پارلەمانتارێک:
«
پێویستە حكومەت بەپەلە هەنگاوەكانی چاكسازی بێنێتە پارلەمان
3
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ژمارە ( )639دووشەممە 2017/12/25
مەال بەختیار:
گەلەکەمان مافی خۆیەتی ،بیر لە گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانیی بكاتەوە هەر حكومەت‌و حزبێك ،باوەڕی رەهای بە خەباتی مەدەنی نەبێت ،لەگەڵ دیموكراسیدا ،نەك راستگۆ نییە ،بەڵكو دەبێتە دیكتاتۆریش
داوا دەكەم ،پەرلەمانی كوردستان ،كەشفی حساباتی سەرفكردنی سەرۆكوەزیرەكانی حكومەتەكانی هەرێمی كوردستان‌و دەركردنی بڕیارە ئابوریەكانیان ،بۆ رای گشتی ئاشكرا بكەن چاودێر -تایبەت: مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ،لە سەروتاری ئەم ژمارەیەی رۆژنامەی (چاودێر)دا باس لە كێشەو قەیرانە ئابورییە كەڵەكەبوەكانی هەرێمــی كوردســتان دەكات و پێیوایــە، كێشــەو قەیرانــە ئابورییەكانــی ئێســتا، لە ئەســتۆی كــۆی كابینەكانی حكومەتی
هەرێمــی كوردســتانە ،هەر بۆیــە داوا لە پارلەمانــی كوردســتان دەكات كەشــفی حساباتی ســەرفكردنی سەرۆكوەزیرەكانی حكومەتەكانــی هەرێمــی كوردســتان‌و دەركردنــی بڕیــارە ئابوریەكانیان ،بۆ رای گشتی ئاشكرا بكەن. ناوبراو لەو ســەروتارەدا كە بە ناونیشانی (دۆخــی كوردســتان‌و خەباتــی مەدەنی) نوســیویەتی ،باســی ناڕەزایــی و
خۆپیشــاندانەكانی چەنــد رۆژی رابــردوی هەرێمــی كوردســتان دەكات و بە گرنگی دەزانێت خەباتی مەدەنی چین و توێژەكانی كوردســتان دوربخرێنەوە لە توندوتیژی و ئاژەوەگێڕیی و دەشڵێت «هەر حكومەت‌و حزبێك ،باوەڕی رەهای بە خەباتی مەدەنی نەبێت ،لەگەڵ دیموكراسیدا ،نەك راستگۆ نییە ،بەڵكو دەبێتە دیكتاتۆریش».
دۆخی كوردستان‌و خەباتی مەدەنی
مەال بەختیار
گۆڕان‌و كۆمەڵ لە كاتی زیادكراودا كشانەوە «كشانەوە لەحكومەت ،بۆ بانگەشەی پێشوەختەی هەڵبژاردن بەكاردەهێرنێت» بەبۆچونی بەشــێك لەچاودێرانی سیاســی ،گــۆڕان‌و كۆمەڵی ئیســامی ،كشــانەوەیان لەحكومەت بۆ بانگەشەی پێشوەختەی هەڵبــژاردن بەكاردەهێنن ،چونكە ماوەی چوار ســاڵە خۆیان لە حكومەتدان و زۆر روداو لەو ماوەیەدا رویانداوە ،كە دەبو بەهۆیەوە ئــەم دو هێزە لە حكومەت بكشــێنەوە ،بەاڵم ئــەوان لە كۆتایی تەمەنــی ئەم حكومەتە‌و هاوكاتی نزیكبونــەوەی هەڵبژاردنەكانی
«
چاودێر -تایبەت:
كوردســتان ،ئینجا بڕیاری كشــانەوەیان داوە .بەپێچەوانەی ئەم بۆچونەشــەوە ،ئەندامێكی جڤاتی نیشــتمانیی بزوتنەوەی گۆڕان پێیوایە ،حكومەت نیەتی چاكســازی نەبــوە ،بۆیە بزوتنەوەكەی بڕیاری كشانەوەی لە حكومەت داوە.
3
ئایا شۆڕشەکان هەمیشە شکستدێنن؟ جۆن مۆلینۆ
کالسیکەکان هێشتا لێرەن
«
بەداخەوە ،لەچارەكە سەدەی رابوردودا، وەكو پێویست ،نەوەی شۆڕشگێڕ ،نەمانتوانی بەدەستكەوتی هاوچەرخ ،نەوەی نوێ باشرت ئامادە بكەین بۆ درێژەپێدانی بەرپرسیارێتی مێژووییان
تەواوی كێشە ئابورییەكانی ئێستا، لەئەستۆی كۆی حكومەتەكانی كوردستانە
2
ذمارة ( )639دووشەممە 2017/12/25
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
2
دۆخی كوردستان‌و خەباتی مەدەنی
مەال بەختیار چەنــد رۆژێــك بــوو ،خۆپیشــاندان سەریهەڵدایەوە .هەڵبەتە ،خۆپیشاندان دیموكراســی، مافێكــی وەكــو لەچوارچێــوەی یاســا ،رەوایــەو بەشێكیشــە لە مافە مەدەنیەكان .بەاڵم دۆخی خۆپیشــاندان ،هاوكات ،شێوازی خۆپیشاندان ،كاریگەرییان زۆرە لەسەر بەدیهێنانی مافــە مەدەنیەكان .لێرەدا، بە ئاوڕدانەوە لەخەباتی مەدەنی‌و دۆخی كوردستان ،روانگەیەك دەخەینەڕوو.. دۆخــی كوردســتان ،دابــڕاو نیــە لــە دۆخــی ناوچەكــەو عێــراق .دۆخی ناوچەكــە ،لەهەمــوو بارێكــەوە ،نــە ســەقامگیرەو نە دڵنیایی دەســتەبەری مافــە دیموكراســیەكانیش لەئارادایــە. ناوچەكــە ،بەڵكو جیهانیــش ،دوچاری مەترسی چاوەڕوانكراو و چاوەڕواننەكراو بــوون .عێــراق ،هیــچ پێكهاتەیەكــی لەئاینــدەی خۆی دڵنیــا نییە .تەنانەت هێزەكانــی شــیعەش لەنێــو خۆیانــدا، ناتوانــن لــە هەڵدانــەوەی رۆژژمێــری مانگێكی تری خۆیــان دڵنیا بن .نێوان ســونەو شیعە لە لێواری تەقینەوەیەكی تردایــە .كوردســتان‌و بەغداد ،هێشــتا نێوانیــان لەكۆاڵنێكــی داخراودایــە. لەدۆخێكی ئاوادا ،هەرێمی كوردســتان، دەوڵەتێكــی ســەربەخۆ نییــە ،هەتــا دەستەبەری یاسایی‌و پارسەنگی ئابوری لەناوەندە سیاسی‌و ئابوریەكانی جیهاندا هەبێت .بۆیە ،هــەم حكومەتی هەرێمی كوردســتان‌و هەم خەڵكی كوردســتان، مەحكومی دۆخە گشتییەكەی ناوچەكەو عێراقــن .بەڵكــو زیانــی زۆرتریشــیان پێگەیشتووە. دۆخی كوردســتان ،تەنها پەیوەندی بــە سیســتەمی حوكمڕانییــەوە نییــە. كــە لەراســتیدا ،كــۆی سیســتەمە حوكمڕانییەكانــی كوردســتان لــەدوای راپەڕینەوەی هەتا ئێســتا ،بەتایبەتی، لەدوای سەرخســتنی دانوســتانی نەوت بەرامبــەر بــە خــۆراك ،ئینجــا لەدوای روخانــی ســەدامەوە ،هــەر كابینەیەك لــە قۆناغی خۆیدا ،ئۆباڵــی كەمی ئەم تەنگوچەڵەمــەو قەیرانــە ئابوریانــەی، لەئەســتۆ نییە! بۆیە مــن داوا دەكەم، پەرلەمانی كوردستان ،كەشفی حساباتی ســەرۆكوەزیرەكانی ســەرفكردنی حكومەتەكانــی هەرێمــی كوردســتان‌و دەركردنی بڕیارە ئابوریەكانیان ،بۆ رای گشتی ئاشــكرا بكەن .هەتا گەلەكەمان بزانــێ ،ســەرچاوەی راســتەقینەی قەیرانــە ئابوریــەكان دەگەڕێنەوە بۆ چ سەردەمێك؟! با بپرسین:
بۆچــی لەوپــەڕی بوژانــەوەی ئابــوریكوردســتاندا ،هەنــگاوی كــەم لــە كابینەكانــی حكومــەت ،بــۆ ژێرخانــی ئابــوری كوردســتان ،نــراوە؟
بــە چ پێوەرێكــی ئابــوری ،كابینەكانــیكوردســتان ،بیســت بەرامبــەر زیاتــری پێویســتیەكانی كوردســتان، فەرمانبەریــان دامەزرانــدووە؟ تەخشــان‌و پەخشــانكردنی ئــەرزو،نەبونــی سیســتەمێكی هاوچەرخــی نیشــتەجێبونی خەڵــك ،هۆیەكــەی دەگەڕێتــەوە بــۆ كام كابینــە؟ مۆڵەتــی بــێ بــاج ،یــان باجــیكــەم ،بــەم هەمــوو كۆمپانیایــە، كــە ســەدان بەرامبــەر قازانجیــان كــردووە ،خزمەتگــوزاری جادەوبــان‌و كارەباكانیشــیان لەســەر حكومــەت بــووە ،كام كابینــە لێــی بەرپرســیارە؟ شكســتی سیســتەمی بــاجلەكوردســتاندا ،كــە نزمرتیــن ئاســتی باجــە لەدنیــادا ،لــە كابینەكانــی ئاڵوگــۆڕی چــۆن رابــوردودا لەبەرژەوەنــدی هاواڵتــی تێــدا نەكراوە؟ دواكەوتویــی سیســتەمی بانــك‌و،نەبونــی متامنــەی هاواڵتــی‌و كۆمپانیــاكان بــە بانقــەكان ،تەنانــەت ســات‌و ســەوداكردن بــە پــارەو دراو، هــەروەك زەمانــی پاشــایەتی ،كــەی لەگــەڵ ئــەم ســەردەمە دەگونجــێ؟ ســەرفكردنی پاشــەكەوتی خەڵــكلەبانقــەكانو خاڵیكردنــی بانقــەكان لــە پــارەی كۆمپانیــاكان ،كــە ملیارەهــا دۆالر بــووەو مەترســیدارترین بڕیــاری ئابوریشــە ،لەســەر ئابــوری واڵتێــك، چــۆن ســەرفكراوە؟ رێــگادان بــە هێنانــی ســەدان هــەزارئۆتۆمبێــل ،بەكەمرتیــن بــاج ،بەبــێ حســابكردن بــۆ ژینگــە ،بــۆ جادەوبــان، تەنانــەت بــۆ مۆڵەتــی شــۆفێریی تۆكمــە ،چــۆن رێگــەی پێــدراوە؟ نەبونــی كاریگەریــی وەزارەتــیپالندانــانو نەبونــی پالنــی ســراتیژیی بوژانــەوەی ئابــوری ،دوای ( 25ســاڵ) چــۆن تێپەریــوە؟ ئاســتی نزمــی زانســتیی زۆربــەیزانكۆكانــی كوردســتان ،كــە لەریزبەنــدی هەزارەمیــن زانكۆكانــی جیهانــدان، چ كاریگەرییەكــی ترســناكی لەســەر پێگەیشــن‌و تێگەیشــتنی نــەوەكان، هەبــووە؟ نەبونــی نەخشــەی (نشــومنا -تنمیــة)كــە ئێســتا گرنگرتیــن ئامانجــی واڵتــە پێشــكەوتوەكانی دنیایــە ،بۆچــی‌و بــۆ كام كابینــە دەگەڕێتــەوە؟ چاودێرینەكردنــی بــازاڕی ئــازادوســاغكردنەوەی تەشەنەســەندن‌و شــمەكی بەســەرچوو ،لــە دەوڵەتانــی دەوروبــەرەوە ،بــۆ چارەســەر ناكــرێ؟ گەندەڵــی ،بەرتیلخــۆری ،مشــەخۆری،بونــی كەســانی ناشایســتە لەشــوێنی شایســتە ،چاوپۆشــین لــە دیــاردە دزێــوە ئابوریــەكان ،چ مەرامێكــی بەدواوەیــە؟ نەبونــی ســراتیژێكی هەمەالیەنــەبــۆ میكانیزمەكردنــی كشــتوكاڵ‌و كارگەكانــی بەروبومــی كشــتوكاڵ‌و ئاژەڵدارێتــی ،چەنــد زیانبەخــش بــووە بــۆ پاشــكۆیەتی ئابــوری كوردســتان؟
تــەواوی ئــەو كێشــانە ،لەئەســتۆی كــۆی حكومەتەكانــی كوردســتانە. بۆیــە ،گەلەکەمان مافــی خۆیەتی ،بیر لــە گۆڕینــی سیســتەمی حوكمڕانیــی‌و بیر لە دەســتوری هەمیشــەیی‌و ،بیر لە پەرلەمانێكی كاراتر بكاتەوە. نكوڵیكــردن لــە پێویســتیی سیســتەمێكی هاوچــەرخ‌و دانانــی بناغەیەكــی راســتەقینەی ژێرخانــی ئابــوری‌و ســەروەریی یاســا ،دور لــە دەستێوەردان ،نكوڵیكردنە لە راستییە هــەرە چارەنوسســازەكانی ئێســتای كوردستان. حزبــە سیاســیەكانی كوردســتان، بەتایبەتــی ئەوانــەی شــاخ‌و شــار، درێغییــان نەكــرد لــە قوربانیــدان ،لە سەرخســتنی راپەڕیــن‌و دامەزراندنــی حكومەت‌و پەرلەمان‌و دەستكەوتگەلێكی زۆریــش ،بــەاڵم ،لــە دانانــی بناغــەی ژێرخانی ئابوری‌و سیســتەمێكی گونجاو لەگەڵ جیهانگیریی ،كەمتەرخەم بوون. گەلەكەمــان مافــی خۆیەتــی بەچــاوی رەخنەوە ســەیری ئــەم كەمتەرخەمییە هــەرە زیانبەخشــە بــكات .هەقیشــە، پسپۆڕان‌و شــارەزایانی بواری ئابوری‌و یاســایی‌و سیســتەمی حوكمڕانیــی‌و كارگێریــی ،خــاوەن قســەی یەكەم بن بۆئەوەی بە رەخنــەی بونیاتنەرانەیان، چیكە رێگە نەدەن ،دۆخی كوردســتان وەكو سااڵنی لەمەوبەر تێپەڕێ. بەداخــەوە ،لەچارەكــە ســەدەی رابــوردودا ،وەكــو پێویســت ،نــەوەی شۆڕشــگێڕ ،نەمانتوانی بەدەستكەوتی هاوچەرخ ،لە سیســتەمی پەروەردە ،لە سیســتەمی حوكمڕانیی‌و لە گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتــی‌و لــە دڵنیایــی دەرونیــی، نــەوەی نوێ باشــتر ئامــادە بكەین بۆ درێژەپێدانی بەرپرسیارێتی مێژووییان. كە پێمانوایە ئەمە گەورەترین كێشەیە، بــۆ لێكتێنەگەیشــتن لەنێــوان نــەوەی ئێستاو نەوەی رابوردوو .بەڵكو لەنێوان حكومەت‌و نەوەی نوێدا. ئــەم راســتییانەی باســمانكردن، مەخابــن ،كەوتنــە هەلومەرجێكــەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان ،سەرەڕای ئــەو هەمــوو گۆڕانكاری‌و دەســتكەوتە گەورانــەی بەدەســتیهێناون ،بــەاڵم، قەیرانــی ئابــوری‌و قەیرانــی سیاســی، لەماوەیەكــی كورتــدا ،كاردانەوەیەكــی فراوانــی بــۆ حكومەتی هەرێــم‌و حزبە سیاســیەكان ،خوڵقانــد .هەڵبەتــە، لەئەنجامــی ئــەم هەمــوو كێشــانەدا، ســەرهەڵدانی خەباتــی مەدەنــی‌و داكۆكیكــردن لــە مافە پیشــەییەكان، روداوی نامــۆ نین بــە دۆخەكە .بەڵكو هەمــوو ئــەو كێشــانەی دەیانبینیــن، ســەرەڕای خراپیی دۆخە سیاســیەكەی دەوروبەرمــان ،هەندێــك جــار دوور لە ئیــرادە ،تەنانــەت دوور لە هۆشــیاری خەباتــی مەدەنیــش ،دەگەنــە رادەی تەقینەوە .تەقینەوەی روداوەكان ،بەرەو خۆپیشاندان ،مایەی سەرسوڕمان نین. ئــەوەی ئــەم خەباتە رەوایــە ،دوچاری كێشمەكێش دەكات ،دوو راستیی تاڵن: یەكەمیــان :هەڵچونــی بێــڕادەی توێژێكی نــەوەی نوێیە ،بۆ ئەنجامدانی تاوان بەرامبــەر بە دام‌ودەزگا حكومی‌و حزبیەكان. دووەمیــان :كاریگەریــی نەخشــەی ژێربەژێــری ،دوژمنانــی ئەزمونەكەمان‌و دەستكێشــەكانیەتی ،لەنــاو خەڵكــی خەباتگێڕی مەدەنیخوازدا. مایــەی شــانازییەكی گەورەیــە ،كە
مامۆســتایان‌و مامۆســتایانی نــاڕازی‌و مەدەنیخوازەكانــی گەرمیــان‌و هەزاران فەرمانبــەرو الوی نــەوەی نــوێ ،لــە ســلێمانی ،هەڵەبجە ،رانیــە ،قەاڵدزێ، كۆیــە ،كــەالر ،كفــری ،دەربەندیخــان، تەق تــەق ،پیرەمەگــرون و ناوچەكانی دیكەش ،زوو تێگەیشتن ،خۆپیشاندانی مەدەنی ،بــە چ مەرامێكــی نەخوازراو، بــەرەو توندوتیژیــی برا .بۆیــە خۆیان دورخستەوە ،لەو ئاگرەی بۆ تێكەڵكردنی ئاراستە مەدەنی‌و ئاژاوەگێڕیی ،هێنرایە ئاراوە. جەختدەكەینــەوە، لەكۆتاییــدا، خەباتــی مەدەنــی ،ئــەرك‌و مافــە. ێ مەدەنیەت مافــە چونكــە ژیــان بەبــ گەڕانەوەیە بۆ ســەردەمی دواكەوتویی. ئەركیشــە لەبەرئــەوەی لــە واڵتــی دواكەوتــودا ،مەدەنیەت‌و دیموكراســی، لێكدانابڕێــن .بۆیــە ،لەرابــردوودا، لەئێســتاو لەئایندەشــدا ،هەموو جۆرە خەباتێكــی مەدەنــی ،یــان خەباتــی پیشــەیی چین‌و توێــژەكان ،بە یەكێك لــە جوانترین دیاردەكانی دیموكراســی زانــراوەو دەزانرێــت .هــەر حكومــەت‌و حزبێــك ،بــاوەڕی رەهای بــە خەباتی مەدەنــی نەبێت ،لەگەڵ دیموكراســیدا، نــەك راســتگۆ نییــە ،بەڵكــو دەبێتــە دیكتاتۆریــش .بــەاڵم زۆریــش گرنگە، خەباتــی مەدەنــی ،جیابكرێتــەوە لــە رەوتی توندوتیژیی‌و ئاژاوەگێڕیی. لەمێــژووی كۆمۆنــەی پاریســەوە ( )1871هەتــا دەگاتــە شۆڕشــی ئۆكۆتۆبــەر ( )1917هەتا دەگاتە بەناو شۆڕشــی رۆشــنبیری چیــن (-1966 )1967و هەتــا شۆڕشــی خوێندكارانی فەرەنسا ( )1971-1967با بیگەیەنینە ئــەم بەنــاو بەهــاری عەرەبییــەش، تەنانــەت تێكەڵكردنــی توندویــژی بــە راپەڕینــی مەدەنــی فەلەســتین ،یــان ئاوێتەكردنی راپەڕیــن‌و ناڕەزایەتیەكان بــە خەباتــی چەكــداری ،هەمــوو ئــەو ئەزمونانــە دەیســەلمێنن ،توندوتیژی‌و جاروبار ئاژاوەگێڕیی ،خەباتی مەدەنی‌و راپەڕیــن ،یــان هــەر ئامانجێكــی تری دیموكراســی‌و سۆســیالیزم ،دوچــاری جەزرەبەی كوشندە دەكەن. پێمانوایــە ،ئەزمونــی دیموكراســی كوردســتان ،لەمنداڵدانــی خۆیــدا، بزوتنــەوەی مەدەنــی ،باشــتر دەهێنایەبەرهــەم ،ئەگــەر بەشــێنەیی، خەباتــی ســەندیكاو رێكخــراوەكان‌و ()NGOكان ،هەروەهــا راگەیاندنــە ئــازادە دیموكراتــەكان ،هــاوكات خۆپیشــاندان‌و ناڕەزاییــەكان ،لەگــەڵ گۆڕانكاریەكاندا قۆناغ بەقۆناغ فشاریان فراوان‌و كارلێكیان بكردایە .بەاڵم هەموو ئــەو رەوتــە فەلســەفی‌و ئایدیۆلــۆژی‌و عەقیدەو هەوڵە توندڕەوەكانی شــەقام، لەژێــر هــەر پــەردەو پاســاوێك بوبێ، خەباتی مەدەنییان نەك پێشنەخســت، بەڵكــو زیانیشــیان پێگەیاند .هەروەكو چۆن ئێستا ،توێژەران‌و فەیلەسوفەكانی شۆڕشــی خوێندكارانــی فەرەنســا، هەروەها هی شۆڕشی رۆشنبیری چین، دانــی پێدا دەنێن ،كە نــەك نەیانتوانی وەرچەرخانــی مەدەنــی‌و عەدالــەت بەدیبێنــن ،بەڵكــو جەزرەبەشــیان لــە بەدیهێنانــی دا .ئومێدەواریشــین، لەهەموو ئەم روداوانە ،دەرسی ئەقاڵنی وەرگریــن‌و خەباتــی مەدەنــی بــەرەو مەدەنیەتی راستەقینە ،قوڵبكەینەوە.
شكستی سیستەمی باج لەكوردستاندا، كە نزمرتین ئاستی باجە لەدنیادا ،لە كابینەكانی رابوردودا چۆن ئاڵوگۆڕی لەبەرژەوەندی هاواڵتی تێدا نەكراوە؟ دواكەوتویی سیستەمی بانك‌و ،نەبونی متامنەی هاواڵتی‌و كۆمپانیاكان بە بانقەكان، تەنانەت سات‌و سەوداكردن بە پارەو دراو، هەروەك زەمانی پاشایەتی ،كەی لەگەڵ ئەم سەردەمە دەگونجێ؟ سەرفكردنی پاشەكەوتی خەڵك لەبانقەكان‌و خاڵیكردنی بانقەكان لە پارەی كۆمپانیاكان ،كە ملیارەها دۆالر بووەو مەترسیدارترین بڕیاری ئابوریشە ،لەسەر ئابوری واڵتێك ،چۆن سەرفكراوە؟ تەخشان‌و پەخشانكردنی ئەرزو، نەبونی سیستەمێكی هاوچەرخی نیشتەجێبونی خەڵك ،هۆیەكەی دەگەڕێتەوە بۆ كام كابینە؟ نەبونی نەخشەی (نشومنا -تنمیة) كە ئێستا گرنگرتین ئامانجی واڵتە پێشكەوتوەكانی دنیایە ،بۆچی‌و بۆ كام كابینە دەگەڕێتەوە؟
ذمارة ( )639دووشەممە 2017/12/25
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
3
بێدەنگی حكومەت‌و پیالنگێڕی ،خۆپیشاندانەكان بەرەو توندوتیژی دەبات
«پێویستە حكومەت بەپەلە هەنگاوەكانی چاكسازی بێنێتە پارلەمان» مەال بەختیار :لە هەر واڵتێكدا خەباتی مەدەنی ئاوێتەی توندوتیژی‌و هەڵمەتی چەكداری بكرێت ئامانجەكانی نایەنەدی پارلەمانتارێك :پێویستە پارلەمان تەماشاكەر نەبێت‌و بەدواداچون بۆ كێشەكان بكات چاودێر -رێبین حەسەن: هەفتــەی رابــردو هەرێمی كوردســتان بەهــۆی خراپــی دۆخی ئابــوری خەڵك‌و دواكەوتنــی موچــەوە ،زنجیرەیــەك خۆپیشــاندانی لەبەشــێك لەناوچــەكان بەخۆوەبینی ،كە رێڕەوی خۆپیشاندانەكان بەئاڕاســتەی توندوتیــژی بــراو بوەهۆی زیانگەیانــدن بەچەند بارەگایەكی حزبی‌و حكومی لە چەند شــارو شــارۆچكەیەك. بەپێی زانیارییــە تایبەتەكانی (چاودێر) یش ،گۆڕینی ئاڕاستەی خۆپیشاندانەكان بەرەو ئاژاوەگێــڕی ،پەیوەندی بەهەبونی دەســتی دەرەكــی‌و هەندێــك مەرامــی ناوخۆییــەوە هەبــوە .پارلەمانتارێكیــش رایدەگەیەنێــت ،پێویســتە بەپەلــە پارلەمانــی كوردســتان بێتەدەنــگ‌و كار بــۆ ئاســاییكردنەوەی دۆخەكــە‌و چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم‌و ناوەندیش بكرێت .هاوكات مەال بەختیار، لێپرسراوی دەســتەی كارگێڕی مەكتەبی سیاســی یەكێتی ،جەخت لەوەدەكاتەوە، كــە ئاژاوەگێــڕی زیــان بــەداوای رەوای خەڵكی دەدات‌و ئومێدەكان لەناودەبات.
رێڕەوی خۆپیشاندانەكان چۆن بۆ توندوتیژی گۆڕا؟ بەپێــی ئەو زانیارییانەی تایبەت دەســت (چاودێــر) كەوتــون ،خۆپیشــاندانەكانی رۆژی 18ی ئەم مانگە ،كە لەالیەن بەشــێك لەمامۆســتایان‌و فەرمانبــەران‌و هاواڵتیانەوە لەشــاری ســلێمانی‌و هەڵەبجــە‌و گەرمیان‌و راپەڕین‌و كۆیە‌و تەقتەق بەڕێوەچون ،سەرەتا ئەوەی لەبەردەم بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی رۆژئاوای ســلێمانی دەستیانپێكرد ،مەدەنی بــون ،بــەاڵم دواتر بەهــۆی دەســتوەردانی دەرەكــی‌و هەندێك مەرامــی ناوخۆ گۆڕا بۆ كاری ئاژاوەگێــڕی‌و توندوتیژی ،كە ئەوەش ســەرەنجام قوربانــی لێكەوتــەوە‌و زیانێكی مادی زۆریش بەر ژمارەیەك بارەگای حزبی‌و حكومی كەوت. هەر بەپێی ئەو زانیارییانە ،ئەگەرێكی زۆر بەهێز لەئارادابو ،كە ئەگەر خۆپیشاندانەكە بەشێوەیەكی مەدەنی‌و بەهێمنی بەردەوامی پێبدرایــە ،دەتوانرا كار بــۆ جێبەجێكردنی بەشێكی داواكارییەكانی خەڵك بكرایە ،بەاڵم بەهۆی توندوتیژی‌و ئەو روداوانەی رویاندان، زیانی زۆر لە داوا رەواكانی خەڵكیش درا.
«ئاژاوەگێڕی ئومێدەكان لەناودەبات» الیخۆشــیەوە ،لێپرســراوی دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبــی سیاســی یەكێتی،
دور لەتوندوتیژیــی ســەریهەڵداوەو ئامانجەكانیشــی هێناوەتــەدی ،لەهــەر واڵتێكــدا ،خەباتــی مەدەنــی ئاوێتــەی توندوتیــژی كرابێ ،شكســتیخواردوە ،با وردبینەوە ،كە تێكەڵكردنی چەمكەكان‌و تێنەگەیشــتن لەئەركــەكان ،مافــەكان ناهێنێتەدی».
لەنوســینێكدا لەپەیجــی تایبەتــی خــۆی لەفیســبوك ،باســی لەچەمكــی ئاژاوەگێــڕی‌و كاریگــەری لەســەر خەباتــی مەدەنــی دەكات ،لەوبارەیەوە نوســیویەتی « بەهــاری عەرەبــی ،ئەو روداوەی رۆژهــەاڵت هەژێــن بــو ،كــە لەســەرهەڵدانیدا ،ئومێــدی گۆڕانكاریــی لەســەر هەڵچنــرا ،بــەاڵم لەبەرئــەوەی، خۆپیشــاندانەكان :بەرنامەی سیاســی نەدەكــردن،و خۆپیشاندەران چاوەڕێی وەاڵمی ئایدیۆلــۆژی ئاڕاســتەی حكومەتی هەرێمن! حزبــی قاڵ‌و قوڵبوی خەبات‌و رابەرایەتی كاریزمایــان نەبــو ،هەڵچــون‌و داچــون‌و لــەدوای روداوەكانــی 18ی كانونــی هەڵكوتانە ســەر دەزگاو بــارەگا ،كرایە بنەمایان ،بەدیلی سیاســی‌و سیســتەمی یەكــەم ،بەشــێكی زۆری بەیاننامــە‌و حوكمڕانییــان نەبــو ،ئاژاوەگێــڕی بەرە راگەیاندراوەكانی سەركردەكانی یەكێتی‌و بــەرە زاڵكرایە ســەر بەهارەكــە ،قۆناغ زۆربــەی حزبــە سیاســییەكانی دیكــە، بەقۆنــاغ ،هێزە مەدەنیەكان كشــانەوەو باسیان لەوەكردوە ،كە پێویستە بەزویی هێــزە كۆنەپەرســتەكان زاڵ بون ،بۆیە ،حكومەتــی هەرێمی كوردســتان ،وەاڵمی بەهاری بەناو عەرەبی ،شكســتی خواردو پێویســتی بۆ نیگەرانی‌و داواكارییەكانی تــەواوی ئــەو ئومێدانــەی هەشــبون بۆ خەڵــك پێبێت ،بەاڵم هێشــتا حكومەت گۆڕانكاری لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا كرانە بێدەنگــە ،لەكاتێكــدا هەمیشــە قوربانــی ئاژاوەگێــڕی‌و كۆنەپەرســتی ،خۆپیشــاندانی مەدەنــی وەاڵمی دەوێت، دەركــەوت خەباتی مەدەنی پاســاو نییە ئــەوەش لەكاتێكدایــە كــە حكومەتــی هەرێــم لەراگەیاندراوێكــدا تەنیا ئاماژەی بۆ ئاژاوەگێڕی». مەال بەختیار ،دوێنێش لەســەر هەمان بەوەكــردوە ،خۆپیشــاندان بــە مافێكی چەمــك ،فەیســبوكنامەیەكی دیكــەی رەوای هاواڵتیــان دەزانێــت‌و هەمیشــە نوســیوە‌و تێیــدا دەڵێـــت «خەباتــی بەرگــری لــەو مافــە كــردوە‌و بەرگری مەدەنی ،ئاوێتــەی رق‌و توندوتیژی ،یان لێدەكات ،بەاڵم بەنیگەرانییەوە دەڕوانێتە هەڵمەتی چەكــداری بكرێ ،ئامانجەكانی ئەو كردەوە ناشارســتانی‌و توندوتیژانەی نایەنــەدی ،مەدەنیەت ،زادەی شۆڕشــی لەچەند شار‌و شارۆچكەیەكی كوردستان، دیموكراســییە ،واتــا ماف‌و ئەركیشــە ،بەتایبەتی لەســنوری پارێزگای سلێمانی
پارلەمانی كوردستان‌و خۆپیشاندانەكان
رویانــدا كــە ژمارەیــەك لەفەرمانگــە حكومییــەكان‌و بــارەگا حیزبییەكانــی كردەئامانــج‌و پێویســتە دامــودەزگا ئەندامێكــی فراكســیۆنی یەكێتــی پەیوەندارەكانی حكومەت بەشــێوەیەكی لەپارلەمانــی كوردســتان ،بە(چاودێــر)ی شارستانی‌و بەپێی یاســا مامەڵە لەگەڵ راگەیانــد ،پارلەمانــی كوردســتان دەبێت روداوەكانــدا بكــەن‌و ســەرو ســامان و تەنیــا تەماشــاكەر نەبێــت‌و بڕیــاردەر ئاســایش‌و ســەقامگیریی هاواڵتیــان بێت ،پێویســتە بەپەلــە داوا لەحكومەتی بپارێزن. هەرێمــی كوردســتان بكرێــت لەنــاو ســەركردایەتی ئەنجومەنــی دوێنێــش پارلەمانی كوردســتان ئەو كارو هەنگاوانە یەكگرتــوی ئیســامی لەبەالغــی چیــە دەیەوێــت بینێــت بــۆ چاككردنــی كۆتایــی كۆبونــەوەی رۆژانــی 23و باروگوزەرانــی خەڵك‌و هاوكات پێویســتە 2017/12/24رایگەیانــد ،داواكــراوە ئاشكرای بكات ئەو چاكسازیانە چییە ،كە لیژنەیــەك لەپارلەمانــی كوردســتان دەیەوێت ئەنجامی بدات ،چونكە چاكسازی پێكبهێنرێت بۆ بەدواداچون‌و لێپێچینەوە تەنیــا چاكســازیكردن نییــە لەموچــە‌و لەروداوەكانــی چەنــد رۆژی رابــردو ،كە دەســتكاریكردنی موچە ،بەڵكو كۆمەڵێك بە داخەوە ڕەوتی مەدەنی‌و ئاشــتیانەی هەنگاوی تر هەیە بۆ نەهێشتنی گەندەڵی‌و ناڕەزایەتییــەكان بە الرێدابــراو چەندین كاركردن لەســەر ئــەو گەندەڵیانەی بۆتە روداوو كارەســاتی نەخوازراوو دڵتەزێنی مۆتەكە لەســەر هەرێم‌و خراپكردنی ژیانی لــێ كەوتەوە ،هەروەهــا داوا لەحكومەت خەڵك‌و بارگرانی بەسەر حكومەت خۆیدا. كراوە ،بەخێرایی وەاڵمــی داوا رەواكانی تــەالر لەتیــف ،وتیشــی «پێویســتە خۆپیشــاندەران بداتــەوە ،بەدابینكردنی دەستبەجێ پارلەمانی كوردستان لەگەڵ موچــە لەكاتی خۆیداو باشــكردنی باری پارلەمانــی عیراقــدا پەیوەنــدی بەتیــن بژێوی‌و خزمەتگوزرارییەكان. دروســتكباتەوە بــۆ جێبەجێكردنــی ئەو بەبۆچونــی چاودێرانــی سیاســی ،هەنگاوانــەی لەماوەی رابــردودا بڕیاریان وەاڵمنــەداوەی حكومــەت بــۆ داوای لەســەر درابو بۆ ئەوەی هەنــگاو بنرێت خۆپیشــاندەران‌و هەڵبژاردنی بێدەنگی ،بــۆ گفتوگۆكــردن لەگــەڵ ســەرجەم یەكێكــی دیكەیــە لەوهۆكارانــەی كــە فراكســیۆنەكانی پارلەمان‌و چەسپاندنی وا دەكات ،خۆپیشــاندانەكان رێــڕەوی بەشــە بودجــەی هەرێم لەنــاو بودجەی توندوتیژی وەربگرن. گشــتی عیــراق ،هەروەهــا هەوڵدان بۆ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكان».
گۆڕان‌و كۆمەڵ لە كاتی زیادكراودا كشانەوە «كشانەوە لەحكومەت ،بۆ بانگەشەی پێشوەختەی هەڵبژاردن بەكاردەهێرنێت» ئەندامێكی جڤاتی نیشتیامنی گۆڕان :دەسەاڵت نیەتی چاكسازی نەبوو ،بۆیە لەحكومەت كشاینەوە چاودێرێكی سیاسی :گۆڕان‌و كۆمەڵ بانگەشەی پێشوەختی هەڵبژاردن دەكەن چاودێر -نزار جەزا: بەبۆچونی بەشێك لەچاودێرانی سیاسی، گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیســامی ،كشــانەوەیان لەحكومەت بۆ بانگەشــەی پێشــوەختەی هەڵبــژاردن بەكاردەهێنــن ،چونكە ماوەی چــوار ســاڵە خۆیان لە حكومەتــدان ،زۆر روداو لەو ماوەیەدا رویانداوە ،كە دەبو ئەم دو هێــزە لــە حكومەت بكشــێنەوە ،بەاڵم ئەوان لە كۆتایــی تەمەنی ئەم حكومەتە‌و هاوكاتــی نزیكبونــەوەی هەڵبژاردنەكانــی كوردســتان ،ئینجــا بڕیاری كشــانەوەیان داوە .بەپێچەوانــەی ئــەم بۆچونەشــەوە، ئەندامێكــی جڤاتی نیشــتمانی بزوتنەوەی گۆڕان پێیوایە ،حكومەت نیەتی چاكسازی نەبــوە ،بۆیــە بزوتنەوەكــەی بڕیــاری كشانەوەی لە حكومەت داوە.
كشانەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵ پــاش چــوار لەســاڵ لەبەشــداربونیان
جەختیلەوەكــردەوە ،ئــەم دوو حزبــە بەمەبەســتی بانگەشــەی پێشــوەختەی هەڵبــژاردن لــەم كابینەیــەی حكومــەت كشاونەتەوە ،چونكە لەماوەی چوار ساڵی بونیان لەناو حكومەتدا زۆر روداوی گرنگ‌و كاریگــەر رویانداوە كە شــایەنی ئەوەبوون ئــەم دوو حزبــە ببنەوە بە ئۆپۆزســیۆن، لە نمونەی ئــەو روداوانەش ،كەمكردنەوەو پاشــەكەوتكردنی موچــەی فەرمانبــەران، پەكخســتنی پارلەمانــی كوردســتان‌و دەركردنــی وەزیرەكانی بزوتنــەوی گۆڕان لەناو حكومــەت ،ئەنجامدانــی ریفراندۆم، روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو لەدەســتدانی 50%ی خاكی كوردستان.
لەكابینــەی هەشــتەمی حكومەتی هەرێم، بزوتنــەوەی گــۆڕان‌و كۆمەڵــی ئیســامی لەحكومەتــی هەرێــم كشــانەوەو بڕیــاری دروســتكردنی بەرەیەكــی هاوبەشــی ئۆپۆزســیۆنیاندا .لەمبارەیەوە چاودێرێكی سیاســی بە(چاودێــر)ی وت «بزوتنەوەی گــۆڕان‌و كۆمەڵــی ئیســامی دوو حزبــن كــە دەیانەوێــت بچنــە ســەر شــەپۆلی ناڕەزایەتییەكانــی خەڵك‌و ســود لەدەنگی نــاڕازی ئــەوان وەربگــرن ،بەجۆرێــك كشــانەوەیان لەناو حكومەت لــەم كاتەدا بەجۆرێــك لەبانگەشــەی پێشــوەختەی هەڵبژاردن دادەنرێت». ئــەو چاودێــرە سیاســییە ،پێیوایــە، بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسالمی ماوەی چوار ساڵە لەناو ئەم كابینەیەی حكومەتی «حكومەت نیەتی چاكسازی نەبو» هەرێمدا بەشدارن‌و بەرپرسیارێتی بەشێكی دروســتبونی ئەم قەیرانانە لەســەر شانی الی خۆیــەوە ئەندامێكــی جڤاتــی ئەوانــە ،بۆیــە كشــانەوەیان لەحكومەتی نیشتیمانی بزوتنەوەی گۆڕان ،بە(چاودێر) هەرێم بەڕەوا نابینرێت ،لەبەرئەوەی تەنها ی راگەیاند ،بزوتنەوەی گۆڕان مەبەســتی چەند مانگێك لەتەمەنی حكومەت ماوە. بوو ،بەشدارێكی كارای ناو حكومەت بێت‌و سیاســییەكە، چاودێــرە چاكســازی ئەنجامبدات ،بەاڵم دەســەاڵت
نیەتــی چاكســازی نەبــوو ،كاتێكیــش ســەرۆكی پارلەمــان هەوڵــی چاككردنــی سیستمی سەرۆكایەتی هەرێمیدا ،پەرلەمان لەكارخــرا‌و وەزیرەكانی گــۆڕان نێردرانەوە ماڵەوە ،هاوكات لەسەردانەكانی نەوشیروان مســتەفا بۆ الی مەســعود بارزانی بەڵێنی چاكســازی درابوو ،بەاڵم لەمەشدا خاوەن بەڵێن نەبوون ،هاوكات سەرۆكی پارلەمان هەوڵی ســەروەركردنی یاســا‌و دەســەاڵتی دادوەریدا ،لەبەرئەوەی دەسەاڵتی دادوەری ســەربەخۆنەبون‌و حزبیــن‌و نەیانتوانــی یاســا ســەروەربكەن ،بۆیــە بزوتنــەوەی گــۆڕان تائەو كاتــەی بڕیاری كشــانەوەی لەحكومەتــدا لەهەوڵــی چاكســازیدا بوو، بەاڵم دەســەاڵت نەهاتە ژێربار ،لەبەرئەوە بەرەی ئۆپۆزســیۆنی هەڵبژارد ،بەئامانجی ئەوەی چاكســازیبكات‌و فشــاربخاتە سەر دەســەاڵت‌و حكومــەت هەڵبوەشــێتەوە‌و دۆخەكــە بخاتــە ســەر رێچكــەی خــۆی لــەڕوی كۆكردنەوەی داهات‌و یەكخســتن‌و بەنیشــتیمانیكردنی هێــزی پێشــمەرگەو پاراستنی ســنورەكان‌و بەنیشتیمانیكردنی
پەیوەندییە دیبلۆماسییەكان‌و یەكخستنی‌و بەنیشــتیمانیكردنی دەزگای پاراســتن‌و زانیــاری‌و پێشكەشــكرنی خزمەتگوزارییە ســەرەتاییەكان ،لەبــەر ئەمــە بزوتنەوەی گــۆڕان دەیەوێــت بــەرەی ئۆپۆزســیۆن بەهێزبكات. گوڵســتان سەعید ،ئاماژەی بەوەشدا، بزوتنــەوەی گۆڕان پــارەو هێزی چەكداری نییــە ،لەبەرئــەوە یەكێك لەڕێگــەكان كە بزوتنــەوەی گــۆڕان پشــتی پێبەســتووە خەڵكــە ،هــاوكات پشــت بــە بەرنامــەو نەخشەڕێگای سیاســی خۆی دەبەستێت، مانــەوەی خەڵكیش لەســەر شــەقام هیچ ئامانجێك ناپێكێت ،ئەگەر نەخشەڕێگایەك بــۆ رێكخســتنی ئــەو خەڵكــە‌و بەرنامەی سیاســی‌و جدی بۆ چارەســەری كێشەكان نەبێــت ،ئەمــەش بەپشــتیوانی هێــزو الیەنەكانی دیكە دەبێت ،كە پێیان قبوڵە. لەماوەی رابــردوودا بزوتنــەوەی گۆڕان نەخشــەڕێگایەكی تایبەتی بۆ چارەسەری كێشــەكانی هەرێــم پێشــكەش بەالیەنــە سیاســییەكان كرد ،لەم بارەیەوە ناوبراو،
باسیلەوەكرد ،پارتی دیموكراتی كوردستان ســەیری پڕۆژەكــەی نەكــردووە ،ئەمەش بەواتای ئەوەدێت ،حســاب بۆ ئەم هێزەی خەڵــك نــاكات ،هــاوكات یەكێتیش تەنها بەقســە پشــتیوانیكردو كاریان پێنەكرد، بۆیــە ناكرێــت تەنها چاوەڕێــی دوو حزب بیــت ،كــە چاكســازیبكەن‌و ئەمەیــان لێ قبوڵبكرێت ،بۆیە بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر ئەم بێ بەها سەیركردنە ناوەستێت‌و پڕۆژە دادەنێت‌و پشتیوانی خەڵكیش دەكات. ئەو ئەندامەی جڤاتی نیشتمانی گۆڕان، وتیشــی «بزوتنــەوەی گــۆڕان تەنانــەت داوایكــرد لەمانگــی یــازدەدا هەڵبــژاردن بكرێــت ،بۆیە لەهەر كاتێكــدا بێت گۆڕان ئامادەیــە بــۆ هەڵبــژاردن‌و ئامــادەكاری تەواوی كردووە ،بەمەرجێك هەڵبژاردنەكە لەســەربنەمای ئامارێكی راســتبێت‌و ناوی دوبارە‌و مردوەكان‌و ئاوارەكان بسڕدرێنەوە‌و یاســای هەڵبژاردنــەكان هەمواربكرێتەوە‌و واڵتــە زلهێــزەكان‌و یوئێن سەرپەرشــتی بكەن‌و ســاختەكاری نەكرێت ،گۆڕان الری نییەو لەهەڵبژاردن ناترسێت».
ذمارة ( )639دووشەممە 2017/12/25
وتار
info_chawder@yahoo.com
4
دیسان هەر ناتوندوتیژیی ئەمەیان ئیفالسی ئۆپۆزسیۆنە. ئۆپۆزسیۆن ئەبێ ناڕەزایی تەرجەمە بــكات بۆ یاخیبــون و نەیەڵێ ببێت بە توڕەبون ،نــەك ئەوەی حكومەت گەنج بــكات بــە روممانــەو ئۆپۆزســیۆنیش ئەڵقەكەی راكێشێ! ‹یاخیبــون› پرۆژەیە ،بنەمای فكری و بەرنامــەی كاری هەیــە ،رێگا دیارەو ئەڕوا بۆ خزمەتی ئامانجە زانراوەكان.. پەیكار عوسامن ‹توڕەیــی› تۆپەڵێــك حەماســەتی گەنــج كــە لەســەر جادەیــە ئەمــە لێڵــە ،رێگا دیــار نیەو لە بری ئامانجی ێ رون ،شــتەكە بۆ الی ئەجندای شارەوە فەشــەلی دەســەاڵتە ،بــەاڵم كــە بــ بەرنامە و بێ ساحێب لە سەر جادەیە ،ئەبرێ.. ئێمــە خیتابــی خۆڕاپســكاندن و ئەمەیان فەشەلی ئۆپۆزسیۆنە. گەنج كــە ‹توڕەیە› ئەمە ئیفالســی خۆگیڤكردنەوەمــان هەیــە ،بــەاڵم دەســەاڵتە ،بــەاڵم كە ‹یاخیــی نیە› ،خیتابی ئۆپۆزســیۆنمان نیــە ،خیتابی
ئۆپۆزســیۆن مەشــروعێكی ئاســۆییە ســیفەتی بەردەوامیــی هەیــە ،خیتابی خۆڕاپســكاندن هەڵچونێكی ســتونییە داچونی هەیە! موعــارەزەی ئێمــە بــە درێژایــی كاتەكە ،تاوێك بێدەنگە ،تاوێك پەمپی ئــەدا ،هەردوكیشــیان ئەچنەوە ســەر ێ بە توندوتیژی ،كەچی دوایی پێت ئەڵ ناتوندوتیژیی! بێدەنگی و داچونەكە پەنگخواردنەوەی توڕەییــەو هەڵچونەكــەش دەرزییــە و میزەڵدانەكــە ئەتەقێنــێ ،دەی ئەمــە خودی توندوتیژییــە ،دوای ئەمە چۆن داوای ناتوندوتیژیی ئەكرێ؟! بــۆ ناتوندوتیژیــی ،ئەبــێ هەمــو ئەوكاتــەی كە لە داچــون و هەڵچوندا
بەفیــڕۆ دراوە ،لە باڵوكردنەوەی فكری ناتوندوتیژیدا سەرف كرابێت ،كە ئەمە كــرا ،ئیتر لەوســەرەوە شــتەكە خۆی نا توندوتیژە ،پێویســت بــەوە نامێنێ بڵێین بە ناتوندوتیژیی! غایە تەبریری وەســیلە ناكات ،غایە وەســیلە دیاری ئــەكات ،هــەر خودی وەسیلە بەشێكە لە غایەو جیا نیە. ئەگەر ئێمــە ناتوندوتیژیی بە ئامانج وەرگریــن ،ئیتــر وەســیلەكان خۆیــان ناتوندوتیــژن ،ئیتــر خەبــات خــۆی مەدەنییــە ،ئیتــر راگەیانــدن پەمــپ لێــدەر نیە..كاروانەكــەش درەنگ یان زو هــەر ئەگاتــە ئارامیــی ،چونكە لە ناتوندوتیژییدا شوێنێكی تری نیە بۆی بچێ!
ســەیركە لە زهنی ئێمەدا نەوشیروان ئەو كەســەیە كە هــەر پێ بدا بە ئەرزا هــەزاران چەكدار كۆئەبێتەوە ،ئێمە كە لە ســەرا وەســتابوین ،زیاتر پشــتمان بــەو پێكوتانــە ئەســتوربو نــەك بــە وەستانەكەی خۆمان! دەی ئەم بڕوا لەقە بە ناتوندوتیژیی، یــان راســتتر ئەم بــڕوا شــاراوەیە بە توندوتیژیــی ،خەباتی مەدەنی لەســەر بینا ناكرێ! خەباتــی مەدەنــی لە ســەر بڕوابون بە ناتوندوتیــژی بینائەكرێ ،بڕوایەكی پتــەوی ‹تاقانە› كە بڕوای تری لەگەڵ نەبێت ،بۆ ئەوەی پشتبەســتن بە شتی تری لەگەڵ نەبێت. جــا الی ئێمــە خەباتــی مەدەنــی
فەشــەلی نەهێنــاوە ،چونكــە هێشــتا دەســیپێنەكردوە ،هێشــتا فكــری ناتوندوتیــژی نەبــوە بــە ‹مەشــروعی سیاســیی› ،نەبوە بە بڕوا و پەروەردە و ئەخالقــی سیاســیی ..لە باشــترین حاڵدا تەنیا بوە بە ‹دروشــم› ،ئەمەش بەشی شتی نوێ ناكات ،بۆیە بەردەوام خۆمان دوبارە ئەكەینەوە! بۆیە سەر جادە پڕە لە گەنجی توڕەو خاڵییە لە گەنجی یاخیی. بۆیــە هێزی نــوێ هەمیشــە بەقەت هێزی كۆن بەشدارە لە خوێنڕشتنەكان! بۆیە ئەبینی ،دنیاكە هیچی پێنەماوە، كەچی دنیابینی تازە لەدایك نابێ..
ئایندەی هەرێمی كوردستان لە عیراقدا بەرەو كوێ؟
نەوزادی موهەندیس ئاشــكرایە لــە دوای روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبــەر و داگیركردنــەوەی ســوپا و حەشدی شەعبی عیراقی بۆ ناوچە جێگا ناكۆكــەكان لــە كەركــوك و خانەقین و ێ و شــەنگال دوزخورماتو و داقوق و پرد و فیشخابور و سنوری سوریا و خازەر و بەعشیقە و..هتد .كە پێكەوە %51خاكی كوردستانیان پێكدەهێنا ،كورد روبەڕوی كارەســات و شكســتی سیاسی و ئابوری و ســەربازی و كۆمەاڵیەتــی و دەرونیش بۆتــەوە ،هــەر ئەم شكســتەش وای كرد كــە كورد پێگە و مەقامی بە هێزی خۆی لە دەســتبدات لــە ناوخــۆ و ناوچەكە و دونیــاش و بەتایبەتیــش لــە بــەردەم دەسەاڵتدارانی عیراقدا .لە ئێستادا كورد شكســتخوارد و الوازو عیراقیــش بەهێزو ســەركەوتو دەردەكەوێــت ،بە تایبەتیش كە لە ماوەی رابوردودا ســەرۆكوەزیرانی عیــراق د .حەیدەر عەبادی ســەركەوتنی كۆتایــی بەســەر داعشــدا راگەیاند و لە وتارەكەشــیدا بە نیەتی پێشوەخت هیچ باسی لە رۆڵ و كاریگەری چەندین ساڵەی هێزی پێشــمەرگەی كوردســتان نەكرد، ئەم هەڵوێســتانەی بەغــداد هەر لە خۆڕا ێ ئاگایش دەریاننابڕێت؟ نەهاتوە و بەبــ بەڵكو هەمو ئــەو گوتار و كردارانە وەك جۆرێك لە فشاری دەرونی سەركەوتویەكە و دەینوێنێت بەرامبەر نەیارێكی عیناد و مەغرور و شكســتخواردودا كە لەپێشــدا هیچ حسابێكی بۆ بەغداد نەدەكرد. كــورد لــەم قۆناغــەدا بە داخــەوە لە الوازتریــن هەڵوێســت و پێگەدایە و ئەم دەرئەنجامــەش لــە ئەنجامــی زۆر لــە خۆڕازیبون و غرور و عینادی سیاســیەوە ێ گوێدانە هات كە سەركردایەتی كورد بە ب هەڵوێســت و پێگە و بڕیاری زلهێزەكانی دونیــا و ناوچەكــە و بەغدادیش ،ســوار ســەری خــۆی ببو،و كەوتــە هەڵەیەكی گەورەی سیاســی كوشندەوە كە لەالیەك خەونــی ســەربەخۆبونی لە ناوبــرد و لە الیەكــی تریشــەوە ئەوەی هەمــان بو لە دەستماندا ،لەســەر زەمینەی واقع كورد %51خاكەكــەی لە دەســتداو بۆ ماوەی 26ســاڵ گەڕایەوە دواوە و ســەرچاوەی داهاتەكانیشــی لە فڕۆكەخانە و دەروازە سنوریەكان و نەوتەكەشی لە دەسبدات و لە ئێستادا داهاتی هەرێم بە رێژەی %60
كەمی كردوە. بەداخــەوە دەســەاڵت و حكومەتــی هەرێمــی كوردســتان لــە 26ســاڵی رابوردوشــدا هــەر بەنــاو حكومــەت و دەســەاڵت بوە ،ئەگینــا كە بە دیقەت لە كارو پڕۆژە و بەرنامەكانی ورد دەبیتەوە بــە هیــچ پێودانێــك ناكرێــت بخرێتــە چوارچێوەی حكومەت یان حوكمڕانیەكی ســەركەوتوەوە ،چونكــە لــە هەمــو بوارەكاندا شكستی خواردوە ،حكومەتێك النــی كەمی ژیان و گــوزەران و موچەی موچەخۆرانــی خــۆی و جەماوەرەكــەی پێدابین نەكرێت ئیــدی حكومەتی چیە؟ حكومەتێــك نەتوانێت خزمەتگوزاریەكان لە ئاو كارەباو ســوتەمەنی و تەندروستی و پــەروەردەو خوێندنــی بــااڵو پــڕۆژە ئاوەدانیەكانــی پــرد و رێگاوبــان و پڕۆە نیشتەجێبوەكان و كەرتەكانی كشتوكاڵی
و پیشەســازی و گەشــتوگوزاری ببوژێنێتەوە ،ئیدی حكومت و دەسەاڵتی چیە؟ ئــەم حكومــەت لە الیــەك زۆر بێخەم و خەمســاردە بەرامبەر داواكاری و مافە رەواكانــی گەلەكەمــان و لــە الیەكیــش بــۆ خۆی لــە بەرامبەر عیراقــدا خاوەنی سادەترین و بچوكترین بەدیل و جێگرەوە نیە لە هیچ بوارێكدا. هەرێمــی كوردســتان لــە دوای 25ی ئەیلولــەوە زۆر تەریــك و دابــڕاو بوە لە عیــراق و ناوچەكــە و دونیــاش ،لە روی ئاســت و گەرموگوڕی پەیوەندیەكانیەوە و كورد نەیتوانیوە لە ماوەی 26ســاڵی رابــوردودا دۆســتی كۆنكرێتی بۆ خۆی و مەســەلەكەی پەیدا بكات یــان نەیزانیوە ێ بكاتە دۆســت و پشــتیوان چــۆن و ك بۆخۆی.
هەربۆیــە ئەم پێگــە الوازەی وایكردوە بەغدادیــش بــەو هەمــو كێشــەو گرفتە سیاسی و ئابوری و سەربازیانەی هەیەتی لە ناوخــۆدا ،تەنانەت وەاڵمــی داواكاری و دەســتپێكردنەوەی گفتوگــۆش نــاكات لەگــەڵ دەســەاڵتدارانی هەرێمــدا ،بۆیە ســاڵی ئایندەش بۆ هەرێمی كوردســتان وەكو ســااڵنی پێشــوتر دەبێتە ساڵێكی پــڕ قەیــران و نەهامەتــی و نەبونــی و ێ موچەیی و بەردەوامبونی برســێتی و ب نەبونــی پڕۆژە و ئاوەدانــی .لە ئەنجامی سیاسەتی هەڵەی ئابوری و بە تااڵنبردنی ســەروەت و ســامانی میللەتەكەمــان بە ناوی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە. هەرێــم پێویســتە لــە ناوخــۆدا نێوماڵــی خــۆی رێكبخاتــەوەو ســازان و ئاشــتەوایی نیشــتمانی ســازبدات و دامــودەزگا شــەرعیەكان كارابكاتــەوە و
حكومەتێكــی ئاكتیــڤ پێكــەوە بنێت و داهــات و خەرجیەكان شــەفاف بكات و بەرەنگاری گەندەڵی ببێتەوەو یەكســانی و دادەپــەروری پیادە بكات ،حكومەت لە حزب جیا بكاتەوە و هەوڵی چاككردنەوەی پەیوەندیە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەكانیش بداتەوە لەگەڵ هەمواندا ،كورد تابتوانێت لەگەڵ بەغــدادا پەیوەندیەكانی ئاســایی بكاتەوە و بەردەوامی بدات بەژیان و مان و یەكگرتویی هەرێم و قەوارە سیاسیەكەی. بەجــدی كاربــكات بــۆ جێبەجێكردنــی بەندەكانــی دەســتور كــە هەرچەنــدە ئــەم دەســتورەش فریــاد رەس نیــە بۆ كورد ،چونكە لەكاتــی بەهێزبونی كوردا نەمانتوانــی و یــان نەمان كرد دەســتور جێبەجێبكەیــن ئــەوا زۆر ئەســتەمە لەم قۆناغــی الوازیەدا بەغداد بێتە ژێر ركێفی داواكاریەكانــی كوردەوە ،بــە تایبەتیش
جێبەجێكردنــی مــادەی 140ی دەســتور كە دەكرا كورد دور لە جەنگ و كوشــتار ببێتەوە بەخاوەنی شەرعی ئەو ناوچانە. بۆیە ئەركی سەرشــانی سەركردایەتی كــورد لــە بۆ ئاینــدە گەلێك ســەخت و دژاوارە ،بــەاڵم جێگەی بێئومێدیش نیە، چونكە ناوچەكە و دونیاش لە گۆڕانكاری بەردەومــدان و زۆر رێگــەی تێدەچێــت جارێكــی تر و چانســێكی تــر بدرێتەوە بەكــورد بــۆ بە هێزبونەوە ،جــا تا كورد بەهێــز نەبێتەوە و لە نێو خۆشــیدا یەك و یەكگرتو نەبێتەوە ،ســەختە گەیشــتن بە ئامانجەكان ،بۆیــە ئایندەی هەرێم لە عیراقدا نە زۆر رۆشــنە و نە زۆر تاریكە، بەڵكــو تەمومــژاوی و لێڵە النی كەم لەم قۆناغەدا.
وتار
ذمارة ( )639دووشەممە 2017/12/25
info_chawder@yahoo.com
سعوودیە و ئێران ،وەك دوو هێزی ركابەر
پەیڕەو ئەنوەر ئێران و ســعودیە وەك میراتگری دوو مەزهەبی جیــاوازی ئایینــی لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســت و وەك دوو هێزی هەرێمیــی جیاواز ،بەردەوام لە ملمالنێ و كێبڕكێــدان و هــەر یەكەیشــیان ئــەوی تــر بە مەترســی و هەڕەشەی ترســناك دادەنێت بۆ سەر یەكتــر و لە هەوڵــی بەردەوامدان بۆ هاوســەنگیی هێــز و بەرزكردنــەوەی توانــای ســەربازی و دەستبەســەرداگرتنی ڕووبەرە جیۆپۆلیتیكییەكانی یەكتــر و رێگرتــن لــە فراوانخوازییەكانــی یەكتر. بەتایبەت لە دوای شۆڕشــی ئیســامیی ئێرانەوە، ئــەم دوو هێــزە ركابــەرە لــە جەنگێكی ســاردی راســتەوخۆدان و تــا راددەیــەك ملمالنێكــە رەهەندێكی نێودەوڵەتییشــی وەرگرتووە و قووڵتر و تۆختــر بۆتــەوە ،بەتایبــەت لــە دوای بەهــاری عەرەبی و مەســەلەی ســوریا و هاتنــی داعش بۆ عێــراق و كۆتاییهاتنی لەالیەن هێزە نێودەوڵەتی و هەرێمییەكانەوە. ئەم دوو واڵتە لەســەر چەندین پرس ناكۆكییان هەیە و دەســت لە كاروباری ناوخۆی واڵتانی تری ناوچەكــە وەردەدەن بەتایبەت لە یەمەن ،ســوریا، لوبنــان و عێراق .ســعودیە ،ئێران بــەوە تۆمەتبار دەكات كە پشتگیریی راســتەوخۆی حووسییەكان لە یەمەن ،حزبوڵاڵ لە لوبنان ،بەشــار ئەســەد لە ســووریا و ،حەشــدی شــەعبی لە عێراق دەكات و بە ســەرچاوەی گرژییەكانــی ناوچەكەی دادەنێت. ئێرانیش ســعودیە بە هاریكاریــی گرووپ و الیەنی جیــاواز لەو واڵتانە تۆمەتبــار دەكات و ،پێی وایە ســعودیە یارمەتیدەری جێبەجێكردنی سیاسەت و ستراتیژییەكانی ئەمریكا و ئیسڕائیلە لە ناوچەكەدا.
تیۆریی كۆنسرتاكتیڤیزم
ئــەم تیۆرییە پێداگری لەســەر ئەوە دەكات كە بوونی كەلتوور و ناســنامەی جیاواز و ،لەناویشیدا مەزهەبــی جیــاواز ،ملمالنێــی ئەكتەرەكانــی لــێ كەوتۆتەوە و بەردەوام ئەم ئەكتەرانە هەوڵ دەدەن لە ڕێگەی ملمالنێ و هاوســەنگیی هێزەوە بەرگری لەم ناســنامە تایبەتەی خۆیان بكەن و پارێزگاریی لــێ بكەن ،تا زیاتر بمێننــەوە و تەمەنی هەژمونی سیاســی ،ئابــووری ،كۆمەاڵیەتــی ،ســەربازی و فەرهەنگیی خۆیانی پێ درێژ بكەنەوە .ئەم تیۆرییە پێی وایە ئایدیا و ناسنامە و كەلتوورە جیاوازەكان ڕۆڵی ئاڕاســتەكەری سیاسەت و پەیوەندییەكان و جۆری ملمالنێكان دەبینن و ڕەهەندە ســتراتیژی و هێڵە گشــتییەكانی دیاری دەكەن .لە چوارچێوەی ئــەم تیۆرییــەوە هــۆكاری بەشــێكی ملمالنێكانی نێــوان ئێران و ســعوودیە جیاوازیــی مەزهەبییە و هــەر یەكەیان بە هۆی ئەو جیاوازییە مەزهەبییەوە ئەوی تریان بە هەڕەشــە و مەترسی بۆ سەر خۆی و هێژموونــی و پێكهاتــە سیاســی و ســەربازی و جوگرافییەكەی دەزانێت.
بیرۆكەی جەنگە نوێیەكان
«ماری كاڵدۆر» وەك پڕۆفیسۆرێكی بریتانی لە بــواری حوكمڕانیی جیهانــی ،بیرۆكە و تیۆرییەكی تایبەت و خوێندنەوەیەكی نوێی بۆ جەنگ و مۆدێڵی جەنگ و ملمالنێكان داهێنا .كاڵدۆر پێداگری لەسەر جیاوازیی نێوان جەنگ و ملمالنێ كۆن و نوێیەكاندا دەكات ،بەتایبــەت لــەڕووی ئەكتــەر و میتــۆد و ســتراتیژیی بەڕێوەبردنــی روبەڕووبوونــەوەكان و شــێوازی پارەداركردنیان .ناوەڕۆكی ئەم بیرۆكەیە بــاس لەوە دەكات ،كە جەنگ و ملمالنێ نوێیەكان تەنیا لە الیەن سوپا و هێزی فەرمیی دەوڵەتانەوە ئەنجــام نادرێــن بەڵكــو كۆمەڵێــك ئەكتــەری تر (دەوڵەتــی و نا-دەوڵەتــی) ،وەك هێــزە جیهادی و میلیشــیا و رێكخــراوە تیرۆریستییەكانیشــەوە بەڕێوەدەبردرێــن .لەالیەكــی تــرەوە ،بــاس لەوە دەكات كــە هــۆكاری بەشــێكی جەنگــە نوێیەكان بەهۆی ناسنامەكانەوە سەر هەڵدەدەن و سەرەڕای ئەوەی لە مۆدێلی جەنگە نوێیەكاندا تەنیا ســەرباز
و ســوپای فەرمــی ناكرێنە ئامانــج بەڵكو خەڵكی ســڤیلیش دەكرێنە ئامانج و هەوڵ بۆ فراوانكردنی رووبــەری جیۆپۆلیتیكــی و گۆڕینــی دیمۆگرافیا و دەستكاریكردنی دانیشتووانەوە دەدرێت ،بەتایبەت ئــەو گرووپانــەی كــە ناســنامەیەكی جیاوازتریان هەیــە .جگــە لەمانەیــش ،ملمالنێــكان جەنگــی بەنوێنەرایەتــی یان لەبری ( )Proxy warیش لەخۆ دەگرێت؛ ئەمەیش بەئاشــكرا لە ملمالنێكانی نێوان ئێران و سعودیە هەستی پێ دەكرێت و ،هەر یەكەیان بۆ درێژەدان بە جەنگ و ملمالنێكە ،هێزی تری مەزهەبیی لە واڵتانی تر دروست كردووە.
سعودیە و ریفۆرمی ناوخۆیی
لــە چەنــد مانگی رابردوودا «شــا ســەلمان»، پاشــای ســعودیە ،كۆمیســیۆنێكی تایبــەت بــە «بەرەنگاربوونــەوەی گەندەڵــی»ی پێك هێنا و، «محەممەد بن سەلمان»ی كوڕ و جێنشینی خۆی، وەك بەرپرســی كۆمیســیۆنەكە دەستنیشان كرد. محەممەد بن ســەلمان لە ماوەیەكی كەمدا فەرمانی دەستبەســەركردنی بــۆ زیاتر لە ( )٢٠٠شــازادە، وەزیر و كۆنە وەزیر و بەرپرســی ســعودیە دەركرد و ،قەدەغەی گەشــتی دەرەوەی واڵتیشــی لەسەر هەموو ئەندامانی خێزانی شاهانە دانا .رووداوەكان ئامــاژە بۆ ئــەوە دەدەن كە ســعودیە لــە هەموو حاڵەتێكدا لەڕووی سیاسی ،ئابووری ،كۆمەاڵیەتی و تەنانــەت فەرهەنگییشــەوە لە بەردەم قۆناغێكی نوێدایــە و ،ئــەم قۆناغــە تازەیەیش بــۆ دووبارە بنیاتنانەوەی سیستەمی حوكمڕانی وەك فۆڕمێكی ناوخۆیی بۆ خۆڕێكخســتنەوە و رووبەڕووبوونەوەی ئێران و بەهێزكردنی ســعودیە .ئەمەیش بۆتە هۆی ئەوەی كە محەممەد بن سەلمان وەك كاراكتەرێكی نوێ و گەنج ،ئەركی بەڕێوەبردن و ئاڕاســتەكردنی ســعودیەی نوێی لەڕێگەی بەرنامەیەكی چاكسازیی تایبەتەوە ،كە بە «روانینی ســعودیە( Saudi )2030 Visionناسراوە ،پێ بسپێردرێت. رەهەندێكــی تــری بەرنامــە چاكســازییەكە، ریفۆرمــی كۆمەاڵیەتــی و فەرهەنگی و پیادەكردنی مۆدێلــی ئیســامی میانڕەوە لەالیەن ســعودیەوە. بەمەیش لە مانگی رابردوودا كۆنسێرتێكی میوزیك لــە پارێزگەی جەدە بــۆ هونەرمەندێكــی گەورەی وەك «یانی» ســاز دەكرێت و بــۆ یەكەم جاریش كــچ و كــوڕی ســعودیە رێگەیان پــێ دەدرێت لەم كۆنســێرتە بەشدار بن و ،بۆ چەند ساتێك چێژ لە میوزیكی رۆژاوایی وەربگرن و ،بڕیاریشــە لە ساڵی داهاتوودا چەند هۆڵێكی سینەما و شانۆ لە سعودیە بكرێتەوە وەك هێمایەك بۆ كرانەوەی كەلتووری و فەرهەنگــی و هەنگاونان بەرەو مۆدێڵی ئیســامی میانڕەو؛ كە تا ڕاددەیەك ڕێگە بە كراوەیی و پرس و چێژە كەسییەكان دەدات. سیســتەمی سیاســی و كۆمەاڵیەتیی ســعودیە بــە یەكێــك لــە كۆنزێرڤاتیڤتریــن و داخراوتریــن سیستەمەكانی جیهان دادەنرێت .شازادەی جێنشین بە رۆژنامەی «گاردیــەن»ی بریتانیی راگەیاندووە كــە ســعودیە دەگەڕێنێتــەوە بــۆ «ئیســامێكی میانــڕەو» .بــە بۆچوونی بن ســەلمان ،ئەوەی لە ٣٠ساڵی رابردودا رووی داوە شتێكی «سعوودی» نەبــووە .ســعودیە پێویســتی بــە لێكدانەوەیەكی دیكەیە بۆ ئیسالم.
ترسی سعودیە لە ئێران
هەژمونیی ئێران لەڕێگەی شــیعەكانی كەنداو و واڵتانــی تر لە ماوەی رابردوو و بەدیاریكراویش لە دوای روخانــی رژێمی بەعس و كۆتاییهاتنی داعش لــە عێراقــدا ،ئێــران هەژمونییەكی بــێ ئەندازەی دروســت كردووە و بۆتە سەرچاوەیەكی سەرەكیی هەڕەشــە و مەترســییەكان بــۆ ســەر ســعودیە، بەتایبــەت لــەڕووی جیۆپۆلیتیكییــەوە ،كە ئێران خەریكــی تەواوكردنی پڕۆژە مێژوییەكەیەتی كە بە «هیاللی شــیعی» دەناسرێت؛ بەمەیش سعودیەی تووشــی ترس و دڵەڕاوكــێ و گومانێكی بەردەوام كردووە. عــادل جوبەیــر ،وەزیــری دەرەوەی ســعودیە، لــە نێوەنــدی كۆبوونەوەیەكی بەپەلــەی وەزیرانی دەرەوەی كۆمــكاری عەرەبی ،ئامــاژەی بەوە كرد كــە واڵتەكــەی لــە بەرامبــەر دەســتدرێژییەكانی ئێراندا دەستەوەستان ناوەســتێت و ،بێدەنگبوون لــەو دەســتدرێژییانەیش ،كــە ئێــران لەڕێگــەی بەكرێگیراوەكانییــەوە ئەنجامــی دەدات ،وای كردووە پایتەختی هیــچ دەوڵەتێكی عەرەبی ئارام نەبێت .شــیعەكانی كەنداو ئامرازێكی تری سیاسی
و دیپلۆماســی و مەزهەبیــن بەدەســت ئێرانــەوە بۆ گوشارخســتنە ســەر ســعودیە و دروستكردنی هەڕەشــە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی و مەزهەبیی ســعودیە ،بەتایبــەت لەواڵتانی قەتــەر ،ئیمارات، كوێــت و بەحرێــن كە ئێران هــەوڵ دەدات گرووپە شــیعەكانی ئەم واڵتانــە بجوڵێنێت و لەڕێگەیانەوە هەژمونی ســعودیە كــەم بكاتــەوە ،بەتایبەت ئەو گروپە شیعییانەی كە لەو چوار واڵتەدا لە دەرەوەی دەســەاڵتن و بەهــۆی سیاســەتی مەزهەبییــەوە پەراوێز خراون.
سوریا
ســوریا یەكەیەكــی تــرە ،كــە ئێران لــە دوای بەهــاری عەرەبییــەوە بە كۆڵەكەیەكی ســەرەكیی مانەوە و راگرتنی دەســەاڵتەكەی بەشــار ئەســەد لە بەرامبەر نەیاران و هێزە ســونییەكانی ناوچەكە دادەنرێت .ســوریا بۆ ئێران قواڵیییەكی ستراتیژیی هەیە لەڕووی جوگرافیای سیاســی و مەزهەبییەوە ئێران دەتوانێت لەڕێگەی ســوریاوە بگات بە دەریا و روبــەڕوی ئــاوی و رۆژهەاڵتــی دەریــای ســپیی ناوەڕاست و كەنداوی عەرەبی بەیەكەوە بگەیەنێت، بەمەیش ســعودیە بێ رۆڵ و بێهێز دەكات و جوڵە سیاسییەكانی سنووردار دەكات.
لوبنان
ئێران لەڕێگەی حزبوڵاڵوە توانیویەتی كۆنتڕۆڵی زۆرینــەی جومگەكانی حوكمڕانی لەو واڵتەدا بكات و ،هێزە سونییەكانی لوبنان ،كە زیاتر لە سعودیەوە نزیكن و ئاڕاســتە دەكرێن ،بێهێز و الواز بكات .لە مانگی رابردودا ســەرۆكوەزیرانی لوبنان« ،ســەعد حەریــری ،كە نوێنەرایەتیی ســوننەكانی ئەو واڵتە دەكات ،بــە پاســاوی دەســتوەردان و رۆڵی ئێران لەواڵتەكەی ،لە ســعودیەوە دەستلەكاركێشانەوەی خــۆی راگەیاند؛ كە دواتر پاشــگەز بــووەوە ،بەو مەرجــەی ئێران واز لە دەســتوەردان لە كاروباری ناوخۆی واڵتەكەی بهێنێت .لە الیەكی ترەوە خالید ئەحمــەد خەلیفە ،وەزیــری دەرەوەی بەحرێن ،لە كۆبوونەوەكــەدا رایگەیاند لوبنــان لەژێر كۆنترۆڵی تەواوی حزبوڵاڵدایە و ،ئەوەیش هەڕەشەیە لەسەر ئاسایشی نەتەوەییی عەرەب.
عێراق
بۆچونێــك هەیــە پێی وایە ئێران ســوودمەندی سەرەكی بووە لەڕوخانی رژێمی بەعس لە عێراقدا، چونكــە ئەمریــكا لە دووبــارە بنیاتنانەوەی عێراق شكســتی هێنــا و ئێرانیــش لــە ئەنجامــی ئەمەدا توانیــی پــڕۆژە تایبــەت و ســتراتیژییەكانی خۆی لــە عێراق ،بەتایبەتیش لە ناوچە شیعەنشــینەكان جێبەجــێ بــكات و ببێت بە ئەكتەرێكی ســەرەكی و رۆڵــی دیاری لە یەكالكردنەوە و ئاڕاســتەكردنی قەیران و كێشــە سیاســییەكانی عێراقــدا هەبێت. ئێــران لە عێراق ،زیاتر مەبەســتی بوو پڕۆژەكانی ئەمریكا الواز بكات و كۆســپیان بۆ دروســت بكات و كاراكتەرە سیاســییە عێراقییــەكان ناچار بكەن گوشــار بــۆ ئەمریكا ببــەن تا عێراق جــێ بهێڵن، بەتایبەت لەڕێگەی بریكار و هێزە هاوسۆزەكانی. لــەدوای رووخانی ڕژێمی بەعســەوە لە ٢٠٠٣دا، عێــراق یەكــەم واڵتــی عەرەبی بووە كــە لە الیەن پێكهاتەی شیعەوە بەڕێوە ببردرێت دوای رووخانی فەرمانڕەواییــی فاتیمییەكان لە میســر لە ســاڵی ( .)١١٧١ئەمە دەرفەتێكی مێژوویی بوو بۆ ئێران، تــا لە ڕێیــەوە بێتە نــاو عێــراق ،بەتایبەتیش بە هۆی بۆشــایی ئەمنی و هەڵوەشاندنەوەی سوپای بەعسەوە و ،دواتریش بە هۆی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریــكا لــە ٢٠١١دا .دوای داگیركردنی بەشــێكی خاكی عێراقیش لە الیەن داعشــەوە ،بە فەتوایەكی مەرجەمی بااڵی شــیعەكان «عەلی سیســتانی»، «حەشدی شەعبی» دروست دەبێت وەك هێزێكی شیعی و هێندەی تر ئێران هەژمونیی خۆی بەسەر عێــراق و دامــەزراوە سیاســی و ســەربازییەكانیدا دەســەپەنێت ،بەمەیــش هێزە ســوننییەكان زیاتر پەراوێــز دەخرێــن و رۆڵــی ســعودیە جارێكــی تر سنوردار دەكرێت.
یەمەن
كاتێــك بەهــاری عەرەبــی« ،یەمەن»یــش دەگرێتــەوە ،ئێــران حووســییەكانی یەمــەن ،كە گرووپێكی گەورەی شیعەی ئەو واڵتەن ،هان دەدات و ئاڕاســتەیان دەكات بۆ ئەوەی دەســەاڵت بگرنە
دەســت و بیانكات بە گوشــار و هەڕەشــە بۆ سەر ســعودیە ،بەتایبەت یەمەن لە ڕووی جوگرافییەوە هاوسنورە لەگەڵ ســعودیە و هەرگۆڕانكارییەك لە سیســتەمی سیاســی ،كاریگەریی بۆ سەر سعودیە دەبێــت .دوای تێكچوونــی پەیوەندیــی نێــوان حوســییەكان و هێزەكانی سەر بە حزبی كۆنگرەی گشــتیی گەلی یەمەن كە «عەلی عەبدوڵاڵ ساڵح» ســەركردایەتیی دەكرد ،لەڕۆژی شەشــەمی شەڕ و پێكدادانەكان حوسییەكان توانییان عەلی عەبدوڵاڵ ساڵح بكوژن كە لە الیەن سعودیەوە لە دژی ئێران پاڵپشتی دەكرا .دواتریش «حەسەن رۆحانی» لە لێدوانێكدا رایگەیاند« :ئێران دوو شتی لە سعودیە دەوێــت :وازهێنان لە پەیوەنــدی لەگەڵ زایۆنیزم/ ئیســڕائیل و وەســتاندنی بۆردوومانەكانــی ســەر حوسییەكان لە یەمەن». ملمالنێكانی ئێران و سعودیە و داهاتووی عێراق رەنگــە ئێــران لە هەموو واڵتانی تر ســتراتیژ و پالنــی روونتری لە عێراقدا هەبێت ،بەتایبەت دوای كۆتاییهاتنــی داعــش لــە عێــراق و نزیكبوونەوەی لــە هەڵبژاردن و دووبــارە پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ .یەكێك لە ســتراتیژییەكانی ئێران لە عێراق، پاراستنی یەكپارچەییی خاكی عێراق و رێگریكردنە لە دابەشبوون ،ئەمەیش بەڕوونی لە ریفراندۆمەكەی هەرێمی كوردستان لە ٢٥ی ئەیلولی ٢٠١٧دا بینرا. ئێران ترســی لەوە هەبوو بە جیابوونەوەی هەرێمی كوردســتان ،ســوننەكانی عێراقیــش جیــا ببنەوە و عێــراق لە ســوریا داببڕێت و بەمەیش ســعودیە بەئاســانی دەتوانێــت پڕۆژەی «هیاللی شــیعی» لەبار ببات و كۆتایی پێ بێنێت. لەالیەكی ترەوە ئێران كار بۆ ئەوە دەكات لەدوای داعشەوە خاكی عێراق بكات بەڕێرەوێكی سەرەكی بــۆ گرێدانی ناوچەكانی ناو پالنە ســتراتیژییەكەی لەڕێگــەی كۆنتڕۆڵكردنی ئــەو ناوچانەی كە عێراق بــە ســوریاوە دەبەســتێتەوە لەڕێگــەی هێزێكــی وەك حەشــدی شــەعبییەوە و لەئێستایشدا چەند ناوچەیەكــی ســنوری نێــوان عێــراق و ســوریا لە الیــەن میلیشــیا شــیعەكانەوە كۆنتڕۆڵ كــراوە و دانیشتوانی سوننەمەزهەبی ناوچەكە راگواستراون، تــا ناوچەیەكی تەواو شیعەنشــین دروســت بێت و ببێت بە دەروازەیەكی كراوە بۆ ئەوەی بەئاســانی بگات بە سوریا تاكوو چەكی قوڕس و پێداویستیی ســەربازی بەنــاو ســوریادا بــۆ حزبوڵاڵ لــە دژی ســعوودیا و ئیسڕائیل بنێرێت .لەالیەكی ترەوەیش ســعودیە هــەوڵ دەدات ســوننەكانی عێــراق رێك بخاتەوە بۆئەوەی وەك هێزێكی كاریگەر دەربكەون و لــە هەڵبژاردنــەكان بەشــدار بن و لە پڕۆســەی سیاسی لە عێراقدا رۆڵیان هەبێت و رێگە بە ئێران نــەدەن هەمــوو جومگەكانی حوكمڕانــی لەڕێگەی حەشــدی شەعبییەوە دەســت بەسەردا بگرن .لەم نێوەندەیشــدا هەم ئێران و هەم ســعودیەش هەوڵ دەدەن كورد وەك هێزێكی ســەرەكی لە پڕۆســەی داهاتــووی عێراقــدا بــەالی خۆیانــدا رابكێشــن تا بەرامبــەر یەكتر كاریگەرتر دەربكەون و بااڵنســی هێزی خۆیانی پێ بكەن.
دەرەنجام:
ئێــران و ســعودیە دوو هێــزی هەرێمیــی كاریگــەرن لەڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا و هــەر دوو هێزیــش لە ملمالنــێ و كێبڕكێدان لەگەڵ یەكتر بۆ پارێزگاریكردن لە ناســنامە مەزهەبییەكەی خۆیان و فراوانكردنــی بازنەی هێژموونیی خۆیان .بۆ ئەم مەبەســتەیش هەموو هێز و توانا سەربازییەكانیان بــەكار دێنــن و ،هــەوڵ دەدەن لەڕێگــەی هێــزە پڕۆكســییەكانیانەوە لــە دەرەوەی جوگرافیــای خۆیشــیان درێژە بەو ملمالنێیە بدەن ،بەتایبەت لە دوای هەڵگیرسانی بەهاری عەرەبی و لەناویشیدا لە عێراق و ســوریا و یەمەن و لوبنان .لە ئێستایشدا لــەدوای كۆتاییهاتنــی داعــش ،ئێــران دەیەوێــت بەرنامە ســتراتیژییەكانی خۆی بە سوود وەرگرتن لە گۆڕینــی دیمۆگڕافیــا و جیۆپۆلیتیكی عێراق و بەســتنەوەی بە ســوریا جێبەجێ بــكات و ،بگات بە دەریای ســپیی ناوەڕاســت و سعودیە بەتەواوی گەمارۆ بدات .لە بەرامبەریشــدا سعودیە دەیەوێت لەڕێگەی چاكســازی لە سیســتەمی حوكمڕانییەوە دووبــارە بنەماكانی هێزی واڵتەكەی دابڕێژێتەوە و نۆژەن بكاتەوە و رووبەڕووی ئێران و هاوبەشەكانی ببێتەوە.
5
ئەسەد و پەیوندییەكانی كورد لەگەڵ ئەمریكا
هۆزان عەفرینی لــە هەفتەی رابــردوو ســەرۆكی رژێمی ســوریای دیكتاتور ،كە زیاتر لە شــەش ســاڵە بە هەموو هێز و توانــای ســوپای رژێمەكەی خۆی لــەدژی خەڵكی ســڤیل و هــەژاری ئــەو واڵتــە بەكارهێنــاوە و زیاتر لــە نیــو ملیۆن كەســی كردۆتە قوربانــی و زیاتر لە 8ملیــۆن كەســیش ئــاوەرە و پەنابــەری كردوە كە ئەمڕۆ لە واڵتانی لوبنان و توركیا و عێراق و هەرێمی كوردســتانن ،هەروەهــا ئەوروپــا و زۆربــەی واڵتانی جیهانــی باڵویانكردوە و لەگەڵ ئەوشــدا كە رۆژانەش لــە دەریاكانــدا دەخنكێــن و لە ناودەچێــن و پەنای بردوە بۆ روسیا و ئێران و حزبواڵ ،بۆ ئەوەی خۆیان لەو ئاڵۆزییە و كێشــە و كێشــمە رزگار بكات ،بەاڵم ئێمــە دەبینن كە ئەمڕۆ الیەنێكی كوردی بە خیانەت لە قەڵــەم دەدات كە هێزەكانی ســوریای دیموكراتە كــە توانــی لە ماوەی شــەش ســاڵدا %20لە خاكی باكووری ســوریا لە چەتەكان و تێرۆریستەكان پاكی بكاتەوە و خەڵكی ســڤیل و لێقەماو رزگاری بكات و بیان پارێزێت لە كوشــتن و لە ناوبردن و بە تایبەتی شــارەكانی شــەدادیە و هــۆڵ وگری ســپی و مونبج و رۆژهەاڵتــی دیــرەزوور و رەقــای پایتەختی داعش ێ ئەو شــارانە زۆرینە عەرەب و كە ژمارەی نیشــتەج پێكهاتەكانی دیكەی سوریانە. لێــرە دەبێت ئێمە بزانین كــە كەم الیەن خیانەتی لە نیشــتیمانی ســوریا كردوە و كەم الیەن پاراستنی خاك و سەروەری ئەو واڵتە كردوە. بەشــار ئەسەد لە پێناوی پاراستنی دەسەاڵتەكەی نیوەی خاكی سوریای لەدەستداوەو و بەو هۆیەشەوە هــەزاران خەڵكــی ئــەو واڵتــەی لەنــاو بــردوە و هەزارانیتریش كۆچیان كردووە .ئەسەد لەدوای هەموو تاوانەكانــی كە دەرهەقی خەڵكی عێراق و ســوریای كــردوە و پەنــای بۆ روســیا بردوە بۆئــەوەی خۆی رزگار بــكات لەو قەیران و ئاڵۆزییانەی كە تێكەوتوە بــە هــۆی دیكتاتوریــەت و خیانەتــە گەورەكەی كە كردوە ،ئەمڕۆ هێزەكانی ســوریای دیموكراتیك كە لە یەپەگە و یەپەژە وەك هێزە كوردییەكانی ســەرەكی لەڕۆژئاوای كوردســتان و باكووری ســوریا پێكهاتوە و دەتوانــێ زیاتر لە شــەش بۆ حــەوت ملیۆن كەس ێ لە ناوبردن و یەكپارچەیی خاكی رزگار و بیانپارێــز سوریاشــی پاراســتوە و پاككردوە لە تێرۆریستان و چەتەكانی كە كاتی خۆی رژێمی بەشــار ئەســەد بە دەستی خۆی پەروەردە كردوە لە دژی حكومەتەكانی عێــراق كە لــە دوای روخانی حزبی بەعســی عێراقی دامەزرابوون . كورد بانگهێشتی ئەمریكا و هێزەكانی نێودەوڵەتی نەكردوە بەڵكو بە بڕیارێكی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی كە لەدژی داعش درا كوردیش بەشدار بووە و پێكەوە شــەڕی تیرۆریــان كردوە كــە داعش نیــوەی خاكی ســوریای داگیركردوە و پارچەی كــردوە و دەوڵەتی خیالفەتی ئیســامی راگەیاندوە و شــاری رەقا وەك پایتەخــت دەستنیشــانكردوە و بە هــەزاران خەڵكی ێ تیكداوە فەقیر و هەژاری كوشت و ماڵ و ژیانیان ل و وەك رژێمی بەشــار شەڕی خەڵكی سوریا كردوە و ێ دەنگی لە هەمبەری داعش هەڵبژارتوە و رژێمیش ب جار هەبوو هاوكاری لەدژی كورد و ســوپای ئازادیش دەكرد. ئەمڕۆش بەشــار ئەســەد كورد بــە خیانەتكار لە قەڵەم دەدات و خۆی بە پارێزوان دەناسینێت ،بەاڵم چاودێرانی سیاســی دەیسەلمێنێن و دەڵێن كە بەشار ئەسەد خیانەكاری مەزنە و تیرۆریستی نێودەوڵەتیە، لەبەرئــەوەی هەم خیانەت لە خەڵكی لوبنانی و هەم لە خەڵكی عێراق و هەم لە خەڵكی ســوریای كردوە و مافــی ئــەوەی نییە كــورد یان الیەنێكــی دیكە بە خیانەت لە قەڵەم بدات. ئەگــەر یەپەگە و هێزەكانی ســوریای دیموكراتیك نەبوایە رەنگە رەوشی رۆژئاوای كوردستان و باكووری ســوریا ئێستا لە یەمەن و ســۆماڵ خراپتر بوایا .كە واتە بەشــار ئەســەد خیانەتكار و كــورد پارێزگاری مافەكانی مرۆڤە.
تەندروستی
ذمارة ( )639دووشەممە 2017/12/25
info_chawder@yahoo.com
6
كاریگەرییە تەندروستیەكانی توندوتیژی دژی ژنان هەروەك %38ی تاوانەكانی كوشتنی ژنان هاوژینە دڵسۆزەكانیان ئەنجامی دەدەن.
كاریگەریە تەندروستیەكان
چاودێر -ئاژانسەكان: نەتەوە یەكگرتوەكان توندوتیژیی دژی ژن دەناســێنن بــەوەی «بریتیــە لە هەر كارێكــی توندوتیــژ كە رەگەزپەرســتیی رەگــەز پاڵنــەری بێــت‌و ،كــە زیان یان موعاناتی بــۆ ژن لێبكەوێتەوە ،ئیدی لە روی جەســتەییەوە بێــت یان سێكســیی یاخود ســایكۆلۆژیی ،وەك هەڕەشەكردن بە كرداری لەم شــێوەیە یــان زۆرەملێی كاركــردن یاخــود ســەندنەوەی بە زۆری ئــازادی ،ئیــدی لــە ژیانــی گشــتی یان تایبەتدا روبدات». توندوتیژیــی سێكســیی واتــە «هــەر پەیوەندییەكی سێكسی ،یان هەوڵێك بۆ دەستخســتنی پەیوەندییەكی سێكســی، یــان هەر زەمینەســازییەكی سێكســیی، یاخود هەر كارێك ئامانجی بازرگارنیكردن بێت بە سێكســی كەســەكەوە یان چەند كارێكــی ئاراســتەكراو دژی رەگەزەكەی بــە بەكارهێنانی زۆركاریــی .توندوتیژی سێكسیی القەكردن دەگرێتەوە. ئــەو توندوتیژییــەی دژی ژن ئەنجــام دەدرێت -ئیدی ئەو توندوتیژییە بێت كە تەندروســتیە گەورە گشتیەكان دادەنرێت دژی هاوبەشەكەی ژیانی ئەنجامی دەدات و یەكێكــە لــە پێشــێلكەرانی مافەكانی یان توندوتیژی دیكە ،بە یەكێك لە كێشە مرۆڤ ،بە گوێرەی رێكخراوی تەندروستی
جیهانی. ئــەو خەمڵێنــراوە جیهانیانــەی لــە الیــەن رێكخراوی تەندروســتی جیهانەوە
باڵوكراونەتەوە ،ئامــاژە بەوە دەكەن كە هــەر یــەك ژن لە 3ژن واتــا ( )%35ی ژنــان لە ناوچەكانی جیهانــدا بە تەواوی
بــە پێــی لێكۆڵینــەوەی رێكخــراوە تەندروســتیەكان ،توندوتیــژی دژی ژنان ،ئــەم كاریگەرییە تەندروســتیانەی خوارەوەی لێدەكەوێتەوە. *ســەر ئێسە و ئازاری پشت‌و سك‌و كۆئەندامی هەرس‌و ســنوردارێتیی جوڵە و خراپبونی تەندروســتی بەشــێوەیەكی گشتی. *حاڵەتــی دوگیانیــی نەخــوازراو و حاڵەتی لەباربردنی بەزۆر كێشەی دیكەی ژنانــە و ،توشــون بــەو نەخۆشــییانەی لەڕوی سێكسیەوە دەگوازرێنەوە. *ئــەو توندوتیژیــەی لــە الیــەن هاوژینەكەیەوە لە كاتی ســكپڕیدا ئەنجام دەدرێت دەبێتە هۆی زیادكردنی ئەگەری رودانــی لەباربردنــی خۆوەكــی‌و ،دانانی سكەكە پێش تەواوبونی ماوەی سكپڕیی و دابەزینی كێشــی منداڵەكە لە كاتی لە دایكبوندا. *خەمۆكیی. *كێشەی نوستن. *كێشەو پەشێویی لە خواردندا. لەوانە لە ژیانیانــدا گیرۆدەی توندوتیژی *قەیران‌و مەینەتیی سۆزداریی. دەبن بە دەســتی هاوسەرەكانیانەوە یان *هەوڵی خۆكوشتن. توندوتیژی لەسەر دەستی كەسانی دیكە. *كوشتن.
قەڵەویی ،ئەگەری توشبون بە مایەسیری زیاتر دەكات د.ئاری مەجید ،پسپۆڕی نەشتەرگەریی گشتیی: لەئێستادا نەشتەرگەریی مایە سیری پێشكەوتنی زۆری بەخۆوە بینیوە چاودێر-تابان رەزا: لەئیســتادا نەخۆشــی مایەســیری وەك یەكێــك لــە نەخۆشــییە بــاوەكان لەنــاو خەڵكیــدا بــاوە ،زیادبونی فشــار لەســەر ناوســك هــۆكاری ســەرەكیە بــۆ توشــبون بــەم نەخۆشــیە ،هەربۆیە ئەوانــەی قەڵەون ئەگەری توشــبونیان بەمایە ســیری زیاترە، لەوبارەیەشــەوە ،د .ئاری مەجید ،پسپۆری نەشــتەرگەری گشــتی دەڵێــت «پێویســتە سەوزە‌و میوە زۆر بخورێت بۆ خۆپارێزیكردن لە توشبون بە مایە سیری».
مایە سیری چیە؟
ناوســك ،ئەگەری دروســتبونی ئەم گیرفانە لەنــاو كۆمــدا زیاتــر دەكات ،وەك قەبــزی زۆر ،یەكێكــە لــەو حاڵەتانەی دەبێتە هۆی دروســتبونی مایە ســیری ،قەبزیش هۆكاری خــۆی هەیە ،وەك بونی قۆڵۆن یان ئەوانەی هەندێكجار شــێرپەنجەی قۆڵۆنیان هەیە ،كە نیشانەی شێرپەنجەی قۆڵۆن دەبێت كەسەكە نەخۆشی مایە سیری هەبێـت ،یان دانیشتی زۆر لەسەركورســی مانەوە بۆ ماوەیەكی زۆر دەبێتــە هۆكارێكی یاریدەدر بۆتوشــبون بە مایە سیری ،هەروەها بونی دوگیانی لە ژناندا كە ئەمەیش دەبێتەهۆی بەرزبونەوە فشاری ناوسك ،یاخود زۆر خواردنی گۆشت واتا ئەو خواردنانەی دورن لە سلیلۆزە.
نیشانەكان
د.ئاری مەجید ،پســپۆڕی نەشــتەرگەریی گشــتی ،ئاماژە بەوە دەكات ،نەخۆشی مایە ســیری بریتیە ،لــە دروســتبونی گیرفانێكی خوێــن لەنــاو كۆمــدا ،واتە هەمــوی مولولە خوێنــە لە ناو كۆمدا دروســتدەبێت ،كەوا لە نــاو خەڵكیدا بــاوە پێیدەوترێــت (دوگمە)، جاری وا هەیە ئەم گیرفانە خوێنانە لەناوەوە دروســتدەبێت ،یان دێتــە دەرەوە یاخود لە قەراغ كۆمەوە دروستدەبێت ،لە ئێستادا مایە ســیری یەكێكە لەو نەخۆشیانەی كە زۆرباوە لەنــاو خەڵكیــدا ،رێژەی توشــبون لە ژناندا زیاتــر وەك لە پیــاوان ،چونكە ژنان دوگیان دەبن‌و ئەویش زەختی ناوســك زیاد دەكات، توشی مایەسیریان دەكات.
ناوبراو دەڵێت «بە شــێوەیەكی گشتی نیشــانەكانی مایە ســیری بونی خوێنێكی ســورە لــە كاتــی پیســایدا‌و هەندێكجــار ئــازاری كۆم دروســتدەبێت ،هەروەها بونی خورانــی كۆمی لــە گەڵدا دەبێـــت ،لەگەڵ ئەوەشدا ئەو گۆشــتە زیادەی پێیدەوترێت (دوگمە) بەردەستی نەخۆشەكە دەكەوێت، هەندێكجاریــش بەردەســتی ناكەوێــت‌و دەچێتــەوە نــاوەوە ،هەروەهــا ئەوانــەی قەڵەون زیاتر ئەگەری توشــبونیان بە مایە ســیری هەیە ،چونكە فشاری ناوسك زیاتر دەكات‌و دوگمە دروستدەبێت».
هۆكارەكانی
شێوازەكانی مایە سیری
پزیشكە پسپۆڕەكە ،باس لەوەیشدەكات، هەر هۆكارێك ببێتە هۆی دروستبونی فشاری
ئــەو پزیشــكەكە ،رونیدەكاتــەوە ،مایە ســیری چەنــد نمرەیەكی هەیــە یەكەمیان
گــۆڕاون لــە چــاو ســااڵنی رابــردودا ،ئەم ئامێــرەی كە لە ئێســتادا هەیــە رێگایەكی زۆر باشــە بۆ چارســەركردنی مایە ســیری بە نەشــتەرگەریی ،لەبەرئەوەی نەخۆشەكە خوێنــی لێنــاڕوات خۆی ئەی ســوتێنێت‌و ملولــەی خوێنەكان لەحیــم دەكاتەوە ،ئەو حاڵەتــەش كە جاران پێیــان دەوت فتیلە، لــە ئێســتادا بــۆ نەخــۆش دانانرێــت كــە نەخۆشــەكەی بێزار دەكرد‌و ئازارێكی زۆری بۆ دروست دەكرد ،بەتایبەت بۆ ئەوكەسانەی تەمەنیان لەسەرو 40ساڵیەوە پێویستە كە نەخۆشــەكە وتــی خوێنێكی ســوری گەش لەگەڵ پیسای دادەنێن دەستەبەجێ نازۆری بــۆ بكرێ ،چونكــە مەرج نیە ئــەم خوێنە ســورە مایە سیری بێت ،هەندێجار گۆشتی زیادەییــە هەر لەگــەڵ نازۆرەكەدا دەبڕێت‌و لەحیم دەكرێت تەواو كۆتایی پێدێت».
ئەو گۆشــتە زیادەیەیە دروستدەبێت لەناو كۆمــدا دێتــە دەرەوە‌و دەچێتە ناوەوە لە كاتی پیسایدا ،نمرەی دوەم دەچێتە دەرەوە ناچێتەوە نــاوەوە ،چونكە خۆی بە پەنجە دەیباتەوە ناوەوە ،نمرە سێ دێتە دەرەوە‌و دەگیرێــت ،ئەمــە یەكێكە لــەو حاڵەتانەی دەبێــت دەســتبەجێ نەشــتەرگەریی بــۆ بكرێت.
ئەو خواردنانە بخورێت ئاوی زۆر تێدایە د.ئــاری مەجیــد نــوری ،جەختــی لەوەیشــكردەوە ،هــەر خواردنێــك رێژەی سلیلۆزی كەمی تێدابێت ئاو كەم هەڵمژێتەوە یاریدەدەرە بۆ توشبون بە مایە سیری ،هەر بۆیە ســەوزە‌و میوە گرنگــە ،چونكە لەناو ریخۆڵە ئــاو زۆر هەڵدەمژێت پیســایەكەی شــل دەبێت ،هەرچی خواردنێك بێتە هۆی ئەوەی لە ریخۆڵەدا ئاو لەگەڵیا هەڵنەمژێت رەق دەبێت فشار لەسەر كۆم زیاتر دەبێت‌و دوچــاری مایــە ســیری دەبێــت ،هەروەها وەرزشــكردن بۆ مایە ســیری ســودێكی زۆری هەیە ،بەتایبەت بۆ ئەوكەســانەی كە قەڵــەون كاتێــك وەرزش دەكەن كێشــیان الواز دەبێــت‌و ئەگەری توشــبونیان كەمتر دەبێت بە مایە سیری.
چارەسەرەكان ئەوپزیشكە پسپۆڕە ئاماژەی بەوەیشدا، لە هەمو جیهاندا چارەســەری مایە ســیری جێگیــرە ،بــەاڵم هــەردو نمرەكــەی مایە ســیری ئەگەری هەیە ،بە هەندێ رێنمایی،
قڵیشانی كۆم چیە؟
پێویستە ئەو خواردنانە بخورێت كە ڕێژەی سلیلۆزیان زۆر تێدایە وەك خواردنەوەی ئاوی زۆر ســەوزەی زۆر بخوات ،بۆ ئەوەی پیســایەكەی شلبێتەوە، دوركەوتنــەوە لــە دانیشــتنی تەوالێتــی شــەرقی ،چونكە كاریگەریی هەیەو زەختی ناوسك زیاد دەكات ،هەروەها بەكارهێنانی مەڵهەم كە لە رێگای كۆمەوە هەڵدەگیرێت‌و هەنــدێ لەو حەبانــەی دەخورێت دەتوانێت ئەو دەمارە هەڵئاوســاوانە لەناو كۆمدا كەم
بكاتــەوە ئەگــەری هەیە نەخۆش ســودی لێببینێــت ،لــە نمــرە ســێدا پێیدەوترێت ماكی مایە ســیری ،مایە سیریش هەیە كە توشی ماكت دەكات ،ئەگەر زۆر بمنێتەوە، لەوانــەش داخزانــی مایە ســیری كە دێتە دەرەوە ناچێتە ناوە ،ئەوە تەنها چارەســەر بە نەشتەرگەری دەبێت. وتیشــی «لە ئێستادا نەشتەرگەریەكان
رونیدەكاتەوە ،قڵیشانی كۆم ،حاڵەتێكی زۆر نزیكە لە مایە ســیریەوە ،زۆر نەخۆش هەیــە ئەمــە نازانێــت ،هــەر بۆیــە زۆر لەونەخۆشانەی سەردان دەكەن بە تایبەتی ئەو ژنانــەی لەدوای دوگیانــی دێن بەهۆی زیادبونی فشاری ناوســكەوە كە فشیاریان لەســەر كۆم دروستبوە توشی ئەم حاڵەتە دەبن ،خوێن لەگەڵ پیســای‌و ئازاری زۆری دەبێــت لە كاتی پیســایدا ئــازاری دەبێت لەگــەڵ خورانــدا ،زۆر جیاوازە گۆشــتێكی زیادەیە لــە دەرەوەی كۆم دروســتدەبێت، نەخۆش وا دەزانێت مایە سیریە ،لەبەرئەوە قڵیشانی كۆم زیاترە وەك لە مایە سیری
جۆراوجۆر
ذمارة ( )639دووشەممە 2017/12/25
info_chawder@yahoo.com
7
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر
سیستمێكی ئەستێرەیی ،هاوشێوەی سیستمی خۆری ئێمە ،دۆزرایەوە ئاژانسەكان: ئاژانســی (ناســا)ی ئەمەریكــی، سیستمێكی ئەستێرەیی دوری هاوشێوەی سیســتمی خۆری ئێمە دۆزییەوە ،كە لە (هەشت) هەســارە پێكدێت ،بە دەوری ئەستێرەیەكەوە بەناوی (كیبلەر – )90
وە دەسوڕێنەوە. ئەمەش بــە گەورەترین ژمارە هەژمار دەكرێت كە تاكو ئێســتا دۆزراونەتەوە. ئەســتێرەی (كیبلــەر – )90بــەوە جیادەكرێتــەوە لــە ئەســتێرەكانی تــر كەمێك گەورەتر و گەرمترە لەوانی تر. ئــەم ئەســتێرەیە ( )2545ســاڵی
تیشكی لە ئێمەوە دورە. (ئەنــدرۆ فاندیــر بــۆرگ) ،یەكێكــە لــە توێــژەرە بەشــدارەكانی زانكــۆی تەكســاس لــە ئۆســتن ،رایگەیانــد، سیســتمی ئەســتێرەی (كیبلەر – )90 لە كۆپییەكــی بچوككراوەی سیســتمی خۆری ئێمە دەچێت ،ئەستێرەی بچوكی
لەنــاودا هەیــە ،گەورەكانیــش دەكەونە دەرەوەی ،بەاڵم بــەوردی دەجوڵێنەوە. ئەم ئەســتێرەیە لە مــاوەی 14،4رۆژدا خولێكی تەواو بــەدەوری خۆیدا دەكات و پلەی گەرمی روبەرەكەشی بە ()425 پلە دەخەمڵێنرێ.
لەسەر یاسای جەعفەری نەتەوە یەكگرتوەكان ،هۆشداری دەداتە عیراق خەوتن لەگەڵ مۆبایل، هۆكارە بۆ توشبون بە نەخۆشی شێرپەنجە
ئاسۆیی
ستونی
-1پۆز لێدان‌و خۆدەرخستن. -2سندییە و سەرەتا و كۆتایی نییە، جوانترین پاسەوان ،دوان لە جێگا. -3ئەویش تێدەپەڕێ ،لە مقەدەمدایە. -4باڵندەیەكە ،ژمارەیەكە. -5خۆزگە نەمێنێ ،ناوێكی كوڕانەیە، هەمانە بۆی. -6جەنگ دەیناسێ ،خۆزگە نەبوایە (پ) ،كول فیكول خۆیەتی. -7لێئەدرێ ،باڵندەیەكە +دو پیتی وەكو یەك. -8لێو لەسەر لێو ،حەزێكی مرۆڤە، جوان نابینرێ. -9وەرە (پ) ،جۆرە چەكێكە ،تەنك و درێژیشی هەیە. -10رەنگێكە ،السار ،درەختێكە (پ). -11باوەش ،مانگێكە. -12خراپە سەرۆك لێی تێكبچێ، پیتێك.
-1كاڵ ،درەختێكە. -2شارێكی كوردستانە (پ)، چەقۆكەی زۆر گەورەیە ،نیوەی چاكە. -3پێش كابان (پ) ،بەخوا پیسە، لێوار. -4پێوانەیە ،پێداویستی ماڵە. -5بەشێكە لە لەش (پ) ،بنەبڕ نەكرێ كارەساتە. -6وانەیەكی خوێندنە ،دوان لە باز، لە دەمدایە (پ). -7سەگی بێ سەر ،لە مەمك بچوكترە. -8شارۆچكەیەكە ،ناوێكی كوڕانەی عەرەبییە. -9شاعیرێكی كۆچكردوی كوردە، گیانلەبەرێكە ،پێگەیشت. -10بەشێكە لە لەش ،خواردنێكە، دوان لە جۆر. -11خواردنێكە. -12بچوكترین پارچەی دارە ،تایبەتە بە وانە.
وش ـ ــةى ونبو
ئاژانسەكان:
ئاژانسەكان: نەتەوە یەكگرتوەكان ،هۆشداری دەداتە عیراق، كە چاو بەو پرۆژە یاسایەدا بخشێنێتەوە كە رێگە بە كچانی ســەر و نۆ ســاڵ دەدات ،هاوسەرگیری بكــەن ،لــە كاتێكــدا رێكخــراوی نێودەوڵەتیــی (یونســیف) دەستنیشــانی تەمەنی ( )18ساڵی كردوە. لێپرســراوانی نەتەوە یەكگرتوەكان هۆشــداری ئەوەشــیاندا ،كەوا لێكەوتەی ئەو جۆرە لە بڕیار، دەبێتە مایەی لێســەندنەوەی منداڵێتی لە كچانی هەرزەكار ،كە بونەتە قوربانی ئەو پێشێلكارییانەی لە میانەی سااڵنی جەنگدا رویانداوە ،واشیانداناوە كە پەسەندكردنی سەرەتایی بۆ ئەو جۆرە بڕیارە، كە لە ئەنجومەنــی نوێنەرانی عیراقەوە دەرچوە، الدانــە لــەو پەیمــان‌و بەڵێنانەی كە ســەرۆكی وەزیــران (حەیــدەر عەبــادی) و وەزیری دەرەوە (ئیبراهیم جەعفەری) داویانە. لــە ئێســتادا رێژی شــوكردنی پێشــوەخت لە عیراقــدا ،لــە هەر پێنــج كچێك كە شــو دەكەن یەكێكیان لە خوار تەمەنی ( )18ساڵییەوەیە كە ێ وادەی یاســایی خۆی نییە و یاسای ئێستا دەب تەمەنی بگاتە ( )18ساڵ. ێ لــە تەمەنی ( )15ساڵیشــدا بدرێن دەشــكر بە شــو ،بەاڵم لەســەر رەزامەندی باوك‌و دایك،
ئەویش بە پێی رێكخراوی (یونسێف). ئــەوەی كــە خۆپیشــاندان و ناڕەزایەتیشــی لێدەكەوێتــەوە لە بەشــودانی كچاندا ئەوەیە كە، ێ لــەو پرۆژە یاســایەدا هاتوە هاوســەرگیری دەب ێ ئەوان بدرێتــە دەســت پیاوانــی ئایینی‌و دەبــ سەرپەشــتیاری بكــەن ،كە ئەمە دواتــر توڕەیی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیشی لێكەوتەوە. نێردراوی منــدااڵن‌و توندوتیژیەكان لە نەتەوە یەكگرتــوەكان (فیرجینیا گامبــا) دەڵێ ،هەرزە كــچ‌و تازە پێگەیشــتو لە عیراق ،بــە توندترین شــێوە بونەتە قوربانیی قورســترین پێشێلكاری، ئەویــش لە پای ئەو هەمو ســاڵە پڕ لە كێشــەو ملمالنێیــەدا بــوە كــە رویانداوە و لە ئێستاشــدا هەڕەشــەی ئەوەیان لەســەرە كە لە (منداڵێتی) بێبەش دەبن. (گامبــا) وتیشــی ،لەســەر حكومەتــی عیراق پێویســتە كە زۆرترین رێــكاری گرنگ بگرێتەبەر لــە پێناو پاراســتنی مندااڵن ،ئەویــش لەمیانەی نەهێشــتنی گرتنەبــەری چەند سیاســەتێك ،كە ببێتــە هۆی زیــان گەیانــدن بــەو مندااڵنەی كە ێ چەكداریانە راســتەوخۆ روبــەڕوی ئــەو ملمالنــ دەبنەوە. بــە پێی راپۆرتــی رێكخراوی (كچــەكان نەك بوكەكان) سااڵنە لە جیهاندا )15( ،ملیۆن كچ لە خوار تەمەنی ( )18ساڵییەوە شو دەكەن.
بەرپرســانی تەندروســتی لە ویالیەتــی كالیفۆرنیای ئەمەریكــی ،بەكارهێنەرانــی مۆبایلــی زیرەكیــان ئاگاداركردۆتــەوە ،لەدورخســتنەوەی مۆبایلەكانیان لە شەودا و بەتایبەتی كاتی خەوتن ،ئەویش لە پێناو خۆ بەدورگرتن لە توشبون بە نەخۆشی شێرپەنجە ،چونكە ئەو تیشــكەی كە دەریدەكات ،هۆكارێكی مەترسیدارە ێ مۆبایلەكانیــان چەند بــۆ ئــەو نەخۆشــییە و دەكــر هەنگاوێك لە خۆیانەوە دوربن. دوای دەســكەوتنی چەندین بەڵگە لەسەر پەیوەندی راســتەوخۆی ئــەو تیشــكەو توشــبون بە نەخۆشــی شــێرپەنجە ،هەروەها الوازكردنی هۆش‌و بیرو چەندین كێشــەی تەندروستی مێشــك‌و دەمار و زیان گەیاندن ێ بــە ئەندامی زاوزێ ،بەرپرســانی ئەو ویالیەتە كۆمەڵ ئامۆژگاری‌و رێنماییان باڵوكردۆتەوە. د .دیڤــرا دیڤیــز ،لــە دامــەزراوەی تەندروســتی ێ (هێشتنەوەی مۆبایل لە ناو جلوبەرگی كالیفۆرنیا دەڵ لەبەركردنــدا ،هەرگیزاو هەرگیــز كارێكی باش نەبوە و نابــێ) ،بۆیــە كۆمپانیاكانــی بەرهەمهێنانــی مۆبایل، لەگــەڵ ئەو بۆچونەی (دیڤیــز) دا یەك دەگرنەوە ،بۆ نمونە كۆمپانیای (ئەپڵ) ،زیاتر هۆشــداری دەدات بە توشبونی مرۆڤەكان بەو تیشكە. (د .دیڤیز) ،تێبینی ئەوەیشــی كردوە ،كە زۆرینەی بەكارهێنــەران لە باوكاندا ،نازانن كــە مۆبایلەكان ئەو جۆرە رێنمایــی‌و ئاگادارییانەی تێــدا پرۆگرام كراوە، تا بیخوێننەوە و مۆبایلەكان لە خۆیان‌و منداڵەكانیان بــەدور بگــرن ،تەنانەت درك بەوەیــش ناكەن كە ئەم رێنماییانــە رێگــرن لــە بەركەوتنــی منداڵەكانیان بەو جۆرە تیشكە.
وشەی ونبو: ناوی گیانلەبەرێكە؟
دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك قەپان – گەشتیار – جۆزەردان––كیلۆمەتر – قەرەهەنجیر سەربەخۆیی – ساڵۆن – – پۆڕ – الند چاڤیفەرش – چەقۆ – – رۆزیامۆز––نزم – شەنگەبێری– كۆتر ێ – پرد گوڵ –– ز تۆڕنەچی –– سلێمانیكۆگا زەرد – زمان گرد شەریك – – سڵق – گەاڵڕێزان – خەنەبەندان – گەاڵڕێزان – بلوز – – – برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ – پاڵەپەستۆ – دەرمان – شێوان – – سۆز – دڕك – كەسك – مازو سمە.گوێز – قۆڵ عەینەك – قەمسەڵە – – – پالك.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
info_chawder@yahoo.com
"رێگا ،چیرۆكی تاراوگەیەك" ژیان‌و بەرهەمەكانی یڵامز گونەی
چاودێر – تایبەت:
No. (639) 25-12-2017
Political, Educational & Social Weekly Press
(كەسایەتی موحەممەد - هەڵهێنانی مەتەڵێكی پیرۆز)، باڵوكرایەوە
چاپی دوەمی (وانەكانی ژیانم) ،باڵوكرایەوە چاودێر – تایبەت:
لــە دو توێــی ( )174الپــەڕەی قــەوارە مامناوەندیــدا ،چاپی دوەمی كتێبــی (وانەكانی ژیانــم) كە لە نوســینی (د .علــی وەردی)ەو د. نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد لە عەرەبییەوە كردویەتی بە كوردی چاپ‌و باڵوكرایەوە. كتێبەكــە پێكهاتوە لە دوازدە بەش كە برتیین لە (نهێنی پەیوەندی نێوان ئیستانبوڵ‌و كازمیە، 1917ســەردەمی روخان ،ئوســمانڵی گلیورلەر، بەهەشــت (خان جغان) نییە ،میر فەیســەڵ بن حوسەین لە بەغداد ،لە نێوان دو ناحەزدا ،لەنێو (مەكتەبلــی)ی كــوڕی (ئەفەنــدی)دا ،روداوی ســەحنەكە ،روداوی چلەكــە ،لەنێــوان ئاییــن‌و عەشــیرەت ،بزوتنەوەیەكی چاكسازی‌و ،جارێكی تر گەڕانەوە بۆ خوێندن). لە بەشــێكی پێشــەكییەكەی ئەم كتێبە هاتوە (تێــزی ســەرەكیی عەلــی وەردی بریتییــە لــە شیكردنەوەی سۆسیۆلۆجیی كۆمەڵگەی عیراقی، كە لەمیانی ئەو شیكردنەوەیەدا رەخنە لە پەیوەندیی كۆمەاڵیەتــی‌و لــە دیاردە و نەریتە كۆمەاڵیەتییەكان‌و لە ســایكۆلۆجیای دوفاقیی تاكی عیراقــی دەگرێت ،بایەخی ســەرەكیی دەداتــە میتۆدی سایكۆسۆســیۆلۆجی ،بەوپێیەی (دەرونناســی) و (كۆمەڵناسی) پێكەوە ،باشــتر دەتوانن كەسایەتییە ئاڵۆزەكانی تاكی عیراقی‌و نەریتە كۆنەكانی كۆمەڵگەی عیراقی بخوێننەوە. خوێنــەری كــورد دەتوانێت تێبینی ئــەوە بكات ئەو دیــاردە كۆمەاڵیەتییانەی (عەلی وەردی) شــیكردنەوەیان بــۆ دەكات‌و رەخنەیــان لێدەگرێــت ،تــا ئەندازەیەكــی زۆر لە كۆمەڵگەی كوردیشــدا بونیــان هەیە ،بەوپێیەی پەیوەندییــە كۆمەاڵیەتییەكان‌و دیاردە كۆمەاڵیەتییەكانی كۆمەڵگەی عیراقی‌و كۆمەڵگەی كوردی تاڕادەیەكی زۆر لەیەك دەچن، بۆیــە ئــەو رەخنانــەی (عەلی وەردی) ئاراســتەی كۆمەڵگــەی عیراقــی دەكات ،لە زۆر الیەنەوە كۆمەڵگەی كوردیش دەگرێتەوە.
چاودێر-تایبەت:
لــە دو توێی ()825 قــەوارە الپــەڕەی كتێبــی گــەورەدا، (كەسایەتی موحەممەد هەڵهێنانی مەتەڵێكیپیرۆز) ،كە لە نوسینی (مەعروف روسافی) یەو (مادەلی) وەریگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی. ئــەم كتێبــە بــە بیــری ســەردەمانە شــیكارییەكی و عەقڵمەندانە و عەقڵێكی كراوە و فەلســەفەیەكی ر ۆ شــنگە ر ییا نە و ە ، مامەڵە و باســی لــە كەســایەتییەكی گرنگــی وەك (موحەممەد) كــردوە ،لــە ســەرجەم الیەنەكانی ژیــان‌و بیروبۆچــون‌و رەفتار ێ خەیاڵ‌و و بەســەرهاتەكانیەوە دواوە ،بــە قوڵــی‌و وەكخۆی بــ چەواشــەكاری‌و مەرایی ،رۆچوەتە ژیان‌و گوزەران‌و فكر و عەقڵ ێ ســڵكردنەوە ئەو خورافاتانەشــی و بیركردنــەوە و ،تەنانــەت بــ دەرخستوە ،كە بە خۆی یان الیەنگرانی بە درێژایی مێژوی جیهانی ئیسالمی دەربارەی ئەم كەسایەتییە خستویانەتەڕو ،بە پشتخانێكی ێ الیەنانــەی تاڕادەیەكی بــاش ،مێژوی كەســایەتی موحەمەد و بــ ئیسالمی شیكردوەتەوە و راست‌و دروستی بابەتەكانی باسكردوە، بەڕاستی بە ڕاڕەویی حەق‌و حەقیانەت‌و بۆ حەقیقەت‌و لە پێناو حەقیقەت‌و دەرخستنی حەقیقەتی كارەكتەری (موحەممەد) و زۆر شتی پەیوەندیدار ،كاری كردوە ،وەك خۆی دەڵێت بۆ دەرخستنی حەقیقەت كاری كردوە ،نەك مێژو بنوسێتەوە.
دوو شەم هە مەی موو ەک
رۆ بە ژنام رپر ەوان رۆ سیا یی شن ر و گەر
كتێبی "رێــگا ،چیرۆكی تاراوگەیەك" ،كتێبێكی دانسقەیە لەسەر سینەماكاری ناوداری گەلەكەمان (یڵمــاز گونــەی) نوســراوە و لــە ئێســتادا كاری وەرگێڕانی كتێبەكە تەواو بوە و لە مانگی داهاتودا چاپ دەكرێت. ئــەم كتێبــە لەالیــەن "ئیــدی هوپشــمید"ەوە نوســراوە ،كــە دەرهێنەرێكــی سویســرییە و هــاوكات هاوڕێــی یڵمــاز گونــەی بوە .لــە مارتی 2017بــە زمانــی ئەڵمانــی باڵوبۆتــەوەو پاشــان وەرگێردراوەتە ســەر زمانی توركی و هێژا دڵشــاد لە توركییەوە وەریگێڕاوەتە ســەر زمانی كوردی و لەالیــەن (ئەكادیمیای بەدرخــان ،بۆ توێژینەوەی رۆژنامەوانیی و كلتور) ەوە چاپ دەكرێت. نوســەر لەم كتێبەدا ئەرشــیفی وێنەكانی یڵماز گونەی لە واڵتی تاراوگە بەكارهێناوە ،كە بەشێكی پەیوەستە بە گێڕانەوەی ژیانی ئەو كەڵە هونەرمەندەی گەلەكەمان .لە بەشێكیتری كتێبەكەدا، دەقی چاوپێكەوتنێكی یڵماز گونەی لەگەڵ راگەیاندنەكانی ئەوروپا باڵوكراوەتەوە ،كە یڵماز گونەی لەســەر زاری خۆی چیرۆكی راســتەقینەی خۆی دەگێڕێتەوە بۆمان ،كە چۆن ئاشنای ســینەما بوە و كەی خولیای فلیمســازی بوە ،هەروەها باس لە رۆمان و چیرۆكەكانی دەكات كە لە زیندان نوسیوێتی ،باس لە ناوەڕۆك و فلیمەكانی و كۆد و پەیامەكانی دەكات. حەمید بەدرخان ،بەرپرســی ئەكادیمیای بەدرخان ،بۆ توێژینەوەی رۆژنامەوانیی و كلتور، بە "چاودێر"ی راگەیاند :پاش ئەوەی ســاڵی رابردو (ئیدی هوپشــمید) نوســەری كتێبەكە، بەشــداری لە مەراســیمی ساڵیادی رۆژنامەگەریی كوردی كرد كە لەالیەن دەزگای بەدرخانەوە ئامادەكرابو ،بە ئاگایی و هەماهەنگی هەردوال ،بڕیاردرا كتێبەكە بۆ ســەر شــێوەزاری سۆرانی وەربگێڕدرێت و وتیشــی "لەئێســتادا قۆناغــی وەرگێڕان و دیزاینی كتێبەكــە تەواوبوە و بەم نزیكانە چاپ دەكرێت ،بڕیاریشە لە 14هەمین فێستیڤاڵی بەدرخان لە سویسرا باڵوبێتەوە ". هێــژا دڵشــاد ،وەرگێــڕی كتێبەكە بە "چاودێــری راگەیاند" :لەم كتێبەدا نوســەر چیرۆكی سەركەوتنی سینەماكارێكی كورد لە بەندیخانەی ئیسپارتەوە بۆ فێستیڤاڵی كان دەگێڕێتەوە، بــەوردی ئامــاژەی بە ســەرلەنوێ‌بەرهەمهێنانی فیلمی "رێگا" لــە ئەوروپا كردوەو دواتریش چۆنێتی بە دەستهێنانی خەاڵتی (چڵە خورمای زێڕین)ی لەفێستیڤاڵی "كان" لەساڵی 1982 باسكردوە.
w w w.ch awder n ews. com
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ژمارەی داهاتوو
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
فایلێکی تایبەت بە بەختیار عەلی بەبۆنەی وەرگرتنی خەاڵتی نیلی زاکسەوە
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
ژمارە ( )581دووشەممە 2017/12/25پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
www.chawdernews.com
کالسیکەکان هێشتا لێرەن
دووسەد و چلودووساڵەی لەدایکبوونی جەین ئەسنت ڕستەیەی بە پێی ئەو هەستە نووسیبێت.
شەماڵ وەلی ڕۆژنــامــەی میترۆی بەریتانی بە بۆنەی ساڵڕۆژی لەدایکبوونی جەین ئــەســتــنــەوە -نــووســەری نـــاوداری بــەریــتــانــی ،لەنێو ڕۆمانەکانیدا جوانترین ڕستەکانی -بە هەڵبژاردنی خـــۆی -دەستنیشان کــــردووە و لــە بـــارەی هــەر ڕستەیەکیشەوە ڕوونکردنەوەیەکی نووسیوە. جــەیــن ئەستن لــە بــەرچــاوتــریــن نــووســەرانــی ســـەدەی هــەژدەیــەم و نــۆزدەیــەمــی بەریتانیایە ،کە بەرهەمەکانی ئەدەبیاتی ڕۆژئــاوای خستە ژێــر کاریگەریی خۆیەوە. ناسین و دیدگای ئەو بۆ ژنــان و تانەلێدان ،ناوی جەین ئەستنیان کرد بە یەکێک لە بەناوبانگترین ڕۆماننووسانی سەردەمەکەی خۆی. ئەستن کە لە ١٦ـــی دیسەمبەری ١٧٧٥ـــدا لە دایــک بــووە و ئێستا دووســەد و چلودووساڵەی جەژنی لەدایکبوونیەتی ،بە ڕۆمانەکانی «عــەقــڵ و هــەســت»« ،غـــروور و دەمارگیری» و «ئێما» لە نێوان ساڵەکانی ١٨١١تا ١٨١٦ناوی خــۆی وەک نووسەرێکی خــاوەن شێوازێکی تایبەت ناساند .ئەستن لە ساڵی ١٨١٧ـدا کۆچی دواییی کرد.
سێ
«ئەمە تێکەڵەیەک بوو لەوانەی کە هەرگیز نەیبینیبوون و هەروەها ئەوانەی کە زۆرجــار دەیانیبینی». کاتێک ناچار بیت لە میوانییەکدا ئامادە بیت، دەبینی کە میوانییەکە یان پڕ بووە لەوانەی کە ئاشنان ،یانیش غەریبەکان.
چوار
جوانرتین ڕستەکانی ئەسنت یەک
«شێوازی ژیانی پیاوێک نابێت یاسای کەسێکی دیکە بێت». ئەستن لەم ڕستەیەدا دەیەوێت بە نوێپەرەستان و تازەدەوڵەمەندبووەکانی دەوروبـــەری بڵێت الساییکردنەوە هونەر نییە.
ئەستن بۆ وەسفی ئەشق و خۆشەویستیی ڕاستەقینە وەکوو ئەوانی تر ناچار نەبوو وتاری شیک شیک بدا ،بەڵکوو لە ڕستەگەلی سادەدا بەیانی دەکرد.
حەوت
«پیاوان لە گێڕانەوەی چیرۆکەکانیان بەراورد بە ئێمە لە سەرترن .خوێندن هیی ئەوانە و دەبێ بڵێین قەڵەمەکان لە دەستی ئەواندایە». ئەستن هەوڵی داوە خۆی مێژوویەکی کورتی «مۆڵەتنەدانی ژنان بۆ خوێندن» بخاتە ڕوو.
هەشت
«زۆر قــورســە کــە لــە ئ ــەوپ ــەڕی ئــاســۆی سەرکەوتنەدا بەرەو نشێو بکەویتە خوارەوە». لە ســەردەمــی ئەستندا چینی کۆمەاڵیەتی و سەرکەوتنی مــاددی ،کاریگەریی زۆری بۆ دروستبوونی کەسایەتیی مرۆڤ هەبوو.
«هیچکەس ،لە ئێستادا و دواتریش ،ناتوانێت هەمیشە بۆ پیاوێک پێبکەنێت .مەگەر ئەوەی پێنج گاڵتەی کردبێت». «بە دڵنیایی هاوڕێیەتی و هاودڵی ،باشترین لەگەڵ بوون ناچار هەژار ژنانی لەو ڕۆژگارەدا مەرهەمە بۆ ئەو برینانەی لە شکستی ئەشقەوە نۆ پیاوگەلێکی دەمارگیر و ناقۆاڵدا بژین و بەرگەی دروست دەبن». «تا شوێنێک کە دەتوانن بە خێرایی ڕابکەن، گاڵتە بێتامەکانیان بگرن. ئەستن ئــەوەی دەزانــی لە کاتی نائومێدی بەاڵم ئاگەدار بن لە هۆش خۆتان نەچن». لە کەسی بەرامبەر ،دەتوانی پەنا ببەیتە الی ئەم وشە سەیرانە لە کورتەچیرۆکێکدا نووسراون هاوڕێیەک. کە دوای مەرگی باڵو بووەتەوە .نووسەر پێشنیار دوو دەکات زۆر بە ژیانەوە خەریک نەبین و ڕکێفی «ئاهـ ،هیچ کارێک بەدەر لەوەی لە ماڵەوە بەرەڵاڵ بکەین ،بەاڵم ئاگەدار بین کە نەکەوینە بمێنیتەوە ،بۆ ئاسایشی ڕاستەقینە بوونی نییە». شەش «ئەگەر تۆم کەمتر خۆش بویستایە ،ئەگەری چاڵەکانی ژیانەوە. لەو کاتەدا کە ئەستن دەژیا ،ژنان لە دەرەوەی ماڵ زۆر ڕاحەت نەبوون و دەشێت ئەستن ئەم هەبوو بتوانم باشتر لە بارەیەوە قسە بکەم».
دە
«بــەاڵم بێگومان ،لە دنیادا پیاوانێکی زۆر بوونیان نییە کە خۆشبەخت بن و شایستەی ژیانێک بن لەگەڵ ژنێکی باشدا». لەوانەیە ڕێژەیەکی کەم کوڕی پارەدار لە شاردا بوونیان هەبێت کە لەگەڵ کچاندا زەواج بکەن .بە ئەگەری زۆرەوە ئەستن بەم ڕستەیە ویستوویەتی بەرگریی لەم کچانە بکات.
یازدە
«کــاتــێــک ئــــازار تــــەواو دەبــێــت ،زۆرجـــار بیرەوەرییەکەی شیرین دەبێت». ئەستن لەم ڕستەیەدا ئاماژە بە دەردی ئەڤین دەدات ،کە بە تێپەڕینی کات دەرمان دەبێت و تەنانەت بیرەوەرییەکی شیرینی لێ جێ دەمێنێت.
دوازدە
«خەڵکانی تووڕە هەمیشە ئاقڵ نیین». ئاماژەیە بۆ ئــەوەی کە ئەقڵ کاتێک حوکم دەکات کە زمان لەسەر خۆ قسە بکات.
سێزدە
«ئەو کەسانەی بە خوێندنەوەی ڕۆمانێکی باش هەست بە دڵخۆشی ناکەن ،دەبێ بە جۆرێکی بەرگەنەگیراو دەبەنگ بن». ئاگەدار بن ،جەین ئەستن لێرەدا بەرگریی لە ئەدەبیاتەکەی خۆی دەکات .کەواتە :کالسیکەکان لە بیر مەکەن.
ڕەخنەی ئەدەبی و هونەری هەڵسەنگاندنی دەقی ئەدەبی ئا :ڕەخنەی چاودێر «ڕەخنەی ئەدەبی و هونەری هەڵسەنگاندی دەقی ئەدەبی» کتێبێکی نوێی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمە کە لە الیەن کۆمەڵێک نــووســەری بیانییەوە نــووســراوە و کۆمەڵە
جیاوازەكانەوە قسە دەكرێت. وەرگێڕێک کردوویانە بە کوردی. ئەم كتێبە لە الیەن كۆمەڵێك وەرگێڕەوە کتێبەکە پێك دێــت لە وتــاری كۆمەڵێك نـــووســـەری جــیــهــانــی لـــەســـەر هــونــەری ئامادە كراوە و ئێستا لە كتێبفرۆشییەكاندا هەڵسەنگاندنی دەق و بابەتی ئەدەبی و تێیدا دەست دەكەوێت. لەسەر ڕەوتی گێڕانەوە و ڕەخنەگرتن لە دەقی ئەدەبی و چۆنێتی هەڵسەنگاندنی دەق و مامەڵەكردن لەگەڵ دەقدا لە ڕوانگە فراوان و
2
ژمار ه ( )581دووشه‌ممه 2017/12/25
ئێمیل سیۆران ،ژیان بە تاسەی خۆكوشتنەوە هاشم ساڵح شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی گ ــەر ســـەرت لــێ هــاتــەوە ی ــەك و بە تەواوەتی بە تەنگ هاتی ،گەر بارودۆخت بە شێوەیەكی ترسناك خــراپ بــوو ،گەر گەیشتیتە ئــەو ئاستەی بەزەییان پێتدا بێتەوە ،ئەوا ئامۆژگاری تۆ و خۆشم دەكەم، بچین بۆ نۆڕینگەكەی دكتۆر سیۆران .لەوێدا چارەسەری حازربەدەستی لێیە و فریامان دەكەوێت. دكــتــۆر ســیــۆران پسپۆڕی نەخۆشییە دەمــاریــیــەكــان و حــاڵــەتــە زۆر ڕەش و قەترانییەكانە .ئەو تەنها ڕێنوێنیت ناكات تا فێر بیت ،چۆنچۆنی بەر بەو نەهامەتیانە بگریت كــە یــەخــەت پــێ دەگـــرن ،بەڵكو فێریشت دەكات چۆن دڵخۆش بیت پێیان و چۆن ئارەزویان بكەیت ،بۆ ئەوەی (تەنانەت بەرلەوەشی ڕوو بــدەن) ،خۆت هەڵدەیتە ئامێزییانەوە. وەك چــۆن پزیشك ڕێنومایت دەدات ـێ دژ بە ئەنفلۆنزا و سیل و كۆلێرا ،لە ڕێی ناردنی هەندێ ڤایرۆسی ئەو نەخۆشیانەوە بۆ نێو جەستەت ،بەو شێوەیەش فەیلەسوفی ڕۆمانی ئێمیل سیۆران بە هۆی قاندانی ڕۆحت بە جۆرەها ڕەشبینی و شین و هاوار ،وات لێ دەكات بەرگەی خەمۆكی بگریت و بیرۆكەی خۆكوشتن لە مێشكی خۆتدا البەریت. تەنانەت وات لێ دەکات توانای ئەوەشت هەبێت بەرگەی هەر نەهامەتیەك بگریت ،گەر بە ئاست و قەوارەی كارەساتێكی مێژووییش بێت ،بۆ نموونە وەك كارەساتی گەلی سوریا. ئیتر لەوە زیاتر چیت دەوێت؟ بەاڵم گەر تۆ بەختەوەر و دڵخۆشیت و بە ڕەنگی پەمەیی بەوالوە زیاتر ژیان نابینیت ،ئەوا بێگومان پێویست بەوە ناكات سیۆران بخوێنیتەوە. گەرتۆ لە عەبەسیەتی بوون تێناگەیت و لە هەستی تراژیدیانە لە بووندا بێئاگایت، ئ ــەوا هەرگیز قـــەرەی مــەكــەوە ،چونكە خۆشبەختانە ئــەو بۆ تۆ دەســت نــادات. دەوتــرێــت دەیـــان گەنجی فــەڕەنــســی ،بە هۆی خوێندنەوەی كتێبەكانی سیۆرانەوە، دەستبەرداری خۆكوشتن بوون .ئەوانە دوای بێنەو بەردەیەكی زۆر لەگەڵ خۆیاندا وتیان: (گــەر كەسێکی زۆر ڕەشبینی وا ،هەموو ئەو چركەساتە تۆقێنەرانەی ئەزمونكردبێ و هێندە قووڵ بووبێتەوە و لەگەڵ ئەوەشدا هەر مابێت ،كەواتە كێشەكانی ئێمەومانان هیچ نین و شایەنی باسكردن نین .گەر كەسێكی- تیرۆرستی -لەم چەشنە خۆی نەكوشتبێ، ئیتر بۆچی ئێمە خۆمان بكوژین؟). جارێك لە جاران هاوسەری هاوڕێیەكی تەلەفۆن بۆ سیۆران دەكات و بە هاتوهاوارێكی زۆرەوە پێی دەڵــێــت( :دەســتــم دامێنت فریاكەوە دەیەوێت خۆی بكوژێت! لە وەاڵمدا دەڵێت :نەكەیت بارگیر ،تەنها دە دەقە چاوەڕێكە تا پاركی لوكسەمبۆرگ دەبڕم و دەگەمە الت .بڕێك ڕەشبینی خەستوخۆڵت دەدەمێ و بۆ هەتا هەتایە چاك دەبیتەوە). بــەاڵم هــاوڕێــكــەی لــە سـێ دەقــە زیاتر چاوەڕێ ناكات و لە قاتی دەیەمی یەكێك لە باڵەخانەكانی (مۆنبارناس)ـەوە خۆی فڕێ دەداتە خوارەوە .لێرەدا چارەسەرەكانی دكتۆر سیۆران بە كەڵك نەهاتن .ئاخر هەموو جارێك گۆزە بە ساغی لە كانی نایەتەوە. بەاڵم با بزانین ئەم ئێمیل سیۆرانە كێیە؟ نووسەرێكی بە ئەسڵ ڕۆمانییە .بەر لە جەنگی دووەمی جیهانی دەگاتە پاریس و تا مردنی لە تەمەنی هەشتاوچوار ساڵیدا ( ،)1995-1911هەر لەوێدا دەمێنێتەوە .كێ بە خەیاڵیدا دەهات كارەكتەرێكی ڕەشبینی وا ،ئەو هەموو ساڵە بژی؟
بە درێژایی ئەو ماوە زۆرەی تەمەنی ،هەر خەریكی بە نەفرەتكردنی ژیان و ئەو ڕۆژ و سەعاتە بووە كە تیایدا لە دایك بووە و لە بەرامبەردا ،خەریكی ستایشكردن و پیاهەڵدانی دێوانەیی و پووچگەرایی و خۆكوشتن بووە .لەگەڵ ئەوەشدا هیچ یەك لــەو شتانەی لێ ڕوو نــادات .من دڵنیام گەر سیۆران ژیانی خۆش نەویستایەو زۆر بە تاسەی زیندەگیەوە نەبوایە ،ئەو هەموو ساڵە نەدەژیا. ساڵی 1947سیۆران بڕیار دەدات لە ڕووی زمانەوانییەوە خۆی بكوژێت ،واتە بەیەكجارەكی دەستبەرداری زمانی ڕۆمانی بێت و بــە فــەڕەنــســی بنووسێت .بڕیار دەدات واز لە زمانی دایــك و منداڵیی خۆی و شەوەدرێژەكانی زستان بهێنێت. دەستبەرداری زمانی چیرۆك و بەسەرهاتە كۆنەكان بێت .ئەو چیررۆك و بەسەرهاتانەی لــەوێ لە گوندێكی قەدپاڵی شاخەكانی ڕۆمــانــیــادا گوێ‌بیستیان دەبـــوو .لەوێدا خەرەندی قوڵ و خــۆری زیوین و تۆپەڵە تەمومژ و بۆنوبەرامەی خودایی هەبوو. ئەو بڕیارەی ئەو دای بڕیارێكی ترسناك بــوو ،تەنها سەرشێتەكان (واتــە ئەوانەی كوشتەی ئەزموونكردنی ئەركە قورسەكانن) لە دەستیان دێت .دەڵێت( :ڕۆژانە پێویستم بە كێشانی دەیان سیگار و فڕكردنی دەیان كوپ قاوە هەبوو ،تا بتوانم ڕستەیەكی ڕاست و ڕەوان بەو زمانە زۆر سەخت و خانەدانە بنووسم). زمانگۆڕین كارێكی سەختە ،بە تایبەت بۆ نووسەر .ڕەنگە ئابووریناسێك بێ هیچ كێشەیەك زمانەكەی بگۆڕێت ،هەروەها كۆمەڵناس و كیمیاناس و فیزیاناس و... هتد ،بەاڵم شاعیر یاخود هونەرمەند ،چۆن دەتوانێت زمانەكەی بگۆڕێت ،بێ ئەوەی خۆی بكوژێت؟ چۆن دەتوانێت لە زمانی دایكی جیابێتەوە (زمانی منداڵ و سەرەتای گەنجێتی) ،ئاخر ئەو زمانە بە خوێن و دەمار و ناخیدا ڕۆ نەچووە؟ وەك چــۆن ناپاكیی نــەتــەوەیــی یان نیشتمانی هــەیــە ،بــەو جـــۆرە ناپاكیی زمانەوانیش هەیە و دەتوانم بڵێم( :گۆڕینی زمان لە گۆڕینی ئایین قورسترە) .گەر بە زمانی عەرەبی بنوسیت ،ئەوا بزانیت یان نا پێدەنێیتە نێو كەلەپورێكی پانوپۆڕ ،لە نوسینی شیعرئامێز و پەخشانئامێز .هەر هێندەی بە عەرەبی دەستت بە نوسین كرد، ئیدی شیعری جاهیلی و قورئانی پیرۆز و (جاحز و موتەنەبی و تەوحیدی و مەعەڕی و ئیبن زەیدون و تەها حوسێن و میخائیل نەعیمە و جوبران خەلیل جوبران و تەنانەت نزار قەبانی و بەدرشاكر سەیابیش) ،لە پشت خۆتەوە دەبینیت... خۆ گەر بە زمانی فەرەنسیش بنوسیت، ئەوا بە ناچاری (ڤۆلتێر و ڕۆسۆ و ڤیكتۆر هۆگۆ و بەلزاك و ستاندال و فلوبێر و بۆدلێر و جان پۆڵ سارتەر و ئەلبێر كامۆ و ڕینێیە شار) ،دەبینیت .ڕۆالن بارت هێندە وابەستەی زمانی فەڕەنسی بوو ،هیچ زمانێكی دیكە فێرنەبوو .قبوڵی نەبوو هاوبەشی تری بۆ پەیدا بكات .فەڕەنسی بۆ ئــەو هەر زمان نەبوو ،بەڵكوو ئەوینێكی دەگمەن و بەهاداریش بوو. پەیوەندیی هونەرمەند بــە زمــانــەوە، پەیوەندیی ئــەویــن و خۆشەویستییەكی سەرمەدییە .پەیوەندییەكی نەخۆشانەیە، بە مانای پڕواوپڕی وشەكە .نووسەر وەك چۆن دەردەداری ژنە ،ئاوەهاش دەردەداری زمانە .لێرەدا مەبەستم نووسەرە بە مانا ڕاستەقینەكەی ،نەك نووسەری هاكەزایی و خرتوخاڵی. فلوبێر بە دیــار گۆڕینی ڕستەیەكەوە،
هەفتەیەكی ڕەبــەق خەریك دەبــوو .لەبەر ئەوەیە سیۆران پێی وایە تەنها نەخۆشە گــەورەكــان ،نــووســەری گــەورە و مەزنن. هەر بە ڕاستی پێویستە نەخۆش بیت ،بۆ ئەوەی ببیتە نوسەرێكی ڕاستەقینە .گەر دووچاری ڤایرۆسی هزر و ئەدەب نەبووبیت، ئەوا ئیجاب ناكات بنوسیت .ئەوانەی بێ ئەو ڤایرۆسە دەنوسن ،نوسەرانی پلەدوو و پلەسێ و پلەدەن و هەرگیز حسابیان بۆ ناكرێت .ئایا دیستۆڤیسكی نەخۆش نەبوو؟ نوسەرێك هەیە لە دنیادا ،لە دیستۆڤیسكی نەخۆشتربێت؟ ئەی نیتشە ،هەرچی دەرد و بەاڵی ئەم دنیایە هەیە لەودا نەبوو؟ ئەی دەكرێت بڵێین بۆدلێر ساغ و سەالمەت بووە؟ لیستەكە زۆر دوورودرێ ــژە .كەواتە هەموو بلیمەتێك نەخۆشە ،بەاڵم هەموو نەخۆشێك بلیمەت نییە. سیۆران چۆن بوو بە نوسەرێكی بلیمەت؟ چ برینێكی تێبوو؟ ئەو ڤایرۆسی نوسینە كــامــەبــوو لێی دا؟ نهێنیی ئــەو هەموو ڕەشبینیە قوڵە چییە كە بە چەند فرسەخێ لەوالی مەعەڕی و شوپنهاوەرەوەیە؟ وەكو خۆی باسی دەكات هۆكاری ئەوانە، ڕووداوێكی ئاسایی و چاوەڕواننەكراوبووەو لــەو بــارەیــەوە دەڵێت( :تەمەنم نزیكەی بیست سااڵن بوو كە گەورەترین تراژیدیا لە ژیانمدا ڕووی داو ئەوە بۆ ماوەی چەندین ساڵ ،لەگەڵمدا مایەوەو تا هەتایە کاریگەری لەسەر ڕۆحم بەجێهێشت .هەرچیەكم نوسیوە و بیرم لە هەرچی كــردووەتــەوە و هەموو ئەوەی بەرهەمم هێناوە ،تێكڕای تێفكرین و وڕێنەكانم ،دەگەڕێتەوە بۆ ئەوكاتە .ئەوەی ڕووی دا بەمجۆرە بــوو :زۆر بە سادەیی نەمدەتوانی بنووم و خەوم لێ نەدەكەوت. بۆ یەك چركەش چییە چاوم لێك نەدەنا. بە درێژایی كات بەخەبەربووم .دەتوانن مەزەندەی شتێكی وا بكەن؟ بە ئەقڵتاندادێت كەسێك هەبێت بە درێژایی بیست و چواردانە سەعات بەخەبەر بێت؟ لەكاتێكدا شار هەمووی لەخەودابوو ،من تەنها كەسێك بووم نەدەخەوتم .لەبەر ئەوە هەموو نیوە شەوێك لە مــاڵ دەچــوومــە دەرەوە و بە شەقامە چۆڵەكاندا دەهاتم و دەچووم ،ئەو شەقامانەی تەنها پشیلە و لەشفرۆشانی پێوەبوو .بە درێژایی شەو پێم دەکوتی و ئەمالوالم دەكــرد ،تا دەمەوبەیان .پاشان دەگــەڕامــەوە بۆ مــاڵــەوە ،نــەك بۆ ئــەوەی بنووم ،بەڵكو بۆ ئەوەی نانی بەیانی بخۆم، وەك هــەمــوو ئــەوانــەی بــە درێــژایــی شەو نوستبوون .لــەو سەروبەندەدابوو یەكەم كتێبم نوسی :ترۆپكی نائومێدی .ئەڵبەت بە زمانی ڕۆمانی .لەو كتێبەدا ئەو ئەزموونە تۆقێنەرەی خۆم و شۆكی ژیانم تۆمار كرد. ئــەوە وەك وەسیەتنامەی كۆتایی خۆم وەهابوو ،چونكە لەو بڕوایەدا نەبووم دوای ئەوە بژیم .پێم وابوو بێ چەندوچون خۆم دەكوژم و تەواو دەبم .ئاخر چۆن دەكرێت بە درێژایی تەمەنت ،بەبێ خەو بژیت؟ بەاڵم خواستی قەدەر وابوو بژیم). بەم جــۆرە دەبینین هەموو نوسەرێكی ڕاستەقینە ،كێشەیەكی تایبەت و برینێكی لە پشتەوەیە .ڕەنگە جۆری ئەو برینە لە نوسەرێكەوە بۆ نوسەرێكی دیكە جیاواز بێت، بەاڵم هەقیقەتەكە یەك شتە ،ئەویش ئەوەیە: نووسین قــەرەبــووكــردنــەوەی لەدەستدانی دنیایە .قەرەبووكردنەوەی گورزێكی ناهەقیە كە ڕۆژێــك لە ڕۆژان و لە پڕێكدا بەرمان كەوتووە. نوسین تەقەالیەكی شێلگیرانەیە بۆ ئاشتبونەوە لەگەڵ دنــیــادا ،هەوڵێكە بۆ پڕكردنەوەی ئەو خەرەندە قوڵەی لەنێوان تۆ و دنیا (یان لەنێوان خۆت و خۆت)دا دروســت بــووە .لەوكاتەوە سیۆران هەست
بەوە دەكات ،ناكرێت متمانەی بە دنیا هەبێت و گومانێكی قوڵی ال درووست دەبێت .لەو ڕۆژە بەدواوە پاكی و بێگەردی سیۆران بۆ هەمیشە لەبن دەچێت .پاشان گورزی تر و نائومێدیی دیكە بەرۆكی دەگرن و تاوای لێ دێت ،جێگەی بۆ گورزی دیكە پێوە نامێنێت. لــێــرەوە ئیدی الی ئــەو شۆپنهاوەر و نیتشە ،بەسەر كانت و هیگڵ و تەواوی ئەو فەیلەسوفە ئەقاڵنیانەدا زاڵ دەبن كە بڕوایان بە داهاتووی مرۆڤایەتی دەبێت .لەبەر ئەوە سیۆران دەبێتە گەورەترین نووسەری ڕەشبین لە ســەردەمــی نوێدا و وەك نموونەیەك دەهێنرێتەوە .بەمجۆرە وێنە نێگەتیڤەكەی ژیان الی ئەو بەسەر وێنە پۆزەتیڤەكەدا زاڵ دەبێت. ڕەنگە لـــەوەدا بەهەڵەدا چووبێت كە قەشمەریی بە بیرۆكەی پێشكەوتن هاتبێ و ئەگەری باشتربوونی هەلومەرجی مرۆڤایەتی و درووستكردنی شارستانیەتەكانی بەالوە پەشم بووبێت .بە ڕای من ئەو لەو شتانەدا هەڵە بووە و وەك خۆم لە هەوادارانی نیم، بە پێچەوانەی ئەوەی لەم وتارەدا هاتووە. بەاڵم چی بكەین گەر ژیان زیاد لە پێویست گەستبێتی و متمانە بە هیچ نەكات: یا أم دفر لحاك الله والدة فیك العنا‌ء وفیك الهم والسرف لو أنك العرس أوقعت الطالق بها لكنك اآلم مال عنك منصرف. المعري-عەجیب و غەریب ئەوەیە ،سیۆران لە ژیانی ئاساییدا كەسێكی میهرەبان بووە و شەڕانگێز نەبووە ،وەك ئــەوەی بە كتێب و ئایدیاكانیەوە دیــارە .بەاڵم متمانەی بە مرۆڤ لە دەست داوە و ڕۆژێــك لە ڕۆژان خراپ بریندار كراوە .كەواتە كێ متمانە بۆ سیۆران دەگێڕێتەوە؟ بۆ ئەوەی بیرۆكەیەك دەربــارەی ئەو ڕەچەتە پزیشكیە ،حازر و ئامادەكراوانەی دكتۆر سیۆران بەردەست بخەین ،هێندە بەسە ناونیشانی چەند كتێبێكی بخەینە ڕوو( :پوختەیەك دەربارەی داڕزان و داوەشان ،واتە چۆن مرۆڤ خانە بەخانە لە ناوەوە دادەڕزێ و هەالهەال دەبێ و پشوو دەدات .یان بەدی و خراپیەكانی لەدایكبوون ،واتە ئەو ماڵوێرانیانەی بەهاتنە دنیات بەسەرتدا دێت ،دنیایەكی بێعاری پڕ لە قۆرت و نائومێدی و ...هتد .یاخود ترۆپكی نائومێدی ،واتە چۆن نائومێدی لەپەلوپۆت دەخات و تارومارت دەكات). هەر نووسەرێك دواچۆڕی پێكی نائومێدی فڕ نەكات ،هیچ داهاتوویەكی نابێت و چاكتر وایە بچێت لە بری نووسین كارێكی دیكە بكات .ئەوە بەو قسەیەی دیستۆیڤیسكی دەچێت كە ڕۆژێكیان بە نووسەرێكی الوی وتبوو .نووسەرە الوەكــە لێی دەپرسێت: (كەسێك چۆن دەتوانێت ببێتە نووسەرێكی گــەورە؟) .ئەویش لە وەاڵمدا پێی دەڵێت: (بەوەی ئازار بچێژێت ،ئازار بچێژێت ،ئازار بچێژێت) .ئەوەش نزیكە لەو وتەیەی ڕانیا ماریا ڕێلكەوە كە وتویەتی( :پێویستە هـــەزارجـــار بــمــریــت ،بــۆ ئـــەوەی پیتێك بنووسیت) .پێویستە دابەزیت بۆ نێو ئەو پێچوپەناو توناوتونانەی ،كەس پێی تێ نەخستووە. هەستكردنی ئێمیل سیۆران بە بەتاڵی و پوچیەتی بــوون ،مەگەر هەستكردنی نیهلیستیە فەرەنسیەكانی وەك (ئادامۆف و یۆژین یۆنسكۆ و ساموئێل پیكێت) شان لە شانی بدات .واتە ئەوەی پێی دەڵێن ئەدەبی پوچگەرایی و نامەعقول. ئەگەر لە ڕووی ڕەشبینی بێ قەید و مــەرجــەوە قسە بكەین ،ئــەوا دەتوانین بڵێین ،ســیــۆران بــۆڕی هــەمــوو ئــەوانــەی داوەتەوە و ڕەشبینی ئەو نە تروسكاییەك،
««
پەیوەندیی هونەرمەند بە زمانەوە، پەیوەندیی ئەوین و خۆشەویستییەكی سەرمەدییە ،پەیوەندییەكی نەخۆشانەیە نە تۆزە هیوایەكی تێدا نییە .هەر ئەوەشە دەمترسێنێ و وام لێ دەكــات تەرێزی لێ بكەم و تەنانەت ڕقیشم لێی بێتەوە ،لەبەر ئەوەی زیاد لە پێویست لەو دەچم (تەنانەت لە ڕووی سەروسەكتیشەوە). بەو پێیەی ڕقم لە حاڵی خۆم دەبێتەوە، ئەوا ڕقیشم لە ئەوە .بە پێچەوانەی ئەوەی خوێنەری ئەم وتــارە مــەزەنــدەی دەكــات، من بۆیە لەبارەیەوە دەنووسم ،تا قوتارم بێت لە دەستی .كە ئەمەش دەڵێم دان بە كارایی میتۆدەكەیدا دەنێم ،لەسەر ئاستی سایكۆلۆژی. بیكێت سەرباری ئەوەی لە ناخی خۆیدا بڕوای بەوە هەبوو كە (گۆدۆ)ی فریادڕەس نــایــەت ،بــەاڵم لــەســەر هاتن و نەهاتنی نیشانەیەكی پرسیاری كراوەی جێهێشتبوو. بـــەاڵم ســیــۆران هــەمــوو ئ ــەو نیشانەی پرسیارانەی بە یەكجاری داخست .نە گۆدۆ دێت و نە هیچ. بە هەرحاڵ تاكە بابەتێك سیۆران لە بیستن و دووبــارەكــردنــەوەی بێزار نابێت، ئەمەیە( :چۆڵەوانی دنیاو مۆڵەقی شتەكان و پووچگەراییبوون و بێ سەمەریی ژیان، بە تایبەت ژیانی خۆی ..هەرگیز ل ەخۆم نابورم كە هاتمە دنیاوە ..ئای لەو نەگبەتی و ماڵوێرانییە .خوا ئەو ساتەوەختە بە نەفرەت كات ،بڕواو نەیەتەوە!). هەموو ئەوانە لەبەر ئەوەیە ،سیۆران بە قوڵی هەست بە بێ‌سەمەریی خۆی دەكات لەم ژیانەداو دەزانێت ،چەند بە خەستی پەراوێز كەوتووە و توانای ئــەوەی نییە، لەگەڵ هیچ سیستمێكی كۆمەاڵیەتیدا هەڵ بكات .هەست دەكــات لە یەك كاتدا بارە بەسەر شانی خۆی و ئەوانی دیكەشەوە: (تەنها مەگەر لەشفرۆشێكی بێ مشتەری ،لە من بێ كەڵكتر بێت!). دە كەی ئەو ڕووداوە مەزنە ڕوو دەدات و ئــەو مــەرگــە پڕچێژە دێــت ،تــا چەكو چەوێڵەكەی فڕێ بدات و پشوو بدات؟ سیۆران سەروەختێك هاوڕێیەكی دەمرێت، خەمی بۆ ناخوات ،بەڵكوو ئیرەیی پێ دەبات و بەرەو ئەوە دەچێت ڕقی لێ هەڵگرێت، لەبەر ئــەوەی ئەو خەاڵتە دەسگیری ئەو بووە ئەم لێی بێبەشە .بەو پێیەی زۆربەی هاوڕێكانی (بــە سامۆئێل بیكێت)یشەوە بەرلەو مــردن ،ئەوا ئەوە وەك جۆرێك لە سەرچاوە: ناپاكی و فریودان دادەنێت و پێی وایە، عبثیة العالم و فراغ اآلشیا‌ء (علی هامش ئەوان زۆر لەو بەختدارتر بوون. سیوران) -موقع (أوان). نــەكــەی ،هەرگیز نەكەی ســیــۆران لەو
تەنیایە پان و پۆڕەیدا جاڕس كەیت و بۆ نموونە لە بارەی خۆشەویستیەوە قسەی بۆ بكەیت! چونكە ڕەنگە چاوت لێ زەق بكاتەوە یان دەمی داپچڕێ و بحەپەسێت ،یاخود لەوانەیە گومان لە ئەقڵ و ژیریت بكات. ئەوە ئەگەر داوا نەكات دەستبەجێ ،ڕەوانەی نەخۆشخانەیەكی دەروونیت بكەن .لە هەموو حاڵەتێكدا بە كەسێكی گێژووێژت دادەنێ كە هیچ شتێ كەڵكی نابێت لەگەڵتدا و بە هیچ ڕێك نابیتەوە .لەوانەشە وا بزانێت سەر بە چاخە دێرین و سەردەمە بەسەرچووەكانیت. هەتا بــۆت دەكــرێــت دەتــوانــیــت ،باسی ڕەوشی عەرەب بۆ سیۆران بكەیت( :باس لە داڕزان و داوەشان و گلۆربوونەوە و نوچدان) و ڕەنگە هەندێ ئامۆژگاری بەسودیشت بداتێ ،بۆ ئەوەی بارودۆخەكە زیاتر و زۆرتر خراپ بێت و دیوار و بنمیچەكان دابڕمێت و داری بەسەر بەردەوە نەمێنێ. ئەوكات دەتوانیت لەگەڵیدا ،چێژ لەو دیمەنی وێرانە گەورەیە وەرگریت كە لە زەریاوە درێژ دەبێتەوە تاك ەنداو لەسەر دارو پەردوی ئەو وێرانەیەش ،داهاتوو لە خاڵی سفرەوە ڕادەبێ .با بەخێربێت داروپــەرد و بەسوتماكبوون! با بەخێربێت ماڵوێرانی و نوچدانەكان! اآلرض للطوفان مشتاقة لعلها من درن تغسل المعري-دواجار (نەكەی ،هەرگیز نەكەی) باسی هاوسەرگیری و خێزان درووســتــكــردن و منداڵخستنەوە الی سیۆران بكەیت ،لەبەر ئەوەی وەها لێت مۆڕ دەبێتەوە ،سەرپێی خــۆت نەگریت .ئــەوە ئەگەر دەستبەجێ بە گۆچانەكەی ،نەكەوێتە گیانت .ئەو لە سوكایەتی پێ كردنێكی وەهــا ،بێدەنگ نابێت .ڕەنگە وا بزانیت سیخوڕی بەسەرەوە دەكەیت .چونكە ئەو منداڵخستنەوە ،بە گەورەترین تاوان ئەژمار دەكات لە دنیادا. نهێنی سەرسامبوونیشی بە ئەبو عەالی مەعەڕی لەبەر ئەوەیە و پێی وایە مەزنترین كارەكتەری فیكری -ئەدەبیە كە مێژووی عەرەب بەرهەمی هێنابێت: هذا جناه أبي علي وما جنیت علی أحد!
كوڕەی شەیدا و مامۆستاكە»ـی ئەلیف شەفەق ئا :ڕەخنەی چاودێر «كــوڕەی شەیدا و مامۆستاكە» ،نــاوی نوێترین کتێبی وەرگــێــڕدراوی نووسەر ئەلیف شەفەقە كە لە الیەن جەلیل كاكەوەیس ،نووسەر و وەرگێڕەوە وەرگێڕدراوە و دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم باڵوی
كردووەتەوە . ئەلیف شەفەق نووسەرێكە كارەكانی تێكەڵ بە كولتوور و مێژووە دێرینەكان دەكات و لەوێوە لێیەوە دەڕوانێتە دونیا عیرفانی و پڕڕەنگەكەی خۆیی و لێیەوە چیرۆکەکانی دەگێڕێتەوە. ئەلیف شەفەق لەم ڕۆمانەدا باس لە ڕۆڵی ئاوەزی
مرۆڤ دەكات لە چارەنووسداو چیرۆكی مێژوویەكی دوور دەگێڕێتەوە و تیایدا هۆشمەندانە مرۆڤ هان دەدات كە لە بەردەم چارەنووسدا بیر بكاتەوە و هەوڵ بدات. «كوڕەی شەیدا و مامۆستاكە» لە كتێبفرۆشییەكان دەست دەكەوێت.
««
3
ژمار ه ( )581دووشه‌ممه 2017/12/25
دەربارەی ئەسپەکەی شااڵو حەبیبە
محەمەد حەسەن ڕوانین وەک پرسیارێکی جەوهەری یەکێکە لە ئەرکە گرنگەکانی هەر دەقێکی نوێ و زیندوو ،پرسیارە لە مرۆڤ و بەها مۆڕاڵیەکان و بە دوای ئەو وەاڵمانەوەیە کە نەدراونەتەوە و ئەشێ تا ئەبەد بە کراوەیی بمێننەوە . شاعیر لەم تێکستەدا کە بە فۆڕم و وێنە دەکـــەن ،لــە تیڤییەکانەوە ،لــە سایت و شەهید بەاڵم ئەسپی و شعریەتی جیاوازەوە هاتووەتە دەنگ ،لە دەڵێت" :وجــودی مرۆیی لە یەک کاتدا 2 پێگەئەلکترۆنییەکانەوە ،تەنانەت ئەو هەوایەش سێیەمی نییە بەردەم ئەستانەی شەهیددا سینتاکسی مێژوویی و هاوچەرخیشە ،بەو مانایەی هەڵی دەمژین پڕە لە پرسیاری شەهید. کە ڕا بکات وشە و گوومان دادەڕێژێ و پرسیارە بێ تێگەیشتنی ئێمە بۆ مێژوو لە بۆشاییەوە ئەو بە گیرفانی بەتاڵەوە وەاڵمەکانی ڕووبەڕووی خوێنەر و شار و نایەت ،بەڵکوو لەو ئاسۆ هەنووکەییەوە (شەهید لەسەر شۆستەکان لە سەنگەردا دەکەوێت سەنگەر و کافێ و شەقام دەکاتەوە و دێــت ،کە مێژوو یەکێکە لە دامــەزراوە ١ تەماشامان دەکات لە دواهەمین هەستانەوەماندا هەنگاو بە هەنگاو سەرنجی ئەو جێگایانە ڕاستەقینەکانی. کە پیاسە دەکەین کە لە دواخاڵدا بەجێی دەهێڵێت ئــەگــەر ئــەو گــووتــەزایــەی گادامیر دەدات ،کە دەشێ ڕۆژێک لە ڕۆژان تێیدا شەهید تەماشامان دەکات ژیابێت ،یاخود کاتەکانی بەسەر بردبێت .بکەینە پێوەرێک بۆ تیشکخستنەسەر شەهید دەگەڕێتەوە بۆ ئەو شوێنەی یەکێک لە ڕەهەندە سیمبولییەکانی ئــەم دەقـــە ،ئــەوا شاعیر لێزانانە لە کە لێی کوژرا هەموو تەماشاکردنەکانی شەهید ،خوێنەر ئەم چامە بەستنەوەی ئێستایە بە تاڵە خۆڵەمێشی لە مێژینەی جەنگەکان ،ئەو درێــژ و ناقۆاڵکانی مــێــژووەوە .بە ڕای برینە ساڕێژنەبووەی شەهید بە زمانێکی ناچار دەکات بە دوای وەاڵمی ئەو پرسیارانەوە ڕۆژنامە و تیڤی و سەرۆکەکان ئەدۆنیس بۆ ئەوەی بیر بکەینەوە دەبێ جیاوازتر و لە سەردەمێکی هەنوکەییدا بێت ،کە مەرگ ڕێگەی نەداوە بیانکات .زۆرێک بە نەفرەت دەکا لە الیەک پەیوەندییەکی دینامیکیمان بە پێناسە دەکــاتــەوە .لــە هــەمــان جێگا وێنەی ئەو شەهیدانەمان لە قوواڵیی ناخ و فیکر و مەعریفە و جیهانبینیی سەردەمەوە کە شــاری ئەراپخایە وێنەی جەنگ بە ڕۆحدا بە دنیایەک حەسرەتەوە هەڵگرتووە، شارەکان تەنگن بە بەری شەهید هەبێت ،لە الیەکی دیکەوە پەیوەندی بە ڕووبەرە فراوانەکەیەوە لە ساڵی 1733وە کاتێک تیغی جەلالدەکان بە گەروویانەوەن، ئەم شارە بەاڵم گۆڕێکی ترە بۆ شەهید) بە هەزاران پرسیاری بێنازەوە نیگای قوڵمان کەلەپوورەوە بکەین .وەک چۆن گادامیر دەگوێزێتەوە بۆ زەمەنی ئێستا
خوێنەر لە بەرامبەر ڕوانینێک و بیری نووسەردا وەستاوە ،پێویستە هاوسەنگیی بیر و نیگا بپارێزێت تا وێنەکە چوارچێوەیکی درووســت وەردەگرێت و فۆڕم و تەکنیک شعریەتی دەق دەپارێزن ،لێرەشەوە گوتاری دەق سەر دەر دێنێت .بە وتەی کاسیرەر: شاعیر ناتوانێ و نابێ بە یارمەتی وشەکان نیگارکێشی بکات ،بەڵکو تەنیا دەتوانێ وشەکان بۆ ڕاچڵەکاندنی وێناگەلی هەستەکی نێواخندۆزیانەی زیندوو لە بەرامبەر (گوێگر 3 _خوێنەر )ی خۆیدا بەکار بهێنێت ). بۆ منێکی خوێنەر گرنگ نییە کە لە چ سەردەم و زەمەنێکدا بەرامبەر فۆڕم و ماناو تەکنیکی دەق ڕاوەستاوم ،بە قەد هێندەی ئــەوە گرنگە کە کۆنتاکتی ڕوانینی من چییە و چۆن لەگەڵ تەماشاکانی شەهیددا بەرامبەر یەک دەبنەوە و بە دوای ئەو ئازارە تراژیدیەدا هەنگاو هەڵدەهێنین ،کە دەکرێ پێش جەنگەکانی (نــادرشــای ئەفشار) و (تۆپاڵ عوسمان پاشای عوسمانیدا) لەو سەرزەمینە و هەر جێگایەکی دیکەی جیهان ئەو برینەیان بە ئازارێکی قووڵەوە جێهێشتبێت . هەر بۆیە شاعیر لە ڕێگەی ئەم دەقەوە، پێمان دەڵێت : شەهید دەشـــێ کـــوڕی سەردەمێکی دیاریکراو نەبێت ،بەڵکوو بە زەمەندا لە گەشتێکی ناکۆتادایە و دەکرێ هەر ساتێک لە شوێنێکا ڕووبەڕوو تەماشامان بکەن . (بەاڵم ئەمە شار ،شاری ئەوان نییە ئەمە مێژووی ئەوان نییە ئەمە ڕوخساری ئەوان نییە)
بیرچوونەوە و لە یادکردنی شەهید، یەکێکی تر لەو تێمایانەیە شاعیر لە پشت هەموو پرسیارێکی جەوهەری ئەم دەقە وەک مەدلولێک دەردەکەوێتەوە کە دوو وەزیفەی لە ئەستۆ گرتووە . یەکەم ئەوەیە شاعیر وەک مێژوونووس جارێک وێنەی ڕووداوەکـــەی پیشان داوە کە ڕووی داوە ،دووەم پێشبینیی ڕوودانی ڕووداوێــک دەکا کە دەکــرێ بە جۆرێ لە جۆرەکان هەر ساتیک ،لە هەر سەردەم و شوێنێکی جیاوازدا دەکرێ ڕوو بدەن . پــاش ئــەوەش شەهیدێک جێدەمێنێ، نە کــەس ئەسپێکی بۆ دەبــات و نە بە هاناشیەوە دەچێ . تەنها هەندێ بۆنە و موناسەبات ناویان دەبرێ یاخود سوێند بە سەریان دەخورێ. هەمیشەش بێبەری و بێتاوانیی خۆیان نیشان دەدەن. (کاتێ دەستمان نالەرزێ بەیاننامەکان واژۆ دەکەین و سوێند بە گۆڕەکانیان دەخۆین و منداڵەکانیان برسین شەهید تەماشامان دەکات). پەراوێزەکان: -1ئەفسوونکاری وشەکان ،ئەدۆنیس، و.عەبدولموتەلیب عەبدوڵال -2ڕۆژنامەی ڕەخنەی چاودێر ژمارە 574 -3هەقیقەت و جوانی ،بابەک ئەحمەدی، و .مسعود بابایی ال 32
لە بارەی کورتەفیلمی «داهۆڵەکانیش دەمرن» خەندە حەمید
بــە پــەرۆشــیــیــەوە چــاوەڕێــی دووەمــیــن فێستیڤاڵی فیلمی سلێمانی بووم .لەوێدا زۆر کەسی بەتوانا و جوانم ناسی .لەو ڕۆژانەی دەچــووم بۆ بینینی فیلمەکان زۆر فیلمی باش و خراپیشم بینین ،لەوانەیە فێستیڤاڵی سلێمانیش وەک هــەر فێستیڤاڵێکی تر بەدەرنەبێت لــە نمایشی فیلمی خــراپ. ئەمە شتێکی ئاساییە بــەو مەرجەی کە فیلمی هونەری ئاست بەرزیشی تێدا نمایش بکرێت .مــن تــا ئــەو ســاتــەی فیلمەکەی دەرهــێــنــەری بەتوانا و چێژمەند پەروێز ڕۆستەمی ‹›داهۆڵەکانیش دەمرن›› (The )Scarecrows Also Dieم نەبینی، هیچ بڕیارێکم نەدابوو کە لەسەر فیلمێکی ئەم فێستیڤاڵە بنووسم. پەروێز ڕۆستەمی فیلمسازێکی کوردە ،لە هەورامانی تەخت ،لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان لەدایکبووە .لە ساڵی ١٩٧٥ەوە بە کاری هونەرییەوە خەریکە و هونەرە بینراوەکانی
لە زانکۆ خوێندووە .ڕۆستەمی زیاتر لە ٢٥ خەاڵتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی بەدەست هێناوە .یەکەمین فیلمی خــۆی بەناوی ‹›گۆرانی وتن بۆ ڕووبــارەکــە›› لە ساڵی ١٩٨٠دا دەرهێناوە .پاشان زیاتر لە فیلمی بەڵگەنامەیی (دۆکیۆمێنتاری)دا ئیشی کــردووە ،تاکو ساڵی ١٩٨٥شەش کورتە فیلمی دروستکردووە .دواتر فیلمی داستانی دەرهــێــنــاوە کــە فیلمی ‹›داهۆڵەکانیش دەمــــرن›› یەکێکە لــە فیلمە درامـــی و داستانییەکانی. دوای لێڕوانین لــەم فیلمە بــەتــەواوی کاریگەری لەسەردانام بەهۆی ئاست بەرزی و قاڵبوونەوەی توانای دەرهێنەر لەم کورتە فیلمەدا .دواتر پەیوەندیم بە دەرهێنەرەوە کــرد ،بــۆ ئـــەوەی هــەنــدێ قسە لــەبــارەی فیلمەکەیەوە بکەین ئەویش بە خۆشحاڵییەوە ئامادەیی خۆی نیشاندا و هەر لە ڕۆژانی ڤێستیڤاڵەکەدا گفتوگۆی فیلمەکەیمان کرد. باسی زۆر الیەنیمان کــرد ،ئــەوەی جێی سەرسورمان بــوو وەک خــۆی باسی کرد زەحمەتی و ماندووبوونی دەرهێنەربوو ،کە هۆکاری زۆر هەن بۆ ئەمە ،بە ئیمکانیەتێکی کەمەوە فیلمێک لەو ئاستە بەرزە دروست بکات .ئەمە یەکەم نووسینمە کە لەسەر فیلمێکی کوردییە و لەسەر دەرهێنەرێکی بەتوانای کوردە ،کە بۆ من جێگەی شانازی و خۆشحاڵییە .دوای گفتوگۆکەمان هیوام خــواســت و بــە شایەنی ئـــەوەم زانــی کە فیلمەکەی خەاڵتی باشترین کورتە فیلمی
کـــوردی بــبــات .بەخۆشحاڵییەوە دیــارە دادیارانی فێستیڤاڵەکەش بەشایەنی ئەمەیان زانی و خەاڵتەکەی بردەوە. ڕەنگە زۆرێک بپرسن ئایا کورتە فیلمێک شایەنی ئەوەیە کە نووسینێکی لەو شێوەیەی لەسەر بنووسرێ؟ بەالی منەوە لە سینەمادا کورتە فیلم گرنگی و بەهای خۆی هەیە، چونکە سەرەتای مێژووی سینەما بە کورتە فیلم دەستی پێکردووە ،لە ئێستاشدا بووە بە بەشێکی گرنگ لە سینەما .هەروەها بە بۆچوونی من کورتە فیلم کارەکەی زۆر سەختترە لە فیلمی درێژ ،چونکە کورتە فیلم زۆر دوور ناڕوات ،دەبێت دەرهێنەر لە کەمترین ماوەدا پەیامی خۆی بە لێڕوانەر بگەیەنێ و کاریگەری لەسەر دابنێت ،بۆ ئەوەی لێڕوانەر هەست بکات لە کارێکی هونەری دەڕوانێت. هەربۆیە کورتە فیلم ئیشکردنێکی پڕ وزە و زۆر چڕ و وردی هونەرییانەی دەوێت .کورتە فیلمی (داهۆڵەکانیش دەمرن) هەموو ئەو ئەدگارانەی تێدایە ،بۆیە ئاستێکی هونەری زۆر بااڵی هەیە. فیلمەکەی پەروێز ڕۆستەمی کورتە فیلمێک بوو بە زمانێکی بێدەنگ ،بەبێ دیالۆگ، بەاڵم پەیامێکی زۆری پێدام کە پڕ وتەی نەوتراو بوون .لەم فیلمەدا دیمەنەکان سام و سەنگینییان هەیە ،بەجۆرێک لێڕوانەریان هۆشسام دەکرد کە لە ئاستیاندا بوەستێ. ئەم فیلمە سەرەڕای بێدەنگییەکەی ،بەاڵم هەموو دیمەنەکانی بەشێوەی سینەماتۆگرافی خۆیان دەدوێن و هۆشی لێڕوانەر دەبزوێنن.
ئەم فیلمە ناونیشانێکی سیمبولی هەیە ‹›داهۆڵەکانیش دەمــرن›› ئەم ناونیشانە ئــامــاژەیــە بــۆ ئـــەوەی لەکاتی جــەنــگ و هەژەندەکاندا سروشت ،ژینگە ،ئــاژەڵ و باڵندەکانیش دەمــرن ،لێرەدا داهــۆڵ بووە بە سیمبول بۆ ئەم مردنە .ئاخر لە جەنگدا کاتێک م ــرۆڤ دەمــرێــت ،ئ ــەوا ئـــاژەڵ و باڵندەکان ،تەنانەت داهۆڵەکانیش لەگەڵیدا دەمرن .دەرهێنەر لە هەڵبژاردنی ناونیشان و ئەکتەرەکاندا سەرکەوتووبووە ،لە ڕێگەی ناونیشانەکەیەوە توانیویەتی نــاوەڕۆک و پەیامی فیلمەکە بە لێڕوانەر بگەیەنێت. هەروەها هەردوو ئەکتەرەکە ئەماتۆرن بەو واتایەی ئەکتەری ئەکادیمی و پرۆفیشناڵ نین ،ئەکادیمیانە خوێندبێتیان ،بەڵکو ئەمە دەرهێنەرە ڕووحی کوردی لەناو ئەواندا ڕۆشن و بێدارکردۆتەوە. ‹›داهۆڵەکانیش دەمرن›› فیلمێکی درامی داستانییە بە چیرۆکێکی کوردییانەی کامڵەوە باس لە دووهاوژینی پیر دەکات کوڕەکەیان و هاوژینەکەی لە ڕۆژی هاوسەرگیرییان لە بۆردومانێکدا لەکاتی جەنگی عێراق و ئێراندا لەدەستداوە ،سەرەڕای ئەم هەژەندە هاوژینە پیرەکان ئومێدی ژیانیان لەدەست نەداوە. ئەمە مردن نییە دوای مردنی کەسی ئازیز کە لە کۆمەڵگای کوردیدا زۆر باوە ،بەڵکو ژیانە بۆ جوانکردنی ئەو شوێنەی کە تێیدا دەژین. بەبێ ئەوەی ئەو هەژەند و مردنە لەبیربکرێ. لــەو دیمەنەدا کە دایکەکە داهۆڵەکانی هــەڵــگــرتــووە ،ئەمە وەک یــادکــردنــەوەی
لەدەستدانی کوڕ و بوکەکەی دەردەکەوێت. لەم فیلمەدا پەیوەندی مرۆڤی کورد لەگەڵ سروشت لەگەڵ ژیان ،پەیوەندییەکی ساغە بــەو هەموو سەختی و شــەڕەی لەنێویدا دەژین .هەروەک چۆن دەرهێنەر ویستویەتی وێنەیەکی جیاواز نیشان بــدات ،مرۆڤێکی بەقوربانیکراو نیشان ن ــادات لە بەرگی کارەکتەرەکانیدا ،بەڵکو ئەو وێنە گشتییە تێدەپەڕێنێت کە هەندێ لە دەرهێنەر و فیلمسازەکان بۆ تاکی کوردیان وێناکردووە و لەنێویدا بەچەقبەستوویی ماونەتەوە، بەوەی کە تاکی کوردی مەرگخوازە یاخود وەک قوربانی نیشانی دەدەن .بە پێچەوانەوە دەرهێنەر ویستویەتی دیوێکی تری ژیانی کــورد نیشانبدات ،تاکێکی پڕ ئــیــرادە و ژیاندۆست نیشان بدات ،بەو غەمگینییەی لە ڕووخساریاندا دیارە بەاڵم ئومێد و هیوای داهاتوو لەنێو چاوەکانیاندا دەدرەوشایەوە. تۆ کاتێ ئەو ئیرادە و هێزە پڕ ژیانە دەبینیت لەنێو ڕۆڵی کارەکتەرەکاندا تێدەگەیت لەو هێزە بەرەنگارییەی تاکی کوردی کە بەرانبەر بە داگیرکارانی و شــەڕ و سەختییەکان هەیەتی ،سەرەڕای هەموو ئەمانە توانیویەتی بمێنێتەوە و بەردەوام بێت. دوو کارەکتەرەکە پاشماوەی ئەو چەکانەی بەجێماون یاخود گوللە تۆپەکان کۆدەکەنەوە و ڕەنگیان دەکەن و گوڵ و سەوزایی تێدا دەچێنن ،یاخود گوللەکان دەکەنە کەرەستەی پێوستی و ســادەی ڕۆژانــە وەک تەپلەکی جگەرە ،کەواتە هونەر دەتوانێت ئەرک و
کارایی کەرەستەکان بگۆڕێ ،ئاخر گوللە تۆپەکان پێشتر بۆ کوشتن و لەناوبردن بەکارهاتوون ،ئێستا کراون بە کەرەستەی ڕۆژانــــە .هــەمــوو ئــەمــانــە ئیشکردنێکی وردەکارانەی دەبەخشییە فیلمەکە. لەم فیلمەدا ،هەست بە هاوسەنگی و هاوتایی جێندەری دەکرێت ،چونکە (دوو هاوژینە پیرەکە) وەک یەک ڕۆڵیان لەنێو ژیانیاندا هەیە .هەردووکیان هاوشانی یەکدی قەوانی گوللە تۆپەکان ڕەنگ دەکەن و گوڵی تێدا دەچێنن .هەروەها دەکرێ بڵێم ئەمە ژیاندۆستی ،ژینگەدۆستی و ئاشتیخوازی مرۆڤی کورد پیشان دەدات .هەروەک چۆن دیمەنەکان بەشێوەیەکی زۆر وردچنراون هیچ پچڕان و کەلێنێکیان تێدانییە کە لەپڕ بکەویت بەسەر دیمەنێکی تــردا ،چونکە لە هەندێ فیلمی کوردیدا ئەم پچڕانە زۆر بەڕوونی بەدیدەکرێ ،ئەمەش باگراوەندی هونەری و مەعریفی دەرهێنەر نیشاندەدات. هەروەها بۆ مۆنتاژکردنێکی باش دەگەڕێتەوە هەروەک تیۆریزانی فیلم ڤێرتۆڤ ئایزنشتاین دەڵێ›‹ :مۆنتاژ شادەماری فیلمە›› .بۆ من جووڵەی کامێرا و نیشاندانی دیمەنەکان بەو ڕیتمە هونەرییە لێکگرێدراوە زۆر جێی سەرنج بوو ،دواجار گشت دیمەنەکان لە فەزایەکی پڕ ڕەنگدا نیشاندەدرێن ،چونکە شوێن و فەزای فیلمەکە زۆر پڕ ڕەنگ و سادە و جوان بوو. هەروەها دەنگی سروشت هاوسەنگییەکی جوانی لەگەڵ نیشاندانی دیمەنەکاندا هەبوو.
دووکانی تووتن من هیچ نیم هەرگیز نابم بە هیچ تەنانەت ناتوانم هیوای بوون بە شتێک بخوازم کەچی خەونی هەموو دنیا لە مندایە. وا ئێستا لە پەنجەرەی ژوورەکەمەوە لە دەرەوە دەڕوانم ژووری یەکێک لەو ملیۆن مرۆڤەی لەسەر گۆی زەویی دەژین مرۆڤێکە کەس نایناسێت (ئەگەر یەکێکیش بیناسێت ،لەوە زیاتر چی دەناسێت؟) تۆ ،ئەی پەنجەرەی ژوورەکەم بەسەر نهێنییەکی ئاڵۆزی شەقامێکدا کراویتەوە کە لەگەڵ هیچ ئایدیایەکدا ناگونجێت هەروەها بە ڕووی هات و چۆی ڕێبوارەکانیشدا شەقامێکە وەک واقیعی مەحاڵ و بە شێوەیەکی سەیرییش جێ گیر و ڕوون شەقامێکە ،بە ڕازێکی سەر بە مۆری دانیشتوانی بێ گیانی ژێر بەردی و بە بوونەوەرە زیندوەکانیانەوە. شەقامێکە هاوڕێی مەرگ ئەو مەرگەی شێ دەخاتە سەر سنگی دیوار و مووی سەری مرۆڤیش سپی دەکات شەقامێکە هاوزای چارەنووس ئەو چارەنووسەی گالیسکە تەواوی شتەکان بەرەو شەقامی هیچ دەبات. ئەمڕۆ من بە جۆرێک تێک شکاوم وەک لە هەقیقەت گەیشتبم وایە ئەمڕۆ ئەمەندە هۆشیارم وەک ئەوەی لە سەرەمەرگدا بم هێندەیش بێ کەس و کار وەک ئەوەی ناسیاویم لەگەڵ شتەکاندا بێجگە لە ماڵئاوایی کردن هیچی تر نەبێت. ئەو ماڵئاواییەی لەنێو سەرمدا ،شەقام و ماڵەکان دەکاتە ڕیزە واگۆنێکی شەمەندەفەر کە چاوەڕێی شووتی ڕۆیشتنە ڕۆیشتنێک بوومەلەرزەی دەمار و خرم و هوڕی ئێسکەکانە ئەمڕۆ من وێڵم وەک کەسێک وام بیری کردبێتەوە ،بەدەستی هێنابێت و فەرامۆشی کردبێت من ئەمڕۆ لەنێوان وەفاداریی بۆ دووکاندارێکی تووتنی ئەوبەر شەقامەکە ئەو دووکانەی هەقیقەتی دەرەوەی منە لەگەڵ هەستی خۆمدا کە پێم دەڵێت هەموو شتێک تەنیا خەونە ئەو هەستەی هەقیقەتی ناوەوەی منە... بووم بە دوو کەرتەوە من لە هەموو بەرەکاندا تێک شکاوم ڕەنگە نائومێدیەکەم هیچ مانایەکی نەبێت چونکە بێ پالن و مەبەست دەژیم منیان بۆ مەشق و وانە فێربوون دانابوو بەاڵم من لە پەنجەرەیەکەوە کە بەسەر دیواری پشت قوتابخانەکەدا دەیڕوانی خۆم هەڵدایە دەرەوە بەرەو گوند هەاڵتم ،بەو نەخشە و حەزە گەورانەوە کە لە سەرمدا بوون کەچی جگە لە گژ و گیا و درەخت هیچی ترم نەبینی ئەگەر چەند کەسێکیشم دیبێت ،هەموویان تەنیا یەک دەم و چاویان هەبوە. ئێستا لە پشت پەنجەرەکە الدەچم و لەسەر کورسیەک دادەنیشم دەبێت بیر لە چی بکەمەوە؟ من چوزانم دەبم بە چی ،منێک کە نازانم چیم؟ ئایا من ئەوەم کە خۆم دەیزانم؟ لێ من وادەزانم شت گەلێکی لە ژمارە نەهاتووم کەسانێکیش هەن وادەزانن شت گەلی لە ژمارە نەهاتوون ئەوەندە بێشومار کە لە ژمارە نایەن بلیمەتم؟ هەر لەم چرکەساتەدا سەدان هەزار مێشکی وەک من خەون بە بلیمەتیەوە دەبینن
خوارەوە) بەاڵم هیچ نەبێت لەو تاڵیەوە سەرچاوەی گرتوە کە لە هیچ بوونە هەمیشەییەکەی مندایە. خۆش نووسینی بەپەلەی ئەم شیعرانە لەجێی خۆیاندا دەمێننەوە ئەم ستوونە شکاوانەی سەریان بەرەو ئاسمانی مەحاڵ هەڵکشاوە هیچ نەبێت دەتوانم هەست بە سووکایەتیەک بکەم کە بە خۆم ڕەوا دیوە و خاڵیە لە فرمێسک هیچ نەبێت دەتوانم بە ناشرینییەکی شکۆمەندانەوە بەرگە نەشۆراوە بێ لیستەکانم کە خۆمم ،بەرەو هەر جێگایەک فڕێ بدەم و بەبێ کراس لە ماڵەوە دابنیشم. (تۆ ،تۆیت ئاسوودەیی دەبەخشیت مێژوویش ،کێ چووزانێت ،ڕەنگە یەکێکیانی ال پەسەند تۆیت ،چونکە بوونت نیە ،ئاسوودە بەخشیت) بێت یان تۆ ،ئەی خودای یۆنان ،کە پەیکەرەکەیتان بەجۆرێک لە گەلێک لە سەرکەوتنەکانی ئایندەیشدا دروست کردوە جگە لە چنگێک زبڵ هیچ لە دوای خۆیانەوە بەجێ وەک زیندوو بیت وایە. نەهێڵن یان تۆ ،ئەی خانمی خانەدانی ڕۆمی کە ڕەسەنی و نا ،من بڕوام بە خۆم نیە ترسناکیت لە ئەندازە بەدەرە گشت شێت خانەکان پڕن لەو نەخۆشانەی یان تۆ ،خاتونی بەتوانا و ڕوو گەشی ستران بێژانی بە یەقینەوە دەژین و گومان ناکەن خۆپارێزیی سەدان ساڵ لەمەوبەر ئایا منێک کە نازانم یەقین چیە یان تۆ ،هۆ مارکیزەی شان و مل ڕووتی سەدەی هەژدە هەنووکە گوماناوی ترم یان زیاتر لە یەقیندام یان تۆ ،کچە بە عیشوە و نازەکەی سەردەمانی نا ،تەنانەت بە خۆیشم ...بڕوام بە خۆیشم نیە باووباپیرانمان لە دنیادا ئەو ژوور و هەورەبانانە زۆرن لەگەڵ ئێوەدا ،ئەی ئەو شتە هەرە تازانەی ناوتان نازانم کە لە ئێستادا بلیمەت گەلێکی درۆزنی وەک من تیایاندا هەمووتان ،هەرچیەکن ،هەرکەسێکن ،ببن ،بەاڵم ئەگەر نوقمی خەونن! دەتوانن چ بیر و ئارەزوویەکی بەرز و شەریف و پاکژیان هەیە ئیلهامێک بخەنە دلمەوە!. بەڵێ بەڕاستیی بەرز ە شەریف و پاکژ دڵم دەفرێکی خاڵیە کە دەشێت خەونەکانیان بێتە دی وەک ئەو کەسانەی ڕۆح ئامادە دەکەن منییش ڕۆحەکان لەکاتێکدا هەرگیز ڕووناکی خۆری ڕاستەقینە نابینن و ئامادە دەکەمەوە و هەرگیز دەنگیان ناگاتە گوێی هیچ کەسێک. بانگی خۆم دەکەم ،کەچی خۆم نادۆزمەوە دنیا بۆ کەسێک دروست بوە بتوانێت داگیری بکات. بەرەوالی پەنجەرەکە دەچم و شەقامەکە تەواو بە نەک بۆ ئەو کەسەی تەنیا لە خەوندا ئەو داگیرکردنە ڕوونی دەبینم ببینێت. دووکانەکان ،شۆستەکان ،هات و چۆی ماشین دەبینم تەنانەت ئەگەر لەسەر هەقیش بێت. ئەو بوونەوەرە بەرگ لەبەرە زیندووانە دەبینم کە من لە ناپلیون زیاتر خەونم هەبوە بەپاڵ یەکدا ڕەت دەبن زیاد لە عیسای مەسیح لە سنگە گریمان کراوەکەمدا سەگییش دەبینم ،ئەوانییش هەن. خۆشەویستی مرۆڤم پەروەردە کردوە هەموو ئەمانە وەک کەسێکی تاراوگە نشین باری لەشم من بە دزیەوە فەلسەفەیەکم بۆ خۆم ڕۆناوە کە قەڵەمی قورس دەکەن هیچ کانتێک پەی پێ نەبردوە. هەموو ئەمانە هیچ نین ،نامۆیی نەبێت) کەچی منییش هەر ئەو کەسەم بۆ هەمیشە نیشتەجێی من ژیاوم ،خوێندوومە ،خۆشەویستییم کردوە ،تەنانەت هەورەبانێکم ئیمان و بڕوایشم هەیە ئەگەرچی لەوێیشدا نەژیم بەاڵم لەئێستادا ،ئیرەیی بە هەموو ئەو سواڵکەر و من بۆ هەمیشە هەر ئەو کەسە دەبم" :کە بۆ ئەو کارە مایەپووچانە دەبەم کە من نین لەدایک نەبوە" لە بەرگی شڕ و زام و درۆی یەک بە یەکیان دەڕوانم من بۆ هەمیشە دەبم بەو کەسەی کە" :مرۆڤێکی ڕاساڵە" الی خۆمەوە بیردەکەمەوە :ڕەنگە تۆ هەر نەژیابیت، من بۆ هەمیشە دەبم بەو کەسەی چاوەڕێی کەسانی ترە نەت خوێندبێت، بۆ ئەوەی خۆشەویستیت نەکردبێت ،ئیمان و بڕوات نەبووبێت. بێن و دەرگای ئەو دیوارەی بۆ بکەنەوە کە دەرگای نیە. (ڕەنگە هەموو ئەمانەت کردبێت بێ ئەوەی هیچیانت ئەو کەسەی لە کوالنەی مریشکێکدا گۆرانیەکی بێ کوتای کردبێت) چڕی و ڕەنگە بوونی تۆ ،تەواو وەک بوونی کلکی قرتاوی لە چاڵێکی سەرداپۆشراودا گوێی لە دەنگی خودا گرت. مارمێلکەیەک بێت بڕوا بوون بە خود؟ نا ،نا ،بە هیچ جۆرێک... کە بەبێ مارمێلکەکە لە هەڵبەز و دابەزدایە. دەشێت سروشت باران و خۆر من شتێکم لە خۆم دروست کردوە نازانم چیە بەو بایەی شوێنی قژی من بە چاکی دەزانێت ئەوەی دەمتوانی لە خۆمی دروست بکەم ،ئەوەم نەکرد بە سەر سەرە ئاڵۆزەکەمدا بڕژێنێت. ئەو دەمامکەی پۆشتبووم ،هی یەکێکی تر بوو با ئەوانی ترییش ئەگەر دەیانەوێت بێن ،یان دەبێت هەرکەسێک منی بدیایە ،بە کەسێکی تری دەزانی بێن ،با بێن ،یان نەیەن... من بەرگریم نەکرد و دۆڕام ئێمە کۆیلەی دەستی ئەستێرەی ئاسمانین و بەدەست کە ویستم دەمامکەکە لە سەروچاوم البەرم ،تازە درەنگ نەخۆشی دڵەوە دەناڵێنین. بوو ئێمە پێش ئەوەی لەناو پێخەفی خەو بێینە دەرەوە چەند زیاتر هەوڵمدا زیاتر بە ڕوومەوە قرسا هەموو دنیا داگیر دەکەین ئەو کاتەی توانیم لێی بکەمەوە ،لە ئاوێنەدا تەماشای لێ بە ئاگا دێین و دنیا تەمتومان و ناڕوونە خۆم کرد هەڵدەستین و دنیا نادیارە بینیم پیر بووم. لە ماڵ دەچینە دەرەوە و دنیا زەویە بینیم مەستم و ئیدی لە توانامدا نیە پۆشاک لەبەربکەم کۆمەڵەی خۆر و ڕێگای کاکێشان و بێ کۆتایە ئەو پۆشاکەی بە شانمەوە ئاوێزان بوو. (شکۆالتەکانت بخۆ کچۆڵە ئیدی دەمامکەکەم فڕێدایە گۆشەیەک و لە ژووری شکۆالتەکانت بخۆ! خۆگۆڕیندا بزانە چی دەڵێم :لە دنیادا جگە لە شکوالتە ،هیچ وەک سەگێک لەبەر بێ وەیی کۆمەڵێک یارمەتیی بدەن میتافیزیکێک بوونی نیە خەوم لێ کەوت. بڕوانە چی دەڵێم :هەموو ئاینەکانی سەر زەویی ،تاقە وائێستا ئەم چیرۆکە دەنووسم بۆ ئەوەی پاکی و شتێکت فێر دەکەن :ئەویش دوکانی شیرینیە گەورەیی خۆم بسەلمێنم بخۆ ،کچۆڵە دەست و دەم و چاو شیالویەکە ،بخۆ تۆ ،ئەی گەوهەری موزیکی شیعرە بێ ئەنجامەکانم خۆزگا منییش بمتوانیایە ،بە هەمان هەقیقەتی شکوالتە خۆزگا دەمتوانی تۆ وەک ئەو شتە ببینم کە خۆم خواردنەکەی تۆوە دروستم کردوە. شکوالتەم بخواردایە. بەڵێ ،ڕووبەڕوو تۆ ببینم ،نەک دووکانی تووتنی بەاڵم من بیردەکەمەوە ئەوبەری شەقامەکە ئەگەر بمەوێت شکوالتە لە کاغەزە زیویەکەی جیا ئەوەی شەو و ڕۆژ لەم بەری شەقامەکەوە لێی ڕادەمێنم بکەمەوە یان بە هۆشیاریەکەوە بژیم کە وەک فەرشێک وایە لە دەستم دەکەوێت ،وەک چۆن ژیانم لە دەست کەوتۆتە
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
پیاوێکی سەرخۆش بە سەریەوە تەپاوتلی بێت. یان وەک بەڕەیەکی کۆن کە قەرەج دزیبێتی تاقە پوولێک نەکات و من پێی خۆمی پێ بسڕم. وا ئێستا ،دووکانداری تووتنەکە دەرگای کردەوە لەبەردەم الشیپانەکەیدا وەستا من بەبێ حەوسەڵەیی ،بە هەزار حاڵ ملم الر کردۆتەوە و تەماشای دەکەم هەروەها بەبێ حەوسەڵەیی ڕۆحێکی ناتێگەیشتوو. کابرای دووکاندار دەمرێت و منییش دەمرم ئەو تابلۆی دووکانەکەی لێ بەجێ دەمێنێت من شیعرەکانم بە تێپەڕینی کات تابلۆی دووکانی تووتن فرۆشەکە دەمرێت و شیعرەکانی منییش هەروا ئەو شەقامەیش کە تابلۆکەی تیا هەڵواسرابوو لەگەڵ تێپەڕینی زەمەندا دەمرێت و زمانی شیعری منییش هەروا پاشان نۆرە مردن دێتە سەر ئەو هەسارەیەی ئەم کارەساتانەی تیا ڕوودا ئینجا هەسارەکانی تری کۆمەڵەی خۆر ،ئەو بوونەوەرانەی لە مرۆڤ دەچن شت گەلێک دەبێژن لە شیعر دەچێت لەژێر شت گەلێکیشدا دەژین لە تابلۆی دووکانی تووتنەکە دەکات بەردەوام شتێک بەرانبەر بە شتێکی دی ئەم شتە مەحاڵە بە هەمان ئەندازەی گەمژەیی شتێکی نامەحاڵ ئەم ڕازە نهێنیە قووڵە ،هەمیشە بە هەمان ئەندازەی نادیاری ئەو ڕازەی بە دەرەوەیە بەردەوام یان ئەم یان ئەو ،یان نە ئەم و نە ئەو بەاڵم وا ئێستا یەکێک چوە ناو دووکانەکەوە (دەیەوێت چی بکڕێت ،تووتن؟) ئەم ڕاستیە دەمهەژێنێت. بە هەموو توانایەکمەوە هەڵدەستم ،قایلم ،وەک مرۆڤێک، بڕیارم داوە چەند شیعرێک بنووسم ،بە پێچەوانەی شتەکانی پێشترەوە لەوکاتەدا کە بیردەکەمەوە چی بڵێم جگەرەیەک دادەگیرسێنم جگەرەکێشان بە تەواویی چێژی ئازادیم پێ دەبەخشێت. چاو لە ڕەوتی دووکەڵەکە دەبڕم کە هەر دەڵێیت ڕەوتی خۆمە لە چرکەساتێکی گونجاودا ،کاتێک هەستم بە تەواوی کۆک و لەبارە چێژ لە ئازادی گشت هزرەکانیشم دەبینم هەروەها لەو هۆشیاریەیشم کە میتافیزیک جگە لە ناخۆشی شتێکی تر نیە ئینجا پاڵ بە پشتی کورسیەکەمەوە دەدەم دەست بە جگەرەکێشان دەکەمەوە. تا ئەو کاتەی چارەنووس ڕێگام بدات هەر جگەرە دەکێشم (ئەگەر لەگەڵ کچی ئەو ژنەی جلم بۆ دەشوات هاوسەرگیری بکەم ،ڕەنگە بەختەوەر بم) هەر بەدەم ئەم بیرکردنەوەیەوە ،لەسەر کورسیەکە هەڵدەستم بەرەوالی پەنجەرەکە دەچم ئەو پیاوەی باسم کرد ،لە دووکانی تووتن فرۆشەکە هاتە دەرەوە (ناپا پارە وردەکەی کردۆتە گیرفانی پانتۆڵەکەیەوە؟) ئاخ ،من ئەو دەناسم ،ئیستیڤانی نامیتافیزیکە (وائێستا دووکاندارەکە لەبەردەم دەرگاکەدا دەرکەوت) وەک ئیلهامی لە ئاسمانەوە بۆ هاتبێت ،ئیستیڤان سەری وەرگێڕا و منی بینی دەستی ساڵوی بۆ ڕاوەشاندم ،من هاوارم لێ کرد: خوات لەگەڵ ئیستیڤان! هەموو گەردوونیش بوە بە تاقە شتێکی خاڵی لە هەر ئایدیا و ئومێدێک. خاوەنی دووکانی تووتنەکەیش زەردەخەنەیەکی هاتێ
شیعری :فیرناندو پیسوا و .لە فارسییەوە :ڕەووف بێگەرد
www.chawdernews.com
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
371
www.chawdernews.com
ژمارە ( )371دووشەممە 2017/12/25
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
دەوڵەتی خیالفەت :پێشکەوتن بەرەو دواوەوە داعش و کۆمەڵی ناوخۆیی ئێراق ئا :ڕوانگە و ڕەخنە لە کتێبی “دەوڵــەتــی خیالفەت: پێشکەوتن بۆ دواوە داعش و کۆمەڵی ناوخۆیی ئــێــراق ٤٦٤ ،الپــەڕەیــە، لەم دواییانە ناوەندی عەرەبی بۆ توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی سیاسەتەکان بەچاپی گەیاند ،تــوێــژەری ئێراقی فالح عەبدولجەبار لە شیکردنەوەی دەوڵەتی ئێراقەوە دەستپێدەکات، وەک دەوڵەتێکی فاشل و بە هۆکاری سەرەکیی سەرهەڵدانی دەوڵەتی خیالفەت(داعش) ناوی دەبات .ئەمەش وەک ڕێخۆشکردنێک بۆ شیکردنەوەی خەڵکی ئێراق و خوێندنەوەی زەینی خەڵکی ئەم واڵتە ،لەوێشەوە بۆ ئەو نەهامەتییانەی کە توشی ئەم خەڵکە هاوتون.
دەوڵەت ...خیالفەت
ئەنجامی ئەم جۆرە دەوڵەتە فاشلەوە سەرهەڵدەدەن. لــە بــەشــی دودا(خـــیـــافـــەت و ئایدیۆلۆجیا) نوسەر پێی وایە لە الی ئیسالمی ســەردەم خیالفەت ڕەمزی مێژویەکی لەدەستچوە ،یوتوبیای دامەزراندنی مێژویەکی پرشنگدارە، لە ڕابــردو و تەنانەت داهاتوشدا، خیالفەت یەکگرتنی ڕابردو و داهاتوە لــە یەکگرتنێکی پــتــەو .هــۆکــاری داواکــردنــی خیالفەت لــە قــوواڵیــدا بریتییە لــە گــێــڕانــەوەی دەوڵـــەت، گــێــڕانــەوەی دەوڵەتیش مەرجێکی بنەڕەتییە بــۆ گــێــڕانــەوەی خــودی ئیسالمیش .ئالێرەوەیە پەیوەستبونی بیری خیالفەت و دەوڵەت لەیەکتری توند گرێدەدرێن ،هەر لێرەشەوە داوای ئەسلەمەکردنەوەی کۆمەڵ و بیری دەوڵــەت بەیەکەوە لەحیمدەکرێن. بەاڵم ئەم جێبەجیکردنەی لە ئێستادا هەبوە ،تەنها زادگــەی بیرە کۆنەکە نــەبــوە ،بەڵکو لــەگــەڵ سەلەفێتی ئێراقیدا ڕێڕەوی گرتۆتەبەر ،هەروەها لەگەڵ دروستبونی کۆمەڵێک کادری لەسەردەمی سەربازی-تەکنۆکرات بەعسدا ،کە پێیان وا بوە سەلەفێت ڕزگارکەریانە لە گومڕایی ،گەشەی کرد.
ئەم کتێبە ،جگە لە پێشەکی و کۆتایی ،لە دە بەش پێکهاتوە ،لە پێشەکییەکەیدا بە وردی هەوڵی غەزوکردنی شارە گەورە سونییەکانی خوێندنەوەی خەیاڵدانی خەڵکی ئێراق لەالیەن داعشەوە .لە بیست ساڵی ئێراقی داوە ،بەتایبەت لەو کاتەی رابــردودا دەکرێت ناوچە سونییەکان ئایدیۆلۆجیاو وێنە لەژێر دەسەاڵتی داعشدا بوە .ئەو لە لەم بەشەدا نوسەر ئایدیۆلۆجیا ناوبنێین بیست ساڵی وەرچەرخان ڕەخنەگرتن لەو دیدەوە دەستپێدەکات کە پێی وایە خەڵکی ئێراق بە سروشتی و ڕەمـــزەکـــان شــیــدەکــاتــەوە ،لە لە جیهانبینیدا .ئەم وەرچەرخانە خۆی لەخۆگریان بیری داعشی بوەن ،مەسەلەی ئایدیۆلۆجیادا قسە لەسەر لە بیرکردنەوەی سوننەکاندا دەرگای پێی وایە ئەم دیدە هەڵەیە ،چونکە ئایدیۆلۆجیای دەوڵەتی ئیسالم لە ئێراق بۆ تەکفیرییەکان و بەعسییەکان لە الیەکەوە بەشێوەیەکی یەکالیەنە و شام دەکات ،لەو ئایدیۆلۆجیایەدا خۆشکرد بۆ تۆڵەکردنەوە لە دوژمنی بۆ بابەتەکە دەڕوانــێــت ،لەالیەکی زاراوەی (جاهیلی) بەکارنەدەهات ،هاوبەش لێکتر نزیکببنەوە ،ئەمەش تریشەوە لــەبــەر ئـــەوەی وا دەری ئەوانەی کە گرنگی بە ئایدیۆلۆجیا ناسنامەی سوننەگەریی تۆخکردەوە، دەخات ئەم دیدە دەتوانێت ئەوەی جیهادییەکان دەدەن ،ئــەوە باش ئەو شوناسەی کە لەسەر شەڕکردن گــوزەراوە شی بکاتەوە .فالح پێی دەزانــن ،زاراوەی جاهیلی(دەوڵەتی دژی ئەوانی تر بونیادنرابو ،ئیتر ئەم وایە داعش دەرئەنجامی قبووڵکردنی جاهیلی ،کۆمەڵگەی جاهیلی ،تاکی نزیکبونەوەیە کاری هەموو سونەکانی خەڵکی ئێراق نەبوە بۆ ئەم هێزە ،جاهیل) وەک زاراوەی سەنتەریی تری توشی سەرگەردانی کرد ،هەر بەڵکو چاوگەکەی لە فەشەلی دەوڵەتی بــەکــاردێــت .بـــەاڵم داعـــشـــزاراوەی ئەمەش لە هاتنی قەیرانە قووڵەکاندا ئێراقەوە سەری دەرهێناوە کە نەی جاهیلیەتی لە ئەدەبیاتی خۆیدا گرنگی هــیــوای ئــــەوەی خــۆشــدەکــرد کە توانیوە ژیانێکی فرەیی و دامەزراوەیی پێنەدا ،لە جێی ئــەوە زاراوەکــانــی فریادڕەسێک بێت و لەو نەهامەتییە لەم واڵتەدا دروستبکات ،لەوالشەوە (التوحش ،فیقهی خوێن) داهێنا ،دەریــان بێنێت ،ئەم خەیاڵدانە لە ئــەوە ڕاستە ئەم واڵتــە وەک واڵتە لــەم فیقهەدا ڕێ ئاسانکرابوو بۆ ناوەڕستی ٢٠١٥ەوە وەک خەیاڵگەی عەرەبییەکانی تر ئایدیۆلۆجیایەکی کوشتنی موشرک و ئەو موسڵمانانەی کۆمەڵگەیەکی پوچگەرای لێهات و کۆمەاڵیەتی دینی ئامادەی تێدا هەبوە دژیــان بــون ،هەروەها لەو فیقهەدا هەمو شتێکی ڕەفزدەکرد،کۆمەڵگەی کــردە خۆکوژییەکان وەک کــردەی سوننە :داعــش ،دەوڵــەتــی شیعە، بۆ بەرهەمهێنانی داعش. لە بەشی یەکەمدا نوسەر پێیوایە شەهیدی جێی کرابویەوە .ئەمەش ڕەفزی حەشدی شەعبی شیعی ،ڕەفزی بونی دەوڵەتێکی فاشل بۆتە هۆی لەو گوتەزایەوە چاوگەی گرتبوو کە سیاسییە سوننەکانی بەغدا ،ڕەفزی ئــەســاســی گــەشــەکــردنــی تــەوژمــی کۆی سیستمە سیاسییەکان هەمویان سیاسییە سونەکانی پارێزگاکان، تەکفیری ،ئەگەر شکستەکانی دەوڵەت سیستمی کافر و لەدینهەڵگەڕاوەن ،ڕەفزی شێخی عەشیرەتەکان ،ڕەفزی نەبوایە ،ئەم دیدە تەکفیرییە وەک ئیتر ئەوان بەشێکن لە دارو حەرب .حزبە سوننییەکان ،ڕەفزی پیاوانی گروپی بچوک و بێزراو لەناو خەڵکدا داری حەربیش جیهادکردن دژی ئاینی...هەمویان ڕەفزدەکردەوە. لــە بــەشــی پێنجدا نــوســەر لەو دەمایەوە و نەدەهاتە سەر گۆڕەپان واجبە .دو کتێبیش یەکیان بەناوی “ و گۆڕەپانەکەی داگیرنەدەکرد .ئەو ادارە التوحش” ئەوی تریشیان بەناوی پاشاگەردانییەی دەوڵەتی ئێراقی پێی وایە دەوڵــەت بۆ دروستکردنی “فقە الدما‌و” کرۆکی ئایدیۆلۆجیای تێکەوتبوو ،دەوڵەتێک بــوو وەک گەل لە چوارچێوەی واڵتــدا ،دەبێت داعشیان بونیادەنا .ڕەمزەکانیشیان دەوڵەتی نادەوڵەت ،دەوڵەتی فاشل، ڕێخۆشبکات بــۆ بــەشــداریــی کۆی بریتی بون لە ئااڵی ڕەش و سرود و ســاڵــی ٢٠١٢ســاڵــی نـــاڕەزایـــی و خۆپیشاندانەکانی ناوچە سوننەکانی چین و توێژەکانی کۆمەڵی مەدەنی بەرگی ڕەش ...بون. لەبەشی چواردا بە ناوی خەیاڵدانی ئێراق بوو .ئەم دۆخە زۆر لەباربوو لــە بــوارەکــانــی وەک ســیــاســەت و ڕۆشنبیری و ئابوری و کۆی بوارەکانی کۆمەڵگەی ناوخۆیی ،باسی وێنەی تا دەوڵەتی ئیسالمی توانی سودی ژیــانــدا ،ئــەگــەر ئــەم کەشوهەوایە کەسێتی و گۆڕانکارییەکانی ناو لــێــوەربــگــرێــت و ژمــارەیــەکــی زۆر دەوڵــەت دروستی نەکرد ،بەڵکو بە خەیاڵدانی ئەو کەسێتییە دەکــات ،لەڕیزەکاندیدا تەجنید بکات. لە بەشی شەشدا لەسەر ژیانی سیاسەتەکانی دژی وەســتــایــەوە ،عەبدولجەبار هەوڵی شیکردنەوەی ئەوا ئیتر نەهامەتی و بگرە تەڵەزگە ڕەمز و پەیوەندی بە ئایدۆلۆجیای ڕۆژانـــــەی ژێـــر دەســـەاڵتـــی داعــش گــەورەکــە لــێــرەوە دەستپێدەکات ،تەکفیرییەوە دەدات ،لەوێشەوەهەوڵی ڕۆشتوە ،باسی کۆمەڵگەیەک دەکات ئیتر دابەشبونە ئیتنیکی و نەژادی شیکردنەوەی کۆمەڵگەی سونیی کــە ئەقڵی ســەلــەفــی مــەوداکــانــی و کلتوری و دینی و مەزەبییەکان لە ئێراقی دەدات ،لە پێشو لە دوای حەرامی تا ئەوپەڕی بردبوو ،هەر لە
فالح عەبدولجەبار پێیوایە داعش دەرئەنجامی قبووڵکردنی خەڵکی ئێراق نەبوە بۆ ئەم هێزە ،بەڵکو چاوگەکەی لە فەشەلی دەوڵەتی ئێراقەوە سەری دەرهێناوە کە نەیتوانیوە ژیانێکی فرەیی و دامەزراوەیی لەم واڵتەدا دروستبکات سەپاندنی نیقاب بەسەر مێینەکاندا تا قەدەغەکردنی جگەرە و سەتەالیت و بـــازاڕی سەبی و کوشتنوبڕینە جۆراوجۆرەکان. لە بەشی حەوتەمدا ،باسی ئەوە دەکات دەوڵەتەکەی داعش دەوڵەتێکی ڕەیعی بوە و بە نەوت خۆی ژیاندوە و سەرچاوەی سەرەکیی داهات بوە، هەروەها سەرچاوەی تری پارە ،وەک باجوەرگرتن وهاتنی پارە لە واڵتانی تر و خەڵکی ترەوە .ئەم دەوڵەتە ئەو بینایانەی کە بەکاری دەهێنان بە پارە نەی گرتبون ،ماڵی موجاهیدەکانیشی هەر بێبرانبەر بون ،چونکە ماڵەکان داگیرکرابون و هی ئەو خەڵکانە بون کە لەژێر دەستی داعش هەاڵتبون. پارەی نەدەدا بە سەیارە و سوتەمەنی بۆ ئۆتۆمبێل و ئامرازە جەنگیەکانیش پارەی پێنەدەدان ،کارمەندانی میریش پارەیان لەسەر ئەوان نەبو و بەڵکو حکومەتی بەغدا پارەی دەدان. لە بەشی هەشتدا ،نوسەر باسی بزنسمانەکانی نــاو موسڵ دەکــات، ئەوانەی سەرمایەی گەورەیان هەبوە، موسڵیان جێهێشتوە و هەندێکیان بـــەرەو سلێمانی وهەولێر ودهــۆک ڕۆشتون ،هەندێکی تریشیان بەرەو ئوردن و ئیمارات ومیسر ڕۆشتون. لە بەشی نــۆدا ،باسی پەیوەندی نێوان خێڵە سوننەکان و دەوڵەتی ئیسالمیی دەکات ،خێڵەکان لەسەر عورف و ڕێسا دەژین ،بەاڵم سەلەفی لەسەر تەفسیری توند بۆ شەریعە دەژی ،ملمالنێی مەسڵەحەتە ئابوری و سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکان لە نێوان داعش و خێڵەکاندا زوو سەری هەڵدا، ئەمەش ڕێی خۆشکرد بۆ سەرهەڵدانی سەحوە خێڵەکییەکان دژی داعش.
سەرچاوە:
https://www.alaraby.co.uk
وەرچەرخان لە جیهانبینیدا لە بیرکردنەوەی سوننەکاندا دەرگای بۆ تەکفیرییەکان و بەعسییەکان خۆشکرد بۆ تۆڵەکردنەوە لە دوژمنی هاوبەش لێکرت نزیکببنەوە ،ئەمەش ناسنامەی سوننەگەریی تۆخکردەوە، ئەو شوناسەی کە لەسەر شەڕکردن دژی ئەوانی تر دامەزرابوو
لە بەشی نۆدا ،باسی پەیوەندی نێوان خێڵە سوننەکان و دەوڵەتی ئیسالمیی دەکات ،خێڵەکان لەسەر عورف و ڕێسا دەژین ،بەاڵم سەلەفی لەسەر تەفسیری توند بۆ شەریعە دەژی
2
ژمارە ( )371دووشەممە 2017/12/25
هێزە ئیسالمیەکان لەنێوان قودس و کوردستاندا علی عبدالصمد فتحی ســتــەم بــەرانــبــەر هـــەر گـــەل و نەتەوەیەک ئەنجامبدرێت کارێکە دورە لە ئاکاری مرۆڤبوونەوە .ئەوەی لــەمــاوەی ڕابــــردوودا کــاردانــەوەی لەئاستی جیهان و واڵتە عەرەبیەکان بەتایبەتی لێکەوتەوە ،لێدوانێکی دۆنــاڵــد تــڕەمــپ-ســەرۆکــی والیەتە یــەکــگــرتــوەکــانــی ئــەمــریــکــا بــوو، دەربـــارەی ئــەوەی کە ڕای گەیاند شــاری قــودس(ئــورشــەلــیــم) خاکی جولەکەکانەو شارێکی ئیسڕائیلییە. ئــەم لــێــدوانــەی دۆنــاڵــد تڕەمپ کاردانەوەیەکی زۆری بــەدواداهــات و واڵتــە ئیسالمی و عەرەبیەکانی نیگەرانکرد .قسەی من لەسەر ئەوە نییە قــودس خاکی فەڵەستیەنە یــان خاکی جولەکە ،بــەاڵم زۆرێــك لە ســەرکــردە عەرەبەکان لەپێناو بەدەستهێنانی چەند ملیار دۆالرێك قودسیان لەسەر سینەیەکی ئاڵتونی
پێشکەش بە ئیسڕائیل و جولەکە کــــردووە و ئێستا بــۆ چــەواشــەو چــاوبــەســتــکــردنــی مــوســوڵــمــانــان؛ دەیـــانـــەوێـــت هــەســت و ســـۆزی موسوڵمانان بجوڵێنن و جیهانی ئیسالمی وا تێبگەیەنن کە قودس داگیرکراوە .هەمیشە بەکارهێنانی هەست و سۆزی ئاینی موسڵمانان لەالیان سەرکردەی واڵتە ئیسالمی و عەرەبیەکانەوە هەستیارترین خاڵبووە بــۆ دروستکردنی شــەڕ و ناکۆکی لەنێوان ئاینەکان و بەکارهێنانیان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە سیاسی و تایبەتییەکانی خۆیان. لەم هەرێمەش دا چەندین هێزی سیاسی ئاینی هــەن ،کە لەپێناو دروســتــکــردنــی هەستێکی بــەرزی ئاینی لەالی ئەندامەکانیان ،هەستی نیشتیمانی و نەتەوایەتیان تێدا کاڵدەکەنەوە .بــەداخــەوە چەندین هێزی ئیسالمی هەن ئامادەن لەپێناو پرسێکی عــەرەبــی کــە بەرگێکی ئیسالمی کراوەتە بەر ،بۆ جواڵندنی هەستی ئاینی ئاینداران خۆپیشاندان بکات و چاالکیی ئەنجامبدات ،بەاڵم ئامادە نییە بۆ پرسێکی نیشتیمانی
یــان بــۆ پاڵپشتیکردنی هێزێکی کوردی لەپارچەیەکی کوردستان دا کە بۆ مافە ڕەواکانی خۆی خەبات و تێکۆشان دەکات ،پاڵپشتی بکات و پشتگیریان بکات. ئێمە بینیمان هێزە ئیسالمییەکان بۆ پاڵپشتکردنی محەمەد مورسی و ئیخوان کۆبونەوەی جەماوەرییان ئەنجامدا و پاڵپشتی ئیخوانیان کرد .دەبینین هەمیشە بەبەیاننامە و کۆبونەوەی جەماوەری پاڵپشتی قـــودس و فەڵەستینیان کـــردوە. کێشەکە لــێــرەدا ئـــەوە نییە کە پاڵپشتی گەلێکی ستەملێکراو بکەیت و هاوخەمیان بیت ،چەندین شاعیری گەورەی کورد شــعریان بۆ فەڵستین نوسیوەو هاوخەمیان بوون ،کێشەکە لێرەدا ئەوەیە پاڵپشت و هاوخەمی هاوئاینیەکەت بیت بەبێ پاڵپشتیکردن و هاوخەمیت بۆ ئەو هێزە سیاسییە کــوردیــانــەی لــەپــارچــەکــانــی تــری کوردستان دا خەبات دەکەن و لەالیان دەســەاڵتــدارەکــانــیــانــەوە ستەمیان لێدەکرێت .ئــەو دەســەاڵتــدارانــەی کەخۆیان بە موسڵمان دەزانـــن و فرمێسک بۆ قودس دەڕژێــن ،بەاڵم
خۆیان هۆکاری فرمێسکی هــەزاران دایکی جەرگسوتاون .ئێمە لەتورکیادا دەبــیــنــیــن کـــوردەکـــان لــەســایــەی دەسەاڵتی دیکتاتۆرێتی ئەردۆگان دا چیان لێ بەسەردەهێندرێت ،هەر لە سوکایەتی پێکردنیان تا زیندانیکردن و کوشتن و بێ بەشکردنیان لەمافە ڕەواکــانــی خــۆیــان ،نــەک واڵتێکی ئیسالمی و عــەرەبــیــمــان نەبینی کەدژایەتی ئەردۆگان بکات و پاڵپشتی گەلی کوردی موسڵمانی ستەم دیدە بکات ،بەپێچەوانەوە هێزە ئیسالمییە کــوردیــیــەکــانــیــش بــێ هەڵوێستن لەبەرامبەر هاودین و هاونەتەوەکانیان. بەداخەوە دەبینین زۆرجار کەسایەتییە ئاینییەکانی نێو هێزە ئیسالمییەکان کە بەرپرسیارێتی ئاینیشیان هەیە، پاڵپشتی کـــارو سیاسەتەکانی ئەردۆگان دەکەن .پێویستە هاوخەمی ستەملێکراوان بین ،هەر نەتەوە و ئاین و بیرکردنەوەیەکیان هەبێت نەک بــەداخــەوە هەستی نەتەوەپەرستی و ئاینی وامــان لێبکات پاڵپشتی گەالنی تربین ،بەبێ هــاوســۆزی و هاوهەڵوێستی بۆ گەل و تێکۆشەرانی ڕێی ئازادیی نەتەوەکەی خۆمان.
هەمیشە بەکارهێنانی هەست و سۆزی ئاینی موسڵامنان لەالیان سەرکردەی واڵتە ئیسالمی و عەرەبیەکانەوە هەستیارترین خاڵبووە بۆ دروستکردنی شەڕ و ناکۆکی لەنێوان ئاینەکان و بەکارهێنانیان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە سیاسی و تایبەتییەکانی خۆیان
سالڤۆی ژیژەك سەبارەت بە ئیسالم و مۆدێرنە و تیرۆر-ڕەشید بوتەیب شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی ئـــەم وتــــارەم بـــەم تــێــزە ســادەیــە دەست پێدەكەم( :تیرۆر بەرەنجامێكی سروشتی پەیوەندییەكانی نیو لیبرالیزمە، پــەیــوەنــدیــیــەك كــە لــەســەر دەســت بەسەرداگرتن و چەوساندنەوە بەندە و لەمڕۆدا جڵەوی دنیای بەدەستە). بــەاڵم ســاڤــۆی ژیـــژەك بۆچونێكی جیاوازتری هەیە .ئەوەشی لە كتێبەكەیدا (ئیسالم و مۆدێرنە) ،سەبارەت بەو ێ مەسەلەیە نوسیویەتی ،دەیسەلمێن كە بەشێك لە چەپی خۆرئاوا ،ناتوانێت لەدەرەوەی لۆژیكی كلتورسازی ،لەتیرۆر تێبگات. ژیـــژەك تیرۆریستەكانی پــاریــس، بە كەمینەی موسڵمانانی ئــەوروپــاوە دەبەستێتەوە .بەبڕوای ئەو تیرۆریستەكان وەها هەڵسوكەوت دەكەن ،وەك ئەوەی كردەوەكانیان كاردانەوەبێت ،بەرامبەر پەراوێزخستنی ئەو كەمینەیە. ێ واقــعــی حـــاڵ شتێكی تر وەلــــ دەڵــێــت .دواشـــت كــە خەڵكانی وەك ئــەو تیرۆریستانە بیری لێبكەنەوە، كــاركــردنــە بــەو جـــۆرەی بــەرژەوەنــدی كەمینەی موسڵمانانی ئەوروپای تێدا بێت و بەرگری لەمافەكانیان بكات. ئەوانە ئەو مافانە ژێر پێدەخەن و ژیانی كەمینەی موسڵمانان -كە واڵتانی خۆیان جێهێشتووە ،-سەختردەكەن لەجاران و بــەشــداریــدەكــەن لــە بــاوكــردنــەوەی ئایدیاكانی ڕاستی توندڕەو ،تا بگاتە ناوجەرگەی كۆمەڵگەكانی ئەوروپا. دوای ئەوە ژیژەك دێت و بەراوردكاری لەنێوان تیرۆریستان و هتلەردا دەكات.
ئـــەوەش بــەراوردكــردنــێــكــە هەمیشە لەسیاقی كــۆمــەڵــگــەی فــەرەنــســی و لەنوسینی هەڵۆكانی ئیسالمۆ-فۆبیادا چاومان پێدەكەوێت كە وەك فاشیزمێكی سەوز ،باس لە ئیسالم دەكەن. بەاڵم خوێندنەوە شیكارییەكانی بۆ (تیرۆر) ،وەك گوزارشتێك بۆ شكست و الوازیی تیرۆریستان ،لەبەردەم جیهانێكدا كەتێی ناگەن ،هــەروا تاك ڕەهەندانە دەمێنێتەوە. ئاخر تیرۆریست هەر تەنها ئەوە نییە، بەڵكو بەرهەمی مۆدێرنەیەكی توند و تیژ و ئەو ملمالنێی كۆنترۆڵكردن و پاوانخوازییە كە دروســتــی دەكــات و بەجۆرێكیش لە جیهان دەڕوانێت (جیهان بەسروشت و بەكلتور و گەالنیەوە) ،وەك ئەوەی بابەتێك بێت بۆ كۆنترۆڵكردن و دەست بەسەرداگرتنی. بـــەم پــێــیــە ئـــەو تــونــدوتــیــژیــەی کەسی تیرۆریست بــەگــەڕی دەخــات، توندوتیژییەكی بابەتییە ،زیاد لەوەی تایبەتی بێت .بگرە تێڕوانینی تیرۆریست بۆ ئایینەكەی ،تێڕوانینێكی مۆدێرنانەیە، لــەبــەرئــەوەی پشت بــە بەرخۆریەكی كوێرانە و ئۆرتۆ پراكسیسێكی هەرزان بەها دەبەستێت و ئەوەش تێڕوانینێكی ڕوكەشانەیە. ێ ئەو بۆچونەی ژیــژەك لەجێی بەڵ خــۆیــدایــەتــی ،كــاتــێــك هەڵكشانی فێندەمێنتالیزم و كۆتایی پرۆژەی چەپ لە كۆمەڵگە ئیسالمیەكاندا ،یان شكستی پــرۆژەی مۆدێرنە لە واڵتانی كەناردا، پێكەوە گرێدەدات. بەاڵم هەر سەبارەت بەو مەسەلەیە، دەبێت دوپاتی ئەوە بكەینەوە كە واڵتانی سەنتەر كۆك و هاوڕانەبوون ،لەسەر نوێكردنەوەی واڵتانی كەنار و بەرەو پێشبردنیان .چونكە لۆژیكی گشتگیر و هەمەالیەنەی بازاڕ ،ڕێگە بە هاتنەئارای ێ نادات (بۆ نمونە وەك چین)، نەیاری نو لــەبــەرئــەوەی ڕەنگە ئــەوە دەسەاڵتی
ئەو بۆچونەی ژیژەك لەجێی خۆیدایەتی ،كاتێك هەڵكشانی فێندەمێنتالیزم و كۆتایی پرۆژەی چەپ لە كۆمەڵگە ئیسالمیەكاندا، یان شكستی پرۆژەی مۆدێرنە لە واڵتانی كەناردا، پێكەوە گرێدەدات تەواوەتی سەرمایەداریی خۆرئاوا ،بخاتە ژێر مەترسییەوە. سەبارەت بەو بۆ چونەی ژیژەكیش كە دەڵێت( :ملمالنێی نێوان تولێرانسی لیبرالی و فێندەمێنتالیزم ،ملمالنێیەكی ڕاستەقینە نییە) ،ئەوا گومانی تێدانییە موزایەدەیەكە و شایەنی ئــەوە نییە خۆمانی لەگەڵدا خەریك بكەین. ئــەوەی لەمڕۆدا پێویستمان پێیەتی لــیــبــرالــیــزمــی دیــمــوكــراســی زیــاتــرە، چــونــكــە بــاشــتــریــن دەرمــانــێــكــە بۆ دەردی هەموو فێندەمێنتالیستەكان، بەفێندەمێنتالیزمی بازاڕیشەوە كە تەواوی فێندەمێنتالیزمەكانی تر هەڵدێنێت. ئەوەی دەیەوێت ڕەخنە لە كەپیتالیزم بگرێت ،چاكتر وایە باس لەتیرۆر نەكات و بێدەنگ بێت.
سەرچاوە:
پـــــاشـــــکـــــۆی (تـــــــيـــــــارات)ی رۆژنامەی(الحياة).
3
ژمارە ( )371دووشەممە 2017/12/25
ئایا شۆڕشەکان هەمیشە شکستدێنن؟
جۆن مۆلینۆ وەرگێڕانی :شێروان ئیرباهیم دۆخـــی جــیــهــان ،بــەم هــەمــوو گــۆڕانــی کەشوهەوا و بێکاری و جەنگ و ڕاسیزمەی تێيدایە ،لەحاڵێکدایە کە ئاسان نیە بۆ دەسەاڵتدرانمان باوەڕمان پێ‌بهێنن کە هەموو شتێک ئاساییە .بەاڵم پێویستیان بەمە نیە .ئــەوەی پێویستیانە تەنها ئــەوەیــە بـــاوەڕ بــە خــەڵــک بهێنن کە ناتوانن هیچ شتێک لەم بارەیەوە بکەن و ناتوانن هیچ شتێک بگۆڕن .لەبەر ئەم هۆکارەیە هەرکات سەرمایەداری بەهانە بۆ نایەکسانی و جەنگەکان دەهێنێتەوە، ئەم نوشتەیە “بەاڵم تۆ ناتوانیت سروشتی مرۆڤ بگۆڕیت” بازاڕێکی گەرمی هەبووە الی دەهۆڵ‌كوت و الیەنگرانی سیستەم کە هەمیشە بە گوێی خەڵکی ڕەش و ڕووتیاندا دەدایەوە. بیرۆکەی هەموو “شۆڕشەکان بە شکست کۆتایيان دێت” ،هەمیشە پەیوەستکراوە بە سرووشتی مرۆڤەوە .هەردووکیان پەیوەستن بەو بــاوەڕەی پێیوایە شۆڕشەکان بۆیە شکستدێنن ،چونکە خەڵکە ئاساییەکان ناتوانن کۆمەڵگە بەڕێوەببەن و دەسەاڵتی گەل تەنها وەهمە .بۆیە هەرچەندە جۆرج ئۆروێل سۆسیالیست بوو ،بەاڵم ڕۆمانەکەی “مەزرای ئاژەاڵن” ڕەواجێکی زۆری هەبووە الی دەســەاڵتــداران ،چونکە ڕۆمانەکە وا دەردەخات کە گۆڕانی شۆڕشی ئۆکتۆبەر بۆ دیکتاتۆرییەت حەتمی بووە ،بەهۆی ناهۆشیاریی ئــەو گــیــانــدارانــەی کــە لە ڕۆمانەکەدا ڕۆڵی چینی کرێکار دەگێڕن. هــەرجــارێــک شۆڕشێک شکستدێنێت، بازرگانه‌كانی ،ئەم ئەرگۆمێنتە دەهێننەوە. کە لەگەڵ دۆخــی ئێستاشدا گونجاوە، بەهۆی ئەو دۆخــە نالەبارەی لەمیسردا گــەشــەیــکــردووە و بــەهــۆی سرووشتی ڕاستڕەوانەی ئەو هێزانەی کە دەسەاڵتی ئۆکرانیایان لــەسـه‌رکــارالبــرد .دەبینین سایمۆن جێنکینز بەم دوايیە لە ڕۆژنامەی “ ”The guardianدەنــوســێــت “مەیدانی نزالیژنۆستە لە ئۆکرانیا... و تەحریر لە میسر گۆڕەپانگەلێکن کە سیمبولی شکستن نەوەک ئومێد”.
ئەزموونەکان لە مێژوودا
ئاسانە لیستێک لەو شۆڕش و ڕاپەڕینانە ڕیزبکەین کە بەشکست کۆتاییانهاتووە: شۆڕشی جووتیارانی ساڵی ،1381جەنگی جووتیارانی ساڵی 1525لە ئەڵمانیا، کۆمۆنەی پاریسی ساڵی ،1871شۆڕشی ئیسپانیا ساڵی 1936و هتد ...سەرباری ئــەمــە ،بــیــرۆکــەی هــەمــوو شۆڕشەکان شکستدێنن ،بە تەواوی هەڵە و پووچە. زۆربـــــــەی ڕژێـــمـــە ســــەرمــــایــــەدارە دیموکراسییەکانی ئــەمــڕۆ بەرهەمی شۆڕشگەلی سەرکەوتوون .دیارترینیان شۆڕشی هۆڵەندییەکان دژی ئیمپراتۆرییەتی ئیسپانیا لە سەدەی شازدە ،کە بووە بەردی بناغەی دەوڵەتی هۆڵەندا ،و شۆڕشی ئینگلتەرا 1649-1642کە دەسەاڵتی پاشایەتی و ئەرستۆکراتی فیوداڵيی لەناوبرد و ڕێگەی بۆ حوکمی پەرلەمانی خۆشکرد ،و شۆڕشی فەڕەنسی -1789 1794کە لویسی شازدەهەمی لەناوبرد و دەســەاڵتــی ئەرستۆکراتی فەڕەنسيی
تێکشکاند و کۆتایی بە فیوداڵیزم هێنا لە فەڕەنسا ،و شۆڕشی ئەمریکی 1775 کە ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ بوونی ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە یەکێک لە بەهێزترین نەتەوەکانی سەرمایەداری. بۆرژوازيی هاوچەرخ ،هەست بە شەرمەزاری دەکات لە ڕابردووی خۆی کە بنەچەیەکی شۆڕشگێڕانەیە .دەیەوێت بەپێی توانا پەردەپۆشی بکات ،بۆیە دەبینین شۆڕشی ئینگلتەرا کــراوە بە “شــەڕی ناوخۆیی ئینگلتەرا” نەوەک شۆڕش .لەمەش زیاتر بۆرژوازيی کۆنەپارێزی ئینگلتەرا کەمتازۆر هاوسۆزن لەگەڵ زنجیرەی تەلەفزیۆنی “ ”Gay cavalerisکە الیەنگری چارڵزی یەکەمن و دژ بە “بیوریتانەکان” کە دڕندە و توندوتیژ بوون و الیەنگری ئۆلیڤەر کرۆموێل بوون ،کە بناغەدانەری دەسەاڵتی بۆرژواکانە .بەهەمان شێوە مێژوونوسان دەیانویست شۆڕشی فەرەنسی ناشيرین بکەن ،وەکو وێرانکارییەک وێنای دەکەن کە بە سەرپەڕاندن و تیرۆری سااڵنی 1794-1793کۆتاییهات. بەاڵم ئەم هەموو هەوڵە بۆ گەڕان بەناو مێژوودا ،ناتوانێت ئەو ڕاستیيە بشارێتەوە کە ئەم شۆڕشانە ،شۆڕشی ڕاستەقینە بوون و لە خەڵکی ئاسایی پێکهاتبوون کە لەڕێگەی هێزەوە سيسته‌مى بااڵده‌ستيان البـــــردووە ،و دەســەاڵتــیــان لــە چینی “ئەرستۆکراتی فیوداڵی”ەوە گواستووه‌تەوە بۆ چینی “بۆرژوازی” ،کە لەتوانایدا بووە سیستەمێکی نوێی کۆمەاڵیەتی و ئابوری بنیات‌بنێت. لەمەش زیاتر ئەم شۆڕشانە بەشێوەیەکی سەرسوڕهێنەر سەرکەوتوو بوون .شۆڕشی هۆڵەندی ،کــۆمــاری هۆڵەندای کــرد بە واڵتێکی خاوەن سەرکەوتووترین ئابوری لە ئەوروپادا لەنێوان سااڵنی ،1660-1600 و کردی بە دیموکراسيیتر و لیبراڵتر و پێشکەوتووخوازتر کە هاوشێوەی نەبووە لــە پێشتردا .بــوو بــە بەهەشتێک بۆ شۆڕشگێڕان و بیرمەندان و هونەرمەندان. هاوشێوەی یەکسانیخوازی وەکــو جۆن لیلبۆرن ،و فەیلەسوفانی وەکو دیکارت و سپینۆزا ،و نیگارکێشێکی وەکو ڕێمبرانت. لە ئینگلتەرا پاشایەتيی ستیوارت لەڕێگەی چــارڵــزی دووەمـــەوە لە ساڵی 1660دا گەڕێنراییەوە ،بەاڵم بە مەرجی جیاوازترەوە لەو مەرجانەی کە باوکی پێداگريی لەسەر پارێزگاری لێکردنیان دەکــرد .پەرلەمان بەسەر پاشادا سەرکەوت و چیتر بەریتانیا بەڕەهایی لەالیەن پاشایەتیيەوە حوکم نەدەکرا .دەسەاڵتی بۆرژوازی و پەرلەمان بەئاسانی چەسپا لە “شۆڕشی شکۆدار”ـی سااڵنی ،1689-1688و بەریتانیا بوو بە واڵتی شۆڕشی پیشەسازی و هێزێکی بــااڵدەســتــی ســەرمــایــەداری لــە ســەدەی نۆزدەدا. شۆڕشی فەڕەنسی بەتەنها فەڕەنسای نەگۆڕی بۆ دەوڵەتێکی سەرمایەداری هـــاوچـــەرخ ،بەڵکو پــاریــســی کــرد بە پایتەختی سیاسەت و ڕۆشنبیریی سەدەی نۆزدە ،بەاڵم لە هەمووی گرنگتر توانيی دیموکراسی و فەلسەفەی سیاسيی مۆدێرن سەرپێ بخات کە دیدگای تایبەتیان هەبوو ده‌ربارەی پرسەکانی ئازادی و مافی مرۆڤ، و دواتریش سۆسیالیزم. سەدەی بیستەم ڕێژەیەکی زیاتر و فراوانتری شۆڕشی نەتەوەیی بەخۆیەوە بینی ،کە دەســەاڵتــی کۆڵۆنیاڵی تێکدەشکاند و سەربەخۆیی نەتەوەیی بەدەستدەهێنا، کە لە شۆڕشی ئیرلەنداوە دەستپێدەکات کە لەساڵی 1916هەڵگیرسا و سااڵنی 1921-1920گەیشتە لوتکە ،بۆ شۆڕشی میسری لەساڵی ،1919و شۆڕشی چین لــە ساڵی ،1949و شــۆڕشــی کوبا لە ساڵی ،1959و شۆڕشی جەزائیر دژی فەڕەنسییەکان لەنێوان سااڵنی -1954 ،1962تاوەکو شۆڕشەکان دژی دەسەاڵتی پۆرتوگالییەکان لە ئەنگۆال و گینابیساو و
مۆزەمبیق ،و هتد.... کەوایە ،چۆن دوای ئەم هەموو ئەزموونە لــە شــۆڕشــی ســەرکــەوتــوو ،گریمانەی ئەوە دەکرێت کە هەموو شۆڕشەکان بە شکست دەگــەن؟ وەاڵمەکەی ئەوەیە تا ئێستا هیچکام لەم شۆڕشانە ئەوکۆمەڵگە یەکسان و ئازادەییان بەدی نەهێناوە کە بەڵێنیان پێدا بوو.
شۆڕشی بۆرژوازی
پێویستە ڕوون بین لە کاتی قسەکردن لەبارەی جیاوازییەکانی شۆڕشی بۆرژوازی لە ڕابــردوودا و ئەو شۆڕشە کرێکارییەی لــە ئێستادا باسی دەکــەیــن ،شۆڕشە بۆرژوازییەکان پێشکەوتنخواز و سەرکەوتوو بوون ،بەاڵم نەیتوانی یەکسانيی ئابوری و کۆمەڵگەیەکی بێ‌چین بنیات‌بنێت. لــە ڕووکـــەشـــدا “مــافــی یەکسانی”ـى هەڵگرتبوو ،بەاڵم تەنها بۆ جۆشدان و ڕاکێشانی جەماوەر بوو ،چونکە لەڕاستیدا چینی سەرمایەداران ڕابەرایەتییان دەکرد کــە دواتـــر دەســەاڵتــیــان کــەوتــەدەســت، کە چینێکی چه‌وسێنه‌رن و بەبێ چینی ژێردەستەی کرێکاران ناتوانن بژین .بۆیە ئەم شۆڕشانە نەیاندەتوانی لە دیموکراسيی دەستوری زیاتر بەدەست بهێنێنن ،لە باشترین حاڵەتدا بەدەستهێنانی مافی یاسایی یەکسان بۆ هەمووان (بەدڵنیاییەوە لە پراکتیکدا تەنانەت ئەمەشی بەدینەهێنا). هەمان شت بەسەر زۆرێــک لە شۆڕشە نــەتــەوەیــی و دژە ئیمپریالیستەکاندا جێبەجێ دەبێت .بە هۆکاری مێژوویی ئەم شۆڕشانە زمانێکی ڕادیکاڵتریان لە شۆڕشی بۆرژوازی هەڵگرتبوو ،زۆرجاریش خۆیان بە کۆمۆنیست یان مارکسی دەناساند- دیارترینیان شۆڕشەکانی چین و کوبایە. لەڕاستیدا ئەم شۆڕشانە لەالیەن چینی ناوەندەوە سەرکردایەتيی دەکرا ،نەوەک چینی کرێکار ،بۆیە نەیانتوانی لە دەوڵەتێکی سەربەخۆی سەرمایەدار زیاتر بنیات‌بنێن ،و سەرباری ئەوەی کۆمەڵگەیەکی بە جیاوازی چینایەتييەوە بەدیهێنایەوە ،بەڵکو هەمیشە لەژێر پەستانی ئەو هەوڵی تێکدان و دژایەتیکردنانە دەبوو کە لەالیەن بازاڕی جیهانيی سەرمایەدارییەوە ئاراستەدەکران. لێرەدا پێوستە شتێک لەبارەی جووتیارانەوە بگوترێت .لەو کاتەوەی شێوازی ژیان لە ڕاوکــردنــەوە گەشەیکرد بۆ کشتوکاڵ لە نزیکەی پێنج هەزارساڵ پێش ئێستادا، زۆرینەی دانیشتووانی سەرزەوی بەردەوام جووتیار بوون ،بۆیە هەمیشە بەشێک یان زۆرینەی بەشداربووانی شۆڕش جووتیار بــوون .ئەم حاڵەتە بە تەواوەتی بەدی دەکرا لە هێزە شۆڕشگێڕەکانی پانچۆڤێال و ئیمیلیانۆ زاپاتا لە شۆڕشی مەکسیک ،و سوپای سوری ماوتسی تۆنگ لە شۆڕشی چین ،و گەریالکانی کاسترۆ لە کوبا. بەاڵم ئاستەنگییەکی گەورە هەیە لەگەڵ جووتیارەکاندا وەکو هێزێکی شۆڕشگێڕ: دەتوانن جەربەزانە دژی سیستەمی کۆن، و خ ــاوەن زەوی و کۆڵۆنیاڵیستەکان بجەنگن ،بەاڵم ناتوانن لەکاتی سەرکەوتنی شۆڕشدا بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەیەکی نوێ بگرنەدەست ،ئەمە پەیوەنديی بە بێ‌توانایی و ناهۆشیارییەوە نیە ،بەڵکو پەیوەندیدارە بە هەلومەرجی ژیانیانەوە. دەسەاڵتی هەموو کۆمەڵگەیەک لەکۆتايیدا پشت بــە کــۆنــتــرۆڵــکــردنــی هێزەکانی بەرهەمهێنان دەبەستێت ،لە کۆمەڵگەی مــۆدێــرنــیــشــدا هــێــزە بــەرهــەمــهــێــنــەرە سەرەکییەکان لەناو شارەکاندان ،بەاڵم بنکە و شوێنی جووتیاران لە دێهاتەکانە، و لەدوای بەشداریکردن لە هەر شۆڕشێکدا، لەکۆتايیدا جــووتــیــاران هــەر دەبێت بگەڕێنەوە دێهاتەکان و بەڕێوەبردنی شارەکان و دواتریش بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە بۆ کەسانی تر جێبهێڵن. بــەاڵم چینی کرێکار یــان پرۆلیتاریا،
ئەوانەی لەسەر فرۆشتنی هێزی کاری خۆیان دەژین ،پێچەوانەی جووتیاران لە شوێنکاری گــەورەدا چڕبوونەتەوە ،کە ڕەنگە لە کارگە یان سەنتەری پەیوەندی، کــارگــەی کــەشــت ـى‌درووســتــکــردن یــان ئۆفیسێکی حکومەتدا بێت .هەروەها لە شارە گەورەکاندا چڕبوونەتەوە کە هێزی ڕاستەقینەی کۆمەڵگەی تێدایە. وەک چۆن سەرمایەداری بەتەواوی جیهاندا باڵوبۆتەوە ،ئاواش قەبارەی چینی کرێکار بەشێوەیەکی دراماتیکی زیادیکردووە کە دەیکاتە زۆرینەی دانیشتوانی جیهان. بەبێ چینی کرێکار ناتوانرێ کۆمپیوتەر یان ئۆتۆمۆبیل پێکەوەبنرێت ،دووکان و سۆپەرمارکێتەکان ناتوانن کارمەندیان دەست بکەوێت ،خوێندنگە و فەرمانگەکان ناکرێنەوە ،و پــاس و شەمەندەفەر و فڕۆکەکان ناجوڵێن. ئــەمــە هێزێکی شــــاراوەی ب ـێ‌ئــەنــدازە دەبەخشێتە چینی کرێکار ،نەوەک تەنها بۆ سەرکەوتن بەسەر سەرمایەداريیدا ،بەڵکو بۆ بنیاتنان و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەی بنیاتنراوی دوای شۆڕش ،بۆئەوەی ئەم حوکمەش بەڕێگەیەکی دیموکراسیيانە بە ئەنجام بگەیەنێت .چینی کرێکار یەکەم چینی چەوساوەیە لە مێژوودا کە دەتوانێت کۆمەڵگە بەڕێوەببات بەبێ بەکارهێنان و چەوساندنەوەی ئەوانی تر. بـــەاڵم ئــایــا چینی کــرێــکــار دەتــوانــێــت حوکمێکی دیموکراسییانە جێبەجێ بکات لەکاتی دەســەاڵت گرتنە دەستیدا؟ ئایا کۆمەڵێکی دیاریکراو لە چەوسێنەری نوێ لە ڕیزەکانی ئەم چینەوە پەیدا نابن و خۆیان زاڵبکەن؟ ئەم پرسیارە سەر لەنوێ پرسی سرووشتی مرۆڤ و بەالڕێداڕۆيشتنی شۆڕشی ڕووسیا دێنێتەئاراوە. ئەگەر بەکورتی لەسەر سرووشتی مرۆڤ بوەستین ،زۆرجار وا دانراوە کە مرۆڤ بە سرووشت چاوچنۆک و خۆپەرستە ،بەم هۆیەوە بەدیهێنانی یەکسانيی ڕاستەقینە ئەستەمە ،بــەاڵم ئەمە هەڵەیە چونکە سرووشتی مرۆڤ جێگیر و نەگۆڕ نیە، بەڵکو بە گوێرەی گۆڕان و گەشەی ژینگە و هەلومەرجی ژیان ئەویش دەگۆڕێت و گەشەدەکات .ئەوە فاکتێکە کە ڕاوچی و کۆمەڵە سەرەتاییە دێرینەکان دەیان هەزار ساڵ پێش ئێستا لە کۆمەڵگەیەکی دیموکرات و یەکساندا دەژیان ،پێش ئەوەی چینایەتی لە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا دەربــکــەوێــت .کەوایە هیچ بەربەست و تەگەرەیەکی ناوەکی لە سرووشتی مرۆڤدا نیە بۆ چەسپاندنی یەکسانی.
شۆڕشی ڕووسیا(ئۆكتۆبه‌ر)
پێویستە دان بەوەدا بنێین کە گەیشتنی شــۆڕشــی ڕووســیــا بــە دیکتاتۆرییەت، هۆکارێکی سەرەکییە بۆ ئەو بــاوەڕەی خەڵکانێک دەربارەی حەتمیەتی شکستی شۆڕشەکان .چونکە شۆڕشەکە ،سەرەڕای هــەمــوو شــتــێــک ،گرنگترین شــۆڕشــی سەدەی بیستەم بوو ،تاکە شۆڕش بوو کە چینی کرێکار توانيی لە ڕێگەیەوە بگاتە دەســەاڵت ،و پرۆسەی بونیادنانی سۆسیالیزم دەستپێبکات ،و دەبێت وەکو ئەزموون و تاقیکردنەوەیەک لێی بڕوانرێت. هەروەها ئەو هەلومەرجە ماتریاڵییەی شۆڕشی ڕووسيی سااڵنی دوای 1917خۆی تێدا بینیوە ،بە جۆرێک سەخت بوو ،کە شۆڕشەکە دەکرێ بگوترێ هیچ ڕێگەیەکی تری نەبوو ،هەر دەبوو تووشی ئەو بەالڕێدا ڕۆيشتنە ببێتەوە. پێش شــۆڕش ،ڕووسیا دواکەوتووترین واڵتی ئەوروپا بوو لە ڕووی ئابوريیەوە- زۆریــنــەی دانــیــشــتــووانــەکــەی جووتیار بـــوون ،چینی کرێکار کەمتر لــە %10 پێکدەهێنا .ئابورییەکەی بەهۆی جەنگی جیهانيی یەکەمەوە تووشی زیانێکی زۆر هاتبوو ،دواتر بەهۆی شەڕی ناوخۆییەوە
بەتەواوی هەرەسی هێنا .لە ساڵی 1921 دا بەرهەمهێنانی پیشەسازی بەڕێژەی %31کەمیکرد بــەراورد بە ڕێژەکەی لە ساڵی .1913لەهەمان ساڵدا ڕێــژەی بەرهەمهێنانی گەورەش بۆ %21کەمیکرد. کەڵەکەبوونی ئەم هەرەسە ئابورییە بووە هۆی باڵوبوونەوەیەکی فراوانی برسێتی و ڕەشەگرانەتا(تیفۆس) و کۆلێرا. کاریگەرییە کۆمەاڵیەتییەکەی تێکشکاندنی چینی کــرێــکــاری شارنشین بـــوو ،کە شۆڕشیان بەرپاکرد و لەساڵى 1917دا دەسەاڵتیان گرتەدەست .چینی کرێکاری ئەوکات وەکو لینین لەبارەیانەوە وتویەتی “ لــە دۆخــێــکــی خــوارتــر و خراپتری چینایەتیدا بــوون ..و لە هێڵ و ڕێڕەوە چینایەتیەکەی خۆيان الدراون ،چیتر وەکو پرۆلیتاریا نەمانەوە” .بەو چەرمەسەری و ماندووکردنە ماتریاڵی و سیاسییەی تێی کەوتبوون ،چینی کرێکاران توانیان بۆ بەڕێوەبردنی حکومەتەکەی خۆیان و لێپرسراوانی دەوڵەتەکەیان لەدەستدابوو. لەم هەلومەرجەدا چاوەڕوانکراو بوو بەشێک لە لێپرسراوانی دەوڵەت و حیزب ،جا ئەگەر کۆمۆنیستێکی دڵسۆزبن یان نا ،بگۆڕێن بۆ بیرۆکراتێک کە خاوەن مافی تایبەت بن و لە ســـەرووی لێپرسینەوەوە بن، دواتریش ئاگایی و هۆشیان بەم هۆکارە گۆڕانی بەسەردا بێت .بۆیە دەکرا ،بەڵکو ئەنجامیشدرا ،کە ئــەو دیکتاتۆرییەتی پرۆلیتاریایەی لینین وێنای دەکرد ،بگۆڕێت بۆ دیکتاتۆرییەت بەسەر پرۆلیتاریاوە. ئایا دەکــرا لەم ڕێگا داخــراوە دەربــازی ببوایە؟ بەڵێ ،بەاڵم تەنها کاتێک شۆڕشەکە بگوازرایەتەوە بۆ دەوڵەتانی دیکە کە لە ڕووی ئابورییەوە پێشکەوتووترن ،کە دەکــرا ئەوکات هاوکارییان بۆ کرێکارە ڕووسییە بێ‌دەرەتانەکان هەناردە بکردایە. نزیک بــوو ئەمە ڕووبـــدات :شۆڕشەکە بە فیعلی گــوازرایــیــەوە بۆ ئەڵمانیا و ئیتاڵیا(چەند شوێنێکى دیکەش) ،زۆریش نزیک بوو لەسەرکەوتن .بەاڵم شکستەکەی لە بنەڕەتدا بۆ نەبوونی ڕابەرایەتییەکی شۆڕشگێڕیی گونجاو دەگەڕێتەوە ،ئەمەش شۆڕشی ڕووسیای بەتەنها هێشتەوە و چارەنووسی دیاریکرد. بە تێگەیشتن لەو هەلومەرجە ماتریاڵییەی شکستی بــە شــۆڕشــی ڕووســیــا هێنا، ڕووندەبێتەوە کە پەیامێکی ئومێدبەخش ئاراستەی شۆڕشی نوێ دەکــات نەوەک پەیامی هیوابڕین و ورەبـــەردان .ئێستا هەموو دەوڵەتە گەورەکان خاوەنی هێزی بەرهەمهێنانی پێشکەوتووترن و چینی کرێکاریان بەهێزترە لە ڕووسیای ساڵی .1917جیهانی ئەمڕۆ یەکگرتووتر و لێک نزیکترە لە پێشوو ،بۆیە بە ڕوودانی هەر گۆڕانکارییەک لە واڵتێکدا باڵوبوونەوەی شۆڕشی بەجیهاندا زۆر ئاسانتر دەبێت لە سااڵنی .1923-1917
شکستی گۆڕەپانەکان
وەاڵمــــی ئـــەو ئــەرگــۆمــێــنــتــە مــێــژوویــە گشتییەمان دایەوە دژی شۆڕش ،ئێستاش دەتوانین بگەڕێینەوە سەر ئەرگۆمێنتی تایبەت بە شکستی گۆڕەپانەکان (تیان ئان مین ،تەحریر ،پۆریتۆ دێل سۆل، تەقسیم ،مەیدان و هتد )...لەوەی بتوانن کۆمەڵگەیەکی نوێ و باشتر بەدیبهێنن، ئەم بیرۆکەیەشە کە سایمۆن جێنکینز و ئەوانیتر بەرگريی لێ دەکــەن .جێنکینز پێی وایە :گۆڕه‌پانەکان بوون بە “ئایکۆنی شــۆڕشــی سیاسيی مــۆدێــرن” ،دان بە هێزە ئیلهامبەخشەکەیدا دەنێت ،بەاڵم پێی وایە “جەماوەر زیاتر دەڕووخێنێت کەمتر بنیاتدەنێت” دەنوسێت“ :جەماوەر دەتوانێت کارەبای ڕژێمێکی الواز ببڕێت و دەوڵـــەت بخاتە تاریکییەوە .بــەاڵم بەدەگمەن ڕووناکی بەسەر دیموکراسیدا هەڵدەکات .هەموو جواڵنەوەیەک دەکرێت ئومێدی زەمەنێکی باشتر ببەخشێت ،بەاڵم
مێژوو بەردەوام گومانکارە”. بەاڵم جێنکینز کەوتۆتە ناو دوو هەڵەی زەقــەوە .یەکەم ،ئەو وەکو یەک دیاردە دەڕوانێتە جەماوەری هەموو گۆڕەپانەکان، لــەبــری ئــــەوەی بــڕوانــێــتــە پێکهاتەی چینایەتی و ئامانجی سیاسی و بیر و ئایدۆلۆژیای بااڵدەست الی هەریەکێکیان. جێنکینز نایەوێت جیاوازی بکات لەنێوان جەماوەرێکدا کە سەر بە چینی ناوەندە و جەماوەرێک کە سەر بەچینی کرێکارانە، لــەنــێــوان جــەمــاوەرێــکــی کــۆنــەپــارێــز و جەماوەرێکی ڕادیکاڵ و هتد.... دووەم ،جــەمــاوەری نــاو گۆڕەپانەکان سیمبولی بــزووتــنــەوەی شۆڕشگێڕیی دیــاریــکــراون ،جێنکینز گۆڕەپانەکان بەهەموو شۆڕش یەکساندەکات ،بۆیە ڕەگەز و الیەنەکانی دیکە نادیدە دەگرێت ،وەکو ئەوە وایە شۆڕشی فەڕەنسی کورتبکرێتەوە تەنها بۆ دەســت بەسەراگرتنی باستیل یان شۆڕشی ڕووســی ،کورتبکرێتەوە بۆ ئەو ڕێپێوانەی ڕووە و کۆشکی زستانە ئەنجامدرا. ئەمە بۆ هەموو شۆڕشەکانی ئەم دواییانە هەڵەیە ،بەاڵم بۆ شۆڕشی میسری بەتایبەت هەڵەیە :چونکە هەرچەندە ڕاگەیاندنەکان بەردەوام تیشکیان دەخستە سەر گۆڕەپانی تــەحــریــر ،بـــەاڵم تێکۆشان و هەوڵی گەورە و گرنگ هەبوون لە سەرانسەری واڵتەکە .بەتایبەت لە ئەسکەندەرییە و سوێس .لەبەرئەوەی کۆی کۆبوونەوەکانی سەرشەقام و مانگرتنە فراوانەکان و دەست بەسەراگرتنی شوێنکارەکان ،یەکالکەرەوە بوون بۆ ڕووخاندنی دیکتاتۆریەتی حوسنی موبارەک. بۆیە جێنکینز و ئەوانی تر ،ڕەنگە بنوسن چــارەنــووســی شــۆڕشــەکــان شکستێکی حەتمییە ،بــەو ئەنجامگیرییە هەاڵنەی لە خەباتەکانەوە دەریانهێناوە .بەاڵم لەڕاستیدا ئــەو شــۆڕشــانــە سەرناگرن کە لە داگیرکردنی شوێنە گشتییەکان بــەوالوە تێناپەڕن ،هەڵەیە پێمانوابێت ئەم ڕێکخستن و کۆبوونەوە جەماوەرییانە ناتوانن ئەم سنورانە تێپەڕێنن. لەڕاستیدا ،ئەنجامگیریی درووست ئەوەیە کە مۆبیلیزەی جەماوەر لەشەقامەکاندا هەنگاوێکی پێویستە بۆ هەموو کردەیەکی شــۆڕشــگــێــڕی ،بـــەاڵم پێویستمان بە مانگرتنی گشتی و دەست بەسەراگرتنی شوێنکارەکان دەبــێــت .چونکە خاڵی بەرهەمهێنان ئەو خاڵەیە کە سەرمایەداران پێی الواز دەبن و هەموو هێزی چینەکەش لەوێدا چڕبووەتەوە. سەرەڕای ئەمە پێویستمان بە ڕێبەرایەتییەکی شۆڕشگێڕیی سۆسیالیستانە هەیە ،چونکە بەبێ سیاسەتێکی شۆڕشگێڕانە ،دەکرێت بــزووتــنــەوە جەماوەرییەکە بە الڕێ و چەوتیدا ببردرێت و ناپاکيی لێ بکرێت. ئەگەر توانرا هەموو ئەم ڕەگەزانە پێکەوە کۆبکرێتەوە ،چینی کرێکار لە توانایدایە بــەســەر ســەرمــایــەداریــدا سەربکەوێت و کــۆمــەڵــگــەیــەکــی سۆسیالیستيی ئەنتەرناسیۆنال بنیات‌بنێت ،کە زۆر لە ئەزموونەکانی ڕابردوو بەهێزتر دەبێت. *ئــەم وت ــارە بەئینگلیزی لە گۆڤاری مانگانەی ( ،)The socialistژمارەی ئەپریلی ساڵی ،2014باڵوکراوەتەوە سەرچاوەکان:
1 - http://socialistreview.org. uk/390/do-revolutions-always-fail 2- http://revsoc.me/revolutionary-experiences/30095/
4
ژمارە ( )371دووشەممە 2017/12/25
كێشەی كوردو ئیسالمیزمی كورد لەتوركیا توغبا یەشار ئۆغلۆ لەئینگلیزیەوە :ماجید خەلیل ئیسالمییە كـــوردەكـــان هێشتا وابــەســتــەن بــەڕەوگــەیــەكــی بــنــاژۆو تــونــدەوە .دەتــوانــرێــت بوترێت كە ئیسالمییە تــوركــەكــان كــەمــتــر لە ئیسالمگەرایانی كورد بناژۆو پەیوەستن بە ئیسالمگەراییەوە .ئەم بناژۆییەی ئیسالمگرایانی كــورد تەنێ لەنێو حزبواڵو هودا پاردا ڕەنگی نەداوەتەوە. لەنێو كوردا گروپگەلی ئیسالمی دیكە لە فۆرمی گروپی مەزهەبی و ڕێخراوی ئایینی ناحكومیدا لە هەرێمەكەدا بونیان هەیە .یەكێك لەو گروپانە گروپی (مێد زەهرا)یە .لە پاش مەرگی سەعیدی نورسی ،گروپەكەی دابەش بوو بەسەر چەند گروپێكی پەرت و جوداوە. مێد زەهرا یەكێك بوو لەو گروپە جیابووانەی كە بوونی خۆی زێدەتر لە ناوچەكانی ڕۆژهــەاڵت و باشووری ڕۆژهەاڵتدا دەبینییەوە .بەتایبەتی لەو شوێنانەدا كە زۆربــەی كــورد بوون. بەپێچەوانەی شوێنكەوتووەكانی دیكەی نورسی ،ئەم گروپە بە گروپێكی فرە بناژۆو توند دادەنرێت ،ئەم ڕوانگەیەش لە دنیابینی ڕێبەرێكیانەوە بەنێوی سەیهانزادە نومایان دەبێت كە لەسەر دێموكراسی ئــەم شرۆڤەیە دەكــات‌و دەڵێت «هەر كەسێك كە پەسەندی دێــمــوكــراســی بــكــات ،وەك ئــەوەی نەزمێكی فەرمانبەرداریی بێت ،ئەوا پێویستە ئــەو كەسە وەك بێباوەڕ تەماشابكرێت .چــوون دێموكراسی بەرنامەیەكە لەبەرامبەر قورئان و یاسای ئیسالمدا چێكراوە» .چێڤیك ڕوانگەی مێد زەهرا لەمەڕ ناسیۆنالیزم و دەوڵەت لەگەڵ ئیسالمییە توركەكان بەراورد دەكات ،مێد زەهرا ڕادیكااڵنە دەڕوانێت و پێی وایە تەنها دەوڵەتی ئیسالمی دەتوانێت بۆ موسڵمانان سودمەند بێت و یەكێتی ئیسالمی گرەنتی بەهێزبوونی خــواســتــی موسڵمانان دەكــــات .لە ڕوونــكــردنــەوەی هەڵوێستی حزبواڵ لەسەر ناسیۆ نەتەوایەتی كورد ،توتار پێی وایە كە حزبواڵ نەیارو دژی هەموو جۆرەكانی ناسیۆنالیزمە .هەرچەند كە حزبواڵ فرەترینی ئەندامەكانی كوردن، هــاوكــات زازاكـــی ،تــورك ،عــەرەب و چیچانیش لەنێویدا بــوون ،هەربۆیە ئەم فرە ئیتنیكی و هەمە چەشنییە ناسیۆنالیزمی كوردیی لەنێویدا كەنەفت و ناكارا كــردووە .بۆ نموونە حزبواڵ دەڵــێــت»:لــەالی ئێمە موسڵمانێكی تورك ،لەهەموو كوردە ناموسڵمانەكان بە بەهاترە ،هــاوكــات موسڵمانێكی كوردیش لەهەموو توركە ناموسڵمانەكان لەپێشترە» .لە ڕوانــگــەی حزبواڵدا نەیارییەتی ناسیۆنالیزمی كورد مانای بێدەنگییان نییە لەئاست ئەو ستەم و زەجرەی كە كورد دەیچێژێت یاخۆ بێدەنگییان لەهەمبەر پرسی كوردا، ئەوان پێیان وایە پرسی كورد وابەستەیە بە ڕژێمێكەوە كە لە سۆنگەی موسڵمانە توركەكانەوە سەرچاوەی نەگرتووە . چەتین سایا جەخت لەوە دەكاتەوە كە ڕەوشی ئێستەی ناسیۆنالیزم لەنێو ئیسالمییەكانی تورك ،لەالی عیسمەت ئۆزێلەوە بــرەوی پــێــدراوە ،ئەمەش دروست لە هەشتاكانەوە سەرچاوەی گــرت و ئیدی ئیسالمگەرایی بــووە شوێنی مشتومڕ ،ئەوەی كە دەوترێت لە یەكێك لە نوسینەكانی ئۆزێلەوەیە كــە دەڵــێــت «شــانــازی دەكـــەم كە ناسیۆنالیستێكی توركم ،ناگەڕێم بۆ هیچ چوارچێوەیەكی دی جگە ئەم سروشتە نیشتیمانییە .شانازی دەكەم بكوژی دوژمنێكم ،ئەوەی كە كە توركبوون
بیركەرەوانی بواری ئیسالمگەرا ،وا وێنادەكەن كە نەزمی ئیمپراتۆرییەتی پێشووی عوسامنی وەك چارەسەری پرسی نەتەوایەتی كورد لە جێی خۆیدا بووە لە موسڵمانبوون جــودا دەكــاتــەوە. شــانــازیــدەكــەم كــە لــەپــاو خزمەتی جــوداخــوازە كــوردو عەلەوییەكان و هیچ جۆرە دابەشبوونێكی خاكەكەمدا نیم» .بەپێی ئۆزێل ئیسالم ناكۆكیی نییە لەتەك توركگەراییدا ،ئەوەش مانای ڕاسیزم نییەو توركەكان دەتوانن بەرگریی لە شوناسی نەتەوەیی خۆیان بكەن ،ئــەوەش لە پەیوەستیاندا بە ئیسالمەوە سەرچاوە دەگرێت .هەروەها سنورێك لەنێوان ئیسالم و توركیزمدا چێدەكات ،پێی وایە كە جوداخوازی نەتەوایەتی و ئیتنی كاری كاپیتالیزم و ئیمپریالیزمە. لەالی ئیسالمییە توركەكان یەكبوونی و یەكگرتویی دەوڵەت شوێنێكی گرنگی هەیە .وەلێ ئیسالمی سیاسی خواستی كۆمەڵگەیەكی فــرە و هەمەچەشن دەكات ،كە بە ئومەتی ناو دەبات ،ئەوە لەالی ئیسالمیە توركەكان گرنگە ،وەلێ كاتێك كە ناسیۆنالیزمی مەزهەبی وان خاوەندار بێت و سەر بەكۆمەڵگەی خۆی بێت .ئەو جەخت لە هێزی ناسیۆنالیستی ئاینی دەكــاتــەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی گشتگیرتر .ئەمەش تەنها بەوە پاساوی بۆ دەهێنرێتەوە كە ناسیۆنالیزمێكی وابەستەو گرێدراو بە ئایینەوە بونیاد بنێیت .ئەمە لەكاتێكدایە كە لەالی ئیسالمییە كوردەكان شەریعەت ئامڕازو ڕێی دەربڕینی كوردبوونە لە بۆشایی یاساییدا .لەالی ئیسالمییە توركەكان، ئەو كوردانەی كە جوداخوازن ،هاتوون گەرەكیانە یەكێتی ئیسالم پایماڵ بــكــەن ،سیزر ئــەم جیاوازییە بەم
شێوەیە دەردەبڕێت «نوسەرە كوردە ئیسالمییەكان پەیجوری چوارچێوەیەكی پێشنیازكراون ،كە لەنێو ئومەتدا و وەك كۆمەڵگەیەكی باوەڕدار تایبەتمەندییان پێبدرێت ،لەكاتێكدا كە نوسەرە توركە ئیسالمییەكان جەخت لەوەدەكەنەوە كــە وابەستەیی و دەوڵــەتــی تــورك و یەكێتییەكەی لــە چــوارچــێــوەی ئیسالمدا فــەراهــەم بكەن و ئایین بكەنە هەوێنی كوشتنی تایبەتمەندی و جیاوازییەكان». سارجیل لەم بارەیەوە دەدوێــت و پێی وایە كە گوتاری ئیسالمییەكانی تورك لە نەزمی برایانی موسڵماندایە، چوون بەنێوی یەكێتی ئیسالمییەوە پاشەكشە لە گــوتــاری جــوداخــوازی دەكــات و لێرەوە دەتوانن كوردەكان وابەستە بكەن بە شوناسێكی بااڵتر لە شوناسی كوردبوونەوە .هەربۆیە ئیسالمییە توركەكان ئەم گوتارەیان كردە ئامڕازێكی ستراتیژی سەركەوتوو لە بەدەستهێنانی پشتیوانیی بەرفراوانی كـــوردەكـــان لــەمــاوەی هــەڵــبــژاردنــە نیشتیمانییەكانی ()2011 ،2007 ،2002 دا .سەركەوتنەكانی ئەكەپە دەتوانرێت لــەو سۆنگەیەوە تەماشابكرێن كە خوێندنەوەی كوردەكانی لەهەمبەر كەمالیزم زەقتركردبێتەوە ،چوون وەك دژە كەمالی و دژە سیستەمی پــارتــایــەتــی ئـــەو پڕەنسیپە هاتە پێشەوەو ئەوان بون كە ساڵەهای ساڵ بوو كوردیان بندەستكردبوو .لێرەدا لەالی ئیسالمییە توركەكان شتێك كە پێویستە لێی تێبگەیەنرێن ئەوەیە كە
ڕێبەرانی هودا پار ڕاستەوخۆ دەستیان دەبرد بۆ تێكستە قورئانییەكان و لە پرسی نەتەوایەتی كوردا وەكو بەڵگەی مافی نەتەوایەتی كورد دەیانخستنە پێشچاوان ئەوەی پەیوەستە بە پرسی كوردەوە، برێتییە لە شكستی ناسیۆنالیزمی خەڵكی كــورد ،چــوون دەبێت ئەوە یەكالبكەنەوە كە چارەسەریی وان وابەستەیە بە جیهانی ئیسالمییەوە. وەلــێ ئــەم پــرۆژە ناتەندروستە بۆ پــرســی كـــورد لــە هـــزری ئیسالمیە توركەكاندا بووەتە پەرتبوونێكی باو لە تێگەیشتندا. ســـارگـــوڵ پــێــی وایـــە فــاكــتــەری كەمتەرخەمی موسڵمانانی تــورك لەهەمبەر پرسی كــوردا دەگەڕێتەوە بــۆ تــێــوەگــانــی پــرســی كـــورد بە ناسیۆنالیزمەوەو دوركەوتنەوەیان یاخۆ نەیاریەتییان بە پرسی موسڵمانێتی نــێــونــەتــەوەیــیــەوە .نــەتــەوەگــەرا توركەكانیش ئــەم خوێندنەوەیان بۆ ئیسالمییە توركەكان نییە كە گەرەكیانە پرسی كــورد بخەنە ژێر هەژموونی ئیسالمگەراییەوە ،هەروەك چۆن پێشیان وایە كە موسڵمانانی كورد زێدەتر پەیجوری پرسی نەتەوەیین. لــێــرەدا بــواڵج ئــەوە دەخــاتــەڕوو كە یەكێتی ئیسالمی چارەسەرێكە تا نەتەوە هەمەچەشنەكان بختە ژێر ڕكێفی خۆیەوە ،بەاڵم لە زەمینەیەكدا كە مافی یەكسان بە هەموویان ڕەوا ببینرێت .بەاڵم لەالی ئەو زەقكردنەەوی شوناسی نەتەوەیی كورد لە ئێستادا نە بەرژەوەندی بۆ گەلی كورد هەیە ،نە بەرژەوەندی بۆ ئەو ئومەمییەتەش كە ئیسالم دەیخوازێت. دیارە سەرەڕای هەمەچەشنی تاكەكان ،بیركەرەوانی بواری ئیسالمگەرا ،وا
وێنادەكەن كە نەزمی ئیمپراتۆرییەتی پێشووی عوسمانی وەك چارەسەریی پرسی نەتەوایەتی كورد لە جێی خۆیدا بووە .لەم میانەدا بۆ پاساو و وەاڵمی ڕەخنەی هاواڵتیانی تورك ،ئیسالمییە كــوردەكــان دارای پاساوی خۆیانن، ئـــەوان لــە زەمــیــنــەی ئایندا مافی نەتەوایەتی خۆیان هەڵدەهێنجێنن. لەمیانی چاوپێكەوتنەكانی ئەم توێژینەوەیەشدا ڕێبەرانی هودا پار ڕاستەوخۆ دەستیان دەبرد بۆ تێكستە قورئانییەكان و لە پرسی نەتەوایەتی كوردا وەكو بەڵگەی مافی نەتەوایەتی كورد دەیانخستنە پێشچاوان .سێنگوڵ لەبارەی ناسیۆنالیزمی كوردی سەرنجی ڕادەكێشا بۆ بۆچوونەكانی محەمەد باماك كە یەكێكە لە كەسایەتییە دیارە ئیسالمییەكانی پەیوەست بە پرسی نەتەوایەتی كوردەوە .پاماك ئاماژەی بە ئایاتە قورئانییەكان و فەرمودەكان دەكـــرد ،مەبەستی بــوو ڕەوایــەتــی خەباتی كورد بۆ مافەكانی نیشانبدات، ئەو دەیویست ئەو ڕەوایەتییە لەپێناو دەمارگیریی نەتەوایەتیدا نییەو بۆ سەندنی مافەكانیانە .پاشان ئەو پێی وایە كە ناسیۆنالیزم فاكتەری ئازارو زاماربوونی جەستەی جیهانی ئیسالمییەو لەم پێناوەیشدا نەتەوەی كورد پشكی شێری بەركەوتووە .لەم ڕووەوە ناسیۆنالیزمی توركی زەحمەتی فرەی داوەتــە بەر كوردەكان تاوەكو دەستبەرداری مافە كەلتورییەكانیان بــن .هــەروەهــا پاماك كەمتەرخەمی و خەمساردی موسڵمانانی جیهان
لەهەمبەر مــافــە ڕەواكــانــی كــوردا بەگازاندەو گلەییەوە دەخاتەڕوو .لە كۆتایشدا پێی وایە موسڵمانانی تورك لەهەمبەر بندەستی و ئازاری كورداندا بێدەنگییان هەڵبژاردووە ،هەرچەند كە لەم میانەدا تانەو توانجەكانی خۆی لە ئەستۆی ناسیۆنالیزمی توركی دەبینی. هەموو ئەو ڕوانگانەی ڕێبەرانی هودا پار ،كە كەم تازۆر پرسی نەتەوایەتی كــوردیــان تێكەڵە ،دەربــــڕی ڕق‌و ڕوانگەیەكی ڕەقە لەهەمبەر برایانی موسڵمانی تورك لەتوركیادا .هەربۆیە ڕێبەرانی هودا پار ڕەخنەی توند لە ڕامیاری میریی دەگرن ،چوون ئەوان هەستی بەرپرسیارییەتییان لەهەمبەر چارەسەریی گرفتەكانی كورد نیشان نـــەداوەو بەڵكو هاتوون پەكەكە و گروپە هاوشێوەو وابەستەكانی بەتەنها قسەكەری پرسی نەتەوایەتی كورد دەبینن ،هەر ئەمەش بووەتە فاكتەری بەهێزبوونی پەكەكەو زیندوو ڕاگرتنی ناسیۆنالیزمی پەڕگیریی كوردان .الی ڕێبەرانی هودا پار پێویستە هەموو كێشەكان بە ڕێگەی ئیسالم چارەسەر بكرێن .لێرەدا بەهەمان ڕوانگەی بواڵج، ئیسالمییە كوردەكان داكۆكی لە یەكێتی موسڵمانان دەكەنەوەو بەپشتبەستن بە بنەمای ڕەچاوكردنی ماف و ئەركی هەموو نەتەوە جیاوازەكان. بە گوێرەی كارایش موسڵمانانی تورك پێویستە ڕەچاوی میتۆدێك بكەن كە زەمینەی بوژانەوەو دەستەبەری مافەكانی كوردی تێدا ببینرێت و لەم میانەیشدا ئیسالم دەتوانێت هەوێنی ئەو زەمینەیە بێت .ئەو پێی وایە: «ئـــەوە فــەرمــوودەی پەیامبەری ئیسالمە ،كــە كەسێك ناتوانێت بانگەشەی موسڵمان بــوون بكات تاوەكو ئەوەی بۆ خۆی گەرەكییەتی بۆ براموسڵمانەكەشی نەیخوازێت». كــەواتــە ئــەو موسڵمانەی كە مافی نــەتــەوەی كوردیشی نــەوێــت ،وەك ئــەو مافەی كە بۆخۆی دەستەبەر بووە ،ئەوە پێی ناوترێت موسڵمان. كــوردەكــان لــەهــەمــوو مافەكانیان لەتەواوی جیهاندا بێبەشدەكرێن .هیچ مرۆڤێك ناتوانێت سەرڕاستانە بڵێت كوردەكانیش وەك نەتەوەكانی دونیا دارای مافەكانیانن و نەچەوساونەتەوە، ناتوانن بڵێن كوردیش هەمان ئەو بوونەیان هەیە كە نەتەوەكانی دی هەیانە .زمانی كوردی قەدەغەكراوەو كولتوری كــوردی یاساغەو نەتەوەی كـــورد لــەنــێــو دەبـــرێـــن .چێڤیك پێی وایــە كە موسڵمانە توركەكان هەڵوێستێكی ســەركــەوتــووانــەیــان لەهەمبەر دەستەبەركردنی مافەكانی نەتەوەی كوردی موسڵماندا نەبووەو نییە .ئەوان لەبەرامبەر ئەو بێدادییەی میری دەرهــەق بەكوردانی دەكــات، تەنێ بێ دەنگییان هەڵبژاردووە .لەم میانەدا ڕێبەرە كوردە ئیسالمییەكان دان بــەوەدا دەنێن كە پێداگریكردن لــەســەر شــونــاســیــان لــە زەمــیــنــەی تایبەتمەندیە نەتەوەییەكاندا لەبری تایبەتمەندی ئایینی و دەستگرتن بە ئاینەوە ،تــەواوی وا لەخزمەت هێزە ئیمپریالییەكاندا .هاوكات ئیسالمییە كوردەكان هاویەكییەك لەنێوان خەباتی نــەتــەوایــەتــی كـــوردو ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیزمی كــوردیــدا نابیننەوە. ئەوان وادەبینن ئەم نادادییە بەرامبەر بەكورد دەرهاویشتەی ناسیۆنالیزمەو دەگەڕێتەوە بۆ ئایدیای ناسیۆنالیزمی سەدەی نۆزدەهەم و دواتر لەیەكەم كاردانەوەدا ئەم سیستەمە نەتەوەی كـــوردی خستە پـــەرێـــزەوەو خاكی كــوردســتــانــی بــەســەر چـــوار هێزی ناسیۆنالیزمدا دابەشكرد .