ก่อนกำแพงเบอร์ลินจะสิ้นสูญฯ (ฉบับทดลองอ่าน)

ก่อน ก�ำแพงเบอร์ลิน จะสิ้นสูญ สังเขปการปฏิวัติประชาชน ในเยอรมันตะวันออก บรรพต กำ�เนิดศิริ คณะรัฐศ�สตร์ มห�วิทย�ลัยธรรมศ�สตร์

สารบัญ

คำ�นำ�บรรณ�ธิก�ร เกริ่นนำ� ภ�ค 1 ก่อนก�รลงคะแนนเสียงด้วยเท้� ทศวรรษ 1980 ถึงครึ่งแรกของปี 1989 1. สภ�พเศรษฐกิจและสังคม 2. สภ�พก�รณ์ท�งก�รเมืองและส�เหตุภ�ยใน อันนำ�ไปสู่ก�รปฏิวัติ 3. กลุ่มฝ่�ยค้�นรัฐบ�ลในเยอรมันตะวันออก 4. เหตุแห่งก�รปฏิวัต ิ

(4)

(7) 3 11 27 41 53

ภ�ค 2 ก�รลงคะแนนเสียงด้วยเท้� ฤดูใบไม้ร่วงปี ค.ศ. 1989 5. ก�รเดินท�งออกนอกประเทศและ คลื่นผู้อพยพจ�กเยอรมันตะวันออก 75 6. ก�รเดินขบวนประท้วงอย่�งสงบจนกระทั่ง ถึงก�รเปิดกำ�แพงเบอร์ลิน 99 บทสรุป 133 ภ�คผนวก ก ทฤษฎีสจั นิยมใหม่ในแบบ German School 143 ภ�คผนวก ข ลำ�ดับเหตุก�รณ์สำ�คัญในเยอรมันตะวันออก 147 เชิงอรรถท้�ยเล่ม 159 บรรณ�นุกรม 173

(5)

คำานำาบรรณาธิการ

ผมสนใจกำ�แพงในฐ�นะ “สิง่ ปลูกสร้�งท�งก�รเมือง” ในแง่ทวี่ �่ กำ�แพงขน�ดใหญ่จ�ำ นวนม�กในโลกถูกสร้�งขึน้ ด้วยเหตุผลหรือไม่ ก็จ�กอุดมก�รณ์ท�งก�รเมือง กำ�แพง จึงเป็นก�รสร้�งเส้นเขตแดน ที่เร�แบ่งในหัวให้กล�ยเป็นจริงขึ้นม� เพื่อแบ่งแยก “เข�” ออก จ�ก “เร�” ซึ่งบ่อยครั้ง “เข�” ก็กล�ยเป็น “ศัตรู” ด้วยเหตุนี้เอง กำ � แพงเบอร์ ลิ น ในฐ�นะสั ญ ลั ก ษณ์ สำ � คั ญ แห่ ง ยุ ค สงคร�มเย็ น จึงเป็นกำ�แพงก�รเมืองอันโดดเด่นที่ควรสนใจศึกษ�เป็นอย่�งยิ่ง ด้วยคว�มสนใจข้�งต้น พ�ผมม�พบกับ ง�นวิจัย “ก�ร ปฏิวัติในประเทศส�ธ�รณรัฐประช�ธิปไตยเยอรมัน (เยอรมัน ตะวันออก) อันนำ�ไปสู่ก�รเปิดกำ�แพงเบอร์ลินในปี ค.ศ. 1989” ของอ�จ�รย์บรรพต กำ�เนิดศิริ บนชั้นหนังสือในห้องสมุดคณะ รัฐศ�สตร์ มห�วิทย�ลัยธรรมศ�สตร์ โดยบังเอิญ และเมือ่ ได้อ�่ น จนจบ ผมเห็นว่�ง�นวิจยั ฉบับนีม้ คี ณ ุ ค่�และคว�มน่�สนใจเกินกว่� ทีจ่ ะปล่อยทิง้ ไว้บนชัน้ หนังสือ ซึง่ ไม่แน่ว�่ เมือ่ ไหร่ทจี่ ะมีใครม�พบ และอ่�นมันโดยบังเอิญ จึงนำ�ม�สู่ก�รจัดทำ�หนังสือ ก่อนกำ�แพง

(7)

เบอร์ลินจะสิ้นสูญ เล่มนี้ขึ้น สำ�หรับผม ในฐ�นะอดีตนักเรียนรัฐศ�สตร์ หนังสือเล่มนี้ มีคุณค่�และคว�มน่�สนใจอยู่หล�ยประก�ร ขึ้นอยู่กับว่�จะอ่�น จ�กแง่มุมใด ห�กสนใจประวัติศ�สตร์ก�รเมืองของประเทศเยอรมนี หนังสือเล่มนี้ช่วยให้ภ�พโดยสังเขปต่อเหตุก�รณ์บ้�นเมืองใน เยอรมันตะวันออกในปี ค.ศ. 1989 อันเป็นช่วงเวล�สำ�คัญช่วงหนึง่ ของประเทศเยอรมนี ก่อนที่จะเกิดก�รรวมประเทศในปีถัดม� ห�กอ่�นจ�กมุมของส�ข�วิช�ก�รเมืองระหว่�งประเทศ ในแง่ที่ว่� ก�รล่มสล�ยของกำ�แพงเบอร์ลิน เป็นสัญลักษณ์ของ ก�รสิ้นสุดยุคสงคร�มเย็น ซึ่งมักถูกนับจ�กบรรด�นักรัฐศ�สตร์ ว่�เป็นจุดเริ่มต้นของก�รเมืองร่วมสมัย ที่โลกไม่ได้ถูกแบ่งด้วย อุดมก�รณ์เสรีประช�ธิปไตยและคอมมิวนิสม์อกี ต่อไปแล้ว หนังสือ เล่มนี้ ได้ ให้ภ�พสถ�นก�รณ์ชว่ งเวล�ทีผ่ กผันและอ่อนไหวทีส่ ดุ ของ ประเทศที่เป็นเหมือนด่�นหน้�ของอุดมก�รณ์คอมมิวนิสม์ที่ตั้ง ประจันหน้�กับเหล่�ประเทศโลกเสรี ห�กอ่�นจ�กมุมของวิช�ก�รเมืองเปรียบเทียบ หนังสือ เล่มนีแ้ สดงให้เห็นถึงเงื่อนไขและเหตุปัจจัยใดบ้�ง ที่ทำ�ให้ระบอบ ก�รเมืองก�รปกครองที่เคยแข็งแกร่งอย่�งยิ่งระบอบหนึ่งต้องพัง ทล�ยลงไป หรือหนังสือเล่มนีอ้ �จใช้เป็นกรณีศกึ ษ�สำ�หรับศึกษ�

(8)

เงือ่ นไขและคว�มเป็นไปได้ของก�รรวมประเทศของบ�งประเทศที่ ปัจจุบันยังคงแบ่งแยกกันอยู่อย่�ง เก�หลีเหนือ กับ เก�หลีใต้ เป็นต้น สุดท้�ย ห�กสนใจประเด็นอำ�น�จ คว�มสัมพันธ์ระหว่�ง ผู้ปกครองกับประช�ชน และระบอบก�รปกครองเป็นก�รเฉพ�ะ หนังสือเล่มนี้สะท้อนให้เห็นว่� ในโลกศตวรรษที่ 21 ผู้ปกครอง หรือรัฐบ�ลใดที่ไม่เท่�ทันคว�มเปลี่ยนแปลง ไม่ฟังเสียงคว�ม ต้องก�รของประช�ชน ซ้ำ�ยังกดปร�บผู้เห็นต่�ง ผู้ปกครองหรือ รัฐบ�ลนั้นก็ย�กที่จะครองอำ�น�จอยู่ได้ แม้จะอยู่ในอำ�น�จม� ย�วน�นและเคยแข็งแกร่งเพียงใดก็ต�ม ในก�รจั ด ทำ � หนั ง สื อ เล่ ม นี้ สำ � นั ก พิ ม พ์ พ �ร�กร�ฟ ได้ ปรับปรุงเนื้อห�และเพิ่มเติมภ�พประกอบเข้�ไปจ�กต้นฉบับเดิม ห�กมีคว�มผิดพล�ดประก�รใดในส่วนนีล้ ว้ นเป็นคว�มรับผิดชอบ ของท�งสำ�นักพิมพ์แต่เพียงผู้เดียว ศรัณย์ วงศ์ขจิตร บรรณาธิการ

(9)

ก่อน ก�ำแพงเบอร์ลิน จะสิ้นสูญ สังเขปการปฏิวัติประชาชน ในเยอรมันตะวันออก

แก้ไขปรับปรุงจ�ก ง�นวิจัย “ก�รปฏิวัติในประเทศส�ธ�รณรัฐประช�ธิปไตย เยอรมัน (เยอรมันตะวันออก) อันนำ�ไปสู่ก�รเปิดกำ�แพงเบอร์ลินในปี ค.ศ.

1989” โดยได้รับทุนสนับสนุนจ�กศูนย์วิจัย คณะรัฐศ�สตร์ มห�วิทย�ลัย ธรรมศ�สตร์ ประจำ�ปีงบประม�ณ 2551.

เกริ่นนำา

ก�รเปิดกำ�แพงเบอร์ลินโดยรัฐบ�ลเยอรมันตะวันออกเมื่อวันที่ 9 พฤศจิก�ยน ค.ศ. 1989 เป็นเหตุก�รณ์ที่สำ�คัญที่สุดเหตุก�รณ์ หนึ่งที่ได้รับก�รบันทึกไว้ในประวัติศ�สตร์โลกร่วมสมัย กำ�แพง เบอร์ลินเป็นส่วนหนึ่งของเส้นเขตแดนที่เคยแบ่งแยกรัฐสองรัฐที่มี ประช�กรเชื้อช�ติเดียวกัน พูดภ�ษ�เดียวกัน และเคยอยู่ร่วมกัน เป็นประเทศมห�อำ�น�จยิ่งใหญ่ม�เป็นเวล�ช้�น�น ทั้งสองรัฐนี้ แยกออกจ�กกันเป็นเวล�ถึง 28 ปี โดยด้�นหนึง่ แบ่งแยกออกเป็น สหพันธ์ส�ธ�รณรัฐเยอรมัน หรือ “เยอรมนีตะวันตก” ซึง่ มีรปู แบบ ก�รปกครองในระบอบประช�ธิปไตย กับอีกด้�นหนึง่ คือ ส�ธ�รณรัฐ ประช�ธิปไตยเยอรมัน หรือ “เยอรมนีตะวันออก” (ในที่นี้จะขอ เรียกว่� “เยอรมันตะวันออก” ต�มที่คนไทยคุ้นเคย) ซึ่งปกครอง โดยพรรคคอมมิวนิสต์

ก่อนก�ำแพงเบอร์ลินจะสิ้นสูญ 3

ต่อม�ภ�ยในเวล�เพียง 1 ปี หลังจ�กกำ�แพงเปิด เยอรมัน ตะวันออกได้ขอเข้�รวมประเทศกับเยอรมันตะวันตกเมื่อวันที่ 3 ตุล�คม ค.ศ. 1990 และได้กล�ยเป็นรัฐ 5 รัฐของสหพันธ์ ส�ธ�รณรัฐเยอรมัน ซึง่ ก็หม�ยถึงว่� เยอรมนีส�ม�รถรวมช�ติกนั ได้อีกครั้งหนึ่ง [ครั้งแรกโดยบิสม�ร์ค (ฺBismarck) เมื่อปี ค.ศ.

1870] และอ�จถือได้ว�่ บทหนึง่ แห่งประวัตศิ �สตร์โลก ทีโ่ ลกเคย ถูกแบ่งแยกและร้อนระอุไปด้วยสงคร�มเย็นได้ปิดฉ�กลง ก�รปฏิวตั ใิ นเยอรมันตะวันออกได้จดุ ประก�ยและแพร่เชือ้ แห่งก�รปฏิวตั ไิ ปทัว่ ภูมภิ �คยุโรปตะวันออกทีย่ งั ปกครองในระบอบ คอมมิวนิสต์อยู่ (แม้ว่�ฮังก�รีเป็นประเทศแรกในกลุ่มรัฐบริว�ร ของสหภ�พโซเวียตที่ตัดสินใจเปิดม่�นเหล็ก โดยปร�ศจ�กคว�ม รุนแรงใดๆ จึงไม่ถือว่�มีก�รปฏิวัติเกิดขึ้นในฮังก�รี) ในชั่วเวล� เพียง 2 เดือน ประช�ชนในเชโกสโลว�เกีย โปแลนด์ บัลแกเรีย ต่�งพ�กันออกสู่ท้องถนนเพื่อเรียกร้องประช�ธิปไตยและต่�งก็ ประสบคว�มสำ�เร็จในก�รโค่นล้มระบอบก�รปกครองที่เคยกดขี่ พวกตนม�เป็นเวล�น�นถึง 40 ปี โดยแทบจะไม่เสียเลือดเนื้อ แต่อย่�งใด ยกเว้นในโรม�เนีย ที่ก�รต่อสู้ระหว่�งประช�ชนที่มี ทห�รส่วนใหญ่ให้ก�รสนับสนุน กับกองกำ�ลังรักษ�คว�มปลอดภัย (Sicuritate) ของรัฐบ�ลจอมเผด็จก�รภ�ยใต้ก�รนำ�ของน�ยนิโคไล เช�เชสกู ได้จบลงด้วยก�รนองเลือด โดยที่ฝ่�ยประช�ชนช�ว

4 บรรพต ก�ำเนิดศิริ

โรม�เนี ย ได้ รั บ ชั ย ชนะเป็ น ของขวั ญ วั น คริ ส ต์ ม �สในวั น ที่ 25 ธันว�คม ค.ศ. 1989 และอีก 2 ปีหลังจ�กนั้น สหภ�พโซเวียต ซึ่งเคยเป็น ผู้นำ�ของโลกคอมมิวนิสต์ก็ถึงแก่ก�ลล่มสล�ย และ หม�ยถึงยุคแห่งสงคร�มเย็นทีเ่ ริม่ ขึน้ ม�ตัง้ แต่ป ี ค.ศ. 1947 สิน้ สุด ลงอย่�งเป็นท�งก�ร ก�รสิ้ น สุ ด สงคร�มเย็ น ที่ เ ริ่ ม ต้ น ขึ้ น จ�กก�รปฏิ วั ติ ใ น เยอรมันต ะวันออกเป็นเสมือนหนึง่ ปัจจัยทีผ่ ลักดันให้สหภ�พยุโรป เร่ง บูรณ�ก�รทั้งในเชิงลึกและเชิงกว้�ง สนธิสัญญ�ม�สทริชท์ (Treaty of Maastricht 1993) และสนธิสัญญ�อัมสเตอร์ดัม (Treaty of Amsterdam 1997) นอกจ�กจะทำ�ให้สม�ชิกของ สภ�พยุโรปรวมตัวกันอย่�งเหนียวแน่นม�กขึ้น จนนำ�ไปสู่ก�ร จัดตั้งสหภ�พท�งก�รเงินและก�รนำ�เงินตร�สกุลเดียวกันม�ใช้ ตั้งแต่ปี ค.ศ. 1999 แล้ว ยังทำ�ให้ยุโรปประส�นนโยบ�ยต่�ง­ ประเทศและนโยบ�ยด้�นคว�มมั่นคงได้ดียิ่งขึ้นในรูปของ CFSP (Common Foreign and Security Policy) นอกจ�กนี้ ยุโรปยัง ขย�ยสม�ชิกภ�พไปสูป่ ระเทศในยุโรปตะวันออกและยุโรปใต้อย่�ง กว้�งขว�ง จนบัดนีม้ จี �ำ นวนสม�ชิกม�กถึง 28 ประเทศแล้ว และ ยั ง มี ป ระเทศในกลุ่ม คอมมิวนิสต์ เดิม ที่ กำ�ลั ง รอก�รเข้ �ไปเป็ น สม�ชิกโดยสมบูรณ์อีก เหตุก�รณ์ซึ่งช�วยุโรปก่อนปี ค.ศ. 1989 ไม่ค�ดคิดว่�จะเกิดขึ้นได้ นั่นคือก�รที่ประเทศอดีตสม�ชิกกติก�­

ก่อนก�ำแพงเบอร์ลินจะสิ้นสูญ 5

สนธิสัญญ�วอร์ซอ (Warsaw Pact) บ�งประเทศได้กล�ยเป็น สม�ชิกขององค์ก�รที่เคยเป็นศัตรูหม�ยเลขหนึ่งของพวกตน นั่น คือองค์ก�รสนธิสัญญ�ร่วมป้องกันแอตแลนติกเหนือหรือองค์ก�ร น�โต (NATO) นอกจ�กนี ้ ก�รบูรณ�ก�รของยุโรปยังเป็นตัวอย่�ง สำ�คัญที่ทำ�ให้เกิดก�รรวมกลุ่มหรือก�รร่วมมือระดับภูมิภ�คม�ก ขึ้นในเกือบทุกส่วนของโลก หรือที่มีอยู่แล้วก็กำ�ลังเคลื่อนไหว ไปในทิศท�งที่เข้มข้นม�กขึ้น ดังนั้น เร�อ�จกล่�วได้ว่�ก�รปฏิวัติในเยอรมันตะวันออก ซึ่งเป็นทั้งเหตุและผลของก�รสิ้นสุดสงคร�มเย็นและต�มม�ซึ่ง ระบบโลกแบบใหม่ที่ยังไม่อ�จกำ�หนดรูปแบบที่แน่ชัดลงไปได้ จึง เป็นเหตุก�รณ์ทคี่ วรค่�แก่ก�รศึกษ�อย่�งลึกซึง้ ให้เข้�ใจว่� ส�เหตุ ใดที่รัฐหนึ่งซึ่งเคยยืนหยัดและดำ�รงคว�มเป็นรัฐม�ได้ถึง 40 ปี ต้องล่มสล�ยลงอย่�งฉับพลันทันทีและได้สูญห�ยไปจ�กแผนที่ ของยุโรปตลอดก�ล นอกจ�กนี ้ ก�รศึกษ�ในเรือ่ งนี ้ อ�จนำ�ไปใช้ ในก�รศึกษ�วิจัยเชิงเปรียบเทียบกับประเทศที่ถูกแบ่งแยกและ พย�ย�มทีจ่ ะรวมประเทศกันต�มรูปแบบทีแ่ ต่ละฝ่�ยคิดว่�สมควร จะเป็น ดังเช่นประเทศเก�หลีเหนือและเก�หลีใต้ หรือประเทศที่ ต้องก�รจะรวมดินแดนที่ตนคิดว่�ถูกแบ่งแยก ในขณะที่ดินแดน ส่วนนัน้ ก็ต�้ นท�นคว�มพย�ย�มนัน้ อย่�งเต็มที ่ อ�ทิ ประเทศจีน และไต้หวัน

6 บรรพต ก�ำเนิดศิริ

หนังสือเล่มนี้จะมุ่งคว�มสนใจไปที่เหตุก�รณ์ที่เกิดขึ้นใน เยอรมันตะวันออกเป็นหลัก โดยเฉพ�ะอย่�งยิง่ เน้นไปทีเ่ หตุก�รณ์ ทีเ่ กิดขึน้ ตัง้ แต่ตน้ ปี ค.ศ. 1989 ซึง่ อ�จจะมีก�รวิเคร�ะห์และกล่�ว ถึงเหตุก�รณ์ก่อนหน้�นี้บ้�งเพื่อเป็นก�รโยงเหตุก�รณ์ ให้เป็นเหตุ เป็นผลกันและเพือ่ ช่วยให้เข้�ใจได้ดขี นึ้ โดยเนือ้ ห�จะสิน้ สุดลงเมือ่ รัฐบ�ลเยอรมันตะวันออกตัดสินใจเปิดกำ�แพงเบอร์ลินในเดือน พฤศจิก�ยน ค.ศ. 1989

ก่อนก�ำแพงเบอร์ลินจะสิ้นสูญ 7