خواپەرستی و دەمارگیری
گفتوگۆ لەگەڵ د .نەرس حامد ئەبوزەید رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ژمارە ( )643دووشەممە 2018/1/29
چڵە زەیتونی خوێناویی ئاڤێستای تانك شكێن ئەنقەرەی هەژاند
توركیا چەكی قەدەغەكراو بەكاردەهێنێت و كۆمەڵی
ئیسامعیل بێشكچی بیرمەندی تورك:
نێودەوڵەتیش هێشتا بێ دەنگە
جگە لە سەرۆك كۆمارو سەرۆك وەزیران
میدیا جیهانییەكان :توركیا شكستی هێناوەو
هەموو توركیا دژی لەشكركێشی سەر عەفرینن
ناتوانێت لە عەفرین پێشڕەویی بكات
«
ئەودیوی تێڕوانین مشتومڕی نیشتامنیو نەتەوەیی لە تێزەكەی (بەرهەم ساڵح)دا
«
د .سەربەست نەبی
2
3
تایبەت
ذمارة ( )643دووشەممە 2018/1/29
info_chawder@yahoo.com
2
ئەودیوی تێڕوانین مشتومڕی نیشتامنیو نەتەوەیی لە تێزەكەی (بەرهەم ساڵح)دا
د .سەربەســت نەبی ،مامۆستای زانكــۆ و پســپۆڕی بــواری فەلســەفە ،لــە وتارێكیــدا بــۆ رۆژنامــەی (الحیــاة) چاپــی لەنــدەن ،رەخنــە لــەو تێڕوانین و بۆچونانــەی د .بەرهــەم ســاڵح ،دەگرێــت ،كــە ناوبــراو رۆژی ،2018/1/5لــە وتارێكــدا لەهەمان رۆژنامەدا بە ناونیشانی "تێڕوانینێــك بــۆ كۆتایپێهێنانی قەیرانــەكان بەردەوامیــی لەعیراق" ،باڵویكردبۆوە. د .سەربەســت نەبــی ،لــە وتارەكەیــدا ،تیڕوانینەكانــی د.بەرهــەم بۆ چارەســەركردنی كێشەكانی عێراق ،شیدەكاتەوەو پێیوایــە ،د .بەرهــەم دەیەوێت بــە دوركەوتنــەوە لــە مافــی چارەنوســی كورد ،بچێتەوە ناو گۆڕەپانــی سیاســیی عێــراق و لەوێوە بانگەشــەی فریادرەســی بۆ چارەســەركردنی كێشــەكانی عێراق بكات ،هەروەك نوسەر لە وتارەكەدا دەنوســێت :د.بەرهەم دەڵێت كــوردەكان (نەك كورد) مافێكــی سرووشــتیان هەیــە لەدیاریكردنــی چارەنووســی خۆیاندا "بەاڵم" مافی چارەنووس پشتبەســتن لەئەنجامــی بــە بەغــدای پایتەختــەوە لەڕاســتیدا دێتەكایــەوە... لۆجیكی ئەم فەنتازیا سیاســییە لــە فەنتازیــای دیموكراســیەتی عەرەبە ســتەمكار و تاكڕەوەكان دەچێت كە دەڵێت ،دوو بژاردەت بەمەرجێــك لەبەردەمدایــە یەكەمیان هەڵبژێریت. ئەم وتارەی د .سەربەست نەبی، دەكرێــت ببێتــە دەروازەیەك بۆ دیالــۆگ و گفتوگــۆی بۆچــون و تێڕوانینەكانــی د .بەرهــەم، بەتایبەتی ،قســە لەبــارەی ئەو پرســیارەوە بكرێت ،كە ئایا ئەم تێڕوانینانە زادەی هەلومەرجێكی بابەتیین ،یاخود ،ســەرئەنجامی كێشــەو ملمالنــێ ناوخۆیــی و عێراقیەكانە. لێرەدا( ،چاودێر) بە رەزامەندیی د .سەربەســت نەبــی ،دەقــی وتارەكــە بــە زمانــی كــوردی باڵودەكاتــەوەو بڕیاریشــە ئــەم هەفتەیــە دەقــە عەرەبییەكــەی لــە رۆژنامــەی (الحیــاة)دا باڵوبكرێتەوە.
د .سەربەست نەبی
ئەودیوی تێڕوانین مشتومڕی نیشتامنیو نەتەوەیی لە تێزەكەی (بەرهەم ساڵح)دا تێڕوانین( الرؤیە) چاوگەكەی روانینە ،واتە روونكردنەوەی ئەوەی كە شتێك لە داهاتوودا بــەرەو كــو ێ دەگات و چــی بەســەردێت، یاخوود دەبێت چی لێبێت .تێڕوانین لەڕووی زمانەوانییەوە بینین و رای باش و راســت-ی تێدایە ،بەاڵم ئەگەر ئەلیفی بۆ درێژبكرێتەوەو ببێتــە (رؤیا) ئەوا زانینی پەنهانیی (غەیب) دەگەیەنێــت .یەك پیتی ئەلیفــی درێژكراوە ئــەو جیاوازییــە كەمەیــە كە لەنێــوان رای ئەقاڵنی راســت یان شیكردنەوەی زانستیو، پێشبینیكردنی غەیب و خوێندنەوەی ئایندە و دۆزینەوەی ئەوەی تێدا حەشاردراوە ،هەیە. ئــەوەش دەكرێــت ،بەزمانێكــی هەڵپاچراو، ناوی فاڵگرتنەوەی سیاسی لێبنێین. بانگەشەو الف لێدانی تێڕوانین ،ب ێ بەش نییــە لــە خواســتێكی مەعریفــی چاودێری ئامێز كە روانینو خۆزگەخواستن بۆ دواڕۆژ، لەباردەبات ،یان تێگەیشــتنێكی كۆتكراو بۆ مێــژوو پێشــكەش دەكات ،كــە بیروڕاكانی بەســەردا دەســەپێنێت .كەســێكی خاوەن تێڕوانین دەسەاڵتێكی مەعریفی و توانایەكی ئەوتــۆی خوێندنــەوەی رووداو ،یان داهاتوو بەخــۆی دەدات ،كــە هەڵوێســتی چاودێری ب ێ الیــەن یان بابەتی تێدەپەڕێنێت ،چونكە تێڕوانین الیەنگرییەو ،خواستێكی ئاشكرا یان شــاراوەی تێدایە بۆ نوشتانەوەی ملی رووداو و واقیعە بابەتییەكان و راستییەكان و ملكەچ پێكردنی بۆ خواست و مەبەستەكانی خاوەنە سیاسییەكەی. لەهەمــوو وێســتەگە سیاســییەكانیدا د. بەرهــەم ســاڵح هەوڵیــداوە لەتێڕوانینــی هەمووانــەوە ،بەدیمەنــی سیاســییەك خۆی نیشانبدات كە لەهەمووان كراوەترو ،ئەقاڵنی تر و ،ئازادیخوازترە و بااڵترە لە شەڕەقســە بچووكــەكان و ،لەهەمــووان بەتواناتــرە لــە پەیوەندیگرێــدان لەگــەڵ هەمــوو ئەوانــەی ركابــەری یەكتــرن ،بااڵتــرە لــە ملمالنــێ تایفیی و نەتەوەییەكان لەواڵتەكەی(عیراق) دا .گرنگتریــن شــتیش لــە تێڕوانینیــدا، گوایــە ئــەو لەهەموو كەس زیاتر پەســەندە الی ناوەنــدە سیاســییەكانو ناوەندەكانــی بڕیــاری جیهانــی ،ئەمریكایــیو ئەوروپایــی بەتایبەتــی .بــەاڵم ئەمجــارە لەوتارەكەیــدا بەناونیشــانی" تێڕوانینێك بۆ كۆتایپێهێنانی بەردەوامیی قەیرانەكان لەعیراق" ،لەژمارەی رۆژی 2018/1/5رۆژنامــەی (الحیــاة) دا، دەیەوێت تێڕوانینێكی گشتگیر الی هەمووان درووســتبكات ،بەتایبەتــی الی رای گشــتی عەرەبی -عیراقی كە ئەوە مەبەســتەكەیەتی لــە گووتارەكــەی -كە ئــەو بەڕاســتی تاكە عیراقییــە لــەم ســەردەمە خەمۆكیهێنەردا، ئــەو عیراقییە پاكو پووختەی هیچ خەوشو كەموكورتییەكــی ،نەتەوەیی یــان مەزهەبی نییە لەئینتیما یان ناسنامەكەیداو ،ئەو رەنگە تەنها كەس بێت توانای رزگاركردنی هەمووانی هەبێت ،ئەوە ئامانجی سەرەكی حەشاردراوی ئاشــكرانەكراوە لــە وتارەكەیدا .بــەاڵم ئەو پرســیارەی لێرەدا قووت دەبێتــەوە ئەوەیە
چــۆن؟ بــەچ شــێوەیەك؟ چۆن نووســەری تێڕوانینەكە زەمینەسازدەكات بۆ رزگاربوون لــە بەردەوامیــی و خوالنــەوەی قەیرانەكانی عیراق؟ وەكو ئەوەی گووایە عیراق بەدرێژایی مێــژووە دوورو درێژەكــەی لــەدەرەوەی ئەو قەیرانانە بووبێــت ،ئەو قەیرانانەی تێپەڕبوو و نائاسایین سەبارەت بەم واڵتە!!! لەســەرەتای وتارەكەدا ،نووسەر دیارترین ئەو دوو هەڕەشــەیەی بەردەم ســەقامگیریی ئــەو عیراقــە بــاس دەكات كــە دەیەوێــت پێی بــگات ،ئەوانیش بریتین لــە رێكخراوی داعــش و لێكەوتەكانــی ریفراندۆمەكــەی هەرێمــی كوردســتان ،زۆری نەمــاوە وەكــو یەك لەڕووی پێگــەو رۆڵو گرنگییەوە لێیان بڕوانێت ،بەوەی دوو هەڕەشەی مەترسیدارن لەبەردەم ســەقامگیریی عیراقو ســەرلەنوێ دامەزراندنــەوەی بەچەشــنێك كــە هیــچ قەیرانێكی تێدانەبێت .روونیشە كە سەرلەنوێ دامەزراندنــەوەی عیــراق و یەكگرتــووی واڵتەكــە ،ئــەو ئامانجــە بااڵیەیە كــە بەڕێز بەرهــەم هەوڵی بۆ دەدات ،ئــەو بژاردەیەش رەوا و رێگەپێدراوە بۆ هەموو كەسێك ،بەاڵم روون نییــە یــان گوومانــی لێدەكرێت ئاخۆ هێشتا بە سیفەتی سیاسییەكی كورد بیر لە چارەسەر دەكاتەوە یان لە پێگەی ئینتیمای نەتەوەیی تایبەتی خۆیەوە ،یاخوود هێشــتا ترسی شــوناس یان شایستەكانی مەسەلەی نەتەوەیــی كارە لەپێشــینەكانێتی لەكاتــی نزیكبوونەوەیدا لە چارەسەركردن. ســەرباری ئەوانــەی باســكران ،دەتوانین ئامــاژە بۆ ئەو حوكمە ناڕەوا و قەبارەی ئەو ســوكایەتییە بكەین كــە بەرانبەر بەئیرادەی نەتەوەیەك ،یان گەلێك دەیكات كە ویســتی لە راپرســییەكی ئاشتیانەو دیموكراسیانەدا، ئازادانە گوزارشت لە خواستە نەتەوەییەكانی بــكات ،كاتێك راپرســیی و لێكەوتەكانی بە هەڕەشــەیەك دەزانێــت بەرانبــەر بە خەونە لەنــاكاوە عیراقییەكــەی ،كــە هاوشــێوەی هەڕەشەی شكستپێهێنانی داعشە ...هتد. نووسەری وتارەكە مافی تەواوی هەیە كە خۆی داماڵێت لەهەر ئینتیمایەكی سیاســی یــان شوناســێكی پێشــوو ،كە بە كۆســپی دەزانێــت لەبــەردەم خواســتە نوێیەكانیدا. هەمــوو كــەس مافی هەیــە دەســتبەرداری بیروبــاوەڕ و تێڕوانینە سیاســییەكانی بێت، لــە بازاڕی سیاســەتدا ،كاتێك ببێتە لەمپەر لەبــەردەم هەڵكشــانی یان پێشــكەوتنیدا، بەهەمــان ئــەو ئاســانییەی كــە مــرۆڤ دەســتبەرداری یەخەی كراســە چڵكنەكەی بێــت ،بەاڵم ئەوەی ناتوانیــن لێی تێبگەین، یــان پاســاوی بۆ بهێنینەوە ،لــەم حاڵەتەدا ئەوەیــە ئــەم كــردەوەی لەكۆڵخۆكردنــەوە هاوشــان بێت لەگەڵ تاوانباركردنی سیاسیو سەركۆنەكردنی هەموو كەسێك ،كە بەتووندی دەستی بەقەناعەتی سیاسیی یان نەتەوەیی یان بیروڕاكانی خۆیەوە گرتبێت. بڕگــەی دواتر دێــت كە ئامانجــی ئەوەیە الی وەرگــر ئــەو تێڕوانینــە بچەســپێنێت كــە خاوەنــی" تێڕوانینەكــە" هاتــووە بــۆ ئەوەی كودەتا یان شۆڕشــێكی سیاســی لە گووتــاری "نیشــتیمانپەروەریی" عیراقیــدا بــكات و دابڕانێكــی مەعریفــی لەگەڵ جۆرە بەســەرچووەكان و شــێوە كۆنەكانی گووتار رابگەیەنێتو ،دەڵێت :رەنگە بۆیەكەمجاربێت لەمێــژووی دەوڵەتــی هاوچەرخــی عیراقــدا (زۆرێــك لەكــوردەكان) خۆشــبەختانە نووســەر وەكو مێژوونووسانی كۆن نەیوتووە كۆمەڵێك لە كوردەكان داخوازی چاكســازی نێوخۆیی و دەســەاڵتی باش و دادپەروەرانە پێــش درووشــمە نەتەوەییــەكان دەخــەن، ئــەوەش گۆڕانێكــی گەورەیە .راســتیەكەی من لەوە تێنەگەیشــتووم لێرەدا بەدرووستی مەبەستی لە "درووشمە نەتەوەییەكان" چییە و مەبەســتی چ جــۆرە درووشــمێكە؟ ئایــا داواكردنــی جێبەجێكردنی مــاددەی 140ی
دەســتووری عیراقە؟ یان جێبەجێكردنی ئەو ماددانەی تری دەســتوور كە حكومەتەكانی ناوەنــد لە 2005ەوە خۆیانــی لێ دەدزنەوە؟ یاخــوود رەتكردنــەوەی بەعەرەبكردنــی كەركــوكو ناوچــە كوردســتانییەكانی ترە؟ یــان مافــی یەكســانبوونە لەســامانەكاندا؟ یان خواســتی دادپەروەرییــە لەنێوان ناوەند و ناوچەكانــی تــردا؟ یــان خواســتی مافی چارەنووســە ...هتد ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا وادیــارە نووســەر بەنهێنــی وتوویەتــی با(لەچوارچێوەی درووشمەكاندا) ئەم بەقسە قوربانییدانەش لەسەر سەربڕگەی نیشتمانی عیراقــی پێشــكەش بكەیــن و بیخەینەبــەر ئــەو هەڵگەڕانــەوە نەتەوەییــە ،بەڵكو قایل بن .پاشــان من لــەو ناكۆكیی و دژبەیەكییە تێناگەم كە نووسەری وتارەكە دەیخوڵقێنێت لەنێوان ئەوەی ئەو ناوی لێدەنێت" درووشمە
نیشتمانیداین بۆ موزایەداتی سیاسی لەسەر سەروەریی نیشتمانی ،هاواری ئەو كەسانەی بۆ یەكێتــیو ســەروەریی عیــراق دەگریان، هەتــا زیاتر قووڵ دەبوونــەوە لە گەندەڵییو تااڵنكــردنو مەزهەبگەرایی و پێشــێلكردنی دەســتووری عیراقــی بەدرێژایــی زیاتــر لــە دەیەیەك ،بــەردەوام بەرزدەبووەوەو تووندتر دەبوو. یــەك هەنــگاوی تــر لــەو چوارچێوەیەدا بهاوێژرێــت ،لــە كەســانی تر زیاتــر دەبینە عیراقــی!!! هەنگاوێكی تر بۆ كۆتایپێهێنانی پــرۆژەی نەتەوەیــی و بنیاتنانــی رێبــازی نــاوازەی نیشــتمانی عیــراق .ئــەو هەنگاوە دەبێتە ســەرەتایەك بۆ لەباربردنی ئیرادەی نیشــتمانیو ئــازادی هەڵبژاردن ،ســەرەتای فەلســەفەی هــەق .لەبــەر ئــەوەی خاوەنی تێڕوانینەكــە لەســەرەتادا دەســتبەرداری
د .بەرهەم دەڵێت :كوردەكان( نەك كورد) مافێكی رسوشتیان هەیە لەدیاریكردنی چارەنووسی خۆیاندا "بەاڵم" مافی چارەنووس لەئەنجامی پشتبەسنت بە بەغدای پایتەختەوە دێتەكایەوە ...لەڕاستیدا لۆجیكی ئەم فەنتازیا سیاسییە لە فەنتازیای دیموكراسیەتی عەرەبە ستەمكار و تاكڕەوەكان دەچێت كە دەڵێت ،دوو بژاردەت لەبەردەمدایە بەمەرجێك یەكەمیان هەڵبژێریت! لەگەڵ تێبینیكردنی ئەوەی كە بەكارهێنانی "بەاڵم" لەم چوارچێویەدا هیچی لە زیرەكیی ئەو عەرەبو توركو فارسە رەگەزپەرستەكان كەمرت نییە ،كە كاتێك دەبینن ناچارن باسی مافی چارەنووسی كورد بكەن ،ئەو "بەاڵم"ە بەكاردەهێنن. من لەو ناكۆكیی و دژبەیەكییە تێناگەم كە د .بەرهەم ،دەیخوڵقێنێت لەنێوان ئەوەی ئەو ناوی لێدەنێت "دروشمە نەتەوەییەكانی كورد"و چاكسازی و دەسەاڵتی دروستی دادپەروەرانە لەعیراق؟ و بۆچی مەرجە حوكمی دروست و دادپەروەرانە لەسەر شكستپێهێنان و زیندەبەچاڵكردنی دروشم یان داواكارییە نەتەوەییەكانی كورد دروست بكرێت؟ لەو حاڵەتەدا دەسەاڵت لەعیراقدا چۆن دەسەاڵتی باشو دادپەروەرانە دەبێت، لەكاتێكدا نكۆڵی لەداواكارییە رەواكانی كورد بكرێت؟ نەتەوەییەكانی كورد"و چاكسازی و دەسەاڵتی دروســتی دادپەروەرانــە لەعیــراق؟ و بۆچی مەرجە حوكمی دروست دادپەروەرانە لەسەر شكســتپێهێنان و زیندەبەچاڵكردنی درووشم یان داواكارییە نەتەوەییەكانی كورد درووست بكرێت؟ لەو حاڵەتەدا دەســەاڵت لەعیراقدا چۆن دەسەاڵتی باشو دادپەروەرانە دەبێت، لەكاتێكدا نكۆڵی لەداواكارییە رەواكانی كورد بكرێت؟ لەمیانــەی تێبینیكردنــی مەبەســتەكانی وتارەكــەدا ئــەوە روون دەبێتــەوە كــە نووسەرەكەی بەڕوونی گرنگییەكی ستراتیژیی بــااڵو ئەوپــەڕی بەهــا دەداتــە داواكاریــی یەكێتی خاكی عیراق و چاكسازیكردن تێیدا، تەنانەت ئەگەر ئەو ئامانجە لەســەر حیسابی لەناوبردنی داواكارییــە رەواكانی كورد بێت، رەنگــە بــەو كارەی بیەوێــت قەناعــەت بەو كەســانە بكات كــە كردوونیەتییــە ئامانجی تێزەكــەی خــۆی ،كە پــرۆژە نیشــتمانییە سیاســییەكەی ئەو زۆر پێویســتە .نووسەر ئــەو هەڵوێســتە بەپێوەرێك هەژمــاردەكات بۆ هــەر كارێكی سیاســی نەتەوەیــی رەوا، لەوەشــدا هاوئاوازە لەگــەڵ گووتاری هەموو ئــەو سیاســییە عیراقییانــەی یەكێتــیو ســەروەری عیراقیان كردبووە پاساو لەكاتی پرۆســەی ریفراندۆمو پاش پرۆسەكەش .لەو دەمەدا هەستمان بەوەدەكرد كە لە بازاڕێكی
پرەنســیپی مافی چارەنــووس دەبێت ،بۆیە لەو كاتەدا دەبێت دووركەوتنەوەیەك لە بیری سیاسی نوێو هاوچەرخدا بەدیبهێنێت .لێرەدا بــە گوونجان لەگــەڵ تێزەكانی پێشــوویدا، نووسەری وتارەكە پێشنیاری تێگەیشتنێكی نــو ێ دەكات لەبــارەی مافــی چارەنــووسو ناوەڕۆكەكەی ،كە خۆی لەئازادی هەڵبژاردندا دەبینێت ،دەڕوخێنێتو جێگرەوەكەی خۆی پێشكەشــدەكات ،كــە لەســەر زۆرلێكردن و پابەندكردن راوەستاوە و دەڵێت :كوردەكان( نــەك كــورد) مافێكــی سرووشــتیان هەیــە لەدیاریكردنــی چارەنووســی خۆیاندا "بەاڵم" مافــی چارەنــووس لەئەنجامی پشتبەســتن بــە بەغــدای پایتەختــەوە دێتەكایــەوە... لەڕاستیدا لۆجیكی ئەم فەنتازیا سیاسییە لە فەنتازیای دیموكراســیەتی عەرەبە ستەمكار و تاكــڕەوەكان دەچێــت كــە دەڵێــت ،دوو بژاردەت لەبەردەمدایە بەمەرجێك یەكەمیان هەڵبژێریت!!! لەگەڵ تێبینیكردنی ئەوەی كە بەكارهێنانی " بەاڵم" لەم چوارچێویەدا هیچی لــە زیرەكیــی ئەو عــەرەبو توركو فارســە رەگەزپەرســتەكان كەمتر نییــە ،كە كاتێك دەبینــن ناچارن باســی مافی چارەنووســی كورد بكەن ،ئەو "بەاڵم"ە بەكاردەهێنن. راستییەكەی ،هەموو ئەوانەی پێشتر وتران الوازدەبن لەبەردەم ئەو تێگەیشــتنە نوێیەی نوســەر لەمیانەی ئاماژەیەكی سەرپێیدا ،بۆ
لێكدانــەوەی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد لە باشووری كوردســتان دەریدەبڕێت ،بەاڵم ئــەو ئاماژەیە رەنگدانــەوەی باوەڕی قووڵیو هەڵوێســتێتی بەرانبەر بە سرووشتو رەوایی ئەو بزووتنەوە ،لەڕووی مێژووییەوە .دەڵێت: حاڵەتی مێژوویی" كوردەكان" وایە كە رەنگە لــەڕووی ســەربازییەوە لــە دەشــتاییەكاندا شكســتبهێنن ،بەاڵم لەچیاكان كۆدەبنەوە و جارێكی تر شۆڕش دەستپێدەكاتەوە .زۆربەی جارەكانیش بەپشــتیوانی دەرەكــی ،عیراق هەمیشە مەحكوم دەبێت بەو بەردەوامبوونە ب ێ ئەنجامە وێرانكارییە. تێروانینــی یەكەممــان كــە بــەرەو ئــەو لێكدانەوەیەمان دەبات ئەوەیە شۆڕشی كورد نزیكە لە جواڵنەوەكانی یاخیبوونی جوتیاران لــە ئەوروپا لــە چاخی ناوەڕاســتدا .دووەم، توانای هیچ كارێكی ئاشتییانە یان تێكۆشانی دیموكراســی مەدەنی نییە .سێهەم ،زۆربەی جــارەكان لەبــەر هــۆكارو فاكتەرگەلێكــی نێوخۆیی رەوا دەستپێناكات ،بەڵكو بەهۆكار یان هاندانی دەرەكی دەستپێدەكات ،هەربۆیە شەرعیەتی سیاسیو مێژوویی نییە .چوارەمو كۆتایی ،شۆڕشی كورد هۆكاری بەردەوامیی بــ ێ هودەیــیو وێرانكارییانــەی عیراقە ،ئەو واڵتــە نیازپــاك و باشــە ،دوور لــە جەنگو شــەڕەنگێزییە ،كە جگە لە فریشــتەو كەسە پیــرۆزەكان كــەس حوكمی نەكــردووە ،ئەم واڵتە ئارامو ئەمینە قوربانی ئەو كەسە خاوەن بیرو ئاسۆ الدەرانەیە ...ئەمەیە كە دەتوانین لە واتا شاراوەكانی ئەو دەقە هەڵیبهێنجین، بــ ێ هیــچ زیادكــردن یــان لێكدانەوەیەكــی نادادپەروەرانــە ،ئەوە ئەوپەڕی ئاســۆیە بۆ لێكدانەوەی قسەكانی نووسەری وتارەكە. لە كاتە مێژووییە نائاســاییو الدەرەكانی وەكو ئەم كاتەداو ،لەو بارودۆخانەی كە زۆر دژی ئەقڵن ،كاتێك مرۆڤ دەیەوێت ئەقاڵنیو میانڕەوبێت لە گۆشەنیگای كەسانی ترەوەو، دەیەوێــت كوردێكی باش بێــتو تائەوپەڕی ئەندازە نەرمونیان بێت ،واتە تەنانەت ناسكو سەرنجڕاكێش بێت لە گۆشەنیگای خەڵكەوە، دەبێت گوونجاوبێت لەگەڵ بانگەشــەكانیاندا سەبارەت بە بااڵدەستییو زاناییو چاودێرییو سەروەریی .توانای ئەوەی هەبێت بژێت لەگەڵ تەواوی بانگەشــەو گومرایە ئایدۆلۆژییەكانی ئەوانــدا لەبــارەی گەلــی نەمــرو شــوناسو چارەنووسی هاوبەش و وەاڵمدانەوەی هەبێت لەگەڵ لۆجیكە سیاسییەكەیاندا و هەماهەنگ بێــت لەگــەڵ ئاراســتە نەتەوەییەكانیــانو ئاراســتەكانی تریانــدا .دەبێــت بەگوێــرەی پێوەری دڵخوازی ئەوان كورد بێت ،كوردێكی لەســەرخۆ و نەرمونیان و تەنانەت رۆمانسی كە گۆرانی بەســەر شــكۆ و شــانازییەكانی عیراقدا دەڵێتو خەون بە نیشتمانپەروەرییەك دەبینێــت كە بەگوێرەی ئارەزووی كەســانی تــر داڕێــژراوە .لەبەرانبەریشــدا هەندێجــار ناچــار دەبێــت دەســتبەرداری هەر شــتێك بێت كــە پەیوەندیداربێت بە شوناســەكەیو ئینتیماكــەی ،تاكــو بگونجێــت و بســازێت لەگــەڵ لەخۆباییبوونەكانــی ئەوانــدا .ئەو، ئــەو كوردەیە كــە رزگاربــووە لــە حاڵەتی قەتیســبوونی ئایدۆلۆژیــی بەرهەمهاتــوو لە هەســتكردن بەســتەم ،پاككراوە لــە پەتای رقی ئەو رەگەزپەرستە گەمژانەیانەی نكۆڵی لــە مافی مرۆڤ دەكەن لــەوەی بە كەرامەت و یەكســانی بژێــت .ئــەو ،ئــەو كوردەیــە كــە ئێســتا بــە تكاكردنێكــی زۆرەوە ،بــۆ هەموو پۆســتەكان پێویســتە و بــۆ تەواوی رۆڵەكانیش دەستدەدات .پێچەوانەكەشی ئەو كوردە رەگەزپەرســتەیە ،ئــەو كوردە خراپە جوداخوازە قێزەونەیە ،لەتێڕوانینی ئەوانەوە، كــە هەســتی مرۆییانەی نییە بــۆ كەرامەت، رەنگە هەموو ئەوانە پاســاوبن بۆ تێڕوانینی نووسەری وتارەكەو مەبەستەی قسەكانی.
راپۆرت
ذمارة ( )643دووشەممە 2018/1/29
info_chawder@yahoo.com
3
چڵەزەیتونی خوێناویی ئاڤێستای تانكشكێن ،ئەنقەرە دەهەژێنێت میدیا جیهانییەكان: توركیا شكستی هێناوەو ناتوانێت لە عەفرین پێشڕەوی بكات ئیسامعیل بێشكچی بیرمەندی تورك: هەموو توركیا جگە لە سەرۆك كۆمارو سەرۆك وەزیران دژی لەشكركێشی سەر عەفرینن ئاڤێستا خاپور ،ئەو شەڕڤانەی بە فیداکاریی گیانی خۆی تانکێکی سوپای تورکیای تێکشکاند
چاودێر – رێبین حەسەن: بۆ مــاوەی 10رۆژە لەشكركێشــی ســوپای توركیــاو گروپــە ئۆپۆزســیۆنی چەكدارەكانــی ســوریای هاوپەیمانــی بــۆ ســەر كانتۆنــی عەفریــن بە نــاوی چڵە زەیتــون ،كــە لەراســتیدا چڵــە زەیتونــی خوێناوییە ،بەردەوامەو، جگە لە كوژرانی ژمارەیەكی زۆری سەربازی سوپای توركیاو چەكدارە بەكرێگیراوەكانی ،ژمارەیەكی زۆری هاواڵتــیو ژمارەیەك شــەڕڤانیش شەهیدبون. هەرچەندە لە ئاستی نێودەوڵەتیش كاردانــەوەكان بەرامبــەر توركیــا تونــد نیــن ،بــەاڵم شــەڕڤانانی عەفرین شــەڕێكی سەخت دەكەنو تــا ئێســتا تــەواوی هێرشــەكانی ســوپای توركیایان تێكشــكاندوەو زیانــی زۆریــان لێــداون .دوێنێش كچــە شــەڕڤان ئاڤێســتا خاپــور بــە كردەیەكــی گیانفیدایــی خۆی بــە تانكێكــی ســوپای توركــدا تەقانــدەوەو هێرشــێكی فراوانــی ســوپای توركیــای تێكشــكاندو خۆشی شەهید بوو. بەڕای شــارەزایانی سیاســیو سەربازی و هــاوكات زۆربــەی ناوەنــدە میدیاییەكانی جیهــان ،ئامــاژە بەوەدەكــەن ،توركیا لەم لەشكركێشییەیدا شكســتیهێناوەو ناتوانێت عەفریــن داگیربــكات ،ئەمــەش لەكاتێكــدا بەرپرســانی توركیا هەڕەشەی داگیركردنی مەنبجو فراوانكردنی ئۆپراسیۆنەكەیان دوای عەفرین دەكەن. جگە لەو بەرخودانە مەزنەی شەڕڤانانی عەفریــن ،چاالكییــە مەدەنییــەكانو خۆپیشــاندان لەتەواوی شــارەكانی باشورو رۆژئــاواو رۆژهەاڵتــی كوردســتانو تەواوی شارو پایتەختە گرنگەكانی ئەوروپاو ئەمریكا فــراوان بوە ،تاكــو رایگشــتی نێودەوڵەتی لــەو بێدەنگییــە بێتە دەنــگ و چیتر رێگە بــە ســوپای داگیركاریی توركیــا نەدرێت، كۆمەڵكوژیــی لە عەفریــن ئەنجام بدات ،بە تایبەت كە لە ئێستادا باس لەوەدەكرێت كە
توكریا چەكی قەدەغەكراوی بەكارهێناوە. لەالیەكــی دیكــەوە ،بڕیــارە ئەمــڕۆ دوو شــەممە لەشاری سلێمانی ،خۆپیشاندانێكی بەرفــراوان بۆ ســەركۆنەكردنی كردەوەكانی دەوڵەتــی توركیــا بەڕێوەبچێــتو رۆژی سێشــەممەش پارلەمانی كوردستان رەوشی عەفرین تاووتوێدەكات.
شەڕو بۆردومان لە عەفرین بەردەوامە لە درێــژەی ئەو هێرشــە داگیركارییەی ماوەی 10رۆژە بەردەوامە ،ســوپای توركیا دوێنــێ لــە چیــای قەســتەل هێرشــێكردو لەالیەن شەڕڤانەوە تێكشــكێنران ،ئاڤێستا خاپور خۆی تەقاندەوە بە تانكێكی سوپای توركــداو بەهۆیــەوە هێرشــەكە تێكشــكا، خۆشی شەهید بوو. ئاڤێســتا خاپور ناوی راســتەقینەكەی زێلوخ حەموەو لە دایكبووی ساڵی 1998ی ناحیەی بلبلێیە. دوای تێكشــكاندنی هێرشــەكەی توركیا، فڕۆكــە جەنگییەكانــی ســوپای توركیــا دەســتیانكرد بــە بۆردومانكردنــی گونــدی حاجی خەلیل لــە ناوچەی راجۆ ،بەهۆیەوە ژمارەیەك هاواڵتی شەهیدو برینداربون. لەالیەكــی دیكــەوە فڕۆكــەكان بەنداوی میدانكێیــان بۆردومانكــردو مەترســیان بۆ ژیانی هاواڵتیانی ســەدان گوند دروستكرد، هەروەهــا خێوەتــگای روباریشــیان بۆردومانكرد. بەپێــی دوایــن ئامارەكانــی دەزگا تەندروســتییەكانی كانتۆنــی عەفریــن ،تــا ئێســتا زیاتــر لــە( )100هاواڵتــی مەدەنی شــەهید بــونو زیاتــر لــە( )200تریــش برینداربون. الیخۆشیەوە ،ئەنژێال رەشۆ ،هاوسەرۆكی ئەنجومەنــی تەندروســتی كانتۆنی عەفرینو جــوان محەمــەد ،ئەندامــی دەســتەی بەڕێوەبــەری نەخۆشــخانەی عەفریــن، لەبــارەی ئامــاری شــەهیدو بریندارانــی مەدەنیــەوە ،رایانگەیانــدوە ،لەســەرەتای هێرشــە داگیركارییەكانــی ســوپای توركو چەتەكانییــەوە بــۆ ســەر عەفریــن)٨٦( ، هاواڵتــی مەدەنی شــەهیدبون ،كە ( )٦لەو شــەهیدانە ،ئەندامی یەك خێزانن ،هەروەها ( )١٩٨هاواڵتیــش برینداربــون ،زۆرینــەی
شەهیدو بریندارەكان ژنو منداڵنو داواشیان لەڕێكخراوە تەندروستییەكان كرد ،هاوكاریی تەندروســتیو پێداویســتی پزیشــكی بــۆ نەخۆشخانەكانی عەفرین دابین بكەن.
خۆپیشاندانو كاردانەوەكان دژی توركیا
یــان رۆژئــاوای هەرگیز رازی نابین كێشــەو پشێوی نوێ لەناوچەكەدا بۆ ئەمڕۆو داهاتو ئەنجام بدرێت ،خۆش گوزەرانی ئاسایشــی واڵتو گەلەكەمانو بۆ سەر ئاسایشی گیانو ماڵی هاواڵتییانمان بكرێنە ئامانج". الی خۆشــیەوە بەكــر بــۆزداغ جێگــری ســەرۆك وەزیــرانو وتەبێــژی حكومەتــی توركیــا لە چەنــد بۆنەی جیادا هۆشــداری دایــە هێزەكانی ئەمریكا لە باكوری ســوریا بەتایبــەت لە منبج كە لەحاڵی نەكشــانەوە و بەردوامیان لەپرۆژەكانیان لەوێ ،دەكرێنە ئامانجی ســوپای توركیاو ئــەو هێزانەی بە پاڵپشتی تیرۆر تۆمەتبار كرد.
دەســتپێكردنی لــەدوای هــەر ئۆپەراســیۆنەكانی ســوپای توركیــاوە لەزۆربــەی پارچەكانــی كوردســتانی گــەورەو واڵتانــی ئەوروپا ،خۆپیشــاندانو گردبونــەوەی ناڕەزایــی ئەنجامــدراوەو داوا لەكۆمەڵــگای نێودەوڵەتــیو واڵتانــی زلهێز توركیا شكستیهێناوە دەكرێــت ،كــە هەرچــی زوە ســنورێك بــۆ كــردەوە سەرشــێتانەكانی دەوڵەتی توركو لەشكركێشییەكەی ســوپای توركیا بۆتە بەتایبەتیش لێدوانو كردەوەكانی حكومەتی جێی بایەخی میدیا جیهانیو ناوچەییەكانو ئاكپارتــی دابنرێــت ،چونكە ئەوەی ئێســتا گرنگی زۆر دەدەن بە بەرگری شەڕڤانەكانی لەكانتۆنــی عەفرین دەگوزەرێــت دژی بەها عەفرین. مرۆییەكانــەو ســنورەكانی تێپەڕانــدوە، لــەو چوارچێوەیەدا میدیــا جیهانییەكان لەوچوارچێوەیەشــدا بڕیارە ئەمڕۆ لەشــاری باس لە شكستی لەشكركێشییەكەی سوپای ســلێمانی ،خۆپیشــاندانێكی بەرفــراوان بۆ توركیــاو هاوپەیمانەكانــی دەكــەن كــە بۆ ســەركۆنەكردنی كردەوەكانــی دەوڵەتــی ماوەی 10رۆژە بەردەوامە. توركیا بەڕێوەبچێت. لەشكركێشــی توركیــا كــە ئەنقــەرە بە پارلەمانــی كارنامــەی هــاوكات بەپێــی "چڵــە زەیتوون" ناوی دەبــات ،بەاڵم خۆی دەســت وێنەیەكــی كوردســتان ،كــە چڵە زەیتونی خوێناوییە ،لەرۆژی شەممەی كوردســتان، پارلەمانی (چاودێر) كەوتوە، رابردوو ،2018-1-20دەستیپێكردوەو تاوەكو رۆژی سێشــەممەی ئاینــدە 2018/1/30ئێستا بەردەوامە ،بەپێی ئامارەكانی نەتەوە كۆدەبێتەوەو تێیدا سەرۆكی فراكسیۆنەكان یەكگرتووەكان ،ئۆپەراســیۆنەكە مەترســی پەیــام لەبــارەی دۆخــی ئێســتای عەفرین ئاوارەبونی لەســەر نزیكــەی ( )324هەزار دەخوێننەوە. ژن ،پیاو ،منداڵ لەشارەكە دروستكردوە. رۆژنامەی (دیار)ی لوبنانی لە راپۆرتێكدا بــەوردی باســی لــە پالنەكانــی شــەڕی ئەنقەرە هەڕەشە لە ئەمریكا شــەڕڤانەكان كردوەو ئەوەی خســتوەتەڕوو دەكات كــە ســوپای توركیــا شكســتیهێناوە لــە پێشڕەویكردن لە عەفرین. هــاوكات لەدرێــژەی بەردەوامــی هــاوكات كەناڵــی (ســكای نیــوز) ئۆپەراســیۆنی بەناو چڵە زەیتــون ،بینالی باڵویكــردەوە ،لەمــاوەی هێرشــەكانی یڵــدرم ،ســەرۆك وەزیرانــی توركیــا ،وتی ئەمدواییەدا ،هێزەكانی سوپای توركیا هیچ "زیاتــر لە( )300شــەڕڤانی یەپەگە گیانیان پێشــڕەوییەكی ئەوتۆیان لەســەر زەوی بۆ لەدەســتداوەو بە رونو ئاشــكرایی دەیڵێین نەكراوەو دەستكەوتێكی ئەوتۆیان نەبوە. كە ئێمە لەئێرانەوە بۆ دەریای ناوەڕاســت، پەیامنێری كەناڵەكە ،دەڵێت "هێزەكانی بەدرێژایــی هــەزارو 350كیلۆمەتر ســنوری توركیــا تــا ئێســتا لــەروی زەمینییــەوە باشورمان لەگەڵ عێراقو سوریادایەو ،رێگە نەیانتوانیوە هیچ پێشڕەوییەك ئەنجامبدەن، بەدروستبونی هیچ رێكخراوێكی تیرۆریستی دوای ( )10رۆژ لەدەســتپێكردنی نادەیــن ،ئینجا لە رۆژهەاڵتــی فورات بێت ،هێرشــەكەیان ،شــەڕو روبەڕوبونــەوەكان
بەچــڕی بەردەوامییــان هەیە ،لەشــارەدێی راجــۆی باكــوری رۆژئاوای عەفریــن ،دوای ئــەوەی لە بەیانی ئەمــڕۆ هێزەكانی توركیا دەستیان بە پێشڕەوی كردووە". ســەرچاوەكان ئاشــكرایدەكەن ،توركیــا ترســی گەورەی لە شكست هەیەو بەردەوام هێــزی پشــتیوانی بۆ ناوچەكان بەگشــتیو رۆژهەاڵتــی عەفریــن بە تایبەتــی دەنێرێت لەســنوری شــاری ئەعــزازەوەو دەیانەوێ لەناوەوەی سوریاش دەست بە پێشڕەوی بۆ عەفرین بكەن ،هێزەكانی سوریای دیموكرات توانیویانە دەیان سەربازو چەكداری سوپای ئــازادو تیرۆریســتانی بەرەی رزگاری شــام بكوژن. لەالیەكــی تــرەوە ،هێزەكانی ســووریای دیموكــرات چەنــدان وێنــەو زانیارییــان باڵوكردۆتەوەو هێما بۆ ئەوە دەكەن ،توركیا بۆمبی ناپاڵم لەبۆردمانەكانی بەكاردەهێنێت، كــە یەكێكــە لەبۆمبــە قەدەغەكــراوەكان لەالیــەن كۆمەڵگــەی نێودەوڵەتییــەوە، چونكــە گازێكی كۆمەڵكوژەو بەتەواوی رێی بەكارهێنانی لەالیەن نەتەوە یەكگرتوەكانەوە قەدەغەكراوە.
توركیا سەركەوتو نابێت شــارەزایانی سیاسیو ســەربازی ئاماژە بەوەدەكەن ،توركیا لە لەشكركێشــییەكەی عەفریندا سەركەوتو نابێتو شكستدەهێنێت. ئیســماعیل بێشكچی نووســەری توركو دۆســتی كورد بە رۆژنامەی دۆڤار-ی توركی راگەیانــدوە ،عەفرین كوردســتانە ،ژمارەی دانیشــتووانەكەی نزیكــەی یــەك ملیــۆن كەســە ،لە ســەرەتای هەڵگیرسانی شەڕی نێوخۆی ســوریاوە ئارامترین شــوێن بووە، زۆرتــر لــە 400هــەزار ئاوارەی ســووریایی پەنایان بۆ بردووە. ناوبراو دەشــڵێت "شــەڕی دژی عەفرین، شــەڕی دژی هەمــوو كــوردە ،دەبێت ئەوە قبوڵ بكرێت ،كە شــەڕە دژی كوردســتان، هەمــووان لە توركیا ئەم شــەڕە شــەرمەزار دەكەن ،جگە لە ســەرۆك كۆمارو ســەرۆك وەزیران كە گەل سەركوت دەكەن ،رێدەگرن لــە دەرچوون بۆ شــەقامەكان و ناڕەزایەتی دەربڕین لە دژی ئەم شــەڕە ،دەنگی خەڵك كپ دەكەن". بێشــكچی ،ئاماژە بەوەشدەكات ،باكوری
ســوریا لــە جزیرەوە تــا عەفریــن ناوچەی كوردین ،رژێمی بەعــس هەوڵیدا تەعریبیان بكات ،بەاڵم ئێستا توركیا ئەو كارە دەكات لە چوار چێوەی هەڵمەتە سەربازییەكەی بۆ ســەر عەفرین ،توركیا حەزنــاكات كیانێكی كوردی دروســت بێت لەوێ ،شــەڕ بۆ ئەوە دەكات ،بۆیە لەســەر كوردەكان پێویســتە ئــەوەی لە كەركوك رووی دا ،نەهێڵن لەوێ روو بدات ،ئەمە زۆر گرنگە. روونیشــیكردەوە ،شــەڕ لــە عەفریــن درێژخایەن دەبێت ،بەرگری دەكرێت ،گەلی عەفریــن بەرگری لــە خاكەكەیــان دەكەن، عەفرین كەركوك نییە ،هەڵەی كورد هەبوو لەوێ ،دابەشــبوون هەبوو ،گرووپێك چوون هاوپەیمانێتییــان لەگەڵ دووژمن كرد ،بەاڵم لــە عەفرین ئەوە نییە ،هەموو ئاماژەكان بۆ ئــەوەن توركیا ناتوانێت پێشــڕەوی بكات، گەلی عەفرین واڵتەكەی چۆڵ ناكات.
كاردانەوە نێودەوڵەتییەكان كاردانــەوە نێودەوڵەتییــەكان لەبەرامبەر لەشكركێشــییەكانی توركیــا بەتایبــەت ئەمریكاو روسیاو ئەوروپاو ئێرانو حكومەتی ســوریا لــە ئاســتی پێویســتدا نەبــوەو لە چوارچێوەی شەرمەزاركردندا ماوەتەوە. لەكۆنفرانســێكی رۆژنامەوانیــدا هێــزەر ناوێــرت ،وتەبێــژی وەزارەتــی دەرەوەی ئەمریــكا ،رایگەیانــدوە ،لــەم دواییانــەدا حكومەتــی ئەمریــكا دانوســتاندنی زۆرو پەیوەندیــی تەلەفۆنــی زۆری لەگــەڵ بەرپرســانی توركیــا ئەنجامداوەو ســەرۆك ترەمــپ پەیوەنــدی تەلەفۆنــی لەگــەڵ ئــەردۆگان ئەنجامــداوە ،دەتوانــم بڵێم ئەو پەیوەندییە زۆر توند بو. پەیوەندییــە تەلەفۆنییەكــەی ترەمــپو ئــەردۆگان مشــتومڕی لە نێوان واشــنتۆنو ئەنقەرەدا دروســتكرد ،كۆشــكی ســپی لە بەیاننامەیەكــدا رایگەیانــد ،كــە ترەمــپ نیگەرانــی خــۆی لــە هێرشــەكانی توركیا دەربڕیوە ،بەاڵم ئەنقەرە رەتیكردەوە. هەرچۆنێك بێت رایگشــتی نێودەوڵەتی، تا ئێســتا هەڵوێســتێكی جــدی لەمەڕ ئەو داگیركاریــەی توركیــا نەبــوە ،جگــە لــە كۆبونەوەیەكــی بێئەنجامــی ئەنجومەنــی ئاسایشی نێودەوڵەتی.
ذمارة ( )643دووشەممە 2018/1/29
وتار
info_chawder@yahoo.com
4
كۆمەڵی كوردی لەژێر سایەی ئیسالمدا
ئاری ئازاد دەبــێ بیركردنــەوەی پیاوانــی ئاینیو دەزگاو رێكخــراوە ئیســامییەكانو وتاری مامۆستایانی ئاینی لەمینبەری مزگەوتەكان لەخزمــەت مرۆڤایەتیــدا بێــتو لــەڕوی مرۆڤایەتیو ژیاندۆستییەوە كراوەتر خۆیان لەگەڵ ســەردەمەكاندا بگونجێننو وابكەن تاكی موســڵمان لەرێگەیــەوە بەجوانترین شێوە بەپیر قۆناغو سەردەمەكانی ژیانەوە بچێت. بەپێی ئەو رێســاو یاســایانەی تایبەت بەمافی مرۆڤو شێوازی ژیانی كۆمەڵگاكان بەتایبەتــی لەخۆرئــاوا دور لەهەمــوو دابونەریتێكــی ئاینــیو خۆســەپێنی ئاین بەسەر كۆمەڵگاو رێگری لەدەستێوەردانی پیاوانــی ئاینیو كڵێســاكان كــە روانگەی دیــدە ئاینییەكانیان نەبێتــە هۆی رێگری مافە مرۆییەكانو بەئامانجی پاراستی مافی مرۆڤ وەك ســەرەتاییترینو سەرەكیترین هــۆكاری رێگاكانــی پێدانــی نــرخو بەهــا بەمرۆڤ،ئەوەمان بۆ دەخاتەڕوو كە دەبێت
لەژێر رۆشنایی ئەو پەیڕەوكارییەدا نەریتو شــێوازی ژیانی ئەمــڕۆ بەپێی خواســتو پێویســتییە ژیاریو جەستەییەكانی مرۆڤ بێــتو ئاینیــش لەگــەڵ گەشەســەندنی ســەردەمو بیــرو فیكــری مرۆڤــدا خــۆی بگونجێنێتو بناغەی بنیاتنانی رێكخستنی ژیانی كۆمەڵگاو پێشخستی ژیانی كۆمەڵگا بێتو بیرســاو لۆژیكانەتــر مامەڵە لەگەڵ مرۆڤــی ئەم ســەردەمەدا بــكاتو هەندێ پێــوەری نەگــۆڕی خــۆی بخاتــە الوەو یاســاو دەســتورە مرۆییەكانی ســەردەمی ئەمڕۆ،واتــا ئــەو یاســایانەی رێــز لەمافە رەواو شارســتانیو ژیارییەكانــی مــرۆڤ دەگرێــتو هەمــوو ئامانجێكــی پاراســتی گیانی مــرۆڤو بەرەوپێشــوەبردنی ژیانی مرۆڤــە ،ببێتــە بناغەو بنەمــای رێكخەری ژیانی كۆمەڵگاكان. بــۆ كۆمەڵــگای ئێمــە لەكوردســتان بەتایبــەت لەنــاو چینی گەنجــانو نەوەی داهاتوو پێویســتە تا رادەیەك ئەم شێوازو تێگەیشــتنو تێڕوانینــە ببێتــە بنەمــاو ئەساســی مرۆڤدۆســتیو ژیاندۆستی،نەك بەپێــی روانگــەی ئــەو یاســا بەنــدكارو چەقبەســتوانەی ئاینــی ئیســام مرۆڤــی موســڵمانی پێ ترســاندوە یاخــود كۆتو بەنــد كــردوەو ژیانێكــی قەفــەزی بــۆ نەخشــاندوە كــە لەروانگەی ئــەم ئاینەوە گوایە ئەمە رێچكەو شێوازی راستی ژیانەو ئەنجامــی تاقیكردنەوەكەی بەهەشــتێكی خودایی پڕ لەنازو نیعمەتەو پابەندبون بەم جــۆرە ژیانە دەبێتە هۆی مســۆگەركردنی
ئەو بەهەشــتەی ئومێدی دوای مردنی هەر تاكێكــی مرۆڤی موســڵمانە كــە لەرێگەی ملكەچییەكانی بۆ رێساو سەوابتەكانی ئەم ئاینــەو حەرامكردنــی زۆر الیەنی تایبەتو گرنگــی ژیــان پێــی دەگات،لەكاتێكــدا حەاڵڵییەكانی ئەم بەهەشتە حەرامییەكانی ژیانی دونیایی موسڵمانانە؟! لەئێستاشــدا ئەم ئاینە تاكــە ئاینە كە بەنەگۆڕی لەخزمەت یاسا سەپێنراوەكانی خــۆی بەســەر مرۆڤــە پابەندبوەكانــی ماوەتــەوەو بەداخەوە كۆمەڵــگای كوردی بەپلــە یەك بەراورد لەگــەڵ كۆمەڵگاكانی تری ئیســامیدا خۆی لەم قەفەزی ئاینەدا دیلكــردوەو تــەواو ملكەچی ئــەو ئاینەیە كــە زیاتــر رەنگدانــەوەی ســەردەمێكی دیاریكــراوی خۆیەتیو لەو سەردەمیشــدا پێشــیێلكارییەكانی مافی مرۆڤ لەئاستو قەبارەیەكــی ئێجــگار زۆردا بــوەو پــەی بەكەمترینو سادەترین مافی مرۆڤ نەبراوە بــۆ ژیانكردنو ئەزمونو مومارەســەكردنی كۆمەڵگا لەسەر مافەكانی تاك یاخود هەر ئەوەندەی لەروانگەی ئەم ئاینەدا باسكراوە بەشیاوی مرۆڤ زانراوەو توانیویەتی تەنها لــەم ئاســتە داخــراوەدا ببێتــە رێكخەری ژیانــی تاكــەكان ئەویــش بــۆ كۆمەڵگای ئەوكاتــی نیمچەدورگەی عەرەبی ،نەك بۆ ســەردەمە جیاوازەكانو بەتایبەت بۆ ئەم سەردەمە؟! لێردەا مەبەســتی ســەرەكی من ئەوەیە كــە دەبــێ بیركردنەوەی پیاوانــی ئاینیو دەزگاو رێكخــراوە ئیســامییەكانو
وتــاری مامۆســتایانی ئاینــی لەمینبەری مزگەوتــەكان كــە هەڵقــواڵوی دەقــە ئاینییەكانــی قورئانــە وەك رێبــەری ســەرەكی بۆ یاسا شــەرعییەكانی ئیسالم (كــە بەنەگــۆڕی ماوەتــەوە) لەخزمــەت مرۆڤایەتیــدا بێــتو لــەڕوی مرۆڤایەتــیو ژیاندۆســتییەوە كراوەتــر خۆیــان لەگەڵ ســەردەمەكاندا بگونجێنــنو وابكەن تاكی موســڵمان لەرێگەیەوە بەجوانترین شــێوە بەپیــر قۆنــاغو ســەردەمەكانی ژیانــەوە بچێــتو بەو جۆرە بن كە تاكی موســڵمان ناچــار بەكۆیالیەتیو بەندایەتی نەكەن كە تەنها بۆ ئاین بژێت . ئەوەنــدەی لەكۆمەڵــگای كوردیــدا هەســتی پێدەكرێت ئاینی ئیســام بوەتە تاكــە دیارخــەرو رێكخەری مافــە مرۆییو ژیارییــەكانو ئــاوەزو عەقڵــی زۆرینــەی تاكــی كۆمەڵگاكەمانی لەنــاو بازنەو لەژێر سێبەری خۆیدا بەقەتیسماوی هێشتۆتەوەو بگرە ســنورێكی گەورەو دیاریكراویشی بۆ كێشــاوە كە نەزانێــت مافەكانــی لەكوێدا بەدی دێتو نەزانێت مافی بەرامبەرەكەشی لەكام كاتو ســاتدا بەرجەستە دەبێتو تا چ ئاســتێك جێگــەی رازی بــونو مایــەی قبوڵكردنە؟! دەبێــت تاكــی كۆمەڵگای ئێمــە ژیانو دونیــا وەك خزمەتێكی سروشــتی مرۆڤ تەماشــا بكات كە مرۆڤ پێی بەخشراوەو پێــی رەوا بینراوەو هەروەها پێویســتە بۆ ژیانی راســتەقینەی مــرۆڤ خۆی تەرخان بــكاتو هەوڵی خۆی بخاتەگــەڕ بۆئەوەی
پەی بەبنەماكانی ژیان ببات نەك رێنماییە تۆقێنەرەكانی ئــەم ئاینەو ملكەچییەكانی بۆی ببێتە رێگری پێشكەوتنە عەقڵییەكانو یاخــود خۆبەدورگرتــن لەهەنــدێ الیەنــی گرنگی ژیان كــە مافێكی رەوای خۆیەتی، یاخــود ئەوەنــدە پابەند بێــت بەكولتورو یاساو سەوابتە سنوربەندەكانی ئیسالم كە ببێتە لەمپەرێكی تر بۆ گەیشــتن بەهەندێ دەرئەنجام لەبارەی كۆمەڵێك واقعو بنەما هۆژینــەكان ،چونكــە لەسروشــتی ژیانو گەردونــدا مــرۆڤ گەورەتریــن بونــەوەرو هــۆكاری گەورەتریــن گۆڕانــكاری ژیانــی ئەم ســەرزەمینەیەو شایســتەی مەزنترین بەخششــی سروشــتە ،بــەاڵم بەداخــەوە لەكۆمەڵگای رۆژهەاڵتیو ئیســامیدا پەی بــەزۆر مافی گرنگی تاك نەبراوەو نابرێتو هێــزو قەبــارەی ئەحكامەكانــی ئیســام بوەتە سمبولو مەرجەعی رێكخەری ژیانی مرۆڤــەكان ،كــە زۆرینەیــان پێچەوانــەی خواســتە راســتەقینەكانی مرۆڤــنو كاریگەرییەكی گەورەشی بەسەر كۆمەڵگای كوردیدا هەیەو كۆمەڵگاكەمانی خســتۆتە نــاو پانتاییەكی تاریــك لەبیركردنەوە كە پێموایە بیرو هزری زۆرینەی تاكی كوردی تەواو خەفەقان كردوەو دەتوانین بەلەمپەرو سانسۆرێكی سەرەكی سەر ئاوەزو عەقڵی تاكــی زۆرینەی كــوردی دابنێیــن كە ئەم سانســۆرە زیانــی زۆری بەكۆمەڵــگای كوردی گەیاندوە بەئێستاشــەوە زیانەكانو مەترســی دواكەتوییو چەقبەســتویی بەم هۆیــەوە لەزیادبوندایــە بەتایبەت كە ئێمە
دەمانەوێ لەگەڵ ســەردەمی جیهانگیریو گڵۆبــاڵ_دا خۆمــان بگونجێنینو بكەوینە ملمالنــێو كێبركــێ لەگــەڵ كۆمەڵــگا پێشــكەوتوەكاندا،بەاڵم بەداخــەوە دڵنیام كــە بــەم جــۆرەو لەروانگــەی ئــەم ئاینە وەك خــۆی بــۆ ژیانكردن ناگەیــن بەهیچ یەكێــك لــەو كۆمەڵگایانــەی كــە تەواوی بیــرو ئــاوەزو عەقڵیان هــاوكاتو هاوتایە لەگەڵ ســەردەمی پێشــكەوتنو پێشــهاتە هەنوییەكەییو مافە ژیاریو مەدەنییەكانی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی. هەربۆیــە لەژێــر رۆشــنایی ئەمانــەی ســەرەوە هــۆكاری ســەرەكی دواكەوتویی لەئــاوەزو عەقــڵو بیرتەســكی زۆرینــەی مرۆڤــی رۆژهــەاڵت بەگشــتیو عێــراقو كوردستان بەتایبەتی ،بۆ رێكخستنی ژیانی كۆمەڵــگاو تێگەیشــتن لەواتا جــوانو پڕ بەهاكانــی مرۆڤایەتی دەگەڕێنمەوە بۆ ئەو كاریگەرییــە ئایدۆلۆژیو بیرو هزرو فەتواو فیكــرە ســەلەفییو چەقبەســتوانەی نــاو یاساو دەستوری نەگۆڕی ئیسالمی بۆ ژیانی كۆمەڵگاو ملكەچی تەواوی موســڵمانان بۆ ئەم ئاینە كە زیاتر لەخزمەت خۆیو پیاوو مەرجەعە ئاینیو ئەحكامــە نەگۆڕەكانیو چیــرۆكو بەســەرهاتە ئەفســانەییەكانو مێــژوی رەنگدانەوەی ســەردەمی خۆیدایە نەك لەخزمەتی مافە رەواو راستەقینەكانی مــرۆڤ ،بەتایبەت مرۆڤی ئەم ســەردەمە كــە ئەمــڕۆ جیهــان لەســایەیدا رۆشــنتر دەنوێنێتو ژیان ئاســانتر هەنگاو دەنێتو مرۆڤ هیواكانی گەشتر چرۆ دەكەن.
ئایا لە سوریا ،كورد توركیا تێك دەشكێنێ؟ كوردی توركیا كرد ئەگەر ئەوان لەجیاتی كوردانی ســوریا بێنە گۆ ،پاشان بەڵێنی سەركەوتنی دا لەماوەیەكی كورتدا. ئەمە هەڵەیەكی كوشندەی ئەردۆغانە، هەڵەیەك كە لەوانەیە توركیا گۆج بكات. ئەردۆغــان نەخۆشــی غــروری هەیــە و دەســتێوەردانە سەربازی و سیاسیەكانی زۆر قورس لەسەر توركیا كەوتووە .كاتی ێ ی شــانازی ناتۆ بوو خــۆی توركیــا ج بەهرۆز جەعفەر بــەاڵم ئێســتا خزمەتگوزاریە ســەربازی و ئەمنیەكانــی توركیــا لە ســێبەر زیاتر توركیــا بــە ڕاجیمە پەالماری شــاری هیچی تر نین .ســوپا و ئەمنی توركیا نە عەفرینی كوردیدا لە سوریا ،ئەو شارەكەی ئەزمونیان هەیە نە راهێنان نە دیسیپلینی كە كورد لە سوریا بەڕێوەی دەبات ،دوای نەوەی پێشوی خۆیان هەیە .لە ئێستا لە ئەوەی كــە ئەلقاعیــدە و تیرۆریســتانی هەر چوار فرۆكەوانێكی توركیا یەكێكیان داعشــیان تێكشــكاند .بەرپرســەكانی لــە زینداندایــە و زۆربەی فرۆكە ئێف 16 توركیــا دەڵێت ئەوان پالنیــان هەیە كە كانــی توركیا لــەزەوی كەوتــون بەهۆی پشــتێنێكی ســەالمەتی بەدرێژایی ( 20نەبوونی فرۆكەوانی مەشق پێكراو. ) میل لە ســوریا دروســتدەكەن لەســەر لە 2012دا هێزەكانی سوریا فرۆكەیەكی ســنوری توركیا .ئەردۆغان هەڕەشەی لە ئیــف 4ی توركیایان خســتە خوارەوە.
وە كــوردەكان چەندیــن هەلیكۆپتــەری توركیایان خستۆتە خوارەوە. ئەوەش ڕوون نیە ئایا ســوپای توركیا توانــای شــەڕی بەشــێوەیەكی كاریگەر هەیە .لەوانەیە توركیا دەسەاڵتی بەسەر هەندێــك لەناوچەكانــی ســوریا هەبێــت بەاڵم بونی توركیا لە سوریا تەنها لەسەر ئاستی سیمبۆلدایە نەوەم واقیع .ئەمەش ئــەو هۆیــە كــە دەزگای میتــی توركیــا كۆمەك و هاریكاری بەرەی نوسرەی سەر بە ئەلقاعیدەی كــرد وە ڕێگەی بەداعش دەدا بــە ئازادی بەســنورەكانی توركیادا تێپەڕن بۆ ســوریا .بەكورتی ،ئەردۆغان دەیویست ڕۆڵی فەرماندەیەكی سەربازی ببینێت ،لەكاتێكدا پێویســت بەوە ناكات خــۆی شــەڕی قــورس بــكات ،دەیەوێت الســایی ئەزمونــی موســتەفا كەمــال ئەتاتــورك بكات كــە ناوبانگی پێدەركرد و بوو بە دامەزرێنەری كۆماری توركیا. چەندیــن نمونە هەیە بۆ ئەوەی الوازی
هێــزەكان و ســوپای توركیــا لەبەرامبەر نەیارەكانــی خــۆی لــە ســوریا بخەینــە ڕوو .لــە 2016دا داعــش دوو فرۆكەوانی توركیای سوتاند كە لە سوریا دەستگیری كــردن .كە ئەگــەر توركیا بەهێــز بوایە نەیدەهێشت ئەو فرۆكەوانانەی بكەوێـــتە دەســت داعــش ،ئەمــەش بەڵگەیــە كە توركیا لــە هەواڵگیریدا واڵتێكی الوازە و كەموكورتــی گەورەی هەیــە .یان ئەگەر توركیا بەهێز بوایە ئەوا دەیتوانی شوێنی ئەو فرۆكەوانانەی دەست نیشان بكردایە پێــش ئــەوەی بكەونە دەســت داعش و ئەمــەش دیســانەوە بەڵگەیەكــە لەڕووی هەواڵگیریەوە توركیا كورتی هێناوە .هەر بۆیە ئەردۆغان نەیتوانی دان بە شكستی خۆیدا بنێت كاتێك كە ئەو دوو فرۆكەوانە ســوتێنران ،بۆیە ئەردۆغان تەنها نكۆڵی لە كوشــتنی ئەوان دەكرد و ڕەتی كردوە دان بە راســتی ئەو ڤیدیۆیەدا بنێـــت كە باڵوكرایەوە و لە میدیاكانەوە نەیهێشــت
ئەو فیدیۆیانە باڵوبێتەوە. خاڵێكی تــری الوازی توركیا تێكچونی ئاسایشــی ناوخــۆی ئــەو واڵتەیــە .بــۆ دەیان ســاڵە تیرۆریســتان بەدڵی خۆیان پەالماری تیرۆریســتی لــە توركیا ئەنجام دەدەن ،راســتە چەنــد جارێــك هێــزی ئەمنــی و ئاسایشــی توركیــا توانیویانە هەندێــك هەوڵــی تیرۆریســتی پوچــەك بكەنــەوە بــەاڵم ئەمە كاریگــەر نەبووە. دوای ئــەوەی كــە ئەردۆغــان لــەدوای كوردەتاكە دەســتی كرد بە پاكتاوكردنی بەرپرســە بااڵكانــی ســەربازی و ئەمنی واڵتەكەی یان ســزادانیان بەگواستنەوەی شــوێنی كارەكانیــان ئەمە بــوو بەهۆی زیادبوونی پەماری تیرۆریستی نەك تەنها لەناو توركیا بەگشــتی بەڵكو لەناو شارە گەورە و ســەالمەتەكانی وەك ئیستانبول و ئەنقەرە .ئەمەش شــتێكی نەزانراو نیە بۆ كەســێك كە شارەزای مێژوو بێت .بۆ نمونە دوای ئەوەی كە جۆزیف ســتالینی
دیكتاتۆری یەكێتی سۆفیەت دەستی كرد بە پاكتاوكردنی نەیارەكانی لەناو سوپای سوور پێش ئەوەی كە نازیەكان واڵتەكەی داگیــر بكــەن لەكاتــی جەنگــی جیهانی دووەم .یــان بۆ نمونــە ئەو هۆكارەی كە وای كــرد عێــڕاق بەئاســانی بچێتــە ناو خاكــی ئێرانــەوە لــە بەهێــزی عێڕاقەوە نەبــوو بەڵكــو بەهــۆی ئەوەوە بــوو كە ئایەتواڵ خومەینی دەستی بەپاكتاوكردنی بەرپرســە ســەربازیەكانی ئێران كردبوو لــە قۆناغی پاكتاوكردنی دوای شۆڕشــی ئیســامی .یان لــەم دواییەانــەدا داعش بەئاســانی توانی موســڵ بگرێت چونكە نــوری مالیكــی بەرپرســە پرۆفێشــناڵە ســەربازیەكانی لەســەر كارەكانی خۆیان الدەدا و لەجیاتی ئەوان هەوادارانی خۆی دادەنــا كە هــەر لەگەڵ یەكەم فیشــەی داعشــدا وەك مریشــك هەڵهاتن و موسڵ كەوتە دەست داعش.
خەیاڵی (ژیانێكی خەیاڵی) لە ئەوروپا
جوتیار شەریف لــە ســوید ســەبارەتبە ئ جــادەو ڕێگاكان گفتوگۆمان دەكرد ..ڕاســتە ئێرە لەكوردســتان باشــترە ،بــەاڵم ئێرەش بێ كــەم و كوڕی نیــە چاڵ و پینــەو پەڕۆی زۆر تێدایە. هەندێــك ئەوروپــا پەرســت ،هــەزار
بیانویــان ئەهێنایــەوە بۆ ئــەوەی بڕوا بە خۆیــان و تــۆش بێنن كە ژیانــی ئەوروپا بێ كێشەیە! بــۆ نمونــە دەیانــوت ئاخر ســوید خۆ نەوتــی نیــە ،واڵتێكــە هیچ داهاتــی نیەو تەنها لەســەر ڕیســایكڵینی زبڵ و خاشاك دەژین ،لەكاتێكدا ســوید خاوەنی زۆرترین ســنوری ئاویــی و داهاتــی بەرهەمەكانی زەریاو هەروەها خاوەنی زۆرترین جەنگەڵ و دارســتانی لەبن نەهاتو و بەرهەمی دارو تەختەیە! هێشــتاش دەڵێــم ســەدانجار ئافەریــن بــۆ ســویدییەكان ،واڵتێكیــان بــۆ خۆیان دروستكردوە خەڵك بڕوات لێیان بپاڕێتەوە مافــی ژیانــی پێبــدەن ،ئەویــش بەئارەزو میزاجــی خۆیــان بیدەن و نەیــدەن ،دیارە
هەمیشە خەڵكی پاســیڤ چاوی لەدەستی خەڵكــی ئەكتیڤــە ،دانیــش بــەوەدا ئەنێم ســەدانجار لەكوردســتان باشــترە ،بــەاڵم هێشــتا خەیاڵــی نیەو خاڵێــك نیە مەحاڵ بێت بۆ گەشتن پێی! زۆرێــك لەشــتەكانی ژیانــی ڕۆژانــە ئەوەنــدە پێش نەكەوتــوە زۆر جیاوازبێت لەژیانــی ئێمــە! ..بــا لە ســوید گەڕێین، ئێســتا لەئەڵمانیــا لەگوندێــك دەژیــم بەنــاوی «بوربــاخ» 8 ،هــەزار كــەس دانیشــتوانەكەیەتی تا دەگەمــە نزیكترین شــارێك بەنــاوی «زیگــن» زیاتــر لــە ٤٥خولەكــە بەپــاس دەڕۆم و ڕێــگای شــەمەندەفەریی نیە بۆ زیگن ،لەكاتی ئەم نوســینەدا لەپاسدام ڕێگاكە هێندە چاڵ و پینەی تێدایە تادەگەم ،ناو سكم ئەبێت بە
سەروپێی كواڵو! هەســتەكەم ڕیخۆڵەكانم بنیادنــان ڕاگرین ،بێن بــۆ ژیان بپاڕێنەوە، پارچە پارچە ئەبن! گەورەیمــان بگۆڕینــەوە بەبچوكــی، نامەوێت بەراوردی ئێــرەو ئەوێ بكەم ،بەخزمەتــكاری و بەزەیــی ڕازیبیــن ،هــەر ئەمەوێت بڵێم ئەڵمانیا واڵتێكی دەوڵەمەندو هەڵبێن و هەڵبێن و هەرنەگەین ،ڕانەوەستین تەكنۆلۆژی و پیشەسازیی و الی هەموتان تا دروست بین ،هەربۆیە تاكی كورد لەهیچ ئاشــنایە ،بــەاڵم حكومڕانــی مرۆڤەكان و جێگایەكی ئەم هەسارەیە ئاسوده نابێ! خزمەتگــوزاری لەهیچ شــوێنێكی جیهاندا ئێســتاش هەزاران خەڵكــی ئێمە ماڵ و ناگاتە پلەی بێ پەڵەو كەموكوڕی ! موڵــك ئەفرۆشــن و ئەمــرن تا بگــەن بەم ئەمەوێــت بڵێــم لەمــاوەی 27ســاڵی ژیانــە! لێــرەش ئەمرن تا ئیقامــە وەرگرن ڕابردودا لەپاڵ عەقڵییەتــی دزو مافیاكاندا هــەزاران ڕێگــە ئەگرنــە بــەر كەشــكۆی عەقڵییەتــی ڕەشــبینانە لــەدژی ئــەوان مرۆڤبونیان ئەخاتە ژێر سفرەوە! كەچــی دو ڕۆژ پێــش ئێســتا بیســتم لەكوردســتان كاریكــردوە تا ژیــان لەپێش چــاوی تاك بەتاكی ئــەو كۆمەڵگایە بخات گەنجێكــی دەربەندیخانــی دوای ئــەوەی هەمــو وزەیەكــی بنیادنەرانــە بكوژێــت 3 ،ســاڵە لەئەڵمانیایــە ئەڕواتــە ئۆفیســی بڕوایەك دروســتكات ئێمە هەرگیز ناگەین ،پەنابــەران و ئەڵێــت ئــەوە ئیقامەكەتان و بەكەموكــورت خۆمــان ببینیــن ،خەباتــی بمنێرنــەوە بــۆ ئەو كاولبــوە! پاش ئەوەی
لێی ئەپرســن بــۆ ئەڕۆیتــەوە؟! لەوەاڵمدە دەڵێت 3 :ســاڵە ئیش ئەكەم ئێوە بەناوی بــاج و ســەرانەوە هەمویــم لێوەرەگرنەوە، بۆیــە بەكورتی خــۆم وەك «ئاژەڵ» دێتە پێش چاو و ئەمەوێت بگەڕێمەوە ! ئــەو پۆینتــەی لەنوســینەكەدا ویســتم لێیدەم ،ئەوەیــە تاكی ئێمە ناتوانێ بەهیچ ڕازی بێت ،لێرەش لەهەمو نەتەوەكان زیاتر بۆڵە بۆڵییەتی و ناتوانێ لەگەڵ ئەم ژیانەی ئێرە خۆی ڕابێنێ! لــەوێ كەدێــت ،دەڵــێ ژیانــم هەرنیەو وێرانەو كاولە و ..لێرەش باســی سەیارە و ژیان و گەشتە بەهارییەكانی دەكات و ئەڵێ لەدەســتمدا! ..كەواتــە ئێمــە ناڕازییەكــی نێگەتیڤــی ڕوخاومان بەرهەم هێناوە ،نەك ناڕازییەكی دروستكەر .
کوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )643دووشەممە 2018/1/29
info_chawder@yahoo.com
5
عەفرین( ،چڵە زەیتونی) چاوی داگیركەران
سدیق حەسەن شوكری لە بیرتانە ،كاتێ داعش سەری شەنگالی بــڕی ،دەوڵەتــی توركیــا بــە نوێنەرایەتی حكومەتی ئاكەپە لە پشت گروپە جیهادییە تیرۆریســتەكانەوە چــاوی دابــڕی بوو و لە چۆڕینــی خوێنــی ئــەم گەلە رادەمــا و لە بۆســەدا بــوو؟ ئــەو كات توركیا داعشــی بــە «گەنجە توڕەبــووەكان» پێشكەشــی دنیــا دەكرد ،بۆ ئــەوەی بە روخســارێكی جــوان بیانڕازێنێتــەوە؟ لــە بیرتانە ،كاتێ هەندێك كەس ،پێویستیان بە یەك بەرداخ ئــاو هەبوو ،دەوڵەتی تــورك ئامادە نەبوو تەنانەت «یەك بەرداخی ئاوی سارد»ـیش پێشكەش بكات؟ لە بیرتانە ،كاتێ بە ســەدان پێشمەرگە، دەیــان هەزار كەســی ســڤیلی شــەنگال و تەلەعفــەر ،لە ترســی ســەربڕانی داعشــی لەشــكری تاریكــی ســەردەم ،پەنایــان بۆ چیــای پیرۆزی شــەنگال بردبــوو ،لە هەر چــوار الوە چەمبەر درابوون ،كچ و كوڕانی یەپەگــە ،شێرئاســا ،بــە پێشكەشــكردنی خوێنی دەیان شــەهید ،تەوقــی چەمبەری ســەر چیای پیرۆزی شەنگالـــیان شكاند و رێڕەویان كــردەوە ،لەوێوە بە دەیان هەزار خەڵكی ســڤیل و پێشمەرگەیان لە دەستی
تورکیا لەشکرێکی زۆر لەسەر سنوری رۆژئاوای کوردستان جێگیردەکات لەشــكری تاریكی سەردەم ،رزگار كرد؟ لە بیرتانە ،كاتێ داعش ویستی سەری كۆبانێ ببڕێ ،ســەربازە توركەكان لەسەر سنوری كۆبانێ ،لەگەڵ شەمشە كوێرەكانی داعش، لەبــەر چــاوی كامێرەكانــەوە ،پۆزیــان لێ دەدا؟ لە بیرتانە ،هەر لەو كاتدا ،ئەردۆغان دەیشیڕاند «كۆبانێ ها كەوت ،دەكەوێت» لە بیرتانە ،چۆن بە شاگەشــكەوە جێگری ئەردۆغــان ،بوڵەنت ئارنج دەیوت «كۆبانێ كەوت ،ئینجا نۆرەی عەفرین دێت»؟ بەڵــێ ،بــە پشــتیوانی كــوڕە شــێرانی
یەكێتی نیشــتمانی كوردستان و خۆڕاگری قارەمانانــەی یەپەگە/یەپــەژە ،لەشــكری تاریكی سەردەم لە كۆبانێ تێكشا و خۆری ئازادی و ســەرەفرازی لەنێو شــەوە زەنگی تاریكســتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،لە پاڵ كێوە سەركەشــەكانی واڵتی كاوە ،مەدیا و زەردەشتی كاڵ سەری هەڵدا. لە بیرتانە ،لەدوای تێكشانی یەكجارەكی داعش ،خەونی گاڵوی عوسمانییە نوێیەكان لــە گۆڕ نــرا ،دوای ئەمە كەوتنــە پیالن و گەلەكۆمــە لــەدژی دەســكەوتەكانی گەلی
كوردســتان؟ خــودی ئەردۆغان دەســت و باســكی لێهەڵماڵی و هاتە مەیدان ،ئەوەی داعــش بۆی نەكــراوە ،دەیەوێــت ئەنجامی بدات .لــە بیرتانە ،چۆن بەپەلە ،پایتەختە داگیركەرەكانــی كوردســتانی لــە دەوری یەكتــر كۆكــردەوە ،لــەدژی كوردســتانی بوونــی كەركــوك و ناوچــە دابــڕاوەكان و دەســكەوتەكانی گەلــی كوردســتان ،چ گەلەكۆمەیەكــی نایەوە؟ بەڵێ ،ئێســتاش خۆری كۆنەپەرستی و شەمشەمە كوێرەكان لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لەسەر ئاوا بوونە،
بۆیــە خــودی دەوڵەتی داگیركــەری تورك هاتۆتــە چەقــی مەیــدان ،ئــەوەی داعــش تیایدا شكســتی خواردووە ،خۆی دەیەوێت جێبەجێ بكات .بۆ ئەمەش هێرشــی ســەر عەفرین دەكات. وەكــو چۆن ســوڵتان و نەژداپەرســت و فاشیســتەكان لە دێرســم ،پاڵــۆ ،گەنجۆ، گەلیــێ زیــان ،ئامــەد و نەهــری كوردیان جینۆســاید كرد و ئێستاشی لەگەڵدا بێت، نكۆڵی لە هەبوونی نەتەوەی كورد دەكەن. بە هەمــان شــێوەی ئــەوان ،ئەردۆغانیش دەیەوێــت جینۆســایدی كورد لــە عەفرین ئەنجــام بــدات و ســەددام ئاســا كــورد لەناوببــات .ئەردۆغــان زۆر بە راشــكاوانە دەڵێــت «كــورد لــەم دواییانــە هاتۆتــە عەفریــن ،ئــەوێ خاكــی عەرەبــە» ،وەكو چــۆن دەڵێن « %90كەركــوك توركمانە». كورد كێشــەی لەگەڵ هیچ ئایین ،ئایینزا و هیچ نەتەوەیەك نییە .بەڵكو كێشەی كورد لەگەڵ ئەقڵییەتی داعشی و جینۆسایدكاری دەوڵەتە داگیركارەكان هەیە. توركیــای ئەردۆغــان ،گەر بــۆی بچێتە سەر ،دەستەواژە و ناســنامەی كوردستان بەتــەواوی لەســەر نەخشــەی سیاســی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەسڕێتەوە .ئامانجی ســتراتیژی توركیا لــە داگیركردنی ئەفرین بۆ پیادەكردنی سیاسەتی سڕینەوەی ناوی كوردســتانە .تەنیا لە عەفرین ناوەســتێت. گەر بتوانێت ســەركەوتن دەستەبەر بكات، هێرشــی ســەر هەمــوو رۆژاڤا و باشــوری كوردســتان دەكات .ناســنامەی كــورد و كوردســتانی لەم دوو بەشەدا دەسڕێتەوە، چونكــە توركیــای ئەردۆغــان ،رۆژاڤــا و باشوری كوردســتان بەبەشێك لە میساقی میللــی تورك دەبینێــت ،هەروەها هەبوونی هەر دەســكەوتێكی كــورد و كوردســتانی
لــەم دوو بەشــەدا ،بــۆ خۆی بە مەترســی دادەنێــت .بۆیــە كار بــۆ لەناوبردنی كورد دەكات .هەتــا ،پیالنــی توركیای ئەردۆغان لەســەر كەركــوك و ناوچــە دابــڕاوەكان سەرینەگرتووە .دەیەوێت ئەمەش جێبەجێ بكات .بۆ ئەمەش ،ئەردۆغان دەیەوێت سود لــە «بــرا كوردەكانی» خــۆی وەربگرێت. هەم بە پشــتیوانی گروپە جیهادیستەكان، هەمیش بە پشــتیوانی «بــرا كوردەكانی» خۆی عەفرین كۆكوژی بكات و ناســنامەی كوردستانی بوونی عەفرین بسڕێتەوە .دوای ئەمــە ،پیالنەكانــی لەســەر میللەتی كورد جێبەجــێ بكات .بە هێزی ســوپا و الیەنە نانەتەوەیی و نانیشــتمانییە كورد و گروپە جیهادیســتەكان كار بــۆ سەرخســتنی ئەم بیرۆكە شومەی دەكات. بەاڵم سەردەم ،سەردەمی سوڵتان یاڤوز، مســتەفا كەمــال و مەالكانــی خەتێ نییە. ئەم ســەردەمە ،ســەردەمی پێشــكەوتنی مرۆڤایەتــی ،ئــازادی ،دیموكراســی، یەكســانی ،دادپەروەری و پێكــەوە ژیانە. ســەردەمی یاخیبوونــی ئاغــا و دەرەبەگە كوردەكانیش نییە .سەردەمی شۆڕشی نوێ و پێشــكەوتووخوازی گەلــی كوردســتانە، كــە داوای رزگای بەشــەرییەت و بانگــی ئــازادی و یەكســانی مرۆڤایەتــی دەدات. دەنگــی مرۆڤایەتــی و ویژدانــی زینــدووی جیهــان ،لەگەڵ دەنگی پێشــكەوتووخوازی و عەفرینـــە .عەفریــن ناكەوێــت ،عەفرین دەبێتــە ناوەنــدی بەرخــۆدان و شۆڕشــی پێشكەوتووخوازی هەموو گەالنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،جارێكی تر ،مێژوو ئەم شەرەفە گەورەیــە ،پێشكەشــی گەلــی كوردســتان دەكات ،كــە بۆتــە سەرمەشــقی رزگاری بەشەرییەت.
عەفرین ،سیمبولی بەرخودانی گەلێك
هێژا دڵشاد
رادەكێشــێت ،ئامانج لەمــە درێژەپێدانی ئەم بابەتەیە لە رووی میدیاكان و راگەیەندنەكانەوە تاكــو ئەم بەشــە زۆرەی كۆمەڵگەی تورك و رایگشــتی توركیا ئامادەبكات بۆ هەڵبژاردنی ساڵی ئایندە. -2لــە رووی ســەربازییەوە ،توركیــا دەیەوێــت بەم ئۆپەراســیۆنە ئیدعــای ئەوە بكات كە ســەركەوتێنێكی بەدەســتهێناوە لە شــەڕی پەكەكە دا ،ئەمــەش لەپاش ئەوەی توشی شكستییەكی زۆر هاتووە. -3لــە رووی ئابورییــەوە ،پێگەی ئابوری توركیــا لەپــاش 2015روبــەڕووی داكشــان هاتــووە ،بەتایبەت لــە كەرتی گەشــتیاریدا زیانێكی زۆری بەركەوتووە. -4دیســان حكومەتی توركیا مەبەستێتی زۆرتریــن پانتایــی ئــەم شــەڕە لەڕێگــەی راگەیاندنەوە بكات ،بــۆ پڕوپاگەندەكردن بۆ هەڵبژاردنی ســاڵی ئایندە ،ئەم ئۆپەراسیۆنە وەك ســەركەوتنێك بــۆ ئەردۆغــان نیشــان دەدەن! لــە كاتێكــدا زۆربــەی میدیــا و راگەیاندنەكانــی ئــەو واڵتــە بەهــۆی ئــەو دۆخــە ناهەمــوارەی هاتۆتەكایــەوە ،زۆربەی راگەیاندنــەكان لەژێر ركێفــی حكومەتی ئاك پارتیــدان و وەك كەناڵــی فەرمی دەوڵەتیان لێهاتووە.
هێرشــەكانی ئەم جارەی توركیا بۆ ســەر عەفرینــی رۆژئــاوای كوردســتان ،جارێكیتر چــاوی نەتەوەی كوردی بۆ رۆژئاوا راكێشــا، لەپاش ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی فورات ئەمجارە توركیا بەناوی ئۆپەراســیۆنی (چڵە زەیتون) هێرش دەكات. جێی ئاماژەیە توركیا لەپاش شكستییەكی زۆر لــە روبەڕووبونــەوەی لە شــەڕی لەگەڵ پارتــی كرێكارانی كوردســتان (پەكەكە) لە قەندیــل بەدرێژایــی 35ســاڵی رابــردوو ،چ لە رووی هێرشــی زەمینی ســەربازییەوە ،چ لە رووی هێرشــی ئاســمانییەوە ،نەیتوانیوە ئامانجەكانی بپێكێت ،بەشــێوەیەكی گشتیی هێرشــەكانی توركیــا بــۆ ســەر رۆژئــاوای كوردســتان بــە رێكــەوت نییــە و پیــان و مەترسییەكە هەر رۆژئاوای كوردستان نییە، ستراتیژی مەودا درێژی هەیە ،هاوكات توركیا باشووریش لەمەترسیدایە! ناتوانــێ لــە رووی تەكنیكییــەوە درێژە بە ئەگەرێكــی دوور نییــە توركیــا هێرشــی ئۆپەراسیۆنەكە بدات لەبەر ئەم هۆكارانە: -1توركیــا پێیوایــە بــە ئەنجامدانی ئەم زەمینی بۆ سەر خاكی هەرێمی كوردستانیش ئۆپەراســیۆنە كــە بەناوی ( چڵــە زەیتون) بكات! ئــەم بابەتــە هەمیشــە خــەون و پالنــی ی ناودەبــات ،بەشــێكی زۆر لــە رایگشــتی توركیــا بەتایبــەت نەتەوەپەرســتی تــورك توركیــا بــووە و لەپــاش ریفڕاندۆمەكــەی و موحافزكارەكانــی بــەرەی ئــاك پارتــی و باشــووری كوردســتان ،لە توركیا گفتوگۆی پارتــی بزاڤی نەتەوەپەرســت بــۆ الی خۆی لەســەر كراوەو تەنانــەت لەڕێگــەی مێدیا و
پەکەکە رابەرایەتیی گەلی کرود و پرسی کورد لە باکور و رۆژئاوای کوردستان دەکات راگەیاندنەكانەوە بەشێكی زۆری رایگشتی بۆ ئامادەكراوە. قۆناغــی پــاش ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم، باشــووری كوردســتانی زیاتــر بــێ رۆڵ و پاســیڤ كرد و زۆر لە هاوكێشــە دیبلۆماسی و سیاســییەكانی لەگــەڵ ئەمریــكا و واڵتانی دەرەكی و ئیقلیمی بە سلبی گۆڕی بۆ ئێمە. توركیا لە ناوەڕاســتی سااڵنی نەوەدەكان و لەم دواییەش لە زســتانی ٢٠٠٧بۆ بەهاری ٢٠٠٨بەپاســاوی بونی پەكەكــە لە قەندیل، ویســتی هێــرش بۆ ســەر خاكی باشــووری كوردســتان بكات ،تەنانەت لەو دوو ماوەیەدا هێزی ســەربازی جواڵند و ســنوریان بەزاند، بــەاڵم پالنەكەی شكســتی هێنــا و ئامانجی خــۆی نەپێــكا ،توانــی بەشــێك لــەو هێز و
تانكانــەی خۆی بەشــێوەیەكی ســنوردار لە باشوور جێگیر بكات. هەرێمــی كوردســتان نــە ســەركردایەتی بەهێــزی هەیــە نەوەك هێزێكــی دامەزراوەی نیشــتیمانی ،نەبونــی هێزێكــی نیشــتیمانی خاڵێكی الوازی ئێمەیە. لەم رووەوە رۆژئاوای كوردســتان لەڕووی ســەركردایەتی و خــۆ ئیــدارەدان ،هەروەها لــە رووی هێزی ســەربازییەوە ،دامەزراوتر و بەئیرادەترن.
دەربارەی پەكەكە
لەپــاش بەهــاری عەرەبــی و گۆڕانكارییەكانــی ســوریا ،لــە ئێســتادا پەكەكــە رابەرایەتــی شۆڕشــی باكــووری
كوردستان ( زیاتر لە چارەكە سەدەیەك) و هەروەها لە رۆژئاوای كوردستان دەكات. پەكەكە ،لەم دوو بەشــەی كوردســتان خــاوەن پارتی سیاســییە ،خاوەن ســوپا (هێــزی چەكداری) و رێكخراوی مەدەنییە، خــاوەن پێگــەی جەمــاوەری بەهێــز و دامــەزراوەو رێكخســتنی تایبــەت بە خۆی هەیە. پەكەكــە توانــی بــە كردنــەوەی یەكەم كەناڵــی كــوردی بەنــاوی MED TV خزمەتێكــی گــەورە بە دونیای سیاســی، هونەریی و كلتوری گەلی كورد پێشــكەش بكات و ببێتە وێستگەیەكی سەردەمیانە بۆ هەر چوار پارچەی كوردستان. بەشــێوەیەكیتر ،واقیعــی ئەمــڕۆی
پەكەكــە ،وەك هێزێكــی كارا رۆڵ لــە هاوكێشــە ئەمنی و سیاســییەكانی باكوور و رۆژئــاوای كوردســتان دەگێڕێــت ،بۆتە خــاوەن و نوێنەری پرســی كــورد لەو دوو بەشــە ،هەربۆیە كتێبەكەم كە ســاڵی پار چاپكرا بــە ناوی «دوو پرســی گرێدراو» نــاوم لێنــا ،بــەوەی پەكەكــە رابەرایەتی گەلی كورد و پرســی كورد دەكات لەو دوو بەشەی كوردستان .هەردووكیان گرێدراوی یەكتــری بوون ،راســتە لەم دوو بەشــەی كوردســتان ،پارتە سیاسییەكانی نزیك لە خەتــی پەكەكە ،لە ناودا جیــاوازن ،بەاڵم لەالیەن یەك هێز و یەك ســەركردایەتیی و یەك ئایدۆلۆژیاوە بەڕێوەدەبرێت.
راپۆرت
ذمارة ( )643دووشەممە 2018/1/29
«
Erich Fromm
بێگوێیی ئەریك فرۆم لە ئینگلیزیەوە -محەمەد سەعید
ئازادیو توانای بێگوێی لەیەك جیانابنەوە ،كەواتە هەر سیستمێكی سیاسیو ئاینیو كۆمەاڵیەتی بانگەشەی ئازادی بكات، بەاڵم ڕێگیری لە بێگوێی بكات ،ئەوا بەڕاستی بانگەشە ناكات گوێڕایەڵی بۆ «دەسەاڵتی دەسەاڵتگەر» گوێڕایەڵییە بۆ هەمو بیرو هێزە دەرەكییەكان كە مەبەستیان الوازكردنی «ویژدانی مرۆڤانەیە» كە بریتییە لە ویژدانی توانای بون بە بڕیاردەری خود
بەدرێژایی سەدەكان پاشاكانو قەشەكانو لۆردو فیوداڵو خاوەن كارگەكانو خێزانەكان ســوربون لە ســەر ئــەوەی كــە گوێڕایەڵی چاكەیەو بێگویی قێزەونو خراپەیە. بــۆ دەربڕینــی ڕوئیایەكــی تــر كــە بــە پێچەوانــەی ئەمــەوە بــێ لێــرەدا رونــی دەكەینەوە: مێــژوی مرۆڤایەتــی بەهــۆی بێگوێیەوە هەنــگاوی نــاوە ،بــەاڵم وادەردەكــەوێ بەهۆی گوێڕایەڵییــەوە بوبێ ،بەاڵم بەهۆی بێگوێیــەوە بەرەو پێشــەوە هەنگاوی ناوە، بەگوێــرەی ئەفســانەی گریكــی «هێربڕۆ» ئــادەمو حەوا لــە باخچەی عــەدەن ژییاون كە بەشــێكبوە لەسروشــت لەوێــدا ئادەمو حــەوا بەشــێوەیەكی هارمۆنــی گونجــاو ژییانیان بردۆتە ســەر تا ئــەو كات توانای پێشــكەوتنیان نەبوە ،چونكە لەسروشــتدا بــون ،وەك كۆرپەلەیەك لەســكی دایكیدا، ئــەوان (ئادەمو حەوا -و) مرۆڤ بون ،بەاڵم لەهەمــان كاتــدا تا ئەوكاتەیــش نەبو بون بەمرۆڤ هەمو ئەمانە گۆڕا كاتێ بێگوێییان كــرد لە فرمانــەكانو شــكاندنی پەیوەندی لە گەڵ سروشــتی دایكــداو ئەویش بەهۆی بڕینــی كۆدی رایەڵەی نهێنــی ،لەو كاتەوە مــرۆڤ دەركەوتو پەیدابــو لە مرۆڤی پێش مرۆڤایەتی یــەوە ،توانی یەكەمین هەنگاوی ئازادیو ســەربەخۆیی بنێ ،كردەی بێگوێی ئــادەمو حــەوای بــەرەو چاوكرانــەوە بردو یەكتریان ناســی وەكــو دو بونەوەری نامۆو دژ بەیەكو تەنانەت دوژمن بەیەكیش . كــردەی بێگوێی ئادەمو حــەوا بوە هۆی شكاندنی بۆندو پەیوەندی سەرەتای لە گەڵ سروشتداو كردنی بە تاكێكی ئیندیڤیجوەڵ. «گوناحــی یەكــەم» مرۆڤی وێــران نەكرد، بەڵكــو بــەرەو ئــازادی بــرد ،كــە ئەمەش ســەرەتای مێژوە ،مرۆڤ بۆ ئەوەی پشــت بەخۆی ببســتێو فێر بــێ دەبوایە باخچەی عەدەنی بەجێ بهێشتایە پەیامبەران لە مەفهومــی پەیامەكانیاندا جەخــت لەوە دەكەنەوە كــە مرۆڤ كارێكی راســتیكردوە لــە وەی كــە بیگوێــی كردوە بــە هۆی « گوناحــە» كەوە وێــران نەبو، بەڵكــو رزگاری بــو لە كــۆتو بەندی پێش مرۆڤایەتــی ،بۆ پەیامبەران مێژو بریتی یە لە شوێنێ كە بەنی ئادەم بوبێتە مرۆڤ . لــە ئەنجامــی ئــەم كرانەوەیــەدا مرۆڤ توانــای عەقــڵو خۆشەویســتی گەشــەی ســەند لەوكاتەوە پەیوەندییەكــی هارمۆنی نوێــی دروســتكرد لەگــەڵ خــودی خــۆیو مرۆڤی هاوەڵیو سروشتدا ،ئەم پەیوەندییە هارمۆنییــە نوێیــە بــە «كۆتــای رۆژەكان دادەنرێ» ماوەیەكی مێژوییە تیادا ئاشــتی لە نێوان مرۆڤو مرۆڤداو سروشــتو مرۆڤدا دروستبو ،بەهەشتێكی نوێ لەالیەن خودی مرۆڤــەوە دروســتكرا ،بەهەشــتێ كە تەنها خــودی مرۆڤ دەتوانــێ خالقی بێ ،چونكە مــرۆڤ ناچاركرا بەهەشــتی «كۆن» بەجێ بێڵێ ئــەم هەنگاوەیش بەهــۆی بێگوییەوە بو. ئەفســانەی یۆنانی «پرۆمیسۆس» وەكو ئەفسانەی «هێبرۆ» ،هەمو شارستانییەتی مرۆڤایەتــی وەكــو كردەیەكــی بێگویــی دەبینێــت ،پرۆمیســۆس بەدزینــی ئاگر لە خواوەنــدەكان پێشــكەوتنی مرۆڤایەتــی دادەمەزرێنــێ ،بەگوێــرەی پرۆمیســۆس دروســتبونی مێژوی مرۆڤایەتــی «گوناح» نییە. پرۆمیســۆس ،وەكــو ئــادەمو حــەوا بەهۆی بێگوییەوە ســزادرا ،بەاڵم پەشیمان نەبویەوە ،بەڵكو بەپێچەوانەوە شانازیشــی پێــوە كرد وتی «پێم باشــترە بەم تاشــە بــەردەوە زنجیــر بكرێــم لــە وەی ببمــە خزمەتكارێكی گوێرایەڵی خواوەندەكان». مرۆڤ بەردەوام بو لە پێشكەوتن بەهۆی كردەی بێگوییەوە نــەك لە ڕوی ڕوحییەوە كــە بەهــۆی بوێــریو ئازایەتییــەوە دەڵێ «نەخێر»بەرامبــەر ئــەو دەســەاڵتدارانەی بەنــاوی ویــژدانو بــاوەڕەوەن ،بەڵكــو گەشەكردنی هۆشیارێكەیو رۆشنبیریەكەشی پشــت بــە توانــای بێگوێییەوە دەبەســتێ بەرامبــەر ئــەو دەســەاڵتدارانەی كە رێگرن لــە بیــری نــوێو بــۆ ماوەیەكــی دورودرێژ ئایدۆلۆجییان دامەزرانــدوە بانگەوازی ئەوە دەكەن كە گۆڕانكاری كارێكی بێ ئەقاڵنەیە. گەر توانای كردەی بێگوێی دروســتكەری
مێژوی مرۆڤایەتی بێ ئەوا دەڵێم گوێڕایەڵی كۆتایی مێژوە ،ئەمە قســەیەكی شاعیرانەو رەوانبێژی نییە. زۆربەی ئەوانەی لە دەسەاڵتدان هەرچەندە لەســەدەی بیســتەمی ئەتــۆمو تەكنیكیــدا دەژیــنو خاوەنــی زانســتی سروشــتیو مامتماتیكو گەردون ناســین ،بەاڵم ئایدیاو سستمی سیاسیو ئایدۆلۆجییانو روانینیان بــۆ دەوڵەت هێشــتا هی ســەدەكانی پێش ســەدەكانی زانســتە ،بۆیــە ئەگــەری ئەوە هەیــە لە دوای پێنج بۆ دە ســاڵی داهاتودا رەگەزی مرۆڤایەتیو شارســتانیەت تەنانەت هەمــو ژیانیــش لە ناو بچێــت ،كە ئەمەیش هیچ ئەقاڵنێتیەكو هەستێكی تیادا نییە. گەر مــرۆڤ خۆكوژی بكات ،ئەوا بەهۆی گوێڕایەڵــی ئەوانەوەیــە كــە فرمانییــان بەسەردا دەدەن ئەویش بە پاڵنانی دوگمەی مردنــە ،چونكە خەڵكــی گوێڕایەڵی تەماعو چاوچنۆكیو سەروەری دەوڵەتو نەتەوەن. وەكچۆن پێشــەوا روســەكان ســەبارەت بەشــۆڕش قســەیان دەكرد ،ئێمەش ئێستا لــە جیهانێكــی ئــازادا دەژیــن كە قســەی زۆر دەكەیــن ســەبارەت بەئــازادی ،ئەوانو ئێمەش هانی گوێڕایەڵی دەدەین لە یەكێتی ســۆڤیەتدا فرمانــەكان بەهێــزو بەئاشــكرا دەكــرا لــە جیهانی ئازادیشــدا بەشــاراوەی یاخود بەوەســیلەیەكی نەرمونیان خەڵكیان قەناعەت پێدەكرد. مەبەســتم لەوەنییە كە هەمو بێگوێییەك فەزیلەتو چاكە بێ وە هەمو گوێڕایەڵییەك خراپــە بــێ ،وەكو ئــەو ســەیركردنەی كە پەیوەندیــی دیالێكتیكی نێــوان گوێڕایەڵیو بێگویــی پشــتگوێ دەخــات ،هــەر كاتێك فرمانەكان پێویستیكرد دەبێ گوێرایەڵی بۆ بكرێ یاخود بەپێچەوانەوە هەر كات بێگوێی پێویســت بو دەبێ بكــرێ « .ئەنتیگۆنیا» نمونەیەكــی دوفاقــی كالســیكییە بــۆ ئەم مەبەســتە گوێڕایەڵــی كردنــی بــۆ یاســا نامرۆڤایەتیەكانــی دەوڵــەت ئەنتیگۆنــا دەبوایە بێگێویی بكات بەرامبەر یاســاكانی مرۆڤایەتــی ،بۆیە دەبوایە بێگوێی بكردایە بەرامبەر بەیاســاكان ،هەمو شــەهیدەكانی ئاینــەكانو بــاوەڕدارانو ئــازادیو زانســت پێویســتی كــردوە بێگوێی بكــەن بەرامبەر بەوانەی كە ویســتویانە ئازادییان لێ زەوت بكــەن ،لــە پێنــاو گوێڕایەڵی بــۆ ویژدانی دەسەاڵتدارانو یاساكانی مرۆڤایەتیو عەقڵ، گــەر مــرۆڤ تەنهــا گوێڕایەڵی بــكات ئەوا دەبێتــە كویلــە ،بەاڵم تەنهــا بێگوێی بكات دەبێتە یاخی نەك (شۆڕشگێڕ) بــۆ ڕێگریكــردن لــە تێكەاڵوبــونو سەرلێشــواندن لە نێوان ئــەم دو چەمكەدا (گوێڕایەڵــیو بێگویــدا -و) پێویســتە توانایەیەكــی پــڕ بایــەخ دروســتبكرێ، گوێڕایەڵــی بۆ كەســێك ،دەزگایەك یاخود هێزێــك (گوێڕایەڵــی یاســا جیــاوازەكان) بریتیــە لەسەرشــۆڕكردن ،دەبێتــە هــۆی وازهێنــان لە خۆدێتــنو ڕازی بونە بەهێزی دەرەكــی یاخــود بڕیارێــك لە بــری خودی خــۆم ،گوێڕایەڵی بۆ هۆشــیاریو قەناعەتی خــۆم (گوێڕایەڵــی خــود) بریتــی نییە لە كرداری سەرشــۆڕكردن ،بەڵكو جەختكردنە لە خود (ئیندیڤجواڵێتی-و)- بڕیــاڕەكانو قەناعەتەكانــم گــەر بەشــێوەیەكی ڕیشــەی هی خۆدی خۆم بێ یاخود بەشــێك نەبێ لەوانی تر ئەوا خودی خۆمم بۆیە وشــەی گوێڕایەڵــی تەنها وەكو هەســتێكی مەجــازی جێبەجــێ دەكرێ كە ئەمە بەشــێوەیەكی ڕیشــەیی جیــاوازە لە مانادا لە» یاسا جیاوازەكان». بــەاڵم ئــەم جیاوازییــە دو تایبەتمەندی هەیە : یەكەمیــان پەیوەســتە بەچەمكــی ویــژدان ،ئەویتریان پەیوەســتە بە چەمكی دەسەاڵتگەری. وشــەی ویــژدان بــەكار دەهێنرێــت بــۆ دو دیــاردە كــە هەریەكەیــان بەتەواوەتــی جیــاوازە ،یەكەمیــان بریتییە لە «ویژدانی دەســەاڵتگەرێتی» كــە ئەمــەش دەنگێكی ناوەكــی دەســەاڵتە ،كەوامــان لێــدەكات بەپەرۆشــەوە ئاسودەی بكەین بشترسین لە بێزاركردنــی ،ئەم ویژدانی دەســەاڵتگەرییە ئەوەیــە كە خەڵكــی زۆر ئەزمونیان كردوە كاتێ كە گوێڕایەڵی ویژدانیان دەكەن ،ئەمە هەر ئەو ویژدانەیە كە فرۆید بە «منی بەرزە بااڵ» ناوی دەبات كە بریتییە لە كۆی فرمانە قەدەغــەو حەرامەكانــی بــاوك كەلەالیــەن كــوڕەوە بەهۆی ترســەوە قەبــوڵ دەكرێ، جیــاواز لــەم «ویژدانی دەســەاڵتگەرییە»
info_chawder@yahoo.com
ویژدانێكــی ترمان هەیە كــە ناودەبرێ بە «ویژدانی مرۆڤایەتــی» كە تەعبیر دەكات لــە دەنگێك كە لە هەمــو مرۆڤێكدا هەیە و سەربەخۆیە لە سزاو پاداشتی دەرەكی . «ویژدانی مرۆڤایەتی» لەســەر ئەساسی ئــەوە دامەزراوە كە ئێمــەی مرۆڤ خاوەنی زانیاری بۆماوەین لەوەی كەچی مرۆڤانەیەو چی نامرۆڤانەیە ،ئەم ویژدانە خزمەتی كارو فرمانەكانی مرۆڤایەتیمان دەكات ،ئەمەش ئەودەنگەیە كە بانگمان دەكات بۆ گەڕانەوە بۆ خودی خۆمانو مرۆڤایەتی. «ویژدانی دەســەاڵتگەرێتی -منی بااڵ» هەتــا ئێشــتا گوێڕایەڵــی هێــزی دەرەوەی خۆمە ،تەنانەت گەر ئەو هێزەش لە ناخیشدا دروستكرا بێت ،وای بۆ دەچم كە بەئاگاییو هۆشــیارییەوە دوای ویژدانم كەوتوم ،بەاڵم لە ڕاســتیدا بە بنەماو رێســاكانی دەسەاڵت قوتــدراوم ئەمەش هەمــوی بەهۆی تەماحی بونو لە یەكچونی «ویژدانی مرۆڤانەوەیە» لە گەڵ منی بااڵوە. دەســەاڵتی ناوەكی كاریگەرێتــی زیاترە لــە دەســەاڵتێك كــە بەڕونــیو ئاشــكرای دەیبینیو ئەزمونی دەكەی كە بەشێك نییە لە خودی خۆم ،گوێڕایەڵی بۆ «دەســەاڵتی دەســەاڵتگەر» گوێڕایەڵییــە بــۆ هەمــو بیــرو هێــزە دەرەكییەكان كە مەبەســتیان الوازكردنی «ویژدانی مرۆڤانەیە»كە بریتییە لە ویژدانی توانای بون بەبڕیاردەری خود. لەالیەكــی تــرەوە ،كاتــێ توانیمــان گوێڕایەڵی «عەقاڵنــی» لە « ناعەقاڵنی» جیــا بكەینەوە ئــەو كات گوێڕایەڵی دەبێتە ئەمرێكــی واقیــع ،نمونە لە دەســەاڵتگەری ئەقاڵنــی پەیوەنــدی مامۆســتاو قوتابــی، وە پەیوەنــدی نێــوان كویلــەو خاوەنەكەی بریتییە لە دەسەاڵتگەری ناعەقاڵنی ،هەردو پەیوەنــدی یەكــە (ئەقاڵنــی نائەقاڵنی-و)- لەســەر ئەو راســتییە دامەزراوە دەســەاڵت دەبــێ فرمــان جێبەجێ بكات ،ســەرەڕای ئەوەی كە هەردو دەسەاڵتەكە بەشێوەیەكی داینامیكــی جیــاوازن ،ئــارەزوو مەبەســتی مامۆســتاو قوتابــی بابەتێكــی میســالییە كــە مەبەســتی هەردوالیان دەكەوێتە ســەر هەمان هێڵو ئاڕاســتە .مامۆستا خۆشحاڵ دەبێ گــەر ســەركەوتوبێ لــە یارمەتیدانی قوتابییەكــەی گەر شكســتیش بێنــێ ئەوا دەبێتــە شكســت بۆ خــۆیو قوتابییەكەی، لەالیەكــی ترەوە پەیوەندیــی نێوان كۆیلەو خاوەنەكــەی ناكەوێتــە هەمــان ئاڕاســتە، چونكە تا كۆیلە بچەوسێتەوە خاوەن كۆیلە زیاتر ئاســودەتر دەبێ ،ئەمــە لە كاتێكدا كۆیلــە هەوڵدەدات بەرگــری لە خۆی بكات تابتوانێــت بەختــەوەری دەســتبكەوێ، كەواتــە بەرژەوەندیی كۆیلــەو خاوەنەكەی دژ بەیەكــن ،چونكــە ئــەوەی بەســودە بۆ یەكێكیان بۆ ئەوی تریان زیان بەخشە. لــە هــەردو پەیوەندیەكــەدا ،هێــزو توانــای هەر یەكەیان بەســەر ئــەوی ترەوە بــە میكانیزمێكــی جیــاوازدا تێپــەڕ دەبێ، لــە پەیوەنــدی یەكەمیانــدا (مامۆســتاو قوتابــی-و )-تازیاتــر قوتابــی گوێڕایەڵبــێ باشــتر فێــر دەبێ ،بــەاڵم لــە پەیوەندی كۆیلەو خاوەنەكەیدا گوێڕایەڵی دەبێتە زیاتر چەوسانەوە. یەكێكــی تــر لــە جیاوازییــەكان كــە هاوتەریــب دەڕوات ،دەســەاڵتی عەقاڵنــی بۆیــە عەقاڵنییە ،چونكە دەســەاڵتەكە گەر لــە الیــەن مامۆســتاوە بێ یاخــود كاپتنی كەشــتییەوە كاتــێ كــە فرمــان دەدرێ لە حاڵەتــی كتوپڕدا لەوكاتەدا ڕازی دەبم پێی بەبــێ مــل كەچكــردن پێی ،چونكــە ئەمە كردەیەكی گەردونی یە. دەســەاڵتی نائەقاڵنی پێویستدەكات هێز بەكار بهێنێ ،چونكە هیچ كەســێ گەر ئازاد بێ ڕێگا بەوە نادا بچەوسێنرێتەوە. بۆچــی بۆ مرۆڤ زۆر ئاســانە گوێڕایەڵی بكات ،بەاڵم قورسە بێگوێی بكات؟ هەر كاتێ گوێڕایەڵی دەســەاڵتی دەوڵەتو كەنیســەو ڕای گیشــتیم كــرد هەســت بەســەالمەتیو بەرگیــری دەكــەم ،گوێڕایەڵــی دەمكاتــە بەشــێك لەو هێــزەی كە دەیپەرســتم بۆیە هەســت بە بەهێزی دەكەم و هیچ هەڵەیەك ناكەم ،چونكە ئەوە دەســەاڵتەكەیە بڕیارم بــۆ دەدات و خــۆم بەتەنهــا نیــم ،چونكە ئەوە دەســەاڵتەكەیە چاودێریم دەكات بۆیە ناتوانم تــاوانو گوناح بكــەم چونكە ڕێگام پێنادا بیكەم تەنانەت گەر تاوانو گوناحیش بكەم سزاكەی بریتییە لە تەنها گەڕانەوە بۆ دەسەاڵتە گەورەكە. بــۆ ئــەوەی بێگوێی بكــەی دەبێ بوێری
6
ئــەوەت هەبــێ لە تــاوانو هەڵــەدا بەتەنها بی ،بەاڵم تەنهــا بوێری بەس نییە ،توانای بوێری دەكەوێتە ســەر پێشكەوتنی حاڵەتی كەسایەتی ،تەنها كەسێك كە توانای ئەوەی هەبــێ لــە باوەشــی دایــكو فەرمانەكانــی باوكیدا بێتــە دەرەوە یاخود فەردانێتیەكی (ئیندیڤجواڵێتێكــی) پیشــكەوتوی هەبــێو توانای ئەوەی هەبێ بیر بكاتەوە وە هەست بەخودی خۆی بكات تەنها ئەو كات دەتوانێ بەدەسەاڵت بڵێ» نەخێر»و بێگوێی بكات. كەســێك دەتوانــێ ئــازاد بێ لــە رێگای كــردەی بێگوێــی یەوە كاتێك بەدەســەاڵت بڵــێ نەخێر ،بەاڵم تەنهــا قودرەتی بێگوێی مــەرج نییە بــۆ ئــازادی ،بەڵكــو ئازادیش مەرجە بۆ بێگوێی . گەر لە ئازادی بترســم ئەوا توانای ئەوەم نابــێ بڵێم «نەخێــر» و ناتوانــم ئازایەتی ئــەوەم هەبــێ بێگوێی بكــەم .لەڕاســتیدا ئازادیو توانای بێگوێی لەیەك جیانابنەوە، كەواتە هەر سیســتمێكی سیاســیو ئاینیو كۆمەاڵیەتی بانگەشــەی ئازادی بكات بەاڵم ڕێگیــری لە بێگوێــی بكات ئەوا بەڕاســتی بانگەشە ناكات. هۆكارێكی تر كــە دەبێتە هۆی نەوێرانی بێگوێــیو نە وتنی «نەخێر» بۆ دەســەاڵت ئەوەیــە كــە بەدرێــژای مێــژوی مرۆڤایەتی گوێرایەڵــی هاوشــانی چاكــەو فەزیلــەدا ڕۆیشــتوە وبێگوێــی لــە گــەڵ گوناحــەدا ناسێنراوە. هۆیەكەشــی ئاســانە ،بەدرێژایــی مێــژو كەمایەتی یــەك حكومڕانی زۆرایەتی كردوە ئــەم حكومڕانیییــەش ســودەكەی تەنها بۆ كەمینەیــەك بــوە و قوڕ بەســەرێكەش بۆ زۆرینە ،بۆیە گەر كەمینە بیویستایە لەزەت لەشتە باشەكان بكات وە لەالیەن زۆرینەوە خزمــەت بكرانایــەو كاریان بــۆ بكرایە ئەوا تەنها باردۆخێك پێویســت بو ئەویش تەنها پێویســت بو زۆرینــە فێری گوێڕایەڵی بێ . بەدڵنییاییەوە گوێڕایەڵی بەهێز دامەزێنراوە، بەاڵم ئەم پرۆســەیە زۆر كەمو كوڕی زیانی هەیــە ئەویــش دروســتبونی هەڕەشــەی بەردەوامە كە ڕۆژێك زۆرینە كەمینە لەسەر كورسی دەســەاڵت الدەبات ،لەمەش زیاتر چەندەها كردەوەو ئیشو كار هەیە بەباشیو ڕێــكو پێكــی جێ بەجــێ ناكــرێ ئەوەش بەهــۆی ئــەو ترســەوە هەیــە كە لەپشــت گوێڕایەڵــی یەوەیە ،لە بەر ئەوە گوێڕایەڵی بەهۆی هێزی ترسەوە گواستراوەتەوە بۆ ناو دڵی مــرۆڤ وەبۆتە هۆی ئــەوەی كەمرۆڤ تەنهــا بییــەوێ گوێڕایەڵی بكات و بترســێ لە بێگوێــی گەر ئەمەش بەدەســتهات ئەوا دەسەاڵت هەمو تایبەتمەندییەكانی «چاكەو ژیــری» دیاریــدەكاتو وە وادەكات هەمــو كەســێ پێویست كات بیزانێت ،گەر ئەمەش ڕویدا ئەوا دەسەاڵت بانگەشەی ئەوە دەكات كە گوێڕایەڵی چاكەو فەزیلەیە و بێگوێییش گوناحەیە ،گەر ئەمەش بانگەشــەی بۆكرا زۆربــەی رازی دەبێ بــە گوێڕایەڵی ،چونكە چاكەیــە و قێزیــان لە بێگوێــی دەبێتەوە، چونكە خراپەیە ،و ڕقیان لە ترســنۆكبونی خۆیان دەبێتەوە. لە لۆپەرەوە تا دەســەاڵتدارانی ســەدەی بیســتەمو پاشــاكانو پۆپ نیگەرانی گرتنە دەســەاڵت بونو وە ویســتویانە دەســەاڵتە بگرنــە دەســت ،وەچینــی ناوەڕاســتو كرێــكارانو فەیلەســوفان هەوڵیانــداوە دەسەاڵت ریشــەكێش بكەن ،شەڕەكە دژی دەســەاڵت بوبــێ لە نــاو دەوڵەتــدا یاخود لــە ناو خێزانــدا ئەمــە بنچینــەو بنەمابوە بــۆ كەســێیەتیەكی بوێــرو ســەربەخۆی گەشەسەندو. شەڕ لەدژی دەسەاڵت جیانەكراوەتەوە لە نییەتی ڕۆشنبیران كە بەهۆی فەیلەسوفانو زانایانــی ڕۆشــنگەرییەوە نەخشــەی بۆكێشــراوە ،ئــەم «نییەتــی رەخنەییــە» یەكێكە لە باوەڕدارانی ئەقڵو لە هەمانكاتدا گومانكردنــە لــە هەمــو شــتێكی وتــراو و بیســتراو كە لەســەر ئەساســی دابونەریتی ســونەتی دەســەاڵت بونیات نرابێ ،بنەمای «بونــە بوێری ژیــر»وە « گومانكەر» بوە كارەكتەرو هەڵســوكەوتی ئەوەی كە رێگای بۆ زیاتر توانای «نەخێر» خۆش كرد. سەرچاوە:
< On Disobedience and other essay, by Erich Fromm ,New York .sea bury press. 1981
وتار
ذمارة ( )643دووشەممە 2018/1/29
info_chawder@yahoo.com
7
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر
كۆمپانیای فۆرد ،ئۆتۆمبێلی كارەبایی بەرهەم دەهێنێ ئاژانسەكان: كۆمپانیای فۆڕد رایگەیاند ،لەئێستادا، نیازی چڕوپڕكردنی وەبەرهێنانەكانیەتی لە بەرهەمهێنانــی ئۆتۆمبێلی كارەبایی، بە بڕی ( )11ملیار دۆالر بۆ پێنج ساڵی داهاتو. ئــەو بــڕە پارەیــەی كۆمپانیــای (فــۆرد) رایگەیاندبــو ،گەورەتــرە لــەو پابەندبونــە پێــش وەختەیــەی رایگەیاندبــو ،بەزیادكردنــی قەبــارەی
وەبەرهێنــان لەبەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێلە كارەباییەكاندا. (بیــل فۆرد)ی ســەرۆكی كۆمپانیاكە رایگەیانــد( ،فــۆرد) بەنیــازە كــە چل ئۆتۆمبێلــی (هەجیــن) و ئۆتۆمبێلــی تەواو كارەبایی ،بەهاتنی ساڵی ()2022 بەرهەم بهێنێ. ئەم پالنو نەخشــانەی (فۆرد)یش، دوای ئەو هەمو فشارانە دێت كە واڵتان ئەنجامی دەدەن سەبارەت بە بەرگرتنی
لــە باڵوبونــەوەی دوكــەڵو گازی ئــەو ئۆتۆمبێلە فۆردانەی كە دەری دەكات. هەریــەك لــە كۆمپانیاكانی ،جەنەڕاڵ مۆتۆرز ،تۆیۆتا ،فۆلكس واگن ،چەندین نەخشــەی ئامانجداریــان خســتەڕو بــۆ بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێلی كارەبایی. بەڕێوەبــەری كۆمپانیــای (فــۆرد) ئەوەیشــی راگەیانــد ،لــە ئێســتاوە تا گەیشــتن بــە ســاڵی (( ،)2022فۆرد) شــازدە ئۆتۆمبێلــی كارەبایــی و ()24
ئۆتۆمبێلی (هەجین) دەخاتە بازاڕەوە. رایشــیگەیاند ،ئێمــە هەمومــان ئــەم رێگەیەمــان گرتۆتەبــەر و لــەم پڕۆژەیەدا قاڵبوینەتەوە ،ئەویش بەوەی ئۆتۆمبێلــە ناســراوەكانی بەرهەمهاتوی كۆمپانیاكەمــان ،بگۆڕین بۆ شــێوازێكی ێ كە بــەوزەی كارەبایــی كاربكات، نــو چونكە باشــترین رێگەیە بــۆ رەواجدان بەو پڕۆژەیە.
فەیسبوك ،پروپاگەندەی ئیسالمیی توندڕەو ناهێڵێ
ئاسۆیی
ستونی
-1قسەیەكی ژنانەیە بۆ رقێك بۆ بەرامبەرەكەی. -2ئاڵساندنی برین «پ» ،قامكی ئەسەر و ئەوسەری پەنجە پێی هەڵدەستێ. -3روخسار ،سەوزەیەكە ،هەمو هەمانە. -4نیوەی الرە ،بۆ چاوە ،نیوەی گرام، دۆستی ئاگر «پ». -5سیان لە خانە ،میوەیەكە «پ»، ئۆتۆمبێل هەیەتی. -6سەوزەیەكە. -7هێڵ بە تێكەڵی ،ژمارەیەكە. -8باڵندەیەكە «پ» ،ورگم ،بۆ داتاشینە. -9شتی تێ ئەكرێ ،دوان لە خەو، لەگۆشتایە «پ». -10بۆ دورخستنەوەی باڵندەیە ،پیاز زۆر سەرف ئەكا. -11ئاواتو خۆزگەی قوتابییە «پ»، شەوێكی درێژە. -12دو وشەیە یەكەم بۆ چەكە و دوەم بۆ بوك +هەرچی بەیتێ ئەیخوا.
-1چەكێكە زۆرمان دروستی دەكەین + رەفیقی زنجیرە. -2دەریاچەیەكە ،ناوێكی كوڕانەیە. -3چۆن ،بی ژنە «پ» ،دوان لە پنە. -4وەك ئابڕوبردن وایە ،ئەستێنرێ، باڵندەیەكە. -5شارێكی كوردییە ،قەدەری لەگەڵدا نییە. -6جەنابت. -7بەشێكە لە روخسار «پ». -8هەوا «پ» +بۆ جوانكاری خانوە، چیایەكە لە كوردستان. -9سەرخۆش «پ» ،نیوەی كراس، گشت «پ». -10نیوەی كارت ،نزیك لە وەزیر، هەڵۆی بێ سەر. -11ددانێكە ،ژمارەیەكە ،دوان لە داس. -12پیتێك +یەكێك لە قێزەونترین شوێنەكان بۆ كورد.
وش ـ ــةى ونبو تێكەڵەی ماستو برۆكلی ،چارەسەرە بۆ شێرپەنجەی گەدەو قۆڵۆن ئاژانسەكان: ئاژانسەكان: لەم هەفتەیەی رابردودا ،فەیسبوك بەشداری ئەو گفتوگۆ سەرەكییەی لەگەڵ دەزگا سەرەكییەكانی پۆلیســی ئەوروپیدا كرد ،ســەبارەت بە چۆنیەتی وەستاندنو بنەبڕكردنی ئەو باڵوكراوە جیهادییانەی نێــو ئەنتەرنێت ،كە پەیوەســتن بە كاری تیرۆرو توندوتیژییەوە. ئەمەیش لە چوارچێــوەی پەرەپێدانی هەنگاوی روبەڕوبونــەوەی ئــەو جۆرەیــە لەبانگەشــە .بــۆ ئــەم مەبەســتەیش ،بەرپرســانی ئــەم كۆمەڵەیە رایانگەیاند ،كەوا نوێنەرانی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان ســەفەری (الهای) یــان كردوە بۆ بەشــداریكردن لــەو وتووێژانەدا كە لە بارەگای (یۆرۆپول) ی ئەو شارە بەڕێوەدەچێت. (یۆرۆپــول) ،لە راگەیاندراوێكیدا ،باســی لەوە كــردوە كــە نوێنەرانــی تــۆڕی (ئینســتگرام)یش بەشــداری ئەو كۆبونەوەیەیان كردوە ،كە هەریەك لــە نوێنەرانــی پۆلیســی بریتانیو فەڕەنســیو بەلجیكی تێدا بوە ،ئەوەیش بە مەبەستی ناسینی بابەتــە تونــدڕەویو تیرۆریــیو توندوتیژییەكان كــە باڵودەكرێنەوە و بەخێرایــی الدەبرێن ،ئەویش لەبەرئەوانەی كە چاودێرن بەسەریانەوە. (فنســنت سیمســتەر) ،ســەرۆكی یەكــەی ئەنتەرنێــت لە (یۆرۆپــول) ،ئاماژەی بــەوەدا كە
بریكاری پۆلیسی ئەوروپی ،ماوەی دو ساڵە ،لەگەڵ فەیســبوكدا هــاوكارە ،ئەویش لە پێنــاو بەرگرتن لە گەیشــتن بەو بانگەشــانەی ســەر ئەنتەرنێت، بەشــێكیش لە ئامانجەكانیان ،دۆزینەوەی رێگەی مامەڵەكردنــە لەگــەڵ ئــەو مشــتومڕە تازانەداو، چۆنیەتی پارێزگاریكردن لە خود ،لە بەرامبەر ئەو جۆرە لەخراپەكاری. فەیســبوك ،ئەوەیشــی راگەیاند ،كە وا پابەندە بــە البردنــی ئــەو جــۆرە باڵوكراوانەی پاڵپشــتی توندڕەویــی دەكــەن ،ئەگــەر بێــتو ئاگایــان لە باڵوكردنەوەیان بێتو وا لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان بكەن ،دژ بە تیرۆرستان بوەستنەوە. (سیمســتەر) ئاماژەی بەوەیشــدا كــە ئەوان لە چاوەڕٍوانــی ئەوەدان ،كە بزانیــن توندڕەوەكان چــۆن دەربــاز دەكــەن لــەو رێــكارە دژانــەی كە فەیســبوك دایناون ،لەم كاتانەی كە %99ی ئەو باڵوكراوانە كەشف دەكرێنو ئەسڕدرێنەوە. لەگــەڵ لەناوچــون و پوكانــەوەی دەوڵەتــی ئیســامی لــە عێراقو ســوریا ،تێبینــی ئەوەیش كــراوە ،كــە چاالكییەكانیشــیان لــە تۆڕەكاندا لە پاشەكشــەدایە ،مەترسی ئەوەیشــی خستەڕو كە الیەنگرانی دەوڵەتی ئیسالمی هۆكار و دروستكاری ئەو جۆرە لە باڵوكردنەوە و بانگەشەكردنانەن ،كە قورســە لە رێی بەرنامە ئەلكترۆنیەكانەوە كەشف بكرێ.
توێژەرەوان لە (ســەنگافورە) ،ئەوەیان خســتەڕو ،كە تێكەڵەی ماســت لەگــەڵ (برۆكلی) و دروســتكردنی ئەو پێكهاتەیــە و خواردنــی ،دەبێتە مایەی چارەســەركردنو پاراســتنی مرۆڤ لە شێرپەنجەی گەدە و قۆڵۆن ،چونكە كاریگەرییەكــەی هێندە بەهێــزە ،توانای لەناوبردنی %75 ی لوە شێرپەنجەییەكانی هەیە. توێژەرەوان ئەوەیشــیان رونكردۆتەوە ،كە لە (برۆكلی) ێ دا ،مادەیەكی كیمیایی هەیە ،كە بەر بەشێرپەنجە ئەگر و پێــی ئەوتــرێ (ســلفۆران) ،هەروەهــا لە ماستیشــدا، (پڕۆبایۆتیــك) ی تەواوكاریــی خۆراكیــی هەیــە ،كــە یارمەتیدەرە لە راگرتنی بونی هاوســەنگی سروشــتی ،لە نێوان كۆمەڵێك زیندە ،كە بونیان هەیە لە گەدەی مرۆڤدا. بــە پێی دەرخســتەی ئــەم دەرئەنجامە ،توێــژەرەوان رایانگەیاند ،كەوا ئەو پێكهاتەیە ،دژی ئەو نەخۆشــیەیەو ێ بــۆ رزگاربونــی مــرۆڤ لــە ێ بەكاربهێنــر ئەتوانــر شــێرپەنجەی گــەدە و قۆڵــۆنو بنەبڕكردنــی هەمو ئەو خانە شێرپەنجەییانەی تر كە ماونو سەریان هەڵنەداوە، ئەویش لە دوای ئەنجامدانی البردنی لوە شێرپەنجەییەكان لە رێی نەشتەرگەرییەوە. رۆژنامــەی (دەیلــی مەیــل)ی بریتانــی ،لــە زاری (ماتیۆتشــانگ)ی بەشداربو لەو توێژینەوەیەدا و مامۆستا لــە زانكــۆی نیشــتمانی (ســەنگاپورە)دا رایگەیانــد ،لە هەرە الیەنە ســەرنج راكێشــەكانی لەو رێگا ستراتیژییەی گرتومانەتەبەر لەم توێژینەوەیەدا ئەوەیە ،كە هەوڵ بدەین خواردنی خۆراكی رۆژانەی خۆمان بگۆڕین بۆ بەرنامەیەكی چارەسەریی چڕ و پڕ و كەم تێچو.
وشەی ونبو: جۆرە یارییەكە
دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك قەپان – گەشتیار كیلۆمەتر – سقلو –– چو بۆق – قەنارە ––بەتریق – ساڵۆن – – پۆڕ – الند چاڤی مۆز قەلەباچكە–– قەزوان – قولەرەیسی – – قەوان––كۆتر قۆپیێ –– پرد تۆڕنەچی – ز – كۆگا قەپان – قیمە – قازان – قەسر گرد شەریك – گەاڵڕێزان – سڵق– –قاژو – قەرزار قژ – فتق–– قۆڕ – – برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ – قاز – قاقبەقاق –قۆری – قیر – – سۆز – دڕك – كەسك – مازو قەزاتمە – قشڵە – سمە. قەلەندەر – تاق – – قڵیش -جل.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
نوێرتین كلیپی (هانی) چاودێر – تایبەت:
شەهید ئارام
info_chawder@yahoo.com
ئازادی
بۆ خونچە بۆ گوڵ بۆ بەهار نەمگوت هەتا سەر وانابێ چاوت لە بەزەیی خۆردا بێ
No. (643) 29-01-2018
Political, Educational & Social Weekly Press
دەگەڕێتەوە باخی گشتی چاودێر – تایبەت:
بە سەرپەرشتی سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانیو بەڕێوەبەرایەتی باخچــەكان ،رۆژی چوارشــەممە ،2018/1/31كاتژمێــر ()1 ی پاشــنیوەڕۆ ،لە ناو باخی گشــتی ســلێمانی ،تەنیشــت دەرگای ســەرەكیو بەرامبەر ســلێمانی پااڵس ،بە ئامادەبونی ژمارەیەكی زۆر لە كەســایەتیو سیاســەتمەدار و كەسانی رۆشــنبیر ،پەردە لەسەر پەیكەری شەهید ئارام الدەبرێ. ئەم پەیكەرە بە یەكێك لە گەورە پەیكەرەكانی دروســتكراو بە بەرد دادەنرێت لە شاری سلێمانیدا. كامەران حەمەســاڵح بەرێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی باخچەكان بە (چاودێر)ی راگەیاند :پرۆژەی ســەكۆی پەیكەری شەهید ئارام لە ێ دەكرێت، الیەن باخچەكانی سلێمانییەوە دیزاین كراوە و جێبەج بیرۆكەی پرۆژەكەش بۆ البردنی الدانی پەردە لەسەر پەیكەرەكە، بیرۆكەی خزمانی خۆیانە ،تەنها ئەركی جێبەجێكردنی لە الیەن بەڕێوەبەرایەتی باخچەكانەوە كراوە. ســەبارەت بەچۆنیەتی دروســتكردنی ئەم پەیكــەرە و كارو مــاوەی كارەكــە ،هونەرمەنــدی پەیكەرتــاش بــەرزان زاهیــر دروســتكەری پەیكەرەكە ،بە (چاودێر)ی راگەیاند :ماوەی دو مانگــە كارم لــەم پەیكــەرەدا كــردوە و بە یەكێــك لە كارە جوانەكانمــی دادەنێمو دوای تەواوبونیشــی تەواو دڵخۆشــی كــردم ،بەرزی ئەم پەیكــەرە (2،5م) دو مەترو نیوە ،جۆری بەردەكەشی (مەڕمەڕی دەیوی)یەو لە (قروە)ی نزیك شاری (سنە)ی ئێرانەوە هاتوە. ێ سوپاســی بەڕێز د .تەها رەســوڵ بكــەم كە ئەو دەكــر سپۆنســەری گرتە ئەســتۆ و لەم نەبونــیو قەیرانەدا توانی ئەو پەیكەرە بەدیدەی خۆشەویستانی سلێمانی شاد بكات.
دوو شەم هە مەی موو ەک
رۆ بە ژنام رپر ەوان رۆ سیا یی شن ر و گەر
ڤیدیۆ كلیپــی (ئــازادی) ،نوێترین (هانــی) لــە ئەكاونتــی تایبەتــی گۆرانــی خانمــە گۆرانیبێــژی كــورد (هانــی)ە ،ئــەم ڤیدیــۆ كلیپــە لــە تــۆڕی كۆمەاڵیەتــی فەیســبوك، ێ بەشــێوەیەكی نــاوازە كلیپــی بــۆ ســەبارەت بــەم گۆرانییــە دەڵــ كــراوە و تۆمــار كــراوە ،گۆرانییەكــە (دەچینە ســەر شــەقامەكان لەپێناو باســكردنە لە ئازادی كە لەوەســفێكی بەدەســتهێنانی خەونەكانمــان ،ئێمــە جوانــی سروشــتدا (هەژار)ی شــاعیر خــەون بــە داهاتویەكــی باشــترەوە دەبینیــن ،داهاتویــەك پــڕ بێــت لــە بەرجەستەی كردوە و دەڵێت: ئــازادی و ئاشــتی ،بــەاڵم لەگــەڵ ئەوەشدا ئێمەیان گرتو خەونەكانمان بولبول ئەی یارەكەی دێرین خرایــە تاریكییــەوە ،ســجنیان كردین خونچیالنەی دەنوك زێڕین و بگــرە لــە سێدارەشــیان دایــن ،بۆ هاوفەردی زوم بۆ هەژاری لەمــەودوا ناتوانیــن بێدەنــگ بیــن، هاوڕێی پێشوم لە دڵداری هەرگیز بێدەنگ نابین ،ئێستا كاتێكی ێ پایزی پار وەبیرت د باشــە بۆ یەكگرتوییو پشتیوانی براو رەشپۆشیی دەشتو زەردیی دار خوشكەكانمان). گژەو گڤەت لە (با) دیبو گۆرانــی ئــازادی شــیعری (هــەژار هەوای پێش تەرمی شادی بو موكریانی) شاعیرە و (رۆزبێ موسلیح) دەیدا خشپەی گەاڵرێزان كاری موزیكی بۆ بەئەنجامگەیاندوە و، خەبەری مەرگی ئازیزان هونەرمەنــد (هەڵمەت جەبــار) كاری كلوە بەفری درشتو ورد ڤیدیۆیی جێبەجێ كردوە. چۆن سەر زەویی كفن ئەكرد دەگریاین بە بانگو هاوار
w w w.ch awder n ews. com
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ژمارەکانی داهاتوو جۆن دۆن ..الواندنهوهیهک
سهرپهرشتیار :سامی هادی
نووسینی :جۆزێڤ برۆدسکی
وهرگێڕانی ل ه سویدییهوه :هیوا قادر /عهبدواڵ قادر دانساز r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ژمارە ( )585دووشەممە 2018/1/29
پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
زۆڵەکەی ئیستانبووڵ ڕۆمانی دانپێدانان دابڕان و تەنیایی
««
سەاڵح حەسەن پاڵەوان: ئەلیف شەفەق ڕۆماننووسی نووسینەوەی ئازاری ژنانە
ئا :ڕەخنەی چاودێر ڕۆمانی زۆڵــەکــەی ئیستانبووڵ ،ڕۆماننووسی ناسراوی تورکیا ئەلیف شەفەقە و سەاڵح حەسەن پااڵوانی نووسەر و وەرگێڕ کتێبەکەی کردووە بە کوردی و لە الیەن چاپەمەنیى مانگەوە هەفتەی پێشوو باڵو کراوەتەوە. ڕۆمانی زۆڵەكەی ئیستانبووڵ-ی ئەلیف شەفەق ،ڕۆمانی دانپێدانان ،دابڕان و تەنیاییە .لە قواڵیی مێژووەوە بەسەرهاتی ئەو مرۆڤانە دەگێڕێتەوە جارێك دەبنە قوربانی و هەندێ جاریش دۆشداماون ،نە ڕاستی دەبینن و نە دەشزانن هەڵەكان لە كوێوە سەرچاوەیان گرتووە ،لەم ڕۆمانەدا ژنان بابەت و پاڵەوانی ڕووداوەكانن .لەبەردەم ترسناكیی پیاودا واق وڕماون ،لە نێوان دوو بەرداشی ئەواندا وردوخاش دەبن ،پیاوانێ وەك خۆرە لە ڕۆحیاندان و لە ساتە ناسۆرەكاندا بە تەنیا بەجێیان دێڵن .پیاوانی نێو ئەم ڕۆمانە پێچەوانەی ژنان تەمەنیان كورتە و مێژوویان درێــژە ،لە نێوان ژیان و سیاسەتدا شەكەت بوون .زۆڵەكەی ئیستانبووڵ هەڵدانەوەی برینە قوڵەكانە ،بەسەرهاتی تێكەڵبوونی خوێنی دژەكانە ،بەسەرهاتی نەوەی قوربانی و داماوی سیاسەت و مێژوو و ئایینە .تەنیایی ئەو ژنانەیە پیاوەكانیان هەر زوو دەمرن. سەاڵح حەسەن پاڵەوان ،وەرگێڕی ڕۆمانەکە بە ڕەخنەی چاودێری ڕاگەیاند ،ئەلیف شەفەق نووسەری ئەم ڕۆمانە و ڕۆمانەكانی تری وەك (شەرەف و شیری ڕەش و سێ كچی حەوا ...تا) لە دنیای ڕۆماننووسیندا بە ڕۆماننووسی ژنان ناسراوە، بەرهەمەكانی زۆربەیان لە بازنەی ئازار و دەروونناسی و باری كۆمەاڵیەتیی ئەواندا دەسوڕێنەوە و وەك زۆربەی كارەكانی تری لەم ڕۆمانەشدا ژن كارەكتەرە سەرەكیەكانن ،هەموو قۆناغ و جۆرەكانی مێ ،كچ و دایك و خوشك و داپیرە و كچەزاكان.
ئەو وتی« :ئەم ڕۆمانە سەرەتا بە سەردانی زولەیخای كچە بچووكی خانەوادەی قازانچی بۆ الی دكتۆر دەست پێ دەكات تا ئەو زۆڵەی لە هەناویدا هەڵیگرتووە لەباری بەرێت ،مستەفا قازانچی تاقە كوڕی ئەو خانەوادەیە و بەدەست دەردە دەروونی و سێكسوالیەكانەوە دەناڵێنێت ،لە جوڵەیەكی زۆر خێرای تۆڵەئامێز و لە دەستدرێژییەكی سێكسی كە سەرچاوەكەی ڕق و تووڕەییە بەرامبەر بە زولەیخای ئازادیخواز ،خوشكەكەی بە تۆوی گوناهی خۆی
باردار دەكــــــــــات، لە پــاش ملمالنێیەكی دەروونــی لەگەڵ خۆیدا زولەیخا بڕیار دەدات ئەو گوناهە بهێنێتە دنیاوە. ئەو كۆرپەڵەیەی نێو جەستەی زولەیخا سیمبولێكی گەورەی دەستدرێژی نەتەوەیەكە یەك بەرامبەر بەوی تر ،زۆڵێكە لە هەناوی یەك كۆمەڵگاوە سەری هەڵداوە ،هەروەك چۆن ئەرمەنیەكانی نێو توركیا بە دەستی توركەكان كۆمەڵكوژ و جینۆساید كران». «فەریدە و شوكریە و بانو خوشكانی تری زولەیخا بوون لەگەڵ كەلسومی دایكیان و داپیرە پیتیتی لە سەرایەكی گەورەی ئیستانبووڵدا دەژین .زۆربەی زۆری پیاوانی ئەو خانەوادەیە بە ڕووداوی سەیروسەمەرە لە كۆتاییەكانی چل ساڵیدا دەمردن ،كوڕی تاقانەیان مستەفا قازانچی دەبێ ،بۆ ئەوەی لە چاوی شەڕ بە دوور بێت و ژیانێكی درێژتر لە پیاوانی قازانچی بژی ڕەوانەی ئەمەریكای دەكەن .مستەفا هەر لە دڵەوە لە ترسی ئەوەی بەسەرهاتەكەی لەگەڵ زولەیخا سەرتاپای خێزانەكەی بیزانین بڕیار دەدا جارێكی تر نەگەڕێتەوە ئیستانبووڵ .ئەو نهێنیەش هەروا دەمێنێتەوە .لە ئەمەریكا مستەفا هاوسەرگیری لەگەڵ ڕۆزای ئەمەریكایی دەكات، ڕۆزا پێشتر ژنی پیاوێكی ئەرمەنی بــووە ،لە تۆڵەی ئەوەی خانەوادەی زڕپیاوەكەی دەهری بكات شوو بە كابرایەكی تورك دەكات و ئارمانۆش ی كچیشی دەباتە الی خۆی ..ئەو خێزانە ئەرمەنییە ڕەگوریشەیان بۆ ئەستەنبوڵ دەگەڕێتەوە ،لە ئەنجامی ڕەشەكوژی و جینۆسایدی توركان لە ئەمەریكا دەگیرسێنەوە. ئارمانۆش بڕیار دەدات بە دوای سەرچاوەی خانەوادە ئەرمەنیەكەی خۆیدا بگەڕێ ،بۆ ئەم مەبەستەش دەچێتە ئیستانبووڵ و لە ڕێگای ماڵی قازانچی كە دەكاتە ماڵی مستەفای زڕباوكی و لە پەیوەندی لەگەڵ ئاسیادا بە دووی هەواری ونبووی داپیرەیدا دەگەڕێت .ئەم گەشتەی بەتەواوی نهێنئامێز دەبێ ،هاوڕێیەتییەكی سەیر لەنێوان ئارمانۆش و ئاسیادا دروست دەبێت و چیرۆكە
دڵتەزێنەكانی قــــــڕكــــــردن سەرئاو دەكــەون، ئارمانۆش ڕەش و سپی ڕووداوەكـــان لەژێر بــەڕەوە دەهێنێتە سەر بەڕە .هەرچەندە ناخی ئارمانۆش تەژییە لە ڕق لەو مێژووە تاڵەی بەسەر نەتەوەكەیدا هاتووە ،بــەاڵم چــاوەڕوانــی ئەوە نابێت توركەكان ئاوەها بە نەرمی بڕواننە بەسەرهاتەكانی .لە دانیشتنێكدا لەگەڵ خانەوادەی قازانچی دەڵێت( :لیستی ئەو ڕۆشنبیرە ئەرمەنیانەی بڕیار بوو توركەكان لە ناویان بەرن لە ڕابەرە سیاسی ،شاعیران ،نووسەران ،پیاوانی ئایینی ..ژمارەیان 234كەس بوو)( ..توركەكان بە بەرنامە ئەرمەنیەكانیان لەناودا). « سەاڵح حەسەن پاڵەوان وای وت. ناوبراو وتیشی« :بیركردنەوەی ئارمانۆش لەم گەشتەدا گۆڕانی گەورەی بەسەردا دێت ،بە تایبەت لەمەڕ نەوەی نوێی تورك و ڕوانینیان بۆ بەسەرهاتەكان ،لە دڵەوە ئەشقی ئیستانبووڵ دەبێ. لەم هەموو بەسەرهاتەدا ئەوەی دەمێنێتەوە گەڕانەوەی مستەفایە بۆ ئیستانبووڵ بۆ ئەوەی ئارمانۆش لەو گەشتە نهێنییەی بۆ ئەمەریكا بگەڕێنێتەوە .بەاڵم لەوێ گڵۆڵەی ژیان دەكەوێتە لێژی، مستەفا پاش تووشبوونی بە نەخۆشیەكی كتوپڕ ،بڕیار دەدات الی بانوی خوشكە گەورەی نهێنی منداڵەكەی زولەیخا بدركێنێ، بۆیە بانۆ دەیخاتە بەردەم دوو بڕیار :خۆكوشتن یان هەڵگرتنی ئەم نهێنییە تا ئەو تەمەنە كەمەی كە لە ژیانیدا مابوو ،بەو حوكمەی نەسلی قازانچی پاش چل ساڵی دەبێ چاوەڕوانی مەرگ بن .مستەفا بە عاشورای ژەهراوی بە سیانیدی پۆتاسیۆم كۆتایی بە ژیانی خۆی هێنا و هەردووكیانی بەجێ هێشت ،ڕابردوو و ئاییندەی خۆی. ئەم ڕۆمانە لە الیەن چاپەمەنيی مانگەوە هەفتەی ڕابردوو باڵو کرایەوە.
بێزوو ،سهرگوزشتهی دهقێك پێش نووسینی شیعری و نووسهر و شاعیر ڤینۆس فایهق ل ه عهرهبییهوه كردوویەتی. ئا :ڕەخنەی چاودێر «بێزوو سهرگوزشتهی دهقێك پێش نووسینی» «بێزوو سهرگوزشتهی دهقێك پێش نووسینی» كۆمهڵێك كورتهشیعره ك ه خوێنهر له نێویاندا بهر كتێبێكی شیعری شاعیر و ڕۆماننووس و چیرۆكنووس ،دهنگ و ئازاری مرۆڤی تهنیا ،مرۆڤی خاكداگیركراو، عەبدولڕەزاق كوبهی ه كه پێك هاتووه ل ه چهند دهقێكی مــرۆڤــی شـهیــدای ئـــازادی و مــرۆڤــی تینو بـه ژیــان
ناونیشانێكم دهوێ ل ه نهۆمی سهر زهوی بهاڵم دههێڵێت ئاسمانی لێوه دیار بێت
دهكهوێت و دواجار ههر ئهو مرۆڤ ه دهبینێتهوه تیایدا كه بانگی ئازادی و جێهێشتنی ئهو جهور و ستهم ه دهدات كه ڕابردووی داگیر كردووه و وهك كابوسێك ئ ـهم كتێب ه ئێستا له كتێبفرۆشییهكان دهست به دوایهوهیهتی ،خوێنهر لهم تێكستانهدا شاعیرێكی ههڵهاتوو ،عاشق به ژیان دهبینێت ك ه سهرهڕای ههر دهكهوێت. دهردو ئازارێك ئێشتا بیر له ژیان دهكاتهوه:
2
ژماره ( )585دووشهممه 2018/1/29
هەرکەسە و بە شێوازێک لە ژیان هەڵدێت
««
گفتوگۆ لەگەڵ کەریم پەڕەنگ سازدانی :گۆران ڕەئوف بەشی یەکەم کەریم پەڕەنگ لە ساڵی ١٩٦٠دا لە کەرکوک لە دایک بووە. قــۆنــاغــەکــانــی ســەرەتــایــی و ناوەندی و ئامادەیی پیشەسازیی هەر لە کەرکوک تەواو کردووە. لە ساڵی ١٩٨٠ەوە لە ڤێنای پایتەختی نەمسا دەژی. هەوڵی خوێندنی زانکۆی داوە، بەاڵم بۆی دەرکەوت لە ژیان و کتێبەوە زیاتر فێری شت دەبێت وەکو لە زانکۆوە ،لە بەر ئەوە دەستی لە خوێندن هەڵگرتووە. لە ١٧ـساڵییەوە دەستی بە نووسین کردووە. دیوانێکی شیعر و ڕۆمانێکی نووسیوە و ١١شانۆنامە٨ ، ڕۆمان ،سێ کتێبی لێکۆڵینەوە و یاداشتنامەیەکی لە ئەڵمانییەوە وەرگێڕاوە. ئێستا بە هــۆی سەرقاڵییەوە بە کــاروبــاری ڕۆتینیی ژیانی ڕۆژانەوە کەم دەنووسێت.
ڕەخنەی چاودێر :دهمهوێت سهرهتا لهو پرسیارهوه دهست پێ بكهم ،كه ڕیشهیهكی دینی ههیه ،مهبهست لێی ڕووداوی ئادهم و حهوایه ،ئهوهی لهسهر ههڵهیهك فڕێ دهدرێن ه سهر زهوی و تهواوی نهوهكانیان باجی ههڵهی ئـهوان دهدهن ،كهوای ه لهم گۆشهنیگایهوه شوێنی ڕاستەقینهی مرۆڤ بهههشتێك ه و زهوی بهجۆرێك ل ه جۆرهكان دۆزهخی ئهو بهههشتهیه! پوختهی پرسیارهكهی ه ئهوهیه: ئهو چركانهی مرۆڤ ههست ب ه نائارامیی دهكات و بیر ل ه شكۆمهندیی خۆی دهكاتهوه، مهگهر ڕهوا نیی ه ئیتر ڕهتكردنهوهی ئهم جۆره له ژیــان؟ یاخود ڕهتكردنهوهی ئهم ژیان ه له پێناو ئهوهی ههست دهكرێت باجی ههڵهیهك دهدهن؟ کەریم پەڕەنگ :لەوەتەی مرۆڤ لە سەر ڕووی ئەم گۆی زەوییە هەیە پێویستی بە حیکایەت هەبووە ،پێویستی بە ئەفسانە هەبووە ،ڕەنگە ئایینە ئاسمانییەکان لە ڕێی کتێبە پیرۆز و یۆنانییە کۆنەکان لە ڕێێ ئەفسانەکانەوە زۆر باش هەستیان بەم پێویستییەی مرۆڤ کردبێت و لە داهێنانی حیکایەتدا زۆر چوست و چــاالک بــوون و کەمتەرخەمییان نــەکــردووە .زۆربــەی ئەم حیکایەتانە بۆ ئاگادارکردنەوەی مرۆڤن لەوەی کارێک بکات یان خۆی لە ڕەفتارێک البدات. داهێنەری حیکایەتەکان زۆر باش زانیویانە ئەگەر ئاگادارکردنەوەکان بە شێوەی حیکمەت و پەند و ئامۆژگاریی بن کەمتر سەرنجڕاکێش دەبن و گوێگریان کەمتر دەبێت. ئێمە هیچ ئەزموونێکی بەهەشتمان نییە، بەاڵم دەزانین شوێنێکی خۆشە و تێیدا مرۆڤ بەختەوەر دەبێت ،ئەم زانینەشمان تەنیا لە ڕێگای ستایشی ئایینە ئاسمانییەکانەوەیە بــۆ بــەهــەشــت .ئایینەکان هــەوڵ دەدەن هەمیشە مرۆڤ تاسەی شتێکی خۆش بکات و تامەزرۆی شتگەلێکی خۆش بێت کە لە ڕاستیدا هەر ئایینەکان خۆیان لێیان قەدەغە کردووین و ئەگەر هەوڵ بدەین پێیان بگەین، ئەوا خۆمان گوناهبار دەکەین و لەو بەهەشتە
خۆشە بێبەری دەبین ،بۆ ئەوان تاقە شتێک کــە دەتــوانــیــن تــامــەزرۆی بین و هــەوڵ و کۆششی بۆ بدەین و لێیان قەدەغە نەکردووین بەهەشتە. کە ئادەم و حەواش لە بەهەشت وەدەردەنرێن لە بەر ئەوەیە کە یەکێک لە تاسەکانیان دادەمرکێننەوە( ،تۆ لە پرسیارەکەتدا ئەمەت بە هەڵە ناو بردووە ،کێ دەڵێت ئەوە خەونی چەند ساڵەیان نەبووە ،کێ دەڵێ ئەمە هەوڵی یاخیبوون و خۆدزینەویان لە یاسا و ڕێساکان نەبێت ،یــان گوناهێک نەبێت بە دەستی ئەنقەست کــردوویــانــە؟) ئــەمــەش دەبێتە هۆکاری لە بەهەشت وەدەرنــانــیــان ،ئەمە تەنیا بۆ سزادانیان نییە ،بەڵکو بۆ ئەوەیە حیکایەتەکەیان بۆ مرۆڤەکانی دیکە ببێتە پەند و عیبرەت بۆ نەوەکانی دوای خۆیان و بۆ ئەوەی هەوڵ نەدەن خۆیان لە قەرەی حەرام و تابووەکان بدەن و سەرپێچی بکەن و هەوڵی گۆڕینی ئەو ئاقارە بدەن کە بۆ مرۆڤ دیاری کراون. بەڵێ ،ئایینە ئاسمانییەکان پێمان دەڵێن جێی ڕاستەقینەی مــرۆڤ بەهەشتە ،ئەو بەهەشتە خۆیان وەسف و ستایشی دەکەن و هەتا زیاتر لە بــارەی ئــەم بەهەشتەوە بخوێنینەوە تاسە و تامەزرۆییمان بۆ ئەم بەهەشتە زیاتر دەبێت ،بەاڵم ئەم بەهەشتە بۆ ئەو مرۆڤانەیە کە گوێڕایەڵ و ملکەچ و پابەندی ڕێنماییەکان دەبــن ،نەک بۆ ئەو مرۆڤانەی لە بەری داری مەعریفە دەخۆن کە لێیان قەدەغە کردوون (وەکو چیرۆکی ئادەم و حەوا) ،ئادەم و حەوا لە بەهەشت وەدەر دەنرێن لە بەر ئەوەی (ئاقڵ و سەالر) نەبوون، لە بەر ئەوەی قەومی لۆت هاوڕەگەزباز بوون شاری سدوم و عەمورەیان بە سەردا خاپوور دەکرێت ،یان ئەفسانەی یۆنان لە ئەفسانەی ئۆدیبدا پێمان دەڵێت ،ئۆدیب سەرجێی لەگەڵ دایکیدا کرد ،کوێر بوو .ئایینەکان و ئەفسانەی یۆنانی دەیانەوێ ئێمە پەند و عیبرەت لەم حیکایەتانە وەرگرین و دەیانەوێ پێمان بڵێن :ئەها ،دەبینن ،ئادەم و حەوا گوێڕایەڵ نەبوون نەک هەر خۆیان چییان بە سەر هات ،بەڵکو نەوەکەنیشیان دەبێت باجی ئەو گوناهە بدەن ،دەبینن قەومی لۆت تابوویان شکاند چییان بەسەر هات ،دەبینن ئۆدیب دەستی لەگەڵ دایکیدا تێکەڵ کرد، ئەگەر لە بێئاگاییەوەش بێت ،سەرەنجام چاوەکانی خۆی دەرهێنا ،ئەمانە حیکایەتی سەرنجڕاکێشن و سەرساممان دەکەن .بەاڵم ئەم حیکایەتانە بۆ ئەوە نەنووسراون واقمان وڕ بمێنێت و دەممان دابپچڕێت و چاومان زەق ببێتتەوە و بڵێین :ئای ئەمە چیرۆکێکی چەند خۆشە ،بەڵکو ئەم چیرۆکانە دانراون بۆ ئەوەی مرۆڤ خۆی لە هەندێ ڕەفتار بە دوور بگرێت کە ئاماژەی بۆ کراوە. ئێمە ئەزموونی سەر ژیانی زەویمان هەیە و کەس لە بەهەشت نەگەڕاوەتەوە ،هەتا کەمێک باسی ئەو بەهەشتەمان بۆ بکات کە لە کتێبە پیرۆزەکاندا وەسفی دەکرێت و ئادەم و حەوایان لێوە وەدەرنــراون .من لە گۆشەنیگای خۆمەوە دەڵێم ،دۆزەخ شتێکە خۆمان وێنای دەکــەیــن ،هــەر مرۆڤێک و دۆزەخی خۆی هەیە و هەر مرۆڤەش بەهەشتی خۆی هەیە .سارتەر دەڵێ« :دۆزەخ ئەوانی دیکەن» ،ئایا ئەگەر مرۆڤ بە تەنیا بوایە بیری لە دۆزەخ دەکردەوە ،ئایا ئەوانەی دیکە نین کە ئاگری دۆزەخمان بۆ خۆش دەکەن؟ ئایا ڕۆبنسن کروزۆ هەتا فرایتاگی نەبیینبوو
لە بەهەشت وەدەر نراوە ،چونکە لە بەری درەختی مەعریفەی خوارد .مرۆڤ بە سەر مــەرگ لە ڕێی لەخاچدان و هەستانەوەدا سەرەنجام بۆ بەهەشت دەگــەڕێــتــەوە .بە سادەیی مرۆڤ لە بارودۆخێکی بەهەشتانەدا دەژیا ،بەاڵم بە نائاگایی تێیدا دەژیا .لەگەڵ بێداربوونەوەی هۆشدا هەستی بە دوانەیی دژیەکی باش و خراپ کرد و ناچار بوو ،ئازادانە بڕیار بــدات .نرخی ئەم ئازادییە دووڕیانی ژیانە ،ئێمە هەمیشە لە سەر دووڕیانین. ئەوەندەش تووشی گومڕایی دەبین هەتا بە سەر ئەم دووڕیانەدا زاڵ دەبین و بە جۆرێکی دیکە و بە ڕەهەندێکی دیکە زیندوو دەبینەوە، ئەم ڕەهەندەی دیکە ڕێگاپێشاندەرمان دەبێت بۆ ڕزگاربوون لەو دوو ڕیانە و بڕیار دەدەین باش بین و ڕەفتارمان بگۆڕین و سەرەنجام جێگامان هەر بەهەشت دەبێت. ڕەتکردنەوەی ژیان و یاخیبوون لێی مەرج نییە تەنیا وەکــو کاردانەوەیەک بەرامبەر ئەو سزایە سەیر بکرێت کە بە سەر مرۆڤدا سەپێنراوە و ئادەم و حەوا هۆکارەکەی بوون، ڕەتکردنەوەی ژیان هۆکاری زۆرە ،ژیان و یاسا و ڕێساکانی ژیان ئەوەندە تەنگن هەر کەسێک لە ئێمە میکانیزمی خۆی هەیە بۆ ڕزگاربوون لەو کۆت و پێوەندانە.
ژیانێکی بەهەشتییانە نەدەژیا و فرایتاگ و مرۆڤخۆرەکان و کەشتییەوانە یاخییەکان ژیانیان نەکردە دۆزەخ؟ درێژەدان بە ژیان ،ژیان بە گوێرەی ئەو ڕێسا و وێنایانەی مرۆڤ بۆ خۆی هەیەتی ڕەتــکــردنــەوەی ژی ــان خــۆیــەتــی .مــن لەو بڕوایەدام ئێمە ناتوانین بەو گشتگیرییە و ڕەهاییە باسی مرۆڤ بکەین ،لەو بڕوایەدام چەند مرۆڤ لە سەر گۆی ئەم زەوییە هەیە، ئەوەندە بۆچوونی جیاواز لە بارەی ژیان و مردن و دۆزەخ و بەهەشتەوە هەیە ،چونکە بایۆگرافیای مرۆڤەکان جیاوازن .لە ژیانی فەردیی خۆشماندا ڕەنگە گۆڕانکاریی بە سەر بۆچوونماندا لە بــارەی ئەم پرسیارە فەلسەفییانەوە بێت .ڕەنگە هەندێ جار بڵێین :من کــەس پرسیاری بۆ ژیانم لێ نەکردووم ،من لە خوڵقاندنی خۆمدا بەشدار نەبووم ،من مەحکومم بە ژیان ،وەکو چۆن زیندانییەک بــە چەند ســاڵ زیــنــدان یان هەتاهەتایی مەحکومە .ئەم جۆرە مرۆڤانە ژیــان وەکــو ســزایــەک تــێ دەگـــەن و هیچ شتێکی سەر ڕووی ئەم زەمینە ناتوانێت بەختەوەریان بکات و دۆزەخیان بۆ خۆیان گڕ داوە و هەمیشە ژیان ڕەت دەکەنەوە ،هەندێ جار ئەم ڕەتکردنەوەیە دەبێتە داینەمیک و ئەم مرۆڤە دۆزەخییە ڕەشبینانە داهێنانی سەرسووهێنەریان لێ دەوەشێتەوە ،ڕەنگە ڕەخنەی چــاودێــر :گـهر زهوی دۆزهخــی بوونگەراکان و بە تایبەتی کامۆ باشترین بهههشت نهبێت و مرۆڤ فڕێ نهدرابێت ه سهر نموونەی ئــەم هەڵوێستە بێت .هەندێک زهوی و ههڵهیهكی وهك ههڵهكهی ئادهم مرۆڤی دیکە ژیان وەکو بەخششێکی خودایی و حهوا ل ه گۆڕێدا نهبێت ،بهاڵم دواجار ل ه سەیر دەکەن و چێژ لە هەموو چرکەساتێکی مێژووی ئهدیب ه خۆكوژهكاندا ههست بهوه ژیانیان دەبینن و ژیانی سەر ڕووی زەمین دهكرێت پرۆسهی ژیانیان ب ه ڕههایی ڕهت وەکو ئامادەکارییەک بۆ بەهەشتێکی دیکە كــردووەت ـهوه ،بۆ وێنه (ڕۆمــان گــاری) بۆ دەبینن ،ڕەنگە هەر ئەم گەشبینییە کوێرانەیە ئ ـهوهی پیر نهبێت خۆكوژی دهكــات ،یان بەرچاویان تاریک بکات و توانای خوڵقاندنی (مارتا لنیش) بهرگهی ئ ـهوهی نهدهگرت هیچیان نەبێت .نوسەری گەورەی ئەڵمانی لۆچی دهمــوچــاوی ببینێت بۆی ه خۆكوژی سیگفرید لێنتز دەڵێ« :من سوپاسگوزارم کە دهكــات ،مهبهستم ه بڵێم دیسانهوه مرۆڤ ژیانم وەکو دیاریی پێشکەش کراوە». نایهوێت بگهڕێتهوه بــۆ بهههشتێك ك ه لە سەرەتاوە ئاماژەم بۆ ئەوە کرد کە ئایینە جیهانێكی نموونهیی بێت؟ ئاسمانییەکان لە ڕێی کتیبە پیرۆزەکانەوە کەریم پــەڕەنــگ :دەبــێ ئێمە جیاوازیی حیکایەت بۆ خەڵکی دەگێڕنەوە ،بۆ ئەوەی لە نێوان ڕەتکردنەوەی ژیــان وەکــو ژیان مەبەستی ئەم حیکاتانە ببنە کرۆکی پەند خۆی و قبووڵنەکردنی سروشت و حوکم و و عیبرەت و شتی لێوە فێر ببن .چونکە پرۆسەکانی ژیاندا بکەین ،هەر مرۆڤێک بژی ئەفسانە سەرەنجام باسی دونیا و ژیانی دەزانێ پیریی هەیە ،مرۆڤ هەتاهەتایە منداڵ مرۆڤی ئەم دونیایە دەکات .بەمەش ئەفسانە و گەنج نامێنێتەوە ،ئەگەر (ڕۆمان گاری) لە مانابەخشە .ئەفسانە دونیامان بۆ ڕوون بەر ئەوە خۆی کووشتبێت کە پیریی قبووڵ دەکــاتــەوە و ڕێپیشاندەرمانە .ئایا ئێمە نەبووە ،ئەوا بەو مانایە نایەت بێزی لە ژیان بڕوامان بە ئەفسانەی ئادەم و حەوا هەیە یان کردووەتەوە( .مارتا لینش) تەمەنی شەست نا ،ئەفسانە گونجاوە ،بۆ ئەوەی مانایەکمان ساڵ بوو کە خۆی کوشت .نازانم ئایا لە پێببەخشێت و ڕیپیشاندەرمان بێت؟ مرۆڤ بەر ئەوە بووە پیر نەبێت خۆی کووشتوە
یان هۆکارێکی دیکەی هەبووە .حەز دەکەم پێش ئەوەی وەاڵمی سەرجەمی پرسیارەکەت بدەمەوە باسی خۆکوشتنی ژنانی نووسەر لە ئەمەریکا و ئەوروپا بکەم .لە سەدەی نۆزدە و سەدەی بیستدا دیاردەی خۆکوشتنی ژنانی نووسەر لە ڕۆژئاوا زۆر بەرباڵو بووە. ژنەشاعیری ئەرجەنتینی ئەلفۆنسینا ستۆنی بــە ٤٦ســاڵــی خــۆی کــوشــت ،کۆنترین ژنەشاعیریش کە سافۆ بووە خۆی کووشتوە. ژنەشاعیرانی ئەمەریکی سلڤیا پالت و ئان سێکستن خۆیان کووشتوە ،کارۆلینە فۆن گویندەرڕۆدە خۆی کووشتوە ،ڤیرجینیا وڵف بە پەنجا ساڵی گیرفانەکانی پڕ لە بەرد کردووە و خۆی فڕێ داوەتە نێو ڕووبارێکەوە. دەتوانم دەیان نموونەی دیکەت بۆ بهێنمەوە، ئــەم گفتوگۆیەش جێگای هۆکارەکانی خۆکوشتنی ژنانی نووسەری تێدا نابێتەوە. زۆر نووسەری دیکە ،زۆر سیاسەتمەدار، با بڵێین ئەوانەی لەبەرچاون بە جۆری دیکە ڕووبـــەڕووی پرۆسیسی ژیــان بوونەتەوە و دەبنەوە .ژنان ئارایشت دەکەن بۆ ئەوەی ڕووخــســاریــان گــەش دەربــکــەوێــت ،قژیان بۆیاخ دەکەن ،بۆ ئەوەی گۆڕانکاریی بهێننە ئاراوە یان تاڵە سپییەکان داپۆشن ،لێویان ئەستوور دەکەن ،لووتیان بە نەشتەرگەریی بچووک دەکەنەوە ،پێاڵوی پاژنەبەرز لە پێ دەکەن بۆ ئەوەی بااڵیان بەرزتر دیار بێت. پیاوان قژیان بۆیاخ دەکەن ،سمێڵیان بۆیاخ دەکــەن .ئێمە هەموو دەزانــیــن کە مرۆڤ گەیشتە تەمەنێکی دیاریکراو قژی ماش و برنج و دواییتر سپی دەبێت ،ژێر چاو چرچ و لۆچی تێ دەکەوێت .یان مرۆڤ پیر دەبێت و نە توانای گەنجێتی دەمێنێت ،نە دەتوانێت بەو گوڕ و تینەوە ئەرکەکانی ئەنجام بدات. مرۆڤ بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم پرۆسێسە چەند ئەگەرێکی لە بەردەمدایە ،یان ئەم پرۆسێسانەی ژیان بەو جۆرە قبووڵ دەکات کە هەن ،یان وەکو هەندێ سیاسەتمەدار و نووسەر وهونەرمەند قژ و سمێڵیان بە جۆرێک ڕەش و قاوەیی دەکەن کە لەگەڵ تەمەنیاندا ناگونجێن و خۆی بە عیبرەت و ناشیرین دەکــەن ،یان کە هەست بکەن ئەم فرت و فێاڵنەت کەڵکیان نییە خۆیان دەکوژن .ژیان مەترسیدارە .کۆتاییەکەی هەمیشە مردنە. نووسین مەترسیدارە ،ئەنجامی نووسین بەرهەمە .باجی ئەم بەرهەمانە نووسەران بە ژیانی خۆیان دەیدەن .ڕەنگە نووسەر کە گەیشتە تەمەنێکی دیاریکراو و هەست بکات ئەو گوڕ و تینەی داهێنانی تێدا نەمێنێت هەست بکات مانایەک بۆ ژیانی نەماوەتەوە و ژیانی زیادەیە. ئەگەر ڕۆمانی «یــادەوەریــی سۆزانییە غەمگینەکان»ی گابریەل گارسیا مارکیز وە بیری خۆمان بهێننەوە ،کە لە پیریدا حەز دەکــات لەگەڵ کیژۆڵەیەکی زۆر گەنجدا سەرجێیی بکات ،ئەمە ئاخ و کسپەی پیرییە کە لە ڕاستیدا لە ناخی مارکیز خۆیەوە دەردەچــێــت؛ بــۆکــڕووزی سووتانی دڵی بە لــووتــی خوێنەر دەگـــات .ڕۆژنــامــەنــووســە پیرەکە لــە ٩٠ســاڵــەی تەمەنیدا داوای کچێکی پاکیزە دەکات ،بە درێژایی شەوەکە لە ژوورێک لەگەڵیدا دەبێت ،بەاڵم دەستی لێ نــادات ،ڕەنگە ئەمە ویست و خواستی هەموو پیرەمێردێک بێت ،بــەاڵم توانای هەموو مرۆڤێک لەو تەمەنەدا سنووردارە و ڕەنگە تەنیا بە سەیرکردن تەسکینی دڵی بێت .ئەگەر ئێمە ڕۆژنامەنووسەکە بکەینەوە
ڕۆمانووسێک و کچە پاکیزەکە بکەینە ڕۆمان، بە هەمان ئەنجامەوە ڕۆژ دەکەینەوە. لــەو بــڕوایــەدام (ڕۆمــان گــاری) هەستی بەوە کردبێت تەمەنی بە سەر دەچێت ،ئیتر ناتوانێت ئەو داهێنان و بەخششانە پێشکەش بکات و بۆ ئەو کۆتایی بەخشش کۆتایی ژیان بووبێت (لە پرسیارێکی تردا ئەو بابەتەت ورووژانـــدووە لەوێدا تێروتەسەلتر وەاڵمت دەدەمەوە). من خۆم بڕوام بە جیهانی نموونەیی نییە. من بڕوام بە یەک جیهانی نموونەیی هەیە، ئەویش جیهانی نموونەیی ناخمانە ،هەر یەکێک لە ئێمە جیهانێکی نموونەییمان لە ناخی خۆماندا خوڵقاندووە ،کە گوشارەکانی دەرەوە لــە س ــەرم ــان زۆر دەبــــن ،کە قێزەونییەکانی ژیان زۆر دەبن ،هەر کەسە لە ئێمە پەنا بۆ جیهانە نموونەییەکەی ناخی دەبات ،سەرمان دەخەینە سەر سنگی ،وەکو دایکێکی میهرەبان دڵنەواییمان دەکــات و دەمانپارێزێت .بەهێزیی یان بێهێزیی ئەو جیهانە لە مرۆڤێکەوە بۆ مرۆڤێکی دیکە جیاوازە و هەندێ جار ئەو جیهانەی ناخ یان با بڵێین ئەو دایکە دەڕۆستی ئەو هەموو ناشیرینییە نایەت. مــرۆڤ منداڵێکی هەمیشەییە ،مــرۆڤ هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدایە منداڵەکەی ناخی ون نەبێت .وێنای منداڵێک بکە کە ون دەبێت و دایکی نادۆزێتەوە .منداڵ کە لە دەرەوە غــەدری لێ دەکــرێ ،کە هاوپۆلەکانی دڵی دەشکێنن ،کە مامۆستاکان لێی تێ ناگەن، هەست دەکات شوێنێکی لە کۆمەڵگەدا نییە ڕووی تێ بکات ،بە دڵشکاویی بۆ ماڵەوە دەگەڕێتەوە و دایکی قەرەبووی زۆر شتی بۆ دەکاتەوە .بەاڵم کە ئەو دایکە میهرەبانە نەما دەست بە سەرماندا بهێنێت و فرمێسکەکانمان بسڕێتەوە ،کە ڕووخسارمان چرچ و لۆچی تێ کەوت دڵنەواییمان بکات ،یان کە پیر دەبین دڵمان بداتەوە ،یان کە نووسەر وشک دەکات دەست بە سەریدا بهێنێت ئیتر دونیامان بە سەردا دەڕووخێت. بەاڵم ئەگەر هەر نووسەرێک هەستی بە پیریی کرد و خۆی بکوژێت ،هەر نووسەرێک هەستی بە لۆچی ڕووخساری کرد و خۆی بکوژێت ،ئەوا نووسەر لە دونیادا نامێنێت تەمەنی لــە چــل و پەنجا تێپەڕ بکات. خۆکوشتن نە بۆ پیریی چارەسەرە نەیش بۆ لۆچیی ڕووخسار ،نەخۆشییەک هەیە پێی دەگوترێ (ئالس) ،ئەم نەخۆشییە دەبێتە هۆکاری مردنی خانەکانی هەستەدەمار و لە نەخۆشێکەوە بۆ نەخۆشێک جیاوازە و نەخۆشی وا هەیە لە مــاوەی ٦مانگدا، نەخۆشی وا هەیە لە ماوەی چەند ساڵێکدا هێواشهێواش کۆئەندامەکانی لە جووڵە دەکەون .نووسەری هۆڵەندی پیتەر ستاینتس دەچــێــت بــۆ پشکنینی پزیشکیی و پێی ڕادەگەیەنن کە نەخۆشیی ئالسی هەیە ،لە نەخۆشخانە دەیخەن ،بە سۆندە خواردن بە قوڕگیدا دەکــەن ،بە مەکینە هەناسەی پێ دەدەن ،تەنیا لە ڕێی ئایپادەوە دەتوانێت قسە بکات ،تەنیا دەتوانێت دەست و پەنجەکانی بجووڵێنێتەوە ،لە جیاتی بڵێ ،من نەخۆشم و ژیانم کۆتایی هاتووە با خۆم بکوژم ،دەڵێ مــادام کەمم لە ژیاندا مــاوە ،هەتا دەتوانم پەنجەکانم بجووڵێنمەوە بنووسم ،هەتا ئەو کاتەی مرد لە نووسین بەردەوام بوو .لێرەدا ئەم چیرۆکەم وەکو دژوازییەک بۆ خۆکوشتنی گاری و لینش هێنایەوە.
كافكا ،دنياى نامۆيى و لوغز و تهمومژى ئا :ڕەخنەی چاودێر فيكرى و ڕۆشنبيرى و ئهدهبى كاريگهر دهنوقسرێت و باڵو دهكرێتهوه. «كافكا ،دنياى نامۆيى و لوغز و تهمومژى» «كافكا ،دنيای نامۆيى و لوغز و تهمومژى»، ه كتێبێكى نوێى دهزگاى چاپ و پەخشی سهردهم وتارى كۆمهڵێك نووسهر و بيرمهنده دهربارهى و زنجيرهيهك ه ل ه دۆسييهكانى سهردهم ،کە ههر ڕۆمان و فيكر و دونيابينى كافكا و باس له دونياي جارهى لهسهر كۆمهڵێك پرسى گرنگ و كهسێتى
تهنگ و تاريكى كافكا و جيهانى ڕۆمانهكانى دهكەن ،ل ه ههر وتارێكدا به وردى تيشك دهخرێت ه سهر اليهنێك و ديوێكى ترى كافكا و ژيــان و بهرههمهكانى. بۆ خوێنهرانى كافكا ،كتێبی «كافكا ،دنياى
نامۆيى و لوغز و تهمومژی» ،كتێبێكى گرنگ ه بۆ زياتر چوون ه ناو ڕاڕهو و ژيانه تاريك و بێخهوهكهى نووسهره ئاڵۆز و پڕگرێكهى جيهان ،فرانز كافكا. ئهم كتێب ه ئێستا ل ه كتێبفرۆشييهكان دهست دهكهوێت.
3
ژماره ( )585دووشهممه 2018/1/29
وەرگێڕانی پێچەوانە و هەنگاوی یەکەمی بە جیهانیبوون
مەریوان هەڵەبجەیی لە مێژووی ئێمەدا هەمیشە کتێبەکان لە زمانی بێگانەوە کــراون بە کوردی نەک بە پێچەوانەوە .ئەویش بە پڕۆژە و بــەرنــامــەی تــەنــدروســت و ڕێكخراو نەبووە ،كەموكوڕیی زۆری پێوە دیار بووە .بە تایبەتیش لە ڕووی چەندێتیی و چۆنێتییەوە .الوازیی زۆر لە ئاستی وەرگێڕانی بەرهەمەكان و تەنانەت ئاستی چاپ و باڵوبوونەوەشیاندا هەبووە .ئەوەی جێی ڕەخنەی زۆرە نەبوونی وەرگێڕانی پێچەوانەیە لە زمانی کوردییەوە بۆ زمانەکانی تــر ،نە لە ڕابـــردوو نە لە ئێستاماندا پڕۆژە و بەرنامەیەكی كاریگەر و بەرچاو لەو بوارەدا بەدی ناكرێت .تا ئێستا هەوڵی تاكەكەسی و پەڕاگەندە هەیە و نەبووەتە پــڕۆژەی بــەردەوام و كاریگەر و خاوەن پاڵپشتی ئابووری و هەمیشەیی .ئەمەش وای کردووە ئێمە نەناسراو ماوینەتەوە الی ئەویدی، وەرگێڕانی پێچەوانە لە زمانی کوردییەوە بۆ زمانە بیانییەکان لە شیعری نوێی کــوردی و بە بەرهەمەکانی گــۆران و شیرکۆ بێکەس و ڕەفیق سابیر و لەتیف هەڵمەت و عەبدوڵاڵ پەشێو و فەرهاد شاکەلی و چەند ناوێکی تر دەستی پێ
کــردووە و لەو ڕێگایەوە توانیوێتی لە دەروازەی کتێبخانەی ئەویدی بدات وەک سەرەتایەکی خۆناساندن و هەنگاوی یەکەم بۆ بە جیهانیبوون و چوونە ناو کتێبخانەی جیهانییەوە .لە نەوەدەکاندا شێرکۆ بێکەس دوو خەاڵت وەردەگرێت. ئەدەبیاتی ئێمە هەنگاوی گرنگی خۆی هەڵدەنێت و هــەوڵ دەدات وێنەیەكی ڕاستەقینەی خۆی نیشان بدات .هەوڵەکان لە بواری وەرگێڕاندا لە زمانی کوردییەوە بۆ زمانە بیانییەکان تاكەكەسی و پچڕپچڕ و نابەردەوام بوون تا سااڵنی ڕابردوو کە جموجوڵێكی گرنگتر و كاریگەرتر دەستی پێ کرد ،ئەویش وەرگێڕانی چیرۆك و ڕۆمانی كوردییە بۆ زمانەكانی دی، سەرەتا لە واڵتە دراوسێیەكاندا دەركەوت و دەنگدانەوەی كاریگەری هەبوو ،بە تایبەت پێشوازی زۆر لە بەرهەمەکانی شێرزاد حەسەن و بە ختیار عەلی لە الیەن ڕەخنەگران و خوێنەرانی ئێرانەوە. دواتر پێی نایە ناو زمانەكانی ئەڵمانی و ئینگلیزی و فەڕەنسی و ...ساڵی ڕابردووش پاش چەند ساڵ چاوەڕوانی و تێپەڕین بەسەر وەرگێڕانی بەرهەمەكانی نووسەری گەورەی كورد بەختیار عەلی بۆ زمانەكانی ئەڵمانی ،فەڕەنسی ،ئینگلیزی و باڵوبوونەوەی لە الیەن خانەیەکی چاپ و باڵوکردنەوەی بەناوبانگی ئەڵمانییەوە و تەنیا لە ئەڵمانیا ‹دواهەمین هەناری دونیا› لە ماوەیەکی کەمدا چەندین جار چاپ کرایەوە و میدیاكانی ئەوروپا وەك هیوایەكی گەورە و دیار و دیاردەیەكی لەگەڵ ساز دەكەن. نوێی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست باسی دەكەن. دواجـــار بەختیار عەلی لە مانگی كەناڵە تەلەفزیۆنییەكانی ئەڵمانیا و ڕابــردوو خەاڵتی ئەدەبیی نیلی زاکسی نەمسا و سویسرا فیلمی بەڵگەنامەیی شاری دۆرتمۆندی ئەڵمانیای وەرگرت، لە بارەوە درووست دەكەن و گفتوگۆی کە بــووە هەواڵی سەرەکی سەرجەم
خەاڵتی نیلی زاکس سەرەتایەکی گەورە و گرنگە بۆ بەختیار عەلی و ئەدەبیاتی کوردی و بە دڵنیاییەوە دەبێت لە ئاییندەدا چاوەڕوانی خەاڵتی گۆتە و ئاشتی «فرانکفۆرت»ی ئەڵامنیا و زۆر خەاڵتی تری جهانی بین بۆ ئەم نووسەرە شایستەیەمان
میدیاکانی ئەڵمانیا و وەک شانازییەک باسیان لەوە کرد نووسەرێکی کوردی بە ڕەگەزنامەی ئەڵمانی و دانیشتووی واڵتــی ئەڵمانیا ئــەو خەاڵتە گرنگەی وەرگرتوو کە پێشتر چەندین نووسەری
گەورەی وەرگری خەاڵتی نۆبڵ و چەندین داهێنەری مەزنی وەک :نادین گۆردمەن، ئەلیاس کانتی ،میالن کۆندێرا ،مارگرێت ئەتوود ،ئەریک فرۆم ،داڤید گرۆسمان، کریستڤا وڵڤ ئەو خەاڵتەیان وەرگرتووە. لەم ساتەوە چی دی بەختیار عەلی و ئەدەبیاتی کــوردی هەنگاوی گــەورە بــەرەو جیهانیبوونی هەڵدەنێن و چی دی ئەدەبیاتی کــوردی ئەو وێنە ون و ناڕوونەی نییە بۆ بیانییەکان کە لە ڕابــردودا هەیبوو .ئەمە ئەو هەنگاوەیە دەبــێــت کــورد شانازیی پێوە بکات و بەردەوامیی پێ بدرێت و بە هەموو شێوەیەک پاڵپشتی بکرێت و لە هەوڵی تاکەکەسی و بچڕچڕ و پەراگەندەوە بگوازرێتەوە بۆ پــڕۆژەی بـــەردەوام و گشتگیر ،وەرگێڕانی زیاتری بەرهەمە کوردییەکان بۆ زۆربەی زمانەکان .ئەم بابەتەش بێ پشتیوانی حکومەت ئەستەم دەبێت .ناکرێت حکومەتێک چارەکە سەدەیەک دژایەتی جدیترین نووسەری واڵتەکەی بکات و لەبری ئــەوەی پارە بدات بە وەرگێڕ بەرهەمەکانی وەربگێڕن بۆ زۆربەی زمانەکانی دنیا ،پارە بدات کتێب لە دژی بنووسن و دژایەتی بکەن و ڕۆژانــە تۆمەتی بێبنەما بخەنە پاڵی و پاش دوو دەیە و کاتێک خەاڵتێکی گەورەی جیهانی بۆ بەدەست دەهێنێت، تازە پەرلەمانەکەی خەبەری دەبێتەوە و دەکەوێتەوە بیری و پیرۆزبایی لێ دەکــات .ڕەنگە گرنگی خەاڵتی نیلی زاکس ئەو ڕاچەنینە گەورەیەی درووست کردبێت کە زۆر لە نەیارەکانی بەختیار عەلی و تەنانەت بەشێک لەو نووسەرانەی بە هۆی ئیرەیی و نەبینینەوە لە ڕابردودا بە توندی دژایەتییان دەکرد ،لە ئێستادا
ئەو «نانی ڕووت»ـەی فێری کردین و تێری نەکردین بە یادی محەمەد شوکری
شوان ئەحمەد چــواردەســاڵــە بەجێی هێشتووین ( .)2003-1935خۆی مرد و تێكستەكانی زیندوون .ئەو خەڵكی شاری (تەنجە) بوو .لە پەراوێزی پەراوێزدا دەژیا .هەژار ێ وەك خۆی و ب ـێدەرەتــان بــوو ،وەل ـ دەیوت« :ئەگەرچی هەژاری و نەبوونی سیمایان سڕیمەوە ،بەاڵم ئینسانیەتیان تیا نەكوشتووم». وێڵگەردێك لە وێڵگەردەكانی (تەنجە) بــوو ،بــەرلــەوەی لە مانای بــوون و لە مەتەڵی ژیان حاڵی بێت و لەسەر ڕیحلەی ێ و فێرەنووسین و قوتابخانە دابنیش خوێندنەوە بێت ،برسیەتی و تەنیایی و مەینۆشی و دڵڕەقی چواردەوری ،ژیانیان برد.
لە بیست ساڵی بەرەوسەر ،بە تۆبزی خۆی فێری خوێندەواری دەكــات .كە بوو بە حیكایەتخوان و چیرۆكنووسیش، ژیانی پڕ نەهامەتی خۆی لە خوێنەرەكانی نـــەشـــاردەوە .كێشە و ملمالنێی ناو تێكستەكانی ،بابەتی فیكری و كولتووری و ژیاری نین ،هێندەی كێشە و بابەتی وجودی و تایبەتین. شوكری لەو نووسەرانە بووە ،هەرچی جارێك دەستی قەڵەمی گرتبێ ،ئێش و ئازارە بێشومارەكانی سەردەمی منداڵی، هاتوونەتەوە بەرچاوی و زەق و زۆپ لە بەردەمیدا قوت بوونەتەوە. ئــەو لــەگــەڵ تاڵی و سوێرییەكانی ژیانیدا ،زۆر ڕاستگۆیانە دەینووسی .بەو ڕاستیانەش زۆرێكی زۆری تووڕە كرد، بەر لە هەموانیش خزم و كەسوكارەكانی خۆی. سەرباری هەموو ئەو داخ و دەردانە، تا لە ژیاندابوو ئااڵی سپی هەڵنەكرد. ئاخر ئــەو فەلسەفەیەكی هــەبــوو كە دەیوت« :ئەوەی كۆڵ بە مردن دەدات، خۆشویستنی ژیانە». ێ ڕتــوش)، ڕەنــگ و ڕووخــســاری (بـ ناخی بەیان دەكــرد .لە كاتی الپــەڕە ڕەشكردنەوەدا نەبێت ،نەگریاوە و نە دەردەدڵی بۆ كەس كردووە« .ئەوانەی
دەردەدڵ ناكەن و بە ئاشكرا ناگرین ،خەم بە قوڵی بە سیمایانەوە دیارە» .خۆی وای دەوت. گــەر دەتــانــەوێــت محەمەد شوكری ڕاستەقینە بناسن ،بڕۆن (نانی ڕووت) بخوێننەوە .ماجەرای بەشێكی گرنگ و زیندووی ژیانی لەوێدایە .لەوێدا مەرگی بەسوێی عەبدولقادری برای دەبینن كە ئەم زۆری خۆش دەوێت« :براكەم هیچ تاوانێكی نەبوو ،ئەو نەخۆش و دەردەدار بوو .لە تاو ئازار دەگریا و باوكم شەوێك بە سەرخۆشی هات بەسەریدا و كوشتی». «نــانــی ڕووت» نــاوێــكــی تـــرە بۆ «محەمەد شوكری» ،ئەو تێكستەی هەتا مردنیش وەك نەفرەت تێی ئااڵ و لێی نەبووەوە .كە باس دێتە سەر محەمەد شوكری ،هەموو ڕێگاكان دەچنەوە سەر (نانی ڕووت). ئەو نزیك بە 68ساڵێك ژیا ،ژیان لەگەڵ لەشفرۆش و هەتیوباز و قوندەر و دوودەگـــی و چەقۆكێش و موعتاد و دز و قاچاخچیان ،بــەاڵم هیچ یەك لەوانە لە مرۆڤبوونیان نەخست .هەر بە جوانی مایەوە و هەر بۆ جوانكردنی ژیانیش دەینووسی .هەرچەندە دەیزانی ناشیرینییەكانی ئەم دنیایە هێندە زۆرن، ئەستەمە بە نووسین جوان بكرێن.
«نانی ڕووت» ناوێكی ترە بۆ «محەمەد شوكری» ،ئەو تێكستەی هەتا مردنیش وەك نەفرەت تێی ئااڵ و لێی نەبووەوە
««
ڕایــان گــــۆڕدراوەو هــاوڕابــوون لەگەڵ شەپۆلەکەدا! پەرلەمانیش بــەر ئەو شەپۆلە کەوتووە و ئەمەش خراپ نییە گەر ڕاستگۆیانە بێت و ببێتە دەستپێکێکی نــوێ و ئـــاوڕدانـــەوە لــە نــووســەرانــی سەربەخۆ .خۆم وەک یەکەم وەرگێڕی ئەم نووسەرە بۆ زمانێکی بێگانە لە سااڵنی ڕابردوودا ڕووبەڕووی سزاو تاڵی و دژایەتیکردنی زۆر لە الیەن نووسەران و ڕۆژنامەنووسانی حیزبییەوە بوومەتەوە تا ئەو ڕادەیەی لە کۆتایی نەوەدەکاندا بە تەلەفون و بە نامە ناشرە فارسەکەم لە تاران ئاگادار کرا لەوەی ئێوارەی پەروانە ڕۆمانێکی دزراوە و چاپکردنی دەبێت بە هۆی ئابڕوچوونیان!! بەختیار عەلی هەرگیز گوێی لەو غەڵبەغەڵبە نەگرت و هەوڵی زۆری داو پشتیوانی و ئەزموون و بنەمایەکی قوڵ و بەهێزی هەبوو ،هەر ئەوەش وای کرد سەرەڕای دژایەتییەکی زۆر و بە بەرنامەو درێژخایەن لە ناوەوە و دەرەوەی هــەرێــم ،هەرگیز کۆڵی نەداو بــەردەوام بیرکردنەوەو کارکردنی یۆنیڤێرساڵی فراوانتر کــرد و زیاتر پەرەی بە داهێنانە ئەدەبییەکانی دا. خەاڵتی نیلی زاکس سەرەتایەکی گەورە و گرنگە بۆ بەختیار عەلی و ئەدەبیاتی کــوردی و بە دڵنیاییەوە دەبێت لە ئاییندەدا چاوەڕوانی خەاڵتی گۆتە و ئاشتی «فرانکفۆرت»ی ئەڵمانیا و زۆر خەاڵتی تری جهانی بین بۆ ئەم نووسەرە شایستەیەمان .بێگومان ئەم پڕۆسەیەش زۆر پەیوەستە بە وەرگێڕانی سەرجەم ڕۆمانەکانی بۆ زمانە ئەوروپییەکان و بەتایبەت ئینگلیزی و فەڕەنسی وئەڵمانی و ئیسپانی و ڕوسی و سویدی .
لهگهڵ ئهوهشدا كه تۆ ههیت، بهاڵم.. وهك گورگێكی بریندار لهتاو دووریت دهناڵێنم ،ئامینێ چون ئهو دارسنهوبهرهی ئاسكێك ل ه ژێریا پێكراوه ماندووه بیستن ڕۆژهكانپتر ل ه سروشتی خۆیان كورتن شهوهكان ،له بهرگری ناو شهوێكی سهنگهر درێژتر له پهنجهرهی یادهوهرییهوه نهبێت ئاشنایهك بهم ههوارهدا تێناپهڕێت قهرار نهبوو تهنانهت غهریبیش بهم چهشن ه تاڵ بێت فریامكهوه ئامینێ.. لهپهنجهرهوه ل ه دنیا ئهڕوانم لهدهرهوه باران دهبارێت ژوورهوهش كهمێك شێداره شهقام لهسهر پشت ڕاكشاوه و ب ه دڵتهڕی ئاسمان پێدهكهنێت. بهرامبهرم باخچهیهك ههی ه له خهونهكانمدا خهیاڵم دهكرد بهناویا پیاس ه بكهم بهاڵم پێیهكانم وهك بڵێیت ب ه زهوی ژوورهكهوه نووسابن ل ه كاتێكا باخچهك ه ههر پهنجا مهترێك ل ه منهوه دووره، بارانیش مینا ڕازه نهدركێنراوهكانی ژێر پێستی بێدهنگیم بێت بهڕووی زهویا دهتهقێتهوه و بێدهنگ نابێت. بێحهواس من ،ل ه چاویلكهی تهڵخی پهنجهرهوه ل ه بارانهك ه ئهڕوانم قژیشم زیاد له سروشتی خۆی درێژ بووەتهوه بزانه ڕهوشی دنیا ئاسایی نییه. شێوهی دڵگیرت دهچێتهوه سهر دنیا ك ه ب ه ههموو ههراوهۆریایهكی خۆیهوه توند دهستمان ل ه دامێنی گیر كردووه و لهژێر پێیه زهبهالحهكانیدا گیرمان خواردووه هێشتایش ،ئامادهنین جانتاكهمان بپێچینهوه ،ب ه خاتری تامی ترشی بهرسیلهی لێوهكانی لهسهر دارمێوه بهرزهكانی دنیا كێبهركێ دهكهین و لهسهر پێخهفی مانگ ،چاومان بهكلی نیشتیمان دهڕێژین و كراسی بارانی بۆ لهبهر دهكهین ،ئهو شهوهی درهخت وهك كتێبێكی گهرم پاساری جهستهم ل ه خۆ دهگرێت ،غهریبیم گهاڵیهكی مانووه و نێرینهیی چاوهكانت، ئاگرێكن ترسم له پهنایا ئهمان دهگرێت ..لهبهر ئهوهی لهگهڵ تۆ بوون لهسهر و سنوورهكانی ئهندێشهو پیاسهكانی ههقیقهت و ئهودیو پهرژینه دهستكردهكانی بهختهوهرییهوهیه ،خۆشم ئهوێی .لهبهر خاتری خۆت و لهبهر خاتری خۆم و لهبهر بۆنی شههید و بزهی ئاشتی و كێوماڵی ڕووناكی و كچێنی بهردهم ئاوێن ه و نان و چایی بهیانیان و دڵی سووتاوی گهرمیان و چوارپارچهی زامی واڵت و ههزار و یهك چیرۆكی ترهوه خۆشم ئهوێی..
ب ه یادی ئهو ڕۆژانهوه ك ه بهسهر شهقامهكانی شارهوه درهخت بووم بووم به دارستان له ئهندێشهی كۆتردا فڕینی خهونێكم بهاڵم ،ب ه كهیفی خۆی زهوی باڵم دهكات ئهو ڕۆژانهی خوێی غهریبی بهسهر زهینكوێریی پهنجهرهدا دهبارێت بە جوانیی بەردەم ئاوێنە و ڕەنگی سووری ئەڤینت لەسەر گۆنا و کلو کلدانی کچانەم پەنا دەگرم ..لە چاوەنواڕی ڕۆیشتووێکدا ،کە تۆیت بێ ئاوڕدانەوە دەڕوات جادەیەک کە ڕۆژگارێک تۆ بێ من من بێ تۆ بە سەریدا گوزەر دەکەم .. بەیادی ئەو ڕۆژانەوە کە حەز دەکەین بە تەنافی هەتاوەوە پێستمان هەڵخەین دەبم بە شەو بە خاتری ئەو هەموو گولالنەی بەناو سەری نیشتیماندا دەتەقێنرێن دەبمە قەڵغان وهلێ.. بهگوێی دنیادا زمانم خهریكه دهپژێت ئامااان ئهم ڕۆژان ه ب ه لێو ژیركه. ڕۆمانێكن لێوهكانت ئاو ئەینووسێت تابلۆیەکن ،زەیتی ئاوی نا بەرامەی مێینەییم دەیکێشێت ڕووبارێک ه نێرینهییت ،تینوێتیم لە کەناریا ئارام دەگرێت.. ببەخشە بزورگی عەلەوی بۆ پیانۆی جەستەم ،لە بارترین پەنجەن لێوەکانت ببین ه لە دووریتدا ،ئاو تینووە بگهڕێوه.. وەک بەچکە پشیلەیەکی خەستە لەژێر پێی جیهان ڕایدەکێشم دڵم، وەک کۆالرەیەکی پێکراو لە بۆشایی نێوان ئاسمان و زەویدا دیالنێ دەکات، فڕۆکەکەم.. پهنجهكانت لەناو پرچم ماندوێتیم لەسەر سینەت بە گەرمی لێوتەوە لێوم گرێ ئەدەم
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
ژا
وێ ن شا
www.chawdernews.com
ڵی
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
375 www.chawdernews.com
ژمارە ( )375دووشەممە 2018/1/29
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
ڕەگەکانی دێواندنی کورد لە ڕۆشنبیریی ئیسالمیدا خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی (وێنەی کورد لەسەرچاوەکانی ڕۆشنبیریی ئیسالمیدا) بەهمەن تاهیر نەریامن بەشی سێ و کۆتایی دکــتــۆر ئەحمەد مەحمود خەلیل لەم کتێبەدا بە وردی چوتەوە بەو دێواندنەی لەناو ڕۆشنبیری ئیسالمی بۆ کورد کراوە ،ویستویەتی گرێی بداتەوە بەو ڕۆشنبیرییە فارسی(ئەخمینی- ساسانی)یەی کە لە ڕابـــردودا دژی میدیاییەکان خراوەتەڕێ .دواتر ئەم بوغزاندنە لەڕێی ڕۆشنبیریی فارسییەوە دێتە ناو ڕۆشنبیری ئیسالمییەوە .بۆ ئەم مەبەستە هەوڵی داوە ڕەچەڵەکی ئەو گێڕەرەوانەی مێژوی ئیسالمیییان نوسیوتەوە بباتەوە بۆ ڕەچەڵەکی خـــۆیـــان ،یــاخــود ئـــەو قوتابخانە مێژوییەیان بدۆزێتەوە ،تا ڕونی بکاتەوە ئەم قوتابخانانە لەژێر هەژمونی چ ڕۆشنبیرییەکی ئەو سەدەمەدا بوە .بۆ نمونە: ئیبن ئەلکلبی(١٤٦ک مــردوە) کە یەکێکە لە گــێــڕەرەوە نــاودارەکــان و کاریگەریی زۆری لەسەر نوسینەوەی مێژوی ئیسالمی هەبوە ،لە عەرەبی قەحتانی بوە و یەمەنی بــوە ،بۆیە هەوڵی داوە نەسەبی کوردی بباتەوە بۆ ال عەرەبی قەحتان ،ئەمەش لەبەر ئەوەی لە شۆڕشەکەی عەبدولڕەحمانی کوڕی ئەشعەسدا(٨٣ک کوژراوە) کە قەحتانی بو ،دژی ئومەوییەکان بەرپای کــرد ،زۆربـــەی شــۆڕشــەکــەی لەسەر خاکی کوردستان بوە .بۆیە پێویستی بەنزیکبنەوە بوە لەگەڵ کورد ،بۆیە ئەم مێژونوسە هەوڵی داوە ڕەچەڵەکی کورد بباتەوە سەر عەرەبی قەحتان تا لەوێوە سۆزی کوردەکان بەدەستبهێنن و پشتگیری قەحتانییەکان بکەن. بــەاڵم ئەبو یــەقــزان ،لــەبــەر ئــەوەی خۆی عەرەبی عەدنانی بوە ،نەسەبی کــوردی بردۆتەوە بۆ عەدنانییەکان، تا کوردەکان سۆزیان بەالی عەرەبی عەدنانیدا بشکێتەوە .ال.١٢٩ ئەززیبیدی(١٢٠٥ک١٧٩٠-ز) خۆشی لەبەر ئــەوەی عەرەبی یەمەنی بوە، چڕتر هەوڵی ئەوەی داوە ڕەچەڵەکی کــورد بباتەوە سەر قەحتانییەکان. دەبێت ئەوە بزانین کە چەندین سەدە عەدنانی و قەحتانییەکان ملمالنێی شەڕی توندیان لەنێواندا هەبوە. مــەســعــودی(م٣٤٦ک)یــش لەبەر ئــەوەی خۆی عەدنانی بوە و نەوەی عەبدواڵی کوڕی مەسعود بوە ،بۆیە لەسەدەی چواری کۆچیشدا هەر جەختی لە عەدنانیبونی کورد کردۆتەوە.ال١٣٠ الی نوسەر ،بۆ ئەو سەردەمە ،ئەم بە عەدنانی و قەحتانیکردنەی کورد، بۆ کەمیی کورد نەبوە ،بەڵکو بەپێی عورفی ئــەو کاتە بۆ بــەڕێــزی بوە، چونکە دابەشبونێکی قووڵ لە نێوان عــەرەب و غەیرە عەرەب(موالی)یدا هەبوە و هەمیشە عەرەب وەک مرۆڤی پلە بەرزو بەڕێز لە ژیاری ئیسالمیدا مامەڵەیان لەگەڵ ڕەگـــەزی خۆیان
ونکردنی ئەسڵوفەسڵی ڕاستەقینەی کــورد و بۆتە بەشێک لە پڕۆسەی دێواندنی کورد. الی نوسەر بە قەحتانی و بە عدنانی کردنی کورد لەوەوە سەرچاوەی گرتوە کە ئەم دو ڕەگەزەی عەرەب ملمالنێی قورس لە نێوانیاندا هەبوە و ویستویانە لە ملمالنێکەیاندا کورد بەالی خۆیاندا ڕابکێشن. نوسەر هەمو ئەو گێڕانەوانەی کە کــورد دەبــاتــەوە بۆ ســەر عــەرەب بە بێبەڵگە دەداتە قەڵەم ،دەڵیت :نوسەرە عەرەب و موسڵمانەکان هیچ بەڵگەیەکی زمانی و مێژوی و ئەنسرۆپۆلۆجی بۆ قسەکانیان ناهێننەوە و بیریشیان لێنەکردوەتەوە .ال١٤٣ کارێکی گرنگ کە نوسەر کردبێتی بریتییە لە گەڕان بەشوێن ئەسڵوفەسڵی ئەو مێژونوس و گێڕەرەوانەی لە سەدەی یەک و دوو و سێدا ژیــاون و مێژوی ئیسالمی الی ئەمانەوە نوسراوەتەوە، ئەم سێ سەدەیەش دواتر کاریگەری ڕون و یــەکــاکــەرەوە لەسەر هەموو مێژوی ئیسالمی جێدەهێڵن .هەروەها ئـــەو ســـەرچـــاوانـــەی دوای خــۆیــان ئــەم زانیارییانەیان لێوەرگرتون، بەشێوەیەکی ڕەخــنــەگــرانــە لێیان نەڕوانین و هەر نەقڵیان کردون .نوسەر ئەمە بە سێ خاڵ دەستنیشاندەکات: یـــــەک؛ نـــوســـەر دێــــت و ئــەم مێژونوسانە(عوبەید بن شرییە،م٦٧ک، وەهب بن موننەبهـ ،م١١٤ک ،محەمەد بــن ئیسحاق ،م١٥١ک ،هــشــام بن محەمەد کەلبی ،م ٢٠٤ک ،محەمەد بن عومەر ئەلواقدی ،م٢٠٧ک ،ئەبو حەسەنی مەدائینی ،م٢٢٥ک ،ئبن سەعد ،م٢٣٠ک ،ئەحمەد بن یەحیا بــــەالزەری ،م٢٧٩ک ،ئالیەعقوبی،
کردوە ،بەاڵم موالییەکان بە پلە نزمتر لێیان ڕوان ــراوە .لەسەر ئەم بابەتە؛ نوسەر چەندین ڕوداو لە کتێبە کۆنە ئیسالمەییەکاندا دێنێتەوە .بۆ نمونە لە الپەڕە ١٣٢دا دەڵێت :موسعەبی کوڕی زوبێری کوڕی عەوام کە حاکمی ئێراق بوە ،کاتێ بیستویەتی پیاوێکی
موالی ژنێکی عەرەبی بە دڵخوازی هەردوالیان هێناوە ،دەچێت و لێکیان جــیــادەکــاتــەوە ،چونکە پێی وابــوە نابێت ڕەگەزی بەرزی عەرەبی تێکەڵ بەڕەگەزی نزمی موالییەکان بێت .بەاڵم هەرچۆن بێت ،بەعەرەبکردنی کورد لە ڕۆشنبیری ئیسالمیدا بەشێک بوە لە
بەعەرەبکردنی کورد لە ڕۆشنبیری ئیسالمیدا بەشێک بوە لە ونکردنی ئەسڵوفەسڵی ڕاستەقینەی کورد و بۆتە بەشێک لە پڕۆسەی دێواندنی کورد
خوێندنەوەی ئەم کتێبە کاتێک ئەم سەرچاوە بۆ کوردستانییەکان گرنگە، ئیسالمییانە بە ناو بەتایبەت لە ئێستادا هەموو دنیای ئیسالمیدا دەرئەنجامەکانی ئەم باڵودەبنەوە وێنەیەکی بەئیبلیسکردنە لەسەر شێوێرناوی کورد ئەرزی واقع دەبینین پەرەپێدەدن ،بەتایبەت و بوغزی ناسیۆنالزمی دونیای ئیسالمی لەگەڵ کتێبە کۆنە ئیسالمییەکاندا؛ شۆڤێنی(عەرەب، تورک ،فارس) تێکەڵ بە زۆربەی کات وەک هەقیقەت لێیان دەڕوانن و ئیسالمێکی بەسیاسیکراو جۆرێک لە پیرۆزییان هەیە لەناو ئەم سێ گەلەدا بەتەواوی بەرچاوە
م٢٨٤ک ،ئەلتەبەر ،م٣١٠ک) هەمو ئەمانە ڕۆشنبیریان لــەو ناوچانە وەرگرتوە کە فارسەکان دەسەاڵتیان بەسەریدا شکاوە و ڕۆشنبیری خۆیان تێدا بــاوکــردوەتــەوە .فارسەکانیش هـــەر لـــە وەســیــەتــەکــەی پــاشــای ئەخمینییەوە(قەمبیز) بــە پــڕۆژە خــەریــکــی دێــوانــدنــی میدییەکان و نەوەکانیان بون. دو قــوتــابــخــانــەش هـــەبـــون کە گــێــرانــەوەکــانــی پــێــش ئیسالمیان گەیاندوە بە دوای خۆیان ،ئەوانیش یــەک :قوتابخانەی یەمەنی ،کە لە یەمەن بوە و یەمەنیش لەژێر دەسەاڵتی فارسەکاندا بوەو ناودارترین مێژونوس و گێرەرەوەی ئەم قوتابخانەیە بریتی بووە لە وەهب بن مونەبهـ کە فارس بوە .ال ١٦٠ دو؛ قوتابخانەی ئێراق ،ڕۆشنبیریی فارسیی تێدا زاڵبوە .کتێبە فارسییەکان بــە ئــاســانــی لـــەو قــوتــابــخــانــەیــەدا دەستکەوتون و ڕۆشنبیرە فارسەکان بناغەدانەری بون. ســێ؛ مەنهەجی گــێــڕەرەوەکــانــی نــازانــســتــی بــون و زۆر خــۆیــان بە سەرچاوە و سەرهەڵدانی ڕوداوەکانەوە مــانــدونــەکــردوە و بـــەدوای ڕاستی و دروستی ڕوداوەکاندا نەگەڕاون ،تەنها هەر نەقڵیان کردوە .ئەگەر کێشەیەکیان بوبێت بە قیل و قال پینەوپەڕۆیان کردوە .ئیتر ئەمە بوەتە هۆی ئەوەی زۆر جار پڕوپوچ و مێژویان تێکەڵ بەیەککردوە .مێژونوسەکان میتۆدیکی زانستی ئەووتۆیان لەبەردەستدا نەبوە تا شەنوکەوی زانیارییەکانی پێبکەن. ال١٦١ فارسەکان لەبەر ئەوەی دەمێک نەبوە ئیمپراتۆریەتیان ڕوخاوە ،کتێبی پێش سەردەمی ئیسالمیان ماوە و زۆریان پاراستوە ،بۆیە هــەر لەگەڵ هاتنی عەباسییەکاندا دەوڵەتی سەربەخۆ یان شێوە سەربەخۆی خۆیان دروستدەکەن و دەستدەکەنەوە بە خزمەتکردنی زمان و مێژو و ڕۆشنبیری فارسیی خۆیان زۆر کتێبی مێژویی خۆیان بۆ زمانی عەرەبی وەردەگێڕن .کەسێکی فارسی وەک ئیبن لموقەففەع(کوژراوە١٤٢ک) خودانامەی فارسی کردوە بە عەرەبی، بەناوی کتێبی پاشاکانی فارس .ال١٦٩ هەر لە سەردەمی عەباسییەکانەوە ئیتر دەوڵەتی سەربەخۆ یان شێوە سەربەخۆی فارسی سەریان هەڵدا و سامانییەکان(٣٨٩-٢٦١ک) دەستیان کرد بە ڕەسمیکردنی زمانی فارسی. ال ١٦٩ نــوســەر لــەســەر چیرۆکی زوحــاک زۆر وەستاوەو ئەوەی ڕونکردوەتەوە ئەخمینییەکان چــۆن توانیویانە بە درێژایی مێژوو کاری لەسەر بکەن و ئەم نــاوە لە ئەستیاگی دوا پاشای میدیییەکانەوە وەرگیراوەو وەک کەسێک ئێجگار ستەمکار تێکەڵ بە ئەفسانە کراوەو مێژونوسە ئیسالمییەکان ئەم بەسەرهاتە دروســتــکــراوەیــان وەک هەقیقەت گێڕاوەتەوە. لەناو ئەم چیرۆکە بەئەفسانییکراوەدا، ئەم ڕاستیانە هەن: کــــــورد ڕەچـــەڵـــەکـــیـــان )1 دەگــەڕێــتــەوە بــۆ ئــەو ڕاکــردوانــەی
کــە لــە دەســتــی ئــەســتــیــاگ ڕایـــان کــردوە(ڕەچــەڵــەکــی کـــورد خەڵکی هەاڵتوی پەرشەوەبون). کورد یەک بونیادی نەژادی )2 یەکگرتوی نییە ،بەڵکو تیکەڵەیەکە لە ڕەگەزی جیاواز. کــــورد گــەلــێــکــی شاخیی )3 و کێوین ،سەرەتاکانی ژیــار نازانن و کەڵکی ئــەوەیــان نییە لە بازنەی کێوییەوە ببرێن بۆ بازنەی مەدەنی. ال١٩٠ هــەروەهــا نوسەر لەسەر چیرۆکی سوتاندنی ئیبراهیم پێغەمبەر وەستاوە و باسی ئەو سەرچاوانەی کردوە ،کە باسی ئەوەیان کردوە گوایە کوردێک پێشنیازی سوتاندنی ئەم پێغەمبەرەی کــردوە ،پێغەمبەرەکەش(ئیبراهیم) کــورد نەبوە .ئــەم کــوردەی کە ئەو پێشنیازەدەکات؛ دڵرەقێک بــوە لە کوردان(خێڵەکییەکانی ناو فارس)، وەک چـــۆن لــە ســـەردەمـــی نــوێــدا تۆرانییەکان بە کورد دەڵێن (تورکانی کــێــویــلــە) ،ئـــەوا لــەنــاو ڕۆشنبیری ئیسالمیدا (خێڵەکییەکانی ناو فارس) بۆ کورد بەکارهاتوە .ال٢٢٧-٢٢٦ بــۆیــە کــاتــێــک ئـــەم ســـەرچـــاوە ئیسالمییانە بــە نــاو هــەمــوو دنیای ئیسالمیدا بــاودەبــنــەوە وێنەیەکی شــێــوێــنــراوی کـــورد پــەرەپــێــدەدن، بەتایبەت دونــیــای ئیسالمی لەگەڵ کتێبە کۆنە ئیسالمییەکاندا؛ زۆربەی کات وەک هەقیقەت لێیان دەڕوانن و جۆرێک لە پیرۆزییان هەیە. لە کۆتاییدا نوسەر دەڵێت: )١کــاتــێــک کــــورد دەکـــرێـــت بە هەاڵتوەکانی دەستی زوحاک ،بەمانای ڕەچــەڵــەکــی ئــەم گەلە نــەزانــراوە و ناسنامەیان یەکال نییەو تیکەڵەیەکە لە ڕەگەزی جیاواز. )٢ئەو الفلێدانەی کە پێی وایە کورد لە ڕەگەزی شەیتانێکە ناوی جەسەدە، دایکیشیان لــەو جارییە داوێنپیس و دوڕوانـــەیـــە کــە زیــنــایــان کــردوە لەگەڵ شەیتاندا ،ئیتر پێغەمبەریکی عیبرانی وەک سلێمان فەرمانی داوە بەرەو چیاکان وەدەریان بنێن ،تەواو نازانستییە. )٣ئەوەی گوایە کورد لەوانە بون کە قورئان بە خاوەن هێزی زبر(اولی باس) ناوی بردون ،لە قورئاندا بە مانای باس نەهاتوە ،بەڵکو بەمانای یاخیبوان لە فەرمانی خوا هاتوە ،ئەمەش هەر نێگەتڤە .ال١٢٦-١٢٥ بــۆیــە نــوســەر پــێــی وایـــە لــەنــاو ڕۆشنبیریی ئیسالمیدا بەئیبلیسکردنی کوردان بەپرۆژە هەبوە و بە درێژایی ئەم مێژوە بەتایبەت لە سێ الوە کاری لــەســەرکــراوە ،ئەوانیش کەناڵەکانی مێژوو ،تەفسیر ،ئەدەب بوە. خــوێــنــدنــەوەی ئـــەم کتێبە بۆ کوردستانییەکان گرنگە ،بەتایبەت لــە ئێستادا دەرئەنجامەکانی ئەم بەئیبلیسکردنە لەسەر ئــەرزی واقع دەبینین و بــوغــزی ناسیۆنالزمی شۆڤێنی(عەرەب ،تورک ،فارس) تێکەڵ بە ئیسالمێکی بەسیاسیکراو لەناو ئەم سێ گەلەدا بەتەواوی بەرچاوە.
ژمارە ( )375دووشەممە 2018/1/29
2
ئیسالمگەراو ئیشكالیەتی بانگەواز هەستی مەحمود ئیسالمییەكان ب ــەر لــە هەرشتێك بانگەشەی ئــەوە دەكــەن كە ئــەوان بۆ ئەوە هاتوون بانگەواز بۆ ئایینی ئیسالم بكەن ،بەڵكو بە تاكە ئەرك و ئامانجی خۆیانی دەزانــن .پێیان وایە جگە لەوان لەم ناوەندەدا هیچ كەس و گرووپێك نییە ئاین بەراست و دروستی و وەك خۆی بە شوێنكەوتووانی بگەیەنێت ،لەم نێوەندەدا خۆیان بە راستكەرەوەی هەڵە گەورەكان و پڕكەرەوەی كەلێنە زەقەكان دەزانــن، بەدڵنیاییەكی تەواوەوە لەوە دەدوێن ،گەر ئــەوان نەبونایە مسوڵمانان لە دۆخێكی سەختی نەزانیی و دوور لە ئاین و بێئاگا لە زانستەكانی دەژیان ،پەروەردەیان وێران و الیەنی رۆحییان الوازو بیروباوەڕیان پڕ لە هەڵەی گەورەو ترسناك دەبوو. كێشەكە لەوەدا نییە كە ئەوان بانگەواز دەكەن یان نا ،ئاوڕی لـێ دەدەنــەوە یان فەرامۆشی دەكــەن ،بەڵكو لــەوەدایــە كە ئەو بانگەوازەی ئەوان ئەنجامی دەدەن، واتە ئەو جۆرو ئاست و شێوازە ،چییەو چۆنە؟! ئایا بەڕاستی مافی پێدەدەن و پێداویستییەكانی دەگرنەبەر ،مەرجەكانی بەدی دەهێنن و ئادابەكانی پەیڕەو دەكەن یان نا؟! قەیرانی بانگەواز لە ئەقڵی ئەمڕۆی ئیسالمیدا لە دوو رەهــەنــدی سەرەكیدا بەرجەستە دەبــێــت ،ئەوانیش قەیرانی زانست یــان مەعریفە ،لەگەڵ قەیرانی شێوازی گەیاندن و مامەڵەكردندایە لەگەڵ بانگكراوان (وەرگــــران) .واتــە پرۆسەی بــانــگــەوازكــردن ،یــان ئــەركــی گەیاندنی ئاین بەوانی دی ،تەنیا لەبوونی چەند زانیارییەكی دیاریكراوو ،گەیاندنیدا كورت نابێتەوە ،ئیدی ئەو زانیاریانە چەندو چۆن بن ،شێوازی گەیاندنەكەش هەرچییەك بێت ،بەڵكو دەبێ بەو پەڕی بایەخەوە ئاوڕ لەم دوو الیەنە بدرێتەوە (جۆرو ئاستی زانست و زانیارییەكە ،شێوازی مامەڵەو گەیاندنەكەی). -1رەهەندی زانستیی و مەعریفیی: مەبەست لەم رەهەندە ئەوەیە ئاخۆ ئەو باكگراوندە زانستیی و مەعریفییە چەندو چۆنە كە لەالی بانگخواز هەیە ،ئایا ئەو بۆ خۆی لە جەوهەری ئاینەكەو ،حەقیقەتی ئاینداریی و ،ئەركی راستەقینەی ئاینداریی تێگەیشتووە ،ئایا ئاشنایەتییەكی النیكەم مامناوەندی بە زانستەكان هەیە ،ئەمە لەرووی بڕی زانست و زانیارییەوە ،الیەكی دیكەی بابەتەكە بریتییە لە تێگەیشتن لەو زانستانەو مامەڵەكردن لەگەڵیاندا بە ئەقڵی مرۆڤی مۆدێرن ،نەك ئەقڵی سەردەمی بەرهەمهاتنی ئەو زانستانە. واتــە هەرچەندە گەر لــەرووی جۆرێك لــە نــاچــاریــیــەوە مەنهەجی زانستەكان كۆن بن ،بەاڵم ئەو دەبێت مامەڵەیەكی نوێیان لە تەكدا بكات ،بەوەی ئەو بەش و بابەتانەی كــۆن و بەسەرچوون الیان ببات و ،بابەتی نوێ و هاوچەرخ بخاتە جێگایان ،بەو مانایەی هەرچەندە بابەتەكان لـــەرووی زەمــەن و پێداویستیی مرۆڤی ئــەمــڕۆو ئاستی زانستی و هەلومەرجی ژیانییەوە كۆن و بەسەرچووبن ،بەاڵم ئەو دەبێت خوێندنەوەی نوێی رەخنەگرانەیان بــۆ بــكــات ،نــەك تــەنــانــەت ترسی لــەوە هەبێت لەمەزهەبێكەوە بۆ یەكێكی دیكە بگوازرێتەوە ،بەڵكو دەبێ لە مەقاسیدی شەریعەوە بۆ بابەتەكان بڕوانێت و ئامانجە بنەڕەتیەكانی بوونی ئاین رەچاو بكات. فەرموودەیەك لە نێو ئیسالمیەكاندا باوە كە ئەمە دەقەكەیەتی (بلغوا عنی ولو أية) واتە لە منەوە ئاین بگەیەنن با تەنانەت ئایەتێكیش بێت ،لێرەوە ئیسالمیەكان ئەمەیان كـــردووە بە بەڵگە بۆ ئــەوەی
بــانــگــەوازكــردن لــەســەر هــەمــوو تاكێكی مسوڵمان واجبە ،گرنگ نییە هیچ زانست و زانیارییەكی هەیە یان نا ،بەڵكو تەنیا ئەوە گرنگە كە بــاوەڕی هەیەو دڵسۆزی ئاینەكەیە ،ئاشكرایە ئەمجۆرە تێگەیشتنە كێشەی گەورەی بەدوای خۆیدا هێناوە ،بۆ نموونە یەكێك لەو هۆكارانەی بۆتە هۆی ئەوەی زۆرێك لە وتاربێژو بانگخوازان لە شوێن و بۆنەی جیاوازدا ،بەهۆی نەبوونی زانیاریی یان كەمی زانیاریی و ،مامەڵەی روكەشانە لەگەڵ زانست و زانیارییدا، كەمتفاق و بێكەرەستە بــن ،ئەمەش ناچاریان دەكات بە حەماسەت و تووڕەبوون هەڵچوون پڕی بكەنەوە ،بەدەنگی بەرز بە گوێگرانیان بڵێن ئاگاتان لە ئەخالقی خۆتان و پەروەردەی ماڵ و منداڵتان بێت ،ئێمە لەبەردەم هەڕەشەی جولەكەو عەلمانیەت و پیالنی هەموو دوژمنانی دنیاداین ،ئاگاتان لە ئیسالمەكەتان بێت كە چۆن لەبەردەم هەڕەشەی لەناوبردندایە .كۆمەڵگەكەمان رووی لە بێدینی و بێئەخالقیی و فەساد كردووە! و ئەو جۆرە قسانە! بــێــئــەوەی تـــوانـــای ســەلــمــانــدن و شیكردنەوەیانیان هەبێت ،بێئەوەی هیچ بەدیلێك بخاتەڕوو و هیچ چارەسەرێكی راستەقینەی پێ بێت ،لە باشترین حاڵەتدا چەند بەڵگەو نموونەیەكی تەقلیدیی دەخــاتــەڕوو ،بەبێ لە بەرچاوگرتنی ئەو هەموو گــۆڕان و وەرچــەرخــانــەی بەسەر شێوەی ژیــان و بیركردنەوەی خەڵكیدا هاتووە ،واتە بەبێ رەچاوكردنی هەلومەرج و ئاستی بیركردنەوەو ژیانی مسوڵمانان. -2شێوازی مامەڵەكردنی بانگخوازان لە كاتێكدا ئێمە لە قۆناغێكدا دەژین غەیری خۆی و گروپەكەی یان ئایدیاكەی لــــەرووی كــۆمــەاڵیــەتــیــیــەوە راگــــوزەرە (انتقالی)یە ،واتە بەناچاریی دەبێت لە بە هەڵەو سەرلێشێواو دەزانێت ،لێرەوە دۆخە تەقلیدییە كۆنەكەوە بگوازرێتەوە جۆرێك لە رق و نەفیكردن هەر لە سەرەتاوە بۆ دۆخێكی نوێ و جیاواز ،ئەم قۆناغە لە بەرامبەر ئەوی دیكەدا دروست دەبێت، ناسك و هەستیارەو پێویستی بە مامەڵەو زمانحاڵی ئەو كەسە ئەوەیە (هەندێكجار خوێندنەوەی تایبەت و جیاواز هەیە ،واتە زمانی قسەكردنیشی بە راشكاوانە) كە نابێ وتاربێژو بانگخواز لە هەمان شێوازو دەڵێت من هەقم دۆزیوەتەوەو رێگای راستم ناوەرۆك و ریتمی سااڵنی پێش راپەڕین بۆ گرتۆتە بەر ،هەرچەندە هەڵەو ناتەواویشم نموونە ،وتار بدات یان موحازەرە ئامادە هەبێت ،بەاڵم تۆی بەرامبەر نەكەوتویتە بكات ،دەبێ النیكەم ئاوڕ لەوە بداتەوە كە سەر رێگاكەو نەتدۆزیوەتەوە تەنانەت گەر بۆ نموونە :تەنانەت خێزانەكەی خۆی یان چەندین كردەوەی باشیشت هەبێت! ئــەمــجــۆرە تێگەیشتن و هەڵوێستە خوشكەكەیشی حیجابێك دەپۆشێت كە تەنیا سەری دادەپۆشێت ،سەری داپۆشراو دەبێتە هــۆی ئــەوەی كەسی ئیسالمیی و ئیسالمیانەیە ،لــە كاتێكدا بــۆدی و هەڵەكانی خۆی باش نەبینێت لەبەرامبەر پانتۆڵەكەی تەواو مۆدێرن و عەلمانیانەیە ،چاكەی كەوتنەسەر رێگەی ئایندارییەكە، لەسەرەوە ئیسالمی و لە خوارەوە جیاواز! چاكەكانی بەرامبەریش نەبینێت بەراورد ئەمەش ئــەوە ناگەیەنێت كە ئەو خانمە بە الدانی لە رێگاكە (بێگومان ئەو چونە لەدین دووركەوتۆتەوە ،بەڵكو ناچار بەوە سەر رێگاو الدانانەش لێی مایەی سەرنج و بووە وەك هەر تاكێكی دیكەی كۆمەڵگە ،خوێندنەوەن ،ئەمەیان هەڵدەگرین بۆ بوارو دەرفەتی دیكە). پۆشاكی جیاواز بپۆشێت. هەروەها ئەمجۆرە دیــدە لە بەرامبەر ئەم راستەیە ئەوەمان پێدەڵێت كە ئەوە راستە دەبێت هەوڵی گۆڕینی واقیع بدەین ،چاكەو خراپەدا ،بە شێوەیەكی سروشتی بــەاڵم بمانەوێت و نەمانەوێت واقیعیش ئــەوەی لـێ دەكەوێتەوە كە هــەوادارانــی ناڕاستەوخۆ لە هەوڵی گۆڕینی ئێمەدایە ،خۆمم خــۆش بوێت و بەرامبەرەكانیش ئەمەشە فــشــاری واقــیــع و نــاچــاربــوون گەر رقیشم لێیان نەبێت النیكەم خۆشم بە مامەڵەكردن لەگەڵیدا .كەواتە ئێمە نەوێن! لەكاتێكدا كە جەوهەری ئاینداریی بەقەدەر ئەوەی دەبێت خوێندنەوەمان بۆ و كرۆكی رۆحانیبوون لەسەر خۆشەویستی دەق و رۆحــی ئایین جیاواز بێت ،دەبێ و لێبوردەیی بەندە ،لەو رووەوە كە دڵی خوێندنەوەمان بۆ واقیعیش گۆڕانی بەسەردا مرۆڤ هەرگیز پاك و ئاسوودەو تەندروست نابێت گــەر هەستی خۆشەویستی بۆ بێت. لێرەوە بەسەرسوڕمانەوە دەپرسین :چۆن مرۆڤەكان بەگشتی نەبێت ،خۆ دیارە دڵی كەسێك تاكە ئایەتێك بزانێت ،یان كەمترین كەسی ئایندارو رۆحانیش دەبێ نموونەی زانیاریی لە ئایندا هەبێت ،دەتوانێت دڵی پاك و ئاسودەو تەندروست بێت. وەك چۆن دەگوترێت (ئــەوەی خۆی مامەڵەی تەندروست لەگەڵ واقیعێكدا بكات كە شارەزاییەكی باشی زانستە ئاینیەكانیش نەناسێت خوا ناناسێت) ،دەكرێت بشگوترێت بەشی ناكات ،بەبێ بوونی خوێندنەوەی (ئەوەی خەڵكی خۆش نەوێت خوای خۆش وردو نوێ بۆ ئەو زانستانەو ،بۆ خودی ناوێت) ،لەو روانگەیەوە كە خۆشەویستیی واقیعەكەش خۆی ،ئەمەش كارێكی ئەوەندە خــوا دەبــێ خۆشەویستییەكی گــەورەو ساناو سەرپێیی نییە بە گەنجێك بێتەدی پێگەیشتوو بێت ،گونجاو لەگەڵ گەورەیی كە تەمەنی بیست یــان بیست و پێنج خــودادا ،تواناو سیفەتی خۆشەویستیش ساڵی تێنەپەڕاندووە ،لە كاتێكدا دەبوایە وەك هەر سیفەتێك و هەر جۆرە توانایەك ئەم بیست و ئەوەندە ساڵە لە هەوڵی خۆ لەمرۆڤدا ،پێویستی بەپەروەردەكردن هەیە، پێگەیاندن و خوێندنەوەی خۆی و ئاین و ئەو پــەروەردەیــەش دەبـێ لەگەڵ مرۆڤدا دروست بێت ،كەواتە پێویستە خۆت لەسەر كەلتوورەكەی و واقیعەكەیدا بوایە! خۆشەویستی مرۆڤ رابهێنیت ئینجا بەرەو
خۆشەویستی خوا بچیت. فــەرمــودەیــەكــمــان هــەیــە دەكــرێــت لەمبارەیەوە بكرێت بە نموونەو بۆ بابەتی خۆشەویستی قیاسی لەسەر بكرێت كە لەبارەی سوپاسكردنەوەیە (من لم یشكر الناس لم یشكر الله)واتە (ئەوەی سوپاسی خەڵك نەكات سوپاسی خواش ناكات) ،واتە دەبێت بەوەفایی و بەئەمەكیی و هەستكردن بە چاكە لەگەڵكردن لەبەرامبەر مۆۆڤەكانەوە دەست پێ بكات ،بۆ ئەوەی دروست بێت و پەروەردە بكرێت ،هەتا لە بوونی دڵنیا بین، لێرەوە ناكرێت كەسێك لەبەرامبەر خەڵكیدا سپڵەو پێنەزان بێت ،بەاڵم پێی وابێت زۆر شوكری خوا دەكــات ،تەنانەت گەر ئەو كەس یان كەسانەی بەرامبەری بێباوەڕیش بن ،چجای مسوڵمانی نائیسالمیی و میللی و گشتیی یان مسوڵمانی كۆمەاڵیەتیی گشتی. كەواتە ئەو دەقەی لە قورئاندا هاتووە: (ادعــو الــى الله علی بصیرە) (لەسەر بنەمای بەرچاوڕونیی بانگەواز بۆ الی خواو (ئاینەكەی) دەكەم ،رەچاو نەكراوەو الی لـێ نەكراوەتەوە .لە هەمانكاتدا دەقی (ادع الـی سبیل ربك بالحكمە و الموعظە الحسنە) واتە (بانگەواز بۆ الی پەروەردگارت بكە بە دانایی و ئامۆژگاریی جوان) ،بایەخێكی ئەو تۆی پێ نەدراوە؟ كەسێك بێئاگابێ لە دۆخی كۆمەاڵیەتیی و ئاستی ژیاریی و زانستیی كۆمەڵەكەی، چۆن بە (بە رچاو روون :علی بصیرە) هەژمار دەكرێت؟! چــۆن پشتبەستن بــە (حــەمــاســەت) جێگەی پشتبەستن بــە (حیكمەت) دەگرێتەوە ،لە كوێدا تــووڕەبــوون و رق و كینەو رەتكردنەوەی بەرامبەر ،لەگەڵ (حیكمەت)دا یەكدەگرنەوە! ناكرێت كەسی خــاوەن بیری تەسك و چیكڵدانەی چكۆلە و كۆنخوازو تەقلیدیی خاوەنی (بصیرە و حكمە) بێت .مومكین نییە غـــرورو خــۆ بــەراســتــدانــان و فیزو تەكەبور ،مرۆڤی خاكیی و لە خۆبوردوو و رۆحانیی راستەقینە دروستبكەن ،وەك چۆن مەحاڵیشە عاتیفە جێگەی ئەقل و ، نەقڵ جێگەی خوێندنەوەی وردی زانستیانەو بابەتیانە بگرێتەوە.
ناكرێت كەسی خاوەن بیری تەسك و چیكڵدانەی چكۆلە و كۆنەخوازو تەقلیدیی خاوەنی (بصیرە و حكمە) بێت .مومكین نییە غرورو خۆ بەڕاستدانان و فیزو تەكەبور ،مرۆڤی خاكیی و لە خۆبوردوو و رۆحانیی راستەقینە دروستبكەن
چۆن پشتبەسنت بە (حەماسەت) جێگەی پشتبەسنت بە (حیكمەت) دەگرێتەوە ،لە كوێدا تووڕەبوون و رق و كینەو رەتكردنەوەی بەرامبەر ،لەگەڵ (حیكمەت)دا یەكدەگرنەوە!
ژمارە ( )375دووشەممە 2018/1/29
3
نامۆبوونی کار
زهردهشت نورهدين لــە ســادەتــریــن پێناسەدا ،کــار بریتییە لــە چــاالکــيــی ئــاگــامــەنــد و بەکەڵکی مرۆڤەکان ،بەمەبەستی دەستەبەرکردنی پێداویستییەکانی ژیانی ڕۆژانـــە .کار، گرنگترین و حەیاتیيترین چاالکيی مرۆڤە. مــرۆڤ بــە تەنیشت ئ ــەوەی کــە توانيی لەڕێگەی کارەوە درێژە بە بوونی فیزیکيی خۆی وەک جۆرێک بدات ،ئەوا لە هەمانکاتدا لەڕێگەی “کار”ـەوە گەيشتووە بە ئاستێک لە بەرهەمهێنانەوەی خۆی کە نەک جیابۆتەوە لە جۆرەکانی تــر ،بەڵکو چارەنووسی جۆرەکان و عەرزیش لە ئێستادا لە دەستی مرۆڤدایە .لــەم پنتەوە مــرۆڤ لەڕێگەی “کـــار”ەوە و بەناو “کـــار”دا دەسەاڵتی ڕەهای هاوشێوەی دەسەاڵتی خودای ناو ئوستورە و ئاینەکانی وەرگرتووە(بۆیە نامۆبوونی کار ،نەک بە تەنیا چارەنوسی جۆری مرۆڤ بەڵکو هەموو جۆرەکانی تر و بگرە گۆی زەويیش دەخاتە مەترسییەوە). گرنگی و کاریگەريی کار بەجۆرێکە کە «زانایانی بواری ئابوریی سیاسی دەڵێن: کار سەرچاوە و زاگەی هەموو سامانەکانە. لــە ڕاســتــیــدا کـــار ،پــاش ســرووشــت کە ماتریاڵ و مەواد بۆ بەرهەمهێنانی سامان فەراهەمدەکات؛ سەرچاوە و زاگەی هەموو سامانەکانە .تەنانەت گرنگی و بایەخی کار زۆر لەمە زیاترە .کار مەرجی بنەڕەتییە بۆ هەموو بوونی مرۆڤ ،بەمانایەک دەتوانین بڵێین کار مرۆڤی ئافراندووە». وەک ئەنگڵس ئاماژەی پێدەدات یەکەم هــۆکــاری بنچینەيی کــە ڕۆڵــی هەبووە لــە پــەرەســەنــدنــی مــرۆڤــدا ،کــار بــووە. بەدەربڕینێکی تر کار بووە هۆی ئەوەی مــرۆڤــەکــان کــەرەســتــە درووســتــکــەن و کەرەستە بووەهۆی ئەوەی مرۆڤەکان باشتر و کاریگەرتر کاربکەن .پەرەسەندنی کار و کەرەستەکان زیاتر مرۆڤەکانی لەدەور یەک کــۆکــردەوە و بە کۆبوونەوەی مرۆڤەکان لەدەور یەک ،زمان پەرەیسەند .لەم پنتەوە کۆمەڵی سەرەتایی مرۆڤ سەرپێکەوت. مرۆڤەکان بە کۆمەڵ ڕاویــان دەکرد و بە کۆمەڵ ڕەگ ،میوە و گژوگیای خۆراکییان کۆدەکردەوە و بە کۆمەڵ مەسرەفیان دەکرد. بەم پێیەش کار ،هۆکاری سەرەکی بوو بۆ دروستبوونی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی کۆمەڵ. پــێــکــەوەبــوونــی مـــــرۆڤ ،لـــە فــۆرمــە ســەرەتــایــیــەکــانــی دەســتــەبــەرکــردنــی پێداویستییەکانی ژیانی ڕۆژانـــە زیاتر هەڵکشا و جۆرێک لە ماناسازی ،لە ژیانی کۆمەاڵیەتيی مرۆڤەکاندا هاتهکایەوە .پاش ئــەوەی مــرۆڤ توانيی لەڕێگەی کــارەوە بەجۆرێک لە جۆرەکان تا ڕادەیەک خۆی لە سرووشتدا جێگیربکات و بەشێکی کەم لە سرووشت بگۆڕێت و بیخاتە ژێر کۆنتڕۆلی خۆیەوە؛ ئەوا پاشان پرۆسەی کۆنترۆڵکردنی ســرووشــت و بەخۆییکردنی ســرووشــت لەڕێگەی ئوستورەسازییەوە دەستیپێکرد. ڕیتواڵ و مەراسیمە سەرەتاییەکانی مرۆڤ لە فۆرمی جادووگەری ،ئانیمیزم و پاشان ئوستورەسازيیدا هەوڵی مــرۆڤ بــووە بۆ زیاتر کۆنترۆڵکردنی سرووشت لە پانتایی سوبێکتیڤ و زەیــن ـىدا .مانا بەخشین بە سرووشت ،ژیــان و مــرۆڤ لە ڕێگەی ئوستورەسازییەوە ،پێکەوەبوونی مرۆڤی لە
لێرەدا مارکس لە بیریاران و فەیلەسوفانی پــێــش خـــۆی بــەشــێــوەیــەکــی ڕادیــکــاڵ جــیــادەبــێــتــەوە ،ل ــەب ــەرئ ــەوەی چیدی جەوهەرێکی نــەگــۆڕی سایکۆلۆژی یان سرووشتی یان قەدەرێکی ئیالهی ...تاد دەستنیشانکەر و یەکالکەرەوە نین لە ژیانی مرۆڤدا و ژیانی مرۆڤ بــەدەوری ئەوانەدا پێناسە نابێت ،بەڵکو کار و چاالکيی مرۆڤ ئەو ڕۆڵە وەردەگرێت .دەشێت ئاماژەش بــەوە بــدەیــن کــە هــەلــومــەرج و ڕەوشــی “کار”کردن کاریگەريی ڕاستەوخۆیان هەیە لەسەر مرۆڤ؛ بۆیە زانینی ئەوەی کە لە ژیانی مرۆڤدا کار سەنتەر و چەقە ،خۆبەخۆ نابێتە هۆی ئەوەی مرۆڤ ڕزگاری ببێت .هەر لەم گۆشەنیگایەشەوەیە کە مارکس ئازادی و ڕزگاری تەواوی مرۆڤەکان دەبەستێتەوە بە ئــازادی و ڕزگاريی کرێکارانەوە؛ واتە تا کرێکار ڕزگاری نەبێت ئەوا مرۆڤایەتی بەشێوەیەکی ڕادیکاڵ ڕزگاری نابێت .ئەمە بەمانای ئەوە نایەت کە دەبێت حەتمەن کرێکار شــۆڕش بکات و تەنیا کرێکار بکەری شۆرشە و ئەگەر شۆڕشێک کرێکار نەیکات سۆسیالیستی یان کۆمۆنیستی نیە؛ بەڵکو ئەمە بەمانای ئەوە دێت کە لەڕووی شێوازی کارکردنەوە ڕزگاريی کرێکار بووە بە پێشمەرجی ڕزگاريی تەواوی مرۆڤەکان. هۆکارەکەشی سادەیە؛ “کار”کردن .تا “کار” ڕزگار نەکرێت ،کرێکار ڕزگاری نابێت و تا کرێکار بەمانا فراوانەکەی ڕزگاری نەبێت تەواوی مرۆڤەکان ڕزگاریان نابێت. مارکس تەنانەت لە کتێبی “شەڕی ناوخۆى فــەڕەنــســا ”١٨٧١،شارستانییەت ئیدانە دەکات و دەڵێت“ :شارستانییەتی تاوانکار، کۆڵەکەکانی لەسەر کۆت و بەندکردنی کار بونیاتناوە” .کۆت و بەندکردنی “کار” بەمانای کۆت و بەندکردنی مرۆڤ دێت، لەبەرئەوەی مرۆڤ لەڕێگەی کارەوە شوناس وەردەگرێت .لە پەیوەند بەمەوە فرۆیدیش ڕەخنەی بنەڕەتی لە شارستانییەت دەگرێت کە لەسەر چەپاندن بنیاتنراوە .بەم پێیە شارستانییەت نەخۆش و پاتۆلۆژیکە. ئەمەش کاتێک بەڕوونی دەردەکەوێت کە وێنە گشتییەکەی کۆڕابردووی مرۆڤ ببین کە کەمتر لە سەدا سێی لە شارستانییەتدا ژیاوە. لەم پنتەوە قسەکردن لەسەر نامۆبوونی کار بەمانای قسەکردن لەسەر نامۆبوونی کرێکار، بەمانای قسەکردن لەسەر نامۆبوونی مرۆڤ دێت .بنکی ماتریاڵی و واقیعی نامۆبوونی مــرۆڤ لە ناموبوونی کاردایە نــەوەک لە نامۆبوونی ئاینی یان نامۆبوونی سروشتيیدا. لەڕاستیدا نامۆبوونی ئاینی و نامۆبوونی سرووشتیش بەهۆی نامۆبوونی کارەوەیە. لێرەدا بە گەڕانەوە بۆ کتێبی “دەستنوسە ئابوری و فەلسەفییەکانی ”١٨٤٤ـی کارل مارکس نامۆبوونی کار شیدەکەینەوە .لەم شیکردنەوەدا کرێکار و کار لە گشتیيترین شێوەیاندا خراونەتە بەرباس کە هەموو جۆرەکانی کرێکار و کارکردن دەگرێتەوە.
ژیانی ڕووتی ڕۆژانە دەرکرد و ئەمەش پێگەی کاری لە ژیانی مرۆڤدا دوو هێند بەچەق و سەنتەرکرد .دەشێت ئەمە بە یەکەم درز و کەلێنی نێوان کــاری هــزری و کاری دەستی ئەژمار بکەین و زاگەی سەرەتایی ئەو دابەشبوونە بۆ ئەم قۆناغە بگێڕینەوە ئەگەرچی لەسەرەتادا ئەم دابەشبوونە لە کاری ڕۆژانەدا ڕاستەوخۆ دەرنەکەوت. لێرەوە دەشێت باس لەوە بکەین کە مرۆڤ لەڕێگەی کارەوە بەکۆمەڵژیانی ڕەخساند و بەشێوەیەکی فیزیکی تاڕادەیەک دەستی بەسەر سرووشتدا گرت و مانای بە هەموو شت بەخشی .ئەمەش ئــەو خاڵەیە کە دواتــر قڵپدەبێتەوە و ئایدیالیزەدەکرێت. وەک گۆتە دەڵێت« :لە سەرەتادا کار و ئەکت بــوو» نــەوەک وشە ،وەک ئەوەی لە ترادسیۆنی ئاینیيدا هەیە .دواتر ڕۆڵی گرنگی کار لەبەرچاوناگیرێت و سەرچاوە و هۆکارەکان بۆ زەین و مێشک دەگێردرێتەوە و لەم سۆنگەوە ئایدیالیزم سەرپێدەکەوێت. مرۆڤ تا زیاتر لە بەرکەوتنی ڕاستەوخۆی ســرووشــت دوورکــــەوتــــەوە و تــا زیاتر پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی ئەبستراکت بوو ئيتر زیاتر لە ماتریالیزم و زەمینگەرایی دوورکــەوتــەوە و زۆرتــر خزایە باوهشی ئایدیالیزم و ئاسمانگەرایيهوه. «بەر لە هەموو شت ،مرۆڤ تەنیا لەڕێگەی کارەکەیەوەیەتی ،خۆی وەک بوونەوەرێکی کۆمەاڵیەتی و کۆلێکتیڤ لــە جیهانی ئۆبێکتیڤ و هەستپێکراودا ئیسپاتدەکات. ئەم بەرهەمهێنانە [لەڕێگەی کارەوە دەبێتە] ژیانی چاالکانەی بەکۆمەڵ و کۆلێکتیڤ. لەڕێگە و بەهۆی بەرهەمهێنانەوەیە کە سرووشت وەک کار و واقیعی دەردەکەوێت. بەم پێیەش ئۆبێکت و بابەتی کار ،هاتنەدی و بەرهەستبوونی ژیانی کۆمەاڵیەتيی مرۆڤە. لەبەرئەوەی لەڕێگەی زەینییەوە واتە تەنیا لە ناو ئاگاییدا خۆی بەرهەمناهێنێتەوە بەڵکو بەشێوەیەکی چاالک لە واقیعیشدا خــۆی بەرهەمدێنێتەوە و لــەو جیهانەی کە بەرهەمیهێناوە خۆی دەکاتە بابەتی بیرکردنەوە». لەم پاراگرافەی مارکسەوە تێدەگەین کە کار ،گرنترین چاالکيی مرۆڤە لە هەموو ڕوویـــەکـــەوە .هــەمــوو پەیوەندییەکان، هەموو بیرکردنەوەکان ،هەموو چاالکییە بەرهەمهێن و نابەرهەمهێنەکان ،هەموو جۆرە ئەکتێکی مرۆڤ و ...هتد ڕاستەوخۆ بێت یان ناراستەوخۆ بۆ کار دەگەڕێتەوە و کاریگەريی لەسەر دادەنێت .لەم پنتەوە “کــار” شێوەپێدەر و ڕێکخەری تــەواوی چاالکییە تیۆری و پراکتیکییەکانی مرۆڤە. ئەمەش ئەو تێڕوانینە ورد و دەقیقەیە کە کار لە چاالکییەکی دەرەکــی و ئامرازی دەردەکات و دەیکات بە جەوهەر و ناواخنی مــرۆڤ .کار دەبێتە میدیۆمی بەرکەوتنی مرۆڤ لەگەڵ سرووشت و جیهاندا و هەروەها دەبێتە میدیۆمی بەرکەوتنی مرۆڤ لەگەڵ مرۆڤ و ئەوانیتردا .ئەگەر بشێت باس لە ئۆنتۆلۆژیای مارکسی بکەین ئەوا بێگومان فراوانترین دەبێتە ئۆنتۆلۆژیای کــار لە -١نامۆبوونی بەرهەم مانایدا .بەم پێیەش ئەگەر باس لە دیوە لەڕوانگەی مارکسەوە کار بەشێوەیەکی فەلسەفییەکەی کتێبی “سەرمایە” بکەین گشتی لەسەر چــوار ئاست یان بە چوار ئــەوا دەبێت بــاس لە ئۆنتۆلۆژیای کار شێوە نامۆدەبێت .یەکەم دەرکــەوتــەی بکەین لە جیاتی ئۆنتۆلۆژیای میتافیزيکی نامۆبوونی کار کە هاوکات ڕاستەوخۆترین یان سرووشتی .لەم ڕەهەندەدا کە باس و بەرجەستەترین جــۆری نامۆبوونە لە لە ئۆنتۆلۆژیای کار دەکەین دەبێت ئەو بەرهەمی کارکردندا بــەدیــار دەکــەوێــت. هۆشدارییەى هۆرکایمەر لەبەرچاوبگرین کە لەم پەرەگرافەی خــوارەوەدا مارکس بەم وتی «کار ئەو شتە گرنگەیە کە دەتوانێت شێوەیە نامۆبوونی کار لە بەرهەمی کاردا دڵنیايی ئەوە بدات کە هەموو شت باش ڕووندەکاتەوە؛ «کرێکار تا سامان زیاتر دەبێت .بــەاڵم ئەگەر بە کار پێگەیەکی بەرهەمبێنێت و بەرهەمەکانی لەڕووی هێز هاوشێوەی خودا بدەین ،ئەوا لە مانا بەتاڵ و ژمارەوە زیاتر بێت؛ ئەوا هەژارتر دەبێت. دەبێتەوە» .بۆیە هەردەم دەبێت ئەوەمان کرێکار تا کــااڵی زیاتر بەرهەمبهێنێت لەیاد بێت کە نابێت کار وەک هێزێکی ئــەوا خــۆی دەبێتە کااڵیەکی هەرزانتر. دەرەکی یان بانسرووشتی مامەڵەی لەگەڵدا بەرزبوونەوە و هەڵکشانی بەهای جیهانی بکەین و ڕاستەوخۆ و بێمیدیۆم هەموو شت شتەکان پەیوەندیی ڕاستەوخۆی هەیە بۆ کار یان هەلومەرجی کار بگێڕینەوە. لەگەڵ نزمبوونەوە و داکشانی بەهای لەم ڕووەوە دەبێت کار وەک زیندووترین جیهانی مرۆڤەکان .کرێکار بە تەنیا کااڵ و گۆڕاوترین و فرەڕەهەندترین چاالکی و بەرهەمناهێنێت بەڵکو خۆی و کرێکار وەک ئەکتی مرۆڤ سەیربکرێت. کااڵ بەرهەمدەهێنێت و ئەمەش بە هەمان
شێوەی بەرهەمهێنانی کااڵیە». هــەر ڕستەیەکی ئــەم پاراگرافە تێزێکی سەربەخۆیە و هاوکات لەگەڵ ڕستەکانی تردا کۆی کێشەکە دەخاتەڕوو .لەم ڕووەوە واباشترە ڕستە بە ڕستە هەڵوەستەی لەسەر بکەین« .کرێکار تا سامان زیاتر بەرهەمبێنێت و بەرهەمەکانی لــەڕووی هێز و ژمــارەوە زیاتر بێت؛ ئەوا هەژارتر دەبــێــت» .ئ ــەوە ڕوونـــە لــە سیستەمی سەرمایەداریيدا کرێکار جگە لە هێزی کار کە سەرمایەی ژیانێتی ،هیچی تری نییە. هێزی کار بە مانای توانا و وزەی زەینی و جهستهيی کرێکار دێت بۆ کارکردن و سنوردارە بە ڕەوشی جەستە و هەلومەرجی چینایەتییەوە .بــەو پێیەی کرێکار نە کەرەستەی بەرهەمهێنان و نە مادەی خاوی کارکردنی هەیە ئەوا ناچارە هێزی کاری خۆی بفرۆشێت و لەڕێگەی کاری کرێگرتەوە بژی .ئەمەش بە مانای ئەوە دێت کرێکار بێبەری دەبێت لەو بەرهەمانەی کە خۆی بەرهەمیدێنێت؛ لەبەرانبەر ئەو بڕە پارەی کە وەک کرێی کارەکەی وەریگرتووە .لەم ڕوەوەوە کرێکار تا سامان و سەرمایەی زیاتر بە کارکردنی لەڕێگەی بەرهەمەکانیەوە، بەرهەمبهێنێت و چۆنیەتی و چەندێتيی کااڵ بەرهەمهێنراوەکانی باشتر و زیاتر بکات ئەوا خۆی هەژارتر دەبێت .لەبەرئەوەی پێشوەختە لەڕێگەی فرۆشتنی هێزی کارەکەیەوە هەموو بەرهەمە بەرهەمهێنراو و نەهێنراوەکانیشی فڕۆشتووە .بۆیە ژمارە، چەندێتی و چۆنیەتيی کااڵی زیاتر و باشتر، هیچ کاریگەريی لەسەر سامان و داهاتی کرێکار ناکات بە ئەرێنی ،بەڵکو هەژارتری دەکات لەبەرئەوەی بەرهەم و کااڵی زیاتر پێداویستيی زیاتر دەکاتە زەروورەتی ژیانی مرۆڤ و کرێکاریش وەک مرۆڤێک ناچارە پێداویستییە نوێکانی دەستەبەربکات، لــەســەر هــەمــان بــڕە پ ــارەی هێزی کــار. ڕوویەکی تری ئەم هەژاربوونی کرێکارە مەعنەوییە .بەو مانایەی ئەو بەرهەمانەی کە کرێکار بەرهەمیهێناوە دەبوو هی خودی خۆی بایە؛ لەبەرئەوەی بە گۆشت و خوێنی خۆی بەرهەمی هێناوە و بەشێکە لە وجودی کۆمەاڵیەتی خۆی بەاڵم لە واقیعدا وانییە. ڕستەی دووەم؛ «کرێکار تا کااڵی زیاتر بەرهەمبهێنێت ئەوا خۆی دەبێتە کااڵیەکی هەرزانتر» .کرێکار لە پانتایی کارکردندا، کورتدەبێتەوە بۆ هێزی کارەکەی و لەسەر ئەو بنەمایە بەردەوام دەبێت .بەدەربڕینێکی تر ،بوونی کرێکار لە پانتایی کارکردندا تەنیا بریتییە لە هێزی کار و ناچارە بۆ ژیانی دەرەوەی پانتایی کار و بۆ ژیانی نــاوەوەی پانتایی کار بیفرۆشێت .کرێکار بوونێکی کااڵیی هەیە و کااڵش دواجار لە بــازاڕدا بەگوێرەی خواستن و خستنەڕوو بەرز و نزم دەبێتەوە .شتێکی تر لە پەیوەند بەمەوە زیــادە بەرهەمهێنانە کە بەهۆی بەرهەمهێنانی کااڵی زۆرەوە ڕوودەدات. لەکاتی زیادەبەرهەمهێناندا ،هێزی کار، هەرزان دەبێت لەبەرئەوەی خواستی کەمتر لەسەرە .ئەمەش بەمانای ئەوە دێت کە «کرێکار تا کااڵی زیاتر بەرهەمبهێنێت ئەوا خۆی دەبێتە کااڵیەکی هەرزانتر». ڕستەی سێیەم؛ «بەرزبوونەوە و هەڵکشانی بــەهــای جیهانی شــتــەکــان پەیوەندیی ڕاستەوخۆی هەیە لەگەڵ نزمبوونەوە و داکشانی بەهای جیهانی مرۆڤەکان» .ئەم تێزەیان دەاللەتە لە کۆی نامۆبوون بە گشتی و کۆی وتارەکە دواجــار بەجۆرێک دەبێتە شیکردنەوەی .لە قواڵییدا ئەم تێزە ئەوە ڕادەگەێنێت کە تا جیهان زیاتر کااڵیی بێتەوە و هەموو شتەکان بکرێنە کااڵ؛ ئەوا لە بەرانبەردا بەهەمان ئەندازە ویست و تایبەتمەنديی مرۆڤانەی مرۆڤ کە ئــازاديــی کۆمەاڵیەتییە بــەرەو نەمان و لەناوچوون دەچێت و دوا دیمەنی ئەم پرۆسەی نامۆبوونی مرۆڤە کە پرۆسەی لەمرۆڤداماڵینی مرۆڤە بەوە کۆتاییدێت کە مرۆڤ دەبێتە کویلەی بەرهەمهێنراوەکانی خــۆی و چــیــدی خــۆی ناتوانێت بڕیار
لەسەر چارەنوسی شەخسی و جەمعيی خۆی بدات .ئەمەش تاریکترین داهاتووە کە چاوەڕیی مرۆڤ دەکات کە زۆرجار لە فیلمە ئاپۆکالیپسیەکاندا بەری دەکەوین کە پیشاندەری کۆتایی وێرانکەرانەی مرۆڤ و جۆرەکانی تر و گۆی زەوییە. ڕستەی چوارەم؛«کرێکار بە تەنیا کااڵ بەرهەمناهێنێت بەڵکو خــۆی و کرێکار وەک کااڵ بەرهەمدەهێنێت و ئەمەش بە هەمان شێوەی بەرهەمهێنانی کااڵیە» .لە شیکردنەوەی ڕستەی دووەمــدا ئەوەمان ڕوونکردەوە کە چۆن کرێکار لە پانتایی کارکردندا دەبێتە کااڵ لەڕێگەی فرۆشتنی هێزی کاریەوە ،هاوکات لێرەدا ئاماژە بەوە بدەین کە کرێکار چۆن وەک بەرهەمهێنانی کااڵ ،خۆی وەک کااڵ و خۆی وەک خۆی کااڵئاسا بەرهەمدەهێنێتەوە .لەگەڵ ئەوەی کرێکار بەناچار بۆ ژیانی هێزی کاری دەفرۆشێت ئــەوا دەبێتە کــااڵ و لەگەڵ کرێکارانی تــردا دەکەوێتەوە کێبڕکێوە بۆ بەدەستهێنانی کار ،بەم جۆرە خۆی وەک بوونێکی کااڵیی لە فۆرمی کرێکاردا بەرهەمدەهێنێتەوە .لە بەرانبەر ئەمەدا لە دەرەوهی کار و بوونی کرێکاری ،دووبارە خــۆی وەک کــااڵ بەرهەمدەهێنیتەوە؛ ئەمجارەیان نەک لەڕێگەی فرۆشتنی هێزی کــاری خــۆیــەوە بەڵکو لەڕێگەی کڕینی بەرهەمە فرۆشراوەکانی خۆی و کرێکارانی ترەوە .بەدەربڕینێکی تر ،مرۆڤ لە دەرەوەی بوونی کرێکاری بەهۆی گیرخواردنی لە کۆپەیوەنديی کااڵییدا خــۆی وەک کااڵ بەرهەمدەهێنێتەوە لەڕێگەی کڕینی کااڵوە کە شوناس و ژیانی پێدەبەخشێت؛ بێگومان شوناس و ژیانێکی کااڵیی .دەرکەوتەی بەرجەستەی ئەمەش ئەوەیە کە چیدی ئەوە خودی خهسڵەتە ناوەکییەکانی مرۆڤ و ئەدگارە تایبەتییە کۆمەاڵیەتییەکانی نیە کە پەیوەنديی کۆمەاڵیەتی و خهسڵەتی ناوەکيی مرۆڤ درووستدەکات ،بەڵکو ئەوە کااڵ و ئاڵ و وێری کااڵییە کە ئەو کارە دەکات .لە دیارترین نمونە هاوسەرگیرییە کە پێشوەختە دوو هاوژینەکە لەڕێگەی کااڵ و لەناو پەیوەنديی کااڵییدا بەیەک گەيشتوون و دڵخۆشی ،وەفا ،بەختەوەری و ...هتد لەڕێگەی کااڵوە بۆ یەکتری ئیسپاتدەکەن و دانپێدانانی کااڵیی لە یەکتری وەردەگرن. «هەموو ئەم دەرەنجامانە لەو ڕاستییەوە سەرچاوەدەگرێت کە پەیوەنديی کرێکار لەگەڵ بەرهەمەکەی خۆیدا ،پەیوەندییە لەگەڵ شتی نامۆدا ...نامۆبوونی کرێکار لەو بەرهەمانەی کە درووستیدەکات تەنیا بەمانای ئەوە نایەت کە کارەکەی بووە بە شت یان بوونێکی دەرەکی بەڵکو بە مانای ئەوەش دێت کە کارەکەی لەدەرەوەی خۆی و سەربەخۆ لەخۆی وەک شتێکی نامۆ، بوونی هەیە و دەبێتە هێزێک کە بەرانبەری دەوەستێتەوە .شتەکان لەگەڵ ئــەوەی کرێکار دەیانهێنێتەبوون بەاڵم وەک شتێکی نامۆ بەرانبەری دەوەستنەوە» .کار ماتەوزە و جەوهەری مرۆڤە کە نەک تەنیا خۆی بەڵکو کۆی ژیان ،کەلتور و شارستانیەتی پێبەرهەمدەهێنێت .بەم پێیەش نامۆبوونی کار لە فۆرمی بەرهەمدا ،نامۆبوونی مرۆڤ بەرانبەر ژیــان ،کەلتور و شارستانییەتی لێدەکەویتەوە .ئەمەش بەمانای ئەوە دێت کە لەسەردەمی نامۆبوونی کاردا سەرەڕای بەرهەمە ڕۆژانەییەکانی کار ،کۆی ژیان، کەلتور و شارستانییە بە مرۆڤ نامۆیە. هــەر لــە هــەڕەمــەکــانــی میسر و باخچە هەڵواسراوەکانی بابلەوە بیگرە تا شاری جوان و بورجی خەلیفە ،هەمویان بەرهەمە نامۆکانی مــرۆڤــن و تەنیا نوخبەیەکی دەستەبژێر چێژیان لێ بینیوە و بۆ زۆرینەی مرۆڤایەتی دڵتەنگی و نامۆبوونی هێناوە، ئەمە جگە لە چەوساندنەوە ڕاستەوخۆکانی ئەو کرێکارانەی کە بەرهەمیانهێناوە و درووستیانکردووە. -٢نامۆبوونی کار لە پرۆسەی کارکردندا دووەم شێوەی نامۆبوونی کار لە پرۆسەی
کارکردندا ڕوودەدات .تا پرۆسەی کارکردن پرۆسەیەکی نامۆکراو نەبێت ئەوا نامۆبوونی بەرهەم ڕوونادات .پرۆسەی کار ،پرۆسەی بەرهەمهێنانە کــە کــرێــکــار لــە ڕێگەی چاالکی نامۆکراوی کارەوە ،بەرهەمی نامۆ بەرهەمدەهێنێت .خودی پرۆسەی کار کە چاالکی کرێکارە لەبەرهەمهێناندا ،پرۆسەی نامۆبوونی کرێکارە و ئەمەش بەمانای ئەوە دێت کە کارکردن پەیوەندی بە ناواخنی خــودی کرێکارەوە نییە و بە ئاراستەی هاتنەدی ئارەزووە ناوەکییەکانی کرێکاردا کارناکات .بەدەربڕینێکی تر کرێکار کار ناکات وەک ئەوەی ئــارەزوو یان ناواخنی خودی خۆی دەهێنێتەدی ،بەڵکو بۆ پارە کار دەکات تا لە ڕێگەی پارەوە بتوانێت ئـــارەزو یــان ناواخنی خــۆی بێنێتەدی. کارکردن بۆ کرێکار ئامرازێکی دەرەکــی ناچارییە بۆئەوەی ناواخنی ناوەکی خۆی پێبهێنێتەدی ،لەکاتێکدا خودی کارکردن بــااڵتــریــن چــاالکــی مــرۆڤــە کــە شوناسی دروستدەکات و بوونی پێدەبەخشێت. «کــار نیسبەت بە کرێکار ،ڕەگەزێکی دەرەکییە ،واتــە پەیوەنديی بە ناواخنی خــودی کرێکارەوە نیە؛ بۆیە بەدرێژایی کاركردن نەک هەر خۆی بەدیناهێنێت، بەڵکو خۆی نەفیدەکات .لەجیاتی مورتاحی و ئاسودەیی ،هەست بە ئــازار و بێزاری دەکـــات .نــەک هــەر وزەی جەستەیی و زەینی خۆی ئازادانە گەشەپێنادات ،بەڵکو جەستەی خــۆی بــەفــیــڕۆدەدات و زەینی خۆی دەپووکێنێتەوە .کەواتە کرێکار تەنیا کاتێک کە لەدەرەوەی شوێنی کارەکەیەتی، خۆیەتی و کاتێک کە لە شوێنی کارەکەیەتی، لەدەرەوەی خۆیەتی [ و بەخۆی نامۆیە]. ئەو کاتە مورتاح و ئاسودهیە کە کارناکات و ئەوکاتەی کە کاردەکات نامورتاح و بێزارە. بــەم پێیەش کــارەکــەی بە ویستی خۆی نییە بەڵکو بەسەریدا سەپاوە؛ ئەم کارە، کاری ئیجبارییە ،بۆیە هیچ پێداویستییەکی [نــاوەکــی] دەستەبەرناکات بەڵکو تەنیا ئامرازێکی ڕووتە بۆ دەستەبەرکردنی ئەو پێداویستییانەی کــە نیسبەت بەخۆی دەرەکییە .تایبەتمەنديی نامۆبوون لەو ڕاستییەدا بــەڕوونــی هەستی پێدەکرێت کە لەگەڵ ئەوەی ئیلتیزام و پابەندبوونی فیزیکی یان هەر جــۆرە ئیلتیزامێکی تر [لەمەڕ کارکردن] نەمێنێت ئەوا وەک تاعون لێ ی دووردەکەنەوە [و کەس کارناکات]». یەکەم ،کــاری نامۆبوو؛ کــاری ئیجباریی شاراوەیە .دووەم ،کاری کەمپی زۆرەملێ؛ کاری ئیجباريی ئاشکرایە .لەوەی یەکەمدا ئازادی کە کاری ئیجباری بکەیت ،بەاڵم ئازاد نیت کە کاری ئیجباری نەکەیت؛ لەبەرئەوەی لە سیستەمی سەرمایەداريیدا ،پێش مەرجی بوونی کرێکار ،کارە و ئەگەر کارنەکات ئــەوا بوونیشی نیە و ناتوانێت لە ژیان بەردەوام بێت .بەم پێیەش “ئازادە کاری ئیجباری بکات” بە مانای مومارەسەکردنی ئازادی نایەت ،بەڵکو بەمانای ئەوە دێت کە ئازادە لە نیوان مردن و ژیاندا هەڵبژێرێت و هەڵبژاردنی ژیــان یەکسان دەبێت بە کاری ئیجباریکردن بە ئــازادی (ئەمە بۆ ئازاديی مرۆڤیش ڕاستە لە ئاینی ئیسالمدا کە خودا ئازادی کردەوە لەوەی کە ڕێگەی راست هەڵدەبژێرێت یان ڕێگەی هەڵە .بەاڵم ئەگەر ڕێگەی هەڵە هەڵبژێرێت ئەوا سزای ئەبەدی دەدرێت بۆیە لەواقیعدا ئازاد نیە). وەهمی گەورەی ئازادی لەوێدا دەردەکەوێت کە مرۆڤ چاوبەستی ئەوەی لێدەکرێت ئازاد نیە و نەبوونی ئازاديی وەک ئازادی بەسەردا دەسەپێنرێت .لەوەی دووەمدا ئیجباری ،کە کاری ئیجباری بکەیت .تاکە جیاوازيی نێوان یەکەم و دووەم ئەوەیە لــەوەی دووەمــدا وەهمی ئازادی لە ئارادا نیە ،بەڵکو مرۆڤ بەر ئەو حەقیقەتە دەکەوێت کە ئازاد نیە لە کارکردن بەڵکو ئیجبارە کاربکات .لێرەوە جارێکی تر ئــەو تێزە گرنگەی مارکس دەزرنگێتەوە کە تا کار ئازاد نەکرێت مرۆڤ ئازادنابێت.
ژمارە ( )375دووشەممە 2018/1/29
4
خواپەرستی و دەمارگیری -گفتوگۆ لەگەڵ د .نەرس حامد ئەبوزەید-
شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی ()٢-٢
نەكرێت و گەر ئاڕاستەشی كرا ،ئەوا لەڕێی دروستكردنی ڕایەكی گشتی و بەرفراوانەوە بێت و دەستبەجێش هەوڵ بۆ بەرهەمهێنانی ئەو هۆشیاریە بدرێت. بەاڵم گەرهاتوو هەر لەسەرهەمان ئاستی جاران مامەڵەمان كرد ،ئەوا ڕۆشنگەری ئەو چركەساتە دەبێت كە فەرمانڕەوا و ڕژێمی دەسەاڵتدار لــە واڵتــانــی عــەرەبــیــدا پێویستیان پێی دەبێت .بۆ نمونە لەسەردەمی ناسریەتدا (الی خۆمان لەمیسر)، ساڵی 1956دەســەاڵت لەپێشنیاز و دەستپێشخەرییەكانی جەماوەر تووڕەبوو ،هەرچەندە دەسەاڵتێكی نیشتیمانیش بوو. لــەبــەرئــەوە ڕۆشنگەری لەدنیای ئێمەدا هەر بەسنورداری مایەوە و بەڕەگوڕیشەی هۆشیاریی كۆمەاڵیەتی نەگەیشت.
*پرۆژەی ڕۆشنگەری الی ئێمە چی بەسەردا هات ،دوای ئــەوەی بەهێز و تەوژمەوە دەستی پێكردو لەمڕۆدا دەبینین لەپاشەكشەدایە؟ ئــاقــاری ڕۆشــنــگــەری الی ئێمەالوازبــوو .هەندێ تەقەالبوو لێرە و لــەوێ و بەتوندیش دژایــەتــی كرا. *ڕەنگە كەلەپوور بارگرانیەك بێت، ئێمە گەر بێتو نمونەكانی ڕۆشنگەری لەوانەشە بەشێك بێت لەناسنامە و وەربگرین ،لەبەرامبەردا نمونەی زۆر نوێبونەوە و گوزارشت لەخۆكردن.. بەهێزتر دەبینین. یــادەوەریــەكــە ڕەنگە ببێتە یەكێك و لەالیەك عەبدە محەمەد بۆ نمونە لــە خەسڵەتەكانی بــوونــمــان لەم ئەزهەر لەالکەی تر .تەها حوسێنیش جیهانەدا ..بۆچونی خۆتمان لەسەر هــەمــوو دەزانــیــن چــی بەسەرهات .ئەم مەسەلەیە چۆن پێدەڵێیت؟ ڕۆشـــنـــگـــەری گــــرێــــدراوی پـــرۆژە زۆر بەسادەیی كەلەپوور بریتییەسیاسییەكەی محەمەد عەلی پاشابوو ،لەهەموو ئەو شتانەی (نەك ئەوانەی ئەوەبوو كە بە پــرۆژەی ڕێنیسانس لــە كتێبەكاندا نــوســراوە) ،بەڵكو نــاوبــرا .لەبەر ئــەوەی پــرۆژەكــەش بریتییە لە هەڵسوكەوت و ترادسیۆن بــە مــحــەمــەد عــەلــی پــاشــاوە گرێ و نەریت و چی و چــی ،داینامۆی درابوو ،لەگەڵ داڕمانی ئەودا بزاوتی كەلەپوور مرۆڤەكانن ،نەك كتێب. ڕۆشنگەریش پاشەكشەی كرد. بــەاڵم پێویستە لەسەرمان بــەدوای ئـــەو ڕۆشــنــگــەریــە ئــاڕاســتــەی ئەوەدا بگەڕێین و بزانین ،چۆنچۆنی دەستەبژێری سیاسی كرابوو ،نەك هەندێ كتێب وەرگــێــڕاون و بوون جــەمــاوەر .گــەر پــرۆژەی پــەروەردە بەهۆشیاریی كۆمەاڵیەتی. و فــێــركــردنــەكــەی تــەهــا حوسێنی بەهۆی نێوبانگ یــان بااڵدەستی لێهەڵبوێرین كە ئەویش الی خۆیەوە ،یاخود خۆ سەپاندنەوە ،بەشێك لە دواجار پێویستی بە دەسەاڵتی سیاسی كەلەپوور توانیویەتی خۆی بخزێنێتەوە هەبوو بۆ جێبەجێكردنی .هەروەها ناو هۆشیاریی كۆمەاڵیەتی .بۆ نمونە پرۆژەی پەروەردە و فێركردنیش الی ڕەنگە هاواڵتییەكت توش بێت كە محەمەد عەبدە ،بەو جۆرەبوو. نەغەزالی خوێندۆتەوە و نەناویشی ئــەم دەرگیربوونە بــەردەوامــە بە بیستووە ،كەچی ئەو بونیادە ئەقڵیەی دەسەاڵتی سیاسییەوە ،وایكرد پرۆژەی غەزالی دایمەزراندووە ،جڵەوی ڕەفتار ڕۆشنگەری لەدۆخێكی هەڵنوتانی و هەڵسوكەوتی ئەو هاواڵتیە دەكات. هەمیشەیدابێت .گەر فەرمانڕەوایەكی ئەویش بەحوكمی ئــەوەی غەزالی بوێری ڕۆشنگەری شك نەبردبێت تێكەڵ بەگوتاری میللی و فەرمی بووە هانی بدات و كارئاسانی بۆ بكات ،و تێكستی زمانەوانی الی ئەو ،گۆڕاوە هێزگەلێكی تر هەبوون كەتوانیویانە بۆ كۆمەڵێك لە تێكست. لەباری بەرن. لێرەدا گەرهاتوو الی تێكستی غەزالی ئەو هێرشانەی لەمڕۆدا ڕۆشنگەری ئێستێكمان كرد ،ئەوا ئەو كارە لەگەڵ ڕوبەڕویان دەبێتەوە ،دژوارترە لەوەی ئۆرژیناڵەكەدا دەكەین ،بەرلەوەی پێشتر ڕووبــەڕووی بۆتەوە .ئەوەتا وەرگــۆڕێــت بۆ پراكسیس .ئەڵبەتە هەتا ئێستاش هێرش و پەالمار ،ئەمەش هەمان شتە گەر لەگەڵ هزری بــۆســەر تــەهــا حــوســێــن و عەلی ئەشعەریدا ئەنجامی بدەین .تەسەوف عەبدولڕازق و عەبدولڕەحمان كەواكبی پەیوەستە بەسستمی بیركردنەوەی و جەمالەدینی ئەفغانی بەردەوامە. ئەشعەریەوە ،هەروەها موعتەزیلە و ڕۆشنگەری مادامەكی نەیتوانی ئیبن ڕوشدیش. چوارچێوەی دەستەبژێران تێپەڕێنێ دەست نیشانكردنی كامە كەلەپوورە (ئیدی فیكری بێت یان سیاسی)و لە و كامە میراتی و بۆماوەیە ،نابێت تەنها هۆشیاری كۆمەاڵیەتی نزیك بێتەوە ،هەرلەوەدا قەتیس بدرێت كە لە كتێبە ئەوا ناتوانین بڵێین ڕۆشنگەری بەدی كۆنەكاندا نوسراوە ،بەڵكو پێویستە هاتووە و بەدیهاتنیشی بەوە دەبێت كە لەوانەشدا بۆی بگەڕێین كە لەڕێی گۆڕانكاری لە هۆشیاریی كۆمەاڵیەتیدا دامەزراوەكانی پەروەردە و فێركردن و دروست بكات. گوتارەكان و دامەزراوە ئایینیەكانەوە مــن لــەو بــڕوایــەدانــیــم لەمێژوی پێمان گەیشتووە .هاوكات لێرەدا هاوچەرخی خۆماندا ،بــەدۆخــی وا سەرنج دەدەیـــن ،ئــەو دامــەزراوانــە ناهەموار گەیشتبین .بۆیە دەبێت سوود چۆن زۆرێــك لەو كتێبانە دەگــۆڕن لەم وانەیە وەربگرین .گەر دەمانەوێت بۆ شێوازی ڕەفتار و هەڵسوكەوت و چركەساتی ڕۆشــنــگــەری بەدەست هەندێ كتێبیش وەالوە دەنێن. بهێنینەوە ،ئەوا پێویستە لەسەرمان لەبەرئەوە گرنگە لەوە بكۆڵینەوە لە جێیەكی دیكەیدا دابنێین .واتە و بزانین چی ڕێگە پێدراو بــووە و هەر بەتەنها ئاڕاستەی دەستەبژێرێك گەیشتووە ،چیش سانسۆركراوەو
ڕۆشنگەری مادامەكی نەیتوانی چوارچێوەی دەستەبژێران تێپەڕێنێ (ئیدی فیكری بێت یان سیاسی)و لە هۆشیاریی كۆمەاڵیەتی نزیك بێتەوە، ئەوا ناتوانین بڵێین ڕۆشنگەری بەدی هاتووە و بەدیهاتنیشی بەوە دەبێت كە گۆڕانكاری لە هۆشیاریی كۆمەاڵیەتیدا دروست بكات وەالوەنراوە .ئایا ئەوەی گەیشتووە و ئامادەیی هەیە ،بەهێزو توانای خۆی بووە ،یان پاڵهێزی تری لەگەڵدا بووە؟ ئایا سیاسەت لەوەدا ڕۆڵی هەبووە؟ ئەمە ئــەو شتەیە پێی دەوتــرێــت *بــۆچــونــی ئــێــوە ســـەبـــارەت ناوكۆیی مێژویی ،بۆ دروستبون و بـــەخـــوێـــنـــدنـــەوەی كـــەلـــەپـــوور هاتنەئارای ئەم یان ئەو فیكر. لــەبــەرڕۆشــنــایــی بــیــرۆكــەیــەكــی كەلەپوور زۆر ئاڵۆزە و گەر سەنج پێشوەختە ،یــان مامەڵەكردنی لە بەردەوامێتی مێژویی بدەین هەتا پراگماتیانە لەگەڵ كەلەپوور بۆ ئێستا ،ئــەوا پێویست بــەوەدەكــات خزمەتكردن بە مەبەستێكی كاتی، هەوڵی زۆر بەگەڕبخرێت بۆخاتری چییە؟ پشكنینی (كەلەپووری زیندوو) ،واتە هەندێجار بەو ئامانجەی سودێكمانئەو كەلەپوورەی تا ئێستاش چاالكە و پێبگەیەنێ یان كۆمەكێكمان پێبكات، كاریگەرە و تابزانین وەك خۆی ماوە ،دەســت بۆ وتەزایەكی فیكری یان یاخود هەندێ گۆڕانكاری بەسەردا بابەتێكی كــەلــەپــوور دەبــەیــن و هاتووە. بارگاوییان دەكــەیــن بەشتگەلێك كەلەپورێك هەیە هیچ كاریگەریەكی كەوانییە .ئەمەش دەكاتە خوێندنەوە نییە و بۆتە بەشێك لــەڕابــردوو ،و مامەڵەی فێندەمێنتالیستانە. لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە تاوتوێی كەلەپوور وەك خۆی هیچ هێزێكمان ئەوەش بكەین .من پێموایە دەبێت پێنابەخشێت و ئــەوە ئێمەین ئەو كەلەپوور لەنێو كۆییە مێژووییەكەیدا هێزەی دەدەینێ .دید و تێڕوانینیشمان سەیربكەین و لە ئاقارە جیاجیاكانی بۆ چركەساتی مێژویمان ،تێڕوانینمان بكۆڵینەوە .نەك بۆخاتری ئەوەی ئەم بۆ كەلەپوور دیاری دەكات. ئاقارە لەدژی ئەو بەكاربێنین ،یاخود جــێــی داخـــە ئێمە لەكەشێكی بە میتۆدێكی پراگماتیانە بكەوینە كەرنەڤاڵیدا دەژین و گەر بەشێوازێكی شەن و كەوكردنی ،چونكە ئەوە بەرەو كەرنەڤالیانە گەڕاینەوە بۆ كەلەپوور، هەڵە خوێندنەوەمان دەبات. ئـــەوا مــانــای وایـــە بــە كــەلــەپــوور بۆنمونە سەروەختێك بــاس لە خوێندنەوەمان بۆ كەلەپووركردووە. ئازادی دەكەین ،دەڵێین (ئازادی الی ئێمە دەبــێــت وەك شێخ ئەمین موعتەزیلە) و بێئاگا لەوەی ئەوەی ئەلخولی دەڵێت( :بەتوێژینەوە كۆن موعتەزیلە پێشكەشی مرۆڤایەتی بكوژین). كــردووە (ســـەرەڕای گرنگیەكەی)، گەربێتو هۆشیاریەكی زانستی ئازادی مرۆڤ نەبووە لە كۆمەڵگەدا ،بــونــیــادبــنــێــیــت ،ئــــەوا دەتــوانــی بەڵكو ئازادی مرۆڤ بووە لەبەرامبەر لەدەسەاڵتی كەلەپوور قوتارت بێت و ئـــیـــرادەی خــــوداوەنــــددا .تێرمی مێژوی خۆت دروست بكەیت.كەلەپور (خەڵقكردنی كار و كــردەوە) ،نەك هەندێجار الی كەسانێك ،بابەتێكە ئازادی ئیرادە. بۆ جوینەوە و السایكردنەوە .یان تــۆ ســەروەخــتــێــك خەڵقكردنی بۆ تێگەیشتن و بەكاربردنیەتی الی هەڵسوكەوت دەگۆڕیت بۆ ئــازادی هەندێكی دیكە .ئەوەی ڕاستی بێت ویست و ئیرادە ،ئــەوە مانای وایە ئــەوانــەی كــەلــەپــوور بــۆ مەبەستی لــە نێوكۆیی هــزری موعتەزیلەوە سیاسی بەكاردێنن ،لەهەموان زیاتر دەرچــویــت و پێتناوەتە نێوكۆیی سەركەوتووترن ،لەبەرئەوەی سەودا خۆتەوە و پاكانە حیسابێكت لەنێوان لەگەڵ الیەنی زیندوی خەڵك و خودا ڕابــردوو و ئێستادا كــردووە .چونكە دەكەن. ئــاخــر گـــەر تــۆ دەســـت بــەریــت پــرســی ئــــازادی لــەم ســەردەمــەی
ئێستاماندا ،پرسێكی ئێجگار ئاڵۆزە. كەواتە پێویستە مێژوو لەناوخۆیدا و لە چوارچێوەی خۆیدا ،بخوێنینەوە.
بــۆ موعتەزیلە و ئیبن ڕوشـــد و مــن ،زۆر بــــەوردی كـــاری لەسەر بیروبۆچونەكانیان بهێنیتەوە ،ئەوا كەلەپووركردووە و هاوکات حسێن نەیارەكانت دەست بۆ میراتی فیكری مروەکە لەروانگەیەکی ماتریالیانەوە ئەوان نابەن و ڕێك و ڕاست بەوەی خۆی لەقەرەی بابەتەكە داوە لەگەڵ فێری بوون و خراوەتە مێشكیانەوە ،حەسەن حەنەفیدا ،هەرچەندە زۆرێكی بــەرت پێدەگرن و دەكەونە شەڕی زۆر لە هاوچەرخایەتی كردووە بەبەری دەستەو یەخە لەگەڵتدا. كەلەپووردا. ئەوەی ئەوان شەڕی لەسەردەكەن ئــەوانــە بــەالی منەوە گرنگترین ئایینی ڕاستەقینە نییە ،وەل ـ ێ خــوێــنــدنــەوەكــانــن بــۆ كــەلــەپــوور، لەبیركردنەوەیاندا ئــەوە زیندووە .كەمن ئاگاداری وردەكاریەكانیانم و گەر بەشێوەیەكی زانستی دەست بە پێموایە هەریەكەیان ئەوی دیكەیان تاوتوێكردنی كەلەپوربكەیت ،نابێت تەواودەكات. ئــەم هەڵبژێریت و ئــەو البــدەیــت. بەبڕوای من هەموو ئەو هەواڵنە، بەڵكو پێویستە ب ێ هیچ دەمارگیری دەست پێشخەری و زەمینە خۆشكردنن و جیاوازیەك ،تــەواوی گوتارەكان بــۆ لێكۆڵینەوە و شرۆڤەكردنی بەسەربكەیتەوە. كەلەپوور .كێشەكە لەوەدایە ئێمە بــەهــۆی خـــراپ مامەڵەكردنمان ئەمانە ناودەنێین پرۆژە و من ئەوە لــەگــەڵــیــدا ،تـــادێـــت كــەلــەپــوور ڕەتدەكەمەوە .ڕەنگە لەبەرئەوەی ئاڵۆزتردەبێت .كەلەپوور لەبەرخاتری ئێمە زۆر هەژارین ،لە گوزارشت و ئـــەوەی فــرە و هــەمــەجــۆرە ،ئــەوا دەربڕینەكانماندا پڕكێشی دەكەین. دەبێت تێگەیشتنمان بۆ ئەو فرەیی و گەر بەخۆم دەست پێبكەم ،ئەوا هەمەجۆرییەی هەبێت. دەڵێم( :من پــرۆژەم نییە ،ئەوەی هەیە توێژەرێكم لەبواری كەلەپووردا). *ئــــەوەی تــا ئێستا كــردومــانــە *دكتۆر نەصر بەڕاشكاوانە پێم (مەبەستم لێكۆڵینەوەی نوێیە) لەگەڵ كــەلــەپــووردا ،شتێكی ئەوتۆنییە .بڵێ ،لەتیرۆركردن دەترسیت؟ بــێــگــومــان دەتــرســم بــكــوژرێــم،گرنگترین ئەو باس و لێكۆڵینەوانە كامانەن كە تا ئێستا لە واڵتانی لــەبــەرئــەوەی ژیانم خــۆش دەوێــت. عەرەبیدا لەسەر كەلەپوور كراون حەزدەكەم بەرلەوەی بمرم ،سەیری و بەدەسكەوتێكی ڕاستەقینەیان چاو و ڕووی ئازیزانم بكەم و بواری ئەوەم هەبێت پێیان بڵێم( :ماڵئاوا). دادەنێیت؟ ئەوانەی لەو بارەوەكراون و وەك هــەرچــی جــارێــك ئــەو پــرســیــارەمدەسكەوتی زانستی سەیردەكرێن لێدەكرێت ،بەكورتی وەاڵم دەدەمەوە زۆرن .لـــێـــرەدا دەتـــوانـــم باسی دەڵێم( :خواخۆی دەمانپارێزێت). هەوڵەكانی محەمەد عابد جابری بكەم كە بەشێوەیەكی ئێپستمۆلۆژی سەرچاوە: كەوتە خوێندنەوەی كەلەپوور و هەروەها تەیب تیزینی كە بە بڕوای گۆڤاری(نزوی).