BRUZZ - editie 1750 by bruzz.be

#1750

WEEKBLAD HEBDOMADAIRE WEEKLY EEN UITGAVE VAN VLAAMS-BRUSSELSE MEDIA VZW

FLAGEYPLEIN 18 PLACE FLAGEY

1050 ELSENE/IXELLES AFGIFTEKANTOOR ANTWERPEN X P303153

INTERVIEWS

A N A LY S E S

TIPS

REEKS

STAD VAN DE TOEKOMST

BRUSSEL EN AMSTERDAM WIJZEN ELKAAR DE WEG

21 | 04 | 2021

Proficiat

Edito

Een politiek correcte brief aan de lezers

circulaire economie, stonden stil bij de gewest, waarover we elke dag berichten, is dat este lezer, vandaag vijf jaar geleden zag groeiende armoede in de stad. nog veel meer. We hadden het hier de afgeloBRUZZ het levenslicht en daarom staat Wat er in die vijf jaar niet is veranderd, is pen weken en maanden al eerder over de vijf centraal in dit dubbeldikke het gebrek aan aandacht voor Brussel van de invloed die de aanslagen en de coronacrisis feestnummer. andere Nederlandstalige media. Voor veel kranhadden op onze stad. We zagen de afgelopen BRUZZ, dat is het magazine dat je nu vastten is het Brussels gewest nog te dikwijls een vijf jaar de voetgangerszone ontstaan, deelstephoudt, maar ook de website BRUZZ.be, BRUZZ witte vlek op de kaartjes die ze publiceren. Ook bedrijven opduiken en weer verdwijnen. We televisie op je kabel, BRUZZ radio op 98.8 en daar heeft BRUZZ een rol te spelen. Aan de ene ontdekten nieuwe wijken die werden gebouwd, BRUZZ Ket voor de Brusselse ketten. Vijf dus. kant geven we een stem aan de Brusselse hadden oog voor de opkomst van de deel- en BRUZZ zit ook op Facebook, Twitter, InstaVlaming in het bijzonder en de Brusselaars in gram, Youtube en binnenkort misschien op het algemeen. Aan de andere kant brengen we Tiktok, alweer vijf. nieuws over de Nederlandstalige instellingen in Al die media worden gevoed door – als je Brussel, culturele en andere. alles wel overschouwt - een relatief kleine Maar in de eerst plaats willen we er zijn voor groep enthousiaste mensen, verbonden door jou, lezer, luisteraar, kijker. Bedankt voor de hun liefde voor de stad. En wanneer je een stad afgelopen vijf jaar, en wanneer de cafés echt graag ziet, betekent dat ook dat je niet opnieuw openen drinken we er één op. blind bent voor de fouten ervan, dat je kwaad wordt wanneer die stad onrecht wordt aangedaan, dat je daarop blijft wijzen tot er iets HETOPEN KWAAD IS GESCHIED WONDE aan gebeurt. Liefde voor de stad kan samenHoofdredacteur De Er dag dat dezer dit magazine op uwminder deurmat landt, maakt lijken dagen weinig benijdenswaardige gaan met er objectief over berichten. NL NL Overlegcomité onze restaurants Aan en cafés dan die vanduidelijk Brussels of minister-president. alle, Kristof Pitteurs In dit magazine hebben we het daaromhet jobs op en 1maar mei de deuren Maarkanten, zelfs wanneer onze vooralopenen. aan Vlaamse weerklinkt de kritiek maar een heel klein beetje over onszelf, heeltoch staat stil bij afwezige Rudi Vervoort. Nu toonde detezichzelf opgelegde deadline haalt, isdie hetdekwaad veel over het Brussels gewest. BRUZZoverheid is op een 5 jaar BRUZZ afgelopenDe dagen wel enig initiatief. wasde hetindruk weer niet al geschied. afgelopen dagen kreegAlleen iedereen grondig veranderd de afgelopen vijf jaar, het goed.dure Eerst viel zijn beslissing om denagekomen. avondklok omDat 22die uur dat een belofte alweer niet wordt te handhaven op een koude Dan legde dehet miniskwam met een voorwaarde – alssteen. de coronacijfers ter-president deellimousines Uber aan banden toelaten – doet erdezelfs niet toe. De van kleine letters van dit door eenvoudig vragen dat ze wet ennog een voor arrestzevan heten Brusselse hofuitgevan contract warentede meesten al de vergeten goed wel waren beroep zouden respecteren. Weer niet goed. Zelfs zijn eigen regeringspartners UN COURRIER POLITIQUEMENT CORRECT AUXdan LECTEURS A POLITICALLY CORRECT TO OUR READERS sproken. Na meer een jaar snakken mensen naar perspectief: wanneerLETTER zal ik verdachtenworden? hem ervan Brusselkan te willen katapulteren naar een waarin gevaccineerd Wanneer ik opnieuw op restaurant of tijd café, naar alleen de ame El Kaouakibi, en DearDe reader, five years ago today, months, we have covered the impact of BRUZZ, c’est le magazine, mais surface, les plateformes de trottinettes rechtse een draadloze hadden. wet respecteren? FR EN bioscoop ofyuppies een concert … zeg metelefoon welke maatregelen er nodig zijn om Neen dat maar! breiwerk. Trek één BRUZZ was born and that is why the terrorist attacks and the corona crisis aussi leje site BRUZZ.be, la chaîne électriques partagées apparaître pour rder bezig met de jongeren” Nochtans legde Vervoort de vinger op een open wonde: onze wetten en regels mogelijk te maken. deinaankondigingspofive is the centralmet theme this douon our city. We have seen the emergence télé, la radio au 98.8 et BRUZZ Ket pour ensuite disparaître. NousHet avonsgebrek décou- hieraan, gecombineerd rafelt ook de rest” zijnnouveaux niet voor een deeleconomie gedicteerd door de smartphone. Hoe XL, de Brusselse Sihame litiek de klaar afgelopen het draagvlak voor deBRUZZ coronamaatrecelebration issue. is the of the pedestrian zone over the past five les vzw kets devan Bruxelles. Ce qui fait cinq. vert devan quartiers enmaanden, verkleint ble-sized sympathiek we die deelplatformen ook aan denow, andere kant magazine you are toegaat holding but also également présent construction, assisté à l’In essor de l’écogelen met de dag. dit magazine leest u mogen hoe hetvinden, eraan achter de van years, the emergence and disappearance ers doen parkenBRUZZ naarest adem happen 16sur het bevindt zelden dieBRUZZ.be, zonder veel sociale bescher-of shared-use scooters. We discovered the BRUZZ television Facebook, Twitter, Instagram, YouTube nomie deschermpje partage et circulaire, etzich nousniet gesloten deur van een Brusselse bar die naiemand dewebsite eerste lockdown nooit helemaal ming de eindjes aan elkaar knoopt. En daarin schuilt de echte uitdaging voor new neighbourhoods being built, on your cable TV, BRUZZ radio on 98.8 et peut-être bientôt sur TikTok, encore nous sommes attardés sur la pauvreté sloot. Het lijkt er bijna alsof corona niet bestaat. We keuren het absoluut niet and BRUZZKet formoet the youngest genera-ervoor watched the emergence of the sharing cinq. Tous ces médias sont alimentés croissante dans la ville. Ce qui n’a pas onze politici. De deelplatformen zijn blijvertjes, en dus de politiek goed, maar dat wil niet zeggen dat we verbaasd waren. Hoe langer een duidelijk tions. That makes five. BRUZZ also on par un petit groupe de personnes changé au cours de cinq années, zorgen dat zeces kunnen opereren binnen wettelijk kader én datishun werkne-and circular economy and dwelt on the perspectief uitblijft, hoe meer mensen de een grenzen opzoeken. Facebook,zullen Twitter, Instagram, YouTube growing poverty in the city. enthousiastes, ayant en commun leur c’estmers le manque attention des autres een d’minimum aan bescherming krijgen. Leesnéerlandophones de reportage over het clandestiene café p8 on - 9Tiktok, another five. zakt,van amour de la ville. Et quand on aime and soon maybe What has not changed in those five years médias pour man Lees de analyse over de platformeconomie p8 - 9

gen van ” M

vraiment une ville, cela signifie aussi qu’on ne détourne pas les yeux de ses défauts, qu’on se met en colère quand elle fait l’objet d’un traitement injuste, colatiers et qu’on continue à le pointer du doigt de Zwanzeerste klasse A jusqu’à ce que quelque chose soit fait. L’amour de la ville peut aller de pair avec une objectivité dans le traitement de l’information. C’est pourquoi, dans ce magazine, nous ne parlons que très jgedachte 7, COVER STORY Underpeu de nous et beaucoup de Bruxelles. torium op uithuisze ingen blij BRUZZ a beaucoup changé en cinq ar Brukselbinnenstebuiten 20, ans, Bruxelles aussi. Nous avons déjà l’influence queOok les attentats uispark openparlé 24, de REPORTAGE de et la crise du Covid-19 ont eue sur notre zwaar 18, COLUMN Trachet 54faire zoon ville. NousNick avons vu le piétonnier

t zijn”

ielemans 32, EN The Brusseler 38, 6, Bijgedachte COVER STORY ProstituMeytal Blanaru744, EN Naomi Waku

“Wanneer je een stad echt graag ziet, betekent dat ook dat je niet blind bent voor de fouten ervan”

Edito

BRUZZ | EDITO

maire / Inside mmaire / Inside

All these media are fed by a, relatively is the lack of attention for Brussels from speaking, small group of enthusiastic other Dutch-speaking media. For many people, united by their love for the city. newspapers, the Brussels region is still Le jour où ceBRUZZ magazine dansWhen votreyouboîte aux comité de too often a white spot on the maps they really loveenviables alettres, city, thatle also cartes publient. a égale-se ytrouve FR qu’ils De nos jours, il semble avoir peu de postes moins que celui du concertation aura fait D’une savoir si nos restaurants rouvrir means that et youcafés aresurtout notpourront blinddu to its faults, le publish. BRUZZ has a role to play here as ment FR un rôle à jouer à cet égard. Ministre-Président bruxellois. De tous côtés, mais côté 1er Mais même si au notre gouvernement respecte l’échéance that you get angry when that qu’il city is s’est well. On the one hand, we give a voice to part,mai. nous donnons une voix flamand, on critique Rudi Vervoort sur le fait qu’il est trop absent. Il a beau wronged, thatleyou keep pointing that out the Brussels Fleming in particular and Flamand de le Bruxelles en particulier et quelques jours, imposée, mal est fait. Depuis tout monde a l’impression avoir fait preuve d’initiative ces derniers jours, ce n’est toujours pas ça. Tout until something is done about it. Loving the Brussels people in general. On aux Bruxelloispromesse en général. D’n’est autre part, qu’aucune tenue. Peu importe si elle s’accompagne de la sa de maintenir le couvre-feu à 22 heures est très mal city can hand in hand with reportthe other hand, we bring news about the nousd’abord, apportons desdécision nouvelles condition de chiffres liésdes auinscoronavirus enyour baisse. Lagoplupart des gens ont tombée. Ensuite, ledeMinistre-Président aing imposé des restrictions aux chauf- Dutch-speaking institutions in Brussels, on it objectively. titutions néerlandophones déjà oublié les petites lettres du contrat avant d’avoir fini de les prononcer. feursculturelles « limousine » d’Uber simplement de respecter is why in this magazine we only talkla loi cultural and otherwise. Bruxelles, et autres. Mais en leur demandant Après d’undean, les gens ont de besoin de That perspectives quand est-ce que je et plus un arrêt Cour d’appel Bruxelles. Encore unea: little fois, çabut nea va about ourselves bit lot pas. about But above all, we want to be there for surtout, nous voulonsla être là pour pourrai êtreses vacciné ? Quand pourrais-je retourner au restaurant, au café, au Même partenaires au gouvernement l’ont soupçonné de vouloir catapulter the Brussels region. BRUZZ has changed you, reader, listener, viewer. Thank you vous, lecteur, auditeur et téléspectacinéma voir un concert Dites-moi quelles mesures sont nécessaires àcesl’époque où ?seuls les yuppies droite disposaient téléphones ade great deal over the past fivede years andpour for the past five years, and when the teur.Bruxelles Merciou pour cinq dernières que ce et soit possible. Le manque de mesures en combinaison àdoigt lahas sur cafés open again, we will raise a glass theclaires region we report about every années, lorsque les cafés sans fil. Respecter larouvriront, loi ? Pas question ! Pourtant, Vervoort a mis leday politique d’annonce deetces derniers mois fait progressivement diminuer le changed evenpour more. une In recent weeks and in your honour. nousune boirons à votre plaie : nossanté. lois règlements ne sont pas prêts économie Bruxelles. Pour de nombreux journaux,

la région Bruxelles est encore trop LE MALdeEST FAIT PLAIE OUVERTE souvent une tache blanche sur les

soutien aux mesures coronavirus. Dans ce magazine,que vous apprencollaborative dictéecontre par lele smartphone. Aussi sympathiques soient ces drezplateformes, quelle est lade viel’autre derrière les portes fermées d’un bar bruxellois qui n’amal à côté de l’écran, il y a souvent quelqu’un qui a du jamais vraiment fermé après le vraiment premier confinement. si c’est le coronavirus joindre les deux bouts, sans de couverture Comme sociale. Et là que n’y existait Nousdéfi n’approuvons pas, maisLes cela ne signifiecollaboratives pas que noussont réside lepas. véritable pour nos politiques. plateformes sommes étonné. Plus la perspective se fait plus les partent en là pour rester et il faut donc s’assurer queattendre, leurs activités ontgens un cadre juridique quête des limites. et que leurs employés bénéficient d’un minimum de protection.

21 APRIL 2021

I 3

Happy

5 jaar partnerschap tussen Brusselaars, dat moeten we vieren. V.U. : KBC Group NV, Havenlaan 2, 1080 Brussel, België. BTW BE 0403.227.515, RPR Brussel.

2021_009_KBCBR_annonce_Bruzz_220x290.indd 1

17/03/21 16:48

Inhoud / Sommaire / Inside

REEKS

Stad van de toekomst “De pleinen moeten onze woonkamers worden”

JAAR

BRUZZ

Samen met het Amsterdamse AT5 dook BRUZZ voor deze nieuwe reeks in vĳf cruciale thema’s. Vandaag deel 1: wonen. Later volgen nog mobiliteit, afval, toerisme en taal 9

FOCUS OP DE STAD

VIJF REPORTAGES

Hoe de stad veranderd is in vijf jaar De opmars van de e-steps 22 p6

De weg naar meer transparantie in de politiek is nog lang 28

Edito 3, Een dag op de redactie 6, Een veranderd straatbeeld 18, De beelden die onze redactie zijn bijgebleven 21, 27, 31, 41, 45, 53, 61, 67,

Maaltĳdkoeriers veroverden de stad 32 Brussel, een laboratorium voor burgerparticipatie 37 In de bres voor de buurtboom 42

VIJF CULTURELE (R)EVOLUTIES

Brussel groeit pijlsnel uit tot culturele hotspot Volta en Decoratelier eisen ruimte op 47 Why artists like to live in the capital 55

p 18

Elles repensent le monde et le théâtre 59 Hoe de hoofdstad een hoofdrol veroverde in de filmwereld 68

Cartoon Wauter Mannaert 17 Cartoon Wide Vercnocke 73, Column Nick Trachet 78

Five culinary trends that have changed the food scene 75

VIJF JAAR BRUZZ Dé 555 Luister deze week naar de 555 meest gedraaide platen van de voorbije 5 jaar. Alleen maar goede muziek dus, de hele week op BRUZZ radio (98.8 FM)

Big City wordt Short City Al vijf jaar lang beantwoorden we in ‘Big City’ jullie vragen. We doken nog eens in de lijst van 2.000 (!) vragen en kozen vijf vragen die het in het verleden net

niet haalden. Elke dag beantwoorden we in deze verjaardagsweek zo’n goeie vraag in het kort.

Van maandag tot vrijdag op BRUZZ. be, in BRUZZ 24 en op de sociale media

MELD NIEUWS Zelf nieuws gespot? Jouw tip is altijd welkom via BRUZZ.be/meldnieuws Persberichten kunnen via redactie@bruzz.be 21 APRIL 2021

EEN BLIK ACHTER DE SCHERMEN

BRUZZ | IN BEELD

Een dag op de BRUZZ-redactie

Redactiechef Mathias leidt de redactievergadering. Welke verhalen willen we vandaag brengen?

BRUZZ: dat is een nieuwswebsite, een radiozender, een wekelijks stadsmagazine, televisie én de optelsom van onze sociale mediakanalen. Maar vooral: een enthousiaste ploeg van journalisten, eindredacteurs en productiemedewerkers die met een liefdevolle maar kritische blik naar onze stad kijken. Tijd om jullie een blikje achter de schermen van onze redactie in het Flageygebouw te gunnen.

Nieuwsmanager Tessi lijst het Brusselse nieuws en de agendapunten op, de journalisten pitchen hun eigen ideeën om die dag uit te werken. De redactiechef selecteert samen met de eindredacteurs de focus van de dag: de verhalen waar BRUZZ op alle kanalen op wil inzetten. Vandaag: hoe komt het toch dat Brussel lijkt achter te lopen met de vaccinaties? En kloppen die cijfers wel?

— FOTO’S SASKIA VANDERSTICHELE

11 uur Vandaag in Whatzz Up bij radiopresentator Bram: journalist Kris Hendrickx komt meer vertellen over zijn artikel in het magazine, straks volgt een telefoontje met UZ-directeur Marc Noppen en Saïd staat in de nieuwe LEGO-winkel die net is geopend in de Nieuwstraat.

5.15 uur In de buurt van Anneessens springt een radio aan: ‘Ain’t no sunshine when she’s gone’ zingt Bill Withers. Het is een van de vele klassiekers die muzieksamensteller Sasha tussen middernacht en zes programmeert op BRUZZ radio. Ochtendpresentator Robbe zet zijn eerste tas koffie. 5.57 uur Dertig gsm’s in en om Brussel lichten op. In de whatsappgroep die 6

21 APRIL 2021

de redactieleden verbindt, loopt het eerste bericht van de dag binnen: het aantal coronapatiënten in de Brusselse ziekenhuizen is opnieuw gestegen. Infograficus Peter volgt al meer dan een jaar de coronacijfers op de voet. Intussen verschijnen de eerste stukken op de website, zoals altijd openen we de dag met eigen nieuwsverhalen die redactiechef Mathias de avond ervoor klaarzette. De journalist met vroege dienst vult aan met het dringendste nieuws.

7 uur “Goeiemorgen Brussel. Dit is BRUZZ op 98.8 en dit is Tim Gatzios met het nieuws.” Niet vanop de redactie, maar vanuit zijn eigen kleine radiostudio thuis leest Tim het radionieuws. Met het op-en-top Brusselse nieuws in het Citynieuws elk halfuur. 9.10 uur De ochtendvergadering gaat van start voor de hele redactie.

17.55 uur Roan is vandaag eindredacteur van BRUZZ 24 en snelt de hele tijd van zijn computer naar de montagecellen en terug. Hij staat net op tijd klaar in de tv-studio om 18 uur: “Dit is

Tim leest het radionieuws vanuit zijn appartement in Molenbeek.

BRUZZ | IN BEELD

Gailor (links) en Remzi nemen de avondprogrammatie voor hun rekening.

Roan, eindredacteur van BRUZZ 24, schminkt zich nog even bij voor hij op antenne gaat.

BRUZZ 24. Uw dagelijkse overzicht van nieuws, achtergrondverhalen en cultuur uit Brussel.” De generiek loopt. En Roan geeft door: “We gaan live naar An die in de stad staat.” 18 uur In de radiostudio sluit Gunnar Downtown af en geeft hij het stokje door aan Gailor. Die heeft weer heel wat coole tracks mee voor ICE en maakt zo de brug naar de avondprogrammatie. Remzi staat al klaar om de vele collectieven en dj’s zoals Lowup, Onda Sonora, Lowkey, Rebel Up en Supafly te ontvangen voor hun sets.

21 uur Terwijl de nieuwsdag er stilaan opzit, wordt elke maandagavond de laatste hand gelegd aan het BRUZZ magazine. Lay-outers Heleen en Ruth wonen op fietsafstand van elkaar, maar hebben al meer dan een jaar niet meer samen aan een tafel gezeten. Ze zorgen voor de finishing touches van de cover, de laatste vertalingen van de cultuurstukken stromen binnen, en eindredacteur Karen doet een ultieme check. De laptops klappen pas toe wanneer het magazine bij de drukker ligt én in de mailbox van de hele redactie zit. Opnieuw munitie voor een week vol Brussels nieuws.

De gangen van de redactie in het Flageygebouw: door de coronamaatregelen is er minder volk en blijven de mondmaskers aan.

Karen, eindredacteur van het magazine, sluit de werkdag af met een laatste check van het magazine voor het naar de drukker gaat.

21 APRIL 2021

I 7

STAD VAN DE TOEKOMST BRUSSEL EN AMSTERDAM WĲ ZEN ELKAAR DE WEG

MOBILITEIT

AFVAL

Stad van de toekomst

TOERISME

TAAL

teeds meer mensen gaan in de stad wonen, maar hoe ziet de toekomst van die groeiende steden eruit? BRUZZ en het Amsterdamse AT5 onderzochten het in Amsterdam en Brussel. In een vijfdelige video- en artikelenreeks doken de twee stadsmedia in de cruciale uitdagingen voor de stad van morgen: wonen, mobiliteit, afval, toerisme en taal. Hoe zullen we ons in 2040 verplaatsen door de stad en welke plaats behoudt de auto nog? Waar moeten al die bijkomende stedelingen wonen en hoe houden we een thuis in de stad betaalbaar? Wat zijn duurzame oplossingen voor ons stedelijk afval en het zwerfvuil in de straten? Hoe vermijd je dat de toeristenstroom zich ontpopt tot een overlastfenomeen dat hele buurten domineert? Maar ook: hoe moeten steden omgaan met de opmars van het Engels en de tientallen andere talen die de steeds diversere bevolking meebrengt naar de stad? In hun tocht door de twee steden gaan BRUZZ en AT5 telkens op zoek naar de lessen die Brussel en Amsterdam, twee steden die vergelijkbaar zijn qua omvang, van elkaar kunnen leren. We doen dat door met bewoners, beleidsmakers en experts te spreken, maar ook met dromers die hun blik op de stad van 2040 richten. ▼

WONEN

De videoreportages worden uitgezonden op AT5 en BRUZZ vanaf 20 april, en ook in het BRUZZ magazine krijgt u vijf weken lang een ander thema voorgeschoteld. Veel leesplezier met de eerste aflevering: Wonen.

Menko Arends (AT5), Margot Otten en Kris Hendrickx (BRUZZ), de auteurs van deze reeks.

Deze productie kwam tot stand met steun van Journalismfund.eu

21 APRIL 2021

I 9

STAD VAN DE TOEKOMST BRUSSEL EN AMSTERDAM WĲ ZEN ELKAAR DE WEG

WONEN Bouwhandleiding voor een leefbare en betaalbare stad

MOBILITEIT AFVAL TOERISME

B R U Z Z | S TA D VA N D E T O E K O M S T

TAAL

Hoe bouwen we een leefbare en betaalbare stad? 10

21 APRIL 2021

Weinig hoofdsteden zijn zo chaotisch gepland als Brussel, maar je woont er wel ruim en relatief betaalbaar. Weinig hoofdsteden zijn dan weer zo strak uitgetekend als Amsterdam, waar stadsplanners ook altijd een beetje God zijn en woonruimte net duur en krap. Reden genoeg om de twee tegenpolen te vergelijken en in onze glazen woonbol te kijken. “De essentie van de stad, dat is vermenging.” — KRIS HENDRICKX

ls we de nagelnieuwe wijk Houthavens binnenwandelen, zien we Lennart (48) net aanbellen bij zijn overbuur. Of die misschien ook een oliebol lust? Lennarts schoonmoeder heeft ze net langsgebracht en alleen krijgt hij ze nooit op. De buur hapt maar wat graag toe. Enkele tellen later steekt Lennart de autovrije straat weer over, om langs de geparkeerde fietsen, zijn voortuintje en terras zijn stijlvolle woning binnen te stappen. De vader van drie zonen woont nu drie jaar op een plek die veel Amsterdammers én Brusselaars hem zouden benijden. Want Houthavens mag dan een nieuwe wijk zijn, de buurt ligt tegelijk op een zucht van het centrum. Tel daarbij het burencontact, de aantrekkelijke huizen, een autovrije straat voor de deur en het water net achter het huis, en je zou voor minder gaan likkebaarden. “In februari hebben we achter het huis geschaatst en vorige zomer hebben we er gezwommen,” vertelt Lennart. Er is ook één aspect dat minder aantrekkelijk is aan de woning van 180 vierkante meter die Lennart en zijn gezin betrekken: de prijs. De ambtenaar bij de Nederlandse overheid betaalde drie jaar geleden 1,5 miljoen euro voor zijn appartement, dat voor Amsterdamse verhoudingen overigens reusachtig is. Niet weinig en ook niet zonder gevolgen, beseft Lennart. “Hier wonen enkel mensen met een zeker inkomen. Segregatie zal je met deze formule niet tegengaan.”

GOD IS EEN STADSPLANNER Houthavens is maar een van de vele nieuwe wijken die de voorbije jaren ontstonden in Amsterdam. En de stad aan het IJ drijft het bouwtempo de volgende jaren nog op. Amsterdam verwacht dan ook dat het aantal inwoners tegen 2040 aangroeit van de huidige 870.000 tot 1,1 miljoen. In de Sluisbuurt komen er bijvoorbeeld 5.500 nieuwe woningen op een nieuw eiland, met hoogbouw tot 120 meter. En Haven-Stad, op het gebied van de huidige haven, 21 APRIL 2021

▼

Amsterdam keert zich steeds meer naar het water. Centraal de recente wijk Houthavens in aanbouw. Het gebouw vooraan rechts heeft het duurste penthouse en grootste appartement van Nederland: 16 miljoen euro voor 1.400 vierkante meter.

B R U Z Z | S TA D VA N D E T O E K O M S T

Lennart in zijn autovrije straat in Houthavens: ‘Deze zomer zwommen we achter het huis, deze winter schaatsten we er.’

I 11

▼

STAD VAN DE TOEKOMST BRUSSEL EN AMSTERDAM WĲ ZEN ELKAAR DE WEG

B R U Z Z | S TA D VA N D E T O E K O M S T

zal op termijn zelfs goed zijn voor 70.000 nieuwe woningen. Maar daarover straks meer. Amsterdammers bouwen met zo’n gemak en snelheid dat het bijna een religieuze dimensie krijgt. Dat verzinnen we niet zelf. Als wethouder voor Ruimtelijke Ontwikkeling Marieke van Doorninck (GroenLinks) het over de toekomstige Sluisbuurt heeft, dan zegt ze dat het stadsbestuur er “God heeft gespeeld en uit water land gemaakt”. Of wat dacht u van het spreekwoord: God schiep de wereld, behalve Nederland, dat deden de Nederlanders. Een tikkeltje zelfingenomen? Misschien, maar in Amsterdam, waar tachtig procent van de grond eigendom is van de gemeente, zijn het ook geen loze woorden. Het stadsbestuur legt er zijn wil op. Aan het water, maar als het moet ook aan bouwpromotoren. Eén kanttekening: corona pleegde ook een aanslag op de Amsterdamse stadskas, waardoor nu toch weer beknibbeld wordt op nieuwe projecten. We kunnen ons niet herinneren dat iemand in Brussel ooit met God kwam aanzetten als het over stedenbouw ging, of het moest zijn om een ingreep ‘godgeklaagd’ te noemen. Bouwen en plannen loopt in Brussel dan ook moeizamer. De stad is met haar negentien gemeenten een bestuurlijk kluwen, waarbij overheden vaak trager schakelen dan promotoren. En de meeste gronden zijn er in privéhanden. Maar de Belgische hoofdstad is vandaag wel nog relatief betaalbaar, zeker in vergelijking met Amsterdam. Een koopwoning van honderd vierkante meter kost in Brussel circa 300.000 euro, in Amsterdam is een koper voor diezelfde oppervlakte bijna 600.000 euro lichter. En ook de gemiddelde huurprijs op de privémarkt verschilt fors. In Brussel betaalt een nieuwe huurder voor een doorsneewoning 900 tot 1.000 euro. Zijn Amsterdamse evenknie telt vandaag 1.400 euro neer voor een beduidend kleinere woning. Krapper én duurder dus. De situatie is zo schrijnend dat heel wat studenten maanden in een hostel blijven of op de sofa van

Kieren in het Brusselse stadsweefsel: Tijdelijke moestuintjes langs het kanaal, waar ooit een park moet komen. © SASKIA VANDERSTICHELE

21 APRIL 2021

een medestudente blijven slapen voor ze een eigen huurplek vinden. Brussel mag daarmee goedkoop lijken uit Nederlands perspectief, voor Belgen is de hoofdstad dat allerminst. Het is nog steeds de duurste woonstad van het land en de voorbije jaren stegen de huur- en verkoopprijzen er ook gestaag, in die mate dat veel Brusselaars die aan gezinsuitbreiding doen, de stad verlaten. Toch blijft die prijsstijging een stuk minder sterk dan in Amsterdam.

DE STAD ALS MATING GROUND Dat Amsterdam veel duurder is dan Brussel kan vreemd lijken. Want wie flink meer aanbod creëert, zou kunnen verwachten dat de prijs daardoor net daalt. Amsterdam bouwde de voorbije jaren telkens een vijfduizendtal woningen, het bevolkingsrijkere Brussel, dat ook een sterkere groei van het aantal inwoners kende, maar 1.500. Vier op de tien huurwoningen in Amsterdam vallen bovendien in de categorie sociale huisvesting, tegenover een pietluttige zeven procent in Brussel. Een kanttekening wel bij het sociale woningenlandschap in de Nederlandse hoofdstad: het aandeel van die woningen daalt, onder meer omdat de regering-Rutte de wooncorporaties (in België de sociale huisvestingsmaatschappijen) het mes op de keel zette via een verhuurdersheffing. En dan is er nog het fenomeen van het scheefwonen. Wie een sociale woning heeft, maar ondertussen meer verdient, mag gewoon blijven. Maar dan nog: hoe is het mogelijk dat een stad die veel en betaalbare woningen bouwt toch zo’n prijsstijging kent? Een deel van het antwoord is eenvoudige basiseconomie. Amsterdam bouwde dan wel meer dan Brussel, de vraag steeg de voorbije jaren nog sneller. De stad lokte de voorbije jaren met name steeds meer hoogopgeleide expats die dure prijzen betaalden. En ook het aantal – vaak buitenlandse – studenten ging in stijgende lijn. “Steden zijn veel dingen, onder

meer de mating grounds van het land, de gebieden waar jongeren partners vinden,” zegt stedenbouwkundige Arjan Klok. De trek naar de stad betekent in Nederland trouwens ook dat er krimpregio’s zijn, waar de bevolking net daalt. Die situeren zich bijvoorbeeld in Groningen, Limburg of Zeeland, plekken die ver van de grote sociale en economische centra liggen. En die trek sluit niet uit dat er tegelijk een beweging uit de stad is op gang gekomen. Met name gezinnen die zich geen woning kunnen permitteren, wijken uit naar steden als Haarlem of zelfs Zwolle, ruim honderd kilometer verder.

HET SPECULATIESPOOK Er is nog een tweede reden voor het prijsverschil. De voorbije jaren lieten vastgoedbeleggers steeds vaker hun oog vallen op Amsterdam. “De stad is internationaal erg geliefd omdat vastgoed hier een erg hoog rendement heeft,” zegt wethouder Van Doorninck. “Beleggers kopen daardoor soms hele straten op.” Het is een fenomeen dat ook Brussels bouwmeester Kristiaan Borret herkent. Borret kent Amsterdam goed en hij is er vandaag nog steeds supervisor voor de nieuwe wijken Oostenburg en Hamerkwartier, samen goed voor een miljoen vierkante meter nieuwe stad. “Er is te veel cash geld in de wereld, dat niet

IN CIJFERS Inwonersaantal

AMSTERDAM

1.218.000

880.000

Oppervlakte

161 km²

219 km² (incl. water)

Bevolkingsdichtheid

7.500 inw/km²

3.900 inw/km²

Gem. nieuwe 900-1.000 huurprijs euro Gemiddelde opp nieuwbouw geen betrouwbaar cijfer 300.000 euro

590.000 euro

Aandeel sociale woningen

7 procent

41 procent

VANDERSTICHELE

Met Kristiaan Borret staan we aan het Brusselse kanaal, aan de overzijde van de Up-Sitetoren, met zijn 140 meter de hoogste woontoren van België.

We mogen dan aan de waterkant staan, de aantrekkingskracht van het IJ of de grachten heeft de buurt hier nog niet. Geen zwemmers in het kanaal hier, we zouden het Lennart uit Houthavens ook niet durven aan te bevelen. Behalve woningen is hier nog niet veel. Toch is de kanaalzone in Brussel dé plaats waar de stad in beweging is. De voorbije jaren kwamen er enkele duizenden woningen bij, een aantal waar een Amsterdams wethouder eens hartelijk om lacht, maar dat voor Brussel best aanzienlijk is. De wijk aan het water illustreert meteen ook een hele reeks Brusselse woonfenomenen. Zo

werd er aan het kanaal dan wel duchtig gemetseld, een sociale woning is er niet te bespeuren. Hetzelfde geldt ook voor het grote ontwikkelingsgebied van veertig hectare net naast die noordelijke kanaalzone, Thurn & Taxis: op termijn goed voor tweeduizend nieuwe woningen, waarvan nul sociale woningen. Het toont hoe de vorige Brusselse regeringen – meestal onder socialistische leiding – bouwpromotoren niet konden of wilden overhalen tot het creëren van sociale huisvesting. Nochtans zijn bijkomende betaalbare woningen een absolute noodzaak, beseft Borret. “De overheid zal ook hier meer moeten bouwen, voor lage én middeninkomens en de huurprijzen moeten we controleren. Anders riskeer je dat een hele reeks beroepscategorieën niet meer in de stad kan wonen. Ook voor een loodgieter, een verpleegster of een agent moet er plaats blijven.” De huidige regering wil nu weer 15.000 extra woningen met sociaal karakter tegen 2024. Maar een doelstelling uitspreken en die ook halen, dat zijn vaak twee verschillende zaken in Brussel. De plaats waar we staan is daar een prima voorbeeld van. In 2010 werd beslist dat er een park kwam. De voorlopige openingsdatum ligt nu al in 2024. Ondertussen mag Toestand, een ▼

STADSKIEREN

49 m²

Gemiddelde koopprijs 100 m²

Brussel groeit, hier met een nieuwe woonwijk op Thurn & Taxis.

geïnvesteerd raakt, onder meer Chinese fondsen. Vastgoed in wereldsteden is daardoor een investeringsvehikel geworden. In Brussel bestaat dat fenomeen ook, maar enkel voor de kantorenmarkt. Dat het daartoe beperkt blijft, heeft te maken met de versnippering van wooneigendom in Brussel en België. Als investeerder kan je er nooit een groot bouwblok kopen. Omdat we van oudsher liever elk ons eigen appartement kopen, is de huurmarkt ook veel kleiner.” Een enorm contrast met Amsterdam, waar de gemeente dus eigenaar is van vier vijfde van het grondgebied. Dat Amsterdam en Brussel twee totaal verschillende woon- en planculturen hebben, weet de bouwmeester als geen ander. “Brussel is veel meer laisser-faire, minder gestuurd en minder schattig. Maar die rauwe wringende kantjes trekken ook aan. Wij plannen trager en passen projecten ook voortdurend aan. Uiteindelijk levert dat betere steden op. Want Amsterdam bouwt en plant dan wel sneller, het levert veel instantwijken met een duidelijke datering en weinig vermenging op.”

1.400 euro

B R U Z Z | S TA D VA N D E T O E K O M S T

BRUSSEL

“De overheid zal ook hier meer moeten bouwen, voor lage én middeninkomens. Ook voor een loodgieter, een verpleegster of een agent moet er plaats blijven” KRISTIAAN BORRET Brussels bouwmeester 21 APRIL 2021

I 13

▼

STAD VAN DE TOEKOMST BRUSSEL EN AMSTERDAM WĲ ZEN ELKAAR DE WEG

tijdelijke gebruiker van het terrein en de vervallen loodsen, de plek gebruiken. Ook dat is Brussel: slow urbanism, waar de traagheid en complexiteit ook kieren in het stadsweefsel veroorzaken, waar iemand dan weer inspringt. Zeiden we trouwens al dat er in Brussel minstens duizend thuislozen in kraakpanden wonen?

HUUR EENS VAN JEZELF

B R U Z Z | S TA D VA N D E T O E K O M S T

Maar wat zijn nu toekomstrecepten voor Brussel en Amsterdam? Hoe hou je de stad leefbaar en tegelijk ook betaalbaar? Amsterdam introduceerde daarom in 2017 het 40-40-20-model, dat prioriteit geeft aan sociale en middenklassenwoningen bij nieuwbouw. Veertig procent moet sociale huurwoning zijn, nog eens veertig procent gaat naar middeninkomens (huur en koop) en maar twintig procent is voor de vrije markt (huur en koop). Wethouder Van Doorninck wil vasthouden aan die verdeelsleutel, al beseft ze dat de verdeelsleutel geen wonderrecept is. “De vastgoedbeleggers op de bestaande woonmarkt kan je er niet mee aanpakken.” En aangezien buurgemeenten die sleutel niet hanteren, dreigt ook een bouwvlucht uit Amsterdam. De wethouder verwacht daarom veel van nieuwe wooncoöperaties (niet te verwarren met wooncorporaties, die in België sociale huisvestingsmaatschappijen heten). Bij dat model bouwen of kopen mensen samen een appartementencomplex en huren ze van zichzelf. “Op die manier wordt de belangrijkste functie van een huis opnieuw dat er iemand kan wonen en niet dat het geld opbrengt. Zo hou je de stad betaal-

baar voor heel verschillende groepen. Een stad met enkel rijke bewoners gaat ten onder aan zijn succes.” Het stadsbestuur wil tegen 2050 graag tien procent van de volledige woonvoorraad bij wooncoöperaties zien en houdt daar ook bouwgronden voor vrij. Het concept doet wat denken aan een principe dat in de lift zit in Brussel: de community land trust. In zo’n woonproject blijft de grond eigendom van het collectief, en bezitten eigenaren enkel hun woning. Verkopen kan, maar de prijs kan niet sterk stijgen. Het Brussels Gewest steunt de formule en wil van de vijftig huidige woningen naar duizend in 2030. Omdat steden het aantal alleenstaanden zien stijgen, ziet Van Doorninck ook heil in woonconcepten met gemeenschappelijke ruimten, al dan niet in wooncoöperaties. “Mensen kunnen dan bijvoorbeeld samen eten als ze dat willen en zo’n woonruimte kan zelfs functies hebben die toegankelijk zijn voor mensen die er niet wonen.”

DE TOEKOMST IS GEMENGD In elk geval moeten er de komende jaren een pak woningen bijkomen, weten ze in Amsterdam. En nergens is dat zo zichtbaar als in de noordwestelijke havenzone, een gebied dat vandaag nog grotendeels wordt ingenomen door havenactiviteiten, maar waar de volgende decennia Haven-Stad moet ontstaan, met tot zeventigduizend extra woningen. We hebben er afgesproken met stedenbouwkundige Arjan Klok, op het uiterste punt van de Danzigerkade. Rondom ons is vandaag nog

“De vele kades die we hier aanleggen worden het balkon van de buurt, net zoals de parken de tuin van het collectief worden en de pleinen de woonkamer van de omliggende straten” ARJAN KLOK Stedenbouwkundige

Stedenbouwkundige Arjan Klok op de plek waar HavenStad komt, goed voor vijftien keer de omvang van Thurn & Taxis.

21 APRIL 2021

grotendeels water en op de achtergrond spuwt een stoere schoorsteen van een van de havenfabrieken rook. Ook die fabriek zal uiterlijk tegen 2040 moeten wijken voor een nieuw en dichtbevolkt stadsgebied, waar een gemiddeld gebouw al snel dertig meter hoog zal zijn. “Dit is een van de meest fascinerende projecten in Amsterdam,” zegt Klok. “Sinds de jaren 1980 willen we de stad terug aan het IJ brengen, maar dat gebeurde tot nog toe in stukjes van vijf- of tienduizend woningen. Hier creëren we tegen 2050 liefst 650 hectare nieuwe stad (voor de Brusselaars: dat is zowat vijftien keer het terrein van Thurn & Taxis of anderhalf keer de Vijfhoek, red.). Goed voor tien stadsbuurten, twee stadsparken, en naast al die woningen ook nog eens 45.000 werken productieplaatsen. Want dat is de toekomst van de stad: een combinatie van wonen, werken, voorzieningen en zelfs lichte industrie. Die vermenging zal vooral in de eerste drie bouwlagen zitten, daarboven komen vooral woningen.” Het is een adagio dat ook bij Brussels bouwmeester Kristiaan Borret terugkomt: de essentie van de stad is vermenging, van verschillende groepen mensen, van opvattingen en zeker ook van functies. Ook in dat opzicht is Houthavens, waar de woonfunctie domineert, dus ook geen toekomstmodel. Waarom is die functievermenging zo belangrijk? “De voorbije decennia hebben we wonen en werken vaak uiteengetrokken,” legt Klok uit, “maar dat betekent ook dat mensen een steeds langer traject afleggen naar het werk en je ze uiteindelijk tot de file veroordeelt. Daarnaast neemt een stad ook veel goederen af, die depots buiten de stad plaatsen is niet duurzaam. Bouwmaterialen moet je bijvoorbeeld in de stad kunnen halen. De ideale stad is de stad waar je niet meer uit moet, waar alles binnen loopafstand is.” Het klinkt als een echo van concepten die ook in Brussel al enkele jaren in zwang zijn: de productieve stad, die rondom het Biestebroekdok bijvoorbeeld nieuwe woningen en bedrijfjes in dezelfde wijk combineert. Of de tienminutenstad, waar alle voorzieningen op wandelafstand zijn. Klok wijst erop dat stedenbouw er uiteindelijk om draait dat je mensen ‘op elkaar betrekt’. “Door die vermenging leg je aan een bewoner ook uit hoe het leven in elkaar steekt. En in een gemengde stad zie je ook altijd mensen. Wie niemand ziet, wordt ongelukkig, dat heeft corona ons wel geleerd.” Het stedenbouwkundige inzicht klinkt nieuw en is dat tegelijk niet. Dat een buurt maar geslaagd is als je functievermenging hebt, wist ook Jane Jacobs al in haar invloedrijke Death and Life of Great American Cities uit 1958.

DE OPWARMENDE STAD Terug naar Haven-Stad en 2021. Om ervoor te zorgen dat mensen soortgenoten ontmoeten, wordt hier nagedacht over kwaliteitsvolle openbare ruimte, maar ook over de laatste tweehonderd meter die een bewoner aflegt die naar huis komt. “We bestuderen dat thuiskomen,

Wethouder voor Ruimtelijke Ontwikkeling Marieke van Doorninck: “We moeten eerst de buurten in, en dan samen plannen ontwikkelen. Niet omgekeerd.”

we bekijken hoe de route door een woonblok precies verloopt, hoe mensen hun buren kunnen ontmoeten.” Als Klok aan 2040 denkt, hoopt hij dat de toekomstige Havenstadbewoners niet gewoon hun woning binnengaan als ze thuiskomen. “De vele kades die we hier aanleggen worden wat mij betreft het balkon van de buurt, net zoals de parken de tuin van het collectief worden en de pleinen de woonkamer van de omliggende straten.” Voor privacy kan die bewoner zich dan terugtrekken in zijn eigen woning. Bijzonder groot wordt die niet, dat begreep u al. “Denk aan oppervlaktes tussen vijfenveertig en maximaal negentig vierkante meter.” Die openbare ruimte is daarmee veel te kostbaar om zomaar vol te parkeren, weet de stedenbouwkundige. “We denken hier aan één parkeerplaats per vijf woningen. Daarom is een goed openbaar vervoer, deelmobiliteit en een fijn grid van fietspaden zo belangrijk, met onder meer superfietspaden waar ook snelle elektrische fietsen genoeg ruimte hebben.” Doordachte openbare ruimte, dat betekent ook aandacht voor groen, beseffen ze zowel in Amsterdam als Brussel. Zeker nu de planeet in een rotvaart blijft opwarmen, een trend die in de stad nog eens versterkt wordt door grote hoeveelheden steen, beton en asfalt. Vooral in het dichter bebouwde Brussel, met weinig open water, is die nood nijpend. “De afgelopen jaren waren we hier gebiologeerd door de bevolkingsgroei en wilden we vooral bijbouwen,” legt bouwmeester Borret uit. De komende jaren moeten we meer focussen op een stad die de klimaatopwarming aankan. Dat betekent een nieuw evenwicht zoeken tussen verdichting en toch voldoende groen. En af en toe een onbebouwd stuk grond gewoon open laten.”

evolueren is voor wethouder Van Doorninck minstens even belangrijk. “In het verleden had het stadsbestuur heel erg de neiging om alles aan de eigen tekentafel te bedenken en de mensen daarmee dan te verblijden. Eigenlijk moet dat omgekeerd. We moeten eerst de buurten in, kijken welke ideeën en noden daar al zijn en dan samen plannen ontwikkelen. Het motto van dit stadsbestuur is daarom ‘Samen stad maken’. Dat vraagt om een cultuuromslag, maar is belangrijk. Want de stad is de voorbije jaren soms zo snel veranderd dat een aantal bewoners het gevoel krijgt dat ze er niet meer thuishoren.”

Peu de capitales sont aussi chaotiques au niveau urbanistique que Bruxelles, mais les logements y sont plutôt grands et relativement abordables. Et peu de capitales sont aussi étendues qu’Amsterdam, une ville où les urbanistes peuvent créer des quartiers en partant de rien mais où les logements sont plutôt chers et petits. Une bonne raison de comparer ces deux extrêmes et de se tourner vers l’avenir. Comment rendre la vie en ville vivable et abordable ? En prévoyant suffisamment de logements. Les coopérations de logement sont aussi une solution. La ville du futur doit aussi être dense et verte, confirment nos experts, avec des logements plus petits et un espace public. Autre élément essentiel: une mixité de logements, de bureaux et de sites de production. « Dans une ville mixte, on voit toujours des gens et si on a bien appris une chose du coronavirus, c’est que ne pas voir de gens rend malheureux. » FR

DENSE AND GREEN: THE CITY OF THE FUTURE Few capital cities are planned as chaotically as Brussels, but here you can live spaciously and relatively affordably. On the other hand, few capitals are as tightly planned as Amsterdam, where city planners always have had a God-like status but living space is expensive and cramped. Reason enough to compare the two opposites and look to the future. How can we make living in a city liveable and affordable at the same time? Providing enough social and public housing is already one of the keys. But housing cooperatives, where people build together and rent from themselves, are also a solution that helps prevent real estate speculation. The residential city of the future must also be both densely built and green, according to our experts, with smaller homes and public spaces taking over many housing functions. Still essential in that city of the future: a mixture of living, working and producing. “In a mixed city, you always see people, and not seeing anyone makes you unhappy, as corona has taught us. EN

Bekijk de bijhorende videoreportage en volg dit project op de voet op BRUZZ.be/stadvandetoekomst

‘SAMEN STAD MAKEN’ Een stad bouwen die toekomstproof is, gaat ten slotte niet enkel over wat je bouwt. Bewoners laten meedenken over hoe een buurt moet

LA VILLE DU FUTUR DOIT ÊTRE DENSE ET VERTE

Deze productie kwam tot stand met steun van Journalismfund.eu

20 AP^RIL 2021

I 15

OOK ONZE ILLUSTRATOREN VIEREN VIJF JAAR BRUZZ

Wauter Mannaert

21 APRIL 2021

I 17

VIJF VERANDERINGEN IN HET STRAATBEELD

Seks op de muur

BRUZZ |IN BEELD

In de zomer van 2016 verscheen de eerste penismuur in Brussel. Niet veel later dook een anus op. Er volgde nog een onthoofdingsmuur aan de Vlaamsepoort en een bloederige lynchmuur aan Kapellekerk. Er was kritiek, de naam van street artist Bonom deed de ronde, maar toenmalig Vlaams Cultuurminister Sven Gatz (Open VLD) vond geen kunst te gewaagd voor een stad als Brussel. Het was aan de eigenaars om de fresco’s op hun gevels te keuren. De penismuur is inmiddels overschilderd en een week geleden verdween ook de geboortemuur op de Vismarkt. Toch blijft de bijzondere gevelkunst opvallen in Brussel. Van masturbatie tot zelfs een ‘kakmuur’: toeristen weten niet waar eerst te kijken.

De ‘anusmuur’ aan de Steenkoolkaai. ©PHOTONEWS

21 APRIL 2021

Een nieuwe look voor Brussel Steps, fietskoeriers en Ubers: ze zijn amper nog weg te denken uit de stad, maar ze zijn niet de enige die het uitzicht hebben bepaald. Vijf spelers die de straten kleurden de laatste vijf jaar. — EVA CHRISTIAENS

Bekladde beelden Het standbeeld van Leopold II aan het Troonplein is misschien nog nooit zoveel gepoetst als de voorbije vijf jaar. Er is ook nog nooit zoveel verf op gegooid. De eerste pot nat kwam er eind 2015 op de 150ste verjaardag van Leopolds troonbestijging. Naarmate het debat over dekolonisering toenam, kregen nog meer standbeelden de volle laag. Generaal Storms in Elsene, bustes van Leopold II in Oudergem en Molenbeek, en zelfs eentje van koning Boudewijn: de rode verf is nooit veraf. Een parlementaire werkgroep buigt zich nu over de rol en het behoud van deze beelden in de stad.

Het borstbeeld van Leopold II in Tervuren of zijn standbeeld op het Troonplein: allemaal werden ze beklad. ©BART DEWAELE

©PHOTONEWS

Camouflage Sinds 2015 kent Brussel het beeld van de patrouillerende soldaat. Na de aanslag op Charlie Hebdo in Parijs besloot België om extra waakzaam te zijn. In Brussel kwamen toen zo’n honderd militairen gevoelige plaatsen versterken, zoals politiebureaus en ambassades. In 2016, het jaar van de

aanslagen, werd hun aantal fors opgedreven. Met een militair op de metro zitten was voor de Brusselaar plots niet meer vreemd. Vijf jaar later zijn de militairen weg uit de Europese wijk. Deze maand vertrekken ze ook uit de metro- en treinstations. Vanaf juni volgen de ambassades.

©PHOTONEWS

Wiet in de winkel De eerste cannabiswinkel van het land opende in juli 2018 in Elsene. Een half jaar later telde Brussel wel twintig zogenoemde CBD-shops. Die verkopen allerlei producten gemaakt van legale cannabis met minder dan 0,2 procent THC. Dat is de stof die de roes veroorzaakt. Al snel begonnen vapeshops met elektronische sigaretten ook CBD te verkopen. Er kwam zelfs een CBD-fietskoerierdienst. Juridisch gezien vertoeven die nog vaak in een grijze zone. Toen een jonge

Brusselaar stierf aan een e-sigaret met CBD, pleitten enkele partijen voor een verbod op CBD-shops rond schoolpoorten. Voorlopig zonder resultaat. Er zijn nu meer dan honderd CBD-verkooppunten in het hele gewest.

Plots kon legale cannabis gekocht worden in de vapeshops. © SHUTTERSTOCK

BRUZZ |IN BEELD

Militairen in het metrostation Montgomery, het was lang een vertrouwd beeld.

Iedereen te voet of met de fiets

Het was een proces van lange adem, maar de voetgangerszone kreeg de voorbije jaren meer en meer vorm. © PHOTONEWS

De Anspachlaan als één grote wandelpromenade. Het was een proces van lange adem, maar de voetgangerszone kreeg haar feestelijke inhuldiging dan toch in de zomer van 2015. Ze is nog altijd niet helemaal klaar, de handelaars blijven kritisch, maar ze lijkt aanstekelijk. De gemeente Elsene volgde in 2018 met de

Elsensesteenweg en omliggende straten. Bij de heraanleg van pleinen en straten wordt meer en meer naar zachte mobiliteit gekeken, de kleine Ring krijgt één lang fietspad en de coronafietspaden worden binnenkort officieel. Een algemene zone 30 moet dat alles nog veiliger maken. Soms loopt Brussel wel op wieltjes.

21 APRIL 2021

I 19

5 JAAR BRUZZ: DE BEELDEN DIE ONZE REDACTIE ZIJN BIJGEBLEVEN

Een stad van maquettes

De keuze van

PETER DHONDT

Infograficus en fotoredacteur

Deze foto dateert van 2014, maar zou in de voorbije vijf jaar nog erg veel opduiken. Het stadsbestuur ondertekent de plannen voor Neo, een groot stedenbouwkundig project op de Heizel. U herkent aan de linkerkant toenmalig schepen Alain Courtois (MR) en rechts de gevallen burgemeester Yvan Mayeur (PS), die moest aftreden na het Samusocial-schandaal. Ook Alain Courtois heeft afscheid genomen van de politiek, na een jarenlange strijd voor het Eurostadion dat er uiteindelijk nooit zou komen. Ook het Neo-project op de Heizelsite is vandaag nog steeds niet meer dan een maquette. Maar huidig burgemeester Philippe Close (derde van links) is ook vandaag nog de grote voortrekker van het project voor een groot congrescentrum, een winkelcentrum, een hotel en grote nieuwe woonwijk op de Heizel.

WIE/WAT? Het toenmalige stadsbestuur zet de handtekeningen onder het grootschalige Neo-project op de Heizel. WANNEER? 8 december 2014 EEN BEELD VAN Photonews

21 APRIL 2021

I 21

DE OPMARS VAN DE E-STEP

BRUZZ dook in de archieven en pikte vijf opmerkelijke verhalen weer op.

Hip en leuk, maar geen echte gamechanger BRUZZ | TERUGBLIK

Vijf jaar geleden dook plots de elektrische step op in het Brusselse straatbeeld, een hip en speels vervoermiddel, ideaal voor de korte afstanden. De e-steps wisten zich in de stad te nestelen, ondanks de vele controverses. Maar een echte gamechanger in de stedelijke mobiliteit zijn ze vooralsnog niet. — BETTINA HUBO, FOTO’S SASKIA VANDERSTICHELE

et is een nieuw fenomeen in de zomer van 2016. Opeens zag je jonge mensen, soms in pak, rechtopstaand op een elektrische step door de stad zoeven. Het nieuwe voertuig – of was het veredeld speelgoed? – werd verkocht in hippe winkels die vaak ook monowheels en elektrische hoverboards aanboden. Volgens de verkopers had het succes van deze geinige apparaten deels te maken met de aanslagen van eerder dat jaar: mensen hadden niet meer zoveel zin om de metro te nemen. De grote doorbraak van de e-step kwam twee jaar later. In juli 2018 zette de Brusselse start-up Troty, in navolging van de free-floatingauto- en scooterdeelsystemen, zestig elektrische deelsteps neer in de Europese wijk. Ze hadden geen vaste standplaats en konden overal binnen een digitaal afgebakende zone achtergelaten worden. De steps opsporen en ontgrendelen gebeurde via een app op je smartphone. Vanaf dan ging het razendsnel. In de herfst verschenen er al twee nieuwe stepaanbieders op de Brusselse markt, de Amerikaanse

21 APRIL 2021

wereldspelers Bird en Lime. In 2019 groeide het legertje operatoren in fors tempo aan: het Frans-Nederlandse Dott kwam erbij, gevolgd door Tier, Flash, Hive en Wind uit Duitsland, alsook het Zweedse Voi. Dat Brussel overspoeld werd door deelstepplatformen uit alle windstreken, vindt Guillaume Servonnat van adviesbureau Espaces Mobilités, niet zo vreemd. “Veel bedrijven zagen Brussel, met zijn internationale publiek, als ideale stad om de markt te testen. De lanceringskosten van zo’n dienst zijn ook niet heel hoog. Om te beginnen heb je alleen een website nodig, een app en een reeks steps.” Op het hoogtepunt stonden er in de stad bijna vijfduizend steps voor het grijpen en Brussel Mobiliteit voorspelde dat het aantal snel zou toenemen tot zevenduizend. Maar zo’n vaart liep het niet. De concurrentie was moordend en de ene na de andere aanbieder haakte al snel weer af. Vorig jaar tijdens de lockdown bleef alleen Dott over, met een beperkt aanbod. Lime bestond nog wel in Brussel, maar had zijn steps

tijdelijk aan de kant gezet. Inmiddels heeft de operator zijn vloot weer opgebouwd. Ook Bird streek opnieuw neer in de hoofdstad, na een winterslaap van dik anderhalf jaar. Momenteel telt Brussel dus drie stepverhuurders, waarvan Dott de grootste is.

LEVENSDUUR Behalve de deelsteps zijn er natuurlijk ook de privésteps, die het ook goed bleven doen. Brussel Mobiliteit deed onderzoek naar wie de gebruikers van al die deel- en privésteps zijn. Volgens de enquête is de gemiddelde rijder 33 jaar, twee op de drie zijn mannen en de meesten zijn hoger opgeleid. De e-steps, zeker de deelsteps, gaven de afgelopen jaren aanleiding tot heel wat discussies. Zo bijvoorbeeld over de veiligheid. Het apparaat met de kleine wieltjes mag volgens de wegcode 25 km per uur rijden, maar die snelheid wordt soms flink opgedreven. De Brusselse ziekenhuizen zagen al heel wat slachtoffers van stepongevallen, vaak onervaren rijders, en er was ook al een dodelijk ongeluk. Voorts worden er vraagtekens geplaatst bij de duurzaamheid. De

producenten en verhuurders zetten deze lichte elektrische voertuigen graag in de markt als milieuvriendelijk alternatief voor de wagen. Maar studies toonden aan dat de step vooral trajecten te voet of met het openbaar vervoer vervangt en dus niet meteen de pendelaar uit de auto sleurt. Ook blijkt de levensduur van de deelsteps behoorlijk kort te zijn, hetgeen vervuiling in de hand werkt. Die korte levensduur heeft overigens niet alleen te maken met de kwaliteit en het onderhoud, maar ook met de onaangepaste weginfrastructuur en met vandalisme. Om een voorbeeld van dat

BRUZZ | TERUGBLIK FFFFFF

UIT ONZE ARCHIEVEN

Lees het artikel uit 2019 over de nachtelijke race op de e-steps via BRUZZ.be/5jaarBRUZZ.

stoep of in een parkje, zodat ze voetgangers hinderen en de publieke ruimte vervuilen. Begin 2019 kwam de Brusselse regering met een ordonnantie die enige orde moest scheppen in de nieuwe deelmobiliteit. Stepverhuurbedrijven werden verplicht een vergunning aan te vragen en er werden boetes aangekondigd voor operatoren die hun hinderlijke steps niet weghalen. Maar in de praktijk bleven de stepjes vaak storende obstakels. Verschillende gemeenten begonnen te morren en zelf maatregelen te bedenken. Elsene bakende parkeerzones af op pleinen, Ukkel

▼

laatste te noemen: vorige maand visten duikers meer dan veertig steps uit het kanaal. De allereerste deelsteps gingen niet veel langer dan een paar maanden mee. Ondertussen hebben bedrijven als Dott en Lime een nieuwe generatie steps op de markt gebracht die robuuster ogen en volgens de operatoren veiliger zijn en langer meegaan. De snelle en ongecontroleerde opmars van de free-floating-e-step veroorzaakt ook overlast in de stad. De aanbieders palmen vele mooie hoekjes in om hun steps te stallen en de gebruikers laten ze vaak achteloos slingeren, midden op de

21 APRIL 2021

I 23

▼

DE OPMARS VAN DE E-STEP

ervaring betekent minder ongevallen. Bovendien kunnen ze meegenomen worden in de trein en de metro, zo krijg je meer combimobiliteit.” Dan wordt het volgens hem wel een positief verhaal. “Maar het gaat om een heel kleine niche.”

FUNFACTOR

BRUZZ | TERUGBLIK

xxx

en Oudergem dreigden met eigen boetes en Sint-Joost probeerde de steps op voetpaden te verbieden.

VERBODSZONES Het Gewest stelde uiteindelijk een lijstje op met verbodszones, de meeste in het centrum. Zo is het nu in de Unesco-zone rond de Grote Markt, de Wetstraat, de Nieuwstraat en ook in enkele parken verboden om steps achter te laten. Er werden ook controleurs aangesteld, maar tot dusver zijn er volgens Inge Paemen van Brussel Mobiliteit geen boetes uitgeschreven. “Bedrijven krijgen nu nog altijd 24 uur om slecht geparkeerde steps weg te halen voor ze beboet worden,” legt ze uit. Voorts heeft het Gewest bij een tiental grote trein- en metrostations drop-offzones ingericht, parkeervakken waar gebruikers hun deelstep, -fiets of -scooter kunnen achterlaten. Een rondgang langs enkele van deze zones leert echter dat ze vaak niet of verkeerd gebruikt worden. Bij Louise zien we slechts één step in het vak, de rest staat kriskras verspreid over het kruispunt, aan Stefania staat er een enkele privéscooter gestald en aan Noord is het vak al vol met het rijtje steps dat de operatoren er zelf hebben neergezet. “Brussel en andere steden proberen de zaken te reguleren,

21 APRIL 2021

maar ze hollen voortdurend achterop,” zegt mobiliteitsexpert Kris Peeters, verbonden aan hogeschool PXL. Of de steps een goede zaak zijn voor de stedelijke mobiliteit? “Neen, duidelijk niet,” is zijn antwoord. “De modal shift die ze op gang brengen, gaat ten koste van de verplaatsingen te voet en met het openbaar vervoer. De steps worden vooral gebruikt voor korte afstanden. Als stad wil je liever dat die wandelend worden afgelegd, zo is er meer passage. Te voet is ook veel veiliger, het is een actievere modus, en dus gezonder. Anderzijds trekken de steps mensen uit het openbaar vervoer. In coronatijd kan dat misschien nuttig zijn omdat je zo plaats vrijmaakt, maar in normale omstandigheden is het nadelig voor de rendabiliteit van het openbaar vervoer.” Peeters merkt op dat deelstepoperatoren in Brussel vooralsnog niet verplicht zijn hun diensten in het volledige gewest aan te bieden. Dott doet dat vandaag wel, maar een operator als Lime dekt alleen het centrum, de Europese wijk en het rijkere zuidoosten. Peeters: “Op de interessante, drukke plekken worden klanten afgeroomd van het openbaar vervoer, terwijl de operator niets aanbiedt in buitenwijken met weinig

gebruikers, waar de steps juist een meerwaarde zouden kunnen zijn. Zo krijg je een scheeftrekking van de markt.” En dan de duurzaamheid. “Om die te meten moet je het volledige plaatje bekijken. Behalve de korte levensduur is er bijvoorbeeld ook de manier waarop de steps ’s nachts verzameld worden voor een oplaadbeurt. Dat gebeurt nog te vaak met dieselwagens.” Privésteps scoren wat dat betreft beter, meent Peeters. “Zeker de iets duurdere, waar zorgzaam mee omgegaan wordt. Die steps staan ’s nachts niet buiten en worden door de eigenaar zelf opgeladen. Er wordt ook meer mee gereden. Meer

Conclusie van Peeters: de steps zijn geen gamechanger gebleken. “Het was misschien wel de meest zichtbare verandering van de afgelopen vijf jaar in de stedelijke mobiliteit, maar daarom niet de meest gewenste. Ik denk dat de shift naar meer fietsen een veel belangrijkere ontwikkeling is geweest. Het gebruik van steps is vandaag nog altijd minimaal, zowel in aantal verplaatsingen als in afstand. Het zal ook nooit iets groot worden.” Toch ziet hij een groot pluspunt: de funfactor. “De steps hebben getoond dat mobiliteit niet alleen een last hoeft te zijn. Je kan je ook op een fijne manier verplaatsen. Voor veel gebruikers is de funfactor een belangrijk argument: het geeft een kick om met de step door de stad te rijden en je raakt er niet bezweet van. Dat kunnen we ervan leren. Waarom moet het openbaar vervoer altijd saai en zakelijk zijn? Als je de mobiliteit wilt verduurzamen, moet je op zoek naar vervoermiddelen die niet alleen goed zijn voor het milieu, maar die ook aantrekkelijk zijn. Dan heb je het meeste kans dat ze opgepikt worden.” Guillaume Servonnat van Espaces Mobilités staat veel positiever tegenover de e-steps en de free-floatingdeelsystemen. “Er is zeker kritiek te leveren, maar je

“Jongeren kunnen dankzij de grote zichtbaarheid van de deelsteps ontdekken dat er nog iets anders is dan een auto of het openbaar vervoer” GUILLAUME SERVONNAT Adviesbureau Espaces Mobilités

moet niet vergeten dat het een heel jonge industrie is. Bedrijven proberen een plek op de markt te veroveren, ze botsen op problemen en proberen zich aan te passen. Dat geldt ook op het vlak van duurzaamheid. Dott werkt nu bijvoorbeeld al met uitneembare batterijen, zodat de step ’s nachts niet in het atelier moet worden opgeladen.” De (deel)step is in zijn ogen geen mirakeloplossing, maar hij wil vooral naar de mogelijkheden kijken. “Het apparaat weegt amper 15 kilo en kan makkelijk een man van 85 kilo transporteren. Een auto doet hetzelfde, maar weegt anderhalve ton en neemt veel publieke ruimte in. De step is dus een heel performant apparaat. Bovendien, als je mensen uit de wagen wilt krijgen, zal je met alternatieven moeten komen en de

bus of de fiets zijn niet geschikt voor iedereen.” Hij erkent dat de modal shift van de auto naar de deelmobiliteit nu nog klein is. “Dat komt ook doordat het nu nog veel te gemakkelijk is om met je auto overal in de stad te rijden en je wagen te parkeren.” In de deelsystemen ziet hij de ideale manier om mensen andere vormen van mobiliteit te laten uittesten. “Als de deelstep in de smaak valt, gaan mensen vaak een step kopen. Dan laten ze al eens vaker de auto aan de kant staan. En jongeren kunnen dankzij de grote zichtbaarheid van de deelsteps ontdekken dat er nog iets anders is dan een auto of het openbaar vervoer. Als ze later hun rijbewijs hebben en het geld voor een wagen, zullen ze misschien anders denken over mobiliteit.”

TROTTINETTES ÉLECTRIQUES: PAS DE VRAIE RÉVOLUTION

E-STEPS: COOL AND FUN, BUT NO REAL GAME-CHANGER

Il y a cinq ans, les trottinettes électriques faisaient irruption dans les rues de Bruxelles, un moyen de transport branché et ludique idéal pour les courtes distances. Mais la vraie percée de la trottinette électrique s’est faite deux ans plus tard, quand des entreprises comme Troty, Bird, Lime, Dott, Tier, Flash, Hive et Wind ont commencé à offrir massivement des trottinettes partagées en free floating. Après quelques années de concurrence acharnée, seuls Dott, Lime et Bird subsistent. Les trottinettes électriques, et surtout les trottinettes partagées, ont suscité pas mal d’émoi en matière de sécurité, de durabilité et de pollution. L’expert en mobilité Kris Peeters estime qu’au bout du compte, les trottinettes électriques ne forment pas une réelle plus-value pour la mobilité urbaine. « Mais elles ont un grand atout, elles montrent que la mobilité peut être fun. » Guillaume Servonnat de l’agence de conseil Espace Mobilités, est bien plus positif. Pour lui, les systèmes partagés sont la façon idéale de donner goût aux autres types de mobilité.

Five years ago, the electric scooter suddenly appeared on the streets of Brussels, a hip and playful means of transport, ideal for short distances. The real breakthrough of the e-step came two years later with companies like Troty, Bird, Lime, Dott, Tier, Flash, Hive and Wind offering e-steps with a free floating system. Following a tough competitive battle, only Dott, Lime and Bird remained. The e-steps, especially the share-steps, have caused many discussions in recent years, around the safety and durability of the devices, and also about the use – and pollution – of the public space. All in all, mobility expert Kris Peeters does not consider the e-steps to be an asset to urban mobility. “They do have one great advantage. They show that mobility can be fun.” Guillaume Servonnat of consultancy Espaces Mobilités is much more positive about the e-step, “a 15-kilogram device that can transport an 85-kilogram man”. In his view, the sharing systems are the ideal way to give people a taste of a different kind of mobility.

21 APRIL 2021

ETION, forum voor geëngageerd ondernemen en al sinds 85 jaar actief in de regio Brabant-Brussel, wenst BRUZZ een fijne 5de verjaardag!

Wil je meer weten over onze werking? Surf naar www.etion.be

I 25

Happy Birthday BRUZZ Zodra het kan, vieren we graag met jullie op café. Trinquons aux belles années à venir !

Everyone involved in this photoshoot tested negative for Covid. All of the necessary safety measures were taken. Big thanks to Marcelle - Débit de Boissons for letting us use their bar and to David for taking our picture.

5 JAAR BRUZZ: DE BEELDEN DIE ONZE REDACTIE ZIJN BIJGEBLEVEN

De laatste zomer van Océade

De keuze van

SASKIA VANDERSTICHELE Fotograaf

Heel Brussel was verknocht aan Océade. En al zeker directeur Thierry Meeùs, die jarenlang streed voor het behoud van het waterpark, maar uiteindelijk het pleit verloor. Océade moest wijken voor de ambitieuze bouwplannen van de Brusselse overheden op de Heizel. Desondanks werd het laatste zomerseizoen een van de meest succesvolle ooit. Voor de foto klom Meeùs zelfs in pak tot op de hoogste glijbaan. Océade werd uiteindelijk eind oktober 2018 afgebroken. De kleurrijke glijbanen werden opgekocht door een Roemeens bedrijf.

WIE/WAT? Directeur Thierry Meeùs aan de glijbanen van Océade, het enige openluchtzwembad in Brussel, dat de deuren moest sluiten. WANNEER? 13 juni 2018 EEN BEELD VAN Saskia Vanderstichele

21 APRIL 2021

I 27

SAMUSOCIAL-AFFAIRE LEGDE EEN ONGEZIEN SCHANDAAL BLOOT

Politieke vernieuwing, de weg is nog lang

BRUZZ dook in de archieven en pikte vijf opmerkelijke verhalen weer op.

In 2017 deed de Samusocial-affaire de Brusselse politiek op haar grondvesten daveren. Er zijn toen dure eden gezworen. Dit mag nooit meer gebeuren, klonk het. Maar hee de roep om politieke vernieuwing ook echt resultaat opgeleverd? — STEVEN VAN GARSSE, ILLUSTRATIE JURGEN WALSCHOT

P BRUZZ | TERUGBLIK

olitieke gebeurtenissen staan nooit helemaal alleen. Het schandaal rond Samusocial was al aan het sluimeren voor het in de lente van 2017 volop losbarstte. Toeval of niet, dit magazine zetten in januari van datzelfde jaar een groot dossier op over transparantie in de Brusselse politiek. Na ampel onderzoek bleek die ondermaats. Canapépolitiek voerde de boventoon. Door postjes te verzamelen in raden van bestuur konden politici veel geld bijeenharken. En het hele kluwen van negentien gemeenten, intercommunales en gewestinstellingen maakte het beleid in Brussel helemaal ondoorzichtig. Ondertussen was in Wallonië het Publifin-schandaal uitgebroken. Het stond in de sterren geschreven dat er ook een Brussels schandaal zat aan te komen. En toen viel burgemeester Yvan Mayeur (PS), en met hem OCMW-voorzitter Pascale Peraïta (PS). Een ongezien schandaal in de Brusselse politiek. Ze hadden jarenlang bij Samusocial royale zitpenningen opgestreken, terwijl er van die vergaderingen vaak geen

spoor te vinden was. Ze organiseerden snoepreisjes, terwijl het beheer van de organisatie te wensen overliet. Peraïta verdiende, door haar vele mandaten, meer dan 200.000 euro per jaar. In schril contrast met de doelstelling van de Samusocial: dak- en thuislozen helpen.

ZELFBEDIENING De Samusocial-affaire was achteraf gezien meer een kwestie van normvervaging en zelfbediening dan van strafrechtelijke corruptie. Maar de politieke gevolgen waren enorm. De Brusselse PS leed zwaar door de affaire, zeker omdat ook de Waalse Publifin-affaire er diep in hakte. Ecolo, dat zaak had uitgespit, kreeg de wind in de zeilen. De Brusselse politiek zwoer dure eden over goed bestuur en politieke vernieuwing. Vier jaar later geeft de balans een gemengd beeld. Er is heel wat wetgevend werk verricht in de jaren na de Samusocial-affaire. Die hebben zeker tot meer transparantie geleid. Zo is vandaag vrij eenvoudig te vinden welke externe studies Leefmilieu Brussel bijvoorbeeld besteld heeft en voor welk bedrag, of welke aanbestedingen de MIVB

“Openbaarheid van bestuur bestond al voor de Samusocial-affaire. Die laatste was toch meer een sociaal schandaal dan een juridisch” CHRISTOPHE VAN GHELUWE Cumuleo

21 APRIL 2021

gedaan heeft. Wie de gsm-kosten wil kennen van een schepen in Schaarbeek? Het valt snel terug te vinden in de lijvige jaarverslagen die de lokale besturen op hun website publiceren. Daarin staan ook alle subsidies die dat jaar zijn toegekend of de mandaten die de gemeentelijke edielen bekleden. Het rapport wordt ook naar het Brussels parlement gestuurd, waar een cel Transparantie de opvolging verzekert. Ook de Brusselse regering is transparanter. De agenda’s en de korte verslagen van de ministerraad zijn online te vinden. En ook op het vlak van verloning zijn stevige stappen vooruit gezet. Wat politici vandaag precies verdienen met hun mandaten valt vrij eenvoudig terug te vinden. Exorbitante bedragen door het cumuleren van mandaten zijn niet meer mogelijk, want wat politici met publieke middelen verdienen is geplafonneerd. Zijn excessen nog mogelijk? Zeker, maar door de transparantie, opgelegd door de wet, valt het meteen op. Tenminste als iemand de moeite neemt om die enorme hoeveelheid aan data door te nemen. Organisaties als Cumuleo en Transparencia doen dat geregeld, zodat die informatie toch bij het grote publiek terechtkomt. Christophe Van Gheluwe van Cumuleo die mee de lont in het kruitvat stak in 2017, ziet vooruitgang maar ook achteruitgang. “Men heeft beslist om de publicatie van de mandaten met zes maanden te verlaten,” zegt hij. “Zo komen we pas met twee jaar vertraging te weten wat politici verdienen. Dat is natuurlijk niet bevorderlijk de transparantie.”

Maar Van Gheluwe geeft wel toe dat er ook heel wat verbeterd is. “Maar dat heeft niet zozeer te maken met de wetgeving. Openbaarheid van bestuur bestond al voor de Samusocial-affaire. Die laatste was toch meer een sociaal schandaal dan een juridisch.”

GOUDMIJN En er zijn zelfs voorbeelden van good practice. Van Gheluwe verwijst bijvoorbeeld naar de stad Brussel die, in het kader van de openbaarheid van bestuur, alle gegevens beschikbaar stelt met open data. Het levert een goudmijn aan informatie op. Toch is het werk in Brussel hiermee nog lang niet af. Twee grote werven liggen nog open. Ten eerste zijn er de gemeentelijke vzw’s. Afgelopen zomer heeft de regering beslist om de gemeenten meer tijd te geven om zich in orde te stellen met de ordonnantie uit 2018. Die voorzag, in de nasleep van de Samusocial-affaire, in een wettelijk kader, dat tot dan toe onbestaande was. Alle lokale besturen hebben tal van dat soort

DECUMUL Een veel moeilijker dossier is de decumul: het uitsluiten van schepenen en burgemeesters in het Brussels parlement. Eerst en vooral omdat er een politieke en ideologische discussie over bestaat of dat een praktijk is van goed bestuur. Liberale partijen, of de N-VA bijvoorbeeld, vinden over het algemeen dat cumul mogelijk moet

UIT ONZE ARCHIEVEN

ON N’Y EST PAS ENCORE

THERE IS STILL FAR TO GO

L’affaire du Samusocial en 2017 a fait trembler Bruxelles. Un bourgmestre et un président du CPAS furent contraints de démissionner. Un coup dur pour le PS. À l’époque, les politiques bruxellois avaient unanimement annoncé des mesures pour plus de transparence et moins de cumuls de mandats. Quatre ans plus tard, le bilan est mitigé. Des pas ont été faits dans la bonne direction. Les subsides, études, marchés publics, salaires des politiques et mandats : tout est disponible assez rapidement sur Internet. Mais il reste encore deux gros chantiers pour le gouvernement bruxellois : le contrôle des asbl communales et le décumul, devant empêcher échevins et bourgmestres de siéger au parlement. Ces deux dossiers devraient être finalisés pendant cette législature, mais en politique bruxelloise, rien n’est jamais absolument certain.

In 2017, the Samusocial affair rocked Brussels. The political consequences were enormous. One mayor and OCMW/CPAS chair had to resign. The PS suffered greatly. At the time, Brussels politicians unanimously announced measures for more transparency and fewer greedy mandates. Four years later, the result is mixed. There have been forward steps taken. Subsidies, studies, tenders, politicians’ salaries, mandates: it is all relatively easily available on the Internet. The Brussels Government still has two important tasks ahead of it: the supervision of municipal NPOs and the decumulation, so that aldermen and mayors no longer also serve in parliament. In principle, these two issues should be completed during this legislature, but in Brussels politics nothing is ever absolutely certain.

Lees het artikel uit 2017 over de Brussels Papers via BRUZZ.be/5jaarBRUZZ.

vzw’s: voor de sportinfrastructuur, voor de crèches, voor de culturele activiteiten. De afgevaardigden zijn meestal politici van de meerderheid. De nieuwe wet wil controle op die gemeentelijke vzw’s maar dat bleek moeilijker dan gedacht, liet bevoegd minister Bernard Clerfayt

(Défi) in juli 2020 weten. Zo moeten er beheersovereenkomsten komen met die vzw’s, en moeten alle akten openbaar worden gemaakt. Het is ook niet altijd duidelijk wat een gemeentelijke vzw is en wat een privévzw is. De gewestadministratie zou die controle nooit kunnen bolwerken.

zijn. Dat het zelfs de democratie versterkt. Groene partijen zien in de cumul een te grote machtsconcentratie, wat de democratie kan schaden. Het is ook een moeilijk dossier omdat het raakt aan de gevestigde macht, en aan de verloning van de politici. Burgemeesters en schepenen van kleine gemeenten riskeren er, zonder parlementair mandaat, bekaaid vanaf te komen. In de vorige legislatuur is geprobeerd om de decumul in te voeren, maar de discussies zijn verzand. De nieuwe Brusselse regering, met groenen in de meerderheid, wil er wel werk van maken. Het staat in het regeerakkoord, maar echt vooruit gaat het niet. Het is de bedoeling om bij de volgende gemeenteraadsverkiezingen, in 2024, de volledige decumul in te voeren. Minister Clerfayt plaatst de maatregel in een ruimer geheel en bereidt daarom een grotere hervorming van de gemeentewet voor, waarbij ook het aantal gekozenen en de lonen van schepenen en burgemeester herbekeken zullen worden. Het regeerakkoord voorzag in die hervorming eind 2020. Die datum heeft de regering niet gehaald, maar minister-president Rudi Vervoort (PS) ontkent dat er een kink in de kabel zit. De decumul komt er sowieso, beloofde hij onlangs.

BRUZZ | TERUGBLIK

Het parlement stemde in met een uitstel van twee jaar. Zijn het vertragingsmanoeuvres van Clerfayt om de gemeentelijke autonomie te vrijwaren? Misschien. De gemeenten krijgen tot juli 2022 om dit in orde te krijgen. Het lijkt weinig waarschijnlijk dat het Brussels parlement nog eens een uitstel toestaat. Het betekent vandaag wel dat niet bekend is hoeveel van dat soort vzw’s er bestaan. Het zou gaan om een honderddertigtal, maar dat lijkt een onderschatting. Ook betekent het dat de gemeentelijke vzw’s vandaag bijvoorbeeld aanbestedingen kunnen doen buiten de toezichthoudende overheid om. Al blijven het sowieso wel openbare aanbestedingen die aan regels gebonden zijn, en zijn de bestuurders van de vzw, meer dan vroeger, er verantwoordelijk voor om met mogelijke wantoestanden naar buiten te komen. Er zijn dus wel checks and balances, maar heel doorzichtig is het vandaag niet.

21 APRIL 2021

I 29

Verhalen uit het hart van ons land en in het hart van zovele lezers en luisteraars. Samen blijven we verder groeien!

célèbre ses 5 ans, nous souhaitons un heureux anniversaire à tous nos collègues !

Retrouvez Avec

DU LUNDI AU VENDREDI DE 12H À 13H30 Proximus TV & Telenet canal 10 VOO & Orange TV canal 61 www.bx1.be

SUR

5 JAAR BRUZZ: DE BEELDEN DIE ONZE REDACTIE ZIJN BIJGEBLEVEN

Dubbel genieten na eerste lockdown

De keuze van

IVAN PUT Fotograaf

Op 13 maart 2020 om middernacht moeten cafés en restaurants toe in de eerste lockdown. Drie maanden later tref ik bij de heropening deze twee mannen aan op een terras vlak bij de Beurs. Niet alleen hun groot glas bier is nog identiek gevuld tot aan de nok, ook hun hele outfit en look zijn vrijwel identiek. Een beeld dat Brussel in al zijn maffe diversiteit weergeeft. Intussen zijn de cafés alweer een half jaar gesloten. Heeft iemand nog een idee hoe die versgetapte pint bij Martine van den Daringman smaakt?

WIE/WAT? De terrassen aan de Beurs mogen weer open na de eerste lockdown. WANNEER? 10 juni 2020 EEN BEELD VAN Ivan Put

21 APRIL 2021

I 31

MAALTIJDKOERIERS VEROVERDEN DE STAD

BRUZZ dook in de archieven en pikte vijf opmerkelijke verhalen weer op.

‘Dit is fraude en uitbuiting, maar er is ook hoop’

Minder hipsterkoeriers en meer jongeren uit volkswijken. Minder gewone tweewielers, maar wel een armada van elektrische Swapfietsen. En werkomstandigheden die steeds armtieriger worden. Er veranderde de voorbije jaren best wel wat in het wereldje van de maaltijdkoeriers. In de rechtbank krijgen de platformbedrijven dan weer meer tegenwind. “Een systeem dat enkel werkt omdat het de wet overtreedt, kan je niet in leven houden.” — KRIS HENDRICKX

BRUZZ | TERUGBLIK

et loopt tegen zevenen als we aan het kruispunt van de Elsense- en de Waversesteenweg aankomen, nabij de Naamsepoort. Voor het O’Tacosrestaurant hebben een tiental maaltijdkoeriers verzameld, die wachten op een opdracht. De habitués wisselen vuistjes uit bij wijze van begroeting. De plaats is strategisch gekozen. Want met onder meer McDonald’s én Belchicken aan de andere straatzijde is deze plek een echt afhaalwalhalla. Meer dan de helft van de fietsen is een elektrische Swapfiets. “Als je hele dagen rijdt in Brussel kan je eigenlijk geen gewone fiets nemen,” legt Raphaël (22) uit. “Met al die hellingen lukt het anders niet. En als je lang genoeg werkt, is de fiets zijn 75 euro huur per maand wel waard.” Raphaël zit in zijn zevende jaar middelbaar en rijdt na de schooluren al twee jaar als koerier voor Deliveroo, dat in Brussel circa duizend actieve fietskoeriers telt. Vooral in het weekend en wat minder tijdens de weekavonden

levert het bezorgwerk wel een paar euro’s op: 4,95 euro per bestelling meer bepaald, een bedrag dat de voorbije jaren gestaag daalde. “Het loont steeds minder,” merkte Raphaël. “Tijdens de Covidepidemie werd het bedrag per bestelling verminderd, maar daarvoor waren het telkens wel andere maatregelen, zoals de schrapping van het tarief per uur.” Enkele meters verderop wacht Laurent (18) uit Wemmel op zijn elektrische fiets van Decathlon. De jongeman is een nieuwe koerier en rijdt nog maar anderhalve maand voor UberEats. “Ik werkte in een restaurant, maar dat sloot door corona. Dit was de enige andere job die ik vond.” Laurent zoekt in de app op hoeveel hij zo verdient. Het bedrag schommelt tussen de 8 en 9 euro per uur, blijkt, na aftrek van de taks van 10 procent.

TUSSEN TWEE STOELEN Het tafereel voor O’Tacos illustreert mooi hoe het koerierlandschap de voorbije vijf jaar veranderde. Domineerden in 2016 nog blanke studenten op gewone

“Het bedrag per bestelling werd door corona verminderd, eerder werd het tarief per uur geschrapt” RAPHAËL UberEats-koerier 32

21 APRIL 2021

fietsen het straatbeeld, dan is dat nu gekanteld. “Met een gewone fiets kan je gewoon veel minder bestellingen doen,” zegt Kyle Michiels, ex-bezorger en nog actief binnen het Koerierscollectief. “En de hipsterkoeriers, vaak studenten, zijn grotendeels verdwenen en hebben plaatsgemaakt voor jongeren uit de Brusselse volkswijken. Of dat met de minder goeie arbeidsvoorwaarden te maken heeft? Dat kan. Wij van het collectief willen vooral een betere betaling, met een nettobetaling van minimaal 14 euro per uur.” 8 à 9 euro per uur, voor jongeren die voor het eerst werken is het bedrag mooi meegenomen. Toch kan je het bezwaarlijk een echt inkomen noemen, vindt Martin Willems, die bij de Franstalige christelijke vakbond CSC focust op platformwerkers. “En dan moet je nog beseffen dat de meeste maaltijdkoeriers geen enkele sociale bescherming hebben bij ziekte of ongeval. Ook het voertuig en andere kosten zoals het gsm-abonnement zijn trouwens voor eigen rekening.” Willems wilde het fijne weten over wat de maaltijdkoeriers nu precies verdienen en dook in het cijfermateriaal. Uit een analyse van 10.000 uren koerierwerk blijkt dat een gemiddelde koerier de voorbije jaren 9,2 tot 9,7 euro per uur verdiende na aftrek van de taks van 10 procent. En die verloning daalt dus. Wie een 40-urenweek klopt, houdt daar na

kostenaftrek nog 1.200-1.300 euro over. “En dan mag er dus niets mislopen. Stel dat iemand wegens Covid niet meer kan werken, dan valt hij tussen twee stoelen. Tijdelijke werkloosheid kan niet, want een maaltijdkoerier is geen werknemer. Maar ook de steunmaatregelen voor zelfstandigen gelden niet voor iedereen die in het peer-to-peerstatuut zit.” Dat peer-to-peerstatuut (P2P) geldt voor circa 80 procent van de bezorgers, de rest is zelfstandige. P2P is voordelig omdat er maar 10 procent taks wordt geheven, maar de koeriers moeten wel onder een jaarbedrag van 6.390 euro blijven.

BRUZZ | TERUGBLIK Kersverse koerier Laurent: “Het restaurant waar ik soms werkte sloot en ik vond geen andere job.”

Lees het artikel uit 2017 over UberEats via BRUZZ.be/5jaarBRUZZ. BRUZZ won een Belfius Persprijs voor dit onderzoek naar UberEats.

Vakbondsman Willems wijst op nog een andere schaduwkant van het koerierwerk. “Je hebt al snel geen sociaal leven meer. Mensen bestellen maaltijden in het weekend en ’s avonds, precies op de momenten dat het sociale leven zich afspeelt. Geen wonder dat de gemiddelde koerier het maar vier maanden volhoudt.” Bij koeriers die wél een langere periode rijden, ziet Willems nog een ander fenomeen: “Ze rijden vaak zoveel dat het ten koste gaat van hun studies.”

REGELRECHTE FRAUDE Voor Willems is het zo klaar als een klontje: wat platformbedrijven als Uber en Deliveroo doen is niet

▼

UIT ONZE ARCHIEVEN

Dat een koerier al snel te kampen heeft met een onvoorziene omstandigheid, die zijn inkomen naar nul brengt, horen we bij verschillende bezorgers waar we mee bellen. Kyle Michiels moest de fiets bijvoorbeeld aan de kant schuiven na heupproblemen. “En ook wel omdat ik nooit zeker was of ik mijn huur wel zou kunnen betalen. Jammer, want ik deed het werk wel graag: buiten zijn, fietsen, het contact met de collega-koeriers ...” En Anuar SN viel verschillende keren zonder werk na scooterongevallen. “Lichamelijk had ik telkens geluk. Maar toen mijn scooter beschadigd was, heb ik al eens drie maanden moeten wachten voor ik het geld had gevonden voor een nieuwe.”

21 APRIL 2021

I 33

▼

MAALTIJDKOERIERS VEROVERDEN DE STAD

BRUZZ | TERUGBLIK

enkel sociale uitbuiting, maar ook regelrechte fraude. “De platformen beweren het tegendeel, maar de koeriers zijn in werkelijkheid ondergeschikt en uitgeleverd aan die bedrijven. Dat betekent dat ze een werknemersstatuut moeten krijgen. Dan geldt een minimumloon van circa 20 euro per uur, zowat het dubbele van wat ze die mensen nu betalen.” De vakbondsman is niet de enige die dat vindt. Zowel in België als het buitenland oordelen autoriteiten en rechtbanken steeds vaker in die zin. Een Britse rechter stelde zo dat chauffeurs van Uber geen zelfstandigen, maar werknemers zijn. En een Nederlandse beroepsrechter bevestigde in februari nog dat Deliverookoeriers een arbeidsovereenkomst moeten krijgen. Zelfs op Europees niveau beweegt er iets. Commissaris Margrethe Vestager lanceerde er een consultatieronde die de rechten van platformwerkers moet verbeteren. En in België? Daar stelde het arbeidsauditoraat al dat maaltijdkoeriers van Deliveroo volgens de barema’s van de transportsector verloond moeten worden, inclusief de betaling van sociale bijdragen. De rechtszaak tegen de maaltijdbezorger loopt nog, maar het is duidelijk uit welke richting de internationale wind komt. Diezelfde gure juridische en politieke wind was vorige maand ook al een van de redenen waarom de beursgang van Deliveroo flopte. De grootste afgang in tien jaar tijd op de beurs, vonden waarnemers.

HET RISICO VAN BESCHERMING Maar wat zeggen de bedrijven zelf over het statuut van hun werknemers? Als we Deliveroo contacteren, draait het bedrijf de redenering van vakbonden en rechters helemaal om. Een werknemersstatuut is

Kersverse koerier Laurent: “Het restaurant waar ik soms werkte sloot en ik vond geen andere job.”

volgens het platform net een risico voor de koeriers. “Vorig jaar contacteerden 42.000 kandidaat-koeriers ons,” laat woordvoerder Rodolphe Van Nuffel weten. “Als zoveel mensen koerier willen worden voor Deliveroo, is dat net door de flexibiliteit. Ons voorstel is dat platformen zoals Deliveroo meer bescherming kunnen bieden aan de koeriers die het wensen en nodig hebben, zonder dat dat een risico vormt voor de herkwalificatie van het statuut. Anders zouden koeriers plots verplichtingen van

“Je sociale leven verdwijnt. Geen wonder dat de gemiddelde koerier het maar vier maanden volhoudt” MARTIN WILLEMS Vakbond CSC 34

21 APRIL 2021

werknemers opgelegd worden. Vandaag zou het bieden van ziekteverlof of een pensioenbescherming een risico betekenen voor de flexibiliteit, en dat is net wat koeriers zoeken wanneer ze met ons in zee gaan.” Navraag bij Uber levert een gelijklopende reactie op. “We hebben beleidsmakers nodig die zelfstandig werk versterken – in plaats van het af te schaffen – met branchebrede minimumnormen, en tegelijkertijd de flexibiliteit waarborgen die volgens platformwerkers het belangrijkst voor hen is.” Deliveroo benadrukt dat er ook rechters zijn die in het voordeel van het bedrijf oordelen. Zo kreeg een Parijse koerier die een arbeidscontract eiste van het bedrijf deze maand nog nul op het rekest voor het hof van beroep. “En dat zou weleens een precedent kunnen zijn voor België, want de rechtssystemen zijn vergelijkbaar.”

Vakbondsman Willems herkent de redenering van het bedrijf. “Dat is ook de argumentatie van de andere platformen. Ze proberen de koeriers bang te maken voor een contract. En het klopt dat veel koeriers niet per se het werknemersstatuut willen. Maar als je ze vraagt of ze beter betaald willen worden, sociale rechten willen en een betaling als ze weer eens moeten wachten in een restaurant, dat is het antwoord altijd ja.”

VOLDONGEN FEITEN Die betere arbeidsvoorwaarden, met of zonder contract, daar wachten de koeriers nu al lange jaren op. “Die traagheid speelt in de kaart van de platformbedrijven, die de definitieve uitspraken ook zo lang mogelijk proberen uit te stellen,” betreurt Willems. “Ondertussen kunnen ze verder groeien en hopen ze om de maatschappij voor voldongen feiten te plaatsen. Hoe groter ze

Raphaël (met gele kap) tussen de collega’s op elektrische Swapfietsen. “Het betaalt steeds minder.”

zijn, hoe meer ze kunnen schermen met de zogenaamde werkgelegenheid die ze creëren, of met het aantal mensen dat dreigt om die service als klant te verliezen.” Professor Valerio De Stefano, expert arbeidsrecht aan de KU Leuven, wijst erop dat wetgeving aanpassen nu eenmaal altijd lang duurt. Maar ook hij ziet hoe de platformbedrijven steeds meer juridische tegenkanting krijgen. “Logisch ook, je kan geen systeem in leven houden dat enkel werkt omdat het de wet overtreedt. De kosten die de platformen besparen, bijvoorbeeld op de sociale rechten, die schuiven ze nu gewoon door naar de samenleving.” De Stefano wijst er ook op dat het probleem een stuk breder is dan de erg zichtbare maaltijdkoeriers in het straatbeeld. “De platformeconomie is veel groter, daar horen bijvoorbeeld ook platformen voor schoonmaakdiensten bij, die veel minder onder de aandacht komen. Als de overheden de maaltijdplatformen laten betijen is het risico ook reëel dat die praktijken overwaaien naar andere economische sectoren en zo ons economische en sociale model onder druk zetten.”

UN CONTE DE FRAUDE ET D’ESPOIR

A TALE OF FRAUD AND HOPE

Moins de coursiers hipsters et plus de jeunes issus des quartiers populaires. Moins de deux-roues ordinaires, mais une armada de Swapfiets électriques. Et des conditions de travail qui ne cessent de se dégrader. Ces dernières années, beaucoup de choses ont changé dans le milieu des livreurs. Devant les tribunaux, les entreprises plateformes sont mises à mal. De plus en plus de juges décident que les livreurs doivent être des employés. Le syndicaliste Martin Willems a analysé les chiffres et établi que le salaire moyen d’un livreur n’est que de 9 euros de l’heure, « et encore, la plupart d’entre eux ne bénéficient d’aucune protection en cas de maladie ou d’accident. C’est à la fois de l’exploitation et de la fraude pure et simple. » Les entreprises affirment que les coursiers apprécient la flexibilité et considèrent que le statut d’employé est risqué. Pourtant, la pression sur les plateformes est de plus en plus forte. « Un système qui ne fonctionne que parce qu’il enfreint la loi ne peut être maintenu », déclare le professeur Valerio De Stefano.

Fewer hipster couriers and more young people from working-class neighbourhoods. Fewer ordinary two-wheelers, but an armada of electric Swap Bikes. With working conditions that are becoming increasingly worse. In recent years, quite a lot has changed in the world of takeaway couriers. The platform companies are facing more headwind from courts with more and more judges deciding that meal delivery companies should actually be employees. Trade unionist Martin Willems looked into the figures and found that the average pay for a take-away courier is only €9 an hour, “and even then most of them have no protection against illness or accident. In fact, this is both social exploitation and fraud. The companies themselves argue that the couriers simply appreciate the flexibility and claim that it is an employee status that is risky. Yet the pressure on the platforms is growing. “A system that only works because it breaks the law cannot be kept alive,” says professor Valerio De Stefano.

FT. THEODOSII SPASSOV & IBRAHIM MAALOUF

THE ROCKING BEEZ FT.

AMPARO SÁNCHEZ &

SHANTEL & BUCOVINA CLUB ORKESTAR DUBIOZA KOLEKTIV & many more!

CELEBRATING OUR 15TH ANNIVERSARY ONLINE

21 25 APRIL

Bruzz wordt vijf, dat zullen we vieren! Samen met alle regionale zenders, wensen we hen van harte proficiat. Lang zullen ze leven!

HOE BRUSSEL VERANDERDE IN EEN LABORATORIUM VOOR BURGERPARTICIPATIE

et is25 april 2020. De eerste Wijkraad van de Stad Brussel is van start gegaan. Nog tot halverwege juli kunnen inwoners van Neder-OverHeembeek hun voorstellen indienen. Een miljoen euro stelt de Stad Brussel ter beschikking voor projecten naar keuze om de buurt groener of meer solidair te maken. Een fitness-parcours, een moestuin voor kinderen, de Groene Wandeling herstellen en een tiny forest, dat zijn enkele van de gekozen projecten. Ze worden in de loop van dit jaar uitgevoerd. Burgerparticipatie is een van de speerpunten van de huidige groen-rode meerderheid van de Stad Brussel. Wijkraden – bestaande uit gelote vrijwilligers die de plaatselijke bevolking representeren, samen met vertegenwoordigers van verenigingen – buigen zich over een eerste selectie van de voorstellen, het schepencollege hakt uiteindelijk de knoop door. Het burgerbudget voor Neder-Over-Heembeek was een proefproject. Maar de Stad Brussel zet die manier van werken voort. Een burgerbudget van 1,2 miljoen euro is ook al vrijgemaakt voor Haren en de Europese Wijk. Voor Brussels schepen van Burgerparticipatie Arnaud Pinxteren (Ecolo) is het duidelijk: projecten waarbij wordt samengewerkt met ‘lokale experts’, zoals hij de burgers noemt, leveren betere resultaten op. Daarnaast hoopt hij dat meer inspraak ertoe bijdraagt dat mensen meer geloven in de samenleving en

helpen bouwen aan de stad. Meer participatie moet, kortom, helpen om het vertrouwen in de politiek te herstellen. De afgelopen vijf jaar heeft burgerparticipatie in Brussel geboomd, zegt Didier Caluwaerts, VUB-politicoloog en bedenker van de G1000. Hij ziet een paar belangrijke katalysators voor deze vorm van politiek bedrijven. “Na het Samusocial-schandaal van 2017 heeft het vertrouwen in de politiek een grote knauw gekregen. Een tweede katalysator was de opkomst van burgerpartij Agora.”

5G EN DAKLOZEN Deliberatieve democratie – publieke besluitvorming waarbij ook buiten de verkiezingen de input van burgers wordt gevraagd – is niet nieuw. In Brussel vond het eerste burgerforum al in

2006 plaats. Ook de G1000, het bekende politieke experiment met een panel van gelote burgers, vond in Brussel plaats. Duitstalig België staat al langer bekend als laboratorium op het vlak van burgerparticipatie. Internationaal zijn er dan weer voorbeelden als de Braziliaanse stad Porto Alegre, die werkt met burgerbudgetten, of het Ierse burgerpanel dat inspraak had over onder meer abortus. De laatste jaren is Brussel volgens Caluwaerts bezig zichzelf internationaal op de kaart te zetten als laboratorium voor burgerparticipatie. Het zijn vooral de gemengde commissies van het Brussels Gewest die de aandacht trekken. Die zullen bestaan uit vijftien parlementsleden en vijfenveertig burgers, die worden uitgeloot. Die commissies zullen zich buigen over de uitrol van 5G en over het

UIT ONZE ARCHIEVEN

Lees het artikel uit 2020 over burgerparticaptie via BRUZZ.be/5jaarBRUZZ.

daklozenbeleid. Ook de opkomst van burgerpartij Agora wordt met argusogen gevolgd in het buitenland. Volgens Wim Van Roy, coördinator van De Wakkere Burger, het in Brussel gevestigde kenniscentrum voor participatie, heeft de hoofdstad een inhaalslag gemaakt. “We hadden de indruk dat Brussel enorm achterliep tegenover bepaalde Vlaamse gemeenten. Begin jaren 1980 had Gent bijvoorbeeld al een participatief luik ingebouwd bij de ontwikkeling van de openbare ruimte.” Vandaag lijkt het volgens Van Roy soms wel te zijn omgedraaid. “Je hebt in Brussel bijvoorbeeld maar twintig handtekeningen nodig voor een burgerinterpellatie in de gemeenteraad. Veel Vlaamse gemeenten zijn daar huiverig voor, uit angst voor een overvloed aan vragen.” Maar doet meer participatie wat het moet doen, het vertrouwen in de politiek helpen herstellen? Niet altijd, zo blijkt na navraag bij enkele burgerpanels. In Neder-Over-Heembeek werd niet alleen één miljoen euro verdeeld, burgers werd ook gevraagd om hun mening te geven over het traject van de tram. Het leidde tot heftige discussies die Mohamed Meziane van dichtbij meemaakte. De informaticus nam in zijn vrije tijd deel aan het burgerpanel. Onderwerp van het participatietraject was het aangekondigde tramtracé naar Neder-Over-Heembeek. Dat voert onder meer langs de Heembeeksestraat en de Frans Vekemansstraat, door het centrum van Heembeek. “De studies waren al gedaan, men wist dat de tram de enige oplossing was. Maar

BRUZZ | TERUGBLIK

BRUZZ dook in de archieven en pikte vijf opmerkelijke verhalen weer op.

“Had je 1 miljoen, wat zou jij dan doen?” Dat is de vraag die Neder-OverHeembekenaren vorig jaar kregen van de Stad Brussel. De afgelopen vijf jaar zagen we burgerparticipatie overal in Brussel opduiken. Maar doet het wat het moet doen: het vertrouwen in de politiek herstellen? Burgerpartij Agora en de eerste gewestelijke overlegcommissies met burgers ze en ons land ook internationaal op de kaart. — JASMIJN POST

▼

De stem van de burgers klinkt luider

21 APRIL 2021

I 37

▼

HOE BRUSSEL VERANDERDE IN EEN LABORATORIUM VOOR BURGERPARTICIPATIE

“Er zijn veel verwachtingen en dus ook teleurstellingen. We moeten constant herhalen wat wel en niet mogelijk is”

“Het werd een heel gepolariseerd debat waarin ik ook persoonlijk werd aangevallen” MOHAMED MEZIANE

ARNAUD PINXTEREN

Deelnemer burgerpanel Neder-Over-Heembeek

BRUZZ | TERUGBLIK

sommige inwoners dachten dat er op dat vlak nog ruimte was om te onderhandelen,” herinnert Meziane zich. Hoewel de meeste leden van het panel niet achter de voorgestelde route voor de tram stonden, zag Meziane wel dat de argumenten van de Stad Brussel klopten. “Aan het einde is het tot een hevige botsing gekomen. De leden van het panel begonnen informatie te verspreiden over het traject op sociale media, terwijl dat volgens mij de rol van de Stad is. Het werd een heel gepolariseerd debat waarin ik ook persoonlijk werd aangevallen. Men veronderstelde dat ik het traject had bedacht, terwijl de rol van het panel eerder beperkt was.” Het burgerbudget werkte veel beter, vindt Meziane. Daar hadden de burgers écht iets te beslissen.

De eerste digitale Wijkraad voor de Europese wijk komt samen.

21 APRIL 2021

Ook in de Stalingradlaan kwam het tot een botsing met het stadsbestuur. “Kunnen we het even hebben over het Zuidpaleispark?” Dat typt één van de bewoners tijdens de digitale meeting waar het plan voor de nieuwe Stalingradlaan wordt voorgesteld. Bewoners hadden eerder dat park voorgesteld, maar daar is niets van terug te zien in de finale plannen. Als er geen auto’s meer door de straat rijden, komt er ruimte vrij om petanque of tafeltennis te spelen, een speeltuin te installeren of banken te plaatsen om te zitten onder de bomen, is de redenering. Volgens bewoners broodnodig voor de dichtbevolkte buurt. In het chatschermpje duiken steeds vragen op over de auto’s die door de straat zullen blijven rijden. “Waarom wordt er zoveel rekening

Brussels schepen van Burgerparticipatie

gehouden met een zeer luide minderheid van handelaars?” klinkt het. Bewonerscomité Stalingrad wil dat de Stad Brussel voor de heraanleg groter denkt dan alleen de Stalingradlaan. Ze fantaseren bijvoorbeeld over een noord-zuidverbinding van het Zuidstation naar het Noordstation waar voetgangers en fietsers voorrang krijgen. Dat is ook wat in het Good Move-plan staat, het gewestelijk mobiliteitsplan.

NOOIT PERFECT Voor de Stalingradlaan was er inderdaad niet zoveel tijd, bekent Pinxteren. De meetings hebben vanwege corona alleen via Zoom plaatsgevonden. “Het Zuidpaleispark is op vraag van de bewoners besproken, maar nooit in de collectieve vergadering gepasseerd.

Er was veel tijdsdruk en we zijn het vertrouwen van de burgers kwijtgeraakt.” “Het zal nooit perfect zijn,” gaat Pinxteren verder. “We proberen meer informatie en ruimte te geven, en ook inspraak. Dat is een revolutie ten opzichte van hoe het eerder gebeurde. Maar er zijn veel verwachtingen en dus ook teleurstellingen. We moeten eigenlijk constant herhalen wat wel en niet mogelijk is. Maar zelfs als we dat doen zijn er mensen die meer willen, terwijl dat niet altijd mogelijk is.” Verwachtingsmanagement is inderdaad heel belangrijk, zegt ook Caluwaerts. “Inspraak geven betekent niet automatisch dat het wordt omgezet in beleid. Er is meestal ook input van bijvoorbeeld het bedrijfsleven, de horeca en

“Ik hoop dat politici de initiatieven nog beter zullen afstemmen op de bewoner” ALINE MUYLAERT Citizenlab

“Inspraak geven betekent niet automatisch dat het wordt omgezet in beleid. Er is meestal ook input van bijvoorbeeld het bedrijfsleven, de horeca en Brussel Mobiliteit” DIDIER CALUWAERTS VUB-politicoloog

Brussel Mobiliteit.” Toch maakt Caluwaerts zich niet te veel zorgen om de kinderziektes die nu soms nog opduiken. “De representatieve democratie heeft er heel lang over gedaan voordat het werkte. Dat zal bij de deliberatieve democratie niet anders zijn. Al zullen technologische processen participatie nog vergemakkelijken. Ik denk bijvoorbeeld aan de hulp van artificiële intelligentie om bestuursdocumenten toegankelijker te maken.”

VASTE WAARDE Als één ding opvalt, is het hoe burgerparticipatie de afgelopen vijf jaar steeds meer wordt geïnstitutionaliseerd. De gemengde commissies en de wijkraden zijn daar een voorbeeld

van. Ook het kabinet van staatssecretaris voor Stedenbouw Pascal Smet (one.brussels-Vooruit) werkt aan meer dialoog met burgers tijdens stedenbouwkundige projecten, of het nu om privéprojecten of publieke projecten gaat. “Brusselaars kennen hun omgeving als geen ander. Het is dan enorm belangrijk dat we hun bezorgdheden in een heel vroeg stadium meenemen.” Die nieuwe vorm van dialoog zal binnenkort worden verankerd in het Brussels Wetboek van Ruimtelijke Ordening. Aline Muylaert, medeoprichtster van de start-up voor digitale burgerparticipatie Citizenlab heeft ook gezien hoe burgerparticipatie de laatste vijf jaar een vaste plek heeft ingenomen

binnen de politieke besluitvorming. Voor de komende vijf jaar hoopt ze dat er ook een toegankelijker platform zal komen, waar Brusselaars in een oogopslag kunnen zien hoe ze zich kunnen inzetten voor de democratie. Ze denkt aan een eengemaakt digitaal platform, zoals democratie.brussels – bestemd voor de overlegcommissies – maar dan voor alle vormen van participatie. “Voor een onderwerp als klimaat maakt het niet uit of je in Sint-Gillis of in Schaarbeek woont. Toch heeft elke gemeente een heel andere aanpak. Ik hoop dat politici de initiatieven nog beter zullen willen afstemmen op de bewoner. Die voelt zich uiteindelijk vooral Brusselaar.”

LABORATOIRE DE PARTICIPATION CITOYENNE Depuis cinq ans, la participation citoyenne est un thème récurrent dans la pratique politique. La Ville de Bruxelles a libéré un montant d’un million d’euros et c’est aux citoyens de décider ce qui sera fait de cet argent. Les politiques impliquent aussi de plus en plus fréquemment les habitants dans les grands projets de construction. Les premières commissions mixtes, composées de citoyen.ne.s et d’hommes et femmes politiques, sont un fait. La participation a pour objectif d’augmenter la confiance en la politique. La « démocratie délibérative » garantit-elle cela ? Selon nos experts, nous ne devons pas avoir peur des petits revers au début. Il ne manque plus qu’une plateforme digitale unifiée où les Bruxellois pourront facilement retrouver toutes les initiatives. FR

A LABORATORY FOR CITIZEN PARTCIPATION Over the past five years, citizen participation has become a permanent feature in the practice of politics. The City of Brussels made one million euros available to citizens who then could spend it as they wishes. Politicians involve citizens more and more in large construction projects and the first joint committees made up of citizens and politicians have been set up. More participation should improve trust in politics. But does ‘deliberative democracy’ always fulfil this promise? According to experts, teething troubles should not stop us. Clear communication about mutual expectations can help. Citizen participation will be further integrated in the processes over the coming years. All that is needed is a unified digital platform where the people of Brussels easily can find all the initiatives. EN

Een infografiek over de verschillende fasen van de burgerbegroting in Neder-OverHeembeek.

21 APRIL 2021

I 39

STIB-MIVB

5 REDENEN OM BIJ DE MIVB TE KOMEN WERKEN

Omdat we er dag in, dag uit alles aan doen om de mobiliteit in regio Brussel te garanderen en te verbeteren,

Omdat we dag in, dag uit jobs kunnen garanderen in een stabiele, aangename en duurzame werkomgeving,

Omdat je dag in, dag uit als onze werknemer van carrièrekansen en de nodige opleidingen kan genieten,

Omdat we dag in, dag uit diversiteit hoog in het vaandel dragen, waarbij iedereen gelijke kansen krijgt,

Omdat we reeds 5 jaar onze zoektocht naar Nederlandstalige collega’s via BRUZZ media bekend maken.

OVERTUIGD? BEKIJK SNEL ONZE VACATURES OP JOBS.MIVB.BE EN WORD ONZE VOLGENDE COLLEGA! MIVB BITS

STIB 8 25 41

STIB-MIVB

8 25 41

8 52 14

surf naar jobs.mivb.be

5 JAAR BRUZZ: DE BEELDEN DIE ONZE REDACTIE ZIJN BIJGEBLEVEN

Hét uitzicht tegen de grond

De keuze van

ROBBE PETITJEAN Radiopresentator

WIE/WAT? De afbraakwerken van het iconische Parking 58-gebouw laten een gapend gat achter in de stad. WANNEER? 27 september 2018

Parking 58, een waar begrip voor elke Brusselse jongere, was veel meer dan een parkeertoren, maar eentje die niet bestand was tegen de plannen voor een nieuw administratief centrum van de Stad. De afbraak stond symbool voor het einde van een belangrijk deel van mijn tienerjaren in deze stad. Wij hadden als achttienjarigen geen geld om op café te gaan. Samen pinten drinken op het dak van Parking 58 en tegelijkertijd genieten van een prachtig en gratis uitzicht op de stad: een hemelse tijd. ’t Voelt ook een beetje aan als een Brussel dat niet meer bestaat. Een stad waar een uitzicht tegenwoordig geld kost.

EEN BEELD VAN Mikaël Van Eeckhoudt

21 APRIL 2021

I 41

WAAROM BRUSSELAARS STEEDS VAKER PROTESTEREN TEGEN BOMENKAP

BRUZZ dook in de archieven en pikte vijf opmerkelijke verhalen weer op.

In de bres voor de boom Brusselaars eisten in de afgelopen jaren ‘levenseindebegeleiding’ voor een oude kastanjeboom, organiseerden een herdenkingsmoment voor een vijgenboom, ketenden zich vast aan een wilg en organiseerden talloze petities en burgerinterpellaties tegen plannen om bomen te kappen. “Bomen zijn het ultieme symbool van de klimaatproblematiek.” — SARA DE SLOOVER

S BRUZZ | TERUGBLIK

téphanie Bertel kreeg een krop in de keel toen ze in februari zag hoe de grootste vijgenboom van Brussel letterlijk een kopje kleiner was gemaakt. “Hij was gewelddadig onthoofd,” beschrijft ze de scène. “Het voelde voor mij echt alsof het een persoon was.” De boom, ongeveer veertig jaar geleden door een arbeider-volkstuinier als stekje meegebracht uit Italië, gedijde geweldig op een zuidelijk gelegen helling op de terreinen van Thurn & Taxis. “Veel passanten kwamen in de zomer vijgen plukken,” zegt buurtbewoonster Bertel. De ‘vrijgevige vijgenboom’ stond voor haar ook symbool voor de geschiedenis van de buurt: “Een verhaal van migratie en je wortels elders uitstrekken.” Op een ‘herdenkingsmoment’ voor de boom kwamen uiteindelijk ruim vijftig buurtbewoners verspreid opdagen.

SYMBOOL VOOR LEVEN Een blik op het BRUZZ-archief van de laatste vijf jaar levert al snel tientallen acties op tegen bomenkap, met wisselend succes (zie het lijstje van vijf hiernaast). Filosoof en docent omgevingspsychologie Gustaaf Cornelis (VUB) ziet een heleboel redenen waarom de

Brusselaar zijn bomen steeds vaker verdedigt. “Een boom staat van oudsher symbool voor het leven, denk maar aan de beeldspraak ‘longen van de wereld’. Of de Yggdrasil, de oud-Noorse levens- en kennisboom.” “Mensen zien bomen steeds vaker als een gelijke. Ze worden vermenselijkt (zie hiernaast het verhaal van de wilg Gaston, red.) en gezien als iemand met rechten. ‘Anciënniteit’ speelt daarbij ook een rol: als een boom er al honderd jaar staat, heeft hij nog meer recht op zijn plaats, vinden de buren. Het gaat vaak om oude exemplaren die soms ook echt aan het einde van hun leven zijn.” Zo bleek een 158 jaar oude kastanjeboom in het Park van Vorst onlangs écht ongeneeslijk ziek door een schimmel, maar krijgt hij na aandringen van het wijkcomité ‘palliatieve zorg’. Doordat bomen zo oud kunnen worden, staan ze er vaak al als de omwonenden opgroeien of naar de buurt verhuizen. “Zo is hij een ‘psychologische marker’ van de omgeving,” zegt Cornelis. “Als je de boom ziet, weet je dat je bijna thuis bent. Hij creëert een thuisgevoel.”

LAATSTE DER MOHIKANEN “Hoewel er ook bomen bijgeplant worden, valt het toch op als andere exmplaren verdwijnen. Bomen

“‘Anciënniteit’ speelt een rol: als een boom er al honderd jaar staat, hee hij nog meer recht op zijn plaats, vinden de buren” GUSTAAF CORNELIS Filosoof en docent omgevingspsychologie 42

21 APRIL 2021

5 spraakmakende protesten tegen bomenkap in Brussel

2015-2021, Villa Dewin, Meyerbeerstraat, Vorst Na vijf jaar strijd overhandigt wijkcomité Constantin Meunier een nieuwe petitie met 5.000 handtekeningen aan staatssecretaris voor Stedenbouw Pascal Smet om de tuin van Villa Dewin in Vorst geheel te beschermen. 21 bomen zouden er in de derde versie van een immoproject moeten sneuvelen voor 30 flats. De beslissing wordt in april verwacht.

behoeden voor de kettingzaag. Een van hen ketent zich zelfs – tevergeefs – aan de ‘laatste wil van de wijk’ vast. Eerder hadden buren al twee keer actie gevoerd rond de boom. Maar de eigenaar, een projectontwikkelaar, heeft een rooivergunning voor de 17 bomen op het terrein. Burgemeester Hervé Doyen: “Deze situatie wordt een beetje ridicuul. Men spreekt over Gaston alsof het een mens zou zijn, maar het is een boom.”

2021, Brussel-Stad In de gemeenschapstuin aan Thurn & Taxis blijken ongeveer 15 fruitbomen omgehakt, waaronder de grootste vijgenboom van Brussel. Een geldtransportbedrijf dat een muur deelt met de tuin heeft dat gedaan, maar zonder toestemming of aanvraag. Tientallen buurtbewoners komen naar een ‘herdenkingsmoment’. “Het heeft iets weg van een begrafenis,” meldt de BRUZZ-reporter ter plaatse.

7 augustus 2019, Jette Een tiental actievoerders daagt op om de Jetse scheutwilg Gaston proberen te

2017, Felix Haptuin, Etterbeek De Felix Haptuin in Etterbeek krijgt in het kader van een duurzaam wijkcontract een opknapbeurt, 102 bomen zouden daarbij gekapt worden. De gemeente organiseert na veel burgerprotest een tweede openbare raadpleging en beslist uiteindelijk om een 90-tal bomen en struiken te kappen, tot ongenoegen van een deel van de buurt.

2017, Nestor Martinbos, Ganshoren Het Nestor Martinbosje in Ganshoren, omringd door appartementsblokken, zou moeten plaatsmaken voor een speelplein. Na hevig protest van de omwonenden, die spreken van een ‘genocide op het populierenbosje’ en meer dan duizend ingezamelde handtekeningen, bergt het Gewest de plannen op. In plaats van 424 bomen te kappen, worden dat er maar negen.

tastbaar en concreet, en ook makkelijker te verdedigen dan een heel woud.” “Sommige mensen zien in de boom ook een symbool voor de zwakkeren: een boom is weerloos en kan zichzelf niet verdedigen. Dankzij de sociale media is het tot slot in het algemeen makkelijker geworden om medestanders te activeren als je ergens onrechtvaardigheid ziet.”

Een vrouw knuffelt de stam die nog overblijft van de vijgenboom in de gemeenschapstuin van Thurn & Taxis.

werden altijd al gerooid, maar nu de stad verdicht en het soms de laatste exemplaren in hun buurt zijn, valt dat meer op dan als je één boom kapt in een woud. Het zijn voor de buren de laatste der Mohikanen, en ze hebben op die

manier een symboolfunctie,” zegt Cornelis. “Wat ook een rol speelt, denk ik, is de bewustwording van de klimaatproblematiek. Bomen zijn het ultieme symbool daarvan: ze maken zuurstof aan, zorgen voor

UIT ONZE ARCHIEVEN

schaduw en koelte, zuigen veel water op.” “Het opkomen voor bomen is voor mensen een manier om hun ongenoegen te uiten over het met voeten treden van de natuur. Want een paar bomen in je wijk zijn

POURQUOI ON VEUT SAUVER LES ARBRES Des dizaines d’actions contre l’abattage d’arbres ont eu lieu à Bruxelles au cours des cinq dernières années. C’est l’influence du réchauffement climatique et de la densification urbaine, pense le philosophe Gustaaf Cornelis (VUB). « Comme ce sont parfois les derniers spécimens du quartier, les riverains le remarquent davantage que lorsqu’on abat un arbre dans une forêt. La plupart de ces arbres sont vieux et ont acquis une place dans le quartier par leur ‘ancienneté’. Ils sont là depuis si longtemps qu’ils sont devenus un marqueur psychologique. Celui qui voit l’arbre, sait qu’il est presque chez lui. » FR

Lees het artikel uit 2020 over het verlies aan groen via BRUZZ.be/5jaarBRUZZ.

“Mensen houden van bomen,” bevestigt Rik Jellema (Groen), schepen van Groene Ruimten in Etterbeek. Hij kreeg met stevig protest te maken bij de heraanleg van de Felix Haptuin (zie hiernaast), en van het Jourdanplein. “Zelfs als we uitleggen dat een boom ziek is, bestempelen de buren dat vaak als flauwekul. Er is een emotionele connectie, een boom is nu eenmaal een levend wezen dat we zien groeien en ouder worden.” “Anderzijds zijn er ook mensen die klagen als een boom hars afscheidt, of bladeren verliest. Een man dreigde ooit met een proces als we op het plein voor zijn deur bomen zouden planten, omdat hij dan het plein niet meer zou kunnen zien.” “Wij planten als gemeente ook systematisch bomen aan, maar daar krijg je geen complimenten voor. Als er één gekapt wordt, komen de emoties wel los, en dat begrijp ik ook.”

BRUZZ | TERUGBLIK

EMOTIONELE CONNECTIE

“TREES ARE PSYCHOLOGICAL MARKERS OF YOUR NEIGHBOURHOOD” There have been dozens of actions against tree cutting in Brussels in the past five years. Philosopher Gustaaf Cornelis (VUB) thinks that that is because of global warming and urban densification. “Now that there are maybe just a few trees left in a neighbourhood, local residents notice them more than if you cut down one tree in a forest. Moreover, defending a few trees is tangible and concrete. These are usually old trees that have earned their place in the neighbourhood thanks to their ‘seniority’. They have been there for so long that they have become a psychological marker. When you see the tree, you know you are almost home.” EN

21 APRIL 2021

I 43

Eenvoudig gaat ook Langs deze weg doen wij u heden volgaarne onze welgemeende, allerhartelijkste gelukwensen geworden ter gelegenheid van uw lustrumviering.

Gelukkige verjaardag, Bruzz!

T D R O W Z Z BRU VIJF JAAR Vier met ons mee op BRUZZ.be, BRUZZ radio en BRUZZ tv

Met de hulp van het Huis van het Nederlands Brussel schrijft Bruzz artikels in eenvoudig Nederlands. Wil jij Nederlands oefenen door te lezen? Surf dan naar www.bruzz.be/eenvoudig-nederlands. Zoek je ook andere manieren om Nederlands te oefenen? Surf dan naar www.nederlandsoefeneninbrussel.be.

5 JAAR BRUZZ: DE BEELDEN DIE ONZE REDACTIE ZIJN BIJGEBLEVEN

Zestig jaar Congolese onafhankelĳkheid in één persoon

De keuze van

JASMIJN POST Redacteur

De Congolese gemeenschap is zo groot in Brussel, en haar geschiedenis zo pijnlijk verweven met de geschiedenis van dit land, dat BRUZZ een speciaal magazine wijdde aan de zestigste verjaardag van de Congolese onafhankelijkheid. Het interview met Henry Bukasa, dan 82 jaar, was een van de meest bijzondere ontmoetingen in mijn tijd bij BRUZZ. Het gesprek duurde vijf uur – langer dan alle andere interviews daarvoor – en er waren eigenlijk genoeg verhalen om een boek mee te vullen. Op deze sprekende foto ziet Bukasa eruit zoals ik hem me herinner: onberispelijk en met een kritische, maar genuanceerde blik. Zijn ogen zijn op de verte gericht. Ik stel me voor hoe nog talloze verhalen door zijn buitengewone geheugen buitelen.

WIE/WAT? Henry Bukasa groeide op in Congo onder Belgisch koloniaal bewind, kwam naar Brussel om er te studeren en bleef hier. WANNEER? 24 juni 2020 EEN BEELD VAN Saskia Vanderstichele

21 APRIL 2021

I 45

VOLTA EN DECORATELIER TUSSEN TIJDELIJKHEID EN TOEKOMST

‘DIY dansvloeren bouwen is leuk, DIY mensen betalen is dat niet’

▼

BRUZZ | INTERVIEW

Vijf jaar in culturele (r)evoluties

VOLTA EN DECORATELIER TUSSEN TIJDELIJKHEID EN TOEKOMST

De voorbije vijf jaar heeft een nieuw soort, luidop bouwende energie Brussel dooraderd. Ook Volta en Decoratelier hebben zich gretig het witte blad van de stad toegeëigend, maar vandaag zijn ze op een punt beland dat het tijdelijke wordt ingeruild voor een duurzame toekomst. “Het hoeft toch geen natuurwet te zijn dat onze organisaties hun ziel verliezen als er geld in wordt geïnvesteerd?”

— KURT SNOEKX & TOM ZONDERMAN, FOTO’S IVAN PUT

T BRUZZ

| INTERVIEW

wee jaar geleden sloeg bezieler van Decoratelier Jozef Wouters in een enorm pand in de Liverpoolstraat een gat in een muur en bracht zo, samen met een superdivers gezelschap poëtische stemmen en handen, een geheime tuin tot bloei. Die tuin bleek ook een voorstelling te zijn: Underneath which rivers flow, een radicaal open, fantasierijk en ontroerend ‘bouwproject’ vol herinneringen, wormgaten en kosmische metaforen, tegen de achtergrond van het Kanaalplan, dat vandaag het pand tot een gapende leegte heeft herschapen. “Het is daar veranderd, hè,” lacht Jozef Wouters. “Als ik het park vorm zie krijgen ziet het er eigenlijk nog niet zo slecht uit. Al valt nog te bezien voor wie die nieuwe publieke ruimte zal dienen.” Het einde van dat tot verdwijnen gedoemde pand betekende het begin van een ander, in de Manchesterstraat, waar Decoratelier vandaag aanschurkt tegen de VK, Recyclart, CineMaximiliaan en Charleroi Danse. En waar, te midden van een grote bedrijvigheid, Jozef Wouters en geestesverwant Arne Huysmans, voorman van het recent in de muzikale grondstroom van de stad genestelde Volta, ons verwelkomen voor een gesprek over hoe de stad hun organisaties de voorbije jaren een wit blad heeft voorgelegd om hun dromen op te projecteren. “Het is druk, ja. We moeten deze weken leren hoe gesloten of open de deur moet zijn. Maar het is nodig, de zin om dingen te doen in de buurt is gigantisch,” vertelt Jozef Wouters op de binnenkoer die vorige zomer nog werd omgedoopt tot een semipubliek park met een openluchttheater, -cinema, -fitness, -koffiehuis

en -ijskraam. “Arne heeft ons met Volta toen een cadeau gedaan door een aantal dingen te programmeren op ons zomerfestival Something when it doesn’t rain.” “En een paar weken geleden hebben we hier nog gefilmd voor ons showcasefestival Chose Qui Bouge, dat nu online zal plaatsvinden,” pikt Arne Huysmans in, terwijl rond ons de onderdelen worden gebouwd van wat in juli het publieke zwembad van Pool Is Cool hoort te worden, niet ver van Studio CityGate, waar ook Volta huist. “Ik denk dat we allebei een goede grijze zone bezetten om het vol te houden. Als je ziet hoe een plek als deze leeft… Dit toont de kracht van de kleine organisaties. De onzichtbare spelers in de crisis zijn toch de grote instituten geweest.”

Tegenover die grote huizen stellen jullie een nieuw soort energie. Waar ligt de kiem voor de dromen die jullie nu hebben uitgebouwd? JOZEF WOUTERS: Toen ik vijf jaar geleden van

Antwerpen naar Brussel terugkeerde na mijn periode bij (kunstencentrum en ex-kraakpand) Scheld’apen, voelde ik dat ik de volgende stap moest zetten. Ik wilde niet langer wachten op uitnodigingen van regisseurs, maar zelf een ruimte creëren om aan scenografie te doen, voor mezelf, maar ook voor anderen. Ik wou een scenograaf kunnen zijn voor de diversiteit die deze stad rijk is. Decoratelier heb ik opgericht toen ik in residentie bij de KVS in het kader van het Kunstenfestivaldesarts aan INFINI 1-15 werkte met verschillende kunstenaars. Daarna heeft Damaged Goods mij onder zijn vleugels genomen. Zij hebben die ruimte in de Liverpoolstraat kunnen huren en zo heb ik risico’s kunnen

“Het voelt soms bijna aan alsof iemand Sims aan het spelen is voor de culturele sector. Een shoppingmall voor de cultuurlie ebber” ARNE HUYSMANS bezieler van Volta

21 APRIL 2021

nemen die ik misschien zelf niet had genomen als ik mijn eigen vzw had. En zo had ik plots meer ruimte dan ik zelf nodig had. De grote constante de voorbije vijf jaar was dat het allemaal niet zo duidelijk was waar het naartoe ging. Maar ik wist wel dat te veel ruimte een goed begin is. ARNE HUYSMANS: Het geeft letterlijk ruimte aan ambitie, ja. Volta is gegroeid uit mijn eigen artistieke ontwikkeling: ik studeerde drum aan het conservatorium, en ik had een plek nodig om muziek te maken. In Brussel is de ruimte daarvoor schaars. Met vijf muzikanten ben ik dan terechtgekomen in een oud kantoorgebouw in de Voltastraat in Elsene. Iedereen had er een slaapkamer en een repetitieruimte. Na verloop van tijd gingen er mensen weg, maar ik was zo verliefd geworden op die plek dat ik het pand ben beginnen te kraken en open te stellen voor anderen. Plots had ik 700 vierkante meter ter beschikking. (Lacht) Ik voelde dat er nood was aan een plek waar je vrij kan zijn en experimenteren, waar een podium beschikbaar wordt gesteld zonder dat daar bepaalde economische waarden aan vooraf moeten gaan. Als je in de AB of in de Botanique wilt optreden, moet je een heel profiel hebben. Wij zetten in op creatie, ondersteuning en presentatie, maar aan onze residenten vragen we geen eindresultaat. WOUTERS: (Knikt) Als jonge kunstenaar besefte ik vrij snel dat in de instituten waar ik werkte de belangrijkste keuzes al lang genomen waren. Wie mag er binnen? Tot hoe laat? Hoeveel kosten de pintjes? Moeten er wel pintjes zijn? Ik wil die keuzes zelf kunnen maken. Het traject dat Menno (Vandevelde, technisch directeur) en ik hebben afgelegd, is vooral een zoektocht naar autonomie. Dat zie ik ook bij Arne: eerst creëer je die vrijplaats voor jezelf. En daarna komt automatisch de vraag: hoe geven we die autonomie door aan anderen?

Dat is geen automatisme, dat openstellen zit wellicht in je karakter. WOUTERS: Zeker. Maar dat zit ook in de stad. Je

kan hier vandaag niet rondlopen zonder te merken dat er erg veel mensen op zoek zijn naar een manier om hun eigen verhaal vertellen, op hun eigen voorwaarden. HUYSMANS: Dat is in essentie wat wij doen: wij voorzien een community van materiaal, een goed geïsoleerd pand en knowhow, maar het zijn de

Jozef Wouters (Decoratelier, links) en Arne Huysmans (Volta): “Een plek is maar een plek. De energie is wat mensen gelukkig en creatief maakt.”

een artistieke visie bezig te zijn dan een economische. We hebben ook veel voorstellen gekregen uit de privésector, van Moortgat tot Red Bull. Je kan daarop ingaan, maar dan verkoop je toch een stukje van je ziel.”

Scheppen subsidies ook geen afhankelijkheid? WOUTERS: Door de overheid zijn plekken zoals

Volta en Decoratelier zijn gestart vanuit een tijdelijkheid. Is die een essentieel onderdeel van jullie dynamiek? WOUTERS: Het is dubbel. Ik heb tot nu toe altijd

alsof hij de stad aan het ontwikkelen is. Entrakt wou dit pand ook hebben, maar dan heeft de regio ons eens diep in de ogen gekeken en ons vertrouwen geschonken. Het helpt natuurlijk ook als Damaged Goods naast je staat.

LAAT HET LOS “De eerste twee jaar brachten we het leeggoed naar de Colruyt,” lacht Arne Huysmans wanneer we de vraag stellen naar hoe ze het financieel beredderen. “Ondertussen hebben we vijf mensen in dienst en werken we met subsidies. Voorlopig zijn dat projectsubsidies waarvoor we elk jaar opnieuw dossiers moeten schrijven, maar op termijn willen we evolueren naar structurele subsidies. Die geven je de ruimte om meer met

▼

muzikanten die het doen. Er dringt zich wel een mentaliteitsverandering op. Kunstenaars zijn vaak op zoek naar een plek voor hen alleen, maar daar heb je eenvoudigweg de vierkante meters niet voor. En louter een ruimte bezetten is niet genoeg. Er moet zich iets hechten in het bindweefsel van de stad. WOUTERS: In mijn zoektocht destijds naar een ruimte voor Decoratelier kwam ik bij de vzw Toestand terecht, en de boodschap aan de telefoon was helder: “Het laatste wat wij nodig hebben, is een kunstenaarsatelier.” Terecht, vind ik achteraf. (Lacht) Ik moet het eerste voorbeeld nog zien waar een gebouw vol ateliers de wijk ten goede komt. Dat is precies de constructie waar Entrakt rijk van wordt, een privéspeler die doet

tijdelijkheid aanvaard als exchange voor autonomie. Tegelijk wil ik de mogelijkheid hebben om deze organisatie over een jaar of vijf los te laten zonder dat ze instort. Daarvoor moet ze duurzaam zijn. Ik denk dat het superbelangrijk is voor onze generatie om constant te trainen en te zeggen: “Ik ben niet mijn organisatie.” Als we dat goed doen, dan gaat dat ons onderscheiden van de generatie boven ons. HUYSMANS: Het is pijnlijk als je iets hebt opgericht waar je zelf zoveel in hebt geïnvesteerd, maar het klopt: je moet er op tijd afstand van kunnen nemen. Omdat het deel wordt van iets groters, de stad, een community. Van iedereen. WOUTERS: En je wilt ook niet die gast worden die op zijn vijftigste aan de toog staat te roepen: “Ik heb dat hier nog opgericht.” (Lacht) HUYSMANS: Het is vooral heel belangrijk dat de mensen die je bij je project betrekt dezelfde visie delen. Dat zie je bij grote instituten, hoe meer mensen je in dienst neemt, hoe verder die van het verhaal komen te staan. WOUTERS: Wij bestaan nu vijf jaar en mensen beginnen het for granted te nemen dat we er zijn. Dat is een heel raar gevoel, als je zelf weet hoe precair dit nog steeds is, ook financieel, en hoe snel het kan instorten. Ik probeer dat nu heel mooi te vinden, dat ik hier rondloop en dat mensen niet weten wie ik ben. Elke ochtend begin ik met twintig minuten mediteren: Decoratelier loslaten! (Lacht) HUYSMANS: Een plek moet je vooral het gevoel geven dat er nog dingen mogelijk zijn. Dat je daar als klant of resident of artiest ergens deel van wilt uitmaken in plaats van gewoon tijdelijk op bezoek te zijn. Je moet je opvolging ook de kans geven om te dromen op de manier waarop jij gedroomd hebt.

BRUZZ | INTERVIEW

Decoratelier en Volta kunnen groeien. Maar we moeten wel allemaal samen duidelijk zijn over de autonomie die we willen, samen de lat hoog houden. Het is belangrijk om in dit ecosysteem een lijn uit te stippelen en elkaar aan te vullen. Je kan niet alles doen. Feestjes werken goed bij ons, theater minder. Andere plekken doen dat beter. Muziekresidenties hoeven wij ook niet te doen, maar we kunnen wel ruimte maken voor Volta. We zijn deel van een groter geheel, dat is een heerlijk gevoel. Dat gaat soms over kleine dingen, hoor. Volta dat een frigo op overschot heeft en die hier dropt, bijvoorbeeld.

21 APRIL 2021

I 49

VOLTA EN DECORATELIER TUSSEN TIJDELIJKHEID EN TOEKOMST

“Ik heb tot nu toe altijd tijdelijkheid aanvaard als exchange voor autonomie. Het besef dat wij niet onze organisaties zijn, gaat ons onderscheiden van de generatie boven ons” JOZEF WOUTERS bezieler van Decoratelier

Volta staat binnen afzienbare tijd ook op dat kruispunt.

▼

Verbeelding is essentieel in wat jullie doen. Dat kan worden afgedaan als dromerij. Maar jullie lijken te zeggen: als we niet dromen, bouwen we te klein, te conventioneel, te exclusief. WOUTERS: Klein en groot zijn relatief. Als je onze

BRUZZ | INTERVIEW

activiteitenkalender bekijkt, zijn wij eigenlijk niet zo klein. Onze filosofie is: praat niet te veel, bouw het. Die Decoratelier-logica is een soort onderstroom geworden in alles wat we doen. Ik zou die denkwijze ooit wel eens willen uittesten in een groot huis. Wat gebeurt er als je het decoratelier centraal stelt in een groot kunstencentrum in plaats van het te verstoppen in de kelder? (Schertsend naar Arne) Misschien moet jij eens gaan praten met de Botanique? Dan doe ik de Hallen van Schaarbeek. HUYSMANS: Ik deel die gedachte: ik wil spreken met mijn handen. Flor (Huybens) en ik zijn allebei serieuze ADHD’ers. (Lacht) Wij rollen onze werking het liefst al doende uit. WOUTERS: Eergisteren kwam Menno hier toe met een camionette vol staal. Die werd spontaan uitgeladen door Zohir, die we via Globe Aroma leerden kennen, Youssef, die op dat moment in de gym aan het werken is, en een van de residenten. Ze hoeven dat niet te doen, maar het gebeurt wel. Dat is zo schoon, die kleine momenten dat je voelt dat mensen zorg dragen voor het geheel.

JOZEF WOUTERS • Richt in 2016, als autonoom artist in residence onder de vleugels van Damaged Goods, Decoratelier op met Menno Vandevelde • Begint in 2018, in een oude kartonfabriek in de Liverpoolstraat, met een superdivers gezelschap poëtische handen en in samenwerking met Globe Aroma, luidop te bouwen aan de voorstelling Underneath which rivers flow (selectie TheaterFestival 2019) • Wint met Decoratelier de Ultima voor podiumkunsten 2019 • Verhuist naar een pand in de Manchesterstraat en transformeert de binnenkoer tot een semipubliek park, waar in 2020 het zomerfestival Something when it doesn’t rain de publieke ruimte oprekt

21 APRIL 2021

krijgen, is een zeer brutale ervaring. Nu, tegelijk besef ik ook dat als we het er nu niet op wagen, ik opnieuw op zoek zal moeten gaan naar een pand, dat opkuisen, er elektriciteit leggen… En het is ook niet meer alleen voor mij. Ik zal altijd wel een plek vinden, denk ik. Maar intussen hangen er zoveel mensen af van deze ruimte, dat die energie moet worden voortgezet.”

HUYSMANS: Andere spelers hebben flink bijgedragen aan het succes van Decoratelier en Volta. Angèle, Lous and the Yakuza en andere grote bands die we hebben ontvangen en die daarna hun tevredenheid delen. Omdat ze zich in die idee kunnen inschrijven, zoals Damaged Goods dat kon in de visie van Decoratelier. WOUTERS: Dat Leaving Living Dakota hun feestjes bij ons hebben gegeven, heeft een energie gegenereerd die we zelf nooit hadden kunnen opwekken. Het Kunstenfestivaldesarts heeft ook van bij het begin in ons geïnvesteerd. Je krijgt onwaarschijnlijk veel van dat netwerk. Da’s heel uniek aan deze stad, hoor.

DOE-HET-ZELF “De toekomst? Nu moeten we opletten, Arne,” grapt Jozef Wouters wanneer we de blik vooruit werpen en wijzen op het feit dat de tijdelijke grond onder onze voeten in 2025 traag vastheid zou moeten hebben verworven. Op dat moment zou de Manchesterstraat, in het kader van het stadsvernieuwingsprogramma HeyvaertPoincaré, moeten zijn uitgegroeid tot een permanente cultuursite. “De toekomst krijgt vrij concreet vorm, ja. En dat gaat gepaard met angstaanvallen. (Lacht) We zijn het zo gewoon om alles zelf te bepalen en bouwen. Dan onze toekomst in andermans plannen vorm zien

ARNE HUYSMANS • Richt in 2017 in een oud kantoorgebouw in de Elsense Voltastraat Volta op, een vrijplaats voor muzikaal experiment • Nestelt zich in 2018 met Volta in Studio CityGate, een tijdelijke bezetting van een oude medicijnenfabriek in Anderlecht die in 2023 plaats zal moeten maken voor een nieuw wijkproject • Bouwt Volta uit tot een muziekcentrum dat focust op creatie, educatie en presentatie, met repetitieruimtes, workshops, optredens en residenties. • Ziet Volta uitgroeien tot een stuwende kracht in de muzikale onderstroom van Brussel, met passages van onder meer Angèle, Lous and the Yakuza, Brihang, SCHNTZL en Whispering Sons

HUYSMANS: Ja, in 2023 moeten we weg uit Studio CityGate. Dat is zot, hoor, beseffen dat dat waanzinnige gebouw over twee jaar wordt platgegooid. Onze zoektocht naar een nieuwe plek is anderhalf jaar geleden begonnen. La Tentation bleek een dood spoor, vandaag hopen we onze intrek te kunnen nemen in de oude Bodega in de Birminghamstraat, hier achter deze muur. Dat zou ons buren maken. (Lacht) We hebben een bod gedaan. Dat is nog niet aanvaard, maar er wordt hard op gewerkt. WOUTERS: En in de plannen voor de Manchesterstraat wordt er ook wel rekening mee gehouden dat het misschien zover komt.

De DIY-spirit is bij jullie beiden groot. Die inzetten in een gezamenlijk verhaal klinkt heel spannend. Maar verlies je niet een stukje van die autonomie als je in iets terechtkomt dat van bovenaf wordt geïnstalleerd? HUYSMANS: Goh, iedereen vindt DIY zo superaantrekkelijk. Je hebt organisaties die al twintig jaar bestaan, nog steeds heel onprofessioneel werken en dat DIY noemen. Voor ons is dat geen spirit, het is de enige mogelijkheid. Wij zijn DIY omdat we nog niet de middelen hebben om anders te werken. WOUTERS: DIY dansvloeren bouwen, is leuk. DIY mensen betalen niet. HUYSMANS: Anderzijds ontneemt dat kader natuurlijk ook mogelijkheden. De vorm van een gebouw kunnen veranderen, ruimtes multifunctioneel maken, is iets waar ik nood aan heb. Het stimuleert de creativiteit. WOUTERS: Maar de architectuur, that’s the easy part. Op de hardware kan je ingrijpen. Het is de software die ons voor uitdagingen zal stellen. De prijs per vierkante meter, dat is de essentie. Als die vier keer zo hoog is als nu, zullen hier alleen nog reclamebureaus zitten, die vinden dat we te veel lawaai maken of die zoveel dure croissants eten dat de winkels in de buurt helemaal veranderen. (Lacht) De vraag die jullie stellen, is eigenlijk voor de stad: hoe gaan zij investeren in de energie die ze lijken te waarderen, zonder ze kapot te maken? Het hoeft toch geen natuurwet te zijn dat organisaties als de onze hun ziel verliezen wanneer er geld in wordt geïnvesteerd? Dit is een beangstigend moment, maar ik vind wel dat we het moeten proberen. En ik voel me sterker als we dat samen kunnen doen. HUYSMANS: Die synergie is ook waar wij naar op zoek zijn. Een plek hebben, voelt nu aan als een

langdurige oplossing voor een grote noodzaak. Maar een plek is maar een plek. De energie is wat mensen gelukkig en creatief maakt. Alles wat er in Volta gebeurt op het vlak van creatie, ontmoetingen enzovoort, stroomt door naar andere plekken. En dat mag, dat is wat we willen zijn. Maar het start wel met een ingesteldheid bij alle huizen dat wij dezelfde stad, hetzelfde geld, hetzelfde publiek delen. Jezelf isoleren is niet de juiste manier om te werken vandaag.

Tegelijk, creëer je met die ene straat ook geen eiland in de stad, waarbij cultuur uit het uitwaaierende weefsel wordt gehaald? HUYSMANS: Het voelt soms bijna aan alsof iemand Sims aan het spelen is voor de culturele sector, ja. Een shoppingmall voor de cultuurliefhebber. Zo werkt het natuurlijk niet. Maar als je vertrekt vanuit de organisaties die er al zijn, kan er wel een mooie dynamiek ontstaan. WOUTERS: Het is niet door een glazen façade op te trekken of een dakterras voor de bewoners te openen, dat het dan geen eiland zal worden. Een eiland creëer of vermijd je niet met ruimte, dat doe je met de energie van de organisaties. Los daarvan: is het een goed idee om zoveel culturele organisaties op een zakdoek te gooien? Misschien niet. Maar ze gaan het doen, dus kunnen wij minstens proberen dat het iets wordt. Als dat niet lukt, dan zoeken we elders vrijheid. CHOSE QUI BOUGE – A BELGIAN (TEMPORARY DIGITAL) SHOWCASE FESTIVAL 26 > 30/4, volta.brussels

EN PLEINE EXPANSION

BUILDING OUT LOUD

Une nouvelle énergie construcFR trice sensible et forte irrigue Bruxelles. Volta et Decoratelier, deux organisations qui se sont approprié des pages blanches de la ville et qui ont passé les cinq dernières années à y inscrire une belle histoire, arrivent maintenant au point où le temporaire peut basculer en avenir durable. D’ici 2025, l’espace actuel du Decoratelier rue de Manchester devrait devenir un site culturel permanent dans le cadre du programme de rénovation urbaine du quartier Heyvaert-Poincaré. Il est possible que Volta soit embarqué dans le projet, car en 2023, Le Studio CityGate, où se trouve actuellement la salle de concert à Anderlecht, sera démoli. Les deux organisations parviendront-elles à garder leur dynamisme quand elles devront remettre des plans et gérer des budgets plus importants ? « Un lieu, c’est un lieu », dit Arne Huysmans, la force motrice de Volta, « l’énergie, c’est ce qui rend les gens heureux et créatifs. »

A new kind of “building out EN loud” and tactile energy pervades Brussels. Volta and Decoratelier, two organisations that eagerly have appropriated the city’s white sheets and spent the past five years writing a beautiful and dynamic story, have now reached a point where the temporary is being exchanged for a sustainable future. According to the plans, Decoratelier’s current home in Rue de Manchester will by 2025 have become a permanent cultural site as part of the Heyvaert-Poincaré urban renewal programme. There is a chance that Volta will become part of that story too, because Studio CityGate in Anderlecht, where the music centre has now nestled, is up for demolition in 2023. Will both organisations be able to keep their spirits up when they have to abandon plans and handle larger budgets? “A place is just a place,” says Arne Huysmans, the inspirer of Volta, “the energy is what will make people happy and creative.”

H A P P Y B I R T H D AY

P R O U D T O H AV E SHARED OUR R A D I O T OW E R AND 5 YEARS OF PA R T N E R S H I P !

L E T ’S S TAY T O G E T H E R! L E T ’S S TAY CONNECTE D!

JOIN OUR ONLINE AC T I V I T I E S ON & F L AG E Y. B E

Als volwassene gaan studeren? Maak je plannen concreet ncreet en leg co connecties voor het leven. Net zoals de connectie nnectie tussen Odisee en BRUZZ. Want 5 jaar worden is altijd leuker in good company!

DIGITALE INFODAG Zaterdag 24 april 10u-14u

Alle info: odisee.be/infodag

BRUZZ A 5 ANS: LES IMAGES QUI ONT MARQUÉ NOTRE RÉDACTION

Les jumelles du futur

Le choix de

SOPHIE SOUKIAS Rédactrice

« Inspirantes ». C’est le mot qui me vient à l’esprit quand je pense au duo de danseuses Les Mybalés (« deux» en lingala). Et ça n’est pas seulement parce que, moi aussi, je suis née avec un double. Même si c’est ce qui m’a précipitée au KVS pour voir leur première création À travers l’autre, programmée au théâtre flamand après une première dans le cadre du festival Lezarts Danses urbaines. J’allais être bouleversée par leur approche à la fois sensible et envoûtante de la gémellité. En plus d’être une fierté nationale (elles arpentent les plus grands battles internationaux dans la catégorie house dance et afro house), Doris et Nathalie Bokongo Nkumu représentent cette nouvelle génération d’artistes combinant avec puissance hip-hop, danse traditionnelle africaine et danse contemporaine, dans la lignée de la chorégraphe bruxello-londonienne Alesandra Seutin. Bref, les danseuses de demain.

QUI? QUOI? Les Mybalés s’apprêtent à présenter leur première création au KVS dans le cadre du festival Lezarts Danses Urbaines. QUAND? 27 octobre 2017 UNE PHOTO DE Saskia Vanderstichele

21 APRIL 2021

I 53

Every Thursday Evening 22.04 — 10.06

KAAITHEATER AND THE MANY ARTISTS ON OUR STAGE... BLOW OUT FIVE CANDLES FOR BRUZZ’S FIFTH BIRTHDAY!

THANK YOU FOR CELEBRATING THE PERFORMING ARTS IN BRUSSELS DURING ALL THESE YEARS! Brussels museums in a new light

KaaiAd_BRUZZ_5JAAR.indd 1

15/04/2021 12:58

nocturnes.brussels

CES DIRECTRICES QUI FONT SOUFFLER UN VENT NOUVEAU SUR LES THÉÂTRES

Cinq ans de (r)évolutions culturelles

BRUZZ | INTERVIEW

‘Ça n’est que le début’ NL

En l’espace de cinq ans seulement, le combat pour briser les mécanismes de domination, accéléré par les déferlantes Metoo et Black Lives Matter, s’est accompagné de bouleversements déterminants, y compris dans le secteur culturel. Une vague d’espoir qui se mesure à l’aune de parcours individuels, comme ceux de Cathy Min Jung, Melat Gebeyaw Nigussie et Léa Drouet, trois femmes inspirantes devenues récemment directrices de théâtre à Bruxelles. — SOPHIE SOUKIAS, PHOTOS SASKIA VANDERSTICHELE ▼

CES DIRECTRICES QUI FONT SOUFFLER UN VENT NOUVEAU SUR LES THÉÂTRES

‘J’oscille régulièrement entre espoir et désespoir’ CATHY MIN JUNG, RIDEAU DE BRUXELLES

BRUZZ

| INTERVIEW

« C’est peut-être le moment où je me suis dit qu’il fallait passer à la vitesse supérieure pour changer les choses. » Il y a cinq ans exactement, Cathy Min Jung entamait la création de son spectacle La Cour des Grands. Malgré le succès et la qualité des créations de sa compagnie Billie On Stage, la metteuse en scène peine à conclure des accords de coproduction et de financement. Un ras-le-bol qui se manifeste également dans son métier d’actrice de théâtre et de cinéma. « Je suis typée et l’âge avançant, j’avais de moins en moins de rôles. Déjà que je n’en avais pas beaucoup. » En septembre 2016, le vote en Parlement d’un décret visant à adapter les instances d’avis relatives aux arts de la scène aux réalités changeantes de la société suscite l’espoir d’un renouveau. En parallèle, Cathy Min Jung lance avec la metteuse en scène Céline Delbecq, initiatrice du Marathon des autrices en 2013 à l’Atelier 210, le mouvement Pauvre Simone dénonçant l’absence criante de parité hommes/femmes dans les programmations. « On n’a pas eu beaucoup de soutien à ce moment-là. Mais on sentait qu’il y avait une prise de conscience. »

« Pour certaines personnes, il est encore difficile d’accepter que le changement est en marche »

21 APRIL 2021

Inspiré par le mouvement HF en France (une fédération pour l’égalité hommes/femmes dans la culture), le collectif F(s) voit le jour en Belgique dans la foulée de la déferlante #metoo en 2017. Le choix de confier la succession de la direction des Tanneurs à un homme, encore et toujours, devait être la goutte d’eau qui allait faire déborder le vase. « J’ai rejoint le collectif F(s) qui était né d’une colère même si on n’avait absolument rien contre l’homme qui allait occuper ce poste de direction. Notre colère s’est rapidement transformée en un mouvement constructif. » En 2018, le F(s) lance une première grande action au Théâtre National. Fin 2020, le collectif annonce briguer les postes de direction dans ce même théâtre ainsi qu’au Varia. « Je salue ce geste symbolique. Même si les structures ne sont pas prêtes, cette candidature éveille à d’autres possibilités », dit Cathy Min Jung qui continue à soutenir le F(s) depuis son poste de directrice du Rideau de Bruxelles. Conjointement à l’effet Metoo, un autre mouvement de remise en question des paradigmes se structure. En France, le groupe Décoloniser les Arts milite depuis 2015 pour une meilleure représentation des minorités ethniques dans les institutions culturelles. Cathy Min Jung, dont le travail dramaturgique questionnait déjà les rapports de domination, se sent portée par ce vent de changement. « Il y avait un besoin de crier que les mécanismes d’oppression, d’invisibilisation et d’assignation de certains humains n’étaient plus acceptables », dit l’autrice. « Même si j’ai eu la chance de travailler avec des metteurs.euses en scène bienveillant.e.s, j’ai eu très peu de propositions de rôles qui ne soient pas liés à mon physique asiatique. Mais j’imagine que c’est pareil pour les femmes à forte corpulence, de

Cathy Min Jung • Naît à Séoul. Grandit en Belgique, près de Ath • Formée au Conservatoire Royal de Bruxelles. Joue dans des théâtres belges et à l’étranger • Premier retour en Corée du Sud, sa terre natale. Réalise le docu Un aller simple ? et crée la pièce Les Bonnes Intentions (Prix de la Critique) • Monte sa compagnie, Billie On Stage • En juin 2020, elle est désignée à la direction générale et artistique du Rideau de Bruxelles

petite taille, de plus de cinquante ans… Il m’a fallu des années pour comprendre que c’était une question d’assignation. » Le mouvement Black Lives Matter, et l’onde de choc provoquée par la mort de George Floyd en 2020 élargissent la prise de conscience. « Quand j’étais adolescente, il y a tout un vocabulaire de lutte avec des mots comme ‘décolonial’ ou ‘racisé’ qui n’était pas utilisé ou qui n’existait simplement pas. C’est sûr que ça m’aurait aidée mais en même temps, ça me plaît de compter parmi ceux et celles qui sont les premiers à nommer les choses ».

En juin 2020, Cathy Min Jung est désignée à la direction générale et artistique du Rideau de Bruxelles. Son avenir et celui de son théâtre s’annoncent pleins de promesses, même si le combat est loin d’être gagné. « Ça n’est que le début. Les mécanismes de domination se retrouvent de manière plus ou moins subtile dans les milieux intellectuels, artistiques et culturels, qui s’affirment pourtant comme des lieux progressistes. Pour certaines personnes, il est encore difficile, douloureux même, d’accepter que le changement est en marche. Les insultes à caractère raciste sont encore mon lot quotidien, avec la pandémie, ça s’est accentué, les amalgames se sont multipliés. J’oscille régulièrement entre espoir et désespoir. Mais je crois au changement qui est en marche et à mon niveau, j’essaie d’y contribuer. »

‘La jeune génération a un beau rôle à jouer dans ce changement’ MELAT GEBEYAW NIGUSSIE, BEURSSCHOUWBURG

Avril 2016, Melat Gebeyaw Nigussie a 25 ans et achève son Master en langues et littératures à la VUB. « J’étais assez préoccupée par le manque de représentation dans le cursus que j’étais en train de suivre. Les auteurs que nous devions lire étaient essentiellement des hommes blancs. » Les années passées sur les bancs de l’Université seront pour la jeune femme celles d’une prise de conscience. « Je lisais beaucoup. Beaucoup Toni Morrison. Les réseaux sociaux ont également joué un rôle crucial dans les mouvements d’émancipation. C’est comme ça que Black Lives Matter a commencé », se souvient Melat Gebeyaw Nigussie, qui partageait à l’époque ses opinions dans la presse et via la plateforme Belgian Renaissance, qu’elle confonde en 2013. Les notions de « décolonisation » et de « déconstruction » de la pensée n’avaient pas encore fait leur apparition dans le langage courant. « On était encore dans le récit de la diversité, du vivre-ensemble et de l’inclusivité. » En 2017, Melat Gebeyaw Nigussie intègre le monde du travail comme coordinatrice de Next

« Je ne connaissais pas de femmes noires à ce e fonction: comment être quelque chose qui n’existe pas ? »

Generation, Please ! à Bozar, un projet participatif s’inscrivant dans ce même désir d’inclusivité. « La décolonisation a fait son entrée dans le débat public vers 20172018. Du moins, c’est à ce moment-là que le secteur culturel pris plus largement a commencé à prendre ce mouvement en considération. La brochure du Pianofabriek ‘Redistribuer le pouvoir’ date de cette époque-là. » Depuis, le concept de décolonisation de la culture n’a cessé de gagner du terrain. « Aujourd’hui, le mot ‘décolonisation’ est sous pression. Tout le monde l’utilise, mais que veut-il dire finalement ? Ne sommes-nous pas en train de coloniser le mot ‘décolonisation’? Il est sain de se poser ce genre de question.» « Ce qui est certain, c’est qu’une importante réflexion s’est enclenchée sur les abus de pouvoir et les positions de pouvoir. Que ce soit à la suite de l’élection de Donald Trump aux USA, le mouvement #metoo et le mouvement Black Lives Matter qui existe depuis 2012 mais qui s’est élargi depuis l’année dernière. » Un changement de perspective dans lequel la pandémie aura joué un rôle de révélateur. « Le corona n’a fait qu’accentuer les inégalités. Il n’y a qu’à voir comment les communautés racisées ont été traitées pendant le confinement, à commencer par Adil. » En août 2020, Melat Gebeyaw Nigussie est choisie pour succéder à Tom Bonte à la direction générale et artistique du Beursschouwburg. « J’y ai cru grâce au soutien de mon entourage. Je ne connaissais pas de femmes noires à cette fonction: comment être quelque chose qui n’existe pas ? C’est en cela que la question de la représentatitivé est importante. Mais elle ne suffit pas. Ce n’est pas parce que vous avez une personne de couleur à une position de pouvoir que vous créez

Melat Gebeyaw Nigussie • Master en langues et littératures (KU Leuven & VUB) • Cofonde la plateforme Belgian Renaissance, pour une meilleure visibilité des communautés noires • Publie des opinions (Knack, MO*Magazine, BRUZZ) • Coordonne le projet Next Generation, Please ! à Bozar • Contribue à l’ouvrage collectif Being (imposed upon) • Devient directrice du Beursschouwburg en août 2020

nécessairement plus de chances pour les personnes racisées, les personnes avec un handicap, etc. Le travail intersectionnel et inclusif est un travail de longue haleine. » Un programme que la nouvelle directrice artistique du Beursschouwburg entend bien appliquer au sein de son institution. « On profite du confinement pour faire une introspection. On se penche également sur les questions de transparence, de précarité des artistes et de fair practices. Je pense sincèrement que nous pouvons jouer un rôle précurseur en montrant comment les choses doivent être. Sans dire que nous

sommes parfaits, loin de là. » Selon Melat Gebeyaw Nigussie, l’avenir se profile plein de défis, qu’il s’agisse « des conséquences économiques de la pandémie, les plaies à panser des mouvements MeToo et BLM et tous les autres problèmes sociétaux.» « Ce futur, on va devoir le construire tous ensemble et je pense que la culture a une part importante à jouer dans ce récit. C’est peut-être naïf de ma part, mais je crois en l’être humain. Cela me donne beaucoup d’espoir de voir avec quelle force les gens luttent pour la justice sociale et osent repenser le domaine artistique. La jeune génération a un beau rôle à jouer dans ce changement. C’est aussi mon message aux institutions culturelles : prenez des risques, osez le changement à des positions clé et osez engager des jeunes. » 21 APRIL 2021

I 57

CES DIRECTRICES QUI FONT SOUFFLER UN VENT NOUVEAU SUR LES THÉÂTRES

‘On va se planter, c’est sûr. Mais on va apprendre’ LÉA DROUET, ATELIER 210

BRUZZ | INTERVIEW

« Il y a cinq ans, je montais un spectacle orienté sur la question des réfugiés et j’étais dans des questionnements sur le racisme structurel », se souvient Léa Drouet. « J’étais sensible à la question de savoir qui on écoute ou non. Et en tant que metteuse en scène, j’avais conscience à l’époque que ma parole n’était pas valorisée et que je devais la prononcer avec un peu plus de force que mes collègues masculins, dont certains prenaient la place de guides. Comme si je n’avais pas dix ans d’expérience à mon actif. » Entre-temps, le mouvement français HF (pour l’égalité hommes/femmes dans le monde de la culture et de l’art) gagne du terrain. Côté belge, « on commence à se sentir moins seules et moins véhémentes. Structurellement, ça commence à être admis qu’il y a un problème. » S’ensuivent le tsunami #metoo et le lancement du collectif F(s), équivalent belge du HF. « J’ai été particulièrement portée par l’interview de l’actrice française Adèle Haenel pour Mediapart. Elle a mis en exergue que ces rapports de domination nous concernent tous. Ils se retrouvent à tous les niveaux jusqu’à l’écologie.» Parallèlement, la proximité de Léa Drouet avec les militant.e.s pour la cause des sans papiers et ses rencontres avec des artistes issus des pays arabes et du Moyen-Orient, provoquent une prise de conscience que le mouvement de décolonisation et la force

du Black Lives Matter vont venir consolider. « Je me suis dit : tais-toi et écoute ! Je suis moi-même le produit d’une histoire coloniale. Je dois avant tout me déconstruire à ce niveau-là avant d’émettre un quelconque avis sur le sujet. Je viens d’un milieu de gauche et je pense que dans ces endroits-là, il y a un grand travail à faire de reconnaissance de ses propres changements à effectuer.» En juin 2020, Léa Drouet est choisie pour succéder à Isabelle Jonniaux à la direction artistique de l’Atelier 210. « Il en a beaucoup été question dans la presse, mais on oublie qu’il y avait une femme à ce

poste avant moi », insiste Léa Drouet. « Il ne faudrait pas se satisfaire de cette nouvelle histoire sans que ça change dans les faits. Parallèlement, je crois en la narration, sinon je ne ferais pas du théâtre : plus on raconte cette histoire et plus elle va s’incarner. On le voit dans les films et les séries. Je pense que le plus grand travail reste à faire au niveau des écoles d’art qui restent extrêmement homogènes.» Ce récit, Léa Drouet n’y croyait pas non plus au début, il a fallu un déclic provoqué par son entourage

Léa Drouet Diplômée de l’INSAS, la metteuse en scène française est installée à Bruxelles depuis 2010 • Fonde la structure de production VAISSEAU en 2014 • Collabore avec divers musiciens • Présente des créations au Kunstenfestivaldesarts (2016, 2018 & 2021) • Mène des ateliers dans une maison d’arrêt • Collabore avec l’autrice Adeline Rosenstein • Devient la coordinatrice artistique de l’Atelier 210 en juin 2020

pour se voir au poste de directrice d’un théâtre. « C’est une question de passer le pas. Psychologiquement, c’est une belle expérience. Dans les années 2000, les perspectives de changement étaient assez tristes. Aujourd’hui, il y a une vraie dynamique.» Pour Léa Drouet, la représentativité est un des enjeux principaux de son mandat à l’Atelier 210. « Ici on n’a pas peur de parler de quotas. On travaille sur une charte contraignante hommes-femmes pour la programmation, avec une sensibilité pour les minorités, culturelles, de genre et d’âge et une attention particulière pour les personnes issues des quartiers populaires », dit la directrice. « Toute la question est de savoir comment ne pas instrumentaliser les personnes avec qui tu travailles, ne pas en faire un fonds de commerce et ne pas s’approprier leur travail pour se gratifier soi-même. On va se planter, c’est sûr. Mais on va apprendre. »

NIEUWE DIRECTRICES, NIEUWE HOOP In amper vijf jaar tijd zorgde de strijd om de mechanismen van macht en dominantie te doorbreken, versneld door MeToo en Black Lives Matter, voor ingrijpende veranderingen. Ook in de culturele sector. Een golf van hoop die af te meten valt aan individuele parcoursen, zoals die van Cathy Min Jung, Melat Gebeyaw Nigussie en Léa Drouet, drie inspirerende vrouwen die recent aan het hoofd kwamen van Brusselse theaters. “Dit is nog maar het begin van de verandering.” NL

NEW DIRECTORS, NEW HOPE In less than five years, the struggle to break through the mechanisms of power and domination, accelerated by MeToo and Black Lives Matter, has brought about radical changes, also in the cultural sector. A wave of hope that can be measured by individual stories, such as those of Cathy Min Jung, Melat Gebeyaw Nigussie and Léa Drouet, three inspiring women who recently have ended up running Brussels theatres. “This is just the beginning of the change.” EN

« Dans les années 2000, les perspectives de changement étaient assez tristes » 58

21 APRIL 2021

5 JAAR BRUZZ: DE BEELDEN DIE ONZE REDACTIE ZIJN BIJGEBLEVEN

‘Jĳ hebt veel smiles op mĳn bakkes gebracht’

De keuze van

TOM ZONDERMAN Redacteur

“Via zijn boek ben ik op reis kunnen gaan in mijn eigen stad,” vertelde Zwangere Guy aan Marc Didden toen de twee monstres sacrés van de hoofdstedelijke cultuurscene elkaar twee jaar geleden aan de kloeke borst drukten, halverwege de Vlaamsesteenweg. Met zijn debuutalbum Wie is Guy? had Zwangere Guy zich net tot rapkeizer van Brussel gekroond, en toen hij voor één dag gasthoofdredacteur werd bij BRUZZ, vroeg hij of hij op date mocht met zijn spirituele vader. Lang voor we allemaal verplicht op reis moesten gaan in onze eigen achtertuin, had de Brusselse flaneur met zijn ode aan zijn adoptiestad Een gehucht in een moeras de rapper met andere ogen naar zijn geboortegrond doen kijken. De stad waar Gorik van Oudheusden Zwangere Guy werd, waar hij veel ellende doorstond en uiteindelijk ook veel glorie oogstte. “Plots zag ik zaken die ik nooit eerder had gezien,” vertrouwde Zwangere Guy M Diddy toe, leunend op diens wandelstok. “Jij hebt veel smiles op mijn bakkes gebracht.”

WIE/WAT? Brusselse bazen Marc Didden en Zwangere Guy verbroederen op een terras in de Vlaamsesteenweg. WANNEER? 27 maart 2019 EEN BEELD VAN Heleen Rodiers

21 APRIL 2021

I 61

graphic design : La Villa Hermosa

FOUR ( INTER ) NATIONAL ARTISTS TALK ABOUT THEIR MOVE TO THE CAPITAL

When, in late 2015, The New York Times asked itself whether Brussels was now the new Berlin, it was largely thanks to the city’s appeal to a whole host of (inter)national artists. In the five years since, Brussels has lost none of that allure. Precy Numbi, Khadija El Kharraz Alami, Chuki Beats and Hanane El Farissi, all fairly new residents of Brussels, tell us what binds them to the city. — MICHAËL BELLON, GILLES BECHET & TOM PEETERS, PHOTOS IVAN PUT

▼

Brussels loves art, and art loves Brussels

BRUZZ | INTERVIEW

Five years through cultural (r)evolutions

FOUR ( INTER ) NATIONAL ARTISTS TALK ABOUT THEIR MOVE TO THE CAPITAL

| INTERVIEW BRUZZ

Hanane El Farissi

Chuki Beats

VISUAL ARTIST

HIP-HOP PRODUCER

Moroccan visual artist Hanane El Farissi graduated from the Institut National des Beaux-Arts de Tétouan in 2013, from La Cambre in 2017, and she has also obtained a postgraduate degree from HISK in Ghent. She works with different media, such as installations, photography, sculptures. Currently, her solo project “In the Way of Transmuting” is on display at the Marie-Laure Fleisch gallery in Ixelles. She lives in Saint-Gilles, has her studio near Wiels in Forest, and commutes between Rabat and Brussels whenever possible, as an “ambassador” of and for both her home countries. “When I had the choice between France and Belgium for my Master’s degree, I chose the country I then didn’t know. And I took the opportunity to visit museums and galleries. I had been interested in the Flemish Primitives for a long time, so I really wanted to see some old masters I knew from books in real life. They still play a role in my work.” Through her postgraduate 64

“I just had to be part of the Brussels scene”

“Belgians are interested and curious”

21 APRIL 2021

degree at HISK, El Farissi also saw the differences between the two Belgian cities, even though they are close to each other. “Brussels is clearly a cosmopolitan and somewhat chaotic city but it still has a certain softness. For a capital city, there is less violence than in other major cities.” She also thinks it is an open city. “Definitely on an artistic level. Belgians are interested and curious about other cultures and international art. On an administrative level, there are challenges, especially for those who are not of European origin. Sometimes it is very exhausting and, at the same time, sobering that you can’t be just an artist, but must also remain a number at the Office of Immigration.” El Farissi also enjoys the green spaces, the architectural richness and the jazz and has several projects in the pipeline. “That is also one of the assets of Brussels: there is a lot of culture all year round. That in turn attracts artists from all over the world, making the city a real base.”

“I expect there are hip-hop islands in many other cities, like Ghent and Antwerp, but Brussels is the only city with a real scene, and I simply had to be part of that to reach the next level of my career.” YouTube phenomenon Chuki Beats is full of praise for his new home. The beatmaker – born Yuki Asemota in Lokeren in 1995 – moved to the capital two years ago, where he regularly invites MC’s into his studio, no matter what language they rap in. “As a beatmaker I feel like a bridge between Brussels artists and the rest of Flanders. By working with Zwangere Guy, Yung Mavu and Frenetik I try to bring different influences together.” Asemota started making beats at 13, after his guitar teacher gave him a CD-ROM with the music production programme Cubase. He now manages two successful YouTube channels (one with beats and 640,000 followers, the other with tutorials and almost 400,000 followers), runs his own label with young talent 32WORLDWIDE and won a Jamie in the category “best

dance & music” at the first Flemish online video awards this year. “My career started online, so I didn’t really have much of a local fan base – barely 1.8% of my audience on YouTube are Belgians. By coming to live here, my online life seems to have become real in a way.” After an EP and some singles, he is currently preparing his first album that should be released this summer. “A journey into my subconscious,” he describes it. “Under the influence of the Brussels MC’s, I now make beats that sound more ‘street’. Although French-speakers tell me I bring a lot of American schwung. I often go to New York, LA or London, where the scene is established, but I’m very proud to be part of this Brussels movement. That also resonates on the single ‘3am in Bxl’. Brussels made me realise that it can be even bigger.” Right now, he wants to take to the stage himself as a producerartist, and if there is any time left, he would soon love to explore the capital further with his BMX.

“I came here to find peace and rest”

Khadĳa El Kharraz Alami

Precy Numbi

THEATRE MAKER

VISUAL AND PERFORMANCE ARTIST

Theatre maker Khadija El Kharraz Alami is a born and bred Amsterdamian who studied in Utrecht, also lived in Rotterdam, but moved to Anderlecht, near Bruxelles-Midi, just over a year ago. Since January 2020 she has been in residence at Kunstenwerkplaats Pianofabriek and on the eve of the first lockdown in the Kaaitheater, she played her performance Nu ben ik Medea (“Now I am Medea”). The lockdown briefly forced her to go back to the Netherlands, but in August she decided to come and live here. As part of the series “Re-claiming Space” at the Kaaitheater, she is currently preparing her own staging of The Waves by Virginia Woolf. “I already knew Brussels, as I have been coming there since 2011. I had to leave my home in Rotterdam anyway, so why wait any longer? Brussels has always attracted me because I see myself in the people who walk around here. It feels like everyone here is ‘the other’. The anonymity appeals to me. Despite the social divide that there also is, the diversity is

attractive. The streets are not as ordered as in the Netherlands with boxes telling you where to put your bicycle. It is at the same time a very beautiful and very ugly city. The administration is sometimes frustrating and the digitalisation slow, but the rules are not so rigid that people do not get a second chance. I like the fact that loopholes are more the norm. (Laughs) The complexity of Brussels creates a tardiness that keeps me, always in speed mode, in balance.” Artistically, too, the new environment proves fruitful. “I needed new people and new energy. Here I am just ‘the Dutch girl’. Not that I necessarily want to be that, but this way I can develop a new narrative with more artistic space and freedom, instead of constantly having to fight that battle to be able to be there as someone of Moroccan origin amidst the racism and discrimination of the institutions. Experimentation is also welcome here and the world of art and culture is very lively here. And I can also improve my French.” (Laughs)

“These days, I walk with both feet and my eyes somewhere between Brussels and the Congo. To keep my balance, I need to be on the move all the time.” A graduate of the Academy of Fine Arts in Kinshasa, Precy Numbi has made a name for himself by strolling the crowded streets of the Congolese capital in “robot sapiens” costumes fashioned from pieces of plastic and metal scrap salvaged from car wrecks, hoovers and washing machines. He calls them the Kimbalambala family. Eco-futurist pythias who warn us about the consequences of over-consumption and the one-way migration of waste. “I came to Europe to find peace and rest because I had some bad experiences with the police in Kinshasa. There, as things are, it is not easy for a young artist to express himself in the streets.” He moved to Brussels where he discovered a city that was more multicultural than he expected. “I immediately felt very comfortable in all the Afrodescendant

BRUZZ | INTERVIEW

“Here, everyone is the other”

communities.” In his adopted city, he continued to expand his family of characters with decolonisation figures like Patrice Lumumba. People react differently on the streets in Africa compared to the streets in Europe, but his superheroes are universal. “My work has no language, has no race and has no gender, although there are things I do here that I couldn’t do in Kinshasa and there are things I couldn’t do in Brussels.” The street is his preferred arena of expression. With his living sculptures, he can reach people who do not go to museums directly. “In Brussels, whether I’m working with the homeless or inviting a cyclist with a shoulder injury to put on a superhero costume, I’m a psycho-therapeutic repairman. My characters give you the courage to stand up.”

21 APRIL 2021

I 65

, Z Z U R B R A VIJF JA NT EEN (IRIS)FEESTJE! DAT VERDIE

AMMA OP R G O R P T E H K E D T N O SSELS WWW.IRISFEEST.BRU

08>09

MEI

AAN

JULLIE

FEESTEN

OM TE

IRIS_2021_420x594.indd 4

14-04-21 11:25:35

5 YEARS OF BRUZZ: THE IMAGES THAT STAYED WITH OUR EDITORS

A duet of dance giants

As picked by

HELEEN RODIERS

Graphic designer and photographer

This cosy get-together of Anne Teresa De Keersmaeker and Wim Vandekeybus on the Grote Markt/Grand-Place could be viewed (and read about) exactly five years ago in the first edition of BRUZZ. The fact that we were able to catch these two stalwarts of the Brussels dance scene for a double interview was already in itself great. But the photos that our photographer Saskia Vanderstichele was able to take of the two of them took the story to a higher level. Figuratively and literally. The shoot was completed in five minutes, because Anne Teresa De Keersmaeker was late and Wim Vandekeybus had to leave urgently. Jokingly, he said: “When she gets here, I’ll throw her up in the air.” No sooner said than done! De Keersmaeker opened up in no time. Vandekeybus’s spontaneous action and the quickness of our photographer’s reaction resulted in iconic images that simply make you happy.

WHO? The two choreographers Anne Teresa De Keersmaeker and Wim Vandekeybus meet in connection with the Day of Dance. WHEN? 22 April, 2016 PHOTOGRAPHER Saskia Vanderstichele

21 APRIL 2021

I 67

DANKZIJ GERICHTE INVESTERINGEN HEROVERT BRUSSEL ZIJN PLAATS OP HET SCHERM

De comeback van een filmstad

Vijf jaar in culturele (r)evoluties

“

De BBC draaide Les misérables aan de Begijnhofkerk, filmsterren Adam Driver en Marion Cotillard een musical in het Warandepark, en Brusselse tv-reeksen schieten eindelijk uit de grond. De voorbije vijf jaar vond Brussel zichzelf als filmstad opnieuw uit. Dat was broodnodig en, zoals zo vaak, ook een verhaal van centen. — NIELS RUËLL

russel is een heel filmische stad. Je vindt hier alles en de niveauverschillen zijn visueel interessant. Ik draai hier heel graag.” Eurydice Gysel is executive producer van Czar. Het productiehuis aan de Koolmijnenkaai in Molenbeek maakt naast langspeelfilms als Un ange, Waste land en 22 Mei ook kortfilms en reclameclips en werkte met de BBC op prestigeseries als The missing en Les misérables. Die Victor Hugo-adaptatie speelt zich uiteraard af in het Parijs van de vroege negentiende eeuw, maar hoofdrolspelers Dominic West, bekend van The wire en The affair, en David Oyelowo, die Martin Luther King speelde in het Oscar-genomineerde Selma, zakten voor de opnames af naar de Begijnhofkerk en onze parken.

“Brussel leent zich perfect voor het oude Parijs. Bepaalde straten geven je het gevoel van Parijs, de reden waarom de Fransen hier zo vaak commercials komen draaien. En we hebben hier, bijvoorbeeld in de antiekzaken aan de Zavel, interieurs die perfect zijn voor een historische reeks,” zegt Gysel. “De BBC was, net als na de twee seizoenen van The missing, zeer tevreden over de logistiek. De Britten vinden het ook leuk dat ze met de Eurostar perfect voor het weekend even naar huis kunnen. Ook over de hotels, de gastronomie en het uitgaansleven waren ze zeer te spreken. Comfort is nog een factor. Zit maar eens honderd draaidagen vast in een Oost-Europese regio waar het leven veel minder aangenaam is.” Les misérables is lang niet de enige internationa-

le productie die in Brussel neerstreek. Café Excelsior in Jette kreeg acteurs Matthias Schoenaerts en Colin Firth over de vloer voor een scène in Kursk, een drama van Thomas Vinterberg over de ramp met de Russische onderzeeër. Star Wars-acteur Adam Driver en de Franse Oscar-winnares Marion Cotillard brusselden in het najaar van 2019 voor Annette, een nog uit te komen musical van de onnavolgbare Leos Carax, die dit jaar het filmfestival van Cannes zal openen.

VRUCHTBARE ‘GROND’ Tot vreugde van regisseur Mathieu Mortelmans ontdekten ook Belgische fictieprojecten (eindelijk) de hoofdstad. Hij blikte verschillende afleveringen in van Unité 42, de populaire serie over een Brusselse politiecel die cybercriminali-

Een blik achter de schermen van de opnames van Grond, de tv-serie die Adil El Arbi en Bilall Fallah draaiden in Molenbeek.

ACHTERSTAND INGEHAALD

teit bestrijdt. “Is het niet ongelofelijk dat Unité 42 een van de eerste politiereeksen is die zich in Brussel afspeelt? En dat voor zo’n klassiek genre.” Vorige zomer regisseerde Mortelmans samen met het Bad boys for life-duo Adil El Arbi en Bilall Fallah Grond, het verhaal van gasten uit Molenbeek die heilige grond uit Marokko willen importeren zodat moslims hier kunnen worden begraven. Play4 zendt die door Netflix opgepikte serie dit najaar uit. “Dat wij alle drie met Brussel vertrouwd zijn is een meerwaarde tegenover Vlaamse regisseurs. Grond gaat specifiek over gasten uit Molenbeek die een zot idee uitwerken. Een regisseur die Molenbeek amper kent, is in het nadeel,” zegt Mortelmans. “Antwerpen was lang de filmhoofdstad van Vlaanderen, maar ik heb

Lege panden, een leger bekwame filmprofessionals, een waaier aan decors, een uitstekende geografische ligging en die door de BBC geliefde restaurants zijn troeven van Brussel als filmstad, maar niet de reden van de heropleving van de voorbije jaren. Die is prozaïscher. In 2004 roept de federale regering de taxshelter in het leven. Bedrijven die in Belgische audiovisuele producties investeren, krijgen voortaan grote belastingvoordelen. De fiscale stimulans doet de binnenlandse productie boomen en lokt talrijke internationale filmproducties naar België. Een zegen voor de sector. Maar drie jaar daarvoor heeft het Waals Gewest al Wallimage opgericht, gemodelleerd naar regionale investeringsfondsen in Frankrijk, Duitsland of Scandinavië. Wallimage geeft geld aan filmproducties op voorwaarde dat een veelvoud van de som wordt besteed in Wallonië.

BRUZZ

De truc werkt. Brusselse bedrijven in de audiovisuele sector hebben plots een concurrentieel nadeel. In 2012 roept ook de Vlaamse regering zo’n economisch fonds in het leven: Screen Flanders. Het Brussels Gewest schiet in 2010 al in actie om zijn audiovisuele economie te beschermen, maar kiest voor een bizarre constructie waarbij het wel een miljoen euro ter beschikking stelt, maar het beheer en de afhandeling van de dossiers overlaat aan Wallimage. Dossiers moeten in het Frans worden ingediend. Op nadrukkelijke vraag van de sector grijpt het Brussels Gewest in 2016 in. Screen.brussels wordt opgericht en het budget wordt opgetrokken tot 3,1 miljoen euro. Geen dag te vroeg. “De achterstand was groot,” zegt Noël Magis, managing director van het fonds screen.brussels. “Zo’n economisch steunfonds is haast een verplichting als je een audiovisuele sector wilt. Tussen 2000 en 2015 delokaliseerde een twintigtal bedrijven uit Brussel. De grote spelers hebben het geld om in de drie gewesten een bedrijf te hebben. Visuele-effectenbedrijf Benuts koos voor Diegem, Etterbeek en La Hulpe. Je kan dat ridicuul vinden maar zo is het nu eenmaal. Om dat te veranderen, moet je de staatsstructuur aanpassen.” “Een stuk vervelender was de situatie voor de vele zelfstandigen. Als Brusselaar kwamen ze niet meer aan de bak omdat de productiehuizen liever Waalse of Vlaamse mensen inhuurden, om in aanmerking te komen voor die economische steun. Screen.brussels heeft het tij kunnen keren. De voorbije vijf jaar zijn er 114 bedrijven bij gekomen in Brussel. Veel eenmansbedrijven, maar toch.”

▼

het gevoel dat Brussel zich op de kaart aan het zetten is. Vroeger werd er gezucht als je in Brussel wou draaien, maar dat is gelukkig aan het verdwijnen.” Grond werd voor het grootste deel in Molenbeek opgenomen. “Veel bekende plekken of monumenten zijn daar niet, en toch bleek het een cinematografisch zeer interessante gemeente.” Volgens Mortelmans moet je voor postkaartjes niet in Brussel zijn. “Dit is geen stad van grote, mooie wijken in dezelfde stijl. Maar het bruist hier van de unieke locaties. Zoek in functie van je verhaal en je botst op verborgen parels en verrassingen. En omdat er nog altijd veel leegstand is, vind je ook nog makkelijk panden waar je wekenlang ongestoord kan filmen.”

| A N A LY S E

Dominic West, Lily Collins en David Oyelowo in de BBC-productie Les misérables. Het verhaal speelt zich af in Parijs, maar werd onder meer gedraaid in de wijk rond de Begijnhofkerk.

BRUZZ

| A N A LY S E

▼

DANKZIJ GERICHTE INVESTERINGEN HEROVERT BRUSSEL ZIJN PLAATS OP HET SCHERM

De kwaliteit van een scenario is geen criterium om financiële steun van screen. brussels te krijgen. “We werken met een puntensysteem en het is een wedstrijd: de beste projecten krijgen steun tot de pot op is. Het allerbelangrijkste criterium is het bedrag dat in Brussel wordt uitgegeven, maar Brusselse productiehuizen of films en series waarin Brussel een rol speelt, hebben een streepje voor.” Het steunfonds is maar een van de vier ondersteuningsdiensten van screen.brussels. De dienst ‘cluster’ begeleidt bedrijven of personen bij de opstart, groei en uitbreiding. De dienst ‘business’ reikt groeiende audiovisuele ondernemingen financieringsoplossingen aan. En ‘screen.brussels film commission’ regelt de vele vergunningen en de logistieke ondersteuning voor filmproducties. “Dat zijn vier heel verschillende, maar aanvullende missies. Het leek ons opportuun om één merk te creëren en onder één vlag te varen. Voor professionals is het te gek dat ze voor parkeerplaatsen en vergunningen hier moeten zijn, voor steun ginder en voor begeleiding nog ergens anders.” Screen.brussels kreeg van het Gewest in 2020 een extra miljoen euro om de sector door de coronacrisis te loodsen. De helft ging naar producties die door de crisis in de problemen waren geraakt. De andere helft werd gebruikt om méér films, documentaires, animaties, series en webseries te steunen. Het wierp zijn vruchten af. Met 1.065 draaidagen, de som van 290 projecten, werd er in 2020 maar een beetje minder in Brussel gefilmd dan in 2019. “Tussen maart en juni kon er niet worden gedraaid. Maar de organisatorisch sterke sector heeft in het hoogseizoen juni-oktober hard gewerkt.”

OVERLAST Filmploegen streken vorig jaar vooral in Brussel-Stad neer. Met 299 draaidagen heeft de stad een enorme voorsprong op nummers twee Elsene (44) en drie Schaarbeek (32). Ganshoren sluit de rij af met amper één draaidag. Populaire filmlocaties zijn de Begijnhofwijk, de art-nouveaupanden, de parken, de Elsense straten die voor Parijs kunnen doorgaan en de huizen met cachet op het Brugmannplein. “Maar we stellen vast dat Brussel steeds meer als Brussel wordt gebruikt, en niet als stand-in voor Londen of Parijs. In trek is ook het Brussel zoals het is: met heel verschillende wijken en heel verschillende populaties,” zegt Noël Magis van screen. brussels. In het buitenland en in de vakbladen promoot screen.brussels het gewest als ‘King of coproductions’ en ‘Queen of locations’. Die promotie is geen luxe. “Brussel heeft de reputatie een administratieve stad te zijn, omdat men ons met de Europese instellingen associeert. We hebben niet de creatieve reputatie van een Berlijn, Londen of Parijs, terwijl we wél heel veel creativiteit en savoir-faire in huis hebben. Daar moeten we aan werken.” Af en toe krijgt de dienst ‘film commission’ moeilijke vragen. “Zo vroegen Adil en Bilall of ze 70

Adam Driver in Annette van Leos Carax, met ook Marion Cotillard.

het Centraal Station een dag en een nacht konden blokkeren voor een achtervolgingsscène met een auto die het station binnenrijdt en een achtervolging op het spoor. Ook al werkt onze voorzitter op het kabinet van minister van Mobiliteit Georges Gilkinet, dat konden we niet regelen,” lacht Magis. Voor dit jaar staan er nog mooie projecten op stapel. Adil El Arbi en Bilall Fallah worden in Molenbeek verwacht voor de opnames van de film Rebel. Regisseur en scenarist Wouter Bouvijn draait voor RTBF en VRT aan de VUB, ULB en de rijkswachtkazernes een serie over drie jonge mensen die hun onschuld verliezen tijdens

“We stellen vast dat Brussel steeds meer als Brussel wordt gebruikt, en niet als stand-in voor Londen of Parijs” NOËL MAGIS Managing director screen.brussels

de Bende van Nijvel-jaren. Dominque Deruddere hoopt eindelijk The chapel te kunnen draaien, zijn film over de Koningin Elisabethwedstrijd. Het Brusselse duo Nathalie Basteyns en Kaat Beels wil in de VRT-serie Lost luggage vertellen over inspecteur Samira Laroussa van de luchthavenpolitie, die na de aanslagen op 22 maart op Brussels Airport de achtergelaten bagage moet terugbezorgen. Dus niet schrikken als u straks een blokje om moet omdat een filmploeg de straat heeft afgezet. Filmproducties zorgen ook voor enige overlast. “We praten daar veel over. We lokken, verwelkomen en financieren filmopnames. Maar tegelijk moeten we erover waken dat ze op lokaal niveau niet voor overlast zorgen. Dat is soms een moeilijk evenwicht,” zegt Magis. Met een goede communicatie voorkom je volgens regisseur Mathieu Mortelmans veel wrijving. “De hoofdlocatie van Grond bevond zich in de Manchesterstraat in Molenbeek. Die is erg druk en er is een wekelijkse markt. Veel mensen verklaarden ons gek. Maar op een incidentje na is alles heel goed verlopen. We zijn wel op voorhand het gesprek met de buurtbewoners aangegaan. Met briefjes of door aan te bellen. We hebben daar vier maanden gekampeerd. Dat is lang. Maar als de buurt weet wat de bedoeling is, kan je op twee oren slapen.”

BRUXELLES EN ACTION

BRUSSELS IN ACTION

La BBC a tourné Les Misérables à l’église du Béguinage, Adam Driver et Marion Cotillard ont joué une comédie musicale dans le parc de Bruxelles, et les séries télé bruxelloises prennent enfin leur envol. Au cours des cinq dernières années, Bruxelles s’est réinventée en tant que ville du cinéma. L’abondance de bâtiments vides, de professionnels qualifiés et de décors, une excellente localisation et le caractère vivant de la ville sont des atouts, mais cette remontée est surtout une histoire de sous. Depuis 2016, via screen.brussels, la Région investit dans les productions nationales et internationales qui souhaitent être tournées ici.

The BBC filmed Les Misérables at the Beguinage Church, film stars Adam Driver and Marion Cotillard did a musical in the Parc de Bruxelles and finally, the Brussels TV series are taking off. Over the past five years, Brussels has reinvented itself as a film city. The abundance of empty buildings, skilled film professionals, a wide range of sets, an excellent geographical location and the lively character of the city itself are all assets, but the comeback is first and foremost about money. Since 2016, the Region has been investing structurally through screen.brussels in national and international productions that want to film here.

… om net nu 5 jaar te worden! Hoe zagen jullie het feestje?

OOK ONZE ILLUSTRATOREN VIEREN VIJF JAAR BRUZZ

Wide Vercnocke

14 APRIL 2021

I 73

Al s Br usse l ei r klinken we mee op 5 jaar BRUZZ ! We tovere n o n ze 5 vers bereid e bra sserie-c la ss ic s o m to t

ERIE-menu Meatball spaghetti

Veggie canneloni

Stoofvlees special

Zalm béarnaise

Vol-au-vent

Gebruik Promocode

Bestel op BRUZZBDAY 10 euro ch e f r o s e m a r y. b e & krijg korting* e n k r i jg j e ge r e ch t e n a a n h u i s ge l eve r d m e t d e ve l o. *Bij aankoop van min. € 30. Geldig t.e.m. 15 mei 2021 74

FIVE CULINARY TRENDS THAT ARE MAKING WAVES IN BRUSSELS

Five years through cultural (r)evolutions

B R U Z Z | E AT & D R I N K

What’s cooking?

In five years, the food scene in Brussels has changed a lot. It has become more sharing, more daring, and, above all, more environmentally conscious. Before being stopped dead in its tracks. Let’s take a look in the rear-view mirror. — MICHEL VERLINDEN

21 APRIL 2021

I 75

FIVE CULINARY TRENDS THAT ARE MAKING WAVES IN BRUSSELS

▼

BRUZZ

| E AT & D R I N K

n The Rise and Fall of Ziggy Stardust and the Spiders from Mars, David Bowie conjured up a terrible scenario: planet earth doomed to self-destruction within five years. The album opens with “Five Years”, a tragic hymn foretelling the terrible event. The rousing opening track ended with the “Thin White Duke” screaming “We’ve got five years, that’s all we’ve got.” It is impossible not to see a parallel with the situation facing restaurants and cafes today. What would those establishments have done five years ago if they had been told that, a few years later, they would be closed for a year? We are willing to bet that many of them would have stopped straight away and moved on to something else. Such a disaster would have deprived us of half a decade of dynamic innovation. We look back on the key changes in a food scene that we hope will rise from its ashes. Eating is a form of cultural expression, just the same as music, theatre, literature, or the visual arts.

THE KOREAN WAVE

It’s an undeniable fact: in a succession of waves, Asia has arrived on our plates. Following China, Thailand, Vietnam, and Japan’s total takeover, it is now time for Korean cuisine to have its moment in the spotlight. There is something paradoxical about its presence in Brussels. There has been no surge in establishments claiming to represent the Land of the Morning Calm. Apart from Maru, the pre-eminent establishment for lovers of Korean food, there are only a few examples, although Bap & Dak in Elsene/Ixelles caused a big stir just before the forced closure of the entire sector. No, the “Korean craze”, as they call it in New York, a city that was completely taken by storm by this wave, has spread in a more subtle way in our capital. Seoul has conquered Brussels through the spread of the characteristic flavours of lactic acid found, for example, in kimchi. Kimchi, which consists of fermented vegetables mixed with seasoning, is without a doubt the dish that spearheaded the trend. This speciality,

21 APRIL 2021

miles away from anything we are used to, has carved out a place for itself in our culinary imaginations. It is found in many organic food shops – including a local version, “Zenne Kimchi” by Itinéraire Bis Gourmand, a duo of producers who make it with Chinese cabbage grown in the Zenne/Senne valley – and on the menu in some excellent restaurants, which reinvent it as they like. In addition to kimchi, San Sablon pushes the boundaries further with “jangajji”, which is made by marinating vegetables in water, soy sauce, sugar, and vinegar.

products (a Mechelen chicken cooked at a low temperature, a cobia fish with the skin and fins intact, etc.) and letting the diners figure out for themselves how to share it. Or, yet more disconcerting, serving three or five courgette fritters on a plate for… four people. “Sharing is above all re-learning how to communicate, to exchange…rather than eating in deathly silence,” explain Julie De Block and Glen Ramaekers, the owners.

SHARING PLATES

Nowadays, restaurants are expected to be “experiential”, a term that expands on the notion of the restaurant envisioned in the 2000s as a place of relaxation. The concept of “eatertainment” has also emerged: dishes that are shared between diners set the tone for a new culinary paradigm. The origins of the trend can, of course, be traced directly to certain cuisines from around the world – Spain (tapas), Morocco (kemias), Greece (mezze) – in which a culture of spending time together is part of their DNA. There are two sides to this phenomenon. On the plus side, the plate-sharing gimmick makes sense. It was the brainchild of people who recognised the collaborative spirit of our era. In this age of coworking, a participatory economy, intersectionality, etc., food had to move with the times. The approach also entails an environmentally sound use of food, which is not dissimilar to the move from individually packaged products to loose goods. The only drawback, the “dark side” of “sharing food”, is that a dish-sharing pipeline has emerged in the restaurant trade; some companies deliver them turnkey to restaurants. Rather than being a practical approach, therefore, it then merely serves to reinforce consumers’ most selfish impulses, turning them into tyrants. There is an element of “everything being available at all times” in this formula. One place in Brussels appears to be above such suspicion: Humphrey. With the tagline “sharing plate experience”, they have come up with many participative gimmicks, such as serving entire

THE RISE OF THE VEGETABLE

We had to think for a moment before deciding between the rise of vegetables and that of…meat. No matter how much the environmental crisis is hammered home every day, meat-based establishments, burger joints etc., continue to appear in Brussels. On closer inspection, however, it is nonetheless with vegetables, which were previously given outsider status in most dishes, that the most impressive progress has been made. That progress is measured less by the number of vegetable-centred establishments and more by the formidable leap in the quality of what chefs create from vegetable-based ingredients. To give credit where credit is due, Nicolas Decloedt and Caroline Baerten set an extremely high standard for the vegetable patch with Humus x Hortense. The couple put their heart and soul into creating beautiful dishes using vegetables supplied, for example, by the market gardener Dries Delanote in Ypres, opening our eyes to little-known treasures such as yacon (a poire de terre, “pear of the earth”) and purple salsify.

The same enthusiasm can be seen in other projects. Pascal Devalkeneer, the chef at Le Chalet de la Forêt enlisted the landscape architect Erik Dhont to design an attractive urban vegetable patch on the edge of the Zoniënwoud/ Forêt de Soignes. Far from merely decorative, the garden provides all the herbs and just over a third of the vegetables used by the restaurant. In a more humble but equally exciting venture, Bel Mundo, the restaurant of the non-profit organisation Atelier Groot Eiland, grows its vegetables in a 1.500 m² vegetable patch located at the back of the building where the restaurant has made its home.

5 For a long time, pizzas in Brussels resembled the cardboard they were delivered in. That culinary nightmare ended not long ago, when the capital discovered sourdough pizza. One of the pioneers was Nona, an excellent place that made its name serving wonderful pizzas made with their own flawless dough; fine, pleasantly soft in the centre and chewier around the edges. Another was Roberto Casula’s magnificent project, La Bottega della Pizza. We can still taste his “tonno e cipolla”, a white pizza made with fior di latte, Calabrian red onions, and fresh red tuna sliced into sashimi. We have lost count of the places that have joined the trend: Pasta Madre on Rouppeplein/Place Rouppe, Marcella at the end of Baljuwstraat/Rue du Bailly, Ciaooo in Schaarbeek/Schaerbeek, Basils a stone’s throw from the Congress Column, and Educazione Napoletana in Elsene/Ixelles.

Aside from the question of whether people should be observing the measures to prevent the spread of Covid, there is one subject that is guaranteed to get a good argument going among friends: wine. Although the schism between adherents of natural wine and proponents of “vin de papa” is nothing new, it has intensified over the past five years to the extent that an insurmountable divide has emerged between the two camps. In case you are not familiar with the debate, “Vin de papa” is wine made by “people who know what wine is”, in other words, a drink that is “woody, with notes of vanilla, full-bodied, rich in flavour, alcohol, and texture”, according to the author and blogger Ophélie Neiman. In the other camp, the “naturalists” propose a vision of an open and evolving drink, whose taste is constantly being reinvented and questioned. Natural wine is a TAZ (Temporary Autonomous Zone), a space

B R U Z Z | E AT & D R I N K

SOURDOUGH IS IN

VITICULTURAL NATURALISM

that the US writer Hakim Bey described as a territory that is “more free, festive, and united” all at once. All evidence suggests that the people of Brussels have chosen which side they are on. It is clear from the large number of places (wine merchants, bars, and restaurants) that have opened which celebrate wine that is free from chemical additives. Examples include Cave Coop (Elsene/Ixelles), Nabu (Sint-Lambrechts-Woluwe/Woluwe-Saint-Lambert), Chez Jane and Chez Tarzan (Elsene/Ixelles), Rebel (Elsene/Ixelles), Calmos (Sint-Gillis/Saint-Gilles), Titulus (Elsene/Ixelles), Chez Félix (Schaarbeek/ Schaerbeek), Winery (Bosvoorde/Boitsfort, Elsene/Ixelles), Le Citron Poilu (Elsene/Ixelles), and many others.

VIJF NIEUWE CULINAIRE TRENDS

CINQ TENDANCES CULINAIRES

Eten is een culturele uitdrukking, net als muziek, theater, literatuur of beeldende kunst. In vijf jaar tijd is de Brusselse foodscene enorm geëvolueerd. Ze deelt meer, ze durft meer en vooral: ze denkt beter na over het milieu. Maar toen viel alles stil. We kijken achteruit naar vijf belangrijke trends die de hoofdstad veroverden. Ten eerste, de Koreaanse golf, dankzij etablissementen als Maru, Bap & Dak en San Sablon. De tweede trend is die van het eten delen, iets wat je onder andere leert bij Humphrey. Ook zijn groenten en plantaardige gerechten geëmancipeerd, onder meer bij Humus x Hortense, Le Chalet de la Forêt en Bel Mundo. Vervolgens snijden we de succesvolle sourdough-pizza’s aan – denk aan Nona, Pasta Madre of Basils. En ten slotte zoomen we in op de discussie tussen natuurlijke wijnen en de traditionelere ‘vins à papa’. Het lijkt erop dat de Brusselaars een kant hebben gekozen, zoals de ontelbare plekken voor natuurlijke wijn bewijzen.

Manger est une expression culturelle… autant que la musique, le théâtre, la littérature ou les arts plastiques. En cinq ans, la scène food bruxelloise a bien changé. Elle est devenue plus partageuse, plus audacieuse et surtout plus consciente de l’environnement. Avant d’être stoppée net dans son élan. Coup d’œil dans le rétro. On commence par la vague coréenne, grâce à des établissements comme Maru, Bap & Dak et San Sablon. Ensuite les plats partagés comme on les déguste chez Humphrey. Sans oublier l’émancipation des légumes et des plats végétaux (Humus x Hortense, Chalet de la Forêt ou encore Bel Mundo). Un autre succès : la pizza au levain, grâce à Nona, Pasta Madre ou Basils, entre autres. Et pour finir, la dispute entre les disciples des « vins à papa » et ceux des vins naturels. Tout porte à croire que les Bruxellois.es ont choisi leur camp. Pour preuve, on ne compte plus les adresses ouvertes en l’honneur du vin débarrassé d’intrants chimiques.

21 APRIL 2021

I 77

Nick Trachet

BRUZZ BRUZZ Flageyplein 18, 1050 Brussel, 02-650.10.65 Flageyplein 18, 1050 Brussel, 02-650.10.65

COLOFON ABONNEMENTEN COLOFON ABONNEMENTEN

Nick Trachet Nick Trachet Nick Trachet

COLOFON

Josiane De Troyer (abo@bruzz.be), 02-650.10.80

Josiane De Troyer (abo@bruzz.be), 02-650.10.80 BRUZZ Gratis in Brussels Hoofdstedelijk BRUZZ Gratis Brussels Hoofdstedelijk Flageyplein 18,BRUZZ 1050inBrussel, 02-650.10.65 Gewest. Flageyplein 18, 1050 Brussel, 02-650.10.65 Gewest.

COLOFON COLOFON

Nick Trachet Nick Trachet

Harde kip Pistolets Uit de streek Harde kip Pistolets Harde kip Pistolets

B R U Z Z | C U LT U R E BRUZZ | TRACHET

TRACHET BRUZZ

B R U Z Z | C U LT U R E B R U Z Z | C U LT U R E |

)

B R U Z Z | C U LT U R E BRUZZ | TRACHET

))

voorjenader onderzoek. kwam slachten! terug met een moet er al een hele hoopIktegelijk forse pistolet met inhoud, dat laatste verwijderde het rustig jeneveralcoholisme grotendeels Ik lietwaardoor de stukken bakken in ruime olie NickTrachet Trachet even om de maten te kunnen nemen. Het dinggrote voor nader onderzoek. Ik kwam terug met een verdween. Als gevolg ontstond dan weer een Nick enikikmoet voegde er behoorlijk wat gehakte ajuin aan je er al een hele hoop tegelijk slachten! Brusselaardie diededestad stad forse pistolet met inhoud, dat verwijderde woog 45 bolrond met eenlaatste diameter van variatie bierstijlen. Specifi eke wetgeving Brusselaar Ik lietgram, de aan stukken rustig bakken in ruime olie toe, wat pepertjes en look. Na anderhalf uur was NickTrachet Trachet even om maten te kunnen Het endedewereld wereld culinair Nick enik ik voegde erde behoorlijk wat gehakte ajuin aan ding en culinair centimeter, de hoogte bedroeg zeven Nick Trachet werkte een verschil tussen hetnemen. buitenland en ons detwaalf kip nog steeds oneetbaar taai! Maakt niet uit, Brusselaardie die stad woog 45 gram, bolrond met een diameter van Brusselaar dede stad ontdekt toe, wat pepertjes en look. Na anderhalf uur was ontdekt Brusselaar die de stad dan de hand. Net zoals voor het Frans brood. centimeter. Zo’n raspistolet is Ik met een erg voor nader onderzoek. kwam terug met een eteninwe wat later. In de tropen zijn maaltijden moet je er al een hele hoop tegelijk slachten! endede wereld culinair en culinair centimeter, de hoogte bedroeg zeven detwaalf kiperg nog steeds oneetbaar taai! Maakt niet uit, en dewereld wereld culinair trouwens forse met inhoud, laatste verwijderde Om de Vlamingen gerust tedat stellen, er isolie krokante, maar dunne korst omhuld rond een relatief, iedereen krijgt een bord Ik lietpistolet de stukken rustig bakken in ruime ontdekt ontdekt centimeter. Zo’n raspistolet iskunnen met een ergde Vlaamse dan eten we wat later. In de tropen zijn maaltijden ontdekt NickTrachet Trachet wanneer ik om debehoorlijk maten teeten nemen. misschien nog iets kenschetsend voor Nick enof ikeven voegde er watspoor gehakte ajuin aan ding hij zij thuiskomt, het mag dan al Het vederlicht wit broodkruim. Geen van krokante, maar dunne korst omhuld eenwas ergook relatief, een bord Brusselaardie diededestad stad trouwens woog 45 gram, bolrond met eenrond diameter van Brusselaar toe, pepertjes en look.krijgt Na anderhalf uur keuken, al is iedereen het bijna verdwenen: karnemelk. lauw zijn, er iswat altijd genoeg voor iedereen. nieuwlichterij als sesamzaadjes, slaapbollen of hij of zij thuiskomt, het eten mag dan al uit, vederlicht wit broodkruim. Geen spoor van endedewereld wereldculinair culinair wanneer en twaalf centimeter, de hoogte bedroeg zeven de kip nog steeds oneetbaar taai! Maakt niet Vlaanderen waspuur eenom boterstreek. Boter in Iklauw deed er wat bij het stoven rustig Wie langs deopgevallen? Afrikaanse winkels moet zonnebloempitten: gladde korst. Het was broodje Is het u ook Alles inwandelt, de ontdekt voeding zijn, er iswater altijd genoeg voor iedereen. ontdekt lijkt nieuwlichterij sesamzaadjes, slaapbollen of centimeter. Zo’n raspistolet is draden met erg dan eten weals wat later. In de tropen zijneen maaltijden grote hoeveelheden nodig om de van de verder te laten lopen. Nu had ik al kip met ajuin het zeker al zijn opgevallen: op de vitrine hangt is zo groot dat je er niet onmiddellijk in kunt kleiner teWie worden. Niet lang geleden kwam het Ik deed er waterg water bij om het stoven rustig langs deopgevallen? Afrikaanse winkels moet zonnebloempitten: puur gladde korst. Het broodje Is het u ook Alles inwandelt, de voeding lijkt krokante, maar dunne korst omhuld rond een trouwens relatief, iedereen krijgt een bord weverijen in te vetten. Dat was voor de komst van Onlangs hadden we een discussie over het rook écht naar kip in de keuken), maar ik had vaker weldat dan niet een voor pluvera. verder tegroot laten lopen. Nu had ik alJekip met ajuin bijten, daarvoor is het te hoog. moet het invan het zeker zijnreclame opgevallen: dede vitrine hangt nieuws Nutella kleinere potten op markt is zo dat jeof er niet onmiddellijk inspoor kunt kleiner teal worden. Niet langop geleden kwam het (het wanneer hij zij thuiskomt, het eten mag dan al vederlicht wit broodkruim. Geen de goedkopere (Franse) koloniale oliën, vanaf Vlaams zijn van brood. Iemand postte een foto het nog graag wat Afrikaanser. Kennen jullie Meestal staat er het lachende gezicht van een (het rook écht kip in pletten. de keuken), maar ik vaker weldat dan niet voor pluvera. breken of naar lichtelijk Om het te had breken brengt. Voor dezelfde prijseen alsreclame de vroegere bijten, daarvoor is het te hoog. Je moet het in nieuws Nutella kleinere potten op de markt twee lauw zijn, er is altijd genoeg voor iedereen. nieuwlichterij als sesamzaadjes, slaapbollen of 1860. Wie boter maakt, maakt dertig keer meer van een Wie bakkerij die Vlamschgezicht brood aanprees. Dat hettwee nog breken graag wat Afrikaanser. Kennen jullie Meestal staat er het lachende van eenvoeding agussi? Agussi ook bekend als egusi, agushi Afrikaanse mama op, met kleurrijke hoofddoek. Ik – deed erlichtelijk wat water bij om het stoven rustig langs de Afrikaanse winkels moet ofeen pletten. Om het teofbreken brengt. Voor dezelfde prijs als de vroegere zonnebloempitten: puur gladde korst. Het broodje Is het udeook opgevallen? Alles inwandelt, de lijkt kent een pistolet snede in de bovenkant. grotere, uiteraard! Ja, hazelnoten zijn duurder was in Duinkerke inJa, Frankrijk, jaren geleden. Agussi –laten ookdat bekend alsin egusi, of Afrikaanse mama met kleurrijke hoofddoek. egushi –karnemelk! wordt voornamelijk gebruikt Het gaat over diepvrieskip. Maar niet om de nu verder tegroot lopen. Nu had ikin alagushi kip met het zeker zijn opgevallen: op vitrine hangt kent een pistolet een de bovenkant. grotere, uiteraard! de hazelnoten zijn duurder isiszo jesnede er niet onmiddellijk inajuin kunt kleiner tealop, worden. Niet lang geleden kwam hetagussi? Technisch dat om het zwellen van het deeg in geworden meneer! En de mensen houden niet wie eet erzaden nog karnemelkpap? Vroeger Daarop antwoordde ik dat ik nog nooit een brood egushi –Maar wordt voornamelijk gebruikt inmeloenHet gaat over diepvrieskip. Maar niet om de nu (het rook écht naar kiphet in dehoog. keuken), maar ikinhad vaker weldat dan niet een reclame voor pluvera. West-Afrika. Het zijn de van een overal dominerende ‘plofkip’. Het zijn legkippen bijten, daarvoor is te Je moet het in nieuws Nutella kleinere potten op de markt Technisch is dat om het zwellen van het deeg geworden meneer! En de mensen houden niet de hete oven op te vangen. Maar een leraar van prijsverhoging, dus doen ze het via volumeiedereen, nu nog nauwelijks iemand. Wat Vlaams had horen spreken. Grote verontwaardiWest-Afrika. Het zijn de zadenMaar van een meloenoveral dominerende ‘plofkip’. Het zijn legkippen hettwee nog graag wat Afrikaanser. Kennen jullie Meestal staat er het lachende gezicht van een breken of lichtelijk pletten. Om het te breken brengt. Voor dezelfde prijs als devolumevroegere de hete oven op te vangen. een leraar soort, of van vele pompoensoorten, gepeld en van prijsverhoging, dus doen ze het via die te oud zijn volgens de normen van de geschiedenis rust mijinals lang geleden dat verkleining. soort, of van op vele pompoensoorten, gepeld en die tewerd oud zijn volgens de op, normen van de hoofddoek. agussi? Agussi –vertelde ook bekend egusi, agushi of Afrikaanse mama kleurrijke overblijft, enop ik heb dat nog geen enkel ander ging mijn deel. kent een pistolet een snede in de geleden bovenkant. grotere, uiteraard! Ja,met de hazelnoten duurder geschiedenis rust vertelde lang dat verkleining. Het resultaat lijkt wat opmij amandelpoeeierindustrie. Zulke dieren gaan uiteraard nietde zijn gemalen. dienu snee de vruchtbaarheid verzinnebeeldt; de Laatsteierindustrie. kwam mijn huisgenote terug van gemalen. Het resultaat lijkt wat op amandelpoeZulke dieren gaan uiteraard niet egushi – wordt voornamelijk gebruikt in Het gaat over diepvrieskip. Maar niet om de land gezien, zijn de ‘stovers’, wat elders ‘tatjes“Ja maar,” opperde er iemand, “er bestaat toch Technisch is dat om het zwellen geworden meneer! En de mensen houden nietJe die snee de vruchtbaarheid verzinnebeeldt; dedeeg in Laatst kwam mijn huisgenote terug van de der. vindt vandaag agussi in vrijwel elke van het verloren, maar zijn ook niet meer gepast voor genitaliën van de godin Ceres. Se non èeen vero … Het de van meloendagelijkse zoektocht naar metdoen de overal dominerende ‘plofkip’. Het zijn legkippen der.pap’ Je West-Afrika. vindt vandaag agussi in zaden vrijwel elke verloren, maar zijn voedsel ook niet meer gepast voor of ‘smeus’ heet: ook Frans brood?” Zoals iedereen weet is dat een de hete opzijn teCeres. vangen. van prijsverhoging, dus zede het via volumegenitaliën vanoven de godin SeMaar non èeen veroleraar … dagelijkse zoektocht naarkip voedsel met Afrikaanse winkel. ‘onze’ moderne smaak die liever heeft met de soort, ofvéél van vele pompoensoorten, gepeld en die dat die te Ik oud zijn volgens degebruikt. normen van dede Afrikaanse winkel. ‘onze’die moderne smaak die liever kip heeft met Pistolets zijn perbloemige defi nitie wit. staan ‘vogels-zonder-kop’. kreeg pakje dat meer geschiedenis op rust vertelde lang geleden verkleining. Neem aardappelen en laat term men in Frankrijk niet Wat wij Van Pistolets zijn per defi nitie wit.Ze Zemij staan ‘vogels-zonder-kop’. Ikeen kreeg een pakje dat meer agussi maakt men ‘soep’. Eigenlijk dikke textuur van tandpasta. Dus gaan deze vogels naar gemalen. Het resultaat lijkt wat op amandelpoeeierindustrie. Zulke dieren gaan uiteraard niet Van agussi maakt men ‘soep’. Eigenlijk dikke textuur van tandpasta. Dus gaan deze vogels naar symbool voor de godin en moeten dus puur zijn. leek alsof het broodbeleg moest bevatten. Daarin die snee de vruchtbaarheid verzinnebeeldt; Laatst kwam mijn huisgenote terug van de gaar koken. Doe ze drogen op het vuur enzijn. dande Frans brood noemen, is stokbrood: la baguette. symbool voorerg de godin en moeten dus puur leek alsof het broodbeleg moest bevatten. Daarin saus.saus. Agussi mooi en geeft romig Azië en Afrika. is er ginder verzot op. Bijop. ons der.bindt Je vindt agussi ineen vrijwel elke verloren, maar zijn ook niet meer gepast voor Agussi bindt vandaag erg mooi en geeft eenSe romig Azië enMen Afrika. Men is er ginder verzot Bij ons genitaliën van de godin Ceres. non è vero dagelijkse zoektocht naar voedsel met de Volkorenpistolets zijn een ontheiliging! Pistolets zat wat dus moet doorgaan voor koploos pureer je ze met toevoeging van een grote Dun lang brood, een uitvinding die deze jaren net Volkorenpistolets zijn een ontheiliging! Pistolets… zat wat ‘onze’ dusvoor moet doorgaan voor koploos Afrikaanse winkel. moderne smaak diefeestdagen, liever tot kip heeft met de resultaat. Laat enkele scheppen rustig meestoven was kip vroeger zonen feestdagen, resultaat. Laat enkele scheppen rustig meestoven was kipiets vroeger iets voor zontotdat Pistolets zijn per gebakken, defi nitie wit. Ze staan ‘vogels-zonder-kop’. Iken kreeg een pakje meer worden uit het fi jnste meel simila bij de de pluimgedierte. Het leken wel porties voor hoeveelheid karnemelk. Doe dat grondig en honderd jaar wordt. Het is het antwoord van de worden uit het fi jnste meel gebakken, simila pluimgedierte. Het leken wel porties voor Van maakt men ‘soep’. Eigenlijk dikke textuur van tandpasta. Dus gaankip deze vogels naar metkip de en kip en agussi roer regelmatig om. Hier kunnen een fenomenale ontwikkeling de brave de roer regelmatig om. Hier kunnen een fenomenale ontwikkeling de brave kip symbool voor dehet godin en moeten dus puur zijn. leek alsof het broodbeleg moest bevatten.met Daarin Romeinen. Dat gaf in Duits het woord lilliputters. Niet vuistdik, maar chocoladereepvermijd brokken. De puree moet glad en lopend industriële bakkers op het verbod op nachtwerk in Romeinen. Dat gaf in het Duits het woord lilliputters. Niet vuistdik, maar chocoladereepsaus. Agussi bindt erg mooi en geeft een romig Azië en Afrika. Men is er ginder verzot op. Bij ons nu nog ook nog groene groenten bij, zoals okra’s, degradeerde tot dus de goedkoopste proteïne op de nu ook groene groenten bij, zoals okra’s, degradeerde tot de proteïne op de koploos Volkorenpistolets zijn een ontheiliging! Pistolets zatgoedkoopste wat moet doorgaan voor nog steeds de naam voor deze broodjes dun. Kolibries zonder kop! worden. Kruid gemalen muskaatnoot. Zet Parijs. resultaat. Laatmet enkele scheppen rustig meestoven was kipkop! vroeger ietsMet voorvreugde zonen bezingen feestdagen,Semmel, tot Semmel, nog steeds de naam voor deze dun. Kolibries zonder zeker bijvoorbeeld ook spinazie. Eenbroodjes markt. Hetzelfde in Met Afrika. maarmaar zeker bijvoorbeeld ook spinazie. Een markt. Hetzelfde in Afrika. vreugde bezingen worden uit het fi jnste meel gebakken, simila bij de pluimgedierte. Het leken wel porties voor in het zuiden van dat land. In het museum van Er was een tijd dat de portie van de werkman met de kip en roer regelmatig om. Hier kunnen een fenomenale ontwikkeling brave kip ook een pan met boter op hoog vuur en laat die Brood, ongeacht zijn vorm, is eerder ‘Frans’ in het zuiden van dat land. In het museum van Er was een tijd dat de portie van de werkman tomaatje zorgt ervoor dat je je kan vergissen met ze daar de goedkope kip die uit onze contreien per tomaatje zorgt ervoor dat jepistolets kan met ze daar degroot goedkope kip die uitwas onze contreien per op Romeinen. Datjegaf in hetvergissen Duits hetokra’s, woord lilliputters. Niet vuistdik, maar proteïne chocoladereepnu ook nog groene groenten bij,die zoals degradeerde tot de goedkoopste de deNapels zag ik verkoolde de uitbarmoest zijn. Dat toen de ‘terrassiers’ zieden tot hij lichtbruin is (beurre noisette). Giet de door de onderliggende reglementering. In hete pepers, tot jolijt van iedereen! Laat vliegtuig naar ginder wordt gevlogen, mogelijk zagSemmel, iktot verkoolde pistolets die de uitbargroot moest zijn. Datwordt was toen de ‘terrassiers’ nog steeds de naam voor deze broodjes dun. Kolibries zonder kop! deNapels hetesting pepers, jolijt van iedereen! Laat vliegtuig naar ginder gevlogen, mogelijk maar zeker bijvoorbeeld spinazie. Een nu markt. Hetzelfde in Afrika. Met vreugde bezingen van de Vesuvius in hetook jaar 79 hebben nog subsidies met de schop werkten. Vandaag doen ze erg dat boter in de puree en roer krachtig. Schep een Frankrijk mag men minder ‘verbeteraars’ onbepaalde tijd verder sudderen. De agussisaus is met van de EU. Die handel moet wel sting vantomaatje de Vesuvius in het hebben nog subsidies met de schop werkten. ze datcontreien in het zuiden van dat jaar land. In het museum van ErEU. was eenVandaag tijd dat dedoen portie van de werkman onbepaalde tijd verder Deje79 agussisaus ismet met van handel moet wel erg zorgtsudderen. ervoor je kan vergissen zede daar deDie goedkope kip die uit onze per met de Bobcat of Kubota en moeten ze na hun ergoverleefd. vullend, smaakt een klein beetje bitter, maar laag hete stovers in eendat diep bord. Vlij daarop een winstgevend zijn, want deDat eigenaars van het merk gebruiken dan in ons land. Dat wettelijk vast.overleefd. Napels zag ik verkoolde pistolets die de uitbargroot moest zijn. was toen de ‘terrassiers’ met de Bobcat ofvliegtuig Kubota en moeten zeligt na hun erg vullend, smaakt een klein beetje bitter, maar winstgevend zijn, want de eigenaars van het merk de hete pepers, tot jolijt van iedereen! Laat naar ginder wordt gevlogen, mogelijk Hetmuskusachtig. binnenste is soms niet helemaal doorbakwerkuren depraktijk fitness. een Greppels graven is een ookschel wat Te eten met de vingers, staan inisnog de top vijfhonderd van de Belgische kaas en de daarbovenop een nieuwe laag Verder ernaar in de gebruik dat de sting van Vesuvius in het jaar 79 hebben met de schop werkten. Vandaag doen ze dat Het binnenste is soms niet helemaal doorbakwerkuren naar de fi tness. Greppels graven is een onbepaalde tijd verder De agussisaus met subsidies van EU.sais Dieoù handel wel erg ook wat muskusachtig. Te etensudderen. met de vingers, staan in de top vijfhonderd van dede”Tu Belgische ken en de ware pistoletoloog trekt eerst dat natte is zittend beroep geworden. est lemoet boven een bord rijst. Smakelijk. fortuinen. aardappelen. Laat de een kaas in zijn hete omgeving bakkers hier,de voor zover ik weet, traditioneel niethun overleefd. met Bobcat ofsais Kubota en moeten ze het na erg vullend, smaakt zo klein beetje bitter, maar winstgevend zijn, want deest eigenaars merk ken een en de ware pistoletoloog trekt eerst datextra natte zittend beroep geworden. ”Tu où le de van boven bord rijst. Smakelijk. fortuinen. kruim uit zijn broodje, is er plaats voor problème?” zei een groothandelaar op Ik kocht zo’n kip en de winkelier waarschuwenmuskusachtig. geniet danismet je niet vork van de zurige kennen: staan de ‘autolyse’. De (enkel Het binnenste soms helemaal doorbakwerkuren naar de fiingrediënten tness. Greppels graven is een smelten ook wat Te plaats eten met de vingers, in de top vijfhonderd van de Belgische kruim uit zijn broodje, zo is er voor extra problème?” zei een groothandelaar op de Ik kocht zo’n kip en de winkelier waarschuwbeleg. Smakelijk. vroegmarkt in Rungis mijzout) ooit zuchtend. de mij:water, “Poulet dur!” Strong chicken lees je“C’est tatjespap met kaasdraden. Smakelijk. meel, gist en wat worden eerst ken een en de ware pistoletoloog trekt eerst dat natte zittend beroep geworden. ”Tu sais où even est le boven bord rijst. Smakelijk. fortuinen. beleg. Smakelijk. vroegmarkt ooit zuchtend. quein lesRungis gens nemij mangent plus.” groot deel de mij: “Poulet dur!” Strong chicken leesEen je“C’est weleens in Engelstalige recepten. Surinamers kruim uit zijn broodje, zo is er plaats voor extra problème?” zei een groothandelaar op in de gemengd en mag dat tijdje voorferIkdan kocht zo’n kipdeeg en deeen winkelier waarschuwNederland hebben het over “harde kip”, en ja van de bevolking loopt rond in een elfenlijfje, que les gens ne mangent plus.” Een groot deel weleens in Engelstalige recepten. Surinamers in beleg. Smakelijk. vroegmarkt in Rungis mijgaat ooit zuchtend. de mij: “Poulet dur!” Strong chicken lees Dat je“C’est menteren, waarna men het pas kneden. mensen, dat zijn zeen ook. Als kip”, je de oude recepten onthaard, gegomd gekneed naar de stijl van dedeelin Nederland hebben het over “harde en jaEen van de bevolking loopt rond in een elfenlijfje, que les gens ne mangent plus.” groot in Engelstalige recepten. Surinamers moet de weleens smaak van het brood en de gisting met van mwamba (moambe voor de over kolonialen) leest, boekskes. virtuele hoort virtueel mensen, dat zijn zeBij ook. Als jelichamen de oude recepten onthaard, gegomd en gekneed naar de stijl de en ja Nederland hebben het “harde van de bevolking loopt rond in van eenkip”, elfenlijfje, grote gaten Fransen smeren geen moet diemensen, kipbevorderen. urendat en uren sudderen in de voedsel. Impressions d’une paupiette de veau. zijn ze ook. Als je de oude onthaard, gegomd en gekneed naar de recepten stijl van de van mwamba voor de kolonialen) leest, boekskes. Bij(moambe virtuele lichamen hoort virtueel boterhammen met bruine suiker, zij hebben palmolie. Een moderne kipzijn kan daar tegen,graag De zondagse broodjes ook zoniet geëvolueerd. van mwamba (moambe voor de kolonialen) leest, boekskes. Bij virtuele lichamen hoort virtueel moet die kip uren en uren sudderen in de voedsel. grote Impressions d’une paupiette de veau. gaten ineen hun kruim. Dus ja, ergebak bestaat wel die na half uurtje tot een hoopje Hoesmelt klein die viennoiserieën en fisudderen jn zijn moet die kip uren enal uren in de voedsel. Impressions d’une paupiette de veau. palmolie. Een moderne kip kan daar niet tegen, De zondagse broodjes zijn ookconform zo geëvolueerd. een specifi ek Frans brood, dedaar Franse miserabele prut. geworden! De boterkoeken (koffi voor de palmolie. Een moderne kipekoeken kanook niet tegen, De zondagse broodjes zijn zo geëvolueerd. die na een half uurtje althuis tot hoopje Hoesmelt klein die viennoiserieën en fieen jn gebak zijn gebruiken wetgeving. Maar iken kwam duseen met zo’nalbeest. Het die smelt na half uurtje tot een hoopje Antwerpenaars) zijn bijna verdwenen en vervanHoe klein die viennoiserieën en fi jn gebak zijn miserabele prut. woog overigens niet eens zoveel: 1,2 kilo. Ik Maar ispetieterige er dan niets ‘Vlaams’ of(koffi ‘Belgisch’ invoor de geworden! De boterkoeken (koffi ekoeken voor dehakte miserabele prut. gen door ‘croissants’. In mijn jonge geworden! De boterkoeken ekoeken Maar onze ik kwam dus thuis met zo’n beest. Het de kip, zodra ze ontdooid was, in handige keuken? Wanneer je op het kruispunt van Maar ikdie kwam dus thuis met zo’n beest. Het Antwerpenaars) zijn bijna verdwenen en vervanjaren kon je met dingen nog een kleine Antwerpenaars) zijn bijna verdwenen en vervanwoog overigens niet eens zoveel: 1,2 kilo. Ik hakte stukken: idealiter moet elke eter een stuk krijgen woog overigens niet eens zoveel: 1,2 kilo. hakte Europa woont, moet jeVandaag niet veel rekenen op gen door petieterige ‘croissants’. In mijn jonge politieagent ko slaan. passen ze eenIk gen door petieterige ‘croissants’. Inin mijn jonge met ze eenontdooid evenredig deel van vlees,was, vel anders en been. Het de kip,kon zodra was, in handige de kip, zodra ze ontdooid handige isolatie en recepten waar niemand ooit holle kies. Endingen dan pistolets: het nog isin niet jaren kon jedemet die dingen eenomdat kleine jaren je met die nog een kleine vel is destukken: voornaamste smaakdrager in een kip eninkrijgen idealiter moet elke eter een stuk stukken: idealiter moet elke eter een krijgen van heeft gehoord. Zoiets kunstuk je ze verwachten politieagent koze slaan. Vandaag passen in een ze broodjes heten dat klein moeten zijn. politieagent ko slaan. Vandaag passen inwat een Inze zonder been erin kan je niet peuzelen, “Op de vitrine van met een evenredig deel van vlees, vel en been. Het met een evenredig deel vanEn vel en been. Het afgelegen bergvalleien of eilanden, niet inismet polders holle kies. de pistolets: het niet omdat mijn betere tijden atvlees, ikdan erhet maximaal twee, holle kies. En dan de pistolets: is niet omdat wereldwijd als droevig wordt ervaren. Verder was vel is de voornaamste smaakdrager in een kip en vel is de voornaamste smaakdrager inze een kip en Belgian ze broodjes heten dat klein moeten zijn. In en glooiende heuvels met oeroude verbindingsvarkensgehakt of klein leverworst, versierd met Afrikaanse winkels ze broodjes dat ze moeten zijn. In zonder been kan je niet peuzelen, ookheten de nek erbij, het erin ultieme peuzelstuk en inwat het betere at broodjes, ik er maximaal zonder been erin mijn kan je niet peuzelen, wat pickles. Vandaag zietijden ik nog maar twee, daar met wegen. wereldwijd als droevig wordt Verder was karkas vond terug. Lang mijn betere tijden atikikdeereierstokken maximaal twee,ervaren. metgeleden hangt vaker wel dan ofwel leverworst, versierd Belgian wereldwijd als ervaren. Verder was kan ikdroevig ervarkensgehakt misschien wel vijf van op? En ik benmet niet toch: er zijn best wat bereidingen die de wordt nek erbij, het ultieme peuzelstuk en in het lasEn ik een authentiek Italiaans recept voor varkensgehakt ofook leverworst, versierd met Belgianmaar pickles. Vandaag zie ik nog broodjes, daar zo’n grote eter meer. ook de nek erbij, het ultieme en inNiemand het erg specifi ek zijn voor onze zal niet een reclame karkas vond ikpeuzelstuk de eierstokken terug. Lang geleden spaghetti met eierstokken vanstreken. kip, maar daarvoor pickles. Vandaag zie maar daar kan ikik ernog misschien wel vijf van op? En ik ben niet Onlangs ikbroodjes, van slager die nog karkas vond ik delas eierstokken terug. Lang geleden tegenspreken dat hier een een bijzonder rijke ikhoorde een authentiek Italiaans recept voor voor pluvera” kan ik er ouderwetse misschien van op? Envan ik ben niet zo’nwel grotevijf eter meer. met gekapt verkoopt, “van spaghetti met eierstokken kip,wij maar daarvoor las ik eenbiercultuur authentiek Italiaans recept ispistolets ontwikkeld. Datvoor hebben te Onlangs hoorde ik van een slager die nog zo’n grote eter meer. die échte, grote”. Ik heb mijsocialist daarheen gespoed aanreeks Brusselaar en Emile spaghettidanken met van kip, maar daarvoor Deeierstokken hele nalezen? bruzz.be/trachet ouderwetse pistolets met gekapt verkoopt, “van Onlangs hoorde ikdie vanbijeen Vandervelde, wetslager (1919)die denog verkoop van die échte, grote”. Ikverkoopt, heb mij daarheen gespoed ouderwetse pistolets met gekapt “van De hele reeks nalezen? bruzz.be/trachet kleine hoeveelheden alcohol liet verbieden, 5 2 I 28 OKTOBER 2020 die échte, grote”. heb mij daarheen gespoed De heleIkreeks nalezen? bruzz.be/trachet

“Op de vitrine van “Als je op het kruispunt Afrikaanse winkels “Op de vitrine van van Europa woont, “Pistolets zijn per defi hangt vaker wel dannitie Afrikaanse winkels moet jereclame niet veel rekewit. Zeeen staan symbool voor niet “Pistolets zijn per defi nitie “Pistolets zijn per defi nitie hangt vaker wel dan nen op recepten waar devoor godin en moeten dus wit.pluvera” Ze staan symbool voor wit. Ze staan symbool voor niet een reclame niemand anders ooit puur zijn. Volkorenpistolets de godin en moeten dus devoor godin en moeten dus pluvera” zijn een ontheiliging!” van hee gehoord” puur zijn. Volkorenpistolets puurzijn zijn.een Volkorenpistolets ontheiliging!”

De hele reeks nalezen? bruzz.be/trachet 52

De hele reeks nalezen? bruzz.be/trachet

De hele De reeks bruzz.be/trachet helenalezen? reeks nalezen? BRUZZ.be/trachet

MELD NIEUWS Zelf nieuws gespot? Tips zijn altijd welkom via MELD NIEUWS MELD NIEUWS bruzz.be/meldnieuws MELD NIEUWS nieuws gespot? Tips zijn altijd Persberichten kunnen viaTips ZelfZelf nieuws gespot? zijn altijd Zelf nieuws gespot? Tips zijn altijd welkom redactie@bruzz.be welkom viavia welkom via bruzz.be/meldnieuws MELD NIEUWS bruzz.be/meldnieuws bruzz.be/meldnieuws MELD NIEUWS Persberichten kunnen via Zelf nieuws gespot? Persberichten kunnen viaviaTips zijn altijd Persberichten kunnen MELD NIEUWS redactie@bruzz.be Zelf nieuws welkom via gespot? Tips zijn altijd redactie@bruzz.be redactie@bruzz.be Zelf nieuws gespot? Tips zijn altijd VOER UW welkom EVENEMENT viaIN OP bruzz.be/meldnieuws welkom via kunnen ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR via bruzz.be/meldnieuws Persberichten ENTER YOUR EVENT ON kunnen via BRUZZ.be/meldnieuws redactie@bruzz.be Persberichten VOER UW EVENEMENT IN OP www.agenda.brussels Persberichten kunnen via redactie@bruzz.be ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT VOER UW EVENEMENT VOER UWredactie@bruzz.be EVENEMENT ININ OPOPSUR ENTER YOUR EVENT ON ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR www.agenda.brussels ENTER YOUR EVENT ENTER YOUR ONON VOEREVENT UW EVENEMENT IN OP WWW.BRUZZ.BE www.agenda.brussels www.agenda.brussels ENCODEZ VOTRE ÉVÉNEMENT SUR VOER UW EVENEMENT OP ENTER YOUR EVENT ON IN VOER UW EVENEMENT IN OP WWW.BRUZZ.BE ENCODEZ VOTRE www.agenda.brussels ENCODEZ VOTREÉVÉNEMENT ÉVÉNEMENTSUR SUR ENTER YOUR WWW.BRUZZ.BE ENTER YOUREVENT EVENTON ON

WWW.BRUZZ.BE www.agenda.brussels www.agenda.brussels WWW.BRUZZ.BE

28 OKTOBER 2020

2 8 5O2K T O B E R 2 0 2 0

zijn een ontheiliging!”

Rest van België: 25 18, euro perBrussel, jaar; 02-650.10.65 Flageyplein 1050 ABONNEMENTEN Rest van 6044 België: 25 euro per jaar; ABONNEMENTEN IBAN: 3393 Josiane DeBE98 Troyer3631 (abo@bruzz.be), 02-650.10.80 Josiane De Troyer 3631 (abo@bruzz.be), 02-650.10.80 ABONNEMENTEN IBAN: BE98 van Vlaams Brusselse Media6044 vzw 3393 Gratis in Brussels Hoofdstedelijk BRUZZ Gratis in Brussels Hoofdstedelijk Josiane DeBrusselse Troyer (abo@bruzz.be), van Vlaams Media BRUZZ Gewest. Buiten België: 30 euro per jaar. vzw 02-650.10.80 Flageyplein 18, 1050 Brussel, 02-650.10.65 Gewest. Gratis in 18, Brussels Hoofdstedelijk Buiten 30jaar; euro per02-650.10.65 jaar. Flageyplein 1050 Brussel, Rest van België: 25België: euro per Rest3631 van België: 25 euro per jaar; Gewest. OPLAGE IBAN: BE98 6044 3393 ABONNEMENTEN ABONNEMENTEN IBAN: BE98 3631 6044 3393 OPLAGE Rest van België: per jaar; vanOPLAGE Vlaams Brusselse Media vzw 25 euro : 62.609 exemplaren. Josiane De Troyer (abo@bruzz.be), 02-650.10.80 Josiane Troyer (abo@bruzz.be), van Vlaams Brusselse Media vzw 3393 02-650.10.80 OPLAGE :De 62.609 exemplaren. IBAN: BE98 3631 6044 BuitenGratis België: 30 euro per jaar. in Brussels Hoofdstedelijk Gratis in Brussels Hoofdstedelijk Buiten België: 30 euro per jaar. ADVERTEREN? van Vlaams Brusselse Media vzw Gewest. OPLAGE Gewest. ADVERTEREN? Marthe 02-650 1030 61 RestPaklons, van België: 25 euro per jaar;per jaar. Buiten België: euro OPLAGE OPLAGE : 62.609 exemplaren. Rest van 6044 België: 25 euro IBAN: BE98 3631 3393 Marthe Paklons, 02-650 10 per 61 jaar; sales@bruzz.be OPLAGE : 62.609 exemplaren. IBAN: BE98 3631 OPLAGE van Vlaams Brusselse Media6044 vzw 3393 sales@bruzz.be ADVERTEREN? van Vlaams Brusselse Media vzw DISTRIBUTIE Buiten62.609 België:exemplaren. 30 euro per jaar. ADVERTEREN? Marthe Paklons, 02-650België: 10 61 30 euro per jaar. Buiten Ute Otten, 02-650.10.63, DISTRIBUTIE Marthe Paklons, 02-650ute.otten@bruzz.be 10 61 sales@bruzz.be OPLAGE ADVERTEREN? Ute Otten, 02-650.10.63, ute.otten@bruzz.be sales@bruzz.be OPLAGE OPLAGEMarthe : 62.609 exemplaren. ALGEMENE DIRECTIE Paklons, 02-650 10 61 DISTRIBUTIE OPLAGE : 62.609 exemplaren. Dirk De Clippeleir sales@bruzz.be Ute Otten, 02-650.10.63, DISTRIBUTIE ALGEMENEute.otten@bruzz.be DIRECTIE ADVERTEREN? ADVERTEREN? Marthe Paklons, 02-650 10 61 UteDirk Otten, ute.otten@bruzz.be De02-650.10.63, Clippeleir ALGEMENE DIRECTIE DISTRIBUTIE HOOFDREDACTIE Marthe Paklons, 02-650 10 61 sales@bruzz.be DirkKristof De ALGEMENE Clippeleir Ute Otten, 02-650.10.63, ute.otten@bruzz.be Pitteurs (algemeen hoofdredacteur), DIRECTIE sales@bruzz.be HOOFDREDACTIE DISTRIBUTIE DirkKristof De Clippeleir Mathias Declercq Pitteurs DIRECTIE (algemeen hoofdredacteur), HOOFDREDACTIE Ute Otten, 02-650.10.63, ute.otten@bruzz.be ALGEMENE DISTRIBUTIE Kristof Pitteurs (algemeen hoofdredacteur), Mathias HOOFDREDACTIE Dirk DeDeclercq Clippeleir Ute 02-650.10.63, ute.otten@bruzz.be CULTUUR & Otten, UIT DIRECTIE MathiasALGEMENE Declercq Kristof Pitteurs (algemeen hoofdredacteur), GerdDirk Hendrickx De HOOFDREDACTIE Clippeleir CULTUUR & UIT ALGEMENE Mathias Declercq DIRECTIE CULTUUR & UIT DirkHendrickx DePitteurs Clippeleir(algemeen hoofdredacteur), Gerd Kristof REDACTIE HOOFDREDACTIE Gerd Hendrickx CULTUUR & (algemeen UIT Mathias Declercq Nathalie Eva Christiaens, Sara De KristofCarpentier, Pitteurs hoofdredacteur), HOOFDREDACTIE GerdREDACTIE Hendrickx REDACTIE Mathias Declercq Sloover, KrisKristof Hendrickx, Bettina Hubo, Jasmijn Pitteurs (algemeen hoofdredacteur), CULTUUR & UIT Nathalie Carpentier, Eva Christiaens, Nathalie Carpentier, EvaSophie Christiaens, Sara Roan De Van Sara De Post,CULTUUR Kurt Snoekx, Soukias, Mathias Declercq REDACTIE UIT Gerd&Hendrickx Sloover, Kris Hendrickx, Bettina Hubo, Jasmijn Sloover, Kris Hendrickx, Bettina Hubo, Jasmijn Eyck,Gerd Steven Van Garsse,Eva Maarten Verdoodt, Tom Nathalie Carpentier, Christiaens, Sara De Hendrickx Post, Kurt Snoekx, Sophie Soukias, Roan Van Post, Kurt Snoekx, Soukias, Roan Van CULTUUR & UITSophie Zonderman Sloover, Kris Hendrickx, Bettina Hubo, Jasmijn REDACTIE Eyck, Steven Van Garsse, Maarten Verdoodt, Tom Verdoodt, Tom Gerd Hendrickx Steven Van Garsse, Maarten REDACTIE Post,Eyck, Kurt Sophie Soukias, Roan Van EvaSnoekx, Christiaens, Sara De Sloover, Kris Hendrickx, Zonderman Nathalie Carpentier, Eva Christiaens, Sara De Tom MEDEWERKERS Eyck,Zonderman Steven Van Garsse, Maarten Verdoodt, REDACTIE Bettina Hubo, Jasmijn Post, Kurt Snoekx, Sophie Sloover, Kris Hendrickx, Bettina Hubo, Jasmijn Nicolas Alsteen, Gilles Bechet,Eva Michaël Bellon,Sara De Zonderman MEDEWERKERS Nathalie Carpentier, Christiaens, Soukias, Roan Van Eyck, Roan Steven Van Garsse, Post,Jordens, Kurt Snoekx, Sophie Soukias, Van MEDEWERKERS Patrick Tom Peeters, Niels Ruëll, Nick Nicolas Alsteen, Gilles Bechet, Michaël Bellon, Sloover, Kris Hendrickx, Bettina Hubo, Jasmijn Maarten Verdoodt, Tom Zonderman Eyck, Steven Van Garsse, Maarten Verdoodt, Tom Bellon, Nicolas Alsteen, Gilles Bechet, Michaël MEDEWERKERS Trachet, Tom Van Bogaert, Michel Verlinden Patrick Jordens, Tom Peeters, Niels Ruëll, Nick Post, Kurt Snoekx, Sophie Soukias, Roan Van Zonderman Alsteen, Gilles Bechet, Michaël Bellon, Jordens, Tom Peeters, Niels Ruëll, Nick Trachet,Nicolas TomPatrick Van Bogaert, Michel Verlinden Eyck, Steven Van Garsse, Maarten Verdoodt, Tom MEDEWERKERS Patrick Jordens, Tom Peeters, Niels Ruëll, Nick EINDREDACTIE Trachet, Tom Van Bogaert, Michel Verlinden Zonderman MEDEWERKERS Nicolas Alsteen, Gilles Bechet, Michaël Bellon, EINDREDACTIE Trachet, Tom Van Bogaert, Michel Verlinden Karen De Becker, Geert Van der Hallen, Sophie Nicolas Patrick Alsteen, Jordens, Gilles Bechet, Bellon, Ruëll, Nick Tom Michaël Peeters, Karen De Becker, Geert VanPeeters, der Hallen, Sophie Niels MEDEWERKERS EINDREDACTIE Soukias Patrick Jordens, Niels Ruëll, NickVerlinden Trachet,Tom Tom Van Bogaert, Michel EINDREDACTIE SoukiasTrachet, Nicolas Bechet, Bellon, TomDe VanAlsteen, Bogaert,Gilles Michel Verlinden Karen Becker, Geert Van derMichaël Hallen, Sophie Karen De Becker, Geert Van der Hallen, Patrick Jordens, Tom Peeters, NielsSophie Ruëll, Nick VORMGEVING EINDREDACTIE Soukias VORMGEVING Soukias EINDREDACTIE Trachet, Van Bogaert, Michel Verlinden Heleen Rodiers, Ruth Plaizier Karen DeTom Becker, Geert Van der Hallen, Heleen Rodiers, Plaizier Karen DeRuth Becker, Geert Van der Hallen, Sophie VORMGEVING VERTALING Sophie Soukias VORMGEVING VERTALING EINDREDACTIE Soukias Heleen Rodiers, Ruth Plaizier John Arblaster, Frédérique Beuzon, Heleen Rodiers, Plaizier John Arblaster, Frédérique Beuzon, Karen De Ruth Becker, Geert Van der Hallen, Sophie VORMGEVING VORMGEVING Martin McGarry, Martin McGarry, LauraLaura JonesJones Soukias VERTALING VERTALING Heleen Rodiers, Plaizier Heleen Ruth Rodiers, Ruth Plaizier Frédérique Beuzon, George Holmer, Greta Greta Frédérique Beuzon, George Holmer, FOTOGRAFIE & ILLUSTRATIE VORMGEVING FOTOGRAFIE & ILLUSTRATIE VERTALING VERTALING Holmer-Arblaster, LauraLaura Jones, Jones, MartinMartin McGarryMcGarry Holmer-Arblaster, BartBart Dewaele, Kim, Wauter Mannaert, Noémie Heleen Rodiers, Ruth Plaizier John Arblaster, Frédérique Beuzon, Dewaele, Kim, Wauter Mannaert, NoémieGreta Frédérique Beuzon, George Holmer, Marsily, Steve Michiels, Ivan Put, Martin McGarry, Laura JonesPut, VERTALING FOTOGRAFIE & ILLUSTRATIE Marsily, Steve Michiels, Ivan Holmer-Arblaster, Laura Jones, Martin McGarry FOTOGRAFIE & ILLUSTRATIE Saskia Vanderstichele, Wide Vercnocke Frédérique Beuzon, George Holmer, Greta Bart Dewaele, Kim, Wauter Mannaert, Noémie Saskia Vanderstichele, Wide Vercnocke Bart Dewaele, Kim, Wauter Mannaert, Noémie FOTOGRAFIE & ILLUSTRATIE Holmer-Arblaster, Laura Jones, Martin McGarry FOTOGRAFIE & ILLUSTRATIE Marsily, SteveKim, Michiels, Ivan Put, Bart Dewaele, Wauter Mannaert, Noémie VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Marsily, Steve Michiels, Ivan Put, VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Dewaele, Kim, Wauter Mannaert, Noémie Saskia Bart Vanderstichele, Wide Vercnocke Marsily, Steve Michiels, Ivan Put, Kristof Pitteurs FOTOGRAFIE & ILLUSTRATIE Saskia Vanderstichele, Wide Kristof Pitteurs Marsily, SteveWide Michiels, IvanVercnocke Put, Saskia Flageyplein 18,Vanderstichele, 1050 Elsene. Bart Dewaele, Kim, Vercnocke Wauter Mannaert, Noémie VERANTWOORDELIJKE Flageyplein 18, 1050 Elsene. UITGEVER Saskia Vanderstichele, Wide Vercnocke VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Marsily, Steve Michiels, Ivan Bruzz isVERANTWOORDELIJKE een uitgave van de Vlaams UITGEVER BrusselsePut, Kristof Pitteurs Bruzz is wordt een uitgave van de Vlaams Saskia Vanderstichele, Wide Vercnocke Media vzw, gedrukt op de persen vanBrusselse Eco Kristof Pitteurs Flageyplein 18, 1050 Elsene. Kristof Pitteurs VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Media vzw, wordt gedrukt op deElsene. persen van Eco Print Center (DPG Media) Flageyplein 18,Elsene. 1050 Flageyplein 1050 Pitteurs Bruzz isKristof een18,uitgave van de VlaamsUITGEVER Brusselse VERANTWOORDELIJKE en Print wordt Center gesubsidieerd door (DPG Media) 18,de1050 Elsene. Bruzz is Flageyplein eenisuitgave van Vlaams Brusselse Media vzw, wordt gedrukt op vanBrusselse Eco Kristof Pitteurs Bruzz een uitgave depersen Vlaams de en Vlaamse Gemeenschap envan dede Vlaamse wordt gesubsidieerd door Media vzw, wordt gedrukt op deElsene. persen vanpersen Eco van Eco Flageyplein 18, 1050 PrintMedia Center (DPG Media) vzw, gedrukt BRUZZ iswordt een uitgave vanop dede Vlaams Brusselse Gemeenschapscommissie. de Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse Print Center (DPG Media) door en wordt gesubsidieerd Media wordt gedrukt op de persen van Eco Print Center Media) Bruzz isvzw, een(DPG uitgave van de Vlaams Brusselse Gemeenschapscommissie. en gesubsidieerd door dewordt Vlaamse Gemeenschap en depersen Vlaamse Media vzw, wordt op (DPGgedrukt Media) en Print wordtCenter gesubsidieerd door de Vlaamse Gemeenschap en dede Vlaamsevan Eco Gemeenschapscommissie. Print Center (DPG Media) wordt gesubsidieerd door en de Vlaamse deen Vlaamse Gemeenschap Gemeenschapscommissie. en wordt gesubsidieerd door de Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse Gemeenschapscommissie. de Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse Gemeenschapscommissie. Gemeenschapscommissie.

WWW.BRUZZ.BE WWW.BRUZZ.BE

concept, productie, fotografie, postproductie en vormgeving - studiobeshart.be

Trots dat we vanaf dag één mee hebben mogen bouwen aan een mooi en sterk merk. Dat verdient een stukje taart!

Scan to join the party

The one-stop shop for your next campaign.

EV’EW TOG RUOY KCAB Sabam for Culture ondersteunt cultuur, net als BRUZZ al vijf jaar doet. Van harte profeesiat, BRUZZ! Laten we samen het belang van cultuur blijven onderstrepen. sabam.be

AD.indd 18

13/04/2021 16:29