640

‫شەڕی ساردی نەوەی نوێ‌و‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی كۆن قوڵدەبێتەوە‬ ‫چاودێرێكی سیاسی‪ :‬گۆڕان و كۆمەڵ پێیانوایە‪،‬‬ ‫نەوەی نوێ دەنگی ئەوان دەخوات بۆیە ركابەرییەكە‬ ‫دروستبووە ‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ژمارە (‪ )640‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫«‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬

‫مەكتەبی سیاسی بەكردار هەڵنەوەشاوەتەوە و‬ ‫تا كۆنگرە لەكارەكانی بەردەوام دەبێت‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‬

‫جەنابی مام جەالل‬ ‫زۆر بەجوانی‬ ‫پۆستی سكرتێری‬ ‫گشتی بەرجەستە‬ ‫كردبو‪ ،‬گوناحە‬ ‫جارێكی تر كەس‬ ‫بیر لەم پۆستە‬ ‫بكاتەوە‬

‫مــەال بەختیــار‪ ،‬لێپرســراوی دەســتەی‬ ‫كارگێــڕی مەكتەبی سیاســی یەكێتی‪ ،‬لە‬ ‫چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی «رووداو»‬ ‫جەخت لەوەدەكاتەوە‪ ،‬مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬بەكــردار هەڵنەوەشــاتەوەو تا‬ ‫بەستنی كۆنگرەش لەكارەكانی بەردەوام‬ ‫دەبێت‪ .‬هــاوكات مەرامی ئەو گروپانەش‬ ‫ئاشــكرادەكات كــە ویســتیان مەكتەبــی‬ ‫سیاســی هەڵبوەشــێننەوە‪ .‬ناوبــراو لەو‬ ‫چاوپێكەوتنەدا كە دوێنێ شــەو سەعات‬ ‫‪ 9‬پەخش كرا‪ ،‬ئاماژە بەكۆی پێشــهات‌و‬ ‫روداوەكانــی دوای ریفراندۆم‌و دوای ‪16‬ی‬ ‫ئۆكتۆبــەر دەكات و جارێكــی دیكــەش‪،‬‬ ‫جەخــت لەوەدەكاتــەوە‪ ،‬كــە پێویســتە‬ ‫لێكۆڵینەوە لەروداوەكانی ‪16‬ی ئۆكتۆبەر مــام جــەالل زۆر بەجوانی بەرجەســتەی‬ ‫بكرێــت‪ .‬وتیشــی «پرســی روداوەكانی كردبو‪ ،‬گوناحە جارێكی تر كەس بیر لەم‬ ‫‪16‬ی ئۆكتۆبــەرو داگیركردنــی كەركوك پۆستە بكاتەوە»‪.‬‬ ‫لە كۆنگرەی یەكێتی دێنە پێشەوەو باس مــەال بەختیــار‪ ،‬بۆچونــی وایــە‪ ،‬لــە‬ ‫دەكرێن»‪.‬‬ ‫هەڵبژاردنەكانــی داهاتــوی هەرێمــی‬ ‫چاوپێكەوتنەدا‪،‬‬ ‫ئەو‬ ‫دیكەی‬ ‫بەشــێكی‬ ‫لە‬ ‫كوردســتاندا‪ ،‬هیــچ حزبێــك دەنگەكانی‬ ‫گۆڕانكاریــی‬ ‫باســی‬ ‫بەختیــار‪،‬‬ ‫مــەال‬ ‫پێشــوی ناهێنێتــەوە‪ ،‬ئەگــەر تەزویری‬ ‫لــە پەیكــەری یەكێتیــدا دەكات و تێــدا نەكرێت‪ .‬وتیشــی «وەكــو یەكێتی‬ ‫پێیوایــە‪ ،‬مــەرج نییــە یەكێتــی لەالیەن نابینە بەربەســت لەبــەردەم ئەنجامدانی‬ ‫تاكەكەســێكەوە ســەرۆكایەتیی بكرێت‪ .‬هەڵبژاردنەكاندا»‪.‬‬ ‫هــەروەك لەبــارەی پۆســتی ســكرتێری‬ ‫گشــتیی ئەو حزبەوە‪ ،‬دەڵێت «پۆســتی‬ ‫زانیاریی زیاتر‬ ‫سكرتێری گشتی پۆستێك بو‪ ،‬لەشۆڕشی‬ ‫لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬ ‫نوێــداو لەدامەزراندنی یەكێتیەوە جەنابی‬

‫ئەمەریكا دانپێدانانی نێودەوڵەتی بۆ رۆژائاوای‬ ‫كوردستان دەستەبەر دەكات‬ ‫«‬

‫وەكو یەكێتی‬ ‫نابینە بەربەست‬ ‫لەبەردەم‬ ‫ئەنجامدانی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی‬ ‫كوردستاندا‬

‫لە كۆنگرەی‬ ‫یەكێتیدا‪ ،‬كەتنی‬ ‫‪16‬ی ئۆكتۆبەر‬ ‫دێتە پێشەوەو‬ ‫قسەی لەسەر‬ ‫دەكرێت‬

‫‪2‬‬

‫ڕەگەکانی دێواندنی کورد‬ ‫لە ڕۆشنبیريی ئیسالمیدا‬

‫مەلەفێکی تایبەت بە بەختیار عەلی‬ ‫بەبۆنەی وەرگرتنی خەاڵتی نیلی زاکس‬

‫خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی(وێنەی‬ ‫کورد لەسەرچاوەکانی ڕۆشنبیریی‬ ‫ئیسالمیدا)‬ ‫بەهمەن تاهیر نەریامن‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )640‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫ئەمەریكا دانپێدانانی نێودەوڵەتی بۆ رۆژائاوای‬ ‫كوردستان دەستەبەر دەكات‬ ‫ئاژانسەكان – بابان حەمە‪:‬‬ ‫واچــاوەڕوان دەكرێــت لەالیــەن‬ ‫ئیــدارەی دۆناڵــد ترەمپــەوە‪،‬‬ ‫لەمــاوەی داهاتــوودا واشــنتۆن‬ ‫هەنــگاوی زۆر خێــراو بەرچــاو‬ ‫بنێت لەبەرژەوەنــدی رۆژهەاڵتی‬ ‫روباری فورات (كە ئێســتا لەژێر‬ ‫كۆنتڕۆڵــی هێزەكانــی ســوریای‬ ‫دیموكرات‪ ،‬ناسراو بە "هەسەدە"‬ ‫دایە)‪.‬‬ ‫هەنــگاوە خێــراو بەركەماڵەكانــی‬ ‫واشــنتۆنیش لەوەدا خــۆی دەبینێتەوە كە‬ ‫هەوڵبــدات دانپێدانانێكــی نێودەوڵەتــی بۆ‬ ‫ئــەو ناوچانــە چێ‪ ،‬بــكات كــە هێزەكانی‬ ‫ســوریای دیموكــرات كۆنتڕۆڵــی كردوون و‬ ‫كوردانی رۆژئاوای كوردستانیش هەریەك لە‬ ‫كانتۆنەكانی كۆبانی ‌و جەزیرەو عەفرینیان‬ ‫تێدا بونیاد ناوەو روبەرەكەشــی پێكهاتووە‬ ‫لە ‪ 28‬هەزار كیلۆمەتر‪ ،‬كە دەكاتە نزیكەی‬ ‫سێ هێندەی هەموو خاكی لوبنان‪.‬‬ ‫بەپێــی لێدوانــی گــەورە بەرپرســێكی‬ ‫ئەمەریــكا‪ ،‬ئیــدارەی ئەمەریــكا لــەو‬ ‫قۆناغەدایــە كــە پرۆژەیەكــی گــەورەی‬ ‫ستراتیژی تایبەت بەسوریا بۆ ماوەی ئایندا‬ ‫بخاتــە پرۆگرامەكانــی كاركردنــی ئیدارەی‬ ‫دپلۆماتكارە سیاسی‌و سەربازییەكانی خۆی‬ ‫ناوبراوەوە‪.‬‬ ‫ئــەو گــەورە بەرپرســە‪ ،‬بــۆ رۆژنامــەی دەنێرێتە ئەو ناوچانەی هێزەكانی ســوریای‬ ‫(الشرق االوســط) دەڵێت‪ ،‬ئەو ئاماژە روون دیموكــرات كۆنتڕۆڵی كردوون و لەدەســتی‬ ‫و بەرجەســتەكراوە لە ووتەكانی (جەیمس تێــرۆر و داعــش پاكیــان كردوونەتەوە‪ ،‬تا‬ ‫ماتێــس) وەزیــری بەرگــری ئەمەریــكاوە هاوشانی سەربازەكانیان دەستبەكاربن‪.‬‬ ‫هەروەهــا ئێســتا ئیــدارەی ئەمەریــكا‬ ‫دەخوێنرێنــەوە كــە ووتبــووی واشــنتۆن‬

‫ســەرقاڵی ئەوەیــە ئەوناوچانــە ئــاوەدان رۆژئــاوا بخاتــە بەردەســت‌و هاوكارییــان‬ ‫بكاتــەوەو هــاوكاری مــادی و مەعنــەوی بــكات بــۆ فەراهەمكردنــی خزمەتگوزارییە‬ ‫و لۆجیســتی‌و هونــەری بــۆ ئــەو ناوچانە ســەرەتاییەكان و پاراســتن و مانــەوەی‬ ‫پێشكەش بە بەرپرســانی ئیدارەی لۆكاڵی هێــزە ســەربازییەكانی هەســەدەو راهێنان‬ ‫ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆلی هێزەكانی سوریای و دەســتگیریی و پێشكەشكردنی هاوكاری‬ ‫دیموكرات و بەتایبەت كانتۆنەكانی كوردانی سەربازی و چەك و تەقەمەنی زیاتر بۆ ئەو‬

‫هێزانە بخاتە بەردەست‪ ،‬كە ئەمە بە روونی‬ ‫و ئاشــكرایی پالنــی ســتراتیژی ئەمەریكا‬ ‫بەرجەســتە دەكات بــۆ ئــەو ناوچانــە‪ ،‬كە‬ ‫ئیــدارەی واشــینتۆن مەبەســتێتی ئــەم‬ ‫پالنــە بكاتــە دانپێدانانێكــی نێودەوڵەتــی‬ ‫بــە ناوچەكانی ژێــر دەســەاڵتی هێزەكانی‬

‫ســوریای دیموكــرات‌و كوردانــی رۆژئــاوا‌و‬ ‫بیشــیگەیەنێتە دانپێدانانێكی دیبلۆماسی‪-‬‬ ‫نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫ئەم پرۆژەیــەی ئەمەریكا بــۆ ماوەكانی‬ ‫داهاتووی سوریا بەگشتی و ناوچەكانی ژێر‬ ‫كۆنتڕۆڵــی دەســەاڵتی هێزەكانی ســوریای‬ ‫دیموكرات بەتایبەتــی‪ ،‬لەماوەی رابردوودا‪،‬‬ ‫لــە هەریەك لە كۆنگرەكانی (ئەســتانە) و‬ ‫(ســوچی)‪ ،‬لەالیــەن حكومەتەكەی رژێمی‬ ‫بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا و چ لەالیەن‬ ‫لێدوانە فەرمییەكانی روســیاو ئێرانیشــەوە‬ ‫ئــەم بابەتــە رەت دەكرایــەوەو دژایەتــی‬ ‫توندیشــی دەكــرا‪ ،‬ئەمــە جگە لــەوەی بە‬ ‫توندترین شــێوە‪ ،‬جۆرێك لەو دانپێدانانە و‬ ‫بگرە فراوانبوونی دەســەاڵتەكانی هێزەكانی‬ ‫ســوریای دیموكــرات‪ ،‬لەالیــەن توركیــاوە‬ ‫بەشــێوەیەكی لێبڕاوانــە رەت دەكرایــەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئێســتا هەســت بــە بێدەنگبوونێك‬ ‫دەكرێــت لەالیــەن ئــەو واڵتانەوە بــۆ ئەو‬ ‫پرۆژەو پالنەی ئەمەریكا بۆ ناوچەكانی ژێر‬ ‫دەسەاڵتی كوردانی رۆژئاوا‪ ،‬كە سووربوونی‬ ‫ئیدارەی ئەمەریكا بۆ ئەم كەیســە‪ ،‬دەخاتە‬ ‫بارێكی واقی سەپاوەوە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ئەم ســووربوونەی ئیدارەكەی‬ ‫دۆناڵــد ترامپ‪ ،‬بەشــێوەیەك لەشــێوەكان‬ ‫لــە میدیــا جیهانییەكانــدا بــەو چەشــنە‬ ‫خوێندنــەوەی بــۆ دەكرێــت كــە ئەگــەر‬ ‫دانیپدانانێكی دیبلۆماسی و نێودەوڵەتی بۆ‬ ‫یەكالكردنەوەی پاراستن و ئاوەدانكردنەوەو‬ ‫هــاوكاری ســەربازی و لۆجســتی و‬ ‫بونیادنانــەوەی ئــەو ناوچانــە بەرجەســتە‬ ‫بــكات‪ ،‬ئەوا لەماوەی داهاتــوودا داننان بە‬ ‫مەســەلەی فیدڕاڵیزمی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫تەواو لە فاكت نزیك دەكاتەوەو پەلوپۆكانی‬ ‫دژایەتیكردنی فیدڕاڵیزمی ســوریاش ووردە‬ ‫ووردە دەبڕێت‪.‬‬

‫شەڕی ساردی‬ ‫نەوەی نوێ‌و ئۆپۆزسیۆنی كۆن قوڵ دەبێتەوە‬ ‫چاودێرێكی سیاسی‪ :‬گۆڕان و كۆمەڵ پێیانوایە‪ ،‬نەوەی نوێ دەنگی ئەوان دەخوات بۆیە ركابەرییەكە دروستبووە‬ ‫بەرپرسی پەیوەندییەكانی كۆمەڵی ئیسالمی‪ :‬گۆڕان و كۆمەڵ پێیان ناخۆش نییە كە نەوەی نوێ دروستبووە‬ ‫بەرپرسی پەیوەندییەكانی نەوەی نوێ‪ :‬لەداهاتودا بەرەسمی هەڵوێستامن لەسەر ئەو مەسەلەیە رادەگەیەنین‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‬ ‫هــەر لەگــەڵ هاتنەپێشــەوەی‬ ‫ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫دروســتبونی بــەرەی نەخێــر‬ ‫ركابەرییەكــی‬ ‫لەئێســتادا‪،‬‬ ‫تونــد لەنێــوان ئــەو بەرەیــە و‬ ‫الیەنەكانــی گــۆڕان‌و كۆمەڵــی‬ ‫ئیســامی دروســتبوو‪ ،‬لــەم‬ ‫چەنــد رۆژەی رابردوشــدا‬ ‫هــاوكات لەگــەڵ دروســتبونی‬ ‫نــەوەی نــوێ‪ ،‬ئــەم ركابەرییــە‬ ‫خەســتتربۆتەوە بەجۆرێــك‪،‬‬ ‫هــەر دوو بەرەكــە لەراگەیاندنی‬ ‫رەســمی و پەیجــە ســێبەر و‬ ‫ناســێبەرەكانی فەیســبوكەوە‬ ‫دژایەتیكردنــی‬ ‫كەوتونەتــە‬

‫یەكتری‪ .‬بەبۆچونــی چاودێرانی‬ ‫سیاســیش‪ ،‬هــۆكاری ســەرەكی‬ ‫ئــەم دژایەتیــەش ئەوەیــە‪ ،‬كە‬ ‫نەهجی سیاســی هەردوو بەرەكە‬ ‫نزیكە لەیەكەوە‌و بەسیاسەتێكی‬ ‫ئۆپۆزســیۆنانە دژی حزبــە‬ ‫دەســەاڵتدارەكانی كوردســتان‬ ‫كاردەكــەن‪ ،‬ئەمــەش وادەكات‬ ‫كــە ئــەم دوو بەرەیــە لەدەنگ‌و‬ ‫سەنگی یەكتری بخۆن‪.‬‬

‫شەڕی ڕاكێشانی دەنگدەر‬ ‫لەسلێامنی دەكەن‬

‫كۆمەاڵیەتییــەكان هێــرش دەكەنە ســەر‬ ‫یەكتر بەجۆرێك گرژی لەنێوان الیەنگرانی‬ ‫ئەو حزبانە دروســتبووە‪ ،‬ئەمەش بەڕای‬ ‫چاودێرانی سیاســی‪ ،‬جۆرێكە لەشكاندنی‬ ‫یەكتر بۆ ڕاكێشانی ئەندامانی یەكتر تاكو‬ ‫كاتــی هەڵبژاردنەكان‪ ،‬چونكــە هەریەكە‬ ‫لەنەوەی نوێ و گۆڕان و كۆمەڵ ترســیان‬ ‫لــە لەدەســتدانی الیەنگرەكانیــان هەیە‪،‬‬ ‫بەهــۆی ئــەوەی هەرســێكیان لەخاڵكیدا‬ ‫هاوبەشــن‪ ،‬ئەویــش ڕكابەریكردنــی‬ ‫حزبەكانی دەســەاڵتە بەتایبــەت كە ئەم‬ ‫ســێ هێزە قورسایی دەنگەكانیان لەیەك‬ ‫ســنوری جوگرافــی كۆبۆتــەوە ئەویــش‬ ‫پارێزگای سلێمانییە‪.‬‬

‫پــاش ڕاگەیاندنــی جواڵنــەوەی‬ ‫نــەوەی نــوێ‌و بەســتنی یەكەمیــن‬ ‫كۆنگرەیــان‪ ،‬بەشــێك لەالیەنگرانــی‬ ‫لەوبارەیەوە بەرپرسی پەیوەندییەكانی‬ ‫نــەوەی نــوێ و هەریەكــە لەكۆمەڵــی‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی بە"چاودێر"ی ڕاگەیاند‪،‬‬ ‫ئیســامی و بزوتنــەوەی گــۆڕان لەتۆڕە‬

‫"لەئاستی بااڵدا گرژی نییە"‬

‫ئــەو بەرپرســەی كۆمەڵــی ئیســامی‬ ‫ئەوەشــی خســتەڕوو‪ ،‬دەبێــت هەمــوو‬ ‫الیەنەكان هەوڵــی ئەوەبدەن كە زۆرترین‬ ‫خەڵــك بەشــداری هەڵبژاردنــەكان‬ ‫بكــەن‪ ،‬الیەنــە سیاســییەكانیش دەبێت‬ ‫ئــەو كەشــوهەوایە دروســتبكەن‪ ،‬كــە‬ ‫هەڵبژاردنــەكان لەتەزویــر دووربــن‪ ،‬هەر‬ ‫ئــەو هەڵبژاردنــەش قەبــارەی حزبەكان‬ ‫دەردەخــات‪ ،‬خەڵكیش ئــازادە كە دەنگ‬ ‫بە كام الیەن دەدات‪.‬‬

‫هەر حزبێكی نوێ كە دروستدەبێت ئازادە‬ ‫و نەوەی نوێش وا خۆیان بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫داهاتــوو ئامادە دەكەن‪ ،‬ئەمەش جۆرێكە‬ ‫لەگۆڕانكاری‪ ،‬بۆیە كۆمەڵی ئیســامی و‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕانیش پێیان ناخۆش نییە‪،‬‬ ‫كە نەوەی نوێ دروستبووە‪.‬‬ ‫ســەلیم كۆیــی ئامــاژەی بەوەشــدا‪،‬‬ ‫بەداخەوە خەڵك لەدۆخێكی ناتەندروست‌و‬ ‫تەشــەنوجاویدا دەژی‪ ،‬بۆیە ئەو حاڵەتە‬ ‫دەبینرێــت‪ ،‬كــە ئەندامــی الیەنــەكان‬ ‫بەگــرژی بەرامبەر یەكتــر دەدوێن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەك الیەنــی سیاســی لەئاســتی بــااڵدا‬ ‫نەوەی نوێ‪ :‬لەداهاتوودا‬ ‫هیــچ گرژییەك نییە‌و ڕێــز لەهەموو بیر‌و‬ ‫هەڵوێستامن دەبێت‬ ‫بۆچونەكان دەگرن‪.‬‬ ‫ناوبــراو وتیشــی"گرفتێكی زۆر‬ ‫بەشــێك لەالینگرانی گــۆڕان‌و كۆمەڵ‪،‬‬ ‫لەهەرێمی كوردســتان هەیە‪ ،‬بۆیە هەموو‬ ‫الیەنەكان هەوڵی چارەسەركردنی دەدەن‪ ،‬رەخنەی ئــەوە لەشاســوار عەبدولواحید‬ ‫بــەاڵم لەداهاتــودا لەمەیدانــی كرداریــدا دەگــرن‪ ،‬كــە ناوبــراو بەنــاوی میدیــای‬ ‫دەردەكەوێــت كام الیــەن دەتوانێــت ئەهلییــەوە‪ )NRT( ،‬بۆ دژایەتیكردنی‬ ‫ئەوان بەكاردەهێنێت‪.‬‬ ‫لەچارەسەری كێشەكاندا ڕۆڵببینێت"‪.‬‬

‫ئــەم بابەتەش كاتێــك زیاتر وروژا كە‬ ‫كەناڵــی (‪ )NRT‬لەراپۆتێكدا رەخنەی‬ ‫لــە ســەردانی ســێ الیەنەكە بــۆ بەغداد‬ ‫گرت‪ ،‬دوابەدوای ئەوەش كەناڵی ئاسمانی‬ ‫پەیام وەاڵمی كەناڵی (‪ )NRT‬دایەوە و‬ ‫بەهەڵبەستنی درۆ تۆمەتباری كرد‪.‬‬ ‫جگــە لەمانــەش‪ ،‬پێشــتر شاســوار‬ ‫عەبدولواحید ڕەخنەی زۆری لەالیەنەكانی‬ ‫گــۆڕان‌و كۆمەڵ گرتبوو‪ ،‬بــەوەی لەكاتی‬ ‫دەســتگیركردنیدا‪ ،‬هەڵوێستیان نەبووە‪،‬‬ ‫ئەمــەش گرژییەكانــی نێــوان هــەردوو‬ ‫بەرەكەی قوڵتر كردەوە‪.‬‬ ‫لەبــارەی بەردەوامبوونــی ئــەم‬ ‫گــرژی‌و ركابەرییانــەی نێــوان ئــەو دوو‬ ‫بەرەیــە‌و پەیوەندییەكانیــان لەگــەڵ‬ ‫الیەنــە سیاســییەكان ئــارام ســەعید‬ ‫بەرپرســی پەیوەندییەكانی نەوەی نوێ‪،‬‬ ‫بە"چاودێر"ی ڕاگەیاند‪ ،‬لەداهاتودا لەسەر‬ ‫ئــەو پرســە قەســەی خۆیــان دەبێــت‌و‬ ‫بۆچونیان ڕادەگەیەنن‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )640‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬

‫مەكتەبی سیاسی بەكردار هەڵنەوەشاوەتەوە و‬ ‫تا كۆنگرە لەكارەكانی بەردەوام دەبێت‬ ‫لە كۆنگرەی یەكێتیدا‪،‬‬ ‫كەتنی ‪16‬ی ئۆكتۆبەر‬ ‫دێتە پێشەوەو قسەی‬ ‫لەسەر دەكرێت‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‬ ‫مــەال بەختیــار‪ ،‬لێپرســراوی‬ ‫دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبــی‬ ‫لــە‬ ‫یەكێتــی‬ ‫سیاســی‬ ‫لەگــەڵ‬ ‫چاوپێكەوتنێكــدا‬ ‫كەناڵــی «رووداو» جەخــت‬ ‫مەكتەبــی‬ ‫لەوەدەكاتــەوە‪،‬‬ ‫سیاســی یەكێتــی‪ ،‬بەكــردار‬ ‫هەڵنەوەشــاتەوەو تــا بەســتنی‬ ‫كۆنگرەش لەكارەكانی بەردەوام‬ ‫دەبێــت‪ .‬هــاوكات مەرامــی ئەو‬ ‫گروپانــەش ئاشــكرادەكات كــە‬ ‫ویســتیان مەكتەبــی سیاســی‬ ‫هەڵبوەشــێننەوە‪ .‬ناوبــراو لــەو‬ ‫چاوپێكەوتنەدا كە دوێنێ شــەو‬ ‫ســەعات ‪ 9‬پەخش كــرا‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەكــۆی پێشــهات‌و روداوەكانــی‬ ‫دوای ریفرانــدۆم‌و دوای ‪16‬ی‬ ‫ئۆكتۆبــەر دەكات و جارێكــی‬ ‫دیكەش‪ ،‬جەخت لەوەدەكاتەوە‪،‬‬ ‫كــە پێویســتە لێكۆڵینــەوە‬ ‫لەروداوەكانــی ‪16‬ی ئۆكتۆبــەر‬ ‫بكرێــت‪ .‬وتیشــی «پرســی‬ ‫روداوەكانــی ‪16‬ی ئۆكتۆبــەرو‬ ‫داگیركردنــی كەركــوك لــە‬ ‫كۆنگرەی یەكێتی دێتە پێشەوەو‬ ‫باس دەكرێن»‪.‬‬

‫پەكخستنی مەكتەبی سیاسی‬ ‫مــەال بەختیــار لەســەرەتای ئــەو‬ ‫چاوپێكەوتنــەدا لەبــارەی كێشــەكانی‬ ‫نــاو یەكێتی‌و مەرامــی هەڵوەشــاندنەوەی‬ ‫مەكتەبــی سیاســی یەكێتــی‪ ،‬رایگەیانــد‪،‬‬ ‫بێگومــان هەوڵێكــی ناخــۆش هەبــو‬ ‫لەحەقیقەتــدا بــۆ ئــەوەی كــە مەكتەبــی‬ ‫سیاســی وەكو عەرەب دەڵێــت (تەعتیل)‬ ‫بكرێــت‪ ،‬كارگێڕ ئیشــەكانی نــەكات‪ ،‬ئەوە‬ ‫ئازارێكی خســتە سەری یەكێتی‪ ،‬چۆنیەتی‬ ‫جێبەجێكردنــی بڕیارەكانــی یەكێتــی‪،‬‬ ‫ماوەیــەك پشــێویەكی بــۆ دروســتكردین‪،‬‬ ‫بەاڵم لەئەنجام كوا بەدیلەكە‪ ،‬بۆ نەیانتوانی‬ ‫ئەو بەدیلەی كە مەبەســت بــو‪ ،‬جێبەجێی‬ ‫بكــەن‪ ،‬لەبەرئەوەی كە ئەو بەدیلەی ئەوان‬ ‫بەتەمای بون‪ ،‬قەت لەم مەكتەبی سیاسی‌و‬ ‫كارگێــڕ بەتەجروبەترو باشــتر نەیدەتوانی‬ ‫هەتا كۆنگــرە ئەركەكانی رابپەڕێنێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫نــە لەناو خۆیان توانیان لەســەر بەدیلەكە‬ ‫رێکبكــەون‪ ،‬نــە ئــەو پیالنــە كــە گروپی‬ ‫جیاواز جیاواز لەســەری رێكەوتبون‪ ،‬بۆیان‬ ‫چوە سەر»‪.‬‬ ‫ناوبــراو وتیشــی «بەكــردار مەكتەبــی‬ ‫سیاســی مــاوە‪ ،‬هەتــا كۆنگــرەش ئیشــی‬ ‫خۆمــان ئەنجام دەدەین‪ ،‬بێگومان هەوڵیش‬ ‫دەدەین‪ ،‬ئــەو كێشــانەی لەناوماندا لەگەڵ‬ ‫ســەركردایەتی‪ ،‬لەگــەڵ هەڤااڵنی تر هەیە‪،‬‬ ‫ئەو كێشــانە ئــارام بكەینەوە‪ ،‬بــۆ ئەوەی‬ ‫بەئارامــی بچینــە كۆنگــرەی هاوبەشــی‬ ‫هەمومانەوە»‪.‬‬ ‫لێپرســراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاســی یەكێتــی‪ ،‬لەبــارەی چۆنێتــی‬ ‫مەرامــی هەڵوەشــاندنەوەی مەكتەبــی‬ ‫سیاســی‪ ،‬دەڵێــت «خوێندنــەوەی مــن‬ ‫وایــە‪ ،‬ئەو پیالنە بەم شــێوەیەی خوارەوە‬ ‫داڕێــژراوە‪ ،‬كــە هەبون لەنــاو ئەوانەی ئەو‬ ‫بڕیارەیــان دا‪ ،‬پێیــان خــۆش نەبو لیژنەی‬ ‫لێكۆڵینــەوە بــۆ كەتنەكەو كارەســاتەكەی‬

‫كەركــوك‌و دەوروبــەری دروســتبكرێت‪،‬‬ ‫هەشــبو بڕیــاردان لەســەر كۆنگــرەی پێ‬ ‫خراپ بو‪ ،‬هەشــبو پێشــنیاری قبوڵكردنی‬ ‫دەستلەكاركێشانەوەی كاك بەرهەمی قبوڵ‬ ‫نەبو‪ ،‬ئەمانە ســێ گروپ بون‪ ،‬ســێ مەرام‬ ‫بون‪ ،‬سێ ئامانج بون‪ ،‬یەكی گرتبو لەگەڵ‬ ‫تیكەڵكــردن بەكێشــەكانی رابــردوش‪ ،‬ئایا‬ ‫ریفڕاندۆم باشــبو باشنەبو‪ ،‬ئەمەی رویداوە‬ ‫ئەنجامی ریفڕاندۆمە‪ ،‬یاخود رەگو ریشەكەی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ پێش ئەوانە‪ ،‬كۆمەڵێك لەم‬ ‫دردۆنگیە لەناو یەكێـتی نیشتیمانی‪ ،‬لەهەمو‬ ‫كۆبونەوەیەكــدا بەشــێوەیەك لەشــێوەكان‬ ‫هەبون‪ ،‬بــەاڵم ئەمجارەیان ئەم دڕدۆنگیانە‬ ‫چڕكرانــەوە بەحســاب‪ ،‬ئەگەر ئــەو بڕیارە‬ ‫قبــوڵ بكرێت‪ ،‬مەكتەبی سیاســی‌و كارگێڕ‬ ‫هەڵبوەشــێتەوە‪ 11 ،‬كــەس هەڵبژێردرێت‪،‬‬ ‫ئەمــە دەتوانــێ چارەســەری كێشــەكان‬ ‫بــكات‪ ،‬كە خۆشــبەختانە كە نەتوانرا ئەو‬ ‫‪ 11‬كەســە هەڵبژێردرێــت‪ ،‬چونكــە هەمــو‬ ‫كــورد دەزانێــت‪ ،‬شــادەمارەكانی یەكێتی‬ ‫نیشــتیمانی كوردســتان‪ ،‬لــەدوای جەنابی‬ ‫مــام جەاللــەوە كۆڵەكــە ســەرەكییەكانی‬ ‫یەكێتی نیشــتیمانی كوردستان‪ ،‬كە مێژوی‬ ‫یەكێتیان دروستكردوە كە هەمو شەڕەكانی‬ ‫بەرگــری یەكێتیــان كــردوە‪ ،‬كــە لەســەدا‬ ‫نــەوەدی ئەدەبیاتــی یەكێتی نیشــتیمانی‬ ‫كوردستانیان نوسیوە‪ ،‬روخسارە دیارەكانی‬ ‫ئاستی دیبلۆماسی‪ ،‬ئاســتی نێونەتەوەیی‪،‬‬ ‫لەسۆشــیال ئەنتــەر ناســیۆنال‪ ،‬لەنــاو‬ ‫حزبــەكان‪ ،‬لەعیــراق لەكوردســتان‪ ،‬هەمو‬ ‫خەڵــك دەزانێــت ئەوانــە لەنــاو مەكتەبی‬ ‫سیاسین‪.‬‬

‫روداوەكانی ‪16‬ی ئۆكتۆبەر‬ ‫ناوبــراو لەبــارەی روداوەكانــی ‪16‬ی‬ ‫ئۆكتۆبــەر‌و داگیركردنــی كەركوكــەوە‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێــت‪ ،‬دو رۆژ لــەدوای ئەو كەتنە‬ ‫پەیامێكــی ئــاوەاڵم باڵوكردۆتــەوە‪ ،‬بەڵــێ‬ ‫وتومە كەتنــە‪ ،‬بۆ ئاگاداری دەســتەواژەی‬ ‫‪16‬ی ئۆكتۆبــەر مــن دامڕشــتوە‪ ،‬یەكەمین‬ ‫كــەس ‪16‬ی ئۆكتۆبــەری بەكارهێناوە‪ ،‬من‬ ‫بەكارم هێناوە‪ ،‬هەر لەو پەیامە من بەكارم‬ ‫هێنــاوە‪ ،‬لەوێدا داوای لیژنەی لێكۆڵینەوەم‬ ‫كــردوە‪ ،‬ســوریش بوم‌و سوریشــم لەســەر‬ ‫ئــەوەی بەبێ لیژنــەی لێكۆڵینــەوە نابێت‬ ‫ئــەم كارەســاتە تێپەڕێت‪ .‬من بــڕوام وایە‪،‬‬ ‫بەشی زۆری یەكێتی نیشتیمانی كوردستان‬ ‫دەیانەوێــت هەمــو راســتییەكان دەربارەی‬ ‫‪16‬ی ئۆكتۆبەر بزان لەسەركردایەتیش هەر‬ ‫وایــە‪ ،‬تــا ئێســتا تاوانبار بــێ تاوانە هەتا‬ ‫تاوانەكــەی دەســەلمێت‪ ،‬ســەدام كە گیرا‬

‫هــات مەحكەمەیــان نەكرد‪ ،‬ســزایان نەدا‪،‬‬ ‫میلۆســۆڤیچ كە ‪ 500‬هەزار كەسی كوشت‪،‬‬ ‫هەتا دادگاییان نەكــرد لەالهای‪ ،‬حكومیان‬ ‫لەســەرنەدا‪ ،‬بێگومــان ئــەم روداوەش‬ ‫روداوێكی چارەنوسســاز بــو‪ ،‬هەر حزبێك‌و‬ ‫هەر كەســێك بەشێوەیەك لێی دەدوێ‪ ،‬من‬ ‫بەش بەحاڵی خــۆم قەناعەتی خۆم هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەتا لێكۆڵینەوە نەكرێت‪ ،‬من نامەوێت‬ ‫بەهیچ شــێوەیەك ئەم برینەش قوڵتربكەم‬ ‫لەنــاو یەكێتــی‌و لەنــاو كــورددا‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫هەمیشــە دەیانەوێــت تێــزاب بــەم برینەدا‬ ‫بكــەن‪ ،‬چ پارتی چ هەندێ میدیای ئەهلی‪،‬‬ ‫چ هەندێكی ناوخۆشــمان ئەمانە بەراســتی‬ ‫بەرپرســیارێتییە نیشــتیمانی‌و نەتەوەیی‌و‬ ‫قۆناغــە هەســتیارەكەی ئێســتای هەرێمی‬ ‫كوردســتان‌و ناوچەكــە وەكــو پێویســت‬ ‫لەبەرچاو ناگرن‪ .‬دەڵێم لێكۆڵینەوە بكرێت‪،‬‬ ‫چونكــە حكومــی پێشــوەخت هەڵەیــە‪،‬‬ ‫كۆمەڵێــك تێوەدەگلێنرێــت‪ ،‬رەنگە تێیاندا‬ ‫بێت‪ ،‬ئەسڵەن گوناحی نەبێت لەم مەوزوعە‪،‬‬ ‫بێگومــان ئەمەی رویداوە‪ ،‬ئەمەی دەیبینم‪،‬‬ ‫هەیە هەڵەی گەورەی كردوە بەراستی‪.‬‬ ‫ئەوەشی خستەڕوو‪ ،‬لێكۆڵینەوە بكرێت‪،‬‬ ‫بەبەڵگە لەســەر هەر كەسێك بسەلمێنرێ‪،‬‬ ‫كە ئەمە خیانەتە‪ ،‬خیانەت بەمانای ئەوەی‬ ‫ئیمــزا كرابێــت لەگــەڵ بەغــدا‪ ،‬بەمانــای‬ ‫ئەوەی لەبەرامبەر ئەمەی سوپای عیراقدان‬ ‫حەشــد بێتە كەركوك‌و ناوچەكانی تر پارە‬ ‫وەرگیرابێــت‪ ،‬دەســتەكەوت وەرگیرا بێت‌و‬ ‫ئــەم نەهجــە بــۆ ئەوەبێــت‪ ،‬یەكگرتویــی‬ ‫كوردســتان هەڵبوەشــێتەوە‪ ،‬حكومەتــی‬ ‫هەرێــم هەڵبوەشــێتەوە‪ ،‬ئەگــەر ئەمــە‬ ‫بســەلمێنرێ‪ ،‬لەســەر هەر كەســێك‪ ،‬هەر‬ ‫گروپێك‪ ،‬هــەر جەماعەتێك‪ ،‬لەناو یەكێتی‬ ‫نیشتمانی كوردستان‪ ،‬ئەوە خیانەتە‪.‬‬ ‫ناوبــراو پێشــناری ئــەوەش دەكات‪،‬‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان هــەر ئێســتا لیژنە‬ ‫دابنێــت‪ ،‬پســپۆڕ بێنێت‌و لەســەر ئاســتی‬ ‫حزبی خۆشــمان ئەوپەڕی هــەوڵ دەدەین‪،‬‬ ‫لێكۆڵینــەوەی لەســەر بكرێــت‪ ،‬پێموابێت‬ ‫ئەمە لەكۆنگرەش دێتە پێشەوە‪.‬‬

‫كۆنگرەی یەكێتی‬ ‫مــەال بەختیــار لەبــارەی كۆنگــرەی‬ ‫یەكێتییــەوە‪ ،‬باســی لەوەكــرد‪ ،‬هەمومــان‬ ‫پەرۆشین بچینە كۆنگرەو هەوڵیش دەدەین‬ ‫تا كۆنگرە بڕێك لەكێشــەكانمان چارەسەر‬ ‫بكەیــن‌و لەنــاو كۆنگــرەش ئەوەنــدەی‬ ‫دەتوانین كێشەكان چارەسەربكەین‪ ،‬ئەوەی‬ ‫لەدەرەوەی یەكێتییە‪ ،‬خواحافیزی بێت‪.‬‬ ‫وتیشــی «هەڤــاڵ هێــرۆ پێشــنیازی‬

‫‪3/7‬ی كــردوە بــۆ كۆنگــرە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫یــادی راپەڕینــی ســلێمانیەو كۆنگرەكەش‬ ‫لەســلێمانی دەبەســترێت‪ ،‬بــەاڵم ئەمــەش‬ ‫پێویســتی بەكۆدەنگی زۆرینەی ئەندامانی‬ ‫ســەركردایەتی یەكێتــی هەیــە‪ ،‬دوا بڕیــار‬ ‫لەمناقەشــەیەو پێموابێت لــە ‪3/1‬تا ‪3/15‬‬ ‫كاتێكــی گونجاوە بــۆ كۆنگــرەو من بەش‬ ‫بەحاڵــی خــۆم ‪ 3/7‬یــان ‪3/5‬ی یــادی‬ ‫راپەڕینــی رانیە‪ ،‬بەدو یــادی ئێجگار پیرۆز‬ ‫بەنسبەت كوردو یەكێتی نیشتیمانی دەزانم‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەپۆستی ســكرتێری گشتی‬ ‫یەكێتــی‌و هەیكەلــی نوێــی یەكێتــی‪ ،‬مەال‬ ‫بەختیــار رایگەیانــد‪ ،‬من یەكێــك بوم لەو‬ ‫كەســانەی دەمێكــە وا دەڵێــم پۆســتی‬ ‫سكرتێری گشتی پۆســتێك بو‪ ،‬لەشۆڕشی‬ ‫نوێــداو لەدامەزراندنی یەكێتیــەوە جەنابی‬ ‫مــام جــەالل زۆر بەجوانــی بەرجەســتەی‬ ‫كردبــو‪ ،‬گوناحــە ئەم پۆســتە جارێكی تر‬ ‫كــەس بیــری لێبكاتەوە‪ ،‬هەتا مــن لەگەڵ‬ ‫جێگریــش نەماوم‪ ،‬نەك ســكرتێر‪ ،‬جۆرێك‬ ‫لەپەیكــەر یان ئــەوەی ئینیگلیــز دەیڵێت‬ ‫ســتكراچەرێكی تــرم لەبیــرە بــۆ یەكێتی‪،‬‬ ‫لەگــەڵ ئۆرگانەكانــی تــر موناقەشــەی‬ ‫دەكەین‌و شەرت نییە حزب بەتاكە كەسێك‬ ‫بچێتە بەڕێوە‪ .‬من حزبایەتی بەگرنگ دەزانم‬ ‫لەمێژودا كە دیسپلینی تێدا بێت‪ ،‬شێوەیەك‬ ‫لەمەركەزیەتی لەگەڵ هەمو قۆناغەكان تێدا‬ ‫بێــت‪ .‬حزبایەتی بەوە نازانم چەند دەتوانی‬ ‫ختوكەی هەســتی خەڵك بدەیت بۆ ئەوەی‬ ‫دەنــگ كۆبكەیتەوە‪ .‬ئــەوەی من دەمەوێت‬ ‫ئەوەیــە كــە لەنــاو یەكێتیــەوە داهێنانێك‬ ‫دروســت بكەیــن لەهیــچ نەچیــن لەخۆمان‬ ‫بچین وەك یەكێتی‌و لەكەلەپوری ئەندێشــە‬ ‫فراوانەكەی‌و رەهەنــدە جوانەكانی جەنابی‬ ‫مام جەالل بچین‪.‬‬ ‫لەبــارەی خۆكاندیدكردنــەوەی لەنــاو‬ ‫كۆنگــرەدا‪ ،‬مــەال بەختیــار‪ ،‬رایگەیانــد‪،‬‬ ‫ئەگــەر یەكێتــی نیشــیتمانی كوردســتان‬ ‫پێویســتی بەمــن بێــت‌و بزانــم دەتوانــم‬ ‫درێــژە بەڕاپەراندنــی ئەركەكانــم بــدەم‪،‬‬ ‫توانــام مابێت بنوســم‪ ،‬بڵێــم‪ ،‬لێكبدەمەوە‬ ‫جارجاریش پێشــبینیەك بكەم یان نەكەم‪،‬‬ ‫ئەگــەر یەكێتــی بزانێ لەمنــدا ئەمە هەیە‪،‬‬ ‫ئەمە دەخەمــە ویژدانی ئەندامانی كۆنگرەو‬ ‫بۆ ئاگاداری لەهیچ كۆنگرەیەكدا تەســكیەم‬ ‫قبوڵ نەكردوە‪ ،‬مومكین نیە من تەســكییە‬ ‫قبوڵ بكەم‪ ،‬تەسكییە مەحاڵە قبوڵ بكەم‪،‬‬ ‫خــۆم دەخەمە بەردەم ویژدانــی ئەندامانی‬ ‫كۆنگرە‪ ،‬دەرچوم دەرچوم‪ ،‬دەرنەچوم هەر‬ ‫یەكێتی دەبم و هەر شانازیش بەو مێژوەوە‬ ‫دەكــەم كە لەناو یەكێتی پێموابێت خزمەتم‬ ‫تێدا كردبێت‪.‬‬

‫هەڵبژاردنەكانی عیراق‌و‬ ‫كوردستان‬ ‫لەبــارەی هەڵبژاردنەكانەوە لێپرســراوی‬ ‫دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبــی سیاســی‬ ‫وتــی «ناتوانــم بڵێم بەتــەواوی ئامادەین‪،‬‬ ‫بــەاڵم مەبدەئی هەڵبــژاردن رەتناكەینەوە‪،‬‬ ‫كێشــەمان هەیــە پڕۆگــرام دەبێــت ئامادە‬ ‫بكەین‪ ،‬لیست دەبێت ئامادە بكەین‌و كۆنگرە‬ ‫پێــش هەڵبژاردن ببەســتین‪ ،‬گیروگرفتمان‬ ‫هەیــە بــۆ چۆنیەتی بەســتنی كۆنگرەو بۆ‬ ‫چۆنیەتــی بەشــداریكردنی هەڵبژاردنەكانی‬ ‫عیــراق‌و كوردســتان وەك یەكێتــی هەمانە‬ ‫وەكو یەكێتی‌و الیەنەكانی تر هەمانە‪ ،‬وەك‬ ‫یەكێتــی‌و پارتــی هێشــتا لەیەكتری دڵنیا‬ ‫نین‪ ،‬بەشــی زۆری حزبەكان پێیان خۆشــە‬ ‫چەنــد مانگێــك هەڵبــژاردن دوابخرێــت بۆ‬ ‫ئەوەی دڵنیابن بێنە ناو هەڵبژاردن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هەڵبــژاردن بكرێــت ئێمــە نابینە كۆســپ‪،‬‬ ‫مــن پێموانیە هیــچ حزبێك رێــژەی جاران‬ ‫بێنێــت‪ ،‬مەگــەر الیەنێــك تەزویــر بكات‪،‬‬ ‫چونكە دەبینیــن ناڕەزایی خەڵك‪ ،‬قەیرانی‬ ‫خەڵــك‪ ،‬ئاســتەنگە ئابورییەكانی خەڵك‪،‬‬ ‫كاریگەری لەســەر رێژەی دەنگیش دەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم یەكێتی نیشــتیمانی كوردســتان ئەو‬ ‫هێــزە رەگداكوتراوەیــە كــە هــەر ژمارەی‬ ‫شەهیدەكان‌و پێشمەرگەكان‌و ئاسایشەكان‌و‬ ‫بریندارەكان‌و پێشــمەرگە كەمئەندامەكان‌و‬ ‫ئەندامــان هەمو ئەمانــە بخوێنەرەوە‪ ،‬بایی‬ ‫ئەوەیــە یەكێتی وەكو حزبێكی ســەنگینی‬ ‫كاریگەر لەمەیدانەكە بێت‪.‬‬

‫كێشەی بەغداو هەرێم‬ ‫لەبــارەی كێشــەكانی بەغــدا‌و هەرێمەوە‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬باسیلەوەكرد‪ ،‬لەچەند ساڵی‬ ‫رابــردووەوە‪ ،‬لەزەمانی مالكیشــەوە لەگەڵ‬ ‫پارتی جۆرێك ناكۆكیمان هەبو بۆ چۆنێتی‬ ‫مامەڵەكردن لەگەڵ بەغدا‪ ،‬پێمانوابوە هەتا‬ ‫كوردستان بەشێك بێت لە عیراق‪ ،‬ستراتیژی‬ ‫چارەسەر لە بەغدایە‪ ،‬هەمیشە وامانگوتوە‪.‬‬ ‫بواریشــمان نــەداوە یەكڕیــزی كوردایەتی‬ ‫تێكبچێــت‪ ،‬لەكوردایەتــی یەكگرتــووەوە‬ ‫بــەرەو چارەســەری كیشــەكانمان لەبەغدا‬ ‫رۆشــتوین‪ ،‬نەهاتوین حزب بە حزب بڕۆین‪،‬‬ ‫یاریمان پێ بكەن‪.‬‬ ‫وتیشــی «بەغــدا پێیوابــو لــەدوای‬ ‫كارەســاتی كەركــوك‪ ،‬ســەركەوتنی‬ ‫زیاتری ســەربازی بەدەســتدێنێت‪ ،‬مەرجی‬ ‫قورســتریش دەســەپێنێت‪ ،‬ئەمــە غروری‬ ‫سەربازی بووە‪ ،‬ئەمەی بۆ ناچێتەسەر»‪.‬‬

‫پۆستی سكرتێری گشتی‬ ‫پۆستێك بو‪ ،‬لەشۆڕشی‬ ‫نوێداو لەدامەزراندنی‬ ‫یەكێتیەوە جەنابی مام‬ ‫جەالل زۆر بەجوانی‬ ‫بەرجەستەی كردبو‪،‬‬ ‫گوناحە ئەم پۆستە‬ ‫جارێكی تر كەس بیری‬ ‫لێبكاتەوە‬ ‫سورم لەسەر ئەوەی‬ ‫بەبێ لیژنەی لێكۆڵینەوە‬ ‫نابێت كەتنی ‪16‬ی‬ ‫ئۆكتۆبەر تێپەڕێت‬ ‫پێموایە لە‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا هیچ‬ ‫حزبێك رێژەی جاران‬ ‫ناهێنێت‪ ،‬مەگەر الیەنێك‬ ‫تەزویر بكات‬ ‫وەكو یەكێتی‬ ‫نابینە بەربەست‬ ‫لەبەردەم ئەنجامدانی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی‬ ‫كوردستاندا‬ ‫مەحاڵە لە كۆنگرەدا‬ ‫تەسكیە قبوڵ بكەم‪،‬‬ ‫خۆم دەخەمە بەردەم‬ ‫ویژدانی ئەندامانی‬ ‫كۆنگرە‪ ،‬دەرچوم دەرچوم‪،‬‬ ‫دەرنەچوم هەر یەكێتی‬ ‫دەبم و هەر شانازیش‬ ‫بەو مێژوەوە دەكەم‬ ‫بەشی زۆری یەكێتی‬ ‫نیشتیامنی كوردستان‬ ‫دەیانەوێت هەمو‬ ‫راستییەكان دەربارەی‬ ‫‪16‬ی ئۆكتۆبەر بزان‬ ‫عەبادی توشی غروری‬ ‫سەربازی بووە‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )640‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫ئەلف و بێی‬ ‫ناتوندوتیژیی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫زەمینەسازیی بۆ چاكسازی‬ ‫دەبێت بەر لە دەستپێكردنی پرۆسەكە نیەتێك و‬ ‫ئیرادەیەكی راستەقینە لە دایكبو بێت‬

‫پەیكار عوسامن‬ ‫چــاوت بنوقێنــەو بیخە مێشــكتەوە‬ ‫(ئــەم دۆخــە خراپــە بەرهەمــی‬ ‫توندوتیژییــە) ئیتــر چاوەڕوانیــت لــە‬ ‫توندوتیژی نامێنێ بۆ دۆخێكی باشتر‪،‬‬ ‫ئەمەش خاڵــی وەرچەرخانــە! چونكە‬ ‫ژیــان بــێ چاوەڕوانــی نابێــت‪ ،‬هــەر‬ ‫خــودی ژیــان شــتێكە لــە چاوەڕوانی‬ ‫شــتێكی تردا‪ ..‬یەعنی كــە چاوەڕوانی‬ ‫لــە توندوتیژی نەما چاوەڕوانی كۆتایی‬ ‫نایــەت‪ ،‬بەڵكــو ئیتــر چاوەڕوانــی لە‬ ‫ناتوندوتیژی دەســتپێدەكات‪ ،‬كە ئەمە‬ ‫وەرچەرخانەكەیە‪.‬‬ ‫ئەمــەش خاڵێكــە گەڕانــەوەی نیە‪،‬‬ ‫جارێكی تر ناگەڕێیتەوە بۆ توندوتیژی‪،‬‬ ‫چونكــە خودی ناتوندوتیژی گەیشــتنە‬ ‫بە حەقیقەتی توندوتیژیی!‬ ‫ســەیركە عیسا‪ ،‬چونكە گەیشتبو بە‬ ‫ناتوندوتیــژی‪ ،‬حەقیقــەت و مەعدەنی‬ ‫توندوتیژیشــی بــاش ئەناســی‪ ،‬بۆیــە‬ ‫وتــی كــە لــە مــا درا الكــەی تریش‬ ‫حازركەن‪ ..‬خۆ مەبەستی ئەوەنەبو كە‬ ‫ترســنۆكبن‪ ،‬مەبەستی ئەوەبو ئازابن و‬ ‫بگەن بە ناتوندوتیژی! مەبەســتی ئەوە‬ ‫نەبو تەســلیمی دوژمن ببن‪ ،‬مەبەستی‬ ‫ئەوەبو توندوتیژی دوژمنە‪ .‬مەبەســتی‬ ‫ئەوەنەبــو بوەســتیت و ببیــت بــە‬ ‫خواردنی دڕندەكان‪ ،‬مەبەســتی ئەوەبو‬ ‫لەســەر عەقڵی خۆتبە هێشــتا بوارێك‬ ‫مــاوە بۆ ناتوندوتیژیی‪ ،‬بەاڵم كە بویت‬ ‫بە كاردانــەوەی توندوتیژیی‪ ،‬ئیتر بوار‬ ‫نەماوە‪ .‬ســەیركە! یەك دنیا شت هەیە‬ ‫كــە لێی ناڕازیت‪ ،‬ئێ فیعلەن ئەو هەمو‬ ‫شتە یەك دنیان؛ (دنیای توندوتیژی)‪،‬‬ ‫كــە چی تۆ دژی ئەم دنیایە نیت! دەی‬ ‫كەواتە دژی هیچ نیت و ئەسڵەن رازیت‬ ‫و ناڕازیش نیت‪.‬‬ ‫یەعنی تۆ ئەگەرچی پێتوایە دەزانیت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە راســتیا نازانی دژی چیت! جا‬ ‫یەكــێ لــە عەجایبەكانــی ئــەم دنیایە‬ ‫پەیوەندی نێوان مرۆڤ و توندوتیژییە‪،‬‬ ‫مــرۆڤ هەمیشــە توندوتیژیــی ئەوێ‪،‬‬ ‫بەس توندوتیژیی قەت مرۆڤی ناوێ!‬ ‫لەپای ئەو ویستنە زۆرە‪ ،‬توندوتیژی‬ ‫قەت پاداشــتی مرۆڤی نەكردوە بەوەی‬ ‫كە شتێكی باشی بداتێ‪ ،‬هەر كاولكاری‬ ‫و رق و قوڕبەســەری‪ ،..‬كــە چــی هەر‬ ‫ئەشمانەوێ!‬ ‫شــتیكیش بەو رادەیــە تۆی نەوێ و‬ ‫ێ عەقڵیی‬ ‫تۆ هــەر بتەوێ‪ ،‬ئەمە لــە ب ‌‬ ‫ێ شــعورییە‪ ،‬فكری‬ ‫دەردەچێ‌‪ ،‬زیاتر ب ‌‬ ‫ناتوندوتیژییــش چەنێك بــۆ هێناوەی‬ ‫عەقڵە‪ ،‬زۆر لــەوە زیاتر بۆ هێنانەوەی‬ ‫شــعورە بۆ ئەو گیانــەوەرەی كە خۆی‬ ‫ماوەو شعوری ئینقرازی كردوە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ســەیری خۆمــان بكــەو واز لــە ب ‌‬ ‫عەقڵیمــان بێنە‪ ،‬تەنیا ســەیركە بزانە‬ ‫ێ شعورییەكە؛ كە توندوتیژیی بەم‬ ‫چ ب‌‬ ‫ێ‬ ‫رۆژەی گەیاندبیــت‪ ،‬كــە چــی پێتواب ‌‬ ‫توندوتیژیی چارەسەرە!؟‬ ‫ئەم دنیایەی ئێمە كە پڕە لە كێشە‪،‬‬ ‫هێشــتا كێشــەیەكی تریشــی هەیــە‪،‬‬ ‫كێشــەی ناو‪ ،‬جا لــە زهنی خۆتا ناوی‬ ‫ێ «دنیــای توندوتوتیــژی» بەڵكو‬ ‫بنــ ‌‬ ‫ئیتــر لــە زهنتا دنیــا بینــی ناتوندویژ‬ ‫لەدایك ببێ‌‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫بەرهەم كەڵهوڕی‬ ‫دەســتپێكردنی هەر پرۆســەیەك پێویســتی بە‬ ‫ێ‬ ‫كۆمەڵێــك كەرەســتەی تایبەتی خــۆی هەیەو ب ‌‬ ‫بونــی ئــەم كەرەســتانە ئامانجەكانــی نایەتەدی‪.‬‬ ‫دیــارە بــۆ پرۆســەی چاكســازیش پرۆســەیەكە‬ ‫بریتیــە لە خۆ نوێكردنــەوەو خــۆ زیندوكردنەوەو‬ ‫پاككردنــەوەو چارەســەر‌كردنی زام و نەخۆشــی و‬ ‫برین بە بنەبڕكردن و البردن و ســزادانی دەســتی‬ ‫مشــەخۆرو گەندەڵ‪ ،‬ئەم پرۆســەیە لــە حكومەتدا‬ ‫پرۆســەیەكی نیشتمانیەو ئەنجامدانی لە ناو خودی‬ ‫حزبە سیاسیەكانیش هەم زەرورەتێكە‪ ،‬چونكە زۆر‬ ‫جــار نمونەی حــزب دەقــاو دەق دەگوازرێتەوە بۆ‬ ‫حكومــەت‪ ،‬پێچەوانەكەی كــەم رو دەدات‪ ،‬چونكە‬ ‫حزب حكومەت پێــك دێنێت و حزبی رۆژهەاڵتیش‬ ‫زیاتر تێكەڵی حكومەت دەبێت‪.‬‬ ‫پرۆســەی چاكســازیش كارێكــی زۆر ئاســان‬ ‫نیــە كــە بڕیاری لێــدرا یەكســەر دوای بیســمیلال‬

‫لە بیروباوەڕی ئەوانەی كاری چاكسازیەكان‬ ‫دەگرنە ئەستۆو خاوەن بڕیارو جێبەجێكاری‬ ‫چاكسازیەكانن‬ ‫جێبەجێبكرێــت‪ ،‬بەڵكــو ســەرەتا پێویســتی بــە‬ ‫رەخســاندنی زەمینەیەكی لەبار هەیە بۆ بە ئەنجام‬ ‫گەیانــدن و ســەركەوتنی پرۆســەكە‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫ئەگەر سااڵنێكی زۆر تێپەڕ بو بێت بەسەر كپكردن‬ ‫و كزكردنی چاكسازی و لە بەرامبەریدا سەرهەڵدانی‬ ‫گەندەڵی و مشە خۆریەكی زۆر‪.‬‬ ‫سەرەتا دەبێت بەر لە دەستپێكردنی پرۆسەكە‬ ‫نیەتێــك و ئیرادەیەكی راســتەقینە لە دایكبو بێت‬ ‫لە بیروباوەڕی ئەوانەی كاری چاكسازیەكان دەگرنە‬

‫ئەستۆو خاوەن بڕیارو جێبەجێكاری چاكسازیەكانن‬ ‫بە جۆرێك بە دەســتێكی بەهێــزو بە هێزێكی زۆر‬ ‫بــە هێز روبــەڕوی گەندەڵــكاران ببنــەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫وەك دەگوترێــت ئەم واڵتە وەكو كەشــتیەك وایە‪،‬‬ ‫ئەگەر لێ بگەڕێین كۆمەڵێك كونێكی لێبكەن‪ ،‬ئەوا‬ ‫هەر هەمومان نوقــم دەبین و دەخنكێین‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫پێشــتر زوزو دەست بۆ ئەم پرســە برابێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبــەر نەبونی ئیرادەیەكی پتەوی جدی بە بەرهەم‬ ‫نەهاتوە ئامانجەكانی نە پێكاوە‪.‬‬

‫خاڵێكی تر ئەوەیە كە خێڵ و حكومەت‪ ،‬حزب و‬ ‫حكومەت‪ ،‬كەسایەتی و حكومەت‪ ،‬ناوچەگەرایەتی‬ ‫و حكومەت‪ ،...‬لە یەكتــر جیابكرێتەوەو مەبدەئی‬ ‫(هاواڵتیبــون) بكرێتە پێوەری كاری حكومەت‪ .‬بە‬ ‫جۆرێــك كــە رێگری بكرێت لە جیــاكاری لە نێوان‬ ‫تاكەكانــی كۆمەڵگەو زیاتر توانا تاكە كەســیەكان‬ ‫پێوەری وەرگرتنی پۆستە كارگێڕیەكان بێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫بۆ حزبیش زۆر راستە‪ ،‬بە تێكەڵبون و نزیكبونەوەی‬ ‫خێڵ و فیكری خێڵەكی لە حزبی سیاسی‪.‬‬ ‫پاشــان پەنابردنە بۆ میكانیزم و ئامرازەكان‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێك كە گەندەڵیەكان هەندێكیان نایاساین وەكو‬ ‫تەجاوزاتــی گەندەڵــكاران لەســەر زەوی دەوڵەت‬ ‫و‪ ،...‬هەشــە بە یاســایی كراون وەكو موچەی پلە‬ ‫بــااڵكان و‪ ،...‬بۆیە پێویســتە ئەو گەندەڵیانەی چ‬ ‫بە یاسایی كراون یان بە نایاسایی‪ ،‬بنەبڕ بكرێن‪.‬‬ ‫هەروەهــا گەیشــتن بــە رێكەوتنێكــی دارایــی‬ ‫ســەبارەت بە موچەو بودجە لەگەڵ بەغدا بەشێكی‬ ‫گرنگە لە چاكسازییەكان‪ ،‬چونكە مانەوە لە قەیران‬ ‫لە خودی خۆیدا دژە چاكسازیە‪.‬‬ ‫دوا خاڵیــش پێموایــە بریتیــە لــە دوبــارە‬ ‫پێداچونەوە بە تێڕوانینەكانی حكومەت ســەبارەت‬ ‫بە ســێكتەرەكانی وەكو (كشتوكاڵ و پیشەسازی‬ ‫و بازرگانــی و‪ ،)...‬چیتــر تەنها (نــەوت) نەكرێتە‬ ‫ســەنتەری ئابــوری هەرێمی كوردســتان هەروەكو‬ ‫پێشــتر وامــان كــردو كۆمەڵگەیەكــی بــە كاربەر‬ ‫(مستهلك)مان دروستكردو گرنگیەكی زۆرمان نەدا‬ ‫بە كەرتی كشــتوكاڵ و پیشەســازی و كەرتەكانی‬ ‫تریش كــە دەكرا بكرێنە فاكتەرێكــی گرنگ بۆ بە‬ ‫هێزكردنی ئابوری هەرێمی كوردستان‪.‬‬

‫ستەم كردن بە یاسا‬

‫لوقامن مستەفا ساڵح‬ ‫زۆرجارگوێ بیستی دەیان چیرۆكی سەیروسەمەرە‬ ‫لەســەر بێتاوانــی فاڵنە كەس و فیســارە كەســی‬ ‫بەندكــراو یاخــود ســزادراو دەبیــن‪ ،‬بێگومان ئەم‬ ‫دیاردەیە لە زۆربەی واڵتانی جیهان بەكوردســتانی‬ ‫خۆیشــمانەوە بەردەوام بونــی هەیەو هەر یەكەیان‬ ‫بــە تومەتێك لە كونجی زینــدان خزێنراون‪ ،‬یاخود‬ ‫ســزای چەندین ساڵیان بەسەردا سەپێنراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دواتــر دەركەوتوە كەســێكی بێتاوانەو قوربانیەكی‬ ‫دەســتی نادادپــەروەری كۆمەاڵیەتیــەو هیچیتــر‪،‬‬ ‫دادگاش بەناچاری لەسەر ئەو بەڵگانەی بەردەستن‬ ‫بڕیاری خۆیداوە ‪.‬‬ ‫وەك باســمان كــرد نمونــەكان زۆر لــە هەمــو‬ ‫واڵتانــی جیهاندا بونــی هەیە‪ ،‬بــەاڵم دیارترینیان‬ ‫ئەوەی ســەرنجی بەندەی راكێشــاوە ئەو بەندیەی‬ ‫واڵتــە یەكگرتوەكانی ئەمریكایــە‪ ،‬كە لە روداوێكی‬ ‫دەگمەنداو دوای بەسەربردنی ‪ 34‬ساڵ لە زینداندا‪،‬‬ ‫دادگایەكــی ئەمریكــی لە ویالیەتی لۆســئەنجلۆس‬ ‫حوكمــی بێتاوانبونــی بۆ حوكمدراوێــك لەو واڵتە‬ ‫دەركرد‪.‬‬ ‫ئــەو تاوانبــارە ناوی (كاش دیالنۆ ریجیســتر)ە‬ ‫پێش ‪ 34‬ســاڵ لەمەوبەر بەتاوانی كوشــتن سزای‬ ‫هەتــا هەتایــی بەســەردا ســەپێندرا‪ ،‬ســەپاندنی‬ ‫ســزاكەش دوای شــایەتی ژنێــك هاتبــو‪ ،‬گوایــە‬ ‫لەكاتــی خۆشــتندا گوێــی لەدەنگــی تەقــە بوەو‬ ‫دواتــر لەپەنجەرەی ماڵەكەیەوە تەماشــایی كردوە‬ ‫(ریجیســتەری) بینیــوە رایكــردوەو دەمانچەیەكی‬ ‫بەدەستەوە بوە‪.‬‬ ‫گۆڕینــی بڕیارەكــەی دادگاش پــاش ئەوە دێت‬ ‫دو خوشــكی شــایەتحاڵەكە لــەدادگا‪ ،‬رایانگەیاند‬ ‫«خوشــكەكەیان لەو كاتەدا درۆی كردوەو شایەتی‬ ‫ناڕاســتیداوە»‪ .‬ریجیســتەر هــەر لەســەرەتای‬

‫دۆســێكەیەوە‪ ،‬تەئكیــدی دەكــردەوە‪ :‬لەكاتــی‬ ‫روداوەكــەدا لەگــەڵ هــاوڕێ كچەكەی بــوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دادگا پشــتی بەقســەكانی نەبەســت‪ ،‬ئێســتاش‬ ‫دوای تێپەڕاندنــی زیاتر لە (ســێ) دەیە لەپشــت‬ ‫دەرگاكانی زیندان‪( ،‬ریجیســتر) لە یەكەم وتەیدا‪،‬‬ ‫رایگەیانــد «ئەوەی لەئێســتادا خوازیارم خواردنی‬ ‫ژەمێكــە لەالیــەن دایكمــەوە ئامادە كــرا بێت كە‬ ‫دەیان ساڵە لێیان بێبەش كردوم»‪.‬‬ ‫ئەمــە ئــەو چیرۆكــە خەمناكە بو كــە قوربانی‬ ‫دەســتی نادادپــەروەری كۆمەاڵیەتی و دادگاش بە‬ ‫ناچاری بڕیاری خۆی سەپاند بەسەر (ریجیستەر)ی‬ ‫بێتاواندا‪ ،‬چونكە تەنها بەڵگە لەكاتی دادبینیەكەدا‬ ‫ئەو گەواهی دەرەبــو كە زۆر بێ ویژدانانە گەواهی‬ ‫درۆی لەسەردابو ‪.‬‬ ‫لە هەرێمی كوردستانی لەمەر خۆیشمان بە دەیان‬ ‫چیرۆكی زیندو هەن و هەریەكەو بە شێوازێك دادگا‬ ‫بڕیاری بەندكردنی بەســەردا سەپاندون‪ ،‬بۆ نمونە‬

‫كــرد‪ ،‬دەركەوت كە (س‪.‬ق) بكوژی (محەممەد)ە‪،‬‬ ‫نەك (غەفــور)‪ ،‬بۆیە بڕیاری ئازادكردنی (غەفور)‬ ‫ی دا‪.‬‬ ‫هەمــان شــێوە (فەرهاد وەدیــع)‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫نزیكــەی چوار ســاڵ بە هەڵەو بە كوشــتنی كوڕە‬ ‫خاڵــی تاوانبار كرا‪ ،‬لە بــەرواری ‪ ،2017/3/20‬لە‬ ‫زیندانی دهۆك ئازادكرا‪.‬‬ ‫(فەرهاد) ‪ 15‬ســاڵ زیندانی بۆ دەرچو بو‪ ،‬وەك‬ ‫خــۆی دەڵێت‪ ،‬لەژێر گوشــاردا بە ناچاری دانی بە‬ ‫كوشتنی (زێبار نەزیر)دا نابو‪ ،‬بەاڵم دوای ساڵێك‬ ‫ئاشــكرا بو كــوڕە مامێكــی (زێبــار) تاوانبارە بە‬ ‫كوشتن نەك (فەرهاد)‪.‬‬ ‫چەندیــن كەســیتر بێتاوان هەن كە ســاڵ و دو‬ ‫ســاڵ و زیاتریــش ژیانیان لــە بەندیخانە بەســەر‬ ‫بردوەو تەنها بە شــك و گومان حوكمدراون یاخود‬ ‫دەستبەســەركراوان پاشــان ئــازاد كــراون‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بــە فایلەكانــی دادگاكاندا بچینەوە ئــەوە دەیان و‬

‫یاسای قەرەبوكردنەوەی راگیراوان و حوكمدراوان لە‬ ‫كاتی بێتاوانی و دەرچونیان لە هەرێمی كوردستان –‬ ‫عیراق كە بە یاسای ژمارە (‪ )١٥‬ساڵی ‪ ٢٠١٠‬نارساوە لە‬ ‫هەردو مادە (‪٤‬و‪)٥‬دا هاتوە ئەو كەسانەی بەبێتاوان‬ ‫دەسگیركراون و حوكمدراون‪ ،‬كە سەملێندرا بێتاوانن ئەوە‬ ‫دەتوانن بە رێكاری یاسایی داوای قەرەبو بكەن‬ ‫لە ساڵی ‪2005‬دا‪ ،‬پۆلیس كەسێك بەناوی (غەفور‬ ‫قــادر) بــە تۆمەتی كوشــتنی منداڵێك دەســتگیر‬ ‫دەكات و ســزای ‪ 10‬ســاڵ بەندكردنــی بەســەردا‬ ‫دەسەپێنێت‪.‬‬ ‫دو ســاڵ دوای غەفور‪ ،‬پۆلیس كەســێكی دیكە‬ ‫بە ناوی (س‪ .‬ق) لەسەر تاوانێكی دیكە دەستگیر‬ ‫دەكات و ســزای ‪ 20‬ســاڵ بەندكردنــی بەســەردا‬ ‫دەســەپێنێ‪ .‬دوای ئەوەی پۆلیــس جارێكی دیكە‬ ‫لێكۆڵینــەوەی لە دۆســیەی (محەممەد ســلێمان)‬

‫سەدان چیرۆكی زۆر خەمناكتر دەبینین و دەبیسین‬ ‫كە پاشــان هەر یەكەو بە شــێوازێك ئازاد كراوان‪،‬‬ ‫بێگومان ئەم رێكارە دەرهەق بەو كەســە بێتاوانانە‬ ‫نایاســاییە‪ ،‬هــەر لەبەر ئەو مەبەســتەیە یاســای‬ ‫قەرەبوكردنەوەی راگیراوان و حوكمدراوان لە كاتی‬ ‫بێتاوانــی و دەرچونیان لە هەرێمی كوردســتان –‬ ‫عیــراق كە بە یاســای ژمــارە (‪ )١٥‬ســاڵی ‪٢٠١٠‬‬ ‫ناســراوە لــە هــەردو مــادە (‪٤‬و‪)٥‬دا هاتــوە ئەو‬ ‫كەســانەی بەبێتاوان دەسگیركراون و حوكمدراون‪،‬‬

‫كە ســەلمێندرا بێتاوانن ئــەوە دەتوانن بەم رێكارە‬ ‫یاساییانە داوای قەرەبو بكەن ‪:‬‬ ‫مــاددەی چــوار‪ ..‬داواكردنــی قەرەبوكردنــەوە‬ ‫بەپێی ئەم رێكارانەی خوارەوە دەبێ‌‪:‬‬ ‫یەكــەم‪ :‬داوای قەرەبوكردنــەوە پێشــكەش بەو‬ ‫لیژنانــە دەكرێت كە لــە دادگاكانــی تێهەڵچونەوە‬ ‫پێكهێنراون و حكومەتیش ئاكامی قەرەبوكردنەوەكە‬ ‫لە ئەســتۆ دەگرێت پاش ئــەوەی بڕیاری لیژنەكان‬ ‫پلەی كۆتایی وەردەگرن‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬بەپێــی ئــەم یاســایە پــاش تێپەڕبونــی‬ ‫ســاڵێك بەســەر وەرگرتنی بڕیاری ئازادكردن یان‬ ‫حوكمــدان بــە بێتاوانــی پلــەی كۆتایی گــوێ لە‬ ‫داواكاری قەرەبوكردنەوە ناگیرێ ‪.‬‬ ‫ســێیەم‪ :‬مافی قەرەبوكردنــەوە لە كاتی مردنی‬ ‫خــاوەن مــاف تەنها بۆ هاوســەرو منــداڵ و دایك‬ ‫و بــاوك دەگوازرێتەوە‪ .‬مــاددەی پێنج ‪ ..‬یەكەم‪:‬‬ ‫قەرەبوكردنەوەی ئەدەبی لەسەر بنەمای ئەو ئازارو‬ ‫ناخۆشــیانە دەخەمڵێنرێ كە زیان پێكەوتو توشی‬ ‫هاتــوەو ئــەوەی كە كاری لــە ناوبانگ یان پێگەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی یان وەزیفی كردوە ‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬قەرەبوی ماددی لەسەر بنەمای ئەوەی لە‬ ‫دەســتی چوەو ئەو زیانەی لە ماوەی گلدانەوە یان‬ ‫گرتن یان حوكمدانەكەی دەخەمڵێندرێ ‪.‬‬ ‫ســێیەم‪ :‬پێویستە لەســەر ئەنجومەنی دادوەری‬ ‫بڕیارەكانــی حوكمــدان بــە بێتاوانــی (بــرا‌وە)و‬ ‫ئازادكردنی ئەو كەسەی بێتاوانە دەسەلمێندرێ یان‬ ‫ئــازاد دەكرێــت لە دو رۆژنامــەی رۆژانەی هەرێمدا‬ ‫باڵو بكاتەوە ‪.‬‬ ‫لێــرەدا ئەوەمــان بــۆ رون دەبێتەوە كــە دادگا‬ ‫بــە شــێوەیەكی ناراســتەوخۆ دان بــەوەدا دەنێت‬ ‫كــە بریارێكیــداوە هاوســەنگ نیــە لەگــەڵ مــادە‬ ‫یاســاییەكاندا ویژدانــی دادوەرەكانیــش پێوەرێكی‬ ‫ترە بە ئاراستەی نەبونی بەڵگەی تەواو و سزایەكی‬ ‫جەستەیی و دەرونی كەسی بەند كراودا‪ ،‬هەروەكو‬ ‫چــۆن بەبڕیارێــك حوكمــی بەســەردا ســەپاندون‬ ‫كــە دەردەكەوێــت كەســێكی بێتاوانــە بەهەمــان‬ ‫شــێوە دادگا بڕیــاری ئازادكردنیــان دەدات لەرێی‬ ‫دادگاوە‪ ،‬بەاڵم بە شێوەی پێداچونەوە بە بڕیاڕیك‬ ‫حوكمەكــەی هەڵدەوەشــێنێتەوە‪ ،‬هەر بۆیە یاســا‬ ‫ناســان پێــوەری قەرەبوكەرەوەیــان داڕشــتوە بۆ‬ ‫كەســی ســتەملێكراو كە رەنگە كەمێك لەو ئازارو‬ ‫نەهامەتیەی بەســەر كەســی زوڵم لێكراوادا هاتوە‬ ‫النیكەم هەندێك لەئازارەكانی كەم كاتەوە ‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )640‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫دەمیرتاش خۆی بۆ هاوسەرۆك كاندید ناكاتەوە‬ ‫هەدەپە ئامادەسازی بۆ سێهەمین كۆنگرەی ئاسایی دەكات‬ ‫راپۆرتی چاودێر‪:‬‬ ‫وابڕیــارە لــە بــەرواری ‪ 11‬ی‬ ‫شــوباتی ئەمســاڵ‪ ،‬پارتــی‬ ‫دیموكراتــی گــەالن (هەدەپــە)‬ ‫سێهەمین كۆنگرەی ئاسایی خۆی‬ ‫لە ئەنقــەرەی پایتەختی توركیا‬ ‫ێ كە‬ ‫ێ دەكر ‌‬ ‫ببەســتێت و چاوەڕ ‌‬ ‫ێ گۆڕانكاری لە دەســتەی‬ ‫هەند ‌‬ ‫بەڕێوەبەرانی پارتەكەدا بكرێت‪،‬‬ ‫ئەمەش لە كاتێكدایە كە بەشێك‬ ‫لــە پارلەمانتــاران و ئەندامانــی‬ ‫بااڵی ئەو پارتە لە زیندانن‪.‬‬ ‫لــەو بارەیــەوە‪ ،‬لــە دوا نامــەی‬ ‫دەمیرتــاش‬ ‫ســەاڵحەدین‬ ‫هاوســەرۆكی پارتــی دیموكراتی‬ ‫گەالن (هەدەپە)‪ ،‬لە بەندیخانەی‬ ‫ئەدرنەوە بۆ پارتەكەی نوسیوە و‬ ‫دەقەكەی لە رۆژنامەی حورییەت‬ ‫باڵوكراوەتــەوە‪ ،‬ئامــاژەی بەوە‬ ‫كــردووە كــە لــە كۆنگرەكــەدا‬ ‫كاندید نابێت بۆ هاوسەرۆك‪.‬‬ ‫دەمیرتــاش لــە نامەكەیدا نوســیوێتی‬ ‫«ســەرەڕای هەمــوو ناهەقــی و‬ ‫نادادپەروەرییانــە بەرامبەرمــان كــراوە‪،‬‬ ‫لــە هــەر هەلومەرجێكدا بم‪ ،‬لــە هەوڵ و‬ ‫خەباتم بۆ دیموكراسی و ئاشتی بەردەوام‬ ‫دەبم و لــە خزمەت پارتەكەم و گەلەكەم‬ ‫دەبــم‪ ،‬راشــیگەیاندووە كــە هەدەپــە‬

‫دەستگیركردنی پارلەمانتارانی‬ ‫هەدەپە بەردەوامە‬

‫پارتێكــی خۆســەپێن نییــە و پارتێكــی‬ ‫گەالنی توركیایە لەژێر چەتری ئاشــتی و‬ ‫برایەتیدا كۆیاندەكاتەوە»‪.‬‬ ‫دەمیرتــاش لە بەشــێكیتری نامەكەیدا‬ ‫دەڵێت «هەدەپە باج و كۆششێكی زۆری‬ ‫داوە بــۆ بەدیموكراســی بوونی توركیا و‬ ‫پێكەوە ژیانی گەالنی توركیا‪ ،‬لەو رووەوە‬ ‫پێموابێت یەكەمین پارتی سیاســی بووە‬ ‫كە كاری بۆ ئەو ئامانجە كردووە‪ ،‬هیوادارم‬ ‫بەو ئاڕاســتەیەش درێژە بەكاری سیاسی‬ ‫خــۆی بــدات و لەئێســتاوە پیرۆزبایی لە‬ ‫هاوڕێ‌ و هاوخەباتە نوێیەكان دەكەم»‪.‬‬

‫هەدەپە‪ :‬دەمیرتاش لەكاری‬ ‫سیاسی بەردەوام دەبێت‬ ‫هــەر لەوبارەیــەوە وتەبێــژی هەدەپە‬ ‫رایگەیانــد‪ :‬پارتەكەیــان وابەســتەی‬ ‫كەســایەتییەكان نابێــت‪ ،‬بەڵكو لەســەر‬ ‫پرەنســیب كاردەكات و ســەاڵحەدین هەدەپە لە هەلومەرجێکی سەختدا کۆنگرەی خۆی دەبەستێت‬ ‫دەمیرتاش‪-‬یــش بەردەوام دەبێت لەكاری‬ ‫پارتێكە كار لەسەر بنەما و پرەنسیپەكان و پەلەقاژەیەتی‪ ،‬بۆیە بەسەركووتكردنی‬ ‫سیاسی‪.‬‬ ‫دوای ئــەوەی ســەاڵحەدین دەمیرتاش دەكات و وابەســتەی كەســایەتییەكان ئۆپۆزسیۆن دەیەوێت خۆی دەرباز بكات‪.‬‬ ‫‪ ،‬هاوســەرۆكی هەدەپــە لــە نامەكەیــدا نابێــت‪ ،‬بەاڵم خــۆ كاندیــد نەكردنەوەی رونیشــیكردەوە‪ ،‬هەدەپە گوشاری زۆری‬ ‫رایگەیانــد كــە لــە كۆنگــرەی داهاتووی دەمیرتــاش مانای ئەوە ناگەیێنێت كە لە لەســەرە و ناچــارە بەپێــی رەوشــەكان‬ ‫پارتەكەی‪ ،‬كە بڕیارە لە مانگی شــوباتی سیاســەت دوور دەبێت‪ ،‬بەڵكو بەردەوام گۆڕانكاری بكات‪.‬‬ ‫هاوكات چاودێرانی سیاسی‪ ،‬سەبارەت‬ ‫داهاتــوو ئەنجــام بدرێــت خــۆی كاندید دەبێت لەكاری سیاسی‪.‬‬ ‫ئایهــان بیلگەن رایگەیاند ‪ ،‬دەســەاڵت بــە نامەكــەی دەمیرتــاش و خۆكاندیــد‬ ‫نــاكات‪ ،‬ئایهان بیلگەن ‪ ،‬وتەبێژی پارتی‬ ‫دیموكراتــی گــەالن رایگەیانــد‪ :‬هەدەپە كەوتووەتــە نێــو چاڵێكی قووڵــی پڕ لە نەكردنــەوەی لــە كۆنگــرەی داهاتــووی‬ ‫قەیران و نازانێت چۆن خۆی دەرباز بكات پارتەكەیــدا‪ ،‬هۆكارەكــەی بــۆ ئــەوە‬

‫دەگەڕێننــەوە كــە دەمیرتــاش خوازیارە‬ ‫كەســێكیتر لەبری ئــەو هەڵبژێردرێت كە‬ ‫لــە دەرەوە بتوانێــت چاالكتــر درێژە بە‬ ‫سیاســەتی هەدەپە بدات‪ ،‬هاوكات ئاماژە‬ ‫بەوەشــدەكەن كە لە ئێستادا دەمیرتاش‬ ‫پڕۆســەی دادگایی كردنــی درێژەی هەیە‬ ‫و ئەمــەش رێگــرە لــەوەی كەدرێــژە بە‬ ‫سیاســەت بــدات لە زینــداوە لــە رووی‬ ‫یاساییەوە‪.‬‬

‫هەفتەی رابردوو دادگای توركیا سزای‬ ‫‪ 16‬ســاڵ و هەشــت مانگ زیندانیكردنی‬ ‫بەسەر ئیدریس بالوكەن‪ ،‬پەرلەمانتارێكی‬ ‫هەدەپەدا ســەپاند‪ ،‬ئــەوەش بە تۆمەتی‬ ‫ئەندامێتــی لە پەكەكــە و پڕوپاگەندە بۆ‬ ‫ئەو پارتە‪.‬‬ ‫رۆژی پێنــج شــەممە لە شــاری ئامەد‬ ‫پڕۆسەی دادگاییكردنی ئیدریس بالوكەن‪،‬‬ ‫جێگــری ســەرۆكی فراكســیۆنی پارتــی‬ ‫دیموكراتی گەالن (هەدەپە) بەڕێوەچوو‪.‬‬ ‫هــاوكات لــە دژی بڕیارەكــەی دادگا‪ ،‬لە‬ ‫ئامەدی باكووری كوردســتان ســەركردە‬ ‫و ئەندامانــی هەدەپــە گردبوونــەوە‪.‬‬ ‫ســەرپێل كەمالبای‪ ،‬هاوسەرۆكی هەدەپە‬ ‫رایگەیانــد‪ ،‬ئەوان خەباتیــان كردووە بۆ‬ ‫دیموكراســی و ئاشــتی و ئاكپارتیش لەو‬ ‫خەباتەی هەدەپە دەترسێت‪.‬‬ ‫كەمالبــای جەختیكــردەوە‪ ،‬ســزاكەی‬ ‫بالوكەن سیاســییە و دژی دەنگی شەش‬ ‫ملیــۆن خەڵكە كە دەنگیــان بە هەدەپە‬ ‫داوە‪.‬‬ ‫شایەنی باسە تائێستا ‪ 14‬پارلەمانتاری‬ ‫هەدەپە لە زیندانن و زۆربەیان پڕۆســەی‬ ‫دادگایــی كردنیان دەســتپێنەكردووە‪ ،‬لە‬ ‫ناویانــدا هەریــەك لــە هاوســەرۆكەكانی‬ ‫هەدەپە سەاڵحەدین دەمیرتاش و فیگەن‬ ‫یوكسەكداغ هەن‪.‬‬

‫‪2017‬ی توركیا و سوریا تێپەڕی‬ ‫ئایا كورد چی دەچنێتەوە؟‬ ‫توركیا و ئەوروپا‬

‫سامان غەفور هەورامی‬ ‫توركیا كۆتایی بە ســاڵی ‪٢٠١٧‬‬ ‫هێنــا‪ ،‬ئایا هەواڵی دڵخۆشــكەر‬ ‫هەیــە لــە سیاســەتی دەرەوەی‬ ‫توركیادا؟ ساڵی ‪ 2017‬تێپەڕی‪،‬‬ ‫ئەوە ساڵەی بۆ كورد لەپارچەیەك‬ ‫ساڵی نوشوســت و كەوتن بوو‪،‬‬ ‫لەپارچەیەكــی تری كوردســتان‬ ‫ســاڵی بوژانەوە‪ .‬بــۆ توركیاش‬ ‫ســاڵێكی پــڕ لەگێرمە و كێشــە‬ ‫بــوو لــەڕووی دیبلۆماســییەوە‪،‬‬ ‫هەروەهــا چەندیــن قەیــران و‬ ‫پێكهەڵپژانــی هەبــوو لــەڕووی‬ ‫میدیاییــەوە لەگــەڵ ئەمریــكا و‬ ‫روســیا و واڵتانــی ئەوروپــی و‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‪ ..‬واتە لە‬ ‫ویالیەتــە یەكگرتوەكانــەوە بــۆ‬ ‫ئەوروپــا و دواتر بــۆ رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوڕاســت بەتایبــەت لەگــەڵ‬ ‫هەرێمــی كوردســتان لەســەر‬ ‫پرســی ریفڕاندۆم و جیابوونەوە‬ ‫لەعێراق‪.‬‬

‫لەنیــوەی یەكەمــی ســاڵی ‪٢٠١٧‬دا‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكانــی توركیا لەگەڵ ئەوروپا‬ ‫تێكچــو‪ ،‬بەتایبــەت لەگــەڵ ئەڵمانیــا‬ ‫و هۆڵنــدا‪ ،‬هــەردوو واڵت فشــاریان‬ ‫خستە ســەر سیاســییە توركەكان‪ .‬ئەم‬ ‫ناكۆكییانــە دوای راپرســیەكەی توركیا‬ ‫بــۆ گۆڕینــی سیســتەمی پەرلەمانی بۆ‬ ‫ســەرۆكایەتی لەتوركیا روویدا‪ ،‬زۆربەی‬ ‫واڵتانــی ئەوروپــا لەگەڵپەیڕەوكردنــی‬ ‫سیستمی سەرۆكایەتی لەتوركیا نین‪.‬‬ ‫رەجــەب تەیــب ئەردۆغــان زۆر بێزار‬ ‫و توڕەبــوو‪ ،‬لــەو بڕیارەی كــە هەردوو‬ ‫واڵتــی ئەوروپی دایان لــەدژی توركیا و‬ ‫حكومەتەكــەی ئــاك پارتــی‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئەڵمانیــا و هۆڵنــدا‪ ،‬هەروەها ئەردۆغان‬ ‫ئەو بڕیارانەی هەردوو حكومەتی ئەڵمانی‬ ‫و هۆڵنــدی دەشــوبهاند بــە دەســەاڵتی‬ ‫نازیســتی‪ ،‬چونكــە لــە میدیاكانیانــدا‬ ‫ئەردۆغانیان بە دیكتاتۆر ناوزەد دەكرد‪.‬‬ ‫لەبەرامبەردا توركیا كۆمەڵێك كاری كرد‬ ‫كــە نەدەبوو بیــكات‪ ،‬هەر لەداخســتنی‬ ‫سەفارەتی هۆڵندی لەئەنقەرە‪.‬‬

‫توركیا و ئەمریكا‬ ‫پەیوەندییەكانــی توركیــا و ویالیەتە‬ ‫یەكگرتوەكان گرژی تێكەوت‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫ئیــدارەی نوێــی ئەمریــكا نەیتوانی ئەو‬ ‫پەیوەندییە ئاڵۆزە بخاتەوە سەر سكەی‬ ‫خۆی‪،‬هەروەها ئەنقــەرە داوا دەكات كە‬ ‫ئەمریكا فەتحواڵ گولەن رادەستی توركیا‬ ‫بكاتــەوە و تــەواوی هاوكارییەكانــی بۆ‬

‫یەكینەكانی پاراســتنی گــەل (یەپەگە)‬ ‫رابگرێــت‪ ،‬ئەمــە دوو خاڵــی جەوهەرین‬ ‫لــە دروســتبونەوە و بونیاتنانــەوەی‬ ‫پەیوەندییەكانــی نێــوان ئەنقــەرە و‬ ‫واشنتۆن‪.‬‬ ‫توركیــا دەیەوێــت پەڕەیەكــی نــوێ‬ ‫هەڵبداتــەوە لەگــەڵ یەكێتــی ئەوروپا‪.‬‬ ‫لەكۆتاییەكانــی ‪٢٠١٧‬دا پەیوەندییــە‬ ‫دیبلۆماســیەكانی توركیــاو ئەوروپــا‬ ‫بەرەو ئاســایی بوونــەوە هەنگاوی ناوە‪،‬‬ ‫ئــەوەش بەســەردانەكەی ئەردۆغانــی‬ ‫ســەرۆككۆماری توركیــا بــۆ ئەوروپــا‬ ‫ئــەو وێنایــەی بە جیهــان دا‪ .‬ئەردۆغان‬ ‫و ســەرۆكەكانی ئەوروپــا بەتایبەتــی‬ ‫ئەڵمانیــا و هۆڵنــدا بــە هاوڕێــی كــۆن‬ ‫ناوبــرد و خوازیــاری ئاســاییبونەوەی‬ ‫پەیوەندییەكانــی كــرد‪ .‬یەكێــك لــە‬ ‫دەستكەوتەكانی تری توركیا هاوپەیمانی‬ ‫بوو لەگەڵ عێراق و ئێران بۆ وەســتاندن‬ ‫و ســڕكردنی ریفراندۆمەكــەی هەرێمــی‬ ‫كوردستان‪.‬‬

‫ئاشتی لە سوریا‬ ‫ئەوەی لەبارودۆخی ئێســتای ســوریا‬ ‫چاوەڕێ دەكرێت‪ ،‬ئەوەیە كە جەنگی دژ‬ ‫بە داعش كۆتایی هاتوە و ئاگربەستێكی‬ ‫كاتی هەیە لەنێوان بەرەی ئۆپۆزســیۆن‬ ‫و بــەرەی رژێمــی ئەسەد‪.‬پڕۆســەیەك‬ ‫لــە ‪ ٢٠١٧‬دا هەبــوو لەالیــەن توركیا و‬ ‫روســیا و ئێرانەوە‪ ،‬سەرەتا لە ئەستانە‪،‬‬ ‫دواتر لە ســوچی‪ ،‬ئەم هەوڵەش بۆ كەم‬ ‫كردنەوەی گرژییەكان بوو لە سوریا‪ ،‬واتە‬ ‫هەوڵێكی نێودەوڵەتی هەبوو بۆ ئاشتی‪.‬‬ ‫لــە كانونــی دووەمــی ‪٢٠١٨‬ەدا روســیا‬

‫بەنیــازی كۆنگرەیەكــە بۆ چارەســەری‬ ‫كێشــەكان لەســوریا دووناوچە جێگەی‬ ‫مشــتومڕن ئەوانیش ناوچی قەڵەمڕەوی‬ ‫ئەســەد و ناوچەی قەڵەمڕەوی جەبهەی‬ ‫نوســرە كــە ئیدلەبە‪ ،‬ئەویــش نزیكە لە‬ ‫سنورەكانی توركیاوە‪.‬‬ ‫ئەگــەر بمانەوێــت خوێندنەوەیەكــی‬ ‫دروســت بكەیــن بــۆ ئــەو دۆخــەی‬ ‫لەئێســتای ســوریادا هەیە‪ ،‬ئەوا دەبێت‬ ‫جارێك كێشــەكە دەستنیشــان بكەین و‬ ‫هەمــوو الیەنەكانی لێك بدرێتەوە ئەوجا‬ ‫دەتوانیــت چارەیەكی گونجاو دانێیت بۆ‬ ‫ئەو دۆخە‪ ،‬بەڕای من چارەسەر بۆدۆخی‬ ‫ئێســتای ســوریا دەبێت چارەســەرەكە‬ ‫ناوخۆیــی بێــت‪ ،‬نابێــت چارەســەرەكە‬ ‫هاوردەبێت‪ ،‬چونكە هەموو چارەسەرێكی‬ ‫هاوردە بەرژەوەندی تێدایە‪ ،‬زۆركات ئەو‬ ‫بەرژەوەندیانــە كێشــەكان بەچارەســەر‬ ‫نەكراوی دەهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫ئەو كێشــەیەی لەئێســتای ســوریادا‬ ‫هەیــە‪ ،‬ســەرەتای كێشــەكە بەڕاماڵینی‬ ‫سیستەمی دیكتاتۆری بوو لەناوچەكەدا‪،‬‬ ‫ئەو مەیالنە زۆرتر بوون كە دەیانویســت‬ ‫دەســەاڵتی ئەســەد بمێنێتــەوە وەك‬ ‫لەوەی كە دەیانویســت دەسەاڵت بەجێ‬ ‫بهێڵێت‪.‬‬ ‫هەمــوو كێشــە كەڵەكــە بــووەكان‬ ‫پڕۆســەكەیان دواخســتو پرۆســەی‬ ‫گۆڕانەكەیان سســت و پەل شــكاو كرد‪،‬‬ ‫ئێستە هاوپەیمانی نیشــتیمانی بەهێزی‬ ‫شــۆڕش و ئۆپۆزســیۆنیان هەڵبــژارد‬ ‫لەبری ئەنجومەنی نیشــتیمانی ســوریا‪،‬‬ ‫ئەو هاوپەیمانیە كار لەســەر دوو پرۆژە‬ ‫دەكــەن‪ ،‬ئەویــش بەرەنگاربوونــەوەی‬ ‫رژێمــی دیكاتــۆر و داپڵۆســێنەر‪،‬‬

‫پــڕۆژەی گەلێكی تــوڕە و كەمدەرامەت بكات‪ ،‬چونكە لە ئەســتانە هەموو هێزە‬ ‫لەپێناو بەدەســتهێنانی ئــازادی و مافە دژەكان لەسوریا كۆكرانەوە‪ ،‬زیاتر ئەوە‬ ‫دەركەوت كە ئەنقەرە لەبەرەیەك بێت و‬ ‫مەدەنیەكانیاندا‪.‬‬ ‫مۆسكۆ و تاران لەبەرەیەك بن‪ .‬بەشداری‬ ‫توركیــا لــەو كۆڕبەنــد و كۆنگرانــەدا‬ ‫كوردو توركیاو سوریا‬ ‫ترســیەتی لەهێزە كوردییەكانی ســوریا‬ ‫كــە كیانێكــی ســەربەخۆیان هەبێــت و‬ ‫هەڵوێســتی توركیــا بــۆ چارەســەرە‬ ‫بەرژەوەندییەكانی توركیا زیاتر بكەوێتە‬ ‫پێشــنیاركاوەكان لەســەر پرسی سوریا‬ ‫مەترسیەوە‪.‬‬ ‫خــۆی لــە دوو پێشــنیاردا دەبینێتــەوە‬ ‫ئەوانیش‪:‬‬ ‫روسیا و كورد‬ ‫یەكــەم‪ :‬پەیوەســتە بــە الیەنــی‬ ‫ئاسایشــی نەتەوەیی توركیــاوە كە هەر‬ ‫روســیا گەمــە دەكات و خــۆی‬ ‫ئیدارەیەكــی ســەربەخۆ بۆ كــوردەكان‬ ‫یەكالنەكردووەتــەوە لەســەر مەســەلەی‬ ‫لەژێر هەر ناوێكدا بێت بەمەترســی ناوی‬ ‫كورد لەســوریا‪ ،‬لەالیەكەوە لەبەرەیەكدا‬ ‫دەبات بۆ خۆی‪.‬‬ ‫كە هاوپەیمانەكانــی ئەمریكا دەیانەوێت‬ ‫دووەم‪ :‬پەیوەســتە بــە چارەنوســی‬ ‫بۆ پاڵپشتی هێزە كوردیەكان‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫توركیــاوە لــە كێشــە و ملمالنێكانــی‬ ‫تــرەوە دەوێت ئــەوە جێبەجێ بكات كە‬ ‫سوریادا‪.‬‬ ‫هێز و پاڵپشــتیەكانی كــەم بكاتەوە لە‬ ‫لەنێوان ئەســتانە و سوچیدا هەوڵێك‬ ‫شاری ئەدلەب‪ ،‬ئەمەشــیان زێتر لەسەر‬ ‫هەیــە بــۆ لەباربردنی خەونــی كورد بۆ‬ ‫خواستی توركیایە‪.‬‬ ‫گەیشــتن بــە دەریــای ناوەڕاســت‪ ،‬ئەم‬ ‫لێدوانەكانــی روســیا لــە ســوچی‬ ‫هەوڵــە توركیا مەســت دەكات‪ ،‬چونكە‬ ‫جەختكردنــەوە بوو لــە خۆبەڕێوەبەری‬ ‫توركیــا بەتــەواوی ڕێگرە لەهــەر جۆرە‬ ‫بــۆ كوردەكان‪ ،‬ئــەوەش پێچەوانەی ئەو‬ ‫هەوڵێــك بــۆ دروســتكردنی كیانێك بۆ‬ ‫بەڵێنەبوو كەدرابوو بە توركیا‪.‬‬ ‫كــوردەكان‪ .‬هــەر نزیكبوونەوەیەكــی‬ ‫ئێســتا توركیا لەبەردەم دوو ئەگەردا‬ ‫ئەمریــكا لە هێزە كوردییەكانی ســوریا‪،‬‬ ‫كراوەیــە یــان دەبێــت بــەرەو رووی‬ ‫توركیا توشی شڵەژانێك دەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫پڕۆژەكــەی ئەمریكا بڕوات كــە ئەمریكا‬ ‫داواكاری توركیــا ئەوەیــە وەك هێزێكی‬ ‫دەكاتــە پاڵپشــت بــۆ هێــزە چەكــدارە‬ ‫تیرۆریســت و دوژمنی بەرژەوەندیەكانی‬ ‫كــوردەكان لە ســوریا یــان دەبێت ئەو‬ ‫توركیــا ئەمریــكا بڕوانێتــە هێــزە‬ ‫رێگایانــە هەڵبژێرێــت كــە ســوریا لــە‬ ‫كوردییەكانــی ســوریا‪ .‬حكومەتەكــەی‬ ‫ئەســتانە و ســوچیدا بڕیــاری لێدەدات‪،‬‬ ‫ئەردۆغــان دەیەوێــت ناكۆكــی لەنێوان‬ ‫كە ئەویش مافــی خۆبەڕێوەبەرێتییە بۆ‬ ‫هێزەكانی ســوریادا هەبێــت تاوەكو لەو‬ ‫كوردەكانی سوریا‪.‬‬ ‫درزەوە كار بــۆ بەرژەوەندییەكانی خۆی‬

‫تەندروستی‬

‫ذمارة (‪ )640‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫پزیشكێكی پسپۆر باسی هۆكارو چارەسەرەكانی‬ ‫كلۆریی ددان دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫كلۆربونی ددانەكان نەخۆشیەكی‬ ‫كانــزا لێبڕانــی ددانەكانــەو‪ ،‬لە‬ ‫ئێســتادا كلۆربونــی ددانــەكان‬ ‫بە نەخۆشــیەكی باو دادەنرێت‪،‬‬ ‫ئــەم نەخۆشــییەی ددان‪،‬‬ ‫زیاتــر بەهــۆی نەشوشــتنی‬ ‫ددانەكانــەوە دروســتدەبێت‪،‬‬ ‫هــەروەك د‪ .‬هەڵگــورد جــاف‪،‬‬ ‫پزیشكی پسپۆری ددان‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«باشــترین چارەسەر بۆ رێگری‬ ‫لــە كلۆربونی ددانەكان‪ ،‬شــتنی‬ ‫ددانەكانە»‪.‬‬

‫كلۆری ددانەكان چۆن‬ ‫دروستدەبێت‬ ‫د‪.‬هەڵگــورد ســاڵح جــاف‪ ،‬پزیشــكی‬ ‫پسپۆڕی ددان‪ ،‬ئاماژە بەوە دەكات‪ ،‬كلۆری‬ ‫ددان‪ ،‬نەخۆشی كانزا لێبڕانی ددانەكانە‪،‬‬ ‫لە دەرئەنجامــی كارلێكی بەكتریا لەگەڵ‬ ‫خواردنەكاندا دروســتدەبێت‪ ،‬ئەو كاتەی‬ ‫خواردنەكــە كــە بەزمانــی زانســتەكەی‬ ‫پێیدەوترێــت كاربۆهیــدرات‪ ،‬كە لە بارن‬ ‫بۆ ترشــاندن لەدەمدا ئامــادە دەبێت كە‬ ‫بەكتریا وەریان بگرێت‪ ،‬دەیان ترشــێنێت‬ ‫پاشــان ئــەو ترشــاندنە كە بــەر مینای‬ ‫ددانــەكان كــەوت كانــزا لــە ددانــەكان‬ ‫دەبڕێت‌و دەبێتەهۆی دروســتبونی رەنگ‬ ‫گــۆڕان‌و پاشــان چاڵبونــی ددانەكــە‪،‬‬ ‫كانزاكانی لە ددانەكان دەبڕێ كە بریتییە‬ ‫لە كالیسۆم‌و فۆسفات‪.‬‬

‫هۆكارەكان‬ ‫ناوبراو باس لەوەیشــدەكات‪ ،‬كلۆربونی‬ ‫ددان لــە ئێســتادا زۆر بــاوە ئەویــش‬ ‫دەگەڕێتــەوە بــۆ ئــەوەی كــە تائێســتا‬ ‫شەكر‌و شیرینی بەنیشانەی كەشخەبون‌و‬ ‫شــتێكی خــۆش دادەنرێــت‪ ،‬بەتایبــەت‬ ‫دایــك‌و بــاوكان‌و خانــەوادەكان یەكــەم‬

‫شــت كە دەیكڕن بۆ منداڵەكانیان نوقڵ‌و‬ ‫مەساسەیە‪ ،‬كە ئەمەش هۆكارە‪ ،‬هەروەها‬ ‫ددان شتن نەبۆتە كەلتور لەواڵتی ئێمەدا‪،‬‬ ‫هــەر بۆیــە خەڵــك كاتێــك منداڵەكەی‬ ‫لەدایك دەبێت هەموو پاكوخاوێنیەكی بۆ‬ ‫رادەگرێت‪ ،‬بەاڵم كــە ددانەكانی دەردێت‬ ‫ددانی بۆ ناشوات‪.‬‬

‫نیشانەكانی‬ ‫ئــەو پزیشــكە پســپۆڕە‪ ،‬دەڵێــت‬ ‫«كلۆربونــی ددان وەك نەخۆشــییەكانی‬ ‫تر نیە‌و هاواڵتی خۆی ناتوانێت هەســتی‬ ‫پێ بكات‪ ،‬بەاڵم بە شــێوەیەكی گشــتی‬ ‫ئــازار لەكاتــی خواردنــی ئــاوی ســارد‌و‬ ‫خواردنی شــیرینیدا كە كەسەكە هەستی‬ ‫پێدەكات‪ ،‬هەربۆیە پێویســتە كەســەكە‬ ‫ســەردانی پزیشــك بكات بــۆ وەرگرتنی‬ ‫چارەســەر‪ ،‬هەروەها بەبێ بونی ئازاریش‬ ‫لە ددانەكاندا دەبێت شەش مانگ جارێك‬ ‫ســەردانی پزیشــك بكرێت بۆ پشكنینی‬ ‫ددانەكان»‪.‬‬ ‫رونیدەكاتــەوە‪ ،‬كلۆربونــی ددانــی‬ ‫منــدااڵن زیاتــر پەیوەندی بــە خواردنی‬ ‫شــیرەوە هەیە‪ ،‬ئەگەر شــیری قوتو بێت‬ ‫كــە بــە مەمكە مــژە دەدرێت بــە منداڵ‬ ‫یــان شــیری دایكەكە بێت‪ ،‬كە شــەو تا‬ ‫بەیانی مەمكە لە دەمی منداڵەكەدا بێت‪،‬‬ ‫لەبەرئــەوە شــەكرو شــیریش كاریگەریی‬ ‫لەسەر كلۆربونی ددان هەیە‪.‬‬

‫ئەو خواردانەی دەبێتە هۆی‬ ‫كلۆریی ددان‬ ‫د‪.‬هەڵگــورد ســاڵح جــاف‪ ،‬جەخــت‬ ‫لەوەدەكاتــەوە‪ ،‬ئــەو خواردنانــەی ددان‬ ‫كلۆر دەكەن بریتین لە شــەكر‌و شــیرینی‬ ‫كــە كاریگەریــی دەكاتە ســەر كلۆربونی‬ ‫ددان لەگــەڵ شــیر‪ ،‬چونكــە شــیر زۆر‬ ‫دەمێنێتــەوە لــە ددانــەكان كــە یەكێكە‬ ‫لەوانــەی لەبــارە بــۆ ترشــاندن‪ ،‬لەروی‬ ‫زانســتیەوە تیۆری زۆر هەیــە بۆ كلۆری‬ ‫ددان ئەوتیۆرییەی لە هەمووی گونجاوترە‬

‫پێدەوترێت تیۆری ترشــە بەرهەمهێن كە‬ ‫چــوار بازنە بەیەكەوە كارلێك دەكات كە‬ ‫دەبێت هەموو بەیەكــەوە هەبێت ئەویش‬ ‫بریتیە لە بەكتریای ددان‌و خواردن لەگەڵ‬ ‫تێپەربونی كات‪ ،‬لە كاتێكدایە هەرشتێك‬ ‫زۆر لەنــاو دەمــدا بمێنێتــەوە‪ ،‬بەكتریــا‬ ‫كاتێــك باشــی لەبەردەســتدا دەبێت بۆ‬ ‫ئەوەی بیترشێنت‌و ددانەكە كلۆر بكات‪.‬‬ ‫وتیشی «كلۆری ددان بێ رەنگە پاشان‬ ‫دەبێتە سپی دەباشیری‌و دوای دەبێـــتە‬ ‫زەرد‌و پاشــان دەبێتــە قاوەیــی‌و دوای‬ ‫رەش‌و پاشــان چــاڵ دەبێــت‪ ،‬هەتاوەكو‬ ‫كلۆربونەكــە لە مینایا بێــت ئازاری نیە‪،‬‬ ‫بــەاڵم كەچــوە ناوعاجی دانــەوە بەئاوی‬ ‫ســارد‌و شــیرینی ئــازار دروســتدەكات‪،‬‬ ‫كەچــوە ناو كرۆكی ددانەكــەوە ناهێڵێت‬ ‫كەسەكە بەخەوێت»‪.‬‬

‫جیاوازی كلۆری ددانی‬ ‫منداڵ‌و گەورە چیە؟‬ ‫ئەو پزیشكە پســپۆرە‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪،‬‬ ‫باڵوبونــەوە‌و خێرایــی كلۆربونی ددان لە‬ ‫منداڵ‌و گەورەشدا جیاوازی هەیە‪ ،‬ئەویش‬ ‫لــە ددانەكانی گــەورەدا خاوتر تەشــەنە‬ ‫دەكات لە كاتێكدا لە ددانی منداڵدا خێراتر‬ ‫تەشــنەكە دەكات‪ ،‬چونكە لە گەورەدا بە‬ ‫گشــتی ددانیــان زوزو دەشــۆن‌و فلۆراید‬ ‫هەیــە زۆتر بۆت كۆنتڕۆڵ دەكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەمنداڵدا درەنگ تر كۆنترۆڵ دەكرێت‪.‬‬ ‫بــاس لەوەیشــدەكات‪ ،‬باشــترین رێگە‬ ‫بــۆ رێگریكــردن لــە كلۆربونــی ددان‬ ‫شــتنی ددانەكانە‪ ،‬چونكە دەتوانێت ئەو‬ ‫كلۆریانەی كە لە سەرەتادا دروستدەبێت‬ ‫رایانبگرێــت‌و نەهێڵێــت ددانەكە خراپتر‬ ‫ببێــت‪ ،‬هەروەها خواردنــەوە گازییەكان‌و‬ ‫شــەربەتە ئامادەكــراوەكان زیانــی بــۆ‬ ‫ددانەكان هەیە‪ ،‬لەروی زانســتیەوە میوە‬ ‫ئەگــەر بەمیوەی بخورێت ســەالمەترە بۆ‬ ‫ددانەكان‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بكرێت بەشەربەت‬ ‫ئەگــەری كلۆربونــی ددانەكانــی هەیــە‪،‬‬ ‫تەنانەت شــەربەتی فرێشیش‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫خواردنەی سودی بۆ ددانەكە هەیە شیر‌و‬ ‫ماســت‌و پەنیری جیڕە‪ ،‬لەگەڵ ســەوزەو‬

‫د‪ .‬هەڵگورد جاف‪ ،‬پزیشكی پسپۆڕی ددان‪:‬‬

‫خەڵكی الی ئێمە كاتێك منداڵەكەی لەدایك دەبێت هەموو پاكوخاوێنیەكی‬ ‫رادەگرێت‪ ،‬بەاڵم كە ددانەكانی دەردێت ددانی بۆ ناشوات‬ ‫میوە جیــڕەكان بەتایبەت ئــەو میوانەی‬ ‫پێوســتی بەجوینی زۆرە وەك میوەكانی‬ ‫پڕتەقاڵ‌و كیوێ‌و گێزەر‪.‬‬

‫چارەسەكان‬

‫ئەگــەر ددانەكــە هیچ هیوایەكــی نەبێت بۆ‬ ‫پڕبونــەوە هەڵی دەكێشــن‪ ،‬ئەگەر ددانێك‬ ‫كلــۆر بێت كاریگــەری بۆ ســەر ددانەكەی‬ ‫تەنیشــتی دەبێــت‪ ،‬چونكــە دەبێتــە هۆی‬ ‫كۆبونەوەی خواردن‌و ددانەكەی تەنیشتیشی‬ ‫كلۆر دەكات‪.‬‬

‫ئەو پزیشكە پسپۆڕە باسی لەوەیشكرد‪،‬‬ ‫خۆپاراستنەكان‬ ‫هەڵكێشانی ددانەكان چارەسەرێكی باشە‌و‬ ‫دواهێڵی چارەسەرە‪ ،‬لە ئێستادا دەرمانێك‬ ‫هاتوە پێشئەوەی ددانەكە پڕبكرێتەوە رێگر‬ ‫پێویســتە بــۆ خۆپاراســتن لــە كلۆر‬ ‫دەبێــت لە كلۆرە بونــی ددانەكەو ناهێڵت‌و ددان‪ ،‬كە منداڵ لە دایك بو تەنها شیری‬ ‫زیاتــر بێــت‪ ،‬وە ئەگــەر كلۆرەكــە چوبێتە دایــك بدرێت بــە منداڵ‪ ،‬شــەو تا بەیان‬ ‫كرۆكی ددانەوەكە دەماری دەبڕێت‪ ،‬پاشان مەمەكــی دایك لەدەمــی منداڵدا نەبێت‪،‬‬

‫بەهیــچ شــێوەیەك پەنا بۆشــیری قوتو‬ ‫نەبرێت‪ ،‬بە شێوەیەكی گشتی لە تەمەنی‬ ‫شەش مانگییەوە كە یەكەم ددانی منداڵ‬ ‫دەردێت دەســتبكرێت بەشتنی ددانەكان‬ ‫بەفڵچەوە هەویــری ددان كە‪ 1000‬پیپەین‬ ‫فلۆرایــدی تێدابێــت‪ ،‬پێویســتە گەورەو‬ ‫منــداڵ رۆژی دو جــار ددانــی بشــوات‪،‬‬ ‫دەبێــت شــەش مانگ جارێك ســەردانی‬ ‫پزیشــكی ددان بكــەن‪ ،‬پێویســتە ددان‬ ‫شتنی منداڵ‌و خێزانەكان بەیەكەوە بێت‌و‬ ‫پەتــی ددان بۆ ناوچــەی نێوان ددانەكان‬ ‫بەكابهێنرێت‪ ،‬هەروەها منداڵ كە تەمەنی‬ ‫بو بەیەك ساڵ پێویستە پزیشك بیبینێ‪.‬‬

‫چەند ئامۆژگارییەك بۆ پاراستنی جەستە لە هەوكردن‬ ‫ئاژانسەکان‪:‬‬ ‫هەوكردن بەشێكە لە كاردانەوەی‬ ‫سیســتمی بەرگــری جەســتە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی جەستە وریا بێتەوە لە‬ ‫توشــبون بە برین یان ڤایرۆس‪،‬‬ ‫تەنیــا هــۆكارە دەرەكیەكانیش‬ ‫نیــن كە دەبنە هــۆی هەوكردن‪،‬‬ ‫بەڵكــو هــۆكاری دیكــەش لــە‬ ‫ئــارادان وەك‪ :‬كەمیی نوســتن‪،‬‬ ‫خۆماندوكردنــی زۆر‪ ،‬فاكتــەری‬ ‫بۆماوەیــی‪ ،‬لە هەمــو ئەمانەش‬ ‫خراپتــر‪ ،‬سیســتمی هەڵــەی‬ ‫خۆراكییە كە دەشێت ببێتە هۆی‬ ‫هەوكردن لە جەستەدا‪.‬‬

‫خۆراكە دژە هەوكردنەكان‪:‬‬ ‫ماسیی تونەی سپیی‬ ‫لەقوتونراو‬

‫‪And Alternative medicine‬‬ ‫لەبارەوە باڵوكراوەتەوە‪.‬‬

‫شلەی ئێسقان‬

‫باڵوكــراوەش لــە گۆڤــاری ‪Medical‬‬ ‫‪ Principles and Practice‬دا‪،‬‬ ‫ســەبارەت بــەوەی رۆنی گوێــزی هیندی‬ ‫كارایــە بۆ چارەســەری هەوكردنی توند‪،‬‬ ‫لــە شــوێنی برین یــان هەوكــردن‪ ،‬نەك‬ ‫هەوكردنە درێژخایەنەكانی پەیوەســت بە‬ ‫زیادبونی كێش‌و نەخۆشیی دیكە‪.‬‬

‫بەگوێــرەی لێكۆڵینەوەیەكی باڵوكراوە‬ ‫بەگوێرەی لێكۆڵینەوەیەك كە لە ساڵی لــە گۆڤــاری ‪ plos one‬دا‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫‪ 2016‬دا كراوە و لە گۆڤاری‬ ‫لــە تەمەنــدا مامناوەنــدن ‌و گیــرۆدەی‬ ‫‪ The American journal of‬زیادبونــی كێشــن‌و (گلوكوزامیــن) یان‬ ‫هەنگوینی پوخت‬ ‫‪ Clinical Nutrition‬باڵوكراوەتەوە‪ ،‬وەك تەواوكەرێــك خۆراكیی وەرگرتوە(‬ ‫چەنــد ئەنزیمێكــی گرنــگ بــۆ‬ ‫ترشی ئۆمیگا ‪ 3‬كارایە لە كەمكردنەوەی كە لە شــلەی ئێسقاندا هەیە)‪ ،‬توانیویانە تەندروســتی هەیــە وەك ئەنزیماتــی‬ ‫ئاماژەكانــی هەوكردن لە جۆری ‪ .EPA‬ئاســتەكانی ‪ CRP‬دابەزێنن كە ئاماژە پرۆتین‪ ،‬ئەم ئەنزیمانە پێویســتن كاتێك‬ ‫كــە ئەمەش لە گۆشــتی ماســیی تونەدا بــۆ بونــی هەوكــردن بە رێــژەی ‪ . %23‬بابەتەكە پەیوەســت دەبێــت بە گۆڕینی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ئــەم شــلەیە پڕە لە ترشــی ئەمینی دژە بەدەمەوەهاتنــی هەوكردن‪ .‬كار لەســەر‬ ‫هەوكردن‪ ،‬لەگەڵ بڕی زۆری جیالتین كە یاریدەدانــی شــكاندنی پرۆتینــەكان ‌و‬ ‫یاریدەی بنیادنانەوەی ناوپۆشــی ریخۆڵە رزگاربــون لە خانەی لەناوچو‪ .‬هەنگوینی‬ ‫تاجی چیا (الكلیل الجبل)‬ ‫تاجــی چیــا (روز مــاری) روەكێكــی دەدات‪ ،‬بــۆ یاریدەدانــی میكرۆبــی دژە پوخت لە باشترینی ســەرچاوەكانی ئەم‬ ‫بــۆن خۆشــە وەك دژە هەوكــردن بــە هەوكردن لە كەناڵی هەرسدا‪.‬‬ ‫ئەنزیمانەیــە‪ ،‬چونكــە لەلیكــی هەنگــی‬ ‫دەوڵەمەنــد بــە ئەنزیــم دروســتكراوە‪.‬‬ ‫كاردێــت‪ ،‬بەهــۆی بونــی پێكهاتــەی‬ ‫گەلێــك لێكۆڵینــەوە دەریانخســتوە‬ ‫كەدژە ئۆكســیدە‪ .‬ترشــی كارنوســیك‌و‬ ‫رۆنی گوێزی هندی‬ ‫كــە هەنگویــن كارایە لــە رزگاربــون لە‬ ‫كارنوســولی تێدایە‪ ،‬كە لە پێكهاتەكانی‬ ‫پڕە لــە خاســیەتی دژە هەوكردنن بە نیشــانەكانی نەخۆشیەكانی وەك ‪.IBS‬‬ ‫پۆلیفینولیكــە كــە لــە تاجــی چیــادا‬ ‫هەیە‪ ،‬كــە لێكۆڵینەوەیەكــی لە گۆڤاری گوێــرەی لێكۆڵینەوەیەكــی باڵوكــراوە هــەروەك هەنگویــن پڕە لــە پۆلیفینۆڵی‬ ‫‪ BMC‬لــە گۆڤــاری ‪ Pharmaceutical‬دژە هەوكــردن ‌و كاروتینــات ‌و دژە‬ ‫‪Complementary‬‬ ‫‪ Biology‬لێكۆڵینەوەیەكــی دیكــەی ئۆكساندنەكان‌و ڤیتامینەكان‪.‬‬

‫جۆراوجۆر‬

‫ذمارة (‪ )640‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ئەڵامنیا بە یاسا سۆشیال میدیا كۆنرتۆڵ دەكات‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫ئەڵمانیــا لــە رێی یاســایەكی نوێوە‪،‬‬ ‫كــە تایبەتە بە سۆســیال میدیا‪ ،‬داوای‬ ‫كــردوە كە رێكاری یاســایی بگیرێتەبەر‬ ‫بەرامبــەر بەو پێگانەی كــە بابەتی دژە‬ ‫یاســایی‌و رەگەزپەرستی‌و هەواڵی درۆ‬ ‫باڵودەكەنەوە‪ ،‬بە پێی ئەم یاســایەش‪،‬‬ ‫ئــەو پێگانــە روبــەڕوی چەندیــن ســزا‬ ‫دەبنــەوە‪ ،‬لەوانــەش ســەندنی غەرامە‬ ‫بــە بــڕی (‪ )50‬ملیۆن یــۆرۆ‪ ،‬گەر بێت‬ ‫‌و پابەنــدی خۆیان بەرامبــەر بڕگەكانی‬

‫یاساكە پیشان نەدەن‪.‬‬ ‫مەبەســتی ســەرەكی ئەم یاســایەش‬ ‫بــۆ هەریەك لــە پێگەكانــی (یوتیوب‪،‬‬ ‫فەیســبوك‌و تویتــەر)ە‪ ،‬بــەاڵم ئەگەری‬ ‫ئەوەیــش هەیــە كــە یاســاكە لەســەر‬ ‫ێ بكرێ‌‪،‬‬ ‫(ریدیت‌و تامپلەر)یش جێبەج ‌‬ ‫لەوانەیشــە پێگەی (فی كی) روسی بۆ‬ ‫سۆســیال میدیا و پێگەكانــی (فیمۆ و‬ ‫ملێكەر)یش بگرێتەوە‪.‬‬ ‫ســەرجەم ئــەم ســۆیال میدیایانــە‪،‬‬ ‫مۆڵەتــی تــا كۆتایــی ســاڵی (‪)2017‬‬

‫ێ بــۆ خۆئامادەكــردن بۆ‬ ‫یــان دراوەتــ ‌‬ ‫جێبەجێكردن‌و پابەندبون بەو بڕیارەوە‪.‬‬ ‫دەركردنــی ئــەم جۆرە لــە بڕیار‪ ،‬لە‬ ‫میانــەی ئــەو هەواڵــە درۆیانــە هاتــوە‬ ‫سەبارەت بە رەگەزپەرستی كە لە پێگە‬ ‫و سۆسیال میدیاكاندا باڵوكراونەتەوە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەم یاســایەش‪ ،‬وەزارەتی‬ ‫(داد) ی ئەڵمانــی‪ ،‬لــە نێــو پێگەكانی‬ ‫خۆیدان‪ ،‬فۆڕمێكی باڵوكردۆتەوە و تێیدا‬ ‫ێ هەواڵ بداتە‬ ‫هاتــوە كە هاواڵتی دەتوان ‌‬ ‫دەزگا تایبەتــەكان لــە بونی هەر جۆرە‬

‫باڵوكراوەیەك سەبارەت بەو بابەتە‪.‬‬ ‫لــە بڕگەیەكــی گرنگــی نێــو ئــەو‬ ‫فۆڕمەشدا دەڵێ‌‪ ،‬سەرەڕای پابەندكردنی‬ ‫كۆمپانیاكان بە خێرا هەڵسوكەوت كردن‪،‬‬ ‫لەگــەڵ ئەوەشــدا دانانــی میكانیزمێك‬ ‫بــۆ ناردنی ســكااڵی بەكارهێنــەران كە‬ ‫لــە رێگەیــەوە بتوانــن ئاگانامــە بدەنە‬ ‫كارمەندەكانــی پێگەكــە‪ ،‬ئەویــش‬ ‫ســەبارەت بــەو بابەتــە ناپەســەندانە‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی خێرا‪.‬‬

‫پڕۆسەی تۆماركردنی‬ ‫یادەوەرییەكانی بۆنكردن‬ ‫لە مێشكدا‬ ‫(زانایان ئاشكرای دەكەن‪ :‬بۆچی هەندێ‌ بۆنكردن‬ ‫دەمانبەنەوە بۆ رابردو؟‬

‫شێ‌‌و قەتیسبونی‬ ‫گەرما‪ ،‬هەڕەشە لە‬ ‫مرۆڤ دەكەن‬

‫ئاسۆیی‬

‫ستونی‬

‫‪-1‬ون ‪ +‬دانە‪.‬‬ ‫‪(-2‬پا)ی لەگەڵدا نییە‪،‬‬ ‫باڵندەیەكە‪ ،‬شیوەن‪.‬‬ ‫‪-3‬گەورەیی‪ ،‬خاڵی‪.‬‬ ‫‪-4‬ناوێكی كوڕانەیە‪ ،‬دوای كچ‪.‬‬ ‫‪-5‬نیوەی سوێر‪ ،‬بەبێ‌ گیر‪،‬‬ ‫بەشێكە لە لەش‪.‬‬ ‫‪-6‬كارێكی مرۆڤانەیە‪ ،‬یەك لەدوای‬ ‫یەك (پ)‪ ،‬بۆ رۆیشتنە‪.‬‬ ‫‪-7‬كەڕەت‪ ،‬پێداویستی ماڵە‪.‬‬ ‫‪-8‬زیاتر بۆ شوتی‌و كاڵەكە‪ ،‬قەزای‬ ‫بێ‌ (ق)‪ ،‬باڵندە‪.‬‬ ‫‪-9‬ژمارەیەكە (پ)‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪،‬‬ ‫زۆرجار قەدەغەیە‪.‬‬ ‫‪-10‬چاو‪ ،‬بۆ شتی پیسە‪،‬‬ ‫ئەچەقێنرێ‌‪.‬‬ ‫‪-11‬چەشن (پ)‪ ،‬عاشقێك بو‪.‬‬ ‫‪-12‬زۆر كەس ئەكەوێتە سەری ‪+‬‬ ‫برای تەپڵەك‪.‬‬

‫‪-1‬ئەڵێن پیرۆزە‪ ،‬جۆرە قسەیەكە‪.‬‬ ‫‪-2‬زو ئەپۆشرا (پ)‪ ،‬چەمێكە‪،‬‬ ‫نیوەی سارا‪.‬‬ ‫‪-3‬زۆرجار ئەكرێ‌‪ ،‬رەنگێكە‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبێلێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬ژمارەیەكە‪ ،‬رەنگێكە‪.‬‬ ‫‪-5‬هەڵئەگیرێ‌‪ ،‬یاخوا كەس توشی‬ ‫نەبێ‌‪.‬‬ ‫‪-6‬ئەویش ساڵوە‪ ،‬بێكەڵك‪ ،‬نیوەی‬ ‫فاقە‪.‬‬ ‫‪-7‬نەرم‪ ،‬هەستێكی چاوە‪.‬‬ ‫‪-8‬زرێی لەگەڵدا نییە‪ ،‬جۆرە‬ ‫كۆترێكە‪.‬‬ ‫‪-9‬ئۆتۆمبێلێكە (پ)‪ ،‬تامێكە‪ ،‬ساڵی‬ ‫عەرەب‪.‬‬ ‫‪-10‬دوای هەڵدان ئەوترێ‌‪،‬‬ ‫خواردنێكە‪ ،‬ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-11‬پلەیەكە بۆ فەرمانبەر‪.‬‬ ‫‪-12‬بە جۆرە خواردنێك دەڵێن‪،‬‬ ‫پایتەختێكی ئەوروپیە‪.‬‬

‫وش ـ ــةى ونبو‬

‫ئاژانسەكان‪:‬‬

‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫ێ كەس كە بۆنی جۆرێك لە (بۆن) ەكان‬ ‫هەنــد ‌‬ ‫دەكەن‪ ،‬هەســت بە لە دەســتدانی هاوبەشەكانیان‬ ‫دەكەن‪ ،‬چونكە ئەوانیان بیردەخاتەوە‪.‬‬ ‫هەندێكــی تریش‪ ،‬بیــری خواردنەكانی دایكیان‬ ‫ێ خواردن‬ ‫دەكەوێتــەوە‪ ،‬ئەو كاتانەی بۆنــی هەند ‌‬ ‫بەر لوتیان دەكەوێ‌‪.‬‬ ‫كەواتــە چــۆن دەتوانیــن شــیكردنەوە بــۆ‬ ‫یادەوەرییــەكان‌و ســۆزمان بــۆ بیركردنەوەی ئەو‬ ‫بۆن‌و بەرامانە بكەین‪.‬‬ ‫هــەردو زانــای پســپۆری مێشــك ‌و دەمــار‪،‬‬ ‫(كریســتینا ســترۆتش‌و دینیز مانهان فوگان) لە‬ ‫زانكــۆی (روهەر بوخــوم) ی ئەڵمانیا‪ ،‬هەســتان‬ ‫بەئەنجامدانــی توێژینەوەیــەك ســەبارەت بــە‬ ‫زانینــی كە ئاخۆ كام شــوێنی مێشــك بەرپرســە‬ ‫لــە خەزنكردنــی بــۆن‌و بەرامە‪ ،‬وەك یــادەوەری‬ ‫درێژخایــەن‪ .‬لــە ئەنجامــدا بۆیان دەركــەوت كە‪،‬‬ ‫توێژاڵە شــێوە هەرمێییەك هەیە‪ ،‬كە بەشــێكە لە‬ ‫نێو مێشــكدا و كاری ناسینەوەی بۆن‌و بەرامەیە‪،‬‬ ‫ئەو بەرپرســە لەم جــۆرە كارە‪ ،‬واتە خەزنكردنی‬ ‫یادەوەری بۆن‌و بەرامەی درێژخایەن‪.‬‬

‫(د‪ .‬ســترۆتش) وتیشی (گومانی تێدا نییە كە‬ ‫كاری ســەرەكی ئەو بەشــەی مێشــك كە باسمان‬ ‫كــرد‪ ،‬خەزنكردنێكــی كاتییــە بۆ بــۆن‌و بەرامە‪،‬‬ ‫بــەاڵم وتمان با بزانین ئەو تاقیكردنەوەیە لەســەر‬ ‫یادەوەرییە درێژخایەنەكانیش جێبەجێ‌ دەبن)‪.‬‬ ‫لەگــەڵ هەمــو ئەمانەشــدا هێشــتا زانایــان‬ ‫پێویســتیان بــە زانینــی ئەو رێنماییانــە هەیە كە‬ ‫وائەكات یادەوەرییەكان خــەزن بكرێن‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫هەوڵی زیاتریان دا تا بزانن كە ئاخۆ توێژاڵە شێوە‬ ‫هەرمێیەكە پێویستی بە رێنماییە بۆئەوەی بتوانن‬ ‫یادەوەرییە درێژخایەنەكانیش خەزن بكات‪.‬‬ ‫دواجــار بۆیان دەركــەوت كە پێویســت ئەكات‬ ‫ئامــاژە بــەوە بــدەن كە لــە ناوچەی ســەرەوەی‬ ‫مێشــكەوە دروســتكردنی یــادەوەری درێژخایــەن‬ ‫دروســت دەبێ‌‪ ،‬بۆشــیان ئاشــكرابو كەوا بەشــی‬ ‫ســەرەوەی مێشــك ناســراو بە (توێژاڵە تەوێڵی‬ ‫بازنەیی)‪ ،‬بەرپرسە لە جیاكردنەوەی تاقیكردنەوە‬ ‫هەستییەكان (هەستەوەرەكان)‪.‬‬ ‫د‪ .‬ســتروتش ئەوەیشــی راگەیانــد‪ ،‬كــە‬ ‫توێژینەوەكەمان ئەوەی دەرخستوە كەوا ئەتوانین‬ ‫ێ ئەرشــیفی‬ ‫(توێژاڵــە هەرمێیەكە)‪ ،‬ناوبنێین (ج ‌‬ ‫یادەوەری) بۆماوەی دورودرێژ‪.‬‬

‫زانایــان لــە زانكــۆی كۆڵۆمبیــا لە نیویــۆرك‪ ،‬وای‬ ‫بــۆ دەچن‪ ،‬كە قەتیســبونی گەرمــا كاریگەری نەرێنی‬ ‫(نەگەتیــڤ)ی لەســەر مرۆڤایەتــی دەبێــت‪ ،‬وایــش‬ ‫ێ‬ ‫پێشــبینی دەكەن‪ ،‬كە چەندین ناوچەی جیهان‪ ،‬تا د ‌‬ ‫زیاتر هەســت بەو شــەپۆلە گەرمایە بكەن كە بەهۆی‬ ‫بەردەوامیی‌و بەرزبونەوەی پلەی گەرماوە رودەدات‪.‬‬ ‫ێ لە شارەزایانیش لەو بوارەدا‪ ،‬لەگەڵ زانایاندا‬ ‫هەند ‌‬ ‫ێ لە لێكۆڵینەوەكان‬ ‫هاوڕان‌و وا هەستدەكەن كە هەند ‌‬ ‫ێ خســتوە بــۆ ئــەم‬ ‫فاكتەرێكــی گرنگیــان پشــتگو ‌‬ ‫حاڵەتــە‪ ،‬ئەویش فاكتەری (شــێ‌)یە كە یارمەتیدەر و‬ ‫كاریگەرییەكی بەهێزە بۆ دروســتبونی كەش‌و هەوای‬ ‫گەرم‌و كوشندە‪.‬‬ ‫دەرەنجامــی لێكۆڵینەوەیەكــی جیهانییــش ئەوەیان‬ ‫ێ لە‬ ‫خســتۆتەڕو‪ ،‬كە فاكتەری بەرزبونەوەی رادەی ش ‌‬ ‫(دە) ساڵی داهاتودا ئەبێتە هۆكار بۆ كێشە و نااڵندنی‬ ‫ســەدان ملیۆن كەس‪ ،‬بەو هۆیەشــەوە ناتوانن لە كارو‬ ‫ێ‬ ‫بارەكانیانــدا بەردەوام بن‌و توانای كاركردنیان نامێن ‌‬ ‫‌و رێژەی مردوانیش رو لە بەرزبونەوە دەكات‪.‬‬ ‫لێكدانــەوەی لێكۆڵەرەوانیــش ئەوەیان دەرخســتوە‬ ‫كە (شــێ‌) هەڕەشەیەكی مەترســیدارە بۆ ناوچەكانی‬ ‫خــواروی رۆژهەاڵتــی واڵتــە یەكگرتــوەكان‌و روبار و‬ ‫ناوچەكانــی ئەمــەزۆن لە ئەمەریكای خــوار و‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫خۆرئــاوا و خــواروی ئەفریقیــا و ناوچەكانــی خواروی‬ ‫رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت‌و نیمچــە دورگــەی عــەرەب‌و‬ ‫سەروی هندستان‌و رۆژهەاڵتی چین‪.‬‬ ‫چونكــە هەمــو ئەم ناوچانە لە یــەك كاتدا ئەكەونە‬ ‫ژێر كاریگەری بەرزی پلەی گەرمی‌و (شێ‌) وە‪ ،‬كە بە‬ ‫(گەرمی شێدار) دەناسرێ‌‪.‬‬

‫وشەی ونبو‪:‬‬ ‫ئامێرێكی مۆسیقایە‬

‫دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك‬ ‫قەپان –‬ ‫گەشتیار –‬ ‫كیلۆمەتر –‬ ‫شێلم – –‬ ‫تەمەرهیندی‬ ‫قەزوان –‬ ‫شیرازە –‬ ‫ساڵۆن –‬ ‫–‬ ‫پۆڕ‬ ‫–‬ ‫الند‬ ‫چاڤی‬ ‫–‬ ‫مۆز‬ ‫– دوكانەكان – ئاو – دۆستی – دەربەند‬ ‫پرد–– كۆتر‬ ‫ێ–‬ ‫– ز–‌‬ ‫شوتی‬ ‫تۆڕنەچیزبڵ‬ ‫كۆگا––هێدی –‬ ‫– قەنەفە‬ ‫تەماتە گرد‬ ‫شەریك –‬ ‫–‬ ‫سڵق‬ ‫–‬ ‫گەاڵڕێزان‬ ‫– خوێندن – هەرزەكاری –‬ ‫كتێبخانە –‬ ‫– برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ‬ ‫– پرتەقاڵ – هەمیشە – شەیدا – سابون‬ ‫– سۆز – دڕك – كەسك – مازو‬ ‫سمە‪ .‬سور – دۆ‬ ‫– كچ – كۆچ ––بەرز –‬ ‫– سڵ – چل‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (640) 08-01-2018‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫بابەتە بەشداربوەكان‬ ‫وەك خۆیان دەمێننەوە‬

‫بیستویەكەمین فێستیڤاڵی‬ ‫نێودەوڵەتی گەالوێژ‬ ‫لە بەهاردا بەڕێوەدەچێت‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬

‫دەزگای سەردەم‬ ‫چەند كتێبێك‬ ‫باڵودەكاتەوە‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫لــە درێــژەی بــە چاپگەیاندنــی‬ ‫ئــەو كتێبانــەی كــە دەزگای چــاپ‌و‬ ‫پەخشــی ســەردەم چاپیان دەكات‌و‬ ‫لە نوێتریــن كاریانــدا‪ ،‬باڵوكردنەوە و‬ ‫بــە چاپگەیاندنــی ژمارەیەكی ترە لەو‬ ‫كتێبــە ناوازانەی كــە خوێنەری كورد‬ ‫ئومێــدی پێیانــە و زیاتــر كتێبخانەی‬ ‫كوردی دەوڵەمەندتر دەكات‪.‬‬

‫كتێبە باڵوكراوەكانیش بریتین لە‪:‬‬ ‫ـ رەبەنێكــی رەشــپۆش‪ /‬كــۆ‬ ‫چیرۆك‪ /‬ئەنتۆن چیخۆف‪ /‬وەرگێڕانی‬ ‫حەمەكەریم عارف‪.‬‬ ‫ـ شــانۆ و هەمبەرەكەی‪ /‬ئەنتۆنان‬ ‫ئارتــۆ‪ /‬وەرگێڕانی لە فەرەنســییەوە‬ ‫مستەفا قەسیم‪.‬‬ ‫ـ گەردن نەماوە بۆ بڕین‪ /‬شــیعری‬ ‫ژن‌و مێردێكی شــاعیر‪ ،‬سەنییە ساڵح‬ ‫‌و محەمــەد ماغــوت‪ /‬وەرگێڕانــی لــە‬

‫عەرەبییەوە عەبدوڵاڵ تاهیر بەرزنجی‪.‬‬ ‫ـ شاعیرە كوژراو و ستەملێكراوەكانی‬ ‫سەردەمی ئیسالمی‪ /‬حەسەن بارام‪.‬‬ ‫ـ زنجیــرەی دۆســیەكانی ســەردەم‬ ‫(‪ /)27‬مێــژو‪ /‬تێگەیشــتن لە رابردو‬ ‫بۆ رۆشنكردنەوەی داهاتو‪ /‬كۆمەڵێك‬ ‫نوسەر‪.‬‬ ‫ـ زنجیــرەی دۆســیەكانی ســەردەم‬ ‫(‪ /)28‬ئــازادی‪ /‬خواســتی مــرۆڤ‬ ‫بۆئــەوەی ســەرگەورەی خــۆی بێت‪/‬‬

‫كۆمەڵێك نوسەر‪.‬‬ ‫ـ زنجیــرەی دۆســیەكانی ســەردەم‬ ‫(‪ /)29‬یۆرگــن هابرمــاس‪ /‬تیــۆری‬ ‫كــرداری پەیوەندیخــواز‪ /‬كۆمەڵێــك‬ ‫نوسەر‪.‬‬ ‫ـ زنجیــرەی دۆســیەكانی ســەردەم‬ ‫(‪ /)30‬سیاســەت ‌و ئەخــاق‪/‬‬ ‫تەبایــی ئامانجی سیاســی‌و ئامرازی‬ ‫بەدەستهێنانی‪ /‬كۆمەڵێك نوسەر‪.‬‬

‫دوو‬ ‫شەم هە‬ ‫مەی موو‬ ‫ەک‬

‫رۆ‬ ‫بە ژنام‬ ‫رپر ەوان‬ ‫رۆ سیا یی‬ ‫شن ر و‬ ‫گەر‬

‫دوای ئەوەی بەهۆی بارودۆخی ناهەمواری‬ ‫كوردســتانەوە بڕیــاردرا‪ ،‬بیســتویەكەمین‬ ‫فێستیڤاڵی نێودەوڵەتی گەالوێژ ساڵی پار‪،‬‬ ‫دوابخرێ‌‪ ،‬لە ئێستادا سەرجەم رۆشنگەران‬ ‫و نوســەران ئــاگادار دەكەینــەوە‪ ،‬كــە‬ ‫فێستیڤاڵی نێودەوڵەتی گەالوێژ لەسەرەتای‬ ‫مانگی نیساندا بەڕێوەدەچێت‪.‬‬ ‫ســەرۆكی بنكــەی روناکبیریــی گەالوێژ‬ ‫بە چاودێــری راگەیاند‪ :‬لــە كۆبونەوەیەكی‬ ‫فراوانــی بنكەکەمانــدا و بــە راوێــژ لەگەڵ‬ ‫سەرپەرشــتیاری گشــتیی فێســتیڤاڵدا‪،‬‬ ‫بڕیــاردرا بیســتویەكەمین فێســتیڤاڵی‬ ‫نێودەوڵەتی گەالوێژ لە بەهاری ئەمســاڵداو‬ ‫بە دیاریكراوی لە سەرەتای مانگی نیساندا‬ ‫سازبكرێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬نەوزاد ئەحمەد ئەســوەد‪ ،‬ســەرۆکی‬ ‫بنکەی روناکبیریی گەالوێژ‪ ،‬وتیشی «بەشی‬ ‫هــەرە زۆری كارەكانمــان تــەواو بــوون‪،‬‬ ‫واتــە هەر هەمــان ئەو بابەتانــەی لەبواری‬ ‫لێكۆڵینــەوەو چیرۆك و شــیعردا دەرچون‬ ‫و پێشــتر ناوەكانیــان راگەیەنرابــوون‪ ،‬لە‬ ‫تــەك دروشــمی فێســتیڤاڵ كــە بریتیە لە‬

‫(روەو تێپەڕین لەچوارچێوە داخراوەكان)‪،‬‬ ‫هەروەها ئێستا لە هەوڵی ئەوەداین جارێكی‬ ‫تر پەیوەندی بەنوسەرانی روسیاوە بكەین‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬راشــیگەیاند‪ ،‬ئــەو نوســەرە‬ ‫عەرەبانەیش كە لە واڵتانی مەغریب و تونس‬ ‫و میســرو لوبنان‪ ،‬بڕیاریاندابو بەشداری لە‬ ‫فێســتیڤاڵدا بكــەن‪ ،‬ئــاگادار دەكەینەوە‪،‬‬ ‫ئەمــە جگــە لــەوەی چەنــد كتێبێكمــان‬ ‫ئامــادەن بۆ چــاپ‪ ،‬لەوانــە‪ ،‬بیبلیۆگرافیاو‬ ‫مێژوی سەرجەم فێســتیڤاڵەكانی گەالوێژ‪،‬‬ ‫هــەر لەدامەزراندنیــەوە لەســاڵی ‪ 1996‬تا‬ ‫بیســتەمین فێســتیڤاڵ لە ساڵی ‪ ،2016‬كە‬ ‫ژمارەیەكــی بێشــومار وێنــەو چاالكییەكان‬ ‫و نوســەران و ئەدیبــان لەخــۆ دەگرێــت‪،‬‬ ‫لەتــەك زانیاریی تــەواو دەربارەی گەالوێژو‬ ‫فێستیڤاڵەكەی‪.‬‬ ‫ســەرۆکی بنکــەی روناکبیریــی گەالوێژ‪،‬‬ ‫ئاماژە بــەوەش دەکات‪ ،‬بایەخێكی تایبەت‬ ‫بەســایتی گەالوێــژ دەدەیــن كە ســەرجەم‬ ‫هەواڵ و كۆبونــەوەو چاالكیەكانمان لەوێدا‬ ‫باڵو دەكرێنەوەو هەروەها بابەتی نوســەران‬ ‫و هونەرمەنــدان و چاالكیەكانیــان لــەو‬ ‫سایەتەدا باڵو دەبنەوە‪.‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫فایلێکی تایبەت بە بەختیار عەلی‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫بەبۆنەی وەرگرتنی خەاڵتی نیلی زاکسەوە‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )582‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫کاری سابات عەباس تایبەت بە ماڵپەڕی دیدی من‬

‫تازەترین هەواڵی بەختیار عەلی هێشتا هەر ئەدەبیاتە‬ ‫لیژنەی خەاڵتی نیلی زاکس ستایشی وەرگێڕەکانی دەکات‬

‫شااڵو حەبیبە‬ ‫ئەو ڕۆمانەی‪ ،‬کە بە خوێندنەوەیدا گومان‬ ‫دەبەیت نووسەرەکەی لەوانەیە شاعیر بێت‪،‬‬ ‫بەختیار عەلی نووسیویەتی‪ .‬ئەو جارێک‬ ‫لە جارەکان و لە گفتوگۆیەکی «ڕەخنەی‬ ‫چــاودێــر»ـــدا گوتوویەتی‪« :‬مــن هەوڵ‬ ‫دەدەم تەنانەت گوتارە ڕەخنەیییەکانیشم‬ ‫بە زمانێکی شیعری بنووسم‪ ».‬خاوەنی‬ ‫ئەم زمانە شیعرییە‪ ،‬لە ‪٢٠١٧‬ـــدا وەک‬ ‫براوەی خەاڵتی نیلی زاکسی ئەڵمانی‪ ،‬ناوی‬ ‫کەوتە سەر زاران‪ .‬بەم بۆنەیەوە لەسەر‬ ‫پێشنیاری سەرنوسەری چاودێر و ستافی‬ ‫کــارای رۆژنــامــەکــە‪ ،‬ژم ــارەی ئەمجارەی‬ ‫«ڕەخنەی چاودێر»مان تایبەت کردووە بە‬ ‫بەختیار عەلی و لەبەر زۆریی بابەتەکانیش‪،‬‬ ‫هەشت الپەڕەمان بۆ تەرخان کردووە‪ .‬ئەمە‬ ‫پیرۆزباییی ئێمەیە‪ ،‬لەو نووسەرە‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی‪ ،‬لە دەقــی وتارەکەیدا‬ ‫بــە بــۆنــەی وەرگــرتــنــی خــەاڵتــەکــەیــەوە‪،‬‬ ‫دەڵێت‪« :‬هەر مرۆڤێک هەرچەندە خاوەنی‬ ‫دەسەاڵتێکی ترسناکیش بێت‪ ،‬شەڕەنگێز‬ ‫یان بێدڵ یاخود ڕقاوی و پڕکینەیش بێت‪،‬‬ ‫کەسێکە‪ ،‬مەخلوقێکە‪ ،‬ئێمە دەتوانین لە‬ ‫هەناویدا‪ ،‬لە ناخیدا‪ ،‬شتێک بدۆزینەوە کە‬ ‫مایەی سەرسووڕمان بێت‪ ».‬ئەو شتەی‬ ‫کە بەختیار عەلی بە دوایــدا دەگەڕێت و‬ ‫دەیدۆزێتەوە‪ ،‬حیکایەتە‪ .‬نووسەرێک کە‬ ‫تەنیا بە چیرۆکگێڕانەوە لە دنیای کوردیدا‬ ‫پانتایییەکی فراوانی بۆ خۆی کردووەتەوە‬ ‫و لە ئێستادا کەنارەکانی سەرزەمینە‬ ‫ئەدەبییەکەی‪ ،‬فراوانتر و فراوانتر دەبن‪.‬‬

‫دەشێت دیوی ئەدەبییانە و نەگوتراوی ئامادەیە‪ ،‬کە ئەدەبیاتەکەی لە ڕیالیزمێکی‬ ‫شیعرییەتی زمان لە ڕۆمانەکانی بەختیار ڕووت و بێگیان دەپارێزێت‪.‬‬ ‫ئەو شتەی کەمتر سەبارەت بە بەختیار‬ ‫عەلیدا‪ ،‬ئاسانتر بەرگەگرتنی تراژیدیا و‬ ‫کاولکارییەکانی ماڵی کــوردەکــان بێت‪ -‬عەلی جێی سەرنج بووە‪ ،‬خولیایەتی بۆ‬ ‫لە ڕێــی شیعرەوە‪ ،‬چونکە چەندێک لە ئەوەی کە «حەزم دەکرد زیاتر نووسەری‬ ‫نووسەران پێشتر ئاماژەیان بەوە کردووە کۆمیدیا بــوایــەم» کە لە گفتوگۆیەکدا‬ ‫«ئــەدەبــیــات هەمیشە بەرگەنەگیراوتر ئاماژەی پێ دەکات‪ .‬بێگومان‪ -‬ئەگەر شاری‬ ‫لە واقیع بــووە‪ ».‬بە تایبەت ئەدەبیاتی مۆسیقارە سپییەکان بخەیتەوە یادت‪ -‬لە‬ ‫بەختیار عەلی‪ ،‬کە لە تراژیدیایەکی کورددا باسی ئــەو پیاوەی کە لە بەندیخانەدا‬ ‫دەســت پێ دەکــات و لە تراژیدیایەکی هەرامەکەیان قــرتــانــدووە و ئــەوەی کە‬ ‫کورددا کۆتایی دێت‪ .‬ئەو پێشتر ئاماژەی کەسێک پێی دەڵێت‪« :‬من ئەگەر وا بوایەم‬ ‫بەوە کردووە‪ ،‬لەوانەیە ڕۆماننووسێکی بۆ ژنەکەم شۆرباویشی نەدەدامێ‪ ».‬یاخود‬ ‫نموونە ئەورووپی‪ ،‬لە ڕۆمانەکەیدا خەمی لە «غەزەلنووس و باغەکانی خەیاڵ»دا و‬ ‫ئەوەی بێت سەگەکەی دەستی دەخورێت؛ خستنەڕووی لیستی بارۆنەکانی کولەکە و‬ ‫تەماتە و دەسکەسڵق و چی و چیدا‪...‬‬ ‫«بەاڵم خەمی من خەمێکی ترە‪».‬‬ ‫بەختیار عەلی‪ ،‬بەناو مێژووی کوردەکاندا دەتوانرێت ئەو ڕۆحە ون و دوورەپەرێزە‬ ‫لە هاتوچۆدایە‪ .‬وەک گەڕۆکێک لە ڕێی ببینرێت‪ ،‬ڕۆحێک کە وەک خــۆی لێی‬ ‫ئــەدەبــیــاتــەوە لــەنــاو مــێــژووی شــۆڕش‪ ،‬دواوە‪ ،‬لەبەر ژیانی تاریک و پڕکارەساتی‬ ‫نوشووستییەکان‪ ،‬ئەنفال‪ ،‬کیمیاباران و کوردەکانە‪ ،‬کە دەرنەکەوتووە‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی لە ئێستادا باشترین‬ ‫کــۆڕەوی کوردەکاندا ئامادەگیی هەیە‪.‬‬ ‫ڕۆمانەکانی ئەو جارجار دەگەنە سااڵنی پیشەیەک کە هەیبێت؛ گێڕانەوەیە‪ .‬ئەو‬ ‫دووهەزارەکان و ئەوکات ڕەخنەیەکی توند جارێک لە جارەکان و لە ڕێی یەکێک لە‬ ‫(بە هەمان زمانی شیعری) لە سیاسەت ڕاوییەکانییەوە خۆزگەی بۆ مەکینەیەک‬ ‫و بیرکردنەوەی سیاسییەکان دەگرێت‪ .‬خواستبوو‪ ،‬باشتر وایە بڵێین مەکینەی‬ ‫تەنانەت لــە ڕۆمــانــی «غــەزەلــنــووس و گێڕانەوە؛ کە بتوانێت لە یەک کاتدا بەناو‬ ‫باغەکانی خــەیــاڵ»دا دەگــاتــە ئــەوەی هەموو زەمەن و شوێنەکاندا بێت و بچێت‪.‬‬ ‫دیمەنێکی کاریکاتێرئامێز لە سیاسییەکان لە یەک چرکەدا لە هەموو شوێنکاتێکدا‬ ‫بــخــاتــە ڕوو؛ هــەمــان ڕەوتــێــک کــە لە ئــامــادە بێت‪ .‬هــەر ئــەم خولیایەش وا‬ ‫گوتارەکانیدا‪ ،‬تیۆرییانە درێژەی پێ دەدات‪ .‬دەکـــات بــۆ ڕۆمــانــی «غــەزەلــنــووس و‬ ‫بــەخــتــیــار ع ــەل ــی لـــە ڕیـــــزی ئــەو باغەکانی خەیاڵ» و دواتــر «کەشتیی‬ ‫ڕۆماننووسانەیە‪ ،‬تەنانەت ئەوکاتەیش کە فریشتەکان»ـیش تەکنیکی زۆر لەمێژینەی‬ ‫باسی سیاسەت دەکــات و ڕووداوەکــانــی فـــرەڕاوی هەڵبژێرێت‪ .‬سەربەخۆیییەک‬ ‫تێکەڵ بە کێشمەکێشە سیاسییەکان دەبن‪ ،‬کــە دەدرێـــت بــە هــەر کــارەکــتــەرێــک تا‬ ‫خوێنەر وەڕز نابێت‪ ،‬چونکە هەمیشە چیرۆکی خۆی بگێڕێتەوە‪ .‬لەوانەیە ئەمە‬ ‫ئەدەبێکی فەنتازی و زمانێکی شیعری دیمۆکراسیترین چەشنی ئەدەبیات بێت‪ ،‬کە‬

‫هەر کارەکتەرە و دیدی خۆی سەبارەت بە‬ ‫یەک ڕووداو بخاتە ڕوو‪ .‬لە گشت ئەمانەیش‬ ‫دیمۆکراسیتر ئــەوەیــە‪ ،‬لــەم دوو کتێبە‬ ‫فرەڕاوییەدا‪ ،‬هەر خوێنەرە و دەتوانێت‬ ‫ڕاویی خۆی هەڵبژێرێت‪ ،‬یان‪ :‬هەر خوێنەرە‬ ‫و متمانەی بە ڕاوییەکە‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی کە سااڵنی ســاڵ‪ ،‬بە‬ ‫دەستێک بە الجانگەوە؛ لە وێنەیەکی‬ ‫ڕەشوسپیدا‪ ،‬یان بە تیشێرتێکەوە؛ لە‬ ‫وێنەیەکی مەیلەوقاوەییدا‪ ،‬دەناسرایەوە؛‬ ‫هەمیشە جێی مشتومڕی خوێنەران و‬ ‫ڕەخنەگرانی بووە‪ .‬خوێنەرانی ئەو بەسەر‬ ‫دوو بــەرەدا دابــەش بــوون‪ ،‬بەرەیەک کە‬ ‫ڕەخنە لە کەمتەرخەمیی نووسەر بەرامبەر‬ ‫بــە زم ــان و هێندێک بــاســی تەکنیکی‬ ‫دەگرن‪ ،‬بەرەیەکیش کە ئەو بە گەورەترین‬ ‫پەخشاننووس و خاوەنی ئەدەبیاتێکی‬ ‫بــەرزی فەنتازی دەناسێنن‪ .‬لە ئێستادا‬ ‫ڕۆمانەکانی ئەو بۆ چەندین زمانی زیندووی‬ ‫جیهان وەرگێڕدراون و ڕەنگە هەر ئەمەیش‬ ‫وەاڵمەکە بێت‪.‬‬ ‫لــەم نێوانەدا جێدەستی کەسانێکی‬ ‫وەک‪ ،‬مەریوان هەڵەبجەیی کە ڕۆمانەکانی‬ ‫بەختیار عەلیی وەرگــێــڕاون بۆ فارسی‪،‬‬ ‫پێشەوا فەتاح و ڕاوێژ سەلیم‪ ،‬کە وەرگێڕی‬ ‫ڕۆمانەکانی ئەون بۆ ئەڵمانی و هەروەها‬ ‫کەریم عەبدولڕەحمان کە کتێبێکی نووسەری‬ ‫کردووە بە ئینگلیزی‪ ،‬دیارە‪ .‬لەم بارەیەوە لە‬ ‫گوتاری لیژنەی داوەراندا هاتووە‪« :‬لێرەدا‬ ‫دەزگاکە نووسەرەکەی نەدۆزیوەتەوە و‬ ‫ئۆفەرێکی لە الیەن ئەیجنتێکەوە بە دەست‬ ‫نەگەیشتووە و پاشان بە دوای وەرگێڕێکدا‬ ‫نــەگــەڕاوە و ئەرکی وەرگێڕانەکەی پێ‬ ‫نەسپێردراوە‪ ،‬چونکە وەرگێڕی ناسراو لە‬ ‫زمانی سۆرانییەوە بوونی نەبووە‪ .‬بەڵکو‬

‫زیاتر وا بووە کە خوێنەری کورد کە باوەڕی‬ ‫تەواویان بەو نووسەرە هەبووە و ئەڵمانییان‬ ‫زۆر بــاش زانــیــوە بەبێ هیچ ئامانجێک‬ ‫کتێبێکی ئەویان وەرگێڕاوە‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫بزانن کە کەس بۆیان باڵو دەکاتەوە‪ .‬لە‬ ‫سایەی ئەوانەوە دەتوانین ئەمڕۆ بەختیار‬ ‫عەلی بخوێنینەوە‪».‬‬ ‫خــوێــنــەرانــی بــەخــتــیــار عــەلــی‪ ،‬لە‬ ‫کاتی بــاوبــوونــەوەی تازەترین ڕۆمانی‬ ‫ئــەو نــووســەرەدا‪ ،‬بــە نــاوی «کەشتیی‬ ‫فریشتەکان»‪ ،‬بە ســەدان کەس دەبوون‬ ‫کە چەندان کاتژمێر لە ســەرەدا وەستان‬ ‫تا نووسەرەکەیان ئیمزای خــۆی بخاتە‬ ‫سەر کتێبەکانیان؛ ئیمزایەک‪ ،‬کە لەژێر‬ ‫دێڕەشیعرێکدا دەبینرا‪.‬‬ ‫ئەو کەسەی لە ڕۆمانی عەتری پاتریک‬ ‫زۆسکینددا دروستکەری عەترەکانە‪ ،‬لەمێژە‬ ‫سەرنجی بەختیار عەلیی بۆ خۆی ڕاکێشاوە‪.‬‬ ‫ئەو گیراوەیەک لە هەموو گوڵەکان دروست‬ ‫دەکات و کاتێک بۆنی دەکات‪ ،‬بۆنی تێکڕای‬ ‫گوڵەکانی لێ دێت و هیچیشیان نییە‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی‪ ،‬وەک لە عەترخانەیەکدا‬ ‫کار بکات‪ ،‬کەسایەتیی ڕۆمانەکانی بەو‬ ‫چەشنە دەبینێت‪ .‬کاری ئەو لە خوڵقاندنی‬ ‫کەسایەتییەکانیدا‪ ،‬لەبەرچاوگرتنی کۆی‬ ‫چــەنــدان بــیــرۆکــەی جــیــاوازجــیــاوازە لە‬ ‫یەک کەسایەتیدا‪ ،‬کە هاوکات گشتیانە‬ ‫و لە هەمان کاتدا هیچیشیان نییە بە‬ ‫دیاریکراوی‪ .‬هێندێک لە کارەکتەرەکانی‬ ‫ئــەو‪ ،‬لە چەشنی محەمەدی دڵشووشە‪،‬‬ ‫دالیا سیراجەددین‪ ،‬تریفە یابەحری و‬ ‫کامەرانی سەلما‪ ،‬یادێکی هەمیشەیییان لە‬ ‫زەینی خوێنەرانیاندا هەیە‪ .‬بەختیار عەلی‬ ‫بەو ناوە سەرنجڕاکێش و سەیرانەوە کە‬ ‫بۆ کەسایەتیی ڕۆمانەکانی هەڵدەبژێرێت‪،‬‬

‫جاروبار لە الیەن خەڵکانێکەوە تەلەفۆنی بۆ‬ ‫کراوە‪ ،‬کە ناو بۆ منداڵەکانیان هەڵبژێرێت‪.‬‬ ‫حاڵەتێک‪ ،‬کە جگە لە تەنز‪ ،‬تایبەتمەندیی‬ ‫ناو لە ئەدەبیاتی ئەودا دەردەخات‪.‬‬ ‫لــە دیــدێــکــی ســیــاســیــیــانــەوە ئــەگــەر‬ ‫بڕوانین‪ ،‬ئەدەبیات هەمیشە وەک کەشتیی‬ ‫دوژمن سەیر کراوە‪ .‬وەک کەشتییەک کە‬ ‫نزیکبوونەوەی لە وشکانی‪ ،‬جێی مەترسییە‪،‬‬ ‫بە تایبەت الی سیاسییەکان‪ .‬لە ئەدەبیاتی‬ ‫کوردییشدا‪ ،‬ئەدەبیاتی بەختیار عەلی‬ ‫لە جۆری ئەو ئەدەبیاتەیە‪ .‬خۆیشی لە‬ ‫چەشنی ئەو کەشتییەوانەی‪ ،‬کە بەردەوام‬ ‫لە ڕابردووەکانی ئێمەوە کەشتییەکەی‬ ‫بەرەو هەموو ئاراستەیەک دەهاژوێت‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی‪ ،‬کە نووسەری ڕۆمانەکانی‬ ‫مەرگی تاقانەی دووەم‪ ،‬ئێوارەی پەروانە‪،‬‬ ‫دواهەمین هەناری دونیا‪ ،‬شاری مۆسیقارە‬ ‫سپییەکان‪ ،‬کۆشکی باڵندە غەمگینەکان‪،‬‬ ‫غ ــەزەل ــن ــووس و بــاغــەکــانــی خــەیــاڵ‪،‬‬ ‫جەمشیدخانی مام‪ ...‬کە با لەگەڵ خۆیدا‬ ‫دەیبرد‪ ،‬هەورەکانی دانیال و کەشتیی‬ ‫فریشتەکان‪ ،‬هاوکات کۆشیعرێک بە ناوی تا‬ ‫ماتەمی گوڵ تا خوێنی فریشتە و چەندان‬ ‫کتێبی فیکری‪ ،‬تیۆری و ئەدەبیی دیکەیە‪،‬‬ ‫لە ‪١٩٦٠‬دا لە دایک بووە‪٨ ،‬ی ئۆگەستی‬ ‫هــەمــوو ساڵێک؛ ساڵێک بــە تــەمــەن و‬ ‫کتێبەکانیشی زیاد دەبێت‪.‬‬ ‫لە ئێستادا بەختیار عەلی دەرگایەکی تری‬ ‫بە ڕووی ئەدەبیاتی کوردیدا کردووەتەوە‪،‬‬ ‫کە ئەویش کرانەوەی دەرگاکانی جیهانە بە‬ ‫ڕووی ئەم ئەدەبیاتەدا‪ ،‬ڕەنگە ڕووداوەکە‬ ‫لێرەدا بوەستێت و ڕەنگیشە لە ساڵەکانی‬ ‫داهــاتــوودا شاهیدی ڕووداوی تازەتریش‬ ‫ببین‪.‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )582‬دووشه‌مم ‌ه ‪2018/1/8‬‬

‫یاد و هەڵوەستەیەک‬

‫بەبۆنەی بەخشینی خەاڵتی نیلی زاکسەوە بە بەختیار عەلی‬

‫««‬

‫ئازاد بەرزنجی‬ ‫ئەو فەزا سیاسییەی کە لە حەفتاکاندا‬ ‫تا ڕادەیەکی زۆر باڵی بەسەر دنیای‬ ‫ڕۆشنبیری و ئەدەب و هونەردا کێشابوو‪،‬‬ ‫بۆ سااڵنی هەشتاکانیش درێژ بووبووەوە‪.‬‬ ‫هەڵبەتە بە درێژایی مێژووی ئەدەبی‬ ‫کــــوردی‪ ،‬لــە ســـەدەی بیستدا و بە‬ ‫تایبەتیش لە سەرەتای نیوەی دووەمی‬ ‫ئەو سەدەیەوە‪ ،‬ئەو گوتارە سیاسییە (‬ ‫گەر بتوانین ناوی بنێین گوتار) باوەی‬ ‫لەناو کۆمەڵگای کوردیدا بااڵدەست بووە‪،‬‬ ‫کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر دنیای‬ ‫ڕۆشنبیری و ئەدەبیمان هەبووە‪ ،‬بە‬ ‫ئەندازەیەک دەتوانین بڵێین کە زۆربەی‬ ‫شاعیران و ئەدیبانمان لەو قۆناغەدا بە‬ ‫شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یا ناڕاستەوخۆ‪،‬‬ ‫لەناو مناڵدانی سیاسەتەوە هاتوونەتە‬ ‫دەرەوە و دواجـــار «جیهانبینی»ی‬ ‫ئــەدیــبــانــی ئێمە زۆر دانـــەبـــڕاوە لە‬ ‫جیهانبینییە سیاسییە باوەکە‪ .‬من پێم‬ ‫وایە ئەمە زیانێکی گــەورەی لە دنیای‬ ‫ئەدەبیمان داوە‪ ،‬چونکە لە باشترین‬ ‫حاڵەتدا ئــەوەی بە «ئەدەبییەت» و‬ ‫بە «شیعرییەت» نــاودەبــرێ‪ ،‬بووەتە‬ ‫پاشکۆی ئەو جیهانبینییە سیاسییە و‬ ‫کارە ئەدەبی و تەنانەت هونەرییەکانیش‬ ‫لــەنــاو بــۆتــەی ئــەو دیــدە سیاسییەدا‬ ‫تــوواونــەتــەوە‪ .‬هــەڵــبــەت لــێــرەدا من‬ ‫مەبەستم لەوە نییە کە «کاری ئەدەبی»‬ ‫یا «هونەری» هەڵگری مانا و دەاللەت‬ ‫و ڕوانینی سیاسی نییە‪ ،‬نەخێر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــەوەی مەبەستمە ئەوەیە کە دواجــار‬ ‫لە کاری داهێنانەی ڕەسەندا دەبێ ئەو‬ ‫دەاللەت و مانا سیاسییانە بەشێک بن لە‬ ‫کۆی سیستمی دەاللیی و لە جیهانبینیی‬ ‫دەقە ئەدەبییەکە بۆ دونیا و بۆ ئینسان‬ ‫و کێشەکانی‪ .‬واتــە ئێمە لەناو کۆی‬ ‫جیهانبینیی دەقەکەوە بۆ دەاللەت و مانا‬ ‫سیاسییەکان دەگەڕێین‪ ،‬نەک جیهانبینیی‬ ‫دەقەکە بخەینە ژێر نەشتەری ڕوانگەیەکی‬ ‫سیاسی یــان ئایدیۆلۆجییەوە کە لە‬ ‫دەرەوەی دەقەکەدا ئامادەگیی هەیە‪ .‬من‬ ‫پێم وایە ئەم هەوڵدانە بۆ هەڵسەنگاندن‬ ‫و نرخاندنی داهێنان و کاری ئەدەبی‬ ‫بە پــێــوەری سیاسی و ئایدیۆلۆجی‪،‬‬ ‫بـــەردەوام لە مێژووی ڕۆشنبیریماندا‬ ‫گورزی کوشندەی لە گوتاری داهێنان و‬ ‫ڕۆحی داهێنان داوە‪ .‬هەر لێرەشەوەیە؛‬ ‫واتە نرخاندنی کاری ئەدەبی بە پێوەرە‬ ‫ئەدەبی و ئیبداعییەکان‪ ،‬کە دەتوانین‬ ‫بەها و پێگەی شایستە بۆ ئــەدەب و‬ ‫داهێنانی ئەدەبی بگەڕێنینەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫کورتکردنەوەی کاری ئەدەبی یا هونەری‬ ‫بۆ وەزیفەیەکی ئایدیۆلۆجی یا سیاسی و‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئیتر بە هەر بیانوویەکەوە‬ ‫بێت‪ ،‬تاوانێکە دەرهـــەق بە داهێنان‬ ‫دەکــرێ‪ .‬هەڵبەتە هەروەکو ئاماژەشم‬ ‫پــێ دا‪ ،‬ئێمە لــە کــۆی جیهانبینیی‬ ‫دەقی ئەدەبیی نووسەرێکەوە دەتوانین‬ ‫هەڵوێست و ڕوانینی ئــەو نووسەرە‬ ‫بــۆ کـــۆی مــەســەلــەکــانــی ئینسان و‬ ‫کۆمەڵگا هەڵبهێنجین؛ بــە مەسەلە‬

‫بەختیار عەلی‪ ،‬شێرزاد حەسەن‪ ،‬ئازاد بەرزنجی‬ ‫سیاسییەکانیشەوە‪.‬‬ ‫زمانی ئەدەب زمانی سیاسەت نییە و‬ ‫بە شێوازی خۆی گوزارشت لە هەموو‬ ‫مــەســەلــەکــان دەکـــات‪ .‬ئــەگــەر زمانی‬ ‫سیاسی زمانێک بێت ڕاســتــەوخــۆ و‬ ‫بارگاوی بە گرفت و مەسەلەکانی ڕۆژ و‪،‬‬ ‫زمانێکی ورووژێنی ڕاستەوخۆی خەڵک‬ ‫و خوێنەر بێت‪ ،‬ئــەوا زمانی ئــەدەب‬ ‫زمانێکە لە ئاستێکی ئێستاتیکیدا و‬ ‫لەڕێی بەرهەمهێنانی «شیعرییەت»ـەوە‬ ‫و لە ڕەهەندێکی قووڵترەوە پەیوەندیی‬ ‫خۆی و ڕوانینی خۆی بۆ کۆی مەسەلە‬ ‫و کێشەکان دەخــاتــە ڕوو‪ .‬زمانێکە‬ ‫«وەرگــر» ناچار دەکــات بە هێمنی و‬ ‫وردی بیر لە مەسەلەکان بکاتەوە و‬ ‫لێیان ڕابمێنێت‪ .‬بۆیە کاریگەرییەکەی‬ ‫لەسەرخۆ و درێژخایەنە و بە تێپەڕینی‬ ‫ڕووداوە سیاسییەکانی ڕۆژ‪ ،‬ئەویش‬ ‫تێناپەڕێت و نامرێت‪.‬‬ ‫ئ ــەم چــەنــد دێــــڕەم بــۆیــە ک ــرد بە‬ ‫سەرەتایەک بۆ قسەکانم‪ ،‬تا جەخت‬ ‫لەسەر ئەوە بکەمەوە کە بۆ چەندەها‬ ‫دەیــە ئــەدەبــی ئێمە و ئەدیبی ئێمە‬ ‫یەخسیری دەســـت ئــەو دنیابینییە‬ ‫سیاسییە بوون و لەناو ئەو دنیابینییەوە‬ ‫چــوونــەتــە ن ــاو دنــیــای ئـــەدەبـــەوە و‬ ‫بەردەوامیش «ئــەدەب» بە سیاسەت‬ ‫و کارایی سیاسیی تەفسیر کــراوە و‬ ‫ئامڕازێک بــووە بۆ گەیاندنی پەیامی‬ ‫سیاسی‪ .‬بێگومان لەمەشدا کۆمەڵێک‬ ‫فاکتەر هەبوون کە ڕۆڵی کاریگەریان لە‬ ‫خولقاندنی ئەو فەزایەدا هەبووە‪ .‬جگە‬ ‫لەو دۆخە تراجیدییەی نەتەوەی کورد‬ ‫و ئینسانی کورد کە بەردەوام قوربانیی‬ ‫دەســت سیاسەت و ستەمی سیاسی‬ ‫بووە‪ ،‬حیزبە ناسیونالیست و تەنانەت‬ ‫چەپەکانیش هەمیشە بانگەشەکەری‬ ‫ئەدەبێکی سیاسیی دەروەســت بوون‪،‬‬ ‫وەک ئەوەی دەروەستبوون بە تەنها لە‬ ‫چوارچێوەی ئاکتی سیاسی و ورووژێندا‬ ‫خۆی ببینێتەوە‪ ،‬بۆیە مۆدێلی ئەدەبی‬ ‫ئیبداعی و گـــەورە بـــەالی ئــەوانــەوە‬ ‫«ئەدەبی بەرەنگاری» بووە‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ‪ ،‬بە پێویستم زانــی ئەم‬ ‫قسانە بکەمە سەرەتایەک بۆ قسەکردن‬ ‫لەسەر نووسەر و ڕۆماننووس «بەختیار‬ ‫عــەلــی»‪ ،‬چونکە ئــەو (لــەگــەڵ چەند‬ ‫نووسەرێکی تردا) لەو ڕۆژگارەدا توانیی‬ ‫لە دەرەوەی ئەو فەزایەدا و بە دیدێکی تر‬ ‫گوتاری ئەدەبیی خۆی بخاتە ڕوو‪.‬‬ ‫***‬

‫ساڵی ‪ ١٩٨٧‬بــوو‪ ،‬ماوەیەکی زۆر‬ ‫نــەدەبــوو لەگەڵ «بەختیار عەلی»دا‬ ‫بووبووین بە هاوڕێ‪ ،‬بەاڵم هەر زوو هەستم‬ ‫بەوە کرد کە بەختیار و نووسینەکانی‬ ‫تایبەتمەندیی خۆیان هەیە و تا ڕادەیەکی‬ ‫زۆر جیاوازن لە نووسینەکانی زۆربەی‬ ‫ئەو ئەدیب و نووسەرانەی ئەو دەمە‬ ‫دەمناسین یان بەرهەمیانم دەخوێندەوە‪.‬‬ ‫ئەوە بوو هەر لەو ساڵەدا و ڕۆژێکیان‬ ‫بەختیار پێی وتم کە قەسیدەیەکی درێژی‬ ‫تازەی نووسیوە بەناوی «شار»ـەوە و‬ ‫حــەزی کــرد بــۆم بخوێنێتەوە‪ .‬منیش‬ ‫خۆشحاڵیی خۆمم دەربڕی و ئیتر ئەوە‬ ‫بوو چووینەوە بۆ ماڵی ئەوان و لەوێ‬ ‫هەموو قەسیدەکەی بۆ خوێندمەوە کە‬ ‫بەبیرم دێ لە کۆپلەیەکیدا دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەمە ڕۆژگارێکە‪ ،‬ئەگەر سییەکانت لە‬ ‫زێڕ نەبن‬ ‫هەوا خۆشی ناوێیت‬ ‫دەستت پڕ نەبێ لە تەاڵ‬ ‫ئاو ناهێڵێ بیخۆیتەوە‬ ‫ئەگەر دڵت لە بەرد نەبێ‬ ‫دەستت ناگاتە عیشقێ‬ ‫ئەگەر ڕۆحت لە مس نەبێت‬ ‫بە خەندەیەکدا ڕاناگەیت‪.‬‬ ‫نایشارمەوە‪ ،‬ئەو دەمــە گەرچی لە‬ ‫هەندێ شوێندا زۆر چێژم لە قەسیدە و‬ ‫وێنە شیعرییەکان دەبینی‪ ،‬بەاڵم لە هەندێ‬ ‫شوێنی تــردا ئەو هەستەم ال دروست‬ ‫نەدەبوو‪ ،‬ئەمەش ڕەنگە پەیوەندیی بە‬ ‫چێژی منەوە هەبووبێت لەو سەروەختەدا‪،‬‬ ‫بەاڵم هەر لە سەرەتای دەستپێکردنی‬ ‫خوێندنەوەی قەسیدەکەوە‪ ،‬زانیم کە من‬ ‫لەبەردەمی دنیایەکی شیعریی جیاواز و‬ ‫قەڵەمێکی جیاوازدام‪ .‬بێگومان من ئەو‬ ‫کاتە بەشێکی زۆری‪ ،‬گەر نەڵێم هەموو‪،‬‬ ‫دیوانە تازەکانی شاعیرەکانی خۆمانم‬ ‫خوێندبوونەوە‪ ،‬بەاڵم هەستم کرد هەم‬ ‫فۆرمی قەسیدەکەی بەختیار و هەم‬ ‫شێواز و زمان و وێنە شیعرییەکانیشی‬ ‫لە هیی ئەو شاعیرانەی تر نەدەچوون‪.‬‬ ‫هەڵبەتە مەبەستم ئەوە نییە بڵێم ئەوان‬ ‫شاعیری باش نەبوون‪ ،‬نەخێر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مەبەستم لەوەیە کە ڕوانینی بەختیار‬ ‫بۆ شیعر و بۆ ئــەدەب تا ڕادەیــەکــی‬ ‫زۆر جیاواز بوو لە ڕوانینەکەی ئەوان و‬ ‫هەروەها زمانە ئەدەبییەکەشی‪.‬‬ ‫هەروەها بەختیار لەو ڕۆژگارەدایەکێک‬ ‫بوو لە ژمارەیەکی کەم لەو خوێنەر و‬ ‫ڕۆشنبیرانەی کە چاالکانە دەیخوێندەوە و‬

‫جگە لە زمانی کوردی‪ ،‬بە زمانی عەرەبی‬ ‫و فارسی و هەندێجار بە ئینگلیزیش‬ ‫دەیخوێندەوە‪.‬‬ ‫بێ لە شیعر و هەر لەو سااڵنەدا و‬ ‫مــاوەیــەک بــەر لە ڕاپــەڕیــن‪ ،‬یەکەمین‬ ‫ڕۆمانی خۆی دامێ «مەرگی تاقانەی‬ ‫دووەم» تا بیخوێنمەوە‪ ،‬دیسانەوە دوای‬ ‫خوێندنەوەی ئەو ڕۆمانەش‪ ،‬هەستم کرد‬ ‫بەرامبەر بە ڕۆمانێکم کە چ لە ڕووی‬ ‫بابەت و چ لە ڕووی تەکنیکەوە‪ ،‬جیاوازە‬ ‫لەو چیرۆک و ڕۆمانانەی ئەو ڕۆژگارە‬ ‫دەنــووســران‪ ،‬گەرچی ژمــارەی ڕۆمانی‬ ‫کوردی لەو سەردەمەدا دیاریکراو بوو‪.‬‬ ‫هەڵبەت کاریگەریی خوێندنەوەی چڕی‬ ‫بەختیار بۆ ئەو ڕۆمانە هاوچەرخانەی‬ ‫لەو ڕۆژانەدا دەکران بە عەرەبی و فارسی‬ ‫(کە فارسییەکان لە ڕێی هەندێ هاوڕێوە‬ ‫بەدەستمان دەگەیشتن) لەسەر دید و‬ ‫شێواز و تەکنیکی ئەوەوە دەبینرا‪.‬‬ ‫***‬ ‫لــەدوای ڕاپەڕینەکەی ساڵی ‪،١٩٩١‬‬ ‫بوارێکی باشتر بۆ بەختیار ڕەخسا و‬ ‫لەسەر چاالکییە ئیبداعی و تیۆرییەکانی‬ ‫خــۆی بــــەردەوام بـــوو‪ .‬ئـــەوە بــوو لە‬ ‫سەرەتای نەوەدکاندا و بە حوکمی ئەو‬ ‫فــەزا ئ ــازادەی ئــەو کاتە هاتە گــۆڕێ‪،‬‬ ‫لــەگــەڵ هــەنــدێ هــاوڕێــی ڕۆشنبیری‬ ‫تردا؛ لەوانە بۆ نموونە «مەریوان وریا‬ ‫قانیع»‪ ،‬زنجیرەیەک کۆڕیان سەبارەت بە‬ ‫کۆمەڵێک مەسەلەی ڕۆشنبیری و فیکری‬ ‫و ئەدەبی پێشکەش کرد و پاشانیش‬ ‫دەستیان بە پڕۆژەی دەرکردنی گۆڤاری‬ ‫«ئـــازادی» کــرد‪ ،‬کە یەکێک بــوو لە‬ ‫گۆڤارە جیدییەکانی ئەو دەمــە‪ .‬دوای‬ ‫وەستانی گۆڤاری «ئازادی»یش ‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫دەستەیەک هاوڕێی نووسەر و ڕۆشنبیری‬ ‫تردا‪ ،‬گۆڤاری «ڕەهەند»یان دەرکرد‪،‬‬ ‫کــە دیــســانــەوە ئەمیش پــرۆژەیــەکــی‬ ‫فیکری و ڕۆشنبیری و ڕەخنەیی بوو و‬ ‫ڕۆڵێکی کاریگەری بینی لە ورووژاندن و‬ ‫گفتوگۆکردن لەسەر مەسەلەکانی ئەو‬ ‫سەردەمە‪.‬‬ ‫هەڵبەتە‪ ،‬بە درێژایی ئەو سااڵنەش‪،‬‬ ‫بەختیار لەسەر پڕۆژەی ئەدەبیی خۆی‬ ‫بــەردەوام بوو (و خۆشحااڵنە ئێستاش‬ ‫هەر بــەردەوامــە) و کۆمەڵێک ڕۆمانی‬ ‫ناوازەی پێشکەش بە کتێبخانەی کوردی‬ ‫کرد‪ ،‬لەوانە‪ :‬ئێوارەی پەروانە‪ ،‬شاری‬ ‫مۆسیقارە سپییەکان‪ ،‬غەزەلنووس و‬ ‫باخەکانی خەیاڵ‪ ،‬دواهەمین هەناری‬ ‫دونیا‪ ،‬هەورەکانی دانیال‪ ،‬جەمشید خانی‬

‫مامم‪ ،‬کەشتیی فریشتەکان و ‪...‬جگە لە‬ ‫کۆمەڵێک کتێبی تیۆریی گرنگیش‪.‬‬ ‫ڕاستییەکەی‪ ،‬دەتوانین بڵێین کە‬ ‫بەختیار عەلی یەکێکە لە چاالکترین‬ ‫نووسەرو داهێنەرەکانی ئەم سێ دەیەیەی‬ ‫دواییمان (گــەر نەڵێین چاالکترینە)‬ ‫و هەم نووسینەکانی و هەم ڕۆمــان و‬ ‫دیوانە شیعرییەکانیشی‪ ،‬ڕۆڵێکی دیاریان‬ ‫لە گۆڕینی چەشەی ئەدەبیی خوێنەری‬ ‫کورد و تەنانەت لە گۆڕینی گەلێ چەمکی‬ ‫ئەدەبیشدا هەبووە‪ .‬بەاڵم غیابی گوتاری‬ ‫ڕەخنەیی جیددی و هەڵسەنگاندنی ورد‬ ‫بۆ ئەو کارانەی بەختیار و بگرەی زۆربەی‬ ‫کــارە ئەدەبییەکان‪ ،‬وای کـــردووە تا‬ ‫ئێستا ڕوانینێکی دروست و شایستە بۆ‬ ‫ئەزموونی ئەم نووسەرە بەتوانایە نەبێت‪.‬‬ ‫کاتێک ئەمەش دەڵێین‪ ،‬مەبەستمان ئەوە‬ ‫نییە کا کارەکانی بەختیار دەچنە سەروو‬ ‫هەموو ڕەخنەیەکەوە‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا لە‬ ‫پڕۆسەی ڕەخنەی ئەدەبیی کوردیدا‪ ،‬ئەم‬ ‫ئەزموونە پێگەی شایستە و ڕوونی خۆی‬ ‫نەدراوەتێ‪ .‬بۆیە دەبینین وەختێ چەند‬ ‫کارێکی ئەم نووسەرە بۆ سەر زمانێکی‬ ‫بیانی وەردەگــێــڕرێ‪ ،‬دەبێتە مایەی‬ ‫سەرنجڕاکێشانی ئەدیبان و ڕەخنەگرانی‬ ‫بێگانە و نرخاندنی ئەو کارانە‪ .‬هەر‬ ‫بۆیە ئــەوە بوو ماوەیەک لەمەوبەر و‬ ‫دوای ئەوەی هەردوو ڕۆمانی «دواهەمین‬ ‫هەناری دونیا» و «شــاری مۆسیقارە‬ ‫سپییەکان» کران بە ئەڵمانی‪ ،‬لە الیەن‬ ‫پارێزگاری «دۆرتمۆند»ـەوە خەاڵتی‬ ‫«نێللی زاکس»ی ئەمساڵ‪ ٢٠١٧‬ی وەک‬ ‫باشترین نووسەری ئەدەبیی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست پێ دەبەخشرێ‪.‬‬ ‫پێدانی ئەم خەاڵتە‪ ،‬کە خەاڵتێکی‬ ‫گرنگە و هەر دوو ساڵ جارێک بە باشترین‬ ‫نووسەر لەو دوو ساڵەدا دەبەخشرێ‪ ،‬لە‬ ‫الیــەن لیژنەیەکی ئەدەبیی پسپۆڕەوە‬ ‫دیـــاری دەکــــرێ‪ .‬شــایــانــی ئــامــاژەیــە‬ ‫کــە پێشتر ئــەم خــەاڵتــە بــە هەندێ‬ ‫ڕۆماننووسی جیهانیی ناسراو بەخشراوە‪،‬‬ ‫لەوانە‪ :‬میالن کوندێرا و نادین گۆردەمیر‬ ‫و مارگرێت ئاتوود و هتد‪...‬‬ ‫بە بــڕوای من گرنگیی ئــەم خەاڵتە‬ ‫لەوەوە دێ کە لە کاتێکدا نووسەرێکی‬ ‫کورد لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا بە دەستی‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬کە زۆربەی دەوڵەتەکانی ئەم‬ ‫دەڤەرە بە درێژایی مێژوو و تا ئێستاش‪،‬‬ ‫نەیانویستووە و نایانەوێ دان بە شوناسی‬ ‫کوردی و کەلتوور و ئەدەبیاتی کوردیدا‬ ‫بنێن‪ .‬بەخشینی ئەم خەاڵتە لە الیەن‬

‫ئەم خەاڵتە لەسەر‬ ‫ئاستی دەرەکی‪،‬‬ ‫چەند وەاڵمێکە‬ ‫بۆ دانپێدانەنانی‬ ‫ئەو دەوڵەتانەی‬ ‫دەوروپشتامن‬ ‫بە شوناسی‬ ‫کەلتووریامندا‪،‬‬ ‫هێندەش وەاڵمێکی‬ ‫توندە بۆ سیاسەتی‬ ‫بێبایەخکردن و‬ ‫پەرواێزخستنی‬ ‫داهێنان و ئەدەب‬ ‫و داهێنەران لەسەر‬ ‫ئاستی ناوخۆی‬ ‫کۆمەڵگای کوردی‬ ‫واڵتێکەوە کە بە کەلتووری دەوڵەمەندی‬ ‫ناسراوە لە بــواری ئــەدەب و فەلسەفە‬ ‫و ڕۆشنبیریدا‪ ،‬خۆی بۆ خۆی مایەی‬ ‫هەڵوەستەکردنە و وەاڵمێکە بۆ ئەو‬ ‫دانپێدانەنانەی دەوڵەتانی دراوسێمان بە‬ ‫شوناسی کەلتووریی کورددا‪ .‬ئەمە جگە‬ ‫لەوەی کە دەتوانین بە دەسپێکێکیشی‬ ‫بزانین بۆ دروستکردنی پردێکی کەلتووری‬ ‫لەنێوان ئەدەبیاتی کوردی و ئەدەبیاتی‬ ‫بیانیدا‪ .‬بەاڵم بێگومان دەبێ ئەوەش‬ ‫بڵیین کە بەدەستهێنانی ئەم خەاڵتە‬ ‫لەسەر ئاستی دەرەکی‪ ،‬چەند وەاڵمێکە‬ ‫بــۆ دانپێدانەنانی ئــەو دەوڵــەتــانــەی‬ ‫دەوروپشتمان بە شوناسی کەلتووریماندا‪،‬‬ ‫هێندەش وەاڵمێکی توندە بۆ سیاسەتی‬ ‫بــێــبــایــەخــکــردن و پــەرواێــزخــســتــنــی‬ ‫داهێنان و ئەدەب و داهێنەران لەسەر‬ ‫ئاستی ناوخۆی کۆمەڵگای کــوردی و‬ ‫جەختکردنەوەیە لەسەر ئەوەی کە لە‬ ‫کاتێکدا دەســەاڵتــی کــوردی و حیزبە‬ ‫کوردییەکان وێنەیەکی ناشرین و شێواو و‬ ‫قێزەونی کورد و شوناسی کوردی بەویتر‬ ‫و خەیاڵدانی ئەویتر دەدەن‪ ،‬نووسەرێک‬ ‫دێت و وێنەیەکی شارستانی و جوانی هێز‬ ‫و وزەی داهێنان لە خەیاڵدانی ئەویتردا‬ ‫دەخولقێنێت‪.‬‬ ‫بەخشینی خەاڵتی نێللی زاکــس بە‬ ‫ڕۆماننوس و ڕۆشنبیر بەختیار عەلی‪،‬‬ ‫وەکو الپەڕەیەکی گەش و درەوشاوە لە‬ ‫مێژووی ئەدەبیاتی کورددا دەمێنێتەوە؛‬ ‫الپەڕەیەک کە دەبێ هەموومان شانازیی‬ ‫پێوە بکەین‪.‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )582‬دووشه‌مم ‌ه ‪2018/1/8‬‬

‫بەختیار وەک تاقانە!‬

‫دالوەر قەرەداغی‬ ‫دواجــار بەختیار عەلی وەک چــاوەڕوان‬ ‫دەکرا‪ ،‬لە ئاستێکی ئەدەبیی ڕاقیدا ڕێزی لێ‬ ‫نرا و خەاڵتی خانمە شاعیری سوێدی بە ڕەگەز‬ ‫ئەڵمانی نێلی زاکس‪( ،‬خاوەن خەاڵتی نۆبێڵی‬ ‫ئەدەبیاتی ساڵی ‪)١٩٦٦‬ی وەرگرت‪ .‬بەختیار‬ ‫لە ڕێی پردی وەرگێڕانی دوو ڕۆمانییەوە بۆ‬ ‫زوبانی ئەڵمانیی و بە وەرگرتنی ئەو خەاڵتە‪،‬‬ ‫بەر لە هەر شتێک لە دونیای کوردبوون و‬ ‫لۆکاڵیبوون و تەنگەنەفەسبوون و شەڕ پێ‬ ‫فرۆشتن پەڕییەوە‪ ،‬پەڕییەوە و ڕزگاری بوو‬ ‫لە موقابەلەی نابەدڵی چەند الپەڕەیی پڕ لە‬ ‫هەڵەی ئیمالیی و باش پاکنووس نەکراو‪،‬‬ ‫لە نووسینی پڕ موجامەلە و درێژدادڕ و بە‬ ‫شان و باڵدا هەڵدانی بێ مانا‪ ،‬لە دیداری‬ ‫ئەماتۆرییانەی کــرچ و کــاڵ‪ ،‬پەڕییەوە و‬ ‫ڕزگــاری بوو لە موریدگەلی حولحولیی و‬ ‫خۆپێداهەڵواسەر و بێوەفا‪.‬‬ ‫ناحەقی و پارادۆکسێکی سەیرە ئەگەر‬ ‫ئێمە پیرۆزبایی ئەو ڕچە شکاندنەی بەختیار‪،‬‬ ‫وەک هەندێک کەس دەیکەن‪ ،‬لە خۆمان و‬ ‫لە نووسین و لە ئەدەبیاتی کوردی بکەین‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا ئەگەر هــەر شانازییەک لەو‬ ‫خــەاڵتــەدا هەبێ‪ ،‬ئــەوا تەنها بۆ بەختیار‬ ‫خۆی و بۆ ڕۆمانەکانی و بۆ داهێنانەکانی‬ ‫و بۆ جوانیی و ئینسانیی بوونی شیعر و‬

‫بەختیار عەلی چیدی بەختیارەکەی بەر لە‬ ‫وەرگرتنی خەاڵتی نیلی زاکس نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫خۆشبەختانە بەختیارێکە دوو فەرسەخ دوور‬ ‫لە لێرەبوون و فەرسەخێک نزیک لە لەوێبوون‬ ‫و جیهانییبوون‬ ‫نووسین و ڕۆمانەکانییەتی‪ .‬ئەگەر شانازییەک‬ ‫هەبێ‪ ،‬تەنها و تەنها بۆ سەرسەختی و‬ ‫بەرگەگرتنەکانی بەختیار خۆیەتی‪ ،‬بۆ شەڕە‬ ‫تەنها باڵ و تەنهاکانییەتی‪ ،‬بۆ ئەو دڵۆپە‬ ‫خوێنانەیە کە بە تیری یار و نەیار دڵۆپ‬ ‫دڵۆپ وەک یاقووتی شین لە دڵییەوە ڕژان‪.‬‬ ‫بۆ ئەو شەوانەیەتی کە نەدەچوونەوە سەر‬ ‫هیچ بەیانییەک‪ ،‬بۆ ئەو سەفەرانەیەتی کە‬ ‫نەدەچوونەوە سەر هیچ ئاوەدانییەک‪ ،‬بۆ‬ ‫تڵپەی ئەو گریانانەیە کە بە دیار نووسینەوە‬ ‫لە گلینەیدا جێ دەمــان بۆ دەواری ئەو‬ ‫تەنیاییانەیە کە لە ناو ڕەشەباکاندا لە ژێریاندا‬ ‫دەینووسی و دەیکوژانەوە و دەینووسی و‬ ‫شەونخوونیی دەکێشا‪.‬‬ ‫هیچ گومانی تێدا نییە ئەگەر بە گوێرەی‬ ‫پێودانگە تەقلیدیی و باوەکانی ئەدەبیاتی‬ ‫کوردی و بەو مەرج و پێشمەرجانە بووایە کە‬ ‫ئەو جۆرە نووسین و ئەدەبیاتە دەیەوێ‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەبوو بەختیار هەر زوو یان کۆڵی لە نووسین‬ ‫دابــا‪ ،‬یاخود دەبــوو ببوایەتە وەزیفەنووس‬ ‫و حەکایەت گێڕەرەوەیەکی گوێڕایەڵ و‬ ‫شوکرانەبژێر و قەدرزان‪.‬‬ ‫خۆ ڕەنگە مانای ڕاستەقینە و مەعنەویی‬ ‫خەاڵتە ئەدەبییە سەنگین و بە بەهاکانیش‪،‬‬

‫لەو خۆڕاپسکاندن و ڕاچەنینانەدا بن کە‬ ‫مرۆڤ لە ئاستێکەوە دەبەنە ئاستێکی بااڵتر‪،‬‬ ‫لە ژینگەیەکی کولتووریی مینڕێژکراوەوە‬ ‫دەیبەنە ژینگەیەکی کولتووری خاوێنتر‪ ،‬لە‬ ‫پێگەیەکی ژیاریی بچووکەوە دەیگوێزنەوە‬ ‫بۆ پێگەیەکی ژیاریی گەورەتر و لە زوبان و‬ ‫فەزایەکی داخراوەوە ئاشنای دەکەن بە زوبان‬ ‫و فەزایەکی کراوەتر و دادوەرانەتر و ئینسانی‬ ‫تر‪.‬‬ ‫بۆیە بمانەوێ و نــەمــانــەوێ‪ ،‬بەختیار‬ ‫عــەلــی چــیــدی بــەخــتــیــارەکــەی بـــەر لە‬ ‫وەرگرتنی خەاڵتەکەی نیلی زاکــس و بەر‬ ‫لە وەرگێڕانی سێ ڕۆمانەکەی بۆ زوبانی‬ ‫ئەڵمانیی و ئینگلیزی نییە‪ ،‬بەڵکو ئەو ئێستا‬ ‫خۆشبەختانە بەختیارێکە دوو فەرسەخ دوور‬ ‫لە لێرەبوون و فەرسەخێک نزیک لە لەوێبوون‬ ‫و جیهانییبوون‪.‬‬ ‫ناکرێ ڕۆڵی وەرگێڕانیش لەو دەستکەوتە‬ ‫گرینگەدا نادیدە بگرین‪ .‬خەاڵتەکەی بەختیار‬

‫خەاڵتی داهێنان‬ ‫عــەلــی‪ ،‬ســەرلــەنــوێ گرینگیی وەرگــێــڕان‪،‬‬ ‫گرینگیی ئەو پردە ئەفسووناوی و شارستانیی‬ ‫و داهێنەرانەیەمان وەبیر دێنێتەوە‪ ،‬کە بە‬ ‫دونیای دەرەوە‪ ،‬بە خوێنەر و ڕەخنەگر و‬ ‫داودەزگای ئەدەبیی دەرەوە ڕایەڵمان دەکا‪.‬‬ ‫داودەزگــاگــەلــی دادوەر کە لــەو سەرابەی‬ ‫نووسیندا تەنها لە خەمی هەڵگۆزانی دەنکە‬ ‫مرواریی جوانییدان‪ ،‬دڵنیاشم زۆر دەنکە‬ ‫یاقووت و مرواری تر لە ئەدەبیاتی بەختیار‬ ‫و لە ڕێی وەرگێڕانی ڕۆمانەکانییەوە بۆ سەر‬ ‫زوبانەکانیان مــاون‪ ،‬کە هەڵیان بگۆزن و‬ ‫بیانبینن و بە جوانییان سەرسام ببن‪.‬‬ ‫بیریشمان نەچێ‪ ،‬بەخشینی خەاڵتی نێلی‬ ‫زاکــس بە بەختیار عەلی‪ ،‬بە جۆرێک لە‬ ‫جۆرەکان هەوڵێکە بۆ گەڕاندنەوەی بەها بۆ‬ ‫مانای مەعنەوی خەاڵت لە دونیای کولتووریی‬ ‫ئێمەدا‪ ،‬کە ئەویش وەک زوربەی شتەکانی تر‪،‬‬ ‫کەوتۆتە ناو زۆروبۆریی و تێکەڵپێکەڵییەوە‪،‬‬ ‫کە زۆر جار مــرۆڤ سڵی لێ دەکاتەوە و‬ ‫خۆی لێ دەبوێرێ‪ .‬لەبری ئەوەی بە خەاڵت‬ ‫و پێزانین ڕێزت لێ بنرێ‪ ،‬ناوت دەزڕێنرێ‪.‬‬ ‫نموونەیش بۆ ئەمە هێند زۆرە کە چ پێویست‬ ‫بە ئاماژەدان پێیان ناکا‪.‬‬ ‫پیرۆزبایی لە بەختیار عەلی ئازیز لە‬ ‫وەرگێڕە لە خۆبوردووەکانی لە شیعر و ڕۆمانە‬ ‫جوانەکانی لەو خوێنەرانەی کە ئەدەبیاتەکەی‬ ‫بەختیاریان خۆش دەوێ‪ ،‬بە تایبەتی کە‬ ‫ئێستا ئیدی جگە لە کوردی‪ ،‬دەتوانرێ بە‬ ‫زوبانەکانی ئەڵمانی و ئینگلیزیی و فارسییش‬ ‫بخوێنرێتەوە‪.‬‬

‫خه‌اڵتێك‬ ‫له‌ شوێنی خۆی بوو‬

‫كه‌ریم ده‌شتی‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی گه‌لی كورد خاوه‌ن كیانێك ‌‬ ‫ی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ نـه‌بــووه‌‪ ،‬هه‌میش ‌ه ژێرده‌سته‌و‬ ‫نێچیری دوژمنان بووه‌‪ ،‬هیچ جۆر‌ه سه‌قامگیری‬ ‫و ح ـه‌ســان ـه‌وه‌ی ب ـ ‌ه خــۆی ـه‌و‌ه نه‌بینیوه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه بــه‌رده‌وام ل ‌ه ناو گێژاوی نادیاری و‬ ‫مه‌جهولیه‌ت ژیاوه‌‪ ،‬وات ‌ه گه‌لێكی بێ شوناس‬ ‫بــووه‌‪ ،‬ئه‌و گه‌النه‌ش ك ‌ه خــاوه‌ن شوناسی‬ ‫ئه‌به‌دیی خۆیان نین زه‌حمه‌ت ‌ه بتوانن ل ‌ه نێو‬ ‫جیهانێكی بێ به‌های وه‌ك جیهانی ئێستای‬ ‫مرۆڤایه‌تی خۆیان ب ‌ه كولتوور و زمان و ئه‌ده‌ب‬ ‫و هونه‌ریانه‌و‌ه نمایش بكه‌ن و بناسرێن‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫گرینگ ‌ه ك ‌ه هه‌موو هه‌وڵێكی خۆمان بخه‌ینه‌‬ ‫گه‌ڕ بۆ ئه‌وه‌ی ببین فا هه‌ندێ خه‌اڵتیان له‌و‬ ‫شارانه‌ی دونیا وه‌رگرتبێت ئه‌گه‌ر دیارده‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه مه‌ڕ ئه‌و نه‌ته‌و‌ه نه‌ناسراوان ‌ه كه‌وت ‌ه ئاراوه‌‬ ‫ئه‌و‌ه ب ‌ه شتێكی گرینگ ل ‌ه قه‌ڵه‌م ده‌درێت‪،‬‬ ‫مێژووی خه‌اڵت و خه‌اڵتبه‌خشین مێژووێكی‬ ‫دوورودرێــژه‌‪ ،‬ل ‌ه جیهاندا ب ‌ه هـه‌زاران هه‌زار‬

‫جۆر خه‌اڵتی گرینگ هه‌ی ‌ه ل ‌ه هه‌موو بواره‌كانی‬ ‫هونه‌ری و ئه‌ده‌بیدا‪ ،‬گرینگترینیان خه‌اڵتی‬ ‫نۆبڵ و خه‌اڵتی ئۆسكار و خه‌اڵتی كونكورد و‬ ‫زاخاروف بۆ ئازادی فیكر و خه‌اڵتی جه‌واهیر‬ ‫الل نه‌هرۆ و هـه‌زارانــی دیكه‌‪ ،‬ب ‌ه داخ ـه‌وه‌‬ ‫گه‌لی كورد ب ‌ه درێژایی مێژوو بێبه‌ش بووه‌‬ ‫ل ‌ه هه‌موو جۆره‌كانی ئه‌و خه‌اڵت ‌ه سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه ئه‌دیب و هونه‌رمه‌ند و زاناو داناكانی‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌وه‌یش هه‌ر بۆ بێ شوناسیمان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆ ده‌بێ هه‌میش بیر ل ‌ه شوناسی خۆمان‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه ل ‌ه هه‌ندێ شوێندا ئه‌دیب‬ ‫و نووسه‌ران ب ‌ه حوكمی بوونیان ل ‌ه مه‌نفا‬ ‫ئه‌وه‌ند‌ه ده‌نگی ن ـه‌داوه‌ت ـه‌وه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی كه‌‬ ‫زانیوم ‌ه شێركۆ بێكه‌س و جه‌الل به‌رزنجی‪ ،‬له‌م‬

‫پۆستەری یەکێک لە کۆڕەکانی بەختیار عەلی لە ئەڵامنیا‬

‫فۆتۆ‪ :‬خەرسەو حەمەکەریم‬

‫ماوه‌یه‌ی دوایشدا‪ ،‬به‌خیار عه‌لی ك ‌ه ل ‌ه شاری و شوناس ده‌كه‌ن و چه‌مكی هیومانیزمییان‬ ‫دورتمۆنتی واڵتی ئه‌ڵمانیادا خه‌اڵتی نیلی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ش به‌رهه‌مه‌كانی جێگه‌ی‬ ‫زاكسی وه‌رگرت‪ ،‬به‌ختیار عه‌لی نووسه‌رێكی ڕامان و لێوردبوونه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و خه‌اڵته‌ش كه‌‬ ‫ب ‌ه توانایه‌‪ ،‬ل ‌ه بواری شیعرو ڕۆمان و گوتاری وه‌ریگرتووه‌‪ ،‬سه‌باره‌ت ب ‌ه ڕۆمانی دواهه‌مین‬ ‫مه‌عریفیدا كــاری كـــردووه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵتێكی هه‌ناری دونیا بووه‌‪ ،‬ك ‌ه یه‌كێك ‌ه ل ‌ه ڕۆمانه‌‬ ‫ڕۆشــنــبــیــری بــه‌هــێــزی خــۆی نــوانــدووه‌‪ ،‬گرینگه‌كانی دونیا‪ ،‬من بۆخۆم ل ‌ه كاتی‬ ‫شیعره‌كانی ئاسۆیه‌كی فراوانی ئینسانییان ده‌رچوونی یه‌كه‌م چاپی ئه‌و ڕۆمانه‌‪ ،‬وتارێكم‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ڕۆمانه‌كانی گوزارشت ل ‌ه كێشه‌ی تاك له‌مه‌ڕ ناوه‌ڕۆكی ئه‌و ڕۆمان ‌ه نووسیوه‌و باڵوم‬ ‫كــردووەتــه‌وه‌و كاتی خۆشیی ل ‌ه الپ ـه‌ڕه‌ی‬ ‫تایبه‌تی به‌ختیار باڵو كراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬خاڵێكی‬ ‫تری گرینگ ل ‌ه باسی بێبه‌ش بوونی كورد له‌و‬ ‫خه‌اڵتان ‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه هیچ دام و ده‌زگایه‌كی‬ ‫وامان نییه بایه‌خ ب ‌ه بزاوتی وه‌رگێڕان بدات‬ ‫بۆ زمانه‌كانی دیكه‌‪ ،‬ئه‌گینا بایی ئه‌وه‌نده‌‬ ‫به‌رهه‌ممان هه‌ی ‌ه ك ‌ه شایانی خه‌اڵتی دونیا‬ ‫بن‪ ،‬ئه‌لێره‌و‌ه من پیرۆزبایی گه‌رمی خۆم بۆ‬ ‫كاك به‌ختیار عه‌لی ده‌نێرم بۆ وه‌رگرتنی ئه‌م‬ ‫خه‌اڵته‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌چێت ‌ه خانه‌ی به‌ده‌رخستنی‬ ‫توانای ئه‌دیب و شاعیرانی كورد ل ‌ه جیهاندا‪،‬‬ ‫ی كولتووری‬ ‫پــیــرۆزه‌‪ ،‬سـه‌ره‌تــای بوونه‌وه ‌‬ ‫كوردیی ‌ه ب ‌ه ڕووی جیهاندا‪.‬‬

‫به‌ختیار عه‌لی نووسه‌رێكی به‌ توانایه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بواری شیعرو ڕۆمان و گوتاری مه‌عریفیدا‬ ‫كاری كردووه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵتێكی ڕۆشنبیری به‬ ‫‌هێزی خۆی نواندووه‌‪ ،‬شیعره‌كانی ئاسۆیه‌كی‬ ‫فراوانی ئینسانییان هه‌یه‌‬

‫(بە بۆنەی بەخشینی خەاڵتی‬ ‫نیلی زاكس بە بەختیار عەلی)‬

‫د‪.‬نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد‬ ‫ساڵی ‪ 2002‬چاپی یەكەمی ڕۆمــانــی (دواهــەمــیــن هەناری‬ ‫دونیا) دەرچوو‪ ،‬هەر ئەو كاتە ڕۆمانەكەم خوێندەوە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫پێشتر ڕۆمانی (مەرگی تاقانەی دووەم) و (ئێوارەی پەروانە)‬ ‫یشم خوێندبووەوە‪ ،‬بــەاڵم پێم وابــوو ڕووداو و تێما و ناوە‬ ‫سەرنجڕاكێشەكانی كارەكتەرە سەرەكییەكان و زمان و خەیاڵی‬ ‫ئەم ڕۆمانە‪ ،‬لە تەك تەكنیكێكی بااڵی ڕۆمانئامێزدا‪ ،‬جارێكی تر‬ ‫ڕۆمانی بەختیار عەلیی هێنایە ئاستێكی بااڵو خوێنەرانی دوچاری‬ ‫سەرسوڕمان كرد‪ ،‬من ئەو كاتە كە ئەم ڕۆمانەم خوێندەوە‪ ،‬وەك‬ ‫درێژەپێدانی هەمان ستایلی نووسین و گێڕانەوەو هەمان تەكنیكی‬ ‫هونەریی ڕۆمانەكانی دیكەی‪ ،‬تەماشام كــرد‪ ،‬بە تایبەتی لە‬ ‫تێكەڵكردنی هونەرییانەی خەیاڵ و واقیع‪ /‬ڕۆمان و مێژوو‪ ،‬لە‬ ‫تەك بەكارهێنانی بەئەفسانەكردن (أسطرە) وەك تەكنیكێك بۆ‬ ‫شكاندنی واقیع‪ ،‬واتە ڕۆمان و مێژوو كە بە ئەفسانەو خەیاڵ‬ ‫پێكەوە ئاوێتە كراون‪ ،‬لێرەدا ئەفسانە بە مانا باو و تەقلیدییەكە نا‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەفسانەیەك دەیەوێت لە میانی فانتازیاو زمانی شیعرییەوە‬ ‫دەستكاریی واقیع بكات یان واقیع بشكێنێت و بە جۆرێكی تر‬ ‫درووستی بكاتەوە‪ .‬لێرەدا ڕۆمانی بەختیار عەلی بەردەوام وا لە‬ ‫خوێنەر دەكات لەنێوان واقیع و خەیاڵ یان فانتازیادا هاتوچۆ بكات‬ ‫و هەرگیز لە الیەكیاندا نەوەستێت‪ .‬بەتایبەتی كە خوێنەر دەتوانێت‬ ‫تێبینیی ئەوە بكات ڕۆمانەكانی بەختیار عەلی‪ ،‬تا ئەندازەیەكی‬ ‫ڕوون‪ ،‬بایۆگرافیای ڕووداوەكانی ئەم ناوچەیەی ئێمە دادەڕێژێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم ستایلەی بەختیار عەلی لە ڕۆمانی (شــاری مۆسیقارە‬ ‫سپییەكان)و هەندێ لە ڕۆمانەكانی دواتریشدا‪ ،‬كەمێك گۆڕانكاریی‬ ‫بەسەردا دێــت‪ ،‬بەو پێیەی مێژوو و واقیع بە گێڕانەوەیەكی‬ ‫ڕوونــتــر بەرجەستە دەكـــات و‪ ،‬لــە تــەك ئاوێتەكردنیان بە‬ ‫فانتازیا‪ ،‬تا ئەندازەیەكی باش‪ ،‬هەست بە سنوورەكانی نێوانیان‬ ‫دەكەین‪ .‬خستنەڕووی ئەم بۆچوونە لە ڕاستیدا پێویستیی بە‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكی ڕەخنەیی هەیە‪ ،‬بەتایبەتی ڕەخنەیەك پشت بە‬ ‫میتۆدی سۆسیۆمێژوویی ببەستێت‪ ،‬یان سایكۆسۆسیۆلۆجی‪ ،‬یان‬ ‫هەر میتۆدێكی تر‪ ،‬چونكە ڕۆمانەكانی بەختیار عەلی بە ئەندازەیەك‬ ‫بەرین و كراوەن كە ڕەخنەی ئەدەبی دەتوانێت لە زیاد لە ڕەهەندێك‬ ‫و بە زیاد لە میتۆدێك خوێندنەوەیان بۆ بكات‪ ،‬تا ئەمڕۆش بەپێی‬ ‫زانیاریی من هیچ خوێندنەوەیەكی زانستی و فرەمیتۆدیی بۆ چنین‬ ‫و بونیادو ڕوانین و ئیستاتیكاو دەاللەت و تەكنیكی ڕۆمانەكانی‬ ‫نەكراوە‪.‬‬ ‫لە كۆتاییەكانی ساڵی ‪2017‬داو لە پاش وەرگێڕانی ڕۆمانی‬ ‫(دواهەمین هەناری دونیا) بۆ فارسی و ئینگلیزی و ئەڵمانی‪ ،‬كە‬ ‫تا ئەم ساتەوەختە بەم زمانەی دواییان چوار جار چاپ و باڵو‬ ‫كراوەتەوەو خوێنەرێكی زۆری ئەڵمانیی لە دەوری ئەم داهێنانە كۆ‬ ‫كردەوەو گەیاندیە ئەو ئاستەی كە شایستەی خەاڵتێكی گرنگی وەك‬ ‫خەاڵتی (نیلی زاكس)ی ئەڵمانی بێت‪ ،‬ئەم ڕووداوە گرنگە وای لێ‬ ‫كردم بۆ جاری دووەم دەست بە خوێندنەوەی ڕۆمانەكە بكەم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە دیدو زەینێكی جیاواز لە خوێندنەوەكەی پێشوووم‪ ،‬جیاواز هەم‬ ‫وەك ئەوەی هەوڵ بدەم وێنای ئەوە بكەم ئاخۆ خوێنەری ئەڵمانی‬ ‫چۆن و لە كوێدا سەرسام دەبێت بەم ڕۆمانە‪ ،‬هەم وەك ئەوەی چۆن‬ ‫بەختیار عەلی بەكارهێنانی خەیاڵ و ئەفسانە دەكات بە تەكنیكێكی‬ ‫هونەری بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی واقیع و ڕووداوەكان‪ ،‬چونكە‬ ‫ڕۆمانەكانی بەختیار عەلی یادوەرییەكی زیندوون بۆ ئەرشیڤكردن و‬ ‫سەرلەنوێ داڕشتنەوەی ڕووداوەكانی ڕابردوو و ئێستا‪.‬‬

‫ڕۆمانەكانی بەختیار عەلی‬ ‫یادوەرییەكی زیندوون بۆ‬ ‫ئەرشیڤكردن و سەرلەنوێ‬ ‫داڕشتنەوەی ڕووداوەكانی‬ ‫ڕابردوو و ئێستا‬

‫‪4‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )582‬دووشه‌مم ‌ه ‪2018/1/8‬‬

‫بەر لە وەرگرتنی خەاڵتی ئەدەبیی نیلی زاکس ‪٢٠١٧‬‬

‫خەرسەو حەمەکەریم‬ ‫دوای پــیــاســەیــەک لــە کەنیسەی‬ ‫دۆمـــەوە بـــەرەو شەقامی قەرەباڵەخی‬ ‫شیلدەرگاسە‪ ،‬لە وێستگەی نیوومارکتەوە‬ ‫(کە وێستگەیەکی ترامە) بە ڕێکەوتم بۆ‬ ‫هۆیمارکت‪ ،‬دوکانێکی گەس فرۆشی لێیە‪،‬‬ ‫سێ لەفەی سەفەریم خستە ناو زەرفێکی‬ ‫سپییەوە لە هەمان ویستگەوە سواری ترامی‬ ‫ژمارە (‪ )٧‬بووم‪ ،‬ترامەکە بەسەر پردی‬ ‫دۆیتزدا دەپەڕێتەوە‪ ،‬لەسەر پردەکە دەنگی‬ ‫تەکەتەکی بزوێنەرەکانی نەرمتر دەبنەوە‪،‬‬ ‫من لە فارگۆنی یەکەمی بەشی پێشەوەی‬ ‫ترامەکەدا چوار ڕیز دوای شۆفێر بە تەنیشت‬ ‫پەنجەرەیەکەوە تەماشای ڕێبوارانی قەراغ‬ ‫ڕووباری ڕاین دەکەم‪ .‬کات نیوەڕۆیە لە کۆتا‬ ‫مانگی ساڵداین‪ ،‬نمەنمە باران دەیدات لە‬ ‫پەنجەرەکەی بەردەمم و چەتری ڕێبوارانی‬ ‫ســەر پــردەکــە‪ ،‬کەشتییە خۆڵەمێشییە‬ ‫بارهەڵگرەکانیش لە خوارمانەوە خۆیان بە‬ ‫ڕایندا دەکشێنن و تێدەپەڕن‪ ،‬درەختەکانی‬ ‫ئــەوبــەری ڕایــن بەرگێکی ئەفسوناویان‬ ‫گرتبووە خــۆ‪ ،‬ڕەنگێکی تێکەڵی زەرد‬ ‫و سەوز و شەرابیان هەبوو‪ ،‬هەندێک لە‬ ‫دارەکــان بریسکەی ئاڵتونیان دەدایــەوە‪،‬‬ ‫سێبەرەکانیان لەناو ئاوەکەدا لەنجەوالری‬ ‫دەکرد‪ ،‬لە نزیکبوونەوە لە بەجێهێشتنی‬ ‫دوافارگۆنی ترام لەسەر پردەکەی دۆیتز‪،‬‬ ‫سەرم چەرخاند ڕووەو الی چەپی ئەوسەری‬ ‫ڕووبارەکە‪ ،‬پردی بەرزی تزۆبروکەم بینی‬ ‫تەم بە چڕی دایگرتبوو بە چەشنێک‪ ،‬تەنها‬ ‫الیتی ئۆتۆمبیلەکان دیاربوون کە لەناو‬ ‫تەمەکەدا وازیان دەکرد‪.‬‬ ‫شەش وێستگەی تر دەگەینە گەڕەکی‬ ‫(پـــۆل)‪ ،‬لــەوێ دادەبــــەزم‪ ،‬لە بازاڕێک‬ ‫دوو بتڵ ئــاو و شەربەتێکی پڕتەقاڵم‬ ‫ئاخنییە زەرفێکی تــرەوە‪ ،‬بە ئاگاییەوە‬ ‫لە شەقامەکە پەڕیمەوە‪ ،‬نم نم بارانێک‬ ‫بە هێواشی دەبــارێــت‪ ،‬چەترم پێ نییە‬ ‫و کــاوی چاکەتەکەیش بەکار ناهێنم‪،‬‬ ‫خۆشییەکی تایبەتیم پێ دەبەخشێت‬ ‫باران‪ ،‬چەند تەکسییەک لەوێ ڕاوەستاون‪،‬‬ ‫بە پشتی ئەواندا دەڕۆم و چەند بۆریەک‬ ‫داچەقێنراونەتە ناوەڕاستی شەقامەکە‪ ،‬ئەمە‬ ‫کۆتایی شەقامەکەیە‪ ،‬ئەم جۆرە لە شەقام‬ ‫بە ئەڵمانی پێی دەڵێن (زاک گاسە) واتە‬ ‫شەقامێکی دەرنەچوو‪ ،‬دەڕۆیتە ناوی دەبێت‬ ‫بزانی ئەوسەری دەرناچێت‪ .‬ماڵەکانی ئەو‬ ‫گەڕەکە هەموو ڤێالی بەرزی دوو نهۆمی‬ ‫و ڕەنگاوڕەنگ و نەخشە جیاوازن‪ ،‬گوڵ‬ ‫و گوڵزاری ناوباخەکانیان ناهێڵێت بیر لە‬ ‫کات بکەیتەوە‪ ،‬هێندە نابات کابینەیەکی‬ ‫تیلفۆنی سووری ئینگلیزی لە باخچەیەکدا‬ ‫دەبینیت بە تەنیشت دارسێوێکی بەرزەوە‬ ‫کە تەنها بۆ ڕازاندنەوە دانراوە‪ ،‬بوكەڵەیەک‬ ‫هێندەی بــااڵی کچێکی پێگەیوو لەم‬ ‫کابینەدایە و دەستکی تیلفۆنەکەی بەال‬ ‫سەریەوە ڕاگرتووە‪ ،‬سێ داری زەبەالحی‬ ‫گــەاڵ شەرابی لــەبــەردەم باڵەخانەیەکی‬ ‫پانی سێ نهۆمیدا جوانییەکی زۆر تایبەتی‬ ‫بەخشیوەتە شەقامەکە‪ ،‬لقەکانی هەتا‬ ‫نزیک هەندێک باڵکۆنی نهۆمی دوو و سێی‬ ‫باڵەخانە زەرد باوەکە پەلیان هاویشتووە‪،‬‬ ‫لەناو لقەکانەوە چاوم چووە سەر کەسێک‪،‬‬ ‫ئەوە نووسەری کورد بەختیار عەلییە‪.‬‬ ‫مــن ئــەم نــووســەرەم پێش ‪ ١٥‬ساڵ‬ ‫لەمەوبەر لە نزیکەوە ناسی‪ ،‬لە ڕێی هەردوو‬ ‫هاوڕێی ئازیزمان (سیروان ڕەحیم و بەکر‬ ‫شوانی)ـەوە‪ ،‬کە هەتا ماوم سوپاسیان‬ ‫دەکەم‪ .‬کاک بەختیار کەسێکی زۆر سادە‬ ‫و ئارام و شەرمنە‪ ،‬پیاوێکی قسەلەڕوو و‬ ‫بێ پێچاوپێچە‪ ،‬بە کورتی و پوختی قسە‬

‫دەکات و مەبەست دەدات بە دەستەوە‪،‬‬ ‫ئینساندۆستە و زۆر سەرسامە بە مرۆڤ‪،‬‬ ‫ناوبانگ و پیاهەڵدان و قسەی باق و بریقی‬ ‫زۆر ڕق لێیە‪ ،‬گوێ لە ڕەخنەی جیدی‬ ‫دەگرێت‪ ،‬کە زانــی ڕەخنەش کینەیەکی‬ ‫دەرونی لە پشتە‪ ،‬پێدەکەنێت و فەرامۆشت‬ ‫دەکــــات‪ .‬هــەڵــســوکــەوت و دانیشتن و‬ ‫قسەوباس لەگەڵیدا تەواو نابێت‪ .‬دانیشتن‬ ‫لەگەڵ ئەو خۆشییەکی بێوێنەی هەیە‪ ،‬هەتا‬ ‫ئەوکاتانەش کە باسی کتێب و ئەدەبیات‬ ‫ناکرێت‪ ،‬بەردەوام بەجدی قسە دەکات و‬ ‫بۆ هەر قسەیەکیش بەجدی گوێ دەگرێت‪،‬‬ ‫وەاڵمـــی هــەر پرسیارێک زۆر بەجدی‬ ‫دەداتەوە‪ ،‬زۆر بێزار دەبێت بە بینینی ئەو‬ ‫کەسانەی کە دووڕوو و شۆفار و درۆزنن‪ ،‬لە‬ ‫یەکەم بینیندا دەیانناسێتەوە‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫زۆر کەمە‪ ،‬بەاڵم کە پەیوەندیی بەست زۆر‬ ‫بە جیدی دەیبەستێت‪ ،‬هەمیشە دەڵێت‬ ‫(ئەوانەی باوەڕ بە درۆ دەکەن‪ ،‬لە ناخیاندا‬ ‫خراپترن لەوانەی کە درۆ دەکەن)‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هەموو ئــەو ژیانە سەختەدا کە پێشتر‬ ‫هەیبووە‪ ،‬ژیانی نووسەرێکی نەناسراوی‬ ‫کورد لە مەنفا‪ ،‬ئارامی و لێبووردەییەکی‬ ‫تایبەتی هەیە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ٢٠١٦‬بۆ درووستکردنی ‪٣‬‬ ‫فیلمی دۆکۆمێنتار سەردانی ئەڵمانیام کرد‪،‬‬ ‫خۆشبەخت بــووم بۆ زیــاد لە ‪ ٣٠‬کۆڕی‬ ‫ئەدەبی بۆ ڕۆمانی دواهەمین هەناری دونیا‪،‬‬ ‫لە ‪ ٣٠‬شاری گەورەو مامناوەندی واڵتانی‬ ‫(ئەڵمانیا و نەمسا و سویسرا)‪ ،‬یاوەری‬ ‫ئەم نووسەرە گەورەیە بم‪ .‬ڕۆمانەکە چەند‬ ‫مانگێک بوو بە زمانی ئەڵمانی چاپ و باڵو‬ ‫کرابوویەوە‪ ،‬ساڵی ‪ ٢٠١٧‬دیسان سەفەرم‬ ‫کــردەوە بۆ ئەڵمانیا بۆ چەند ئیشیکی‬ ‫تایبەتیی خۆم‪ ،‬دیسان خۆشبەخت بووم بۆ‬ ‫زیاد لە ‪ ٢٥‬کۆڕی ئەدەبی لەو سێ واڵتانەدا‬ ‫دووبــارە یاوەری کاک بەختیار عەلی بم‪،‬‬ ‫بۆ ڕۆمانی دووەمــی (شــاری مۆسیقارە‬ ‫سپییەکان)‪ .‬تەواوی ئەو کۆڕە ئەدەبیانەم‬ ‫بە ڤیدیۆ و فۆتۆ ئەرشیف کــردووە‪ ،‬لە‬ ‫ڕێی تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانی فەیسبووکەوە‬ ‫تەواوی هەواڵەکانم بۆ خوێنەران و دۆست‬ ‫و هاوڕێکانمان باڵو کردووەتەوە‪.‬‬ ‫لــەودیــو پەنجەرەیەکی دووتاکییەوە‬ ‫پــیــاوێــک ل ــە هـــاتـــووچـــۆدایـــە‪ ،‬چــەنــد‬ ‫الپەڕەیەکی سپی بە خەتی ڕەش لەسەر‬ ‫نــووســراوی ئــەی فــۆڕی بە دەستەوەیە‬ ‫و خەریکی خوێندنەوەیەتی‪ ،‬جــار جار‬ ‫چەند دڵۆپە بارانێک کە لە گــەاڵی لقە‬ ‫پەلهاویشتووەکانی بەر پەنجەرەکەی دەدات‬ ‫سەرنجی ڕادەکێشێت‪ ،‬بەردەوام دەبێت لە‬ ‫خوێندنەوە و دیار نامێنێت‪ ،‬لە گەڕانەوەیدا‬ ‫بــەدەم خوێندنەوەوە سەرنجی کوڕێک‬ ‫ڕایدەکێشێت لەسەر شەقامەکەی بەردەم‬ ‫ماڵیان نزیک سێ دارە گەورە زەبەالحە‬ ‫گەاڵ شەرابییەکە ڕاوەستاوە‪ ،‬ئەوە منم‪ ،‬ئەو‬ ‫بەدەم تەماشاوە ورد دەبێتەوە و منیش بە‬ ‫دەستێک ساڵوی لێ دەکەم و هەواڵی بۆ‬ ‫الی ئەو هاتنی پێ دەدەم‪ ،‬چەند نهۆمێک‬ ‫بــەرەو ســەرەوە هەڵدەکشێم و ڕاڕەوێــک‬ ‫تێدەپەڕێنم‪ ،‬لەبەر دەرگای ماڵەکەیدا بە‬ ‫کردنەوەی دەرگایەک بۆ ناو ماڵەکەی ئەو‬ ‫بە زەردەخەنەو پێکەنینەوە پێشوازیم لێ‬ ‫دەکات‪ ،‬ساڵو کاک بەختیار‪ ،‬ساڵو خەسرەو‬ ‫گیان بەخێرهاتیت‪ ،‬فەرموو وەرە ژوورەوە‪.‬‬ ‫ئەو چەند الپەڕەکەی دەستی لەسەر مێزێک‬ ‫دادەنێت کە دەیان الپەڕەی ڕەشنووس و‬ ‫چەند کتێبێکی جۆراوجۆر لە ڕەنگ و بابەت‬ ‫و ناونیشانی جیاواز لەسەرە‪ ،‬بەرانبەر‬ ‫کتێبخانە تایبەتییەکەی کە سەدان کتێبی‬ ‫فکری و ڕۆمان و لێکۆڵینەوەی تێدایە بە‬ ‫زمانەکانی عەرەبی و فارسی و ئەڵمانی و‬ ‫کوردی‪ ،‬کە ئەو بەو زمانانە دەتوانێت بە‬ ‫باشی بخوێنێتەوە‪ ،‬ئەو بەرەو چیشتخانەکە‬ ‫بــەدەم قسەکردنەوە بــەڕێ دەکــەوێــت‪،‬‬ ‫منیش زەرفێکم پێیە دەیخەمە سەر مێزی‬ ‫نانخواردنەکە‪ ،‬ئەو لە چیشتخانەکەی بەدەم‬ ‫قسەکردنەوە خەریک دەبێت قاوەیەکی‬ ‫نــوێ درووســـت بکات بۆ هــەردووکــمــان‪،‬‬ ‫پرسیاری هەواڵی کوردستان دەپرسێت‪،‬‬ ‫منیش بــەدەم وەاڵمــدانــەوەوە باسی ئەم‬ ‫هەموو دیکتاتۆرانەی واڵتــی بۆ دەکــەم‪،‬‬ ‫دیکتاتۆری بچووک و گەورە‪ .‬چەند لەفەیەک‬ ‫دەردەهێنم و خەریک دەبم بیان ڕازێنمەوە‪.‬‬ ‫ئەویش دەڵێت (خەسرەو دیکتاتۆریەت‬

‫دوای وەرگرتنی خەاڵتەکە‪ ،‬بەختیار عەلی واژۆ بۆ خوێنەرانی دەکات‬ ‫تەنیا بەرهەمی سیاسەت نییە‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫هەموو مێژووی کۆمەاڵیەتییە‪ ،‬میللەتان‬ ‫دەتوانن شەق لە دیکتاتۆرێک هەڵدەن‪،‬‬ ‫بەاڵم شەق لەو دیکتاتۆرە هەڵدەن کە ناخی‬ ‫خۆیان پێویستی پێیەتی‪ ،‬ئەو بتە بشکێنن‬ ‫کە دەرونی خۆیان موشتاقە بیپەرستێت‪،‬‬ ‫ئەوە سەختە ‪ . . .‬ڕوسەکان لە قەیسەرەوە‬ ‫خەریکن‪ ،‬الیەنی کــەم دۆستۆفسکییان‬ ‫هەیە کە قووڵ بیری لە مەعنای ئازادی‬ ‫کردووەتەوە‪ ،‬بەاڵم سوودی چییە‪ ،‬مێژووی‬ ‫هەندێک میللەت هەر بازە لە دیکتاتۆرەوە‬ ‫بۆ دیکتاتۆرێکی تر‪ ،‬کە بیر لەوە دەکەمەوە‬ ‫دەیان گەورە نووسەر و هونەرمەندی وەک‬ ‫تۆخۆلسکی و تۆماس مان و ئەدۆرنۆ و‬ ‫شتێفان تزفایگ و دەیانی تر نەیانتوانی‬ ‫ئەڵمانەکان وا لێ بکەن هیتلەر نەپەرستن‪،‬‬ ‫کە بیر لەوە دەکەمەوە دەیــان بلیمەتی‬ ‫وەک دۆستۆفسکی‪ ،‬چیخۆف‪ ،‬مایکۆفسکی‪ ،‬دووبارە سەرما ئازارەکەی لێ نوێ بکاتەوە‪،‬‬ ‫بــاســتــەرنــاک‪ ،‬یەسنین‪ ،‬کاندنیسکی‪ ،‬بەاڵم ئەو کچەی چاوپێکەوتنەکەی لەگەڵ‬ ‫چایکۆفسکی نەیانتوانی جانەوەرێکی دەکات گوێ ناداتێ‪ ،‬گەرچی بەفر دەبارێت‪،‬‬ ‫وەک ستالین بووەستێنن‪ ،‬نائومێد دەبم‪ ،‬هەر سوورە لە دەرەوە و لە سەرماکەدا‬ ‫بەاڵم وازبهێنە‪ ،‬وەرە شتێ بخۆین) ئاو و پرسیارەکانی بکات‪ .‬ئوال شتێڤان ئەو خانمە‬ ‫شەربەتەکە لە زەرفەکە دەردەهێنم‪ ،‬دەڵێم دڵگەورەیەی یۆنیۆنس فێرالگ بە کچەکە‬ ‫(کــاک بەختیار هــەر زانیم سەرقاڵیت‪ ،‬دەڵێت (بەختیار تەندروستی تەواو نییە‪،‬‬ ‫شتێکم هێنا پێکەوە بیخۆین)‪ .‬بــەدەم تکایە زۆر ڕای مەگرن)‪ ،‬لە دوای ئەوە بە‬ ‫پێکەنینەوە دەڵێت (تۆزێک لەمەوبەر نیو سەعات پرێس کۆنفرانسی ڕۆژنامەکانی‬ ‫بەنیاز بووم تیلفۆن بکەم داوای خواردنی دۆرتمۆند و دەوروبــەری لەگەڵ نووسەردا‬ ‫سەفەری بکەم‪ .‬دەبینیت زۆر زۆر سەرقاڵم‪ ،‬دەســـت پــێ دەکــــات‪ .‬ئـــەوە ســەرەتــای‬ ‫کاتم نەبوو خواردنێک درووســت بکەم‪ ،‬دەستپێکردنی مەراسیمی خەاڵتەکەبوو‪.‬‬ ‫درەنــگ بینیم چەند تەلەفۆنت کردبوو‪،‬‬ ‫دواتـــر بــۆ ئــێــوارەی هــەمــان ڕۆژ لە‬ ‫خۆت دەزانی زۆر حەزم بەم شتە مەلعونە خانەی ئەدەبی دۆرتمۆند کۆڕێکی ئەدەبی‬ ‫نییە‪ ،‬تەلەفۆن ناهێڵێت ڕۆژێک تەنیا لەگەڵ بــۆ نــووســەر ڕێکخرابوو‪ ،‬هــەر سەرەتا‬ ‫خۆتدا بژیت‪ ،‬عەفومکە‪ ،‬خۆت تێدەگەیت ئامادەبووان نووسەریان چەپڵە باران کرد‬ ‫لە حاڵم‪ ،‬سبەینێ ڕۆژێکی ترە‪ ،‬دەبێت بۆ ماوەیەکی زیاد لە ئاسایی کاتێک کە‬ ‫وتارەکەم بە ئەڵمانی لەسەر وەرەقــە بۆ کاک بەختیار چەند پارچەیەک لە ڕۆمانی‬ ‫ئامادەبووان بخوێنمەوە‪ ،‬من هیچ کات شــاری مۆسیقارە سپییەکانی بە زمانی‬ ‫تێکستم لەسەر وەرەقە نەخوێندووەتەوە‪ ،‬کوردی خوێندەوە‪.‬‬ ‫ئاسان نییە بۆم‪ .‬دەبێت بە ڕاستی ئامادە‬ ‫ڕۆژی دواتــر ئــێــوارەکــەی پارێزگاری‬ ‫لە‬ ‫بم‪ .‬سبەی من لە سەعات ‪ 11‬دا دەبێت‬ ‫دۆرتمۆند بۆ خوانێکی تایبەتی پارێزگار‬ ‫ئوتێل مێرکیور بم لە دۆرتمۆند‪ ،‬سەعات ‪ 11‬پاسێک دەنێرێت بۆ بــەردەرگــای ئوتێل‬ ‫و نیو لەگەڵ تیمی تەلەفزیۆنی ڤی دی ئێڕ مێرکیور بە دوی کاک بەختیار عەلی و‬ ‫چاوپێکەوتنم هەیە‪ ،‬ڕێپۆرتاژێکیان دەوێت هاوڕێکانی‪ ،‬کە پێکهاتبوون لە هــەردوو‬ ‫بۆ دەنگوباسی ئێوارە‪ ،‬بوەستە با لەگەڵ وەرگێڕی کورد و ئەڵمان (ڕاوێــژ سەلیم‬ ‫ئوال شتێڤان قسە بکەم‪ ،‬بزانم ژوورێکت بۆ و ئوتا کاندێرا النگ) و چەند هاوڕێیەکی‬ ‫ناگرن لەو ئوتێلە تا شەو تۆش لە دۆرتمۆند تایبەتی خۆی کە منیش لەگەڵیاندابووم‪،‬‬ ‫بمێنیتەوە)‪ .‬سبەی ئەو لەگەڵ هاوڕێیەکیدا بڕیا دەدەین بەپێ بڕۆین‪ ،‬جەوێکی تایبەتی‬ ‫دێت بۆ دۆرتمۆند و منیش سەعات دوازدە هەیە‪ ،‬بەفرێکی زۆر زۆر دەبارێت‪ ،‬گوڵ‬ ‫و نیو لە بــەردەم ڕاتهاوسی دۆرتمۆندا و گڵۆپ تێکەڵبوون‪ ،‬تەواوی شەقامەکان‬ ‫دەیبینمەوە‪ ،‬بــاران دەبارێت‪ ،‬سەرمایە‪ ،‬بۆ کریسمس و سەری ساڵ ڕازاونەتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم تیمەکەی تەلەفزیۆنی ڤی دی ئێڕ هەر ماشێنەکان بە ورییاییەوە تێدەپەڕن‪،‬‬ ‫بە دوایەوەن‪ .‬لە سەفەرەکانی دوو هەفتەی سەرما لە بچوکترین ڕێگاوە دزە دەکاتە ناو‬ ‫پێشوودا کە لە نزیکی فرایبۆرگ بووین پۆشاکەکانمان‪ ،‬کاک بەختیار ملپێچیکی‬ ‫کاک بەختیار گوێ ئێشەیەکی توندی گرت‪ ،‬ئەستووری لە ملدایە‪ ،‬جار جار ئاوڕێک بۆ‬ ‫دەبوو زۆر دەرمان بخوات‪ ،‬ئێستا دەترسێت الی دواوە دەداتەوە‪ ،‬پێی خۆشە یاوەرانی‬

‫««‬

‫فۆتۆ‪ :‬خەرسەو حەمەکەریم‬

‫کاتێک باسی دیکتاتۆرە بچووک و گەورەکانی‬ ‫کوردستانم دەکرد‪ ،‬کاک بەختیار پێی وتم‪:‬‬ ‫میللەتان دەتوانن شەق لە دیکتاتۆرێک‬ ‫هەڵدەن‪ ،‬بەاڵم شەق لەو دیکتاتۆرە هەڵدەن‬ ‫کە ناخی خۆیان پێویستی پێیەتی‪ ،‬ئەو‬ ‫بتە بشکێنن کە دەرونی خۆیان موشتاقە‬ ‫بیپەرستێت‪ ،‬ئەوە سەختە‬ ‫هەموو لەپێش خۆیەوە بــڕۆن‪ ،‬زوو زوو‬ ‫دەڵێت تکایە وریا بن زەویەکە خلیسکەو‬ ‫نــەکــەون‪ ،‬زۆر نــابــات لــەنــاو سەنتەری‬ ‫شاردا لە ڕیستۆرانتێکی ناسراوی شاردا‬ ‫کۆدەبینەوە‪ ،‬دوای چەند قسەوباسێکی زۆر‬ ‫دەربارەی ئەدەبی خۆرهەاڵت و ئەزموونی‬ ‫ئــەدەبــی نــووســەری کــورد‪ ،‬پالنی ڕۆژی‬ ‫دواتری ڕێورەسمی بەخشینی خەاڵتی نیلی‬ ‫زاکس تاوتوێ دەکرێت ‪.‬‬ ‫بەیانی زووی ڕۆژی (‪١٠‬ی کۆتامانگی‬ ‫‪ )٢٠١٧‬ل ــە نــزیــک نــــاوەڕاســــی شــار‬ ‫دەرمانخانەیەک دەدۆزمەوە‪ ،‬قەترەیک بۆ‬ ‫گوێی کاک بەختیار دەهێنمەوە هۆتێلەکەو‬ ‫بە گورجی بــەرەو باڵەخانەی پارێزگای‬ ‫دۆرتمۆند بەڕێ دەکەووم‪ ،‬هەندێک میوانی‬ ‫کورد لە شارەکانی دەوروبەری دۆرتمۆند‬ ‫و چەند هاوڕێیەک لە دانیمارک و سوێد‬ ‫و ڕۆمــانــیــاوە زۆر بەتایبەت هاتبوون‪،‬‬ ‫بەفر بــەردەوام دەبارێت‪ ،‬میوانەکان لە‬ ‫بــەردەرگــەی باڵەخانەکەدا بە گووڵەوە‬ ‫وەستاون‪ ،‬سەرشان و سەر و تەواوی چەپکە‬ ‫گوڵەکان بەفر دایپۆشیبوون‪ ،‬شوێنی‬ ‫پێویست بۆیان دۆزرایــەوە بۆ پشودان‪،‬‬ ‫کامێراکانم دامــەزرانــد‪ ،‬هۆڵەکە سەراپا‬ ‫سپییە‪ ،‬مێز سپی‪ ،‬کورسی سپی‪ ،‬دیوار و‬ ‫سەرچەفەکانیش سپی‪ ،‬دارێکی کریسمس‬ ‫بە بەرزی بەراسەرەوەبوو‪ ،‬میوانەکان وردە‬ ‫وردە دەهاتن‪ ،‬ڕۆژێکی سارد و سەرمایە و‬ ‫بەفر شێتانە دەبارێت‪ ،‬هەموو پێمان وایە‬ ‫بە هۆی ئەم سەرماو گێژەڵوکەیەوە و لەم‬ ‫بەیانی یەکشەممەیەدا قورسە خەڵک بگاتە‬ ‫هۆڵەکە‪ ،‬بەاڵم دەبینین هۆڵەکە لەسەرەخۆ‬ ‫پڕ دەبــێــت‪ ،‬لە دەرەوەی باڵەخانەکە‬ ‫هەوایەکی شێت گیژەڵوکەیەکی درووست‬ ‫کـــردووە‪ .‬نزیکبووینەوە لە کاژێر ‪،١١‬‬ ‫کاک بەختیار عەلی و هاوڕێکانی بەرەو‬ ‫ســەرەوەی باڵەخانەکە بــەڕێ دەکــەون‪،‬‬

‫چەند ڕۆژنامەنووسێک بە کامێراوە بۆ‬ ‫جێگای باش چاویان دەگێڕن‌‪ ،‬تەلەفزیۆنی‬ ‫(‪)WDR‬لە دوو الوە کامێرایان دانابوو‪،‬‬ ‫هۆڵەکە پڕ بوو‪ ،‬کاژێر ‪ ١١‬یە‪ ،‬دوو خاتوون‬ ‫دەستیان بــە ژەنــیــن کــرد‪ ،‬لــە تــەواوی‬ ‫هۆڵەکەدا مۆسیقای کالسیک سەمای‬ ‫دەکــرد‪ ،‬تــەواوی ئامادەبووان بێدەنگ و‬ ‫گوێڕایەڵ بوون‪.‬‬ ‫سەرەتا خانمی بێرگیت یۆدێر (‪Birgit‬‬ ‫‪ )Joder‬پارێزگاری شــاری دۆرتمۆند‬ ‫بەخێرهاتنی میوانەکان و بەختیار عەلی‬ ‫کرد‪ ،‬دواتر وتاری پارێزگاری خوێندەوە‬ ‫و بڕوانامەی خەاڵتی نیلی زاکسی ‪٢٠١٧‬‬ ‫ی پێشکەش بە نووسەری کورد بەختیار‬ ‫عەلی کرد‪ ،‬دواتر داوای لە نووسەر کرد‬ ‫لە دەفتەری ئاڵتوونی پاریزگاری دۆرتمۆندا‬ ‫وتەی خۆی بنووسێت‪ ،‬دوای پارچەیەک‬ ‫مۆسیقای تــر بــە گیتار و کەمانچە‪،‬‬ ‫نووسەر و ڕەخنەگری ئەڵمان شتێڤان‬ ‫ڤـــایـــدنـــەر(‪)Stefan Weidner‬‬ ‫بەناوی داوەرانی خەاڵتی نیلی زاکسەوە‪،‬‬ ‫باسی خەاڵتەکەی کرد و دواتر بە وردی‬ ‫هۆکاری پێدانی ئەم خەاڵتەی بە بەختیار‬ ‫عەلی ڕوون کردەوە‪ ،‬لە قسەکانیدا باسی‬ ‫بەرکەوتنی یەکەمی خۆی لەگەڵ ناوی‬ ‫نووسەر بەختیار عەلی و دواتر خوێندنەوەی‬ ‫یەکەم ڕۆمانی ئەم نووسەرەی کرد‪ .‬وەک‬ ‫بەڕێوەبەری ‪ ٤‬کــۆڕی نووسەر بەختیار‬ ‫عەلی گوتی‪( :‬بەختیار عەلی بەداخەوە‬ ‫بیست ساڵە لەگەڵماندا و لە نزیکمانەوەیە‬ ‫و ژیانێکی سادە دەژیا‪ ،‬جیگای خەفەتە‬ ‫ناسینی ئێمە زۆر درەنگ کەوت‪ ،‬من لە‬ ‫هەرێمی کوردستان بووم یەکەمجار چەند‬ ‫دۆستێک لە کتێبخانەیەکدا بۆکسێکیان‬ ‫نیشاندام ‪ ١١‬کتێبی ئەستوور‪ ،‬گوتیان ئەوە‬ ‫کتێبەکانی نووسەرێکی ئێمەیەو ئیستە لە‬ ‫واڵتی ئەڵمانیا و لە شاری کۆڵن دەژی و‬ ‫ناوی بەختیار عەلییە‪ ،‬من حەپەسام‪ ،‬گوتم‬ ‫شتی وا نابێت‪ ،‬منیش لە کۆڵن دەژیم‪،‬‬ ‫چۆن دەکرێت من و ئەو لە شارێکین و‬ ‫یەک ناناسین‪ ،‬دواتر ڕێکەوت من و ئەوی‬ ‫لەسەر مێزێک کۆکردەوە‪ ،‬من سەرسامبووم‬ ‫بە قسەکانی‪ ،‬بە فکر و بۆچونەکانی‪،‬‬ ‫وتــارەکــەی ڤایدنەر بە درێــژی و وردی‬ ‫لەسەر گرنگی ئەدەبیاتی بەختیار وەستا‪.‬‬ ‫دواتــر دوای ناوبڕێکی مۆزیک‪ ،‬نووسەر‬ ‫بەختیار عەلی‪ ،‬هەستایە سەر سەحنەو‬ ‫وتاری خۆی بە زمانی ئەڵمانی پێشکەش‬ ‫کــرد‪ ،‬بە پارچەیەک مۆزیک کۆتایی بە‬ ‫ڕێورەسمەکە هات‪ ،‬بەاڵم کاک بەختیار‬ ‫دواتر دەیان کتێبی بۆ ئامادەبووان ئیمزا‬ ‫کرد کە لە ڕیزێکی درێــژدا سەرەیان بۆ‬ ‫واژۆی نووسەر گرتبوو‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )582‬دووشه‌مم ‌ه ‪2018/1/8‬‬

‫بەختیار عەلی وەک فلووتژەنێک لە دنیای ئەدەبیاتدا‬

‫««‬

‫وتاری لیژنەی داوەرانی نیلی زاکس‬ ‫من لەگەڵ خوێندنەوەی کتێبەکانی بەختیار‬ ‫عەلیدا هەمیشە لە خۆمم پرسیوە‪ ،‬ئایا‬ ‫ئەو هەڵوێستە پڕ لە مرۆڤایەتییەی لە‬ ‫کوێوە سەرچاوەی گرتووە‪ .‬ئایا گێڕانەوە و‬ ‫بیرکردنەوەی ئەو لەسەر چی دەژی؟ یەکێک‬ ‫لە هۆکارەکانی لە مۆتیڤی ئەو فلووتەدا‬ ‫دەدۆزینەوە‪ ،‬کە جەالدەت دەیژەنێت‬

‫نووسینی‪ :‬شتێفان ڤایدنەر‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵامنییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬ ‫هێشتا سێ ساڵ تێنەپەڕیوە‪ ،‬من بۆ‬ ‫یەکەمین جار ناوی ئەو نووسەرەم بیست‬ ‫کە ئەمڕۆ دەمانەوێت ڕێزی لێ بنێین‪ .‬لە‬ ‫فەزای زمانی ئەڵمانیدا‪ ،‬بەڵێ‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لە سەرتاپای جیهانی ئەدەبی ڕۆژئــاوادا‬ ‫کەس ئەم نووسەرە سەرسووڕهێنەرەی‬ ‫نەدەناسی؛ چونکە تەنانەت ئەوانەیش کە‬ ‫بە پسپۆڕ نــاوزەد دەکرێن‪ ،‬ئەوانەی کە‬ ‫عەرەبی و تورکی و فارسی قسە دەکەن‬ ‫و دەخوێننەوە‪ ،‬بە ئاستەم خۆیان فێری‬ ‫سۆرانی دەکــەن‪ ،‬مەبەستم لەو زمانەیە‬ ‫کە بەختیار عەلی کتێبەکانی خۆی پێ‬ ‫دەنووسێت‪ .‬زمانی نزیکەی دوانزە ملیۆن‬ ‫کــەس کــە بـــەزۆری لــە بــاکــووری عێراق‬ ‫و ناوچە سنوورییەکانی ئێران قسەی‬ ‫پێ دەکرێت‪ .‬ئــەوە دوو ئــەوەنــدەی ئەو‬ ‫مرۆڤانە دەکات‪ ،‬کە بە زمانی دانیمارکی‪،‬‬ ‫نەرویجی یاخود فینالندی قسە دەکەن‪،‬‬ ‫یاخود نزیکەی هێندەی ئەو خەڵکانەی کە‬ ‫بە زمانی سویدی یاخود هەنگاری قسە‬ ‫دەکەن– کەوابێت بەشی ئەوەندە دەکات‬ ‫کە زمانێکی گرنگی ئەدەبی بێت‪ .‬ئەوەش‬ ‫دەزانین‪ ،‬کە سۆرانی‪ ،‬لەو کاتەوەی بەختیار‬ ‫عەلی دەناسین‪ ،‬زمانێکی گرنگی ئەدەبییە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی بەختیار عەلی لە هەمان‬ ‫ئەو شــارەدا دەژی‪ ،‬کە من تیادا دەژیم‪،‬‬ ‫دەبوو بڕۆم بۆ سلێمانی‪ ،‬بۆ زێدی بەختیار‬ ‫عەلی‪ ،‬تاوەکو بۆ یەکەمین جار لەبارەی‬ ‫ئەوەوە ببیستم‪ .‬ئەوەش کاتێک کە لەگەڵ‬ ‫کۆمەڵێک هاوڕێدا پێم نایە ناو کۆگایەکی‬ ‫کتێبفرۆشییەوە ڕوویدا‪ .‬نیگای من کەوتە‬ ‫سەر بۆکسێک کە دە یاخود دوانزە کتێبی‬ ‫بەرگڕەقی لەخۆ گرتبوو‪ .‬هەمووی ڕۆمانی‬ ‫بەختیار عەلی‪ .‬لە چەند ڕۆژی دواتــردا‬ ‫زیاترم لە بارەی ئــەوەوە بیست‪ :‬ئەوەی‬ ‫کە الی زۆرب ــەی کــوردەکــان پێگەیەکی‬ ‫بااڵی هەیە؛ ئەوەی کە چەندین ساڵە لە‬ ‫شــاری کۆڵن دەژی؛ ئــەوەی کە لەسەر‬ ‫فرۆشی کتێبەکانی دەژی‪( .‬ئەگەر لە‬ ‫حاڵەتێکدا ئێوە ئەوە بە شتێکی تایبەت‬ ‫نــەزانــن‪ ،‬دەمــەوێــت ئــامــاژە بــەوە بکەم‪،‬‬ ‫کە تەنانەت لە ئەڵمانیاش ژمــارەی ئەو‬ ‫نــووســەرانــەی کە لەسەر فرۆشی کتێب‬ ‫دەژین‪ ،‬کەمینەن‪ ).‬لەوەش سەرنجڕاکێشتر‬ ‫ئەوەیە کە ئەم نووسەرەمان‪ ،‬لەدایکبووی‬ ‫ساڵی ‪١٩٦٦‬ـــە‪ ،‬لە یەکێک لە سەردەمە‬ ‫هەرە کارەساتبارەکانی مێژووی کوردستانی‬ ‫عێراقدا ژیاوە‪ .‬بەوەدا کە ئەو ڕووداوانەی‬ ‫بــە ئێمە ئاشنا نین و ب ــەاڵم بــۆ ئەم‬ ‫نووسەرەمان و کتێبەکانی چەقی بابەتی‬ ‫سێنترالین‪ ،‬ڕێگە بە خۆم دەدەم وێستگە‬ ‫هەرە گرنگەکانتان بەیاد بهێنمەوە‪.‬‬ ‫کاتێک لــە پــاش جەنگی جیهانیی‬ ‫یــەکــەم لــەســەر دەســتــی بــەریــتــانــیــا و‬ ‫فەڕەنسا و ئەمەریکا ئیمپراتۆرییەتی‬ ‫عوسمانییەکان دابەشکرا‪ ،‬شانبەشانی‬ ‫سوریا و لوبنان و فەلەستین و ئوردون‪،‬‬ ‫عێراق بەم سنوورانەی ئێستایەوە هاتە‬ ‫کایەوە‪ .‬بەپێچەوانەوە کوردەکان نەبوونە‬ ‫خاوەنی دەوڵەتی خۆیان‪ .‬لەو سەردەمەوە‬ ‫ناوچەکانی نیشتەجێبوونیان لە تورکیاوە‬ ‫بەسەر سوریا و عێراقدا کشاوەتەوە هەتا‬ ‫دەگاتە ئێران‪ .‬لەژێر دەسەاڵتی هەریەک لەو‬ ‫دەوڵەتانە هەمیشە کەمینەیەکی چەوساوە‬ ‫و ستەملێکراو بوون‪ .‬هەتا ڕۆژی ئەمڕۆش‬ ‫بەشی زۆری هەر بەو شێوەیە ماوەتەوە‪،‬‬ ‫بۆ نمونە لە تورکیا‪ .‬لەکاتێکدا دۆخی‬ ‫هیچ کام لەم کوردانە بەڕاستی لەباشیدا‬ ‫نەبووە‪ ،‬چارەنووسی کوردەکانی عێراق‬ ‫غەمگینترینیانە‪ .‬سلێمانی و هەولێر‪،‬‬ ‫دوو شارە گەورەکەی کوردستانی عێراق‪،‬‬ ‫بە چەقی کولتووری کــوردی و هەستی‬ ‫نەتەوایەتی هــەژمــار دەکــرێــن‪ .‬هــەر لە‬ ‫بیستەکانی ســەدەی بیستەمدا بزاوتی‬ ‫سەربەخۆیی هاتوونەتەوە کایەوە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫چەندین جار بووەتە هۆی جەنگ و ملمالنێ‪.‬‬

‫شتێفان ڤایدنەر‪ ،‬لە کاتی خوێندنەوەی وتاری لیژنەی داوەرانی نیلی زاکس‬ ‫لەگەڵ سەرەتای جەنگی ئێران‪-‬عێراقدا لە‬ ‫ساڵی هەشتاکاندا کوردەکان کەوتنەوە‬ ‫بەینی بــەرەکــانــەوە‪ .‬فــەزای ئــەو سااڵنە‬ ‫لە بەشی یەکەمی «شــاری مۆسیقارە‬ ‫سپییەکان»ی بەختیار عەلیدا بە تەواوی‬ ‫دڕندەییەکانییەوە بۆ خوێنەران نمایش‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫لەکاتی ئەنفالکردنی کوردەکاندا لە‬ ‫کۆتایی هەشتاکاندا ڕاونانی بەکۆمەڵ و‬ ‫کۆمەڵکوژی بە چەکی کیمیاوی ڕوودەدەن‪.‬‬ ‫سەرەتا کاتێک لەپاش جەنگی کوەیت‬ ‫لەساڵی ‪١٩٩١‬دا ئەمەریکییەکان هێڵی‬ ‫سیوشەشیان پێک هێنا‪ ،‬کــوردەکــان‬ ‫توانییان خۆیان لە دەستە پۆاڵیینەکەی‬ ‫بەغداد ڕزگار بکەن‪ .‬بەاڵم بەوە چیرۆکی‬ ‫ئازارەکانیان کۆتایی نەهات‪ ،‬چونکە لەو‬ ‫کاتەدا شەڕی براکوژی هەڵگیرسا‪ ،‬ئەو‬ ‫شــەڕەی کە بەختیار عەلی لە دواهەمین‬ ‫هەناری دونــیــادا باسی دەکــات‪ .‬پاشان‬ ‫کاتێک ئەمەریکییەکان ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬سەدام‬ ‫حوسێن و حزبی بەعسیان ڕووخاند‪ ،‬لە‬ ‫کوردستاندا گەشبینییەک سەری هەڵدا‪ .‬ئەو‬ ‫هەرێمە پێگەیەکی سەربەخۆی بەدەستهێنا‬ ‫و کوردێک بوو بە سەرەککۆماری عێراق‪،‬‬ ‫جەالل تاڵەبانی‪ ،‬کە لەمێژ نییە کۆچی‬ ‫دوایی کردووە‪ .‬بەاڵم وەکو خۆتان دەزانن‬ ‫عێراق و کوردستانی عێراقیش هەتا ئێستا‬ ‫ئارامییان بەخۆیانەوە نەدیوە‪ .‬ئەوە هەر‬ ‫کوردەکان بوون لە بەرەکانی پێشەوە دژ‬ ‫بە (داعــش) دەجەنگین‪ .‬هەتا ئێستاش‬ ‫پەیوەندیی هەرێمی سەربەخۆی کوردستان‬ ‫لەگەڵ دەســەاڵتــی مەرکەزیی بــەغــداددا‬ ‫ناڕوونە و لێوانلێوە لە گرژی‪ ،‬شتێک کە‬ ‫بەڵێنی هیچ شتێکی باشی بۆ دواڕۆژ تیادا‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫ئــەو دۆخــە سیاسییە باکگراوندێکی‬ ‫مــێــژوویــی ڕۆمــانــەکــانــی هــەڵــگــری ئەم‬ ‫خــەاڵتــەمــان پێک دەهێنێ‪ .‬ئ ــەوەی کە‬ ‫لەژێر ئــەو جــۆرە بــارودۆخــانــەدا ئــەدەب‬ ‫توانیویەتی گەشە بکات‪ ،‬پەرجوویەکە‬ ‫بۆ خۆی‪ .‬کەوابێت دەتوانن بیخەنە پێش‬ ‫چاوتان‪ ،‬من بە چی فزووڵییەکەوە یەکەم‬ ‫نووسینی بەختیار عەلیم خوێندووەتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش ساڵی ‪ ٢٠١٥‬بوو کاتێک بۆ یەکەمین‬ ‫جار ڕۆمانێکی ئەو بە زمانی ئەڵمانی باڵو‬ ‫بووەوە‪ .‬ئەوەی دواهەمین هەناری دونیای‬ ‫خوێندبێتەوە‪ ،‬دەستبەجێ تێدەگات‪،‬‬ ‫لەبەرچی ئەو نووسەرە لە واڵتی خۆیدا‬ ‫پێگەیەکی بااڵ و تایبەتی هەیە‪.‬‬ ‫لە سەرەتای ڕۆمانەکەدا کەسێک لە‬ ‫بەندیخانە ئــازادی دەبێت‪ :‬لەپاش زیاد‬ ‫لــە بیست ســاڵ لــە سجنێکی بیاباندا‬ ‫کۆنەپێشمەرگەیەک بەناوی موزەفەری‬ ‫ســوبــحــدەمــەوە دەهێنرێت بــۆ کۆشکی‬ ‫هاوڕێیەکی دێرینی‪ ،‬سەرکردەیەکی شۆڕش‬ ‫بەناوی یاقوبی سنەوبەرەوە‪ .‬موزەفەر‬ ‫لەناخەوە دەستی لە دنیا هەڵگرتووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫خولیای دۆزینەوەی سەریاسی کوڕیشی‬ ‫ناخی داگیر کــردووە‪ ،‬کە لە سەردەمی‬ ‫مەلۆتکەییەوە نەیبینیوە‪ .‬ئــەو گەڕانە‬

‫دەبێت ئۆدیسەیەکی مۆتەکەئاسا بەناو‬ ‫مێژووی نوێی کوردەکاندا‪ ،‬لە دەستپێکی‬ ‫شــۆڕش دژ بە ســەدام حوسێنەوە هەتا‬ ‫دەگاتە جەنگی براکوژی‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ڕۆمانێکی مێژوویی نییە وەک «جەنگ و‬ ‫ئاشتی»ی تۆلستۆی‪ .‬لەبنەڕەتدا مەسەلە‬ ‫مێژووی کــورد نییە بەڵکو مەسەلە ئەو‬ ‫پرسیارەیە کە ئاخۆ مێژوو چی لە مرۆڤ‬ ‫دەکات و ئەگەر ئەسڵەن مومکینیش بێت‪،‬‬ ‫مرۆڤ چۆن بەرگەی مێژوو بگرێت‪.‬‬ ‫جــیــاواز لــە زۆرێــــک لــە ڕۆمــانــەکــان‬ ‫تــوونــدوتــیــژی و ئــــازار الی بەختیار‬ ‫عەلی هەرگیز ناچنە چوارچێوەیەکی‬ ‫ئێستاتیکاییەوە‪ ،‬ئامانجێكی ئەدەبی نین‪،‬‬ ‫بە کەڵکی ڤۆیاریزم و کەیفسازییەکی‬ ‫خێرا نایەن‪ .‬گومانداریی دەســەاڵت‪ ،‬کە‬ ‫لە یاقوبی سنەوبەردا بەرجەستە بووە‪،‬‬ ‫لەالیەن ئینسانییەتی موزەفەرەوە تەریق‬ ‫دەکرێتەوە‪ .‬کاتێک لە کۆتاییدا سنەوبەر‬ ‫دەڵێت‪ ،‬تەنها پاکییەک هەیە ئەویش کە‬ ‫نەهێڵێت مرۆڤ لە مرۆڤ تێبگات‪ ،‬وەاڵمی‬ ‫مــوزەفــەر ئەمەیە‪« :‬تــۆ دەتــەوێــت وەک‬ ‫هەموو دەسەاڵتدار و پێغەمبەرەکانی دیکە‬ ‫لەبارەی شتگەلەکانی کۆتاییەوە فەلسەفە‬ ‫لێ بدەیت و ئەو مەخلوقە بچووکە‪ ،‬کە‬ ‫ناوی مرۆڤە‪ ،‬لە مێشکی خۆت دەربکەیت؟‬ ‫تۆ بۆ ئەوە دەژیــت بۆ ئــەوەی لەبیریان‬ ‫بکەیت‪ ،‬بەاڵم من بۆ ئەوە دەژیم بۆ ئەوەی‬ ‫بە یادی خۆمیان بهێنمەوە‪».‬‬ ‫گەڕانی موزەفەری سوبحدەم بــەدوای‬ ‫کوڕەکەیدا دەبێت بە گەڕانێک بــەدوای‬ ‫کوڕەکانیدا‪ .‬چونکە سێ منداڵی هاوتەمەن‬ ‫هەن کە هەمان ناویان هەیە و ڕۆژێک لە‬ ‫ڕۆژان هەنارێکی شووشەیی خراوەتە هەر‬ ‫یەک لە بێشکەکانیانەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی کە کێ کوڕە ڕاستەقینەکەیە‪،‬‬ ‫دۆزینەوەی ئەستەمە– بەاڵم لە کۆتاییدا‬ ‫ئەوە هیچ گرنگییەکی نییە‪ .‬چیرۆکی ئەو‬ ‫سێ سەریاسە چیرۆکێکی نموونییە بۆ‬ ‫هەموو ئەو منداڵە ونبوو و بێباوکانەی ئەو‬ ‫سەردەمە تاریکەی مێژووری کورد‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا ئامانجی گەڕانەکە تەنها‬ ‫ئاشتبوونەوەیە‪.‬‬ ‫کتێبەکە لــەســەر میستیکییەکی‬ ‫بــوونــگــەرایــی جیهانی نــاخ دەژی‪ ،‬کە‬ ‫جــەوهــەرەکــەی سەربەخۆیی مرۆڤەکانە‬ ‫لە یەکتری‪ .‬جارێک ئــەو پانهومانیزمە‬ ‫میستیکییە بەم شێوەیە وەسف دەکرێت‪:‬‬ ‫«وەک چۆن بەشێک لە ژیانی ئێمە لەگەڵ‬ ‫هەموو ئەوانی دیکەدا تێکەڵ بووە‪ ،‬بەو‬ ‫شێوەیە بەشێکیش لە ژیانی هەموو ئەوانی‬ ‫دیکە لەگەڵ ژیانی ئێمەدا تێکەڵ بووە‪،‬‬ ‫بەشێکیش لە مەرگمان لەگەڵ مەرگی‬ ‫هەموو ئەوانی دیکەدا تێکەڵ بووە‪».‬‬ ‫کاتێكیش لە ڕەوتی چیرۆکەکەدا دۆخی‬ ‫گــێــڕانــەوەکــە ئاشکرا دەبــێــت و بۆمان‬ ‫ڕووندەبێتەوە‪ ،‬کە موزەفەری سوبحدەم‬ ‫وەک پەناهەندەیەک لەناو بەلەمێکدا‬ ‫لەسەر دەریــای ناوەڕاست چیرۆکەکە بۆ‬ ‫هاوچارەنووسەکانی دەگێڕێتەوە‪ ،‬ڕۆمانەکە‬

‫فۆتۆ‪ :‬خەرسەو حەمەکەریم‬ ‫بەشێوازێکی ترسناک پەیوەندی لەگەڵ ئەم‬ ‫سەردەمەدا دەستپێدەکات‪ ،‬بە مەرجێک‬ ‫ڕۆمانەکە بە زمانە ئەسڵییەکەی خۆی‬ ‫چواردەساڵ لەمەوبەر باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫مـــرۆڤ دەتــوانــێــت شــتــی هــاوشــێــوە‬ ‫لـــەبـــارەی دووهــــەم ڕۆمــانــی بەختیار‬ ‫عەلییەوە بڵێت‪ ،‬کە لە پایزی ‪٢٠١٧‬وە بە‬ ‫ئەڵمانی باڵوکراوەتەوە‪ ،‬شاری مۆسیقارە‬ ‫سپییەکان‪ .‬ڕۆمانێکە لەبارەی هونەرەوە‪،‬‬ ‫لەبارەی ئــەدەب و مۆسیقاوە‪ ،‬لەبارەی‬ ‫شیعر و حەقیقەتەوە لەناو جیهانێکدا کە‬ ‫مرۆڤ لەبنەڕەتدا ناکرێت بتوانێت بەرگەی‬ ‫بگرێت‪ .‬بەاڵم لەالیەکی دیکەشەوە ڕۆمانێکە‬ ‫لــەبــارەی خۆشەویستییەوە‪ ،‬لــەبــارەی‬ ‫عەدالەتەوە‪ ،‬مەنیفێستێک بۆ دەسەاڵت و‬ ‫بەهێزی شیعر و ژیان‪.‬‬ ‫چیرۆکەکە بــەم شــێــوەیــەیــە‪ :‬عەلی‬ ‫شــەرەفــیــاری نــووســەر ئــەو ئــەرکــەی پێ‬ ‫دەســپــێــردرێــت ژیــانــی جــەالدەتــی کۆتر‬ ‫بنووسێتەوە‪ ،‬فلوتژەنێکی سادەوساکار‪،‬‬ ‫کە لە ڕەوتی ژیانیدا بووەتە ئەفسانەیەکی‬ ‫ڕاســتــەقــیــنــە‪ .‬حیقایەتەکە بــە ســەرە‬ ‫لەالیەن جەالدەتی کۆتر و نووسەرەکەوە‬ ‫دەگێڕدرێتەوە‪ .‬ئەو دوانە وا دەردەکەوێت‬ ‫هەمیشە لــە دەمەقاڵیدا بــن کــە ئاخۆ‬ ‫باشترین شێوازی گێڕانەوەی ئەو ژیاننامەیە‬ ‫چۆن و چۆن نییە‪ ،‬حەقیقی و هۆشیار‪،‬‬ ‫وەک ئەو شێوەیەی جــەالدەت دەیەوێت‪،‬‬ ‫یاخود پڕمانا و جوانکراو‪ ،‬وەک شەرەفیاری‬ ‫نووسەر دەیەوێت‪.‬‬ ‫جەالدەت لە مەرگ دەگەڕێتەوە و زیاد‬ ‫لە هەموو کەسێک یەکێک لە کوشتیارە‬ ‫هەرە خراپەکانی ســەدام حوسێن ڕزگار‬ ‫دەکات‪ .‬خەریکە بتوانێت بە هاوکاری ئەو‬ ‫فلووتژەنە گوناهەکانی خۆی پاک بکاتەوە‪.‬‬ ‫سەفەری ناو خەیاڵی کوشتیارەکە و شەوی‬ ‫دادگاییەکە‪ ،‬کە تیادا هەموو قوربانییەکان‬ ‫بۆیان هەیە بڕیارێکی کۆتایی لەسەر‬ ‫جەالدەکەیان بدەن‪ ،‬یەکێکن لە مەشهەدە‬ ‫هــەرە هەستبزوێنەکانی ئــەو کتێبە و‬ ‫ڕووداوێــکــی حیکایەتییە لە پێگەیەکی‬ ‫ئەدەبی جیهانیدا سەبارەت بە مومکینی‬ ‫و ئەستەمی ئاشتبوونەوە‪ .‬لەو شوێنەدا‬ ‫مشتومڕێکی سەرسووڕهێنەر لەبارەی‬ ‫پرسی عەدالەتەوە دەکرێت‪:‬‬ ‫«خ ــەون ــی عــادیــلــەکــان چــیــیــە؟ تۆ‬ ‫ناتوانیت وەاڵمی ئەو پرسیارە بدەیتەوە‪...‬‬ ‫هیچ شتێک نییە ترسناکتر لە خەونی‬ ‫عەدالەت‪ ...‬ئەوە خولیای بەناو عادیلەکانە‪،‬‬ ‫هەموو تاوانبارەکان دەستگیر بکەن و‬ ‫سزایان بــدەن‪ ...‬کەوابێت دەبێت هەموو‬ ‫تاوانبارەکان سزا بدەین‪ ،‬بۆ هەموو تاوانێک‬ ‫ســزایــەکــی ئــامــادەمــان پــێ بێت‪ .‬بــەاڵم‬ ‫مرۆڤەکان هەمیشە تــاوان دەکــەن‪ .‬یەک‬ ‫مرۆڤ نییە شایەنی سزا نەبێت‪ .‬عەدالەتی‬ ‫ڕاستەقینە ئەم جیهانە دەکات بە دۆزەخ‪.‬‬ ‫ســزادان و ســـزادران‪ ،‬وەحشیگەراییەکی‬ ‫ناکۆتا‪ .‬بەاڵم ڕۆژێک لە ڕۆژان بەسە‪».‬‬ ‫ڕەنــگــە ئـــەوە لــە گۆشەنیگای ئەم‬ ‫کۆمەڵگایەی ئەمڕۆی ئێمەوە هەڵوێستێکی‬

‫«ئاژەڵێکی حیکایەتخوان»ـە‪.‬‬ ‫لەپێش ئەو پاشخانەدا ئەم ڕێزلێنانە لە‬ ‫بەختیار عەلی گرنگییەکی هەیە کە تاک‬ ‫بە تاکی کوالیتیی کتێبەکانی تێدەپەڕێنێت‬ ‫و تەنها هەڵوێستێک نییە بۆ ئەدەبە‬ ‫تایبەتەکەی خــۆی‪ ،‬بەڵکو ئاماژەیەکە‬ ‫بۆ ئــەو ڕەنگاوڕەنگییە ئەدەبییەی کە‬ ‫ئەو هەیەتی‪ ،‬فرەالیەنییەک کە بازرگانە‬ ‫جیهانییەکانی کتێب تیادا دۆڕاون‪.‬‬ ‫لەم حاڵەتەدا دەزگاکە نووسەرەکەی‬ ‫نــەدۆزیــوەتــەوە و ئۆفەرێکی لــەالیــەن‬ ‫ئەیجنتێکەوە بەدەست نەگەیشتووە و‬ ‫پاشان بــەدوای وەرگێڕێکدا نەگەڕاوە و‬ ‫ئەرکی وەرگێڕانەکەی پێ نەسپێراوە‪ .‬چونکە‬ ‫وەرگێڕی ناسراو لە زمانی سۆرانییەوە بوونی‬ ‫نەبووە‪ .‬بەڵکو زیاتر وابووە کە خوێنەری‬ ‫کورد کە باوەڕی تەواویان بەو نووسەرە‬ ‫هەبووە و ئەڵمانییان زۆر باش زانیوە بەبێ‬ ‫هیچ ئامانجێک کتێبێکی ئەویان وەرگێڕاوە‪،‬‬ ‫بەبێ ئــەوەی بزانن کە کەس بۆیان باڵو‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬ئەو وەرگێڕانەش ڕاوێژ سەلیم‬ ‫و پێشەوا فەتاحن‪ ،‬لە سایەی ئەوانەوە‬ ‫دەتوانین ئەمڕۆ بەختیار عەلی بە ئەڵمانی‬ ‫بخوێنینەوە‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی لە ڕێی کتێبەکانییەوە‬ ‫زنجیرەییەک لە کــاردانــەوەی ناوەتەوە‬ ‫کە سنووری زمانەوانی و کولتووری و‬ ‫مێکانیزمی ئیکۆنۆمی بـــازاڕی کتێبی‬ ‫تێپەڕاند‪.‬‬ ‫من پێشوەخت پێتان دەڵێم‪ ،‬کە ئەو‬ ‫زنجیرەیە زۆرێک بەڕێوە دەبێت‪ .‬ئێمەش‪،‬‬ ‫لە ئێستادا و لە دۆرتموند‪ ،‬بۆمان هەیە‬ ‫بڵێین‪ ،‬ئێمەی لەگەڵدا بووین‪ .‬بەو شێوەیە‬ ‫دۆرتموند دەتوانێت ستایشی خۆی بکات‬ ‫و خۆی بەناوبانگ بکات‪ ،‬نەوەک تەنها لە‬ ‫تۆپی پێدا‪ ،‬بەڵکو لە ئەدەبیشدا‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫لە ئەدەبیشدا لە لوتکەی جیهانی ئەدەبیاتدا‬ ‫بێت‪ .‬لە نیویۆرک‪ ،‬لە لەندەن‪ ،‬لە پاریس‬ ‫هێشتا خەڵك ئەم هەڵگری خەاڵتەمان‬ ‫ناناسن‪ ،‬بەاڵم وا نامێنێت‪.‬‬ ‫سەرکەوتنی لەناکاوی دۆرتموند بۆ‬ ‫چەمپیۆنسلیگی ئــەدەب لەسایەی ئەو‬ ‫حەقیقەتەوەیە کە وەکو شارەکانی دیکە‬ ‫پۆزی ئەوە لێ نادات شای شاری ئەدەب‬ ‫بێت و تێگەیشتنی ئەدەبیی خۆی لەگەڵ‬ ‫تێگەیشتنی ئەدەبی سنوورداری جیهاندا‬ ‫تێکەڵ بکات‪.‬‬ ‫ئەوەی کە ئەفسانەکانی بەختیار عەلی‬ ‫ڕۆڵێکی مەزن دەبینن‪ ،‬بۆمان ئاشکرا بووە‪.‬‬ ‫ئەوەیش کە ئەدەبەکەی بەرپرسیاریەتییەکی‬ ‫مەزنی هەستونەستەکانی هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫دەتوانین ڕۆمانەکانی بە ڕۆمانی فریادڕەسی‬ ‫ناوزەد بکەین چونکە جەنگ دژ بە مەرگ‬ ‫بــە هەند وەردەگــــرن‪ ،‬وەک کانێتی لە‬ ‫شیعرەکانیدا‪.‬‬ ‫ئ ــەو ڕێــگــە گــومــانــدارەی هــیــوا‪ ،‬لە‬ ‫مەرگەوە بۆ داهێنان‪ ،‬کە بەختیار عەلی‬ ‫سەرەڕای دڕندەییەکانی مێژوو لە ڕۆمانە‬ ‫فریادڕەسەکانیدا کاریگەریی تێ دەکات‪،‬‬ ‫دەکرێت بەو ڕێگایانەی نیلی زاکس بەراورد‬ ‫بکرێت‪ ،‬کە هەڵگری خەاڵتی نۆبێڵە‪.‬‬

‫سەیروسەمەرە بێت‪ .‬بــەاڵم لە کاتێکدا‬ ‫چەرخی تووندوتیژی لە خوالنەوە ناکەوێت‬ ‫و عێراقیش شوێنێکی لەو شێوازەیە‪ ،‬ئەوە‬ ‫تاکە هەڵوێستە بۆ کۆتاییهێنان بۆ ئەو‬ ‫هەموو توندوتیژییە– ئەو هەڵوێستەش‬ ‫نموونەیەکە بۆ ئەوەی کە ئەدەب ئاوێنەی‬ ‫کۆمەڵگاکەی خۆیەتی و لەگەڵ ئەوەدا هەوڵی‬ ‫ئەوە دەدات‪ ،‬هەست بە بەرپرسیارییەتیی‬ ‫خۆی بکات و تووندوتیژی بوەستێنێت‪.‬‬ ‫هەمانکاتیش نموونەیەکیشە بۆ ئەوەی کە‬ ‫چۆن خوێنەرەکان لە دەرەوە‪ ،‬واتا ئێمە‪،‬‬ ‫وا لێدەکات جارێکی دیکە بیر لە بارودۆخی‬ ‫خۆمان بکەینەوە کە لەو کەینوبەینەدا ئێمە‬ ‫بە شتێکی سروشتی دەزانین‪.‬‬ ‫من لەگەڵ خوێندنەوەی کتێبەکانی‬ ‫بەختیار عەلیدا هەمیشە لە خۆمم پرسیوە‪،‬‬ ‫ئایا ئەو هەڵوێستە پڕ لە مرۆڤایەتییەی لە‬ ‫کوێوە سەرچاوەی گرتووە‪ .‬ئایا گێڕانەوە و‬ ‫بیرکردنەوەی ئەو لەسەرچی دەژی؟ یەکێک‬ ‫لە هۆکارەکانی لە مۆتیڤی ئەو فلووتەدا‬ ‫دەدۆزینەوە‪ ،‬کە جەالدەت دەیژەنێت‪ .‬ئەو‬ ‫وێنەیەکی فەلسەفییە بۆ مۆسیقا و هونەر‬ ‫و جوانی؛ بەاڵم هەمانکاتیش لەوە زیاتر‪.‬‬ ‫یەکێک لە دێڕە هەرە بەناوبانگەکانی نەوەک‬ ‫هەر ئەدەبی ڕۆژهەاڵتی بەڵکو جیهانی‪،‬‬ ‫کە جەاللەدینی ڕومی نووسیوویەتی‪ ،‬بە‬ ‫ناڵەکانی فلووت دەستپێدەکات‪:‬‬ ‫گوێ دە نەی چۆن شیوەن و غەوغا دەکا‬ ‫بۆ بەیانی دەردی دووری وا دەکا‬ ‫فــلــووت تەنها مۆسیقا لــێ نـــادات‪،‬‬ ‫بەڵکو گۆرانییەکەی خۆی دەناڵێنێت‪.‬‬ ‫ئەو ناڵەیەش لــەوەدا خۆی دەبینێتەوە‬ ‫کە دابــڕاوە لە ڕەچەڵەکی خۆی‪ ،‬ئەویش‬ ‫ئەو شوێنەیە کە لێی هەڵکەندراوە‪ .‬بۆیە‬ ‫دەکرێت دەنگی ئەو نەیە ڕۆژهەاڵتییە هێمای‬ ‫تامەزرۆیی بێت بۆ یەکیەتییەکی گشتگیر‪،‬‬ ‫یەکینەی بــوون یاخود پێکەوەوەستانی‬ ‫مرۆڤەکان– بە ڕێکەوتیش لێرەدا دەکەوین‬ ‫بەسەر وشەی پانتایزمدا‪ ،‬کە لە پانەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬خوداوەندی سروشت‬ ‫کە هەمیشە سەرقاڵی فلووتژەنینە و لە‬ ‫شاری مۆسیقارە سپییەکاندا ناوی دێت‪.‬‬ ‫لێرەدا دەبینین جیهانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەاڵت‬ ‫چۆن لە ڕۆحی ئەو ئەفسانانەی بەختیار‬ ‫عەلیدا دەچنە ناو یەکەوە و لەوەش زیاتر‪،‬‬ ‫ئەو پیشانمان دەدات کە ئەو ئەفسانانە‬ ‫هەمیشە سەر بەیەک بوون و بۆ ئەدەب‬ ‫جودایی ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوا پێویست ناکات‬ ‫بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫لە پەیوەندیی خۆیەوە بۆ ئەدەب بەختیار‬ ‫عەلی پێناسەیەکی نوێی ناسیاسیی مرۆڤ‬ ‫دەکات‪ ،‬کە لێرەوە دەمەوێت لە کتێبەکەوە‬ ‫چەند دێڕێکتان لە کتێبەکەوە بۆ بخوێنمەوە‪:‬‬ ‫«زۆر بەر لەوەی مرۆڤ سیاسەت بکات‪،‬‬ ‫حیکایەتی گێڕاوەتەوە‪ ،‬زۆر بەرلەوەی شار‬ ‫و ئیمپراتۆرێتییەکان دروست بخوڵقێنێت‪،‬‬ ‫بوونەوەرێکی حیکایەتخوان بووە‪ ».‬ئەمە‬ ‫لە شاری مۆسیقارە سپیەکاندا هاتووە‪،‬‬ ‫«لەپاش ڕاووشــکــارەوە نیشانەی مرۆڤ‬ ‫خۆی لە حیکایەتخوانیدا دەبینێتەوە‪...‬‬ ‫گەورەیی و هەمانکات بەدبەختیی مرۆڤ‬ ‫لەوەوە دێت‪ ،‬کە بڕوای بە حیکایەتەکانی‬ ‫خۆیەتی‪ ».‬مــرۆڤ ئاژەڵێکی سیاسیی‬ ‫کەواتە با پیرۆزبایی لە بەختیار عەلی‬ ‫نییە وەک ئەوەی ئەرستۆ دەیڵێت‪ ،‬بەڵکو بکەین بۆ خەاڵتی نیلی زاکس‪٢٠١٧ /‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )582‬دووشه‌مم ‌ه ‪2018/1/8‬‬

‫بەختیار عەلی‬

‫تێكشكێنەری سنورەكان‬

‫له‌باره‌ی خه‌اڵتكردنه‌كه‌ی به‌ختیار عه‌لییه‌وه‌‬

‫««‬

‫نەجات نووری‬ ‫میخائیل شۆڵخۆفی ڕۆماننوس لە ساڵی ‪ 1956‬دا دەڵێت‪ :‬یەكێتیی‬ ‫نووسەرانی سۆڤیەت تێكڕایان ‪ 3773‬ئەندامن‪ ،‬بەاڵم وریابن‌و لەو‬ ‫ژمارەیە نەترسن ‌و دڵیشتان پێی خۆش نەبێت‪ ،‬چونكە بەشی‬ ‫زۆریان گیانی مردون‌و هیچیان لە باردا نییە لەسەری بنووسن‪...‬‬ ‫ئەم دەستەواژەیە بۆ ئێمەش پێ دەچێت گرنگیی خۆی هەبێت‪،‬‬ ‫لەو ژمارەیە لە الی ئێمە بۆ نووسەران‌و ئەدیبان زۆر زیاترە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ب و لە كوێدا دەنووسن‌و‬ ‫ئەوانە لە كوێ ‌ن و لە چیدا بوونەتە ئەدی ‌‬ ‫كەوتوونەتە كوێی ماناكانی نووسینەوە؟ بە مانایەكی تر ئایا زۆربەی‬ ‫ئەو ژمارە ئەدیبەی ئێمە سااڵنێك نییە بوونەتە گیانێكی مردوو؟ ئا‬ ‫لەو ژمارە زۆرە لەناو دەیان نووسەر‌و ڕۆشنبیری ئێمەدا سااڵنێكە‬ ‫بە جیاوازی مانا‌و بۆچوونە توندەكانیانەوە كەوتبوونە قسەكردن‬ ‫لەسەر (بەخیتار عەلی)‪ ،‬گەردەلولێكی ڕەشیان دژی ئەم ئەدیبە‬ ‫بەرپا كردبوو‪ ،‬دەیانویست لە شوێنێكدا وەكو خۆیان ڕایبگرن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم نووسەرە بە بێدەنگی ‌و لەناو الپەڕەی كتێبەكانیدا كاری بۆ‬ ‫خەڵقاندنی دەقی ئەدەبی ‌و تێكشكاندنی سنوورەكان دەكرد نەك‬ ‫تێكشاندنی ئەوانەی دژیبوون‪ .‬لەمەدا نووسەرانی گەورە لە دونیادا‬ ‫ئەو مەودایە دێننەكایەوە كە دەكرێت لە كۆی ڕەخنەی توند هەبوو‬ ‫هەر لەوێیش دەقی گەورە بەرهەمبێت‪ ،‬دونیای ئەدەبیش لەسەر‬ ‫ئەم هاوكێشەیە خۆی بنیات ناوە‪ ،‬ڕەخنەی بێ بنەما لە الیەن‬ ‫ڕەخنەگرانەوە‌و كاری جدیش لە الیەن ئەدیبان خۆیانەوە‪ ...‬ئەمە‬ ‫بۆ ناو ئێمە لە الیەن (بەختیارعەلی)یەوە هاتبووە دی‪ ،‬بەختیار‬ ‫ئەم ڕێگای گرتبووەبەر تا بە ئەدەبەكەی وەاڵمــی نەیارەكانی‬ ‫بداتەوە‌و لەودیو سنوورەكانیشەوە بە دەقەكانی بتوانێت ئەدەبی‬ ‫ت و لەناو دەیان كەلەبەری‬ ‫كوردی بە خوێنەرانی بێگانە ئاشنا بكا ‌‬ ‫دەقی گرنگتردا بگاتە وەرگرتنی خەاڵتی (نیلی زاکس)‪ ،‬بەمەش‬ ‫ئەدەب جوانیەكەی لەوەدایە كە زۆركات ئەو سنوورە چەقبەستوانە‬ ‫تێدەپەڕێنێت‌و دەرگای ناساندنێكی گەورە بە ڕووی ئەدەبی گەالندا‬ ‫ی و پێكدادانەكان نییە كە گەالن‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬ئەوە جەنگ ‌و ناكۆك ‌‬ ‫بە یەكتری ئاشنا دەكــات‪ ،‬بەڵكو ئەوە ماناكانی دە ‌ق و كاری‬ ‫نووسەران‌ و ئەدیبانە كە ئەم ئاشنایەتیە دەگەیەنێتە لوتكەی خۆی‬ ‫‌و پەیوەندیە مرۆڤایەتیەكان بە یەك دەگەیەنێت‪ ،‬كاری ئەدەب هەر‬ ‫لە سەرەتاوە ئەمە پەیامی بووە‪ ،‬ئەم پەیامەش لە ڕێگەی دەقەكانی‬ ‫بەختیارەوە گەیشتە ناو واڵتە مەزنەكەی گۆتەر گراس‌و خوێنەران‬ ‫‌و ڕەخنەگرانی‪ ،‬ئاخر ئەگەر بەرهەمەكانی بەختیار خۆی نەبوایە‬ ‫ئەم خەاڵتەش نەدەبوو‪ ،‬ڕەنگبێت خەاڵتەكە ئەوەندە گرنگ نەبێت‬ ‫بە قەدەر ئەوەی دەقەكانی بەختیار عەلی سنوری خوێنەرانی‬ ‫ت و دەگاتە الی ئەو خوێنەرە بێگانانەی كە‬ ‫واڵتەكەی خۆی دەبڕێ ‌‬ ‫ئیتر دەزانن ڕۆمانێكی كوردی هەیە بەناوی (دوا هەناری دونیا)‌و‬ ‫هی نووسەرێكی كوردە‌و دەیان ڕۆما ‌ن و كتێبی تری هەیە‪ ،‬دەزانن‬ ‫كە كوردیش دەقی گرنگی ئاوای هەیەو دەكرێت لە الیەن ئەوانەوە‬ ‫هەم بخوێندرێتەوە هەم خەاڵتیش لەناو دەیان نووسەری گەورەی‬ ‫تری دونیادا بەدەست بهێنێت‪ ،‬ئەمە ماناكانی دەقە بۆ گەیشتن بە‬ ‫قواڵیی ئەو واڵتانەی كە نرخی ئەدەب‌و ئەدیبان دەزانن‪ ،‬ئەمە ئەو‬ ‫پەیامەیە كە الی ناوەندە ئەدەبیەكا ‌ن و ڕەخنەگرانی ئەڵمان بۆ‬ ‫ئاشنابوون بە دەقی دەرەوەی خۆیان دەمێكە بە گرنگیەوە كاریان‬ ‫بۆ كردووە چونكە دەق دەبێتە پەیامی ناساند ‌ن و گەیشتن بە‬ ‫ناسینی گەالنی تر‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی بە شێركۆ بێكەس دەڵێت (لە ڕاستیدا شێركۆ‬ ‫گەڕیدەیە‪ ،‬گەڕیدەیە لە دوای پەیمانێك) ئەمەش هەر بۆ خۆت‬ ‫ڕاستە‪ ،‬بۆخۆتیش گەڕیدەیەكی ماندووی ناو ئەو گەردەلولەیت كە‬ ‫تو‬ ‫جیهانی گرتۆتەوە‪ ،‬گەڕیدەیەك كە ئێمە ئاشناین بە ماندووبوون ‌‬ ‫كارەكانت‪ ،‬ئەوا لەودیو سنورەكانیشەوە هەر خۆت تێكتشكان ‌د و بە‬ ‫تەنیا هەر خۆت‌و دوور لە ئیرادەو هاوكاری كەسانی تر پەیمانەكەت‬ ‫بردە سەرو دەقی كوردیت بە گەالنی تر گەیاند‪ ،‬خۆ ئەگەر شێركۆ‬ ‫گەڕیدەیەك بووبێت ‌و لە دوای مەرگی ڕێگاكەی جێهێاڵبێت ئەوا‬ ‫ی و گەڕیدە ئاسا بە‬ ‫لەم سااڵنەدا تۆ بوویتە تەواوكەری پەیمانەكە ‌‬ ‫قەڵە ‌م و بە دە ‌ق و بە نوسینەكانت دەتەوێت پەیمانەكەی تەواو‬ ‫بكەیت‪.‬‬ ‫هەر وەكو چۆن ئێمە دەمانزانی دەقەكانت پڕن لە مانای قوڵ و‬ ‫ی و خوێن‪ ،‬ئەو دەقانەی‬ ‫وێنەی ڕۆژگارێكی پڕ لە پێكدادان‌و ناكۆك ‌‬ ‫كە هەڵگری ئەو چەمكانەن كە خۆت بە ڕۆژگاری تاعون‌و زیندان‬ ‫‌و مەرگ ‌و نەهامەتی كارت بۆ كردوون‪ ،‬ئەو دەقانەی كە دەبوو‬ ‫زوتر بە خوێنەرانی بێگانەو دەرەوەی سنورەكانی ئێمە بگەیشتنایە‪،‬‬ ‫ئەو دەقانە تۆ خۆت نا بەڵكو ئەدەبی كوردی گەیاندە ناوەندە‬ ‫گرنگەكانی دونیا‪ ...‬ئەمانە ئیتر دەقی تۆ نین بە تەنیا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەقی ئەو گەلەن كە تا دونیا هەبێت ئەم گەلەش وەكو كورد لە‬ ‫هەموو الیەكدا دەتوانێت بڵێت ئێمەش ئەوەتا ئەدەبمان هەیەو‬ ‫توانیویەتی لە دەرەوەی سنورەكانی خۆمان خەاڵت بەرێتەوە ‪...‬‬ ‫ئیتر ئەمە پەیامی ئەو گەڕیدە كوردانەیە كە لەژێر ناوی شیعرو‬ ‫ڕۆماندا دەتوانن سنورەكان تێكبشكێنن‌و بگەنە ناو ماڵی خوێنەرە‬ ‫بێگانەكان‪.‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫ڕێبوار سیوه‌یلی‬ ‫‪ .١‬ڕە‌نــگ ـه‌ هیچ كــه‌س هێنده‌ی من‬ ‫خۆشحاڵ نه‌بێت به‌وه‌ی به‌ختیار عه‌لی‪،‬‬ ‫یان هه‌ر نووسه‌رێكی دیكه‌ی كورد‪ ،‬خه‌اڵت‬ ‫وه‌ربگرێت‪ .‬به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر ئه‌و خه‌اڵته‌‬ ‫له‌ جیهانێكی دیكه‌ و له‌ واڵتێكی دیكه‌وه‌‬ ‫ببه‌خشرێت‪ .‬هۆكاری ئه‌و خۆشحاڵییه‌شم‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی بۆ به‌ختیار ڕە‌نگه‌ به‌ پله‌ی‬ ‫یه‌كه‌م لـه‌وه‌وه‌ هاتبێت‪ ،‬كه‌ بیرمه‌ چۆن‬ ‫به‌ختیار كاری كرد و تێكۆشا و به‌رده‌وام‬ ‫بـــوو تــا بـــه‌م ڕۆژگـــــاره‌ بــگــات‪ ،‬بــه‌اڵم‬ ‫هه‌روه‌ك بۆ خۆیشی له‌ وتاری وه‌رگرتنی‬ ‫خه‌اڵته‌كه‌یدا وتویه‌تی‪ :‬ئامانجی ئه‌و هه‌ر‬ ‫لێره‌دا ناوه‌ستێت و خه‌ونی دیكه‌ی هه‌یه‌‬ ‫بۆ به‌رده‌وامی و به‌خشین‪.‬‬ ‫‪.٢‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا سه‌رنجی تایبه‌تیم هه‌یه‌‬ ‫له‌سه‌ر خه‌اڵته‌كه‌ له‌م كاته‌دا!‪ .‬كێشه‌كه‌ش‬ ‫له‌وه‌دایه‌ كه‌ من خۆم ماوه‌یه‌ك له‌ ئه‌وروپا‬ ‫بــووم و مێنتاڵیته‌ی ئه‌وروپاییه‌كان تا‬ ‫ئاستێكی باش ده‌ناسم‪ ،‬كه‌ تێكه‌ڵێكه‌ له‌‬ ‫پاداشت و قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌‪ ،‬له‌ پینه‌كردن‬ ‫و پشتگیریی و له‌ دڵدانه‌وه‌ و خۆبردنه‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ له‌و بێڕێزییانه‌ی به‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ك‬ ‫كـــراوه‌‪ ،‬كه‌ به‌ختیار له‌ چوارچێوه‌یدا‬ ‫ده‌ناسرێت‪ :‬كورد‪.‬‬ ‫‪ .٣‬به‌ختیار بۆ خۆی له‌ وتاره‌كه‌یدا‬ ‫ســه‌ره‌داوی زۆرمــان ده‌داتــێ كه‌ ئه‌ویش‬ ‫خۆی وه‌ك نووسه‌رێكی كورد‪ ،‬ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫و دنــیــای سێیه‌می ده‌ناسێنێت‪ .‬بۆیه‌‬ ‫تــرســی ئـــه‌وه‌م ه ـه‌ی ـه‌‪ ،‬ك ـه‌ به‌خشینی‬ ‫ئـه‌م خه‌اڵته‌ لـه‌م كــاتـه‌دا‪ ،‬هێنده‌ی خۆ‬ ‫دڵدانه‌وه‌ی ئه‌ورووپاییه‌كان و به‌تایبه‌تیش‬ ‫هیومانیسته‌كانی ئه‌ڵمان بێت‪ ،‬به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ـه‌و غـــه‌دره‌ی ل ـه‌م دۆخـــه‌دا‪ ،‬كـه‌ كــورد‬ ‫ده‌یویست هه‌نگاو بــه‌ره‌و ئــازادیــی له‌و‬ ‫سیسته‌مه‌ تۆتالیتاریانه‌ بنێت‪ ،‬كه‌ به‌ختیار‬ ‫له‌ كاره‌ هزرییه‌كانی خۆیدا ڕە‌خنه‌گرێكی‬ ‫هه‌ره‌ به‌رجه‌سته‌یان بووه‌‪ ،‬شتێكی دیكه‌‬ ‫نه‌بێت‪ .‬ئه‌م قسه‌یه‌ش له‌ گرنگیی كاری‬ ‫ئه‌ده‌بی نووسه‌ره‌كه‌ی ئێمه‌ كه‌م ناكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ گێڕە‌ره‌وه‌ی ئه‌و چیرۆكانه‌یه‌‪ ،‬كه‌ وه‌ك‬ ‫به‌ختیار خۆی ده‌ڵێت‪" :‬ڕەنگبێت زۆرێک‬ ‫لە بەرهەمەکانم بۆ خوێنەری ئەوروپایی‬ ‫تێگەیشتنیان سەخت بێت‪ .‬لەبەر ئەوەی‪،‬‬ ‫مــن ســەبــارەت بــە بــەشــێــک لــە دونــیــا‬ ‫دەنووسم‪ ،‬هەندێ ڕووداو دەگێڕمەوە‪ ،‬باس‬ ‫لە کارەساتی دیرۆکی و سیاسی دەکەم‪،‬‬ ‫شتگەلێک تاکو ئێستا ئەدەبیات بە ڕاستی‬ ‫جێگەیەکی وەهــای پێ نـــەداون"‪ .‬به‌ڵێ‬ ‫ئه‌مه‌ ڕاسته‌‪ ،‬كه‌ خوێنه‌ری ئه‌ورووپایی‬ ‫به‌ ئاسانی له‌ دنیای ئێمه‌ و له‌ واقیعی‬ ‫ئێمه‌ و له‌ مێژووی ئێمه‌ و له‌ زه‌لیلبوونی‬ ‫مرۆڤی ئێمه‌ به‌ ده‌ست ئه‌و سیاسه‌ت و‬ ‫ئایینه‌وه‌ كـه‌ لێره‌ حوكمی تاكه‌كه‌س‬ ‫ده‌كات‪ ،‬تێناگات‪ .‬ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ر خــودی ئه‌وروپاییه‌كان به‌ چه‌ندین‬ ‫شێوه‌ پشتیگر و هاوكاری ئه‌وانه‌ن كه‌‬ ‫له‌م ده‌ڤــه‌ره‌دا سیاسه‌ت و ئایین به‌كار‬ ‫ده‌هێنن بۆ سه‌ركوتكردن و زه‌لیلكردنی‬ ‫مرۆڤه‌كان‪ .‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی له‌ واڵتانی‬ ‫خۆشیاندا به‌ناوی جۆربه‌جۆره‌وه‌ ده‌رفه‌تی‬ ‫دیموكراسیانه‌ و یه‌كسانخوازانه‌یان بۆ ئه‌و‬ ‫بازرگانانه‌ی ئایین و سیاسه‌ت خه‌ڵقاندووه‌‪،‬‬ ‫كه‌ به‌ هه‌مان ئەوە‌ی دنیای ئێمه‌‪ ،‬جیهانی‬ ‫ئـه‌وانــیــش ل ـه‌ گــۆمــی خوێنی ف ـه‌تــوا و‬ ‫فه‌نده‌مه‌نتاڵیزمی جــۆرب ـه‌جــۆردا‪ ،‬نغرۆ‬ ‫بكه‌ن‪ .‬به‌ختیار ئه‌م خه‌اڵته‌ له‌ جیهانێك‬ ‫و بازنه‌یه‌كی كولتوورییه‌وه‌ وه‌رده‌گرێت‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌م مۆدێرنیته‌ و ڕۆشنگه‌ری به‌رهه‌م‬

‫بچووكایه‌تی خۆماندا بهێڵنه‌وه‌ تا له‌‬ ‫بێده‌نگیی هه‌میشه‌ییماندا‪ ،‬نه‌بینه‌ هۆكاری‬ ‫تێكدانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئه‌وان له‌گه‌ڵ‬ ‫هێزه‌ دواكه‌وتوو و دژه‌ مرۆییه‌كانی ئه‌م‬ ‫ناوچه‌یه‌‪.‬‬

‫هێناوه‌ و هــه‌م دووڕوویــــی سیاسی و‬ ‫پشتیگریی لـه‌ دیكتاتۆر و پشتكردن‬ ‫له‌ گه‌النی ئازادیخواز و چه‌وساوه‌ی ناو‬ ‫مێژووی وه‌ك به‌لووچ و كورد و ئه‌مازیغی‬ ‫و ده‌یانیتر‪.‬‬ ‫‪ .٤‬بــۆی ـه‌ كاتێك ده‌خــوێــنــم ـه‌وه‌ كه‌‬ ‫‪.٨‬نـــه‌ك نــووسـه‌رێــكــی كـــورد‪ ،‬نابێت‬ ‫نووسه‌ره‌كه‌ی ئێمه‌‪ ،‬به‌ چاوپۆشین له‌‬ ‫خه‌ونی ئـه‌وه‌ بێت كه‌ دژی ئه‌م واقیعه‌‬ ‫هه‌موو ئ ـه‌م دووڕوویــی ـه‌ دیموكراسیانه‌‬ ‫سه‌پاوه‌ بوه‌ستێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌ پێچه‌وانه‌ی‬ ‫و هیومانیستیانه‌یه‌ی ئه‌وروپا‪ ،‬خه‌اڵتی‬ ‫وته‌كه‌ی به‌ختیاریشه‌وه‌‪ ،‬كه‌ ده‌نووسێت‪:‬‬ ‫ناوبراو وه‌ك خه‌اڵتێك پێناسه‌ ده‌كات‪،‬‬ ‫"بێگومان وەک نووسەر من خەونم هەمیشە‬ ‫كه‌ "شتێکە کە بە درێژایی هەموو ژیانی‬ ‫لەوە گەورەتر بووە تەنیا وەک زمانپارێز‬ ‫شانازی پێوە دەکــات"‪ ،‬منی خوێنه‌ری‬ ‫ببیندرێم"‪ ،‬پێویسته‌ جه‌ختكردنه‌وه‌ی‬ ‫گه‌وزاو له‌ناو ئازاره‌ كوردیی و خۆرهه‌اڵتیی‬ ‫له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی زمان ببێته‌ چه‌قی ئه‌و‬ ‫و جیهانیی سێیه‌مییه‌كانمدا‪ ،‬بۆم هه‌یه‌‬ ‫جه‌نگه‌ی كه‌ نووسه‌رێك پێویسته‌ له‌وه‌ها‬ ‫بپرسم‪ :‬ئه‌ی له‌ كوێیه‌ هه‌ستی ڕە‌خنه‌یی‬ ‫واقیعێكدا بیكاته‌ سـه‌ری ڕمــب‪ .‬ئێمه‌ی‬ ‫نووسه‌رێك‪ ،‬كه‌ به‌ درێژایی ژیانی وه‌ك‬ ‫نووسه‌ران جگه‌ له‌ زمان چیدیكه‌مان هه‌یه‌‬ ‫پڵنگێك ل ـه‌ ب ـه‌رامــب ـه‌ر نــاعـه‌دالـه‌تــی و‬ ‫كه‌ به‌ هۆیه‌وه‌ درێژه‌ به‌ ژیانێك بده‌ین‪،‬‬ ‫چه‌وسانه‌وه‌ی مرۆڤدا‪ ،‬چنگوڕی به‌ ته‌وێڵی‬ ‫كه‌ نه‌ك ته‌نیا مرۆڤ‪ ،‬به‌ڵكو زمانه‌كه‌شی‬ ‫مێژووی هاوچه‌رخه‌وه‌ جێهێشتووه‌؟‬ ‫له‌ مه‌ترسیدایه‌‪ .‬ئه‌مڕۆ زمانی ئێمه‌‪ ،‬زمانی‬ ‫‪ .٥‬له‌ دۆخێكی ئاوادا كه‌ ئه‌ورووپاییه‌كان‬ ‫دایكی ئێمه‌ به‌شێكی گرنگه‌ له‌ شه‌ڕ له‌سه‌ر‬ ‫ده‌یانه‌وێت برینی ویژدانیی خۆیان به‌‬ ‫شوناس و له‌سه‌ر مــانـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌‬ ‫ڕێزلێنان له‌ به‌رهه‌می نووسه‌رێكی ئێمه‌‬ ‫كاتێكدا كه‌ سه‌رمایه‌دارییه‌ت و هاوپه‌یمانه‌‬ ‫ساڕێژ بكه‌ن و چاوبه‌ستمان بكه‌ن له‌ ئاست‬ ‫خۆبه‌كه‌مزانه‌ پاشكۆ خۆرهه‌اڵتییه‌كانی‪ ،‬له‌‬ ‫به‌شداریی كرده‌ییاندا له‌ چه‌وسانه‌وه‌ی‬ ‫پێش هه‌مووشیانه‌وه‌ حزبه‌ كوردییه‌كان‪،‬‬ ‫گه‌النی بنده‌ستكراوی ئه‌م ناوچه‌یه‌‪ ،‬كه‌ به‬ ‫كه‌ خه‌ونی خێڵه‌كیانه‌یان به‌ستۆته‌وه‬ ‫‌درێژایی ساڵه‌كان هێزی كاری خۆیان له‌ناو‬ ‫به‌ كردنه‌وه‌ و پشتگیریكردن له‌ چه‌ندین‬ ‫كارگه‌كانی به‌رهه‌مهێنانی چه‌كی مرۆكووژ‬ ‫(قوتابخانه‌ی تایبه‌ت)‪ ،‬كه‌ مندااڵنی ئێمه‌‬ ‫و كۆمه‌ڵكووژدا‪ ،‬خستۆته‌ كار‪ ،‬ئه‌م خه‌اڵته‌‬ ‫تیایاندا فێری (شه‌رمكرن) له‌ ئاخاوتن به‌‬ ‫له‌ ڕوویه‌كی دیكه‌ی ئه‌و كۆمیدیایه‌ زیاتر‬ ‫زمانی دایكیی ده‌كرێن و زمانی ئینگلیزی‬ ‫نابینرێت‪ ،‬كه‌ نــاوی دیموكراسییه‌ت و‬ ‫و ئه‌ڵمانی و فه‌رڕە‌نسیی و تووركییان‪ ،‬له‌‬ ‫مافی مــرۆڤ ـه‌‪ .‬ئه‌مه‌ په‌یوه‌ندیی نییه‌‬ ‫ال (پیرۆز) ده‌كرێت‪ ..‬ئه‌م شه‌ڕە‌ له‌سه‌ر‬ ‫به‌سه‌ر جۆرایه‌تی و كواڵێته‌ی به‌رهه‌می‬ ‫زمان وه‌ك به‌شێك له‌ منبوون و مرۆڤبوون‬ ‫به‌ختیاره‌وه‌‪ ،‬هێنده‌ی ئه‌وه‌ی جه‌وهه‌ری‬ ‫و كوردبوون‪ ،‬له‌ (ئه‌حمه‌دی خانی)ییه‌وه‌‬ ‫دیموكراسییه‌ت و ماركێتینگیی مافی‬ ‫ده‌ستی پێ كردووه‌ و له‌ (نالیدا)‪ ،‬گه‌یشته‌‬ ‫مرۆڤمان بۆ ئاشكرا ده‌كــات كه‌ چۆن‬ ‫لوتكه‌ و له‌ (به‌خیتار)دا ده‌بێت بگاته‌‬ ‫شمشێر ده‌دات ـه‌ ده‌ست دڕە‌نــده سیاسی‬ ‫پێكدادان و به‌ ڕوودا هه‌ڵشاخان و ترۆپكی‬ ‫پیشه‌ و ئایین مه‌سله‌كه‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه‌‬ ‫ئینتیحاریانه‌ی به‌رگریی له‌ زمانێك كه‌ وه‌ك‬ ‫و ب ـه‌و خه‌رجییه‌ی ده‌درێــت ـه‌ ڕێكخراوه‌‬ ‫نووسه‌ره‌كه‌مان خۆی ده‌نووسێت‪" :‬هێشتا‬ ‫مــرۆڤــدۆســتـه‌كــان‪ ،‬دێــت لـه‌ ناوچه‌كانی‬ ‫ملیۆنان کورد ڕێگەیان پێنادرێت بە زمانی‬ ‫جه‌نگدا‪ ،‬كارمه‌نده‌كانی خۆی ده‌ژیێنێت و‬ ‫زکماک و بە ئازادی باس لە خۆیان بکەن‪،‬‬ ‫باشترین مووچه‌یان له‌ یووئێن و قه‌ندیل‬ ‫ناتوانن بێبەربەست بە زمانی زکماکی‬ ‫و كوێ و كوێ ده‌داتــێ‪ ،‬له‌ كاتێكدا به‌‬ ‫خۆیان‪ ،‬بخوێننەوە یان بنووسن‪".‬‬ ‫نیوه‌ی ئه‌و مووچه‌یه‌ كه‌ له‌ بیرۆكراسییه‌تی‬ ‫ئیداریدا سه‌رفی ده‌كات‪ ،‬ده‌توانێت ژیانی نائومێد نـه‌ده‌بــوویــن‪ ،‬كه‌ ته‌نیا ڕێگای‬ ‫سه‌دان هه‌زار منداڵ ڕزگار بكات‪ ،‬كه‌ بێ ڕزگاری له‌ دابڕكردنی خۆی له‌ واقیع‪ ،‬به‌‬ ‫‪.٩‬ئێمه‌ی نــووسـه‌ران له‌ سه‌رده‌مێكدا‬ ‫‌بینێت‪.‬‬ ‫خۆراكی و بێ ماڵیی ناچارییكردوون له‌و هۆی خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمانه‌وه‌‪ ،‬ده‬ ‫‌ژیاین‪ ،‬كه‌ سوتان و به ‌زۆرڕاگواستنی‬ ‫خێمه‌ سه‌خیفانه‌دا بژین‪ ،‬زستانان مرۆڤی من ده‌مه‌وێت له‌گه‌ڵ به‌ختیاردا بیر له‌وه‌ گونده‌كان و ئه‌نفال و سی و یه‌كی ئاب‬ ‫تێدا ڕە‌ق ده‌بێته‌وه‌و هاوینان مرۆڤی تێدا بكه‌مه‌وه‌‪ ،‬ئاخۆ هێشتاش ڕۆمان به‌ هه‌مان و شازده‌ی ئۆكتۆبه‌ر و كاره‌ساتی شه‌نگال‬ ‫ده‌برژێت‪ .‬كه‌سێك مرۆڤی بۆ مه‌به‌ست و مانای جــاران وه‌ك ژانرێكی شاریانه‌‪ ،‬و تووزخورماتوو و كه‌ركووكمان بینی‬ ‫دوائاماجی بێت‪ ،‬تا دوایین هێز و پێگه‌ی دروستكه‌ری تاكه‌كه‌سه‌‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی له‌ و خۆشمان بووینه‌ بارمته‌ و قوربانیی‬ ‫خــۆی شــه‌ڕ ل ـه‌ دژی چ ـه‌وســانــدن ـه‌وه‌ی ئاپۆرا ده‌سته‌جه‌معییه‌ پێشمۆدرێنه‌كه‌ بـه‌شــێــك لـــه‌م كــاره‌ســاتــانــه‌‪ ،‬كــه‌ هـه‌ر‬ ‫سیسته‌ماتیكیانه‌ و به‌ ئه‌قاڵنیكراوی ڕزگاری كرد‪ ،‬یان ئه‌ركی گۆڕاوه‌ و بگره‌ هه‌موویان نه‌ده‌بوونه‌ واقیعێكی سه‌پاو‬ ‫ڕێكخراوه‌ به‌ناو ناحكومییه‌كانیش ده‌كات‪ ،‬كراوه‌ته‌ به‌شێك له‌ ئامرازی بێهۆشكردنی ئـه‌گـه‌ر ئـه‌ورووپــایــیـه‌كــان لـه‌ ئاستیاندا‬ ‫كه‌ پێش بیركردنه‌وه‌یان له‌ ڕزگاركردنی سه‌رمایه‌دارانه‌‪ ،‬نـه‌ك بۆ دروستكردنی بێده‌نگ‪ ،‬چاوپۆشیكه‌ر‪ ،‬به‌شداریكه‌ر و‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بیر له‌و خه‌رجییانه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ تاكه‌كه‌س‪ ،‬به‌ڵكو بۆ هاوشێوه‌كردنی پاڵپشتیی ئ ـه‌و كاره‌ساتانه‌ نهبوونای ‌ه‬ ‫بۆ خۆیان پێویستیانه‌ و زۆرجاریش ئه‌و تــاك ـه‌ك ـه‌س ـه‌كــان و دروســتــكــردنــه‌وه‌ی كه‌ به‌سه‌ر میلله‌تان و نه‌ته‌وه‌ی ئێمه‌دا‬ ‫خه‌رجیانه‌ كه‌ له‌ جیهاندا بۆ ئاواره‌كان ئاپۆرایه‌كی ڕۆمانخوێنه‌ره‌وه‌ و به‌خشینی هاتن‪ ،‬كه‌ ئه‌گه‌ر بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیان‪،‬‬ ‫و زه‌ویله‌رزه‌لێدراوه‌كان كۆ ده‌كرێنه‌و‪ ،‬شوناسێكی هاوشێوه‌ پێیان كه ‌وه‌ك یان له‌ نه‌بوونی به‌رژه‌وه‌ندییاندا‪ ،‬ڕۆحی‬ ‫كاتێك به‌ فیلته‌ری ئه‌م ڕیكخراوانه‌دا تێپه‌ڕ چه‌كێكی ئایدیۆلۆژی خۆیان له‌ ئاست مرۆڤدۆستانه‌ و ئه‌ویترویستانه‌ی ناو‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ته‌نیا له‌ سه‌دا بیست و پێنجی ئــه‌وانــیــتــردا بــه‌كــاری بهێنن بــۆ خۆ شارستانییه‌تی ئ ـه‌ورووپــیــیــان پێشێل‬ ‫ده‌گاته‌ ئه‌وانه‌ی پێویستییان پێیه‌تی!‪ .‬جیاكردنه‌وه‌ له‌ وانه‌ی ڕۆمان ناخوێننه‌وه‌ نه‌كردبا‪ .‬بۆیه ئێمه‌‌ هیچمان نییه‌ به‌هۆیه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌مانه‌ خۆشیان ئه‌ورووپایی نه‌بن و حه‌زیان له‌ خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تی دیكه‌یه‌؟ به‌رگریی له‌ مانه‌وه‌ی خۆمان بكه‌ین‪ ،‬له‌وه‬ ‫كه‌ له‌سه‌ر حسابی ئۆردووگاكان ده‌ژین‪،‬‬ ‫‪ .٧‬له‌و جیهان و واڵته‌دا كه‌ به‌ختیاری ‌زیاتر كه‌ له‌به‌ره‌ی مرۆڤدۆستی ئه‌ویتر و‬ ‫ئه‌و سیسته‌مه‌ ئیدارییه‌ی ئه‌و ئۆردووگایانه‌ تێدا ده‌ژی‪ ،‬به‌ختیاریش هــه‌روه‌ك ئه‌و یه‌كترویستییه‌كی ڕاسته‌قینه‌دا بمێنینه‌و ‌ه‬ ‫ده‌بات به‌ ڕێوه‌ و سیسته‌مێكی ستانداردی مسوڵمانه‌ جیهانی سێیه‌می و مرۆڤی پله‌ و ئه‌مه‌ش له‌ زمانی گێڕانه‌وه‌ و داهێناندا‬ ‫ئه‌ورووپاییه‌‪..‬‬ ‫دووه‌‪ ،‬ته‌ماشای ده‌كرێت و مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ به‌رجه‌سته‌ بكه‌ین‪.‬‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬كه‌ به ‌سه‌دان گه‌نجی ئاواره‌بوو‬ ‫‪ .٦‬پاشان ئه‌وه‌ بازاڕی ئازادی ئه‌وروپا و له‌ ده‌ستی حزبه‌ كوردیی و سیسته‌مه‌‬ ‫‪.١٠‬دووبــــــاره‌ی ده‌كـــه‌مـــه‌وه‌‪ :‬ل ـه‌وه‌هــا‬ ‫سیاسییه‌ گه‌نده‌ڵ و مشه‌خۆره‌كانی ئێمه‌ن‪ ،‬تۆتالیتاره‌ ئیسالمگه‌راكانی ئه‌م ناوچه‌یه‌‪ ،‬دۆخێكدا كه‌ من چه‌نده‌ خۆشحاڵم به‌وه‌ی‬ ‫كه‌ له‌ پڕۆسه‌یه‌كی تازه‌پیاكه‌وتووانه‌ی خۆیان له‌ ده‌ریــای م ـه‌رگ داوه‌‪ .‬نیگای به‌ختیار خه‌اڵت كراوه‌ و شایانی له‌وه‌ش‬ ‫سه‌رمایه‌دارییه‌تی مشه‌خۆردا‪ ،‬سه‌رمایه‌ی ڕە‌یسیزم‪ ،‬به‌شێكه‌ له‌ مۆدێرنیته‌یه‌ك زیاتره‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ ڕۆحی برینداری مرۆڤانه‌‬ ‫ژێــــرزه‌وی و ســــه‌رزه‌وی واڵتــانــی تــازه‌ كه‌ ئێمه‌ ته‌نیا ڕوویه‌كیمان بینی و ئه‌و و كوردبوونمه‌وه‌‪ ،‬به‌ پێویستم ده‌زانی ئه‌م‬ ‫دۆزراوه‌ی‌ ئابووری ده‌هێننه‌ سه‌ر سه‌ودا مۆدێرنیزمه‌ش ك ـه‌ هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ نووسه‌ره‌ به‌هره‌داره‌ی نه‌ته‌وه‌كه‌م له‌ ئێستادا‬ ‫و له‌ پێناوی فڕوفێڵی قازانجویستانه‌دا‪ ،‬ئێستاتیكا و كواڵێته‌ی به‌رهه‌مه‌كانی ئه‌و خه‌اڵته‌ی ڕە‌تكردباوه‌ و وتاره‌كه‌شی له‌و‬ ‫داهاتووی مرۆیی ئێمه‌ و ناوچه‌كه‌ ده‌خه‌نه‌ نووسه‌رێكی كورد ده‌كات‪ ،‬له‌ هه‌مان ئه‌و ڕە‌تكردنه‌وه‌یه‌دا ته‌رخانكردبا بۆ داشۆرینی‬ ‫مه‌ترسییه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر پشتیگریی ئه‌ورووپایی ستاندارده‌ ئه‌ورووپاییانه‌وه‌‪ ،‬پێهه‌ڵده‌گرێت ئه‌و دووفاقییه‌ی‪ ،‬كه‌ ئه‌ورووپاییه‌كان نه‌ك‬ ‫و شـــااڵوی بـــازاڕە‌ بـه‌ پــیــرۆزكــراوه‌كـه‌ی كه‌ له‌ ئه‌ورووپا به‌رهه‌مهاتوون و زاده‌ی بیر هه‌ر لێوه‌ی مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ گه‌النی بنده‌ست‬ ‫به‌ناوی ئــازادیــیـه‌وه‌‪ ،‬نه‌بوایه‌‪ ،‬كه‌ هیچ و هووشیاری و زه‌وقی ئه‌ورووپاییانه‌ن‪ .‬و ئازادیخواز ده‌ك ـه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو له‌ هه‌مان‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی به‌و ئازادییه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ر لێره‌شدایه‌ كه‌ سه‌پاندنێك هاتۆته‌ دووفاقی ئه‌خالقگه‌رایانه‌شه‌وه‌‪ ،‬مامه‌ڵ ‌ه‬ ‫له‌ میژووی سێ سه‌د ساڵه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی ئـــاراوه‌ و (ئـه‌وانــیــتــر)‪ ،‬كـه‌ خــۆیــان له‌ له‌گه‌ڵ به‌ها به‌رزه‌كانی وه‌ك مافی مرۆڤ‬ ‫ئ ـه‌ورووپــیــدا یه‌كێكه‌ لـه‌ بابه‌ته‌ هـه‌ره‌ (ئێمه)‌ پێ شارستانیتره‌‪ ،‬ده‌یانه‌وێت و یه‌كسانی و دیموكراسیه‌تیشدا ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫زیندووه‌كان‪ ،‬ئێمه‌ ئێستا خاوه‌نی هه‌زاران به‌ هۆی (دانپیانان)ێكی (ئاغایه‌نه‌)وه‌‬ ‫گه‌نجی تاراوگه‌نیشین‪ ،‬ه ـه‌زاران بێكاری به‌ (كۆیله)‌كاندا‪ ،‬هـه‌م پێگه‌ی خۆیان‬ ‫‪2018/1/5‬‬ ‫خاوه‌ن بڕوانامه‌ و به‌ سه‌دان هه‌زار مرۆڤی له‌ جیهانێكدا كه‌ تیایدا ڕیسوا بوون‪،‬‬ ‫به‌هێز بكه‌نه‌وه‌ و هه‌م ئێمه‌ش له‌ پێگه‌ی‬

‫له‌وه‌ها دۆخێكدا‬ ‫كه‌ من چه‌نده‌‬ ‫خۆشحاڵم به‌وه‌ی‬ ‫به‌ختیار خه‌اڵت كراوه‌‬ ‫و شایانی له‌وه‌ش‬ ‫زیاتره‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ ڕۆحی‬ ‫برینداری مرۆڤان ‌ه‬ ‫و كوردبوومنه‌وه‌‪ ،‬به‌‬ ‫پێویستم د ‌هزانی ئه‌م‬ ‫نووسه‌ره‌ به‌هره‌داره‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كه‌م له‌‬ ‫ئێستادا ئه‌و خه‌اڵته‌ی‬ ‫ڕە‌تكردباوه‌‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )582‬دووشه‌مم ‌ه ‪2018/1/8‬‬

‫بەختیار عەلی وەک پێشبینیکارێک‬

‫««‬

‫هیوا قادر‬ ‫ئــەو سەروەختەی ڕۆمانی "مەرگی‬ ‫تاقانەی دووهــەم"ی بەختیار عەلیم بە‬ ‫دەستنووس لە دوای ڕاپەڕینی ‪١٩٩١‬‬ ‫خوێندەوە‪ ،‬تەواو هەستم بە دابڕانێکی‬ ‫گــەورە کرد لەگەڵ بەرهەمی ئەدەبیی‬ ‫پێش خۆیدا‪ ،‬لە کاتێکدا من یەکێک‬ ‫بووم لەو خوێنەرانەی بە خەیاڵی خاوی‬ ‫خۆم‪ ،‬پێم وابوو دوای ڕاپەڕین ڕەنگ بێت‬ ‫چەندان شاکاری ئەدەبی کوردی پێشتر‬ ‫نووسرابن و لەبەر سانسۆری ڕژێمی‬ ‫بەعس نەتوانرابێت بە چاپ بگەیەنرێن‪،‬‬ ‫بەاڵم بەداخەوە ئەوە وەهمێکی سادەدڵی‬ ‫کوردانەی خۆم بوو‪ .‬پەیدابوونی بەختیار‬ ‫عەلی لەو ساتی هەستکردن بە هەژاری‬

‫و بەتاڵییەدا‪ ،‬کە خەریکبوو جارێکی‬ ‫تر ئــەدەب ئەبووەوە بە ژێر هوتافاتی‬ ‫حیزبی کوردییەوە‪ ،‬ئەو ڕۆمانەی بەختیار‬ ‫مژدەیەکی گەورە بوو‪ .‬بەختیار بۆ ئێمە‬ ‫هەمان هێزی دەرکەوتنی شێرکۆ بێکەس‬ ‫و شێرزاد حەسەنی هەبوو‪ ،‬بــەاڵم بە‬ ‫ڕەنگ و دەنگی جیاوازی خۆیەوە‪ .‬من‬ ‫بۆ خۆم سەر بەو نەوەیەم کە ئەبوو بە‬ ‫ماڵە زێڕین و دەوڵەمەندەکەی شێرکۆ‬ ‫بێکەسدا تێپەڕم بۆ ئەوەی لەوێوە دەست‬ ‫بە گەڕان بکەم بۆ دنیایەک تایبەت بە‬ ‫خــۆم‪ ،‬هەروەها شێرزادیش بەو زمانە‬ ‫زاتــی و یاخییەی خۆیەوە‪ ،‬کەوتبووە‬ ‫شکاندنی ئــەو مانایانەی پــاڵــەوان و‬ ‫مرۆڤی هەرگیز شکستنەخواردووی ناو‬ ‫ئەدەبی کــوردی‪ ،‬هەروەها پەالماردانە‬ ‫سەرسەختانەکەی بۆ سەر مانای باوک‬ ‫لەناو خەیاڵدانی کۆمەڵگەی کوردیدا‪،‬‬ ‫کاریگەری گەورەی کردە سەر ئێمە‪ .‬دوای‬ ‫شێرکۆ و شێرزاد کە بەختیار دەرکەوت‪،‬‬ ‫وردتر کاری لەسەر ئەو پەالماردانە کرد ئەدەبدا‪ ،‬کە من ئەمەوێت تەنیا یەکێك ناو کۆمەڵگەی کوردیدا بە نهێنی خەریکی‬ ‫کە شێرزاد پێشتر کاری تیادا کردبوو‪ ،‬لەو درەوشاندنەوانەی لێرەدا باس بکەم‪ ،‬کارکردن و گەورەبوون بوون‪ ،‬وا ئێستاش‬ ‫درووست لە هۆکارەکان بوونی ئەو باوکە ئەویش هێزی پێشبینیکردنە لە ئەدەبی ئەیانبینین کە چەندە ناشیرینن‪ ،‬چۆن‬ ‫و درووستبوونی ئەدوا‪ .‬هەروەها هەرە بەختیار عەلیدا‪ ،‬لە درووستبوونی ئەو کۆمەڵگەی ئێمەیان وێران و تەفروتوونا‬ ‫گرنگترین خاڵی سەرەتاکانی بەختیار لە هێزە ناشیرین و ڕەشانەی کە ئەوسا لە کــردووە‪ .‬دەرکەوتنی بەختیار عەلی‪،‬‬

‫بەختیار ڕۆماننووسێکی الیەنگر نییە‪،‬‬ ‫بەڵکە ئەو گێڕەرەوەیەکی ڕاستەقینەی‬ ‫سەردەمی خۆیەتی‪ ،‬کە هەموو هێز و پارەی‬ ‫دەسەاڵتداری کورد ناتوانێت بەو هێزە‬ ‫بووێرێت کە ئەو لە ڕۆمانەکانیدا باسیان‬ ‫ئەکات‬

‫هەم بۆ خۆی وەک نووسەر و هەمیش‬ ‫بــۆ ئێمە وەک نــووســەر و خوێنەری‬ ‫بەرهەمەکانی ئاسان نەبوو‪ ،‬دوژمنانێکی‬ ‫زۆری لە نووسەران بۆ درووست بووبوو‪،‬‬ ‫کە القرتیان بە شێوازی نووسین و زمانە‬ ‫کوردییەکەی ئەکرد‪ .‬بۆیە پێتان وا نەبێت‬ ‫کە هەمیشە داهێنەران لە کۆمەڵگەکانی‬ ‫خۆیاندا بە چەپکەگوڵ پێشوازیان لێ‬ ‫بکرێت‪ .‬تەنانەت ئێمەش هەر یەک لە الی‬ ‫خۆمانەوە کە هەستمان بە هێز و جوانیی‬ ‫ئەم نووسەرە ئەکرد و باسمان ئەکرد‪،‬‬ ‫کەوتبووینە بەر هێرشی زۆر نووسەری‬ ‫دەرەجە خوار و خوێنەرانێکی تەممەڵ‬ ‫و ستوونخوێنەوە‪ ،‬کە ئێستا ئەوانە جگە‬ ‫لە ناوە بەراقەکانیان‪ ،‬دێڕێکیان نییە بۆ‬ ‫وتن‪.‬‬ ‫من ئەمەوێت لەم چەند دێڕە کورتەدا‬ ‫باس لەو پیشبینیانەی بکەم لە کۆی‬ ‫ڕۆمانەکانیدا هەن‪ ،‬ئەو پیشبینیانەی‬ ‫کە پێمان ئەڵێن ئەم هێزە سیاسیانە‬ ‫بەرەو کوێ ئەڕۆن و کۆمەڵگەی کوردی‬ ‫بــۆ کــوێ ئــەبــەن‪ .‬مــن بــۆ خــۆم ئەم‬ ‫بەشەی ناو ڕۆمانەکانی بەختیار‪ ،‬بەو‬ ‫جەهەننمە ناو ئەبەم‪ ،‬کە بەختیار وەک‬ ‫ڕۆماننووسێک بۆ دەسەاڵتداری کوردی‬

‫درووســت کــردووە‪ ،‬ئەو دەسەاڵتدارەی‬ ‫کە هەیبەتی وشــە و سیحری وشەی‬ ‫زۆر بە سیستەماتیک لە ماوەی چارەکە‬ ‫سەدەیەکدا نەهێشت‪ ،‬هەموو ڕەخنەیەکی‬ ‫لە خۆی بە جۆرێک لە جۆرەکان بێ بەها‬ ‫کرد‪ .‬من پێم وایە ئەم بێ بەهاکردنەی‬ ‫وشە‪ ،‬دواتر بە شێوەی زۆر کارەساتئامێز‬ ‫کاریگەری گــەورەی لەسەر کۆمەڵگای‬ ‫ئێمە ئەبێت‪ ،‬ئەبێتە تەقینەوە لە پڕ و‬ ‫خوێناوییەکان‪ ،‬تا ئەو کاتەی ئەگەین‬ ‫بەو تەقینەوە گەورەیەی کە لە توانایدا‬ ‫هەیە هەموو شتێک بسووتێنێت‪ .‬ئەو‬ ‫جەهەنمە ئەدەبییەی لەناو ڕۆمانەکانی‬ ‫بەختیاردا هەیە‪ ،‬جەهەننەمێکی دینی یان‬ ‫ئایدۆلۆژیی نییە‪ ،‬بەختیار ڕۆماننووسێکی‬ ‫الیەنگر نییە‪ ،‬بەڵکە ئەو گێڕەرەوەیەکی‬ ‫ڕاستەقینەی سەردەمی خۆیەتی‪ ،‬کە‬ ‫هــەمــوو هێز و پـــارەی دەســەاڵتــداری‬ ‫کورد ناتوانێت بەو هێزە بووێرێت کە‬ ‫ئەو لە ڕۆمانەکانیدا باسیان ئەکات‪.‬‬ ‫ئەو جەهەننمە جەهەنمێکی مەعریفی‬ ‫هێندە گەورەیە‪ ،‬کە دواتر ئەکرێت وەک‬ ‫بەشێک لە مێژووی ئەم قۆناغە ئاوڕی لێ‬ ‫بدەیتەوە‪.‬‬

‫بەختیار عەلی‪..‬‬ ‫زمانە پڕ ئەفسوونەکەی لە نێو ماڵی زمانی ئەڵەمانیدا‬

‫««‬

‫سیروان ڕەحیم‬ ‫شتێکی سروشتییە ئەو ڕۆمانانەی باس‬ ‫لە ئەڤینە گەورەکان دەکەن سەرنجڕاکێش‬ ‫بن‪ ،‬بێگومان ئەڤین هەوێنی هەر چیرۆک‬ ‫و ڕۆمانێک بێت و هاوکات بە زمانێکی‬ ‫شایستەیش بێتە نووسین خوێنەر لەگەڵ‬ ‫خــۆی دەبــات و لە دڵــدا جێ دەگرێت‪،‬‬ ‫جێگرتنێک بۆ هەمیشە‪ .‬بەاڵم ئەفسوون‬ ‫ئەوەیە نووسەرێک بــاس لە کارەسات‪،‬‬ ‫خوێنڕشتن و دڵــڕەقــی بکات‪ ،‬بــاس لە‬ ‫ڕۆژانـــی ڕەشــی خــۆخــۆری میللەتەکەی‬ ‫بکات‪ ،‬هاوکاتیش بە زمانێک بنووسێت‬ ‫ئەفسوونی لێ ببارێت‪ .‬ئەفسوونێک وشە‬ ‫و دەربڕینەکان لە نێو شەپۆالنی ئەڤیندا‬ ‫بخاتە سەما‪ .‬زمانێک وەها هەست بکەی‬ ‫شیعرت لەگەڵدایە و لە مێرگی شیعردا‬ ‫هــەنــاســە دەدەیـــــت‪ .‬زمــانــێــک نــاچــارت‬ ‫بکات چیرۆکی کارەسات و کۆژانەکان‪،‬‬ ‫سەرباری تاڵی و ئازاربەخشین‪ ،‬تا کۆتایی‬ ‫بخوێنیتەوە‪ .‬بەشێکێ زۆر لە ڕۆمانەکانی‬ ‫بەختیار عەلی لەو جــۆرەن و بەو زمانە‬ ‫نـــووســـراون‪ .‬بەرهەمگەلێکن خوێنەر‬ ‫دەستبەرداریان نابێت تا نەگات بە کۆتایی‪.‬‬ ‫زمانی دواهەمین هەناری دونیا* لەو بواری‬ ‫خوێنەر لەگەڵ خۆبردنەدا یەکجار تایبەتە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە لە سەرجەم ئەو هەڵسەنگاندن‬ ‫و داناسینانەی ســەبــارەت بــە ڕۆمانی‬ ‫دواهــەمــیــن هــەنــار بــە زمــانــی ئەڵەمانی‬ ‫نــووســراون‪ ،‬ئاماژە بە شێوازی زمانی‬ ‫نووسەر کــراوە‪ .‬زمانێک کە شیعرسازی‪،‬‬ ‫ڕەنگینی و ئەفسانە سازی تانوپۆیەتی‪.‬‬ ‫سەرنجڕاکێش ئــەوەیــە‪ ،‬پــاش پــازدە‬ ‫ساڵ لە دەرچوونی ئەو ڕۆمانە بە کوردی‬ ‫وەرگێڕانە ئەڵەمانییەکەی باڵو دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ڕۆمانەکە کوتوموت دەڵێی بۆ ئەم‬ ‫ڕۆژگارە نووسراوە‪ .‬چیرۆک و ڕۆمانی لەو‬ ‫جۆرە بە ئاسانی پیر نابن‪ .‬دواهەمین هەنار‬

‫یەکێکە لەو بەرهەمانەی تا ماوەیەکی درێژ‬ ‫وەکــو ڕۆمانێک دەمێنێتەوە لەبیرکردن‬ ‫زەفەری پێ نەبات‪ ،‬هاوکات ڕۆمانێکیشە‬ ‫ماوەیەکی درێــژ وەکــو مژارێکی گەرمی‬ ‫ڕۆژەڤ دەمێنێتەوە‪ .‬بەتایبەتیش لەو‬ ‫ناوچە ئاڵۆزەی ئێمە ڕۆمانی لەم چەشنە‬ ‫هــەر وەکـــو دەربــڕیــنــی ســەردەمــەکــان‪،‬‬ ‫سەردەمە دووبارە و پڕ لە ژانەکان ئامادە‬ ‫دەبێت‪ .‬بۆ ئەوانەیشی لە دەرەوەی زمان و‬ ‫دوور لە ڕووداوەکانی دونیای ئێمە دەژین‬ ‫ڕۆمانی وەها تا ماوەیەکی درێژ بوارێکە‬ ‫بۆ شــارەزابــوون و ئاشنابوون بە زمان‪،‬‬ ‫کولتووری پێکەوەهەڵکردن و بەشێکی‬ ‫زۆر لە کــۆژان و پێکدادانەکان‪ .‬هەندێ بە ئامادەبوونی نووسەر دەیان کۆڕی لە شیعر بخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫ڕەخنەگر و ڕۆژهەاڵتناسی ناسراوی‬ ‫بەرهەم هەن‪ ،‬بڕێک شیعر‪ ،‬ڕۆمان و چیرۆک کۆمەڵێ شار و نێوەندی گرنگی ئەدەبیات و‬ ‫ئەڵەمان شتێفان ڤایدنەر لە ڕۆژنامەی‬ ‫هەن‪ ،‬نووسەرەکانیان بە جۆرێک پڕن لە کتێبخانە بەنێوبانگەکان بۆ ساز کرا‪.‬‬ ‫پێشبینی‪ ،‬بە شێوەیەک باس لە ئیستا‬ ‫ئەو چاالکی و پێشوازییەی لە ئەڵەمانیا بەنێوبانگی زویــددۆیــتــچــە تسایتونگ‬ ‫و داهاتوو دەکەن و بە ڕەنگێکیش تژەن و لە نێو ڕووبــەری زمانی ئەڵەمانیدا لە دەنووسێت‪:‬‬ ‫<کتێبەکە دەنگدانەوەیە‪ ،‬یەکێکە لە‬ ‫لە توانای بینینی ئەو دیوی دیوارەکان‪ ،‬دواهەمین هەنار کرا و دەکرێت‪ ،‬بە داخەوە‬ ‫<لە ئێستادا نەژیاباین>‪ ،‬دەبوو مرۆڤ لەنێو ماڵی زمانە ڕەسەنەکەی خۆیدا دەقە بە باندۆر و پڕەکانی ڕۆژهەاڵت‪ ،‬ئەم‬ ‫بخەنە بیری پەیامبەران و پەرجووی نێو نەیبینی و لێی نەکرا‪ .‬بۆچ؟ هەر کەسێک دەقە دەبوو لەمێژە بخوێندرێتەوە>‪.‬‬ ‫بێگومان ئەو نرخاندن و نووسینانەی‬ ‫ئەفسانەکانەوە‪ .‬ئەی ئەوە نییە دونیای لە ئێمە دەتوانێ بە شێوازی خۆی‪ ،‬بە‬ ‫ئێمە لە پاش نووسین و باڵوبوونەوەی ئەم تێگەیشتن و بە ویستی خۆی بەرسڤی ئەو سەبارەت بە ڕۆمانەکە نووسراون زۆرن و‬ ‫ڕۆمانەوە نەک شتێک گۆڕانی ئەرێنی تێدا پرسیارە بە دەنگێکی ڕەوان بداتەوە‪ ،‬هەر ناکرێت لە یەک وتاری وەهادا ئاماژە بە‬ ‫بەرجەستە نەبوو‪ ،‬بەڵکو ڕۆژ لە دوای ڕۆژ نەبێت وەاڵمێک بۆ خۆی‪ ،‬مرۆڤ تەنهایش هەموویان بکرێت‪ .‬بەاڵم لێرەدا من دەمەوێ‬ ‫زۆرتر ڕۆدەچێتە نێو ناخی نەگبەتیی قوڵتر بۆ خۆ بە هێمنی بیری لێ بکاتەوە کە ئەم نووسینە بە هەڵسەنگاندنێکی ئولی‬ ‫و تاڵترەوە‪ .‬ئایا هەتا کەی دواهەمین هەنار بۆچ دەبێت ئەم دۆخەی ئێمە وەها بێت؟ کرایکەباوم لە ڕۆژنامەی کۆڵنەرشتادت‬ ‫ڕۆمانی ڕۆژەڤ دەبێت؟‬ ‫مرۆڤ دەبێت پرسیار بکات‪ :‬ئەی لەنێو ئەم ئانتزایگەر کۆتایی پێ بێنم‪ .‬لەو نرخاندنەیدا‬ ‫ـەوەی‬ ‫ـ‬ ‫ـوون‬ ‫ـ‬ ‫ـاوب‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫ـە‬ ‫ـ‬ ‫ل‬ ‫پــاش پـــازدە ســاڵ‬ ‫میللەتەدا (خۆخۆری ئەدەبی و هونەری) لە کرایکەباوم دەنووسێت>‬ ‫نێو‬ ‫لە‬ ‫ئایا‬ ‫ـا‪،‬‬ ‫ـ‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫دون‬ ‫دواهەمین هــەنــاری‬ ‫<زمانی ئەم نووسەرە پڕە لە وێنەی‬ ‫چییەوە سەرچاوە دەگرێت؟‬ ‫چەندین‬ ‫خۆیدا‬ ‫ڕەسەنەکەی‬ ‫ڕووبەری زمانە‬ ‫ڕۆژێک لە شاری کۆڵن‪ ،‬لە کتێبفرۆشی بــەهــێــز‪ ،‬زمــانــێــک پــڕئــەفــســوون و زۆر‬ ‫نووسین‪ ،‬چەندین نرخاندنی شایستە بلویشەر شتراسە (شەقامی بلویشەر) شاعیرانە‪ .‬سنوورەکانی نێوان پێناسەی‬ ‫و چەند داناسین سەبارەت بەم ڕۆمانە کۆڕێک سەبارەت بە ڕۆمانی دواهەمین چــیــرۆکــی واقــیــعــیــانــە و خــەیــاڵ لێک‬ ‫نووسراو و باڵوکرایەوە؟ میدیاکان ئەم هەنار هەبوو‪ .‬خاتوونێکی ئەدەبیاتناس و ناکرێنەوە‪ .‬کتێبەکە ڕووناکیی وزەیەکی‬ ‫بەرهەمەیان چۆن پێشکەش کردوو و بە ڕۆشنبیر ئەو ڕۆمانەی دەنرخاند و دەیگوت‪ :‬ڕەخنە لە جڤات گرتن دادەگیرسێنێت‪.‬‬ ‫چ جۆرێک سەرنجی خوێنەریان بۆسەر‬ ‫<خـــوێـــنـــدنـــەوەی ئــــەم ڕۆمـــانـــە شتێکی سەیرە ئەم نووسەرە کە هەژدە‬ ‫ڕاکێشا؟ لێرەدا ناکرێت وەاڵمی پرسیارگەلی دەمانگێڕێتەوە بــۆ ســەردەمــی زمانی ساڵە لە ئەڵەمانیا دەژی تا ئێستا لە‬ ‫وەها بدرێنەوە‪ ،‬نە کات و نە سەرچاوە گوێتە‪ .‬ئەم ڕۆمانە بە زمانێک نووسراوە هیچ الپەڕەیەکی کولتووری و ئەدەبیی‬ ‫(لەبەردەست) نین تاکو کۆمەککار بن بۆ ئێستا کەم کەس دەتوانێت لەو ئاستەدا چاپەمەنی ئێرەدا ئامادە نەبووە‪ .‬دونیای‬ ‫گەیشتن بە وەاڵمی ئەو پرسیارانە‪ .‬بەاڵم بنووسێت و بەسەر ئەو زمانە تایبەتەدا ئەدەب لە بابەتگەلی جیهانگیریی وەهادا‬ ‫پاش نزیکەی یەک ساڵ لە باڵوبوونەوەی سەردەست بێت‪ .‬زمانێک شیعر و شکۆی پێویستی بەوەیە دووبارە بەرهەمگەلی لەم‬ ‫ڕۆمانەکە بە زمانی ئەڵەمانی نزیکەی ‪ ٣٠‬ئەدەبی لێ ببارێت>‪ .‬ڕاستییەکەیشی هەر جۆرە بخاتە بەردەست‪.‬‬ ‫باسی گرنگ و وردبینانە لە کۆمەڵێ ڕۆژنامە ئەوەیە‪ ،‬دواهەمین هەنار دەمانباتەوە الی‬ ‫و گۆڤاری نایاب و بەنێوبانگدا سەبارەت زمانە قوڵ و دەربڕینە بااڵکان‪ ،‬هاوکات بە‬ ‫* لە وەرگێڕانە ئەڵەمانیەکەدا ناوی‬ ‫بەو بەرهەمە نووسران‪ .‬بەرهەمەکە چەندین زمانێکی شاعیری زۆر تایبەتیش‪ .‬زمانێک ڕۆمانەکە «دواهەمین هەنار» نووسراوە و‬ ‫جار و بە شێوازی جودا چاپ کرایەوە و هەم چیرۆک و بەسەرهاتی سەرنجڕاکێش دونیاکەی الدراوە‪.‬‬ ‫ ‬ ‫بەختیار عەلی‬ ‫بوو بە کتێبی ئەلەکترۆنیش‪ .‬هەروەها دەگێڕێتەوە و هەمیش لەوە دەچێت خوێنەر‬

‫دواهەمین هەنار دەمانباتەوە الی زمانە‬ ‫قوڵ و دەربڕینە بااڵکان‪ ،‬هاوکات زمانێکی‬ ‫شاعیری زۆر تایبەتیش‬

‫فۆتۆ‪ :‬خەرسەو حەمەکەریم‬

‫وتاری بەختیار عەلی‬ ‫لە کاتی وەرگرتنی خەاڵتی نیلی زاکسدا‬

‫««‬

‫ئەوەی ئیمڕۆ من‬ ‫دەتوانم لێرە بم‬ ‫و سەبارەت بە‬ ‫ئەدەبیاتی کوردی‬ ‫قسە بکەم‪ ،‬پێویستە‬ ‫سەرنجتان بۆ ئەوە‬ ‫ڕابکێشم‪ ،‬ئێوە لەوە‬ ‫ڕامێنن و تێفکرن کە‬ ‫هێشتا ملیۆنان کورد‬ ‫ڕێگەیان پێ نادرێت‬ ‫بە زمانی زکامک و‬ ‫بە ئازادی باس لە‬ ‫خۆیان بکەن‬

‫««‬

‫بۆ من گرنگە پێشانی‬ ‫بدەم‪ ،‬هەر مرۆڤێک‬ ‫هەرچەندە خاوەنی‬ ‫دەسەاڵتێکی‬ ‫ترسناکیش بێت‪،‬‬ ‫شەڕەنگێز یان‬ ‫بێدڵ یاخود ڕقاوی‬ ‫و پڕکینەیش‬ ‫بێت‪ ،‬کەسێکە‪،‬‬ ‫مەخلوقێکە‪،‬‬ ‫ئێمە دەتوانین لە‬ ‫هەناویدا‪ ،‬لە ناخیدا‪،‬‬ ‫شتێک بدۆزینەوە‬ ‫کە مایەی‬ ‫سەرسوڕمان بێت‬

‫««‬

‫ ‬ ‫بەختیار عەلی لە کاتی خوێندنەوەی وتارەکەیدا‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵامنییەوە‪:‬‬ ‫سیروان ڕەحیم‬ ‫زۆر بەڕێز خانمی پارێزگار بیرگیت یۆردەر‬ ‫زۆر بەڕێزان ئەندامانی ئەنجوومەنی شار‬ ‫ئازیزان ئەندامانی لێژنەی هەڵسەنگاندنی‬ ‫خەاڵتی نیلی زاکس‬ ‫ئامادەبووانی بەڕێز‬ ‫خۆشحاڵییەکی گەورەیە بۆم‪ ،‬کە هەلی‬ ‫ئــەوەم بۆ ڕەخسا لێرە بەدیدارتان شاد‬ ‫دەبم‪ .‬دەستپێک دەمەوێت سپاسی تایبەتی‬ ‫خۆمتان پێشکەش بکەم‪ .‬بە پێشکەشکردنی‬ ‫خەاڵتی ئەمساڵی نیلی زاکس‪ ،‬شانازییەکی‬ ‫گەورەتان پێم بەخشی‪.‬‬ ‫ئەوەی بەتایبەت من وا لێ دەکات بە‬ ‫وەرگرتنی ئەم خەاڵتە سەربەرز بم‪ ،‬ئەوەیە‪،‬‬ ‫پێشتر بە گەورە نووسەرانی وەکو ئێلیاس‬ ‫کانێتی‪ ،‬ئێریش فــرۆم و میالن کۆندێرا‬ ‫بەخشراوە‪ ،‬ئەو نووسەرانەی من لە چەندین‬ ‫قۆناغی جیاوازی ژیانمدا خوێنەریان بووم‪.‬‬ ‫بەاڵم شتێکی گرنگتر لەوەش ئەوەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫خەاڵتە وەکو ئاماژەیەکی واتــادار تەماشا‬ ‫دەکــەم بۆ پشتگیریکردن لە ئەدەبیاتی‬ ‫ڕۆژهەاڵت‪ .‬بەالمەوە گرنگە هەموومان لەوە‬ ‫ئاگادار بین‪ ،‬کە نووسەرانی ڕۆژهەاڵت‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت نووسەرانی کورد‪ ،‬لە هەلومەرجی‬ ‫تەواو جیاوازدا گەورە بوون و تاکو ئیمڕۆیش‬ ‫لە دۆخێکی تەواو جودادا دەژین و دەنووسن‪.‬‬ ‫ئەوەی ئیمڕۆیش من دەتوانم لێرەبم و‬ ‫سەبارەت بە ئەدەبیاتی کوردی قسە بکەم‪،‬‬ ‫پێویستە سەرنجتان بۆ ئــەوە ڕابکێشم‪،‬‬ ‫ئێوە لــەوە ڕامێنن و تێفکرن کە هێشتا‬ ‫ملیۆنان کورد ڕێگەیان پێنادرێت بە زمانی‬ ‫زکماک و بە ئازادی باس لە خۆیان بکەن‪،‬‬ ‫ناتوانن بێبەربەست بەزمانی زکماکی خۆیان‬ ‫بخوێننەوە یــان بنووسن‪ .‬بۆیە خەاڵتی‬ ‫نیلی زاکــس ئــامــاژەی هیوایەکیشە بۆ‬ ‫هەموو ئەو کەسانەی لە هەوڵ و تەقەالی‬ ‫پاراستن و ڕزگارکردنی زمانەکەیاندان‪،‬‬ ‫ئیتر مرۆڤگەلێکی کورد یان سەر بە هەر‬ ‫گرووپ و نەتەوەیەکی تر بن‪ .‬بێگومان وەک‬ ‫نووسەر من خەونم هەمیشە لەوە گەورەتر‬ ‫بووە تەنیا وەک زمانپارێز ببیندرێم‪ ،‬لە یەک‬ ‫ساڵ و نیوی ڕابــردوودا وەکو نووسەرێک‬ ‫بۆ سازکردنی کۆڕی ئەدەبی سەبارەت بە‬ ‫ڕۆمانەکانم هەلم بۆ ڕەخسا لە زۆر شار و‬ ‫شارۆچکەی ئەڵمانیا‪ ،‬ئۆتریش و سویسرا‪،‬‬ ‫کۆڕ ساز بکەم‪ .‬لە هەموو ئەو شوێنانە‬ ‫لە منیان دەپرسی‪ :‬لە ناوچەکەی ئێوە‬ ‫ڕۆڵی ئەدەبیات چییە؟ یان بە شێوەیەکی‬ ‫تر بڵێم‪ :‬لەنێو ئەو هەموو خوێنڕشتن و‬ ‫کارەساتەدا ئەدەبیات دەتوانێت چ بۆ ئێوە‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫بەدەست بخات؟‬ ‫پرسیارێک کە لە جێی خۆیایەتی و‬ ‫ڕەوایـــە‪ ،‬بــەاڵم ئازاربەخشیشە‪ ،‬چونکە‬ ‫پرسیارەکە لە نووسەرانی تر ناکرێت‪.‬‬ ‫بەڵێ ئەدەبیات لەنێو شەڕ‪ ،‬لەنێو خوێن‬ ‫و لە شەڕگەکاندا بەراستی دەتوانێت چ‬ ‫بجووڵێنێت و چ بکات؟‬ ‫هـــەر نــووســەرێــک ڕوونـــکـــردنـــەوە و‬ ‫بۆچوونی خــۆی لــەو بــارەیــەوە هەیە کە‬ ‫بۆچ نووسینی بۆ گرنگە‪ .‬هیچ کات دوو‬ ‫نووسەر هەمان وەاڵمیان بۆ ئەو پرسیارە‬ ‫نابێت‪ .‬بۆچ ئەدەبیات دەنووسرێت و چۆن‬ ‫دەخوێندرێتەوە‪ ،‬پەیوەندی بە ئەزمونی‬ ‫تایبەتیی هەر مرۆڤێکەوە هەیە‪ .‬ئەوەی منی‬ ‫بەرەو نووسین جوواڵند و برد‪ ،‬بەر لەوەی‬ ‫پێش سااڵنێکی زۆر دەســت بە نووسین‬ ‫بکەم‪ ،‬سەرسوڕمانی بێسنووری من بوو بۆ‬ ‫مرۆڤەکان‪ ،‬بۆ توانای مرۆڤەکان و بۆ ویست‬ ‫و بۆ زیرەکییان‪ .‬من تا ئیمڕۆیش لەنێو‬ ‫جەرگەی ئەو سەرسوڕمان و ئەفسوونەدا‬ ‫دەژیم‪ .‬بۆ ئەوەی مرۆڤ ببێت بە نووسەر‪،‬‬ ‫پێویستە بە مرۆڤەکان سەرسام بێت‪.‬‬ ‫سەرسوڕمان بۆ دەق یاخود بۆ دنیابینی‬ ‫دواتر و درەنگتر دێت‪ .‬هەموو ڕۆمانەکانم‬ ‫لەو سەرسامییەوە سەرچاوە دەگرن‪ .‬خەیاڵ‬ ‫و فەنتازیا هەمیشە کەرەستەی من بووە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی باس لە جوانییەکانی ژنان‪ ،‬پیاوان و‬ ‫مندااڵن بکەم‪ ،‬چیرۆک و بەسەرهاتەکانیان‬ ‫بگێڕمەوە‪ ،‬چیرۆکی ئەو مرۆڤانە بپارێزم کە‬ ‫لە چەقی شەڕ‪ ،‬کارەساتەکان و ملمالنێکاندا‬ ‫ڕوحی زیندووی خۆیان و مرۆڤبوونی خۆیان‬ ‫دەپارێزن و ئەوانی تر فەرامۆش ناکەن‪.‬‬ ‫بۆ من گرنگە پێشانی بدەم‪ ،‬هەر مرۆڤێک‬ ‫هەرچەندە خاوەنی دەسەاڵتێکی ترسناکیش‬ ‫بێت‪ ،‬شەڕەنگێز یان بێدڵ یاخود ڕقاوی‬ ‫و پڕکینەیش بێت‪ ،‬کەسێکە‪ ،‬مەخلوقێکە‪،‬‬ ‫ئێمە دەتوانین لە هەناویدا‪ ،‬لە ناخیدا‪،‬‬ ‫شتێک بدۆزینەوە کە مایەی سەرسوڕمان‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫مــن خەڵکی ناوچەیەکم کــە شــەڕ و‬ ‫کارەساتەکان بوون بە تانوپۆی‪ .‬هەرگیز‬ ‫نەمویستووە ڕووخساری هیچ شتێک جوان‬ ‫و پاک دەربخەم‪ ،‬هەر بۆیە بەرهەمەکانم‬ ‫نیشانەکانی ڕق و زەبروزەنگیان پێوە‬ ‫دیــارە‪ .‬هەرگیز نەمویستووە هیوای درۆ‬ ‫بئافرێنم‪ ،‬یان تەنها تیشک بخەمە سەر‬ ‫سیما ناسک و نیانەکانی ژیان و بەتەنها‬ ‫ئەوان بەسەربەکەمەوە‪ .‬بەاڵم من هەمیشە‬ ‫بەرگریم لە قەناعەت و ڕاستییەک کردووە‪:‬‬ ‫مرۆڤ دەتوانێت بەنێو دۆزەخدا تێپەڕ ببێت‬ ‫و سەرباری ئەو تێپەڕبوونەیش لەوسەرەوە‬ ‫وەکــو مــرۆڤ بێتە دەرێ‪ .‬سیاسەت و‬ ‫ئایین دەتوانن مرۆڤەکان بکەن بە خەڵکی‬ ‫دڵڕەق‪ ،‬دەستوەشێن‪ ،‬بەاڵم ئەو هیوایەیش‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬هیوای ئەوەی سەرلەنوێ ئەو‬ ‫کەسە بگەڕێتەوە و ببێتەوە بە مرۆڤ‪،‬‬

‫بەڵێ‪ ،‬ئەو هیوایە هەمیشە دەمێنێت و هەر‬ ‫لەئارادایە‪.‬‬ ‫ئەوەی کە ئایا مرۆڤ باشە یان خراپ‪،‬‬ ‫مــن هــەرگــیــز ئــەو پــرســیــارەم لــە خۆم‬ ‫نەکردووە‪ .‬من سەبارەت بە هێزی ناوەکیی‬ ‫مــرۆڤ بەرهەمم نووسیوە‪ ،‬بە ئامانجی‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەی بێخەیاڵی‪ ،‬گوێنەدان و‬ ‫لەبیرکردن‪ .‬سەرسووڕمانی من بۆ مرۆڤ‬ ‫لە پێناسەیەکەوە سەرچاوە دەگرێت‪ :‬ئەو‪،‬‬ ‫مرۆڤ دەزانێت بەرپرسیارێتییەکی هەیە‬ ‫و دەبێت شانی بداتەبەر و هەڵیبگرێت‪.‬‬ ‫هەستکردن بەم بەرپرسیارێتییە ئەرکێکی‬ ‫سیاسی و ئایینی نییە‪ ،‬لە یاساکانەوە‬ ‫ســەرچــاوە ناگرێت یــان زادەی فەرمان‬ ‫و بــاوەڕداریــی نییە‪ .‬بەڵکو هەڵکەوتەی‬ ‫ڕاستەوخۆی بەرپرسیارێتیی مرۆڤە بەرانبەر‬ ‫بە مرۆڤ‪ .‬بەرپرسیارێتیی سەرەکیی ئەو‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬مرۆڤانە ڕووبـــەڕووی ئەوانی تر‬ ‫ببێتەوە و مرۆڤانەیش بیانبینێت‪ .‬ئەم‬ ‫بەرپرسیارێتییە لە کاتە ئاساییەکاندا‬ ‫تاقی ناکرێتەوە و نابیندرێت‪ .‬ئەوە دەبێت‬ ‫لــە ترۆپکی تــرس و گیرۆدەییدا خۆی‬ ‫بسەلمێنێت‪ ،‬ئــەو کاتەی کە مرۆڤبوون‬ ‫بــۆ خــۆی مەترسییە و مـــرۆڤ لەسەر‬ ‫مرۆڤبوونی ڕووبەڕووی کێشە و دەردەسەری‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬تەنیا لە ترۆپکی بێهیواییدا‬ ‫خۆبەدەستەوەنەدانی مرۆڤ مانای خۆی‬ ‫وەردەگرێت‪.‬‬ ‫خوێنەرانی من دەبێت هەرگیز ئەوە لە‬ ‫بیر نەکەن‪ ،‬کە سەبارەت بە ڕۆژگارێک‬ ‫دەنــووســم‪ ،‬ڕۆژگــارێــک لە بۆتەیاندا بۆ‬ ‫تاکەکان ترسناکە و ئاسان نییە وەک‬ ‫مرۆڤ بمێننەوە و لە مرۆڤبوون النەدەن‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ویستوومە لە بەرهەمەکانمدا‪،‬‬ ‫لەنێو هەناوی شەڕ و کارەساتەکاندا ڕێز لە‬ ‫الوازیی مرۆڤ بگرم‪ .‬من هەوڵمداوە ئەوە‬ ‫پێشانبدەم کە لەگەڵ هەموو توندوتیژی‬ ‫و زەبروزەنگێکیشدا توخمێک دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫توخمێک کە شایستەی سەرسووڕمان و‬ ‫ڕێزە‪.‬‬ ‫زۆر کەس ئەم سەرسووڕمانەی من بۆ‬ ‫ئەو توانا بێسنوورەی مرۆڤ‪ ،‬کە تەنانەت‬ ‫لە ڕۆژگـــاری پڕکارەساتدا‪ ،‬شتی جوان‬ ‫بەرهەم بهێنێت‪ ،‬وەکو خەیاڵ یان فەنتازیا‬ ‫پێناسە دەکــەن‪ .‬بەاڵم ئەوە هەڵەیە‪ .‬بێ‬ ‫بڕوا و متمانەم بەو هێزە من نەمدەتوانی‬ ‫ڕستەیەک بنووسم‪ .‬مرۆڤەکان وەکو تاک‪،‬‬ ‫وەکــو دەرهاویشتەی سیاسەت و جڤات‬ ‫دەتوانن ئێمە بێهیوا و خەیاڵشکێن بکەن‪،‬‬ ‫دەتوانن دڵڕەق و دەستوەشێن بن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نابێت هەرگیز ئێمە باوەڕمان بە مرۆڤایەتی‬ ‫و مرۆڤبوون لەدەست بدەین‪ .‬سیاسەت و‬ ‫شەڕەکان لە ڕۆژهەاڵت هەمیشە گومڕامان‬ ‫دەکــــەن‪ ،‬گــومــڕامــان دەکـــەن تــا مــرۆڤ‬ ‫کەموکورت ببینین و خۆمانی لێ بەدوور‬ ‫بگرین‪ .‬بەرهەمەکانی من هەوڵێکە بۆ‬

‫فۆتۆ‪ :‬خەرسەو حەمەکەریم‬ ‫ڕاستکردنەوەی ئەو وێنە هەڵەیەی مرۆڤ‪.‬‬ ‫ئــەو بەرهەمانە هەوڵێکن بــۆ گەیشتن‬ ‫بەو توخمە‪ ،‬بەو جەوهەرە ئینسانییەی‬ ‫لە هەناوی ئێمەدا ئامادەبوو‪ ،‬بەرلەوەی‬ ‫سیاسەت و ئایین لە نێوی ببەن یان‬ ‫بیشێوێنن‪ .‬من دۆزیــنــەوەی ئەو توخمە‬ ‫مرۆڤانەیە وەکو ڕێگەیەک بۆ ڕزگاربوون و‬ ‫فریاکەوتن دەبینم‪.‬‬ ‫هەموو مرۆڤێک تەنانەت ئەوانەیش‬ ‫کە بە هەموو کەرەستە و ئامێرێک وەک‬ ‫دەستوەشێن و دڵڕەق پەروەردە دەکرێن‪ ،‬لە‬ ‫جەوهەری خۆیاندا بەشێکیان لەو مەخلوقە‬ ‫هوشیار و زیرەکە تێدایە‪ ،‬ئەو مەخلوقەی‬ ‫جۆرە جوانییەکمان پێشکەش دەکــات و‬ ‫ئێمە خودی ئەو جوانییە بە «مرۆڤ» ناو‬ ‫دەنێین‪ .‬هیچ ئیدۆلۆژیایەکی فریادڕەس‪ ،‬هیچ‬ ‫سەرکردەیەکی ڕزگارکەر و هیچ ئایینێکی‬ ‫پیرۆز ناتوانن لە ڕۆژهەاڵت ئێمەی مرۆڤ‬ ‫ڕزگار بکەن‪ .‬تاکە هیوای ئێمە پەیوەستە‬ ‫بەو مرۆڤەوە‪ ،‬بەو مرۆڤە بریندارەوە‪ ،‬بەو‬ ‫مرۆڤەوە کە الواز کراوە و تینوتوانای لێ‬ ‫داماڵدراوە‪ ،‬ئەو مرۆڤەی من تێکستەکانمی‬ ‫بۆ دەنووسم‪.‬‬ ‫هیوادارم پەیامی سادە و ڕوونی خۆم‬ ‫ڕاستگۆیانە گەیاندبێت‪.‬‬ ‫من بۆ ئەوانە دەنووسم‪ ،‬ئەوانەی کە‬ ‫لە شەڕ و بەدبەختییە گەورەکاندا ژیاون‬ ‫و دەژی ــن‪ .‬نامەوێت هیوای درۆی ــان پێ‬ ‫ببەخشم‪ ،‬بەاڵم هەوڵ دەدەم‪ ،‬خوێنەرەکانم‬ ‫جیهان بە چاوێکی تر ببینن‪.‬‬ ‫ڕەنــگ بێت زۆرێـــک لــە بەرهەمەکانم‬ ‫بۆ خوێنەری ئەورووپایی تێگەیشتنیان‬ ‫سەخت بێت‪ .‬لەبەر ئەوەی‪ ،‬من سەبارەت‬ ‫بە بەشێک لە دونیا دەنــووســم‪ ،‬هەندێ‬ ‫ڕووداو دەگێڕمەوە‪ ،‬باس لە کارەساتی‬ ‫دیــرۆکــی و سیاسی دەکـــەم‪ ،‬شتگەلێک‬ ‫تاکو ئێستا ئەدەبیات بەڕاستی جێگەیەکی‬ ‫وەهــای پێنەداون‪ .‬سەرباری هەموو ئەو‬ ‫دۆخە جیاوازانەش ئەوە دەبینم‪ ،‬بوونی من‬ ‫ئەمڕۆ لێرەدا و لەبەردەم ئێوەدا هەڵگری‬ ‫ئاماژەیەکە‪ ،‬ئاماژەیەک بۆ ئەوەی ئەدەبیات‬ ‫هەمیشە ڕەهەندێکی گەردوونیی هەیە و هیچ‬ ‫سنوورێک ناناسێت‪.‬‬ ‫من هەوڵم داوە و ئێستایش هەر هەوڵ‬ ‫دەدەم‪ ،‬بەشدارییەکم لــەوەدا هەبێت کە‬ ‫گەلی کورد لە ڕەهەندە گەردوونییەکانی‬ ‫خۆی باشتر حاڵی ببێت‪ ،‬لە هەوڵی گەڕاندا‬ ‫بێت بۆ شتە هاوبەشەکان و لە سنووری‬ ‫خۆیدا چەق نەبەستێت‪.‬‬ ‫جارێکی تر سپاسی بێسنوورم پێشکەش‬ ‫بە ئێوە و بە شارەوانیی دۆرتموند دەکەم‪.‬‬ ‫ئــەم خەاڵتە‪ ،‬شتێکە کە بە درێژایی‬ ‫هەموو ژیانم شانازی پێوە دەکەم‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫خوێنەرانی من دەبێت‬ ‫هەرگیز ئەوە لە بیر‬ ‫نەکەن‪ ،‬کە سەبارەت‬ ‫بە ڕۆژگارێک‬ ‫دەنووسم‪ ،‬ڕۆژگارێک‬ ‫لە بۆتەیاندا بۆ‬ ‫تاکەکان ترسناکە‬ ‫و ئاسان نییە وەک‬ ‫مرۆڤ مبێننەوە و لە‬ ‫مرۆڤبوون النەدەن‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ویستوومە‬ ‫لە بەرهەمەکامندا‪،‬‬ ‫لەنێو هەناوی شەڕ و‬ ‫کارەساتەکاندا ڕێز لە‬ ‫الوازیی مرۆڤ بگرم‬

‫««‬

‫من هەوڵم داوە‬ ‫و ئێستایش هەر‬ ‫هەوڵ دەدەم‪،‬‬ ‫بەشداریییەکم لەوەدا‬ ‫هەبێت کە گەلی‬ ‫کورد لە ڕەهەندە‬ ‫گەردوونییەکانی خۆی‬ ‫باشرت حاڵی ببێت‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪372‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )372‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫ڕەگەکانی دێواندنی کورد لە ڕۆشنبیريی ئیسالمیدا‬ ‫خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی(وێنەی کورد لەسەرچاوەکانی ڕۆشنبیریی ئیسالمیدا)‬ ‫بەهمەن تاهیر نەریامن‬ ‫بەشی یەک‬

‫ئایدۆلۆژستێکی کوردی ئیسالمی مێژوی بە‬ ‫ئیبلیسکردنی کورد دەشارێتەوە‪ ،‬یان جوانکاریی‬ ‫ئەو مێژوە دەکات‪ .‬بەاڵم دکتۆر ئەحمەد‪ ،‬هەرچەند‬ ‫کەسێکی دیندارە‪ ،‬زانستپەروەر و نەترسیشە‪ ،‬بێڕەتوش‬ ‫ئەوەی هەیە دەی خاتەڕوو‪ ،‬ئەمە سەرەڕای توانای‬ ‫ئەوەی هەیە شیکردنەوەی ورد بۆ ڕوداوەکانی مێژوو‬ ‫بکات‪ ،‬هەروەها مرۆڤێکی قەلەقە و بە ئاسانی‬ ‫واز لە کێشە مێژوییەکان ناهێنێت و بەدواداچونی‬ ‫پشودرێژانە بۆ ڕوداوەکان دەکات‬

‫نـــوســـەری ئـــەم کتێبە کــوردێــکــی‬ ‫زانــســتــپــەروەری عەفرینییە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫گرنگییەکەی لەوەدایە‪ ،‬مرۆڤێکی قەلەقە و‬ ‫بۆ گەشتن بە توێژینەوەکانی لەسەر کورد‬ ‫لە ڕابردودا‪ ،‬لە خوێندنەوەیەکی قووڵ و‬ ‫چڕو پڕدایە‪ ،‬بۆ ئێمە گرنگە ئەم نوسەرە‬ ‫بناسین‪ ،‬بەتایبەت ئەوانەی خەونیانە‬ ‫ڕۆژێک لە ڕۆژان بابەتێکی زانستی بەناوی‬ ‫کوردۆلۆجی بە بناخەوە دروستببێت‪.‬‬ ‫کتێبەکانی دکتۆر ئەحمەد مەحمود خەلیل‬ ‫سەرچاوەیەکی گرنگ و بەبیایەخن بۆ ئەو‬ ‫بوارە‪.‬‬ ‫کتێبی (وێنەی کورد لەسەرچاوەکانی‬ ‫ڕۆشنبیری ئیسالمیدا) کە دەزگای ئاراس‬ ‫لە هەولێر بەزمانی عەرەبی‪ ،‬لەساڵی‪٢٠١٢‬‬ ‫چاپی کردوە‪ .‬ئەم کتێبە بە ‪ ٢٦٤‬الپەڕە‬ ‫تەواوبوە‪ ،‬ئێمە لەبەر گرنگی بابەتەکە‬ ‫و بــۆ زیــاتــر ئاشناکردنی بــە خوێنەر‬ ‫خوێندنەوەیەکی کورتی لە چەند بەشێکدا‬ ‫بۆ دەکەین‪.‬‬

‫وێنەی کورد لە ڕۆشنبیری ئیسالمیدا‬ ‫کاری لەسەر کراوە و ئێستا ئەو وێنەیە‬ ‫لە کتێبە کەلەپورییە ئیسالمییەکاندا‬ ‫دەیــان خوێنینەوە‪ ،‬وەک کوردێک لێی‬ ‫ڕازی نین‪ .‬بۆیە زۆر جار ئایدۆلۆژستێکی‬ ‫کوردی ئیسالمی مێژوی بە ئیبلیسکردنی‬ ‫کورد دەشارێتەوە‪ ،‬یان جوانکاریی ئەو‬ ‫مێژوە دەکــات‪ .‬بــەاڵم دکتۆر ئەحمەد‪،‬‬ ‫هەرچەند کەسێکی دیندارە‪ ،‬زانستپەروەر‬ ‫و نەترسیشە‪ ،‬بێڕەتوش ئەوەی هەیە دەی‬ ‫خاتەڕوو‪ ،‬ئەمە سەرەڕای توانای ئەوەی‬ ‫هەیە شیکردنەوەی ورد بۆ ڕوداوەکانی‬ ‫مێژوو بکات‪ ،‬هەروەها مرۆڤێکی قەلەقە‬ ‫و بە ئاسانی واز لە کێشە مێژوییەکان‬ ‫ناهێنێت و بەدواداچونی پشودرێژانە بۆ‬ ‫ڕوداوەکان دەکات‪.‬‬ ‫نوسەر بۆ دەستپێکردن بە گــەڕان‬ ‫و کنەکردن سەرتا دەیــەوێــت لەسەر‬ ‫ئەم بنەمایانەوە گەشتە مێژوییەکەی‬ ‫دەستپێبکات‪:‬‬ ‫‪)١‬لـــە پشت توێکڵی هــەر کلتورو بۆیە هەمیشە هێزە گەورەکانی ئەوسا‬ ‫حسابیان بۆ ئەم ناوچەیە کردوە‪ ،‬ئیتر‬ ‫سیاسەتێکەوە بەرژەوەندییەک هەیە‪،‬‬ ‫‪)٢‬کلتورەکان تیشکدانەوەی ڕۆحیی ئەم هێزانە لە خۆرهەاڵت یان خۆرئاوای‬ ‫ئاسیاوە هاتبن‪ ،‬یاخود لە خۆرئاوای‬ ‫بەرژەوەندییەکانن‪،‬‬ ‫‪)٣‬ســیــاســەتــەکــان ئــاوێــنــەدانــەوەی ئەوروپا هاتبن هەمان مەبەستیان هەبوە‪.‬‬ ‫پەیوەندییەکانی خاوەن بەرژەوەندییەکانن‪ ،‬ال ‪٣١‬‬ ‫نوسەر لەم بۆچونانەوە دەستپێدەکات‬ ‫‪)٤‬ڕەگی بەرژەوەندییەکان دەگەڕێنەوە‬ ‫کە گرنگیی خۆرئاوای ئاسیا لەودا بوە‬ ‫بۆ تەوەری ئابوری‪،‬‬ ‫‪)٥‬تەوەری ئابوری ملکەچی غەریزەی بۆتە ڕێــڕەوی کاروانەکانی بوخورد و‬ ‫حەریر‪ ،‬لە نێوان خۆرهەاڵتی ئاسیا بۆ‬ ‫پاراستنی ژیانە‪،‬‬ ‫‪)٦‬جوگرافیا النکەی وجودیی غەریزەی خــۆرئــاوای ئاسیا‪ ،‬هــەر هێزێک ئەگەر‬ ‫بیویستایە لە ئاستی ئیمپراتۆرێتێکی‬ ‫پاراستنی ژیانە‪،‬‬ ‫‪)٧‬بۆ تێگەشتن لە ڕوداوەکانی مێژوو مەزندا بوایە؛ دەبوو بیری لە داگیرکردنی‬ ‫چارمان ناچارە پێویستە لە پەیوەندیی ئەم ناوچەیە بکردایەتەوە‪.‬‬ ‫نوسەر دەڵێت دیاردەی بەئیبلیسکردنی‬ ‫نێوان جوگرافیا و بەرژەوەندییەکان‬ ‫کورد هەقیقەتە و گریمانە نییە‪ ،‬بە پڕۆژە‬ ‫بگەین‪،‬‬ ‫‪)٨‬ڕۆژئـــاوای ئاسیا دڵی ڕوداوەکانی ئەم پرۆسەیە کاری بۆ کراوە‪ ،‬هەر لەناو‬ ‫دونــیــای کــۆن بــوە‪ ،‬لــەبــەر ئـــەوەی لە خۆرئاوای ئاسیاوە نەخشەی بۆ کێشراوە‪.‬‬ ‫جەرگەی پەیوەندییە تۆکمەکانی نێوان ال‪ .٥١‬دکتۆر ئەحمەد ئەرکی سەرەکی ئەم‬ ‫جوگرافیا و بەرژەوەندییەکانی ئەوسادا کارەی خۆی؛ زیرەکانە دیاری دەکات و‬ ‫لەپێناوی برایەتی و پێکەوەژیانی گەالن‬ ‫بووە‪،‬‬ ‫‪)٩‬واڵتی کوردان لەڕوی جوگرافییەوە و ڕاستکردنەوەی باری الری مێژوو دەی‬ ‫دەکەوێتە دڵی ناوچی ڕۆژئاوای ئاسیاوە؛ کات(وەک خۆی دەڵێت)‪ ،‬نەک ئاوکردنە‬

‫نوسەر دەڵێت دیاردەی بەئیبلیسکردنی کورد‬ ‫هەقیقەتە و گریامنە نییە‪ ،‬بە پڕۆژە ئەم پرۆسەیە‬ ‫کاری بۆ کراوە‪ ،‬هەر لەناو خۆرئاوای ئاسیاوە نەخشەی‬ ‫بۆ کێرشاوە‬ ‫ئاشی شۆڤێنێتی نەتەوەکانی تر و کورد‪.‬‬ ‫ڕەگەکانی پڕۆژەی دێواندنی کورد‬ ‫نوسەر پێی وایە بەیەک پڕتاو و لەناکاو‬ ‫ئەم دێواندنەی ناو کەلەپوری ئیسالمی‬ ‫دروست نەبوە‪ ،‬بەڵکو پڕۆسەیەکی مێژویی‬ ‫بوە و دەگەڕێتەوە بۆ ملمالنێی دەیان‬ ‫ســەدەی نێوان خێڵە چیانشین(ئاری)‬ ‫و خێڵە ســارانــشــیــن(ســامــی)ەکــان‪.‬‬ ‫سنورەکەشی لە کەنداوی فارس(عەرەبی)‬ ‫یــەوە بــۆ لــێــوارەکــانــی دەریـــای سپیی‬ ‫ناوەڕاست درێژبۆتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو شوێنەی‬ ‫زۆرینەترینی پشکی ئــەم ملمالنێیەی‬ ‫تیابوە دۆڵی دو ڕوبار بوە‪ ،‬واتە نێوان‬ ‫دیجلە و فوڕات‪.‬ال‪٥٢‬‬ ‫ئــەم خێاڵنە ه ــەردوالی ــان خەریکی‬ ‫بەشەیتانکردنی یەکتری بــون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سامییەکان سەرکەوتوتر و بەپڕۆژەتر‬ ‫بون لە ئارییەکان و لە نوسراوەکانیاندا‬ ‫ئاریاییەکانیان بــە م ــاری شاخەکان‬ ‫ناوبردوە‪.‬‬ ‫ئەم دێواندنە دواتــر لەسەر دەستی‬ ‫خێڵە ئارییەکان دژی کورد‪ ،‬وەک پرۆژە‪،‬‬ ‫دەستپێدەکات و کــاری بۆ دەکرێت‪.‬‬

‫واتــە پڕۆسەکە لەناو ئاریاییەکانەوە‬ ‫بــە دژی ئـــەوانـــەی لــە نــاوجــەرگــەی‬ ‫چیاکان بــون دەستپێدەکات و دواتــر‬ ‫میراتگرەکانیان(کوردان)کۆتایی‬ ‫بــە‬ ‫دێــت‪ .‬ئــەوەی بەشێوەی پــڕۆژە دژ بە‬ ‫شاخنشینەکان دەست بەم بەئیبلیسکردنە‬ ‫دەکــات لەناوبەری میدییەکان‪ ،‬فارسە‬ ‫ئەخمینییەکان بون‪ .‬ال ‪٥٥‬‬ ‫نوسەر پێی وایە هەر پڕۆژەیەکی‬ ‫قــووڵــی نیشتمانی پێویستی بــە سێ‬ ‫ڕەهەند هەیە بۆ ئەوەی نەتەوەیەک لە‬ ‫تاریکییەوە بخاتە ڕۆشنایی‪:‬‬ ‫‪)١‬ئـــەو تــەحــدیــاتــانــەی ڕووبــــەڕووی‬ ‫گەلێک دەبنەوە‪ .‬بۆ نمونە هەر گەلێک‬ ‫بەگشتی ڕووروبــــەڕووی بنچاڤکردن و‬ ‫فەوتان ببێتەوە‪ ،‬ئەم هەستە دەکرێت‬ ‫ئەو هەستەیان ال دروستبکات کە ئەمان‬ ‫دەبێت بە کۆ و یەکگرتویی ڕووبوڕووی‬ ‫ئەو ئاڵنگارییە ببنەوە‪ ،‬بــەاڵم دەبێت‬ ‫مەرجی دوەم و سێیەم لەئارادابن‪،‬‬ ‫‪)٢‬بــونــی پــرۆژەیــەکــی نــەتــەویــی‪ ،‬یا‬ ‫نیشتمانی کە ئەو کۆمەڵە خەڵکە لە‬ ‫پرۆژەیەکدا کۆ بکاتەوە‪ ،‬ئیتر ئەو پرۆژەیە‬ ‫(نەتەویی‪ -‬دینی) یان هەر پرۆژەیەکی تر‬ ‫بێت‪،‬‬ ‫‪ )٢‬سەرکردەیەکی مەزنی کاریزمی لە‬ ‫خزمەتی پرۆژە گەورەکەدا بێت و داواکارییە‬ ‫بچوکە کەسی‪ ،‬خێڵەکی‪ ،‬ناوچەییەکان لە‬ ‫خزمەتی پرۆژە گەورەکەدا بەکاربێنێت‪،‬‬ ‫نەک بەپێچەوانەوە‪ .‬سەرکردەکە کەسێکی‬ ‫زیـــرەک‪ ،‬بــڕوابــەخــبــوو‪ ،‬ئــازا و خــاوەن‬ ‫کرداربێت‪ .‬ال‪٦٩‬‬ ‫ب ــەاڵم‪ ،‬بــە پــێــچــەوانــەوە‪ ،‬گەلێک با‬ ‫خاوەنی دەسەاڵتێکی بەهێزبن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دەوڵەمەندی بەرەو ژیانێکی خۆشگوزەران‬ ‫ئــاراســتــەی کــــردن‪ ،‬کــە تــەمــبــەڵــی و‬ ‫کارنەکەری و چاوچنۆکی بەرهەمبێنێت‪،‬‬ ‫ئەگەر گەلێک سەرکردەکەی ستەمکارو‬ ‫خۆپەرست و خودبەرژەوەند بێت‪ ،‬بێخەون‬ ‫و پڕۆژەی گەورە بێت‪ ،‬خەونەکانی کەسی‬ ‫و بنەماڵەیی بن‪ ،‬ئیتر ئایدۆلۆژیایەک‬ ‫نەمێنێت ک ــۆی پێکهاتەکانی گــەل‬ ‫کۆبکاتەوە‪ ،‬ئــەو دەســەاڵتــە لــەنــاوەوە‬ ‫هەالهەالدەبێت‪ ،‬سەرکردەی هەلپەرست و‬ ‫خۆپەرست دەچنە پۆستەکان و شوێنە‬

‫هەستیارەکانەوە‪ .‬لێرەوە ئیتر ستەمکاریی‬ ‫و جەوسانەوە دژی خەڵک سەرهەڵدەدات‪،‬‬ ‫سەرکردەکان خەریکی موئامەرە دەبن‬ ‫لەسەر و لە دژی یەکتری‪.‬‬ ‫هەر گەلێک با بێژیار و ئابورییەکی‬ ‫تۆکمە بێت‪ ،‬ئەگەر ئەو سێ بنەمایەی‬ ‫سەرێی تیابوو‪ ،‬دەکرێت ئەو گەلە بەسەر‬ ‫دەسەاڵتێکی شارنشینی‪ ،‬خاوەن ئابوری‬ ‫و ژیار و فەرهەنگی بەهێزدا سەربکەوێت‪.‬‬ ‫لــە ساڵی ‪ ٥٥٠‬پێش زایــنــی‪ ،‬ئەمە‬ ‫بەسەر میدییەکاندا هاتو ئەستیاگ‪ ،‬وەک‬ ‫ستەمکارێک دەرکەوت و کۆرشی فارسی‬ ‫ئەخمینی وەک ســەرکــردەی گەلێکی‬ ‫بیاباننشینی برسی و بێژیار‪ ،‬بەاڵم خاوەنی‬ ‫سێ خاڵی سەرەوە بون‪ ،‬توانی دەسەاڵتی‬ ‫میدیایی کۆتایی پێبهێنێت‪.‬ال ‪ ٦٩‬هەر‬ ‫ئەمەش بو عەرەبی بیاباننشینی بێئابوری‬ ‫و بێژیار‪ ،‬لەسەدەی حەوتدا توانیان ژیاری‬ ‫فارسیی ساسانی و ژیاری ڕۆمی بێزەنتی‬ ‫بشکێنن‪ ،‬هــەر ئــەم حاڵەش بــوو‪ ،‬یان‬ ‫گەلێکی خێڵەکی وەک مەگۆل لە سەدەی‬ ‫سیازدەی میالدی بەسەر ئیمپراتۆریەتی‬ ‫سینی خاوەن ژیار لە خۆرهەاڵتی ئاسیا‬ ‫و بەسەر ئیمپراتۆرریتی عەرەبی خاوەن‬ ‫ژیار سەردەکەوێت‪ ،‬هەروەها لەسەدەی‬ ‫پازدەدا‪ ،‬عوسمانییە خێڵەکییەکان بەسەر‬ ‫ڕۆمەکاندا سەردەکەون و کوستەنتینییە‬ ‫دەگرن‪ .‬ال ‪٧٢‬‬ ‫فارسە ئەخمینییەکان‪ ،‬زۆر بە پڕۆژە‬ ‫دەستیان کرد بە بوغزاندنی میدییەکان‪،‬‬ ‫یەکەم قۆناخیش لە دێواندنی ئەستیاکی‬ ‫پاشای میدییاییەکانەوە دەستی پێکرد‪.‬‬ ‫ئەستیاگ لە بــیــرەوەری ئاریاییەکاندا‬ ‫کرا بە ئەژدیها و لە عەرەبییەکەیدا بو‬ ‫بە زوحاک (الضحاک) و لەگەڵ ئەفسانە‬ ‫تێکەڵکراو دومــاری مێشکخۆریش نرایە‬ ‫سەرشانی‪ .‬ال‪ ،٧٨‬ئەمە چۆن ڕوی دا؟‬ ‫کاتێک لــە ساڵی ‪ ٥٢٢‬پێش زایــن‬ ‫مەلیکی فارسە ئەخمینییەکان (قەمبیز)‬ ‫لە شەڕدا دەبێت‪ ،‬لە خۆشوبهاندنیکدا بە‬ ‫برای پاشای ئەخمینی دو برای میدی‪،‬‬ ‫(ثیرتزیپیس(موگ یــان مــوغ بــوە) و‬ ‫سمیردیس‪-‬گۆماتا)‪ ،‬لە قەسری پاشاوە‬ ‫لە پاشا هەڵدەگەڕێنەوەو دەسەاڵتی‬ ‫پــایــتــەخــت دەگ ــرن ــە دەســــــت(ال‪.)٨٠‬‬

‫سمیردیس گۆماتا لەبەر ئەوەی زۆر لە‬ ‫برایەکی پاشا دەچێت خۆی دەکات بەو‪،‬‬ ‫ئەم دەنگوباسە دەگاتە پاشا لە سوریا‪،‬‬ ‫بەاڵم پاشا بەهۆی برینێک کە لە ئەسپ‬ ‫کەوتبوە خــوارەوە‪ ،‬خوێنی لێدەچۆڕێت‬ ‫و بــەرەو مــەرگ دەڕوات‪ ،‬بە مەجبوری‬ ‫قەمبیز سەرکردەکانی کۆدەکاتەوەو ئەم‬ ‫وەسیەتەیان بۆ دەکات و دەڵێت(لەسەرمە‬ ‫ڕاستییەکتان پێ بڵێم لە کاتێکدا من‬ ‫لە گیانەاڵدام‪ ،‬ئەوەی دەمــەوێ بیکەن‪،‬‬ ‫سوێندتان دەدەم بەو خواوەندانەی کە‬ ‫پارێزەری خێزانی پاشاییە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئەخمینییەکانتان کە لێرە ئــامــادەن‪،‬‬ ‫فەرمانتان پێدەکەم نەیەڵن میدیاییەکان‬ ‫دەسەاڵت بگرنەوەدەست‪ ،‬ئەگەر لەڕێی‬ ‫غــەدرو خیانەتەوە دەسەاڵتیان گرتەوە‬ ‫دەست بەهەمان چەک بیگرنەوە دەست‪،‬‬ ‫خۆ ئەگەر بەهێز بەدەستیان خستەوە‪،‬‬ ‫پیاوبن‪ ،‬بەهێز بەدەستی بێننەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫بەوە هەستان کە فەرمانتان پێدەکەم‪،‬‬ ‫من ئاگادارتان دەکەمەوە کە خێروبێری‬ ‫زەوی بەدەستدێنن‪ ،‬منداڵتان زیاددەکات‪،‬‬ ‫ماڵتان زۆردەبــێــت و بەتولی تەئریخ‬ ‫ئازاددەبن‪ .‬بەاڵم ئەگەر شکستتانهێنا لە‬ ‫بەدەستهێنانەوەی ســەروەری‪ ،‬یان هیچ‬ ‫هەوڵێکتان نەدا بۆ گێڕانەوەی‪ ،‬نەفرەتی‬ ‫منتان بەسەردا دەبارێت‪ ،‬چارەنوستان‬ ‫پێچەوانەی ئەوە دەبێت کە وتم‪ ،‬لەسەرو‬ ‫هەموو ئەمانەشەوە‪ ،‬کۆتایی ژیانی هەموو‬ ‫فارسێک وەک کۆتایی ژیانی من کڵۆڵی‬ ‫دەبێت )ال‪ ٨٠‬بۆ ‪.٨١‬‬ ‫سەمیردیسی میدی دەسەاڵتەکەی تەنها‬ ‫حەوت مانگ دەخایەنێت‪ ،‬بەاڵم بەهۆی‬ ‫هەڵگەڕانەوەیەکەوە لەناو کۆشکەوە‪،‬‬ ‫فارسەکان دەسەاڵت دەگرنەوە دەست‪.‬‬ ‫کاریگەرییەکانی وەسێتەکەی قەمبیز‬ ‫لەسەر میدییەکان لەچەندین الوە کاری‬ ‫لەسەرکراوە‪ .‬لەڕوە سیاسییەکەیەوە زۆر‬ ‫بەتوندی لە هەر هەوڵێکیان داوە کە‬ ‫ویستویانە بێنەوە سەر حوکم‪.‬‬ ‫ئەخمینییەکان بەشێوەیەکی پالن بۆ‬ ‫داڕێژراو دەستیان کرد بە دورخستنەوەی‬ ‫میدییەکان لــە دەســـەاڵت‪ ،‬ســەردەمــی‬ ‫دارای یــەکــەم ســـەردەمـــی کــۆتــایــی‬ ‫هێنان بــوو بە خەونی میدییەکان بۆ‬ ‫گرتنەوەی دەسەاڵت‪ .‬هەروەها سەردەمی‬ ‫تێکشکاندنی خەیاڵدانی نەوەکانیان بوو‪،‬‬ ‫بەشێوەیەک لە ناسنامەی نەتەوەیی‬ ‫خۆیان دایان بڕین‪ .‬ال‪.٨٧‬‬ ‫لـــەڕوی کلتوریشەوە دەســتــیــان بە‬ ‫پاکتاوی دینی ئاگرپەرستی کرد و لەجێی‬ ‫ئــەوە دینی زاردەشتیان گرنگی پێدا‪.‬‬ ‫کاتێک دارای یەکەم دەگاتە دەسەاڵت‬ ‫ئاینی زەردەشتی دەکاتە ئاینی دەوڵەت‬ ‫و دژی دینەکانی تر دەوەستێتەوە‪.‬ال‪.٩١‬‬ ‫لـــــەڕوی ئـــابـــوری و کــۆمــەاڵیــەتــی‬ ‫و ژیــاریــیــەوە میدییەکان بــەتــەواوی‬ ‫پەراوێزدەخرێن و دواتــر لەسەردەمی‬ ‫پارسی(‪)٢٢٦-٢٤٩‬پێش زاینی‪ ،‬سەردەمی‬ ‫ساسانی(‪)٦٥١-٢٢٦‬پێش زاینی تەواو‬ ‫دوردەخرێنەوە‪ .‬کوردیش وەک میراتگری‬ ‫ڕاستەقینەی میدیاییەکان بەسەر ئەم‬ ‫میراتەدا دەکەون و دەکرێن بەشەیتان‪.‬‬ ‫ال‪٩٣‬‬ ‫لەدوای ئەمەوە بە پڕۆژە کورد دەکرێتە‬ ‫جێی مەبەست و لەهەموو ڕویــەکــەوە‬ ‫دەبوغزێنرێت‪ ،‬دواتر ئەمە دەخزێنرێتە‬ ‫ناو کەلەپوری ئیسالمییەوە و ڕۆشنبیری‬ ‫ئیسالمی لــەم دێــوانــدنــەدا بـــەدردەوام‬ ‫دەبێت‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )372‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫‪2‬‬

‫ئیسالمی سیاسی و ئیسالمی كۆمەاڵیەتی‬

‫هەستی مەحمود‬ ‫‪2-1‬‬ ‫سەردەمانێك كــە بــۆ خــۆم لــە نێو‬ ‫یەكێك لــە بــزوتــنــەوەكــانــی ئیسالمی‬ ‫سیاسیدا بـــووم‪ ،‬دیـــارە ئــەو دەم لە‬ ‫جــەوهــەرو ئایدیاو پــرۆژەكــانــی حاڵی‬ ‫نەبوبوم‪ ،‬تەواو لەو قەناعەتەدا دەژیام‬ ‫كە ئەوەی ئەوان دەیكەن لەسەداسەد‬ ‫لە پێناو تێگەیشتن لە ئاینی ئیسالم‬ ‫و پەیڕەوكردنیدایە بەشێوەیەكی ورودو‬ ‫قووڵ و دڵسۆزانەو‪ ،‬خۆیەكالكەرەوانە‪،‬‬ ‫بەڵكو پێم وابــوو دروستترین جۆری‬ ‫پیادە كردنی ئاینەكەیە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە زۆر بەالمەوە سەیر بوو و لە‬ ‫ناخی خۆمدا زۆر تووڕەو بێزار دەبووم‪،‬‬ ‫كە مــاوە بە مــاوە لە زمانی خەڵكەوە‬ ‫دەم بیست دەیان گوت (من موسڵمانم‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئیسالمیی نیم)‪ .‬لەدڵی خۆمدا‬ ‫دەم گوت (خودایە! مەگەر مسوڵمان‬ ‫هەر ئیسالمیی نییە!)‪ ،‬بەڵـێ‌ لەڕووی‬ ‫ڕیــشــەی زمانییەوە هــەر یــەك شتن‪،‬‬ ‫(مسوڵمان) هەر (مسلم)ی عەرەبیەو‪ ،‬و زانــیــن‪ ،‬كــەواتــە دەبــێــت ئــەو ئــەرك بێئاگا‪ ،‬كەوتونەتە دوای حزب و ئایدیا‬ ‫هەوڵدراوە وشەیەكی لـێ‌ دروست بكرێت و وەزیفەیە چی بێت‪ ،‬یان ئەو بەشە عەلمانییەكان‪ ،‬كەم تا زۆر گیرۆدەی‬ ‫كە (مسوڵمان)ەو لە فەرهەنگی زمانی بنەڕەتیانەی ئاین چی بن‪ ،‬كە مەالكان شوێنكەوتنی تــێــڕوانــیــن و ڕەفــتــارو‬ ‫عەرەبییەوە بهێنرێتە ناو فەرهەنگی زمانی پشتگوێیان خــســتــووە‪ ،‬یــان هــەر لە هەڵوێستی جــولــەكــەو مەسیحی و‬ ‫كوردییەوە‪( .‬اسالمی)ش‪ ،‬كەسێكە كە بنەڕەتدا نەیان زانیوەو‪ ،‬ئیسالمییەكان مولحیدان‪ ،‬یان النی كەم فاسقان بوون‪.‬‬ ‫‪-5‬مامۆستایانی ئایینی نەیان توانیوە‬ ‫هــەواداری ئیسالمەكەیە‪ ،‬واتە تەسلیمە هـــاتـــوون ئـــەو كــەلــێــنــە گـــەورانـــەی‬ ‫بۆی و ئینتیمای بۆی هەیە‪ .‬بەم پێیەش ئــایــن و ئــایــنــداریــیــان پــڕكــردۆتــەوە؟ ئیسالم بەشێوەیەكی فراوان و گشتگیر‬ ‫بێت (مسلم) و (اسالمی) لە بنەڕەتدا بەگوزارشتێكی دیكە‪ ..‬دەبێ‌ پاساوی وەربــگــرن‪ ،‬بەڵكو تەنیا بەشێكیان‬ ‫ئامادەیی ئیسالمییەكان لە نیوەندێكی وەرگرتووەو زانیوە‪ ،‬هەر بۆیە ئیسالمە‬ ‫هەر یەك وشەن‪.‬‬ ‫شمولییەكە لەخۆیان و خێزانیان و‬ ‫لــە كــاتــێــكــدا ئـــەم جــیــاكــاریــیــەی مسوڵمانانەی لەم چەشنەدا چی بێت؟‬ ‫دەكرێت لێرەدا پاساوی ئامادەبوونی تاكەكانی كۆمەڵگەدا ڕەنگی نەداوەتەوە‪.‬‬ ‫نێوان هــەردوو وشــەی (مسوڵمان) و‬ ‫(اسالمی)‪ ،‬ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ئیسالمییەكان بــە گشتی لــەم چەند واتە گوایا لەروی سیاسی و كۆمەاڵیەتی‬ ‫و كەلتوریی و ‪..‬دا‪ ،‬لەسەر ڕێــڕەوە‬ ‫مرۆڤی (مسوڵمان) پێش هاتنی تاكی خاڵەدا كۆبكەینەوە‪:‬‬ ‫‪-1‬مەالكان بەشێوەیەكی تەقلیدیی لە گشتییە (نائیسالمییە)كە ڕۆیشتون‪.‬‬ ‫(اسالمی) بۆ ناو كۆمەڵگاكە‪ ،‬بەر لە‬ ‫هەوڵدەدەین بەشێوەیەكی زۆر كورت و‬ ‫دروستبوونی بزوتنەوە ئیسالمیەكان و ئیسالم تێگەیشتوون و‪ ،‬ئەوان دەیانەوێت‬ ‫شوێنكەوتوانیان‪ ،‬هەر بوونی هەبووە‪ ،‬ڕووە پێشكەوتوخوازو گونجاوەكەی چڕ‪ ،‬خاڵ بەخاڵ وەاڵمی ئەم بیانوانە یان‬ ‫بــەاڵم (اســامــی) نــوێــیــەو‪ ،‬دەیــەوێــت لەگەڵ سەردەمی نوێدا بخەینەڕوو‪ ،‬واتە پاساوانە بدەینەوە‪:‬‬ ‫‪-1‬سەبارەت بەوەی مەالكان تەقلیدیانە‬ ‫مۆركێكی دیكە بەو (مسوڵمانبوونە) هاتون تا نوێكردنەوەو ڕیفرۆمی تێدا‬ ‫لــە ئیسالم گەیشتوون و‪ ،‬ئەمانیش‬ ‫ببەخشێت‪ ،‬بیكاتە خاوەنی شوناسێك بكەن‪.‬‬ ‫‪-2‬بــەرنــامــەی خــوێــنــدنــی مــەالكــان (ئیسالمییەكان) مۆدێرن و هاوچەرخانە‪،‬‬ ‫كە پێشتر نەیبووە‪.‬‬ ‫هەموان دەزانین كە بەر لە دروستبوونی لێوانلێو بووە لە خورافات و بابەتگەلێك دەڵێین‪ :‬ئەوە ڕاستە ئەوان (مەالكان)‬ ‫بزوتنەوە ئیسالمیەكان لەناو كۆمەڵگەی كە دوربــوون لە دەقە ڕاستەقینەكانی زانستگەلێكی كۆنی بەسەرچوویان‬ ‫ئێمەو كۆمەڵگە مسوڵمانەكانی دیكەشدا‪ ،‬ئیسالم و حەقیقەتەكانی ئاینەكەوە‪ ،‬خــوێــنــدووە‪ ،‬وەك (طــبــیــعــیــات) بۆ‬ ‫مسوڵمانان پــابــەنــدبــوون بــە ئاینی ئیسالمییەكان دەخوازن پاكی بكەنەوە نموونە‪ ،‬لە كاتێكدا كە جگە لە چەند‬ ‫خۆیانەوە‪ ،‬سروتی خۆیانیان ئەنجامداوە‪ ،‬لە خورافیات و‪ ،‬جەوهەرو ڕۆحی ئاینەكە زانستێكی كۆن‪ ،‬زانستەكانی دیكە الی‬ ‫ئیسالمییەكان هێشتا هەر دەخوێندرێن‪،‬‬ ‫باوەڕیان بە بنەماكانی ئاینەكەی خۆیان بهێڵنەوە‪.‬‬ ‫‪-3‬مامۆستایانی ئاینی بایەخیان وەك (فقه‪ ،‬اص ــول‪ ،‬تفسیر‪ ،‬تجوید‪،‬‬ ‫هەبووەو‪ ،‬تا پێیانكرابێت پەیڕەویان لە‬ ‫فەرمانەكانی كردووە‪ ،‬مامۆستای ئاینی بــە سیاسەت و خــەبــات و هۆشیاری حدیث‪ ،)...‬بەهەمان مەنهەج و لەهەمان‬ ‫لە هەموو شوێنێكیدا ئامادەیی هەبووە‪ ،‬سیاسی لــەســەر بــنــەمــای ئیسالم و فەزای مەعریفی و كۆنی كەلتورییدا‪.‬‬ ‫جیاوازییەكە لەالیەكەوە لەوەدایە كە‬ ‫لە دورتــریــن ئــاوەدانــی و پەراوێزترین دەقەكانی نـــەداوەو‪ ،‬ڕووبـــەڕوی ستەم‬ ‫گوندی كوردستاندا‪ ،‬مەگەر بەدەگمەن‪ ،‬و چەوساندنەوەی حــزب و سیاسەتە ئــەوان كتێبی دیاریكراویان لەمڕوەوە‬ ‫دەنــا مــەال هــەر هــەبــووە‪ ..‬ئەركی ئەو عەلمانییەكان نەوەستاونەتەوە‪ ،‬بەڵكو وەك بەرنامەی ستانداردو هەمیشەیی‬ ‫مەالیە تێگەیاندن و ڕونكردنەوەی ئاین ئیسالمیان تەنیا لە نوێژو ڕۆژو‪ ،‬چەند هەبووە‪ ،‬بەاڵم ئیسالمییەكان گۆڕیویانە‬ ‫بــووە‪ ،‬لەگەڵ چاكسازیی كۆمەاڵیەتی سروتێكدا هێشتۆتەوە‪ ،‬واتە كورتیان بە بەرنامەی دیكە كە لە جەوهەرو‬ ‫و‪ ،‬تەنانەت ئابوری و چارەسەركردنی كردۆتەوەو لە پاڵنەری گۆڕانكاریی و لەڕووی كۆنێتی و تەقلیدییبوونەوە هەر‬ ‫سەر بەهەمان ئاستی زانستی و هەمان‬ ‫كێشەی كڕین فرۆشتن و مڵك و ماڵ بەرەنگاریی خاڵییان كردۆتەوە‪.‬‬ ‫‪-4‬ئـــەو مامۆستا ئاینیانە بەهۆی دنیای كۆنن و لەهەمان فەزای كەلتوری و‬ ‫و میرات و ‪..‬تــاد‪ ،‬ســەرەڕای بایەخدان‬ ‫بە خوێندەواری و بەرز ڕاگرتنی زانست ناشارەزاییانەوە لە جەوهەری ئیسالم ژیاریدان‪ ،‬لەالیەكی دیكەشەوە لەجیاتی‬ ‫و ڕۆحــی پــەیــامــەكــەی‪ ،‬بــە ئــاگــا یان هەندێك لە و زانستە كۆنانەی مەالكان‬

‫ئیسالمییەكان چەند بابەتێكی دیكەیان بەناوی زانستی ئیسالمییەكان نەك هەر مێژوی كۆن تەقدیسدەكەن‪،‬‬ ‫بەڵكو مێژوی نوێی سەدەی بیستەمی هەندێك لە‬ ‫سەربەخۆوە هێناوەتە ناوەوە‪ ،‬كە لەالیەكەوە لە‬ ‫بنەڕەتدا زانست نین‪ ،‬لەالیەكی دیكەشەوە لەرووی كارەكتەرە ناودارە نوێیە ئیسالمییەكانیش دەكەنە‬ ‫میسالی‪ ،‬بۆ منوونە ژیانی كەسێكی وەك حەسەن بەننا‪،‬‬ ‫بوونی بەڵگەی ڕاستەقینەو گونجانی ڕاستەقینەی‬ ‫لەگەڵ جەوهەری ئاین و خەمی ئایندارییدا ناكۆكن دامەزرێنەری كۆمەڵی ئیخوان موسلمین‪،‬‬ ‫بەجۆرێك كە لە هەمو خاڵە نێگەتیڤەكانی خاڵیی‬ ‫دەكەنەوە‬ ‫كەالی ئیسالمییەكان ناخوێندرێن‪ ،‬ئەمان‬ ‫(واتە ئیسالمییەكان) چەند بابەتێكی‬ ‫دیكەیان بەناوی زانستی سەربەخۆوە‬ ‫هــێــنــاوەتــە نــــاوەوە‪ ،‬كــە لــەالیــەكــەوە‬ ‫لــە بــنــەڕەتــدا زانــســت نین‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫دیــكــەشــەوە لـــەرووی بــوونــی بەڵگەی‬ ‫ڕاستەقینەو گونجانی ڕاستەقینەی لەگەڵ‬ ‫جــەوهــەری ئاین و خەمی ئایندارییدا‬ ‫ناكۆكن‪ ،‬كــە بریتین لــە (مەنهەجی‬ ‫بانگەواز‪ ،‬تەفسیری حەرەكیی بۆ قورئان‬ ‫(واتە تەفسیرێك كە ئاینی ئیسالم بكاتە‬ ‫ئاینێكی شمولی و سیاسی)‪ ،‬خوێندنی‬ ‫ژیاننامەی پێغەمبەرو ڕاڤەكردنی بەشێوە‬ ‫شمولیەكە‪ ،‬هێنانە نـــاوەوەی بابەتی‬ ‫عەقیدە بەشێوەیەكی قورس و توند كە‬ ‫جێگای تەكفیرو بابەتی دیكەی ترسناكی‬ ‫تــێــدا دەبــێــتــەوە‪ ،‬هێنانە نـــاوەوەی‬ ‫چەند لقێك بۆ نــاو بــازنــەی ئیمان و‬ ‫بیروباوەڕی ئیسالمیی‪ ،‬كە لە ڕاستیدا‬ ‫كێشەو قەیرانی گــەورە بۆ باوەڕەكەو‬ ‫ئاینەكەش بەگشتی دروست دەكەن‪ ،‬لە‬ ‫كۆمەڵگەو خاوەن خوێندنەوەكانی دیكە‬ ‫بۆ ئیسالم دایــدەبــڕن‪ ،‬ئەمە ســەرەڕای‬ ‫ئەوەی كە خەڵكانی دەرەوەی ئاینەكە‪،‬‬ ‫وەك مەسیحی و جولەكە بەتەواویی‬ ‫وەك دوژمن و‪ ،‬دوور لە ئاین و دنیای‬ ‫ئاینداریی و ڕۆحانیەت و‪ ،‬تەنانەت‬ ‫بێبەریی لــە ئینسانیەتیش هــەژمــار‬ ‫دەكەن‪ ،‬گەرچی لە ئامادەیی خۆیاندا و‬ ‫لە میدیادا موجامەلەیان دەكەن!‬ ‫لــێــرەوە هەوڵی زەقــكــردنــەوەی ئەو‬ ‫جـــۆرە ئــایــەت و فــەرمــودانــە دەدەن‬ ‫كە لە بەرامبەر خاوەنانی ئاینەكانی‬ ‫دیكەو بێباوەڕاندا توند و ڕەتكەرەوە‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی ڕەها‪ ،‬لە كاتێكدا كە ئەو‬ ‫ئایەت و فەرمودانە‪ ،‬لە سیاقی تایبەت‬

‫و هەلومەرجی دیاریكراودا هاتوون و‪،‬‬ ‫دواتــر حوكمەكانیان هەڵگیراوە‪ ،‬یان‬ ‫ئاسانكراوەو‪ ،‬لەهەلومەرجی دواتــردا‬ ‫لێببوردن و مامەڵەی جیاواز لە سیاقی‬ ‫جیاوازی سیاسیی و كۆمەاڵیەتیدا هاتۆتە‬ ‫ئـــاراوە‪ ،‬كــەواتــە ناكرێت ئــەو دەقانە‬ ‫بهەموێنرێن (تەعمیم بكرێن) و بۆ‬ ‫هەموو كات و شوێن و دۆخ و حاڵەتێك‬ ‫بەكاربهێنرێن و‪ ،‬وەك دەقــی جێگیرو‬ ‫یەكالكەرەوە بۆیان بڕوانرێت‪ ،‬لە نموونەی‬ ‫دەقەكانی‪َ « :‬و َلن َت ْر َضى َع َ‬ ‫نك الْ َي ُهو ُد َو َل‬ ‫َّ‬ ‫الن َصا َرى َح َّتى َت َّتب َِع ِملَّ َت ُه ْم ‪ »....‬سورە‬ ‫البقرە ئایەتی (‪َ ،)120‬‬ ‫(ڵتِ��� َد َّن َأ َش� َّ�د‬ ‫َّ‬ ‫الن ِ‬ ‫اس َع َداۆەً لِ َّلژِێن ێ‌ َ َم ُنوا ْالێهُو َد ‪»...‬‬ ‫سورە المائدە ئایەتی (‪ .)82‬هەروەها‬ ‫ئــەو ئایەت و فــەرمــودانــەی كە باسی‬ ‫وەالئوبەرائـ دەكەن‪ ،‬واتە لەوە دەدوێن‬ ‫كــە نابێت مــرۆڤــی مسوڵمان بەهیچ‬ ‫شێوەیەك پەیوەندی و خۆشەویستی‬ ‫و مامەڵەی لەگەڵ كەس و گرووپی نا‬ ‫مسوڵمانی وەك جولەكەو مەسیحی و‬ ‫مولحیدو هی تردا هەبێت‪ ،‬بەڵكو تەنانەت‬ ‫بــاوك و بــراو كــەس و كــاری خۆیشی‬ ‫خۆش نەوێن مادامەكی لە پابەندبوون بە‬ ‫دەقەكانی ئاینەكەوە دورن‪ ،‬چ جای بوون‬ ‫و نەبوونی باوەڕ پێیان‪.‬‬ ‫‪-2‬ســــەبــــارەت بــــەوەی بــەرنــامــەی‬ ‫خوێندنی مەالكان پڕ بووە لە خورافات‬ ‫و دەقی الوازو الوەكیی‪ ،‬دەڵێین گەرچی‬ ‫ئیسالمییەكان هەندێك لەو خورافات و‬ ‫بابەتە الوازو بێبنەمایانەیان البردووە‪،‬‬ ‫بــەاڵم دەبــێ‌ ئـــەوەش بزانین كــە ئەو‬ ‫جــۆرە بابەتە الوازانـــە الی زۆرێــك لە‬ ‫مەال نائیسالمییەكانیش لە ئێستادا هەر‬ ‫نەماون‪ ،‬ئەمە لەسەرێكەوە‪ ،‬لەسەرێكی‬ ‫دیــكــەشــەوە ئــەگــەر ئیسالمییەكان‬

‫ڕۆڵیان هەبوو بێت لە البردنی هەندێك‬ ‫لــەو بابەتە الوازو پووچانە‪ ،‬ئــەوا لە‬ ‫بەرامبەردا گەلێك بابەتی دیكەی الوازو‬ ‫بێبنەمایان هێناوەتە ناوەوە‪ ،‬لەالیەكەوە‬ ‫بەناوی فەرمودەوە‪ ،‬كە بواری فەرمودە‬ ‫لێوانلێوە لــە ئیشكالییەتی گــەورە‪،‬‬ ‫لە پاڵ ئەوەشدا كە دنیای فەرمودە‬ ‫ئەوەندە فراوانە جێگای هەموو شتێكی‬ ‫تێدا دەبێتەوە‪ ،‬لە هەمانكاتدا بەناوی‬ ‫چەندین ڕوداوو بابەتی الواز لە ژیانی‬ ‫پێشینان و مێژووی ئیسالم و تەنانەت‬ ‫ژیانی پەیامبەرو هاوەاڵنەوە‪ ،‬كە بۆتە‬ ‫هۆی بەخشینی سیمایەكی ئایدیاڵیی‬ ‫بە ئاینی ئیسالم‪ ،‬بە چەشنێك كە لە‬ ‫دنیای واقیعی مرۆڤەكان و حەقیقەتی‬ ‫ئەو مێژووە بە تەواویی دوریدەخاتەوەو‪،‬‬ ‫مۆركێكی فریشتەییان بە كارەكتەرە‬ ‫مسوڵمانە مێژووییەكان دەبەخشن‪.‬‬ ‫لـــەمـــەش ســەیــرتــر ئـــەوەیـــە كە‬ ‫ئیسالمییەكان نەك هەر مێژوی كۆن‬ ‫تەقدیسدەكەن‪ ،‬بەڵكو مێژوی نوێی‬ ‫سەدەی بیستەمی هەندێك لە كارەكتەرە‬ ‫ناودارە نوێیە ئیسالمییەكانیش دەكەنە‬ ‫میسالی‪ ،‬لە نموونەی ژیانی كەسێكی‬ ‫وەك حــەســەن بەننا‪ ،‬دامــەزرێــنــەری‬ ‫كۆمەڵی ئیخوان موسلمین‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫كە لە هەمو خاڵە نێگەتیڤەكانی خاڵیی‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬نكووڵیی سەرجەم ئەو تیرۆرو‬ ‫ئیغتیال و ئــەو پەیوندییانەی لەگەڵ‬ ‫بەریتانیاو كـێ‌ و كـێدا هەیبووە دەكەن‪.‬‬ ‫قسەكردنی ئیخوانییەكان لە كارەكتەرە‬ ‫دامەزرێنەرەكانی ئیخوان بە تایبەتی‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكە كە بۆ هاوەاڵنی سەردەمی‬ ‫پەیامبەریش نەگونجاوو نەشیاوە‪ ،‬لەو‬ ‫ڕووەوە كە ناواقیعیی و میسالییە‪.‬‬ ‫هــەروەهــا وەك ئــامــاژەمــان پێكرد‪،‬‬ ‫پشتبەستنی ئیسالمییەكان بە فەرمودە‬ ‫بەچەشنێكە كە بۆتە هۆی گەورەكردنی‬ ‫بابەتگەلێك كە لە بنەڕەتدا الوازن‪ ،‬لە‬ ‫نموونەی هێشتنەوەی ڕیش‪ ،‬هەڵكەندنی‬ ‫موو و مۆدیلی جلوبەرگ و ‪..‬تاد‪ .‬ئەمە‬ ‫جگە لەوەش كە كێشەی خۆجیاكردنەوەو‬ ‫خۆفەزڵدانی لــێ‌ دەكەوێتەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫هێنان و بردنی بابەتگەلێگ كە كێشە‬ ‫دەنێتەوەو الی مەالكان مەگەر بە كەمیی‬ ‫و كاڵیی ئەگەر نا بوونیان نەبووە‪ ،‬لە‬ ‫نموونەی باسكردنی جنۆكەو چوونە‬ ‫ناو لەشی مرۆڤەوە‪ ،‬لەم دواییەدا گوێم‬ ‫لە وتاری یەكێك لە بانگخوازە ناودارو‬ ‫دیــارەكــان بــوو لــە ڕادیـــۆ كــە دەیــان‬ ‫فەرمودەی لە بارەی سیفەتی جنۆكەو‬ ‫جیهانی ئەوان باسكرد‪ ،‬بەناوی فەرمودەی‬ ‫سەحیحەوە‪ ،‬كە لە پاڵ ئەوەدا كە مرۆڤ‬ ‫دەتۆقێنن‪ ،‬زۆر دووریشن لە حەقیقەتی‬ ‫ئاین و دنیای واقیع و پێویستی ژیانی‬ ‫دنیاو دنیای ئاینداریی مرۆڤەكانەوە‪.‬‬ ‫ئێمە چ پێویستیەكمان بــەوە هەیە‬ ‫بزانین جنۆكە چین و چۆنن بەم هەموو‬ ‫وردەكــاریــیــەوە‪ ،‬لە كاتێكدا لەبارەی‬ ‫مرۆڤەوە هیچ نازانین‪ ،‬ئەمە سەرەڕای‬ ‫ئەوەی كە وەك ئاماژەمان پێدا‪ ،‬دنیای‬ ‫فەرمودە پڕیەتی لە هەڵبەستراوو قسەی‬ ‫زۆری لەسەرە‪.‬‬ ‫باسكردن لە نیشانەكانی هاتنی قیامەت‬ ‫كە بە فەرمودەگەلێكی زۆر مەسەلەكەیان‬ ‫قەرەباڵغ كردووە‪ ،‬فەرموودە گەلێك كە‬ ‫لە ڕووی ئایندارییەوە هیچ سودێكیان‬ ‫نییە‪ ،‬سەرەڕای ئەوەش كە بابەتەكانیان‬ ‫ئاشكرایە كە هەڵبەستراوی سەردەمی‬ ‫فیتنەو بەرهەمی دەسەاڵتی ئەمەویەكانە‪،‬‬ ‫لە هەمانكاتدا ئەو فەرمودانە هەموویان‬ ‫قسەكردنن لە غەیب‪ ،‬وەكــئــەوەی ئەو‬ ‫پەیامبەرە غەیبێكی زۆری زانیبێت و‬ ‫ئەو زانیارییە غەیبیانەش زیاتر تایبەت‬ ‫بووبن بە نیشانەكانی ڕۆژی دوایــی و‬ ‫نزیكبوونەوەی ژیانی دنیا و گــەردون‬ ‫لە هاتنی قیامەتەوە! لەهەمانكاتدا‬ ‫سەرقاڵكردنی خەڵك بــەم پێشبینیە‬ ‫غەیبیانەوە لــە جیاتی گــەڕانــەوە بۆ‬ ‫جەوهەری ئاینەكە‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی كە‬ ‫ترس و تۆقینیش دروست دەكەن‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمارە (‪ )372‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫ه پۆستمۆدێرنه‌كان‬ ‫سۆفستايي ‌‬ ‫چه‌ند تێبينييه‌ك سه‌باره‌ت به‌ ڕێژه‌گه‌رايى‬

‫موراد فه‌رهادپور‬ ‫و‪ .‬وه‌ليد عومه‌ر‬ ‫ڕێژه‌گه‌رايى نه‌ك هه‌ر دوژمنى فه‌لسه‌فه‌‬ ‫بووه‌‌‪[ ،‬به‌ڵكو] تارمايى‪ ،‬جمك و دووانه‌‪،‬‬ ‫يــان باشتر بڵێين سێبه‌ره‌ تاريكه‌كه‌ى‬ ‫بووه‌؛ سێبه‌رێك كه‌ هه‌ميشه‌ فه‌لسه‌فه‌ به‌‬ ‫ترسه‌وه‌ لێى هه‌ڵهاتووه‌‪ ،‬ئه‌ويش بێئه‌وه‌ى‬ ‫تێبگات ئه‌م هه‌ڵهاتنه‌ بێسوده‌ يان تێبگات‬ ‫ئه‌وه‌ له‌شه‌ زل و زه‌به‌الحه‌كه‌ى خۆيه‌تى‬ ‫كه‌ ئـه‌م سێبه‌ره‌ى درووســتــكــردووه‌‪ .‬له‌‬ ‫سه‌رده‌مى هاوچه‌رخدا‪ ،‬واته‌ له‌ سه‌رده‌مى‬ ‫له‌ناوچوونى ميتافيزيك و ده‌ركه‌وتنى‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ پۆست‌ميتافيزيكه‌كاندا‪ ،‬ئه‌م‬ ‫سێبه‌ره‌ جارێكى تر ئاماده‌يى قورسى‬ ‫خۆى به‌سه‌ر بيركردنه‌وه‌ى فه‌لسه‌فيدا‬ ‫سه‌پاندووه‌‪ .‬به‌جۆرێك كه‌ ئه‌مڕۆ هه‌موو‬ ‫ئاراسته‌ و قوتابخانه‌ فه‌لسه‌فييه‌كان و‬ ‫هه‌موو بواره‌كانى زانسته‌ مرۆييه‌كان‪،‬‬ ‫به‌شێكى به‌رچاوى هێز و وزه‌ى خۆيان له‌‬ ‫مشتومڕكردن له‌سه‌ر دواليزمى درۆيينه‌ى‬ ‫ڕێژ ه‌گه‌رايى‪-‬ئۆبێكتيڤيزم[بابه‌تيگه‌رايى‬ ‫‌‌] به‌فيڕۆده‌ده‌ن‪ .‬دياره‌ زۆريش ئاساييه‌‬ ‫كه‌ له‌كاتى هه‌اڵتن و ئاوابوونى خۆرى‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ى ميتافيزيكيدا‪ ،‬ئه‌م سێبه‌ره‌‪،‬‬ ‫درێژتر و ترسناكتر ده‌ركه‌وێت‪.‬‬ ‫مــيــتــافــيــزيــك كـــه‌ ژيـــانـــى خــــۆى به‌‬ ‫ل ـه‌ئــوســتــوره‌دامــاڵــيــن و نه‌فيكردنى‬ ‫ئوستوره‌كان ده‌ستپێكرد؛ درێژه‌يدا به‌‬ ‫جه‌وهه‌رى ئوستوره‌‪ ،‬واته‌ دووباره‌كردنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ ـه‌و دووبــاره‌كــردن ـه‌وه‌ي ـه‌ى كه‌ ئاسايش‬ ‫و سـه‌قــامــگــيــرى “واقــيــعــى بــاب ـه‌تــى و‬ ‫ئۆبێكتيڤ” له‌گه‌ڵ خۆيدا بۆ مرۆڤ دێنێت‪.‬‬ ‫ئۆبێكتيڤيزم سه‌رده‌مانێك پێش ئه‌وه‌ى‬ ‫ببێته‌ دين و ڕێبازى زانست و پوزه‌تيڤيزم‪،‬‬ ‫له‌ كه‌وڵى ئوستوره‌دا ده‌ركه‌وت و غايه‌ت‬ ‫و ئامانجى ئــوســتــوره‌ش بريتى‌بوو له‌‬ ‫ده‌ســـه‌اڵت و هـه‌ژمــوونــى مــرۆڤ به‌سه‌ر‬ ‫ف ـه‌وزاى تۆقێنه‌رى هێزه‌ نه‌ناسراوه‌كانى‬ ‫سرووشتدا‪ ،‬هه‌م له‌ نــاوه‌وه‌ و ده‌ره‌وه‌ى‬ ‫خۆيشيدا‪ .‬جه‌وهه‌رى ڕاسته‌قينه‌ى “دۆخى‬ ‫بابه‌تى و ئۆبێكتيڤيته”‌ هه‌ميشه‌ بريتى‌بووه‌‬ ‫له‌ خۆپارێزى(صيانت نفس)‪ :‬هه‌وڵدان بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانى بااڵده‌ستى به‌سه‌ر ژياندا‬ ‫له‌ڕێگه‌ى كورتكردنه‌وه‌ى هه‌موو شتێكه‌وه‌‬ ‫بــۆ چه‌مك و كۆنسێپته‌ گشتييه‌كانى‬ ‫زه‌ينى مرۆڤ‪ ،‬ئه‌و زه‌ينه‌ى كه‌ شوناسى‬ ‫جێگير و له‌ناونه‌چووى خۆى وه‌ك “نه‌فس‬ ‫و خود”‪“ ،‬من”‪ ،‬يان “ڕۆح” به‌ قه‌رزارى‬ ‫چه‌پاندنى غ ـه‌ريــزه‌كــان و ڕێكخستنى‬ ‫سرووشتى ناوه‌كيى خۆى ده‌زانێت له‌ژێر‬ ‫كۆنترۆڵى ڕێــســاى “هــاوشــونــاســى يان‬ ‫يه‌كبوون”دا‪ .‬په‌يوه‌نديى نێوان تاسه‌ و‬ ‫تينوێتيى “ئۆبێكتيڤيته”‌ و خۆپارێزى‬ ‫به‌ڵگه‌يه‌كه‌ بۆ خه‌سڵه‌تى ميتافيزيكيى‬ ‫گرنگترين ڕێساى ڕێژه‌گه‌راكانى سه‌رده‌مى‬ ‫كۆن‪« :‬مرۆڤ پێوه‌رى هه‌موو شتێكه‌»‪.‬‬ ‫ڕێــژه‌گــه‌رايــى هـه‌رگــيــز جێگره‌وه‌يه‌كى‬ ‫ڕاسته‌قينه‌ نه‌بووه‌ بۆ ئۆبێكتيڤيزم‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫هه‌ر له‌سه‌ره‌تاى سه‌رهه‌ڵدانيه‌وه‌ هه‌موو‬ ‫تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى ئه‌و بيركردنه‌وه‌يه‌ى‬ ‫له‌خۆيدا دووبــاره‌كــردۆتـه‌وه‌ كه‌ شه‌يداى‬ ‫ئۆبێكتيڤيته‌ بووه‌‪ :‬له‌ تێڕوانينى په‌تى و‬ ‫ئه‌بستراكت و ئامرازى‌يه‌وه‌ بۆ سرووشت و‬ ‫كۆمه‌ڵگا تا ده‌گاته‌ ملكه‌چبوون بۆ قه‌ده‌رى‬ ‫ئوستوره‌يى‪ .‬دوا به‌رهه‌مى ڕێژه‌گه‌رايى و‬ ‫ئۆبێكتيڤيزم‪ ،‬هيچ نيه‌ جگه‌ له‌ نيهيڵيزم كه‌‬ ‫له‌سه‌ره‌تاوه‌‪ ،‬و ته‌نانه‌ت به‌ر له‌ سوقراتيش‪،‬‬ ‫به‌شێك بووه‌ له‌ بيركردنه‌وه‌ى فه‌لسه‌فى و‬ ‫تێگه‌يشتن له‌ واقيع و مه‌عريفه‌ و زانين‪.‬‬ ‫ڕێژه‌گه‌رايى هه‌ميشه‌ جۆرێك بــووه‌ له‌‬ ‫كاردانه‌وه‌؛ بۆيه‌ جێى سه‌رسوڕمان نيه‌‬ ‫ڕێژه‌گه‌را سه‌ره‌تاييه‌ يۆنانييه‌كان‪ ،‬واته‌‬ ‫سۆفستاييه‌كان‪ ،‬لـــه‌دواى فه‌يله‌سوفه‌‬

‫يه‌كه‌مينه‌كان و تۆزێك دواتر هاتنه‌ كايه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌شى مێژووى ئايديا و بيروباوه‌ڕه‌كانيان‬ ‫نــوســيــوه‌تــه‌‌وه‪ ‌،‬سۆفستاييگه‌رى به‌‬ ‫كاردانه‌وه‌يه‌ك ده‌زانــن بـه‌ڕووى يه‌كه‌مين‬ ‫سيسته‌مه‌ فه‌لسه‌فييه‌كانى يۆناندا كه‌‬ ‫هه‌ركاميان بانگه‌شه‌ى جۆرێك له‌ شه‌رحى‬ ‫ئۆبێكتيڤ و عه‌قاڵنيى ده‌كرد ده‌رباره‌ى‬ ‫كۆى جيهان ‪.‬‬ ‫‌ به‌اڵم كاردانه‌وه‌ى سۆفستايى له‌ڕووى‬ ‫مێژووييه‌وه‌ هاوشان و هاوئاراسته‌ بووه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ كــرده‌ و چاالكيى فه‌لسه‌فييدا‪.‬‬ ‫هــه‌ردووكــيــان ب ـه‌ره ـه‌م و ده‌ركــه‌وتــه‌ى‬ ‫له‌ناوچوون و كه‌وتنى دونياى يۆنانى‬ ‫بــــوون‪ .‬لــه‌ ســـه‌رده‌مـــى ده‌ركــه‌وتــنــى‬ ‫يه‌كه‌مين سۆفستاييه‌كانه‌وه‌ تا سه‌رده‌مى‬ ‫ئه‌رستۆ‪ ،‬واته‌ له‌ مــاوه‌ى يه‌ك سـه‌ده‌دا‪،‬‬ ‫ژين‌جيهان(‪)Life World‬ـــى يۆنانى‬ ‫تاڕاده‌يه‌ك و بگره‌ به‌ته‌واوييش له‌ناوچوو‪.‬‬ ‫بنه‌ماى سـه‌ره‌كــيــى ئــه‌م ژين‌جيهانه‪،‬‬ ‫هاوسه‌نگييه‌ ته‌قليدييه‌كه‌ى نێوان تاك و‬ ‫كۆمه‌ڵ بوو كه‌ له‌ كه‌وڵى ده‌وڵه‌تشاردا‬ ‫ب ـه‌رج ـه‌ســت ـه‌ده‌بــوو‪ .‬لــه‌خــۆڕا و بێ‌هۆ‬ ‫نيه‌ كـه‌ دوايــيــن فه‌يله‌سوفى گــه‌وره‌ى‬ ‫يۆنان(ئه‌رستۆ)‪ ،‬مامۆستاى ئه‌سكه‌نده‌رى‬ ‫گه‌وره‌ بوو‌؛ په‌يوه‌نديى نێوان ئه‌رستۆ و‬ ‫ئه‌سكه‌نده‌ر له‌ هه‌ندێ ڕووه‌وه‌ گوزارشتى‬ ‫زياترى تيايه‌ تا په‌يوه‌نديى نێوان هيگڵ‬ ‫و ناپليۆن‪ .‬له‌ناوچوونى ژين‌جيهانى يۆنانى‬ ‫له‌ قاڵبى دوو ڕه‌وتى مێژووييدا هاته‌دى‪:‬‬ ‫‪ )1‬تێهه‌ڵكێشبوون و توانه‌وه‌ى هه‌موو‬ ‫ده‌وڵـه‌تــشــاره سه‌ربه‌خۆ‌كانى يۆنان له‌‬ ‫ئيمپراتۆريه‌تى مه‌قدۆنيا و ده‌ركه‌وتنى‬ ‫ده‌وڵه‌تى ناوه‌ند وه‌ك ده‌سه‌اڵتدارترين‬ ‫دامه‌زراوه‌ى كۆمه‌اڵيه‌تى ‪ )2‬ئه‌تۆميزه‌بوون‬ ‫و ته‌نياكه‌وتنى كۆمه‌ڵگا يۆنانييه‌كان‪،‬‬ ‫له‌ناوچوونى نه‌ريته‌ جه‌ماوه‌رييه‌كان[ـى‬ ‫وه‌ك كۆڕوكۆبوونه‌وه‌ و ئاگۆرا و ده‌نگدان]‪،‬‬ ‫س ـه‌ره ـه‌ڵــدانــى تــاكــگ ـه‌رايــى و گــۆڕانــى‬ ‫هاواڵتيانى ئه‌سينايى و سپارتايى بۆ كۆيله‌‬ ‫و شوێنكه‌وته‌ى ئيمپراتۆريه‌ت‪ .‬دياره‌ له‌م‬ ‫نێوانه‌شدا‪ ،‬هه‌موو فۆرمه‌ خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى و‬ ‫به‌شدارييه‌ سياسييه‌كان له‌ناوچوون‪ ،‬ئيدى‬ ‫له‌ ديموكراسيى ئه‌سينا‌وه‌ بيگره‌ تا ده‌گاته‌‬ ‫ئۆليگارشيه‌تى سپارتا‪.‬‬ ‫هاوشانى په‌تيبوونه‌وه‌ و ئه‌بستراكتبوونى‬ ‫ژيانى كۆمه‌اڵيه‌تى‪ ،‬گوتاره‌ تيۆرييه‌كانيش‬ ‫به‌هۆى وه‌رگرتنى مه‌وداوه‌ له‌ ژين‌جيهان‬ ‫و گرتنه‌به‌رى تێڕوانينێكى ئه‌بستراكت و‬ ‫ئامرازى‪ ،‬هه‌وڵياندا وه‌سفێكى عه‌قاڵنى و‬ ‫بابه‌تى و سودمه‌ند سه‌باره‌ت به‌ واقيع‬ ‫پێشكه‌ش بــكـه‌ن‪ .‬له‌ئوستوره‌داماڵين‬ ‫ناواخنى سه‌ره‌كيى هه‌موو ئه‌م گوتارانه‌‬ ‫بوو‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌ى زيانى له‌م پرۆسه‌ بينى‪،‬‬ ‫نه‌ريته‌ جه‌ماوه‌رييه‌كان بوو‪ ،‬له‌كاتێكدا‬ ‫فه‌يله‌سوفان و سۆفستاييه‌كان‪ ،‬وه‌كو‬ ‫يــه‌ك‪ ،‬جه‌ختيان لـه‌سـه‌ر چاره‌نووسى‬ ‫هه‌تاهه‌تايى‬ ‫ئوستوره‌يى‪/‬فه‌رمانڕه‌وايى‬ ‫ده‌سه‌اڵتداران ده‌كرده‌وه‌ به‌سه‌ر خه‌ڵك و‬ ‫هه‌ره‌مى ده‌سه‌اڵت و زه‌رووره‌تــى ملمالنێ‌‬ ‫له‌پێناوى مانه‌وه‌دا‪ .‬بۆ ڕوونتربوونه‌وه‌ى‬ ‫ماهيه‌تى ڕاسته‌قينه‌ى له‌ئوستوره‌داماڵين‬ ‫هێنده‌ به‌سه‌ شته‌كه‌ به‌راوردبكه‌ين به‌‬ ‫شــێــوازى تێڕوانينى تراژيدى‌نوسانى‬ ‫يۆنانى كــۆن بــۆ ئ ـه‌م مه‌سه‌له‌يه‌‪-‬واته‌‬ ‫بۆ سه‌رهه‌ڵدانى ده‌وڵــه‌ت و تياچوونى‬ ‫نه‌ريته‌كان‪ ،-‬و ده‌رگيربوونى دياله‌كتيكييان‬ ‫له‌گه‌ڵ ناواخنه‌ ئوستوره‌ييه‌كاندا(دياره‌ له‌م‬ ‫حاڵه‌ته‌دا تراژيدياى ئه‌نيتگۆناى سۆفۆكڵ‪،‬‬ ‫به‌رچاوترين نمونه‌يه‌)‪ .‬ملمالنێى مۆدێرنيزم‬ ‫و پۆستمۆدێرنيزم له‌ سه‌رده‌مى ئێمه‌دا‪ ،‬له‌‬ ‫زۆر ڕووه‌وه‌‪ ،‬دووباره‌كردنه‌وه‌ى ملمالنێى‬ ‫فه‌يله‌سوفه‌كان و سۆفستاييه‌كانه‌‪ .‬له‌‬ ‫هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا‪ ،‬ته‌وه‌رى سه‌ره‌كيى‬ ‫ملمالنێكه‌ بريتييه‌ ل ـه‌ به‌رامبه‌ركێى‬ ‫نــێــوان ئۆبێكتيڤيزم و ڕێــژه‌گ ـه‌رايــى‪.‬‬ ‫سۆفستاييه‌كانى سه‌رده‌مى ئێمه‌‪ ،‬واته‌‬

‫تيۆريسته‌ پۆستمۆدێرنه‌كان‪ ،‬وه‌كو باوانه‌ هه‌ستيان به‌وه‌ ده‌كــرد‪ ،‬كه‌ عه‌قاڵنيه‌تى‬ ‫دێرينه‌كانى خۆيان بڕوايان به‌ ئه‌وله‌ويه‌تى سوقرات و تاكگه‌رايى سۆفستاييه‌كان‬ ‫ڕيتۆريك و ڕه‌وانبێژى هه‌يه‌ به‌سه‌ر لۆژيكدا ده‌رخه‌رى دوو اليه‌نى سه‌ره‌كيى پرۆسه‌ى‬ ‫و هه‌وڵده‌ده‌ن له‌گۆشه‌نيگاى ستراتيژييه‌ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى ده‌وڵه‌تشار و ژين‌جيهانى‬ ‫شه‌خسى و گرووپييه‌كانه‌وه‌ سه‌يرى يۆنانيين‪ :‬س ـه‌ره ـه‌ڵــدانــى دامــــه‌زراوه‌‬ ‫ئه‌و پرسانه‌ بكه‌ن كه‌ په‌يوه‌ندييان به‌ مه‌ركه‌زييه‌كان به‌هۆى ئه‌بستراكتبوونى‬ ‫حه‌قيقه‌ته‌وه‌ هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌ويش بۆ به‌ديهاتنى په‌يوه‌ندييه‌ كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان و دابــڕان‬ ‫بـــه‌رژه‌وه‌نـــدى و خــولــيــا و ئــــاره‌زووه‌ و ئه‌تۆميزه‌بوونى تاكه‌كانه‌وه‌ به‌هۆى‬ ‫شه‌خسييه‌كان(ده‌سه‌اڵت‪ ،‬سامان‪ ،‬چێژ و كه‌رتبوونى ژين‌جيهان و پێكه‌وه‌بوونى‬ ‫هتد)‪ .‬واده‌رده‌كه‌وێت هه‌ركات بيركردنه‌وه‌ى ته‌قليدى و نه‌ريتييه‌وه‌‪ .‬هه‌ردوو ڕه‌وته‌كه‌‪،‬‬ ‫ميتافيزيكى‪ ،‬به‌هۆى گۆڕانكارييه‌ مێژوويى ماهيه‌تى ئه‌بستراكتى سيسته‌مى نوێى‬ ‫و كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كانه‌وه‌ تووشى قه‌يران ده‌سه‌اڵتيان له‌ بونياده‌ چه‌مكييه‌كه‌ى‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ئيدى ڕووكــردنـه‌ ڕێژه‌گه‌راييش خۆيدا به‌رهه‌مهێنايه‌وه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم هاوكات‬ ‫هه‌ڵده‌كشێت و په‌ره‌ده‌سێنێت‪ .‬به‌اڵم فه‌يله‌سوفه‌كان هه‌وڵياندا به‌په‌نابردن بۆ‬ ‫ئه‌م ڕووتێكردنه‌ هيچكات له‌ چوارچێوه‌ى ئامرازى عه‌قڵ و بنياتنانى سيسته‌مێكى‬ ‫دژي ـه‌كــى و بـه‌رامــبـه‌ركــێ په‌تييه‌كانى لۆژيكى‪/‬ميتافيزيكى‪ ،‬جه‌وهه‌رى مێژوويى‬ ‫تێڕوانينى ميتافيزيكى تێناپه‌ڕێت‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌م سيسته‌مه‌ كۆمه‌اڵيه‌تييه‌ پاساوبده‌نه‌وه‌‬ ‫به‌ته‌واوى به‌هۆى زه‌قكردنه‌وه‌ى جه‌مسه‌ره‌ و دركـــى بــك ـه‌ن‪ ،‬سۆفستاييه‌كان به‌‬ ‫پــێــچـه‌وانـه‌كـه‌وه‌ ديــدگــا كالسيكييه‌كه‌ پاساو‌دانى هه‌ندێك اليه‌نى ڕواڵـه‌تــى و‬ ‫ئاوه‌ژووده‌كاته‌وه‌(بۆ نمونه‌ تاك به‌رامبه‌ر دابــڕاوى پرۆسه‌ى وه‌رچه‌رخانى مێژوويى‬ ‫كۆ‪ ،‬هه‌ست به‌رامبه‌ر كردار)‪ .‬هاوكاتيش‪ ،‬كيفايه‌تيان كرد و وه‌ستان‪ .‬گه‌رچى ڕه‌نگه‌‬ ‫زه‌رووره‌تـــــى پ ـه‌نــابــردن بــۆ تێڕامانى واده‌رك ـه‌وێــت سۆفستاييگه‌رايى به‌هۆى‬ ‫مێژوويى وه‌ك تاك ‌ه شێوازى ڕاسته‌قينه‌ى ئاماژه‌ى ئاشكراوه‌ بۆ لينكى حه‌قيقه‌ت‬ ‫بـه‌ره‌نــگــاربــوونـه‌وه‌ لـه‌گـه‌ڵ ئوستوره‌ و له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندى و خوليا و ئاره‌زووه‌‬ ‫ميتافيزيكدا به‌بێده‌نگى و ده‌ستلێنه‌دراوى شه‌خسييه‌كاندا‪ ،‬خه‌سڵه‌تێكى ئاشكراكه‌ر‬ ‫و دژه‌ئايدۆلۆژيى هه‌بووه‌‪ ،‬بـه‌اڵم نابێت‬ ‫ده‌هێڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت شتێكى به‌ڵگه‌نه‌ويسته‌ كه‌ ئ ـه‌و‌ه له‌بير بكه‌ين كه‌ ئــه‌وان هه‌ميشه‌‬ ‫زه‌مينه‌يى مێژوويى‪/‬كۆمه‌اڵيه‌تيى ئه‌م ئاماده‌ بوون توانا فيكرى و كه‌لتورييه‌كانى‬ ‫ملمالنێ فيكرييه‌‪ ،‬بـه‌تـه‌واوى جياوازن‪ .‬خۆيان بخه‌نه‌ به‌رده‌ستى ده‌سه‌اڵتداران و‬ ‫له‌م ڕووه‌وه‌ ماهيه‌تى مێژوويى ڕێژه‌گه‌رايى سامانداران‪ ،‬چونكه‌ سه‌رده‌مانێك پێش‬ ‫پۆستمۆدێرن شتێكى جيايه‌ له‌‌‌ ڕێژه‌گه‌راييه‌ ليبراڵه‌كانى سه‌ده‌ى نۆزده و پێناسه‌كه‌‌يان‬ ‫كــۆن ـه‌ك ـه‌‪ .‬بــۆ نــمــون ـه‌‪ ،‬بـه‌پــێــچـه‌وانـه‌ى بۆ مرۆڤ وه‌ك “گيانه‌وه‌رێكى ئابورى”‪،‬‬ ‫سۆفستاييگه‌راييه‌وه‌ كه‌ وه‌ك جۆرێك له‌ گه‌يشتنه‌ ئه‌و ئه‌نجامه‌ى كه‌ گه‌ڕان به‌دواى‬ ‫“قوتابخانه‌ى فيكرى” وابوو و له‌ ژماره‌يه‌كى قازانج و به‌رژه‌وه‌ندييه‌ شه‌خسييه‌كاندا‬ ‫بچوكى ڕوناكبيران و نوخبه‌دا قه‌تيس تاكه‌ پێوه‌رى گوفتار و كردارى عه‌قاڵنييه‌‪.‬‬ ‫مابووه‌وه‌‌‪ ،‬پۆستمۆدێرنيزمى سه‌رده‌مى به‌هه‌رحاڵ‪ ،‬به‌ له‌به‌رچاوگرتنى هه‌ندێك‬ ‫ئێمه‌ ته‌عبيره‌ له‌ ڕه‌وتێكى كه‌لتوريى حــاڵ ـه‌تــى وه‌ك مــانــاى ڕاسته‌قينه‌ى‬ ‫به‌رفراوان‪ ،‬يان به‌ ده‌ربڕينێكى تر بريتييه‌ له‌ چه‌مكى به‌ديهاتنى «زات» له‌ گوتارى‬ ‫“لۆژيكى كه‌لتوريى سه‌رمايه‌داريى دوايين”‪ .‬فه‌لسه‌فيدا‪-‬واته‌ ڕۆيشتن لـه‌ “ئــه‌وه‌ى‬ ‫ڕه‌خنه‌ و خوێندنه‌وه‌ى مێژوويى “كه‌لتورى هـه‌يــه”‌ بــه‌ره‌و “ئـــه‌وه‌ى ده‌بــێــت ببێت”‬ ‫پۆستمۆدێرن”‪ ،‬له‌ بابه‌تى سه‌ره‌كيى ئه‌م به‌هۆى چاالكيى كۆمه‌اڵيه‌تى و سياسيى‬ ‫وتاره‌مان دوورده‌خاته‌وه‌ كه‌ ڕه‌خنه‌كردنى مرۆڤه‌كانه‌وه‌‪ -‬يان وه‌ســف و پێناسه‌ى‬ ‫ڕێژه‌گه‌راييه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا‪ ،‬بۆ تێگه‌يشتن ئه‌رستۆ بۆ مــرۆڤ وه‌ك “گيانه‌وه‌رێكى‬ ‫له‌ هه‌ندێك لێكچوونى مێژوويى‪ ،‬ده‌بێت سياسى”‪ ،‬ده‌توانين به‌دڵنياييه‌وه‌ بڵێين‬ ‫ئاماژه‌ بۆ چه‌ند خاڵێك بكه‌ين‪ .‬گوتاره‌ فيكرى ڕه‌خنه‌يى و يۆتۆپى له‌بنچينه‌وه‌ و‬ ‫په‌تى و ئه‌بستراكته‌كان‪ ،‬تێكڕا خۆراكى له‌چوارچێوه‌ى گوتارى فه‌لسه‌فييدا گۆڕانى‬ ‫خۆيان له‌ ژين‌جيهان و نه‌ريته‌ خه‌ڵكى و به‌سه‌ردا هات‪ .‬به‌اڵم په‌يوه‌ندى و لينكى‬ ‫جه‌ماوه‌رييه‌كانى ناويه‌وه‌ وه‌رده‌گــرن‪ .‬به‌ نزيكترى فه‌لسه‌فه‌ له‌گه‌ڵ حه‌قيقه‌تدا‪،‬‬ ‫ده‌ربڕينێكى ساده‌تر‪ ،‬ئه‌وانه‌ كرمى زاڵوو و له‌ بونياده‌ لۆژيكى و عه‌قاڵنيه‌كه‌يه‌وه‌‬ ‫مشه‌خۆرى ژيانى ڕاسته‌قينه‌ى مرۆڤه‌كانن‪ .‬سه‌رچاوه‌ناگرێت‪ ،‬به‌ڵكو به‌شێوه‌يه‌كى‬ ‫گ ـه‌ر ڕۆژێــك كــۆى ئ ـه‌م نه‌ريتانه‌ له‌ژێر سـه‌ره‌كــى به‌ره‌نجامى ده‌رگيربوونێكى‬ ‫گوشارى هێزه‌ ئه‌بستراكته‌كانى سياسه‌ت و قووڵترى فه‌لسه‌فه‌يه‌ له‌گه‌ڵ كێشه‌ و‬ ‫مێژووييه‌‪/‬كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كاندا‬ ‫ئابورييدا له‌ناوبچن و سه‌رتاپاى ژين‌جيهان ناكۆكييه‌‬ ‫له‌و دامــه‌زراوانــه‌دا بتوێنه‌وه‌ كه‌ له‌سه‌ر كه‌ هه‌ميشه‌ له‌ كه‌وڵى هه‌ندێك كێشه‌ى‬ ‫بــازاڕ و بۆرۆكراسى به‌ندن‪ ،‬ئه‌وا خودى ئۆنتۆلۆژى و ئه‌پيستمۆلۆژى و ئه‌خالقييدا‬ ‫سيسته‌مى ده‌سه‌اڵتيش تووشى قه‌يران جێى مشتومڕى فه‌يله‌سوفان بووه‪.‬‬ ‫ده‌بێت‪ .‬له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مايه‌ ده‌توانين بڵێين گۆڕانكارييه‌ مێژووييه‌كانى سه‌رده‌مى‬ ‫هۆكارى سه‌ره‌كيى بره‌وى پۆستمۆدێرنيزم خۆمان ده‌رخه‌رى ئه‌و دياله‌كتيكه‌ى نێوان‬ ‫له‌ ڕۆژگارى ئێمه‌دا هيچ نه‌بووه‌ جگه‌ له‌ “يه‌كێتى و فره‌يى” يــان چڕبوونه‌وه‌ى‬ ‫كــاردان ـه‌وه‌ى سيسته‌مى سه‌رمايه‌داريى ده‌سه‌اڵت و سامان و پارچه‌پارچه‌بوونى‬ ‫بــۆرۆكــراســيــيــانـه‌ بــــه‌ڕووى شوێنپێ و كۆمه‌ڵگايه‌‪ .‬ڕووي ـه‌كــى تــرى دراوه‌كـــه‌‪،‬‬ ‫شوێنه‌واره‌كانى قه‌يرانێكى وه‌هادا له‌ چه‌ند ده‌ركه‌وتنى هه‌مه‌ڕه‌نگى و فره‌يى كه‌لتورى‪،‬‬ ‫درووســتــبــوونــى بـــازاڕى جيهانيى كااڵ‬ ‫ده‌يه‌ى پاش جه‌نگى جيهانيى دووه‌م‪.‬‬ ‫واديــــــــاره‌ ديـــاريـــكـــردنـــى زه‌مــيــنــه‌ كه‌لتورييه‌كانه‌ له‌ هه‌ناوى تۆڕى جيهانيى‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كانى ده‌ركه‌وتنى ڕێژه‌گه‌رايى ميدياكان و سيسته‌مه‌ زانيارييه‌كانه‌وه‌‪ .‬له‌‬ ‫له‌ سه‌رده‌مى كۆن و ڕۆژگــارى ئێمه‌دا‪ ،‬سااڵنى شه‌ست به‌مالوه‌‪ ،‬له‌ژێر كاريگه‌ريى‬ ‫يارمه‌تيى ڕوونــبــوونــه‌وه‌ى ئــه‌م خاڵه‌ پرۆسه‌ى به‌جيهانيبوونى ئابورييدا‪ ،‬زۆرێك‬ ‫ده‌دات‪ .‬له‌ چاوى ئه‌و ئه‌سينايى‌يانه‌وه‌ كه له‌ چاالكى و دامـه‌زراوه‌ كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان‬ ‫‌سوقراتيان دادگايى و مه‌حكومكرد‪ ،‬ئه‌ويش به‌قووڵى گۆڕانيان ب ـه‌س ـه‌ردا هاتووه‌‪.‬‬ ‫يه‌كێك بوو له‌ سۆفستاييه‌كان‪ .‬دياره‌ وێنه‌ى ته‌نانه‌ت ده‌زگا و دامه‌زراوه‌ ئايدۆلۆژى و‬ ‫سوقراتيش له‌ دايالۆگه‌ سه‌ره‌تاييه‌كاندا‪ ،‬به‌هێزه‌كانى وه‌ك ده‌وڵه‌ت و ناسيۆناليزم‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر سوقراتى دايالۆگه‌كانى دواتر به‌شێك لـه‌ بــايـه‌خ و ڕۆڵ و كــاركــردى‬ ‫و بۆچوونه‌كانى دواتـــرى ئه‌فالتوندا‪ ،‬خۆيان له‌به‌رژه‌وه‌نديى بازاڕى جيهانى و‬ ‫پشتڕاستكه‌ره‌وه‌ى ئه‌م بۆچوونه‌يه‌‪ .‬به‌اڵم كۆمپانيا فره‌نه‌ته‌وه‌ييه‌كاندا له‌ده‌ستداوه‌‪.‬‬ ‫داوه‌ريى ئه‌سيناييه‌كان ڕيشه‌يه‌كى قووڵترى به‌چاوپۆشى له‌و هه‌مووه بيروبۆچوونه‌ى‬ ‫هه‌بوو‪ .‬ئ ـه‌وان ده‌يانزانى‪ ،‬يان النيكه‌م ده‌ربــــــاره‌ى دۆخـــى ئێستا هـه‌يـه‌(لـه‌‬ ‫ڕاگه‌ياندنى كۆتايى مــێــژوو و كۆتايى‬

‫مۆدێرنه‌وه‌ بيگره‌ تا ڕه‌خنه‌ كالسيكييه‌‬ ‫ماركسييه‌كه‌ له‌ سه‌رمايه‌داريى دوايين)‪،‬‬ ‫هيچ كــه‌س لــه‌و ڕووه‌وه‌ گــومــانــى بۆ‬ ‫نه‌ماوه‌ته‌وه‌ كه‌ ئه‌وه‌ى ده‌يبينين زيادبوونى‬ ‫ئــاڵــۆزى و تــونــدبــوون ـه‌وه‌ى خه‌سڵه‌تى‬ ‫ئه‌بستراكتى په‌يوه‌ندييه ‌كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان‬ ‫و په‌ڕينه‌وه‌يه‌ بۆ قۆناغ يان ئاستێكى‬ ‫نوێى “يه‌كێتى و يه‌كبوون”ـى كۆمه‌ڵگا‬ ‫مرۆييه‌كان‪ .‬گـه‌ر له‌ سه‌ره‌تاكانى ئه‌م‬ ‫سه‌ده‌يه‌وه‌(سه‌ده‌ى ‪ ،)20‬چاره‌نووسى‬ ‫خه‌ڵك له‌اليه‌ن بۆرۆكراسييه‌ خۆماڵييه‌كان‬ ‫و سه‌رمايه‌دارانى ناوخۆييه‌وه‌ دياريده‌كرا‪،‬‬ ‫ئه‌وا ئه‌مڕۆ ژيانى تاكه‌كان و نه‌ته‌وه‌كان‬ ‫و ده‌وڵه‌ته‌كان و ته‌نانه‌ت قاڕه‌كانيش‬ ‫به‌ده‌ستى گۆڕانكارييه‌ پێشبينينه‌كراوه‌كانى‬ ‫بازاڕه‌كانى بۆرسى نيۆرك و تۆكيۆوه‌يه‌‪.‬‬ ‫بـه‌اڵم زيادبوونى يه‌كێتى‪ ،‬پێكه‌وه‌يى و‬ ‫چوونيه‌كى‪ ،‬به‌شێوه‌يه‌كى دياله‌كتيكى‬ ‫هاوشانه‌ له‌گه‌ڵ توندبوونه‌وه‌ى هه‌مه‌ڕه‌نگى‬ ‫و فره‌ييشدا‪ ،‬ڕێك وه‌كچۆن له‌ سه‌رده‌مى‬ ‫كۆنيشدا سه‌رهه‌ڵدانى ئيمپراتۆريه‌تى‬ ‫مه‌ركه‌زيى ئه‌سكه‌نده‌ر و يه‌كێتيى نه‌ته‌وه‌‬ ‫و هۆزه‌كان و كه‌لتوره‌ جۆراوجۆره‌كان له‌‬ ‫يه‌ك سيسته‌مى سياسيدا‪ ،‬پێويستى به‌‬ ‫كه‌رتبوونى ده‌وڵه‌تشاره‌ يۆنانييه‌كان و‬ ‫توندبوونى تاكگه‌رايى بوو‪ .‬به‌هه‌رحاڵ‪،‬‬ ‫به‌جيهانيبوون پرۆسه‌يه‌كى هێنده‌ ئاڵۆز‪،‬‬ ‫خێرا‪ ،‬شل و گــۆڕاو‪ ،‬فره‌چين و فره‌لۆ‪،‬‬ ‫ناكۆك و گێژكه‌ره‌ كه‌ بۆ ناسينى‪ ،‬هه‌ر‬ ‫پله‌يه‌ك له‌ ئاڵۆزيى تيۆرى و چه‌مكايه‌تى‪،‬‬ ‫وه‌ك شتێكى ناكافى و ساويلكانه‌ دێته‌‬ ‫به‌رچاو‪.‬‬ ‫بـــه‌اڵم ب ـه‌ لـه‌بـه‌رچــاوگــرتــنــى تێبينييه‌‬ ‫مێژووييه‌كانى س ـه‌ره‌وه‌ ده‌توانين بڵێين‬ ‫ڕێــژه‌گ ـه‌رايــى گوتارێكى ئه‌بستراكت و‬ ‫نامێژووييه‌ كـه‌ به‌پێچه‌وانه‌ى هه‌موو‬ ‫بانگه‌شه‌كانه‌وه‌‪ ،‬هيچكات له‌ چوارچێوه‌ى‬ ‫بيركردنه‌وه‌ى ميتافيزيكى و ئوستوره‌يى‬ ‫تــێــنــاپ ـه‌ڕێــت‪ .‬ڕێ ــژه‌گــه‌راي ــى هه‌ڵگرى‬ ‫هه‌موو تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى ميتافيزيكه‌‪:‬‬ ‫بااڵده‌ستيى چه‌مكه‌كان به‌سه‌ر بابه‌ته‌‬ ‫كــۆنــكــرێــتــيــيـه‌كــانــيــانــدا‪ ،‬ڕه‌هــاگــه‌رايــى‬ ‫چه‌مكايه‌تى‪ ،‬پاساودان و پاكانه‌كردن بۆ‬ ‫واقيعى بااڵده‌ست و به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ى‬ ‫لــه‌ قــاڵــبــى بــونــيــاده‌ تــيــۆريــيـه‌كــانــدا‪،‬‬ ‫پاڵپشتيكردن له‌ دژايه‌تيى سوبێكت و‬ ‫ئۆبێكت و ئه‌و دژيه‌كيانه‌شى كه‌ لێيه‌وه‌‬ ‫سه‌رچاوه‌ ده‌گرن‪ ،‬پشتگوێخستنى مێژوو‬ ‫وه‌ك پانتايى پێكداچوون و نێوانگريى‬ ‫ئ ـه‌م الي ـه‌ن و جه‌مسه‌ره‌ لێكدابڕاوانه‌‪،‬‬ ‫دواجاريش پشتگيريكردن له‌ خودگه‌رايى‬ ‫و سوبێكتيڤيزم كه‌ خۆى ژێرخانى هه‌موو‬ ‫فۆرمه‌ ئۆبێكتيڤيسته‌ ميتافيزيكييه‌كانه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت شه‌رحه‌كه‌ى ســـه‌ره‌وه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ڕه‌خنه‌يه‌كى بڵند و ده‌ره‌كــى به‌نده‌‪ .‬تا‬ ‫ئ ـه‌و جێيه‌ى په‌يوه‌نديى بـه‌ ڕه‌خنه‌ى‬ ‫ناوه‌كى يــان ناونشينى ڕێژه‌گه‌راييه‌وه‌‬ ‫هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌وا نه‌ريتى فه‌لسه‌فى زۆرجار به‌‬ ‫باسكردنى ئه‌و خاڵه‌ بڕاندوويه‌تيه‌وه‌ كه‌‬ ‫هه‌رجۆره‌ هێرشێك بۆسه‌ر عه‌قڵ و زانست‬ ‫بــه‌زه‌رووره‌ت دژه‌عه‌قاڵنى و دژه‌زانسته‌‪،‬‬ ‫و له‌م ڕووه‌وه‌ پێويست به‌ وه‌اڵم ناكات‪.‬‬ ‫ئــه‌م بـه‌ركـه‌وتــنـه‌ ســتـه‌مــكــارانـه‌يـه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ڕاستيدا گوزارشته‌ له‌ شێتى و جنونى‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬تا ئه‌مڕۆش هه‌ر درێژه‌ى هه‌يه‌‪.‬‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌ى ئه‌م به‌ركه‌وتنه‌‪ ،‬له‌و تاكه‌‬ ‫به‌ڵگ ‌ه و بورهانه‌ پێشكه‌شكراوه‌دا دژى‬ ‫ڕێژه‌گه‌رايى ده‌گاته‌ گــوێ‪ .‬به‌پێى ئه‌م‬ ‫به‌ڵگه‌ و بورهانه‌‪ ،‬ڕێژه‌گه‌رايى هه‌ڵوێست و‬ ‫هه‌ڵوه‌سته‌يه‌كى ناكۆك و پارادۆكسيكاڵه‌ و‬ ‫سه‌ره‌نجاميش نادرووسته‌‪ .‬چونكه‌ گوزاره‌ى‬ ‫هه‌موو «شتێك ڕێژه‌ييه‌» خۆى هه‌ڵگرى‬ ‫جۆرێك له‌ ڕه‌هاگه‌رايى و موتڵه‌قگه‌راييه‌‪.‬‬ ‫شه‌يدابوون به‌ “ئه‌نجامى لۆژيكى” و ترس‬ ‫و ڕق له‌ “ناكۆكى و پارادۆكس”‪ ،‬كۆڵه‌كه‌ى‬ ‫سـه‌ره‌كــيــى ئــه‌م به‌ڵگه‌ و بورهانه‌يه‌‪.‬‬

‫ئه‌دۆرنۆ جه‌خت له‌سه‌ر گرنگيى ئسلوبى‬ ‫ناونشين(ئيمانێنت) و ڕه‌خنه‌ى ناوه‌كيى‬ ‫ڕێژه‌گه‌رايى ده‌كاته‌وه‌ و ده‌نوسێت‪:‬‬ ‫وه‌رگرتنى ئه‌م ئسلوب و هه‌ڵوێسته‌ دژى‬ ‫ڕێژه‌گه‌رايى‪ ،‬به‌ كه‌موكورتى ماوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫چونكه‌ به‌شى گــه‌وره‌ى ڕه‌خنه‌كه‌ لێى‪،‬‬ ‫تا ئه‌مڕۆ به‌جۆرێك بــووه‌ كه‌ كه‌متازۆر‬ ‫تانوپۆى فيكرى ڕێژه‌گه‌رايانه‌ى به‌ ده‌ست‬ ‫لــێــنـه‌دراوى هێشتووه‌ته‌وه‌‪ .‬بۆ نمونه‌‪،‬‬ ‫ئه‌رگۆمێنته‌ باوه‌كه‌ دژى ئشپينگه‌ر‪-‬كه‌‬ ‫ڕێژه‌گه‌رايى النيكه‌م پرسێكى موتڵەقە‌ و‬ ‫واته‌ ئيعتيبارى خۆى وه‌ك پێشگريمانه‌‬ ‫وه‌رده‌گــرێــت و سه‌ره‌نجاميش نوقسانه‌‪-‬‬ ‫ئه‌رگۆمێنتێكى بێهوده‌يه‌‪ .‬ئه‌م ئه‌رگۆمێنته‌‪،‬‬ ‫نه‌فيكردنى گشته‌كيى پره‌نسيپێك له‌گه‌ڵ‬ ‫بــڵــنــدبــوونـه‌وه‌ى خــودى ئــه‌م نه‌فييه‌دا‬ ‫تێكه‌ڵده‌كات وه‌ك شتێكى پۆزه‌تيڤ؛‬ ‫ئه‌ويش به‌بێ سه‌رنجدان له‌ جياوازيى‬ ‫زه‌قــى پێگه‌ و شوێنگه‌ى چه‌مكايه‌تيى‬ ‫هه‌ردووكيان ‪.‬‬ ‫كه‌شفكردنى ئه‌م ناكۆكييه‌ لۆژيكييه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫فيكرى ئه‌بستراكت وه‌ك سه‌لماندنى درۆى‬ ‫ناو ڕێژه‌گه‌رايى وايه‌ و ده‌رخه‌رى كۆتايى‬ ‫پرۆسه‌ى لێكۆڵينه‌وه‌ و بيركردنه‌وه‌يه‌‪ .‬تاكه‌‬ ‫ئه‌نجامى ڕه‌خنه‌ى لۆژيكيى ڕێژه‌گه‌رايى‪،‬‬ ‫بريتييه‌ ل ـه‌ نه‌فييه‌ ئه‌بستراكته‌كه‌ى‬ ‫ك ـه‌ ســه‌ربــارى ســڕيــن ـه‌وه‌ى تـه‌واوه‌تــيــى‬ ‫ڕێژه‌گه‌رايى‪ ،‬به‌فيعلى به‌ ده‌ست لێنه‌دراوى‬ ‫ده‌يهێڵێته‌وه‌ و هيچ گۆڕانێك له‌ بابه‌تى‬ ‫ڕه‌خنه‌كه‌دا درووستناكات‪ .‬به‌ڵكو ڕه‌خنه‌ى‬ ‫ڕێــژه‌گ ـه‌رايــى‪،‬‬ ‫چه‌مكايه‌تيى‪-‬مێژوويى‬ ‫به‌هۆى ده‌رگيربوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ناوه‌ڕۆكى‬ ‫بابه‌تى ڕه‌خنه‌كه‌دا و فراوانكردنه‌وه‌ى‬ ‫ناكۆكييه‌كانى نــاوى‪ ،‬سه‌رده‌كێشێت بۆ‬ ‫نه‌فيى كۆنكرێتى ڕێژه‌گه‌رايى و گۆڕينى‪.‬‬ ‫سه‌ره‌نجام ئه‌وه‌ خودى ڕێژه‌گه‌راييه‌ كه‌‬ ‫به‌هۆى ده‌سگه‌يشتنى به‌ خودئاگايى‬ ‫مێژووييه‌وه‌‪ ،‬خه‌سڵه‌تى درۆيينه‌ى خۆى‬ ‫وه‌ك ڕوانگه‌يه‌كى ئه‌بستراكت و تاكاليه‌نه‌‬ ‫ئاشكراده‌كات‪.‬‬ ‫بــه‌م جـــۆره‌ ئـــه‌وه‌ ڕوونــده‌بــێــتــه‌وه‌ كه‌‬ ‫جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر نايه‌كانگيريى لۆژيكى‪،‬‬ ‫يان به‌ ده‌ربڕينێكى درووستتر‪ ،‬ڕه‌خنه‌ى‬ ‫ئه‌پيستمۆلۆژيى ڕوانگه‌ى ڕێژه‌گه‌را ناگاته‌‬ ‫جێيه‌كى ئه‌وتۆ‪ .‬ڕێژه‌گه‌رايى‪ ،‬ڕه‌وتێكه‌‬ ‫كـه‌ لـه‌ ئه‌پيستمۆلۆژياوه‌ س ـه‌رچــاوه‌ى‬ ‫گــرتــووه‌‪ ،‬به‌تايبه‌ت ئه‌پيستمۆلۆژياى‬ ‫مۆدێرن كه‌ ئيلهامى خۆى له‌ ديكارت و‬ ‫كانته‌وه‌ وه‌رگرتووه‌ كه‌ گه‌ڕانه‌كه‌ى به‌دواى‬ ‫دڵنيايى‌دا له‌ڕێگه‌ى ميتۆدى زانستى‌يه‌وه‌‪،‬‬ ‫خۆى به‌رهه‌مهێنه‌رى دواليزمه‌كانى وه‌ك‬ ‫خود و بابه‌ت(سوبێكت‪/‬ئۆبێكت)‪ ،‬ڕۆح‬ ‫و جه‌سته‌‪ ،‬بابه‌تگه‌رايى و ڕێژه‌گه‌راييه‌‪.‬‬ ‫له‌ڕاستيدا ڕێژه‌گه‌رايى‪ ،‬مناڵى ناشه‌رعيى‬ ‫ئه‌پيستمۆلۆژياى ئه‌بستراكته‌ و له‌به‌ر‬ ‫ئه‌مه‌شه‌ كه‌ عه‌قاڵنيه‌تى مۆدێرن هه‌ميشه‌‬ ‫بــه‌ ڕقــوكــيــن ـه‌وه‌ و وه‌ك جــۆرێــك له‌‬ ‫نه‌خۆشى و گوناهـ و فه‌سادى ئه‌خالقى‬ ‫باسى لێوه‌ ك ــردووه‌‪ .‬له‌ ديــدى نه‌ريتى‬ ‫ئه‌پيستمۆلۆژييه‌وه‌‪ ،‬ڕێژه‌گه‌رايى وه‌ك‬ ‫جۆرێك له‌ “عه‌يبه‌ى خێزانى”يه‌ كه‌ وه‌ك‬ ‫نهێنييه‌ك نه‌وه‌ به‌ نه‌وه‌ ده‌درێته‌ده‌ست‬ ‫ميراتگرانى ئه‌م نه‌ريته‌‪ :‬ڕاز و نهێنييه‌ك‬ ‫كه‌ ده‌بێت به‌ هه‌ر جۆرێك بووه‌ به‌نهێنى‬ ‫بمێنێته‌وه‌(بۆنمونه‌‪ ،‬به‌ خۆپاراستن له‌‬ ‫ئاماژه‌كردن به‌ “مــێــژووى ڕاسته‌قينه‌ى‬ ‫خــێــزان ـه‌ك ـه‌“ و هــێــشــتــنـه‌وه‌ى شته‌كه‌‬ ‫به‌ بێده‌نگى)‪ .‬ڕه‌خــنـه‌ى ڕاسته‌قينه‌ى‬ ‫ڕێژه‌گه‌رايى‪ ،‬پێويستى به‌ ڕه‌خنه‌كردنى كۆى‬ ‫ئه‌پيستمۆلۆژيا و بابه‌تگه‌راييه‌ شاراوه‌كه‌ى‬ ‫ناويه‌تى و لێره‌شه‌وه‌ به‌ شێوه‌ى جۆرێك‬ ‫له‌ مــيــتــا‪-‬ڕه‌خــن ـه‌(‪)metacritique‬‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )372‬دووشەممە ‪2018/1/8‬‬

‫ئاالن بادیۆ‪:‬‬ ‫نابێت ئازادییەکی ڕەها لە کۆمەڵدا دروستبکەین سەرمایەدار تێیدا پاشا بێت‬

‫د‪ .‬شەونم یەحیا‬ ‫دكتۆرا لە فەلسەفەی كۆمەڵناسی‬ ‫– زانكۆی سۆربۆن‬ ‫ئاالن بادیۆ فەیلەسوفێكی فەرەنسییە‪،‬‬ ‫نوسین و بیروڕاكانی چــەنــدان ڕەهەند‬ ‫لەخۆدەگرن‪ ،‬لەوانە(ماتماتیك‪ ،‬لۆژیك‪،‬‬ ‫ئــەنــتــۆلــۆجــیــا(بــونــنــاســی)‪ ،‬هــونــەر و‬ ‫سینەما‪ ،‬خۆشەویستی و شیكردنەوەی‬ ‫سایكۆلۆجی)‪ ،‬لەهەموویان گرنگتر كە بادیۆ‬ ‫فۆكسی خستۆتەسەر «جێوپۆلێتك»ە‪،‬‬ ‫ئەویش بریتین لەچەمكی (سیاسەت ‪،‬‬ ‫هاواڵتی ‪ ،‬دەوڵەتی هەقیقی ‪ ،‬هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫هەژموونی سەرمایەداری بەسەر جیهان‪،‬‬ ‫گۆرانی جیهان‪ ،‬خۆپێشاندان و شۆرش ‪،‬‬ ‫كۆمەڵگەی ئایدیالی كۆمەنیستی»‪.‬‬ ‫بادیۆ پێی‌ وایە‪« :‬سیاسەت تاكە هێزە‬ ‫دەتوانێت‌ دسپلینی نــو ‌ێ دروستبكات‪،‬‬ ‫هــەر ئــەوە بڕیار دەدات ك ‌ێ بەهێزە و‬ ‫هەژموون دەكات و كێ‌ الوازە‪ .‬بۆیە كاتێك‬ ‫دەوڵەت دەرووخێت‌ سیاسەتیش بەدوایدا‬ ‫دەرووخــێــت‪ .‬دەوڵەتبوون پەیوەستە بە‬ ‫سیاسەتكردنەوە‪ ،‬چونكە ئەگەر دەوڵەت‬ ‫نەبێت سیاسەتیش نابێت»‬ ‫بەاڵم من پێم وایە بۆ گۆڕینی دەوڵەت و‬ ‫سیستەمی سیاسی‪ ،‬ئەوا دەوڵەت نییە كە‬ ‫دەروخێت‪ ،‬بەڵكو حكومەت و سیاسەتەكانی‬ ‫دەروخێن و دەگۆردرێن‪ ،‬بۆ نمونە ڕژێمی‬

‫««‬

‫بەعس لە ‪ 2003‬ڕووخــا‪ ،‬نەك دەوڵەتی‬ ‫ئێراق‪ ،‬بۆیە دەوڵەت چەمكێكە بە نەگۆڕی‬ ‫دەمێنیتەوە و قاڵبی خــۆی وەرگــرتــوە‪،‬‬ ‫مەگەر لە چەند دۆخێكی تایبەتدا نەبێت‪،‬‬ ‫ناڕوخێت‪.‬‬ ‫الی بادیۆ «سیاسەت بریتییە لە‬ ‫پەیوەندیی نێوان جەماوەر و ڕێكخراوە‬ ‫مەدەنییەكان و بزووتنەوە كۆمەاڵیەتی و‬ ‫ڕووداو و شۆڕشەکان‪ ،‬لەگەڵ گواستەنەوەی‬ ‫ئایدیای گشتی بۆ كۆمەڵگەی گلۆباڵ»‪.‬‬ ‫سیاسەتكردن الی بادیۆ پاشخانێكی‬ ‫مێژوویی هەیە‪ ،‬پرسێكی جەنگاوەریی و‬ ‫تێكۆشانە‪ ،‬پەیوەندی بــەوەوە هەیە كێ‌‬ ‫لە هەموان ئەكتیڤترە‪ ،‬سیاسەتكردن تەنیا‬ ‫بریتی نییە لەوەی هاواڵتیان بە ئارەزووی‬ ‫خۆیان چەند وەرقەیەكی ڕەنگاوڕەنگ‪،‬‬ ‫بخەنە نــاو سندوقەكانی دەنــگــدانــەوە‪.‬‬ ‫سیاسەت گرنگە ڕاستەوخۆ لەگەڵ جەماوەر‬ ‫ڕێكبخرێت‪.‬‬ ‫«دەوڵەتی پەرلەمانی» وا لە هاواڵتیان‬ ‫ئەگەر الی بادیۆ دەوڵەتبوون پەیوەست دەکەم‪ ،‬تۆ باس لە شۆڕش دەکەیت»‪.‬‬ ‫«هەڵبژاردن تەڵەیەكە بۆ گەمژەكان» دەكات فەرامۆشی سیاسەت بكەن‪ .‬بەاڵم‬ ‫بێت بە سیاسەتكردنەوە‪ ،‬ئەوا الی «میشیل‬ ‫ئۆنفری « بوونی دەوڵەت‪ ،‬پەیوەستە بە ئەمە یەكێك بوو لە دروشمەكانی ماو لە بادیۆ دەوڵەتی پەرلەمانی هاواڵتیان لە‬ ‫ساڵی ‪ ،1968‬بادیۆیش بۆ خۆی ماویست بەشداری سیاسی دووردەخــاتــەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بوونی گەرێنتی بۆ ئازادی‪.‬‬ ‫بادیۆ ئەو پرسیارە لە ئۆنفری دەكات بوو‪ ،‬بەاڵم ئەو بە شێوەیەكی قووڵتر لەوە هەڵبژاردن دەكەوێتە نێوان (كۆمیدیا و‬ ‫و دەڵــێــت « مــن نــازانــم تــۆ مەبەستت بیری دەكردەوە‪ ،‬دەپرسێت ئایا هاواڵتیان تراژیدیا)وە‪ ،‬ئەو باس لە سۆزی هاواڵتیان‬ ‫كام دەوڵەتە‪ ،‬ئەو دەوڵەتەی كە لەگەڵ هــەمــوویــان كــار بــەم ڕستەیە دەكــەن‪ ،‬لە خۆپێشاندان و هەڵبژاردنەكان دەكات‪.‬‬ ‫جەماوەرەكەی لێكترازابێت‪ ،‬ئەوە گەرێنتی لەو بــڕوایــەدان گوتار و دانپێدانانەكانی پێ ‌ی وایە «هەموو ئەو سۆزدارییە لە الیەن‬ ‫بۆ ئەنجامدانی (میكرۆ شۆرش) بۆ ئازادی كاندیدەكان بە كەڵكی ئەوان دێن و ئازار و رێكخراوێك یان گــرووپ یان پارتێكەوە‬ ‫مەنیفێستكراوە»‪.‬‬ ‫نییە‪ .‬باس لە چ فیگورێكی نو ‌ێ بۆ دەوڵەت ناخۆشییەكانیان كەم دەكاتەوە!‬ ‫بزووتنەوەی جەماوەری هەقیقی ئەو‬ ‫هەموو ئەو رێپێوان و خۆپێشاندانانە‬ ‫دەكەیت كە گەرێنتی بە هاواڵتیانی بدات؟‬ ‫ئۆنفری لە وەاڵمــدا دەڵێت «پێوەری بەناوی جۆراوجۆرەوە دەكرێن‪ ،‬تەنیا جۆش بزووتنەوەیە بە سروشتیی فراواندەبێت‪،‬‬ ‫دادپــەروەری‪ ،‬ئەگەر دادپــەروەری نەبێت و خرۆشی سیاسی و شــۆڕش و داوای حــزبــێــك یـــان گــــرووپ یـــان الیــەنــێــك‬ ‫دەوڵــــەت نییە‪ ،‬چونكە دادپـــــەروەری ماف لەو بزوتنەوانە دەبینم‪ ،‬بۆ نمونە لە سەرپەرشتیان ناكات‪ .‬تاكە رێ بۆ گۆڕینی‬ ‫گەرێنتی هەلی بەشداریی هاواڵتیان و میسر ئەوە دەبینم كە چەندان كەس لە دەسەاڵتیش تەنیا بزوتنەوەی جەماوەری‬ ‫گــۆڕانــی پۆزەتیڤ و هــاوكــاری دەدات‪ ،‬دەوری بڕوایەك یان دیدێك كۆبوونەتەوە‪ ،‬هەقیقی و سروشتییە‪.‬‬ ‫گــەورەتــریــن بــزووتــنــەوەی جــەمــاوەری‬ ‫دەوڵەت دەبێت گەرێنتی بوژانەوە و گەشە بەاڵم هەموویان لە كۆتاییدا لە خزمەتی‬ ‫بە هاواڵتیانی بدات‪ ،‬خزمەتی هۆیەکانی پەرلەماندان‪ ،‬ئێمە لەبەرامبەر یارییەكی دیموكراسی كە دەیبینی الی بادیۆ هێشتا‬ ‫ئازادی بکات‪ ،‬نەك كار بە لۆژیكی بەزاندن میدیای زۆر گەورەداین‪ ،‬هەروەها پێی وایە هەر كەمینەن‪ ،‬ناكاتە هەموو‪ ،‬نموونە بە‬ ‫بكات‪ ،‬و سنوری ماف و هەڵویستەكانی هەڵبژارن پرۆسەێكی» فریودەرانەیە»‪ ،‬خۆپێشاندانەكانی واڵتی میسر دەهێنێتەوە‬ ‫هاواڵتیان پێشیلبكات‪ ،‬لەبەر ئەوەی بڕوای تــەنــیــا دەس ــت ــەواژەی ــەك ــە بــۆ وەهــمــی لە ‪ ،2011‬دەڵێت‌ ئەگەر چی ملێونێك یان‬ ‫بە ئایدیایەكی جــیــاواز هەیە‪ .‬ئەمەش دیموكراسیی ساختە‪ .‬ئەو دیموكراسیەتەیە دوو یان س ‌ێ ملیۆن هاواڵتی لە مەیدانی‬ ‫بەرهەمدێت بــە لۆژیكی هــەڵــبــژاردن و كە حزب یان رێكخراوێك یان سەرمایەداران تەحریر بوون‪ ،‬بەاڵم هێشتا لە چاو هەموو‬ ‫دەنگدان لە ڕێی پەرلەمانەوە مۆرکێكی بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆیان دروستیان كرد میسر هەر كەمینەن‪ .‬كاتێك كە دەیان گوت‬ ‫هەموو میسر لێرەیە‪ ،‬ئەوا وەهمێكی گەورە‬ ‫دادپەروەرانەی پێبدرێت‪ .‬مێشێل ئۆنفری بێت‪.‬‬ ‫بــادیــۆ بــاس لــە قــەیــرانــی مۆدیلی بوو‪ .‬هەر چەند بوبێتن هەر كەمینەبون‪.‬‬ ‫بە بادیۆ دەڵێت «من باس لە شۆڕشەکان‬ ‫ت‬ ‫ئەگەر «قبوڵی هەڵبژاردن بكەین‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫هەژموونگەرایی دەکــات و لەژێر ناوی‬

‫قبوڵی دەرئەنجامەكانیشی بكەین» كاتێك‬ ‫كە ئیخوان لە میسر بە رێی هەڵبژاردنەوە‬ ‫لەدوای (حوسنی موبارەك) دەسەاڵتیان‬ ‫گرتەدەست‪ ،‬ئامادەنەبوون دەرئەنجامەكەی‬ ‫قبوڵبكەن‪ ،‬رەخنەیەكی زۆر لە پڕۆسەکە‬ ‫گیرا كە دیموكراسی نەبوو‪ .‬مەسەلەكە‬ ‫پەیوەندی بە دیموكراسیەوە نەبوو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دڵگران بوون بوو بە دەرئەنجامەكەی‪ ،‬كە‬ ‫دەسەاڵتێكی ئیسالمی هێنایە حوكم!‬ ‫لــەالی فەیلەسوف ئــەوەی گرنگە چ‬ ‫شتێك (راستە و دادپــەروەرەو و باشە)‪،‬‬ ‫بۆیە مەسەلەکە پــەوەنــدی بە ژمــارەوە‬ ‫نییە‪ ،‬ڕەنگە هاواڵتیان بكەونە هەڵەوە لە‬ ‫هەلبژاردنەكانیاندا‪ ،‬لەوەی دەسەاڵتێكی‬ ‫سەركوتكار یان خائین یان خۆفرۆشت بۆ‬ ‫هەڵبژێرن‪.‬‬ ‫بادیۆ پێی وایە «هیچ پەیوەندییەكی‬ ‫دیالێكتیكی نییە لە نێوان ئەوەی سیاسەت‬ ‫بە باش و دادپــەروەر و ڕاستی دەزانێت‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی زۆرینە بە باش و ڕاست و‬ ‫دادپەوەری دەزانێت‌»‪.‬‬ ‫ئــێــوە ناڵێن دیــمــوكــراســی بــە واتــای‬ ‫دەسەاڵتی هاواڵتیانە‪ ،‬باشە لە چ بوارێكدا‬ ‫هاواڵتیان بــەشــداری لــەو بڕیارانەی كە‬ ‫جــەوهــەریــن لــە سیاسەتی نــاوخــۆ یان‬ ‫دەرەوەدا دەکەن؟ یان ئەوانەی پەیوەندییان‬ ‫بە ڕەوشی بانكەكانەوە هەیە‪ ،‬تەنیا ئەو‬ ‫دەســەاڵتــە بوونی هەیە كە كەمینەن و‬ ‫دەسەاڵتێكی ئۆلیگاریشە‪.‬‬ ‫ئێمە هەست بە دەسەاڵتی (دكتاتۆری‪،‬‬ ‫تێوكراسی‪ ،‬ئەرستۆكراتی‪ ،‬ئۆلیگارشی‪،‬‬ ‫مــۆنــارشــی) دەكــەیــن‪ ،‬ب ــەاڵم هیج كات‬ ‫هەست بە دەسەاڵتی دیموكراسی ناكەین‪،‬‬ ‫لەناو سیستەمی دیموكراسی ناژین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەالیەن رژێمێكی ئۆلیگاریشی (دارایی و‬ ‫سیاسی و میدیای) هەژموونكراوین‪.‬‬ ‫من ڕەفــزی دیموكراسیەتی هەقیقی‬ ‫ناكەم‪ ،‬بەڵكو رەفــزی ئەو دیموكراسییە‬ ‫دەكەم كە وەهمە و لەسەر كۆمەڵیك نۆرم‬ ‫و پێوەر و بڕیار ڕۆنراوە‪ ،‬جێبەجێکردنەكەی‬ ‫لەدەستی كەسانی ئۆلیگارشیە‪.‬‬ ‫ڕەنگە سیستەمێكی سیاسی باشتر لە‬ ‫دیموكراسی لە ئایندەدا پەیدا بێت‪ ،‬كەببێتە‬ ‫یەکێک لە داهێنانەكانی مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫ئێوە دەزانــن سیستەمی تیۆكراسی‪،‬‬

‫سیستەمێكی چەوسێنەر بوو بۆ ماوەیەكی‬ ‫زۆر مایەوە‪ ،‬زیاتر لە دیموكراسی رەنگە‬ ‫دیموكراسی لە ناوبڕێكی كورتی مێژووییەوە‬ ‫دەرچـــوو بێت‪ .‬بەتایبەتی نزیكە یان‬ ‫پەیوەستە بە سەرمایەدارییەوە‪ ،‬سیستەمی‬ ‫پەرلەمانی دیموكراسی وەكو سیستەمێكی‬ ‫جێگیر هیچ بوونێكی نییە‪ ،‬تەنیا بە‬ ‫وجــوودی ئابووری سەرمایەداری نەبێت‪،‬‬ ‫بۆیە میراتگیری راستەوخۆی جێگرەوەی‬ ‫ئەو سیستەمە ئاشكرایە‪.‬‬ ‫بادیۆ بانگێشەی دەوڵــەتــی ئایدیالی‬ ‫كۆمەنیستی دەكات‪ ،‬بەاڵم ك ‌ێ ئەو دەوڵەتە‬ ‫بەڕێوەببات؟ ئایا بادیۆ وەكو فەیلەسوفێك‬ ‫بەڕێوەی ببات؟‬ ‫بادیۆ لەوەاڵمدا دەڵێت‪ «‌:‬ئەو دەوڵەتە‬ ‫پێویستە هــەمــوان لــە بــەڕێــوەبــردنــیــدا‬ ‫بەشداربن‪ ،‬فیكر و هەق و ئەقڵ بنەمای‬ ‫حوكمكردن بن‪ ،‬بەشێوەیەكی دادپەروەرانە‪،‬‬ ‫ئەو دەوڵەتە دیموكراسیەتێكی هەقیقی‬ ‫بێت‪ ،‬هاواڵتیان لە دەوڵەت جیانەكرابنەوە‪.‬‬ ‫نەک وەک ئەو دەوڵەتە سەركوتكارییانەی‬ ‫شەرعیەتیان لە هەڵبژاردنەوە وەرگرتبێت‪.‬‬ ‫گرنگە كۆمەڵگەیەك بونیادبنێن وەكو‬ ‫كۆمەڵگەی لیبراڵ نەبێت‪ ،‬سەرمایەدار و‬ ‫ئۆلیگارشی توندڕەو تێیدا ڕاوچی بن‪ .‬نابێت‬ ‫ئازادییەكی ڕەها كۆمەڵگە دروست بكەین ‪،‬‬ ‫كە سەرمایەدار تێیدا پاشا بێت‪.‬‬ ‫بۆ شیكردنەوەی شۆرشیش لە نێوان‬ ‫بادیۆ و میشیل ئۆنفری‪ ،‬بۆچوونی جیاواز‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆ گۆڕینی دەسەاڵت بادیۆ باس لە‬ ‫شۆرش دەكات‪ ،‬مەبەستی بادیۆ شۆڕشێكی‬ ‫فراوانە‪ ،‬هەموو كایەكانی كۆمەڵ بگرێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئۆنفری باس لە شۆڕشەكان دەكات‬ ‫بە كۆ‪ ،‬ئەو پێی وایە گرنگە هەر كایەیەك‬ ‫لە كایەكانی كۆمەڵ یان هەر سێكتەرێك‬ ‫شۆڕشێكی تایبەت بەخۆی لە كۆمەڵ بكات‪.‬‬ ‫لێرەدا دەكەوینە بەردەم دوو كۆنسێپت لە‬ ‫دێباكانی نێوان بادیۆ و ئۆنفری ئەویش‬ ‫(میكرۆ شۆرش و ماكرۆ شۆرش)ن‪.‬‬ ‫* بەشێک لە دیباکانی ئاالن بادیۆ‬ ‫‪-France2‬‬ ‫‪-Contre courant badiou‬‬

‫تەواوکاری‪ ..‬سۆفستاييه‌ پۆستمۆدێرنه‌كان‬

‫به‌ بڕواى ئه‌دۆرنۆ باشتر وايه‌ ڕێژه‌گه‌رايى‬ ‫بـه‌ ئاگايى يــان تێڕوانينێكى ســنــوردار‬ ‫بزانين كه‌ له‌گه‌ڵ تاكگه‌رايى بۆرژوازييدا‬ ‫سه‌ريهه‌ڵدا‪ .‬به‌پێى ئه‌م تێڕوانينه‌ «ئاگايى‬ ‫تاكه‌كه‌سى وه‌ك دوا شت سه‌يرده‌كرێت‪،‬‬ ‫و مافێكى يه‌كسان ده‌درێـــت بـه‌ هه‌موو‬ ‫بــيــروبــاوه‌ڕه‌ تاكه‌كه‌سييه‌كان؛ وه‌ك‌بڵێى‬ ‫هيچ پێوانه‌ و پێوه‌رێك بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنى‬ ‫ڕاستى و درووستييه‌كه‌يان بوونى نيه‌‪.‬‬ ‫ده‌بێت به‌شێوه‌يه‌كى زۆر كۆنكرێتى‪ ،‬به‌‬ ‫بانگه‌شه‌كارانى ئه‌م تێڕوانينه‌ ئه‌بستراكته‌ى‬ ‫گوايا بيركردنه‌وه‌ى هه‌ركه‌سێك مه‌سه‌له‌يه‌كى‬ ‫مه‌رجدار و وابه‌سته‌يه‌‪ ،‬بگوترێت بيركردنه‌وه‌ى‬ ‫خۆيشيان هه‌مان دۆخى هه‌يه‌‪ ،‬و ناشتوانن‬ ‫ئه‌و ڕه‌گه‌زه‌ سه‌روو‪-‬تاكه‌كه‌سييه‌ ببينين كه‌‬ ‫تاكه‌ فاكته‌رى گۆڕينى ئاگايى تاكه‌كه‌سييه‌‬ ‫بۆ بيركردنه‌وه‌‪ .‬ڕوانينى نوستووى پشت‬ ‫ئه‌م تێڕوانينه‌‪ ،‬گوزارشته‌ له‌ سوككردنى‬ ‫زه‌ين و سه‌ردانه‌واندن بۆ ده‌سه‌اڵتى زاڵى‬ ‫هه‌لومه‌رجى ماترياڵى»(هه‌مان سه‌رچاوه‌)‪.‬‬ ‫ئاشكرايه‌ ئه‌دۆرنۆ له‌ ئاستى پياده‌كردنى‬ ‫ڕێژه‌گه‌رايى به‌سه‌ر خۆيدا و ئاشكراكردنى‬ ‫نايه‌كانگيريى لۆژيكيى ئه‌م تێڕوانينه‌ زياتر‬ ‫ده‌ڕوات و ڕاسته‌وخۆ په‌نجه‌ ده‌خاته‌ سه‌ر‬ ‫جه‌وهه‌ره‌ مێژوويى و كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كه‌ى‪.‬‬ ‫ئه‌و باش ئاگاى له‌وه‌يه‌ كه‌ ڕه‌خنه‌كردنى‬

‫ڕێژه‌گه‌رايى پێويستى به‌ تێپه‌ڕين ‌ه له‌ پانتايى‬ ‫فۆرماڵ و ئه‌بستراكتى ئه‌پيستمۆلۆژى‪:‬‬ ‫ج ـه‌خــتــكــردن ـه‌وه‌ لــه‌ســه‌ر هـــه‌ر جــۆره‌‬ ‫ناسين(زانينێك)‪ ،‬هه‌ميشه‌ ته‌نيا له‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌(ى پانتايى كۆمه‌ڵگا و مێژووه‌وه‌)‬ ‫مومكينه‌ و ده‌ڕه‌خسێت‪ .‬واته‌ تا ئه‌و كاته‌ى‬ ‫كه‌ هيچ جۆره‌ ناسين يان كرده‌يه‌كى مه‌عريفيى‬ ‫كۆنكرێتى له‌ئارادا نه‌بێت‪ .‬هه‌ركه‌ ئاگايى‬ ‫دزه‌يكرده‌ ناو شتێكى دياريكراوه‌وه‌ و هه‌ركه‌‬ ‫ڕووب ـه‌ڕووى بانگه‌شه‌ ناوه‌كى و زاتييه‌كه‌ى‬ ‫خــۆى بــووه‌وه‌ سـه‌بــاره‌ت به‌ ڕاستبوون و‬ ‫ه ـه‌ڵ ـه‌بــوون‪ ،‬ئيدى خه‌سڵه‌تى زه‌يــنــى و‬ ‫ڕێكه‌وتى بيركردنه‌وه‌ش له‌ناوده‌چێت‪.‬‬ ‫له‌ ڕوانگه‌ى ئه‌دۆرنۆوه‌‪ ،‬هه‌موو ئه‌و ڕه‌گه‌زانه‌ى‬ ‫ك ـه‌ ڕێــژه‌گــه‌راكــان ب ـه‌ شتى تاكه‌كه‌سى‬ ‫و ڕێــكـه‌وت و بونيادى و شينه‌كراوه‌يان‬ ‫ده‌زانن‪« ،‬كۆمه‌ڵێك ديارده‌ى به‌زه‌رووره‌ت‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تيين» و به‌رهه‌مى «ئۆبێكتيڤيته‌ى‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تيين»‪ .‬ته‌نانه‌ت وه‌سفكردن يان‬ ‫به‌رگريى “زانستى” له ڕێژه‌گه‌رايى كه‌ له‌اليه‌ن‬ ‫هه‌ندێك‌ كۆمه‌ڵناسى “زيره‌كتر”ـى وه‌ك پارتۆ‬ ‫و مانهايمه‌وه‌ خراوه‌ته‌ڕوو‪-‬ئه‌ويش به‌هۆى‬ ‫فراوانكردنه‌وه‌ى ڕێژه‌گه‌رايى له‌ پانتايى‬ ‫تاكه‌كه‌سييه‌وه‌ بۆ پانتايى گرووپه‌كان و توێژه‌‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان‪ -‬ديسان هه‌ر له‌ «كۆى‬ ‫كۆمه‌ڵگا و پانتايى ئۆبێكتيزڤ و بابه‌تييه‌وه‌‬

‫ده‌رهێنراوه‌»‪.‬نوخبه‌گه‌رىو سازشكارى‪ ،‬له‌‬ ‫فرمان و كاركرده‌ ئايدۆلۆژييه‌كانى “تيۆر‌ه‬ ‫زانستييه‌كان”ـى كۆمه‌ڵناسيى ڕێژه‌گه‌رايه‌‪.‬‬ ‫وێڕاى ئه‌مانه‌‪ ،‬ئه‌مڕۆ شيكردنه‌وه‌كه‌ى ئه‌دۆرنۆ‬ ‫خۆيشى‪ ،‬وه‌ك شيكردنه‌وه‌يه‌كى ناكافى و‬ ‫ناته‌واو ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬به‌ وته‌ى خۆى «ئه‌وه‌ى‬ ‫پێى‌ده‌وترێت ڕێژه‌يبوونى كۆمه‌اڵيه‌تيى‬ ‫ڕوانگه‌كان‪ ،‬په‌يڕه‌وى له‌ ياساى ئۆبێكتيڤى‬ ‫به‌رهه‌مهێنانى كۆمه‌اڵيه‌تى ده‌كــات له‌ژێر‬ ‫هه‌لومه‌رجى خاوه‌ندارێتيى تايبه‌تى هۆيه‌كانى‬ ‫به‌رهه‌مهێناندا»‪ .‬ئه‌دۆرنۆ به‌م پێيه‌ ده‌گاته‌‬ ‫ئه‌و ئه‌نجامه‌ى كه‌ «بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى‬ ‫ڕێــژه‌گـه‌رايــى‪ ،‬پێويست ب ـه‌وه‌ ناكات هيچ‬ ‫جــۆره‌ موتڵه‌قگه‌راييه‌كى بۆ بانگكه‌ين‪.‬‬ ‫ڕێــژه‌گ ـه‌رايــى سه‌روسيمايه‌كى هه‌رچه‌ند‬ ‫پێشكه‌وتووى هه‌بێت‪ ،‬هێشتا و هه‌ميشه‌‬ ‫له‌ تــه‌واوى سه‌رده‌مه‌كاندا په‌يوه‌ستبووه‌‬ ‫به‌ ديوه‌ كۆنه‌په‌رستييه‌كانى كۆمه‌ڵگاوه‌‪.‬‬ ‫ئاماده‌يى سۆفستاييه‌كان بۆ خزمه‌تكردن به‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌نديى ده‌سه‌اڵتداران ته‌نيا ده‌سپێكى‬ ‫ئه‌م په‌يوه‌ستبوونه‌ بووه »‪ .‬ئه‌دۆرنۆ خۆى‬ ‫له‌ هه‌مووكه‌س زياتر ئاگاى له‌و خاڵه‌ بوو كه‌‬ ‫“ئۆبێكتيڤيته‌ى كۆمه‌اڵيه‌تى” مه‌سه‌له‌يه‌كى‬ ‫سه‌رتاپا مێژوويى و گۆڕاوه‌‪ ،‬نه‌ك جۆرێك‬ ‫له‌ سرووشتى دووه‌م‪ .‬هه‌ر به‌و جۆره‌ى خۆى‬ ‫وتبووى‪ ،‬به‌هۆى گۆڕانكارييه‌ مێژووييه‌كانى‬

‫ناوه‌ڕاسته‌كانى ئـه‌م س ـه‌ده‌ي ـه‌وه‌‪ ،‬كه‌لتور‬ ‫خه‌سڵه‌تێكى پيشه‌سازييانه‌ى وه‌رگــرت و‬ ‫گۆڕا بۆ پيشه‌سازيى كه‌لتور ‪ .‬له‌ دۆخێكى‬ ‫وه‌هادا‪“ ،‬خاوه‌ندارێتيى تايبه‌تيى هۆيه‌كانى‬ ‫به‌رهه‌مهێنان” ته‌نانه‌ت بــۆ تێگه‌يشتن‬ ‫لـه‌ ئابوريى س ـه‌رمــاي ـه‌دارى‪ ،‬كافى نيه‌‪.‬‬ ‫پۆستمۆدێرنيزم يان سۆفستايى سه‌رده‌مى‬ ‫خۆمان سه‌ره‌ڕاى ڕواڵه‌ته‌ پلوراڵيستييه‌كه‌ى‪،‬‬ ‫جه‌ختكردنه‌وه‌يه‌ له‌سه‌ر كه‌لتورى يه‌كه‌ى‬ ‫پـــــاره‌(دراو) و مــه‌ســره‌ف‪ .‬په‌يوه‌نديى‬ ‫ڕێژه‌گه‌رايى به‌ سه‌رمايه‌داريى بۆرۆكراسييه‌وه‬ ‫له‌سه‌ر ژماره‌يه‌كى زۆر نێوانگر(ميديۆم)‬ ‫وه‌ستاوه‌ كه‌ زۆرجار په‌يوه‌ستن به‌ كايه‌ى‬ ‫ئاڵوگۆڕ و مه‌سره‌فه‌وه‌ نه‌ك به‌رهه‌مهێنان‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ ده‌ركه‌وته‌كانى ڕێژه‌گه‌رايى‪ ،‬ژماره‌يه‌كى‬ ‫بـه‌رفــراوان و هه‌مه‌ڕه‌نگ كايه‌ ده‌گرێته‌وه‌‬ ‫ك ـه‌ ه ـه‌مــوويــان بــه‌و مــانــاي ـه‌ى ئ ـه‌دۆرنــۆ‬ ‫مه‌به‌ستيه‌تى كۆنه‌په‌رستانه‌ نين‪ .‬به‌رفراوانى‬ ‫و هه‌مه‌ڕه‌نگيى ئه‌مكايانه‌‪ ،‬خۆى گوزارشته‌‬ ‫له‌و ڕاستييه‌ى كه‌ به‌پێچه‌وانه‌ى تێڕوانينى‬ ‫ئه‌دۆرنۆوه‌‪ ،‬ڕێژه‌گه‌رايى ته‌نيا له‌به‌ر ئه‌وه‌‬ ‫له‌ناوناچێت كه‌ ســنــورداره‌‪ .‬په‌ره‌سه‌ندنى‬ ‫ڕێـــژه‌گـــه‌رايـــى و ه ـه‌م ـه‌ڕه‌نــگــيــي ـه‌ك ـه‌ى‪،‬‬ ‫ته‌عبيره‌ له‌ په‌يوه‌ندييه‌كه‌ى به‌ قه‌يرانى‬ ‫سـه‌رده‌مـه‌كـه‌مــانـه‌وه‌‪ .‬ه ـه‌ر ب ـه‌م هــۆيـه‌وه‌‪،‬‬ ‫ڕه‌خــنـه‌كــردنــى كۆنكرێتيى ده‌ركــه‌وتــه و‬

‫ده‌رهاويشته‌‌كانى پرسێكى زه‌رووريــي ـه‌‪.‬‬ ‫پره‌نسيپه‌ تيۆرييه‌كانى ڕه‌خنه‌كردنێكى له‌م‬ ‫جۆره‌‪ ،‬به‌كورتى بريتيين له‌مانه‌‪:‬‬ ‫‪ )1‬سه‌لماندنى ئــه‌وه‌ى كه‌ ڕێژه‌گه‌رايى‬ ‫وه‌ك تێڕوانينێكى تــيــۆرى‪ ،‬ه ـه‌م په‌تى‬ ‫و ئه‌بستراكته‌ و ه ـه‌م نامێژووييش ‪)2‬‬ ‫ڕێژه‌گه‌رايى به‌ ماناى دابڕان له‌ بيركردنه‌وه‌ى‬ ‫ميتافيزيكى نايه‌ت‪ ،‬گوزارشتيش ناكات له‌‬ ‫زاڵبوون به‌سه‌ر ئۆبێكتييزمدا وه‌ك غايه‌ت‬ ‫و ئامانجى ئه‌م جــۆره‌ بيركردنه‌وه‌يه‌ ‪)3‬‬ ‫خه‌سڵه‌ته‌ سه‌ره‌كييه‌كانى ڕێژه‌گه‌رايى‪ ،‬واته‌‬ ‫ئه‌بستراكتبوون و نامێژووييبوون‪ ،‬له‌ناوه‌وه‌‬ ‫گرێدراون به‌يه‌كتره‌وه‌‪ .‬ئه‌زموونى فه‌لسه‌فيى‬ ‫هيگڵ ده‌ريخست كه‌ زاڵبوون به‌سه‌ر دژيه‌كييه‌‬ ‫ئه‌بستراكته‌كاندا پێويستى به‌ مێژووييبوونى‬ ‫فيكر و بيركردنه‌وه‌يه‌‪ ،‬ته‌نيا له‌ڕوانگه‌ى‬ ‫بيركردنه‌وه‌ى مێژووييشه‌وه‌يه‌ كه‌ ماهيه‌تى‬ ‫درۆزنانه‌ى ئه‌م دژيه‌كانه‌ ئاشكراتر ده‌بێت‬ ‫و تێپه‌ڕين لێيان ده‌بێته‌ شتێكى مومكين‪.‬‬ ‫پشتگوێخستنى جياكارييه‌ كالسيكييه‌كه‌ى‬ ‫نــێــوان لــۆژيــك و مــێــژوو‪ ،‬پێشمه‌رجى‬ ‫ڕه‌خنه‌كردنى ڕێژه‌گه‌رايى و ئۆبێكتيڤيزمه‌‬ ‫‪ )4‬ئه‌مڕۆ ڕێژه‌گه‌رايى تـه‌وه‌رى سه‌ره‌كيى‬ ‫كه‌لتورى پۆستمۆدێرنى سه‌رده‌مى خۆمانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م كه‌لتوره‌ به‌هۆى به‌رته‌سككردنه‌وه‌ى‬ ‫جياوازى و فره‌ييه‌و‌ه له‌ ڕواڵه‌ت و ڕووكه‌شى‬

‫په‌يوه‌ندييه‌ كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كاندا‪ ،‬واقيعى‬ ‫به‌جيهانيبوونى ئــابــورى و ده‌س ـه‌اڵتــى‬ ‫كـه‌لــتــورى ب ـه‌رخــۆرى بـه‌سـه‌ر جيهاندا و‬ ‫هاوشێوه‌كردنى هـه‌مــوو كۆمه‌ڵگاكان و‬ ‫كه‌لتوره‌كان ده‌شارێته‌وه‪ .‬له‌پاڵ فراوانبوونى‬ ‫بــازاڕى جيهانيدا‪ ،‬جيهانيش‪ ،‬له‌ هه‌موو‬ ‫ڕووكار و ڕه‌هه‌نده‌كانيه‌وه‌‪ ،‬تادێت بازاڕيتر‬ ‫ده‌بێت‪‌ .‬به‌هۆى گۆڕانكارييه‌ بونيادييه‌كان و‬ ‫ئه‌وله‌ويه‌تى پانتايى ئاڵوگۆڕ و مه‌سره‌فه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مڕۆ كه‌لتورى پۆستمۆدێرن يه‌كێكه‌ له‌‬ ‫كۆڵه‌كه‌ بنه‌ڕه‌تييه‌كانى سيسته‌مى جيهانيى‬ ‫سه‌رمايه‌داريى بۆرۆكراسيى ڕێژه‌گه‌رايى‪ ،‬نه‌ك‬ ‫جۆرێك له “سه‌رخان”‌ يان “ڕه‌نگدانه‌وه‌“‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ڕۆشنايى خاڵه‌كانى سه‌ره‌وه‌دايه‌ كه‌‬ ‫بايه‌خى ڕه‌خنه‌كردنى ڕێــژه‌گـه‌رايــى وه‌ك‬ ‫تێڕوانينێكى تيۆرى‪ ،‬و ڕۆڵى زه‌رووريى ئه‌م‬ ‫ڕه‌خنه‌كردنه‌ له‌ هه‌ر هه‌وڵێكدا بۆ تێگه‌يشتن‬ ‫لـه‌ دۆخــى مێژوويى جيهانى هــاوچ ـه‌رخ‪،‬‬ ‫ئاشكراده‌بێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫سوفسطائيان پست‌مدرن‌‪ :‬مالحظاتى درباب‬ ‫نسبى گرايى‪ ،‬مراد فرهادپور‪ ،‬عقل افسرده‌‪،‬‬ ‫چاپ سوم‪.1389 ،‬‬