บุญธาตุหลวง : ความสั มพันธ์ ประเพณีนมัสการ พระธาตุหลวงกับการตักบาตรด้ วยข้ าวเหนียว “บรรดาข้ าวทั้งหลายเมื่อถูกทุบตีเช่ นนั้น ก็มีความแค้ นเคือง นึกว่ ามนุษย์ เป็ นพวกเนรคุณ ดู หรื อ อุ ต ส่ าห์ บิ น มาถึ ง ยุ้ ง ฉาง ยั ง ไล่ ตี ไ ม่ ป รานี ตั้งแต่ นั้นเป็ นต้ นมา ข้ าวก็เลยเกิดเป็ นเจ็ดหัว มีหัว เผื อ ก หั ว มั น บางจ าพวกก็ เป็ นข้ า วเช่ นเดิ ม แต่ เมล็ ด เล็ ก ลงมาก จนในที่ สุ ด ขนาดเท่ าทุ ก วั น นี้ ” ข้อความจากหนังสื อนิ ท านลาว เรื่ อง กาเนิ ดข้าว โดย ส.พลายน้ อ ย ข้ า วเป็ น บ่ อ เกิ ด หนึ่ งทาง วัฒ นธรรม และมี วิ ว ัฒ นาการสื บมา ปั จ จุ บ ั น สามารถกล่ า วได้ว่า เรื่ อ งราวที่ เกี่ ย วกับ ข้า วเป็ น เรื่ องที่ผูกพันกับชี วิตคนไทยและประเทศแทบลุ่ม น้ าโขงมานาน ข้าวเหนี ยว (ล้านนาเรี ยก ข้าวนึ่ ง) เป็ นพั น ธุ์ พ้ื นเมื อ งดั่ ง เดิ ม ที่ บรรพชนคนใน อุษ าคเนย์ป ลู กกิ นเป็ นอาหารมานานไม่น้อยกว่า ๓,๐๐๐ ปี มาแล้ว นักโบราณคดี ขุดพบแกลบข้าว เมล็ดป้ อมตระกูลข้าวเหนี ยวอยู่ทวั่ ไปตั้งแต่ก่อน สมัยประวัติศาสตร์สืบมาจนยุคทวารวดีถึงกรุ งศรี อยุธยา เป็ นข้าวที่ คนทัว่ ไปกิ นเป็ นอาหารและทา ขนมเป็ นข้า วต้ม มัด ข้า วต้ม ลู ก โยน ข้า วหลาม ข้าวจี่ เป็ นต้น บางที เรี ยกข้าวชนิ ดนี้ ว่า ข้าวไพร่ เพราะเป็ นข้าวของสามัญชน ตรงข้ามกับข้าวเจ้า เป็ นพันธ์ขา้ วจากอินเดี ย (ปรานี วงษ์เทศ, 2548) เรื่ องราวเกี่ ยวกับ ข้าวกลายเป็ นพื้ นฐานส าคัญใน การสร้างสรรค์ให้เกิดประเพณี ที่มีขา้ วเหนี ยวเป็ น เครื่ องบูชา ในบทความนี้ ผู ้เขี ย นจะน าเสนอเรื่ อ ง ความสัมพันธ์ประเพณี นมัสการพระธาตุหลวงกับ การตัก บาตรด้ว ยข้า วเหนี ย วซึ่ งมี ที่ ม าจากการ
สังเกตเห็นอาหารที่ตกั บาตรในงานนมัสการพระ ธาตุ ห ลวง โดยเฉพาะภาพประทับ ใจที่ ค นลาว หลายๆ ชนเผ่าต่างหิ้ วกระติ๊บข้าวเหนียวมาเพื่อตัก บาตร เมื่ อ วัน ที่ ๕ และ ๖ พฤศจิ ก ายน พ.ศ. ๒๕๕๗ ผู ้เขี ย นได้มี โ อกาสเดิ น ทางไปศึ ก ษา ประเพณี บุญนมัสการพระธาตุหลาวที่ สาธารณรัฐ ประชาธิปไตยประชาชนลาวหรื อ สปป.ลาว (The Lao People’s Democratic Republic ห รื อ Lao PDR.) ในบทความนี้ จะขอเรี ยกสั้ นๆว่าประเทศ ลาว และ ประชาชนลาว ดิ นแดนที่ ได้ชื่ อว่าเป็ น ประเทศที่ เก่ า แก่ มี วฒั นธรรมที่ เจริ ญ รุ่ ง เรื องมา ยาวนาน และยึ ด มั่น ที่ จะรั ก ษาขนบธรรมเนี ย ม วั ฒ น ธ รรม (ส ภ าแห่ งชาติ แห่ งส าธารณ รั ฐ ป ร ะ ช า ธิ ป ไ ต ย ป ร ะ ช า ช น ล า ว , 2 5 5 6 : www.neda.or.th) มหกรรมบุ ญ นมัส การพระธาตุ หลวง วัน ขึ้ น ๑๔ ค่ า เดื อน ๑๒ เป็ นประเพณี ที่ ชาวลาวได้ป ฏิ บ ัติ ต่ อ เนื่ อ งกัน มาอย่า งยาวนาน การจัดงานจะมีกิจกรรมหลัก ๕ กิ จกรรมด้วยกัน คื อ ๑. แห่ ป ราสาทผึ้ง ๒. ตี ค ลี ๓. ตัก บาตร ๔. จัด แสดงและจาหน่ ายสิ น ค้าภายในประเทศ และจากต่ างประเทศ ๕. แสดงศิ ล ปะวรรณคดี จากศูนย์กลางและท้องถิ่ น ผูห้ ญิงที่ จะร่ วมพิธี ทาบุ ญตักบาตรต้องนุ่ งผ้าซิ่ นให้เรี ยบร้อย ห้าม จุ ด หมากกะโพก ( ปะทัด ) ในเขตนครหลวง เวียงจันทน์ (สานักงานผูช้ ่วยทูตทหาร ไทย/เวียงจันทน์, 2552 : http://www.ounon19.com/culture3.htm) จากคาบอกเล่าของคุ ณจันทะสอน สี จนั ทองทิ บ ผูน้ าเที่ ย วลาว ภู มิ ปั ญ ญาอาหารที่ ข าด ไม่ ไ ด้ ที่ ต้ อ งน ามาท าบุ ญ ตัก บาตรในงานบุ ญ นมัสการพระธาตุหลวงนั้นจะใช้ ไก่ยา่ ง และข้าว หลาม ซึ่ งเป็ นกุ ศ โลบายที่ ป ฏิ บ ัติ สื บ ต่ อ กัน มา
เพราะไก่เป็ นวัตถุดิบที่หาง่ายที่เลี้ยงไว้เป็ นอาหาร แทบทุ กบ้าน ส่ วนข้าวหลามนั้นเป็ นข้าวที่ พ่ ึ งได้ จากการเก็ บ เกี่ ย วใหม่ ๆ ที่ ช าวบ้านน ามาท าเป็ น ขนมหวาน ข้าวหลามซึ่ งทานง่าย กรรมวิธีการทา แ บ บ พื้ น บ้ าน แ ล ะ ร ส ช าติ ดี เช้ าวั น ที่ ๖ พฤศจิกายน ผูเ้ ขียนเดิ นทางไปถึ งพระธาตุหลวง ถนนบริ เวณรอบๆพระธาตุหลวงเต็ม ไปด้วยผูค้ น หลั่งไหลเพื่ อมุ่ ง หน้าไปยังพระธาตุ ห ลวง สี สั น ของเสื้ อผ้าดู หลากหลาย สวยงาม แต่มีหนึ่ งสิ่ งที่ ทุกคนถือในมือคือ กระติ๊บข้ าวเหนียว
ภาพ ไก่ ย่าง ข้ าวหลามในงานนมัสการพระธาตุหลวง
ชาวลาวมีวฒั นธรรมการกินที่ไม่ซบั ซ้อน ยุง่ ยาก นัง่ ล้อมวงกันกินอาหารบนเสื่ อ หรื อสาด มี พาข้า ว หน้ า ตาคล้ า ยโตกทางเหนื อ ตั้ง อยู่ ต รง กลาง ในพาข้าวมี กบั อาหารไม่ กี่ชนิ ด ส่ วนใหญ่ เป็ นของแห้ ง ๆ เช่ น ปลาร้ า ปลาปิ้ ง น้ าพริ ก ผัก พื้นบ้านกินเคียงกับน้ าพริ ก ใช้มือเปิ บ หรื อจกข้าว เหนียว
ภาพ คนลาวนั่งรั บประทานอาหารริ มถนน
ส ารั บ อาหารทัว่ ไปของคนลาวตัวอย่า ง อาหารเด่นๆได้แก่ ลาบ จัดเป็ นอาหารประจาชาติ อย่างไม่เป็ นทางการ มี ท้ งั ลาบปลา ไก่ เป็ ด ส่ วน ลาบเนื้ อมักทากินกันในงานใหญ่ แจ่ว เป็ นอาหาร ที่ ตอ้ งมี ในสารับ ใช้จิ้ม กับผัก หรื อเนื้ อสัตว์เสริ ม รสชาติ แกง แกงของลาวไม่ใส่ กะทิ แต่ แกงบาง ต ารั บ รั บ วัฒ นธรรมมาจากฝรั่ ง เศส อาหารดอง หรื อ ส้ม เช่น ส้มไข่ปลา ส้มผักกาด ตาส้มหรื อคน ไทยเรี ยกว่าส้มตา เป็ นอาหารยอดนิยมของคนลาว ตาส้มคนลาวมักใส่ กะปิ (วิทย์ บัณฑิตกุล, 2555) มาถึ ง ตรงนี้ ผู ้เขี ย นตั้ง ข้อ สั ง เกตว่ า ข้า ว เหนี ย วมี ความสั ม พัน ธ์ ใ นด้านใดกับ คนลาวใน งานบุญพระธาตุหลวง ผูเ้ ขียนได้ศึกษาประเพณี ที่ เกี่ ย วข้อ งกับ ข้า วของประเทศลาว เทศกาลงาน ประเพณี ข องลาว เรี ย กว่า ฮี ต สิ บ สอง ค าว่า ฮี ต หมายถึ ง จารี ต และค าว่าสิ บ สอง หมายถึ ง ๑๒ เดื อนในรอบหนึ่ งปี ซึ่ งมีเพียงชาวหลวงพระบาง เท่ านั้น ที่ มี ป ระเพณี ค รบทั้ง ๑๒ เดื อ น ซึ่ งมี บุ ญ ประเพณี ที่ เกี่ ยวข้องกับ ข้าว ดังนี้ ๑. บุญคู ณลาน (บุ ญ กองข้า ว) เป็ นบุ ญ เดื อ นยี่ (มกราคม)การ ท าบุ ญ ขวัญ ข้าวในลานข้าวหลัง การเก็ บ เกี่ ย ว มี การนิ มนต์พระมาสวดเพื่อความเป็ นสิ ริมงคลก่อน เก็บข้าวใส่ ยุง้ ฉาง โดยชาวบ้านเชื่ อว่า จะช่ วยให้ ทานาได้ผลผลิ ต น้ าท่าสมบูรณ์ ๒. บุญข้าวจี่ เป็ น บุ ญ เดื อ นสาม (กุ ม ภาพัน ธ์ ) ชาวนาจะน าข้าวจี่ หรื อข้าวเหนี ยวปั้ นเป็ นก้อนเท่ าไข่ เป็ ด ทาเกลื อ เสี ยบไม้ย่าง ขณะย่างจะใช่ ไข่ไก่หรื อไข่เป็ ด เอา เฉพาะไข่ แ ดงทาให้ ท ั่ว แล้ว ย่ า งจนสุ ก ถอดไม้ เสี ยบออกยัดน้ าตาลอ้อยลงตรงกลางเป็ นไส้ถวาย พระสงฆ์ ๓. บุ ญ ข้าวประดับดิ น หรื อ บุ ญ เดื อน เก้า (สิ งหาคม) จัดขึ้นเพื่ออุทิศส่ วนกุศลให้แก่ดวง วิญญาณบรรพบุ รุษและวิญญาณไร้ ญาติท้ งั หลาย
ก่อนงานบุ ญ ๑ วัน ผูห้ ญิงจะเตรี ยมข้าวต้มมัดไส้ กล้วยห่ อด้วยใบตอง สาหรับใส่ บาตรในวันรุ่ งขึ้น ๔. บุ ญ ข้าวสาก บุ ญเดื อนสิ บ (กันยายน)ตรงกับ วัน ขึ้ น ๑๕ ค่ า เดื อ น ๑๐ หลัง จากงานบุ ญ ข้า ว ประดับ ดิ น ๑๕ วัน ในการท าบุ ญ ข้าวสาก จะมี การทาข้าวห่ อ เพื่ออุทิศส่ วนกุศลให้แก่ผูต้ ายหรื อ เปรต ซึ่ งต้องกลับไปอยูท่ ี่อยูข่ องตนในช่วงเวลานี้ (วิ ท ย์ บัณ ฑิ ต กุ ล , 2555) ผู ้เขี ย นมี ค วามเห็ น ว่ า นอกจากเดื อ นที่ ไ ด้ก ล่ า วมาแล้ว เดื อ นอื่ น ๆที่ มี ประเพณี หรื อ บุ ญ ในเดื อ นนั้ นข้า วเหนี ย วแม้ ไม่ได้เป็ นอาหารที่ ใช่ ประกอบพิธีในงาน แต่ก็ มี ให้รับประทานเป็ นหลัก ดร.สุ เนตร โพธิสาร การตักบาตรด้วยข้าว เหนี ยวว่า ข้าวเหนี ยวนั้นถือเป็ นอาหารประจางาน บุญของคนลาว ไม่ว่างานบุญเดือนไหน อาหารที่ คนลาวนิ ย มรั บ ทานกัน โดยเฉพาะข้าวเหนี ย วที่ ต้องมีเป็ นพระเอกของงาน พิธีกรรมเกี่ ยวกับข้าว และการท านาเป็ นการปฏิ บ ั ติ ก าร (Holding) ประการหนึ่ ง ในการสร้ า งความสั ม พั น ธ์ ก ั บ สิ่ ง แ ว ด ล้ อ ม คื อ ดิ น น้ า ล ม ไ ฟ ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่ งมีชีวติ อื่นๆ เพื่อให้เกิด สภาวะเหมาะสมทางนิ เวศวิ ท ยา (Ecological Niches) เพื่อให้การอยู่ร่วมกันดังกล่ าวมี สั นติ สุ ข มีแต่ผใู ้ ห้และผูร้ ับ ไม่มีนาย ไม่มีทาส (เอี่ยม ทอง ดี, 2551) การท าบุญ ตักบาตรจึ งถื อได้ว่าเป็ นการ สร้างความสัมพันธ์ในชุ มชนชาวพุทธ ซึ่ งถือเป็ น ที่ยึดเหนี่ ยวจิตใจของพุท ธศาสนิ กชนทุ กคน ซึ่ ง สอดคล้องกับ คากล่ าวของ ศาสตราจารย์ช อบ ดี สวนโคก ที่ ว่า มนุ ษ ย์สั ม พัน ธ์ ก ับ มนุ ษ ย์ มนุ ษ ย์ สัมพันธ์กบั ธรรมชาติ มนุษย์สัมพันธ์กบั สัตว์ และ มนุษย์สัมพันธ์กบั อานาจเหนือธรรมชาติ
ภาพ ตักบาตรในงานนมัสการพระธาตุหลวง
ข้า วซึ่ งมี ม าไม่ น้อ ยกว่า ๓,๐๐๐ ปี และ การประกอบอาชี พ ของคนลาวยังผูกพันกับ ภาค การเกษ ตรเป็ น ห ลั ก คื อ ท าน า (ป ลู กข้ า ว) นอกจากนี้ หลั ง จากการเก็ บ เกี่ ย วผลผลิ ต ทาง การเกษตรโดยเฉพาะข้าว ซึ่ งมี ป ระโยชน์ และมี ความหลากหลายในการแปรรู ป อาหารไม่ ว่าจะ นามาปรุ งเป็ นอาหารคาวหรื อหวาน นาไปทาบุญ ตัก บาตรแด่ พ ระภิ ก ษุ ส งฆ์ การตั ก บาตรเป็ น วัฒนธรรมและวิถีชีวิตของชาวพุทธ ซึ่ งในการใส่ บาตรก็ ตอ้ งนอบน้อม เพื่ อแสดงความเคารพต่ อ พระรั ต นตรั ย ดัง นั้ นการตัก บาตรในงานบุ ญ นมัส การพระธาตุ หลวงด้วยข้าวเหนี ยวเป็ นการ นมัสการต่อองค์พ ระธาตุ หลวงด้วยข้าวเหนี ยวสี ขาวบริ สุทธิ์ ยกขึ้นทูนหัวเพื่ออธิ ษฐาน ตั้งจิตถวาย ข้าวต่อพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ เอกสารอ้างอิง ด ร .สุ เน ต ร โ พ ธิ ส าร (ส อ บ ถ าม / สัมภาษณ์) คุณจันทะสอน สี จนั ทองทิบ (สอบถาม/ สัมภาษณ์) ปรานี วงษ์เทศ, ประเพณี ๑๒ เดือน : ใน ประวัติศาสตร์ สังคมวัฒนธรรมเพื่อความอยู่รอด ของคน. ๒๕๔๘
วิ ท ย์ บั ณ ฑิ ต กุ ล , ส า ธ า ร ณ รั ฐ ประชาธิปไตยประชาชนลาว. ๒๕๕๕ ส.พลายน้อย, กาเนิดข้าว. ๒๕๕๕ ส ภ า แ ห่ ง ช า ติ แ ห่ ง ส า ธ า ร ณ รั ฐ ประชาธิ ปไตยประชาชนลาว, ประเพณี นมัสการ พระธาตุหลาว, ๒๕๕๖ (Online) เปิ ดข้อมูล เมื่ อ ๒๑ พฤศจิ ก ายน ๒๕๕๗ หาข้ อ มู ล จาก www.neda.or.th ส า นั ก ง า น ผู ้ ช่ ว ย ทู ต ท ห า ร ไ ท ย / เวียงจันทน์, ๒๕๕๒ (Online) เปิ ดข้อมูล เมื่ อ ๒๑ พฤศจิ ก ายน ๒๕๕๗ หาข้ อ มู ล จาก http://www.ounon19.com/culture3.htm เอี่ ย ม ทองดี , ข้า ว : วัฒ นธรรมและการ เปลี่ยนแปลง. ๒๕๕๑