نوێنەری یەكێتی لەفرەنسا:
دەبێت یەكێتی خۆی رابێنێت ماوەیەكیش لەگەڵ شكستدا بژی
چاودێر -تایبەت :بەرزان فەرەج ،نوێنەری یەكێتی لە فرەنسا ،رایدەگەیەنێت ،كە یەكێتی لەناوچەی زۆنی سەوزدا بەتەنیا بوە هەڵگری هەمو ئەو رەخنانەی ئاراستەی دەسەاڵت دەكران ،هەر بەتەنیاش باجەكەی دا .ناوبراو ،لەدیالۆگێكی تایبەتدا لەگەڵ "چاودێر" ،خوێندنەوە بۆ ئەو ئەنجامە دەكات كە یەكێـتی لەهەڵبژاردنی 2013/9/21دا بەدەستیهێناو دەڵێت "پاش ئەوەی یەكێتی چەندین ساڵ لە مێژویەكی گەش‌و پڕ لەسەروەرییەكانی ژیا ،دەبێت خۆشی رابهێنێت تەواوی دیالۆگه‌که لەالپەڕە 4دا دەخوێننەوە ماوەیەكیش لەگەڵ شكستدا زیندەگی بكات".
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )446دو شةممة 2013/12/2
«
نەوشیروان مستەفا داوای رێككەوتنی سیاسی لەبارزانی دەكات لەسەر بەشداریكردنی حكومەت ئەمینداری كۆن‌و نوێ ،یەكگرتو دەكەن بە دو بەشەوە یەكێتی لەسەر بنەمای هاوپەیمانیی ستراتیژی هەنگاوی راستەقینەی بۆ پێکهێنانی حکومه‌ت نەناوە
« «
3
"چاودێر" ناكۆكییەكانی جێگرتنەوەی باژێرەوانی گۆڕان له هەولێر ئاشكرادەكات
زۆرێك لەبازنەو رایەڵەكانی هەولێر دژی سەپاندنی بڕیارێكی رێكخەری گشتی دەوەستنەوە مەال بەختیار:
یەكێتی ناتوانێ بەهەمان ستراكچەری جارانەوە سیاسەت بكات چ��اودێ��ر -ت��ای��ب��ەت :م��ەال بەختیار، لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ،جەخت لەگۆڕانكاریی لەپێكهاتەو س��ت��راك��چ��ەری یەكێتی ل��ەك��ۆن��گ��رەی داه���ات���ودا دەك���ات���ەوەو،
رای��دەگ��ەی��ەن��ێ��ت ،یەكێتی بەهەمان ستراكچەری جارانەوە ناتوانێت سیاسەت بكات. رۆژی ،2013/11/29مەال بەختیار لەمیانی سەردانێكیدا بۆ خانەقین، لەبارەی كۆنگرەی داهاتوی یەكێتییەوە ئاماژەی ب��ەوەك��رد ،كۆنگرەی داهاتو، لەكۆنگرەكانی رابردو ناچێت ،سەرەڕای بونی هەندێك كێشە ،بەاڵم سوربونێكی گەورە لەسەر پاراستنی یەكێتی هەیە. وتیشی "ل��ەم ك��ۆن��گ��رەی��ەدا پێویستە
یاداشته‌کانی ئه‌لبێر کامۆ ب ه کوردی
ستراكچەری یەكێتی ،پێكهاتەی یەكێتی، بابەتییانە بگۆڕین". ه��ەر ل��ەب��ارەی رون��ك��ردن��ەوەی زیاتر لەسەر گۆڕانكاری لەپێكهاتەی یەكێتیدا، مەال بەختیار ،بە "چاودێر"ی راگەیاند، یەكێتی ناتوانێ بە هەمان ستراكچەری جارانەوە سیاسەت بكات ،بۆیە پێویستە گۆڕانكاریی لەپێكهاتەیدا بكات ،ئەمەش دەبێت بابەتییانە گۆڕانكاریی‌و نوێبونەوە بۆ یەكێتی بەدیبێنێت ،نەك دۆزینەوەی ئیش بۆ شەخسەكان‌و كەسێتییەكان.
به‌ڕێوه‌به‌ری به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندوتیژیی دژی ئافره‌تان:
كۆمپانیاكانی مۆبایل بەشدارن لەزیادبونی توندوتیژیی دژی ژنان
چاودێر -تایبەت :بەڕێوەبەری گشتیی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژیی دژی ئافرەتان ،رایدەگەیەنێت ،زۆرینەی ئ��ەو توندوتیژییانەی بەرامبەر ئافرەتان دەكرێت سەرچاوەكەی مۆبایل‌و ئینتەرنێتە .ئاشكراشیدەكات، كە كۆمپانیاكانی مۆبایل تائێستا پابەند نەبون بە
نوێکردنه‌وه‌ی پرسی رۆژهه‌اڵت 6
پرۆفیسۆر جیهاد عۆده
3
8
جێبەجێكردنی یاسای خراپبەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیكردن .ئەمە لەكاتێكدایە جێبەجێكردنی ئەو یاسایە هۆكارێكی سەرەكییە بۆ كەمكردنەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان. ك��وردە عومەر ،لەدیالۆگێكیدا لەگەڵ "چاودێر"، ئامارەكانی تایبەت بە توندوتیژیی دژی ئافرەتان شیدەكاتەوەو ،راشیدەگەیەنێت ،كە زۆرێك لەژنان لەكاتی ئەنجامدانی توندوتیژی بەرامبەریان ،لەترسی كەسوكاریان ،ناورێن سكااڵ تۆماربكەن. زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 10دا دەخوێننەوە
سه‌رچاوه‌کانی ئاوی هه‌رێم له‌ژێر 5 ره‌حمی واڵتانی دراوسێدان
ذمارة ( )446دو شةممة 2013/12/2
تایبه‌ت
info_chawder@yahoo.com
2
مەال بەختیار لە فێستیڤاڵی گەالوێژدا: پێویستمان بە بناغەی پرۆسەیەكی رووناكبیریی نوێیە كە خەمی گەورەی رزگاركردنی عەقڵە كۆیلەكان بێت
پ��اش ئ��ەوەی ڕۆژان��ی ( 21ت����ا )2013/11/25لەشاری سلێمانی ،حەڤدەهەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ له ژێر دوشمی «گه‌الوێژ رایه‌ڵه‌ی داهێنه‌ران و گوڵچنینی به‌هره‌مه‌ندانه»، بەبەشداریی نوسەرو رووناكبیرو شاعیرو توێژەرو لێكۆڵەرانی، ك��ورد ،ف��ارس ،عەرەبی و فەرەنسی ،لەشاری سلێمانی، بەرنامەكانی دەستیپێكرد .مەال بەختیار ،سەرپەرشتیاری گشتی فێستیڤاڵ ،وتارێكی پێشكەشكرد. ئ��ەم��ەی خ����وارەوەش ،دەق��ی وت��ارەك��ەی م��ەال بەختیار، سەرپەرشتیاری گشتی فێستیڤاڵی گەالوێژ-ە. ئامادەبووانی بەڕێز.. میوانانی ئازیز.. میوانانی فەرەنسا ،كانگای كەلتورو فەلسەفەو عەقڵ.. میوانانی ئێران ،كانگای تەمەدونی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست.. میوانانی عەرەب ،عیراق ،تونس ،مەغریب ،ئوردن ،سوریا كانگای شارستانییەتی دێرین.. كوردی ئازادیخواز ،لەهەر چوارپارچەكەی كوردستان.. پڕ بەدڵ خۆشحاڵم شەرەفی ئ��ەوەم هەیە ،هەموو ساڵێك، سەرپەرشتیاری فێستیڤاڵ بم ،واتە لەبورجی عاجی سیاسەتەوە دابەزین ،بۆ ئەوەی خزمەتی ئێوە بكەین .پڕ بەدڵ خۆشحاڵم ئەم شەرەفە ،سااڵنە بنكەی گەالوێژ ،بە بەندەی دەبڕێت .ئومێدەوارین ئەم ساڵ ،لەحەڤدەهەمین فێستیڤاڵدا ،كە بەیادی ش��ادڕەوان، شاعیری هەڵكەوتوو ،خۆشەویست ،ئ��ازادی��خ��واز ،گەورەترین داهێنەری شیعری نوێی ك��وردی ،شاعیرمان شێركۆ بێكەس، خولی ئەمساڵ ،بەناوی شێركۆوە ناوناوە ،ئومێدەوارین ئەمساڵ توانیبێتمان ،النیكەمی وەفای بنكەی رووناكبیرانی كوردستان، لەم خولە بەناوی شێركۆوە ئەنجامبدەین ،كە شێركۆ هەموو ساڵێك ،میوانی هەمیشەیی فێستیڤاڵ بووە ،هەموو ساڵێكیش پەخشانەشیعرێكی ،یان پەخشانێكی بۆ فێستیڤاڵ نوسیوە. ئێمە ،ئەگەر وەك سیاسەتیش سەیری بكەین ،دەزانین كاك شێركۆ هەتا هاتووە ،لەسیاسەت سەربەستی وەرگرتووە ،دوور كەوتۆتەوە لەو یەكێتییەی درێغی لەگەڵ نەكردووە ،هەتا دوا چركەساتی ژیانی ،بەاڵم ئەو چەند دوور كەوتبێتەوە لەئایدۆلۆجییەت ،ئێمەش ئەوەندە لەرۆحی شێركۆ و ئەدەبی شێركۆ نزیك كەوتووینەتەوە. ئەمەیە فەلسەفەی ناكۆكییەكانی ژی��ان ،كە لەالیەكەوە جیاتدەكاتەوە ،لەالیەكی تریشەوە خۆشەویستی ژیان كۆتدەكاتەوە. بۆیە لێرەوە پڕ بەدڵ ،جارێكی تر خەم‌و پەژارەی خۆمان ،بۆ لەدەستدانی كاكە شێركۆ دەردەبڕین. پێمخۆشە ئەوەش بڵێم :كە گوێم لەئەی رەقیب بوو ،هەستم بەموچڕكەیەكی ن��وێ ك��رد ،كە كەمجار ،ئ��ەم هەستەم لەال دروستبووە ،چونكە هیچ نەبێت ،پێشمەرگە بووم .زۆر سوپاس بۆ ئەوانەی لەپارلەمانی كوردستان لەبەر سرودەكە هەڵنەستان‌و بەناشرینی خۆیان ،ئەی رەقیب-یان زۆر پیرۆز تر كرد.
بەڕێزان..
ئەمساڵ فێستیڤاڵی گەالوێژ ،لەهەلومەرجێكی دیكەی رۆژهەاڵت، دنیا ،ئاڵوگۆڕەكان ،شەپۆلەكانی بەرزبوونەوەو نزمبوونەوەی دیموكراسی ،ئازادی ،تاكگەرایی ،گۆڕانكاری لەكایەكانی ئابووری، سیاسی ،ئایدۆلۆجی ،فەلسەفی ،ئەندێشە ،فكرو فەلسەفە ،ئەم ساڵ دەتوانین بڵێین بە بەرچاو رۆشنتر ،لەم سەردەمە كە سەردەمی جیهانگیرییە ،فێستیڤاڵی گەالوێژ ،لەژێر كاریگەرییە بابەتییەكانی،
ئامادەبووان! الم گرنگە ،لەم پێشەكییەدا بڵێم ،ئێمە ئێستا لەسەدەی حەڤدەهەم ،هەژدەهەم ،نۆزدەهەم‌و لەسەدەی بیستەمیشنین، ل��ەس��ەدەی س��ەردەم��ی رێنیسانس نین ،ل��ەس��ەدەی سەردەمی سەرهەڵدانی رۆشنگەری نین ،لەسەدەی سەردەمی شۆڕشی پیشەسازی دیموكراسی نین ،لەسەدەی سەردەمی جەنگی سارد‌و سەپاندنی ئایدۆلۆجییەتە نەخوازراوەكان نین ،لەسەدەی سەپاندنی رەمزەكانی نەتەوەو رەمزەكانی دەسەاڵت‌و سۆپەرمانەكانی دنیا نین ،ئێستا ،لەسەردەم‌و س��ەدەی وردب��وون��ەوەی پرسیارەكان‌و وەاڵم��دان��ەوەی وردت��ری پرسیارەكانداین .بۆیە لەسەردەمێكی ئاوادا ،ئێمەی كورد ،كە دوو دەهەیەكە ،ئەزموونی دیموكراسی بونیاددەنێین ،بەشایەتی دۆس �تو دوژم��ن ،الیەنی زۆری ئەم بونیادانانە ئازادییە ،دیموكراسییە ،هاوشانی ئەوەی كەموكوڕی، تەنگ‌و چەڵەمە ،ناڕەزایی ،رەخنە ،الساریش هەیە .بەاڵم الیەنە گەشەكەی دیموكراسی هەتا ئێستا بەردەوامە ،خۆشبەختانە ئەم الیەنە گەشەی دیموكراسی ،كارلێك دەكات لەگەڵ تاك ،لەگەڵ گ��روپ ،لەگەڵ چین ،لەگەڵ كۆمەڵ ،لەگەڵ ن��ەت��ەوە ،لەگەڵ هێزەكان ،لەگەڵ دیاردەو دەركەوتەكان ،لەگەڵ گۆڕانكارییەكان، لەگەڵ ئومێدە بەدینەهاتووەكانی ئاییندەش .مێژوو ئەمەی دەوێت، مێژوو دەیەوێت ،ئیرادەی مێژووت بەدەستەوە بێت ،مێژوو لەسەر كەموكوڕی ،یان الدانێك ،كەمتەرخەمییەك ،گەندەڵی پەكی رەوڕەوە ناخات .رەوڕەوەی مێژوو ،رێڕەوی مێژوویی خۆی دەبڕێت، ئەگەرچی كەموكوڕییەكان ،من ،تۆ ،ئەو ئازار دەدات. لەسەردەمێكی ئاوادا ،كە سەرەپا جیاوازە ،لەسەردەمەكانی پێشوو .كاتێكیش دەڵێین لەسەردەمەكانی پێشوو ،مەبەستمانە ل��ەو سەردەمانەی كە مرۆڤایەتی ،كلتورە ه��ەرە جوانەكان، فەلەسەفە هەرە جوانەكان ،رەخنە هەرە جوانەكان ،داهێنراوە هەرە جوانەكانی لەپێنج سەدەی رابردوودا بەرهەمهێناوە .گرنگترین شتیش لەسەدەكانی راب���ردوودا ،سەركەوتنی دیموكراسییە، سەركەوتنی ئیرادەی ئازادی و ئازادكردنی عەقڵە ،لەكۆیلەكردنی عەقڵ ،ئەمەش ئێجگار گرنگە ،لەو دەستكەوتە مرۆڤایەتییانەی لەمێژوودا بەدەیهاتوون. دیموكراسی -ئازادی ،لەدوائەنجامدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی چۆن مرۆڤ رزگار دەكەیت لەوەی لەپێشەوە عەقڵی داگیركرابوو ،كە لەسەدان ساڵی رابردووەوە عەقڵی داگیركرا بوو .دیموكراسی ئەگەر عەقڵ ئازاد نەكات ،ئازادی ئەگەر عەقڵ ئازاد نەكات ،تەمەدون ئەگەر عەقڵ ئازاد نەكات ،فەلسەفەو لۆژیك عەقڵ ئازاد نەكات. ئازادی عەقڵ ،نەخاتە خزمەتی ئازادی گشتییەوە ،بێگومان ئەو دیموكراسییە لەقەیرانێكی گەورەدایە .ئەو ئازادییە لەقەیرانێكی گەورەدایە .ئەو سەربەستییە لەقەیرانێكی گەورەدایە .بۆیە مەحاڵە قسە لەدیموكراسی بكەیت ،مەحاڵە قسە لەئازادی بكەیت ،مەحاڵە قسە لەسەربەستی بكەیت ،مەحاڵە قسە لەیەكسانی ژن‌و پیاو بكەیت .ئەگەر دیسانەوە نەگەڕێیتەوە بۆ پرسیارەكەی سەرەتای رێنیسانس .ئەویش ئەوەیە ،ئایا م��رۆڤ چەقی بیركردنەوەی گ��ەردوون��ە؟ یان فەلسەفە سەپێنراوەكانی میتافیزیكی ،یان فەلسەفە سەپێندراوەكانی ئایدیالیستی ،یان خورافاتی ئەفسانەو دیانەتەكان‌و مەزهەبەكان ،دوای ئ��ەوەی كە عەقڵی مرۆڤیان بەندكردو مرۆڤیان كرد بەكۆیلە ،بۆ ئ��ەوەی بەكۆیلەیی ،هەم مرۆڤ ،هەم كۆمەڵ ،هەم سیستم ،هەم بەرژەوەندییەكانی خۆیان بخەنە ژێر هەژموونی فەلسەفە ،مەزهەب ،دین ،دوایش بیخەنە ژێر خزمەتی دەسەاڵتی خۆیان .كەوابێ ،ئێمەیەك كە ئێستا ئاوڕ لەرابردوو دەدەینەوە ،ئاوڕ لەرێنیسانس و هەڵكەوتووانی مێژوو دەدەینەوە ،ئاوڕ لەداهێنەرەكان ،بەهرەمەندان ،لەرەخنەگەورەكان، فەیلەسوفە گ��ەورەك��ان ،بیرمەندە هەڵكەوتووەكان ،سیستمە دیموكراسییە سەركەوتووەكان ،كۆمەڵە ئازادەكان‌و تاكە ئازادەكانی ژیان دەدەینەوە ،ئەو راستییە لەبەرچاومان بەرجەستە دەبێت ،كە ئەوانە چۆن توانیان پرسیار بكەن ،چۆن كۆمەڵیان گەیاندە ئەو بڕوایەی وەاڵمە زانستییەكان وەربگرن ،نەك وەاڵمە میتافیزیكییەكان ناگۆڕن .لەوەوە مرۆڤ بوو بەمرۆڤ ،لەوەوە عەقڵ ئازادكرا ،لەوەوە عەقڵ بوو بەچەقی بیركردنەوە ،نەك چەقەكانی تر عەقڵ بچەقێنیت لەسەدەكانی ناوەڕاستدا .ئێستا ،جیاوازییەك هەیە ،لەنێوان ئەم سەردەمە لەگەڵ سەردەمەكانی تر.
هەتا عەقڵە داخ��راوەك��ان نەكەینەوە ،هەتا ئەندێشە خامۆشەكان نەگەشێنینەوە ،هەتا پرسیارەكان نەكەین‌و وەاڵمە زانستییەكان نەدەینەوە، مەحاڵە مرۆڤ ،مرۆڤی كورد بچێتە ناو بازنەی شارستانی‌و مەحاڵە كۆمەڵی كوردیش ،بچێتە ناو بازنەی شارستانی و مەحاڵیشە ،سیستمێكی دیموكراسی راستەقینە لەدەسەاڵت ،لەكۆمەڵ‌و سەبارەت بەتاكیش بونیاد بنێین ئامادەبووانی بەڕێز..
جاران نەتەوە لەڕسكاندابوون ،دەوڵەتەكان لەخەمڵیندابوون، چینەكان لەپێكهاتندابوون ،ئەمەش سەدان ساڵی خایاند .دەتوانم بڵێم لەسەدەی حەڤدەهەمەوە ،بۆ هەژدەهەم ،بۆ نۆزدەهەم‌و ناوەڕاستی سەدەی بیستەمیش ،چین ،كۆمەڵ ،نەتەوە ،دەوڵەت، بەقۆناغ ،لەقاڕەیەكەوە بۆ قاڕەیەكی تر ،لەهەرێمێكەوە بۆ هەرێمێكی تر ،لەمەڵبەندێكەوە بۆ مەڵبەندێكی تر ،لەنەتەوەیەكەوە بۆ نەتەوەیەكی تر ،لەدەوڵەتێكەوە بۆ دەوڵەتێكی تر ،لەكۆمەڵێكەوە بۆ كۆمەڵێكی تر ،لەناو هەموو ئەمانەش ،تاكەكانی ئەم كۆمەڵە بەپێی تایبەتمەندی خۆیان پەروەدە دەكران ،گۆش دەكران ،ئازاد دەكران ،ئیرادەی عەقڵ بۆ عەقڵەكانیان دەگەڕایەوە. بەاڵم ئێستا لەسەردەمێكی ئێجگار جیاوازدا دەژی��ن ،ئێستا پێویست ناكات تاك ،گوتاری فەلسەفی ،گوتاری رەخنەیی لەگەڵ تاكدا هەبێت ،چونكە تاك ئێستا ،ئازاد بێت یان ئازاد نەبێت، لەم سەردەمەداو بەتایبەتی لەرۆژئاوادا ،كە وردە وردە بەهۆی گلۆبالیزاسیۆنەوە ،ئەم دی��اردەو دەركەوتەیە ،بەهۆی هاتنی شەپۆلەكانی سەرمایەدارییەوە ،بەرەو رۆژهەاڵتی ناوەڕاست هاتوون، ئێستا تاكگەرایی ،پێشئەوەی وەاڵمی پرسیارە فەلسەفییەكانی بدەیتەوە ،عەقڵیش ه��ەت��اڕادەی��ەك ،وەك��و دوای رێنیسانسی ئەوروپا ئازاد بكەیت ،ئێستا تاكگەرایی بۆتە دیاردەیەكی باوی ئەم سەردەمە .واتە پێوەرێك ،تایبەتمەندییەك كە ئێستامان لەرابردوومان جیابكاتەوە ،ئەوەیە كە خەریكە تاكگەرایی لەژیاندا دەبێت بەپێوەرو تاك دەبێت بەسەربەخۆ لەناو ژیان، لەناو كۆمەاڵ ،لەناو نەتەوە .ئێستا ،تاك خاوەن ئابوری خۆی، خاوەن تەكنینك ،خاوەن فیسبوك ،خاوەن یوتیوب ،خاوەنی ئینتەرنێت‌و حوكمی خۆیەتی ،ئێستا لەسەردەمی ماس میدیادا دەژین .لەسەردەمی دامودەزگاو ئاژانسەكانی میدیای جیهاندا ناژین ،كە دە بۆ بیست ،بۆ پەنجا ئاژانسی راگەیاندن لەجیهاندا، تەواوی سیاسەتی دنیا ،هەواڵەكانی دنیا ،سیستمەكانی دنیا، حزبەكانی دنیا ،سەرچاوەكانی راگەیاندنی دنیایان ،لەقاڵب دەدا .چونكە ئێستا هەرتاكێك لەماڵی خۆی ،لەپشتی دەزگای كۆمپیوتەری خۆی ،بۆخۆی هەواڵگرە ،هەواڵنێرە ،دەزگایە، دەنوسێت ،رەخنەدەگرێت ،بەرژوەندی هەیە .بەداخیشەوە ئێستا ئەوەندەی بەرژەوەندی تاك لەبەرچاو دەگیرێت ،ئەوەندە ب��ەرژوەن��دی نەتەوە ،چینایەتی ،كۆمەاڵیەتی ،نەتەوەیی و دەسەاڵتدارێتی لەبەرچاو ناگیرێت. ئەم بەرژوەندی تاكە ،ئەگەر دەسەاڵت ،ئەگەر نەتەوە ،ئەگەر كۆمەڵ ،سیستم و دەسەاڵت ،حزب‌و ئایدۆلۆجییەتەكان نەتوانن بیخوێننەوە‌و لەبەرنامەی گۆڕانكارییەكانی خۆیاندا جێی بكەنەوە، بێگومان كۆ دەڕوات بەرەو ئاراستەیەكی تر ،كۆی حزب ،كۆی دەوڵەت ،كۆی نەتەوە ،كۆی كۆمەڵ ،كۆی ئایدۆلۆجیەت ،بەرەو ئاراستەیەك دەڕوات ،كۆی تاكی پ��ەرش‌و باڵو ،كۆی تاكی ئاراستە تایبەت ،ئەوانیش لەدنیایەكی تردا دەبن‌و سەرەنجامیش ناكۆكییەكی گەورە دەكەوێتە نێوان تاكی تاكگەرا ،لەگەڵ كۆی تاك ،لەسەر بناغەی فەلسەفەو لەسەر بناغەی ئایدۆلۆجییەت، لەسەر بناغەی سیاسەتە كۆنەكان ،ژیان دەبات بەڕێوە. بۆیە لەم سەردەمە ،ئەنجامی قسەكانم ئەوەیە ،كە مەسەلەی رووناكبیری ،فەلسەفی ،لۆژیكی ،مەسەلەیەك نییە هەتا تۆ بتوانیت، گوتاری خۆت ئاراستەی نەتەوەكەت بكەیت بەتەنها ،گوتاری خۆت ئاراستەی كۆمەڵەكەت بكەیت بەتەنها ،بەڵكو دەبێت گوتاری خۆت ئاراستەی تاكەكانیش بكەیت ،تێگەیشتن‌و وردبوونەوە ،لەناخ‌و بەرژوەندی تاك ،لەڕەخنەی تاك ،خولیای تاك ،چۆنێتی ژیانی تاك، بۆ ئێستاو ئاییندەی تاك ،ئەمەش مەسەلەیەكی ئێجگار گرنگە بۆ رووناكبیری ،كە بەداخەوە الی ئێمە ،هەتا ئێستا ئەم خوێندنەوەیە بەو هەمەالیەنییە ،كە پێویستە تائێستا نەكراوە .تەنانەت لەماوەی بیست ساڵی رابردووی ئێمەدا ،ئەو ئەزموونەی ،بەناوی ئەزموونی رووناكبیری هاوشانی ئەزموونی سیاسی هەمانە ،ئەزموونێكی سەركەوتوو نەبووە .ئەزموونێكە ،ئەگەر الیەنە رەخنەكەی بگریت، كۆپیكردنی لیبڕاڵییەتی ئەوروپایە ،ئەگەر الیەنە فەلسەفەییەكی بگریت ،كۆپیكردنی فەلسەفە بەسەرچووەكانی پەنجاكان‌و شەستەكان‌و حەفتاكانی ئەوروپایە ،ئەگەر الیەنە ئەدەبییەكەشی بگریت ،هێشتا داهێنراوێكی گەروە ،شاكارێكی گەورەی ئەوتۆو لەبواری رۆمان ،چیرۆك ،رەخنەی ئەدەبی ،لێكۆڵینەوەو توێژینەوەی ئەدەبی ،داهێنراوێكی وا كەبووبێت بەمایەی سەرنجی نەتەوەكان، سەرنجی دام��ودەزگ��اك��ان ،سەرنجی خەاڵتبەخشەكانی جیهان وەربگرێت ،ئێمە هەتا ئێستا نەبوونەتە خاوەنی داهێنانێكی ئەوتۆ لەهیچ بوارێكدا كە خەاڵت وەربگرێت .ئەگەرچی تاك و تەرا هەوڵ
هەیە ،بەاڵم هێشتا زۆر كەمە ،ئەگەر بەمەزەندەی من ،هەندێكی لەشیعری كوردی ،بەتایبەتی شیعری شێركۆ بێكەس ،ئەگەر باش بۆ زمانەكانی تر وەربگێڕدرێت ،بەداخەوە پێدەچێت لەدوای خۆی، رێزلێنان لەشێركۆ ،رێزلێنان لەداهێنانی شێركۆ بەتایبەتی لەماوەی بیست ساڵی رابردوو ،كە من دەتوانم بڵێم لەبیست ساڵی رابروو بەتایبەتی ،لەو بیست ساڵەی كە خەیاڵی تەحەكومی تێدا دەكرد، خەیاڵی شیعر ،خەیاڵی داهێنان تەحەكومی تێدا دەكرد ،مومكینە شێركۆ یەكێك بێت لەو شاعیرانەی ئاوڕی لێبدرێتەوە ،هەندێك لەو شاعیرانەی تریش بێگومان ،بەاڵم لەبەر ئەوەی خولەكە بەناوی شێركۆ بێكەس-ەوەیە ،بۆیە تەنها ناوی شێركۆ دەهێنم و نامەوێت ناوی شاعیری داهێنەری گەورەی تر بكەم ،كە بەڕاستی چەندینی تر ،لەالی ئێمە هەیە ،هەندێك هەوڵی رۆمان‌و هەندێك هەوڵی رەخنەش هەیە ،كە بەداخەوە ئەو رەخنەیەش نەبووە ،بەرەخنەیەكی پرۆفیشناڵ ،نەبووە بەرەخنەیەك ،كە وەكو كایەیەك لەكایەكانی مەعریفەی پێویست بۆ فەلسەفە ،لەكایەكانی مەعریفەی پێویست بۆ رووناكبیری كە تێربكرێت‌و كارلێكی لەگەڵ دیاردەو دەركەتە نوێكانی رووناكبیری پێبكرێت ،لەواڵتانی ئێمە .بۆیە هیوادارم ئەم فێستیڤاڵە بەهێنانی میوانی فەڕەنسی ،ئێرانی ،عەرەبی ،خۆشمان، وەك كورد كە خانەخوێی فێستیڤاڵەكەین ،ئەم چوارپێنج رۆژەی كە هەم نوسەرە تازەكان ،بەهرەكانیان پێشكەش دەكەن ،هەم ئەو
لەماوەی بیست ساڵی راب��ردووی ئ��ێ��م��ەدا ،ئ���ەو ئ���ەزم���وون���ەی، ب��ەن��اوی ئ��ەزم��وون��ی رووناكبیری ه��اوش��ان��ی ئ��ەزم��وون��ی سیاسی هەمانە ،ئەزموونێكی سەركەوتوو نەبووە .ئەزموونێكە ،ئەگەر الیەنە رەخ��ن��ەك��ەی بگریت ،كۆپیكردنی لیبڕاڵییەتی ئەوروپایە ،ئەگەر الیەنە فەلسەفەییەكه‌ی بگریت ،كۆپیكردنی فەلسەفە بەسەرچووەكانی پەنجاكان‌و شەستەكان‌و حەفتاكانی ئەوروپایە رۆژانەی بۆ كەلتوری فەرەنسی ،فارسی ،عەرەبی‌و كوردی دیاریمان كردوون ،هیوادارم لەناو ئەم چوارچێوەیەدا بكەوینە گفتوگۆ ،بۆ ئەوەی بزانین ئێمە چەند پێویستمان ،بەپرسیاری نوێ هەیە، چەند پێویستمان بەوەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارانە هەیە ،چەندە پێویستمان بەوەهەیە كە وردە وردە ،ئیتر بناغەی پرۆسەیەكی رووناكبیری نوێ دابنێین ،پرۆسەیەك خەمی گەورەی رزگاركردنی عەقڵە داگیركراوەكان بێت ،رزگاكردنی عەقڵە كۆیلەكان بێت لەدواكەوتن ،لەدین ،لەمەزهەب ،لەچەق بەستن ،لەئەندێشەكانی سەدەكانی ناوەڕاست .ل��ەوەی كە دەیانەوێت رەوڕەوی مێژوو بگەڕێننەوە بۆ سەدەكانی ناوەڕاست .كە ئەمە مەحاڵە .مەحاڵە چونكە ئەنجامی هەڵبژاردن دەریخست ،كە لەسەدا هەشتاو سێی میللەتی ئێمە ،لەكوردستانی عیراقدا دەنگی بەهێزە سیكوالرو ئازادیخوازەكانی نەتەوەی كورددا .ئەگەر ئێمە ،ئەم رای گشتییە، لەڕووی سیاسی ،لەڕووی نەتەوەیی ،لەڕووی دیموكراسی كە ئاوا پێگەیشتووە ،باشتر پەروەردە بكەین ،بێگومان بناغەیەكی تازەی سیاسەت ،دیموكراسی‌و رووناكبیری بۆ كۆمەڵەكەمان‌و بۆ تاكەكانی كۆمەڵەكەمان‌و دەرگاو پەنجەرەی زۆر فراوانتر دەكەینەوە ،كە رووناكبیری كورد ،ئەركە رووناكبیرییەكەی رابپەڕێنێت.
«
هەمو كایەكانی كۆمەڵ ،سیاسەت ،هزر ،فێستیڤاڵ حەڤدەهەمین خولی دەبەستێت. بۆ ئێمەی ك��ورد ،لەكوردستانی باشووردا ،جێگەی گرنگی و بایەخێكی ئێجگار زۆری هەیە ،كە هاوشانی بونیادنانی ئەم واڵتەو سڕینەوەی ئاسەوارەكانی ئەنفال ،كیمیاباران ،سەدان هەزار شەهید ،ئاسودەكردنی دەروونی كۆمەاڵیەتی ،گەلێك ،نەتەوەیەك، بۆ ئێمە ئێجگار گرنگە ،هاوشانی راپەڕاندنی ت��ەواوی ئەركە سیاسی ،ئابوریی ،یاسایی ،دیموكراسییەكان ،الیەنی رووناكبیری، الیەنی هزر ،الیەنی ئەندێشە ،الیەنی لۆژیك بایەخی خۆی هەبێت. چونكە بەبێ ئەم الیەنە ،مەحاڵە بتوانرێ ،مەحاڵە ئەزموونێك بتوانێت ،مەحاڵە دەسەاڵتێك بتوانێت ،كۆمەاڵ پێشبخات ،ژیان پێشبخات و مرۆڤ بگەیەنێتە ئاستێك ،لەئاستەكانی چۆنێتی تێگەیشتن لەژیان‌و چۆنێتی خزمەتكردنی ژیان. هەتا عەقڵە داخراوەكان نەكەینەوە ،هەتا ئەندێشە خامۆشەكان نەگەشێنینەوە ،هەتا پرسیارەكان نەكەین‌و وەاڵمە زانستییەكان نەدەینەوە ،مەحاڵە م��رۆڤ ،مرۆڤی ك��ورد بچێتە ناو بازنەی شارستانی‌و مەحاڵە كۆمەڵی كوردیش ،بچێتە ناو بازنەی شارستانی و مەحاڵیشە ،سیستمێكی دیموكراسی راستەقینە لەدەسەاڵت، لەكۆمەڵ‌و سەبارەت بەتاكیش بونیاد بنێین.
راپۆرت
ذمارة ( )446دو شةممة 2013/12/2
info_chawder@yahoo.com
3
دیوی ناوەوەی گەیشتن بەپاروە چەورەكەی دەسەاڵت
نەوشیروان مستەفا داوای رێككەوتنی سیاسی لەبارزانی دەكات شرۆڤە راپۆرت -چاودێر: پێكهێنانی كابینەی هەشت ،هەمو الیەكی بەخۆیەوە سەرقاڵكردوە ،ئەم كابینەیە دروستكردنی زۆر قورسترو جیاوازترە لەكابینەكانی پێش خ��ۆی ،چونكە هەڵبژاردنی ئەمجارە گۆڕانكاری لەپێگەو قورسایی هێزە سیاسییەكاندا دروستكردوەو حزبەكانی كوردستانیش لەبەردەم دوڕیانێكدان، بەتایبەت سێ الیەنەكەی ئۆپۆزسیۆن ،كە ئایا ئەمجارە دەگەنە كورسییەكەو لەسەری دادەنیشن ،یان هەر لەدورەوە لەپاروە چەورەكەی دەسەاڵت دەڕوان��ن .ئەوەی لەدوای سەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی بۆ الی سێ الیەنەكەی ئۆپۆزسیۆن‌و دواتریش سەردانەكەی نەوشیروان مستەفا رێكخەری گشتیی بزوتنەوەی ێ گ��ۆڕان بۆ پیرمام رونبۆتەوە ،حەزی چونە دەسەاڵتی س الیەنە ئۆپۆزسیۆنەكە هەستی پێكراوە ،بەاڵم ئەم حەزە الی کۆبونه‌وه دو قۆڵیه‌که‌ی بارزانی و نه‌وشیروان ل ه پیرمام بزوتنەوەی گۆڕان لەلوتكەدایەو لەسەر چونە دەسەاڵت هیچ ناكۆكییەك لەنێو ئەو بزوتنەوەیەدا بونی نییە ،بەاڵم لەناو بارزانیدا زۆر ئیجابی بوەو یەكالبۆتەوە كە دەچنە حكومەتەوە. یەكگرتودا بۆچونی جیاواز هەیە كە پێیانباشە وەك ئۆپۆزسیۆن هەر بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر» لەئێستادا بەشێكی بمێننەوە .كۆمەڵیش هێشتا لەگەڵ نێچیرڤاندا نەگەیشتونەتە زۆری بەرپرسە دیارەكانی گۆڕان لەگردەكە خەریكی پڕكردنەوەی هیچ رێككەوتنێك. فۆڕمن بۆ وەرگرتنی پۆست لەحكومەتی داهاتودا .لەكاتی سەردانەكەی پیرمامیش ئەو بەرپرسانە بەپەرۆشەوە چاوەڕێی گەڕانەوەی رێكخەرەكەیان كردوە ،كە ئایا دەچنە دەسەاڵتەوەو پۆستیان ب��ەردەك��ەوێ��ت .لەمەشدا دڵنیاییان وەرگرتوە .سەبارەت بەو رەخنانەیشی لەبزوتنەوەكە دەگیرێن لەبارەی حەزی پۆست‌و دەسەاڵت ،ئەو بەرپرسانەی گۆڕان كە بەنیازی وەرگرتنی پۆستن، وتویانە ئەو رەخنانە كاتین ،چونكە حكومەت گرنگترە. سەردانەكەی پیرمام هەر سەبارەت بەچۆنێتیی بەشداریكردنی گۆڕان لەكابینەی بەپێی ئەو زانیارییانەی لەسەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوەوە هەشت ،سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراو بە «چاودێر»ی راگەیاند، دەست»چاودێر» كەوتون ،لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا هیچ كە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا دو بۆچون لەسەر چۆنێتیی ناكۆكییەكی ئەوتۆ لەسەر چونەنێو كابینەكەی نێچیرڤان بەشداریكردنی گۆڕان هەیە .بۆچونی یەكەمیان پێیانباشە بارزانی بونی نییە .ئەمەش لەسەردانەكەی رێكخەری گشتیی پۆستی سەرۆكی پارلەمان وەربگرن ،پشتیوانانی ئەم بۆچونەش بزوتنەوەكە بۆ پیرمام‌و كۆبونەوەی لەگەڵ مەسعود بارزانی یوسف محەمەدو كەسە نزیكەكانییەتی ،بەتایبەت كە یوسف زیاتر رونبۆوە ،كە گۆڕان ئەمجارە بای بای لەئۆپۆزسیۆن خۆی بەتەمای ئەو پۆستەیە. دەكات. ئەو سەرچاوەیە ئاشكراشیدەكات ،كە بۆچونی دوەمی زانیارییەكانی «چاودێر» ئەوە ئاشكرادەكەن ،كە رێكخەری بزوتنەوەكە ئەوەیە كە پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت گشتیی گ��ۆڕان ،لەسەردانەكەیدا ،بۆ الی مەسعود بارزانی وەربگرن .بۆ ئەو پۆستەش شۆڕش حاجی كاندیدكراوە ،بەاڵم بەشێكی زۆری هەڵسوڕاوەكانی گۆڕان لەگەڵ ئەوەدان ق��ادری حاجی عەلی ئەو پۆستە وەربگرێت .هاوكات مستەفای سەید قادر نیازی وەرگرتنی پۆستی وەزیری ناوخۆی هەیە.
یەكێتی هەنگاوی راستەقینەی بۆ پێكهێنانی حكومەت لەسەر بنەمای هاوپەیمانیی ستراتیژی نەناوە
ش���������ۆڕش ح���اج���ی كاندیدكراوە بۆ پۆستی جێگری حكومەت ،بەاڵم زۆرینەی گ��ۆڕان قادری حاجی عەلی-یان پێباشە
نەرمییەكی زۆری نواندوە ،بۆ ئەوەی بزوتنەوەكەی بچێتە دەسەاڵتەوەو داوای لەمەسعود بارزانی كردوە كە پەیوەندیی سیاسییان هەبێت‌و گفتوگۆی رەسمی لەنێوانیاندا بۆ گەیشتن بەرێككەوتن هەبێت .ئەمە لەكاتێكدایە ،كە تا چەند رۆژێك بەر لەوەی ناوبراو بگاتە دەروازەكانی پیرمام ،راگەیاندنی حزبەكەی بەبارزانی دەوت «سەرۆكی ماوەبەسەرچو» ،بەاڵم ئێستا كەناڵی ( )KNNزۆر بەكەمی رەخنە لەپارتی‌و «سەرۆكی ماوەبەسەرچو» دەگرێت .بەڵكو زومی رەخنەكانی بەرەو یەكێتی‌و پارێزگای سلێمانی ئاراستەكردوە. «چاودێر» ئەوەشی زانیوە ،كە لەكاتی گەڕانەوەی نەوشیروان مستەفا لەپیرمام ،لەگردەكە وتویەتی ،كە كۆبونەوەكەی لەگەڵ
«
كۆمەڵ‌و یەكگرتو یەكالنەبونەتەوە بەپێی زانیارییە باوەڕپێكراوەكانی «چاودێر» تائێستا كۆمەڵ‌و یەكگرتو لەگەڵ نێچیرڤان بارزانیدا نەگەیشتونەتە هیچ رێككەوتنێك ،بۆ بەشداریكردنیان لەحكومەت ،ئەمەش كۆمەڵ‌و یەكگرتوی نیگەرانكردوە ،بەجۆرێك لەئێستادا یەكگرتوی ئیسالمی گەیشتونەتە ئەو بڕوایەی كە پارتی دەیەوێت لەگەڵ یەكێتی‌و گۆڕان حكومەت پێكبهێنێت، ئەمەش نیگەرانیكردون ،بەتایبەت كە پێشتر پارتی كۆمەڵێك بەڵێنی زۆری بەیەكگرتو دابو ،بەاڵم ئێستا بەڵێنەكانیان كەمبۆتەوە. زانیارییە بەدەستهاتوەكانی «چ��اودێ��ر» ئەوەشیان ئاشكراكردوە ،یەكگرتوی ئیسالمی لەسەر چونە نێو حكومەتەوە بون بەدو بەشەوە ،بەشێكیان كە بەباڵی سلێمانی‌و گەرمیان ناودەبرێن‌و لەسەر سەاڵحەدین محەمەد بەهادینی ئەمینداری پێشو حیسابدەكرێن ،پێیان باشە یەكگرتو بەشداریی حكومەت نەكات‌و وەك ئۆپۆزسیۆن بمێنێتەوە .بەشەكەی تریشیان كە بەباڵی هەولێرو بادینان ناودەبرێن‌و لەسەر محەمەد فەرەج ئەمینداری ئێستا حیسابدەكرێن ،پێیان باشە یەكگرتو بەشداری حكومەت بكات« .چاودێر» ئەوەشی زانیوە كە تاوەكو ئێستا یەكگرتو نەگەیشتونەتە بڕیارێكی یەكالكەرەوەو كێشەكە
وتاری مه‌ال به‌ختیار ..ته‌واوکاری
جارێكی تر پڕبەدڵ ،بەخێرهاتنی میوانە ئازیزەكان دەكەم ،ئەو میوانانەی لەدەرەوە هاتوون ،چ ئەو میوانانەی كە لەكوردستان‌و ش��ارەك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ەوە ،ل��ەده��ۆك، لەهەولێر ،لەسلێمانی ،گەرمیان ،كەركوك، راپەڕین ،كۆیە ،لەهەركوێیەك تەشریفیان هێناوە ،ئێوە بۆ ماڵی خۆتان هاتوون. ب��ێ��گ��وم��ان پ��ڕ ب����ەدڵ ،بەخێرهاتنی تایبەتیش بۆ ئەو نوسەرو میوانە ئازیزانەی، كە ل��ەرۆژئ��اوای كوردستانەوە هاتوون، بەتایبەتی خانمی شێوەكار خوناو ،كە ئەم ساڵ مەبەستمان بوو ،پیشانگەیەك بەناوی رۆژئاوای كوردستانەوە ،بكەین بەسەرتۆپی چاالكییەكانی فێستیڤاڵ .ئەمەش مایەی
ئەوەیە ،كە ئێمە ،خەونمان ،خەممان، خەباتمان‌و هەڵوێستمان ،هەستمان لەگەڵ خەباتی ئازادیخوازانەی ،دیموكراتخوازانەی، رزگاریخوازانەو نەتەوەخوازانەی رۆژئاوای ك��وردس��ت��ان��ە ،پ��ڕ ب���ەدڵ ئ��اوات��ەخ��وازی��ن سەركەوتن بەدەستبهێنن و لێرەشەوە ،لەم هۆڵەوە ،ساڵو لەو قارەمانانەی كە دژی شەمشەمە كوێرەكانی جەبهەی نوسڕە دەجەنگن ،بۆ ئەوەی نەهێڵن لەرۆژئاوای كوردستاندا ،شۆڤێنیەت ،بەشۆڤێنیەت بگۆڕنەوە .داگیركەر بەداگیركەری تر بگۆڕێتەوە. ئەوەش قارەمانێتییەكی ئێجگار گەورەیە، بەدەر لەوەی قبوڵمانە ،یان قبوڵمان نییە،
ئایدۆلجییەتمان قبوڵی دەكات ،یان قبوڵی ناكات ،حزبەكەمان قبوڵی دەك��ات ،یان قبوڵی ناكات ،رەخنەكانمان لەسەریان چەندە راستە ،یان ناڕاستە ،بەاڵم یەك راستی هەیە پێویستە بیزانین ،لەوێ پێشمەرگە دەجەنگێ ،بۆ ئەوەی جارێكی تر كوردستان داگیر نەكرێتەوە ،ئەمەش هەموو شتێكە‌و زۆریش گرنگە. ئاواتەخوازین ،باكوری كوردستانیش ،ئەو خەباتی ئازادیخوازەی لەباكور بەدیهاتووە، كۆماری توركیاو بەتایبەتی حزبی عەدالەت‌و تەنمیە ،جدی ترو وردتر ،بەرپرسیارانەتر، ل��ەراپ��ەڕان��دن��ی ئ��ەرك��ە م��ێ��ژووی��ی��ەك��ان، ئەركە یاساییەكان ،دیموكراسییەكان،
حكومەتێكی یەكڕیزیی نیشتمانی پێكبهێنرێت ،بەاڵم تاوەكو ئێستا هاوپەیمانەكەی بەڕەسمی باسی حكومەتی یەكڕیزیی نیشتمانی نەكردوە .بەجۆرێك لەدوایین كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتیی پارتی دیموكراتی كوردستانداو لەراگەیەندراوی كۆتایی كۆبونەوەكە ،بەهیچ جۆرێك ئاماژە بەپێكهێنانی حكومەتێكی یەكڕیزیی نیشتمانی ،یان بنكە فراوان نەكردوە. لێرەدا پرسێكی بنەڕەتی بۆ ه��ەردو حزبە هاوپەیمانەكە لەئارادایە ،كە ئەویش پابەندبونە بە بەندەكانی رێككەوتننامەی ستراتیژی ،ب��ەاڵم ئ��ەوەی لەسەر ئ��ەرزی واقیع دەبینرێت، پەیڕەونەكردنی رێككەوتننامەكەیە ،چونكە بەپێی ئەو رێككەوتننامەیە ،دەبوایە لیژنەی دانوستانەكانی پێكهێنانی حكومەت لەیەكێتی‌و پارتی پێكبهێنرێت ،بەاڵم ئێستا پارتی خۆی بەتەنیا ئەو كارە دەكات .یەكێتیش لەدوای تەواوبونی هەڵبژاردنی ()2013/9/21وە هەنگاوی راستەقینەی بۆ پێكهێنانی حكومەت لەسەر بنەمای هاوپەیمانیی ستراتیژی‌و پاشان حكومەتی یەكڕیزیی نیشتمانی نەناوە. رەن��گ��ە ئ���ەو پ��رس��ی��ارەش الی چاودێرانی سیاسی بێتە سەر زار، ك��ە ئ��ای��ا ل����ەدوای ك��ۆب��ون��ەوەك��ەی پیرمام چارەنوسی رێككەوتننامەی ستراتیژی چی بەسەردێت؟ بەتایبەت زانیارییەكان رێككەوتنی سیاسیی بارزانی‌و نەوشیروان مستەفا بەدورنازانن. ئێستا ئاوێنەی روداو و ئەگەرەكانیش هێشتا بەتەڵخی ماوەتەوەو تەنها كات رونیدەكاتەوە ،ئایا رێككەوتننامەی ستراتیژی‌و ،لێكتێگەیشتنەكەی دەباشان‌و ،كۆبونەوەكەی پیرمام‌و نیگەرانیی ئیسالمییەكان چی لێبەرهەمدێت؟
كۆمەڵ‌و یەكگرتو هێشتا لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی رێكنەكەوتون وەك خۆی ماوەتەوە .هاوكات باڵی محەمەد فەرەج باڵەكەی ئەمینداری پێشو بەوە تۆمەتباردەكەن كە كەوتونەتە ژێر كاریگەریی پڕوپاگەندەكانی بزوتنەوەی گۆڕانەوە. یەكێتی‌و پارتی‌و رێككەوتننامەی ستراتیژی ه��ەرچ��ەن��دە یەكێتیی نیشتمانیی ك��وردس��ت��ان ،بڕیاری ئ��ەوەی داوە كە بەشداریی حكومەت دەك��ات‌و پێی باشە
زۆرێك لەبازنەو رایەڵەكانی هەولێر دژی سەپاندنی بڕیارێكی رێكخەری گشتی دەوەستنەوە
نەوشیروان مستەفا بۆ ناڕازییەكان :نەڕۆن ،سجنتان دەكەم چاودێر -تایبەت :لەدوای هەڵبژاردنی پارلەمانی كوردستان‌و دەرچونی برزۆ مەجید وەك پارلەمانتار ،كە پێشتر بەرپرسی مەكۆی بزوتنەوەی گۆڕان بوە لەهەولێر .ناكۆكییەكان لەسەر جێگرتنەوەی ئەو پۆستە حزبیە لەهەولێر قوڵدەبێتەوە. بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست «چاودێر» كەوتون ،لەدوای دەرچونی برزۆ مەجید بۆ پارلەمانی كوردستان ،رێكخەری گشتیی بزوتنەوەی گۆڕان بە بڕیاری خۆی كاوە موفتی وەك باژێرەوانی هەولێر دەستنیشاندەكات ،ئەم بڕیارەش ناڕەزایی بەشێكی زۆری لێپرسراوی بازنەو رایەڵەكانی ئەو بزوتنەوەیەی لەشاری هەولێر لێدەكەوێتەوە .ئەمە لەكاتێكدا كە كەمال سەلیم كە لەكۆنفرانسی ئەو بزوتنەوەیەدا لەدوای برزۆ مەجید دوەم دەنگی بەدەستهێناوەو خۆی بە موستەهەقی ئەو پۆستە دەزانێت. لەوبارەیەوە سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراو ،بە «چاودێر»ی راگەیاند ،لەدوای سەرهەڵدانی ئەو كێشەیە وەفدێكی بزوتنەوەكە لەشاری هەولێر سەردانی رێكخەری گشتیی بزوتنەوەكەیان كردوە لەگردی زەرگەتە ،بەاڵم ناوبراو وەاڵمی وەفدەكەی نەداوەتەوە. دوای سەردانی ئەو وەفدەش كەمال سەلیم ئیمزای زۆرێك لە لێپرسراوی بازنەو رایەڵەكانی هەولێری كۆكردۆتەوە ،بۆ البردنی كاوە موفتی ،بەاڵم رێكخەری گشتی بە توڕەیی وەاڵمی داونەتەوەو پێی وتون «من بڕیارێك بەم پرس بە ئێوە دەكەم؟». هەر بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر» لەسەر ئەو ناكۆكییانەی هەولێر ،سەردار ئاغای سورچی ،كە كاندیدی گۆڕان بو بۆ پارلەمانی كوردستان ،كۆبونەوەی بەچەندین بازنەو رایەڵەی بزوتنەوەكە لەهەولێر كردوەو ،دژی كاوە موفتی قسەی كردوە. ئەوانەشی لەكۆبونەوەكەدا بەشداربون :جەمال مامك -لێپرسراوی بازنەی شۆڕش ،رزگار ئەحمەد هەمزە -لێپرسراوی بازنەی بەختیاری ،كامەران سەرسپی -لێپرسراوی بازنەی تەیراوە ،سەلمان لەتیف-لێپرسراوی بازنەی ئازادی ،حەمە بابان -لێپرسراوی رایەڵەی خوێندكاران ،هەڵمەت ئەكرەم -لێپرسراوی رایەڵەی خوێندكارانی زانكۆ ،د .مستەفا هەڵسوڕاوی بازنەی شۆڕش، ئیسماعیل ئاكۆیی -لێپرسراوی بازنە. سەرچاوە باوەڕپێكراوەكەی «چاودێر» ،ئەوەش ئاشكرادەكات ،كە كاوە موفتی باژێرەوانی هەولێر لەگەڵ سەرجەم بازنەو رایەڵەكانی هەولێر كۆبونەوەی كردوەو پێی راگەیاندون كە «ئەو رێكخەری گشتی دایناوەو كەس ناتوانێت بیگۆڕێت» ،بۆیە لەكۆبونەوەكەدا دەبێتە دەنگە دەنگ‌و ئەو هەڵسوڕاوانەی پێشتر لەگەڵ سەردار ئاغای سورچی كۆبونەوەیان كردوبو ،هۆڵی كۆبونەوەكە جێدەهێڵن .هەمان سەرچاوە ،ئەوەشی بۆ «چاودێر» خستەڕو ،كە لیژنەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكە پێكهاتوەو كەسێك بەناوی رێبین لە گردەكەوە دەنێردرێت بۆ هەولێرو لێكۆڵینەوەی لەحسابات‌و گەندەڵی بازنەكان كردوە. هاوكات كاوە موفتی بە لیژنەكەی راگەیاندوە كە ئەو هەر لێپرسراوی هەولێرە. لەدوایین پێشهاتیشدا لەبارەی ناكۆكییەكانی مەكۆی هەولێر ،كۆمەڵێك لێپرسراوی بازنەو رایەڵەو هەڵسوڕاوی گۆڕان جارێكی دیكە چونەتەوە بۆ گردی زەرگەتە .بەپێی زانیارییەكانیش رێكخەری گشتیش بە ناڕازییەكانی وتوە «ئەگەر نەڕۆن سجنتان دەكەم» .بەاڵم دواتر رۆستەم بازیانی نەوشیروان مستەفای ئارامكردۆتەوە. ك��ات بەفیڕۆنەدەن ،بۆ ئ��ەوەی كێشەی دیموكراسی ،ن��ەت��ەوەی ك��ورد لەباكوری كوردستان چارەسەر بكرێت .چەند جوان بوو ،كە ئەردۆگان ناوی كوردستانی هێنا. چەند ناشرین ب��وون ئ��ەوان��ەی كە پێش ئ��ەردۆگ��ان ،كوردیان بەتوركی شاخاوی دادەن��ا .ئەوانەی كە كوردیان بەتوركی شاخاوی دادەنا ،مێژوو ناشرین دەیانباتە الپ��ەڕەك��ان��ی م��ێ��ژوو ،ئ��ەوان��ەش��ی مافی دیموكراسی كورد‌و گەالنیش دەسەلمێنێت، مێژوو بەجوانی دەیانباتە الپەڕەكانی مێژوو. بۆیە هیوادارین سەركەوتن بەدەستبهێنێت. پ��ڕب��ەدڵ ئ��اوات��ەخ��وازی��ن ،ج��ار ج��ارە دەبیستین ،پ��ۆل پ��ۆل لەتێكۆشەران، ئ��ازادی��خ��وازان ،ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی كوردستان ل��ەس��ێ��دارەدەدرێ��ن ،ئێمە بەشبەحاڵی خۆمان ب��ەدەر لەسیاسەت‌و ب��ەرژوەن��دی ئابوری و ئاسایش ،دەڵێین هەر كوردێك،
هەر ئازادیخوازێك لەسێدارە بدرێت ،ئێمە جەرگمان دەبڕێت. ه���ی���واداری���ن ،ل��ۆژی��ك��ی ن��ال��ۆژی��ك��ی لەسێدارەدان كۆتایی پێبێت لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،بەتایبەتی لەسەر بیروباوەڕو سیاسەت .پڕ بەدڵ ئاواتەخوازین ،مافی دیموكراسی جێگەی زەبروزەنگ بگرێتەوە. مافی چ��ارەن��ووس ،جێگەی زەوتكردنی مافی گ��ەالن بگرێتەوە .ئ��اس��وودەی��ی و ئازادی ،خۆشەویستی ،جێگەی رق و كینە بگرێتەوە. ژیان گەلێك بەستەمكاری و چەوسانەوە بەڕێوەچوو ،كاتێتی گەالنی رۆژه��ەاڵت، كاتێتی دەوڵەتانی رۆژه���ەاڵت ،كاتێتی سیستمەكانی رۆژه������ەاڵت ،ك��ە ئیتر تراجیدیاكانی مێژوو دووب��ارە نەبنەوە، بەپێچەوانەوە خەبات بكەین ،بۆ ئەوەی ئ�����ازادی ،دی��م��وك��راس��ی ،م��ەدەن��ی��ەت،
س��ەرب��ەس��ت��ی ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت بەدیبێت‌و ن��ەت��ەوەك��ان��ی وەك���و ك��وردو گ��ەالن��ی وەك���و ئێمەی بێبەش لەمافە دیموكراسییەكان ،بەمافی خۆیان بگەن. پڕ بەدڵ ئاواتەخوازین ،نەك رووناكبیرانی كوردستان ،ئێران ،عیراق ،توركیا ،بەڵكو هەموو روناكبیرانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست، ئەم هەلەی هەڵكەوتووە بۆ بەدیهێنانی دیموكراسی ،لەدەستی نەدەین‌و هەموومان بەپێێ لۆژیكی ئ��ەم س��ەردەم��ە ،خەبات بكەین ،كە پرۆسەی دیموكراسی ،خەباتی ئازادیو دیموكراسیخوازی قوڵتر بكەین. جارێكی تر خوشكان ،برایان ،پڕ بەدڵ بەخێرهاتنتان دەك��ەم .سەربەرز‌و شادین بەئامادەبونتان .بەهاتنتان .فێستیڤاڵ فێستڤیاڵی خۆتانە .رۆژان��ی فێستیڤاڵ‌و بابەتەكانی فێستیڤاڵیش هەر بۆ ئێوەیەو لەپێناوی ئێوەدایە.
ذمارة ( )446دو شةممة 2013/12/2
ديالؤط
info_chawder@yahoo.com
4
یەكێتی بوە هەڵگری ئەو رەخنانەی لەدەسەاڵت دەگیران ،بەتەنیا باجەكەشی دا
بەرزان فەرەج ،نوێنەری یەكێتی لەفرەنسا ،بۆ «چاودێر» جەمسەرەكانی بەرژەوەندیی ئەم ت���اك‌و پێكهاتە ج��ی��اوازان��ەی كۆمەڵگەی ك��وردی ،چ لەسەر سازدانی :داستان ئاسۆ ئاستی پێكهاتە چینایەتی‌و كۆمەاڵیەتی‌و ناوچەیی‌و شوێنە نوێنەری یەكێتی لە فرەنسا رایدەگەیەنێت، جوگرافییەكان‌و ،چ لەسەر بەشێكی هۆكاری كەمكردنی د ەنگەكانی یەكێتی ئ��اس��ت��ی ج��ی��اوازی��ی ئینتیما لەهەڵبژاردندا بۆ نەبونی میتۆدو بەرنامەیەكی فیكری‌و نەریتی‌و باوەڕەكانیان، دا ڕێ�����ژراو الی یەكێتی ب��ۆ ئ��ی��دارەك��ردن��ی وات��ە تائێستا حیزبی كوردی پڕۆسەی هەڵب ژاردنەكەو ب انگەشەی ه ەڵبژاردن ل���ەو خ��ەون��ی پ��ەالم��اردان��ی دەگەڕێتەوە. سەرجەم كۆمەڵگەی كوردییە ب���ەرزان ف���ەرەج ،روناكبیر ل��ەم دیالۆگە دەربازنەبوەو ناتوانێت بەشوێن تایبەتەیدا لەگەڵ «چاودێر» سەبارەت پڕۆسەی ج��ی��اك��ردن��ەوەی چۆنایەتیی خ���ۆی���دا ب���گ���ەڕێ���ت ل����ەڕوی هەڵبژاردنەكانی پارلەمانی كوردستان دەڵێت مەنهەجی فیكری‌و دۆزینەوەی «ئەوەی تائێستا الی حیزبەكان بەجەماوەری خ��ۆی ل��ەو جومگە‌و پێكهاتە كوردستان ناسراوە ،هەمویان لەسەر یەك هێڵی كۆمەاڵیەتییانەی كە دەشێت هاوبەش یەكدەگرنەوە كە ئەویش گفتوگۆكردنە ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی خ��ۆی‌و لەگەڵ هەمو جەماوەرو لەیەككاتدا وەاڵمدەرەوەی دەنگدەرانی تێدا ببینێتەوە، خ��واس��تو خ��ەون��ی ه��ەم��و ج���ەم���اوەرە بەبێ چ��ون��ك��ە ح��ی��زب��ی ك����وردی جیاوازیكردن لەئاستەكانی پێداویستی‌و خولیاو لەجەنگی هەڵبژاردندا تەقەالی جەمسەرەكانی بەرژەوەندیی ئەم تاكو پێكهاتە ك��ۆك��ردن��ەوەی دەن��گ��ی هەمو جیاوازانەی كۆمەڵگەی كوردی». جەماوەری كوردستان دەدات، ناوبراو ئاماژەبەوەشدەكات ،كە لەناوچەكانی ئەمەش ئاسانترین رێگەیە كە سلێمانی‌و پێگەی یەكێتیدا یەكێتی بەتەنیا بوە هەر حیزبەو رابەرایەتیكردنی هەڵگری هەمو رەخنەكانی ئاراستەی دەسەاڵت‌و جەماوەر لەڕێگەی خستنەڕوی بەتەنیاش باجەكەی دا. پڕۆگرامێكی ب��ەرف��راوان ،كە هەمو بەشەكانی ج��ەم��اوەری كوردستان بگرێتەوە‌بخاتەڕو تا زۆرترین دەنگ بەدەستبهێنێت. راستە خواستی هەمو حیزبێك بەدەستهێنانی ()3-1 زۆرترین دەنگە لەهەڵبژاردندا ،بەاڵم لەسەر چاودێر :بۆچونتان لەسەر دوایین هەڵبژاردنی بنەمای چۆنایەتی‌و پرۆگرامێكی فیكری پارلەمانی كوردستان چییە ،تەواوی پرۆسەكە ك��ە ئەمە لەهەڵبژاردنەكانی كوردستاندا (كەمپەینی لیست‌و كاندیدەكان ،بەڕێوەچونی رەچاوناكرێت ،كاتێك حیزب لەگەڕان بەداوی دەنگدا سەر بەناو هەمو ماڵەكانی كۆمەڵگەدا پرۆسەكە ،ئەنجامەكان)..؟ ب��ەرزان ف��ەرەج :لەهەڵبژاردنی ئەمجارەی دەكات ،لێرەوەیە كە لەیەكچون هەم لەپرۆگرام‌و پارلەمانی كوردستاندا ،هەر هێشتا حیزبەكان ه��ەم ل��ەش��ێ��وازی ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی بانگەشەی كاراكتەری سەرەكیی گەمەی دیموكراسی هەڵبژاردنەكان‌و خودنمایشكردنی حیزبەكاندا بون‌و ،ئەوان بزوێنەری جەماوەرو شەقام بون .دەبینرێت ،كە هەمویان بەیەك شێوازی هەرچەندە لەئەزمونی ئەمجارەدا ،هەڵبژاردان كۆكردنەوەی زۆرترین جەماوەرو بەڕێكردنیان بەلیستی نیمچەكراوەش ئەنجامدرا ،بەاڵم هەر ب��ەدرێ��ژت��ری��ن ش��ەق��ام��داو ب��ەب��ەرزك��ردن��ەوەی هێشتا هەیمەنەی حیزب بەسەر كۆی پرۆسەكەوە زۆرترین ئااڵ هەر لەپێش دەنگداندا دڵنیاییەك زاڵبو ،واتە هێشتا دەنگدەر لەڕێگەی حیزب‌و ب��ۆ بەدەستهێنانی م��ت��م��ان��ەی ج��ەم��اوەر لەناو خودی حیزبەوە هەڵسەنگاندنی بۆ كاندید بەخۆی دەبەخشێ ،بۆیە لێرەدا ئەوەندەی كردوەو لەبەخشینی متمانە بەحیزبەوە متمانەی خودنماییشكردنی جەماوەری كارلێكەری لەسەر بەكاندید داوە ،بەڵێ بەگشتی دەتوانم بڵێم خودی پڕۆسەكە هەبو ئەوەندە رونكردنەوەو كۆی پرۆسەكە بەڕەوتێكی ئاساییدا تێپەڕی‌و پرۆگرام‌و بەڵێنەكانی هەڵبژاردن بۆ جەماوەر هەستمان بەگەشەسەندنی هۆشیاریی سیاسی كاریگەری نەبوە ،چونكە ئەو پڕۆگرامانە لەزۆر الی دەنگدەری كورد كرد لەبون بەبەشێك حاڵەتدا هەمویان لەیەك دەچ��ون‌و هەمویان لەپرۆسەی دیموكراسی ،ئەگەر بەپێی رێژەی ه��ەر لەپرسە نەتەوەییەكانی گەلی ك��وردو بەشداریی دەنگدەرانیش سەیری بكەین‌و گێڕانەوەی ناوچە دابڕێنراوەكانەوە بیگرە بەراوردی بكەین بەو رێژانەی بەشداریكردنی تا بەرنامەی چاكسازیی سیستمی سیاسی‌و ه��ەڵ��ب��ژاردن لەسیستمە دیموكراسیەكاندا ئابوری‌و عەدالەتی كۆمەاڵیەتی‌و مزگێنیی ،ئ��ەوا ئ��ەو بەشدارییە ف��راوان��ەی خەڵكی ژیانێكی ئاسودە بۆ گەنجان‌و چەندین خاڵی كوردستان نیشانیدەدات كە تائێستا سیاسەت لێكچویان لەخۆگرتوە ،بۆیە لەم هەڵبژاردنەدا بەشێكی زۆری خولیاو گرنگیپێدانی خەڵكی زۆر كەمتر لەسەر ئاستەكانی میدیادا دیالۆگ‌و كوردستانی داگیركردوە چ بەتاك‌و چ بەكۆ ،ڕوبەڕوبونەوەی نێوان كاندیدی حیزبەكانمان وات��ە هێشتا هاواڵتیی ه��ەرێ��م لەسیاسەت بینی كە بەگژ یەكدیدا بچنەوەو بەرگری بێ ئومێدنەبوەو چ��اوەڕوان��ی ئ��ەوەدەك��ات لەپڕۆگرامی خۆیان بكەن ،دەشێت تەنها بتوانم كە لەڕێگەی بەشداریكردنی سیاسەتەوە لەم هەڵمەتەی هەڵبژاردنەكاندا دو دیاردەی خواستەكانی خ��ۆی بگەیەنێتە ئاستەكانی ت��اڕادەی��ەك تایبەت جیابكەمەوە ،ئەویش بڕیار ،بێگومان ئەمەش دیسانەوە دەگەڕێتەوە لەالیەكەوە خودنماییشكردنی تا ڕادەی��ەك ه��ەر بۆ كاراكتەری بەهێزو چاالكی دی��اری حیزبی سیاسی لەكوردستاندا ،كە تا ئەم ساتە ئامرازێكی سەرەكیی بەڕێوەبردنی ملمالنێكانی ن��او كۆمەڵگەی ك��وردی��ی�ەو لەپەیوەستی‌و بەریەككەوتەیەكی نزیكدایە لەگەڵ تاكی ك��وردو دەتوانێت لەپرۆسەكانی ملمالنێی خۆی لەگەڵ ئەوانیدیدا ئاراستەی بكات ،بۆیە سیفەتێكی دی لەبانگەشەی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن‌و پڕۆگرام‌و بەڵێنی هەڵبژاردنەكانی حیزبەسیاسیەكانی كوردستاندا دەبینینەوە، كە ت��اڕادەی��ەك دوب��ارەك��ردن��ەوەی میتۆدێكی كالسیكی نێوان پەیوەندیی حیزب‌و تاكی كوردی‌و دیالۆگی نێوانیانە لەسەر ئاستی كۆدا، واتە تائێستا حیزبی كوردی هەر لەتێڕوانینی كۆوە خۆی ئاراستەی تاكی كوردی دەكات‌و لەڕێگەی دیالۆگكردنی تاكەوە گوتاری خۆی ئاراستەی كۆی كۆمەڵگەی كوردی دەكات ،واتە ئەوەی تائێستا الی حیزبەكان بەجەماوەری كوردستان ناسراوە ،واتە بانگەشەو پرۆگرامی هەڵبژارنەكانی حیزبەسیاسیەكانی كوردستان ه��ەم��وی��ان ل��ەس��ەر ی���ەك هێڵی ه��اوب��ەش یەكدەگرنەوە كە ئەویش گفتوگۆكردنە لەگەڵ هەمو جەماوەرو لەیەككاتدا وەاڵم��دەرەوەی خ��واس �تو خ��ەون��ی هەمو ج��ەم��اوەرە بەبێ جیاوازیكردن لەئاستەكانی پێداویستی‌و خولیاو
ی���ەك���ێ���ت���ی پ���اش ئ������ەوەی چ��ەن��دی��ن س����اڵ م��ێ��ژو‌ی��ەك��ی گەش‌و بەختەوەری پڕ لەسەروەریەكانی ژی�����������ا ،دەب�����ێ�����ت خ���ۆش���ی راب��ێ��ن��ێ��ت ك��ە م��اوەی��ەك��ی��ش ل��ەگ��ەڵ شكستدا زیندەگی بكات
جیاوازی بزوتنەوەی گۆڕان بو لەپێداگرتنی بەردەوامیان لەهەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا لەسەر رەخنەگرتن لەسەر ئەزمونی دەسەاڵتی كوردی، لەالیەكیدییەوە هێنانەپێشەوەی كەسانێكی زۆر گەنج لەلیستی كاندیدەكانیاندا ،بەتایبەتی كەسانێك كە راستەوخۆ لەڕێگەی دەركەوتنە بەردەوامەكانی میدیاو تەلەڤزیۆنەكانەوە خۆیان ئاستێكی جەماوەرییان پەیداكردبو، كە لەمەشدا سەركەوتنیان بەدەستهێنا، ئەمەش دەرچونێك بو لەو شێوازە كاندیكردنە كالسیكییەی حیزبەكانی دی بەتایبەتی یەكێتی كە زیاتر لەسەر هەمان پرەنسیپەكانی پێشوتری دیاریكردنی كاندیدەكان بەردەوامبو بەپێی دەستەگەری‌و هاوكێشەكانی هێزی ناو یەكێتی ،هەروا سەبارەت بەشێوازی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان ئەو تایبەتمەند‌ییەی كە ئەمجارە بینیمان‌و روبەڕوی یەكێتی بۆوە لەالیەكەوە بریتیبو لەوەی كە بەتایبەتی لەناوچەكانی سلێمانی‌و پێگەی یەكێتیدا یەكێتی بەتەنیا ببێتە هەڵگری هەمو رەخنەكانی ئاراستەی دەس����ەاڵت‌و بەتەنیاش ب��اج��ەك��ەی ب��دات، لەالیەكیدییشەوە خواستی یەكێتی بەدابەزینی بەلیستی سەربەخۆ كە لەهەمانكاتدا هەم لەدەسەاڵتدایەو هەم هاوپەیمانی‌و رێككەوتنی
هۆكاری كەمكردنی دەنگەكانی یەكێتی لەهەڵبژاردندا بۆ نەبونی میتۆدو بەرنامەیەكی داڕێژراو دەگەڕێتەوە رێكخراوەی یەكێتیین ،ه��ەروەك لەوەاڵمی پێشودا ئاماژەمپێكرد بەشێكی هۆكاری كەمكردنەوەی دەنگەكانی یەكێتی لەهەڵبژاردندا دەگەڕێتەوە بۆ نەبونی میتۆدو بەرنامەیەكی داڕێژراو الی یەكێتی بۆ ئیدارەكردنی پڕۆسەی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ەو بانگەشەی ه��ەڵ��ب��ژاردن، لەڕاستیدا سەركەوتنی ه��ەر هەڵمەتێكی هەڵبژاردن كە حیزبێكی سیاسی لەماوەی یەك مانگ پێش رۆژی دەنگداندا پیادەیدەكات كە ئەوە ماوەی چارەنوسسازو بڕیاردەرە بۆ ئاییندەی حیزب‌و چونە ناودڵی دەنگدەرانەوە، بەندە لەسەر سێ خاڵی سەرەكی ،ئەوانیش بریتیین لەیەكەم :پڕۆگرامی هەڵبژاردن، دوەم :ستراتیژو نەخشەڕێگای بانگەشەی هەڵبژاردن لەو ماوە یاساییەدا ،سێهەم :تیمی
بەرزان فەرەج
ستراتیژی لەگەڵ پارتیدا هەیە ،یەكێتی نەخستە ئەو ئاستەوە كە بتوانێت سەربەخۆیانەو بەبێ سانسۆرەكان بانگەشە بۆ هەڵبژاردنی خۆی بكات‌و بەشێوەیەكی جیاوازتر پرۆگرامەكەی خۆی بخاتەڕو ،چونكە یەكێتی لەگەڵ هەمو هەڵمەتێكی هەڵبژاردنیشدا چاوی لەداهاتوی هاوپەیەمانێتیەكەی خ��ۆی بو كە رێگەی بەخۆی ن��ەدەدا وەك��و ركابەری راستەقینە لەهەڵبژاردنەكاندا روب��ەڕوی ببێتەوە ،واتە یەكێتی لەپێش هەمو كەسێكدا خۆی سستی‌و شەرمنییەكی بەبانگەشەی هەڵبژاردنەكانی بەخشی ،بۆیە تەنها لەو ماوەی هەڵبژاردنەدا ئ��ەوەی ب��ۆی مابۆوە هەوڵی نماییشكردنی فراوانترین ئەندام‌و الیەنگرانی یەكێتی بو لەكەرنەڤاڵە ئاهەنگسازیەكاندا‌و لەكۆكردنەوەی هەمو یەكێتیەكان بەلێشاوی مەزن‌و بەگەڕانەوە بۆ سەروەرییە مێژوییەكانی ،كە ئەمەش زیاتر لەوەی كە ئاسودەییەكی سایكۆلۆژی بەیەكێتی دەبەخشی ،بەاڵم هیچ دڵنیاییەكی نیشانی یەكێتی ن��ەدەدا كە ئایا لەبەرامبەر هەمان ئەو كەرنەڤاڵە جەماوەرییەی حیزبەكانی دیدا چ ئاستێكی لەئەنجامی هەڵبژاردنەكان بۆ مسۆگەردەكات ،بۆیە دەشێت ئەو ئاسودەبونە دەرون��ی��ی��ە ،چ��اوەڕوان��ی��ی��ەك��ان��ی یەكێتی لەئەنجامەكان بیرخستبێتەوە. چاودێر :بەبڕوای ئێوە هۆكاری كەمكردنی دەنگەكانی یەكێتی چییە؟ چارەسەر بۆ ئەو قۆناغەی ئێستای یەكێتی چییە؟ ب��ەرزان ف��ەرەج :پێش ئ��ەوەی باس لەو ه��ۆك��ارە سەرەكییانەی شكستی یەكێتی لەهەڵبژرادنی پارلەمانی كوردستاندا بكەین، كە هۆكاری بونیادی‌و فیكرین وابەستەی خودی
بەدڵنیابون بەخۆو بەخۆجیاكردنەوە لەوانیدی بەرگری لەپرۆگرامەكەی بكات ،هەروا ئەوەی لەهەڵبژاردنەكاندا دەبینرا دابەشبونی یەكێتی بو لەناو جەماوەردا‌و لەپانتاییەكانی بانگەشەی هەڵبژاردندا ،بەئاشكرا دابەشبونی بەسەر چەند هەڵمەتێكی هەڵبژاردنی جیاوازدا پێوەدیار بو، بەئاشكرا یەكێتی خۆی لەبەردەمی جەماوەردا خۆی پارچەپارچەكردبو ،لەنێو ئەمانەشدا هیچ نەخشەڕێگاو هێڵێكی ستراتیژی دیارنەبو كە پرۆسەكە بەڕێوەببات ،لەنەبونی تیمێكی بەهێزی هەڵبژاردنیشدا كە بەڕێوەبەرو كەسانی شارەزای تێدا بێت ،بێگومان دەبێت چاوەڕوانی ئەنجامێكی لەو ج��ۆرە بكرێت كە جەماوەر
خ��������واس��������ت��������ی ه����ەم����و ح��ی��زب��ێ��ك ب��ەدەس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی زۆرت����ری����ن دەن��گ��ە ل���ەه���ەڵ���ب���ژاردن���دا، ب��������ەاڵم ل����ەس����ەر بنەمای چۆنایەتی‌و پ����رۆگ����رام����ێ����ك����ی ف��ی��ك��ری ك��ە ئەمە لەهەڵبژاردنەكانی ك�����وردس�����ت�����ان�����دا رەچاوناكرێت
دەنگیان بەیەك یەكێتی نەدا، بەڵكو لەنێوان هەڵبژاردنی بەكالۆریۆس لەیاسا‌و رامیاری -زانكۆی بەغداد1983 - چ��ەن��د یەكێتییەكدا ب��ون، (كوردستانی ئەندامی دەستی نوسەرانی رۆژنامەی لەسەرو ئەمانەشەوە بێگومان نوێ) بوە هیچ كاتێك ب��ەو شێوەیە گۆڤاری �ەردو � ه ستافی و ر دامەزرێنە دەستەی داب��ەش��ب��ون��ی راب��ەرەك��ان��ی (ئازادی)و (رەهەند) بوە یەكێتی ئاوا بەئاشكرا خۆی لەفرەنسا یەكێتییە لە 2005ەوە نوێنەری بۆ دەرەوە روتنەكردۆتەوە كە (ئایا وەك: هەیە، سیاسی و چەندین كتێبی فكری كەرنەڤاڵە جەماوەرییەكان‌و پاراستنی و ب �ز � ح دەبێت؟، گۆڕانكاری لەعیراقدا دەس��ت��ل��ەن��اودەس��ت��ك��ردن��ی ی فەرەنسای دیموكراتی سۆسیال چۆنایەتی ،پارتی راب��ەرەك��ان��ی��ش ل��ەب��ەردەم پارتە) ئەو مێژو و كۆنگرەی ج��ەم��اوەردا ئ��ەو لێكدابڕانە ن��اوخ��ۆی��ی��ە ك��وش��ن��دەی��ەی لەخەڵكی ن���ەدەش���اردەوە، هەڵمەتی هەڵبژاردن كە لەو ماوەیەدا ئیدارەی ل��ێ��رەوە ئ��ەگ��ەر ب��گ��ەڕێ��ی��ن��ەوە ب��ۆ ه��ۆك��ارە سەرجەمی پڕۆسەی بانگەشەكەو بەرگریكردن بونیادییەكانی شكستی یەكێتی لەهەڵبژاردندا ل��ەپ��رۆگ��رام��ەك��ەو ن��اس��ان��دن��ی ك��ان��دی��دەك��ان دەب��ێ��ت خ��ودی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان دەگرێتەئەستۆ ،ئەمەی كۆتایی گرنگترین بۆ یەكێتی وەك��و دەرەنجامی كۆبونەوەی خاڵە بۆ سەركەوتنی هەڵمەتی هەڵبژاردن ،كۆمەڵێك هەڵەی فیكری‌و سیاسی‌و ستراتیژی‌و ب���ەداخ���ەوە ل���ەالی یەكێتیبونی تیمێكی تاكتیكی‌و رێكخراوەیی یەكێتی سەیربكەین لەوجۆرەمان نەبینی كە بانگەشەی یەكێتی بۆ لەماوەی چەندین ساڵی رابوردودا ،بەتایبەتی هەڵبژاردنەكان بەئاراستەیەكی راستدا بەرێت‌و لەچونەناو ئەزمونی دەس��ەاڵت��ەوە ،بێگومان رۆژانە لەخاڵە الواز‌و بەهێزەكانی بكۆڵێتەوە ،پێداچونەوەی ئ��ەو م��ێ��ژوەش خوێندنەوەو نازانم ئەو میتۆدەی یەكێتی بەكاریهێناوە توێژینەوەی زۆر هەڵدەگرێت‌و قسە زۆر لەئیدارەكردنی بانگەشەی هەڵبژاردندا چییە ،كراوە لەسەر هۆكارەكانی شكستی یەكێتی، چونكە بیروڕای كادرانی ناوەندو پێشكەوتوش كە بەشێكی زۆری��ان پێش روبەڕوبونەوەی وەرن��ەگ��ی��راوە ،ب��ەاڵم راستییەك هەیە كە شۆكی شكستەكە وەك��و رۆژی رون��اك الی ئەویش ئەوەیە كە هەڵمەتی هەڵبژاردن بۆ س��ەرك��ردای��ەت�ی‌و هەمو ئەندامانی یەكێتی خۆی ئەمڕۆ بۆتە جۆرێك لەزانست‌و پێویستی ئاشكرابوەو بۆیە ئێستا هەمومان دەرەنجامی بەخۆئامادەكردنی وردو پ��اش كۆمەڵێك چاوەڕوانكراوی ئەو هۆكارو هەاڵنە دەبینین، توێژینەوەی تیۆری‌و مەیدانی هەیە ،هەڵمەتی ئایا پێویستە ئەو راستییە بیربخەینەوە كە هەڵبژاردن تەنها خێوەتهەڵدان‌و كردنەوەی یەكێتی چەندین ساڵە ئیدارەی پەیوەندییەكی دی��وەخ��ان‌و س��ازدان��ی ئاهەنگ‌و كەرنەڤاڵی ش��ەڕان��گ��ێ��زی‌و لێكتێنەگەییشتنی نێوان جەماوەری نییە ،بەڵكو كارێكی زۆر لەوە چەند تەكەتولێكی ناوخۆیی سەركردەكانی ئاڵۆزترە كە بەبێ تیمێكی سەرپەرشتیار دەك��ات كە هیچ بنەمایەكی فیكریان نییەو ناكرێت سەركەوتن بەدەستبهێنێت ،جگە بەرجەستەی تێڕوانین‌و جیهانبینیی جیاوازی ل��ەوەی وەك ئاماژەشمپێكرد یەكێتی لەو نێوان باڵەكانی ن��او حیزب ناكات لەسەر هەڵبژاردنەدا لەپێگەیەكدا نەبو بەگەرمی‌و مەسەلە فیكری‌و فەلسەفییەكان ،كە ئەمە
شتێكی سروشتییە لەناو حیزبدا بەتایبەتی ل��ەن��او حیزبە سۆشیال دیموكراتەكاندا‌و پێویستیشە ،ئەوەی ئەم لێكجوداییەی باڵەكان بەیەكێتی بەخشیوە كاری لەسەر پارچەبونی یەكێتی لەناوەوەو داڕزینی جەستەیكردوە، كاری لەسەر بەیەكدادانی ئەندامانی یەكدی كردوە ،كاری لەسەر بەخێوكردنی هەستێكی دوژمنكارانەی ناو خودی جەستەی یەكێتیدا ك���ردوە بەئامانجی ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ك��ردن��ی ،كە ل��ەدواج��اردا وەك��و برینێكی سەخت بەناو هەمو جەستەی یەكێتیدا باڵوبۆتەوە ،ئایا پێویستە باسی ئەو لێكدابڕان‌و نادڵنیایی‌و لێكتێنەگەییشتنەی نێوان سەركردەكانی یەكێتی‌و ئەندامانی بكەین ،كە لەنێوانیاندا هیچ پردێكی باوەڕبەیەكبون نەبوە تا ئەو ئاستەی كە بنكەی فراوانی ئەم حیزبە نەك لەهیچ بڕیارێكدا بەشداری پێنەكراوە ،بەڵكو وەكو خەڵكی دەرەوەی یەكێتی (تەنانەت هەندێك لەسەركردەكانیشی) لەڕێگەی راگەیەندنەكانەوە ئاگاداری بڕیارەكانی یەكێتی بون ،هۆكارەكان زۆر زۆرن‌و هەموشی بەسەر یەكەوە لەبەردەم سەركردایەتییەكی خەمسارد ،یاخود خۆشنود بەوەی كە هەمو شتەكان بەباشی دەڕوات‌و ب��اڵ��ەك��ان بەویستی ئ��ەم��ان دەجوڵێنەوە، ك��ەڵ��ەك��ەب��ون ،ئ���ەم ش��ك��س��ت��ەی یەكێتی خوێندنەوەی زۆر قوڵتری لەوەدەوێت كە تەنیا سەركردایەتییەكەی ئۆباڵەكەی بخاتەئەستۆی خۆی ،خوێندنەوەی قوڵی سیاسی دەوێت، ب��ەاڵم ئەمە ل��ەن��او حیزبێكدا دەك��رێ��ت كە خاوەنی چەندین سەركردەی سیاسیی خاوەن جیهانبینیەكی قوڵ‌و فراوانبن‌و بتوانن وەاڵمی پڕواوپڕی شكستەكەیان پێ بێت ،بەاڵم یەكێتی ئەوە چەندین ساڵە ئەگەر نەڵێم لەسەرەتای دروستبونییەوە خاوەنی هەمان ئەو توێژە سەركردایەتییەو رابەرانەیە كە ئەم حیزبەیان تا ئەم ئاستە هێناوەو سەركەوتنی گەورەشیان بۆ تۆماركردوە ،بەاڵم توشی هەڵەی كوشندەشیان كردوە ،كێشەیەكی دی رابەرە سەرەكییەكانی یەكێتی ئەوەیە كە بەشی زۆریان نوخبەیەكی س��ەرك��ردای��ەت �ی‌و خەباتگێڕو پێشمەرگەو قارەمانی جەنگەكانن‌و ،بەحوكمی ئەو سەرمایە مێژوییەی خەباتیان بونەتە سەركردە ،بەاڵم ئەم نوخبەیە نوخبەیەكی سیاسی نییە ،لێرەدا مەبەستم ئەوە نییە كە لەسیاسەت نازانێت، ب��ەاڵم نوخبەیەكە تێڕوانین‌و جیهانبینیی سیاسی زۆر الوازە ،توانای دەربڕینی گوتاری سیاسی حیزبەكەی خۆی نییە ،كەس گومان لەدڵسۆزی‌و توانای ئەم نوخبە سەركردەیە ناكات ،بەاڵم حیزبی نوێ پێوستی بەنوخبەیەكی سیاسی هەیە كە بەتایبەتی بتوانێت جەنگی گەمە دیموكراسییەكان بكات ،نەك جەنگی سەنگەرەكان ،ئێستا یەكێتی ل��ەب��ەردەم شكستێكدایەو مەحكومیشە بەچۆكدانەدان‌و هەڵسانەوە ،ئەوەی جێی دڵخۆشكەرە رابەران‌و سەركردایەتی ئەم حیزبە هۆكاری سەرەكیی شكستەكەیان خستەئەستۆی خۆیان ،ئەمەش بڕیارێكی شەرەفمەدانەو ئاستێكی بەرزی هۆشیاری مۆراڵیە ،حیزب لەپێش هەموشتێكدا پەیوەندییەكی ئێتیكی‌و شەرەفمەندانەی نێوان كەسانی ئازادە لەپێناوی بەرگریكردن لەیەك پڕەنسیپی هاوبەشدا ،ئ��ەوەی یەكێتی ناو حیزبیش دەپارێزێت ئەو دیسپلینە هەرەمیەیەتی كە كەسە ئازادەكان پێكەوەدەبەستێتەوە‌و س��ەرك��ردای��ەت��ی��ی��ەك وەك��و كەشتیەوانێك لەدەریادا دژی شەپۆل‌و باكان پیادەیدەكات، بۆیە هەر حیزبێكی مۆدێرن كە توشی شكست بێت ،ئەگەرچی هەڵەی سەركردایەتییەكەشی نەبێت ،بەاڵم بەهایەكی مۆراڵی دەبەخشێت بەئەندامانی ،كاتێك سەركردایەتییەكە لێپرسراوێتی شكست دەخاتەئەستۆی خۆی‌و بەگومانەوە لەئەندامەكانی خۆی ناڕوانێت، بۆیە ئەوەی ئومێدێك بەهەڵسانەوەی یەكێتی دەبەخشێت لەپێشدا داننانە بەشكستەكەدا ل��ەالی��ەن راب��ەران��ی��ەوە ،ئیدی ئەمە دەبێت بكرێتە هەنگاوی هەڵسانەوە ،یەكێتی چۆن چارەسەری ئەم قەیرانەی بكات؟ بێگومان بائەو حەقیقەتە بزانین كە یەكێتی پاش ئەوەی چەندین ساڵ مێژویەكی گەش‌و بەختەوەری پڕ لەسەروەرییەكانی ژی��ا ،دەبێت خۆشی رابێنێت كە ماوەیەكیش لەگەڵ شكستدا زیندەگی بكات ،چونكە هەڵسانەوەی یەكێتی پێویستی بەپڕۆسەیەكی وردی بەخۆداچونەوەو خۆبنیاتنانەوە دەبێت كە ئەمەش پێویستی بەزەمەنێك هەیە ،ه��ی��وادارم ئەو پرۆسەی هەڵسانەوەیە كەمترین زەمەن بخایەنێت ،ئەگەر ئیرداەیەكی جیدی هەبێت بۆ چارەسەری ئەو قەیرانە ،پێموایە یەكەمین هەنگاویش لەبەستنی كۆنگرەی داهاتوی یەكێتیەوە دەست پێدەكات.
ناوخؤ
ذمارة ( )446دو شةممة 2013/12/2
info_chawder@yahoo.com
سەرچاوەكانی ئاوی هەرێم لەژێر رەحمی واڵتانی دراوسێدان دەبێت حكومەتی هەرێم پالنی بەپەلەی بۆ پاراستنی سەرچاوەكانی ئاو هەبێت
5
دەمەوێت فێری كوردی بم
چاودێر -تابان محەمەد: ئ��ەگ��ەرچ��ی ب��ۆ دو س��اڵ دەچێت رێ��ژەی��ەك��ی ب��اش��ی ب���اران دەب��ارێ �تو مەترسیی وشكەساڵیش لەئارادا نەماوە، بەاڵم وەك هاواڵتیانی ناوچە جیاوازەكان دەی��خ��ەن��ەڕو ،ئەمساڵ بەڕێژەیەكی ب��ەرچ��او ئ���اوی چ���ۆم‌و ك��ان��ی��اوەك��ان كەمیكردوە ،یان هەر وشكی كردوە، لەكاتێكدا بەڕای شارەزایانی بوارەكەش، مەترسی لەسەر سەرچاوەكانی ئاوی هەرێم هەیە ،ئەوەش كاریگەری لەسەر بەرهەمی كشتوكاڵی‌و ژیانی دانیشتوان بەتایبەت جوتیاران دەبێت .وەزارەتی كشتوكاڵ‌و سەرچاوەكانی ئاویش، هۆكاری كەمبونەوەی ئاو روندەكاتەوەو پالنی خۆشیان رادەگەیەنێت ،كە خۆی لەدروستكردنی چەندین‌و ب��ەن��داودا دەبینێتەوە. مەترسیی بۆ ژیانی جوتیاران بەوت���ەی محەم���ەد ش���ەریف ،ك���ە هاواڵتییەك���ی دانیش���توی ناوچ���ەی ش���ارباژێڕە ،زۆرینەی س���ەرچاوەكانی ئ���اوی ناوچەكەیان س���اڵ بەس���اڵ رو لەكەمبون���ەوە دەكەن‌و هەندێكیش���یان هەر وشكدەبن. ئەو بەسەرسوڕمانێكی زۆرەوە دەیوت "زۆرم بەالوە س���ەیرە ،ئەمساڵ بارانی باش باری ،كەچی س���ەرچاوەكانی ئاو وشكدەبن ،س���ااڵنی رابردو وشكەساڵی بو ،هێندەی ئەمس���اڵ س���ەرچاوەكان وشك نەبون". محەمەد ك���ە تەمەن���ی نزیكەی 60 س���اڵە ،گەڕای���ەوە بۆ چەندین س���اڵ لەمەوبەرو باسی لەوەكرد لەوەتەی ئەو لەگوندەكەی خۆیان ژیان دەگوزەرێنێت، چەند سەرچاوە هەبون ،ئاویان تێدابوەو وش���ك نەبون ،كەچی ئەمس���اڵ ئاویان تێدانەماوە. وتەكانی ئەو هاواڵتییە لەكاتێكدایە، شارەزایانی بواری ئاودێری ،وشكبون‌و كەمبونەوەی ئاوی س���ەرچاوەكانی ئاو بەمەترسیی بۆ سەر جوتیاران‌و بەرهەمی كشتوكاڵ‌و ئاژەڵداری‌و تەنانەت ئاژەڵە كێوییەكانیش دەزانن ،هۆكاری ئەوەش
لوقمان غەفور
که‌مبونه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌کانی ئاو مه‌ترسیه‌کی گه‌وره‌یه‌و پێویسته چاره‌سه‌ر بکرێت فۆتۆ :نزار جه‌زا
دەگەڕێتەوە بۆ وشكەس���اڵیی س���ااڵنی پێشوترو هەڵكەندنی ژمارەیەكی زۆری بیرو دروستكردنی چەندین پرۆژە لەسەر روب���ارەكان .بەپێویس���تیش دەزانرێ، حكومەت���ی هەرێ���م پالن���ی بەپەلەی هەبێت ،لەهەمو ناوچەیەكی كوردستان، ك���ە روب���اری هەیە ،بەن���داوی گەورەو بچوك دروس���تبكرێن‌و هەڵكەندنی بیر قەدەغەبكرێ���ت ،ب���ەاڵم لەمبارەی���ەوە حكومەت خەمساردە. 54بەنداو دروستكراون بەڕێوەب���ەری س���ەرچاوەكانی ئ���او لەوەزارەتی كش���توكاڵ‌و سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی هەرێمی كوردس���تان، باس لەوەدەكات ،ئ���ەو روبارانەی دێنە هەرێمی كوردستانەوە ،هەمویان لقەكانی روباری دیجلەن‌و بڕی ئاوی س���ااڵنەیان نزیكەی 20ملیار مەتر سێجایە. محەمەد ئەمین ،هۆكارەكانی كەمبونی س���ەرچاوەكان دەگەڕێنێت���ەوە بۆ ئەو
وشكەس���اڵییەی چەن���د س���اڵ جارێك دوبارەدەبێتەوە ،گۆڕانی كەش���وهەواش ك���ە لەهەم���و جیهان���دا ئێس���تا پلەی گەرما بەرزبۆت���ەوەو رێژەی بەفروباران كەمبۆتەوە. ناوبراو ،هۆكارێكی دیكە باس���ده‌کات ك���ە كاریگ���ەری زۆر لەس���ەر ئ���اوی روبارەكان دادەنێت ،بونی س���ەرچاوەی دەرەكییە‌و واڵتان���ی دەوروبەر پرۆژەی ئاودێری لەسەر بنیاتدەنێن ،جا ئەوانە چ بەنداوبن ،یان پرۆژەی ئاودێری. ئەو بەرپرسەی وەزارەتی كشتوكاڵ، جەخت���ی لەوەش���كردەوە ،پالن���ی وەزارەت‌و بەڕێوەبەرایەتیی كش���توكاڵ‌و س���ەرچاوەكانی ئ���او بۆ چارەس���ەری گرفتی كەمبون���ەوەی ئاوی روبارەكان، دروس���تكردنی بەنداوی گەورەو بچوكە بۆ كۆكردنەوەی ئاوی باران .وتیش���ی "دروس���تكردنی ئەو بەنداوانە ،ئێس���تا لەپالن���ی وەزارەتدای���ەو ژمارەیەك���ی زۆریشی چونەتەبواری جێبەجێكردنەوە،
لەكۆی نزیكەی 80بەنداوی بچوك54 ، یان تەواوبون". مەترسییەكە لەواڵتانی دەوروبەرەوە دەستپێدەكات ئەندامێك���ی لیژن���ەی كش���توكاڵ‌و ئاودێریی لەخولی س���ێیەمی پارلەمانی كوردس���تان ،بە"چاودێ���ر"ی راگەیاند، س���ەرچاوەكانی ئ���اوی هەرێم���ی كوردس���تان لەواڵتان���ی دراوس���ێوەیە، لەس���ااڵنی رابردوش���دا كاریگەرییەكی خراپ���ی كردۆتەس���ەر ئ���اوی هەرێمی كوردس���تان ،چونك���ە ل���ەو واڵتانەوە خەریكی دروستكردنی چەندین بەست‌و بەنداون ب���ۆ ئاودێریی خۆیان ،یان هەر مەبەستێكی دیكە. بەوتەی شۆڕش مەجید ،كەمبونەوەی ئ���اوی روب���ارەكان ،كاریگەریی خراپی لەس���ەر بەروبومە كش���توكاڵییەكان‌و ژیان���ی ئ���ەو خەڵكان���ەش دەبێت ،كە خەریكی كشتوكاڵ‌و ئاژەڵدارین.
الیخۆش���یەوە ،جێگری بەڕێوەبەری كشتوكاڵیی س���لێمانی ،ئەوەیخستەڕو، كەمبون���ەوەی ئ���اوی روب���ارەكان كاریگەریی خراپی هەیە لەسەر سامانی ئاژەڵ‌و بەروبومی كشتوكاڵی ،بەتایبەت س���امانی ماسی‌و زیندەوەرە ئاوییەكان، چونكە لەچەند ش���وێنێكدا ،كە قواڵیی ئاوەكەی كەمە ،مەترسیی هاتنەسەری چەندین س���ەرچاوەی پیس���بونی ئاوی هەیە ،بەوەش زیان لەس���امانی ماسی دەدات. رزگار ئەحمەد ،ئاماژەی بەوەشكرد، لەم وەرزەدا جوتیاران سود لەسەرچاوەی ئاو وەردەگرن ،بۆ بەرهەمهێنانی برنج‌و گەنمەشامی. ناوب���راو ،باس���ی لەوەش���كرد، كەمبونەوەی ئاو لەئێس���تادا زیانی بۆ س���ەر ئەو دو بەرهەمە زۆرەو ئاس���تی بەرهەمهێنانی���ان الوازدەبێ���ت ،ه���ەر ئەوەش وایك���ردوە ،جوتیاران بەكەمی بەرهەمی بهێنن.
ونبونی پاسپۆرت ،هاواڵتیان دەباتەوە بۆ سەردەمی بەعس سلێمانی -سابیری سەندیكا: هاواڵتیان كاتێ لەكاتی گەشت‌و سەرداندا پاسپۆرتەكانیان وندەبێت، ی��ان دەدڕێ���ت ،چەندین گرفتیان بۆ دروستدەبێت ،چونكە بۆ چارەسەری ئ���ەو گ��رف��ت��ان��ەو دەره��ێ��ن��ان��ەوەی پ��اس��پ��ۆرت��ەك��ان��ی��ان پێویستدەكات بچنە ب��ەغ��داد ،ل��ەوێ��ش ب��ارودۆخ��ی ئەمنی تەواو خراپە‌و مەترسی لەسەر ژیانیان دروستدەبێت .بەڕێوەبەری پاسپۆرتی سلێمانییش ،رونیدەكاتەوە، ئ��ەوان بۆ دەرهێنانی پاسپۆرت كار بەیاسای سەردەمی بەعس دەك��ەن، بەپێی بڕگەیەكیشی ،دەبێت ئەوەی پاسپۆرتەكەی ون دەب��ێ��ت ،بچێتە بەغداد ،بۆیە داوایانكردوە ،ئەو كێشەیە لەدادگاكانی هەرێم چارەسەربكرێت، بەاڵم تاكو ئێستا چارەسەرنەكراوە. "چەندجار چوینەتە بەغداد" هاوسەر حەسەن ،ئ��ەو گەنجەیە كە هاوسەرەكەی پاسپۆرتەكەی لێ ونبوە ،چەندینجار سەردانی بەغدادیان كردوەو پارێزەریشیان گرتوە ،بۆ دوبارە دەرهێنانەوەی پاسپۆرتەكە ،بەاڵم تاكو ئێستا مامەڵەكانی تەواونەبوە. ب���ەوت���ەی ئ���ەو ه��اواڵت��ی��ی��ە ،زۆر
بەڕێوەبەری پاسپۆرتی سلێمانی :داوامانكردوە كێشەی ونبونی پاسپۆرت لەدادگاكانی هەرێم چارەسەربكرێت ،بەاڵم وەاڵممان نەدراوەتەوە ب��ی��زاری��ان��ك��ردوەو جارێكیتر داوای دەرهێنانەوەی پاسپۆرتی خێزانەكەی ێ هەزار ناكاتەوە ،لەكاتێكدا نزیكەی س دۆالری داوەتە پارێزەر ،تاكو كارەكانی ب��ۆ رای��ی��ب��ك��ات ،ك��ەچ��ی نەیتوانیوە تەواویبكات.
پێدا شەوێك لەفڕۆكەخانە ماونەتەوە‌و دوات��ر ل��ەو ك��ات��ەوە بۆ ش��ەش مانگ دەچێت ،تاكو ئێستا 15جار چۆتە هەولێرو هاتۆتەوە بۆ سلێمانی ،كەچی هیچیان بۆ نەكردون. ئەو هاواڵتییە ،بۆ "چاودێر" ،دەشڵێت "پێمدەڵێن پاسپۆرتەكەت ساختەیە، منیش پێموتون ،دو سەردانی بریتانیام پێكردوە ،سەردانێكی ئۆردون‌و سوریام پێكردوە ،ئەی چۆن فیزەیان بۆ كردوم، تەلەفۆن بكەن بۆ باڵیۆزخانەكان بزانن كێشەكە چۆنە ،ب��ەاڵم ئ��ەوان دەڵێن كێشەی ئێمە نییە".
"پێم دەڵێن پاسپۆرتەكەت ساختەیە" یەكێكی تر ل��ەو هاواڵتیانە ،دانا ئازادە ،كە لەهەندەرانەوە گەڕاوەتەوە سلێمانی ،باسی لەوەكرد ،لەبریتانیاوە هاتونەتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، دوای ئەوەی ویستویانە بگەڕێنەوە بۆ بەیاسایەكی سەردەمی بەعس ئ��ەوروپ��ا ،پاسپۆرتی خیزانەكەی دو كاردەكەن پ��ەڕەی لێ دەبێتەوە ،كاتێ دەگەنە بەهۆی ئەم گرفتەوە تەنها هاواڵتیان ف��ڕۆك��ەخ��ان��ەی هەلێر ،گرفتیان بۆ دروس��ت��دەب��ێ��ت ،ئ��ەم��ەش س��ەرەت��ای گیریان نەخواردوە ،بەڵكو فەرمانگەی سەرهەڵدانی كێشەیەكی گەورەیە بۆ پاسپۆرتیش جەخت لەچارەسەركردنی ئەو هاواڵتییە ،چونكە وەكخۆی ئاماژەی ئەو كێشەیە دەكاتەوە‌و ئەوانیش لێی
نیگەرانن ،ب��ەڕێ��وەب��ەری پاسپۆرتی پارێزگای سلێمانی ،رایدەگەیەنێت، راستەوخۆلەژێر چەتری یاسایەكدا كاردەكەن ،كە هی سەردەمی رژێمی بەعسە ،ب��ەو پێیەی ئەوانیش سەر بەناوەندن ،دەبێت وەك بەغداد بەو یاسایەوە پابەندبن. عەمیدی یاسایی ساڵح عوسمان، بۆ "چ��اودێ��ر"ی رون��ك��ردەوە ،بەپێی ئەو یاسایە ،دەرهێنانەوەی پاسپۆرت ب��ۆ دوەم��ج��ار ،ب��ۆ ئ��ەو كەسانەیە، پاسپۆرتەكەیان وندەبێت ،یان دەدڕێت‌و تێكدەچێت ،بۆ ئەوەش دەبێت سەردانی دادگای كەڕڕادە لەبەغداد بكەن ،كە بۆ هەمو پارێزگانی عیراقە ،بەهەرێمی كوردستانەوە. ناوبراو ،ئاماژە بەوەشدەكات ،ئەم بڕگەیە پێویستی بەدەستكاریكردن هەیە ،دەبێت پارلەمانی عیراق بڕیاری لەسەربدات ،چەندجاریش پەیوەندییان
عه‌میدی یاسایی (ساڵح عوسمان)
ب��ەل��ی��ژن��ەی ی��اس��ای��ی��ەوە ك����ردوەو نوسراویانكردوە لەوەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستانەوە بۆ وەزارەت��ی ناوخۆی عیراق ،بەاڵم بەهۆی كێشەكانی عیراقەوە هیچیان بۆ نەكردون. عەمید ساڵح ،وتیشی "دەزانین بەغداد شوێنێكی دورەو ئەمن‌و ئاسایشی نییەو هەڕەشەی تێرۆر لەسەر هاواڵتیانی كوردستان هەیە ،ئێستاش هاواڵتی ،كە پاسپۆرتەكەی وندەبێت ،دەبێت بچێت بۆ ب��ەغ��داد‌و پارێزەربگرێت‌و خۆشی لەدادگا ئامادەبێت بۆ وەرگرتنی وتەلێی، ئەمەش كاتێكی زۆری دەوێ��ت ،بۆیە داوامانكردوە ،ئەم كێشەیە لەدادگانی هەرێمی كوردستان چارەسەربكرێ".
منداڵەكانم لەخوێندنگە زمانی ئەڵمانیان خ��وێ��ن��د ،ب���ەاڵم بێشك ه��ەم��و دەزان��ی��ن خوێندنگاكانی ئ��ەم هەرێمە ،نەبونەتە كانگای فێركردنی زم��ان‌و ئ��ەوەی بیەوێت ف��ێ��ری زم���ان ب��ێ��ت ،ی���ان دەب��ێ��ت خ��ۆی توانایەكی لەرادەبەدەری تێدابێت بۆ فێربونی زمان‌و بایتەكانی مێشكی ئەوەندە توانای عەمباركردنی هەبێت بیرچونەوەی وشە ئاسان نەبێت لەالی ئەو كەسە یان دەبێت پەنا بەرێتەبەر هۆكارەكانی فێربون ،كە ئەویش سادەترینیان فەرهەنگە ،لەكاتێكدا ل��ەم قۆناغەی ژیاندا بۆ فێربونی زم��ان، فەرهەنگ بۆتە ئامرازێكی سادەو كەم كەس هەیە توخنی ئەم ئامرازە بكەوێت ،یان بەكاری بهێنێت. ئامرازێكی تری فێربونی زمان لەرێگەی ك��ۆرس��ات‌و پ��رۆگ��رام��ەوەی��ە ،ئەمەش هەر كەسێك هەمنشینی ئ��ەو شوێنە نەبێت ناتوانێت س��ودی لێوەرگرێت ،بۆ نمونە ئەگەر من لەواڵتی ژاپۆن بم زەحمەتە چەند كۆرسێكی زمانی فارسی وەرگ��رم‌و بتوانم وەك كەسێكی ژاپۆنی زمانی فارسی فێربم. ئامرازێكی ت��ر ب��ۆ فێربونی زم��ان كە شێوەیەكی گلۆبالی‌و مۆدێرنە "سایتە ئەلكترۆنییەكانی فێربونی زمانە" ،ئێستا دەیان سایتی ئەلەكترۆنی هەن بۆ فێربونی زمان لەرێگەی پێگە ئەلەكترۆنییەكانەوەو ل��ەم رێ��گ��ەی��ەوە ل��ەی��ەك س��ات��ە وەخ��ت��دا فلیپینییەك‌و روسییەك‌و كوردێك‌و عەرەبێك پێكەوە دەتوانن بەدوای گرامەرو فۆنیتیك‌و یاساو رێساكانی ئەو زمانەدا بگەڕێن كە مەبەستیانە ،رەنگە نمونەكە باشتر بێت بڵێم لەیەك ساتدا منداڵەكەی من‌و روسییەك‌و ئەمەریكییەك‌و عەرەبێكی خەڵكی بەحرێن‌و بۆسنییەك لەرێگەی كۆمپیوتەرو سایتەكانی فێربونی زمانی ئەڵمانییەوە خۆیان فێری زمانی ئەڵمانی دەكرد. منداڵەكەم بۆئەوەی ئەڵمانییەكەی وای لێبێت بتوانێت پێی بنوسێت‌و بخوێنێتەوە، ماوەیەكی زۆر سەرقاڵ بو ،هەم ئیرەیم پێدەبرد كە من تەمەنم تێپەڕی فێرنەبوم، هەم پێم خۆشبو ئەو لەمن بەتواناتر دەبێت، كاتێك رۆژانە لێم ئەڕوانی بەدەیان سایتی دەك��ردەوە ،ئەوەندە سەرقاڵ بو فزولییەت وایلێكردم بپرسم" :ئ��ەم سایتانە چین‌و چۆن فێردەبیت؟" ئەویش بەدەیان سایتی پیشاندام بۆ شێوازی فێربونی زمانی ئەڵمانی، لەهەمانكاتدا چەندین هاوڕێی پیشاندام كە روسی‌و ئەڵمانی‌و عەرەبی بەحرێنی بو كە لەو رێگەیەوە یەكتریان ناسیوەو ئەوانیش هاوكارین ،بەاڵم چانسی نەتەوەكەی رێگەی پێنەدا یەكێك لەم هاوڕێیانەی بزانن زمانی ك��وردی چۆنە؟ هاوڕێیەكی روس��ی داوای لێكردبو ئەیەوێت فێری زمانی كوردی بێت، چونكە بیستویەتی هەندێك وشەی روسی لەكوردییەوە نزیكە ،بۆیە داوایكردبو وەك چۆن ئەم دەیان سایتی ئەڵمانی هەیە بۆ فێربونی زمانی ئەڵمانی ،ئەمیش ژمارەیەك سایتی كوردی بەو بڵێت كە رێگەیەك بێت بۆ فێربونی زمانی كوردی ،بەاڵم منداڵەكەم نەیتوانیبو هیچی پێ بڵێت ،چونكە هەرچەند گەڕاو پرسیاری كرد ،هیچ سایت‌و پێگەیەكی وای نەدۆزییەوە بەشێوەیەكی وردو سەرەتایی هاوڕێكەی بەزمانی ك��وردی ئاشنابێت، كەواتە كاتێك هاوڕێ روسییەكەی داوایكرد "ئەمەوێت فێری زمانی كوردی بم" حەزێكی شێتانە بو بۆ فێربونی زمانی كوردی ،بەاڵم ئەوەتا لەمەشدا زمانی كوردی ئەم چانسەی بۆ هەڵنەكەوتو و ه��اوڕێ روسییەكەی تا ئێستا لەچاوەڕوانی چەند سایتێكدایە بۆ فێربونی زمانی كوردی.
ذمارة ( )446دو شةممة 2013/12/2
َ هةوال ل َيكدانةوةى
info_chawder@yahoo.com
مام جەاللیش دەیزانی پشیلە دەخۆن! مەشخەڵ كەوڵۆسی مەرجی س���ەرەكی بۆ ئەوەی هێزێكی سیاسی ێ لەكایەیەكدا رۆڵی وردو حس���اب دیاریكراو بتوان بۆكراو بگێڕێ���تو زۆرترین قازانج‌و كەمترین زیان ێ پێ���دراوەكان بەوردی ب���كات ،ئەوەی���ە بتوان��� بخوێنێت���ەوەو باكگراون���دی پش���تی روداوەكان ببینێ‌‌و یاریكەرە گەورەكان بناس���ێت .بەاڵم ئایا ێ یاریك���ەرەكان بپۆلێنێ بۆ گەورەو چۆن دەتوان بچوك؟ ێ ئەو پۆالندنە ئەنجامبدات لەڕاس���تیدا ناتوان هەتاكو ئ���ەو رەگەزانە دەستنیش���ان نەكات كە دەبنە هێزو س���ەنگ بۆ هێزەك���ە ،هەروەها تاكو ئەو كارتانە نەژمێرێت لەدەستی یاریكەرەكاندان‌و ئاس���تی كاریگ���ەری‌و كات‌و ش���وێنی گریمانەیی بەكارهاوردنی كارتەكانیش دەستنیش���ان نەكات‌و ئاس���ەوارەكانی بەكارهێنانی كارتەكان لەس���ەر الیەنە لۆكاڵی‌و هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتییەكانیش لەبەرچاو نەگرێت .لەپاش ئەو پرۆسە‌وردە ئەوجا ێ نەخش���ەی هێزەكان‌و ش���ێواز‌و الیەنێك دەتوان ئەنجامی كارلێككردنیان پێشبینی بكات‌و مامەڵە لەگەڵ كایەكەدا بكات.واتە هەڵوێس���ت وەرگرتن لەپاش ئەو پرۆس���ە ئاڵۆزەدێت‌و لەدەرەوەی ئەم پرۆسە وردەوە هەرجۆرە هەڵوێست وەرگرتنێك، ێ هەڵوێس���ت وەرگرتنێك���ی عاتیفی یان دەك���ر ئایدۆل���ۆژی بێ���ت ،ب���ەاڵم بەهایەك���ی كردەیی‌و سیاسی نابێت. لێرەوە دەگوازمەوە س���ەر ش���ێوازی مامەڵەی الیەن���ە جیاجیاكان لەگەاڵ شۆڕش���ی س���وریادا، لەس���ەرەتاوە دیتم���ان روداوەكان بەوەتیرەیەكی ئەوەندە توند گەیشتنە س���وریا ،هەموان پێمان واب���و لەهەفتەكانی یەكەم‌و دوەم���ی روداوەكاندا ئەس���ەد دەڕوخێت ،تاكو پەیتاپەیتا وێنەكە رون بویەوە ،ئێمە لەپاش دیراسەی روداوەكان زوبەزو گەیشتینە ئەو دەرەنجامە لۆژیكیەی كە لەسوریا
ش���تێكی جیاوازتر هەیە لەوەی لە تونس‌و لیبیا بینرا ،پێمان وابو لەس���وریا بەهاری عەرەبی بەو گوژم‌و ستایلەوە كە هەیبو تێكشكا ،بۆیە ئێستاش لەگەڵ تێپەڕینی ه���ەر رۆژێكی تازەدا ،زیاتر ئەو راس���تیە رون دەبێت���ەوە كە لەس���وریا بەهاری عەرەبی بوەتە پایز‌و بەتەواوی شەپۆلەكانی تێك شكاون .مەرامە راستەقینەكانی بەهاری عەرەبی دەركەوتون. هەمو ئەمانە لەكاتێكدان كە زۆرینەی واڵتانی دنی���ا ،بەتوركیاو ئەمریكاو شانش���ین‌و میرەكانی كەنداویشەوە ،پشتگیری ئۆپۆزسیۆنی سوریایان دەك���ردو زۆری نەخایاند جاڕی مەرگی رژێمەكەی ئەس���ەدیان دا .راس���تە ئەوان كایەكەیان بەدیوە راس���تەقینەكەیدا دی ب���و ،بەاڵم پاس���اویان بۆ یارمەتیدانی ئۆپۆزس���یۆنی سوریا ئەوەبو دەیان ویس���تو دەیان���ەوێ بویەرێكی تری سیاس���ی‌و نەخش���ەیەكی تر لەس���وریادا بێننەكایەوە ،بەاڵم ئەمە هیچ لەو راستیە كەم ناكاتەوە كە تەواوی ئەو هێزو الیەن‌و دەوڵەتانەی جاڕی مەرگی ئەس���ەد‌و س���ەركەوتنی ئۆپۆزس���یۆنیاندا ،نەی���ان توانیبو كارتەكانی دەس���تی كامپی پش���تیوانانی ئەسەد بخوێننەوە .تەنان���ەت ئەمریكی‌و ئەوروپیەكانیش پێیانوابو وەك هەمیشە لەبەردەم یەكەم فشاردا، روسیاو ئێران‌و الیەنگرانی ئەسەد گۆڕەپانەكەیان بۆچ���ۆڵ دەكەن .بەاڵم ئەوەی روی���داو رودەدات ت���ەواو پێچەوان���ەی ئ���ەو مەزەندەگیری���ە بو. لەبەرئەوە تاكو رۆژێك زیاتر ئەس���ەد بمێنێتەوە، زیاتر میس���داقییەتی ئەو الیەنەنانە دەكەوێتە ژێر نیشانەی پرسیارەوە. ئ���ەوەی جێگ���ەی س���ەرنجە هەڵوێس���تی دو كارەكتەری سیاس���ی ناوچەكە بو كە هەردوكیان ب���ڕوای تەواویان بەوە هەبو ئەس���ەد ناڕوخێت‌و لەسەر بنەمای ئەم بەرەنجامگیریەش هەڵوێستی خۆیان دیاری كرد: یەكەم :ئەمینداری گشتی حزبواڵی لوبنان زۆر بەڕاش���كاوی گوتی :ئەس���ەد ناڕوخێت ..ئەسەد ئەوەندەی هاوڕێ‌و دۆس���ت هەیە كە رێگە نادەن
بەروخانی ئەسەد ...هەروەها لەلێدوانێكی تریشدا گوتی :تەنانەت ئەگەر پێویس���ت بكات خۆیش���م ئەچم بۆ سوریا شەڕ دەكەم!! .ئەم هەڵوێستە نە ئایدۆلۆژیەو نە عاتیفی چونكە پەیتاپەیتا راستی ئەرگۆمێنتەكانی پشتی دەرئەكەون... دوەم :بەڕێز مام جەالل-یش پێی وابو ئەسەد ناڕوخێت ،بەدو بەڵگە: -1لەدوای كوژرانی زاواكەی بەش���ار ئەس���ەد لەتەقینەوەی سەركردایەتی هەواڵگری‌و سەربازی لەدیمەشق ،تاڵەبانی پرس���ەنامەیەكی ئاراستەی ئەس���ەد كرد .لەوكات���ەدا پرس���ەنامەكەی‌وەك وەف���اداری‌و ئەركێك���ی دۆس���تانەی كۆمەاڵیەتی بەهەموان راگەیاند .بەاڵم بێگومان ئەو وەفاداریە پەیام���ی سیاس���ی لەپش���تەوەبو ،تاڵەبانی پێی وابوە ئەسەد ناڕوخێت بۆیە وەبەرهێنانی سیاسی لەس���ەر كردوە .لەالیەكی تریشەوە ئەگەر بزانین هەمو ئەوەی لە سەرۆكایەتی كۆمار‌و پۆستی لەو شێوەیەوە دەرئەچن لەسەر دەوڵەت دەبنە مااڵ‌و حسابیان لەسەر دەكرێ ،تێدەگەین پرسەنامەكەی تاڵەبانی تەنها ئەركی كۆمەاڵیەتی نەبوە ،بەڵكو هەڵوێستی فەرمی بوە .ئەگەرچی لەكاتی خۆیدا پرس���ەنامەكە لێكدانەوەی عاتیفی‌و سادەی زۆری بۆك���را لەمیدیاكان���ەوەو بەوە لێ���ك درایەوە كە تاڵەبانی پشتیوانی لەدیكتاتۆرێك دەكات .بەاڵم هەمو ئەو لێكدانەوە س���ادانە نەبونە هۆی ئەوەی تاڵەبانی لە هەڵوێس���تەكەی پاش���گەز ببێتەوە، چونكە وەك سیاسیەكی ریالیست دڵنیابو لەوەی ئەس���ەد هێش���تا ئەوەندە هێزو پێ���زی هەیە كە وەبەرهێنانی سیاسی لەسەر بكرێ. -2جارێ���ك لەوتوێژێك���دا لەگ���ەڵ یەكێ���ك لەسەركردەكانی حزبەكەیدا ،تاڵەبانی بەڕاشكاوی بەو س���ەركردەیە دەڵـێ :رۆڵە ئەسەد ناڕوخێت چونكە روسەكان بەمنیان گوتوە ناهێڵن ئەمریكا ببێتە پۆلیسێكی جیهانی‌و هەرچی ویست بیكات‌و كێی ویست دەستگیری بكات! كەواتە مام جەالل-یش دەیزانی ئۆپۆزس���یۆن ن���ەك ه���ەر س���ەرناكەون ،بەڵكو ناچ���ار ئەبن
پش���یلە بخۆن ..ئێستاكەش دەبینین رۆژ لەدوای رۆژ راس���تی ئەم بەرەنجامگیری���ە دەرئەكەوێ، روس���ەكان نەیان هێشت ئەس���ەد وەك قەزافی‌و لەهەم���ان س���یاقی بەهاری عەرەبی���دا بڕوخێت، ئۆپۆزس���یۆنیش تابێ الوازتر ئەب���ن ،ئەگەرچی لەچوارچێوەی ئۆپۆزسیۆنێكی نیشتیمانی سوری دەرچ���ون‌و چەكدارەكان لەهەم���و رەگەزەكانیان تێدایە‌و ش���ەڕەكە بوەتە ش���ەڕێكی بچوككراوی جیهانی ،بەاڵم هێش���تر لەبری ئازادكردنی سوریا لەدیمەشق‌و حەلەب‌و هەندێ ناوچەی تر ناشتوانن ئەو ئابڵۆقەیە بش���كێنن كە خراوەتە س���ەریان‌و لەبری هەمو ش���تێك خەریكە ناچاربن گۆش���تی پشیلە‌و جرج بخۆن... راس���تە ش���ۆڕش كۆڵنەدانی ئەوێت‌و ئەوەی ئەوان ئەیكەن قوربانیدانە لەپێناوی ئامانجێكدا، بەاڵم هێش���تر چەند پرس���یارێك بۆ تێگەیشتن لەكایەكە گرنگ‌و هەس���تیارن ،سەرەكی ترینیان ئەمانەن :بۆچی الیەنگران‌و دۆس���تانی ئەس���ەد توانیی���ان بەوپ���ەڕی تواناوە یارمەتی ئەس���ەد بدەن؟ بۆچ���ی ئەو هەم���و دەوڵەت���ەی خۆیان وەك پش���تیوانی ئۆپۆزسیۆن ناساند ئەوەندەیان میكانیزم نیە یارمەتی دۆس���تەكانیان لەس���وریا بدەن‌و النی كەم نەهێڵن ناچاربن پش���یلە بخۆن؟ لەدوای رێكەوتنە بەناوبانگەكەی ئەمریكاو روسیا لەسەر كێشەی س���وریا ،چارەنوسی ئۆپۆزسیۆن ب���ەرەو ك���وێ؟ تۆبڵێی لە كۆنگ���رەی جنێف 2 دابەتەواوی ناكۆكیەكانی���ان نەتەقنەوە‌و كۆتایی بەئۆپۆزس���یۆنێك نەیەت كە وەك ئەلتەرناتیڤی رژێم���ی س���وریا لەكۆمەڵگ���ەی نێودەوڵەتی���دا ناس���ێنراوە؟ بەتایبەت لەپاش ئەوەی 70گروپی ئۆپۆزس���یۆن دان نانیان بەنوێنەراتی سیاس���ی ئۆپۆزس���یۆندا كێش���ایەوە؟ ئەی ك���ورد چەندە پێویس���تی بە كارەكتەری سیاس���ی ریالیس���تو دوربین���ی وەك مام جەالل هەیە كە بەحس���ابی ێ وردەوە مامەڵە بكات‌و سیاسەتی كودری بپارێز لەوەی بكەوێـتە ژێر كاریگ���ەری عاتیفە؟ یان وا بكات هەمو هێلكەكانی بخاتە یەك سەبەتەوە؟
یەكێتی‌و خاڵخستنە سەر پیتەكان ئاسۆ ئەكرەم لەب���ەر رۆش���نایی وتەیەك���ی بەڕێز مەال بەختی���ار ،ك���ە دەڵێ���ت «هەتا بەرپرس���ە تێ���وەگالوەكان بەبازرگان���ی لەب���ازاڕ‌و بەرژەوەندییەكان���ی خەڵ���ك دورنەخرێنەوە یەكێت���ی ملمالن���ێ چارەنوسس���ازەكان ناباتەوە» ،من دەڵێم: بەڕێز كاك بەختیار ..ئێوە كە لەپۆس���تی كارگێ���ری مەكتەب���ی سیاس���ی یەكێت���ی نیش���تیمانیی كوردس���تاندا دیارە باش ئەو كەس���انە دەناسن ،تكایە وەك ئەو بوێرییەی لەئەنك���ەرە نوانتان‌و دژ بەت���ورك دەنگتان بەرزك���ردەوە‌و ئەوەتان پێوتن كە ئەم گەلە‌و س���ەركردەكانی هاوشێوەی (نێڵسن ماندێال) نو هی���چ زوڵ���م‌و زیندانێك نایاترس���ێنێت، داواكاری‌و خواس���تەكانی گ���ەل دەگەینن���ە مەنزڵ‌و هیچ شۆڕش���گێڕێكی كورد ،ناكرێت هەت���ا س���ەر لەزیندانەكان���دا بمێنن���ەوەو بەتیرۆریست‌و لەڕێ الدەر ناوبنرێن‌و نمونەی زۆریش���تان لەو روە ئاشكراكردو تائێستایش دیدارو وتارەك���ەی ئەنكەرەتان دەنگدانەوەو دەنگۆی هەیە ..ئەو هەڵوێستانەت پشتیوانمە كە ئەم چەند دێڕە بنوس���م‌و داواتان لێبكەم كە بەزویی خاڵ بخەنە سەر پیتەكان‌و كار بۆ
ئەوە بكەن ناوی ئەوكەس���انە ئاشكرا بكرێت كە باس���یان لێوەدەكەی���تو كارێك بكرێت دۆس���تانی یەكێتی‌و گەلەكەمان ،كە ئێس���تا لێتان نیگەرانن بگەڕێن���ەوەو متمانەیان لەال دروستبێتەوە. لەئێستادا ئەوە گەورەترین ئەركی مێژوییە بۆ یەكێتی ،كە هەموان مێژوەكەی دەناسین، بەدۆس���تو نەی���ارو الیەنگ���رو حزبەكان���ی دیكەیش���ەوە ..بەاڵم ئەو سەروەریی‌و مێژوە بۆ ئەم���ڕۆ‌و بۆ ن���ەوەی دوای راپەڕین وەك گێڕانەوەی ئەفس���انە‌و خوێندنەوەی شانامە كۆنەكانە ..بڕوایان بەوە زیاترە كە ئێس���تاو ئەمڕۆ بۆی���ان جێبەجێدەكرێت ،نەك ئەوەی ێ كراوە‌و جێگەی ش���انازییە ..وەك كە دوێن لەوتارێك���ی دیكەمدا لەڕۆژنامەی «چاودێر» ئام���اژەم ب���ەوە كردبو ك���ە نەوەیەك هەن‌و دەش���توانن تێكڕاییەكان بگ���ۆڕن كە چیدی نایانەوێت بزانن مێژو چ دەردێكێتی! ئەوەی ئێستا گەورەییە ،بڕوا هێنانە بەوەی كە بوەتە (ئەمری واقیع) ،گەورەتریش لەوە ئەوەیە چ���ۆن كاربكرێت بۆ جەماوەرو گەل، كاركردن���ە ب���ۆ راس���تكردنەوەی هەڵەكان، داواكردن���ی لێب���وردن لەو جەم���اوەرە ،كە نیگەرانبون لەو سەروەری‌و مێژوەی یەكێتی، وەك هەموش���مان دەزانین یەكێتی بەردەوام توانیویەتی بەس���ەر نوچدان‌و شكستەكانیدا س���ەركەوتوبێت ،ئ���ەوەش بەه���ۆی بوێری‌و
چاونەترس���ی ل���ەوەی دان بەڕاس���تییەكاندا بنێت‌و بڕوای بەوە ب���وە رەخنە لەخۆگرتن‌و خستنەڕوی راس���تییەكان ،هەرچەندە تاڵ‌و قورس���یش بێت دانی پێدابنێت‌و راستییەكان بخاتەڕو ،بۆ ئێستاش ئەوە ئەركی سەرشانی سەركردایەتی ی.ن.ك ە ،ئەوە جێبەجێبكات، هەتا الیەنی كەم دۆخە س���ایكۆلۆجییە تاڵ‌و نەخوازراوەك���ە تێپەڕێنی���تو بەس���ەر ئەو شكستەدا یان دروستتر (ئەو نەبردنەوەیەدا) زاڵببێ���ت ك���ە لەهەڵبژاردنەكان���ی 9/21دا دوچاری هات. جی���اواز لەكێش���ەی بازرگان���ەكان‌و بونی كەس���انێك كە خ���ەم لەكۆمەڵ���ی كوردی‌و جەم���اوەری یەكێت���ی ناخ���وات ،بون���ی پەیوەندییەكانی یەكێتی‌و رێكەوتننامەكانیەتی كە لەسەرئاستی ناوخۆیی‌و دەرەوە هەیەتی، بەتایبەت ئ���ەوەی كە جەم���اوەری یەكێتی بۆیان رون نییە ،رێكەتننامەی س���ترانیژییە، ك���ە دەبێ���ت یەكێتیی���ەكان‌و جەم���اوەری گەل���ی كورد بۆی���ان رونبكرێت���ەوە ،چونكە ئ���ەو رێكەوتنە چەندین هەن���گاوی تاكتیكی قۆناغیی هەی���ەو هاوكات ستراتیژێكیش���ی هەیە ،ك���ە دەبێت ئاش���كرا بكرێن ،هاوكات ئەركی س���ەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاس���ی‌و كارگێر‌و جێگرانی س���كرتێری گش���تییە لەم قۆناغ���ەدا دی���داری جەم���اوەری زۆر زیاتر بكەن‌و لەڕێگەی كۆڕو كۆبونەوە‌و سیمیناری
ئاش���كراو داخ���راوەوە ،جەماوەرەكەی���ان لەزۆرینەی تاكتیك‌و س���تراتیژەكان ،كە ئەو ناڕونیی���ە رونبكەن���ەوە ،هەت���ا چیتر ئەوە دوبارە نەكرێتەوە كە رێكەوتنی س���تراتیژی بوەتە هۆی زی���ان گەیاندن بەیەكێتی بەڵكو ناڕون���ی رێكەوتننامەك���ە ه���ۆكاری زی���ان پێگەیاندنەكەی���ە .ئ���ەوەش ك���ە زۆرینەی یەكێتییەكان���ی لەیەكێت���ی دورخس���تەوە بڕیارەك���ەی 2013/6/30ی یەكێت���ی ب���و ك���ە س���ود‌و زیانەكان���ی الی جەماوەرەكەی یەكێتی رونییە‌و ئ���ەوەش بەجۆرێك وەهای ك���رد دۆس���تان‌و الیەنگران���ی یەكێتی نەك دەنگەكانی���ان دابێ���ت بەالیەنێكیتر ،بەڵكو دەنگەكانیان بەسپێتی یان بە بەشدارنەبون لەهەڵبژاردندا ،هێشتەوە‌و ئەو ئاكامەی هەبو هەموان ئێستا دەیزانین. جیاواز لەهەمو ئ���ەو رێكەوتن‌و بابەتانەی باس���كران ،پێویس���تە ئەمجارە بەشداربونی یەكێت���ی لەحكومەتدا زیات���ر رونبكرێتەوەو ئاس���تی بەش���داریكردنی چ���ۆن دەبێت كام وەزارەتانە‌و دەسەاڵتی لەناوحكومەتدا چییە‌و الیەن���ە خزمەتگوزارییەكان���ی ب���ۆ هەرێمی كوردستان‌و جەماوەری كوردی چۆن دەبێت‌و پۆستە سیادییەكان چۆن دابەشدەكرێت‌و بەچ شێوەیەك پێگەی یەكێتی لەناو حكومەتەدا پێناس���ە دەكرێت���ەوە ،ئایا تەنه���ا ئەوەندە بەسە یەكێتی ش���ەریكێكی راستەقینە بێت،
8
رێكنەكەوتنەكەی توركیاو هەرێمی كوردستان
هاوژین محێدین ئەوەی چاوەڕوان نەكراو بو ،سەرەڕای ئەوەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و شاندە یاوەرەكەی س���ەردانی توركیایان كرد ،بەاڵم رێككەوتننامەی بەڕێكردنی نەوتی هەرێم واژۆ نەكرا .هۆكاری دواخستنەكەش���ی ئەوە بو نیگەرانیەكانی حكومەتی عیراق لەالیەن توركیا لەبەرچاوگیراوە ،پێشبینی دەكرێت واژۆكردنی رێككەوتننامەكە بكەوێتە دوای سەردانەكەی نوری مالكی كە بەنیازە لەم مانگەدا سەردانی توركیا بكات ،هەورەها س���ەرۆكی حكومەتی هەرێم بەمنزیكانە سەردانی بەغداد دەكات‌و گرێبەستەكە دەخاتە بەردەمی مالكی بەمەبەستی رازیبون‌و پشتگیریكردن ،بێگومان مالكی-ش بۆ رزگاربونی لەكەمبونەوەی پش���تگیری نێودەوڵەتی‌و داپۆشینی شكستی هەڵبژاردنی پارێزگاكان‌و كەمبونەوەی الیەنگرانی‌و س���ەرەڕای خراپی باری ئاسایش���ی عی���راق چەند مەرجێكی ێ بارە كاندیدكردنەوەی، دەبێت ،س���ەرەكیترینیان پش���تگیری كوردی دەوێت بۆ س��� چونكە مالكی پش���تگیری مەرجەعە شیعەكانیشی لەدەس���ت داوەو پارتەكەی حەكیم خەریكە دەبێت بەئەڵتەرناتیڤی مالكی. ئەگەر سەرنجی سیاسەتی دەرەوەی توركیا بدەین‌و بەپێی تێزەكەی داود ئۆغڵو بۆ دروس���تكردنی پەیوەندی لەگەڵ واڵتان ،پێویستە لەرێگەی سەرنجڕاكێشان‌و لۆژیكەوە الیەن���ی بەرامبەر رازیبكرێت ،بۆ پاڵپش���تی ئەمەش زۆر گونجاوە رێگەی ناس���ەربازی پەسەندبكرێت‌و هێزی نەرم بەكاربهێنرێت ،چونكە هێزی راستەقینە لەتوانای رازیكردن بەدیدێت ،ئۆغڵ���و پێیوایە توركیا قواڵیی س���تراتیژیەكەی ئەوەیە خاوەنی جوگرافیا‌و مێژوو كەلتورێكی میراتگریە ،لەبەرئەوە هەرگیز دروس���ت نیە سیاس���ەتی تاك الیەن‌و تاك رەهەند پەیڕەو بكات ،بەڵكو دەبێت توركیا هەمیش���ە لەناوچەكەدا‌وەكو ناوەندی جەمسەرەكان بێت .ئامانجی توركیاش ئەوەیە جەخت لەوە بكاتەوە كە توركیا واڵتێكی ناوەندە‌و پێویستە پردێكی پتەو دروستبكات لەنێوان پێگەی ئێستایی‌و دیدگای ئایندە‌و قواڵیی مێژویی ،ئەم شێوازی سیاسەتەش بۆتە هۆی ئەوەی توركیا بكاتە یاریكەرێكی سەرەكی لەسیاسەتی جیهانی .توركیا گرنگی بەئارامی‌و ئاسایش دەدا لەناوخۆی خۆیی‌و لەناوچەكانی نزیك لەخۆی ،بۆ بەدیهێنانی ئەمەش سیاس���ەتی پێشبڕكێی روداوەكان دەگرێتەبەر ،ئەمەش بۆ جڵەوگیریە بەبێ رودانی كێشەی نوێ بەتایبەت لەگەڵ‌واڵتانی دراوسێ ،لەالیەكیتر توركیا لەهەوڵی چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانیدایە‌و پڕۆسەی چارەس���ەر یەكێك لەئامانجەكانی رەخساندنی كەشێكی سیاسی ئارام‌و دەستبەركردنی ئاسایش���ی ناوچە كوردیەكانی توركیایە كە دەبن بەگوزەری بۆری گواستنەوەی نەوتی هەرێم .بەش���ێك ل���ەو هۆكارانەی وایانكرد رێككەوتنەكە واژۆ نەكرێت باش���كردنەوەی پەیوەندیەكانی نێوان عیراق‌و توركیایە‌و توركیا نایەوێت لەنزیكبونەوەی ئەمریكاو ئێران تەنها پەیوەندی لەگەڵ چەند پێكهاتەیەكی عیراق باش بێت ،بەڵكو دۆستایەتی لەگەڵ حكومەتی ناوەندیش بەهێز بێت. لەالیەكیتر وتەبێژی كۆش���كی س���پی باس���ی لەوە كرد «ئەگەر حكومەتی ناوەندی عیراق رازی نەبێت بەرێككەوتننامەكە پشتگیری لەهیچ هەرێمێك ناكەین نەوت بنێرێتە دەرەوە ،هیواخوازین حكومەتی ناوەندو هەرێمی كوردس���تان بەپێی دەستور چارەسەر بدۆزنەوە» ئەم هەڵوێستەی ئەمریكاش تازە نیەو هەمان هەڵوێستەكانی پێشوتریەتی، ئەمریكا هەمیش���ە لەرێگەی حكومەتی ناوەندەوە مامەڵەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان كردوەو نایەوێت لەئایندەی نزیكدا هەرێمی كوردستان هەنگاو بەرەو جیابونەوە بنێت. ب���ەم نزیكانە ئەردۆگان س���ەردانی عیراق دەكات‌و جانتاك���ەی چەندین بابەتی چڕ‌و ئاڵۆزی لەخۆ گرتوە ،بەتایبەت ش���ەڕی س���وریا‌و رۆڵی حكومەتی عیراق ،گۆڕانكاری لەهاوسەنگی هێزە هەرێمیەكانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست ،پڕۆسەی چارەسەر‌و هەڵوێستی حكومەتەكەی مالكی‌و هەمو ئەو بابەتە ئابوری‌و بازرگانیانەی لەنێوان هەردو واڵتدا هەن، بێگومان جانتا‌و مێزەكەی مالكی-ش چەندین بابەتی سیاس���ی تێدایە ،س���ەرەكیتریان هەڵبژاردن���ی ئایندەی عیراق‌و بەكارهێنانی هەژمونی توركیا لەرازیكردنی س���وننەكان‌و توركمانەكان ،ئەمانەش ئەوەمان پێدەڵێن ئەم رێكەوتنەی نێوان هەرێمی كوردس���تان‌و توركی���ا نابێت تەنها وەكو بابەتێك���ی ئابوری لێیبڕوانرێت بەڵكو ئاوێتە بوە بەچەندین پرسی نەتەوەیی ،سیاسی ،ئابوری‌و سەرەنجام بۆ ماوەیەك رێكەوتنەكە دوادەخەن. hawzhinjalil@gmail.com لەگەڵ الیەنەكانی ناو هەرێمی كوردستان یان پێگەی دیاریكراوبێت لەناو دەس���ەاڵت ،كام لەو رێگەیانە رێگەی ئاشتبونەوەی یەكێتییە لەگەڵ شەقام‌و جەماوەرەكەی ،بۆیە داواكارم له‌كارگێڕانی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتی خاڵ بخەنە س���ەر پیتەكان‌و قۆناغی
ئێس���تا بەس���ەركەوتنێكی تری ن���او مێژوی خەبات���ی یەكێت���ی ،كە پڕە لەس���ەروەری‌و سەركەوتن‌و زاڵبون‌و نوچنەدان لەئاستەنگ‌و دژوارییەكاندا.
پێكهێنانی حكومەت‌و مەیلی بەرەو دەسەاڵت مەال ئیدریس هەڵب���ژاردن بنەمایەكی س���ەرەكی‌و كاریگەرە لەسیس���تەمی سیاس���یدا ،خۆش���بەختییە ب���ۆ نەت���ەوەی ك���ورد لەدامەزراندن���ی حكومەت���ی خۆماڵی���دا ،جگ���ە لەش���ەڕی ناوخ���ۆ ،ه���ەرزو پارت���ە سیاس���ییەكانی كوردس���تان بەت���ەواوی رەخنەكانیان���ەوە بەرۆحییەتی دیموكراس���ییانە، تەنها هەڵبژاردن بەرێگە چارەس���ەری وەرگرتنی دەس���ەاڵت دەزانن لەم هەرێم���ەدا .بەاڵم ئەوەی جێگ���ەی بایەخە لەم نوس���ینەدا ،تێپەرینی ئەو كاتانەی���ە كە تێدا بانگەش���ەو هەڵبژاردن دەبێتە ێ كاری كەردەن���ی الیەن���ە سیاس���ییەكان ،وەلـ لەدوای كۆتایی هاتنی دەنگدان ،راس���تەوخۆ ئەو الیەنەی كە گومانی لەئەنجامی دەنگەكانی خۆی
هەی���ە ،ه���ەر زو دەكەوێتە تان���ەو پالرگرتن لەو الیەنەی كە گەشبینی هەیە لەئەنجامەكانی خۆی، هەرچەندە هەڵبژاردنەكان بی تانەو تەشەرو كەم‌و كوڕی نیە . ب���ەاڵم دوات���ر بارەك���ە ئاس���ایی دەبێتەوە‌و بەتەوافق ی���ان بەهەر ئامرازێكی ت���ر زەرورەتی حكومەت دەبێتە ئەمری واقع. دەس���ەاڵت دەس���تاو دەس���تكردن لەواڵتانی ئەوروپا‌و ئەمری���كادا ،لەنێوان دو حزبی واڵتدایە یان چەند حزبێك لەپرۆس���ەكەدا بەشدار دەبن، ئەمەیش بەگوێرەی سیس���تەمە‌و سروشتی واڵتان دەبێت( ،فرەحزبی یان دو حزبی) .سروش���تی هەرێمی كوردس���تان فرە حزبی���ە ،بەاڵم ئامانج‌و بڕی���اری هەمو الیەنەكان چونە دەس���ەاڵت بوە، نمون���ەش هەڵبژاردنەكانی س���اڵی ، 2005-1992 وات���ا لەو دو خولەی هەڵبژاردن���دا ،كەس مەیل‌و
بی���ری ئۆپۆزس���یۆنی ل���ەال نەب���وە ،هەتاوەكو لێكترازان���ی ناكۆكیەكان���ی ناو س���ەركردایەتی (ی.ن.ك) ك���ە چەندی���ن قۆناغ���ی جی���اوازی بەخۆیەوە بینی‌و كاریگەرییەكەی ش���ۆڕبوەوە بۆ خوارەوە ،دواتر لێكدانەوە‌و شیكاری جۆراوجۆری بۆ كراو لەش���ێوەی ئۆرگانیدا رێكخراو كاریگەریی لەسەرنەستی بەشێك لەكادرو ئەندام‌و دەنگدەری (ی.ن.ك) ك���ردو ژمارەیەك���ی بەرچ���او چونە دەرەوەی (ی.ن.ك) ژمارەیەك���ی تری���ش لەنێو ریزەكانی (ی.ن.ك)دا وەك ش���ێری نوستو یان رێوی فێڵباز خۆی مەاڵسدابو. ئەو حاڵەتە كە روی���دا (ی.ن.ك) وەك بونی واقعێكی سیاس���ی مامەڵەی لەگ���ەڵ دیاردەكەدا نەكرد ،هەت���ا لە 2009/7/25دا وەك لیس���تێك لەپرۆس���ەكەدا بەن���اوی لیس���تی بزوتن���ەوەی گ���ۆڕان دابەزین .ئەم لیس���تە بەدروش���می زۆر
سەیر‌و سەرنجڕاكێش لەپرۆس���ەكەدا دەركەوتن‌و راگەیاندنێكی تازە‌وچان‌و س���ڵ نەكردنەوە لەهیچ بەهای���ەك كەوتنە بانگەش���ە ،هەر بەوەش���ەوە سەركردایەتی (ی.ن.ك) خوێندنەوەی سیاسیانەو س���ایكۆلۆجیانەی بۆ هەڤاڵەكانی دوێنێ‌‌و نەیاری ئەمڕۆیان���ی نەك���رد ،ت���ا ئەوكاتە‌و ئێس���تەیش ێ دو هێندە ئامانجیان چەندە چونە دەسەاڵت بو ب كاریان بۆ روخاندنی (ی.ن.ك) بوە . ئەگ���ەر بزوتنەوەی گۆڕان تەنها مەبەس���تیان چون���ە دەس���ەاڵت‌و نواندنی سیس���تمێكی نوێی بەڕێوبرندن بوایە ئەوكاتە بە 25كورس���ی ئەیان توانی لەحكومەت پێگەی باش���یان وەربگرتایە‌و وەزیر‌و بەرپرس���ە بااڵكانی ئەوان لەكەسە دیار‌و نمونەیەكان بوایە ،بەاڵم بەو ئەقڵە یۆتۆبیانەی بۆ مەرامە گەورەكەیان هەڵوێس���تی ئۆپۆزسیۆنێكی نەبەكامی���ان وەرگ���رت‌و نائارامیان خس���تە نێو
ریزەكان���ی كۆمەڵ .ئێس���تا قۆناغە ترس���ناك‌و چارەنوسس���ازەكەیە ،بۆ كورد لەس���ەر دەستی (پارتی‌و یەكێتی‌و گۆران) . (ی.ن.ك) توش���ی دەردەسەری خۆی بوە كە غیابی (جەنابی مام جەالل)ە ،كۆنگرە س���ەنگی مەحەكی سیاس���ی بونی سەركردەكانی خوار مام جەالل-ە ،كە بتوانن (ی.ن.ك) لەحاڵەتی متبون رزگار بكەن كە پێگەی سیاسی‌و بەشێكی بریارە چارەنوسسازەكانی ناوچەكە لەگۆڕەپانی سیاسی ئەو‌دایە‌و هەتاكو ئێس���تا زەرورەتی مێژویی خۆی لەدەس���ت نەداوە وەك حزبێكی سیاس���ی لەنێو كۆمەڵی ك���وردەواری‌و لەپەیوەندیە هەرێمایەتی‌و نیودەوڵەتیەكاندا . بەاڵم بەو كەرتبونەی لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان، ێ خوێندنەوەی سیاس���یانە‌و واقعی بۆخودی دەب خۆیی‌و نەیارە سەرسەختەكەی بكات ،واتە وەاڵم
دانەوەی بەو زمان���ەی تاوەكو بزوتنەوەی گۆڕان لەو بێداریە رادەچەنێ كە (ی.ن.ك) هێزی لەبن نەهات���وی جەماوەرییە یان بەوتەكەی مام جەالل (س���ەفین لەبن بێ یەكێتی لەبن نایە) ،ئەوكاتە لەزۆنی س���ەوزدا دو حزبی جی���اواز لەپراكتیك‌و بەرنامەی كار دەتوانن ملمالنێ بكەن لەئایندەدا. هەرگەرچ���ی پارت���ی‌و گۆڕان���ە ،ه���ەر جۆرە گفتوگۆیەكی سیاس���یانەو‌واقعیانە بۆ گەیش���تن بەئامانجی دروس���تكردنی حكومەتی شەراكەت‌و یەكڕی���زی ئ���اوات‌و ئارامی چوار س���اڵی ئایندە دیاری‌و دەسەنەی سیاسی دەبێ لەم هەرێمەدا. ئەگ���ەر چ���ی بزوتن���ەوەی گ���ۆڕان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان بانێك‌و دو هەوایە ،چونكە پەنگخواردنەوەیەكی مێژویانە لەنێوان سەرۆكێكی هەڵبژێ���ردراوی گ���ەل‌و رێكخەرێك���ی خەی���اڵ راسپۆتینانەدا هەیە .
كوردستان سةرانسةر
ذمارة ( )446دو شةممة 2013/12/2
سەالحەدین دەمیرتاش: جەماعەتی گولەن‌و ئاك پارتی لەسەر دەزگاكانی دەوڵەت شەڕیانە
سەالحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی ب.د.پ رایگەیاند :ئەو كێشمەكێشەی ئەمڕۆ لەتوركیا هەیە هەموی نیشانەی ئەوەیە كە جەماعەتی گولەن‌و ئاك پارتی لەسەر كۆنترۆڵكردنی دەزگاكانی دەوڵ����ەت ش��ەڕی��ان��ەو لەئەنجامدا هەردوالیان زیان دەكەن.
تاهیر سەفۆك: هەوڵدەدەین بەشاندێكی سەربەخۆی كوردی بچینە (جنێڤ )2
تاهیر سەفۆك سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمان ،ك��وردی رایگەیاند ،ئێمە وەك ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی هەوڵدەدەین بەیەك شاندی سەربەخۆی كوردی بچینە كۆنگرەی (جنێڤ )2و ب��ۆ ئ��ەم��ەش ل��ەگ��ەڵ الیەنەكانیتردا هەماهەنگی تەواودەكەین.
ئاڵدار خەلیل: توركیاو ئەمریكا نایانەوێ كورد بەشاندی سەربەخۆ بەشداری (جنێڤ )2بكات
ئاڵدار خەلیل ئەندامی دەستەی ب��ااڵی ك��ورد رایگەیاند :كۆنگرەی (جنێڤ )2بۆ چارەنوسی سیاسی گەلی كورد لەرۆژئاوا گەلێك گرنگە، ێ كورد بەاڵم توركیاو ئەمریكا نایانەو بەیەك شاندی سەربەخۆ بەشداری لەو كۆنگرەیە بكەن‌و بۆ ئەمەیش ریزەكانی كورد لەبەریەك هەڵدەوەشێنن.
info_chawder@yahoo.com
كۆنگرەی (جنێڤ)2و تەحەداكانی بەردەم كورد
9
شرۆڤە راپۆرت -چاودێر: نامەكانی یەحیا كوردی لەچەند رۆژی راب��ردودا بەدر جاموس سكرتێری گشتی ئیئتیالفی نیشتمانیی س��وری��ا ل��ەن��ام��ەی��ەك��ی نهێنیدا داوای ل��ەئ��ەن��دام��ەك��ان��ی دەس��ت��ەی ب��ەڕێ��وەری ئیئتیالف كردوە هەڵوێستی خۆیان لەمەڕ بەشداری ئیئتیالف لەكۆنگرەی (جنێڤ )2رابگەیەنن .ناوبراو داوای لەهاوڕێكانی ك���ردوە ك��ە بەتایبەت ب��ی��رورای خۆیان لەمەڕ بەشداری شاندی ك��وردی لەریزی شاندی ئیئتیالفدا بخەنەڕو .لەوەاڵمی بەدر جاموسدا یەحیا كوردی كەسایەتی سیاسی ك��وردی‌و ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری ئیئتیالفی نیشتمانی سوریا ئاوا وەاڵمی ناوبراوی داوەتەوە: «ب��رای بەڕێزم بەدر جاموس سەرەتا ساڵو...كۆنگرەی (جنێڤ )2تەنها بۆ راوێژكردنە لەسەر سوریاو دەب�ێ تەنها یەك شاند بەناوی سوریاوە بەشداری تێدا بكات .لێرە نابێ پرسی كورد ،توركمان‌و عەلەوییەكان بخرێتەرو .ئەمە نەغمەیەكە كە هەر لەئێستاوە بەگوێماندا دەدرێت». ئ��ەم��ە ل��ەك��ات��ێ��ك��دا ن���اوب���راو ب��ۆخ��ۆی كەسایەتییەكی كوردییە‌و لەسەر حسابی كورد لەناو ئیئتیالفی نیشتمانی سوریادا كورسی پێدراوە‌و گوایە تەمسیلی ماف‌و خواستەكانی كورد دەكات .ئێستا ئەوەی لەغەڵەغەڵبی ناو ئیئتیالفی نیشتمانی سوریاوە بەگوێ دەگات بریتییە لەوەی: پێناچێ زۆربەی ئەندامەكانی ئەم ئیئتیالفە لەگەڵ ئ��ەوە بن كە ك��ورد بەشاندێكی سەربەخۆ ب��ەش��داری كۆنگرەكە بكەن. تەنانەت ئەگەر هاتو بڕیاریش بدرێ چەند نوێنەرێك بەناوی كوردەوە بەشداری ئەو كۆنگرەیە بكەن ،ئەوە دێن‌و كەسێكی وەكو یەحیا ك��وردی هەڵدەبژێرن كە بۆخۆی هەڵگری ئایدیا‌و بیرۆكەی نۆبەعسییە‌و لەعەرەبەكان خراپتر بیر لەكورد دەكاتەوە. لەبەر ئەمە كاتی ئەوە هاتوە كە ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردی بەحسابەكانی خۆیدا لەگەڵ ئەم ئیئتیالفە نەزۆكەدا بچێتەوە‌و سەرلەنوێ دەستەی بااڵی كوردی چاالك بكەنەوە‌و لەناو ئیدارەی زاتی خۆرئاوای كوردستاندا بەشداری بكەن.
ئه‌مه‌ریکا و تورکیا دژایه‌تی ئۆتۆنۆمیی کورد له سوریا ده‌که‌ن (جنێڤ )2و ژاوەژاوەی بەشداربون ئ��ەوە م��اوەی چەند رۆژێ��ك��ە ئەخزەر ئیبراهیمی نێردەی نەتەوە یەكگرتوەكان‌و ك��ۆم��ك��اری ع��ەرەب��ی ب��اس ل��ەوە دەك��ات كە ئیتر كاتی ئ��ەوە هاتوە ل��ەوە زیاتر وادەی كۆنگرەی (جنێڤ )2دوانەخەین. پێدەچێ لەسەری س��ەرەوە ئەمەریكایی‌و روسەكان لەسەر ئەم بابەتە رێكەوتبێتن! جا ئێستا كورد لەوپەڕی پارچە -پارچەیی خۆیدایە‌و هەر الیەنەو بەنەوایەكی جیاواز هەڵدەپەڕێت .بەقسە ه��ەردو ئەنجومەنە كوردییەكە پێیان باشە كورد بەشاندێكی سەربەخۆ ب��ەن��اوی ك���وردەوە بەشداری كۆنگرەی (جنێڤ )2بكەن .بەاڵم بەكردەوە هەر یەكەوە سەری لەبن باخەڵی هێزێكی گ��ەورەی ئۆپۆزیسیۆنی سوریاو هێزێكی گەورەی ئیقلیمیدایە .بۆ نمونە پێش چەند رۆژێك تاهیر سەفۆك سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانیی ك��وردی رایگەیاندوە»ئێمە دەمانەوێ كورد بەیەك شاندی سەربەخۆوە بەشداری (جنێڤ )2بكەن‌و بۆ ئەمەش دەمانەوێ هەمو هەماهەنگییەك لەگەڵ الیەنە كوردییەكانیتر بكەین بۆ ئەوەی هەتا زوە لەسەر ئەم بابەتە بەرێكەوتن بگەین». كاتێك دێین‌و لەمە ورددەب��ی��ن��ەوە ئەوە
دەبینین كە ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی كە ئەو بۆخۆی سەرۆكیەتی ،بەفەرمی چۆتە ریزی ئیئتیالفی نیشتمانی سوریاوە‌و ئیئتیالفیش بەهیچ شێوەیەك نایەوێ كورد بەناوی كوردەوە لەو كۆنگرەیەدا بەشداری بكەن. ل��ەالی��ەك��ی��ت��ری��ش��ەوە دەس��ت��ەی ب��ااڵی كوردی كە ئەمڕۆ تەنها بەناو ماوەتەوەو ئەنجومەنی گەلی رۆژئ���اوای كوردستان كردویەتییە سوپەرێك بۆخۆی ،بەفەرمی رایگەیاندوە كە ئەگەر بێت‌و یەك شاندی سەربەخۆی كوردی پێكنەیە ،ئەوە ئەوان لەگەڵ شاندی هەیئەت تەنسیق بەشداری ئەو كۆنگرەیە دەكەن .ئەمە لەكاتێكدایە كە ئاڵدار خەلیل بەناوی ئەندامی دەستەی بااڵی كوردییەوە دەڵێت :كۆنگرەی جنێڤ 2بۆ ك��ورد رەهەندێكی حەیاتی هەیە، بەاڵم داخەكەم كورد تائێستا ئامادەنین یەك شاندی سەربەخۆ پێكەوەبنێن بۆ ئەوەی هەر بەناوی كوردەوە بەشداری تێدا بكەن» .ئێستا مرۆڤ نازانێ لەكـێ بپرسێ كە ئایا خەتاباری سەرەكی كێیە‌و بۆچی تائێستا كورد لەسەر ئەم پرسە ستراتیژییە رێكناكەون كە بۆخۆشیان دان بەگرنگبونیدا دەنێن؟
ئەمەریكا‌و سیاسەتی بەرهەڵستیكردنی كورد رۆبەرت فۆرد باڵێوزی ئەمریكا لەسوریا ئاماژە بەوە دەكات كە پ.ی.د حەلیفی نیزامی ئەسەدە‌وتەنانەت لەگرتنەوەی خاڵی سنوری یەعروبیەش فڕۆكە جەنگییەكانی رژێ��م پشتیوانیان لەهێزەكانی یەپەگە كردوە .ناوبراو دەڵێت «نابێ كورد بەیەك شاندی كوردییەوە بەشداری لەكۆنگرەی (جنێڤ )2بكەن‌و لێرە تەنها دو شاند یەك بەناوی نیزامەوە‌و یەكیشیان بەناوی گشت ئۆپۆزیسیۆنەوە بەشداری كۆنگرەی (جنێڤ )2دەك��ەن» .ئەم كابرایە كە تەمسیلی سیاسەتی ویالیەتە یەكگرتوەكان لەمەڕ كورد دەكات ،سەبارەت بەراگەیاندنی ئیدارەی زاتی لەخۆرئاوای كوردستانیش دەڵێت»ئەم هەنگاوە پێش لەكاتی خۆی راگەیەنراوە‌و دەبێ جاڕدانی ئیدارەیەكی زاتی بۆ كورد دەبێ لەدوای روخانی رژێمی ئەسەد بێتەكایەوە‌و هەروەها ئەم مەسەلەیە مەسەلەیەكی دەستوری هەستیارە‌و دەبێ بەپێی رێكەوتنی هەمو سورییەكان بڕیاری لەسەر بدرێت نەك بەشێوەی تاكالیەنانە رابگەیەنرێت».
كاتی ئەوە هاتوە كە ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردی بەحسابەكانی خ��ۆی��دا ل��ەگ��ەڵ ئەم ئیئتیالفە ن��ەزۆك��ەدا بچێتەوە‌و سەرلەنوێ دەستەی بااڵی كوردی چ����االك ب��ك��ەن��ەوەو لەناو ئیدارەی زاتی خۆرئاوای كوردستاندا بەشداری بكەن
هەروەها چەند سەرچاوەیەكی كوردی ئاماژە بەوە دەكەن كە ئەم هەڵوێستەی ئەمریكا رێك لەگەڵ هەڵوێستی توركیا لەمەڕ مافەكانی كورد لەسوریادا یەكدەگرێتەوە كە هەردوكیان لەسەر پشتگوێخستنی كورد تەبان .جگە لەوە سەرچاوە كوردییەكان ئەوەشیان پشتڕاستكردۆتەوە كە ئەمەریكا‌و توركیا لەسەر ئەوەش یەكهەڵوێستن كە نابێ ك��ورد بەناوی ك���وردەوە بەشداری لەكۆنگرەی (جنێڤ )2بكەن .بۆ ئەمەش هەوڵدەدەن كە هەمو ئالیەتە پێویستەكان بۆ پێشگرتن لەمە بەكاربهێنن .لەحاڵەتێكی وادا ئیتر پێویستە ك��ورد بۆخۆیان ئەم پرسە یەكالییبكەنەوە .ئەمەیش تەنها یەك باریكەڕێی هەیە كە ئەویش بریتیە لە»یەكگرتن».
دواخستنی دەستور بۆ بەهاری ئایندە هێژا دڵشاد لەدواهەڵبژاردنی پارلەمانی توركیا كە لەحوزەیرانی 2011سازكرا ،ئاك پارتی توانی رێژەی %50ی دەنگەكان بباتەوە‌و سەركەوتنێكی بەرچاو تۆمار بكات .لەپڕۆسەی هەڵبژاردندا كەشێكی ئ��ارام لەئارادابو .هەر لەو ساڵەدا بۆ سێیەمجار لەسەر دەستی عەبدوڵاڵ ئۆجەالن سەرۆكی پ.ك.ك ،ئاگربەست درێژكرایەوە .لەو ماوەیەشدا زنجیرە كۆبونەوەكانی نێوان میت‌و ئۆرگانەكانی پ.ك.ك درێژەی هەبو كە دواتر لەڕێگەی باڵوكردنەوەی تۆماری دەنگییەوە بۆ رایگشتی ئاشكراكرا .لەپاش سەركەوتنی ئاك پارتی بۆ سێیەم خول ،شەرێكی ق��ورس لەنێوان پ.ك.ك و توركیادا دەس��ی��پ��ێ��ك��ردەوە .ه��ەم��و ئ��ەم��ان��ەش ه��اوك��ات ب��ون لەگەڵ كۆتایی هێنانی پڕۆسەی هەڵبژاردن‌و پرۆسەی گفتوگۆ لەنێوان هەردوال! لە ،2011/8/17فڕۆكە جەنگییەكانی توركیا بۆردومانی ناوچە سنورییەكانی هەرێمی كوردستانیان دەسپێكردەوە. لە1ی مانگی ،10خولی نوێی پارلەمان لەو دۆخە دژوارەدا كرایەوە .ئۆپەراسیۆنی مەدەنی (ك.ج.ك) و سەربازی درێژەی ه��ەب��وە .ش��ەش پارلەمانتاری پارتی ئاشتی‌و دیموكراتی ل��ەپ��اش ئ��ەوەی
هەڵبژێردرابون‌و دەیان هەزار دەنگیان بەدەسهێنابو بەدۆسیەی ك.ج.ك خرانە بەندیخانەوە .جێی ئاماژەیە پارلەمان لەیەكەم هەنگاویدا كۆمیسیۆنێكی بۆ ئەركی داڕشتنەوەی دەستوری نوێ بە بەشداریی هەر چوار پارتەكەی پارلەمان بەرێژەی یەكسان دامەزراند .یەكەمجارە ل��ەم��ێ��ژووی ت��ورك��ی��ادا كۆمیسۆنێكی لەوجۆرە دابمەزرێت. ج��ەم��ی��ل چ��ی��چ��ەك ب��ەس��ەرۆك��ی كۆمیسیۆنەكە دان���را ك��ە هاوكاتیش سەرۆكی پارلەمان ب��و2011/10/10 . ه��ەری��ەك لەپارلەمانتارانی ك��ورد كە لەسرری سورەییا ئۆندەر ،ئاڵتان تان‌و ئایال ئاكات ئاتا وەك نوێنەراتی كورد بونە ئەندام لەكۆمسیۆنی دارشتەوەی دەستور. لەیەكەم دانیشتنی كۆمیسیۆنەكە چیچەك وتی» ئەم دەستورە دەستورێكی مەدەنی دور لەدەستوری 1982ە كە بەسەربازی ناوزەد دەكرێت». بەدڵنییایەوە ئەمە هەنگاوێكی گرنگبو بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی یاساو بنەما دێموكراسییەكانی توركیا بەتایبەتی بۆ ئاك پارتی كە چەند ساڵێكە بانگەشەی بۆ دەك��ات .لەسەرەتای كۆبونەوەكانی كۆمیسیۆنەكە رەجەب تەیب ئەردۆغان س���ەرۆك���وەزی���ران���ی ت��ورك��ی��ا ئ���ەوەی بەهەنگاوێكی گرنگ لەمێژوی توركیا لەقەڵەمدا‌و جەختی لەوەش كردەوە كە دەسەاڵتەكەی هەمو توانایەكی لەمەڕ داڕشتنی دەستورێكی نوێ دەخاتەگەڕ‌و وتیشی بۆ تەواوبونی ئەو دەستورە یەك
ساڵیان داناوە. لەماوەی دو ساڵی كاركردنی كۆمیسیۆنی داڕشتنەوەی دەستور ،چەندین قەیران‌و كێشە كەوتۆتە نێو ئەندامانی پارتە سیاسییەكانی ئ��ەم كۆمیسیۆنەوە. هەندێكجاریش كۆبونەوەكان بەهۆی ئەو كێشانەوە بۆ ماوەیەكی نەزانراو دواخ���راوە .هۆكاری سەرەكی ئ��ەوەش بۆ ئەو مادانەی دەستور دەگەڕێتەوە كە بەهێڵی سور ناوزەددەكرێن .ئەویش س��ەروەری بۆ توركیا بەیەك ئااڵ ،یەك نەتەوەو یەك زمانە ،واتە مافی پێناس‌و خوێندن‌وهتد دەگرێتەوە كە كوردەكان جەختیان لەسەری دەكردەوەو هەر یەك لەپارتی كۆماری گەل (ج.ه.پ) و پارت بزاڤی نەتەوەپەرست (م.ه.پ) بەهۆی ئەوەی لەدژی ئەو مادانە وەستاونەتەوە، نەتوانراوە رێكەوتن لەسەری بێتەئاراوە‌و بگرە زۆرجار میكانیزمی كۆمسیۆنەكەشی پەكخستوە ب���ەوەی ل��ەپ��اش دو ساڵ ن��ەت��وان��راوە ئ��ەو دەس��ت��ورە سەربازییە ب��گ��ۆڕدرێ��ت .بەدڵنیاییەوە حكومەتی ئ��اك پ��ارت��ی ل��ەم پ��ڕۆس��ەی��ەدا لەهەمو پارتەكان زیاتر ئەركی لەسەر شان بوە ،كەمتەرخەم بوە بەوەی نەیتوانیوە جۆرە رێكەوتنێ لەگەڵ پارتەكانیتر بكا یاخود وەك ئەلتەرناتیڤی مۆدێلێكیتر بۆ هەمواركردنەوەی دەستوری توركیا پەیڕەوبكات .بۆ نمونە دەكرا بۆ ئەوە مەبەستە رێفراندۆمەكەی 2009دوبارە بكاتەوەو راستەوخۆ بۆ گۆڕینی هەندێ مادە پشتیوانی لەرایگشتی وەربگرێت.
وادەی یاسایی تەواوبوە موستەفا ش��ەن��ت��ۆپ ،ی��اری��دەدەری سكرتێری گشتی ئاك پارتی‌و ئەندام لەكۆمیسیۆنی داڕشتنەوەی دەستوری نوێ لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی « م��اوەی 25مانگە كۆمیسیۆن كاری ب��ەردەوام��ب��وەو ئێستا وادەی یاسایی ت��ەواوب��وە .لەم دواییەشدا كۆمیسیۆن لەسەر 60مادە رێكەوتون كە دەربارەی ئازادییەكانی ت��اك‌و مافەكانی مرۆڤ بوە». شەنتۆپ لەدرێژەی وتەكانیدا هەریەك لەپارتەكانی ئۆپۆزسیۆنی خەتابار كرد بەوەی لەسەر مێزی گفتوگۆ بەبیانوی ج��ۆراوج��ۆر هەستاون‌و بەوهۆیەشەوە نەیانتوانیوە بگەنە ئەنجامێكی باش. پرسی كورد ماوی ساڵێك بەسەر پڕۆسەی گفتوگۆ لەنێوان ئۆجەالن‌و ئۆرگانەكانی حكومەتی ت��ورك��ی��ادا دەگ���وزەرێ���ت .ه��ەرچ��ەن��دە حكومەت توانیوێتی لەرێگەی پاكێجەوە چەند رێفۆرمێكی ئیداری بكات ،لەگەڵ ئەوەش دەرب��ارەی دەستورێكی مەدەنی وەك مۆدێلێك بۆ چ��ارەس��ەری پرسی كورد كە مافی پێناس ،خوێندن ،كەلتورو هتد لەخۆدەگرێت ،نەیتوانیوە هاوسەنگی لەگەڵ الیەنەكاندا بهێنێتەكایەوە. ل����ەن����ەورۆزی ئ��ەم��س��اڵ ،ل��ەئ��ام��ەد بەبەشداری دو ملیۆن ه��اواڵت��ی لەكە شێكی ئ��ارام��دا ئاهەنگەكانی ن��ەورۆز
ب��ەڕێ��وەچ��و .ل��ەی��ەك��ەم رۆژی بەهاری ئەمساڵ پەیامە مێژوییەكەی ئۆجەالن خوێندرایەوە كە سەبارەت بەدروستكردنی توركیایەكی نوێ لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست ب��و .ئ��ەم��ە گەلێك گ��رن��گ ب��وو باسی لەكۆتاییهێنان بەخەباتی چەكداریی‌و دەسپێكردنی خەباتی سیاسی كردبو .ئەو رێگەچارەسەرییە بەدەستورێكی مەدەنیدا تێدەپەڕێ‌و دۆخ��ی سیاسی لەتوركیا لەمەڕ پرسی كورد وای نیشانداوە كە كورد نایانەوێ ئەو واڵتە بەش بكەن‌و داوای جیابونەوە لەو دەوڵەتە ناكەن، بەڵكو دەیانەوێ بەیەكسانی‌و بەئازادی بژین .بۆ ئەم مەبەستەش دەستورێكی مەدەنی بەپێوەری مافە گەردونییەكان ب��ۆی ش��ی��اوە .لەكاتێكدا توركیاش جیابونەوەی پێ قبوڵ نییە ،تەنانەت لەدوالێدوانیدا ئەردۆغان وتی» جیابونەوە یاخود هەرێمێكی سەربەخۆ لەناو خاكی توركیادا ،كارێكی مەحاڵەو هەرگیز رێگە بەوە نادەین». هێشتا لەتوركیا دەیان بڕگە‌و مادە لەناو دەستوردا چەقی بەستوە سەبارەت بەتیرۆرو ئازادی رادەڕبرێن‌و بەشداریكردن لەسیاسەت .ئایا دەستورێكی مەدەنی ن��وێ ب��ۆ توركیا لەبەهارێكی نوێدا رێكەوتنی لەسەر دەكرێت یان نا؟ لەو بارەیەوە حكومەتی ئاك پارتی رۆڵێكی بەرچاو لەپڕۆسەكەدا دەگێڕێت .پێدەچێ جگە لەپرۆسەی ئاشتی ئەمە بكاتە مەسەلەیەك بۆ پڕوپاگەندەی پارتەكەی بۆ هەڵبژاردنەكانی ساڵی ئایندەش.
كؤمةآليةتى
ذمارة ( )446دو شةممة 2013/12/2
info_chawder@yahoo.com
بەڕێوەبەری گشتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژ بەئافرەتان ،بۆ «چاودێر»
كۆمپانیاكانی مۆبایل بەشدارن لەزیادبونی توندوتیژی دژی ژنان هەولێر -ئارام سەردار:
بەهۆی دەستبەكارنەبونی لیژنەی ئاشتەوایی ،چەندین كەیس لەهەولێر كەڵەكەبون
بەڕێوەبەری گشتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژ ب����ە ئافرەت����ان رایدەگەیەنێ����ت ،كۆمپانیاكانی ببێت����ە بەرەنگاربون����ەوە دەبێ لێكۆڵین����ەوە بكا، مۆبایل پابەندنەبون بەیاس����ای خراپ بەكارهێنانی جێبەجێبكەن. چاودێر :ژمارەیەكی زۆر رێكخراوی ژنان‌و كۆمەڵی ئێستاش كاری لێكۆڵینەوەمان لەدهۆك‌و گەرمیان‌و مۆبای����ل ،لەكاتێك����دا بەش����ی زۆری س����ەرچاوەی مەدەنی ه����ەن ،رۆڵیان هەبوە لەهۆش����یاركردنەوە راپەرین‌و سۆران دەستپێكردوە ،تەنها ناو هەولێرو توندوتیژیەكان بەهۆی مۆبایل‌و ئینتەرنێتەوەیە. سلێمانی ماوە ئەویش بەهۆی تەواوبونی باڵەخانەی كوردە عومەر ،لەم دیالۆگەیدا لەگەڵ «چاودێر» ژنان‌و كەمكردنەوەی توندوتیژی؟ ك����وردە عوم����ەر :ئێم����ە پێم����ان وانەب����ێ ئەو تایب����ەت بەخۆیانەوە بوە ،دوای ئەوەی دەچنە ناو ئام����اژە بەچەند تەوەرێكی تایب����ەت بەتوندوتیژی دژی ئافرەت����ان دەكات ،دەش����ڵێت بەش����ێكی ئەو رێكخراوان����ەی لەبواری ژناندا كاردەكەن چ ئەوانەی ئ����ەو باڵەخانەوە لەهەر یەكە لەهەولێر‌و س����لێمانی ژنانەی توندوتیژیان بەرامبەر دەكرێت بەهۆی باری كۆمەڵ����ی مەدەنی یان ئەوانەی س����ەر بەحزبەكانن دو نوسینگە دەكرێتەوە كاریان لێكۆڵینەوە دەبێ، كۆمەاڵیەتی‌و هەڕەش����ەی كەس����وكاریانەوە ناوێرن هی����چ ژمارەیەكیان بۆ دانەنێ����ی ،چونكە ئەوە بێ دیارە تائێستا پۆلیس كاری زۆری بۆ ئێمە كردوە، سكااڵ تۆمار بكەن. چاودێ����ر :لەئێس����تادا رەوش����ی توندوتیژی لەچ ئاس����تێكدایە ،بەتایبەت لەدوای دروس����تبونی ئەو بەڕێوەبەرایەتیانە ،جیاوازی هەیە لەگەڵ س����ااڵنی پێشوتر؟ ك����وردە عوم����ەر :ئ����ەم بەڕێوەبەرایەتیان����ە لە 2007دامەزراون‌و ل����ە 2010بونەتە بەڕێوەبەرایەتی گش����تی ،دەتوانی����ن بڵێی����ن لەمس����اڵدا ژم����ارەی نوس����ینگە‌و بەڕێوەبەرایەتی����ەكان زیادب����ون‌و بونەت����ە ش����ەش بەڕێوەبەرایەتی‌و 29نوس����ینگە، رێ����ژەی توندوتیژیەكانی����ش ل����ەم چەن����د س����اڵە كەم����ەی بەرێوەبەرایەتیەكان ك����ە دامەزراون ئامار كۆكراوەت����ەوە ،بۆی����ە هیچ ئامارێكی دروس����تمان نی����ە لەپێ����ش دروس����تبونی بەڕێوەبەرایەت����ی بەرەنگاربون����ەوەی توندوتی����ژی دژ بەئافرەت����ان، تاوەكو بەراودری بكەین لەگەڵ سااڵنی پێشو ،بەاڵم ئەگەر لەدوای 2008ەوە بەراوردی ئامارەكان بكەین، دەبینین رێژەی خۆكوش����تن‌و س����وتان بەڕێژەیەكی كەم دادەبەزێ ئەمەش ئ����ەو رێژەیە نیە كە هەمو رێكخراوەكانی ژن����ان كاری بۆ دەكەن یان ئامانجی بەڕێوەبەرایەتیەكەمانە ،بەش����ێوەیەك دڵخۆشبین بەوەی بڵێین لە %20بۆ %30لەكوردس����تان رێژەی توندوتیژی كەمبۆتەوە ،ئەوەیش سااڵنە رێژەیەكی كەم دادەبەزێ ،بەاڵم ئەوەی زیاتر ئامانجی ئێمەیە چۆن بتوانین س����نورداری بكەین ،تاوەكو بتوانین كاریگەریی بكەینە سەر دابەزینی رێژەكە ،خاڵێكی تریش ئەوەیە پێش����تر ئەوانەی كە ژنیان دەكوشت كەمتر دەكەوتنە بن دەستی یاساو دەستگیردەكران، بەاڵم خۆش����بەختانە زۆربەی ئەوانەی ژن دەكوژن زوتر‌و زیات����ر دامودەزگاكانی پۆلیس دەس����تگیری دەكەن ،بەشێكیشیان ئێستا خۆیان دەچن تاوەكو دەس����تگیر بكرێن ،چونكە دەزانن لەدەس����ت یاسا ناتوانن هەڵبێن ،لەالیەكی تریش����ەوە ساڵ بەساڵ رێ����ژەی س����كااڵكان زیاتر دەبێ لەدام����ودەزگاكان لەالی����ەن ژنانەوە لێرەش����ەوە بۆچونێك هەیە كەوا دەڵێ����ن زیادبونی رێژەی س����كااڵكان ب����ۆ زۆربونی ئەنجامدانی توندوتیژی دەگەڕێتەوە ،بەاڵم پێموایە ئەوەی ئێستا دێت‌و سكااڵ تۆمار دەكات رێژەیەكی زۆرتریش هەیە س����كااڵ تۆمار ن����اكا ئەویش لەبەر هۆكارەكان����ی باری كۆمەاڵیەتی یان ئەو ژنە نەگات بەدامودەزگاكان����ی پۆلیس یا لەب����ەر كەسو كاری نەتوانێ س����كااڵ تۆمار بكا ی����ان رەنگە پێی وابێ ئەگەر سكااڵ تۆمار بكا زیاتر توندوتیژی لەبەرامبەر دەكەن ،بۆیە زیادبونی س����كااڵكان دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر دروس����تبونی متمانەی ژنان بەدامودەزگاكانی پۆلیس‌و بەڕێوەبەراتیەكان ،هۆشیاریەكی زیاتر الیان دروستبوە لەو هەڵمەتانەی ئێمە سااڵنە‌و مانگانە‌و هەفتانە ئەنجامی دەدەین ،بۆیە بەتایبەت ئێس����تا پێویستە هەڵوەستەیەك بكەین لەسەر خۆكوشتن‌و زیاتریش خۆس����وتان كە چەندین كەمپینی گەورەو كۆنفرانسی لەسەر بكرێ بۆیە هەوڵێك هەیە تاوەكو س����نوردار بكرێ‌‌و ساڵ بەس����اڵ رێژەی توندوتیژی كەم ببێتەوە ،بەاڵم پێویس����تی بەپشو درێژی هەیە بەچەند ساڵێكی كەم ناكرێ. چاودێ����ر :ه����ۆكاری چیە تەنه����ا رێژەیەكی كەم توندوتیژی دابەزیوە؟ كوردە عومەر :هۆكارەكان����ی توندوتیژی زۆرن، ئەگەر س����ەیر بكەی یاس����ای خ����راپ بەكارهێنانی مۆبایلمان هەی����ە ،بەاڵم تائێس����تا نەچۆتە بواری جێبەجێكردن����ەوەو كۆمپانیاكان����ی تەلەفۆن ناچار نەك����راون پابەندی ئەو یاس����ایە ب����ن ،بۆیە ئەگەر س����ەیر بك����ەی زۆری توندوتیژی����ەكان لەڕێ����گای ئامێ����رە ئەلیكترۆنیەكان‌و مۆبایل‌و ئینتەرنێتەوەیە، لەس����ەر ئەوە یاداشتمان داوەتە س����ەروی خۆمان بۆ جێبەجێكردنی ئەو یاس����ایە ،بەاڵم یاس����ایەكە پابەن����د نیە بەوەزارەتی ناوخ����ۆوە ،بەڵكو تایبەتە بەوەزارەتی گواس����تنەوە‌و گەیاندن‌و وەزارەتەكانی تر كە باش����تر ئەو یاس����ایە بەس����ەر كۆمپانیاكاندا
ه عومه‌ر -به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندوتیژی دژ به‌ئافره‌تان کورد
ژنێك س����كااڵ تۆمار بكات باش����ترە ژنێك وتەكانی وەرگرێ ،ئەوەی كێشەمان هەیە لەسلێمانی رێژەی ئەفس����ەری ژنمان كەمە ،ب����ەاڵم لەدهۆك رێژەیان باش����ە ،لەهەولێریش رێژەكەی بەو ش����ێوەیە نیە، خۆش����بەختانە بەڕێوەبەری نوسینگەمان هەیە ژنە هەروەه����ا بەڕێوەب����ەری بەڕێوەبەرایەتی كەالر ژنە ئەمەش هەنگاوی گرنگن بۆ ئەوەی ئەفس����ەری ژن ژمارەی����ان زیاد بێ ،ئەمەش نەك لەپێناوی ئەوەی بەس ژنێك بكرێتە بەڕێوەبەر بەڵكو دەبێ راهێنانی باشی پێبكرێ‌‌و باوەڕی بەمەسەلەی یەكسانی ژن‌و پیاو هەبێ. چاودێ����ر :رێكخراوە نێودەوڵەتی����ەكان تاچەندە هاوكارن بۆ كەمكردن����ەوەی توندوتیژی لەهەرێمی كوردستاندا؟ كوردە عوم����ەر :رێكخراوەكانی UNپارەیەكی یەكج����ار زۆر خەیاڵی خەرجدەكەن ل����ەو بوارەدا، ب����ەاڵم هەم����وی لەۆرك ش����ۆپ‌و س����میناردا خۆی دەبینێتەوە ،بۆیە هەمو ئەو رێكخراوانەی س����ەر بە UNو یەكێت����ی ئەوروپان ئاگادارمان كردونەتەوە، ئەگەر ئێمە لەسەر كارێك رەزامەند نەبین‌و نەزانین س����ود بە بەڕێوەبەرایەتیەكان دەگەیەنێ ئێمە رازی نین لەس����ەر ئەو خوالنەی دەیكەنەوە ،چونكە ئەو خوالنەی دەیكەنەوە‌و ئەو ش����ارەزایەی كە دەیهێنن پارەیەكی زۆری لـێ خەرجدەكەن ،هیچ سودێكیش ناگەیەنێ ،س����ەبارەت بەئێم����ەش ژمارەیەك خولی باش����یان كردۆتەوە هەروەها UNDPهەوڵیداوە كۆمەڵێ����ك خەڵكی ئێمە رەوان����ەی دەرەوە بكات، ئێس����تاش بۆ راهێنان لەدەرەوەن لەگەڵ كۆمەڵێك كاری تر هەروەها لەگەڵ UNDPدا داتابەیسەكمان داناوە كەشتێكی نوێیە ئاماری هەمو نوسینگەكان
سەرچاوەی زۆربەی توندوتیژیەكان مۆبایل‌و ئینتەرنێتە ویژدانیە‌و بەڵكو كاری زۆرباشیشیان كردوە ،بەاڵم دەكرا بەشێوەیەكی رێكخراوتر كاربكرابایە ،چونكە كارەكانیان بەشێوەیەك پەرش‌و باڵوی پێوە دیارە بەش����ێوەیەكی سیستەماتیك‌و رێك‌و پێك نەكراوە، بۆیە كارەكان سستن‌و كاری هاوبەشیشیان نیە. چاودێر :بۆچی ئەركی لێكۆڵینەوەو بەدواداچونی كێش����ەكانتان نەگرتۆتە ئەس����تۆ ،تائێستا لەالیەن پۆلیسەوە ئەنجام دەدەرێ؟ كوردە عومەر :پێش����تر كاری ئێمە بەدواداچون ب����و ،ب����ەاڵم ل����ەدوای دروس����تبونی یاس����ای بەرەنگاربون����ەوەی توندوتیژی خێزانی لەپارلەمانی كوردس����تان ،لەوێش����ەوە ئاماژە ب����ەوە كراوە كە بەڕێوەبەرایەتیەكان����ی ئێم����ە بەرەنگاربون����ەوەی توندوتیژی����ە نەوەك بەدواداچ����ون ،بۆیە پارلەمان داوای لەحكوم����ەت‌و وەزارەتی ناوخۆ كرد كە ناوی بەڕێوەبەرایەتی����ەكان بەدواداچونە ،چونكە ئەگەر
بەاڵم پێمانوایە ئەگەر لێكۆڵینەوەكان الی ئێمە بێ‌‌و بەدواداچونی بۆ بكەین ئەوا باشترە ژنانیش زۆرتر دێن سكااڵ تۆمار دەكەن. چاودێر :چۆن بەڕێوەبەرایەتیەكان پێكدەهێنن‌و ئایا كێشەی ئەفسەری ژنتان نییە؟ كوردە عومەر :پێكهات����ەی ئەم بەڕێوەبەرایەتیە جیای����ە لەگ����ەڵ پێكهات����ەی بەڕێوەبەرایەتیەكانی تر ،چونك����ە پێكهاتەك����ەی لەخەڵك����ی مەدەنی‌و عەس����كەری پێكهات����وە بەهەردوكی����ان نزیك����ەی ه����ەزارو 300كارمەندم����ان هەیە ك����ە رێژەكەیان نزیكەی نی����وە بەنیوەی����ە ،ب����ەاڵم لەمەدەنیەكان رێژەی ژنانمان زیات����رە لەكۆمەڵناس‌و دەرونناس‌و راگەیاندن‌و یاس����اناس ،بەاڵم لەس����ەربازی رێژەی ژنان زۆر كەم بو لە %5بو بەاڵم هەوڵماندا ئێس����تا لەس����ەربازی %35رێ����ژەی ژن����ان پێكدێنن ،بۆیە دەمانەوێ رێژەی ژنان زیاتر بكەین ،چونكە ئەگەر
بەیەك����ەوە ببەس����تینەوە‌و چ����ۆن فۆرمی س����كااڵ پڕبكرێتەوە ،تا لەچەند ساڵی ئایندەدا ئاماری زۆر وردو زانستیمان لەبەردەستدا بێ. چاودێ����ر :بەپێ����ی یاس����ایی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی خێزانی ،پێویس����تە لیژنەی ئاشتەوایی هەبێ ،ئایە ئەو لیژنەیە دامەزراوە؟ كوردە عوم����ەر :ئەوەی زۆر گرنگ����ە بەداخەوە لەهەولێر تائێس����تا لیژنەی ئاشتەوایی دانەمەزراوە، كارمەندەكانی ماوەی دومانگە سوێندیان خواردوە لەدهۆك‌و س����لێمانی‌و گەرمیان دەس����تبەكاربوینە، چەندجارێكی����ش لەگ����ەڵ ئەنجومەن����ی دادوەری قسەمانكردوە بۆ ئەوەی ئەو دادوەرەی بۆ توندتیژی خێزانی دانراوە ،باشتر كارەكانی راپەڕێنێ ،چونكە دەبێ س����كااڵكان بەو لیژنەی����ە تێپەڕببێ كارەكان ئەنجامبدەن ،بۆیە بەهۆی دەس����تبەكارنەبونیانەوە فایلێكی زۆر لەهەولێر ماوە‌و كۆبۆتەوە.
ئاماری ساڵی ( - 2012 - 2011هه‌شت مانگی )2013تایبه‌ت به‌توندوتیژی دژی ئافره‌تان
ﺋﺎﻣﺎری ﺳﺎﯽ ٢٠١١
ﺷﻮﻦ
آﻮﺷﺘﻦ ﺧﯚآﻮﺷﺘﻦ ﺳﻮﺗﺎن ﺧﯚﺳﻮﺗﺎن ﺋﺷﻜﻧﺠدان ﺳﻜﺎ ﺳﻜﺴﯽ آﯚی ﮔﺸﺘﯽ
هوﻟﺮ
٢٣
٩
٨٤
٣٧
١٦٨
٩٨٣
١٨
١٣٢٢
دهﯚك
٦
١٠
٣٤
٥١
ــــ
٦٥٦
١٤
٧٧١
ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ
٩
١٩
٨٧
٣٧
٧٢٠
٧٢٥
٧٦
١٦٧٣
ﮔرﻣﯿﺎن
٥
٦
٢٣
٧
١٠٢
١٧٤
١
٣١٨
آﯚی ﮔﺸﺘﯽ
٤٣
٤٤
٢٢٨
١٢٣
٩٩٠
١٠٩ ٢٥٣٨
٤٠٧٥
ﺋﺎﻣﺎری ﺳﺎﯽ ٢٠١٢ ﺷﻮﻦ
آﻮﺷﺘﻦ ﺧﯚآﻮﺷﺘﻦ ﺳﻮﺗﺎن ﺧﯚﺳﻮﺗﺎن ﺋﺷﻜﻧﺠدان ﺳﻜﺎ ﺳﻜﺴﯽ آﯚی ﮔﺸﺘﯽ ٢٢ ١٢١٣
١٥٠٦
هوﻟﺮ
٢٢
٩
١١٤
٤٥
١١٢
٣١
٨٢٩
دهﯚك
٩
١٠
٣٥
٢٥
--
٧٣٨
١٨٩٩
ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ
١٠
١٥
٧٦
٣٠
٤٤٤
١٢٤١
١٠٨
٤١١
ﮔرﻣﯿﺎن
٥
٥
٢٨
٥
١٣٥
٢٣٤
٩
آﯚی ﮔﺸﺘﯽ
٤٦
٣٩
٢٥٣
١٠٥
٦٩١
١٧٠ ٣٤٢٦
٤٦٤٥
بەپێی ئامارەكانی هەش����ت مانگ����ی راب����ردوی ئەمس����اڵ توندوتیژی دژ بەئافرەتان: هەولێ����ر :كوش����تن ،20خۆكوش����تن ،14سوتان ،68 خۆس����وتان ،37سكااڵ هەزار‌و ،50سێكسی ،8حاڵەتە. س����لێمانی :كوش����تن ،4خۆكوش����تن ،5س����وتان ،36 خۆسوتان ،12س����كااڵ ،744 سێكس����ی ،43حاڵەت����ی تێپەڕاندوە. دهۆك :كوشتن ،4سوتان ،20خۆس����وتان ،28س����كااڵ ،761سێكسی .15 راپەڕی����ن :كوش����تن ،2س����وتان ،27خۆس����وتان ،6 سكااڵ ،408سێكسی .27 گەرمی����ان :كوش����تن ،3خۆكوش����تن ،5س����وتان ،11 خۆس����وتان ،6س����كااڵ ،297 سێكسی 2حاڵەتن.
10
وێنەی روداوەكانی گوندی كارەبەگ! وشەجاڕ س���ەرم داخس���تبو بەكۆاڵنەكان���ی گوندەكەماندا دەڕۆیش���تم! كتوپڕ گولەیەكی وێڵ بەالما ویزان���دی! یەكێكی تر بەدوایدا! ئەوە س���ێ! ئەوە چ���وار! چل‌چلە ،تۆ بڵێ دۆشكا! بەشی گرد؟بونەوەیەك گوللە فیزی كرد! فیزی كرد ! فیزی كرد ! هەموی���ان ل���ەدەوری دارتێلێك «كۆ»؟ بونەوە! وەك بڵێ���ی بەنیازی حەج بن‌و ئەو دارتێلەی���ان ل���ێ بوبێتە كابە! ب���ەرە بەرە زۆرتریشبون! گرد؟بونەوەیەكی هێمنـ ،ببورن هەژارانە‌و پیاوانەی خێڵی هەڵدراوەكان! سەرەتا وامزانی بەو چلەی هاوی ،ببورن ب���ەو زوقمی زس���تانە ،لەدەس���ت چل‌چلە هەاڵت���ون؛ بۆ گی���ان دۆش���كا! وامزانی بەو گ���ەرم ،بەو زوقمە خ���وا غەزەبی لێگرتون! یانێ من حكومەت بوایەم هەر لەوێدا؛ خوا، ببورن شەوە ،نەوەاڵ كارەبێ‌با ئەیگرتم! گرد؟!بونەوەی بونەوەران دەستیپێكرد! كاكە ئەوە چ قەوماوە! وەاڵ سێركتەكەمان فیزی كردیە! هەی س���ێركێتی ...لەخۆبایی! هەتیو بۆ فیز‌و فەالسقە بەو خەڵكە «ڕەش» و «ڕوت»ە دەفرۆشی؟! ها؟! زۆر قەڵس بوم! پێیشم نەدەوێرا! جا كێ بە»كارە» بەگ دەوێرێ؟! گەرچی بایش���ی تێدا نەبێ ،بەاڵم پیاو هەر دەترسێ بیگەزێ! زۆر قەڵس بوم! ویس���تم دۆعایەكی شەڕڕڕی سێگۆشی لێ؟! بكەم؟! بەاڵم ئاخر چ بڵێم؟ چ���ۆن داد بەرمە بەردیوانی خ���ودا؟! بڵێم س���ركێت هەتا ماوی نەحەس���یتەوە؟! بڵێم یاڕەبب���ی لەپێیە ٣٠كەڕەت هەڵیدەیتەوە؟! ی���ان بڵێ���م تا م���اوی كارە ،ب���ا و ڕوناكی نەبینی؟! ئاخر سركێت ،وەكو حەزرەتی شێخ ڕەزا ئەفەرمێ «پێم بڵێ بیكوتمە كوێت؟!» یەكێكی���ان تێداب���و بەخ���ەم ،خ���ۆرو ش���ت هاتەبەرچ���اوم! وت���م كاك���ە ت���ۆ لەڕۆ؟شەونامەنوس و شتی وا دەچی ،ئەرێ نازان���ی ئ���ەم ك...،ك...،ك...رەبایە كەی چاك دەبێ؟ چ بڵێ باشە؟! وەڵڵ���ەه ب���رام دەرێ���ن ئەعمەد ئیسماحیل لە «صنی»ڕا موەلیدەكی هینایە، هەت���ا دهۆكێ���ش هاتییە! ب���ەس لەجادەی دهۆكێ پارچەكی لەتڕێلەكەی بەربویتەوە! ئەی كاكە نازانی ئەم تڕێلە بۆچی هەتا نەگەش���تە دهۆك ،ئەم پارچ ،ئەم بایە لێ نەبوەوە؟! چا دەبی ئینشائەڵاڵە. هەركەس���یان لەحەنای خۆی���ەوە دارێكی لەگوێالكی دارتێلەموقەددەسەكە داو هێمنـ، بب���ورن هەژارانە كۆتایی���ان بەگردبونەوەكە هێنا! ش���وانە دار ،بب���ورن كاربەدەس���تەكانی كارەبێ‌ب���ا باڵوەی���ان كرد! گولل���ە وێڵەكان م���ت مت ،گەڕانەوە ناو فیش���كەلۆخ! دڵیان خۆش بو پەمپێكیان لەس���ێركێتە شەلەكە داوەو بایان كردۆتەوە گیس���كە ش���ەلەكەی واڵ؟!گەڕەك! بەڵێ ئازیزان! رۆژانە دەیان گردبونەوەی هەژاران���ەی ل���ەو چەش���نە ،لەكۆاڵنەكانی واڵتی جاڵجاڵ لەالیەن ش���وانەكانی جاڵجاڵ شوانەكانی كارەش���ەلەكانەوە ساز دەكرێت‌و كەچ���ی مااڵت���ە زیانەخورۆكەی���ان هەر فیز دەكات بەس���ەر؟یانەوە و لەس���ەریاندا‌و كومێدی���اكان‌و دەزگاكان���ی تێگەیان���دن‌و تێگیراندنیش بەردەوام وەكو پالنێكی نوێی وەزارەت���ی دا-مەرزان ،بب���ورن دامركاندن، باسی پیشەی پیرۆزی شوانیەتی دەكەن! كۆمێدیاكانی گوندی جەجاڵوكە بەردەوام ب���اس ل���ەوە دەك���ەن ك���ە «كارە»ب���ەگ بەنیازی س���ەفەری بەغا‌و بەسرەیە! كەچی «كا؟رە»بەگ لەس���ەر ویل دەڕوات‌و كەس نازانێ كەی دەگاتەجێ! ئامارەكان���ی دەزگای وش���ەجاڕیش باس ل���ەوە دەكەن ك���ە %١٢٠ی دانیش���توانی گوندی جاڵجاڵوكە ش���وانن‌و خ���ۆ بەپیاوە چل‌پەلەك���ەش ناگۆڕنەوە‌و كەچی كارەبەگ‌و سركێتەكانی لەس���ەریاندا‌و بەسەریاندا هەر فیز دەكەن! ئێرە دەنگی واڵتی جاڵجاڵوكەیە!
ثشو
ذمارة ( )446دو شةممة 2013/12/2
info_chawder@yahoo.com
هەفتانە دو سانتیمەتر بااڵ دەگرێت! میدیاكان: هاواڵتییەكی بەریتانی تەمەنی 18ساڵە ماوەی دو ساڵە توشی نەخۆشییەكی سەیر بوە ،ئەویش هەمو هەفتەیەك دو سانتیمەتر ب����ااڵی ب����ەرز دەب��ێ��ت، بەجۆرێك ئێستا ب��ااڵی گەیشتوەتە دومەتر‌و 15 سانتیمەتر ،پزیشكەكان
بۆ نەشتەرگەریی قازەكەی ئۆتۆمبێلەكەی فرۆشت
11
س��ەرس��وڕم��ان��ی خ��ۆی��ان لەم نەخۆشییە دەربڕی‌و دەڵێن بەهۆی تێكچونی هۆڕمۆنەكانییەوە توشی ئەو نەخۆشییە بوەو بڕیارە لەچەند مانگی داهاتودا، نەشتەرگەرییەكی گەورە ب��ۆ ئ��ەو گەنجە بكەن‌و س��ن��ورێ��ك داب��ن��ێ��ن بۆ بەرزبونی بااڵی.
لەمیس بەدو ملیۆن دۆالر ریكالم دەكا
وش ـ ــةى ي ـ ــةكـ ـت ـ ـ ــرب ـ ـ ـ ـ ـ ِر @@@@R@ @Q
@@
@@Q @@R @@S @@T @@U @@V @@W @@X @@Y @@QP @@QQ QR
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@@S
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@@@@@QR@@@@@@QQ@@@@@QP@@@@@@Y@@@@@@X@@@@@@@W@@@@@@V@@@@@@U@@@@@@T
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
ئاسۆیی: -1گۆرانیبێژێك���ی ك���وردە +پیتێك -2قوەت «پ» ،فرس���ەت -3تۆ «پ»، خواردنێكە ،باس���ی ناوقەدب���ڕاو -4وەك یەكن ،نیوەی تاوە ،تەنیش���ت «پ»، لەیەك دەچن -5میوەیەكە «پ» ،بەفر بەتێكەڵی ،چو -6گەڕەكێكە لەسلێمانی -7خۆڕاگ���ری ،گوند -8كێو ،باخی ترێ ،نهێنی -9س���یان لەرەهێڵ ،لەكەودایە، ێ -11سەرنەگرتو»پ»، پادش���ا -10نەخۆش���ییە «پ» ،لەیادەكاندا هەڵدەواسر باڵندەیەكە -12ژنە گۆرانیبێژێكی كوردە «پ».
میدیاكان: هاواڵتییەكی بەریتانی ،خاوەن قازێكی تەمەن حەوت ساڵە ،دەنوكی ئەو قازە توشی نەخۆشییەكی كوشندە بو ،بەاڵم كاتێك بردی بۆ نەخۆشخانەی تایبەتی ئاژەاڵن ،داوای بڕێكی زۆر پارەیان كرد بۆ نەشتەرگەری قازەكە ،خاوەنی ئەو ق��ازە ئەو پارەیەی نەبو ،بۆیە ناچار
ئۆتۆمبێلە تایبەتەكەی خۆی فرۆشت بۆ ئەوەی ئەو نەشتەرگەرییە بۆ قازەكەی بكات ،نەشتەرگەرییەكە سەریگرت‌و قازەكەی لەو نەخۆشییە رزگار كرد ،ئەم هەواڵە بوە جێگەی بایەخی میدیاكانی بەریتانیا‌و (بی بی سی) راپۆرتێكی زۆر تێروتەسەلی لەسەر قازەكە پێشكەشكرد.
میدیاكان: دوای سەركەوتنی لەبواری ریكالمكردن بۆ خشڵ‌و زێڕی كۆمپانیایەكی ئیسپانیا، خانمە ئەكتەری توركی توبا بوكوستیون ناسراو بەلەمیس ،لەئێستادا بەنیازە لەبەرامبەر وەرگرتنی بڕی دو ملیۆن دۆالر ریكالم بۆ كۆمپانیایەكی بەلجیكی بكات. لەمیس ،ئەستێرەی ب��واری ن��وان��دن لەساڵی 2007هاتۆتە ن��او ب��واری ریكالمكردنەوەو توانیویەتی سەرنجی زۆرێك لەكۆمپانیاكانی جیهان بۆ فرۆشتنی كااڵكانی رابكێشێت ،لەئێستاشدا بۆتە كارتێكی بازرگانی گەورە بۆ ریكالمكردنی كۆمپانیاكانی توركیاو جیهان.
67ملیۆن منداڵ دورن له‌نازی باوكایەتیه‌وە میدیاكان: بەهۆی كۆچی نێوخۆیی‌و گەڕان بەدوای بژێوی ژیان ،زۆرێك لەمندااڵنی چین دور لەنازی باوك ژیان بەڕێدەكەن ،بەپێی ئامارێكی فیدرالی ژنانی چین ،نزیكەی 61ملیۆن حاڵەتی هاوشێوەی ژیانی منداڵی هەتیو لەچین هەیەو بەبێ باوكی ژیان بەسەر دەبەن. بەهۆی ئ��ەوەی یاسای چین رێگە ن��ادات منداڵ جگە لەزێدی لەدایكبونی باوكی لەهیچ شوێنێكی تر درێ��ژە بەخوێندن ب��دات ،ئەم هۆیەش كاریگەری خۆی هەیەو باوك ناتوانێت خێزانەكەی بباتە شوێنی كارەكەی ،بۆیە بەهۆی خوێندنی منداڵەكەیەوە لەیەكتری دادەبڕێن‌و زۆرێكیان تەنها لەپشوی سەری ساڵدا بەیەك دەگەنەوە‌و تامەزۆرییان لەیەك دەشكێ.
ستونی: ێ بەر «پ»، -1سیاس���ەتمەدارێكی كوردە -2میوەیەكە ،بۆچ���اوە «پ» -3ب ێ -4بەداری مێوەوەیە ،هارە «پ» ،گیانلەبەرێكە گیانلەبەرێكە ،شتێ تەڕایی هەب ێ بەخۆدا -6نەخۆش���ییەكە -7ژور «پ» -5ش���ارۆچكەیەكە لەس���لێمانی ،ئەدر -8درەختێكە +پیتێك ،س���ەیرانگەیەكە +پیتێك -9ئاس���ان ،ژمارەیەكە «پ»، ناوێكی كوڕانەی بیانیە -10مەلی بێ س���ەر ،جەردە «پ» ،ئامێرێكی مۆسیقایە -1بەشێكە لەسەر ،مەلیك «پ» ،نیوەی الوە -12گۆرانیبێژێكی كوردە +پیتێك.
بابیربكەینەوە لەوشەی «هەو» 15 ،وشە بنوسە ،بەمەرجێك وشەی «هەو» كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟ بۆ نمونە:هەواڵ ،هەوراز، هەولێر ..هتد.. براوەی پێشو :بەكر مەجید وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن:
info_chawder@yahoo.com
پێاڵوێكی كارەبایی بۆ روبەڕوبونەوەی ده‌ستدرێژی سێكسی كاور 4/20-3/21
دوانة 6/20-5/21
ـ تا ئەتوانی زمانت شیرین بێ ،خۆشییەك ل���ەڕێ���دای���ە ،ك��ەس��ێ��ك ێ ێ خ��ۆی��ت پ دەی������ەو بناسێنێ ،ب��ەخ��ت��ەوەر دەبیت.
ـ ل��ەڕاس��ت��ی��ەك��ان رامەكە ،درۆو ناشرینی ناشاردرێنەوە ،هەوڵمەدە ب���ەت���وڕەی���ی ل��ەگ��ەڵ خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت��دا بدوێی.
طا 5/20-4/21
میدیاكان: ب��ەه��ۆی زۆری رێ���ژەی دەستدرێژی س��ێ��ك��س��ی ب���ۆ س����ەر ژن�����ان‌و ك��چ��ان لەئەندەنوسیا ،مێرد منداڵێكی تەمەن 14س��اڵ ب��ەن��اوی هیبار سیاهروڵ، هەستا بەدروستكردنی جۆرێكی پێاڵو كە لەتوانایدایە بڕی 450ڤۆڵت كارەبا
دەربكات بۆ كەسی بەرامبەر‌و ،كچان‌و ژنان دەتوانن لەكاتی روبەڕوبونەوەی ـ ئەم هەفتەیە كەمێك دەستدرێژی بۆ بەرگریكردن لەخۆیان بێتاقەت دەب���ی ،ب��ەاڵم بەكاریبهێنن .ئەم داهێنانە توانی هیبار ك��ۆت��ای��ی��ەك��ەی ش��ادی بكاتە خاوەنی میدالیای زێڕی پێشانگای بەدواوەیە ،بەرامبەر هیچ ێ دڵت پیس نەبێ. نێودەوڵەتی ،كە هەفتەی رابردو لەمالیزیا كەس ئەنجامدرا.
قرذاأل 7/20-6/21
ـ كاری ئەمڕۆ مەخەرە سبەی ،بەرامبەر خاوەن ك��ارەك��ەت روخۆشبە، مەرج نیە گاڵتەو قسەی خ���ۆش خۆشەویستی بەدواوەبێ.
رَ شي 21 8/21-7/
ێ كە هی تۆ نیەو ـ كار ن��ای��زان��ی ،م��ەچ��ۆرە ژێر باریەوە ،بەبەرنامە هەمو ێ تەنانەت ێ رێكدەخر شت خۆشەویستیش. فةريك 9/22-8/22
ـ دەتوانی ئەو كارەی هەوڵی بۆ دەدەی بیهێنیتە دی ،ب��ەاڵم پەلە مەكە، ێ بەرامبەر دڵت پیس نەب خۆشەویستەكەت.
تةرازو 10/22-9/23
ـ كارێكی ن��وێ دێتە ێ پ��ێ��ش ،گ���ەر ئ��ەت��ەو ب��ی��ك��ەی ،ئ���ەوا پرسیار بكە ،لەخۆتەوە شوێن ئ��ەو شتانە مەكەوە كە نایانزانی. دوثشك 11/22-10/23
ـ سەفەرێك دێتە رێت، گەرچی ماوەكەی كورتە، بەاڵم بەختەوەر دەبیت، خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت ێ دی����اری����ی����ەك����ت پ � دەبەخشێ.
كةوان 12/20-11/23
ـ ئەم هەفتەیە بەخەم ب��ەس��ەر دەب����ەی ،ب��ەاڵم زی��ان��ی ب�����ەدواوە نیە، ئەوەندەش رەشبین مەبە بەرامبەر روداوەكان. طيسك 1/19-12/21
ـ ب���ەخ���ەی���اڵ ژی���ان مەگوزەرێنە ،هەوڵدان بۆ هەر كارێك سەركەوتنی ب��ەدواوەی��ە ،ئ��ەوەن��دەش ژیان بەقورس مەگرە.
سةتأل 2/18-1/20
ـ ئاساییە م��رۆڤ لەكارێكدا زەرەرمەند ب���ێ ،گ��رن��گ ئ��ەوەی��ە ێ نەخۆی، خەمی لـ هەواڵێكی خۆش لەم هەفتەیەدا دەبیستی. نةهةنط 3/20-2/19
ـ ئارامیە ،ئ��ەوەی ه��ەوڵ��ی ب��ۆ دەدەی نزیكە ،پارەیەك دێتە دەس��ت��ت ،پێویستە ب��ەخ��ۆش��ەوی��س��ت��ی��دا بچیتەوە.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3290668 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
بة ِر َيوةبردنى هونةرى: جةليل حس َين -سؤران عةبدولَآل نةقشبةندي يةكةمني ذمارةى
info_chawder@yahoo.com
لة 2004/10/4دةرضوة
w w w .c ha w d ernews .com
No. (446) 2-12-2013
بنەماڵەی شێركۆ بێكەس هۆشداری دەداتە دەزگاكانی چاپ‌و باڵوكردنەوە ب���ن���ەم���اڵ���ەی ش���اع���ی���ری ك���ورد شێركۆ بێكەس لەرونكردنەوەیەكدا رای��دەگ��ەی��ەن��ن ،پ��اش كۆچی دوای��ی بێكەس ،چەندین دەزگ���او ئۆرگانی چاپەمەنی لەناوەوەو دەرەوەی واڵت پەیوەندییان پێوەكردون بۆ چاپكردنی شیعرو چ��اوپ��ێ��ك��ەوت�نو پەخشان‌و بەرهەمە ئەدەبییەكانی ت��ر ،بەاڵم بەفەرمی رادەگ��ەی��ەن��ن هیچ دەزگ��او شوێنێكی چاپەمەنی بێ گەڕانەوە بۆ خێزانەكەی ناتوانێت بەرهەمەكانی جارێكی تر چاپبكاتەوە ،ئەگەرنا روبەڕوی یاسای دەكەنەوە.
ئایا خۆرهەاڵتی ناوەڕاست
ئ����ەم����ەی خ����������وارەوە دەق����ی رونكردنەوەكەیە ئاگادارییەك لەبنەماڵەی بێكەسەوە پ��اش كۆچی دوای��ی شاعیر شێركۆ بێكەس ،چەندین دەزگ���او ئۆرگانی چاپەمەنی ل��ەن��اوەوەو دەرەوەی واڵت پەیوەندییان پێوەكردوین بۆ چاپكردنی شیعرو چاوپێكەوتن‌و پەخشان‌و بەرهەمە ئەدەبییەكانی ت��ری شێركۆ بێكەس، ئێمە ل��ەدڵ��س��ۆزی‌و خ��ەم��خ��ۆری ئەو خۆشەویستانە تێدەگەین‌و سوپاسی ئ��ەو هەستە ب��ەرزەش��ی��ان دەك��ەی��ن، بەاڵم وەك بنەماڵەی شێركۆ بێكەس
ئامادەیە بۆ پێشوازیكردن بۆ ئەم ناونیشانە هیچ كەسو الیەنێك ناتوانێت جارێكی تر بەرهەمەكانی شاعیر چاپبكاتەوە. هەڵۆ شێركۆ بێكەس لەبری بنەماڵەی شاعیری ك���ورد شێركۆ بێكەس بۆ پەیوەندیكردن پێوەی لەرێگەی:
ئەوە بەفەرمی رادەگەیەنین ،كە پاش مردنی شاعیر ،هیچ دەزگ��او شوێنێكی چاپەمەنی بێ گەڕانەوە بۆ خێزانەكەی ناتوانێت بەرهەمەكانی جارێكی تر چاپبكاتەوە ،ئەگەرنا بەناچاری بەپێی یاسای ژم��ارە ()17ی ساڵی 2012ی پەرلەمانی كوردستان تایبەت بە مافی 004796952867 نووسەر ،ڕوبەڕووی یاسای دەكەینەوە، بۆیە دوب��ارەی دەكەینەوە بێگەڕانەوە bekassacco@yahoo.com
سەمای ئاینیی لەسویسرا پێشكەش دەكرێ چاودێر :زاموا:
لەچوارچێوەی هەفتەی نیشتمانی بۆ ئاینەكان لەسویسرا ،هونەرمەند‌و سەماكار كاروان عومەر ،سبەی ،12/3 ب��ەش��داری لەچاالكییەكی هونەریی سەمائامێزدا دەكات ،كە لەو چاالكییەدا چوار جۆر سەمای ئاینی تێدا نمایش دەكرێت‌و هەر جۆرێك لەو سەمایانەش بەتایبەتمەندی خ��ۆی��ان��ەوە نمایش دەكرێن. كاروان عومەر لەبارەی چاالكییەكەوە بە «چاودێر»ی راگەیاند :ئەم هەنگاوە لەچوارچێوەی گرنگیدان بەجەستە‌و فراوانكردنی شوێنگەی سەمایە ،لەم چاالكییەشدا چوار جۆر‌و شێواز سەما پێشكەش دەكرێن كە بریتین لەسەمای خ��ۆره��ەاڵت��ی ،وەك سیمبولی ئاینی رۆژه��ەاڵت��ی ،س��ەم��ای تامیلی ئاینی هیندۆستی ،سەمای فالمینكۆ كە موڵكی كولتوریی ئیسپانیا‌و ئیندونیزیایە، سەمای خاسیدی ئاینی جولەكە ،ئەم سەمایانەش لەماوەی شەش كاتژمێردا پێشكەش دەك���رێ���ن ،ك��ە م��ن وەك سەماكارێكی كورد تاكە هونەرمەندێكی بەشداربوی ئەم چاالكییە بوم.
شيعر ضاثى سيَيةمى مةراقيَك
ئةمشةو تؤ.. لةتةماشايةكى خةمناك ئةضيت بةسةر َ ضلى كويَرميةوة لةثةرداخيَكى دوو َ دل ئةضيت.. بةسةر سةماى مةستيمةوة..
چاپ
ى سێیهمى
مهراقێك عريفان ئةمحةد
شيعرى عريفان ئةمحةد 2013
بنكةى رووناكبرييى طةالويَذ بة ضاثى طةياندووة
Political, Educational & Social Weekly Press
ئامادةكردنء كؤكردنةوةى سةالم مستةفا ضاثى دووةم 2013
چاپكراوی نوێ
نامیلكە شیعریی «چاپی سێیەمی مەراقێك»ی عیرفان ئەحمەدی شاعیر ،بۆ جاری دوه‌م چاپکرایه‌وه ،ئەم نامیلكەیە ژمارەیەك شیعری لەخۆگرتوە كە لە چاپی یەكەمدا نەبوەو سەالم مستەفا ئەركی كۆكردنەوەو ئامادەكردنی گرتۆتە ئەستۆو بەتیراژی 1000دانە لەبەرگێكی رەنگاو رەنگی مامناوەندیدا له‌الیه‌ن بنکه‌ی روناکبیریی گەالوێژه‌وه، بەچاپ گەیەنرا و ئاشنا بو بەدیدی خوێنەران.
لە ئێرانێكی نوێ؟
فرزەند شێركۆ
سەد رۆژی یەكەمی دەسەاڵتی حەسەن رۆحانی ،سەرۆكی نوێی كۆماری ئیسالمیی ئێران ،نیشانیدا كە لەسەر ئاستی ناساندن و خۆناسین ،كەڵچەری ستراتیژیی ئێران گۆڕاوە؛ ئەو سیستمە سیاسییە حوكمڕانەی ،كە لە رێی دژایەتیكردنی ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە ،مەشروعیەتی بەخۆی دەبەخشی ،ئێستا دەیەوێت لەرێی نزیكبونەوە لە ئەمریكاوە ،كەشی پاراستن و گەشانەوەی خۆی ،لە تارانەوە دیاری بكات. گۆڕانی كەڵچەری ستراتیژی ،پەیوەندارە بە كاردانەوە بەرامبەر رووداوی گەورە و كاریگەر .گۆڕانی كەڵچەریش لە گۆڕانی زەینی سەركردەكانەوە دەست پێ ئەكا .وەك چۆن 11ی سێپتەمبەر بریتییە لە خاڵی وەرچەرخان، و گۆڕانی زەینی جۆرج دەبلیو بوش ،و داڕشتنەوەی كەڵچەری ستراتیژیی ئەمریكا ،ئەوا خۆنیشاندانەكانی 2009و دەركەوتنی بروسكەی شۆڕشی رەنگاڵەیی لە ئێران ،و مەترسی هەڵوەشانی بلۆكی شیعە لە عێراق لە ساڵی ،2010و دەستپێكردنی بەهاری عەرەبی و یاخیبوونی چەكداری لە ساڵی 2011لە سوریا ،و پەرەسەندنی خوێنبەربونی ئابوری و ئەمنیی ئێران لە ناوەڕاستی 2012ەوە لەسەر ئاستی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست ،و كاریگەریی قوڵی گەمارۆ ئابورییەكان و مەترسی گورزی سەربازی و تەقینەوەی كۆمەاڵیەتی و سیاسی لە ئێراندا ،هۆكاری سەرەكیبوون ،بۆ گۆڕانی تێڕوانین و زەینی ئایەتوڵاڵ عەلی خامەنەئی .لێرەشەوە گۆڕانێكی بەرچاو لە دنیابینی كۆماری ئیسالمیی ئێراندا دەستی پێكرد :حكومەتی شیعەگەرای فەناتیكی مەحمود ئەحمەدی نەژاد كۆتایی هات ،سوپای پاسداران ،كە ئەكتەری سەرەكی فایلی ئەمنی و ئەتۆمی و ئابوری و دیپلۆماسیی ئێران بوون لە روكاری شانۆكە دورخرانەوە و هەرچەندەش رێگە بە سەوزەكان نەدرا سەركەون ،بەاڵم میانەڕەوی كرایە ناسنامەی ئەو دەوڵەتەی كە سێ دەیە جەنگی سارد و گەرم ،بە توندڕەویی گۆشی كردبوو. شكاندنی بەستەڵەكی پەیوەندی لەگەڵ ئەمریكا ،و دانوستان بۆ رێككەوتن لەسەر چارەسەری دۆسێی ئەتۆمیی ئێران ،مایەی تێڕامانێكی قوڵە بە تایبەت كە دەبینرێت هاوتا لەگەڵ دەركەوتنی خۆرهەاڵتێكی ناوەڕاستی نوێ ،ئەمریكا و ئێرانێكی نوێش دەركەوتووە .چاودێران باوەڕیان وایە كە ئەمریكای نوێ ،لەگەڵ دوركەوتنەوەی هێواش لە عەرەبستانی سعودی، و راگرتنی پەیوەندی هاوسەنگ لەگەڵ ئیسرائیل ،توركیا و ئێران ئەكاتە هاوپەیمانی نوێ .بەتایبەت كە ژینگەی پاش بەهاری عەرەبی ،سوننەیەكی میانەڕەو و شیعەیەكی لێدەر لە تەكفیرییەكانی گەرەكە. لەم دەم��ەدا ،سێ مەترسیی ستراتیژی ،چین و روسیا و قەیرانی ئابوری هەڕەشە لە ئەمریكا ئەكات .لەسەر ئاستی تەكتیكییش ،زیادبونی ژم��ارەی دەوڵەتانی شكستخواردو لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست ،شكستی ئەزمونی ئیسالمی سیاسی میانەڕەو ،و پەرەسەندنی جیهادی ئیسالمی بە قازانجی رادیكاڵەكان ،مایەی نیگەرانیین بۆ ئەمریكا .بەاڵم ئەوەی ئەمریكا دڵنیایە لێی ،نەمانی مەترسیی ستراتیژییە لەسەر ئیسرائیل، بەتایبەت كە هەم میسر و سوریا ،سوپای سەبازی رێكخراویان نەماوە و توانایان نییە هەڕەشەی دەوڵەتی بن لەسەر ئیسرائیل ،و هەم سوریا، قایلبووە بە داماڵینی چەكە كیمیاوییەكانی و هەمیش ئێران ،بەپێی ئەم رێككەوتنە نوێیە ،ناتوانێ چەكی ئەتۆمی بەرهەمبێنێت .ئەم ئەتمۆسفێرە، ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا زامن ئەكات و مەترسی داگیركاری و پەالماری كیمیاوی یان ئەتۆمی بۆ سەر ئیسرائیل ،زۆر الواز ئەبێت .ئەمە جگە لەوەی رێككەوتن لەگەڵ ئێران ،بواری پاشەكشێی سوپای ئەمریكا لە ئەفغانستان ،ئەڕەخسێنێت و گۆڕانكاری لە دۆخی سیاسیی عێراق دروست ئەكا و رەوشی سوریاش ،بێ ئەوەی ئەمریكا سەرمایەیەكی مادی و سەربازی تیا سەرف كردبێ ،بە بەرژەوەندی واشنتۆن ،كۆتایی دێت. بەتایبەت ئەگەر نزیكبونەوەی ئەمریكا و ئێران ،بواری ئەوەی رەخساندبێ كە میلیشیا شیعەكان دەستكراوەبن لە لێدان لە گروپەكانی ئەلقاعیدە و جەنگی مەزهەبیی شیعە و سوننە ،جێی دوژمنایەتی عەرەب –ئیسرائیل، بگرێتەوە .و لەدەرەوەی بنەماڵەی ئەسەد ،كەسێك سەركردایەتی سوریا بگرێتە دەست .ئەوەش كە هێندەی تر بااڵنسی هێز بە قازانجی ئەمریكا پێناسە ئەكات ،نزیكبونەوە لە ئێرانە ،چونكە پەیوەندی راستەوخۆی نێوان ئێران و ئەمریكا ،بوار بۆ مانۆڕی چین و روسیا لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا كەمدەكاتەوە و بچوككردنەوەی روسیاش (بەتایبەت كە گەڕاوەتەوە سەر جیهانبینییە كالسیكییەكانی) یەكێكە لە گرنگترین ئامانجەكانی ئەمریكا. كۆماری ئیسالمیی ئێران ،بە رێككەوتن لەگەڵ ئەمریكا و سازان لەسەر بەرنامە ئەتۆمییەكەی و داماڵینی توانا كیمیاوییەكانی سوریا و بێدەنگكردنی چەكەكانی حزبوڵاڵ و جیهادی ئیسالمی و كەتیبەكانی عەبدوڵاڵ عەزام، قۆناغێكی گرنگی لە مێژووی خۆی نوێكردۆتەوە .هێشتا بواری ئەوەشی هەیە لە ئەفغانستان و عێراقدا ،رۆڵی سەرەكی ببینێت .ئەم ئێرانە نوێیە، داوای «رێزلێگرتنی بەرامبەر» ئەكا و تا ئێستا ئەمریكا و هاوپەیمانە ئەوروپییەكانی ،ئەم رێزەیان پێ بەخشیوە .بەاڵم پرسیار ئەوەیە كە ئایا خۆرهەاڵتی ناوەڕاستیش ئامادەیە بۆ پێشوازیكردن لە ئێرانێكی نوێ؟
له‌ژماره‌كانى داهاتودا
عه‌لی ئه‌شره‌ف ده‌رویشیان
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
ه گفتوگۆیه‌کی ره‌خنه‌ی چاودێردا ل
rwangewrexne@yahoo.com
www.chawdernews.com
ذمارة ( )387دوشةممة 2013/12/2ثاشكؤيةكي هةفتانةي رةخنةيي ئةدةبي روناكبرييية
كاریگه‌ريی قورئان له‌سه‌ر زمانی كوردی به‌همه‌ن تاهیر :زمانی کوردی بۆ مانه‌وه‌ی خۆی، به‌رده‌وام لهگهڵ قورئاندا ل ه ملمالنێدا بووه ئا :هه‌رێم عوسمان هه‌فته‌ی ڕاب���ردوو ،به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان ،لێكۆڵه‌رو سه‌رپه‌رش���تیاری پاش���كۆی ڕوانگ���هو ڕه‌خن���ه-ی ڕۆژنامه‌ی چاودێر ،له هۆڵی ڕووناكی زانكۆی س���لێمانی ،گفتوگۆی نامه‌ی ماس���ته‌ره‌كه‌ی ك���رد به‌ناونیش���انی «كاریگه‌ريی قورئان له‌س���ه‌ر زمانی ك���وردی» ،دوای گفتوگۆش ،نامه‌ك ه به پله‌ی بااڵ په‌سه‌ند كرا. ئه‌م ستراتیژه دێت و له‌ناو زمانه‌و‌ه له‌به‌رده‌م هه‌ژمونی زمانه‌كانی تردا، لیژنه‌ی گفتوگۆکه پێکهاتبوو ل ه له‌یه‌ككاتدا گ��ۆڕان و مانه‌وه‌ی ئه‌م د .فه‌ره‌یدون عه‌بدول به‌رزنجی ،د .زم��ان�ه ب�ه ب��وون��ی��اده تایبه‌ته‌كانی به‌کر عمر عه‌لی که سه‌رپه‌رشتيارى خۆیهوه ده‌هێڵێته‌وه .هاوکات باسی نامه‌که‌ش بوو ،د .ئازاد حسێن ،د .ئ��ه‌وه‌ش ک��راوه ،که ته‌نها یه‌كجۆر محمه‌د زه‌هاوی. خوێندنه‌وه‌ی قورئان(خوێندنه‌وه‌ی ناوه‌رۆکی نامه‌که پێکهاتبوو ل ه دوو عاسم به‌ڕیوایه‌تی حه‌فس) ،كاری ده‌روازه .ده‌روازه‌ی یه‌كه‌م بریتی بوو كردۆت ه سه‌ر زمانی كوردی و ئه‌گه‌ری له( :زه‌مینه‌سازییه‌كانی كاریگه‌ریی پڕۆسه‌ی كورداندن. قورئان له‌سه‌ر زمانی كوردی) ،هاوکات سه‌باره‌ت به ده‌روازه‌ی دووه‌م��ی به‌شه‌کانی ئه‌م ده‌روازه‌ی ه چوار به‌ش ه نامه‌که‌ش ،پێکهاتبوو له(پڕۆسه‌كانی ب ه ناونیشانی(زمان و كۆمه‌ڵ -كورداندن له ئاستی فۆنۆلۆژیدا) وه زمان و ئاین) ،له زمان‌و ئایندا باس باسی فۆنیمه‌كانی زمانی ك��وردی ل ه زمانی ئاین و ئه‌ركه‌كانی زمانی و ع��ه‌ره‌ب��ی ک����راون ،ک � ه ئه‌مه‌ش ئاین ،سیحری وشه له زمانی ئایندا) رێ خۆشکه‌ربوو‌ه بۆ پڕۆسه‌ی ب ه ک���راوه .به‌شی سێیه‌م‌و چواره‌می کوردیکردنه‌که. ده‌روازه‌ی یه‌که‌م باسی له(گۆڕان هه‌ر له‌م ده‌روازه‌یه‌دا ک ه ل ه چه‌ند و ملمالنێی زمانه‌كان -پیرۆزكردنی به‌شێک سازببوو ،باسی ئه‌و ده‌نگ ه زمانی عه‌ره‌بی و پڕۆسه‌ی كورداندن) كۆنسنانتانه کرابوو ک ه له‌ده‌سته‌ی ک���راوه‌و ل �ه ب�ه‌ش��ی پیرۆزیکردنی فۆنیم ه عه‌ره‌بیه‌كاندا ه �ه‌ن و ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا باسی ئه‌و تیۆریز‌ه كوردیده‌كاندا نین .وه باسی ئه‌و فقهیه ک��راوه ،كه بۆ پیرۆزكردنی كۆنسنانتانه‌ی ك ه ل ه هه‌ردوو زمانه‌كه‌دا زمانی عه‌ره‌بی ك��راوه ،ئ �ه‌وه‌ش ب ه فۆنیمن و كه‌وتونه‌ت ه به‌ر پڕۆسه‌كانی پشتبه‌ستن به فه‌توای مه‌زهه‌بگه‌را كورداندن ،کراوه .هه‌ر لێرهشهوه باس گه‌وره‌كانی وه‌ك(شافعی ،حنبه‌لی له كۆی ئه‌و گۆڕان ه فۆنۆلۆژیانه کراوه و مالك) ،له‌به‌رانبه‌ردا ،ل ه مه‌زهه‌بی که توێژه‌ر درکی پێکردووه .جێگه‌ی حه‌نه‌فیدا ئ�ه‌م پرس ه كاڵبۆته‌وه .باس ه ه �ه‌ر ل �ه‌م ده‌روازه‌ی����ه‌دا باس هاوکات باسی ئه‌و ستراتیژه زمانیی ه ل ه (له‌ڤاوڵچوه‌كان) ک��راوه‌و ئاماژ‌ه ک��راوه ل ه پ��ڕۆس�هی ك��وردان��دا ،ك ه دراوه ب�ه‌وه‌ی كه له زمانی كوردی زمانی ك��وردی وه‌ك بوونه‌وه‌رێكی و عه‌ره‌بیدا ،دوو له‌ڤاوڵچو هه‌یه، زیندوو له‌ناو خۆیهوه به‌رگری له‌خۆی پاشان پڕۆسه‌كانی كورداندن ،له‌سه‌ر و زیندو هێشتنه‌وه‌ی خۆی ده‌كات ،ئه‌م فۆنیمان ه ڕونكراونه‌ته‌وه .هاوکات
حەڤدەهەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ
دەنگ‌و رەنگی تازە
سامی هادی
باسی ڤاوڵه‌کان و جیاوازی نێوانیان ل ه هه‌ر زمانێکدا باسکراوه‌و دواتریش ده‌ستنیشانی پرۆسه‌ی کورداندنی تیا خراوه‌ت ه روو. ده‌بێت ئ��ام��اژه ب��ه‌وه‌ش بکه‌ین، توێژه‌ر ل ه توێژینه‌وه‌یه‌کیدا چه‌ند ئه‌نجامێکی خستۆت ه ڕوو ،ک ه دیارترینیان ،ئه‌وه‌ی ه ک ه زمانی ئاین خ��اوه‌ن بونیادی خۆیه‌تی و وش ه له ئایندا خاوه‌ن گرنگی و سیحری خۆیه‌تی ،به‌هۆی پیرۆزی ئاینه‌و‌ه زۆرکات زمانه‌که‌ش پیرۆز ده‌کرێت و ده‌بێته شا زمان به‌سه‌ر زمانه‌کانی دی��ی�هوه ،دی��اره ئه‌مه‌ش بۆ زمانی عه‌ره‌بی راسته .له ئه‌نجامه‌که‌شدا ئهوه خراوه‌ته روو ک ه زمانی کوردی کاریگه‌ری قورئانی به‌تایبه‌ت ل ه ئاستی وش��ه‌دا به‌شێوه‌یه‌کی دیار له‌سه‌ره ،ئه‌مه‌ش وایکردوو‌ه زمانی کوردی بۆ مانه‌وه‌ی بکه‌وێت ه ملمالنێی به‌رامبه‌ر ئه‌م کاریگه‌رییه .زمانی کوردی ستراتیژی پڕۆسه‌ی کورداندن ئه‌نجامده‌دات ،ک ه ئه‌مه‌ش جۆره به‌رگریه‌که ،دیاره ئه‌م ستراتیژه‌ش ل ه زیندوێتی زمانی کوردیه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه ،چونک ه گه‌ر سه‌رنج بدرێت به‌شێکی زۆری وشه‌کانی قورئان ک ه هاتونه‌ت ه ناو زمانی ک��وردی�هوه ب ه پڕۆسه‌ی ب ه کوردیکردندا رۆشتون. ئه‌مانه‌و چه‌ندین ئه‌نجامی گرنگی دی له نامه‌که‌دا ده‌ستنیشان کراون. جێگه‌ی باس ه نامه‌که ،نامه‌یه‌کی ده‌وڵه‌مه‌نده ب ه نمونه‌و شیکارکردنی
ن��م��ون�ه‌ک��ان .ه����ه‌روه‌ک یه‌کێک ل ه مامۆستاکانی لیژنه‌ی گفتوگۆ ده‌ڵێت، ئه‌م کاره بوێریی ده‌وێت ک ه خوێندکار ئه‌نجامیداوه. د .محه‌مه‌د زه‌ه���اوی ،ئه‌ندامی ل��ی��ژن�هی گفتوگۆ ،س��ه‌ب��اره‌ت ب ه نامه‌که وتی« :ئه‌م نامه‌یه ،یه‌کێک ه ل��هو ن��ام��ان�هی ک � ه ت��ا ئیستا هیچ خوێندکارێک خۆی نه‌داو‌ه له کارێکی له‌و چه‌شنه ،دیاره خوێندکار ئازایانه‌و به‌شێوه‌یه‌کی زانستی بۆچوونه‌کانی ل ه نێو نامه‌که‌دا خستۆت ه ڕوو .نامه‌ک ه ل ه هه‌موو روویه‌که‌و‌ه سه‌رکه‌وتوو بوو، هه‌رچه‌ند‌ه الیه‌نی رۆژنامه‌وانی به‌و پێیه‌ی خوێندکار خۆی رۆژنامه‌نووس ه زاڵ��ب��وو ب �ه‌س �ه‌ر ن��ام �ه‌ک �ه‌دا ،ب �ه‌اڵم س���ه‌رب���اری ئ���هوه ن��ام�هی�ه‌ک��ی زۆر سه‌رکه‌وتوو بوو››. وتیشی« :وه‌ک باوه ل ه نامه‌که‌دا هه‌ندێک هه‌ڵه‌ی رێنووس هه‌بوو، به‌اڵم کاریگه‌رییه‌کی ئه‌وتۆی له‌سه‌ر نامه‌ک ه نه‌بوو .ده‌بێت ئه‌وه‌ش بڵێم ئه‌و بابه‌ته‌ی خوێندکار کاری له‌سه‌ر کردبوو گه‌لێک گرانه ،به‌اڵم خوێندکار رۆچووبووه نێو بابه‌ته‌ک ه هه‌ر لهبهر ئ�ه‌وه‌ش��ب��وو خوێندکار توانیبووی به‌شێوه‌یه‌کی باش زاڵبێت به‌سه‌ر بابه‌ته‌که‌دا››. الی خۆشییه‌وه ،به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان ،توێژه‌ری نامه‌که ،جه‌ختی ل���هوه ک����ردهوه ل � ه ه �ه‌وڵ��ی زیاتر فراوانکردنی نامه‌که‌یدایه‌و دواتریش وه‌ک کتێب چاپی ده‌کات.
ژماره‌کانی داهاتوو.. گفتوگۆ لهگهڵ ڕۆماننووسی کرمانجی (جان دۆست)
ساڵ بەساڵ گەرموگوڕتر لەپار ،ئەمساڵیش حەڤدەهەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ، بەریتمێكی خێراترو پڕ بەبابەت‌و بابەتی تر ،كارنامەی خۆی ،لەپێنج رۆژی بێدابڕاندا ،پێشكەش بەئەدیب‌و روناكبیرو سەرجەم بەشداربوانی فێستیڤاڵ كرد ،ئەوەی جێگای سەرنج بو لەم فێستیڤاڵەدا ،جگە لەبەرنامەو رۆژی روناكبیرانی فەرەنسی‌و مەغریبی‌و ئەدیب‌و شاعیرو نوسەرانی عیراق ،ئێران‌و ێ واڵتی تریش ،بەشداربوانی هەر سـێ بواری لێكۆڵینەوەو ،شیعرو هێند چیرۆك بو. دیارە سەبارەت بەچیرۆك ،سااڵنە تەنیا دەقەكانیان لەدو توێی ،كتێبی فێستیڤاڵ باڵودەكرێنەوە ئەم چاپكراوەیش جگە لەچیرۆك ،شیعرو لێكۆڵینەوەیش دەگرێتە خۆی ،بۆ چیرۆكەكانیش بڕیاربو كاكە ئیسماعیل حەمە ئەمین ،كە خۆی یەكێك بو لەلیژنەی هەڵسەنگاندنی چیرۆكەكان، هەڵسەنگاندێكی پێش وەخت لەفێستیڤاڵ پێشكەش بكات ،بەاڵم كات‌و چڕی‌و پڕی فێستیڤاڵ ،نەتوانرا پێشكەش بكرێت‌و بڕیارە لەم ژمارەیەی رەخنەی چاودێر ،باڵوبكرێتەوە ،بەاڵم ئەوەی الی من جێگای سەرنج بو چ لەشیعر‌و چ لەهێندی لێكۆڵینەوەكان ،كە خۆشبەختانە زۆرینەیان قەڵەمی الوی تازەی دونیای ئەدەب‌و روناكبیریمان بون ،بەریتم‌و هەناسەیەكی ت��ازە ،تێكست‌و بابەتەكانیان ئاراستە دەك��رد ،ئەمیش الی بەشێكی زۆری بەشداربوانی فێستیڤاڵ ،چەندین چركەی وەستانی تیا دەكردو- هەندێكیشیان ،لەچوارچێوەی بینین‌و ،وەرگرتنە تەقلدیییەكانەوە ،نەك هەر توشی رامان‌و پرسیاری جدیانی دەكرد .بەجۆرێك لەناو سەرسامیەوە، بەالیانەوە گوزەریان كرد. تێكست ،لەئامادەباشیەكی شیعریەوە ،وێنەكانی بەزمانێكی ت��ازەو هێندی جاریش بەیاری زمان‌و خۆ نزیككردنەوە لە‌وەالنانی وێنەو زمانە دەقگرتوەكان ،خۆی بەگوێچكەو زەوق‌و دونیابینی شیعریمان ئاشنا دەكرد. بابەتەكان لەدەرەوەی رومانسیەتێكی بارگاویكراو بەكۆمەڵێك وێنەی سواو دوبارە بویی رۆژانە ،بۆیە هێندی لەم دەنگە شیعریانەی فێستیڤاڵ -بەو كەرەستانەی رۆژان��ە ،هەمومان مامەڵەی لەگەڵ دەكەین جوان جوان، خزاونەتە نێو فەزای شیعری ،لەوێشەوە ،جارێكی تر بەهەمومان دەڵێن، ئەوە خوێندنەوەو رامان‌و ئەندێشەی شاعیرە ،دەتوانێت ،هەمو كەرەستە باوەكانی نێو ژیانی رۆژانەمان ،جارێكی تر ببنەوە بەو خەیاڵدانەی ،وشە تیایدا ،بەریتمێكی مودێرن‌و ئاشنا بەرۆحی هەمومان .ببنەوە بەوێنەو بابەت‌و رەنگ‌و زەنگی تازەی شیعری نوێمان. ێ لەبابەتە تازەكانی لێكۆڵینەوەش ،بەهەمان لوژیك‌و ئاراستە، دیارە هێند ل��ەدەرەوەی میتۆدە بەسەرچو و بێ بەهاكان ،بەمیتۆدو خوێندنەوەو جیهانبینی ئەم سەردەمە ،سەیری ژیان‌و بون‌و دەنگ‌و رەنگی ئەدەبی‌و فیكریمان دەك��ات كە بوێرانە ،بەدەنگێكی ترس ئامێز ،بەاڵم داتەكاو لەكۆنەپارێزیو خۆحەشارداو لەنێو فۆڕمی خۆشاردنەوەو رازیكردنی هەموان – وتیان ئێمەیش ل��ەدەرەوەی ئێوە دەتوانین جیاوازیەكانمان -بەزمان‌و میتۆدو لێكدانەوی تازە بخوێنرێتەوە. بەگشتی -ئەم راچەنینە -لەسەر وەستانی جدی دەوێت -چونكە فۆڕم‌و ریتم‌و جیهانبینی ئێمە پێویستی بەبارانی تازەو بەخەون‌و ئەندێشەو مەعریفەی ئێجگار تازە هەیە .بەدەر لەمانە ،زەحمەتە ئێمەمانان بتوانین – تەزەوقی ئەم شێوازو زمانە بكەین ،كە بەشێكی دانەبڕاو ئێجگار زیندوی بیری رۆژانەی هەمومانە – ئەمیش لەبینین‌و گوێگرتن‌و سەرنجە رۆژانەیەكانماندا ێ دەكەین. زۆرتر دركی پ دەنگە تازەكان بەڕێوەن‌و پێویستیان بەهەموانە ،بەدركێكی بابەتیانە، ێ بكەین‌و ،هەركەس ناتوانێت ئەوا -بەدڵنیاییەوە – ئەم پێشوازیان لـ ریتم‌و جیهانبینیە ،هێند فراوان‌و تیژڕەوە -جێیدەهێڵێت ،بەجێمانیش تەنیا كوژانەوەو پوكانەوە نەبێت هیچی تر بەدوای خۆیا جـێ ناهێڵێت.
ژمار ه ( )387دوشه‌مم ه 2013/12/2
««
2
جۆن ئایرڤین ،ڕۆماننووسه ئه‌مه‌ریكییه‌كه لە دیدارێکدا:
من بیست ساڵ زۆرانبازیم کردووە لە ئەڵمانییەوە :پێشەوا فەتاح جۆن ئایرڤین ،ساڵی 1942له نیوهێمشه‌ر له‌دایك بووه ،یه‌كێك ه ل ه ڕۆماننووس��� ه ههره س���ه‌ركه‌وتووه‌كانی ئه‌مری���كا .ب���ه‌ر ل���ه ده ساڵ ،بۆ نووسینی س���یناریۆی به‌فیلمكردنی ڕۆمانه‌كه‌ی خۆی به‌ناونیشانی «كاری خوداو به‌ژداری ش���ه‌یتان» ،خه‌اڵتی ئۆس���كاری پێ به‌خشرا .ئایرڤین یه‌كێك بوو له‌و نووسه‌رانه‌ی كه به‌رگری ل ه گونته‌ر گراس كرد كاتێك دانی به‌وه‌دا نا ئه‌ندامی ssبووه. نادی���ن گۆردیم���ەر ل���ە وتارێکی���دا لەژێر ناونیشانی (پرسیار)دا دەڵێت :لە سەرتاپای ژیانی نووسەریمدا البەال پرسیارگەلێکم یاداشت کردوون کە ڕۆژنامەنووسان نایکەن .ئێمە ئەو پرس���یارانەمان لە جۆن ئایرڤین کردووە .ئەو دەڵێ���ت ،نیوەی ئەو پرس���یارانەی کە نادین گۆردیم���ەر دەڵێت ،هەرگی���ز ناکرێن ،لە من کراون ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا بە خۆشحاڵییەوە وەاڵمی���ان دەدەمەوە .لە وەاڵمەکانیش���یدا بە هیچ شێوەیەک دەم ناگێڕێتەوە. *چی ش���تێک هەیە ل���ە ژیانتاندا نەبێت و ئێوە وەک کەموکوڕییەک هەستی پێ بکەن؟ _ ئەوەی کە کچم نییە .س���ێ کوڕم هەیە کە زۆرم خۆش���دەوێن ،بەاڵم حەزیشم دەکرد خاوەنی کچێک بوومایە .بەاڵم لە تۆڵەی ئەوە ئێس���تا لەو نێوەندەدا کوڕەکانم کچیان هەیە کە زۆر خۆشحاڵم پێیان. *ئایا گەورەترین درۆی کردبێتتان چییە؟ _ م���ن زۆر جار س���ەبارەت بەوە قس���ەم ک���ردووە و نووس���یومە .من چەندین س���اڵ دەمگوت نامەوێت بزانم باوکی ڕاس���تەقینه‌م کێی���ە .لەو بارەی���ەوە بۆ ماوەیەک���ی زۆر لە تاریکیدا هێش���تیانمەوە ،چونکە ئەو ش���تەم گ���وت کە زۆرێک لە من���دااڵن لەو بارودۆخه‌دا دەیک���ەن :بەالمەوە گرنگ نییە .ش���تێک کە بێگومان ڕاست نییە .مرۆڤ هەمیشە خراپترین درۆ لەگەڵ خۆیدا دەکات .بە منداڵی سوک و ئاس���ان نکۆڵیم لەوە دەکرد هیچ فزوولییەکم بۆ باوکی ڕاستەقینەم هەبێت .بەاڵم نەبوونی باوکم لە ڕاس���تیدا کاریگەرییەک���ی گەورەی لەس���ەرم هەبووە ،لە کتێبەکانیشمدا هەمیشە مەسەلەیەکی ناکۆتا بووە. *وەک نووسەر سەرکەوتوویت .بەاڵم وەک باوک چۆنیت؟ _ م���ن پێ���م وای���ە باوکێکی ب���اش بم و کوڕەکانیش���م بە باوکێکی باشم بزانن .دووان لە کوڕەکانم لەو نێوەن���دەدا خۆیان بوون بە باوک .ئاخۆ خۆیان باوکی باش���ن؟ ئەگەر لە منداڵەکانم بپرسن ،ئەوان دەڵێن؛ من باوکێکی لە ڕادەبەدەر بە مش���وورم و زیاد لە پێویست خەمیان لێ دەخۆم ،بەاڵم بە خۆش���حاڵییەوە دەبینم کە هەردوو کوڕەکەم بە هەمان شێوەی من خەمخۆرن .ئەوەی خەم نەخوات ڕەنگە بە دەست نەخۆشی بێخەیاڵییەوە بناڵێنێت. *کام���ە جوانترین قس���ەیە کە ب���ە ئێوە گوترابێت؟ _ پێم گوترابێت کە من باوکێکی باش���م، بێگومان. *خراپترین ڕەخنە چییە کە وەک نووسەر نۆشیبێتتان؟ _ وەک نووسەرێکی سەرکەوتوو ،هەمیشە خەڵکانێک بە س���ووک باس���ت دەکەن کە لە نووسەریدا دەستیان پێت ناگات .ئەوە سووک و ئاس���ان ڕاس���تییەکەیە .من دوانزە ڕۆمانم نووسیووە ،لێرەدا ڕەخنەگرێک دەتوانێت چی فێ���ری من بکات ،کە خ���ۆی یەک تاقە ڕۆمان چییە نەینووس���یوە؟ یاخ���ود لەالیەن منەوە ڕەخنەگرێکی���ش ک���ە چەند کتێبێک���ی بەناو ئەدەبی نووسیوە کە کەس نایانخوێنێتەوە – کەس���ێکی ئاوا چۆن دەتوانێت ئامۆژگاری من بکات؟ بەهەرحاڵ – ئەو ڕەخنە تووندانەی کە من وەک نووسەر نۆشیومن ،هەرچی چۆنێک بێت مانایان نییە ،چونکە لەالیەن نانووس���ەرەوە بوون کە ئەسڵەن ناتوانن لە ئاستی من نێزیک ببنەوە ،نەوەک لە ئاستی مندا بن .یەکێک لەو ڕەخنە ئەبەدیانە ئەوەیە کە گوایە ڕۆمانەکانی من درێژدادڕن ،لە کاتێکدا هێندەی ئەوەی کە پێویس���تە درێژن .کە زەم���ەن لە ڕۆمانەکانی مندا بەس���ەردەچێت هێن���دەی یەک بە یەکی
کاراکتێرەکان���م گرنگە .ڕۆمانێکی کورت چۆن دەتوانێت ٥٠س���اڵ زەم���ەن و چەند نەوەی خێزانێک لەخۆ بگرێت؟ نموونە ئەدەبییەکانی من ڕۆماننووسەکانی س���ەدەی نۆزدەن کە ڕۆمانەکانیان بەگش���تی دوورودرێ���ژن و وێن���ەدارن .لێوانلێ���ون ل���ە وردەکاری و وەس���ف ،ش���تێک ک���ە ب���ۆ من گرنگییەکی زۆری هەی���ە .ڕۆمانەکانی من بە کەڵک���ی خوێنەری تەمەڵ نای���ەن .بەکورتی، خراپتری���ن ڕەخن���ە لەالیەن ئ���ەو لوتبەرزە گەمژانەوە بووە کە نەیانتوانیووە لە ئاس���تی من���دا بەڵگە بهێنن���ەوە .کتێبەکانی من تەنها ئەوان و س���ەدانی وەک ئ���ەوان کۆن ناکات، بەڵکو میز بەسەر قەبرەکانیشیاندا دەکات. *ئای���ا لەگ���ەڵ ڕەخن���ەی خراپ���دا چۆن هەڵسوکەوت دەکەن؟ _ من بیس���ت س���اڵ زۆرانبازی���م کردووە، بیس���ت و چوار س���اڵیش ناوبژیوانی فەرمی بووم ،هەتا تەمەنم گەیش���تە ٤٩ڕاهێنەریش بووم .دەیهێنمە پێ���ش چاوی خۆم ،هەندێک لەو ڕەخنەگرانە چ���ۆن دەگرم و دەیاندەم بە تەختی ئەرزەکەدا و ئازاریان دەدەم. *ئەی لەگ���ەڵ ڕەخنەی باش���دا چۆنیت، خۆشحاڵیت؟ _ ستایش خۆشە ،نکۆڵی لێ ناکرێت .بەاڵم زوو بەس���ەردەچێت – لە بنەڕەتدا من چوار س���اڵ بۆ پێنج س���اڵم دەوێت هەتا ڕۆمانێکی ن���وێ دەنووس���م .بۆ م���ن خودی نووس���ین خۆشترین ئاسوودەییە ،ئەو ئاسوودەییەش لە هەر ستایشێک بااڵترە. *ب���ۆ نووس���ین پێویس���تیتان ب���ە هیچ ماددەیەکی هۆش���بەر یاخود مەی هەیە بۆ ئەوەی خەیاڵت هێندەی دیکە بهەژێنیت؟ _ م���ن م���اددەی هۆش���بەر بەکارناهێنم و هەرگیز بەکاریش���م من دوان������زە ڕۆمانم نووس������یووە، نەهێن���اوە .لەو نێوەن���دەدا وای لێهات���ووە تاک���ە ئالکۆه���ۆل ئەوکە لێرەدا ڕەخنەگرێ������ک دەتوانێت چی دەیخۆم���ەوە ،بیرەیە .لەپاش بیرەیەش هەر نانووسم .من نازانم مەبەس���ت لە هەژاندن���ی خەیاڵ فێری من بکات ،کە خۆی یەک تاقە چییە ،بەاڵم خەیاڵی من پێویستی بەو شتانە نییە. ڕۆم������ان چییە نەینووس������یوە؟ یاخود
گ���ەر ئەم���ڕۆ تەمەن���م ٦٩ نەبووایە بەڵکو ١٨ساڵ بوومایە، نەمدەویست ببم بە ڕۆماننووس. ئەوا خۆم بە عەش���قی یەکەمم، ب���ۆ ش���انۆ تەرخ���ان دەک���رد. دەب���ووم ب���ە ئەکتەری ش���انۆ، بەاڵم خۆشم فێر دەکرد لە پشت کەوالیسەکانەوە چی ڕوودەدات. دەبم بە شانۆنووس و دەرهێنەر – دەرهێنەری فیل���م نا ،بەڵکو دەرهێنەری شانۆ .لەڕاستیدا من چەند س���یناریۆیەکم نووس���یوە؛ *ئای���ا ب���ەڕای ئێ���وە مەرجە هەر وەک ڕۆماننووسین سیناریۆ نووسەر چێشت لێنان بزانێت؟ لەالیەن من������ەوە ڕەخنەگرێکیش کە نووس���ینیش کردارێک���ی زۆر _ نەخێ���ر ،هێن���دەی ئەوەی پەیوەندی���دارە بە وێنەوە ،مرۆڤ کە چێش���تکەرێکیش مەرج نییە چەند کتێبێکی بەناو ئەدەبی نووسیوە دەبێت چیرۆکێک ب���ە ڕیزبەندی بنووسێت. وێنەوە بخاتە پێش چاوی خۆی. لە ڕاس���تیدا من ح���ەزم لە فیلم *ئێس���تا تەمەنتان ٦٩ساڵە .کە کەس نایانخوێنێتەوە – کەسێکی نییە ،هەر بە منداڵی زیاتر حەزم ک���ەی دەتوانی���ن چاوەڕوان���ی لە شانۆ بووە. یاداشتەکانتان بکەین؟ هێشتا چەندین شانۆی دڵفڕێنی ئاوا چۆن دەتوانێت ئامۆژگاری من _ زۆر مەیل���م ل���ەوە نیی���ە شەیکس���پیر یاخود سۆفۆکلێس یاداشتەکانم بنووسم .هەرجارێک بکات؟ بۆی������ه کتێبەکانی من تەنها نمای���ش دەکرێ���ن .گ���ەر ئەمڕۆ شتێکی سەرنجڕاکێشم بەسەردێت، تەمەنم هەژدە س���اڵ بوایە ،ئەوا سەرەتا چەند ساڵێک هەڵیدەگرم و خۆم فێری شانۆنووسیی دەکرد. پاشان سەرلەنوێ دایدەهێنمەوە ،ئ������ەوان و س������ەدانی وەک ئ������ەوان هەم���وو ش���تێک س���ەبارەت بە لە ڕۆمانێکدا .ئەو تێکس���تە کەمە شانۆ فێر دەبووم ،کێ دەزانێت، هەمیشە کورتانەم ڕوون و ئاشکرا ک������ۆن ن������اکات ،بەڵکو میز بەس������ەر ڕەن���گ ب���وو ڕۆژێک ل���ە ڕۆژان ب���ەدەوری بابەتی س���نوورداردا گروپێکی ش���انۆش دابمەزرێنم، دەخولێنەوە ،بۆ نموونە وەک تەنه���ا گروپێک���ی چکۆالن���ە بۆ ئەو قەبرەکانیشیاندا دەکات وتارەی سەبارەت بە دایەگەورەم، جەماوەرێکی چکۆالن���ە .لەگەڵ یاخ���ود ئەو کتێب���ە چکۆالنەیەی خەڵکی دروستدا مرۆڤ دەتوانێت باس���ی زۆرانب���ازی و نووس���ین شانۆنامەیەکی چڕوپڕ پێشکەش دەکات .هەمووی���ان زۆر کورتن. ب���کات .ئەوە ش���تێکە کە ئەمڕۆ ل���ە دواڕۆژدا کتێ���ب – کتێب���ی چاپکراو - ل���ەو چەش���نە دەتوان���م وتارێک حەز دەک���ەم وەک کوڕێکی گەنج یاخود کتێبێک���ی چکۆالنە بخەمە پێش چاوم بخوێننەوە؟ بیکەم .تەنها هیچ شتێک نەبێت کە پەیوەندی س���ەبارەت بەو کتێبانەی کە سووک و ئاسان _ زۆرین���ەی ئیمەیلەکان���ی ئەمڕۆ خراپتر بە تەلەفزیۆن یاخود فیلم یان بازرگانی کتێب ژیانیان گۆڕیوم و س���ەبارەت ب���ەو تەمەنەی نووس���راون وەک ل���ەو نامان���ەی ک���ە جاران یاخود پەخ���ش و باڵوکردنەوە هەبێت .ڕۆژی ک���ە تیایدا ئ���ەو کتێبان���ەم خوێندووەتەوە .دەنووس���ران .فەزای ئینتەرنێت پڕە لە زبڵ .ئەمڕۆ ل���ە ناوەندەکانی پەخش و باڵوکردنەوە ب���ەاڵم یاداش���ت ،ئەوتۆبیۆگرافیایەک���ی بەاڵم ئەوەی کتێ���ب لەو فۆرمەی ئەمڕۆدا کە ش���تی زۆر نائومێدکەر ڕوو دەدەن! زۆرینەی ڕاس���تەقینە؟ هەرگیز! چونکە واقیع زۆر لەوە لەس���ەر کاغەز چاپکرابێت و بتوانیت دەستی گۆڤ���ارەکان ه���ەر لەوەت���ەی هەی���ە زبڵدان بێس���ەرەوبەرترە .لە (دەیڤید کۆپەرفیلد) ی لێ بدەیت و هێڵ بەژێر ڕس���تەیەکدا بهێنیت ،ب���وون ،ب���ەاڵم ڕۆژی ئەم���ڕۆ کتێبەکانی���ش چارل���ز دیکنزدا جێگایەک هەی���ە پاڵەوانەکە یاخود بیرۆکەکانت لە قەراغدا بنووسیت ،ئەو وای���ان لێهاتووە .ئەو هەم���وو زبڵەی کە لەم هەس���ت بەوە دەکات کە ژیانی ڕاس���تەقینە کتێبە مۆدێل کۆنانە ڕەنگ���ە نەمێنن ،یاخود زەمەن���ەی ئێس���تادا باڵودەکرێت���ەوە ،ئ���ەو زۆر ئاس���اییترە لەوەی کە ئەو خستوویەتیە تەنها بە تیراژێکی کەم بۆ کەسانێکی تایبەت ناکتێبانەی کە ئەو نانووس���ەرانە دەینووسن. پێ���ش چاوی .بە منداڵ���ی وای زانیبوو ،ژیان چاپ بکرێن کە سەرقاڵی کتێب کۆکردنەوە بن .گەر زەمەن بگەڕایەتەوە ،س���ەرقاڵی ش���انۆ ڕێکخراوت���ر و بە ئابوتابت���رە وەک لەو کتێبی ئەوەی کە دەمێنێتەوه لە هەموو حاڵەتەکاندا دەبووم ،هونەرێک ک���ە هەرچی چۆنێک بێت مندااڵنەی کە خوێندبوونییەوە .بۆ من ئەدەب هەرزانتر ،لە هەم���وو ڕوویەکەوە کەم نرختر .لەمێژترە هەیە وەک لە ڕۆمان .ئەوکات تەنها لە واقیع سەرنجڕاکێشترە ،هەمیشە وا بووە و خەڵک���ی بەش���ێک یاخود چەن���د پەڕەیەکی س���ەرنجم دەخس���تە س���ەر حیکایەتی سانا، هەمیشە واش دەمێنێتەوە. ڕۆمانێ���ک دادەبەزێنن و بڕی���ار دەدەن ئاخۆ چەن���د ئەکتەرێک���م لە خ���ۆم کۆدەکردەوە و ئارەزووی���ان هەیە یان هەلومەرج ڕەخس���اوە حیکایەتەکەم نمایش دەکرد. *ئێ���وە بڕوات���ان ب���ەوە هەی���ە خەڵکی هەموو کتێبەکە بخوێننەوە .بەڕاستی هیوابڕە!
د.نه‌وزاد ئه‌حمه‌د ئه‌سوه‌د
دو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینوسێت
نێرگس���یزم Narcissisme نێرگسیزم ( ،Narcissismeالنرجسیة)، واتە خودخۆشویستن ،كەسێك كە بەئەندازەیەكی نائاسایی سەرسام بێ بەخۆی و خۆی خۆش���بوێت .لەئەفسانەی یۆنانیدا «نێرس���یس» گەنجێكی زۆر جوان بووەو بەرادەیەكی زۆر ش���انازیی بەجوانیەكەیەوە كردووە ،هەمیش���ە بەكەناری رووبارەكەدا دەرۆیش���ت و زوو زوو دەوەستاو لەئاوەكەدا تەماشای جوانیی خۆی دەك���رد ،خواوەندەكان لێی توڕە ب���وون و كردیان بە گوڵی نێرگز ،ئیدی هەموو ساڵێك گوڵی نێرگز لەكەناری ئاوەكاندا لە سەرەتای بەهارو بۆ ماوەیەكی كورت دەردەكەوێت ،ئەم ئەفس���انەیە بەش���ێوەی جیاجیا ،بەاڵم نزیك لەم ناوەورۆكە، دەگێڕدرێتەوە. نێرگس���یزم زاراوەیەكی ئەدەبی و سایكۆلۆجییە ،گوزارشتە لە سەرسامبوون بە خود تا ئاس���تی عەش���ق و خودئەڤینی ،ئەمە لە ژمارەیەكی زۆری تێكستی ئەدەبیدا بەكارهێنراوە بەتایبەتی لەالی ش���اعیران ،هەروەك لەمێژوودا چەندین كەس���ایەتی دوچاری خودئەڤین���ی بوون وەك نیرۆن و ئەس���كەندەری گەورەو یۆلیۆس قەیسەر. فرۆید لە لێكۆڵینەوەیەكی ساڵی 1914دا پێی وایە ئەم حاڵەتە سایكۆلۆجییە لەهەموو كەس���ێكدا بەرێژەی جیاجیا هەیەو ئەمە بۆ داهێنان پێویس���تە ،بەاڵم ئەگەر بەش���ێوەیەكی نائاس���ایی لە ئەندازەی خۆی زی���ادی كرد ئەوا دەبێت بە نەخۆشیی دەروونی و الدانی سێكسی ،چونكە ئەو كەسە لەو بارودۆخەدا سەرسام دەبێت بەجەس���تەی خۆی و بەشێوەی جیاواز ئەو سەرسامییە دەردەبڕێت .ئەم زاراوەی���ە بۆ یەكەمج���ار لەالیەن ئەلفرێد بین���ی ( )1911-1857بەكار هاتووەو پاش���ان هاڤلۆك ئالیس ( )1939-1859لێكۆڵینەوەی لەسەر كردووەو فرۆیدیش بایەخی پێداوە. فرۆید وای دەبینێت دەركەوتنی نێرگس���یزم لە قۆناغی یەكەمدا كە قۆناغی منداڵییە ،حاڵەتێكی سروش���تی و ئاس���اییەو پەیوەندیی بە جۆری پەروەردەوە هەی���ە ،ب���ەاڵم لەقۆناغی دووەمدا ك���ە قۆناغی گەورەبوون���ە وردە وردە لەالی هەرزەكار كەم دەبێتەوە ،خ���ۆ ئەگەر كەم نەبۆوەو لەگەڵ گەورەبوونی تەمەندا ئەویش زیاد بكات ،ئەوس���ا دەبێت بە نەخۆش���ییەكی سایكۆلۆجی .لێرەدا ئەو كەسە بەشێوەیەكی ناسروشتی هەڵسوكەوت دەكات و لەدنیای دەرەوە دادەبڕێت و توش���ی وەهمی خۆبەزلزانین و خۆبەمەزن زانین دەبێت ،ئیدی خۆی بەپیرۆز دەزانێت و بۆچونەكانی خۆی دەس���ەپێنێت و هیچ رەخنەو گفتوگۆیەكیش قبوڵ ن���اكات ،بەم دۆخە دەوترێت ئیگۆتیزم ،لێرەدا خودئەڤینی یەكس���ان دەبێت بە خودپەرستی. سادیزم Sadism س���ادیزم Sadismزاراوەیەكی س���ایكۆلۆجییەو بەمان���ای ئارەزووكردن لەئازاردانی كەس���انی تر دێت ،سادیس���ت س���یفەتێكە دەدرێتە پاڵ كەس���ێك بەتوندوتیژی هەڵسوكەوت لەگەڵ دەوروبەرەكەیدا بكات و حەز لەوە بكات ئازارو زیان بە خەڵكی دی بگەیەنێت ،لەكاتی پرۆس���ەی سێكسیشدا بە ئەندازەیەكی نائاسایی توندوتیژە. بۆ یەكەمجار زان���ای دەروونیی ئەڵمانی ریچارد فۆن كرافت ئیبینگ (-1840 )1902ئەم زاراوەیەی بەكارهێناوە ،ئەمەیشی لە ژیان و نوسینەكانی رۆماننوسی ناوداری فەرەنس���یی س���ەدەی هەژدەیەم «ماركیز دی س���اد» ()1814-1740 وەرگرتووە ،ئەم رۆماننووس���ە زۆربەی ژیانی لە زیندان بەسەر بردووەو نزیكەی 27ساڵ لەماوەی جیاوازدا زیندانی كراوە ،هۆكاری زیندانیكردنەكەیشی هەندێ جار سیاسی بووە چونكە لەكاتی شۆڕش���ی فەرەنسیدا ( )1789بەشێوەیەكی تون���دو توڕە رەفتاری كردووە ،هەندێجاری تریش هۆكاری ئەخالقی بووە چونكە بەشێوەیەكی توندوتیژ كاری سێكسیی كردووەو هێزی بەكارهێناوەو ئافرەتەكانی ئازار داوە .ماركیز دی س���اد بە نوس���ەرو فەیلەس���وفێكی یاخی ناودەبرێت كە بەرامبەر بەهەموو ش���تێك و بگرە بەرامبەر بە گ���ەردوون یاخی دەبێت .لێرەدا كەسی سادیس���ت لە یەكێك لەم دوو شێوەیەدا دەردەكەوێت ،یان سادیستێكی نەرم و بێزیانە كە ئارەزووەكانی بە بینینی دیمەنی توندوتیژی و فیلمی دڵڕەقی تێر دەكات ،یان سادیستێكی دڵڕەقە كە ئارەزووە سێكسییەكانی بە توندوتیژی تێر دەكات و بگرە لەئاس���تێكی ترس���ناكدا تێركردنی ئارەزوو دەگاتە ئاس���تی كوشتن .كەواتە سادیزم بریتییە لە چێژوەرگرتن لە ئازاردانی كەسانی دی. ماسۆشیزم Masochism ماسۆش���یزم ( ،Masochismالمازوخیة) ،زاراوەیەكی س���ایكۆلۆجییە، س���یفەتێكە دەدرێتە پاڵ كەس���ێك حەز ب���ە خودئازاری بكات ،واتە كەس���ی ماسۆشیس���ت بە پێچەوانەی كەسی سادیس���ت ،چێژو خۆشی لەوە وەردەگرێت كە كەس���ێكی تر ئازاری بدات .ئەمە بە زۆری لەو ئافرەتانەدا هەیە كە لەكاتی پرۆس���ەی سێكس���یدا چێژ لەو ئازارپێگەیاندنە دەبینن كە پیاو لەبەرامبەریاندا ئەنجامی دەدات. زانای دەروونناس���یی ئەڵمانی ریچارد فۆن كرافت ئیبینگ ( )1902-1840ئەم زاراوەیەی بۆ جۆرێك لەالدانی سێكسی –شزوزی جنسی -داهێناوە كە ئەمرۆ بە «پارافیلۆ»ش دەناس���رێت ،كەس���ێك خۆشی و چێژ لە چۆكدادان و ملكەچی و ئازاردانی لەالیەن كەسێكی دییەوە وەردەگرێت .ئەم زانا ئەڵمانییە ئەم زاراوەیەی لە نوس���ەرو رۆماننوسی نەمسایی «لیۆبۆلد فۆن س���ادر مازوش» وەرگرتووە، یان هەندێج���ار ناوەكەی بەمجۆرە دەنوس���رێت «لیۆبۆلد ف���ۆن زاخر مازوخ» ،)1895-1836( sacher masochمازوخ لە رۆمانەكانیدا ئەو كەسایەتی و كاراكتەرە قوربانیانە دەخاتەڕوو كە رازین بە ئازاردان و س���وكایەتیپێكردن و سێكسی بەزۆرو توندوتیژ ،بگرە چێژو خۆشیشی لێ وەردەگرن و ئەو كەسەیان خۆشدەوێت كە ئازاریان دەدات. لێرەدا جۆرێك لە ماسۆشیزم هەیە كە لەكاتی توڕەبوندا ئازاری خۆی دەدات و س���ەری بەدارو دیواردا دەكێشێت و بگرە هەندێجار دەبێتە مایەی خۆكوشتن، جۆرێكی تری ماسۆش���یزم بریتییە لە س���ەبرو تەحەمولێكی زۆرو خۆخواردنەوە بەتایبەت���ی لەكاتی وازهێنانی خۆشەویس���تەكەی یان لەكاتی ناپاكی كە ئازاری دەروونیی پێدەگات .هەروەها ماسۆشیزمی جەماوەریش هەیە كە تەواوی جەماوەر تەس���لیمی ئازاردانی فەرمانڕەواكەیان دەبن .دیس���ان «سادۆ-ماسۆشیزم»یش هەیە كە كەسەكە لەیەك كاتدا هەم سادیستە هەم ماسۆشیست. بڕوانە:معج���م العلوم االنس���انية ،جان فرانس���وا دورتي���ه ،ترجمة :د.جورج كتورة /المعجم المفل في االدب ،د.محمد آلتونجي /الموسوعة الجنسية النفسية، د.عبدالمنعم الحفني.
ژمار ه ( )387دوشه‌مم ه 2013/12/2
««
3
مه‌رگی دۆریس لێسینگ مه‌رگی هۆشیاريی ئێمه
و .ئا :ڕه‌خنه‌ی چاودێر جیهانی ئه‌ده‌ب تازیه‌بار بوو به بیستنی هه‌واڵی مه‌رگی دۆریس لێسینگ له حه‌ڤده‌ی ئه‌م مانگه .وه‌رگری خه‌اڵتی نۆبڵی ساڵی ٢٠٠٧و نووسه‌ری ‹یاداشتنامه‌ی زێڕین› و ‹ گژوگیا گ��ۆران��ی ده‌ڵ��ێ��ت› ه�ه‌روه‌ه��ا ن��ووس��ه‌ری زی��ات��ر ل��ه په‌نجا کتێب که بابه‌تگه‌لی جۆراوجۆری ده‌گرته خۆی هه‌ر له سیاسه‌ته‌وه تا خه‌یاڵی زانستی ،به هێمنی له ماڵه‌که‌ی خۆی له له‌نده‌ن و له ته‌مه‌نی ٩٤ساڵیدا کۆچی دووایی کرد. مایکل هۆلرۆید ،بایۆگرافه‌ر و ه��اوڕێ و جێبه‌جێکار وت��ی :ب �ه‌ش��داری لێسینگ ب��ۆ ئ�ه‌ده‌ب��ی��ات ‹ بێئه‌ندازه ده‌وڵ�ه‌م�ه‌ن��د و داهێنه‌رانه‌یه› .ئ�هو ده‌رب���اره‌ی تێمای نووسینه‌کانی لێسینگ ووتی ‹ :تێماکانی گه‌ردوونی و نێونه‌ته‌وه‌یین ....له کێشه‌کانی ئه‌فریکای پۆست -کۆڵۆنیاله‌وه درێژ ده‌بنه‌وه بۆ سیاسه‌تی وزه‌ی ئه‌تۆمی ،ده‌رکه‌وتنی ده‌نگی تازه‌ی ژنان و ڕه‌هه‌نده رۆحیه‌کانی شارستانیه‌تی سه‌ده‌ی بیست .که‌م نووسه‌ر هه‌یه به‌و ئه‌ندازه‌یه بابه‌ته‌کانی ف��راوان و هه‌مه‌ڕه‌نگ و پڕ هاوسۆزی بێت›.
‹ لێسینگ له‌و نووسه‌ره ده‌گمه‌نانه‌یه که کاره‌کانی سنووره‌کانیان به‌زاندووه و به‌رهه‌مه گهوره دڵڕفێنه‌کانی ژیاننامه‌ی سه‌رده‌می ئێمه‌یه .ئه‌و تووانی ه�ه‌ردوو هه‌رێمه‌که فراوان بکات ،هه‌م هه‌رێمی ڕۆمان و هه‌م هه‌رێمی هۆشیاری ئێمه›. ن��ووس��ه‌ری ئه‌مریکی ج��ۆی��س ک��اڕۆڵ ئۆتیس وت���ی ‹ :ده‌ک��رێ��ت ده‌رب����اره‌ی دۆری��س لێسینگ بگووترێت ،وه‌ک چۆن واڵ��ت ویتمان له ستایشی خۆیدا وتی: من گه‌وره‌م ،من مه‌زنی ده‌گرمه خۆم .بۆ زۆر که‌س لێسینگ ده‌نگی فێمینیستێکی شۆڕشگێڕ بوو له ئه‌ده‌بی سه‌ده‌ی بیستدا، که‌چی خۆی ئه‌و پٶلێنکردنه تاڕاده‌یه‌ک به توندی ڕه‌تده‌کاته‌وه .بۆ زۆر که‌سی دی، لێسینگ په‌یامبه‌ری ‹ڕۆمانی شوێن› بوو، که ئامراز و ئیدیۆمی ناوازه‌ی به‌کارده‌هێنا بۆ گوزارشتکردن له پرسی مرۆیی وه‌ک و پێشکه‌وتن و ژینگه. ‹ ب��ۆ خ��وێ��ن�ه‌ران��ی ت��ری��ش ،لێسینگ ن��ووس�ه‌رێ��ک ب��وو ده‌ی�ه‌وی��س��ت ‹ ژیهانه ناوه‌کییه‌کان› ،و ژیانی پڕ ڕه‌مزوڕازی خودی ڕۆحی که‌شف بکات .لێره‌وه چاوه‌ڕێکراوه ڕۆمانی ههره دڵخووازی من ‹ یاداشتنامه‌ی زێڕین› ه .وه چیرۆکی ههره دڵخووازی من له‌ناو چیرۆکگه‌له جووانه‌کانی ئه‌ودا ،چیرۆکه زۆر به ناوبانگه‌که‌یه‌تی – بۆ ژووری نۆیه‌م.
لێسینگ په‌یامبه‌ری ‹ڕۆمان������ی ش������وێن› ب������وو ،که ئام������راز و ئیدیۆمی ن������اوازه‌ی به‌کارده‌هێن������ا ب������ۆ گوزارش������تکردن ل������ه پرسی مرۆیی وه‌ک پێشکه‌وتن و ژینگه نیک پیرسۆن ،له خانه‌ی هارپه‌ر کۆلین وتی ‹ :من عاشقی لێسینگم› له ئێران له‌دایکبوو ،له ناو ده‌وه‌نه‌کانی ئه‌فریکا له زیمبابۆی گ �ه‌وره بوو – ئه‌و شوێنه‌ی یه‌که‌م ڕۆمانی له ساڵی ١٩٥٠ – گژوگیا گۆرانی ده‌ڵێت -تیا نووسرا،
لێسینگ زیاتر له په‌نجا ساڵ له له‌نده‌ندا ژی��ا .ساڵی ٢٠٠٧به کۆمه‌ڵێک عه‌الگه‌ی قورسه‌وه له بازاڕه‌وه ده‌گه‌ڕایه‌وه ماڵه‌که‌ی له وێست هامستید ،ب��اک��ووری له‌نده‌ن، کاتێک له به‌رده‌رگای خۆی ڕۆژنامه‌نووس و ڕیپۆرته‌رو کامێرای زۆری بینی .وتی ‹ :ئۆه یا مه‌سیح› ،کاتێک بیستی له ته‌مه‌نی ٨٨ ساڵیدا بوو به پیرترین نووسه‌ر و یانزه‌هه‌مین ژن که خه‌اڵتی نۆبڵی ئه‌ده‌بی پێبدرێت. به‌رله‌وه‌ی له به‌رده‌می ده‌رگاکه تێپه‌ڕێت که‌مێک وه‌ستاو وت��ی « :مه‌گه‌ر که‌سێک ده‌کرێت لهوه زیاتر بووروژێت». دواتر وتی ‹ :من ٨٨ساڵم ،ئه‌وان ناتوانن نۆبڵ بده‌نه که‌سێکی مردوو ،بۆیه من پێم وایه ئه‌وان بیریان کردۆته‌وه که باشتر وایه ئێستا بیده‌نه من پێش ئه‌وه‌ی بمرم». پ��ێ��رس��ۆن ،ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ری ک��اره‌ک��ان��ی، ڕووداوی به‌رده‌رگاکه‌ی بیر هاته‌وه « : ئهوه ڕێک دۆریس لێسینگ بوو» « ئ���هو ک��ات��هی م��ن س �ه‌رپ �ه‌رش��ت��ی کتێبه‌کانیم گرته ده‌س��ت ،ئه‌و تاڕاده‌یه ناوبانگێکی دڕدۆنگیهێنه‌ری هه‌بوو ،وه بۆ یه‌که‌مجار که چووم بیبینم ،ترسابووم، به‌الم ئه‌و هه‌میشه زۆر باش بوو له‌گه‌ڵم. ئه‌و هه‌میشه زۆرتر حه‌زی له قسه‌کردن بوو ده‌رب��اره‌ی نووسه‌رانی تری لیسته‌که‌مان، ئ���ه‌وه‌ی ک��ه ن��ووس �ه‌ران��ی الو له‌سه‌رچی کارده‌که‌ن – وه خوێندنهوه -له قسه‌کردن ده‌رباره‌ی کتێبه‌کانی خۆی». دووا ڕۆم��ان��ی لێسینگ -ئه‌لفرێد و ئیمیلی ، -هه‌روه‌ها چه‌ند کتێبێکی تری پێشتری سه‌رله‌نوێ باڵوکرانه‌وه به شێوه‌ی کتێبی ئه‌لیکترۆنی .پێرسۆن وتی « :ئهوه کتێبێکی زۆر دڵنشین بوو بۆ لێسینگ، سه‌رله‌نوێ هێنانه‌وه یادی ژیانی پێشینی دایکی و باوکی و هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی که چۆن جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م کاریگه‌ری له‌سه‌ر داناون». « ئه‌وکاته ئه‌و پێی وتم ‹ ئهوه دووا کتێبمه› ،و ئێمه قبووڵمان کرد .ئه‌و ئیتر له ته‌مه‌نێکی زۆر هه‌ڵکشاودابوو ،من ده‌متووانی ببینم که ئه‌و ئیتر ماندووه». به‌ڕێوه‌به‌ری خانه‌کانی باڵوکردنه‌وه‌ی به‌ریتانیا ،چارلی ڕێدماین ،وتی « :دۆریس
لێسینگ یه‌کێک ل��ه گ���ه‌وره نووسه‌رانی سه‌رده‌می ئێمه‌یه .ئه‌و چیرۆکبێژێکی نازدار بوو ،به بیرێکی تیژ و دڵێکی گه‌رمه‌وه لهوه نه‌ده‌ترسا جه‌نگ بکات له پێناو ئه‌و شتانه‌دا که بڕوای پێیان بوو .شانازی بوو بۆ هارپه‌ر کۆلین [ ناوی ده‌زگایه‌کی باڵوکردنه‌وه‌یه] کتێبه‌کانی باڵو بکاته‌وه. ئ���هو خ����ۆی ،خ���ۆی پ��ێ��گ �هی��ان��د ،له په‌روه‌رده‌یه‌کی خاکیی کۆڵۆنی به‌ریتانیاوه، لێسینگ ب��وو به یه‌کێک له گه‌وره‌ترین نووسه‌رانی به‌ریتانیا له سه‌ده‌ی بیستدا. له کۆمه‌ڵێک چیرۆکه‌وه ساڵی ١٩٤٨ ده‌ستی پێکرد و به کتێبی ‹ ئه‌لفرێد و ئیمیلی› له ساڵی ٢٠٠٨دا کۆتایی پێهێنا. لێسینگ له به‌رگریکردن له ئازادی نووسی، ده‌رباره‌ی جیهانی به‌ره‌و په‌ره‌سه‌ندن چوو، مافه‌کانی ژنان و بێشومار تێمای دی ،له دووتوێی زیاتر له په‌نجا کتێب له ڕۆمان و چیرۆک ،نووسین و شیعر. لێسینگ له دایک و باوکێکی به‌ریتانی له کرماشان له دایک بوو ٢٢ ،ی ئۆکتۆبه‌ری ساڵی . ١٩١٩دوواتر له‌گه‌ل خێزانه‌که‌یدا ڕۆیشتن بۆ ڕۆدیسیا [ ئێستا پێی ده‌ڵێن زیمبابۆی]. لێسینگ سااڵنێکی گرنگی سه‌ره‌تای ژیانی له باشووری ئه‌فریکا به‌سه‌ر برد. له سیانزه سااڵن قوتابخانه‌ی جێهێشت و له پانزه سااڵندا ماڵه‌وه‌ی جێهێشت دووای په‌یوه‌ندییه‌کی پڕ گێرمه‌وکێشه لهگهڵ دایکی. ئینجا ڕۆیشت بۆ سالیسبۆری له ساڵی ،١٩٣٧هاوسه‌رگیری کرد و دوو منداڵی ب��وو ل �ه‌گ �ه‌ڵ ف��ران��ک وی��س��ده‌م .ه��ه‌ر زوو هه‌ستی به وه‌همی ئه‌و ژیانه کرد که تێی که‌وتبوو ،ویسده‌م و ژیانی خێزانی جێهێشت له‌بری ئ��هوه خ��ۆی غ��ه‌رق ک��رد له ژیانی گرووپێکی کۆمۆنیستیدا به‌ناوی لێفت بووک کڵه‌ب .له‌وێنده‌ر گۆتفرید لێسینگی بینی، هاوسه‌رگیری لهگهڵ کردو کوڕێکی لێی بوو. له سااڵنی دووای جه‌نگدا ،لێسینگ جارێکی دی ئارامی لێبڕاو له ساڵی ١٩٤٩لهگهڵ کوڕه‌که‌ی ڕووی کرده له‌نده‌ن .له‌وساڵه‌دا یه‌که‌م ڕۆمانی ‹ گژوگیا گۆرانی ده‌ڵێت› ی باڵو کرده‌وه ،ئیتر به شێوه‌یه‌کی پیشه‌یی
ده‌ستی کرد به نووسین. له سااڵنی ١٩٥١بۆ ١٩٥٩زنجیره کتێبی مندااڵنی توندووتیژی نووسی ،که چوار ڕۆمانی تا راده‌یه‌ک سونه‌تیی بوو بۆ ئه‌زموونی ئه‌و. له ساڵی ١٩٦١کتێبه کاریگه‌ره‌که‌ی خۆی نووسی ‹ یاداشتنامه‌ی زێڕین› که زۆرجار وه‌ک ئینجیلی فێمینیسم ناو ده‌برێت ،ئه‌وه‌ش ناونانێکه که خۆی ده‌ڵێت ‹ :ئهوه ناونانێکه هیچ کاتێک له خه‌یاڵمدا نه‌بووه کاتێک ئه‌و ڕۆمانه‌م نووسی›. له ساڵی ١٩٩٥لێسینگ ،خه‌اڵتی فه‌خری زانکۆی هارڤاردی وه‌رگرت ،هه‌روه‌ها ساڵی ٢٠٠١خه‌اڵتی ش��ازاده‌ی ئه‌ستۆریاسی بۆ ئ �ه‌ده‌ب وه‌رگ��رت که یه‌کێکه له به‌رزترین خه‌اڵته‌کانی ئیسپانیا. له ساڵی ،١٩٩٩له لیستی شه‌ره‌فدا، لێسینگ وه‌ک هاوه‌ڵی ش�ه‌ره‌ف دیاریکرا. لێسینگ ئه‌و خه‌اڵته‌ی ڕه‌تکرده‌وه به بیانووی ئه‌وه‌ی ئه‌و خه‌اڵتی شاسواری ئیمپراتۆریای به‌ریتانی قبوول ناکات. له ساڵی ٢٠٠٥لێسینگ له‌ناو لیستی ئه‌و نووسه‌رانه‌دا بوو که کاندید بوو بۆ ئه‌وه‌ی خه‌اڵتی مان بۆکه‌رسی بدرێتێ ،وه له ساڵی ٢٠٠٧خه‌اڵتی نۆبڵی بۆ ئه‌ده‌ب وه‌رگرت. ئه‌کادێمیای سویدی ستایشی لێسینگی کرد بۆ ‹ گومانکاری و هێزی دیده ئاگرینه‌که‌ی›. له کتێبه به‌ناوبانگه‌کانی دۆریس لیسینگ: گژوگیا گۆرانی ده‌ڵێت١٩٥٠ - یاداشتنامه‌ی زێڕین – ١٩٦٢ یاداشته‌کانی ڕزگاربوویه‌ک – ١٩٧٤ تیرۆریسته باشه‌که – ١٩٨٥ پێنجه‌مین منداڵ – ١٩٨٨ شیرینترین خه‌ون – ٢٠٠١ ئه‌مانه‌و ده‌یان کتێبی تر که سه‌رجه‌میان په‌نجا کتێبه ل��ه ڕۆم���ان و چ��ی��رۆک و بیره‌وه‌ری .بیره‌وه‌ریه‌کانی لێسینگ یه‌کێکن له‌و بیره‌وه‌ریه جوانانه‌ی که به‌شێوه‌یه‌کی ئه‌ده‌بی چڕوپڕ نووسراون و له دوو توێی دوو به‌رگدا بالوکراونه‌ته‌وه – به‌شی یه‌که‌م :له‌ژێر پێستم .به‌شی دووه‌م :ڕۆیشتن به سێبه‌ردا. -
سه‌رچاوه‌کان The guardian The independent
کالریس؛ منیش دەمەوێ گڵۆپەکان بکوژێنمەوە! بەختیار حەمەسوور ئەمڕۆژانە لەگەڵ برادەرێکدا دەچین بۆ بازاڕ و چاومان بە جووتێک پێاڵو دەکەوێت، ڕێک پێکەوە دەڵێین :وااای! لەوانەی زۆیا پیرزاد! لە کابرای پێاڵوفرۆش دەپرسین بایی چەندە؟ نرخێک دەڵێ و لەگەڵ گیرفانی مندا نایەتەوە .دێمەوە .بیر لە پێاڵوەکان دەکەمەوە .سەیری وێنەی ناو کتێبخانەکەم دەک��ەم .زۆی��ا پ��ی��رزادە .پێ دەکەنێ .پێ دەکەنێ؟ نازانم .هەرگیز .دەینووسێنم بە سنگمەوە .مەبەستم وێنەکەیە .بە نزمی پێی دەڵێم :کەس هێندەی من تۆی خۆشناوێ، کەس! بەیانی دەچمەوە بۆ هەمان دوکان. پ��ێ�ڵاوەک��ان دەک���ڕم .ه��ەر ل��ەوێ��دا و بەو بۆنەیەوە ،نامە بۆ چەند برادەرێک دەنێرم. ڕۆمانی «من گڵۆپەکان دەکوژێنمەوە» یەک لەو ڕۆمانانەیە ،کە ئەوەندە ورد و نەرمە ،بڕوا ناکەی .چۆن دەکرێ ڕۆمانێکی سێسەد و بیست الپەڕەيی ،لە دەستپێکەوە تا کۆتایی ،بەو هەناسەیە بتبا و بتبا و بتبا ...بێ ئەوەی ماندووت بکات .ئەم ڕۆمانە هەرگیز خۆی تەواو ناکات .لەناو خۆیایەتی. کتێبێکە لە مەتبەخدا دەستپێدەکات و لە مەتبەختدا کۆتایی دێ .کۆتایی نایەت. ڕاستتر وای��ە بڵێین :دەستپێدەکاتەوە. «دەنگی وەستانی پاسی قوتابخانە هات. پاشان جیڕەی دەرگای ئاسنینی حەسار و دەنگی ڕاکردن بەسەر توولەڕێی ناوەڕاستی چ��ی��م��ەن��ەک��ەدا .پێوست ن��ەب��وو سەیری
کاتژمێری سەر دیواری چێشتخانەکە بکەم. چ��واروچ��ارەک��ی پاشنیوەڕۆ ب��وو ».ئەوە دەستپێکی کتێبەکەیە .دەگەیتە الپەڕەی کۆتایی .کتێبەکە دادەخەیت .هەڵیدەیتەوە. سەرلەنوێ دەستپێدەکەیتەوە .دەگەیتەوە کۆتادێڕ و دێیتەوە بۆ سەرەتا .ئۆهـ! تا ئێستا هیچ ڕۆمانێکم نەخوێندووەتەوە، هێندەی ئەم ڕۆمانە قەرەباڵغ و پڕجووڵە بێ. وەستان نییە .وشەکان ڕادەکەن .قیامەتە. کارەکتەرەکان ئ��ەوەن��دە زی��ن��دوون ،حەز دەکەیت ساڵویان لێ بکەیت .یارمەتییان بدەیت .هەست بەو خوێنە گەرمە دەکەیت، بەناو دەمارەکانیاندا هاتوچۆیەتی .بە لێدانی خێرای دڵیان .بە بێتاقەتییان. ب��ە پێکەنینیان .ک��ە ک�لاری��س ل��ەوپ��ەڕی دڵتەنگیدا ،لە مەتبەخەکەدا دەدانیشێ و جگەرە دەکێشێ ،من ڕێک هاوڕێکەی خۆمم بیر دەکەوێتەوە .هەڵبەت جگەرەکێشانی هاوڕێکەم لە مەتبەخدا ،هەمیشە بە کوپێک قاوەوەیە« .نازانم لە کێم بیستبوو ،جگەرە لەناو سەالجەدا ،درەنگ وشک دەبێتەوە». زمان لەم ڕۆمانەی زۆیا پیرزاددا ،نە زمانی كۆاڵن و بازاڕه ،نە زمانی ناو کتێب .زمانێکە زۆیا پیزادییانە .زۆیا وەک ئەوەی قەپ لە ساندویچ بگرێ ،قەپ لە وشەکان دەگرێ .هەر وەک ئەوەی جارێک گوڵشیری گوتوویەتی: چۆن ساندویچ دەخ��ۆن ،ئاوایش وشەکان بنووسن .کالریس ،گێڕەرەوەی سەرەکیی ڕۆمانەکە ،ناچارە لەگەڵ ئەو دۆخەدا ڕابێت، کە لەناو ماڵەکەیدا دەگ���وزەرێ .هیالکە. تۆیش هەست بە هیالکییەکەی دەکەیت.
دایکی و خوشکەکەی .ئارتووش .دوانەکە: ئارمینە و ئارسینە .ئیمێل .سۆفی .ئیمێلی. گارنیک .ڤیۆلێت .گوڵەکانی باخچەکە. کوللەکان ...کالریس دڵتەنگە .هەموویان دێن و قسە دەکەن ،گوێیان لێ دەگرێت .دەڕۆن. «ب��ە خۆمم وت :لە هەموویان گەمژەتر خۆتی ».ئەی خۆت چی؟ کە دەگەیتە ئەم شوێنە ،پێت خۆشە تۆ ئەو کەسە بیت کە کالریس قسەی دڵیت بۆ بکات« :الیەنی میهرەبانی زەنینم پرسی :تۆ چیت دەوێ؟ وەاڵمم دایەوە :دەمەوێ لە ڕۆژێکدا بۆ چەند کاتژمێرێک تەنیا بم ،دەمەوێ کەسێک هەبێ و ئەو شتانەی بۆ باس بکەم کە خۆشم دەوێن .الیەنی ڕەخنەگری زەینم گوتی :تەنیا بیت ،یان لەگەڵ کەسێکدا قسە بکەیت؟» ڕستە دوای ڕستە ،ماشێنی گێڕانەوە دەڕوات��ە پێشەوە .چێشتخانە .کەوانتەر. سوزگی .سەلەی زب��ڵ .چەکمەجە .قاپ. کەوچک .چەقۆ .پەرداخ .مەنجەڵ .تەباخ. خوڕەی ئاو .زۆیا پیرزاد خوای ئەم جۆرە شتانەیە« .لە پشت مێزی چێشتخانەکە دانیشتم و دەستم چوو بەرەو سەرم .قژم ئااڵند بە دەوری پەنجەمدا و کردمەوە .ئااڵندم و کردمەوە ».هاتنی خانمی سیمۆنیان و ئێمیلی ک��وڕی ،ڕۆمانەکە قڵپ دەکاتەوە. پەیوەندیی نێوان کالریس و ئێمیل ،یەک لە جوانترین ڕووداوی ن��او ڕۆمانەکەیە. پەیوەندییەکە لە نێوان بوون و نەبووندا .کە کالریس بیر لە ئێمیل دەکاتەوە ،حەز دەکەی شتێک بکەی ،بۆ نموونە؛ پڕ بە گەرووت بقیژێنیت!
هەر لە سەرەتاوە ئەم ڕۆمانە خوێنەری خۆی دیاری دەکات :ئەگەر پەلەتە و خەیاڵت پەرتە ،تکایە دەست مەبە بۆ ئەم ڕۆمانە. وشەکان خز و لووسن .ڕستەکان کورت و بر و و سکە یین . زمانەکە تیژە. زمان لەم ڕۆمانەی زۆیا پیرزاددا ،نە زمانی وەس���ف���ەک���ان چکۆلەن .ئەم كۆاڵن و بازاڕه ،نە زمان������ی ناو کتێب .زمانێکە ڕۆم���ان���ە وەک ئەوەیە لەسەر زۆی������ا پیزادییانە .زۆیا وەک ئ������ەوەی قەپ لە ت��ەخ��ت��ەی��ەک هە ڵکۆ ڵر ا بێت .ساندویچ بگرێ ،قەپ لە وشەکان دەگرێ .هەر وردە .شتی گ����ەورەی تێدا وەک ئەوەی جارێک گوڵشیری گوتوویەتی :چۆن نییە: دەنگی ساندویچ دەخۆن ،ئاوایش وشەکان بنووسن ه��ەڵ��م��ژی��ن��ی ش�����ەرب�����ەت، ک����ە ک��ەم��ێ��ک ل��ە ب��ن��ەک��ەی��دا دەمێنێتەوە .ڕۆمانێکە تەواو مینیمالیست .خەمگینیی کەسێک دەچێت .کالریس و ئەو کەسە ،لە تەنیایی و خەمگینی و دڵتەنگیدا هەر دەڵێی ڕیمۆند كارڤەر نووسیویەتی. بێدەنگی و تەنیایییەکی قورس ڕۆمانەکەی لە یەک دەچن. ئەم ڕۆمانە ،بێ ئەوەی بیفەلسەفێنێ، تەنیوە .بە جۆرێک دەتوانی گوێت لە دەنگی بۆقەکانی ناو باخچەکە بێت .ئەی ئەو هەموو بیئەستوورێنێ ،بیشیعرێنێ ،بیئاڵۆزێنێ، قسەکردن و غەڵبەغەڵبە چییە؟ تەنیایی ڕۆم��ان��ە .زۆی���ا ب��ۆ خ��ۆی ب��ە ڕەچ��ەڵ��ەک و بێدەنگی؟ کارەکتەرەکان لە ملمالنێدان .ئەرمەنییە .لە یەک -دوو شوێندا بە کاڵی لەگەڵ خۆیاندا .لەگەڵ یەکتریدا .بە شوێن باس لە کوشتوبڕی ئەرمەنییەکان دەکات. ساتێک ئارامییەوەن؛ نییە .بێدەنگی هەمیشە بۆ م��ن ،ئ��ەو ی��ەک -دوو شوێنە ،بە قەد زاڵ��ە .تەنیایی هەمیشە زاڵ��ە .دڵتەنگی هەموو ئەو کتێبانە قورسایییان هەبوو ،کە هەمیشە زاڵ���ە .دڵتەنگی و تەنیایی و سەبارەت بەو بابەتە خوێندوومنەتەوە. زۆی��ا پ��ی��رزاد ساڵی ١٩٥٢لە ئابادان خەمگینیی کالریس ،لە دڵتەنگی و تەنیایی و
لە دای��ک ب��ووە .ئەرمەنییە .بە فارسی دەنووسێت. چیرۆک و ڕۆمانەکانی بۆ :ئینگلیزی، فەڕەنسی ،ئەڵمانی ،ئیتاڵی ،تورکی و کوردی وەرگێڕدراون .بەرگی هەموو کتێبە وەرگێڕاوەکانیم الی خۆم سەیڤ کردووە .زوو زوو سەیریان دەکەم .دڵم پێی خۆشە .ئێستا کە من ئەم وشانە دەنووسم ،خانمی پیرزاد، بە سەفەرێک لە فەڕەنسایە .ئێستا کە من ئەم وشانە دەن��ووس��م ،خاوەنی جووتێک پێاڵوم ،لەوانەی زۆیا پیرزاد. پەراوێز: ئەم ڕۆمانە ،من گڵۆپەکان دەکوژێنمەوە، لە الیەن شادی نیکخا-وە ،بە کوردییەکی جوان و ڕەوان وەرگێڕاوە .دەزگای سەردەم ساڵی ٢٠١٣چاپی کردووە. دمی کوجەفرنگی و خورشت قومەسبزی، زری نعیمی. چراغها را من خاموش می کنم ،سید علی موسوی. ڕس��ت��ەی ن���او ج��ووت��ک��ەوان��ەک��ان ،لە ڕۆمانەکەوە وەرگیراون.
ژمار ه ( )387دوشه‌مم ه 2013/12/2
««
4
كاروان عومه‌ر كاكه‌سوور بۆ ڕه‌خنه‌ی چاودێر:
دوو ساڵه له هه‌وڵی ئه‌وه‌دام پشت له كتێب و خوێندنهوه بكه‌م سازدانی :پێشه‌وا محه‌مه‌د به‌شی دووه‌م و كۆتایی
كاروان كاكه‌سوور ،چیرۆكنووس و ڕۆماننووس ،له‌م دیداره‌دا ،ده‌رباره‌ی پرسی خوێندنه‌وه‌و نووسین قس ه ده‌كات .ئه‌و له ئه‌زموونه‌كانی خۆیهوه ،تێڕوانینه‌كانی بۆ كتێب و نووس���ین ده‌خاته‌ڕوو و ده‌چێت ه ورده‌كاريی ئه‌و باسانه‌وه ،كه به سروته‌كانی نووسین ناسراون. *هێرت���ا موله‌ر ل ه یه‌كێك ل���ه دیداره‌كانیدا ئاماژ‌ه ب���هوه ده‌كات ك ه ئه‌و كاتان��� ه كتێبی زۆر خوێندۆته‌و‌ه دایكی هه‌میش��� ه پێی گوتووه واز له‌و كتێبان ه بێنێت، پێی ده‌ڵێت ك ه ئه‌و كتێبان ه شێتی ده‌كه‌ن ،دواجاریش هێرت���ا موله‌ر ده‌ڵێت« :دایكم ڕاس���تی ده‌كردو ده‌بوو به قس���ه‌م بكردایه « .پێم خۆش���ه تۆ سه‌باره‌ت به‌و ك���ه هێرتا موله‌ر ب ه ش���ێتیی ه ڕای خۆتانم پێی بڵێن ده‌ره‌نجامی كتێب خوێندنه‌وه‌ی ده‌زانێت؟ ل ه وه‌اڵمی پرس���یاری پێش���وودا گوتمان كتێب كات���ێ ده‌توانێت كاریگ���ه‌ری الی خوێنه‌ر جێ بهێڵێ���ت و ئایدیاكان���ی بگۆڕێت ،ك ه ل���ه الیه‌ك خۆی ئێڵه‌مێنت���ی گۆڕانكاری���ی تێ���دا بێ���ت و ل���ه الیه‌كی تریشهوه به‌ر خوێندنه‌وه‌ی دیسپۆتیكی بكه‌وێت .وات ه خوێندنه‌وه‌یه‌كی دژ ،كه هه‌وڵ بدات مانا دیاریكراوه‌كانی تێكست تێك بش���كێنێت و مانای دیكه دابمه‌زرێنێت. ش���ێتبوون ،واته گۆڕانی ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی كه‌لتووری میللی په‌سه‌ندی ده‌كات و ده‌یپارێزێت بۆ تێگه‌یشتنێك، كه ب���هو كه‌لتوور‌ه نامۆی���ه و ب ه نه‌ف���ره‌ت ده‌كرێت. ش���ێتی ،به‌ر له هه‌ر چی گۆڕانی سیس���ته‌می زمانه. گۆڕان���ی ئه‌و لۆژیكانه‌یه ،كه كه‌لتوورێكی دیاریكراو ل ه س���ه‌ریان ڕێك كه‌وتوو‌ه و به كاریان ده‌هێنێت .مرۆڤی ش���ێت بوونه‌وه‌رێكی ته‌نیایه ،چونك ه له ڕووی زمانه‌و‌ه پێوه‌ندیی ب��� ه س���تره‌كچه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه نهماوه و له باری په‌ش���ۆكاوی (كۆنفیوژن)دایه .په‌شۆكاوی به‌و مانایه‌ی (ئه‌میل دۆركهایم) پێناس���هی ده‌كات ،ك ه بریتیی���ه ل ه پچڕانی پێوه‌ندیی ت���اك لهگهڵ ئه‌و نۆرم و پێوه‌ران���هی كۆمه‌ڵ دایهێناون .دی���اره پچڕانی ئه‌و پێوه‌ندیی ه مانای له‌ده‌س���تدانی ئاس���ووده‌یی ،ئارامی، خۆش���گوزه‌رانی و زۆری دیكه‌یه .شێت دنیای تایبه‌تی خۆی هه‌یه و گۆش���ه‌گیره .وه‌ك پارادۆكس���ێك شێت خاوه‌ن���ی هۆش���یارییه‌كی گه‌وره‌یه .ب���ه مانایه‌كی تر تێڕوانینێك���ی جیاواز له هیی كۆمه‌ڵ���گای بۆ خۆی و بۆ دی���ارده‌كان هه‌یه .واته خاوه‌نی هۆش���یاریی خود ()Self-awarenessی خۆیه‌ت���ی .هۆش���یاریی شێت هۆش���یارییه‌كی كواڵو ()Cookedـ ه و ئیتر ب���ۆ دۆخی خۆی ،واته بۆ دۆخ���ی نه‌كواڵو ناگه‌ڕێته‌و‌ه و نایه‌ته‌و‌ه ن���او گرووپ ه كۆمه‌اڵیه‌تیی���ه‌كان( .كواڵو) ب���هو مانایه‌ی (ش���ترواس) ب���ۆ شارس���تانییه‌تی ب ه كار ده‌هێنێ���ت ،كه ل ه به‌رانبه‌ریدا سرووش���ت به خاو ( )Rawده‌زانێت .هه‌ر به ڕاس���تییش ش���ێت وه‌ك بوونه‌وه‌رێك���ی ده‌ركه‌وته به‌رهه‌می شارس���تانییه‌ت و ئه‌قڵه ،وات ه ئه‌و س���ه‌رده‌مه‌ی چاپخان ه و كتێب ڕه‌واج په‌یدا ده‌كه‌ن .ش���ێت ،ئه‌گه‌رچ���ی كه‌لتووری میللی وا وێن���ای ده‌كات ،گوایه ده‌عبایه‌كی بێهێز و نه‌خۆش���ه، به‌اڵم نه‌خێر ،بوونه‌وه‌رێكی ش���ه‌ڕانگێز‌ه و ب ه درێژاییی مێژووی نوێ داموده‌ستگاكانی په‌روه‌رده ،ته‌ندروستی، زیندان و زۆری دیكه‌ی ڕۆژئاوای هه‌راسان كردووه ،ك ه ئه‌مه مانای وایه سه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو هه‌وڵه‌ی بۆ ئهوه دراون بیكه‌ن ه ئۆبجێكت ،به‌اڵم هه‌ر س���ه‌بگێكت بووه. ش���ێت توانی فه‌یله‌س���ووفێكی گه‌وره‌ی وه‌ك (فۆكۆ) ب���ه خۆیهوه خه‌ری���ك بكات و نه‌هێڵێت ب���ه درێژاییی ژیانی ده‌س���ت بۆ كارێكی دی ببات ،كه ل ه س���ه‌ده‌ی ش���انزده‌هه‌مه‌وه بۆ ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی بیسته‌م پێ ب ه پ���ێ له‌گه‌ڵیدا هه‌نگاوی ناوه .ده‌گاته ئه‌وه‌ی ل ه كتێبی (مێژووی شێتی)دا بڵێت مێژووی شێتی خۆی مێژووی پێكه‌نینه .ئه‌وه‌ی وا ده‌كات ش���ێتیی به‌هره‌مه‌ند وه‌ك ش���ێتیی نه‌واز‌ه بمێنێته‌وه ،پێكه‌نینه .من ده‌پرس���م كێن ئه‌وانه‌ی ش���ێت ده‌بن؟ كام نووسه‌ره توانای هه‌ی ه ئه‌وانی دیكه ش���ێت بكات؟ كێ���ن ئه‌وانه‌ی ده‌توانن ب ه هه‌موو ئه‌و كۆنتڕۆاڵنه پێبكه‌نن ،كه داموده‌س���تگاكان ده‌یس���ه‌پێنن؟ ئایا ڕۆش���نبیری ئێم ه ئ���هو تێڕوانین ه میللییه‌ی تێپه‌ڕاندووه و گه‌یشتووه‌ت ه ئه‌وه‌ی پێكه‌نینی ب ه هه‌ر ش���تێك بێت ،ك ه ل ه شێوه‌ی حه‌قیقه‌تدا خۆی ده‌نوێنێت؟ هێزی دنیای ش���ێتی له‌وه‌دایه ڕێگا نادات هیچ كه‌س���ێك وه‌ك ئه‌وه‌ی تر شێت ببێت ،به‌ڵكو هه‌ر یه‌كێ ده‌بێت ش���ێوازی تایبه‌تی خ���ۆی بدۆزێته‌وه ،ل ه كاتێك���دا ئاقڵه‌كان هه‌مووی���ان ل ه یه‌كتر ده‌چن و یه‌ك س���تره‌كچه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی پێكه‌وه‌یان ده‌به‌ستێته‌وه، تاك���و به یه‌ك زم���ان بدوێن و ل��� ه ئاماژه‌كانی یه‌كتر
تێبگه‌ن( .ڕامبۆ)( ،نیتش���ه)( ،ڤان كۆخ)( ،ڕۆسۆ)، (فلۆبێ���ر)( ،ئارت���ۆ)( ،جان جین���ێ) و زۆری تر ب ه شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان شێت بوون ،به‌اڵم ئه‌و نووسه‌ر و هونه‌رمه‌ندانه شێت نابن ،ك ه پێوه‌ندیی توندوتۆڵیان ب��� ه كه‌لتووری میللییه‌و‌ه هه‌ی��� ه و خاوه‌نی جه‌ماوه‌ری زۆرن .ئه‌وانه هه‌میش��� ه ده‌توانن دڵنه‌واییی خۆیان به‌و جه‌م���اوه‌ره بده‌نه‌و‌ه و ئارامییان لێ وه‌ربگرن .هه‌رگیز چ���اوه‌ڕێ مه‌ك ه ئه‌و نووس���ه‌ر و هونه‌رمه‌ندان ه ش���ێت ببن ،كه ڕۆژان ه زیاتر له س���ێ چوار كه‌ناڵی ئاسمانی و ڕادیۆی لۆكاڵی گفتوگۆیان له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ن و ب ه زمانی میللی له‌باره‌ی ده‌یان كێش���هی گه‌وره‌ی فه‌لسه‌فییه‌و‌ه ده‌دوێن .چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌یش مه‌ب ه به‌رهه‌می ئه‌وان ه كه‌س شێت بكات .ل ه (جان جینێ) ده‌پرسن كاتێ (سارته‌ر) شه‌شس���ه‌د الپه‌ڕه‌ی له‌باره‌ته‌و‌ه نووسیوه ،هه‌ستت ب ه چی كردووه .ده‌ڵێت( :هه‌ست ب ه قێزكردنه‌وه ده‌كه‌م. هه‌س���ت ده‌كه‌م كه‌س���ێكی تر به ده‌ستی خۆی ڕووتی كردوومه‌ته‌وه) .چ كتێبێك ترس���ی ئه‌وه‌ی لێ ده‌كرێت خوێنه‌ره‌كه‌ی ش���ێت بكات؟ بێگوم���ان ئه‌و كتێبانه‌ی شێتی وه‌ك (نیتش���ه) و (جان جینێ) ده‌یاننووسن. كه‌لت���ووری ئێمه هه‌میش��� ه ب ه چ���اوی نه‌فره‌ته‌وه له‌و كتێبانه‌ی ڕوانیوه ،ك ه هێ���زی گه‌وره‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و س���یمبۆڵییان ل ه پش���ت نه‌بووه .من خۆم له‌م ڕووهوه دنیایه‌ك ئازارم چه‌شتووه ،كه پێشتر ل ه گفتوگۆكانمدا باس���م كردووه چۆن له ماڵ كتێبم لێ قه‌ده‌غ ه كراوه و ب ه دزییه‌وه خه‌ریكی خوێندنهوه بووم .هه‌موو بیانووی باوك���م ئهوه بوو ،كه ئه‌و كتێبه نه‌فره‌تییانه ب ه الڕێمدا ده‌ب���ه‌ن و س���ه‌رمان له ق���وڕ ده‌نێن ،ب���ه‌اڵم بیانووی دایكم له هیی ئه‌و س���ه‌یرتر ب���وو ،گوای ه هێنده‌ی له‌و پیتانه بڕوانم ،چاوانم كوێر ده‌بن .له هه‌ش���تاكان وه‌ك ئێس���تا ئامێری كۆپی نه‌بوو ،بۆیه ب ه ده‌س���ت كتێبم ده‌نووسیه‌وه ،ب ه تایبه‌تی ئه‌و كتێبانه‌ی ده‌گمه‌ن بوون و ب ه ئاسانی چنگ نه‌ده‌كه‌وتن .هێند‌ه پاڵه‌په‌ستۆم له‌و قه‌ڵه‌م ه ڕه‌ق ه ده‌كرد ،په‌نجه‌ی دۆشاومژه‌م ده‌بووه گرێ و ئازاری ده‌دام ،بۆی ه تێپم لێ ده‌پێچا .دایكم ده‌یگوت ئه‌گه‌ر ئه‌و په‌نجانه‌ت یه‌ك ی���ه‌ك نه‌بڕانه‌وه ،بزانم من هیچم نه‌زانی���وه .زۆربه‌ی كاتیش ڕه‌نجم به با ده‌چوو، ب���ه‌وه‌ی باوك���م زوو زوو كتێب و ده‌ستنووس���ه‌كانمی ده‌س���ووتاند .زۆر ج���ار كتێبی هاوڕێكانیش���می به‌ر ده‌كه‌وت( .هۆش���ه‌نگ وه‌زیری) تاكو ئێس���تایش داخ ب���ۆ دوو به‌رگه‌ك���هی ڕۆمانی (كیف س���قینا الفوالژ: چۆن پۆاڵمان جۆش دا)ی (نیكۆالی ئۆسترۆڤس���كی) هه‌ڵده‌كێشێت ،ك ه به ده‌ستی باوكم سووتێنران ،به‌اڵم (باس���م نه‌بیل)ی هاوڕێم ب���ۆ به‌رهه‌مه‌كانی (فرۆید) ده‌گریا ،چونكه ل ه قه‌راغی هه‌ر الپه‌ڕه‌یه‌كدا كۆمه‌ڵێك سه‌رنجی نووسیبوو ،كه دوای خوێندنهوه الی دروست بووبوون .ده‌كرێت بڵێ���م كه‌لتووری ئێم ه وه‌ك هه‌موو شته‌كانی تر كتێبیش���ی بۆ دوو جۆر دابه‌ش كردووه: ئه‌وانه‌ی خه‌ڵك ش���ێت ده‌كه‌ن و ئه‌وانه‌ی شێت چاك دهكهنهوه و ل ه ش���ێتییان ده‌پارێ���زن( .داده هێالنه) یه‌كێكه ل ه كاره‌كته‌ره‌كانی ڕۆمانی (كازینۆی مندااڵن) و دوو كچ و دوو كوڕی ش���ێت بوون .دووانیان سه‌ریان هه‌ڵگرتوو‌ه و دووانیان به‌س���تراونه‌ته‌وه .مێرده‌كه‌ی ب ه دوای س���ه‌رهه‌ڵگرتووه‌كاندا چووه ،تاكو بیانهێنێته‌وه، به‌اڵم هێش���تا نه‌گه‌ڕاوه‌ت���هوه( .داده هێالنه) كوڕێكی ماوه و ترس���ی هه‌یه له‌ناكاو ئه‌ویش شێت ببێت ،بۆی ه ب���ه‌رده‌وام چه‌ند كتێبێكی كۆن���ی ڕه‌نگپه‌ڕیوی پێی ه و مانای هه‌موو جووڵ ه و وش���ه‌یه‌كی ئ���هو كوڕه‌ی لێك ده‌داته‌وه ،بۆ ئه‌وه‌ی كاتێ زانی وه‌ك چوار منداڵه‌كه‌ی تری به‌ره‌و ش���ێتبوون ده‌چێت ،خێرا پێشی لێ بگرێت و نه‌هێڵێت وه‌ك ئه‌وانی لێ بێت .ڕێی نادات هیچ یه‌كێ له‌و یارییان ه بكات ،ك ه پێشتر خوشك و برا شێته‌كانی كردوویانه ،به‌وه‌ی پێی وایه یاری هۆكاری س���ه‌ره‌كیی ه بۆ تێكچوونی ئه‌قڵ ،بگره ده‌گاته ئه‌وه‌ی بڵێت مرۆڤ كاتێ ی���اری ده‌كات هیچ جیاوازییه‌كی لهگهڵ ش���ێتدا نامێنێت ،مادام هه‌ڵس���وكه‌وتی یاریكه‌ریش وه‌ك هیی ش���ێت له‌ژێر ده‌سته‌اڵتی ئه‌قڵ ده‌رده‌چێت و ده‌كه‌وێت ه ژێر ڕكێفی خه‌یاڵێكی په‌رش���وباڵوه‌وه ،خه‌یاڵێك ته‌نیا ده‌توانێت چێژ ببه‌خشێت و هه‌ر ئه‌و چێژه‌یش ه ناهێڵێت بۆ ئه‌قڵ بگه‌ڕێته‌وه. *قسه‌یه‌كی زۆر هه‌ی ه له باره‌ی ئه‌وه‌و‌ه ك ه‌‌نووسه‌ران جیاوازیان له‌وه‌دایه ئاخۆ نووس���ینی سه‌ره‌تای ڕۆمان قورسه‌و كاری زۆرتری ده‌وێت یان كۆتایی؟ هه‌ندێكیان ده‌ڵێن یه‌كه‌م ڕسته ده‌نووسم و ئیتر ده‌سكاری ناكه‌م، هه‌ندێكیش���یان ده‌ڵێن س���ه‌ره‌تای نووس���ین كۆتایی ڕۆمانه‌ك���ه دی���اری ده‌كات .پێمخۆش���ه بزانم الی تۆ ئه‌م هاوكێش���ه‌یه لهكاتی نووس���یندا چۆنه؟ به‌گشتی باس���ی پڕۆسه‌و ده‌ستپێكی نووسینی خۆتمان بۆ بكه، له‌وكاته‌وه‌ی یه‌كه‌م وش���هی ڕۆمانێك ده‌نووس���یت تا
كۆتایی .ئایا لهكاتی نووسینی ڕۆمانێكدا ،نه‌خشه‌یه‌كی گشتیت له‌به‌رده‌س���ته‌و ده‌زانیت تهواوی ڕه‌وتی ڕووداو و كاره‌كته‌ره‌كان چۆنن و كۆتاییه‌كه‌ی ده‌زانیت ،یاحود هه‌ر ته‌نه���ا س���ه‌ره‌تایه‌ك و فكره‌یه‌كت الی���هو دواتر پڕۆسه‌كه درێژه ده‌كێش���ێت ،ده‌رباره‌ی ستایلی خۆت له‌و دوو شێوازه‌دا ڕوونكردنه‌وه‌مان بده‌رێ.... س���ه‌ره‌تای هه‌ر تێكس���تێكی ئه‌ده‌بی قورس���ه،چونك��� ه تێكس���ت وه‌ك پێكهاته‌یه‌ك���ی مێتافیزیكی، یان وه‌ك پێكهاته‌یه‌ك���ی نادیار درێژكراوه‌ی كۆمه‌ڵێك كۆنتێكستی ئه‌ده‌بی ،فكری ،كه‌لتووری ،سۆسیۆلۆجی و فه‌لس���ه‌فیی پێش خۆیه‌تی .هیچ تێكستێك له‌ناكاو په‌ی���دا نابێت ،به‌ڵك���و وه‌ك الی (باختین)( ،بارت)، (جولی���ا كریس���تیڤا) و (جی���رار جینێ���ت) و هه‌موو ئه‌وان���هی دی ،ك ه له ب���واری س���یمۆلۆجیادا كاریان كردووه ،ده‌یبینین ،هه‌ر تێكس���تێك بگریت ،پێوه‌ندیی ب ه تێكس���تی دیك ه و به بواره جیاوازه‌كانی مه‌عریفه‌و‌ه هه‌یه ،كه به ئێنته‌رتێكستواڵ ناسراوه .لێره‌دا دیسان ڕووب���ه‌ڕووی چه‌مكی خوێندنهوه ده‌بینه‌وه ،ك ه ئه‌وه‌ی وا ل ه نووسه‌ری داهێنه‌ر ده‌كات پێویستی به نووسینی تێكس���تێكی نوێ بێت ،خوێندنه‌وه‌ی���ه .پێش هه‌موو شتێك خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی پێشووی خۆی ب ه مه‌به‌س���تی تێپه‌ڕاندنی ،نه‌وه‌ك بۆ دووباره‌كردنه‌وه‌ی. خوێندن���ه‌وه‌ی دڵڕه‌قانه‌ی به‌رهه‌می خ���ۆت وا ده‌كات هه‌س���ت بهوه بكه‌ی���ت هێش���تا ئه‌وانه‌ی پێویس���ت ه بیاننووسیت ،نه‌تنووسیون ،به‌اڵم خوێندنه‌وه‌ی ئه‌وانی دیك ه هه‌میش���ه چێژی گ���ه‌وره‌ی هه‌ی ه و ئه‌و چێژه‌ی���ش ده‌توانێت دۆخی س���ایكۆلۆجیت بگۆڕێ���ت ،ك ه ئه‌و گۆڕان��� ه ئایدیای نوێت پێ ده‌به‌خش���ێت .من لهگهڵ هه‌ر گۆڕانكارییه‌كدا ئاره‌زووی نووس���ینی بابه‌تێكی نوێ ده‌كه‌م. ب���ه هه‌رح���اڵ ئه‌م ه باس���ی ئه‌زموونی خۆم ه و ده‌ش���ێ نووس���ه‌رانی دی جی���اواز بن .من ل ه س���ه‌ره‌تای هه‌ر كارێكمدا هه‌س���ت ده‌كه‌م پێویستم ب ه خوێندنه‌وه‌ی دیك ه هه‌یه ،چونك ه ئه‌و چێژ‌ه ئاره‌زووی نووسینم ال په‌یدا ده‌كات و به‌رده‌وامیم ده‌دات���ێ .له هه‌موو بواره‌كاندا ده‌خوێنمه‌وه ،ك ه ئه‌و خوێندنه‌وه‌یه وا ده‌كات له گۆشه‌نیگای جیاوازه‌و‌ه له بابه‌ته‌ك ه بڕوانم، ب���ه‌اڵم بۆ تاقه جارێك فری���و ناخۆم و ئاگام له‌وه‌یه من ته‌نیا نووسه‌ری ئه‌ده‌بی گێڕانه‌وه‌م. وه‌ك گوتیش���مان خوێندنهوه و نووس���ین ل ه یه‌كتر جیاواز نین .هه‌میشه نووسه‌ری داهێنه‌ر ل ه ڕێ���ی خوێندنه‌وه‌وه كۆمه‌ڵێك ئایدیای الی خۆی كۆ كردووه‌ته‌وه و بۆ ده‌ربڕینیشیان ل ه نووسین ،ڕاستتر له پیتی چاپ زیاتری ده‌ست ناكه‌وێت .وات ه ئه‌گه‌رچی تێكست له بنه‌ڕه‌تدا پێكهایه‌ته‌كی مێتافیزیكیی هه‌یه ،به‌اڵم ته‌نیا له‌سه‌ر ڕووبه‌ری فیزیكدا ده‌رده‌كه‌وێت .پیتی چاپ و كاغه‌ز نه‌بن ،هیچ ئایدیایه‌ك نامرێت و تاك���و ئایدیایه‌كیش نه‌مرێت ،یه‌كێكی نوێ ل ه دایك نابێت ،ك ه ڕاستییه‌كه‌ی ئه‌مه بۆچوونی (ش���ۆپێنهاوه‌ر)ـه .ده‌توان���م بڵێم نووس���ه‌ر كاتێك ده‌توانێت س���ه‌ره‌تایه‌كی نوێ ده‌ست پێ بكات ،كه گه‌یشتبێته ئه‌و باوه‌ڕه‌ی هه‌موو ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی پێشووی مردوون .من خۆم تا نه‌گه‌م ه ئه‌و حاڵه‌ته ،هێزی نووسینی یه‌ك دێڕم نییه .پێشتریش گوتوومه ،ك���ه ناتوانم به‌رهه‌م���ه چاپكراوه‌كانی خۆم بخوێنمه‌وه ،چونكه باوه‌ڕم ب ه س���ه‌ردانی گۆڕی مردوو نییه .بۆ زانینت تا ئێستا سه‌ردانی گۆڕی یه‌ك ئازیزی خۆمم نه‌كردووه .دیاره ئه‌وه‌یش���م گوت���ووه ،كه ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ی س���ه‌ره‌تا له خه‌یاڵی نووسه‌ردایه ،هه‌مووی چه‌ن���د دێڕێكه ،یاخ���ود چه‌ند وێنه‌یه‌كی ناڕۆش���نه. تاكو ئه‌و وێنان ه له ئاس���تی نه‌بینراو ()Invisible هوه نه‌خرێنه ئاس���تی بین���راو ()Visibleهوه ،وات ه تاكو نه‌كرێنه ئایكۆن ،ك ه لێره‌دا مه‌به‌س���تم نووسینه، ناتوانن وێنه‌ی دیكه بخوڵقێنن .مادام تێكست ڕوویه‌كی مێتافیزیكی و یه‌كێكی فیزیكیی هه‌یه ،ئه‌وا ده‌كرێت ل ه ڕووی فیزیكییه‌و‌ه س���ه‌ره‌تا ،ناوه‌ڕاست و كۆتاییه‌كه‌ی ده‌ستنیش���ان بكه‌ین ،به‌اڵم له ڕووی مێتافیزیكییه‌وه، كاری وا مه‌حاڵه ،چونك ه له‌ناوه‌وه بێژمار ئاڕاس���ته‌ی هه‌یه .هه‌ر ئه‌مه‌یشه وا ده‌كات سه‌ره‌تای هه‌ر ڕۆمانێك قورس بێ���ت ،وه‌ك له پرس���یاره‌كه‌تاندا ئاماژه‌ی پێ دراوه .به‌وه‌دا هه‌ر تێكس���تێك له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك شتی دژبه‌یه‌ك داده‌مه‌زرێت ،ئه‌وا ناكرێت ئاڕاسته‌یه‌ك بگرین و ئه‌وانه‌ی دیك ه ب ه الو‌ه بنێین ،بۆیه ناتوانین ده‌س���ت بخه‌ینه س���ه‌ر په‌ره‌گرافی یه‌كه‌می تێكستێك و بڵێین ئه‌م ه س���ه‌ره‌تاكه‌یه‌تی .وه‌ك پێش���تر ئاماژه‌م پێ دا (سه‌ره‌تا) ،یاخود ده‌ستپێكی تێكست حاڵه‌ته ،نه‌وه‌ك ش���وێن .به مانایه‌كی تر دۆخێك���ی زه‌مه‌نییه .هێند‌ه
پێش ئه‌وه‌ی باس ل ه پڕۆژه‌كانم بكه‌م ،ئ���ه‌وا ده‌مه‌وێت بڵێم پرس���یاره‌كانت له‌ب���اره‌ی كتێب و نووس���ینه‌وه بوون .وات ه كتێب ب���ۆ من چیی ه و چۆن ده‌نووس���م ،ل ه كاتێكدا النی كه‌م دوو ساڵه له هه‌وڵی ئهوه دام پش���ت له كتێب و خوێندنهوه بكه‌م .ب ه منداڵی هه‌میش���ه خ���ه‌ون و زینده‌خه‌ونم ب ه دنیایه‌ك���هوه ده‌بینی ،كتێب���ی تێدا نه‌بێت، چونك ه باوكم به زۆر كتێبی قوتابخانه‌ی پێ ده‌خوێندم و نه‌یده‌هێش���ت له‌و زیاتر ده‌ست بۆ یه‌ك شتی دیك ه ببه‌م ،كه‌چی دواتر كتێب توانی به ڕاده‌یه‌ك ب ه خۆیه‌وه‌م خه‌ریك بكات، كه ئاگام له زۆر ش���تی ئ���ه‌م دنیای ه ببڕێت. بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵت ڕاس���تگۆ بم ،ده‌بێت بڵێم هه‌رگیز كتێب ب ه هاوڕێی خۆم نازانم ،به‌ڵكو دوژمنێك ه و ناتوانم ب ه بێی بژیم .تاكو ئێستا زۆر هه‌وڵ���م داوه وازی لێ بهێنم ،وه‌ك چۆن ل ه ته‌مه‌نێكی زوو وازم له جگهره هێنا و بۆی نه‌گه‌ڕامه‌وه ،به‌اڵم تێیدا سه‌ركه‌وتوو نه‌بووم. هیوادارم ڕۆژگارێك وه‌ك جگهره واز له‌ویش بهێنم .گرفته‌ك ه ئه‌وه‌ی ه دوژمنێكی دیكه‌ی وا نادۆزمه‌وه ب���هو ڕاده‌یه ب ه خۆیه‌وه‌م خه‌ریك بكات ،ك ه نه‌هێڵیت خه‌مه ئاساییه‌كانی ژیان قووتم بده‌ن .تۆ بڵێی ڕۆژێك نه‌توانم بڕیاری وازهێنان له‌و دوژمنه‌م بده‌م؟ ل ه دواناوه‌ندی ب ه دوای ئ���هو كتێبانه‌دا ده‌گه‌ڕام ،كه مرۆڤ فێ���ری نووس���ین ده‌كه‌ن ،چونك���ه تینووی ده‌ربڕین بووم ،به‌اڵم هیچ یارمه‌تییان نه‌دام، كه‌چی ماوه‌یه‌ك ه ده‌مه‌وێت بزانم چۆن ده‌توانم واز له خوێندنهوه و نووسین بهێنم .ئایا هیچ سه‌رچاوه‌یه‌ك هه‌یه له‌و ڕووهوه یارمه‌تیم بدات؟ كاتێ گه‌یشتمه دانمارك ،بڕیارم دا له‌م واڵته دار له‌سه‌ر به‌رد دانه‌نێ���م ،به‌ڵكو هه‌موو كاتی خۆم ب���ۆ خوێندنهوه و نووسین ته‌رخان بكه‌م .ڕاستییه‌كه‌یشی ،كه ناچار كرام كار بكه‌م ،كتێبخانه‌م هه‌ڵبژارد ،بۆ ئه‌وه‌ی هه‌میش ه ل ه كتێب نزیك بم .ماوه‌یه‌كیش ل ه مۆزه‌خان ه ئیش���م كرد، كه هه‌ر خۆم ویس���تم ،بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ك نووس���ه‌رێكی ئه‌ده‌بی گێڕانهوه ئیلهام ل ه ئه‌تمۆسفێره‌كه‌ی وه‌ربگرم. ب��� ه ڕاس���تیییش ئه‌زموونێك���ی باش ب���وو .چیرۆكی (ئه‌نتیك)م له‌وێ نووس���ی و ل���ه چیرۆكی (ئه‌لفوبێی باڵدار)یشدا كۆمه‌كی كردم .هه‌ر له‌و ڕووهوه كۆمه‌ڵێك ئایدیایش���م الی خۆم نووس���یوه‌ته‌وه ،به‌و مه‌به‌سته‌ی ڕۆژگارێ���ك بۆی���ان بگه‌ڕێمه‌وه .ل���ه ()2007هوه تاكو ئێس���تا یه‌ك ئیش���م نه‌ك���ردوو‌ه و زۆرب���هی كات ب ه خوێندنهوه و نووسینه‌وه خه‌ریكم .ئه‌گه‌ر له‌م نزیكان ه بتوان���م (ڕێگاكان���ی ژه‌هر) چاپ بك���ه‌م ،كه كتێبێك ه خوێن���ه‌ر ده‌توانێ���ت هه‌م وه‌ك چی���رۆك و هه‌م وه‌ك ڕۆمان بیخوێنێته‌وه ،ئه‌وا ب ه ڕۆمانێكمدا ده‌چمه‌وه ،به‌و مه‌به‌سته‌ی پاكنووسی بكه‌م .ڕاستییه‌كه‌ی دوو ڕۆمان و دوو كۆمه‌ڵه‌چیرۆكی چاپنه‌كراوم هه‌ن ،كه پێویست ه پێش ئه‌وه‌ی بكه‌ونه به‌رده‌ستی خوێنه‌ر ،زۆر به وردی پێیاندا بچمه‌وه .لێر‌ه و له‌وێش هه‌ندێك كاری پچڕپچڕم كردووه و نازانم چاره‌نووسیان به كوێ ده‌گات.
ه دوای ئه‌و ه دواناوه‌ن������دی ب ل
كتێبانه‌دا ده‌گ������ه‌ڕام ،كه مرۆڤ
ه فێری نووس������ین ده‌كه‌ن ،چونك تینووی ده‌ربڕی������ن بووم ،به‌اڵم هی������چ یارمه‌تییان نه‌دام ،كه‌چی ه ده‌مه‌وێت بزانم چۆن ماوه‌یه‌ك
ه خوێندن������هو ه ده‌توان������م واز ل������
و نووس������ین بهێن������م .ئایا هیچ
سه‌رچاوه‌یه‌ك هه‌یه له‌و ڕووه‌و ه یارمه‌تیم بدات؟ ده‌زانم من له‌و ساته‌دا ئاره‌زووی نووسین ده‌كه‌م ،نه‌ك لهبهر ئه‌وه‌ی كه‌سێك چاوڕێمه و ده‌بێت په‌یامێكی پێ بگه‌یه‌نم ،به‌ڵكو ته‌نیا لهبهر ئه‌وه‌ی خۆم پێویستم پێی هه‌یه .هه‌ر په‌ره‌گرافێك بنووس���م ،ده‌یخوێنمه‌وه ،ك ه ئه‌و خوێندنه‌وه‌ی ه یارمه‌تی���م ده‌دات به‌رده‌وام ئایدیای تری بخه‌م ه س���ه‌ر و تێیبپه‌ڕێنم .ئه‌گه‌ر چیرۆك بێت، ل���ه ماوه‌ی ڕۆژێك تاكو دووان ت���ه‌واوی ده‌كه‌م ،به‌اڵم ئه‌گ���ه‌ر ڕۆمان بێت ،ماوه‌یه‌ك���ی ده‌وێت ،كه جاری وا هه‌یه س���اڵ ده‌خایه‌نێت .ل ه ئه‌ده‌ب ،ب��� ه تایبه‌تی ل ه ڕۆماندا خاڵێك نییه ناوی كۆتایی بێت ،چونكه ڕۆمان ل ه كۆمه‌ڵێك تیمه‌ی جی���اواز پێك دێت .به مانایه‌كی ت���ر له ڕۆماندا بێژمار ئاڕاس���ته و چیرۆكی جۆراوجۆر ه���ه‌ن ،كه ناكرێ���ت كۆتایی بۆ یه‌كێكی���ان دابنێیت و ئه‌وانی تر فه‌رامۆش بكه‌یت ،بگره هه‌ر هونه‌ری ڕۆمان، ب���ه تایبه‌تی ڕۆمانی فره‌ده‌نگی ،ڕێی نووس���ه‌ر نادات ئاڕاسته‌یه‌ك له‌و ئاڕاستان ه دابخات ،بۆیه هه‌موویان ب ه كراوه‌یی ده‌هێڵێته‌وه .ڕاستییه‌كه‌ی ئه‌و نووسه‌ران ه بیر له كۆتایی دهكهنهوه ،كه هه‌ر ل ه بنه‌ڕه‌ته‌و‌ه ئامانجێكی دیاریكراوی���ان هه‌یه و مه‌به‌س���تیان ه پێی بگه‌ن ،به‌اڵم م���ن ئه‌و ئامانجه‌م نییه .من له كاتی نووس���یندا هیچ نه‌خش���ه‌یه‌ك ناخه‌م���ه به‌رچ���اوم ،ب���ه‌اڵم وه‌ك هه‌ر ڕۆماننووسێكی دی سوود له ئه‌زموونی خۆم ده‌بینم. *تۆ ل ه نووس���هره پڕ به‌رهه‌مه‌كانی ئێمه‌یت ،ئه‌گه‌ر بكرێت باس���ی دوایین پڕۆژه‌كانی خۆت بۆ خوێنه‌رانی ئێم ه بكه‌یت.
«« پێنچ چیرۆک ،پێنج پەنجەرە بەسەر دونیای نەوەی نوێی کوردیدا
ژمار ه ( )387دوشه‌مم ه 2013/12/2
5
جوگرافیاکی سیاسی وستەمێکی کۆمەاڵیەتی ئام���ادە لەنێ���و جەس���تەی کۆمەاڵیەت���ی و پەرتبووی نێو گوتاری سیاسیدا دابەشبووە. بەمانای ئەم چیرۆکنوس���انە چیتر سەرقاڵ نی���ن بەخەم���ە گەورەکانەوە و ل���ەو نهێنیە تێگەیشتوون کە جیهانی ئەدەب سەرقاڵبوونە بە وردەکاریەکانی ژی���ان ،نەک پەالماردانی کڵێش���ە دی���ار و باوەکان���ی هۆش���مەنديی کۆمەاڵیەتی هەبوو. چیرۆکەکان
ئیسماعیل حەمەئەمین من لێ���رەدا و لەم نوس���ینە ڕەخنەییەدا لەمەڕ چیرۆکە خەاڵتکراوەکانی ڤیس���تڤاڵی گەالوێژی ئەمساڵ کە بە خولی مامۆستامان شیرکۆ بێکەس پیناسەکرابوو .وەک وەفایەک بۆ ئەم ش���اعیرە گەورەیە خۆم بەبەختەوەر زانی بەش���داربم لەلیژنەی هەڵس���ەنگاندنی چي���رۆک لەگ���ەڵ ئازیزان���م نووس���ەرانی خۆشەویس���ت مامۆس���تا (ئازاد بەرزنجی) هاوڕێم و مامۆس���تامان (ئەحمەد موحەمەد ئیس���ماعیل) کەبەمیهرەبان���ی خۆی و لەبەر جواني���ی چیرۆک���ەکان پێیواب���وو کەدەبێت خەاڵت���ی س���ێهەم و دووه���ەم بەش���بکرێت لەنیوان دووب���راوەدا ،ئەمەش دڵەگەورەکەی مامۆستامان و هێزی چیرۆکەکان نیشاندەدا. جگ���ە ل���ەم چیرۆکان���ە بەش���ێکی باش���ی چیرۆک���ەکان چیرۆکی ج���وان وبەهێز بوون. دی���ارە م���ن وەک کاراکت���ەر بەکەڵکی ئەوە نایەم ببم بەحەکەم لەس���ەر هیچ ش���تێک، بەاڵم دەکرێت بڵێم؛ کە پێوەرە گشتیيەکانی چیرۆک و دونیابینی و دروس���تکردنی فیگور و مۆتیڤی پش���ت چیرۆكەکان خۆیان لەسەر حس���ابی خۆیان دەژین ،نەک م���ن بیانکەم بەچیرۆک .لەم نوسینەدا پێوەرەکانی خۆم بۆ هەڵسەنگاندنی ئەم چیرۆکانە ڕووندەکەمەوە و هیوادارم لەمەودوا لەفێس���تڤاڵی گەالوێژی داهاتوودا هەموو لیژنەیەک و هەموو یەکێک لەو لیژانەنە پێوەرەکانی خۆیان بەنوس���ین و بەئاش���کرا لەس���ەر الپەڕەکانی ڕۆژنامە و گۆڤارەکان بەیان بکات ،ب���ۆ هیج نا ،تەنها لەب���ەر ئ���ەوەی بەش���یک بن ل���ەو دیالۆگە کولتوری���ەی کە هەموو فێس���تيڤاڵێکی لەم جۆرە ئامانجێتی. بەگشتی ئەم چیرۆکانە لە دڵی نەوەیەکی نوێی کورديی نوێیەوە هەڵقواڵون ،کە خاوەنی جیهانبینيیەکی وردی خۆیانن ،کە سیاسەت لە داهاتوویەکی نێزیکدا گرفتی ئەوەی دەبێت بە ئاس���انی بیانکات ب���ە دەنگدەر بۆ خۆی. نەوەیەک زیاتر بە خودی خۆیەوە س���ەرقاڵە نەک بە دەرەوەی خۆی ،بەمەش تێگەیشتنی ئێمە بۆ ئەم نەوە تازەیە لەچیرۆکنوس���ان، هەڵوێس���تەیەکە لەسەر ش���ێوازی ژیانێکی کوردي���ی ن���وێ لەس���ەدەی بیس���تویەکدا. ئەوەندەی مۆتیڤی پشت چیرۆکەکان سەرنجی منیان ڕاکێش���ا ،ئەوەندە لەهەندێ وێستگەدا یەکم نەدەگرت���ەوە لەگەڵیاندا ،بەاڵم خودایە ئەمە نەوەیەکن لەدوای هەموو جەنگەکانەوە هات���وون و نایانەوێ���ت چیتر بەش���ێک بن لەمێژوویەکی پڕ هەراو حەماس���ی سیاسی. لەم چیرۆکان���ەدا جۆرێک لە ئابس���وردیەت و هیچگەرای���ی بەدیدەکەی���ن ،کەبێگوم���ان لەوەوە س���ەرچاوەی هەڵنەگرتووە ،کەتەنها دەیانەوێ���ت عەبەس���ی ب���ن و لەپەراوێزی ڕووداوەکاندا بژین! نەخێ���ر ،ئەم چیرۆکانە دەیانەوێت ڕاوکاری چرکەساتە ئەبسوردی و هیچگەراکانی ژیان بن ،بەمانای ئەم چیرۆکانە لە دەرکەوتن و نمایشەوە بازهەڵدەدەنە نێو ئەودیوو نمایشکراو و دەرکەوتنەوە ،بەمەش لەودیوو شکۆمەندیەکانەوە دونیایەک دۆڕان و ترس���نۆکی خ���ۆی حەش���ارداوە ،لەودیوو فەزیلەتەکان���ەوە دونیایەکی پ���ڕ چەپاندنی سێکس���والی گەم���ەی خ���ۆی دەکات .ئەم چیرۆکان���ە دەیانەوێت تەنه���ا چیرۆکی خود بنوس���نەوە ،خ���ودی پاڵەوانەکانی���ان وەک خۆی���ان ،نەک وەک قارەمان ،نەک وەک ئازا یان حەکیمی زەمانە ،دونیا ش���رۆڤە بکات، یان لەنێو تەموم���ژدا خۆی نقوومبکات .ئەم چیرۆکانە جوانیەکانیان لەوەدایە کە لەسەر جیهانێک���ی وردی خ���ود و س���وبێکتڤیزمی پەرتبووی���ان کاردەک���ەن ،ک���ە بەس���ەر
چیرۆکی (ماڵەکەی السیا) لە چیرۆکی (ماڵەکەی الس���یا) بەرامبەر دونی���ای مێینەی���ەک دەبین���ەوە کەئەدەبی ئێمە پێی ئاش���نانەبووە ،ئەم فیگورە ،ئەم پرۆتاگۆنیس���تە (پاڵەوانە) ،تەنها بەدەوری خۆی���دا دەس���وڕێتەوە ،جیه���ان لەوکاتەدا بوون���ی هەیە کەپیاوەکان دێ���ن و لەگەڵیدا دەخەون بەاڵم بۆیەکجار! الس���یا وەک خۆی کاراکتەری���زەی خ���ۆی دەکات و دەڵێ���ت: (ب���ەڕەاڵم و ب���ێ پلۆتم) بەاڵم لەڕاس���تیدا چیرۆکن���وس دەیەوێت پەنجە بخاتە س���ەر ئەو دونیا گڵۆباڵە ناش���رینەی کەبەڕەاڵترین سوس���تێمە مرۆڤایەت���ی بەخۆی���ەوە بینیبێتی ،بازاڕێکە بۆ دروس���تکردنی کۆیلە سێکس���والیەکان و تەماحە لەبن نەهاتوو و شمەکخۆریە تێرنەبووەکان. (الس���یا) کەچیرۆکی خ���ۆی لەماڵەکەیدا دەگێڕێت���ەوە ئاوەها خۆی پێناس���ە دەکات و دەڵێ���ت( :یەعنی کچێکم ،خۆش���بەختانە بەشی هەمووتان دەکەم بەاڵم یەک جار!... تەنها جارێک و تەواو )..ئەم فیگورە مۆدێرنە لەسەر ئاستێک ،بەوەی چیتر سێکسوالیەت پابەن���د ناکاتەوە بە ئاهاتی ئەش���ق ،بەڵکو ئەش���ق تەنها تێپەڕبوونی پیاوەکانە بەسەر جەستەی ئەو ،پیاوەکان وەک ژەمە خواردنی خێرای ماگدۆنالز وەه���ان دەخورێن و تەنها گ���ەدە تێردەکەن ،بەاڵم هیچ نەریتێکی چێژ
«
لەگەڵ خ���ۆدا هەڵناگرن .ئەم���ەش گرفتی مرۆڤ���ی نوێی���ە لەنێو سس���تێمی ب���ازاڕی گڵۆبالیزم���دا ،ئەم مرۆڤە چیتر چێژ لەدونیا نابینێت( ،السیا) دوور لەچێژی ڕاستەقینە، دووڕ لەڕۆح ،دوور لەئەشق پیاوەکان بەسەر خۆیدا تێپەڕدەکات. ل���ەڕووی ڕەمزی���ەوە زەوی ئێم���ە بۆتە ئەو (الس���یا) بێزارەی کە ب���ازاڕی گڵۆباڵ بەرەو ژینگە پیس���بوونی دەبات( .الس���یا) بەرهەمهات���ووی ئ���ەو بازاڕەی���ە ،کەباوکی دەمرێت دوای دووس���اڵ ب���ۆ مردنی دەگری، دایک���ی خۆی لەماڵەکەی خۆی���دا دەنێژێت، خۆ دایکی وەک هەموو مرۆڤە تەنیاکانی ئەم جیهانەی ئێمە کە بۆتە بازاڕێکی ناش���رین، تەنیایە ،چونکە تەنهاب���وون ئایدیالیزەکراوە و کراوە بەمۆدێلێک نەک بۆ شیعرنوس���ین، یان قوڵبوونەوە لەخ���ودی مرۆیمان ،بەڵکو بۆ بوونمانە بە ش���مەکخۆر و بەرخوردەیەکی سێکسوالی بێ چێژ. (السیا) نەک هەر پاڵەوانێکی چیرۆکێکە بەڵک���و ڕەمزە ب���ۆ هەڵگەڕانەوەیەکە لەدژی س���تەمی گلۆباڵ و بازاڕی وەحش���ی وستەم نەک لە ڕێگەی شۆڕشکردنەوە ،کە لەسەدەی هەژدەوە ،لەشۆڕش���ی فەڕەنسیەوە تا ئەمڕۆ پێی ئاش���ناین ،نەخێر ئ���ەو لەڕێگەی الدان لەئەخالق���ە گش���تیەکان هەڵدەگەڕێت���ەوە، دەربارەی باوکی دەڵێت( :باوکم لەگۆڕستانی ئەرستۆکراتیەکان نێژراوە ،ئەمەم پێ خۆش نییە ،م���ردووە ه���ەژارەکان دراوس���ێت بن چاکترە).. خاڵێک���ی دیک���ەی گرنگی ئ���ەم چیرۆکە لەوەدایە وێنەی کۆن���ی مێینەیە لەچیرۆکی کوردیدا بۆ ئەبەد ماڵئاوایی لەخۆی دەکات، مێین���ە وەک مەحبوبە ،وەک ئەش���ق ،وەک دەس���تلێنەدراو ،وەک دای���ک ،وەک ژنێکی دڵڕەق .ئ���ەم وێنەی���ە بەوێنەیەک���ی دیکە جێگ���ەی دەگرێتەوە ،کەوێن���ەی ئافرەتێکی مۆدێرنە لەدونیای س���ەدەی بیستویەکەمدا، کەجانتاک���ەی نەک هەر ماکی���اژ و ئاوێنە و قەڵەم���ی تێدایە ،بەڵکو چەن���د کۆندۆمێکی تێدایە ،ب���ۆ کردنی پیاو بەژەمە سێکس���ی خێرا ،بێئەوەی ببێت بەسۆزانیەکی هەرزان. (الس���یا) مێینەیەکە جگ���ەرەی چروت و حەش���یش دەکێش���ێت و بێ ئەندازە لەنێو
خۆیدا و بەرامبەر دونیا ناسکە .گوێ لەباران دەگرێت و تەنانەت س���واڵکەرەکەش س���وار خۆی دەکات ،چونکە بەش���ێک لەمیهرەبانی کەوتۆتە دونی���ای ناوگەڵی���ەوە ،دونیایەک م���رۆڤ لەڕێگەی چێ���ژە س���ەفەریەکانەوە دەتوانێت ب���ۆ یەکجار تەعبیر لەخۆی بکات. لەماڵەکەی السیادا بەرانبەر خودێک دەبینەوە بە تەعبیری فەیلەس���وفی ئەڵمانی (تیۆدۆر ئادۆرنۆ) خاوەن (هۆشمەندیەکی غەمبارە)، چونکە هیچی ب���ۆ نەماوەتەوە ،جگە لەوەی خۆی بەسەر چێژە بچوکەکاندا پەرتبکاتەوە. زمان���ی ئەم چیرۆکانەی (ماڵەکەی الس���یا) زمانێکی پڕۆس���ایی پ���ڕە لەئیدی���ا ،لەهەر دێڕێکدا دونیابینیەک ،خەمێکی ئەم دونیایە تەعبیر لەخ���ۆی دەکات .ئ���ەم چیرۆکانەی ماڵەکەی السیا بەختەوەری کردم. چیرۆکی مۆری هەقیقەت چیرۆک���ی (م���ۆری هەقیق���ەت) ئ���ەو چیرۆکەیە ،کە پاڵەوانەکەی لەمەیتخانەیەک کاردەکات ،مۆری مردن و بەڵگەنامەی مردن دەبێ���ت لەڕێگ���ەی ئ���ەوی فەرمانبەری مۆر بەدەس���تەوە ،مردنەکە بکات ب���ە مردنێکی فەرمی .ئ���ەم گەنجە پڕ هیوایە پێش چوونە نێ���و دەزگای هاوس���ەرگیری ،مرۆڤێکە پڕە لەئیش���ق ،لەجوانی ،بەاڵم لەگەڵ چوونە نێو ئ���ەم دەزگایە دەبێتە هەڵگ���ری ئەو مۆرەی کەنەک تەنها لەڕووی فیزیکیەوە ڕۆژانە مۆر لەس���ەر بەڵگەنامەکانی مەیتخانەکەی دەدا، بەڵک���و مۆرەکە دێتە نێو ژیانیەوە ،لەهەموو ش���وێنێکی ژیانیدا مۆری مردن ئامادەگیەکی س���ەیری هەیە ،بەجۆرێ���ک کەبۆنی مردووی لێدیت ،بۆنی ساردی مردنێک هەمیشە وەک بۆن بەبن لوتی هاوسەرەکەیدا دێت ودەچێت. پاڵەوانەکەمان هەموو ڕۆژیک بەس���ەر مردنی ڕۆحی خۆیدا دەکەوێ���ت ،ئیدی مردن چۆن دەتوانێ���ت ببێت بەئەکتێک���ی لەدایکبوون!، چۆن مردوو توانای منداڵخس���تنەوەی هەیە،
کە مردن لەچرکەس���اتەکانیدا لەنێو جیهاندا لەگەڵمان���دا دەیکات .ئاوەها مۆری هەقیقەت لەم چیرۆکەدا هەمان مۆری مردنە ،هەقیقەت خ���ۆی لەخۆی���دا مردنە ،ئ���ەوەی هەقیقەتە ئەوەی���ە کەم���ردووە ،ئەم���ەش هاوکێش���ە پێچەوانەکەی کامۆییەکەیە. ئەو پیاوەی لە مەسعەد و قادرمە بێزارە بەربوونەوە بۆ نێ���و بەتااڵیی ،ژیان لەنێو بەتااڵی���ی ،بەربوونەوە و ژیان بەس���ەربردن وەک مرۆڤیک���ی دووبارەب���ۆوە ،کەهەم���وو بەیانیەک لەقاتی ش���انزە خۆی بەردەداتەوە نێو چیمەنەک���ە ،هەم���وو بەیانیەک خەڵک دێن بۆ تەماش���اکردنی ئەم پیاوە بەربۆوەی قات���ی ش���انزە .هۆکارەک���ەی ئاس���انە لەبەرئ���ەوەی پاڵەوانەکەم���ان لەقادرم���ە و مەسعەد دەترسێت ،دەترس���ێت بەپلەکاندا پلە بەپلە س���ەرکەوێت و ق���ات لەدوای قات بێتە خوارەوە .ئەم مرۆڤە بەرجەس���تەی ئەو مرۆڤەیە کەڕۆژەکانی خۆی لەڕۆتیندا بە(بێ ڕۆح) و (بەب���ێ چێژ) دووب���ارە دەکاتەوە، نەهەس���ت بەو سەگە دەکات کەچیرۆکی ئەو دەگێڕێتەوە و نەدەیەوێت بزانێت کەخاوەنی چیرۆکەکە خۆیەتی. ئ���ەم مرۆڤ���ە کەس���ێتیەکی کافکاییە و پاڵەوانی ه���ەردوو ڕۆمانی (فران���ز کافکا) م���ان بیردێنێتەوە (جۆزێ���ف کا) لەڕۆمانی (دادگایک���ردن و کۆش���ک) .ئ���ەم مرۆڤ���ە لەدایکبوون���ی بیروکراتیەت���ی ئەقاڵنی���ە، دووبارەیە لەنێو بەسوس���تماتیکردنی ژیان، بەاڵم لەگەڵ ئەوەش���دا ئەم کەسێتیە ئاڵۆزە هەموو بەیانیەک خۆی هەڵدەداتە چیمەنەکە و نامرێت ،بێ گوێدان بەو ئەکرۆباتیەی خۆی، وەک فەرمانبەرێکی بیرۆکرات بێگوێدانە ئەو هەموو خورپ���ە و دڵداریە پەنهانیەی کیژێک بۆ ئەو ،ب���ێ گوێدان بەو هەورەی بەس���ەر بااڵخانەکەی ئەودا تێپەڕدەبێت و ئەم سەیری ن���اکات ،بێگوێ���دان بەوەڕەی ئەو س���ەگەی
گرێکوێرکەی دەروونی ئەم پاڵەوانە ئەوەیە، بێئەوەی بەخۆی بزانێت سزای دایکی دەدات، هەروەک ئەوەی دایکی لێپسراو بێت بەرامبەر ناش���رنیەکانی ئەم نیش���تمانە .ن���ەک هەر ئەوە ،بەڵک���و داوای ئەوەش دەکات کەچیتر چاوەڕێی نەکات ،گەڕانەوەی پاڵەوانەکەمان ب���ۆ نیش���تمانی دای���ک مەرج���دارە ،ب���ەو مەرجانەی ئەستەمە بەدی بێت .کێشەبەندی ئەم پاڵەوانەم���ان نمونەیەک���ی جوانی ئەو گرێ ڕۆژهەاڵتناس���یە قوڵەی���ە کە (ئێدوارد س���ەعید) بیرمەند پێیوای���ە ڕۆژهەاڵتیەکان خۆیان دووبارەی دەکەن���ەوە .ئەو وێنەیەی ڕۆژهەاڵتناسان لە زەمەنی پێش کۆلۆنیالەوە لەس���ەر ڕۆژهەاڵت بینایان ک���ردووە .بەڕای س���ەعید جاریکیت���ر لەژێ���ر کاریگەريی ئەو ئەدبیاتە ڕۆژهەاڵتیەدا لەناخی ڕۆشنبیر یان چاکتر وایە بڵێم بۆرژوازی بچوکی ڕۆژهەاڵت خ���ۆی دووب���ارە دەکاتەوە .ئەمج���ارە ئەوە ڕۆژئاوا نییە کەئێمە دەخاتە سووچی مرۆڤە نەزان و س���تەمکارەکە لەسروشتەوە ،بەڵکو ڕۆژهەاڵتیەک���ە خۆیەتی ،کەئەم ناش���رنیەی دونیای ڕۆژهەاڵت ،بەبەرهەمهاتووی سروشتی مرۆڤی ڕۆژهەاڵتی تێدەگات. پاڵەوان���ی چیرۆکەکەم���ان ی���ان چاکتر وایە بڵێم پڕۆتاگۆنیس���تەکەمان ،فیگوریکە لەوج���ۆرە لەژێ���ر گرێ���ی ڕۆژهەاڵت���ی و خۆبەکەمزانین���ی ڕۆژهەاڵتیان���ە لەبەرامبەر (مرۆڤی سپی) دەناڵێنێت .ئەم پاڵەوانەمان ئەوەن���دە خوێڕییە ،کە لەڕێگەی نامەیەکەوە بۆ دایکی کۆی نیش���تمان لەژێر ناوی گوتنی هەقیقەت���دا دەکاتە دەعەجانێکی ناش���رین، نایەوێ���ت لەهەم���وو ئەو هۆکاران���ە تێبگات بۆچ���ی نیش���تمان ئەوەندە ناش���رین بووە؟ ب���ەالی ئەو گوزەرەدا ناچێ���ت ،وەک ئەوەی هەنگاوەکانی تەنها بۆ ڕاس���تەڕێی ڕۆژئاواییە ڕۆژهەاڵتناس���ەکاندا ب���ڕوات .ئاوەه���ا ئەم گرێی���ە لەپرس���یاری کولتوریدا ب���ە (گرێی پیاوە س���پیەکە) ناسراوە .ئەویش زاڵکردنی
ئەم چیرۆکانە لە دڵی نەوەیەکی نوێی کورديی نوێیەوە هەڵقواڵون، ک������ە خاوەن������ی جیهانبینيیەک������ی وردی خۆیان������ن ،کە سیاس������ەت لە داهاتوویەکی نێزیکدا گرفتی ئەوەی دەبێت بە ئاسانی بیانکات بە دەنگدەر بۆ خۆی .نەوەیەک زیاتر بە خودی خۆیەوە سەرقاڵە نەک بە دەرەوەی خۆی جگ���ە لەمردن خۆی نەبێ���ت! ئەمەش خاڵی بەریەکەوتن���ی جیهانیکی مردووە کەدەزگای هاوسەرگیری دەبێتە شانۆی زۆرانبازیەکانی. ل���ەم چیرۆک���ەدا م���رۆڤ ل���ەم دەزگای هاوسەرگیریەدا مردووە ،وەک چۆن مرۆڤایەتی عەوداڵی مردنێکی گەورەیە لەڕۆحی خۆیدا. هاوکێش���ەی ژی���ان و مردن ل���ەم چیرۆکەدا جێگۆڕکێ دەکەن ،ژیان دەبێتە ش���انۆیەکی ترسناکی مردن و مردنیش دەبێتە قوتاربوون لەم مردنە بەردەوامە .ئەم کەس���ێتیە ئالۆزە پاڵەوانەکانی ڕۆماننوس���ی فەڕەنسی (ئالبێر کامۆ)مان دەهێنیتەوە یاد ،لەڕۆمانی تاعوندا مردن دەبێتە هەقیقەتێک شارێک و جڤاتیک پرس���یاری مان���ا لەس���ەر خ���ۆی دادەنێت، لەڕۆمانی تاعوندا مردن منداڵەکان دەکوژێت، م���ردن بۆ پاڵەوانەکەی (کامۆ) هۆکارێکە بۆ پرسیارکردن لەبوونگەرایی خود ،خود کاتێک دەگەڕێت بەدووی دازاینی خۆی ،Dasein بە لێرەبوونی خ���ۆی ،بەبوونی خۆی کاتێک لەهیچگەرایی مردن نێزیکدەبێتەوە ،بەمەش مردن دەبێتە هۆکاریک بۆ ژیان. ب���ەاڵم ل���ەم چیرۆک���ەدا هاوکێش���ەکە پێچەوانەیە ،ژیان هۆکاریکە بۆ تێگەیش���تن لەجەوه���ەری مردن ،نەک ه���ەر ئەوە بەڵکو مردن خۆی لەخۆیدا ژیانە و ئاس���وودەگیە. ه���ەر لەبەرئەوەی���ە لەکۆتای���ی چیرۆکەکە چیرۆکنوس ڕووداوەکانی چەند چرکەساتێکی ئ���ەم دونیایەم���ان بۆ باس���دەکات و دەڵێت (لەوپەڕی ش���ارەوە گەنجێک بەهەڵواسراوی دەبینرێت���ەوە ،کچێک بەئاگ���رەوە ڕادەکاتە ناوەن���دی کۆاڵنەک���ە ...باڵەخانەیەک ئاگر دەگرێ���ت ..منداڵێک بەخنکاوی لەگۆماوێکدا سەرئاوکەوتووە )...ئەمەو زۆر ڕووداوی دیکە ئەو یاريی چاوش���ارکێی و خۆحەشاردانانەن
سەرسامە پێی .بێگوێدانە ئەو کتێبفرۆشەی خۆی سەرس���امە ب���ەو ئەکرۆباتیەتەی ئەو، بێگوێدان بەئەشقی بێدەنگی ئەو کیژە کە لە مەنال���ۆژی خۆیدا دەڵێت( :بەاڵم خەڵکانێک خۆشیان دەویس���ت ،هەندێک بەیانیان تەنیا ب���ۆ م���ن و لەپێناوی مندا ڕێکخ���راوە ،نەک کەس���ی تر )..بەاڵم ئەم پاڵەوانەمان کەسی خۆش���ناوێت ،یان بڵێین لەو خۆشەویستیەی خەڵ���ک تێن���اگات ب���ۆی .ئ���ەم پاڵەوان���ە نمونەیەکە لەو (هەس���تمردووییەی) دونیای پۆست کاپیتالیست و ئەقاڵنیەتی ئامڕازگەرا و سوودخوازیەت و چڵێسی مۆدێرن لەڕۆحی ئەودا چاندوویانە .ئاخر بۆئەوەی لە دەوڵەتی مۆدێرندا بەس���ەرکەوتووی بژی���ن نابێت بیر لەس���ەرکەوتن بکەیت بەقادرمەکاندا ،دەبێت بازی زل بهاوێت ،ئیدی یان س���ەردەکەویت ی���ان بەردەبیت���ەوە نێ���و زەل���کاوی ژیان. ئ���ەم چیرۆک���ە دەربڕین���ە لەمۆدیلی مرۆڤی هاوچەرخ���ی کایەرەخواز وهەلق���ۆزەر ،ئەو مرۆڤەی لەدواجاردا ژیان و مردنی وەک یەکە، دووبارەبونەوەیەکە لەنێو دووبارەبوونەوەدا. نامەیەکی مەنفانیشین ل���ەم نامەی���ەدا توڕەبوون���ی نەوەیەک لەنەوەیەک���ی پێ���ش خۆی دیکە بەئاش���کرا تەعبی���ر لەخ���ۆی دەکات .بەجۆرێ���ک پاڵەوان���ی کەپرۆتاگۆنیس���تەکەمان، چیرۆکەکەم���ان تەواو لەنیش���تمان توڕەیە، بەجۆرێ���ک نایەوێ���ت بگەڕێت���ەوە ب���ۆ الی دایکی ،لێ���رەوە ڕقی ئەو لەناش���رینیەکانی نیش���تمان لەس���ەری دایکیدا دەشکێتەوە، دایک دەچێتە نێو ناش���رنیەکانی نیشتمان و ناشرنیەکانی واڵت لەدایکیدا ڕەنگدەداتەوە، ئەمەش کێشەبەنديی قوڵی ئەم پاڵەوانەیە.
وێنەی پیاوە س���پییە ڕۆژئاواییەکەیە بەسەر کولتورەکان���ی دیکە .بەدی���وی پێچەوانەوە تێگەیش���تنی ئەوانیتر بۆ خۆیان لەگەڵ ئەو وێنەیەدا یەکدەگرێتەوە کەپیاوی سپی وێنای کردووە. لەم چیرۆکەدا وێناکردنی ژنە ئەوروپاییەک بەوەی ئاگای لە پاڵەوانەکەیە و لەتەنیش���ت ئ���ەوەوە ل���ە ش���ەمەندەفەرەکە دەبێت���ە هاوس���ەفەری و لەدوای���دا دەبێت���ە خاوەن کاری داهاتووی ،وێنەیەکە تەواو پێچەوانەی ش���ێوازی ژیانی ئەوروپاییە .ئەو بەخشینی وێنەی فریش���تەیە بەخانم���ە ئەوروپاییەکە ل���ەو هەس���تە قوڵە پ���ڕ دژورای���ەی گرێی مرۆڤ���ە س���پیەکەوە هاتووە ،ک���ە لەوەهمی ئ���ەوەدا دەژی ئ���ەوان هەڵگ���ری مژدەکانی خۆشبەختین .بەمەرجێک ئەمە تەواو لەگەڵ وێنەی ڕاس���تەقینەی ڕۆژئ���اوای مۆدێرن و کۆلۆنیال و مۆنۆپۆلدا یەکناگرێتەوە ،لەگەڵ ماسکی ڕۆشنگەردا یەکناگرێتەوە ،کەلەپشت ماسکەکەوە ئاژەڵێکی دڕندە هەیە بۆ دزینی س���امانی واڵتانی ڕۆژهەاڵت ودروس���تکردنی دواکەتووی و پشتگیرکردنی فوندەمێنتاڵیەت و ڕژێمە پۆس���ت کۆلۆنیال���ە میلیتانەتەکان لەکۆمەڵگە ڕۆژهەاڵتیەکاندا( .مرۆڤی سپی) دەیەوێ���ت بڵێت من لەڕەگەوە شارس���تانیم و ئێ���وەش لەڕەگەوە بەسروش���ت دڕندە و ناشرینن ،بەمەش (ناتوارالیزم) لەم وێنەیەدا دەچێت���ە خزمەت وێنەی بەهرەمەندی مرۆڤە س���پیەکە .چیرۆکن���وس ئەم ئیش���کالیەتە قوڵەی لەناخ���ی پاڵەوانەکەیدا هارووژاندووە و بەم���ەش ئەم چیرۆکە ئیدانەی ناش���رینی نیش���تمان نییە ،بەقەد هێندەی گرێی پیاوە سپیەکەی نێو ناخی پاڵەوانەکەیە. لەهەم���ان کاتێش���دا نابێت ئ���ەوە لەیاد
بکەین کەنەوەی نوێ���ی کوردی وەک نەوەی 1968ڕۆژئ���اوا دەس���تی تاوانبارک���ردن بۆ نەوەی پێش خۆی ڕادەکێش���ێت ،نەوەیەک نەوەیەک���ی دیکە دادگای���ی دەکات .لێرەوە گرێی مۆڕاڵی ڕابوردوو لە ئێستادا لەنامەکەدا ڕەنگدەداتەوە ،بەوەی س���زای دایکی دەدات بەنەبینین وس���ەردان نەکردنی .لەبەرامبەردا کۆیلەیی خانمە ڕۆژئاواییە پێس���ت سپپیەکە هەڵدەبژێرێ���ت .کۆیل���ەکان ل���ەم چیرۆکەدا خۆیان کۆیلەدەکەنەوە ،ئەمەش جوانيی ئەم چێرۆکەمان نیشاندەدا. حەوت شەو لەگەڵ مەلەک گەڕان ب���ەدووی باڵندەی ڕۆمانس���یەتدا لەدونیایەک���دا دەمێکە دڵی خۆی ونکردووە! ئەم���ە کڕۆک���ی ئ���ەم چیرۆکەی���ە ک���ە لە ئۆردووگایەک���دا ڕوودەدات ،لەبەرامب���ەر ئۆرودووگایەک���ی دیک���ە کەژنەک���ەی لێ���ی هەڵگرت���ووە و ماڵ���ی خ���ەزووری لەوێیە. ب���ەاڵم ئەم چیرۆک���ە کۆمەاڵیەتی و باو نییە وەک کێش���ەیەکی خێزانی س���ەیری بکرێت، کەپیاوێک ژنەکەی لێ دەس���تێننەوە ،نەخێر ئەم پاڵەوانەمان ش���ەیدای ژنەکەیەتی ،بەاڵم وێن���ەی چەندەها ژن لەنێو خەیاڵیدا گەمەی خۆی دەکات .هەروەک ئەوەی بیەوێت بڵێت کەپی���اوەکان لەمەملەکەتی ژنان���دا وێڵن و نازانن چیان دەوێت. پاڵەوان���ی س���ەرەکيی ئ���ەم چیرۆکەمان فیگورێک���ی ئاڵ���ۆزی ڕۆمانس���یە ،لەنێوان سەرجێگای بەئالۆش���ی مێینە و خەونەکانی وەک ڕۆمانس���یەکی ئەب���ەدی وێڵە بەدووی وێنەی مێینەیەک کەدەیەوێت لەهەموویان لە ژنەکەی و لەژولیان و نەش���میل و ش���لێر و مەنیج و بەفرین و مونا یەک ژن دروستبکات! ناوی مێینەکان ئەوەندە زۆرن لەم چیرۆکەدا کە مرۆ سەری گێژدەخوات ،پیاو کەجوڵەی پاڵەوان���ی س���ەرەکی و فیگورەکان���ی دیکە لەچیرۆکەک���دا دەبینێ���ت ،ئ���ەوەی ب���ۆ دەردەکەوێت ،کە ئەو ئۆردووگایە ئەو شوێنە خەیاڵبۆکراوەی گەنج���ی کوردیە ،دەیەوێت لەدونیای نائازاد و دیسپۆتی کۆمەاڵیەتی و سێکس���والی هەڵبێت بۆ ئەو ئۆردووگایانەی لەکەنار ڕووبارەکاندا کوڕان و کیژەکان بەبێ بوونی خەزور و خەس���ووە عەبوسەکان ژوان ببەس���تن و لەگەڵ یەکتردا س���ێکس بکەن، بێئ���ەوەی تۆمەتی بەدئەخالقیان بدرێتەپاڵ. بێئەوەی مەالکان بێن و پێیان بڵێن ئێوە دونیا پیس���دەکەن بەسێکسی خۆتان و بگەڕێنەوە بۆ دونیای خۆت���ان و لەودیوو پەرده‌کانەوە دەس���تپەڕ لێبدەن تادەگەنە بەردەمی ئێمە. ئیمە پەیوەندیەکانتان پیرۆزدەکەین ..ئەمە ئەو دونیا پڕئیشکالیەتەی مەلەک و پاڵەوانی چێرۆکەکەیە. بەدیویک���ی دیکەدا ئ���ەم پاڵەوانە وێنەی پیاوێک���ە لەی���ەک کاتدا چەن���د ئافرەتێکی خۆش���دەوێت ،لەگەڵ ژنەکەیدا دەخەویت و لەخەیاڵدا لەگەڵ ئەویت���رە ،ئەوەتا ژنەکەی پێ���ی دەڵێت( :خەم مەخ���ۆ ،هەمووی هه‌ر وایە ،ه���ەر پیاوێک ڕۆژێ���ک ژن بهێنێت بۆ قەحبەک���ەی دەگری���ەت ،ب���ەس ژنەکەی وا دەزانێت بۆ ئ���ەو دەگریەت ،بەاڵم خۆ خۆت ب���اش دەزانیت ،من گێل نی���م ).گەورەترین کێش���ەیە الی پیاوە ڕۆمانس���یەکان ئەوەیە دەیانەوێ���ت لەقوڕی چەن���د مێینیەک یەک مێینە دروس���تبکەن! لەچەند مێینیەک یەک مێینەی���ان هەبێ���ت ،لەنێوان س���ۆزانیەکی ئازادو بەئاڵۆش و هاوسەرێکی ڕێکدا گەمەی خۆی���ان بک���ەن .بەدیوێکی ت���ردا مێژووی ژنەکان مێ���ژووی ناموردايی خۆیانە لەنێوان ئەش���ق و ژیانی پێکەوەییدا ،کەی بوون بە هاوس���ەر و هاوڕێی ژیان ،پی���اوەکان وەک باڵندە ش���ینەکانی نیوەشەو فڕیون بۆ سەر جێگەی ئەش���یقەکانیان .ئەم ئیش���کالیەتە گەورەیە لەنێوان فش���اری خەیاڵ و فشاری دونیای هەبوودا پاڵەوانی حەوت شەو لەگەڵ مەلەکی ک���ردووە بەدوو لەت���ەوە ،لەالیەک دەیەوێ���ت لەدەرگای دەزگای هاوس���ەریەوە بچێتە نێو بەختەوەریەوە و لەالیەکی دیکەوە دەیەوێت لەپەنجەرەکانەوە بچێتە نێو جێگای ئەش���قەکەیەوە ،لەهەمان کاتیشدا دەیەوێت مێرد بێت و ئەش���قی خۆش���ی هەبێت ،ئەم کێشەبەندیە لەنێو توندوتیژيی کۆمەاڵیەتی و دیسپۆتی ئاینیدا گەمەیەکی ترسناک دەکات، ئەم���ە گەمەی دڵی پیاوێک���ە بەڕای من پڕە لەئەشق ،ئەش���قێک مێینەیەک تێری ناکات. هەمیش���ە گوتوومە ئەستەمە بتوانیت بەدڵی شاعێرێکەوە لەگەڵ مێینەیەک بژیت ،ئەمەش شیعریەتی ئەم چیرۆکەیە.
ژمار ه ( )387دوشه‌مم ه 2013/12/2
6
پێشڕه‌و حسێن ل ه 2013/11/5ـهوه ده‌ستم به وه‌رگێڕانى یاداش���ته‌كانى كامۆ كردووه ،هیوادارم بتوانم ل ه ماوه‌ى 6مانگدا كۆتایى به‌م كار‌ه بهێنم، زۆرجار وش���ه‌كان به بارته‌ق���اى ئه‌و ترس و ئومێ���ده جمك���هى كامۆ به‌رامب���ه‌ر به ژیان هه‌یبووه راپێچى كوچه‌ى ئهوهنده به‌رته‌سكم ده‌كه‌ن ك ه ب���ۆ ماوه‌یه‌ك ل ه نووس���ینه‌كه‌ى به‌رده‌مم ڕاده‌مێنم ،ئایا به‌رده‌وام بم یان؟
نووسه‌ری (بێگانه) چیتر بێگانه نییه یادداشته‌كانی ئه‌لبێر كامۆ به كوردی سه‌ره‌وه». ئ���ه‌وه‌ى له‌م باره‌یه‌و‌ه پێویس���ت ه باس���ى بكه‌ین ده‌بێت له‌رێگ���هى په‌یوه‌ندى دایك و ك���وڕه‌وه روونى بكه‌ین���هوه .ئه‌مه‌ش جۆره گشتاندنێكه .له‌به‌رئه‌وه‌ى بۆ هه‌ندێ :بوارى دیاریكراو شته‌كان ئاڵۆزتر ده‌بن. دیمه‌ن ،گه‌ڕه‌ك و دانیشتوانه‌كه‌ى. .1 دایك و كردارى. .2 په‌یوه‌ندى رۆڵه و دایك. .3
نووسه‌ر و فه‌یله‌سووفى مه‌زن ئالبێر كامۆ له‌م یاداشتانه‌دا هاوچه‌شنى ئه‌و سه‌بكه‌ى پێی ده‌نووسى و هاوشانى ئه‌و بونگه‌راییه‌ى هزرى داپۆشیبوو ده‌كه‌وێت ه گێڕانه‌وه‌ى به‌شێك ل ه ژیانى خۆى ك ه ل ه ساڵى 1935هوه تا 1959 درێژه ده‌كێش���ێت .له‌م یاداشتانه‌دا تارمایى ئه‌و مه‌زنه نوس���هره ده‌بینی���ن چۆن بیر ل ه كاراكته‌ره‌كان���ى ش���انۆنامه‌كانى ده‌كاته‌وه، ده‌یبینین چۆن له‌به‌رده‌م پرس���ى هه‌ژارییدا، ب���ه‌الى تارماییه‌كانى جه‌نگدا ،به‌س���ه‌ر باڵى خه‌یاڵدا به‌ره‌و مه‌رگ هه‌نگاو ده‌نێت. لێره‌دا به‌پێویستم زانى به‌شى سه‌ره‌تاى ئه‌م یاداشتان ه وه‌كو دیارییه‌ك پێشكه‌ش ب ه خوێن���ه‌ران بكه‌م و به‌ڵینییان بده‌مێ ك ه له‌و ماوه‌یه‌دا ئه‌م به‌رهه‌مه‌یان پێشكه‌ش بكه‌م.
كامه‌ی���ه رێگه‌چ���اره؟ دای���ك؟ دوابه‌ش: ئه‌و به‌ها هێمائامێزه‌ى له‌رێگه‌ى حه‌س���ره‌تى كوڕه‌كه‌وه دێته‌دى؟ گرێنیه‌ر :ئێم ه هه‌میشه خۆمان به بچوك و كه‌م ده‌بینینه‌وه ،به‌اڵم به وه‌ختى هه‌ژارى، نه‌خۆش���ى ،ی���ان ته‌نهایی���ى ل���ه جاویدانى خۆمان حاڵى ده‌بی���ن « .ده‌بێت به‌ره‌و دوا سه‌نگه‌ره‌كانمان بینه‌وه». زۆر ب ه وردى هه‌ر ئه‌مه‌یه و هیچیتر.
ئالبێر كامۆ یاداشته‌كان و .بۆ فارسى :خه‌شایار دیهیمى و .له فارسیه‌وه :پێشره‌و حسێن به‌رگى یه‌كه‌م (1935ـ )1942 مه‌ى 1935 ئه‌م���ه‌وێ بڵێ���م :ده‌كرێ���ت به‌ب���ێ هیچ رۆمانتیكییه‌تێ���ك له‌پێن���اوى هه‌ژاری���ى له‌ده‌ستچوودا هه‌س���ت ب ه حه‌سره‌ت بكه‌یت. به‌سه‌ربردنى چه‌ند س���اڵێكى ته‌مه‌ن لهگهڵ هه‌ژارى به‌س���ه بۆئه‌وه‌ى ج���ۆره هاودڵى و س���ۆزێكى به‌رامبه‌ر په‌یدا بكه‌یت .له‌م جۆره په‌یوه‌ستبوون ه تایبه‌ته‌دا ،ئه‌و هه‌سته نامۆیه‌ى كه كوڕێك به‌رامب���ه‌ر ب ه دایكى هه‌یه‌تى ئه‌و هه‌م���وو هاودڵ���ى و س���ۆزه ده‌خولقێنێت. ده‌كرێت له‌رێگه‌ى بیره‌وه‌رییه ش���اراوه‌كانى س���ه‌رده‌مى مناڵییه‌و‌ه (ئه‌و مادد‌ه لینجه‌ى ئاوێزانى رۆح ده‌بێت) رۆشنایى بخه‌ینه سه‌ر جیلوه‌كانى ئه‌م هاودڵى و س���ۆزه ل ه زه‌مین ه جیاوازه‌كاندا. ئه‌وكه‌س���هى هه‌س���تێكى له‌م چه‌شن ه ل ه
خۆیدا ببینێته‌وه ،جۆره وه‌فایه‌كى به‌رامبه‌ر ده‌بێـ���ت و هه‌ر ل���هو روه‌ش���هوه ویژدانێكى نائاس���وده‌ى ده‌بێت .هه‌روه‌ها ،گه‌ر كه‌سێك پله و پێگه‌ى له‌ژیاندا گۆڕابێت ،كه پێوانه‌ى هه‌نوكه‌ى ب���ه رابردوو ده‌كات ئه‌و هه‌س���ت ه له‌ناخی���دا ده‌دۆزێت���هوه ك ه چ س���امانێكى له‌كیس چووه .بۆ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ئاس���مان ته‌نی���ا یه‌كێك��� ه ل���ه به‌ه���ره‌كان و یه‌كێك ه ل ه دیارییه‌كانى سروش���ت .به‌اڵم ئاس���مان بۆ ه���ه‌ژاره‌كان هه‌مان خه‌س���ڵه‌تى به‌زه‌یى بێسنورى ده‌دۆزێـته‌وه. هه‌م���وو ئ���ازارى ویژدانێ���ك دانپیانانى پێویسته .هه‌موو به‌رهه‌مێكى هونه‌رى جۆره دانپیانانێك���ه و من ده‌بێت ش���ایه‌تى بده‌م. ئه‌وكات���هى باش بیر ده‌كه‌م���هوه ده‌بینم ل ه ش���تێك زیاتر هیچی ترم ب���ۆ وتن نییه .ب ه یه‌قین���هوه هه‌ر له‌م ژیان���ه هه‌ژارانه‌یه‌دا ،ل ه نێوان ئه‌م مرۆڤه خۆڕاگ���ر یان له‌خۆباییه‌دا بووه كه من چ شتێكم به‌ركه‌وتوو‌ه و هه‌ست
ده‌كه‌م ئه‌وه‌ش ماناى ڕاس���ته‌قینه‌ى ژیانه. به‌رهه‌م���ه هونه‌رییه‌كان هه‌رگی���ز رێگه‌یه‌ك نیین بۆ گه‌یش���تن به‌م ئامانج���ه :هونه‌ر بۆ من هه‌موو شتێك نییه ،به‌اڵم لێگه‌رێ باهیچ نه‌بێ ئامرازێك بێت. ئه‌وش���ته‌ى كه لێردا گرنگه ،شه‌رمه‌زارى درۆیین���ه ،ورده ب���ى رگ���ى و ئ���هوه مه‌یل ه ش���اراوه‌ى ن���او نه‌س���تى تاكه‌كان��� ه ب���ۆ جیهانه‌كه‌یتر ،جیهانى پ���اره .به‌باوه‌ڕى من جیهانى ه���ه‌ژاران ،گه‌ر نه‌ڵێین تاك ه جیهان، هیچ نه‌بێت یه‌كێك له ه���هره نایابترین ئه‌و جیهانانه‌ی���ه ك ه به‌ته‌واوه‌تى ب��� ه ناو خۆیدا رۆچووه .هه‌ر له‌به‌رئه‌وه‌ش وه‌كو دورگه‌یه‌كى ناو كۆمه‌ڵ دێته‌به‌رچ���او .ب ه به‌هایه‌كى كه‌م ده‌كرێت ل���ه‌م دورگه‌یه‌دا رابینس���ۆن كرۆزۆ بازى بكه‌ین .به‌اڵم ئه‌وه‌ى به‌س���ه‌ره‌وه خۆى تێفڕێداوه ،ئه‌وكاته‌ى باسى ماڵى پزیشكێك ده‌كات ك��� ه ته‌نیا دوو هه‌ن���گاو له ماڵه‌كه‌ی خۆی���هوه دووره ناچ���اره بڵێ���ت« :ئه‌وێ،
پووچى وش���هى ئه‌زمون .ئه‌زمون ئه‌زمون ناكرێ���ت .ئه‌زم���ون ناوروژێنرێ���ت .ئه‌زمون ش���تێك ه به‌س���ه‌ر مرۆڤدا دێت .ل��� ه واقیعدا دان به‌خۆداگرتن���ه نه‌وه‌ك ئه‌زم���ون .ئێم ه دان به‌خۆمان���دا ده‌گرین ،ی���ان به‌واتایه‌كیتر «ده‌یچێژین». به‌كرده‌وه :ئه‌وكاته‌ى مرۆڤێك ئه‌زمونێكى ك���رد دان���ا ده‌بێت ،ب��� ه ئه‌زم���ون ده‌بێت. به‌ئه‌زمون ل ه چ زه‌مینه‌یه‌كدا؟ دوو ژن���ى هاوڕێ���ى یه‌كتر :ه���ه‌ردوو زۆر نه‌خۆش .نه‌خۆش���ى یه‌كێكی���ان په‌یوه‌ندى به ده‌ماره‌و‌ه هه‌ی��� ه و ئه‌گه‌رى چاكبونه‌وه‌ى هه‌یه ،ئه‌ویتریان سیلى هه‌ی ه و هیچ هیوایه‌ك بۆ چاكبوونه‌وه‌ى نییه. ده‌مه‌و عه‌س���رى رۆژێك .ئه‌و ژنه‌ى سیلى هه‌یه له‌سه‌ر جێگه‌ى هاوڕێكه‌ى .ده‌ڵێت: «ده‌زانى ،تا ئه‌مڕۆ ،ته‌نانه‌ت ل ه خراپترین هێرشى نه‌خۆش���یه‌كه‌مدا ،ش���تێك هه‌بوو. هیوایه‌كى سه‌رس���ه‌ختان ه به مانه‌وه‌و ژیان. ئه‌م���رۆ هه‌س���ت ده‌كه‌م چیتر ش���تێك نیی ه
ئومێدى پێببه‌ستم .ئهوهنده شه‌كه‌تم هه‌ست ده‌ك���ه‌م هه‌رگی���ز جارێكیتر ل���ه‌م جێگه‌ی ه هه‌ڵناسمه‌وه». له‌وكات���ه‌دا ئه‌ویت���ر كه ش���ادومانییه‌كى به‌تیین ل��� ه چاوه‌كانی���دا ده‌بریس���كێـته‌و‌ه ده‌س���تى ده‌گرێت« :ئۆى! هه‌ردوو پێكه‌و‌ه ده‌چین ه سه‌فه‌رى ئه‌ودونیا». هه‌مان ئه‌و ژنان ه ـ ئه‌و ژنه‌ى سیلى هه‌ی ه و له‌سه‌ره‌مه‌رگدای ه و ئه‌ویتریان ك ه خه‌رك ه چاك ده‌بێته‌وه .به‌ره‌و فه‌ره‌نسا سه‌فه‌رى كردوه تا شێوه ده‌رمانێ:ى نوێ تاقى بكاته‌وه. كه‌چ���ى ئه‌ویت���ر له‌ب���ه‌ر ئ���ه‌م كاره‌ى سه‌رزه‌نش���تى ده‌كات .وا ده‌رده‌كه‌وێ���ت ته‌نی���ا لهبهر ئهوه سه‌رزه‌نش���تى ده‌كات ك ه به‌جێیهێشتووه .به‌اڵم راستییه‌كه‌ى ئه‌وه‌ی ه ب ه بینینى باشتربوونى حاڵى هاورێكه‌ى هه‌ست ب ه ئازار ده‌كات .ئه‌و هیوا شێتانه‌یه‌ى هه‌بوو ك ه به‌ته‌نها نامرێت و نزیكترین هاوڕێى لهگهڵ خۆى ده‌ب���ات .ئێس���تا وا به‌ته‌نها ده‌مرێت. ئه‌م تێگه‌یش���تن ه (ئاگایى) هاوڕێه‌تییه‌كه‌ى ده‌گۆڕێت بۆ رق و نه‌فره‌تێكى ترسناك. له‌مانگى ئوتدا ئاسمان زریاناوى .ره‌شه‌با س���وتێنه‌ره‌كان .هه‌وره تاریك و ره‌شه‌كان. كه‌چى ل ه رۆژهه‌اڵت شریتێكى شین ،ناسك، شه‌فاف .ته‌ماشاكردنى ئه‌م شریته مه‌حاڵه. بوونى ئه‌و ئازارێك ه بۆ دیده‌كان و رۆحه‌كان. لهبهر ئه‌وه‌ى جوانى ته‌حه‌موول ناكرێت .بێ هیوامان ده‌كات و چركه‌ساتێكى جاویدانمان به‌دیارى ده‌دات���ێ ك ه پڕب���ه‌دڵ ده‌مانه‌وێت به‌سه‌ر درێژایى زه‌ماندا رایبخه‌ین. له‌م كه‌ونه‌دا س���ه‌فا خۆش و ئاس���وده‌یه. شتێكى ده‌گمه‌نه. بابه‌تى كۆمیدیاش گرنگه .ئه‌وه‌ى له‌ده‌ست ناخۆش���ترین ئازاره‌كانمان رزگارمان ده‌كات هه‌ستى بێكه‌س���ى و ته‌نهاییه ،به‌اڵم لهگهڵ ئه‌وه‌ش���دا ن ه ئهوهنده ته‌نها كه «ئه‌وانیتر» هه‌ست ب ه به‌دبه‌ختییمان نه‌كه‌ن .له‌به‌رئه‌وه‌ی ه چركه‌س���اته‌كانى خۆشبه‌ختیمان هه‌ندێ جار ئه‌و كورت ه س���اتانه‌ن ك ه هه‌س���تى بێكه‌سى
ناو و نازناو له شیعری كالسیكی كوردیدا بێستون عارف عه‌زیز* 2-2 دووه‌م :شاعیری كالسیك لهبهر ئه‌وه‌ی ل ه كات و سه‌رده‌مێكدا ژیاوه هۆكانی نووسین و باڵوكردنه‌وه زۆر كه‌م و دواكه‌وتوو بووه، زیاتر شیعر خوێندنهوه بووه و شیعر نووسین كه‌متربووه ،وات ه له‌سه‌ر بنه‌مای وتن و ده‌ربڕین نه‌ك نووسین و باڵوكردنه‌وه.بۆی ه ئه‌گه‌ری زۆری هه‌یه لهبهر ئهوه بووبێت ك ه شیعره‌كانیان له فه‌وتان و ونبوون و تێكه‌ڵبوونی لهگهڵ شیعری شاعیرانی تر ك ه هاوڕێ و هاوسه‌رده‌م بوون و به هه‌مان شێواز شیعریان نووسیووه ،تاوه‌كو ناوی شاعیران بپارێزرێ و تێكه‌ڵ به‌یه‌ك نه‌بن .له‌الیه‌كی تره‌وه مه‌به‌ستی ئه‌م كاره‌یان بۆ ئهوه بووه ،كه خودی شاعیر خۆی لهگهڵ شیعره‌كه‌ی به‌شێوه‌ی موڵكداری و خاوه‌ندارێتی هاوشانی یه‌ك بڕۆن ،ئه‌مه‌ش دوورده‌كه‌وێته‌و‌ه له‌سه‌ر چوونی بۆ ناو بازنه‌ی ئه‌ده‌بی فۆلكلۆری و ئه‌ده‌بی بێخاوه‌نی ،كه خاوه‌نه‌كانیان دیار نین و هه‌وڵی داهێنه‌رانه‌یان ب ه هه‌ده‌رچوون .وات ه لهگهڵ خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌ق ه شیعریی ه ناوی شاعیریش له‌گه‌ڵی ده‌ڕوات ،نووسه‌رو ده‌ق ب ه پاڵ یه‌كدا ب ه زیندوویی ده‌ڕۆن و هێزی ده‌قی ده‌كه‌وێته‌سه‌ر .به‌مه‌ش گیانی نه‌مری ب ه شیعره‌ك ه و ب ه خۆشی ده‌به‌خشێ و ل ه ئاستی نه‌وتراویشدا ده‌ركه‌وتن و بونیادنانی ناوبانگی شیعرییه ،به زمانێكی تر هه‌ر كات خوێنه‌ر ئه‌و ێ ویستی خۆی شیعران ه ده‌خوێنێته‌وه ك ه نازناوی شاعیری تێدای ه ب شاعیر حزوری هه‌ی ه و بۆته به‌شێك ل ه بونیادی شیعره‌كه ،ئه‌مه‌ش سودی زۆری لێوه‌رده‌گیرێ بۆ زانستی تێكستۆلۆگیا ،كه كه‌م تا زۆر زانیاریمان له‌سه‌ر ژیانی شاعیر ده‌داتێ. سێیه‌م :شاعیر ویستویه‌تی به‌هۆی به‌كارهێنانی مۆرفیمی ناو و نازناوی خۆیهوه جۆرێك ل ه ڕێكخستنی سیستێمی ده‌نگی (ئاواز)ی له شیعره‌كه‌یدا به‌رجه‌ست ه بكات ،هاوڕێیه‌تی و گونجاندن له‌نێوان دان ه ده‌نگییه‌كاندا بێنێته‌ئاراوه ،به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی: ێ جار شاعیر له‌ڕوی ئاوازه‌وه یاری ب ه نازناوی شیعری -1هه‌ند خۆی ده‌ك��ات ،بۆیه شێوازی خوێندنه‌وه‌ی ده‌گ��ۆڕێ ،ئه‌مه‌ش ب ه
كورتكردنه‌وه یان زیاد كردنی مۆرفیمێكی به‌ندی وش ه داڕێژ ل ه پێناوی ئه‌وه‌ی ئه‌و دێڕه‌ی نازناوی شاعیری تیادا به‌كارهاتوو‌ه به‌هه‌مان كێش و قافی ه و ڕیتم بچێته‌وه سه‌ر دێره‌كانی پێشوتری ،ئه‌نجامدانی ئه‌م كاره‌ش بۆ ئه‌وه‌یه كه جۆرێك ل ه ده‌رچوونی ڕیتم و الدانی ئاوازه‌یی ل ه شیعره‌كه‌دا ڕونه‌دات ،بۆ نموون ه (مه‌حوی ده‌گۆڕدرێ ب ه م ه‌ح و ی یان ده‌بێت ب ه مه‌حویا ،یان نالی ده‌بێت ب ه نالیا ...هتد). به‌م نزیكانه‌له به‌رم ه (مـه‌حويا) ڕێگێكی دوور بێتـ ه ده‌سـتم– یـانـهیێ -هـه‌ر كـۆششی زارێ ده‌كـه‌م سـۆزشـی (كـوردییه) یـاخـۆ جـۆشـشی ئـه‌یـامی فـراقئـاتـهشـی عیشقـه مـه‌گه یـا شـه‌ره‌ری نـاری سـه‌قـه‌ر (ئــه‌حـمـه‌دی) بێـچـاره بـۆ ده‌رد و مـوسـیبـه‌ت مـایـهوهدولـبـهری بـێ ڕه‌حـمی ئـه‌و سـه‌یر و سـه‌فـای بـه‌غـداد ئـه‌كـا ێ جار نازناوی خۆی له‌پێش دێڕێك ده‌هێنێ ،وات ه -2شاعیر هه‌ند سه‌ره‌تای نیوه دێڕی یه‌كه‌م ،هه‌ندێ جاریش ل ه كۆتایی دێڕه‌كه ،وات ه ێ جار ل ه ناوه‌ڕاستی دێڕێكدا كۆتایی نیوه دێڕی دووه‌م ،یان هه‌ند دایده‌نێ...هتد .كۆی ئه‌م دیارده‌یه‌ش بریتیی ه له‌وه‌ی ك ه ل ه هه‌ر شوێنێك ناوی شاعیر گونجاوی كێش و قافی ه و سیسته‌می ئاوازی یه‌كگرتووی شیعره‌كه‌ی تێكنه‌دا و ده‌سته‌پێكان ڕێكخراوتر بوو، سه‌داو ئاوازی پڕ وز‌ه و ب ه بڕشتتربوو ،شاعیر له‌وجێگایه دایده‌نێ.
چواره‌م :له الیه‌كی تره‌وه هاتنی نازناوی شاعیر بریتیی ه له‌و ده‌نگ ه نهێنی و شاراوانه‌ی ك ه ده‌بێت ه ته‌واوكه‌ری په‌یام ه ده‌رنه‌بڕاوه‌كان، شاعیرانی كالسیكیش ئه‌وه‌نده‌ی بیریان له الیه‌نی خودی خۆیان كردووه‌ته‌وه ئهوهنده بیریان ل ه كه‌سانی هاوسۆزیان نه‌كردووه‌ته‌وه، وات ه به‌گشتی شیعریان بۆ حاڵه‌تی تایبه‌تی خۆیان دواندنی خود و قووڵبوونه‌و‌ه به‌ناو ده‌روونی خۆیان وتووه ،بۆئه‌وه‌ی جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و دۆخه ده‌روونییه‌ی خۆیان بكه‌نه‌وه ،بۆ چه‌سپاندی ئه‌و موعانات ه ده‌روونییه ،ناو و نازناوی خۆیانیان به‌كار هێناوه ،ئه‌مه‌ش ده‌بێت ه ڕوونكه‌ره‌وه‌ی زیاتری الیه‌نی خودی و ده‌روونی شاعیر بۆ لێكۆڵه‌رانی قوتابخانه‌ی ده‌روونشیكاری .بۆیه ئه‌و دێڕه‌ش موڵكی كه‌سێكی تایبه‌ته ك ه شاعیره ،ئه‌مه‌ش واتای ئه‌وه‌یه كه هه‌ر ئه‌و شاعیره له‌و موعاناته‌یه‌و كه‌سی تر هاوبه‌شی نییه.بۆی ه له‌و دێڕانه‌ی ك ه ناو یان نازناوی شاعیری تێدا هاتووه ،خوێنه‌ر هه‌ست ب ه خودێكی ڕه‌های شاعیر ده‌كات و حاڵه‌تی گشتاندن و شۆڕبونه‌و‌ه بۆ خوێنه‌ره‌كانی تێدا نابینرێ ،بۆیه خوێنه‌ر كه‌متر ده‌توانێ خۆی تێدا ببینێته‌وه. ئـه‌و شـه‌ربـه‌تـه ،ئـه‌و جـامـ ه شـه‌راوه لـه‌بی نـاوهبـۆ (نـالـی) یـه ئـاخـر كــه خـودا بـۆ ئـه‌وی داوه ئێستـ ه بـۆ الف و گـه‌زاف هـه‌ر كـه‌س ده‌بـینی عـاشـق هێ و واو و یـ ێ نـه‌ك هـه‌موو كـه‌س جـانفیدا وه‌ك مـیم و حـ (مـه‌حـوی) ئـه‌مـڕۆ زۆر نه‌خۆشـه قـه‌ت شیفـای نـایێ بـه‌هیچ ێ گـه‌ر شیفـای بێتن ،بـ ه بـۆیی زولف و ئـه‌و ئـه‌گـریجـ ه د
(ســالـم) سـیفـه‌ت لـه‌بێكـه‌سـییـا بـا نـه‌بـێ هـیالكمـن كـردم ئـه‌و نـه‌كـا لـه غـه‌مـا خـوێنی خـۆی هـه‌ده‌ر
كـه‌وتمـه وه‌خـتی مـردن و غـه‌م خسـتمی ه حـاڵی غـه‌رغـه‌ر‌ه(كـوردی) بێ كـه‌س خـۆم لـه‌هیچ الیێ سـه‌دای شـینم نـه‌هـا
لـێوی ئـاڵـت – چـاوی كــاڵـت بـونه فـیتنه‌ی دیــن و دڵحـهقـیهتی – بـاللـه(-وه‌فـایی) ده‌سـت لـه ئیمـان بـه‌رده‌دا
پێـم ده‌ڵـێ :بگـری (وه‌فــایی) گـه‌ر ئـه‌سـیری لێـومـیێ چـی نرخـی مـه‌رجـانم ده‌كــا یـه‌عـنی مـروایم ده‌و
سـه‌هلـه‌ن بینــایی دیـده‌ی (مـه‌عـدووم) ســهندداخــم هــه‌ر ئـێـده‌ن ئــاخ پـه‌ی یــاران مــه‌نـد
پێنجه‌م :سه‌رده‌می كالسیكی ك��وردی سه‌رده‌می ده‌ركه‌وتنی قۆناغێكی نوێی نووسینی شیعره ،سه‌رده‌می خۆبه‌قه‌دگرتنی
««
ئێم ه تا ترۆپكى غه‌مێكى بێ كۆتایى ده‌بات. هه‌روه‌ها له‌م روه‌وه‌ی ه ك ه خۆشبه‌ختى زۆرجار جگ ه ل ه به‌زه‌ییه‌ك به‌رامب���ه‌ر ب ه به‌دبه‌ختى خۆمان هیچیتر نییه. خاڵێكى س���ه‌رنجڕاكێش بۆ ه���ه‌ژاره‌كان ـ خوداوه‌ن���د به‌زه‌ی���ى له‌پاڵ ب���ێ هیواییدا چان���دووه ،وه‌ك���و چۆن ده‌رمان���ى بۆ ده‌رد داناوه. ئه‌وكات���هى من���اڵ ب���ووم چاوه‌ڕوانییه‌كم ل��� ه خه‌ڵ:ى هه‌ب���وو ك��� ه نه‌یانده‌توانى ئه‌و چاوه‌ڕوانیی���ه‌م به‌دیبهێن���ن ـ دۆس���تایه‌تى به‌رده‌وام ،سۆزى هه‌میشه‌یى. ئێس���تا فێر ب���ووم چاوه‌ڕوانییه‌كى كه‌متر له‌وه‌م هه‌بێت ك ه له ئاستى تواناى ئه‌واندای ه ـ هاوده‌م���ى و دۆس���تایه‌تییه‌كى ب���ه‌دوور ل���ه دووڕووی���ى و ناچارى .س���ۆزى ئه‌وان، هاوڕێیه‌تى ئه‌وان و كرده‌وه‌ى س���ه‌الرانه‌یان به‌ه���اى په‌رجوئاس���ایان ل��� ه دیده‌كانم���دا ده‌پارێزێت :پایه‌به‌رزییه‌كى بێخه‌وش. ...مه‌شروبیان زۆر خواردبو ،خواردنیان ده‌ویس���ت .به‌اڵم شه‌وى كریس���مه‌س بوو، رێس���تۆرانته‌كه جێگ���هى نه‌ب���وو .داواى لێبوردنی���ان لێكردبوون ،به‌اڵم س���وورببوون له‌س���ه‌ر داوه‌كه‌ی���ان .كردبونیان��� ه ده‌ره‌وه. ئیتر ئه‌وانی���ش ب ه له‌ق��� ه كه‌وتبوون ه گیانى ژن���ى خ���اوه‌ن رێس���تۆرانته‌ك ه ك ه س���كى هه‌بوو .خاوه‌ن رێس���تۆرانته‌كه‌ش ،گه‌نجێكى باریكه‌ل���هى بۆر بوو ،چه‌كێك���ى هه‌ڵگرتبوو ته‌قه‌ى كردبوو .فیش���ه‌كه‌كه ب���ه‌ر الجانگى راس���تى پیاوه‌ك ه كه‌وتبوو .سه‌رى پیاوه‌ك ه خول ده‌خوات و رێك به‌س���ه‌ر شوێنى زامى فیش���ه‌كه‌كه‌دا كه‌وتب���وو .هاوڕێكه‌ش���ى ك ه به‌هۆى كاریگه‌رى كحول و ترس���هوه مه‌ست بوو ،ب ه ده‌ورى الش���ه‌كه‌یدا ده‌ستى به سه‌ما كردبوو. روداوه‌ك ه ساده‌بوو ،به‌یانى ب ه وتارێك ل ه رۆژنامه‌یه‌كدا كۆتای���ى پێده‌هات .به‌اڵم ،له‌م گۆش��� ه په‌رته‌ى گه‌ڕه‌كه‌ك���ه‌دا ،روناكى چرا ته‌ریكه‌كانى سه‌ر شۆسته‌ى ته‌ڕى به‌ربارانى تازه ،فش فش���ى ب���ه‌رده‌وام ت���ه‌ڕى تایه‌ى ئۆتۆمبێله‌كان و هاتوچۆى جارناجارى تراموا رۆش���ن و به‌هاتوهاواره‌كان ،مه‌زنییه‌كى پڕل ه دڵه‌ڕاوكێى ده‌به‌خشی ه ئه‌م دیمه‌نه‌ى سه‌ر ب ه دنیایه‌كیت���ر بوو :وێنه‌ى ترس���او و ئینكارى ئ���ه‌م گه‌ڕه‌ك��� ه ئه‌وكاته‌ى له‌كۆتای���ى رۆژدا ش���ه‌قامه‌كان ب ه تارماییه‌كان ده‌ئاخنێ ،یان به‌واتایه‌كیتر ،ئه‌وده‌مه‌ى تارماییه‌كى ته‌نهاى بێ ناو ل ه پش���ت ده‌نگى خن���كاوى هه‌نگاو و ده‌نگ���ه نادیاره‌كان ،نوقمى س���وراییه‌كى ش���كۆمه‌ند ،له روناكى قرمزیى سه‌رده‌رگاى ده‌رمانخانه‌یه‌ك جارجار ده‌رده‌كه‌وێت.
ئه‌دیب ه مه‌زنه‌كانی دراوسێیه ،ك ه ناویان ب ه نه‌مری ماونه‌ته‌وه. له‌ڕاستیدا له زۆرێ��ك له‌و به‌رهه‌م و به‌یته شیعرییانه‌ی كه‌ناو و نازناوی شاعیریان تیاهاتوو‌ه ل ه ئاستی ده‌رنه‌بڕاودا شانازیكردن ب ه خود ،به شیعرنووسین ده‌بێنرێ ،خۆبه‌راوركردن و ده‌رخستنی توانا و سه‌لیقه‌یی شیعری ده‌بینرێ ،لێرهشهوه خه‌می نه‌مری و ناوبانگپه‌یداكردنی ئه‌ده‌بی ده‌بێت ه خه‌مێكی له‌به‌رچاو و دیار، ڕه‌نگدانه‌وه‌یه‌كی تۆخ له‌سه‌ر الیه‌نی نائاگایی شاعیران ده‌چێنێ و ده‌بێت ه ڕه‌وینه‌وه‌ی هه‌ستی خۆبه‌كه‌مگرتنی ئه‌ده‌بی و به‌رزڕاگرتنی خود و شیعری خود ،چاندنی ئه‌و به‌رزڕاگرتنه‌ش ل ه الی خوێنه‌ر و گوێگران ب ه جۆرێكی وا كه خوێنه‌ر و گوێبیستانی شیعر له‌سه‌ر ئهوه ڕاده‌هێنێ ك ه سه‌رسامبوون ب ه شیعره‌ك ه ڕاسته‌وخۆ سه‌رسامبوونیان ه به شاعیره‌ك ه و جارێكیتر لێكۆڵه‌ره‌وان له‌بری ئه‌وه‌ی كار له‌سه‌ر ده‌ق بكه‌ن له‌ڕێی ئه‌و ناوهێنانه‌و‌ه ڕاپێچی ده‌ره‌وه‌ی ده‌ق ده‌كرێن ك ه شاعیره ،و لێرهشهوه گیانی نه‌مری و زیندوێتی له‌ڕێگه‌ی شیعره‌و‌ه بۆ شاعیر ده‌هێنێ. (نــالـی) ئێستـا تـاجی شـاهی و تـه‌ختی خـاقانی هـه‌ی هشــهوكــهت ئـارا مـوحـتـه‌شـم دیـوان و فـیكرت سـائیبه گـــه‌ر لـۆلـۆئی مـه‌نـسور ژ نــه‌زمـی تــۆ دخــوازیوهر شـیعری (مــه‌لـێ) بین تـه بـ ه شـیراز چ حـاجه‌ت (شـێخ ڕه‌زام) و بـه فـه‌سـاحـه‌ت لـ ه جیهـاندا مهشـهوورپـســهری پـیـری نــه‌زه‌ر كــرده‌ی قـوتـبـی الهــوور (نــالـی) بـه‌داو‌ه شـیعری ده‌قـیقـی خـه‌یـاڵـی شـیعربـۆ ئـه‌و كـه‌سـه‌ی كــه شاعـیره سـه‌د داوی نـایـه‌وه پیـری شــه‌عـار‌ه شـیعرێ و (مــه‌لێ) شــال فـروشتـو نیشان من مـه‌ده فـه‌رخی كـولنك مـن بویـه فـه‌رخ شـیعری (خـالـید) بـۆ ڕه‌وانبێـژی كـه الفـی لـێئـهداوا لـه په‌سـنی یـاری جـوانـی وه‌ك فریشـتـه‌ی بێده‌مـه فـارس و كـورد و عـه‌ره‌ب هـه‌رسـێم بـ ه ده‌فـتـه‌ر گــرتووه(نـــالـی) ئـه‌مـڕۆ حـاكـمی سـێ مـوڵـكـه دیـوانـی هـه‌یـه *خوێندكاری ماسته‌ر ل ه ئه‌ده‌بی كوردیدا /به‌شی كوردی -زانكۆی سلێمانی.
ژمار ه ( )387دوشه‌مم ه 2013/12/2
««
7
کوڕه ئه‌مه‌ریکی له واڵتی گه‌نگسته‌ره‌کاندا سه‌باره‌ت به ڕۆمانی بیلی باتگه‌یتی ئه‌ی ئێڵ دۆکتۆرۆف ئان تایلێر و .له فارسییه‌وه :به‌ختیار ئه‌حمه‌دی 1-2 ماوه‌ی سی س���اڵه ئه‌ی ئێڵ دۆکتۆرۆف وه‌ک ماش���ێنزه‌مانێکی ئینس���انی وایه که خوێنه‌ره‌کان���ی له «به‌خێر بێن بۆ رۆژگاری سه‌خت»دا بۆ رۆژئاوای وه‌حشی ده‌بات ،له «ره‌گتایم»دا بۆ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌م و ل���ه «زه‌ریاچه‌ی له‌ون» و «پێش���انگای جیهان���ی»دا ،که خه‌اڵتی کتێبی س���اڵیان به‌ده‌س���ت هێن���ا ،ده‌یانبات���هوه بۆ ده‌یه‌ی س���ی .هه‌موو ئ���ه‌م کتێبانه س���ه‌رکه‌وتوو بوون ،به‌اڵم س���ه‌رکه‌وتووترینیان بێگومان «پێشانگای جیهانی»یه که به شێوه‌یه‌کی پڕ هه‌س���ت و نه‌مر و سه‌رڕێژ له وردبینی، گه‌ڕه‌کی «بڕانکه‌س»ی ده‌یه‌کانی ١٩٣٠له ش چاومان زین���دوو ده‌کاته‌وه .ئێره به پێ دڵنیایی هه‌ر ئه‌و ش���وێنه‌یه که دۆکتۆرۆف (ک���ه خ���ۆی زاده‌ی نیۆیۆڕکه له س���اڵی )١٩٣١زیاتر له هه‌موو جێیه‌کی دیکه تێیدا هه‌ست به ئاس���ووده‌یی ده‌کات و ته‌نانه‌ت که‌سانێکیش که ئه‌و سه‌رده‌م ه و ئه‌و شوێنه تایبه‌ته‌یان نه‌بینیوه ،ئه‌گه‌ر وه‌س���فه‌کانی دۆکتۆرۆف له په‌تاته‌فرۆش���ه‌که‌ی شه‌قامی «ئیس���ت بێڕن» یا شیرینیفرۆش���ییه‌که‌ی بڕگای ش���ه‌قامی ئیس���تبێڕن و ش���ه‌قامی س���ه‌دوحه‌فتادوچواره‌مـیان خوێندبێته‌وه، ئه‌م هه‌س���ته س���ه‌یره الیان ده‌خوڵقێ که ره‌نگه ل���ه دۆنادۆنێکی پێش���ووتریاندا له بڕانکه‌س ژیاون. بیل���ی باتگه‌ی���ت هه‌ش���ته‌مین رۆمان���ی دۆکتۆرۆفه ،به جیاوازيیه‌که‌وه كه جارێکی دیک���ه ده‌مانبات��� ه گه‌ڕه‌ک���ی بڕانکه‌س���ی ده‌ی���هی ١٩٣٠ـی���هوه .ل���ه حاڵێک���دا که كتێب���ی «پێش���انگای جیهان���ی» زیات���ر وه‌ک ژیاننامه‌ی���ه‌ک وای���ه و هه‌م���ان هێڵی چیرۆکێکی ئارام و به‌رباڵوی ژیاننامه‌ییشی هه‌یه ،پالت���ی چیرۆکی بیلی باتگه‌یت وه‌ک پالتی هاکێلبێ���ری فینی مارك تواینه و له راستیدا هه‌تا ئێس���تا پوخته‌ترین به‌رهه‌می دۆکتۆرۆف���ه :راپۆرتێک���ی تێروته‌س���ه‌ل و پڕ له ورده‌کاریی ،س���ه‌باره‌ت به سه‌فه‌ری منداڵێکی پانزه‌سااڵنه .ئه‌م چیرۆکه باسی س���ه‌فه‌رێکی له منداڵییه‌وه بۆ گه‌وره‌ساڵی، هاوڕێ لهگهڵ گه‌لێ رووداوی نه‌فه‌س���گر و تاڵ و ش���یرین ده‌کات .بیل���ی باتگه‌یت که ناوی کتێبه‌که‌ش ل���ه‌وه‌وه گیراوه ،کوڕێکی که‌لله‌ڕه‌ق و جه‌ربه‌زه‌یه که وازی له خوێندن هێناوه و له گه‌ڕه‌کی بڕانکه‌س به ئه‌نواعی ی رۆژگار به‌سه‌ر ده‌بات .باوکی له فێل و گز مێژه ونه و دایکی جلش���ۆرێکی ده‌سکورته که تووشی نه‌خۆشیی «خه‌یاڵ‌په‌رتی» (وه به بڕوای هه‌ندێک ،ش���ێتی) ده‌بێت .خودی بیلیی���ش ته‌نیا یه‌ک تایبه‌تمه‌ندی خاس���ی خۆی هه‌یه :شاره‌زای ته‌ڕده‌ستیه و به‌س. رۆژێک ل���ه کاتێکدا که بیل���ی خه‌ریکی ئه‌نجامدان���ی ته‌ڕده‌س���تییه‌کی دژواره، سه‌رنجی داچشۆڵتێز گه‌نگه‌سته‌ری ناوازه‌ی گه‌ڕه‌کی بڕانکه‌س بۆ الی خۆی راده‌کێشێ. داچ به قاره‌مانێکی گه‌ڕه‌که‌که دێته ئه‌ژمار و ه���ه‌ر لهبهر ئه‌مه‌یش کاتێ���ک بیلی وه‌ک کوڕێکی «جه‌ربه‌زه» ناو ده‌بات ،قسه‌که‌ی واتایه‌ک���ی تایب���ه‌ت ده‌به‌خش���ێت .به‌اڵم جه‌ربه‌زه‌ی بیل ته‌نیا له ته‌ڕده‌ستیدا نییه و خۆیشی زۆر دواتر ،کاتیک له داروده‌سته‌ی شۆڵتێزدا شوێنی خۆی ئه‌دۆزێته‌وه ،هه‌ست ب���هو بابه‌ت��� ه ده‌کا؛ ئه‌و له هه‌م���ان کاتدا به‌هره‌یه‌کی فراوانی هه‌یه بۆ په‌رس���تش و ستایش���ی له ناخی دڵه‌وه‌ی «چاونه‌ترسی و وه‌حشیبوونی ده‌سه‌اڵت» ،واته هه‌ر ئه‌و شته‌ی که له کرداری داچدا ره‌نگی داوه‌ته‌وه و ئه‌م ترسه له دڵی ده‌وروبه‌رییه‌کانیاندا زه‌ق ده‌کاته‌وه که هه‌ر ساتێک ،دواساتی ژیانیان
بێت .که‌واته لێره‌دا بابه‌تێکی ئاڵۆزترمان له س���ه‌فه‌ره‌که‌ی هاک و جیم به‌سه‌ر رووباردا هه‌یه .راستییه‌که‌ی ئه‌وه‌یه که داچشۆڵتێز که‌س���ێکی به‌سامه .ش���وێنی ئه‌و له ژیانی بیلیدا وه‌ک ش���وێنی والیده‌ینێکی موقته‌در «و ل���ه هه‌مانکات موزه‌بزه‌ب» وابوو .بیلی پێم���ان ده‌ڵێت« :ژیانی م���ن ،وه‌ک ژیانی ئه‌وانیتر ،ره‌نگدانه‌وه‌ی حاڵه‌ته رۆحییه‌کانی ئ���هو بوو ...هه‌رکات ئیش���ێکم به فه‌رمانی ئ���هو راده‌په‌ڕاند ،هه‌موو هه‌وڵێکم ئهوه بوو که به باش���ترین شێوه ئه‌نجامی بده‌م و له هه‌مان کاتیش له فکری خۆمدا ئه‌و شتانه‌م ئام���اده ده‌کرد که له ئه‌گه‌ری ناڕه‌زابوونیدا بۆ به‌رگری له خۆم ده‌بوو بیانڵیم». به‌اڵم بیلی کوڕێکی وریا و کارزانه و زۆر زوو له ناو دنیای گاڵوی فێڵبازان و مه‌حامییه گه‌نده‌ڵ���ه‌کان و بک���وژه پیش���ه‌ییه‌کاندا هه‌س���ت ب���ه ئاس���ووده‌یی ده‌کات .بیل���ی که‌س���ێکی شیاو و پێویسته ،به‌اڵم به‌ڵگه‌ی راس���ته‌قینه‌ی وریایی ئه‌و ه���ه‌ر ئه‌وه‌یه که زیندوو ماوه‌ته‌وه هه‌تا چیرۆکی خۆیمان بۆ بگێڕێته‌وه؛ چونکه ده‌سپێکی پێوه‌ندی ئه‌و و داچشۆڵتێز هاوکات بوو لهگهڵ سه‌ره‌تای پووکانه‌وه‌ی ئێجگاره‌کی ده‌س���ه‌اڵتی داچ. یاسای مه‌نعی ئینتاج ،فرۆش و خواردنه‌وه‌ی م���اده کحوولیی���ه‌کان ئی���دی هه‌ڵگیراوه و مه‌ئمووره‌کان���ی ده‌وڵه‌تیی���ش ل���ه چه‌ن���د خۆدزینه‌وه‌یه‌کدا له دانی باج ،به س���ه‌ختی به‌ره‌ن���گاری داچ بوونه‌ته‌وه؛ به‌اڵم گرینگتر ل���ه هه‌موو ئه‌مان���ه ،ئه‌وه‌یه ک���ه وا دیاره داچ له باری که‌سایه‌تیش���هوه ده‌وره‌یه‌کی پووکانه‌وه و له ناوچ���وون ته‌جره‌به ده‌کا. ئێستا زیاتر له جاران و بێهۆتر له هه‌میشه خه‌ڵک ده‌کوژێ ،کۆنتڕۆڵی خۆی له ده‌ست ئه‌دا و تووڕه‌یی خۆی به‌سه‌ر هه‌ر که‌سێکدا که لهبهر ده‌س���تیدا بێت خاڵی ده‌کاته‌وه. که‌وات���ه ئه‌گه‌ر یه‌کێک الی که‌س���ێکی ئاوا بێت و به‌س���ه‌ر زیندوو بمێنێته‌وه ،شاکاری کردووه. ریوایه‌ته‌که‌ی بیلی سه‌ره‌تا ئه‌م خاڵه‌مان بۆ روون ده‌کاته‌وه که ئه‌و زیندوو ماوه‌ته‌وه (چون به شێوه‌ی که‌سی یه‌که‌م نووسراوه) و دوات���ر ئه‌وه‌م���ان پێده‌ڵ���ێ ک���ه بیل���ی به‌ش���ێوه‌یه‌کی سه‌رس���ووڕمێن ،زمانپاراوو قس���ه‌زانه .ئه‌م بابه‌ته ت���ا راده‌یه‌ک ئه‌بێته هۆی زیزبوون���ی خوێنه‌ر .کاتێک منداڵێکی الساری به‌ره‌ڵاڵی بازاڕی ،وشه‌گه‌لێکی وه‌ک (شه‌پۆالن)( ،تاوێره‌كان یا که‌له‌خه‌به‌ردی)، (ئیج���ازه‌ی چاپ) و ...ب ه کار ده‌هێنێ ،به ناچار ناتوانن هه‌س���ت به بوونی نووسه‌ر له پش���ت که‌س���ایه‌تییه‌که‌وه نه‌که‌ن .هه‌ڵبه‌ت پێم���ان ئه‌وترێ ک���ه بیلی دوات���ر ئه‌توانێ خوێنده‌واري���ی خ���ۆی ته‌واو ب���کات ،به‌اڵم له‌حنی ریوایه‌ته‌که‌ی زۆرتر له‌حنی «ئێره« و «ئێس���ته«یه ،له‌حنی کوڕێک ،له‌حنێکی گه‌رم و زیندوو .ئه‌م له‌حنه له هه‌موو شتێک ده‌چێ ئیلال ل���ه له‌حنی پیره‌پیاوێک که به نیگایه‌کی درێژخایه‌ن و میهره‌بانه‌وه سه‌یری رابردوو ئه‌کات. ل���ه به‌رامب���ه‌ردا ،ب���ه‌م کاره رۆمانه‌که ش���تێک به‌ده‌س���ت ده‌هێنێ .ئه‌و ش���ته‌ی له ده‌س���ت چووه ره‌س���ه‌نایه‌تییه ،ئه‌وه‌ی به‌ده‌ستی ده‌هێنێ پاراوی و ره‌وانیی زمانه. هه‌رئه‌وه‌نده‌ی له گه‌ڵ زمانبازییه‌کانی بیلی رابێن ئیدی کۆمه‌ڵێ ده‌قی ئهوهنده گیاندار و هه‌ناسه‌گرتان پێش���که‌ش ده‌کرێ که به هه‌موو هزری خۆتانه‌وه ،بڕوا به ریوایه‌ته‌که ده‌که‌ن و ئه‌وکات روخس���اری نووسه‌ر ،له پشت که‌سایه‌تی بیلییه‌وه موعجیزه‌ئاسا ون ده‌بێ. بۆ وێنه له س���ه‌حنه‌ی ده‌س���تپێکردنی پێش���انگای کتێب���دا ،ئاماده‌کاری���ی ب���ۆ هه‌موو ئه‌و ش���تانه‌ی دواتر دێ���ن ،ئه‌نجام داوه ،بیل���ی کوژران���ی پیاوێک ب���ه ناوی بۆوینبێ���ڕگ ریوایه‌ت ده‌کا .ئه‌م کوش���تنه له‌و ش���ێوه جینایه‌تانه‌یه ک���ه زۆرتر وه‌ک «حسابراس���تکردنه‌وه‌ی گه‌نگه‌سته‌ره‌کان»
د .ئازاد حه‌م‌ه ده‌ینوسێت
دووچاری نەخۆشیی فەلسەفەبوون بەشی یەكەم
بیلی باتگه‌یت هه‌ش������ته‌مین رۆمانی ه دۆکتۆرۆف������ه ،ب������ه جیاوازيیه‌ک������هوه ك ه گه‌ڕه‌کی جارێک������ی دیک������ه ده‌مانبات������ بڕانکه‌س������ی ده‌ی������هی ١٩٣٠ـی������هوه .له حاڵێکدا که كتێبی «پێشانگای جیهانی» زیاتر وه‌ک ژیاننامه‌یه‌ک وایه و هه‌مان هێڵ������ی چیرۆکێکی ئ������ارام و به‌رباڵوی ژیاننامه‌ییش������ی هه‌ی������ه ،پالتی چیرۆکی بیل������ی باتگه‌یت وه‌ک پالتی هاکێلبێری فینی مارك تواینه و له راستیدا هه‌تا ئێستا پوخته‌ترین به‌رهه‌می دۆکتۆرۆفه
ناوی لێ ده‌برێت .ب���ه‌اڵم هه‌ر ئه‌م رووداوه ل���ه نیگای بیلیدا ده‌بێت���ه کارێکی هونه‌ری و س���ه‌ناعه‌تێکی ماهیرانه .ئ���ه‌م ریوایه‌ته خاڵگه‌لێکمان بۆ روون ده‌کاته‌وه که پێشتر هه‌رگیز سه‌رنجمان پێنه‌داون :ده‌قه ئوتووی پانتۆڵ���ی قوربانییه‌ک���ه ،رووتبوونی قاچه باریک و س���پیه‌کانی ،ئه‌و حاڵه‌ته پارێزه‌ی که «وه‌ک ش���ازاده‌خانمێک له مه‌جلیس���ی سه‌مادا» قۆڵی یه‌کێک له گه‌نگه‌سته‌ره‌کان ده‌گرێ���ت و پێ ده‌نێته نێو له‌گه‌نێکی پڕ له چیمه‌نتۆی گیراوه» .خودی چیمه‌نتۆکه‌ش ب���ه وت���هی بیل���ی «ده‌بێت���ه نوانه‌یه‌کی دواکه‌وت���ووی ده‌ری���ای ده‌ره‌وه» و به هه‌ر ته‌کانێکی به‌له‌م���ی ناو ده‌ریا ،به خاوی بۆ پێش و دوا ده‌شکێته‌وه. ده‌ستی قوربانیی به گووشێک به‌ستراوه، «ئێسته‌ش وه‌ک ئه‌و ده‌مه‌ی له فرۆشگا بوو، گرێچنکراو ...گرێگه‌لێکی بێعه‌یب له نێوان مه‌چه‌کی ده‌س���ته‌کانی که وه‌ک به‌شێک له فه‌قه‌رات دیاری ئه‌دا ».حاڵه‌تی روخساری ئه‌و ل���ه کاتێکدا که ش���ایه‌تی دابینکردنی ئاماده‌کاریه‌کانه ،ل���ه «رێزێکی تێکه‌ڵ به په‌رێش���انی» ئه‌دوێ و حاڵه‌تی روخساری خوێنه‌ری���ش ره‌نگه هه‌رئه‌و حاڵه‌ته ده‌بێت.
ش���ێوه‌ی روانینی بیلی ،زین���دوو ،به‌ری له پێش���داوه‌ری و ده‌مارگی���ری و هه‌روه‌ها ب ه جۆرێک ته‌نزئامێز ،گێژ و سه‌رگه‌ردانه .بیلی پێم���ان ئه‌ڵێ که قوربان���ی «له قاچه‌کانی رامابوو ،ره‌نگه له ب���ه‌ر ئه‌وه‌ی که قاچ به ئه‌ندامێکی خۆخۆیی ده‌ناس���رێت و که‌متر به بۆیه‌نباخی ره‌شه‌وه دیتراوه و به شوێن نی���گای ئ���ه‌ودا ناچار بووم بی���ر له هه‌مان ش���ت بکه‌مه‌وه که ئه‌و به دڵنیاییه‌وه بیری لێ ده‌کرده‌وه ،ئ���ه‌وه‌ی که ئێمه به هه‌موو شارستانیه‌تی خۆمانه‌وه له‌سه‌ر ئه‌و شتانه رێده‌که‌ین که پێشه‌که‌یان به چه‌ند شه‌قار، کراوه به پێنج به‌شی نایه‌کسان که به‌شێک له هه‌رکامیان ،به س���ه‌ده‌ف داپۆشراوه». ش���ه‌پۆلێکی گێژ له س���ه‌ر ئ���ه‌م ده‌ریایه ئه‌م تێگه‌یش���تنه دێنێته ئ���ارا که «ده‌ریا دێوه‌زمه‌ی هه‌ساره‌یه‌کی دیکه‌یه» و ته‌خته و پێچی به‌له‌مه‌که‌ی ده‌خاته ژیر كاریگه‌ریی خۆی���هوه« ،ئه‌وه‌ی که ش���تێکی وه‌ک ئه‌و به‌له‌مه به س���ه‌رنجدان له بنه‌ماکانی ده‌ریا، ئه‌توانێ ئه‌و هه‌موو پته‌و بێت و شتێک له‌م دنیایه‌دا بۆ ئه‌مالوالکردن هه‌یه که به عامی ئاشکرا خه‌به‌ر له مێژوویه‌کی ئه‌ندێشه‌وه‌ری له پاش خۆیهوه ئه‌دات».
س���ەرچڵی هزری م���رۆڤ لەپش���ت دەركەوتنی فەلس���ەفەوەیەو هەركە فەلس���ەفەش لەجیهان���ا هاتەكایەوە م���رۆڤ‌و ردە وردە گالپێوەی ،گالنی مرۆڤی���ش بەفەلس���ەفەوە بەش���ێكە لەبەختی ئ���ەم بوون���ەوەرە لەگالنی بەش���تێكەوە حاڵیبوونی لەم���ەڕ دۆزی خ���ۆی‌و دەورووبەرەكەی دەداتێ‌و ویستیشی بۆ تێگەیشتن لەخۆی‌و لەویتریش بەرینتردەكا .ئەم الیەنەش هەر لەس���ەرەتاوە ئیدیای سەرەكی فەلس���ەفەی پێكهێناوە .ڕاستە دەركەوتنی فەلس���ەفە لەڕۆژئاوا پێوەندیێ زۆری بەدروس���تبوونی نووسینەوە هەبووە، واتە دەركەوتنی ئەلفوبێ ،بەاڵم مەیلی فەیلەس���وف بۆ گەیش���تن بەزانین لەسەر بوونی خۆی‌و بوونەوەرانی تر مەرجی بنەڕەتی نەشونمای فەلسەفەی لەخۆگرتووە .هەقایەتی وەفاداری مرۆڤیش بۆ فەلسەفە لێرەوە دەستپێدەكا چونكە ئەوە تەنیا ئەركی مرۆڤە دەرك بەگرینگی فەلس���ەفە بكا‌و بەوەش هەستێت لەڕووی فەلسەفییەوە پێویستن‌و ویستیش بۆ فەلسەفە پێوەندی بەو دڵبەستنەوەیە فەلسەفە پێیدەگا‌و مرۆڤیشی لەسەر ڕادێنێ. س���ەرباری ئەوی ووترا ،گەر تەماشای مێژووی فەلسەفەی ڕۆژئاوا بكەین دەبینین هەموو ئەوانەی كاری فەلسەفییان ئەنجامداوە یان فەلسەفاندن تاكە پیشەێ بەردەوام‌و نەگۆڕاویان بووە جۆرە دووچاربوونێك بەفەلسەفەوەیان پێوەدی���ارە كە دواتر هەر ئەوە ب���ووە بەهەوێنی بەرهەمەكانیان .بەواتاێتر دەبینین ئەم كەسانە لەژیانیانا بەش���تێكەوە گرفتارن‌و مەراق بەشتێكەوە دەخۆن كەمكەس دەزانێ چیە‌و كەمكەس���یش لەم پێوەبوون‌و مەراقە دەگا تەنانەت كەمكەس���یش لەوەدەگا ه���ۆكاری ئەو پێوەبوون���ە تەنیا ئەوەیە ك���ە ئالودەی ش���تێكن دەیەوێ ڕەوتی س���ەفەرەكان بگۆڕێ‌و ئاڕاس���تەی تێڕامانەكانیش وەرچەرخێنێ‌و كۆتای بەو نیش���تیمانە ساختەیەش بهێنێ زۆرینە لەخەیاڵیانایە‌و یان سەبارەت بەبوون‌و ڕاستی شتەكان‌و ڕووداوەكان دروس���تیانكردووە .هەروەها ئەوانەی پێیانووتراوە فەیلەس���وف ئالودەی فەلسەفەبوونە‌و فەلسەفەش���یان وەك دەرمان بۆ هاتنەدەرەوە لەفەلسەفە بەكارب���ردووە .ئالێرەوە ئاڵۆزیەكان دەس���تپێدەكەن‌و ئەس���تەمە ئەوانەی دووچاری فەلس���ەفە نەبوونە لەمەبگەن .چونكە دووچاری فەلس���ەفەبوون ئەو نەخۆش���یەیە بەدەگمەن مرۆڤ ئەتوان���ێ لێدەربازبێ .بەاڵم ئەمە ئەوە ناگەێنێ كە هەموو كەس���ێ دووچاری فەلسەفەبوون دەبێ.چونكە زەمینە ب���ۆ پێوەبوونی ئەم جۆرە نەخۆش���یە هەمیش���ە لەبارنیە‌و پاش���ان ئەمە نەخۆشیەكیش���ە لەجۆرێ تر .واتە بەپێچەوانەی نەخۆش���یەكانیترەوە ئەم نەخۆش���یە دەگمەن‌و تایبەتە .ئەم حاڵەتە لەنەخۆش���یەكانی دیدا ڕەنگە بوونی نەبێ .واتە دەش���ێ هەموو دووچاری ئای���دز بین گەر بمانەوێ یان دووچاری پەتای هەاڵمەت‌و لەرزوتا بین لەبەر هۆێك لەهۆیەكان بەاڵم ئەوەی دووچاری فەلس���ەفەببین ئەمە ش���تێ لەڕادەبەدەر نائاسایە‌و گشتكاتێك‌و لەهەموو باردودۆخێكیش���دا ناشێ مرۆڤ دووچاری نەخۆشی فەلسەفە بێ. ڕاس���تە بەفەلسەفەوە گیرۆدەبوون نەخۆشیێ زۆر س���امناكە‌و دەربازبوون لێی مەحاڵە .بەاڵم ئەمە بەو مانایە ناێ كە ئێمە بمانەوێ لێرەدا فەلسەفە وەك بتێ نیش���اندەین‌و شیاوی بۆ پەرستنی خۆشكەین .ئەمە لەالێك بەاڵم لەالێتر دووچاری فەلس���ەفەبوون نەك هەر نەخۆش���یە بگرە فۆڕمێكیش���ە لەشێتی بەاڵم ئەم شێتیە زمانی هەیەو ئامادەیە خۆی ڕونكاتەوە .جیاوازی نێوان ش���ێتی لەم ش���ێوەیە‌و ژیری تەنیا ئەوەنیە كە شێتی لەبێ عەقڵیدا نووقمە‌و ژیری���ش لەزەلكاوی عەقڵدا مەلەدەكا بەڵكو ش���ێتێ لەگۆڕەپانی خۆی���دا پێوەندیێ نهێنی بەعەقڵەوە هەیە كە ژیرەكان بەش���ێوازی خۆیان ئەو پێوەندیە دروس���تدەكەن هەرچی ش���ێتیە نە ئەو ش���ێوازەی ژیرەكان دەبینێ‌و نەش ژیربوونی پێیئەس���تەمە .بەاڵم ب���ۆ دەبێ مرۆڤ ئارەزووی دەربازبوون لەم نەخۆشیەی هەبێ؟ ئایا زۆر بەتەندروستیتر نیە مرۆڤ بەم نەخۆش���یەوە سەربنێتەوە؟ مەبەس���ت ،بۆ دەبێ مرۆڤ بەدووی چارەسەر بگەڕێ باش���تر وانییە ئەم مرۆڤە بۆ هەمیشە لەگەڵ ئەم نەخۆشیەدا بژی ؟ ئەوەی فەلس���ەفە تا هەنووكە ئێمەی لەس���ەر ڕاهێناوە ئەوەیە كە گشت بۆچوونێ فەلس���ەفی الیەنێ گفتوگۆدەكا بۆ فەلس���ەفە دەبێ بەبەش���ێك لەمێژووەكەی‌و بۆ مرۆڤیش هەڵوێستەیە لەسەر هەبوونمان .ئێمە هەروەك ووتیشمان ستایشی فەلسەفە ناكەین بەاڵم بۆئەوەی لەفەلسەفە دەربازبین دەبێ هەر ڕوو لەفەلس���ەفە بكەین چونكە فەلس���ەفە ه���ەم دەرمانە‌و هەم نەخۆشیش .شارستانی ڕۆژئاواش كەمتازۆر مانای خۆی لەم ڕەوەوە دیووە بۆ ئەوەی ئەم ئەركە بۆ فەلسەفە بدۆزێتەوە .ئەمەش وایكردوە شارستانی ڕۆژئ���اوا تەتوان���ێ هەن���گاوی تەواوەتی ب���ۆ كۆتای هێنان بەفەلس���ەفە‌و دەربازبوون لەفەلس���ەفە‌و هاتنەدەرەوە لەبازنەی فەلس���ەفە نەتوانێ بنێ‌و یان لەگەڵ گش���ت هەنگاوێ بۆ ڕوخاندنی كۆش���كی فەلس���ەفە سەرلەنوێ خ���ۆ ئامادەكرێتەوە بۆ دروس���تكردنەوەیەكی تری ئەم كۆش���كە .زۆربەی ئەو باس���انەش كە ل���ەو بارەیەوە دەكرێ س���ەرلەنوێ دەبێتەوە بەئامراز‌و بناغە بۆ دروستكردنەوەی تری فەلس���ەفە.بەاڵم كامە فەلسەفە؟ ئەڵبەتە فەلس���ەفەێ تر .ئالێرەدا تر بەو مانایە دێ كە فەلسەفەێ دێتەدونیا پاش ئەو نەفیكردنەی فەلسەفە كە قاڵبی كاركردن‌و شێوازی ڕاڤەكردنی گۆڕیوە‌و بەدووی ئامانج‌و مەبەس���تی تردا وێڵە‌و بەڵگە‌و س���ەڵمێنەی تر بۆ تیۆری‌و ڕونكردنەوەكانی پەی���دا دەكا‌و ئارگومێنت‌و بیانووی تر لەڕونكردنەوەكانی دەهێنێتەوە‌و كاریان لەس���ەردەكا .هەر خ���ودی باس لەمەرگی یان پایانی فەلسەفە لەنێوەندە فەلس���ەفیەكانی ڕۆژئاوا بوو بەئەندێشەیەك كە دواتر فۆڕم���ێ تر لەتێكس���تو خوێندن���ەوەو ڕوونكردنەوەی لەگ���ەڵ خۆ هێنایە ناو دێباتە فەلس���ەفی‌و هزریەكانەوە .ئەمەش وایك���رد بیریاران‌و هەروەها قوتابخانە‌و بزاڤە فەلسەفیەكان س���ەرلەنوێ بەر پۆلینخستنخرێن‌و جارێتر پێداچوون���ەوە بەبۆچوون‌و ڕوانینەكانی گەلێ لەبیریار‌و ڕوناكبیرانی ڕۆژئاوا ببێتەوە بەجێیباس .لەحاڵەتی واش���دا گەلێ لەش���ەپۆلەكانی بیركردنەوە‌و ش���یكردنەوە فڕێدەدرێنە خۆڵدان���ی هزریەوە‌و هەروەها گەل���ێ لەبیریار‌و ڕوناكبیران وەك تۆمەتبار تەماش���ادەكرێن‌و یان بەپێچەوانەوە هەوڵی ئەوە دەدرێ ستایش���ی هەندێ لەبزاڤ‌و قوتابخانەی فەلس���ەفی دیاریكراو بكرێ یاخود پاساودان بۆ بیری هەندێ لەبیرمەندان‌و ڕۆشنفكران بكرێ.
ژمار ه ( )387دوشه‌مم ه 2013/12/2
8
بیرۆكه گه‌وره‌كان دوژمنی شاعیرانن (تۆ زۆر جوانی ك ه له‌س���ه‌ر ال ته‌ماش���ام ده‌كه‌یت ،چاوه ڕه‌شه‌كه‌ت كه‌مێك نوق���او ده‌ر ئه‌كه‌وێت ،بیری ئه‌م دونیایه‌م ئه‌خاته‌وه هه‌میش���ه وه‌ك چاوه نوقاوه‌كه‌ی تۆ سه‌یری دڵه كراوه‌كه‌م ئه‌كات .ب ه هۆی تۆوه خه‌ریكه دره‌نگانی ش���هو جوان ئه‌بێت ،ب ه هۆی تۆوه من زیاتر پێئه‌كه‌نم ..هه‌مووی ب ه هۆی تۆوه ڕوو ئه‌دات ئاره‌زوو‌ه ل ه بن نه‌هاتووه‌كانی شه‌وان)... ل ه هه‌موو بارودۆخێكدا چه‌ند بشگه‌ڕێم ن ه خۆم ئه‌دۆزمه‌و‌ه و ن ه تۆش بۆ هیچ شتێك ناگه‌ڕێم ل ه خۆته‌و‌ه به‌ره‌و په‌نجه‌ره‌ك ه ئه‌ڕۆیت ته‌ماشا ئه‌كه‌یت ڕێگاكان چۆن رێبواره‌كان لوول ئه‌ده‌ن ڕێگاكان ل ه شاره‌كاندا وه‌ك گێژه‌ڵووكه ڕاكشاون هیچ ده‌نگێك له‌ودیو پهنجهرهكهوه قسه‌ت لهگهڵ ناكات نه‌ختێك له‌ناو ژووره‌كه‌تدا ئه‌سوڕێیته‌وه وه‌ك نامۆیه‌ك ب ه دونیا له‌سه‌ر جێگاكه‌ت ڕائه‌كشێت پاش نه‌ختێكی تر گۆمان ئه‌كه‌یت و سێبه‌رێك ل ه دووره‌وه ئه‌بینیت ب ه له‌ش ه ماندووه‌كه‌ت ئه‌ڵێیت: یارمه‌تیم بد‌ه بمبه‌ره‌و‌ه بۆ به‌ر په‌نجه‌ره‌كه ته‌مێكی گهوره ل ه دووره‌وه دێت ته‌مێكی تاریك وه‌ك په‌شمه‌كێكی خۆاڵوی ل ه شاره‌و‌ه ئه‌ئاڵێت وه‌ك هه‌ڵهاتوویه‌ك ل ه تاریكی ته‌ماشای شه‌و ئه‌كه‌یت له پهنجهرهكهوه یاده‌وه‌رییه زۆره‌كان خه‌یاڵت وێل ئه‌كه‌ن هیچ هه‌ستێك لهوه تاڵتر نیی ه ل ه مێژوودا هه‌ست بكه‌یت له ئه‌زمونكردنی كۆتاییه‌كاندایت ئێم ه نه‌ك هه‌ر پاڵه‌وان نین و خه‌یاڵه جه‌حێڵییه‌كانمان وردوخاش بووه بووین به پشیله‌یه‌كی گه‌ڕی ئه‌م شاره دره‌وشاوه‌یه شار ته‌نها ملیۆنه‌ها گڵۆپی دره‌وشاوه‌یه له‌ژێره‌و‌ه مرۆڤه‌كان ئه‌هاڕێت تۆ بۆچوونت چیی ه ل ه سه‌ر ئه‌وه‌ی ژیانی ئێم ه بۆ وایه خۆزگ ه وا نه‌بێت و من وه‌ك هه‌ڵه‌یه‌كی مێژوویی ده‌ركه‌وم ژیان ته‌نها سه‌فه‌رێك ه ب ه ناو مردندا گوێ بۆ ده‌نگی ئه‌و بای ه بگره ل ه ناوته‌و‌ه هه‌ڵی كردووه وه‌ك رێبوارێك نیشتمان تاقی ئه‌كه‌مه‌وه بۆم ده‌ركه‌وت ئه‌م نیشتمانه ئێمه‌ی وه‌ك مردوویه‌ك ئه‌وێت ك ه هاتنه ژووره‌و‌ه هه‌سته‌كانتان جێبێڵن ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی ه من وه‌ك شاعیرێك به ئه‌ركی خۆم هه‌ڵئه‌ستم و دڵم ئاوه‌اڵ ئه‌كه‌م وه‌ك جۆرێك له شۆڕش ب ه سه‌ر ئه‌م شوێن ه ته‌نگ و زه‌مان ه ته‌نگه‌دا ئێستا باشترین كات ه باشترین رۆژه گۆرانییه‌ك بۆ ئازادی بنووسمه‌وه له‌ناو ئه‌م شاره ڕووناكه‌دا بێ شوێن بێ له‌نگه‌رگرتن بیرم نایه‌ت رۆژێكی باش www.chawdernews.com
ئاسووده‌یی بچووكی شه‌وێك من به‌م هه‌موو ئازار و برینه‌وه له‌م كۆمه‌ڵگا بزمارڕێژكراوه‌دا من وه‌ك ڕۆژێك بیری لێنه‌كرابێته‌وه هاتووم ڕیزبه‌ندیی ڕۆژه‌كان و هه‌فته‌كان و ساڵه‌كان تێك بده‌م بێگومان ك ه فێر بوویت ئازار بخوێنیته‌وه تێئه‌گه‌یت من ب ه چ ڕۆژگار و خه‌ڵكێكدا تێپه‌ڕیوم تێئه‌گه‌یت شۆڕشی مرۆڤی نائومێد شیعره و هیچی تر چه‌كی من دڵمه شۆڕش بریتیی ه ل ه بیناكردنی خه‌یاڵ له‌ناو دڵدا كاتێك شیعرێك ئه‌نووسرێت ل ه شوێنیكدا زمان ئه‌ڕمێت و دروست ئه‌بێته‌وه كێشه‌ی من كێشه‌ی ئێو‌ه نییه من ڕووه‌و نزماییه‌كان ئه‌ڕۆم من لهگهڵ جیهان ڕووبه‌ڕووم حه‌زم له‌وه‌ی ه بیری كه‌سێك بكه‌م نام ه بۆ كه‌سێك بنووسم حه‌زم ئه‌كرد شیعر ڕه‌نگدانه‌وه‌ی شتێك بێت نه‌ك ب ه تهواوی ل ه مانای خۆمدا نوقمی كه‌م من هه‌موو شتێك ب ه الی دڵدا ئه‌شكێنمه‌وه هیچ كاتێك شاعیر له ڕۆژگاری خۆیدا ناژی بیری تۆ ئه‌كه‌م من لێر‌ه نیم حه‌ز ئه‌كه‌م دانیشین پێكه‌و‌ه سه‌یر كه‌ین پێت چۆن ه له زه‌وییه‌وه ده‌ست پێبكه‌م بۆ من قورسییه‌كی تیای ه قسه‌كردن له‌سه‌ر مرۆڤ بۆ ئازادی ،پێوستم بهوه هه‌ی ه نیشتمان ل ه كۆڵی خۆم بكه‌مه‌وه چونك ه هه‌موو به‌سه‌هووداچوونێك ب ه نیشتمانه‌و‌ه دووراوه‌ته‌وه پاشان به‌م میلله‌ته‌و‌ه ك ه وه‌ك دێوێكی ترسناك شه‌وان ه دێته خه‌وم ل ه ئه‌نجامدا من هیچ ڕقم لێت نیی ه بگره خۆشیشم ئه‌وێیت لهگهڵ ئه‌وه‌شدا من و تۆ جیاواز بیر ئه‌كه‌ینه‌وه تۆ عاشقی كۆمه‌اڵنی خه‌ڵكیت من كۆمه‌اڵنی خه‌ڵك كابووسی خه‌وه‌كانمه
رامیار مه‌حمود ئۆكتۆبه‌ری 2013
به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری :سۆران نه‌قشبه‌ندی soranmail@yahoo.com
««
ذمارة ( )177دوشةممة 2013/12/2 سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
178
www.chawdernews.com
ذمارة ( )178دوشةممة 2013/12/2
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
چەمكی شەهیدو عاشورا لە ئیسالمدا ئێرانیی شیعە و عەرەبیی سوننە ،و دواتریش ئیمپراتۆرێتی عوسمانی .كە كورد لە هەرسێكیان كەمهێزتربوون ،ب��ەوەش واڵت��ەك��ەی��ان ب��وو بە مەیدانی شەڕ و مالنمالنێی ئەو سێ دەسەاڵتە، و هەریەكەیان لە قەڵەمڕەوی خۆیەوە مەزەبی خۆی سەپاند بەسەریاندا ،بۆیە ئاینزای كورد بەپێی دەسەاڵت و مەزەبی داگییركەر پەرت و باڵوبۆتەوە ،نابینی چەند ئاینزا و ئاین لە ناو ئەم میللەتەدا تەشەنەی كردووە؟ ....كورد لە تێكڕای كوردستاندا كە زۆربەی خەڵكەكەی موسوڵمانن، چی حوشتر و بێچووە حوشترێكیان هەیە لەو شەڕەدا ،لە شیوەنی عاشورادا؟ -رێزم بۆ خەڵكی سادەی ئەو رێ و رەسمە هەیە -ئەی ناكرێ! كە ئێمەی كورد هەر موسوڵمانە رووتەكەی پێش شەڕە مەزەب بین ،ئەهلی قورئان بین و هیچی تر؟ ئایا بە لێكدانەوەی مێژووی دوای راشدین ،سوننە مەعنای پێرۆیی ئەمەوی نەدەگەیاند و شیعەش مەعنای پێرۆی هاشمی؟ ئەی چی جیاوازییەك لە نێوان ئەمڕۆ و دوێنێدا هەیە؟ ئیتر عاشورای مەزەبی بە سیاسەتكراو لە كوێ و كورد لە كوێ؟.
مەحمود عەبدوسەمەد شەهید لە رووی زمانەوانیەوە ئەم چەمكە هەرچەندە لەگەڵ هاتنی ئیسالمدا بۆ كوردستان سەریهەڵداوە و وتنەكەشی تام و چێژێكی تایبەتی هەیە ،و كوردیش شەهیدی زۆری بە ئیسالم داوە ،كەچی تا ئێستا وشەیەكی كوردییان بۆ دانەهێناوە و هەردەڵێن (شەهید) .. ئ��ەم زاراوەی����ە ك��ە ب��ە ڕەچ��ەڵ��ەك (ئاینیە) لەرابردوودا (هەر ئەو كەسەی گرتۆتەوە كە لەڕێی خوادا – غەزا – گیانی لە دەستدابێ!) ،بە فارسیش هەر هەمان زاراوە و هەمان وتەیە(شەهید) ،لە زمانی ئینگلیزیشدا()MARTYRە كە قوربانی و كوژراو دەگرێتەوە ،بەاڵم بە زمانی عەرەبی لە قورئاندا ( )104جار و لەچەند سورەتدا وشەی (شهید ،استشهاد) هەیە ،كە مانای (شایەت، ئاگادار لە شتێ ،چاودێر ،توانا ،بینین )....دێت. هیچ سیاقێكی قورئانی بەدیناكرێت كە وشەی (شهید) مەعنای پیرۆزیی بگەێنێت .جگه ل ه ئایه‌تی 69ی سوره‌تی زوممه‌ر بەگشتی لە جیهانی ئیسالمیدا زاراوەی شەهید ئەو كەسە دەگرێتەوە كە ئامادەی روداوێكی ئاینی پوخت بووبێ و لەرێ ی خوادا – و بەپێی پێویست – گیانی لە دەست دابێت .بەاڵم لەم سەردەمەدا ئەم چەمكە فرەڕەهەند بووە و هەركەس بە ك��وژراوی خۆی دەڵێ (شەهید). سەرهەڵدانی چەمكی شەهید پێدەچێ یەكەمجار لە ئیسالمدا وشەی (شەهید) بەكارهێنرابێ بۆ ئەوكەسانەی كە لەڕێی خوادا و لە مەیدانی جەنگ و جیهادی پوختدا و بەبێ تێكەڵكردنی بە هیچ ئامانجێكی دنیایی ،گیانی لە دەستدابێ .لە تەورات و ئینجیلدا – كە دوو كتێبی ئاسمانین– ناوی شەهید نەهێنراوە ،هەروەها ك��وژراوە مەزنەكانی مێژووی پێش ئیسالمیش وەك (سوقرات 399پ ع ،سپارتاكۆش 68پ ع ،یۆلیۆس قەیسەر 44پ ع ،و خودی عیسا پێغەمبەر ....تاد) هەر بە كوژراو ناوبراون .. بەاڵم لە كوشتنی (حەمزە)وە لە شەڕی (بەدر) دا زاراوەكە باڵو بۆوە .و دوای ماوەیەكی زەمەنیش بۆ ك��وژراوە گشتیەكانیش (سیاسی ،خێڵەكی، ئایدۆلۆجیا....،تاد) كەوتە بواری بەكارهێنان. پشگوێخستنی شەهیدە مەزنەكان لە مێژووی ئیسالمدا ژمارەیەكی زۆر شەهیدی گەورە هەیە -لە هاوەڵەكانی پێغەمبەر و زانایان – كە پوخت لە بەر خودا كوژران و تیرۆركراون ،وەك (عومەری كوڕی خەتاب ،عوسمانی كوڕی عەفان، ئەبو عوبەیدەی کوڕی جەراح ....تاد) بەاڵم نە كەس ناویان دێنێ و نە كەس ئەزانێ كەی كوژران، كێ كوشتنی ،بۆچی كوژران .نە یادیش دەكرێنەوە. بگرە هەندێ كەس قسەی نەگونجاویشیان ئاراستە دەكەن ....بۆیە یادكردنەوەی هەندێ كوژراو بەو گەرمی و تینەوە .كە تا ئاستی پێغەمبەر گەورە ك��راون لەوانەیە گومان بخاتە سەر هۆكار و پاڵنەرەكانی .هەر لەبەر ئەوەش ،كاتێك كە لە
موالبەساتی كوشتنەكە رادەمێنی ناچار پرسیار دەكەیت ((:ئاخۆ ..تەداعیاتی خۆبەكوشتدانی ئەم(شەهیدە) لەگەڵ ئایەتی ( وال تلقوا بایدیكم الی التهلكة .البقرە )192 .دا دێتەوە؟ .كاتێ (حسین كوڕی عەلی) ،خاوەنی رێز و پێگەی بڵندی ئاینی و كۆمەاڵیەتی خۆی بوو لە (مەككە) و دەورو پشتیدا ،هەندێكەس هانیاندا :بچێت بۆ عیراق (نەجەف و بەسرە) .بەو پێیە كە كوڕی ئیمامی عەلییە ،خەڵكی عیراق پشتی دەگرن و خەالفەتی بۆ وەردەگرنەوە لە (بەنی ئومەییە) . هەرچەندە (عەقیل)ی برای كاغەزی بۆ ناردبوو كە :نەجوڵێ و رونەكاتە عیراق ،دەفەوتێ ،خەڵكی عیراق پارەیان لە(یەزید) وەرگرتووە ،زمانیان لەگەڵ تۆدایە ،شمشێرەكانیان لەگەڵ یەزیدە، بەاڵم هەر لەسەر رای خۆی سوربو ،كە گەیشتە (كەربەال) خەڵكی عیراق پشتیان تێكرد ،لەو بیابانەدا بە بێ بەرگری بەجێیانهێشت ،بە گوێرەی هەندێ سەرچاوە سێ جار داوای لێكرا بكشێتەوە، بەاڵم ئەم خۆی بە خاوەن ماف دەزانی و سازشی نەكرد – تا ئەو ئاشووب و تراجیدیا دڵتەزێنەی لێكەوتەوە .هەندێ سەرچاوەش پێیان وایە كە ئەو شەڕەی نێوان(حسین و یەزید) لە بنەڕەتدا شەڕی نێوان(بەنی هاشم و بەنی ئومەییە) بووە، مێژووەكەیشی گەڕاوەتەوە بۆ زیاتر لە سەدەیەكی پێش ئیسالم ،بەاڵم بوو بە برینێكی بێچارەسەری نێوان موسوڵمانان كە زیاتر لە( )1400ساڵە بە رادەیەكی خراپ ڕیزی موسوڵمانەكانی دنیای لەتكردووە .كە ئەگەر ئەمڕۆ بگوترێ ئیسالم كراوە بە دوو ئاینی سەربەخۆ (( :ئاینی شیعە
ئەمڕۆ كە پەیەدە توانیویەتی ئیدارەیەكی سەربەخۆ لەكوردستانی خۆرئاوا رابگەیەنێت ،پێشئەوەی بەشار ئەسەد دژایەتی بكات بەرەی نوسرە راستبووەتەوە لەبەرامبەرید
2
بەهزاد عەلی
لەم دە ساڵەی دوای رووخانی سەدام -لە رییزی زیارەتكارانی شیعە لە عیراقدا كە لە هەموو الیەكەوە روودەكەنە شوێنە پیرۆزە مەزەبیەكان، لە هەموو بۆنەیەكدا سەدان قوربانی لێدەكەوێتەوە، بەاڵم هیچ زانایەكی ئاینی یان بەرپرسی سیاسی – لە شیعە و سونە – سنوورێك دانانێن بۆ ئاپۆرای ئەو خەڵكە رەشۆكیە (زووار) كە ئەمساڵ بە قسەی خۆیان ( )4000000چوار ملیۆن كەس بووە .واتە زیاتر لە هەموو حاجیەكانی دنیا لە (مەككە) و مەدینە. ب��اش��ە ..ئ��ەگ��ەر س��ەرپ��ەرش��ت��ی��اران��ی ی��ادی شەهیدبوونی حسەین و پێشەواكانی دیكەی شیعە – كە تێكڕا ئاخوندن – بەتەنگ گیانی پێرۆكارەكانیانەوەبن ،چ��ۆن دەرف��ەت دەدەن هەموو ساڵێ و چەند جارێ ئەو كارەساتە پات ببێتەوە؟! ...شاری بەعقوبە كە بووەتە بنكەی ك��اری تیرۆرستان ،ه��ۆك��اری ئ��ەوەی��ە كە هیچ دەستكەوتێكی ((مادی)) لە پشتیەوە نیە.... پیاوە ئاینیە بەرێزەكانی شارەكە ،ئەنجومەنی شار ،پارێزگار ،بڕیاری داخستنی مزگەوتەكانیان دا تا هێوربوونەوەی باری ئاسایشی پارێزگاكە عاشورا و شیوەنی حسەین دەستەبەرببێت .بەاڵم بۆچی لە نەجەف و كەربەال ئاشكرایە (حسەینی كوڕی عەلی) بە حوكمی و كازمیە بڕیاری وا نادرێ؟؟ ..نوخبەی هەردوو ئاینزاكەی ئیسالم – بە زانا و مەرجەعیاتیانەوە ،ئەوەی كچەزای پێغەمبەر بووە هەر لە سەردەمی بە دەزگای وەقفی شیعە و سوننەیانەوە – باش راشدیندا پێگەیەكی كۆمەاڵیەتی و دارایی هەبووە، لە موالبەساتی ئاشووبەكە تێگەیشتوون ،بۆیە كە دەستیشی دایە سیاسەت و كوژرا ،دەخوازێ هۆكاری ب��ەردەوام��ی و نوێبوونەوەی بۆنەكان پرسیار بكرێ .كێ كوشتی ،كێ دایبەكوشت؟ و ئاینی سوننە )) نەك مەزەبی شیعە و سوننە ،دەرەخسێنرێ ،و دەشێ تا رۆژی قیامەت درێژە .سەرچاوەكان دەڵێن :كوشتنەكەی لە رووی رەنگە زێدەرۆیی نەبێ .درزی برینەكەش ئەوەندە بەو شەڕە نارەوایە بدرێ ،و راستیەكانیش لە فیزیكیەوە بە ویستی بەنی ئومەییە بووە ،بەاڵم بە كوشتدانەكەی ه��ەر خەڵكی ئ��ەو ناوچانە قووڵ و خوێناوییە كە شادەماری پچڕیوە ،ئێسكی خەڵك بشاررێنەوە . بوون كە ئێستا بەو شێوە نەویستراوە سااڵنە شكاندووە و یەكناگرێتەوە.. یادی كوشتنەكەی دەكەنەوە و خەڵكی دیكەش هەر لەبەر ئەو روداوان��ەش لە دێر زەمانەوە پەلكوتانی ئەم شەڕە بۆ كوردستان كاتێ میللەتی كورد بە زەبری زۆر و شمشێر بەكوشت دەدەن ...دیمەنێكی چەند دڵتەزێن جیهانی ئیسالمی لە بری (بەنی هاشم و بەنی ئومەییە) بە ناوی (شیعە و سوننەوە) شەڕی كرا بە موسوڵمان .ئیتر راست و رەوان و بێگەرد و هەناسە ساردییە :الوێكی كورد تەمەن ()25 یەكترییان ك���ردووە .ئیستا لە ئیمارەتەكانی ملی دا بەم ئاینە نوێیە و شایەتیمانی هێنا ،بەاڵم ساڵی ،ئاكادیمی بەجۆرێك مێشكی – ئەویش و كەنداو ،یەمەن ،سعودیە ،عیراق و شام ،ئێران ،باوەڕی نە بە ئەمەوی و نە بە هاشمی نەهێنا ملیۆنەهای وەك ئەو – شۆرابێتەوە .لەو یادەدا پاكستان و ......تاد .ئەو شەرە كە بە ناوی – كە ئەو كاتە هێشتا هیچیان سەریهەڵنەدابوو -خۆی رووت بكاتەوە و بە زنجیر و بە شمشێر لە ئیسالمەوە دەك��رێ لە هەموو كاتێ گەرمترە .بەڵكو باوەڕی بە قورئان هێنا .ئیدی نە شیعە خۆی بدات ،خوێنی لەبەر بڕوات و هەست بە ئازار بۆنەكە و شەڕەكە پیرۆز كراوە بە ئاین و ئاینزا و نە سوننە ،بەڵكو موسوڵمان و هیچی تر ...نەكات! بە وشەی نەگونجاویش هێرش بكاتە سەر – بەاڵم چونكە لە راستیدا سیاسی و ئابوورییە بەاڵم كوردستان بە حوكمی پێگە جیوگرافیەكەی پێشەوا دێرینەكانی ئیسالم! .ئایا رووداوێكی زەحمەتە رابگیرێ -هەر بۆیە سااڵنە ،بە تایبەتی كەوتبووە بەر قەپاڵ و چەپۆكی دوو ئیمپراتۆرێتی وەها گەورە – بە چاوپۆشی لە تەداعیاتەكانی- بۆچی هەر شیعە مەزەبەكان یادی دەكەنەوە؟ ب��ەاڵم سوننە مەزەبەكان هەواڵیشی ناپرسن؟ ئایا لە واڵتە عەرەبیەكاندا – بێجگە لە عیراق- عاشورا بۆنەیە و دەكرێ بە پشووی رەسمی؟ بەاڵم لە هەرێمی كوردستانیشدا -بە رەسمی نەك بە میللی -كراوە بە موناسەبە! مامۆستا ئاینیە بەرێزەكانیش بێدەنگیان لێكردووە و راستیەكان دانابەزێنن بۆ میحراب و مینبەر تا خەڵك لێی تێبگەن . لە راستیدا خۆیەكالیی ك��ردن��ەوەی ك��وردی باشوور لەم بارو دۆخە سیاسیەدا نەختێ گرانە، لە هاوكێشەی نێوان ویالیەتی فەقێ و شیوەنی حسەین لە الی��ەك و پتەوكردنی سیستەمی دیموكراسی راستەقینە و سیكوالردا لە الیەكی دیكەوە ،بەاڵم دواجار دەبێ ئەمە بكرێ.
ئایا ناكرێ ئێمەی كورد هەر موسوڵمانە ساده‌کەی پێش شەڕە مەزهەب بین ،ئەهلی قورئان بین و هیچی تر؟
كەلتوری خودا كەلتوری هیومانیسمی و كەلتوری تۆلێڕانسییە و هیچی تر 3
ئازاد قەزاز
نامەیەكی كراوە بۆ :بەرێز جەنابی كاك مەال هەورامان 5
مستەفا عەبدوڵاڵ
ذمارة ( )177دوشةممة 2013/12/2
ئيسالمى سياسى
2
ئیسالمییەكانی كوردستان‌و بەرەی نوسرە لەسوریا «ئەوینی شاراوەو ئاوێنەی شكاوی ئیسالمییەكان لەخۆرئاوا»
بەهزاد عەلی سەرەتاكانی دروستبوونی ب��ەرەی نوسرە ،هیچ جیاواز نییە لەسەرەتاكانی دروس��ت��ب��وون��ی ئ��ی��س�لام��ی سیاسی لەكوردستاندا .لەچەند شرۆڤەیەكی چونیەكدا ئەم هێزانەی خۆمان‌و ئەو هێزانەی ت��ەوژم��ی رادی��ك��اڵ‌و راس �تو رەقی ئیسالمیزم دەجوڵێنێت لەسوریادا بەراورد دەكەین .بەرەی نوسرە لەسوریاو دروس��ت لەباكوری سوریا .بەتایبەت لەشارەكانی ئیدلیب‌و ح��ەل��ەب‌و دێر زورو غوتە لەدایكبوو .ئ��ەم بەرەیە لەكۆتایی ساڵی 2011دا چەكەرەی كردو هەوەڵ بەیاننامەی خۆنومایانكردنی ل��ەس��ەرەت��اك��ان��ی 2012دا ب��ەخ�شو ب�ڵاوك��رای��ەوەو بەقودرەتی ق��ادر بووە هێزێكی سەربازی راهێنراوی فرە جنسی تۆكمە. ب����ەرەی ن��وس��رە بەئینتیمایەكی ئ��اراس��ت��ەك��راوی س��ەل��ەف��ی جیهادی‌و بەمەیلێكی نەشاراوە بۆ قاعیدە لەلەواڵتی ئێراق چەندین كەتیبەو كەرتی تایبەتی سەربازیی كردەوە .ئەوان كە رێژەیان زیاد لەپێنج هەزار سەربازە ،دارای ئابووری‌و توانایەكی زەنگینی نەخشەو ئەزموونی سەربازین‌و خاوەنی ئیرادەیەكی پتەوی گەنج گەوجاندنن‌و بەنەزمێكی ئایدیۆلۆژی ێ دەتوانن هەرزەكارو نەوجەوانەكان ب یەك‌و دوو مێشك داشۆرن‌و لەهەرشوێن‌و ش��ی��وێ��ك��دا م��ەی��ل��ی��ان ه��ەب��ێ��ت بیان تەقێننەوە .جگە لەوەش بەرەی نوسرە بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر نامیلكەو نوسراو‌و ئەدەبیاتی جیهادی عەبدواڵ عەزام‌و تەرزی تەیاربوونی جیهادییەكانی دوای دووهەزاریان وەرگرتووەو شێوەو ف��ۆرم��ی ج��لو ب���ەرگ‌و سیمای ری �شو عیبادەتیشیان وەك ی��ەك��ە .ئ��ەوان لەباكوری ئەفریقاوە تا ئاسیای ناوەڕاست‌و لەوانەش كوردستان ئەندامگەلیان هەیەو زۆرج��ار بەپێی ئیتن‌و هۆزو قەبیلەكان رێكخستنەكانیان دابەشبوون .نەیارێكی سەرسەختی بەشارن‌و چەندین گورزو گڕی توندیان بەرداوەتە دامەزراوەكانی میریی .دروستبوونی ئەوان جگە لەوەی هەڵگری چەندین گومانی لەواقیعەوە نزیكە ،هەڵگری كێشەیەكی زیندووە كە پێش ئ��ەوەی ل��ەب��ەردەم قودرەتی بەشاردا راستبنەوە كێشەی سەرەكی‌و مەیدانی كاركردن‌و ئامانجی بوونیان بووە بەكاركردن لەسەر پرسی كورد‌و دژایەتی كردنی كورد .تەنانەت چەندین ئەندامی كورد نەك لەخۆرئاوای كوردستان بەڵكو لەباشورو باكورو خۆرهەاڵتیش ئێستا لەریزەكانی ئەواندا یان ك��وژراون یان ماون‌و مژوڵی بەرنامەی ئەوانن .بەرەی نوسرە لەماوەی كاركردنیدا لەنێو ئاوی لێڵی سیاسەت‌و رەوشی سوریادا چەندین زەبری توندی داوە لەدۆزی كورد .ئەوان مەیدانی كاركردنیان وەختبوو بهێننە ش��ارە ك��وردی��ی��ەك��ان‌و لەحەساسترین رەوشی كوردا لەخۆرئاوا بوونە مڵۆزم‌و مەوزوعی كوردەكانی خ��ۆرئ��اوا .كورد لەخۆرئاوا لەمێژە رێكخستنی سیاسی كوردی‌و كاروباری سیاسی دەستداوەتێ‌‌و چەندین هێزی سیاسی دەمێكە هەر لەكۆمەڵەی خۆیبوونەوە لەسیییەكانەوە ت��اوەك��و ئێستا س��ەرگ��ەرم‌و س���ەردارو نوێنەری كوردانی خۆرئاوا بوون. ئەوان وەك هێزێكی بەرهەڵستكاریش لەگەڵ هێزە بەرهەڵستكارەكانی رژێمی سوریا یەكیان گرت‌و تاڕادەیەكیش وەك بەرەیەك دەركەوتن .هاوكات پەیەدەش وەك مۆدێلێكی نوێی كاركردن‌و خەباتی چەكداری لەم قەیرانانەی دوایدا سەری هەڵداو بوونە هێزێكی كاریگەرو ساحێب ج��ەم��اوەری ك��ورد ل��ەخ��ۆرئ��اوا .ب��ەرەی نوسرە لەم نێوەندەدا ئامانجی سەرەكی ك��ارك��ردن��ی خ��ۆی ون��ك��ردو ن��اوەڕۆك��ی راستەقینەی خۆی لەشێوەی كاركردنیدا بەیانكرد كە زۆرینەی چاالكییەكانی دژ بەپەیەدەو ك��ورد ب��وون بەشێوەیەكی
ژماره‌یه‌ک چه‌کداری به‌ره‌ی نوسر ه له‌کاتی گولله‌بارانکردنی چه‌ند دیلێکدا گشتی .بەگوێرەی شرۆڤەی چاودێران‌و توێژەرانی سیاسی لەسەر رەوشی خۆرئاوا لەئێستادا ب��ەرەی نوسرە گەورەترین لەمپەری بەردەم هەنگاوەكانی چارەسەری كوردە لەنێوچەكەدا .خاڵی لێكچوونی ئەم هێزە لەگەڵ ئیسالمییەكانی الی خۆمان لەچەندین خاڵدایەو خاڵی جیاوازیشیان فرەكەمە یان هەرنیانە .ئیسالمییەكانی خ��ۆم��ان كاتێك دروس��ت��ب��وون ب��ەرەی ك��وردس��ت��ان �ی‌و ه��ێ��زە نەتەوەییەكان لەخەباتێكی دورو درێ��ژدا بوون لەگەڵ رژێمی بەعس .ئەوان كاتێك دروستبوون س��ەرب��ەخ��ۆ ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیان لەپڕێكدا راگەیاندو خێرا بوونە هێزێكی چەكداری گ��ەورە راهێنراوو پڕچەكتر لەهێزە كوردستانییەكان .ئەوان لەسەرو بەندی راپەڕیندا خۆیان جیاكردەوەو نەهاتنە ناو ب��ەرەی كوردستانییەوە. دروس��ت وەك ب��ەرەی نوسرە .هاوكات دروستبوونی بەرەی نوسرە لەئێستادا بەگوێرەی زانیارییەكان لەپێنج مزگەوتی ئەستەمبوڵەوە رادەهێنرێن‌و توركیا بەسەختی پشتیوانیانە .ه���ەروەك ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی الی خۆمان دروستبوونیان وابەستە نەبوو بەگەشەی ئ��اب��وری‌و كۆمەاڵیەتی‌و دۆزی رەوای
كاركردن‌و هەڵتۆقینیشیان وەك یەك بوو .رێكخستنیان رێكخستنێكی سەربازی بوو تا سیاسی‌و مەعریفی‌و كۆمەاڵیەتی. ێ باك بوون لەبڕیاردان لەسەر توندو ب كوشتنی ب��ەرام��ب��ەر .ه��ەم��وو ئەمانە خاڵی وەك یەكن .هاوكات وەستانیان لەسەر پرسی كورد هێند وەستانێكی دوژمنكارانە بوو .قەد دروشمێكی ئازادی نەتەوایەتیان بەرز نەكردبوویەوە .ئەوان توندو پەڕگیر بوون لەبواری تێكستە شەرعییەكانداو تەفسیری حەرفیان بەدەقەكانی شەریعەت دەكرد ،رێك وەك جیهادییە ئیسالمییەكانی كوردستان لەسەرو بەندی جەنگی ناوخۆدا. ئەوان مێشكی الوانیان لەسەر ئەوە راهێنابوو كە عەلمانیەت بێ چوون‌و چەندی یەكسانە بەبێ باوەڕی و كوشتنی هەر عەلمانییەك مایەی رەزا بوونی خوداو پێغەمبەری خودایە .هەربۆیە وەك بەرەی نوسرە لەبەرەی جەنگدا خوێندنەوەیان بۆ ئەوە نەدەكرد كە ئەوە ئەندامی پەیەدەیە یان نا ،بەڵكو هەر هێزێكی چەپ یان عەلمانی لەشوناسی لولەی چەكی ئەواندا بێباوەڕێكەو كوشتنی رەوایە .بۆنموونە لەجەنگی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان‌و ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیدا ل��ەدەڤ��ەری
بۆنموونە لەئیدلیب ب��ۆ م��اوەی��ەك ك��ە ب����ەرەی ن��وس��رە زاڵ���ب���وو ،ئیدی تەواوی رۆژنامەو گۆڤارو دەركراوەكانی پارتەكانی دی قەدەغە ك��را ،تەنانەت رێگەیان بەئەندامانی ئیخوانی سوری نەدەدا دەرك��ەون .ئەمەش رێك هەمان تەرزی كاركردنی عەلی باپیر چییەكان بوو لەهەوراماندا كە ئەوەی رۆژنامەیەكی بزووتنەوەی ئیسالمی بخوێندایەتەوە یان بفرۆشتایە ئەوە قۆڵبەستدەكراو دەبوو بەكەفالەت ئازاد بكرێت. ل��ەرووی رێگەدان بەفرەیی سیاسی‌و فرەیی بۆچوون‌و بڕوابوون بەلولەی چەك لەیەكالیی كردنەوەی پرسەكاندا دروست ئەمانە سێوێكن كراون بەدوو لەتەوە. لەتێكیان لێرەو لەتێكیان لەوێ‌‌و ریشەی درەختەكەیشیان هەمان ئەو ریشەیەیە كە پیاوێكی وەك عەبدواڵ عەزام ئاوی دەدا. هاوكات ئەمڕۆ كە پەیەدە توانیویەتی ئیدارەیەكی سەربەخۆ لەكوردستانی خۆرئاوا رابگەیەنێت ،پێشئەوەی بەشار ئەسەد دژایەتی بكات ب��ەرەی نوسرە راستبووەتەوە لەبەرامبەریدا .پەیەدە دروستە وابەستەیەكی تەواو نەتەوەیی‌و رێكخراوەیی لەتەك كوردستانی باكورو پەكەكەدا هەیە ،ب��ەاڵم هێزێكە ئەوڕۆ
لەنێوان ئیسالمییەكانی كوردستان‌و بەرەی نوسرەدا گەشە دەكات .ئەوان و ێ چەندو چوون دژایەتی میدیاكانیان ب هەر قەڵەمێك دەكەن كە پیتێك بەشان‌و باڵو بازنەی كاركردنی جواڵنەوەی كوردا بدات لەخۆرئاوا .تەنانەت لەم رۆژانەدا چەندین قەڵەمیان دژ بەمامۆستایەكی ئ��ای��ن��ی ب��ەن��اوی م��ام��ۆس��ت��ا ك��ام��ەران راستبوونەوە كە خواستی كوردی لەبوونی پەیەدەدا بینیبوویەوە .ئەو مامۆستایە خرایە ژێر تین‌و تانەو پەڵپی نازانستی ئیسالمییەكانەوە .ئیسالمییەكان بەگوڕو بەگیانێكی دۆستانەوە بێ پەروا خەریكی پینەو پ���ەڕۆو پ��اس��او هێنانەوەن بۆ ن��ادادوەری‌و شەرەنگێزییەكانی بەرەی نوسرە .هاوكات بەگوێرەی زانیارییەكانی سەرچاوەیەكی ئاسایشی هەرێمیش كە تۆڕەكانی پارتە ئیسالمییەكان كاردەكەن بۆ ناردن‌و هاندان‌و ئامادەسازی گەنج‌و نەوجەوانانی ك��ورد بۆ نێو ریزەكانی بەرەی نوسرە. ئ��ەوان نایشارنەوەو بەچەندین روو بەرگری لەو هێزە خوێن رێژوو رقاویەی سوریا دەك��ەن‌و دژی ئیرادەو ئیدارەی ك��وردی خۆرئاوای كوردستانن .خاڵی سەرەكی هاوخوێنبوون‌و هاوخەمبوونی
لەئەوڕۆدا تەواوی میدیای ئیسالمییەكانی كوردستان‌و بانگخوازو سیاسییەكانی ناو مزگەوتەكانیشیان ،بەشێوەی بەرنامە كادیرو ئەندامانیان لەسەر ئەوە رادەهێنن ،كەجوانی ببەخشنە بەرەی نوسرەو لەبەرامبەریشدا ئیدارەو هێزی سیاسی كوردانی خۆرئاوا ناشیرین‌و دزێو دەكەن ك����وردەوە ،بەڵكو زادەی ملمالنێی ه��ەرێ��م�ی‌و ج��ی��اوازی‌و جەنگی نێوان ئێران‌و ئێراق بوو .هەروەك چۆن بەرەی نوسرەیش لەفەراغی جەنگی س��اردی سوریاو توركیاوە دروستبوون .بەرەی نوسرە لەبۆچووندا جیهادی‌و سەلەفین‌و ێ چەندو چوونی قاعیدەو تەقلیدی ب عەرەبە ئیسالم رەنگ توندەكانی جەنگی ئەفغان‌و رووسن‌و كاریگەرن بەئەدەبیات‌و ئەسراری توندڕەوی پیاوێكی وەك عەبدواڵ ع��ەزام .بزووتنەوەش لەدروستبوونیدا ه��ەر ل��ەش��ێ��وازی كەتیبەكانی‌و هەم لەشێوەی جلوبەرگ‌و نەشیدەكانی‌و هەمیش لەجۆری نامیلكەو ناسنامەی ئەندامیەتیانەوە رێ��ك ب��ەرەی نوسرە نەیوتووە بچن بەوالوە .هاوكات نەزمی
هەورامان ،كە ئەو كات دڵشاد گەرمیانی ئەندامی مەكتەب سیاسی كۆمەڵی ئێستا بەرپرسی مەكتەبی عەسكەری بوو. لەنێوەندی جەنگەكەدا چەكدارەكانی ب��زووت��ن��ەوە ه��ەڵ��ی��ان ك��وت��ای��ە س��ەر ب��ارەگ��اك��ان��ی ح��زب��ی سۆسیالیستی كوردستان‌و لەناو ئاوایی گوڵەخانەدا كەبارەگای سەرەكی ئەو پارتەی لێیە تااڵن‌و بڕۆ روویدا .تەنانەت دەگێڕنەوە چەكداری بزووتنەوە هەبووە ،كە قەلی ك��ڕك��ەوت��ووی بەهێلكەكانییەوە لەناو سەبەتەدا خستۆتە س��ەر س��ەرو وەك غەنیمە بەتااڵن بردوویەتی .رەنگ‌و رووی ئەم ئەدەبیاتەی بزووتنەوە لەو كاتەدا لەسیمای كاری بەرەی نوسرەدا دەبینرێت.
فشاری بەتینی لەسەر سیاسەتەكانی توركیا دروس��ت��ك��ردووە كە مۆتەكەی راستەقینەی بندەستكردنی نەتەوەی ك����وردە .ئ����ەوان ت��ەن��ه��ا هێزێكن كە ج��واڵن��ەوەو بوونیان ب��ۆ ك��ورد لەژێر ك��ۆن��ت��رۆڵ‌و ئ��ی��رادەی ت��ورك��ی��ادا نییەو زاڵبوونیان لەنێوچەكەدا لەپێش هەموو شتێكەوە ئیرادەی كوردی‌و جەماوەری كوردی لەگەڵدایە .قەد لۆژیكی نییە كە واتێبگەین توركیا رازیبێت بەهێزێكی كوردی لەخۆرئاوادا كە ئایندەی پرسی نەتەوەیی كورد ببینێت .تەنها دژایەتی توركیا بۆ پ��ەی��ەدەو دژای��ەت��ی ب��ەرەی نوسرە بۆ پەیەدە مانای ئەوەیە كە پەیەدە هاوتەریبە لەگەڵ خواستەكانی ك���وردا .ئ��ەو رۆ سیحرێك‌و ئەوینێك
ت��ەڤ��گ��ەری ن��وس��رەو ئیسالمییەكانی كوردستان و ئەو ئەوین‌و ئیدراكەی كە لەنێوانیاندایە دەگەڕێتەوە بۆ خاڵێكی سەرەكی ،ئەویش ئەوەیە كە ه��ەردوو ال زادەو زاوی پرۆژەیەكی نێونەتەوەیی ئیسالمین‌و ریشەكانیان لەمەچەك‌و چ��ەك‌و ئ��ااڵ رەش��ەك��ەی قاعیدەدایە. ئەوان هەردووال تایبەتمەندیان لەخاك‌و ئاوی خۆیانەوە وەرنەگرتووەو ئینتیمای دەرەوەی س��ن��وورەك��ان��ی واڵتەكەیان رامی كردوون‌و رێبازی كاركردنی دیاری كردوون .بەرەی نوسرەو ئیسالمییەكانی كوردستان ئیسالمی میللیان پێڕەفزەو ل��ەگ��ەڵ ئیسالمی سیاسی‌و م��ەك��راوی ئەوڕۆكە دان .ئ��ەوان رێز لەزاناو پیرو شێخ‌و پیرۆزی‌و مزگەوتەكانی واڵتەكەیان
ناگرن‌و لەگەڵ هیچ پیرۆزییەكدا نین كە خاكەكەی خۆیان باری هانیبێت .ئیسالمی میللی ،شێخ‌و دەروێش‌و سۆفی و مەالو تەنانەت عابیدو نوێژخوێنێكیش كە كوردانە نوێژ دەكات ،ئەوان لەئەلفەوە تا یای نوێژەكەی بەهەڵەو پەڵە دەزانن‌و بەعیبادەتێكی مەرفوز لەقەڵەمی دەدەن. بۆنموونە لەهەموو مێژووی كۆمەڵ‌و ب��زووت��ن��ەوەو ی��ەك��گ��رت��وودا هێندەی كەتیبەو هێزوو مەدرەسەكانیان بەنێوی ێ ب���وون ،ق��ەد ن��او و نێوەكانی دەر پێناوێكی كوردیان نەكردبوویە دروشم‌و داستانی خەباتەكەیان .لەبەرئەوە خاڵی نێزیكی نێوان ئەم دوو بەرەیە بەرەی ئیسالمیە كوردییەكان‌و بەرەی نوسرە ئێجگار زۆرن‌و زیاتریش شوناسێكمان دەدەنێ كە پێمان بڵێت ئەمانە لەیەك تۆرەمەو تەلقینی سیاسی ئاشكرادان. هەر بۆیە لەئەوڕۆدا تەواوی میدیاكانی ئیسالمییەكانی كوردستان‌و بانگخوازو سیاسییەكانی ناو مزگەوتەكانیشیان، بەشێوەی بەرنامە كادیرو ئەندامانیان ل��ەس��ەر ئ���ەوە رادەه��ێ��ن��ن ،كەجوانی ببەخشنە بەرەی نوسرەو لەبەرامبەریشدا ئیدارەو هێزی سیاسی كوردانی خۆرئاوا ناشیرین‌و دزێو دەكەن .ئیسالمییەكانی ئەوە كوردستان لەنیازو نیەتیاندا دەخوێنرێتەوە كە ئەوینێكی سەیریان هەیە ب��ۆ ه��او رێبازەكانیان‌و بەهیچ جۆرێكیش ناتوانن‌و نەیانتوانیوە گوتارێك بخەنەڕوو كە رەونەق‌و روویەكی نەتەوە دۆستیان لێبخوێنینەوە. هەرچەند لەئێستادا ب��ەرەی نوسرە لەریزی هێزە ئازادیخوازەكانی سوریادا نییەو ئ��ەوان وەك بەرهەڵستكارێكی نیشتیمانی لەالیەن ئیدارەی ئەمریكاوە ن��ەن��اس��راون‌و لەمانگی ن��ۆی 2012وە خراونەتە نێو لیستی رەش��ەوە .بەاڵم لەئێستادا چ لەالیەن توركیاو چ لەالیەن قاعیدەو هێزە توندرەوە سونییەكان‌و هەندێك لەواڵتانی خەلیج‌و عەرەبستانی سعودی‌و ئیسالمییەكانی كوردستانەوە پشتیوانییان ل��ێ��دەك��رێ��ت .هەندێك لەوانە بەرێگەی م��ادی‌و هەندێكی دی وەك ئیسالمییەكان بەهێزی مرۆیی پشتیوانییان لێدەكەن .بەرادەیەك لەو شوێنانەی كەنفوسی ئیسالمییەكان بوونی زیادە زۆرترینی گەنجی كورد رەوانەی دەرێ ك��راون‌و خراونەتە نێو ریزەكانی ب��ەرەی ن��وس��رەوە .ب��ەرەی نوسرەیش بەپشتیوانی هێزی مرۆیی ئیسالمییەكان كەتیبەیەكی تایبەتی بەوان كردووەتەوە بەنێوی كەتیبەی سەالحەدین. ئەم هێزە زۆرترینی كوژراوەكانی ناو بەرەی نوسرەی تا ئێستا دیاریكردووە. بەجۆرێك گومان بۆ ئەوە دەبرێت كە كوردەكان لەناو بەرەی نوسرەدا دروست ئەو باوەڕەیان بەسەردا دەسەپێنن كە نەتەوەیەكی نەفرینلێكراون‌و تەنانەت بەبوونیشیان بەموجاهید پاكنابنەوە. ه��ەر بۆیە لەرەخساندنی بچوكترین فرسەتدا هەمیشە لەكوردەكان كوژراوی زۆر دەكەوێتەوە .یەكێك لەو خااڵنەی كەمەیل‌و م��ەك��ری ئیسالمییەكان بۆ رێككەوتن‌و میانجی ك���وردی باكورو ت��ورك��ی��ا دەخ��ات��ە ژێ���ر پ��رس��ی��ارەوە، بریتییە لەو موعەما سیاسیەی كە وەك م��وزای��ەدە سەركردەكانیان لەقەندیلدا ك��ردی��ان .ب��ەاڵم لەئێستادا دژای��ەت��ی میدیاو باری سەرنجی ئیسالمییەكان بۆ ئیدارەی سەربەخۆی كورد لەسوریا ئەو راستیەی پێوتین ئەو هەوڵەی ئەوان تەنها موزایەدەی سیاسی بووەو بەس. ئەگین دژایەتی ئێستای ئیسالمییەكان بۆ هەنگاوێكی كاتی كوردانی خۆرئاوا ئەو راستیەمان پێدەڵێت كە ئەم هێزانە چەندە دژو دوژمنی بەرامەو بەرنامەی نەتەوایەتی ك��وردن‌و چ��ۆن بەگژ هەر ئەزموون‌و ئەجێندایەكی كوردیدا دەچن‌و چەندیش دڵسۆزو دڵبەری ئەو خوێن‌و خووە سیاسییە دەرەكییەن كە خۆیان لەپشتیدا داچۆڕیوون‌و ئێستا لەخاكی نامۆ بەخۆیان گەش‌و نما دەكەن..
3
ذمارة ( )177دوشةممة 2013/12/2
دياردةى ئاينى
كەلتوری خودا ئازاد قەزاز ڕەنگە خوێنەر سەرسام بێت بەوەی ئاخۆ خودا كەلتوری تایبەت بە خۆی وەك مرۆڤ هەبێت؟ ئەگەر خودا خاوەنی كەلتوری خۆی بێت ،دەبێ چۆن كەلتورێك بێت؟ دەشێ كەلتوری خودا و كەلتوری م��رۆڤ تێكەڵ بەیەكدی ببن ،یاخود كەلتوری خودا هەروەك خۆی تاقانەیە و لە كەلتوری هیچ مرۆڤێك ناچێت؟ ئەگەر خودا بەزمانی جیاواز دوابێت، ئاخۆ كەلتورەكەی ئەو خودایە سەر بە چ زمانێك بێت؟ بۆ نموونە ئەوكاتەی خودا بە زمانی عەرەبی پەیامی خۆی بۆ عەرەب نارد ،دەكرێ بپرسین ئاخۆ ئەو خودایە كەلتوری عەرەبیشی لەگەڵ پەیامەكەیدا بۆ خۆی پەسەندكردبێت، یاخود عەرەبی لەسەر كەلتوری خۆی ڕاهێنابێت؟ ئەم پرسیارانە ،پرسیاری تری زۆر و زەبەند لەگەڵ خۆیدا دەهێنێتەئاراوە؛ بۆ نمونە ئەگەر خودا كەلتوری عەرەبی وەك كەلتوری خۆی پەسەندكردبێت و بە كەلتوری خۆی ئەژماری كردبێت، دەشێت و دەگونجێت ئەو كەلتورە بەسەر تێكڕای مرۆڤایەتیدا فەرزبكرێت؟ ئەگەر
ئەوا سفربوونیش كەلتورەكەی وایە كە نەشێت بژمێردرێت واتە هیچ ئەژمێرێت، بەمانایەكیتر خاڵی لە جیاوازییەكان. واتە كەلتوری خودا ئەچێتە ناو كەلتوری هیچەوە و كەلتوری بوونەوەریش ئەچیتە ناو كەلتوری شتەوە. ئەم بۆچوونەی سەرەوە بەرەو ئەوەمان دەب���ات ك��ە بێژێت :م��رۆڤ ب���ەردەوام شتێكی هەیە لەویتری جیادەكاتەوە، ب��ەاڵم خ��ودا ل��ە دۆخێكی هیچبوونی ئ��ەوت��ۆدای��ە ،ك��ە ل��ە هیچیتری ج��ودا ناكاتەوە .واتە كەلتوری خودا كەلتورێكی ڕەهایە كە جیاوازییەكان لە یەكتری وەك هیچ وایە ،وەك یەك یەكەیە كە هیچ لە هیچ جیاناكاتەوە .بەمانایەكیتر كەلتوری خودا دەبێتەوە كۆی كەلتوری مرۆڤایەتی كە هەر لە ئەزەلەوە تاكو ئەبەد هەموو ئەو كەلتورانە دەگرێتەوە؛ بەكورتییەكەی :كەلتورە جیاوازەكانی ناو ئێمەی مرۆڤ لە سەر ئەم گۆی زەوییەدا، بۆ خودا لە یەك كەلتوردا دەبینرێتەوە، كە مرۆڤایەتی بە گشتی خ��ۆی تێدا دەبینێتەوە. لێرەوە دەگەینە ئ��ەوەی كە بڵێین: ك��ەوات��ە ك���ۆی دەرك��ەوت��ن��ی م���رۆڤ، ه��ەر ل��ە ئ���ەزەل���ەوە ت��اك��و ئ��ەب��ەد ،چ كەلتورێكی دەرهاویشتووە ،بە هۆی
ئیتر ناشێت و ناگونجێت كەلتورێك بە شیاو بزانین و كەلتورێكیتر بە نەشیاو، مرۆڤێك بە جوان ببینین و یەكێتر بە ناشیرین ،كۆمەڵگەیەك ڕی��زدار و هێژا سێربكرێن و كۆمەڵگەیەكیتر بێڕێز و س��ووك دەرخ��رێ��ن .چونكی م��رۆڤ بە كەلتورەوە خوڵقاوە ،بە ناچاریی تیایدا ڕواوە ،چۆن دەبێت خودایەك ئەمیان بە چاوێك و ئەویتریان بە چاوێكیتر تەماشابكات ،ملیارێك بەندەی خۆی بن و پێنج ملیارەكەی تر بەندەی شەیتان؟! بەاڵم كە لەو ملیارەی وەك بەندەی خودا بینراون و لە ناو كەلتوری خودیا دانراون، دەبینی دواكەوتوترین و شپرەزەترینی مرۆڤەكانی ئەم سەردەمەن .چۆن دەبێت كەلتوری خودایەك كە خۆی ڕەهابێت، واتە خاوەنی زانینی ڕەهایە ،خاوەنی دەسەاڵتی ڕەهایە ،خاوەنی نەخشەی ڕەه��ای��ە ،چ��ۆن دەب��ێ��ت ،ئ��ەم كەلتورە خراپترین نمونەی ئەم سەردەمەبێت، ك��ەچ��ی ب��ەن��دەی شەیتان ك��ە دەڵێن سەرچاوەی شەڕانگێزییە ،لە بەندەكانی خودا باشتربن ،چۆن؟! هەر چەن ئەم جۆرە بیركردنەوەیە؛ وات��ە كەلتوری خ��ودا و هیومانیسمی، ك��اری��گ��ەری��ی س���ەردەم���ی ئ��ەم��ڕۆك��ەی بەسەرەویە ،بەاڵم ئەمە مانای ئەوە نییە
ئەگەر ئەو گریمانیەمان بە هەند وەرگرت و پەسەندمان كرد كە كەلتوری خودا ،هەر لەئەزەڵ تاكو ئەبەد كۆی كەلتوری مرۆڤایەتییە ،ئەوا ئیتر دەبێت زۆر لە بیر و بۆچوون و باوەڕەكانمان گۆڕانی بەسەردا بهێنین خ��ودا خۆی عەرەبی لەسەر كەلتوری خۆی ڕامكردبێت ،دەشێت هەندێ نەریتی كۆمەڵگەی عەرەبی بۆ خودا گونجاوبێت؟ ئەگەر پرسیاری لەم چەشنە بوروژێنین، ڕەنگە بێكوتا پرسیار ،پرسیاریتر بە دوای خۆیدا بهێنێت ،بۆیە لەم جۆرە پرسیاركردنە دەوەستین و هەنگاوێكیتر ب���ەرەو خ���ودا خ��ۆی دەن��ێ��ی��ن .وەل��ێ دیسانەوە پرسیاریتر دێتەگۆڕێ :ئاخۆ كەلتوری خودا چی و چۆن بێت؟ هەندێ فەیەلەسوف بۆچوونیان وایە، كەلتوری خودا بۆ مرۆڤ ناسراو نییە، س��ەرەڕای ئ��ەوەی كە م��رۆڤ هەرگیز ناتوانێ كەلتوری خ��ودا ئاشكرابكات، چونكی لە توانای مرۆڤدا نییە كەلتوری خودا ئاشكرابكات .ئەوانە باوەڕیان وایە ئەگەر ئێمە خودایەك نەتوانین نە بوونی و نە نەبوونی بسەلمێنین ،ئیدی چۆن دەتوانین كەلتوری ئەو خودا شاراوەیە ببینین! ئەم بۆچوونە بە دیوێكدا ڕاستە، بەاڵم بە دیوێكیتردا ئەگەر خودایەك خۆی قسەبكات وەك هەندێ لە ئاییەنەكان ئەو بانگەشەیە دەكەن ،ئەدی ئێمەش ناكرێ و ناشێ بەدواداچوونێك بكەین تا بزانین داخۆ خودا كەلتوری هەبێت، ئەگەر هەیبێت دەبێت چۆن بێت؟ ئەگەر خودایەك خوڵقێنەری ئەم بوونەوەرە بێت و خاوەنی ئەم هەمكە یاسا گەردوونییە بێت و جۆراوجۆر مرۆڤی خوڵقاندبێت، كە خاوەنی بێئەنداز لە كەلتور و نەریت بێت ،ئاخۆ ئەم خودایە لەم تابلۆیەدا كە خۆی نەخشاندوویەتی ،كەلتورێكی جێنەهێشتبێت یاخود نەریتێكی تایبەت بە خۆی دەرنەخستبێت؟ ئێمە لە بابەتێكی پێشتردا كە هەر لە (ڕوانگە و ڕەخنە)ی چاودێردا بەناوی (خ��ودا یەكسانە بەچی) باڵوكرایەوە، لەوێدا وتومانە كە خودا یەكسانە بە هیچ، خودا لە ناو جیهانی ژمارەدا یەكسانە بە سفر ،ئاخۆ سفربوون ،هەڵگری كەلتوری تایبەت بە خۆی نەبێت؟ ئەگەر ژمارە ئەوە كەلتورەكەی بێت ،بشێت بژمێردرێت،
مرۆڤ لە سەدەكانی ڕابووردا لەم جۆرە بیركردنەوەیە بە خەیاڵیدا نەهاتبێت .بۆ نمونە شێخ موحەدین ئیبن عەرەبی و حوجەتول ئیسالم ئەلغەزالی؛ دەتوانین وەك نمونە بیناهێنینەوە كە چۆن لە س��ەردەم��ی خۆیاندا لە م��ەڕ كەلتوری خودا و هیومانیسمی ،لەو سەردەمەشدا سەرسامیی خۆیان دەربڕیوە. كاتێ زانایەكی وەك ئەلغەزالی كە هێشتا دۆخی دوالیزمی تێنەپەڕاندووە و لە ناو شتەكاند بیردەكاتەوە ،هێشتا خودا الی ئەو ،ئەو كەسەیە كە وەك مرۆڤ بیردەكاتەوە ،كەلتوری خودا الی ئەو ،تەنها كەلتوری ئیسالمە ،سەری سوڕدەمێنێ لەوەی چۆن خەڵكی جگە لە ئیسالم ئایینی تر وەردەگرن .ئەگەر ئیسالم هەقیقەت وەك بڕیار وای��ە لە ئایدیۆلۆژیای ئیسالمدا وابێت ،ئیتر چۆن
ئیبن و عه‌ره‌بی دیاردەیە پرسیارێكی وای وروژاندووە ،بۆ ئەو سەخت بووە بزانێ ئەگەر ئاین ئاوا وەك جێماو بۆ مرۆڤ بمێنێتەوە ،ئەی دەبێ هەقیقەت خۆی كامەبێ ،مرۆڤ چۆن بزانی لە سەر ڕێگەی هەقیقەتە ئەگەر مرۆڤ هەقیقەتی لە باوانەوە بۆ بمێنێتەوە؟! ئێمەش پرسیارەكەمان بۆ غەزالی لە گۆشەنیگای كەلتورەوە ئاوای لێدێتەوە :ئاخۆ كەلتوری ڕاستەقینەی خ��ودا كامەیان بێت؟ ئەوەبێت كە بە زمانی عەرەبی لە ڕێگەی قورئانەوە بە مرۆڤ گەیشتووە ،یان ئەوەیانە كە لە زەمینەی واقعدا بە بەرچاوی خۆمانەوە دەركەوتوە؟ كەلتوری خودا ئەوەیانە كە لە دوو توێی كتێبێكدا گیری خواردووە، یان ئەوەیانە كە لە گەڵ مرۆڤبوونی مرۆڤدا لە ناو مێژووی مرۆڤایەتیدا خۆی نەخشاندووە؟! ئەمەیان بۆ ئەلغەزالی
كەلتورەكەیەوە لە گۆشەیەكی ناسكی مرۆڤایەتییەوە ك��ۆدەك��ات��ەوە ،ئەویش گۆشەی خۆشەویستنە ،خۆشەویستی بۆ مرۆڤ وەك مرۆڤ بەهەموو كەلتورە جیاوازاكانەوە .بۆ هەر مرۆڤێك بێت گرنگ نییە چونكی گشتی الی ئەو هی خودایە، ئەم دەیدەیە وای لێدەكات كە ئەم چەند دێ��ڕ شیعرە بڵێتەوە ،بۆ هەتاهەتایە بیكاتە سەر مەشقی هیومانیسمی ،وەك خۆی دەڵێت: سینەم بۆتە هەڵگری گشت وێنەیە بۆ ئاسكان لە وەڕگایە ،الی ڕاهیبان پەرستگایە بۆ خۆی بۆتە بوتخانەیە ،هەر ئاوایە ئەو كابەیە بۆتە لەوحێكی ت���ەورات و پ��ەڕاوی قورئانی تێدایە مل كەچی ڕێی خۆشەویستیم
مرۆڤبوونی م��رۆڤ��ەوە ڕووی���داوە ،واتە كەلتوری مرۆڤبوونی مرۆڤ ،كە دەكاتە مرۆڤدۆستی یاخود هیومانیسم ،ئەوە دەبێتەوە بە كەلتوری خودا ،چۆن؟ ئەی خودا وەدیهێنەری ئەم هەمكە مرۆڤە نییە لەسەر ئەم گۆی زەوییە؟ ئەدی خودا مرۆڤی بەو چۆنێتییەوە نە خوڵقاندووە كە بتوانێت ئەو جۆرە كەلتورە جیاوازانە دەرهاوێژێت؟ ئەوە خودا خۆی بووە كە لە جیناتەكانی مرۆڤدا ڕەنگی پێست و قەدوبااڵی مرۆڤی نەخشاندووە ،كەسیتر نەبووە ،ئیتر بۆچی ئەمانە هەمووی هینی خ��ودا ن��ەب��ن؟ ئ��ەی ه��ەر خ��ودا خۆی نییە كە مرۆڤی وا خوڵقاندبێت، تا لە ژێر كاریگەریی كەلتوری خۆیدا، هەمان كەلتور بۆ خ��ۆی و نەوەكانی دووبارەكاتەوە؟ مرۆڤی وا خوڵقاندووە ك��ە دەق ب��ەو ك��ەل��ت��ورەوە بگرێت كە تیایدا دەرهاتووە .مرۆڤ چی بكات كە بەناچاری لەو كۆمەڵگەیەی تیا دێتە دنیاوە ،دەبێت ڕەنگ و ڕوخساری ئەو كۆمەڵگەیە بگرێت؟ ئەگەر وابێت ئیتر دەبێت مرۆڤ هەر مرۆڤێك بێت ،لە هەر كوێیەك بێت ،خاوەنی هەر بیروباوەڕێك بێت ،بۆ دەبێت ئەمانە گشتیان هی ئەو خودایە نەبن؟ بۆ دەبێت بۆ خودا نازی هەندێكیان هەڵگرێت و هەندێكیتریان بێنازبكات؟ ئەگەر زیاد لە شەش ملیار مرۆڤ لەم گۆی زەوییەدا هەنوكە هەبن، بۆ دەبێ هەموویان لە بەشی خودایان بەرنەكەوتبێت ،تەنها چەن ملیۆنێك نەبێت؟ ئ��ەوان خۆیان وا دەبینن كە هەر خۆیانن كەلتوری ئەو خودایەیان لە هەركوێ بێ كاروانەكەی منیش هەڵگرتووە ،جگە لە كەلتوری خۆیان ،دەبێت تێكڕای مرۆڤ لە ناو ئیسالمدا سەخت بوو ،دەركی پێبكات ،بەاڵم كە ئەم هەستە وایلێكردوون كە هەرچی نەبێت! وەك خۆی دەڵێ و سەرسامی دێینەوە الی عارفێكی مەزنی وەك ئیبن لەوێم... خۆشەویستی خۆی باوەڕمە خۆی لەم دیاردەیە ئاشكرادەكات ،ئاوها عەرەبی ،ئەو عارفەی كە جیهانی دوالیزمی كەلتورە بە پیس و ناشیرین ببینن. ئەو ئاینمە و ڕێبازەكەم كەواتە ئەگەر ئەو گریمانیەمان بە گوزارش لەو سەرسامییەی خۆی دەكات :تێپەڕاندووە و لە ناو كەلتوری شتەكان كاتێ مرۆڤ دەگاتە پلەی عارفێكی هەند وەرگ��رت و پەسەندمان كرد كە كە دەبینم منااڵنی ئاینی یەهودی بە هاتۆتەدەرێ ،كە لە چاوی خ��وداوە لە كەلتوری خ��ودا ،ه��ەر ل��ەئ��ەزەڵ تاكو یەهودێتی دەمێننەوە ،منااڵنی مەسیحی كەلتور دەگەڕێ ،كە لە زەمینەی واقعدا وەك ئیبن عەرەبی و نمونەی ئ��ەوان، ئەبەد كۆی كەلتوری مرۆڤایەتییە ،ئەوا بە مەسیحێتی دەمێننەوە و منااڵنی لە ناو مرۆڤبوونی مرۆڤدا دەیبینێتەوە ،توێژی س��ەرەوەی ئاین جێدەهێڵێ ،بە ئیتر دەبێت زۆر لە بیر و بۆچوون و موسڵمانیش لە ن��او ئاینی ئیسالمدا دەبینی كەلتوری خودا لەو ئاڕاستەیەدا قوواڵیی ئایندا ڕۆدەچێت ،لەو قوواڵییەدا باوەڕەكانمان گۆڕانی بەسەردا بهێنین .جێگیردەبنەوە ،وەك خۆی دەڵێ ئەم دەدۆزێتەوە كە گشت مرۆڤ بە خۆی و بۆی ئاشكرادەبێت كە ئەو ئاینەی خۆی
كاتێ مرۆڤ دەگاتە پلەی عارفێكی وەك ئیبن عەرەبی و نمونەی ئەوان ،توێژی سەرەوەی ئاین جێدەهێڵێ ،بە قوواڵیی ئایندا ڕۆدەچێت ،لەو قوواڵییەدا بۆی ئاشكرادەبێت كە ئەو ئاینەی خۆی چاوی تێداكردۆتەوە ،تاكە هەقیقەت و تاقانەی هەقیقەتەكان نییە
چاوی تێداكردۆتەوە ،تاكە هەقیقەت و تاقانەی هەقیقەتەكان نییە ،بەڵكو كۆی گشت ئایەنەكان ،ڕێبازە فەلسەفییەكان، نەریتی مرۆڤایەتی هەر لە ئەزەلەوە تاكو ئ��ەب��ەد ،دەب��ن��ە ئ��ەو كەلتورەی كە خودا گەرەكیەتی .ئەو چەند دێڕە شیعرەی ئیبن عەرەبی مرۆڤبوونی مرۆڤی لێئەچۆرێت ،هیومانیسمی بە ناسكترین شێوە تیایدا ڕەنگ دەداتەوە. ل���ەم ب��ۆچ��وون��ەی پ��ێ��ش��ەوە ل��ەوە تێگەیشتین كە كەلتوری خ��ودا ،ئەو كەلتورەیە كاتێ گشت مرۆڤ ،بە گشت كەلتورە جیاوازەكانەوە پێكەوە دەژین ،بە یەكچاو سەیری یەكتر دەكەن ،مرۆڤبوونی م��رۆڤ دەبێتە پ��ێ��وەری ڕاستەقینەی بەیەكگەشتنی مرۆڤەكان .ئەو كاتە خێڵ ،نەتەوە ،ئاین ،مەزهەب و گروپی جیاواز نابنە پێوەر بۆ لێكنزیكبوونەوە، بەڵكو لەبەر ئ��ەوەی تەنها ئەو كەسە مرۆڤە دەبێتە تاكە پێوەر تا هەقیقەتی پێهەڵبسەنگێنێ .واتە كەلتوری خودایەك كە بەیەكچاو لە هەموان دەڕوانێت ،بە یەك پێوەر هەموان دەپێوێت ،لە یەك ت��ای ت���ەرازوو ه��ەم��وان دادەن��ێ��ت و لە تاكەی تردا چاكە و خراپە ڕێكدەخات، ئەوە كەلتوری ڕاستەقینەی خودایە و هیومانیسمی خۆی تیایدا دەنوێنێت، ئەوەیە ئەمڕۆكە مرۆڤایەتی گەرەكیەتی تا لەگەڵ یەكدی بە ئارامی و ئاشتی بژین و لە سایەی یەكتریدا بحەوێنەوە. ل��ە كەلتوری خ��ودای��ا كۆمەڵگەیەكی م��رۆڤ��پ��ەروەری ئ��ەوت��ۆ دادەم��ەزرێ��ت، كە دەبێتە كۆمەڵگەیەكی تۆلێرانس، تۆلێرانس بەو مانایەی كە گشت ئاین و فەلسەفە و ب��ی��روب��اوەڕی��ك ،گشت بۆچوونە جیاوازەكان ،ڕەوایەتی خۆیان هەر یەكەو لەوی ترەوە وەردەگ��رن .بە كورتی و پوختی كەلتوری خودا كەلتوری هیومانیسمی و كەلتوری تۆلێڕانسییە و چیتر ،هەر لە وێدایە جیاوازییەكان دەبنە یەك و شتەكان دەبنەوە سفر.
ذمارة ( )177دوشةممة 2013/12/2
ئاينناسى
4
مێژوی داگیركردنی كوردستان له هه‌ڵمه‌تی (فتوحات) ی ئیسالمیدا كێشه‌ی ته‌م‌ومژاویی زانیاری و ده‌گمه‌نیی دۆكیومێنت و شاردنه‌وه و ساخته‌كاریی سهرچاوه
سه‌روه‌ر پێنجوێنی به‌شی چواره‌م و کۆتایی درێژه‌ی ساخته‌كاریی ل ه به‌شی ڕابردودا له‌سه‌ر ئهوه دواین ك ه چۆن كه‌له‌پوری واقیدی توشی ساخته‌كاری هاتو‌ه و ناوی واقیدی و ناونیشانی كتێب ه فه‌وتاوه‌كانی بوه‌ت ه بوارێك بۆ بره‌ودان ب ه كۆمه‌ڵێك ده‌ق و نوسراو ده‌رب��اره‌ی مێژوی داگیركاری (فتوحات) ی ئیسالمی ك ه دره‌نگانێك نوسراون و پڕ كراون ب ه گێڕانهوه و چیرۆكی سه‌یروسه‌مه‌ر‌ه و نه‌گونجاو لهگهڵ سه‌رچاوه‌كانی تری مێژوی ئیسالمی و خودی زانیاریه‌كانی واقیدیدا ك ه ل ه سه‌رچاوه‌ی متمانه‌داره‌وه پێمان گه‌یشتون .له‌م باره‌یه‌و‌ه ئه‌و بڕوایه‌مان خست ه ڕو ك ه كتێبی (فتوح الشام) نه‌وه‌ی یه‌كه‌می ساخته‌كردنی كه‌له‌پوری واقیدیه، و كتێبه‌كانی تری وه‌ك��و (فتوح العراق والعجم) و (فتوح اإلس�لام لبالد العجم وخ��راس��ان) و (فتوح مصر) و (فتوح الجزيرة) و (فتوح البهنسا)؛ ئه‌مان ه نه‌وه‌ی دوه‌م��ی ئه‌و ساخته‌كاریه‌ن چونك ه ـ ب ه بڕوای من ـ له‌سه‌ر بنه‌مای كتێبی (فتوح الشام) دانراون و هه‌ر یه‌كه‌یان فراوانكردن و ڕازاندنه‌وه‌ی به‌شێك ه له‌و كتێب ه (هه‌رچه‌ند ئه‌گه‌ری هه‌ی ه هه‌مو ئه‌و باسانه‌ی داگیركاری ك ه ب ه ناوی واقیدیه‌و‌ه هه‌بون؛ ل ه بنه‌ڕه‌تدا ل ه كتێبێكی واقیدی خۆیهوه وه‌رگیرابن ك ه ل ه سهرچاوه كۆنه‌كاندا ب ه ناوی كتێبی «ف��ت��وح األم��ص��ار» ن��اوی ه��ات��وه .له‌م به‌شه‌شدا له‌سه‌ر كتێبێكی تر ده‌ڕۆم ك ه ئه‌میش به‌رهه‌می ساخته‌كارییه‌كی تری كه‌له‌پوری واقیدی ه و ب��ڕوام وای ه نه‌وه‌ی سێیه‌می ساخته‌كردنی كه‌له‌پوری واقیدیه. ل��ێ��ره‌و‌ه ئ �ه‌م كتێب ه ده‌ناسێنم و ڕونی ده‌كه‌مه‌و‌ه كه چۆن و بۆچی به نه‌وه‌ی سێیه‌می ساخته‌كردنی كه‌له‌پوری واقیدیی ده‌زانم. كتێبی ساخته‌ی «فتوح سواد العراق»! كتێبێكی تر ك ه دراوه‌ت �ه پاڵ واقیدی گوای ه ن��وس��راوی ئ��هوه؛ نوسراوێك ه ب ه ناوی «فتوح سواد العراق» ،ك ه گوای ه واقیدی له‌و كتێبه‌دا داگیركردنی به‌شێك ل ه كوردستانی ناوه‌ند (هه‌ولێر و هه‌رمۆت ه ـ دوقمان ـ شیده‌ر و سوسانی و شه‌هبار ـ شاره‌زور و قه‌ره‌جلون ـ ڕه‌به‌ت و قه‌یره‌وان ـ ئازه‌ربه‌یجان و ساباڵخ ـ ورمێ ـ بانه) ل ه الیه‌ن سوپای ئیسالمه‌و‌ه به سه‌ركردایه‌تیی ژماره‌یه‌ك ل ه هاوه‌اڵنی پێغه‌مبه‌ری ئیسالم ده‌گ��ێ��ڕێ��ت�هوه ،ب� ه ورده‌ك��اری��ی زۆرهوه ده‌رب���اره‌ی ئاوه‌دانیه‌كانی ئه‌و ناوچه‌ی ه و ڕوداوه‌ك��ان��ی ئ�هو هه‌ڵمه‌تانه‌ی سوپا ئیسالمیه‌كان .وات � ه بابه‌ته‌كه‌ی مێژوی داگیركردنی كوردستان یان به‌شێك ل ه كوردستانه ،كه‌چی ناونیشانه‌كه‌ی (فتوح س��واد ال��ع��راق) ئ��ام��اژه بۆ داگیركردنی باشوری عێراق ده‌كات! ئه‌مه‌ش یانی هه‌ر ل ه ناونیشانه‌و‌ه هه‌ڵ ه له‌م كتێبه ده‌رده‌كه‌وێت! با بزانین ل ه بنچین ه و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌یدا چی هه‌یه؟! ده‌ستنوس و چاپه‌كانی ئه‌م كتێب ه ل ه بنه‌ڕه‌تدا ده‌ستوسێكی ع �ه‌ره‌ب��ی ب��وه ل��ه‌الی مامۆستا و ق��ازی (موحه‌ممه‌د ڕه‌ئ��وف��ی ته‌وه‌ككولی) ی بانه‌یی ،به‌اڵم ئه‌م ه تا ئێستا نه‌كه‌وتوه‌ت ه به‌ر ده‌ستی هیچ نوسه‌ر و مێژونوسێك و ل ه هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كی پێڕستی كتێب و بیبلیۆگرافیایه‌كدا نیه .به‌اڵم ناوبراو ده‌ستنوسه‌كه‌ی خستوه‌ت ه به‌ر ده‌ستی مه‌ال (عه‌بدولعه‌زیزی واعیزی) ی سه‌رده‌شتی هه‌تا له‌به‌ری بگرێته‌و‌ه و وه‌ریبگێڕێت بۆ فارسی .وه‌رگێڕانه فارسیه‌ك ه سێ ده‌ستنوسی هه‌یه: .1ده‌ستنوسێك الی (موحه‌ممه‌د ڕه‌ئ����وف����ی ت���ه‌وه‌ك���ك���ول���ی) ك��� ه م��ه‌ال (عه‌بدولعه‌زیزی واعیزی) ساڵی (1345 ك .هـ ).له‌سه‌ر تكای ئه‌و به‌رهه‌می هێناوه ب ه وه‌رگێڕانی ده‌ق ه عه‌ره‌بیه‌ك ه بۆ فارسی. .2ده‌س��ت��ن��وس��ێ��ك��ی الی م���ه‌ال (عه‌بدولعه‌زیزی واعیزی) ك ه ساڵی (1346 ك .هـ ).لهبهر نوسخه‌كه‌ی یه‌كه‌م بۆ خۆیی گرتوه‌ته‌وه. .3ده‌ستنوسی مه‌ال (عه‌بدولباقی) ـ كوڕ‌ه گ �ه‌وره‌ی مه‌ال واعیزی ـ ك ه لهبهر
نوسخه‌كه‌ی باوكیدا بۆ خۆیی گرتوه‌ته‌وه. ئ���ه‌م وه‌رگ���ێ���ڕان���ه ف��ارس��ی��هی م �ه‌ال عه‌بدولعه‌زیزی واعیزی ،بۆ یه‌كه‌م جار ل ه زنجیره‌یه‌كی تایبه‌ت ب ه كۆبه‌رهه‌می مه‌ال واعیزیی ناوبراو (مجموعه آثار واعظى)، به پێشه‌كی و ساخكردنهوه و په‌راوێزی (نادر كریمیان) ،ساڵی ( 1374ك .هـ،). ل ه چاپ دراوه (ب ه قه‌باره‌ی 381الپه‌ڕه)، ب ه ناوی (فتوح سواد العراق ـ نخستین ت��اری��خ فتوحات اس�لام��ی در كردستان ـ ،ب�ه روای���ت محمد ب��ن عمر واق���دی). په‌راوێزه‌كانی (نادر كریمیان) په‌راوێزی ساخكردنه‌وه‌ی زۆر به‌نرخن .ئه‌م چاپ ه له‌م به‌شان ه پێك دێ��ت :به‌شی یه‌كه‌م: پێشه‌كیی ساخكه‌ره‌وه‌ی ه ك ه باسی ژیانی وه‌رگێڕ (واعیزی) و دان�ه‌ر (واقیدی) و نوسراوه‌كانی ،و وه‌رگێڕانه‌كانی ئه‌م كتێبه. به‌شی دوه‌م :پێشه‌كیی وه‌رگێڕ ،ده‌قی كتێبه‌كه :چۆنیه‌تیی هاتنی سوپای ئیسالم بۆ ناوچ ه كوردنشینه‌كان ،و باسی گرتنی ئه‌و ناوچان ه و پاشاكان و فه‌رمانڕه‌واكانی ئه‌و ناوچه ،و باسی گرتنی ئازه‌ربا‌یجان و ورمێ .به‌شی سێیه‌م :په‌راوێزه‌كان ،و سه‌رچاوه‌كان و پێڕستی ناوه‌كان. وه‌رگێڕانی كوردی :مه‌ال (ڕه‌ئوف سه‌لیم حه‌وێزی) ی كۆیی ،ئه‌و كتێبه‌ی وه‌رگێڕاو‌ه ب��ۆ ك���وردی ،ك �ه دی���اره ل �ه وه‌رگ��ێ��ڕان� ه فارسیه‌كه‌ی مه‌ال واعیزیه‌و‌ه كردویه‌تی ب ه دهستكاریهوه ،و ساڵی 1970له چاپخانه‌ی (الجامعة) ی به‌غداد ل ه چاپ دراوه ،ب ه ناونیشانی (كوردستان و ئایینی ئیسالم ـ هاتنی سوپای عومه‌ری كوڕی خه‌تاب و گرتنی كوردستان) .سه‌ره‌تا باس‌وخواسی ك��ت��ێ��ب �ه‌ك �هی ب�� ه ه���ۆن���راوه‌ی ك���وردی داڕشتوه‌ته‌وه ،و ل ه به‌شی دوه‌میشدا ب ه په‌خشانێكی كوردیی ساد‌ه (به ناونیشانی «غه‌زه‌واتی صه‌حابان ل ه به‌شی سه‌روی كوردستان») وه‌ریگێڕاوه .و له پشتی كتێبه‌كه‌ش ب��ۆ ناساندنی ن��وس��راوه: «باسێكی مێژوی گرتنی كوردستانه ل ه كانی خه‌لیفه‌ی ئیسالمی عومه‌ری كوڕی خه‌تاب ،ب ه سه‌رۆكایه‌تیی خالیدی كوڕی وه‌لید ،و پێشاندانی ئه‌و شه‌ڕانه‌ی كه ل ه به‌ینی كورده‌كان و ئیسالمدا ڕوی دا .جا باسێكی گرنگه و خوێندنه‌وه‌ی زۆر پێویست ه بۆ زانینی ڕابردوی باپیرانمان له كوردستان و چۆنیه‌تیی ده‌ستكردنه‌وه‌یان له‌و شه‌ڕانه‌ی ك ه ل ه هه‌مو شار و دێیه‌كی كوردستان ڕوی داوه« .و هه‌رچه‌ند چاپه‌كه‌ی كۆن و پڕ ل ه هه‌ڵه‌ی ه و له بازاڕی كتێبدا نهماوه؛ به‌اڵم تا ئێستا له چاپ نه‌دراوه‌ته‌وه .به‌اڵم ئێست ه له ئینته‌رنێتدا ب ه شێوه‌ی وتاری به‌ش‌به‌ش ب ه كه‌مێك داڕشتنه‌و‌ه و دهستكاریهوه باڵو ده‌كرێته‌وه ،به‌بێ هیچ تێڕوانینێكی ڕه‌خنه‌یی و ساخكردنه‌وه‌یه‌ك. دوای ئهوه زانا و مێژونوسی كۆچكردوی كورد مه‌ال (جه‌میل ڕۆژبه‌یانی) ،وه‌رگێڕان ه فارسیه‌كه‌ی م �ه‌ال واعیزیی ك���ردوه ب ه ك��وردی ،و پێشه‌كییه‌كی ڕه‌خنه‌یی بۆ ن��وس��ی��وه ،ل �ه‌گ �ه‌ڵ پ��ه‌راوێ��زی به‌نرخی ڕه‌خنه‌یی و ساخكردنهوه ،كه دو جار چاپ كراوه :جاری یه‌كه‌م ساڵی 1997له الیه‌ن وه‌زاره‌تی ڕۆشنبیریه‌و‌ه له سلێمانی ،جاری دوه‌میش ساڵی 2011له الیه‌ن ده‌زگای (ئاراس) ـهوه ل ه هه‌ولێر .ئه‌م وه‌رگێڕان و په‌راوێزانه‌ی ڕۆژبه‌یانی ئێسته سه‌رچاوه‌ی هه‌ر نوسه‌رێكن بیه‌وێت به‌های مێژویی كتێبه‌كه‌ی بۆ ساخ ببێته‌وه .و ناوبراو ب ه به‌ڵگه‌ی ناوه‌كیی به‌هێز له ناو ده‌قه‌كه‌و‌ه سه‌لماندویه‌تی ك ه ئه‌و كتێبه ناگونجێت دان��راوی واقیدی بێت و پڕه له هه‌ڵه‌ی مێژویی و كه‌سێتیی نه‌ناسراو و جێی گومان و ناوی ئاوه‌دانیی نوێ و ناوی وه‌ها ك ه ل ه سه‌رده‌مانی نوێدا په‌یدا بون. ناوه‌ڕۆك باسی یه‌كه‌می ده‌ق��ی كتێبه‌ك ه باسی جوڵه‌ی یه‌كه‌می سوپای ئیسالم ه به‌ره‌و
ناوچه‌كانی كوردستان و ده‌وروبه‌ری .له‌م چوارچێوه‌یه‌دا باسی نامه‌یه‌ك ده‌ك��ات ك ه ئه‌بو عوبه‌یده‌ی كوڕی جه‌ڕڕاح دوای گرتنی شام ده‌ینێرێت بۆ عومه‌ر ،و داوای ڕاوێژ و فه‌رمانی لـێ ده‌كات كه ئایا ئیتر بگه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ مه‌دین ه یان هه‌ڵمه‌ت ببه‌ن ه سه‌ر ناوچه‌كانی كوردستان .عومه‌ریش ڕاوێ���ژ و پ��رس و ته‌گبیر ب�ه ه��اوه‌اڵن��ی پێغه‌مبه‌ر و پیاوانی ئیسالم ده‌كات ،و ل ه كۆتاییدا فه‌رمان ده‌دات هه‌ڵمه‌ت بكه‌ن و خالیدی كوڕی وه‌لید ده‌كاته سه‌ركرده‌ی ئ �هو سوپایه .گوای ه ئ �هو سوپایه ئه‌م صه‌حابیانه‌یشی تێدا بوه :زوبه‌یری كوڕی عه‌ووام ،فه‌ضلى كوڕی عه‌بباس ،میقدادی كوڕی ئه‌سوه‌د ،عه‌بدوڕڕه‌حمانی كوڕی ئه‌بو به‌كر ،عه‌بدوڵاڵی ك��وڕی عومه‌ر، ضرياری كوڕی ئه‌زوه‌ڕ .له نامه‌كه‌دا ناوی سێ پاشای كورد هاتو‌ه (ف �ه‌ڕوخ خان، مالیكی كوڕی هه‌شته‌ر ،دانیكۆر)! هه‌ر له‌م به‌شه‌دا باسی ئهوه دێته پێشه‌وه ك ه خالید هێز ته‌یار ده‌كات بۆ گرتنی هه‌ولێر و هه‌رمۆت ه (گوندێكی مه‌سیحینشین له‌نزیكی هه‌وڵێر) .دوای ئ �ه‌وه‌ی خالید هه‌ولێر و هه‌رمۆت ه ده‌گرێت؛ ده‌چێت بۆ ڕوب �ه‌ڕوب��ون �ه‌وه‌ی پاشای ك��ورد (ف �ه‌ڕوخ خان) ك ه به‌پێی ده‌قه‌كه پاشایه‌كی گهوره و لێهاتوی كورد بوه و لهگهڵ (ئه‌زمیره) ی خوشكی ك ه ژنێكی ژیر و كارام ه بوه ف�ه‌رم��ان��ڕه‌وای��ی ك���ردوه .س�ه‌ره‌ت��ا خالید نام ه ده‌نێرێت بۆ ف �ه‌ڕوخ خان و داوای موسوڵمانبونی لـێ ده‌كات ،به‌اڵم فه‌ڕوخ خ��ان ئ�هو داوای��ه ڕه‌ت ده‌ك��ات �هوه .ئیتر ڕوبهڕوبونهوه ڕو ده‌دات ،و له ئه‌نجامدا ف �ه‌ڕوخ خان ب ه ده‌ستی میقدادی كوڕی ئه‌سوه‌د ده‌كوژرێت .به‌اڵم پێش ئه‌وه‌ی بكوژرێت؛ فه‌ڕوخ خان نام ه ده‌نێرێت بۆ مامی خ��ۆی (مالیكی ك��وڕی هه‌شته‌ر) پاشای كورد له (دوقمان) (دوگۆمان؟) ـ كه شارێكه ل ه الی باشوری خۆرهه‌اڵتی (پیرانشار) و ده‌كه‌وێت ه كوردستانی عێراقه‌و‌ه ـ و داوای كۆمه‌كی لـێ ده‌كات بۆ ڕوبه‌ڕونه‌وه‌ی عه‌ره‌به‌كان .كاتێك هه‌واڵی كوژرانی فه‌ڕوخ خان ده‌گاته‌و‌ه به مالیكی كوڕی هه‌شته‌ر ،ئه‌م نامه‌یه‌ك ده‌نوسێت بۆ پاشاكانی ده‌وروبه‌ر بۆ داوای كۆمه‌ك، له‌وانه :بۆ سوسه‌ن ،و بۆ پاشای ڕه‌به‌ت (ل ه نزیكی سه‌رده‌شت) و پاشای (قیروان) و پاشای شیده‌ر .ئینجا (فه‌یروزان) ی كوڕی ب ه سوپایه‌كی 15هه‌زار سواره‌و‌ه ده‌نێرێت بۆ تۆڵه‌كردنه‌وه ل ه عه‌ره‌به‌كان، به‌اڵم ئه‌و سوپای ه ده‌شكێت و فه‌یروزانی ناوبراویش ب ه ده‌ستی عه‌بدوڕڕه‌حمانی كوڕی ئه‌بو به‌كر ده‌كوژرێت .دوای ئهوه خالید سوپایه‌كی ب ه سه‌رۆكایه‌تیی ضرياری كوڕی ئ �ه‌زوه‌ڕ و عه‌بدوڕڕه‌حمانی كوڕی ئه‌بو به‌كر ده‌نێرێت بۆ ڕوبه‌ڕوی پاشایه‌كی كورد ب ه ناوی (دانی كۆر) (دانای كۆر؟) ك ه پاشای شیده‌ر بوه ك ه شیده‌ر ده‌گرن. ل ه به‌شێكی تردا باسی گرتنی دوقمان و ده‌وروب �ه‌ری دێت ه پێشه‌وه ،كه ده‌ڵێت زوبه‌یری كوڕی عه‌ووام و فه‌ضلى كوڕی عه‌بباس و عه‌بدوڕڕه‌حمانی كوڕی ئه‌بو به‌كر و عه‌بدوڵاڵی كوڕی عومه‌ر و ضرياری كوڕی ئه‌زوه‌ڕ له‌و هه‌ڵمه‌ته‌دا به‌شدار بون. له‌و جه‌نگه‌دا سه‌رۆكی سوپای كورده‌كان ب ه ده‌ستی فه‌ضلى كوڕی عه‌بباس ده‌كوژرێت و ئیتر سوپای ك��ورده‌ك��ان ده‌شكێت و سوپای ئیسالم دوقمان ده‌گرێت. به‌شێكی تر باسی گرتنی ته‌واوه‌تیی شیده‌ر و ده‌وروبه‌ریه‌تی .پێشتر هه‌رچه‌ند دانیكۆر پاشا شكابو ل ه به‌رامبه‌ر سوپای ئیسالمدا به‌اڵم شیده‌ر به‌ته‌واوی نه‌گیرا و كۆتایی به ده‌سه‌اڵتی دانیكۆر نه‌هێنرا. ئیتر خالید بڕیاری دا كه ده‌بێت شیده‌ر به‌ته‌واوی بگیرێت و دانیكۆر له ناو ببرێت. نام ه و نامه‌كاری كرا ،و دانیكۆر ئاماده نه‌بو موسوڵمان ببێت و كار گه‌یشته ڕوبه‌ڕونه‌و‌ه و جه‌نگ .سوپای ئیسالم توانی كورده‌كان
بشكێنێت .هه‌رچه‌ند هێزێكی فارسیش هاتبون ه كۆمه‌كی دانیكۆر ،به‌اڵم لهگهڵ ئه‌وه‌شدا دانیكۆر شكا و كوژرا .ئیتر خالید دوای گرتنی شیده‌ر و مه‌رجین (مه‌رگه) و دوقمان ،هه‌واڵی فه‌تح و پێنجیه‌كی ده‌ستكه‌وته‌كان ده‌نێرێته‌و‌ه بۆ عومه‌ر، و گوایه ئه‌م نامه‌ناردنه له مانگی (ذو القعدة) ی ساڵی ( 26ك ).بوه! دوای ئهوه خالید نامه‌ی نارد بۆ خه‌ڵكی (سوسانی) و داوای لـێ كردن موسوڵمان ببن و ئه‌وانیش ملكه‌چ بون .دوای ئهوه خالید چو به‌ره‌و ناوچه‌ی شه‌هبار (ناوچه‌یه‌ك له‌نێوان سه‌رده‌شت و مه‌هاباد) ،ك ه پاشای ئه‌و ناوچه‌ی ه ناوی (جاسوم) بو ،و خه‌ڵكی ناوچه‌كه ڕوبه‌ڕوی سوپای ئیسالم بونه‌وه، ئیتر میقدادی كوڕی ئه‌سوه‌د پاشاكه‌یانی كوشت و خه‌ڵكه‌كه‌ش قه‌تڵ‌وعام كران. دوای ئهوه خه‌ڵكی (بیجان) موسوڵمان بون ك ه ئێست ه پێی ده‌وترێت (ئیسالم ئاباد) .ئینجا دو موسوڵمان الیان مانه‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی فێری ئیسالمیان بكه‌ن ،به‌اڵم ك��وژران ،ئیتر خالید عه‌بدوڵاڵی كوڕی عومه‌ری نارد‌ه سه‌ریان و قه‌تڵ‌وعام كران. دوای ئ �هوه باسی گرتنی (ش��اره‌زور و ق �ه‌ره‌ج��ل��ون) ده‌ك���ات .ب��ۆ ئ �ه‌م ك��اره عومه‌ری كوڕی خه‌تاب (قه‌عقاعی كوڕی عه‌مر) ڕاده‌سپێرێت ،و قه‌عقاع دوای یه‌ك ڕوبهڕوبونهوه به‌ئاسانی كورده‌كانی ئه‌وێی شكاند .ئینجا قه‌عقاع دوای گرتنی ش��اره‌زور؛ چو ب �ه‌ره‌و ش��اری (قرجلون) (قه‌اڵچۆالن؟) ،و پاشاكه‌ی ناوی (جاجور) بو كه له ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌یدا لهگهڵ قه‌عقاع كوژرا .هه‌ر له‌م به‌شه‌دا باسی گرتنی شاری (ڕه‌به‌ت) ده‌كات ،كه بۆ ئه‌م كار‌ه خالید قه‌عقاع و میقداد ڕاده‌سپێرێت ،كه پاشای ئه‌وێ ناوی (قیروان) بوه ،كه ده‌شكێت و ب� ه ده‌س��ت��ی ض�ي�راری ك��وڕی ئ��ه‌زوه‌ڕ ده‌كوژرێت. ل�� ه ب�ه‌ش��ێ��ك��ی ت����ردا ب��اس��ی گرتنی ئازه‌ربا‌یجان دێ��ت .ل�هو كاته‌دا پاشای ئازه‌ربه‌یجان ناوی (أرجانوسه) بو ،ك ه ل ه ڕوبهڕوبونهوه لهگهڵ سوپای ئیسالمدا ناوبراو ب ه ده‌ستی ضرياری كوڕی ئه‌زوه‌ڕ ب ه دیل گیرا ،و سوپای ئیسالم سه‌ربازانی سوپاكه‌یان ڕاو نا .هه‌روه‌ها (ساوجبۆاڵغ) یش هاته ژێر ده‌ستی سوپای ئیسالم .له‌م به‌شه‌دا كتێبه‌ك ه ئاماژ‌ه بۆ بونی دیارده‌ی (زواج المحارم) ده‌كات له‌و ناوچه‌یه ،ك ه گوایه كه‌سێك ب ه ن��اوی (ب���ردراس) ك ه فه‌رمانڕه‌وای ساوجبۆاڵغ بوه خوشكی خۆی ماره كردوه. له به‌شێكی تردا باسی گرتنی (ارمانی) ـ وات �ه ورم��ێ ـ ده‌ك��ات .خالید سوپای بۆ ئه‌و ناوچه‌یه‌ش ته‌یار ك��رد .پاشای ورم��ێ ن��اوی (خ��ۆش ق���ه‌ده‌م) ب��و ،ك ه ملكه‌چ نه‌بو بۆ موسوڵمانه‌كان ،و پاشای مازه‌نده‌رانیش كۆمه‌كێكی گه‌وره‌ی بۆ نارد ك ه هێزێكی چل هه‌زار كه‌سی بو ،به‌اڵم ئه‌نه‌سی كوڕی مالیك توانیی خۆش قه‌ده‌م بكوژێت و سوپای ورمێییه‌كان بشكێنێت. ده‌ستكه‌وته‌كانی ئه‌و جه‌نگ ه بێشومار بون، و موسوڵمانه‌كان ل�هو ناوچه‌یه جێگیر بون .و خالید هه‌واڵی فه‌تحه‌كه‌ی لهگهڵ پێنجیه‌كی ده‌ستكه‌وته‌كان ن��ارده‌و‌ه بۆ عومه‌ر .دوای ئهوه ئیتر خالید ده‌چێت بۆ (حیمص) و له‌وێ ده‌مرێت. ل ه به شێكی كۆتاییدا ،ك ه ئه‌مه‌یان هی (موحه‌ممه‌د ڕه‌ئوف ته‌وه‌ككولی) خۆیه‌تی، باسی گرتنی (بانیج) وات�ه (بانه) یه، ك ه گوایه سه‌ره‌تا خالید له‌گه‌ڵیان ڕێك ده‌ك �ه‌وێ��ت و ب ه صوڵح ده‌یهێنێته ژێر ده‌سه‌اڵتی ئیسالم ،به‌اڵم كورده‌كان په‌یمان ده‌شكێنن ،و ئیتر خالید قه‌تڵ‌وعامیان ده‌كات!
ورد ببێته‌وه؛ تێده‌گات ك ه ناگونجێت كتێبێكی له‌م ج��ۆره دان��راوی واقیدی و سه‌رده‌می واقیدی بێت .هه‌رچه‌ند نوسه‌ری كتێبه‌كه هه‌وڵی دابێت هه‌ندێك شت ل ه واقیدیه‌و‌ه نه‌قڵ بكات یان السایی شێوازی ئه‌و بكاته‌وه ،به‌اڵم ئه‌و ڕوداو و كه‌سێتی و ناوانه‌ی ده‌قه‌ك ه ل ه خۆییان ده‌گرێت؛ به‌ڵگه‌ی ساخته‌یی كتێبه‌كه‌ن .به‌ڵگه‌یه‌كی زۆر زه‌ق له‌م الیه‌نه‌وه ؛ ئه‌وه‌ی ه كتێبه‌ك ه ناوی (مه‌هاباد) ب ه شێوه‌ی (ساوج بواڵغ) ده‌بات! ل ه كاتێكدا ئه‌م ه ناوێكی توركی ه (وه‌كو توركیی ئازه‌ری) و ل ه دو وشه‌ی ت��ورك��ی�هوه ه��ات��وه« :س��وی��وق» یاخود «سویوخ» وات ه سارد ،لهگهڵ «بواڵغ» وات�� ه كانی و س �ه‌رچ��اوه‌ی ئ��او ،به‌سه‌ر یه‌كه‌وه ده‌بێته «كانیی س��ارد» .به‌م شێوه‌ی ه ئه‌م ناوه دهگهڕێتهوه بۆ دوای هاتنی توركه‌كان بۆ ناوچه‌ی ئازه‌ربه‌یجان، و له ده‌ق و ن��وس��راوه جیۆگرافیایی و مێژوییه‌كاندا ئه‌و ناوه نه‌هاتوه ،و هه‌تا س �ه‌رده‌م��ی ص�ه‌ف�ه‌وی ئ �هو ن��او‌ه نهبوه. هه‌تا كاتێكیش شه‌ره‌فخانی بدلیسی كتێبی (شه‌ره‌فنامه) ی نوسیو‌ه (ساڵی 1007ك).؛ هیچ ئاماژه‌یه‌كی به‌و ناوه نه‌كردوه .دوای ئهوه و ل ه ساڵی (1038 ك ).ـهوه ئه‌و ناوه په‌یدا بوه .كه‌وات ه ده‌بێت نوسه‌ری ئه‌م كتێب ه ده‌بێت دوای صه‌فه‌ویه‌كان هاتبێت .و دیاره كه‌سێكی سوننییش بوه نه‌ك شیعه‌یی ،چونك ه ب ه ڕێزێكی زۆرهوه ناوی خه‌لیفه‌كان ده‌هێنێت، وه‌كو كه‌سێكی سوننی .جا لهبهر ئه‌وه‌ی ل ه صه‌فه‌ویه‌ویه‌كان ل ه سه‌رده‌می خۆیاندا ـ ل � ه كوردستانیشدا ك � ه ویالیه‌تێكی صه‌فه‌ویه‌كان بوه ـ توند بون به‌رامبه‌ری ئه‌هلی سونن ه و لێبوردنیان نهبوه له‌گه‌ڵیان .لهبهر ئهوه زیاتر گومان بۆ ئهوه ده‌چێت دانه‌ر دوای كه‌وتنی صه‌فه‌ویه‌كان ئه‌و كتێبه‌ی دانابێت ،و ئه‌گه‌ریشی زۆر هه‌ر كوردیش بوبێت و خه‌ڵكی ئه‌و ناوچه‌ی ه بێت كه باسی ده‌كات ،چونك ه شاره‌زایی له‌و ناوچه‌یه پێوه دیاره.
به‌های مێژویی ئه‌م كتێبه به‌های ئه‌م كتێبه زیاتر له‌وه‌دای ه ك ه فۆلكلۆرێكی ناوچه‌یی و دابونه‌ریتێكی ده‌ماوده‌م ه ل ه ناوچه‌كه‌دا ،وه‌كو باسی هه‌مو ئه‌و گۆڕستانانه‌ی ك ه له‌و ناوچه‌ی ه هه‌ن و ب ه گۆڕستانی ئه‌سحابان و هه‌ندێكیان ب ه گۆڕستانی ئه‌و كوردانه‌ی له‌گه‌ڵیان جه‌نگاون داده‌نرێن .ئیتر ل ه ڕاستیدا ئه‌و كه‌سێتی و ڕوداوان���هی باسیان ده‌ك��ات؛ به‌های مێژوییان نیه .ئه‌م كتێبه ناوی سێ پاشای كورد ده‌هێنێت ك ه مه‌گه‌ر ته‌نها ل ه فۆلكلۆری ناوچه‌كه‌دا ناویان هه‌بێت، ئه‌وانیش :ف��ه‌ڕوخ خ��ان ،و دانیكۆر ،و مالیكی هه‌شته‌ر یان كوڕی هه‌شته‌ر .ئه‌و دو ناوه‌ی یه‌كه‌م ل ه هیچ شوێنێك نابینینه‌وه، ن��اوی سێیه‌میش (مالیكی هه‌شته‌ر) ل ه ڕاستیدا ناوی هه‌مان (مالیكی ئه‌شته‌ر) ه كه الی شیع ه خۆشه‌ویست ه چونك ه ل ه سه‌ركرده و پیاو‌ه دڵسۆزه‌كانی ئیمام عه‌لی بوه ،واته (مالیكی كوڕی ئه‌لحاريثى ئ �ه‌ل��ئ �ه‌ش��ت �ه‌ر) ،ك �ه س����ه‌رۆك خێڵێكی عه‌ره‌ب و سه‌ركرده‌یه‌كی سه‌ربازی بوه و به‌شداریی له داگیركردنی شامدا كردوه و ل ه جه‌نگی جه‌مه‌ل و صیففیندا دۆست و الیه‌نگری عه‌لی بوه و شه‌ڕی بۆ كردوه و پاڵه‌وانێتیی نواندوه .كه‌چی ئه‌م كتێب ه ده‌یكات به پاشایه‌كی كورد له (دوقمان). ه�ه‌روه‌ه��ا له باسی به‌شداریكردنی ئه‌و صه‌حابیانه‌دا ل ه داگیركردنی كوردستاندا ه �ه‌ڵ �هی زۆری ك����ردوه .ئ��هو ن��اوان �هی ل �ه‌م ب��اره‌ی �هوه ده‌یانهێنێت؛ زۆرب�هی��ان هه‌ڵه‌ن ئه‌گه‌ر نه‌ڵێین هه‌ر هه‌مویان .و زانیاریه‌كانی پێچه‌وانه‌ی سه‌رچاوه‌كانی دانه‌ر :ئایا ده‌گونجێت ترن ،و پێچه‌وانه‌ی ئه‌و زانیاریانه‌یش ل ه دانراوی واقیدی بێت؟ واقیدی خۆیهوه گه‌یشتون .بۆ نمونه: هه‌ر كه‌سێك ل ه ناوه‌ڕۆكی ئه‌م كتێب ه هه‌مان هه‌ڵه‌ی كتێبی (فتوح الشام)
سهرچاوه ئیسالمیه‌کانی وه‌کو (الفتوح) ی (ابن األعثم) و (فتوح البلدان) ی (البالذري) ،باسی سێ هه‌ڵمه‌تی گه‌وره‌ی سێ سوپای ئیسالمی بۆسه‌ر (شاره‌زور) ده‌گێڕنه‌وه ،که یه‌که‌میان زیاتر تااڵنکاری بوه ،دوه‌میان داگیرکاری بوه ،به‌اڵم به‌رگریکراو ه و بێئه‌نجام بوه ،سێیه‌میان داگیرکارییه‌ک بوه ،ک ه دوای جه‌نگێکی قورس ڕێکه‌وتن کراوه ،به‌اڵم کتێبی (فتوح سواد العراق) ده‌ڵێت خه‌ڵکی شاره‌زور لهبهر ئاژه‌ڵداری و ده‌وڵه‌مه‌ندی شه‌ڕیان پێ نه‌ده‌کراو ئیتر (قه‌عقاع) به‌بێ هیچ شه‌ڕێک شاره‌زوری داگیر کرد!
دوباره ده‌كاته‌وه ك ه ڕۆڵێكی زۆر ده‌دات ه (ضرياری كوڕی ئه‌زوه‌ڕ) ل ه داگیركردنی كوردستاندا ،ل ه كاتێكدا ل ه سه‌رچاوه‌كانی ت��ره‌و‌ه و له واقیدی خۆیهوه گه‌یشتو‌ه كه ناوبراو هه‌ر ل ه جه‌نگی (یه‌مامه) دا كوژراوه و نه‌گه‌یشتوه‌ت ه ئه‌وه‌ی به‌شداریی (فتوحات) ی دواتر بكات ،وه‌كو له به‌شی پێشودا ڕونمان ك���ردهوه .و ناوهێنانی ئ �هو صه‌حابیانه‌ی تر ل ه چوارچێوه‌ی باسی داگیركردنی كوردستاندا هه‌ڵه‌ی زۆری تێدایه ك ه لێره‌دا ده‌رفه‌تم كه‌م ه بۆ خستنه‌ڕویان. ه��ه‌روه‌ه��ا زان��ی��اری�ه‌ك��ان��ی ده‌رب����اره‌ی سه‌ركرده‌كانی داگیركردنی كوردستانی ناوه‌ند هه‌ڵه‌ن .لێره‌دا ته‌نها ئاماژ‌ه ده‌كه‌م ب��ۆ باسی داگیركردنی ش����اره‌زور :له‌م كتێبه بێبنه‌مایه‌دا داگیركردنی شاره‌زور ب�ه‌م شێوه‌یه ب��اس ك��راوه :ده‌ڵێت (ل ه وه‌رگێڕانه‌كه‌ی «ڕۆژبه‌یانی» دا): «خه‌ڵكی ئ��اوه‌دان��ی و گونده‌كانی شاره‌زور چونك ه ئاژه‌ڵ و سامانی زۆریان هه‌بو؛ لهبهر ده‌وڵه‌مه‌ندی شه‌ڕیان پێ نه‌ده‌كرا! به‌م هۆیه‌و‌ه قه‌عقاع توانیی هه‌مو خاكه‌ك ه به ئاشتی و بێ شه‌ڕ داگیر بكات! به‌اڵم لهبهر ئه‌وه‌ی هه‌رێمه‌كه قه‌ره‌باڵغ و پڕ ل ه جۆگه و ڕوبار و زه‌لكاو بو؛ سوپای ئیسالم نه‌یتوانیی له‌شكربه‌ز بكات». به‌م شێوه ده‌بینین داگیركردنی شاره‌زور ده‌دات���ه پ��اڵ (قه‌عقاعی ك��وڕی عه‌مری ته‌میمی) ك ه صه‌حابییه‌ك بوه و ناسراوه ب ه به‌شداریكردنی له جه‌نگی (قادسیه) داو گوایه ئ�ه‌م داگیركردنه‌ی ش��اره‌زور به‌بێ بچوكترین شه‌ڕ و ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌ش بوه! و گوای ه سوپای ئیسالم نه‌یتوانیو‌ه ب ه ش��اره‌زوردا تێپه‌ڕ ببێت لهبهر ئه‌وه‌ی هه‌موی جۆگ ه و زه‌لكاو بوه!!! به‌اڵم با بزانین سهرچاوه ئیسالمیه‌كانی تر ده‌رباره‌ی داگیركردنی شاره‌زور ده‌ڵێن چی؟ (ابن األعثم) ل ه كتێبی (الفتوح) دا ،باسی یه‌كه‌م هه‌ڵمه‌ت ده‌كات بۆسه‌ر ش��اره‌زور ،ك ه هێزێكی 10هه‌زار سواری بوه ،ب ه سه‌رۆكایه‌تیی (ع��وڕوه‌ی كوڕی زه‌ی��دی طائی) ،كه هێرشیان كردوه‌ت ه سه‌ر شاره‌زور و ده‌وروبه‌ری ،و تااڵنییه‌كی بێشوماریان بردوه. (ال��ب�لاذري) ی��ش ل� ه كتێبی (فتوح البلدان) دا ،باسی هه‌ڵمه‌تی دوه‌م و سێیه‌م ده‌ك��ات ،ك ه ده‌ڵێت :سه‌ره‌تا (ع �ه‌زڕه‌ی كوڕی قه‌یس) له (حولوان) ـهوه هه‌ڵمه‌تی برد‌ه سه‌ر شاره‌زور ،به‌اڵم نه‌یتوانی داگیری بكات و گه‌ڕایه‌وه .هه‌ڵمه‌تی سێیه‌میش هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی (عوتبه‌ی كوڕی فه‌رقه‌د) ه كه ل ه (الموصل) ـهوه هه‌ڵمه‌تی هێنا و ش��اره‌زور و چه‌ند هه‌رێمێكی هاوسنوری داگیر كرد هه‌تا گه‌یشته ئازه‌ربه‌یجان ،و گێڕانه‌وه‌كانی (البالذري) ده‌ڵێن« :له‌م هه‌ڵمه‌ته‌دا بۆسه‌ر ش���اره‌زور شه‌رێكی گهوره ڕویداوه‌و كوردێكی زۆر كوژراوه». هه‌رچه‌ند یه‌كێك ل ه گێڕانه‌وه‌كانی باسی ئه‌وه‌ش ده‌كات ك ه دوای ئه‌و شه‌ڕ‌ه هه‌ردوال ڕێك كه‌وتون وه‌كو ڕێكه‌وتنه‌كه‌ی حولوان: كورده‌كان سه‌روماڵیان پارێزراو بێت و كه‌س په‌الماریان نه‌دات ،و ئه‌وانیش باج و سه‌رانه بده‌ن ب ه ده‌سه‌اڵتی ئیسالمی. ب��ه‌م شێوه‌یه ده‌بینین ئ��ه‌م كتێب ه (فتوح سواد العراق) بۆ ساخكردنه‌وه‌ی مێژوی داگیركردنی كوردستان به‌هایه‌كی ئه‌وتۆی نیه،و سه‌رچاوه‌كانی تر ده‌توانن زانیارییه‌كی متمانه‌دارمان بده‌نێ ك ه لهگهڵ چیرۆكه‌كانی ئه‌م كتێبه‌دا ناگونجێن. دیارده‌یه‌كی تر كه له‌م كتێبه‌دا سه‌رنج ڕاده‌كێشێت؛ ئه‌وه‌ی ه خۆی وه‌كو به‌رگی سێیه‌می ـ یان به‌شێك ل ه به‌رگی سێیه‌می ـ كتێبی (فتوح الشام) ده‌ناسێنێت ب ه خوێنه‌ر! كه (به‌رگی سێیه‌می «فتوح ال��ش��ام») یه‌كێك ه له شت ه نه‌بوه‌كان! ب�ه‌اڵم ئه‌مه ل ه خۆیدا نیشانه‌ی ئه‌وه‌ی ه ك ه ئه‌م كتێبه‌ش له‌سه‌ر هه‌مان ڕێچكه‌ی ساخته‌كاری ڕۆشتوه و بۆی ه ده‌ڵێم نه‌وه‌ی سێیه‌می ساخته‌كردنی كه‌له‌پوری واقیدیه. سهرچاوه :بۆ ده‌ق و زانیاریی ئه‌م كتێبه؛ بڕوانه: .1واق��ی��دی (گ��وای��ه ن��وس��ی��وی�ه) ،واڵتگیریی ڕه‌شه‌خاكی عێراق .وه‌رگێڕانی :ڕۆژبه‌یانی .چاپی دوه‌م ،هه‌ولێر :ئاراس.2011 . .2ڕه‌ئوف سه‌لیم حه‌وێزی ،كوردستان و ئایینی ئیسالم ـ هاتنی سوپای عومه‌ری كوڕی خه‌تاب و گرتنی كوردستان .به‌غداد :چاپخانه‌ی (الجامعة). .1970 .3محسن مؤمنى« ،نخستين تاريخ فتوحات اسالمي در كردستان»( .كتاب ماه تاريخ و جغرافيا)، شماره ،84مهر ماه .1383ص‌ص.57-54 .
ذمارة ( )177دوشةممة 2013/12/2
5
خو َيندنةوةى ئاين
پشت بە خوا ،نامەیەكی كراوە بۆ: بەرێز جەنابی كاك مەال هەورامان مستەفا عەبدوڵاڵ ()2-1 ب /من برا ،بەرێزتان....كە چران ...ببن بە گڵۆپ دوای هیوای گەش بۆ بەڕێزانتان: من كە كوردێكی ساكاری بێالیەنم، 11/7بەرێزتانم لە تەلەفزیۆنی ڕوداو دا بینی ،من لە تیشكی چاوتاندا بریسكەی زیرەكیم بینی ،لە ل��ەرەی دەنگتاندا مەردایەتیم بیست ،لە گەشیی ڕوتاندا تامەزرۆبوونم بۆ ڕاستیزانی بینی ،جا ئەگەر ئەوسیفەتانە لەهەر كەسێكدابن، ب��ەچ��اك��ە ب��ەك��ارن��ەه��ێ��ن��رێ��ن دەب���ن بە پێچەوانەكانیان ،لەبەر ئەوە ئەم نامەیە بۆ بەرێزتان دەنوسم. - 1من {بەتەنها لەڕێی ئەقڵەوە} ،بڕوام بە خوا هەیە كە بەدیهێنەر و دروستكەر و ڕاییكەر و بەڕێوەبەری هەر هەموو گەردوونی زانراو و نەزانراوی مرۆڤی كۆن ێ و داهاتووە ،هەرلەوكاتەوە كە و نو خۆی دەیزانێت ،تا ئەوكاتەی كەخۆی دەیزانێت ،بە هەر هەموو ئەو ژمارە لەبن نەهاتووە یاسا و ڕێسا وردانەوە ،كە بۆ هەر هەموو شتێكی داناوە ،هەر هەموو شتێك بە گوێرەی ئەوانە ڕویانداوە و ڕودەدەن و دەرۆن ب��ەرێ��وە ،لەبەر ئەوە ،هەر هەموو ئەو سیفەتانەی كە دراون��ەت��ە پااڵ خوا و خوایان لە سەر شێوە بۆچوونەكانی مرۆڤ نەخشاندوە، تێنەگەیشتنن لە خوای ڕاستەقینە. بە هەمان شێوە ،لەڕێی ئەقڵیشەوە بڕوام بە پێغەمبەری بەڕێزیش هەیە ،لەبەر ئ��ەوە ،وشەی بەڕێزی بۆ بەكاردەهێنم چونكە {صلی الله علیە وسلم} ،ڕەنگە لەگەڵ ئەقڵی عەرەبیدا گونجاوبێت، بەاڵم لەگەڵ ئەقڵی كوردیدا ناگونجێت، لەبەر ئەوە تەنها بەشی یەكەمی توانراوە بكرێت ب��ەك��وردی و وت��راوە {درودی خوای لێبێت} ،پاشان بەو شێوە ڕستەیە لەزمانی عەرەبیدا دەڵێن{ :الدعا‌ء– داواك��ردن} ،داواكردنیش بۆ داهاتووە، ئەمەیش واتای ئەوەیە ئەو كەسەی كە ئەو ڕستە عەرەبییە دەڵێت ،ژێرخانی واتاكەی كفرە ،چونكە واتای ئەوەیە كە: * ئەو كەسە ،بڕوای وایە كە خوا لەوەپێش سەڵەواتی لەسەر لێنەداوە و س�ڵاوی لێنەكردووە ،بۆیە ئەم ئەو داوایەی لێدەكات ،ئەمەیش پێچەوانەی بەشی یەكەمی ئایەتی 56ی سورەتی االحزاب {إن اهلل و مالئكته یصلون علی النبی یا ایها الذین آ‌منوا صلوا علیه وسلموا تسلیما} ،سەبارەت بە بەشی دوەمیشی، دەبێت ئەو {صلوا}ە بەكردەوە بكەن، نەك ب��ەدەم ،چونكە (الله) بەكردەوە دەیكات و وەها فەرمانی پێكردوە. * ئەگەر (الله) لەمەودوا سەڵەواتی لەسەر ب��دات ،ئ��ەوا لەسەر داوای ئەو كەسەیە ،واتە :ئەو كەسە لە پێغەممەری بەرێز ،لەالی خوا ،لەپێشترە. * ئەم داواكردنە لە نوێژدا بە {اللهم صل ....و علی آ‌له كما صلیت علی }.... دەبێت بە فەرمانكردنی ڕاستەوخۆ بەسەر خودا و چڕتر دەبێتەوە ،چونكە بنە ماڵه‌كەیشی دەگرێتەوە. -2هەر هەموو ئەو وتار و كردارانەی كە مرۆڤ ئەنجامی داون و ئەنجامیان دەدات ،ئەنجامی كارلێكی بۆ م��اوە و دەوروبەرن ،لەبەر ئەوە ئەگەر بەرێزتان بەو زیرەكییەتانەوە كە من لە بەێزتاندا بەدیم كرد ،لە ناو خێزانی یەكێك لە زاناكانی بەریتانیا ،یان ئەمەریكا ،یا یاباندا پ���ەروەردە ببونایە زانایەكی پ��س��پ��ۆڕی ب��ەن��اوب��ان��گ��ی جیهانیتان لێدەردەچوو ،یان ئەگەر لە كوردستاندا هەلێكی لەو شێوەیەتان بۆ هەڵبكەوتایە، زانایەكی لەو شێوەیەتان لێدەردەچوو، ل��ەب��ەر ئ���ەوە ،ئ��ەو دەوروب�����ەرەی كە بەڕێزتانی تیادا پ��ەروەردەب��وون ،ئەو هۆكارەیە كە چۆنییەتیی بیركردنەوەی
ئەگەر بەڕێزتان بفەرموون چاوێكی ورد بە ناو دیوانەكانی هەموو كەڵە شاعیر و زانا ئاینییەكانی كورد دا بگێڕن ،لە دەیان شوێندا دەبینیت كە وشەی {ڕەقیب} بە تەنها بەواتای {ناحەز و دوژمن} بەكارهێنراوە بەڕێزتانی نەخشاندوە. -3ئ��ەو كاتەی كە م��رۆڤ دەگاتە ئاستی ڕاستەقینەی خۆناسین ،ئەو ك��ات��ە دەگ��ات��ە ئاستی ڕاستەقینەی خواناسین ،ئەوسا ،سەرلەنوێ بە وردی بەسەر خۆیدا دەچێتەوە و بە تروسكەی بریسكەی خ��وای��ی ،خ��ۆی ل��ە ت��ەم و تەپوتۆزی ڕابوردوی پاكدەكاتەوە ،لەبەر ئەو تروسكەیەدا هەست و نەست و گیان و دەروون و لەش و الری ئاراستەی ئەو گەشییە دەك��ات ،كە شایستەی خۆی و گەل و نەتەوە و نیشتیمانەكەیەتی، ئەوسا لێكدانەوەكانی بەو ئاڕاستەیە دەبن كە بریتین لە پەیڕەوكردنی ویستی ئەو خوایەی كە بەڕاستی خوایە ،نەك ئ��ەو خ��وای��ەی كە خەڵكان لەمێشكی ئەودا نەخشاندبوویان ،ئەو كاتە هەست بەڕێز و خۆشەوستیی خوا دەكات ،لەو خۆشەویستییەی خوایشەوە ،گ��ەل و نەتەوە و نیشتیمانەكەی و مرۆڤایەتیی خۆشدەوێت ،ئەو كاتە پەیوەندیی لە نێوانی خوا و مرۆڤ و مرۆڤ و خوا و مرۆڤ و مرۆڤدا تەنها ڕێز و خۆشەویستی و میهرەبانیی خوایی دەبێت ،نەك {خوف ًا وطمع َا}ترس لە دۆزەخ و تەماع بە بەهەشت بێت ،ڕێك وەك ئەوە دەبێت كە بەرێز{ڕابیعەی عەدەوی} وتویەتی{ :إهلی ماعبدتك خوفا من ن��ارك و ال طمعا فی جنتك ،إمنا عبدتك ألنك أهل لذاك} ،چونكە ئەو {خوفا و طمعا -ترس و تەماع}ە، خۆپەرستییە نەك خواپەرستی. -4من ،تەنها لەبەر ئەوەی كە باوكی
بەرێزتان ،لەباتی ناوەكانی{ بكر و عثمان و عباس و حمزە و معاویە و سوفیان} كە بەرێزتان واتاكانیان زۆر چاك دەزانن، ناوی {هەورامان} پیرۆزیان لە بەرێزتان ناوە ،بە شانازییەوە ڕێز لەو گیانە پاكەی دەگرم كە ئێستا لەگەڵ فریشتەكان و گیانە پاكەكانی ئاسماندایە ،لەبەر ئەوە سەری ڕێزی بۆ بەرز ده‌كەمەوە ،چونكە بە بۆچوونی من ،سەرچاوەی ئەو خەباتە پیرۆزەی جەنابی باوكتان ،ئەو پاكی و بێگەردی و دەروون ئازادی و مەردایەتی و مەزنییەیە ،كە پێویستە چ خۆت و چ هەموو تاكێكی ك��ورد لەسەر ئەو ڕێبازەی ئەو بەرێزەی باوكتان بڕوات و بە گوێرەی توانای خ��ۆی ،خەباتی ب��ۆ ب��ك��ات و بیگاتێ ،چونكە هەتا بیرمان ئازادنەبێت ،هەڵقواڵوی خاك و نیشتیمانەكەی خۆمان نەبێت ،ئەگەر دەوڵەتێكی گ��ەورەی سەربەخۆیشمان هەبێت ،ئێمە ئازادنین ،جا لەبەر ئەوەی كە خوای ڕاستەقینە ،دروستكەری ئێمە و زمان و خاك و نیشتیمانمانە ،لەخۆمان چاكترمان دەناسێت و لە خۆمان چاكتر لە زمانەكەمان دەگات ،پێویستە دروشمی ئێمە{ ،بەزمانەكەی خۆمان} ،لە پەرستن و خۆشەویستیی خوای ڕاستەقینەدا، برایەتی و مەردایەتی و كوردایەتی بێت. -5پوختەی واتای ئەوەی كە بەڕێزتان، لە كەناڵەكەی ڕوداوەوە سەبارەت بە سروودی {ئەی ڕەقیب} فەرموتان ئاوایە: {وشەی – ڕەقیب – بەواتای خوایە، لەبەر ئەوە ئەم شیعرە كفرە ،چونكە ئەو
شاعیرە :بە خوای وتووە -هەموو ئەو بوویت بەسەریانەوە} ،واتە :خۆت بەسەر هەواڵنەی كە تۆ داوتن بۆ لەناوبردنی كافرەكانەوە چاودێریت ،واتای ڕەقیب، كورد ،شكستیان هێناوە ،لە بەر ئەوە لێرەدا چاودێرە ،نەك خودی خوا. * لەئایەتی 1ی سورەتی (النسا‌ء) هەتا ئیستا – هەر ماوە قەومی كورد ێ دا قورئان بە خەڵكەكەی وت��ووە{:إن زوبان ، -پاشان لە واتای – نایشكێن دانەری تۆپی زەمان– دا ،ئەم واتایەتان اهلل كان علیكم رقیب ًا– بەڕاستی (الله) فەرموو :گوایە ،ئەو شاعیرە بە خوای چاودێربووە بەسەرتانەوە} ،واتای ڕەقیب وتووە :ئەگەر تۆ دانەری تۆپی زەمانیش لێرەدا چاودرێرە ،نەك خودی خوا. نازدارەكەی حەبیبی من * لە ئایەی 52ی سورەتی (االحزاب) بیت ،ئ��ەوا ناتوانیت ك��ورد بشكێنیت، دڵدارەكەی تەبیبی من پیرۆزی پێغەمبەری خودی بە خوا دا، دینمانە ئاینمانە هەر كوردستان –با شەقبەرێ ڕەقیبی من وتووە{ :و كان الله علی كل شي‌ء رقیبا– یشتان بەكفر دانا}. وەرە بەسەد ویقارەوە منیش ،ل��ە گ��ەاڵ ڕێ��زی زۆرم���دا بۆ الله بەسەر هەموو شتێكەوە چاودێربوە}، بەڕێزتان ،وەك برایەكی كورد ،تكام وایە وات��ای ڕەقیب لێرەدا ،چاودێرە ،نەك ئ��ەم دێ���ڕەم ب��ە ن��اوی {زێ����وەر}ەوە خودی خوا. بفەرموون سەرنجی ئەم خااڵنە بدەن: وەرگ��رت��ووە ،لێرەیشدا {ڕەقیب} خوا أ -وش��ەی {ڕەق��ی��ب} ل��ە قورئاندا ب -وش��ەی {ڕەق��ی��ب} ل��ە قاموسی نییە ،بەڵكو ناحەزی شاعیرەكەیە. لەم شوێنانەی خوارەوەدا ،بە واتاكانی (المنجد)دا ،بە نزیكەی 20واتا هاتووە، لە هیچیاندا هیچ ئاماژەیەك نییە كە بەرانبەیان هاتووە: یارم لە ئەندەرون هات، هەبێت. خواوە بە پەیوەندیی دا، هود سورەتی 93ی * لە ئایەی دەستی ڕەقیب لە دەستا ج-ل��ە شیعری ك��وردی��دا ه��ەرە كەڵە شوعەیب پێغەمبەر بەگەلەكەیی وتووە: غەمناك وشادمانم، {وإرتقبوا إنی معكم رقیب– چاوەروانبن شاعیر و زانا ئاینییەكانی كورد ،وشەی ڕەحمەت عەزابی هێنا منیش لەگەڵ ئێوەدا چاوەڕوانم} ،واتای {ڕەقیب}یان بە واتای ناحەز و دوژمن بە ڕەقیب لیرەدا ،كافرەكان و شوعەیبە كە كارهێناوە ،بفەرموون سەرنجی ورد لەم ئ��ەم دێ���ڕەم ب��ەن��اوی {س��ال��م}ەوە شیعرانە بدەن: چاوەڕوان دەبن ،نەك خوا. وەرگ��رت��ووە .لێرەیشدا {ڕەقیب} خوا * لە ئایەتی 18ی سورەی (ق)دا، نییە ،بەڵكو ناحەزی شاعیرەكەیە. خوا سەبارەت بە م��رۆڤ فەرمویەتی: جا ئەگەر بەڕێزتان بفەرموون چاوێكی ڕەقیبی سەگ حەزی كرد بمكوژی، {مایلفظ من قول إال لدیه رقیب عتید– ورد بە ن��او دیوانەكانی هەموو كەڵە بڕوانە چۆنی بۆم مرۆڤ هەر وشەیەك بڵێت چاودیرێكی شاعیر و زان��ا ئاینییەكانی ك��ورد دا دوعا بۆ دەست و پەنجەت دەكەم ئامادەی بەسەرەوەیە} ،واتای ڕەقیب ، بگێڕن ،لە دەیان شوێندا دەبینیت كە من ،بڕوانە چۆنم بۆت لێرەدا چاودێرە ،نەك خوا. وشەی {ڕەقیب} بە تەنها بەواتای {ناحەز �ی � �ورەت � س 117ی * ل��ە ئ��ای��ەت��ی ئ��ەم دێ��ڕەم بەناوی {مەحوی}یەوە و دوژمن} بەكارهێنراوە. ُ (املائدة)دا ،عیسا بەخوای وتووە{ :ك َ ئەوا ئێستا ڕونبۆوە كە {نە لەقورئاندا، نت وەرگرتووە{ ،ڕەقیب} لێرەدا خوا نییە، أنت َ الرقیب علیهم– تۆ خۆت چاودێر بەڵكو ناحەز و دوژمنی شاعیرەكەیە ،كە نە لە قاموسی المنجد دا ،نە لە شیعری َ كوردیدا} وشەی {ڕەقیب} بەواتای {خوا} بەكارنەهاتووە ،ئیتر ئایا بۆچی دەبێت بەڕێزتان وشەی {ڕەقیب} لەو شیعرە نەتەوەییە ڕەسەنە مەزنەی كورد دا، كەسەرجەم ن��ەت��ەوەی ك��ورد شانازیی پێوەدەكەن ،بیكەن بە كفر و بە واتای {خوا} بەو شێوەیە لێكیبدەنەوە؟ پاشان بەڕێزتان هەر لەمنداڵییەوە هەزاران جار وشەی {موڕاقیب}تان بەكارهێناوە ،كە ڕێك بە وات��ای {رقیب}ە و ئێستایش بەكاریدەهێنن ،كەچی نە بەكفرتان زانیوە و نە بەكفری دەزانن.
لەبەر ئەوەی كە خوای ڕاستەقینە ،دروستكەری ئێمە و زمان و خاك و نیشتیمانمانە ،لەخۆمان چاكترمان دەناسێت و لە خۆمان چاكتر لە زمانەكەمان دەگات ،پێویستە دروشمی ئێمە{ ،بەزمانەكەی خۆمان} ،لە پەرستن و خۆشەویستیی خوای ڕاستەقینەدا ،برایەتی و مەردایەتی و كوردایەتی بێت
یاریی شاعیرەكەی فریوداوە بۆ كوشتنی شاعیرەكە ،شاعیرەكەیش ئ��ەوەن��دە دڵ��س��ۆزە ب��ۆ ئ��ەو ی���ارەی ،ك��ە خەمی كوشتنەكەی خۆیی نییە ،بەڵكو خەمی ئەوەیەتی كە دەستوپەنجەی ئەو یارەی بە كوشتنەكەی ئەم ،ئازاری پێبگات.
ذمارة ( )177دوشةممة 2013/12/2
كؤنت َيكست
6
ژان بۆدریار ..جیهانی پۆستمۆدێرن ،وەهمی مێژوو و كارەسات گفتوگۆ لەگەڵ محەمەد زەیمەران
سازدانی :محەمەد رەزا ئیرشاد و .پێشڕەو محەمەد
()2-2 محەمەد رەزائیرشاد :ب��ەاڵم كاتێك سنووری نێوان واقیعییەت و وێنەكەى لەنێو دەچێت ،چی روودەدات؟ .ئێمە دەتوانین چی بەم دیاردەیە بڵێین و ئایا لەم پەیوەندییەدا دەتوانین دەرب��ارەى بەهاكانی پانتایی جیهان بكەین؟ م��ح��ەم��ەد زەی���م���ەران :ب��ۆدی��ار بە دیارنەبوونی سنووری نێوان واقیعییەت و وێنە دەڵێت سەرو واقیعییەت یان هایپەر ریاڵ ( .)hyperrealكاتێك بۆ دریار دەربارەى هایپەرریاڵ دەدوێت مەبەستی ئەوەیە ،كە چیتر لەنێوان ئاسایی و قوڵ، واقیعی و خەیاڵیدا بۆشایی و سنوورێك بوونی نییە .لە جیهانی هایپەرریاڵەكاندا هەر وێنە و تارماییەك جێگە بە بنەڕەتی واقیعییەت لێژ دەك���ات .ب��ۆدری��ار بۆ روون��ك��ردن��ەوەى مەبەستەكەى خۆی نموونەیەك لە دیزنی الند (Disney )Landدەهێنێتەوە و دەڵێت ئەوەى لە دیزنی النددا هەیە تارمایی واقیعییەتە، لە راستیدا لەوێ خەیاڵ رۆڵی واقیعییەت دەگ��ێ��ڕێ��ت .ئ��ەو دەڵ��ێ��ت ش��اری لۆس ئانجلۆس و ب��ە شێوەیەكی گشتی، ت���ەواوی ئەمریكا ب��ووە بە بیابانێكی خەیاڵی ،چونكە لەو كۆمەڵگایەدا لە وێنە و ئێماژ و رەمزەكاندا بەدواى رەسەنێتی و ئۆرگیناڵدا دەگەڕێین .لە كۆمەڵگایەكی ب��ەم ئ���اوای���ەدا ب��ەه��اش رەهەندێكی نیشانەناسانەى وەرگرتووە و ئەگەریش بوونی هەبێت ،وەك جیوەیەك بەردەوام دەبێت هەڵم و بەهەوادا دەچێت. محەمەد رەزائیرشاد :بۆدریار وەك بڵێی شتێكی لە چەشنی سەفەرنامە ب��ەن��اوی ئەمەریكا ن��ووس��ی��وە .تێزە سەرەكییەكەى ئەم كتێبە چییە؟ محەمەد زەی��م��ەران :دەكرێت بڵێین كتێبی ئەمەریكا ،كە لە ساڵی 1988 وەرگ��ێ��ڕدرای��ە س��ەر زمانی ئینگلیزی، جۆرێك رەخنەى پۆستمۆدێرنانەیە لە كۆمەڵگاى ئەمەریكی .لەم نووسینەدا – تا ئاستێك لە سەفەرنامە و هەروەها ش��ی��ك��ردن��ەوە و رەخ��ن��ەى كولتووری دەچ��ێ��ت – دەڵ��ێ��ت ه��ای��پ��ەرری��اڵ لە كۆمەڵگای ئەمەریكیدا رەنگیداوەتەوە. ئەو دەڵێت لەم كۆمەڵگایەدا واقیعییەت ب��ە ت���ەواوی لەنێوچووە و رووی��ەك��ی نواندنەوە و سیموالكرا فریودەرەكان شوێنی واقیعییەتیان گرتووەتەوە .لە راستیدا ،ئێمە لە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ كۆمەڵگای ئەمەریكیدا ،نابێت لە شارەوە بۆ سینەما بڕۆین ،بەڵكو دەبێت سەرەتا لە سینەماوە دەستپێبكەین و دەركەوتە و نواندنەوەكانی لەنێو شاردا ببینینەوە، ب��ەاڵم لە كۆتاییدا بە بیابانێكی بێ كۆتایی دەگەین .دەتوانین بڵێین بیابان ئەنالۆژی و نواندنەوەیەكی بارودۆخی ئێستایە ،لەم رووەوە ،بەدیدی بۆدریار، لە ئەمەریكادا وەك ئەوە وایە رۆیشتبیتە نێو سەرزەمینێكی سەیروسەمەرەوە. لە بەشێكی كتێبەكەدا ،بۆدریار بە راشكاوی دەڵێت ئەوروپا لە كالیفۆرنیادا ئاسیمیلە و ت��واوەت��ەوە و لەبەر ئەمە دەبێت ئەوروپاییان بەردەوام جەوهەری خ��ۆی��ان بخەنە ژێ��ر پ��رس��ی��ارەوە .بە قەولی بۆدریار ،كالیفۆرنیا پانتاییەكی سەرسوڕهێنەرە ،چونكە م��رۆڤ لەوێ هەستدەكات لە هەموو ئەو شتانە رزگاری بووە ،كە پێیدەگوترێت كولتوور .لەوێ كولتووری ئەوروپایی وەك هەڵمێك بە ه��ەوادا چ��ووە .لە ئەمەریكادا دەشێت وەك رزگ���ارب���ووی���ەك س��ەی��ری خ��ۆت بكەیت .چیتر لەوێدا باس لە كولتوور و سروشت ناكرێت ،بەڵكو ئەوەى هەیە سیموالكرا و نواندنەوەیە .واتا هەموو ئەو شتانەى هەن ،لە بنەڕەتی واقیعییەت دوورك��ەوت��وون��ەت��ەوە .ب��ە شێوەیەكی
گشتی ،نابێت وەك دەقێكی ریالیستییانە لە ئەمەریكا بڕوانین .ئەمەریكا ئەو حیكایەتەیە ،كە رووداو و دیاردەكانی لەنێو رەهەندێكی سەروواقیعییەتەوە وات��ا هایپەرریاڵەوە جێكەوت ب��وون و لەوێشدا هەرشتێك هەبێت ،فۆرمێكی خ��ەی��اڵ()imageی هەیە .دەكرێت بڵێین ئەمەریكا بەجۆرێك لە سینەما دەچ��ێ��ت .ب��ۆدری��ار ب��ۆ لێكۆڵینەوە و شیكردنەوەى ئەمەریكا ،سێ كاتیگۆری وەك :خێرایی ،ف���ەزای جوگرافیایی و ه��ۆم��ۆژێ��ن��ە نێوهەستەكییەكانی بەكارهێناوە .بۆ ناسینی جەوهەری ئەمەریكا دەبێت زانیارییەكی تەواومان ل��ە زان��س��ت��ی نیشانەناسی ،وێ��ن��ە و سیموالكراكان هەبێت .هەر كەسێك بچێتە نێو ئەم واڵت��ەوە ،ب��ەدواى دۆزینەوەى شتە تازەكاندا ناگەڕێت ،بەڵكو بەدواى ئەو شتەدا دەگەڕێت تاوەكو وێنەى زهنی خۆى لەگەڵ ریالیزەبوونە دەرەكییەكەیدا بگونجێنێت .بۆدریار دەڵێت كاتێك لە لۆس ئانجلۆس سواری سەیارە دەبیت هەستدەكەیت چوویتەتە نێو دنیای سحراوی سینماوە ،و وەك بڵێیت خۆت بەشداریت لە فیلمێكدا ك��ردووە .ئەم سینەمایە هیچ پەیوەندییەكی بە هونەر و كولتوورەوە نییە. محەمەد رەزائیرشاد :یەكێكی دیكە لە رام��ان��ە فەلسەفییەكانی ب��ۆدری��ار، روانینیەتی دەربارەى مێژوو ،بەتایبەت رەخنەى ئەو لە روانینی نیشانەناسی لەسەر كۆمەڵگه‌ی مەسرەفی مۆدێرن، بۆچوونەكانی دەخاتە نێو روانگەیەكی دژ ب��ە بۆچوونە ب��اوەك��ان دەرب���ارەى م��ێ��ژووگ��ەرای��ی .كاتێك ل��ەم ئاستەوە ب��ۆدری��ار ب��اس ل��ە «وەه��م��ی مێژوو» دەكات ،ئایا نزیك دەبێتەوە لە ئایدیای كۆتایی مێژوو؟ محەمەد زەیمەران :پێویستە بڵێین لەگەڵ داڕشتنی تیۆریی پۆستمۆدێرندا، كۆتایی فەلسەفە ،كۆتایی هونەر ،كۆتایی مێژوو و كۆتایی كولتووریش دێتەئاراوە. هایدێگەر كاتێك تەفسیری ئایدیاكانی نیچەى دەك���رد ،ئ��ام��اژەى بۆ كۆتایی مێتافیزیك كرد .بۆدریار و بیرمەندانی دیكەى هاوچەرخی ئ��ەو ،بە جۆرێك
م��ێ��ژوودا هەموو ئاست و سوچەكانی دیكەیش لەناو دەچن. محەمەد رەزائیرشاد :ئاماژەت بەوە ك��رد ،كە ب��ۆدری��ار گومانی لە هەموو بەها دیموكراتییەكانی ئەمڕۆیی كردووە. پاساوی ئەو بۆ ئەم روانینە چییە؟ محەمەد زەیمەران :بەو جۆرەى ئاماژەم پێدا ،بۆدریار باوەڕی وایە چەمكگەلێكی وەك شۆڕش و دێمۆكراسی ،سۆسیالیزم و پێشكەوتن و هتد پەیوەندییان بە مۆدێرنیتەوە هەیە و لەگەڵ كۆتاییهاتنی مۆدێرنیتەشدا ،ئەم چەمكانە رەوایەتی خۆیان لەدەست دەدەن .كەواتە ،بەدیدی ئەو ،دێمۆكراسی لە مانا سەرەكییەكەى خ���ۆى خ��اڵ��ی ب����ووەت����ەوە و تەنها نواندنەوەیەكی دێمۆكراسی ماوەتەوە. م��ح��ەم��ەد رەزائ���ی���رش���اد :ئ��ەگ��ەر بۆچوونەكەى بۆدریار دروست بێت ،ئەوا هیواخواستن بۆ داهاتوویەكی باشتر بۆ
جەماوەر دەكەون ،چونكە شتێكیان بۆ نیشاندان لە هەگبەدا نەماوە .رۆشنبیران زیاد لە پێوست خۆیان لە سوژە یان دنیای زهنیدا غەرق دەكەن ،لەكاتێكدا خەڵكی ئاسایی بەسەر زەویدا دەڕۆن و زیاتر لە هەرشتێك روودەكەنە حەقیقەت و ئۆبژە. یەكێكی دی��ك��ە ل��ەو ب��ۆچ��وون��ان��ەى رووب��ەڕووی رەخنە بووەتەوە ،ئەوەیە، كە ب��ۆدری��ار دەڵێت ئێمە رووب���ەڕووی داهاتوویەكی سەیر دەبینەوە ،واتا ئیتر چاوەڕوانی كۆتایی پێهاتووە ،چونكە هەموو شتێك ت��ەواو ب��ووە و كەواتە هەرشتێك ،ك��ە بیری لێدەكەیتەوە مەحكومە بە دووب��ارەك��ردن��ەوە و بە ق��ەول��ی نیتشە ئێمە مەحكومین بە پرەنسیپی «گەڕانەوەى هەمیشەیی». ئەم گەرانەوەیە و دووبارەبوونەوەیە چ���ارەن���ووس���ی ح��ەت��م��ی خ���ۆرئ���اوای
چاكە و خراپە لەیەكتری جیا بكەینەوە و ئەم دووانەیش هەمیشە بەیەكەوەن. ئەگەر ئەم دووان��ە نەبن ،خوالنەوەى بەهاكان مومكین نابێت .نیتشە دەڵێت پێویستە لە بەهاكاندا گۆڕان بەدیبهێنین، واتا پەیوەندییەكی نێوان چاكە و خراپە دووبارە هەڵبسەنگێنینەوە ،پێویستە لە دوالیزمی سارتەری نێوان چاكە و خراپە دووربكەوینەوە. محەمەد رەزائیرشاد :ئایا خستنەڕووی ئەم كێشانە ب��وو ،كە وایكرد بۆدریار كتێبی ستراتیژە كوشندەكان بنووسێت؟ ئەو لە كتێبی ستراتیژە كوشندەكاندا ب��اس��ی ل��ە كۆمەڵگه‌ی س��ەرەت��ان��ی و كارەسات ك��ردووە .ئایا مەبەستی ئەو بریتییە ل��ەوەى ،كە هیچ داهاتوویەكی درەوشاوە بۆ ئینسانی هاوچەرخ بوونی نییە؟ محەمەد زەی��م��ەران :بۆدریار دەڵێت نابێت ئێمە لە چاوەڕوانی دەركەوتنی كارەساتدا بین ،چونكە كارەسات پێشتر رووی��داوە .مەبەستی ئەو لە كۆمەڵگای سەرەتانی ئەوەیە ،كە بەشێك لە بنەڕەتە كولتووریی-كۆمەاڵیەتییەكان بەشێوەیەكی شێرپەنجەئاسا پێشكەوتنیان بەخۆیانەوە بینیوە ،ئەم بابەتە مەیدانی زانیاری و پەیوەندییەكاندا بە گەیشتۆتە لوتكە. لە راستیدا ئینسان هەمیشە رووبەڕووی كارەسات ( )catastrophبووەتەوە. ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ش��ت��ی ،ئ��ێ��م��ە لە هەلومەرجێكی ئاشوب و ناڕێكی و جۆرێك لە كائۆسدا دەچین و ه��ەر ئەمەیش توانای گەیشتنمان بە دڵنیایی و جێگیری لێدەسەنێتەوە .ئێمە لە كێشەى نادیاری و ناجێگیریدا نقوم بووین ،نە دەتوانین بەدواى ئامانجێكدا بگەڕێین و نە پشت بە پرەنسیپێكیش ببەستین .كەواتە با ئێستا بپرسین رێگەى رووبەڕووبوونەوە بە بارودۆخێكی ناجێگیری لەم چەشنە چییە؟ بۆدریار دەڵێت ئێمە ناتوانین هیچ كارێك بكەین تەنها دەتوانین پەنا ببەینە بەر جۆرێك لە تەنز و گاڵتەوگەپ. محەمەد رەزائ��ی��رش��اد :مەبەستتان ئەوەیە ،كە بۆدریار دەرب��ارەى هونەر تەنها ب��اوەڕی بە هونەری گاڵتەوگەپ و تەنز هەیە؟ بەر لە زانینی وەاڵمی
شاری لۆس ئانجلۆس و بە شێوەیەكی گشتی ،تەواوی ئەمریكا بووە بە بیابانێكی خەیاڵی ،چونكە لەو كۆمەڵگه‌یەدا لە وێنە و ئێماژ و هێماكاندا بەدواى رەسەنێتی و ئۆرگیناڵدا دەگەڕێین چەمكی كۆتایی ،باسیان لە كولتوور، هونەر و مێژوو كردووە .بۆدریار دەڵێت ئینسانی پۆستمۆدێرن ژیانێكی وەها دەژیت ،كە وەك بڵێیت لە رەوتی مێژوو هاتووەتە دەرەوە .واتا لەگەڵ بزربوونی بەرهەرهەمهێنان وەك لقێكی سەرەكی مۆدێرنیتە و دەركەوتنی نیشانەكان ،ئەوا مرۆڤ هەنگاوی بەرەو ئەودیوی مێژوو هەڵێناوە .مێژوو جەوهەری مۆدێرنیتەى پێكدەهێنا و بە داڕمانی مۆدێرنیتەیش ئ��ەم ج��ەوه��ەرە ب��ەه��ەڵ��م ب���ووە و لە ه��ەوادا باڵوبووەتەوە .لە چوارچێوەى مۆدێرنیتەدا مرۆڤ لە ئامانجی مێژوودا بەدواى ئومێد و هیوای خۆیاندا دەگەڕان، كەچی لەگەڵ نەمانی مۆدێرنیتەدا، ش���ۆڕش ،دێمۆكراسی ،سۆسیالیزم، پێشكەوتن و ژیانێكی گونجاوی مرۆڤ، دووچ��اری داڕمان هاتووە .بەم هۆیەوە ئێمە لە ژیانی هەنوكەییماندا ئاست و سووچی خۆمان فەرامۆش ك��ردووە و دووچ���اری سەرلێتێكچوون هاتووین. ئەو لە وتارێكیدا بەناوونیشانی «ساڵی دووه��ەزار پێشتر رووی��داوە» ئامانج و مەبەستی خ��ۆى لە كۆتایی مێژوودا شیدەكاتەوە و دەڵێت لە قۆناغی داڕمانی
مرۆڤ شتێكی مەحاڵە و لە راستیدا، ئێمە لەنێو بۆشاییەكی مێژووییدا دەژین. بۆچوونەكانی ئ��ەو ل��ەم ب����وارەدا ،چ پەرچەكردارێكی رەخنەیی لێكەوتۆتەوە؟ محەمەد زەی���م���ەران :رەخنەیەكی زۆر لە بۆچوونەكانی بۆدریار گیراوە. یەكێك لەوانە – بەو جۆرەى ئاماژەت پێدا – روانینێكی نیهیلیستییانەیە، كە هیچ هیوایەك بۆ چاالكی سیاسیی ناهێڵێتەوە .بۆ نموونە ،دەكرێت بڵێین لەناوچوونی جیاوازی نێوان ریاڵ و هایپەر ری��اڵ (واقعی و سەروواقعی) ،توانای بەشداریكردنی سیاسیی لەنێو رەوتە دیموكراتیكەكاندا تەواو سەخت و دژوار دەكات .كاتێكیش لەم بارەیەوە پرسیاری لێكرا لە وەاڵمدا گوتی دەبێت چاوەڕوانی لەنێوچوونی هاوتایی و هاوسەنگییە ناعادیالنە توندەكان بین و راپەڕین، خولسە ،جۆش و خ��رۆش بیركردنەوە قوڵەكانی ئێمەى سستكردووە .هەندێك ج��ار ج��ەم��اوەری��ش ،ك��ە هیچ ج��ۆرە بانگەشەیەكی بیركردنەوەی قوڵییان نییە ،بە گاڵتەوگەپ و تەنزەوە رووبەڕووی واقیعییەتە تاڵەكان دەب��ن��ەوە .ئەمڕۆ رۆشنبیرانی شۆڕشگێڕ خۆیان بەدواى
پۆستمۆدێرنە. محەمەد رەزائیرشاد :ئەم باسانە، نیتشە و بۆچوونەكانی نیتشەمان بیردەهێنێتەوە .بە بۆچوونی ئێوە، كاریگەری نیتشە بەسەر بۆدریاردا تاكوێ بڕدەكات؟ م��ح��ەم��ەد زەی���م���ەران :ب��ۆدری��ار لە كتێبی ستراتیژە كوشندەكان(Fatal )Strategiesدا دەڵێت من كەمتر باس لە ئیدیۆلۆژیی و بنیاتنەرانیان وەك ماركس و فرۆید دەك��ەم و لەم رووەوە دەبێت ئیتر رووبكەینە نیتشە و هۆلدەرلین .لە راستیدا دەتوانین بڵێین بۆدریار ،نیچەی لە بەرانبەر ماركس داناوە. ئەو لە یەكێك لە چاوپێكەوتنەكانیدا گوتوویەتی من نووسینەكانی نیتشە بە حەزێكی زۆرەوە دەخوێنمەوە .بۆدریار تیۆریی «گ��ەڕان��ەوەى هەمیشەیی» و هەروەها جێگرتنەوە الی نیشتە بەگرنگ س��ەی��ر دەك���ات و ل��ە شیكارییەكانی خۆیدا دەرب��ارەى بابەتە كۆمەاڵیەتی و مێژووییەكاندا بەكاریان دەهێنێت .یەكێك لەو بەرهەمانەى نیچە ،كە سەرنجی زۆری بۆدریاری راكێشاوە ،كتێبی ئەودیوی چاكە و خراپەیە .بەبۆچوونی بۆدریار ناكرێت
ئەم پرسیارە ،باشترە سەرەتا بزانین بۆچوونی بۆدریار دەربارەى هونەر چییە؟ م��ح��ەم��ەد زەی���م���ەران :ب��ۆدری��ار بە الساییكردنەوە لە هایدێگەر باوەڕی وایە لە سەردەمی رێنیسانس بەدواوە هونەر لەژێر سایەى دیاردەى ئێپستمۆلۆژییەكی تازەى ناسراو بە «ئێستێتیك» رەسەنێتی و دینامیكییەتی خ��ۆى لەدەستداوە. لە راستیدا هونەر بووە بە ئیدیۆلۆژیی كولتوور .بە بۆچوونی ئەو چاالكییە كولتوورییەكانی هاوچەرخ بەگشتی بوون بە دام��ەزراوەی��ەك��ی پیشەسازی؛ لەم رووەوە ،خۆى وەك دژە كولتوورێك بە مانا هاوچەرخەكەى ،واتا دەركەوتەكانی ئ��ی��دی��ۆل��ۆژی��ی ،دەبینێت و تەنانەت رەخنە لە هونەریش دەگرێت لەنێو ئەم پانتاییەدا .دەتوانین بڵێین بۆدریار لەم مەیدانەدا بەجۆرێك ئانارشیستە. محەمەد رەزائیرشاد :ئەگەر بۆچوونی بۆدریار دەربارەى هونەر لەگەڵ چەمكی كولتووردا باس بكرێت ،كەواتە روانینی كام یەكێك لە فەیلەسوفانی هاوچەرخ دەربارەى هونەر قبوڵ دەكات؟ محەمەد زەیمەران :بۆدریار بەشێوەیەكی راشكاوانە رایدەگەیەنێت ،كە روانینی
هێگلی دەرب���ارەى هونەر پێگونجاوە، چونكە ئەو ساتی داڕمانی هونەری لە فەلسەفەكەى خۆیدا جێكردەوە .بۆدریار دەڵ��ێ��ت هێگل شیكاری ب��ۆ هونەری هاوچەرخی بە فۆرمێكی سەرنجڕاكێش ك��رد .ب��ۆدری��ار هونەرمەندانێكی وەك ئاندی ڤارهول ستایش دەكات ،چونكە ئ���ەوان ب��ە روانینێكی تەنزئامێزەوە روویانكردە هونەر .لەبەرئەوە ئاماژە بە بابەتێكی ناسراو بە سەروئێستێتیك ( )transaestheticدەك���ات و دەڵێت پێویستە لە مەیدانی سنوورداری ئێستێتیك دووربكەوینەوە و هەنگاو بەرەو ئەودیوی ئێستێتیك هەڵبهێنین. بەبۆوونی ئەو ،ڤارهول لە راستیدا لەم سنوورە كاتییە دووركەوتۆتەوە .دەبێت لە ه��ون��ەردا ب���ەدواى سیموالكراكاندا بگەڕێین. محەمەد رەزائیرشاد :بۆدریار لە چەند شوێنێكی بەرهەمەكانیدا بەتایبەت لە كتێبی ستراتیژە كوشندەكاندا باس لە پەیوەندی كارەسات بە مێژووەوە دەكات. ب��ە بۆچوونی ئێوە چ پەیوەندییەك لەنێوان كارەسات و مێژوو الی بۆدریار هەیە؟ محەمەد زەیمەران :بەوجۆرەى ئاماژەم پێدا ،ب��ۆدری��ار ل��ەم كتێبەدا ب��اس لە كۆمەڵگای شێرپەنجەیی دەك��ات ،كە گەشەكردنی بەردەوامی ئەو كۆمەڵگایە بنەماكانی كۆمەڵگا لە كۆتاییدا بەرەو كارەسات ئاراستە دەكات .بەبۆچوونی ئەو كارەسات پێشتر رووی��داوە و ئێمە لەنێویدا دەژی��ن .لەگەڵ ئەمەشدا ،ئەو باوەڕی وایە ئێمە كارەسات تێدەپەڕێنین، واتا دەچینە ئەودیوی كۆتاییەكانەوە ( .)hyperteliaك��ارەس��ات الی ئەو بریتییە لە خێرایی ،و زیادبوون، بەاڵم نابێت ئەمە بەمانای لەناوچوون و وێ��ران��ب��وون س��ەی��ر بكەین ،بەڵكو جۆرێكە جێگرتنەوە ،كە حاڵەتێكی تازە دروستدەكات .بۆدریار بە مانا نێگەتیڤ و رەشبینییەكەى ،زاراوەى كارەسات بەكارناهێنێت ،بەڵكو لەمانا جێگرتنەوە و جیاوازییەكەیدا بەبێ روانین لە بڕیاردانی بەهایی ،بەكاریدەهێنێت. ئ��ەم زی��ادب��وون و تەقینەوەیە لە ئێستادا لە هەموو ئاستەكانی وەك زانیاری ،تەكنۆلۆژی ،بەرهەمهێنان و مەسرەف و هتد ،بەباشی دەبینرێت. ل���ە راس���ت���ی���دا ك����ارەس����ات ب��ەس��ەر ئاوەژووبوونەوە و داڕمانیشدا پراكتیزە دەكرێت و هەر ئەمەیش مانای كۆتایی دەخ��ات��ە مێشكمانەوە .وات��ا ئ��ەوەى وەك سیستەمێكی جێگیر وایە ،دەبێت هەڵگری كۆتایی بێت و كۆتاییەكەیشی خاڵی پ��ەرەس��ەن��دن و وەرچ��ەرخ��ان و پەڕینەوە بۆ پانتاییەكی نوێ و سەیر. لەم رووەوە پێویستە لەگەڵ كارەساتی رەندانەدا رووبەڕووببینەوە .كارەسات بەشێوەیەكی گشتی شتێكە ناتوانین لێی رابكەین و بەم هۆیەوە مرۆڤ لەسەر ئاستی حسابی كۆتاییدا كار دەك��ات. ئەم جەخت و دڵنیاییە لەئارادایە ،كە هەموو شتێك بەو جۆرە نامێنێتەوە، كە پێشتر وابووە .كارەسات هەستێكی ناجەخت و نادڵنیایی و گومان الی م���رۆڤ دروس���ت دەك���ات و ئەمەیش دەبێتە هۆى ئەوەى مرۆڤ بیر لەودیوی ئەم كارەساتە بكاتەوە .لێرەدا ئێمە دەبێت كرۆك و ناوەرۆكە نەشیاوەكانی گۆڕان بەجێبهێڵین و رووداوەك��ان نەك ب��ەوج��ۆرەى ل��ە ف��ۆرم��ە فیكرییەكانی خۆماندا هەمانن ،بەڵكو ب��ەوج��ۆرەى روودەدەن ،دەرك بكەین تاوەكو لە سیستەمە داخراوەكان دووربكەوینەوە. ئەمە گەورەترین هیوایەكە ،كە مرۆڤ دەتوانین بۆ داهاتوو هەیبێت. سەرچاوە اندیشەهاى فلسفی در پایان ه��زارە دوم، گفتگو با محمد ضيمران ،نشر هرمس ،تهران، ،1380ص.188-177
ذمارة ( )177دوشةممة 2013/12/2
كلیله‌كانی كه‌لتور:
7
كؤنت َيكست
ڕه‌سه‌ن Indigenous ،األصلي وه‌رگێڕانی :بڕوا عه‌الدین گروپی میلله‌ت ه ره‌سه‌نه‌كان له‌ڕێگه‌ی چونیه‌كبوون و هاوشوناسبوونێكی زۆری به‌هێز ل�ه‌گ�ه‌ڵ شوێندا خۆیان ده‌ستنیشانده‌كه‌ن .ئه‌م شوناسانه ناكۆك و ناته‌بان لهگهڵ ئه‌و شوناسانه‌ی لهگهڵ مێژوودا ده‌گۆڕێن و لهگهڵ توانایاندا بۆ دروستكردنی مێژوو چونیه‌ك ده‌بن. وشه‌كه (ڕه‌سه‌ن) ل ه بنه‌ڕه‌تدا زاده‌ی ئه‌و دۆخه‌یه ك ه ئیمپراتۆریه‌ته ئه‌وروپیه‌كان (ئه‌وانه‌ی كه دروستكه‌ری مێژوو بوون) وه‌ك ناوێك ل �هو میلله‌تانه‌ی ده‌نێن كه به شێوه‌یه‌كی كۆلۆنیااڵنه وه‌ك خه‌ڵكی واڵته‌كه ملكه‌چی ك��ردون ،یان مه‌به‌ست ل ه هینده‌كان و دانیشتوان ه ڕه‌سه‌نه‌كانی ئه‌و ناوچانه‌ن .ئه‌م ناونانه‌ی ئیمپراتۆریه‌ت ه ئه‌وروپیه‌كانیش بۆ خۆی هه‌ڵگری هه‌ستێكی تێكه‌ڵ و دژ ب ه یه‌كه: الیه‌كه‌و‌ه سه‌رسامن به سه‌روه‌ریه كۆن و دێرینه‌كه‌ی ئه‌و میلله‌ت ه ڕه‌سه‌نانه ،ل ه ڕقێكی دیار الیه‌كی تریشهوه خاوه‌ن مۆدێرن و به‌رچاون به‌رامبه‌ر به‌وه‌ی كه نین. پاش نقومبونی زاراوه‌ی (ڕه‌س �ه‌ن) له شه‌پۆله‌كانی هێزی كۆڵۆنیالیزمی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مدا ،ئیدی سه‌رله‌نوێ و ب � ه ج��ۆرێ��ك ل �ه دۆخ���ی ئ�ه‌رێ��ن��ی و پۆزه‌تیڤه‌و‌ه وه‌ك شوناسێكی پۆست
تا ڕاده‌یه‌ك ترادسیۆنالی له ئابورییدا، ((ئینۆ)) یش ل ه ژاپ��ۆن مه‌به‌ستیان ه له ئابوری ژاپۆنی دوربكه‌ونه‌وه .به‌اڵم ((باسكییه‌كان)) ل��ه س��ه‌ر سنوری ڕۆژئاوای فه‌ره‌نسی و ئیسپانی سه‌رباری ئه‌وه‌ی كه ده‌مێكه داگیركراون و زمانێكی تایبه‌ت و ناوازه‌یهان هه‌یه ،وه‌ك ڕه‌سه‌ن ده‌ستنیشان ناكرێن ،هۆیه‌كه‌شی ئه‌وه‌ی ه كه وه‌ك باری ئابوری پتر له‌ناو فه‌ره‌نسا و ئیسپانیادا تواونه‌ته‌وه و پێیانه‌وه لك اون. بیرۆكه‌ی میلله‌ته ڕه‌سه‌نه‌كان (ئه‌وانه‌ی كه ده‌توانن و ب ه كه‌ڵكی ژیان دێن ل ه سه‌رتاسه‌ری جیهاندا) وه‌ك به‌شێك ل ه هه‌وڵه‌كانی نه‌هێشنی كۆڵۆنیالیزم سه‌ریهه‌ڵدا كه ت��ه‌واوی هیراركیه‌كانی داروینیزمی كۆمه‌اڵیه‌تی و چه‌مكگه‌رایی كۆڵۆنیاڵیزمی سه‌ره‌وژێركرد و هه‌ڵته‌كاند. ئه‌م دیده كۆمه‌اڵیه‌تی ه ئاره‌زوی ده‌كرد ك نهژاده جیاواز و هه‌مه‌ڕه‌نگه‌كانی وه نمایشی قۆناغێك له گه‌شه و ب�ه‌ره‌و پێشه‌وه‌چونی مادی و كه‌لتوریانه‌ی مرۆڤ ببینێت .له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا وا سه‌یری دانیستوانه ڕه‌سه‌نه‌كانی ئوسترالیا ده‌كرا كه ((خاوه‌ن خاسیه‌تی توێكارییانه‌ی زۆر تایبه‌تمه‌ندن له نهژاده سپیه‌كانی مرۆڤایه‌تیدا ،ل ه ل ه هه‌مان كاتدا وه‌ك مۆركێكی مه‌یمونیانه ،شتێكی ئاسایین)) (.)Duckworth, 1904: 69
گروپانه له‌سه‌رتاسه‌ری جیهاندا (ئه‌ڵبه‌ت ه به زۆری په‌یوه‌ندی ب �ه‌وه‌وه نه‌بوو ك ه ئ�هو میلله‌تان ه لهگهڵ پێودانگه‌كانی په‌ره‌سه‌ندندا ناگونجێن ،به‌ڵكو ته‌نانه‌ت په‌یوه‌ندی به به دیمه‌نی ڕوكه‌شیشیانه‌و‌ه نه‌بوو) ،ئه‌م ه بووه مایه‌ی هه‌نگاوێكی گرنگ بۆ پێناسه‌كردنێكی خودئاسایانه‌ی ئه‌و میلله‌تانه(( :پێویست ه به‌شێوه‌یه‌كی س�ه‌ره‌ك��ی جه‌خت ل �هوه بكرێته‌و‌ه ك ه ده‌بێت دانیشتوان ه ڕه‌سه‌نه‌كان ب ه پێی ده‌رككردنی تایبه‌تی خۆیان ،ب ه پێی چه‌مكه‌كانی خۆیان بۆ خۆیان و بۆ گروپه‌كانی تر ،بناسرێن)) (Cobo, ;1986-1987 Dodson, .)1994:5دیكۆمێنته‌كه‌ی نه‌ته‌و‌ه ی�ه‌ك��گ��رت��وه‌ك��ان ئ��هو م��اف��ی شوناس ه ده‌به‌سته‌ته‌و‌ه به مافه‌كانی مرۆڤه‌وه: ((ب �ه بێ كاریگه‌ری ده‌ره‌ك��ی ،گروپ ده‌سه‌اڵتی ئه‌وه‌ی هه‌یه خۆی ئه‌و الیه‌ن ه دیاریبكات كه ده‌خ��وازێ��ت الیه‌نگیر و پابه‌ندی بێت)) (Cobo, 1986- .)1987, Dodson, 1994:5 میك دۆدس��ن��ی س��ه‌رك��رده‌ی ڕه‌سه‌نی ئوسترالی تێبینی ئ��هوه ده‌ك���ات ك ه ئ �هو پێناسه‌یه‌ی ل �هو توه‌ژینه‌وه‌یه‌دا پێشكه‌شكراوه بریتی ه ل� ه ((خاڵی سه‌ره‌كی گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ كۆمه‌ڵی نێوده‌وڵ ه‌تی)): ((گ�����روپ و م��ی��ل��ل�ه‌ت و ن �ه‌ت �هوه
بیرۆكه‌ی میلله‌ته‌ڕه‌سه‌نه‌كان (ئه‌وانه‌ی به‌كه‌ڵكی ژیان دێن) به‌شێك بوو له‌هه‌وڵه‌كانی نه‌هێشنی كۆڵۆنیالیزم كه‌ته‌واوی هاوكێش ه هیراركیه‌كانی داروینیزمی كۆمه‌اڵیه‌تی و چه‌مكگه‌رایی كۆڵۆنیاڵیزمی هه‌ڵته‌كاند كۆڵۆنیالی له هه‌شتاكان و نه‌وه‌ده‌كاندا دێته‌و‌ه سه‌ر شانۆ ،ئه‌ویش ب ه هۆی ئه‌و بزوتنه‌وه سیاسیانه‌ی میللت ه ڕه‌سه‌نه‌كان به ده‌ستیپێده‌كه‌ن ،میلله‌تانێك ك ه سه‌رتاسه‌ری جیهاندا باڵوبوونه‌ته‌وه، تا له ساڵی 1993دا گه‌یشت ه ترۆپكی خ��ۆی ،كاتێك ڕاگ �هی �ه‌ن��درا كه ساڵی 1993ساڵی (میلله‌ته ڕه‌سه‌نه‌كان)ه. له پێشه‌نگه‌كانی ئه‌م بزوتنه‌وانه (لۆبی سیاسی ڕه‌سه‌ن) بوو كه تایبه‌ت بوو ب ه میلله‌ته ڕه‌سه‌نه‌كان ل ه كه‌نه‌دا و ئه‌مریكا، هه‌روه‌ها میلله‌تانی جه‌مسه‌ری باكور وه‌ك (سامیه‌كان) ل ه فینله‌نده و (مورییه‌كان) له نیوزله‌ند‌ه و میلله‌ته ڕه‌سه‌نه‌كانی ئوسترالیا .به‌گشتی خاسیه‌تی سه‌ره‌كی میلله‌ته ڕه‌سه‌نه‌كان ئه‌وه‌ی ه ك ه داواكارن وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌ك مافه كۆنه‌كانی خۆیان له‌سه‌ر خاكی خۆیان بۆ بگه‌ڕێندرێته‌وه. ره‌نگ ه به‌شێكی زۆری اه‌مه‌ش په‌یوه‌ندی به داگیركردنێكی پێشتره‌و‌ه هه‌بێت ل ه ڕێگه‌ی كۆچكردنه‌وه ،پاشان ده‌سه‌اڵتێكی كۆڵۆنیالی لێی زه‌وت و داگیركردوه (وه‌ك ئه‌وه‌ی كه ل ه نیوزله‌ند‌ه ده‌یبینین) ،یان وا ده‌ستنیشانی شوناسیان وه‌ك خه‌ڵكی ڕه‌س�ه‌ن��ی ناوچه‌ك ه ده‌ك��ه‌ن كه گوای ه ش زۆر له مێژه داگیركراون و به‌ڵگه ئه‌وه‌ی ه ك ه ئه‌مان ه ل ه دێرینترینه‌كانی ئ��هو خ��اك �ه‌ن و ت �ه‌ن��ان �ه‌ت ك�ه‌ل��ت��ور و ئابووریشیان ت���ه‌واو ج��ی��اواز‌ه ل� ه ل ه كه‌لتوری ئه‌و میلله‌ته‌ی كه ل ه ده‌وریانه. ئا به‌و شێوه‌یه ده‌بینین كه یه‌كێك ل ه تایبه‌تمه‌ندێتیه‌كانی ئابوری دانیشتوانی دارستانی ((ك��االه��اری)) بریتی ه ل ه كۆكركردنه‌و‌ه لو ڕێگه‌ی ڕاوكردنه‌و‌ه ل ه سه‌ر سنوره‌كانی ده‌وڵه‌ت ه ئه‌فریقیه‌كان ، ((دالتیس)) یش هه‌ڵده‌ستن به ڕۆڵێكی
ئه‌وان وا لێیان نه‌ده‌ڕوانرا كه خاوه‌ن كه‌لتورێكی مۆدێرنن ك ه ل ه توانایدای ه بژی ،وه‌كچۆن ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ش هه‌بوو ك �ه ب �ه‌ه��ۆی به‌ربه‌سته جه‌سته‌یی و كه‌لتوریه‌كانیانه‌و‌ه بتوێنه‌و‌ه و نه‌مێنن. دیدێكی نوێش ده‌رب��اره‌ی ڕێژه‌گه‌رایی كه‌لتوری ك ه زاده‌ی بیری ئه‌نترۆپۆلۆژی بوو هه‌ستا ب ه یه‌كااڵكردنه‌وه‌ی هیراركیه‌ت ه په‌ره‌سه‌ندخوازه‌كان و داوایكرد میلله‌ت ه ڕه‌سه‌نه‌كان وه‌ك خاوه‌ن كه‌لتور و ژیاری تایبه‌ت ب ه خۆیان ببینرێن ,به‌بێ گ�ه‌ڕان�هوه بۆ ئ�ه‌وروپ��ا وه‌ك به‌رزترین داهێنان .ئا به‌و شێوه‌یه ده‌بووایه میلله‌ت ه ڕه‌سه‌نه‌كان پاش ئه‌وه‌ی بڕێك له شكۆ و دادپه‌روه‌رییان بۆ دهگهڕێتهوه كاربكه‌ن بۆ به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ی بنه‌مایه‌كی ئابوری بزر و گومناو كه له‌بنه‌ڕه‌تدا پشت ب ه خاوه‌ندارێتی زه‌وی و زاری باوباپیران و مافه‌كانیان بۆ به‌كارهێنانیان ده‌به‌ستێت، ئه‌وانه‌ش بۆ خۆیان كۆمه‌ڵێك زه‌وی و زار بوون كه له‌بنه‌ڕه‌تدا ،له جیهانی مۆدێرندا لكێنرابوون به ده‌وڵه‌ته ناسیۆ نالیستیه‌كانه‌وه. ساڵی 1972نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتوه‌كان هه‌ستا به ده‌ستپێشخه‌ریه‌كی گرنگ كاتێك (كۆمیسیۆنی قه‌ده‌غه‌كردنی راسیزم و پاراستنی كه‌مینه‌كان) ی ڕاسپارد توێژینه‌وه‌یه‌ك بكات ده‌رباره‌ی جیاكاری ڕه‌گ��ه‌زی دژ به دانیشتوانی ڕه‌س �ه‌ن��ی ن��اوچ �ه‌ك��ان ل �ه‌س �ه‌ر ئاستی جیهان (.)Cobo, 1986-1987 كاتێكیش ڕاپۆرته تهواوی ورده‌كاریه‌كانی ئه‌و ڕێچك ه و ڕێگایانه‌ی گواسته‌وه ك ه ب ه هۆیانه‌وه میلله‌ته ڕه‌سه‌نه‌كان خۆیان ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن ،هه‌روه‌ها چۆنێتی پۆلێنكردنی حكومه‌ته‌كانیش بۆ ئه‌و
ڕه‌سه‌نه‌كان ئ�ه‌وان�ه‌ن كه پێیان وای ه ـ ئ �ه‌گ �ه‌رچ��ی به‌شێوه‌یه‌كی مێژویی شانبه‌شانی كۆمه‌ڵگه‌كانی ب��ه‌ر ل ه پ���ه‌الم���اردان و ئ��هو كۆڵۆنیالیزمه‌ی له‌سه‌ر خاكه‌كه‌یان په‌ره‌یسه‌ندوه ،هه‌ر به‌رده‌وامبوون له‌سه‌ر بونیان له‌و خاكه‌دا ـ جیاوازن له‌و كه‌رتانه‌ی تری كۆمه‌ڵگ ه ك ه ل ه ئێستادا به‌سه‌ر ئه‌و خاك و زه‌ویانه‌دا زاڵن یا به‌شێكن لێی .ئه‌مانه ئێستاكێ به ته‌نها كۆمه‌ڵێك كه‌رستی بێ ده‌سه‌اڵت و هه‌ژمونی كۆمه‌ڵگه‌ن و ده‌خ���وازن خاكی باوباپیرانیان بپارێزن ،گه‌شه‌ی پێ ب��ده‌ن و بیگوێزنه‌و‌ه بۆ نه‌وه‌كانی ئاینده ،ده‌یانه‌وێت هاوشێوه‌ی میلله‌تانی تر ،شوناسی ئه‌تنییانه‌ی خۆیان وه‌ك بنه‌مایه‌كی به‌رده‌وامی بوونیان به پێی چه‌شن ه كه‌لتوریه تایبه‌تیه‌كانیان و ده‌زگا كۆمه‌اڵیه‌تی و سیستم ه یاساییه‌كانیان، ب��پ��ارێ��زن)) (Cobo, 1986- .)1987, Dodson,1994:5 ئاشكرایه كه ئه‌م پێناسه‌ی ه ده‌یه‌وێت ئ �هو مه‌رجانه داب��ن��ێ ك�ه ده‌ش��ێ��ت ب ه
ئايا رةسةن َيتى هةميشة لةرابردوداية؟
هۆیانه‌وه گه‌ره‌نتی به‌رده‌وامی كه‌لتوریان ه و به‌رده‌وامی په‌ره‌سه‌ندنی كۆمه‌اڵیه‌تی بكرێت .ل� ه ڕوی واقیعییشه‌و‌ه ئه‌م په‌ره‌سه‌ندن ه ناچاربوو كێبه‌ركێ لهگهڵ هه‌ندێك به‌ندی دیكه‌ی به‌رنامه‌كانی كاری حكومه‌ته‌كاندا بكات ،له زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كانیشدا دژ به به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ان��ی ك��ان��زاده‌ره��ێ��ن��ان، ده‌زگ��ا پیشه‌سازیه‌كانی ماسیگرتن، وخزمه‌تگوزاریه‌كانی شوانكاره‌ییه‌كان به‌رهه‌مهێنانی وزه‌ی كاره‌بایی .ل ه زۆربه‌ی دۆخه‌كاندا و تا ئێستایش سیاسه‌ت ه بزوێنه‌ره‌كان هه‌ر ئامرازێكه ب ه ده‌ست گروپ ه ڕه‌سه‌نه‌كانه‌وه له‌و ملمالنێیانه‌یدا، ئه‌وان ده‌یانه‌وێت لهگهڵ ئه‌و گروپانه‌ی تردا یه‌كبگرن و كۆكبن ك ه ڕێكخراوی نا حكومین یان به‌رگری له ژینگه ده‌كه‌ن. له چه‌ندین نمونه‌ی تریشدا گرێبه‌ستیان لهگهڵ حكومه‌ت و كۆمپانیاكاندا كردوه و ب �ه‌م شێوه‌ی ه میلله‌ت ه ڕه‌سه‌نه‌كان توانیویان ه هه‌ندێك بڕێك به‌سه‌ر ئ ه چاالكیانه‌دا زاڵبن ك ه له‌سه‌ر خاكه‌كه‌یان
ئه‌نجامده‌درێت ،هه‌روه‌ها به‌شی خۆیان پار‌ه و باجی لێوه‌رده‌گرن .له‌و سااڵنه‌ی دواییدا چه‌مكی فر‌ه قومارچیه‌كان هاته كایه‌و‌ه وه‌ك ڕێچكه‌یه‌ك بۆ داننان ب ه بوونی ب �ه‌رژه‌وه‌ن��دی هاوبه‌شی گروپ ه ج��ی��اوازه‌ك��ان له‌سه‌ر خ��اك و زه‌وی و زاره‌كان ،بۆ نمون ه سه‌یرانگ ه گشتیه‌كان. له‌م الیه‌نه‌شه‌و‌ه ناوه‌ك ه سه‌ر ب ه نازناوێكی ڕه‌س�ه‌ن��ی نێوخۆییه ،ب �ه‌اڵم ب ه ك��ردار هه‌ریه‌كه ل ه زان��اك��ان ،گه‌شتیاره‌كان، كانزادۆزه‌كان و خه‌ڵكانی تریش به‌كاری ده‌هێنن. ئ��هو توێژینهوه جیناتیانه‌ی به‌م دواییان ه ده‌رب���اره‌ی دروستكردنی ئه‌و خواردنانه ده‌كرێن كه له‌سه‌ر ئاستی جینی مامناوه‌ندن ،هه‌روه‌ها ((پڕۆژه‌ی جینۆمی م��رۆی��ی)) ی��ش ،هه‌موویان جه‌ختده‌كه‌ن ه سه‌ر ئه‌وه‌ی ك ه میلله‌ت ه ڕه‌سه‌نه‌كان مافی خۆیان ه ئه‌و ترشه‌ڵۆك ه ئه‌تۆمیه بپارێزن كه تایبه‌ت ه به خۆیان ش و ڕوه‌كه‌كانیان ،هه‌روه‌ها به وردی چاودێری ئه‌و توێژه‌ره بایه‌لۆژی ه بێ
له‌حه‌فتاكاندا چه‌مكی مافی چاره‌ی خۆ‌نوسینی میلله‌ته‌ڕه‌سه‌نه‌كان سه‌ریهه‌ڵدا تا بتوانن وه‌ك ئامرازێك بۆ ده‌سه‌اڵت و كۆنترۆڵی خۆیان به‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌كه‌لتوری و ئابوریه‌كانیاندا به‌كاریبهێنن
ویژدانان ه ده‌ك �ه‌ن كه ل ه ب�ه‌رژه‌وه‌ن��دی ئاژانس ه حكومیه‌كان و كۆمپانیاكانی توێژینه‌وه‌ی ده‌رمانسازی كارده‌كه‌ن. ل ه كاتێكدا ئه‌و توێژینهوه سه‌ركه‌وتوان ه ده‌ستخۆشیان لێكرا و ستایشكران ،ده‌بوو خه‌ڵك ه ڕه‌سه‌نه‌كانی ئه‌و ناوچانه‌یش خۆیان له پێناوی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی موڵك ه بایه‌لۆژیه‌كانیاندا بجه‌نگن ،وه‌ك چۆن ده‌ب��وو ل ه چوارچێوه‌ی دیزاین و كار‌ه هونه‌ریه‌كاندا كه چه‌ندین س��اڵ بوو ل��ه الی���ه‌ن گ���روپ و ك�ه‌ل��ت��وری ت��ره‌و‌ه پاوانكرابوون ،جه‌خت ل ه ماف ه فیكریه‌كانی خۆیان بكه‌نه‌وه .له‌و ناوچه‌یه‌دا بڕێكی زۆر ل ه ڕه‌خنه‌ی كه‌لتوری كرا له پێناوی ((ڕاستكردنه‌وه)) ی كه‌موكورتیه‌كان ی له و ئ�هو نمون ه تایبه‌تمه‌ندكراوان ه میدیا و به‌رهه‌مهێنانی كه‌لتوریدا بۆ میلله‌ته ڕه‌سه‌نه‌كان دروستكرا بوون. ئهوه بوو ل ه حه‌فتاكاندا چه‌مكی مافی چاره‌ی خۆ‌نوسینی میلله‌ته ڕه‌سه‌نه‌كان سه‌ریهه‌ڵدا تاوه‌كو وه‌ك ئامرازێك بۆ ده‌س�ه‌اڵت و كۆنترۆڵی خۆیان به سه‌ر به‌رهه‌م ه كه‌لتوری و ئابوریه‌كانیاندا ش به‌كاریبهێنن .ه �ه‌ر ب �هو شێوه‌یه‌ی بزوتنه‌وه سیاسی ه ڕه‌سه‌نه‌كان چه‌شنێك ل ه هه‌ستانه‌و‌ه و سه‌رله‌نوێ بوژاندنه‌وه‌ی كه‌لتوری جیهانییان به‌رهه‌مهێنایه‌وه، ئه‌گه‌رچی هێشتا ڕێگای پێشكه‌وتنیان له بواری مافه‌كانی مرۆڤ و سه‌ركه‌وتنی ئابوریدا هه‌ر زۆر درێژه. سهرچاوه: سهرچاوه :طوني بينيت ،لورانس غرونسبيرغ، ميغان موريس ،مفاتيح اصطالحية جديدة ،معجم مصطلحات الثقافة والمجتمع .وه‌رگێڕانی :سعيد الغانمي .باڵوكراوه‌كانی :املنظمة العربية للترجمة. ی 90ـ چاپی یه‌كه‌م ،به‌یروت ،2010الپه‌ڕه‌كان ..94
ذمارة ( )177دوشةممة 2013/12/2
8
نوێكردنەوەی (پرسی ڕۆژهەاڵت) پرۆفیسۆر جیهاد عۆدە و :بێستون عومەر نوری سەرهەڵدانی «پرسی رۆژهەاڵت» لە پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكاندا بۆ یەكەم جار ،بۆ سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەهەم، تاوەكو كۆتایی هاتنی دەوڵەتی عوسمانی لە مانگی مارسی ساڵی 1924زاینی دەگ��ەرێ��ت��ەوە .ئەمەش وەك ئاماژەو دەرب��ڕی ئەو الوازی و بێ هێز بونەی دەسەاڵتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە سەر ئەو ناوچانەی كە لەژێر دەسەاڵتی ئەو دابون ،بەتایبەت ناوچە عەرەبیەكان. سەرهەڵدانی ئەم پرسەش «پرسی ێ رۆژ هەاڵت» لە چوارچێوەی ئەو ملمالن و تەسویات و رێككردنی بابەتانەدا بوو ،كە لەنێوان دەوڵەتانی ئەوروپایی و ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا هەبون. دیارە دەوڵەتانی رۆژئاوا لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی ،ملمالنێكانی نێوانیان خۆی لە چوار بنەمای سەرەكیدا دەبینیەوە كە ئەمانە بون : یەكەم :گەیشتنی هەرێمە عەرەبیەكان بەڕاگەیەندراوەكانی بەسەربەخۆیی، ئەوروپی دەبێت. دوەم :دورس����ت ك��ردن��ی ن��اوچ��ەی رۆژئاوایی لە سنوری ناوچە عەرەبیەكان. سێیەم :ب�ڵاوك��ردن��ەوەی بزوتنەوە ئاینی و نەتەوەیە ناو خۆییەكان دژی عوسمانیەكان وەكو بزوتنەوەی وەهابی و سەلەفی و بزوتنەوەی نەتەوەیی عەرەبی و نەتەوەیی سوری . چ��وارەم :زەق بونەوەی هەماهەنگی ئ��ەوروپ��ی ،بەئامانجی دابەشكردنی زەوی و زاری ئیمبراتۆریەتی عوسمانی، بەتایبەت لەنێوان بەریتانیا و فەرنسادا. لەكۆتایی جەنگی یەكەمی جیهان تاوەكو پەنجاكانی س��ەدەی بیستەم ، پرسی «رۆژ هەاڵت» الیەنی جیاواز و مەنتقی نوێی وەرگرت ،كەبریتی بو لە سەركەوتونەبون و دۆڕانی هێزە سیاسی و كۆمەاڵیەتیە سونەتی وشارستانیەتیە ن��وێ��ی��ەك��ان ،ل���ە دورس�����ت ك��ردن��ی دەوڵەتیسەربەخۆ لە جیهانی عەرەبیدا. هیج الی��ەك تێیدا سەركەوتو نەبون ، تەنها واڵت��ی تونس نەبێت كە توانی لەرێگای بژاردە(نخبە) كانەوە بەرەو سەربەخۆیی خۆی هەڵبكشێت .پرسی رۆژهەاڵتیش لەم چوار بنچینە نوێیەدا بەدیار كەوت : ی���ەك���ەم :ب�ڵ�اوب���ون���ەوەی ك��ودەت��ا سەربازیەكان ،كە ئەمەش بە عێراق و سوریا و میصر و دەوڵەتانی تر دەستی پێكرد. دوەم :گ��ۆران ب��ەرەو سیستەمی دو جەمسەری نێودەوڵەتی ،و بە سەروەری كردنی لۆژیكی جەنگی سارد. سێیەم :پێگەیشتنی ئیسرائیل و ب��ەدەرك��ەوت��ن��ی ،پاشان سەرهەڵدانی ملمالنێی نێوان ئیسرائیل و ع��ەرەب ،سەركەوتونەبونی ع��ەرەب��ەك��ان لە پاراستنی شوناسی فەلەستین وەك خاكی عەرەبی . چوارەم :هەوڵدانی جەمال عەبدولناسر س��ەرۆك��ی میصر ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی هەژمونێكی عەرەبی و دروست كردنی ن��اوەن��دێ��ك��ی ع��ەرەب��ی س��ەرب��ەخ��ۆ بۆ بزوتنەوە نێودەوڵەتیەكان ،لەژێر سێبەری سیستەمی دو جەمسەری . لەشەستەكانی سەدەی رابردو ،تاوەكو هێرشی عێراق بۆ سەر واڵتی كوەیت لە ساڵی 1990زاینی ،پرسی “ رۆژهەاڵتی “ ب��ەرەو قوڵبونەوە رۆیشت و خۆی لە دەس��ت��وەردان لەكاروباری وواڵتانی عەرەبی لەبوارە جۆر بەجۆرەكان دا خۆی دەدیەوە ،لەوانە سستی لە گەشەسەندن ،سستی لە پەیڕەوكردنی دیموكراسی ،كورتهێنان لە كارلێكی پۆزەتیڤ
لەگەڵ دەرەوەی خۆی ،و لەگەڵ نەخشە سەربازی و ستراتیژیەكانی رۆژئ��اوا و ئیسرائیل .ب��ەاڵم سەركەوتنی میصر لە ئۆكتۆبەری 1973وە گەڕاندنەوەی زەوی سینا‌و بۆمیصریەكان ،گرتنەبەری رێچكەیەكی نوێ لەالیەن ئەنوەر ساداتی س��ەرۆك��ی میسر ،كە ئەویش رێبازی رێككەوتن بو ،ئەمەش بە ئامانجی داهاتو بو نەك بۆ ئیستا ،كە بۆخۆی بریتی بو لەتاكە خاڵیكی باش و پرشنگدار بۆ ئەو سەردەمە .ئەو ماوەیەش بە چوار بنچینە نوێ وەصف دەكریت : یەكەم :سەرنەكەوتنی دامودەزگاكانی كاری هاوبەشی عەرەبی ،و قوڵبونەوەی ه���ەردو جەنگی س���ارد و گ���ەرم الی عەرەبەكان. دوەم :داب��ەزی��ن��ی ڕەوای��ەت��ی یەك لەدوای یەكی دەوڵەتە عەرەبیەكان ،و هەستكردن و پێشبینی كردنی هاواڵتیانی ئەو واڵتانە بۆ ئەم دۆخە. س��ێ��ی��ەم :رەگ وڕی��ش��ە داك��وت��ان��ی دەوڵەتی ئیسرائیل لەسەر خاكی عەرەبی و خۆ نواندنی لە گۆرەپانی نێودەوڵەتیدا، و دەست پێكردنی پرۆسەی ئاشتەواییی وئاساییی كردنەوەی پەیوەندی خۆی لەگەڵ عەرەبەكان . چ������وارەم :وەس��ت��ان��ی دەوڵ���ەت���ە عەرەبیەكان وە سست بونیان بەرامبەر بە وەرچەرخانی سیستەمی جیهانی، و سەرنەكەوتنی هەمو هەوڵەكانی دەوڵەتانی رۆژئاوا بۆ بەشداری پێكردنی َ دەوڵ��ەت��ان��ی ع��ەرەب��ی ل��ە گفتوگۆی َ َ َ ثرسةكانى رؤذهةآلتى ناوة ِراست يةكيكة لة ئالؤزترين كيشةكانى ئيستاى دنيا بەكۆمەڵی هاوبەش. تر ،كە هەریەكەیان الی خۆیەوە لەهەوڵی دی���ارە ئ��ەم قۆناغەی ئیمڕۆش كە لە ناو دەوڵەتە عەرەبییە نوێیەكان. چوارەم :هەنگاو هەڵگرتن بۆ نەهێشتنی س��ەرك��ەوت��ن و زاڵبونە ب��ەس��ەر ئ��ەوی لەناویدا ژیانی سیاسی دەك��ەی��ن ،بە ێ و خواستە هەرێمیەكان ،و تردا .ئەمەشە بوەتە هۆكاری ڕودانی داگیركردنی دەوڵەتی كوەیت دەست هەمو ملمالن پێدەكات و پاشان ڕودان و تێپەڕبونی دوبارە گرێدانەوەی واڵتانی عەرەبی وەكو چەندان شەڕ لەنێوانیان و ،هەروەها كارەساتی 11ی���ازدەی سیبتەمبەر و هەرێمێكی كلتوری ڕێكخراو لە سیستمی لەو پێناوەشدا بۆ یەكخستن و ئاشتی لەنێوانیاندا چەندین جار هەوڵدراوە .بەاڵم گەورەبونی گرفتەكان و هەڵگیرساندنی نوێی جیهانیدا. ئەم چوار تایبەتمەندیەی كە باسمان هیشتان ملمالنێی نێوانیان بەردەوامی شەڕەكان دژی تیرۆر ،لە ئەستەنبوڵەوە بۆ لوتكەی ناتۆ ،لە لوتكەی ئەتڵەنتیەوە كرد ،گرفتێك بون لەبەردەم دورست كەری هەیە و لە هەمان بازنەدا دەخولێتەوە بۆ دەوڵەتانی پیشەسازی ،وئەوانەش بریاری عەرەبیدا ،ئەمەش گرفتیكی نوێیە .دیارە هەر ئەم ملمالنێیەش لە پێشدا لە ساڵی 2004زاینیدا كە تیایدا چەمكی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی ،بەشیوەیەك هێزیكی پاڵنەر بو بۆ داب��ەش بونی رۆژهەاڵتی ناوینی فراوان دارێژرایەوە .چەمكی گرفتی ئاسایشی نەتەوەیی ،جیهان بەسەر دو جەمسەر ی گەورەدا، ئەو دوانەی ناومان هێنان بڕیاری دەست لە بنەرەتدا دەگەریتەوە بۆ ئەوەی كە كە بریتی بون لە یەكێتی سۆڤیەت و وەردان لە كاروباری واڵتانی عەرەبیان داو ژینگەی نیودەوڵەتی دەربری ژینگەیەكی ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا . بەاڵم لەگەل گەشەكردنی سیستەمی پەسەندیان كرد.ئامانجی ئەودەستخستنە داب��ەش ك��راوە بۆ چەندین دەوڵ��ەت، ن���اوەوە بۆگۆڕینی سیستمی سیاسی هەر دەوڵەتێكیش هەست بە ئاسایشی ن��وێ��ی جیهانی و گ��ۆری��ن��ی ج��ۆری وح��وك��م��ڕان��ی و ج��وگ��راف��ی��ای��ان ب��و .راستەقینەی خۆی ناكات ،تەنها لەكاتی دابەشكردنی هێز لەنێوان دەوڵەتاندا، كەدەتوانین بڵێین ئەم قۆناغەش هێشتا سەركەوتنی بەسەر نەیارەكانیدا نەبێت ،ئ��ەم��ەش دەبیتە پرسیارێكی گرنگ ب��ەردەوام��ە و پێمان وای��ە ئ��ەم چوار ئەو نەیارەی توانای هەرەشەكردنی هەیە بۆناوچەكە بەتایبەت میصر ،كە چۆن ئەم گۆڕانە كاردەكاتە سەر سروشتی بۆ ئاسایشەكەیان. خەسڵەتانە لە خۆدەگرێت: ب����ەاڵم دەوڵ�����ەت ل��ە سیستەمی گرفتی ئاسایشەكەی؟ بۆ وەاڵم دانەوەی یەكەم :هەنگاونان بۆ مل پێكەچكردنی دەوڵەتانی عەرەبی بۆ لێپرسینەوەی نێودەوڵەتی دا ،ئ��ارەزوە ستراتیجی و ئەم پرسیارە پێویستە ئەوە بزانین كە نێودەوڵەتی ،پاشان لێپێچینەوەی نێو ئاسایشەكانی سنوردارە ،ئەوەش بەهۆی مەشخەڵی ڕێكردنی سیستەمی نوێی
*
ئاسایشی ،لە تەنیشت هێزی سەربازی و دابەش كردنی هێز لەنێوان هێرشبەران و پارێزگاریكەران دا. لە پاش خۆپیشاندانەكانی بەهاری عەرەبی ،گرفتێكی تری ئاسایشی بەدەر دەكەوێت ،كە ئەو گرفتەش خۆی لەم خااڵنەی خوارەوە دەبینێتەوە : ی���ەك���ەم :ه���ێ���زی چ����ەك����داری بە ێ ئامرازیكی گرنك دادەنرێت بۆ ملمالن نێو دەوڵ��ەت��ی��ەك��ان ،ب��ەاڵم ئ��ەش بە میكانیزمێكی سەرەتا و كۆتایی یەكالیی كەرەوە نابێت لەهەندی حاڵەتدا. دوەم :ه��ەژم��اردن��ی هەماهەنگی نێودەوڵەتی وەك ئامرازێكی گرنگ، میكانیزمێكی دی��ار لە داب��ەش كردنی هێزی نیودەوڵەتیدا. سێیەم :هەژماردنی هاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتی وەك جۆرێك لە جۆرە كرنگەكانی ه��ێ��زی گ��ەل��ەك��ۆم��ەی��ی و میكانیزمێكی ل��ەخ��ۆگ��رت��ن��ی هێزی نێودەوڵەتی . چوارەم :فراوانكردنی هەرێمایەتی یان
ئەم قۆناغەی ئیمڕۆش كە لەناویدا ژیانی سیاسی دەكەین ،بە داگیركردنی دەوڵەتی كوەیت دەست پێدەكات و پاشان ڕودان و تێپەڕبونی كارەساتی 11یازدەی سیبتەمبەر و گەورەبونی گرفتەكان و هەڵگیرساندنی شەڕەكان دژی تیرۆر دەوڵەتی و داگیركردنی واڵتانی عەرەبی بە هێزی نێو دەوڵەتی ،ئەمەش هەركات ویستیان ،یاخود بەالیانەوە پێویست بو. دوەم :هەنگاونان بۆ جێبەجێكردنی ئەو هەواڵنەی كە دوب��ارە داڕشتنەوەی هاوكێشە ڕەوا ناوخۆیەكان دەگرێتە خۆ، بەو جۆرەی رێ��دەدات بە بەشداریكردن لە ك��اروب��اری نیشتمانی ،بەشێوازی ئاشتیانەی وەس��ت��او ل��ەس��ەر بنەمای یەكسانی بون. س����ێ����ی����ەم :ه���ەن���گ���اون���ان ب��ۆ هەڵوەشاندنەوەی مەركەزیەتی دەوڵەت
دابەشبونی ئ��ەو توانایانەی لەنێوان جیهانی چیە؟ ی��ەك��ەم :دەرك��ەوت��ن��ی وی�لای��ەت��ە یەكتری دا بونیان هەیە .گرفتی ئاسایشی و دژیەكی لەنێوان ئەم دو حاڵەتەدا یەكگرتوەكانی ئەمەریكا وەك گەورە پ��ەرەدەس��ێ��ن��ێ��ت ،ب��ەش��ێ��وەی��ەك هەر ترین هێز لە جیهان دا. دوەم :ش��ك��ۆم��ەن��دب��ون��ی گرنگی دەوڵەتێك هەوڵی سەپاندنی دەسەالتی خۆی بەسەر هەرێمە جیۆپۆلەتیكیەكەیدا میكانیزمەكانی هەماهەنگی ستراتیژی دەدات ،پێدەچێت باشترین نمونەش بۆ ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ل��ەن��ێ��وان ئ���ەوروپ���ا و ئەم گرفتەی باسمان كرد بریتی بێت ئەمەریكا بۆ چارەسەركردنی ناكۆكیە لە ملمالنێی نێوان عەرەب وئیسرائیل .نێودەوڵەتیەكان . سێیەم :دان��ان��ی چەمكی بەهاو كە وایكردوە هەمو دەوڵەتانی عەرەبی و هێزە سیاسیە عەرەبیەكان لەالیەك وە پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ە ئ��اس��ای��ش��ی��ەك��ان وەك ئیسرائیل و هێزە سەهیۆنیەكان لەالیەكی توخمێكی سەرەكی بۆ چەمكی گرفتی
نێودەوڵەتی ،دەگونجێت تەنها الیەنی مادی لەخۆ نەگرێت ،بەڵكو دەكرێت شێوەیەكی ڕەم��زی هەبێت و هەڵگری جۆرێك لە بەهابێت ،كە پەیوەست بێت بە بەهای ئازادی و هاوسەنگی ڕەوایی سیاسی لەناو واڵتاندا. پێنجەم :پێویست بونی چاودێری و پاسەوانێتی و پارێزگاری ك��ردن ،ئەو قورسایە یە لە تەرازوی بڕیاری ستراتیجی سیاسی نیودەوڵەتی دا و لە ئارەزوی فراوانكردنی هەریمایەتیدا شوێنگەی هەیە و كۆتاهەمین و
ش��ەش��ەم :دینامیكیەتی سەرەكی ئ��ەم گرفتە ،خ��ۆی ل��ە بەربەستێكی نێودەوڵەتی دا نابینێتەوە ،بەڵكو لە توانای خۆگونجاندنكەیدا دەبێت، ل��ەگ��ەڵ ئەوئیعتیباراتە هەماهەنگیە نیودەوڵەتیانەدا كە حاكمی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتین. ێ س��اڵ ونیو لە ئێستا و پ��اش س� ش��ۆڕش��ەك��ان��ی ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی ،كە وەكو ئاماژەیەكی یەكالیی ك��ەرەوە بۆ رازی نەبون بەو دەستە بژێرانەی كە فەرمانڕەوایی واڵتانی عەرەبیان لە ئەستۆ گرتبو ،توانای خۆگونجاندنی سەردەمیانە و نێو دەوڵەتیانەیان نەبو ،تە قیەوە. ێ بۆ پرسی ئێمە شیوازێكی تری نو رۆژهەاڵتی المان گەاڵڵە بوە .كەخۆی لەم تەوەرانە دەبینێتەوە : یەكەم :ئاشكرابونی هێز و توانای وی�لای��ەت��ە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا بۆخۆی ،لە بەرێوەبردن و كاریگەری دانان لەسەر ئەم دژیەكیە نێوخۆیانەی لە نێوان دەوڵەتان و هێزەكانی رۆژهەالتی ناوەراستدا بونیان هەیە . دوەم :بەردەوامی لێك هەڵوەشانی توانای دەوڵەتانی رۆژهەاڵتی ناوەراست، تەنانەت بە «ئیسرائیل»یشەوە ،ئەگەر بەریژەیەكی كەمیش بێت . سێیەم :سەرهەڵدانەوەی هێز و توانای ڕوسیا وەك فاكتەرێك بۆ دەستوەردان لە داڕشتنەوەو یەكالكردنەوەی كێشەكانی رۆژهەاڵتی خ��وارو ،پاشان واڵتی چین دوای ئەو بە رێژەیەكی كەم تر .. چوارەم :نزم بونەوەی هێزی پرۆژەی ئیسالمی سوننی و ئوصولیەكان ،لەگەڵ بەردەوامبونی هیزێكی نیودەوڵەتی بۆ رێكخستنی ئیخوانی نیودەوڵەتی . پێنجەم :سەرهەڵدانی ڕوكاری زۆربونی دەس��ەاڵت��ی دام��ەزراوەی��ی «رێكخراوی قاعیدە» لە زەویەكانی شام و عیراق دا. ش���ەش���ەم :زەق���ب���ون���ەوەی پرسی كۆجبەرەكانی سوریا و لیبیا و غەزە و توركیا و سودان . ح��ەوت��ەم :ن��وێ ب��ون��ەوەی قەیرانی ئابوری و دارایی نێودەوڵەتی . ه��ەش��ت��ەم :خ��ێ��رای��ی ب�ڵاوب��ون��ەوەی كەرەستە و مادە نایاساییە سنور بڕەكان. نۆیەم :بەردەوامبونی هەلگەڕانەوە جەماوەریەكان لە توركیا و بۆ لیبیا وتونس. پ��رس��ی رۆژ ه����ەاڵت ل��ەژی��ن��گ��ەی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��دا گ��ەش��ەی ك����ردوە ،بە دابەشبونی نیودەوڵەتی جیادەكرێتەوە ،بەاڵم لەگەڵ سەرهەڵدانی سیستەمی نوێی جیهانید ،پرسی رۆژهەاڵتی گۆڕا لە خستنەڕوی ملمالنێی نێودەوڵەتیەوە بۆ دابەش كردنی زەوی و زار و شیوازێكی نوێ لە دابەشكردنی داهاتی هەرێمایەتی، كە رێگە دەدات بە سەرهەڵدانی دەوڵەتی نوێ ،بەاڵم بە گوێرەی چەمكە نوێیەكان بۆ بەرێوەبردنی دەوڵەت و كۆمەڵگا . .بەراوێز: * امل��س��أل��ة الشرقیة - Eastern Questionو بەفەرەنسی Question de l›orient بێدەوترێت ،ئەمە پرسێكە پەیوەست بو بە بونی دەسەاڵتی عوسمانیەكانەوە لە ئەوروپادا ،دواجار دەركردنیان لە واڵتانی ئەوروپی و گێڕانەوەی ئەو واڵتانە بۆ ژێر چنگی ئەوروپاییەكان خۆیان. دیارە ئەم چەمكە تازەكرایەوە كە بۆ كۆتاجار ئەوروپاییەكان پاش سەركەوتنیان لە جەنگی جیهانی ی��ەك��ەم ،ه��ەرچ��ی خاكی دەوڵ��ەت��ی عوسمانی هەبو داگ��ی��ری��ان ك��رد و دەوڵ��ەت��ی عوسمانیان تیا دەركرد. ** پرۆفیسۆر دكتۆر جیهاد عۆدە ،مامۆستا و سەرۆكی بەشی زانستە رامیاریەكانە ،لە زانكۆی حەلوان ،قاهیرە ،سەرۆكی فاكەڵتی زانستە رامیاریەكان زانكۆی بەریتانی بوە ،سەرۆكی بەشی زانستە سیاسیەكانی «دیراساتی ئابوری- رامیاریەكان» زانكۆی بەنی سوەیف بوە. *** ن��وس��ەری وت��ارەك��ە بەتایبەت ئەم بابەتەی بۆ رۆژنامەی چاودێر نووسیوە. بەئینگلیزی
ذمارة ( )8دوشةممة 2013/12/2 سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
8
www.chawdernews.com
ذمارة ( )8دوشةممة 2013/12/2
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر كت َيبى (نه َينيى ثةرستطة)ى سةروةت خةرباوى
سه‌روه‌ت خه‌رباوی:
دةولةتى ئال سعود خولياى م َيشكى حةسةن بةننا بوو ،ئةو َ َ دةولةتةى بة خؤئامادةكردن َيكى مَ موسولانان دةبينيةوة خةالفةتى ئيسالمى دةزانى كة لةميانةيةوة خؤى وةك خةليفةى
نوسينى :سةروةت خةرباوى وةرطيانى :خةسرةو مرياودةىل رَِ
كتَيبى (نهَينيى ثةرستطة ،نهَينية ش��اراوةك��ان��ى ئيخوان موسلمني)ة، ضاودَير لةرَيطةى ثاشكؤى (ئيخوانء ئ����ةزم����ون)ةوة ت�����ةواوى ئ���ةو كتَيبة بةضةند زجنريةيةك بآلودةكاتةوة ،كة نوسةرو وةرطيرَِ :خةسرةو مرياودةىل، وةريطيرَِاوةتة سةر زمانى كوردى.
بةشى يانزةيةم س َيطؤشةى بةرمؤدا نوسني بؤ خؤشيى نية ،بةلَكو فةرزة ،كات َيك مرؤظ ئايدياو ئةزموونى خؤى دةنوس َيتةوة لةكات َيكدا لةطرنطى ثرؤسةى (نوسني)ء ثريؤزييةكةى ت َيدةطات ئ��ةوا ثةرستشى بؤ خ��ودا ئةجنامداوة .نوسني فةرز َيكى غايبة ،نوسني ساتةوةخت َيكى ثريؤزة، نةك تةنيا لةم َيذووى (نوسةر)دا ،بةلَكو لةتؤمارى مرؤظايةتيدا ،ك��ردارى (نوسني) ثريؤزييةكةى لةوةوة دةخواز َيت كة دؤخ َيك بووة لةو دؤخانةى مرؤظ ِراستةوخؤ لةخواوة فيرَ ى بووة ،بةبآ ن َيوةند يان وةحى ياخود ئيلهام .ضونكة ئةوة خودا بوو مرؤظى فيرَ ى نوسني كرد ،كات َيك ئادةمى فيرَ ى هةموو ناوةكان كرد .لةكات َيكدا ئادةم لةطةردونء ث َيكهاتةكانى ِرادةم��ا ،بينى كة خودا طةردوونى هةمووى نوسيوةو كردويةتى بةكت َيب َيكى نوسراو ور) ،سو َينديشى بةث َينوس اب َم ْس ُط ٍ د َي ِر بةد َي ِر ( َو ِك َت ٍ ُ َ َ خواردووة ( َوالْ َق َل ِم َو َما َي ْسط ُرونَ ) (سويند بةثينوسء بةود َي ِرانةى دةنوسر َين) ،هةروةها وايكردووة كة مةعريفة لةثيتى نوسراوةوة دةستث َيبكاتء( ،الف الم ميم)ء (الف الم ِراء)ء (كاف هاء ياء عني صاد) ء (نون) ب َينةكايةوة ،خودا هةموو ناوةكان فيرَ ى ئادةم بكاتء داوامان لـ َيبكات خبو َينينةوة ،هةر بؤية خودا فةرمويةتى( :ا ْق� َر ْأ) كةواتة فةرزة كة خبو َينينةوة ،مرؤظيش ناتوان َيت خبو َين َيتةوة طةر نوسني لةئارادا نةب َيت ،لةبةر ئةوة ( َعلَّ َم بِالْ َق َل ِم، ال ْن َسانَ َما مَ ْل) (مرؤظى بةث َينوس فيرَ كرد ،فيرَ ى َعلَّ َم إْ ِ ئةوشتانةى كرد كة نةيدةزانني) ،لةبةر ئةوةش كة ث َيى وتوين( :ا ْق َر ْأ) ،ئةوا ئ َيمة كات َيك دةخو َينينةوة نوسني ئامادةدةب َيت ،ثيتةكانى نوسني تةواوكراو دةب��ن ،مرؤظيش هيضى لةسةر نية هةلَ َينجانى مانا نةب َيت ،كات َيكيش كة نوسني ئامادةدةب َيت ك َيشةكة بريتيى دةب َيت لةغيابى خو َيندنةوة، لةبةر ئةوة فةرزى خو َيندنةوة د َيتةئاراوة ،بةآلم ث َيش خو َيندنةوة ،ثيتء وشةكان نائامادةدةبن، كةواتة كردارى خو َيندنةوةش بةدوايدا لةبنة ِرةتدا بوونى ناب َيت ،ضونكة بوونى ئةو لةسةر بوونى نوسني بةندة ،بةآلم نوسني ه َيشتا هةر لةدؤخى نةبوونداية ،بةآلم كة نوسةر بنوس َيت ئةوا ذيان
بةئايدياكانى دةبةخش َيت ،بةفةرمانى (ا ْق َر ْأ)يش دةخياتة دؤخ َيكةوة كة فةرمانث َيكراوة كة تواناى ج َيبةج َيكردنى هةب َيت ،بةو ث َييةى خوا داوا لةهيض كةس َيك ناكات ئةوة نةب َيت كة لةتوانايداية ،لةبةر ئةوة كات َيك خوا فةرمويةتى (ا ْق � َر ْأ) ،وةآلمةكةى (ما انا بقارئ)( ،من خو َيندةوار نيم) دةب َيت ،بةآلم كة فةرمانةكة (اكتب) (بنوسة) ب َيت ،وةآلمةكة ث َيويستة (امنا انا كاتب امنا انا كاتب)( ،من هةر دةنوسمء هةردةنوسم)ب َيت. *** ئايا نه َينى ئيخوان تا ئةم ِرادةي��ة تةمومذاوى بووة؟! لة ِراستيدا نةخيرَ ،بةلَكو بةدر َيذايى كات لةبةرضاوامن بووةو بةآلم نةمبينيوة ،ضونكة مرؤظ ئةو شتة نابين َيت كة حةزى ث َيى نية ،خؤ ئةطةر شتان َيك بةدى بكات كة حةزى ث َييان نية لةكةسان َيكةوة كة خؤشيدةو َين ،بةدواى لةثاساو دةطة ِر َيت بؤ خؤىء َ لةطةل طومانى بؤ ئةوانيش ،ثاساو َيك طوجناو باشى ئةوداء ِراظةيةك نزيكرت لةئايدياو سؤزةكةى، لةراستيشدا تؤ دةتوانيت حةقيقةت ببينيت طةر لةهةستةكانت بضيتةدةرةوة ،ضونكة هةستةكان ج��وان��ك��اري��ى
بؤ ئ��ةو شتانة دةك��ةن و ِرةنطى ج��وان ياخود دز َيوو خةمؤكى ث َيدةبةخشن ،بةلَكو هةستةكان هةند َيكجار حةقيقةت بةتةواوى دةط��ؤ ِرنء شتى ديكة لةج َيطايدا دادةن�َي�نَ ،لةبةر ئ��ةوة و َينةى ساختةى ئةو شتانةى خؤمشاندةو َين لةويذداندا هةر دةم َيننةوةء لةو باوة ِرةدا نني شت َيك هةب َيت بيانطؤ ِر َيت ،لةوانةشة لةث َيناو بةرطريكردن لةو و َينة ساختةيةى خؤمشاندةو َيت ،بطةينة ِرادةى ِرةمج��ك��ردن��ى ه��ةم��وو ئ��ةو ك��ةس��ان��ةى و َينةكة بيرَ ِ توش لةبةردةم ضاوةكامناندا دادةنينَ ِ .رةنطة ل��ةوةش زياتر ث َيى لـيرَ ِ ابك َيشنيء ضاوةكامنان بةدرؤخبةينةوةو باوة ِر بةطو َيضكةكامنان نةكةين، لةسةر هةمان ِر َيبازيش ،و َيناندنى ناشريينى ئةو شتانةى ِرقمان ل َييانة هةر بةدةسةآلتدار لةسةر دلَةكامنان دةم َيننةوة ،تةنانةت طةر و َينة ِراستةقينةكانيشيان ل َيوانل َيوبن لةجوانى ،هةرطيز ناتوانيت ب ِريار بةسةر شتةكاندا بدةيت لةكات َيكدا خؤشةويستييان ِرق لةئارادا ب َيت ،ئةطةر ئةوةندةى لةتواناتدا ب��وو خ��ؤت لةهةستء نةستةكانت دا ِرنى ،ئةوا لةو كاتةدا هةىل نزيكبوونةوة لة(و َينة
ِراستةقينةكة)ت بؤ دة ِرةخس َيت ،كات َيكيش كة من لة(هةناوى هةستة نةرمة خةونئام َيزةكاندا) دةذيام هيضم نةدةبينى جطة لةو شتانةى ئةم هةستة جوانانة دةخةنة مجوجولَةوة ،ثةردةيةكيشم دةخستة سةر ئةو شتانةى مَ دل ب َيزاردةكةنء هةستةكامن دةخةنة دلَة ِراوك َيوة .ئ َيمة هةموومان ءةهاين ،ئيخوانء غةيرى ئيخوان ،ضونكة ئيخوان لةم بابةتةدا ِريزثة ِر نية ،بةلَكو هةموان وةك يةكن ،لةو ِرووةوة كة هةر كةس َيك فيكرةكةى تووشى هةلَضوونى بكاتء لةطةلَيدا ئاو َيتة بووب َيتء ب� َ �ةدل لةطةلَيدا ب�� ِروات ،ناكر َيت داواى ِروانينى ب َياليةنانةى ل َيبكةيت ،لةو سؤنطةيةوة كة ب َياليةنى دذى هةستةكانة ء مرؤظيش هةر ئاواية .لةبةر ئ��ةوة من لةئايديا نه َينيةكانى كؤمةلَةكة نزيك نةكةومتةوة تةنيا ئةو كاتة نةب َيت كة لةناوضةى ب َياليةنى نزيك بوومةوة ،ئ��ةوةش ث َيش ضوونة دةرةوةم بوو لةئيخوان بةماوةيةكى كةم ،دواى ئةوة وردةءردة كةومتة نزيككةوتنةوة لة(نه َينية شاراوةكانى كؤمةلَة) ،هةتا ئةو و َينة نه َينيةم بينى كة بؤ هيض كةس َيك لةدةرةوةى كاهينة طةورةكان ِرةخساو نية بيبينن ،بةآلم من دةستةكامن لةسةر (ثارضة كاغةز)ة شاراوةكانى برية ئةفسوناويةكةى كؤمةلَة دانةنا تةنيا لةمانطى يةنايرى سالىَ 2008دا نةب َيت ،وات��ة شةش س� َ �ال دواى ئ��ةوةى كؤمةلىَ َ لةطةل ئيخوامن بةج َيه َيشت ،سالَ َيكيش دواى ئةوة خ َيزانةكةمدا بؤ راستكردنةوةى رةوتى مَ دل ِرؤيشتم ِ ِ بؤ حةج ،بؤ ئةوةى واي ل َيبكةم بةتايبةت بؤ خودا ب َيت ،لةو كاتةدا كؤمةلَ َيك ئايديا مَ بةدلدا هاتن ،خوا نه َينيةكانى بؤ ئاشكراكردمء زانيم ،لةوةش كة فيرَ يبووم ئةوة بوو كة مرؤظ دةش َيت ِر َيطاى ِراست بطر َيتة بةرو شةيتان طوم ِراى بكاتء ِر َيطاى ثووضء بةتالىَ لةبةرضاو جوان بكات ،لةوانةشة ئامرازى شةيتان ل��ةوةدا بريتى ب َيت لةبآلوكردنةوةى ختوورةو ءةسوةسةى ئ��ةوةى كة ئةم ِر َيطاية ئةوةية كة لةخوا نزيكى دةكاتةوة ،وةك ضؤن ئةمة لةتاكةكان ِروودةدات لةكؤمةلَةكانيشدا َ بةتال دة ِرواتء هةر ِروودةدات ،بةرةو ثووضىء وادةزان َيت ِر َيطاى هةقى طرتؤتةبةر. كةضى من نةضوومة ناو ئةشكةوتى نه َينيةكانى كؤمةلَةوة ء بةبرية جادووييةكةيدا ِرؤنةضووم بؤ ئةوةى دةستم خبةمة سةر طةوهةرة نه َينيةكانى، تةنيا لةسالىَ 2008دا نةب َيت ،بةآلم بةر لةهاتنى ئةم بةروارة سةرةداوةكانى هةند َيك لةم نه َينيانة كةوتبوونة كؤبونةوة لةناو دةستمدا ،هةند َيكيان لةسالىَ 1999دا كةوتنة بةردةستم ،ب��ةآلم من َ لةطةل باشيى طومامن بةدواى تةئويل َيكدا دةطة ِرام بةكؤمةلَة بطوجن َيت ،لةثاشاندا هةند َيكى ديكةى لةسالىَ 2002ةوة تاكؤتايى سالىَ 2004كة وتة بةردةستم ،تا زانياريم لةسنور َيكى دياريكراودا وةستا كة دةربارةى نوسيمء بةلَطةكةشم ه َينايةوة لةسةرى ،زؤربةى ئةوانةش كة ِرةخنة لةئيخوان دةط��رن ب���ةدةورى ئ��ةو بريؤكةيةدا خولدةخؤن كة خستومةتة ِروو ء كةشفم ك���ردووة ،بريتية ل��ةوةى كة ِر َيكخستنى قوتبيى بةسةر قةدةرى كؤمةلَةكةدا زالَبووةو ئايدياكانى سةيد قوتبى كردؤتة دةستور َيكى فيكريى بؤ ئيخوان ،بةآلم كات َيك حةقيقةمت ناسى زانيم مةسةلةكة زؤر لةوة ترسناكرتة. َ خةريكى ِريكخستنى كاغةزو بريؤكةكامن بووم لةث َيناو طو َي ِرايةلَيكردنى ئةو فةرمانةى لةقوآليى ويذدامنةوة ث َيمكرا بوو (كة بنوسة) ،بنوسة بؤ ئةوةى ذيان بةئايدياكانت ببةخشيت ،بنوسة بؤ
كار َيكى ضاوة ِروانكراوة هةند َيك لةتاكةكان ياخود لةسةركردةكانى ئيخوان ثةيوةندييان هةب َيت بةماسؤنيةتةوة ،ئةطةرى ئةوة هةية ئةمانة َ كؤمةلةكة بؤ ه َينانةدى ثالنة نه َينيةكانى ماسؤنيةت ئاراستةبكةن
بؤ ئةوةى جياواز بيت لةوانةى بؤ ئةوة نوسيويانة كة ِر َيكبكةونء دةشزانن كة ِر َيككةوتنةكةيان نةطبةتية ،دةبا جياوازبونةكةت ِرةمحةت ب َيت. لةو كاتةدا ي��ادةوةري��م طة ِراندميةوة بؤ مانطى نؤظةمبةرى سالىَ 1995ز ،ئةو مانطةى ئةمحةد ِرةبيع طة ِراندميةوة بؤى لةكات َيكدا لةئؤفيسةكةيدا طفتوطؤمان دةك��رد ،ئةم مانطة سةبارةت بةمن خةمؤكء ئ���ازاراوى و ب َيزاركةر ب��وو ،بؤ جارى دووةم سةركردةكانى ئيخوان دةستطريكران، ئا ئةمة داواك��ارى طشتيى ئاسايشى دةولَةتة و لةطةلَياندا دةست بةل َيكؤلَينةوة دةكات ،ئةوةم َ لةطةل براياندا بووم ه َينايةوة يادى خؤم كات َيك َ لةداواكاريى طشتى ئاسايشى دةول��ةت لةميسرى نوآ بؤ ئامادةبوون بؤ ل َيكؤلَينةوةو ئةوةندةى لةتوانامدا ب َيت بةرطريكردن ل َييان ،خةمطةل َيكم ل� مَ �ةدل��دا ه��ةلَ��دةط��رت ك��ة ت��وان��اى هةلَطرتنيامن نةبوو ،بةدر َيذايى تةمةمن و َيناى ئةوةم نةكردووة مرؤظ َيك كةس َيك بةندبكات بةبآ ئةوةى تاوان َيكى ئةجنامداب َيت ،بةلَكو لةبةر ئةوةي لة ِراوبؤضووندا جياوازة ل َيى ،ئيخوانيش كة بةدةمارةكانى مَ دلدا ِرؤضووبوون خاوةنانى بؤضوون بوون ،طةورةترين ستةميش ئةوةية خاوةنانى ِراوبؤضوون بةندبكر َين، ضونكة ئازاديى الى من مةزنرتين بةهرةى خواية كة بةخشيويةتى ث َيمان. َ خوا ئازاد دروستى كردوين و ئازاديى هةلبذاردنى ث َيداوين ،تةنانةت لةئيسالمدا ئازاديى كوفريش خاوةنى طرةنتية ،ئةى ئةوة ك َيية ماف بةخؤى دةدات كة بكةو َيتة شو َين مرؤظ َيك لةوآلتةكةيدا بؤ ئ��ةوةى ِر َيطريى ل َيبكات لةطوزارشتكردن لةئايدياكانى ،ياخود زيندانيى بكات لةث َيناو ِر َيطرتن لة ِراوبؤضوونةكةى ،با بةندى بكات ،بةآلم تواناى بةندكردنى ئايدياكانى نية ،ئايدياكان بؤية لةدايكدةبن بؤ ئةوةى بةئامسانى بةريندا بف ِرن بةرةو ئاسؤ بةبالَ َيك وةك هى بالَندة. ل���ةذوورى ل َيكؤلَينةوة ض���ووم���ةدةرةوة ،كة َ لةطةل دكتؤر عةبدوملونعيم ِروداوى ل َيكؤلَينةوةى ئةبولفتوحدا ت َيدا طوزةرا ،دكتؤر مةمحود عيزةتى ئةندامى مةكتةبى ئريشادم بينى لةهؤلَةكةداو ل��ةث� َ �ال يةك َيك ل��ةذوورةك��ان��ى ل َيكؤلَينةوةدا وةستابوو ،موختار نوحء ئةمحةد ِرةبيع و عاتف عةواديش لةطةلَيدا وةستابون ،دكتؤر مةمحود عيزةت يةك َيكبوو لةوانةى دةستطريكرابوون ،ئةو تاوانةش كة ئاراستةى هةموان دةكرا بريتيبوو لةئينيتماكردن بؤ ِر َيكخستن َيكى ناكؤك بةياسا، ئةو تاوانةش كة ئاراستةى دكتؤر مةمحود عيزةتء دكتؤر عةبدوملونعيم ئةبولفتوح كرا بوو بريتيبوو لةدامةزراندنى ئةم ِر َيكخستنة ،كة كار َيكة دةب َيتة هؤى دةرضوونى سزايةكى سةخت لةدذيانِ .رؤيشتم َ لةطةل مةمحود عيزةتدا بؤ الى ئةو كؤمةلَةى وةستابون ،بينيم خؤيان ئامادةدةكرد بؤ ِرؤيشنت بؤ يةك َيك لةذوورى كارمةندةكان بؤ ئةجنامدانى نو َيذى ش َيوان ،منيش ضوومة ثالَيانء ذمارةيةكى زؤري��ش لةتؤمةتبارو ثار َيزةرةكانيش هاتنة مَ ثالان ،مةمحود عيزةت ئيمامةتى بؤ كردين، دواى نو َيذيش وانةيةكى كورتى داداين سةبارةت بة ب��ةدام��ةزراوةي��ىء يةقنيء دةرب���ارةى ئةوةى ئ َيمة لةسةر هةقنيء خواش بانطةوازةكةى خؤى سةردةخاتء زالَة بةسةر كارى خؤيدا ،بةآلم زؤربةى خةلَكى نازانن ،خوا تةواوكةرى ِرؤشناييةكةيةتى با ب َيباوة ِرانيش ث َييان ناخؤشب َيت ،من دةمزانى كة ئةم ئايةتة ثريؤزةَ ( :واللهَُّ َغالِ ٌب َع َلى َأ ْمرِهِ َو َل ِك َّن َأ ْك َث َر َّ الن ِ اس لاَ َي ْع َل ُمونَ )( ،خوا زالَة بةسةر فةرمانء َ كارى خؤيدا ،بةآلم زؤربةى خةلكى نازانن) ،لةو ئايةتانةية كة زؤر بةسةر زمانى ئيخوانةكانةوةية، بةآلم بيستنى ئةو ئايةتانةم ث َيقةبولَنةدةكرا كة دةربارةى كوفرو كافران بوون لةسياقى ناكؤكى سياسيدا ،لةبةر ئ��ةوة نيشانةى ثرسيار خؤى هاويشتة م َيشكمةوة سةبارةت بةئايةتىَ ( :واللهَُّ ُم ِت ُّم نُورِهِ َو َل ْو َكر َِه الْ َكا ِف ُرونَ )( ،خوا تةواوكةرى بؤ ل ()4-3-2
ذمارة ( )8دوشةممة 2013/12/2 ِرؤشناييةكةيةتى تةنانةت طةر ب َيباوة ِرانيش ث َييان ناخؤش ب َيت) ،ئايا ئيرَ ة بوارى ثراكتيككردنيةتى؟! دواى ئةوةش كة ثار َيزةرو تؤمةتبارةكان هةستانء ب��ةرةو ك��ارى خؤيان ِرؤيشنت ،مةمحود عيزةمت ه َيشتةوةو ئاماذةم بؤ عاطف ع��ةوادو ئةمحةد ِرةبيع كرد بؤ ئةوةى هةلَنةسنت ،دواتر لةمةمحود عيزةمت ثرسى :دةمانةو َيت هؤكارى ئةم مَ هةلةتةى ئاسايش بؤ سةر ئيخوان لةتؤوة بزانني. مةمحود عيزةت بةب َيدةنطى مايةوة تا ئةو ِرادةي��ةى واطومامن برد كة طو َيى لةثرسيارةكة نةبوب َيت ،لةثاشانداو دواى ماوةيةك ءةك ئةوةى ضةرخى بريى داطريس َين َيت :ئايا دةزانن ئةوةى لةم ِرؤذطارةدا ِرودةدات بةسةيران َيكى خؤش دادةنر َيت ب��ةراورد بةوةى لةبةندخيانةكانى عةبدولناسردا بةسةرمان دةهات؟ نة ل َيكؤلَينةوةى وةك ئةمة هةبوو و نةثار َيزةر ،نةهيض شت َيكى مرؤظانة، كات َيكيش ضووينة ناو ذوورى بةندخيانةكانةوة ،ئةو ئاوةمان دةخواردةوة كة ثاسةوانانى بةندخيانةكة ذوورةكانيان ثآ دةرشاند ،وةك ئ� َ �اذةل ئاومان ِ دةخ��واردةوة ،ئةوةشيان بؤ ِرسواكردمنان بوو، دةزانن بؤضى وايان دةكرد؟ لةبةر ئةوةى فةرمانيان لةجةمال عةبدولناسرى كافرةوة وةرطرتبوو ،ئةى دةزانن بؤ عةبدولناسر واي ث َيكردين؟ لةبةر ئةوةى فةرمانى لةسةرؤكة موحليدةكانيةوة لةروسياوة ث َيطةيشتبوو ،لةمؤسكؤوة عةبدولناسر فةرمانى دةستطريكردمنانى دةرك��رد ،وةك طو َي ِرايةلَيةكى كافران ،ئ َيستاش موبارةك فةرمانةكانى لةئاغاكانى لةئةمةريكاوة وةردةطر َيت بؤ دةستطريكردمنان، ِروسياى موحليد لةشةستةكانداو ئةمةريكاى كافر لةنةوةدةكاندا. َ عاطف عةواد ثيى ب ِرى :بةآلم بؤضى ئةمةريكا حةز لة لةناوبردنى ئيخوان دةكات؟ خؤ ئةمةريكا ِرازيية بةضاالكيى ئيخوان الى خؤيان. مةمحود عيزةت بةش َيوةيةك سةيرى كرد وةك ئةوةى سةرزةنشتى بكات :ئةمةريكا طةورةترين تاغوتة لةجيهانداو نايةو َيت ئيسالم باآلب َيت، ئةمةريكا دةزان َيت طةر دةسةآلت بطرينةدةست، بةسةر ئيسرائيلدا زالَدةبني ،دواتر بةرةو ِرووى ئةو دةضنيء سةركردايةتيةكةى بةسةر جيهاندا ناه َي َلني ،عاطفى برام ،ئيخوان دةولَةتى ئيسالم بنياددةن َيت ،ئينجا مامؤستايةتى جيهان بؤ ئةم دةولَةتة دةستدةخةن ،ئةمةريكاش ئةوة دةزان َيت ،لةبةر ئةوة سورة لةسةر ئةوةى سيستمة كافرةكةمان بةسةردا زالَبكات. عاطف وةك ئةوةى سةرسامبوب َيت ،وتى :بةآلم طوايا ضؤن ئةمةريكا مومارةسةى ضاالكيي ئيخوان لةوآلتةكةياندا قةبولَدةكات ،بةآلم ضاالكيةكةى لةوآلتى خؤماندا ثةسةندناكات؟ من ث َيمواية طةر َ لةطةل ئةمةريكادا بكةينةوة ئ َيمة دةرطاى طفتوطؤ بةوة ِرازى دةب َيت. مةمحود عيزةت وةآلمى عاطفى نةدايةوة ،بةآلم ئةمحةد ِرةبيع هاتةناوةوةو وتى :بةآلم ضؤن ئ َيمة دةولَةتى ئيسالم بنيادبن َيني لةكات َيكدا لةلوتكةى ضةوسانةوةداين؟! هيض ثالن َيكمان نية. مةمحود عيزةت وةآلم��ى داي��ةوة :لةبةر ئةوة دةستطريدةكر َيني .سةرم سو ِرما لةوةآلمةكةو ث َيم وت :لةبةر ئةوة دةستطريدةكر َيني ضونكة هيض ثالن َيكمان نية! مةمحود عيزةت :نا ،بةلَكو لةبةر ئةوةى ثالمنان هةية. ئةمحةد ِرةبيع :بةثالنةكةمان دةزانن؟! مةمحود عيزةت :هةولَدةدةن ث َيى بطةن ،بةآلم ث َيي نةطةيشتون. ئةمحةد ِرةبيع :ئايا هةلَبذاردنى ه َيز ثالنى ئ َيمةية؟ م��ةمح��ود ع��ي��زةت :ئ��ةو ئ��اي��دي��اي��ان��ةى هيزَ ثشتطريييان ناكات دةمرن. خؤم خستة ناو باسةكةوة :كامةية ئةو ه َيزةى ثشتطريميان دةكات؟ مةمحود عيزةت :ئةمة ثرسيار َيكة كةس نايكات، بةآلم ئةو ه َيزةى ثشتطريميان دةك��ات ه َيز َيكى خوديية ،واتة لةخؤمانداية ،طةوهةرى ه َيزمان لةذ َير دةستمانداية. ئةمحةد ِرةبيع بةم قسةية كؤتايى ث َيه َينا: (واللبيب ب��اإلش��ارة يفهم) ،وات���ة :كةسى ذير بةئاماذةيةك ت َيدةكات (ئةو كةسة كةسة ئةلف َيكى بةسة). *** ط��وزارش��ت��ةك��ةى م��ةمح��ود ع��ي��زةت (ئ��ةو ه َيزةى ثشتطريميان دةك��ات ه َيز َيكى خوديية) لةيادةوةرميدا هةر مايةوةو حةزى بةس ِرانةوة ن��ةدةك��رد ،ه َيزى خ��ودى يانى ض��ى؟ ئازايةتى خؤمانة ،ج��ةوه��ةرى تواناو ه َيزةكةمان لةذ َير دةستى خؤمانداية ،بريكردنةوة بريكردنةوةى تر ب��ةدواى خؤيدا دةه َين َيت ،سةرةداوةكانيش ت َيكدةئالَينَ ء دةطةن بةيةك ،ضةند سالَ َيكى كةم َ لةطةل مةمحود عيزةتداء ث َيش طفتوطؤكةمان كات َيك لةئيخوانى (ن��اوض��ةى زةي��ت��ون) ب��ووم كةتيبةيةكى ئيخوانى ئامادةبوو .لةمالىَ يةك َيك لةبرا بةرثرسةكانى ناوضةكة ،مالَةكةى (كة ئةوةش ِر َيكةوتن َيكى سةير بوو) كةوتبوة شةقام َيكةوة كة ناوى (الليث بن سعد) بوو ،لق َيك بو لة شةقامى
تومانباىِ ،ر َيكةوتةكةش لةو ِروانطةيةوة كة (الليث بن سعد)ى فةقيهى ميسرى كة ذنان لةو فةقيهرتيان لـآ نةبووة ،كة لةفيقهدا منوونةيان ثآ ه َيناوةتةوة، تةنانةت زؤر َيك لةفةقيهةكان دةربارةى وتويانة: (ليث حةكيمى فةقيهةكانة ،بةآلم قوتابيةكانى زانستةكةيان ونكردووة) ،لةبةر ئةوة كات َيك زانيم كةتيبةكة لةمالَ َيكدا دةب َيت لةشةقام َيكدا كة ناوى (الليث بن سعد)ة ،بةنوقآلنةى خيرَ م زانى و بةخؤمم وت :ئوم َيدى خيرَ ت ب َيدةبةخشم :ضاوة ِر َيى بةرةكةت بكة. وان���ة ب� َي��ذةك��ة دك��ت��ؤر ج��ةم��ال ع��ةب��دوهل��ادى مامؤستاى م َيذووى ئيسالميى بوو ،كة يةك َيكيش بوو لةبانطخوازة طةورةكانى ئيخوان ،وانةشى زؤر هةبوو كة لةيةك َيك لةمزطةوتةكانى ناوضةى (االمريية)ى نزيك لةزةيتون دةيوتنةوة ،لةراستيشدا دكتؤر جةمال عةبدوهلادى ثياو َيكى ل َيوانل َيو بوو لةهةستء نةستى بةه َيزى ئيمانى تا ئةو ِرادةيةى كة زؤرجار لةكاتى وانةكانيدا دةطريا ،لةو ثياوانةش بوو كة خؤيان توندكردبوو لةخواثةرستيدا ،هةرطيز ِرووشينةداوة بة دنياء دةستكةوتةكانى مةبةست ب��وو ب َيت ،بةلَكو دلَسؤزبووة بؤ فيكرةكةىء بةرطريكار ب��ووة ل َيى ،ب��ةآلم دلىَ م��رؤظ جياوازة لةئةقلء فيكرى ،دةش َيت كةس َيك بةثاكيى َ َ دلء دةروونء بةه َيزى س��ؤزةك��ةى ك َيشت بكاتء بةر َيبازى بريكردنةوةشى تووشى شؤكت بكات. لةو كةتيبة ئيخوانيةدا دكتؤر جةمال ضةند بريؤكةيةكى خستة ِروو كة بةالى منةوة مايةى س��ةرن��ج ب���وو ،م��ن ئ��ةو وان��ةي��ةم ل��ةدةف��ت��ةرى يادةوةريةكامندا تؤماركرد ،لةو بريؤكانةش: ن��ات��وان�ين ك��ةس � َي��ك��ى دي��اري��ك��راو بةكوفر تاوانباربكةين ،دورست نية وتةى كوفر بةكاربه َينر َيت ئةطةر بة بةلَطةى شةرعى نةسةمل َينر َيت ،هةروةها ناب َيت خةلَكى دياريكراو تةكفري بكةين ئةطةر لة ِر َيطةى وتةيةك يان كردةوةيةكةوة نةضةسث َيت. بةآلم دةتوانني حكومةتء سيستمةكان تةكفري بكةين ،كافربوونةكةشيان ج َيطريدةب َيت طةر ِر َيطر بن لةحوكمكردن بةشةرعى خوا لةكات َيكدا كة ئاطادارى واجببونى بن ،زانينة كةشيان بةو دةب َيتة واجب ئةطةر ئةهلى عيلمء فيقه ئاطاداريان بكةنةوة ،لةو ِروانطةيةشةوة كة ئ َيمة حوكمةتةكانى خؤمامنان ئاطاداركردؤتةوة ،ئةوا حكومةتة ميسرييةكان كافردةبن بةجؤر َيك كة لةئاين دةياخنةنةدةرةوة. ه��ةروةه��ا ل��ةب��ةر ئ��ةوةش��ة ك��ة خ��وا لةكت َيبة ثريؤزةكةيدا دةلَ َيت( :ان احلكم اال هلل) (فةرمانداريى تةنيا هى خواية) ،لةبةر ئةوة ناب َيت ياسا بؤ خؤمان دابن َيني ،هةركةس َيكيش ياسا بؤ خؤى دابن َيت ئةوا ه��اوةلىَ بؤ خ��واى ط��ةورة ب ِريار داوةو ،تاغوتى بةفةرمان ِرةواى خؤى قةبولَكردوة(َ :أ مَ ْل َت َر إ ىَِل الَّذِينَ َي ْز ُع ُمونَ َأنَّ ُه ْم َآ َم ُنوا مِ َبا ُأ ْنز َِل ِإ َل ْي َك َو َما ُأ ْنز َِل ِم ْن َق ْب ِل َك يُرِيدُونَ َأ ْن َي َت َحا َك ُموا إ ىَِل َّ الطا ُغ ِ وت َو َق ْد ُأ ِم ُروا َأ ْن َي ْك ُف ُروا ِب ِه) .واتة :ئةوة نابينيت ئةوانةى بانطةشةى ئةوة
2 كوفرنء تاكةكانى حكومةتةكةشى ب َيباوة ِرن، هةروةها طةر َبل َيني حكومةت كافرة لةبةر ئةوةى تاغوتى كردوة بةفةرمان ِرةواو حوكم بةوة ناكات كة خوا ناردويةتية خوارةوة ،ئةوا ئةمة مةجازة ،بةلَكو مةبةستمان ئةوةية كة هةند َيك لةتاكةكان ذمارةيان ديارو كةسى ناسراون ب َيباوة ِربوون بةخوا ،بةوةش ب ِريارى ب َيباوة ِربوونى ( ِرةفعةت مةحجوب)يان داوة ،ضونكة ئةجنومةنى طةل ياسا دادةن َيت،.. ئةو داوةران��ةش كة بةغةيرى ئةوة حوكم دةكةن كة خوا ناردويةتية خوارةوة ،ئةوانيش كافرن ،ئةو ثار َيزةرانةش كة مورافةعةدةكةن بو ياسايانةى خوا نةيناردوونةتة خوارةوة ئةوانيش هةر كافرن، بةم ث َيية ب َيت ئايا منيش بةمش َيوةية كافرم لةبةر ئةوةى كارى ثار َيزةريى دةكةم؟ دانيشتوانى كةتيبةكة بةقسةكةى كؤتاييم ث َيكةننيء ،يةك َيك لةبراكان كة ناوى ياسر بوو، شتةكةى دةكرد بةطالَتة :طو َيى مةدةرآ طةورةم، سروشتى كةسةكة ب ِرياردةدات ،سةروةتيش كارى ثار َيزةرى دةكات ،ب َيطومان ئةو ثرسيارى نةكردوة، بةلَكو تةنيا مورافةعةى كردووة ،ئاشكراشة كة ئةو ترسي لة ثيشةكةى خؤي هةية. مامؤستا جةمال عةبدوهلادى ءتى :مةسةلةكة هةلَطرى جياوازيية براكةم ،ش َيخى بن بازيش وتويةتى :هةر كةس َيك حوكم بة غةيرى خوا بكات يان بيكاتة دادوةر ،لةكات َيكدا كة بشزان َيت ئةوةى خوا ناردويةتية خوارةوة باشرتة لةوةى كردويةتى بة حاكم ئةوا ئةو كةسة ب َيباوة ِرة ،ب َيباوة ِرييةك كة لةئاين نايكاتة دةرةوة ،من ث َيمواية ئةو كةسةى جطة لة خوا دةك��ات بة داوةر بةزؤرل َيكراوىء ناضارانةو بةبآ بوونى ويست( ،ان شاء اهلل) هيض شت َيكى لةسةر نية ،ئةطةر نا سةروةتى برام كىَ بةرطرميان لـ َيدةكات ؟ ئ َيمة دةمانةو َيت ئ َيوة ،تؤو و برايان موختار نوحء جةمال تاجء براكانى تريش لةدادطاكاندا بةرطرميان لـآ بكةن. َ ئينجا وتى :بةآلم ئامؤذطاريم بؤ ئيوة ئةوةية خؤتان بؤ ِرؤذى دةس��ةآلتء ثايةداريى ئامادة بكةن ،لةم ِرؤذةدا ث َيويستة ئامادةو تةندروستء بةه َيز بني ،ضونكة ب ِروادارى بةه َيز باشرتة الى خوا لةب ِروادارى الواز ،بةم زوانةش زانيوتة كة هةند َيك لةبرايان ِراه َينانى وةرزشى ئةجنامدةدةن ،خؤزطة مَ موسولان، ئةم ِراه َينانانة دةبوونة تؤوى سوثايةكى كة لةبةرامبةر جولةكةدا لةرؤذة دياريكراو و ثةميان ث َيدراوةكةدا بوةست َيت ،ث َيويستة هةموو يةك َيك لةئ َيوة لةم ِراه َينانةدا بةشدارى بكات. ي��ةك � َي��ك ل��ةئ��ام��ادةب��وان ك��ة ن���اوى خاليد عةبدوملوتةليب بوو ثرسيارى كرد :بةآلم ضؤن بةشدارى بكةين؟ مامؤستا وتى :لةراستيدا نازامن ،لةدكتؤر مةمحود عيزةت بثرسن لةوانةية وةآلمةكةى لةال ب َيت. َ ئةقلة نامؤيانة! ئةرآ ئاى لةم دنيا سةيرو
ىَ كؤمةل ئيخوان و ماسؤنيةت توانى بض َيتة ناو َ كؤمةلة ميسرييةكانى ديكةوة دةكةن باوة ِريان بةوة ه َيناوة كة بؤ تؤ دابةزيوة و بؤ ئةوانةى ث َيش تؤش ،دةيانةو َيت تاغوت بكةنة فةرماندار و دادوةر ،لةكات َيكدا فةرمانيان ث َيكراوة باوة ِرى ث َينةكةن. َ لةكؤتايى وانةكةدا ثيموت :جةنابى مامؤستا هةند َيك لةوةى باستكرد ئيشكاىل بؤ دروستكردم، دةتوانيت ِروونى بكةيتةوة؟ وةآلمى دايةوة :فةرمو برا؟ ومت :ضؤن حكومةت كافر دةكر َيتء فةرمان ِرةوا كافر ناكر َيت ،لةكات َيكدا كة حكومةت شت َيكى مةعنةوييةو ئيعتيباريية ،شتة ئيعتيباريةكانيش نة كافر دةكر َينء نة دةكر َينة ب ِروادار ،بةلَكو ئةو كةسانةى بة ِر َيوةيان دةب��ةن ئةوانن ئ��اوان ،من ث َيمواية ناكر َيت َبل َيني فآلن دةولَةت دةولَةت َيكى كافرة ،بةلَكو لة ِروى مةجازةوة وادةلَ َيني ،بةلَكو مةبةستمان ئةوةية كة زؤرينةى طةلةكةى لةسةر
ئةوة طالَتة بةخؤم دةكةم يان والةخؤم دةكةم طالَتةم ثآ بكات؟! بابةتةكة هةمووى شياوى ئةوةية نوسةر َيكى طالَـتةجا ِر لةشانؤطةرييةكى طالَتةجا ِرانةدا بينوس َيت ،من ب َيئةوةى بةخؤم مَ موسولان بزامن يةك َيك بووم لةسةربازانى سوثاى و ِراه َينانى وةرزشيم ث َيدةكراو بؤ سةربازطةكان دةضووم!! *** هةفتانة سةردانى مالىَ مامؤستا ئةمحةد ئةبو غاليم دةكرد ،حةزم دةكرد هةموو شت َيكى ل َيوة فيرَ ببمء لةسةر دةستى ئةو زانست وةربطرم، ت��ةوةرى طفتوطؤكامنان لةن َيوان ئاينء دنياو، ئيخوانء بةننادا بوو ،لةم طفتوطؤيانةدا سووربووم ل��ةس��ةر ئ���ةوةى كورتةيةكى ئ��ةو طفتوطؤيانة لةدةفتةرةكةمدا تؤماربكةم كة لةن َيوامناندا دةطوزةران ،بةيانيةكيان دواى نو َيذ مامؤستا ث َيى
ومت: دةت��ةو َي��ت باسى حةسةن بةننات بؤ بكةم، كةواتة طو َيبطرة ،حةسةن بةننا بانطخواز َيكى ب َيو َينة بوو ،خاوةنى توانا طةل َيك بوو كة بةكةميى لةيةك كةسدا كؤدةبنةوة ،بةآلم وةك ثياو َيكى حةرةكيى كاريطةرييةكةى لةهى بانطخواز زياتر بوو ،طةر بةراوردى ن َيوان ئةو و يةك َيك لةبانطخوازة طةورةكانى سةدةى بيستةممان بكةين كة ش َيخ ئيرباهيم عيزةتة ،لةطةورةترينى ث َيشةوايانى بانطةواز ،دةبينيت ش َيخ ئيرباهيم لةتواناكانى َ لةطةل بةننادا ،بةآلم لةبوارى بانطةوازدا هاوش َيوةية كارى حةرةكييدا زؤر لةو كةمرتة ،من لةئيرباهيم عيزةتةوة نزيك بووم كة ث َيكةوة لةئيخواندا بووينء ناسيومةو كانزا طرنبةهاكةيم تاقيكردؤتةوة كة دوبارة ناب َيتةوة ،دواتر لةو ماوةيةشدا لةطةلَيدا ذي��اوم كة وازى لةئيخوان ه َيناء ثةيوةندى كرد بةتةبليغء دةعوةوة. حةسةن بةننا لةو كةسانة بوو كة لةضةندين م��اوةو زةمةنى دوورو در َي��ذدا ثالنيان دادةن��او بةرنامةيان بؤ ج َيبةج َيكردنى دادةنا ،لةبةر ئةوة لةو كاتةوةى كؤمةلَةكةى دامةزراند ،لةيةكةمني س��ات��ى ت��ةم��ةن��ى ك��ؤم��ةلَ��ةك��ةش��ةوة قةناعةتى مَ موسولان بةزةرورةتى دامةزراندنى سوثايةكى ثةيداكرد ،كة بةرطرى لةبانطةواز بكاتء بريؤكةكة س��ةرخب��ات ،ثةيامى كؤنطرةى ث َينجةميشمان بةيةكةوة خو َيندةوة كة جةخت لةوة دةكاتةوة بةننا باوة ِرى بةر َيبازى ه َيز هةبووة. دةولَةتى ئال سعود خولياى م َيشكى حةسةنبةننا بوو ،ئةو دةولَةتةى بة ث ِرؤظةى دةولَةتى خةالفةتى ئيسالمى دةزانى كة لةميانةيةوة خؤى مَ موسولانان دةبينيةوة. وةك خةليفةى بةهؤى زؤريى ئةو زانياريية سةرسامكةرانةى لةمامؤستا ئةمحةد ئيرباهيمةوة ه��ةلَ��دة ِرذا، ِرؤذ َيكيان ل َيم ثرسى: ئةوة تؤ ضؤن ئةم هةموو هةواآلنة دةزانيت،سةراثاى ئةم ئايديايانةت ئةزبةر كردووة؟ بةبزةوة وتى :لةوانةية ش َيخ (طنطاوى جوهري) بناسيتِ ،رةمح��ةت��ى خ��واى لـآ ب� َي��ت ،هيضت لةبارةوة بيستووة يان خو َيندؤتةوة ياخود هيض شت َيك دةربارةى م َيذووةكةى دةزانيت؟ َ َ سات َيكى ب َيدةنطيم بةسةردا هات كة وينةى شيخ َ بةخةيال ت َيدا بينى ،خاوةنى (طنطاوى جوهري)م كت َيبة ئاينىء زانستيةكانء تةفسرية دانسقةكةى (اجلواهر)ء ئةو كت َيبانةشى كة خةريكبوو خةآلتى َ نؤبليان ثآ وةربطر َيت ،ط��ةر مردنى بةسةردا نةهاتباية. بةمامؤستام ط��وت :بةلَـى ،بةدلَنياييةوة دةيناسم. م��ن ك����و ِرةزاى ش َيخ طنطاويى ج��ةوه��ةري��م، مَ موسولانانةى حةسةن بةننا يةك َيك لةو بليمةتة َ لةدروستكردنى كؤمةلةكةيدا ثشتى ثآ بةست، َ خالء مامى دايكم بوو ،هةروةك من قوتابى سةيد قوتبيش ب��ووم ،لةماوةى بةندييةكةيدا هاو ِر َيى شوكرى مستةفاش ب��وومِ ،رؤذ َي��ك��ي��ان ث َيكةوة ئازادبوين. مَ خةيال وشةكانى مامؤستا بةرطو َيم كةوتنةوةو بةرةو ش َيوةى ئةو كةسانة ضوو كة كاريطةرييةكى زؤريان لةبزاظى ئيسالميدا بةج َيه َيشتووة ،ش َيوةى سةيد قوتبم بينى كة لةسةر زارى هةموو كةس َيكة، دواتر و َينةى شوكرى موستةفا هاتة زةينةمةوة ب��ة ِرووة سثي و قذةكةيةوة كة ِراهاتبوو بةوةى لةناوة ِراستةوة دايبه َين َيتء ِروانينة قوولَةكانى ضاوانىء ِريشة ض ِرةكةيم هاتةوة ياد. لةثاشاندا ث َيموت :مةبةستت شوكرى موستةفاى دامةزر َينةرى تةكفريو هيجرةتة؟! َ وةآلمى داي��ةوة :ناوى ِراستةقينةى كؤمةلةى (مجاعة املسلمني)ة. ومت :شوكرى موستةفاى خ��اوةن��ى تةكفريو هيجرةت ض ثةيوةندييةكى بةئيخوانةوة هةية؟ وتى :شوكرى موستةفا دامةزر َينةرى س َييةمى ئيخوان موسلمينى ئ َيستاية. بةسةرسامييةوة ومت :ضؤن؟! بةم قسةية كؤتايى بةطفتوطؤكة ه َينا :هةموو شت َيك كاتى خ��ؤى هةية ،ثةلة لة ِرنينى بةرى مةعريفة مةكةِ ،رؤذ َي��ك د َيت ضةند الثةرةيةكت دةدةم���ة دةس��ت كة ث َيمواية مةترسيدارترين الث��ة ِرةن لةم َيذووى ئةو بزاظةدا كة بةئيسالميى ناوزةددةكر َيت .بابةتةكةش سةبارةت بةشوكرى مستةفاو ثةيوةنديي ئةوةوة بةئيخوان و شتى ديكةش. *** (ئةى مرؤظ بؤت هةية ئةمنيء ِراستطؤء دلَسؤز َ لةطةل خؤتدا ،بؤ ئةوانةى بيت ،بةآلم بةتةنيا لةدةرةوةى(ئوممةتةكةت)ن ،ئةوا خوا لةث َيناوى ت��ؤدا خولَقاندوونى ،لةبةر ئ��ةوة بؤت دروستة بةكاريانبه َينيت وةك ئةو (خ��وف)ةى دةيكةيتة ث َييةكانتةوة( ).ابليس يف سفر الشيطان). لةقووآليى هةر يةك َيكماندا س َيطؤشةيةك هةية زؤر لةس َيطؤشةكةى ب��ة ِرم��ؤدا دةض� َي��تء ناوى (نةست)ة ،حةكايةتء ه� َ �ةوالء زانيارىء باسء خواسةكان دةضنة ناويةوةو وندةبن ،دواتر ئةم شتانة لةش َيوةى ِرةفتار طةل َيكدا دةردةكةونةوة
كة ثزيشكى دةروونيى دةتوان َيت ثالَنةرةكانيان بزان َيت كات َيك ملكةضى شيكردنةوةيان دةكات، لةم مةسةلةيةدا كؤمةلَةكانيش وةك تاكةكانن، كة (س َيطؤشةيةكى بةرمؤدا) ياخود (نةست) َيك بؤ خؤيان دروستدةكةن ،كة وةك ِروبةر َيكى نةبينراو واية هةند َيك ئايدياو هةوالىَ ت َيدا حةشار دةدر َيت، بةآلم بةبآ بوونى مةبةست َيكء بؤ خؤيان لةش َيوةى ِرةفتار طةل َيكدا خؤ دةنو َينن ،جا ئةطةر تووشى هةر ث َيكهاتةيةكى مرؤيى بوويت كة فةزيلةتء ئاماجنة ب��اآلك��انء بةها ِرؤحية ِرةسةنةكانيان كردؤتة دةمامكى خؤيان ،تاكةكانيشى خةريكى درؤو َ لةطةل ئةو جةماوةرةدا فرتء ف َي َلء ساختةكاريني كة ئينتيمايان بؤيان نيية ،خؤيان دةكةنة قوربانى ِرسواكردنى كةرامةتى مرؤيى لةبةرانبةر هةموو ئ��ةو كةسانةدا كة بؤضوونيان جياية ل َييان، ئ��ةوا بزانة ثالَنةرى ئ��ةو ِرةف��ت��اران��ةى ناكؤكن بةو بةها ِروالَةتيانةى بانطةشةيان بؤ دةكةن، ضةند ئايديايةكى ثةردة ثؤشكراوو حةشاردراون لةس َيطؤشةى بةرمؤدادا ياخود لةناوضةى نةستى كؤمةلَةكةدا. كات َيك ضوومة ناو ِر َيكخستنةوة ،دةضوومة ناو ِر َيكخستن َيكى بانطخوازانةوة كة ث َيي واية بانطةواز بنةماى جوولَةكردنيةتى ،خةلَكيش هةموويان بةطشتى ،خؤشةويستى خؤماننء حةز بةريشة ك َيشكردنى دوذمنايةتى دةك��ةن ،تةنانةت طةر ب��ة ِرقء كينةش ِرووب��ة ِروم��ان ببنةوة ئ َيمة هةر بةخؤشةويستى مامةلَةيان لةطةلَدا دةكةين، ئةو ئايديايانةى بةرطو َيم كةوتن ئاوايان ث َيطومت، لةكت َيبةكانى ئيخوانيشدا هةر ئةمانةم خو َيندؤتةوة، لةكت َيبى بانطخوازان نةك داوةران (دعاة القضاة) يشدا هةروا فيرَ بووم .طومانى ت َيدا نية كة من دةمزانى ِر َيكخسنت ب ِر َيك لةسياسةت مومارةسةدةكات ،بةآلم تةنيا بةطو َيرةى ث َيويست ،بةوث َييةى ءايدةبين َيت كة ِر َيطاى (طشتطرييى ِر َيكخسنت) ضارةسةرة، ب��ةآلم ئ��ةوةم ب��ةدلَ��دا نةهاتووة كة دةضمة ناو ِر َيكخستن َيكى سياسييةوة كة خاوةنى ئايديا ناوةكيةكانى خؤيةتى ،هةند َيكجار بانطةوازدةكاتء سياسةتى َ زال ياخود زالَكراويش زؤربةى جارةكان، ياخود ثةيوةنديى بةسوثايةكةوة دةكةم بؤ ئةوة ئامادةدةكر َيت بب َيتة (سوثاى ئيسالم) ،كة ءةك دوذمنء نةيار بؤ ئةوانى دى دة ِروان َيت ،سوثاى ئيسالم كة ث َيويستة لةسةرى بةيداخى (ال اله اال اهلل) بةرزبكاتةوة كة ث َيي واية نةويوةو كةوتؤتة خوارةوة ،خؤشبةختيش بؤ ئةو كةسةى جار َيكى ديكة دةيه َين َيتةوة مةيدانء شادمانيى بؤ ئةوةى ئيسالم بؤ جيهان دةطة ِر َين َيتةوة. ضوومة ناو كؤمةلَ َيكى ديكةوة جطة لةو كؤمةلَةى لةم ِرؤذط��ارةدا ِرايدةطةيةن َيت كة كؤمةلىَ ئيخوان موسوليمينة ،كات َيك بةيعةتيشمدا بةيعةمتدا بةكؤمةلَ َيكى مةدةنيانةى بانطةوازيانة كة بةرنامةى بانطةوازكردن بوو بةدانايىء ئامؤذطاريى جوان، لةقورئاندا فةرمان َيكيان خو َيندبؤوة كة لةخواوة بوو بؤ كةس َيك باشرت لةوان (موسا سةالمى خواى ل َيب َيت) ،كة خوا بةو ء بةهارونى براى وت( :فقوال له قوال لينا)( ،قسةى نةرمى ثآ َبلينَ ) (واتة: بةنةرمى لةطةلَيدا بدو َين) ،كات َيك ئةم دوانةى نارد بؤ سةر كوفر ،بؤ فريعةونى خراثرتينى خةلَكى، دةشيانزانى حمةمةدى سةردارمان (د.خ) ئةوةى قةبولَنةكردوة كة خوا قةومةكةى لةناوبةر َيت كات َيك ئازاريان داوة ،لةكات َيكدا لةوثة ِرى كفرو ستةمكاريدا بوون. لةبةر ئةوة ئةو طيانى دوذمنكارانةيةى لةدةرونى براكانداو لةم ماوةيةى دواييمدا لةكؤمةلَةكةدا بةديم كرد ،زؤر ئازاريدام ،ئةوان بة ِرقء توو ِرةييةوة بؤ كؤمةلَطةيان دة ِروانى ،لةديدى ئةواندا خةلَكى هةمويان بةدبةختء نةطبةت بوون ،ئ َيمةش لةو ج��ؤرةى م��رؤظ بووين كة طةيشتبوينة باآلترين ثلةى ثاكيىء ب َيطةردى!! هةروةها ئةو ِر َيبازة َ لةطةل نةيارة دوذمنكارانةيةش ئ��ازاري��دام كة فيكرييةكانياندا مامةلَةى ث َيدةكةنء ئةو تونديية َ لةطةل ئةو كةسانةدا مامةلَةى بكوذانةيةش كة ث َيدةكةن كة لة ِر َيكخسنت ضوونةتةدةرةوة ،بةآلم لةكاتى ل َيكؤلَينةوةو طة ِرامندا بؤم دةركةوت كة هةموو ئ��ةم شتانة ئاساننء ئاسايى دةبنةوة لةبةردةم سيستمى تايبةتى كؤمةلَةكة (النظام اخل��اص للجماعة)ء تاوانةكانيدا ،ئ��ةو سوثاية تؤقاندمى كة تةنيا خاوةنى ي��ةك بريؤكة بوو ئةويش بريتيبوو لةه َيز ،تاكة خةم َيكيش كة هةيبوو بريتيبوو لة (سةركةوتن يان شةهيدي). ئةمحةد عادل كةماىل سيسةلَة ،بةدةم باسكردنى م َيذوويةكى بةسةرضوةوة فرم َيسك َيكى ِرشت ،ئ َيمة َ مندال بوينء هيضمان نةدةزانى ،هةستء سؤزى َ يرَ ئاينيمان دنةى دةداينء ثالنةرى ضاكة كارى خ ى ث َيكردين ،بةناوى ئيسالمةوة خةلَكمان كوشتء ئيغتياملان كرد بؤ سةركةوتنى ئيسالم ،سةد خؤزطة ث َيشرت مبردمايةو لةبري بضوبامايةتةوة. ئةمحةد عادل كةمال يةك َيك بوو لةطةورة ثياوانى سيستمى تايبةت لةزةمةنى حةسةن بةننادا، تؤمةتبار كرابوو لةضةند كةيس َيكى سيستمى تايبةت لةث َيش ش��ؤ ِرش��دا ،ل��ةو ك��ات��ةدا لةسةر هةند َيكيان دراية دادطا ،هةند َيكى ديكةشى لةضاوى داوةري��ى ونكرا ،ئ َيستاكةش ب��ووة بةدلَ َيك كة
ذمارة ( )8دوشةممة 2013/12/2 هةلَطرى ثياو َيكة ،ضونكة جةستةى الوازى تواناى هةلَطرتنى نية ،كت َيبة ناودارةكةيم ل َيوةرطرت: (النقط فوق احل��روف :خ��الىَ سةر ثيتةكان) ،بؤ َ لةطةل سيستمى تايبةتدا ئةوةى حةكايةتةكةى خبو َينمةوة ،دواتر هةند َيك لةكت َيبة ث َيشةنطةكانى لةبوارى فتوحاتى ئيسالميدا كردة ديارى بؤم ،كة ئ َيستا بةطةورةترين م َيذوونووسى ئةم فتوحاتانة لة ِرووى سةربازييةوة هةذمار دةكر َيت. سيانزة َ سال بةسةر ئةو دي��دارةدا طوزةشتء يةكرت بينينمان دواى ئةوة هةر ب��ةردةوام بوو، َ دواجاريش لةميسرى َ سال نوي كة بينم ،ث َينج َ لةمةوبةر ،خؤمء خ َيزامنى بؤ سةر سفرةى ئيوارة لةمالَةكةيدا داوةتكرد ،لةم دانيشتنةى دواييماندا باسى (بةيعةتى سيستمى تايبةت)ى بؤ كردم، كة جوداية لةبةيعةتى ئاسايىء وتى :لةذوور َيكى تاريكء لةسةر موسحةفء دةمانضةيةك بةيعةمتان دةدا ،نةشدةبواية ئةوةى بةيعةتى دةدا بزانراية بةيعةتى بةك َيداوة ،ضونكة لةذور َيكى تاريكدا دةبوو!! ساآلن َيك بةر لةم دي��دارة ،لة كت َيب َيكى يةك َيك لةطةورة ثياوانى سيستمى تايبةتدا ،وتةيةكى هاوش َيوةم خو َيندبؤوة ،هى (حممود الصباغ) بوو كة بةرثرسى ِر َيكخستنى ئيخوان بوو لةسوثادا (بةشى يةكةكان :قسم الوحدات) ،ث َيش شؤ ِرش، كت َيبةكةش (التنظيم اخلاصِ :ر َيكخستنى تايبةت) ب��وو( ،حممود الصباغ) ه��ةوالىَ بةيعةتةكةى بؤ طيرَ ِ اينةوةو وتى( :بةيعةتةكة لةمالَ َيك لةطةرةكى (حي الصليبة)دا ب��ة ِر َي��وةدةض��وو ،كة ئةندامى كانديدكراو بؤ بةيعةت بانط دةك��راو ،بةرثرسة َ َ لةطةل لةطةل بوو، دروستكردن و ث َيكه َينانةكةى َ َ عةبدول ِرةمحان سنديى بةرثرسى ثيكهينانى سوثاى ئيسالمى لةناو كؤمةلَةدا ،دواى ثشويةك ل��ةذوورى ث َيشوازيدا هةرس َيكيان ِروو ل��ةذوورى َ بةطلؤثكوذاوةيى دةيبينن، بةيعةتةكة دةك��ةنء لةسةر فةرش َيكء بةرانبةر برايةكى ئاينى دادةنيشن كة جةستةى تةواو داثؤشراوةو لةتةوقى سةريةوة ت��ا بنى ث َيى بةثؤشاك َيكى سثى ك��ة ه��ةردوو دةستى لةمالواليةوة د َينةدةرةوة لةسةر م َيز َيكى نزم (طبلية) كة موسحةف َيكى ثريؤزى لةسةرة، مةحالَيشة ئةو كةسةى ت��ازة د َي��ت ،هةرضةندة ورديش بب َيتةوة لةوةى لةبةرانبةريدا دادةنيشت، َ خبةمل َين َيت ئةو براية دةبآ بةهيض ش َيوةيةك ئةوة كـآ ب َيت!! بةيعةتةكةش بةوة دةستث َيدةكات كة ئةو كةسةى لةبةرانبةرةوة دانيشتووة ،بةج َيطر َيتى ِراب���ةرى طشتى هةلَدةست َيت بةبريه َينانةوةى ئةو كةسةى بؤ بةيعةت هاتووة ،ئةو ئايةتانةى خوداى بريدةه َين َيتةوة كة تايبةتن بةجةنطكردن لةث َيناوى ئةوداو دةشيكةنة فةرزى عةين لةسةر مَ موسولان َيكى َي�رَن� و مـآ ،هةروةها ئةو هةموو هةلومةرجانةشى بؤ ِروندةكاتةوة ناضارمان دةكةن كة ث َيكهاتنى خؤمان لةم قؤناغةدا بكةين بةنه َينى، َ لةطةل ِراطةياندنى شةرعيةتى ئةم هةلومةرجانة.. ئيدى ئ َيمة بةيعةت لةسةر جيهاد لةث َيناوى خوادا وةردةطرين تا ئيسالم سةردةكةو َيت يان َ لةطةل ئةوةتا لةث َيناويدا خؤمان دةبةخشني بوونى ثابةنديى بةنه َينيبونء طو َي ِرايةلَيدا ،ئينجا دةمانضةيةك لةالقييةوة دةه َين َيتة دةرةوةو داوا لةبةيعةتكةرةكة دةك��ات كة دةمانضةكة و ئةو موسحةفة ثريؤزةش كة بةيعةتى لةسةر دةدات، لةثاشاندا ث َيى دةلَ َيت :ئةطةر خيانةت لةثةميانةكة بكةيت يان نه َينيةكة بدرك َينيت لةكؤمةلَةكة دةت ك��ةن��ةدةرةوة ،شو َينيشت دؤزةخء خراثرتين ضارةنوس دةب َيت ،طةر ئةندامةكة ئةوةى قةبولَكرد، داواى سو َيندخواردنى ل َيدةكر َيت بؤ ثةيوةنديكردن بةسوثاى ئيسالميةوة وةك ئةندام َيكء ثابةندبوون بةطو َي ِرايةلىَ ء فةرمانبةردارى). دواى ئةوة تةنيا ب��ةدواى كت َيبةكانى ئيخوان خؤياندا دةطة ِرام كة لةسيستمى تايبةتء م َيذوو و فيكرةكةى دةدوان ،نامةو َيت ِراى خةلَكانى تر وةربطرم سةبارةت بةر َيكخستنى تايبةتيان، حةزيش ناكةم لةوانةوة شت ببيستم كة جياوازن ل َييان سةبارةت بةوةى سيستمى تايبةت ضؤن بووة ،لةبةر ئةوة بةرهةمى ئةو ثياوةم خو َيندةوة كة نزيك بوو لةحةسةن بةنناوة ،سكرتيرَ ةكةىء بةرثرسى زانياريةكان لةر َيكخستندا ،مةمحود عساف ،كة ضاثةمةنيةكان كت َيبة ناودارةكةيان َ (لةطةل شةهيد حةسةن بةننادا) ،ضاوم ضاثكرد دةض َيتة سةر ضةند الثة ِرةيةكى كت َيبةكة كة عةساف ت َيياندا دةلَ َيت( :لةيةك َيك لةرؤذةكانى سالىَ 1944دا ،منء دكتؤر عةبدولعةزيز كاميلى خوال َيخؤشبوو بانطكراين بؤ بةيعةتى سيستمى تايبةتِ ،رؤيشتني بؤ... بةشى دوانزةيةم ماسيؤ ئيخواكيزم لة ِرووى طيانييةوة بةدر َيذايى رؤذطارو هةفتةكان ب��اآلت��ر دةب���ووم ب��ةش� َي��وةي��ةك ك��ة ث َيشرت ث َيى َ لةطةل مامؤستا نةطةيشتبووم ،لة طفتوطؤكامندا ئةمحةد ئيرباهيم ئةبو غاليدا هةستم بةوة كرد لة طةشت َيكى باآلبوونى رؤحيدا مب ،بةرةو ئاسؤ طةل َيكى بةرين بةرز دةبومةوة كة ث َيشرت ث َيى نةطةيشتبووم،
هةر يةك َيك لةئ َيمة (معراج :بةرزبونةوة) ى تايبةتى خؤى هةية ب��ةآلم زؤرب��ةم��ان ر َيطاكةى نازانني. هةموومان خاوةنى طةشتى نوورانيى خؤمانني كة ئةو ئاسؤيانة ض��اوة ِر َي��ى دةك��ةن كة طيانى ت��ام��ةزرؤي��ان��ة ،خؤ ئةطةر بةسةر لوتى خؤيدا ربكيَ طةرموطو ِرةكةيدا بكةو َيت لةذيانى دنياو ث َيش ِ َ ئ��ةوا تاسةكانى طيان لةياد دةك��اتء ِريطاكان و َي� َ�ل��دةك��ات ،ه��ةر كةس َيكيش دنيا ل��ةدلىَ خؤى بتةك َين َيت بةر َيطاكانى طةشتةكةى ئاشنا دةب َيت، لةو كاتةشدا دةطاتء دةكةو َيتة ثةيوةندييةوة، باآلدةب َيتء دةطات بة ديدار ،طةر بطةيت بةطةشتة ميعراجيةكةت ئةوا طةيشتويت بةنوورى يةقني، تةنانةت طةر خوداش ثةردةى غةيبت بؤ الببات ئيمانت ضيرت زي��اد ن��اك��ات ،طيانت ل��ةدةري��اى
3 بةبآ هؤكارى طةردونى وةري��دةط��رن ،ئةوانيش زانستةكانيان هةية كةموكو ِرى ت َيداية ،ئةوةى كةس َيك لةم ِرؤدا فيرَ ى دةب َيت ،دو َينآ نةيزانيوة، ئةوةش كة سبةينآ فيرَ ى دةب َيت ئةم ِرؤ نايزان َيت، لةبةر ئةوة ناب َيت هيض كةس َيكمان ث َيى واب َيت زاناية، ياخود بةكةس َيك َبل َيت زاناترينى خةلَكى سةرزةوى، ضونكة هةموومان قوتابىء خوازيارى زانستني، لةبةر ئةوة كات َيك موسا واطومانى برد كة زاناترينى خةلَكى سةر زةويية ،خوا ناردى بؤ الى بةندةيةك كة هةند َيك زانستى هةبوو و لةموساش زانا تر بوو، ضونكة هةند َيك لةزانستى دةرةوة (ظاهر)ء هةند َيك لةزانستى ناوةوة (باطن)ى كؤكردبؤوة ،لةكات َيكدا كة موسا تةنيا خاوةنى هةند َيك لةزانستى ديارو دةرةكى (ظاهر) بوو ،زانستى بابةتى هةستث َيكراوو
َ لةطةل ئةوةشدا كة ئةو وةحيةى بؤى ثآ بكات، كرد ناكؤكيش بوو بةزانستى دةرةكيى (علم الظاهر) شتةكان ،لةو سؤنطةيةوة كة ضؤن كات َيك دايكى ترسى لةناو ضوونى رؤلَةكةى هةية ،بيخاتة ناو ئاوةوة كة ئاو بؤخؤى يةك َيكة لة لةناوبةرةكان؟ لةبةر ئةوة دايكى موسا ئةم فةرمانةى لةخةودا وةرنةطرت بؤ ئةوةى نةكةو َيتة طومانى ئةوةوة كة خةوي ت َيكةأل و ث َيكةلَة ،بةلَكو لةب َيدارييدا وةريطرت وةك وةحيةك لةخواوةو ئيدى بوو بةيةقني. مامؤستا ئةبو غاىل ب��ةردةوام بوو :خوا فةيز و بةهرةيةكي زؤري لةاليةنى خؤيةوة بةو ثياوة بةخشى كة الى سولةميان بوو ،زانست َيك لةكت َيبى ثريؤزةوة ،زانستى كاتء شو َينيش لةم زانستةية، بةو زانستةى كة لةاليةن خ��واوة وةريطرتبوو،
ش َيخ حمةمةد غةزاىل دةربارةى هةند َيك لةئيخوانةكان تؤمةتةكانى ترسناكن و َ دةل َيت ثةيوةندييان بةماسؤنيةتةوة هةية
شريينى باوة ِردا نوقم دةب َيتء بة ئاوةكةى ئاو َيتة دةب َيتء دةبيتة دلَؤث َيك ل َيى ،خؤ ئةطةر خةلَكى ئةو شرينيةيان بزانياية كة لةو كاتةدا دةيض َيذيت ئيرَ ةييان ثآ دةبرديت ،من بةزةييم بةو كةسانةدا د َيتةوة كة ناطةن بةم شريينية ،ضؤن دةذين ،بؤ لة ضالَي خاوىء تةمةلىَ ء ط َيليدا دةم َيننةوة ،ئاخؤ نازانن ض َيذى ب��اوة ِر ناطاتة كةس َيك كة بة قو ِرى زةوييةوة لكاب َيت ،هةموو كةس َيكي سةرك َيشيش لةث َيناو نوورى يةقيندا دةطات بةهةموو ض َيذ َيك؟ َ لةطةل مامؤستادا دةولَةمةند دانيشتنةكامن َ ب��وون ،ب��ةآلم ث� ِري��ان ن��ةدةك��ردم ،ب��ةم شيوةية ل َيوةى فيرَ بووم ،سامان َيكى طيانىء مةعريفيم لـآ هةلَدةطؤزي ،بةآلم دانيشتنةكامن لةطةلَيدا ب َينيازى نةدةكردم لةبةردةوامبوومندا لةطةيشنت ث َيىء لةداناييةكةى ،دةولَةمةندييش لةب َينيازيداية (الغين يف االستغناء) ،قوتابى زانستيش هةرطيز ب َينياز ناب َيت. رؤذ َي��ك��ي��ان سةرسامى ك��ردم لة كات َيكدا كة بة نازناو َيك بانطم دةكرد كة لةمنةوة نامؤ بوو بةطو َيضكةى كة ث َيموت :حاجى. مَ َ وتى :ئةمة نازناو َيكة لةداهينانى مسولانانةو هيض ثةيوةندييةكى بةئيسالمةوة نية ،نالَ َيم حةرامة بةآلم دةلَ َيم نةشياوة ،شياونية ثةرستشى مَ موسولان بطؤ ِر َيت بؤ (نازناو َيك) خةلَكى بانطى مَ بكةن ث َيى ،ئايا دةزانيت كة موسولانان ئةم نازناوةيان لةسةرةتاكانى س��ةدةى بيستةمدا ب��ةك��اره � َي��ن��ا؟ ن��ازن��اوةك��ان��ى ن�� َي��وان خةلَكى بةدةورى كارةكانياندا ،ياخود بةدةورى ث َيطةى كؤمةآليةتياندا خوىل دةخ���وارد ،ب��ةآلم نازناوى (حاجى) ـيان ت َيدا نةبوو ،كة خةلَكيش لةن َيوان خؤياندا راهاتن لةسةر بةكاره َينانى ئةم نازناوة ئيدى بوو بةنةريت ،كة ناب َيت ئةم نةريتة ب َيتة ناو خاوةنانى بانطةوازةكانةوة. ث َيم وت :كةواتة نازناوةكةت دةكةم بة (زانا)، ضونكة تؤ باآلترين كةسيت لةزانستدا كة ناسيومة. خيرَ ا بؤى روانيمء وتى :كو ِرم من لةقوتابيةك بةو الوة هيضى تر نيم ،هيض مرؤظ َيك لةهةموو دنيادا نية ث َيى بوتر َيت (زانا) ،بةلَكو خاوةنى زانستء، قوتابى زانست بوونى هةية ،مرؤظيش تا مردن هةر بةدواى زانستدا دةطة ِر َيت ،تةنانةت طةر كةس َيك َبل َيت دةزامن ئةوا نةزانة ،بةلَكو ئةوة هةر خواية كة يةكجار زاناية (العليم) ،تةنانةت كات َيك خوا لةزانستى خةلَك دةدو َيت ،بؤ منونة دةلَ َيتَ ( :ف َو َجدَا ح ًة ِم ْن ِع ْن ِد َنا َو َعلَّ ْم َنا ُه ِم ْن َع ْبدًا ِم ْن ِع َبا ِد َنا َآ َت َينا ُه َر مْ َ َل ُدنَّا ِع ْل ًما)( ،ئينجا بةندةيةكيان لة بةندةكامنان بينى كة رةمحةمتان لةاليةن خؤمانةوة ث َيدابوو و ،فيرَ ى زانستمان كردبوو) ،واتة ئةم بةندةيةى كة موفةسريةكان دةلَينَ زاناترينى خةلَكي سةر زةوى بووة ،هةموو ئةوةى خوا ث َيى بةخشيوة ( ِع ْل ًما :زانست َيك ،بةش َيك لة زانست) بووة ،نةك (العلم :زانست هةمووى) ،هةروةها كات َيك خوا ثةيامبةرانى ف�َي�رَ ك���ردووة س��ةب��ارةت ب��ة هةر يةك َيكيان دةلَ َيت(َ :آ َت َينا ُه ُح ْك ًما َو ِع ْل ًما) (دانايىء زانستمان ث َيبةخشى) ،نةك (زانست هةمووى - العلم) ،تةنانةت ئةو ثياوة باشةش كة لة خزمةتى سولةميان ث َيغةمبةردا ب��وو ء ،كورسيةكةى بةلَقيسى ئامادةكرد ث َيش ئةوةى ضاو ل َيك بنآ، خوا دةربارةى فةرمويةتىَ ( :ق َ ال الَّذِي ِع ْن َد ُه ِع ْل ٌم ِمنَ الْ ِك َتابِ )( ،ئةو كةسةى زانست َيكى لةكت َيبةكة هةبوو وتى). نةيوتووة( :قال الذي عنده علم الكتاب)( ،ئةو كةسة وتى كة زانستى كت َيبى لةالبوو )( ،واتة مةبةست ئةوةية بةش َيكى لة زانستى كت َيبةكة لةالبوو نةك هةمووى ،بةو ث َييةى دةستكةوتنى زانست بةتةواويى كار َيكى نامومكينة ،وا ديارة (كتاب :كت َيب) ليرَ ةدا وةك رةمز واية بؤ زانست بةطشتى) -وةرط� َِي�رَ .ئ َيمة هةموومان بةر َيطةى زانستدا دة ِرؤينء بةدوايدا دةطة ِر َيني ،هى وامان هةية ئةو هؤكارانة دةطر َيتةبةر كة خوا بؤى رام كردوين ،هةند َيكيشمان بةبآ هؤكار دةيطرنةبةر، هةموو مرؤظ َيكيش كةموكو ِرى هةية لةزانستدا، ت��ةن��ان��ةت ئ��ةوان��ةش��ي��ان ك��ة ل��ةالي��ةن خ���وداوةو
بينراوةكان (علم احملسوسات واملرئيات). مامؤستا لة قسةكردن وةس��ت��او ضاوةكانى ل َيكنا ،وةك ئةوةى بري بكاتةوةو هةستء نةستة سؤفيطةريية ناسكةكانى كؤبكاتةوة ،لةثاشانداو هةر بةضاول َيكنراوييةوة وتى :لةدنياى ئ َيمةدا كةسان َيك هةن كة زانست لةر َيطةى هؤكارةكانةوة وردةطرن سةروةت طيان ،كةسانى تريش هةن كة لةر َيطةى ثةروةردطارى هؤكارانةوة وةريدةطرن، (ذو القرنني) لةثؤل َينى يةكةميان بوو ،خوا بؤ هةموو شت َيك هؤكار َيكى ث َيدا بوو ،هؤكارةكانى زانستى ث َيدا بوو ،ئةو ر َيطايةى مرؤظ دةطةيةن َيت ث َيى، ئيدى كةوتة طرتنة بةرى هؤكار ،بةر َيطادا رؤيشتء زانستى دةستخست ،هةر كةس َيكيش بة هؤكار زانست دةستبخات ث َيويستة لةسةرى خةلَكى فيرَ ى ئةوة بكات كة فيرَ ى بووة ،ئةمةشة سةدةقةى زانست ،بةآلم ئةو بةندة ضاكةى كة موسا توشى بوو ،زانستى بةهؤكار وةرنةطرتبوو ،بةلَكو لةاليةن خواى هؤكارةكانةوةو راستةوخؤ دةستيكةوتبوو، ئةوةتا خوا لةبارةيةوة دةفةرمو َيتَ ( :و َعلَّ ْم َنا ُه ِم ْن َل ُدنَّا ِع ْل ًما)( ،ئ َيمة لةاليةنى خؤمانةوة فيرَ ى زانستمان كرد) ،واتة ئةو بةبآ ئامرازو هؤكارةكانى دةستخسنتء فيرَ بوونء ط��ة ِرانء سود وةرطرتن زانستى وةرطرتووة ،بةلَكو تةنيا بةضاكةى خوا لةسةرى ،ئةمةشة ث َيى دةطوتر َيت (العلم اللدني)، خاوةنى ئةم زانستة فةرمانى ث َينةدراوة بةوةى خةلَكى فيرَ بكات ضونكة لة تواناياندا نية فيرَ بنب، ناتوانن خؤ ِراطربن لةئاستيدا ،ضؤن بتوانن خؤيان لةبةر شت َيكدا رابطرن كة هيضى لةبارةوة نةزانن، لةبةر ئةوة بةندة ضاكةكة داواى لةموسا نةكرد كة هاو ِر َييةتى بكات ،ضونكة دةيزانى خؤى ثآ ناطري َيت لةبةر ئةو شتانةدا كة دةيانبين َيت ،بةآلم ئةوة موسا بوو داواي لة بةندة ضاكةكة كرد كة هاو ِر َييةتيي بكات بةآلم نةيتواني خؤى لةطةلَدا رابطر َيت .دةزانيت سةروةت ،ئةو نازناوة كامةية كة حةزدةكةم بانطم بكةيت ث َيى؟ بةتامةزرييةوة ومت :كامةية؟ بةطوزارشت َيكى ث ِر لةخؤشةويستييةوة وتى :ث َيم َبلـآ (ئةبو غاىل). +++ قسة كردنةكةمان زؤرى خاياند ،لةبةر ئةوةش كة لةرؤذ َيكى ساردى زستاندا بووين لةسالىَ 2004ز، مامؤستا ئةبو غاىل كة دانيشتبوو ،بةتانيةكى خستة سةر ج َيطة نايابةكةي ء لةسةرماندا لةخؤيةوة ث َيضا ،ئينجا دةستةكانى بة فوو طةرم دةكردةوة، ئةوةش ئاماذةيةك بوو ل��ةوةوة لةمةبةستةكةى ت َيدةطةيشتم ،لةبةر ئةوة ث َيم وت :دوو كوث ضا ئامادة بكةم ،يان ب ِرؤم؟ بةبزةيةكةوة وتى :ضا مامؤستا ،فيرَ ى زانستى ئاماذةكان ببةو ،ثشكى خؤتت لةدنيا لةبري نةض َيت. مامؤستا ل��ةم��اوةى ئامادةكردنى ضايةكةدا ب َيدةنط بوو ،كات َيك ئاميرَ ة كارةبايية كانزاييةكةش كوذايةوة ،وةك ئاماذةيةك بؤ ئ��ةوةى ئةو ئاوة لةدؤلكةكةداية طةيشتؤتة دوا ثلةى كؤآلنى خؤى، هةروةها لةكاتى ت َيكردنى ئاوةكةدا لةدوو كوثةكة، مامؤستا وتى :ئايا ئةم كوثة ضكؤلةية دةتوان َيت ئاوى دؤلكةكة بةتةواوى لةخؤ بطر َيت؟ ث َيم وت :ب َيطومان نةخيرَ ،ب ِرى دياريكراوى خؤى هةية ،قةبارةكةشى ئامادةى ناكات بؤ وةرطرتنى ئاوةكة بةطشتى. َ وتى :هةموو شتيك بؤ ئةوة ئامادةكراوة كة خوا بؤى دروستكردووةو ،دةفرى ضكؤلة ناتوان َيت ئاوى روبار لةخؤ بطر َيت ،بةآلم هةتا دةفرةكة فراوانرت ب َيت ئاوةكةش زياتر دةب َيت ،دةفرةكةت فراوان بكة ،هةتا دةفرةكةشت فراوانرت ب َيت خوا زانستى زياترى دة ِرذ َين َيتة ناو ،ضونكة هةموو شت َيك الى ئةو بة ب ِرى دياريكراوة. مامؤستا قوم َيكى لة ضايةكة دا و ،طة ِرايةوة بؤ قسةكردنء وتى :خوا سرووشى بؤدايكى موسا ك��رد ،ب��ةآلم تةنيا ب��ةوةش سرووشى بؤكرد كة دةرمانى ئةو نةخؤشيةى ثآ بكات كة دلىَ ث َيى نةخؤش كةوتبوو ،ئةو سرووشةى بؤ ن��ارد كة ضارةسةرى ترسء خةمى لةدةستدانى موساى
لةزةمةنى ئ َيمة ض��ووة دةرةوةو رؤيشتة ناو رةه��ةن��د َي��ك��ى دي��ك��ةى زةم��ةن��ي��ةوة ،ه��ةروةه��ا لةشو َينى ئ َيمة ضووة دةرةوة بةرةو رةهةند َيكى ديكةى شو َين ،بة رةهةند َيكى ديكةى شو َيندا رؤيشت بةث َيى ياساكانى رةهةندة زةمةنيةكةى، ئةوةندة كة خوا ويستى لةسةر بوو كة ب ِروات، تا دة ِروات بؤ شو َينى بةلَقيسء دةض َيتة زةمةنى ئةوةوةو ،عةرشةكةى د َين َيتء بة هةمان ر َيبازيش دةطة ِر َيتةوة كة ث َيى رؤيشتووة ،دةش َيت ئةم طةشتة كات َيكى زؤرى خاياندب َيت لة رةهةندةكةى ديكةى شو َينء كاتدا ،بةآلم سةبارةت بةرةهةندى ئ َيمة وةك ضاوتروكاندن َيك وابوو. مامؤستا ضةند قوم َيكي لة ضايةكة دا كة طةرميى طةياندة ئةندامةكاني ،ئينجا وتى :خوا ثةيامبةرى بةضةشن َيك ئامادة كردبوو كة هيض كةس َيكى ديكةى بةو ش َيوةية ئامادة نةكردبوو ،ضاكسازيى لة دةفر [=ن��اوة ِرؤك .و ].ى ثةيامبةردا كردو طةيشتة (سدرة املنتهى) ،دواتر ضووة ث َيشةوةو ثةردةكانى ب ِرى ،بةآلم جيربيل نةيتوانى زياتر بض َيتة ث َيشةوةو، وتى بؤ ئةوة ئامادة نةكراوةو ،دةب َيتة مايةى سوتانى. مامؤستا ب َيدةنطبوو و ،ب َيدةنطيةكةى خاياندى، دواتر ضاوةكانى كةوتن ،ث َيموابوو خةوتووة بةآلم كؤكىء ،وتى: السها ِد ودمعهِ ُ َغ َف ِت العيون من ُّ ّ لكن قليب ال ينام وال َين واتة :ضاوةكان لة خةوبردنةوة و فرم َيسكهاتنياندا خةوالَوو بون ،بةآلم مَ دل ناخةوآ و كؤأل نادات. دةتةو َيت ضى بزانيت كو ِرى خؤم؟ َ لةبةر ئةوةي طيانى تةحةددا زؤر جار زاأل دةبيت َ لةطةل هةند َيك بةسةرمدا ء ،كةوتبوومة دةمةقالَ َيوة لةسةلةفيةكانداو ،ويستبووم راستيى بؤضوونةكةم بؤ خؤم بسةمل َينم ،لةو ئامسانةوة هامتة خوارةوة كة ت َييدا دةف ِرين بةرةو دنياى خةلَكىء ،ل َيم ثرسى: دةربارةى زانايةكى فةرموة كة ناوى (أبو إسحاق احلويين) ـة دةلَينَ زاناترينى خةلَكى سةرزةويية، ئةمةت لةبارةيةوة بيستووة؟ بة لؤمةوة سةيرى كردم دواى ئةوةى زانى كة سوربونةكةم ئةم ثرسيارةى ئا ِراستة كردوم ،دواتر َ لةطةل ئةوةدا كة دلَنيا ء لة كات َيكدا كة هاو ِرام بوو بوو ل��ةوةى بؤضوونى خؤمة ،وتى :ب��ةدواي ئةم ثياوةدا ضوم و زانيومة كة شارةزاييةكي لة زانستى فةرموودةدا هةية كة كةم نية ،ثياو َيكى باشة ،بةآلم لةو بوارى فةرمودةيةدا كة ثسثؤ ِر بووة ت َييدا ناطاتة ثلةى زانا بةمتمانةكانى ئوممةت ،ئةو لة كوآء ش َيخ ئةمحةد شاكرى زان��اى فةرموودةء فةقيه لة كوآ ،بةلَكو بةراورد بةهةر يةك َيك لة زانايانى ئةزهةر ؟ ئةبو ئيسحاق نة فةقيه بووة نة نةحويى، بازنةى رؤشنبرييية تايبةتةكةشى دياريكراو بووة، ئيدى ضؤن دةب َيتة زاناترينى خةلَكي سةر زةوى؟! ئايا كةس ئاطادارى غةيبةتا بزان َيت رادةى زانست الى هةموو تاك َيكى مرؤيى ضةندة؟! +ومت :ئةى سةبارةت بةدكتؤر قةرزاوى؟ فةقيه َيكة لةفةقيهة مةزنةكان ،بةآلم حةزناكةمث َيى بوتر َيت (فةقيهى ئوممةت). +ئةى دكتؤر عةووا؟ خاوةنى زانستة بةآلم فةقيه نية. +جياوازييةكة ضية؟ َ َ لةوانةية كةس َيك هةلطرى زانست بيتءبيطةيةن َيت بةكةس َيك كة لةو فةقيهرت ب َيت ،عةوا تواناى لةبةركردنى هةية ،بةآلم تواناى ت َيطةيشنت (ال��ف��ق��ه)ى نية ،خ��اوةن��ى فرياسةتى فةقيه ء ل َيهاتوييةكةي نية ،هةلَةشةية ،فةقيهيش ناطاتة ثايةى خؤى بةخؤ ِراطريى نةب َيت. َ طرنط ئةوةية هةر يةك َيك لةمانة هةلةو راست بة قسةكانياندا د َيت ،ضونكة ئةوان مرؤظن. +ئايا لة كؤمةلىَ ئيخوانى ئ َيستاكةدا كةسان َيك هةن بة زانا ياخود فةقيه وةسفيان بكةين؟ خوا دةزان َيت ،من ضؤن ئةمة بزامن؟! +شوكرى موستةفاى س��ةرك��ردةى (تكفري وهجرة) كة طوتت دامةزر َينةرى س َييةمى كؤمةلىَ
ئيخوانة؟ َ شوكرى ضريؤكى دورودري���ذى خؤى هةيةوروونكردنةوةى زؤرى دةو َيت ،بةآلم شو َينةوار َيكى ترسناكى لةسةر كؤمةلَة بانطخوازةكانى ئيسالم بةج َيه َيشتووة ،شو َينةوار َيك كة هةر دةم َين َيتةوة، مةطةر ئةم كؤمةآلنة ئايدياكانى خؤيان راست بكةونةوة. +ئةمة ضؤنةو ضؤن كاريطةربوون ث َيى؟ ثةلةمةكة ،هةموو شت َيك لةكاتى خؤيدادةزانيت وةك ث َيم وتيت ،بة م ِرازت دةطةيت طةر خوا مؤلَةت بدات.. +ئةي ش َيخ غةزاىل؟ َ ب��ة الض��او َي��ك��ةوة وت��ى :ئ��ةو دري��ذك��راوةىقوتاخبانةكةى جةمالوددينى ئةفغانىء ش َيخ حمةمةد ع��ةب��دة ،ه��ةروةه��ا زؤر كةوتؤتة ذ َير كاريطةريى كةواكيبيةوة ،واتة دةتوانيت بة يةك َيك لة نو َيكةرةوانى ئةم ئوممةتةى دادةن َيت. +دةرب��ارةى هةند َيك لة ئيخوانةكان دةلَ َيت ثةيوةندييان بة ماسؤنيةتةوة هةيةو ،تؤمةتةكانى ترسناكن. ثةيوةنديى رةضةلَةك هةية لةن َيوان سةرجةمكؤمةلَة نه َينيةكانى جيهاندا ،ر َيبازةكةيان هةر يةك َيكة با ئايدياو ئاراستةكانيشيان جياواز بن ،هيض كؤمةلَ َيكى نه َينى دانامةزر َيت ئةطةر باوة ِرى بةوة نةب َيت كة جياوازة لةباقى كؤمةلَطةكةى ،ياخود جياوازة لةجيهان بةطشتى ،هيض كؤمةلَةيةكى نه َينى دروست ناب َيت كة خؤى ئامادة نةكات بؤ رؤذ َيك كة لةو ثة ِرى ئامادةطيدا ب َيت بؤ سةثاندنى ئايدياكانى بةسةر جيهاندا ،ماسؤنيةتيش لةم كؤمةآلنةيةو ،خاوةنى ه��ةذم��وونء كاريطةريش بووة بةسةر كؤمةلَطةى ميسرييةوة لةسةرةتاكانى سةدةى بيستةمدا تا ناوة ِراستةكةى ،دواى ئةوةش كة عةبدولناسر ئيلغاى كرد بةش َيوةيةكى ديكة كةوتةوة دةركةوتنةوة ،لةبةر ئةوة دلَنيا بة كة ماسؤنيةت توانى بض َيتة ناو كؤمةلىَ ئيخوانةوةو، ناو كؤمةلَة ميسرييةكانى ديكة ،بةلَكو ماسؤنيةت ضووة ناو كؤشكى سةرؤكايةتيةوة لةميسرداو، بؤناو كؤشكةكانى سةرؤكء ثاشاكانى عةرةبيش، بةلَكو زؤري��ن��ةى ءةزي��رةك��ان��ى ميسرو ثياوة ط��ةورةك��ان��ى ماسؤنني ،رةنطة ث َيشرت ئ��ةوةت خو َيندب َيتةوة كة ئةمريكا بةو مةزنيةوة لةاليةن ئةجنومةنى ماسؤنيةوة بةر َيوةدةبر َيت ،ئةمة الى خ��ؤت وةرب��ط��رةو وةك ن��اوى خ��ؤت لةبةرى بكة ..ماسؤن ئةوانة بوون ئةمةريكايان بنيادنا و دةولَةتةكةيان دروستكرد ،ئةمة راستيةكة هةموو جيهان دةيزان َيت ،ئةمةريكا لةكيشوةر َيكى ماسؤنيى بةو الوة شت َيكى ديكة نية ،لةثاشانيشدا ئايا ث َيم نالَ َييت ئاسايشى ميسر توانى هةند َيك لةئةندامانى ئيخوان بةسةر باز بطر َيت؟! +بةلَـآ ئةمة زؤر رويداوة. كةواتة بؤضى ماسؤنيةتيش ئةوةى نةكردب َيت؟بيخة م َيشكتةوة كة ئيخوان كؤمةلَةيةكى جيهانني، ماسؤنيةتيش كؤمةلَة (مجعية)يةكى جيهانية، ماسؤن برايانةية ،ئيخوانيش هةر واية ،لةبةر ئةوة هةرطيز بةدور نازانر َيت كة ماسؤنيةت لةئةمةريكاو دةولَةتانى ديكةى خؤرئاواشدا هةستاب َيت بة بةسةربازكردنى هةند َيك لةهاوآلتيانى ميسرىء، هاندانيان بؤ ضوونة ناو ر َيكخستنةكانى ئيخوان لةكؤمةلَطة خؤرئاواييةكاندا. +هةروةها دوريش نية لةناو ميسريشدا بيكردبن بةسةرباز ،مةطةر دةستى هةوالَطريانةى ماسؤن در َيذ نةب َيت؟ بةلَـآ مومكينة ،ب��ةآلم بةسةربازكردنىكةس َيكء ثةروةردةكردنى لةوآلتة خؤرئاواييةكاندا طةل َيك ئاسانرتة لةميسر ،لةبةر ئ��ةوة هةر كة نيرَ دراو َيكى ميسرى بؤ خو َيندنء دةستخستنى ب ِروانامةى دكتؤرا رةوان��ةى ئةمةريكا دةكر َيت بؤمنوونة ،يةكسةر دةزطا هةوالَطريية ئةمةريكيةكان دةيقؤزنةوة كة دةزطاطةل َيكن بةعةقيدة مامسؤنني، بؤ كردنى بةسةربازو ئامادةكردنى بؤ ئةوةى رؤلَ َيكى هةب َيت لةوآلتةكةيدا لةسات َيك لةساتةكاندا. +ض نيرَ دراو َيك كة بؤ خو َيندن دةض َيت ملكةضى
4
ذمارة ( )8دوشةممة 2013/12/2 ئةم كارة دةب َيت؟! ئةمة تيرَ ِ وانين َيكى نالؤذيكية!! بؤ ض كةس َيك س��ةروةت ،مةطةر تؤ كارىبةسةربازكردنى ئةندامانء بةئيخوانكردنيات ئةجنام نةدةدا؟ +بةلَـآ ئةوةم زؤر كردووة. -ئايا تؤ كارى بةسةربازكردني هةر تاك َيكتئةجنامداوة كة ضاوت ضووب َيتة سةرى؟ +نا ب َيطومان ،بةلَكو كةسان َيكى دياريكراوم ه��ةلَ��دةب��ذارد و بة ض��او لةئامادةبوونيان وردة دةبومةوة. ئ��ا ئةمةية لؤذيكى ب��ةس��ةرب��ازك��ردن الىهةر ر َيكخراو َيك لةدنيادا ،ماسؤن ياخود دةزطا هةوالَطريية خؤرئاواييةكانيش بةضاو لةو كةسانة وردةبنةوة كة خاوةنى ئامادةطنيء ،دلَنيا دةبن لةتواناو ل َيهاتوويانء دواتريش دةياخنةنة ذ َير تاقيكردنةوةى زؤرةوة ،لؤذيكةكة يةك َيكة لةهةموو جيهاندا مامة سةروةت ،لةو نيرَ دراوانةشدا هةيانة كة ثالَيان ث َيوة دةنر َيت بؤ ضوونة ناو ئيخوانةوةو ياريدةدانيان ل��ةوةدا و زوو بةرزكردنةوةيان لة كؤمةلَةكةدا ،هةشيانة هاندةدر َيت بؤ ثةيوةنديكردن بةحيزبى فةرمان ِرةواوة ،هةشيانة هاندةدر َيت بؤ ثةيوةنيكردن بةحيزبى فةرمان ِرةواوة ،كات َيكيش كة دةط��ة ِر َي��ت��ةوة ميسر ثةيوةندى دةك��ات بة وةزيفةيةكى باآلوة لةدةولَةدا كة رؤلَ َيكى دياريكراو لة ئايندةدا ضاوة ِر َيى دةكات كة ئةم دةزطايانة دي��ارى دةك��ةن ،ئةطةر ئيخوانى ب َيت دةخر َيتة شو َين َيكى ديارو تايبةتةوة لةكؤمةلَةداو ،هةر لةذ َير ضاود َيريدا دةم َين َيتةوة تا كاتى ث َيويست ،دةزطا هةوالَطريةكانى ئةمةريكاى ماسؤنيى طةمة ناكاتء هيض شت َيك بؤ ر َيكةوت بةج َيناه َي َل َيت ،ماسؤنيةتيش ط��ةورةت��ري��نء ك��ؤن�تري��ن ك��ؤم��ةلَ��ة (مجعية)ى ثرؤفيشنالَة لةجيهاندا. َ +بةآلم بةلَطةى دلنياكةر لةسةر ئةوة بوونى نية؟ بةلَـآ ،ئةوةى َدةيل َيم هةلَطؤزينة لةذ َير تيشكى زانياريية ِرةخساوةكان ،بةزؤرييش هيض بةلَطةيةكى يةقينى لةئارادا نابن ،بةلَكو هةر تو َيذةر َيك بةدواى ئةم سةرةداوةدا و َي َل ب َيت ناطاتة دةرةجنام مةطةر لةر َيطةى خو َيندنةوةو هةلَطؤزينء شيكارييةوة نةب َيت ،كة بة هةلَطؤزينى (االستنباط) دةتوانني هةند َيك لة مةتةلَةكان هةلَبه َينني. +بةآلم هةلَطؤزين جؤر َيك لة خةمآلندن دةب َيت لةبةر ئةوة زانيارى بةردةست كةمن؟ سةبارةت بة كـآ؟ +سةبارةت بةماسؤنيةت ،تةنانةت دةربارةى ئيخوانيش بةش َيك لةث َيكهاتةو ئايدياو م َيذووكةى نه َينية ،تةنانةت تائ َيستاش ئ��ةم كؤمةلَةية ليذنةيةكى ب��ؤ ن��وس��ي��ن��ةوةى م�� َي��ذووى خؤى ث َيكنةه َيناوة ،طةرضى ث َيشةكى كت َيبى (اإلخوان املسلمون ..أحداث صنعت التاريخ)ى مامؤستا مةمحود عةبدوحلةليم ،ئةو ث َيشةكيةى مستةفا مةشهور نوسيويةتى دةلَ َيت ئيخوان خةريكي كارى ليذنةى نوسينةوةى م َيذووى خؤيانن كة بةم َيذووي فةرميى بؤ ئةوان دادةنر َيت بةآلم نةيانكرد ،ئةوةش ث َيش نزيكةى بيستء ث َينج س� َ �ال ،لةبةر ئةوة دانيشتنةكامن لةطةلَتدا ب��ةدةورى ط��ة ِران بةدواى بةشة طةورةكةى ضيا سةهؤلَينةكةى كؤمةلَةكةدا دةب َيت كة كةوتؤتة ذ َير ئاوةوةو كةس نايبين َيت. بةدلَنياييةوة ك َيشةيةكى راستةقينة لةكؤمةلَةكةدا هةية ،هةر كؤمةلَناس َيك درك ب��ةوة دةك��ات كة ل َيكؤلَينةوة درةب��ارةى ئيخوان سازدةكات لةبةر ئةوة بةشة شاراوةكة طةل َيك زياتر لةبةردةستةكة، َ لةطةل ئةمةشدا زانياريية شاراوةكان وامان ل َيناكةن زيادة ِرةوي بكةين لة هةلَطؤزيندا بةلَكو ث َيويستة كارةكان ملكةضى لؤذيك بكةين. +كةواتة ث َيويستة ث َيش هةلَطؤزينةكة ،لةبارةى ماسؤنيةتةوة قسةم بؤ بكةيت؟ َ ش َيخ هةستا و ضووة الى يةكيك لةثايةكانىكت َيبخانةكةىء ،بةكت َيب َيكةوة ه��ات��ةوة كة بةش َيواز َيكى تايبةت بةرطى ت َيطريابوو ،كت َيبةكةى داية دةستمء كةومتة هةلَدانةوةى الثة ِرةكانىء، بينيم هةموو الث��ة ِرةي��ةك��ى بة بةرط َيكى روون بةرطثؤش كراوة ،لةالثة ِرةى يةكةمدا ناونيشانى كت َيبةكة (احلقائق االصلية يف تاريخ املاسونية العملية) (راستية ريشةييةكانى م َيذووى كردةيى ماسؤنيةت) ،دان��ان��ى شاهني ب��ةط مكاريوس، لةكؤتايى كت َيبةكةشداو لةدوا الثة ِرةيدا طوزارشتى (لة سةرةتاى ديسةمبةرى كانونى يةكةمى سالىَ )1879ى مةسيحى ضاثكردنةكةى كؤتايى هات)، الث��ة ِرةى بةرطةش دانةرةكةى ناساندووةو ،لة ناساندنةكةشةوة دةردةكةو َيت كة خاوةنى ثلةى مامؤستايةتى باآلية (األستاذية العليا) لةماسؤندا كة ثلةى سىء س َيهةمة ،لةالثة ِرةى دووةميشدا و َينةي طةورةترين ئةجنومةنى ماسؤنى ئيدريس بةك راغب ،ئينجا ناساندنىء م َيذووةكةىء ئةو كارانةى لةث َيناو ماسؤنيتةدا كردويةتى. سةيرى مامؤستام ك��ردو ط��ومت :وا دي��ارة ئةم كت َيبة زؤر ك��ؤن ب َيت ،ئ��ةم ضريؤكى ئ��ةم سالىَ 1879ى مةسيحية ضية؟ مةبةستيان زانينية ،بةآلم ماسؤن خاوةنىطوزارشتى تايبةت بة خؤيانن ،ثرت لةسةدةيةكيش بةسةر ضاثى ئةم كت َيبةدا ت َيثة ِريوة ،كة م َيذووى
ماسؤنء هةند َيك لةئامؤذطارىء ر َينماييةكانيان دةطر َيتة خؤى ،بيخو َينةرةوة بةلَكو شت َيكى ت َيدا بدؤزيتةوة. +++ ش َيخ لةقسةكردنةكةيدا بةردةوام بوو :م َيذووى ماسؤنيةت تةمومذ دةورةيداوة ،كةسان َيك دةلَينَ لةسةردةمان َيكى زؤر كؤنةوة دةستيث َيكردووة، وتراويشة لةزةمةنى موساوةو ،ئةو نه َينيةكانى (بينا) ى ميسريى جولةكةى طواستؤتةوة ،هةند َيكيش دةلَينَ لةسةردةمى سولةميانةوة دةستيث َيكردووة، هةية دةلَ َيت لةدواى مةسيحةوة طةشةيكردووة ،كة بةكؤمةلَة (مجعية)ى (البنائني) (وةستاكان) واتة ئةندازيارةكان دةناسر َيت ،بوون بةئةنداميش ت َييدا تةنيا بؤ وةستاو و َينةك َيشء ثةيكةرتاشةكان بووة، كؤمةلَ َيك لةثياوة مةزنةكانى جيهان لةم هونةرةدا ضوونةتة َ ثال ئةم كؤمةلَةيةوة ،كة توانيويانة ساختمانى م��ةزن ل��ةزؤر شو َينى جيهاندا بنياد بنينَ ،بةآلم (هونةرى بيناسازى) لةجيهاندا دا ِرماوة بة هؤى جةنطةكانةوةو ،بيناسازة طةورةكان لةئةندام َيتى كؤمةلَةكة كشانةوةو خةريكبوو لةناو بض َيتء ،زؤر َيك لةئةجنومةنة ماسؤنيةكان لةزؤر َيك لةدةولَةتانى جيهاندا وةستان ،تا وةك شو َينةوارى ل َيهات ،ئيدى ئةجنومةنى (مارى ثؤلَس) لة لةندةن هاتة سةر ئةو ِرايةى كة ر َيطة بةغةيرى بيناسازانيش بدات بؤ ئةندام َيتى ،بةمةرجى رازيبوونى ئةندامان، ئ���ةوةش ل��ة س��الىَ 1715ى زاينيدا ب���ووة ،لة ماسؤنيةتدا ر َيطا بةئةندام َيتى نادر َيت بؤ خاوةنانى ب ِروانامة باآلكان نةب َيت ،لةو سؤنطةيةشةوة كة ماسؤن خاوةنى ئاماجنى نه َينية ،ئةم نه َينيانةى دةخاتة قوآليى بري َيك لةرةمزةوة بةجؤر َيك كةس نةتوانآ بطات ث َييان ،رةنطة طو َيطرى يةكةجمار ث َييواب َيت باس لةشت َيكى ئةفسانةيى دةكةين كة لةواقيعدا بوونى نةب َيت ،بةآلم واقيعة ،ث َيشمواية كة زؤبةى سةرؤكةكانى ئ َيستاى جيهان شو َينى ماسؤنيةت كةوتون ،خاوةنى ثلةى خؤيانن لةو جةمعية نه َينية تؤق َينةرةدا .ئاماجنى ئاشكراى ماسؤنيةتيش بريتية لةيةكخستنى جيهان بةطشتى لةذ َير يةك ئاآلدا كة ئاآلى خؤيانة ،ماسؤنيةتيش جةمعيةيةكى لؤكالَيى نية بةلَكو كؤمةلَةيةكى ن � َي��ودةولَ��ةت��ي��ة ،هةمو دةولَ��ةت � َي��ك لةجيهاندا (ئةجنومةن َيكى سةرةكى) ت َيداية كة بةئةجنومةنى هةرة مةزن (احملفل االعظم) ناوزةد دةكر َيت ،لةيةك دةولَةتيشدا ضةند ئةجنومةن َيك (حمافل) هةن، بارةطاى ئةجنومةنة هةرة مةزنةكة لة جيهاندا بةطشتى لة لةندةندا بوو و ئ َيستاش لةواشنتؤنداية، لةالثة ِرةكانى ئةم كت َيبةى لةبةردةستيشتداية ئةوة دةخو َينيتةوة كة خاوةنةكةى (شاهني مكاريوس) نوسيويةتى سةبارةت ب��ةوةى كة (ماسؤنيةت بةجؤر َيك لةجيهاندا بآلوة كة مةزنرتين ئاينةكاني جيهان ئيرَ ةيى بآ دةبةن ،ماسؤنيةت حةزدةكات جيهان هةموو يةك خ َيزان ب َيتء جياوازى لةن َيوان ئةندامةكانيدا نةب َيتء (برايةتى) كؤيانبكاتةوة، هةروةها ماسؤن لةث َيناو ه َينانةدى ئاماجنةكةياندا كةسانى بةتوانا بؤه َينانةدى ئاماجنةكانيان دةكةن بةئةندامى خؤيان لةهةموو ئاينء رةطةزو ئايدياكان، َ قةبوول نية، بةآلم ماسؤنيةت ئةندام َيتى ذنانى بة(برا)ء (برايان)يش بانطى يةكرت دةكةن. +بةآلم هةموو ئةم خو َيندنةوانة بةلَطةنني لةسةر ئةوةى ئيخوان ثةيوةندى بةماسؤنيةتةوة هةب َيت! ك��ةس نالَ َيت -دوب���ارةى دةك��ةم��ةوة -كةئيخوان ر َيكخستن َيكى ماسؤنية ،طةر وا َبلينَ ئةوا زؤرك��اري و م��وزاي��ةدة دةكةين لة تو َيذينةوةي زانستيدا ،بةآلم لةكات َيكدا كة ئ َيمة كار بة ِر َيساكانى (استقراء) بكةينء َبل َيني ماسؤن وةك جةمعيةيةكى ن َيودةولَةتى دةيةو َيت جيهان هةمووى هةلَلوش َيتء بيخاتة ورطى خؤيةوة ،نةهاتوة ضةند كةس َيكي ماسؤني به َين َيت ب��ؤ ض��وون��ة ن��او ر َيكخستنى ئيخوانةوة و بةرزكردنةوةيان ت َييدا بة ئاماجنى (الدان��ى ئيخوان لة بةرنامة راستةقينةكةيان)، ضونكة لةو كاتةدا دةستدر َيذميان كردؤتة سةر ر َيساكانى تو َيذينةوةى زانستىء ،ش َيخ حمةمةد غةزاليمان تؤمةتبار ك��ردووة كة ئ��ةوةى بةدرؤ وت��ووة ،مةسةلةيةكى لؤذيكيش هةية كة ضةند طرميانةيةكى هةية ،ئةم مةسةلةية دةلَ َيت :طةر ئةوة سةمل َينرا كة ماسؤن بةسةربازكردنى تاكةكان لةهةموو ئاينةكانء س��ةرج��ةم دةولَةتانيشدا ئةجنامدةدةن بؤ ه َينانةدى ئاماجنة روكةشةكةيان رتؤلَي جيهان بةطشتى بةحكومةتء كة بريتية لة كؤن ِ دةزطا مةدةنيةكانيةوةو ،كردنى جيهانى (بةيةك طوند)ء ،طرنطيةكى زؤريشيان بةميسر داوة تا ئةو رادةي��ةى هؤكاربوون لةدامةزراندنى كةنالىَ سويسدا بؤطةياندنى جيهان بةيةكدى ،هةروةها ئةطةر خةونى ماسؤنيى ئةمةريكى ئةوة ب َيت كة فةرمان ِرةوايانى ئةمةريكا لةث َيناويدا
دةذي��ن بريتى ب َيت ل��ةوةى وآلت��ةك��ةي��ان بب َيتة ئميثراتؤريةت َيك كة م َيذوو هاوش َيوةى بةرهةم نةه َيناب َيت ،هةموو جيهان ناضار بن شو َيين بكةون، دةزطا هةوالَطريية ئةمةريكىء خؤرئاواييةكانيش لةذ َير كؤنرتؤلىَ ماسؤنيةتى جيهانيدانء لةر َيطةى ئةوةوة بة ِر َيوة دةبر َين ،لةو بارةشةيةوة كت َيبةكانى ئيخوان دةرب��ارةى ماسؤنيةت خبو َينةرةوة ،نةك تةنيا دةزط��ا هةوالَطرييةكان ،بةلَكو ئةمةريكا هةمووى لةر َيطةى ماسؤنةوة بةر َيوة دةبر َيت، ناشب َيت ئةمريكا كةس َيك فةرمان ِرةوايةتى بكات كة ئينتيماى بؤ ماسؤنيةت نةب َيت ،لةثاشاندا ث َيشةكيةكانى مةسةلةكةى ت��ةواو ك��ردو ،وتى ميسر دةولَةت َيكة خ��اوةن��ى طرنطيةكى مةزنة لةخؤرهةآلتداو ماوةيةكيشة ملكةضى ئةمةريكايةو، ناب َيت لةدةستى ماسؤنيةت دةربض َيت ،كؤمةلىَ ئيخوانيش بةهةمان ش َيوة طرنطيةكى طةورةيان هةية لةميسرو لةجيهانيشدا بةطشتى ،بةو ث َييةى سةردارى بزاظى ئيسالمية لةجيهانداو ئا ِراستةكةر رتؤلَكةريةتي ،ئةمةيش هةر جةمعيةيةكى و كؤن ِ ن َيودةولَةتيةو خواستى قووتدانى جيهانء خستنة ذ َير مامؤستايةتي (أستاذية) ي خؤيي هةية ،كةواتة كار َيكى لؤذيكية طةر ماسؤن ياخود هةوالَطريية ئةمةريكىء خؤرئاواييةكان كارى بةسةربازكردنى مَ مسولانةكان لةبزاظى ماسؤنيدا هةند َيك لةميسريية ئةجنامبدةنء ،هانيانبدةن بؤ ثةيوةنديكردن بةئيخوانةوةو زةمينة سازكردن بؤيان تا بطةنة ئاماجنةكانيان ،ئةمة طرميانةكةية ناب َيت هةرطيز لةزةينى تو َيذةران غايب ب َيت. +ميسريية مةسحيةكانيش ه��ةر ملكةضى بةسةربازكردنى (ماسؤ هةوالَطريى) دةبن طةورةم؟ طومان لةمةدا نية.مَ مسولانى ئاسايى +بةآلم ت َيناطةم ضؤن مرؤظى دةض َيتة ناو ماسؤنيةتةوةو ت َييدا ث َيشدةكةو َيتء، دواتريش لةكاتى ناردنى بؤ خو َيندن بؤ ئةمةريكا بؤ منوونة ،ثةيوةندى بةكؤمةلىَ ضةوساوةى ئيخوانةوة ل��ة ميسري وآلت��ةك��ةى خ��ؤي��دا ثآ دروستدةكةن بةر َيبازة هةوالَطرييةكان ،ب َيطومان لةر َيطاى سةنتةرة ئيسالمية بآلوةكانةوة لةوآ ياخود لةر َيطةى ر َيكخراوة ئةمةريكية ئاشكراكانى ئيخوانةوة دةض َيتة ناو ئيخوانةوة ،لةكات َيكدا كة دةشزان َيت ئيخوان ئةندامةكانى بؤ ضةند سالَ َيك لةميسردا زيندانى دةكر َين ،بؤ ئةوةى بطة ِر َيتةوة بؤ وآلتةكةىء ،وةك ئيخوانةكانى ديكة توشى ئازار بب َيت لةبةندكردنء ضةسانةوةو خؤكردني ئاسايش
بة مالَةكةيدا ،ئةوةش بؤ ضاوة ِروانيى رؤذ َيك كة بةرثرسياريةتييةكى طةورةى لة كؤمةلَةكةيدا ت َيدا دةطر َيتة ئةستؤ!!ضى ناضارى دةكات بؤ ئةوة؟ باوة ِربوونى بةماسؤنيةت؟ ئةمة مةسةلةيةكة بةبؤضوونى من تةواو نالؤذيكية مامؤستا. هةقت الية ،لةبةر ئةوة ب ِروانة دةوروب��ةرىخ��ؤت بؤ ئ��ةوةى بزانيتء ت َيبطةيت ،ئايا ئةو سةركردانةى ئيخوان دةناسيت كة ل��ةدةرةوة خو َيندويانة ،لة ئةمةريكا بؤمنونة؟ +هةند َيكيان دةناسم. +ت َيياندا هةية لةكةيسى سةربازيدا تاوانبار نةكراب َيت؟ +تا ئ َيستاكة بةلَـآ. سةركردةيةك هةية هةرطيز بةندنةكرا ب َيت؟ +ث َيمواية هةمويان بةندكراون ،بةآلم ماوةكانيان جياوازن. سةيرى ئ��ةو سةركردةية بكة كة م��اوةىبةندكردنى كةمرتين ماوة بووة. +مةبةستت ضية؟ هةند َيكجار بةندكرن تةنيا بؤ داثؤشينىئةمنية؟ لةبةر ئةوة ماوةكةشى كورت دةب َيت. +بةآلم ئةم مةسةلةية ضؤن ديسثلني دةكر َيت؟ براكةم ،وةكضؤن كةسان َيك لةئيخواندا هةن كةماسؤنيةت دةستى لةسةر داناون ،دةيان كةسيش لةرذ َيمء دةزطاكانيدا هةن كة ماسؤنيةت دةستى خستؤتة سةريانء ،طةيشتونةتة ث َيطةطةل َيك كة دةسةآلتى ب ِرياردانيان بؤ مسؤطةر دةكات ،ئةمانة د َينة ن��او مةسةلةكةوة بؤ ئامادةكردنى براى بةندكراو بةش َيوةيةكى تايبةت ،وةرديانةكة ليرَ ةدا بايةخي تايبةتي ث َيدةدات. +بوةستة طةورةم ،بةآلم من لةمة ت َيناطةم!! هةنطاو بةهةنطاو لةطةلَـتدا د َي��م ،ث َيموايةسورةتى يوسفت خو َيندب َيتةوةو لةبةريشتكردب َيت. +بةلَـآ واية. يوسف ضووة بةندخيانةوة دواى فرتء ف َي َلىذنةكةى عةزيز ،ئةم بةندكردنةش زةمينةسازييةك بوو لةخواوة بؤ يوسف بؤ ئ��ةوةى ئةو ئةركة ئةجنامبدات كة لةئايندةدا دةخر َيتة سةرشانى، كةواتة يوسف بةش َيوةيةكى تايبةت نيرَ درابوو بؤ بةندخيانة ،ئةم بةندخيانةيةش راستةقينة بوو بةهةموو ئةو مانايانةوة كة ئةم وشةية هةلَطريةتى، لةبةر ئةوةى ئةمة ئامادةكاريي خواية بؤ بةندة، بةآلم ب ِروانة لةبةرامبةردا ضؤن بةندة بةندةى وةك خؤى ئامادة دةكات ،ضؤن هةلَيدةبذ َيريت بؤ خؤى
ماسيو ئيخواكيةت ت َي َ كةلةيةكى سةرسو ِره َينةرى مرؤيية كة ث َيكهاتووة لةماسؤن َيت ء ئيخوانيء ئةمةريكاطةرايي ،ئةمة زاراوةيةكى نو َيى سياسيية!
دور لةضاوى ئةوانى دى ،يوسفى طةورةمان كات َيك ويستى براكةى بؤخؤى هةلَبذ َير َيت دوور لةضاوى براكانى ،ضى كرد ،براكةي بةنه َيين بردة الي خؤي (وملا دخلوا على يوسف؛ آوى إليه أخاه) ،ليرَ ةدا دالَدةدان (اإليواء) وةكو لةخؤطرتن (االحتواء) واية، لةخؤطرتنيش تةنها كات َيك دةب َيت كة لةخؤطرتن َيكي دةروني دةب َيت ث َيش ئةوةي ماددي ب َيت .دايكة (ح���ةووا) يشمان لةبةر ئ��ةوة ن��اوي (ح���ةوواء) بوو ضونكة لةخؤ دةطر َيت و لة باوةش دةطر َيت (حتوي وتضم) ،ث َيويستيشة دواي لةباوةشطرتن (ضم) ثةيام َيكي ئارامكردنةوة هةب َيت ،بؤ ئةوةى كةسةكة ئاسودة و ئارام ب َيت ،لةبةر ئةوة يوسف سآلوى خواى لـآ ب َيت بة براكةى وت( :وتى ئةوة منم براكةت) ،دواتر وتي :ب َيتاقةت مةبة بةوةي ئ��ةوان دةيكةن ب��ةوةى ئ��ةوان دةي��ك��ةن ،ئةمة ثةيامطةل َيكى ئارامبونةوةي هةستء نةستةكان بوو تا ئامادةى بكات بؤ ئةوةى لةبةردةم خةلَكيدا روو دةدات ،دواى ئةوة يوسف ثةرداخة زيوينةكةى ثادشاى خستة باري براكةيةوة ،لةثاشاندا يةك َيك لة ثياوانى يوسف هاواري كرد( :هؤ كاروانةكة! ئ� َي��وة دزن) ،دواى طفتوطؤ و بطرة و ب��ةردة ثةرداخةكة ه َينراية دةرةوة لة بارةكةي بنيامني و بةش َيوةيةكى روكةشء لةبةردةم خةلَكيدا بةندكرا، لةراستيشدا ئةم بةندكردنة ر َيزطرتن بوو بؤىء، شاردنةوةى حةقيقةتى ئةو ِر َيزة بوو بؤ يوسف ،كة نةياندةزانى ئةم عةزيزى ميسرة يوسفى برايانة، ث َيمواية ر َيبازةكانى شاردنةوةي شو َيكةوتن بؤ هةر ر َيكخراو َيك بريتية لة بةندكردن. +بةندكردن بةتةنيا؟ ن��ا ب َيطومان ئةمانة شتان َيكن ثياوانىهةوالَطريى دةيزانن ،كة ئةو كةسةى كراوة بةئةندام بةش َيوةى كةسى نةيار دذى ئةو اليةنة دةربكةو َيت كة كردويةتى ب��ةس��ةرب��ازو ئ��ةن��دام ،بؤ منوونة طةر سةر بة هةوالَطريى ئةمةريكى ب َيت دةكر َيت دوذمنرتينى خةلَكى ب َيت بةثرؤذةى ئةمةريكى، ياخود جةمعيةت َيك بؤ دوذمنايةتيكردنى زايؤنيزم بؤ منوونة ث َيكبه َين َيت. +ب��ؤض��ى ماسؤنيةت دزةي ك��ردوةت��ة ناو ئيخوانةوة؟ ثرسيارة دروستةكة ئةمةية :ضؤن ماسؤنيةتدزة ناكاتة ناو ئيخوانةوة؟ مايةى سةرسامى دةب َيت طةر ئةمة روونةدا!! +بؤضى؟ لةبةر ئةوةى ماسؤنيةت بةوةى ث َيكيدةه َين َيتلةثرةنسيثى نه َينى كة جيهان هيضيان لةبارةوة نازان َيت ،ل��ةب��ةرذةوةن��دي��دا دةب َيت كة ئيخوان لةرةوتة ميان ِرةويةكةى البداتء بب َيتة كؤمةلَةيةكى بانطةوازكةر بؤ توندوتيذى ،تةكفرييى ،كؤدةتاضى، ئةمة وادةك��ات ريشةك َيشكردنى كار َيكى ئاسان ب َيت. َ َ +وةآلمةكانت توشى دلة ِراوكييان كردم طةورةم لةبةر ئ��ةوة ثرسيارةكةم دوب��ارة دةك��ةم��ةوة، ئايا دةكر َيت ئيخوان لةكؤمةلَةكانى ماسؤن ب َيت لةجيهاندا؟ نا ب َيطومان ،ضونكة زؤري��ن��ةى تاكةكانىئيخوان لةكةسانى خاوةن نيازى ثاكء هةستء نةستى راستةقينةى ئاينني ،بةآلم بةطو َيرةى ئةو مةسةلة لؤذيكيةى بامسان كرد كار َيكى مومكينة كة هةند َيك لةتاكةكان ياخود لةسةركردةكان ثةيوةندييان هةب َيت بةماسؤنيةتةوة ،ئةطةرى ئةوة هةية ئةمانة كؤمةلَةكة بؤ ه َينانةدى ثالنة نه َينيةكانى ماسؤنيةت ئاراستة بكةن. +ضؤن ئةندامانى كؤمةلَة ئةم كارة قةبوولَ دةكةن؟ كـآ دةلَ�� َي��ت ئ��ةم��ان دةزان����ن ،لةكاتىطرميانةكردنى ئ��ةم شيمانةيةدا ،ك��ة ئ��ةوان بؤ ه َينانةدى بةرذةوةندييةكانى ماسؤنيةت كاردةكةن ،ئةمة بابةت َيكة هاوش َيوةى هاوآلتيةكى مَ مسولانى ميسريىء ئايندار كة لةدةزطايةكى طةورةى ئةمةريكيدا كاردةكات ،ئةو لةراستيدا بةم كارة خزمةت بة ئا ِراستةكانى دةزطاكةى دةكات، تةنانةت ط��ةر يةك َيك لة ئاميرَ ي و َيرانكارييش بةرهةمبه َين َيت كة رؤذ َيك ئةمةريكا بؤ لةناوبردنى َ م���الء ح���الىَ ب��ةك��اري به َين َيت، ك���ةسء ك���ارو مةرجيش نية بزان َيت كة ئةم دةزطاية ئةم ئاميرَ ة بةرهةمدةه َين َيتء كةسوكاريشى لةناو دةبات، َ لةطةل ئةوةشدا كارةكةى ي��اري��دةدةر ب��ووة بؤ ئةوة ،بةم ث َييةش دةكر َيت دةزطايةكى طةورةى وةك ئيخوان بةسةرجةم تاكةكانيةوة لةخزمةتى هةند َيك لةئاماجنةكانى ،يان ئةمةريكيةكان ،يان زايؤنيزمدا بن ،ب َيئةوةى تاكةكانى ئيخوان بةوة بزانن كة كؤمةلَةيان كات َيك هةلَو َيست َيك وةردةطر َيت خزمةت بةاليةن َيك دةكات ،ضونكة ش َيوةى ب ِريارةكة وادةردةكةو َيت ب ِرذ َيتة بةرذةوةندى ئيسالمةوة، دواتريش هةر نا ِرازييةك بةم ب ِريارة وةك ئةوة وادةب َيت كة دذى تةمكيين ئيسالم ب َيت. +ئاى خواية!! مةسةلةكة طةورةترة لةوةي ضاوة ِر َيم دةكرد ،بةلَكو طةورةتر لةضاوة ِروانى هةر تاك َيكى دلَثاك ،ئةمة ت َيكةلَةيةكى سةرسو ِره َينةرى مرؤيية كة ث َيكهاتووة لةماسؤنيةتء ئيخوانيةتء ئ��ةم��ةري��ك��ي��ةت( ،م��اس��ي��و -إخ��واك��ي��ة) ..ئةمة زاراوةيةكى نو َيى سياسيية!