2018
«
گرژییەكانی ئەمەریكاو ئێران توندتر دەبنەوە
2
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ژمارە ( )638دووشەممە 2017/12/18
گۆڕان لەنێوان ئۆپۆزسیۆن و نیوە ئۆپۆزسیۆندا؟
گۆڕان دەیەوێت لە حكومەتدا ئۆپۆزسیۆن‌و لە پارێزگاکانیشدا دەسەاڵت بێت ئەندامێكی جڤاتی نیشتامنیی گۆڕان :كشانەوە لە حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی خۆجێیی پارێزگاكان دوو پاكێجی جیاوازن چاودێر -تایبەت:
لەئێستادا پرســی ئۆپۆزسیۆنبونەوەی بزوتنــەوەی گــۆڕان وەك یەكێــك لەبابەتــە گەرمەكانی ناوەنــدە میدیایی‌و سیاســییەكانی هەرێمی كوردستان باسی لێوەدەكرێت‌و لەدواین كۆبونەوەی جڤاتی گشــتیی بزوتنــەوەی گۆڕانیشــدا بڕیاری لێدراوە. بەپێــی زانیارییەكانی(چاودێر)یــش، چاوەڕێدەكرێــت لەكۆبونــەوەی داهاتوی جڤاتی نیشتیمانی ئەو حزبەدا ،كە رەنگە رۆژی سێشــەممە بكرێــت ،بە رەســمی بڕیاری بونەوە بە ئۆپۆزســیۆن پەســەند بكرێــت ،بــەاڵم تاكــو ئێســتا رون نییە، كە گــۆڕان تەنیا لە كابینــەی حكومەتی هەرێــم دەكشــێتەوە یــان لــە حكومەتی خۆجێــی پارێزگاكانیــش دەكشــێتەوە؟ بــەاڵم ئەندامێكــی جڤاتــی نیشــتیمانی گــۆڕان ،ئاشــكرایدەكات «پرســی كشــانەوە لەحكومەتی هەرێم‌و حكومەتە خۆجێیەكان دو پاكێجی جیاوازن». زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 3دا دەخوێننەوە
لەم هەفتەیەدا جڤاتی نیشتمانیی گۆڕان بڕیاری کشانەوە لە حکومەت دەدات
وتەبێژی یەكێتی :بەر لەهەڵبژاردنەكانی هەرێم، یەكێتی كۆنگرە دەبەستێت چاودێر -تایبەت: یەكێتیــی نیشــتیمانیی كوردســتان لەپاش حەوت ســاڵ لەبەستنی سێهەمین كۆنگرەی ،لەئێســتادا كــە كەوتۆتە نێو كۆمەڵێــك كێشــەی ناوخۆییــەوە ،بیــر لەئەنجامدانــی چوارەمین كۆنگرەی وەك كۆنگرەیەكی نەوعی دەكاتەوە ،بەجۆرێك ببێتەهــۆی چارەســەركردنی بەشــێك لەكێشــە ناوخۆییەكانــی .الیخۆشــیەوە وتەبێــژی یەكێتــی ڕایدەگەیەنێت ،كاتی كۆنگــرە دەكەوێتــە پێــش ئەنجامدانــی هەڵبژاردنەكانــی هەرێمــی كوردســتان‌و یەكێتیــش لــەم ماوەیــەدا بەدیاریكراوی بڕیــاری كۆتایی لەســەر كاتی بەســتنی كۆنگرە دەدات. لێپرســراوی پیرە، ئەحمــەد ســەعدی ببەسترێت ،بەتایبەت دوای كۆچی دوایی كۆنگرەی دیكەش چارسەرنەبن. ناوبراو ،ئاماژەی بەوەشــكرد ،دەمێكە پەیوەندییــە گشــتییەكانی یەكێتــی‌و مــام جــەالل ،تەنهــا كۆنگــرە دەتوانێت وتەبێژی یەكێتی ،بە(چاودێر)ی راگەیاند ،چارەسەری كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی لیژنەیــەك بەمەبەســتی ئامادەكاریكردن بەستنی كۆنگرە لەناو یەكێتیدا زۆر كاتی بــكات ،تەنانــەت مومكینــە ئەو كێشــە بۆ بەستنی كۆنگرە پێكهاتووە‌و زۆرینەی بەسەردا تێپەڕیوە ،بۆیە پێویستە كۆنگرە كەڵەكەبووانــەی یەكێتی بەیەك یان دوو ئیشەكان‌و پێداویستییە تەكنیكییەكانیان
ئامادەكــردووە ،بــەاڵم ئەوەی پێویســتە زیاتــر كاری لەســەربكرێت ،ئەوەیــە كە یەكێتــی دەیەوێــت لــەم بارودۆخــەدا چ جــۆرە كۆنگرەیەك ببەســتێت ،دەیەوێت كۆنگرەیەكــی نەوعــی ببەســتێت، كۆنگرەیــەك ببەســتێت ،كــە تەركیــز لەســەر پەیــڕەو‌و پڕۆگرامــی شــەش حەوت ســاڵی ئایندە بــكات ،ئەنجومەنی ناوەنــدی یەكێتیــش پڕۆژەیەكــی بــۆ پەیڕەو‌و بەرنامەی یەكێتی هەیە ،كەواتە ئــەوەی دەمێنێتــەوە دیاریكردنــی كاتی كۆنگرەیە .دەشــڵێت «بەستنی كۆنگرە دەبێت بكەوێتە پێــش كاتی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی هەرێــم ،بۆیە پێدەچێت بكەوێتە مانگی یەك یاخود كۆتایی مانگی دووی ســاڵی ،2018بەاڵم بەدیاریكراوی كاتێك دیارینەكراوە». زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 3دا دەخوێننەوە
ده‌رباره‌ی جیهانێكی توندوتیژ وەلید عومەر
باشرتین ڕۆمان تەنیا لەسەر کاغەزە
راپۆرت
ذمارة ( )638دووشەممە 2017/12/18
info_chawder@yahoo.com
2
2018 گرژییەكانی ئەمەریكاو ئێران توندتر دەبنەوە وەزیری بەرگریی ئەمەریكا :بژاردەی سەربازی بەرامبەر ئێران لەئارادا نییە ئاژانسەكان -بابان حەمە: راپۆرتێكــی ســتراتیژیی ئەمەریــكا ،كە لەالیــەن دەزگای كاری خۆپارێزی ئەمەریكا ئامــادە كــراوە ،بــاس لەئەگــەری روودانی رووبەڕووبوونەوەی سەربازی لەنێوان ئێران‌و ئەمەریــكاو هاوپەیمانەكانــی لەناوچەكــەدا دەكات‌و لەوبارەیەشــەوە هۆشــداری دەداتە بەرپرســە ئەمەریكییــەكان ،ئــەوەش بەگەورەترین هەڕەشە دادەنێت كە ئەمەریكا لەساڵی داهاتوودا رووبەڕووی دەبێتەوە. راپۆرتەكــە ئــەو مەترســییە گەورانــە دەخاتــەڕوو ،كــە لەناوخــۆ و دەرەوەدا هەڕەشــە لەئاســایش‌و بەرژەوەندییەكانــی ئەمەریــكا دەكــەن لەســاڵی ،2018ئاماژە بەئەگــەری جەنگیــش دەكات لەگەڵ ئێران بەهۆی زیادبوونی ئاڵۆزییەكان لەرۆژهەاڵتی ناووڕاست‌و فراوانی ئەو دەسەاڵتەی كە ئێران لەســوریاو عیراقدا هەیەتــی .بەپێچەوانەی ئەم راپۆرتەوە ،لەنوێترین لێدوانیدا ،وەزیری بەرگری ئەمەریكا جەختی لەوەكردۆتەوە كە بژاردەی ســەربازی بەرامبــەر ئێران لەئارادا نییە.
هیاللەكە دروست دەكات هاوكات بەڕێوەبەری پێشــووتری ئاژانسی ئاسایشــی نەتەوەیــی ئەمەریكا ،ســەبارەت بەدەســەاڵتی بــاو‌و پەلكێشــانی ئێــران لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،بەتایبەت لەسووریا‌و عێراق ،هۆشداری دەدات. جەنــەڕاڵ مایــكڵ هایــدن ،بەڕێوەبــەری پێشــووتری ،CIAئاماژە بــۆ ئەوە دەكات كــە دەســەاڵتی ئێرانییــەكان بەچەشــنێك لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‌و بەتایبەتی هەریەك لەواڵتانــی ســوریاو ئێران فــراوان بووە ،كە
مەترســی جدیی بۆســەر بەرژەوەندییەكانی سیاســەتی گشــتی ئەمەریــكا لــەو واڵتانە‌و ناوچەكــە دروســت دەكات‌و دەشــڵێت :هیچ گەشــبین نیــم ،چونكــە دەبینــم هیاللێكــی شــیعی دروســت دەبێت كە لەتارانەو دەست پێــدەكات‌و تــا ســووریا‌و بەیروتیــش درێــژ دەبێتەوە. هایدن دەشــڵێت «میلیشیاكانی حەشدی شــەعبی بووەتــە گرێكوێــرەی دەســەاڵتی حكومەتــی عێراقــی .لەالیەكــەوە بەفەرمی ناویــان چووەتــە ریــز پێكهاتەكانــی تــری ســەر بەهێــزە چەكدارەكانــی عێــراق كــە لەژێر فەرەماندەیی ســەرۆكوەزیران حەیدەر عەبــادی دان‌و لەالیەكی ترەوە هەم راهێنان‌و هەم رێنوێنــی لەفەرەمانــدە ئێرانییەكانەوە وەردەگــرن .دەرهاوێشــتەكانی ئــەم دووفاقبوونەش لەدرێژمەودادا رەنگە زیانێكی گەورە لەعێراق بدات».
بەڵگەكان دەخاتە روو الی خۆشییەوە (نیكی هایلی) ،باڵیۆزی ئەمەریكا لەنەتەوە یەكگرتووەكان ،لەمیانەی كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانی تایبەتدا كە رۆژی 16ی ئەم مانگە سازكرابوو ،چەند بەڵگەیەك لــەدژی ئێــران دەخاتــەڕوو ،ســەبارەت بەپێشێلكاری‌و ملنەدانی ئێران بۆ بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان بەتایبەت ئەو دۆزانەی كە پەیوەندیدارن بەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستەوە. بەگوێــرەی زانیــاری ســەرچاوە هەواڵییــەكان( ،هایلی) تازەتریــن راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان دەخاتەڕوو ســەبارەت بــەو موشــەكانەی لەالیەن حوســییەكانەوە ئاڕاستەی سعودیە كراون. لە راپۆرتەكەدا ،ســكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانیــش باســی ئــەو بەڵگەنامانە
دەكات كــە پســۆڕە تایبەتەكانــی نەتــەوە یەكگرتووەكان دەستیانكەوتووە لەپاشماوەی ئەو موشەكانەی لە17و 21ی مانگی تشرینی دووەمدا ئاڕاســتەی سعودیە كراون‌و بەڵگەی ئەوە دەخەنــەڕوو كــە لەپێكهاتەكەیدا ئەوە دەردەخات ســەرچاوەی موشــەكەكان واڵتی ئێرانە. ئەوەش خراوەتــەڕووە ،هیچ بەڵگەیەكیان دەســتنەكەوتووە ئــەوە بخەنــەڕوو كــە ئەو موشەكانە سەربە حوسییەكان بێت.
ئەمەریكا خۆی بەدوور بگرێت! راپۆرتەكــەی دەزگای كاری خۆپارێزیش، كــە ســەر بەئەنجوومەنــی پەیوەندییەكانی
دەرەوەی ئەمەریكایە ،تێیدا 436بەرپرسی حكومــی ئەمەریكاو پســپۆڕ لەسیاســەتی دەرەوەی ئەمەریــكا بەشــدارییان كردووەو بەڕێوەبــەری دەزگای كاری خۆپارێــزی‌و هــاوكات سەرپەرشــتیاری ســەرەكی ئامادەكردنی راپۆرتەكەش دەڵێت :قەیرانی كۆریای باكوور‌و ئێران دوو دیارترین قەیرانن لەگۆڕەپانــی نێودەوڵەتیــدا .جەختیــش دەكاتەوە هەردوو قەیرانەكە لەپەرەسەندنی بەردەوامدان. ســتێرس بــاس لــەوەش دەكات كــە پێویســتە ئەمەریــكا بڕیــار‌و هەڵبــژاردەی زیرەك هەڵبژێرێت لەبارەی ئاراســتەكردنی ســەرچاوە‌و هەوڵەكانــی ،بۆ ئــەوەی خۆی لەتێكەوتن لەو رووبەڕووبوونەوە سەربازییانە بەدووربگرێت كــە رەنگە تێچووەكانیان زۆر بن.
نوێــوە ،بەنیــازی ســەپاندنی فشــاری ئابــووری دوو هێندەی ئێســتایە بۆســەر ئێران موحســین ڕەزایی ،ســكرتێری هۆبەی دیاریكردنــی بەرژەوەندیی نیزامی ئێران، ڕۆژی هەینــی لەســیمینارێكدا لەزانكۆی (ئیمــام ســادق)ی تــاران ،دەڵێــت: ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی بۆ چوار ساڵی داهاتوو فشارە ئابووری‌و سیاسییەكانیان دژ بەئێــران توندتــر دەكەنــەوە ،چونكە بەبۆچوونی ئــەو گرنگترین خاڵی الوازی كۆمــاری ئیســامیی ئێــران ،الوازییــە ئابوورییەكەیەتی. رەزایــی ســەبارەت بەرۆڵــی ئێرانیش لەرۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت‌و ناوچەكــە، دەڵێــت :ئێران لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاســتدا لەگەڵ هاوپەیمانانــی دەبێتە یاریزانێكی بــێ ڕكابەرو ئاماژە بۆ ئەوەشــدەكات كە %40ئابــووری ســوریا داتەپیــوەو ئێران لەبەشــێكی تــری راپۆرتەكــەدا بــاس دەتوانێت باری الری ئەو ئابوورییە راست بەرزبوونــەوەی لــۆدی ملمالنێــی نێــوان بكاتەوە. هێــزە عێراقییــەكان‌و گرووپــە چەكدارییــە كوردەكان كراوە لەعێراق ،هەروەها ئەگەری گرژییەكان توندتر دەبێت رووبەڕووبوونــەوەی نوێ لەنێوان حكومەتی توركیــا‌و كــورد ،لەنێــو توركیــا بێــت یان هــاوكات (جەیمس ماتیــس) وەزیری لەدەرەوە. بەرگــری ئەمەریــكا رایگەیانــد كــە رێكخــراوی تیرۆریســتی داعش لەســوریا شكســتی هێناوە بەاڵم جەنگ لەدژی ئەو فشارەكانی سەر ئێران رێكخراوە تیرۆریستییە كۆتایی نەهاتووەو بەرپرســانی ئێرانیشــی تۆمەتباركــرد زیاتر دەبن بەبەردەوامــی پشــتگیرییەكانیان بــۆ هــەر ســەبارەت بــەو گرژییــە بەشــار ئەسەد سەرۆكی سوریا ،ئەوەشی پێشــبینیكراوانەی ئەمەریــكاو ئێــران خســتەروو كــە دژی بەكارهێنانــی هێزی لەساڵی 2018دا ،سكرتێری ئەنجوومەنی ســەربازییە لەبەرامبــەر ئێــران ،بــەاڵم دیاریكردنــی بەرژەوەنــدی نیزامی ئێران گرژییــەكان بەرەو ئاراســتەیەكی توندتر دەڵێت :سەرۆكی ئەمەریكا بەپرۆژەیەكی هەنگاو دەنێن.
فشارە نێودەوڵەتییەكان لەسەر عەبادی چڕ دەكرێنەوە
رەنگە دانوستانی هەولێر و بەغداد بۆ دوای هەڵبژاردنەكان دوابخرێت چاودێر -ئاژانسەكان لــە دوای 16ی ئۆكتۆبــەرەوە وێــڕای هەوڵــە نێوخۆیــی‌و نێودەوڵەتییــەكان ،تــا ئێســتا گفتوگۆكانــی نێوان هەرێــم‌و ناوەند دەســتیپێنەكردوە ،بەپێــی زانیارییــە رۆژنامەوانییەكانیــش ،گفتوگۆكانی هەرێم‌و ناوەنــد بــۆ دوای هەڵبژاردنەكانــی هەرێمی كوردســتان‌و عێــراق دوادەخرێــن ،بەهــۆی ئەوەی رێككەوتنی نێوان هەردوالیەن لەسەر كێشــەكان ئاســان نییە .ئەمە لەكاتێكدایە فشــارە نێودەوڵەتییەكان بۆ ســەر حەیدەر عەبــادی ســەرۆك وەزیــران بــە ئامانجــی رازیكردنی بۆ دەستپێكردنی گفتوگۆ لەگەڵ هەرێمــی كوردســتان بــۆ چارەســەركردنی كێشــەكانی نێوان هــەردوال چڕدەكرێتەوەو، لــەو چوارچێوەیــەدا بڕیارە لــە چەند رۆژی ئاینــدەدا نێچیرڤــان بارزانــی ســەرۆكی حكومەتــی هەرێمی كوردســتان ســەردانی ئەڵمانیــاو بەریتانیا بكات ،دوای ئەوەی لەم مانگەدا سەردانی فەرەنسای كرد.
چاوەڕێی هەڵبژادنەكان دەكرێت گفتووگۆكانــی نێــوان هەرێمــی كوردســتان‌و بەغــداد بــۆ دوای هەڵبژاردنەكانــی هەرێمی كوردســتان‌و عێراق دوادەخرێن. رۆژنامــەی حەیــات-ی ســعودی باڵویكردۆتــەوە ،بەغــداو هەولێــر نایانەوێــت لــە ئێســتادا رێككەوتــن بكەن‌و چاوەڕێی هەڵبژاردنەكانی هەرێم دەكرێــت ،كە ئەگــەری هەیە لە مانگی ئاداردا بكرێــن ،لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی عێــراق كــە بڕیــارە لــە 12ی ئایاردا بكرێن. سەرچاوەیەكی ئاگادار بۆ رۆژنامەكەی ئاشــكراكردوە ،هەردووالیەنــی هەرێمی كوردستان‌و بەغداد دانیان بەوەداناوە، كــە دۆســێی نــەوت‌و گرێبەســتە نەوتییــەكان‌و قەرزەكانی هەرێم لەگەڵ
الیەنی بیانیدا كێشــەیەكی ئاڵۆزن‌و بە بەســەردانێك بگاتە ئەڵمانیا ،ئەمەش ئاسانی بە بڕیارێكی سیاسی چارەسەر لەچوارچێــوەی هەوڵــەكان بــۆ زیاتر ناكرێن. چڕكردنەوەی فشارە نێودەوڵەتییەكان حەیدەر عەبــادی ســەرۆك وەزیران لەســەر عەبادی بۆ رازیبون بە گفتوگۆ زیاتــر لــە ئاســتی نێودەوڵەتــی لەگەڵ هەرێم. قســەی لەگەڵــدا دەكرێــت‌و پەیوەندی هاوكات بەپێــی زانیارییەكان بڕیارە پێوەدەكرێــت یــان پەیامــی ئاراســتە سەرۆكی حكومەت سەردانی بریتانیاش دەكرێــت ،چونكــە ســەرۆك وەزیــران بكات بۆ هەمان مەبەست. جگە لە راگەیاندنی بەردەوامی مەرجی رۆژنامــەی حەیــات ،لــە بــارەی نوێ یان هەڕەشــەی نوێ ،قســەیەكی ســەردانەكەی نێچیرڤــان بارزانــی جدی بۆ دەســتپێكردنی دانوستانەكان ســەرۆكی حكومەتــی هەرێــم لە زاری نەكردووە. ســەرچاوەیەكەوە باڵویكردۆتــەوە ،كە ســەردانەكە بــۆ ئەڵمانیــا پەیوەندی بەهەوڵەكانی هێنانە ناوەوەی ئەڵمانیا سەردانەكانی سەرۆكی هەیە بۆ چارەســەركردنی كێشــەكانی هەرێــم‌و ناوەنــد ،تــا لەگــەڵ ئەنگێال حكومەتی هەرێم بۆ مێــركڵ ،راوێژكاری ئەڵمانیــاو گەورە ئەوروپا بەرپرســانی دیكــەی ئەڵمانی باســی رێوشــوێنەکانی چارەسەركردنی كێشە بڕیــارە لــەم هەفتەیــەدا نێچیرڤــان هەڵپەســێردراوەكانی نێــوان هەولێرو بارزانــی ســەرۆكی حكومەتــی هەرێم بەغداد بكەن كــە بەردەوام حكومەتی
هەرێمی كوردستان دەڵێت ،دەمانەوێت لــە رێگەی دانووســتان چارەســەریان بكەین. ئەمــەش لەكاتێكدایــە لــە رۆژی 2ی ئــەم مانگــەدا نێچیرڤــان بارزانی لــە فەرەنســا لەگــەڵ ئیمانوئێــل ماكــرۆن ســەرۆكی فرەنســا كۆبۆوە‌و لــەو كۆبونەوەیەدا ماكــرۆن ئامادەیی فەڕەنســای بــۆ هەوڵــدان لەپێنــاو چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی هەرێمی كوردســتان‌و حكوومەتــی فیدڕاڵــی عێراق ،نیشاندا.
گفتوگۆ بەچاودێری الیەنی سێیەم بەهۆی بەڕێوەچونی چەندین قۆناغی ســەردان‌و گفتوگــۆو هاتنەبەرهەمــی رێككەوتن‌و جێبەجێنەكردنیان ،ئێســتا
لەنێــوان هەولێــرو بەغــداددا متمانــە نەماوە ،بۆیە الیەنی كوردی داوای بونی الیەنی سێیەم دەكات لە گفتوگۆكاندا. جێگــری ســەرۆكی پەرلەمانــی كوردســتان لــە گوتارێكــدا ،كە دوێنێ یــەك شــەممە 2017/12/17لە رۆژی ئــااڵی كوردســتان پێشكەشــیكرد، رایگەیانــد ،ســەرەڕای تێبینییەكانمان لەســەر هەڵوێســتەكانی بەغــداد بەرامبەر بە هەرێمی كوردســتان ،بەاڵم جەخــت لەســەر ئەنجامدانــی دیالۆگ بۆ چارەســەركردنی كێشــەكانی نێوان هەولێرو بەغداد دەكەینەوە. جەعفەر ئیمێنكی ،وتیشی «پێویستە دیالۆگــی نێــوان هەرێمی كوردســتان‌و حكومەتــی عێراق بــە چاودێری الیەنی سێیەم ئەنجامبدرێت».
ذمارة ( )638دووشەممە 2017/12/18
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
3
وتەبێژی یەكێتی :بەر لەهەڵبژاردنەكانی هەرێم، یەكێتی كۆنگرە دەبەستێت چاودێر -نزار جەزا یەكێتیــی نیشــتیمانیی كوردســتان لەپاش حەوت ســاڵ لەبەستنی سێهەمین كۆنگــرەی ،لەئێســتادا كــە كەوتۆتە نێو كۆمەڵێــك كێشــەی ناوخۆییــەوە ،بیــر لەئەنجامدانــی كۆنگــرەی چوارەمی وەك كۆنگرەیەكی نەوعی دەكاتەوە ،بەجۆرێك ببێتەهــۆی چارەســەركردنی بەشــێك لەكێشــە ناوخۆییەكانی ،وتەبێژی یەكێتی ڕایدەگەیەنێــت ،كاتی كۆنگــرە دەكەوێتە پێش ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان‌و ســەركردایەتی یەكێتیش لەم ماوەیــەدا كۆدەبێتــەوە‌و بەدیاریكــراوی بڕیــاری كۆتایــی لەســەر كاتی بەســتنی كۆنگرە دەدات. لێپرســراوی پەیوەندییە گشــتییەكانی یەكێتی‌و وتەبێژی یەكێتی ،بە(چاودێر)ی راگەیاند ،بەســتنی كۆنگرە لەناو یەكێتیدا زۆر كاتی بەسەردا تێپەڕیوە ،بۆیە پێویستە
كۆنگرە ببەسترێت ،بەتایبەت دوای كۆچی دوایی مام جەالل ،تەنها كۆنگرە دەتوانێت چارەسەری كێشــە ناوخۆییەكانی یەكێتی بــكات ،تەنانــەت مومكینــە ئــەو كێشــە كەڵەكەبووانــەی یەكێتــی بەیەك یان دوو كۆنگرەی دیكەش چارسەرنەبن. ســەعدی ئەحمــەد پیــرە ،ئامــاژەی بەوەشكرد ،دەمێكە لیژنەیەك بەمەبەستی
ئامادەكاریكــردن بۆ بەســتنی كۆنگرە پێكهاتــووە‌و زۆرینــەی ئیشــەكان‌و تەكنیكییەكانیــان پێداویســتییە ئامادەكردووە ،بەاڵم ئەوەی پێویســتە زیاتــر كاری لەســەربكرێت ،ئەوەیە كە یەكێتــی دەیەوێت لــەم بارودۆخەدا چ جۆرە كۆنگرەیەك ببەستێت ،دەیەوێت كۆنگرەیەكــی نەوعــی ببەســتێت،
كۆنگرەیــەك ببەســتێت ،كــە تەركیــز لەســەر پەیــڕەو‌و پڕۆگرامــی شــەش حەوت ساڵی ئایندە بكات ،ئەنجومەنی ناوەنــدی یەكێتیــش پڕۆژەیەكــی بــۆ پەیــڕەو‌و بەرنامــەی یەكێتــی هەیــە، كەواتە ئەوەی دەمێنێتەوە دیاریكردنی كاتی كۆنگرەیە ،و دەشیانەوێت كۆنگرە ببێتە بەشێك لەهەڵمەتی هەڵبژاردن.
ناوبراو ،دەشڵێت «بەستنی كۆنگرە دەبێت بكەوێتە پێش كاتی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی هەرێم ،بۆیە پێدەچێت بكەوێتــە مانگــی یەك یاخــود كۆتایی مانگــی دووی ســاڵی ،2018بــەاڵم بەدیاریكراوی كاتێك دیارینەكراوە». پیرە ڕوونیشــیكردەوە ،شاراوە نییە لــەدوای كۆچــی دوایــی مــام جەالل، هەندێك كێشــە‌و جیاوازی بیروڕا هەیە، بــەاڵم ئــەو كێشــە‌و گرفت‌و جیــاوازی بیروڕایانە لەرێگەی گفتوگۆو دانیشتنەوە دەكرێــت كۆتایی پێبهێنرێت ،بۆیە ئەم كۆنگرەیە نابێتە كۆنگرەی ملشــكاندن‌و ملمالنــێ‌و پارچــە پارچەبــوون ،بەڵكو دەبێــت بانگەشــەی هەڵبــژاردن لەناو كۆنگرە جیابكرێتەوە ،بەجۆرێك دەبێت كادرەكانــی یەكێتــی بەشــداریبكەن‌و هەســتیان الی پەیــڕەو‌و پڕۆگــرام‌و ئامانجــی یەكێتــی بێت ،نــەك بیریان الی ئەوەبێت ،كە كێ هەڵدەبژێردرێت، بەمــەش دەتوانرێــت یەكێتــی بچێتــە قۆناغێكــی پێشــكەوتوتر‌و بەشــێكی كێشەكانی یەكێتیش چارەسەربن.
لەبــارەی ســەركەوتوبونی بەســتنی كۆنگــرە لەنــاو قەیــران‌و تەنگەژەكانی هەرێمدا ناوبراو وتی «بەدڵنیایی كۆنگرە ســەركەوتو دەبێــت ،چونكــە یەكێتی خۆی لەكاتــی قەیرانــدا لەدایك بووە، هەمــوو ئەوانــەی كە هەیــە تەنگەژەی ئابــووری‌و سیاســی‌و كۆمەاڵیەتیــن، بۆیە پاراســتنی یەكێتــی ریزەكانی ناو یەكێتی ،گرەنتییە بۆ زاڵبوون بەســەر كێشەكان‌و چارەسەركردنیان». وتەبێژەكەی یەكێتــی لەبارەی كاتی ئەنجامدانی كۆبونەوەی ســەركردایەتی حزبەكەی باســی لەوەكرد ،لەئێســتادا كۆســرەت رەســوڵ جێگــری یەكەمــی ســكرتێری گشــتی یەكێتی نەخۆشــە‌و بەشێكی دیكەشیان لەدەرەوەی واڵتن، لەم چەنــد رۆژەی ئایندەدا بۆ هەرێمی كوردستان دەگەڕێنەوە ،بۆیە بەتەئكید دەبێت بیر لەئەنجامدانی كۆبونەوەیەكی فــراوان بكرێتــەوە ،بۆ ئــەوەی بڕیاری كۆتایــی لــە بــارەی كاتــی كۆنگرەوە بدرێت.
گۆڕان دەبێتەوە ئۆپۆزسیۆن یان نیوە ئۆپۆزسیۆن؟ گۆڕان دەیەوێت لەكابینەی حكومەتدا ئۆپۆزسیۆن‌و لە حكومەتە خۆجێییەكاندا دەسەاڵت بێت ئەم هەفتەیە گۆڕان بڕیاری كۆتایی لەبارەی كشانەوە لە حكومەت دەدات ئەندامێكی جڤاتی نیشتامنی گۆڕان :كشانەوە لە حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی خۆجێیی پارێزگاكان دوو پاكێجی جیاوازن ئەندامێكی سەركردایەتی كۆمەڵ :هیچ حزبێك بە تەنها ناتوانێت ببێتە ئۆپۆزسیۆنێكی سەركەوتو گۆڕان ئەم هەفتەیە دوابڕیار دەدات چاودێر – رێبین حەسەن: لەئێســتادا پرسی ئۆپۆزســیۆنبونەوەی بزوتنــەوەی گــۆڕان وەك یەكێــك لەبابەتــە گەرمەكانــی ناوەنــدە میدیایــی‌و سیاســییەكانی هەرێمی كوردســتان باسی لێوەدەكرێــت‌و لەدوایــن كۆبونەوەی جڤاتی گشــتیی بزوتنــەوەی گۆڕانیشــدا بڕیــاری لێــدراوەو ،بەپێــی زانیارییەكانی (چاودێر) یــش چاوەڕێدەكرێت لەكۆبونەوەی داهاتوی جڤاتی نیشــتیمانی ئەو حزبەدا ،كە بڕیارە ئەم هەفتەیــە بكرێت ،بە رەســمی بڕیاری بونــەوە بە ئۆپۆزســیۆن پەســەند بكرێت، بــەاڵم تاكــو ئێســتا رون نییە ،كــە گۆڕان لــە حكومەتی هەرێم دەكشــێتەوە بە تەنها یان لــە حكومەتی خۆجێــی پارێزگاكانیش دەكشــێتەوە؟ بــەاڵم ئەندامێكــی جڤاتــی نیشــتیمانی گــۆڕان ،ئاشــكرایدەكات «پرســی كشــانەوە لەحكومەتــی هەرێــم‌و حكومەتــە خۆجێیــەكان دو پاكێجــی جیــاوازن» .هاوكات كۆمەڵی ئیســامیش چاوەڕێــی دوایــن بڕیــاری گــۆڕان دەكات. ئەندامێكی ســەركردایەتی كۆمــەڵ ،ئاماژە بــەوەدەكات ،ئەگەر هــەر الیەنێك بەتەنیا بڕیــار لەو بارەیەوە بدات ،ناتوانێت بەتەنیا ئامانجەكانی وەك پێویست بپێكێت.
پێنــج شــەممەی هەفتــەی رابــردو، جڤاتی گشــتی بزوتنەوەی گۆڕان لەشــاری ســلێمانی لەكۆبونەوەیەكــدا كشــانەوەی گۆڕانــی لە حكومەتی هەرێم پەســەندكرد‌و راســپاردەكانی ئاڕاستەی جڤاتی نیشتمانی گۆڕان كرد. بڕیاربو رۆژی شــەممە جڤاتی نیشتمانی گــۆڕان بڕیــاری كشــانەوەی گــۆڕان لــە حكومەت پەسەندبكات ،بەاڵم كۆبونەوە بۆ كاتێكی نادیار دواخرا. بەپێــی زانیارییەكانــی (چاودێــر) كۆبونــەوەی جڤاتی نیشــتمانی گۆڕان لەم هەفتەیەدا دەكرێت‌و لەوێ بڕیاری كشانەوە لە حكومەت یەكالیدەكرێتەوە. هەربەپێــی زانیارییــەكان ،هــۆكاری دواخستنی كۆبونەوەكەی جڤاتی نیشتمانی گــۆڕان دەگەڕێتــەوە بۆ راوێژكــردن لەگەڵ كۆمەڵــی ئیســامی‌و یەكێتــی لەبــارەی كشــانەوەی گــۆڕان لەحكومــەت‌و هەروەها پێیان باشبوە بڕیاری كشانەوەكە هاوكاتی خۆپیشاندانەكان بێت ،كە بڕیارە ئەمڕۆ دوو شەممە دەستپێبكات.
«ئێستا كاتی ئۆپۆزسیۆن بونی گۆڕانە» لەوبارەیــەوە ،ئەندامێكــی جڤاتــی نیشتیمانی گۆڕان ،بە(چاودێر)ی راگەیاند،
كۆمەڵ :چاوەڕێی گۆڕانین
بەرژەوەنــدی بزانیــن ،پێكــەوە دەیكەین، چونك پرســەكە پرسی هەمو الیەكە‌و تەنیا الیەنێك نییە‌و پرسی هەرێمیش شتێك نییە بــۆ موزایــەدە ،دەمانەوێــت زۆرترین الیەن بەشداربن.
بــۆ بەئۆپۆزســیۆنبونی گــۆڕان چاوەڕێــی كۆبونەوە‌و بڕیاری كۆتایی جڤاتی نیشتیمانی دەكەین ،هــەر كاتێك بڕیاریدا راســتەوخۆ كۆمەڵــی ئیســامی كــە لــە مــاوەی دەبینەوە بە ئۆپۆزسیۆن‌و وەك ئەندامێكی چەند ســاڵی رابــردودا لە زۆرینــەی بڕیار‌و جڤاتیــش پێموایــە كە ئێســتا كاتی ئەوە هەڵوێســتەكاندا لەگەڵ گۆڕان هاوبەشبوە، هاتوە ،چونكە یەكێتی‌و پارتی تاكو ئێســتا ئێســتا چاوەڕێی دواین هەنگاوی گۆڕانە بۆ گــوێ بەهیچ شــتێك نــادەن‌و ئامــادە نین كشانەوە لە حكومەت. ئەندامێكی ســەركردایەتی گۆڕان لەنێوان دو تیڕوانین بۆ چاكســازیی‌و شــەفافكردن‌و گەڕانەوەی لەوبارەیــەوە ئومێدێكــی كوردانە بــۆ هاواڵتیانی هەرێمی كۆمەڵــی ئیســامی ،بــۆ (چاودێــر) ،وتی وەستاوە كوردســتان‌و چارەســەركردنی كێشــەكان« ،هەر الیەك بەتەنیا ناتوانێت ئۆپۆزســیۆن بۆیــە وەك گۆڕان زیاتر بەشــدار نابین لەو بێــت ،بەڵكــو پێویســتە الیەنەكانی تریش الیخۆشــیەوە ،عەدنــان عوســمان سیستمەی ئێستا هەیە. لــەدەوری خــۆی كۆبكاتــەوە ،چونكــە چاالكی موهەندیس ،وتیشی «باسكردن بارودۆخــی ئێســتای هەرێمی كوردســتان ،پارلەمانتاری پێشــوی گۆڕان ،لەنوسینێكدا بەراستی نەخوازراوە‌و هیچ ئاسۆیەكی رونی لەپەیجــی تایبەتــی خــۆی لەفیســبوك، لەكشانەوە لەیەككاتدا لەحكومەتی هەرێمی نییە‌و هەنگاونانیش لەگەڵ دەســەاڵتدا هیچ ئامــاژەی بەوەكردوە ،لــە ٢٠١٥/١٠/١٢بە كوردســتان‌و حكومەتــە خۆجێییەكانــی ئەنجامێكی نییە‌و پرســی چاكســازی تەنیا بڕیاری مەسعود بارزانی‌و مەكتەبی سیاسی پارێــزگاكان دو پاكێجی جیــاوازە ،چونكە باسێكی كاتییە‌و وەك بابەتێكی بچوك لێی پارتــی ،وەزیرەكانــی گــۆڕان لەحكومەتی حكومەتــە خۆجێیەكانــی (ســلێمانی‌و هەرێــم دەركران .ئەم هەنــگاوە ،بۆ ئەوەی هەڵەبجەو ئیدارەكانــی راپەڕین‌و گەرمیان) دەڕوانرێت». ســەلیم كۆیی ،رونیشــیكردەوە ،بەرەی رەســمیەت وەربگرێت ،دەبوایە لەپارلەمانی پێمانوایــە كە یەك ماڵیــن لەگەڵ یەكێتی‌و ئۆپۆزسیۆن كۆمەڵ‌و گۆڕان تائێستا باشیان كوردســتانەوە ،دەستلەكاركێشــانەوەی واقیعانەتــر دەبێــت بــۆ ئەو بابەتە قســەو هێنــاوە ،ئەگەر تــا ئێســتا لەبەرژەوەندی ئیجباریان بخرێتە دەنگدانەوە ،دیارە بەهۆی مامەڵەی لەگەڵ بكەین». هەرێمــی كوردســتان هەنــگاوی پێویســت پەككەوتنی پارلەمــان‌و یا هەر هۆیەكی تر ســەبارەت بە چارەنوســی رێكەوتننامە نەنرابێــت ،ئــەوا لێرە بــەدواوە پێویســتە بێت ،ئەو كارە نەكرا .لەو كاتەوە تا ئێستا، سیاســییەكەی نێــوان یەكێتــی‌و گــۆڕان ،هەنــگاوی گرنــگ بنرێــت ،تــا بتوانیــن گــۆڕان لەنێــوان دو تێڕوانیندا وەســتاوە، لەئەگەری كشــانەوەی گــۆڕان لەحكومەتی بارودۆخی هەرێم بەئاقارێكی باشــدا بڕوات ،بەشــێك پێیوابــو دەبــێ هــەر یەكســەر خۆجێــی پارێزگاكانــی هەرێــم ،چاالكــی چونكــە ئەگــەر ئــەوان ســەركرداتییەتی دوای ئــەو هەنــگاوەی پارتــی ،لەكابینەكە موهەندیــش نەیشــاردەوە كــە ئــەو ئۆپۆزسیۆن نەكەن ،ئەوا لێكەوتەی خراپی بكشــێتەوەو وەك ئۆپۆزســیۆن كار بكات، بەشــێكی تریشــی پێــی وابــو باشــترین رێكەوتننامەیــە دەمێكــە مــردوە ،چونكــە لێدەكەوێتەوە‌و بەئاقارێكی تردا دەڕوات. ناوبــراو ،جەختیشــیكردەوە ،پەیوەندی وەاڵم نەكشــانەوەیە ،بــۆ ئــەوەی پیالنــی یەكێتــی بەهیــچ شــێوەیەك نەهاتۆتــە پێشــەوە‌و لە( )25خاڵ تەنیــا یەك خاڵی باشــمان لەگــەڵ گــۆڕان هەیە ،پێویســتە دورخســتنەوەی گۆڕان لەپڕۆسەی سیاسی هیــچ هەنگاوێــك بەبــێ یەكتــر نەنێیــن ،ســەرنەگرێت .مەعلومە تا ئەم ساتەوەختە جێبەجێكردوە ،ئەویــش خودی پێكهێنانی لــەو حاڵەتانــەدا پرس‌وڕا هەیــە ،چۆن بە تێڕوانینی دوەم هەرچەندە كەمینەش بوە، سەركردایەتی هاوبەشە.
سەركەوتو بوە ،لە زۆرینەی كۆبونەوەكاندا تێڕوانینی یەكەم زاڵ بوە. ناوبــراو ئەوەشــی باســكردوە ،ئێســتا دوای دو ســاڵ لــەو روداوە ،گوایــە نیازی كشــانەوە لەحكومــەت هەیــەو گــۆڕان دەبێتەوە بە ئۆپۆزســیۆن ،جارێ ســەرەتا دەبــێ ئــەوە رونبكەمــەوە كــە بەشــدار نەبــون لەكابینەیەكــدا ئۆتۆماتیكی ناكاتە ئۆپۆزســیۆن بــون ،دەشــێ الیەنێــك لەحكومەت بەشدار نەبێت‌و ئۆپۆزسیۆنیش نەبێــت ،ئۆپۆزســیۆن بــون پرۆســەیەكی جــدی‌و بەپالنە بــۆ روخاندنــی كابینەكەو جێگرتنــەوەی ،من ئەو هەنــگاوەی گۆڕان، واتــە راگەیاندنی كشــانەوە لەكابینەكە ،بە هەنگاوێكــی دروســت نازانم ،دەبــێ بڵێین گــۆڕان لەبناغــەدا هــەر لــە٢٠١٥/١٠/١٢ بەشێك نەبوە لەم دەسەاڵتەو بەزۆر دەستی پێكێشــراوەتەوەو تەحەمولی هیچ كارنامەو هەنگاوە سیاســی‌و ئیدارییەكانی كابینەكە ناكات‌و بەشەرعیشیان نازانێت ،مەفروز وایە گۆڕان بڵێت ئێمە هەر لەو مێژوەوە بەشێك نیــن لــەو حكومەتە ،بــەاڵم دەمانویســت دەرفەتێك بدەین بەكابینەكە بۆ چاكسازی‌و پیاچونەوە بەهەنگاوەكانی ،بەاڵم لەئێستاوە ئێمە ئیتر دەچینە قۆناغی ئۆپۆزســیۆنێكی راستەقینەی جدیەوە لەپێناو روخاندنی ئەم كابینەیە ،ئەوەش ئەركی راستەقینەی هەر هێزێكی ئۆپۆزسیۆنە ،ئەگەر گۆڕان مێژوی كشانەوەی لەهەفتەی داهاتوە دیاری بكات، واتــە لەو كاتەوەی كە خــۆی ئەو بڕیارەی داوە.
وتار
ذمارة ( )638دووشەممە 2017/12/18
ئێران و ئەمەریكا، ئەگەری بەرکەوتن و ناوچەكانی بەركەوتن
پڕبوونی جامەكەو بێدەنگی دەسەاڵت
حوسێن رابی تەنگــەژەی نێــوان ئێــران و ئەمەریــكا وەكــو هەمــوان دەزانن دەگەڕێتەوە بۆ ســەرەتای شۆڕشی ئیســامی ،بەاڵم ئەم دو واڵتە ســەرەڕای هەڵوێســتی تونــدی ئابوریی و سیاســیی لــە بەرامبەر یەكتــر ،جگە لە چەند بەركەوتنێكی ســنوردار هەرگیز بەشــێوەی ســەربازیی ،شــاخیان نەگیراوەتە یەك .وەكو ئــەوەی هەردوكیان بــاش بزانن لە كوێدا پێویســتە گرژییــەكان خاوبكەنەوە .هەندێك كاتی مێژویی هەیە ،لە جیاتی ئەوەی دوژمنایەتی ئێران و ئەمەریكا ببینیــن لەڕاســتیدا هاوكاریــی دەبینیــن بەبێ ئەوەی كەســیان وا پیشــانبدەن هاوكاری یەكترن .بۆ نمونە لەكاتی هێرشــی ئەمەریكا بۆ ســەر ئەفغانســتان یان هێرش بۆ سەر عیراق و جەنگی داعش. لەهەمانكاتیشــدا هەرچەنــد پێوەنــدی راســتەوخۆی سیاســی لە نێوان ئێران و ئەمەریكا لە ئارادا نییە ،بەاڵم شانشــینی عومان و ســەفارەتی سویســرا لە تاران ،وەكو نێوانگر لە نێوان ئەمەریكا و ئێران زۆر چاالكن. بەاڵم لە ئێســتا لــەوە دەچێت بارودۆخ تــا رادەیەك گۆڕا بێت، هێرشــی پرۆكسییەكانی ئێران بۆ ســەر هاوپەیمانە پلە یەكەكانی ئەمەریكا لە ناوچەكەدا گەیشــتوتە ئاســتێكی مەترسیدار .هێرشی موشــەكی حوســییەكانی یەمەن بۆ ســەر عەرەبســتان و ئیمارات (هەرچەنــد ئەم هێرشــە پشتڕاســت نەكراوەتــەوە) ،لەوە دەچێت پێشبڕكێی ئێران و ئەمەریكا بباتە قۆناغێكی ترەوە. لــەم رۆژانــەدا هەندێــك روداوی گرنــگ روییــدا كــە یەكێكیان بریتی بو لە پیشــاندانی پاشــماوەی موشــەكێك كە حوسییەكانی یەمــەن بــە ریازیانەوە ناوە ،كە گوایە لە ئێران دروســتكراوە .ئایا ئامانجی نوێنەریی ئەمەریكا لە نەتەوەیەكگرتوەكان لە پیشــاندانی پاشــماوەی موشــەكی حوســییەكان و تۆمەتباركردنــی ئێــران بە پشــتگیریكردنی ئەڵقائیدە ،بەتایبەتی لە هێرش بۆ سەر ئەمەریكا لــە ناوچەكە و تەنانەت بورجەكانــی مانهەتەن لەالیەن ئەمەریكاوە ئەوەیــە كــە بە ئێــران و جیهان بڵێت چارەنوســی ئێــران هەمان چارەنوســی ،حكومەتەكەی ســەدام حســێن دەبێت یــان نەخێر! تەنهــا بە هاوشێوەســازیی لە نێوان ئــەم دو واڵتەدا دەیانەوێت دو بەرەكــی بخەنــە ناو دەســەاڵتدارانی ئێرانــەوە و ملكەچی جۆرێك لە پاشەكشــێ و هاوكاریان بكەن! بەســەرنجدان بەوەی دەسەاڵتی سیاسی لە ئێران یەكدەست نییە ئەمەیان ئەگەرێكی بەهێزە .بەاڵم لەالیەكی ترەوە پێشبێنییەكانی كۆنسولی پێوەندییەكانی دەرەوەی ئەمەریــكا ()CFRبــۆ ٢٠١٨جەنگ لە نێــوان ئەمەریكا-كۆریای باكــور؛ ئەمەریكا-ئێران یان گروپە پرۆكســییەكانی ،بە ئەگەرێكی زۆر بەرز و لە خانەی ســوردا دادەنێت .هەرچەند ئەوەی ئەمەریكا لەم ماوەدا بەدژی ئێران كردویەتی تەنها قســەو دیپلۆماســی بوە، بەاڵم ناكرێت چاوپۆشــی لەوە بكرێت ئێران هەوڵدەدا راســتەوخۆ ببێت بە دراوســێی ئیســرائیل و ئــەم كارەش بەڕێگەی حزبوڵاڵی لوبنان و حەشــدی شــەعبی (النیكەم هەندێك گروپیان) و رژێمی ســوریا دەكات .هەڵبــەت ئەمەریــكا و هاوپەیمانەكانــی بەبێ كار دانەنیشــتون و دەیانەوێــت لــە رێگەی كــورد و هێــزە میانەڕەوە شــیعەكان و رێكخســتنی ســونەكانەوە ،حەشدی شــەعبی (واتە دەسەاڵتی سەربازیی ئێران لە عیراق) الواز بكەن .لەهەمانكاتیشدا مانەوەی ئەمەریكا لە ســوریا ،ســەرەڕای ئــەوەی دڵنیاكەر نییە، بەاڵم هیچ ئاماژەیەك بۆ كشــانەوەی هێزەكانی لە ئارادا نییە ،كە ئەمە پشــتێنەی شــیعە لە ئەلبوكەمالی سوریا زۆر لەرزۆك دەكات كە بە هیچ شــێوەیەك ناكرێت دڵنیاكەر بێت ،دەكرێت بەئاســانی بپچڕێــت ،دەكرێت هۆكاری دژایەتی ئێران لەگەڵ كورد لە عیراق و سورییە لەم سۆنگەوە ببینرێت. نابێــت ئەوەشــمان لــە بیــر بچێت ئێران ســەرەڕای دروشــمە توندەكانــی زۆرجار پیشــانیداوە واڵتێكی پراگماتیكــە و ئامادەیە سادو سەودا بكات ،بەاڵم لەهەمانكاتیشدا باڵوبونەوەی دەسەاڵت و دەســتێوەردانی ئێران بە پانتایی نیمچەدورگەی عەرەبی بەتایبەتی لــە (یەمــەن ،ســعودیی ،بەحریــن) و عیــراق و ســوریا ئەگەریی پاشەكشــێی ئێران الواز دەكات ،بەتایبەتی ئەگەر بزانین لە پشــت ئەم هەمو دەستێوەردانەدا ئایدۆلۆژیایەك هەیە كە نەتەنها دەیەوێت لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەڵكو لەهەمو جیهاندا رۆڵی هەبێت. بەكورتــی ئــەوەی دەبینرێــت ئاڵۆزییەكــی لــە رادەبــەدەرە لە ناوچەكــەدا كە ئامادەیی روســیا وەكو زلهێزێــك هێندەیتر ئاڵۆزی كــردوە ،شــوێنەكانی بەركەوتنی ئێــران و هێزە پرۆكســییەكانی، ئەمەریــكا و هاوپەیمانەكانــی ،بــە پانتایــی لوبنــان ،ســورییە، عیراق و یەمەنە ،كە دەكرێت بەئاســانی بكێشــێت بۆ فەلەســتین و عەرەبســتانی ســعودیی و بەحرەیــن ،كــە كوردســتان نەتەنهــا لــە لێوارێكــی ئارامدا نییــە ،بەڵكو بەهۆی ئــەوەی ئێران دەكرێت لەڕۆژهەاڵتــی كوردســتانەوە زەربەی قورســی لێبدرێت ،لە چەقی بەركەوتنەكاندایە.
info_chawder@yahoo.com
4
لەتیف فاتیح فەرەج دەســەاڵتێك خۆكوشــتنی پێشــمەرگە، گریانــی پێشــمەرگە ،بەرمــاڵ داخســتنی پێشمەرگە بۆ كۆكردنەوەی پارە نەیجوڵێنێت و هەڵوەســتەی پێنەكات ،جگە لە رۆیشتن هیــچ رێگەیەكی تری لە بەردەمــدا نیە ،لە
تــەواوی واڵتانــی دنیادا شكســتی دەزگای ســەربازی ،نائومێــد بوونی پاســەوانەكانی نیشــتمان ،گریانــی ســەربازەكان و خۆكوشــتنیان رووبدات ئــەو واڵتە هەرەس دێنێــت ،تێناگەم چی ماوەتــەوە بۆ ئەوەی ئــەم دەســەاڵتە درێژە بە مانــەوەی بدات، دەسەاڵتێك نەوت بفرۆشێ و پارەكەی دیار نەبێــت ،پــارەی گومرگەكەی بــۆ گیرفانی حزب بێــت ،حزب رێگری لــە گۆڕانكاری و چاكســازی بكات ،هەرگیز چاوەڕێی ئەوەی لێناكرێت ئایندەیەكی ئومێد بەخش دروست بكات. نائومێدی خەڵك گەیشــتوەتە ئاســتێكی مەترســیدار ،بەرپرســە بااڵكانــی حكومەت لەبەر ئەوەی خۆیان كارەبای 24سەعاتیان هەیە ،ئاوی بۆڕیان پێویســت نیە ،زۆربەی زۆریان بیری نەوت و پااڵوگەی نەوت و مۆڵ و تــەالرو فێالو بــاخ و بەنزینخانەو ماركێت و هۆتێل و گونــدی ئەوروپیان هەیە ،ئیدی هیچ باكیان بەوە نیە میللەت لە دۆزەخدایە یان نا ،دەســەاڵت لە بەرانبەر هاوارو دادی خەڵــك ،وەك وشــترمل ســەری خــۆی لە خۆڵەكــەدا دەشــارێتەوەو دەڵێت چ دەبێت باببێت . نــادادی و ســتەم و جیــاوازی چینایەتی ئــەو پــەڕی تێپەڕانــدووە ،كەچی هێشــتا بەرپرســەبااڵكانی حــزب و حكومــەت ســەرگەرمی كڕینی تەالرو ڤێالو شوێنگەلی جیا جیای ئەوروپاو كەنەدان و ناشیانەوێت كەس پێیان بڵێت پشتی چاوتان برۆیە ،هەر بۆیە بەردەوام خەریكــی فریودانی ئەوانەن
كە دەیانەوێت پاســەوانی خۆیانی پێبكەن، ئــەوان لــەوە دەچێــت هەرگیــز كۆشــكی بلورینیــان نەبینێبێــت ،كاتێك كە جامەكە پــڕ دەبێــت ئیدی ســەربازو پاســەوانەكان هەرگیــز ئامــادە نیــن ڕووی تفەنگەكانیان بكەنە خەڵك ،ئێســتا جامەكە نەك پڕ بوو لە هەموو الیەكەوە لێی دەڕژێت . نەبانی دەســەاڵتدارانی هەرێم ســەبارەت بەم بارودۆخــە ،رۆژ بە رۆژ خەڵك ناچاری ئــەوە دەكات بــە دووی قوت و ژیانا مل بۆ ئەوانــە بدات كە 26ســاڵە دەیەوێت لێیان دوور كەوێتــەوە ،چیرۆكــی ئەو ئەفســەری پێشــمەرگەیەی بە برادەرێكــی وتبوو بزانە لە ناوســوپای عێراق یان حەشــدی شەعبی شــوێنێكم بــۆ نادۆزیتــەوە ،ئــەوە كۆتــای رێگاكەیــە ،ئاخر ئەفســەرە پێشــمەرگەكە گەیشــتوەتە نائومێدیەكی گــەورە ،ئەو زۆر باش دەزانێــت ئەم دەســەاڵتدارانە ناتوانن بارودۆخــی كوردســتان چاكبكــەن ،لــەم رۆژانەدا پێشــمەرگەیەكی دیكــە كاتێك بۆ شــیرو دایبی چووبووە هەمان ئەو دوكانەی كە بە قەرز شــیرو دایبی مناڵی لێدەكڕێت، دوكاندارەكــە پێــی وتبوو»چی تــر من بە قەرز شــت نــادەم بە تۆ تا قــەرزە كۆنەكە تــەواو نەبێت» ســەرۆكی حكومــەت لەبەر ئەوەی خۆی و كوڕو كەســوكاری لەو پەڕی سەڵتەنەت و خۆشــبەختیدا دەژین ئاگایان لە دۆخی پێشــمەرگە نیە ،ئاگایان لەوە نیە كە پێشــمەرگە بۆ شیری مناڵەكەی ناچارە ئــەو فیشــەكانە بفرۆشــێت كــە گوایــە بۆ پاراستنی نیشتمان وەریگرتووە.
مــن دەیــان چیرۆكــی ئــازار بەخشــی پێشــمەرگەم الیــە كــە مــرۆڤ ئەوكی پڕ دەبێــت لــە گێڕانەوەیــدا ئاخــۆ دڵــی ئەو دەســەاڵتدارانە چ بەردێكــە ئــەم ئازارانــە كاریــان تێنــاكات ،ئەو دۆزەخــەی بە ناوی ســەربەخۆیەوە بــۆ خەڵكــی كوردســتان دەرگای خرایە ســەر پشت ،ئاكامەكەی خۆ كوشــتنی ئەو پێشــمەرگانەیە كە خەونیان ئــازادی كوردســتان بوو ،ئاخۆ لە شكســت و بــە چۆكــدا هاتنا ،لە برســێتی و قات و قڕیدا ،لــە نەبوونــی خزمەتگوزاریدا،دەبێت سەركردەكان خۆیان بكوژن یان سەربازەكان . چەنــد شــەرم و شــورەییەكی گەورەیــە هەمــان ئەوانــەی كە خیانــەت دەكەن ،كە هــەرەس دێنــن و ئاشــبەتاڵ دەكــەن ،كە هەمــوو جارێك دەســتی دوژمــن دەگرن بۆ نێو نیشــتمان دوای هەر شكستێك بێنەوەو بە خەڵك بڵێن ئێمە گەورەو ســەردارتانین، ئێســتا ئیتر توڕەیی گەیشــتوەتە كۆشك و تەالری بــەر پرس و دەســەاڵتداران خۆیان بۆیە ،ئەمجارە فریوو ،لە خشتە بردن ،كاڵو لە سەر نان نایخوات و كۆتای تونێڵكەیە. ئەم بێدەنگیەی دەسەاڵت بەرانبەر هاوارو دادی خەڵــك لەو شــوێنەدا كۆتای دێت كە پاســەوانەكانی خۆیــان دەچنە ریــزی ئەو خەڵكــەوە ،ئەو خەڵكەی 26ســاڵە هەموو نــادادی و ســتەمێك قەبــوڵ دەكات لەبەر ئەوەی نالــی وتەنی «خۆكردی خۆ كوردی بوو».
سەرچاوەی سەرەكیی هێزی دەوڵەت
بەرهەم كەڵهوڕی كە پێناســەی دەوڵــەت دەكرێت لە الیەن زانایانــی یاســای دەســتوری بــاس لە بونی (گــەل) و (نیزامێكــی سیاســی) و بونــی (خاك)ێــك دەكــەن ،كــە باس لــە (گەل) یــش دەكەن دەڵێــن بریتیە لــە كۆبونەوەی كۆمەڵە خەڵكانێك ...كە ژیانێكی هاوبەشی ئارەزومەندانەیــان بەیەكــەوە هەڵبــژاردوە.
دیارە كە نیزامی سیاسیش ئەگەر بگەڕێینەوە بــۆ مێژو بــە تایبەتی (ئەســینا) كە لەوێوە دیموكراســی راســتەوخۆو پاشــان لەبــەر زۆر بونــی ژمــارەی دانیشــتوان رویان كردە دیموكراســی ناراســتەوخۆ واتە حوكمكردنی كۆمەڵێــك نوێنەری گــەل لە بری هەمو گەل و بەناوی گەل ،ئەمە رێگایەكی دیموكراســی بۆ گرتنە دەســەاڵت ،رێگای نادیموكراسیش زۆرە ،وەكو پشــتاو پشــت و دیكتاتۆری ،بە دورو درێــژی ناچمە نێو ئەم بابەتە ،چونكە ئەمە مەبەستی سەرەكی من نیە ،تەنها وەكو سەرەتایەك بو بۆ زیاتر بەرچاو رونی. ئەمجــۆرە دەوڵەتانــە جــا بــە هــەر شێوەیەك دروست بوبن ،دیموكراسی یاخود نادیموكراسی ،بە درێژایی مێژو وەكو ئەمری واقیــع دەوڵەتداریەتیان تێدا كراوەو لە روی یاســای نێودەوڵەتــی خــاوەن كەســایەتی مەعنــەوی خۆیانن و ئااڵكانیان لە مەحافیلی نێودەوڵەتی دەشەكێتەوە. بە درێژایی مێژو دەوڵەتان لە مێژوی دورو نزیكدا ملمالنێ و تا رادەی شــەڕو كوشــتارو داگیركاریش لــە نێوانیاندا رویانــداوە .بۆیە هەمیشــە هەوڵی بە هێزبونــی خۆیان داوەو چ بــە پشتبەســتن بــە هێزی ناوخــۆو چ بە داواكردنــی یارمەتــی و كۆمەكی واڵتانی تر، بــەاڵم زیاتر هەوڵیانداوە پشــت بــە خۆیان ببەستن لە ناوخۆی خۆیان و هەمو سێكتەرە ئابوری و ســەربازی و مرۆیی و ...خۆیان بە هێز كردوە. بەاڵم بەهێز بونی ئەم ســێكتەرانە بەســن كە ببنە سەرچاوەی هێز بۆ دەوڵەت ؟ راســتە ئــەم ســكێتەرانە شانبەشــانی ســودمەنبون و دەســتگرتن بە تەكنەلۆژیای ســەردەم بۆ بەهێزكردنی ئابوریەكی بەهێزو ســەربازیەكی بەهێز دەبنە هۆی پێشــاندانی دەوڵەتێكــی بەهێــز ،بــەاڵم ئەمانــە تاكــە ســەرچاوەی كافــی نیــن ،بەڵكــو ئەگەر لە روی مێژویــی و واقیعــی ســەیری هێــزی دەوڵەتان بكەین دەبینین تاكە ســەرچاوەی هێــز بریتیە لە بونی پەیوەندییەكی خۆش و خۆشەویســتی لە نێوان دەسەاڵت و خەڵك، دەوڵــەت هەرچەندی بە هێز بو بێت لە روی
ســەربازی ،ئەگەر پاڵپشتی و خۆشەویستی دێرە شیعرێكی حاجی قادری كۆیی دەكەم: گەلــی لەگــەڵ نەبو بێــت ،هەرەســیهێناوە، جا ئەم دەوڵەتــە چ داگیركەربوبێت ،یاخود ئیتتیحادی بە ئیتتیفاقی ئەنام داگیركراو .زۆرجار دوبەرەكی ناوخۆیی بۆتە سوپەرە بۆ حەوادیپی ئەییام هەرەســی دەوڵەت و بــێ هێزبونی بەرامبەر بە هێزە دەرەكیــەكان ،ئەمەش زۆر رونە لە یان لە شوێنیكی تر دەڵێت: مێژویی میرنشینە كوردییەكان. ویــل دیورانــت دەڵێت( :ئەوەندە بەســە تا رێك نەكەون قەبیلی ئەكراد دەوڵەت بەو پێناســەیە بناســین كە بریتییە هەروا دەبنە خەرابە ئاباد لــە ئاشــتیەكی ناوخۆیــی بــە مەبەســتی هەر كوردن ئەگەرچی پاكی مەردن ئامادەباشی بۆ جەنگیكی دەرەكی) ،هەروەها پامالی زەمانە میسلی گەردن ژیــان بریتیــە لــە حەقیقــەت ،حەقیقەتیش هەر مانەوە بێ نەواو مەزڵوم بریتیــە لــە خۆشەویســتی ،هەروەكو غاندی وەك بومی خەرابە زار ،مەشئوم دەڵێت :حەقیقەت و خۆشەویســتی دو روی گەر باعیپی ئەم دەپرسی كامە یــەك دراون ،هەروەها دەڵێت :ژیان تەنها لە شەرتێكە كە بۆ هەمو تەمامە شــوێنێكدا بونی هەیە كە سۆزی لێیە .بۆیە ئەو شەرتە بە كوللی ئیتتیفاقە بونی خۆشەویستی لە نێوان هەمو تاكەكانی گەر مەرعەش و وانە گەر عیراقە گەلێكدا لە واڵتێكدا ،بە دەسەاڵت و رەعیەت تاكــە هێــزی ســەرەكیە بــۆ بەردەوامیــدان بۆیە دەرەنجام گەیشــتین بەوەی كە باشی بــە ژیــان و پارێزگاریكــردن لــە واڵتەكەیان پەیوەندی نێوان خەڵك و دەســەاڵتی سیاسی دژی هــەر هێزێكــی دەرەكــی هەروەكــو لە ســەرچاوەیەكی ســەرەكی پێدانــی هێــزە بــۆ پێناسەكەی (ویل دیورانت)یشدا بینیمان. دەوڵەت ،ئەمەش بە پیادەكردنی مافی هاواڵتی نیكۆلــۆ مەكیاڤیللــی لــە كتێبــی (میر) بون و ســەروەری یاســاو زامنكردنی مافەكانی دا ئامــاژەی بــەوەداوە كــە دەڵێــت ...( :هاواڵتیان و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان كارێكــی ئاســاییە كە گەل ئــەو میرەی زۆر و دواجار سیاســەتكردنی سیاسیەكان لە پێناو خــۆش بــوێ ،چونكــە ئەگــەر ئــەو خراپە فەراهەمكردنی خۆشــگوزەرانی و خۆشــبەختی كارییانــەی لێیدەوەشــێنەوە لــە رادە بەدەر و تێركردنــی پێداویســتیەكانی هاواڵتیــان نەبــن و خەڵكەكــە ناچــاری بوغزاندنــی هەروەكــو ئەرســتۆ دەڵێــت( :مەبەســت لــە نەكــەن )...لە شــوێنێكی تریشــدا دەڵێت :زانستی سیاســەت بریتیە لە بەدیهێنانی خێرو ( ...تــۆ لەشــكرەكانت چەندە بــە هێزیش خۆشی بۆ مرۆڤ ).بەمەش دەسەاڵتی سیاسی بن ،هێشــتا هــەر پێویســتیی هــەرە زۆرت دەتوانێت خۆشەویســتی گەلەكەی بە دەســت بە ســۆزو خۆشەویســتیی خەڵكەكــە دەبێ بهێنێــت و دواجاریــش هیچ هێزێكــی دەرەكی تــا بتوانیــت واڵتەكەیــان داگیــر بكەیت) لە ناتوانێت بیشكێنێت. شوێنیكی تریشــدا دەڵێت...( :بۆیە هێرش بردنە سەر كەسێك كە شارەزای بەرگریكردن سەرچاوەكان: بــێ لــە شــارەكەی و رەعیەتەكەشــی بــە -1دیوانی حاجی قادری كۆیی خۆشەویســتیەوە بە هانایەوە بچن ،قەت بە -2هۆكارەكانــی ســەرهەڵدان و روخانــی ئاسانی نابرێتە سەر) . میرنیشــینە كوردیەكان لە سەردەمی عەباسیدا بیرمەندان و شاعیرانی كالسیكی كوردیش (كامەران عەزیز عەبدوڵاڵ). هــەر لە كۆنــەوە ئەمەیان بە گوێــی ئێمەدا -3میر (مەكیاڤیللی). چرپاندوە ،هەر لە ئەحمەدی خانی و حاجی -4هەمو خەڵك پێكەوە بران (غاندی). قــادری كۆیــی و ،...تەنها ئامــاژە بە چەند -5االخالق و السیاسە (امام عبدالفتاح امام).
کوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )638دووشەممە 2017/12/18
info_chawder@yahoo.com
5
ئاساییبونەوەی پەیوەندیی نێوان هەرێم و توركیا سیاســی و یەكپارچەیــی عێراقــی كردە ئامانــج ،ئــەو كاتــە ئێمــە الیەنگیریــی حكومەتی عێراقمان كرد››. لە درێژەی وتەكانیدا ،سەرۆكوەزیرانی توركیــا راشــیگەیاند :كــە واڵتەكــەی پاڵپشــتیی لــە بڕیــاری دادگای بــااڵی فیدڕاڵــی عێــراق لەبــارەی گشتپرســی دەكات و وتیشــی «ئــەو دادگایــە هەڵوێســتی توركیــای بە حــەق زانیوە، لەگــەڵ ئەوانەشــدا بــرا كوردەكانمــان نەكــردە ئامانــج و خزمەتگوزارییەكانمان بۆ ئەوان كراوە بوون››. یڵدرم جەختیكردەوە و بە پێویســتی زانی كێشــەكانی نێــوان هەولێر و بەغدا لــە چوارچێوەی دەســتووردا چارەســەر بكرێن.
راپۆرت-میدیاكان دوای ئەنجامدانــی ریفراندۆمــی ســەربەخۆیی كوردســتان لــە 25ی ئەیلــول ،پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردســتان و توركیــا پاشەكشــەی كرد و تاڕادەیــەك گۆڕانــی بەســەردا هــات، بەتایــەت پەیوەندیــی سیاســی ،بــەاڵم پەیوەندییــە ئابــووری و بازرگانییــەكان بەردەوامــن .هۆكاری ئەو پاشەكشــە بۆ ئــەوە دەگەڕێتەوە كە توركیا پێداگرە لە سیاســەتی یەكپارچەیــی خاكی عیراق و لەگەڵ جیابونەوەی هەرێم نییە. لە بەرواری 28ی مانگی رابردوو ،سەر كونســوڵی توركیا لەهەولێر ســەردانێكی فەرمــی بــۆ الی نێچیرڤــان بارزانــی ســەرۆكوەزیرانی حكومەتــی هەرێمــی كوردســتان ئەنجامــدا .ســەرۆكوەزیران لەپێگــەی تویتــەر رایگەیانــد :كــە حكومەتی هەرێمی كوردســتان خوازیارە پەیوەندییەكانــی لەگەڵ توركیا ئاســایی بێتــەوە و بگەڕێتــەوە بــۆ قۆناغەكانــی پێشوتر.
بەم نزیكانە شاندێكی حكومەتی هەرێم سەردانی توركیا دەكات ئەندامێكــی پەرلەمانی عێراق لەســەر فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان ئاشــكرای كرد ،بــەم نزیكانــە نێچیرڤان بارزانــی ،ســەرۆكی حكومەتــی هەرێمی كوردستان لەسەر داوای توركیا ،سەردانی ئەو واڵتە دەكات.
خاڵە سنورییەكان رادەستی بەغدا بكرێن
تورکیا دەخوازێت هاوسەنگیی لەنێوان هەولێر و بەغداد رابگرێت ئیسالم حوســێن ،ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە فراكسیۆنی پارتی ،بە میدیاكانی حزبەكــەی راگەیانــدووە« :پێش ئەوەی رەجەب تەیب ئەردۆغان ،ســەرۆككۆماری توركیا ســەردانی یۆنان بكات ،بڕیار بوو لەگــەڵ ســەرۆكی حكوومەتــی هەرێمــی كوردســتان كۆ ببێتەوە و گفتوگۆ بكەن، بــەاڵم ئەوە بــوو ســەرۆككۆماری توركیا سەردانی یۆنانی كرد». ئەوەشی ئاشــكرا كرد كە ئامادەكاری بــۆ دیــداری نێــوان شــاندی هەرێمــی كوردستان و ســەرۆكایەتی و بەرپرسانی بــااڵی توركیا كــراوە .وتیشــی «بەپێی ئــەو زانیارییانــەی كە لەالی مــن هەیە، لــە داهاتوویەكی نزیكدا شــاندێكی بااڵی
هەرێمــی كوردســتان بە ســەرۆكایەتیی نێچیرڤــان بارزانــی ،ســەردانی توركیــا دەكات ،بــەاڵم ئــەو زانیارییانــە فەرمی نین».
یڵدرم :پێویستە كێشەكانی هەولێر و بەغدا بەپێی دەستوور چارەسەر بكرێن سەرۆكوەزیرانی توركیا لە كۆبوونەوەی پەرلەمانی واڵتەكەیدا رایگەیاند ،پێویستە هەولێر و بەغدا لە چوارچێوەی دەستوردا كێشــەكانیان چارەســەر بكەن .دەشڵێت «بــرا كوردەكانمــان نەكــردە ئامانــج و
لــە بارەی خاڵە ســنوورییەكانی نێوان خزمەتگوزارییەكانمــان بۆ ئــەوان كراوە هەرێمــی كوردســتان و توركیــا ،بینالی بوون››. بینالی یڵدرم ســەرۆكوەزیرانی توركیا یڵدرم رایگەیاند :لە چەند رۆژی داهاتوودا لــە كۆبونەوەی پەرلەمانــی واڵتەكەی لە بــە مەبەســتی كۆنتڕۆڵكردنــی خاڵــی ئەنقەرە ،لە كۆبونــەوەی رۆژی -12-11ســنووری لەالیــەن حكومەتــی ناوەندیی ،2017لەبارەی گشتپرسیی سەربەخۆیی عێراقەوە كۆدەبنەوەو گفتوگۆ لەسەر ئەو باشــووری كوردســتان قســەی كــرد و تەوەرەیــە دەكەن .ئەمــەش لەكاتێكدایە باســی لە چەند پرســێكی پەیوەست بە كــە پەیوەندییــە ئابوورییەكانــی نێــوان هەرێم و توركیا بەردەوامە. كوردستان و عێراق كرد. جێــی ئاماژەیــە لە مــاوەی رابردوودا، یڵــدرم وتی «ئارامی و ســەقامگیریی عێراقــی دراوســێ ،بــۆ ئێمــە شــتێكی وەزیــری گومــرگ و بازرگانــی توركیــا، دەست لێهەڵنەگیراوە .لەم تێگەیشتنەوە ئامــاژەی بــەوە كردبــوو كــە خاڵــە لەمــاوەی رابــردوودا كــە ئیــدارەی ســنورییەكان و فڕۆكەخانەكانی هەرێمی هەرێمــی باكووری عێراق بــە ئەنجامدانی كوردســتان رادەســتی حكومەتی ناوەند گشتپرســییەكی نامەشــروع یەكێتیــی بكرێن. بولەنت توفەنكچــی وەزیری گومرگ و
بازرگانی توركیا ،رایگەیاند «هاتووچۆی ئۆتۆمبێلــەكان لــە دەروازەی ئیبراهیــم خەلیــل بەبــێ كێشــە بەڕێوەدەچێــت و پێویســتە فڕۆكەخانــە نێودەوڵەتییەكان و خاڵــە ســنوورییەكانی هەرێــم لەژێــر دەســەاڵتی حكومەتــی ناوەنــدی عێراق بێت». وتیشــی «ئێمــە هەمیشــە جەختمان لەســەر یەكپارچەیــی خاكــی عێــراق كردووەتــەوە و گوتوومانــە پێویســتە فڕۆكەخانــە نێودەوڵەتییەكان و دەروازە سنوورییەكان لە ژێر دەسەاڵتی حكومەتی ناوەنــدی عێــراق بێت .جەخــت لەوەش دەكەینــەوە كــە ئەمە كارێكی پێویســتە بەپێی دەستووری عێراق».
بەرژەوەندیی ئابوریی چاودێرانی سیاسی ئاماژە بەوەدەكەن كــە توركیــا خوازیــار نییــە بەتەواوەتی دەســت لــە پەیوەندییەكانــی لەگــەڵ هەرێمی كوردستان هەڵبگرێت ،بەوپێیەی بەرژەوەندیــی ئابــوری گــەورەی هەیــە، تەنهــا نیگەرانــی توركیا لــە ئەنجامدانی گشتپرسیی بووە ،ئەمەش لەپاش ئەوەی ئەنجامەكــەی هەڵوەشــێنرایەوە ،توركیا ئامادەیی بــۆ كۆبونــەوەی لەگەڵ هەرێم نیشانداوە. بەشــێك لــە چاودێــران ئامــاژە بەوەشــدەكەن سیاســەتی توركیــا لــە ســااڵنی رابــردودا بەرامبەر بــە هەرێمی كوردســتان و بەغدا ،هەمیشە هاوسەنگی خۆی راگرتووە ،لەالیەك پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەرێم پێشخستووەو لەالیەكیترەوە پێداگــری لە پاراســتنی یــەك پارچەیی خاكی عێراق كردۆتەوە.
ئەردۆغان چاوەڕێی پۆتینە! سامان غەفور هەورامی رەجەب تەیب ئەردۆغان و فالدیمەر پۆتین، لە ١٣ی نۆڤەمبەر شەشەم كۆبوونەوەیەكی داخراویان ئەنجامدا ،ئەوەش نیشــانەیەكی ئاشــكرایە لــە هاریــكاری و وتووێژەكانــی نێــوان دوو واڵت ،ئــەم پەیوەنــدی و لێك نزیكبوونەوەیــە لــە ناوەڕاســتی ٢٠١٦دا روویــدا كە ماوەیەك گرژی كەوتبووە نێوان هەردوو واڵتەوە .توركیا پێویســتی بەوەیە كە گڵۆپی ســەوزی بــۆ هەڵبكرێت لەالیەن روسیاوە تا ســنورەكانی خۆی لە داعش و و بێگــەرد لەژێــر چاودێــری نەتــەوە هێزە كوردییەكان پاك بكاتەوە. یەكگرتوەكانــدا بێــت ،ئــەوەش رێگایەكــە ســااڵنەی لەم توركیا و روســیا و ئێران، بۆئەوەی سورییەكان بڕیار بدەن. دواییــدا پالنێكیــان هەیــە بــۆ ناوچەكە و ترەمپ و پۆتین لــە پەراوێزی كۆنگرەی ســوریای نــوێ ،ئــەم هێزانــە وردەوردە ئۆپیكــدا راگەیاندنێكــی هاوبەشــیان دەیانەوێــت پالنەكانیــان جێبەجــێ بكەن .باڵوكــردەوە ،تیایــدا ئاماژەیــان بــەوەدا هەمــوو هێــزە نێودەوڵەتیــەكان و ئەمریكا نابێت بژاردەی ســەربازی هەبێت لەســوریا پالنیان هەیە تا بەشــێوەیەكی دروســت و بۆ چارەســەری ناكۆكییــەكان ،هەردوكیان باش كێشەكانی ئێستای سوریا چارە بكرێن .جەختیان كردەوە لەســەر هەڵبژاردن لەژێر واتــە لە 2015ەوە هەوڵــەكان خراونەتەگەڕ چاودێری نەتەوە یەكگرتوەكان و ئەنجومەنی بۆ چارەســەركردنی كێشــەكە ،ئەنجومەنی ئاسایشــدا بەڕێوەبچێت ،جەختیشیان لەوە ئاســایش و نەتەوە یەكگرتوەكان نەخشــە كــردەوە چاكســازی لە دەســتوری و مافە رێگایەكیــان ئامادەكــرد بۆ چارەســەرێكی مەدەنی و سیاسییەكاندا بكرێت. هەنوكەیی و پێویســت بۆ دۆخی ئێســتای توركیــا لەبــەردەم دوو كێشــەدایە لــەم سوریا ،ئامادەسازی بكرێت بۆ داڕشتنەوەی مامەڵەیەی پۆتین و ترەمپدا: دەســتوری نــوێ و هەڵبژاردنێكــی پــاك -1گرنگترین رۆڵ بە ئەســەد دەســپێرن
كە داوا لەهەموو هێزە ســورییەكان دەكات بەشــداری لــە كۆنگــرەی جنێفــدا بكــەن، یەكێك لەو هێزانەی بەشدار دەبێت پەیەدە- یــە ،كە گروپێكی كوردییــە و توركیا بەوە تاوانباریان دەكات كە نزیكن لە پەكەكەوە، بەتێڕوانینــی توركیا بێت پەیەدە و پەكەكە دوو هێــزی تیرۆریســتن و نابێــت هاوكاری بكرێن. -2ئاگربەست لەنێوان دەسەاڵتی ئەسەد و هێزە ئۆپۆزسیۆنەكاندا. هەوڵــەكان بــۆ ئاشــتی چڕبوونەتــەوە لەســوریا تا وەك بژاردەیەكی سیاسی بێت لــە بری بژاردەی ســەربازی .لە ســەرەتادا داعــش بەرەو لەناوچــوون دەچێت ،چونكە لەعێــراق ئەوەنــدە هێــزی نەمــاوە كــە بتوانێــت بەرگــری لەخــۆی بــكات ،دواتر
ئەوەی ماوەتەوە لە ســوریا پاش داعش چ دەگوزەرێت جەنگێكی تر دروســت دەكرێت یان ســوریا دەبێتە چەنــد هەرێمێك ،واتە لــە ســاڵی 2018ەدا كۆمەڵێــك گۆڕانكاری چاوەڕواننەكراو رووبەڕوی سوریا دەبێتەوە. یەكێــك لــەو بژاردانــەی كــە خراوەتــە بــەر بــاس وەك لەپێشــتردا ئاماژەمــان پێــدا بــژاردەی ســەربازییە ،ئەردۆغــان قســەی لەگــەڵ پۆتین كــردووە كــە هێزە پشــتیوانییەكانی لە عەفرین بكشێنێتەوە، بەاڵم وەك دەردەكەوێت كە روســیا پابەند بێت بــە كۆنگــرەی گفتوگۆی نیشــتیمانی سورییەوە كە توركیا بەرهەڵستی بەشداری كوردی كرد. هــاوكات توركیا خۆی ســەرقاڵ كردووە بەم كێشانەی تریشەوە:
-1توركیــا رێگــە نــادات یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل (یەپەگــە) بچنــە هیــچ دانوســاتانێكەوە ســەبارەت بــە ئاییندەی سوریادا. -2یەكینەكانی پاراســتنی گــەل ،دەبێت لــەو شــاران و ناوچانــە بكێشــنەوە كــە بەمێــژوو و بەكەلتوور هی نەژادیی دیكەن، یەپەگــە هەوڵدەدا پێكهاتەی دانیشــتوانیی ئــەم ناوچانــە بگۆڕێت .توركیــا پەیوەندی بــە ئەمریكاوە كردووە و نیگەرانە لە نزیكی ئەمریكا لە یەپەگە. -٣ئەردۆغــان دەڵێــت پۆتیــن بەڵێنــی پێــداوم كــە ســوپاكەی لــە عەفریــن بكشــێنێتەوە ،چونكە عەفرین ســنوری بە توركیــاوە هەیە و یەكێكە لــە كانتۆنەكانی ســوریا كــە یەپەگــە بەڕێوەیــان دەبــات،
روسیاش هەوڵی مانەوەی پەیوەندی دەدات لەگەڵ ئەو گروپەدا. -٤توركیــا ١٢خاڵــی چاودێــری لــە ناوچــەی ئیدلیــب دانــاوە ،ماوەیەكی زۆرە لــە دانوســانایە لەگەڵ روســیا و ئێران كە دوو خاڵ بــاس دەكات یەكێكیان دەیەوێت عەفریــن و ئیدلەب جیابكاتــەوە ،دەیەوێت وردتر و باشــتر چاودێری پەیەدە بكات ٠بۆ توركیا عەفرین ناوچەیەكی زۆر هەســتیارە و ستراتیژیە. ئــەم پەرەســەندنانە ئامــاژەن بــۆ هەوڵەكانی روســیا بۆ چارەســەری پرسی ســوریا و داڕشــتنەوەی نەخشــەی نوێــی سیاسی لە سوریا ،ئەم هەوڵەش كۆمەڵێك سودی هەیە ،هەرچەندە توركیا پێچەوانەی روســیا بیر دەكاتەوە بەاڵم روســیا و ئێران وا بیردەكەنەوە كە جەنگی تیرۆر لە سوریا كۆتایــی هاتووە ،بۆچونەكان لەســەر ئەوە دەوەســتنەوە لە پاش كۆتایــی هاتنی ئەم جەنگــی تیرۆرە لەســوریا هەندێــك بابەت هــەن بەهەڵپەســێراوی ماونەتــەوە .بۆیــە بەالیەنــی كەمەوە ئەگەرێك هەیە بۆ شــەڕ و پێكدادان. پۆتیــن گفتوگــۆی لەگەڵ شــا ســەلمان كرد لەســەر پرســی ســوریا چونكــە ریاز بەنیاز بوو میوانداری بەرەی ئۆپۆزســیۆنی ســوری بــكات .پۆتین شــتێك بە ئەســەد دەڵێت من حەز دەكەم لەســەر پرەنســیپە بنەڕەتیەكانــی كاری سیاســی لە كۆنگرەی گفتوگۆی نیشــتیمانی ســوریادا ئەوە بڵێم كــە بیرۆكەكە بۆ پشــتگیری تۆیــە ،لەوانە حــەز بكەم راكانت بزانم لەســەر بارودۆخی ئێستای سوریا لەڕوی سیاسیەوە لەكۆتاییدا دەبێت ئەوە جێبەجێ بكەی لەژێر چاودێری ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكادا.
ذمارة ( )638دووشەممە 2017/12/18
تەندروستی
info_chawder@yahoo.com
6
نەخۆشیی فتق چییەو زیاتر توشی كێ دەبێت؟ بەهێزبونی ماسولكەكان ،رێگە لە دروستبونی فتق دەگرێت چاودێر-تابان رەزا: فتــق ،یەكێكــە لەنەخۆشــییە باوەكانــی ئێســتا ،كــە بە هۆی تەنكبونــەوەی دیــواری ســك رودەدات ،كــە زیاتــر الی ناوك‌و بەر میزەڵدان ،دەردەكەوێت ،ئەم نەخۆشــییە لە هــەردوو رەگەزدا بونی هەیە ،بەاڵم گرینگترین شت كــە وادەكات مــرۆڤ بە دوربێت لــەو نەخۆشــییە بەهێزبونــی ماســولكەكانی لەشــە بەتایبەت ماسولكەكانی سك ،كە هەروەك ،د.فەرمان عوســمان حەسەن، پزیشكی پسپۆڕی نەشتەرگەریی گشتی ،دەڵێت «وەرزش كردن، دەبێتــە هــۆی بەهێزكردنــی ماسوللەكەكان‌و شــانەكانی ئەو شــوێنانەی كە تەنكن ،بەمەیش ئەگەری توشــبون بەفتق كەمتر دەكات».
فتق چییە؟ د .فەرمان عوســمان حەسەن ،پزیشكی پسپۆڕی نەشتەرگەریی گشتی ،ئاماژە بەوە دەكات ،فتق نەخۆشییەكی باوە‌و بریتییە لــە دەرپەڕینی دیواری ســك ،ئەمەیش لە شــوێنێكی زۆر الوازەوە دروســتدەبێت، واتــە ئــەو شــوێنە لەكاتــی لەدایكبونەوە شوێنێكی الوازە ،هەردو رەگەز توشی ئەم نەخۆشــییە دەبن ،لە رەگــەزی نێر زیاترە وەك لەرەگــەزی مــێ ،چونكە لە رەگەزی نێردا ئەو تورەكەیە لە كاتی لەدایكبوندا لە فتقەكەوە دێت ،ئەو تورەكەیەش هەر لە زگماكیەوە خۆی دێتە خوارەوە دەچێتە بەر میزەڵــدان ،باوترینیان ئەو جۆرەیە كە لە بەرمیزەڵدان دروســتدەبێت ،بەاڵم جۆرێك
هەیــە كە پیێدەوترێت فتقی خوار كەناڵی فیمۆڕۆڵ ،كــە لە رەگەزی مێ زیاترە‌وەك لە رەگەزی نێر.
ســوربونەوەی شــوێنەكە‌و تــای دەبێت، ئازاری ناوســك ،ئەمە دەبێت لە ماوەی چوار بۆ شــەش كاتژمێر نەشــتەرگەریی بۆ بكرێت ،ئەگەرنا دەبێتە هۆی هۆكاری رەشبونەوەی ریخۆڵەكان».
پزیشــكەكە باس لەوەیشدەكات ،فتق لە هەموو شــوێنێكی جەستەدا دەردەكەوێت، بــەاڵم باوترینیــان لــە بەرمیزەڵدانــدا ،كە هــەردوالی چــەپ‌و راســتە ،ناوك‌و ســەرو نــاوك ،هەووەها جۆرێكی تــر پێیدەوترێت فتقی دوای نەشتەرگەریی ،ئەگەر پزیشكی نەشــتەركارەكە تەكنیكەكــەی باش نەبێت واتــە بــاش نەدورینــەوەی دیواری ســك‌و بەكارنەهێنانــی شــەبەكەیەك بۆ نەخۆش كە توشــی فتق نەبێتــەوە ،ئیلتیهابكردنی برینــی دوای نەشــتەرگەری كــە یەكێكە لەفاكتەرەكان بۆتوشــبون بەفتق بەتایبەت كەســەكە نەخۆشــی شــەكرەی هەبێت كە برینەكــەی توشــی ئیلتیهــاب بێــت ،یــان هۆكارەكــە تایبەتــە بەنەخۆشــەكە وەك قەڵــەوی نەخۆشــی شــەكرە هەڵگرتنــی شــتی قورس دوای نەشتەرگەریی كێشانی جگەرە بە بەردەوامی كەسەكە توشی فتقی دوای نەشتەرگەریی دەبێت.
فتق پەیوەندی بەتەمەنەوە هەیە
فتق لەكوێ دەردەكەوێت؟
هۆكارەكانی نەخۆشییەكە
فەرمان عوسامن ،پزیشكی پسپۆڕی نەشتەرگەریی گشتی:
تەنها چارەسەر بۆ فتق نەشتەرگەرییە وازهێنان لەجگەرە كێشان ،لە توشبون بەفتق دەتپارێزێت وەرزشكردن ئەگەری توشبون بە فتق كەمدەكاتەوە گەورەبونی پرۆستات‌و میزیان بەزەحمەت بۆ دەكرێت ،ئەمەیش دەبێتەهۆی دروستبونی فتق ،كۆكەی بەردەوام ،بەتایبەت ئەوانەی جگەرە دەخۆن ،كــە ئەوەش دەبێتە هۆی شیتاڵشــیتاڵبونی دیواری سك‌و شانەكانی دیواری سك‌و بەرمیزەڵدان.
ناوبــراو رونیدەكاتــەوە ،بەشــێوەیەكی گشــتی هــەر هۆكارێــك بێتــە هــۆی بەرزكردنــەوەی پەســتانی ناوســك فتــق دروســتدەكات ،ئەویش قەبزی بەردەوام، چونكــە نەخۆشــەكە بــەردەوام زەخــت دەكات ،بونی دوگیانی لە ژناندا كە ئەمەش نیشانەكانی زەختــی ناوســك دروســتدەكات‌و ئەگەری دروســتبونی فتقی هەیە ،بەتایبەتی ناوك‌و د.فەرمــان عوســمان ،دەیشــڵێت تەنكبونــەوەی دیــواری ســك ،یاخود ئەو «زۆربــەی كات نەخــۆش هیچ هەســتی پیاوانــەی لە تەمەنی پیریدان‌و نەخۆشــی پێنــاكات ،لەكاتێكــدا نەخــۆش بــۆ گیرانــی دەرچەی پرۆســتاتیان هەیە،واتە نەخۆشــییەكی تر دەچێتە الی پزیشــك
هەســتی پێدەكرێــت كەفتقــی هەیــە، هەاڵوسانی دیواری سك لە بەرمیزەڵدان یان ناوكدا ،نەخۆشەكە لەكاتی خۆشتندا كۆكیــوە‌و هەســتی پێكردوە ،یان شــتی قورســی هەڵگرتوە ئەمەش توشی فتقی كردوە ،یان توشــی ئازار دەبن كە ئازاری فتق‌وەك نەخۆشــییەكانی تر نیە،واتە بەس هەســت بە قورســایی ئەو شــوێنە دەكات ،لــەو حاڵەتانــەدا نەخۆشــەكە خۆی نیشانەكانی دەناسێتەوە». وتیشــی «حاڵەتێك هەیە پێدەوترێت فتقــی گیراو ئەمانــە دەكەوێتە حاڵەتی كتوپــڕەوە كــە هەڵئاوســانی بەردەوامی بەرمیزەڵــدان یــان ناوكــی ،ئــەوەش
ئەو پزیشكە ،جەختی لەوەیشكردەوە، تەمەنی كەسەكە پەیوەندی بەدروستبونی فتقــەوە هەیــە ،بەتایبــەت ئــەو فتقەی لــە بەرمیزەڵداندا هەیــە دو جۆری هەیە راستەوخۆ‌و ناڕاستەوخۆ ،راستەوخۆ ،ئەم جۆرەیان لە تەمەنی ســەرو 50ساڵییەوە زۆربــاوە ،ئەویــش بەهــۆی پوكانــەوەی دیواری ســك لەمەنتیقەی بەرمیزەڵداندا، ناراستەوخۆیش لە تەمەنی هەرزەكاری‌و گەنجیدا رودەدات.
چارەسەرەكان د.فەرمــان عوســمان ،لەبــارەی چارەسەرەكانی ئەم نەخۆشیەوە ،وتیشی «تەنها چارەسەر بۆ فتق نەشتەر گەرییە، بە هیچ شێوەیەك بەدەرمان چاك نابێت، هەروەها دەتوانرێــت بە نازۆر فتقەكەی بــۆ الببرێت ،پێویســتە هەرنەخۆشــێك فتقــی بێت لەتەمەنی ســەرو 18ســاڵ بێت شــەبەكەی بۆ دابنرێــت ،كە مادەی pdfئەویــش مادەیەكــە‌و دوو جــۆری هەیە ،ئــەو جۆرەی دەبێتەوە بەگۆشــت باشــترینە لــە ماوەی ســێ بۆ شــەش مانگ لەو شــوێنەدا دەمێنێتەوە پێوەی دەلكێــت‌و‌وای لێــدەكات كــە فتقەكە بۆ هەتاهەتاییە هەڵنەداتەوە ،باشترە هەموو نەشــتەرگەریەكی فتــق شــەبەكەی بــۆ دابنرێت بۆ ئەوەی دروست نەبێتەوە».
گرفتەكانی دوای نەشتەرگەریی چین؟ ئامــاژەی بەوەیشــكرد ،یەكێــك لــە گرفتەكانــی دوای نەشــتەرگەری فتــق هەڵدانەوەیەتی لە وانەیە لەالیەكی ترەوە هەڵبداتــەوە ،ئەگــەر فتقی الی راســتی بــۆ كرابێت لەوانەیە دوای شــەش مانگ نەخۆشەكە بێت‌و بڵێت الی چەپم توشی فتق بــوە ،ئــەوە پەیوەندی پێــوە نیە، هەندێجار شەبەكەی بۆدانرێت ،بەاڵم هەر سەر هەڵدەداتەوە ،ئەویش پەیوەستە بە نەخۆشــەكەوە تا چەند پەیوەستبوە بە رێنمایەكانەوە‌و پەیڕەوی كردوە ،ئەگەری هەیە ئەوانەی فتقی ناوكیان بۆ دەكرێت هەر لەتەنیشتەوە دروســتدەبێتەوە ،یان ئەوانەی قەڵەون یا دوگیانن.
خۆپاراسنت لە نەخۆشییەكە ســەبارەت بە خۆپاراستنیش پزیشكە پســپۆڕكە جەختدەكاتــەوە ،واز هێنــان لــە جگــەرە‌و دوركەوتــەوە لەقەڵەوی، دوركەوتنــەوە لە هەموو ئــەو هۆكارانەی دەبێتــە هــۆی بەرزكردنەوەی پەســتانی ناوســك ،ئەگەر قەبز بێت زو چارەسەری قەبزیەكــی بــكات ،ئەگــەر گەورەبونــی پۆرســتاتی هەیە زوو چارەســەر بكرێت، لەكاتــی دوگیانیــدا ژنــان رێنمایەكانــی پزیشــكەكانی خۆیــان پێــڕەو بكــەن، وەرزشــكردن دەوری زۆری هەیــە، چونكە تــا ماســوللەكەكان‌و شــانەكانی ئــەو شــوێنانە بەهێزتر بێــت بۆ ئەوەی توشی فتق نەبن ،لە دوای نەشتەرگەریی نەخۆش نابێت هەتا شــەش مانگ شتی قــورس هەڵبگرن لە كیلۆیەك زیاتر بێت، بۆ ئەوەی توشــی ماكە خراپەكانی دوای نەشتەرگەریی نەبن.
بەپێی نوێرتین توێژینەوە:
دابەزاندنی كێش چارەسەری شەكرەی جۆری دووەم دەكات ئاژانسەكان: پزیشــكانی هــەردو زانكــۆی نیوكاســل و گالســكۆ دەڵێــن نزیكــەی %50ی نەخۆشــانی شــەكرەی جۆری دوەم بەسەر نەخۆشیەكەدا زاڵبون لە تاقیكردنەوەیەكدا «كە نیشــانەیەكی جیاكەرەوە دەنوێنێت» لــە چارەســەری ئــەم نەخۆشــیەدا ،لــە تاقیكردنەوەكەشــدا نەخۆشــەكان پێنــج مانگ پەیڕەوییان لە سیســتمێكی خۆراكیی كــرد كــە كالۆریەكانی نزم بو بــە ئامانجی كەمكردنەوەی كێش. كێشــی ئیزوبیــل مــورای 65 ،ســاڵ، دەگەیشــتە نزیكــەی 95كیلۆگــرام ،بەاڵم زیاتــر لــە 25كیلۆگرامــی كەمكــردەوەو چیتر پێویســتی بــە بەكارهێنانی دەرمانی چارەسەری نەخۆشیی شەكرە نەما .مورای دەڵێــت« :وەك كاتــی رابــردو ژیانــم بــۆ گەڕایەوە».
دەزگای خێرخوازیی نەخۆشــیی شەكرە لــە بریتانیــا ،دەڵێــت تاقیكردنەوەكــە بە نیشــانەیەكی جیاكــەرەوە دادەنرێــت و
دەكرێت یاریدەی ملیۆنان نەخۆش بدات. بۆچــی كەمبونەوەی كێــش دەرەنجامی باشی لێدەكەوێتەوە؟
شــەكر لــە خوێنــدا دەكات .دواتریــش، خانــەكان لــە بەرهەمهێنانــی هۆرمۆنــی پێویســتی ئەنسۆلین دەوەستنن كە دەبێتە مایــەی بەرزبونــەوەی ئاســتی شــەكر لــە خوێنــدا بەشــێوەیەك كــە كۆنترۆڵكردنــی ســەخت دەبێــت .بــەاڵم پەیڕەوكردنــی سیســتمی تەندروســتی خۆراكیــی دەبێتە مایەی نەمانــی ئەو چەوریانە ،بەدواشــیدا پەنكریاس بەشێوەیەكی دروست‌و جارێكی دیكە دەستی بەكاركردن دەكاتەوە. هەروەهــا ئــەو تاقیكردنەوەیــە جەختی لەســەر ئەو نەخۆشــانە كرد كە لە شــەش ساڵی رابردودا نەخۆشیەكانیان دیاریكراوە. لــەو بڕوایــەدان توشــبون بــە نەخۆشــیی شــەكرەی جــۆری دوەم بــۆ ماوەیەكــی دورودرێــژ زیانێكــی لێدەكەوێتــەوە كــە چارەسەر ناكرێت. هەروەهــا مایك لین لە زانكۆی گالســكو بەهــۆی قەڵەوییــەوە ،چەوریــی دەوری لێكۆڵینەوەكــەی بــەوە وەســف كــردو كە پەنكریاس فشــار دەخەنە ســەر خانەكانی «ئەوپەڕی سەرسامكەرە». بە (بی بی سی)شــی گوت« :چەندەها (بیتا) لەو ئەندامەدا كە كۆنترۆڵی ئاســتی
بەڵگــەی رونمــان الیە لەســەر ئــەوەی كە نەمانی كێش بە رادەی 10بۆ 15كیلۆگرام بەسە بۆ زاڵبون بەسەر ئەم نەخۆشیەدا». كەســێك لە نێوان 11كەسی پێگەیشتو لە ســەرجەم شوێنەكانی جیهاندا گیرۆدەی نەخۆشــیی شــەكرە بــون و زۆربەشــیان لەجۆری دوەمن. ئاســتە ناڕێكەكانــی شــەكر لــە هەمــو شوێنەكانی جەستەدا دەبنە مایەی زیانێك كە دەبێتە هۆی وەستانی چەند ئەندامێكی جەســتە لــە ئەنجامدانــی ئەركەكانیــان‌و كوێریی‌و بڕانەوەی پەلەكان. ئیلیزابیــس روبەرتســۆن ،بەڕێوەبــەری توێژینەوەكانــی كۆمەڵــەی نەخۆشــیی شــەكرە لــە بریتانیا ،گوتــی :دەكرێت ئەم تاقیكردنەوەیە كاریگەریی بۆ ســەر گۆڕینی ژیانی ملیۆنان كەس هەبێت. هەروەهــا وتیشــی« :تاقیكردنەوەكــە بەردەوامــەن تــا دەتوانین لــە كاریگەرییە دورمەوداكانــی بەرنامەیەكــی لەمشــێوەیە تێدەگەین».
جۆراوجۆر
ذمارة ( )638دووشەممە 2017/12/18
دەریاكان لە مەترسیدان
ئاژانسەكان: نەتــەوە یەكگرتــوەكان ،هۆشــداری ئەوەیانــدا كــە ژیانی دەریایــی ،بەهۆی فڕێدانــی ملیۆنەهــا تــەن لــە مــادەی پالستیكی ،توشــی زیانێكی مەترسیدار بوەتەوە و چارەسەركردنی زەحمەتە. ســەرۆكی بەشــی ئۆقیانوســەكان لە نەتەوە یەكگرتوەكان( ،لیزا سفیسنون)
بــە (بی.بی.ســی) راگەیانــد :ئەمــە قەیرانێكــی گەردونیە و ئێمە سیســتمی ژینگەیی ئۆقیانوسەكان وێران دەكەین. د( .رونالدگایــر) پســپۆری ژینگــەی پیشەســازی لە زانكۆی (ســانتاباربارا) و هاوڕێكانــی لــە توێژینەوەیەكیانــدا كــە لە تەمــوزدا لە گۆڤاری (ســاینس ئەدڤانســس) باڵویان كردۆتــەوە ئاماژە بــەوە دەدەن ،نزیكەی هەشــت ملیار و ســێ ســەد ملیۆن تــەن پالســتیك ،لە
ســەرەتا تاكــو ئێســتا بەرهەمهێنراوە، لــە ناو ئەو بەرهەمانەدا نزیكەی شــەش ێ ســەد ملیۆن تەن بون بە ملیار و ســ پاشــەڕۆی پالســتیكی‌و %79ی ئــەو پاشــەڕۆیانەش ،لە زبڵدانــەكان یان لە ژینگەی سروشتیدا ماونەتەوە. ئەم بڕە زۆرە لەو پاشەڕۆ پالستیكیانە، ســەرەنجامی ژیانــی شارســتانییە ،كە تیایدا پالســتیك دەچێتە دروستكردنی چەندیــن كەلوپەلەوە كە تەنیا یەك جار
بەكاردێن ،وەك بوتڵی خواردنەوەكان‌و ئەو كەلوپەالنەی لەسەر خوان بەكاردێن. توێژینــەوەكان زۆربەیــان ئاشــكرای دەكەن كە 192واڵتی سەر كەناراوەكان بەشــدارن لــە باڵبونــەوەی پاشــەڕۆ پالســتیكیەكانی نــاو ئۆقیانوســەكان، ( )20واڵتیــش رۆڵی ســەرەكییان هەیە لەو باڵوكردنەوەی ئەو پاشەرۆیانەدا كە ( )13واڵتیان لە كیشوەری ئاسیادان.
unicef
داوا لە كۆمپانیاكانی ئینتەرنێت دەكات بە كاربەرانی منداڵ سنوردار بكەن
info_chawder@yahoo.com
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر
ئاسۆیی
ستونی
-1ناوەوەی میوەیەكە +بەشێكە لە لەش. -2نیوەی فۆرد ،باڵندەیەكە ،نیوەی چەور. -3پاككردنەوە ،لە دەرزی تیژتر. -4رێگا +ماركەیەكی كامێرایە «پ» ،سەری لەگەڵدا نییە. -5نیوەی هەڵم ،ئاوی تێدایە، رێكخراوێكی جیهانییە. -6شارێكە لە ئێران ،باڵندەیەكە «پ» ،جۆرە چەكێكە. -7پێاڵوێكە ،پیتێك +پێداویستی كرێكارە. -8درەختێكە ،بەرگێكە ،خواردنێكە «پ». -9دوان لە فیل ،گیانلەبەرێكە ،بۆ جوانكارییە. -10لە هەڵماتێندایە ،گیانلەبەرێكە، نیوەی زیرە. -11گیانلەبەرێكە ،پۆشی لەگەڵدا نییە. -12جۆرەها زیندەوەر +پیتێك.
-1هەوای ناو ئاو ،تامێكە. -2دوعای چاكبونەوەیە «پ»، نوسەرێكی كۆچكردوی كوردە، بێكەڵك. -3باڵندەیەكە ،دانەوێڵەیەكە، درەختێكە. -4واڵتێكە لە ئاسیا (پ) ،هەمو هەمانە. -5دوان لە قەند ،شاخێكە لە كوردستان. -6گوندێكی بەناوبانگە لە كوردستان ،نیوەی جەور ،ژمارەیەكە «پ». -7نیوەی كاول ،هەمو هەمانبوە و هەمانە. -8رۆیشت ،خێرا خێرا. -9چیایەكە لە كوردستان ،ئەدر ێ‌و ئەسێنرێ ،دواین كەس. -10بەشێكە لە لەش «پ» ،پشت ئەیناسێ ،تێری سەربڕاو. -11جۆرە جنێوێكی سوكە. -12ناوچەیەكە لە كوردستان «پ»، ئەبڕدرێت.
وش ـ ــةى ونبو شیری (الكتلیس) لە بازاڕەكاندا كۆكرانەوە ئاژانسەكان:
ئاژانسەكان: رێكخــراوی (یونســێف)ی ســەر بــە نەتــەوە یەكگرتــوەكان ،كە تایبەتمەندە بــە مندااڵن ،بە كۆمپانیاكانــی تەكنەلۆژیای جیهانیی راگەیاندوە، زۆرتریــن رێكار بگرنە بەر بۆ پارێزگاری كردن لە بەكارهێنەرانی ئینتەرنێت بۆ مندااڵن. رێكخراوەكــە ،لە راپۆرتێكی ســااڵنەیدا ئەوەی خستۆتەڕو كە ،سەرەڕای ئەوەی مندااڵن سێیەكی بەكارهێنەرانی ئینتەرنێت پێكدەهێنن ،بەاڵم ئەو هەواڵنــەی دەخرێنەگەڕ بۆ پارێزگاریكردن لێیان، كەمن. ئامــاژەی بەوەیشــدا كە رۆژانــە ( )170هەزار منــداڵ زیاد ئەبن بــۆ بەكارهێنەرانی ئینتەرنێت. رێكخراوەكە دەشڵێ ،لەگەڵ بەرزبونەوەی ژمارەی بەكارهێنەرانــی ئینتەرنێــت لــە نــاو مندااڵنــدا، پێویستە هەوڵەكان چڕتر بكرێنەوە بۆ پاراستنی
داتا و ناسنامەكانیان لەسەر ئینتەرنێت. (ئەنتۆنی لێــك) ،بەڕێوەبــەری جێبەجێكاری رێكخراوی یونسێف دەڵێ ،تەكنەلۆژیای دیجیتاڵی، راســتییەكی لــە بــن نەهاتــوە لــە چوارچێوەی ێ ئەنجام بدرێن، ژیانماندا ،دو راســتی هەن دەبــ یەكەمیــان كەمكردنەوەی زیانەكانی ئینتەرنێت‌و لە هەمان كاتدا سود گەیاندن بە مندااڵن. رێكخراوەكــە ،پێشــنیازی ئەوەیشــی كرد ،كە ێ بەرزتریــن پلــەی ئامــادەكاری تایبەت، دەكــر بەشێوەیەكی گریمانەیی بگیرێتەبەر ،ئەو كاتانەی مندااڵن هەژماری خۆیان لە تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان دەكەنەوە. ئامــاژەی بەوەیشــدا كــە باڵوبونــەوەی زۆری (مۆبایل) وایكردوە ئاســانتر بگەنــە ئینتەرنێت، چونكــە چاودێریكردنــی كەمتــر لەســەرە ،بەاڵم مەترسی زیاترە.
گروپــی كۆمپانیاكانی (الكتلیس)ی فەڕەنســی ،كە شــیرەمەنی‌و شــیری منــداڵ بەرهــەم دەهێنێ ،پاش دەنگۆی مەترسی تەندروستی لە پیسبون بە ڤایرۆسی (ســالمۆنێال) ،هەســتا بە البردن‌و كشــاندنەوەی ئەو شیرەی هەناردەی چەندین واڵتی جۆراوجۆری كردبو. كاربەدەســتانی تەندروستی فەڕەنســی رایانگەیاند، كــەوا ( )26منداڵی شــیرەخۆرە لــە واڵتەكەیاندا ،لە ســەرەتای مانگی (نۆ)دا ،بەهۆی ئەو جۆرە شــیرەوە باری تەندروستییان تێكچوە. شــیری (الكتلیــس) ،یەكێكــە لــەو بەرهەمــە شیرەمەنییانەی كە هەناردەی واڵتانی جیهان دەكرێن، لەو واڵتانەش ،بریتانیا ،چین ،پاكســتان ،بەنگالدیش، ســۆدان ،لەو جۆرە شیرانەش كە لەبازاڕەكانی ئەوروپا وەریانگرتۆتــەوە برتییــن لــە ماركەكانــی (میلۆمیل، بیكۆت ،سیلی). شــایەنی باســە( ،الكتلیس) ،یەكێكە لە گەورەترین كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی شیرەمەنی لە جیهاندا!. (میشل نالێت) ،وتەبێژی ئەو كۆمپانیایە ،بە دەزگای (فرانس پرێس)ی راگەیاند :نزیكەی حەوت هەزار تۆن لەو شیرە ،توشبوە بە ڤایرۆسی (سالمۆنێال) ،وتیشی، كــە وا كۆمپانیاكە لە ئێســتادا توانای دیاریكردنی ئەو بڕە شیرەی نییە كە لە بازاڕەكاندا ماوەتەوە.
7
وشەی ونبو: واڵتێكی ئەوروپییە
دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك قەپان – گەشتیار – كیلۆمەتر – فالش – – مازندەرانی – كەشافە – مرەبا – ساڵۆن – – پۆڕ – الند چاڤی – مۆز هەزار مێرد – دەمانچە – دۆست – خرت – تەماشاكۆتر ژن –– پرد – ێ قەپان –– ز تۆڕنەچی كۆگا – میك – سەرشاتە – خەستەخانە – گرد سڵق – شەریك – گەاڵڕێزان – – بێكەس – زەنجەفیل – – برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ – پەنجەمۆر – سەرین – كوێخا – پڕیكە – سۆز – دڕك – كەسك – مازو شوشە – دیالن – گۆران – پشك––سمە. -فاتە.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (638) 18-12-2017
Political, Educational & Social Weekly Press
دوای خەاڵتی نیلی زاكس بەختیار عەلی لە ئەوروپا دەدرەوشێتەوە رەخنەگران و میدیاكانی ئەڵامنیا بە گرنگییەوە باسی بەرهەمەكانی بەختیار عەلی دەكەن دواهەمین هەناری دونیا تا ئێستا شەش جار لە ئەڵامنیا چاپ كراوەتەوە و دەنگدانەوەیەكی زۆری لە ناوەندە ئەدەبییەكانی ئەو واڵتەدا هەبووە .جگە لەوەش ،ڕۆمانی شاری مۆسیقارە سپییەكان مانگی ٨ی ئەمساڵ چاپ و باڵوكرایەوە و بە هەمان شێوەی ڕۆمانی یەكەم دەنگدانەوەی زۆری هەبووە
چاودێر -تایبەت: فۆتۆ :خەرسەو حەمەكەریم بەختیار عەلی ،نووسەر و ڕۆماننووسی كورد ،بــووە براوەی خەاڵتی نیلی زاكس بۆ ساڵی ٢٠١٧و یەكشممەی ڕابردوو لە شــاری دۆرتمۆندی ئەڵمانیا ،ڕێوڕەسمی خەاڵتەكــە بەڕێــوە چــوو ،كــە تیایــدا پارێــزگاری دۆرتمۆند و وتاری شــتێڤان ڤایدنەری ڕەخنەگری ئەڵمانی و بەختیار عەلی نووسەر خوێندرانەوە. خەاڵتــی نیلــی زاكــس ،یەكێكــە لــە كۆنترین خەاڵتــە ئەدەبییەكانی ئەڵمانیا و تەنیا بە ناوە زۆر ناســراو و گرنگەكان دراوە .لــەو نووســەرانەی پێشــتر ئــەم خەاڵتەیــان وەرگرتووە ئەم ناوە گەورانە دەبینین« :ئەریك فرۆم ،میالن كۆندێرا، نادین گۆردمیر ،ئەلیاس كانیتی ،كریستا وۆلــف ،دافیــد گرۆســمان و مارگرێــت ئاتوود». خەاڵتــی نیلــی زاكــس ،لــە ســاڵی ١٩٦١ـــەوە دووســاڵ جارێــك دەدرێت، جارێــك دەدرێــت بە نووســەرێكی ژن و جارێكیــش بە نووســەرێكی پیــاو ،ناوی خەاڵتەكەش بە ناوی شــاعیری بە ڕەگەز جولەكــەی ئەڵمانــی -ســویدی ،نیلــی زاكسەوە ناو نراوە. نێلی زاكس ،ســاڵی ١٨٩١لە شــاری دۆرتمۆنــدی ئەڵمانیــا لــە دایــك بــووە و وەك ئــاوارە چــووە بــۆ ســوید ،لــە بنەماڵەیەكــی دەوڵەمەند بووە ،لە دوای ساڵی ١٩٤٠ـــەوە لە سوید زیاتر ناوبانگ پەیــدا دەكات و ســاڵی ١٩٦٦خەاڵتــی نۆبڵی ئەدەبیات وەردەگرێت. وەرگرتنــی ئــەو خەاڵتــە لــە الیــەن بەختیــار عەلییەوە لــە دوای وەرگێڕانی هەر دوو ڕۆمانی ،دواهەمین هەناری دونیا و شاری مۆسیقارە سپییەكان هات كە لە الیەن پێشــەوا فەتاح و ڕاوێژ ســەلیمەوە بــۆ ئەڵمانی وەرگێــڕدراون ،جگە لەوەی خەاڵتەكــە پێگەیەكــی مەعنــەوی گرنگ دەدات بــە نووســەرەكە ،هــاوكات بــڕی ١٥هــەزار یــۆرۆش نرخــی خەاڵتەكەیە كە دەدرێــت بەو نووســەرەی خەاڵتەكە
وەردەگرێت. لە هەرێمی كوردســتان و لەناو میدیای ئەڵمانــی و ڕەخنەگرانــی ئــەو واڵتــەدا، دەنگدانەوەی ئەو خەاڵتە بۆ نووسەرێكی كــورد گەورەبــوو ،میدیاكانی ئەڵمانیا بە گرنگییەوە لــە ئەدەبیاتی بەختیار عەلی دەدوان و ڕەخنەگرەكانیــش بــە هەمــان شێوە. شتێڤان ڤایدنەر ،ڕەخنەگر و نووسەر، بــە ناوی لیژنــەی داوەرانی خەاڵتی نیلی زاكســەوە لــە ڕێوڕەســمی بەڕێوەچوونی خەاڵتەكــەدا وتارێكی خوێندەوە و تیایدا وتی« :بەختیار عەلی ،بە داخەوە بیست ســاڵە لەگەڵمانــدا و لــە نزیكمانەوەیە و ژیانێكی ســادە دەژیا ،جێــگای خەفەتە درەنــگ كــەوت ناســینی ئێمــە ،مــن لە هەرێمی كوردستان بووم یەكەمجار چەند دۆســتێك لە كتێبخانەیەكدا بۆكسێكیان نیشاندام ١١كتێبی ئەستوور بوو ،گوتیان ئــەوە كتێبەكانی نووســەرێكی ئێمەیە و ئیســتە لــە واڵتــی ئەڵمانیا و لە شــاری كۆڵــن دەژی و ناوی بەختیار عەلییە ،من حەپەسام ،گوتم شتی وا نابێت ،منیش لە كۆڵــن دەژیم ،چۆن دەكرێت من و ئەو لە شارێكین و یەك ناناسین ،دواتر ڕێكەوت من و ئەوی لەســەر مێزێــك كۆ كردەوە، من سەرسامبووم بە قسەكانی ،بە فكر و بۆچوونەكانی ،دوای خوێندنەوەی یەكەم ڕۆمانی ئەو توشــی شــۆك و حەپەســان بــووم ،كەســێك لە تەنیشــتمدا بووە بۆ بیست ساڵ ،بەم جۆرە دەنووسێت ،چۆن نەدەكرا زووتر ناسیبام». دواهەمیــن هەنــاری دونیــا تا ئێســتا شــەش جــار لــە واڵتــی ئەڵمانیــا چاپ كراوەتــەوە و دەنگدانەوەیەكــی زۆری لــە ناوەنــدە ئەدەبییەكانی ئــەو واڵتەدا هەبــووە .جگــە لەوەش ،ڕۆمانی شــاری مۆسیقارە سپییەكان مانگی ٨ی ئەمساڵ چاپ و باڵو كرایەوە و بە هەمان شێوەی ڕۆمانــی یەكــەم دەنگدانــەوەی زۆری هەبــووە و لە ئێستاشــدا چاپی یەكەمی تــەواو بووە و بڕیار وایــە چاپی دووەمی بخرێتە كتێبفرۆشییەكانەوە. مەرجی وەرگرتنی خەاڵتی نیلی زاكس ئەوەیە« ،ئەو نووســەر و كتێبانەی ئەم خەاڵتە دەیانگرێتەوە ،مەرجە تێگەیشتنی كولتــووری لەنێوان خەڵك و گەالنی تردا درووست بكەن و بەرەو پێشەوەی بەرن». بۆ ئــەوەش بێرگــت یۆگــەر ،پارێزگاری
شــاری دۆرتمۆند ڕایگەیانــد ،ئەدەبیاتی بەختیار عەلــی لێوانلێوە لە كارلێككردن لەگــەڵ كولتووری گــەالن و دەتوانێت لە بەرەوەپێشچوونی كولتووری مرۆڤایەتیدا هاوكار بێت. جگە لەو وتانەش ،میدیاكانی ئەڵمانیا، وەك ڕادیــۆ ،WDR5ڕاپۆرتێكــی دوورودرێژی لەسەر ژیان و بەرهەمەكانی بەختیــار عەلی كردووە و بــە بایەخەوە بــاس لە وەرگێڕانی بەرهەمەكانی دەكات بۆ زمانی ئەڵمانی ،ماڵپەڕی ،WDR3 ماڵپــەری DWی ئەڵمانــی و هەرەوەها der spiegelی ئەڵمانــی ڕووماڵــی ئەو خەاڵتەیان كردووە. لــە ناوخــۆی هەرێمــی كوردســتان وەرگرتنــی ئــەو خەاڵتــە لــە الیــەن نووسەرێكی كوردەوە كاردانەوەی هەبوو. فەرهەنــگ گۆمەشــینی ،وتەبێــژی وەزارەتــی رۆشــنبیری و الوانی هەرێمی كوردســتان ،ئاماژەی بــەوە كرد ،ئەوان ڕاگەیاندنیشــیان لــەو بارەیــەوە بــاو كردووەتــەوە و پیرۆزبایی لە نووســەر و ئەدیبی كورد بەختیار عەلی دەكەن.
گۆمەشــینی بــە (چاودێــر)ی وت: «وەرگرتنــی ئەو خەاڵتە گرنگە لە الیەن نووسەرێكی كوردەوە بەرز دەنرخێنین و بە گرنگــی دەزانین ،بەختیار عەلیش كە نووســەرێكی داهێنەرە،شایستەی ئەوەیە خەاڵتی گرنگتر بەدەست بهێنێت». جگــە لــەو ڕاگەیاندنــەی وەزارەتــی ڕۆشــنبیری ،زۆرێــك لــە نووســەران و خوێنەرانــی بەختیــار عەلــی لــە تــۆڕە كۆمەاڵیەتییــەكان خۆشــحاڵی خۆیــان بــە وەرگرتنی ئەو خەاڵتــە لە الیەن ئەو نووسەرەوە ڕاگەیاند. خەاڵتــی نیلــی زاكــس ،لــە ســاڵی ١٩٦١ـــەوە تا ئێســتا تەنها ساڵی ٢٠٠٩ دابەش نەكرا بە هۆی پشــتگیرینەكردنی خەاڵتەكــە لــە الیــەن هیــچ دەزگا و دامەزراوە و كەسایەتییەكەوە ،ئەوەش بە شتێكی نامۆ لە مێژووی خەاڵتەكە سەیر دەكرێــت .هەروەها ســاڵی ٢٠١٣هەمان خەاڵت دراوە بە عباس خزر ،نووســەری عێراقی. بەختیــار عەلی لــە دایكبووی ســاڵی ١٩٦٦ـە لە سلێمانی و خاوەنی نۆ ڕۆمان
و دەیان كتێبی فیكری و فەلسەفییە. كتێبەكانــی بەختیــار عەلــی لە واڵتی ئەڵمانیــا ،لــە الیــەن دەزگای یونیونس فێرالگەوە چاپ و باڵو دەكرێنەوە و بڕیار وایە ســاڵی ٢٠١٨ئــەو دەزگایە ڕۆمانی (جەمشــید خانی مامم ،كە هەمیشــە با لەگــەڵ خۆیدا دەیبرد) بە زمانی ئەڵمانی باڵو بكاتەوە.
لێــرەوە بەناوی ناوەندی رۆشــنگەریی چاودێر و بنكەی روناكبیریی گەالوێژەوە، پیرۆزبایی لــە بەختیار عەلی دەكەین بۆ وەرگرتنی ئەو خەاڵتەو ئەو بەرەوپێشچونە چۆنایەتیە گەورەیە.
ژمارەی داهاتوو
سەبارەت بە فیلمی داهۆڵەکانیش دەمرن
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
خەندە حەمید
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ژمارە ( )580دووشەممە 2017/12/18
پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
باشرتین ڕۆمان تەنیا لەسەر کاغەزە گوتاری ئیشیگورۆ بە بۆنەی وەرگرتنی خەاڵتی نۆبێلەوە
وەرگێڕانی :شەماڵ وەلی کازۆئۆ ئیشیگورۆ ،نووسەری ژاپۆنی-بەریتانی بە ئامادەبوونی لە ستۆکهۆلم ،خەاڵتی نۆبێلی ٢٠١٧ـی وەرگرت و لەو بارەیەشەوە گوتارێکی دوورودرێــژی خوێندەوە .لێرەدا کورتەی ئەم گوتارە دەخەینە ڕوو ،لە داهاتوویشدا کۆی نووسینەکە ،کە زیاد لە شەش هەزار وشەیە ،لە ڕەخنەی چاودێردا باڵو دەکەینەوە.
ئیشیگورۆ دەڵــێــت« :ئــەگــەر ئێوە لە پاییزی ساڵی ١٩٧٩ـدا لە تەنیشت منەوە بوونایە ،ئەگەری هەبوو گومان لە پێگەی کۆمەاڵیەتی و تەنانەت ڕەگەزیی من بکەن .ئەوکات ٢٤ساڵ بــووم .بە ڕواڵــەت لە ژاپۆنی دەچــووم ،بەاڵم بە پێچەوانەی پیاوانی ژاپۆنییەوە کە لەو ڕۆژگــارەدا لە بەریتانیا دەبینران، من قژێکی درێــژم تا سەر شانەکانم و سمێڵێکی وەکوو دزوجەردەکانم هەبوو.
ئەوکات هەمیشە یان دەربارەی یاریزانە هۆڵەندییەکان بە نەرمی قسەمان دەکرد، یان دەربارەی تازەترین ئەلبوومی بۆب دیالن دەدواین». ئیشیگورۆ بەم جۆرە باسی سەرەتاکانی نووسینی دەکات« :لەو پاییزەدا ،من بە کۆڵەپشتێک ،گیتارێک و چاپنووسێکەوە گەیشتمە الدێیەکی بچووکی بەریتانیا، کە کۆنەئاسیاوێکی هەبوو .من چووم بۆ ئەوێ ،چونکە بۆ گوزەراندنی خولێکی یەکساڵەی نووسینی داهێنەرانە لە زانکۆی ڕۆژهەاڵتی ئەنجلیا وەرگیرابووم. ئۆتۆمبیلم نەبوو ،تەنیا ڕێگەی گەیشتن بە زانکۆ ،پاس بوو ،کە بەیانیان جارێک، نیوەڕۆیان جارێک و شەوانیش جارێک هاتوچۆی دەکرد .لە گوندەکەدا ژوورێکم لە ماڵێکی بچووکدا بە کرێ گرتبوو، هیی پیاوێک بوو کە ژنەکەی لێی جیا بووبووەوە .بێگومان ماڵەکە بۆ ئەو پڕ لە بیرەوەرییە وێرانبووەکانی بوو .زۆر بەر یەک نەدەکەوتین .دوای ئەو ژیانە خەمناکەی لە لەندەن هەمبوو ،لێرەدا ڕووبـــەڕووی بێدەنگی و تەنیایییەکی نائاسایی بــوومــەوە ،کــە کــردمــی بە نووسەر».
گەیاندە کۆتایی ،بە تەواوی بوونمەوە هەستم کرد کەوتوومەتە سەر ڕەوتێکی تــازە .پاش ئــەوەی کەوتمە گومانەوە لە چیرۆکەکەم ،دەستم کــرد بــەوەی نیشانی دەوروبەرەکەمی بدەم .ئەمڕۆکە دەبــێ بەڕاستی سوپاسی کــاردانــەوە دڵگەرمەکانی هاوپۆلەکانم ،مامۆستاکانم، مالکۆڵم برادبێری ،ئەنجێال کارتەر و ڕۆماننووس پۆلی بیلی بکەم .ئەگەر ئەوان بۆچوونێکی ئەرێنییان دەربارەی نووسینەکانم نــەبــوایــە ،بــە ئەگەری زۆرەوە هەرگیز ئیتر سەبارەت بە ژاپۆن نەمدەنووسی .پاش ئەوە گەڕامەوە بۆ ژوورەکەم و نووسیم و نووسیم ...بەبێ بەرگەگرتنی سەختییەکان ،هەرگیز نەمدەتوانی ببمە نووسەر».
ئیشیگورۆ لە درێژەی نووسینەکەیدا باسی ئەو یەکەمین ژوورە دەکــات کە تێیدا نووسیویەتی« :لە ڕاستیدا ژوورە بچووکەکەی من وەکوو هیی نووسەرە کالسیکەکان نەبوو .سەقفێکی نزمی هــەبــوو ،کە هەستی تــرس لە فــەزای داخــراوی بە مرۆڤ دەبەخشی .ئەگەر لــەســەر پەنجەکانی پــێ وەســتــابــام، لــە پــەنــجــەرەکــەوە پــانــتــایــی کێڵگە کــێــڵــدراوەکــانــم لــە مـــەودای دوورەوە دەبینین .مێزێکی بچووکم هەبوو ،کە چاپنووس و چراسەرمێزییەکەی لەسەر بوو .لەسەر زەوییەکە لە بری تەخت، فۆمێکی سەنعەتیی الکێشەییی گەورە هەبوو ،کە دەبووە هۆی ئەوەی تەنانەت لــە شـــەوە زۆر ســاردەکــانــدا عــەرەق بکەیتەوە ...لەو ژوورەدا بوو کە دوای ئیشیگورۆ لــە یەکەمین ڕۆمــانــی نووسینی چەند چیرۆکێکی خــراپ و دوای ئەوەی کە شانۆیەکی ڕادیۆییم لە دەدوێت« :بەهاری ،١٩٨٣من و لۆرنا- بی‌بی‌سی ڕەت کرایەوە ،لە پڕ هەستم هاوسەرەکەم -لە لەندەن بووین و لە کرد دوای ماوەیەک خەریکم دەربارەی بەرزترین شوێنی شار کە لەسەر گردێک شاری لەدایکبوونم ناگازاکی -لە ڕۆژگاری بوو نیشتەجێ بووین .مێزێکی گەورەمان کۆتاییی جەنگی جیهانیی دووەمــدا -هەبوو کە بە درێژاییی ڕۆژ لە سەری دەمنووسی و شــەوان نانمان لەسەر دەنووسم». دەخوارد .ژیانمان لەوێ خۆش بوو .من ئیشیگورۆ و یەکەمین چیرۆکی :یەکەمین ڕۆمانمم ساڵی ڕابــردوو باڵو «کاتێک یەکەمین چیرۆکی ژاپۆنیم کردبووەوە ،هەروەها سیناریۆکی کورتم
نووسیبوو کە هەر زوو لە تەلەفزیۆنی بەریتانیا پەخش کــرا ...شانازیی بە یەکەمین ڕۆمانمەوە دەکەم ،بەاڵم لەو بەهارەدا هەستێکی ناڕازیبوون لە مندا بــەدی هاتبوو .کێشەکە ئەمە بــوو، یەکەمین ڕۆمان و یەکەمین سیناریۆم لە بابەتدا نا ،بەڵکوو لە شێوە و پێکهاتەدا زۆر لە یەک دەچــوون .هەرچەند زیاتر تەماشایم دەکـــرد ،تێدەگەیشتم کە ڕۆمانەکەم زیاتر لە سیناریۆ دەچێت. ئارەزووی من ئەوە بوو ڕۆمانێک بنووسم تەنیا لەسەر کاخەز بە دروستی کار بکات. بۆچی دەبێت ڕۆمانێک بنووسین کەسێک بتوانێت بە نمایشکردنی بە هەمان ئەو ئەنجامانە بگات؟ چۆن دەتوانین بڵێین چیرۆک دەتوانێت لە بەرامبەر قودرەتی سینەما و تەلەفزیۆندا زیندوو بمێنێتەوە ئەگەر شتێکی تایبەت بە خۆی نەبێت، کە ئەوانی تر نەتوانن پێی بگەن؟» ئیشیگورۆ لە کۆتاییی نووسینەکەیدا دەڵــێــت« :ســوپــاس بــۆ ئەکادیمیای سویدی و خەڵکی سوید ،کە بە درێژاییی ســااڵن ،خەاڵتی نۆبێلیان کــردووە بە سیمبولێکی درەوشاوە بۆ (خێر)ێک کە ئێمەی مرۆڤەکان هەوڵی بۆ دەدەین».
هەمیشە جێیەک الی محەمەد کوردۆ خاڵییە ئا :ڕەخنەی چاودێر «هەمیشە جێیەک خاڵییە» ناوی نوێترین كتێبی شاعیر و نووسەر محەمەد كوردۆیە ،كە پێك دێت لە هەندێك یاداشت و وتاری ئەدەبی كە تایبەتمەندی و جوانی خۆیان هەیە و ئێستا لە کتێبرۆشییەکاندا دەست دەکەوێت.
لە کتێبەکەدا نووسراوە« :مەحمود دەوڵەت ئابادی دەڵێت( :عەشق وەك گــڕەی بیابان وایــە ،مەگەر نەیەت ،كە هات ،چاوەكان كوێر دەكات) .ئەم وتەیە دەمباتەوە بۆ دەورانی هەرزەكارییم ،بۆ ئەو كاتەی چیرۆكی (لەیل و مەجنون)م بە تۆماركراوی لە سەر كاسێت ،دەست كەوتبوو .دەیان جار گوێم لێ دەگرت و تێرم لێ نەدەخوارد .لەو چیرۆكەدا دوای ئەوەی
2
ژمار ه ( )580دووشه‌مم ه 2017/12/18
پاسه‌وانى سێبه‌ر چــــــــــیرۆک
ئاکۆ کەریم مەعرووف
ئه‌و دۆزه‌خ ه سووران ه چین ك ه داتگیرساندوون ،ئه‌ى ئاسمان؟ ئه‌دۆنیس ئیتر بــارودۆخ ـه‌ك ـ ه ب ـه‌و جــۆر‌ه بــوو ك ه چاوه‌ڕوانم نه‌ده‌كرد .ناچار بووم له‌و هه‌سته س ــارد‌ه په‌شیمان ببمه‌و‌ه كـ ه سااڵنێكى دوورودرێژ ب ه نهێنى له‌ناو الپه‌ڕه‌یه‌كى سپیدا شاردبوومهوه ،هه‌ستێك ك ه بڕوا و متمانه‌م پێى هه‌بوو ،ده‌بێ چ ئازارێك لهوه سه‌ختر بێت ،ل ه په‌شیمانبوونه‌وه‌شدا كه‌سێك نه‌بێت بــڕوات پێ بكات؟ هه‌ستى هاوارێك وه‌ك ئه‌وه‌ى ل ه خه‌ونێكدا بیت و ده‌نگت نه‌گات به هیچ شوێنێك ،هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ى ده‌نگ زیندانى ئه‌به‌دیى نێو جه‌ست ه بێت. چه‌ند ڕۆژێك ه سێبه‌رێكى سارد ،تێكه‌ڵ به ته‌مێكى شینباو ،حه‌وشه‌و ئاسمانى ماڵه‌كه‌ی داپۆشیوه .تاقان ه خوشكه‌كه‌ى له‌ژێر كزه‌باى ساردی ئه‌و شه‌و‌ه به‌فرانباره‌دا ل ه گۆشه‌یه‌كى ژووره‌كه‌دا له‌ژێر په‌تۆ ڕه‌نگخۆڵه‌مێشییه‌كه‌دا ك ه ب ه وێنه‌ى چه‌ند كه‌روێشكێكى هه‌ڵهاتوو نه‌خشێنرابوو ،كز و مه‌لوول خۆى گرمۆڵه كردبوو .تا ده‌هات هه‌واى شه‌و ساردتر ده‌بوو، له‌و الشه‌و‌ه جه‌سته‌ى سارده‌وه‌بووى باوكیان ك ه پێش كه‌مێك (نه‌بیل) ب ه په‌تۆیه‌ك دایپۆشى و ل ه ته‌نیشتییه‌و‌ه له‌سه‌ر ڕاخه‌رێك ك ه تۆزوخۆڵى ڕۆژگار كاڵی كردبوه‌و‌ه دانیشت. له‌و التره‌و‌ه دای ه شوكران ب ه چرایه‌كه‌و‌ه ك ه به حاڵ نه‌وتى تێدا مابوو گهڕایهوه ل ه ژوور سه‌ری (ئه‌سیره‌ى) تاقان ه كچه‌كه‌ی دانا .نه‌بیل له‌م هه‌ڵسوكه‌وته‌ی دایكى سه‌ری سووڕمابوو، ئاخر چۆن ده‌بێ دواى نزیكه‌ی چل ساڵ له ژیانى ژنومێردایه‌تى ،ئاوا به‌و شێوه‌یه‌و به‌و خوێنساردییه‌و‌ه وه‌كو هـه‌وای ســاردى ئه‌م شه‌و‌ه بێت و بچێت؟ به‌اڵم بۆ خۆیشی هه‌ر وا بوو ،ئه‌وه‌تانێ ل ه ته‌نیشت ته‌رمى باوكێكى ماندوو له‌ژێر بارگرانیى ڕۆژگاردا دانیشتووه و توند ده‌سته‌كانى گرتووه و له‌والتر چاوی له‌سه‌ر خه‌ون ه قووڵه‌كه‌ی ئه‌سیره‌ى تاقانه خوشكێتى ،ك ه به‌ده‌م تاریكیى چاوه‌كانییه‌وه پێده‌كه‌نێت. بۆ چه‌ند ساڵێك ده‌چــوو ،به‌فربارین له بیرى خه‌ڵكی و منااڵنى گه‌ڕه‌ك چووبووه‌وه، ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ی وشكه‌ساڵى و گرانى ،ئه‌م خێزانه‌ی خستبوو‌ه ژیر باری گوزه‌رانێكى خراپه‌وه .هه‌میش ه نه‌بیل چاوه‌ڕوانى ئه‌وه‌ی ده‌كــرد ،به‌یانییه‌ك ل ه خه‌و هه‌ستێت و به ئه‌سیره‌ی خوشكى بڵێت :هه‌ست ه ل ه خه‌و بـه‌فــره‌بــارێــت ...دونیا چه‌ند جــوان سپى سپى بووه .به‌اڵم ئێستا بیر لهوه دهكاتهوه بۆ به‌یانییه‌كه‌ی چى پێ بڵێت ،پێی بڵێت دونیا دووجــار سپى بــووه ،یه‌كه‌میان له‌و په‌نجه‌ره‌یه‌و‌ه بڕوان ه بزان ه چى ده‌بینیت،
باوكی (مەجنون) لەوە بێهیوا دەبێت (لەیال) بدەن بە كوڕەكەی ،هەرچی كچی جوانی هۆزەكەی خۆی هەیە كۆی دەكاتەوە و بە (مەجنون) دەڵێت :كام لەم كچانە هەڵدەبژێریت هەڵی بژێرە و واز لە (لەیال) بێنە. بێگومان (مەجنون) نەك هیچ كامیان هەڵنابژێرێت، تەنانەت ئامادە نابێت سەیریشیان بكات .من ئەو كاتە تێ نەدەگەیشتم ،بۆچی (مەجنون) ناتوانێت یەكێك
لەو كچە جوانانە هەڵبژێرێت؟ دواتر تێگەیشتم و ئێستا دەمەوێت ئەو حاڵەتە لەگەڵ وتەكەی دەوڵەت ئابادییدا پێكەوە گرێ بدەم :بێگومان ئەوەی كە نەیهێشتووە (مەجنون) كەسێكی تر ببینێت ،گڕەی عەشق بووە، ئەو گڕەیە هەڵی كردووە و چاوەكانی (مەجنون)ی كوێر كردووە .ئەو كە (لەیال) چاوەكانی كوێر كردبێت چۆن دەتوانێت تەماشای خەڵكی تر بكات؟»
دووه‌میان سه‌یرێكى گۆشه‌ی ژووره‌ك ه بكه، هه‌فته‌ى ڕابــــردوو ،خه‌تیب و ئیمامى ڕۆحێك ه سپیتر له‌وێدا ڕاكشاوه. مزگه‌وتى خانه‌قا وتارى ڕۆژى هه‌ینیى له‌سه‌ر تاوه‌كو ئه‌م ساته‌وه‌خته‌ش ،ك ه ئهسیره (برسێتى و كوفر) بوو ،ئینسانى موسڵمان ئه‌و بۆ چه‌ند شه‌وێكی تر ته‌مه‌نى ده‌بێت ه هه‌شت كاتانه‌ى ناتوانێ نانى مناڵه‌كانى دابین بكات، سااڵن ،به‌فربارینى ب ه چاوی خۆی نه‌بینیوه ،چۆن ڕێگه‌ى كوفر ناگرن ه به‌ر؟ ناوبه‌ناویش زۆر جاریش ك ه گوێی لهوه ده‌بوو جاری جاران ب ه حه‌ماسه‌تێكى زۆره‌و‌ه ده‌یگوت ،برسێتى به‌فربارین چ كارێكى به‌م شاره ده‌كرد بڕواى به‌شه‌ر بوای ه من بـه‌م شمشێره‌ی ده‌ستم نه‌ده‌كرد ،به‌اڵم خۆ سبه‌ینێ بڕوا ده‌كات ،كه‌لله‌سه‌ریم له الشه‌ی جیا ده‌كــرده‌وه .مام به‌اڵم چۆن بڕواكردنێك؟ هیاللى باوكى نه‌بیل ،هێشتا ب ه شه‌قامى وا وێكى ه ش ه ـ ل وی دانیشتن و بێخه مه‌والنادا ڕێگه‌ى ده‌بڕى ك ه گوێى له‌م وتاره نه‌بڕاوه‌دا و هه‌ڵله‌رزینى زۆر بـه‌ده‌م سكى بوو ،ئهوه بۆ یه‌كه‌مین جاریش بوو ل ه نوێژى برسییهوه ،بیركردنه‌و‌ه لــه‌وه‌ی سبه‌ینێ جه‌ماعه‌تى مزگه‌وتى خانه‌قاى مه‌والنا دوا كێ ب ه ئاگا بێنێته‌وه ،هه‌موو ئه‌م پرسیار بكه‌وێت و ل ه ڕیــزى پێشه‌وه‌ى نوێژكه‌ران و گومانانه ،شه‌وگار‌ه درێژه‌كه‌ی ل ه بیری دانه‌نیشێ ،ل ه دووره‌و‌ه گوێى ل ه وتاری ڕۆژى نه‌بیل برده‌وه ،بیری لهوه ده‌كرده‌و‌ه ئێستا جومع ه بێت .تاوه‌كو نزیك ده‌بــووه‌و‌ه له‌و له‌به‌ر خۆیه‌و‌ه چه‌ند ئایه‌تێك له‌و ئایه‌تانه‌ی شوێنه‌ی ب ه گه‌ڕه‌كى سه‌رشه‌قام ناو ده‌برا، ل ه قۆناغى خوێندنى سه‌ره‌تاییدا ده‌رخى هۆش و خه‌یاڵى الى ئه‌سیره‌ی كچى بوو، كردبوون بخوێنێته‌وه ،یان چه‌ند دێڕێك له بۆ كچ ه تاقانه‌كه‌ی ك ه چه‌ند ڕۆژێك ه برسێتى قه‌سیده‌كانى مه‌والنا ،یاخود چه‌ند چیرۆكێك ڕه‌نگوڕووی گۆڕیوه ،ڕۆژب ـه‌ڕۆژ ڕووخساری ل ه كتێبی یاقووت بگێڕێته‌و‌ه ك ه لهوێوه زه‌رد ده‌بێت و چاوه ڕه‌شه‌كانى ك ه ل ه نیگا ده‌ست پێ ده‌كــات( :هــاوارى ونبوویه‌ك له و چاوى كه‌روێشك ده‌چوون ،ڕووه‌و لێڵبوون واڵتى غه‌ریبان ...ڕۆحم پڕ بكه‌ن ل ه گه‌رمایی و ته‌ڵخبوون ده‌چــوون .له‌و الشـه‌و‌ه خه‌مى به‌فر) ...حیكایه‌تێكى سه‌رنجڕاكێشه ،جارێ بۆ نه‌بیل ،ل ه مـه‌راق و خۆخواردنه‌وه‌ی له لێ ده‌گـه‌ڕێــم خوێنه‌رانى خه‌یاڵشیرین بۆ ئه‌سیره‌ى به‌دبه‌خت كه‌متر نه‌بوو ك ه پتر له خۆیان وێناى چیرۆكه‌ك ه بكه‌ن. ساڵێك ه ب ه هه‌ر ده‌رده‌سه‌رییه‌ك بێت خوێندنى چیتر بۆ گه‌ڕان پێویستى ب ه چرا نه‌بوو ،ت ـه‌واو كــردووه بووه‌ت ه مامۆستای ئایین، ماڵه‌ك ه له‌ژێر ڕووناكیى به‌فربارینى به‌رده‌وامدا ئیتر كه‌س نازانێت كه‌ى نانى ڕه‌نجى خۆى وه‌كو ئه‌ڵماسی سپى ده‌دره‌وشایه‌وه ،له‌و كتێبه ده‌خــوات؟ ل ه پڕێكدا به‌رله‌وه‌ی خۆى بكات كه‌مانه‌ی له‌سه‌ر ڕه‌فه‌یه‌كى ل ه داروته‌خته -ب ه ده‌روازه‌ی مزگه‌وتدا ،له‌به‌ر خۆیه‌و‌ه وتى: دروستكراو ب ه ده‌سته‌كانى خۆى مه‌سنه‌وی هه‌موو ئه‌وانه‌ى سوجد‌ه ده‌به‌ن و ده‌پاڕێنه‌وه مه‌عنه‌ویی هه‌ڵگرت و گهڕایهوه بۆ الی ئه‌و بۆ پارچه‌نانێك ،ل ه نان بپاڕانایه‌ته‌و‌ه زمانى كێو‌ه به‌فرینه‌ى له‌ژێر به‌تانییه‌كه‌دا ڕاكشاوه و ده‌گرت ،ك ه كێ سه‌به‌بكاره ،به‌اڵم خودایه‌ك هێشتاك ه چاوه‌كانى كراوه‌ن ،له‌و ساته‌دا بیری ك ه دروستكه‌ری ئه‌رز و ئاسمان ه بۆ نایه‌ته لهوه كردهوه چۆن دواى خوێندنه‌وه‌ی كتێبێك ده‌نگ؟ ب ه ئه‌سپایی به‌رگى كتێبه‌كه‌ی داده‌خست ،به (پێم وا بێت تاوه‌كو گه‌ڕانه‌وه‌ش ل ه نوێژى هه‌مان شێو‌ه ب ه ده‌ستى ڕاستى پێڵووى چاوه جومعه و تێپه‌ڕبوون ب ه شه‌قامى مه‌والنادا، كراوه‌كانى باوكى دابخات ،ك ه تاوه‌كو ئه‌م گه‌یشتن ب ه شوكرانى خێزانى ك ه تا ئه‌و ساته‌ش پڕ بوون ل ه گه‌رمایی ژیان ...پڕ بوون كاته‌ش خه‌ریكى ئاماده‌كردنى نیوه‌ڕۆخوانێكى ل ه ڕوانین بۆ شوێنێكى دوورى نادیار( ...باوه ساد‌ه بوو ،هه‌ر له‌و خه‌یاڵه‌دا ده‌ژیا ك ه ئه‌وه‌ی گیان ،ئیتر بۆ هه‌میش ه بخه‌وه). لێیده‌پاڕێینه‌و‌ه ڕزگارمان بكات له‌م هه‌موو دای ه شوكران ،وه‌كو ئه‌وه‌ی پێشتر زیكری هاوار‌ه بۆ ب ه ده‌نگ نایه‌ت؟) مه‌والناى به‌رگوێ كه‌وتبێت و بینیبێتى به سه‌رماوسۆڵه و به‌فربارینى بــه‌رده‌وام ده‌ورى ئه‌و ڕووناكییه‌دا ده‌سووڕایه‌وه ،كه ل ه دوێنێشه‌وه‌و‌ه ب ه ت ـه‌واوه‌تــى ماندووى تیشكێكى بازنه‌یی له‌سه‌ر پارچه‌فه‌رشێكى كردبوو ،ئیستا وه‌كو جاران ناتوانێ ب ه په‌یژه كاڵه‌وه‌بوو ب ه تۆزوخۆڵى ڕۆژگار ب ه وێنه‌ی دارینه‌كه‌دا سه‌ربكه‌وێت و ب ه به‌فرماڵه‌كه، مانگ لـ ه ش ـه‌وانــى پــڕیــدا ده‌بــیــنــرا ،ڕێك به‌فری كه‌ڵه‌كه‌بووى دوێنێشه‌و ڕابماڵێت، هاوشێوه‌ی ئه‌و كلوه‌به‌فرانه‌ى ك ه ب ه ده‌م باوه ئه‌مه‌ش ئه‌و ترسه‌ى له‌ال دروستكرد ،كه ل ه ئاسمانه‌و‌ه ده‌بارین. ماڵه‌ك ه ل ه هه‌ر ساتێكدا بێت به‌رگه‌ى ئه‌و نه‌بیل له‌م كاته‌شدا ل ه نێوان هه‌موو ئه‌و به‌فر‌ه زۆر‌ه نه‌گرێت و بڕوخێت ،به‌اڵم ئه‌و جووڵ ه سه‌یرانه‌ى دای ـ ه شــوكــران ك ه به‌و هه‌ستیی خۆشیی ه له‌بیر ناكات كاتێك نه‌بیلى ته‌مه‌نه‌و‌ه ده‌یانكات و بێده‌نگیی ئه‌سیره‌ى بینى ب ه به‌فرماڵه‌ك ه سه‌ربانى ڕاده‌ماڵى، خوشكى ،له‌وه‌ى چۆن ب ه ئاگا نایه‌ته‌وه ،تێ ئه‌سیره‌ش ل ه خـــواره‌و‌ه هـــاوارى ده‌كــرد: ڕامابوو .تاقانه‌خوشكێك گه‌ر شه‌وانى پێشوو كاك ه ئاگات ل ه خۆت بێت هه‌ڵنه‌خلیسكێى. بوایه ،چه‌ندجارێك ل ه خه‌و هه‌ڵده‌ستا و به هه‌ر وابووه ،هه‌میش ه سات ه خۆشه‌كان ،ئه‌و چاوی مشكیش بوای ه له‌ژێر به‌تانییه‌كه‌یه‌و‌ه ل ه كاتانه‌ی دیمه‌نێك ده‌یبرد‌ه به‌رده‌م ژیانێكى ترساندا سه‌رنجى ل ه چوارده‌ورى خۆى ده‌دا .نوێ بۆ مام ه هیالل كورتخایه‌ن بووه ...بیرى
لهوه كردهوه ،هیچ شتێك له‌گه‌ڵ شوكراندا نه‌ڵێت ،ب ه بیانووى ئه‌وه‌ی شتێك ل ه خه‌یاڵى ونكردوو‌ه و ل ه كاتى ده‌ستنوێژدا به‌جێی هێشتووه .ب ه هێمنى ده‌رگاى ده‌ره‌وه‌ى له‌سه‌ر خۆى داخست و ب ه شه‌قامى مه‌والنادا ڕووه‌و مزگه‌وتى خانه‌قا گهڕایهوه ،به‌اڵم ئه‌مجاره ب ه دیمه‌نێكى تــره‌وه ،ك ه هه‌ستى ڕوودانــى خراپه‌یه‌ك ل ه گوناه ك ه گومانكردن ه له‌وه‌ى چه‌ندین ساڵ ه بڕواى پێیه‌تى وه‌ك ئیماندارێكى سپى به‌ڕێوه‌یه. دای ه شوكران ك ه ب ه ئاسته‌م له‌به‌ر به‌فربارین چاوه‌كانى بۆ هه‌ڵده‌هات ،ئاگاى لهوه بوو كه مێرده‌كه‌ى وه‌كو تارماییه‌ك به‌ناو بادا بڕوات ده‌رگاى له‌سه‌ر خۆى داخست ،ئه‌و پێیوابوو، ب ه شوێن شتێكدا ده‌گه‌ڕێت ك ه زۆر نزیكه له‌وه‌ى له‌ناو ڕۆح ه ماندووه‌كه‌یدا هه‌ڵیگرتبێت، ئێستا چه‌ند سێبه‌رێكه و به‌شوێن ڕووناكیى خۆیدا ده‌گه‌ڕێت ،من ده‌یناسم ،دڵنیام له‌وه‌ى كاتێك ده‌یدۆزێته‌وه ،هه‌موو شتێك ل ه ده‌ست ده‌رده‌چێت .ئه‌و شه‌و‌ه به‌شێك له‌و نهێنییه شــاراوه‌ی ـه‌ى ل ه ناخیدا بــوو بۆ شوكرانى گێڕایه‌وه( ...شوكران ،ئه‌م ئێواره‌ی ه ل ه كاتى نوێژدا ،هه‌ستمكرد ئه‌و ئایه‌تانه‌ى ده‌یخوێنم له چاومه‌و‌ه ده‌ڕژێن و ده‌بن ه شه‌به‌نگێك ل ه بلور، پاشان هه‌ر یه‌ك له‌و بلوران ه ده‌بوون ه هه‌زاران ڕه‌نگ و ئاوى چاویان ده‌برد ،هه‌تاوه‌كو زیاتر ورد ده‌بوومه‌و‌ه لێوه‌كانم وشكتر ده‌بــوون، به‌اڵم دڵم وه‌كو ئه‌وه‌ى ب ه شێى ده‌ریا بیشۆى، ته‌ڕتر ده‌بـــوو ،بلوره‌كان ڕووه‌و ئاسمان هه‌ڵده‌كشان ،پاشان تێكه‌ڵى په‌ڵ ه هه‌وره‌كان ده‌بــوون و دوو باڵى گه‌وره‌یان لێ دروست ده‌بوو ،ئه‌وه‌نده‌ى نه‌مابوو به‌پێو‌ه ل ه هۆش خۆم بچم ،باڵند‌ه بلورییه‌كان هه‌تاوه‌كو زیاتر ڕووه‌و قواڵیی ئاسمان باڵی فڕینیان بگرتایه، ده‌بوون ه هه‌زاران پارچه‌ى تر ،هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی ل ه شه‌وێكى تاریكدا ئه‌ستێره‌بارین بێت... ئیتر نازانم ...ئه‌وه‌ى من بینیم خه‌ون بوو، یان خه‌یاڵ). نه‌بیل به‌ده‌م هه‌ڵدانه‌وه‌ی چه‌ند الپه‌ڕه‌یه‌ك ل ه كتێبی یاقوت ،ئاگاى ل ه گێڕانه‌وه‌ى ئه‌م چیرۆك ه بــوو ،هه‌ستی ترسێك دایگرتبوو لــه‌وه‌ى ئه‌مشه‌و ئه‌م ه دواچیرۆكى باوكى بێت ،بۆ ته‌نها گوێگرێك ك ه هیچ كه‌سێكى له دونیادا نه‌ماون ته‌نها دای ه شوكران نه‌بێت... ل ه كاتێكدا ئه‌وه‌ى ماوهتهوه من و ئه‌سیره‌و ئیتر نازانم سبه‌ینێ چى ڕووده‌دات؟ دواى گـــه‌ڕانـــه‌وه‌ى سااڵنێكى زۆر له دووره‌په‌رێزی ،ب ه شۆفێری تاكسییه‌كه‌ى وت (تكای ه لێره‌دا ڕاوه‌سته) ،له‌سه‌ر سووچى ئه‌و كۆاڵن ه وه‌ستا ك ه ده‌چوو‌ه سه‌ر شه‌قامى مه‌والنا ،ب ه ڕوانینێكى خێرا بۆی ده‌ركه‌وت شته‌كان لـه‌گـه‌ڵ ســااڵنــى ڕابــــردوودا زۆر جیاوازنین و ل ه شێوه‌دا وه‌كو خۆیان ماون، به‌اڵم له‌ناوه‌و‌ه هه‌ست به‌و بێده‌نگیی ه ده‌كه‌یت، ك ه ئیتر ژیان ل ه ژووره‌كاندا نهماوه .له‌ناو بێده‌نگیى بیره‌وه‌رییه‌كاندا و ئه‌و ساتانه‌ى بۆ دواجار دای ه شوكرانى به‌جێهێشت ،كه‌سێك لێی نزیك بووه و پرسیارى ئـه‌وه‌ی لێكرد (ئایا بۆ شتێك ده‌گه‌ڕێت؟) نه‌بیل ك ه زۆر ب ه زه‌حمه‌ت ده‌یتوانى ئه‌و كه‌سان ه بناسێته‌وه ك ه پێش سی ســاڵ له‌مه‌وپێش بینیونى، نه‌یزانى ئه‌و كه‌س ه كێیه ،به‌اڵم الى ئه‌و هه‌موو شتێك ڕووه‌و پیربوون و له‌ناوچوون ده‌چێت، به‌اڵم ده‌نگ وه‌كو خۆى ده‌مێنێته‌وه ،جاران ئه‌و كه‌س ه گه‌نجێكى باریكه‌له‌ى ئه‌سمه‌ر، سه‌روسیماى ب ه برۆ پڕه‌كانى و چاوه تیژ و ڕه‌شه‌كانییه‌و‌ه ده‌چوو‌ه سه‌ر جه‌نگاوه‌ره دێرینه‌كانى باووباپیران ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی ئێستا ده‌یبینێت پشتكۆماوه؛ ڕه‌نگ و ڕووخسارى كه‌سێكى ماندوو ك ه چاره‌نووس ڕه‌حمى پێ نه‌كردبێت .سااڵنێك ده‌بوو یه‌كێك بوو له كه‌س ه نزیكه‌كانى باوكم ،هه‌ر ئه‌م كه‌سه‌ش بوو ل ه به‌ره‌به‌یاندا هات بۆ ماڵمان به‌سوارى عاره‌بانه‌یه‌كى یه‌كئه‌سپى ته‌رمى باوكمى ل ه په‌تۆیه‌كه‌و‌ه پێچا و بردى بۆ مزگه‌وتى خانه‌قا .چۆن ئه‌و ناوه‌م له‌بیر دهچێتهوه... عیساى به‌فرفرۆش .ئه‌م پیاو‌ه هه‌ر كاتێك
ل ـ ه به‌فرهێنانى چــیــاكــان ده‌گـــه‌ڕایـــه‌وه، ئه‌فسانه‌یه‌كى ل ه خه‌ون و خه‌یاڵ دروستده‌كرد. پێموت (نا ...نه‌خێر مام ه گیان هیچ شتێك نییه )...پێیوتم (كوڕم وا ده‌رده‌كه‌وێت مناڵى ئه‌م كۆاڵن ه بیت ،شێوه‌ت دهچێتهوه سه‌ر یه‌كێك ،به‌اڵم...؟) پێمبڵێ ...جاران ئا له‌م شوێنه‌دا ماڵێك نه‌بوو؟ چۆن گوێم لێنه‌بوو؟ پرسیاره‌كه‌م لێ دووبار‌ه كردهوه .كوڕم به عومرم نه‌مبینیوه و نه‌مبیستوو‌ه ئێره ماڵ بووبێت ،یان كه‌سێكى تیادا ژیابێت. جارێكی تر پێموته‌وه ،ڕه‌نگ ه من ب ه هه‌ڵه‌دا چووبم ...سه‌فه‌رى چه‌ندساڵ ه زۆر شتت له بیر ده‌باته‌وه ،به‌اڵم دڵنیابووم هیچ كه‌سێك بۆنوبه‌رامه‌ى یه‌كه‌مین ماڵى مناڵى له‌بیر ناكات .پاش كه‌مێك ئه‌و ڕۆیشت و ده‌بوو بڕیارى ئهوه بده‌م دواى عیساى به‌فرفرۆش بكه‌وم ...بۆ من ئهوه گرنگ نه‌بوو ئێستا له كوێى گۆشه‌یه‌كى شاراوه‌ى ئه‌و وێنه‌یه‌دام كه ژیانمى ب ه چ ئاراسته‌یه‌كى تردا گۆڕى ،به‌ڵكو به‌شێكى گرنگ ل ه ژیانمان له‌ناو چیرۆكه‌كانى ئه‌وانى تردایه. پیاسه‌یه‌كى ته‌نیا ب ه كه‌نارى ده‌ریــادا و بیركردنه‌و‌ه له‌و سات ه دژوارانــه‌ى ك ه وه‌ك خه‌ونێكى ناخۆش ڕاتده‌چڵه‌كێنێ ،به‌سبوو بۆ ئه‌وه‌ى هااڵوى گریانێك تێكه‌ڵ ب ه ته‌مى سه‌ر شه‌پۆله‌كان ببێت .پێموابێت هێنده‌ى هه‌موو ئه‌و سااڵنه‌ى ل ه ژیانى دووره‌په‌رێزیدا گوزه‌راندى ،ده‌گریا و كه‌سێك نه‌بوو دڵنه‌وایى بداته‌وه. نه‌بیل ئه‌و شه‌وه‌ى بڕیارى ئه‌وه‌یدا به‌ره‌و سه‌رزه‌مینێكى نادیار سه‌رى خۆى هه‌ڵگرێت، تا به‌ره‌به‌یان تا ئه‌و كاته‌ى بانگى به‌یانى له مزگه‌وتى خانه‌قا به‌رز بووه‌وه ،چاوى له‌سه‌ر خه‌ون و خه‌یاڵى ئهسیره و بێئۆقرییه‌كانى دای ه شوكران بوو .بڕیارى ئه‌م سه‌فه‌ر‌ه به ته‌نیا وه‌كو توانه‌وه‌ى ڕۆحێكى پاك ه له‌ناو نوورى خودا .دواى تێپه‌ڕبوونى چه‌ند ڕۆژێك ل ه به‌خاكسپاردنى باوكى ئه‌م بڕیاره‌یدا، گه‌رچى ك ه ته‌نها شتێك كوشته‌ى ده‌ستى بوو ،به‌رده‌وام وه‌كو مه‌راقێكى شیرین ل ه كۆڵى نه‌ده‌بووه‌وە و ژیانى ئه‌سیره‌ى تاقان ه خوشكى بــوو ،ه ـه‌روه‌هــا ئ ـه‌و مــاوه‌ی ـه‌ى كه‌ڵكه‌ڵه‌ى سه‌فه‌ر وێنه‌ى خوێنێكى تاڵ ب ه ده‌ماره‌كانى جه‌سته‌یدا ده‌گــه‌ڕا ،ڕۆژانــ ه كــارى ده‌كــرد، ئه‌وه‌ى ب ه ده‌ستی هێنابوو ل ه سه‌به‌ته‌یه‌كى بچووكدا ك ه خاڵی بوون ل ه یارییه‌كانى ئهسیره بۆى به‌جێهێشت. سااڵنێك ...بێئاگا بووم له‌وه‌ى دواى مردنى باوكم ،چی ل ه ماڵه‌وه‌مان ده‌گوزه‌رێت ،بیرى ئه‌سیره‌ى تاقان ه خوشكم ده‌كرد. (پێمبڵێ ...ئێستاش ب ه په‌نج ه بچكۆله‌كانت وێنه‌ی خه‌یاڵه‌كانت له‌ناو با ده‌كێشیت ،هه‌موو ئه‌و كاتانه‌ی هه‌ستت ده‌كــرد ڕه‌شه‌بایه‌كى له‌ناكاو تۆزوخۆڵى كۆاڵنه‌كانى گه‌ڕه‌كه‌كه‌مان ڕاده‌ماڵێت ،ده‌ستت ده‌كرد ب ه گریان ،هه‌میشه ده‌ترساى له‌وه‌ى ڕه‌شه‌با وێن ه و خه‌یاڵه‌كانت بڕفێنێت و بیانبات به‌ره‌و شوێنێكى نادیار). جارێكیان ك ه سه‌رگه‌رمى خه‌یاڵێكى قووڵ بویت ،ب ه ئاماژه ساده‌كانى ده‌ســت تێی گه‌یاندم :هه‌موو ئه‌و وێنان ه ده‌بینم و ده‌توانم ده‌ستیان لێ بده‌م و بۆنى ڕه‌نگه‌كانیان بكه‌م، به‌اڵم جگ ه ل ه خۆم هیچ كه‌سێكی تر ناتوانێ بیانبینێت .پێموت چۆن ئهسیره؟ بۆ نمونه ده‌توانم گه‌شتى دوورودێژى ڕووبارێك بكێشم ك ه به‌شوێن ده‌ریادا ده‌گه‌ڕێت ،ته‌نانه‌ت به ئاسمان و باڵند‌ه سپییه‌كانى كه‌ناره‌كانه‌وه). ل ه باڵكۆنى ئوتێله‌كه‌و‌ه له‌و ده‌ریایه‌م ده‌ڕوانـــى ك ه ب ه ئاسانى گوێم ل ه هــاژه‌ی شه‌پۆله‌كانى بــوو ،ل ه دوورتــــره‌و‌ه چه‌ند كه‌شتییه‌كى بارهه‌ڵگر ،وێنه‌ی به‌له‌مى كاغه‌زین به‌سه‌ر ده‌ریاكه‌و‌ه ده‌هاتن و ده‌چوون ...ئه‌و ساتانه‌م ده‌هاته‌و‌ه به‌رچاو ك ه سااڵنێك بوو له‌ناو یه‌كێك له‌و كه‌شتیی ه ترسناكانه‌دا ،به قاچاغ گه‌یشتم ه لێوارى سه‌رزه‌مینێكی تر. كه‌نارى ده‌ریا جگ ه ل ه چه‌ند باڵنده‌یه‌كى سپى ،به‌هۆى بارینى به‌فر و سه‌رماوسۆڵه‌وه، هیچ كه‌سێك ی تیا به‌دیناكرێت ،ئاسمان
««
هه‌وره‌و ته‌مێكى شینباو سه‌ر ڕووى ده‌ریاى داپۆشیوه ،له‌سه‌ر كه‌نارى په‌نجه‌ره‌ك ه پێكێ ویسكى و له‌والتره‌و‌ه له‌سه‌ر مێزێكى بچكۆالنه گه‌یشتوومه‌ت ه ئـه‌و چه‌ند دێــڕه‌ى مه‌والنا له كتێبى مه‌سنه‌وی (بۆن ب ه خۆڵى تۆوه ده‌كه‌م ...بۆنى خاكى تۆ له‌به‌ر نه‌كه‌م چی بكه‌م). دواى چه‌ند قومێك ل ه پێكێك ویسكى، چه‌ند جارێك خۆم ل ه ئاوێنه‌كه‌ی به‌رامبه‌ر جێخه‌وه‌كه‌دا بینی ك ه توێژاڵێك ل ه هه‌ڵمێكى مه‌یله‌وخۆڵه‌مێشى ڕووب ـه‌نــدى ئاوێنه‌كه‌ى داپۆشیبوو ،بۆ وایلێهات؟ دره‌نگ ه بۆ پیربوون و هێشتا زوو‌ه بۆ به‌سه‌رچوونى ڕۆژانى مناڵى. سه‌روڕیشێكى ماشوبرنجى ،دوو چاوى پڕ ل ه پرسیار و چاوه‌ڕوانى ،به‌ده‌م خه‌یااڵتى بێده‌نگیى ده‌ریا و كه‌فى سپیى شه‌پۆله‌كانه‌وه و تێپه‌ڕبوونى به‌له‌م ه نائومێده‌كان ،گهڕامهوه بۆ خه‌ون و خه‌یاڵ ه ساده‌كانى ئه‌سیره‌ى نازدار و تاقانه ،بۆ ئه‌و شه‌وه‌ى به‌ده‌م هه‌ڵله‌رزین و سكى برسییهوه دواوێنه‌ى كوژانه‌وه‌ى نورى چاوه‌كانى له‌ناو بللوورى چراكه‌دا ب ه په‌نجه وردیله‌كانى كێشا .نه‌گه‌یشت ه ئه‌و هاواره‌ی كه پێی بڵێم :تۆ سه‌یركه ...دونیا چه‌ند جوان سپى بووه. له‌دواى چه‌ند قومێكی تر خه‌یاڵێكى سپى ده‌یبردمه‌و‌ه بۆ ئه‌و ساتانه‌ى ك ه بۆ یه‌كه‌مینجار بوو دای ه شوكران ببینم ل ه ژوور‌ه تاریك و شێداره‌كه‌دا هاوار بكات و ده‌ست بكات به گریان (گریانى دایك ل ه هیچ گریانێكی تر ناچێت) .یاده‌وه‌رییه‌كان شێوه‌ى وێنه‌یه‌كى ڕه‌شوسپى ده‌هاتن ه به‌رچاوى ،ناتوانێت باوه‌ڕ بهوه بكات ،ئـه‌وه‌ى ل ه ڕابــردوودا ڕوویــداوه ڕاستییه ،یان خه‌ون و خه‌یاڵ؟ به‌ده‌م ڕۆیشتن و پیاسه‌ى كه‌نارده‌ریاو‌ه ئه‌و پرسیاره‌ى له‌خۆى ده‌كرد .بڕیارى گه‌ڕانه‌وه‌م ل ه بڕیارى سه‌فه‌ركردنه‌كه‌م پێ قورستر بوو... بۆ چه‌ند شه‌وێك بوو بیرم لێدهكردهوه ،تاكو به‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی جۆر‌ه خه‌مۆكییه‌ك تێكه‌ڵ به خه‌ونى قووڵ و ئاره‌قكردنه‌وه‌یه‌كى سارد كه له‌ژێر به‌تانییه‌كه‌دا هه‌ڵده‌له‌رزیم و ده‌كه‌وتمه وڕێنه‌كردن و ڕشانه‌وه( ،لیدیا)ى ناچاركرد له ڕێگه‌ى مۆبایله‌كه‌یه‌و‌ه دكتۆر ئاگادار بكاته‌وه ك ه دۆخێكى زۆر ناجێگیر هه‌یه‌و ده‌بێت به زووترین كات فریاى بكه‌وێت .له‌و چه‌ند ڕۆژه‌ى بێئاگا بووم ل ه دونیا ،لیدیا ته‌نها دۆست و هاوڕێم بوو ك ه به‌جێینه‌هێشتم ...ئه‌و ب ه چاوى كه‌سێك ك ه ل ه ڕه‌گ هه‌ڵكه‌ندرابێت سه‌یرى نه‌ده‌كردم ،به‌ڵكو یه‌كترناسینمان ل ه ڕێگه‌ى یه‌كێك ل ه نمایشكردنى شانۆگه‌رییه‌ك (به یه‌كگه‌یشتنى دوو ده‌ریا ...شه‌مس و مه‌والنا) ك ه شه‌وان ه ل ه هۆڵی (هونه‌رى ڕۆژهه‌اڵتى) له‌الیه‌ن چه‌ند گروپێكى په‌ناهه‌نده‌و‌ه نمایش ده‌كرا. له‌و چه‌ند شه‌وه‌ى بۆ بینینى شانۆییه‌كه ده‌چووم ،زۆربه‌ى كات ڕێكه‌وتى ئه‌و خانمه‌م ده‌كــرد ،ك ه زۆر كات ل ه نزیك هۆڵه‌كه‌وه له‌وبه‌رى ده‌رگاى چوون ه ژووره‌و‌ه ل ه كافێیه‌ك داده‌نیشت و ب ه دیار پێكێك شه‌رابى سپییه‌وه خه‌یاڵ ده‌یبرده‌وه‌و ل ه شه‌وقى ئه‌و مۆمانه‌ی ده‌ڕوانى ك ه له‌سه‌ر مێزى میوانه‌كان دانرابوون. كافێك ه به‌هۆى ساردوسه‌رماى ئه‌و چه‌ند ڕۆژه‌و‌ه ك ه ل ه كه‌ناڵه‌كانه‌و‌ه كه‌شوهه‌وا ده‌خوێندرایه‌و‌ه چۆڵیى و ماتییه‌كى پێوه دیــار بــوو ،جگ ه ل ه هه‌ندێ كه‌س نه‌بێ بۆ گه‌رمكردنه‌وه‌ى ده‌روونى خۆیان ب ه خێرایی یه‌ك دوو پێك ویسكى ،یاخود ڤۆدگایان ده‌خوارده‌وه .ملپێچه‌كه‌ى ملى زیاتر ل ه هه‌موو شتێك سه‌رنجى ڕاكێشام ،ڕه‌نگێكى سوورى تۆخ نه‌خشێنراو ب ه چه‌ندین باڵنده‌ى ئه‌فسانه‌یی ب ه ڕه‌نگى ڕه‌ش ،هه‌ستم بهوه ده‌كرد ئێستا نا تاوێكی تر ملپێچه‌ك ه باڵده‌گرێت و ده‌فڕێت ،یان ئه‌و ساتانه‌ی پێستى سه‌رم مێرووله‌ى ده‌كرد، به‌تایبه‌تى ئه‌و ساتانه‌ى زیاتر مه‌ستبوون
««
«سەحەر»ـی سەاڵحەدین دەمیرتاش بە کوردی باڵو دەکرێتەوە ئا :ڕەخنەی چاودێر کتێبی «سەحەر» کە ١٢چیرۆکە و سەاڵحەدین دەمیرتاش ،هاوسەرۆکی زیندانیکراوی هەدەپە لە زینداندا نووسیونی ،لە الیــەن فــەرهــاد چۆمانیی وەرگــێــڕەوە کــراوە بە کــوردی بڕیار وایــە ناوەندی
غەزەلنووس لە ئاییندەیەکی نزیکدا باڵوی بکاتەوە. کتێبەکەی سەاڵحەدین دەمیرتاش هــەر زوو لە تورکیا دوو چاپی لێ کرا و بە یەکێک لە پڕفرۆشترین کتێبەکانی چوار مانگی ڕابردووی تورکیا دەستنیشان کرا و لە کــاردانــەوەی ئەوەشدا حکومەتی تورکیا باڵوبوونەوەی کتێبەکەی لە چەند شارێک قەدەغە کرد.
ســەاڵحــەدیــن دەمــیــرتــاش ،هــاوســەرۆکــی پارتی دیموکراتی گەالن «هەدەپە»یە لە باکووری کوردستان و مانگی ١١ی ٢٠١٦لە الیــەن پۆلیسی تورکیاوە دەستگیر کراوە و داوای زیندانیکردنی دەکرێت بۆ زیاتر لە ١٤٠ساڵ.
3
ژمار ه ( )580دووشه‌مم ه 2017/12/18
«« ڕۆحى هه‌ڵده‌كێشام ،كه‌لوپه‌له‌كانم لێده‌بووه چه‌ند هێڵێك ل ه سێبه‌رێكى په‌رتوباڵو. تاوه‌كو دوایین ئێواره‌ى نمایشه‌كه ،شته‌كان هه‌روه‌ك خۆیان ب ه ئاسایى تێپه‌ڕین ،هه‌روه‌ك تێپه‌ڕبوونى ژیان به‌و ساده‌ییه‌ى ك ه خۆى ده‌یه‌وێت ،به‌اڵم ل ه دوادواى چۆڵبوونى هۆڵه‌كه و بۆ گه‌یشتن به‌و شه‌قامه‌ى ده‌مباته‌و‌ه بۆ كافێكه ،هه‌ستمكرد سێبه‌رێك به‌دوامه‌وه‌یه و شوێن هه‌نگاوه‌كانم هه‌ڵده‌گرێت ،خه‌یاڵم بۆ ئهوه ده‌كرده‌و‌ه لێره‌ش ل ه كۆڵم نابنه‌وه، هه‌میش ه ئینسان جگ ه ل ه سێبه‌ره‌كه‌ى خۆى، چه‌ند سێبه‌رێكى تر ب ه دوایەوەن و چاودێرى ده‌كه‌ن ،بڕیارمدا كه‌مێك هه‌نگاوه‌كانم خێراتر بكه‌م و به‌ره‌و ئۆتێله‌ك ه بگهڕێمهوه ،هه‌موو ئه‌مانه‌ى به‌خێرایى ڕوویاندا ،بێئه‌وه‌ى ئاوڕێك بۆ دواو‌ه بده‌مه‌وه .هه‌ر به‌و جۆر‌ه لیدیام ناسی. گهڕامهوه بۆ ڕۆژانــى تارمایی و سێبه‌ر، هاوكات بۆ ئه‌و شه‌وانه‌ى شه‌قامى مه‌والنا، ئه‌و ڕێگایه‌ى ده‌چوو‌ه سه‌ر خانه‌قاى مه‌حوی و حه‌مامى ســووره‌ت .به‌الى خــواره‌وه‌دا بۆ ئه‌و شیوانه‌ى بـه‌ره‌و ده‌شتایی گردۆڵك ه و به‌رزاییه‌كانى شار درێژ ده‌بوونه‌وه .هه‌موو ئه‌و چركه‌ساتانه‌ى سااڵنێك ه لێر‌ه به‌سه‌رم بردوون ده‌مباته‌و‌ه بۆ هه‌مان ئه‌و سات ه وشكانه‌ى له منداڵیدا تیایاندا ژیاوم. بۆ چه‌ند ساتێك ل ه هۆڵى پێشوازیى ئۆتێله‌كه‌دا به‌رامبه‌ر چه‌ند كاتژمێرێكى هه‌ڵواسراو ك ه ئاماژه بــوون بۆ كاته‌كانى چه‌ند واڵتێكى جیاواز دانیشتبوو ،ئێستا له‌م كاته‌دا بۆ نه‌بیل نزیكه‌ى یانزه‌ی شه‌و كه‌مێك الیدابوو .له‌والتره‌و‌ه ل ه سه‌روو حه‌وزى ماسییه‌كه‌و‌ه تابلۆیه‌كى هونه‌رمه‌ند ڕینوار هه‌ڵواسرابوو (ونبوویه‌ك له‌ناو هــاواردا). له‌ودیو جامخانه‌ى ئوتێله‌كه‌و‌ه ناوهناوه چه‌ند كه‌سێك سه‌رگه‌ردانان ه تێپه‌ڕده‌بوون .حاڵى كه‌مێك باشتر بوو ،جگه‌ره‌یه‌كى ل ه پاكه‌ته دانیاڵه‌ك ه ده‌رهێنا ،ب ه نیمچه‌ئارامییه‌كه‌وه چه‌ند نه‌فه‌سێكى لێدا ،ئـه‌و ده‌مێك بوو به‌شوێن ورده‌ئارامییه‌كى ئـــاوادا ده‌گ ـه‌ڕا تاوه‌كو بۆ كه‌مێكیش بێت بیر ل ه چاره‌نووسى ئه‌سیره‌ى نازدار بكاته‌وه ،ئه‌سیره‌ی تاقانه‌ى نابینا .دای ه شوكران ك ه ل ه دای ه گـه‌وره‌وه بۆى مابووهوه ل ه كاتى قسه‌كردندا زمانى كه‌مێك ده‌یگرت .هه‌ندێجاریش ل ه توڕه‌بوون و بۆڵه‌بۆڵكردندا چه‌ند وشه‌یه‌كى ده‌گوت باوكیشم لێی تێنه‌ده‌گه‌یشت .زۆركــات ئه‌م بارودۆخ ه باوكمى تووڕه و نیگه‌ران ده‌كرد، بـه‌اڵم ب ه تێپه‌ڕبوونى ڕۆژگــار بارودۆخه‌كه ئاسایی تێده‌په‌ڕی ،له‌وه‌ى باوكم ماڵه‌كه‌ى به‌جێده‌هێشت تاوه‌كو شته‌كان شوێنى ئاسایی خۆیان بگرنه‌وه .ل ه دۆخێكى وه‌هادا هه‌ندێ شت ك ه ناچاریت نه‌یكه‌یت پێشهاتێكى تر دێت ه پێشه‌و‌ه ك ه ئاراسته‌یه‌كى تر وه‌رده‌گرێت. من له‌و دۆخه‌دا ده‌ژیام ك ه ب ه ناچارییه‌كى زۆر له‌خۆكردنه‌و‌ه بیرم لێدهكردهوه ئیتر دۆخه‌كه به‌و جۆر‌ه بوو ،پێشم وابێت بڕیارێكى سه‌ختم داوه ،به‌اڵم تاوه‌كو ئێستا لێی په‌شیمان نیم. بـــه‌م شــــه‌و‌ه دره‌نـــگـــ ه بــۆ له - ده‌ره‌وه‌یت ،چى ده‌كه‌یت ،خۆ ئینسان ئه‌گه‌ر شێتیش بێت ل ه یاساكانى ئێم ه ده‌رناچێ، ناوت چییه؟ نه‌بیل .گوێم لێنه‌بوو بیڵێره‌وه... نه‌بیل .ئه‌ى تۆ ئاگه‌دارى ئهوه نیت هه‌ركه‌سێك له‌دواى بانگى ئێوارهوه ل ه ماڵ بێت ه دهرهوه، ل ه هه‌ر شوێنێك ببینرێت حسابى یاخیى و ئاژاوه‌گێڕیى بۆ ده‌كرێت؟ گه‌وره‌م من ئه‌وه‌م نه‌زانیبوو! - بــۆ هـه‌مــوو بیانوویه‌ك ده‌ڵێن - نه‌مزانى بوو ،یان نازانم ،ئێوه چ به‌شه‌رێكن. ته‌مه‌نت چه‌نده( ...ئه‌فسه‌رێك - بــه‌ده‌م خــواردنــه‌وه‌ى كوپێك قـــاوه‌و‌ه له ژووره‌كه‌دا ده‌هات و ده‌چوو .لێی پرسیم).
گه‌وره‌م ...نۆزد‌ه ساڵ. - نــاوب ـه‌نــاو زه‌نــگــى كــتــوپــڕی ته‌له‌فۆن ڕایده‌چڵه‌كاندم ،فه‌رماند‌ه له‌گه‌ڵ هه‌موو ئاوڕدانه‌وه‌یه‌ك بۆ وێنه‌كه‌ى ژوور سه‌رى پڕ به ژووه‌ره‌ك ه هاواریده‌كرد ...لێیان مه‌گه‌ڕێن.... لێپێچینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ بكه‌ن ...هه‌تاوه‌كو به‌یانى ده‌بێ هه‌موو شتێك ئاشكراو ڕوون بێته‌وه ...ڕه‌حــم به‌و خائینان ه مه‌كه‌ن... تووندترین سزایان بده‌ن ...بیانكه‌ن ب ه عیبره‌ت بۆ هه‌موو ئه‌وانه‌ی ئهوه چاره‌نووسیانه. پێده‌چێت ئه‌میش له‌وان بێت. - ئه‌فسه‌ره‌ك ه ك ه هه‌ڵگری ته‌نیائه‌ستێره بوو له‌سه‌ر شانه‌كانى ،به‌و شێوه‌ی ه دنه‌ی فه‌رمانده‌كه‌ی فه‌دا. بــــڕۆن بـــیـــبـــه‌ن ...سبه‌ینێ - لێپرسینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ین موالزم ...بۆ خۆت لێپرسینه‌وه‌ى له‌گه‌ڵدا بكه ...هه‌موو زانیارییه‌كم ده‌وێــت ...هه‌تاوه‌كو ئه‌م كاره خێراتر ڕاپه‌رێنیت ل ه سوود و قازانجى حزب و حكومه‌ته ...خوا بیانپارێزێت. به‌ڵێ گه‌وره‌م هه‌ر ئێستا. - له‌م كاتانه‌دا هه‌ست ب ه تێپه‌ڕبوونى كات ناكه‌یت ...هیچ جیاوازییه‌ك نامێنێت ل ه نێوان شــه‌ووڕۆژدا ...كاتێك به‌ئاگا دێمه‌وه ...به ئازارى جه‌سته‌مدا و شتێك ل ه هۆشیارى كه به‌سه‌ر پێستى له‌شمدا تێپه‌ڕده‌بێت تێده‌گه‌م له‌وه‌ى هێشتا هیوایه‌ك هه‌ی ه بۆ ده‌ربازبوون، بۆ ئاره‌زوو ،خولیایه‌ك ك ه حه‌زم پێی نه‌كردووه و بێئاگام لێى ...هه‌رواشبوو ...پاش چه‌ند ڕۆژێكی تر هه‌مان پرسیاریان لێكردمه‌وه، به‌اڵم به‌شێوه‌یه‌كى كه‌مێك جیاوازتر. ئێستا هیچ ناڵێیت؟ - گه‌وره‌م له‌باره‌ى چ شتێكه‌وه؟ - ئێم ه پرسیار ده‌ك ـه‌یــن ...هه‌ى - گهمژه ...تۆ ته‌نها وه‌اڵم ده‌ده‌یته‌وه. باشه ،ئ ـه‌و شـــه‌وه‌ى ...من له - دهرهوه بووم ...باوكم له‌دواى بانگى ئێوارهوه گیانى له‌ده‌ست دابوو ...ئه‌م ه ڕاستییه‌كه‌یه... له‌م ه زیاتر هیچیتر نازانم. گه‌وره‌م ...دواى ئه‌وه‌ى ماڵه‌كه‌مان - پشكنى ...شتێكى وه‌هامان تیادا نه‌دۆزییه‌وه ك ه دژ ب ه حزب و حكومه‌ت بێت ...به‌اڵم تێبینیى ئه‌وه‌مانكرد جگ ه ل ه ماڵه‌هه‌ژارێك هیچیتر نین ...به‌پێی زانیارییه‌كانیشمان ئه‌و شه‌و‌ه باوكى گیانى له‌ده‌ست داوه و... خوشكێكى بچووكیشى هه‌ی ه بینایی لێڵ ه و كه‌ڕوالڵه. به‌ده‌ست خۆم نه‌بوو ك ه باسى ئه‌سیره‌ى كرد ،خۆم بۆ نه‌گیرا و ده‌ستمكرد ب ه گریان. بێده‌نگییه‌ك ه ـه‌واى ژووره‌كـــه‌ى داپۆشى. ئه‌فسه‌ره‌ك ه له‌دواى ئه‌وه‌ى دواڕاپۆرتى خۆى به‌رامبه‌ر فه‌رماند‌ه خوێنده‌وه ،هیچ شتێكى ئه‌وتۆ نه‌وترا ،ته‌نها ئهوه نه‌بێت ك ه گوێم لهوه بوو ،به‌ره‌اڵی بكه‌ن. بـه‌فــرى كه‌ڵه‌كه‌بووى ئ ـه‌و چه‌ند ڕۆژه ورده‌ورد‌ه له‌ژێر تیشكى هه‌تاوێكى ڕووندا بــه‌ره‌و تــوان ـهوه ده‌چـــوو ،بــه‌اڵم هێشتاكه سه‌رماك ه كــارى خۆیكرد .بۆ خۆم نازانم ب ه چ ده‌رده‌سه‌رییه‌ك گه‌یشتمه‌و‌ه به‌رده‌م قاپیی داخراوى ماڵه‌وه‌مان .گیانم سه‌رتاپا ده‌ل ـه‌رزى ...نیمچه‌ڕووتێك بــووم ...له‌وه‌ش زیاتر برسێتیى بێئه‌نداز‌ه تاوى بۆ هێنابووم... هێواش هێواش ب ه ده‌ست ه برینداره‌كانم كه جێبرین ه شیرینه‌كانى چه‌ند شه‌وى ڕابردووى پێوه‌بوو ل ه ده‌رگا دارینه‌كه‌مدا ...په‌یتاپه‌یتا چه‌ند جارێك ده‌رگاكه‌م كوتییه‌وه ...به‌و شێوه‌ی ه مامه‌و‌ه تا ئه‌وكاته‌ی ل ه مزگه‌وتى خانه‌قاو‌ه گوێم ل ه بانگى ئێوار‌ه بوو ،ئیتر لهوه تێگه‌یشتم له‌م ساته‌و‌ه ل ه ده‌رگادان ب ه هه‌موو شێوه‌یه‌ك قه‌ده‌غه‌یه ،ده‌رگاكان نابێت ده‌نگیان لێوه‌بێت ،ده‌نا ڕاست و چه‌پێك ب ه ڕه‌نگى سوور بۆ هه‌تای ه ل ه ده‌رگاك ه ده‌درێت .ئه‌م یاسایه‌ش زیاتر ماڵ ه هه‌ژاره‌كانى ده‌گرته‌وه... به‌اڵم هات ب ه خه‌یاڵمدا ل ه یه‌كێك ل ه ماڵه دراوسێكان بپرسم ...ئه‌وه‌شم پێنه‌كرا ،چونكه هات ه به‌رچاوم لێدانى ده‌رگا له‌م كاته‌دا به چ شێوه‌یه‌ك دڵه‌خورپێ دروست ده‌كات و
ڕۆح ڕاده‌چڵه‌كێنێ و ئازارێكى تر له‌ناو گۆشه نووستووه‌كانى ماڵه‌كاندا به‌جێده‌هێڵێت. بۆ خۆشم نازانم به‌ده‌م ئه‌م خه‌یااڵتانه‌وه چ ـه‌نــد‌ه چــاوه‌كــانــم گ ـه‌رمــبــوون و خ ـه‌وم لێكه‌وتبوو ،به‌اڵم ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك دوودڵ نیم له‌وه‌ى ئێستا سه‌ره‌تاى ڕۆژێكى تره و تیشكى خۆر له‌ودیو ده‌ریاو‌ه ب ه ڕه‌نگى وه‌نه‌وشه‌یی پرته‌قاڵى هه‌ڵدێت .ب ه سه‌رنجێكى سارده‌و‌ه له ده‌وروبه‌رى خۆم ڕوانى ،كاتژمێر پێنجونیوه، نازانم چ كه‌سێك ب ه به‌تانییه‌ك دایپۆشیبووم، گریمانه‌ى ئه‌وه‌م ده‌كرد كارمه‌ندێكى ئۆتێله‌كه بووبێت ،به‌اڵم ئه‌م پێشبینییه‌م وا ده‌رنه‌چوو. دواى نانخواردنى به‌یانى هێشتا دواقومى قاوه‌كه و یه‌كه‌م داگیرسانى دواجگه‌ره‌ى پاكه‌تى دانیاڵ ،هێشتا هه‌مان ئه‌و ترسه‌ى دوێنێ شه‌وم ل ه دڵدا مابوو ،گه‌رچى ڕۆژێكى ساردتر بوو ل ه دوێنێ كه‌چى گیانم ناوهناوه و چین‌چین ئاره‌قه‌ى ساردى ده‌رده‌دا .دواى ئه‌وه‌ى هۆڵى نانخواردنه‌كه‌م به‌جێهێشت ،به نزیكه‌ى سى پلیكان ه گه‌یشتم ه نووسینگه‌ى ئوتێله‌كه. _ تكا ده‌كه‌م ده‌توانى ئه‌م ژمار‌ه ته‌له‌فۆنه‌م بۆ وه‌رگریت. دینا ،ئه‌و كچ ه ڕووخۆشه‌ى ك ه هه‌ستم ده‌كرد له‌ژێر پێست ه ناسكه‌كه‌یدا نه‌رمه‌به‌فر ده‌بارێت ،ب ه ئه‌سپایی ژماره‌كه‌ى لێوه‌رگرتم، چه‌ندجارێك په‌یوه‌ندى كرد ب ه چه‌ند زه‌نگێك له‌سه‌ر تۆنى كالسیك ته‌له‌فۆنه‌ك ه لێی ده‌دا، به‌اڵم ل ه هه‌موو باره‌كاندا بێ وه‌اڵم ده‌رده‌چوو. ئ ـه‌م كچ ه كـ ه بـ ه زمــانــى خــۆمــان پێی ده‌ڵێن عه‌یار و مه‌كرباز ...ته‌نها ڕۆژانــى چوارشه‌ممان ،به‌تایبه‌تى سه‌ر ل ه به‌یانیان و ڕۆژانى دووشه‌ممان ڕێك ل ه كاتژمێر دووى پاشنیوه‌ڕواندا ده‌هات ه ئۆتێله‌ك ه و ...ئیتر پێموابێت كاته‌كانى تری ب ه كارێكى ترهوه به‌سه‌ر ده‌برد ...ل ه ڕاستیدا تاوه‌كو ئێستا نازانم ئه‌و كاتانه‌ى به‌چی ترهوه خۆى خه‌ریك ده‌كرد. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زانیم ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه‌یه، هاوكات وه‌كــو ئ ـه‌وه‌ى ل ه ئاسمانه‌و‌ه فڕێم بده‌ن ه خواره‌و‌ه ئه‌سیره‌م بیركه‌وته‌و‌ه به‌پێى په‌تى به‌ده‌م هاواركردنه‌وه ،ده‌ستى دایكمى گرتبوو ،ڕه‌نگى شین و مۆر هه‌ڵگه‌ڕابوو ،دایه شوكران هه‌رئه‌وه‌نده‌ى لێمنزیكبووه‌و ب ه تكا و پاڕانه‌و‌ه پێیوتم ،ك ه چه‌ند ده‌توانم له‌به‌رچاو ونبم و خۆم بشارمه‌وه ،تا ده‌كرێت ،ئێره به‌جێبهێڵ ه و بڕۆ .ئه‌و ڕۆژه ك ه دونیا ته‌مومژ دایپۆشیبوو ،به‌یانییه‌كى ڕۆژى چوارشه‌ممه بوو ،هه‌ر ئه‌و شه‌و‌ه بڕیارى خۆمدا ،به‌اڵم نه‌مزانى دایكم بۆ ئهوهنده سووربوو له‌سه‌ر ڕۆیشتنم ،ل ه شپرزه‌یی و دڵه‌ڕاوكێ و ترسدا كاتێك بۆ قسه‌كردن و بیركردنه‌و‌ه نامێنێته‌وه، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ه ئێستاشى ب ـه‌دواو‌ه بێت ئه‌و كاته‌م نییه ،چونك ه شپرزه‌م ،ده‌ترسم، چاوه‌ڕوانى خه‌یاڵێكم ڕۆحم ده‌كات ب ه سێوێكى بۆگه‌ن ،دینا لێم تێده‌گه‌یت. ئه‌سیره‌م كــرد‌ه كۆڵم و بــه‌ره‌و ماڵه‌وه ڕۆیشتین ،هه‌ستم ده‌كرد ماڵه‌كه‌مان ئهوهنده دوورك ـه‌وتــووەت ـهوه گه‌یشتووەت ه ئه‌وپه‌ڕى دنیا ،كاتێك نزیكبووینه‌وه ،ئه‌وه‌ى پێشبینیم نه‌ده‌كرد ڕوویدابوو .هیچ شتێك ل ه شوێنى خۆیدا نه‌مابوو .دینا سه‌یرێكى كردم و وه‌ك ئه‌وه‌ى كارێكى به‌په‌له‌ى هه‌بێت و ل ه كاته‌كه‌ى دوانه‌كه‌وێت ،پێی وتم ،با لێره‌دا بوه‌ستین تا چوارشه‌ممه‌كه‌ى تر ...چاوه‌ڕوانتم. ل ه دواى ماوه‌یه‌ك ك ه گیرۆده و قاچاغى سه‌ر سنووه‌ركان بووم ،جه‌نگى هه‌شتساڵه‌ى عێراق -ئێران به‌رپابوو .هێشتا مۆڵه‌تى په‌ناهه‌نده‌ییم وه‌رنه‌گرتبوو جه‌نگى كه‌نداو ڕوویدا .ل ه شاشه‌ى ته‌له‌فزیۆنه‌كانه‌و‌ه ده‌مبینى كه‌سوكار و شــاره‌كـه‌م ڕه‌و‌ه گه‌وره‌كه‌یان ده‌ست پێكردووه .زۆرى نه‌برد هه‌ندێ له ڕۆژنامه‌كان هه‌واڵى شه‌ڕى ناوخۆى كورده‌كان ســـه‌ره‌ڕاى نه‌بوونى و قاتوقڕى ده‌ستی پێكرد .ل ه ڕادیۆكانه‌و‌ه ده‌مبیست بە لێشاوى كۆچى به‌كۆمه‌ڵ و بۆ ڕزگاربوون له‌و ژیانه كوله‌مه‌رگیی ه گه‌نجه‌كان ژیانى خۆیان ده‌خسته مه‌ترسییه‌وه .چاره‌نووسى خۆیان ده‌به‌خشی
ب ه قاچاخچیی ه نه‌وسنه‌كانى چێژ و سه‌ری خۆیان هه‌ڵده‌گرت ...به‌هه‌ر نرخێك بوای ه بیریان لهوه ده‌كرده‌و‌ه له‌و دۆزه‌خ ه ڕزگاریان بێت ،زۆربه‌شیان ك ه شانسى ژیانێكى باشتر ڕێگه‌ى پێنه‌ده‌دان ئافره‌ت و مناڵه‌كان بوون كه ده‌بوون ه جوانترین خنكاوه‌كانى ده‌ریا .زۆرى نه‌برد هه‌واڵى كه‌وتنى به‌غدا و ده‌ستگیركردنى سه‌دام حسێن بوو ب ه باسوخواسى هه‌واڵه‌كانى جیهان .هه‌موو ئه‌مان ه زۆر به‌خێرایی ڕوویاندا، به‌اڵم سـه‌ره‌ڕاى ئه‌و سااڵنه‌ى تێپه‌ڕین هیچ شتێك ل ه مندا ڕووینه‌داوه .بیرم لهوه كردهوه ئه‌م چیرۆك ه پچڕپچڕان ه بۆ دینا بگێڕمه‌وه ك ه بڕیار وای ه ڕۆژى چوارشه‌مم ه گوێبیستم بێت ...لێی په‌شیمان بوومه‌وه ...واهات به خه‌یاڵمدا یه‌كێك ل ه چیرۆك ه سیحراوییه‌كانى كتێبى یاقوتى بۆ بگێڕمه‌وه ...به‌و شێوه‌یه ده‌ست پێ ده‌كات. یاداشتى غه‌ریبێك ل ه كتێبى یاقوت ل ه سه‌رده‌مێكدا ك ه هێشتا ناو ل ه شته‌كان نه‌نرابوو ،من ته‌نها بوونه‌وه‌رێك بووم له‌ناو خێڵه‌كه‌ى خۆمدا و له‌م سه‌رزه‌مین ه ته‌نهایه‌دا شه‌وان ه ده‌چــوومـ ه سـه‌ر لوتكه‌ى كێوێكى به‌رز ...گوێم ل ه بێده‌نگیى شه‌و و ل ه هه‌ستى دایكانه‌ى با ده‌گرت به‌تایبه‌تى ئه‌و كاتانه‌ى له دووره‌و‌ه ده‌ستى شه‌پۆل ه دووره‌كانى ده‌ریاى ده‌گرت كاتێك به‌ناو ئه‌و ڕۆح ه تاساوانه‌دا ڕێی ده‌كرد ك ه هێشتا چاوه‌ڕوانى ئه‌وه‌بوون ڕۆژێك ل ه ڕۆژان كه‌سێك ب ه هه‌ستى دایكانه بانگیان بكات ...تا ئه‌و ساته‌وه‌خته‌ش ئه‌و كاره‌ى من ده‌مكرد زۆربه‌ى ئه‌وانه‌ى ب ه زمانى ئاماژه قسه‌یان ده‌كرد ب ه كارێكى گهمژه و شێتانه‌یان ده‌زانــى .هه‌میش ه ده‌مپرسى بۆ ئه‌وه‌ى بمێنم پێویست ه ناوێكم هه‌بێت ،به‌ڵێ دۆزینه‌وه‌ى ناو گۆڕینى بێمانای ه بۆ بێمانا... به‌اڵم كێشه‌ك ه ئه‌وه‌بوو من بۆ خۆشم هیچ ناوێكم نه‌بوو ،ئه‌م ه چ سه‌رگه‌ردانییه‌كه. نامه‌وێت ئه‌و كه‌سه‌ى كتێبى یاقوتى نووسیوه بـه‌و شێوه‌ی ه ئـه‌و چیرۆك ه بگێڕێته‌و‌ه كه خۆى ده‌یه‌وێت .نه‌خێر ...ئه‌و ب ه ئاره‌زووى خۆى ده‌ستكاریى خه‌یاڵى منى كردووه ،له گۆشه‌یه‌كى له‌بیركراوى الپه‌ڕه‌یه‌كدا ،من به درۆ ده‌خاته‌و‌ه و ده‌ڵێت( :ته‌نانه‌ت ناوى خۆشى ن ـه‌ده‌زانــى ).نه‌خێر ...من بۆ هه‌ر شتێكى بینراو و نه‌بینراو ده‌یان و سه‌دان ناوم هه‌بوو ...هه‌ر بۆ نمون ه یاقوت ل ه دونیادا چه‌ند ناوى هه‌یه ...ئاو ...ئه‌ستێره ...ڕه‌شه‌با... كه‌روێشك ...سمۆره ...ئیتر نازانم بۆ ئه‌م درۆی ه به‌ده‌م منه‌و‌ه ده‌كــات ...گومانم له‌و كتێب ه هه‌ی ه ك ه ده‌ستنووسى یه‌كه‌م بێت... ئاخر ئینسان بۆ ئه‌وه‌ى خه‌یاڵه‌كانى ئه‌وانی تر ب ه درۆ بخاته‌وه ...بێئه‌وه‌ى به‌خۆى بزانێت ده‌بێت ه درۆزنترین كه‌س. چه‌ند پێكێكی تر و بێده‌نگیى شه‌و، ئارامیى دهرهوه له‌ناو ته‌مومژدا ،هێنده‌ى تر ورده‌خه‌یاڵه‌كانى ڕووه‌و شوێنێكی ترى ده‌برد، سه‌رهه‌نگ ل ه چاوه‌ڕوانیى ڕۆژى چوارشه‌ممه‌دا وه‌كــو ماتیى به‌فر ل ه چــاوه‌ڕوانــى هه‌اڵتنى خۆردا تیامابوو .ل ه ماوه‌ى ئه‌و چه‌ند ڕۆژه‌دا ك ه بۆ هیچ مه‌به‌ستێك له‌م ئۆتێله‌دا مابووهوه، ن ه ل ه دوور ن ه ل ه نزیك هیچ هه‌واڵێكى پێنه‌ده‌گه‌یشت ،بۆ خۆشى هیچ نییه‌تێكى نه‌بوو له‌وه‌ى ئاگادارى هه‌واڵێك بێت ،له‌وه‌ى له دونیاى دهرهوه چى ده‌گوزه‌رێت .زۆربه‌ى كات له‌به‌ر ئاوێنه‌كه‌دا داده‌نیشت و لهوێوه سه‌یرى دونیاى ده‌ره‌وه‌ى ده‌كرد .شته‌كان زۆربه‌یجار دووبار‌ه بوون ...تێپه‌ڕبونى كه‌شتییه‌كان... شه‌پۆل ه ماندووه‌كان ب ه باوه‌شێ ته‌مه‌و‌ه ڕووه‌و كه‌نار‌ه به‌ردینه‌كان ...هه‌ندێ له‌و ڕاوچییانه‌ى بـ ه تــۆڕ و ده‌ســتــى بـه‌تــاڵـه‌و‌ه سه‌ركزانه تۆڕه‌كانیان كــۆده‌كــرده‌وه ...هه‌موو شتێك دووبار‌ه زۆربه‌ى كات وه‌ك ژیان .دوو ڕۆژى تر ده‌بێت ب ه ڕۆژى چوارشه‌ممه‌و ده‌بێت دینا ببینێت به‌رله‌وه‌ى پێیبڵێت من ناوم سه‌رهه‌نگ نییه ...ناو‌ه ڕاسته‌قینه‌كه‌م نه‌بیله ...له ئێرانیش ل ه نزیك گوندێك ل ه شاری هه‌مه‌دان ب ه حسێن بانگده‌كرام .ماوه‌یه‌كیش ب ه ده‌نیز
««
له‌ناو قاچاخچییه‌كانى ئه‌سته‌مبوڵدا ناوبانگم گوێیه‌كانم ب ه هۆى لێدانى كتوپڕه‌و‌ه ئازارى ده‌ركردبوو .چاره‌نووسه‌كه‌م بهوجۆره بوو پێگه‌یشتبوو ،ب ه ئاسته‌م ده‌متوانى ده‌نگه‌كانى دینا ...ڕوومــده‌كــرد‌ه هه‌ر بسته‌خاكێك و ده‌وروب ـه‌رم ببیستم ،به‌ده‌ستى به‌ستراوه‌وه سه‌رزه‌مینێكی تر یه‌كه‌مین شت ك ه ڕووبه‌ڕووم الشه‌ى تاریكیم ئه‌پشكنى ،ورده‌ورد‌ه هه‌ستم ده‌بـــووه‌و‌ه و ده‌یترساندم گۆڕینى ناوه‌كم بهوه كرد له‌ناو دڵى تاریكیدا ده‌نگێك هه‌یه بووم ك ه بۆ خۆم هیچ هه‌ڵبژارده‌یه‌كم نه‌بوو ،ل ه ترپه‌ترپى لێدانى دڵی كۆترێكى بریندار هه‌روه‌ها حه‌زم پێنه‌ده‌كرد ...لێت ده‌پرسم ده‌چێت .بۆم ده‌ركه‌وت له‌ناو ژوورێكى ته‌نیام، ئایا چاره‌نووسیش وه‌كو من چه‌ند ناوێكى ب ه ده‌ستلێدانم ل ه دیوارى چوارده‌ورم ،زانیم هه‌یه؟ من هیچ وه‌اڵمێكم له‌ال نییه .پێشى ئێره هه‌مان ئـه‌و زیندان ه نیی ه ك ه جارى ده‌ڵێم ...كتێبى یاقوت هه‌موو درۆی ه و به یه‌كه‌م و ل ه شه‌وى به‌فربارینه‌كه‌دا ب ه تۆمه‌تى هه‌زاران الپه‌ڕه‌ش هه‌ڵده‌یته‌وه ،چاوت ب ه یه‌ك قه‌ده‌غه‌ى هاتوچۆ ل ه دواى بانگى ئێوارهوه حیكایه‌ت ناكه‌وێت ،به‌اڵم كێ ده‌ڵێت بڕوام ده‌ستگیر كرام .گه‌ر ل ه بیرم مابێت سه‌ره‌تاى پێده‌كات؟ ئه‌و شۆخوشه‌نگێكى خۆشباوه‌ڕ مانگى پاییز بوو گه‌رده‌لوولى پاییز كۆاڵنه‌كانى و ساویلكه‌یه ،بڕوا به‌و درۆیان ه ده‌كات كه پڕكردبوو ل ه ده‌نگى خشه‌خشى گه‌اڵ ،بۆنى ل ه ئــاووه ـه‌واى زه‌وییه‌كانى خۆرهه‌اڵته‌وه یه‌كه‌مین باران سه‌رزه‌مینى ب ه بۆنوبه‌رامه‌ى ده‌مـــاوده‌م پێی ده‌گــات ،نه‌خێر من درۆى هه‌ناسه‌یه‌كى تر داده‌پۆشى. له‌گه‌ڵدا ناكه‌م ،پێویستم به‌وه‌ی ه ل ه خاڵى ل ه یه‌كه‌م لێپێچینه‌وه‌دا ك ه هێشتا چاوه‌كانم سه‌ره‌تاو‌ه ده‌ستپێبكه‌م و چیرۆكى دواهه‌مین ب ه توندى ب ه په‌ڕۆیه‌كى ڕه‌ش به‌سترابوون، ش ـه‌وى ئه‌سیره‌ى تاقانه‌ى بۆ بگێڕمه‌وه ،دواى ئازاردانێكى زۆر ســووربــوون له‌سه‌ر ئـه‌و ساته‌ى ئه‌فسه‌ر‌ه س ـه‌روو ڕووخساره ئه‌وه‌ى ،هه‌موو ئه‌و ئاژاوانه‌ى ل ه گه‌ڕه‌ك و ڕه‌شتاڵه‌كه ،بێئه‌وه‌ى بزانێت كه‌ڕوالڵ ه به كۆاڵنه‌كانى قه‌راغ شار ڕووده‌ده‌ن هۆكاره‌كه‌ى خێسه‌ى سه‌رشێتانه‌و‌ه زۆرى لێ ده‌كرد كه منم .منێكى سه‌رگه‌ردان. من ڕۆژان ه خه‌ریكى چیم ...هاوڕێكانم كێن... ڕاهاتن له‌سه‌ر ئــازار زۆر ئاسانه ،به‌اڵم كار بۆ چ ڕێكخراوێكى سیاسی ده‌كه‌م ...سه‌ر بیركردنه‌و‌ه له‌وه‌ى كێ ئازارت ده‌دات هه‌رگیز ب ه چ گروپێكى تێكده‌رم؟ ل ه بیرت ناچێته‌وه .هه‌ربه‌و چه‌شنه‌ى زۆر هه‌ندێ لـه‌و كات ه كه‌مانه‌ى ك ه بكرایه جاریش ئــازار‌ه گه‌وره‌كان له‌بیر ده‌چنه‌وه، و بــوارێــك هه‌بوای ه بــۆ قــسـه‌كــردن ،دینا به‌اڵم ئه‌و ڕووخساره ترسناك و ترسنۆكه‌ى له پێیده‌وتم ...هه‌ر بهوجۆره ...ئا زۆر باشه ...تاریكیشدا ده‌مامكى به‌ستووه ،ك ه دواتر بۆم هه‌ربه‌و جۆر‌ه بڕوان ه با وێنه‌یه‌كت بگرم ،یاخود ده‌ركه‌وت هه‌مان ئه‌فسه‌ر‌ه الملسووتاوه‌كه‌یه، هه‌ندێجار داواى ل ه یه‌كێك ل ه میوانه‌كان ده‌كرد هه‌ر به‌و جۆره‌ی ه ل ه یادى ناكه‌یت ،هه‌ر له‌و وێنه‌یه‌كمان ب ه كامێرا مۆدێل یاشیكاكه‌ى شوێنه‌دا و ل ه پڕێكدا چاوى به‌ستراوم كرایهوه بگرێت .ل ه ڕاستیدا بۆ من هیچ گرنگ نه‌بوو وێنه‌یه‌ك ل ه ڕۆشنایی ب ه هه‌مان وێنه‌ی ئه‌و وێنه‌یه‌كم هه‌بێت یان نه‌مبێت ،زۆر ب ه كورتى ملوانكه‌ی ه هات ه به‌رچاوم. ده‌مویست لـه‌م دونیایه‌دا هیچ وێنه‌یه‌كم ئاخر شته‌كان ب ـه‌و جــۆر‌ه بــوون دینا، نه‌بێت ...ئه‌و كه‌سه‌ى چه‌ند ناوێكى هه‌یه تاقانه‌ترین هاوڕێم ...ئه‌م وێنه‌ی ه ده‌بینیت... و هیچ ناوێكیشى نییه .من ئه‌مه‌م ب ه دینا له‌ناو جانتا په‌مه‌ییه‌كه‌یدا وێنه‌كه‌ى ده‌رهێنا نه‌ده‌وت ...گه‌ر پێشم بگوتای ه ڕه‌نگ ه به‌الیه‌وه و ب ه هێمنى پێیوتم ...زۆر سه‌رسامم به‌م زۆر ئاسایی بوایه ...خۆ ئه‌و شته‌كانى زۆر وێنه‌یه ،بڕوات بێت نازانم چ هونه‌رمه‌ندێك ئه‌م ب ه ساده‌یی وه‌رده‌گــرت ...به‌اڵم ئه‌وه‌ى من نیگاره‌ى كێشاوه ...تۆ سه‌یرك ه هه‌ر ئهوهنده بیرم لێ نـه‌ده‌كــرده‌و‌ه به‌و شێوه‌ی ه بوو ...نووسراوه ...پاسه‌وانى سێبه‌ر. پێچه‌وانه‌كه‌ى بوو ك ه ڕوویــدا( .سه‌رهه‌نگ سه‌رسامبووم به‌و ڕه‌نگ و ورده‌كاریی ه له ل ه واڵتــى غه‌ریبانه‌وه ...حیكایه‌تى چه‌ند كارى هونه‌رى ڕۆژهه‌اڵتیدا له‌م پۆستكارته‌دا الپه‌ڕیه‌كى ونبوو ل ه كتێبى یاقوت). بینیم ...ڕه‌نگ ه تێره‌كان و ڕۆچوونى ورد بۆ له‌ژێر كاریگه‌ریى دوو پێكی تر ڕوانینى ناو بۆشاییه‌كانى كات .ل ه وردبوونه‌وه‌ى زیاتردا دوورودرێژ ل ه ڕووخسارى شێواوم ،له‌به‌رده‌م هه‌ستم به‌و سێبه‌ر‌ه سه‌رگه‌ردانان ه ده‌كرد كه ئاوێنه‌دا خه‌یاڵم بۆ ئهوه ده‌ڕۆیشت ك ه هه‌ر ب ه ترسه‌و‌ه ل ه نێوان قه‌دى دره‌خته‌كانه‌وه سبه‌ینێ زوو ل ه یه‌كێك ل ه ڕۆژنامه‌كاندا به ل ه دواساته‌كانى خۆرئاوابوونیان ده‌ڕوانى... مانشێتێكى گه‌ور‌ه نووسرابێت ...سه‌رهه‌نگ ئاوابوونێكى غه‌مگین ،وێنه‌ى دیلێك ب ه ده‌ست پاسه‌وانى سێبه‌ر ،یاخود ل ه ماڵپه‌ڕێكى بۆنوبه‌رامه‌ى تاریكییه‌وه .هه‌ندێجار بیرم ئه‌لكترۆنیدا نووسرابێت( :سه‌رهه‌نگ ،ل ه واڵتى لهوه ده‌كرده‌و‌ه هه‌موو ئه‌و حیكایه‌تانه‌ى بۆ غه‌ریبانه‌وه ...حیكایه‌تى چه‌ند الپه‌ڕیه‌كى دینام گێڕابێته‌وه ...هه‌مان ئه‌و هه‌سته‌ى بۆ ونبوو ل ه كتێبى یاقوت). وێنه‌كێشێكى هاوڕێى گێڕابێته‌وه ،ئه‌گه‌ر نا، بێئاگا لــه‌وه‌ى چه‌ند له‌ژێر كاریگه‌ریى بۆچى پاسه‌وانى سێبه‌ر .له‌به‌رچى هه‌موو ئه‌و مه‌ستبووندام ...سه‌رما و برسێتى ته‌نگى هه‌ست ه شاراوانه‌ى ك ه ته‌نها خۆم ده‌یزانم و پێهه‌ڵچنیبووم ،ل ه خه‌ونى بێئاگایی خه‌به‌رم سااڵنێكى دوورودرێــژ‌ه ل ه چه‌ند الپه‌ڕه‌یه‌كى بــووه‌وه ،كاتێك خۆمكرد ب ه گه‌رماوه‌كه‌دا سپیدا شاردبوومهوه ئێستا له‌م پۆستكارته‌دا تــاوه‌كــو بــۆ كه‌مێكیش بێت سه‌رگه‌رمى ده‌یبینم و بۆ ئه‌و ڕۆژانه‌ى ك ه ئیتر دۆخه‌كه دوێنێشه‌و و پێستى سڕبووم به‌ئاگا بێته‌وه ،به‌و جۆر‌ه بوو ،ك ه ئێستا هیچ كه‌سێك بڕوام زه‌نگى ته‌له‌فۆن لێیدا .ئهوهنده ئاگام لێبوو پێناكات له‌وه‌ى زۆر ...زۆر په‌شیمانم و تا پێیوتم :من دینام ،ل ه خــواره‌و‌ه چاوه‌ڕێت ئه‌وپه‌ڕى نائومێدی ،چاره‌نووس پێم ده‌ڵێت ده‌كه‌م .به‌وه‌دا زانیم ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه‌یه و دۆخه‌كه‌ش هه‌ر به‌و جۆر‌ه ده‌بێت. ل ه ڕۆژژمێره‌كه‌دا بۆم ده‌ركه‌وت نزیكه‌ى سێ ل ه دهرهوه ب ه هێمنى به‌فر ده‌بارێت... هه‌فت ه ده‌بێت له‌م ئوتێله‌دام .ئه‌وه‌ى یه‌كه‌مجار هه‌ندێک جــار بێئاگا لـــه‌وه‌ى الیـــه‌ك له سه‌رنجى ڕاكێشام ئه‌و جلوبه‌رگ ه بوو ك ه له په‌نجه‌ره‌ى ژووره‌كه‌م كرابێته‌و‌ه بایه‌كى سارد شه‌وى چواره‌مى نمایشه‌كه‌دا له‌به‌ریكردبوو ،ده‌یدا ل ه ڕووخساری زه‌ردهه‌ڵگه‌ڕاوم. به‌اڵم ئه‌مجاره‌یان ب ه جیاوازییه‌كى ترهوه جارێكی تر ب ه وردى ل ه وێنه‌ك ه ده‌ڕوانم، ئه‌و ملوانك ه زیوین ه بوو له‌گه‌ڵ په‌یكه‌رێكى خه‌یاڵ ده‌یبردمه‌و‌ه بۆ ئه‌و ساته‌ى ك ه بۆ مه‌والنا ڕووكه‌ش ب ه ئاڵتوون ب ه چوارده‌وریدا دواجار دینا پێی وتم (تكای ه له‌گه‌ڵ خۆت خۆرێك له‌كاتى ئاوابووندا وێنه‌ى خوالنه‌وه‌ى بیبه‌ره‌وه ...ب ه هیوام ب ه جوانى بیپارێزیت ،له زه‌وى ب ه ده‌ورى خۆیدا ده‌سووڕایه‌وه .گه‌ر یادت بێت ...پاسه‌وانى سێبه‌ر). بیرم بكه‌وێته‌و‌ه ل ه شوێنێكى تردا ،هه‌مان مام ه گــیــان ،بــڕوا بك ه لــێــره‌دا ماڵێك ئه‌م ملوانكه‌یه‌م ب ه خه‌یاڵێكی تر بینیوه ،هه‌بوو ...كوڕم تۆ ده‌مێك ه به‌ده‌م خه‌وه‌وه گه‌ر یاده‌وه‌ریم ڕێم پێبدات بگهڕێمهوه بۆ وڕێن ه ده‌كه‌یت ...هه‌ست ه ده‌موچاوت بشۆ... چه‌ند ساڵێك له‌مه‌وپێش شه‌وى ڕه‌شه‌با و پشوویه‌ك بده ...چیتر خۆت سه‌رقاڵ مه‌كه خۆڵبارینى شه‌قامى مه‌والنا ،بۆ ئه‌و ساته‌ى ب ه ڕاوى سێبه‌ره‌كانى ڕابردووه‌وه. بێئه‌وه‌ى هیچ پرسیارێكم لێبكرێت خۆم ل ه ژوورێكى تاریك و نوته‌كدا بینییه‌وه،
ئه‌ی 1
ژیان
من له ده‌ست تۆ ڕادە‌كه‌م
هه‌رچه‌ند دیوارم ل ه پۆاڵی كتێب درووست كردووه باخێ ل ه زرێی ده‌سته واژه‌كان ده‌وریان داوم به‌اڵم دواجار تیری كه‌وانت هه‌ر گه‌یشت ه من دڵی كون كردم
2
پڵنگی ڕه‌ش ل ه ناو ته‌متوومانی سپی وه‌كو شه‌و ڕائه‌شكا ،وه‌ك قه‌تران دایئه‌كرد ئهوه پڵنگی به‌ختم بوو بۆ ناو دڕك و داڵ ڕایئه‌كرد به‌ره‌و كۆتایی ئه‌بردم پڵنگی سپی ل ه شه‌وستانی ڕه‌ش وه‌ك به‌فر ئه‌باری ،وه‌ك سه‌ده‌ف ئه‌شكا ئهوه پڵنگی به‌ختم بوو دڵی پڕ شه‌فه‌ق ئه‌كردم به‌سه‌ر پشتی ئه‌سپی شیعر به‌ره‌و سه‌ره‌تای ئه‌بردم
3
وه‌ك ڕه‌فه‌یه‌ك ل ه كتێبان چۆڵ كرابێ وه‌ك ته‌الرێ ستوونه‌كانی ڕمابێ یا سینه‌یێ شووشه‌ی ڕۆحی لێ شكابێ یا وه‌ك كوانووی موغێكی پیر ك ه ئاگری لێ بڕابێ یاخود شیعرێ چه‌مك و مانای لێ دزرابێ یا دره‌ختێ لق و پۆپی هه‌ڵوه‌رابێ وه‌ك كه‌شتیێ شه‌پۆل و گێژه‌نی تووشی لێ ئااڵبێ ئاوا ته‌م لوتكه‌ی گرتووم ه چه‌شنی ئازادی نێو قه‌فه‌س حه‌سره‌تیه‌تی به‌ره‌اڵ بێ
4
كه ڕاوچی ئاسكی ڕادای ه سه‌ر لوتك ه ئاسك وه‌ستاو چاوی ل ه چاوی ڕاوچی نا ل ه یه‌ك ساتدا ڕابردووی خۆی بیر كه‌وته‌و‌ه ئه‌و ڕه‌وه‌زانه‌ی ك ه تیایا سه‌مای ئه‌كرد ئه‌و كانیاوانه‌ی ئاوی تیا ئه‌خوارده‌و‌ه ئه‌و گه‌ل ه مامزانه‌ی ل ه گه‌ڵیانا ڕه‌وی ئه‌كرد ئه‌و هه‌ڵه‌مووت ه سه‌ختانه‌ی قه‌ف قه‌فی ئه‌بڕین هه‌موویانی وه‌ك فیلم ئه‌هاتنه به‌رچاو ئێستێش ڕاوچی هه‌موویانی لێ حه‌رام كردوو ن چۆن دڵی ڕاوچی سارد بكا؟ خۆی ل ه لوتكه‌و‌ه هه‌ڵدێراو مااڵوایی كرد ل ه گه‌ردوون
5
به‌سه‌ر ڕێگاكانه‌و‌ه وه‌ستام ،ژیان پڕ بوو ل ه هاوار كتێبی وجودم كردهوه ،ژیان پڕ بوو ل ه مه‌ینه‌تی ئه‌ی ژیان من له ده‌ست تۆ ڕائه‌كه‌م سواری سه‌ر پشتی با ئه‌بم تۆ ل ه گه‌ڵمای دوور دوور ئه‌ڕۆم تۆ هه‌ر به‌دوامه‌وه‌ی ئه‌ی ژیان من له ده‌ست تۆ ڕائه‌كه‌م
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
دواجار په‌ی بهوه ئه‌به‌م ك ه من خۆم ژیانم ئهوه هه‌رخۆمم به‌دڵێكی غه‌مگین ب ه ڕۆحێكی بریندار ،له ده‌ست خۆم ڕائه‌كه‌م
6
به‌سه‌ر پشتی نه‌هه‌نگی وه‌ڕه‌سی ل ه ژێر ئاوه‌كه‌دا مامه‌و‌ه ژیان ل ه نێو شووشه‌ی كپیدا شه‌رابێكی كۆن بوو سه‌رم پڕ بوو له خه‌یاڵ هه‌زار ده‌رگای لێ كرایهوه هزر ب ه هه‌زار الدا هه‌ڵڕژا زه‌مه‌ن ل ه سووڕانه‌وه‌ی خۆی كه‌وت وه‌رزه‌كان تامی ئاویان لێ ده‌هات هه‌ستم كرد به‌خته‌وه‌ری كه‌وتۆت ه ژێر ئاوه‌و‌ه هاوارم كرد ئه‌ی ئاو ئه‌ی ئاو بمكه ئه‌سیری خۆت سه‌رزه‌وی چۆڵ بووه ل ه به‌خته‌وه‌ری
7
چه‌ند حه‌سوودی ب ه بژی ئه‌و ئه‌سپه ئه‌به‌م ك ه با ب ه ناویا ئه‌سووڕێ و حیله ئه‌به‌خشێ ب ه خوێنیا چه‌ند حه‌سوودی ب ه باڵی ئه‌و مراویه ئه‌به‌م ك ه با ل ه ناویا ئه‌خه‌وێ و فڕین ئه‌به‌خشێ ب ه ڕۆحیا چه‌ند حه‌سوودی به‌و ته‌وار‌ه سپییه ئه‌به‌م ك ه ل ه شه‌وی تاریك و توونی قه‌ترانی زمانی ئاگری گرتووه‌و كه‌وتۆت ه سه‌مای ئازادی
8
ل ه نێو دیلبوونی زماندا ك ه برووسكه‌و پشتی گوزاره‌ی شكاندووم بورجی ئه‌وینم درووست كردووه ل ه نێو تااڵوی چه‌رخی زه‌ماندا ك ه مینا شمشێر دڵی شه‌ق كردووم شیله‌ی شیرینی شیعرم ڕشتوو‌ه ل ه نێو ناماناو ته‌متوومانی ژین ئااڵم بۆ مانای قووڵ هه‌ڵكردوو‌ه
9
ئه‌و سه‌ر‌ه ڕمانه‌ی به‌ردڵم كه‌وتوون وه‌ك قه‌تره‌ی گه‌شی شه‌رابێكی سوور تراژیدیای ژینم بۆ ئه‌گێڕنه‌و‌ه ده‌ركه‌وتنی تۆ چۆن داڕێژمه‌و‌ه ك ه ده‌ركه‌وتنت وه‌ك تیری ده‌رچووی ناو كه‌وانێكه هه‌رچه‌ند ڕابكه‌م تاز‌ه مه‌حاڵ ه تیر بگرمه‌و‌ه هه‌وه‌سێكی زۆر هانم ئه‌داتن بگه‌مه خه‌تی سووری خۆكوشت ن به‌اڵم كتێبی ته‌واو نه‌بووی تۆ هه‌میش ه بۆ الی مان ل ه ژێر بادا بانگم ئه‌كاتن
10
هه‌موو هێڵه‌كانی جه‌نگی ئه‌وینی تۆم بڕی ل ه هه‌ر هێڵێ برینێكت ل ه كیانم ئاگردابوو تا گه‌یشتم ه ئه‌و سه‌نگه‌ره‌ی ك ه تۆ سێره‌ت تیا گرتبوو دڵت كردبووم ب ه نیشان ه له‌و شه‌و‌ه تاریك و توون ه جه‌سته‌م ئه‌تگوت چلچرای ه ك ه باوه‌شم پیا كردی و دوا سه‌نگه‌رم داگیر كردی گۆزه‌ی دڵم ل ه ناو ئه‌و سه‌نگه‌ر‌ه شكا دوا دڵۆپ له خوێنم ڕژا
11
ده‌ستی من ده‌ستێكی پڕ میهر‌ه ناتوانم شمشێری پێ بگرم دڵی من دڵێكی ساده‌ی ه ئه‌وه‌ی ك ه لێی ئه‌ڕژێ ئه‌وین و باده‌ی ه چاوی من چاوێكی پاكژ‌ه ناتوانم بۆ به‌دی ب ه دیدی بهێنم لێوی من لێوێكی تێنوو‌ه ناتوانم بۆ فیته‌ی خراپی به‌ده‌نگی بهێنم قه‌ڵه‌مم قه‌ڵه‌می ئینسان ه ناتوانم بۆ شه‌یتان ب ه كاری بهێنم
12
هێند هاوارم كرد تا ده‌نگم شكا هه‌ر پارچه‌یه‌كی بوو ب ه بروسكێ به‌سه‌ر ئه‌ژنۆی خۆم هه‌ڵڕژایه‌و‌ه هێند نووسیمه‌و‌ه تا په‌نجه‌م شكا هه‌ر جومگه‌یه‌كی بوو ب ه كتێبێ ب ه ته‌نها ل ه نێو كتێبخانه‌كه‌ی خۆمدا مایه‌و‌ه به‌ردێكی زۆرم گرت ه نه‌فامی به‌اڵم ب ه ته‌نها ب ه سه‌ر سه‌ری خۆم كه‌وت ه خواره‌و‌ه ئێستاكه‌ش هه‌روا به‌رد ئه‌هاوێژم ب ه دوای مانای بوون ،بوونی ئینسانیم هاوار ئه‌كه‌م و په‌نجه ئه‌شكێنم قه‌ده‌رم وای ه هه‌رواش بكه‌م و هه‌رواش بمێنم
كه‌ریم ده‌شتی
www.chawdernews.com
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
370
www.chawdernews.com
ژمارە ( )370دووشەممە 2017/12/18
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
ئیسالمگەرایی و پۆپۆلیزم
خەرسەو مەحمود هەمیشەو بەدرێژایی مێژو ،لەسەرجەم ژیارەكانداو لەسەر ئاستی دنیا بەگشتی، چینی نوخبە كەمینە بون ،زۆرینەی خەڵك كەوتونەتە بازنەی جەماوەرەوە، واتە لە نێو چوارچێوەی ئەو خەڵكانەدا ڕیزبەندكراون كە كەوتونەتە دەرەوەی دەستەبژێرەكەوە .كەواتە وەك یاسایەكی بــەردەوام و حەتمیی ،نكووڵیی لەوە ناكرێت كە مومكین نییە نوخبە زۆرینەی مرۆڤەكان پێكبهێنن. لەروی ڕیشەی ئەم دو چەمكەشەوە، لە فەرهەنگی زماندا ،دیسان بەهەمان ڕاستی دەگەین ،وەك دیــارە هەمیشە مانای زاراوەیــی جۆرێك لە نزیكایەتی لەگەڵ مانای فەرهەنگیی وشەكاندا هەیە. لێرەوە چەمكی (نخبە) كە عەرەبییە بە مانای (هەڵبژێردراو :المنتخب) دێت، لــەو سۆنگەیەوە كــە هەڵبژێردراوی ناو زۆرینەن ،چەمكی (جەماوەر) كە ئەویش هەر لە چەمكی (الجمهور)ی زمانی عەرەبیەوە هاتوە ،كە لە فرمانی (جمهر)ەوە هاتوە واتە كۆیكردەوە یان زۆرینەی برد .واتە جمهور یان جەماوەر بە مانای زۆرینە دێت . لــەزمــانــی كــۆنــی ع ــەرەب ــی ــداو لە كتێبەكانی فیقه و كــەالم و زانستە ئیسالمیەكانی دیــكــەدا ،لە بەرامبەر چەمكی (جمهور) چەمكی (عامە) بەكار دەهات ،واتە خەڵكە گشتیەكە ،لە بەرامبەر چەمكی (نخبە) شدا ( خاصە) بەكار دەهات ،واتە خەڵكە تایبەت ( و جیاكراوەكە وەك نمونە) ،الی خۆشمان و لە زمانی كوردیداو لە بەكارهێنانە زارەكیەكەشیدا بە تایبەت ،چەمكی (عەوام) بەكاردەهێنن كە لە بنەڕەتدا (عوام الناس)ەو مانای خەڵكی گشتی دەگەیەنێت ،كە بە عەرەبی (عامی) یشی پێدەگوترێت .مایەی سەرنجە كە چەمكی (عەوام) لە هەمانكاتدا بەمانای (نەخوێندەوار)یش بــەكــاردێــت ،بەو
پێیەی زۆرینەی خەڵكیی نەخوێندەوار بون ،هەندێجاریش وشەی ڕەشەخەڵک بۆ حەشاماتێکی گەورە بەکاردەهێنرێت. شایانی باسە گشتیبونی خوێندەواریی و زۆربونی ڕێژەی خوێندەواران لە مڕۆدا بۆتە هــۆی ئــەوەی چەمكی (عــوام) تــاڕادەیــەك مــانــای (نــەخــوێــنــدەوار) لەدەست بدات ،بەڵكو زیاتر ئەو جۆرە لە خەڵكی بگرێتەوە كە تێڕوانینی زۆر تەقلیدییان بۆ دنیاو دیاردەكان و ژیان بەگشتی هەیە .لە هەمانكاتداو لە بەرامبەر ئەوەدا كە چینی عەوام كەسانی خــوێــنــدەواریــش دەگــرێــتــەوە ،بەهۆی زۆربونی ڕێژەی خوێندەواریی لە مڕۆدا وەك ئاماژەمان پێدا ،ئەوا ئەگەر ئەم دۆخە بەدیوێكدا لە بەرژەوەندی عەوامدا بێت ،ئەوا بەدیوەكەی دیكەیاندا بەزیانی كەسانێكی زۆری خــوێــنــدەوار تــەواو دەبێت ،بەڵكو لەمەش خراپتر ،دەبێتە مایەی پرسیار خستنە ســەر خودی خوێندەواریی و بەهاو بایەخەكەی ،بەو پێیەی خوێندەواریی دەستەوەستان بوە لەوەی لە عەوامێتیی ڕزگارمان بكات، لە چینی تەقلیدیی جەماوەر بمانكاتە دەرەوەو ،هۆشیاریی نوخبەویانەمان پێ ببەخشێت. ڕەنــگــە لەمانە هــەمــوی ترسناكتر ئــەوە بێت كە نەك تەنیا هەندێكجار خاوەنانی بڕوانامە دەچنە ڕیزی عەوام و پۆپۆلیستانەوە ،بەڵكو ئەو نوخبەش لە خوێندەواران و خاوەن بڕوانامەكان، كە ڕوناكبیرانن و ،دەشێت بەمەبەستی جیاكردنەوە ناوی (نوخبەی نوخبە)یان لـێ بنێین ،ئەمانیش بەهەمان شێوە هەندێكجار لەبیركردنەوەدا سەتحیی و، بە عەقڵیەت تەقلیدیین. هەر بۆیە زۆرجار دەبینین كەسانێكی خــاوەن بروانامەی بااڵو ئاكادیمیستی دیار ،لە هەمانكاتدا هەندێك نوسەرو ڕۆژنامەنوسانێكی نــاســراویــش ،لە جەوهەردا پۆپۆلیستن و دەچنە ڕیزی ڕەشــە خەڵكەكەوە .ئەمەش كێشەی گەورەی بۆ ئەو كەسانە دروستكردوە كە لە هەوڵی جیاكردنەوەی چینی نوخبەدان لە چینی جــەمــاوەر ،لەو ڕوانگەیەوە كە بونی ڕاستەقینەی چینی نوخبە ،یان ئامادەگیی نوخبە بە مانا جەوهەریەكەی ،لە دنیای ئێمەو لەم چەشنە دۆخەدا دەگمەنە.
كاتێــك ئیســامییەكان ڕیفۆرمــی ئاینیــی دەكەنــە قوربانــی جەمــاوەر ،ئــەو دەســەاڵتە سیاســییەش كــە لــە دەنگــی جەماوەرێكــی ئاینــدارەوە بــە دەســتی دەهێنــن ،بــەرەو دیكتاتۆریــەت و شكســتی سیاســیی ملدەنێــت واتە قەیرانی پۆپۆلیستبون لە فەزای كەلتوریی ئێمەدا ئەوەندە گەورەیە بە چەشنێك كە بونی نوخبەی خستۆتە ژێر پرسیارەوە ،لێرەوە ئێمە ئاسان نییە بەدوای بونی نوخبەدا بگەڕێین ،بەڵكو لە جیاتی گــەڕان بە دوای دۆزینەوەو جیاكردنەوەی چینێك بــەم نــاوەوە، هەوڵی سۆراخكردنی تاكی دەستەبژێر دەدەیــن ،لە خەمی دۆزینەوەی چەند تاكێكی كــەمــی ئیلیت (نــوخــبــە)ی ڕاستەقینەدا دەبین ،واتە هەڵبژاردنی تــاكــی دەگــمــەن وەك نوخبە ،نەك هەڵبژاردنی چینێكی دیاریكراو. با لــەم پێشەكیە دورودرێــــژەوە بۆ ناوەڕۆكی بابەتەكەمان بگوازینەوە ،كە پرسیاركردنە لەوەی ئاخۆ ئیسالمگەرایان لە ڕاستیدا دەچنە ڕیزی پۆپۆلیستانەوە، یاخود توانیویانە لە خزمەتكردن بە نوخبەدا ڕۆڵێكی ڕاستەقینە ببینن؟! ئایا ئەو ئایدیانەو جیهانبینیانەی بون بە هەڵگری ،دەتوانێت بیانخاتە ڕیزی دەست بژێری ڕاستەقینەوە؟ بێگومان ئەو پێشەكیەی خستمانەڕو، ناڕاستەوخۆ وەاڵمی ئەم پرسیارەمان دەداتــــــەوە ،ی ــان هــەڵــگــری جــۆرێــك لەوەاڵمە ،لەو ڕوەوە كە ئەگەر بونی نوخبە لە دنیای ئێمەدا دەگمەن بێت و ،ئیسالمگەرایانیش فەزایەكی فراوان لــەم دنیایەی ئێمەدا داگــیــر بكەن، كەواتە ئــەوان دەستەوەستان بون لە فراوانكردنی فەزای نوخبەو خزمەتكردن بە هۆشیاریی فیكریی و مەعریفیی ڕاستەقینە. پێویستە لێرەدا ئاماژە بەوە بدەم كــە مەبەستی مــن لــە نوخبەویبونی ئیسالمگەرایان ،كۆی ئەو تاكانە نین
كەسەر بەم بزوتنەوانەن ،بەڵكو زیاتر مەبەستم نوخبەی ناویانە ،بەو پێیەی حــزب وەك هەمیشە جەماوەرییەو، مەحاڵیشە ئەو هەمو تاك و هەوادارانە نوخبەوی بــن ،ئەمە لەسەرێكەوە، لەسەرێكی دیكەشەوە ،گەر بزوتنەوەیەك یان پارتێكی سیاسیی یان دەعەویی، سەركردەكانی بتوانن نوخبەویی بن، ئەوا ئەو نوخبەویبونە كەم تا زۆر بۆ خوارەوەش دەگوازرێتەوە و دادەبەزێت، واتە ڕۆڵی خۆی دەبێت لە جۆرێك یان ئاستێك لە بە كەلتوركردنی ئەقڵیەتی نوخبەویی ،بەو پێیەی دەبێتە گوتاری زاڵی كۆمەڵەكە. با بێینە سەر ئەو پرۆژە فیكریی و مەدەنیانەی ئیسالمگەرایان ئەنجامیان داون ،یان ئاوڕێك لەو خزمەتە بدەینەوە كە لە ڕوی زانست و مەعریفەوە كردویانە، تا بزانین بەرهەمی ڕاستەقینەیان لەم ڕوەوە لە سەرزەمینی واقیعدا هەیە یان نا؟! با لە نوسین و چاپكردنی كتێبەوە دەستپێ بكەین ،ئاشكرایە ئــەوەی ئیسالمیەكان لــەمــڕوەوە نوسیویانە یــان وەریـــان گــێــڕاوە ،بــە بەرهەمی ئــەو شــەپــۆل و بزوتنەوانەشیانەوە كە خۆیان بە مــۆدێــرن و میانڕەو و مەدەنی دەزانن ،لە گواستنەوەی دیدە تەقلیدییە ئیسالمیەكە تێپەڕناكات ،كە بەرهەمی ئەقڵی سەدەكانی ناوەڕاستەو، ئیخوانەكان لەمڕۆدا بۆیاخێكی مۆدێرنیان كــردوە ،بە زاراوەی نوێی زانستیی و فەلسەفیی و سیاسیی ڕازاندویاننەتەوە، كە لە ڕاستیدا نەك هەر خزمەتیان بە فیكرو مەعریفەی زیندو و ڕاستەقینەی دنــیــای نــوێ نــەكــردوە ،بەڵكو لەو
پەڕی هەوڵدا بون بۆ چەواشەكردن و ناشیرینكردنیان ،بۆ ڕازاندنەوەیان لە بەردەم دیدی (عەوام) دا بەناوی ئاین و ئەخالق و تەنانەت بەناوی (زانست!؟) خۆیشیەوە! خۆ گەر بێینە سەر وتــاری ڕۆژانی هەینی و وتارەكانی دیكەی بەرنامەكانی تەلەفزیۆن و ڕادیۆو مزگەوتەكان ،كە زمانحاڵی تێڕوانینی ئایینی و فیكرییانن، ئەوا ڕونتر ئەو ئاراستە ڕەتكەرەوەیە بەدی دەكەین ،بەڵكو وتاربێژانی ڕۆژانی هەینی بە تایبەتی ،خواخوایانە بابەتێكی نوێ یان تەنانەت زاراوەیــەكــی نوێی زانستی یان فیكریی بێتە واڵتمانەوەو، بەبێ بونی هیچ شارەزاییەكیان لە بــارەیــانــەوە ،بكەونە دژایەتیكردن و ئابڕوبردنی .هەمومان ئەوەمان لەبیرە كاتێك زاراوەیەكی وەك (جێندەر) هاتە ناومانەوە ،مەال ئیسالمییەكانمان كەوتنە باڵوكردنەوەی ئــەوەی گوایا بەمانای (نێربازیی) دێت یان بانگەشەكردنە بۆ هۆمۆسێكسواڵێتی و بەگوتەی ئەوان بۆ بەرەاڵیی و داماڵینمانە لە ئەخالق و ئینسانیەت و ئیسالمیەت! ئەگەر لە ناو خەڵكی عەوامدا یان جــەمــاوەری خەڵكدا بگوترێت بابەتە فیكرییەكان خـــراپ و ترسناكن، یــان زیانبەخش و بێسودن ،یاخود فەلسەفە ڕەتبكەنەوەو گاڵتەی پێبكەن، پێدەچێت ئێمە بێتاقەت‌و نیگەران بین، لە كاتێكدا كە ئیسالمییەكان ،نەك تەنیا ئەوانەی لەمەڕ خۆمان ،بەڵكو لەسەر ئاستی جیهانییش ،ڕاشكاوانە فیكر و فەلسەفەی نوێ ڕەتدەكەنەوە، زانستە مرۆییەكان تەكفیر دەكەن ،بە بیانوی ئــەوەی مادامەكی لە خۆرئاوا بەرهەمهاتون ،كەواتە تایبەتن بە كێشە و بارودۆخ‌و دنیای ئەوانەوە ،كە دەبوایە هەمان هەڵوێست سەبارەت بە بەرهەمە زانستیی و تەكنۆلۆژیەكانیش بگرنەبەر، بەو پێیەی ئەم بەرهەمە زانستیانەش هەر لەوێوە هاتون‌و ،تەنیا بۆ ئەوان بەكەڵك دێن ،ناكۆكن بە كەلتوری ئیسالمیی و بیركردنەوەی ڕەسەنی ئاینیی ،بەڵكو تەنانەت كەلتوری (كوردەواریی!؟) یش !! وەك زۆرجار لە پێناو ڕەتكردنەوەی ئەو دیاردە و ئایدیایانەی بە دڵیان نین (نەگونجانیان لەگەڵ كەلتوری ڕەسەنی كوردەواریی یان باو باپیرانمان) دێننە
ئــاراوە! گەرچی ئیسالمیبونەكەشیان تەواو عەرەبیانەیە! ئــــەوە بــەســە وەك بــەڵــگــە بۆ پۆپۆلیسبونی ئیسالمگەرایان كە بەردەوام لە گۆڕینی تەنانەت بڕیارێكی نا سەرەكیی باوی فیقهییش دەترسن، كــە بەڵگەكەشی الواز بێت ،چجای جــورئــەتــكــردن بــۆ هێنانە نـــاوەوەی بابەتێكی نوێی فیكریی یان تەئویلێكی نوێی دەقێكی دیاریكراو! تاكە بەڵگەی (بەهێزی شەرعیی و عەقڵیی!؟) شیان ئەوەیە كە جەماوەرمان لێدەتەكێتەوە و نامۆ دەبین و قەبوڵ ناكرێین .واتە لە هێنانی هەر بڕیارێكی نوێدا بەر لە هەر شتێك دەبێ بیر لە واژۆو مۆری جەماوەری مسوڵمان بكرێتەوە وەكئەوەی موجتەهیدی ســەردەم بن! خۆ دیارە موجامەلەكردنی جەماوەریش لە خودی خۆیدا پۆپۆلیستبونە ،پشتكردنە نوخبە و لۆژیكی زانست و ئەقڵ و مەعریفەی بابەتیی ڕاستەقینە و ئیجتیهادی ئەقڵە! ئیدی نازانرێت لە بەرامبەر ڕازیكردنی جەماوەردا هەوڵدان بۆ نوێكردنەوە و ئیجتیهادی ڕاستەقینە (كە بە ئیمتیاز هەوڵی نوخبەیە) دەكەوێتە كوێوە؟!. خەمی زۆركــردنــی جــەمــاوەر خەمی نوخبەی فیكریی و زانستیی و نوخبەی ڕیفۆرمیستی ئاینیی نییە ،بەڵكو خەمی ئــەو حیزب و گــروپــانــەن كە تەنیا بۆ دەســەاڵتــی سیاسیی هەوڵ دەدەن ،وەك دیارە هەمو دەسەاڵتێكی ســیــاســیــی ی دابـــــڕاو لــە نوخبەی ڕۆشــنــگــەر ،دەرەنــجــام دەسەاڵتێكی ستەمكار دەردەچــێــت ،دەسەاڵتێكی دیكتاتۆر و نادیموكراسیی لـێ دێتە بەرهەم ،دیكتاتۆربونی دەسەاڵتێكی ئیسالمییش گەلێك ترسناكترە لە دیكتاتۆربونی دەسەاڵتێكی تــری نا ئیسالمیی و نا ئاینیی ،ئەم ڕاستیەش وایكردوە كاتێك ئیسالمییەكان ڕیفۆرمی ئاینیی دەكەنە قوربانی جەماوەر ،ئەو دەسەاڵتە سیاسییەش كە لە دەنگی جەماوەرێكی ئایندارەوە بە دەستی دەهێنن ،بەرەو دیكتاتۆریەت‌و شكستی سیاسیی ملدەنێت ،واتە ئیسالمگەرایان لــە یەككاتدا دەعـــوە و سیاسەتیش دەدۆڕێنن ،ئەمەش ئەو ڕاستیەیە كە لەمڕۆدا بە چاوی خۆمان بەدی دەكەین و وەك ئەمری واقیع ئەزمونی دەكەین.
2
ژمارە ( )370دووشەممە 2017/12/18
لەنێوان كەسایەتیی مەالی مەشهوور و خدری زیندەدا هەردوو كەسایەتیی داوود و سولەیامنی كوڕی› لە بازنەی پیرۆزیەكان بەوالوە تێپەڕ ناكەن و لە هیچ ئاسەوارێكی كۆندا ناویان نەدۆزراوەتەوە، ئیرت (عومری) پاشای شانشینیی ئیرسائیل؛ یەكەم ناوە كە لە ئاسەوار و پاشاموە دێرینەكاندا ناوی هاتبێت
موعتەسەم ساڵەیی ()2/2 خدری زیندە لە قورئاندا
لە قورئاندا لە ســورەتــی «الكهف»دا باسی پێغەمبەر موسا كــراوە كە لەگەڵ شوێنكەوتووەكەیدا دەبــن بە هاوەڵی بەندەیەكی پیاوچاكی خوا .موسا داوای ئـــەوە لــەو عــەبــدە ساڵحە دەكـــات كە هاوڕێتیی بكات .ئەویش لە وەاڵمدا دەڵێت ئــەو پــشــووەت نییە تــاوەكــو لەگەڵمدا ێ و ئەو بیت .لە ئەنجامدا دەكەونە ڕ بەندەی خوایە بە س ێ كردەوەی سەیر و سەمەرە هەڵ‌دەستێت .یەكەم جار؛ لەنێو كەشتییەكدا دەبــن و هەڵ‌دەستێت بە كون‌كردنی كەشتیەكە .لە پاشاندا مناڵێكی توالز دەكوژێت .دواتریش دیوارێكی ڕوخاو دادەمەزرێنێتەوە .موسا سەبارەت بەو كردەوانەی پرسیاری لێ دەكات ،ئەویش لە وەاڵمــدا دەڵێت :كەشتیەكەم لەبەر ئەوە كون كرد ،كە موڵكی كەسانی هەژار بوو ،پاشایەكی ستەمكاریش بە تەمای زەوت‌كــردنــی بــوو ،منیش عەیبدارم كرد تاوەكو تەماحی تێ نەكات .مناڵەكەیشم كوشت لەبەر ئەوەی لە كاتی گەورەبوونیدا دایك و باوكی ئیمانداری خۆیی لە خشتە دەبــرد .دیوارەكەیشم دامــەزرانــدەوە كە موڵكی دوو مناڵی هەتیو بوو و لە ژێریشیدا ێ و شوێن بزركێ گەنجینەیەك هەبوو ،بۆ ڕ وەهام كرد تاوەكو هیچ كەس نەتوانێت تەماح لە ئەو گەنجینەیە بكات(« :)1 َف َ الس ِفي َن ِة َخ َر َق َها، انط َل َقاَ ،ح َّتى ِإ َذا َر ِك َبا ِف َّ َ َ َ َ َق َ ال :أ َخ َر ْق َت َها لِ ُت ْغرِقَ أ ْهل َها؟! ل َق ْد جِ ْئتَ َش ْي ًئا َ َ ِإ ْم ًراَ .ق َ يع َم ِع َي ال :أ َ ْل أ ُق ْل ِإنَّ َك َلن َت ْس َت ِط َ َ َ َ ْ َ ُ َ ِ ِ ِ ِ يتَ ،و َل س ن ا ب ي ن ذ اخ ؤ ت ل : ال ق با؟! ُ َص ًْ َ ُت ْر ِه ْق ِن ِم ْن َأ ْمرِي ُع ْس ًراَ .ف َ انط َل َقاَ ،ح َّتى ِإذاَ َل ِق َيا ُغ َل ًما؛ َف َق َت َلهَُ ،ق َ الَ :أ َق َت ْلتَ َن ْف ًسا َز ِك َّي ًة َ ِب َغ ْ ِي َن ْف ٍس؟! َل َق ْد جِ ْئتَ َش ْي ًئا نُ ْك ًراَ .ق َ ال :أ َ ْل با؟! َق َ ال: يع َم ِع َي َص ًْ َأ ُقل َل َك ِإنَّ َك َلن َت ْس َت ِط َ َ َ ُ إ ِْن َس َألْ ُت َك َعن َش ْي ٍء َب ْع َدهَا؛ فل ت َص ِ اح ْب ِن، َق ْد َب َل ْغتَ ِمن َل ُدنِّي ُع ْذ ًراَ .ف َ انط َل َقاَ ،ح َّتى ِإ َذا ْل َق ْر َي ٍة؛ ْاس َت ْط َع َما َأ ْه َل َهاَ ،ف َأ َب ْوا أنَ َأ َت َيا َأه َ يُ َض ِّي ُفو ُه َماَ ،ف َو َجدَا ِفي َها جِ �دَا ًرا يُرِي ُد َأن ض َف َأ َقا َمهَُ ،ق� َ َين َق َّ �الَ :ل ْو ِش ْئتَ ؛ َل َّ َ تْ��ذتَ الَ :ه َذا ِف� َر ُاق َب ْي ِن َو َب ْي ِنكَ. َع َل ْي ِه َأ ْج� ًراَ .ق َ باَ :أ َّما َس ُأ َن ِّب ُئ َك ِب َت ْأوِيلِ َما َ ْل َت ْس َت ِطع َّع َل ْي ِه َص ًْ الس ِفي َن ُة؛ َف َكا َن ْت ِ َل َسا ِك َ ني َي ْع َملُونَ ِف الْ َب ْحرِ، َّ دت َأ ْن َأ ِعي َب َهاَ ،و َكانَ َو َرا َءهُم َم ِل ٌك َي ْأ ُخذُ َف َأ َر ُّ ُك َّل َس ِفي َن ٍة َغ ْص ًباَ .و َأ َّما الْ ُغ َل ُم؛ َف َكانَ َأ َب َوا ُه يَ ،ف َخ ِشي َنا َأن يُ ْر ِه َق ُه َما ُط ْغ َيانًا َو ُك ْف ًرا، ُم ْؤ ِم َن ْ ِ َ َُ َ يا ِم ْن ُه َز َكا ًة خ ا م ه ب ر ا م ِل د ب ي ن أ َف َأ َر ْد َنا ُ ْ َ َ ُّ ُ َ ًْ َ ْ َ َ ُ َ ْ ي حاَ .وأ َّما ِ ال�دَا ُر؛ فكانَ لِغل َم ِ َو َأ ْق� َر َب ُر ْ ً َُ ْ َ َ َ ي ِف الدِي َن ِةَ ،وكانَ َ ْ ت َت ُه كن ٌز ل َما، َي ِتي َم ْ ِ َو َكانَ َأبُو ُه َما َص ِ ً الاَ ،ف َأ َرا َد َربُّ َك َأن َي ْبلُ َغا ح ًة ِمن َّربِّ َك، َأ ُش َّد ُه َما َو َي ْس َت ْخر َِجا َكن َز ُه َماَ ،ر ْ َ ْ َ َو َما َف َع ْل ُت ُه َع ْن َأ ْمرِيَ .ذلِ َك َت ْأو ُ َ ِيل َما ل ت ْس ِطع با» (الکهف .)٨٢-٧١ :هەندێك لە َع َل ْي ِه َص ًْ موفەسسیرەكان ئەم سورەتەیان بە هەڵە لێكداوەتەوە و وەهایان باس كردووە كە ئەو عەبدە ساڵحەی دەبێت بە هاوەڵی موسا؛ گوایە (خضر احلي)ـە .ئەوەی ڕاستی بێت لەم دەقە قورئانیەدا ناوی (خضر) یاخود «خدری زیندە» ناوێك هەرگیز نەهاتووە، بــەو مانایەی كەسایەتییەكی هەمیشە زیندوو بێت و هەرگیز نەمرێت .لە الیەكی تریشەوە ئایا موسا بیری لەوە نەكردۆتەوە كە بە كون‌كردنی كەشتیەكە خۆیانیش دەخنكێن؟
خدر-ئیلیاس
وەكــو كەلەپورێكی میللی؛ نــاوی خدری زیندە یاخود بە زمانی عەرەبی «خضر إلیاس» و «خضر احلي» لە كوردستان و واڵتی عێراق و سەرجەم ناوچەكەدا باو و باڵوە. ئێزیدیەكان لە یەكەم پێنج‌شەممەی مانگی دووی شوباتدا جەژن بۆ (خضر إلیاس)
قیددیس گیۆرگیۆس ،ئەژدیها دەکوژێت. ئایکۆنێکی کلێسای ئۆرتۆدۆکسی گریکی دەگێڕن .پێش ئەو ڕۆژەیش بۆ ماوەی سێ ڕۆژ بەڕۆژوو دەبن. لەالی مەسیحیەكانیش بەو جەژنە دەوترێت «الباعوثة» كە پەیوەستە بە وەرزی تو‌كاڵەوە( .)2لە شەوی جەژنی خدر كش ئیلیاسدا دانیشتوانی شاری بەغدا مۆم بەسەر پارچە تەختە یاخود پەلكی دار خورمادا دادەگیرسێنن و دەیدەن بەدەم ئــاوی دیــجــلــەوە .مــن بــۆ خــۆم دیمەنی تیشكداری ئەو مۆمانەم بەسەر ڕووباری دیجلەوە بینیوە. پاش مردنی سولەیمان پێغەمبەر (931 پ .ز ).مەملەكەتەكەی دەبێت بە دوو بــەشــەوە :بــەشــی یــەكــەم شانشینیی (ئیسرائیل) ،کە پایتەختەكەی (سامیرە) بوو .لە خواروویشدا شانشینیی (یەهودا) پایتەختەكەی (ئورشەلیم) بــوو .دوای سولەیمان س ێ پاشا حوكمڕانیی ئیسرائیلیان كرد .پاشتریش شا (عومری) ( 885پ. ز ).دەسەاڵتی لە ئیسرائیلدا گرتە دەست. ئەم كەسایەتیە یەكەم ناوە كە لە ئاسەوار و پاشماوە دێرینەكاندا ناوی هاتبێت .ئەوەی ڕاستی بێت؛ هەردوو كەسایەتیی داوود و سولەیمانی كوڕی لە بازنەی پیرۆزیەكان بەوالوە تێپەڕ ناكەن و لە هیچ ئاسەوارێكی كۆندا ناویان نەدۆزراوەتەوە .سااڵنی ژیان و حوكمڕانییشیان بەتەنیا خەماڵندن و مەزەندەیە .شا (عومری) شاری (سامیرە) ی دامــەزرانــد كــە بــە تەنیشتی شــاری (نابلوس)ەوە بوو.پاش (عومری)؛ شا (ئاخاب) بە درێژایی بیست و دوو ساڵ حوكمڕانیی ئیسرائیلی كرد .شای ئاشوری (شەلمانەسەری سێیەم) 858ـــ 824پ. ز) باسی لەشكركێشیەكەی خۆی دەكات بۆ سەر شانشینیی ئیسرائیل .لە سەردەمی شا ئاخابدا باسی پێغەمبەرێك بە ناوی «ئیلیا» یاخود «ئیلیاس» هاتووە. بەپێی كۆمەڵێك داستان و گێڕانەوەی جۆراوجۆر؛ گوایە موعجیزەی نوواندووە و لە ئاكامی دوعــا و نــزای ئــەو بــاران باریوە( .)3وەها دیارە ئەم قسە و باسانە كاتی خۆی گەیشتونەتە دورگەی عەرەبی، اس و لە قورئانیشدا ناوی هاتووەَ ( :وإ َِّن ِإلْ َي َ َ ِلنَ ُْ نيِ .إ ْذ َق َ ال ْر َس ِل َ ال لِ َق ْو ِم ِهَ :أ َل َت َّت ُقونَ ؟! َأ َت ْد ُعونَ َب ْع ًل َو َت � َذ ُرونَ َأ ْح َسنَ ْ َ الالِ ِق َ ني؟! َّ َ الل َربَّ ُك ْم َو َر َّب آ َبا ِئ ُك ُم ْ َ ال َّولِ َ ني» (الصافات: .)١٢٦-١٢٣لە ڕۆژگاری ئێستادا مەزارگەی (مار ئیلیاس) لە ڕیزە چیاكانی دامێنی دەریــا لە لوبنان و شام باڵوبوونەتەوە، و هێمای سەوزایی و پیت و بەرەكەتن. لەگەڵ سەرهەڵدانی ئایینی مەسیحیدا ئــەو كەسایەتیە سیمایەكی ئایینیی مەسیحیی پۆشی و ناوی پاكمەند (مار گۆرگێس)ی لێنرا ،گوایە یەكێك بووە لە پاڵەوانەكانی مەسیحی و لە سەدەی سێی زایینیدا لە شاری (اللد)ی فەلەستینیدا ژیــاوە .نــاوی «جــۆرج» ، George یــاخــود (گێۆرجیۆس) Georgios بە زمانی یۆنانیی كۆن لە وشەیەکەوە هاتوە بە مانای «وەرزێر ،کشتیار» .لە
خەڵكی سادە و نەخوێندەوار پێیان وا بوو خدری زیندە هەرگیز نامرێت و هەمیشە زیندووە خدری زیندە و مەالی مەزبوورە؛ دوو كەسایەتیی خەیاڵی و ئەفسانەیین ،چونکە لەگەڵ لۆژیكی زاست و لەگەڵ كرۆكی ئایینیشدا ناگونجێن واڵتانی ئەورۆپایشدا بە «جۆرجی سەوز» ناسراوە .لە پێناوی زیادبوونی بەروبومی تو‌كاڵیدا لە ڕۆژی بیست و سێی كش مانگی نیساندا ئاهەنگیان بۆ دەگێڕا. لە وێنە ئایینیە مەسیحیەكاندا شێوەی ئەسپ‌سوارێكی ڕم‌بەدەست وەردەگرێت كە دەچێت بە گژی ئەژدیهایەكدا( .)4ئەم كەسایەتیە چۆتە نێو كولتوری میللیی موسوڵمانەكانەوە و ناوی (اخلضر) یاخود «پیاوە سەوزەكە»ی وەرگرتووە .لە زۆر شوێنی واڵتی عێراقدا مەزارگەی هەیە و لەالی گوندنشین و وەرزێرەكان شەخسێكی پیرۆزە .دەوترا گەر ئەو كەسایەتیە لە هەر شوێنێك دابنیشێت یاخود بە هەر الیەكدا بڕوات؛ ئیتر ئەو شوێنە گیای ل ێ سەوز دەبێت .لە میتۆلۆجیای جووەكانیشدا لەنێو تەوڕات بە پێغەمبەر (ئیلیا) یاخود (ئیلیاس) نــاوی هــاتــووە ،گوایە پاش باران‌بڕانێكی زۆر ئەو خۆی بۆ ماوەی سێ ساڵ بارانی باراندووە!
خدری زیندە لە کەلەپوری کوردیدا لە «مەمێ ئاالن»دا
كەسایەتیی خـــدری زیــنــدە كەوتۆتە نێو كــەلــەپــوری کـــوردی و حیكایەتە كوردیەكانەوە .بۆ نموونە لە داستانی «مەم ێ ئاالن»دا ئەو كەسایەتیە بەزەقی دەردەكەوێت .لە سەرەتای ئەو داستانە میللیەدا وەها هاتووە كە شاری مەغریب كەوتبووە سەر حەوت چیا و س ێ سەد و شەست و شەش دەرك و دەروازەی هەبووە .س ێ برا بە ناوەکانی «عەلی بــەگ» و «عــومــەر بــەگ» و «ئەڵماز بەگ» حوكومڕانیی ئەو مەملەكەتەیان كــــردووە .تەمەنیان گـــەورە دەبــێــت و واریسێكی كــوڕیــان نابێت و ئەمەیش تووشی نیگەرانییان دەكات .هەرسێكیان بە شێوەی س ێ دەروێــش ڕوو دەكەنە شاری كەربەال تاوەكو لەوێدا بپاڕێنەوە و خوا كوڕێكیان پ ێ ببەخشێت .لە ڕێدا خدری زیندەیان ل ێ پەیدا دەبێت و سێوێك دەدات بە عەلی بەگی برا گەورەیان .پێی دەڵێت :دەبێت كچی میری قورەیشیان لە خۆی مارە بكات و ئەوسایش خوای گەورە كوڕێكیان پ ێ دەبەخشێت .داوای ئەوەیشیان ل ێ دەكات كە ناوی مناڵەكەیان نەنێن تاوەكو ئەو كاتەی خۆی ئامادە دەبێت و ناوێك بۆ كۆرپەكە دەستنیشان دەكــات .ئەوانیش هەموو ڕێنماییەكانی خدری زیندە جێ‌‌بەج ێ دەكەن ،و عەلی بەگ كچی میری قورەیشیان لە خۆی مارە دەكات .پاش نۆ مانگ و نۆ ڕۆژ؛ مناڵێكیان
دەبێت .هەر س ێ برا كۆدەبنەوە بۆ ئەوەی نــاوێــك بــۆ مناڵە تــازە لەدایك‌بووەكە دابنێن .لەنێو خۆیاندا چەند ناوێك پێشنیاز دەكەن ،وەكو« :فەالمەرز» ،و «یوسف» ،و «ئیبراهیم» ،و «عەمەر»، و «عــارف» .لەپڕ خــدری زیندەیان لێ پەیدا دەبێت و داوا دەكات ناوی مناڵەكە بنێن «مەم ێ ئــاالن» .لە داستانەكەدا بەم شێوەیەی خوارەوە هاتووە« :هنەك دبێژن ئەم ێ ناڤ ێ وی بكەن عارف .هنەك دبێژن :ناوەاڵ ئەم ێ بكەن عەمەر .هنەك دبێژن :ناوەاڵ ئەم ێ بكەن فەالمەرز .هنەك دبێژن ناوەاڵ ئەم ێ بكەن ئوسف .هنەك دبێژن :ناوەاڵ ئەمێ‌بكەن براهیم ..جارەكی نێرین ئیختیارەك هات و گۆ :ئەسسەالم و عەلەیكوم یا جەماتا مــەزن .گۆتن: ێ دەالل .گۆ: عەلەیكوم سەالم یا ئیختیار هون چ ژڤی كوركی دخوازن ؟ ناڤ ێ وی دەنێن ‹مەم ێ ئــاالن› ،خوارزای ێ شێخی قورەیشیان و برازای ێ عومەر بەگ ێ و ئەلماز بەگ ێ و سوڵتان ێ كوردان .جارەك ێ نێرین كو ئیختیار وندابوو ناڤ ێ وی ما مەمێ ئاالن»(.)5 تەمەنی مەم ێ ئاالن دەگاتە چواردە ساڵی و لە خەونیدا خاتوو زینی كچی میری جزیرە دەبینێت و ئەوینداری دەبێت. مەم ێ ئاالنی ئاشق و سەوداسەر سواری ێ ڕەوان) دەبێت پشتی ئەسپەكەی (بوز تو‌نەهات بــەرەو شاری جزیرە و ڕێی ها دەگرێتەبەر كە مـــەودای شــەش مانگ دوور بوو .لە ڕێگاكەیدا خدری زیندەی ڕیش سپیی ل ێ پەیدا دەبێت .هەردووك بە تەنیشتی یەكترەوە بە سواری ئەسپ دەكەونە ڕێ‌‌بڕین .خدری زیندە موعجیزە دەنوێنێت و مەودای شەش مانگ ڕێ‌‌بڕین بە پازدە ڕۆژ كۆتایی پێ‌دەهێنێت .لێرەدا نامانەوێت درێژە بە داستانی مەم ێ ئاالن بدەین و زیاتر لەسەری بڕۆین .ئەم داستانە لە الیــەن ڕۆژهەاڵتناس (ڕۆژێ لێسكۆ) )١٩٧٥-١٩١٤( Roger Lescot وە ئامادە كــراوە و لە ساڵی ()1942 دا بە چاپی گەیاندووە .پاشتریش (نور الدین زازا) لە ساڵی ()1957دا بە ناوی (چیرۆك‌نڤیس) بۆ جارێكی تر بە چاپی گەیاندووە .هــەردوو بەڕێز (ساڵح عەلی گولی) و (ئەنوەر قادر محەمەد) لە ساڵی ()1977دا لە چاپخانەی كۆڕی زانیاری كورد لە شاری بەغدا بە چاپیان گەیاندوە. هەردوو بەڕێز (دكتۆر عیزەدین مستەفا ڕەسول) و (دكتۆر بەدرخان سندی) بە دوو چاپی جیاواز وەریانگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی.
نمونەیەک لە هونەری ئیسالمی .هەردو (اخلضر) و پێغەمبەر ئیلیاس ،پێکەوە نوێژ دەکەن .الپەڕەیەک لە دەستنوسێکی «قصص األنبیاء» .دەروبەری ( ٤٢٧ك). ئەوەی لێرەدا مەبەستمان بوو؛ ئەوەیە كە لەم بارەیەوە شیعرێكی فۆلكلۆریی كوردی خدری زیندە لە حیكایەتی میللیی «مەمێ هەیە كە لەسەر زاری خــدری زیندەوە ئاالن»دا دەورێكی بااڵ دەگێڕێت. دەوترێت: خدر دەڵ ێ من خدرم هەرگیز من نامرم لە کولتوری میللیدا تو‌كاڵی لە لە هەر شوێنێك ناوم بهێنی؛ كۆمەڵگای وەرزێـــری و كش ێ حازرم قۆناخی دەرەبەگایەتیدا لەنێو میللەتی ئەوا من لەو كــورد و ناوچەكەدا چەندین حیكایەت و بەیت و بالۆرە و كەسایەتیی میللیی کەسێتیی ئەفسانەیی خەیاڵیی هێناوەتە كایەوە ،وەكو :خدری خدری زیندە و مەالی مەزبوورە زیندە ،و مــەالی مــەزبــوورە ،و ئەحەی كوڕنو .ئەم كەسایەتیانەیش لەالی خۆمان بێ گومان خدری زیندە و مەالی مەزبوورە پــۆشــاك و سیمایەكی كــوردەواریــیــان دوو كەسایەتیی خەیاڵی و ئەفسانەیین، پۆشیوە و بوونەتە بەشێك لە كولتوری ئەویش لەبەر ئــەوەی نە لەگەڵ لۆژیكی میللەتەكەمان. زاســت و نە لەگەڵ كرۆكی ئایینیشدا، بــۆ نــمــوونــە؛ مــن كــاتــی خـــۆی چەند ناگونجێن .ئایینی ئیسالمیش لە چەند پیرەمێردێكی بــەســااڵچــووم دەبینی دەقێكی پــیــرۆزدا جەخت لەسەر ئەوە جەختیان لەوە دەكردەوە گوایە بۆ چەند دەكــاتــەوە كە هەموو مــرۆڤ و هەموو جارێك بە چاوی خۆیان خدری زیندەیان گیانلەبەرێك دەبێت بمرێت و لەنێوبچێت: بینیوە .بەاڵم لەم ڕۆژگــارەی ئێستادا لە « ُك ُّل َن ْف ٍس َذا ِئ َق ُة ْ َ ال ْو ِت» (آل عمران،)١٨٥ : ان) (الرمحن.)٢٦ : ئاكامی گەشەسەندنی زانیاری و داهاتنی ( ُك ُّل َم ْن َع َل ْي َها َف ٍ ئامڕازە نوێیەکانی پەیوەندی و ڕاگەیاندن، ئەو جۆرە بیرو بۆچوونە ئەفساناویانە بە زیندویی ناوی «خدر» ڕادەیەكی زۆر كاڵ بوونەتەوە. لە کولتوری کوردیدا سااڵنی زوو وەها باو بوو گوایە بۆ نموونە گەر كابرایەكی وەرزێر لەو دەشت و دەرەدا ئەوەی شایانی باسە؛ لە سااڵنی زوودا خدری باری سەر شانی كەرەكەی بەرببوایەتەوە زیندە وەكــو كەسایەتییەكی كولتووری و دۆش‌دابمایە؛ لە پڕ پیرەمێردێكی لێ لەنێو میللەتی كــورددا پلە و پایەیەكی پەیدا دەبوو یارمەتیی دەدا و بارەكەی بااڵ و بڵندی هەبوو« .خدر» («خضر») بۆ ڕاست دەكردەوە و لە پاشاندا بە ڕێی ناو لە كوردستاندا تاوەكو ئێستایش هەیە خۆیدا دەڕۆیشت .كاتێك كابرای خاوەن و ناوێكی پیرۆزە .بە تایبەتی لە یەكێك كەر و بار ئــاوڕی دەدایــەوە و دەیبینی لە شارەكانی كوردستاندا تاوەكو ڕۆژی پیرەمێردەكە نەماوە و لەبەرچاو ون بووە ،ئەمڕۆمان ژمارەی پیرەمێردە «مام خدر» ئیتر ئەو كابرایە لەبەر خۆیەوە دەی‌وت كە ناوەكان گەلێك زۆرە .ناوی ڕاستەقینەی پیرەمێردەكە خدری زیندە بووە و هاتووە (نالی)ی شاعیریشمان «مەال خدر»ە. بە هانایەوە! ئەوسایش هەر ئەوەندەی بۆ شــاعــیــری نـــاســـراومـــان (هــێــمــن) لە دەمایەوە سەرزەنشتی خۆی بكات و بڵێت هەڵبەستێكیدا ناوی «خــدری زیندە»ی چۆن لە دەستم چوو و دەستی پیرۆزیم وەكو «هەمیشە زیندوو» هێناوە و دەڵێت: ماچ نەكرد! خدر نیم بۆ تەمەن شێت بم بە كانیی ژینێدا نووسێم ئەم جۆرە بیر و بۆچوونانەیش هەڵقواڵوی ئەوەندەم ژین دەو ێ تادەم دەنێمە نێو دەمێكی تر خورافات و وەهم و ئەندێشەن. دەوترا گوایە خدری زیندە نێو لەپی سەوزە پەراوێزەكان: و هەردوو پەنجە كەڵەیشی ئێسكی نییە. .1كامل النجار ،ق��راءة منهجية لالسالم. تــاوەكــو ئێستایش لە چەند شوێنێكی طرابلس :دار تالة .2005 .ص126 . كوردستان و عێراق و شــام و لوبنان مەزارگەی هەیە .بەو مانایەی لەو شوێنانەدا .2رشيد اخليون ،ضد الطائفية .دار مدارك خەڵكی چاویان پێكەوتووە .بە زۆرییش ئەو للنشر .2014 .ص.177 . جۆرە شوێنانە بە تەنیشتی كانیاو و چەند .3ف���راس ال��س��واح ،القصص القرآني دارێكی سەوزەوەن و كۆمەڵە بەردێكیش ومتوازياتة التوراتية .دمشق :دار عالء الدين. لەسەر مەزارگاكەی كەڵەكە دەكرێن .لە .2013ص.122-121 . باكوری شاری كەركوك لە ڕێی گوندی .4فراس السواح ،اهلل والكون واالنسان. یاروەلی مەزارگایەكی هەیە .هەروەها لە دمشق :دار التكوين .2016 .ص.63 . بانی مەقانی خوارووی شاری چەمچەماڵ .5نورالدین زازا (چیرۆك نڤیس) ،داستانی و بە تەنیشتی شاری كفرییشەوە مەزارگای مەم ێ ئاالن .ئا :ساڵح عەلی گولی و ئەنوەر هەیە. قادر محەمەد .بەغدا :كۆڕی زانیاری كورد. خەڵكی ســادە و نەخوێندەوار وەهــای .1977ال.41 . بۆ دەچــوون گوایە خدری زیندە هەرگیز نامرێت و هەمیشە زیندووە.
ژمارە ( )370دووشەممە 2017/12/18
3
ده‌رباره‌ی جیهانێكی توندوتیژ
وه‌لید عومه‌ر
یه‌ك :سه‌رمایه‌داره «ڕاستگۆكان» و سیسته‌م سـه‌رمــایـه‌دارێــكــی كــورد لـه جێیه‌كدا بــاســی ئـــه‌و‌ه ده‌كـــات ك ـه لـــه‌ڕابـــردوودا قوتووی كۆكردووه‌ته‌وه و فرۆشتوویه‌تی. س ـه‌رمــای ـه‌داری دیــكـه‌ش ه ـه‌بــوو‌ه باسی ئه‌وه‌ی كــردووه ،تا دوێنێ شاگرد بووه. ئه‌م قسانه ڕووه‌و خه‌ڵك ،بۆ ئه‌وه‌ی ه بڵێن: ئێم ه ب ه هه‌وڵ و ڕه‌نجی خۆمان به ئێره گه‌یشتووین و ده‌وڵه‌مه‌ند بووین .گه‌رچی ئه‌م گێڕانه‌وه‌یه ،كاریگه‌ری له زه‌ینی خه‌ڵك ده‌كــات و وه‌ك ڕاستگۆیی وه‌رده‌گیرێت؛ به‌اڵم بۆشاییه‌كی لۆژیكی جێده‌‌مێنێت و نابێت به‌سه‌ریدا تێپه‌ڕین .ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ه ك ـه :ئێم ه ل ه چ جیهانێكدا ده‌ژیــن ك ه كۆكه‌ره‌وه‌ی قوتوو و شاگردێك ،به‌راورد ب ه قوتوو كۆكه‌ره‌وه‌كانی تر و شاگرده‌كانی تر، یه‌كسه‌ر ده‌بێت ه سه‌رمایه‌دار و ده‌وڵه‌مه‌ند؟ ئایا به‌ساده‌یی جێی خۆی نی ه بپرسین ئه‌و جیهانه‌ی تێیدا ده‌ژین خه‌له‌لێكی تیا نیه؟ وات ه نابێت به‌پێچه‌وانه‌ی قس ه باوه‌كانه‌وه، به سه‌رمایه‌داره‌كان بڵێین ئێوه درۆ ده‌كه‌ن، به‌ڵكو ده‌بێت بڵێین ئێوه زۆر ڕاستگۆن و باس له جیهانێك ده‌كه‌ن ك ه “هیچ كه‌س ب ه هه‌وڵ و ڕه‌نجی خۆی نابێت ه سه‌رمایه‌دار”. ئــێــوه ئــاوارتــه و ئیستیسناكانی ناو جیهانێكن كه ڕێسا و قاعیده‌كه‌ی بریتیی ه له ملیۆنان مرۆڤی هه‌ژار و جێماو .هاتن ه ســه‌ره‌وه‌ی ئه‌م باسوخواسان ه له‌م یه‌ك دوو ساڵه‌ی پێشوودا ،ئهوه ده‌رده‌خــات كه سیاسه‌ت ل ه سیاسه‌تی ڕاسته‌قین ه داده‌مــاڵــرێــت و ته‌ماع ده‌كـه‌وێــتـه‌وه به‌ر هه‌ر كه‌سێك كه پاره‌ی هه‌بێت ،سیاسه‌ت بكات .له‌كاتێكدا سیاسه‌تی ڕاسته‌قینه، الی “تاكه‌كه‌سی فریادڕه‌س” نیه به‌ڵكو الی “ئــایــدیــای فــریــادڕه‌س”ـــه .ئایدیا پرسێكی جه‌ماعا و كۆی ه نه‌ك تاكه‌كه‌سی. بـــه‌اڵم ل ـ ه سه‌رده‌مێكیشدا ده‌ژیـــن ك ه سه‌گباوه‌ڕی(سینیزم) و ب ـێ‌بــاوه‌ڕی ل ه هه‌موو الیه‌كه‌وه فیچقه‌ده‌كات و ده‌رهه‌ق ب ه هه‌ر ئایدیایه‌ك گومانێكی زۆر هه‌یه .ئه‌م گومانه هێنده‌ی نیشانه‌ی كۆنه‌په‌رستییه، نیشانه‌ی گومانێكی ڕادیكاڵ نی ه ك ه شتێكی تازه‌ی به‌دواو‌ه بێت .گه‌ر بڕوا و یه‌قینێكیش به‌دی‌بكرێت ،ل ه گومانه‌ك ه كۆنه‌پارێزتره. بۆ نمونه ،گه‌ڕانه‌وه بۆ كوردایه‌تییه‌كی ساف و بێگه‌رد ك ه ئه‌تككراو‌ه و ته‌نیا له‌ڕێگه‌ی ئـه‌ده‌ب و تێكسته‌و‌ه ده‌توانین به‌ده‌ستی بێنینه‌وه .له‌كاتێكدا خودی ئه‌م ئه‌ده‌بیاته ،نوێنه‌ری هیچ دۆزێكی لۆكاڵی و به‌رجه‌ست ه ناكات و ئه‌ده‌بێك ه ب ه پله‌ی ئیمتیاز ئه‌ده‌بێكی نامۆیه .بۆی ه ده‌توانین له‌پاڵ چه‌ندین فۆرمی تری نامۆبووندا، باسی ئه‌م ئه‌ده‌ب و هونه‌ره‌ش بكه‌ین و بزانین ڕیشه‌ی به كۆژانی ئینسانی ئێمه‌و‌ه نیه .ئایا ئه‌م ئه‌ده‌به نامۆبووه ،چی ل ه خه‌م و كۆژانی گه‌نجێكی ناحی ه و قه‌زاكانی كوردستان ده‌گۆڕێت؟ ئایا مه‌رهه‌مێكی ئایدیاڵیستی نیه ،بۆ برینێكی ماتریاڵیستی و ڕاسته‌قینه؟ ڕه‌هه‌ندێكی تری ئه‌م له‌سیاسه‌ت‌داماڵینه بـــــاوه ،گـــه‌ڕانـــه‌وه‌یـــه بـــۆ بـه‌هـه‌شــتــی له‌ده‌ستچووی «نیشتمان» ،ئه‌ویش نه‌ك له‌ڕێگه‌ی ئایدیای واقیعی و میرات ی واقیعیی
شته‌كان ده‌كـــات ،بــه‌اڵم ك ه دێته سه‌ر په‌یوه‌ندیی نێوان شته‌كان و سیسته‌م، یه‌كسه‌ر ڕه‌تیده‌كه‌نه‌و‌ه په‌یوه‌ندیی له‌و جــۆر‌ه هه‌بێت .ئه‌مه‌ش دیسان ڕیاكاری و ئیزدیواجیه‌تێكی تیایه و له ڕیشه‌ی زاراوه‌كه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت .بۆ نمونه ،ل ه زمانی ئینگڵیزییدا وشه‌ی “ڕێژه‌یی” ده‌بێت ب ه ( ،)relativeوشه‌ی په‌یوه‌ندییش ده‌بێت به ( .)relationوات ه هه‌موو شتێكی ڕێــژه‌یــی ،ل ه په‌یوه‌ندییدای ه ب ه شتێكی ترهوه و ئازاد و ڕه‌ها نیه(وات ه موتڵه‌ق absoluteنیه) .مــادام له‌ڕواڵه‌تدا بڕوامان به ڕێژه‌یبوونی شته‌كانه ،ئه‌وا ده‌بێت بڕوامان به‌وه‌ش هه‌بێت دیارده‌كان و شته‌كان له په‌یوه‌ندییه‌كی جۆراوجۆردان به‌یه‌كتره‌وه .ئه‌م زه‌ین ه پێی‌سه‌یر‌ه شته‌كان له په‌یوه‌ندییه‌كی ئاڵۆزدان ب ه سیسته‌می كــار و سـه‌رمــایـه‌داریــیـه‌وه(جــیــهــانــی و ناوخۆیی) و سیسته‌مه‌كه وه‌ك مه‌كینه‌یه‌كی زه‌به‌الح هزر و ده‌روون و زه‌وق و سلوكمان ئاراسته‌ده‌كات. ده‌بـــێـــت چـــی بــكــرێــت؟ پــرســیــار‌ه «شــووم»ـ ـ ه لینینی‌یه‌كه :ئــه‌وه‌ی له‌م قۆناغه‌دا گرنگه جۆرێك ه له “هیچ‌نه‌كردن”، یان بیركردنه‌و‌ه و خۆپه‌روه‌رده‌كردن ب ه ئایدیایه‌كی ڕادیكاڵ و نوێ(ئه‌وه‌ی به‌ناوی كاری خێرخوازییه‌وه ده‌كرێت ،ئه‌كتێكی ناسیاسیی ه و سه‌روسیماكانیشی به‌گشتی كۆنه‌پارێزانه‌ن) .ده‌بێت گومان ل ه هه‌موو ئه‌وان ه بكرێت ك ه ده‌یانه‌وێت شتی خێرا بكه‌ن ،چونك ه ل ه سه‌رده‌مێكی خێرا و مه‌جازی‌دا ،شته‌كان به‌م ڕیتمه ناتوانن پچڕان درووستبكه‌ن و شتی نوێ(The )Newبێننه‌كایه‌وه .خه‌ڵكیش تادێت به‌ره‌و به‌رخۆری(مه‌سره‌فگه‌ر‌ایی) ده‌برێت و هه‌ژاره‌كانیش چیتر ناتوانن ده‌ست له دۆخی سیاسی وه‌رده‌ن ،ئه‌ویش دیسان كۆمه‌ڵێك هۆی هه‌ی ه ك ه به‌رخۆری یه‌كێك ه له‌وانه: ئێستا و ده‌مێكیش ه چیتر هه‌تیو و هه‌ژاران ئه‌و بێ‌به‌رگه نین ك ه كاتی خۆی “نالی” باسیكردوون و مه‌یلی هه‌تاویان كردووه تاكو له‌به‌ر بێ‌جلی سه‌رمایان نه‌بێت، به‌ڵكو هه‌موان ب ه هه‌ژار و ده‌وڵه‌مه‌نده‌و‌ه چوونه‌ته نــاو پێشبڕكێی به‌رخۆرییه‌و‌ه و چیتر ب ـێ‌جــلــوب ـه‌رگ نــی ـه(گ ـه‌رچــی ئیستیسنا و ئاوارته‌ی بچوكیش هه‌ن و ته‌عبیرن له خراپیی كۆی دۆخه‌كه ،وه‌ك ئاواره‌كانی دووز كه جل و پێاڵویان نی ه و ل ه ده‌ركراوه‌كانی سیسته‌من)“ .كۆمیته‌ی هه‌رێمه‌كان”ـی كۆمه‌ڵه‌ی ماركسیی لینینی كوردستان له ڕاگه‌یه‌نراوێكدا ل ه مارسی 1976و له‌پاش “ئاشبه‌تاڵ”ـی ئه‌وكاتدا ب ه زمانێكی زبر ده‌نوسن« :دوور نی ه له‌پڕ ببینی ك ه پارتیه داڕوخاوه‌كه‌ی مه‌ال زیندو بكرێته‌و‌ه و چه‌ند گه‌وجێك و ساویلكه‌یه‌ك بكه‌ونه ده‌هۆڵ و زوڕنا لێدان(بۆ پێشه‌و‌ه بارزانی) ،ئێم ه هه‌موو گه‌لی كوردستان وریــا ئه‌كه‌ینه‌وه‌و داوایـــان لێ ئه‌كه‌ین كه ئازایان ه بێ سڵه‌مینه‌و‌ه ئه‌و ڕێباز‌ه داڕوخــاو‌ه نه‌گرنه‌وه و‌ه به پڕوپاگه‌نده‌ی چڵكاوخۆره‌كانی مه‌ال و ئێران و ئه‌مه‌ریكا هه‌ڵنه‌خه‌ڵه‌تێنه‌وه(.» )1 له‌م په‌ره‌گرافه‌ی سه‌ره‌وه‌دا ،ترسێك ل ه كۆنه‌پارێزیی سیاسی هه‌یه ك ه پاش چل ساڵ بونیاده‌كه‌ی وه‌ك خۆی ماوهتهوه. ده‌توانین لێره‌دا “پارتی” وه‌ك میتافۆرێك وه‌رگرین له‌جیاتیی هه‌موو الیه‌ن ه سیاسیی ه جیاجیا بااڵده‌سته‌كان ،چونكه پارتیی ئه‌وكاتیش دیسان گوزارشت بوو له تاك ه هێزی سیاسیی بــااڵده‌ســت ك ه شكستی خـــواردبـــوو .ئێستاش ه ـه‌مــان شكست ئاماده‌یه .بۆی ه گه‌ر بڕیار‌ه بێ‌باوه‌ڕ بین، ده‌بێت ده‌ست به‌م بێ‌باوه‌ڕییه‌وه بگرین و ته‌سلیمی هیچ “به‌دیل”ێكی خێرای نه‌كه‌ین.
ڕابـــردووه‌وه ،به‌ڵكو له‌ڕێگه‌ی شیوه‌ن و نۆستالیژیا بۆ ڕۆژانــێــك كه “نیشتمان هی هه‌موان بووه“ .ئه‌م شیوه‌نه ،دیسان شیوه‌نێكی ئیزدیواجی و دووڕووه .چونك ه گه‌ر بڵێیت با بگه‌ڕێینه‌و‌ه بۆ ئه‌و ڕابردوو‌ه و كاره‌كته‌ره‌كانی زیندووبكه‌ینه‌وه ،یه‌كسه‌ر هه‌موان ده‌ڵێن :ئه‌و ڕابردوو‌ه بوونی نه‌بوو‌ه و گـه‌ر كه‌سێكی پاكیشی تیا بووبێت، ئێستا ده‌بــوو‌ه دز و گـه‌نــده‌ڵ .نمونه‌ی شاسوار جه‌الل “شه‌هید ئارام” نمونه‌یه‌كی ڕوون و به‌رچاوه .ئه‌وانه‌ی ك ه شیوه‌ن بۆ ڕابردوو ده‌كه‌ن ،هه‌ر خۆیشیان ده‌ڵێن :گه‌ر ئارام بمایه ،ئێستا ئه‌ویش یه‌كێك ده‌بوو ل ه دز و گه‌نده‌ڵه‌كان .وات ـ ه پێشوه‌خت ئ ـه‌و ئه‌گه‌ر و ئیمكانانه داده‌خـــه‌ن ك ه تاقینه‌كراوه‌ته‌و‌ه و مێژوو سه‌ركوتیكردووه. ئیزدیوایه‌تێكی تری ئه‌م شیوه‌نه ئه‌وه‌ی ه كه بۆ ڕابــردوو ده‌گــری ،به‌اڵم قسه‌ی بۆ داهــاتــوو پێ نیه .ب ه ده‌ربڕینێكی تر، ڕابردووپه‌رسته ،به‌اڵم سڵ له زاراوه‌كانی وه‌ك یۆتۆپیا و ئایند‌ه و ئاسۆ و ئایدیا و هتد دهكاتهوه كه تێكڕا گوزارشتن ل ه بنیاتنانی داهاتوو نه‌ك شیوه‌ن بۆ ڕابردوو. له ڕووه فه‌لسه‌فییه‌كه‌وه ،مه‌حكومكردنی ڕه‌هــای ڕابــردوو ،ڕێگه بۆ درووستبوونی مرۆڤێكی نیهیلیست و هیچگه‌را خۆشده‌كات كـه ناتوانێت بـه‌هــای نــوێ بــۆ داهــاتــوو دابێنێت .ئه‌م بێ‌باوه‌ڕیی ه به ئایدیایه‌كی ڕزگاری و داهاتووی ڕزگاری ،بێباوه‌ڕییه‌كی تراژیدی-كۆمیدییه ،چونكه بازدانه‌كه‌ی ل ه هه‌مان بازنه‌دا ده‌سوڕێته‌وه :به‌هه‌شتی ئیمانداران و ئایدیاكان جێده‌هێڵێت به‌ره‌و به‌هه‌شتی “كافران” ك ه بازاڕ و مۆڵه‌كان و مۆده و هتد‌ه و پاره ب ه “كن فیكون”ێك خواسته‌كانی به‌دیده‌هێنێت. ئه‌م بكه‌ر و سوبێكته‌ی كه هه‌مووشت ڕه‌تده‌كاته‌وه و نایه‌وێت “باوه‌ڕ”ـی هه‌بێت، سوكه‌ڵه‌ترین زه‌یــنــی هه‌یه و به‌رگه‌ی ئــایــدۆلــۆژیــای بــااڵده‌ســتــی سـه‌رده‌مـه‌كـ ه ناگرێت .ئه‌و له‌ناو جیهانێكدا گه‌وره‌ده‌بێت ك ه پێشوه‌خت توانای به‌ره‌نگاریی لێ سـه‌نــراوه‌تـه‌وه و كــراو‌ه ب ه سوبێكتێكی خه‌سیو و ته‌مه‌ڵ و توانای وه‌ستانی نیه. لێره‌دا ده‌توانین نمونه‌یه‌كی كۆنكرێتی و ئاشكرا بێنینه‌وه :پێش ده‌یـه‌یـه‌ك ل ه كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا گ ـه‌ر كه‌سێك ل ه ئیمانه‌وه بڕۆیشتای ه به‌ره‌و ئیلحاد ،یان ل ه باوه‌ڕه‌و‌ه بۆ بێ‌باوه‌ڕی؛ ئه‌وا ب ه كۆمه‌ڵێك ژان و گینگڵ و پلخواردندا تێده‌په‌ڕی. به‌اڵم ئه‌مڕۆ جیلی نوێی ناو ئایدۆلۆژیای بااڵده‌ست ،ئه‌م ژان ه ئه‌زموونناكه‌ن .ئه‌وان پێشوه‌خت پێیان گرنگ نی ه بــاوه‌ڕ یان بێ‌باوه‌ڕی چیه ،چونك ه له‌بناغه‌دا توانای به‌ره‌نگاری و هه‌ڵبژاردن و هه‌ڵوه‌سته‌یان لــێ ســه‌نــراوه‌تــه‌وه .ل ـه ژێــریــش ـهوه ،ل ه ژیله‌مۆكه‌شه‌وه ،ئیمانێكی سارد و پاسیڤ نوستوو‌ه و به‌رگه‌ی شه‌پۆله‌كانی سیسته‌م و دیارده‌كانی سیسته‌م ناگرێت. زه‌ینی ئه‌م چه‌شن ه مرۆڤه ،به‌جۆرێك هه‌ڵوه‌شێنراوه‌ته‌وه ك ه یه‌كه‌م كاردانهوه ك ه به ڕووی ڕووداوه‌كــانــدا ده‌ینوێنێت: پێكه‌نینه .دیــار‌ه پێكه‌نین لێره‌دا ڕۆڵی پێكه‌نین ناگێڕێت ،به‌ڵكو گوزارشت ه له‌و ناجێگیری و كاردانهوه خێرایه‌ی ك ه سیسته‌م له‌ناو خه‌ڵكدا چاندوویه‌تی. هاوكات گوزارشته ل ه پاشه‌كشه‌ی ڕامان و بیركردنه‌وه‌ی جدی .كاتێك ئایدیاكان و ڕامانه‌كان پاشه‌كشه‌ده‌كه‌ن ،پێكه‌نین ده‌بێت ه به‌دیلی وه‌ستان و ڕامــان له‌سه‌ر شته‌كان .چونك ه پێكه‌نین وه‌ك بونیاد و ستراكتۆر ،هاوتای نه‌وه‌ستان و ڕۆبوون و هه‌ڵوه‌شانه‌وه و ص ـه‌یــرووره‌ی ـه .ئه‌م زه‌ینه ،بــڕوای بهوه نهماوه ك ه شته‌كان په‌یوه‌ندییان به‌یه‌كه‌و‌ه هه‌یه و تۆڕێك و شافاكته‌رێك له‌پشته‌وه‌یان ه به‌ناوی “سیسته‌م”ـهوه ،بۆیه پێده‌چێت یه‌كێك دوو :توندوتیژی له‌ماناكانی به‌ره‌نگاری له‌ئێستادا ئهوه بێت ئهوه ل ه خه‌ڵك بگه‌یه‌نرێت ك ه هه‌موو شیكردنه‌وه‌ی زۆر وردمــان ناوێت تا ر شتێك له په‌یوه‌ندییدایه به‌یه‌كتره‌وه .هه تێبگه‌ین ئێمه له جیهانێكی توندوتیژدا ئه‌م خه‌ڵك ه خۆی باس له ڕێژه‌یی‌بوونی ده‌ژین .هه‌ریه‌كه‌مان به زمانێك گوزارشت
له‌م توندوتیژییه ده‌كه‌ین :یه‌كێك ده‌ڵێت باری ده‌روونییم باش نیه ،یه‌كێكی تر ده‌ڵێت به هیچدا ڕاناگه‌ین ،یه‌كێكی تر هیچ ناڵێت به‌اڵم زه‌بروزه‌نگی سه‌رده‌مه‌كه له‌سه‌ر ژیانی ده‌بینرێت ،هه‌روه‌ها یه‌كێكی تر ده‌ڵێت خۆیشم نازانم بۆ بێتاقه‌تم؟ هـه‌ر به‌ڕاست نازانین بۆ بێتاقه‌تین؟ بێگومان ده‌زانین. ئێمه هه‌موومان له جیهانێكدا ده‌ژیین كه به شێوازی جۆراوجۆر توندوتیژی باڵوده‌كاته‌وه .ڕه‌نگه له جێیه‌ك خوێن نه‌ڕژێت و پێمان وابێت توندوتیژی غایبه، به‌اڵم پێده‌چێت له هه‌مان جێدا بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م جیهانه توندوتیژه بــه‌رده‌وام بێت پێویستی به نه‌ڕشتنی خوێنه .توندوتیژی هه‌ر خوێن ڕشتن و لێدان نیه ،و جیهانی سه‌رمایه و پــاره پێویستی به بڕێك “ناتوندوتیژی”ی ڕواڵه‌تییه تاكو درێژه به مانه‌وه‌ی خۆی بدات .زۆرجار له ماڵپه‌ڕه ناوخۆیی و جیهانییه‌كان شت ده‌رباره‌ی ئه‌م جیهانه توندوتیژه ده‌خوێنینه‌وه، ب ـه‌اڵم به‌ده‌گمه‌ن یه‌كێك له‌و بابه‌تانه هاتبێت ڕیــش ـه‌ی توندوتیژییه‌كانی گه‌ڕاندبێته‌وه بۆ سیسته‌مه‌كه .ئه‌م هه‌واڵ و بابه‌تانه تاڕاده‌یه‌ك وێنه‌ی دۆخه‌كه ده‌كێشن ،به زمانێكی نزیكیش وه‌سفی جیهانه‌كه‌مان ده‌كــه‌ن؛ ب ـه‌اڵم ناتوانن ناوی بنێن و ئاراسته ئایدۆلۆژییه‌كه‌ی سه‌رده‌مه‌كه‌مان دیاری بكه‌ن. بۆ نمونه ،له هه‌واڵێكی یه‌كێك له سایته كوردییه‌كاندا هاتبوو« :بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی دژی ژنان ،ئاستی توندوتیژی بە هەموو جۆرەكانیەوە بەڕێژەی 62% لەچاو ساڵی 2010زیــادی كــردووە. تــەشــەنــەكــردنــی تــونــدوتــیــژی بــووەتــە كێشەیەكی جیهانی ،بەتایبەتی لە واڵتانی دواكەوتوو و تازە پێگەیشتوودا. بە گوێرەی راپۆرتی سندوقی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ دانیشتووان ( ، )UNFPAلە هەر سێ ژن لە سەرانسەری جیهان ژنێك دەكەوێتە بەر توندوتیژیی ئەندامانی بنەماڵەكەی وەك: بــاوك ،برا ،مێرد ،یان یەكێك لە خزم و كەسەكانی .ژنانی كوردستانیش بەدەر نین لە توندوتیژی ،سااڵنە بە سەتان ژن بە بیانووی جۆراوجۆر توندوتیژییان بەرامبەر دەكرێ و هەندێك لەو ژنانە كۆتایی بە ژیانیان دەهێنرێ ،یان خۆیان كۆتایی بە ژیانی خۆیان دەهێنن( .»)2تەشەنەكردنی توندوتیژی بووەتە كێشەیەكی جیهانی، په‌یامی كۆی ڕسته‌كانی ناو كه‌وانه‌كه ده‌گه‌یه‌نێت .به‌ڵێ ،له‌گه‌ڵ هه‌ڵكشانی پێوه‌ری قازانج و بــازاڕدا له جیهاندا، ژنێكی زیاتر ده‌بێته قوربانی .جارێك وه‌ك كــااڵ ،جارێكیش وه‌ك ئ ـه‌وه‌ی كه سه‌رمایه‌داری درێژه‌پێده‌ری جیاوازیی ڕه‌گـــه‌زی و چینایه‌تییه(له هه‌ندێك حاڵه‌تیشدا بۆ ساغكردنه‌وه‌ی كااڵكانی، فشارێكی ڕواڵه‌تی بۆ هه‌ندێك دابونه‌ریت ده‌بات تا ژنان له ماڵ بێنه‌ده‌ر ،وه‌ك مافی لێخوڕین بۆ ژنانی سعودیه كه به‌شێكه له پرۆژه‌ی بازاڕپه‌یداكردن و نیولیبراڵیزم). ئه‌مڕۆ چه‌ندین فۆرمی توندوتیژی له‌م جیهانه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێت :سه‌یر نه‌بێت كه زۆربوونی نه‌شته‌رگه‌ریی جوانكاری، جۆرێكه له توندوتیژی .ئه‌ویش لهوێوه كه مرۆڤه‌كانی ناو ئه‌م سیسته‌مه له نیگای توندوتیژی ئه‌ویتر ده‌ترسن بۆ س ـه‌ر خــۆیــان .ل ـه‌و نیگایه‌ی كه نه‌كو پێی وابێت“ :ئــه‌م ،ناشیرینه“ .واته ئه‌و پێوه‌رانه‌ی كه بۆ جوانی دانــراون، سه‌رچاوه‌ی توندوتیژیین .جوانی ،هه‌میشه یه‌ك جۆر جوانی نیه به‌ڵكو پێوه‌ره‌كانی جــوانــی ده‌كـــه‌ونـــه ژێـــر كــاریــگـه‌ریــی سه‌رده‌مه‌كانه‌وه .سه‌رمایه‌دارییش ئاڵۆزتر له هه‌موو سه‌رده‌مه‌كانی تر“ ،ترس له ناشیرینی”ی كردووه‌ته یه‌كێك له فۆرمه باوه‌كانی توندوتیژی .ته‌نانه‌ت گونده هاوچه‌رخه‌كان و شاره هاوچه‌رخه‌كان
به ناوی (شاری جوان و هتد)...ـهوه ترس و توندوتیژییه‌ك له ده‌روونی ئه‌و كه‌سانه‌دا درووستده‌كه‌ن كه ناتوانن پێ بخه‌نه ناوی .ئه‌مه‌ش به‌و مانایه دێت كه په‌یوه‌ندیی جوانی و توندوتیژی ،بووه‌ته په‌یوه‌ندییه‌كی ئاڵۆز و زۆرجار له‌جیاتیی سیسته‌م ،پیاوی تێده‌خرێت .ڕاسته پیاو كۆمه‌ڵێك ئۆباڵ و زه‌بروزه‌نگی به‌سه‌ر ژن ـهوه هه‌یه ،ب ـه‌اڵم له زۆر ئاراسته‌ی تــره‌وه پیاویش بووه‌ته‌وه به قوربانیی سیسته‌مه‌كه. میدیاكان ئه‌م توندوتیژییانه به‌ناو مااڵندا په‌خشده‌كه‌نه‌وه ،به‌ناو زه‌ینی ژنـــان و پــیــاوانــی گ ـه‌نــجــدا په‌خشی ده‌كه‌نه‌وه .میدیا خۆی بووه‌ته جۆرێك له توندوتیژی ،نه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ناڵێك بێت بۆ گواستنه‌وه‌ی توندوتیژی .به ده‌ربڕینێكی تر ،هه‌بوونی میدیا خۆی زه‌بروزه‌نگه، نه‌ك ئه‌وه‌ی میدیا گه‌یه‌نه‌رێكی ساف و بێخه‌وش بێت بۆ گه‌یانی زەبروزه‌نگ. ئه‌مه‌ش هاوشێوه‌ی وته‌كه‌ی ڕۆبسپێره: پێویست ناكات پاشا تاوانێك بكات تا بزانین تاوانباره ،به‌ڵكو هه‌بوونی پاشا خۆی تاوانێكه .له‌سه‌ر هه‌مان وه‌زن و به ڕوانینێكی گشتگیرانه‌تر ده‌توانین بڵێین: ئه‌مڕۆ ڕێژه‌ی توندوتیژی بۆ سه‌ر ژنان له جیهاندا به‌رزنه‌بووه‌ته‌وه ،به‌ڵكو جیهانه‌كه خۆی توندوتیژه.
سێ :جه‌سته و ئابوریی ده‌روونی
ئێمه‌دا ،جه‌سته‌ی ژن زیاتر له بارێك ده‌چێت به‌سه‌ر خاوه‌نه‌كه‌یه‌وه .ده‌بێت هه‌ڵیگرێت و بیپارێزێت و وه‌ك نامه‌یه‌ك به‌ئه‌مانه‌ته‌وه بیگه‌یه‌نێته جێی خۆی. دین ڕۆڵی یه‌كه‌م ده‌بینێت له به‌دێوكردنی جه‌سته‌دا ،چونكه ڕه‌نگه دین بیه‌وێت ده‌ره‌نجامی خێرا له قه‌ده‌غه‌كردنه‌كانی خــۆی ـهوه ببینێت ،ئه‌نجامی ڕوون و به‌رجه‌سته‌ی فه‌رمانه‌كانی خۆی ببینێت. ك ـه‌وات ـه به‌نیسبه‌ت دیــن ـهوه چ ل ـهوه باشتره سنورێك بۆ جه‌سته دانێیت، سوبێكت ناچاربكه‌یت به له‌ش و ماتریاڵ ئیمانداریی خــۆی بسه‌لمێنێت؟ هه‌ر دین نا ،به‌ڵكو ئایدۆلۆژیاكانی تریش كه‌متازۆر داوای سه‌لماندن له جه‌سته ده‌كه‌ن ،هێنده به‌سه سه‌یری مه‌سیره و نمایشی سه‌ربازی و تاتۆ و هتد بكه‌ین. به‌اڵم ئیسالم چیی زیاتری له جه‌سته ده‌وێــت .ڕه‌نگه واده‌قیقتر بێت بڵێین، چیی كه‌متری له جه‌سته ده‌وێت ،جه‌سته ده‌بێت چی نه‌كات :سێكس. ئیسالم له دونیای واقیعیدا ،جه‌سته‌ی ژن نه‌فیده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی له دونیایه‌كی تردا ده‌ركه‌وێته‌وه .به‌هه‌شت له ئیسالمدا وه‌ك شــوێــنــی هه‌ڵقوڵینی جه‌سته ده‌رده‌كه‌وێت ،جه‌سته‌یه‌ك كه پتر ئۆبێكت و بابه‌ته و هیچی تر ،جه‌سته‌یه‌ك كه پتر له له‌شی مردوو ده‌چێت ،هه‌م پاسیڤه و هه‌م زۆر ،تا چاالكتر پیشانده‌درێت و سێكسی له‌سه‌رده‌كرێت ،زیاتر پاسیڤتر ده‌بێت .ئه‌و ئایدیاڵیزمه‌ی كه ئیسالم له دونیای واقیعیدا پ ـه‌ره‌ی پێده‌دات، له دونیایه‌كی تــردا ده‌بێته‌وه به‌ماده و ماتریاڵیزمێكی وه‌ســتــاو و مــردوو. شته‌كه قابیلی به‌راوردیش نیه به پۆڕنۆ، پۆڕنۆ له‌چاالكی و چه‌وساندنه‌وه‌كانی سه‌رمایه‌دارییدا ئیشی خۆی ده‌كات. له گۆرانی و ئه‌ده‌بیاتی ئێمه‌شدا، جه‌سته ده‌كه‌وێته به‌ر شــااڵو .جه‌سته ل ـه‌ه ـه‌نــدێ ڕۆمـــان و چــیــرۆكــدا وه‌هــا نه‌فیده‌كرێت و ڕۆحی ده‌كرێته‌وه كه ون ده‌بێت .سێكس وه‌ك به‌ركه‌وتنی دوو تیشك پیشانده‌درێت ،وه‌ك لێكخشانی دوو تارمایی .ئه‌مه جۆرێكی تــره له ئایدیاڵیزم و عــیــرفــان .یــان ل ـه زۆر گۆرانییدا وه‌ها پیرۆز و ستایش ده‌كرێت كه دیسان ده‌بێته‌وه به ڕووبه‌رێكی حه‌ساس .ستایشكردن و پیرۆزكردنی شتێك ،جۆرێكی تره له قه‌ده‌غه‌كردن و دوورخستنه‌وه‌ی هه‌مان شت .كاتێك جه‌سته ده‌كرێته ئه‌م بابه‌ته هه‌ستیاره، ئــه‌وا هاوسه‌نگیی وزه‌ی ده‌روونـــی و ئابوریی ده‌روونی تێكده‌چێت و تووشی پرۆسه‌ی “نامۆبوون” ده‌بین ده‌رهه‌ق به جه‌سته‌ی خۆمان .نامۆبوون به‌و مانایه‌ی كه له شتێكه‌وه زۆر نزیكین و مامه‌ڵه‌ی ده‌كه‌ین ،به‌اڵم به‌بێ ئه‌وه‌ی هی خۆمان بێت و په‌یوه‌ندییه‌كی ڕه‌سه‌نمان هه‌بێت پێوه‌ی. ئه‌مڕۆ نه‌ك هه‌ر ژنان ،به‌ڵكو پیاوانیش له جۆرێك داته‌پینی ئابوریی ده‌روونییدا ده‌ژین .چونكه جه‌سته تووشی كۆمه‌ڵێك مامه‌ڵه‌ی نوێ هاتووه كه ئه‌ركی جه‌سته‌ی گۆڕیوه و بڕێكیش به جه‌سته‌ی خۆمان نامۆی كردووین .بۆ مرۆڤێكی كوردی/ ڕۆژهــه‌اڵتــی ،ئ ـه‌م نامۆبوونه ه ـه‌م له ڕابردووه‌وه هاتووه ،هه‌م هی ئێستاشه. ئه‌وه‌ی ئێستا مامه‌ڵه‌ی سه‌رمایه‌دارییه له‌گه‌ڵ جه‌سته‌دا كه بــه‌رده‌وام تووشی دڵ ـه‌ڕاوكــێ و نامۆبوونمان ده‌كــات به جه‌سته‌ی خۆمان .هـه‌ر نیگه‌رانییه‌ك ده‌ره ـه‌ق به جه‌سته‌مان ،بڕی ئابوریی ده‌روونــی داده‌به‌زێنێت و ده‌مانكات به بوونه‌وه‌رێكی نه‌خۆش.
ده‌توانین به‌ساده‌یی ئاماژه بۆ دوو جــۆر ئابوری بكه‌ین :ئابوریی مــادی، ئــابــوریــی ده‌روونـــــی .ئــابــوریــی مــادی ئ ـه‌و ئابورییه‌یه كه له بــازاڕدایــه ،له په‌یوه‌ندییه‌كانی به‌رهه‌مهێناندایه ،پاره و دراو هه‌ڵیده‌سوڕێنێت .به‌الم ئابوریی ده‌روونی ،جۆرێكی نامادیی ئابورییه .ئه‌و ئابورییه‌یه كه له‌ڕووی ده‌روونییه‌وه پێی ده‌ژین و ناهێڵێت داڕووخێین .وزه‌یه‌كه له ده‌روونی مرۆڤدا كه كه‌م و زیادده‌كات و بــڕه‌ك ـه‌ی ده‌گــۆڕێــت .وزه‌ی ـه‌ك ـه هه‌م ئازادده‌بێت ،هه‌م سه‌ركوتده‌بێت؛ هه‌م پڕده‌بێت ،هه‌م خاڵیده‌بێته‌وه .لیبیدۆ و وزه‌یه‌كی ژیانه كه هه‌ركات دای له كه‌می، بـه‌ره‌و كزی و هـه‌ره‌س ده‌ڕۆیــن .ئه‌مڕۆ جه‌سته سه‌رچاوه‌ی هه‌ردوو ئابورییه‌كه‌یه. جه‌سته‌ی ژن سه‌رچاوه‌یه‌كه بۆ ئه‌وه‌ی ژن له هه‌ردوو ڕووی ئابوریی مادی و ئابوریی ده‌روونییه‌وه درێژه به ژیانی خۆی بدات، به‌اڵم چۆن درێژه‌دانێك!؟ ئهوه جه‌سته‌یه كه ئه‌مڕۆ وزه‌ی جیاجیا ده‌دات به ژنان و هاوكات وزه‌شیان لێ ده‌بڕێت .كاتێك ده‌ره ـه‌ق به جه‌سته‌ی خۆیان دڵخۆش ده‌بــن و پێوه‌ره‌كانی ئه‌ویتر/سیسته‌م پیاده‌ده‌كه‌ن ،ئابوریی ده‌روونییان به‌رزده‌بێته‌وه .كاتێكیش هه‌ستده‌كه‌ن پێوه‌ره‌كانی سیسته‌میان پیاده‌نه‌كردووه و دڵیان به جه‌سته‌ی خۆیان خۆش نیه ،ئـه‌وا بڕی ئابوریی ده‌روونــیــیــان داده‌بــه‌زێــت و دوور نیه تووشی نه‌خۆشیی ده‌روونییان بكات .له ڕووه مادییه‌كه‌شه‌وه ،جه‌سته سه‌رچاوه‌ی ئابورییه .ڕیكالم و ڕێكی و خۆبادان و مۆده و پۆڕنۆ و شه‌ڕی ده‌روونی و هتد ده‌توانن به‌شداربن له ئابوریی مادییدا و پاره‌یه‌ك بۆ ژن كۆبكه‌نه‌وه .جا ڕێگه‌كه ڕاسته‌وخۆ بێت یان ناڕاسته‌وخۆ .ئێستا بــازاڕه‌كــان ده‌تــوانــن كۆمه‌ڵێك پێوه‌ر بـه‌سـه‌ر ژنــدا بسه‌پێنن كـه جه‌سته‌ی چۆن بێت و چۆن ئه‌م پێوه‌رانه ڕێژه‌ی قازانج كه‌م و زیادده‌كات .به ده‌ربڕینێكی تر ،ئێستاتیكایه‌ك هه‌یه ئێستاتیكای سیسته‌مه و ژن ناچاره جه‌سته‌ی خۆی به‌پێی ئه‌و ئێستاتیكایه میقاتبكات تاكو پەراوێز: كاری ده‌ستبكه‌وێت و سه‌رنجی نێره‌كان -1هه‌ڵبژارده‌كان ،شاسوارجه‌الل(ئارام)، بۆ خۆی ڕاكێشێت. به‌ر له‌م حیساباته‌ی ئه‌مڕۆ بۆ جه‌سته ،ئه‌كاديمياى هۆشيارى و ،)2012(....ل ده‌بێت هه‌ڵوه‌سته‌یه‌ك له‌سه‌ر جه‌سته 77 http://www.rudaw.net/ . -2 بكه‌ین ل ه كه‌لتوری خۆماندا .له كۆمه‌ڵگای sorani/kurdistan/240620167
ژمارە ( )370دووشەممە 2017/12/18
4
حزبوڵاڵی توركیی..دامەزراندن‌و ئایدیا‌و مێژوو
ئا:ماجید خەلیل لە بەپێی زانیارییەانی ئوسلو شــەســتــەكــانــدا هـــەوەڵ رێــكــخــراوی ئیسالمی توندوتیژیی توركیا لەئەنكەرە دامەزراوە ،ئەم رێكخراوە نێوی پارتی ئازادیخواز بــوو()HizbutTahrir وەلێ تونوتیژترین و بەنێوبانگترین رێكخراو لەنێو توركیادا بۆ هەوەڵ جــار حزبوڵاڵی كــورد بــوو .دیــارە حزبوڵاڵی توركیا بزووتنەوەیەكی ئیسالمی بوو .ئەم جواڵنەوەیە هەم شێوەگیربوونی و هەمیش سەرنجی خــۆی لەنێوچە كوردییەكاندا بوو. بــۆ هــەوەڵــجــار لــە ساڵی 1979دا دامــــەزراو فرەترینی ئەندامەكانی خــەڵــكــی كــــورد پێكیهانیبوون. رێكخراوەكە ئەدەبیات و بنەماكانی خــۆی لــەئــیــســامــەوە هــەڵــدەگــۆزا، هەربۆیە زۆرترینی كوردو هەژموونی كورد لەنێو رێكخراوەكەدا نەیتوانی رێكخراوەكە بكاتە بزووتنەوەیەكی ناسیۆنالیستی .بانگەشەو بــاوەڕی رێكخراوەكە باوەڕێكی ئیسالمیانەی دەرێـــی ســنــووری نــەتــەوەیــی بــوو، بەدیدیی ئیسالمێكی نێونەتەوەییەوە تەماشای هەموو موسڵمانانی دەكرد. لەبەر ئــەوە بزووتنەوەی حزبوڵاڵ، بزووتنەوەیەكی دەگمەن بوو ،ئەوان چــاولــێــگــەرو شــوێــنــكــەوتــەی هیچ رێكخراوێك و رێبازێكی ئیسالمی دیــكــە نــەبــوون .وەلـــێ كولتوری زانایانی ئیسالمی پێشوو ،هەروەها بزووتنەوەكانی پێشتر كاریگەرییان هەبوو لەو زەمینەیەی كە ئەوان تێیدا پێشكەوتن .بۆنموونە گرنگترینی ئەو دوو كەسایەتییەی كە كاریگەرییان لـــەســـەر بـــزووتـــنـــەوەكـــە هــەبــوو، كەسایەتییەكانی شێخ سەعیدی پیران و سەعیدی نەوڕەسی بوون .لە بواری جیهانبینی و روانگەی روناكبیریی بـــزووتـــنـــەوەكـــەدا ،پــەیــامــەكــانــی نــوری سەعیدی نورسی ،یەكێك لە بەرچاوترین سەرچاوە كاریگەرەكانی نێو تەڤگەرەكە بــوون .لە هەمان ئەو ساڵەی كە بزووتنەوەكە تێیدا دامــەزرا ،شۆڕشی ئیسالمی ئێرانیش لەو بەر سنورەكانەوە روویــدا .بۆیە شۆڕشی ئیسالمی ئێران بوە خاڵێكی وەرچەرخانی وا ،نەتەنها بۆ حزبوڵاڵی توركیا بەڵكو بۆ تەواوی روناكبیرانی موسڵمان و ئیسالمی لەسەرانسەری جیهاندا شوێنی خۆی دانــا .چوون تا ئەوكات شكستی هێزە سیكیۆالرو ئۆتۆكراتەكان لە دونیای ئیسالمیدا و دامەزرانی رژێم و حوكمێكی ئیسالمی بەهۆی هێزە ئیسالمییەكانەوە شتێكی باوەڕپێنەكراو و یۆتۆپیابوو ،وەلێ لەپێش چاوی ئیسالمییەكانەوە ئەو
یۆتۆپیایە بــووە واقیع و بەچاوی خــۆیــان بــیــنــیــیــان .هــەربــۆیــە لە هەشتاكاندا ئیسالمییەكانی دەوروبەر شۆڕشی ئیسالمی ئێران بووە پێشەنگ و نموونەی بااڵیان و لەوەوە سروشی شۆڕش و چاالكییان بۆ دەهات .لەم میانەیشدا ئیسالمییەكانی توركیا لەپەرێزی ئەم كاریگەرییەدا نەمانەوە. لــەم بــارەیــەوە بیوكارا پێی وایە كــە نێزیكی و سانایی هاموشۆی دەروازەكــانــی بــاشــوورو رۆژهــەاڵتــی واڵت و بەتایبەتی رۆژهــەاڵت لەگەڵ ئــێــرانــدا ،فاكتەرێك بــوو تــا ئەو ناوچانە زیــاد لە ناوچەكانی تری توركیا زیانمەندی كاریگەرییەكانی ئەو پەڕگیرییەی ئێرانییەكان بن .بەپێی زانیارییەكانی چیچیك دامەزرێنەری حزبوڵاڵ نێزیك بوو بە و هێڵەی كە ئیخوان موسلمینی میسر سەرداریی بوو .هاوكات بەهۆی ئەو نەرمڕەوی و خۆشلكردنەی كۆدەتای سەربازی 1980ی توركیا لەهەمبەر ئاینەكان دەینواند ،ژمــارەی رێكخراوە ئایینی و نوسین و باڵوكراوە ئاینییەكان لە توركیادا گەشەیانكرد .تــوران لەم بارەوە دەڵێت بزووتنەوەی ئیسالمی هەرگیز نەسرەوتووە ،ئەوە سەركوتی توندوتیژی راپەڕینەكەی شێخ سەعید بــوو ،ئــەو خامۆشییەی هێنابوویە پێشێ .هەربۆیە لەپاش چەندین ساڵ ئیسالمییە كــوردەكــان كەوتنە ژێر كاریگەریی گەشەو بەرەوپێشچوونی ئیسالمییەكانی تورك لە توركیادا. لە حەفتاكاندا جواڵنەوەو رێكخراوە ئیسالمییەكانی تورك لەوانە رێكخراوی یەكێتی قوتابیانی نەتەوەیی تورك كە رێكخراوێكی نەتەوەیی نەریتخوازی ئیسالمی بوو ،هاوكات پارتی روانگەی نیشتیمانی تورك هەموو ئەوانە لە نێو كوردا شوێنیان ببوویەوەو پێشوازییان لێكرابوو .نەك هەر ئەو رێكخراوانە بەڵكو توراسی دێرینی هەموو ئەو قوتابخانە ئاینییانەی كە بەشاراوەیی هەبوون ،یاخۆ كاریگەریی پیاوانی ئایینی و زانایانی موسڵمان بەتەواوی لەنێوچەكەدا ئاراستەی كۆمەڵگەكەیان بـــەرەو كۆمەڵگەیەكی ئایینی و ئیسالمی وەرچــەرخــانــدبــوو .لێرەدا دەكــرێــت حزبوڵاڵی توركی لەتەك حزبوڵاڵی لوبنانیدا تێكەڵ بكرێت. ئەوە لەكاتێكدا بوو ئەوان پێوەندییەكی ئۆگانیكی لەنێوانیاندا نەبوو .حزبواڵی توركی زۆربــەی زۆری ئەندامەكانی موسڵمانی سونی پێكیهانی بوون، ئەوە لەكاتێكدا ئەندامانی حزبوڵاڵی لوبنانی لە موسڵمانانی شیعە بوون. بــەاڵم لــەالی هـــەردوو جواڵنەوەكە هەرالوەكو رێكخراوە ئیسالمییەكانی دیكەی دونیا هــاوســۆزی و دڵبەری بۆ شۆڕشی ئیسالمی ئێران هەبوو. ئامانجەكانی ئەم دوو هێزە بەم جۆرە بوو ،حزبوڵاڵی لوبنان دوژمنەكانی خــۆی لــە ئیسرائیل و ئــەو گروپە لوبنانییانە دەبینییەوە كە خۆرئاوا ئاراستەیان دەكاتن واتە دوژمنەكانی لە سەرچاوەیەكی دەرەكییەوە بوون، وەلێ حزبوڵاڵی توركی دوژمنەكانی لە سەرچاوەیەكی ناوخۆییەوە دیاریكرد، كە هەم دەوڵــەت و هەمیش پەكەكە بوو ،كە هەردوكیان موسڵمان بوون. لـــەالی حــزبــوڵــای تــوركــی گــروپــە ســەرخــەرەكــانــی خــۆرئــاواو واڵتانی خۆرئاوا لە هێڵی دووەمی ئەجێندادا بوون .بەگوێرەی بۆچوونی كایا ،كە یەكێك لە دامەزرێنەرانی حزبوڵاڵ بوو، حزبوڵاڵ گەرەكی بوو سود لە پێگەو نێوبانگی خۆی لە نێو موسڵمانانی جیهان و واڵتانی ئیسالمیدا وەربگرێت . هەربۆیە لەگەڵ ئەوەی كە حزبوڵاڵ وەك
رێكخراوێكی تێرۆریستی ناسراوە ،وەل ێ راستییەكانی دەوروبەری وای پێناڵێن .چوون حزبوڵاڵ دەربڕی ئاینداری و نەزمی ئایینی ناوچە كوردییەكانە ،ئەو نەزمەی كە بەجۆرێك لە جۆرەكان تێكەڵ بوو بە دەمارگیریی نەتەوەیی .چوون زۆرینەی ئەندامانی حزبوڵاڵ موسڵمانانی كــورد بــوون .هۆكاری ســەرەكــیــی ئــەوەیــش دەگــەڕێــتــەوە بــۆ تایبەتمەندییە مێژووییەكانی نێوچەكە ،باشوری رۆژهەاڵتی توركیا بەشێوەیەكی مێژوویی زۆرترینی دانیشتوانەكەی لە كورد پێكهاتوون . توران رێكخراوەكە وەك رێكخراوێكی باوەڕدار دەناسێنێت ،ئەوانەی لەپێناو خــودادا خۆیان یەكالییكردووەتەوە، ئەوانەی گەرەكیانە رابوونی ئیسالمی لــە نێو كــورد و تــورك و عــەرەبــدا گەشەپێبدەن ،تەنێ لە جوگرافیایەكی بۆیە هەوەڵین ئامادەییەكانی حزبوڵاڵ فــەروەردەو فێركردن و سەپاندنیان كوردیدان ،ئەگین ئامانجیان هەموو لەو نێوەندانەوە سەرچاوەیگرت .لەوێدا بەسەر كۆمەڵگەی ئیسالمیدا .ناوبراو نەتەوەكانەو ماندونەناسانە هاتوونەتە مشتومڕە هزرییەكانی ئەندامان لەسەر زانیارییەكانی خۆی لەسەر فاكتەری پێشێ .هــەروەهــا تـــوران جەخت ئــەوە بــوو كە دەكــرێــت دەوڵەتێكی دامــەزرانــدنــی جواڵنەوەكە بەمجۆرە لەوەدەكاتەوە كە حزبوڵاڵ جیاوازە كـــوردی ئیسالمی كاریبۆبكرێت و راگەیاند: بەهۆی رووبەڕوو بوونەەوی مۆتەكەی لە پارتە ئیسالمیەكانی دی ،ئەوان لە دیاربەكرەوە ئەم نیازە لە بیری نەوەك وەهابیین كە مۆركی دژایەتی حــزبــوڵــادا گەنگەشەی بــۆدەكــرا .زەمانەوە ،پێویستە موسڵمانان كە لە كلتوری و دژایــەتــی ناسیۆنالیزم و هەربۆیە دەستپێكی دامــەزرانــدنــی ژیانێكی نا ئیسالمییانەدان ،پەنا بەرنە دژایەتی شیعەو ئێرانیان وەرگرتووەن ئەم جواڵنەوەیە دەگەڕێننەوە بۆ نێو بەر كۆمەڵەیەك .لێرەوە پێویستە ئەوان لەبەرامبەر شیعەدا سنگفراواننن كتێبفرۆشەكانی شــار .بەگوێرەی موسڵمانان گوێڕایەڵی حزبوڵاڵبن و هاوكات باوەڕیشیان بەوە نییە كە حزبە راپۆرتێكی كۆمیسیۆنی پەرلەمانتارانی پارێزگاریی لە شەرەف و شكۆیان بكەن ئیسالمییەكانی دی بە حزبی نائیسالمی پەیوەست بە كوشتنە نادیارەكان ،و زاڵبن بەسەر تەگەرەو ناسۆرییەكانی بناسێنن ،دەمارگیر نین و باوەڕیان كە ساڵی 1993دەرچــووە ،ریشەی رۆژكــاریــی خۆیاندا ئــەو رۆژگـــارەی بە پێكەوەییە .هەربۆیە توران پێی حزبوڵاڵ دەگەڕێننەوە بۆ كوشتنی لەسایەی سیستەمێكی نائیسالمیدا وایە تایبەتمەندی پارتەكە وادەكات ئەندامانی ئیسالمی كــورد لەالیەن رووبەڕوییان بووەتەوە . ئــاراس و بالسیك پێیان وایــە كە بە خێرایی لەنێو خەڵكی نێوچەكەدا پەكەكەوەن ئەوكات ئەوان لە بیقاع سەرنجڕاكێش بن و خەڵكانی زێدەتر مەشقو راهێنانیان پێدەكرا هەربۆیە حزبوڵاڵ لە رێكخستنێكی چونیەكدا بێنە نێو ریــزەكــانــیــانــەوە .هەربیە پێیان وایە هەما هەنگی ئیسالمییە گەشەی نەكرد ،بەڵكو رێكخراوێك پارتەكەیان مەبەستییەتی بەهێزترین و كوردییەكان لەتەك پەكەكەدا تەواو بــوو بــەهــۆی هــەمــو ئــەو ملمالنێو گەورەترین و زۆرترین نوێنەری خەڵكی دەبــێــت ،وەختێك مــەال عــەبــدواڵی گفتوگۆ هزرییە توندانەی كە لەنێو پــێــشــخــوێــن لـــەالیـــەن پــەكــەكــەوە ئەندامەكانیدا دەكرا ،دارای زەمینەو ناوچەكە مسۆگەربكات . سەرەڕای ئەوەی یەكێتی قوتابیانی بەنهێنی دەكوژرێت .ئیدی ئەوە دە روانــگــەی جیاواز بــوو .لەممیانەدا نــەتــەوەی تــورك لقێكی لە باتماندا بە دەستپێكی نەیاریەتی و نەمانی گفتوگۆو پرسیاری فــرە لەهەمبەر هەبوو لە حەفتاكاندا ،كە یەكێتییەكی هەماهەنگی و لەتمەدان لەیەكتریی .شێوازو كارو چاالكی جواڵنەوەكەوە نەریتخوازی ئایینی بوو ،وەلێ دوواجار لێرەوە هەوەڵ ئەنجومەنی رێكخراوەكە دەوروژێنرا .لەهەمووی گرنگتر فیدان حزبوڵاڵ لەالیەن ئیسالمییە كوردەكانی بە بەشداریی عەبدولوەهاب ئیكنجی ،كونكور لــە مەنزڵی كتێبفرۆشیدا وەكــو حسێن وەلــی ئۆغلو ،فیدان ئەحمەد تـــوران ،فــیــدان گونكور ،راستەوخۆ پاش 1980لقێكی كردەوە، گونكور ،عوبەیدوڵاڵ دەالر ،موحەمەد حسێن وەلی ئۆغلۆ ،وەیسی كەیكاج كە بووە دووەم لقی سەرەكی و كاریگەر عەلی بیلیجی وە دامەزرا .كایا لەم لە شــاری دیــار بــەكــردا پێكهێنرا .لەنێو بزووتنەوەكەدا .دوواتــر باڵی بارەیەوە دەڵێت كە كتێبفرۆشەكان لە بەگشتی لە پاش 1983رێكخراوەكە ئیلیم خۆی وەكو جەمسەرێك لەنێو هەشتاكاندا ببوونە نێوەندێك لەوێدا دەستی دایــە چاالكی و بانگەشەو بزووتنەوەكەدا نومایانكرد .بەگوێرەی خەڵكی رادیكاڵی ئایینی و هەموو ئەو پــڕوپــاگــەنــدە و بەمەیش سەرنجی ئەندامانی گروپی زانست(ئیلیم)، باڵوكراوە ئاینییانە دەخرانە روو ،ئیدی زۆرێــك الوی بۆ الی خۆی راكێشا .گروپی مەنزلی لە سەرەتاوە نەبوون، كاریگەرییەك بۆ گۆڕینی بیركردنەوەی جەمال توتار كە یەكێك بوو لە رێبەرە بەڵكو دوواتر دەركەوتن و پەیوەندیان تاكەكان زەمینەی بۆ رەخسا بوو بەرچاوەكانی جزبوڵاڵ ،پاش مردنی كردوو بوونە لەتمەی پێش هارمۆنی .زۆرترینی كات هەموو ئەوانە لەنێو حسێن وەلی ئۆخلۆ دەستگیركرابوو ،و پەیوەستی و یەكێتی رێكخراوەكە. نێوەندەكانی كتێبفرۆشی كۆبوونەوەو ئەو لە دادگاییكردنەكەیدا فاكتەرەكانی هەربۆیە لە كۆتاییدا پێویستبوو ئەمانە بیروڕایان ئاڵوگۆڕدەكردو لەسەر پرسە دامەزراندنی حزبوڵاڵی فرە بە كورتی لە كۆمەڵی حزبوڵاڵ پاكبكرێنەوە. گرنگەكان قسەیاندەكردو چاالكی و خستبوونە روو :لــەوانــە نەمانی پـــاش چــەنــدیــن جـــودابـــوونـــەوەو رێكخستنەكانی خۆیان تۆكمە دەكرد .خەالفەتی ئیسالمی و دەرچواندنی دابەشبوون ،باڵەكانی زانست(ئیلیم) و یاساگەلێكی یەكخستنی بـــواری مەنزلی وەك گرنگترین باڵی حزبوڵاڵ
رێكخراوەكــە ئەدەبیــات و بنەماكانــی خــۆی لەئیســامەوە هەڵدەگــۆزا، هەربۆیــە زۆرترینــی كــوردو هەژموونی كــورد لەنێــو رێكخراوەكــەدا نەیتوانــی رێكخراوەكــە بكاتــە بزووتنەوەیەكــی ناسیۆنالیســتی
دەناسران .بازنەی زانست لەالیەن حسێن وەلــی ئۆغلۆوە رێبەرایەتی دەكرا .ئەو بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە خەباتی چەكداری بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی ئیسالمی پێویستە دەستپێبكات .فــیــدان و مەنسور غوزلزوی دامەزرێنەری گروپی مەنزڵ بوونن ئەوان فرە خەمساردو دوور بوون لە ئایدیای خەباتی چەكدارییەوە. مەنزڵی دارای بۆچوونی بانگەواز بوو پێی وابــوو پڕۆسەی بانگەوازو بانگهێشتكردن لە پێشەو كاتی چەك و توندوتیژی نییە .ئەم گروپە هەرچەند كە لەالیەن چەند كەسایەتی دیارەوە پشتیوانی دەكرا ،لەوانە عوبەیدواڵ داالر و مەنسور و هتد ،وەلێ هێشتا بە بــەراورد بە گروپی زانست بنكەی جەماوەرییەكەی فــرە الواز بــوو . وەلـێ گروپی زانست لەگەڵ ئەوەی لەالیەن مەالكانەوە فــرە پشتیوانی نەدەكرا ،وەلێ هەم جەماوەری بوو، هەمیش لەرووی بواری رێكخراوەییەوە فــرە بەهێز بـــوو .ئــەوەیــش بــووە فاكتەرێك تاوەكو رێكخستنەكانیان بچنە نێو دوورترین ئاواییەكانەوەو فرەجار بتوانن مزگەوتەكانیش بۆ كاری رێكخراوەی و چاالكییەكانیان بــەكــار بهێنن .بــەگــوێــرەی كایا، جیاوازییەكان رەنگدانەوەەی لەسەر پرسی ستراتیژی گروپەكە هەبوو، وەلێ لەبری ئەوە ببوویە گرفتێك لە نێو رێبەرایەتی جواڵنەوەكەدا .پاش 1983گروپەكانی زانست و مەنزلی بوونە گرنگترین پایەكانی جواڵنەوەی حزبوڵاڵ و بەشێوەیەكی سەربەخۆ لە نێو هەرێمەكەدا دەستیان دابوویە كارو چاالكی و هەندێك كاتیش هەماهەنگی و هاوكاریی یەكتریی بوون .بەهاتنی 1987جیاوازی نێوان دوو گروپەكە قوڵتربوویەوەو زۆرجاریش دەگەیشتە رادەی تــونــدوتــیــژی و خوێنڕێژیی لــەنــێــوان یــەكــتــریــیــدا .لـــە ســااڵنــی دوواتریشدا گروپەكان چوونە جەنگی دژبەیەكترییەوەو دوواجـــار گروپی زانست توانی زاڵبلێت بەسەر مەنزڵیداو تۆرەمەیان بچنێتەوەو ئیدی بۆخۆیان زاڵتر لە گۆڕەپانەكەدا مانەوە .لێرەوە گروپی زانست بە زاڵبوونی بەسەر مەنزڵدا توانی رێكخراوانەترو تۆكمە تر وەكو حزبوڵاڵی راستەقینە خۆی بناسێت و دواتــریــش هــەمــوو لــق و گروپە جودابووەكانی لەنێوبردو تەنێ خۆی مایەوە .ئیدی ئەم گروپە نێوی زانستی بۆخۆی بەكارنەدەهێناو خۆیان وەكــو حزبوڵاڵ نــاودەبــرد ،ئەوەیش بۆ ئەوەبوو بەتەواوی گروپی مەنزڵ بسڕنەوەو هاوكات بۆ ئەوەبوو خۆیان لەبازنەیەكی فراوانتردا نیشان بدەن .