Telecommagazine 1 2016

NUMMER 1

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR in de cloud

3 0 E J A A R G A N G / / N U M M E R 1 - 2 0 1 6 / / W W W.T E L E C O M M A G A Z I N E . N L

ONAFHANKELIJK VAKBLAD OVER TELECOMMUNICATIE EN NETWERKEN

Winvision

Unified Communications is jaren te vroeg geweest

T-Mobile

Extra cybersecuritydienst vanuit het netwerk

Vodafone & Ziggo

Wat gaat er veranderen door het samengaan?

REDACTIONEEL Onafhankelijk vakblad over de integratie van netwerken, data- en telecommunicatie. Telecommagazine verschijnt zeven keer per jaar en is een uitgave van Channel BV Algemeen directeur/ uitgever Fred Schuit Redactie-adres Channel B.V. Communicatieweg 1 3641 SG Mijdrecht 020-347 26 70 Hoofdredactie Paul Teixeira, paul@channelbv.nl Eindredactie Marco Mekenkamp, marco@channelbv.nl Medewerkers Dirk-Jan van Ittersum, Friederike van der Jagt Marco Mekenkamp, Hans Steeman, HP van Tilburg, Evert Jan Westera Commercie Channel BV 020-347 26 70 verkoop@channelbv.nl Art direction Annette van de Sluis, annette@channelbv.nl Marketing Meike Peekstok, meike@channelbv.nl De in Telecommagazine opgenomen Nederland ICT-artikelen vallen buiten de verantwoordelijkheid van de redactie en uitgever van Telecommagazine.

Abonnementen Als vakblad zijnde, hanteren wij de opzegregels uit het verbintenissenrecht.

Wij gaan ervan uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon.

De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode.

Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen. Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement.

Adreswijzigingen Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon.

Overige vragen Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Telefoon: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) Fax: 0251-31 04 05 Niets uit deze uitgave mag in zijn geheel of gedeeltelijk worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder bronvermelding én uitdrukkelijke toestemming van de uitgever. Hoewel deze uitgave op zorgvuldige wijze is samengesteld, zijn uitgever en auteurs niet aansprakelijk voor eventuele onjuistheden of onvolledigheden in deze uitgave. Zij aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van generlei aard, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.

Copyright © Channel BV

Het einde van de mobiele sjouwperikelen?

Het ergste feestgedruis is op de redactie van Telecommagazine inmiddels verstomd. Hier en daar vinden wij nog een verdwaalde baal confetti en wat slingers, maar de jubileumfuif naar aanleiding van 30 jaar Telecommagazine is nu wel op zijn einde. Tijd om weer volop aan de slag te gaan. En het liefst overal en altijd.

Misschien had u het al begrepen na de voorgaande zin: wij gaan het in deze editie met name hebben over cloudwerkplekken. De tijd van de eigen server met software en data-opslag lijkt nu definitief voorbij te zijn. Alles gaat tegenwoordig vanuit de cloud. De voordelen zijn langzamerhand bekend. Serversystemen, softwarelicenties, opslaghardware: er hoeft geen eurocent meer aan uit te worden gegeven. Iets waar de financieel directeur ook vreugdesprongen van gaat maken. De flexibiliteit gaat daarbij ook flink omhoog. Meer of minder gebruikers? Het is een kwestie van even wat aan- of wegklikken geworden.

Waar het echter nog aan schortte, was de client hardware. Of in gewoon Nederlands: de apparaten waarmee onderweg of op kantoor moest worden gewerkt. De gemiddelde laptop is weliswaar aardig in gewicht en omvang gedaald, maar het blijft slepen met zo’n ding. De tablet als vervanger is ook niet helemaal ideaal. Een ‘gewone’ tablet computer kan niet op een extern scherm worden aangesloten, wat het minder geschikt maakt om langere tijd mee ‘stationair’ mee te werken. Nog even los van het belabberde ingebakken virtuele toetsenbord. Daar word je op den duur ook niet vrolijk van, kan ik u verzekeren. Het derde mobiele apparaat is de smartphone.

Daar gelden de beperkingen van de tablet in nog hevigere mate voor. Ooit eens geprobeerd een langer epistel te produceren op uw smartphone? Ik kan het niet aanbevelen.

Langzamerhand krijgen fabrikanten het ook door dat er een nieuw soort apparaat moet komen voor de mobiele cloudwerkplek. Zo zijn er de hybride tablet computers/laptops: een combinatie van een aanraakscherm en een los te koppelen toetsenbord. Dat was al een stap in de goede richting. En nu heeft fabrikant Hewlett-Packard Inc. een nieuw hebbeding het licht laten zien: de Elite 3x. Het apparaat is een smartphone maar kan zonder al teveel problemen om worden getoverd in een bijna volwaardige laptop. Inclusief Windows 10-software, toetsenbord en extern scherm.

Of zelfs met een ‘laptopbehuizing’ als verlengstuk. Elders in deze Telecommagazine leest u er alles over. Ik kan niet wachten om met het apparaat aan de slag te gaan. Kan de laptop de deur uit.

Paul Teixeira Hoofdredacteur Vragen, suggesties of zomaar een teken van leven?

Mail gerust naar paul@channelbv.nl 3

INHOUD

Overal en altijd bereikbaar dankzij de cloud

6

Gebruik en ontwikkeling cloud zet stevig door

‘reguliere’ smartphone, zo stelt de fabrikant. “Door

Dat het gebruik van cloudgebaseerde diensten op gebied

zijn specificaties en ingebouwde technologie kan het

van automatisering en telecommunicatie een grote vlucht

goed dienst doen als mobiele werkplek”, aldus HP Inc.

aan het nemen is, is geen verrassing. Conclusr Research

Nederland woordvoerder Herbert Wormgoor. Het

interviewde vestigingen van bedrijven en instellingen

apparaat moet ‘nog voor de zomer’ dit jaar beschikbaar

van 20 werknemers en groter over het gebruik en hun

komen.

plannen op IT-gebied waar het gaat om de inschakeling van clouddiensten.

12

‘Unified Communications is jaren te vroeg geweest’

18

T-Mobile levert extra cybersecuritydienst vanuit het netwerk

De laatste tijd zijn er veel ‘phishingmails’ in omloop waardoor consumenten en zakelijke gebruikers steeds

Iedereen die al langere tijd in deze branche meeloopt,

ongeruster worden of het dataverkeer wel veilig is, aldus

zal de beloften van Unified Communications (UC) nog

operator T-Mobile Nederland. Het is de aanleiding

helder voor de geest hebben. Leveranciers schreeuwden

geweest voor de ontwikkeling van een nieuwe dienst:

eind vorig decennium van de daken dat zij dé oplossing

‘Extra Veilig Online’.

boden voor de wirwar aan communicatiemiddelen. Maar de technologie snijdt nu pas hout. “Er was inderdaad sprake van een enorme hype”, zegt Hans van Zonneveld, IT Strategy Consultant bij Winvision.

14

Omgaan met applicaties, data en devices

21

Telecomindustrie op zoek naar nieuwe omzetkansen

Begin 2017 wil de Franse operator Orange een eigen bank ‘up and running’ hebben. De ‘Orange Bank’ zal geen aparte fysieke kantoren hebben, zo stelt het bedrijf: alle klant-interacties en -transacties worden via de smartphone

In de nieuwe digitale onderneming staat de eindgebrui-

of tabletcomputer afgehandeld. “Het wordt een Mobile

ker centraal. Snelle en veilige toegang tot apps en data,

Only Bank”, aldus de operator in een officieel bericht. De

op het apparaat dat je verkiest, waar en wanneer jij dat

Orange Bank zal in de Franse thuismarkt starten, maar

wilt: dat is de manier waarop organisaties het beste uit

moet in de loop van 2017 ook in andere landen actief

hun kostbare workforce halen. IDC noemt het ‘het derde

worden.

platform’; Gartner kiest voor een ‘Nexus of Forces’. Hoe je het ook noemen wilt, er is een nieuw IT-platform ontstaan dat rust op een drievoudige technische fundering: mobile computing, cloud services en social networking.

Trends

17

HP zet visie mobiele werkplek om in hardware

4

apparaat, de Elite x3, moet echter verder gaan dan de

26

150 miljoen 5G-abonnementen in 2021

In 2021 zullen er maar liefst 150 miljoen 5G-abonnementen zijn. Dat verwacht althans leverancier van communicatietechnologie en -diensten Ericsson. Het Zweedse bedrijf denkt dat Zuid-Korea, Japan, China en de Verenigde Staten een leidende rol zullen gaan spelen bij de adoptie van de eerste en snelste 5G-abonnementen.

ICT-concern Hewlett-Packard waagt de stap in de markt

5G maakt het mogelijk om nieuwe typen apparaten aan te

van smartphones met een toestel dat op het besturings-

sluiten, waardoor er ook nieuwe gebruikersmogelijkheden

systeem Windows versie 10 van Microsoft draait. Het

ontstaan met betrekking tot The Internet of Things (IoT).

INHOUD

28

Vodafone en Ziggo gaan samen verder in Nederland

De kogel is door de kerk: operator Vodafone en kabelaar Liberty Global, de eigenaar van kabelexploitant Ziggo, hebben aangekondigd dat zij in Nederland een joint-ven-

Uitsmijter

42

Fairphone garandeert verantwoord bellen

Je drinkt geen Max Havelaarkoffie omdat de smaak premium

ture opzetten. Beide ondernemingen krijgen een gelijk

is. Nee, hij smaakt beter omdat hij eerlijk geproduceerd is.

aandeel in het nieuwe bedrijf van 50 procent. De op te

Vergelijkbaar is de positie van de Amsterdamse telefoonbou-

starten joint venture kost Vodafone 1 miljard euro: de

wer Fairphone. Men produceert een maatschappelijk

operator moet dat bedrag aan Liberty Global betalen om

verantwoorde telefoon met goede eigenschappen, maar het

zijn aandeel in de samenwerking gelijk te trekken. Het

is absoluut geen hoogvlieger. Het is wel een eerlijk product,

is de bedoeling dat de joint-venture nog dit jaar wordt

gemaakt zonder negatieve maatschappelijke implicaties.

gestart. Eind 2016 moet het bedrijf ‘up & running’ zijn.

Recycling staat voorop en mede daarom koos men voor een

Technologie

34

modulaire opzet. Kortom: eerlijk communiceren met een eerlijk product.

Column

Afbreken telefoongesprekken bij landsgrenzen straks verleden tijd

Het is altijd weer een enorme irritatie: tijdens het voeren

46

Evert Jan Westera

van een telefoongesprek in de auto of trein valt de verbinding plots weg. De gesprekspartner aan de andere kant kan slechts gissen naar de reden hiervan, maar voor de reiziger is het duidelijk: er is een landsgrens gepasseerd.

Na een aantal minuten wachten is de mobiele telefoon aangesloten op het netwerk van het andere land en kan een telefoongesprek weer worden opgebouwd. Maar dat gaat veranderen.

38

Wifi gaat weer een stap verder met 802.11ac Wave 2

Wifi-technologie is continu in beweging en heeft sinds de initiële standaardisatie in 1997 een dramatische transformatie ondergaan. Op dit moment is de interface tot duizend keer sneller dan de initiële variant van 802.11.

En het einde is nog steeds niet in zicht. Xirrus heeft er bovendien cloudmanagement aan toegevoegd. Hierdoor wordt wifi de definitieve vervanger van bekabeld ethernet in veel toepassingen.

5

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR Infrastructuur gerelateerde diensten bijzonder in trek

Gebruik en ontwikkeling Dat het gebruik van cloudgebaseerde diensten op gebied van automatisering en telecommunicatie een grote vlucht aan het nemen is, is geen verrassing. Conclusr Research interviewde vestigingen van bedrijven en instellingen van 20 werknemers en groter over het gebruik en hun plannen op IT-gebied waar het gaat om de inschakeling van clouddiensten.

Door Ruud Allaerds Conclusr Research

Het is wel duidelijk dat cloud als wijze van levering van tal van IT-voorzieningen sterk in de lift zit. Of het nu om applicaties gaat op centraal- of werkplekniveau of om meer infrastructurele voorzieningen, cloud groeit op alle fronten. De groei (b)lijkt bij grotere organisaties wat sterker door te zetten van 2015 naar 2016. Vooral meer facilitaire voorzieningen, maar ook

ontwikkelplatformen trekken sterk aan dit jaar in groei, in wat ook wel de ‘bovenkant’ van de Nederlandse zakelijke markt wordt genoemd.

Een uitzondering hierin is telefonie waar de cloudgebaseerde oplossingen relatief sneller groeien onder kleine en middelgrote bedrijven dan bij grote bedrijven. Deze

Cloud ontwikkeling gebruikt in 2015

prognose gebruik in 2016

50% 45,0% 41,3%

40%

36,8%

36,7% 34,9%

30%

32,6%

31,4% 27,9% 24,8%

25,2%

24,8% 21,0%

20%

19,3% 15,7%

10%

0% Werkplek applicaties zoals office, exchange (SaaS)

6

Bedrijfsapplicaties CRM, ERP, financieel, HRM (SaaS)

Facilitaire voorzieningen zoals server capaciteit (IaaS)

Facilitaire voorzieningen zoals opslag en backup (IaaS)

Security voorzieningen

Ontwikkel omgeving/ ontwikkelplatform (Paas)

Telefonie

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR

cloud zet stevig door Procentuele toename 2015-2016 gebruik Clouddiensten 300%

250%

200%

150%

100%

50%

0% Werkplek applicaties zoals office, exchange (SaaS)

Bedrijfsapplicaties CRM, ERP, financieel, HRM (SaaS)

Facilitaire voorzieningen zoals server capaciteit (IaaS)

Facilitaire voorzieningen zoals opslag en backup (IaaS)

Security voorzieningen

Ontwikkel omgeving/ ontwikkelplatform (Paas)

Telefonie

20 tot 50 werknemers

44,2%

41,5%

58,9%

38,0%

19,4%

57,1%

96,4%

50 tot 100 werknemers

55,1%

51,8%

53,8%

35,7%

36,5%

53,6%

94,4%

100 tot 200 werknemers

47,4%

51,3%

77,3%

57,8%

48,6%

58,1%

92,8%

200 tot 500 werknemers

57,5%

78,9%

121,7%

96,0%

74,6%

100,8%

58,8%

> 500 werknemers

50,4%

58,0%

295,2%

103,7%

84,2%

137,0%

32,6%

Totaal

48,0%

48,4%

66,2%

43,3%

31,5%

60,5%

90,2%

laatste groep heeft ogenschijnlijk last van legacy-systemen. Het geeft naar onze mening ook aan wat de plaats is van het item ‘vernieuwing telefonie’ op de prioriteitenlijst van mening grotere organisatie: namelijk laag!

Sterkste groeisegment in de cloudmarkt zijn toch over het algemeen genomen wel de cloudtelefonieoplossingen. Een nagenoeg verdubbeling tekent zich af van 2015 naar 2016. De cloudgebaseerde voorzieningen op

gebied van werkplekachtige applicaties (zoals Office) en opslag of back-upvoorzieningen, voeren de lijst aan en blijven dat ook wel doen in 2016.

Een trend die zich ook doorzet is dat clouddiensten niet alleen maar voor perifere IT-voorzieningen worden ingezet. Steeds vaker schakelen organisaties cloudleveranciers in voor hun ‘core’-IT: centrale systemen en applicaties.

7

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR

Marktpenetratie Werkplekapplicaties zoals Office, Exchange (SaaS) 2015

2016

70% 60,8%

60%

56,9% 50,7%

50%

48,4%

41,3%

40%

38,6% 34,9%

33,7% 38,6%

31,2%

30%

27,9% 24,2%

20%

10% 0% 20 tot 50 werknemers

50 tot 100 werknemers

100 tot 200 werknemers

200 tot 500 werknemers

>500 werknemers

Totaal

Marktpenetratie Bedrijfsapplicaties CRM, ERP, financieel, HRM (Saas) 2015

2016

80%

70% 64,4%

60%

59,2%

50%

47,8%

46,3%

41,4%

40%

36,8%

30%

31,6%

29,3%

33,1%

24,8%

20%

20,7%

30,5%

10% 0% 20 tot 50 werknemers

8

50 tot 100 werknemers

100 tot 200 werknemers

200 tot 500 werknemers

>500 werknemers

Totaal

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR

Marktpenetratie Facilitaire voorzieningen zoals servercatpaciteit (IaaS) 2015

2016

80%

70% 61,2%

60% 53,2%

50% 46,0% 41,1%

40%

34,9%

30%

30,0%

29,9%

27,6%

25,9%

21,0%

20% 16,3% 10,4%

10% 0% 20 tot 50 werknemers

50 tot 100 werknemers

100 tot 200 werknemers

200 tot 500 werknemers

>500 werknemers

Totaal

Marktpenetratie Facilitaire voorzieningen zoals opslag en backup (IaaS) 2015

2016

70% 63,9%

60% 54,3% 52,1%

50% 45,0%

44,6%

40%

39,6%

38,4% 34,4%

30%

32,6%

31,4%

28,7%

21,9%

20%

10% 0% 20 tot 50 werknemers

50 tot 100 werknemers

100 tot 200 werknemers

200 tot 500 werknemers

>500 werknemers

Totaal

9

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR

Marktpenetratie Securityvoorzieningen

2015

2016

60% 44,6%

63,9%

50%

52,1%

54,3%

40% 45,0% 38,4%

30%

21,9%

32,6%

34,4% 39,6%

20%

31,4%

28,7%

10%

0% 20 tot 50 werknemers

50 tot 100 werknemers

100 tot 200 werknemers

200 tot 500 werknemers

>500 werknemers

Marktpenetratie Ontwikkel omgeving / ontwikkelplatform (PaaS)

Totaal

2015

2016

60

50,6%

50

50,0%

40

30

29,8%

28,3% 25,2%

25,2% 20,9%

20

21,1% 19,4%

17,9% 15,7%

13,3%

10

0 20 tot 50 werknemers

10

50 tot 100 werknemers

100 tot 200 werknemers

200 tot 500 werknemers

>500 werknemers

Totaal

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR

Marktpenetratie Telefonie

2015

2016

60% 54,8%

50%

48,0%

41,5%

40%

38,1%

36,7% 34,5%

32,8%

31,3%

30% 24,9%

20%

19,6%

19,3%

16,7%

10%

0% 20 tot 50 werknemers

50 tot 100 werknemers

100 tot 200 werknemers

200 tot 500 werknemers

>500 werknemers

Totaal

IDC: ‘Cloud is niet meer vermijden’ De opmars van cloud computing is onstuitbaar. Althans, dat voorspelt de Amerikaanse marktonderzoeker IDC in zijn jongste rapport (‘Wordwide Semiannual Public Cloud Services Spending Guide’) over de mondiale markt voor publieke cloud diensten. Het bureau verwacht dat er in 2019 wereldwijd ruim 141 miljard dollar aan publieke clouddiensten en -producten zal worden uitgegeven.

In 2015 werd er nog voor circa 70 miljard dollar aan dergelijke diensten en producten afgenomen.

Het leeuwendeel – twee derde om precies te zijn – van de publieke cloud-uitgaven gaan, zo stelt IDC, naar de zogenoemde ‘Software as a Service’-oplossingen: programmatuur die via de cloud wordt gebruikt. Als het echter gaat om groei, dan spannen Infrastructure as a Service (IaaS) en Platform as a Service (PaaS) de kroon. Deze twee typen clouddiensten gaan jaar op jaar met respectievelijk 27 en 30,6 procent groeien.

Grote organisaties zullen de komende tijd de grote aanjagers van de groei van publieke clouddiensten blijken te zijn, zo voorspelt IDC. Zij zijn in 2019 goed voor 80 miljard dollar van de totale uitgaven aan publieke clouddiensten. Het midden- en kleinbedrijf neemt dan wereldwijd circa 40 procent van de

cloud-uitgaven voor zijn rekening. In Europa, Amerika en Afrika zullen in 2019 de grootste afnemers van publieke clouddiensten te vinden zijn in de industriële sector, de bancaire sector en de zakelijke dienstverlening. In Azië neemt de telecommunicatie-industrie echter de koppositie in, aldus IDC.

Door Paul Teixeira

De opmars van publieke clouddiensten heeft ook al de nodige gevolgen gehad voor de software-industrie, aldus IDC. Diverse producenten hebben inmiddels al een verschuiving gezien in hun omzet, waarbij er een daling van de licentieverkoop en een hogere afzet van op cloudgebaseerde software zichtbaar is. Die ontwikkeling zal de komende jaren alleen maar verder doorzetten, stelt de marktonderzoeker.

11

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR Hans van Zonneveld, IT Strategy Consultant bij Winvision

‘Unified Communications is Iedereen die al langere tijd in deze branche meeloopt, zal de beloften van Unified Communications (UC) nog helder voor de geest hebben. Leveranciers schreeuwden eind vorig decennium van de daken dat zij dé oplossing boden voor de wirwar aan communicatiemiddelen. Maar de technologie snijdt nu pas hout.

Door Volkert Deen

“Er was inderdaad sprake van een enorme hype”, zegt Hans van Zonneveld, IT Strategy Consultant bij Winvision en verantwoordelijk voor de telecomactiviteiten gebundeld in Winvision Voice. “Bedrijven werden vijf tot zes jaar geleden gek gemaakt met de voordelen die het zou bieden.” De belofte van synergie en het naadloos overschakelen tussen verschillende communicatiemiddelen werd vanwege problemen met de technologie nooit ingelost. “Het frustrerende voor organisaties was dat het nooit in één keer werkte”, herinnert Van Zonneveld zich.

Inmiddels zijn we vele stappen verder. Unified Communications bestaat nog steeds, al hebben veel leveranciers gekozen voor een aangepaste strategie zonder het toch enigszins besmette ‘UC’ in de productnaam, waardoor de term langzaam naar de achtergrond verdwijnt. “Momenteel zijn de randvoorwaarden voor een UC-platform veel beter.

Waar het vroeger heel kostbaar was om aan alle punten op de checklist te voldoen, wordt daarin nu vaak standaard al voorzien. De ontwikkelingen zijn de voorbije jaren heel snel gegaan. Zo is de tooling nu een stuk laagdrempeliger en minder storingsgevoelig geworden.”

Skype for Business: ‘Veel meer dan VoIP alleen’ Vanuit Winvision wordt met Skype for Business in combinatie met Office 365 een product aangeboden dat zakelijke gebruikers via verschillende digitale kanalen laat communiceren en samenwerken. Sinds december vorig jaar wordt Skype ook als volwaardige cloud-PBX met on-premise PTSN-connectiviteit aangeboden.

Maar werkt het ook zoals Microsoft en zijn partner beogen? Van Zonneveld meent van wel. “Een groot deel van zakelijk Nederland belt nu al via de cloud.

Maar Skype for Business is geen hosted VoIP-oplossing.

Skype biedt veel meer dan alleen spraak. Wij bieden het nu al ongeveer vier jaar, eerder onder de vorige naam Lync, met succes bij bedrijven aan en de volgende stap is om deze functionaliteit nu ook via de cloud aan te bieden. Communicatie via de cloud blijft afhankelijk van een goed netwerk. Gelukkig zijn in Nederland veel breedbandvoorzieningen beschikbaar en neemt de kwaliteit en dekking van het 4G-netwerk ook snel toe.”

12

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR

jaren te vroeg geweest’ Van Zonneveld vertelt dat Winvision net een grote implementatie van Skype for Business bij de omroep VPRO achter de rug heeft en hierbij gebruik heeft kunnen maken van de specialistische kennis op telecomvlak, omdat ze de afgelopen jaren als ICT-bedrijf hebben geïnvesteerd in telecomspecialisten.

“Telecom en IT zijn van oudsher twee aparte werelden met hun eigen jargon en specifieke kennisgebieden.

We hebben deze specialismen samengebracht zodat we het complete scala van communicatiemiddelen en koppelingen beheersen.”

Laagdrempelige online vergaderingen Tot de voordelen die Skype for Business biedt, hoort naast geïntegreerde tekst-, mail- en voice-communicatie en beeldbellen in Full HD, ook de hagelnieuwe functionaliteit Meeting Broadcast. Hiermee kunnen online bijeenkomsten worden georganiseerd voor groepen tot 10.000 gebruikers en krijgt de organisator van deze webcast een aantal interessante regiefuncties.

“Het maakt het mogelijk om op een laagdrempelige manier een groot publiek te bereiken tegen lage kosten.”

Naast Skype Meeting Broadcast is uiteraard ook de mogelijkheid voor het opzetten van een videoconferentie nog steeds beschikbaar. Bovendien kunnen gebruikers via een lokaal nummer telefonisch inbellen waar zij zich ter wereld ook bevinden. “En het werkt gewoon met het vertrouwde Office 365 op alle platforms”, antwoordt Van Zonneveld op de vraag of bedrijven verplicht zijn een keuze te maken tussen bijvoorbeeld Windows, Android of iOS. “Sinds het product niet meer Lync wordt genoemd maar Skype for Business is gaan heten, hebben gebruikers vooral positief gereageerd op de veranderingen in de interface. Die is nu net zo eenvoudig als in het bekende gratis consumentenproduct.” De adoptiegraad onder gebruikers ligt daarmee relatief hoog ten opzichte van andere zakelijke softwareproducten.

De strategieconsultant merkt dat klanten kostenbesparingen realiseren door naar de zakelijk Skype-oplossing

te migreren. Volgens Van Zonneveld zijn er simpelweg minder IT’ers nodig. “Na een migratie verschuift de aandacht van de techniek naar functioneel beheer.

Het enige wat een IT-beheerder nog hoeft te doen is patchmanagement om daarmee koppelingen in de lucht te houden. De rest gebeurt goeddeels automatisch en in de cloud.”

De kostenbesparingen liggen niet alleen op het vlak van IT. Ook functioneel zijn er voordelen, omdat bijvoorbeeld de communicatie tussen medewerkers efficiënter verloopt en er minder reistijd nodig is voor een organisatie met meerdere vestigingen.

Bovendien zijn de mogelijkheden van het Skype for Businessplatform uitgebreid, zodat een aantal andere point solutions overbodig is geworden.

Skype dwingt tot herziening marketingfunctie De ‘yes!-factor’ die organisaties die op Skype draaien ervaren, wordt niet alleen ingegeven door kosten, maar nog meer door de nieuwe mogelijkheden (en daarmee businessmodellen) die ontstaan. “Marketing via de website kan voortaan met webpresence worden opgepikt. Waar je daar vroeger drie systemen voor nodig had, zijn die nu tot één geïntegreerd. Met Skype for Business creëer je daadwerkelijk omnichannel klantcontact.”

Van Zonneveld geeft toe dat meerkanaals werken niet uniek is voor het UC-product van Microsoft.

Concurrenten bieden soms vergelijkbare oplossingen.

“Maar de nadelen die ik daarbij ervaar is dat je sneller aanvullende onderdelen nodig hebt en dat er vaak voor inflexibel maatwerk gekozen wordt. Voor toekomstige bedrijfsgroei is dat dodelijk.” De grote meerwaarde van Skype for Business zit dan ook in de integratie met Office 365, en de mogelijkheid om zelfs een volledige bestaande telefooncentrale af te nemen via het Skype for Business cloudplatform (Cloud PBX). Samen bieden deze oplossingen een compleet online platform voor alle belangrijke kantoorprocessen en communicatie.

13

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR De Mobiele Werkplek

Omgaan met applicaties, data en devices In de nieuwe digitale onderneming staat de eindgebruiker centraal. Snelle en veilige toegang tot apps en data, op het apparaat dat je verkiest, waar en wanneer jij dat wilt: dat is de manier waarop organisaties het beste uit hun kostbare workforce halen.

Door Volkert Deen

IDC noemt het ‘het derde platform’; Gartner kiest voor een ‘Nexus of Forces’. Hoe je het ook noemen wilt, er is een nieuw IT-platform ontstaan dat rust op een drievoudige technische fundering: mobile computing, cloud services en social networking. Toepassingen (apps), diensten en informatie verplaatsen zich naar de cloud, samen met de identificatiestructuur die het voor werknemers mogelijk maakt overal op hun eigen apparaten op een veilige manier te werken. Citrix noemt dit de Mobiele Werkplek. In dit artikel delen we een aantal van de inzichten waarop deze visie is gebouwd.

Applicaties In de nieuwe wereld van IT duiken steeds meer nieuwe apparaten en applicaties op in de bedrijfsomgeving.

IT staat voor de uitdaging veilig en legaal gebruik te garanderen, maar er tegelijk voor te zorgen dat werknemers in dat landschap productiever zijn dan ooit.

Om dat te bereiken wordt de overgrote meerderheid van de nieuw ontwikkelde applicaties tegenwoordig al geschikt gemaakt voor gebruik via het web. Voor horizontale applicaties zoals CRM worden steeds vaker SaaS-oplossingen gebruikt. Branche-gebonden applicaties gaan dezelfde kant op. Maar er zijn meer applicatietrends die de aandacht vragen in de nieuwe digitale onderneming: Taakgeoriënteerde micro-apps - Smartphones en tablets zijn meer geschikt voor taakgeoriënteerde toepassingen. Succesvolle micro-apps concentreren zich op enkele belangrijke kerntaken uit vaak meerdere oudere applicaties tegelijk.

14

Sensorintegratie - Door de sensoren die in moderne apparaten zijn ingebouwd, worden nieuwe applicaties mogelijk die het werk makkelijker, maar ook veiliger kunnen maken.

Webdiensten - Waardevolle bedrijfsgegevens zaten vaak verstopt achter eigen API’s. Veel nieuwe taakgeoriënteerde apps halen hun data uit webdiensten, vaak uit meerdere tegelijk.

Besturingssystemen - In de nieuwe IT-wereld worden verschillende Windows-versies, iOS, Android, Linux en OS X door elkaar heen gebruikt. De uitdaging is specifieke taken op vele besturingssystemen mogelijk te maken in een herkenbare, vertrouwde omgeving.

Samenwerking - Een mobiele werkplek moet voorzien zijn van de applicaties en tools die mensen nodig hebben om samen te werken, te communiceren en bestanden te delen alsof ze allemaal op dezelfde plaats aanwezig zijn.

Netwerken en clouds - Applicaties worden niet meer simpelweg uitgeserveerd vanuit het locale datacenter of over het LAN. In plaats daarvan moeten applicaties kunnen draaien vanuit iedere cloud (public, private of hybride) en over elk type netwerk (LAN, WAN, 3G/4G et cetera).

De ontwikkeling van taakgeoriënteerde micro-apps betekent nieuwe programmeertalen, frameworks, ontwikkelomgevingen. Waar enterprise-applicaties traditioneel werden ontwikkeld volgens enorme specificatielijsten – met als doel exact dezelfde ervaring te bieden aan iedere gebruiker, ongeacht zijn of haar rol – zijn nieuwe applicaties veel meer procesgericht.

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR

De watervalmethode maakt plaats voor een veel flexibeler (agile) framework met een korte, kleine cyclus, waarin maatwerk wordt verricht voor hele specifieke taken en rollen binnen de organisatie.

Data en devices De hoeveelheid gegevens die we genereren verdubbelt iedere 18 maanden. Om effectief met al die content om te gaan, moet informatie in een bedrijfsomgeving aan vier regels voldoen: 1. Informatie moet overal vandaan kunnen komen: uit de cloud, vanaf eigen servers, vanuit laptops en desktops tot mobiele apparaten.

2. Informatie moet overal waar het nodig is beschikbaar zijn: op elk apparaat dat op dat moment gebruikt wordt, gesynchroniseerd met de cloud en gecached op het apparaat zelf.

3. Informatie moet probleemloos toegankelijk zijn via algemene diensten zoals zoekmachines.

4. Informatie moet beveiligd worden door middel van encryptie en beleidsregels.

Het aantal verschillende apparaten dat gebruikt wordt groeit zo sterk, dat voor de beveiliging van bedrijfsgegevens niet meer vertrouwd kan worden op beveiliging van het apparaat alleen. De mobiele werkplek vraagt minstens zoveel aandacht voor beveiliging van applicaties en informatie, zowel onderweg in gebruik, als in opslag.

Er zijn grofweg twee manieren om de voor- en nadelen van het groeiende aantal mobiele apparaten te managen: Mobile Device Management - MDM regelt een aantal belangrijke zaken, zoals registratie van de apparaten, audits, geautomatiseerde software-updates en -installaties, configuratietaken en de ultieme noodoplossing om het apparaat op afstand te kunnen wissen. IT kan MDM losjes inzetten of het gebruiken om een apparaat in een houdgreep te nemen. Een goede MDM-oplossing maakt beide opties mogelijk.

Mobile Application Management - Los van MDM kan het nodig zijn individuele applicaties apart te reguleren.

Een vertrouwde bedrijfsapplicatie krijgt bijvoorbeeld

toegang tot het intranet, maar een consumentenapp niet. De realiteit is simpelweg dat, ongeacht het gevoerde BYOD-beleid, gebruikers zelf bepalen welke software ze op hun apparaten zullen installeren. Het is aan IT het bereik van die apps te controleren.

Het is duidelijk dat er voorlopig meer en meer nieuwe apparaten op de markt en het bedrijfsnetwerk zullen verschijnen. Dankzij de opkomst van het ‘Internet of Things’ en draagbare technologie zullen apparaten bovendien steeds vaker onderling gaan communiceren, waarbij meerdere slimme apparaten er samen voor zorgen dat wij onze taken zo effectief mogelijk kunnen uitvoeren. En al die ontwikkelingen zullen ook weer hun eigen platforms meebrengen, zoals de SDK’s voor Google Glass of de Pebble smartwatch.

Aan IT de schone taak om over al die mobiele apparaten een consistente, gebruiksvriendelijke omgeving aan te bieden. Zelfs de tiende generatie Siri of Google Glass zal waarschijnlijk niet het einde betekenen van PowerPoint of Excel. Wat wel waarschijnlijk is, en waar je maar het beste alvast op kunt voorsorteren, is dat er nieuwe mogelijkheden in het verschiet liggen waar we op dit moment alleen nog maar van kunnen dromen.

15

OVERAL EN ALTIJD BEREIKBAAR

3CX Phone System Hosted PBX biedt flexibiliteit Een werkplek in de cloud is niet compleet zonder een zakelijk communicatiesysteem dat op hetzelfde principe van flexibiliteit werkt. Want het is goed dat gebruikers overal en altijd met documenten aan de slag kunnen, maar dat moet ook voor de communicatie gelden: of het nou het ‘klassieke’ telefoneren is of videovergaderingen betreft. Leverancier 3CX levert een dergelijk communicatiesysteem: de 3CX Phone System PBX. In zowel een ‘Hosted’als een ‘On Premise’-versie.

Door Joost Biederman

Communicatieoplossingen die op IP zijn gebaseerd, zoals de 3CX Phone System PBX, bieden organisaties de nodige voordelen. Allereerst is er de hogere flexibiliteit.

Zijn er meer of minder gebruikers tijdens een piekof dalperiode binnen een bedrijf? Dan is het slechts een kwestie van enkele muisklikken om extra of juist minder medewerkers te voorzien van een telefoonaansluiting. Die flexibiliteit is ook terug te vinden in de beschikbaarheid: het maakt niet meer uit waar een medewerker zich bevindt of met welk apparaat hij of zij communiceert. In alle gevallen kan er gebruik worden gemaakt van de ‘cloud telefooncentrale’. 3CX doet daar een schepje bovenop door bovendien software te leveren voor smartphones, tablet computers, Macintoshes en Windows-systemen waardoor de gebruiker bijvoorbeeld overal via zijn of haar eigen in- en externe telefoonnummer te bereiken is.

Aanzienlijk goedkoper Een ander voordeel van IP-telefonie met de bijbehorende ‘soft-PBX’, is het feit dat er geen investeringen meer hoeven te worden gedaan in kostbare telefooncentrales, dure videoconferencingsystemen en langlopende onderhouds- en beheercontracten. Door communicatiediensten vanuit de cloud (de 3CX Phone System Hosted PBX) of ‘on premise’ via de eigen netwerkserver te betrekken, vervallen al die uitgaven. Ook de onderlinge communicatie tussen bedrijfsvestigingen verloopt aanzienlijk goedkoper als er gebruik wordt gemaakt van de 3CX SIP trunks.

Los van de financiële pluspunten van IP-gebaseerde communicatieoplossingen zoals de 3CX Phone System

16

PBX, is er nog het niet onbelangrijke voordeel dat elke organisatie – ongeacht de omvang – gebruik kan maken van functionaliteit die voorheen alleen aan multinationals of andere grote ondernemingen voorbehouden was. Denk aan videoconferencing, contact center functionaliteit, digitale receptioniste, geïntegreerde tekst messaging- en chatmogelijkheden en universele voicemailboxen. Ook speelt het gebruiksgemak een belangrijke rol: want veel functionaliteit zonder dat het makkelijk te gebruiken is, schiet aan zijn doel voorbij. De 3CX Phone System PBX onderscheidt zich door zijn intuïtieve userinterface ook op dat gebied op positieve wijze.

‘Eigen PBX in de cloud of op de server’ Nick Galea, CEO 3CX: “Wij zorgen niet alleen voor een cloudoplossing waarmee unified communications binnen handbereik komt van elke type organisatie, maar wij bieden daarbij ook nog de zekerheid dat elke afnemer van de 3CX Phone System Hosted PBX-oplossing zijn eigen cloudsysteem heeft. Bij andere aanbieders zie je vaak dat de hosted-software moet worden gedeeld met een aantal andere klanten.

Dat is bij ons niet het geval: iedereen heeft zijn eigen ‘PBX in de cloud’. Daarbij is het ook mogelijk om het in een private of een public cloudomgeving te hebben.

Organisaties die de communicatie het liefst via de eigen netwerkserver willen laten verlopen, kunnen ook voor onze ‘on premise’-oplossing opteren. En als de klant wil overstappen tussen bijvoorbeeld on premise naar één van onze cloudmogelijkheden, dan kan dat ook. Die keuzevrijheid bieden wij, samen met onze partners, als één van de weinige marktpartijen.”

TRENDS

HP zet visie mobiele werkplek om in hardware ICT-concern Hewlett-Packard waagt de stap in de markt van smartphones met een toestel dat op het besturingssysteem Windows versie 10 van Microsoft draait. Het apparaat, de Elite x3, moet echter verder gaan dan de ‘reguliere’ smartphone, zo stelt de fabrikant. “Door zijn specificaties en ingebouwde technologie kan het goed dienst doen als mobiele werkplek”, aldus HP Inc. Nederland woordvoerder Herbert Wormgoor. Het apparaat moet ‘nog voor de zomer’ dit jaar beschikbaar komen. Een adviesverkoopprijs is nog niet bekend gemaakt.

De 195 gram wegende HP Elite x3 wordt gekenmerkt door zijn 6-inch grote AMOLED-aanraakscherm met een resolutie van 2560x1440 pixels. Verder heeft HP zijn eerste smartphone uitgerust met een quadcore processor van fabrikant Qualcomm (Snapdragon 820, klokfrequentie 2,15GHz) en 4GB werkgeheugen.

Standaard heeft het apparaat 64GB opslaggeheugen aan boord. Volgens HP is de opslagcapaciteit door middel van microSD-kaartjes tot maximaal 2 Terabyte uit te breiden. De overige specificaties: water- en stofdicht (IP67-standaard), 16-megapixelcamera (achterzijde), Bang & Olufsen luidsprekers (voorkant), ‘noise cancelling’ microfoons, biometrische toegangsbeveiliging (zowel iris- als vingerafdrukscanner), 4150 mAh-accu en een USB 3.0 type-C aansluiting.

HP zet als één van de weinige hardwarefabrikanten in op een smartphone voorzien van Windows 10. Het is echter de Continuum-functionaliteit van het bewuste besturingssysteem dat de Elite x3 moet laten ‘dubbelen’

als mobiele werkplek. Met Windows Continuum zijn smartphones te gebruiken als ‘volwaardig’ Windows 10-werkstation, compleet met ondersteuning voor een toetsenbord, een los scherm en een muis. “Wij hebben daar in onze Elite x3 nog virtualisatietechnologie aan toegevoegd, waardoor ook standaard Windows-applicaties zijn te draaien. Iets dat bij andere Windows 10-smartphones niet mogelijk is”, aldus HP Inc. woordvoerder Herbert Wormgoor.

Door Paul Teixeira

De fabrikant heeft voor het gebruik als mobiele werkplek van de Elite x3 nog twee accessoires aangekondigd. Allereerst is er een docking station, met in totaal drie USB-aansluitingen (twee type-A en één type-C) plus een ethernet-poort, waar de smartphone in kan worden ‘geklikt’. Een tweede accessoire is de ‘Mobile Extender’ gedoopt. Het apparaat ziet er uit als een normale laptop (inclusief 12,5-inch beeldscherm en een normaal toetsenbord), maar is in feite een verlengstuk van de Elite x3.

17

TRENDS

T-Mobile levert extra cybersecuritydienst vanuit het netwerk De laatste tijd zijn er veel ‘phishingmails’ in omloop waardoor consumenten en zakelijke gebruikers steeds ongeruster worden of het dataverkeer wel veilig is, aldus operator T-Mobile Nederland. Het is de aanleiding geweest voor de ontwikkeling van een nieuwe dienst: ‘Extra Veilig Online’.

Door Paul Teixeira

Volgens de operator moet de kersverse dienst T-Mobile abonnees ‘veiliger online laten zijn met hun smartphone of tablet computer’. De software controleert automatisch het mobiele dataverkeer op het T-Mobilenetwerk op onveilig dataverkeer. Extra Veilig Online detecteert ook als apps onveilig dataverkeer veroorzaken. Zo zorgt het er tevens voor dat de gebruiker een melding krijgt als een website als onveilig wordt herkend.

T-Mobile: “Risico’s voorkomen in plaats van ze te bestrijden, dát is de kracht van Extra Veilig Online.

Extra Veilig Online beschermt tegen onveilige websites en kwaadwillende software door onveilig dataverkeer van websites en apps te blokkeren zodra de dreiging is gesignaleerd. Dit gebeurt nog vóórdat de klant daarmee in aanraking komt. Het is een vorm van antivirussoftware, maar dan in het mobiele netwerk. Extra Veilig Online checkt continu het internetverkeer. Vindt Extra Veilig Online internetverkeer dat onveilig is? Dan krijg je een melding. Je bepaalt vervolgens zelf of je stopt of toch doorgaat.”

Hetzelfde geldt voor het downloaden van apps uit de App Store of Google Play. Zodra er door T-Mobile

18

Extra Veilig Online wordt geconstateerd dat er iets mis met de bewuste app is en dat het onveilig dataverkeer initieert, krijgt de gebruiker vooraf een melding.

“Het is een proactieve benadering”, erkent T-Mobile desgevraagd. “Het draagt bij tot een grotere bewustwording bij de individuele gebruiker: als je dit als ICT-afdeling aan jouw gebruikers aanbiedt, dan zorg je ervoor dat zij bewuster online gaan mobiel internetten.

Want veel gebruikers zijn op dat gebied nog redelijk onbevangen. Wij maken wel een kanttekening: zelfs met onze Extra Veilig Online-dienst is er geen garantie te geven op 100 procent beveiliging. De cybercriminelen zitten immers niet stil: zij zijn letterlijk dag en nacht bezig met het ontwikkelen van malware en andere kwaadaardige software. Ook is het zo dat Extra Veilig Online alleen werkt als het dataverkeer daadwerkelijk via ons eigen netwerk verloopt: als een klant via een wifi-verbinding een onveilige website bezoekt of een malware app downloadt, dan omzeilt hij of zij daarmee onze beveiligingsmaatregelen aangezien die in ons netwerk zelf zitten.”

Gebruikers bewust maken Extra Veilig Online is een aanvullende dienst, beschikbaar voor alle abonnementen en niet afhankelijk van het soort smartphone of tablet. Er wordt onderscheid gemaakt tussen een flexibele en een vaste bundel. De flexibele bundel kost 1,99 euro per maand en is maandelijks opzegbaar. De vaste bundel loopt gedurende het contract (12 of 24 maanden) en kost 1,49 euro per maand. “Het is met name bedoeld voor consumenten en organisaties in het midden- en kleinbedrijf. Maar ook de grotere ondernemingen kunnen het toepassen als eerste ‘beveiligingsmaatregel’.

TRENDS

‘Risico’s voorkomen in plaats van ze te bestrijden, dát is de kracht van Extra Veilig Online’

19

TRENDS

Al zie je dat dat soort organisaties ook opteren voor onze Enterprise Mobility Services. Dat zijn securitydiensten die wij in samenwerking met onze moedermaatschappij Deutsche Telekom aanbieden, waarbij er onder andere veel meer mogelijkheden voor het monitoren van de devices worden aangeboden.

Wij hebben overigens gemerkt dat de zogenoemde onderkant van de zakelijke markt blij is met Extra Veilig Online. Het biedt hen al een eerste beveiliging en maakt medewerkers bewust van de gevaren die zij lopen als zij met hun mobiel het internet op gaan.”

Mobiele malware tiert welig Helaas zijn er bijna dagelijks voorbeelden in de praktijk te zien van ‘mobiele cyber criminaliteit’ waartegen een beveiligingsmaatregel zoals T-Mobile’s Extra Veilig Online al zou kunnen helpen. Zo heeft de Russische securityexpert Kaspersky Labs Anti-Malware Research Team onlangs één van de gevaarlijkste Android-bankierentrojans ooit gedetecteerd: de zogenoemde Acecard. De malware is in staat om gebruikers van bijna 50 verschillende online financiële applicaties en diensten aan te vallen en kan bovendien de beveiligingsmaatregelen van de Google Play Store omzeilen.

Tijdens het derde kwartaal van 2015 ontdekte Kaspersky Lab een ongewone toename van het aantal mobiel-bankierenaanvallen in Australië. Dit zag er verdacht uit en al snel werd ontdekt dat de belangrijkste reden voor deze stijging toe te schrijven was aan een enkele bankierentrojan: de Acecard.

De Acecard-trojanfamilie maakt gebruik van vrijwel alle momenteel beschikbare malwarefunctionaliteiten: van de diefstal van tekst- en spraakberichten van banken, tot overlays op officiële app-vensters met valse berichten die de officiële inlogpagina simuleren in een poging om persoonlijke informatie en accountgegevens te stelen. De meest recente versies van de Acecard-familie kunnen de client-toepassingen van zo’n 30 bank- en betaalsystemen aanvallen. Aangezien deze trojans op commando een overlay kunnen plaatsen op een applicatie, kan het totale aantal aangevallen financiële toepassingen veel hoger zijn.

Behalve bij bankierapps kan Acecard bij de volgende toepassingen een overlay met phishing-vensters plaatsen: • Chatdiensten: WhatsApp, Viber, Instagram, Skype; • Sociale netwerken: Facebook, Twitter, VKontakte, Odnoklassniki; • De Gmail-client; • De PayPal mobiele app; • Google Play en Google Music-toepassingen.

De malware werd voor het eerst ontdekt in februari 2014, maar vertoonde geruime tijd vrijwel geen tekenen van kwaadaardige activiteiten. Dit alles veranderde in 2015, toen onderzoekers van Kaspersky Lab een piek ontdekten in het aantal aanvallen: in de periode mei-december 2015 werden meer dan 6.000 gebruikers aangevallen door deze trojan. De meesten van hen waren woonachtig in Rusland, Australië, Duitsland, Oostenrijk en Frankrijk. Gedurende de twee jaar van observatie waren Kaspersky Lab-onderzoekers getuige van de actieve ontwikkeling van de trojan. Ze registreerden meer dan tien nieuwe versies van de malware, elk met een veel langere lijst van kwaadaardige functies dan de vorige.

Mobiele apparaten werden meestal besmet na het downloaden van een kwaadaardige toepassing die zich voordeed als een legitieme. Acecard-versies worden meestal verspreid als Flash Player of PornoVideo, hoewel soms ook andere namen worden gebruikt in een poging om zich voor te doen als nuttige en populaire software.

20

TRENDS Telecomindustrie op zoek naar nieuwe omzetkansen

Franse operator start ‘mobiele bank’ Begin 2017 wil de Franse operator Orange een eigen bank ‘up and running’ hebben. De ‘Orange Bank’ zal geen aparte fysieke kantoren hebben, zo stelt het bedrijf: alle klant-interacties en -transacties worden via de smartphone of tabletcomputer afgehandeld. “Het wordt een Mobile Only Bank”, aldus de operator in een officieel bericht. De Orange Bank zal in de Franse thuismarkt starten, maar moet in de loop van 2017 ook in andere landen actief worden.

Door Paul Teixeira Fotografie Paul Teixeira

Voor de benodigde bancaire expertise wil operator Orange een beroep doen op de kennis en ervaring van de Franse financiële dienstverlener Groupama.

De operator zegt in gesprek te zijn met het concern om een belang van 65 procent te nemen in diens bancaire tak. Een dergelijk deal levert Orange niet alleen de noodzakelijke banklicentie van de Franse Centrale Bank op, de operator kan dan ook bogen op een netwerk van bankvestigingen verspreid over heel Frankrijk plus online-bankierenfaciliteiten. Orange wil via zijn op te richten financiële dienstverleningstak reguliere bancaire producten aanbieden: van betaal- en spaarrekeningen tot leningen en verzekeringen.

De Franse operator is overigens al langer actief op het gebied van financiële dienstverlening. Volgens het bedrijf is zijn in 2008 geïntroduceerde financiële mobiele dienstverlening (‘Orange Money’) inmiddels goed voor een kleine 50 miljoen euro omzet en een maandelijks geldverkeer van 500 miljoen euro.

Tot dusver is Orange Money actief in Afrika en het Midden-Oosten. In de nabije toekomst moet echter ook West-Europa worden bediend. Het is niet bekend of Orange Money een integraal onderdeel zal worden van de Orange Bank.

“Wij zijn van plan om Orange Money in 2018 naar een omzet van 200 miljoen euro te krijgen”, stelt Ramon

21

TRENDS

Fernandez, adjunct-directeur bij operator Orange.

Hij wil dat onder andere bewerkstelligen door dit jaar de betaaldienst in Frankrijk te introduceren.

Hierdoor kunnen Franse abonnees via hun smartphone geld overmaken naar landen in Afrika en het Midden-Oosten. In deze twee regio’s is Orange Money vanaf 2008 al actief met inmiddels circa veertien miljoen klanten in dertien landen. Volgens Fernandez is door de introductie van de mobiele betaaldienst de gemiddelde omzet per klant (ook bekend als ‘ARPU’) met gemiddeld 1,80 euro gestegen. “Dat is een substantiële verhoging als je in aanmerking neemt dat de ARPU in Afrika en het Midden-Oosten tussen de twee en vijf euro ligt”, aldus de Orange-topman.

Tele2 Nederland: ‘Wij zien voorlopig nog genoeg omzetkansen door de transitie van mobiele belminuten naar mobiele data. De zogenoemde ‘over the top’activiteiten laten wij aan derden’

Orange Money-klanten betalen een bedrag per transactie, legt Fernandez uit: “Dat bedrag ligt lager dan bij traditionele aanbieders, zoals Western Union.

Voor ons betekent het niet alleen een additionele omzetstroom, het verhoogt ook de klantenbinding. Wij zien een geringer verloop in ons klantenbestand door de introductie van Orange Money.” De dienst is tot dusver alleen onderling te gebruiken door de respectievelijke abonnees. Volgens Fernandez moet dat echter in de toekomst gaan veranderen. “Wij hebben daarvoor al een intentieverklaring getekend met andere operators, zoals Bharti Airtel en Vodafone. Het zal wel wat tijd in beslag nemen voordat er inderdaad interoperabiliteit op het gebied van financiële transacties mogelijk is tussen de verschillende operators, maar het begin is er in ieder geval.”

22

zetten. In 2000 heeft KPN daarvoor samen met ABN Amro de joint venture ‘Money Planet’ opgezet, een online bank die in Nederland, Duitsland en België actief zou moeten worden. Het duo had hiervoor destijds een tweejarige investering van maximaal 440 miljoen gulden (omgerekend 199,66 miljoen euro) begroot. Toentertijd was de markt voor online financiële transacties in deze drie landen circa 42 miljard gulden groot. De joint venture was echter geen lang leven beschoren: in 2001 trok ABN Amro de stekker uit de samenwerking. Naar verluidt, waren er zowel technische problemen als onderlinge onenigheid over de te volgen strategie. Ook ontbraken er bij KPN, na het uit elkaar spatten van de dotcombubbel, de financiële middelen om de beoogde investeringen te plegen. In 2002 heeft de ING bank nog samen met KPN getracht Money Planet nieuw leven in te blazen, waarbij het te leveren dienstenpakket uit beleggingsproducten, hypotheken, leningen en verzekeringen bestond. Deze poging stierf echter eveneens een stille dood. Anno 2016 is de site moneyplanet.nl niet meer actief. Het domein is nog immer eigendom van de operator, blijkens het register van Stichting Internet Domeinregistratie Nederland (SIDN): KPN Internet te Amersfoort.

De operator zoekt het nu met name in samenwerkingen met financiële instellingen. Zo heeft het onlangs aangekondigd dat zijn klanten met een Rabobankrekening contactloos mobiel kunnen gaan betalen. Daar zijn echter een paar voorwaarden aan verbonden. Zo moeten de bewuste klanten al de beschikking hebben over de Rabobank Walletdienst.

Verder moet de smartphone voorzien worden van een speciale KPN-Near Field Communications simkaart, waarop de gegevens van de Rabo-betaalpas worden opgeslagen. Wie een dergelijke simkaart bij KPN wil bestellen, moet er wel rekening houden dat het vooralsnog alleen smartphones met het Android-besturingssysteem (vanaf versie 4.4) werkt.

KPN

Tele2, T-Mobile en Vodafone

In Nederland heeft operator KPN in het verleden al pogingen gewaagd om, in samenwerking met een bank, online financiële dienstverlening in de markt te

Bij Tele2 Nederland wordt vooralsnog geen brood gezien in bancaire activiteiten, weet woordvoerder Jan-Willem te Gussinklo. “Wij zien voorlopig nog

TRENDS

genoeg omzetkansen door de transitie van mobiele belminuten naar mobiele data. De zogenoemde ‘over the top’-activiteiten (diensten en producten die gebruik maken van connectiviteit, red.) laten wij aan derden.

Als je kijkt naar wat wij aan branchevreemde activiteiten ontplooien, dan beperkt zich dat nu tot de manier waarop wij machine-to-machinediensten invullen.

Wij hebben daarin een ecosysteem van partners voor opgezet met daaraan gekoppeld nieuwe verdienmodellen, waarbij wij niet alleen de connectiviteit leveren maar soms ook als deelnemende ondernemer optreden.”

“Wij hebben geen kennis genomen van de annoncering van Orange”, aldus een woordvoerder van operator T-Mobile Nederland, “Ik kan wel zeggen dat T-Mobile op dit moment geen plannen in die richting koestert.

De wereld verandert echter heel snel, over een aantal maanden kan het zomaar anders zijn.”

Vodafone heeft in Nederland geen banklicentie, laat een woordvoerder van de operator desgevraagd weten. Wel heeft het bedrijf in Nederland een

betaaldienst, SmartPass, waarvoor het samenwerkt met Wirecard, een Duitse specialist op het gebied van financiële transacties. “In sommige landen bieden wij ‘m-pesa’ aan, een financiële dienst gericht op mobiele telefoongebruikers. In India en Mozambique (Vodacom) hebben we daarvoor een banklicentie. Voor Mozambique geldt dat het op papier een banklicentie is, maar we kunnen er alleen m-pesa mee aanbieden en geen andere financiële diensten. Over de aankondiging van Orange kan ik alleen in algemene zin zeggen dat we die ontwikkelingen met interesse volgen.”

Fabrikanten Het mobiele betalingsverkeer is ook voor andere partijen dan banken en operators aantrekkelijk genoeg.

Zo is internetconcern Alphabet, de holding waaronder de zoekmachine Google valt, al enige tijd actief met een eigen ‘mobiele portemonnee’: Android Pay, de opvolger van het nimmer succesvolle Google Wallet. Het bedrijf kiest hierbij niet voor een eigen bancaire licentie met de bijbehorende financiële diensten en producten, maar maakt gebruik van bestaande financiële instellingen. De app faciliteert betalingen via de zogenoemde

23

TRENDS

‘Near Field Communications’-standaard voor draadloze gegevensoverdracht op korte afstand. Er zijn echter wel de nodige randvoorwaarden aan verbonden.

Allereerst moet de gebruikte Androidsmartphone dergelijke technologie aan boord hebben. Ook dient de betalingsterminal in de winkel NFC te ondersteunen. En ten slotte moet de bewuste retailer ook afspraken hebben gemaakt met zowel Alphabet/Google als de financiële instellingen (banken en creditcardmaatschappijen) die door Android Pay worden ondersteund. Volgens Alphabet wordt de betalingsapp op dit moment door circa één miljoen winkels in de Verenigde Staten geaccepteerd. De internetgigant mikt tevens op online aanbieders: zij kunnen ondersteuning voor Android Pay in hun apps inbouwen.

De technologie en zelfs de financiële sector zijn er klaar voor, maar de overheid moet nog met bijpassende wet- en regelgeving komen

Android Pay staat niet op zichzelf. Ook de Zuid-Koreaanse fabrikant Samsung heeft in 2015 een eigen betalingsapp op de markt gebracht: Samsung Pay. De app en de bijbehorende dienstverlening is inmiddels zowel in de Koreaanse thuismarkt als in de Verenigde Staten actief. Samsung Pay werkt op vergelijkbare wijze als Android Pay, met één belangrijk verschil: het is nog niet beschikbaar voor webshops of andere online dienstverleners. Een andere belangrijke speler in de smartphonemarkt, Apple, heeft in 2014 zijn eigen mobiele portemonnee aangekondigd. Het lijkt alsof creativiteit de marketingafdelingen van de drie grote partijen in smartphoneland opgedroogd is, want ook Apple’s product heet ‘Pay’. Apple Pay werkt, net als de concurrentie, met NFC-technologie voor het daadwerkelijk ontvangen en versturen van financiële transactie-informatie. De app wordt inmiddels ook ondersteund in de pinautomaten van enkele Amerikaanse banken (Wells Fargo en Bank of America), waardoor gebruikers contactloos en zonder

24

pincode-invoer geld kunnen opnemen. Het verdienmodel van de fabrikant wijkt af van de concurrentie: het vraagt 0,15 procent van elke creditcardtransactie en 0,5 procent van elke betaling die via een bankkaart verloopt.

Zoals altijd, is het gebruik van Apple Pay voorbehouden aan gebruikers van Appleproducten, in dit geval een iPhone of een Apple Watch. Apple is, net als Alphabet/Google, vooralsnog alleen in de Verenigde Staten actief in de weer met zijn paydienst, hoewel in Nederland de ING Bank zich eind 2015 via Twitter heeft laten ontvallen dat het met ondersteuning van de Appleportemonnee gaat komen. Andere Nederlandse banken, zoals de ABN Amro, zijn er minder duidelijk over. Zij willen slechts kwijt dat zij ‘alle ontwikkelingen op het gebied van mobiele betalingen nauwlettend en met interesse’ volgen.

Beren op de weg Naast de diverse voordelen van mobiele banken en mobiel (al dan niet contactloos) betalingsverkeer, zijn er ook beren op de weg. Het grootste exemplaar heet ‘veiligheid’. Tot dusver hebben cybercriminelen hun pijlen met name gericht op het betalingsverkeer via het ‘gewone’ internet. Naar verwachting is mobiel bankieren het volgende doelwit, zeker naarmate het in populariteit toeneemt. Daarbij wordt zowel de hard- als de software van smartphones als kwetsbaar beschouwd.

Zelfs de Europese Bank heeft daar al enige tijd geleden op gewezen: in 2013 kwam het met aanbevelingen voor de veiligheid van mobiel betalingsverkeer via onder andere NFC en bluetooth (‘Recommendations for the security of mobile payments’).

Ook de regulering is een belangrijke hobbel die nog in diverse landen moet worden genomen. De technologie en zelfs de financiële sector zijn er klaar voor, maar de overheid moet nog met bijpassende wet- en regelgeving komen. In de Europese Unie is daar een grote rol voor de Europese Commissie weggelegd. De EC heeft begin mei 2012 al een conferentie belegd met als thema ‘de noodzaak te komen tot een geïntegreerde Europese markt voor elektronische betalingen’. Tijdens de bewuste bijeenkomst kwam ook het mobiele bankieren en betalen via smartphones aan de orde. Twee jaar

TRENDS

daarna, medio november 2014, kwam het onderwerp wederom aan de orde tijdens een EC-bijeenkomst in Brussel. Zonder dat daar overigens daadwerkelijke maatregelen uit zijn voortgekomen. Vooralsnog lijkt de Europese Commissie nog te worstelen met de vraag hoe de Europese én de nationale regel- en wetgeving moeten worden aangepast aan de ontwikkelingen op het gebied van mobiel bankieren.

Mondiale markt De omvang van de – potentiële – markt voor mobiele betalingen zal bij de beslissing van Orange sterk hebben meegespeeld. Alleen al in Nederland is de populariteit van mobielbankieren-apps sterk stijgende. Volgens marktonderzoeksbureau Telecompaper was er hier eind 2015 op één van de zes smartphones een dergelijk programma geïnstalleerd. In totaal ging het om twee miljoen mobielbankieren-apps. De marktonderzoeker concludeerde in hetzelfde rapport dat de bewuste apps ook steeds meer daadwerkelijk worden gebruikt: tien dagen per maand. In 2014 was dat nog acht dagen per maand.

Volgens de Britse marktonderzoeker Juniper Research zal het aantal gebruikers van mobiele

betalingsoplossingen de komende jaren wereldwijd stevig stijgen. Eind 2015 waren er nog 800 miljoen mensen in de weer met hun mobiele telefoon en financiële transacties, aldus Juniper Research. In 2019 moet dat aantal op 1,75 miljard uit gaan komen. De onderzoekers wijten de verwachte groei-explosie aan de populariteit van dergelijke oplossingen in de zogenoemde ‘opkomende markten’, waar banken over een minder groot kantorennetwerk beschikken. Daar

De omvang van de – potentiële – markt voor mobiele betalingen zal bij de beslissing van Orange sterk hebben meegespeeld

biedt het mobiele draadloze bancaire verkeer uitkomst, aldus Juniper. Wel ziet het marktonderzoeksbureau een tweedeling verschijnen: in de ‘ontwikkelde landen’ zijn het met name de aloude banken die de markt voor mobiel betalingsverkeer domineren, terwijl in de opkomende landen de telecomaanbieders een grotere marktpositie gaan innemen.

25

TRENDS China wordt grootste lte-markt in de wereld

150 miljoen 5G-abonnementen in 2021 In 2021 zullen er maar liefst 150 miljoen 5G-abonnementen zijn. Dat verwacht althans leverancier van communicatietechnologie en -diensten Ericsson. Het Zweedse bedrijf denkt dat Zuid-Korea, Japan, China en de Verenigde Staten een leidende rol zullen gaan spelen bij de adoptie van de eerste en snelste 5G-abonnementen. 5G maakt het mogelijk om nieuwe typen apparaten aan te sluiten, waardoor er ook nieuwe gebruikersmogelijkheden ontstaan met betrekking tot The Internet of Things (IoT).

Door Marco Mekenkamp

Ericsson doet de voorspellingen in het Ericsson Mobility Report, dat in november verschenen is. Het rapport laat verder een significante toename in mobiele videoconsumptie zien. In Noord-Amerika en Europa gaat dit verkeer al zes keer hoger uitvallen over de periode 2015-2021. Het dataverkeer in Noord-Amerika

gaat per actieve smartphone groeien van 3,8 naar 22GB per maand in 2021; in West-Europa verwacht Ericsson een groei van 2 naar 18GB per maand. Een duidelijke aanjager van het groeiende dataverkeer is dat er wereldwijd twintig nieuwe mobiele breedbandabonnementen per seconde worden afgesloten. Er zijn nu al evenveel mobiele abonnementen als mensen op aarde. In 2016 bereiken we de grens van vier miljard smartphone-abonnementen.

Rima Qureshi, Senior Vice President en Chief Strategy Officer, bij Ericsson, zegt: “5G gaat over meer dan alleen snellere mobiele diensten. Het maakt nieuwe use cases met betrekking tot The Internet of Things mogelijk. Zo heeft Ericsson een prototype testbed gebouwd om 5G-netwerkfuncties en data-analyses toe te passen op het openbaar vervoer, waardoor die brandstof kunnen besparen, files vermijden en een lagere impact hebben op het milieu. Ict-transformatie wordt nog meer gemeengoed wanneer 5G zich ontwikkelt van visie naar werkelijkheid in de komende jaren.�

Video Video domineert het dataverkeer. Het wereldwijde mobiele dataverkeer zal naar verwachting vertienvoudigen, in de periode van 2015 tot 2021, en video is naar

26

TRENDS

verwachting goed voor zeventig procent van het totale mobiele verkeer in 2021. Op veel netwerken is YouTube goed voor maximaal zeventig procent van al het videoverkeer, terwijl het aandeel van Netflix kan oplopen tot twintig procent in de markten waar dit beschikbaar is.

Grootste lte-markt

China haalt de VS in als ’s werelds grootste

lte-markt: Tegen het einde van 2015 heeft China 350 miljoen lte-abonnementen, denkt Ericsson.

Dat is bijna 35 procent van alle lte-abonnementen wereldwijd. Het Aziatische land heeft naar

verwachting 1,2 miljard lte-abonnementen in 2021.

Afrika wordt ook steeds meer een ‘connected’

continent: vijf jaar geleden (2010) waren er 500

miljoen mobiele abonnementen in Afrika, maar tegen het einde van 2015 is dit aantal verdubbeld tot één

miljard. De toegenomen connectiviteit verbetert het

vooruitzicht van financiële inclusie voor de zeventig procent van de bevolking die geen bankrekening

heeft, doordat mobiele gelddiensten vorm beginnen te

Wereldwijd worden er twintig nieuwe mobiele breedbandabonnementen per seconde afgesloten

krijgen.

Verminderen uitstoot

Ict ondersteunt de ‘low-carbon’-economie, zo

constateert Ericsson. Ict maakt het mogelijk het

energieverbruik en de uitstoot van broeikasgassen

in alle industriële sectoren te verminderen. De totale reductie van de uitstoot kan oplopen tot ongeveer vijftien procent van de wereldwijde uitstoot van

broeikasgassen in 2030, meer dan de huidige ‘carbon footprint’ van de VS en de EU samen.

Trends

Nieuw in het rapport is de Mobile Business Trendsappendix. De appendix schetst acht trends die laten

zien hoe mobiele operators succesvol gebruik maken van verschillende manieren om geld te verdienen

aan de explosieve groei van het dataverbruik en de toenemende vraag naar mobiele diensten.

27

TRENDS Infrastructuur gerelateerde diensten bijzonder in trek

Vodafone en Ziggo gaan samen De kogel is door de kerk: operator Vodafone en kabelaar Liberty Global, de eigenaar van kabelexploitant Ziggo, hebben aangekondigd dat zij in Nederland een joint-venture opzetten. Beide ondernemingen krijgen een gelijk aandeel in het nieuwe bedrijf van 50 procent. De op te starten joint venture kost Vodafone 1 miljard euro: de operator moet dat bedrag aan Liberty Global betalen om zijn aandeel in de samenwerking gelijk te trekken. Het is de bedoeling dat de joint-venture nog dit jaar wordt gestart. Eind 2016 moet het bedrijf ‘up & running’ zijn.

Door Paul Teixeira Fotografie Paul Teixeira

80%

Er is nog veel onbekend. Zo was bij het ter perse gaan van dit nummer niet duidelijk wat de naam van de nieuwe onderneming gaat worden, wie de joint-venture gaat leiden en waar het hoofdkantoor gaat komen.

Ook heeft het duo vooralsnog geen uitspraken gedaan over eventueel banenverlies. Bij Vodafone Nederland werken circa 3838 mensen. Wel is bekendgemaakt dat Vodafone en Ziggo verwachten dat er ‘synergievoordelen’ zullen zijn die tot 2,5 miljard euro aan besparingen kunnen opleveren. De joint-venture moet overigens eerst nog door zowel de Nederlandse

mededingingsautoriteit (Autoriteit Consument en Markt) én de Europese tegenhanger worden goedgekeurd. Saillant detail is verder dat een van beide partijen na drie jaar kan besluiten om de joint-venture naar de beurs te brengen. Na vier jaar wordt tevens mogelijk om de gezamenlijke onderneming als geheel of als 50 procentsbelang te verkopen.

“Wij zijn blij dat het nu rond is”, licht Vodafonewoordvoerder Joost Galema toe. “Het is goed nieuws voor onze gezamenlijke klanten. Ziggo is sterk in de

Belangrijkste leveranciers voor vaste telefonie KPN Tele2

70%

T-Mobile

60%

Vodafone/Ziggo

61,2% 58,6%

57,9%

51,7%

50%

48,0%

46,5%

40% 36,8%

30%

28,3%

23,5%

20%

18,9%

13,2%

10%

10,6% 8,4% 4,7%

0%

1,1%

2 tot 5 werknemers

28

9,0%

5,6%

10,1% 6,8% 6,5%

4,8%

2,5%

11,8%

10,6% 8,3%

2,3%

3,1%

5,3% 2,0%

5,1% 1,6%

0,0%

5 tot 20 werknemers

20 tot 50 werknemers

50 tot 100 werknemers

100 tot 200 werknemers

200 tot 500 werknemers

> 500 werknemers

Totaal

TRENDS

verder in Nederland

WORDT ÉÉN VAN DEZE HEREN DE NIEUWE TOPMAN VAN DE COMBINATIE VODAFONE-ZIGGO: BABTIEST COOPMANS (DE HUIDIGE CEO VAN ZIGGO) OF ROB SHUTER (HUIDIGE CEO VODAFONE NEDERLAND)?

vaste markt en Vodafone is weer sterk in de mobiele markt.” Ziggo bedient circa 180.000 mobiele klanten (overigens als zogenoemde Mobile Virtual Network Operator via het mobiele netwerk van Vodafone) en heeft een ‘vast’ klantenbestand van een slordige drie miljoen huishoudens. Vodafone heeft op zijn beurt weer vijf miljoen mobiele abonnees en slechts 100.000 klanten voor zijn ‘vaste’ propositie Vodafone Thuis.

“Verandert niet veel” Het samenvoegen van de twee telecompartijen in Nederland valt overwegend in goede aarde bij de analisten. “Voor de zakelijke markt is het nooit verkeerd, daar is KPN immers dominant”, zegt Tim Poulus, financieel analist bij het Nederlandse marktonderzoeksbureau Telecompaper. “Het ligt erg voor de hand, de twee vullen elkaar goed aan en kunnen straks een

29

TRENDS

geïntegreerd dienstenpakket aanbieden.” Hij zet wel vraagtekens bij de positie van bijvoorbeeld concurrent Tele2 Nederland. “Wat moeten zij nog? Voor T-Mobile is het minder ernstig, want die heeft in Nederland de focus op mobiele telefonie. Er verandert op de mobiele markt eigenlijk niet veel: je hebt nu vier partijen op de mobiele markt en dat blijft zo.”

voor consumenten en bedrijven.” Bij KPN worden de lippen stijf op elkaar gehouden: het bedrijf wil geen commentaar geven op de aankondiging van Vodafone-Ziggo. Ook bij T-Mobile Nederland wordt desgevraagd gemeld dat het ‘geen commentaar’ heeft op de joint-venture. “Het heeft geen betrekking op ons, dus kunnen wij geen commentaar geven”, aldus de woordvoerder.

“Voor ons verandert er niet zoveel”, zegt Tele2 Nederland-woordvoerder Jan-Willem te Gussinklo desgevraagd. “Wij volgen de ontwikkelingen uiteraard met veel interesse. De overstapdrempel voor consumenten en zakelijke klanten moet zo laag mogelijk zijn. In de consumentenmarkt is het de afgelopen jaren al steeds lastiger geworden om naar een andere provider te stappen, juist door zaken als multiple play-pakketten en stapelkortingen. Dat moet wel goed mee worden genomen door de mededingingsautoriteiten. De marktwerking dient behouden te blijven: er moeten genoeg keuzemogelijkheden blijven

50

Frequentievergunningen Op het gebied van mobiele frequentieruimte heeft de joint-venture eveneens een sterke positie. In april 2010 heeft Ziggo 4 BV (combinatie UPC/Ziggo) vier vergunningen (2510-2530 MHz gepaard met 2630-2650 MHz) gekocht. Vodafone wist op zijn beurt tijdens dezelfde frequentieveiling twee vergunningen verworven: 2535-2545 MHz gepaard met 2655-2665 MHz. Van het duo is Vodafone eigenlijk de enige die zijn frequentieruimte ten volle aan het benutten is via zijn eigen landelijk dekkende mobiele

Belangrijkste leveranciers voor mobiele telefonie KPN Tele2 42,4%

40

T-Mobile

41,0%

40,2%

39,6%

38,6%

Vodafone/Ziggo

37,5% 34,7% 31,6%

30 27,7%

27,5% 26,4%

26,2%

26,0%

26,0%

23,6% 21,7%

20

13,6% 12,4% 10,9%

10 8,2%

12,7%

11,9%

8,1% 6,1% 4,5%

3,7%

0

2 tot 5 werknemers

30

3,2%

3,2%

1,5%

1,1%

0,3%

5 tot 20 werknemers

20 tot 50 werknemers

50 tot 100 werknemers

100 tot 200 werknemers

200 tot 500 werknemers

> 500 werknemers

1,6%

Totaal

TRENDS

BTG: speelveld lijkt kleiner te worden

netwerkinfrastructuur. Ziggo heeft slechts voldaan aan de minimale ingebruiknameverplichting van de overheid om binnen twee jaar een gebied van twintig vierkante kilometer en binnen vijf jaar een gebied van in totaal 200 vierkante kilometer te ‘bedekken’. Voor de landelijke dekking van zijn mobiele dienstverlening maakte de kabelaar – tegen betaling – tot dusver gebruik van het Vodafone-netwerk. De vraag is nu of Ziggo zijn vier – slechts minimaal gebruikte – frequentievergunningen mag blijven gebruiken of dat de overheid tot de conclusie komt dat er een ongewenste concentratie van frequentieruimte komt.

Agentschap Telecom, de Nederlandse toezichthouder op onder andere het gebied van de frequentieruimte, laat desgevraagd weten dat zij daar niet over gaan.

Het is primair een zaak voor de mededingingsautoriteiten in Nederland en Europa. Die moeten naar de voorgenomen joint-venture kijken, zegt een woordvoerder van het Agentschap Telecom.

60%

Branchevereniging Telecommunicatie Grootgebruikers (BTG), Jan van Alphen: “Dit is nauwelijks een verrassing te noemen: wij hebben in de afgelopen jaren meerdere keren vrijages gezien tussen de voorgangers van beide partijen. De zakelijke klantenkring, waaronder onze leden, vraagt ook langer om grotere transparantie als het gaat om zaken als vast-mobielintegratie. De joint-venture lijkt ons dan ook vanuit strategisch oogpunt een logische stap en een slimme zet te zijn. Het kan tevens zorgen voor nieuwe dienstverleningsconcepten voor zowel de consumenten als de zakelijke afnemers.”

Van Alphen zet daar wel een kanttekening bij: “Wij maken ons enigszins zorgen over het concurrentielandschap in Nederland. Het speelveld in de zakelijke markt is toch al beperkt, zeker als je innovatie nastreeft: door deze jongste ontwikkeling lijkt de keuzevrijheid steeds kleiner te worden in plaats van groter. BTG adviseert daarom ook de Autoriteit Consument en Markt om dit

Belangrijkste leveranciers voor datacommunicatie vast/vaste data verbindingen KPN Tele2

54,2%

50%

51,6%

51,1%

T-Mobile

47,0%

Vodafone/Ziggo

42,3%

40%

38,9%

38,2% 36,0%

30%

22,5%

22,1%

20%

18,9%

18,1%

17,4%

17,1%

14,9%

10% 8,0% 6,8% 5,3% 3,7%

3,1%

0%

1,7% 0,0%

2 tot 5 werknemers

5 tot 20 werknemers

2,7%

2,3%

1,9% 0,8%

0,0%

20 tot 50 werknemers

1,1%

50 tot 100 werknemers

0,0%

100 tot 200 werknemers

0,0%

200 tot 500 werknemers

0,5%

> 500 werknemers

0,3%

Totaal

31

TRENDS

in de strategische overwegingen zwaar te laten wegen.

De ACM zou overigens ook kunnen besluiten om de 2,6GHz frequentieruimte van combinatie UPC/Ziggo – verworven tijdens de frequentieveiling van 2010 – alsnog aan bijvoorbeeld Tele2 toe te wijzen. Dat zou de concurrentieverhoudingen bijvoorbeeld wat meer in balans kunnen brengen.”

De verhoudingen in de Nederlandse markt voor telecommunicatie worden danig opgeschud door de beoogde joint-venture tussen operator Vodafone en kabelaar Ziggo. Met name marktleider KPN krijgt er een geduchte tegenstander bij. Dat concludeert het Nederlandse marktonderzoeksbureau Conclusr in een speciaal voor Telecommagazine (en het zusterblad Connexie) vervaardigd rapport.

KPN heeft nog steeds een goede grip op de zakelijke markt voor spraakdiensten (telefonie), zo blijkt uit de Conclusr-cijfers. Dat geldt overigens met name voor de vaste telefonie. Uit hetzelfde Conclusr-rapport komt echter naar voren dat deze tak van sport behoorlijk onder druk staat. Anders is het bij de zakelijke markt voor mobiele telefonie. Daar kun je nog steeds spreken van een groeimarkt. Met name in dit segment is het dat de nieuwe combinatie Ziggo-Vodafone een bijzonder goede uitgangspositie lijkt te hebben. Het duo lijkt niet al te veel terrein meer goed te hoeven maken op KPN om zich marktleider (qua marktpenetratie) te mogen gaan noemen.

Jarenlang is KPN de onbetwiste marktleider in Nederland als het gaat om aan telecomgerelateerde diensten en producten. Het aangekondigde nieuwe initiatief waarbij Ziggo en Vodafone een verregaande samenwerking aangaan voor de Nederlandse markt gaat nu een zeer serieuze bedreiging vormen voor dit

In het segment ‘zakelijke-datacommunicatiediensten’ is een soortgelijk beeld te zien. Vaste-datacommunicatie is weliswaar nog groeiende als totale markt, maar mobiele-datacommunicatie zit sterker in de lift. En ook hier is de Vodafone-Ziggo joint-venture een geduchte concurrent voor KPN.

Conclusr-rapport: KPN mag zich zorgen maken

50%

marktleiderschap. Conclusr Research keek naar zijn in 2015 verzamelde marktcijfers op het gebied van vaste telefonie, mobiele telefonie, vaste datacommunicatie en mobiele-datacommunicatiediensten.

Belangrijkste leveranciers voor mobiele datacommunicatie KPN Tele2 T-Mobile

41,5%

40%

39,6%

39,0%

Vodafone/Ziggo

36,8% 35,7%

35,6% 33,2%

30%

30,1% 28,6% 26,8%

26,0% 24,7%

25,9% 24,7%

23,9%

20%

20,6% 18,1%

12,7%

12,7% 11,4%

10,8%

10%

8,2% 6,2% 4,3%

4,6% 3,4%

2,0%

0%

0,3%

2 tot 5 werknemers

32

0,0%

5 tot 20 werknemers

20 tot 50 werknemers

0,0%

50 tot 100 werknemers

100 tot 200 werknemers

0,0%

200 tot 500 werknemers

> 500 werknemers

0,9%

Totaal

TRENDS

Officiële verklaring Wij hebben de belangrijkste punten uit het Nederlandse persbericht over de joint-venture van Vodafone en Ziggo op een rijtje gezet: Een 50/50 joint-venture om een nationale geïntegreerde communicatieprovider te creëren met complementaire kwaliteiten op het gebied van video, breedband, mobiel en B2B-diensten; De combinatie van Ziggo’s breedbandnetwerk met Vodafone’s mobiele service zal een sterkere vaste- en mobiele concurrent op de Nederlandse markt creëren, hetgeen aanzienlijke voordelen voor consumenten, bedrijven en de publieke sector oplevert door investeringen in digitale infrastructuur en klantbeleving; De totale synergiën op het gebied van kosten, kapitaalinvesteringen (capex) en omzet hebben naar schatting een netto contante waarde (‘net present value’) van circa 3,5 miljard euro na aftrek van integratiekosten; De totale synergiën op het gebied van kosten en kapitaalinvesteringen bieden een ‘run rate’ besparing op jaarbasis vanaf het vijfde jaar na afronding van de transactie van 280 miljoen euro, hetgeen overeenkomt met een netto contante waarde van circa 2,5 miljard euro na aftrek van integratiekosten; Gebaseerd op de ondernemingswaarde van elk van de bedrijven en na aftrek van Ziggo’s netto schuld van € 7,3 miljard zal Vodafone een contante betaling doen aan Liberty Global van 1 miljard euro om tot een gelijkwaardig eigendom van de joint-venture te komen. Vodafone Nederland wordt ingebracht op een schulden ‘cash’-vrije basis; De nieuwe joint-venture streeft naar een ‘leverage ratio’ (de verhouding tussen geleend vermogen en de hoeveelheid eigen vermogen) van 4,5 tot vijf keer de ‘covenant’ EBITDA. Dienovereenkomstig zal naar verwachting in de toekomst aanvullende financiering door de joint-venture worden aangetrokken teneinde de beoogde leverage te bereiken. De opbrengst van de financiering zal gelijk worden verdeeld tussen Vodafone en Liberty Global.

De officiële reacties van de topmannen van zowel Vodafone als Liberty Global zijn voorspelbaar: beide heren zijn verheugd met de joint-venture. Vodafone Group Chief Executive, Vittorio Colao: “De combinatie van Vodafone’s mobiele diensten met Ziggo’s breedband- en tv-activiteiten leidt tot een sterke en concurrerende speler in geïntegreerde communicatie, die zal investeren in digitale infrastructuur, entertainmentdiensten en productiviteitsapplicaties voor Nederlandse consumenten, bedrijven en de publieke sector. Samen zullen we een sterkere concurrent in Nederland zijn, waarvan de klanten van beide bedrijven en de markt als geheel profiteren. Deze transactie betekent een voortzetting van Vodafone’s marktspecifieke convergentiestrategie.

We kijken ernaar uit om samen met Liberty Global een volledig geïntegreerde aanbieder te creëren in één van onze belangrijke Europese markten.”

Mike Fries, Chief Executive Officer van Liberty Global: “Deze krachtige combinatie van vaste en mobiele netwerken in Nederland zal enorme voordelen opleveren voor Nederlandse consumenten en bedrijven. In heel Europa speelt Liberty Global in op de stijgende vraag naar razendsnelle breedbandsnelheden, digitale videoplatforms en applicaties, en naadloze 4G-connectiviteit. Binnenkort zullen de klanten van zowel Ziggo als Vodafone in Nederland deel uitmaken van de voorhoede van deze nieuwe wereld. We kunnen niet enthousiast genoeg zijn over onze samenwerking met Vodafone. We kijken ernaar uit om samen te werken aan de ontwikkeling van hypermoderne geconvergeerde diensten voor de Nederlandse markt.”

33

TECHNOLOGIE Waarom kunnen we niet mobiel bellend de grens over?

Afbreken telefoongesprekken bij landsgrenzen straks verleden tijd Het is altijd weer een enorme irritatie: tijdens het voeren van een telefoongesprek in de auto of trein valt de verbinding plots weg. De gesprekspartner aan de andere kant kan slechts gissen naar de reden hiervan, maar voor de reiziger is het duidelijk: er is een landsgrens gepasseerd. Na een aantal minuten wachten is de mobiele telefoon aangesloten op het netwerk van het andere land en kan een telefoongesprek weer worden opgebouwd. Maar dat gaat veranderen.

Door Marco Mekenkamp en Eildert van Dijken

In Straatsburg is onlangs een amendement van Europarlementariër Cora van Nieuwenhuizen (VVD) aangenomen op het Digitale Interne Markt rapport, waardoor de Europese Commissie met plannen moet komen om het probleem van onderbroken telefoongesprekken op te lossen. “Het wegvallen van telefoonverbindingen is echt niet meer van deze tijd”, stelt Van Nieuwenhuizen. “En ook niet nodig, want technisch gezien is het geen enkel probleem. Immers, ook binnen de landsgrenzen wordt je telefoongesprek overgedragen van mast op mast.” Internationale hand-overs worden zo een feit.

De redactie van dit magazine wilde vanzelfsprekend weten hoe de operators tegen het amendement aankijken en wat de eventuele (financiële) consequenties zijn. T-Mobile Nederland begrijpt eigenlijk niet waar Cora van Nieuwenhuizen zich mee bemoeit.

“We begrijpen deze wens heel goed en wij willen er dan ook graag aan meewerken om dit voor onze klanten mogelijk te maken”, laat T-Mobile in een reactie weten.

“Op dit moment zijn er echter technische uitdagingen die de telecomsector belemmeren om dit te kunnen implementeren. En dat brengt onzekerheden mee voor de klant. Als operator vinden we dat eerst alle uitdagingen en onzekerheden zorgvuldig onderzocht moeten worden, zodat de klant beschermd wordt tegen onaangename verrassingen. We zijn dan ook van

34

EUROPARLEMENTARIËR CORA VAN NIEUWENHUIZEN (VVD)

mening dat deze mogelijkheid zeker gestimuleerd en onderzocht moet worden, maar niet gereguleerd moet worden vanuit Europese instanties.”

Techniek volgens de operators Volgens Vodafone is het technisch ook allemaal niet zo simpel als het lijkt. Op de vraag welke technische problemen er zijn om aan het wegvallen van telefoongesprekken bij het passeren van landsgrenzen op te lossen, laat de operator weten: “Door technische aanpassingen en verschillende nationale tarieven en roamingkosten is de constructie redelijk complex.

Hiernaast moet duidelijk zijn of er consequenties zijn met betrekking tot de wettelijke verplichtingen voor operators zoals aftappen en toegang tot 112.”

TECHNOLOGIE

Ook operator KPN ziet nog wel wat ‘beren op de weg’: “De masten van telecomproviders in onze buurlanden zijn niet aangesloten op onze telefoniecentrales en andersom ook niet”, zo reageert een woordvoerder op onze vragen. “Bij een overgang naar een ander netwerk komt een aantal zaken kijken die een vloeiende overgang technisch zeer ingewikkeld maken. Onder meer moet worden getest of de overstap naar het netwerk van de andere aanbieder geoorloofd is. Daarbij moeten checks en aanpassingen worden gedaan voor ‘lawful intercept’. En er moet veel getest worden en bijvoorbeeld ook verbindingen gelegd worden.”

T-Mobile ziet vooral technische uitdagingen.

“Operators van twee verschillende netwerken moeten dus afspraken met elkaar gaan maken, zodat vooraf bepaald wordt hoe het gesprek van de klant overgezet kan worden van netwerk A naar netwerk B in het gastland. Het gesprek zal in dit geval ondanks dat het gastgebruik maakt van netwerk B, altijd afgehandeld blijven worden in netwerk A gedurende het gesprek.

Dit brengt meerdere uitdagingen met zich mee. Het is technisch niet mogelijk om van netwerk A, naar meerdere netwerken over te stappen in hetzelfde gebied. Dus van A naar B is mogelijk en niet van A naar B en/of C. Dit betekent ook dat bij een onevenredig aantal netwerken aan beide landsgrenzen, niet alle netwerken met elkaar kunnen samenwerken.”

Regelgeving Daarnaast laat T-Mobile weten dat operators rekening hebben te houden met geldende regels. “Allereerst zijn er de regels met betrekking tot het spectrum. Er is bepaald dat bij de landsgrenzen de antennes niet te hard mogen stralen om storing op elkaars netwerk te voorkomen. Hierdoor zal een naadloze overgang altijd een uitdaging zijn. Klanten die dicht bij de grens wonen, kunnen daar last van ondervinden omdat voor hun telefoon het signaal van hun operator minder goed te ontvangen is, door storing van een naburige netwerk.

Oplossing zou dan kunnen zijn om de signaalsterkte bij de grenzen te vergroten/versterken, maar dat kan weer consequenties hebben voor het gebruik van alarmnummers als 112 bij de landsgrenzen. Hierdoor zullen klanten juist sneller gebruikmaken van een naburig netwerk en onvoorzien vaak roamen, met bijbehorende (onvoorziene) roamingkosten. Deze regel maakt een soepele overgang van gesprekken naar een andere netwerk bij de landsgrens lastig. Daarnaast hebben frequentievergunningen in de verschillende landen verschillende looptijden, wat een extra uitdaging geeft om dit bij de landsgrenzen goed in te regelen.”

Techniek in de praktijk De operators zien dus nogal wat technische uitdagingen, maar in de basis is er geen enkele

35

TECHNOLOGIE

belemmering voor het in stand houden van de verbinding bij het passeren van een landsgrens.

Sterker nog: in de gsm-techniek is hier vanaf het begin rekening mee gehouden. En dat het technisch mogelijk is, blijkt ook wel uit het feit dat klanten van T-Mobile in het verleden gewoon konden blijven bellen wanneer de grens met Duitsland werd gepasseerd. Maar dit had wel ‘nadelen’, zo stelt T-Mobile, daarmee doelend op onverwacht hoge kosten voor de klanten als gevolg van ongemerkt roamen: “Alhoewel de netwerkervaring van de klant verbeterd zou kunnen worden, als een gesprek behouden wordt bij het passeren van een landsgrens, heeft het op dit moment ook wat nadelen. Deze nadelen speelden ook een rol om de ‘hand-over’ die T-Mobile had tussen Nederland en Duitsland (vv) toentertijd ongedaan te maken. Wij vinden dat de nadelen voor de klant op dit moment nog steeds groot zijn. Er moeten goede afspraken gemaakt worden tussen de operators van de verschillende buurlanden om te voorkomen dat klanten enorm hoge rekeningen krijgen.”

Dan is er de kwestie rond de wettelijke verplichting tot aftappen (‘lawful intercept’) en de afhandeling van gesprekken naar 112. Het gsm-netwerk heeft in principe twee niveaus, namelijk centrales (‘core’) en radionetwerk. Aftappen gebeurd via de centrales.

Op dit moment zijn de netwerken op het niveau van centrales al met elkaar verbonden; anders was het immers niet mogelijk om in het buitenland te bellen.

Door bij de grensoverschrijding de radionetwerken op elkaar te koppelen en een naadloze overgang te realiseren, verandert er niet zoveel aan architectuur van het aftappen. Voor de gesprekken naar 112 wordt de situatie juist beter dan voorheen, want als je nu de grens overgaat, blijf je soms nog 10 tot 15 kilometer op het oude netwerk. Bij een goed geregelde hand-over is dit niet meer noodzakelijk.

Is geld de kwestie?

Dan is natuurlijk de vraag: als er technisch geen probleem is, waarom is het dan nu na ruim 25 jaar – in 1990 was de eerste gsm-specificatie een feit – nog niet

36

geregeld dat we al bellend de grens kunnen passeren?

Heeft het wellicht met geld te maken? Zowel T-Mobile als KPN gaan in hun reactie niet in op onze vraag wat de financiële consequenties zijn voor de operator, zowel op het gebied van eventuele aanpassingen aan het netwerk alsmede de financiële verrekening die mogelijk moet plaatsvinden met de operator op wiens netwerk het gesprek over gaat. Vodafone licht wel een tipje van de sluier op: “Voor deze dienst is een internationale overdracht met België en Duitsland nodig. Alle operators moeten investeren om deze functionaliteit mogelijk te maken en alle netwerkmanagementprocessen moeten met elkaar worden afgestemd. Het zal een substantiële investering zijn.”

Daarnaast zal het voor de beller ook niet zonder consequenties zijn, meent Vodafone. “Bijvoorbeeld, een in Duitsland opgezet gesprek over de grens met Nederland blijft dan ‘in de lucht’, maar zal nog steeds worden afgerekend op basis van de roamingtarieven die dan gelden. Het doorlopende roamingtarief kan in dit geval alleen voorkomen worden door de verbinding te verbreken. Nu is het zo dat de kosten van roaming wel grotendeels afgeschaft worden onder de nieuwe roamingverordening, maar roaming zal tot juni 2017 wat duurder blijven dan het nationale tarief, daarna mag er een kleine toeslag voor roaming in rekening gebracht worden. Die toeslag zorgt ervoor dat een klant toch wat duurder uit is dan wanneer deze tegen een nationaal tarief belt of data verbruikt.”

Minder masten maar meer relaties De operators zullen wat investeringen moeten doen om de radionetwerken in onze buurlanden te koppelen. Daar kan echter ook een besparing tegenover staan. Operators hebben aan onze landsgrenzen veel masten staan om Nederlandse klanten zo ver als mogelijk in België en Duitsland te bedienen. En dat geldt omgekeerd ook. Wanneer er een hand-over kan plaatsvinden zonder dat het gesprek wordt onderbroken, geldt dat er veel minder masten in de grensstreek nodig zijn.

TECHNOLOGIE

Toch zal het project voor operators wel een uitdaging zijn. Nu zijn er aan de grenzen wel afspraken over radioplanning en frequenties die men gebruikt om zo elkaar niet te storen, maar deze afspraken moeten veel uitgebreider worden. Daarnaast zullen alle masten bij de grens anders geprogrammeerd moeten worden en de moeten de centrales aan twee kanten van de grens elkaar een gesprek kunnen doorgeven.

Operators kunnen ervoor kiezen om niet alle relaties op te bouwen, bijvoorbeeld alleen Vodafone NL met Vodafone Duitsland, T-Mobile NL met T-Mobile Duitsland, KPN NL met Base uit België. Vanuit het oogpunt van beller is één relatie per operator in principe voldoende.

Het zijn vooral de roamingkosten die het lastigst te verrekenen zijn, want gesprekken met twee tarieven (deels in Nederland, deels in het buitenland) hebben operators nog bijna nooit gedaan. Dit is vooral een uitdaging voor het factureringssysteem en dat heeft weinig met het mobiele netwerk te maken. De verschillende tarieven zijn na juni 2017 verdwenen, zodat dit probleem straks weg is.

Een voorzichtige inschatting is dat de realisatie voor een operator toch een heel project is en waarschijnlijk een

jaar zal kosten. Realisatie op 1 juli 2017 lijkt daardoor een goede streefdatum. Operators hebben maar een beperkt aantal mensen die dit project kan uitvoeren en wijzigingsprocessen moeten nauwkeurig worden gevolg.

Zonder extra opdrachten van buitenaf hebben operators al meer dan genoeg werk aan hun eigen netwerk.

Conclusie Op basis van het bovenstaande kunnen we concluderen dat er technisch geen enkele belemmering is om een gesprek bij het passeren van de landsgrenzen te laten voortbestaan. Dit had zelfs al veel eerder geregeld kunnen worden. Het is dus vooral een kwestie van geld. En dan niet alleen de investeringen die gemoeid zijn met het koppelen van de diverse radionetwerken, maar ook de inkomsten die de operators momenteel halen uit roaming. Maar dit laatste gaat volgend jaar veranderen. Het is niet te verwachten dat de operators zelf met initiatieven zullen komen om het probleem op te lossen. Door wetgeving afdwingen lijkt derhalve de beste optie.

IN BOVENSTAAND ARTIKEL ONTBREEKT DE REACTIE VAN DE VIERDE OPERATOR MET EEN EIGEN RADIONETWERK: TELE2. EEN WOORDVOERDER LIET ONS HET VOLGENDE WETEN: “OMDAT ONZE SPRAAK NOG VIA HET NETWERK VAN T-MOBILE VERLOOPT, VINDEN WIJ HET NIET GEPAST OM HIEROP IN TE GAAN. WIJ KUNNEN OOK GEEN INZICHT GEVEN IN FINANCIËLE GEVOLGEN.”

37

TECHNOLOGIE Wave 2 van de nieuwste standaard verbetert bijna alles

Wifi gaat weer een stap verder Wifi-technologie is continu in beweging en heeft sinds de initiële standaardisatie in 1997 een dramatische transformatie ondergaan. Op dit moment is de interface tot duizend keer sneller dan de initiële variant van 802.11. En het einde is nog steeds niet in zicht. Xirrus heeft er bovendien cloudmanagement aan toegevoegd. Hierdoor wordt wifi de definitieve vervanger van bekabeld ethernet in veel toepassingen.

Door Hans Steeman

IEEE 802.11AC is de nieuwste versie van de draadloze LAN-standaard IEEE 802.11 en in 2013 vastgesteld.

De belangrijkste verbetering van deze versie was de definitie van Very High Throughput (VHT); hiermee worden verbindingen met een capaciteit van gigabits per seconde mogelijk. De introductie van 802.11ac is opgedeeld in twee fasen: Wave 1 en Wave 2. De ‘Wi-Fi Alliance’ heeft hier bewust voor gekozen, om een geleidelijke overgang zonder problemen mogelijk te maken. Uitwisselbaarheid en een hoge beschikbaarheid zijn nog steeds de grootste drijfveren achter een gefaseerde aanpak.

Dat de overgang naar de ac-variant gefaseerd gebeurt, komt doordat de technologie van een geheel andere orde is dan gebruikt wordt bij 802.11n. Er is gekozen voor Wave 1, die in 2013 geïntroduceerd is en Wave 2 die zich nu aandient. Als de introductie in één keer was gegaan, had dat tot complexe integratieproblemen kunnen leiden. Wave 1 zorgde voor de eerste grote verbetering naar een maximale snelheid van 450 tot 1.300 megabit per seconde en een verbeterde indoordekking.

Bij Wave 2 gaat de bandbreedte nog verder omhoog tot 3,47 gigabit per seconde. Maar dat is niet de belangrijkste verandering. Wave 2 introduceert MU-MIMO: dankzij de toename van het aantal antennes wordt de efficiency flink vergroot. Via Wave 1 zijn die voordelen in 2013 al direct naar de gebruikers gebracht en is er nu al een flinke penetratie van geschikte systeemcomponenten. Ook het gebruik van spectrum in de 5GHz-band, waardoor de interferentie met andere gebruikers afneemt, is inmiddels een feit.

38

De eigenschappen en verschillen De introductie van 802.11n was al een revolutie, de technologie maakte het mogelijk om kanalen met elkaar te koppelen. Het zorgde voor een flinke toename van de beschikbare bandbreedte. De toepassing van multiple input en multiple output (MIMO) en frameaggregatie die 802.11ac introduceert, verhogen de capaciteit met een factor acht! Als straks 802.11ac Wave 2 in gebruik is, kunnen de netwerken dus acht keer zo veel data in dezelfde tijd verwerken.

Channel bonding – het bundelen van radiokanalen – vergroot de breedte van het beschikbare spectrum.

Wave 1 verbreedde het spectrum van 40MHz (de limiet bij 802.11 n) tot 80MHz, terwijl Wave 2 deze weer verder vergroot tot 160MHz. Deze bandbreedtes zijn onmogelijk in het 2,54MHz-spectrum, vandaar dat 802.11ac enkel van het 5GHz-spectrum gebruikmaakt.

MIMO-technologie maakt het mogelijk om data gelijktijdig via verschillende streams (dataverbindingen) te verzenden. Bij Wave 1 waren er maximaal drie MIMO-streams, bij Wave 2 worden er dat vier. Hierdoor neemt het aantal antenneparen dat in een apparaat geïntegreerd moet worden weer toe. Elke stream heeft zijn eigen set van antennes nodig. Ten slotte zorgt Wave 2 ervoor dat de frameaggregatie vergroot wordt van 64 Kbyte in 802.11n naar meer dan 1 Megabyte in 802.11ac.

Uiteraard vergroot de 256 QAM-codering de efficiency in vergelijk tot 64 QAM eveneens.

Wave 2 channel bonding 802.11ac Wave 2 ondersteunt de bestaande bondingtechnieken zoals die gebuikt worden in 802.11n en 801.11ac Wave 1 (maximaal 80MHz

TECHNOLOGIE Feature

802.11n

802.11ac Wave 1

802.11ac Wave 2

MU-MIMO

No

No

Supported

Adjacent Channel Bonding

40 MHz

80 MHz

160 MHz

Non-Adjacent Channel Bond

No

No

80 + 80 MHz

Dynamic Bandwith Allocation

No

No

Supported

Implicit Feedback Beamforming

Supported

NO

No

Explicit Feedback Beamforming

Supported

No

No

DE VERSCHILLEN TUSSEN IEEE 802.11N EN BEIDE AC-VARIANTEN.

kanaalbreedte), maar voegt daar nu een kanaal van 160MHz aan toe. Bredere kanalen ondersteunen per definitie meer bandbreedte tussen zender en ontvanger. Echter, het beschikbare spectrum is beperkt, hetgeen zijn weerslag legt in de hoeveelheid kanalen die geformeerd kunnen worden. Er zijn slechts twee blokken van 160MHz te claimen, omdat links en rechts van het spectrum radar (DFS) gebruikmaakt van de frequenties. Daarom is verdere spectrale verbreding onmogelijk. Er kunnen ook zes blokken van 80MHz geconfigureerd worden, waarbij er twee in het radarspectrum vallen.

Een nieuwe manier van bonden wordt in 802.11ac Wave 2 geïntroduceerd: het clusteren van twee 80MHz-kanalen die niet op elkaar aansluiten. De standaard definieert dertien manieren om twee niet aansluitende 80MHz-blokken te koppelen, vijf combinaties daarvan interfereren niet met de radarbanden. Maar deze functie is niet zonder kosten te implementeren. De bonding wordt uitgevoerd via twee separate radio-units; feitelijk heeft het access point dan twee separate 80MHz wifi-radio’s ingebouwd. Een alternatief zou zijn de tweede radio in te bouwen en de processorkracht tussen beide radio’s te verdelen.

Samenvattend: het ondersteunen van twee 80MHz-kanalen met vier spatial data stream, vereist een 4 x 4 (vier zendantennes en vier ontvangantennes) antenneconfiguratie. De 80MHz MIMO zender/ ontvanger moet een tweede signaalprocessor hebben om de data streams te ondersteunen. Dit is nodig omdat de data streams van twee niet opeenvolgende 80MHz-kanalen qua verwerking niet gecombineerd kunnen worden. Een alternatieve aanpak om 80 + 80MHz te ondersteunen is het terugvallen op een 2 x 2 antenneconfiguratie. Deze optie wordt door sommige chipmakers gevolgd en resulteert in een 160MHz-kanaal, maar wel met minder bandbreedte dan indien 4 x 4 antennes gebruikt zouden worden.

De dynamische allocatie van bandbreedte is een andere nieuwe functionaliteit van 802.11ac Wave 2. Deze functie geeft access points die aanpalende kanalen met 40MHz spectrum gebruiken, de ruimte om deze gemeenschappelijk als 80MHz spectrum te gebruiken.

Dus in plaats van elk 40MHz een gedeeld kanaal van 80MHz. Omdat deze functie het mogelijk maakt in de preamble van een frame te definiëren hoeveel breedte voor het frame nodig is, creëert deze optie de mogelijkheid om voor elk frame de noodzakelijke

Multi-user MIMO Stre am 1

2 Stream

3 am Stre

NU 4 X 4 MIMO IN EEN MULTIUSEROMGEVING HEEL EFFECTIEF INGEZET KAN WORDEN, NEEMT DE BENUTTINGSGRAAD VAN DE ETHER RUIMTE FLINK TOE.

Stream 4

39

TECHNOLOGIE FCC Domain

DE VERSCHILLENDE CONFIGURATIES VAN HET HF-SPECTRUM. UITGANGSPUNT ZIJN KANALEN VAN 20MHZ DIE GECOMBINEERD KUNNEN WORDEN TOT 40, 80 EN 160MHZ.

UNII-1

UNII-2

5170 MHz

5250 MHz

UNII-2 Extended 5330 MHz

5490 MHz

UNII-3 5710 5735 MHz MHz

ISM 5815 5835 MHz MHz

Dynamic Frequency Selection (DFS) WiFi

20 MHz Channel Width

40 MHz 80 MHz 160 MHz Channels

DE VERSCHILLENDE MANIEREN WAAROP BLOKKEN VAN 80MHZ MET ELKAAR GECOMBINEERD KUNNEN WORDEN TOT 160MHZ.

160 MHz Channels

36

40

44

48

52

56

60

64

56

60

64

100 104 108 112 116 120 124 128 132 136 140 144

149 153 157 161 165

1 2 1 2 3 4 5

80 + 80 MHz Channels

6 7 8 9 10 11 12 13

Channel

36

40

44

48

52

100 104 108

spectrumruimte te reserveren en die vervolgens weer terug te geven.

Multi user MIMO Multi user MIMO (MU-MIMO) maakt het mogelijk om de spatial streams van een access point te verdelen over meerdere clients. Dit is een flinke verandering ten oprichtte van de huidige opzet.

Single user MIMO (SU-MIMO) wordt gebruikt bij 802.11n en 802.11ac Wave 1. Hierbij worden alle spatial stream gebruikt tussen een zender (AP) en een ontvanger. De ontvanger moet hierbij dezelfde antenneconfiguratie hebben als de zender. Om het maximale uit het spectrum te halen hebben beide systemen een 4 x 4 antenneconfiguratie nodig. Maar omdat dit lang niet altijd het geval is – bijvoorbeeld omdat uit kostenoverweging of door ruimtegebrek 1 x 1 wordt gebruikt in de client – blijft veel bandbreedte ongebruikt. De spectrale bandbreedte gaat dus verloren, omdat een client daar niet mee overweg kan.

Multi user MIMO heeft ook hiervoor weer een oplossing in petto. Zo kan een 4 x 4 access point

40

112 116 120 124 128 132 136 140 144

149 153 157 161 165

communiceren met twee clients die enkel 2 x 2 ondersteunen of zelfs vier clients van 1 x 1 of combinaties daarvan. Alle clients werken dan met de maximale snelheid die ze aan kunnen, en het hf-spectrum wordt efficiënter benut.

Welke bandbreedte is beschikbaar Het is nu de specificatie van het access point dat bepaalt welke bandbreedte beschikbaar is. Het aantal clients dat met het access point praat is beperkt door het aantal spatial stream dat het access point kan afhandelen. Het access point kan de clients bundelen tot groepen van gekoppelde clients. Als een 4 x 4 access point met 40 clients van het type 1 x 1 verbinding heeft, kunnen die gebundeld worden tot tien groepen van elk vier clients. Uiteindelijk worden deze tien groepen via eerder vastgelegde regels (policies) van airtime voorzien.

MU-MIMO is ook een belangrijke stap voorwaarts voor wifi dat gebruikmaakt van beamforming.

Beamforming is voor het eerst in IEEE 802.11n geïntroduceerd. Het is een radiotechniek om bekende

TECHNOLOGIE

Cloud management voor het netwerk In 2019 zal een smartphone een gemiddelde van 4 Gbyte dataverkeer per maand genereren. Daarnaast zal het aantal aangesloten toestellen per gebruiker flink oplopen. Analisten verwachten rond 2020 zo’n 25 miljard aangesloten clients. Om dit allemaal te faciliteren zijn naast hardware ook managementsystemen nodig.

Een belangrijk issue is het managen van de wifi-access. Uniforme SSID’s met een standaard wachtwoord passen niet meer in deze tijd en maken de aangesloten clients gevoelig voor inbraak. Xirrus heeft daarom een speciaal managementplatform ontwikkeld voor het beheer, de configuratie en de bewaking van het netwerk.

Xirrus ontwikkelde ook een scala aan managed cloudservices onder de naam: EasyPass. Hierbinnen zijn vier smaken gedefinieerd, die worden gebruikt in verschillende situaties: - Guest: gasttoegang voor bezoekers van het bedrijfsleven - Voucher: toegang voor clienten van een winkel of deelnemers aan een conventie - Onboarding: semipermanente toegang voor werknemers, studenten of smart things - Personal wifi: een beveiligde, persoonlijke wifi-verbinding Bij deze laatste variant wordt de gebruiker herkend en binnen een publieke hotspot een private SSID geopend (conform de bedrijfsconfiguratie) met het bijbehorende WPA2-password en/of EAP SIM-authenticatie. De gebruiker krijgt dan een stukje bedrijfsnetwerk in een publieke hotspot. Hacken is dan bijna onmogelijk. Een veilig gevoel.

AP#1 and Clients

48

AP#2 and Clients

44 40 36

40

40

Channel

onvolkomenheden in een radiokanaal te compenseren.

Het elimineert daarmee verstoringen in de verbinding tussen access point en client.

Voor beamforming is het nodig de eigenschappen van een kanaal goed in kaart te brengen. De beste manier is om deze te meten tijdens transmissie, een proces dat bekend staat als channel sounding. IEEE 802.11n introduceerde twee manieren voor dit proces: impliciete en expliciete feedback. Voor de eenvoud gebruikt IEEE 802.11ac enkel de impliciete feedback.

Bij dit proces stuurt het access point een gedefinieerd

20

80

20

20

80

80

40

DE ALLOCATIE VAN BANDBREEDTE WORDT BIJ IEEE 802.11AC WAVE 2 MAXIMAAL GEFLEXIBILISEERD. TWEE ACCESS POINTS KUNNEN SAMEN UITMAKEN HOE ZIJ DE SPECTRUMRUIMTE DYNAMISCH DELEN.

Time

sounding frame naar de client. De client ontvangt het frame, meet de verschillen en stuurt de feedback terug naar het access point. Nu weet het access point de transmissiecondities en houdt daar rekening mee.

Bij MU-MIMO heeft elke client een andere locatie en dus eigen radio-eigenschappen. Hier houdt het access point volop rekening mee. De feedback van de clients wordt gebruikt om een specifieke beamforming-instelling te definiëren. Daarmee krijgen alle gebruikers de optimale instelling voorgeschoteld.

41

UITSMIJTER Een eerlijk product om een statement mee te maken

Fairphone garandeert Je drinkt geen Max Havelaarkoffie omdat de smaak premium is. Nee, hij smaakt beter omdat hij eerlijk geproduceerd is. Vergelijkbaar is de positie van de Amsterdamse telefoonbouwer Fairphone. Men produceert een maatschappelijk verantwoorde telefoon met goede eigenschappen, maar het is absoluut geen hoogvlieger. Het is wel een eerlijk product, gemaakt zonder negatieve maatschappelijke implicaties. Recycling staat voorop en mede daarom koos men voor een modulaire opzet. Kortom: eerlijk communiceren met een eerlijk product.

Door Hans Steeman

Fairphone is een Nederlandse mobiele-telefoonbouwer gevestigd in het hart van Amsterdam, aan de oever van het IJ direct naast de Passenger Terminal Amsterdam (PTA). Het is een jong en klein bedrijf met een sterke drang om eerlijke en maatschappelijk verantwoorde producten te maken. Als je via Fairphone een mobiele telefoon koopt, weet je dat er geen criminele bendes geld verdienen aan de verkoop van grondstoffen uit illegale mijnen, dat er geen kinderarbeid vanuit China ingezet is tijdens de productie en dat alle gebruikte materialen goed te recyclen zijn. Nieuw is dat nu ook veel reparaties aan het toestel eenvoudig zelf uitgevoerd kunnen worden; daarmee is het ook een duurzaam product.

De populaire reparatie website iFixit (www.ifixit.com) gaf de telefoon als eerste een 10-uit-10-score in het kader van de eenvoud van reparatie.

Fairphone is een van de weinige Europese telefoonfabrikanten, mogelijk zelfs de enige smartphonefabrikant.

Na de introductie van de Fairphone 1 in 2014, is nu de Fairphone 2 op de markt gebracht. Ook nu weer in een eerste beperkte oplage van 15.000 stuks geproduceerd, maar dan wel met een ingecalculeerde optie om verder te groeien. Ze zijn ook al verkocht. De doelstellingen liggen in elk geval op een veelvoud van dit aantal. Het design is alles behalve spannend: het is functioneel. De doorzichtige achterkant symboliseert de transparantie die men nastreeft. Gebruikers die een statement willen

42

maken, doen dat dus met bescheidenheid. Inmiddels heeft Fairphone al meer dan 60.000 toestellen aan de man gebracht. De Fairphone 2 moet dit aantal flink opkrikken. Ondanks alles zal het een product voor een specifiek marktsegment blijven.

De eerste modulaire telefoon Modulaire telefoons zijn in de industrie al langer een thema. Het is de ultieme manier om de levensduur van een product te optimaliseren. Bij de meeste telefoons is de accu niet te vervangen. Een defecte accu kondigt daarom vaak het einde van de telefoon aan, zeker als er gespecialiseerd gereedschap voor nodig is waarover alleen gecertificeerde reparatiecentra beschikken.

Fairphone print het op de behuizing: Designed to open!

De Fairphone 2 is de eerste modulaire smartphone die daadwerkelijk op de markt gebracht wordt. Die keuze voor een modulair concept past in dit geval bij het streven om de levensduur van een product te verlengen. Doordat functionele blokken van de telefoon (zoals camera, scherm, accu, luidspreker, microfoon et cetera) door de gebruiker eenvoudig en goedkoop vervangen kunnen worden – want alle blokken kunnen via de website nabesteld worden – zijn defecte toestellen simpeler en zonder tussenkomst van een reparatiecentrum te repareren. Dit past allemaal in het concept van transparantie en duurzaamheid.

UITSMIJTER

verantwoord bellen

Nadat de met een rubberen rand afgewerkte achterkant verwijderd is, kan de accu uitgenomen worden.

Twee blauw gemarkeerde schuifjes aan de onderkant fixeren het scherm, dat eenvoudig van het chassis geschoven kan worden. Nadat het scherm losgenomen is, verschijnt het binnenwerk met de verschillende modules. Blauwe cirkeltjes rond schroeven markeren welke schroeven gebruikt kunnen worden om modules los te nemen. Tevens is aan de binnenzijde een kaartje van Congo zichtbaar waarop gevisualiseerd is waar de mijnen te vinden zijn waar Fairphone tantalum en tin

betrekt. Het goud dat in de toestellen gebruikt wordt staat bekend als fairtrade goud, een unieke eigenschap voor consumentenelektronica. Icoontjes op de modules maken duidelijk waarvoor de module verantwoordelijk is. Naast het scherm en de accu zijn er nog drie modules uit het toestel te bouwen. Op het chassis is verder ruimte voor een microSD-kaart en twee simkaarten.

Na het openen is ook de productiedatum direct zichtbaar. Het is bedoeld om de gebruiker er aan te

TRANSPARANTIE IS DE DRIJFVEER ACHTER EERLIJK ZAKEN DOEN. DE FAIRPHONE 2 STRAALT DAT UIT VIA DE DOORZICHTIGE ACHTERKANT.

43

UITSMIJTER

DE FAIRPHONE 2 IS GEBASEERD OP EEN MODULAIR CONCEPT. DAT VERLENGT DE LEVENSDUUR EN IS DAARMEE GOED VOOR HET MILIEU. BUILD TO OPEN!

herinneren hoe nieuw het apparaat eigenlijk nog is.

Wederom een poging om verspilling te verminderen.

Mijnbouw Duurzaamheid staat centraal in het concept, want een telefoon die langer meegaat is beter voor het milieu, want legt minder druk op het gebruik van spaarzame grondstoffen. Daarmee wordt gewerkt aan een betere wereld. Maar het gaat verder dan een stoere uitspraak.

In Afrika heeft men ingezet op mijnbouwprojecten

44

die de grondstoffen op een eerlijke manier uit de grond halen. En zelfs bij de mijnen die in conflictgebieden liggen, heeft men het voor elkaar gekregen de geldstromen buiten criminele organisaties en milities te houden.

In de Chinese fabrieken is gekozen voor productielocaties waar kinderarbeid uit den boze is, mensen een eerlijk loon krijgen en de arbeidsomstandigheden op een normaal niveau liggen. Ten slotte zamelt

UITSMIJTER

Fairphone de gebruikte telefoons weer in en recyclet de materialen. Een verhaal dat ondernemers die groen ondernemen (cradle to cradle) hoog in het vaandel hebben moet aanspreken.

Een compleet geheel Wat zit eronder de kap? Van een complexe gebruikersinterface is geen sprake, het is allemaal lekker dun gehouden met apps die naar wens toegevoegd kunnen worden. Geen bloatware! De Fairphone 2 is gebaseerd op Android 5.1, gewoon de actuele versie. De CPU is een Qualcom Quad Snapdragon 801, met 2GB RAM en 32GB flashgeheugen. Het scherm is een mooi met Gorilla Glass uitgevoerd 5 inch Full HD LCD met een resolutie van 1080 x 1920 beeldpunten en 446 PPI. Perfect voor de meeste gebruikers, maar het is natuurlijk geen 4K zoals de nieuwste high-end toestellen tegenwoordig hebben.

Ook de 8-megapixelcamera is qua resolutie uit het middensegment, maar een kniesoor die daar echt mee zit. Er rollen mooie foto’s uit en afdrukken op A3 kan nog steeds. Qua wifi doet de terminal met support voor IEEE 802.11 AC niet onder voor andere terminals en de Cat 4 support voor 4G is ruim voldoende voor de normale gebruiker. Wie heeft er bij normaal gebruik meer dan 150 Mbit/s download nodig?

Wie tijdens reizen op de kleintjes past is snel tevreden,

het tweede simslot kan gebruikt worden voor een lokale simkaart tijdens reizen.

Ten slotte – en daarin valt het toestel wel op: zaken die veel gebruikers al hebben worden niet meer meegeleverd; geen micro-usb-kabel, geen usb-lader en geen headset. Dat werkt mee aan het afbouwen van de berg van overbodige producten. Los bijkopen kan overigens altijd.

DE INGANG VAN EEN MIJN IN RWANDA WAAR TUNGSTEN (WOLFRAAM) WORDT GEWONNEN.

45

COLUMN

De werkplek, dat ben je zelf De luisteraars van het programma ‘Taalstaat’ van Frits Spits op Radio 1, kunnen een woord adopteren. Het gaat om woorden die in de vergetelheid zijn geraakt. Mensen die een woord adopteren kunnen er dan voor zorgen dat het weer veelvuldig gebruikt gaat worden. Welnu, binnenkort zal er ook iemand het woord ‘werkplek’ moeten gaan adopteren omdat niemand straks meer weet wat dat is. Werkplek suggereert een vaste, herkenbare en aanwijsbare plek waar je je werk uitvoert. Maar, de werkplek voor velen is al lang niet meer een vaste, aanwijsbare locatie.

Voorheen ging je naar je werkplek toe, maar velen van ons nemen nu de werkplek mee.

EVERT JAN WESTERA Evert Jan Westera (info@contera.nl) werkt als zelfstandig consultant voor Contera Advies. Sinds 1985 is hij actief in de telecombranche en dertien jaar lang was hij als telecomen informatiespecialist verbonden aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal.

Fotografie Susanne Middelberg

Een medewerkster van een van mijn klanten vroeg vorige week om een kleinere laptop. De tas van haar grote, supersnelle 17 inch laptop blijft steeds steken tussen de poortjes op het station en ze kan de laptop ook niet goed openklappen tussen de stoel en het tafeltje in de trein. Onze werkplek is draagbaar geworden.

De laatste jaren heb ik vaker overleg en vergaderingen via telefoon of conference calls dan op locatie. Samenwerken aan projecten hoeft niet meer op dezelfde locatie te gebeuren.

De benodigde documenten worden eenvoudig gedeeld en de online samenwerking aan stukken via een clouddienst is voor velen een inmiddels vertrouwd werkproces geworden. Op mijn kantoor staat nog een grote zwarte pilotenkoffer met wieltjes waar ik vroeger – dat wil zeggen vier à vijf jaar geleden – nog alle stukken in stopte om mee te nemen naar een vergadering. Inmiddels staat hij al jaren leeg in een hoekje en is hij vervangen door een veel kleinere laptoptas en een online clouddienst waar ik op elk gewenst moment of locatie mijn stukken kan opvragen, bewerken en delen. Iemand interesse in dit museumstuk? Hij staat te koop☺.

Deze werkwijze heeft een enorme impact op ons werk en op de bedrijfsprocessen. Om te beginnen lopen gegevensstromen via ontelbare, vaak draadloze netwerken. Het is volstrekt onmogelijk geworden om bij te houden via welke kanalen en netwerken collega’s met elkaar communiceren en gegevens delen. Dat kan zelfs van minuut tot minuut veranderen. Klachten over trage verbindingen zijn door een helpdesk bijna onoplosbaar of reproduceerbaar omdat zij geen enkele controle hebben over de externe verbindingen die medewerkers gebruiken.

Het is natuurlijk een geweldige ontwikkeling om zo enorm flexibel te kunnen werken. Maar tegelijk maakt het ons ook bijzonder kwetsbaar en afhankelijk van de vele dienstverleners binnen de communicatieketen. Gisteren, bijvoorbeeld, sprak ik een zakenman, die buiten zijn kantoorverzamelgebouw een beetje verveeld stond te wachten. “Tsja”, zei hij, “mijn internet ligt er uit. Ik kan helemaal niets doen.” Er zat voor hem niets anders op dan te wachten of naar een nabijgelegen hotel te rijden om daar verder te werken.

Wij, de wat oudere medewerkers, werken stiekem nog een beetje traditioneel: we nemen gewoon een kopie mee van de stukken op onze lokale laptopschijf. Maar handig en veilig is het natuurlijk niet om meerdere kopieën van hetzelfde document te hebben. En voor sommige gevoelige stukken is dat zelfs niet eens toegestaan. De meeste ICT-afdelingen zijn daarom ook niet onverdeeld gelukkig met deze ontwikkeling omdat ze dreigen de controle en het overzicht kwijt te raken. Steeds vaker onderkennen vooruitstrevende organisaties dit, en zijn ze druk bezig om de verantwoordelijkheid van gegevens bij de gebruikers van die gegevens te leggen of bij de betrokken afdelingen.

Het ei van Columbus is nog niet gevonden en misschien bestaat het ook niet. Maar dat we de verantwoordelijkheid voor beheer en beveiliging van gegevens anders zullen moeten invullen is wel duidelijk. Een stukje persoonlijke verantwoordelijkheid van de betrokken medewerkers is daar zeer zeker een onderdeel van. In elk geval ben je zelf de werkplekbeheerder geworden en is de ICT-afdeling wellicht je technische ondersteuning.

Mijn nieuwe definitie van het woord ‘werkplek’ is: “De werkplek, dat ben je zelf”.

46

geen ambitie is te groot voor het netwerk van tele2 Zakelijk Mobiel 4G 24GB data voor een genadeloos lage prijs

omdat het kan

Check tele2.nl/zakelijk4g

ONS NIEUWE 4G-NETWERK GEEFT ZAKELIJK NEDERLAND MEER

MEER MASTEN, MEER CAPACITEIT, MEER 4G: KLAAR VOOR MEER. Zakelijk Nederland vraagt om steeds meer mobiele data. Het dataverkeer verdubbelt jaarlijks en dat wordt de komende jaren alleen maar meer. Om aan deze groeiende vraag te kunnen voldoen heeft T-Mobile een compleet nieuw 4G-netwerk gebouwd. Met meer masten voor meer capaciteit en daarmee nu al klaar voor meer. Zo geven we zakelijk Nederland alle ruimte om te blijven groeien. Nu. En in de toekomst.

www.t-mobile.nl/meer4G