Family Hug Ocak 2015

Türkiye’nin tüm aileyi kucaklayan ilk online dergisi

FAMILY HUG www.familyhug.us

Biradambirbebek Ocak 2015 Yıl 2 Sayı 12

Çocuk ve SPOR DONDURULMUŞ BESİNLER

GÖZ TEMBELLİĞİNDE ERKEN TEŞHİS ÖNEMLİ MUTFAĞIMIZIN BAŞ TACI BAKLAGİLLER

Family Hug Biradambirbebek

İMTİYAZ SAHİBİ Turcreative adına Cesur Doruk GENEL YAYIN YÖNETMENİ Cesur Doruk

Cesur Doruk

REKLAM Turcreative BÖLÜM EDİTÖRÜ Pemra Uğural BÖLÜM EDİTÖRÜ Görkem Pamukçu

İşte başladık 2015 yılına. Güzel sayılabilecek bir yılı bitirdik. Yılın son ayında biradambirbebek.com ile bir ödül daha aldık. Hürriyet Bumerang tarafından düzenlenen ödüllerde biradambirbebek.com En Sosyal Blog kategorisinde halk oylaması ve jüri değerlendirmesi sonucunda birinci oldu. Ve böylece blog kategorisinde Türkiye’de verilen 3 büyük ödülü (Turkcell Blog ödülleri 2009, Altın Örümcek 2010 ve Hürriyet Bumerang 2014) de almış olduk ve kolleksiyonumuzu tamamladık:) Bir güzel haber de Family Hug dergiden, bir sonraki ay yani Şubat ayı ile 2 yılı dolduruyor ve 3. yaşımıza giriyoruz. Bu iki senede emeği olan tüm editörlerime, birbirinden değerli yazarlarıma ve gerek röportaj gerek farklı konular ile dergiye konuk olan herkese çok teşekkürler...

Nice nice yaşlara sevgiler cesur d.

YAZARLAR Pemra Uğural Tuğçe Acaröz Oğuz Ayşegül İşlekeller Bozca Özge Ar İrem Doruk Melis Durasi Süheda İmamoğlu Ebru Karaduman Eğitim Bölümü İçin Özel Sezin Okulları’na Teşekkürler ONLİNE DAĞITIM familyhug.us Turkcell Dergilik İLETİŞİM bilgi@turcreative.com

4 | FAMILY HUG

FAMILY HUG | 5

6 | FAMILY HUG

GÖZ TEMBELLİĞİNDE ERKEN TEŞHİS ÖNEMLİ Yapılan araştırmalara göre her 100 kişiden yaklaşık 3’ünde göz tembelliği görülüyor. Bu sebeple göz tembelliği, dünyada önlenebilir görme kaybı nedenleri arasında ön sırada yer alıyor.

Liv Hospital Göz Hastalıkları Uzmanı Prof. Dr. Acun Gezer göz tembelliğinin küçük yaşta tespit edildiği takdirde tedavisinin mümkün olduğunun ve ebeveynlerin bu konuda hassasiyet göstermesi gerektiğini vurguladı. Gezer ‘’ Özellikle 7 yaşından sonra bu sorunu yenmek giderek zorlaşmakta, yaklaşık 10-12 yaşından sonra ise neredeyse imkansız. Göz tembelliği, temelde beyindeki görmeyi sağlayan bölgedeki hücrelerin gelişim eksikliğinden kaynaklandığı için beynin gelişmesini tamamladığı erken yaşlardan sonra tedavisi mümkün olamamaktadır. Bu nedenle göz tembelliğinin çok erken yaşlarda tespit edilmesi ve tedavi edilmesi çok önemlidir’’dedi.

Göz tembelliğinin sebebi kalıtsal olabilir Göz tembelliği gözlerin net ve kaliteli bir görüntü algılamasını engelleyen her türlü durumda ortaya çıkabilir.

Bazı vakalarda göz tembelliğine yol açan sorunlar kalıtsal da olabilmektedir. Özellikle ailesinde göz tembelliği olan çocuklar göz doktoru tarafından mutlaka erken yaşlarda muayene edilmelidir.

2 yaşına kadar göz kontrolü şart Görünüşte herhangi bir sorunu ve şikayeti olmayan sağlıklı ve normal tüm çocuklar da en geç 2 yaşına kadar bir göz kontrolundan geçmelidir. Görmede şüpheli bir durumun bulunduğunun tespit edilmesi halinde ek tetkikler ve konuda uzman bir göz hekiminin değerlendirmesine başvurmak gerekebilir. Zira göz tembelliğine neden olan kimi göz sorunları ileri yaşlara kadar bir belirti vermeyebilir ve erişkin yaşlara ulaşan bir kimsede teşhis konsa bile tedavi için çok geç kalınmış olabilir.

FAMILY HUG | 7

8 | FAMILY HUG 10-12 yaşından sonraki tedavi fayda etmiyor Şaşılık: İki göz ayrı yönlere bakıyorsa beyne iki ayrı görüntü gider ve çift görme meydana gelir. Organizma bu çok rahatsız edici durumu gidermek için beyinde gözlerden birinden gelen görüntüyü baskılar. Böylece tek gözle görme sağlanırken diğer gözün görüntüsü kullanılmamaya başlanır. Bu arada görüntüsü baskılanan gözde tembellik gelişmeye başlar. Şaşılık, tespiti en kolay olan göz tembelliği nedenlerindendir. Gerçek bir şaşılığın, hiçbir yaşta “olağan” veya “geçici” olmayacağı bilinerek şaşılıktan şüphelenilen bir çocukta yaşı ne olursa olsun tedaviye hemen başlanması gerektiği gibi, ayrıca yaş ne kadar küçükse tedavideki gecikmenin maliyetinin o derece ağır olacağı da unutulmamalıdır.

Kırılma kusurları: Mevcut olan yüksek kırılma kusuru nedeni ile bir göz diğerinden çok bulanık görüyorsa, bu göz tembel hale gelir. Görünüşte bariz herhangi bir problem olmadığı için çocuk bu durumu kendi fark edip ifade edebilecek yaşa gelene kadar saptanması zordur.

Diğer göz hastalıkları: Bu grupta görme eksenini kapatarak gözün görüntü almasını engelleyen tüm hastalıklar sayılabilir. Bunlar başlıca kornea, iris, lens ve vitreus gibi gözün kırıcı ortamlarının kesiflik veya anormal pozisyonda olmaları ile ilgili hastalıklardır. Bunların en bilineni doğumsal kataraktlardır. Bu grup, en ağır göz tembelliğine maruz kalan gruptur. Tedavi için görüntüyü engelleyen asıl problemin çözümü öncelik taşır ve şarttır. Bu engel kaldırılmadığı takdirde göz tembelliğini gidermek de mümkün olamaz. Bu nedenle örneğin bir doğumsal katarakt söz konusu ise bu durumun çocuk doğar doğmaz farkedilip mümkün olan en kısa zamanda ameliyatla giderilmesi sonrasında göz tembelliğinin tedavisi etkili olur. Eğer ameliyatta gecikilirse yerleşecek tembelliği sonradan gidermek de zor olacaktır. Yani sebebi ortadan kaldırmak ve göz tembelliğinin tedavisine başlamak için en uygun yaş, en erken yaştır. 10-12 yaşından sonraki tedavilerden ise kayda değer bir fayda beklememek gerekir.

FAMILY HUG | 9

10 | FAMILY HUG

Melis Durasi

MUTFAĞIMIZIN BAŞ TACI BAKLAGİLLER Bu günlerde baklagiller ile ilgili pek çok tartışma söz konusu. Kime sorduğumuza bağlı olarak değişen birbirinden farklı cevaplar alıyoruz. Kimi mükemmel derecede besleyici, kimi ise zararlı olduğunu iddia ediyor. Hatta bu besin grubunu tamamen diyetinden elimine etmiş olanlarımız bile var.

O halde Türk mutfağının yüzyıllardır geleneksel besin kaynağı ve yemek kültürümüzün de ayrılmaz bir parçası haline gelmiş olan baklagilleri gerçekten de zararlı kabul edip diyetimizden çıkarmalı mı, yoksa sağlıklı bir diyetin içermesi gereken bir besin grubu olarak tüketmeli miyiz?

FAMILY HUG | 11 BAKLAGİLLER NEDİR? Baklagiller familyası kendisine baklamsı kabuk oluşturan ve içerisinde çekirdeğini barındıran bitkilerden oluşmaktadır.

Mercimek, fasulye, nohut, bezelye, soya fasulyesi, yerfıstığı, börülce vb.

Baklagillerin farklı çeşitleri besin değerleri, görünüş, tat ve tüketim bakımından oldukça farklılık göstermektedir.

BAKLAGİLLER PROTEİN VE POSA BAKIMINDAN ZENGİNDİR Baklagiller oldukça dikkat çekici besin profiline sahip, protein ve posa bakımından son derece zengin gıdalardır. Şimdi 1 kase pişmiş mercimekteki besin değerlerini ve günlük 1000kalorilik bir diyette tüketilmesi gereken besin miktarlarını inceleyelim (3): 18 gram protein, 16 gram lif, 40 gram karbonhidrat, Tavsiye edilen günlük demir alım miktarının %37, Tavsiye edilen günlük folik asit alım miktarının %90, Tavsiye edilen günlük magnezyum alım miktarının %18, Tavsiye edilen günlük potasyum alım miktarının %21, Tavsiye edilen günlük B1, B3, B5, B6 vitaminleri, fosfor, çinko, mangan, bakır alım miktarının %10’unu karşılamaktadır.

Kalori değerine gelecek olursak, bir kase pişmiş mercimeğin enerji değeri 230 kkal’dir. Tüm bu besin değerlerini ve içeriklerini de göz önünde bulundurduğumuzda baklagillerin yüksek enerji miktarının içi boş kalori deposundan ibaret olmadığını görebiliriz.

Baklagillerin bir başka özelliği de atmosferdeki nitrojeni bağlayabilme özellikleridir. Nitrojen, vücudumuzun yapı taşı olan proteinleri oluşturan amino asitlerin yapısına katılan önemli bir moleküldür. Bu nedenle, baklagiller günlük besin ihtiyacında karşılanması gereken protein miktarının bitkisel kaynağıdırlar.

12 | FAMILY HUG Baklagiller, besleyici olma özelliklerinin yanında oldukça hesaplıdırlar ve bu özellikleri onları bizim gibi gelişmekte olan ülkeler için önemli bir besin kaynağı konumuna getirmektedir (4).

Baklagiller kaliteli, protein ve lif bakımından zengin, aynı zamanda oldukça ekonomik ve kolayca bulunabilen besin kaynaklarıdır.

Peki, baklagiller ile ilgili bilmemiz gerekenler bunlardan ibaret mi? Günümüzde, bu konularla ilgili yazılan çizilen doğruluğu tartışılır olan o kadar çok bilgi mevcut ki. Bu nedenle, bilinçli bir tüketici olmak ve doğru bildiğimiz yanlışları en aza indirebilmek için tükettiklerimizin ne olduğunu olumlu ve olumsuz tüm yönleriyle bilmeliyiz.

Baklagillerin saymakla bitmeyecek faydalarının yanında sağlığı olumsuz etkileyebilecek özellikleri de mevcuttur.

BAKLAGİLLERLE İLGİLİ DİKKAT ETMEMİZ GEREKENLER Baklagiller, anti-besin olarak adlandırdığımız, sindirim sistemimize ve besin emilimine negatif etki edebilecek maddeler de içermektedirler. Fitik Asit, Lektin, Saponinler. Şimdi tek tek bu maddelerin ne olduğunun üzerinden gideceğiz.

Fitik Asit: Aslında baklagiller de dahil olmak üzere, yenilebilir tüm bitkilerde bulunmaktadır. Fitik asit, öğünde alınan demir, çinko ve kalsiyumun emilimini yani bir diğer deyişle vücuda kazandırılmasını olumsuz yönde etkiler ve uzun vadede kişide mineral eksikliklerinin görülmesine sebep olabilir (5,6).

Ancak, bu olumsuzluklar her koşulda gerçekleşen bir durum değildir. Özellikle et tüketiminin düşük olduğu ve fitik asit içeren gıdaların öğünlerde yüksek miktarda tüketildiği durumlarda ortaya çıkan bir risk faktörüdür. Et tüketen bireylerde, fitik asit kaynaklı mineral eksikliği görülme riski söz konusu değildir. Fitik asit varlığında bile, etten sağlanan demir ve çinko emilimi aktif ve etken durumdadır (7,8,9). Ancak, kişinin diyeti tahıl ve baklagil grubu besinler bakımından zengin ise fitik asit varlığı bu durumda risk oluşturabilecek seviyede olabilir. Vejetaryenlerde de aynı risk söz konusudur (10, 11).

Bu tip durumlarda, fitik asit içeriğini düşürmek ve besleyicilik değerini arttırabilmek için Suda bekletme(ıslatma) (12), filizlendirme(13), mayalama(14) gibi farklı stratejiler uygulanabilir.

Lektin: Baklagillerde bulunan lektin, protein içeriğinin % 10’unu oluşturur(15). Sindirilmeye direnç gösterirler ve bazıları sindirim kanalındaki hücreleri olumsuz yönde etkileyebilir. Çeşitli baklagil lektinleri bulunmaktadır. Bunların içerisinde hakkında detaylı araştırma yapılmış olan tipi “fitohemaglutinin” pek çok fasulye çeşidinde, özellikle de kırmızı barbunyada yüksek oranda bulunur. Yüksek miktarlarda tüketildiğinde toksik etki gösterir.

Düzgün pişirilmemiş, çiğ tüketildiği durumlarında zehirlenmelere sebep olan vakalar da tespit edilmiştir (16).

FAMILY HUG | 13 Saponinler: Çeşitli bitki tiplerinde saponin bulunmaktadır. Sindirime dirençlidirler ancak bağırsak duvarını çevreleyen hücreleri etkileyebilirler.

Bazı araştırmalara göre, saponinlerin bağırsak geçirgenliğini arttırdığı, dolayısıyla çeşitli sağlık sorunlarına yol açabileceği düşünülmektedir. Ancak şu anda bu hipotez ile ilgili henüz kesinleşmiş kanıt mevcut değildir.

BAKLAGİLLER SAĞLIKLI LİFLER BAKIMINDAN ZENGİNDİR Baklagiller özellikle “dirençli nişastalar”, “çözünebilen lifler” gibi sağlıklı lifler bakımından oldukça zengindirler (1,4,19).

Dirençli nişastaların ve çözünebilir liflerin ortak bir takım özellikleri vardır: -Kalın bağırsağa ulaşana kadar mideden ve ince bağırsaklardan sindirilmeden geçerler. Kalın bağırsaklarda faydalı bakterilerin besin kaynağı kullanılırlar.

-Memnun etmeyen yan tesirleri gaz ve şişkinliktir. Ancak bunun yanı sıra kısa zincirli yağ asitlerinin oluşmasını sağlarlar.

Bunların kolon sağlığını olumlu, kolon kanser riskini ise azaltıcı etki gösterdiği konusunda bulgular mevcuttur (20).

-Çözünebilir lif ve dirençli nişastaların her ikisi de doyurucudur(20) ve günlük besin tüketimini azaltıcı etki gösterebilirler, uzun vadede de ağırlık kaybında destekleyici rol oynarlar(21).

Bunlara ek olarak, öğünlerden sonra kan şeker seviyesini dengelemek konusunda oldukça faaldirler ve insülin hassasiyetini olumlu yönde etkilerler(23).

Çiğ baklagiller “antibesin” denilen maddeler içermektedirler. Ancak, gereken metotları uygulayarak bunların pek çoğunun etkilerinden kurtulabilmek mümkündür.

14 | FAMILY HUG

Baklagiller, lif kaynağı bakımından zengindirler ve düzenli tüketildiklerinde pek çok sağlığa faydalı etkileri vardır. ÇIKARILACAK MESAJLAR: - Baklagiller sağlığa faydalı olacak pek çok durumla bağlantılıdır.

- Etkileyici bir besin profiline sahiptirler ve zengin bitkisel protein kaynağıdırlar.

- Ancak, pek çok bitkisel besin kaynağında olduğu gibi, anti-besin olarak bahsedilen besin değerlerini azaltıcı yönde etkileyecek maddeler içerirler.

- Anti-besin maddelerini etkisiz hale getirebilmek için çeşitli stratejiler uygulanabilir. Yüzyıllar boyunca kullanılan ıslatma, filizlendirme, kaynatma yöntemleri uygulanabilecek stratejiler arasında oldukça pratik ve etkili olanlarını oluşturmaktadır.

- Sonuç olarak, uygun şekilde hazırlanmış baklagillerin dengeli ve sağlıklı bir beslenmenin parçası olarak tüketilmesinin oldukça sağlıklı olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

Melis Durası m.durasi@gmail.com

FAMILY HUG | 15 KAYNAKLAR: 1. “Bioactive compounds in legumes: pronutritive and antinutritive actions. Implications for nutrition and health”, 10.1007/s11101-012-9233-9, Springer Netherlands, 2012-06-01.

2. “Legumes and soybeans: overview of their nutritional profiles and health effects.”, 1999 Sep;70(3 Suppl):439S-450S, Am J Clin Nutr.

3. http://nutritiondata.self.com/facts/legumes-and-legume-products/4338/2 4. “Review of the health benefits of peas (Pisum sativum L.).", 2012 Aug;108 Suppl 1:S3-10., Br J Nutr.

5. “Nutritional iron deficiency”, 2007 Aug 11;370(9586):511-20, Lancet.

6. “Minerals and phytic acid interactions: is it a real problem for human nutrition?”, 23 SEP 2002, DOI: 10.1046/j.1365-2621.2002.00618.x, International Journal of Food Science & Technology.

7. “Iron bioavailability and dietary reference values”, 2010 May;91(5):1461S-1467S. doi: 10.3945/ ajcn.2010.28674F, Am J Clin Nutr.

8. “Absorption of heme iron”, 1998 Jan;35(1):27-34, Semin Hematol.

9. “Effect of protein level and protein source on zinc absorption in humans”, 1989 Jan;119(1):4853, J Nutr.

10. “Is iron and zinc nutrition a concern for vegetarian infants and young children in industrialized countries?”, 2014 May 28;100(Supplement 1):459S-468S, Am J Clin Nutr.

11. “Bioavailability of iron, zinc, and other trace minerals from vegetarian diets”, 2003 Sep;78(3 Suppl):633S-639S, Am J Clin Nutr.

12. “Influence of soaking on the nutritional quality of common beans (Phaseolus vulgaris L.) cooked with or without the soaking water: a review”, Volume 45, Issue 11, pages 2209–2218, November 2010,International Journal of Food Science & Technology.

13. “Effect of several germination treatments on phosphatases activities and degradation of phytate in faba bean (Vicia faba L.) and azuki bean (Vigna angularis L.).”, 2012 Oct;77(10):C1023-9. doi: 10.1111/j.1750-3841.2012.02733.x, J Food Sci. 14. “Prolonged fermentation of whole wheat sourdough reduces phytate level and increases soluble magnesium”, 2001 May;49(5):2657-62, J Agric Food Chem.

15. “Legume lectins--a large family of homologous proteins”, 1990 Nov;4(14):3198-208, FASEB J. 16. “Red kidney bean poisoning in the UK: an analysis of 50 suspected incidents between 1976 and 1989”, 1990 Dec;105(3):485-91, Epidemiol Infect.

17. “Food poisoning from raw red kidney beans”, 1980 Jul 19;281(6234):236-7, Br Med J. 18. “Red kidney bean poisoning in the UK: an analysis of 50 suspected incidents between 1976 and 1989.”

19. “Resistant Starch–A Review”, Volume 5, Issue 1, pages 1–17, January 2006, Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety 20. “Effects of resistant starch on the colon in healthy volunteers: possible implications for cancer prevention”, 1998 Jan;67(1):136-42, Am J Clin Nutr.

21. “The effect of fiber on satiety and food intake: a systematic review”, 2013;32(3):200-11. doi: 10.1080/07315724.2013.791194, J Am Coll Nutr.

22. “Resistant starch: the effect on postprandial glycemia, hormonal response, and satiety”, 1994 Oct;60(4):544-51, Am J Clin Nutr.

23.” Insulin-sensitizing effects of dietary resistant starch and effects on skeletal muscle and adipose tissue metabolism.”, 2005 Sep;82(3):559-67, Am J Clin Nutr.

16 | FAMILY HUG

ÇOCUK VE SPOR Doğumdan itibaren 12 yaşa kadar devam eden bir evre olan çocukluk evresi çocuğun genetik yapısına göre değişiklik gösterebilir. Çocukluk döneminde ve en erken yaşta spor ile tanışan çocuklar, hem fiziksel hem de mental olarak yaşıtlarına oranla bir adım öndedirler.

Spor ile büyüyen bir çocuk; • Kuvvet gelişimi, • Çabukluk gelişimi, • Dayanıklılık gelişimi, • Esneklik gelişimi, • Koordinasyon ve beceri gelişimini çok daha kaliteli tamamlar.

FAMILY HUG | 17 Hangi yaş grubunda hangi sporlar uygulanabilir?

18 - 36 ay • Bu yaş grubu çocuklar henüz fırlatma, yakalama, koşma, sıçrama, atlama gibi hareketlerin temel becerilerini öğrenmektedirler.

• Bu beceriler merkezi sinir sisteminin doğru gelişmesine yardım eder.

• Bu yaş grubundaki çocuklarda düzenli bir egzersiz programı önerilmez.

• Temel motor becerileri geliştiren ve sportif eğitsel oyunlar oynamak daha doğrudur.

4–6 Yaş • Dans, cimnastik, yüzme, bisiklet • Sportif eğitsel oyunlar ile bu yaş grubunun kaliteli hareket etmesi doğrudur.

7–10 Yaş • Cimnastik, yüzme, tenis, dans, bale, paten, bisiklet • Bu grup çocuklar temel hareket becerilerini edinmişlerdir.

• Hafızaları ve karar verme yetileri gelişkin olduğundan bazı oyunların stratejilerini kavrayabilirler.

• 10 yaşa kadar bireysel sporlar ile beden kabiliyetlerini artırmaya devam etmelerinde fayda vardır.

18 | FAMILY HUG

10 Yaş+ • Artık çocuklar karmaşık aktivite gerektiren takım oyunlarına katılabilirler.

• Futbol ve basketbolda çocuğun fiziksel güvenliği önemlidir.

• Fiziksel yaralanma riski dışında yarışma sporları ile birlikte kazanma ve kaybetme de başlar.

• Çocuklar kaybetmeye tahammül edemeyebilirler. Çocuk spor ahlakına ve amacına ısındırılmalıdır.

• Bu nedenle çocuğun profeyonel bir kadro ile spor hayatına devam etmesini oldukça önemlidir.

FAMILY HUG | 19 Aile, çocuk ve spor Çocuklar haftada 2 gün düzenli bir spor programına katılırken, geri kalan günlerde aileleri ile beraber spor yapabilirler. Çünkü, iyi bir sporcu yetiştirmede en önemli unsur aileden kazanılan spor bilinci ve disiplinidir.

3. Sporla içli dışlı büyüyen çocuklar alkol ve uyuşturucu kullanımına daha az yatkındırlar çünkü bu yıkıcı faaliyetlerin performanslarını düşürdüklerini açık bir biçimde görebilirler.

Çocuklar yetişkinlerin yaptığı sporları yapabilir.

4. Fiziksel aktiviteler stresi azaltmak ve depresyonu önlemek için en iyi yöntemlerden biridir.

Büyükler tarafından yapılan esneme ve kas gelişimine yönelik hareketler bir ailenin eş zamanlı yapabileceği egzersizler arasında yer almaktadır. Böylelikle çocuğa spor bilincini aşılarken aynı zamanda kaliteli zaman geçirme fırsatını yakalamak mümkün olur.

5. Spor yapmak çocukları küçük yaşta disiplinle tanıştırır. Bir hedef koymayı ve o hedefe ulaşmak için nasıl çalışılacağını öğrenirler.

Hayatlarında istedikleri şeyleri elde edebilmek için ne kadar çok çalışmaları gerektiğini fark ederler.

Unutmayın ki çocuklar için en önemlisi istedikleri gibi oynayıp zıplamaları ve koşmaları için fırsat vermektir!

6. Spor yapan çocuklar, hayatta bazen kazanıldığı gibi bazen de kaybedildiğini diğer yaşıtlarından çok daha erken öğrenirler. Bu iki durum içerisinde de ayakta kalmayı başarırlar ve hayal kırıklıklarıyla çok daha iyi baş ederler.

Ailece yapılabilecek sporlar nelerdir?

Güzel havalarda ailece yapılabilecek sporlar; • Doğa yürüyüşü • Hafif tempo koşu • Scootera binmek • Paten kaymak • Yüzme • Bisiklete binmek • Play voleybolu • Mini Futbol Evde yapılabilecek egzersizler: • Yoga • Pilates • Esneme egzersizleri Spor yapmanın çocuklar için 10 yararı: 1. Spor yapmak her şeyden önce eğlencelidir. Çocuklar bir şeyle uğraşıyor olmanın yanında aynı amaca ve ilgiye sahip bir gruba da dahil olmanın keyfini yaşarlar.

2. Bilimsel araştırmalar göstermektedir ki, spor yapan çocuklar –özellikle kız çocukları– fiziksel yapıları hakkında daha olumlu bir bakışa sahip olurlar ve özgüvenleri daha yüksek olur.

7. İstatistikler göstermektedir ki lise yıllarında sporla uğraşan çocuklar daha başarılı bir akademik hayata sahip olurlar.

8. Spor yapmak, takım çalışmasını ve liderlik özelliklerini geliştirir. Çocuklar, oyunu kazanabilmek için birlikte çalışıp iyi bir takım oyunu çıkarmaları gerektiğini öğrenirler.

9. Spor; refleksler, stratejik düşünme ve matematik zekasını geliştirir.

10. Düzenli egzersiz hayat kalitesini belirgin bir şekilde yükseltir. Küçüklüğünde egzersiz yapanların yetişkin dönemlerinde spora devam etme oranı diğer kişilere göre daha yüksektir. anneysen.com uzmanlarından Ebru Karaduman Beden Atölyesi Kurucusu

20 | FAMILY HUG

ÇOCUKLARDA CİNSEL GELİŞİM ve CİNSEL EĞİTİM Çocuklar, tüm bireyler gibi basın, televizyon, müzik ve sinema aracılığıyla sürekli ve yoğun cinsellik etkisiyle karşı karşıyalar. Okul öncesi dönem, çocukların cinsellikle ilgili konuları merak ettikleri, sıkça sorular sordukları dönemlerden biridir. Çocuklar arkadaşları ya da diğer kanallar aracılığıyla bir şekilde cinsel bilgiler edinmektedir. Cinsellikle ilgili bilgilerin aileler ve eğitimciler tarafından verilmesi durumun kontrolü ve bilgilendirmenin doğruluğu açısından önemlidir.

FAMILY HUG | 21

Cinsel Kimlik Cinsel kimlik ya da toplumsal cinsiyet, kişinin cinsiyetinden haberdar olması ve buna uygun davranışlar göstermesi demektir. Cinsel kimliğin nasıl kazanıldığına ilişkin pek çok teori vardır. Psikanalitik teoriye göre, insanların tümünde var olan cinsel dürtüye libido denmektedir

Libido, yaşamın farklı evrelerinde vücudun belli bölgelerinde odaklanır. Bu bölgelere göre beş gelişim evresi tanımlanmıştır: Oral dönem (0-1 yaş), Anal dönem ( 1-3 yaş), Fallik dönem (3-6 yaş), Latans dönem (6-12 yaş) ve Genital dönem (12 yaş ve sonrası). Okul öncesi dönemin bu teorideki karşılığı fallik dönemdir. Libidinal enerji bu dönemde genital bölgededir. Kızların babaya, erkeklerin anneye hayranlık duyması yaygındır. Bu dönemde, erkek çocukların anneye hayranlık, babaya düşmanlık duymasına Oedipus Kompleksi adı verilir. Kızlarda görülen tam tersi duruma da Elektra Kompleksi denmektedir. Kız çocuk baba ile evlenmeyi hayal edebilir, anneyi rakip olarak görür, onu kıskanır ve babadan uzaklaştırmaya çalışır. Zaman içinde erkek çocuk, annesinin babasını sevdiğini ve beğendiğini, dolayısıyla babasına benzemesi gerektiğini düşünür. Böylece annesi de onu beğenecektir. Bu sırada, babasının duygularını fark ederek onu cezalandırmasından endişe duyar. Bu şekilde, çocuklar kendi cinsiyetlerinden olan ebeveyne benzemeye çalışarak yaşadıkları çatışmanın üstesinden gelirler.

22 | FAMILY HUG Buna özdeşim adı verilir. Özdeşim sürecinde anne babanın yerini yakın olunan ağabey, abla, amca, teyze de alabilir. Bu dönemde anne ve baba çocuklarının yaşadıklarının farkında olmalı, çocuklarındaki kıskançlık, rakip görme duygularının doğal olduğunu ve bu duygular sonucunda cinsel kimliklerini kazanacaklarını unutmamalıdır. Ebeveynlerin anlayışlı ve sıcak tutumları çocuğun cinsel kimliğini kazanmasına yardımcı olacaktır. Özdeşim sırasında anne babaların sağlıklı ve cinsel kimliğinden memnun modeller sunmaları da önem taşımaktadır.

Okula başlama çağına denk gelen Latans dönemde libidinal enerji dağınıktır, cinsel ilgi ve duygular bir önceki döneme göre daha azdır. Karşı cinsteki ebeveyne olan ilgi sevecen bir bağa dönüşür. Anne ya da baba ile evlenme fikrinden yavaş yavaş vazgeçilir. Çocukların ilgisi okuldaki etkinliklere yönelir ve çoğunlukla aynı cinsten çocuklarla oynamayı tercih ederler.

Daha anne karnındayken şekillenmiş olan cinsel kimlik, asıl olarak iki üç yaşlarında belirlenmekle birlikte yaşam boyu gelişmeye ve olgunlaşmaya devam eder. Özellikle ergenlik döneminde toplumsal cinsel kimlik derinlik kazanıp sağlamlaşır.

FAMILY HUG | 23

Cinsel Oyunlar ve Mastürbasyon Çocukların kendi aralarındaki konuşmaları ve oyunlarına dikkat edilerek merak ettikleri konular hakkında fikir edinilebilir. Evcilik ve doktorculuk çocukların en sık oynadıkları oyunlardandır. Çocuklar bu oyunlarla birbirlerinin vücutlarına bakmak ve dokunmak, diğerlerinin de kendileri gibi olup olmadığını görmek isterler. Çocukları, vücutları ile ilgili konuşurken ya da birbirlerinin cinsel organlarını incelerken görmek rahatsızlık verici olabilir. Fakat endişelenildiğini hissettirmek utanma ve suçluluk duygusuna neden olabileceğinden dikkatli olunmalıdır. Yapılan davranışın yanlışlığını tartışmamak gerekir.

Onun yerine çocukların dikkatini başka bir etkinliğe çekmek uygun olacaktır. Biraz zaman geçtikten sonra bu tür oyunlarla ilgili sohbet etme olanağı yaratılabilir. Çocukların cinsellikle ilgili sorularına; ‘Sence nasıl?’, ‘Sen ne düşünüyorsun?’ gibi sorular sorarak karşılık verildiğinde onların neyi bildiği ve ne düşündükleri öğrenilebilir. Önemli olan merak edilen kısmı tamamlamak, yanlış bilgileri düzeltmek ve yaşa/ihtiyaca uygun bilgiler vermektir.

Okul öncesi dönemde bazı çocuklar bedenlerinden haz aldıklarını fark ederler. Cinsel organla oynama, elleme vb. davranışlar gösterebilirler. Bu doğaldır ve ayıplanmamalıdır. Çocuklar temel olarak iki nedenden ötürü cinsel organlarıyla oynarlar;

24 | FAMILY HUG 1. Tensel bir zevk aldıkları için, 2. Bu davranışlar güven ve rahatlama duygusu verdiği için. Bu durumda, tepki vermeden çocuğun enerjisini başka bir alana yöneltmek uygun olacaktır.

Başkalarının önünde mastürbasyon yaptığında ona başka insanların önünde bunun yapılmasının doğru olmadığını hatırlatmak gerekebilir. Çocuğun bakımından sorumlu herkesin tutarlı bir tavır sergilemesi önemlidir. Çocuğun yaptığı şeyle ilgili yorum yapmamak doğru olacaktır.

Aşırı derecede sıklıkla tekrarlanan mastürbasyonun muhtemel nedenleri arasında; can sıkıntısı, gerginlik, düşük kendine saygı ya da cinsel istismar düşünülebilir. Böyle bir durumda davranışı gidermeye çalışmak yerine altta yatan problemi keşfedip bunu çözmeye çalışmak gerekir.

Mastürbasyon yalnızca takıntılı ölçüde yapılmaya başlandığında ve normal faaliyetleri engelleyen bir duruma geldiğinde bir sorun olarak nitelenebilir ve bir uzmana danışmak gerekebilir.

Nelere Dikkat Etmeliyiz?

• Çocukların cinsellikle ilgili soruları karşısında sakin olunmalı, açık, dürüst ve kabul edici bir tutum gösterilmelidir. Yetişkinlerin tutumlarının çocukları etkileyeceği unutulmamalıdır. Çocukların sorularını duymazlıktan gelmemek veya geçiştirmemek gerekir. Çocuklar anne babalarına soru sormaktan çekinmemeli, gerektiğinde yanıt alabilme konusunda rahat olmalıdırlar. Bu dönemde çocuğa doğru yaklaşımla uygun yanıtlar vermek çocuğun ileriki yaşlarda ebeveynleriyle kuracağı iletişimin temelini oluşturacağından önemlidir.

• Çocuklar cinselliği bizim algıladığımız şekilde algılamazlar. Onlar öncelikli olarak kim olduklarını ve nereden geldiklerini bilmek isterler. Bebeklerin nereden geldiği sorulduğunda; ‘Bebekler annenin karnında bulunan ve rahim adı verilen özel bir yerde büyürler ve sonra dünyaya gelirler.’ şeklinde basit cevaplar verilebilir.

• Çocuklar, kızlar ve erkekler arasındaki bedensel farkları fark ettiğinde kendilerinde eksiklik ya da fazlalık olduğu duygusuna kapılabilirler. Vücudun bölümleri tanıtılırken kızlar ve erkekler arasındaki farklardan söz edilmeli ve görevleri basit bir dille anlatılmalıdır. Büyüyünce pipisinin çıkıp çıkmayacağını soran bir kız çocuğuna; tüm kadın anatomisini anlatmak yerine, bunun bir eksiklik olmadığını, kızların bu şekilde eksiksiz ve tam olduklarını ve kızların erkeklerden farklı olduğunu basit bir şekilde anlatmak gerekir. İhtiyaçtan fazla bilgi verilmesi, hem çocuğun anlatılanı anlamamasına hem de cinsel konulara ilginin artmasına neden olacaktır.

FAMILY HUG | 25 • Cinsel eğitimde bedenin kişiye özel olduğu mutlaka vurgulanmalıdır. Bununla ilgili kişisel sınırlara çocuk açısından da saygı gösterilmelidir. İstemediği ortamlarda çocuğu soymamak, vücudunu başkalarına göstermemek, cinsiyetiyle ilgili abartılı/aşağılayıcı ifadeler kullanmamak, tehdit etmemek gerekir.

Cinsel eğitimin temel amaçlarından biri çocuğa kendisini ve vücudunu korumayı öğretmektir. ‘Bedenin sana ait, dokunmasını istemediğin kişilere hayır diyebilirsin.’ şeklinde sözlerle çocuklara kendilerini korumaları öğretilebilir. Çocuğa kendisini kötü ya da ayıp bir şey yaptığını düşündürmeden, kararlı bir sesle ‘Vücudumuz gizli ve özeldir. Onu oynamak için kullanmayız.’ denebilir.

UZMAN KLİNİK PSİKOLOG ÖZGE AR

26 | FAMILY HUG

Dondurulmuş Besinler Besin saklamada en iyi yöntem dondurarak depolamadır. Besinlerin sıcaklıkları düşürüldğünde içerdikleri su, buz kristallerine dönüşür. Bu şekilde mikrop üremesi durdurulur. Dondurulmuş besinler üretim tarihinden yenileceği zamana kadar geçen sürede -18°C saklanmalıdır. Bunun için derin dondurucular uygundur

FAMILY HUG | 27

Dondurulma ile taze sebze ve meyvelerde bulunan A, C, B grubu vitaminleri kayıpları diğer saklama yöntemlerinden çok daha azdır. Örneğin C vitamini dondurulma ile saklamada % 20 azalırken , geleneksel depolama şekli kiler ve benzeri şekillerde saklamada tamamen kaybolur.

Donmuş ürünlerin en sağlıklı yanı herhangi bir koruyucu madde kullanılmamasıdır. Şeker, tuz, terbiye etme, konserve ederek saklama besin kayıplarını yükseltir ve tat değişikliklerine neden olur.

Dondurarak saklama tat ve besin değerinin en iyi korunduğu yöntemdir.

28 | FAMILY HUG

Dondurulmuş Besinleri Kullanırken Nelere Dikkat Edilmeli 1. Ambalajında karlanma olan dondurulmuş gıdalar alınmamalıdır 2. Ambalajı yırtılmış gıdalar alınmamalıdır.

3. Alış veriş sırasında dondurulmuş besin en son alınmalı diğer besinlerden ayrı poşette taşınmalıdır.

4. Dondurulmuş besinler en kısa sürede eve ulaştırılarak buz dolabına konulmalıdır.

5. Dondurulmuş besinler derin dondurucuda 2-3 ay, buzdolabının buzluğunda 1 hafta, buzdolabında ise 1 gün saklanabilir.

6. Elektrik kesintilerinde buzdolabı ve dondurucunun kapağı açılmayarak sıcaklık yükselmesi önlenmelidir. Kesinti uzun sürdüğü durumlarda besinlerin etkileneceği unutulmamalıdır.

7. Dondurulmuş besinlerin çözülmesi için bir gece önce derin dondurucudan alınarak buzdolabına konması gerekir. Bu şekilde mikrop üremesi önlenir.

8. Çözülmüş gıdalar tekrar dondurulmamalı, bekletmeden kullanılmalıdır.

9. Besin ögeleri daha iyi korunan dondurulmuş ürünler, konserve ve kurutulmuş ürünlere tercih edilmelidir.

Dyt. Süheda İMAMOĞLU

FAMILY HUG | 29

30 | FAMILY HUG

Boşanma ve Çocuk

Birbirini seven ve yaşamlarını birlikte paylaşmak için evlenmeye karar veren kadın ve erkek, bu sevgilerinin ve mutluluklarının hayat boyu sürmesini arzu eder. Bu istek ve inançla kurulan evliliklerden bazıları zaman içinde çeşitli nedenlerle yıpranır ve sona erdirilmek durumunda kalınır.

FAMILY HUG | 31

Peki çocukların boşanmadan en az etkilenmeleri için nelere dikkat edilmesi gerekir?

- Boşanma bir oyun değildir. Boşanmanın ciddi bir karar olduğunun farkına varmak ve sonradan pişman olunmaması için karşılıklı olarak bir süre düşünüp, verilen karardan emin olmaya gayret edilmelidir.

- Uzman desteğiden kaçmamak gerekir. Ayrılık kararı öncesinde ilişkinin yeniden tarafsız bir bakış açısı ile gözden geçilmesi için bir uzmandan destek alınması tercih edilmelidir.

- Çocuğun yanında kavga edilmemelidir.Evdeki tartışmaların ve kavgaların asgari düzeyde yaşanmasına ve özellikle çocuğun yanında yapılmamasına özen gösterilmelidir. Çocukların sadece kavgaya şahit olmaması yetmez çünkü etraftaki gerilimi de oldukça iyi hissederler.

- Ayrılık kararı aileyle paylaşılmalıdır. Boşanma kararında ailenin diğer fertlerinin de bilgilendirilmesi önemlidir. Ancak bu bilgilendirmenin yapılış şekline dikkat edilmelidir. Her ne kadar büyük anne, teyze, büyük baba olarak aile ile ilgili söz hakkına sahip olsalar da yaşananlar öncelikle bu çekirdek aileyi ilgilendirir. ‘’Zaten seni hep üzdü’’ - Boşanma kararı çocukla konuşulmalıdır. Çocuğa / çocuklara durum anlatılırken yaş seviyelerine uygun kelimeler kullanılması ve ses tonunun kontrol edilmesi önemlidir. Çocukla konuşurken anne ve babanın birlikte olması tercih edilmelidir. Açıklama yapılırken çocuğun beden dili ve tepkileri iyi izlenmeli, çok üstüne gidilmemelidir. Aynı şekilde baba ve anne de konuşma sırasında birbirlerine dikkat etmeli ve aşırı duygusal tepkiler vermemeye çalışılmalıdır.

Ağlamak, ses titremesi, gergin hareketler, sinirlenmek, sesin yükselmesi, anne – babanın aynı anda konuşması, birbirlerini suçlamaya yönelik tavır takınılması kontrol edilmesi gereken davranışlardır. Ayrıca çocuğun soru sorması desteklenmeli ve aklının karışmadan, durumu doğru şekilde anladığına emin olunmalıdır.

32 | FAMILY HUG - Çocuğun suçluluk duymaması sağlanmalıdır. Çocuğa yaşamda meydana gelen bu değişiklikle ilgili herhangi bir suçluluk hissettirilmemelidir. Çocuğun kendisini suçlaması önlenmelidir. Bunun en önemli yolu da eşlerin birbirini suçlamamasıdır.

- Mal paylaşım tartışması çocuktan uzak bir şekilde yapılmalıdır. Maddi konularda gerekli paylaşımın yapılması sırasında çocuğun yakınlarda olmaması ve karşıklı yapılan ‘’senin-benim’’ çekişmesine şahit olmaması tercih edilmelidir. Eşyalar yaşanmışlıkları da anımsattığı için duygusal iniş-çıkışlar yaşanabilir. Ayrıca çocuk, eviyle yani en güvende hissettiği yer ile özdeşleştirdiği büyük resmin parça parça dağılmasını görmüş olur. Bu trajik sahneleri çocuğun izlememesi için özel çaba sarfedilmesi gerekir.

- Yeni evin düzenlenmesinde mevcut düzen esas alınmalıdır. Ayrıca yeni evdeki pek çok eşyanın ve özellikle düzenin eski evdeki gibi kalmasına özen gösterilmesi gereklidir. Özellikle 2- 8 yaş grubu çocukların büyük bir kısmı için eşyaların yeri ve korunumu çok önemlidir. ‘’Sana yeni bir yatak almak zorundayız, çünkü bu evde de bir odan olacak. Ama yeni oyuncaklara ihtiyacın olduğunu düşünmüyorum. Istediğin oyuncakları seçip getirebiliriz. Istersen hep burada kalırlar, istersen gelirken yanında getirebilirsin. ‘’ ‘’Yeni koltuk almamız gerekiyor istersen birlikte seçelim. Senin sevmeni istiyorum çünkü burası senin evin.’’

Bazı eşyaların taşınabileceği, bazılarının sabit kalması gerektiği çocuğun anlayabileceği örneklerle anlatılmalıdır.

- Yaşam rutinleri ile ilgili ortak kararlar alınmalıdır. Anne ve baba yeni hayata başlamadan önce bazı ortak yaşam alışkanlıklarının devamlılığı konusunda uzlaşmaya varmış olmalıdır. Bu oldukça hassas bir konudur çünkü eğer çocuk ebeveynlerden birinin diğerinden daha farklı kurallar getirdiğini hissederse bu durumu fazlasıyla esnetebilir.

Çocuğun iki evde de benzer yaşantılar geçirmesi, kıyas yapmaması ve bir tarafı seçmeye çalışmaması için çok önemldir. Bu nedenle anne baba hangi durumlarda nasıl davranacaklarına ve rutinlerin nasıl uygulanacağına ortak karar vermelidir.

- Zorunlu olanlar dışındaki değişikler için biraz beklenmelidir. Okul değişikliği, bakıcı değişikliği, eski evdeki anılardan kurtulma isteğiyle ortaya çıkan eşya yenilemeleri, saç-makyajdaki sert değişimler ve ya çalışma saatlerini etkileyen iş değişiklikleri gibi çocuğun yine adapte olmasını gerektirecek farklılıklar için sabırlı olunması ve öncelikle içinde bulunulan sürecin hazmedilmesi gereklidir.

- Artık yeni bir yaşam başladığı gerçeğini kabul etmek ve bununla uzlaşmak çok önemlidir. Çünkü gerçeği kabullenmek süreci iyi yönetebimeyi, süreci iyi yönetebilmek ise sonucun negatif etkilerini asgariye indirmeyi sağlayacaktır. Eğer ebeveyn kabullenirse çocuk da daha az direnç gösterir.

- Çocuk ebeveynler tarafından mesaj taşıyıcısı olarak kullanılmamalıdır. Anne – baba çok olumsuz şartlarda ayrılmış olsa bile birbirlerine iletecekleri haberleri çocuk aracılığıyla değil yazarak bile olsa kendi aralarında yapmalılardır. ‘’Babana söyle pazar günü seni bırakırken servis parasını yollasın’’ ‘’Anne, babam servis parasını ay sonu verebilecekmiş’’ Konu burada bitmiş olsa belki çok garip gözükmeyebilir ancak büyük olasılıkla cümleler yorumlarla ve sorularla artacaktır; ‘’Baban servisin 15’inde ödeneceğini bilmiyor muymuş? ‘’…?’’ ya da , ‘’Neden şimdi vermedi? ‘’….?’’

Hiç bir çocuk bu gibi sorunların ortasında bırakılmamalıdır.

FAMILY HUG | 33 - Çocuğa casusluk yaptırılmamalıdır. Çocuk anne ya da baba tarafından diğer ebeveynin yaşantısı, davranışları ve düşünceleri ile ilgili sorguya çekilmemelidir, laf almak için kullanılmamalıdır. ‘’Babanın evini kim temizliyor?’’ ‘’Annen akşamları kiminle konuşuyor?’’

- Çocuk olumlu tepkiler almak için şımartılmamalıdır.

Ayrılan ailelerde hissedilen suçluluk duygusu ve içten içe çocuğu memnun ederek eksikliğin telafi edilmesi isteği bazen aşırı kontrolsüz davranışlara neden olabilmektedir.

- Boşanmanız onun suçu olmadığını sık sık tekrarlamanız gerekebilir. Çünkü çocuk sürekli bir sebep arar ve tamin edici bir sonuç bulmadığından sık sık kendini suçlama eğiliminde olacaktır.

- Yeni ilişkiden emin olunmadan çocuk bilgilendirilmemelidir. Boşanmanın ardından kendi yaşamlarını yeniden kuran anne ve babanın hayatına başka kişilerin girmesi ve duygusal ilişkiler yaşamaları normaldir ancak bu ilişkilerin çocuğu etkilemesine dikkat edilmelidir. Ve yüzük takılması gibi bir ciddiyete ulaşmadan çocuğun fazla yakınlaşmaması tercih edilmelidir.

- Ebeveynler kendilerini de unutmamalıdır.Boşanmış ailelerde hem erkek hem kadın elbette çeşitli zorluklar yaşarlar. Çocukla ve kurulan yeni yaşamla uğraşırken anne/babanın kendisini de ihmal etmemesi gerekir. Sağlık ve finans gibi konuları gözardı etmemeleri önemlidir. Çocuklarına iyi bakabilmeleri için anne – babanın da kendilerine iyi bakmaları gereklidir. Sağlıklı bir bedene ve ruha sahip olmayan bir anne/baba çocuğuna da faydalı olamayacaktır.

Hayat, başımıza gelen tahmin edilmesi güç olaylar ve bazen hoş, bazen tatsız yaşantılardan meydana geliyor.

Ancak boşanma gibi bazı olaylar sadece bizi değil bizimle birlikte hayatımızı paylaştığımız çocuklarımızı da çok yakından etkiliyor. Boşanma sürecindeki ilişkiler iyi yönetildiğinde, sağlıklı ve sağduyulu kararlarla davranıldığında tüm aile fertleri üzerindeki olumsuz etkileri en aza indirmek mümkün olabilir.

Tuğçe Acaröz Oğuz Çocuk Gelişim Uzmanı / Yazar https://twitter.com/tugceacaroz https://www.facebook.com/cocugunuzuanlamak instagram: tugceoguz

34 | FAMILY HUG

Yapabileceklerini keşfetmeye hazır mısın?

FAMILY HUG | 35

familyhugatolye.com AtaĹ&#x;ehir

36 | FAMILY HUG

FAMILY HUG | 37

Hatırlatma Dergi içeriği sadece bilgilendirme amaçlı olup hiç bir şekilde tıbbi öneride bulunma amacı taşımaz.

Derginin okuyucuları riski tamamen kendilerine ait olmak üzere dergi ve içeriğine erişmeyi kabul ederler. Derginin yazılması ve yayınlanmasında görev alan ve üçüncü kişiler erişimden ve/veya dergideki bilgilere güvenmelerinden kaynaklanan herhangi bir zarar ve/veya kayıptan sorumlu tutulamazlar.

Dergi, diğer web sitelerine linkler ve köprüler içermektedir. Family Hug, söz konusu sitelerinin içeriklerinden ve bu sitelerden dolayı kaynakla-nan herhangi maddi ve manevi zarar ve kayıplardan sorumlu tutulamaz. İçerikteki yazı ve resimlerin izin alınmadan, izin alındıktan sonra da kaynak gösterilmeden yayınlanması yasaktır.