عەفرین
بەڵێنی بەرخودانی داوە
سوڵتان دەستی بە خوێنی عەفرین سور دەكات 6
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ژمارە ( )642دووشەممە 2018/1/22
«
سازان یان ترازان؟
ساڵێک و حەوت مانگ لەمەوبەر مەال بەختیار پێشبینیی ئەو مەترسییانەی کردبوو کە ئێستا روبەڕووی کورد بونەتەوە رۆژی ،2016/7/13مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێڕیی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی، بەناونیشانی (مەترسییەكانی دۆخی ئێستا ،سازان یان ترازان؟) كۆڕێكی لە زانكۆی سلێمانی ســازدا ،كە تێیدا لەبەر رۆشنایی بارودۆخی ئەوكاتە ،پێشبینیی ئەو مەترسیی و ئەگەرانەی كردبوو ،كە ئێستا روبەڕووی هەرێمی كوردستان و رۆژئاوای كوردستان و ناوچەكە بونەتەوە. لەو كۆڕەدا ،كە ساڵێك و حەوت مانگ لەمەوبەر سازكرا ،مەال بەختیار ،مەترسیی رێككەوتنی زلهێــزەكان و واڵتانی هەرێمی لەســەر چارەنوســی ناوچەكــە دوای جەنگی داعش ،بە وردی شــیدەكاتەوەو هەر ئەوكاتیش هۆشــداریی توندی دایە الیەنە كوردستانییەكان ،كە پێویستە خۆیان بۆ ئەو ئەگەرانە ئامادە بكەن و ناكۆكییە حزبی و بەرژەوەندیخوازییەكان وەال بنێن و پێكەوە روبەڕووی مەترسییەكان ببنەوە ،هەروەك خۆیشی لە كۆڕەكەدا وتبوی "ئه‌م كۆڕه‌مان بۆ ئه‌وه‌یه ،ك ه بهپهرۆشــییهوه زه‌نگێك لێبده‌ین! به‌ئومێدی ئه‌وه‌ی ك ه حزب ه سیاســییه‌كان تێكڕا ،ئه‌وه‌نده‌ی دۆستیشــمان له‌دنیاو له‌م دهوروبهره هه‌یه ،ســه‌رله‌نوێ بتوانین سیاسه‌تی خۆمان دابڕێژینه‌وه‌‌و په‌رۆشتر به‌دوای ده‌سته‌به‌ری ئایینده‌ی رووداوه‌كاندا بگه‌ڕێین". ســەرەڕای ئەو هۆشــدارییانەو خستنەڕووی هەموو مەترســی و ئەگەرەكان ،بەاڵم بەداخەوە الیەنە كوردستانییەكان ،خەمساردانە سەیری ئەم مەترسیانەیان كردو هیچ هەوڵێكی جدییان بۆ یەكگرتویی و وەالنانی ناكۆكییەكان نەدا ،بۆیە دەبینین كە دوای ساڵێك و حەوت مانگ لەو پێشــبینییانەی مەال بەختیار ،ئێســتا چۆن ئەو مەترســییانە لە هەرێمی كوردســتان و رۆژئاوا و باكوری كوردستان ،تەنگیان بە كورد هەڵچنیوەو هێشتاش كورد راناچڵەكێت. (چاودێر) جارێكی دیكەو بۆ پەند و مێژوو دەقی كۆڕەکەی مەال بەختیار ،باڵودەكاتەوە ،كە رۆژی ،2016/7/13لەهۆڵی كۆنگرێسی زانكۆی سلێمانی بەڕێوەچوو.
«
،2016/7/13مەال بەختیار لە زانکۆی سلێامنی:
هه‌لومه‌رجه بابه‌تییه‌كه‌ی ئێستا ،دڵته‌نگكه‌ره‌یه ،وریا نه‌بین ده‌ستكه‌وته‌كامنان له‌ناو ده‌بات! به‌شێك له‌خه‌باتی سه‌ركه‌وتوی ئێستای به‌شه‌كانی تری كوردستان پیالنیان له‌سه‌ره!
به‌م سیاسه‌ته‌ی ئێستای حكومه‌تی سوریا ،به‌م عه‌قڵییه‌ته‌ی ئێستای ئۆپۆزسیۆنی سوریاو به‌و رێككه‌وتنه‌ی كه له‌نێوان سوریاو توركیا به‌ڕێوه‌یه، رۆژئاوای كوردستان ،له‌هه‌موو به‌شه‌كانی تری كوردستان زیاتر ،مه‌ترسی له‌سه‌ره
کتێبێکی تری پاموک .. چیرۆکێکی تری عەشق
به‌دڵنیاییه‌وه ،بارودۆخه‌ك ه به‌ره‌و ئهوه بڕوات دەوڵەتانی ئیقلیمی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی رۆژئاوا رێكبكه‌ون ،دڵنیابن كه‌ركوك ،خانه‌قین ،شه‌نگال‌و ئه‌م ناوچانه به‌ئاسانی به‌ئێمه یه‌كالیی ناكرێته‌وه بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر كوردستان
4-3-2
سوپا و دەوڵەتی عێراق کە خۆی گرت ،ئەم دەوڵەتەی ئێستاو سااڵنی رابردوو نابێت لە بەرامبەرماندا
لەنێوان قودس‌و عەفریندا
تایبەت
ذمارة ( )642دووشەممە 2018/1/22
info_chawder@yahoo.com
2
ساڵێک و حەوت مانگ لەمەوبەر مەال بەختیار پێشبینیی ئەو مەترسییانەی کردبوو کە ئێستا روبەڕووی کورد بونەتەوە مه‌ترسییه‌كانی دۆخی ئێستا؛ سازان یان ترازان؟ دەقی کۆڕەکەی مەال بەختیار کە لە 2016/7/13لە زانکۆی سلێامنی بەڕێوەچوو
ده‌ستپێك: ئه‌م ئێوار‌ه كۆڕە ،پێكه‌وه ،شه‌ن‌و كه‌وێكی ئــه‌و بارودۆخ ه ده‌كه‌ین ،كــ ه نه‌ته‌وه‌كه‌مان به‌گشــتی (نه‌ك هه‌ر باشــوری كوردستان) له‌دووڕیانی ســازان‌و ترازاندا ،ســه‌ره‌تاتك ێ ده‌كه‌ین ..دووڕیانێك؛ ئه‌گه‌ر رێگه‌ی سازان بگرینه‌بــه‌ر ،ده‌توانیــن به‌رگــه‌ی ئهگــهره مهترســیداره چاوه‌ڕوانكــراوه‌كان بگریــن‌و هه‌ندێكیشــیان تێكبشــكێنین .ئه‌گــه‌ر به‌م ترازاوییه‌ش بمێنینه‌وه ،بێگومان پێویســت به‌هیچ پیالنگێڕییه‌ك ناكات ،چونكه ئێســتا له‌هه‌مــوو به‌شــه‌كانی كوردســتان ،هه‌موو هێــزه كوردســتانییه‌كان ،بــه‌و ناكۆكییــ ه قواڵنــه ،ك ه له‌گێژه‌نگیــدا ده‌ناڵێنین ،خۆی له‌خۆیــدا یه‌كتــر ده‌خۆین! ئه‌مه‌ش به‌ســ ه بــۆ ئــه‌وه‌ی نه‌توانین ،به‌رگــه‌ی پیالنه‌كان بگرین‌و هــه‌ر ئه‌گه‌رێك ،هه‌ڵكه‌وتێك ئه‌گه‌ر هه‌ڵبكه‌وێــت ،نه‌توانیــن بیقۆزینــه‌و‌ه بــۆ ئــه‌و دروشــمه قه‌بانه‌ی هه‌موومــان به‌رزی ده‌كه‌ینه‌وه!.. بۆیه ،ئومێده‌وارم ،به‌هاتنی ئێوه‌ی به‌ڕێز بــۆ ئه‌م ئێــوار‌ه كۆڕە ،ده‌رگای پرســیاری ویژدانــی بكاته‌وه بۆ حزبه سیاســییه‌كان، ئیتر گاسنی رق‌و رقه‌به‌رایه‌تی ،ره‌قی عه‌قڵی حزبایه‌تی ته‌ســك ،له‌لوتكه‌وه سه‌یركردنی خه‌ڵكــی تــر به‌بچوكی ،ئیتر بــه‌س بێت‌و
ده‌شبێت كۆتایی پێبهێنین ،ئه‌گه‌رنا ،مێژوو وه‌كو ســه‌ردارو ســه‌ركرده‌كانی رابردوومان ره‌حممان پێناكات. ئاماده‌بووان .. ســه‌یره ،كــه وتیــان به‌هــاری عه‌ره‌بی، سیســته‌مه‌كانی رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت‌و باشــوری ئه‌فریقیــا ده‌گــۆڕێ ،هه‌موومــان چاوه‌ڕوان بووین ،چاره‌نووسی حكومه‌ته‌كان بــه‌ره‌و هه‌ڵدێــرو روخــان بــڕوات .خــۆش باوه‌ڕییه‌ك زاڵبوو ،ورده ورده رووداوه‌كانیش ده‌ریانخســت ،كــه ئــه‌و خــۆش باوه‌ڕییــ ه له‌نــاو هه‌ندێك واڵتانــی دواكه‌وتوو ،كه‌لتور دواكه‌وتوو ،عه‌قڵ چه‌قبه‌ســتوو ،له‌نه‌بوونی ســه‌ركردایه‌تیه‌كی هۆشیار‌و رابه‌رێكی دیار، ته‌نانه‌ت راپه‌ڕینیش ناتوانێ چاره‌نووســیان دیاری بكات‌و دواكه‌وتن ،ده‌رفه‌تی (هه‌لی) گهوره له‌ده‌ستده‌دات! به‌اڵم پێشكه‌وتوویی‌و میلله‌تــی پێشــكه‌وتوو ،ئه‌گه‌ر رابه‌ریشــی نه‌بێت ،ئه‌گه‌ر حزبی پێشڕە‌ویشــی نه‌بێت، ئه‌گه‌ر ئایدۆلۆژیــای كاریگه‌ری كۆكه‌ره‌وه‌ی خه‌ڵكیشــی نه‌بێ ،ك ه ده‌رفه‌تی (هه‌لی) بۆ هه‌ڵكه‌وت ،له‌نــاو رووداوه‌كاندا خۆی خۆی دروستده‌كات ،وه‌ك ئۆرۆپای رۆژهه‌اڵت. له‌ئۆرۆپای رۆژهه‌اڵت؛ حزبه تۆتالیتاره‌كان حكومیــان ده‌كــرد ،بــه‌اڵم كــ ه ته‌قییه‌وه، حزبێكــی ئه‌ڵته‌رناتیــڤ نه‌بــوو ،رابه‌رێكی دیــار له‌و واڵتانه‌دا نه‌بــوو ،ته‌نها له‌پۆڵۆنیا (لیــخ ڤالیســیا) هه‌بــوو ،بــه‌اڵم ئه‌ویــش پیاوێكــی دواكه‌وتوو بوو .ڤالیســیا ،خۆی له‌چاوپێكه‌وتنێكیدا ده‌ڵێت «جگه له‌ئنجیل،
هیــچ كتێبێكــی تــرم نه‌خوێندۆتــه‌وه»!.. بــه‌اڵم كاتێــك هه‌لومه‌رجێكــی بابه‌تی ،بۆ میلله‌تێكی پێشــكه‌وتوو ،ك ه له‌ســه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاســت نه‌چه‌قیــوه ،ده‌ڕە‌خســێت ،ئه‌و میلله‌تــه ،ك ه میلله‌تێكی پێشــكه‌وتوو ،ك ه كه‌لتورێكی باشی هه‌بێ ،ئه‌وا ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی (هه‌له‌ی) بــۆی هه‌ڵده‌كه‌وێت ،ده‌یقۆزێته‌و‌ه بۆ ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ ..به‌اڵم له‌واڵته‌كانی تــر ،ئه‌گه‌رچی ده‌وڵه‌تیــش هه‌بوو ،چونك ه دواكه‌وتوو بوون‌‌و حكومه‌تی ناسیۆنالیستی دواكه‌وتــوو حكومڕانیــان ده‌كــردن ،حزبی نادیموكــرات‌و كه‌لتوری ئۆپۆزســیۆنی الواز له‌نــاو ئــه‌و حزبانــه‌دا هه‌بــوون .بینیمان، گه‌رچــی هه‌لومه‌رجی بابه‌تیش ده‌خوڵقێت، خه‌ڵكه‌كه‌شــی راده‌پــه‌ڕن‌و قوربانییه‌كــی زۆریــش ده‌ده‌ن .بــه‌اڵم ئه‌نجامه‌كــه‌ی به‌كاره‌ســاته‌كانی لیبیا ،سوریا ،یه‌م هن‌و... تــد كۆتاییدێــت .تونســی لێده‌ركه‌یــت ك ه ئومێدێكــی به‌خشــیوه ،باقــی واڵته‌كانــی تــر ،ورده ورده ،ســه‌رله‌نو ێ گه‌ڕانــه‌و‌ه بۆ چوارگۆشه‌ی یه‌كه‌م. ئــه‌وه‌ی وایكــرد ئــه‌م قســانه بكــه‌م، به‌رئه‌نجامه‌كه‌یه‌تی ك ه ده‌مه‌وێت بیخه‌مه‌ڕوو: حكومه‌ته‌كانــی ناوچه‌كــ ه خه‌ریكــ ه كێشــه‌كانی خۆیــان چاره‌ســه‌ر ده‌كــه‌ن. توركیایــه‌ك ،ك ه گه‌وره‌ترین ناكۆكی له‌گه‌ڵ واڵته‌كانی ئیسرائیل ،عه‌ره‌بستانی سعودیه، سوریا ،ئێران‌و روسیا هه‌بوو ،وا كێشه‌كانی خۆی چاره‌سه‌ر ده‌كات.
ســوریایه‌ك ،كــ ه له‌كۆرنه‌رێكــی (گۆشــه‌یه‌كی) مــردوو گوشــرابوو، له‌غه‌رغــه‌ره‌ی مــان‌و نه‌مانــدا بوو ،ئێســتا زلهێزه‌كانــی وه‌كو ئه‌مریكاو روســیا ،باس له‌ڕووخانی ناكه‌ن! له‌پشــتی په‌رده‌شــه‌و‌ه خه‌ریكی ســازانن ،بۆ ئه‌وه‌ی به‌شــار چۆن بمێنێتــه‌وه‌‌و حكومه‌تــه ئیقلیمیه‌كانیــش ده‌بێت چۆن به‌مانه‌وه‌ی رازی بن. حكومه‌تــی عیــراق ،كــه لــه‌دوای هاتنــی داعــش ،دووچــاری گه‌وره‌تریــن ته‌نگوچه‌ڵه‌مه‌ی ئابوری ،سیاسی ،تائیفی‌و ناوخۆیــی ببــوو ،هیچ كه‌ســێك چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌ی نه‌ده‌كرد ك ه ئه‌م حكومه‌ته ،له‌دوای هه‌ره‌سی نیوه‌ی سوپاكه‌یی‌و داڕوخانی باری ده‌رونــی نیوه‌كــه‌ی تریــی‌و داموده‌زگاكانی دیكــه ،خــۆی بگرێتــه‌وه .بــه‌اڵم ئه‌وه‌تــا، به‌پشــتیوانی نێوده‌وڵه‌تــی ،له‌به‌رئــه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تــه‌‌و ئابورییه‌كی ســه‌ربه‌خۆی هه‌یه، ورده ورده واخه‌ریكــ ه به‌ســه‌ر داعشــدا ســه‌رده‌كه‌وێت‌و شــاره‌كانی كۆنتــرۆڵ ده‌كاتــه‌وه .ئێســتاش له‌دوائه‌نجامــدا بووه به‌یه‌كێــك له‌كارئه‌كته‌ره‌كانــی رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت .ده‌شــبینن په‌یتــا په‌یتــا، فڕۆكه‌كانــی ئه‌مریكاو واڵتانــی تر له‌عیراق داده‌بــه‌زن ،بۆئه‌وه‌ی داعش بشــكێنن‌و ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌ش ته‌ســلیمی ئه‌م حكومه‌ت ه بكه‌ن ك ه ئێستا هه‌یه.
«
«
رۆژی ،2016/7/13مــەال بەختیــار، لێپرسراوی دەستەی كارگێڕیی مەكتەبی سیاســیی یەكێتــی ،بەناونیشــانی (مەترســییەكانی دۆخی ئێســتا ،سازان یــان تــرازان؟) كۆڕێكــی لــە زانكــۆی ســلێمانی ســازدا ،كــە تێیــدا لەبــەر رۆشنایی بارودۆخی ئەوكاتە ،پێشبینیی ئەو مەترســیی و ئەگەرانەی كردبوو ،كە ئێســتا روبەڕووی هەرێمی كوردستان و رۆژئاوای كوردستان و ناوچەكە بۆتەوە. لــەم كــۆڕەدا ،كــە ســاڵێك و حەوت مانگ لەمەوبەر ســازكرا ،مەال بەختیار، مەترســیی رێككەوتنــی زلهێــزەكان و واڵتانــی هەرێمــی لەســەر چارەنوســی ناوچەكــە دوای جەنگی داعش ،بە وردی شیدەكاتەوەو هەر ئەوكاتیش هۆشداریی تونــدی دایــە الیەنە كوردســتانییەكان، كــە پێویســتە خۆیان بۆ ئــەو ئەگەرانە ئامــادە بكــەن و ناكۆكییــە حزبــی و بەرژەوەندیخوازییــەكان وەال بنێــن و پێكــەوە روبــەڕووی مەترســییەكان ببنەوە ،هەروەك خۆیشــی لە كۆڕەكەدا وتبــوی «ئــه‌م كۆڕه‌مــان بــۆ ئه‌وه‌یه، كــه بهپهرۆشــییهوه زه‌نگێــك لێبده‌ین! به‌ئومێدی ئه‌وه‌ی كه حزبه سیاسییه‌كان تێكــڕا ،ئه‌وه‌نده‌ی دۆستیشــمان له‌دنیاو لــه‌م ده‌وروبــه‌ره هه‌یــه ،ســه‌رله‌نوێ بتوانین سیاســه‌تی خۆمان دابڕێژینه‌وه‌‌و په‌رۆشــتر به‌دوای ده‌سته‌به‌ری ئایینده‌ی رووداوه‌كاندا بگه‌ڕێین». ســەرەڕای ئــەو هۆشــدارییانەو خســتنەڕووی هەمــوو مەترســی و ئەگــەرەكان ،بــەاڵم بەداخــەوە الیەنــە كوردســتانییەكان ،خەمساردانە سەیری ئەم مەترســیانەیان كردو هیچ هەوڵێكی جدییــان بــۆ یەكگرتویــی و وەالنانــی ناكۆكییــەكان نــەدا ،بۆیــە دەبینیــن كــە دوای ســاڵێك و حــەوت مانگ لەو پێشبینییانەی مەال بەختیار ،ئێستا چۆن ئەو مەترســییانە لە هەرێمی كوردستان و رۆژئاوا و باكوری كوردستان ،تەنگیان بــە كــورد هەڵچنیەوەو هێشــتاش كورد راناچڵەكێت. (چاودێــر) جارێكــی دیكــەو بــۆ مێژوو دەقــی كۆڕەکەی مــەال بەختیار، باڵودەكاتەوە ،كــە رۆژی ،2016/7/13 لەهۆڵــی كۆنگرێســی زانكۆی ســلێمانی بەڕێوەچوو.
«
ئێــران ،كــ ه گه‌مــارۆدراوی ئــه‌و هه‌موو ده‌وڵه‌ت ه گه‌وره‌یه‌ی دنیاو رۆژئاوا بوو ،خۆی راگــرت .ورده ورده ()1+5ی سه‌رخســت، به‌وهۆیشــه‌وه ســه‌دان ملیــار دۆالری بلۆك كــراوی بــۆ ده‌گه‌ڕێتــه‌وه .ســه‌ره‌نجامیش ده‌وڵه‌تــ ه گه‌وره‌‌و كۆمپانیا گــه‌وره‌كان بۆڕ بۆڕێنیانــه ،كامیان زوتــر بگه‌نه بازاڕە‌كانی ئێران. ئێــران؛ ئێســتا له‌گه‌ڵ توركیــادا ()31 ملیــار دۆالر تــه‌رازوی بازرگانیــان هه‌یــه. له‌گه‌ڵ عیراق چاره‌نووسیان واگرێدراوه ،ك ه هیچ ده‌وڵه‌تێك ناتوانێت وا به‌ئاســانی ئه‌م دوو چاره‌نووس ه به‌یه‌كه‌وه گرێدراوه ،له‌یه‌ك بكاته‌وه .چونك ه هه‌م ئێران حكومڕانییه‌كی شیعه‌ی هه‌یه ،هه‌م عیراقیش حكومڕانییه‌كی شیعه‌ی هه‌یه .ئهوه ئێران ده‌بینین له‌یه‌مه‌ن چ كاریگه‌رییه‌كــی هه‌یــه .له‌لوبنانیــش چ كاریگه‌رییه‌كی هه‌یه .ئێرانیشــمان له‌سوریا بینــی ،كــ ه چ كاریگه‌رییه‌كــی هه‌بــوو. ســه‌رئه‌نجام روســیا ،ك ه له‌ســاڵی پاره‌وه، به‌هه‌موو سه‌نگی ته‌كنه‌لۆجیا‌و پێشكه‌وتنی عه‌ســكه‌ری خۆیــه‌وه هاتۆتــه ناو ســوریا، له‌گه‌ڵ ئێران رێككه‌وتوون ســوریا بپارێزن‌و بینیشــمان ك ه چۆن پاشه‌كشه‌یان به‌توركیا كرد .ئهوه دوو هه‌فته‌شــه ،له‌دوای گۆڕینی سه‌رۆك وه‌زیران توركیا ،رۆژان ه په‌یتا په‌یتا قس ه له‌سه‌ر ئهوه ده‌كرێت ،ك ه توركیا له‌گه‌ڵ ســوریا ئاشتده‌بێته‌وه‌‌و هه‌موو ده‌رگاكانیش بۆ ئه‌و ئاشتبوونه‌وه‌یه ده‌كاته‌وه. ئێســتا ،نێوانی توركیاو ســوریا له‌ســه‌ر یه‌ك گرێ مــاو‌ه بیكه‌نه‌وه! توركیا ده‌ڵێت: بۆ ماوه‌ی گواســتنه‌و‌ه (انتقالی) با به‌شار بمێنێته‌وه .روسیاو ئێرانیش ،سورن له‌سه‌ر ئــه‌وه‌ی توركیا ئه‌و مه‌رجه‌شــی نه‌مێنێت. به‌اڵم ئایا له‌سه‌ره‌نجامدا توركیا چیده‌كات؟ ســور ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌م داخوازییه‌ی؟ یان خۆی لــه‌م هه‌موو قه‌یران ه رزگار ده‌كات ك ه تێیكه‌وتووه؟.. بێگومــان ،ئــه‌م جــۆره حكومه‌تانــ ه ده‌ربازبوونیــان له‌قه‌یرانــه‌كان ،زۆر لــه‌ال گرنگتر‌ه له‌وه‌ی له‌ســه‌ر قســه‌یه‌كیان ،یان بڕیارێكیــان ســور ده‌بــن یان ســور نابن! چونكــه بینیمــان توركیــا چــۆن له‌گــه‌ڵ ئیســرائیل ،له‌گــه‌ڵ ئێران ،له‌گه‌ڵ روســیا چــۆن رێككه‌وتــه‌وه! بینیشــمان چــۆن له‌گــه‌ڵ ســعودییه رێككه‌وتــه‌وه ،بێگومان ده‌شــیبینین چۆن له‌گه‌ڵ سوریاو هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ عیراقیش رێكده‌كه‌وێته‌وه. كه‌وابــێ ،حكومه‌ته‌كانــی چاوه‌ڕێمــان ده‌كــرد كــه بگۆڕێــن‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤێكــی دیموكراســی بێته ســه‌ر كار ،ئه‌وا ده‌بینین ئــه‌و حكومه‌تانه ،به‌پشــتیوانی زلهێزه‌كانی دنیا ،ورده ورده سیناریۆی نوێی چۆنیه‌تی چاره‌ســه‌ركردنی كێشــه‌كانی ئیقلیمــی‌و رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاســت داده‌ڕێژن‌و له‌پشــتی پهردهشهوه رێككده‌كه‌ون! كه: چۆن ،ئاسایشــی نێونه‌ته‌وه‌یی بپارێزن.. چۆن بــازاڕ‌و نرخی نــه‌وت لــه‌م واڵتانه‌دا، رێڕە‌و‌ه ئاویی‌و وشكانییه‌كانی له‌م واڵتانه‌دا پارێزراوبــێ‌‌و دڵنیایــی ده‌ســته‌به‌ر بكه‌ن‌و سه‌ره‌نجامیش چۆن مه‌ترسییه‌كانی ئه‌منی، مه‌ترســییه‌كانی ئابوریی‌و په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوده‌وڵه‌تــی له‌ڕۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت، له‌دنیادا سه‌رله‌نوێ دابڕێژنه‌وه؟!. له‌پــاڵ ئه‌مــه‌دا ،وه‌كــو له‌به‌رامبه‌رتــان نوســراوه ،له‌ناوه‌ڕاســتی مانگی رابردوودا، «سوپاس بۆ ئه‌و الیه‌نه‌ی ئاگاداری كردین- كه بــه‌وردی ئــاگاداری كردوینه‌ته‌وه» ،ك ه له‌جه‌زائیر كۆبوونه‌وه‌یه‌كــی نهێنی له‌نێوان توركیاو ســوریاو به‌ده‌اڵڵی جه‌زائیر كراوه! وادیــار‌ه جه‌زائیــر هه‌ر ( 25بۆ )30ســاڵ جارێك ،مێژوو رۆڵێكی ده‌داتێ ،ك ه ئه‌ویش ده‌اڵڵییــ ه له‌ســه‌ر الشــه‌ی كــوردو هێــزه دیموكراتخــوازه‌كان .واڵتێــك ،ك ه ملیۆنێك شــه‌هیدی داوه ،رێزی یه‌ك شه‌هیدی خۆی ناگرێت‌و له‌سه‌ر الشه‌ی گه‌النی وه‌كو كورد، ته‌نهــا حكومه‌ته داگیــركارو دیكتاتۆره‌كان رێكده‌خــات .كۆبوونــه‌وه‌ی یه‌كه‌م ،له‌ڕووی پرانسیپه‌و‌ه سه‌ركه‌وتوو بووه .كۆبوونه‌وه‌ی دووه‌میــش كــه به‌ڕێوه‌یــه ،هه‌وڵده‌درێــت ئێــران‌و عیراقیــش تیایــدا ئاماده‌بــن. ئه‌گه‌رچــی له‌كۆبوونه‌وه‌كــه‌ی پێشــوودا، ئێــران‌و عیراق ئاماد‌ه نه‌بــوون ،به‌اڵم رازی بوون .كۆبوونه‌وه‌ی دووه‌م یان سێهه‌میش،
له‌جه‌زائیــر یا له‌هه‌ر واڵتێكــی تر ،له‌نێوان ســوریاو توركیــا ،كۆتایــی به‌ڕێككه‌وتنــی ئــه‌م دوو واڵته بێنێت ،خۆتــان ده‌زانن ك ه ده‌وڵه‌ت ه گه‌وره‌كان ســه‌رله‌نوێ به‌جۆرێكی تر بیر لهوه ده‌كه‌نه‌و‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌م چوارچێو‌ه سیاســیی ه تازه‌یــه ،كــه ســوریا ،توركیا، ئێــران ،عیراق ،سیاســه‌تی نوێی ئیقلیمی‌و چۆنیه‌تــی ده‌ســته‌به‌ركردنی به‌رژه‌وه‌ندیی ه ئابورییــ ه سیاســییه‌كانی رۆژئــاوا ،له‌گه‌ڵ رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاســت‌و ده‌وڵه‌تانی كه‌نداو، ئه‌م ســیناریۆی ه ئیتر ده‌بێت به‌ستراتیج بۆ ئه‌و ده‌وڵه‌تانــه‌‌و كۆنگره‌كانی (جنێف)یش به‌رده‌وام ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م ســیناریۆی ه بكــه‌ن به‌بڕیارێكی نێونه‌ته‌وه‌یی ،كه له‌گه‌ڵ ئه‌م دیارده‌و ده‌ركه‌وت ه تازه‌یه‌ی كه ئێســتا هه‌یه ،گونجاو بێت. الی هه‌مووانیــش ئاشــكرایه ،گرنگتریــن بابــه‌ت له‌ئێســتادا‌و له‌دنیــادا ،پرســی ئاســاییش‌و تێكشــكانی داعش‌و تیرۆرست ه جیهادییه‌كانــه .چونكــه تیرۆریســت ه جیهادییــه‌كان ،ئێســتا ئاسایشــی ته‌واویی رۆژئاوایان خســتووه‌ت ه دۆخێكــی ناله‌باری مه‌ترســیداره‌وه! بۆیه ئــه‌م بابه‌ته ده‌كه‌ن ه پرسی هه‌ر‌ه گرنگی خۆیان‌و به‌پێچه‌وانه‌وه، هه‌موو پرس‌و بابه‌تێكی تر ده‌خه‌ن ه الوه. بینیمان ئه‌مریكا له‌عیراق به‌پاڵه‌په‌ســتۆ كشــایه‌وه ،به‌اڵم ئێستاش ده‌بینن ك ه چۆن ده‌گه‌ڕێتــه‌وه ،كه پســپۆرو ســه‌ربازه‌كانی له‌عیــراق له‌پێنــج هــه‌زار تێپه‌ڕیــی‌و لــه‌م ماوه‌یه‌شدا ( )500پسپۆری تر دێنه عیراق. وا ســه‌رقاڵی پاككردنــه‌وه‌ی فڕۆكه‌خانــه‌ی (گه‌یــاره)ن‌و له‌وێــوه هێــرش بــۆ موســڵ ده‌كــه‌ن .دوای رزگاركردنی موســڵ‌و دوای رزگاركردنــی گه‌یاره ،خۆتــان ده‌بینین ،ك ه هاوكێشــه‌ی سیاســی‌و چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌ی حكومه‌تی عیراقی له‌ناوچه‌كه‌دا‌و په‌یوه‌ندی عیــراق له‌گــه‌ڵ ناوچه‌كــه‌دا ،هه‌روه‌هــا له‌گــه‌ڵ ده‌وڵه‌ت ه گه‌وره‌كان ،هاوكێشــه‌كان گۆڕانكاریی گه‌وره‌ی به‌سه‌ردا دێت‌و ئه‌وه‌ی له‌مه‌وبه‌ر بۆ كورد‌و گفتوگۆ ده‌لوا ،له‌مه‌ودوا له‌ناو عیراقدا ،بۆمان نالوێ. ئــه‌م مه‌ســه‌النه ،به‌داخــه‌و‌ه ده‌ڵێــم: لــه‌الی ئێمــه‌ی كورد ،له‌هه‌موو به‌شــه‌كانی كوردستان ،تائێستا هه‌ر وه‌ك مه‌سه‌له‌یه‌كی راگــوزه‌ر ســه‌یر ده‌كرێــت! هه‌واڵه‌كانــی باڵوده‌كه‌ینــه‌وه ،چه‌رده‌یه‌كی له‌ســه‌ر باس ده‌كه‌یــن ،له‌كۆنگــره‌ی رۆژنامه‌وانیــدا، ده‌ڵێیــن :له‌جه‌زائیــر به‌نهێنــی كۆبوونه‌و‌ه كــراوه! هه‌مــوو رۆژنامــه‌و ته‌له‌فزیۆنه‌كان، میدیای كوردستان‌و توێژه‌رانی كوردستان، وه‌كو ئه‌وه‌ی بابه‌تێكی زۆر ســاده‌و ســاكار رویدا بێت ،كه‌مترین قسه‌ی له‌سه‌ر ده‌كه‌ن! بــه‌اڵم كه‌ســێك هه‌ڵه‌یه‌كی بچــوك بكات، هه‌مــوو كه‌ناڵه‌كانــی ته‌له‌فزیــۆن ،قســه‌ی له‌ســه‌ر ده‌كه‌ن .چاره‌نووسی نه‌ته‌وه‌كه‌مان له‌كۆبوونه‌وه‌یه‌كــی نهێنــی له‌جه‌زائیــر، مشــتوماڵ ده‌كرێــت ،بــه‌اڵم كه‌متریــن لێكدانه‌وه‌‌و شرۆڤه‌مان له‌باره‌یه‌و‌ه كرد. ئــه‌م كۆڕە‌مــان بــۆ ئه‌وه‌یــه ،كــ ه بهپهرۆشــییهوه زه‌نگێــك لێبده‌یــن! به‌ئومێــدی ئه‌وه‌ی ك ه حزبه سیاســییه‌كان تێكــڕا ،ئه‌وه‌نــده‌ی دۆستیشــمان له‌دنیــاو لــه‌م دهوروبهره هه‌یه ،ســه‌رله‌نوێ بتوانین سیاســه‌تی خۆمان دابڕێژینه‌وه‌‌و په‌رۆشــتر به‌دوای ده‌سته‌به‌ری ئایینده‌ی رووداوه‌كاندا بگه‌ڕێین. ئاماده‌بووان .. ئێســتا له‌ســه‌ره‌تای به‌هــاری عه‌ره‌بیدا نین‌و با ئه‌و خۆش باوه‌ڕیی ه فڕێ بده‌ین!. له‌یه‌كێــك له‌كۆبوونه‌وه‌كانــی رابردوودا، به‌سه‌رپه‌رشــتی جه‌نابــی كاك مه‌ســعود، ك ه ( )17حزب به‌شــداربووین تێیدا ،قســ ه له‌ســه‌ر ئــهوه ده‌كرا ،كه( :ئایــا ده‌توانین ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ دروستبكه‌ین یاننا؟).. یه‌كێك له‌هه‌ڤاڵه‌كان كه برای خۆشه‌ویستم كاك (محه‌مه‌دی حاجــی مه‌حمود)ه‌و لێر‌ه دانیشــتووه ،باســی ئه‌وه‌مانكرد ،ده‌توانین ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ دروست بكه‌ین یاننا؟.. ئایــا حكومه‌تــه‌كان حســابمان بــۆ ده‌كه‌ن یاننا؟ ..ئه‌وكاته كاك محه‌مه‌د ،قســه‌یه‌كی جوانــی كــرد‌و وتــی( :حكومه‌تــه‌كان خوا خوایانــه حســابیان بــۆ بكه‌یــن ،چونكــ ه خه‌ریكه له‌ناو ده‌چن!) .ئه‌و قســه‌ی ه بۆ ئه‌و كاته راســتبوو .به‌اڵم ئێســتا ئــه‌و باوه‌ڕ‌ە كۆتاییهــات‌و ئــه‌م حكومه‌تان ه مان .چونك ه حكومه‌تــی كاندیــد بۆ روخــان ،حكومه‌تی ســوریا بــوو ،بــه‌اڵم ئێســتا ده‌بینین ،ك ه ســیناریۆی روخانی ته‌واو بووه .بۆی ه دوای
ئه‌وه‌ی ك ه سیناریۆی نه‌ڕووخانی حكومه‌تی ئێســتای ســوریا به‌ته‌واویــی له‌كۆنگــر‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانــدا بڕیاری لێده‌درێت ،ئیتر ده‌بێت له‌دوای ئــه‌و كۆنگره‌و رێككه‌وتنانه، له‌بــه‌ر رۆشــنایی ئه‌گه‌ره‌كانــی ئــه‌و رێككه‌وتنانه ،دیسانه‌وه ستراتیج‌و سیاسه‌تی خۆمــان ،په‌یوه‌ندییه‌كانــی ئیقلیمــی‌و نێوده‌وڵه‌تــی ،په‌یوه‌ندییــه ناوخۆییه‌كانــی خۆمــان ،دابڕێژینــه‌وه .به‌هــاری عه‌ره‌بــی ته‌واو! هیوای روخانی حكومه‌ته‌كان ته‌واو!! رێككه‌وتنــی حكومه‌ته‌كان ،به‌شــێوه‌یه‌كی گشــتی له‌نێوانی خۆیانــدا كۆتاییهاتووه!!! به‌رژه‌وه‌نــدی دیــاری ده‌وڵه‌ته گــه‌وره‌كان‌و ئیقلیمییه‌كانیشمان له‌به‌رچاوه ،به‌اڵم نازانم ئه‌گه‌ر به‌ڕێككه‌وت شتێك بێت ه پێشه‌وه ،یا كوده‌تایه‌ك روبدات! ئه‌گه‌رنا ره‌وتی گشتی سیاســه‌تی ئێســتای نێوده‌وڵه‌تــی له‌گــه‌ڵ ده‌وڵه‌تــ ه ئیقلیمییه‌كان به‌ئاشــكراو نهێنی، ئــه‌وه‌ی رێككه‌وتــوون رێككه‌وتــن ،ئــه‌وی تریشی ماوه به‌ره‌و رێككه‌وتن ده‌ڕوات. ئێم ه له‌كوێین..؟ هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌ڤاڵ شێخ له‌تیف ،له‌وتاره‌كه‌یدا ،وتی« ،هێشتا له‌ناو بازنه‌یه‌كی داخراوداین .»!..سه‌رۆكی په‌رله‌مان ده‌گه‌ڕێته‌وه یــان ناگه‌ڕێته‌وه..؟ ســه‌رۆكی هه‌رێــم ،ماوه‌كــه‌ی بــۆ درێــژ بكه‌ینه‌وه ،یاننا..؟ یه‌كێتی‌و پارتی ،ده‌توانن رۆڵببینــن بــۆ ئاشــتكردنه‌وه‌ی الیه‌نه‌كان، یان ناتوانــن..؟ پارتی ،گــۆڕان ده‌بینێت، یــان نایبینێــت..؟ گــۆڕان ،رازییــ ه پارتی ببینێــت ،یــان نایبینێت..؟ ئه‌وه‌ی ئێســتا هه‌ی ه ئه‌م پرســیارانه‌یه‌‌و پرســیاری ترمان نییه! ئه‌گه‌رچی دوو ســاڵه بــه به‌رده‌وامی ئــه‌م پرســیاران ه ده‌هێنیــن‌و ده‌به‌ین ،به‌بێ ئه‌وه‌ی بتوانرێ وه‌اڵمێكی بابه‌تی‌و عه‌قاڵنی بده‌ینــه‌وه! به‌بێ ئــه‌وه‌ی هیــچ الیه‌كمان، پێداچوونه‌وه‌مــان به‌سیاســه‌تی خۆمانــدا كردبێــت! مه‌ترســییه‌كانمان وه‌ك خــۆی له‌به‌رچــاو گرتبێــت‌و ســه‌ره‌نجام ،هه‌ندێك له‌بڕیــار‌ه هه‌ڵه‌كانمــان ،راســت بكه‌ینه‌وه‌‌و سه‌رله‌نوێ سیاسه‌تی راستتر دابڕێژینه‌وه. وابمێنینــه‌وه! به‌دڵنیاییــه‌وه ،نــه‌ك حكومه‌تــه نه‌یاره‌كانــی ئێســتا (كــ ه خــوا خوایانــه وابمێنینــه‌وه) دوایئــه‌وه‌ی كۆنگــر‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان دوا ســیناریۆی چاره‌سه‌ری كێشــه‌كانی ئه‌م حكومه‌تانه‌و، په‌یوه‌نــدی ئــه‌م حكومه‌تانــه‌و ،ده‌وڵه‌تــ ه گــه‌وره‌كان كۆتایی پێده‌هێنــن ،باش باش دڵنیابین ئه‌و حكومه‌تانه ،یه‌ك بســتمان ب ه قه‌رز ناده‌نێ !..وه‌كو له‌مێژوودا بســتێكیان به‌قــه‌رز نه‌داوینه‌تــێ .هه‌روه‌هــا حكومه‌ت ه دۆسته‌كانی ئێستاشمان ،لهوه زیاترمان بۆ ناكه‌ن كه تائێســتا بۆیان كردوین ،شــه‌ڕی مان‌و نه‌مانیش له‌ســه‌ر كورد ناكرێ ،با ئه‌و مه‌زنده‌ش نه‌كه‌ین. ئه‌وه‌ی ك ه من ده‌یخوێنمه‌وه ،ئه‌مه‌یه: رۆژئاوای كوردستان له‌به‌رئــه‌وه‌ی تائێســتا هیــچ جــۆره رێككه‌وتنێكی كۆنكرێتی ،له‌نێوان په‌یه‌ده‌و هه‌ندێــك له‌هێــز‌ه رادیكاڵه‌كانــی رۆژئاوای كوردســتان ،له‌گه‌ڵ ئۆپۆزســیۆنی ســوریا نییــه ،هه‌روه‌هــا له‌كۆنگره‌كانــی جنێــف قبوڵیان ناكه‌ن ،له‌به‌ر ئه‌م دوو خاڵه‌یه: یه‌ك :له‌گه‌ڵ ئۆپۆزســیۆنی سوریا ،هیچ جۆره رێككه‌وتنێك‌و ده‌سته‌به‌رێك نییه. دوو :له‌كۆنگره‌ی جنێف ،تائێســتا مافی كــورد ده‌ســته‌به‌ر نه‌كراوه‌و پهیــهده قبوڵ نه‌كراوه. ئه‌م سیناریۆیان ه ئه‌گه‌ر بچێت ه سه‌ر ،به‌م سیاسه‌ته‌ی ئێستای حكومه‌تی سوریا ،به‌م عه‌قڵییه‌ته‌ی ئێستای ئۆپۆزسیۆنی سوریاو به‌و رێككه‌وتنه‌ی كه له‌نێوان سوریاو توركیا به‌ڕێوه‌یــه ،رۆژئاوای كوردســتان ،له‌هه‌موو به‌شــه‌كانی تری كوردستان زیاتر ،مه‌ترسی له‌سه‌ره. باكوری كوردستان بێگومــان باكــور قاره‌مانــن ،به‌رگــری گه‌وره‌یــان كــرد ،شــه‌ڕی زۆر قاره‌مانانــ ه ده‌كــه‌ن ،له‌هه‌ڵبژاردنه‌كــه‌ی ســاڵی پــاردا ( ،)2015هه‌شــتا ( )80كورسیان برده‌وه، هه‌موومان شــانازیمان پێــو‌ه ده‌كردن .ئه‌و سیاسه‌ت ه سه‌ركه‌وتووه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌ڵێم، كــ ه وه‌ك یه‌كێتــی ،ئــه‌و كاتــه پێمانوتــن هه‌ده‌پــه (پارتی دیموكراتــی گه‌الن) بچن ه حكومــه‌ت ،نه‌چــوون! تكامــان لێكــردن‌و وتمــان یــه‌ك وه‌زاره‌تــان بده‌نێ بچــن ،با ئاكپارتــی (دادو گه‌شــه‌پێدان) حكومــه‌ت له‌گــه‌ڵ ئێــوه پێكبهێنێــت .ئه‌وكات ه دوای
مانگێــگ وه‌رنــه ده‌ره‌وه ،ئێــوه ده‌بنــ ه مایــه‌ی ئــه‌وه‌ی حكومه‌ته‌كــ ه بڕوخێــت! ئێــوه ده‌بنــه مایــه‌ی ئــه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنی پێشــوه‌خت بكرێــت ..به‌داخــه‌و‌ه نه‌چوون ه نــاو حكومه‌ت .تا دواتــر ئاكپارتی (پارتی دادو گه‌شه‌پێدان) ،هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌ختی سه‌پاند .سه‌ره‌نجام ،زۆرینه‌ی به‌ده‌ستهێناو حكومه‌تــی به‌ته‌نهــا پێكهێنایــه‌وه .ئــهوه زیانێك ،زیانی دووه‌م ،لێره‌و‌ه به‌ڕاشــكاوی ده‌یڵێــم :هــه‌ر له‌ســه‌ره‌تاوه تائێســتاو تا ئایینــده‌ش پێمــان باشــنه‌بوو خه‌باتــی چه‌كداری له‌شــاخه‌وه بگوازرێتــه‌وه بۆ ناو شــاره‌كان .به‌اڵم گوێزرایه‌وه! ســه‌ره‌نجام، پاشه‌كشــه‌یان كــرد .كارێكی ســه‌ركه‌وتوو نه‌بــوو ،یه‌ك ملیۆن‌و نیــو مرۆڤی كورد له‌و شــارانه ئاواره بــوون ،ده‌ركه‌وت حكومه‌تی توركیا بۆســ ه بوو داینابوو! چونك ه له‌شاخ ده‌ره‌قه‌تیــان نه‌ده‌هــات ،رایكێشــان بۆ ناو شاره‌كان ،له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌ناو شار به‌ئاسانی ده‌ره‌قه‌تیــان دێت ،له‌ناو ماڵــه‌كان گه‌مارۆ ده‌درێــن ،شــارۆچكه به‌ئاســانی گه‌مــارۆ ده‌درێت. به‌درێژایــی مێــژوو ،له‌كۆتایی ســه‌ده‌ی هــه‌ژده‌وه ،شــه‌ڕی چه‌كــداری له‌نــاو شــاردا شكســتی خــواردووه .دوایئــه‌وه‌ی ته‌كنه‌لۆجیــای جه‌نــگ ،بــوو به‌چه‌كێكــی كاریگه‌ری حكومه‌ته‌كانی دنیا ،هیچ شه‌ڕێكی عه‌سكه‌ری شاره‌كان ،سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست نه‌هێناوه‌‌و له‌ئایینده‌ش سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست ناهێنێت .نمونه‌ش شه‌ڕی كۆمه‌ڵه‌ی ئێران، ك ه له شــاری (ســنه)و له‌ســاڵی (-1980 )1981دا كردی ،بینیمان .ســنه ،شــارێكی گه‌وره‌ی رۆژهه‌اڵتی كوردستانه ،ئه‌و كاته‌ش یه‌كێتیــی نیشــتمانی وتمان« :ئه‌م شــه‌ڕ‌ە ســه‌ركه‌وتن به‌ده‌ســت ناهێنێت!» ..به‌اڵم كردیان‌و شكســتیانخوارد .ئه‌م شــه‌ڕانه‌ش له‌شاره‌كان ،بهداخهوه نه‌یتوانی سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ستبهێنێت .كاتێك ئه‌م قسان ه ده‌كه‌ین، له‌ئێســتاو ئایینده‌شــدا ،هه‌تــا دواهه‌میــن توانــای خۆمــان ،پشــتیوانی به‌شــه‌كانی كوردستانین بۆ وه‌رگرتنی مافی نه‌ته‌وه‌یی‌و مافی دیموكراســیان‌و له‌ڕووی سیاسیشه‌و‌ه به‌هیــچ شــێوه‌یه‌ك له‌بیروبــاوه‌ڕی خۆمان پاشه‌كشــ ه ناكه‌یــن .به‌اڵم رای خۆشــمان به‌هه‌مــوو حزبــه‌كان وتووه .ئــهوه باكور، لــه‌دوای رێككه‌وتنه‌كــه‌‌و ئه‌و ســیناریۆیه‌ی له‌نێوان رۆژئاواو واڵت ه ئیقلیمییه‌كان هه‌یه، رۆژئاوا ئــهوه حاڵی بێــت ،باكوریش ئهوه حاڵــی ده‌بێــت ،دۆخه‌كه خراپتــر ده‌بێت، چونك ه حكومه‌تی توركیا له‌خۆی راده‌بینێت خراپتــر بێــت .هه‌مووشــمان ده‌زانیــن ك ه بهداخهوه تائێســتا په‌كه‌كــه ،له‌الیه‌ن هیچ هێزێكی دنیــاوه ،وه‌ك هێزێكی ئازادیخواز، دانیپێدا نه‌نراوه. باشوری كوردستان... وا ( )13ســاڵ به‌سه‌ر روخانی سه‌ددامدا تێپه‌ڕیــوه ،چه‌ند ســاڵ به‌ســه‌ر نوســینی ده‌ســتوردا تێپــه‌ڕی ،چه‌ند ســاڵ به‌ســه‌ر واده‌ی جێبه‌جێكردنــی مــادده‌ی ()140 دا تێپه‌ڕی ،به‌اڵم تائێســتا شارۆچكه‌یه‌كی ناوچــه دابڕێنراوه‌كانــی كوردســتانمان به‌ڕە‌ســمی نه‌هێناوه‌ته‌و‌ه سه‌ر كوردستان. به‌كــرده‌و‌ه به‌ڵــێ ،بــه‌اڵم به‌یاســایی نا!.. هه‌مــوو چركه‌ســاتێك حكومه‌تــی عیراقی ده‌توانێــت بیانومان پێبگرێت‌و پاساویشــی هه‌یه! چونكه ده‌ستور جێبه‌جێ نه‌كراوه. وا شه‌ش ساڵیشه داعش هاتووه ،شه‌ش ســاڵه ئــه‌وه‌ی به‌ســوپای عیراقــی نه‌كرا، به‌كورد كرا ،شــه‌ش ســاڵه هاوار ده‌كه‌ین، ئه‌گه‌ر ســه‌ربه‌خۆییمان پێنایه‌ته‌دی ،ئه‌گه‌ر ریفرانــدۆم ئه‌م مانگ‌و ئه‌و شــه‌ش مانگمان پێده‌كرێت ،با هیچ نه‌بێ رایبگه‌یه‌نین‌و ناوچ ه كێش ه له‌سه‌ره‌كان بێنهوه سه‌ر كوردستان. چی ده‌بێت..؟ هیــچ .ئه‌وپه‌ڕی له‌ئایینده‌دا حكومه‌تــی عیراقــی بیانومــان پێده‌گرێت. خۆ رایبگه‌یه‌نین ئه‌و ناوچان ه بێنهوه ســه‌ر كوردســتان ،یان راینه‌گه‌یه‌نین ،حكومه‌تی عیــراق هــه‌ر بیانومــان پێده‌گرێــت‌و ئــه‌و شه‌ڕە‌مان هه‌ر له‌گه‌ڵ ده‌كات .ئه‌و شه‌ڕە‌ش، شه‌ڕێكی چاوه‌ڕوانكراوی ئاینده‌مانه. بۆیــه بــه‌م موحافیزكارییــه ،ئه‌گه‌رچی كه‌ركــوك ،شــنگال ،مه‌خمــور ،خانه‌قین، جه‌له‌وال ،قه‌ره‌ته‌په ،جه‌باره ،دووز خورماتوو به‌ده‌ســت ئێمه‌وه‌یه ،كه‌چــی دڕدۆنگیان بۆ دوا بڕیار له‌ســه‌ر ئه‌م ناوچانــه ،له‌كاتێكدا بیانومــان هه‌ی ه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م مه‌ســه‌له‌ی ه یه‌كالیــی بكه‌ینــه‌وه .مــادده‌ی ده‌ســتوری ســه‌لماندویه‌تی‌و ســااڵنی جێبه‌جێكردنــی
مادده‌كانی ده‌ســتوریش تێپه‌ڕیون ،كه‌چی جێبه‌جێــی ناكــه‌ن .پێــش داعشــیش هه‌ر جێبه‌جێیــان نه‌كرد ،په‌یوه‌ندیشــی به‌وه‌و‌ه نییــه كه بڵێــن به‌هۆی داعشــه‌و‌ه بیانویان هه‌یــه ،بۆیــه جێبه‌جێی ناكــه‌ن .ئێمه‌ش، دانیشــتوین‌و له‌ســه‌ر ئه‌وه‌ی ئاســایش هی كاممانه؟ پۆلیس هی كاممانه؟ قائیمقام هی كاممانه؟ هه‌تا هاتووه ناكۆكییه‌كانی نێوان خۆمان قوڵ كردۆته‌وه! له‌م شــار‌و له‌و شار له‌سه‌ر پۆلیسێك هه‌ڵده‌ده‌ین ،به‌اڵم له‌سه‌ر چاره‌نووســی ئه‌م ناوچان ه هه‌وڵناده‌ین‌و دوا بڕیاری له‌سه‌ر ناده‌ین. به‌دڵنیاییــه‌وه ،بارودۆخه‌ك ه به‌ره‌و ئهوه بــڕوات ئــه‌م ده‌وڵه‌تــه ئیقلیمیانــ ه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانــی رۆژئــاوا رێكبكــه‌ون ،دڵنیابین كه‌ركوك ،خانه‌قین ،شه‌نگال‌و ئه‌م ناوچان ه به‌ئاســانی به‌ئێمــ ه یه‌كالیــی ناكرێتــه‌و‌ه بگه‌ڕێنــه‌وه ســه‌ر كوردســتان .ســوپا‌و ده‌وڵه‌تــی عیــراق ،كــه خــۆی گــرت ،ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌ی ئێستاو سااڵنی رابردووش نابێت له‌به‌رامبه‌رماندا ،ته‌نانه‌ت هاوكێشــه‌كانیش به‌و جۆره نامێنێته‌وه ك ه ئێستا هه‌یه. رۆژهه‌اڵتی كوردستان... خۆتــان بارودۆخی رۆژهــه‌اڵت ده‌زانن.. له‌ســاڵی ()1983 -1982ه‌وه ،هێــزه كوردســتانییه‌كان لــه‌وێ پاشه‌كشــه‌یان كــردووه ،ئهوه ( 32بۆ )33ســاڵ ده‌چێت ئــه‌و هێزانــه له‌ئــۆردوگاكان نیشــته‌جێن‌و میوانــی ئازیزی ئێمه‌ن .به‌اڵم باوه‌ڕپێكراو‌ه له‌مــاوه‌ی ( )33ســاڵدا نه‌توانــن له‌نێوانی خۆیاندا الیه‌نیكه‌م له‌ســه‌ر خاڵێكی سیاسی رێكبكــه‌ون..؟ رێككه‌وتنێك كــ ه ئومێدێك بدات! ( )30ساڵ ه دانیشتوون گفتوگۆ ده‌كه‌ن‌و ناتوانن سه‌نگه‌رێكی سیاسی دروستبكه‌ن..؟ وه‌اڵمــی مێژوو چــۆن بدرێتــه‌وه..؟ ئه‌گه‌ر پیالنگێڕییــه‌ك ،یان هه‌ر ســیناریۆیه‌كی تر هاته پێشــه‌وه‌‌و توانی جه‌زره‌به‌مان لێبدات، ئایا خۆمــان زه‌مین ه خۆشــكه‌ری جه‌زره‌ب ه لێدانه‌كــ ه نابین..؟ خۆمان به‌شــێك نابین لــه‌وه..؟ ئه‌گــه‌ر وابــێ ،بۆچــی گلله‌یی ل ه (شێخ مه‌حمود) ده‌كه‌ین..؟ بۆچی گلله‌یی له (شــێخ ســه‌عیدی پیــران) ده‌كه‌ین..؟ بۆچــی گلله‌ییمــان له (ســمكۆی شــكاك) كــرد..؟ بۆچی ره‌خن ه له (قــازی محمه‌د) ده‌گریــن..؟ بۆچی ره‌خنــ ه له‌ڕاپه‌ڕینه‌كانی (بارزانــی) ده‌گرین..؟ كــ ه دۆخه‌ك ه وابێ، ئاخر جیاوازی چییه..؟ ســاڵی ( )1911له‌ناوچه‌ی بارزانییه‌كان راپه‌ڕیــن هه‌بــوو ،شــێخ مه‌حمــود لێــره له‌پێنجوێن شه‌ڕی له‌گه‌ڵ (روس) ده‌كرد ،بۆ به‌رگری له‌عوســمانی! له‌وال دژی عوسمانی بویــن ،له‌مــا به‌رگریمــان له‌عوســمانی ده‌كــرد! ئینگلیــز هاتــوو‌ه به‌هه‌مــوو هێز‌و توانــای خۆیــه‌وه ،چویــن له (شــوعه‌یبه) شه‌ڕمان كرد .سمكۆ ،شێخ مه‌حمود ،شێخ ســه‌عید ،بارزانییه‌كان ،له‌هه‌موو به‌شه‌كانی كوردســتان راپه‌ڕین هه‌بــووه ،الیه‌نیكه‌می رێككه‌وتنی سیاســی له‌نێوانیانــدا نه‌بووه. ســه‌ره‌نجام رێككه‌وتنی (ســیڤەر) گۆڕا ب ه (لــۆزان)( .لۆزان)یش ســه‌ری هه‌موومانی خوارد !..مێــژوو ته‌نها (كه‌مال ئه‌تاتورك) تاوانبار ناكات ،كه ســیڤەری له‌ژێر فشــار، یان حكومه‌تی پاشایه‌تی عیراق له‌ژێر فشار (ســیڤەر)یان به (لۆزان) گۆڕی ،خۆشمان تاوانبارین! چونك ه سه‌ركرده‌و سه‌رداره‌كانی خۆمان له‌مێــژوودا نه‌یانتوانــی ده‌رفه‌ته‌ك ه (هه‌ل)ه‌ك ه باش بقۆزنه‌وه!. ئێستا ،حزبی سیاسین ،چه‌پین ،راستین، ناوه‌ڕاستین ،جۆره‌ها ئایدۆلۆژیه‌تمان هه‌یه، جۆره‌هــا ئه‌زمونمــان هه‌یــه ،ســه‌ركرده‌ی دیارمــان هه‌یــه ،رابــه‌ری دیارمــان هه‌یه، حكومه‌تمان هه‌یه 30( ،بۆ )40ساڵ خه‌باتی چه‌كداریــی‌و ( )50ســاڵ زیاتــر خه‌باتــی سیاســیمان هه‌یــه .هه‌مــوو ئه‌زمونه‌كانــی مێژوومــان له‌به‌رچــاوه ،شكســتمان خــواردوه ،جۆره‌ها ده‌رســمان (په‌ند)مان له‌شكســته‌كان بــۆ ماوه‌ته‌وه ،بــه‌اڵم ته‌نها ســودێك له‌یه‌ك شكســت وه‌رنه‌گیــراوه!.. بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م كێشــ ه سیاسییانه‌ی هه‌ناوی حزبه سیاســیه‌كان له‌به‌شه‌كانی كوردستان چاره‌ســه‌ر بكه‌یــن .ئــهوه حكومه‌تــه‌كان، كێشــه‌كانی خۆیــان چاره‌ســه‌ر ده‌كــه‌ن.
«
ذمارة ( )642دووشەممە 2018/1/22
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
3
په‌یتا په‌یتا ،فڕۆكه‌كانی ئه‌مریكاو واڵتانی تر له‌عیراق داده‌به‌زن، بۆئه‌وه‌ی داعش بشكێنن‌و ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌ش ته‌سلیمی ئه‌م حكومه‌ته بكه‌ن كه ئێستا هه‌یه. ئه‌م كۆڕە‌مان بۆ ئه‌وه‌یه ،كه به‌په‌رۆشییه‌وه زه‌نگێك لێبده‌ین! به‌ئومێدی ئه‌وه‌ی كه حزبه سیاسییه‌كان تێكڕا، ئه‌وه‌نده‌ی دۆستیشامن له‌دنیاو له‌م دهوروبهره هه‌یه ،سه‌رله‌نوێ بتوانین سیاسه‌تی خۆمان دابڕێژینه‌وه‌‌و په‌رۆشرت به‌دوای ده‌سته‌به‌ری ئایینده‌ی رووداوه‌كاندا بگه‌ڕێین حكومه‌ته‌كانی چاوه‌ڕێامن ده‌كرد كه بگۆڕێن‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤێكی دیموكراسی بێته سه‌ر كار ،ئه‌وا ده‌بینین ئه‌و حكومه‌تانه ،به‌پشتیوانی زلهێزه‌كانی دنیا، ورده ورد ه سیناریۆی نوێی چۆنیه‌تی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی ئیقلیمی‌و رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست داده‌ڕێژن‌و له‌پشتی پهردهشهوه رێككده‌كه‌ون
ذمارة ( )642دووشەممە 2018/1/22
الی ئێمه له‌باشور، ده‌ستور ،رێككه‌وتن‌و ئه‌م هه‌موو قاره‌مانێتییه‌ش هه‌یه ،به‌اڵم هێشتا الیه‌نیكه‌م له‌سه‌ر ناوچه دابڕێندراوه‌كانی كوردستان ،ده‌ب ێ زۆر نیگه‌ران بین‌و زۆریش مه‌ترسیامن هه‌بێت! چ جای بۆ به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان حكومه‌ته‌كانی چاوه‌ڕێامن ده‌كرد كه بگۆڕێن‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤێكی دیموكراسی بێته سه‌ر كار ،ئه‌وا ده‌بینین ئه‌و حكومه‌تانه ،به‌پشتیوانی زلهێزه‌كانی دنیا ،ورده ورد ه سیناریۆی نوێی چۆنیه‌تی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی ئیقلیمی‌و رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست داده‌ڕێژن‌و له‌پشتی پهردهشهوه رێككده‌كه‌ون
«
هاوكێشه‌ی سیاسی‌و چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌ی حكومه‌تی عیراقی له‌ناوچه‌كه‌دا‌و په‌یوه‌ندی عیراق له‌گه‌ڵ ناوچه‌كه‌دا، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ته گه‌وره‌كان، هاوكێشه‌كان گۆڕانكاریی گه‌وره‌ی به‌سه‌ردا دێت‌و ئه‌وه‌ی له‌مه‌وبه‌ر بۆ كورد‌و گفتوگۆ ده‌لوا، له‌مه‌ودوا له‌ناو عیراقدا، بۆمان نالوێ
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
ئێمه‌ی حزبه سیاســیه‌كانیش ،ك ه قوربانی ده‌ده‌یــن‌و روبــه‌ڕوی به‌دبه‌ختیی ده‌بینه‌وه، پێشــمه‌رگه ،كــ ه له‌هه‌موو هێزێــك زیاتر، له‌ســوپای هه‌مــوو حكومه‌تــه‌كان زیاتــر، سه‌لماندی هێزێكی شه‌ڕكه‌ری ،جه‌نگاوه‌ری، قاره‌مانــی ،خۆبه‌خشــی ،دوژمــن به‌زێنه‌‌و هه‌موو دنیاش شایه‌تیده‌دات كه پێشمه‌رگ ه به‌رگــری له‌ئــازادی دنیــا ده‌كات .به‌اڵم بۆ ئــه‌وه‌ی ئازادییه‌كه‌مــان ده‌ســته‌به‌ر بكه‌ین له‌ئاینــده‌داو ،له‌هه‌ر ئه‌گه‌رێك له‌ئه‌گه‌ره‌كان ك ه دێته پێشه‌وه ،ده‌ب ێ كێشه‌كانی خۆمان چاره‌سه‌ر بكه‌ین. هه‌مــوو ئه‌مانــه به‌مه‌ترســیه‌كی گــه‌وره ده‌بینم ،زۆریش گهوره !..ئه‌و كۆبونه‌وانه‌ی جه‌زائیــر ،مهترســیداره! گۆڕانــكاری له‌ئاڕاســته‌كانی دوای به‌هــاری عه‌ره‌بــی مهترســیداره! رێككه‌وتنی ئــه‌م حكومه‌تانه له‌ده‌وروبه‌رمــان ،به‌ئاســانی وه‌ریمه‌گرن!.. نابێت به‌راگوزه‌ر ســه‌یریان بكه‌ین .ناشبێت بــه‌وه ده‌ســتخه‌ڕۆبین كه هه‌رێممــان هه‌یه، پێشــمه‌رگه‌مان هه‌یــه ،فڕۆكه‌خانه‌مــان هه‌یــه‌‌و په‌یتا په‌یتا هێز دێــت‌و یارمه‌تیمان ده‌دات .چونكه هه‌موو ئه‌مانه ته‌نها بۆ یه‌ك ستراتیژه ،ك ه ئه‌ویش تێكشكاندنی داعشه!.. له‌به‌رامبه‌ریدا ئایا ده‌ســته‌به‌ری سیاسیمان له‌كۆنگره‌كانــی نێونه‌ته‌وه‌یــی ،له‌ده‌وڵه‌تــه گــه‌وره‌كان ،له‌نه‌تــه‌وه یه‌كگرتــووه‌كان، له‌ئه‌نجومه‌نــی ئاسایشــی نێوده‌وڵه‌تی ،ئایا ده‌ســته‌به‌رمان به‌دیهاتــووه..؟ نه‌خێــر!.. به‌ڵكو كاتێك ده‌وڵه‌ته گه‌وره‌كان ،گه‌یشتنه دوا ســیناریۆكانی نێــوان خۆیــان‌و له‌گــه‌ڵ ده‌وڵه‌ته‌كانــی ده‌وروبه‌رمــان رێككه‌وتــن‌و ئیمزایان كرد ،ئیتر هیچ هێزێك نییه ســه‌د به‌رامبه‌ر به‌ئێســتا ،پێشمه‌رگه‌‌و ئازایه‌تیمان هه‌بێت ،ناتوانین ئه‌و بڕیاره نێوده‌وڵه‌تییانه بگۆڕیــن! چونكــه ئه‌وكاتــه هه‌مــوو هاوكێشــه‌كان‌و ئاڕاســته‌كانیش ده‌گۆڕێــت. وه‌كــو چــۆن له‌مێژوودا ،هــه‌ر رێككه‌وتنێك كرابێــت ،ســه‌پاندوویانه( .لــۆزان)1923- كرا ســه‌پاندیان( ،ســه‌عد ئابــاد،)1937 - (په‌یمانــی به‌غــدا( ،)1955 -رێككه‌وتنــی جه‌زائیــر ،)1975-پێشــئه‌وه (ئــه‌رز روم- )1823بــوو ،پێشــئه‌وه رێككه‌وتنــی (زه‌هــاو )1739-بــوو( ،جه‌نگــی یه‌كه‌می جیهــان )1918-1914 /بــوو( ،جه‌نگــی دووهه‌مــی جیهــان )1945-1939 /بــوو، (په‌یمانــی ئه‌تڵه‌ســی )1949 -بوو ،هه‌موو ئه‌مانه كرا ،چووه ســه‌رو سه‌پاندیشیانن!.. پێــم بڵێــن ،گه‌النــی ئێمــه له‌ناوچه‌كــه، توانیبێتمان ته‌نها په‌یمانێكی ناوچه‌یی ،یان ته‌نها بڕیارێكــی نێونه‌ته‌وه‌یی‌و نێوده‌وڵه‌تی له‌دنیــادا‌و له‌ســه‌ره‌نجامی خه‌باتــی خۆمان بگۆڕیــن ،له‌كــوێ گۆڕیومانــه..؟ له‌هیــچ شــوێنێكی ئــه‌م رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســته، هیــچ گه‌لێــك نه‌یتوانیــوه ،هیــچ بڕیارێكی نێوده‌وڵه‌تــی ســه‌باره‌ت به‌چاره‌نووســی ناوچه‌كــه بگۆڕێت .ئه‌مجــاره‌ش وا ده‌بێت‌و مه‌ترســیدارتریش ده‌بێــت !..بــۆ هه‌ندێــك له‌به‌شــه‌كانی كوردســتان مه‌ترســیدارتر ده‌بێــت !..نامه‌وێــت موجامه‌لــه بكــه‌م، چونكه ئه‌گه‌ر بمه‌وێــت قه‌وانه‌كه به‌دیوێكی ترا لێیده‌م ،ســۆز رابكێشــم‌و قسه‌ی زه‌ردو ســور بكــه‌م ،ئــهوه ئاســانه .ئاسانیشــه دروشــمی جــوان جــوان بــه‌رز بكه‌ینــه‌وه! ته‌وفیقــی بــم ئاســانه ،هه‌لپه‌رســت بــم ئاســانه ،بیــر له‌كۆمپانیــاكان بكه‌مــه‌وه‌‌و چۆنیان ده‌پارێزم ئاســانه ..ئه‌م ده‌ســه‌اڵت مســۆگه‌ر بكه‌‌و ئه‌و لێپرسراو مسۆگه‌ر بكه، ئــه‌م ده‌وڵه‌ت مســۆگه‌ر بكه‌‌و له‌ژێریشــه‌وه رێكه‌وتــن له‌گه‌ڵیاندا ئاســانه !..هه‌موو ئه‌م ده‌رگایانــه بۆ هه‌لپه‌رســت‌و بازرگانی شــه‌ڕ كراوه‌یه .بــه‌اڵم به‌پێچه‌وانه‌وه بتانگریه‌نین‌و خۆشــمان بگرین ،باشــتره .ئازاری خۆمان بده‌ین باشه ،بڵێین :پارتی تاكه‌ی؟! گۆڕان تاكــه‌ی؟! حزبه سیاســیه‌كانی تر تاكه‌ی؟! یه‌كێتــی تاكــه‌ی؟! تاكــه‌ی كێشــه‌كانمان له‌عیــراق چاره‌ســه‌ر ناكه‌یــن..؟! كێشــه‌ی نــه‌وت به‌چاره‌ســه‌ر نه‌كــراوی ماوه‌تــه‌وه؛ كێشــه‌ی ئابــوری به‌چاره‌ســه‌ر نه‌كــراوی ماوه‌تــه‌وه؛ كێشــه‌ی جێبه‌جــێ نه‌كردنــی ده‌ســتور به‌چاره‌ســه‌ر نه‌كراوی ماوه‌ته‌وه؛ كێشــه‌ی ناوچه دابڕێندراوه‌كان به‌چاره‌سه‌ر نه‌كراوی ماوه‌ته‌وه؛ كێشــه‌ی كاراكردنه‌وه‌ی په‌رله‌مانی كوردســتان به‌چاره‌سه‌ر نه‌كراوی ماوه‌تــه‌وه؛ كێشــه‌ی ســه‌رۆكایه‌تی هه‌رێــم
به‌چاره‌ســه‌نه‌كراوی ماوه‌تــه‌وه؛ پــرۆژه‌ی ده‌ســتور به‌چاره‌ســه‌ر نه‌كراوی ماوه‌ته‌وه؛ رێككه‌وتنــی نوێــی حزبــه سیاســیه‌كان به‌دینایه‌ت. له‌ناوچه‌كــه‌دا ،هیــچ ده‌وڵه‌تێــك نییــه له‌ده‌وڵه‌ته‌كانــی ناوچه‌كــه‌و ده‌وروبه‌رمــان، بتوانیــن بڵێین :له‌ئێســتاوه تا دوای هه‌موو ئه‌گــه‌ره‌كان كــه له‌ئاینــده‌دا رووده‌ده‌ن، به‌ته‌واوه‌تــی پشــتیوانمانن‌و لێمــان هه‌ڵناگه‌ڕێنــه‌وه ،ته‌نانــه‌ت بــۆ ده‌وڵه‌تــی عیراقیــش ،كــه ده‌ستوریشــمان هه‌یــه، ناتوانیــن وا بڵێیــن! خــۆ له‌ده‌وڵه‌تانــی ده‌وروبه‌رمــان ،بــۆ مافه‌كانمان له‌ده‌ســتور هیچ نییه‌‌و نه‌گره‌نتی ده‌ســتوریش هه‌یه ،نه هیچ رێككه‌وتنێكی سیاســیش له‌گه‌ڵ حزبه ئۆپۆزســیۆنه‌كانی به‌شــه‌كانی كوردســتان هه‌یــه ،بۆیه نابێــت چاوه‌ڕوانی ئهوه بكه‌ین كــه لــه‌دوای رێككه‌وتن له‌نێــوان ده‌وڵه‌ته گــه‌وره‌كان‌و ئیقلیمییــه‌كان ،خێرێــك بــه به‌شــه‌كانی كوردســتان بكرێــت .الی ئێمه له‌باشــور ،ده‌ســتور ،رێككه‌وتــن‌و ئــه‌م هه‌موو قاره‌مانێتییه‌ش هه‌یه ،به‌اڵم هێشــتا الیه‌نیكــه‌م له‌ســه‌ر ناوچــه دابڕێندراوه‌كانی كوردستان ،ده‌بێ زۆر نیگه‌ران بین‌و زۆریش مه‌ترســیمان هه‌بێت! چ جای بۆ به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان. ماوه‌یه‌ك له‌به‌رده‌مماندا ماوه ،ئه‌م ماوه‌یه ئه‌گــه‌ر وه‌ك ماوه‌كانی تر رایده‌گوزه‌رێنین؟ فه‌رمــوون با هه‌موومــان وا رایبگوزه‌رێنێن، ئۆباڵــی مێــژووش له‌ئه‌ســتۆی هه‌موومانه. بــه‌اڵم زیاتر له‌ئه‌ســتۆی ئــه‌و الیه‌نانه‌یه كه ده‌توانــن چاره‌ســه‌ری ئــه‌م دۆخــه بك هن‌و هێشــتا نه‌یانكردووه! به‌ڕونیش ده‌یڵێم :به پله‌ی یه‌كه‌م ،له‌ئه‌ســتۆی پارتی دیموكراتی كوردســتان‌و جه‌نابــی كاك مه‌ســعوده. چونكــه ده‌ســه‌اڵتی یه‌كــه‌م الی ئه‌وانــه. ده‌ستپێشخه‌رییه‌كی كاك مه‌سعود ،جیاوازی هه‌یه له‌گه‌ڵ یه‌كێتی نیشــتمانیی .جیاوازی هه‌یه له‌گــه‌ڵ ده‌ستپێشــخه‌رییه‌كی گۆڕان، له‌ده‌ستپێشــخه‌رییه‌كی یه‌كگرتوو ،كۆمه‌ڵ، سۆشیالیســت ،بزوتنــه‌وه‌ی ئیســامی، زه‌حمه‌تكێشان یان شیوعی.. ده‌ستپێشــخه‌رییه‌كانی كاك مه‌ســعود، سه‌رۆك وه‌زیرانی ئێستا ،حزبه‌كه‌یان‌و بڕیاری ئه‌وان ،تائێســتا له‌ئاســتی چاره‌سه‌ركردنی رووداوه‌كان‌و كێشــه‌كاندا نه‌بــووه .كارو كاردانــه‌وه رۆڵده‌بینێــت ،فاڵن حــزب وای وت ،فاڵن لێپرســراو وای وت ،فاڵن به‌ڵگه‌م له‌الیــه ،یان ئه‌مه قبوڵ ده‌كه‌م‌و ئهوه قبوڵ ناكه‌م ،ئه‌مه تا ڕاده‌یه‌ك بۆ ناو ماڵی خۆمان ده‌خــوات ،هه‌ندێكش له‌ئازاره‌كان ئاســوده ده‌كات ،بــه‌اڵم بــۆ ره‌هه‌نــدی ســتراتیژی، بــۆ ئهگــهره مهترســیداره چــاوه‌ڕوان كراو و چاوه‌ڕواننه‌كراوه‌كانمــان ،ئــه‌م جــۆره سیاسه‌ته‌ی تائێســتا گیراونه‌ته‌به‌ر ،دادمان نــادات .بۆیه یه‌كه‌م حــزب پارتییه ،یه‌كه‌م كه‌ســایه‌تی جه‌نابــی كاك مه‌ســعوده، كــه ده‌بێــت رابچه‌ڵه‌كێــن‌و ،وردتــر ،هه‌مه الیه‌نه‌تــر ،بیــر له‌جۆرێــك له‌چاره‌ســه‌ر بۆ ئــه‌م قۆناغه ،هه‌تــا هه‌ڵبژاردنــی ()2017 بكاته‌وه .دڵی میلله‌ته‌كه‌شمان خۆشبكه‌ین‌و به‌هه‌مووشــمانه‌وه هه‌وڵبده‌یــن ،ته‌نــگ‌و چه‌ڵه‌مه ئابوریی ،سیاسی‌و ئیدارییه‌كان كه تا ئێستا خه‌ڵك پێوه‌ی ده‌ناڵێت‌و به‌ڕاستی ئازارێكــی زۆری خه‌ڵكیــداوه ،هه‌وڵبده‌یــن دوای چاره‌ســه‌ری سیاســی كــه په‌رله‌مان ده‌ســتبه‌كاربۆوه ،مه‌سه‌له‌ی ســه‌رۆكایه‌تی چاره‌ســه‌ر كرا ،پاشــان نه‌رم نه‌رم كێشــه ئابورییه‌كانیش چاره‌سه‌ر بكه‌ین. دوای ئــهوه ،یه‌كێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان به‌رپرســین .راســته له‌گــه‌ڵ گــۆڕان رێككه‌وتوویــن ،په‌شــیمانیش نین له‌ڕێككه‌وتنه‌كه ،گفتوگۆ له‌ســه‌ر رێككه‌وتنه كــراوه یاننــا ،ئــهوه بابه‌تێكی تــره .له‌ناو
خۆمــان یان لــه‌ده‌ره‌وه گفتوگۆ هه‌یه ،ئهوه بابه‌تــی كه گۆڕا ،ئه‌نفــال رویدا ،دێهاته‌كان بابه‌تێكی تره ،به‌اڵم سه‌ركردایه‌تی هاوبه‌شی نه‌مان ،كیمیایی‌و هه‌ڵه‌بجه‌و به‌دبه‌ختییه‌كان یه‌كێتــی‌و گــۆڕان ،لــه‌دوای رێكه‌وتنه‌كــه‌‌و روبه‌روومــان بوونــه‌وه ،رێككه‌وتین‌و به‌ره‌ی له‌حه‌وت خاڵدا ،راگه‌یه‌ندراوێكیان راگه‌یاند .كوردستانیمان دروستكرد. دوای ئــه‌وه‌ش كــه شــه‌ڕی ناوخــۆ ئه‌گــه‌ر رێككه‌وتنه‌كــه ره‌خنــه‌ی له‌ســه‌ره له‌الیــه‌ن پارتییــه‌وه ،خۆ ئــه‌و حه‌وت خاڵه ده‌ستیپێكرده‌وه ،ده‌رفه‌ته‌كانمان قۆسته‌وه‌و له‌ســه‌ركردایه‌تی هاوبــه‌ش ،به‌ئاماده‌بوونی ســه‌ركه‌وتنی گه‌وره‌شــمان به‌ده‌ســتهێنا. به‌ڕێزان نه‌وشیروان مسته‌فا‌و هه‌ڤااڵن دكتۆر پاشــان قه‌درمان نه‌زانی‌و دیســان جارێكی به‌رهــه‌م ســاڵح‌و هێرۆخــان ،ئیمــزا كراوه .تــر شــه‌ڕی ناوخــۆ ده‌ســتیپێكرده‌وه! كام ســه‌ركردایه‌تی پارتیش له‌ســه‌ر ئه‌و حه‌وت ده‌وڵــه‌ت ،لــه‌م ده‌وڵه‌تانــه‌ی ده‌وروبه‌رمان خاڵــه هیچ گله‌ییه‌كیان نییــه ،ده‌ی كه‌واته نه‌مانهێنابێــت؟ هــات‌و شــه‌ڕمان كــرد. فه‌رموون ئــه‌و خااڵنه بكه‌ن به‌ســه‌رچاوه‌ی بووین به به‌شــێك له‌هاوكێشــه‌ی ئیقلیمی، گفتوگۆ ،له‌سه‌رچی وه‌ستاون..؟! هه‌موومان به‌دبه‌ختییه‌كانیشــمان هه‌مــووی به‌ســه‌ر له‌سه‌رچی وه‌ســتاوین..؟ له‌ڕێككه‌وتنه‌كه‌ی خۆمانــدا هێنــا! له‌ئه‌نجامــدا چیبــوو ،چی یه‌كێتــی‌و گــۆڕان ،له‌ســه‌ر ســێ بــۆ چوار رویدا؟ له‌ســاڵی ( )1998له‌واشنتۆن ،خانم خــاڵ ره‌خنه هه‌یه ،لــه‌وه ده‌گه‌ڕێین ،ئهوه (ئۆلبرایــت) ده‌رگای وه‌زاره‌تــی ده‌ره‌وه‌ی بــۆ شــه‌ش مانگ یان ســاڵێكی تــر ،به‌اڵم بــۆ كردینه‌وه‌‌و وتی :فه‌رمــوون رێكبكه‌ون‌و حــه‌وت خاڵــی تــر راگه‌یه‌نــدراوه ،تــۆ بۆ كۆتایــی به‌كێشــه‌كانتان بهێنــن .له‌ئێــران دێیــت به‌ئه‌ســه‌ری ره‌جعی مامه‌ڵــه له‌گه‌ڵ رێككه‌وتیــن‌و ســودی نه‌بــوو! له‌توركیــا رێككه‌وتنــی یه‌كێتی‌و گــۆڕان ده‌كه‌یت! بۆ رێككه‌وتیــن‌و ســودی نه‌بــوو! له‌پاریــس نایه‌یــت به‌ڕێككه‌وتنــه تازه‌كه ،بــه بڕیاره رێككه‌وتین‌و ســودی نه‌بوو ،به‌اڵم واشنتۆن تازه‌كه دانیشــتنێكی تــازه له‌گه‌ڵ یه‌كێتی‌و رێكیخستین. لــه‌دوای ئــه‌وه‌ش خۆتان ده‌زانــن ،ورده گۆڕاندا بكه‌یت؟ یان سه‌ره‌تا له‌گه‌ڵ یه‌كێتی‌و پاشــان له‌گــه‌ڵ گۆڕانیــش گفتوگــۆ بكرێ .ورده ده‌ستپێشــخه‌رییه‌كانی جه‌نابــی دوایئــه‌وه له‌گــه‌ڵ هه‌موومــان به‌یه‌كــه‌وه( .مام جــه‌الل) به‌بینــی (كاك مه‌ســعود)، حــه‌وت خاڵــی بــاش پێشكه‌شــكراوه ،ئه‌و هاوكێشــه‌كانی گۆڕی .كه هاوكێشــه‌كانیش حــه‌وت خاڵــه بچوكتریــن نیگه‌رانــی نه بۆ گــۆڕدران ،په‌رله‌مانمــان یه‌كخســت، كاك مه‌ســعود ،نه‌بــۆ پارتــی تێــدا نییه .حكومه‌تمان یه‌كخســت ،خۆمــان ئاماده‌كرد فه‌رموون ،ئهوه ئه‌رزو ئهوه گه‌ز ،با له‌ســه‌ر بــۆ روخانــی ســه‌ددام .له‌ئێوه ده‌پرســم: ئــهوه رێككه‌وتن بكه‌یــن‌و حزبه‌كانی تریش ئه‌گــه‌ر ئه‌و رێككه‌وتنه له‌نێوانماندا نه‌بوایه‌‌و هاوكاریمــان بكه‌ن .فه‌رموون بــا به‌رواردی ســه‌ددام بڕوخایــه ،به‌ویژدانتــان ،یه‌كێتی‌و ئــهوه بكه‌ن‌و خاڵ به‌خاڵی بخوێنه‌وه ،هیچ پارتــی ،جارێكی تر له‌كه‌ركــوك یه‌كتریمان خاڵێكی ،هیچ كێشــه‌یه‌كی تێدانییه كه هیچ نه‌ده‌كوشــته‌وه؟ كــه چوینه نــاو كه‌ركوك الیــه‌ك لێی نیگه‌ران بێــت .خاڵه‌كانیش وا هه‌ڕە‌شه‌شمان لێكرا ،خۆزگه باشترو پێشتر پێشكه‌شــكراوه كه چاره‌ســه‌ری كێشه‌كان رێكبكه‌وتینایــه‌و هه‌ڕە‌شــه‌مان لێنه‌كرایــه، بكرێت ،فه‌رموون له‌سه‌ر ئهوه با بكه‌وینه‌وه ئێســتا ئــه‌و به‌شــه ته‌عریبــه‌ی هه‌ڕە‌شــه گفتوگۆو پێشنیازی تریش بابێته پێشه‌وه .له‌چاره‌نووســمان ده‌كات ،نیوه‌یمان ئه‌وكاته كاك مه‌ســعود ،پیاوێكــی گه‌وره‌یــت ،لێ بگه‌ڕاندایه‌ته‌وه ،ئێستا كه‌ركوك ئاسانتر گه‌وره‌یــی خــۆت بنوێنــه! پارتــی تــۆ ده‌هاته‌وه سه‌ر كوردســتان .هه‌روه‌ك چۆن حزبــی ده‌ســه‌اڵتی ،ده‌ســه‌اڵتی خۆتان بۆ ئێســتا خانه‌قیــن ته‌نها بڕیارێكــی ده‌وێت، چاره‌ســه‌ركردنی كێشــه‌كان بنوێنــن ،نه‌ك مه‌خمــور بڕیارێكــی ده‌وێــت .به‌اڵم ئێســتا بــۆ قوڵكردنــه‌وه‌ی كێشــه‌كان! یه‌كێتی تۆ كه‌ركوك وانییه. باشــه ،كاتێــك حكومــه‌ت روخــا، حزبێكــی گه‌وره‌یت ،یه‌كێتــی‌و جه‌نابی مام جــه‌الل-ت هه‌یــه ،یه‌كێتــی تۆ لــه( 600بۆ به‌ڕێككه‌وتوویــی چوینــه به‌غــداد‌و )700كیلۆمه‌تــردا داعشــت تێكشــكاندووه ،بــا حكومــه‌ت‌و ده‌ســتورو هه‌مــوو ئه‌م مه‌ســه‌له بچوكانه چییــه! كه ناتوانیت ده‌ســتكه‌وته‌كانه تریــش له‌به‌رچــاو بگرین، تێكی بشــكێنیت؟! له‌خۆبردویی عه‌یب نییه به‌اڵم ده‌ی ئێستا دیسانه‌وه ،هه‌لومه‌رجێكی بــۆ حزبی گــه‌وره ،پێشــنیازی تازه عه‌یب بابه‌تی تر هاتۆته‌وه پێشــه‌وه .هه‌لومه‌رجی نییه ،هیــچ رێككه‌وتنێكش قورئان نییه ،تا بابه‌تــی لێدانــی عیراق ،ئومێــدی رووخانی ده‌ســتكاری نه‌كرێت ،چونكــه ته‌نها قورئان ســه‌ددامی تێدابــوو ،ده‌ســتكه‌وته‌كانی ناتوانیت ده‌ســتكاری پیرۆزییه‌كه‌ی بكه‌یت .ده‌ســتوری تێدابــوو .بــه‌اڵم هه‌لومه‌رجــی ئه‌مه رێككه‌وتنه ،به‌درێژای مێژووی یه‌كێتی ئێســتای رێككه‌وتنــی نێوده‌وڵه‌تــی‌و ره‌نگه النیكه‌م له ( 100تا )120رێكه‌وتنمان ده‌وڵه‌تانی ئیقلیمیی ،ده‌ستكه‌وته‌كان له‌ناو له‌گــه‌ڵ حزبه‌كانــدا‌و له‌ناو خۆمانــدا‌و له‌ناو ده‌بات! مه‌ترســیمان له‌ســه‌ر هه‌یه .ئه‌مه‌یه الیه‌نه‌كانــدا بوبێــت ،پێیــدا چوینه‌تــه‌وه ،مه‌ترســییه‌كان كه ده‌بێــت رێكمانبخاته‌وه. گۆڕیومانــه‌‌و وازیشــمان لێهێنــاوه‌و ،هه‌لومه‌رجــه بابه‌تییه‌كــه‌ی ئــه‌وكات رێككه‌وتنــی ترمــان ئیمــزا كــردوه .پارتی دڵخۆشــكه‌ره بوو ،بیقۆزینه‌وه ده‌ســتكه‌وت خــۆ له‌جــوود‌و جه‌وقه‌د ناكۆكتــر نه‌بووین ،به‌دیبهێنیــن .هه‌لومه‌رجه‌كه‌مــان قۆزته‌وه‌‌و چیمان به‌یه‌كتر نه‌كرد؟ خۆ له‌شه‌ڕی ناوخۆ ده‌ستكه‌وت به‌دیهات. بــه‌اڵم ،هه‌لومه‌رجــه بابه‌تییه‌كــه‌ی كێشــه‌مان زیاتــر نه‌بووه! چه‌نمــان له‌یه‌ك نه‌كوشــت؟ له‌ئه‌نجامدا چیبــوو ،رێككه‌وتین ئێســتا ،دڵته‌نــگ كه‌ره‌یــه ،وریــا نه‌بیــن ده‌ســتكه‌وته‌كانمان له‌ناو ده‌بات! به‌شــێك یان رێكنه‌كه‌وتین؟ ئه‌گــه‌ر داش بــه‌داش رێكناكه‌وین ،حزب له‌خه‌باتی ســه‌ركه‌وتوی ئێستای به‌شه‌كانی به‌حــزب رێكناكه‌ویــن ،ئێســتا هه‌لومه‌رجی تــری كوردســتان پیالنیان له‌ســه‌ره! ئاخر بابه‌تــی هاتووه‌تــه پێشــه‌وه ،هه‌لومه‌رجی چ ره‌وایه‌تییه‌كــی تێدایــه ،تائێســتا نێوانی بابه‌تیــش كه‌دێتــه پێشــه‌وه ،ئه‌بــێ په‌یــه‌ده‌و پارتــی خراپــه ،نێوانــی پارتی‌و ته‌حه‌كوممان تێدا بكات ،له‌ساڵی ( )1976په‌كه‌كــه خراپــه ،نێوانــی پارتــی‌و گۆڕان ه‌وه یه‌كێتــی‌و پارتی هه‌تا ســاڵی ( 1987خراپه ،نێوانی هه‌رێــم‌و به‌غدا خراپه ،ئه‌مه )1988كــه باری بابه‌تی نه‌ڕە‌خســا ،ئایا تراجیدیایــه ،یا كۆمیدیایــه؟ ئه‌مه چیه..؟حــزب به‌حــزب رێكه‌وتین؟ لێــره‌وه به‌ئێوه ئه‌م رقه به‌رایه‌تییه به‌م ئاســته ره‌وایه ،كه ده‌ڵێــم ،به‌هیــچ شــێوه‌یه‌ك رێكنه‌كه‌وتین ،ســێ به‌شــی كوردســتان النیكه‌م ناتوانین هه‌مومــان لێــره دانیشــتووین ،پێشــمه‌رگ ه رێكبه‌ویــن؟ ته‌نانــه‌ت له‌نــاو خۆشــماندا دێرینــه‌كان ،كاره‌كتــه‌ری هه‌مــوو ئــه‌و ناتوانیــن رێكبكه‌ویــن؟ پهیــهده له‌گــه‌ڵ رووداوانه‌یــن كه هه‌ین ،بــه‌اڵم هه‌لومه‌رجی حزبه‌كانــی رۆژئــاوا ناتوانێــت رێكبكه‌وێت،
4
په‌كه‌كــه ئهوه سیاســه‌تییه‌تی له‌گه‌ڵ حزب ه ناكۆكــه‌كان‌و هیــچ رێكه‌وتنێكــی له‌باكوری كوردستان نییه .ئهوه الیه‌نه‌كانی رۆژهه‌اڵتی كوردســتان ،ئهوه پارتی‌و الیه‌نه‌كان ،ئهوه ئێمــه‌‌و الیه‌نه‌كان ،تاكــه‌ی ئه‌مه وابمێنێت؟ ناكرێت وابمێنین. وه‌كو وتــم :هه‌لومه‌رجی بابه‌تی ئه‌مجاره مه‌ترســی تێدایــه ،هه‌لومه‌رجــی بابه‌تــی ( 1988بــۆ )1991فرســه‌تی تێدابــوو بۆ ســه‌ركه‌وتن ،هه‌لومه‌رجــی بابه‌تی ()2003 و روخانــی ســه‌ددام ،فرســه‌تی تێدابــوو بــۆ ده‌ســتكه‌وتی ده‌ســتورو چه‌ســپاندنی سیستمی فیدڕاڵ .به‌اڵم هه‌لومه‌رجی بابه‌تی ئێســتا ،به‌هاری عه‌ره‌بی له‌پاشه‌كشــێدایه، ده‌وڵه‌تــه‌كان رێكده‌كــه‌ون ،ده‌وڵه‌تــه گه‌وره‌كان له‌گه‌ڵیــان رێكده‌كه‌ون ،ده‌وڵه‌ته ناكۆكه‌كانی ناوچه‌كه ،كه به‌هیچ شێوه‌یه‌ك مافــی كورد ناســه‌لمێنن‌و له‌نێــوان خۆیاندا رێكده‌كه‌ون .ده‌وڵه‌ته‌كان به‌ڕێكنه‌كه‌وتوویی مافه‌كانمان ناســه‌لمێنن ،ئایا كه رێككه‌وتن چیمان به‌سه‌ر ده‌هێنن؟ ئێســتا ئه‌و ده‌وڵه‌تانه رێكنین ،النیكه‌می مافی كورد ،كه زمانی كوردییه قبوڵی ناك هن‌و رێگه‌ی قســه‌كردنی پێنــاده‌ن .ده‌وڵه‌ته‌كان كه ناكۆكن ،میلله‌ته‌كانیان لێیان راپه‌ڕیون، كــه شــه‌ڕو شــۆڕ له‌ناوچه‌كانیانــدا هه‌یــه، بــوون‌و نه‌بوونــی حكومه‌ته‌كــه‌ی (به‌شــار ئه‌ســه‌د) له‌غه‌ر غــه‌ره‌دا بــوو ،ئاماده‌نه‌بوو زمانی كــوردی قبــوڵ بــكات ،ئاماده‌نه‌بوو شوناســی نیشــتمانی به‌كورد بدات .باشه، ئه‌گــه‌ر له‌گه‌ڵ توركیا رێكبكه‌وێته‌وه‌‌و ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانــی ســوریاو توركیــا وه‌كــو په‌یوه‌ندییه‌كانــی ئێــران‌و ســوریا ،وه‌كــو ســوریاو عیراقــی لێبێت ،چی لێچــاوه‌ڕوان ده‌كرێــت .چۆن چۆنی چاكــه‌ی لێچاوه‌ڕوان ده‌كرێت ،ناكرێت؟ ئێــران له‌چاو ئــه‌و ده‌وڵه‌تانــه كه‌مترین كێشــه‌ی هه‌یــه .بۆیــه رۆژهه‌اڵتییــه‌كان، چاوه‌ڕوان مه‌كه‌ن به‌و هه‌موو كێشه‌یه‌ی ئێوه هه‌تانه‌و به‌و هه‌موو كێشــانه‌ی ئێران له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانــی ناوچه‌كه هه‌یه‌تــی ،مافه‌كانتان وه‌ربگــرن‌و بیســه‌لمێنێت .پێداچوونــه‌وه به‌م ســتراتیژیانه‌‌و به‌م سیاســه‌تانه‌دا ،به‌م هه‌اڵنه‌دا ،كه هه‌مومان كردومانه زۆرگرنگه، بــه‌اڵم مه‌ڕ به‌پێــی خۆی‌وو بزنیــش به‌پێی خــۆی هه‌ڵده‌واســرێت ،عه‌ره‌بیــش ده‌ڵێــت (الطیور علی اشكالها تقع). میلله‌ته‌كه‌شمان ئه‌وه‌نده ئه‌زمونی هه‌یه، كــه هه‌ڵــه‌كان‌و خانــه‌ی هه‌ڵه‌كانیــش باش دیــاری بــكات .بــا نه‌گاته ئــه‌وه‌ی لوتمان له‌بــه‌ردی ئه‌لحه‌د بدات! كه گه‌یشــته ئهوه، ئه‌و كاته‌ش بڵێین سه‌ده‌ق سودی نامینێت. چونكه تازه له‌ژێــر ئه‌لحه‌ده‌كه‌داین .هه‌موو رێككه‌وتنێكــی نێوده‌وڵه‌تــی له‌گــه‌ڵ ئــه‌م ده‌وڵه‌ته ئیقلیمییانــه‌دا ئه‌لحه‌ده .ئه‌لحه‌دی ئه‌م رووداوانه‌‌و ئه‌م ده‌رفه‌تانه‌ی ئێستایه كه بۆمان هه‌ڵكه‌وتوون ،به‌اڵم كه لوتمان لێیدا، هه‌زار جار بڵێین سه‌ده‌ق ،نرخی نامێنێت. پــڕ بــه‌دڵ ئومێــده‌وارم ،ئــه‌م قســانه‌م به‌په‌رۆشــی وه‌ربگــرن ،نه‌شمویســت به‌حزبایه‌تی قســه بكــه‌م‌و ئومێد ده‌كه‌م به په‌رۆشیش وه‌ربگیرێت .پڕ به‌دڵ ئومێده‌وارم هه‌موو حزبه‌كان ،له‌به‌ر رۆشنایی ئه‌مه‌ی كه هه‌یه ،له‌به‌ر رۆشنایی هه‌لومه‌رجێكی بابه‌تی مه‌ترســیدار ،گفتوگــۆ بكه‌ین‌و چاره‌ســه‌ری كێشه‌كانیش بكه‌ین. كۆتایی قسه‌كانیشــم ئه‌وه‌یه ،ئێســتا كه په‌رله‌مان هه‌ڵپه‌ســێردراوه ،پشــكی گۆڕان له‌حكومــه‌ت ئیزنــدراوه ،ناكۆكییه‌كــی قوڵ له‌نێــوان پارتی‌و گۆڕاندا هه‌یــه ،په‌یوه‌ندی یه‌كێتــی‌و پارتیــش وه‌كــو جــاران نه‌ماوه، حزبه ئیســامیه‌كانیش ئێســتا سیاسه‌تیان بۆچۆنیه‌تی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان ،وه‌ك ئه‌و كاته نییه كه هاتنه ناو ئه‌م كابینه‌یه‌ی حكومه‌تی ئێســتا .ســه‌یر ئه‌وه‌یــه یه‌كێك له‌گــرێ كوێــره‌كان كــه هه‌موو كێشــه‌كانی لێكه‌وته‌وه ،مه‌سه‌له‌ی ســه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم بوو .له‌چاره‌سه‌رنه‌كردنی درێژه‌دان به‌ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تی ئێستای (كاك مه‌سعود) باقی كێشه‌كانی تر روویدا. ئــه‌وه‌ی الی من ســه‌یره ،تا ئــه‌م چركه ســاته‌ی ئــه‌م قســانه ده‌كــه‌م ،ته‌نها یه‌ك حــزب ،به(گۆڕان)یشــه‌وه ،بــه (یه‌كێتی) یشــه‌وه ،به (كۆمه‌ڵ)و (یه‌كگرتوو)شه‌وه، نه‌یوتووه (كاك مه‌ســعود)مان قبوڵ نییه، ئــه‌ی كه‌واتــه شــه‌ڕ له‌ســه‌رچی ده‌كه‌ن..؟ كه‌واته ئه‌گــه‌ر قبوڵتانــه وه‌رن رێكبكه‌ون، چونكه خۆ نه‌تانوتووه جارێكی تر قبوڵمان نییه.
ذمارة ( )642دووشەممە 2018/1/22
کوردستان سەرانسەر
info_chawder@yahoo.com
لەپاش كۆبانی عەفرین ئامادەی بەرخودانە قەرەیاڵن :هێرشەكانی توركیا هیچ ئەنجامێكی نابێت چەوشئۆغڵو :بەبێ ئەمریكا هەنگاوەكانی خۆمان دەهاوێژین و دەچینە عەفرین ئەڵامنیا و نەتەوەیەكگرتوەكان :هێرشەكان بۆ سەر عەفرین بوەستێرنێت
چاودێر-میدیاكان ماوەی چەند رۆژێكە سوپای توركیا چەند ناوچەیەكــی كۆبانــێ و عەفریــن تۆپبــاران دەكات و بەردەوامە لە ناردنی هێز بۆ ســەر ســنوورەكانی لەگەڵ رۆژئاوای كوردســتان، هێرشەكانی توركیا بۆ سەر ناوچەكانی نزیك عەفرین لە رۆژئاوای كوردســتان پانتاییەكی زۆری میدیــا جیهانییەكانــی گرتۆتــەوە، هاوكات بەشێك لە واڵتانی ئەوروپا ،ئەمریكا لەگــەڵ ئەنجامدانــی ئۆپەراســیۆن لەالیەن توركیاوە بۆ ســەر عەفرین نین و بەچاوێكی داگیركەر توركیا دەبینن. لەبــارەی هێرشــەكانی توركیــا بۆ ســەر عەفریــن و گرژی نێــوان ئەمریكا و توركیا، وەزیــری دەرەوەی توركیــا دەڵێــت «بــە ئەمریكامــان راگەیاندووە دەچینە عەفرین و منبج». ســەرۆككۆماری هەفتەیەكــە مــاوەی هێرشکردنە سەر عەفرین ،تورکیا روبەڕوی قەیرانێکی ناوخۆیی و دەرەکیی سیاسیی قوڵ دەکاتەوە توركیــا جەخــت لەســەر دەســتپێكردنی ئۆپەراســیۆنی عەفرین دەكاتەوە ،هەروەها ئەمریكا: رۆژانــە پشــتیوانیی ســەربازی كــە تانك ،بچێتــە نــاو عەفرینەوە ،ســوپای تورك نۆ زرێپۆش ،تۆپهاوێژ و پێداویستی دیكەن ،لە مانگ نەیتوانی دەســت بە ســەر نســێبیندا هێز لە باكووری سوریا جێگیر ناكەین شارەكانی دیكەی توركیاوە دەنێردرێنە سەر بگرێــت ،هەمــوو ســەربازەكانی لــە دژی سنوورەكان و لە هاتای جێگیر دەكرێن. نســێبین شــەڕیان كرد ،پاشــان یان شێت وەزیری دەرەوەی ئەمریكا رەتیدەكاتەوە، هــەر توركیــا پێیوایــە دامەزراندنــی بــوون یــان نەخــۆش كەوتــن ،ژمارەیەكی واڵتەكــەی هێــز لــە باكــووری ســووریا مایەی كوردســتان، قەوارەیەك لە رۆژئاوای زۆریشــیان رایانكــرد ،نەیانتوانــی بچنە ناو دابمەزرێنێــت و دەڵێــت ،زانیــاری هەڵە هەڕەشــەیە بۆ سەر ئاسایشــی نیشتمانیی جزیــرە ،نســێبین و ســوورەوە ،تەنیــا ئەو باڵوكراوەتــەوە و واشــنتن لــەو بــارەوە واڵتەكەی ،چونكە ئەم قەوارەیە راســتەوخۆ كاتــە چونە ناو ئەو شــارانەوە كــە زانییان روونكردنەوەیەك قەرزاری ئەنقەرەیە. ســەر بــە پەیــەدە دەبێــت و ،ئەنقــەرەش چــەك و تەقەمەنــی لە ناو شــاردا كۆتایی رێكــس تیلەرســن ،وەزیــری دەرەوەی پێداگیــری لــەوە دەكات ،پەیەدە و یەپەگە هاتووە ،ماوەی ســێ مانــگ لە باب هاتن و ئەمریــكا لەبــارەی دامەزراندنــی هێزێكی باڵی سوریای پەكەكەن. چون ،ئایا توانیان باب بگرن؟ ،لە كۆتاییدا 30هەزار كەســی لە باكووری ســووریا بۆ چەتەكانی و روســیا لەگــەڵ بەڕێككەوتــن هێزەكانی ســووریای دیموكرات ،لە كاتی داعــش چوونە ناو بابەوە ،ئێمە ٣٥ســاڵە گەڕانــەوەی لــە كالیفۆرنیاوە بۆ واشــنتن ساڵح موسلیم: لەگەڵ ئەو سوپایە شەڕدەكەین ،حكومەتی لەنێو فڕۆكــە بە رۆژنامەوانانــی راگەیاند عەفرین ئامادەیی بۆ هەر تورك دەنگە دەنگی زۆرە ،بەاڵم لە شــەڕدا «تــەواوی دۆخەكــە بەهەڵــە وێناكراوە، رووبەڕووبوونەوەیەك هەیە هیچ نییە ،حكومەتی تورك ناتوانێت بچێتە هەندێــك كــەس بەهەڵــە لەوبــارەوە ناو عەفرینەوە. قســەیانكردووە و ئێمــە هەرگیــز هێــزی ســاڵح موســلیم ،هاوســەرۆكی پێشووی قەرەیــان ئامــاژەی بــەوە كــرد ئــەو ئاسایشی سنووری (لە باكووری سووریا) هاوپەیمانی بۆ توركیا ســوپای هێرشــانەی پەیــەدە لــە بەرامبــەر هەڕەشــەكانی دانامەزرێنین». رایگشتی ئەوەی بۆ پارتییە، ئاك و مەهەپە ئەردۆغــان بــۆ ســەر عەفریــن ،رایگەیانــد تیلەرسن ئاماژەی بەوەكردووە ،تاوەكو كــە یەپەگــە بێدەنــگ نابێت لەئاســت ئەو نەتەوەپەرســتی تــورك ئامادەبكــەن بــۆ ئێســتا داعــش لــە باكــووری رۆژئــاوای هێرشــانە و دەشــڵێت «یەپەگــە ئامادەی هەڵبژاردنــی داهاتــوو تاكــو بتوانــن درێژە ســووریا ،بە درێژایی دۆڵــی فوڕات هەیە بەرپەرچدانەوەی هەر هێرشــێكە كە بكرێتە بــە دەســەاڵتەكەی خۆیان بدەن .وتیشــی و هێــرش ئەنجامــدەدات ،بۆیــە ئەمریكا سەر عەفرین». «هێرش بۆ سەر عەفرین هێرشێكە بۆ سەر بــۆ رێگریكــردن لە هێرشــەكانی داعش و موسلیم ،وتیشــی «ئەگەر توركیا هێرش هەموو گەلی كــورد ،بەرخۆدانی عەفرینیش گەڕانەوەیان بۆ ناوچــە كۆنترۆڵكراوەكان بكاتە ســەر عەفرین ،شــەڕەكە دەپەڕێتەوە هاوشێوەی بەرخۆدانی كۆبانێیە ،لە عەفرین مەشــق و راهێنان بە هێزەكان لەناوچەكە بــۆ توركیــا ،ئەمــەش دەبێتــە ســەرەتای كوردی ئێزدی ،عەلەوی و هەموو كەم نەتەوە دەكات. روخانــی ئەو واڵتــە ،هەروەهــا هیچكام لە كــوردەكان دەژیــن ،لــە چــاوی عەفرینەوە وتەكانــی وەزیــری دەرەوەی ئەمریــكا هێزە نێودەوڵەتییەكان چاوپۆشی لێ ناكەن دەتوانین هەموو كوردستان ببینین. لەكاتێكدا ،لەماوەی رابردوودا باڵوكراوەیە و عەفرینیــش هاوشــێوەی كۆبانــێ بۆ هەر لە كۆتایی قســەكانیدا مــوراد قەرەیالن ،كــە ئەمریــكا بەنیازە هێزێكــی 30هەزار بۆ توركیــا هێرشــی ئەگــەری «لــە وتــی: روبەڕووبوونەوەیەك ئامادەیە». كەســی لە باكووری سووریا بۆ پاراستنی كــە ناوەســتێت پەكەكــە عەفریــن، ســەر ئاسایشــی ناوچەكــە دابمەزرێنێــت ،ئەو قەرەیاڵن :سوپای توركیا تێكدەشكێنین ســەیری بكات ،ئێمە گەریالكانی بەرگری لە هەواڵــە كاردانــەوەی تونــدی لەالیــەن كوردســتانین و تاقە پێوەرمان بەرگریی لە بەرپرســانی توركیــا و لەالیــەن خــودی مــوراد قەرەیــان ،ئەندامــی دەســتەی كوردســتانە ،ئەگەر هێرشــێك بكرێتە سەر رەجــەب تەیب ئەردۆغان ســەرۆككۆماری بەڕێوبەرایەتیی پارتی كرێكارانی كوردستان دەســتەوتەكانی گەلــی كورد ،پشــتیگریی ئەو واڵتەی بەدوای خۆیدا هێنا. (پەكەكە) ،بانگەوازیی بەرگریی لە عەفرین دەكەیــن و بەرخــۆدان دەكەیــن ،هەروەهــا لەبەرامبــەر ئەوەشــدا بەكــر بــۆزداغ، كــرد و رایگەیاند ،كە پەكەكــە لە بەرامبەر بانگەوازیــی گەلــی كورد و هەمــوو گەنجان جێگــری ســەرۆكوەزیران و وتەبێــژی ئەو هێرشــەدا بێدەنــگ نابێت .قەرەیالن لە دەكەین ،ئامادەبن بــۆ بەرگری لە عەفرین ،حكومەتــی توركیــا ،ئەمریــكای بــەوە دیدارێكی تەلەفیزیۆنیدا لە كەناڵی ســتێرك لــە كاتی هێرش بۆ ســەر كۆبانــێ دا ڕێبەر تۆمەتباركرد كە دوای هاوئاهەنگی لەگەڵ تیڤی ،ســەبارەت بە هێرشی توركیا بۆ سەر ئاپۆ بانگەوزیی ســەفەربەریی كردبوو ،ئەو پەیەدە /یەپەگە كە ئەو بە «باڵی سووریای عەفرین وتی :پێویســتە گەلەكەمان بەباشی بانگەوازییەی ڕێبەر ئاپۆ ئێســتا بۆ عەفرین پەكەكــە» ناویاندەبــات و رەوانەكردنــی ئــەوە بزانن ،كــە توركیا ئەو هێــزەی نییە بەرقەرارە». چەك و تەقەمەنی بۆیان ،ئێســتا دەیەوێ
سامان غەفور هەورامی
5
لەچاوەڕوانی جەنگی عەفریندا
توركیا ماســولكەی جەســتەی خۆی قەبەكردووە و خۆی ئامادەكــردووە بــۆ روبەڕووبونەوەی عەفریــن ،زۆرێك رایان وایــە كە توركیــا هەڵــەدەكات ،بەاڵم ئەمــە دیوێكی هەیە، بــەاڵم لەچەندیــن رووی تــرەوە كۆمەڵێك كەناڵــی لەڕووی دیبلۆماسییەوە خستوەتەگەڕ .تا شتەكە ئاسایی بكاتەوە لە ئەگەری روبەڕووبونەوەی سەربازیدا. سەرەڕای ئەوەش هەموو لۆمە و سەرزەنشتی حكومەتەكەی توركیــا و ئەردۆغــان دەكەن بەهۆی ئەو هەڵوێســتانەی كە هەیەتــی بەرامبــەر بەكوردانــی رۆژئاوا ،بــەڕای هەندێك لە شارەزایان لەپەككەوتنی پڕۆســەی ئاشتی لەتوركیادا تەنها توركیــا هــۆكار نەبووە ،بەڵكو لــەو نێوەندەشــدا كوردیش بەشــداربووە ،چارەســەری گونجاویــش ئەوەیە كــە توركیا بــاوەڕی بەدیموكراســی هەبێت و پایەكانــی پتەوبكات ئەوە تەنها خاڵی وەرچەرخانە بۆ گەڕانەوە بۆ پڕۆســەی ئاشــتی، لــەدەرەوەی ئــەوە هیــچ چارەســەرێكی گونجــاو نابینرێت. تێكچونــی هەر پەیوەندییەكی كورد لەتوركیا ئەوا كاریگەری دەبێت لەســەر سوریا ..نە كورد و نە نەتەوە یەكگرتوەكان هیچ مەودایەكیان نەهێشتوەتەوە بۆ دانوسان و رێككەوتن. لەڕاســتیدا تەنهــا خەونــی دروســتكردنی هەرێمێــك یان دەوڵەتێكــی كوردی لەســەر ســنورەكانی ســوریا كابوس و خەونێكــی ناخۆشــە بــۆ توركیا ،نەك بەتەنهــا بۆ پارتی دەسەاڵتدار لەتوركیا بەڵكو بەرەی ئۆپۆزسیۆنیشی بەخۆیەوە ســەرقاڵ كــوردووە ،واتە هەموو پارتەكان لــە توركیا رێگە نادەن و پیان ناخۆشــە تەنها كوردەكان بیر لەدروســتكردن یــان بونیاتنانــی دەوڵەت بكەنــەوە ،بەمانایەكی تر ڕێگەش لەبیركردنەوەی ئەو حاڵەتە دەگرن.
كورد و ئەمریكا
ســوپایەك بەناوی (هێزی ئاسایشپارێزی ســنووری ســوریا) دابمەزرێنێــت .بۆزداغ وتی «ئەو هەنــگاوەی ئەمریكا یاریكردنە بە ئاگر».
ئەڵامنیا و نەتەوەیەكگرتوەكان: هێرشەكان بۆ سەر عەفرین بوەستێرنێت هــاوكات وەزارەتــی دەرەوەی ئەڵمانیــا لەبارەی هێرشــەكانی توركیا بۆ سەر عەفرین رایگەیاند ،دەبێت هێرشــە ســەربازییەكان لە باكووری سوریا لەدژی داعش و بەرەی نوسرە بن ،كە لە لیســتی تیــرۆری رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندان. هــاوكات بەرپرســێكی بــااڵی وەزارەتــی دەرەوەی ئەمریــكا بــە ڕۆژنامــەی نیویــۆرك تایمزی راگەیاندووە ،هێرشكردنە سەر عەفرین خزمەت بە ئاسایشــی توركیا و ســەقامگیریی سوریا ناكات. لەچوارچێــوەی كاردانــەوەكان بەرامبەر بە هێرشــی توركیا بۆ ســەر عەفریــن ،ئەنتۆنیۆ گۆتەرێس سكرتێری گشتیی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتــووەكان لەبــارەی ئەگــەری هێرشــی توركیا بۆ ســەر عەفریــن ڕایگەیاند ،نیگەرانن لە هێرشكردنە سەر عەفرین. لــە بەردەوامــی پێشــهاتەكانی عەفریــن، ئەمــڕۆ نورەدیــن جانیكلــی وەزیــری بەرگری توركیــا رایگەیاندبــوو ،هێزەكانــی چاودێــری ســوپای روســیا كە لە عەفرین كشــاونەتەوە و ســوپای توركیاش ئامادەیە بۆ هێرشكردنە ســەر عەفرین ،بەاڵم ســێرگی الڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روســیا ڕەتیكــردەوە ،هێزەكانیــان لــە عەفریــن كشــاندبێتەوە و ســەرچاوەكانی هەواڵیــش باڵویانكردبــووە ،كــە هێزەكانــی روســیا لە عەفرین بەردەوامن لە كارەكانیان و چاودێریكردنی جموجوڵە ســەربازییەكانی ئەو ناوچەیە. دوێنێش وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا داوای لە توركیا كرد هێرش نەكاتە ســەر عەفرین و هەموو هەوڵــەكان بۆ بەردەوامیی شــەڕی دژ بــە داعــش بێت ،هــەر وەك ئــەوەی لە كاتی ریفراندۆمدا لە عێراق خستبومانەڕوو.
ئەمە پەیوەندییەكە توركیای بەخۆیەوە ســەرقاڵ كردووە، چونكە لەڕووی لۆجستیەوە گەر ئەمریكا پاڵپشتی كورد بێت لەڕۆژئــاوا ئەوا كورد بەهێز دەبێت ،توركیا بەپالنی دەزانێت لەدژی ،بۆیە بەردەوام توركیا هێرش دەكاتە ســەر كوردانی رۆژئاوا و بەتیرۆریست لە قەڵەمیان دەدات. یاریدەدەری ســەرۆكوەزیران و وتەبێژی حكومەتی توركیا لەســەر هــاوكاری ئەمریــكا بــە پێدانــی چەك بــە یەپەگە دەڵێت( :توركیا گەیشــتووەتە كۆتا خاڵی ئارامی و توانای چاوەڕوانی نەماوە ،توركیا پێویســتی بەهەر هەنگاوێك بێت ئەوا دەیگرێتەبەر ،توركیاش پێویســتی بە مۆڵەت وەرگرتن لەكــەس ناكات بۆ ئەو هەنگاوانە ،بەڵكو بڕیارەكانی بەتەنها خۆی دەیدات) .لێدوانەكانی توركیا لەسەر بارودۆخی سوریا بۆئەوەیە ناكۆكی و پشێوی دروست بكات و كوردەكان بخاتە هەڵەیەكی ســتراتیژییەوە ،بۆیە دەبێت كورد بەوشــیاریەوە مامەڵە بــكات لەگەڵ دۆخەكەدا .گەر بەوردی ســەیری ئەم لێدوانــە ســەیرە بكــەی ئــەوا تێدەگەیــت ئامانجــی توركیا دروستكردنی پشێویە ..بەكر بوزداغ دەڵێت «ئەوەی ئەمریكا لەســەر دۆخی سوریا بەزارەكی بەئێمە دەیڵێت زۆر جیاوازە لــەوەی كــە پیــادەی دەكات .بۆیە داوا لەئەمریــكا دەكەین ئــەو چەكانەی كــە داویەتی بە یەپەگــە وەری بگرێتەوە تا دەرەفــەت نەدرێت بەوهێزانە رێڕەوی تیرۆریســتی دروســت بكرێت و سوپایەكی تیرۆریستی دروست بكرێت».
بۆچی عەفرین؟
عەفریــن ناوچەیەكــە بــۆ كــوردو توركیــاش زۆر گرنگە، هەریەكەیــان بەجۆرێــك لــەو ناوچەیە دەڕوانــن .پەیەدە و یەپەگــە دەیانەوێــت لەڕێگەی عەفرینەوە واتــە لە باكووری خۆرئــاوای عەفرینــەوە بگەنــە ســەر دەریــای ناوەڕاســت، ئەوەش خەونی لەمێژینەی كوردە تاوەكو بگاتە ســەر دەریا تابتوانێت پێویســتیيەكانی خۆی پــێ ئەنجام بدات .توركیا وابیردەكاتەوە لەڕێگەی ئەم پارتەوە هەڕەشە دروست دەبێت بۆســەر قەڵغانی فورات و ناوچەی ئیدليــب ،هەر ئەوكاتەی توركیا ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی فوراتی ئەنجامدا و سنورەكانی لەداعش پاككردەوە هەر ئەوكاتە ئامانجی دواتری ڕونكردەوە كە چاویان لەســەر عەفرینە .ئیبراهیم كاڵن باســی لەوەكرد كــە بۆیە عەفریــن هەڵدەبژێرین چونكە هــەر هەنگاوێك كە توركیا لە عەفرین و منبج و جەرابلوس یان هەر شــوێنێكی تر مەبەست لێی پاراستنی ئاسایشی نیشتیمانی توركیایە. توركیــا بیركردنــەوەی وایــە كــە لەوانەیــە لەچیاكانــی ئامانــۆس لەعەفرینــەوە دزە بكرێتــە هاتــای و كــردەوەی تیرۆریستی ئەنجام بدرێت .بەاڵم بێ ئاگا لەوە كە دەتوانرێت بەڕێگەی تر ســنورەكانی خۆی بپارێزێت نەك ئەوەی هێرش بكاتە سەر عەفرین .واتە پاساوەكانی توركیا باوەڕهێن نین. رەجەب تەیب ئەردۆغان رایگەیاند :بەهیوام ســوپای توركیا لە كورتترین كاتدا كێشەی عەفرین و منبج چارەسەر دەكات. ئامادەكارییەكانمان كۆتایی هاتووە و لەهەر ئان و ســاتێكدا رەنگە جووڵە دەست پێ بكات.
ذمارة ( )642دووشەممە 2018/1/22
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
6
عەفرین بەڵێنی بەرخودانی داوە
سوڵتان دەستی بە خوێنی عەفرین سور دەكات
یەك بەیەك هاوپەیامنەكانی ئەمریكا دەكرێنە ئامانج و ئەمریكاش مێش میوانی نییە
«
فەرماندەی گشتی یەپەگە: جگە لەتێكۆشان هیچ بژاردەیەكی دیكە لەبەردەماندا نییە‌و داواش لەكۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەكەین هەڵوێستی رونیان هەبێت
« دیســان ســوڵتانەكەی ئەنقــەرە ،داوای خوێنــی كــورد دەكات و ئەمجارەشــیان لەجیاتی نوســەیبین و ئامەد و رۆبۆسكی و ســیدەكان و بنــاری قەندیل ،رووی تانك و فڕۆكەكانی كردۆتە عەفرین .دیسان سوڵتان پێچەوانــەی فرمێســكە تیمســاحییەكانی بــۆ مندااڵنــی غــەززەو بۆرمــا ،گوللــەی شــۆڤێنیزمی تورك و ئیســامگەرای خۆی دەستپێكردنی هێرش بۆ سەر عەفرین دەگرێتــە مندااڵنی عەفرین .بێ ئاگا لەوەی ئێــوارەی رۆژی شــەممە ،رەجەب تەیب كە سوڵتان عەبدولحەمیدەكانی عوسمانی و ئەردۆغــان ،ســەرۆك كۆمــاری توركیــا ئەتاتوركەكانی شــۆڤێنیزم و پاڵپشتەكانی رایگەیانــد ،ئۆپراســیۆنی عەفریــن بەكردار داعــش نەیانتوانیــوەو ناشــتوانن دەنگــی لەگۆڕەپانــدا دەســتیپێكردوە‌و دوای زواڵڵ و بەرخودانی كــوردان كپ بكەنەوە ،ئــەوەش نــۆرەی مونبجــە ،ئــەوەش دوای هەر بۆیــە عەفرینیش وەك كۆبانی بەڵێنی زیاتــر لەهەفتەیــەك لەتۆپبارانــی چــڕ، بەرخودانــی داوە .ئــەم بەرخودانەش هەر ســوپای توركیا بۆ یەكەمجــار بە فڕۆكەی تەنیا پەیوەســت نییە بە هێڵی پێشــەوەی جەنگی دەســتی بــە بۆردومانكردنی بنكە‌و جەنگــی عەفریــن ،بەڵكــو لــە تــەواوی بارەگاكانی (یەپەگــە) لەهەرێمی عەفرینی شــارەكانی كوردســتان و كوردانی ئەوروپا رۆژئاوای كوردســتان كرد ،ئۆپەراسیۆنەكە و ئەمریــكا دەســتیان بــە خۆپیشــاندان و لەكاتژێــر 5:00ی ئێــوارەوە دەســتیپێكرد‌و چاالكــی مەدەنــی كردەوەو لەشەكركێشــی لەكــۆی 113ئامانجــی دیاریكــراو ،تاوەكو ســوپای توركیا بۆ سەر عەفرین شەرمەزار ئێســتا ()108یان كراونەتە ئامانج‌و ()72 دەكەن و داوایش لە كۆمەڵی نێودەوڵەتی بە فڕۆكــەی جەنگــی توركیــا بەشــدارییان تایبەتــی هاوپەیمانیی دژی داعش دەكەن ،لەهێرشــەكاندا كــردوە ،حــەوت ناوچەیان كــە هەڵوێســتی جــدی و یەكالكەرەوەیان لەعەفریــن بۆردومانكــردوە‌و بەوتــەی هەبێــت .بەتایبەتی لــە ئێســتادا ئەمریكا بینالــی یڵــدرم ،ســەرۆكوەزیرانی توركیا، لەالیەن چاودێرانی سیاســی و كەسایەتییە ئۆپەراســیۆنەكە بــەردەوام دەبێــت‌و هێزی بەناوبانگەكانــی جیهانــەوە كەوتۆتــە بــەر وشكانیش بەشداری دەكات ،دەستپێكردنی رەخنــەی ئــەوەی كــە هاوپەیمانەكانی لە ئۆپەراســیۆنی ســەربازی توركیا بۆ ســەر ســوریاو عێــراق یــەك بــە یــەك دەكرێنە عەفریــن لەكاتێكدایــە19 ،ی ئــەم مانگە، ئامانج ،بەاڵم ئەو هێشتا مێش میوانی نیە .هێزەر ناوێرت ،وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی لەالیەكــی دیكــەوە ،هێرشــی فڕۆكــەو ویالیەتــە یەكگرتوەكانــی ئەمەریكا ،داوای تانكەكانی توركیا ،كە لە ئێوارەی 20ی ئەم لەتوركیا كرد ،هێرش نەكاتە سەر كانتۆنی مانگەوە بۆ ســەر عەفرین دەستیپێكردووە ،عەفرینی رۆژئاوای كوردستان. كەســانی مەدەنی و دانیشــتوانی ئاســایی بەشێك لەچاودێرانی سیاسی رۆژهەاڵتی شارەكەی كردۆتە ئامانج و ژمارەیەكی زۆری ناوەڕاســت پێیانوایە ،رازی بونی روســیاو هاواڵتــی بەهۆیەوە برینــدار بون و گیانیان هەڵكردنی گڵۆپی سەوز ،بۆتە هۆی ئەوەی لەدەستداوە .لەبەرامبەریشدا ،سەرلەبەیانی كــە توركیــا فڕۆكــە لەئۆپۆراســیۆنەكاندا دوێنــێ ،هــاوكات لەگــەڵ دەســتپێكردنی بەكاربهێنێــت ،چونكــە روســیا كۆنتڕۆڵی
« چاودێر – رێبین حەسەن:
هێرشی زەمینیی ســوپای توركیاو سوپای ئازادی ســوریا ،هێزەكانی یەپەگەو یەپەژە بە توندی بەرپەرچی هێرشەكانیان دایەوەو بەپێی دوایین زانیارییەكان چەند هێرشێكی ســوپای توركیــا و چەنــد تانكێكییــان تێكشكێندراون و بە دەیان كوژراویش لەناو ریــزی ســوپای توركیــا و ســوپای ئازادی سوریادا هەن.
هێڤی مستەفا ،هاوسەرۆكی كانتۆنی عەفرین: بێدەنگییەكی زۆری نێودەوڵەتی لەئاست عەفرین هەیە و هیچ كردارێكی فەرمی لەسەر وەستاندن یاخود داگیركاری سوپای توركیا نابیرنێت
مەال بەختیار :شەرمەزاریەكی گەورەیە بۆ ئۆپۆزسیۆنی سوریا ،كە بونەتە كەواسوری بەر لەشكری توركیا
ئاســمانی عەفرینی بەدەســتەوەیە‌و توركیا لەگەڵ توركیا كردویەتی بۆ بەدەســتهێنانی ئێســتا دەســتیكردوە بــە ناردنی ســەدان ئیدلب. سەربازی سوپای سوریا ئازاد بۆ ناوچەكانی ناوبــراو ،راشــیگەیاند ،بێدەنگییەكــی رۆژهەاڵتی عەفرین ،كە ئێستا لەژێر دەستی زۆری نێودەوڵەتــی لەئاســت عەفرین هەیە ئۆپۆزسیۆنی سوریای نزیك لەتوركیایە. و هیچ بەیاننامەو كردارێكی فەڕمی لەســەر بەپێــی ئاژانســەكانی هــەواڵ بەهــۆی وەستاندن یاخود داگیركاری سوپای توركیا تۆپباران‌و هێرشــەكەی ســوپای توركیاوە ،نابینرێــت ،ئەگەر بڕیارێكی دژ بە كوردیش ژمارەیەكــی زۆر كــوژراو برینــدار لەریــزی بدرێــت ئێمــە لەســەر بڕیــاری خۆمانیــن‌و هاواڵتیانی مەدەنی هەیە‌و پێدەچێت لەگەڵ دەخوازیــن ژیــان لەخەڵكــی ئاســایی بەردەوامــی ئــەو هێرشانەشــدا ،ئامــاری تێكنەدرێــت‌و گوزەرانیــان خــراپ نەبێت، قوربانیەكان لەعەفریــن‌و دەوروبەری بەرەو هێزەكانمان چەكیان لەبەردەســتە و خاكی هەڵكشان بچێت. خۆیان دەپارێزن. لەنوێترین پێشهاتیشــدا ،دوێنێ سوپای وانەیەكی باشی سوپای توركیا دەدەین توركیــاو ســوپای ئــازادی بەكرێگیــراوی لەالیەكــی تــرەوە ،ئەنجومەنــی گشــتی توركیا ،هێرشــی زەمینی بۆ ســەر عەفرین پەیــەدە لەبەیاننامەیەكــدا ،رایگەیانــد، شەرمەزارییەكی گەورەیە بۆ دەستی پێكرد ،بەاڵم بە پێی زانیارییەكانی بەهەمو الیــەی رادەگەیەنین كە بەرخۆدانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا یەپەگە ،بەشێك لەو هێرشانە تێكشكێنراون عەفریــن دەبێتــە رویەكــی تــر خەبــات دوێنــێ مــەال بەختیــار ،لێپرســراوی و زیانێكی زۆر بە سوپای دوژمن كەوتوە .هاوشــێوەی كوبانــێ‌و وانەیەكــی باشــی ســوپای تورك دادەدەین ،داواشیان لەهەر دەســتەی كارگێڕی ،لەنوسینێكدا لەپەیجی یەك لەواشنتۆن‌و مۆسكۆ كردوە هەڵوێستی تایبەتی خۆی لەفەیسبوك ،رایدەگەیەنێت، سوپای توركیا خەڵكی سڤیلی كردۆتە توركیــا هێرشــەكانی (زەمینی-ئاســمانی) رونیان لەسەر ئەم بابەتە هەبێت. گشــتی دەستپێكردوە )72( ،فڕۆكەی پێشكەوتوی ئامانج فەرمانــدەی هەروەهــا الیخۆشــیەوە ،هێڤــی مســتەفا ،یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل (یەپەگە) ،جەنگیــن بەشــدارییان كــردوە ،چەكەكان هاوســەرۆكی كانتۆنــی عەفریــن ،ئاماژەی لەراگەیەندراوێكدا ،دەڵێت ،جگە لەتێكۆشان هــی دەوڵەتانــی (ناتۆ)ن ،هێشــتا چەكی بەوەكــردوە ،ســوپای توركیــا هێزەكانــی هیچ بژاردەیەكی دیكــە لەبەردەماندا نییە‌و روســیا لەســوپای توركیــادا ،نەخراونەتە ســوپای ئازادی سوریای خســتۆتە بەرەی داواش لەكۆمەڵگــەی نێودەوڵەتــی دەكەین مەیدانــی خوێنڕێژیی‌و كاولكاریــی ،توركیا پێشــەوەی شــەڕ‌و ســوپاكەی خۆشــی هەڵوێســتی رونیــان هەبێــت لەســەر ئەو دەوڵەتێكــە ،ئەوەتەی كۆمارە كەمالیەكەی دامــەزراوە ،هەمیشــە خۆشــە بــوە بــە پاڵپشــتییان دەكات‌و زۆرتریــن ئــەو هێرشە. دوژمنایەتــی بزوتنەوەكانــی كــورد ،بەاڵم ناوچانــەی بۆمبارانكراون خەڵكی ســڤیلی ئەوەی جێی داخە ،سیاسەتی ئۆپۆزسیۆنی تێدا نیشــتەجێیە ،بەهۆی هێرشەكانیشەوە هەشــت هاواڵتــی شــەهیدبون‌و هێزەكانــی داوایەك ئاڕاستەی پارلەمانی كوردستان ســوریایە ،ئەمانــە ،بونەتــە كەواســوری (ئیســامی -نەتەوەپەرســتی عــەرەب) یەپەگــە‌و بەرگریكارانــی عەفریــن چەكی دەكرێت هــاوكات دوێنــێ ،لەشــارەكانی هەولێرو بــەر لەشــكری توركیــا ،لەتوركیاشــدا، پێویستیان لەبەردەستە بۆ ڕوبەڕوبەنەوەی هەر داگیركارییەك كە بكرێتە سەرعەفرین ،ســلێمانی‌و چەنــد شــار‌و شــارۆچكەیەكی هەمــان شــوناس حوكمڕانــە ،شوناســی تا ئێســتاش 33شــەهید‌و برینــدار لەهێزە باشــوری كوردســتان ،بۆ پشــتیوانیكردن (ئیســامی -نەتەوەپەرســتی تورك) .كەوا لەعەفریــن‌و دژایەتیكردنی توركیا ،نوێنەر ی بێ ســتراتیژی سونیگەرای توركیاو سوریاو كوردییەكان هەیە. رونیشــیكردەوە ،ســەرجەم هێزەكانــی الیەنە سیاســییەكان‌و چاالكانــ ی مەدەنی‌و نەتەوەپەرستی تورك‌و عەرەب ،گەیەندرانە ڕوسیا كە لەنزیك عەفرین بون ،ناوچەكەیان هاواڵتیان بەشــێوازی جیاواز گردبونەوەیان ئاســتی كۆنتڕۆڵكردنی دو دەوڵەتی گرنگی بــە جێهێشــتوە‌و كشــاونەتەوە ،ئــەوە ئەنجامدا‌و لەبەردەم پارلەمانی كوردستانیش ،رۆژهەاڵت .لەســەركوتكردنی كوردیشــەوە، بەپیالنگێڕی‌و ڕێككەوتن دەزانین كە روسیا گردبونــەوەو داوای كۆبونــەوەی بەپەلــە ی ئاهەنگی شــۆڤێنیەتی (تایفی -نەتەوەیی)
پارلەمانــی كوردســتانیان كــرد ،تایبــەت بەرەوشــی عەفریــن‌و لەبەیاننامەیەكــدا، باسیان لەوەكرد ،توركیا لەهەمو پارچەكان دژایەتــی گەلەكەمــان دەكات‌و لەباكــور سەركوت‌و لەباشــوریش دژ ی سەربەخۆیی‌و لەرۆژئاواش لەشكركێشــی بۆســەر عەفرین ئەنجامــدەدات ،بۆیــە داواكاریــن گەلــ ی كــورد لەهەمو پارچەكان لەپشــت عەفرین بوەستێت‌و سەرجەم پارتەكانیش پشتیوان ی خۆیــان بۆ عەفریــن دەرببــڕن‌و پارلەمان ی كوردســتانیش كۆبونەوەیەكــی تایبــەت بۆ عەفریــن ئەنجامبدات وەك چۆن بۆ كۆبان ێ هەڵوێستی هەبو.
دەگێــڕن .یەكەمینجاریشــە لەمێــژوی ناوچەكەدا ،ئۆپۆزسیۆن ،خۆیان لەشەڕدان بــۆ روخاندنــی حكومەتی ســوریا ،كەچی دەشبنە هاوهێرشی دەوڵەتێكی تر ،ئەمەش شــەرمەزاریەكی گەورەیە بۆ ئۆپۆزســیۆنی ســوریا ،مەترســییەكی گەورەشــە لەناوچەكەدا.
بێدەنگیی ئەمریكا و ئەنجومەنی ئاسایش
ئەگەرچــی دوێنــێ فرەنســا ،لەبــارەی هێرشــی توركیا بۆ ســەر عەفریــن ،داوای كۆبونــەوەی ئەنجومەنــی ئاسایشــی نێودەوڵەتــی كــردوە ،بــەاڵم بــە بۆچونی چاودێرانی سیاســی ،ئەنجومەنی ئاســایش ناتوانێت هیچ بڕیارێكی یەكالكەرەوە لەسەر ئەو پرســە بدات ،بــە تایبەتی كە واڵتێكی وەكــو روســیا كــە ئەندامــی هەمیشــەیی ئەنجومەنــی ئاسایشــی نێودەوڵەتییــە ،بە هاوكاریی ســوپای توركیا دادەنرێت بۆ ئەو هێرشانەی دەكرێتە سەر عەفرین و لەالیەن روســیاوە گڵۆپی ســەوز بۆ سوپای توركیا هەڵكراوە. لەگەڵ ئەوەشدا ،رەخنەی جدی ئاراستەی ئەمریــكا دەكرێــت ،بەوەی تا ئێســتا هیچ هەڵوێســتێكی جدی نەبــووە ،لەكاتێكدا بە درێژایــی جەنگــی دژی تێــرۆر لە ســوریا، كــورد هاوپەیمانێكــی پلە یەكــی ئەمریكا بوەو خودی ســوپای ســوریا دیموكراتیك، لەناو ئەو هاوپەیمانیتیە نێودەوڵەتییەدایە. بۆیە سیاسەتكارانی كورد و بەشێكی زۆری رەخنەكرانی سیاسیەتی ئەمریكا ،مەترسی ئەوەیان هەیە ،كە ســیناریۆی داگیركردنی كەركــوك و بێدەنگیی ئەمریكا ،لە عەفرین دووبــارە ببێتــەوە .هەڵبەتــە لەگــەڵ ئەو جیاوازییــەدا كــە بەرخــودان بەرگریــی لە عەفریــن ،ئەگــەری زۆرە هاوكێشــەكان بگۆڕێــت و رایگشــتیی نێودەوڵەتیی زیاتر رابكێشتە ناو روداوەكانەوە.
ذمارة ( )642دووشەممە 2018/1/22
وتار
info_chawder@yahoo.com
7
عەفرین كۆبانێ نییە دژوارترە حوسێن رابی
هاوڕێ توانا مێرگەسەری
١٥ی ئاگوســتی ٤٠ ،٢٠١٧رۆژ پێــش ریفرانــدۆم، بەسەرســوڕمانەوە هەمو جیهان شــاهیدی ســەردانی رێكخــەری هەمــو هێــزە چەكدارەكانــی ئێــران ،بــۆ توركییە بــو ،كۆبونەوەكان لەگەڵ فەرماندەی یەكێك لــە گەورەتریــن ســوپاكانی ناتــۆدا بو ،كــە لەدوای شۆڕشی ئیسالمی لە ئێران دانیشتنێكی لەو شێوە بە خەیاڵیشدا نەدەهات .چەندین كۆبونەوەی سەربازی و سیاســی دوای ئەم دانیشــتنە لە تاران و ئەنقەرە لە ئاستی هەرە بااڵدا هاتە ئاراوە. ئەوەی لــە راگەیاندنە رۆژنامەوانییەكاندا باســكرا، كۆبونەوەكان سەبارەت بە عیراق و سورییە بەگشتی و كوردستانی رۆژئاواو باشور بەتایبەتی بو .روداوەكانی دواتر دەریخســت جەوهەری دانیشــتنەكە ،كەركوك، عەفرین ،رەقە ،دەروازی سمیلكا (بۆ دابڕینی باشورو رۆژئاوا) و ئەگەریش بۆیان كرا نەهێشــتنی ئیداریەكی یەكگرتو بەناوی هەرێمی كوردستانی عیراق بوە. بەدەرهێنانــی كەركــوك لەدەســت كــورد خەونی ســەربەخۆیی باشــور لەباردەبەن و بــە گرتنی رەقە
و عەفریــن ،كوردســتانی ســوریا زۆر الواز دەكــەن، بەشــێوەیەك لەوانەیــە تەنهــا دو كانتۆنــی جەزیرەو كۆبانــی بە دابڕاوی لە یەكتــر بمێنێتەوە( .د .عەلی ویالیەتی) راوێژكاری بااڵی رەهبەری ئێران لە دیداری لە ســوریاو لوبنان جەختی كــردەوە كە رەقە تاوەكو ئــەو كاتەی ســوپای ســوریا دەچێتە شــارەكەوە بە رزگاركــراو هەژمــارد ناكرێــت ،دەبــو رەقــە رژێمــی ســوریاو هاوپەیمانەكانی جارێكی تر بیگرنەوە ،بونی ســەربازیی ئەمریكا لەم ناوچــەدا گەورەترین رێگرە، هیواداربون دوای شكســتی داعش ئەمریكا كورد بەبێ كەسی بەجێبهێڵێت ،بەاڵم وادەرنەچو ،بە پێچەوانەوە دەركــەوت ئەمریكا بەرنامەی درێژخایەنی بۆ ســوریا هەیە ،بەم شێوە ئەم هێڵە لە پیالنگێڕی شكستیهێنا. بەهــۆی پشــتگیری راســتەوخۆی ئەمریــكا لــە حكومەتی هەرێم و بە بەهێز هێشــتنەوەی ،بەرنامەی دروستكردنی دو ئیدارەیی شكستیخواردو تا ئێستاش ســەرەڕای چەنــد روبەڕوبونەوەی توندی ســەربازیی لەناوچــەی رەبیعە-زومار ،هێزەكانی حكومەتی عیراق
نەیانتوانیــوە بگەن بە دەروازەی نافەرمی ســمیلیكا. لەوە دەچێت كێشــەی جەوهەری لە نێوان حكومەتی هەرێم و بەغدا لەسەر دەروازە سنورییەكان ئەم خاڵە بێت ،ئەگینا ناكۆكی لەسەر سنورە فەڕمییەكان زۆرتر تەكنیكییە ،كە دەكرێت چارەسەر بكرێت. ئێستا ئەو شوێنەی ماوە خۆیانی لـێ تاقیبكەنەوە، عەفرینــە ،كە بڕیاربو توركییە جێبەجێی بكات ،بەاڵم ئەجیندای شــاراوەی توركییە ،ســەرەڕای الوازكردنی كورد بابەتێكی گرنگیتریشە ،گەمارۆدانی حەڵەب! كە بۆ ســورییەو ئێران و روســیا هێڵی سورە .سەرەڕای ئەوە لە باكوری شــاری حەڵەب ناوچەی شیعەنشینی (نوبول و ئەلزەهرا) هەیە ،كە لەماوەی شەڕی ناوخۆ لەالیەن ئێرانەوە بە پشتگیریی یەپەگە لە هێرشەكانی داعــش و بەرەی نوســرا پارێزرا ،ئەگــەر توركییە لە داگیركردنی عەفرین جیدی بێت ئەم ناوچاوە لە ســێ الوە لەالیەن بەرەی نوســرەوە كە هێزێكی تەكفیرییە گەماورۆ دەدرێت. ئەوەی كەمتــر ئاماژەی پێدەدرێت بونی تەڵەیەكی
جەهەنەمییــە كــە لەوانەیــە توركیــاو دۆســتەكانی تێبكەوێــت ،ئەگــەر ســوپای تــورك بچێتــە نــاو عەفرینــەوە دەبێــت بــە تەڵەكــەوە .لۆجیكــی نییە روســیاو هاوپەیمانەكانــی گەمارۆدانــی تەواوەتــی عفریــن بەمەبەســتی یارمەتیدانــی توركیــا بــۆ بــە ئەنجــام گەیاندنــی پیالنەكــەی جێبەجێبكــەن .ئەو كات لەوانەیــە چــاوی خۆیــان لــەو یارمەتیانەی كە لە باشــوری هەرێمەكەوە دەگاتــە ناوچەكانی جەنگ بنوقێنــن ،ئەمــەش بەواتــای شــەڕێكی درێژخایــەن دێــت ،زیــان لەهەر الیەك ،چ كورد ،چ ئۆپۆزســیۆنی ئەســەد ،بەتەكفیــری و ناتەكفیرییــەوەو چی توركیا بكەوێت ،لە ســودی بەرەی نەیاری ئەمریكا (ئێران و سوریاو حزبوڵاڵ) یە ،لەهەمانكاتیشدا ئەگەر توركییە بكشێتەوە بێگومان دەبێت بە هێزێكی شكستخواردو. كۆبانــێ ،تەنها یــەك رێگــەی دەربازبوونی هەبو، ئەویــش توركییە بو ،بــەاڵم عەفرین لەوە ناچێت بەو شــێوە بێت و خواردنێكی ئاسان بۆ توركییەو گروپە تەكفیرییەكان نییە.
هەڵبژاردن وەك چارەسەر دارا حەمە عەلی لەســەروبەرندی هەمو هەڵبژاردنێكــدا ،پەیوەندی الیەنــە سیاســییەكان بــەرزی و نزمی و ســاردی و گەرمیی زۆری بەخۆوە دەبینێ ،هەندێك لەو الیەنانەی كە دۆست و لێك نزیكبون ،رەنگە پەیوەندییەكانیان بگۆڕێــت بۆ دژایەتی و لێــك دوركەوتنەوە ،هەندێك جار دژەكان دەبن بەدۆســت و ئەمەش لە سیاسەتدا زۆربە تای هەڵبژاردن ناودەبرێت. گومانیشی تێدا نییە هەروەك چۆن مرۆڤی ئاسایی كاتێــك كە تایــی هەیــە هەڵســوكەوت و خوەكانی گۆڕانــكاری بەســەردا دێــت حزبە سیاســییەكانیش بەهەمانشــێوە لەكاتی تای هەڵبژاردندا هەڵسوكەوت و خــوی دەگمەن و نــاوازە دەنوێنن و هەندێكیان تا ئاســتی گەشەكە دەبات هەڵبەتە واش رێك دەكەو ێ كە هەندێ حزب و كەسایەتی سیاسی بەرپرسیارانەتر دەجوڵێنــەوە ،بــەاڵم كەشــی پێــش هەڵبــژاردن بەجۆرێكــی كە حزبــە ســەنگین و واقیعبینەكانیش دەخاتــە هەڵــەو ناواقــع بێتــەوە ،چونكــە زۆر جار هەڵســوكەوتی نەیارەكانت واتلێدەكەن كە بە هەمان نەفەسی ئەوان بجوڵێتەوە بۆ ئەوەی شەقام لەدەست نەدەیــت ،ئــەم دیاردەیە نەك لەواڵتێكــی دواكەوتو
و پــڕ لە كێشــەی وەكو عیــراق ،تەنانــەت لە واڵتە پێشكەوتوەكانی دنیاشدا بونی هەیە. لەسەر ئاســتی عیراق لە ئێســتادا ناكۆكییەكانی نــاو ماڵی شــیعی لە گەورەبــون و دەركەوتندان ،بە تایبەتــی لــە نێوان هەردو ســەرۆكوەزیرانی پێشــو (مالكــی) و ئێســتا (عەبــادی)ە بێگومــان ناكۆكی هەر وجــودی هەبوە لە نێوانیان ،بەاڵم لە ئێســتادا بۆ كۆكردنــەوەی دەنگ ناكۆكیــەكان دەخەنە پێش چاو ختوكەی جەماوەرو شەقامی خۆیانی پێدەدەن، لەهەمانكاتدا تێڕوانێكی تریش لەسەر ناكۆكی نێوان ئەم دو كەسایەتییە بونی هەیە كە پاساو و پاڵپشتی لۆژیكی هەیە ،ئەویش ئەوەیە بەریەككەوتن و بەرنامە ناكۆكیەكانیان دەخەنە بازاڕەوە بۆ ئەوەی دەنگەكان لــە نێــوان خۆیاندا دابــەش بن و پــاش هەڵبژاردن ناچاری سواڵكردنی كورســی لە نەیارەكانیان نەبن، كــە مــن خۆم بڕوام بــەم بۆچونە هەیە لە ئێســتادا دو بەهێزتریــن كەســایەتی كــە چانســی وەرگرتنی ســەرۆكایەتی حكومەتی ئایندەی عیراق-یان هەبێت تەنها ئەم دو كەسایەتیەن. خاڵێكی تر كە گرنگە باسی بكەین و بابەتێكی گرنگی
هەڵمەتی هەڵبژاردنی ئایندەیە ،مەســەلەی پارستنی و یەكپارچەیــی خاكــی عیراقــە چ لە تیرۆریســتانی داعش و چ لە دولەت نەبونی لەرێگەی ریفراندۆمەوە، لەمەســەلەی تیــرۆردا (مالكی) هەڵوێســتی الوازە، بــەاڵم ســەبارەت بە (ریفرانــدۆم) دەتوانیــن بڵێین لەیەك ئاســت و بارودۆخــدان( ،عەبادی) بەردەوامە لەسەر گەمارۆ ئابورییەكانی و مالكی-ش نایشارێتەوە مەرجــی پابەنــدی بــون بــە دەســتورەوە لەگــەڵ پێدانــی شایســتە داراییەكانی هەرێمە ،لە راســتیدا مەســەلەی دژایەتیكردنی حكومەتــی هەرێم بەناوی پاراســتنی دەســتورەوە یەكێكە لەو خاڵە گرنگانەی هەردوكیان لە بانگەشــەی هەڵبژادندا بەكاریدەهێنن، بۆیــە تــا ئەنجامدانــی هەڵبــژاردن هیچ ئاســۆیەكی رون بۆ چارەســەركردنی كێشــەكانی نێوان هەرێم و ناوەنــد نابینرێــت ،رەنگە لەرێگــەی ناردنی موچەی چەنــد وەزارەتێكــەوە دەرفەتی ئــەوە بە حكومەتی هەرێــم بدەن ئیــدارەی ئموری خۆی بــدات تا دوای هەڵبژاردن ،بەاڵم بە شــێوەیەكی گشــتی بڕوام وایە كێشەكان تا دوای هەڵبژاردن بەردەوام دەبن و پاش ئەوە ئومێدی چارەســەر هەیە ،هەڵبەتە چارەسەری
ریشــەیی كاتێكــی زۆری دەوێــت و هــەر الیەنــەش دیدگای جیاوازی بۆ ئەو چارەسەر هەیە ،هەربۆیەش چارەسەری ریشەیی لەمەحاڵەوە نزیكترە. لەســەر ئاســتی كوردســتانیش بەهەمان شــێوە، كێشــەكان تــا دوای هەڵبــژاردن بــەردەوام دەبــن و لەمــەودوا گەرمــو گوڕتریــش دەبــن ،لــە كاتــی بانگەشەشــدا ،هەمــو الیەنەكان بە تایبەتیشــن ئەم یــەك دو حزبــەی تازە دروســتبون هەمــو تەركیزی خۆیــان دەخەنە ســەر قوت و بژێــوی خەڵك و تای هەڵبژاردنیش وایان لێدەكات لە پاڵ هەندێك راستیدا سەدان شتی ناڕاست و ناواقعیش ریز بكەن. هــەر بۆیــەش بــۆ حكومەتــی هەرێــم و تەنانەت بــۆ هەرێمی كوردســتانیش چانســێكی باشــدەبێت ئەگەر هەڵبژاردنــەكان بكەونە دوای هەڵبژاردنەكانی ناوەنــدەوە ،چونكــە هەندێك مەلــەف یەكالدەبنەوە بــەوەش بابەتەكانــی هەڵمەتــی هەڵبــژاردن بــە قازانجــی پێكهێنەرەكانی ئێســتای حكومەتی هەرێم دەشكێنەوە.
هەرێم لەنێو قەیرانە سیاسی و ئابورییەكاندا ئەڵوەند تەڵعەت قەیرانــی سیاســی و ئەمنی و داریــی و بێكاری و بێموچەیــی و وەســتانی كەرتــە خزمەتگوزارییەكانی واڵت و كۆچی گەنجان بۆ هەندەران و نەمانی متمانەی هاواڵتی بە حوكمەت و دەسەاڵتی سیاسی لە دیارترین ئــەو كێشــانە بون كــە هاواڵتیانی هەرێــم بەدرێژایی ســاڵی 2017بەدەســتیانەوە نااڵندیــان .لەســاڵی تازەشدا بەئاشكرا ئەوە هەستپێدەكرێت كە هەمو ئەو كێشــەو قەیرانانە بە هەمان قەبارەی خۆیان (ئەگەر گەورەتریــش نەبوبێتــن) هاتونەتەوە پێــش ،لەوەش خراپتر هێشــتا حوكمەت ســتراتیژو رێگا چارەیەكی رونــی نەخســتۆتەرو كــە الیەنیكەم هاواڵتیــان وەكو ئاسۆیەكی تازە بە ئومێدێكەوە چاوەڕوانی بكەن .نەك هــەر ئەوە ،بەڵكو تادێت هاواڵتیــان زیاتر لەم دۆخە بێهیوادەبــن و زیاتر دەستەوەســتانی و خەمســاردی حكومەتیــان بۆ دەردەكەوێت ســەبارەت بەم دۆخەی كە تێیكەوتون. لێرەدا دەكرێت كێشەكانی هەرێم لەسەر دو ئاستدا پۆلێنبكرێت كە دواجار هەردوكیان بەرەنجامی شكست و خراپ بەڕێوەبردنی سەرچاوە مرۆیی و مادییەكانە و كەمتوانایی دەسەاڵتی سیاسی هەرێمە لە داڕشتنەوەی فۆرمێكی واقعیانە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پێشهاتەكان
و بەگەڕخســتنی توانــا مــاددی و مەعنەوەییەكانــی بەردەســت بەئاراســتەی دۆزینــەوەی چارەســەریی واقعیانە بۆ دەربازكردنی واڵت لە بەستەڵەكی قەیرانە ئابوری و سیاسییەكان .لەسەر ئاستی دەرەوە كێشەی پەیوەندی نێوان بەغداو هەولێر دەكرێت وەك یەكێك لە كۆڵەك ە سەرەكییەكانی ئەم هەمو قەیرانان ە دابنرێت، ئەگەرچیش ئەم مەســەلەیە ئەوەندەی نیشــانەیە بۆ نەبونی سیاســەتێكی گشتگیری نیشتمانی و تەوافقی نێــوان هێزە سیاســییەكان كەمتــر هۆكارێكە بۆ ئەم دۆخە ،بە مانایەكی تر نەبونی سیاسەت و ستراتیژێكی نیشــتمانی كە جێگای بــاوەڕو متمانەی تەواوی هێزە سیاسییەكان بێت بوە بە هۆكارێك بۆئەوەی هەمیشە هــەر تەنگژەیەكی سیاســی لەپەیوەندی نێوان هەرێم و بەغــدا بە قازانجــی الیەنی بەرانبــەرو زیانی هەرێم بشــكێتەوەو بەدیاریكراویش خودی هاواڵتیان خۆیان، ئەوەتا لەتازەترین پێشــهاتدا هاواڵتیان بون بەشــێك لەكارتــی فشــار بەدەســت بەغــداوەو هــەر رۆژێك و گوتارێكی تازەمان لە حكومەتی ناوەندییەوە پێدەگات ســەبارەت بــەوەی موچە دێت یان نایــەت!لەالیەكی تریش نەبونی یەكگوتاری و پرۆژەیەكی هاوبەشی هەمو الیەنەكان كــە نوێنەرایەتی راســتەقینەی هاواڵتیانی
هەرێــم بكات یەكێكی ترە لەو گرفتانەی كە نەك هەر دەنگی كورد لە بەغدا الواز دەكات بگرە هۆكارێكیشە بۆ درێژەكێشان بە تەنگژە سیاسییەكان و نەگەیشتن بە چارەســەرێكی گونجاو رێككەوتن لەســەر شێوازو فۆرمێكی گونجاو بۆ مامەڵەی هەرێم لەگەڵ حوكمەتی ناوەندی و هەروەهــا زامنكردنی مافەكانی هاواڵتیانی هەرێم. لەسەر ئاســتی ناوخۆش دیسانەوە ملمالنێی هێزە سیاســییە جیاوازییەكانی هەرێم بوە بە بارێكی گران بەســەر هاواڵتیانــی هەرێمەوەو كێشــەو قەیرانەكانی زیاتر قوڵكردۆتەوەو ئومێدی گەیشــتن بە چارەسەری كێشــەكان الوازتركردوە .پــارت و الیەنە ركابەرەكان، میدیكانی خۆیان بــە بودجەیەكی زەبەالحەوە كردوە بــە ســەكۆی تۆمەتبەخشــینەوەو خەتاباركردنــی یەكتــر كــە دەكرا ئــەو كات و بودجەو هێــزە مرۆییە بەشــێوەیەكی باشــترو بەئاراســتەی چارەســەریی كێشــەكان بەكاربهێنرابایە ،چونكە دواجار چارەسەر بریتییە لــە دوركەوتنەوە لە سیاســەتی تاكالیەنا‌نەو بەدامەزراوەییكردنــی بــەش و ئۆرگانەكانــی واڵت و هەروەها رێككەوتن لەســەر ســتراتیژێكی نیشــتمانی بۆ مامەڵەكرن لەگەڵ دۆخ و پێشــهاتە سیاسییەكان،
چونكە لەكۆتاییدا دەبێت ئەوە الی هەموان رون بێت كــە حزب دەبێــت ئامرازێك بێت لە خزمەتی پرســە نیشتمانی و ستراتیژییەكان نەك بەپێچەوانەوە! لــەروی ئابوریشــەوە پــەوەردەو هۆشــیاری تــاك بەئاراســتەی هەوڵدان بــۆ بنیادنانی پرۆژەی بچوك و دوركەوتنــەوە لە كاركردن لە كەرتی گشــتی دەكرێت هەنگاوێكی گرنگ بێت لە پێشخستنی خێرای كۆمەڵگە لــە روی ئابوری و كۆمەاڵیەتیشــەوە ،چونكە دواجار ئەگەر كێشە كۆمەاڵیەتییەكان بە ئابوری دەستپێبكەن ئــەوا بــە پــەروەردە كۆتاییــان پێدیــت! راهێنــان و پــەروەدەی گەنجان لەســەر بنیادنانی پرۆژەی بچوك دەكرێــت لە دو الوە ســودی هەبێت ،لــەروی داهاتی گشــتییەوە ســودێكی زۆر دەگەیەنێت بە حكومەت و بارگرانی لەسەر كەمدەكاتەوە ،لەروی كۆمەاڵیەتیشەوە دەبێتە هۆكارێكی گرنگ بۆ پێشخستنی خێرای واڵت. بەمایەی تر هەڵمەتی هۆشیاری و پاڵپشتی گەنجان بۆ دامەزراندنی پرۆژەی بچوك دەكرێت وەكو هەنگاوێكی كــرداری بێت بــۆ ئەم قەیرانــە ئابورییــەی كە وەك دەرەنجامێك بۆ كەڵەكەبونی قەیرانە سیاســییە یەك لەدوای یەكەكان دروستبوە.
رێكنەكەوتین تا تێكەوتین! وردە وردە تەپوتــۆزی روداوەكانــی پێــش و پــاش ریفرانــدۆم و هەڵــەو هەڵوێســتەكانی هەنــگاو لێكەوتەكانی دەڕەوێنەوە .ئیدی گرنگەو درەنگیشــە بپرسین چی رویداو بۆ رویدا؟ گرنگە و درنگیشە بپرسی چی رویداو بۆ رویدا؟ لــە پــرس و گوتاری پێتــڕۆ میدیای حزبی و شەخسی و تەخوین و تەكفیری سیاســیەوە ،بگوازرێنــەوە بۆ خســتنە بەرباس و لێكۆڵینەوەو ســاغكردنەوەی بابەتیــی ،هەروا دواجــار لێپێچینەوە و لێپرسینەوەیی یاسایی . چونكی بەحەق ئەوەی رویدا ،ناكرێت هەروا بە ئاســانی تێپەربێت و بەدەردی شكســتە زۆرو زەبەندەكانی تر بچێت و دیســان شكســت وەك هەمیشە هەتیو كەوێــت و پاڵەوانە باڵۆنەكانیش لەوتن و خۆبادان نەكەون! جــا ئــەم پێشــەكییە كورتــەم بــۆ ئەوەیە كــە پێداگری لەســەریەك خاڵ بكرێــت ،بەخاتــری روتكردنــەوەی هەمــو ئــەو روداوە رتوشــكراوانەی رویانــدا .هەر لە پەكخســتنی پارلەمان و ئەتككردنــی یاســاو ئیفلیجكردنــی حكومــەت و بــە عورفــی میلیشــایی.. تاكــو بە كەتن و كەوتنی 16ئۆكتۆبەر دەگات ،یــەك پاكێجــن و دەرهێنانــی هــەر روداوێــك لە نــاو روداوەكانی ترو یاخــود تۆخكردنــەوەی رێكەوتێــك بۆ كاڵكردنــەوەی .رێكەوتەكانــی تــر ،ب ێ شك هیچ ئەنجامێك نادات بەدەستەوە. تەكبیری دەستوری ریفرانــدۆم كــراو ســڕكراو شــەڕی توش هاتوی داعشــیش كراو تەواو كراو و زیانیــش زۆردرا! یــارو نەیارنی كورد پێشــنیارەكانیان رەخنەكانیان تەنانەت هەڕەشــەو چاو سوركردنەوەكانیشــیان بەهەند وەر نەگیرا ! بۆ رویدا ئیــدی ئێســتا ئێمــە هاتینــەوە چوارگوشــەی یەكــەم و ســەر بەنــدو باڵۆرەو تەكبیری دەستوری ،بەاڵم وەك رابــردو نا ،چونكــە ئەمجارە حكومەتی عیراق وەك (براوە) مەرجەكان بەســەر كورد فەرزدەكات ،هەر خۆشی تەحلیل و تەفســیری بەندو خاڵە دەستوریەكان دەكات! جــا ئەگــەر ســااڵنی رابردوو، مەرجەكانیــان بــۆ ناردنــی بودجــەو ئیســتحقاقەكانی هەرێم تەنها بەشــێك لەنەوتی كەركــوك هەرێم بو بێت ،ئەوا ئێســتا مەرجەكانیــان تەســلیمكردنی ئەرزو ئاسمان و خاڵە سنوریەكانە. هەڵبــەت دوای تێكەوتــن رێكەوتن ئاوا دەبێت و ئەو زارگوتەیەش راستەكە كەئیدی مانەوە بۆ بەهێزەكانە .سەكۆی سێشــەممان و چوارشــەممان! هەمــو سێشــەممەیەك بەڕێــز عەبــادی وتاری ســەكۆ دەدا ،جــا ئەگەر كێشــەكان بە گوێرەیی بەڵێن و دروشــمەكانی سەكۆ بوایــە ،ئێســتا ئاریشــەیەك نەدەما بە نــاوی تەنگــەژەی (بەغــدادو هەولێر)، چونكــی ئــەوە فیعلــی مالكــی-ش بو! كــە بــۆ عەببــادی ماوەتــەوە .دوای سێشممانیش چوارشەممە دێت و بەڕێز ســەرۆكوەزیرانی هەرێــم بەرمەبنــای قسەی سێشەممانی سەرۆكوەزیرانەكەی بەغــداد ،خۆشــحاڵیی و لەگەڵیشــیدا ئامادەی گفتوگۆو دانوستان دەردەبڕێت، بەاڵم ئەوەی خەڵك نەتیجەی نابینێت، ئــەو وەاڵم و بەڵێنانــەی هــەردوك سەرۆكوەزیرانەكەی هەولێرو بەغدایە.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (642) 22-01-2018
Political, Educational & Social Weekly Press
پانۆرامای كۆسپێك لە سەرەتای ساڵدا ساڵی ،1977لە سلێمانی كۆرپەلەیەك لە دایكبو ،پایز بو بە بەهار ،زستان بو بە هاوین ،بەهار بو بە زستان ،هاوین بو بە پایز ،هەمو وەرزەكان سەمایان بۆ دەكرد ،هەناسەیەك هات‌و وتی، ئەوا تۆم كردە (پشتیوان) ،ئەم كۆرپەلە نازدارەی شار ،رەوڕەوەیەك بانگیكرد، وەرە با لەگەڵ هەنگاوەكانتا یاری بكەم ،شەقشەقەیەك بانگیكرد ،وەرە با گوێیەكانت پڕاوپڕكەم لە زیكری شانۆ، دایە و بابە بانگیانكرد ،دەبەسە ئیتر بخەوە ،ئەم هەمو پێكەنینەت لە چی. كۆرپەلە بو بە ساوا ،دەبنوبنو الیالیە، رۆڵە جوانەكەی بابە و دایە ،بێشكە بانگیكرد ،وەرە مەترسە بەدەسرازەی شل دەتخەوێنم ،ها ئەوە شیری مەمكی دایە ،الیدە ئەو مەمكەمژەی وا لەدەمتایە( ،تا) بانگیكرد مەترسە ساوا جوانەكە ،هەمو ساوایەك نەخۆش
دەكەوێت. ب ێ ئەڵقەم مەكە ،هان ێ ها كوا لەكوێیە ـ هونەرمەندێك ئەوەندە فرمێسكی ساوا بو بە منداڵ ،قوتابخانەیەك ئەڵقەكەت( ،تارا) یەك وتی ،ئەمە باراند ،لەوانەیە زۆر زۆر درەنگ چاوانی بانگیكرد ،وەرە با لەگەڵ (دارا) دا جوانترین بوكێنیە بەسەر سەری بوكێدا بێنەوە سەر هۆش. ماچی ئیبراهیم باڵدارت پێببەخشم، بێتەخوارێ( ،هەواڵ)ێك وتی ،قوربانت ـ كات ێ تەرمێك بەڕێدەكرێ ،كات ێ ئاسمان بانگیكرد ،باشە كە تۆ لە باڵدار بم نەك هەر تۆ پشتیوانی منی ،منیش بەكرەجۆ دێتەگۆ ،دەنگ ێ دێتە بەر جوانتری بۆ نافڕی؟ ،تەختەرەشێك پشتیوانی تۆم. گوێی هەموان ،ك ێ ئەخەوێ ،ك ێ چو بە قیناو لەسەر دڵی خۆی نوسی: الو بوە گەنج ،گەنجێكی تەواو ،دو ئەنەوێ ،كێ كراسی دانادڕێ ،ك ێ بەدیار مامۆستایان ،چی لەم هەمو نمرە پەپولە هاتنە بون( ،سەما عیشقی مۆمی تەمەنی ئەوەندە ساڵی كەمەوە جوانەی پشتیوان دەكەن؟. بەجۆشتر كرد ،باوەشێن گڕی خامۆشتر ئەشك ناكاتە جۆگەلە. منداڵ بو بەمێردمنداڵ ،عاشقێك كرد ،چوار هەناسە بەگشت الدا، ئیتر گەردەلول هەتیوە ،گەردەلول بەب ێ بانگیكرد ،وەرە دڵداریم لەگەاڵ بكە ،بۆ قوڕمیشی ژیانیان با دەدا). (رزگار)ە ،رزگار دورە شار وەستاوە و ئەوەندە دور دەڕۆی ،گەڕەكێك بانگیكرد ،تەمتومان بو ،تەمومژ بو ،باوبۆران بو ،سەدان جوانی‌و سەدان چەپكە گوڵ‌و مادام تۆی تێدای ئەم فتبۆڵێنی گەڕەكاو كڕێوە بو ،لە پڕ لەو چوار هەناسەیە، چرۆ و سەدان درودی هاوڕێیان ،هەمو گەڕەكە لەسەر دڵم بهێڵەوە( ،حەز)ێك هەناسەیەك تەمی مەرگی نرایە سەر ،لە دەم ێ لەسەر گڵكۆكەی رزگارە ،ئای بانگیكرد ،بە قوربانت بم ها ئەوە شانۆ ،دوای ئەوە ئیتر شیوەن دەستیپێكرد: چەندە هەتیو كەوتوە ئەو چەم‌و ئاوە سینەما ،نواندن .. ..دەبمە خۆڵی بەر ـ (زەنگەنە) گریانی باراند( ،گەردەلول) سازگارەی ب ێ كوزەڵە و ب ێ سەیران‌و پێت. چیترت دەوێ ،ئەوە چ جۆرە مەرگ ێ بو ،بێ ئاوازە. مێردمنداڵ بوە الو( ،عەشقی بازاڕە ئاخ نەفرەت لەو جۆرە مەرگە. هەمو شەو ئەستێرە دەگەڕێ ،پەیامە ـ (هاوڕێ)یەك گریاو گریاو وتی: یا خۆشەویستی ،نامە دوای نامە تۆم هەرگیز نەدیبایە، تۆم هەر (خۆزگە سەالم مستەفا ئەدڕێ)( ،پەنجە)یەك بانگیكرد ،وەرە نەناسیبایە).
دابڕان
غەزەلنوس
ژمارە ()8ی گۆڤاری (دابڕان) و (زانستی دابڕان) باڵوكرانەوە
لە چاپكراوەكانی بەردەوامە چاودێر-تایبەت: لە درێــژەی كارو چاالكی‌و چاپكردنی كتێبەكانیــدا ،ناوەنــدی غەزەلنــوس، ژمارەیــەك كتێبی نــاوازەی تری بەچاپ گەیاند ،كە ســەرجەمیان بــە دیزاینێكی جوانەوە لە ئێران چاپكراون‌و ئێستا لەبەر دیــدەی خوێنەرانــدان ،ئــەم چاپكراوانە خەرمانێكــی تــرە بــۆ دەوڵەمەندكردنی كتێبخانەی كوردی‌و سودو سەرچاوە بۆ خوێنەری كورد. كتێبــە چاپكراوەكانــی ئــەم جــارەی (غەزەلنوس)یش ،ئەمانەن: ـ نانــی ســااڵنی زو /رۆمان /هاینریش بــۆل /وەرگێڕانــی لــە ئەڵمانییــەوە عەبدولغەنی كاكۆ. ـ ترس‌و لەرز /رۆمان /غوالمحوســێن
ساعێدی /وەرگێڕانی لە فارسییەوە بەرۆژ ئاكرەیی. ێ ـ مــردن ئــەڕای كۆبانــێ /كۆمەڵــ یاداشــت /پاتریــس فرانچێســكی/ وەرگێڕانی لە فەڕەنســییەوە سەالحەدین بایەزیدی. ـ یەعقوبــی درۆزن /رۆمــان /یــۆرەك بێكــەر /وەرگێڕانی لە ئەڵمانییەوە كەریم پەڕەنگ. ـ بەشــی مــن /رۆمــان /پەرینــوش ســەنیعی /وەرگێڕانــی لــە فارســییەوە روناك شوانی. ســەبارەت بە چاپكردنی ئەم كتێبانە، (حەمە ساڵح) لە ناوەندی غەزەلنوس بە (چاودێر)ی راگەیاند:
ئێمــە بــە بەردوامــی كتێبەكانمــان دەنێرینــە چاپخانە ،دوای تەواوبونی هەر كتێبێك یان چەند كتێبێك دەیانخەینەڕو، لە ئێستاشــدا جگە لەم كتێبە چاپكراوە نوێیانــە كــە تــەواو بون‌و لــە بەردەمی خوێنەرانــدان )19( ،كتێبــی جیــا جیــای ترمان لــە چاپخانــە گەڕاونەتەوە و بەمزوانــە دەیانخەینــە بــەر دیــدەی خوێنــەران ،كە هەمو كتێبە جیاجیاكانی وەك ،رۆمان ،لێكۆڵینەوە ،یاداشــت.. .. هتد لە خۆدەگرێت. دەربــارەی بــاری دارایــی‌و قەیران‌و
پێشــوازی كردن لــە كتێبیش لــە الیەن خوێنەرانــەوە وتــی :گەرچــی بەهــۆی ئــەم قەیرانــەوە پێشــوازییەكی باش لە كتێــب نییــە ،بــەاڵم ئێمــە بەردەوامین لــەو بەرپرســیاریەتییەی بەرامبەر كتێب و كتێبخانــەی كــوردی و خوێنــەر لــە ئەســتۆماندایە ،كاری ئێمــە لە چاپكردن بەردەوامــە ،بە دڵنیاییەوە هەوڵ دەدەین بــۆ دەوڵەمەندكردنی كتێبخانەی كوردی، لە هەمو بوارەكاندا و درێغی ناكەین.
چاودێر – تایبەت: لــە دو توێــی ( )87الپــەڕەی قــەوارە گــەورەدا ،ژمــارە ()8 ی گۆڤــاری (دابــڕان) ،چــاپ و باڵوكرایەوە. لەگــەڵ ئــەم گۆڤــارەدا ،ژمارە ()8ی گۆڤاری (زانســتی دابڕان) یش كەوتــە بەر دیدەی خوێنەران كە چەندین بابەتی دانسقە و نوێی زانستی لەخۆگرتوە. ژمارە ( )8ی گۆڤاری (دابڕان) چەندیــن بابەتــی جۆراوجــۆر و تایبــەت بە كێشــە و ملمالنێكانی دنیــای سیاســەت و ئیســام و راوبۆچونــە جیاوازەكانــی لەخۆگرتوە لەوانە: ئیســامی دێرینــەو ئیســامی نــوێ /ســەروەر پێنجوێنــی. موحەمــەد مەهــدی عاكیــف، خەیاڵێكــی تەقیــوی تیــرۆر لەرۆژهەاڵتــدا /ماجیــد خەلیــل. ژمــارە حــەوت لەنێــوان بیــری
ئەفســانەیی‌و قورئاندا /خەســرەو مەحمــود .بیروبــاوەڕ لــە ئایینە دێرینەكانــدا ،بەشــی دوەم /د. حیلمــی رەســوڵ رەزا ،پرۆگرامی پــەروەردەی ئایینــی‌و خوێندنــی ئایینی ،لە سیستەمی پەروەردەی ئەمــڕۆی ئێمــەدا /پێشــڕەو ئیسماعیل .ســوارەی حەمیدییەو رەشــەكوژی ئەرمەنــەكان /دیدار ئەنــوەر ئەحمەد .ئیســامگەرایی دەردەدارییەكــی رۆحییە /رۆبێرت رایلــی ،و .ئەكبــەر حەســەن. بەرگریكارانــی ئیمــان /ســاڤۆی ژیــژەك ،و .وەلیــد عومــەر، كەهەنوتی ئیسالمی دین دەدزێت/ ســەیید قیمەنــی ،و .ئیســماعیل راجی .گەاڵڵەیەك بۆ رەخنەسازیی حەدیس /سەروەر عەبدولڕەحمان. هــەردو گۆڤــاری (دابــڕان) و (زانســتی دابــڕان) ،لــە الیــەن پالتفۆرمــی دابــڕان ،دو مانــگ جارێك باڵودەكرێنەوە.
ژمارەکانی داهاتوو دەقی شیعریی نوێ
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
ئیدریس عەلی ..گۆران ڕەئوف
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ژمارە ( )584دووشەممە 2018/1/22
پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
کتێبێکی تری پاموک ..چیرۆکێکی تری عەشق سامان کەریم :پاموک خۆشحاڵە بە وەرگێڕانی کارەکانی بۆ زمانی کوردی
ئا :ڕەخنەی چاودێر ڕۆمــانــی «ســەمــەرەیــەک لە ســـەرمـــدا» هـــەم چــیــرۆکــی عەشقێکە ،هــەم داستانێکی هــاوچــەرخــە .ئــەم ڕۆمــانــە کە ئۆرهان پاموک شەش ساڵ کاری لەسەر کردووە ،بە چیرۆککردنی ژیانی مــەولــودی بــۆزا فرۆش و خۆشەویستەکەیەتی لە ئیستانبوڵ ،کە سێ ساڵ نامەی عەشقی بــۆ نــووســیــوە .ئەم ڕۆمانە لە الیەن سامان کەریمی وەرگێڕەوە کراوە بە کوردی و بڕیار وایــە ناوەندی ئەندێشە چاپ و باڵوی بکاتەوە.
سامان کەریم لەگەڵ ئۆرهان پاموک
««
مــەولــود لــە نــێــوان ســااڵنــی ١٩٦٩ بــۆ ٢٠١٢دا نــزیــکــەی چــل س ــاڵ لە کۆاڵنەکانی ئیستانبوڵدا ماست فرۆشی، پاڵوفرۆشی ،پاسەوانی ئۆتۆپارک و زۆر
کاری تر دەکات .لە الیەکەوە سەیری کۆاڵنەکان دەکــات کە پڕ دەبێت لە مرۆڤی هەمەچەشن ،ڕوخاندنی بەشێکی گەورەی شار ،سەرلەنوێ بنیادنانەوەی و ئــەوانــەی لە ئــەنــادۆڵــووەوە دێــن و دەوڵەمەند دەبــن ،لە الیەکی تــرەوە گەواهیدەری ئەو گۆڕانکارییانەی واڵت بە ناویدا تێدەپەڕێت ،بەریەککەوتنە سییاسییەکان ،کودەتاکان دەبێت .ئەو شتەی هەموو کات ئەو جیا دەکاتەوە لە مرۆڤەکانی تر ،مەراقی سەمەرەکەی سەریەتی .بەاڵم هیچ دەستبەرداری بۆزا فرۆشتن نابێت لە شەوانی زستاندا، دەستبەرداری ئەو بیرکردنەوەیە نابێت کە لە ڕاستیدا خۆشەویستەکەی کێیە. لە عەشقدا نیەتی مــرۆڤ گرنگترە یــاخــود قــیــســمــەت؟ ئــاســوودەیــی و نــائــاســوودەیــیــمــان پــەیــوەســتــە بە هــەڵــبــژاردنــەکــانــمــانــەوە ،یــاخــود لە دەرەوەی ئێمەدا گەشە دەسێنن ،دێن بە ســەرمــانــدا؟ کاتێک سەمەرەیەک لە سەرمدا دەگەڕێت بۆ وەاڵمــی ئەم پــرســیــارانــە ،وێــنــەی بەریەککەوتنی ژیانی خێزان و ژیانی شار ،تووڕەیی و بێچارەیی ژنــان لەناو ماڵەکانیاندا دەکێشێت. پاموک لەم ڕۆمانەدا کە بۆ ماوەی شەش ساڵ کاری لەسەر کردووە ،زۆر بە وردی باس لە ژیانی ئەو کەسانە دەکات کە لە ئەنادۆڵووەوە کۆچیان کردووە بۆ ئیستانبوڵ و دەیانەوێت کارێک بدۆزنەوە و ببن بە خاوەنی ماڵێک یاخود دوکانێک بۆ ئــەوەی بەردەوامی بدەن بە ژیانی خــۆیــان ،بــەاڵم تیشک دەخــاتــە سەر ئەوەی ئەم مرۆڤانە سەرەڕای چەندەها ســاڵ ژیانکردنیان لە ئیستانبوڵدا، پێکهێنانی کار ،بوون بە خاوەن ماڵ و دوکان و تەنانەت ئەپارتمانیش ،هێشتا
خۆیان بە خەڵکی ئەو شارە نازانن .لە الیەکی ترەوە بە وردەکارییەوە باس لە عەشقێکی پاک و بێگەردی نێوان دوو مرۆڤی ئەنادڵو دەکات لە ئیستانبوڵ، کە چۆن بە خۆشەویستییەوە باوەش دەکەن بە یەکتردا سەرەڕای ئەو ژیانە قورسەی کە ئیستانبوڵ سەپاندویەتی. لە هەمان کاتدا وێنەی ئیستانبوڵ دەخاتە ڕوو کە لە ماوەی ئەو سااڵنەدا چۆن گۆڕانکارییەکی ناشرینی بەسەردا هاتووە بەهۆی بە کۆنکرێتکردنی شار، درووستکردنی بینای بەرز و لەناو بردنی سروشت و جوانیی ئیستانبوڵ. پاموک چەندەها زانیاری مێژوویی دەخاتە ڕوو لە بارەی دۆخی سیاسی و کــودەتــا و هــەڵــبــژاردنــەکــان لــەو ســااڵنــەدا ،پاشان پــەالمــاردانــی هەم کوردەکان و هەم عەلەوییەکان لە الیەن نەتەوەپەرستەکانەوە ،کە چۆن فشاریان دەخەنە ســەر و دووریـــان دەخەنەوە لەو گەڕەکانەی کە نەتەوەپەرستەکان دەیانەوێت هێز و دەسەاڵتی خۆیانی تێدا زاڵ بکەن .باس لە ساختەکاری مــافــیــاکــان و نــەتــەوەپــەرســتــەکــان دەکـــات کــە چــۆن بــوون بــە خاوەنی زەوی و زار و دەوڵــەمــەنــدبــوون بە هــاوکــاری سیاسیی و کــارمــەنــدانــی دەســـەاڵت ،بــاس لە فەرامۆشکردنی کوردەکان و عەلەوییەکان ،کوشتنیان، دوورخستنەوەیان و ئەشکەنجەدانیان دەکات. سامان کەریم ،وەرگێڕی کارەکانی پاموک بۆ زمانی کوردی ،بە ڕەخنەی چــاودێــری ڕاگــەیــانــد ،لــەگــەڵ پاموک هــاوڕا بووین سەبارەت بە ڕیزبەندیی وەرگێڕانەکان و لە ئێستادا قۆناغی وەرگێڕانی ڕۆمانی «سەمەرەیەک لە ســەرمــدا ،من درەختێکم ،باوڵەکەی
باوکم» تەواو بووە و لە ماوەیەکی زۆر نزیکدا لە الیەن ناوەندی ئەندێشەوە چــاپ و بــاو دەکرێنەوە و دەمەوێت زۆر سوپاسی ناوەندی ئەندێشە بکەم کە بەڕاستی هاوکارییەکی باشم دەکەن لە بــارەی جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژە گەورەیەوە بۆ وەرگێڕانی گشت کارەکانی پاموک. ئاماژەی بەوەش دا ،چاپی دووەمی ڕۆمــانــی «مــاڵــی بێدەنگ» و چاپی سێیەمی ڕۆمانی «ژنە قژسووەرەکە» بــاو دەبــێــتــەوە .لــەســەرو ئــەوەشــەوە وەرگێڕانی کتێبی «ئیستانبوڵ» کۆتایی هاتووە و ناوەندی ئەندێشە بە نیازە دوای باڵوکردنەوەی ئەم سێ کتێبە ئەویش چاپ و باڵو بکاتەوە .لە ئێستادا سەرقاڵی وەرگێڕانی ڕۆمانی «جەودەت بەگ و کوڕەکانی»ـم و بەردەوامم لە کارکردن تێیدا. ســامــان کــەریــم وتیشی« :پاموک خــۆشــحــاڵ بــوو بـــەوەی کــە نزیکەی بیست ساڵ وەک موزیسیانێک ژیانم لە ئیستانبوڵ بەسەر بــردووە ،لەگەڵ ئەوەشدا کە چەندەها جار سەردانی ئەوروپام کردووە ،بەاڵم دووبارە ژیانی ئیستانبوڵم هەڵبژاردووە ،هەر بۆیە بە ڕاشکاوانە پێی وتم کە هەم شێوازی زمانە تورکییەکەم ئیستانبوڵییە ،هەم دڵخۆشبوو بــەوەی کەسێک کارەکانی وەردەگێڕێت شارەزای ژیانی کۆمەاڵیەتیی تــورکــیــا بــە گشتی و ئیستانبوڵە بەتایبەتی ،لەگەڵ ئەمانەشدا لە ماوەی ژیانکردنمدا لە ئیستانبوڵ سەرقاڵی خوێندنەوەی ئەدەبیاتی تورکی بووم، بە تایبەتی کارەکانی نووسەر خۆی. بە دڵنیایی ئەم تێڕوانینانەی پاموک وزەیەکی زۆر باشی دامــێ ،دڵخۆشی کردم».
چاپی حەوتەمی ڕۆمانی دواهەمین هەناری دونیا بە فارسی باڵو دەبێتەوە ئا :ڕەخنەی چاودێر دوای وەرگــێــڕانــی ڕۆمانی دواهەمین هەناری دونیای بەختیار عەلی لــە الیــەن مەریوان هەڵەبجەییەوە بۆ سەر زمانی فارسی ،ئێستا چاپی حەوتەمی ئەو ڕۆمانە لە ئێران باڵو کراوەتەوە.
مەریوان هەڵەبجەیی ،وەرگێڕی ڕۆمــانــەکــە بــە ڕەخــنــەی چــاودێــری ڕاگەیاند ،ئەگەر لە ماوەی دە ساڵی ڕابــردوودا سانسۆر نەبووایە و هەر کاتی وەرگێڕانی ئەو کتێبە چاپ بکرایە ئێستا دەبوو چەند جار چاپ بکرایەتەوە کە دڵنیام ئێستا چاپی سیەمی دەبوو. دواهەمین هەناری دونیا سێیەم ڕۆمــانــی بەختیار عەلییە و دوای
وەرگێڕانی بۆ فارسی پێشوازییەکی زۆری لێ کرا و بــەردەوام چیگەی گفتوگۆ و کــۆڕە ئەدەبییەکان و خوێنەر و ڕەخنەگرانی فارسە. مەریوان وتیشی« :سانسۆر لە بێئەخالقترین کارەکانی سەرزەوییە کــە بــە دەســتــی مـــرۆڤ ئەنجام دەرێــت و ئایینەکان و ئایدۆلۆژیا کــانــی لــە پــشــتــە ،ئــەدەبــیــات لە مەزنترین داهێنانە مرۆییەکانە کە
هیچ موقەدەسێک ناتوانێت ببێتە هەڕەشەی ڕاستەقینە بۆی و ڕێگا لە کاریگەریییە مرۆییەکانی بگرێت». ئــەو ڕۆمــانــەی بەختیار عەلی هاوکات لە وەرگێڕانە ئەڵمانییەکەیدا بــووە جێەگی باسی جــددی میدیا و ڕەخــنــەگــرانــی ئەڵمانی و بەو هــۆیــەشــەوە بەختیار عەلی بــووە براوەی خەاڵتی نیلی زاکسی ئەڵمانی بۆ ساڵی .٢٠١٧
کتێبی هێرمان هیسە باڵو کرایەوە ئا :ڕەخنەی چاودێر هێرمان هيس ه يه‌كێكه ل ه ڕۆماننووس ه گرنگ و تايبه‌تمه‌نده‌كانى سه‌ده‌ى بيسته‌م ،له ساڵى 1946ـدا كتێبى «هێرمان هيسه » ك ه بريتييه ل ه كۆمه‌ڵێك خه‌اڵتى نۆبێڵى بۆ ڕۆمانه‌كانى وه‌رگــرت و به‌شێك وتــارى ڕۆماننووس و نووسه‌رى به‌تواناى ئه‌ڵمانیا ل ه كاره‌كانى له سااڵنى ڕابــردوودا بۆ زمانى كوردى هێرمان هيسه ،له‌اليه‌ن زانيار عه‌لییه‌وه وه‌رگێڕدراوه‌و وەرگێڕدراون .زمانێکی سادە تایبەتمەندیی ئەدەبیاتی له‌م حه‌فته‌يه‌دا باڵو‌كراوه‌ته‌وه. هێرمان هیسەیە ،کە هاوکات بە تەنیشت نووسەرێتییەوە
وێنەکێشیش بووە .ئەو لە ژیانیدا زۆر وابەستە بووە بە سروشتەوە و ناتوانین کاریگەریی سروست لە ئەدەبیاتەکەیدا فەرامۆش بکەین. لە بەرهەمەکانی هیسە دەتوانین ئاماژە بەم چەند ناونیشانە بکەین :گێرتروود ،سیدهارتا ،گورگی بیابان، سەفەر بۆ ڕۆژهەاڵت.
ئه‌م كتێب ه وه‌رگێڕ زانيار عه‌لى ل ه عه‌ره‌بييه‌و‌ه كردوویەتى به كوردى و بريتيي ه له كۆمه‌ڵێك وتار و بيروبۆچوونى هێرمان هيس ه ده‌رب ــاره‌ى دونيا و شتگه‌لێكى زۆر. كتێبی «هــێــرمــان هــیــســە » لــه ئــێــســتــادا ل ه كتێبفرۆشييه‌كاندا ده‌ست ده‌كه‌وێت
2
ژمار ه ( )584دووشه‌ممه 2018/1/22
خوێندنەوەیەکی ڕەخنەییانە لە بارەی وەرگێڕانی کتێبی «عیرفانی شەمسی تەبرێزی» جەالل محەمەد یەکێک لە ڕێگاکانی ئاشنابوونی گەالن بە مەعریفە و کولتور و ئەدەب و ...هتد وەرگێڕانە ،کە پانتاییەکی بەرفراوانی لە کایەی مەعریفی سەرجەم گەالندا هەیە. وەرگێڕانیش بریتییە لە لێکدانەوەی دەقێک و گواستنەوەی ماناکەی لە زمانێکەوە بۆ زمانێکی تر و گەیاندنی هەمان ئەو پەیام و مەبەستەی کە لە زمانی یەکەمدا هەیە بۆ زمانی مەبەست. کەوایە وەرگێڕان تەنها ڕەشکردنەوەی پەڕە و گۆڕینی وشە بە وشە نییە ،بەڵکو گەیاندنی مەبەست و داڕشتنی دەق و پاراستنی واتای دەقی بنەڕەتییە. کتێبخانەی کــوردیــش لــە هەندێک الیەنەوە بۆشاییەکی گــەورەی تێدایە و نووسین و ئامادەکردنی کتێب لەو بوارانەدا بە زمانی کوردی زۆر کەمە یان هەر نییە، بۆ پڕکردنەوەی ئەم بۆشاییەش پەنا بۆ وەرگێڕان براوە .ئاسانکاری لە وەرگێڕان و چاپ و باڵوکردنەوەی کتێب و نەبوونی هیچ جــۆرە سانسۆرێک لــەســەری وای کردووە هەندێکجار کتێبخانەکان بە کتێب و وەرگــێــڕدراوی پڕ لە کەموکورتی پڕ بکرێنەوە .نموونەی لەم چەشنەش زۆرە، ئەوەی ئێمە مەبەستمانە لەم نووسینەدا بیخەینە ڕوو چۆنێتی وەرگێڕانی کتێبی «عیرفانی شەمسی تەبرێزی»یە ،لە نووسینی «د .موحەمەدی خودادادی» و لە الیەن «یاسین نادر ڕەحمان»ـەوە لە فارسییەوە کراوە بە کوردی و لە الیەن «خانەی چاپ و پەخشی ڕێنما»وە لە ساڵی ٢٠١٦دا چاپ و باڵو کراوەتەوە .لەم خااڵنەدا ئاماژە بە هەڵە و ناتەواوییەکانی دەکەین:
یەکەم :هەڵە لە وەرگێڕانی چەمک و زاراوەکاندا
وەرگێڕانی کتێبی عیرفانی پێویستیی بــە باکگراوندێکی مەعریفی عیرفانی هەیە ،چونکە چەمک و زاراوەکان بە پێی جۆری زانستەکان دەگۆڕێن ،بەشێکی ئەو زاراوانەی لە عیرفاندا بەکار دەبرێت هەمان زاراوەی فەرهەنگ و قاموسەکان نین، بەڵکو فەرهەنگی عیرفانی و سۆفییانەی تایبەت بە خۆیان هەیە و بۆ کەسێک کە ئەم باکگراوەندە مەعریفییە عیرفانییەی نەبێت پێویستە بگەڕێتەوە ســەر ئەم فەرهەنگانە ،لەم کتێبەدا بەشێک لە زاراوە عیرفانییەکان بە پێی فەرهەنگ و مانا ڕێزمانییەکەیان وەرگێڕدراون کە ئەمەش واتا و مەبەستی وەرگێڕان دوور دەخاتەوە، بۆ نموونە: -١سالک :لەم کتێبەدا بەم شێوانە مانا کراوە (تەرکەدونیاکەر ،تەرکی دونیاکەر، تەرککەری دونیا ...ل ،)٩٥-٩٤سەرەڕای ناڕاستیی وەرگێڕانی وشەکە ،درووستکردنی
هەرکام لەم موشتەقاتانە لە الیەن خودی وەرگێڕەوە بووە .ئەگەر وەرگێڕ مەبەستی کەسێک بێت کە وازی لە دنیا هێنابێت ئەوا ئەو کەسە (سالک) نییە ،بەڵکو (زاهد) ە .مانای تەواوی (سالک)یش لە کوردیدا بە ڕێبوار یان ڕێبواری ڕێگەی تەریقەت هاتووە( .بڕوانە فەرهەنگی سۆفیانەی دیوانی جزیری و مەحوی ،د.ئیبراهیم ئەحمەد شوان ،هەولێر ،٢٠١٠ ،ل )١٨٠ -٢حەقیقەت :بە (ڕاستی ،ڕاستێتی... ل )٩٦مانا کراوە ،لە کاتێکدا مەبەست لەم زاراوە لە عیرفاندا خوایە. -٣٣علم لدنی :بە زانستی (سروشتی، فیتری ،لــەدەنــی ...ل )٢١١مانا کــراوە. زانــســتــێــکــە خـــوا لــە الیــــەن خــۆیــەوە ئەیبەخشێت بە هەندێک لە بەندەکانی بەهۆی قوڵیی ئیمان و کۆشش و پەرستشی زۆرەوە ،عیلمی ڕەببانی یان باگنیشی پێ دەوترێت (قاموس المعانی) .بە هیچ شێوەیەک مانای زانستی سروشتی یان فیتری ناگەیەنێت ،هەروەها بە لەدەنیش ناخوێنرێتەوە بەڵکو لەدوننییە و وەرگێڕ ئەیتوانی تەنها بە زانستی لەدوننی واتای بکردایە. -٤سەماع :بە (هەڵپەڕکێ ...ل)٢٦٠ واتا کراوە ،تەنها وشەیەکیش بۆ سەماع بەکار بێت (سەماکردنە) نەک هەڵپەڕکێ. سەماع :بریتییە لە گوێگرتن و سەماکردن و دەستڕاوەشاندنی سۆفییەکان( .ف .س. د .مەحوی و جزیری ،ل .)١٨٩ -٥حال :بە (جەزمە ...ل )٣٢٢واتا کــراوە .جەزمە هەڵەیە ،عەرەبییەکەی (جذبە) و بە ڕێنووسی کوردیش جەزبەیە. حاڵ و جەزبە یەک شت نین ،جەزبە بە واتــای کێشکردنی غەیبی دێت .حاڵیش ئەوەیە کە بە دڵی ڕێبواردا دێت ،چەسپاو نییە و لە گۆڕاندایە و حاڵی تریشی بە دوادا دێــت( .ف .س .د .مــەحــوی و جزیری ،ل ٩٠بۆ )١٠٧ -٦تلوین :بە (ئاڵ و وااڵ و ڕەنگا و ڕەنگی بوون ...ل )٢٤٠واتا کراوە .بابەتی عیرفانیی چیرۆکێک نییە تا خەیاڵی بۆ ئازاد بکەیت و بە وشەئارایی بیڕازێنیتەوە. ئەتوانرێت وشەکە وەکو خۆی دابنرێتەوە و شەرحی بکەیت. -٧تمکین :بە (ملکەچبوون ...ل)٢٤٠ وات ــا کـــراوە ،تمکین یــانــی توانین لە عیرفانیشدا واتــای نەمانی سیفەتەکانی نەفس دەگەیەنێت. -٨خەوبینین :بە (خەو) واتا کراوە، لە کتێبەکەدا بەم شێوەیە باس کراوە: (خــەو لە الیــەن عارفانەوە جێگایەکی زۆر بەرزی داگیر کــردووە ....ل .)٣٥٢ ئەوەی جێگایەکی بەرزی الی عارف هەیە (خەوبینین)ە نەک (خەو). -9حیجاب :بە (پەچە ،پەردەداری ...ل )٣٥٧واتا کراوە ،واتای تەواوی (پەردە) یە و بە هەرشتێک دەوترێت کە ببێتە ڕێگر و بەربەست لەبەردەم ڕێبواردا.
دووەم :هەڵە لە وەرگێڕانی دەقدا
وتارەکانی شەمس لە کتێبەکەدا بە زمانی فارسی دانــراوەتــەوە ،ئەمەش لە الیــەکــەوە کاریگەریی لەسەر گەورەیی قەبارەی کتێبەکە دروســت کــردووە ،لە الیەکی تریشەوە قورسایی و ناڕەحەتی
پــەیــڕەو بکەن ،کە خۆپەرستی بەشە سەرەکی و بنەڕەتییەکەیەتی ) ل.٩٦ س ــەرەڕای ئــەوەی بە هەڵە ڕاڤەکەی وەرگێڕدراوە ،سەرەتایترین بابەتی عیرفان و مەرجی یەکەمی عارف پێنانە بەسەر وجودی خۆیدا (وەک مەولەوی ئەڵێ) یان مەحوی وتەنی (سەر لە پێشی پێ دەبێ لەم ڕێگە دانەی ئــەوەال) .شەمسیش لە وتەکەیدا ئەڵێ (خوداپەرستی ئەوەیە کە واز لە خۆپەرستی بهێنیت) نەک کەسێکی خۆپەرست بیت.
ئـــازاردانـــەدا ،خۆشەویستی و عەشق پەنهانە ،شەمس لە هەموو کەسدا ئەم دڵناڕەحەتییە ناهێنێتە بوون) ل ،٦٧ لە هەمان الپەڕەدا هاتووە( :دوژمنانی شەمس لە گەزینی دڵ ئــازاردان و دڵ ناڕەحەتکردنیان لە ئەماندان ،ئەمە تایبەت بە دۆســت و خۆشەویستانە، لەبەر ئــەوە دەیەوێت لەگەڵ دۆستان بمێنێتەوە و دوور نەکەوێتەوە و ،خۆی بە تەواوی بوونیەوە بەوان پیشان بدات)، هەروەها دەڵێت( :شەمس دەیەوێت بۆ هاوڕێیانی ببێت بە پێست و گۆشت و لێ توڕەبوونەکان و میهرەبانیشەوە). ئەستەمە لەم داڕشتنانەوە بتوانی پەی بە بیرکردنەوەکانی شەمس ببەیت. -٦لە پێناسەی عەشقدا نووسراوە: (عــەشــق بــەهــێــزی خۆشەویستی بۆ باسکردنی خۆشەویستە) ل .١١٣ (-7غەزالی هۆکاری نەناسراوی عەشق بــەم شێوەیە بــاس دەکـــات :ڕاستێتی عەشق تەنها بەسەر کۆڵی گیانەوە سوار نییە و ئەو خۆی داپۆشەری خۆشەویست و ڕێزداری خۆیەتی ،کەس سیفاتەکانی ئەو چی لێ دەزانێت؟) ل .١١٣ (-٨جگە لە عەشق هەموو خەلق کراو و کەسێکی تر (( مرۆڤێکی تر بو )) ) ل .١١٤ -9لــە بـــارەی پلەوپایەی پیرەوە نووسراوە( :موریدی و پیرپەرستی و ڕێگای ئیرادەیە ،خۆت خستنە ناو ڕێگای خودا و پەیامبەرەکەیەتی) ل .٢٢٩ (-10زانست و عەقڵ لە الی عارفان و هەروەها شەمس ،بوارانێکی پەسەندکراو و قبوڵکراون) ل .٤١٥ (-11لــەبــەر ئــەوە شەمس ڕاسپاردە دەکات ،هەرکاتێک ئەگەر بینیتان شتێک پەردەدار و حیجابی ئێوە بووە ،تەنانەت ئەگەر ئەو پەرستشکردنێک وەکو ڕۆژوو بێت ،بۆ ماوەیەک ئەو جۆرە پەیڕەوی کردنە تەرک بکەن و ،کاتێک کە بینیتان پەردەدارییەکە لەنێوچو ،دووبارە بڕۆنەوە سەر پەرستش و پەیڕەوی کردنەکەتان) ل ،٤٢٣مەبەستی شەمس ئەوەیە هەر کارێک تەنانەت ئەگەر پەرستشێکی وەک ڕۆژوش بێت ببێتە ڕێگر لەبەردەم ڕێبواردا ئەوا با واز لە ڕۆژوگرتنیش بهێنێت.
لەسەر خوێنەر دروســت دەکــات ئەگەر خوێنەر فارسیزان بێت ئــەوا پێویستی بە وەرگێڕانی کوردی نییە ،ئەگەریش لە زمانی فارسی شارەزا نەبێت ئەوا توانای تێگەیشتنی لە کتێبەکە زەحمەت دەبێت، لەبەر ئەوەی ئەم مەقاالتانە نەکراون بە کوردی و بە هەمان زمانی کۆنی فارسی سەردەمی شەمس دانراونەتەوە .ئەوەی کە کراوە بە کوردی ئەو لێکدانەوەیە کە لە الیەن نووسەری کتێبەکەوە بۆ مەقاالتی شەمس کـــراوە ،بە بــەراوردکــردنــی ئەو لێکدانەوانەی لە الیــەن نــووســەرەوە بۆ مەقاالت کراون و وەرگێڕ کردوویەتی بە سێیەم :هەڵە لە داڕشتنی دەقدا کــوردی لەگەڵ دەقی سەرەکی مەقاالت هەڵە و ناڕێکییەک لە داڕشتنەوەی کۆمەڵێک هــەڵــەی وەرگــێــڕان بەرچاو دەقەکاندا بــەدی دەکــرێــت ،بوونی ئەم دەکەوێت ،بۆ نموونە: هەاڵنەش مەیلی خوێنەر بۆ خوێندنەوەی (-١باید دانست کە در عقب بالها و کتێبەکە الواز دەکــات ،ڕەنگە وەرگێڕ صبر انهاست کە دولتها و شادیها روی توانیبێتی لە دەقە فارسییەکە تێبگات، مینماید) ل ...٦٨لەم وتەیەی شەمسدا بەاڵم سەرکەوتوو نەبووە لە داڕشتنەوەی وشەی (دولتها) بە (دەوڵەتەکان) واتا دەقەکان بە زمانی کوردی ،لێرەشدا تەنها کراوە و لە ڕاڤەکەیدا نووسراوە( :دەبێت چەند نموونەیەک دەهێنینەوە: بزانرێت کە لە پشتی بەاڵکان و سەبری (-١به‌هۆی بیركردنه‌وه و به‌سه‌رهاته ئەوانە دەوڵەتەکان و شادییەکان دێتە ڕۆحییه‌كان كه شه‌مس له قۆناغی منداڵیدا بـــوون) .وەک ئاشکرایشە (دولـــت) لە تێیپه‌ڕاند ،لـه ه ـه‌ڕه‌تــی باڵق بــوون و عیرفاندا بە مانای (یارمەتی و ئاگاداری پێگه‌یشتن و هه‌رزه‌كاریدا ،به هه‌ندێك پله‌ی خودا) دێت. مه‌عریفی ده‌گات ڕه‌گه‌زی ڕۆحی و ناخی پس بجویی، شرع حقیقت ( -٢اگر ئه‌و له‌گه‌ڵ باوكیدا جیاوازه ،له‌به‌رئه‌وه له حقیقت، و است گریقت و است شریعت به‌رانبه‌ر ئه‌و سه‌ركێشی ده‌كات و داوای شریعت چو شمع است ،مقصود و معنی به‌ربه‌ره‌كانێی له‌گه‌ڵ ده‌كات) ل .٣٢ شمع ان اســت کە جایی روی ،)...ئەم ناڕێكوپێكییه‌ك له داڕشتنی ده‌قه‌كه‌دا دەقە بەم شێوەیە ڕاڤەکەی وەرگێڕدراوە :هه‌یه ،هه‌رسێ وشــه‌ی (باڵق بــوون و (شــەمــس بــۆ گەیشتن بــە سلوک پلە پێگه‌یشتن و هـه‌رزه‌كــاری) یه‌ك شته و دادەنێت و باوەڕی وایە ،شەریعەت پلەیەک (باڵق بوون و هه‌رزه‌كاری) زیاده‌یه ،ئه‌مه بۆ گەیشتن بە ڕاستێتی و حەقیقەت ،جگه‌له‌وه‌ی (باڵق) وشه‌ی زمانی نووسین شەمس لە باسی ڕۆشنایی مۆمێکەوە باس نییه ،به‌ڵكو به عه‌ره‌بییه‌كه‌ی (بالغ، لە ڕاستێتی سلوک لە ڕێگای گەیشتن بە بلوغ یــان رشــد)ه و به كوردییه‌كه‌شی ڕاستی دەکات) ل.٩١ (پێگه‌یشتن)ه .هه‌روه‌ها ڕۆح ڕه‌گـه‌زی ڕاڤە ئەم خوێندنەوەی پاش چەندجار نییه ،به‌ڵكو ڕۆح گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت و نەمتوانی فارسییەکەی بە و بەراوردکردنی گەورە دەبێت. بەشێکی ئـــەوەی ـەر ـ ـەب ـ ل لێی تێبگەم، (-٢شـه‌مــس به تووندی له شێوه‌ی دەقەکان پێکهاتەیی تێدا بەدی ناکرێت په‌روه‌رده‌یی ئه‌وان گله‌یی هه‌یه) ل.٣٥ و وشەکان و وەرگێڕانەکانیان لە شوێنی مه‌به‌ست له زاهید و سۆفی ریاكاره، خۆیان بەکار نەهاتوون ،ئەمەش تێگەیشتن جوانتر وایه بڵێیت (شه‌مس ڕه‌خنه‌ی لە واتای دەق دوور دەخاتەوە ،هەڵبەت توندییان لێ ده‌گرێت ،یان به توندی بەشێکی زۆری داڕشتنەکانی کتێبەکە لەم ڕه‌خــنـه‌یــان لــێ ده‌گــرێــت) .لـه هه‌مان شێوەیەیە .شەمس پێی وایە شەرع لە الپه‌ڕه‌دا ده‌ڵێت (له جومله‌ی ئه‌و عارف شەریعەت و تەریقەت و حەقیقەت پێک و شێخانه‌ی كه شه‌مس هاوتای سه‌فه‌ری هاتووە ،شەریعەتیش وەکو مۆمێک وایە خۆی له‌گه‌ڵ ئه‌وان دانیشتن و وتووێژی چوارەم :دانانی وشەی هەڵە و کە بەهۆیەوە ئەتوانین لە شوێنێکەوە كـــردووه .) ...،به پێی ئ ـه‌وه‌ی كه له هاوواتای زیادە بچین بۆ شوێنێکی تر .نە باسی سلوکی په‌ره‌گرافه‌كه‌دا هاتووه ڕاستتر وایه بڵێیت لە سەردێڕ و و پەرەگرافەکاندا هاوواتای تێدایە و نە بەکارهێنانی سلوکیش لەو شوێنەدا گونجاوە ،سلوک شوێنێک یان (له‌ناو ئه‌و شێخ و عارفانه‌ی كه شه‌مس زیادە و ناپێویست دانراوە ،ئەمە سەرەڕای پلە و مەقامێک نییە تا پێی بگەیت بەڵکو وتوێژی له‌گه‌ڵ كــردوون و ڕووبه‌ڕوویان ئەوەی بەشێک لە وشەکان ماناکانیان بووەته‌وه). جیاوازە و ناتوانرێت وەک هاوواتا بەکار پاککردنەوەی ئاکار و نەفسە لە هەموو ركردنی ه د بۆ وان ه ئ بیانووی ...(-٣ بهێنرێت ،بۆ نموونە: ڕەوشت و کردارێکی خراپ و ڕاهاتن لەگەڵ بــاوكــردنــه‌وه‌ی فیتنه‌ییه ل ـه الی ـه‌ن ...( -1عارفانی هاوڕۆژگار و سەردەمی هەندێ ئــاکــاری چاکی وەکــو زانست و شه‌مسه‌وه بۆ خه‌ڵك) ل .٣٩ خۆی) ل ،٣٧هاوڕۆژگار زیادەیە. شەرم و ڕەزا و دادپەروەری و ...هتد بە مه‌به‌ست له ده‌ركــردنــی شه‌مسه له (-2شەمس لە شوێن شوێنی وتارەکان ئامانجی گەیشتنی بەندە بەقۆناغی خۆی. كۆنیا ،ئه‌توانرا بـه‌م شێوه دابنرایه :و ) ...ل ،٤٣وشەی (شوێن شوێنی) (ف.س.د.جزیری و مەحوی ،ل .١٩٦ (بیانویان بۆ ده‌ركردنی شه‌مس له كۆنیا هەڵەیە ،ڕاستتر وایە بنووسرێت( :شەمس ( -٣سالک باید کە بە خدا بازگردد ،باڵوكردنه‌وه‌ی فیتنه بوو له‌ناو خه‌ڵكیدا ،لە هەندێک شوێنی وتارەکان و )... یان به بیانووی باڵوكردنه‌وه‌ی فیتنه له‌ناو (-٣خۆ وەسف کردنی میانەڕەوانە (پێ چشم باز کند ،و با مردان خدا روی ارد ،خه‌ڵكیدا شه‌مسیان له كۆنیا ده‌ركرد). هەڵگوتن بەخۆ) )ل .40ئەمە ناونیشانی خودپرستی رها کند ،کە خداپرستی ان (-٤ئـــەو نــەک تەنیا کەسایەتی و بابەتە ،بەداخەوە دەقە فارسییەکەمان لە است کە خودپرستی رها کنی) لــە ڕاڤ ــەی ئــەم وتــەیــەدا نــووســراوە :گەورەکانی بە زاهیر دینی لێوە وەسف بەردەستدا نەبوو تا بەراوردمان بکردایە و ناکات )... ،ل .٤٧ بمانزانیایە چی نووسراوە. (ئــەوانــەی دەیــانــەوێــت بێنەناو ڕێگای ڕووکەشییەی ڕواڵەتە ( -٥کەواتە لەم (-٤زۆربەی ئەم شێخ و شیوخانە)... ڕاستییەوە ،دەبێت هەندێک یاسا و بنەما
««
ل ،٤٧زۆربەی ئەم شێخانە... (-٥شەمس ئامادەی پێوانەکردنی خۆی لەگەڵ ئــەوان نییە)ل .٤٦پێوانەکردن هەڵەیە ،بەراوردکردن دروستە. (-٦هەندێک شتی تحمیل و بار دەکات) ل ،٤٩تحمیل زیادەیە ،وەک ئەوەی بڵێی هەندێک شتی بار و بار دەکات. ...(-7لەگەڵیدا ئاسودەم و هەست بە ئاسایش و هێمنی دەکەم) ل ،٥٠هەست بە ئارامی دەکەم. ...(-٨فێنکی دەروونم بۆ هاتەوە و پەیدا بوو)ل .51دەرونم فێنک بوویەوە. لە چەند الیەنێکی تری کتێبەکەدا هەڵە بــەدی دەکرێت وەک وەرگێڕانی بەیتە شیعرییەکان بە شیعر کە ئەمەش لەپێناو پاراستنی وەزن و قافیەی شعرەکەدا هەندێکجار چاوپۆشی لە مانا و مەبەستی بەیتەکە کــراوە .هەروەها لە تایپکردن و وەرگێڕانی ئایەتەکانیشدا بە هەمان شێوە هەڵە هەیە ،ئەگەرچی وەرگێڕ لە لیستی سەرچاوەکاندا تەفسیری گوڵبژێر و فەرهەنگی عیرفانی بەکار هێناوە ،بەاڵم وا دەردەکەوێت کەمترین جار ڕۆشتبێتەوە سەر سەرچاوەکان و سودی لێ وەرگرتبن. هەروەک گرنگیدان بە ڕازاندنەوەی بەرگ و پشتگوێخستنی دیزاینی ناوەوە و... هتد. ئەمانە تەنها نموونەیەک بــوون لەو کەموکوڕییانەی لە کتێبەکەدا هاتوون، بــەداخــەوە دەقــی فارسی کتێبەکەمان لەبەردەستدا نەبوو تا بەراودێکی وردمان بە شــێــوازی وەرگــێــڕانــەکــەدا بکردایە، ئەوەی ئێمە ئاماژەمان پێ داوە تەنها وەکــو نموونە هێناومانەتەوە ،ئەگەر کەسێک کتێبەکە بخوێنێتەوە ڕووبەڕووی هەڵەیەکی زۆری لەم شێوازانە دەبێتەوە. جێی خــۆیــەتــی دەزگــاکــانــی چــاپ و باڵوکردنەوە ڕێگە نەدەن کتێبەکانیان بەم شێوەیە باڵو بێتەوە ،وەرگێڕانی کتێب کارێکی باشە ،بەاڵم حەق نییە ڕێگە بدرێت کتێبێک بەم شێوەیە بچێتە ناو کتێبخانەکانەوە.
کتێبێکی نوێی داستان بەرزان باڵو کرایەوە ئا :ڕەخنەی چاودێر ل ه نامه و بيره‌وه‌ری و گێڕانه‌وه‌يه‌كى ڕووداوئامێزى سااڵنى ڕابردووى ژيانى نووسه‌ر .نووسينه‌كانى نێوى كتێبى ( 1987كتێبى برينى من) دواهه‌مين كتێبى به‌رئه‌نجامى وردبوونه‌وه و ڕوانينيه‌تى بۆ مرۆڤ و نووسه‌ر داستان به‌رزان ه و له‌م حه‌فته‌يه‌دا چاپ و باڵو په‌يوه‌ندييه‌كان و ئه‌و برين و ئازارانه‌ى ك ه به هۆى كراوه‌ته‌وه. په‌يوه‌ندييه‌كانه‌وه مرۆڤ تووشى ده‌بێت .ل ه بەشێکی كتێبى ( 1987كتێبى برينى من) پێك هاتووه
کتێبەکەدا ده‌نووسێت: «دەزانیت مرۆڤانێک کە لە دڵەوە بریندار دەبن ،نە خەونیان دەمێنێت ،نە دەشتوانن بۆ ماوەیەکی درێژ لە جێگەیەکدا بمێننەوە؟ من یەکێکم لەو مرۆڤانە، ئەگەر بکرێت بە خۆم بڵێم مرۆڤ! چونکە بەداخەوە
کەوتینە ڕۆژگارێکەوە مرۆڤی ڕاستەقینە ڕوو لە کەمییە و ئەوانەشی لە شێوەی مرۆڤدا ڕۆژانە بەسەر زەویدا دێن و دەچن هەر ئەوەندەی بایەکی تەنک هەڵی کرد ،ئیدی زۆرینەیان ماسکەکانیان لێ دەکەوێت و دڕندەیەکی پەتییان لێ دەمێنێتەوە».
3
ژمار ه ( )584دووشه‌ممه 2018/1/22
هێزە بنەڕەتییەکانی دراماکە دەروازە بۆ خوێندنەوەی نوێ دەکاتەوە دانا رەئووف ٢-٢ یــۆهــان الی خــۆیــەوە پــەرۆشــی ژیان بوو لە نیویۆرک .حەزی دەکرد لەوێ یانەیەکی شەوانە بکاتەوە و لە کۆمەڵگەیەکی یەکسانی ڕاستەقیینەدا بــژی .بەریتانییەکان لەکاتی شەڕدا لە بۆتەی یەکێتییەکی نەتەوایەتیدا دەژیان ،پارتی کرێکارانیش لە هەوڵی ئەوەدا بوو ئەم یەکێتییە بقۆزێتەوە و بیکاتە ئامانجێکی سیاسی و ئەمەیش هیوای لــەالی خەڵکی دروســت کرد. بەاڵم ئەمە بەشێوەیەکی کۆنکرێتی ڕووبـــەرووی چەندین کێشە بــووەوە، بە تایبەتی لە کاتێکدا تاکی بەریتانی (ئیندڤید) لەنێو مێژووی سیستەمی چینایەتیدا مابوونەوە ،دڵنیا نەبوون بە چ شێوەیەک و چۆن بەرجەستەی ڕۆڵە نوێیەکانی خۆیان ،لەگەڵ یەکتردا بکەن .خوێندنەوەکەی ناتالیا ئەبراهام لە ناوەڕاستی زەمەنی گۆرانکارییەکاندا دووپــاتــی ئــەم بــارودۆخــە نائارامە کۆمەاڵیەتییە دەکاتەوە. ریژیسۆری بەریتانی کاتچی میتچڵ، بــە هــاوکــاری هــونــەرمــەنــدی ڤیدیۆ و وێنەگر لیۆ وۆرنـــەر ،یەکێک لە خوێندنەوە هەرە ڕادیکاڵە نوێیەکانیان بۆ خاتوو ژولیا کردووە .ئەم نەمایشە تاکوو ئێستا چەندین پاداشتی گرینگی بەدەست هێناوە .ئەم دوو هونەرمەدە ئینگلیزە لە بەرلین ،خاتوو ژولیاکەی خــۆیــان بــە ئــەڵــمــانــی بــۆ شــانــۆی شاوبینە بەرهەمهێناوە ،ئەمساڵیش لە ستۆکهۆڵم بەشداری فیستیڤاڵی بێرگمان دەکات>١٤<. کاتچی میتچڵ ڕەهەند و دیدی دەقە شانۆییەکەی هەڵگێراوەتەوە و لەبری «ژولیا» و «ژان» ،ڕووداوەکانی لە مەتبەخەکەی کریستین و کارەکتەری کریستیناوە ،کە ڕۆڵێکی الوەکییە بەرجەستە کـــردووە .هونەرمەندی ئەڵمانی خاتوو چۆڵ بێو ڕۆڵی کریستین دەبینێت .ئــەم ئــافــرەتــە بێدەنگە کارەکەرە لە هونەر ،دراما و تۆژینەوە و نووسینی مێژوودا بە تەواوی پەراوێز خــراوە ،بەاڵم لێرە و لەم نەمایشەدا لە چەقی ڕووداوەکاندایە .کریستین بەسۆز و خۆپێچاوە ،وەکوو فیگورێکی ڤێرمەر >١٥<،بە پەرۆشییەکی زۆر و گەرمەوە ،گوڵە هاوینەییەکان بۆ بەرگە سەرینەکانی لێ دەکاتەوە ،لە گەمە بێشەرمەکەی نێوان دەزگیرانەکەی و خانمی خاوەن زەوییەکە دەڕوانێت و لە ژوورە تەنیاکەی کارەکەرییەکەیەوە، لە مەتبەخەکەوە گوێی لە شــەڕ و دەمــە دەمــی نێوانیان دەبێت .ئەوە دونیا بچووکەکەی ئــەوە ،کە کار و فرمانەکانی بەوپەری ڕێزو دڵسۆزییەوە جێبەجێ دەکــات و ژیانی خۆی بۆ
تەرخان کردووە ،کە ئەوان بەوپەری بێ ڕێزییەوە پێی پیا دەنێن .کریستین هەست بەم بێڕزییە دەکات و بە خەم و پەژارەیەکی زۆرەوە ،بە تەواوی بێدەنگ دەبێت .ناوازەیی ئەم کارەی کاتچی میتچڵ لەوەدایە ڕێگای بۆ گروپەکەی خۆشکردووە ،کە ڕاستەوخۆ بەکامێرای سینەمایی وێنەی نەمایشەکە بگرن ،کە بە شێوەیەکی زیندوو ،هاوتەریب لەگەڵ نەمایشەکەدا لە سەر شاشەیەکی گەورە پێشان دەدرێت .ئەمەیش چەمکێکی مۆدێرنی هونەری ڕیژییە ،کە ئەم هونەرمەندە لەوەوبەر لەگەڵ لیۆ وۆرنەر لە پرۆژەی (شەپۆلەکان)ی ڤیرگینیا ۆلف و (گــەمــژە)ی دەستەیۆڤسکی لە لەندەن لەسەر شانۆی نەتەوایەتی بەکاری هێناوە>١٦< . کاتچی میتچڵ و لیۆ وۆرنەر پانتایی شانۆکەیان کردووە بە ستۆدیۆی فیلم، چەند ئەکتەرێک لەم ستۆدیۆیەدا لە بەشی پێشەوەی شانۆکەدا ،بەرامبەر بە مێزێک ڕاوەســتــاون ،کاریگەرییە دەنگییەکان دەخوڵقێنن یان وێنەی دیمەنەکان لە نزیکەوە دەگرن .لەپشت ئەوانیشەوە دیکۆری مەتبەخێک هەیە، کە بە شێوەیەکی کالسیکی و بە چەشنی مەتبەخەکانی سااڵنی ١٨٠٠ ەکــان ڕۆنـــراوە ،لەگەڵ خوڵقاندنی ژینگەیەکی «هامەشهەی» یانەی هونەری ڕووناکی>١٧<. بینەران لەالیەکەوە ،بە شێوەیەک لە شێوەکان لە بارودۆخێکی دوورەو پەرێزیدان و بەهۆی هەموو بەکارهێنانی جــۆرەکــانــی تەکنیک و کــامــێــراوە خــۆیــان دەبــیــنــنــەوە ،میکرۆڤۆن و ئێکسسۆارەکان بە بەردەوامی لەگەڵ نەمایشەکەدا بەکار دەهێنرێت – لە هــەمــان کــاتــدا وەک لــە بەشەکانی فیلمێکدا زۆر بە چــڕی ڕووبـــەرووی هەموو ژیانی کریستین دەبینەوە .وێنە نزیکەکانی دەستە سوورهەڵگەڕاوە قــلــیــشــاوە کــارەکــەریــیــەکــەی ،کە جگەری گوێرەکە چاک دەکات ،لوتە چــەورە بریسکاوییەکەی ،تێروانیینە ماندووەکەی و هەستە تێکشکاوەکەی، کە ئەو دەبینێت و دەزانێت «ژان» ی دەزگیرانی ناپاک بووە – هەموو ئەمانە بە خــۆدا چوونەوەیەکی چڕ لەالی ئەم کارەکتەرە دروست دەکەن، کە دەروازەی چەندین بنەمای قووڵ بە ڕووی دەقەکەدا دەکــاتــەوە .سێ ئەکتەری جیاواز هەڵسوکەوت و جووڵە و سینارێوکانی کریستین جێبە جێ دەکــەن– یەکێکیان هەندێک جار لە بەردەمی میکرۆفۆنێکی هەستیاردا دادەنیشێت و وەکــوو مۆنۆلۆگێکی ناوەوەی کریستین ،شیعرەکانی ئینگەر کریستنسەن دەخوێندێتەوە>١٨< . کاتچی میتچڵ و لیۆ وۆرنـــەر بەم کارەیانەوە بنەماکانی سینەماتۆگرافی و کۆمپۆسیشون بە باشی شیدەکەنەوە و چەندین دید و تێروانینی نوێ بە ڕووی شانۆدا دەکــەنــەوە ،ئــەم دوو هونەرمەدە لەم ڕووەوە کەوتوونەتە ژێر کاریگەری هونەری سینەمای ئینگمار بێرگمانەوە >١٩< .لە ســەرەتــادا «ژولیا» لە وێنەکەدا ،لەنێوان «ژان» و کریستین ،هــەر وەک تەلیزمێک دەردەکـــەوێـــت .لــە دیمەنێکی تــردا
«« زیاتر لە پێناوی ئــەوەی بینەران بە چاوێکی فرە ڕەهەندەوە تێی بڕوانن و هەڵوێستەیەک لەمەڕ بەرجەستەبوونی کارەکتەرەکاندا بکەن .دیدی ڕیژی و خوێندنەوەکەی کاتچی میتچڵ بە تەواوی پێچەوانەی خوێندنەوەکانی ستریندبێرگە و جۆرە ڕەچە شکێنییەکە ،لەوانەیە هەر لەبەر ئەمەیش بێت ،کە ئەو زیاتر دەست پاک و نزیک بێت لەوەوە. ئەوەی ،کە ستریندبێرگ لە (خاتوو ژولیا)ی دەوێت ،جگە لە بەرەنگاربووبەوە و دابڕانێک زیاتر لە بنەما تقلیدییەکان، کلێشە و کارەکتەرە جێگیر و ڕەگ داکوتراوەکان ،هیچی تر نییە؟
پەراوێزەکانی وەرگێڕ
کریستین بە تەنها لە پێشەوە ،لە پشت چوارچێوەی شووشەی پەنجەرەکەیەوە ڕاوەستاوە و سەیری دەرەوە دەکات، بەاڵم «ژان» و «ژولیا» لە پشتەوە لەنێو حــەزی یەکتریدا تواونەتەوە. کە کریستین دەنووێت ،گروپەکە لە سەر شانۆ ،بە ئاو و کاریگەرییەکانی هــونــەری ڕوونـــاکـــی ،لــە دۆخێکی سرووشتیدا ،زنجیرە وێنەیەکی فیلمی خەونە ئامێز دەخوڵقێنن .دەنگی سەر وێنەکان ،کە هونەرمەند (گارێث فرای) ئامادەی کردووە >٢٠< ،بە هاوشانی مۆسیقایەکی چــەلــۆی زیــنــدوو ،کە هونەرمەندی مۆسیقی (کاڵوی میڵەر) لە سەر شانۆکە و لە شوێنی تایبەتمەند و جیا جیادا پێشکەشی دەکــات ،بە درێژایی نەمایشەکە ئامادەبوونیان هەیە ،یەکەیەکی دینامیکیان دروست کردووە و کاریگەرییان بەسەر ڕەوتی ڕووداوەکانەوە هەیە .کاتچی میتچڵ بەم شێوەیە لە بەرجەستەکردنێکی نێزێک و ئینتیمی لێکۆڵینەوەیەکی وردی سیکۆلۆژیای ئافرەتاندا سەرکەوتنی بە دەست هێناوە ،ئەم ڕیژیسۆرە لێرەدا کارەکتەرەکانی دەقە شانۆییەکە بە چاوی ئەمرۆمانەوە دەخوێندێتەوە، لە هەمان کاتدا بەو تەکنیکە مەودا دوورەوە ،بە شێوەیەکی لۆژیکی و بابەتییانە و فاکتەئاسا هەموو شتە دەستکرد و نا سرووشتییە دراماییەکان بەرجەستە دەکات .ئەم نەمایشە فرە میدیایەی کاتچی میتچڵ ئەکتەرەکانی لــەو ســاتــەوەخــتــەدا ڕادەکێشێتە نــاو چاالکییەکی بــە دەســتــوبــردی ئەکتیفەوە ،لە وێدا کارەکتەرەکانی بــە هیچ شێوەیەک پشوو نــادەن، بەڵکو بەردەوام ناچاردەکرێن خەریکی کامێراکان بن ،ڕووناکی و دەنگ بۆ بە شەکان ئامادە بکەن یان کورتە حیواری ئاڵوگۆڕ پێکراو بۆ دیمەنەکان تۆمار بکەن. هـــەروەهـــا ڕیــژیــســۆری فــەرەنــســی (فرەیدێرک فیزباچ) لە نەمایشی خاتوو ژولیاکەی خۆیدا ئەتمۆسفێرێکی لێوانڕێژ لە بێتەنایی و نائارامی لە ئێستا و
لەم چرکەساتەدا دەخوڵقێنێت .لەم ئەتمۆسفێرەدا ژیــان دەگوزەرێنرێت، خۆشەویستی و خەونەکان دێنەدی و دەبنە بەشێکی ئەو ژیانەی دەگوزەرێت. هــەمــوو ئەمانە پــێــکــەوە ،بــەوپــەری خۆشییەوە لــە شەوێکی درێـــژی بێ خــەودا بەرجەستە دەبــن« .ژولیا»ی جولیا بێنێوچە« ،ژان» ی نێکٶاڵس باچوۆد و «کریستین» ی بێینێیدیکت سێڕاتی نوێنەری گەنجە فەرەنسییەکانی ئەمرۆن ،بەرهەمێکی بێ ڕەگ و ڕیشەی میدیا کلتوری و بازرگانی شوێنە چێژ بەخشەکانی ئەم ئان و ساتەن ،لەو شوێنانەدا ،کە مرۆڤ بە هەموو ڕێگاو ستراتیژیەتێک لە هەوڵی ئەوەدایە جێگا پێی خۆی بکاتەوە ،خۆی پێشان بدات و ببینرێت .خانەوادە و فەرزەندەکانی ئەم کارەکتەرانە سەر بەنەوەی سااڵنی -١٩٦٨ن ،ئەو نەوەیەی فێری ژیانی کۆمەڵگەیەکی یەکسان بوون« .ژولیا» لــەگــەڵ کۆمەڵێک گــەنــج بــەوپــەری بەختیارییەوە سەمایەکی دیسکۆ ئاسا لەناو دارستانێکی سپیداری ڕووناک و پاکدا دەکــات .دەیەوێت پێوەندییەکی سێکسی لەگەڵ «ژان» دروست بکات، بۆ ئــەوەی خەمی هەڵوەشاندنەوەی مارەبڕییەکەی ،کە لەماوەیەکی کورتی لــەمــەوبــەردا ڕوویــــداوە ،لەبیر خۆی بەرێتەوە .قۆڵی کراسە ڕووتە هەڵقلیشاوە ئاهەنگییەکەی ،بەوپەری بێدەربەستییەوە دێتە خوارەوە ،لە کاتێکدا زیاتر و زیاتر «ژان» دەبێتە جێگای سەرنجی و بەوپەری ئاڵۆشەوە ،بە تێکەڵ بوونەوە گوێ لە چیرۆکە خودییە خەیاڵییەکانی دەگرێت .نێکۆاڵس باچوۆد «ژان»ێک بەرجەستە دەکات ،کە جەستەی بە هۆی فشارەوە ،لەنێوان پلە و پایەیەکی نزم و هەستی ژێر دەستەیی و پەرۆشییەکی زۆر بۆ پلە و پایەیەکی بــەرز ،گرژ و ڕەق بــووە« .من بۆ ئــەوە لە دایک نەبووم تا بکەوم» یان «گرمۆڵە ببم» وەک «ژان» لە وەرگێرانە فەرەنسییە ڕوونەکەی تێرێ سیندنیگ دا دەیڵێیت. «ژان» خــۆی لــە ستراتیژییەتێکی گەمەی ڕۆڵەکەیدا دەبینێتەوە ،لەوێدا بە
-١٤نەمایشی خاتوو ژولیاکەی کاتچی میتچڵ لە فیستیڤاڵی دووەمی ئینگمار بێرگماندا لە ستۆکهۆڵم دەبێتە جێگای سەرنج و ستایشی ڕەخنەگر ،بینەر و هونەرمەندان و لە میدیاکانی سوێددا بە هەند و گرینگیەوە مامەڵەی لەگەڵ کرا. -١٥یۆهانس ڤێرمەر وێنەکێشێکی بەناوبانگی هۆڵەندییە و لەسەدەی شانزەدا ژیاوە. -١٦کاتچی میتچڵ داهێنەری ئەم فۆرم و شێوازەیە و شانۆی لە بارێکی تقلیدی /مۆدێرنەوە گوێزاوەتەوە بۆ توخمێکی فرە میدیایی و دروست کردنی شانۆیەکی تر و کردنەوەی دەروازەیەکی تر بە ڕووی هونەری شانۆدا .لەمەوبەر تەکنیکی فیلم و سینەما و فیدیۆ لە نەمایشی شانۆیدا ،لێرە و لەوێ بەکار هاتوون ،بەاڵم هیچ کەسێک بەم شێوازە چرە و بەم تەکنیکە بااڵیە سینەمای لە شانۆدا بەکارنەهێناوە .کاتچی میتچڵ شانۆ و سینەما تێکەاڵو دەکــات و لە ڕوانگەی هونەرەکانی تریشەوە ،مۆسیقا، تەکنیکی دەنگ ،وێنەگرتنی سینەمائی و بە شێوەیەکی زیندوو و بەبەر چاوی بینەرانەوە هونەرێکی بااڵ دەخوڵقێنێت. -١٧فیلهێلم هامەشهەی هونەرمەندێکی دانیمارکییە و لە ساڵی ١٨٦٤دا لە شۆپنهامن لە دایک بووە .ئەم هونەرمەندە زیــاتــر وێــنــەی پۆترێت ،خــانــووبــەرە، دیمەنی سروشتی و ئەندازەی ناوەوەی خانووبەرەی کێشاوە .فیلهێلم هامەشهەی لە بواری بەکارهێنانی ڕووناکی و دروست کردنی سێبەردا بەناوبانگە. -١٨شاعیرێکی دانیمارکییە ،لە ساڵی ١٩٣٥دا لە دایــک بــووە و لە ساڵی ٢٠٠٩دا کۆچی دوایی کردووە .جگە لە شیعر ڕۆمان ،شانۆنامە و وتاری ئەدەبی نووسیوە .لە ساڵی ١٩٧٨ەوە ئەندامی ئەکادیمیای دانیمارکی بووە. -١٩ئەم دوو هونەرمەندە سوودیان لە شێواز و تەکنیکە سینەماییەکەی ئەم هونەرمەندە گەورە سوێدییە وەرگرتووە و بە ئاشکرا گاریگەری ئەویان بەسەرەوەیە. -٢٠واتە ئەو دەنگانەی ،کە ڕاستەوخۆ لەسەر شانۆ دەخرێتە سەر وێنەکان ،هەر وەک سینەما.
شێوەیەکی هۆشمەند بە دوای بنیاتنانی وێنەیەکی نوێی خۆیدا دەگەڕێت ،بەاڵم «ژولیا» لەم شەوەدا تا دێت زیاتر لەو وێنەیەی ،کە سەبارەت بەخۆی هەیەتی بەتاڵ دەبێتەوە« .ژولیا» لە پڕ لەوە تێدەگات ،کە هەموو بیرو بۆچوون و دیدی ئەو بۆ ژیان هی خۆی نییە، بەڵکو هی خانەوادەکەیەتی ،کە ئەو هەر بەڕاستی خاوەنی هیچ شووناس و پێناسێکی تایبەتمەندی خۆی نییە. هەستکردنی بە تەنهایی و لە پەراوێزدا مانەوەی ،بە بــەراورد لەگەڵ «ژان» و کریستین ،بەتایبەتی لە دوا دیمەندا ئێجگار گەورە و ترسناکە .بەتایبەتی، کــە ئـــەوان («ژان» و کریستین) دەتوانن بگەڕێنەوە سەرکارەکانیان، کریستین جگە لە کارەکەشی بەوپەری خۆشحاڵییەوە دەچێت بۆ کلێسا تا بڕوا پتەوەکەی بە خودا ڕازی بکات، ئەمەیش جیهانێکی ئارام و ئاسوودەی پێ دەبەخشێت .خوێندنەوە ڕوون و شیکارییە ئەنالیتیکییەکەی فرەیدێرک فیزباچ (کــە بــەرهــەمــی فیستیڤاڵی ئەڤینیۆنی ساڵی ٢٠١١یە ،ئەم ساڵیش بــە گەشتێکی ئــەوروپــی لــە زۆربــەی واڵتانی ئەوروپادا نەمایش دەکرێتەوە) لە هەموو ئەو نەمایشانەی ،کە لێرەدا ئاماژەیان بۆ کراوە نزیکە لە تێکستەکەی ستریندبێرگەوە و بــەوپــەری دەست پاکییەوە مامەڵەی لەگەڵدا کــراوە. لە هەمان کاتدا بە شێوەیەکی ڕەها و تەواوی مۆدێرن و سەربەم ڕۆژگارەمانە. زمانەکەی تا ئاستێکی باش هاوشانی زمانە فەڕەنسییەکەی ئەم سەردەمە و ساڵەکانی دوو هەزارە و جۆرە وشە و دەستەواژە و ڕستەی وای بەکارهێناوە، کە نزیکە لە زمانی قسە پێکردنەوە، بە شێوەیەکی سەد لە سەدیش لەگەڵ زمــانــەکــەی ستریندبێرگدا نــزیــک و سەرچاوە: هاوتەریبە. SvD, Understrecket. بە شێوەیەکی گشتی حیوارەکانی خــاتــوو ژولــیــا هــەر وەک مــوشــەک بە Dramatisk urkraft beddar نێو ژوورەکـــەدا گڤەی دێــت .ئەمەیش for nytolkningar av Theresa بە تــەواوی لەالی کاتچی میتچڵ ڕەت 2012 .Bener دەکرێتەوە و ئەو گرینگییەی پێ نادرێت،
سەربازی ئەندازیار پۆڵ کلی فڕۆکەیەک ون دەکات لە نێوان میڵبەرتزهۆفن و کامربایدا ،ئازاری ١٩١٦ دۆناڵد بارتێڵمی و .لە ئینگلیزییەوە :سەیوان محەمەد
پۆڵ کلی گوتی "ئێستا من گواستراومەتەوە بۆ هێزی ئاسمانی .عەریفێکی میهرەبان یارمەتیدەر بــوو لە گواستنەوەکەدا .ئــەو پێی وا بوو لێرە داهاتوویەکی باشتر و چانسی زیاتریشم دەبێت بۆ پلەبەرزکردنەوە .سەرەتا لە بەشی چاککردنەوەی فڕۆکە دامەزرام ،لەگەڵ چەند کرێکارێکی تــردا .لەوێ خۆمان تەنیا وەک بۆیاخچی پێشکەش نــەکــرد ،بەڵکو وەک بۆیاخچیی هونەرمەند .ئەمە وای کرد هەندێک کەس سەر ڕابوەشێنن .ئێمە پارچەتەختەی الشەی فڕۆکەمان وارنیش دەکرد و ژمارەی کۆنمان ڕاست دەکردەوە و ژمارەی نوێمان زیاد دەکرد ،بە پشتبەستن بە نموونەی ئامادە. پاشان من لە بەشی بۆیاخکردن دەرهێنرام نێردرام بۆ بەشی گواستنەوە .من ئەو فڕۆکانە دەگەیەنم کە دەنێردرێن بۆ بنکە جیاوازەکان لە ئەڵمانیا و هەروەها (تێدەگەم) لە ناوچەی داگیرکراودا .ژیانێکی خــراپ نییە .شەوان بەوە بەسەر دەبەم بە باڤاریادا بگەڕێم (یان هەندێک شەو وام) و ڕۆژانیش لەم گۆڕەپانەوە بۆ ئەو گۆڕەپان .هەمیشە نان و گۆشت و بیرە لە چێشتخانەی وێستگەکەدا هەیە .کاتێک دەگەمە شارۆچکەیەکی بەناوبانگ هەوڵ دەدەم تابلۆ بەناوبانگەکانی ئەوێ ببینم ،ئەگەر کات بوارم بدات .هەمیشە دواکەوتن و گەڕانەوەی چاەوڕواننەکراو هەیە .پاشان گەڕانەوە بۆ بنکەکە .زۆرجار لیلی دەبینم .لە هوتێل یەکتر دەبینین و ئەوەیش زۆر خۆشە .تا ئێستا فڕۆکەیەکم ون نەکردووە یان ئەوەی نەتوانم بیگەیەنم بە ڕووگەی خۆی .جەنگ بێکۆتایی دیارە .واڵدن شەش لە تابلۆکانمی فرۆشتووە".
پۆلیسە نهێنییەکە گوتی "ئێمە نهێنیمان هەیە .زۆر نهێنیمان هەیە. ئێمە ئارەزووی هەموو نهێنییەک دەکەین .ئێمە نهێنیی تۆمان ال نییە و هەر ئەوەیشە کە بە دوایەوەین ،نهێنییەکانی تۆ .نهێنیی یەکەممان ئەوەیە ئێمە لە کوێین .کەس نازانێت .نهێنیی دووەمــمــان ئــەوەیــە چەند کەسین .کەس نازانێت .ئامادەگیی گشتی ئامانجمانە .ئێمە تەنانەت ئامادەگیی گشتیی ڕاستەقینەیشمان پێویست نییە .بیرۆکەی ئامادەگیی گشتی بەسە .بە ئامادەگیی گشتی ،وەک ئەوەی دەســت لەناو دەســت بین ،زانینی گشتی بەدی دێت .بە زانینی گشتی و ئامادەگیی گشتی ،وەک ئــەوەی دەســت لەناو دەست لەناو دەست بین ،توانای گشتی بەدی دێت. ئێمە ڤاڵسێکی سێ ڕووین .لەگەڵ ئەوەیشدا میزاجمان پڕماخۆالنە .ئاهێکی نهێنی هەیە کە هەڵیدەکێشین ،بە نهێنی .ئێمە دەخوازین بناسرێین و پێزانینمان بۆ دەرببڕدرێت و تەنانەت سەرسامیشمان ببن .توانای گشتی چ سوودێکی هەیە ئەگەر کەس نەزانێت؟ لەگەڵ ئەوەیشدا ئەوە نهێنییە ،ئەو خەمە .ئێستا ئێمە لە هەموو شوێنێکداین .یەکێک لەو شوێنانەی ئێمەی لێین ئێرەیە کە چاودێریی سەربازی
ئــەنــدازیــار کلی دەکــەیــن کــە ســێ فڕۆکەی بەنرخ ،ب .ف .و ،١٨-١٧-١٦ /٣٠٥٤ .بە بەشی یەدەکەوە ،لە ڕێگەی شەمەندەفەرەوە لە میڵبەرتزهۆفنەوە بۆ کامبرای دەگەیەنێت. دەخوازیت بزانیت سەربازی ئەندازیار کلی چی دەکات لەم ساتەدا ،لە واگۆنی کەلوپەلەکاندا؟ خەریکی خوێندنەوەی کتێبێکی کورتەچیرۆکی چینییە .پۆستاڵەکانی لە پێ داکەندووە .پێی تا مەودای بیستوشەش سەنتیمەتر لە زۆپای واگۆنی کەلوپەلەکانەوە نزیک کردووەتەوە".
واگۆنە تەختەکەوە بەسترابوون و بە چادر داپــۆشــرابــوون ،ئێستایش تەنیا دوانــن .بە داخــەوە ئێمە لە چێشتخانەی وێستگەکەدا بووین ،نانی نیوەڕۆمان دەخــوارد لە کاتی دیارنەمانەکەیدا ،بۆیە نەمانزانی بۆ کوێ براوە یان کێ بردوویەتی .شتێک هەبوو کە نەماندەزانی .ئەوەیش بێحەد بێزارکەر بوو .لە نزیکەوە چاودێریی سەربازی ئەندازیار کلیمان کــرد تا بزانین چ کارێکی بەپەلە دەکــات. دەبینین کە دەستی کرد ،بە ڕای ئێمە زۆر بە ڕێکوپێکی ،بە نووسینی هەموو وردەکارییەکان لە دەفتەری تێبینییەکەیدا".
ڕاپــۆرتــی سەرەتاییدا ئەوەیە وەاڵمــی ئەم پرسیارەمان النییە "فڕۆکەکە لە کوێیە؟" زیانی چاوەڕوانکراو بۆ بیرۆکەی زانینی گشتی و هەروەها بۆ پیشەکەیشمان ،وامان لێ دەکات ئەم خاڵە لە ڕاپۆرتە سەرەتاییەکەدا بسڕینەوە. بەاڵم ئەگەر ئەم خاڵە بسڕینەوە ئایا ڕێی تێ ناچێت بەرپرسێک لە مەکتەبی ناوەندی بۆ کاروباری نهێنی تێبینیی سڕینەوەکە بکات؟ ئەی تووڕە نابێت؟ هاوارمان بەسەردا ناکات؟ سڕینەوە لە مەکتەبی ناوەندی پەسەند نییە. بڕیارمان دا لە ئێستادا پتر هەڵسوکەوتی سەربازی ئەندازیار پۆڵ کلی چاودێری بکەین".
"ئەم چیرۆکە چینییانە زۆر سادە و خۆشن. ناتوانم بزانم ئایا وەرگێڕانەکەی جوانە یان هــەر خــۆی جــوانــە .لیلی ڕۆژی یەکشەمە لە ژوورەکەماندا کە بە کرێم گرتووە دێتە دیدەنیم ،ئەگەر من لە کاتی خۆیدا بگەڕێمەوە. ڕووگەمان بنکەی فایتەرسکوادرۆن فایڤە .لە بەیانییەوە هیچم نــەخــواردووە .ئەو پارچە گۆشتە گەورانەی کە بە پارەی خەرجییەکەم کــڕی بــووم کاتێک لــە بنکە دەرچــوویــن، خورابوو .بەاڵم ئەم بەیانییە خانمێکی سەر بە خاچی سوور بە زەردەخەنەوە قاوەیەکی زۆر خۆشی پێشکەشکردم .ئێستا گەیشتینە هۆهینبودبێرگ".
پۆڵ کلی گوتی
پۆڵ کلی گوتی
پۆڵ کلی گوتی
"شێوەی چــادرە کەوتووەکە کە پێشتر فڕۆکەکەی لــەژێــردا بــوو ،لەگەڵ گوریسە کراوەکاندا– چادرەکە شێوەی وەک تەپۆڵکە و دۆڵ و پێچی فریودەری دروست کردووە، گوریسەکان بە تــەواوی شل بوونەتەوە و کــراونــەتــەوە– زۆر جێی سەرنجە .بۆ دە تــا پـــازدە خــولــەک خەریکی هێڵکاریم لە دەفتەرەکەمدا ،بیر دەکەمەوە ئاخۆ کەوتوومەتە چ گیروگرفتێکەوە بە هۆی فڕۆکە ونبووەکەوە. کاتێک دەگەمە بنکەی فایتەر سکوادرۆن فایڤ بە ژمارەیەکی کەمتری فڕۆکەوە لــەوەی لە لیستەکەدا هاتووە ،ئاخۆ کەسێکی بەرپرس لێم تووڕە نابێت؟ هاوارم بەسەردا ناکات؟ لە پۆلیسە نهێنییەکە گوتی هێڵکاری بوومەوە .ئێستا پرسیار لە چەند ڕاهێنەر و فەرمانبەرێکی وێستگەکە دەکەم "ســەربــازی ئەندازیار کلی خــۆی کــرد بە تا بزانم کەسیان نەبینیوە فڕۆکەکە ببات. چێشتخانەی وێستگەکەدا .چێژ لە ژەمێکی ئەگەر وەاڵمەکە نەرێ بوو ،ئەوە زۆر تووڕە خۆش دەبینێت بۆ نیوەڕۆ .ئێمەیش دەڕۆین دەبم .دەست دەکەم بە شەقهەڵدان لە واگۆنە بۆ الی". تەختەکە.
پۆڵ کلی گوتی "ئێستا لە چێشتخانەی وێستگەکەوە دێمە دەرەوە و بەالی ڕیزێک واگۆندا دەڕۆم هەتا دەگەمە ئەو واگۆنە تەختەی کە فڕۆکەکانمی (من بە فڕۆکەی خۆمیان دەزانم) هەڵگرتووە. بۆ سەرسامی و نەگبەتیی من ،تێبینی دەکەم یەکێکیان ون بووە .سێ فڕۆکە بوون ،بە واگۆنە تەختەکەوە بەسترابوون و بە چادریش سەریان داپــۆشــرابــوو .ئێستا بە چــاوی نیگارکێشە ڕاهێنراوەکەمەوە دەبینم لەبری سێ تەنی بە چادر داپۆشراو لەسەر واگۆنە تەختەکە تەنیا دوان هەیە .لە شوێنی سێیەم فڕۆکە تەنیا چادرێکی ڕاخراو و گوریسی کراوە هەیە .بە خێرایی تەماشای دەوروبەرم دەکەم تا بزانم ئاخۆ کەسی تر تێبینیی دیارنەمانی سێیەم فڕۆکەی کردووە".
پۆلیسە نهێنییەکە گوتی "تووڕەیە و دەستی کردووە بە شەقهەڵدان لە واگۆنە تەختەکە".
پۆڵ کلی گوتی "تەماشای ئاسمان دەکــەم تا بزانم هیچ فڕۆکەیەکی لێیە .چەندین جۆر فڕۆکە بە ئاسمانەوەیە ،بەاڵم هیچیان لەو جۆرە نین کە من بە دوایدا دەگەڕێم".
پۆلیسە نهێنییەکە گوتی
"ســەربــازی ئەندازیار پــۆڵ کلی ئاسمان دەگەڕێت– بە بۆچوونی ئێمە ئیشێکی زۆر بەجێیە .ئێمەی پۆلیسی نهێنییش ئاسمانی هۆهێنبودبێرگ دەپشکنین ،بە چاو .بەاڵم هیچ نادۆزینەوە .لە نێوان خۆماندا گفتوگۆمانە پۆلیسە نهێنییەکە گوتی لەسەر ئەوەی ئایا دەبێت ئێستا بچینە ناو "ئێمە تێبینیمان کــرد .چــاوە پۆلیسە چێشتخانەی وێستگەکەوە و دەست بکەین ڕاهێنراوەکەمان تێبینیی ئــەوەی کردبوو بە نووسینی ڕاپۆرتی سەرەتایی و ناردنی کــە پێشتر ســێ فــڕۆکــە بــــوون ،بــەســەر بۆ بارەگاکانی سەرەوەمان .خاڵی ئاڵۆز لە
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
"من کە هەرگیز فڕۆکەیەکم ون نەکردووە، فــڕۆکــەیــەکــم ون کـــــردووە .فــڕۆکــەکــە بە مــن ســپــێــردراوە .نرخی فــڕۆکــەکــە ،ئەگەر نــەدۆزرێــتــەوە ،دەخرێتە ســەر مووچەکەم، کە خــۆی هــەر زۆر کەمە .تەنانەت ئەگەر واڵدنیش ،سەد یان هــەزار تابلۆ بفرۆشێت هێشتا پارەی ئەوەم نابێت لە بەرامبەر ئەم فڕۆکە نەفرەتییەدا بیدەم .ئایا دەتوانم ،لەو کاتەی شەمەندەفەرەکە لە هۆهێنبودبێرگە، فڕۆکەیەکی نوێ دروست بکەم یان تەنانەت شێوەی فڕۆکەیەک ،بەبێ هیچ کەرەستەیەک کــە بــەکــاری بهێنم یــان لــە ڕاستیدا بەبێ هــیــچ زانــیــاریــیــەکــی تــایــبــەتــی دەربــــارەی فــڕۆکــەدروســتــکــردن.؟ دۆخــەکــە بێمانایە. بۆیە عەقڵ بەکار دەهێنم .عەقڵ چارەسەر دادەڕێژێت .فێڵێک لە نووسراوەکەدا دەکەم .بە بەکارهێنانی بەهرەم لە وێنەکێشاندا کە دواجار زۆر جیاواز نییە لە بەهرەی ساختەکارێک، نووسراوەکە دەگــۆڕم بە شێوەیەک کە باس لە گەیاندنی دوو فڕۆکە بکات ،ب .ف .ک. ١٦ /٣٠٥٤و ،١٧بۆ بنکەی فایتەر سکوادرۆن فایڤ .چادر و گوریسە زیادەکان لە واگۆنێکی بەتاڵدا دەشارمەوە– ئەوەیان کە بە گوێرەی ئەو نووسینانەی لەسەرێتی بەرەو ئێسینی لو پوتی دەڕوات .ئێستا بەناو شاردا دەگەڕێم تا بزانم دوکانێکی چکۆالتە دەدۆزمەوە .تامەزرۆی چکۆالتەم".
یەکالییکەرەوە و پیاوانەیشەوە کە لە ڕێیەوە قەیرانەکەی چارەسەر کرد .پێشبینی دەکەین زۆر دوور بڕوات .پێمان خۆشە وەک هەڤاڵ و برا لە ئامێزی بگرین بەاڵم بەداخەوە ئێمە لە ئامێز ناگیرێین .ئێمە نهێنین ،ئێمە لە تاریکیدا بوونمان هەیە ،خۆشیی لەئامێزگرتنی هەڤااڵنەی برایانە یەکێکە لەو خۆشییانەی ئێمە لێی بێبەشین ،لە پیشە لێڵەکەماندا".
پۆڵ کلی گوتی "ئێمە گەیشتینە کــامــبــرای .فڕۆکەکان داگیران ،هەر یەکە و بە شەش کەس .کارەکە بــە خێرایی دەڕوات .کــەس لــە نــووســراوە گۆڕاوەکەم ناپرسێتەوە .ئاسمان وەختە ساماڵ دادێت .پاش نانی نیوەڕۆ ئێرە بەجێ دەهێڵم و گەشتی گەڕانەوە دەست پێ دەکەم .نووسراوی ڕێگەپێدان و فەرمانی گەشتەکەم ئامادەن، بەاڵم دەبێت ئەفسەرەکە بێت و واژۆی بکات. بە قەناعەتەوە لە ژوورە گەرمە ڕێکوپێکەکەدا چاوەڕێم .ئەو وێنەیەی چادرە کەوتووەکە و گوریسە کراوەکان کە کێشاومە زۆر باشە. لەتێک چکۆالتە دەخۆم .بە داخەوەم بۆ فڕۆکە ونبووەکە بەاڵم زۆر نا .جەنگەکە کاتییە ،بەاڵم وێنەکێشان و چکۆالتە تا هەتایە بــەردەوام دەبن.
پۆلیسە نهێنییەکە گوتی "ئێستا ئێمە دەبینین سەربازی ئەندازیار کلی چادر و گوریسەکانی سەر فڕۆکەکەی پێشوو دەخاتە ناو واگۆنێکی بەتاڵەوە کە بەرەو ئێسینی لو پوتی دەڕاوت .پێشتریش تێبینیمان کــرد خەریکی ساختەکردنی نووسراوەکە بوو بە بەکارهێنانی بەهرەکانی لە وێنەکێشاندا کە لە هیی ساختەکارێک کەمتر نییە .ئێمە ئەو کارانەی سەربازی ئەندازیار کلی بــەرز دەنرخێنین .ئــەو گرفتەی کە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە سەبارەت بە ڕاپۆرتە سەرەتاییەکە بەم شێوازە جوانە قایلکەرە چارەسەر دەبێت .ئێمە شانازی بە سەربازی ئەندازیار کلییەوە دەکەین و بەو شێوازە
www.chawdernews.com
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
374 www.chawdernews.com
ژمارە ( )374دووشەممە 2018/1/22
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
لەنێوان قودس‌و عەفریندا د.سەالم عەبدولكەریم
توركیاو ئۆردوگان جولەكە‌و ئیسرائیلیان قبوڵە‌و ئامادەنین پەیوەندی سیاسی‌و سەربازی‌و گەشتیاری‌و بازرگانی خۆیانی لەگەڵدا بپچڕێنن ،لەكاتێكدا رووگــەی یەكەمی مسوڵمانانی داگیركردووە ،بەاڵم نەتەوەیەكی مسوڵمانی زۆرینە سوونی وەك كوردی نە لەباكوور‌و نە لەرۆژئاوا‌و نە لەباشووریش قبوڵ نییە‌و ئەوەتا سمڕ سمڕ پەالماری عەفرین دەدات؟!
لــەرابــردوودا چیان نــەكــردووە؟ مەگەر روسیاو سۆڤیەتی ســەردەمــی ستالین چیان بەمرۆڤی بــاوەڕداری ناوچەكانی قــەفــقــاس‌و ئێستای واڵتــانــی ئاسیای نــاوەڕاســت نــەكــرد؟ مــەگــەر روســیــای سەردەمی پوتین چی بەچیچانیەكان نەكرد‌و چەند كوشتوبڕی لێئەنجامدان؟ بەاڵم پرسیارەكە ئەوەیە بۆ ئۆردوگان‌و توركیا بنەمای دۆستایەتی‌و دوژمنایەتی
سەرەتا
ئەگەر پاساوی بەرگری‌و هاوسۆزی بۆ قودس لەرابردوو ئێستادا لەدیوە ئاینیەكەیدا بریتی بــێ لـــەوەی ،كە قــودس یــەكــەم روگـــەی مسوڵمانانە‌و هێما‌و سیمبوڵی ملیۆنان مسوڵمان‌و پەیوەست بێ بەبنەمای دۆستایەتی‌و دوژمنایەتی ئیسالمیەوە‌و دەبێ مرۆڤی بـــاوەڕدار دڵــی پێی بسوتێ‌و هاوئازار بێ لەگەڵیاندا ،ئەمە تاڕادەیەكی زۆر راستی تێدایە‌و گوزراشتە لەهەست‌و ئەندێشەی ئاینی‌و ئیسالمی ،بەاڵم ئاخۆ ئەمە تەنها نــاوەڕۆك‌و كرۆكی بنەمای دۆستایەتی‌و دوژمنایەتییە لەروانگەی ئاینی ئیسالمەوە؟ ئایا ناتوانرێ ئەو بنەمایە ئەگەر مەسەلەی هاونەتەوەیی‌و هــاورەگــەزی كـــوردی لێدەربكەین بۆ عەفرینیش نەتوانرێ پەیڕەو بكرێت؟ بەمانایەكی تر دەكرێ جیاوازی لەنێوان دۆسیە‌و گرفتە سەرەكییەكانی جیهانی ئیسالمیدا بكەین ،بەجۆرێ جیاكاریی بكەین ،لەكاتێكدا لەرووی پێشێلكردنی خاك‌و ئاوو سەروەری‌و دەستدرێژی بۆ سەر مافی نەتەوەیەك لەروانگەی بنەما ئاینی‌و مرۆییەكانیشەوە جێگەی لەسەر راوەستان‌و سەركۆنەكردنە ،بەاڵم بۆچی ئەم ئەندێشەیە بۆ عەفرین بەو شێوەیەی بۆ قودس یان میسر یان هەر كێشەیەكی جیهانی ئیسالمیدا هەیە بەدی ناكەین؟!
كێشەی قودس‌و هەڵوێستی جیهانی ئیسالمیی
زۆرجار كاتێك رەخنە لەوە دەگرین، كــەجــارێ بۆ خــۆی جیهانی ئیسالمی نوقمی دووفاقی‌و لەدەستدانی بوێری‌و جورئەت بۆتەوە‌و بەشێكن لەدۆڕاندنی كێشەی قـــودس‌و بــگــرە ژێــر بــەژێـر‌و بەئاشكراش زۆریــنــەی دەسەاڵتدارانی واڵتانی ئیسالمی‌و نێو جیهانی ئیسالمی دۆستی ئیسرائیلن‌و پەیوەندی سیاسی‌و بازرگانی‌و گەشتیاریان لەگەڵیدا هەیە لەسعودیە‌و قەتەری عەرەبیەوە بیگرە هــەتــا تــوركــیــای ســەردەمــی ئێستای ئــۆردوگــان‌و ئاكەپە‌و رۆژن ـە‌و ناو بەناو بــەبــەرچــاوی ئــەو واڵتــانــەوە كوشتار‌و داگیركردنی خاكی فەلەستینیەكان‌و دەستبەسەراگرتنی زیــاتــری قــودس دەبینین‌و كەس هەڵوێستێكی كرداری لەو واڵتانە لێنابینرێت .وەك وتم كاتێك باس لەوە دەكرێ ئەو پاساوە دەهێنرێتەوە، كە دەسەاڵت بەدەست كۆمەڵێكەوەیە كە خۆۆیان پابەندی ئیسالم نین ،بەكورتی لەروانگە ئایدۆلۆجیەكەوە لێكدەدرێتەوە، كەئەو ئایدۆلۆجیا سیاسییە ئیسالمیەی بـــڕوای پێیەتی ئــەو لــەســەر تەختی فەرمانڕەوایی نیە ،بەتایبەت بۆ واڵتانی سعودیە‌و قەتەر‌و هاوشێوەكانی ،بەاڵم بۆ توركیا ئەمە تــەواو پێچەوانەیە، دەشـــێ پــرســیــاری ســەرەكــی‌و ســادە لەبەردەمماندا ئەوە بێ بۆچی بەنموونە
كاتی ئەوە هاتووە ئەوە لەئەندێشەی مرۆڤی باوەڕداردا ساغبێتەوە ،بۆچی ئۆردوگان‌و جیهانی ئیسالمی جولەكەیان قبوڵە كە قودسی رووگەی یەكەمی مسوڵامنانی داگیركردووە ،بەاڵم نەتەوە براكەی نێو جیهانی ئیسالمی خۆیان ،كە كوردە رەتدەكەنەوە؟! یاخود پرسیاری دووەم بۆچی ئۆردوگان‌و سەرانی ئاكەپە رژێمی سوریاو ئەسەدیان قبوڵە‌و رازیــش بــوون لەسەر مانەوەی لەفەرمانڕەوایی ،لەكاتێكدا هەر خۆیان بەخوێنڕێژ‌و دیكتاتۆر وەسفیان كردو بەكرداریش دەستی ســوورە بەخوێنی ملیارەها مرۆڤی بێتاوانی سوری هەتا رشتنی كیمیایی بــەســەریــانــدا ،بــەاڵم كوردی قبوڵ نییە؟! رەنگە وەاڵمەكەی ئاسان بێ بەگەڕانەوە بۆ تێزی تورك بۆ مێژوو ،بۆ روانین‌و دیدگای تورك بــۆ مــەســەلــەی رەچــەڵــەك‌و بنەچەی خۆیان لەئاست نەتەوەو رەگەزەكانیتر، ئــەڵــبــەت لــەنــاوەڕۆكــدا‌و بــەگــەڕانــەوە بــۆ تــێــزەكــانــی تــیــۆرســیــنــانــی بیری نەژادپەرستی(تۆرانیزم) و نەتەپەرستی تــورك بــەروونــی تێبینی ئــەو بەپیرۆز زانینەی رەگەزی توركی‌و نەژادی تۆرانی‌و توركی تێبینی دەكەین هەتا ئاستی جولەكەكان ،كەتائێستاش خۆیان بەگەلی هەڵبژێردراوی خودا دەزانن ،ئەگەر دوێنێ لــەرابــردوودا بیریارێكی تــورك‌و تۆرانی وەك زیا كوك ئاڵپ دەڵێت ”:من تورك بم یان نا ،هاوڕێی توركم ئێوەش تــورك بن یــان نــا ،دوژمنی تــوركــن” .ئەمە گوزارشتێكی گرنگ‌و روونــی نەژادپەرستی‌و نەتەوەپەرستی تــوركــە ،ئەڵبەت بەرامبەر بــەزۆربــەی نەتەوەكانی جیهان هــەمــان هەست‌و تێڕوانیان هەیە‌و بەتایبەتیش بەرامبەر بەكورد زیاتر‌و توندتر ،سەیرە ئەو هەموو نەتەوە بەئەرمەنیشەوە لــەدەوروبــەری توركیای ئۆردوگان‌و ئاكەپەدا خاوەنی دەوڵــەتــی خۆیانن ،زۆربــەیــان بــەرەو ئەرمینیا‌و ئــەوروپــای رۆژهــەاڵت بڕۆین بەئاین‌و بیرباوەڕ مەسیحین ،هەتا دەگاتە دەوڵەتی ئیسرائیل ،كە جولەكەن ،كەچی ئاساییە‌و پێیان رەوا دەبینێت‌و بگرە پەیوەندیشیان لەگەڵدا گــرێ دەدات، مەگەر دوای ئیسرائیل ئەو سربیایەی دەستی بــەهــەزاران مرۆڤی مسوڵمانی بۆسنە لەقەسابخانەكانی (سربنیچیا) ســـوور نــیــیــە؟ مــەگــەر ئــەرمــەنــەكــان
ئــایــنــی و ئیسالمی بەكارناهێنێت لەگەڵیاندا‌و بگرە پێشێلیشی دەكات، بەاڵم بۆ نەتەوەیەك ،كە جێی شانازی جیهانی ئیسالمیە‌و رزگــاركــەری ئەو قودسەیە ،كەئێستا ئۆردوگان‌و جیهانی ئیسالمی خۆیان پەیوەندیان لەگەڵ داگیركەرەكەی ،كەئیسرائیلە هەیە ،بەاڵم بۆ كوردی رەوا نابینێت خاوەنی قەوارەو هێز‌و بــوون‌و ناسنامەی نەتەوایەتی خۆیان بن؟ ئــەوە لەئاستی ناوخۆی واڵتــەكــەی هـــەرزوو بتی ئــەو بــاوەڕە سیاسی‌و ئایدۆلۆجیە كەوت‌و ئەو ماسكە لــەرووی ئۆردوگان‌و ئاكەپە هەڵماڵرا، كەخۆیان بەپاڵەوانی چارەسەری كێشەی كورد دەزانی‌و پاكێجی چارەسەركردنی ئــاراســتــەكــرد ،هــــەرزوو لــێــكــدانــەوە‌و پێشبینی بەشێك لەوانەی بەستوون نوسین بووبوونە شیكەرەوەی شارەزا‌و پسپۆڕی بواری كاروباری توركیا وەك میزەاڵن بەهەواداچوون ،كە تێزو وتاریان دەنوسی ،گوایە كێشەی كورد لەسەر دەستی ئاكەپە‌و ئۆردوگان چارەسەر دەكرێت ،ئەڵبەت ناهەقیان نەبوو ،چونكە نە لەمێژووی درێژخایەنی توركیاجا شــارەزابــوون ،نە لەمێژووی بنچینەی كێشەی كوردیش لەتوركیا ،نە بەرنامەی دیدگا‌و سیاسی ئاكەپە‌و ئۆردوگانیشیان زانستیانە تەتەڵە كــردبــوو ،ئەگەرنا لێكدانەوە‌و پێشبینی بۆ چارەسەری پرسێكی گــەورەو گرانی وەك كێشەی كورد لەتوركیا بەخوێندنەوەی سەرپێی‌و بارگاوی بەئایدۆلۆجیای ئاینیەوە ناكرێ، چونكە ئــەوەی تەحەكوم بەسیاسەت‌و ئــابــوری‌و پەیوەندی‌و هەڵوێستەكانی توركیاوە دەكات ئایەت‌و فەرمودە نین، بەڵكو بەرژەوەندی نەتەوەیی‌و ئاسایشی نەتەوەیین ،كە تەنها لەبەرامبەر كێشەی كـــورد‌و بــەهــەڵــەدابــردن‌و گەوجاندنی بەشێك لەخەڵكی باوەڕداری ئێمە بەناوی ئاینەوە قسە دەكەن‌و خۆیان لەبەرامبەر یسرائیلدا وەك دەڵێن گیڤ دەكەنەوە، لەكاتێكدا ئۆردوگان لەوكاتەی بەرامبەر جولەكە‌و ئیسرائیل قسە دەكات ،ئااڵی
كونسوڵخانەی ئیسرائیل لەئەنكەرە دەشەكێتەوە‌و زیاتر پەیوەندییە بازرگانی‌و سیاسییەكانیان پەرەپێدەدەن .لەكاتێكدا ئــۆردوگــان بــەنــاوی ئیسالمەوە دژی سوریاو ئەسەد قسە دەكات ،لەژێرەوە (هاكان فیدان) سەرۆكی دەزگای میت دەنێرێت بــۆالی ئــەســەد‌و رژێمەكەی سوریاو رەزامەندی مانەوەیان پێدەدات، بەس بەمەرجێ پشتگیر بن لەرێگریكردن لــەبــەردەەم دامــەزرانــدنــی قەوارەیەكی كــوردی لــەرۆژئــاوای كوردستان! بۆیە بــەدرەكــەوتــنــی ئــەم دژ یەكیانە الی ئۆردوگان دەشێ ئیتر تێڕوانین‌و دوعای بەشێك لەو مرۆڤە بــاوەڕدارانــەی ئێمە لەشوێنی خۆیاندا بوەستن‌و دەستەواژەی ئۆردوگای دەست بەدەستنوێژ‌و دوعا وەال بنرێن ،بەڵكو ناو بنرێ بەحەجاجێكی دیــكــە ،كــە قبوڵی نیە نەتەوەیەكی مسوڵمانی وەك كـــورد لــەرۆژئــاوای كوردستان‌و لەسەر خاك‌و ئاوی خۆی خاوەنی قەوارەو بوونی خۆی بێت .ئیتر كاتی ئەوە هاتووە پێداچوونەوە بەوە تێزو تێڕوانینە ئاینیانەدا بكرێتەوە، كە كە لەپەنای بنەمای دۆستایەتی‌و دوژمنایەتیدا ئەندێشەی ئاینی توند بكرێتەوە‌و لەئەندێشە نەتەوایەتیەكە داببڕێندرێ ،ئــەوەی هەیە لەعەفرین‌و رۆژئاوای كوردستان وەك ئەم پارچەیەی خۆمان‌و هەر پارچەیەكی تری داگیركراو‌و پەرتكراوی كوردستان موڵك‌و میراتی نــەتــەوەی كــوردە‌و مافی دامەزراندنی دەوڵــەت‌و قــەوارەی هەیە ،ئیتر كاتی ئەوە هاتووە ئەوە لەئەندێشەی مرۆڤی باوەڕداردا ساغ بێتەوە ،بۆچی ئۆردوگان‌و جیهانی ئیسالمی جولەكەیان قبوڵە كە
قودسی رووگــەی یەكەمی مسوڵمانانی داگــیــركــردووە ،بــەاڵم نەتەوە براكەی نێو جیهانی ئیسالمی خۆیان ،كە كوردە رەتدەكەنەوە؟! لەئێستادا ،كەعەفرین لــەبــەردەم پەالماری چەتەگەرایی ئۆردوگاندایە، دەبێ ئەوانەی موفتی جیهانی ئیسالمین بــێــدەنــگ نــەب ـن‌و هەڵوێستی روون‌و ئاشكرایان هەبێت ،هــەر هیچ نەبێت بوێری هەڵوێستی سەركۆنەكردنیان نەبێ ،النیكەم ئامۆژگارییەكی ئۆردوگان‌و رژێمەكەی بكەن ،چونكە لەسەر ئیسالم ماڵن ،هــەروەك چــۆن لەكاتی هەوڵی كودەتاكەی 15ی تەمموزی 2016 چــوونــە ئـــەوێ‌و توركیاو ئــۆردوگــان‌و رژێمەكەیان بەپشت‌و پەنای جیهانی ئیسالمی زانــی‌و بانگەشەیان بۆكرد‌و فــەتــوایــان دژی كــودەتــاكــە دەركـــرد‌و نوێژیان لەسەر جەنازەی سەربازانی تورك كرد ،ئایا دەتوانن هەڵوێستیان بەرامبەر ئەم داگیركارییەی توركیا هەبێ بۆ عەفرین؟ خۆ بەهەموو پێوەرێكی ئاینی دەستدرێژی بۆسەر خاكی هەر نەتەوەو میللەتێك حەرام‌و رێگەپێدراو نییە ،ئــەگــەر ئــۆردوگــان وەك چۆن لەئاستی قودس‌و جولەكەدا كەڕ‌و كاسە‌و بنەما ئاینییەكان پێشێل دەكــات ،خۆ دەبــێ مرۆڤی بـــاوەڕدار هەتا دەگاتە ئــەو موفتی‌و زانایانەی نوێنەرایەتی مسوڵمانانی سوونەی جیهانی ئیسالمی دەكەن لەكوردستانیشەوە هەڵوێستێكیان هەبێت؟! بێگومان روونە وەاڵمی ئەم پرسیارانە ،چونكە ئەو هەموو كوشتو بــڕەی ئــۆردوگــان‌و سوپا‌و رژێمەكەی لــەبــاكــوردی كــوردســتــان‌و لــەشــارە
كوردییەكاندا ئەنجامیدا لەكوشتنی ژن‌ومناڵ‌و پیر‌و پەككەوتەوە تادەگاتە ســوتــانــدن‌و رووخــانــدنــی مزگەوتەكان مویی جــورئــەت‌و بـــاوەڕی ئــەو زانــا‌و موفتیانەی نەجواڵند دژ بەكارە نائاینی‌و نامرۆڤانەكانی ئۆردوگان بۆیە بۆئەمەش چــاوەڕێــی بێدەنگی زیــاتــر دەكرێت، بەاڵم ئەوەی هەمیشە لەیادەوەری‌و بیرو هزرماندا پێویستە بمێنێتەوە ،ئەوەیە، كەبێدەنگی بەشێك لەو هێما‌و رەمزانە پرسیارە لەئەندێشەی ئاینی‌و نەتەوەیی، چونكە لەتێڕوانینی مرۆڤی ئایدۆلۆجیدا چ مرۆڤی بــاوەڕدار بێت یان مرۆڤێك، كەپایەند بێت بەئایدۆلۆجیایەكی نائاینیەوە هەڵوێست‌و رووداوەكان تەنها لــەروانــگــەی ئایدۆلۆجیاكەی خۆیەوە دەبینێت ،كــە لـــەرابـــردوودا دیــاربــوو پاڵپشتی ئــۆردوگــان بــوون ،بێئەوەی بپرسن هۆ ئۆردوگان دۆستی ئیسرائیل‌و بەمدواییانەش دۆستی ئەسەد .بۆیە گــرنــگــە هەمیشە مــرۆڤــی بــــاوەڕدار بەئەندێشەی ئاینی‌و نەتەوەكانیدا بچێتەوە‌و بتوانێ لەئاست ئەو كێشانەی جیهانی ئیسالمیدا روودەدەن تاوتوێیان بكات ،عەفرینیش داگیر بكرێت یان نا ئەو راستیە ناشارێتەوە ،كە ئۆردوگان‌و رژێمەكەی نوێنەرایەتی رژێمێك دەكەن بائیدیعای ئاین‌و ئیسالمەتیش بكەن، بــەاڵم تایپ‌و جۆرێك دەن لەحەجاج‌و سوپاكەی لەچوارچێوەی جیهان‌و مێژووی ئیسالمیدا .پرسیاری كۆتاییش ئەوەیە، بەڕاست مرۆڤێك بەراستگۆیی دەست بەدەستنوێژ بێت ،پەالمار‌و دەستدرێژی دەكاتە سەر خاك‌و ئاوی نەتەوەیەك، كەزیانی بۆی نەبووە؟!
ژمارە ( )374دووشەممە 2018/1/22
2
چیرۆکی یارانی ئەشکەوت لە کەلەپوری مەسیحیەوە تا قورئان هیوا محەمەد حەمەعەلی بەختیار حسێن ئەحمەد چیرۆکی یارانی ئەشکەوت «أصحاب ال��ك��ه��ف» ،کــە یەکێکە لــە چیرۆکە ســەرەکــیــەکــانــی قـــورئـــان؛ ڕیــشــەی دەگەڕێتەوە بۆ کەلەپوری ئەورۆپایی و مەسیحی .ســەرەتــا لــە یەکێک لە کتێبەکانی ئەريستۆ کە لە ساڵی (٣٥٠ پ.ز ).نووسیویەتی ،بە نــاوی فیزیکا Physicsواتە سروشتناسی ،ئاماژە بۆ چیرۆکی خەوتووەکانی ناوچەی ساردینیا دەکـــات ،کە دوورگــەیــەکــە لە دەریــای نــاوەڕاســتــدا ،ئەگەرچی ئــەوانــەی ئەم چیرۆکەی ئەرستۆیان باس کردووە ناوی شاری (ساردیس) دەبەن ،کە دەکەوێتە هەمان ئەو شوێنەی شاری (ئەفسوس) ی لێیە لە خۆرئاوای تورکیا ،هەروەها چیرۆکێکی تر هەیە لە میتۆلۆژیای یۆناندا دەربــارەی گەنجێک بەناوی ئێندیمیۆن Endymionکە بۆ ماوەیەکی دوورو درێژ لە چیای (التمۆس) بە هەمان شێوە دەکەوێتە خۆرئاوای تورکیاوە ئەویش خەوتووە. قورئان چیرۆکەکەی لە سریانییەوە وەرگــرتــووە ،لە کتێبەکەی (یەعقوبی ســەروجــی) James of Serug ( )٥٢١-٤٥١واتــە چیرۆکەکە نزیکەی سەدساڵ پێش ئیسالم الی سریانییەکان بوونی هەبووە ،ئێستاش کۆنترین دەقی دەستنووسی مەکتەبەی ڤاتیکانە کە بە زمانی سریانی نووسراوەو دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەوتەمی زاینی واتە سەردەمی هاتنی ئیسالم ،هەروەها کۆپیەکی تریشی بەزمانی ئەمهەری (ئەسیۆپی کۆن) و قیبتیش هەیە ،ئەمە جگە لــەوەی چیرۆکەکە لە کتێبی تەفسیری تەوراتدا (میدراش رەبا) دا هەیە( ،)١دەستنووسە کۆنەکەی نــاوی کارەکانی قیدیسەکان Acta sanctorumلە کەشکۆڵێکی ( )٦٨بەرگیدا بــاو کــراوەتــەوە ،کە سەروجی لەسەرەتای سەدەی شەشەمی زاینیدا نووسیویەتی .دەقێکی سریانی تێرو تەسەلتریش هەیە ،کە پەخشانەو دەستنووسێکی لە مۆزەخانەی بەریتانیایە کە بە هەمان شێوە دەگــەڕێــتــەوە بۆ سەدەی شەشی زاینی( ،)٢کە چیرۆکێکی ڕەمــزی و ناواقیعی و ناڕاستە سروجی تەنها بۆ وەعزو ئامۆژگاری لە شێوەی کۆمەڵێک هۆنراوەدا نووسیویەتی کە دوای مردنی خۆی کۆکراوەتەوە( )٣پوختەی چیرۆکەکە لــە ســەردەمــی ئیمپراتۆر دەکیۆس ٢٥١-٢٤٩( Deciusز). ( )٤ڕووی داوە ،وەک ئەوەی سروجی دەیگێڕێتەوە ،ڕووداوەکــە لە ناوەڕاستی سەدەی سێیەمی زاینیدا ڕووی داوە لە شاری ئەفسوس لە ڕۆژئــاوای تورکیای ئێستا ڕووی داوە ،کورتەی ڕووداوەکــە ئەوەیە حەوت گەنج بوون ،پاش ئەوەی کە دەبنە مەسیحی و لە جەنگ و خزمەتی سەربازی دەوڵەتی ڕۆمانی لە زیندان هەڵدێن و دەچنە ئەشکەوتێک ،ئیمپراتۆر سەرباز دەنێرێت بە دوایــانــدا تا بیان کوژێت ،لەوێ دەروازەی ئەشکەوتەکەیان بە دیــوار لێ دادەخرێت تاوەکو تێیدا بمرن ،بەاڵم گەنجەکان بۆ ماوەی ٣٧٢ ساڵ لەوێدا خەویان لێ دەکەوێت(،)٥ پــاش ئـــەوەی خــەبــەریــان دەبــێــتــەوە، ئیمپراتۆرییەتی ڕۆمانی بۆتە دەوڵەتێکی مەسیحی( ،)٦دیــارە یەعقوب سروجی سودی لە ڕووداوێک بینیوە بۆ چنینەوەی ئــەم چیرۆکە ،ئەویش چیرۆکێکە لە هــەمــان ســەردەمــدا ،واتــە لــە ســەدەی
سێی زاینیدا ڕووی داوە ،وە پێشتر ئاماژەمان پێدا چیرۆکەکەی سروجی بۆ وەعزو ئامۆژگارییەو ڕاستی نیە ،هەروەها بۆ ئەوەشە کە پێمان بڵێت (کات) بە نیسبەت خ ــوداوە زوو تێپەڕ دەبێت، سروجی بنەمای چیرۆکەکەی لە سیرەی ژیانی فیلکس نولیە (ماکسیمیلیان)ەوە وەرگرتووە ،کە خەڵکی شاری نولیەیە لــە نزیک شــاری ناپۆلی لــە ئیتالیا، بــاوکــی سریانی بـــووە ،پــاش ئــەوەی دەبێتە مەسیحی هەرچی ســەروەت و سامانی هەیە دەی فرۆشێت و دەبێتە قەشە ،لــەو ســەردەمــەشــدا ئیمپراتۆر دەکیۆس ستەمکار بووەو مەسیحییەکانی چــەوســانــدووەتــەوە ،ئیمپراتۆر داوا لــە فیلیکس نــولــیــەو ش ــەش ه ــاوڕێ سەربازەکەی تری دەکات واز لە ئاینی مەسیحی بهێنن،بۆ ماوەیەک مۆڵەتیان دەداتێ تاوەکو بیر بکەنەوە ،ئەوانیش چیان هەیە دەیفرۆشن و هەرچی لە پارەو سەروەت و سامان هەیە لەگەڵ خۆیان دەیبەن و ڕوو دەکەنە چیای (ئەنکیلۆس) نزیک شــاری ئەفسوس لە خــۆرئــاوای تورکیا ،لەوێدا دەچنە ئەشکەوتێک، کاتێک ســەربــازەکــان بــەدوایــانــدا دێت لەو کاتەدا جاڵجاڵۆکەیەک دەروازەی ئەشکەوتەکە بە لیک دەتەنێت(،)٧ ئیدی سەربازەکان وا ئەزانن ئەشکەوتەکە کەسی لێ نیەو دەگەڕێنەوە( .)٨لێرەوە ئەم گەنجانە بە سەدان ساڵ خەویان لێ دەکەوێت تاوەکو لە سەردەمی ئیمپراتۆر تیۆدۆسیۆسی دووەم ( ٤٥١-٤٠٨ز ).دا خەبەریان دەبێتەوە. واتــە چیرۆکی یەکەم باسی توانای خــودا دەکـــات لــە زیــنــدووکــردنــەوەدا، تەنانەت خەولێخستنی مرۆڤیش بۆ سەدان ساڵ ،هەروەها کۆنترۆڵ کردن و ژێربار خستنی (کات) لە الیەن خوداوە، کە وەک شەو و ڕۆژێک سەدان ساڵ تێ دەپەڕێت ،هەروەها وەعزی ئەوەی مرۆڤ لەسەر ناڕەحەتییەکانی ئــارام بگرێت تاوەکو خوداکەی تۆڵەی بۆ بکاتەوە، هەمان چیرۆک لە قورئاندا دووبــارە بۆتەوە ،بەهەمان شێوە تەنها بۆ وەعزو ئامۆژگارییە ،تواناو دەسەاڵتی (الله) نیشان دەدات ،کە کوت و مت هەمان چیرۆکی سریانییە کە قورئان دووبارەی کردووەتەوە بەهەندێ جیاوازی کەمەوە. قورئان کاتێک باسی ئــەم چیرۆکە دەکات هیچ دراو و زانیاری و ئاماژەیەکی مێژوویی دیاری کراو نادات بەدەستەوە و زۆر کاری لەسەر ئەوە کردووە کە بایەخی دراو ئاماژەو چوارچێوە مێژووییەکەی چیرۆکەکە بکاتەوەو داوا لە خوێنەری خۆی دەکــات کە بــەدوای ئەو شتانەدا نەچێت ،بەڵکو زیاتر سەرنجی خوێنەر ڕادەکێشێت بــۆ کــرۆکــی چیرۆکەکەو بەهاو نرخە هێمایی و ڕۆحییەکەی(،)٩ لە قورئاندا چەند ئایەتێک هەیە بەم شێوەیە: َالر ِقي ِم َكانُوا «أ َّن َأ ْص َح َ اب الْ َك ْه ِف َو َّ َ ِم ْن آ َيا ِت َنا َع َج ًباِ ،إ ْذ أ َوى الْ ِف ْت َي ُة إ َِل الْ َك ْه ِف ح ًة َوه َِّي ْئ َل َنا َف َقالُوا َربَّ َنا آ ِت َنا ِم ْن َل ُد ْن َك َر ْ َ َ ِ ِم ْن َأ ْم ِر َنا َر َش�دًاَ ،ف َض َر ْب َنا َع َلى آذان ِه ْم ِف الْ َك ْه ِف ِس ِن َ ني َع َددًاُ ،ث َّم َب َع ْث َنا ُه ْم لِ َن ْع َل َم َأ ُّي َ ِْ ي َأ ْح َصى ِ َلا َل ِب ُثوا أ َمً��دا» .واتە: ال ْز َب ْ ِ هاوڕێیانی ئەشکەوت و تابلۆ (ئــەو بــەردەی ناویانی لەسەر تۆمار کرابوو) ئەوان لە نیشانەو موعجیزەکانی ئێمەدا شتێکی سەرسوڕهێنەر هەبوو کاتێک کۆمەڵە گەنجێک پەنایان بــردە بەر ئەشکەوتێک ،وتیان ئــەی خــودا الی خۆتەوە میهرەبانیمان پێ ببەخشە ،و دوعاکانمان گیرا کردن لە ئەشکەوتەکەدا چەند ساڵ خەومان لێ خستن پاشان خەبەرمان کردنەوە ،بۆ ئەوەی دەریخەین لەو دوو تاقمە کامیان باشتر ماوەی خەویان دەژمێرن(.)١٠
لــە ڕووی زمــانــەوانــیــیــەوە دەکرێت وشەی (رقیم) بە واتای (مرقوم) بێت واتە نووسراو ،ڕۆژهەاڵتناس هۆرۆڤیتنز هەمان بۆچوونی هەیە ،کە ڕای وایە مەبەست لە نووسینێکە لەسەر گۆڕەپانی ئــەشــکــەوتــەکــەدا نەخش کـــراوە ،ئەم پێناسەیە هەرچەند سەرنجڕاکێشە بەاڵم هیچ بەڵگەیەکی ئارکۆلۆجی لەسەر نیە تاوەکو لەگەڵ گەنجە خەوتووەکاندا ناوی ببرێت ،وەک لە دەقەکەدا هاتووە (اصحاب الکهف و الرقیم)(.)١١ تــوێــژەری بـــواری قــورئــان (محمد المسیح) ڕای وایــە وشەکە هەڵەیەکی تێدایە کە بۆ سەرەتای دانانی سەروبۆری قورئان دەگەڕێتەوە ،بۆ نمونە (الرقیم) ڕاستییەکەی (الرقیب)ە ،بەمانای ئەو فریشتەی چاودێرییە دێت کە گەنجەکانی ناو ئەشکەوتەکە دەپارێزێت لە چیرۆکە ســریــانــیــیــەکــەدا ،نــەک تــابــلــۆی سەر ئەشکەوتەکە( ،)١٢بەاڵم ڕایەکی تر هەیە دەڵێت لە ناوی ئیمپراتۆر (دەکیوس)ەوە هاتووە کە بە پێی سوانی زمانەوانی وشە لە (دکیس) (دقیس) ،یان (دەکیوس) ەوە هاتووە ،کە ئەمە تاکە بۆچوونی زانستییە دەربارەی وشەکە الی توێژەری بواری ئاینی (سەروەر پێنجوێنی) ،دواتر وشەکە بەهەڵە دەبێتە ناونیشانێک لە قورئاندا( .)١٣بەدڵنیایی هەریەکە لەم دوو بۆچوونە؛ بۆچوونە ڕاستەکەیە نەک ناونیشانە قورئانییەکە ،بەاڵم پێمان وایە ڕایەکەی (محمد المسیح) لە ڕاستییەوە نزیکتریینە ،وەک پێشتر ئاماژەمان دا، قورئان هێما ڕەمزی و ڕۆحی چیرۆکەکە وەردەگرێت و خۆی لە مێژوو و ژمارەو ساڵەکان دەبــوورێــت و موحەمەدیش بە شەفەهی ڕووداوەکانی گواستۆتەوە و نەیتوانییوە ئەم وردەکارییانە یەکال بکاتەوە. لە ڕوانگەی جوگرافییەوە عەرەبەکان ئاماژە بۆ دوو شوێن دەکەن :یەکەمیان شوێنێکە بە گوتەی ئەوان نزیکە لە (أیلة) لەسەر کەنداوی عەقەبە ،یان لە نێوان (غضبان) و (أیلة) دایە ،ئێستا ڕوون بۆتەوە کە مەبەستیان شاری (پێترا- بطرا) یان (سالع)ە کە پێشتر پایتەختی
نەبەتییەکان بووە ،ئێستا دەکەوێتە نێوان دەریای مردوو کەنداوی عەقەبەوە لە ڕووی خۆر هەاڵتەوە ،شوێنی دووەم گوندێکە لە نزیک عەممانەوە ٨-٧ ،کلم لێیەوە دوورە، پێی دەگوترێت (الرگیب) کە هەر لە (الرقیم)ەوە هاتووە ،جیۆگرافیاناسێکی وەک (المقدسي) ( ٩٩٠-٩٤٧ز ).ئاماژە بۆ ئەوە دەکات ،ئەشکەوتێک لە نزیک ئەم گوندەوەیە و سێ گۆڕیشی تێدایە.. ( ،)١٤بەاڵم پێمان وایە ئەم بۆچوونانە دووربــێــت لــەو مەبەستەی کە پێشتر باسمان کرد لە بارەی مانای (الرقیم) ەوە ،چونکە لەبنەڕەتدا ئەو ڕووداوە لە شــاری ئەفسوس ڕووی ــداوە نەک لە واڵتێکی عەرەبی ،بۆیە ئەمە بۆچوونێکی زانستی و لۆژیکی نیە. وەک وتمان قورئان وەک ڕووداوێکی ڕاستەقینە ئــەم چــیــرۆکــە ڕەمزییە دەگێڕێتەوە ،ئەوەتا نووسەری قورئان ص َع َل ْي َك َن َب َأ ُه ْم ب ْ َ «ن ُ ِال ِّق دەڵێتَ : ْن َن ُق ُّ ِإنَّ ُه ْم ِف ْت َي ٌة آ َم ُنوا ِب َربِّ ِه ْم َو ِز ْد َنا ُه ْم ُهدًى» واتە: ئێمە بە ڕاستی و دروستی هەواڵی ئەوانت بۆ دەگێڕینەوە(.)١٥ ْس ُب ُه ْم لە ئایەتێکی تردا دەڵێتَ « :و َت َني َو َذاتَ َأ ْي َقا ًظا َو ُه ْم ُر ُقو ٌد َونُ َقلِّ ُب ُه ْم َذاتَ الْ َي ِم ِ ِّ الش َمالِ َو َك ْل ُب ُه ْم َب ِ اس ٌط ِذ َرا َع ْي ِه بِالْ َو ِصي ِد َلوِ َّاط َل ْع َت َع َل ْي ِه ْم َل َولَّ ْي َت ِم ْن ُه ْم ِف َرا ًرا َو َُ ل ِل ْئ َت ِم ْن ُه ْم ُر ْع ًبا» واتە :وا دەزانیت بەخەبەرن بەاڵم خەوتوون ،کە ئەمدیو و ئەودیویان پێ دەکەین لە خەودا ،بەلەی ڕاست و چەپدا و سەگەکەیان هەردوو دەستی درێژ کردبوو لە ڕووی دەرگای ئەشکەوتەکە، گەر تەماشات بکردنایە بە ڕاکردن بەرەو پاش دەگەڕایتەوە بە ڕاکردن و پڕ بە دڵ لێیان دەترسایت.)١٦(... موحەمەد مسەییح ڕای وایــە هەمان هەڵەی سەروبۆر لە وشەی (کلبهم)دا کراوە ،کە لە سریانی و دەقی قورئانی پێش سەروبۆردا (کالئهم أو کلیم) بووە، مسەییح بــە ســوود وەرگــرتــن لــە ڕای توێژەر (أبو عمر الزاهد) ڕای وایە ئەمە نزیکترە لە ڕاستییەوە تاوەکو (کلبهم) کە لە زمانی سریانیدا (کالئهم) بە مانای (حارسهم أو حافظهم) دێت ،کە بە واتای پاسەوان یان پارێزەر دێت ،واتە لە الیەن
فریشتەکانەوە .باڵیان بۆ کراوەتەوە پارێزراو بوون و الشەکانیانی پاراستوون، لە کاتێکدا کە گەنجەکان لە خــەودا بوون(.)١٧ قورئان وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، گرنگی بــە الیــەنــی هێمایی و ئاماژە ڕۆحییەکان لــە ئەفسانەکاندا دەدا، ژمــارەکــان گرنگ نیە بــۆی ،ساڵەکان و مێژووی ڕووداوەکـــان ،تەنانەت ناوی کەسەکان و پاڵەوانیش ناهێنێت ،ئەگەر لێرەو لەوێ ناوێک هەبێت لە ناو قورئاندا لە چیرۆکی هاوڕێیانی ئەشکەوتدا هیچ ناوێک بوونی نیە ،ئەوەی هەیە لە ژمارەی ساڵی خەوتنی گەنجەکان و ژمــارەی کەسەکان و مێژووی ڕووداوەکە تەنها لە ڕیوایەو تەفسیرەکاندا بوونی هەیە ،کە بەشێکی زۆریان بە دەماو دەم هاتوون و ڕاست نین .بە نمونە قورئان لە بارەی ژمارەی گەنجەکانی نێو ئەشکەوتەکەوە یەکال نەبۆتەوەو قورئان تەعن دەداو ڕەخنە لە وتــەو تێڕوانینی پێشینان دەگرێت و لە هەمان کاتدا ژمارەیەکی ڕاســت نــادات ،یــان لە بــارەی ژمــارەی گەنجەکانەوە بابەتەکە یەکال ناکاتەوە: «س َي ُقولُونَ َث� َلا َث� ٌة َرا ِب ُع ُه ْم َك ْل ُب ُه ْم َ َو َي ُقولُونَ َ ْ جا خ َس ٌة َسا ِد ُس ُه ْم َك ْل ُب ُه ْم َر ْ ً بِالْ َغ ْي ِب َو َي ُقولُونَ َس ْب َع ٌة َو َثا ِم ُن ُه ْم َك ْل ُب ُه ْم ُق ْل َربِّي َأ ْع َل ُم ِب ِع َّد ِت ِه ْم َما َي ْع َل ُم ُه ْم إَِّل َق ِل ٌ يل َف َل ُ َتا ِر ِفي ِه ْم إَِّل ِم َرا ًء َظا ِه ًرا َو َل َت ْس َت ْف ِت ِفي ِه ْم ِم ْن ُه ْم َأ َحدًا»( ،)١٨واتە :هەندێک دەڵێن ئەو گەنجانە سێ کەسن و چوارەمیان سەگێکە ،هەندێکی تر دەڵێن پێنج کەسن و شەشەمیان سەگێکە ،ئەمانە قسەی بێ بەڵگەن (بەرد بە تاریکییەوە دەنێن) هەندێکی تر دەڵێن حەوت کەسن و هەشتەمیان سەگێکە( ،ئەی موحەمەد) بڵێ تەنها ئەڵاڵ زاناترە بە ژمارەیان، کەمێک خەڵک نەبێ کەس لە ژمارەیان نازانێت ،کەواتە دەمەقاڵەیان لەگەڵ مەکە.. وەک دەبینن قورئان تەنها تەعن و توانج لە قسەی پێشینان دەدات لەبارەی ژمـــارەی گەنجانی نێو ئەشکەوت بێ ئەوەی بە سەریحی پێمان بڵێت ژمارەیان چەندە؟! تەنیا بە موحەمەد دەڵێت بڵێ تەنها (الله) ئەیزانێت! وەکــو توێژەر (عباس عبد النور) دەڵێت :تەنانەت ئەڵاڵش بەو هەموو حیکمەتەی خۆیەوە نازانێت ژمارەیان چەندە؟!()١٩ هەروەها قورئان دەربــارەی ژمــارەی ساڵەکانی ماوەی خەوتنی گەنجەکان تەنها بۆچوونی پێشینان دەدات و ئەنجامی ڕاســت لــە بـــارەی ژمـــارەی ساڵەکانی خەوتنی گەنجەکان نادات بە دەستەوە: وەک ئەڵێتَ « :و َل ِب ُثوا ِف َك ْه ِف ِه ْم َث َل َث ِما َئ ٍة ِس ِن َ ني َوا ْزدَادُوا ِت ْس ًعا»( ،)٢٠واتە :ماوەی سێ سەد ساڵ مانەوە ،نۆ ساڵی تریان بۆ زیــاد کــرد( ،بڵێ ئــەی موحەمەد) تەنها ئەڵاڵ دەزانێت چەند ماونەتەوە. لێرەدا زانینی ژمارەکە دەگێڕێتەوە بۆ (الله) دەزانێت بەاڵم هیچ ژمارەیەکی ڕاستمان ناداتێ.
پەراوێز:
( )١بڕوانە :برنامج صندوق االسالم، حلقـة ( ،)٣٠أساطیر القرآن،اسطورة أصحاب الکهف؛ جبرئیل سعید رینولدز ،مرجع سابق ،ص .١٨٨
کتێبی «چیرۆکی حەوت خەوتوەکەی ئێفیسوس» ،لە نوسینی (سەروەر پێنجوێنی) ،چاپی یەکەم ،ساڵی ٢٠٠٧
داکیۆسی لــەگــەڵ دیوکلیتیانووس و هاوکارەکەی بە ناوی ماکسیمیلیان کە هەمان ناوی قەشە فیلیکس نوسلیەیە تێکەڵ کردووە ،وەک پێشتر باسمان کرد چیرۆکە سریانییەکە لە شاری ئەفسوس ڕووی داوە ،بــەاڵم دیوکلیتیانووس و ماکسیمیلیانووسی هاوکاری ،فەرمانڕەوای شاوخۆیی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی بوون، لە شــاری فیالدلفیا ،نــەک ئەفسوس، لە سەردەمی ئیمپراتۆر هادریان -٧٦ ١٣٨ز ژیــاون ،نەک سەردەمی دەکیوی ٢٥١-٢٤٩ز.بــڕوانــە :سەروەر پێنجوێنی، چیرۆکی حەوت خەوتووەکەی ئیفیسوس، ل .٢٤-٢١ ( )٥لە تەفسیرە ئیسالمییەکاندا (حەوت کەسە)کە ڕوون نیە لە قورئاندا شەش یان حەوت یان هەشت! نزیکەی ( )٣٠٧ســاڵ خــەویــان لێ دەکــەوێــت، یەعقوب ســروجــی دەڵــێــت ٣٧٢ساڵ دەخەون ،بەاڵم ئیبن عیبری لە کتێبەکەیدا (مێژووی پەتریارکەکان) ١٨٨ساڵی دیاری کردووە ،ئیدوارد گیبۆن لە کتێبی (داڕزی ــن و ڕووخــانــی ئیمپراتۆرەکانی ڕۆمانی) دا ڕەخنە لە چیرۆکەکە دەگرێت، ١٨٧ساڵ دیاری دەکات پێیوایە لە ()٣٠ یەم ساڵی حوکمی سیۆدۆسیۆسدا ساڵی ٤٣٨ز خەبەریان بۆتەوە ،هەردووکیان نزیکن لەیەکەوە ،سیۆدۆسیۆس لە نێوان ٤٥٠-٤٠٨حوکمی کردووە ،کە لە ساڵی ٤٣٨ز خەبەریان بۆتەوە ،ئەوا ژمارەی تـــەواو ٤٢٨-٢٥٠ز دەکــاتــە ١٨٨ســاڵ نەک ٣٧٢ساڵ وەک ئــەوەی سروجی دەڵــێــت،بــڕوانــە :ســـەروەر پێنجوێنی، ڕوانگەو ڕەخنە ،ژمــارە( ،)١٠ل -١٧٦ .١٧٧ ( )٦جبرئیل سعید رینولدز ،مرجع سابق ،ص-ص .١٩٣-١٩٢
( )٧کاتێک ئەبوبەکر و موحەمەد لە دەستی کافرەکان بــەرەو مەدینە هەڵدێن و دەچنە ئەشکەوتی (ثور)وە، وە جاڵجاڵۆکە دەمی ئەشکەوتەکە بە تەناف دەتەنێت سود لە هەمان چیرۆک وەرگــیــراوە ،کاتێک سەربازە هەاڵتووە مەسیحییەکان دەچنە ئەشکەوتەکەوە جاڵجاڵۆکە دەمی ئەشکەوتەکە بە لیک دەتەنێت ،هەمان سیناریۆ لە چیرۆکی هەڵهاتنی مــوحــەمــەد و ئەبوبەکردا دووبارە دەبێتەوە .بڕوانەhttps:// : islamqa.info
( )٨برنامج صندوق اإلســام -حامد عبد الصمد ،حلقة ()٣١أساطیر القرآن بیت العنکبوت وذوالقرنین؛ وحلقة ( )٣٠مقدمة عن أساطیر القرآن وأسطورة أصحاب الکهف.
( )٩ســـەروەر پێنجوێنی ،ڕوانگەو ڕەخنە،ل .١٦٤ ( )١٠بڕوانە :تفسیر الطبري ،سورة الکهف،آیة .١٢-٩
( )١١ســەروەر پێنجوێنی ،چیرۆکی حەوت خەوتووەکەی ئێفیسوس،ل -١١٥ .١١٦ ( )١٢برنامج صندوق اإلســام ،الحلقة
( ،)٣٠مرجع سابق.
( )١٣ســەروەر پێنجوێنی ،ڕوانگە و ڕەخنە .ل.٢٢٤ . ( )١٤ســەروەر پێنجوێنی ،چیرۆکی حــەوت خەوتووەکەی ئێفیسوس .ل‌ل. .١٢٢ ،١٢١ ( )١٥سورة الکهف.١٣/ ( )١٦سورة الکهف.١٨/ ( )١٧برنامج صندوق اإلسالم ،الحلقة
( )٢ســەروەر پێنجوێنی ،چیرۆکی -١٠ حەوت خەوتووەکەی ئێفیسۆس ،ل ( ،)٣٠مرجع سابق. .١١ ( )١٨سورة الکهف.٢٢ / ئەنجلوس پیاوانی زنجیرەی ()٣ ( )١٩عباس عبد النور ،مرجع سابق. لە نێوان دەرهێنانی هونەری و واقعی ص‌ص.١٣٢-١٣١ . مێژوویدا ،ســەروەر پێنجوێنی ،گۆڤاری ( )٢٠سورة الکهف.٢٥/ ڕوانگەو ڕەخنە ،زمارە(،)١٠سلێمانی، ،٢٠٠٥ل .١٦٣-١٦٢ ( )٤هەڵەیەکی مێژوویی لە زنجیرە فیلمی پیاوانی ئەنجلوسدا هەیە ،ئیمپراتۆر
ژمارە ( )374دووشەممە 2018/1/22
3
(هەڕەشەى تیرۆر)ـەکە
سالڤۆى ژیژەک له ئينگڵيزييه‌وه :هاوڕێ ئەحمەد 2-2 لێرەدا هەندێ ڕاستى هه‌ي ه هــەروەک چــۆن هەندێ کێشەش بوونى هەیە، تەنها لــەبــەر ئــەوەنــا کــە زۆر نزیکە لە نه‌زاكه‌تى سياسى ،و ڕەخنە-لە- خۆگرتنى ڕۆژئاواوە .له‌وه‌ش گرنگتر ،ئەو هاوتەریبیيەى نێوان داعش و شۆڕشى فەڕەنسى هــەروەک ئەو هاوتەریبیيەى نــێــوان نــازیــزم ،ستالینیزم وێنەى کێشراوە کە هەردووکیان دوو شێوەى تۆتالیتاریزمن ،ئەمە سەرلێتێکدانە، تەنها لەبەر ئەوەنا کە لەڕووى پێکهاتەى کۆمەاڵیەتى و ئایدۆلۆژییەوە جياوازن، بــەڵــکــو لــە ڕێــکــارەکــان و هــۆکــارى سەرکوتکردنیشدا جیاوازن (بۆ نموونە پرۆسەى پاککردنەوە (البردنى خەڵکى خراپ) لە ستالینیزم و نازیزمدا جیاوازە). ئەوە ڕاستە کە دین داوا لە مرۆڤ دەکات ملکەچى خودا بێت (لە زۆر دیندا هەیە، بە ئیسالمیشەوە) بە ماناى پێویستيى بەردەوامیدان بە کۆیلەیی و ملکەچى نایەت بەڵکو دەتوانرێت ببێت بە پرۆژەى ئــازادیــى گــەردوونــى ،هــەر وەک سەید قوتب لە کتێبى (معالم فی الطریق- مه‌شخه‌ڵى ڕێ)دا ئەو پەیوەندییەى نێوان ئازادیى گەردوونى و ملکەچى بۆ خودادا باسدەکات و دەڵێت: “کۆمەڵگەیەک هەموو دەسەاڵتێک بۆ خــودا بگەڕێنێتەوە و ملکەچى یاسا پیرۆزەکەى بێت ،جگە لە خودا تاکەکانى ملکەچى یەکتر نەبن ،تەنها بەو شێوەیە تامى ڕاستەقینەى ئ ــازادى دەکرێت؛ تەنها ئەمە (شارستانیەتى مرۆڤایەتی) یە چونکە شارستانیەت لەسەر بنەماى ئازادیى ڕاستەقینە و ڕێزگرتن لە شکۆى تاکەکانى کۆمەڵگە بنیاتدەنرێت ،بەاڵم لەم کۆمەڵگەیەدا هەندێ خاوەن دەسەاڵت بن و دەســەاڵتــى یاسادانانى هەبێت، هەندێکى تريش کۆیلە و گوێرایەڵ بن، لەو کۆمەڵگەیەدا ئازادیی ڕاستەقینە و شکۆى مرۆڤ بوونى نییە ،کۆمەڵگەیەک لەسەر بنەماى چەمکى (باوەڕ) بە خودا دەمەزرابێت ،شکۆى مــرۆڤ لە الیەن
کەسى بااڵترەوە پێشێل نەکرێت ،ئەوا لەو کۆمەڵگەیەدا هیچ کەس کۆیلەى ئەويتر نییە ،لەو کۆمەڵگەیانەى پێشوودا ئــەوانــەى کە لەسەر بنەماى (بــاوەڕ) دامـــــەزراوە ،مــرۆڤ خــاوەنــى شکۆیە و لـــەڕووى ڕۆحــى و هۆشیاريیشەوە ڕێزلێگیراوە ،بەاڵم لەو کۆمەڵگەیەى کە لەسەر بنەماى ڕەنگ ،نەتەوە ،نەژاد یان هەر شێوە جیاکاریيەکى تر دەمەزرابێت ئـــەوا مـــرۆڤ تــوشــى کــۆت و بــەنــد و چەوساندنەوە بووە ،مرۆڤەکان هەموو یەکسانن بێ گوێدانە ڕەنگ و نەتەوە و نەژاد ،مرۆڤ دەتوانێ باوەڕ و بیرکردنەوە و هەڵوێستى بەرانبەر بە ژیان بگۆڕێت، بەاڵم ناتوانێت ڕەنگ و نەتەوە و نەژاد و هەوەها شوێنى لەدایکبوونى بگۆڕێت، گەر مرۆڤ لە ڕۆح و ژیرى بێبەشبکرێت ئەوە لە مرۆڤایەتى دادەماڵرێت”. ئــەوەى کە سەید قوتب وەکو بنەماى بیردۆزەکەى پشتى پێبەستووە ئەوەیە کە ئێمەى مرۆڤ (ئازادانە) لە ناو هەستى (خــۆڕســك)ـــانــەى سرووشتى مرۆڤدا هەڵسوکەوت دەکەین ،ئێمە بەڕەهایی ئــازاد نین بەڵکو ملکەچى سرووشتە ئاژەڵیيەکەى مرۆڤین .هەمان لۆژیک الى ئەرستۆش هەیە ،ئەو لە ڕوونکردنەوەى خاسیەتە ئۆنتۆلۆژييه‌کاندا ئاماژە بە ملکەچێتى و کۆیالیەتيى مرۆڤ دەکات، کۆیلەکانی ئازادن لەوەى کە دەیانەوێ چیبکەن ،لە کاتێکدا پیاوە ئازادەکانیش دەبێت ئەرکى خۆیان بە جێبهێنن، هەر ئەم (زۆر ئازادی)یەیە کە کۆیلەى کۆیلەکان درووستدەکات ،ئەو دەڵێت: “هــەمــوو شتەکان بــە شــێــوەیــەک لە شێوەکان پەیوەستن بە یەکەوە ،بەاڵم هەمووى بە هەمان شێوە نا ،ماسییەکان و پەلەوەرەکان و ڕووەکەکان ،جیهان هیچ شتێکى تــێــدا نییە کــە لەگەڵ ئەويتردا شتێکى بۆ کردن نەبێت .هەموو پەیوەستن بە یەکەوە ،هەموویان بەرەو یەک کۆتایی دەڕۆن ،بۆ نمونە لە ماڵێکدا پیاوە ئازادەکان بەالنى کەمەوە ئازادن لەوەى چیدەکەن ،هەموو یان زۆرینەى شتەکانیان بۆ ڕێکخراوە ،لەکاتێکدا کۆیلەکان یان ئاژەڵەکان پێکەوە بۆ باشترکردنى شتە بچووکەکان کاردەکەن، ئــەمــەش بەشێکە لــەو بنەمایەى کە بەردەوامێتى بە سرووشتى ئەوانى تر دەدات” سەید قوتب چــاوى بڕیوەتە ئازادیى ئابورى و کۆمەاڵیەتى کە هیچ سەروەرێک بوونى نەبێت ،کە ملکەچى بۆ خودا وەکو گه‌رەنتیەک بۆ ڕەتکردنەوەى ملکەچيى ئەوانى ترە .دەتوانین ئازایانە ئەوە بڵێین تاك ه شتى پۆزەتیڤ لە ملکەچێتى بۆ ئاسمان بەماناى ڕەتکردنەوەى ملکەچێتى بۆ زەوى دێت ،سەرەڕاى هەموو ئەوانە بــەاڵم کێشەیەکى جەوهەریيش لەو وتەیەدا هەیە ،ئایا کاراکتەرى کۆیلە لەمڕۆدا بە ماناى بەکاربەر نایەت؟ تا ئەو شوێنە رێگەم پێدەدەرێت کارێ بکەم (ئەوە بکەم کە دەمەوێت) ،ئەمە وەکو کوێلەکردن نییە بۆ کااڵ؟ با بگەڕێینەوە بۆ ئەرستۆ و سەید قوتب ،ئەرستۆ (بە النى کەمەوە من پێم وایە) وەکو ئەرکێکى ئەخالقى ئاماژە بەمە دەکــات ،نەوەک ملکەچێتى بۆ خودایەک ،بەاڵم سەید قوتب ئازاديى ئابورى و کۆمەاڵیەتى وەها پێناسەدەکات ،کاتێك دێتەدى کە هیچ سەروەرێک جگە لە خودا لەسەر زەویدا بوونى نەبێت ،ئەمە هەر ئەوەی (راسین ئەتالى) کە دەڵێت “لە خودا دەترسم ،جگە لەوە هیچ ترسێکى ترم نییە” هەموو ترسەکان دەگۆرن بە یەک ترسى گەورەتر ،ئەم ترسە زۆرەش لە خودا وەها دەکــات ببیت بە کەسێکى چاونەترس بەرانبەر بە دەسەاڵتدارانى زەوى ،هەر بۆیە سەید قوتب دەڵێت؛
تاك ه ســەروەرم خودایە ،ملکەچیيم بۆ خودا بە ماناى ڕەتکردنەوەى سەرجەم ملکەچیيمە بۆ دەسەاڵتەکانى زەوى. خاڵى جەوهەرى لێرەدا ئەوەیە ،هەموو بەرگريیەک بــەرانــبــەر ســەرمــایــەدارى پێویست ناکات پشت بە ڕێگا کۆنەکانى پــێـش‌مــۆدێــرنــە ببەستێت لــە پێناو بەرگریکردن لە ژیانێکى تایبەتدا و گــەڕانــەوە بۆ پێش مۆدێرنە ،چونکە کارێکى ئەستەمە ،ئاخر جیهانگیرى سەرجەم شێوەکانى بەرگريى لەخۆیدا کــۆکــردووەتــەوە ،ئــەوانــەى دژایەتيى جیهانگیرى دەکەن لەپێناو گەڕانەوە بۆ ترادسيۆن بە هەمان ڕێگە خۆیان دەکەونە مەترسیيەوە ،چونکە ئــەوان بە زمانى مۆدێرن دەدوێن و ناوەڕۆکێکى کۆنیان هەیە و بە شێوەیەکى پۆستمۆدێرن کاردەکەن ،لە برى تەماشاکردنى داعش وەکو حاڵەتێکى بەرگریکارى توندڕەو بەرانبەر بە مۆدێرنە پێویستە وەکو حاڵەتێکى ترى خراپى خودى مۆدێرنە (الدانى مۆدێرنە) ببینرێت ،وەک ئەوەى مێیجى لە باسى یاباندا دەڵێ “خێرایی پیشەسازيى مۆدێرن فۆرمێکى ئایدۆلۆژى وەرگرت کە یابانى گێڕایەوە بۆ دەسەاڵتى ئیمپراتۆرى پێشوو” ،وێنە بەرباڵوەکەى ئەبوبەکرى بەغدادى کە کاتژمێریکى نایابى سویسريى لەدەستدایە ،وێنەکە لێرەدا وەکو هێمایەک دێت کە داعش لە جیهانى پروپاگەندەى ئینتەرنێتدا بە تەواى خۆى ڕێکخستووە ،هەروەها سەرجەم ڕێکارەکانى پۆستمۆدێرنەى بۆ پڕوپاگەندە و بەهێزکردنى ڕوئیاى ئایدۆلۆژى و سیاسيى خۆى بەکارهێناوە لە لێدانى ڕۆژئاواييەکانەوە بگرە بۆ دەســتــدرێــژى کــردنــە ســەر و ئـــازار و ئەشکەنجەدانیان. راستیەکى نەبیستراو لە داعشدا هەیە ئەویش ئەوەیە ئەوان کارە دڕندانەکانیان بــەشــاراوەیــی ئەنجام نـــادەن بەڵکو بــە بــەرچــاوى هــەمــوانــەوە دەیــکــەن و لە میدیاکاندا کــردەى سەربڕینەکان باڵودەکەنەوە ،دان بــەوەدا دەنێن کە بڕوایان بە کۆیالیەتى و جاریەى سێکس هەیە و پاساویان بۆ هێناوەتەوە. سەرهەڵدانى داعش وەکو خاڵێکى گرنگى چاوتێبڕاو تەماشادەکرێ کە دوايین بەشى چیرۆکە درێژەکەى بەخەبەرهاتنەوەى دژە کۆلۆنیاڵە “دووبارە نەخشەکێشانەوەى سنوورى نەتەوەکان کە بە ئەنقەست لــەالیــەن زلهێزەکانەوە دواى جەنگى جیهانى یەکەم سەپێنرا” .لە هەمانکاتدا بەشێکە لە خەبات دژى ئەو ڕێگایەى کە سەرمایەى جیهانيى کـــردووە بە هــێــزى دەوڵــەتــە نــەتــەوەکــان ،بــەاڵم هۆکارى ئەو ترس و دڵەراوکێیە چییە کە دەربارەى داعش هاتووەتە کایەوە، وتارە فەرمیيەکانى دەسه‌اڵتى داعش بە ڕوونى ئەوە دەڵێن کە بنەماى سەرەکيى دەوڵەتەکە بریتى نیە لە گرنگیدان بە خۆشگوزەرانى و تەندروستى و شەڕ دژى هەژارى لەپێناو خەڵکەکەى ،بەڵکو گرنگى بە ملکەچکردنى خەڵک دەدات بۆ یاسا و بنەما دینیەکان .ئەمەش وەهاى کــردووە کە داعش بەرەو کارەساتێکى گەورەى مرۆیی مل بنێت لەو ناوچانەى کە دەکەوێتە ژێــر فەرمانڕەواییەوە، درووشمەکەى ئەوەیە (گرنگى بە بنەما دینیەکان بــدە ،خۆشگوزەرانى خۆى فــەراهــەم دەبــێــت) ،لــێــرەدا کەلێنێکى گەورە دەکەوێتە نێوان دەسەاڵتى داعش لە الیەک و دەوڵەتە ڕۆژئاوايیەکانەوە لە الیەکى ترەوە .سەبارەت به تیۆرى (bio )powerى فۆکۆ “ڕێکخستنى ژیانى تاک لەپێناو پاراستنى خۆشگوزەرانيى گشتیدا” ،خەالفەتى ئیسالمى بە ته‌واوى دژى ئەمەیە. ڕەنگە ئەمە بەس نەبێت بۆ پیشاندانى
بە زمانى ئۆکرانى لەژێر ناوى (ئافرەتان هەمیشە ڕەخنەى ئــەوەیــان لێدەگرن کە دەســتــدرێــژى دەکرێتە ســەریــان)، دەنــوســێــت“ :تــێــکــڕاى جیهانى پێش سۆڤیەت ئەو پرسیارەیان دەکرد هەڵەى ئافرەتان چییە؟ ڕەنگە تەنوورەى کورت لە پێ بکەن ،یان ڕەنگە هۆکارى ئەوە بێت کە درەنگ دەڕۆنەوە ،یاخود ئەوە بێت کە سەرخۆشن ،نا بەڵکو ئافرەتان بۆیە تاوانباردەکرێن چونکە تەنها لەبەر ئەوەى ئافرەتن!”. هەمان چیرۆک لە فیلمى سینەمایی (the )handmaid’s taleدەبیسترێت “پیاوان ناتوانن بەرگە بگرن ،بەاڵم ئێمە جیاوازین ،دەتوانین بەرگەبگرین” بۆیە لە بەشێکى ئەم جیهانەدا لەباربردن و ڕەگەزبازى وەکو پێشکەوتنێکى ئەخالقى مامەڵەى لەگەڵ دەکرێت ،لە بەشێکى تریشدا دژە-بێگانەو دژە-لــەبــاربــردن کەمپەینى گەورەى بۆ دەکرێت .لە مانگى شەشى 2016دا کەناڵى جەریزەدا ئەوەى باڵوکردەوە کە کچێکى بەڕەگەز ئەڵمانيى 22ساڵ هەواڵى ئەوەى بە پۆلیس داوە کەلە يانه‌يه‌كى شەوانەدا لە ده‌وحە دەستدرێژیى سێکسى کراوەتە س ــەر ،بـــەاڵم دادگـــاى دۆح ــە بــڕیــارى ساڵێکى زیندانى بە بیانووى سێکسکردنى ناشەرعى بەسەر کچەکەدا سەپاند. سه‌رچاوه: بــەشــى ي ـه‌ك ـه‌م لــە کتێبى جورئه‌تى نائومێدى (the courage of )hopelessness دوژمنکاريى سەرمایەداريى جیهانى؛ کەلێنکى کۆمەاڵیەتى-کەلتوريى گەورە لە پشت هێرشەکانى داعشەوەیە دژ بە ڕۆژئــاوا .لە چەند دەیەى ڕابــردوودا ئایەتواڵ خومەینى بەڕوونى وتى “ئێمە لە سزا ئابوريیەکان ناترسین ،لە داگیرکاريیە سەربازیيەکان ناترسین ،ئــەوەى ئێمە دەترسێێت ئەوەیە بێ‌ئەخالقێتيى ڕۆژئاوا داگیرمان بکات” .ڕەنگە ئەوە وەاڵمێکى گرنگ بێت دەربارەى هۆکارى هێرشەکانى (چارلى ئیبدۆ) ،ئایا بەکورتى چارلى ئیبدۆ ئەو (بێئەخالقيیە ڕۆژئــاوایــی) یە نیە کە خومەينى لێى دەترسێت؟ لەڕاستیدا ئیسالمە فەندەمێنتاڵەکان کێشەیان لەگەڵ دڕندەیی و دڵڕەقيى ئابورى و سەربازيى ڕۆژئـــاوادا نییە، دوژمــنــە ڕاسته‌قينه‌کەیان ئابوريى نیۆکۆلۆنیالیزم نییە بەڵکو کەلتورە (بێ ئەخالق)ـەکەیەتى. هــەمــان شــت دەربــــــارەى ڕووســیــاى (پۆتین)یش ڕاســتــە ،لــەو شوێنەدا کە ناسیۆنالیستە کۆنسێرڤاتیڤەکان پێناسەى کێشمەکێشەکانیان لەگەڵ که‌لتورى ڕۆژئـــاوادا دەکــەن و سەرنج دەخەنە سەر جیاوازيى ڕەگەزى ،پۆتین لە ئێوارەخوانێکدا لە (ست پێتسبۆرگ) دەڵــێــت “ئنجیل کــە بــاســى هـــەردوو ڕەگەزەکە و هۆکارى یەکگرتنیان دەکات تەنها لە پێناو وەچەخستنەوەدایە”. لـــە زۆرێــــــک لـــە واڵتـــــە ئــەفــریــقــى و ئــاســیــایــيــەکــانــدا ،بـــزووتـــنـــەوە هــاوڕەگــەزبــازەکــان وەکــو دەرئەنجامى دیــاردەیــەکــى کەلتورى جیهانگیريى ســەرمــایــەدارى تەماشا دەکــرێــت کە کاریگەريى لەسەر نەریتە کۆمەاڵیەتى و کەلتوريیەکان هەیە ،ڕەتکردنەوەى ئازاديى هاوڕەگەزبازى وەکو خەبات دژ بە کۆڵۆنیاڵیزم دەردەکەوێت. جیاوازيى جێندەرى بە پلەبەندى و بەرپرسیارێتيى هــەر جێندەرێکیان پێناسەدەکرێت ،ئەو هەڵوێستە نەرمەى کــە جیهانى ئیسالمى بــەرانــبــەر بە دەستدرێژيى سێکسى هەیەتى لەسەر
بنچینەى ئەو گریمانەیەیە کە بۆیە پیاوەکە ئەوەى کردووە چونکە ئافرەتەکە پێشتر بە کردەوەکانى مەیلى پێ نیشانداوە .لە پایزى 2006دا ،شیخ تاجەدین هیاللى گــەورە زانــاى موسڵمان لە ئوسترالیا دواى ئەوەى گرووپێک پیاوى موسڵمان کــارێــکــى ئــابــڕووبــەرى دەســتــدرێــژيــى سێکسى دەکـــەن دەڵــێــت “کــاتــێ کە پارچە گۆشتێکى دانەپۆشراو فڕێدەدەیتە سەرجادە ،پشیلەکان دەیخۆن ،کامیان هەڵەن؛ پشیلەکان یان پارچە گۆشتەکە؟ بێگومان پارچە گۆشتە دانەپۆشراوەکە”. بەپێى ئه‌رگۆمێنتەکەى هیاللى دەبێت ئافرەتان بەرپرسیارێتيى دەستدرێژییە سێکسیەکانى سەر خۆیان هەڵبگرن ،ئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە پیاوان بەتەواوى بێگوناحن لەو دەستدرێژيیانە چونکە ناتوانن خۆیان بەرانبەر بەو ئیغراکردنە بگرن و کۆیلەى غەریزە سێکسیەکانن، ئەمەش بە تەواوى لە بڕیارێکى ئێراندا دەبینرێت کە لە بەروارى 3ى جێنیوەرى 2006دا بڕیاریدا کە کچێکى 19 ساڵ لە سێدارە بدرێت چونکە بە چەقۆ یەکێک لەو سێ پیاوەى کوشتووە کە ویستوویانە دەستدرێژيى بکەنە سەر. بابەتەکە لێرەدا ئەوەیە ،ئەى چی دەبوو گەر ئەو ئافرەتە بڕیارى بدایە بەرگرى لــەخــۆى نــەکــات و ڕێــگــەى بــدایــە سێ پیاوەکە دەستدرێژییەکە ئەنجام بدەن؟ ئەوکات دەبوایە بە پێى یاساکانى ئێران 100جەڵدى لێ بــدرایــە ،و ئەگەر ئەو ئافرەتە لە کاتى دەستدرێژییەکەى ســەرى هــاوســەرى هــەبــوایــە ،ئــەوا بە لەشفرۆش دەناسرا و بڕیارى تا مردن بەردبارنکردنى بەسەردا دەدرا .لێرەدا لە هەموو بارەکاندا تەنها ئافرەتەکە بەرپرسیارێتى هەڵدەگرێت ،دەبوو ئەو ئافرەتە چی بکات؟ وەاڵمەکە ئاسانە، پێویست بوو لە ماڵ بمێنیتەوەو هەرگیز بە بە تەنها دەرنەچێت ،ئەم هەڵوێستە تەنها تایبەت نییە بە ئیسالم ،بەڵکو ڕۆژانــە لە چــواردەورمــانــدا ڕوودەدات؛ ئەناستیسیا میلینچینکۆ لە وتارێکیدا
تێبينى: ژيژه‌ك وه‌ك ل ه زۆرێك ل ه نوسينه‌كانيدا ده‌رده‌كه‌وێت ،بۆ ئيمكان و پۆتانشێڵى دژه-سيسته‌م ده‌گه‌ڕێت .ئه‌م ئيمكان ه گه‌ر ئيمكانێكى كورت و كاتييش بێت ،ژيژه‌ك له‌سه‌رى ده‌وه‌ستێت .وه‌ستان له‌سه‌ر سه‌يد قوتب يه‌كێك ه له‌و حاڵه‌تان ه ك ه ئيمكانێك ه دژى ئيمپرياليزمى ئه‌مريكى و ئه‌وروپى .جگ ه له‌و ڕه‌هه‌ند‌ه تيۆريي ه قــووڵـه‌ى ك ه ژيــژه‌ك ل ه تێكسته‌كاندا ده‌يبينێت و خوێنه‌رى ئاسايى بۆى درووستناكرێت .هه‌ر له‌و په‌ره‌گرافه‌ى سه‌يد قوتبدا ،ژيژه‌ك پێى واي ه ملكه‌چى بۆ دالێكى گهوره((�master signifi ،)erباشتر‌ه له‌وه‌ى ملكه‌چى كۆمه‌ڵێك دالى بچوك بيت .ب ه ده‌ربڕينێكى تر، ملكه‌چى بۆ خودايه‌ك(گه‌رچى ئه‌بستراكت و خه‌ياڵى ش بێت) باشتر‌ه ل ـه‌وه‌ى ملكه‌چى مرۆڤێك بيت له‌ناو سيسته‌مى سه‌رمايه‌دارى و ليبراڵيزمدا .ژيژه‌ك دواتر ڕه‌خنه‌ى توندى ئيسالم ده‌كات و له‌سه‌ر پرسى ژن ده‌وه‌ستێت .به‌و مانايه‌ى ئه‌و ئيمكانه‌ى ك ه ل ه ده‌ره‌وه‌ى ئيسالمدا هه‌ي ه بۆ مافى ژن ،له‌ناو ئيسالمدا ني ه و ئيسالم ته‌نيا له‌به‌ر ئهوه دژى ژن ه ك ه ژنه .ل ه سه‌رووى هه‌موو ئه‌مانه‌وه ،ژيژه‌ك عاده‌ته‌ن بۆ پارادۆكسه‌كانى ئه‌م جيهان ه و ئه‌م سيسته‌م ه ده‌گه‌ڕێت و حه‌قى ته‌واو به‌و پنته تيۆرييان ه ده‌دات ك ه ل ه تيۆر‌ه زل و زه‌به‌الح ه باوه‌كاندا فه‌رامۆشده‌كرێت. گ ـه‌ر ل ـه‌ڕوانــگ ـه‌ى كۆمه‌ڵگاى ئێمه‌و‌ه سه‌يرى ئه‌و پرسان ه بكه‌ين ،ب ه جۆرێكى تره .بۆنمونه ،كۆمه‌ڵگاى ئێم ه خاوه‌نى مێژوويه‌كى دينى و دواكـــه‌وتـــوو‌ه و زه‌قكردنه‌وه‌ى ئيسالمى سياسى ده‌بێت ه جێى مه‌ترسى .بۆ ژيژه‌ك ك ه ل ه هه‌ناوى كه‌پيتاڵيزمى خۆرئاواييدايه ،ڕوانگه‌ى سـه‌يــركــردنـه‌كـه تــۆزێــك ده‌گــۆڕێــت و ناچار‌ه به‌توندى ڕه‌خنه‌ى ده‌ستدرێژيي ه ئيمپرياليستييه‌كانى ئ ـه‌وروپــا بكات و شتێك زيــاتــر لــ ه بــۆچــوونــى بــاو بڕوات(وه‌رگێڕ).
4
ژمارە ( )374دووشەممە 2018/1/22
تەصەوف و كوردەواری
سامان عوسامن سیوەیلی لەپاش دابەشبوونی موسوڵمانان بەسەر چەند گــروپ و كۆمەڵێك كە هەریەك لــەو گروپانە بانگەشەی ئــەوەی دەكــرد خواپەرستی و خۆپارێزی لەویتر زیاترە. لە ساڵەكانی ()200ی كۆچی گروپێكی تایبەت بەناوی(صوفیە) یاخود(متصوفە) سەری هەڵدا. بــۆچــوونــی جـــۆراوجـــۆر ســەبــارەت بەسەرهەڵدانی ئەم گروپە لەئارادایە، هــەریــەك لــەوانــە بــەجــۆرێــكــی تایبەت پێناسەیان كــردووە .صۆفییەكان خۆیان زیاتر بــاوەڕیــان وایــە( صۆفیە) لەناوی گروپێكەوە وەرگیراوە كە بە ئەهلی (صیفە) ناسرابون ،لەسەردەمی پەیامبەردا لە هەیوانی مزگەوتدا سەرگەرمی خواپەرستی بوون و بەردەوام لە زیكركردن و نوێژكردندا بوون ،وەك دەستەبژێرێك. باشترین هەڵسەنگاندن بۆ ئەم چەمكە لــەالیــەن مێژونوس(ئیبن خــلــدون)ەوە كراوە ،ناوبراو لە(المقدمە)كەیدا دەڵێت”: دەستەواژەی صۆفی لە وشەی(صوف)ەوە وەرگیراوە چونكە ئەوان بەلەبەركردنی ئەو جلوبەرگەی كە لە خوریی زبر دروستكرا بوو؛ تایبەتمەندیان وەرگــرتــووە ،لەگەڵ لەسەركردنی كاڵوێكی شــكــۆدار كە لە خەڵكانی ئاسایی جیای دەكــردنــەوە. ڕێچكەی ئەم كۆمەڵەیە هەمیشە نزیك بووە لە هاوەاڵنی سەلەفی صاڵح ،ئەمەش بەهۆی دابڕانیان لە خراپەو خراپەكاری بوونەتە خاوەنی هێزێكی تایبەت لە حاڵی دڵ و دەروون و هەندێك دەرخــەر كە لە توانای خەڵكانی تردا نەبوە”. ڕۆژهەاڵتناسەكانیش هەڵسەنگاندن و پێناسەی خۆیان هەبووە لەسەر سەرهەڵدان و گەشەكردنی بیری (تەصەوفی ئیسالمی)، لەوانە ڕۆژهەاڵتناسی بەریتانی (ماسینبون) لـــەو بـــارەیـــەوە دەڵـــێـــت ”:تــەصــەوف بەتەواوەتی لە ناخی ئایینی ئیسالمەوە ســەری هــەڵــداوەو لە خــودی قورئانەوە ســەرچــاوەی گــرتــووە” ،ئــەو پێی وایــە كاریگەریی عیرفانی مەسیحیەتی ڕۆژهەاڵت و فەلسەفەی نوێی ئەفالتونی لەسەر تەصەوف؛ ڕێژەكەی زۆر كەمە و زیاتر لە چوارچێوەی زانستە ئیسالمییەكاندا خۆی بەدی دەكات. بەدرێژایی مێژوو تەصەوف دابەشبوونی زۆری بەخۆیەوەبینیوە ،بەسەر كۆمەڵێك گروپی جۆراوجۆری جیاوازدا لەناوەراستی سەدەی پێنجەم مێژونووس(هجویری) لە كتێبی (كشف المحجوب)دا ئاماژەی بە گروپەكانی (محاسبیە ،قصاریە ،سیفوریە، نوریە ،سەهیلیە ،حەكیمیە ،خەفیفیە، سەباریە ،ڕفاعیە ،سەهرەوەردییە ،شازلییە، كرویە ،چشتییە) ك ــردووە .هەموو ئەم ڕێبازە صۆفییەیانە هەریەكەو لەسەردەم و كاتێكی جیاوازدا لەچەندین جێگاوە سەریان هەڵداوە ،هەریەكێكیان خاوەنی شێوازی زیكر و چۆنییەتی پیادەكردنی دروشمە خواپەرستییە تایبەتییەكانی خۆیانن. هەموو ئەم ڕێبازانە لەالیەن زۆرێك لە فەقیهو زانــا ئایینەكانەوە دژایەتییەكی زۆركراون و بە(بدعە)و تازەگەری لەئاین دا سەیركراون ،لەگەڵ ئەو دژایەتیكردنانەشدا كۆمەڵێك زانـــای تــر هــەبــوون ،كــە لە هەوڵداندا بوون ،تا ڕێبازەكانی تەصەوف وەك هۆكارێك بۆ خزمەتی شەریعەتی ئیسالمی بناسێنن .وەك دەبینین ئەم دژایەتی و لەهەمان كاتدا پشتگیرییە تاكو
ئێستاش بەردەوامە. لــە جیهانی بــەرفــراوانــی ڕێبازەكانی صــۆفــیــگــەریــدا گەلێك كەسی منەوەر و بۆ خــودا ڕەخساو سەریان هەڵداوە، لەوانە(مەنصوری حەلالج) كە یەكێكە لــە صۆفییە نــاســراوو بەناوبانگەكان، لەئەنجامی دژایەتی و لێتێنەگەیشتنیەوە لەالیەن دەسەاڵتدارانی سەردەمی خۆیەوە لەسەر بۆچوونە صۆفیگەرییەكانی بە تۆمەتی كافربوون بەشێوازێكی نامرۆڤانە كوژرا. لەراستی دا چوونە نێو دنیای عیرفانی و مەعریفەی صۆفیگەری كارێكی هێندە ئاسان نییە وپێویستی بە لێكۆڵینەوەیەكی گشتگیر و بــەنــاوەرۆك شۆڕبوونەوانە هەیە ،ئەوەی لەم نووسینەدا بەدیدەكرێت تێڕوانینێكی مێژووییانەیە بەتایبەتی لە هەردوو ڕێبازی( قادری و نەقشەبەندی). ئەم دوو سەرچاوەیە لەهەرە بەناوبانگترین و خاوەن پێگەكانی جیهانی ئیسالمی و كوردستانن و خەڵكانێكی زۆر هــەوادارو پەیرەوكاری ئەم دوو ڕێبازەن ،چونكە ڕابەران و شێخانی ئەم دوو تەریقەتە هیچ كات خۆیان لە ڕێبازی تەصەوف دوور نەخستۆتەوە .لەئەنجامی ماندووبون و دانەبڕانی خۆیان هەموو پلە سەختەكانی تەصەوفیان لەشەرع و وەرع و زوهــدا بــڕیــوە ،تــاكــو گەیشتوونەتە قۆناغی ڕابەرایەتیكردن ،بەمانای شێخ ئەم شێخە پایە بــەرزانــەی كــــوردەواری لە هەموو كات وساتێكدا لەئامادەباشی دا بوون بۆ وەرگرتنی پەیوەندیكاران بەبێ جیاوازی لە چین و ڕەنگ و زمان و ونەتەوە .بۆ ئەمەش هەرلە واڵتانی عەرەبی و قەفقاز و ئێران و پاكستان و توركیا و هیندەوە ،ڕوویانكردۆتە كوردستانی كانگای تەصەوف ،هەموو ئەو كەسانەش زۆر بە هێمنی سەرقاڵی بڕینی پلەكانی تەریقەت و عیرفان بوون بەبێ دابڕان تا مردن. ئەگەر ئاماژەیەك بەسەرەتای سەرهەڵدانی ئەو دوو ڕێبازە باوەی كوردستان (قادری و نەقشبەندی) بدەین ،ڕێبازی قــادری مێژوویەكی دێرینتری هەیە لە كوردستاندا و ساداتی بەرزنجە بەتایبەتی( ،شێخ مارفی نۆدێ)ی پێشەوایەتی ئەم ڕێبازەی كــردوە ،تاكو دوای سەفەرەكەی(مەوالنا خالیدی نەقشبەندی 1828-1779ز) بۆ هیندستان و گــەڕانــەوەی بۆ سلێمانی؛ توانی بزوتنەوەیەكی صۆفیگەری بەهێز لەسەر ڕێبازی نەقشبەندی پەرەپێبدات، ئەم ڕێبازە تازەیە بەتایبەتی بە كوردستان و هەموو جیهانی ئیسالمی و ناوچەكە بەشێوەیەكی خێرا باڵوبوونەوەی بەخۆیەوە بینی .بۆ نموونە كەسایەتیەكی عەرەبی وەك( عبدالقادر جەزائیری) .بۆتە موریدی مەوالنا تادەگاتە ( شێخ شامیلی چیچانی). لەسەرانسەری كوردستاندا خەڵكانێكی زۆر لــە كــەســایــەتــی و خــاوەنــی پێگە تایبەتییەكان هاتوونەتە سەر ئەم ڕێبازە، لــەوانــە( شێخ عەبدولسەالمی بارزانی) عقیدەنامەكەی مەوالنای لەسۆرانییەوە گــۆڕیــوەتــە ســەر شــێــوەزاری بادینانی. یەكێكی تر لە كەسایەتییە ناودارەكانی كورد (شێخ عبدالله زەهری)یە ،بەهەمان شێوە هاتۆتە سەر ڕێبازەتازەكەی مەوالنا. مەوالنا خالیدی نەقشبەندی لە ژیانی تایبەتی خۆیدا گەلێك خەونی هەبووە، جیاواز لە پێشەوایانی ڕێبازەكانی تر ،بۆیە هەمیشە لەژێر چاودێری عوسمانییەكاندا بـــووە ،بەتایبەتی سوڵتان مەحمودی عــوســمــانــی زۆر بــەتــرســەوە ســەیــری جموجوڵەكانی مەوالنای كــردووە ،والی بــەغــدادی ئــاگــاداركــردوەتــەوە ئــاگــاداری ئــەوەبــن ئاخۆ بــزوتــنــەوەكــەی مەوالنا كاریگەوری خراپی لەسەر ئەستەمبوڵ دەبێت ،چونكە لە توركیاش باڵوبوونەتەوە، زۆر لەكەسە نــاســراوەكــانــی دەوڵــەتــی عوسمانی بوونەتە موریدی مەوالنا ،لەوانە سەعید پاشا و داود پاشا و عەبدوڵاڵ پاشای والــی عەككا ،ئەمانە هەموویان خاوەنی پێگەی گەورەبوون لە دەوڵەتی
مەوالنــا دەیویســت ڕیفۆرمێكــی ئاینــی بــكات و دادوەریــی كۆمەاڵیەتــی لــە كۆمەڵــی ئــەو ســەردەمەدا بەرجەســتەبكات ،بــۆ ئــەوەش پێویســت بــووە لەبەرامبــەر هەڵســوكەوتەكانی پەیڕەوانــی قــادری هەڵوێســت وەربگرێــت عوسمانی دا. سوڵتانی عوسمانی ترسی ئەوەی هەبووە وەك چۆن دەوڵەتی سەفەوی كەلەسەرەتاوە بزاڤێكی سۆفیگەری سونی بوون ،بەاڵم دواتر گەشەیان كردوو بوونەتە بزاڤێكی سۆفیگەری سیاسی شیعی و دەوڵەتی سەفەویان دامەزراند ،مەوالنا خالید هەر لەسەرەتاوە پێش گەشتە بەرفراوانەكەی بۆ حیجاز و دواتر بۆ هیندستان ڕۆحێكی سۆفیگەرییانەی گەورەی لەناخدا جێگیر بووە ،هەرچەندە ڕێبازی قادری خاوەنی هەژمونێكی گەورەبوو لە كوردستاندا و تاكە ڕێبازی بەرباڵوی سەردەمی بابانییەكان بووە ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا مەوالنا دوورە پەرێز بووە لەو ڕێبازە. بێگومان ئــەو هەڵوێستەی مەوالنا پێویستی بە لێكۆڵینەوەی وردی مێژوویی و كۆمەاڵیەتی ئەو سەردەمە هەیە ،تاكو بزانرێت تا چ ئاستێك قادرییەكان لە خزمەتی دەسەاڵتدا بوون ،یاخود لەبارێكی تردا ڕێبەرانی ئەو ڕێبازە چەندە پەیوەست بوون بە ئاین و كۆمەڵگەوە. دەبێت جۆرێك لە بێ متمانەیی دروست بــوو بێت لەئەنجامی دووركــەوتــنــەوەی پــەیــرەوكــارانــی ئــەو ڕێــبــازە ،لەئامانجە ڕاستەقینەكەی (شێخ عەبدولقادری گەیالنی) دامەزرێنەری ڕێبازەكەیان. بزوتنەوەی تازەگەرییەكەی مەوالنا كە صۆفییەكان پێی دەڵێن (الطریقة خالیدیة المجددیة)لەبارودۆخی ئەو كاتەی كوردستاندا شتێكی تــازەبــووە، پێشتر كەس ئەو ڕێگەیەی نەگرتۆتە بەر بەهۆی ئاسانی و ساكاری لەبەرێوەچوونی خەتمەكانی خەڵكانێكی زۆر ڕوویــان لەو ڕێبازە كردووە ،بەتایبەتی مەوالنا مۆركێكی كوردانەی وابووە ڕێبازەكەی یەكەم كەس بــووە ،شیعرەكانی بەكوردی نووسیوە، وەك (عقیدەنامەكەی) كە بەزمانێكی پاراوی كوردی نوسیویەتی ،ئەوەش جێی خۆشحاڵی موسوڵمانانی كـــوردی ئەو سەردەمە بووە ،پاش ئەو بەهەمان شێوە( مەحوی و سالم) هەمان ڕێچكەی مەوالنایان گرتەبەر لەدارشتنی ئەدەبی كالسیكی كوردی دا. لــێــرەدا زۆر گرنگە ئــامــاژە بــەوەش بكەین مەوالنا لەسەر ڕێبازێكی سەلەفی هاوسەنگ(سلفیة المتوازنة) بووە ،جیاواز لەسەلەفییەتی وەهابییەكان كە دژی هەموو شتێكن ،هەربۆیە ئیسالمییە توندڕەوەكان تاكو ئەمرۆش ڕقیان لە مەوالنا خالید و تەریقەتی نەقشەبەندیە ،ئەگەر سەیری ماڵپەڕی سەلەفییە توندڕەوەكان بكەین
دەبینین بەتوندی دژی مەوالنا دەنوسن. شێخ مارفی نودێی یەكەم كەس بووە بۆ بەربەرەكانی و دژایەتیكردنی مەوالنا نامەیەكی بۆ سەعید پاشای والی بەغدا نووسیوە ،لەژێرناوی( تحریر الخطاب فی الرد علی خالید الكذاب) ،لەگەڵ ئەوەیشدا چەندین كــەس لــەســەریــان نووسیوە، لــەســەرانــســەری جیهانی ئیسالمییەوە بەرپەرچی ئەو نووسینەی شێخ مارف و هەموو ئەوانەی تریش دراونەتەوە .تەنانەت سەعید پاشای والی بەغدادش لەباس و خواسی مەوالنا گوتویەتی ”:ئەگەر مەوالنا موسڵمان نەبێت؛ ئەی كێ مسوڵمانە”؟! بــێــگــومــان گــەشــتــنــامــەی گــەڕیــدە ڕۆژئـــاوایـــیـــەكـــان ل ــە ئــێــســتــادا وەك ئاوێنەیەك وایە بۆ پیشاندانی بارودۆخی ژیــانــی كۆمەاڵیەتی ئــەو ســەردەمــانــەی گەشتەكانیان تیادا كردووە ،ئەم گەڕیدانە زۆر لەكارەساتەكان و ئەو ڕووداوانـــەی بــەچــاوی خــۆیــان بینیویانە بەشێوەی یاداشت تۆماریان كــردن ،بۆیە دەكرێت وەك دیكۆمێنتێك هەڵیان بسەنگێنین و لە نوسینەوەی شیكاری مێژووییدا كەڵكیان لێ وەربگیرێت ،یەكێك لەو گەڕیدانە( كلۆدیس جیمس ڕیچ)ە ،كە لەساڵی 1820 دا بەگەشتێك هاتۆتە سلێمانی .ڕیچ لە تۆماری گەشتنامەكەیدا سەبارەت بە پێگەو كەسایەتی بەرزی مەوالنا خالید دەڵێت”: لەمەجلیسی مەوالنادا تاكو مەوالنا ڕێی بەمیری بابان نەدایە؛ میر دانەدەنیشت، میری بابان بەدەستی خۆی قەنەی بۆ مەوالنا دادەگیرساند”. پاشان ڕیچ لە گەشتنامەكەیدا دێتە سەرباسی كەسایەتی و پایە بــەرزی مەوالنا ،لەوبارەوەیەوە دەڵێت ”:مەوالنا بەرزترین دەسەاڵتی ڕۆحی بوو ،هەرچی خەڵكی كوردستان بوو بەمیرەكانیشیانەوە، ڕێزێكی گــەورەیــان لێ دەگ ــرت ،بێجگە لــەوەش مەوالنا خاوەنی بیست هــەزار مورید بووە “. ســـەرەڕای ئــەو هــەمــوو شكۆدارییەی “مــەوالنــا”كــە ڕیــچ لەگەشتنامەكەیدا باسی دەكــات ،كەچی لەناكاودا هەموو پەیوەندییەكانییان لەگەڵ مەوالنا تێكدا، تــا ئاستێك نــاچــاریــان كــرد سلێمانی بەجێبهێڵێت و ڕوبكاتە بەغدا .ڕیچ هۆكاری ئەو سەرهەڵگرتنەی مەوالنا دەگەڕێنێتەوە بــۆ بــێــزاربــوونــی مــەوالنــا لــە سیاسەتە دووفاقیەكانی محموود پاشای بابان و تەنگپێهەڵچنینەكانی شێخ مارفی نۆدێ. دژایــەتــی شێخ مــارف بۆ مەوالنا خالید پەیوەندی بەئیرەیی پێبردن و دەسەاڵتەوە
هەبووە ،وەك سەرۆك عەشرەتی بەرزنجەو ڕێبەری ڕێبازی قادری دیارە پیاوانی ئاینی بۆ شكاندنی كەسی بەرامبەر تۆمەتی درۆزنی و دووركەوتنەوە لە ئاین دەدەنە پاڵ كەسێك مەبەستیان لەشكاندنی بێت. لەراستی دا مەوالنا دەیویست ڕیفۆرمێكی ئاینی بكات و دادوەریــی كۆمەاڵیەتی لە كۆمەڵی ئەو سەردەمەدا بەرجەستەبكات، بۆ ئــەوەش پێویست بــووە لەبەرامبەر هەڵسوكەوتەكانی پــەیــڕەوانــی قــادری هەڵوێست وەربــگــرێــت كــە كەوتبوونە ژێر كاریگەریی دەسەاڵتی زوڵم و زۆری میرانی بــابــانــەوە ،بۆ ئــەوەش زۆربــەی خەڵكی شار هەر لەزانایانی ئاینی و چینە جۆربەجۆرەكانی كاسبكار و بازرگانەكان پشتگیری مەوالنایان دەكرد. بانگەوازەكەی مەوالنا خالید بەسەر سێ قۆناغی جیاوازدا دابەش دەبێت ،قۆناغی یەكەمی لەپاش گەڕانەوەی لە هیندستانەوە بۆ سلێمانی و هەوڵەكانی بۆ باڵوكردنەوەی ڕێبازی نەقشبەندی دەستپێدەكات .مەوالنا لەم قۆناغەدا ڕوبەڕوی كۆمەڵە بەربەستێك دەبێتەوە .بۆیە ناچار بەرەو بەغداد سەری هەڵگرت. قۆناغی دووەمــیــش لەبانگهێشت و گــەڕانــدنــەوەی لــەالیــەن محمود پاشای بابان و پاشگەزبوونەوەی شێخ مارفی نۆدێی لە دژایەتیكردنی دەستپێدەكات. لەپاش هاتنەوەی بۆ سلێمانی لەئەنجامی بــەرفــراوانــبــوونــی بــازنــەی ڕێــبــازەكــەی سەرلەنوێ الیەنگرانی ڕێــبــازی قــادری كەوتنەوە دوژمنایەتیكردنی ،كارگەیشتە ئەوەی هەوڵی تیرۆرکردنی بدرێت. مــەوالنــا نــەیــتــوانــی چیتر بــەرامــبــەر دژەكانی بوەستێتەوە ،بۆیە لەناچاری دا بۆ جاری دووەم ڕوویكردەوە بەغداد، هەرچەندە میری بابان پێی شەرم بووە كەسایەتییەكی كاریزمایی ئاوا گەورەی كورد دەربەدەربێت ،سەرلەنوێ دەیەوێت، مەوالنا بگەرێنێتەوە بۆ سلێمانی ،بەاڵم مەوالنای دڵشكاو ناگەڕێتەوە لەئاكامی ئــەو هەموو دژایەتیكردنە پــاش ئــەوەی موریدەكانی شام بەگەرمی بانگهێشتیان كــرد ،ڕوویــكــردە دیمەشق و لــە دوای چەند ساڵێك مانەوەو بەرفراوانبوون و باڵوبونەوەی ڕێبازەكەی بەهەمو جیهانی ئیسالمی دا ،دوای تەمەنێكی پڕ لە خێرو بــەرەكــەت لە دوورە واڵت و بەغەریبی بەهۆی نەخۆشییەوە كۆچی دوایی دەكات و لە خانەقاكەی خۆی لەشاری دیمەشق ئەسپاردە دەكرێت. دوای ئــەوەی مەوالنا خالید لەساڵی
()1236ی كۆچی بەناچاری و بەیەكجاری شاری سلێمانی جێدەهێڵێت ،بەرەو بەغداد( شێخ عوسمان سەراج الدین) كە یەكێك بووە لە موریدە پێگەیشتووەكانی وەك خەلیفەی خۆی بۆ ئیرشادی ڕێبازەكەی لە كوردستان دادەنێت ،هەرلەدوای دەرچوونی مەوالنا لە سلێمانی شێخ عوسمانی یەكەم ڕاستەوخۆ دەگــەڕێــتــەوە بۆ هەورامانی زێدی خۆی ،تا لەوێ دوورلە كێشە برەو بەرێبازەكەی مەوالنای مامۆستای بدات، ئەم ڕێبازە لەسەردەستی شێخانی بیارە هەمیشە لەگەشەو و بەرەوپێشچووندا بووە ،نەوە لەدوای نەوە زۆر بەئەمانەتەوە پاراستوویانە ،تا دواهەمەین ڕێبەری ڕۆحی ئەو رێبازە (شێخ عوسمانی دووەم). جێی خۆیەتی لێرەدا هەڵوێستەیەك بكەین لەسەر ڕۆڵی كاریگەری ئەم شێخە پایەبەرزە لە ڕووی ئیرشاد و بــرەودان بەو ڕێبازە ،ناوبراو بێجگە لەوەی خاوەنی توانایەكی ڕۆحــیــی گـــەورە بــووە وەك كەسایەتییەكی كاریزمایی ڕۆڵێكی چاالكی نیشتمانپەروەرانەشی بووە. هەموو ئەو كۆچبەرانەی لەساڵەكانی دوای ڕاپەڕینەوە ڕویانكردۆتە توركیا وەك وێستگەی یەكەمی كۆچ پەنایان بردۆتە بەر خانەقای ئەستەمبۆڵ و لەوێ ماونەتەوە و خزمەتكراون ،تاكو فرسەتی دەرچوون گەواهی ئەو ڕاستییە دەدەن. ئ ــەم شێخە پــایــەبــەرزە بێجگەلە ڕابــەرایــەتــیــكــردن ،وەك مورشیدێكی ڕێبازی نەقشبەندی توانایەكی بێسنوری هــەبــووە لــە چــارەســەركــردنــی هــەمــوو جــۆرە نەخۆشییەكان ،لەرێی گژوگیای كوردەواییەوە ،بەجۆرێك هەرنەخۆشێك ڕووی لەدەرگای كردبێت نائومێد نەبووە لە چارەسەركردن ،تا تەمەنێكی درێژ و پڕ لەشانازی بەهەمان شێوەی مەوالنا خالیدی سەرمەشقی ڕێبازەكەیان لە واڵتی غەریبی كۆچی دوایی دەكات ،ئێستا مەزارگەكەی لــەشــاری ئەستەمبوڵی توركیایە .ئەو سەخڵەتی جــیــاكــەرەوەی ئــەم شێخە ڕاستەقینەیە بوو لە بەڕواڵەت شێخەكان ئەوەیە لەپاش خۆی هیچ كەسێكی نەكردە جێگرەوەی ،تەنانەت كورەكانیشی ،چونكە كەسی لــەو ئاستەدا نەبینیوە شایان مورشیدایەتی ئەم ڕێبازە بێت. پــێــشــتــر ئـــامـــاژەمـــان بــــــەوەدا كە وەهابییەكان وەك گروپێكی سەرسەخت دوژمنایەتی ڕێبازی صۆفیگەییان دەكرد، بەتایبەتی ئەوانەیان كە مۆركی ئیسالمی سیاسییان لەگەڵ خۆیاندا هەڵگرتووە، كــاتــێــك لــەكــەمــتــەرخــەمــی و ناكۆكی دەســەاڵتــدارێــتــی كـــوردا ئــەو دەســتــەو گروپە توندڕەوانە دەرفەتیان بۆ ڕەخسا، دەســەاڵت و هەیمەنەی خۆیان سەپاند بەسەر ناوچەكانی هەوراماندا ،هێندە دڵ پڕلە قین بوون بەرامبەر بەپیاوچاكان و عارفانی تەریقەت ،هەرئەوەندەیان بۆكراو سەرپەرژانە سەر ئەوەی پەالماری مەزارگەی نەقشبەندییەكان بدەن و ئێسك و پروسكی ئەو پیاوچاكانەیان لە گۆڕەكانیان دەرهێنا، بەمەبەستی بنبڕكردنی ئــەو ڕێــبــازە، بەاڵم بەپێچەوانەی ویستەكانی ئەوانەوە بەپشتیوانی یەزدان و شكۆدارانی ئاسایش و پەیڕەوكانی ئەو ڕێبازە هەموو ئەو ئێسك و پروسكانەی كە تێكەڵ كرابوون دۆزرانەوە و ئەنجامدەرانی ئەو كارە نامرۆڤانەیەش بەسزای ڕەوای خۆیان گەیشتن و بوونە وانەیەك بۆ مێژوو. سەرچاوەكان: -1چاوپێكەوتنێكی ڕۆژنامەوانی لەگەڵ مامۆستا جەعفەر ڕۆژنامەی چاودێر ،ژمارە .2009 ،219 -2مێژووی تەسەوف لە كوردستان – محمد ڕووف تەوەككولی ،هەولێر ،دەزگای چــاپ و بــاوكــردنــەوەی ڕۆژهـــەاڵت ،چاپی یەكەم2015 ،ز. (-3المقدمە) ابن الخلدون ،جلد ،2ص.275 -4گەشتنامەی ڕیچ بۆ كوردستان 1820 ،ز.