De kunst van Rotterdam-Zuid Redactie Marjolijn van der Meijden, Minke Themans en Siebe Thissen
Initiatief van het Centrum Beeldende Kunst Rotterdam en Pact op Zuid NAi Uitgevers, Rotterdam
Maasoevers (foto Max Dereta)
2
3
Inhoudsopgave
80
Vijf miljard jaar Sanneke van Hassel
12
De ontdekking Lennart Pieters
Stadsentree Maasplein
Stadsentree Tarwewijk
114
Off- Off Broadway Jan Konings
22
De ontdekking van het Maasplein Bureau Venhuizen 134
Otto Snoek Beeld
Max Dereta Beeld
Stadsentree Zuidplein
Parels Internationale Beelden Collectie Rotterdam
Shoarma Kale 170 Fred de Vries
184
38
Valsheid in geschrifte Ernest van der Kwast
92
Stadsentree Metro De metromane stad Luuk Bode
68
Stadsentree Maashaven Uitgelicht Atelier LEK (Licht en Kleur)
246
Vocht
Bianca Boer
Christian van der Kooy
Beeld
218
Aan de ring
Laurens Abbink Spaink
204
Stadsentree Vaanplein Ringpark Rotterdam Zus (Zones Urbaines Sensibles)
Op Zuid De kunst van Rotterdam-Zuid
Marjolijn van der Meijden en Siebe Thissen Centrum Beeldende Kunst Rotterdam
6
Op Zuid De herstructurering van Rotterdam-Zuid is in volle gang. Sinds 1997 verstaat het ministerie van VROM onder herstructurering een grotere menging van wonen, werken en recreëren binnen stedelijke gebieden, waardoor de leefbaarheid wordt versterkt en een meer veelzijdige economie zich kan ontwikkelen. Bijzondere aandacht gaat in dat programma uit naar infrastructuur, woonomgeving, voorzieningen en lokale bedrijvigheid. In feite is herstructurering het Nederlandse equivalent van het fenomeen gentrification, dat kan worden vertaald als verdeftiging. Wijken en buurten worden niet alleen stedenbouwkundig en architectonisch opgefrist, maar moeten ook de exodus van de kapitaalkrachtige middenklasse uit de stad een halt toeroepen.
Pact op Zuid In dat kader werd aan het begin van de 21e eeuw een ambitieus samenwerkingsverband gestart: het Pact op Zuid. Woningbouwcorporaties en de gemeente beloofden ernst te maken met de opwaardering van het in infrastructureel, economisch en cultureel opzicht achtergestelde stadsdeel aan de zuidoever van de Maas. Aanvankelijk werd het Pact geschraagd door drie sterke investeringspijlers (fysiek, economie en sociaal). Nadat de Erasmus Universiteit Rotterdam in 2009 een evaluatie publiceerde, waarin de verticale structuur kritisch werd beoordeeld, werd de aanpak gewijzigd. De pijlers werden ingeruild voor een serie horizontale programma’s, waarin onderlinge, meer integrale thema’s en samenwerkingsverbanden tot betere resultaten moeten leiden. Hoewel beide perspectieven een systematische aandacht voor kunst en cultuur ontbeerden, kreeg een cultureel programma toch geleidelijk vorm. Niet als pijler of thema, maar als een consistente serie projecten, evenementen en initiatieven. Als een verbindend weefsel tussen pijlers en thema’s ontspon dat programma zich langs de lijnen van erfgoed, creatieve economie en openbare ruimte.
grootstedelijkheid Het boek dat nu voor u ligt, biedt een eerste reflectie op kunst en openbare ruimte. Hoe kijken kunstenaars, ontwerpers, fotografen en schrijvers naar Zuid? Welke zichtlijnen nemen ze in? Hoe duiden ze grootstedelijkheid? Hoe ervaren ze de dynamiek op de Linker Maasoever? Maar ook: Wat
heeft Zuid nodig? Wat zijn de sterke en zwakke schakels van deze stad? In welke verhalen deelt Zuid zich mee? Het boek geeft een reeks antwoorden op vragen die in 2008 door het Pact op Zuid bij het Centrum Beeldende Kunst werden neergelegd: Hoe sleets of provinciaals zijn de entrees tot Rotterdam-Zuid? Kunnen we meer grootstedelijkheid toevoegen aan de toegangswegen van Rotterdam? Zijn de openbare kunstwerken op Zuid kwalitatief van niveau? Heeft Zuid nieuwe iconen nodig? Hoe bewegen bewoners en bezoekers zich door Zuid? Welke routes zijn belangrijk en hoe worden die ervaren? Op Zuid pretendeert geen volledig overzicht te bieden van alle kunstwerken en kunstinitiatieven op Rotterdam-Zuid. Het boek brengt een werkgebied in beeld, waarin het Centrum Beeldende Kunst en het Pact op Zuid elkaar vinden en wederzijds stimuleren.
kunstenaarsblik De kunstenaarsblik, zoals die hier wordt gepresenteerd, wordt gestuurd door twee motieven. Het eerste motief is ontleend aan The Art Of City Making (2006), geschreven door de Britse stadssocioloog Charles Landry. Naast het klassieke model van stadsontwikkeling (urban engineering) plaatst hij zijn kunst van het stadswerken (creative city making), waarin participatie van kunstenaars, kunstwerkers en schrijvers wordt bepleit. Zij kunnen het discours immers voorzien van zachte technologie en sociale creativiteit, waardoor stedelijke dynamiek ook op een alledaags, intermenselijk en intercultureel niveau kan worden vormgegeven. Stedelijke vraagstukken vormen unieke ontwerpopgaven, niet alleen voor stadsontwikkelaars en corporaties, óók voor kunstenaars en ontwerpers. Een stad is geen fysieke moloch, maar een uiterst kwetsbare vorm van menselijke organisatie. De stad is een organische levensvorm die zichzelf voortbrengt door menselijke activiteit. Landry schrijft: ‘Wat een stad leven, betekenis en zingeving schenkt, zijn de handelingen van mensen in een fysieke omgeving. Decor en spel mogen niet worden vereenzelvigd. De fysieke dingen zijn weliswaar noodzakelijke instrumenten en hulpmiddelen, maar de kunst van het stadswerken wil de stad in balans brengen, door de geloofwaardigheid en status van kunstwerkers, scriptschrijvers, regisseurs en performers te verhogen. Teveel hebben we verwacht van de professionele kaste 7
Kop van Charlois (foto Max Dereta)
18
19
WIE
BUREAU VENHUIZEN
WAT
DE ONTDEKKING VAN HET MAASPLEIN
WAAR
MAASPLEIN Het Noordereiland, de Kop van Zuid, Katendrecht en Oud-Charlois ontwikkelen zich tot een vitale culturele zone op de Linker Maasoever. De zone biedt een geweldige entree tot Zuid. Maar om Charlois te bereiken moet je eerst je weg vinden door Feijenoord en de Tarwewijk. Dat is geen geringe opgave. Of je maakt gebruik van de Maastunnel – volgens Bureau Venhuizen de ‘dienstingang’ van Zuid. Hoe kan Charlois beter worden geïntegreerd in die grootstedelijke culturele zone? Hoe kan Charlois uitgroeien tot een echte stadsentree? Bureau Venhuizen: verander de Maas tussen Erasmusbrug en Maastunnel in het Maasplein, het nieuwe hart van de stad.
20
Bureau Venhuizen
DE ONTDEKKING VAN HET MAASPLEIN
Op initiatief van Bureau Venhuizen wordt in 2009 in Rotterdam een nieuw plein geopend, het maasplein. Dit nieuwe plein ligt midden in de stad en is ontstaan door een aantal kades rondom de meest bepalende kwaliteit van de stad – het water – aaneen te sluiten. Daarmee is het maasplein geen bouwplan, maar een ontdekking. Door de ruim aanwezige kwaliteiten van de stad te verbinden en beter te ontsluiten, ontstaat een hernieuwde omhelzing van de stad met het centrale en meest spectaculaire water van de stad: de Nieuwe Maas.
Met het rondje maasplein kan het hart van de stad van alle kanten beleefd worden. Daarmee klikt het maasplein het noordelijke en zuidelijke deel van de stad nadrukkelijk aan elkaar. De missing link voor dit rondje is nu nog een verbinding over de Maashaven. Bureau Venhuizen stelt voor om de schitterende, maar werkloze hefbrug hier naartoe te verplaatsen. Zo gaat De HEF de Maastunnel op het Charloisse HOOFD, met de KAAP en de WilhelminaKADE, en met de KOP van Zuid verbinden op een onlogische manier.
21
Bureau Venhuizen
DE ONTDEKKING VAN HET MAASPLEIN
De realisatie van het maasplein vraagt om een paar ingrepen.
DE ONTSLUITING VAN HET MAASPLEIN: DE VERPLAATSTE HEFBRUG Het maasplein is tot 2009 alleen nog met grote omwegen of met de watertaxi van alle kanten te beleven. Vanaf de Kop van Zuid, de Wilhelminapier bereik je via de Erasmusbrug, die als een hoofdingang Zuid met Noord verbindt, eenvoudig de Maastunnel. Deze tunnel is feitelijk de dienstingang en wordt vooral voor woon-werkverkeer gebruikt. Hoewel buitengewoon de moeite waard ontbreekt de Maastunnel in alle toeristische routes. Eenmaal uit de tunnel op het Charloisse Hoofd wordt je met grote omwegen rond het maasplein
24
gevoerd. Om weer van Hoofd naar Kop te komen, dwingen twee havens je tot een omweg. Weliswaar wordt binnenkort een brug over de Rijnhaven gebouwd, maar een verbinding over de Maashaven ontbreekt voorlopig, terwijl niet ver daarvandaan een van Rotterdams meest trotse bruggen werkloos ligt te zijn. Dit gat in de maasplein-route kan worden gedicht door de hefbrug te verplaatsen naar de Maashaven. Daar kan deze monumentale brug weer nuttig schitteren.
Bureau Venhuizen
DE ONTDEKKING VAN HET MAASPLEIN
Storyboard voor de verplaatsing van de hefbrug naar het Maasplein
25
Metrostations Rijnhaven en Maashaven (foto: Max Dereta)
88
89
WIE
LUUK BODE
WAT
DE METROMANE STAD
WAAR
WILHELMINAPLEIN – ZUIDPLEIN Arriveren op Zuid met de metro biedt een bijzondere stedelijke ervaring. Plots verlaat je de tunnelbuis en rol je bovengronds de Rijnhaven en Maashaven binnen. Links is daar de stad, rechts de havens. Illustrator Luuk Bode liet die ervaring op zich inwerken en inventariseerde indrukken, zichtlijnen en beelden. Hij integreerde die elementen in een abstract comic, die zich laat lezen als een postmodern verhaal van Zuid. Maar hij maakt ook een vormtaal zichtbaar, waarin de openbare ruimte van Zuid zich tussen de stations Wilhelminaplein en Zuidplein aan ons meedeelt. Het is de metromane stad.
92
93
94
95
96
104
Tarwewijk (foto Max Dereta)
110
111
Het Gemaal Pretorialaan 141 3072 EL Rotterdam www.tentrotterdam.nl (foto Otto Snoek)
134
135
Creative Factory Maashaven Zuid Zijde 2 3081 AE Rotterdam www.creativefactory.nl (foto Otto Snoek)
140
141
Club Attent Struitenweg 50 3082 WX Rotterdam www.stichting-nac.nl (foto Otto Snoek)
152
153
LOZ.010.K009
LOKAAL Rotondekunst
18 januari 2009
Ode aan Jan Franken en Zuidwijk Van onze verslaggever
Laatste van Tijenwoning
Jan Franken (1950 – 2008) wordt wel ‘de man met het kunsthart’ genoemd. Hij was zo’n zeldzame figuur die in relatieve stilte bergen werk verzet in zijn woonomgeving, zijn wijk haarfijn kent, overtuigingskracht heeft en gepassioneerd is. Hij werd geboren in de buurt de Horsten in Rotterdam-Zuidwijk, was buurthuismeester in Charlois en bleef zijn leven lang gefascineerd door het werk van architect Van Tijen, die Zuidwijk ontwierp in de jaren vijftig. Franken hield van Zuidwijk en dankzij zijn gedrevenheid heeft hij allerlei (kunst)projecten van de grond weten te krijgen, maar ook verder dingen voor elkaar gekregen die de wijk ten goede komen. Om een aantal te noemen: teksten op kopgevels van portiekwoningen in De Horsten (ontwerp Bart Oppenheimer), het aanlichten van de volwassen platanen in de middenberm van Slinge, de musemwoning in De Horsten, het monument voor Van Tijen van kunstenaar Ad Schouten (dat trouwens eerst in het gelijknamige plantsoen stond, maar al twee weken na de plaatsing werd vernield en daarna is gerepareerd en verplaatst), enzovoort. Ook was hij betrokken bij stichting Historisch Charlois. Veel van zijn plannen hadden direct te maken met het bewaren van herinneringen aan de oorspronkelijke inrichting van tuinstad Zuidwijk die door sociale veranderingen, sloop en nieuwbouw onherroepelijk anders wordt dan Van Tijen het zich had voorgesteld. Jan Franken wilde met de van de sloop geredde trapleuningen van portiekflats een kunstwerk laten maken door Ad Schouten met behulp van leerlingen van het Albeda College dat op de rotonde Slinge/Langenhorst moest worden geplaatst. Het moest volgens hem de nieuwe toekomst van Zuidwijk verbeelden, maar ook een plaats van herinnering aan het voormalig Zuidwijk. Nog voor het project was voltooid, overleed Jan Franken. Maar het kunstwerk komt er, met behulp van de deelgemeente Charlois, corporatie Vestia en de bewonersorganisatie. Zie ook: http://www.youtube.com/user/zuidwijk010
Artist impression, Ad Schouten
Jan Franken bank
LOKAAL
LOZ.010.K010
10 mei 2009 Zulke klanten, die in wereldsteden als Parijs en New York wonen, vinden het hier op de boerderij fantastisch! Ze hebben het helemaal naar hun zin in deze oud-Hollandse sferen. Oversteken Of het Pact op Zuid RotterdamZuid uit het slop gaat trekken? Sja, het is heel moeilijk om mensen van Noord hiernaartoe te krijgen. Zelfs voor Amsterdammers is de hindernis minder groot! Die rivier vormt echt een probleem; mensen steken ‘em niet zo snel over. Terwijl wij altijd in zo’n tien minuten van hier naar de Witte de With reden… Er is hier ook verder weinig te doen. Maar over tien jaar is het anders. Het kan niet zo zijn dat zo’n groot deel van de stad achterblijft. Kijk naar de Kop van Zuid; bewoners van Noord kómen al de Maas over. Dat gaat zich uitbreiden.
XX Multiple Galerie, Kromme Zandweg
Zelfs Amsterdammers komen makkelijker naar Rotterdam-Zuid! Van onze verslaggever
Wordt het voor bedrijven steeds aantrekkelijker om zich op Zuid te vestigen? Rob Schmidt en Renée van Staveren van XX Multiple Galerie vestigden zich in dit stuk Rotterdam-nog-in-ontwikkeling. ‘Hebt u dit allemaal zelf gemaakt?’ ‘Wij zaten dertien jaar lang aan de Witte de Withstraat. Een héél centrale locatie, maar met een flinke huurprijs en erg veel
bezoekers waar je als galerie eigenlijk niks aan hebt. Geen gerichte kopers, maar mensen die zomaar binnenlopen. Zoals
de damesgroepjes tijdens een dagje uit die vragen: ‘Hebt u dit allemaal zelf gemaakt?’ We hebben een keer berekend dat we
zodoende € 250 per persoon kwijt waren; een soort ‘subsidie’ per bezoeker die veel hoger is dan de staatssubsidie aan de opera! Zo waren we alleen aan het werk om de lasten te kunnen betalen, en de Witte de Withstraat werd steeds duurder. We woonden al jaren in deze prachtige boerderij in Charlois, op een gegeven moment bedachten we: waarom niet gewoon hier ter plekke kunst tonen? Onze klanten komen echt van over de hele wereld, de raarste plekken soms. Nu hebben we weer contact met iemand uit New York die werk van een bepaalde kunstenaar zoekt.
Wat voor wie? Hier in Charlois komen ook steeds meer kunstenaars wonen. Nee, daar werken wij niet mee samen. Dit is geen plaatselijke galerie, wij werken op nationaal en internationaal vlak. XX in XX Multiple Galerie; het is geen naam, alles kan eronder vallen. Ook heeft de naam betrekking op kunst in oplage, het staat voor X maal: een onbekend aantal maal… We brengen zeer uiteenlopende kunstwerken, een uitkomst voor kunstliefhebbers met een beperkt budget.’ Openingstijden: donderdag tot en met zondag. 13.00 - 18.00 uur en op afspraak. Zie ook: www.xxmultiplegalerie.nl
Shoarma Kale
Fred de Vries
170
Dat je zo kon genieten van naambordjes. Hij liep hij door de straat en las, traag en hardop met rollende r’s en harde klinkers, want dan klonk het pas echt goed, bijna als een gedicht: Potgieter, Malan, Du Toit, De Villiers, Van der Merwe, Engelbrecht, Brink, Brümmer, Du Plessis, weer Van der Merwe, Van Niekerk. Voor het hoekhuis stond hij stil. De vlag, hun vlag, de driekleur, blauw, wit en oranje, wapperde fier in de wind. Het scheermesjesprikkeldraad lag in opgekrulde bossen in de tuin van Engelbrecht te wachten op een bestemming. Binnenkort zouden ze het eenjarig bestaan vieren van het Afrikaner cultureel centrum ‘Pretoria in Pendrecht’, met een braai en Castle bier. Het was allemaal begonnen op een vroege zaterdagochtend in februari, toen Andries Potgieter tegelijkertijd zijn ogen en billen samenkneep. De zon stond nog laag. Het was onmenselijk koud en hij moest nodig naar de wc, erg nodig. Hij was uit lijn 2 gekomen en de Boergoensevliet afgelopen, op weg naar zijn afspraak met de makelaar, ergens in een kantoor aan een straat die Slinge heette. Hij had geen idee waar dat was, maar hij had een kaart van Rotterdam gekocht en daarmee liep hij nu door Oud-Charlois. Want hij wilde eerst zelf, zonder een opdringerige makelaar, een kijkje nemen in de buurt waar hij een huis wilde huren of misschien wel kopen. Als Zuid-Afrikaan, als Afrikaner, vertrouwde hij die Nederlanders niet zo. Te veel gladde praatjes. Te bijdehand. Dus nu liep hij in zijn eentje middenin een onbekende woonbuurt. Uit zijn mond kwam witte damp, net als uit de fabriekspijp achter hem. Langs de Boergoensevliet stonden donkerbruine bakstenen huizen van twee verdiepingen, met een zolder. Dat vond hij niks, zag er allemaal veel te oud uit. Onderhoud zou een probleem worden. Hij wilde iets nieuwers, iets moderners, iets zonder geschiedenis. Hij wilde geen herinneringen, niks zwaars. Vederlicht moest zijn nieuwe woonplek zijn. Met zijn handen diep in zijn zakken stapte hij door. Hier en daar liet iemand zijn hond uit. Maar nergens was een winkel te bekennen, laat staan een café of een restaurant waar hij ongestoord zijn blaas kon legen. Het enige wat hij zag was een soort caravan met daarop de woorden Shoarma Kale. Rare naam. Op het trottoir stond een bord met ‘Kapsalon Groot €4,50’ en ‘Kapsalon Klein €3,50’. Hij begreep niet hoe je bij een shoarmazaak ook je haar kon laten doen. ‘Kan ik helpen?’ klonk een stem. Potgieter zag een man slappe stukken rozig vlees aan een spies rijgen. Hij was jong, kaalgeschoren en had priemende zwarte ogen en een klein sikje vlak onder zijn onderlip.
Shoarma Kale 171
Fred de Vries
Zuidplein (foto Max Dereta)
182
183
WIE
Internationale Beelden Collectie Rotterdam Sculpture International Rotterdam
WAT
PARELS
WAAR
ZUIDPLEIN Het Zuidplein is het kloppende hart van Zuid, maar voldoet helemaal niet aan het idee van een plein. Het is een grote doos die ieder oriëntatiegevoel aantast. Daaromheen wordt de openbare ruimte geheel ingenomen door verkeersstromen. De voetganger is hier gereduceerd tot de ‘forgotten man’, zoals Lewis Mumford ooit opmerkte. De revitalisering van het Zuidplein biedt een unieke kans voor de kunst: deze centrale plek in de stad verdient nieuwe iconen en pronkjuwelen. De Internationale Beelden Collectie doet een serie voorstellen, waarmee het nieuwe Zuidplein durf, ambitie en kwaliteit wil uitdrukken. Het motto luidt: om winst te behalen, moet je risico nemen.
184
Internationale Beelden Collectie Rotterdam
PARELS
Parkeerplaats Zuidenwijdsestraat (foto Jannes Linders)
‘The city is like a monster: but you can tame it. To make it more lively, emphasize a part and suggest strength. Create excitement end celebrate the unpredictable, or as the Chinese say: one can see the head of the divine dragon, but not the tail.’
Ai Weiwei
185
Internationale Beelden Collectie Rotterdam
PARELS
Metro- en busstation Zuidplein (foto Jannes Linders)
In de grootscheepse herstructurering van het Zuidplein zijn vier stadia te onderscheiden: de voorbereiding (onderzoek en ontwerp door stedenbouwkundigen), de sloopfase, de bouwfase en het eindbeeld. In die context is het een uitdaging om een samenhangend geheel van kunstprojecten te initiëren die op de diverse betekenislagen van het Zuidplein ingaan gedurende alle stadia van de herstructurering. Het is de bedoeling om kunst niet op afstand te houden, maar heel direct te laten functioneren – een verfrissende tijdelijke
188
ingreep in het hart van Zuid. Met betrekkelijk eenvoudige middelen vanuit de kunst wordt in de eerste fase het denken over het Zuidplein – en wat het plein zou kunnen worden – op scherp gezet. Door kunst kan de verbeelding van alle betrokkenen worden uitgedaagd om aan de haal te gaan met denken en dromen over wat het Zuidplein zou kunnen worden. Fase 1 leverde een aantal ideeën op van kunstenaars die het Zuidplein een gezicht, dynamiek en verbeelding kunnen geven. In deze publicatie worden de eerste prille voorstellen gepresenteerd van Ai Weiwei (Beijing), Erik van Lieshout
Internationale Beelden Collectie Rotterdam
PARELS
(Rotterdam / Keulen), Hendrik-Jan Hunneman (Rotterdam) en Ken Lum (Vancouver). ‘HART ZONDER HART’, EEN FILM VAN ERIK VAN LIESHOUT
In de film zal het autobiografische verhaal van deze internationaal opererende kunstenaar, die vele jaren op Zuid leefde, zich vermengen met het dagelijks leven en de architectuur van het Zuidplein. Van Lieshout wil voor zijn film werken vanaf het Zuidplein, met een studio in het winkelcentrum, waar ook filmworkshops door hem en anderen gegeven kunnen worden. De film zal getoond worden op (regionale) tv, internet, bij presentaties over Zuid en in musea. Eventueel kan de film doorlopend draaien in een ruimte aan het plein zelf, in het winkelcentrum of in het busstation. Onderdeel van de meeste filmwerken van Van Lieshout is een zelfgebouwd bioscoopje.
gen in grote letters op stilstaande vrachtwagens te lezen zijn. Lum is in Rotterdam welbekend van zijn billboard in het centrum ‘Melly Shum hates her job’. Lum’s voorstel zou mee moeten kunnen reizen met de verschillende stadia van de herstructurering van het Zuidplein: de planfase, de sloop en vervolgens de verschillende bouwprojecten. SHOWCACE VAN IBC
In het winkelcentrum wil de IBC graag een showcase plaatsen met wisselende internationale kunstwerken toegespitst op het leven in Zuid, het liefst in samenwerking met een museum of een andere kunstinstelling in Rotterdam.
ZUIDPLEIN ALS ‘THE SLEEPING BEAUTY’, VAN HENDRIK-JAN HUNNEMAN
Op het Zuidplein hebben vrijwel alle panden een gesloten front en dragen zo weinig of niets bij aan het ideaal van een aangenaam publiek plein. Hendrik-Jan Hunneman werd gevraagd een simpele ingreep te bedenken die, vooruitlopend op de komende sloop van ondermeer het zwembad, het plein letterlijk en figuurlijk openbreekt. In de beginfase kan al een andere wending worden gegeven aan het gezicht van het plein.
Schets van mogelijke showcase van IBC in het winkelcentrum
DE BUSBAAN ALS DRAKENSTAART, DOOR AI WEIWEI
ACTUALITEIT
De busbaan op Zuid is een prachtig ding, centraal op het plein. Een vreemd modernistisch object dat voor een kunstenaar een uitdaging kan zijn. Ai Weiwei, onder andere bekend van zijn medewerking aan het ontwerp van het ‘vogelnest’-stadion van Herzog & de Meuron in Peking, maakte voor de busbaan een plan voor een tijdelijk werk, Dragon’s Tail.
Na dit begin wil de IBC graag de mogelijkheid krijgen om nieuwe opdrachten en ontwerpen te formuleren die betekenis verlenen aan de sloop- en bouwfase van het Zuidplein: zowel grotere opdrachten als zogenaamde ‘prikacties’, performances en eendaagse gebeurtenissen die eenvoudig te realiseren zijn maar veel effect sorteren.
’I DON’T WANT TO FEEL SO TIRED’, EEN ALLEGORIE OP DE ZUIDPLEINBEWONERS, DOOR KEN LUM
EINDBEELD
De ronkende marketingtaal die in iedere herstructureringswijk over de hele wereld hetzelfde is, krijgt een tegengeluid in een ontwerp van Ken Lum, waarin persoonlijke verzuchtin-
Ten slotte zal er een ‘Eindbeeld’ komen, een spraakmakend kunstwerk, een icoon voor het Zuidplein van de hand van een internationale beroemdheid, dat als ‘Hart van het hart’ van Zuid de identiteit van het plein gaat bepalen.
189
Internationale Beelden Collectie Rotterdam
PARELS
DRAGON’S TAIL
Ai Weiwei Dit voorstel bestaat uit een serie tekeningen. ‘If one seeks to obtain the jade that rests below the chin of the dragon, one must wait until he is fast asleep’. Dit is het origineel van het gezegde ‘seek the dragon and f ind the pearl’. Met andere woorden, om winst te behalen, moet je risico nemen!
Busbaan (foto Jannes Linders)
194
Internationale Beelden Collectie Rotterdam
PARELS
Eerste voorstel van Ai Weiwei
195
Vaanplein (foto Max Dereta)
200
201
WIE
ZUS (Zones Urbaines Sensibles)
WAT
RINGPARK
WAAR
ROTTERDAM Kritiek op het Vaanplein klinkt vaak zo: het plein is een merkwaardige verzameling snelwegen, opritten en fly-overs. Het is weliswaar een groot en dynamisch verkeersplein, maar zonder grootstedelijke uitstraling en gelegen in enorme plukken onbestemd groenmoes. Vanaf de snelweg scheur je Zuid binnen. Veel te laat heb je door dat je je snelheid moet aanpassen. Nog afremmend kom je aan op het Zuidplein. Daar begint de stad. Wat is er aan de hand met deze stadsentree? Hoe kunnen het Vaanplein en de stad anders met elkaar worden verbonden? ZUS: ontwerp een ringpark en maak een programma voor de gehele periferie.
204
ZUS
RINGPARK ROTTERDAM
Rotterdam-Zuid heeft duidelijke stadsentrees nodig. Maar waar begint en waar eindigt de stad eigenlijk? Voor sommigen begint Rotterdam al bij Ridderkerk, anderen beschouwen het Zuidplein als de entree, terwijl enkelen niet vóór het oversteken van de Maas het idee hebben dat ze in Rotterdam zijn. Het idee van een stadsentree past nauwelijks meer bij deze tijd. Toen een paar decennia geleden de verstedelijking van de Randstad nog overzichtelijk was, was duidelijk herkenbaar waar een stad begon. Tegenwoordig is het een amalgaam van bedrijventerreinen, verloren boerderijen, eindeloze
uitbreidingswijken, een veelheid aan afslagen en obscure maneges die de opmaat vormen naar de uiteindelijke climax die het centrum mag heten. De stadsentree is verworden tot één grote diffuse achterkant. In Rotterdam geldt de Ring, ook bekend als de Ruit, als een zeer aanwezige zone in het stedelijk landschap, die hèt verschil maakt tussen binnen en buiten. De wijk Hoogvliet ligt er buiten en Pendrecht ligt er binnen. De Ring is vanwege zijn maat voor velen een barrière om van de stad in het buitengebied te komen – of andersom de stad in. De stadsentree van Rotterdam wordt gemaakt door het snelweglandschap.
205
ZUS
RINGPARK ROTTERDAM
Plankaart Ringpark Rotterdam De non-ruimtes rond de Rotterdamse Ring zijn in het Ringpark plan voorzien van subprogramma. De stedelijke energie die gewoonlijik verstopt in de stad aanwezig is, vormt hier de levendige stadsentree.
210
ZUS
RINGPARK ROTTERDAM
RINGPARK ROTTERDAM
Gezien de verdere verdichting binnen de Ring en de steeds schaarsere, landschappelijke open ruimte, zou dit ‘randverschijnsel’ juist als een ultieme buffer moeten worden gezien. Met de oppervlakte die de ringzone bestrijkt wordt het interessant om deze achterkant juist op te vatten als voorkant. Niet als verzameling restgroen, maar als metropolitaan Ringpark van 1.500 ha. Om daadwerkelijk over het Rotterdamse Ringpark te kunnen spreken, moeten de nu nog geïsoleerde gebieden aan elkaar geknoopt worden, zodat je per motor of paard lange circuits kunt maken. De circuits kunnen op hun beurt verbonden worden met de rest van de langzaamverkeers netwerken, zodat ze makkelijk bereikbaar worden voor de stedeling. Rotterdammers kunnen de ongebruikte ruimtes in bezit nemen, waardoor er een bonte verzameling van onder andere fietscrosstracks en paintball-velden ontstaat.
Spelen in het ringpark
211
ZUS
RINGPARK ROTTERDAM
Vaanplein Circuit, vogelvlucht vanuit het zuiden
216
ZUS
RINGPARK ROTTERDAM
217
Aan de ring
Laurens Abbink Spaink
218
Hugo Zuidema was achtendertig jaar en uitbater van drie autopoetssalons. Buiten het credo dat hij zijn bedrijfsleiders regelmatig inpeperde, werk moet snel en goed gebeuren, had hij weinig principes. Roken, drinken, vreemdgaan, een suv brullend over de stoep manoeuvreren; het waren zaken die allerminst aan zijn geweten knaagden. En waarom zou dat ook? Hoe goed de mens zich ook voordeed, uiteindelijk had hij zichzelf niet in de hand. Schijnheilig en achterbaks vond Hugo dat – en in die overtuiging sliep hij uitstekend. Maar op een nacht schrok hij wakker uit zijn slaap. Een felle pijn drong als een lans zijn borstkas binnen. Wanhopig klauwde Hugo in zijn dekbed, naar adem happend. Overeind komen lukte niet, een loodzware hand duwde zijn rug op het matras, terwijl helwitte bollen in het donker voor zijn ogen draaiden en vuur lekten. Eindelijk kon hij schreeuwen, lang en verbaasd. ‘Huug!’ hoorde hij in het donker, ‘Huug!’ Het licht sprong aan. Voorover geknakt en hijgend keek hij naar Desiree, zijn vrouw. De steken werden steeds lichter, de pijn ebde weg. ‘Ik droomde dat ik verdronk,’ loog hij. Desiree streelde zijn slaap. ‘Wat vreselijk.’ ‘Gewoon een droom,’ zei hij en stapte uit bed. Desiree en hij woonden op de twintigste etage van een rank en eenzaam f latgebouw tussen de ring en de rivier. Hugo dronk een glas water in de woonkamer. De meubels stonden als donkere blokken afgetekend tegen het oranje schijnsel van de (BOVEN DE) ring. Hij drukte zijn voorhoofd tegen de koude ruit. Hij had een en ander meegemaakt maar de mate van angst die hij nu voelde, letterlijk met knikkende knieën, was nieuw voor hem. Zijn lichaam dat niets meer waard leek, weggezogen werd. Hugo vloekte zachtjes. Wat hem zojuist in bed had bezocht, kon niets anders dan de dood zijn. De huisarts was een vreemde voor hem, Hugo was nooit ziek. De man hoorde hem aan, knikte bezorgd en belde direct een cardioloog. Diezelfde middag nog schoor een zachtmoedige verpleger met een zacht zoemende tondeuse zes kale plekken op Hugo’s borst en plakte daar zes vleeskleurige sensoren op. Vernedering. In zijn oranje slip, bedraad als een tijdbom moest Hugo op een fietsje klauteren en zich tegen een virtuele berg opvechten. Daarna moest hij – puf puf – diepe kniebuigingen maken, wel twintig. Ook moest hij een gewicht met gestrekte armen optillen en weer neerzetten, optillen, neerzetten. Hij zweette als een otter toen hij een halfuur later zijn blauwwitte ruitjesoverhemd weer aantrok. Bij het derde knoopje bedacht hij zich. Desiree zou vragen stellen. ‘Raar verzoek misschien,’ zei hij tegen de verpleger, ‘maar zou je mijn borst helemaal willen scheren?’ De jongen fronste. Hugo
Aan de ring
Laurens Abbink Spaink 219
Marino Marini, Il Grande Miracolo (1953), Pleinweg (foto’s Christian van der Kooy)
228
229
230
Berry Holslag, Citywalk (1998), Zuidplein (foto’s Christian van der Kooy)
231
234
Olphaert den Otter, Sarianne Breuker, Milou van Ham, Anuli Kroon, Stang Gubbels en Ben Zegers, Raamvertellingen (2009), Melissantstraat / Middelharnisstraat (foto’s Christian van der Kooy) 235
LOZ.010.K016
LOKAAL
20 april 2010
Verolme-terrein wordt creatieve hotspot! De deelgemeente IJsselmonde oefent een steeds grotere aantrekkingskracht uit op kunstenaars om zich te vestigen. Van onze correspondent
De deelgemeente IJsselmonde oefent een steeds grotere aantrekkingskracht uit op kunstenaars om er zich te vestigen.
In 1923 ontwierp architect J.J.P. Oud een directiekeet, in opdracht van de gemeente Rotterdam, voor de bouwlocatie Witte Dorp in Oud-Mathenesse. De opdracht staat symbool voor de ambities van een gemeente om bouwen en kunst vooraan in het bouwproces met elkaar te verknopen. Zo’n idee verdient navolging: werken op locatie in een folly-achtig bouwsel in IJsselmonde. Met enige goede wil kan het zelfs een traditie worden.
Kunstenaars Han Goan Lim en Albert Kliest doen in opdracht van de deelgemeente IJsselmonde onderzoek naar kunst en de openbare ruimte. De aanbevelingen uit het onderzoek richten zich op het uitbuiten van de troeven van de wijk: groen en water. Nog een troef is het voormalige Verolmecomplex dat langs de Oostdijk in Oud-IJsselmonde pal aan de Maas ligt. In het voorstel van Lim en Kliest wordt het terrein met zijn gebouwen getransformeerd in een unieke hotspot voor de creatieve en culturele industrie. Industrieterreinen langs rivieren liggen vaak een eind van de stad af. Als ze niet meer als zodanig gebruikt worden, worden ze als een last ervaren. Mogelijkheden om te ontwikkelen zijn er niet meteen, bijvoorbeeld omdat de aansluiting met het stedelijk gebied niet optimaal is. Maar waarom zou je zo’n terrein eigenlijk als een probleem moeten zien? Door slim, handig, economisch en ad hoc te verbouwen kun je dergelijke terreinen met hun wirwar aan loodsen ombouwen tot een enerverende en stimulerende werk- en woonruimte voor allerlei figuren uit de culturele en creatieve sector. Nieuwe ‘bewoners’ zetten zo’n
terrein op de kaart, met een uitstraling naar de buurt, omdat er een komen en gaan is van afnemers, opdrachtgevers, klanten, personeel, bezoekers, familieleden en overige nieuwsgierigen die op de activiteiten afkomen. Het idee kan op bijval rekenen en het duurt niet lang meer of het Verolme-terrein krijgt een nieuwe functie: een plek waar gewerkt wordt in studio’s, ateliers, werkplaatsen, waar gewoond wordt in loft- en studioruimten, waar artists-inresidence kunnen verblijven en waar ook plaats is voor het houden van tentoonstellingen, theater, workshops, lezingen of mul-
timedia presentaties. Het wordt een publiekstoegankelijk terrein, met in het hart een horecavoorziening zodat er gegeten en gedronken kan worden, ook op terrassen langs de Maas. Hoe aantrekkelijk is het niet om van de andere oever van de Maas met de watertaxi direct aan te meren bij deze nieuwe creatieve hotspot? Laat je overtuigen en kom naar IJsselmonde! Han Goan Lim en Albert Kliest zijn beeldend kunstenaars, woonachtig in Rotterdam. Ze doen regelmatig in opdracht van het CBK Rotterdam onderzoek naar potenties voor kunst in openbare ruimte. Zij opereren gezamenlijk én individueel. www.aekliest.com / www.artpark.nl
Werken met werk Om kunst in de openbare ruimte te realiseren, stellen Lim en Kliest de methode ‘werken met werk’ voor. Daar waar gesloopt en gebouwd wordt, kunnen kunstprojecten met gedeelde budgetten tot stand komen. Dat betekent dat er meteen al in de planfase van een
bouwproject ook over kunst wordt nagedacht. In IJsselmonde ligt zo’n kans bijvoorbeeld bij het nieuwe stadionpark aan de Maas en de renovatie van het centrum. Kunst kan prima een verzoenende rol vervullen, als er ergens gesloopt en herbouwd wordt.
LOZ.010.K017
LOKAAL
Wat hebben Groenenhagen en Tuinenhoven nodig? Bewoners, zegt u het maar! Van onze correspondent
Het is altijd verstandig eerst rustig te inventariseren wat er in wijken leeft, voordat je met plannen kom die van bovenaf opgelegd worden. In IJsselmonde vinden er belangrijke demografische en culturele wijzigingen plaats in de bevolkingssamenstelling, door vergrijzing, leegloop en nieuwkomers met weinig inkomen.
Prinsenplein (foto Christian van der Kooy)
23 november 2009
Om een mogelijk begin van de zogenaamde negatieve spiraal te keren en deze geweldige wijk met haar ruimte en rust met een onbekommerd hart verder de 21e eeuw in te loodsen, moeten er maatregelen worden getroffen. De Eindhovense ontwerper en creatief adviseur Cindy van den Bremen doet onderzoek in opdracht van corporatie Woonbron en CBK naar wensen en vragen van bewoners op het gebied van kunst en cultuur. Kunst en cultuur kunnen problemen in een wijk natuurlijk niet oplossen, wel goed bemiddelen in overgangssituaties, zoals in IJsselmonde, waar de oudere bevolking plaatsmaakt voor een jongere, gemengde. Dit geldt vooral als bewoners worden uitgedaagd actief deel te nemen aan de projecten. Bewoners worden door middel van een vragenlijst van Woonbron opgeroepen hun wensen en ideeĂŤn kenbaar te maken en aan het project mee te doen. Van den Bremen zal begin januari haar bevindingen presenteren en voorstellen doen voor projecten in de wijk. De nadruk ligt daarbij op het vergroten van de sociale samenhang om verbrokkeling van de wijk te voorkomen: samen zijn we sterk! Ontwerpster Cindy van den Bremen werkt zelfstandig als contextueel ontwerper en creatief adviseur vanuit haar studio CvdBremen Trend, Concept & Design in Eindhoven.
Huis met tuin (foto Christian van der Kooy)
www.cvdbremen.nl
Maasoevers (foto Max Dereta)
262
263
Laser Proof