644

‫خوێندكارانی حوجرەكان‪ ،‬بەبێ ئەنجامدانی‬ ‫تاقیكردنەوەی ئەنجومەنی زانایان‪،‬‬ ‫بڕوانامەكانیان پەسەند دەكرێت‬

‫«‬

‫بەپێی بڕیارێكی كابینەكەی د‪ .‬بەرهەم ساڵح‬

‫‪3‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ژمارە (‪ )644‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫‪ 17‬رۆژە بەرخودان بەردەوامە‬ ‫عەفرین شكست بە بەهێزترین سوپای ناوچەكە دەهێنێت‬

‫چاودێر‪:‬‬ ‫ماوەی ‪ 17‬ڕۆژ بەســەر لەشكركێشــیی‬ ‫ســوپای توركیــا‌و هاوپەیمانەكانــی بــۆ‬ ‫ســەر عەفرین تێدەپەڕێت‪ ،‬بەاڵم هێشــتا‬ ‫نەیانتوانیوە پێشــڕەوییەكی ئەوتۆ بكەن‪،‬‬ ‫شــەڕڤانانی یەپەگە‌و یەپەژە بەرگرییەكی‬ ‫ســەخت لەعەفرین دەكەن‪ ،‬كە تێیدا ژنان‬ ‫رۆڵی گرنگیان لــەو بەرەنگارییەدا هەیە‪.‬‬ ‫لــە نمونــەی ئــەو بەرخۆدانــەی ژنانیش‬ ‫ناوەكانی ئاڤێســتا خابور‌و بارین كۆبانێ‬ ‫لەســەرەوەدان‌و بونەتەهــۆی ورەبــەرزی‬ ‫عەفرینییــەكان‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە توركیا‬ ‫ئەندامی ناتۆیەو كەرەستەی سەربازی زۆر‬ ‫بەهێز‌و پێشكەوتو بەكاردەهێنێت‌و بەپێی‬ ‫هەندێك سەرچاوە چەكی قەدەغەكراویشی‬ ‫بەكارهێنــاوە‪ ،‬كە بۆتەهۆی شــەهیدبون‌و‬ ‫برینداركردنــی نزیكــەی ‪ 500‬هاواڵتــی‬ ‫مەدەنــی‌و ئاوارەبوونــی ســەدان هاواڵتی‬ ‫دیكــە‪ .‬هــەر دوێنێش‪ ،‬هــەزاران هاواڵتی‬ ‫لــە عەفریــن خۆپیشــاندانێكی گەورەیان‬ ‫سازكرد‌و وەاڵمی لێدوانەكانی ئەردۆغانیان‬ ‫دایەوە‪ ،‬كــە رایگەیاندبــوو عەفرین چۆڵ‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫الیخۆشــیەوە‪ ،‬مەال بەختیار لێپرســراوی‬ ‫دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبــی سیاســیی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬لــە وتارێكــدا بــە ناونیشــانی‬ ‫(بەرگریی عەفرین‪ ..‬وەرچەرخانی فیدراڵی)‬ ‫كــە لــە پەیجــی تایبەتــی خۆی لــە تۆڕی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی فەیسبوك و لە سەروتاری ئەم‬ ‫ژمارەیەی (چاودێر)یشــدا‪ ،‬باڵوكراوەتەوە‪،‬‬ ‫ئامــاژە بــەوەدەكات‪ :‬بەرەنگاریــی عەفرین‬ ‫ســەركەوتن بەدەســتبهێنێ‌‪ ،‬دەســتەبەری‬ ‫مافی فیدراڵی بۆ رۆژئاوا دەكات‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫خەڵكی عەفرین بەخۆپیشاندانێكی گەورە وەاڵمی ئەردۆغانیان دایەوە‬

‫مەال بەختیار‪ :‬بەرەنگاریی عەفرین سەركەوتن بەدەستبهێنێ‌‪ ،‬دەستەبەری‬ ‫مافی فیدراڵی بۆ رۆژئاوا دەكات‬

‫«‬

‫یان تەعریب یان درێژەپێدانی رێبازی كوردایەتی‬

‫(چاودێر) ئامانجی سەردانەكەی‬ ‫مەال بەختیار بۆ خانەقین ئاشكرادەكات‬ ‫بۆ یەكەمجار دوای روداوەكانی ‪16‬ی‬ ‫ئۆكتۆبــەر‪ ،‬دوێنــێ ‪ ،2018/2/4‬مــەال‬ ‫بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاســیی یەكێتی‪ ،‬سەردانی‬ ‫شــاری خانەقینــی كــردو بڕیاریشــە‬ ‫لــە شــارەكەدا چەنــد كۆبونەوەیــەك‬ ‫ئەنجامدات و هاوكات دوو كۆڕیش ســاز‬ ‫دەكات‪ ،‬یەكێكیــان لە زانكۆی گەرمیان‬

‫پەكەكە‪ ،‬و نەوەی نوێ كوجا مەرحەبا!‬ ‫یەكێتی خۆش مەرحەبا!!‬

‫سامان سنجاوی‬

‫«‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫و ئەوی دیكەیان لە خانەقین‪.‬‬ ‫بەپێــی ئــەو زانیارییانــەی دەســت‬ ‫(چاودێر) كەوتون‪ ،‬ئامانجی سەرەكیی‬ ‫ســەردانەكەی مــەال بەختیــار بــۆ‬ ‫شــاری خانەقیــن‪ ،‬ســاڕێژكردنی برینە‬ ‫ســایكۆلۆژییەكانی خەڵكی شارەكەیە‪،‬‬ ‫تاوەكو بە گیانێكــی كوردانەوە خۆیان‬ ‫بــۆ هەڵبژاردنــەكان ئامــادە بكــەن و‬ ‫لــەو رێگەیەشــەوە ئــەو تەعریبە نوێیە‬ ‫هەڵبوەشــێننەوە كــە لــە دوای ‪16‬ی‬

‫ئۆكتۆبــەرەوە بەســەر شــارەكەدا‬ ‫سەپێنراوە‪.‬‬ ‫هەر بەپێی زانیارییەكانی (چاودێر)‪،‬‬ ‫بڕیارە مەال بەختیار لەشاری خانەقین‪،‬‬ ‫كۆڕێكــی سیاســی بەناونیشــانی (یان‬ ‫تەعریب‪ ،‬یان كوردستان سەردەكەوێت)‬ ‫ساز بكات‪ ،‬هاوكات بڕیاریشە لە زانكۆی‬ ‫گەرمیان‪ ،‬كۆڕێكی دیكە بە ناونیشــانی‬ ‫(كوردســتان لەبەردەم قۆناغێكی نوێی‬ ‫سیاسیدا) ببەستێت‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫فەیسبوكنامەی ژمارە (‪)31‬‬

‫بەرگریی عەفرین‪ ..‬وەرچەرخانی فیدراڵی‬ ‫مەال بەختیار‬

‫لــە(‪)2018/1/20‬وە‪ ،‬هێرشــی توركیــا‪ ،‬بەســەدان تانــك‌و زیاتر لە (‪ )80‬فڕۆكەی ناتۆ‌و هەزاران ســەربازو جاشــی بەشــێكی‬ ‫بەرهەڵستكارانی سوریا‪ ،‬بۆ سەر شاری عەفرین‪ ،‬دەستیپێكردووە‪ .‬قەبارەی هێزەكەو تەكنەلۆژیای جەنگین‌و قوربانییەكان بەراورد‬ ‫بكرێ‌‪ ،‬لەرووی ســتراتیژی جەنگەوە‪ ،‬هەتائێســتا دەركەوتووە‪ ،‬كە تاكتیكی بەرەنگاریەكە‪ ،‬بۆ سەرخســتنی ســتراتیژی پاراستنی‬ ‫عەفرین سەركەوتوو بووە‪ .‬لەبەرامبەریشدا‪ ،‬سوپای توركیا‪ ،‬الیەنی كەمی ئامانجی عەسكەریەكانی (تائێستا) بەدینەهێناوە‪.‬‬ ‫ئەگەر سەردەمەكە‪ ،‬تەكنەلۆژیای جەنگین‪ ،‬بەكارهێنانی زرێپۆش‌و تۆپ‌و موشەكی ئاراستەكراوی لیزەری‪ ،‬بۆ چۆنیەتی ئەنجامی‬ ‫بەرەنگاریەكەی عەفرین‪ ،‬لێكدانەوەی بابەتیی عەســكەری بۆ بكرێ‌‪ ،‬ئەو راســتییە دەردەكەوێ‌‪ ،‬كە شەرڤانان (یەپەژە‪ -‬هەسەدە)‬ ‫نەك هەر ئازان‪ ..‬بەڵكو ئەگەر نەخشە عەسكەریەكانی توركیا شكستپێبهێنن‪ ،‬لە زانستی عەسكەریدا‪ ،‬هاوكێشەی نوێی بەرەنگاری‬ ‫دەخرێتە سەر تەواوی زانیاری‌و زانستی عەسكەری‪ ..‬بەڵكو زانستی عەسكەری بەرەنگاری دەوڵەمەندیش دەكات!‬ ‫دەمێنێتەوە رەهەندی سیاسی‪ ،‬بەرەنگاری عەفرین‪ ،‬كە پێمانوایە‪:‬‬ ‫ شەڕی سەرێ كانی (‪ )2013‬توانای هێزی عەسكەری رۆژئاوای سەلماند‪.‬‬‫ێ (كە دوای ‪ 133‬رۆژ لەبەرەنگاری لە ‪2015/1/27‬دا رزگار كرا)‪ ،‬شــەرعیەتی سیاســی هێزی عەســكەری‬ ‫ بەرەنگاری لە كۆبان ‌‬‫بۆ شەرڤانان‪ ،‬دەستەبەركرد‪.‬‬ ‫ بەرەنگاریش لە (عەفرین) سەركەوتن بەدەستبهێنێ‌‪ ،‬دەستەبەری مافی فیدراڵی بۆ رۆژئاوا دابین دەكات‪.‬‬‫ئێستا‪ ،‬نەك رۆژئاوا‪ ،‬بەڵكو چارەنوسی سوریاش‪ ،‬لەناو ئۆپۆزسیۆنی سوریاو كۆبونەوەكانی ژنێف‌و ئەستانەو سوچی‪ ،‬بەشێكی‬ ‫پەیوەنــدی بــە شــەڕی بەرەنگاری (عەفرین)ەوە هەیە‪ .‬زۆریشــی نەمــاوە دەربكەوێ‌‪ ،‬نەتــەوەی كورد لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاســتدا‪،‬‬ ‫لەناو هاوكێشــەكاندا‪ ،‬قەرەبوی پیالنەكانی مێژوو لەناوچەكەدا بكاتەوە‪ ..‬لەســەردەمی جیهانگیریدا‪ ،‬كوردســتان‪ ،‬دەبێتە بەشێكی‬ ‫كاریگەری گۆڕینی هاوكێشەكان‌و سیاسەتی ئیقلیمیش!‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )644‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫تێكۆشانی‬ ‫ژنانە‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ 17‬رۆژە بەرخۆدان بەردەوامە‬ ‫عەفرین شكست بە بەهێزترین سوپای ناوچەكە دەهێنێت‬ ‫خەڵكی عەفرین بەخۆپیشاندانێكی گەورە وەاڵمی ئەردۆغانیان دایەوە‬

‫هاوڕێ توانا مێرگەسەری‬ ‫ئیــدی چیــدی نەڵێیــن ژنــان‬ ‫هاوشــانی پیــاو‪ ،‬چونكــە ئەمــە‬ ‫لــە مانــاو مەغــزدا تەعبیرێكــی‬ ‫لەجێ نیەو ســەر بــەو فەرهەنگ‬ ‫مێنتاڵیەتیــە رەگەزگەرایەیە‪ .‬كە‬ ‫مێینەبون لــە دوای نێرینەبونەوە‬ ‫دێــت و گەرەكیەتی كــە ئەمیان‬ ‫دوای ئەو یان گۆ بكات !‬ ‫نا بەڵكو فەڕزە لەمەودوا بڵێین‬ ‫پیاوان هاوشانی ژنان ‪.‬‬ ‫ئاخــر بنــۆڕن كــە پیاوانــی‬ ‫یەپەگە‪ .‬هاوشانی ژنانی یەپەژە‪.‬‬ ‫لــە رۆژئاڤــا قارەمانیەتــی وایان‬ ‫نوانــدوە كــە ســەر بەرزییــە بۆ‬ ‫حــەوت پشــتی نەتــەوەی كورد‬ ‫شانازیشە بۆ مرۆڤایەتی كە چەند‬ ‫دەیەیەكە خەریكە كۆنەپەرســت‬ ‫و زوڵــم و زۆری رژێمــە تاكــڕەو‬ ‫تەنانــەت‬ ‫دیكتاتــۆرەكان‬ ‫زلهێزەكان بڕســتی لـــێ‌ دەبڕن‪،‬‬ ‫تێكۆشــانی پڕجۆش و خرۆشــی‬ ‫ژنانــە ئاوایە لە رۆژئاڤا ســەرەتا‬ ‫زهنیەتی نێر ســاالری كە زادەی‬ ‫قۆناغــی پۆســت نیولۆتیكە تێك‬ ‫دەشكێنرێت و ئەو بڕوا چەوتەش‬ ‫بە تەجروبەو تێســتی تێكۆشانی‬ ‫(نیوەی كۆمەڵ) بەتاڵدەكرێتەوە‬ ‫كــە پێیانوابــو ژن ســێ‌ بەشــی‬ ‫كۆمەڵیــش بێت‪ .‬ناتوانێت رەوتی‬ ‫تێكوشــان و ئازدیخوازانــەی‬ ‫هــەم خــۆی و هەمیــش كۆمــەڵ‬ ‫بەرەوپێش بەرێت !‬ ‫هەڵبــەت كــۆدی لێگەڕین لەم‬ ‫تێكۆشــانەی ژنانــی یەپــەژەو‬ ‫پەكەكە زۆر رونە ئەوان دەرچوی‬ ‫ئەو زانكۆیەن كە وانەو فەلسفەی‬ ‫ژنۆلــۆژی رێبــەر ئاپۆیــان پــێ‌‬ ‫خەتمكــراوەو بــاش دەزانــن كە‬ ‫دەبێــت لەكوێ‌ بونی رەســەنیان‬ ‫بســەلمێنن‪( .‬ئاڤێســتا خابــور)‬ ‫كاتێــك بەوپــەڕی شــەهامەتەوە‬ ‫خــۆی بــە تانكــی جەندرمــەدا‬ ‫دەكات بەوپــەڕی ئیــرادەی‬ ‫هۆشــیارانە هەیبــەت و غــروری‬ ‫دوژمن دەشكێنێت‪.‬‬ ‫(بارین)ی كۆبانێش تاكو گیان‬ ‫دەبەخشــێت بەرگــری دەكات و‬ ‫كرێگەرتەكانــی ســوڵتانیش بــە‬ ‫حەیایــی رژاویان و دەســتنوێژی‬ ‫شكاوی مرۆڤایەتیان بە بەرچاوی‬ ‫دنیاوە جستەی پاكی دەشێونن!‬ ‫بەاڵم چەنــدە دڕندەبــن چەند‬ ‫دڵ ســاردو ترســنۆكانە تەرمــی‬ ‫پیرۆزیــان بشــێوێنن هەرگیــز‬ ‫ناتوانــن پەیامــی تێكۆشــانی‬ ‫ئازدیخوازانەی یەپــەژەو یەپەگە‬ ‫بشێونن‪.‬‬ ‫بەڵـــێ‌ ئــەوان ئێســتا بە كۆو‬ ‫وەك كۆرس ئەم دو وشەیە‪.‬‬ ‫دەیڵێنــەوە یــان (عەفریــن‬ ‫یــان ئەمریــن) بەڵـــێ‌ ئیــرادەی‬ ‫ژنانەیــە پارێزگاریــی لەخــاك‬ ‫و خەڵــك و بەهــا مرۆییــەكان‬ ‫دەكات‪ .‬لێناگەڕێــت دەوڵەتــی‬ ‫فاشیســتی توركیــاو چەتــە‬ ‫ســەلەفی خەڵەفاوەكانــی بەنــاو‬ ‫بەر هەڵســتكاری سوریا ئەزمونی‬ ‫رۆژئاڤــا لــە باربەرن جا ئێســتا‬ ‫بزانن عەفرین و كانتۆنەكان چۆن‬ ‫ژنانە دەپارێزرێت‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‬ ‫ماوەی ‪ 17‬ڕۆژ بەســەر لەشكركێشیی‬ ‫ســوپای توركیــا‌و هاوپەیمانەكانــی‬ ‫بــۆ ســەر عەفریــن تێدەپەڕێــت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشــتا نەیتوانیوە پێشڕەوییەكی ئەوتۆ‬ ‫بكــەن‪ ،‬شــەڕڤانانی یەپەگــە‌و یەپــەژە‬ ‫بەرگرییەكی ســەخت لەعەفرین دەكەن‪،‬‬ ‫كــە تێیــدا ژنــان رۆڵــی گرنگیــان لەو‬ ‫بەرەنگارییــەدا هەیــە‪ .‬لــە نمونەی ئەو‬ ‫بەرخۆدانەی ژنانیش ناوەكانی ئاڤێســتا‬ ‫خابــور‌و باریــن كۆبانێ لەســەرەوەدان‌و‬ ‫بونەتەهــۆی ورەبــەرزی عەفرینییەكان‪،‬‬ ‫بەهــۆی ئــەم بەرگرییــە بەهێــزەوە‪،‬‬ ‫هــاوكات كوژرانــی ژمارەیەكــی زۆری‬ ‫هاواڵتی مەدەنی بەدەســتی عوســمانیە‬ ‫نوێیــەكان كاردانــەوەی جیهانیــەكان‬ ‫فراوان دەبن‪ .‬ئەمــە لەكاتێكدایە توركیا‬ ‫ئەندامی ناتۆیەو كەرەســتەی ســەربازی‬ ‫زۆر بەهێز‌و پێشــكەوتو بەكاردەهێنێت‌و‬ ‫بەپێــی هەندێــك ســەرچاوە چەكــی‬ ‫قەدەغەكراویشــی بەكارهێنــاوە‪ ،‬كــە‬ ‫بۆتەهــۆی شــەهیدبون‌و برینداركردنــی بەرخودانێكی بەهێز لەعەفرین دەكرێت‪ ،‬لەنێــوان هێزەكانی توركیاو شــەڕڤانانی‬ ‫نزیكــەی ‪ 500‬هاواڵتــی مەدەنــی‌و هەر بۆیە پێشبینیدەكرێت‪ ،‬لەداهاتوشدا (هەسەدە)دا خۆی بەهێزەكانی توركیادا‬ ‫ئاوارەبوونــی ســەدان هاواڵتــی دیكــە‪ .‬بە تەواوی شكستبهێنێت‪.‬‬ ‫تەقانــدەوە‪ ،‬هاوكات باریــن كۆبانێ‪ ،‬كە‬ ‫هاوكات دوێنێ هەزاران هاواڵتی لە عەفرین‬ ‫بەجۆرێــك میدیاكانــی جیهــان شەڕڤانێكی یەپەژە بوو لەگوندی قومای‬ ‫خۆپیشــاندانێكی گەورەیــان ســازكرد‌و بەگرنگییەوە باس لە روداوەكانی شەڕی ســەر بــە شــارۆچكەی بلبلێــی عەفرین‬ ‫وەاڵمی لێدوانەكانی ئەردۆغانیان دایەوە‪ ،‬عەفریــن دەكــەن‪ ،‬لەوچوارچێوەیــەدا لەرۆژئــاوای كوردســتان‪ ،‬لە شــەڕی دژ‬ ‫كە رایگەیاندبوو عەفرین چۆڵ بووە‪.‬‬ ‫كەناڵــی بــی بی ســی رۆژی شــەممەی بە ســوپای توركیاو هێزە چەكدارەكانی‬ ‫بە خوێناویترین رۆژ بۆ ســوپای توركیا سەر بە توركیا گیانی لەدەستداو لەالیەن‬ ‫لەشكركێشی سەر عەفرین‬ ‫ناوبــردوە كە لــەو رۆژەدا نۆ ســەربازی چەكدارەكانــی ئۆپۆزســیۆنی ســوریاوە‬ ‫سوپای‬ ‫لە ‪20‬ی مانگی كانونی یەكەمدا‬ ‫توركیا كوژراون‪.‬‬ ‫تەرمــی باریــن كۆبانــێ شــێوێندراوە‌و‬ ‫توركیا‪ ،‬كە ئەندامی ناتۆیەو خاوەنی زۆر‬ ‫سوكایەتی پێكراوە‪.‬‬ ‫چەكی پێشــكەوتو و بەهێــزە بەفەرمی‬ ‫رۆڵی كارای ژنان لە بەرخۆدانی‬ ‫دەســتپێكردنی لەشكركێشــییەكانی بۆ‬ ‫كردنە ئامانجی مەدەنییەكان‬ ‫عەفرین‬ ‫ســەر كانتۆنی عەفریــن ڕاگەیاند‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ســوپای توركیــا لەهێرشــەكانیدا‬ ‫لەڕۆژئــاوای كوردســتان ژنــان لەگەڵ‬ ‫یەپەگەو یەپــەژە لەكانتۆنی عەفرینەوە‬ ‫پیاوان هاوشــانی یەكترن لەئەرك‌و مافدا جیــاوازی لەنێوان شــەڕڤانانی یەپەگەو‬ ‫بەرگرییەكــی بەهێزیان كــرد‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫لــە ریزی هێــزە چەكدارەكاندا یەتایبەت یەپەژەو هاواڵتیانی مەدەنی ناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ماوەی ‪ 17‬بەســەر لەشكركێشــییەكاندا‬ ‫یەپەگەو یەپەژە‪ ،‬بەجۆرێك یەكینەكانی بەشــێوەیەكی هەڕەمەكــی بۆردومانــی‬ ‫تێدەپەڕێــت‪ ،‬بــەاڵم توركیــا نەیتوانیوە‬ ‫پاراســتنی ژنــان (یەپەژە) بــە هێزەوە ئــەو گــەڕەك‌و ناوچانــەش دەكات‪ ،‬كە‬ ‫داگیریبكات‪.‬‬ ‫بەرگری لە خاكەكەیان دەكەن‪ ،‬لەنوێترین هاواڵتیانــی تێدا نیشــتەجێن‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫توركیــا‬ ‫چاودێــران‪،‬‬ ‫بــەڕای‬ ‫نمونــەدا‪ ،‬ئاڤێســتا خابــوور فەرماندەی لەدرێژەی بۆردومانەكانی سوپای توركیا‬ ‫لەهێرشــەكانی بۆسەر كانتۆنی عەفرین‬ ‫هێزەكانــی یەپــەژە لە گونــدی حەمامی بۆســەر كانتۆنی عەفریــن‪ ،‬زیاتر لە ‪150‬‬ ‫شكســتدەهێنێت‪ ،‬چونكە ماوەی ‪ 17‬ڕۆژ‬ ‫ناحیــەی جندرێســێ لــە چاالكیێكــی هاواڵتــی مەدەنی شــەهیدبون‌و زیاتر لە‬ ‫بەسەر هێرشەكانیاندا تێدەپەڕێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گیانبازیدا لەكاتی بونی شەڕێكی سەخت ‪ 300‬هاواڵتــی دیكــەش برینداربــوون‪،‬‬ ‫هێشــتا نەیتوانیوە عەفریــن داگیربكات‌و‬

‫هێرشە ســەربازییەكانی توركیا دەكەن‪،‬‬ ‫پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئەڵمانیا ڕەخنەی‬ ‫توند لەحكومەت دەگرن‪ ،‬كە هەڵوێستی‬ ‫جدییان بەرامبەر توركیا نەبووەو داوایان‬ ‫لەحكومەتی ئەڵمانیــا كرد‪ ،‬چیتر چەك‬ ‫بەتوركیا نەفرۆشێت‪.‬‬ ‫هــاوكات ئیمانویڵ ماكرۆن ســەرۆكی‬ ‫فەرەنســا كە پێشــتر داوای كۆبونەوەی‬ ‫ئەنجومەنــی ئاسایشــی نێودەوڵەتــی‬ ‫كردبوو‪ ،‬لەســەر ئەو داوایەش كۆبونەوە‬ ‫كــرا‪ ،‬رایگەیانــد كە ئەگەر هێرشــەكانی‬ ‫توركیــا لەچوارچێوەی بەرەنگاربونەوەی‬ ‫تیــرۆر دەربچــن‪ ،‬دەچێتــە چوارچێوەی‬ ‫داگیركارییەوە‪.‬‬ ‫هەروەهــا بۆچونی ئەمریــكا بەرامبەر‬ ‫عەفرین تاكو ئێســتا جــدی نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كاتێك حكومەتی توركیا داوای لەئەمریكا‬ ‫كرد‪ ،‬هێزەكانــی لەمنبج بكشــێنێتەوە‪،‬‬ ‫ئەمریــكا بەو داواكارییە ڕازی نەبوو‪ ،‬كە‬ ‫ئەمــەش بەڕای چاودێران هەڵوێســتێكی‬ ‫ئیجابی ئەمریكایە‪ ،‬بۆئەوەی سنورێك بۆ‬ ‫هێرشەكانی توركیا دابنرێت‪.‬‬ ‫هــاوكات ژمارەیــەك هاواڵتــی دیكــەش‬ ‫لەترســی بۆردومانەكانی سوپای توركیا‬ ‫دوێنــێ یــەك شــەممە هــەزاران‬ ‫پەنایان بۆ شــاخەكان بردووە‪ ،‬هەروەها‬ ‫نەتــەوە یەكگرتووەكانیــش هۆشــداری هاوواڵتیانــی شــاری عەفریــن رژانــە‬ ‫لەئاوارەبوونی ‪ 200‬بۆ ‪ 300‬هەزار هاواڵتی شــەقام‌و گۆڕەپانەكانــی نێوەڕاســتی‬ ‫شــار‌و جەخیانكردەوە لەسەر بەردەوامی‬ ‫مەدەنی داوە‪.‬‬ ‫بەرخۆدانــی عەفریــن‌و رایانگەیانــد كــە‬ ‫ئەوان شارەكەیان چۆڵناكەن‌و لە بەرگری‬ ‫چاالكی جەماوەری بەردەوامە‬ ‫بەردەوام دەبن‪.‬‬ ‫لەزۆرێك شارو شارۆچكەی كوردستان‬ ‫ئــەو خۆپیشــاندانە كــە ســەرجەم‬ ‫و ‪ 13‬شــاری سویدو ئەڵمانیاو فینلەندا‌و‬ ‫حــزب‌و الیەنــە سیاســییەكان لــە پــاڵ‬ ‫ئێــران‌و روســیاو باشــورو رۆژئــاواو‬ ‫جەمــاوەری پێكهاتــە جیاوازەكانــی‬ ‫رۆژهەاڵت خۆپیشاندان دژ بەهێرشەكانی‬ ‫شــارەكەدا بەشــدارییان كــرد‪ ،‬بۆ وەاڵم‬ ‫توركیــا بۆســەر عەفریــن بەردەوامــە‪،‬‬ ‫دانــەوەی لێدوانەكانــی رەجــەب تەیــب‬ ‫تەنانــەت لەناوخــۆی واڵتی توركیاشــدا‬ ‫ئەردۆغان ســەرۆك كۆماری توركیا بوو‪،‬‬ ‫خۆپیشــاندانێك لەالیــەن چاالكوانــان‌و‬ ‫كــە رایگەیاندبوو خەڵــك عەفرینی چۆڵ‬ ‫ڕۆژنامەنوســانەوە ڕێكخرا‪ ،‬بەاڵم لەالیەن‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫هێــزە ئەمنییەكانی توركیــاوە ڕێگرییان‬ ‫هــاوكات هاوواڵتیانــی زۆرێــك لــە‬ ‫لێكرا‌و دەستگیركران‪.‬‬ ‫شــارو شــارۆچكەكانی دیكەی رۆژئاوای‬ ‫كوردســتان بــەرەو عەفریــن بەرێكەوتن‬ ‫كاردانەوە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫بۆ بەشــداریكردن لە خۆپیشــاندانەكان‬ ‫هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش لەژێــر نــاوی «نا بــۆ داگیــركاری نا بۆ‬ ‫بەرامبــەر هێرشــەكانی توركیــا تادێــت پاكتاوكردن»‪.‬‬ ‫بەرفراوانتــر دەبێــت‌و داوای راگرتنــی‬

‫عەفرین وەاڵمی ئەردۆغان دەداتەوە‬

‫ئیخوان موسلمین‪-‬ی سوریا‬

‫لە كۆمەڵكوژی عەفریندا پشتگیری توركیا دەكات‬ ‫چاودێر – بابان حەمە‪:‬‬

‫ئیخوان موسلمینی سوریا‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫فەرمی پشــتگیری و پشــتیوانی خۆیان بۆ‬ ‫لەشكركێشــی و رشتنی خوێنی بێ تاوانی‬ ‫كوردانــی عەفرین لە رۆژئاوای كوردســتان‬ ‫دەردەبــڕن و بەكارێكــی بێوێنــەو پیرۆز و‬ ‫گرنگی لەقەڵەم دەدەن‪.‬‬ ‫لەژێــر ناوی (چڵە زەیتــوون)دا‪ ،‬ئەمڕۆ‬ ‫‪ 17‬رۆژی تەواوە توركیا لەرێگەی ئاســمان‬ ‫و زەوییەوە بۆردومان و بۆمبارانی كانتۆنی‬ ‫عەفریــن دەكات لە رۆژئاوای كوردســتان‌و‬ ‫هەڵوێســتی حزبــە ئیســامییەكانی وەك‬ ‫ئیخــوان مســلمینی میســر و ئیخــوان‬ ‫موســلمینی ســوریاو تەنانەت بزووتنەوەو‬ ‫حزبە ئیســامییەكانی فەلەستین و قەتەرو‬

‫بەشــێوەیەكی ناڕاســتەوخۆش ســعودییە‬ ‫پشتگیری ئەو پرۆسە خوێناوییەی توركیا‬ ‫دەكات كە دژ بەكوردانی رۆژئاوا دەیكات و‬ ‫سەدان ژن و منداڵیش لەنێو قوربانییەكانی‬ ‫عەفرینــدان كــە بە ئاشــكرا دژ بــە بڕگەو‬ ‫مــادەی مافەكانی مرۆڤەو جینۆســایدێكی‬ ‫تەواو و بێگومانە كە لەعەفرین دەكرێت‪.‬‬ ‫ئــەو هەڵوێســتەی ئیخوان موســلمینی‬ ‫ســوریا‪ ،‬تەنهــا پشــتگیری و پشــتیوانی‬ ‫توركیا نەوەســتاوە‪ ،‬بەڵكو پێنج شەممەی‬ ‫رابردوو‪ ،‬داواشــیان كردووە كە فەسیڵێكی‬ ‫چەكداریــان شانبەشــانی جەندرمەكانــی‬ ‫توركیــا بەشــداری ئــەو كاولــكاری و‬ ‫خوێنڕشــتنە بكــەن لەعەفریــن و لەســەر‬ ‫حسابی رۆح و گیانی كوردانی رۆژئاوا‪.‬‬ ‫لــە راگەیەنراوەكەشــیاندا هاتــووە كــە‬ ‫ئــەوان وەك بــرا توركەكانیان مەســەلەی‬ ‫ئاسایشــی نەتەوەی توركیایــان ال گرنگەو‬

‫پەرۆشــی ئەوكارە پیرۆزەن تا جوداخوازو‬ ‫تێرۆریســتەكان (كــە مەبەســتیان‬ ‫گەریالكانــی یەپەكەو یەپەژەیە) لەناوببەن‬ ‫و فەسیڵێكی چەكداریی ئەوانیش ئامادەی‬ ‫ئەوەن كە شانبەشــانی ســوپای چەكداری‬ ‫توركیا بەشداری پرۆسەی (چڵە زەیتوون)‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫لــە راگەیەنراوەكەشــیاندا هاتــووە كــە‬ ‫شۆڕشــگێڕانی ئۆپۆزســیۆنی ســوریاش‬ ‫پێویســتە شانبەشــانی ئێمە لە (سوپای‬ ‫نیشتمانی سووریا) هاوكارو پشتیوان بن بۆ‬ ‫لەناوبردنی جوداخوازەكان‪ ،‬كە لەسەرەتای‬ ‫شــەڕی ناوخۆیــی ســوریاوە هەوڵــدەدەن‬ ‫لەباكوری ســوریاوە‪ ،‬خاكی سووریا پارچە‬ ‫پارچەبكەن‪.‬‬ ‫باڵــی ئیخوان موســلمینی ســوریا‪ ،‬كە‬ ‫لەكانوونی یەكەمی ساڵی پارەوە (سوپای‬ ‫نیشتمانی ســووریا) یان راگەیاند‪ ،‬نزیكەی‬

‫‪ 30‬فەســیڵی چەكــدارن و لەنــاو هەنــاوی‬ ‫(ســوپای ئــازاد) ەوە هاتووتەنە دەرێ و‬ ‫هەندێــك لەشــارەزایانی كاروباری ســوریا‬ ‫دەڵێن مەترســیدارترینی ئەو تێرۆریست و‬ ‫توندڕەوانەی ســەرەتا چوونە شەڕی دژ بە‬ ‫حكومەتــی ســوریاوە‪ ،‬هەندێكیــان چوونە‬ ‫بــەرەی نوســڕەو هەندێكیشــان داعــش و‬ ‫ئەوانــەی ئێســتاش لەژێر ناوی (ســوپای‬ ‫نیشتمانی سوریا‪ -‬باڵی ئیخوان موسلمینی‬ ‫سوریا) گیرســاونەتەوەو هەردوو دەوڵەتی‬ ‫توركیــا و ســعودییەو ئیخوان موســلمینی‬ ‫میســر پشــتیوانی دارایی و لۆجیســتی و‬ ‫چەكی خستوونەتە بەردەست‪.‬‬ ‫بێجگە لە حزبە ئیسالمییەكانی دەرەوەی‬ ‫پارچەكانی كوردستانیش‪ ،‬ئەوەی جێگەی‬ ‫ســەرنجە‪ ،‬لە هەرێمــی كوردســتان چەند‬ ‫حزبێكی ئیسالمی و كەسایەتی ئاینی و مەال‬ ‫و وتاربێــژەكان‪ ،‬بێدەنگیــان هەڵبژاردووە‬

‫و تەنانــەت ئیدانــەو سەرزەنشتێكیشــیان‬ ‫بەعەفرین رەوا نەبینی! ســەرەڕای ئەوەی‬ ‫چەنــد كەســایەتییەكی ئیســامی و ووتار‬ ‫بێژیــش پشــتیوانی و پشــتگیری خۆیــان‬ ‫دەردەبــڕن بۆ ئەو پرۆســەیەی توركیا دژ‬ ‫بە عەفرین و كوردســتانی رۆئاوا دەســتی‬ ‫داوەتێ‪ ،‬هەندێكیشــان بە ئاشــكرا دوعای‬ ‫ســەركەوتن بۆ ئەردۆگان و خوێناویكردنی‬ ‫عەفرینیــان دەكــرد‪ ..‬ئەمــە لەكاتێكدا چ‬ ‫ســەروەختی ئەنفالــی بەدنــاوی ســااڵنی‬ ‫هەشــتاكانی ســەدەی رابردوو‪ ،‬تا دەگاتە‬ ‫خنكاندنــی هەڵەبجــە بــەگازی كیمیایــی‌و‬ ‫ڕەوی ملیۆنــی خەڵكــی كوردســتان‪ ،‬یەك‬ ‫حزبی ئیســامی و كەسایەتی ئاینی نەبوو‬ ‫وورتەیەكی لێوەبێت‪ ..‬وەك چۆن ئێستاش‬ ‫بۆ عەفرین‪ ،‬هەندێك حزب و الیەنی سیاسی‬ ‫ئیسالمیی ورتەیەكیان لێوەنەهاتووە!‬

‫ذمارة (‪ )644‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫بەپێی بڕیارێكی كابینەكەی د‪ .‬بەرهەم ساڵح‬

‫خوێندكارانی حوجرەكان‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئەنجامدانی تاقیكردنەوەی ئەنجومەنی‬ ‫زانایان‪ ،‬بڕوانامەكانیان پەسەند دەكرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەپێــی بەڵگەنامەیــەك كــە وێنەیەكــی‬ ‫دەســت (چاودێــر) كەوتــوە‪ ،‬حكومەتــی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان لــە ســەردەمی‬ ‫كابینەكــەی د‪ .‬بەرهــەم ئەحمــەد ســاڵح‪،‬‬ ‫بەبــێ تاقیكردنەوەی ئەنجومەنــی زانایانی‬ ‫وەزارەتــی ئەوقــاف‪ ،‬دان بــە بڕوانامــەی‬ ‫بەكالۆریــۆس و ماســتەر و دكتــۆرای ئــەو‬ ‫كەســانەدا دەنێــت‪ ،‬كــە لــە حوجرەكاندا‬ ‫خوێنــدكار بون و هــەر لــەوێ بڕوانامەیان‬ ‫بەدەســتهێناوە‪ .‬بە بۆچونــی چاودێرانیش‪،‬‬ ‫ئەمە بڕیارێكی خراپی ئەو سەردەمە بوەو‪،‬‬

‫هۆكارێــك بوە بــۆ ئــەوەی چەندین كەس‬ ‫بە بڕوانامەی تەزویر و كەســانی نەشــیاو‪،‬‬ ‫بە رەســمی ببنە خاوەنــی بڕوانامەی بەرز‬ ‫و‪ ،‬هەندێكیــان بــە نادادپەروەریــی بونەتە‬ ‫پێشنوێژ و وتارخوێنی مزگەوتەكان‪.‬‬ ‫بەپێــی نوســراوەكە‪ ،‬كــە مێژووەكــەی‬ ‫دەگەڕێتــەوە بــۆ ‪ 2010/1/25‬و ئیمزای د‪.‬‬ ‫بەرهەم ئەحمەد ســاڵح‪ ،‬سەرۆكی ئەوكاتی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیرانی بەســەرەوەیە‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوەكــراوە‪ ،‬ئەو كەســانەی بڕوانامەیان لە‬ ‫حوجــرەكان وەرگرتــوە و تاقیكردنــەوەی‬ ‫ئەنجومەنــی زانایانــی وەزارەتیــان ئەنجام‬ ‫نــەداوە و دواتــر بڕوانامــەی بەرزتــر‬ ‫(بەكالۆریــۆس‪ ،‬ماســتەر‪ ،‬دكتۆرا)یــان‬

‫وەرگرتوە تا رێكەوتی ‪ 2010/1/1‬بە شەرعی‬ ‫دادەنرێت و كاری پێدەكرێت‪ ،‬بەاڵم لەدوای‬ ‫ئەو رێكەوتە بۆ یەكسانكردنی بڕوانامەكان‪،‬‬ ‫پێویستە تاقیكردنەوەی ئەنجومەنی زانایان‬ ‫لەالیەن وەزارەتی ئەوقاف ئەنجام بدرێت بۆ‬ ‫كاری پێویست‪.‬‬ ‫بــە بۆچونــی چاودێــران‪ ،‬ئــەم بڕیارەی‬ ‫ســەرۆكی حكومەتی ئەوكاتە‪ ،‬بە گەندەڵی‬ ‫دادەنرێــت‪ ،‬چونكــە بەبــێ هەڵســەنگاندن‬ ‫و تاقیكردنــەوەی ئــەو كەســانەی لــە‬ ‫حوجرەكاندا خوێندویانە‪ ،‬دان بە بڕوانامەی‬ ‫بەرزتریشــیاندا دەنرێــت‪ ،‬ئەمــەش رێگەی‬ ‫خۆش كردوە كە چەندین كەســی نەشــیاو‬ ‫و بــێ توانــا ببنــە خاوەنــی بڕوانامــەی‬

‫بەكالۆریــۆس و ماســتەر و دكتــۆرا لــەو‬ ‫رێگەیەشــەوە ببنە وتارخوێن و پێشنوێژی‬ ‫مزگەوتەكان‪ .‬لەالیەكی دیكەشــەوە خودی‬ ‫بڕیارەكــە هاودژیی تێدایە‪ ،‬چونكە لەهەموو‬ ‫ئــەو كەســانە دەبورێــت كــە تاوەكو پێش‬ ‫‪ ،2010/1/1‬تاقیكردنــەوەی ئەنجومەنــی‬ ‫زانایانی وەزارەتی ئەوقافیان ئەنجامنەداوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــەدوای ئــەو بــەروارەوە ئــەم‬ ‫تاقیكردنەوەیە دەســەپێنێت‪ ،‬كە دەبوو لە‬ ‫بنەمادا ئەم تاقیكردنەوەیە بەســەر هەموو‬ ‫خوێندكارانی حوجرەكانــدا بەبێ جیاوازیی‬ ‫و بەبێ رەچاوكردنی بەروار‪ ،‬بسەپێنرایە‪.‬‬

‫دوای دو كۆبونەوە‪ ،‬هێشتا حكومەتی عیراق‌و هەرێم لەسەر هیچ شتێك رێكنەكەوتون‬

‫عەبادی ئامادە نییە وادەی خەرجكردنی موچە‬ ‫ئاشكرابكات‌و یاری بەكات دەكات‬ ‫پارلەمانتارێکی كورد لە پارلەمانی عیراق‪:‬‬

‫عەبادی دەیەوێت وردبینی لیستی موچەخۆرانی هەرێم‪ ،‬كاتێكی زۆر بخایەنێت‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬

‫ئەگەرچــی مــاوەی زیاتر لــە(‪ )40‬رۆژە‪،‬‬ ‫بــاس لەئەنجامدانــی كاری وردبینــی‬ ‫لەلیســتی موچەخۆرانــی هــەردو وەزارەتی‬ ‫پــەروەردە‌و تەندروســتی هەرێــم لەالیــەن‬ ‫حكومەتی ناوەندەوە دەكرێت‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫موچەكانیــان خــەرج نەكــراوە‪ ،‬بەوتــەی‬ ‫پارلەمانتارەكانــی كوردیــش لــە بەغــدا‪،‬‬ ‫عەبــادی یــاری بــەكات دەكات‌و نایەوێــت‬ ‫بەزویی پارە خەرجبكات‪ ،‬بۆیە ئامادە نییە‬ ‫وادەی خەرجكردنــی موچە ئاشــكرابكات‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكــی پارتــی لەبەغــدا‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«عەبادی تەنیا كات دەكوژێت‌و پرسی موچە‬ ‫وەك هەڵمەتی هەڵبــژاردن بەكاردەهێنێت‌و‬ ‫ناشــیەوێت بەزویــی كارەكانــی لیژنەكانی‬ ‫وردبینــی كۆتایــی پێبهێنرێــت»‪ .‬هاوكات‬ ‫بەپێی زانیارییەكانــی (چاودێر) ئەگەرچی‬ ‫وەفــدی حكومەتــی هەرێمی كوردســتان‌و‬ ‫حكومەتــی عیراق لــە ماوەی رابــردودا دو‬ ‫جار كۆبونەوە‪ ،‬بەاڵم هێشــتا لەســەر هیچ‬ ‫شــتێك رێكنەكەوتــون‪ ،‬بــەرای چاودێرانی‬ ‫سیاسیش‪ ،‬هۆكاری سەرەكی رێكنەكەوتنی‬ ‫بەغدا‌و هەولێر لەسەر پرسی ناردنی موچە‪،‬‬ ‫دەگەڕێتــەوە بۆ كێشــەی هەناردەی نەوت‪،‬‬ ‫هــەروەك جێگری ســەرۆكی لیژنەی دارایی‬ ‫پارلەمانی كوردســتانیش‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪،‬‬ ‫حكومەتــی هەرێم دەســتبەرداری كێڵگەی‬ ‫نەوتــی خورمەڵــە دەبێــت بــۆ عیــراق‪،‬‬ ‫لەبەرامبــەر دانــەوەی (‪ )٢٢‬ملیــار دۆالری‬ ‫قەرزی هەرێم‪ ،‬بەاڵم عیراق بەم پێشــنیارە‬ ‫رازی نییە‪.‬‬

‫هەرێم‌و ناوەند‬ ‫رێكنەكەوتون‬

‫حكومەتی هەرێمی كوردســتان‌و حكومەتی‬ ‫فیــدڕاڵ گفتوگــۆی لەبارەوە كــراوە‌و هەر‬ ‫لــەو كۆبونەوەیــەدا داواكــراوە گرەنتی بۆ‬ ‫خەرجكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی‬ ‫كوردســتان بــۆ ســاڵی ‪ ‌2018‬هەبێــت‌و‬ ‫داواشــكراوە تێبینییەكانــی كورد لەســەر‬ ‫پڕۆژەی یاســای بودجەی ئەمســاڵ بەهەند‬ ‫وەربگیرێت‪.‬‬

‫لەلێدوانێكی رۆژنامەوانیدا‪ ،‬رایگەیاندوە‪،‬‬ ‫لەكۆبونەوەكــەی رۆژی پێنــج شــەمەی‬ ‫رابــردوی نێــوان حەیــدەر عەبــادی‌و‬ ‫ســەرۆكی فراكســیۆنە كوردییــەكان‪،‬‬ ‫عەبادی تەئكیدی لــەوە كردەوە كە ئەو‬ ‫(‪ )250‬ملیــار دینــارەی رەوانەی هەولێر‬ ‫كــراوە بەتەئكیــد بۆ موچەیــە‪ ،‬بەاڵم تا‬ ‫ئێستا بەبڕیار نوسراوی رەسمی نەكراوە‬ ‫بــۆ ئەوەی پارەكە تەســلیمی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان بكرێت‪ ،‬تەنیا لقێكی‬ ‫بانكــی ناوەندییــە لەهەرێــم‪ ،‬ئــەوەش‬ ‫دامەزراوەیەكی سەربەخۆیە‪.‬‬ ‫مەســعود حەیــدەر‪ ،‬ئامــاژەی‬ ‫بەوەشكردوە‪ ،‬داوامان لەعەبادی كردوە‪،‬‬ ‫وەك نییەت پاكی موچەی وەزارەتەكانی‬ ‫تەندروستی‌و پەروەردەی هەرێم بنێرێت‌و‬ ‫النی كەم دو موچە سەرف بكرێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫لە كۆبونەوەكــەدا وتی «زانیاریم هەیە‬ ‫لەســەر كاری لیژنەكان‌و هیچ كێشەیەك‬ ‫نییە‌و بەباشــی دەڕوات‪ ،‬هــاوكاری باش‬ ‫هەیــە لەنێوان هەرێم‌و بەغدا‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫راپۆرتی لیژنەیەكی پێگەیشــتوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چاوەڕێــی ئەنجامــی كۆتایــی راپۆرتــی‬ ‫تــر دەكات‌و ئــەوەش نزیكــەی (‪ 10‬بۆ‬ ‫‪ )14‬رۆژی دەوێــت‌و پاشــان موچەی دو‬ ‫وەزارەتەكە سەرف دەكات»‪.‬‬

‫بەپێــی زانیارییــەكان‪ ،‬لەرێكەوتــی‬ ‫‪2017/12/25‬وە‪ ،‬كــە دەكاتــە زیاتــر‬ ‫لــە(‪ )40‬رۆژ بــەر لەئێســتا‪ ،‬بەفەرمانــی‬ ‫حەیــدەر عەبــادی‪ ،‬ســەرۆكوەزیرانی‬ ‫عیــراق كارەكانــی لیژنــەی وردبینیكــردن‬ ‫لەموچــەی موچەخۆرانــی وەزارەتەكانــی‬ ‫تەندروستی‌و پەروەردەی حكومەتی هەرێم داوایەكی بەپەلە لەحكومەتی‬ ‫دەســتیپێكردوە‌و ســەرباری هاتــن‌و چونی‬ ‫عیراق دەكرێت‬ ‫لیژنەكان بۆ بەغدا‌و هەولێر‪ ،‬هێشتا كاتێك‬ ‫دیاری نەكراوە بۆ خەرجكردنی موچەكانیان‪،‬‬ ‫هــاوكات دوێنــی لەكۆنگرەیەكــی‌‬ ‫ئــەوەش لەكاتێكدایــە‪ ،‬كــە هێشــتا هیــچ‬ ‫رێككەوتنێك لەنێوان حكومەتەكانی ناوەند‌و رۆژنامەوانیدا لەشاری‌ سلێمانی‪ ‌،‬د‪.‬رێكەوت‬ ‫هەرێم لەســەر پرســەكانی (جێگیركردنی حەمــە رەشــید وەزیــری‌ تەندروســتی‬ ‫بەشــە بودجە‌و پشــكی هەرێــم لەبودجەی حكومەتــی هەرێــم‪ ،‬رایگەیانــد‪ :‬ئــەو بڕە‬ ‫گشــتی ‪2018‬ی عیــراق‌و ناردنــی موچــە‌و پارەیــەی‌ كــە هاتــوە لەبەغــداوە كــەس‬ ‫شایەســتە داراییەكانــی هەرێــم‌و پــارەی رونكردنەوەی‌ لەســەر نەداوە‪ ،‬بەغدا خۆی‌‬ ‫جوتیــاران‌و رادەســتكردنی نەوتــی هەرێم دەبێــت رونكردنــەوە بــدات‪ ،‬چونكــە نــە‬ ‫بەغدا‌و دانەوەی قەرزی كۆمپانیاكانی نەوت كاری‌ وەزارەتــی‌ تەندروســتی‌و نــە كار ‌‬ ‫ی‬ ‫وەزارەتی‌ پەروەردەشە رونكردنەوە لەسەر‬ ‫لەالیەن ناوەندە) نەكراوە‪.‬‬ ‫رۆژی پێنجشــەممەی رابــردو‪ ،‬لەشــاری پارەیەك بدات كــە لەبەغداوە هاتوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەغــدا فراكســیۆنە كوردســتانییەكان‌و دەبێــت هەرچی‌ زوە الیەنــی‌ فەرمی‌ عیراق‬ ‫حەیــدەر عەبــادی ســەرۆكوەزیرانی عیراق رونكردنــەوە باڵوبكاتــەوە كــە ئاخــۆ ئەو‬ ‫كۆبونەوە‌و دواتریش نوسینگەی راگەیاندنی پارەیەی‌ بۆچی‌ ناردوە‪.‬‬ ‫جێگــری ســەرۆكی پارلەمانــی عیــراق‪،‬‬ ‫ئاشــكرایكرد‪ ،‬لەكۆبونــەوەی فراكســیۆنە «عەبادی جارێ‌ موچەی هەرێم‬ ‫كێشەی هەناردەكردنی نەوت‬ ‫كوردستانییەكان‌و سەرۆك وەزیرانی عیراق‪،‬‬ ‫خەرج ناكات»‬ ‫بەشــە بودجەی كوردســتان لەنــاو پڕۆژە‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬جێگری سەرۆكی لیژنەی‬ ‫‌یاسای بودجەی ســاڵی ‪‌‌2018‬و كێشەكانی‬ ‫الیخۆشــیەوە‪ ،‬ئەندامێكــی لیژنــەی دارایی لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬لەپەیجی‬ ‫دیكەی وەك پارەی پێشمەرگە‌و جوتیاران‌و دارایــی لەئەنجومەنــی نوێنــەران‪ ،‬خــۆی لەفەیســبوك لــەزاری لوئــەی‬ ‫كێشــە هەڵپەســێردراوەكانی دیكەی نێوان‬ ‫خەتیــب‪ ،‬شــارەزای سیاســەتی نــەوت‌و‬

‫نزیك لەحكومەتی عیراق‪ ،‬ئاشكرایكردوە‬ ‫«حكومەتــی هەرێــم دەســتبەرداری‬ ‫كێڵگــەی نەوتــی خورمەڵــە دەبێــت بۆ‬ ‫عیراق‪ ،‬لەبەرامبــەر دانەوەی (‪ )٢٢‬ملیار‬ ‫دۆالری قەرزی هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫عیراق بەم پێشنیارە رازی نییە»‪.‬‬ ‫عەلی حەمە ساڵەح‪ ،‬باسیلەوەشكردوە‪،‬‬ ‫كێڵگــەی نەوتــی خورمەڵــە گەورەترین‬ ‫كێڵگــەی نەوتــی هەرێمی كوردســتانەو‬ ‫بەرهەمی رۆژانەی (‪ )١١٠‬هەزار بەرمیلە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا دەســەاڵتدارانی هەرێم لەچوار‬ ‫ســاڵدا (‪ )٢٢‬ملیــار دۆالریــان داوە بــە‬ ‫موچــە‪ ،‬یانی چی (‪ )٢٢‬ملیار قەرزدارن‪،‬‬ ‫بۆیــە لەگــەڵ چەند كەســێكی شــارەزا‬ ‫ســەرقاڵی بەدواداچــون‌و لێكۆڵینەوەیــن‬ ‫لەسەر رێكنەكەوتنی هەرێم‌و بەغدا بەهۆی‬ ‫دۆســییەی نەوت‪ ،‬ئامانجە شــاراوەكانی‬ ‫حكومەتــی هەرێــم لــەم رێكنەكەوتنەو‪،‬‬ ‫خراپبونــی گوزەرانی خەڵــك‌و زیادبونی‬ ‫گرفتی موچە‪.‬‬

‫وادەی خەرجكردنی موچە دیار‬ ‫نییە‬ ‫هــەر لەوبارەیــەوە‪ ،‬پارلەمانتارێكــی‬ ‫پارتی لەپارلەمانی عیراق‪ ،‬بە (چاودێر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ ،‬تاوەكــو ئێســتا تەنیــا‬ ‫قســەكانی عەبــادی خــۆی لەبەڵێندان‬ ‫دەبینێتــەوە‌و هیــچ شــتێكی واقیعــی‬ ‫نییــە‪ ،‬تەنیا ئەوە نەبێــت بڕێك پارەی‬ ‫ناردوە بۆ لقی هەولێری بانكی ناوەندی‌و‬ ‫لەدەســەاڵتی خۆیدایەتی‌و هێشتا خەرج‬

‫نەكراوە‪ ،‬ئــەو بیانوی ئەوە دەهێنێتەوە‬ ‫كــە ئەو پــارەی داینــاوە‪ ،‬بــۆ موچەی‬ ‫فەرمانبەرانــی هەرێمە‪ ،‬بــەاڵم دەیەوێت‬ ‫كارەكانی لیژنەكانی وردبینی تەواوبێت‪،‬‬ ‫بەداخــەوە وەك نوێنەرانــی كــورد‬ ‫لەدواكۆبونەوەمانــدا لەگــەڵ عەبــادی‬ ‫زۆر هەوڵمانــدا‪ ،‬كاتێــك دیــاری بكەین‬ ‫یــان بەالیەنی كەم بــڕە پارەیەك خەرج‬ ‫بكات پێش ئــەوەی وردبینی تەواوبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو ئامادەیی تێدانییە‌و ئەو پرسە‬ ‫وەك هەڵمەتــی هەڵبــژاردن بــۆ خــۆی‬ ‫بەكاردەهێنێت‪.‬‬ ‫د‪.‬ئەردەاڵن نوردەین‪ ،‬وتیشی «ئەوان‬ ‫نایانەوێــت كارەكانــی وردبینیكــردن‬ ‫لەلیستی موچە خۆرانی هەرێمدا زو تەواو‬ ‫بێت‪ ،‬چونكــە ئەگەر بیانەوێت زو تەواو‬ ‫بێت پڕۆژەكە ئاســانە‌و لیستی موچەی‬ ‫فەرمانبــەران بەشــێوازی بایۆمەتــری‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەوان دەچنە ناو وردەكارییەكان‌و‬ ‫شــوێن بەشــوێن دەیانەوێت بگەڕێن كە‬ ‫ئــەوەش كاتێكی زۆری دەوێت‪ ،‬عەبادی‬ ‫دەیەوێت پڕۆســەكە دوابخات‌و دواتریش‬ ‫لەمیدیاكانــەوە بڵێــت ئێمــە پــارەی‬ ‫فەرمانبەرانی هەرێم دەدەین»‪.‬‬ ‫لەبارەی وادەی خەرجكردنی موچەی‬ ‫فەرمانبەرانی هەرێم‪ ،‬د‪ .‬ئەردەاڵن‪ ،‬وتی‬ ‫«هیــچ كاتێك دیاری نەكــراوە عەبادی‬ ‫ئامادەنەبــو بەئێمەی بــدات هەرچەندە‬ ‫چەندین جار داوامان كرد»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )644‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫پەكەكە‪ ،‬و نەوەی نوێ كوجا مەرحەبا! یەكێتی خۆش مەرحەبا!!‬

‫سامان سنجاوی‬

‫بەرلــەوەی تیشــك بخەمــە ســەر‬ ‫سیاســەت و ئامانجی پەكەكە‪ ،‬سیاسەت‬ ‫و ئامانــج و هەڵوێســتی نیشــتیمانیی‬ ‫و نەتەوەیــی یەكێتیــی نیشــتیمانیی‬ ‫كوردســتان دەخەمــەڕوو‪ ،‬یەكێتــی لــە‬ ‫دامەزراندیــەوە‪ ،‬هێزیكــی كوردســتانیی‬ ‫هــەر لەناوەكەیــەوە یەكێتی نیشــتمانیی‬ ‫بۆ كوردســتان كردۆتە ئامانج‪ ،‬لە ســاڵی‬ ‫‪ ١٩٨٤‬یشــەوە خەباتی بە دروشمی مافی‬ ‫چارەنوس كردۆتە شــاڕێگای خەبات‪ ،‬لەم‬ ‫پێناوەشــدا باجــی گــەورەی حزبی داوە‪،‬‬ ‫پشــتیوانیی بەشــەكانی تری كوردستان‪،‬‬ ‫بەپێــی هەلومەرجــی بابەتی بەشــەكانی‬ ‫كوردســتان كــردوە‪ ،‬ئەگــەر بێیــن تەنها‬ ‫باكــورو رۆژئاوای كوردســتان وەك نمونە‬ ‫چ لە ســەردەمی شۆڕشی نوێ و چ دوای‬ ‫راپەڕین وەربگرین‪ .‬بەر لە یەكێتی هەڤاڵ‬ ‫(مام جــەالل) و لەســەردەمی كۆمەڵەی‬ ‫رەنجدەرانــی كوردســتان‪ ،‬لــە خەمــی‬ ‫پەیداكردنــی دۆســتایەتی و دۆزینــەوەی‬ ‫هاوڕێبازبــوون لــە پارچەكانــی تــری‬ ‫كوردســتان‪ .‬لە دامەزراندنی یەكێتیشەوە‬ ‫مــام و یەكێتی‪ ،‬لەســەرجەم بەشــەكانی‬ ‫كوردســتان لە پەیوەندیدابون بە تایبەت‬ ‫لە رۆژئاوای كوردســتان پەیوەندی بەتین‬ ‫لەگــەڵ حزبــە كوردیــەكان و روناكبیران‬ ‫پێكهێندرا‪.‬‬ ‫لە شۆڕشــی نوێــی گەلەكەشــمان‪ ،‬لە‬ ‫ناوچــە ئازادكراوەكاندا‪ ،‬بــە دەیان پارتی‬

‫كوردســتانی (باكور‪ ،‬رۆژئاوا‪ ،‬رۆژهەاڵت)‬ ‫پشــتیوانیی و هاوكاری دەكــران‪ ،‬خودی‬ ‫(ئاپۆ) لە ســوریا لە الیــەن یەكێتییەوە‬ ‫پشــتیوانی لێكــرا‪ ،‬ئــەوە بــۆ رۆژهەاڵتی‬ ‫كوردستان پێشــمەرگەی یەكێتی خوێنی‬ ‫بە كێوەكانی رۆژهەاڵتەوەیە‪..‬‬ ‫لــە دوای راپەڕینیــش‪ ،‬یەكێتــی‬ ‫هەمیشــە پشــتیوانی حزبەكانــی تــری‬ ‫كوردســتانی لــە روانگــەی نیشــتمانی و‬ ‫نەتەوەییەوە كردوە‪ ،‬لێرەدا تەنها باســی‬ ‫باكــورو رۆژئــاوای كوردســتان دەكەین‪،‬‬ ‫گفتوگــۆی پەكەكە لەســەردەمی توركۆت‬ ‫ئۆزال بە سەرپەرشــتی مام‪ ،‬پشــتیوانی‬ ‫لــەو حزبــە كوردیانە كــە لەنــاو توركیا‬ ‫خەباتــی مەدەنیــان دەســتپێكردبوو كە‬ ‫ســەرەكیترینیان بەدەپــە‪ ،‬هــادەپ‪..‬‬ ‫بــوو‪ ،‬كــە ئــەم پشــتیوانیە هاوخەباتیە‬ ‫هەتا ئێســتاش بەردەوامە‪ ،‬لــە رۆژئاوای‬ ‫كوردســتانیش‪ ،‬لەدوای خۆپیشاندانەكانی‬ ‫بەناو بەهاری عەرەبی‪ ،‬یەكێتی پشتیوانی‬ ‫گەورەی لە حزبــە كوردییەكان و پەیەدە‬ ‫بــە تایبەتتــر كــردوە‪ ،‬بەردەوامیش بوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی كێشــەكان لە رابــردودا لەگەڵ‬ ‫ئەنەكەســە‪ ،‬بەرەو ئاقاری لەیەكگەیشتن‬ ‫بــەرێ‪ ،‬ســەرئەنجام بــە دەیــان حزبــی‬ ‫نــاو ئەنەكەســە‪ ،‬چونە پــاڵ هاوخەباتی‬ ‫لەنــاو رۆژئاوای كوردســتان‪ ،‬لە یەكەمین‬ ‫شەڕی سەرێكانی‪ ،‬كە هەوڵەكانی توركیا‬ ‫شكســتی پێهێنــدرا‪ ،‬لە شــەڕی رزگاری‬

‫كۆبانــێ‪ ،‬لــە شــەڕی ئێســتای عەفرین‪،‬‬ ‫هــاوكاری و هەڵوێســتی یەكێتی و هەڤاڵ‬ ‫(مــەال بەختیــار) و هەڤااڵنــی یەكێتی و‬ ‫جەمــاوەری یەكێتی‪ ،‬چەنــد بە تەوەژم و‬ ‫بەتینــە لە راگەیانــدن و كۆڕو كۆبونەوەو‬ ‫خۆنیشاندانە جەماوەرییەكان‪.‬‬ ‫كە حزب بیروباوەڕی كوردستانی بێت‪،‬‬ ‫هەموو ئەم كارانە بە ئەركی نیشــتیمانی و‬ ‫نەتەوەی شــانی دەداتە بەر‪ ،‬یەكێتی نە بۆ‬ ‫پەكەكــەو نەبۆ هیــچ حزبێكی تری كردوە!‬ ‫بەڵكــو ئەمە بــڕوای یەقینیەتــی‪ ،‬چونكە‬ ‫یەكێتی ئامانجــی دووری گەورەتری هەیە‪،‬‬ ‫ئەویش خەباتە لەپێناو كوردستانی مەزندا!‬ ‫راســتە یەكێتی ئەمە ستراتیژیەتی‪ ،‬ئەم‬ ‫ستراتیژیەشــی لەپێناو بەرژەوەندی حزبی‬ ‫نیــە‪ ،‬چونكە یەكێتــی وەك حزب نەچۆتە‬ ‫باكورو رۆژئاوای كوردســتان تــا جەماوەر‬ ‫لــە دەوری یەكێتــی كۆبكاتــەوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئەم هەڵوێســتە ســتراتیژییە نەتەوەییانە‪،‬‬ ‫لــە رووی حزبییــەوە دەبێتە پشــتیوانیی‬ ‫بــۆ پەكەكــە‪ ،‬چونكــە پەكەكە لــە باكور‬ ‫پشــتیوان و هاندەری سیاســی حزبەكانی‬ ‫باكــورە‪ ،‬دەشــێ بڵێیــن درێژكــراوەی‬ ‫خەباتــی مەدەنیانەی پەكەكــەن‪ ،‬ئەمە بۆ‬ ‫رۆژئاوای كوردستانیش پەیوەندی پەكەكەو‬ ‫پەیەدەیــە هــەر زۆر روونــە‪ .‬كــە باكــورو‬ ‫رۆژئاوای كوردســتان پێگــەو هێزیان وەك‬ ‫حــزب دەچێتە خزمەتــی پەكەكە‪ ،‬یەكێتی‬ ‫بــاش ئەمــە دەزانێ‪ ،‬بــەاڵم بــە روانگەی‬

‫بەرژەوەندی حزبی لە هیچ پارچەیەكی تری‬ ‫كوردستانی نەڕوانیوە‪.‬‬ ‫كە پەكەكەش بە كوردســتانیی خەباتی‬ ‫بــەردەوام بووبێــت‪ ،‬ئەم كوردســتانییەی‬ ‫پەكەكــە چی وەك حزب لــە بەرژەوەندیی‬ ‫یەكێتی بوە؟!‬ ‫ئەگــەر وەك حــزب لێیبڕوانین‪ ،‬یەكێتی‬ ‫لــە نەخۆشــكەوتنی مــام و دوای كۆچــی‬ ‫مامیش‪ ،‬كێشــەكانی قوڵبونەتەوە‪ ،‬گۆڕانی‬ ‫لێ جیابۆوە‪ ،‬ئێستاش بەرهەم ساڵح خۆی‬ ‫لــەدەرەوە باقیــش لەناوەوە خــوا دەیزانێ‬ ‫ئیتر چــی دەگوزەرێ! یەكێتی پێوســیتی‬ ‫بــە دۆســتەكانیەتی لــە پارچەكانــی تری‬ ‫كوردســتان پشــتیوانی چارەســەركردنی‬ ‫كێشــەكان و هەســتانەوەی یەكێتــی بــن‪،‬‬ ‫نەك تیغ بخەنە سەر برینەكان و بە سوێی‬ ‫بهێنن‪.‬‬ ‫پەكەكــە‪ ،‬لەبــری دۆســتایەتی‪ ،‬نوكە‬ ‫رمێكــی لە یەكێتی هەڵگرتــوە‪ ،‬دەیەوێت‬ ‫لە هەڵبژاردنەكان بیخاتە سەر برینەكانی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬چونكــە ئــەو رمــەی پەكەكــە‬ ‫هیــچ كۆیانناكاتەوە‪ ،‬لەگــەڵ بازرگانێكی‬ ‫هەڵتۆقیو لە پڕدا خۆی لێبۆتە حەزرەتی‬ ‫سلێمان‪ ،‬پەكەكەی چەپ و تەڤگەرەكەی‬ ‫لەباشــور لەگــەڵ ســەرمایەدارێك‪ ،‬چــی‬ ‫لــە بیروبــاوەڕ چــی لە سیاســەت كۆیان‬ ‫دەكاتەوە؟! ئەوەی تەنها كۆیاندەكاتەوە‪،‬‬ ‫تاك و تەنها بەرژەوەندی حزبییە‪ ،‬چونكە‬ ‫پەكەكە هەموو بەرژەوەندییە حزبیەكان لە‬

‫سیاســتی خۆی دەبینێت‪ ،‬پێیوایە ئەوەی‬ ‫پەكەكــە بیــكات تەنها ئەوە سیاســەتی‬ ‫نیشتمانی و نەتەوەییە!‬ ‫پەكەكــە‪ ،‬بەهەڵــەدا دەچێــت كە پێی‬ ‫وابێت‪ ،‬رۆژهەاڵت و باشــوری كوردستان‪،‬‬ ‫وەك باكورو رۆژئاوای كوردستان ببینێت‪،‬‬ ‫چونكــە رۆژهەاڵتی كوردســتان‪ ،‬شــەهید‬ ‫قازی محەمەدو شــەهید قاسملۆی هەیە‪،‬‬ ‫چەندیــن حزبی رەســەن كە بــە هەزاران‬ ‫شــەهیدو شــۆڕش و قوربانیدانیان هەیە‪،‬‬ ‫باشــوری كوردســتانیش‪ ،‬شۆڕشی نوێی‬ ‫گەلەكەمــان بــە رابەرایەتــی یەكێتــی و‬ ‫قوربانیــدان و خۆڕاگری لەگەڵ دڕندەترین‬ ‫رژێمــی بەعــس‪ ،‬لــە ئەنفالــەكان و‬ ‫كیمیابارانی هەڵەبجەی شــەهید‪ ،‬بەرگەی‬ ‫گــرت و بەرگــری كــرد‪ ،‬و بــەردەوام بوو‬ ‫هەتــا راپەڕینی ‪ ١٩٩١‬گەلی كوردســتان‪،‬‬ ‫هەڵەیــە‪ ،‬كە یەكێتــی وەك هیچ حزبێكی‬ ‫تر نیەو كــە یەكێتی و بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫هــەن‪ ،‬بیــر لــە ئەلتەرناتیــڤ بكرێتەوە‪،‬‬ ‫چونكــە ســەركەوتوو نابێت‪ .‬بــۆ باكوری‬ ‫كوردســتان راســتە‪ ،‬پەكەكــە یەكــەم‬ ‫حــزب بوو بڕیاری شۆڕشــی لــە باكوردا‪،‬‬ ‫لــە رۆژئــاوای كوردســتانیش پەیەدە كە‬ ‫دۆســتی پەكەكەیە قارەمانێتی گەورەیان‬ ‫لەســەرەتای راپەڕینەكانــی ســوریاو‬ ‫رۆژئاوای كوردســتان ئەنجامداوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫پەكەكە بەخۆیــدا نەچێتەوە‪ ،‬پارچەكانی‬ ‫تری كوردستان دوچاری كێشە دەكات !‬

‫بۆ عەلی قەرەداخی‪..‬‬ ‫پیاوێك كە نەتەوەكەی خۆی ناناسێت‬

‫لەتیف فاتیح فەرەج‬

‫من بەردەوام رێزم لە عەلی قەرەداخی‬ ‫گرتــووەو وەك پیاوێكــی زانــای ئاینی و‬ ‫كوردێكی پێگەیشتوی نێو دنیای عەرەب‬ ‫و ئیســام ســەیرم كردووەو بە دیقەتەوە‬ ‫بیــرو بــاوەڕو نوســینەكانیم داوەتە بەر‬ ‫نیگا‪ ،‬هەرگیز پێموانەبووە كە كوردبوونی‬ ‫خۆی بكاتە قوربانی هەر شتێكی تر‪ ،‬الشم‬ ‫وابووە ناهەقــی زۆری بەرانبەر دەكرێت‪،‬‬ ‫لێدوانەكــەی ئــەو بۆ ئاژانســی ئەنەدۆڵ‬ ‫شــۆكی كردم‪ ،‬ئــەو بە بیانــوی دژایەتی‬ ‫پــڕۆژەی «ئیســرائیل–ئەمەریكاوە»‬ ‫ماف دەداتە توركیا ژن و منداڵی ســڤیل‬ ‫ێ «توركیا مافی خۆیەتی‬ ‫بكوژێــت و دەڵ ‌‬ ‫ســنورو خەڵكی خــۆی بپارێزێت» وەك‬ ‫ئەوەی شەڕوانان بە فڕۆكە ئەستەنبوڵ و‬ ‫كۆشكی دۆســتەكەی عەلی قەرەداخییان‬ ‫بۆردومان كردبێت‪.‬‬ ‫پەالمــاری عەفریــن لە الیەن ســوپای‬

‫تــورك و ئەردۆغانــەوە‪ ،‬بــە ئۆكــەی و‬ ‫هاوكاری ئەمەریكاو ئیسرائیل بووە‪ ،‬نەك‬ ‫پێچەوانەكــەی عەلی قەرەداخ‪-‬یش لە من‬ ‫باشتر دەزانێ‌ توركیا لە مێژە ئەندامێكی‬ ‫كارای ناتۆیــەو هەڵبــەت باشــترین‬ ‫دۆستایەتیشــی لــە تــەك ئەمەریــكاو‬ ‫ئیسرائیلیشــا هەیە‪ ،‬تێناگــەم بۆ دەبێت‬ ‫مرۆڤێكی زاناو خوێنەوار خۆی چەواشــە‬ ‫بــكات‪ ،‬مــن دەزانــم عەلــی قەرەداخــی‬ ‫پیاوێكی كراوەو موســوڵمانێكی واقیعیە‪،‬‬ ‫ێ ئەمە ناكاتــە ئەوەی پشــت بكەیتە‬ ‫لــ ‌‬ ‫نەتەوەكــەی خــۆت و نەیانناســیتەوە‪،‬‬ ‫مــن الم وابــوو لــەم دۆخــەدا النــی كەم‬ ‫عەلــی قەرەداخیــش وەك ئــەو ســەدان‬ ‫نوســەرو رۆژنامــەوان و پیــاوی ئاینی و‬ ‫پارلەمانتــارو بیرمەنــدەی توركیــا ڕوی‬ ‫دەكردە ئەردۆغان و پێی دەگوت دەستی‬ ‫نەچێتــە خوێنی موســوڵمانانی عەفرین‪،‬‬

‫نەك ئــەوەی داكۆكی لە ئەردۆغان بكات توركیا لە كورتەك «ئۆسكاری» مناڵیان‬ ‫لە بەرانبەر كوشتنی ئەو خەڵكە سڤیلەی كــردە قەرەبرووت‪ ،‬ئاخر ئۆســكار تەنها‬ ‫عەفرینــدا كــە بە فیترەت خــودا ناس و گوناهــی كــورد بــوون بــوو هیچــی تر‪،‬‬ ‫خودا دۆستن‪.‬‬ ‫خــۆ دەبوو شــارەزایەكی باشــی دیوانە‬ ‫ئاخــر ئەو كەباســی ســنورو هاواڵتی كالســیكیەكان بێــت‪ ،‬نامەكانــی نالی و‬ ‫توركی دەكات‪ ،‬دەكرێ‌ پێمان بڵێت‪ ،‬كام ســالمی نەخوێندوەتەوە‪ ،‬ئــاگای لێ‌ نیە‬ ‫ســنورو كام هاواڵتی‪ ،‬ئەوانەی بە بیانوی فەقــێ‌ قــادری هەمەوەند چــی بە تورك‬ ‫كوردبوونــەوە لــە باكوری كوردســتان‪ ،‬دەڵێــت‪ ،‬كوشــت و بــڕی دەرســیم‪ ،‬لە‬ ‫لە شــیرناخ‪ ،‬لە جەزیرە‪ ،‬لە رۆبۆســكی‪ ،‬ســێدارەدانی ئازادیخــوازان‪ ،‬ئەمانــەی‬ ‫لــە ئامەد كوشــت و بــڕ دەكرێــت‪ ،‬ئەو هیچی بیــر نیەو نەبینیــووە‪ ،‬ئەوەندەی‬ ‫ســنورەی لە بنەڕەتا نیشــتمانی كوردەو من بزانم ئەو شارەزای شیعری كالسیكی‬ ‫تــورك داگیریان كــردووە‪ ،‬ئاخــۆ عەلی كوردیە‪ ،‬پێشتریش جارێك لەو بارەیەوە‬ ‫ێ گفتوگۆمــان كــردووە گەر بیــری مابێ‌‪،‬‬ ‫قەرەداخــی تورك ناناســێت‪ ،‬ئەو نازان ‌‬ ‫تورك تورك بوونی خۆی دەخاتە ســەرو ئاخۆ نیوە بەیتی «رۆمی ئەوەندە شومن‬ ‫ئینسانی بوون و موسوڵمان بوونیەوە‪ ،‬چ لــە شەخســیش دەدەن زەرەر» یانــی‬ ‫نەزانیەكــە مرۆڤ زانا بێت و دوژمنەكەی چی؟‪.‬‬ ‫كــچ و كــوڕی عەفریــن دەیانویســت‬ ‫خــۆی و میللەتەكــەی نەناســێت‪ ،‬ئایــە‬ ‫قەرەداخــی بیــری نیــە كــە فڕۆكەكانی ئاســودە لە شــارو شــوێنەكانی خۆیان‬

‫بــن و وەك ســەرجەم گەالن بــە ئازادی‬ ‫بژیــن‪ ،‬ئــەوە فڕۆكــەی ئەردۆغــان بــوو‬ ‫ئاسودەییەكەی شێواندن‪ ،‬ئەوە پەالماری‬ ‫كوێرانەی ئەردۆغانە نیشــتمانی كوردان‬ ‫وێرانــدەكات‪ ،‬ئــەوە تــۆپ و تانكــی‬ ‫ئەمەریكاو ئەوروپایە بە دەســت سوپای‬ ‫توركەوە‪ ،‬ئەوە چۆنیــە قەرەداخی ئەوە‬ ‫نازانێــت‪ ،‬بــەاڵم دەزانــێ‌ لــە میانمــارو‬ ‫فەلەستین و ئەندەنوسیا چی روودەدات‪.‬‬ ‫ێ بــڕوا بكەم كە‬ ‫مــن ئێســتاش نامەو ‌‬ ‫ئــەوە عەلــی قەرەداخیــە بــۆ ئاژانســی‬ ‫ئەنــەدۆڵ قســە دەكات‪ ،‬ئاخــر بــا دوو‬ ‫جیــاوازی نێــوان ئەردۆغــان و ســەدام‬ ‫حوســێن‪-‬م بۆ بژمێرێت‪ ،‬تــا منیش بێمە‬ ‫سەر راكەی ئەو‪ ،‬ئاخۆ لە كورد كوشتن و‬ ‫ستەمكاری و نادادیدا سەدام و ئەردۆغان‬ ‫هیچ جیاوازیەكیان هەیە؟؟‪.‬‬

‫عەفرین چیا خۆڕاگرەكەی كوردە‬

‫بەرهەم كەڵهوڕی‬

‫دیارە دوای روداوەكانی بەناو بە هاری‬ ‫عەرەبی و هەڵمژینی هەوای ئازادی گەالنی‬ ‫ناوچەكــەی لێكەوتــەوە‪ ،‬لەوانەش گەلی‬ ‫كورد لە سوریا‪ ،‬سەرەڕای لێكەوتە توندو‬ ‫تیژیەكانی ئــەم ناوچانە‪ ،‬بەاڵم خۆڕاگری‬ ‫و بەرخۆدانــی كورد لــە رۆژئاوا بەرامبەر‬ ‫بــە هێــزە دواكەوتوە كۆنەپەرســتەكانی‬ ‫نوسرەو داعش و ئەوانی تر‪...‬هتد‪ ،‬كورد‬ ‫لە رۆژئاوا بینیمان بە هاوكاری براكانیان‬ ‫لە بەشــەكانی تری كوردســتانی گەورە‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش براكانیان لە باشور‪ ،‬توانیان‬ ‫لە كۆبانی شاكارێكی گەورە لە بەرخۆدان‬ ‫و بەرگــری تۆمــار بكەن لــە مێژودا دژی‬ ‫هێــزە ئیســامیە تونــدڕەوە دواكەتــوە‬ ‫كۆنەپەرســتەكان و پارێزگاری لەم كیانە‬ ‫كوردیــە قەبارە بچوكــە بكەن و ئیرادەی‬ ‫كۆبانــی كــورد نەكەوت و چۆكــی دانەدا‬ ‫بەرامبەر بە هێزی شــەڕخوازو داگیركەرو‬ ‫دڕنــدە‪ ،‬بەهــەر حــاڵ كوردانــی رۆژئاوا‬

‫هەوڵیانــدا كیانێكی كــوردی دابمەزرێنن‬ ‫ســەرەتا بــە بەڕێوەبردنێكــی خۆجێــی‬ ‫دەســتیانپێكردو كاریان بــۆ كرد تا وردە‬ ‫وردە پێشــخی بخەن و لەسەر پێی خۆی‬ ‫رای بگــرن لەســەر ئاســتی ناوخۆیــی‪،‬‬ ‫لەسەر ئاستی دەرەكیش بەرگری لێبكەن‬ ‫لە هەر هێزێكی شەڕخوازی بێگانە‪.‬‬ ‫لــە روی بەڕیوە بردن كەمتر كێشــەی‬ ‫هەبــوە وەك لە بەرگریكــردن لەم كیانە‬ ‫كوردیــە‪ ،‬بــە جۆرێــك كــە دوای ئەوەی‬ ‫حكومەتی ســوری بێدەسەاڵت بو ودوای‬ ‫روداوەكانی بە ناو بە هاری عەرەبی‪ ،‬هێزە‬ ‫دەرەكیەكان‪ ،‬زلهێزەكانی وەكو ئەمەریكاو‬ ‫روسیاو‪ ،‬هێزە هەرێمیەكان‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫ێ توانیویانــە بە كەیفی‬ ‫توركیای دراوســ ‌‬ ‫خۆیان دەســت لــە كاروبــاری ناوخۆیی‬ ‫ئەم واڵتە بێ ســەروەریە وەربدەن‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە لە شــەڕی هێزە عەرەبیە ئیسالمیە‬ ‫توندڕەوە كۆنەپەرستەكانی وەكو نوسرەو‬

‫داعش و‪...‬هتد‪ ،‬كەواتە ئەم كیانە كوردیە‬ ‫روبەڕوی زۆرترین هێزو فشــاری دەرەكی‬ ‫و ناوخۆیــی بــوە‪ ،‬بەاڵم بــە ئیرادەیەكی‬ ‫پۆاڵیین توانیان روبەڕوی ئەم هەمو هێزە‬ ‫داگیركەرو تەماعكارانە ببنەوە‪.‬‬ ‫دوای (كۆبانێ)ش‪ ،‬توركیا لە رێكەوتی‬ ‫‪20‬ی كانونی دوەمی ‪ 2018‬دەستیكرد بە‬ ‫هێرشــەكانی بــۆ ســەر شــاری عەفرین‪،‬‬ ‫بــە كۆمەڵێك بیانوی نــا لۆژیكی دور لە‬ ‫پەیڕەوكردنی پڕەنســیپە مرۆڤایەتیەكان‪،‬‬ ‫بۆ نمونە وەكــو كەمكردنەوەی هەژمونی‬ ‫پارتی كرێــكاران و فەرزكردنی هەژمونی‬ ‫توركیاو پاشان بۆ بەرژەوەندی حزبەكەی‬ ‫ئۆردۆغان و پڕو پاگەندەی هەڵبژاردنەكانی‬ ‫توركیــا‪ ،‬روســیاش كشــایەوە لــەوێ بە‬ ‫بیانوی ئــەوەی گوێڕایەڵی و هەماهەنگی‬ ‫هێــزە كوردیەكان زیاتر بەالی ئەمەریكادا‬ ‫شــكاوەتەوەو ئەمەریــكاش تــا ئێســتا‬ ‫بێدەنگــی هەڵبــژاردوە‪ ،‬بــەاڵم مــن وای‬

‫دەبینــم كــە بریتی بــوە لــە تەماعكاری‬ ‫توركیــا بــە جۆرێك دەیەوێــت هەژمونی‬ ‫خــۆی لــە عەفرین فەرز بكات و پاشــان‬ ‫ئــەوان دەزانــن كــە ئەم شــارە لەســەر‬ ‫دەریاو دەیانەوێت مەنفەزی ئاوی لە كورد‬ ‫دابخەن‪ ،‬ئەم بێهەڵوێســتیەی ئەمەریكاو‬ ‫روســیاش دور نیــە كــە بریتــی بێت لە‬ ‫سەفقەیەكی سێ قۆڵی یان فرە قۆڵی لە‬ ‫نێوان توركیاو روســیاو ئەمریكاو ئێران و‬ ‫هەندێ واڵتی عەرەبیش‪ ،‬بەاڵم ئەوە داخە‬ ‫كــە هەموی بــە زیانی كورد تــەواو بوەو‬ ‫زۆر جاریــش لە مێــژودا هاوپەیمانی لەم‬ ‫شــێوەیە دژی كورد رویانداوە بە جۆرێك‬ ‫كە تەنانەت نا دۆســتەكانیش دژی كورد‬ ‫بــون بــە هاوپەیمانــی یەكتــر‪ .‬ئەمەش‬ ‫یەكێكە لەو نمونانە‪.‬‬ ‫وەكــو ئامــاژە پێــدا لــە ‪20‬ی كانونی‬ ‫دوەمــی ‪ ،2018‬واتە زیاتر لە پانزە رۆژە‬ ‫بۆردومان و هێرشــی ســوپای توركی كە‬

‫ئەندامــە لە حیلفــی ناتۆ بــەردەوام بوە‬ ‫لەســەر ئەم شارە ئاشــتیخوازە كوردیە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئیردەیەی بەرگــری و رقی پیرۆزو‬ ‫ئاشــتیخوازانەیان بەهێزتربــوە لە چەكی‬ ‫سوپای دەوڵەتێك‪.‬‬ ‫ناوی پێشوتری عەفرین (جبل االكراد)‬ ‫بە جۆرێك كە (كرداغ) یان (كردتاغ) بوە‬ ‫واتــە (چیای كورد) بــوە‪ ،‬یاخود (جبل‬ ‫كرمانج)‪ ،‬كە ئەمیش هەر دەكاتەوە كورد‪،‬‬ ‫چونكە هەروەكو شــەرەفخانی بەدلیســی‬ ‫لە (شــەرەفنامە)دا دەڵێــت‪ :‬یەكێك لەو‬ ‫چــوار هۆزە ســەرەكیەی كە كوردیان لێ‬ ‫پێكدێت بریتیە لە (كرمانج)‪.‬‬ ‫بۆیــە ئەم خۆڕاگریەی كورد لە رۆژئاڤا‬ ‫بەرامبــەر ئــەم هەمــو هێــزە شــەڕكەرە‬ ‫دەرەكی و ناوخۆییانە سەلمێنەری ئەوەن‬ ‫كــە بەڵێ عەفرین (جبل االكراد)ەو وەكو‬ ‫چیاكانی كورد خۆڕاگرن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )644‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫لە توركیا‪ ،‬دژبەرانی ئۆپەراسیۆنی (چڵە زەیتون)‬ ‫دەستگیردەكرێن‬ ‫راپۆرت‪-‬میدیاكان‬ ‫هاوكات لەگەڵ ئۆپەراســیۆنی «چڵە‬ ‫زەیتوون»ی ســوپای توركیا بۆ ســەر‬ ‫عەفرین‪ ،‬هێــزە ئەمنییەكانی توركیا لە‬ ‫‪ 10‬رۆژی رابــردوودا‪ ،‬حكومەتی توركیا‬ ‫لــە باكــووری كوردســتان و توركیــا‬ ‫ئۆپەراســیۆنیان بــۆ دەســتگیركردنی‬ ‫دژبەرانــی ئۆپەراســیۆنی «چڵــە‬ ‫زەیتوون» دەستپێكردووە‪.‬‬ ‫دوای چەنــد مانگێــك هەڕەشــە و‬ ‫كۆكردنــەوەی چەكــی قــورس لەســەر‬ ‫ســنوور‪ ،‬رۆژی شــەممە ‪،2018-1-20‬‬ ‫ســوپای توركیا بە بەشــداری سوپای‬ ‫سووریای ئازاد و ‪ 72‬فڕۆكەی جەنگی‪،‬‬ ‫دەســتی بە هێرشكردنە ســەر عەفرین‬ ‫كــرد‪ ،‬هێزەكانــی یەپەگــە و یەپــەژە‬ ‫و هەســەدەش بەتوونــدی وەاڵمیــان‬ ‫دەدەنەوە‪.‬‬ ‫هێرشەكە لە نێوخۆی توركیا و لەسەر‬ ‫ئاستی پارچەكانی كوردستان و جیهان‬ ‫كاردانەوەی فراوانــی لێكەوتەوە‪ ،‬جگە‬ ‫لــە خەڵــك رۆژنامەڤــان و چاالكڤان و‬ ‫شرۆڤەكارێكی زۆر ناڕەزاییان دەربڕی‪،‬‬ ‫بەاڵم واڵتە زلهێزەكان بێدەنگن‪.‬‬

‫رۆژنامەنوسان و مافناسان لەسەر‬ ‫عەفرین دەستگیر دەكرێن‬ ‫لەســەر رەخنەگرتن لە هێرشــەكەی‬ ‫توركیــا بۆ ســەر عەفرین لــە رۆژئاوای‬ ‫كوردســتان‪ ،‬لــە توركیــا ژمارەیــەك‬ ‫رۆژنامەنوس دەستگیركران‪.‬‬ ‫كۆمیتەی پاراســتنی رۆژنامەنوســان‬ ‫‪ ،CPJ‬لــە راپۆرتێكــدا كــە رۆژی‬

‫بەهۆی رەخنەگرتن و ئیدانەكردنی‬ ‫هێرشەكانی توركیا بۆ سەر‬ ‫عەفرینی رۆژئاوای كوردستان لە‬ ‫تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان‪ 311 ،‬كەس‬ ‫دەستگیركراون‬

‫لەدوو ساڵی رابردوودا‪ ،‬هەزاران چاالکوان و ئەندامانی هەدەپە دەستگیرکراون‬ ‫سێشــەممە ‪ 2014-1-23‬باڵوكراوەتەوە‪،‬‬ ‫رایگەیانــدووە لــە توركیــا لەســەر‬ ‫رەخنەگرتن لە ئۆپەراسیۆنی ئەو واڵتە‬ ‫بۆ سەر عەفرین ژمارەیەك رۆژنامەنوس‬ ‫دەستگیركراون‪.‬‬ ‫بەپێــی راپۆرتەكەی ‪ CPJ‬لەســەر‬ ‫ئــەم رەخنانــە‪ ،‬بەالیەنــی كەمــەوە‬ ‫چــوار رۆژنامەنوس لەالیــەن هێزەكانی‬ ‫توركیــا لــەم چەنــد رۆژەی رابــردوودا‬ ‫دەستگیركراون‪.‬‬ ‫كۆمیتەكــە لــە راپۆرتەكەیــدا داوا‬ ‫لــە توركیــا دەكات رۆژنامەنوســە‬ ‫دەســتگیركراوەكان ئازادبــكات و‬ ‫هەروەهــا رێگەبــدات رۆژنامەنوســان و‬

‫میدیــاكان بەبێ ترس كارەكانی خۆیان‬ ‫لەو واڵتەدا ئەنجام بدەن‪.‬‬

‫دەستگیركردنی چاالكوان‬ ‫بەردەوامە‬ ‫بەپێــی ســەرچاوە فەرمییەكانــی‬ ‫حكومەت‪ ،‬تاوەكو ئێستا ‪ 311‬كەس بە‬ ‫تۆمەتی بانگەشەكردن بۆ «رێكخراوی‬ ‫تیرۆریســتی» (كە مەبەســتی توركیا‬ ‫پەكەكەیــە) دەستبەســەركراون و لەو‬ ‫نێوەشــدا ‪ 39‬كەســیان بە بەندكردن‪،‬‬ ‫ســزادراون‪ .‬زۆربــەی ئــەو كەســانە‬

‫لەپارێزگاكانــی باكــووری كوردســتان‬ ‫دەستگیركراون كە هەندێكیان ئەندامی‬ ‫چاالكی هەدەپەن‪.‬‬ ‫وەزارەتــی ناوخۆی توركیا رایگەیاند‬ ‫«بەتۆمەتــی پڕوپاگەندەكــردن بــۆ‬ ‫رێكخــراوی تیرۆریســتی لەبــارەی‬ ‫ئۆپەراسیۆنی ســوپای توركیا بۆ سەر‬ ‫عەفرین لــە تــۆڕە كۆمەاڵیەتییەكاندا‪،‬‬ ‫‪ 311‬گومانلێكراو دەستبەسەركراون»‪.‬‬ ‫بەپێــی راگەیێندراوەكــەی وەزارەتی‬ ‫ناوخــۆی توركیــا‪ ،‬دەســتگیركراوان‬ ‫لەســەر بنەمای ئەو پۆستانە دادگایی‬ ‫دەكرێن‪ ،‬كە لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكاندا‬ ‫باڵویانكردوونەتەوە‪.‬‬

‫ســەرۆكایەتی داواكاری گشــتیی‬ ‫كۆماریــی ئەنقــەرەش لێكۆڵینــەوەی‬ ‫لە عوســمان بایدەمیــر‪ ،‬پەرلەمانتاری‬ ‫هەدەپە لە بازنەی ئورفە دەستپێكرد‪،‬‬ ‫ئــەوەش بەهــۆی لێدوانەكانــی دژی‬ ‫ئۆپەراسیۆنی ســوپای توركیا بۆ سەر‬ ‫عەفرین‪.‬‬ ‫ژمــارەی ئــەو كەســانەی لــە رۆژی‬ ‫دەســتپێكردنی ئۆپەراســیۆنەكەوە‬ ‫لــە توركیــا و باكــووری كوردســتان‬ ‫لەالیەن دادگاكانی ئەو واڵتەوە ســزای‬ ‫زیندانیكردنیان بەســەردا ســەپێنراوە‬ ‫گەیشتووەتە ‪ 39‬كەس‪.‬‬

‫وتەبێژی هەدەپە‪ 11 :‬ی شوبات‬ ‫دەكەینە بانگەوازی ئاشتی‬ ‫لــەالی خۆیــەوە ئایهــان بیلگــەن‪،‬‬ ‫وتەبێــژی پارتــی دیموكراتــی گــەالن‬

‫(هەدەپە) دەربارەی دەســتگیركردنی‬ ‫ئەندامــان و چاالكوانــی پارتەكــەی‬ ‫لەالیــەن حكومەتــی توركیــاوە‪،‬‬ ‫رایگەیانــد‪ :‬لــە زۆربــەی شــارەكان‬ ‫ئەندامان پارتەكەمان بەبێ‌ پاســاوێكی‬ ‫یاسایی دەستگیردەكرێن‪ ،‬لە رابردوودا‬ ‫بە دۆســیەی كەجەكە دەستگیردەكران‬ ‫و ئێســتاش بەنــاوی عەفرینــەوە‬ ‫دەســتگیردەكرێن بەبــێ‌ بونــی هیــچ‬ ‫بەڵگەیــەك و لەژێر فشــاری حكومەت‬ ‫دادوەرەكان بــە ئــارەزووی خۆیــان‬ ‫فەرمانــی دەســتگیركردنی ئەندامانــی‬ ‫پارتەكەمان دەدەن»‪.‬‬ ‫بیلگەن وتیشــی «ئێمە لــە خەبات‬ ‫و كۆششــمان بۆ ئاشتی و دیموكراسی‬ ‫پاشگەزنابینەوەو لە ‪ 11‬ی ئەم مانگەش‬ ‫لــە كۆنگــرەی ســێیەمی پارتەكەمان‪،‬‬ ‫بانگــەوازای ئاشــتی بۆ گشــت گەالنی‬ ‫توركیا دەكەین»‪.‬‬

‫ئــــــایندەی ســــــــــوریا‬

‫سامان غەفور هەورامی‬ ‫لەكۆتاییــدا گەیشــتین بــە جەنگــی‬ ‫بەهــاری ســەربازی لەنێــوان توركیا و‬ ‫پەیەدە‪ ،‬چەند ساڵە توركیا ئامادەسازی‬ ‫دەكات بۆ ئەو روبەڕوبوونەوەیە‪ ،‬توركیا‬ ‫ناوی جەنگی پاككردنەوەی سنورەكانی‬ ‫لێنــاوە و پەیەدەش جەنگــی مانەوەی‬ ‫كیانی خۆی و پاراستنی هەیمەنەی كورد‬ ‫لە ســوریا‪ .‬توركیا لەلێدوانی بەرپرسە‬ ‫حكومییەكانیدا دەڵێن ئێمە پاڵپشــتی‬ ‫نێودەوڵەتیمان هەیە‪ ،‬لەونێوەندەشــدا‬ ‫زۆركات نــاوی بەرپرســانی ئەمریــكا و‬ ‫روسیا دەهێنرێت‪.‬‬ ‫توركیــا دەڵێت گڵۆپی ســەوزم بۆ‬ ‫داگیرساوە لەالیەن روسیا و ئەمریكاوە‪.‬‬ ‫بەكــر بــوزداغ دەڵێــت» بەداخــەوە‬ ‫تائێســتا ئەمریــكا ئــەو بەڵێنانــەی‬

‫كەبەئێمــەی داوە لەگەڵ ئەو كردارانەی‬ ‫جــێ بەجێــی دەكات زۆر جیــاوازە‬ ‫لەبەرئەوە پێویســتە ئەمریكا یەكالمان‬ ‫بكاتــەوە»‪ .‬دواتــر ئیمانوێــڵ ماكرۆن‬ ‫لەســەر ئۆپەراســیۆنی چڵــە زەیتونی‬ ‫دەڵێت» پێویســتە ئۆپەراسیۆنەكە بۆ‬ ‫داگیركاری نەگۆڕێت‪».‬‬ ‫لەم نێوەندەشــدا كوردەكانی سوریا‬ ‫روسیا تاوانبار دەكەن كە گوایە خیانەتی‬ ‫لە كوردەكان كردبێت‪ ،‬روسیاش ئاماژە‬ ‫بەبێالیەنی خۆی دەدات‪ ،‬بەاڵم لەئەرزی‬ ‫واقعدا روســیا هیچ هەوڵێكی نەداوە كە‬ ‫ئەم جەنگە بوەســتێنێت! ئاخۆ دەبێت‬ ‫توركیــا چ بەرژەوەندیەكــی هەبێت كە‬ ‫ئاوەهــا بێدەنگــە؟ چونكــە لەڕابردودا‬ ‫مۆســكۆ پێشــنیاری كردبــوو‪ ،‬مافــی‬ ‫خۆبەڕێوەبەرێتی بۆ كــوردەكان كردبو‬ ‫لە ســوریا‪ .‬زۆرێك لــە چاودێران رایان‬ ‫وابوو كە مۆســكۆ ئامادەبوو روبەڕووی‬ ‫دیمەشق لەســەرەتادا و دواتر ئەنقەرە‬ ‫بێتەوە گەر هەر بەرهەڵســتیەك بكەن‪،‬‬ ‫كــورد لەنێــوان دوو كۆتــردا دەبێــت‬ ‫كۆترێك هەڵبژێرێت‪.‬‬ ‫ئــەو كۆتــرەی ئەمریــكای هەڵبژارد‬ ‫كەلەئاســمان بــوو‪ ،‬ئــەو كۆتــرەی‬ ‫هەڵنەبــژارد كــە لەمشــتیدا بــوو‪.‬‬ ‫چونكــە ڕای زۆرێك لــە چاودێران وایە‬ ‫مامەڵەكــردن لەگەڵ ئەمریكادا لەســەر‬ ‫حســابی بەرژەوەندیەكانــی خۆیەتــی‪،‬‬ ‫هیــچ مەســەفایەك نیــە كە دۆســت و‬ ‫دوژمنــی ئەمریــكا بپێوێــت‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫ئەمــڕۆ دۆســتیەتی ئــەوە دۆســتی‬ ‫بەرژەوەندیەكانیەتی‪ ،‬ئەوەی دوژمنیەتی‬ ‫ئــەوە دوژمنــی بەرژەوەندیەكانــی‬ ‫ئەمریكایە‪ ..‬گەر پەیوەندی نێوان كورد‬

‫و ئەمریكا لەسەر ئەساسی بەرژەوەندی‬ ‫دروست بووبێت‪ ،‬ئەوا زەمانی مانەوە و‬ ‫درێژەپێدانی زۆر قورسە‪.‬‬ ‫لەئێســتادا مۆســكۆ ســەیری ئــەو‬ ‫گەمەیــە دەكات و ناشــیەوێت خــۆی‬ ‫یەكالبكاتــەوە لەنێوان كورد لەســوریا‬ ‫و توركیــادا‪ .‬چونكــە مۆســكۆ بەنیازە‬ ‫لەگەڵ دەرئەنجام و كۆتایی جەنگەكەدا‬ ‫مامەڵە بكات‪ ،‬واتە سەیر دەكات بزانێت‬ ‫كێ براوەیە ئەوكات قسەی دەبێت‪.‬‬ ‫خەریكە دەگەینە كۆتایی پێهێنان بە‬ ‫مەلەفی ســوری لەســەر ئەرزی واقع‪..‬‬ ‫هێــزە نێودەوڵەتیــەكان دەیانەوێــت‬ ‫ســوریایەكی نــوێ دروســتبكرێت‪..‬‬ ‫بــۆ چارەســەری ئــەوەش دوو ڕێگــە‬ ‫لەبەردەمیاندا كراوەیە ئەویش‪:‬‬ ‫ڕێگــەی بەشــكردن یــان رێگــەی‬ ‫كەرتكردن‪.‬‬ ‫لەڕێگــەی بەشــكردندا خاڵێــك كــە‬ ‫جێگــەی تێڕامانــە ئەویــش ئەوەیــە‬ ‫بەشــەكان لەسەر ئەساســی نەتەوەیی‬ ‫و نــەژادی و مەزهەبی بــەش دەكرێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەوە لەچوارچێــوەی ســوریایا‬ ‫دەبێت‪ ،‬واتە وەكو كانتۆنەكانی ئێستا‪،‬‬ ‫ئــەوەش وەك جۆرێــك لەفیدڕاڵی وایە‬ ‫و دەتوانرێــت ببێتەكۆنفیدڕاڵی‪ ..‬بەاڵم‬ ‫لــە كەرتكردنــدا شــتێك نامێنێتــەوە‬ ‫بەنــاوی ســوریا وە‪ ،‬هــەر كەرتێــك‬ ‫جۆرێك لەســەربەخۆیی تێــدا دەبێت‪،‬‬ ‫ئەوەش هێــزە نێودەڵەتیەكانی بڕیاری‬ ‫لەسەردەدەن‪.‬‬ ‫ڕوســیا الیەنێكی بەهێزە لەسوریادا‪،‬‬ ‫زۆرتر باوەڕی بە كەرتكردن هەیە بەاڵم‬ ‫بەمەرجــی ئــەوەی لەژێــر هەژمــون و‬ ‫كۆنتڕۆڵی خۆیدا بێت و ناوچەكانیشــی‬

‫بەپێی گرنگی سەربازی جیاكردوەتەوە‪ .‬بەرەنگاربوەنەوەیان لە كۆبانی و دواتر‬ ‫ئێــران تاكــە ئامانجی هێشــتنەوەی ڕەقەدا زیاتــر بایەخیان پێدرا‪ .‬واڵتانی‬ ‫دەسەاڵتەكەی ئەسەدە‪ ،‬چونكە ئێستە زلهێــز دوو كۆنگرەیان بەســت ئەویش‬ ‫لەعێــراق خــاوەن پێگە و دەســەاڵتی ئەســتانە و سوچی بوو‪ .‬هەر یەكێكیان‬ ‫خۆیەتــی و دەشــیەوێت لەســوریا و دیدگایەكیان هەبوو بۆ دۆخی ســوریا‪.‬‬ ‫لوبنان هەمان دەسەاڵتی هەبێت‪.‬‬ ‫لەئەســتانەدا جەخت لــە یەكپارچەیی‬ ‫توركیــا زۆر نیگەرانــە لەبەهێزبوونی خاكــی ســوریا كرایــەوە‪ ..‬ئەمــە ئەو‬ ‫كــورد لەســوریا و نیگەرانیەكانیشــی هەوڵەیــە كــە توركیا پێی دڵخۆشــە‪،‬‬ ‫كاتێــك زیاتــر بــوو كــە ئەمریــكا ئەمریــكا پێی نیگەرانــە چونكە بەوەی‬ ‫بڕیــاری لەســەر دروســتكردنی هێزەی رۆڵی ئەمەریكای زلهێز لە دانیشتنەكەدا‬ ‫سنورەكاندا‪ ،‬توركیا بیانوی ئەوەیە كە بە كەم ســەیر كرابــوو‪ ،‬ئەوە بوو پێش‬ ‫ســنورەكانی خــۆی دەپارێزێت كەچی دەســتپێكردنی كۆبوونــەوەكان‪ ،‬مارك‬ ‫هێرش دەكاتە سەر عەفرین‬ ‫تۆنــەری گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمەریــكا لــە ئیدارەكــەی ئۆبامــا‪،‬‬ ‫ئاك پارتی و پەیەدە لەنێوان گوتار رایگەیانــد هیچ شــاندێكی ئەمەریكا بۆ‬ ‫ئەســتانە ناچێت‪ .‬ئەمــەش وایكرد كە‬ ‫و كرداردا‬ ‫ئەستانە شكست بێنێت و ئەمریكا زیاتر‬ ‫پاڵپشــتی پەیەدە بكات‪ .‬تا گەیشــتنە‬ ‫هــەردوو پــارت خۆیان هەڵواســیوە ســوچی‪ .‬بەاڵم بەهۆی ئەم پێكدادانەی‬ ‫بــە كۆڵوانــەی ئەمریــكادا‪ ،‬هــەردوك ئــەم دواییەی توركیا بۆســەر عەفرین‪،‬‬ ‫خۆیــان بەدۆســتی ئەمریــكا دەزانــن‪ ،‬ڕوســیا بانگهێشــتی كوردەكان دەكات‬ ‫بــەاڵم هەریەكە و بەجۆرێك‪ ،‬یەكێكیان بــۆ كۆنگرەی ســوچی بۆ چارەســەری‬ ‫كــە ئەندامی ناتۆیە و خۆی بەدۆســت قەیرانەكانــی ڕوســیا بــەاڵم پێناچێت‬ ‫و پارێــزەری بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا كورد بەشــداری لــەو كۆنگرەیە بكات‪،‬‬ ‫دەزانێــت و لەڕابــردودا پالنەكانــی بەهۆكاری ئەوەی كە ڕوســیا پاڵپشتی‬ ‫ئەمریــكای جێبەجــێ كــردووە‪ ...‬توركیــای كــرد كە هێرش بكاتە ســەر‬ ‫لەالكــەی ترەوە پارتێكی تر خۆی قوت عەفریــن‪ .‬وەزیــری دەرەوەی ڕوســیا‬ ‫كردووەتەوە و ئێستا دۆستی ئەمریكایە الڤــرۆڤ پێداگــرە لــە بەشــداریكردنی‬ ‫لــە ســوریا‪ ،‬ئــەم پارتــە نوێنەرایەتی كورد لە كۆنگرەی گفتوگۆی نیشتیمانی‬ ‫كورد دەكات بەشێوەیەكی گشتی‪ ،‬ئەم ســوریادا‪ .‬ئەوەمــان لــە یــاد نەچێــت‬ ‫پارتــە و نەتەوەكەی هیچ دەوڵەتێكیان ئێران پاڵپشــتی سیســتەم و دەسەاڵت‬ ‫نیە‪ ،‬تەنها بەهۆی دروســت بوونی ئەو دەكات لــە ســوریا‪ ،‬توركیا پاڵپشــتی‬ ‫بارودۆخەی لەچەند ســاڵی ڕابردودا لە میلیشــیاكانە و ڕوســیاش پاڵپشــتی‬ ‫ســوریا توانیویانە ســەرنجی جیهان و ئەســەدە‪ .‬ئــەم كۆنگرەیــە كۆنگــرەی‬ ‫ئەمریكا بەالی خۆیاندا ڕاكێشن‪ ..‬بەهۆی ئاشــتیە تا پێكەوە دەســتورێكی نوێ‬

‫دابنێن بۆ سوریا‪ ..‬لەم نێوەندەدا كورد‬ ‫دەتوانێــت چــی بچنێتــەوە بــۆ خۆی‪.‬‬ ‫خاڵێك كە جێی بایەخە ڕوسیا ئەمریكا‬ ‫تۆمەتبار دەكات بەجیابوونەوەی كورد‬ ‫و بەكارێكی باشی نازانن‪.‬‬ ‫لەیەكەم پەرچەكرداری ڕوســیادا بۆ‬ ‫بەشــدارینەكردنی بەرەی ئۆپۆزســیۆن‬ ‫لــە ســوچیدا و بەپێــی ســەرچاوەكان‬ ‫ئــەوە دەوترێت كــە گوایــە لەئەگەری‬ ‫بەشــدارینەكردنی بەرەی ئۆپۆزســیۆن‬ ‫لە ســوچیدا ئــەوا بژاردەی ســەربازی‬ ‫لەبەردەم ڕوســیادا كراوە دەبێت ئەمە‬ ‫وەك هەڕەشــەیەك بەكاردێنێــت لــە‬ ‫دژیــان‪ .‬لەهەمان كاتدا ســەرچاوەكان‬ ‫باس لەوە دەكەن كە واشنتۆن و پاریس‬ ‫پاڵپشتی بەشدارینەكردن دەكەن‪.‬‬ ‫گــەر ئەم پالنــەی توركیــا نەبووایە‬ ‫لەوانەبوو شــتێك بۆ كورد لەســوچیدا‬ ‫بەدەست بهاتایە‪.‬‬ ‫پەیــەدە لەنێــوان دوو دۆســتدا‬ ‫یەكێكیانی لەدەســتدا و نازانرێت ئەمی‬ ‫تریــان لەدەســت دەدات‪ .‬بەپێــی ئەم‬ ‫لێدوانــە بێــت قورســە ئەو دۆســتەش‬ ‫بمێنێتەوە‪ .‬بەكر بۆزداغ تیشكی خستە‬ ‫ســەر ئەوەی كە لەمەودوا توركیا تەنها‬ ‫تەماشــای گوتار نــاكات‪ ،‬بەڵكو لەگەڵ‬ ‫گوتــاردا تەماشــای كرداریش دەكات و‬ ‫گوتــی‪« :‬ئەگــەر هات و ئــەو دووانەی‬ ‫یەكیــان گرتەوە‪ ،‬ئەوا هیچ كێشــەیەك‬ ‫بوونی نییە‪ .‬تا ئێســتا بەداخەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫بەڵێنانەی كە ئەمریكا بە توركیای داوە‬ ‫لەگــەڵ ئــەو كردارانــەی ئەنجامیداوە‪،‬‬ ‫یەكیــان نەگرتووەتــەوە‪ .‬هەر كردارێك‬ ‫بەڵێنێكی بە درۆخستەوە كە درابوو‪.‬‬

‫تەندروستی‬

‫ذمارة (‪ )644‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫ێ تاالسیمیا‬ ‫نەوەیەكی ب ‌‬

‫بەهۆی پشكنینی پێشوەختی هاوسەرگیرییەوە‪ ،‬تاالسیمیا ‪ 12‬هێندەی جاران كەمی كردوە‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫نەخۆشی تاالســیمیا نەخۆشیەكی‬ ‫بۆماوەیی خوێنە‪ ،‬كەســی توشبو‬ ‫توانای دروستكردنی هیمۆگڵۆبینی‬ ‫ئاســایی خوێنی نابێــت‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫دەبێــت بەدرێژایــی ژیانی خوێن‬ ‫وەربگرێــت‪ ،‬ئــەم نەخۆشــییە لە‬ ‫ئەنجامــی هاوســەرگیرییەكەوە‬ ‫دروســتدەبێت كــە هــەردوو‬ ‫رەگــەز هەڵگــری نەخۆشــییەكە‬ ‫بــن الی خۆیشــیەوە پزیشــكێكی‬ ‫پسپۆڕی نەخۆشــییەكانی خوێن‪،‬‬ ‫ئاماژەبــەوەدەكات‪ ،‬لەئێســتادا‬ ‫چارەســەری بنەبڕ بۆ توشــبوانی‬ ‫تاالســیمیا چاندنــی مۆخــە‪،‬‬ ‫بۆئــەم مەبەســتەیش خوشــك‌و‬ ‫برا باشترین بەخشــەرن بۆئەوەی‬ ‫چاندنی مۆخ بكرێت بۆ توشبوان‪،‬‬ ‫لەالیەكــی دیكــەوە بەپێــی وتەی‬ ‫ســەرۆكی كۆمەڵــەی تاالســیمیا‬ ‫و پزیشــكانی خوێــن‪ ،‬لەئێســتادا‬ ‫بەهۆی پشــكنینی پێشوەختەوە‪،‬‬ ‫نەخۆشــیی تاالســیما بەرێژەیەكی‬ ‫ئێجگار زۆر كەمبۆتەوە‪.‬‬

‫نەخۆشی تاالسیمیا چییە؟‬

‫د‪ .‬لوقمــان خالیــد‪ ،‬پزیشــكی پســپۆڕی‬ ‫ئاماژەبــەوە‬ ‫نەخۆشــییەكانی خوێــن‪،‬‬ ‫دەكات‪ ،‬تاالســیمیا نەخۆشــییەكی بۆماوەیی‬ ‫خوێنە‪ ،‬كەســی توشبو توانای دروستكردنی‬ ‫هیمۆگڵۆبینی ئاســایی خوێنــی نابێت‪ ،‬واتە‬ ‫كەســی توشــبو وەكــو وابێــت هیمۆگڵۆبینی‬ ‫خوێنــی نەبێت‪ ،‬كە دروســتكردنی خوێن لەم‬ ‫كەســانەدا هەندێكجار پێنج هێندەی كەســی‬ ‫ئاســاییە‪ ،‬بــەاڵم ئەو جــۆرە هیمۆگڵۆبینەی‬ ‫دروســتی دەكات هیمۆگڵۆبینێكی نائاساییە‪،‬‬ ‫بــەوەش كاری هیمۆگڵۆبیــن لەدەســتدەدات‌و‬ ‫كەســەكە كــەم خوێنی پێدەوترێت‪ ،‬كەســی‬ ‫توشــبو بــە درێژایــی ژیــان پێویســتی بــە‬ ‫وەرگرتنی خوێن هەیە‪.‬‬

‫جۆرەكانی تاالسیمیا‬

‫نابراو باس لەوەیشــدەكات‪ ،‬تاالسیمیا سێ‬ ‫جۆری هەیە‪ ،‬تاالســیمیای قورس‌و مامناوەند‌و‬ ‫ســوك‪ ،‬تاالسیمیای ســوك ئەوانە دەگرێتەوە‬ ‫كەهەڵگری نەخۆشــییەكەن‌و هیچ گرفتێكیان‬ ‫نیــە‪ ،‬هەندێك لەو نەخۆشــانەی تاالســیمیای‬ ‫ســوكییان هەیــە بەخشــەری خوێنــن‌و‬ ‫بەشــێوەیەكی رێكوپێــك دەتوانــن ســێ بــۆ‬ ‫شەش مانگ جارێك خوێن ببەخشن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەكاتێكدا دەبێت كە ئاستی هیمۆگڵۆبینەكەی‬ ‫رێپێــدارو بێــت‌و بتوانێت خوێن ببەخشــێت‪،‬‬

‫تاالســیمیای قــورس ئەم جۆرەیــان منداڵی‬ ‫بچــوك لەشــەش مانگــی تەمەنــی بــەدواوە‬ ‫پێویســتی بــەوە دەبێــت كەبــەردەوام خوێن‬ ‫وەربگرێت‪ ،‬هەروەها تاالســیمیای مامناوەند‪،‬‬ ‫وەك قورســەكە بــەردەوام پێوســیتی‬ ‫بەوەرگرتنــی خوێــن‌و چارەســەر نیــە‪ ،‬وەك‬ ‫سوكەكەش نیە‪ ،‬كێشەی نیە لەساڵێكدا دو بۆ‬ ‫سێ جار خوێن وەربگرێـت‪ ،‬ئەویش لەهەندێ‬ ‫حاڵەتــی ســترێس بێــت‪ ،‬وەك ژنی دوگیان‬ ‫یــان كاتی نەشــتەرگەریی یان منــداڵ بێت‌و‬ ‫بۆئەوەی وەك پێویســت گەشــە بكات خوێن‬ ‫وەربگرێت‪.‬‬

‫نیشانەكان‬

‫ئەوپزیشــكە پســپۆڕە رونیدەكاتــەوە‪ ،‬لە‬ ‫سەرەتادا دایك‌و باوك هەستدەكات منداڵەكەی‬ ‫بێڕەنگە‌و خواردن‌و خەوی وەك پێویست نیەو‬ ‫گــڕۆز دەبێــت‪ ،‬لەوانەیە گەشــەكردنی وەك‬ ‫پێویســت نەبێــت‪ ،‬بەتایبەت لــەو مندااڵنەدا‬ ‫كــە پێشــتر دایــك‌و باوكەكە خۆیــان ئاگادار‬ ‫بوبێتــن هەڵگــری نەخۆشــییەكەن‪ ،‬یــان‬ ‫لەخێزانێكدابن توشــبوی تاالسیمایان هەبێت‪،‬‬ ‫ئەگــەر یەكەمجار بێت ئەم حاڵەتە لەخێزانێك‬ ‫دەركەوێــت‪ ،‬لەیەكــەم پشــكنینی خوێنەوە‬ ‫هەســتی پێدەكرێت كە منداڵەكە كەم خوێنە‪،‬‬ ‫كەم خوێنیەش لەو تەمەندا تاالســیماییە بۆیە‬ ‫پشــكنینی تاالســیمیا بۆ منداڵەكە دەكرێت‪،‬‬ ‫لەوكاتەدا دەردەكەوێت توشبوە یان نا‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی “هەندێ نیشانەی تر دوایی‬ ‫دەردەكەوێــت لەئەنجامی خوێــن وەرنەگرتنی‬ ‫كەســەكە بە شێوەیەكی رێكوپێك‌و بەردەوام‪،‬‬ ‫ئەویــش تێكچونــی روخســار‌و گەورەبونــی‬ ‫شــەویلگەكان‌و دابەزینــی ئێســكی لــوت‌و‬ ‫گەورەبونی ئێســكی ســەر چەنــەكان‪ ،‬هەمو‬ ‫ئەمانەیــش پێكــەوە پێیدەوترێت روخســاری‬ ‫تاالسیمیایی‪ ،‬هەروەها ئاوسانی سپڵ‌و جگەر‌و‬ ‫ئاوســانی ســك‌و ســنگ‌و دەرپەڕینی ســنگ‪،‬‬ ‫فشــەڵی ئێسك‌و گەشــەنەكردن‌و بااڵنەكردنی‬ ‫كەســەكە‌و نەبونی گەشــەی رەگەز(باڵقبون)‬ ‫لــە هــەردو رەگــەز‪ ،‬ئــەم نیشــانە بەهــۆی‬ ‫كەمتەرخەمی لەچارەسەر‌و وەرنەگرتنی خوێن‬ ‫بەڕێكو پێكی دروستدەبێت”‪.‬‬ ‫ئەوپزیشــكە دەڵێت”هەنــدێ نیشــانەی‬ ‫دیكــە هەیە ئەویش وەرگرتنــی خوێنە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەبــێ وەرگرتنــی چارەســەری دژە ئاســن‪،‬‬ ‫ئەمانــەش دوای ماوەیەكــی زۆر كەســەكە‬ ‫خوێن وەردەگرێت دژە ئاســن بەكارنەهێنێت‬ ‫دەبێتــە هــۆی كەڵەكەبونی ئاســن لەخوێندا‪،‬‬ ‫كــە ئــەم زیادبونــی ئاســانە دەبێتــە مادەی‬ ‫ژەهــراوی‌و گرفت بــۆ دڵ‌و رێژێنەكانی غودە‌و‬ ‫پەنكریــاس‌ورێژنی هۆڕمۆنــی نێرینەو مێینە‬ ‫دروستدەكات”‪.‬‬

‫چارەسەرەكان‬

‫ئامــاژە‬ ‫ئــەو پزیشــكە پســپۆڕە‪،‬‬ ‫بەوەیشدەكات‪ ،‬لەئێســتادا چارەسەری بنەبڕ‬ ‫بۆ توشــبوانی تاالســیمیاچاندنی مۆخە‪ ،‬كە‬

‫كۆمەڵەی تاالسیمیاو ئامانجەكانی‬

‫كۆچەر كەریم‬

‫سەرۆكی كۆمەڵەی تاالسیمیای سلێامنی‪:‬‬

‫لەماوەی دوو ساڵی رابردودا‬ ‫تەنیا حەوت حاڵەتی تاالسیمیا‬ ‫تۆماركراون‬ ‫د‪ .‬لوقامن خالید‬

‫پسپۆڕی نەخۆشییەكانی خوێن‪:‬‬

‫تاكە چارەسەری بنەبڕ‬ ‫بۆنەخۆشی تاالسیمیا چاندنی‬ ‫مۆخە‬ ‫خۆشــبەختانە لەشــاری ســلێمانی دەكرێت‪،‬‬ ‫چاندنــی مــۆخ بۆئــەو كەســانە دەكرێــت كە‬ ‫لەمنداڵییــەوە پێویســتان بەوەرگرتنی خوێنە‬ ‫واتە جۆری تاالســیمیای قــورس دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫باشــترین ئەنجــام كــە لــە چاندنــی مــۆخ‬ ‫دەســتدەكەوێت لە تەمەنی سێ ساڵ بۆ ‪17‬‬ ‫ســاڵ‪ ،‬هەروەها دەتوانرێت لە دوو ســاڵیش‬ ‫بكرێت‪ ،‬بەاڵم دوای ‪ 17‬ساڵ ئەگەر كەسەكە‬ ‫گرفتــی نەبێت‪ ،‬كەئەویش دەكەوێتەوە ســەر‬ ‫شــێوازی چارەسەركردنی پێشــوی كەسەكە‌و‬ ‫ئایا رێژەی ئاســنی لەچ ئاســتێكدایە جگەری‬ ‫تا چەند كاری تێكراوە بەڤیرۆس یان ئاســن‪،‬‬ ‫ئەمانە هەموی دەوری هەیە لەچارەسەركردنی‬ ‫نەخۆشەكە‪.‬‬ ‫ناوبــراو رونیدەكاتــەوە‪ ،‬گرفتــی ئــەم‬ ‫چارەسەرە ئەوەیە هەموو نەخۆشێك بەختەوەر‬ ‫نیە بەوەی كە خوشــكێك یان برایەكی هەبێت‬ ‫مۆخەكــەی گونجــاو بێــت بۆیــی‌و لەوێــوە‬ ‫چارەســەر بكرێت‪ ،‬كەلەئێستادا خوشك‌و برا‬ ‫باشــترین بەخشــەرن بۆئــەوەی چاندنی مۆخ‬ ‫بكرێت لێیانەوە‪ ،‬دەكرێت لەدەرەوەی خوشك‬ ‫بــرا‪ ،‬خزم بێت یان كەســانی نامۆ دەكرێت‪،‬‬ ‫كــە بەمــەش دەرئەنجامەكان فــەرق دەكات‬ ‫ئاستی سەركەوتنەكە وەك ئەوە نیە‪ ،‬ئەگەری‬ ‫دۆزینــەوەی ئــەم جــۆرە بەخشــەرانە كەمە‪،‬‬ ‫كەئەمە دەبێتە هیوایەك بۆ ئەوانەی خوشــك‬ ‫یان برایان نیە بۆئەوەی مۆخەكەی لێوەرگرن‪،‬‬ ‫نەخۆشی تاالسیمیا ئەگەر هاتو چاندنی مۆخی‬ ‫بۆنەكرێــت‪ ،‬دەكرێت هاوشــێوەی كەســێكی‬ ‫ئاسایی ژیان بكات‪ ،‬بەاڵم بەشێوەیەكی رێكو‬ ‫پێك خوێن‌و چارەسەرەكانی وەربگرێت‪.‬‬

‫چاندنی مۆخ بۆ ‪ 60‬نەخۆش كراوە‬

‫د‪ .‬لوقمــان خالیــد‪ ،‬دەڵێت” لە ســەنتەری‬ ‫چاندنی مۆخ چاندنی مۆخ بۆ ئاســتی قورســی‬ ‫یــەك‌و دو دەتوانرێــت بكرێت‪ ،‬بــەاڵم ئەوانەی‬ ‫لەســەرو ئــەم دوو ئاســتەوەن دەبێــت بچنــە‬ ‫دەروەی واڵت‪ ،‬چونكــە دەرەوەی واڵت‬ ‫ســەنتەر پێشــكەتو تــر‌و ئەزمونــی زیاتریان‬ ‫هەیە بۆ ئاســتی ســێ‌و چوار‪ ،‬لەم ســەنتەرەدا‬ ‫نزیكــەی زیاتر لە‪ 60‬نەخۆش چاندنی مۆخیان‬ ‫بۆكراوە‪ ،‬كە هەمــوو جۆرە جیاوازەكانی وەك‬ ‫نەخۆشــی شێرپەنجە‌و تاالســیمیا‌و نەخۆشییە‬ ‫خوێنەییەكان‌و ناخوێنییەكان دەگرێتەوە”‪.‬‬

‫رێژەی توشبون كەمی كردوە‬

‫د‪ .‬لوقمــان خالید‪ ،‬جەخــت لەوەدەكاتەوە‪،‬‬ ‫لە ئێســتادا رێژەی توشــبون بە تاالســیمیا لە‬ ‫چــاو ســااڵنی رابــردودا زۆر كەمــی كردوە‪،‬ئەو‬ ‫كەمكردنەوەیــەش لەســەر ئاســتی پشــكنینی‬ ‫پێــش هاوســەرگیری كــراوە‪ ،‬چونكــە تەنهــا‬ ‫هــۆكار بۆ خســتنەوەی نەخۆشــی تاالســیمیا‬ ‫بریتیــە لەهاوســەرگیریی دووكەس كە هەڵگری‬ ‫تاالســیمیا بن‪ ،‬لە ئاســتێكی تردا پشــكنینی‬ ‫پێــش لــە دایكبونــی كۆرپەلــە هەیــە‪ ،‬كــە‬ ‫بزانرێت توشــبوە بە نەخۆشــی تاالسیمیا یان‬ ‫نــا‪ ،‬بەم میكانیزمە توانراوە ژمارەی توشــبون‬ ‫بــە تاالســیمیا كەمبكرێتــەوە لە چاو ســااڵنی‬ ‫رابــردودا بە تایبەت ســااڵنی ‪2007‬و‪2008‬‬ ‫كە سااڵنە ‪ 70‬كەس توش دەبون‪ ،‬بە بەراورد‬ ‫بەســانی ‪ 2016‬تەنها پێنــج حاڵەت هەبوە‪،‬‬ ‫لە ئێستادا ‪ 12‬هێندەی جاران كەمی كردوە‪.‬‬

‫الی خۆشــیەوە ســەرۆكی كۆمەڵــەی‬ ‫تاالســیمیای ســلێمانی‪ ،‬ئاماژەبــەوەدەكات‪،‬‬ ‫كۆمەڵــەی تاالســیمیای ســلێمانی لەســاڵی‬ ‫‪ 1996‬دامــەزراوە‪ ،‬ئــەم كۆمەڵەیە لەســەر‬ ‫دەســتی بەشــێك لەخێزانەكانــی توشــبوانی‬ ‫تاالســیمیا دامــەزراوە‪ ،‬مەبەســتی لــە‬ ‫دامەزراندنــی كۆمەڵەكــە هەبونــی داتایەكــی‬ ‫گشــتی تایبــەت بەونەخۆشــانەی لەســنوری‬ ‫شــاری ســلێمانیدا هەن‪ ،‬بۆئەوەی كۆمەڵەكە‬ ‫ببێتــە پردێكی پەیوەندیی لەنێــوان نەخۆش‌و‬ ‫الیەنی پەیوەندیدار‪.‬‬ ‫كۆچــەر كەریــم‪ ،‬بــاس لەوەیشــدەكات‪،‬‬ ‫لەسەرەتای دامەزراندنی كۆمەڵەكەوە ئامانجی‬ ‫ســەرەكی ئەوە بــوە توشــبوانی تاالســیمیا‬ ‫كۆبكرێنەوە‌و لەناو كۆمەڵگەدا بناسرێن‪ ،‬هەمو‬ ‫كەموكــوڕی‌و كێشــەو گرفت‌و پێداویســتیانەی‬ ‫هەیانــە‪ ،‬ئــەم كۆمەڵەیــە ببێتــە هۆكارێــك‬ ‫بــۆ دەنگــی توشــبوانی تاالســیمیا‪ ،‬هەروەها‬ ‫هەوڵیداوە لەڕوی هۆشــیاركردنەوەی خەڵكی‌و‬ ‫كۆكردنــەوەی خوێــن‌و ئــەو پێداویســتیانەی‬ ‫توشــبوان تاالســیمیا پێویســتیان پێیبــوە‬ ‫بــەداواكاری‌و نوســراو ئاراســتەی الیەنــی‬ ‫پەیوەندیدار بكەن‪.‬‬ ‫ناوبــراو وتیشــی”وردە وردە بەرنامەی كارو‬ ‫چاالكیەكانی كۆمەڵەكە پەرەی سەندوە توانراوە‬ ‫لەرێگەی خێرخــواز‌و خەڵكی ســەرمایەدارەوە‬ ‫هــاوكاری‌و پێداویســتی بــۆ توشــبوان دابیــن‬ ‫بكەیــن‪ ،‬پاشــان كارو چاالكــی جــۆراو جۆر‬ ‫بۆتوشــبوانی تاالســیمیا بۆ ئارامی بەخشــین‬ ‫بەدەرونیــان كەئەویش بەشــێكە لەچارەســەر‬ ‫بكەیــن‪ ،‬هەروەهــا چۆنێتــی رێگریكــردن‬ ‫لەنەخۆشــی تاالســیمیا ئەویــش بەهــاوكاری‬ ‫وەزارتی تەندروســتی فەرمانگەی تەندروســتی‬ ‫ســلێمانی‌و ســەنتەری تاالســیمیا‌و نەخۆشــیە‬ ‫بۆماوەیەكانی خوێن لەرێگەی ئەوانەوە توانراوە‬ ‫لەســەر جــەم ناوەندەكانی خوێندن‌و شــوێنە‬ ‫گشــتیەكان هۆشیاری سەبارەت بەنەخۆشیەكە‬ ‫باڵو بكرێتەوە‪.‬‬

‫پێداویستیەكانی نەخۆشانی تاالسیمیا؟‬

‫ســەرۆكی كۆمەڵەكە‪ ،‬دەڵێت “توشــبوانی‬ ‫تاالســیمیا پێویســتیان بە وەرگرتنــی خوێن‌و‬ ‫چارەســەرە پزیشــكیەكان‌و ئــەو كەلوپەالنەی‬ ‫كــە لەكاتی وەرگرتنی خوێــن بەكاردێت هەیە‪،‬‬ ‫كە بــەردەوام لە هەوڵی بەدەســتهێنانی ئەو‬ ‫پێداویســتیانەن بۆ نەخۆشەكان‪ ،‬لەروی خوێن‬ ‫بەخشــینەوە چ هاواڵتیان بەگشتی چ بانكی‬ ‫خوێن باشــین‪ ،‬خوێنی پێویست هەیە‪ ،‬وەك‬ ‫كۆمەڵەكەش بەردەوام لە هەوڵداین كە هەمیشە‬ ‫خوێنی ئامادە هەبێت بۆ توشبوان”‪.‬‬

‫قەیرانی دارایی كاریگەریی لەسەر‬ ‫كۆمەڵەكە هەبوە‬

‫كۆچــەر كەریــم‪ ،‬رونیدەكاتــەوە‪ ،‬یەكێــك‬ ‫لەكارەكانمان لەســااڵنی رابردو هەوڵماندا بڕێك‬ ‫پــارە وەك موچە بۆتوشــبوان دابیــن بكرێت‪،‬‬

‫موچەكەیــان بــڕی ‪ 150‬هــەزار بــو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێســتا توشــبوانی تاالســیمیا بڕی ‪ 90‬هەزار‬ ‫وەردەگــرن‪ ،‬بەاڵم ئەم بــڕەش هەموو مانگێك‬ ‫وەری ناگــرن‪ ،‬لەســاڵی ‪ 2017‬توشــبوان‬ ‫تەنها موچەی ســێ مانگیــان وەرگرتوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫قەیرانی دارایی كاریگەریی لەســەر هەرتاكێكی‬ ‫كوردســتان كردبێــت هــەزار جــار كاریگەریی‬ ‫لەســەر توشــبوانی تاالســیمیا كردوە‪ ،‬زۆرێك‬ ‫لەخێزانــەكان لــەدوو نەخــۆش زیاتریان هەیە‪،‬‬ ‫الیەنی كەم هەرنەخۆشێكی تاالسیمیان مانگانە‬ ‫دو بۆ سێجار دەبێت سەردانی نەخۆشخانە بكات‬ ‫بۆوەرگرتنی خوێن‌و چارەسەرە پزیشكیەكان‪.‬‬ ‫ناوبــراو رونیدەكاتەوە‪ ،‬لەســااڵنی رابردودا‬ ‫نەسریەكیان هەبو كە ئەویش بڕی یەك ملیۆن‌و‬ ‫‪ 800‬هــەزار بــو‪ ،‬كارو چاالكیەكانیــان پــێ‬ ‫ئەنجامدەدا‌و بەشــێكییان دەكــردە هاوكاری بۆ‬ ‫نەخۆشانی تاالسیمیا‪ ،‬بەاڵم لە ساڵی ‪2014‬‬ ‫هیچ نەســیریكیان وەرنەگرتوە‪ ،‬لە ئێستا ئەو‬ ‫دەســتەی كارێگڕی لەكۆمەڵەكە بەخۆبەخشانە‬ ‫كاردەن‪ ،‬ئــەو كەســانەی كەهاوكاریان كردوە‬ ‫هەوڵیانداوە دابەشــی بكەن بەسەر توشبواندا‪،‬‬ ‫چونكــە زۆرێــك لەنەخۆشــەكان لەخێزانــی‬ ‫هەژارن‪.‬‬

‫پەنابەرانی توشبوی تاالسیمیا هاوكاری‬ ‫دەكرێن‬

‫ســەرۆكی كۆمەڵەكــە ئاماژەی بەوەیشــدا‪،‬‬ ‫هەمــوو ئــەو توشــبوانەی تاالســیمیا‬ ‫كەدەردەكەوێت توشــی تاالسیمیا بون راپۆرتی‬ ‫پزیشــك دێنن‪ ،‬لێرە تۆمار دەكرێن‪ ،‬هاوكاری‬ ‫بەشێك لەو توشبوانی تاالسیمیا كە پەنابەری‬ ‫رۆژئــاوای كوردســتان‌و باشــور‌و خــواروی‬ ‫عێراقیشــن كراوە‪ ،‬تائێســتا نزیكەی ‪650‬‬ ‫نەخــۆش لێرە تۆمار كراوە‪ ،‬لەســاڵی ‪2015‬‬ ‫تــا ســەرەتای ‪ 2017‬تەنها حــەوت حاڵەتی‬ ‫تــازە تۆمار كــراوە‪ ،‬بەمەش رێژەی توشــبون‬ ‫بەتاالسیمیا كەمبۆتەوە‪.‬‬

‫لەساڵی ‪ 2017‬تەنها چوار لەتوشبوانی‬ ‫تاالسیمیا گیانیان لەدەستداوە‬

‫ســەرۆكی كۆمەڵەكــە‪ ،‬دەربــارەی گیــان‬ ‫لەدەســتدانی توشــبوان‪ ،‬دەڵێــت “لەشــاری‬ ‫سلێمانی تەنها لەساڵی ‪ 2017‬چوار نەخۆش‬ ‫لەتوشــبوانی تاالســیمیا گیانیان لەدەستداوە‪،‬‬ ‫ئــەو چوار نەخۆش هیچ كامیان بەهۆی نەبونی‬ ‫دەرمانەوە نەبوە‪ ،‬چونكە لەئێستادا لە شاری‬ ‫ســلێمانی دەرمانی پێویســت هەیە‌و نەگشتۆتە‬ ‫حاڵەتــی ئەوەی نەخــۆش دەرمانــی لێببڕێت‪،‬‬ ‫هەمــوو ئــەو نەخۆشــانەی كــە پێویســتیان‬ ‫بەچارەســەری پێویســتە وەری دەگــرن‪،‬‬ ‫لەحاڵەتێكــدا ئەگــەر نەخۆش ئــەو دەرمانانە‬ ‫نەبێت بۆ ماوەیەكی زۆر كێشــە دروستدەكات‬ ‫هەتا شەش مانگ ئاساییە‪ ،‬بەاڵم بو بەنۆ مانگ‬ ‫بۆ ساڵیك بەكار نەهات وردە وردە كاریگەریی‬ ‫دەبێــت‌و پاشــان كێشــەی تــر بۆنەخۆشــەكە‬ ‫دروستدەكات‌و دەبێتە هۆی مردنی”‪.‬‬

‫جۆراوجۆر‬

‫ذمارة (‪ )644‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫یارییە پالستیكییەكان‪ ،‬مادەی ژەهراوییان تێدایەو مەترسین بۆ سەر منداڵ‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫لــە توێژینەوەیەكی پزیشــكی نوێدا‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫هۆشــداری ئەوە دەدات لەســەر هەند ‌‬ ‫لــەو مــادە پالســتیكییە بەكارهاتوانەی‬ ‫كــە جارێكــی تــر بەكاردەهێنرێنــەوە‬ ‫لــە دروســتكردنی یاری مندااڵنــدا و لە‬ ‫بازاڕەكاندا بونیان هەیە و دەفرۆشــرێن‪،‬‬ ‫كۆمپانیاكانی دروســتكردنیش‪ ،‬رەچاوی‬ ‫تازەترین رێكارەكانی سەالمەتی ناكەن‪،‬‬ ‫كــە ئەمەیش مەترســییەكی گەورەیە بۆ‬ ‫سەر سەالمەتی مندااڵن‪.‬‬

‫لــە پشــكنینێكدا بۆ نزیكــەی (‪)200‬‬ ‫جــۆری یــاری بەكارهاتو لــە دایەنگە و‬ ‫نــاو مــاڵ‌و دوكانەكاندا‪ ،‬بــۆ گەڕان بە‬ ‫دوای مادە مەترســیدارەكاندا كە بریتین‬ ‫لە (‪ )9‬مادەی مەترســیدار‪ ،‬دەركەوتوە‬ ‫كــە وا بیســت دانەیان پڕیەتــی لە هەر‬ ‫(‪ )9‬مــادە مەترســیدارەكە‪ ،‬لەگــەڵ‬ ‫ئەوەیشدا زانایان دەڵێن كە دیاریكردنی‬ ‫مەترسییەكانیشیان زۆر قورسە‪.‬‬ ‫د‪ .‬ئانــدرۆ تێرنــەر‪ ،‬لــە زانكــۆی‬ ‫(بالیموس)‪ ،‬كە ســەرۆكایەتی ئەو تیمە‬

‫پشــكنینەی دەكــرد دەڵێ‌‪ ،‬لــە رێگەی‬ ‫پێشكەوتوترین (ئامێری تیشكی ئێكسی‬ ‫چینــی)‪ ،‬دوای پشــكنین بــۆ چەندیــن‬ ‫جۆر لە یاری بوكەڵە و شــەمەندەفەری‬ ‫منــدااڵن ‌و ئۆتۆمبێلــی منــدااڵن‬ ‫ێ‬ ‫دەركەوتــوە‪ ،‬كــە پڕیانــە لــە كۆمەڵ ‌‬ ‫مــادەی ژەهــراوی بــە چڕو پــڕی وەك‬ ‫مادەكانــی (ئەنتیمون‪ ،‬باریــۆم‪ ،‬برۆم‪،‬‬ ‫كادمیۆم‪ ،‬كرۆم‪ ،‬قوڕقوشم‪ ،‬سیلینیۆم)‪،‬‬ ‫ێ ئەم ماددانە مەترسییەكانی‬ ‫كە پێدەچ ‌‬ ‫بگەنــە رادەیەك لە ژەهراوی بون لە الی‬

‫منــدااڵن‪ ،‬هەرچەندە چــڕی مادەكانیش‬ ‫بەشــێوەیەكی كەم بێت‪ ،‬بەاڵم مەترسی‬ ‫خــۆی هەر دەبێت‪ .‬ئەو مەترســییانەش‬ ‫لــە ئەنجامی ئەوەوە دێــت كە منداڵەكە‬ ‫دەســت دەبات بۆ دەمی دوای یاریكردن‬ ‫بەو مادانە‪.‬‬ ‫(مــارك گاردینــەر) لــە پەیمانگــەی‬ ‫هەڵســەنگاندنی بازرگانیــدا دەڵێ‌‪ ،‬گەر‬ ‫یارییــەكان بەم جۆرە مەترســیداربن بۆ‬ ‫ســەر تەندروســتی مندااڵ‪ ،‬پێویستە لە‬ ‫بازاڕەكاندا بكشێنرێنەوە و الببرێن‪.‬‬

‫بۆ یەكەمجار‬ ‫چین مەیمونی كۆپی كرد‬

‫ئاسۆیی‬

‫ستونی‬

‫‪-1‬جۆرە یارییەكە ‪ +‬گەر نەبێ‌ نەوی‬ ‫نابێ‌‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی كێوی‪ ،‬بەرگێكە‪ ،‬دوان لە‬ ‫مڵە‪.‬‬ ‫‪-3‬سەرۆكێكە‪ ،‬رێ‌ خۆشكەری ئاو‪.‬‬ ‫‪-4‬دوان لە تەها‪ ،‬ناوەوەی چەورە‪،‬‬ ‫دوان لە ساز‪.‬‬ ‫‪-5‬خواردنێكە‪ ،‬دوان لە مایە‪ ،‬بۆ‬ ‫البردنە‪.‬‬ ‫‪-6‬لەموچەیا وەری دەگری «پ» ‪+‬‬ ‫ناوێكی كچانەیە‪.‬‬ ‫‪-7‬باڵندەیەكە‪ ،‬دوان لە گۆج‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-8‬سیان لە مۆڵەت‪ ،‬خواردنێكی‬ ‫بەیانیانە‪ ،‬قەترە‪.‬‬ ‫‪-9‬پرسیارە (پ)‪ ،‬شارێكی كوردییە‬ ‫(پ)‪ ،‬قیروسیا‪.‬‬ ‫‪-10‬راستەوخۆ «پ»‪ ،‬ناوێكی‬ ‫كچانەیە‪ ،‬قاچ ئەیناسێ‌‪.‬‬ ‫‪-11‬نەفرەت لەوەی نایناسێ‌‪ ،‬دوان لە‬ ‫سیل‪ ،‬هەمو بەسەری دەبەین‪.‬‬ ‫‪-12‬ئەویش شاری هەیە‪ ،‬گەرما و‬ ‫ئەیناسێ‌‪.‬‬

‫‪-1‬هیچ شتێ‌ كە لەدەم نەیەت‪،‬‬ ‫جیابونەوەی دوشت‪.‬‬ ‫‪-2‬بەبێ‌ ماڵ‪ ،‬پیتێك ‪ +‬پشویەك‪.‬‬ ‫‪-3‬ئەویش لێئەدرێ‌‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬جۆری زۆرە‪ ،‬ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-5‬بۆ دڵ باش نییە‪ ،‬سیان لە دیكۆ‪.‬‬ ‫‪-6‬دوان لە بارێ‌‪ ،‬نادرێ‌ بە كەس‬ ‫چونكە‪..‬‬ ‫‪-7‬لە نقەدایە‪ ،‬گیاندارێ‌ لە‬ ‫كۆتاییەكەیدایە‪.‬‬ ‫‪-8‬جۆرە فێڵێكە‪ ،‬سیان لە بەهێ‌‪.‬‬ ‫‪-9‬دەست ئەیناسێ‌ (پ)‪ ،‬هەمو‬ ‫هەمانە‪.‬‬ ‫‪-10‬بۆ دەمە (پ)‪ ،‬بە بێ‌ پوش‪.‬‬ ‫‪-11‬زاڵم‪ ،‬نەخۆشییەكە‪.‬‬ ‫‪-12‬بێدەنگ‌و كڕومات (پ)‪،‬‬ ‫پێداویستی ماڵە‪.‬‬

‫وش ـ ــةى ونبو‬

‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫توێــژەرەوان لە چین‪ ،‬توانییــان بۆ یەكەمینجار‬ ‫لەكۆپیكردنی دو مەیموندا لە جۆرەكانی (مەكاك)‬ ‫و بەهەمان جۆری كۆپیكردنی (دوللی) سەركەوتن‬ ‫بەدەستبهێنن‪.‬‬ ‫زانایــان ناویان لە یەكەم مەیمون نا (تشــۆنگ‬ ‫تشــۆنگ)‪ ،‬كە تەمەنی تەنیا (هەشت) هەفتەیە و‪،‬‬ ‫دوەمیشیان ناونا (هوا هوا) كە تەمەنی ئەمیشیان‬ ‫(شەش) هەفتەیە‪ .‬ئەوەیشیان راگەیاند‪ ،‬كە كۆپی‬ ‫كردنەكە بەمشێوازە ئەنجامدراوە‪ ،‬دوای دەستكاری‬ ‫كردنــی جیناتــی بۆماوەیــی‪ ،‬لە رێگــەی چاندنی‬ ‫ترشــی بۆماوەیی‪ ،‬لە خانە دەســتكاری كراوەكە‪،‬‬ ‫بۆئــەوەی نەبێتــە رێگر لە بەردەم گەشەســەندنی‬ ‫لەدایكبوەكەو كارەكەیان بەسەركەوتویی بەئەنجام‬ ‫گەیاندوەو بۆیشیان دەركەوت كە هەمو جۆرەكانی‬ ‫مەیمــون جیناتەكانیــان لەیەكدەچــن‪ ،‬ئەمەیــش‬ ‫ئەبێتــە مایەی ســودوەرگرتن لــە توێژینەوەكانی‬ ‫ێ‬ ‫تایبــەت بەنەخۆشــییەكانی مرۆڤ‪ ،‬بــەاڵم هەند ‌‬ ‫ێ‬ ‫لەرەخنەگــران وا ئەڕواننــە ئــەم كارە كە ئەشــ ‌‬ ‫مەترســی ئەخالقــی لێبكەوێتــەوە‪ ،‬بــەوەی كەوا‬

‫جیهان نزیك بكاتەوە لە كۆپیكردنی مرۆڤ‪.‬‬ ‫زانای شــارەزا لەو بوارەدا (تشیانگ سۆن)‪ ،‬لە‬ ‫ئەكادیمیــای چیــن بۆ زانســتەكانی دەمار‪ ،‬ئاماژە‬ ‫ێ كۆپیكردنــی مەیمــون‬ ‫بــەوە دەدات كــە ئەكــر ‌‬ ‫ێ بۆ چارەسەركردنی نەخۆشییە‬ ‫سودی لێوەربگیر ‌‬ ‫جینییەكانــی مرۆڤ‪ ،‬لە نمونەی نەخۆشــییەكانی‬ ‫شــێرپەنجە‪ ،‬تێكچونی كۆئەندامی بەرگری لەشــی‬ ‫مرۆڤ‪.‬‬ ‫لــە ئێســتادا ئــەو دو مەیمونــە لــە رێگــەی‬ ‫(مەمكەمژە) وە شــیردەدرێن‌و گەشەكردنیشــیان‬ ‫سروشــتییە‪ ،‬وایش پێشــبینی دەكــرێ‌‪ ،‬لە چەند‬ ‫مانگــی داهاتــودا‪ ،‬كۆپیكردنــی زیاتر لــەم جۆرە‬ ‫ئەنجامبدرێ‌‪.‬‬ ‫(رۆبــن لۆڤــال) مامۆســتا لــە پەیمانگــەی‬ ‫(فرانســیس كریك) لە لەندەن دەڵێ‌‪ ،‬ئەو شــێوە‬ ‫رێگایەی بەكارهاتــوە لەكۆپیكردنەكەدا كاریگەری‬ ‫ئەوتــۆی نییە‪ ،‬بەاڵم مەترســیدارە‪ ،‬وتیشــی‪ ،‬ئەو‬ ‫توێژینەوەیــە ئەچێتە خانەی خاڵی دەســتپێك بۆ‬ ‫رێگاكانی كۆپیكردنی مرۆڤ‪.‬‬ ‫(دارین گرێڤین) مامۆســتا لــە زانكۆی (كێنت)‬ ‫ی بریتانــی دەڵێ‌‪ ،‬ئەم كارە هەنگاوێكی باشــە بۆ‬ ‫تاووتوێكردنی نەخۆشییەكانی مرۆڤ‪ ،‬بەاڵم لەروی‬ ‫رەوشتییەوە مەترسیدارە‪.‬‬

‫بیبەری رەش‪،‬‬ ‫كێشی لەش‬ ‫دادەبەزێنێت‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫لەتازەترین توێژینــەوەدا‪ ،‬ئەوە خراوەتەڕو‪ ،‬كە‬ ‫بیبــەری رەش‪ ،‬یەكێكە لــەو بەهاراتە كاریگەرانە‬ ‫بۆ بەگژداچونەوەی قەڵەوی‌و ســوتاندنی چەوری‬ ‫بەڕێگەیەكی زۆر خێرا‪.‬‬ ‫زانایانــی بریتانــی ئامۆژگارییەكانــی خۆیانیان‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬ســەبارەت بەو بابەتــە و گرتنە بەری‬ ‫رێگاكانی كێش دابەزاندن بە پێی خواســت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە زیادكردنی جۆرەكانی بەهارات بۆ ژەمەكانیان‪،‬‬ ‫بــە تایبەتــی ئــەو بەهاراتانەی یارمەتیــدەرن لە‬ ‫دابەزاندنی كێش بەتایبەتیتر بیبەری رەش‪.‬‬ ‫ئەوەیــش دەركەوتــوە و خراوەتــەڕو‪ ،‬كــەوا‬ ‫بیبەری رەش‪ ،‬سەرەڕای سودەكەی بۆ دابەزاندنی‬ ‫كێــش‌و ســوتاندنی چەوری‪ ،‬شــەكری ناو خوێن‬ ‫كەمدەكاتــەوە و ریشــاڵەكانی ئێســكی مرۆڤیش‬ ‫بەهێــزدەكات‪ ،‬ئەوەیشــیان دوپاتكردۆتــەوە كــە‬ ‫هەمــو جۆرەكانــی رێجیــم كــردن ســودمەندە و‬ ‫ێ پێكهاتەكانی‬ ‫كاریگــەری خۆی هەیە‪ ،‬بــە مەرج ‌‬ ‫بیبەری رەش‌و بەهاراتەكانی تری لەگەڵدا بێت‪.‬‬

‫وشەی ونبو‪:‬‬ ‫درەختێكی سروشتیە‬

‫دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك‬ ‫قەپان –‬ ‫گەشتیار –‬ ‫كیلۆمەتر –‬ ‫مۆردانە –‬ ‫بیجۆ –‬ ‫گندۆرە – بازنگ –‬ ‫ساڵۆن –‬ ‫–‬ ‫پۆڕ‬ ‫–‬ ‫الند‬ ‫چاڤی‬ ‫چنار – مۆز‬ ‫شەریف– – حەمە – خەیار بێخەو‬ ‫پیاز––كۆتر‬ ‫مەدهۆش––پرد‬ ‫تۆڕنەچی – زێ‌‬ ‫–‬ ‫كۆگا‬ ‫– خانەدان – زەنگەنە –‬ ‫شەریكزۆاڵ– گرد‬ ‫–‬ ‫سڵق‬ ‫گەاڵڕێزان –‬ ‫زەڵم – بڕوێش –‬ ‫مشار – –دەوڵەت –‬ ‫– برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ‬ ‫– قڕە – زەفەر – گێزەر – فەنتازی –‬ ‫– سۆز – دڕك – كەسك – مازو‬ ‫سمە‪ –.‬سەرتاشی‬ ‫– قۆخ‬ ‫رەشتاڵ – كاردۆ –‬ ‫– شەكیب‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (644) 05-02-2018‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫سەرباری كەمیی بینەر‬

‫سینەما سالم‪ ،‬لە نمایشكردنی فیلمەكانی بەردەوامە‬ ‫رەوەز حەمەساڵح‪ ،‬لێپررساوی سینەما سامل‪ :‬بەداخەوە جەماوەری فیلم‪ ،‬زۆر كەم بەرچاو دەكەوێت‬ ‫كامەران جەمال‪ ،‬دەرهێنەر‪ :‬سینەما سامل‪ ،‬خاڵی وەرچەرخانە بۆ دروستكردنی سینەمای كوردی‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬لــە دروســتبونەوە وەك‬ ‫شــارێكی رۆشــنبیری ناســراوە و نــاوی‬ ‫لێنــراوە‪ ،‬دواتریــش بــە فەرمــی‌و لــەم‬ ‫چەند ســاڵەی دواییدا كــرا بە پایتەختی‬ ‫رۆشــنبیریی‪ ،‬لــە ئێستاشــدا تەنیــا دو‬ ‫ســینەمای تێدایــە‪ ،‬یەكێكیــان (ســیتی‬ ‫سینەما) لە سەرچنار و دوەمیان سینەما‬ ‫(ســالم)‪ ،‬پێشــتریش لــەم پایتەختــە‬ ‫رۆشــنبیرییەدا‪ ،‬چەندین ســینەما هەبون‬ ‫لەوانە‪ :‬ســیروان‪ ،‬رەشــید‪ ،‬دڵشاد‪ ،‬پێش‬ ‫ئەوانیــش‪ :‬گۆیــژە‪ ،‬رەمــزی‪ ،‬ســینەمای‬ ‫گەڕۆك‪ ،‬سینەمای هاوینە و ‪ .. ..‬هتد‪.‬‬ ‫ســینەما ســالم بــە جوانترین شــێوە‬ ‫دیزاینــی بــۆ كــراوە و لە مــاوەی تەنیا‬ ‫دو ســاڵدا زیاتــر لــە ‪ 100‬فیلمی ناوازە و‬ ‫ژێرنوسی كوردی نمایش كردوە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەم ســینەمایە و هەمو ئەو‬

‫باس‌و خواســانەی لەمەڕ ئەم سینەمایە‬ ‫دەكرێــن‌و جۆرەكانــی فیلــم‌و نمایش‌و‬ ‫كاتــی ئیشــكردن (رەوەز حەمەســاڵح)‪،‬‬ ‫لێپرســراوی سینەما ســالم بە (چاودێر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ :‬ســینەما ســالم‪ ،‬لەگــەڵ‬ ‫دروســتكردنی ئــەم بینا نوێیــەی چاپ‌و‬ ‫پەخشی سەردەمدا دروستكراوە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫ساڵی (‪ )2016‬ەوە كەوتۆتە كار‪.‬‬ ‫یەكەم فیلمی ئەم سینەمایە‪ ،‬فیلمێكی‬ ‫كــوردی بو بە ناوی (نامە بۆ پاشــا) كە‬ ‫لە دەرهێنانی هونەرمەند (هیشام زەمان)‬ ‫بو‪ ،‬تاكو ئێستا نزیكەی ‪ 10‬تا ‪ 15‬فیلمی‬ ‫كوردیمان نمایش كردوە‪ ،‬لەگەاڵ زیاتر لە‬ ‫‪ 80‬فیلمی بیانی بە ژێرنوسی كوردییەوە‪،‬‬ ‫نمایشەكانیشــمان لەكاتژمێــر ‪11 – 9‬ی‬ ‫شــەوەو نرخی بلیت پێنج هــەزار دینارە‬ ‫ێ هەزارە‪.‬‬ ‫و زۆرجاریش بۆ خوێندكار س ‌‬ ‫(رەوەز) باسی لەوەیشكرد كە سینەما‬ ‫ێ‌و بە‬ ‫ســالم (‪ )400‬كورســی لەخۆدەگر ‌‬ ‫نوێترین ئامێر فیلمەكان نمایش دەكەین‪،‬‬

‫بەاڵم بەداخەوە جەماوەری فیلم زۆر كەم‬ ‫بەرچاو دەكەوێ‌‪.‬‬ ‫لــە بــارەی زۆرتریــن جەمــاوەر كە لە‬ ‫كام فیلمــدا بوە وتی‪ ،‬تا ئێســتا زۆرترین‬ ‫جەمــاوەر بــۆ فیلمــی بیانــی لــە فیلمی‬ ‫(كچــەی پرتەقــااڵ) دا بــوە‪ ،‬بــۆ فیلمی‬ ‫كوردیش (ئاشقەكان بە پێوە دەمرن)‪.‬‬

‫وتیشی‪ ،‬جگە لە نمایشكردنی فیلم‪ ،‬تاكو‬ ‫ئێستا دە یاری تۆپی پێی راستەوخۆمان‬ ‫گواستۆتەوە و بەردەوامیش دەبین‪.‬‬ ‫الی خۆشــیەوە (كامــەران جەمــال)‬ ‫دەرهێنــەری بە توانــا و لێهاتو لە بواری‬ ‫شــانۆ و سینەمادا ســەبارەت بە سینەما‬ ‫ســالم دەڵــێ‌‪ :‬ســینەما ســالم خاڵــی‬

‫وەرچەرخانە بۆ دروســتكردنی سینەمای‬ ‫كوردی‪ ،‬لەبەرئەوەی هەمو ئەو فیلمانەی‬ ‫نمایــش دەكرێــن‪ ،‬گشــتییان شــاكاری‬ ‫گەورەی ســینەمای جیهانین‌و بە زمانی‬ ‫دایــك فیلمــەكان نمایــش دەكرێــن‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە چەنــد خزمەتی ســینەمای كوردی‬ ‫‌و رۆشــنبیری كوردی دەكات‪ ،‬ئەوەندەش‬

‫خزمەتــی زمانــی كــوردی دەكات‪ ،‬ئــەم‬ ‫ســینەمایە بە تەنیا شوێنی نمایشكردنی‬ ‫فیلــم نییــەو بــەس‪ ،‬بەڵكــو بــەردەوام‬ ‫هەر جــارەی كۆبەرهەمــی دەرهێنەرێكی‬ ‫جیهانیــی كۆدەكاتەوە و دواتر گفتوگۆ و‬ ‫(ڕا) گۆڕینەوە لەســەر دید و فەلسەفەی‬ ‫ئەو دەرهێنەرە دەكرێ‌‪.‬‬

‫چڵە زەیتونی خوێناوی‬ ‫ئاڤێستا مێژوی بۆ گەلەكەی تۆمار كرد‬ ‫بارین شەرمەزاری بۆ ئەوان تۆمار كرد‬

‫دو (زێ‌) بــون‌و هاتــن‪ ،‬بە نێو دەشــت‌و كێو‬ ‫و نشــێو و بەردەاڵنــدا هاتــن‪ ،‬هاتــن‌و رژانە نێو‬ ‫دەریاچــەی ویژدانــەوە‪ ،‬رژانــە نێو هەناســەكانی‬ ‫(ئەفرین‌و كۆبانێ‌)وە‪ ،‬ئەوان دو شەڕڤانی چاالك‬ ‫بون‪ ،‬پێخەفــی هەر چوار وەرزەكەیــان پێچایەوە‬ ‫و بــە چڵە زەیتونەكانەوە هەڵیانواســی‌و گرێیان‬ ‫دا و لەســەر زەوییەكــەش نوســییان دو بوكی تر‬ ‫پێشــكەش بــە تۆ ئەی نیشــتیمان‪ ،‬هەمو شــتێ‌‬ ‫هاواری كرد‪ ،‬هەمو شــتێ‌ دەنگی دایەوە‪ ،‬بلوێرێك‬ ‫ئاوازێكی چڕی‪ ،‬شــیعریش بە ئاســمانی ئەفرین‌و‬ ‫كۆبانێدا باری‪ ،‬نا بەڵكو‪ ،‬بە ســەر ئاسمانی هەمو‬ ‫كوردستان دا هاتەخوارێ‌‪:‬‬ ‫وتت من ئیتر گوێ‌ ناگرم‬ ‫لەوەی كام فیشەك دەمكوژێ‌‬ ‫وتیان (ئاڤێستا) چرایە‬ ‫تیشك‌و خوێنی لێدەڕژێ‌‬ ‫***‬ ‫وتت (بارین) بۆ كۆبانێ‌‬ ‫سەمای بەرهەمی هەتاوە‬ ‫وتیان دوایین هەناسەیە‬ ‫(كل)ی وەفای لە چاو ناوە‬ ‫***‬

‫وەك (ئاڤێستا) دەچمە دەرێ‌‬ ‫دەچمە شەڕگەی ویژدانەوە‬ ‫خۆ دەكەمە چڵێ‌ زەیتون‬ ‫بۆ نێو وەرزی بوژانەوە‬ ‫***‬ ‫وەكو (بارین) تەنیا گوڵێ‌‬ ‫تار بژەنێ‌ بۆ سەنگەرێ‌‬ ‫كولوە بەفر ببارێنێ‌‬ ‫تا كانییەك بێتە دەرێ‌‬ ‫***‬ ‫تانك شكێنێ‌‪ ،‬خونچە دێنێ‌‬ ‫مژدەبەخشە‪ ،‬ئاڤێستایە‬ ‫ئەوە پەیامی زەیتونە‬ ‫نەك دوا سرودی كۆتایە‬ ‫***‬ ‫(بارین) ئەشێوێنن ئەما‬ ‫خۆریشیان لەخۆیان تۆران‬ ‫نەفرەتێكیش بەڕێوەیە‬ ‫هاكا كردیە تۆف‌و زریان‪.‬‬

‫سەالم‬ ‫پۆرترەیت‪ :‬سۆران عەبدوڵاڵ‬

‫ژمارەکانی داهاتوو‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫دادگاییکردنی گۆستاڤ فلوبێر‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )586‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫شەماڵ وەلی‬ ‫هەموو ساڵێک ئەکادیمیای سویدی بۆ خەاڵتی نۆبێڵ‪ ،‬بەڵگەنامەکانی پەنجایەمین ساڵ لەمەوبەری‬ ‫ئەو خەاڵتە باڵو دەکاتەوە‪ .‬لەو بەڵگەنامانەدا کاندیدکراوەکانی ئەو ساڵەی تێدایە لەگەڵ ڕەوتی‬ ‫هەڵبژاردنیاندا‪ .‬بەو پێیەی خەاڵتی نۆبێڵ هیچ ساڵێک کاندیدکراوەکانی خۆی ئاشکرا ناکات‪ ،‬چێژێکی‬ ‫تایبەتی هەیە کاتێک دەزانیت پەنجا ساڵ لەمەوبەر چ نووسەرانێک کاندیدی خەاڵتەکە بوون‪ .‬ئاسایی‬ ‫خەاڵتی نۆبێڵ لیستێکی درێژی کاندیدکراوانی هەیە‪ ،‬کە نزیک بە ‪ ٤٠٠‬ناوێک دەبێت‪ ،‬دواتر ئەم‬ ‫لیستە بۆ ‪ ١٠٠‬بۆ ‪ ٢٠٠‬ناوێک کورت دەبێتەوە‪ ،‬دوای ئەوە لیستە دیسان کورت دەبێتەوە بۆ ‪ ٣٠‬یان‬ ‫‪ ٢٠‬ناوێک‪ -‬کە ژمارەکان بە پێی سالەکان گۆڕانیان بەسەردا دێت؛ ئەمانە گشتیان لێکۆڵینەوەیان لە‬ ‫بارەوە دەکرێت‪ ،‬تا سەرنجام پێنج نووسەر جیا دەکرێنەوە و بەرهەمەکانیان دەخوێنرێنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەکادیمیای سویدی ئەم کاندیدانە ئاشکرا ناکات و ئەمەش وا دەکات سااڵنە گرەو و گریمانەی زۆر‬ ‫لەسەر ناوی کاندید و ئەگەری براوەکان بکرێت‪ .‬ئەکادیمیای سویدی ماوەی ڕابردوو کاندیدکراوەکانی‬ ‫ساڵی ‪١٩٦٧‬ـی باڵو کردەوە‪ ،‬کە پێکەوە تەماشایەکیان دەکەین‪.‬‬ ‫بەر لە هەموو شتێک پێویستە بڵێین کە ساڵی ‪ ،١٩٦٧‬خەاڵتی نۆبێڵ بۆ ئەدەبیات بە میگێل‬ ‫ئانخل ئەستۆریاسی گواتیماالیی‪ -‬نووسەری ڕۆمان جەنابی سەرۆککۆمار کە بە کوردییش هەیە‪-‬‬ ‫بەخشرا‪ .‬ئەکادیمیای سویدی بەم وەسفە ناوی ئەستۆریاسی وەک براوەی ساڵ خوێندەوە‪« :‬لە‬ ‫پێناو دەستکەوتە ئەدەبییەکانی‪ ،‬کە ڕەگیان لە ژیان و ئاکاری میللی و کولتووری خەڵکی ئەمەریکای‬ ‫التیندا داکوتیوە‪».‬‬ ‫بەاڵم بە پێی بەڵگەنامە تازەکان‪ ،‬ئەکادیمیای سویدی‪ ،‬حەفتا نووسەری تری بۆ ئەم خەاڵتە کاندید‬ ‫کردبوون‪ ،‬کە لە ناویاندا دەتوانین ئاماژە بەم نووسەرانە بکەین‪ :‬ساموێل بیکێت‪ -‬دوو ساڵ دواتر‬ ‫وەری گرت‪ ،‬سال بلوو لە ‪١٩٧٦‬ـدا وەری گرت‪ ،‬الورێنس دوورێل وەری نەگرت‪ ،‬ئەی‪ .‬ئێم‪ .‬فورستەر‬ ‫وەری نەگرت‪ ،‬ژێرژ سیمنون کە ڕۆمانووسێکی پۆلیسییە و نزیک بە ‪ ٥٠٠‬ڕۆمانی هەیە‪ -‬ڕۆژانە ‪ ٦٠‬بۆ‬ ‫‪٧٠‬ـی الپەڕەی دەنووسی‪ ،‬بەاڵم هەرگیز خەاڵتی نۆبێڵی پێ نەبەخشرا‪ ،‬ئێزرا پاوەندی شاعیر و جەی‬ ‫ئاڕ ئاڕ تۆڵکینی نووسەری ڕۆمانی هۆبیتەکانیش کاندید بوون بەاڵم هەرگیز خەاڵتەکەیان نەبردەوە‪.‬‬ ‫ڕۆژنامەی سویدی سونسکا دۆگبالدێت‪ ،‬کە باش بەناو ئەم بەڵگە تازانەدا گەڕاوە‪ ،‬ئاماژە بەوە‬ ‫دەکات‪ ،‬ساڵی ‪ ١٩٦٧‬نووسەرانێکی تر کێبڕکێی ئەستۆریاسیان دەکرد بۆ ئەوەی خەاڵتەکە بەرنەوە‪،‬‬ ‫بە واتایەکی تر لە نێوان ئەستۆریان و ئەم ناوانەدا لە الیەن کۆمیتەی نۆبێڵەوە کێشمەکش و مشتومڕ‬ ‫هەبوو‪ ،‬کە خەاڵتەکە بدرێت بە کامیان‪ .‬یەک لەوان خۆرخێ لویس بۆرخێسە‪ ،‬کە هەرگیز خەاڵتەکەی‬ ‫پێ نەبەخشرا‪ ،‬نووسەرێکی تر گراهام گرینە‪ ،‬کە دەگوترێت بۆ ساڵی ‪ ١٩٦٧‬کێبڕکێکاری سەرەکیی‬ ‫ئەستۆریاس بووە‪ ،‬بەاڵم ئەویش هەرگیز ئەم خەاڵتەی پێ نەبەخشرا‪ ،‬گرین لەم ئاخرا ڕۆمانێکی‬ ‫بە ناوی «پیاوی سێیەم»ـەوە کرا بە کوردی‪ .‬هەروەها یاسونەری کاواباتای نووسەری «شۆخە‬ ‫نووستووەکان» کە ساڵی دواتر خەاڵتەکەی بردەوە‪.‬‬ ‫دەگوترێت گراهام گرین‪ ،‬نووسەری ڕۆمانگەلێکی وەک «وەزارەتی ترس» و «ئەمەریکایەکی ئارام»‬ ‫لە الیەن سەرۆکی ئەوساڵی کۆمیتەی نۆبێڵەوە پشتیوانیی دەکرا‪ .‬ئادرێس ئوستیلینگ کە سەبارەت‬ ‫بەم هەڵبژاردنە دوودڵ بوو‪ ،‬لە بارەی گرینەوە گوتبووی‪« :‬نووسەرێکی بااڵدەستە کە جیهانبینیی‬ ‫بەرهەمەکانی سەرەڕای بایەخی ئەتۆی بۆ الیەنە نهێنیئامێزەکانی جیهانی دەروونی خۆی‪ ،‬ویژدانی‬ ‫ئینسانی‪ ،‬دڵەڕاوکێ و کابووسی مرۆڤن‪».‬‬ ‫کاج شولەر ڕۆژنامەنووسی سویدی‪ ،‬دەربارەی دوو نووسەرەکەی ئەمەریکای التین کە لەو ساڵەدا‬ ‫بە تەنیشت گراهام گرینەوە بوون بۆ بردنەوەی خەاڵتەکە‪ ،‬دەنووسێت‪« :‬دنیای شۆڕشگێڕانەی‬ ‫ئەستۆریاس زۆر سنووردارە و بۆرخێس لە هونەری وردەکاریی هۆشیاریئامێزەکەی زۆر تایبەت یان‬ ‫زۆر دەستکردانە دەنووسێت»‪ ،‬بەهەرحاڵ سێ لە ئەندامانی کۆمیتەکە دژی ئەم بۆچوونە بوون و‬ ‫ئەستۆریاسان وەک براوەی ئەو ساڵە دەستنیشان کرد‪.‬‬ ‫شولەر زیاتر دەنووسێت و دەڵێت‪« :‬ئەکادیمیا پشتگیریی گراهام گرینی نەکرد چونکە لەو قۆناغەدا‬ ‫هەوڵی دەدا بە ئارامی ڕووبەڕێکی جیهانیی فراوانتر بۆ خۆی بە دەست بهێنێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی دوای‬ ‫نیوەی دووەمی دەیەی شەشت‪ ،‬بارودۆخی کۆمەڵگەی ڕۆژئاوایی بە جۆرێک پێش کەوتبوو کە بۆ هەر‬ ‫شتێکی دەرەئەورووپی مەیلێکی زۆریان نیشان دەدا‪».‬‬ ‫کۆمیتەی نۆبێڵ گراهام گرین و خۆرخێ لویس بۆرخێسی لە بیر کرد و بە پێچەوانەی ئەستۆریاسەوە‪،‬‬ ‫ئەوان بوون بە نووسەرانێکی پڕخوێنەر لە سەرتاسەری جیهاندا‪.‬‬ ‫خاڵێکی تر‪ ،‬لەناو کاندیدکراوەکانی ئەو ساڵەدا تەنیا ‪ ٥‬کاندیدی ژن بەرچاو دەکەون‪ ،‬کە ڕێژەیەکی‬ ‫زۆر کەمە و لە ‪١٩٠١‬ـەوە تا ئێستا‪ ،‬تەنیا ‪ ١٥‬ژنەنووسەر ئەم خەاڵتەیان بردووەتەوە‪ .‬دواهەمینیان‬ ‫سڤێتالنای بێالڕووسی بوو لە ساڵی ‪٢٠١٥‬ـدا‪.‬‬ ‫دواهەمین خاڵی جێی سەرنج ئەوەیە کە لە ساڵی ‪١٩٦٧‬ـدا سێ نووسەری ئێران کاندیدی خەاڵتی‬ ‫نۆبێڵ بۆ ئەدەبیات بوون‪ ،‬یەکەمیان محەمەد عەلی جەمالزادەیە‪ ،‬ئەو بە باوکی کورتەچیرۆکی زمانی‬ ‫فارسی ناسراوە و دەستپێککەری شێوازی واقیگەرایییە لە ئەدەبیاتی فارسیدا‪ .‬ئەو لە ‪١٨٩٢‬ـدا لە‬ ‫دایک بوو‪ ،‬سەرەڕای تەمەنە زۆرەکەی و زۆر مانەوەی لە ژیاندا‪ ،‬هێشتا شانسی ئەوەی نەبوو نۆبێڵی‬ ‫بدرێتێ‪ ،‬سەرەنجام لە تەمەنی ‪١٠٥‬ـساڵی لە ‪١٩٩٧‬ـدا کۆچی دواییی کرد‪.‬‬ ‫نووسەری دووەم‪ ،‬زەینولعابدین ڕەهنومایە‪ ،‬کە نووسەر و وەرگێڕ و ڕۆژنامەنووسی ئێرانی بوو‪.‬‬ ‫لە کەربەال لە دایک بوو و لە تاران کۆچی دواییی کرد‪ .‬هاوکات سیاسییش بوو‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫سەرۆکی یانەی قەڵەمی ئێران و هەروەها وەرگێڕی قورئانیش بوو‪.‬‬ ‫سێیەم نووسەری ئێرانی کاندیدی نۆبێڵ لەو ساڵەدا بەسیج خەلخالییە‪ ،‬کە خاوەنی کتێبی‬ ‫«داستانی هێزنگشکێنە»‪ ،‬ئەم نووسەرەش شانسی ئەوەی هەبووە کاندیدی خەاڵتەکە بێت بەاڵم‬ ‫گوایە کتێبەکەی جگە لە فارسی بە زمانی تر بەردەست نەبوە و لە الیەن کۆمیتەی نۆبێڵەوە فەرامۆش‬ ‫کراوە‪.‬‬ ‫ماوەتەوە بڵێین‪ ،‬پیتەر ئینگواڵند سکرتێری پێشووی ئەکادیمیای سویدی و سەرۆکی کۆمیتەی‬ ‫نۆبێڵ‪ ،‬لە یەکێک لە گفتوگۆکانیدا ئاماژە بەوە دەکات کە ئەوان بــەردەوام هەوڵ دەدەن دژی‬ ‫ئەورووپامیحوەریی خۆیان شەڕ بکەن‪ -‬چونکە زۆرجار براوەکە سەر بە ئەورووپایە‪ -‬بەم هۆیەوە ئاماژە‬ ‫بەوە دەکات تا شوێنێک پێیان بکرێت هەوڵ دەدەن ئاگایان لە ئەدەبیاتی واڵتە دوورەکانیش بێت‪.‬‬

‫سارا دانیووس‪ ،‬سکرتێری‬ ‫ئەکادیمیای سویدی‪ ،‬لە دەرگا‬ ‫دووتاکییەکە دێتە دەرەوە تا‬ ‫براوەی ساڵ ڕابگەیەنێت‪.‬‬

‫بەڵگەکانی ‪٦٧‬ـی‬ ‫خەاڵتی نۆبێڵ‬

‫««‬

‫ئەو ساڵە لە سیاسییەوە تا‬ ‫وەرگێڕی قورئان کاندیدی‬ ‫نۆبێڵی ئەدەبیات بوون‬

‫شەوی ڕووداوە سەیرەکەی سەگەکە باڵو کرایەوە‬ ‫كــراو‌ه به‌ كــوردی و ناوه‌ندی ئه‌ندێشه‌ چاپ و باڵوی‬ ‫كردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫» چیرۆکی‬ ‫«شـه‌وی ڕووداو‌ه سه‌یره‌كه‌ی سه‌گه‌كه ‌‬ ‫«شەوی ڕووداوە سەیرەکەی سەگەکە» ڕۆمانێکی منداڵێکی بلیمەتە‪ .‬چیرۆکی شەوێکە کە سەگێک‬ ‫مــارك هادۆنی پەنجاوپێنج سااڵنە کە نووسەرێکی ڕووداوێکی سەیری بەسەردا دێ و منداڵە بلیمەتەکەی‬ ‫بەریتانییە‪ .‬ڕۆمانەکە له ‌الیه‌ن سیروان مه‌حموده‌و‌ه ئێمە لە ســەرەداوەکــان دەکۆڵێتەوە‪ .‬چیرۆکی ئەو‬

‫منداڵەیە کە کەس لێی تێ ناگات‪ .‬ئەگەر ئێمە منداڵێکمان‬ ‫هەبوو و لێی تێ نەگەیشتین دەبێ چی بکەین و چۆن‬ ‫هەڵسوکەوتی لەگەڵ بکەین!‬ ‫ئه‌م ڕۆمانه‌‌ ده‌رباره‌ی ئه‌و مرۆڤانه‌یە کە نامۆ و ته‌نیان‬ ‫له ‌كۆمه‌ڵگه‌دا و هه‌ر له ‌منداڵییه‌و‌ه وه‌ك كه‌سێكی‬ ‫جیاوازن‪ ،‬وەک كه‌سێك کە لەوانی تر ناچێت‪ .‬هەمووشمان‬

‫بە جۆرێک لەوانی تر ناچین و جیاوازییەکمان تێدایە‪.‬‬ ‫ئه‌م كتێبه‌ كتێبی تۆ و من و دواجار جیاوازییه‌كانی‬ ‫هه‌موومانه‌‪ .‬خوێندنەوەی ئەم کتێبەش بۆ تێگەیشتن لە‬ ‫خۆمان و کەسە جیاوازەکانی دەوروبەر گرنگە‪.‬‬ ‫ئ ـه‌م ڕۆمــانـ ‌ه ئێستا له‌ كتێبفرۆشییه‌كان ده‌ست‬ ‫ده‌كه‌وێت‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )586‬دووشه‌ممه‌ ‪2018/2/5‬‬

‫هەرکەسە و بە شێوازێک لە ژیان هەڵدێت‬

‫««‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ کەریم پەڕەنگ‬ ‫سازدانی‪ :‬گۆران ڕەئوف‬ ‫بەشی دووەم‬

‫کەریم پەڕەنگ لە ساڵی ‪١٩٦٠‬دا‬ ‫لە کەرکوک لە دایک بووە‪.‬‬ ‫قــۆنــاغــەکــانــی ســەرەتــایــی و‬ ‫ناوەندی و ئامادەیی پیشەسازیی‬ ‫هەر لە کەرکوک تەواو کردووە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٨٠‬ەوە لە ڤێنای‬ ‫پایتەختی نەمسا دەژی‪.‬‬ ‫هەوڵی خوێندنی زانکۆی داوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆی دەرکەوت لە ژیان و‬ ‫کتێبەوە زیاتر فێری شت دەبێت‬ ‫وەکو لە زانکۆوە‪ ،‬لە بەر ئەوە‬ ‫دەستی لە خوێندن هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫لە ‪١٧‬ـساڵییەوە دەستی بە‬ ‫نووسین کردووە‪.‬‬ ‫دیوانێکی شیعر و ڕۆمانێکی‬ ‫نووسیوە و ‪ ١١‬شانۆنامە‪٨ ،‬‬ ‫ڕۆمان‪ ،‬سێ کتێبی لێکۆڵینەوە و‬ ‫یاداشتنامەیەکی لە ئەڵمانییەوە‬ ‫وەرگێڕاوە‪.‬‬ ‫ئێستا بە هــۆی سەرقاڵییەوە‬ ‫بە کــاروبــاری ڕۆتینیی ژیانی‬ ‫ڕۆژانەوە کەم دەنووسێت‪.‬‬ ‫ڕەخــنــەی چــاودێــر‪ :‬به‌گشتی قسه‌یه‌ك‬ ‫هه‌ی ‌ه ك ‌ه به‌چه‌ندان شێوه‌ كراو‌ه ده‌رباره‌ی‬ ‫ئه‌ركی بنه‌ڕه‌تی ئه‌ده‌ب‪ ،‬ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫پێویست ‌ه ئه‌ده‌ب ل ‌ه خزمه‌تی مرۆڤ دا بێت‪،‬‬ ‫یان به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان ئه‌ده‌ب یانی‬ ‫ئیشكردن له‌ جوانكردنی دنیادا‪ ،‬ب ‌ه بۆچوونی‬ ‫ئێو‌ه ئه‌م دیده‌ دیدێكی سروشتی ئه‌ده‌ب ‌ه و‬ ‫هه‌ر تێڕوانینێكی تر بۆ ئه‌ده‌ب له‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫پرۆسه‌ی ئه‌ده‌به‌؟‬ ‫کەریم پەڕەنگ‪ :‬جگە لە هەندێ کاری‬ ‫دزێ و قێزەون هەموو کارێکی دیکە کە‬ ‫مرۆڤ دەیکات بۆ جوانکردنی دونیایە‪ ،‬بە‬ ‫الی کەمەوە هەوڵە بۆ جوانکردنی دونیاکەی‬ ‫خۆی‪ .‬مرۆڤێک لە تاریک و ڕوونەوە بۆ کار‬ ‫دەڕوات و زەردەپەڕی ئێوارە دەگەڕێتەوە و‬ ‫بە درێژایی ڕۆژەکە ئازار دەکێشێ‪ ،‬ئەم کارە‬ ‫ناکا لە بەر ئەوەی مرۆڤێکی مازۆشییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لە ڕێی کــارەوە هەوڵ دەدات بژێوی ژیانی‬ ‫پەیدا بکات و ژیان و دونیاکەی دەوروبەری‬ ‫جوانتر بکات‪.‬‬ ‫ئەرکی بنەڕەتی ئەدەبیش جوانترکردنی‬ ‫دونیایە‪ ،‬هــۆراز لە هونەری شیعرەکەیدا‬ ‫دەڵێت‪« :‬شاعیران یان دەیانەوێت سەری‬ ‫خەڵک گەرم بکەن یان سوودیان پێ بگەیەنن‪،‬‬ ‫یان هەردووکیان‪ ».‬بەاڵم جوانکردنی دونیا‬ ‫لە ئەدەب و هونەردا قەتیس نامێنێت‪ ،‬کە‬ ‫کەسێکیش کۆمەڵێ قاپ و پەرداخی جوان‬ ‫دەکــڕێــت‪ ،‬وێنەیەک بە دیــوارەکــەیــدا هەڵ‬ ‫دەواسێت‪ ،‬جلوبەرگی جوان لەبەر دەکات‪،‬‬ ‫ئەمە هەموو هەوڵن بۆ جوانکردنی ژیان‪.‬‬ ‫مرۆڤ کارامەترین و بەسەلیقەترین بوونەوەرە‬ ‫کە وەستایە لە خۆهەڵخەڵەتاندندا‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫فێڵی دونیای دۆزیــوەتــەوە بۆ ئــەوەی لە‬ ‫ڕاستیی ڕابکات و بە شتێکی دیکە دونیاکەی‬ ‫جوان بکات‪.‬‬ ‫مرۆڤ دەتوانێ لە گۆشەنیگای جیاوازەوە‬ ‫لەم پرسیارە بڕوانێت‪ ،‬ئایا ئەدەب پەیامێکی‬ ‫هەیە و نووسەران ئەرکی ئەخالقییان هەیە‪،‬‬ ‫هەندێ جار نووسین دەخوێنینەوە‪ ،‬هەست‬

‫ئــامــاژەم بۆ کــردن ئــامــادەن و بۆ خوێنەر‬ ‫سەرگەرمکردن گرنگترین شتە لە دەقدا بە‬ ‫دوایدا دەگەڕێت‪ ،‬مەبەستم لە سەرگەرمکردن‬ ‫کاتکوشتن و کات بە فیڕۆدان نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫چێژە‪ ،‬ڕەخنەی کۆمەاڵیەتی تەنیا کاتێک‬ ‫مەبەستەکەی دەپێکێ‪ ،‬کە خوێنەر چیژ بە‬ ‫خوێنەر ببەخشێت و بیوروژێنێت‪ ،‬کە دەقەکە‬ ‫سەرنجی ڕابکێشێت‪ ،‬کە قووڵیی زیاتری پێ‬ ‫ببەخشێت و بەمەش دەقەکە خۆشتر دەبێت‬ ‫و دنەی خوێندنەوەی زیاتری دەدات‪.‬‬ ‫ئەدەب کاتێک لە خزمەتی مرۆڤدا دەبێت‬ ‫و ژیان جوان دەکات کە نووسەر پالنی بۆی‬ ‫دانەنابێت‪ ،‬بەڵکو بە هەڵوێستەکانی‪ ،‬بە‬ ‫نووسینەکانی‪ ،‬بە بوون و دونیابینی خزمەتی‬ ‫مرۆڤ بکات‪ .‬ئەمە خزمەتی پالن بۆ دانەنراوە‪.‬‬ ‫نووسەر دەیەوێ بنووسێت‪ ،‬نووسەر دەیەوێت‬ ‫شتێک بگێڕێتەوە کە لە دڵیایەتی‪ .‬دەیەوێت‬ ‫ئەو شتەی لە دڵیایەتی دەری ببڕێت و بە‬ ‫وشە و ڕستە بیخاتە سەر کاغەز و دەیخاتە‬ ‫بەرچاوی ئەوانی دیکە (خوێنەر‪ ،‬بینەر)‪.‬‬ ‫بەاڵم یەکێک لە کاریگەرییەکانی نووسین‬ ‫جوانترکردنی ژیانە‪ .‬ئەگەر هەر لە سەرەتاوە‬ ‫پالن بۆ داهێنان دانرا بۆ ئەوەی لە خزمەتی‬ ‫مرۆڤدا بێت و بۆ جوانکردنی ژیــان بێت‬ ‫ئەوا ئەو داهێنانە هیچی لێ ناڕوێت‪ .‬هەموو‬ ‫نووسەرێک بۆ خۆی دەنووسێت‪ ،‬ئەمە مانای‬ ‫ئەوە نییە کە نووسەر لە کاتی نووسیندا‬ ‫خوێنەری لە زەیندا نییە‪ ،‬نووسەر دەزانێت‬ ‫ئەوە خوێنەرە کە نووسینەکەی دەکاتە دەق‬ ‫و تەواوی دەکات‪ ،‬دەیان ساڵ بنووسی و لە‬ ‫چەکمەجەکتدا داینێی یان لە کۆمپیوتەرەکتدا‬ ‫خــەزنــی بــکــەی‪ ،‬بــە بــێ ئـــەوەی خوێنەر‬ ‫بیخوێنێتەوە‪ ،‬بەهاکەی لە سکااڵنامەیەک یان‬ ‫یاداشتنامەی ڕۆژانە زیاتر نییە‪ .‬خوێنەرێک بۆ‬ ‫خۆی دەخوێنێتەوە‪ ،‬چۆن ڕاڤەی دەق دەکات‬ ‫و چی تەکنیک و میکانیزمێکی بۆ کردنەوەی‬ ‫کۆدی دەق هەیە ئەوە وابەستەی خۆیەتی‪.‬‬ ‫هەرچی نووسەری دونیا هەیە ناتوانن‬ ‫کەمێک لەو دزێوییانە بسڕنەوە کە بن الدن‪،‬‬ ‫زەواهیری یان ئەبوبەکر بەغدادی دەیکەن‪.‬‬ ‫هەرچی نووسەری کــورد هەیە ناتوانن لە‬ ‫کاریگەریی ژەهــری ئەو ڕق و کینەدۆزییە‬ ‫کــەم بکەنەوە کە سیاسییەکی حیزب لە‬ ‫تەلەفزیۆنێک یان لە ڕۆژنامەیەکدا دەیڕێژێت‪.‬‬ ‫من لە کانگەی دڵەوە حەزم دەکرد کاریگەریی‬ ‫ئەدەب و هونەر زۆر لە ئێستا زیاتر بوایە‪.‬‬ ‫لەو بڕوایەدا نیم هیچ خوێنەرێک دەست‬ ‫بداتە کتێبێک و دەست بە خوێندنەوەی بکات‬ ‫بۆ جوانترکردنی ژیانی‪ .‬نووسین و خوێندنەوە‪،‬‬ ‫لە بەر ئــەوەی کــردەی تاکەکەسین‪ ،‬لەوە‬ ‫ئاڵۆزترن بتوانین بەو سادەییە وەاڵمی ئەو‬ ‫پرسیارە بدەینەوە‪ .‬هەر نووسەرە و پاڵنەری‬ ‫خۆی هەیە بۆ نووسین‪ ،‬هەر خوێنەرەش‬ ‫پاڵنەری خۆی هەیە بۆ خوێندنەوە‪ .‬ئەرکی‬ ‫نووسەر نییە لەو پاڵنەرانە بکۆڵێتەوە کە‬ ‫خوێنەر بۆ خوێندنەوەی دەق هەیەتی‪ ،‬ئەرکی‬ ‫خوێنەریش نییە لەو پاڵنەرانە بکۆڵێتەوە کە‬ ‫بوونەتە هۆکاری سەرهەڵدانی نووسینەکە‪.‬‬ ‫جگە لەوە هەموو هەوڵێکی ستاتیکی هەوڵێکە‬ ‫بۆ جوانترکردنی ژیــان و ڕاستەوخۆ یان‬ ‫ناڕاستەوخۆ لە زمەتی مرۆڤدایە‪.‬‬

‫دەکەین نووسەر هەن لە کارەکانیاندا بە دوای‬ ‫ئامانجی سیاسی دەکەون و لەو بڕوایەدان بە‬ ‫نووسینەکانیان کاریگەریی بە سەر کۆمەڵەوە‬ ‫دروســـت دەکــــەن‪ ،‬بــۆ نــمــوونــە گــێــڕانــەوە‬ ‫وەکو ڕەخنەی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئــەدەب وەکو‬ ‫هۆکارێک بۆ پەیداکردنی بژێویی‪ ،‬نووسەران‬ ‫ئــەوە دەنووسن کە «بــازاڕ» لە کۆمەڵگە‬ ‫لیبرەڵەکاندا یــان سانسۆر لە سیستەمە‬ ‫ستەمکارەکاندا داوای دەکات‪ ،‬نووسەر هەست‬ ‫دەکات ئەرکی سەرشانێتی خوێنەر سەرگەرم‬ ‫بکات‪ ،‬نوسەران ئەو کتێبانە دەنووسن کە‬ ‫خوێنەر حەزیان لە خوێندنەوەیانە‪ .‬نووسەران‬ ‫ئەو کتێبانە دەنووسن کە هێشتا لە ئارادا‬ ‫نین و بە بۆچوونی خۆیان خوێنەر پێویستی‬ ‫پێیانە‪.‬‬ ‫پێش هەموو شتێک نووسەران بۆ خۆیان‬ ‫دەنووسن‪ ،‬بۆ خۆشیی خۆیان‪ .‬ئیتر نووسین‬ ‫بۆ کــات کووشتنە یــان هۆکارێکە بۆ لە‬ ‫دونیا هەڵهاتن‪ ،‬ئەوە پرسیارێکی دیکەیە‪.‬‬ ‫ئایا بە دڵی ئەوانی دیکەیە یان یان باش‬ ‫دەفرۆشرێت‪ ،‬ئایا خوێنەر دڵیان پێی خۆشە‪،‬‬ ‫ئەمانە ڕەهەندی دواترن‪ .‬من لەو بڕوایەدام‬ ‫لــە الی زۆربــــەی نــوســەران تێکەڵەیەک‬ ‫لەو هۆکارانە هەن و لەو بــڕوایــەدام جگە‬ ‫لە فێربوون زۆربــەی خوێنەران بە دوای‬ ‫چیژدا دەگەڕێن و بە الیانەوە گرنگە‪ ،‬بۆ‬ ‫چیژوەرگرتن لە دەق مانای ئەوە نییە دەقەکە‬ ‫خۆش بێت‪ ،‬بەڵکو خوێنەر لە دەقدا هەمیشە‬ ‫بە دوای شتێکدا دەگەڕێت‪ ،‬بۆ ئەوەی بزانین‬ ‫خوێنەر لە دەقدا بە دوای چیدا دەگەڕێت و‬ ‫دەیەوێت چی نهێنییەک ئاشکرا بکات‪ ،‬دەبێت‬ ‫ڕاپرسییەک لە سەر ئاستی جیهان بکەین و‬ ‫لە هەموو خوێنەرێک پرسیاری ئەوە بکەین‬ ‫بۆچی دەخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫کاریگەریی ئــەدەب و پێوانی کارێکی‬ ‫ئەدەبیی نەک هەر ئاڵۆزە بەڵکو مەحاڵیشە‪.‬‬ ‫خوێندنەوە کــردەیــەکــی فــەردیــیــە‪ ،‬ئەمە‬ ‫کردەیەکی کیمیایی نییە هەتا بە ئامێر‬ ‫بپێورێت‪ .‬نەک تەنیا ئەدەب بەڵکو قسەکردن‬ ‫لە بارەی هەموو ئەو شتانەی کاریگەرییان بە‬ ‫سەر مرۆڤەوە هەیە‪ ،‬سەختە‪ .‬ڕاڤەی دەقی‬ ‫خوێندراوەش لە خوێنەرێکەوە بۆ خوێنەرێک‬ ‫جــیــاوازە‪ ،‬ئــەگــەر دەقــێــک بتوانێت وا لە‬ ‫خوێنەرێک بکات بیر لە دۆزەخەکەی بکاتەوە‬ ‫و هەوڵ بدات خۆی لێ ڕزگــار بکات‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئەدەب بە مەبەستی خۆی گەیشتووە‪ .‬ئەگەر‬ ‫دەقێک بتوانێت خوێنەر بخاتە پێکەنین یان‬ ‫گریان بە مەبەستی خۆی گەیشتووە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دەقێک خوێنەر بگەیەنێتە قەناعەت‪ ،‬هەتا‬ ‫چاوەڕوانی دەقێکی دیکەی بێت‪ ،‬ئەوا ئەدەب‬ ‫بە مەبەستی خۆی گەیشتووە‪.‬‬ ‫من لەو بڕوایەدام زۆربــەی نووسەران و‬ ‫بەتایبەتیش زۆر لە نووسەرانی ئێمە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫بەوانەیشەوە کە دەقی زۆر جوان دەنووسن‬ ‫لــەوە نەرجسیتر و خۆپەرستترن بیر لە‬ ‫گۆڕینی کۆمەڵ بکەنەوە یان بیر لەوە بکەنەوە‬ ‫ئەدەبەکەیان لە خزمەتی مرۆڤدا بێت‪ ،‬ئێستا‬ ‫هەندێ لە نووسەرانی ئێمە بۆ ئەوەی ئەو‬ ‫ئیمتیازانەی بە دەستیان هێناوە لە دەستیان‬ ‫نەچێت‪ ،‬یان بە ئومێدی ئەوەن وە دەستی‬ ‫بهێنن هیچ شتێک ناڵێن و نانووسن لە خەتی‬ ‫گشتیی دەستەاڵت البدات‪ ،‬واتە بە بێ ئەوەی‬ ‫کەس داوای لێ کردبن بۆ ئــەوەی هەندێ‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬گه‌ر ئ ـه‌ده‌ب بۆ ئه‌و‌ه‬ ‫شتیان لە دەســت نەچێت سانسۆریان بۆ بخوڵقێت ك ‌ه ل ‌ه خزمه‌تی مرۆڤدا بێت‪ ،‬ئایا‬ ‫خۆیان دروست کردووە‪.‬‬ ‫ئێمه‌ تووشی ئیشكالییه‌ت نابین له‌به‌رامبه‌ر‬ ‫من لەو بڕوایەدام لە الی زۆربەی نووسەران پێناسه‌ی (خزمه‌تی مرۆڤ)؟ یانی ده‌مه‌وێت‬ ‫تێکەڵەیەک لەو پێنج ڕەهەندەی سەرەوە ئـه‌وه‌ت پێ بڵێم‪ :‬ك ‌ه ڕه‌نگه‌ الی مرۆڤێكی‬

‫ڕه‌شبین یان ب ‌ه سروشت ڕه‌شبین خزمه‌ت‬ ‫ئه‌وه‌بێت ك ‌ه پرۆسه‌ی ژیان ڕه‌ت بكاته‌وه‌؟‬ ‫بۆی ‌ه لێره‌دا نوسینی ئه‌و نوسه‌ر‌ه ڕه‌شبین ‌ه‬ ‫ل ‌ه خزمه‌تی مه‌رگدۆستیدا ده‌بێت؟ جه‌وهه‌ری‬ ‫پرسیاره‌ك ‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ :‬ب ـه‌ده‌ر ل ‌ه چێژ‪ ،‬ئایا‬ ‫ئه‌ده‌بێك ك ‌ه ل ‌ه خزمه‌تی مه‌رگدۆستی و ل ‌ه‬ ‫خزمه‌تی هه‌ڵهاتن ل ‌ه ژیان و گاڵته‌كردن ب ‌ه‬ ‫پرۆسه‌ی ژیــان بێت‪ ،‬تاچه‌ند خزمه‌ت ‌ه به‌و‬ ‫پێناسه‌ی ‌ه ك ‌ه گه‌ر ڕێبكه‌وین ئه‌ده‌ب پێویست ‌ه‬ ‫ل ‌ه خزمه‌تی جوانتركردنی ژیاندا بێت؟‬ ‫کــەریــم پــەڕەنــگ‪ :‬مـــەرج نییە هەموو‬ ‫مرۆڤێکی ڕەشبین بە سروشت پرۆسەی ژیان‬ ‫ڕەت بکاتەوە‪ .‬ڕەنگە ئەلبێر کامۆ باشترین‬ ‫نموونە بێت‪ ،‬کە بە درێژایی ژیانی نووسینی‬ ‫ئەدەبی و فەلسەفی جەخد لە پووچیی ژیان‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬بەاڵم دژی مەرگدۆستیشە‪ .‬کامۆ‬ ‫دەڵێ‪« :‬من لە پووچییەوە سێ ئەنجامگیریی‬ ‫دەکــەم‪ ،‬کە ئامادەن‪ :‬یاخیبوونم‪ ،‬ئازادیم‪،‬‬ ‫جۆشوخرۆشم‪ .‬لە سەر ئاستی ئاگایی بە‬ ‫تەنیا‪ ،‬ئەو بانگهێشتە دەکەمە ڕێسای ژیان کە‬ ‫بانگهێشت بوو بۆ مەرگ– واتە من خۆکووشتن‬ ‫ڕەت دەکــەمــەوە‪ ».‬من لەو بڕوایەدام هیچ‬ ‫نووسەرێک لە بەختەوەریی و خۆشگوزەرانیدا‬ ‫دەست بە نووسین ناکات‪ ،‬بەڵکو پاڵنەری‬ ‫سەرەکی بۆ نووسین بێهواییە‪ ،‬لەو بڕوایەدا‬ ‫نیم ڕەشبینترین و بێئاسۆترین ئەدەبیش‬ ‫لە خزمەتی مەرگدۆستیدا بێت‪ ،‬ئەمە مانای‬ ‫ئەوە نییە کە ئەدەب بە شێوەیەکی گشتیی‬ ‫و ئەدەبی ڕەشبین فێری ئەوەمان دەکات‬ ‫دەست بە ژیانەوە بگرین‪ ،‬بە هەمان شێوە‬ ‫ئەدەبێک کە باسی مەرگدۆستیی دەکات‬ ‫بانگهێشتکردنی خوێنەر نییە بۆ خۆکووژیی‪.‬‬ ‫نووسین خــۆی لــە خــۆیــدا چــێــژە‪ .‬چێژ‬ ‫بە مانای خۆشیی نایەت‪ .‬ئەگەر نووسین‬ ‫ئارامییەک بە ناخی نووسەر ببەخشێت‪ ،‬بە‬ ‫چڵەپۆپەی خۆشیی بگەیەنێت ئەوا چێژە‪.‬‬ ‫کە خوێنەر دەقێک دەخوێنێتەوە چێژی لێ‬ ‫دەبینێت‪ ،‬دەمەوێ بڵێم‪ ،‬هیچ خوێنەرێک بە‬ ‫مەبەستی خۆئازاردان دەست ناداتە دەقێک‬ ‫بیخوێنێتەوە‪ .‬خوێندنەوە چێژە‪ ،‬جا ئەو چێژە‬ ‫هەر شتێک بێت‪ ،‬فێربوون بێت‪ ،‬کات کوشتن‬ ‫بێت‪ ،‬لەزەتبینین بێت لە هۆنینیەوە و چنین و‬ ‫گێڕانەوەی ڕووداو بێت یان هەر شتێکی دیکە‪،‬‬ ‫چێژە‪ .‬زیاتر لە چل ساڵە من دەخوێنمەوە‪،‬‬ ‫هەتا ئێستا بەرکەوتەم لە گەڵ دەقێکدا نەبووە‬ ‫لە خزمەتی مەرگدۆستیی و کۆتایی هێنان بە‬ ‫ژیان بێت‪ ،‬واتە بانگهێشتی خوێنەر بۆ مەرگ‬ ‫و دەستبەرداربوون لە ژیان بکات‪ .‬تەنانەت‬ ‫لە دەقەکانی کافکاش بەو پێناسەیە و بە‬ ‫گاڵتەکردن بە پرۆسەی ژیان تێنەگەیشتووم‪،‬‬ ‫تەنانەت لە (کەوتن) و (تاعوون) و (نامۆ)‬ ‫ش ئــەوەم هــەڵ نەهێنجاوە‪ .‬هەندێ دەق‬ ‫هەن تووشی ڕامانێکی قووڵمان دەکەن‪ ،‬یان‬ ‫غەمگینمان دەکەن‪ ،‬بەاڵم ئەمە بەو مانایە‬ ‫نایەت کە لە خزمەتی جوانکردنی ژیاندا نین‪.‬‬ ‫هەموو دەقێک کە لێیەوە فێر بین ژیان بەو‬ ‫جۆرە قبووڵ نەکەین کە هەیە‪ ،‬ڕەخنەگرانە لە‬ ‫ڕەوتی ژیان بڕوانین‪ ،‬گومان لە شت بکەین و‬ ‫خۆشباوەڕ نەبین لە دیاردەکانی ژیان مانای‬ ‫ئەوەیە لێیان یاخی بین و ئەمەش لە خزمەتی‬ ‫جوانکردنی ژیاندایە نەک بە پێچەوانەوە‪.‬‬ ‫دەق بە شێوەیەکی گشتی‪ ،‬دەقی ئەدەبی‬ ‫بە شێوەیەکی تایبەتتر پەیڕەو و پرۆگرامی‬ ‫حیزب یان ڕێکخراوێک نییە خوێنەر پێڕۆی‬ ‫بکات و لە سەری بڕوات‪.‬‬ ‫کە خوێنەر بەر دەقێکی نائومێد یان بێباک‬ ‫یان ڕەشبین دەکەوێت‪ ،‬ئەمە ئەوە ناگەیەنێت‬

‫دوای خوێندنەوەی دەقەکە خوێنەر دەبێتە‬ ‫مرۆڤێکی نائومێد یان بێباک یان ڕەشبین‪،‬‬ ‫ئەم قسەیە بە هەمان شێوە بۆ دەقێکی‬ ‫مەرگدۆستیش ڕاستە‪ .‬کە خوێنەر دەقی‬ ‫نووسەرێکی پڕئومێدی وەکو پاولۆ کۆیلۆ‬ ‫دەخوێنێتەوە بە مانای ئەوە نایەت دوای‬ ‫تەواوکردنی دەقەکە ناخی پڕ دەبێت لە ئومێد‬ ‫و ئیتر وەکو کۆیلۆ بە چاویلکەیەکی گەشەوە‬ ‫ژیان دەبینێت‪ .‬کە خوێنەر تەنزێکی عەزیز‬ ‫نەسین دەخوێنێتەوە ئەوە ناگەیەنێت ئیتر‬ ‫ژیانی پڕ دەبێت لە پێکەنین‪.‬‬ ‫خــوێــنــەر پشتینە و هۆشـمەندیی و‬ ‫ڕۆشنبیریی پشتینەی خــۆی هــەیــە بۆ‬ ‫وەرگرتن و پێوەری خۆی هەیە بۆ ڕاڤەی‬ ‫دەق‪ ،‬نەک لە ڕێی دەقی نووسەرێکەوە لە‬ ‫دوورەوە ئاڕاستەی گەشبینیی و ڕەشبینیی‬ ‫و ژیاندۆستیی و مەرگدۆستیی بکرێت‪ ،‬وەکو‬ ‫چۆن ڕیمۆت کۆنترۆڵ ئاڕاستەی ئامێرێکی‬ ‫کارەبایی دەکرێت‪.‬‬ ‫ڕەخــنــەی چــاودێــر‪ :‬قسه‌یه‌ك هه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫ده‌ڵێن ئه‌و ئه‌دیبانه‌ی ناتوانن پرۆژه‌یه‌كی‬ ‫ئ ـه‌ده‌بــی تـــه‌واو بــك ـه‌ن‪ ،‬دواجــــار كۆتایی‬ ‫پرۆژه‌كه‌ به‌ خۆكوشتنی نوسه‌ره‌كه‌ كۆتایی‬ ‫دێت‪ ،‬یانی ده‌مه‌وێت بڵێم ئه‌م ‌ه یانی ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌دیبه‌كان په‌یوه‌ندییه‌كی زۆر ڕۆحیان له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانیاندا هه‌یه‌؟‬ ‫کەریم پەڕەنگ‪ :‬هیچ کەسێک ناتوانێت‬ ‫داهێنان بکات یان دەقێکی ئەدەبی بەرهەم‬ ‫بهێنێت ئەگەر پەیوەندییەکی ڕۆحی لەگەڵ‬ ‫بەرهەمەکانیدا نەبێت‪ .‬هەندێ جار پڕۆژەیەک‬ ‫دەبێتە ناوەڕۆکی ژیانی نووسەرێک‪ ،‬بەشێکی‬ ‫گرنگی ژیانی‪ ،‬سەرجەمی خۆزگە و حەزەکانی‬ ‫لەو خاڵەدا کۆ دەکاتەوە و ئاواتێکی زۆری‬ ‫هەیە ئەو پڕۆژەیە تەواو بکات‪ ،‬ئێمە دەتوانین‬ ‫لە دوو ڕوانگەوە سەیری خۆکوشتن بکەین‪،‬‬ ‫کە یەکەمیان مەجازییە و بە تەواونەکردنی‬ ‫پڕۆژەکە نووسەر دڕدۆنگ دەبێت و لە نووسین‬ ‫و داهێنان دوور دەکەوێتەوە و خۆی وەکو‬ ‫جۆرێک لە خۆکووشتن تێی دەگات‪ ،‬لە بەر‬ ‫ئەوەی داهێنان بۆ ئەو ژیان بووە‪ .‬دووەمیان‬ ‫خۆکووشتنێکی ڕاستەقینەیە کە نووسەر‬ ‫هەست دەکــات ناتوانێت خەونەکەی بکاتە‬ ‫ڕاستی بە تەواونەکردنی پڕۆژەکە کۆتایی بە‬ ‫ژیانی خۆی دەهێنێ‪.‬‬ ‫ڕەنگە یەکێک لە پاڵنەرەکانی خۆکووشتنی‬ ‫ژنــان لە ســەدەی پێشوودا نائومێدبوون‬ ‫بووبێت لە تەواوکردنی پڕۆژەکانیان بە هۆی‬ ‫ئەو فشارە زۆرەی بە سەر ژنــەوەیــە‪ .‬ژن‬ ‫هاوشانی پیاو لە کارگە و نووسینگە کاری‬

‫کردووە‪ ،‬لە ماڵەوە منداڵی بەخێو کردووە و‬ ‫خەریکی ئیشی ماڵەوە بووە‪ ،‬واتە چەندان‬ ‫ئەرکی هــاوکــات ڕاپ ــەڕان ــدووە‪ ،‬جا ئەگەر‬ ‫خەریکی نووسینیش بووبێت‪ ،‬ئەوا کارەکەی‬ ‫قورستر بووە و پیا نەگەیشتووە لە نووسین‬ ‫بەردەوام بێت‪ ،‬ڕەنگە ئەو ژنانەی هەستێکی‬ ‫زۆر لە ناخیاندا پەنگی خواردبێتەوە و نەیان‬ ‫توانیبێت بە نووسین گوزارشتی لێ بکەن‬ ‫پاڵنەرێک بووبێت بۆ خۆکوشتنیان‪ ،‬هەر‬ ‫لە بەر ئــەوەش بووە ڕێــژەی خۆکوشتن لە‬ ‫سەدەکانی پێشووتردا لە ڕۆژئاوا لە ناو ژنانی‬ ‫نووسەردا بەرز بووە‪.‬‬ ‫مرۆڤ دەتوانێت پرسیار لە بارەی مانای‬ ‫ژیــانــەوە بــکــات‪ .‬لــەگــەڵ ئــەوەشــدا مانای‬ ‫ژیان ژیان خۆیەتی‪ ،‬بەاڵم هەموو مرۆڤێک‬ ‫خۆی دەتوانێت مانای ژیانی دیاری بکات‪.‬‬ ‫لە بــەر ئــەوە لە هەموو قۆناغێکی ژیاندا‬ ‫پرسیارەکە سەرلەنوێ دەکرێتەوە‪ .‬مرۆڤ‬ ‫تاقە بوونەوەرێکە کە دەتوانێت پرسیار لە‬ ‫مانای ژیان بکات‪ .‬مرۆڤی باوەڕدار مانای ژیان‬ ‫لەوەدا دەدۆزێتەوە کە خودا داویەتی‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەم مرۆڤە باوەڕدارانەش لە هەندێ قۆناغی‬ ‫ژیانیاندا گومان دایــان دەگرێت و تووشی‬ ‫تەنگەژە دەبن‪ .‬تەنیا مرۆڤ دەیەوێت بزانێت‬ ‫بۆچی هاتووەتە دونیاوە و بوونی چی مانایەکی‬ ‫قووڵی هەیە‪ .‬ژیــان ئــەرک و داواکارییە و‬ ‫هەندێ جار وەکو داواکارییەکی ناڕەوا هەستی‬ ‫پێ دەکرێت‪ .‬مرۆڤ هۆشـمەندە و دەتوانێت‬ ‫شت بناسێتەوە و لە هاوپەیوەندییەکان تێ‬ ‫بگات‪ ،‬بە پێچەوانەی ئاژەڵەوە‪ ،‬غەریزەی‬ ‫کەمە‪ .‬ئێمە ئەرکەکانمان ڕادەپەڕێنین و‬ ‫بەرپرسیارێتی هەڵ دەگرین‪ .‬هەندێ مرۆڤ‬ ‫بە هەموو هێز و کەسایەتییەوە لە پشتی ئەو‬ ‫کارەوەیە کە بەرجەستەی دەکات و لە ناخەوە‬ ‫هەوڵی بۆ دەدات‪ .‬مرۆڤ ئەوەش دەزانێت کە‬ ‫کاتەکەی سنووردارە‪.‬‬ ‫بۆ هەندێک لە داهێنەران داهێنان ژیانە‪،‬‬ ‫نەمانی داهێنان یان تەواونەکردنی بۆ ئەو‬ ‫لەدەستدانی ژیانە‪ ،‬لە دەستدانی بەهایە‪،‬‬ ‫لە داستدانی خۆئاگایی و ددانپێدانانە‪ ،‬لە‬ ‫خراپترین حاڵەتدا لەدەستدانی بوونە‪ .‬وەکو‬ ‫چــۆن کۆرپەلە بە پەتی نــاوک بە دایکی‬ ‫دووگیانەوە بەستراوە و ژیــان و مانەوەی‬ ‫بەو پەتەوە بەندە‪ ،‬هەندێ نووسەر هێندە‬ ‫پەیوەندییەکەیان بە بەرهەم و کارەکانیانەوە‬ ‫بەستووەتەوە کە بەئەنجانەگەیاندنی کارەکە‬ ‫دەبێتە مایەی پچڕان و لەدەستدانی هەموو‬ ‫پەیوەندییەک بە مانای ژیانەوە‪.‬‬

‫جەملیە عاشقانەترین چیرۆکی دنیا‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫جه‌ميله‌ ڕۆمانێکی جه‌نگيز ئه‌يتماتۆڤی ڕۆماننووسی‬ ‫ڕووسییە‪ ‌،‬كه‌ به‌رزان محه‌مه‌د كردوویەتى به‌ كوردى‬ ‫و ناوه‌ندى ڕۆشنبيریى ئه‌ندێشه‌ له‌ژێر ناوى (جه‌ميله‌‬ ‫عاشقانه‌ترين ڕۆمانى دونيا) چاپ و باڵوى كردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫جەمیلە وەک عاشقانەترین چیرۆکی دنیایە‪ ،‬چیرۆکی‬ ‫کچێکی یاخی و هه‌ڵهاتوو لە دابونەریتی كۆنخوازى‬ ‫و كۆيله‌يى دەگێڕێتەوە‪ .‬چیرۆکی هاڕینی خەڵکە لە‬ ‫الیەن جەنگ و پياوانى جەنگه‌وە‪ .‬چیرۆکی فڕێدانی‬ ‫کولتوور و دواکەوتنی دڵە‪ ،‬چیرۆکی ملمالنێی نێوان‬ ‫دڵ و عەقڵە‪ ،‬هاتن و چوونه‌ له‌نێوان سۆز و عه‌قڵدا‪،‬‬

‫چیرۆکی دواکەوتنی خواستی دڵە و ڕووبەڕووبوونەوەی‬ ‫دابونەریت‪ .‬چیرۆکی کچێکی مێرددارە‪ .‬مێردێکی‬ ‫دوورکەوتوو بە بۆنەی جەنگەوە‪ .‬چیرۆکی ئەو کچەیە‬ ‫کە مێردەکەی به هۆی لەخۆباییبوونی کولتوورییەوە‬ ‫جارێکیش ناتوانێت و نابينيت لە نامەیەکدا بۆی‬ ‫بنووسێت خۆشم دەوێیت‪ .‬چیرۆکی پڕکردنەوەی‬

‫بۆشایییەکانی ناخە لە ڕووی هەستوسۆزەوە‪.‬‬ ‫بەم ڕۆمانێکی بە زمانێکی زۆر سادە و جوان‪،‬‬ ‫لە پەراوێزی جەنگدا‪ ،‬چیرۆکێکی پڕهەستمان بۆ‬ ‫دەگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫ڕۆمانی جەمیلە ئێستا لە کتێبفرۆشییەکاندا دەست‬ ‫دەکەوێت‪.‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )586‬دووشه‌ممه‌ ‪2018/2/5‬‬

‫يه‌عقووبه‌ درۆزن‬

‫ڕۆمانێك ل ‌ه باره‌ى هێزى له‌ڕاده‌به‌ده‌رى خه‌ياڵه‌وه‌‬

‫ڕاهۆز كامه‌ران‌‬ ‫گــوێــم لێيه‌ هــه‌مــوان ده‌ڵێن‬ ‫دره‌خت‪ ،‬ئه‌مجا دره‌خت چييه‪،‬‬ ‫قه‌دێكه‌‪ ،‬گه‌اڵيه‌‪ ،‬ڕه‌گوڕيشه‌يه‌‪،‬‬ ‫قــالــۆنــچــه‌يــه‌ لـــه‌ تــوێــكــڵــى‬ ‫دره‌خــتــه‌كــه‌دا و زۆر بــڕكــا‪،‬‬ ‫به‌ڕێكوپێكى‬ ‫چڵه‌پۆپه‌يه‌كى‬ ‫ڕسكاوه‌‪ ،‬ئه‌مجا چييه‪...‬‬ ‫ئـــه‌و چــه‌نــد ڕســتــه‌يــه‌ى ســــه‌ره‌وه‌‬ ‫ده‌ستپێكى ڕۆمانى يه‌عقووبه‌ درۆزنى‬ ‫يـــۆره‌ك بــێــكـه‌ره‌‪ .‬بــه‌و جــۆره‌ ده‌ســت‬ ‫پێ ده‌كــات كه‌ شيعرێك ده‌ســت پێ‬ ‫ده‌كات‪ ،‬شيعرێكى باش له ‌جۆرى ڕۆژه‌‬ ‫نه‌خۆشه‌كانى شاعيرى سويدى ئێدێت‬ ‫سودێت گــران‪ -‬كه‌ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌‬ ‫ئــاره‌قـه‌ى شين به‌ مــرۆڤ ده‌رده‌دات‪.‬‬ ‫ڕۆمــانــى يه‌عقووبه‌ درۆزن ده‌ربـــاره‌ى‬ ‫هۆڵۆكۆسته‪ ‌،‬سووك و ساده‌ ده‌رباره‌ى‬ ‫ئه‌و شه‌قامه‌يه‌ كه‌ گشت نووسه‌رانى‬ ‫وه‌ك (يــۆره‌ك بێكه‌ر‪ ،‬هانا ئارنێت‪،‬‬ ‫ئايدا فينك‪ ،‬پاتريك مۆديانۆ و‪ )...‬يان‬ ‫خۆيان تيايدا نيشته‌جێ بوون‪ ،‬يان له‌‬ ‫ڕێى ئه‌ده‌بياتى‌ نووسه‌رانى تره‌وه‌ پيايدا‬

‫ڕۆیشتوون و دواتر ده‌رباره‌يان نووسيوه‌‪.‬‬ ‫ڕه‌نگه‌ ژمــاره‌ى ئه‌و ڕۆمان و فيلم و‬ ‫چيرۆك و شيعر و به‌رهه‌مه‌ هونه‌ریيانه‌ى‬ ‫كه‌ ده‌ربــاره‌ى هۆڵۆكۆستى جووه‌كان‬ ‫نــوســراون و هــه‌ن كه‌متر نـه‌بــن له‌و‬ ‫جووانه‌‌ى سووتێنراون‪ ،‬يان له‌‌وانه‌ى له‌تاو‬ ‫نائومێدى و به‌رگه‌نه‌گرتنى ئه‌و بێهێزى و‬ ‫كارى زۆره‌ملێ و نائينسانييه‌ دوورودرێژه‌‬ ‫له‌بننه‌هاتووه‌ى نێو‌ كه‌مپه‌كان‪ ،‬ژيانى‬ ‫خۆيان به‌ ناچارى كۆتايى پێ هێناوه‌‪.‬‬ ‫بــۆيــه‌ لــه‌نــاو ئـــه‌م حــه‌شــامــات و‬ ‫به‌رهه‌مگه‌له‌دا بێشومار گێڕانه‌وه‌ى الواز‪،‬‬ ‫بێخه‌ياڵ‪ ،‬سست و له‌ هه‌مووى ناخۆشتر‬ ‫و ئــازارده‌رتــر بۆ خوێنه‌ر‪ ،‬دووباره‌تر‌‬ ‫‌هـه‌يــه‪ .‬دووبــاره‌تــر ئ ـه‌وه‌ي ـه‌‪ ،‬كـه‌ ئه‌م‬ ‫ڕۆمانه‌ش هه‌مان ئه‌و شته‌ بگێڕێته‌وه‌ كه‌‬ ‫له‌ وانه‌ى مێژوودا يان له‌ كتێبه مێژووييه‌‬ ‫بێ فه‌نتازياكاندا ده‌رباره‌ى ئه‌و ڕووداوه‌‬ ‫خوێندووته‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ى كه‌ ڕۆمانێكى له‌و‬

‫چه‌شنه‌ هيالككه‌ر و بێسوود‌ نه‌بێت به‌‬ ‫تووشته‌وه‌ و ت ـه‌واوى كاته‌كه‌ت نه‌بات‬ ‫واته‌ چانست هه‌يه‪ .‬يه‌عقووبه‌ درۆزن‬ ‫كتێبێكى به‌و چه‌شنه‌ نه‌بوو‪ ،‬ئه‌م كتێبه‌‬ ‫ئه‌فسانه‌يه‌ له‌ باره‌ى پاڵه‌وانێتیى هێزى‬ ‫له‌ڕاده‌به‌ده‌رى خه‌ياڵه‌وه‌‪.‬‬ ‫چيرۆكه‌كه‌ له‌ گيتۆوه*‌ ده‌ست پێ‬ ‫ده‌كات‪ ،‬يه‌عقووب به‌ ڕێکەوت‌ له‌ بنكه‌ى‬ ‫پاسه‌وانييه‌كه‌ گوێى لـه‌ هه‌واڵێكى‬ ‫گرنگ ده‌بێت‪ ،‬هه‌واڵه‌كه‌ ئه‌وه‌يه‪( ‌:‬كه‌‬ ‫ڕووسييه‌كان بيست كيلۆمه‌تر له‌ گيتۆوه‌‬ ‫دوورن‪ )...‬ئه‌م هه‌واڵه‌ يه‌عقووب پڕ‬ ‫ده‌كات له‌ هيوا و خه‌ونى ڕزگاربوون‪،‬‬ ‫له‌وێوه‌ دووباره‌ بير له‌ ژيان ده‌كاته‌وه‌ و‬ ‫بوونى ئه‌م هه‌واڵه‌ژيانى نێو گيتۆكه‌ له‌‬ ‫ژيانێكى سست و بێچاالكى و چاوه‌ڕوانیى‬ ‫م ـه‌رگ ـه‌وه‌ ده‌گــۆڕێــت بــۆ ژيانێكى پڕ‬ ‫چاوه‌ڕوانى و جووڵه‌‪ ،‬به‌ خۆيه‌وه‌ هيوا‬ ‫ده‌به‌خشێت به‌ سه‌رجه‌م دانيشتووانى‬

‫نێو كه‌مپه‌كه‌ و هه‌موان چاوه‌ڕێ ده‌كه‌ن بۆيان ده‌بن به‌ ڕابردوويه‌كى گوماندار‪.‬‬ ‫شتێك ڕوو بــدات‪ ،‬ڕووسـه‌كــان نزيكتر ئه‌م ڕۆمانه‪ ،‬باسى كاريگه‌ریى پاڵه‌وانانه‌ى‬ ‫ببنه‌وه‌ تا ژيانيان بگه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر خه‌ياڵى مرۆڤێك ده‌كات له‌سه‌ر ته‌واوى‬ ‫دۆخى ئاسايى جارانيان‪ ،‬بۆيه‌ په‌رۆشى جووه‌كان له‌ كۆمه‌ڵگه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫زۆرجار‪ ،‬يه‌كێك له‌ ته‌كنيكى ئه‌ده‌بياتى‬ ‫هه‌واڵن‪ ،‬تاكه‌ سه‌رچاوه‌شيان ڕاديۆيه‌كى‬ ‫خه‌ياڵييه‌ كه‌ حه‌يم يه‌عقووب حه‌يم‪ ،‬بە گێڕانه‌وه‌ى‌ به‌شێك له‌ نووسه‌ره‌كان‬ ‫ئه‌وه‌يه‌ كه‌ له‌ پێناو گێڕانه‌وه‌دا بێشومار‬ ‫درۆوە دەڵێ هەمە‪.‬‬ ‫خه‌ياڵ له‌م ڕۆمانه‌دا هێزى ته‌واوكه‌ر له‌ كتێبه‌كانياندا ڕووداو ده‌خوڵقێنن‬ ‫و به‌ڕێوه‌به‌رى ڕووداوه‌كانه‌‪ ،‬دروستكه‌رى و پاڵه‌وانه‌كانيان هيالك ده‌كـــه‌ن‪...‬‬ ‫كۆتاييه‌ نه‌زانراوه‌كانه‌‪ ،‬هه‌ر مرۆڤێك كه‌ پاڵه‌وانه‌كه‌يان سه‌د جار ده‌خه‌نه‌ سه‌د‬ ‫ده‌مرێت‪ ،‬هه‌م ڕابردوو هه‌م چيرۆكگه‌لێكى دۆخى ناخۆش و ته‌نگه‌وه‌‪ ،‬تا له‌ هه‌ر‬ ‫زۆر له‌گه‌ڵ خۆى ده‌باته‌ گۆڕه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم دۆخێك چيرۆكێكى پێ دروست بكه‌ن‬ ‫له‌برى ئه‌وان كه‌ فريا ناكه‌ون بگێڕنه‌وه‌‪ ،‬و بگێڕێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم نووسەرانێکی وەک‬ ‫له‌م ڕۆمانه‌دا هێزى پاڵه‌وانانه‌ى خه‌ياڵ کافکا وا ناكه‌ن و يــۆره‌ك بێكه‌ريش‬ ‫ئاماده‌یى هه‌يه‌‪ .‬سـه‌ره‌تــا به ‌كه‌سى هه‌مان شتى كافكا و ئه‌و نووسه‌رانه‌ى‬ ‫يه‌كه‌مى تاك ده‌گێڕێته‌وه كه‌ (من)ـه‌ تر ئه‌نجام ده‌دات‪ ،‬بـه‌اڵم به‌‌ شێوازى‬ ‫و دواتر به‌ كۆ كه‌ (ئێمه)يه‌ و به‌شى خۆی‪ ...‬واته‌ ته‌نيا يه‌ك ڕووداو و يه‌ك‬ ‫كۆتايیش هـه‌ر ئێمه‌‪-‬يه‌ك كه‌ خودى كليل و هه‌زاران قوفڵ‪.‬‬ ‫ده‌مه‌وێت خۆم بپارێزم له‌و چاڵه‌ى‬ ‫نــووســه‌ره ‌و خـه‌يــاڵــى داهــێــنـه‌رانـه‌ى‬ ‫گـــێـــڕه‌ڕه‌وه‌ى تـــه‌واوى چيرۆكه‌كانه‪ .‬نووسه‌ران تێى ده‌كه‌ون كاتێك ده‌رباره‌ى‬ ‫يه‌عقووبه‌ درۆزن ڕۆمانێكه‌ له ‌باره‌ى ب ـه‌ره ـه‌مــى نــووســه‌رێــك ده‌نــووســن‪،‬‬ ‫ئه‌ويش گێڕانه‌وه‌ى‌ چيرۆكى ڕۆمانه‌كه‌‬ ‫بااڵيى خه‌ياڵى نووسه‌ره‌كه‌يه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئـه‌گـه‌ر لــه‌و ڕۆمــانــان ـه‌ى پێشتردا‪ ،‬و ڕووداوه‌كانيه‌تى‪ ،‬بۆيه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌م‬ ‫كه‌ ده‌ربــاره‌ى هۆڵۆكۆستى جووه‌كان ئه‌و شته‌ ڕوو نه‌دات‪ ،‬ته‌نيا بۆ ئاماده‌يى‬ ‫نووسراون و خوێندوومانته‌وه‌ ئه‌ڵمانه‌كان نووسه‌ر ده‌‌گه‌ڕێين له‌نێو ئه‌م ڕۆمانه‌دا‌‪.‬‬ ‫پــاڵ ـه‌وان بــوون و بوونيان بوونێكى ڕامبۆى شاعيرى فه‌ڕه‌نسى ساڵى ‪1871‬‬ ‫ئاماده‌ و ڕووداوخوڵقێن بووه‌‪ ،‬ئه‌وا له‌ له‌ نامه‌يه‌كدا بۆ پۆڵ دۆمينى هاوڕێ و‬ ‫يه‌عقووبه‌ درۆزندا‪ ،‬ئه‌ڵمانه‌كان ونن‪ ،‬ئەم شاعيرى فه‌ڕه‌نسى‪ ،‬يه‌كێك ل ‌ه ڕسته‌‬ ‫ڕۆمانە زۆر له‌باره‌ى ئه‌ڵمانه‌كانه‌وه‌ قسه زۆر گرنگ و سايكۆلۆجييه‌كانى خۆي‬ ‫‌ناكات‪ ،‬ئه‌وه‌ى هه‌يه‌ جووه‌كانن‪ ،‬ژيانى ده‌ربــاره‌ى غيابى خۆى (نووسه‌ر) له‌‬ ‫ئه‌وان و‌ په‌يوه‌ندييه‌كانيانه‌ له‌گه‌ڵ يه‌كدا‪ ،‬ده‌قه‌كانيدا ده‌نووسێت‪« :‬مــن ئه‌وى‬ ‫ته‌ركيز خستنه‌سه‌ر دووكه‌رتبوونيانه‌ له‌ تـــره‌‪ »...‬گ ـه‌ر لـه‌بـه‌ر ڕوونــاكــیــى ئه‌م‬ ‫نێوان منى ئێستايى ئه‌ستێره‌دار** و ڕسته‌ كورت و ڕاستگۆيانه‌يەى ڕامبۆدا‬ ‫منى ڕابردووى ئازاددا‪ .‬ئه‌وان له ‌ژيانى بۆ بێكه‌ر بگه‌ڕێين؛ له‌نێو ڕۆمانه‌كه‌يدا‬ ‫ڕابردووياندا خاوه‌نى پێگه‌بوون‪ ،‬خاوه‌نى ده‌يدۆزينه‌وه‌‪.‬‬ ‫يــۆره‌ك بێكه‌ر له‌گه‌ڵ خێزانه‌كه‌يدا‬ ‫ماڵ و ژيانى تايبه‌ت و كه‌سايه‌تى و‬ ‫كاربوون و له ‌ناكاو هه‌موو ئه‌و شتانه‌ ده‌گــــوێــــزرێــــتــــه‌وه‌ بــــۆ كــه‌مــپــى‬

‫‪avensbruckconecentration‬‬ ‫‪.camp‬‬

‫ئـه‌وكــات بێكه‌ر ته‌نيا پێنج سااڵن‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬هه‌ر له‌ هۆڵۆكۆستدا خێزانه‌كه‌ى‬ ‫ل ـه‌ ده‌ســت ده‌دات‪ ،‬لــه‌م ڕۆمــانـه‌شــدا‬ ‫كــچــۆڵ ـه‌ي ـه‌كــى تــێــدايــه‌‪ ،‬كــه‌ه ـه‌مــان‬ ‫چاره‌نووس و ته‌مه‌نى يۆره‌ك بێكه‌رى‬ ‫هه‌يه‌‪ ..‬ئاماده‌يى منداڵیى نووسه‌ر له‌‬ ‫به‌رگى لينادا له‌م ڕۆمانه‌دا ئاماده‌ييه‌كى‬ ‫زيندووه‌ له‌به‌رگى ئه‌وى تردا‪ ،‬كه‌ ڕامبۆ‬ ‫ده‌رباره‌ى نووسيوه‌‪.‬‬ ‫ڕۆمانى يه‌عقووبه درۆزن‌ ساڵى ‪1969‬‬ ‫باڵو كراوه‌ته‌وه‌‪ .‬خه‌اڵتى هێنريش مانى‬ ‫بۆ بااڵيى‌ خه‌ياڵ تيايدا وه‌رگــرتــووه‪،‬‬ ‫هـه‌مــان ئ ـه‌و شته‌ى واى لـه‌ مــن كرد‬ ‫ده‌ربــاره‌ى بنووسم‪ ،‬تا ئێستا دوو جار‬ ‫كراوه‌ به‌ فيلم‪ .‬كه‌ريم په‌ڕه‌نگ له‌ زمانى‬ ‫ئه‌ڵمانييه‌وه‌ كردوویەتى به‌ كــوردى‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ى جێى بايه‌خ بوو له‌وه‌رگێڕانه‌كه‌دا‬ ‫پاراستنى ئه‌و زمان و شيعريیه‌ته‌ى نێو‬ ‫ڕۆمانه‌كه ‌بوو كه‌ خوێنه‌ر هه‌ستى پێ‬ ‫ده‌كرد له‌ كاتى خوێندنه‌وه‌يدا‪ ،‬ئه‌م كتێبه‌‬ ‫له‌ زنجيره‌كتێبى ناوه‌ندى غه‌زه‌لنووس بۆ‬ ‫چاپ و باڵو كردنه‌وه‌يه‌‌‪.‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬

‫*گيتۆ‪ :‬شوێنێكى جياكراوه‌يه‌ كه‌ به‬ ‫‌گيتۆ ناوزه‌ند ده‌كرێت و له‌ كاتى شه‌ڕى‬ ‫جيهانیى دووه‌مدا به‌ر له‌ ڕاگوێزانيان بۆ‬ ‫كه‌مپ‪ ،‬نازييه‌كان جووله‌كه‌كانيان له‌وێدا‬ ‫نيشته‌جێ كردبوو‪.‬‬ ‫** ئـــه‌ســـتـــێـــره‌دار‪ :‬م ـه‌ب ـه‌ســت‬ ‫لــه‌و ئه‌ستێره‌يه‌يه‌ ك ـه‌ ب ـه‌ فه‌رمانى‬ ‫ئه‌ڵمانييه‌كان له‌ ‪1941/9/19‬دا گشت‬ ‫جووله‌كه‌يه‌ك ناچار كرا كه‌ به‌ الى چه‌پى‬ ‫سنگييه‌وه‌ هه‌ڵیواسێت‪‌.‬‬

‫نووسەرێک بە هەزاران خەون و یەک قەفەسەوە‬ ‫بنار باقی‬ ‫سەرەتاکانی شەستەکان کە ئورسوال‬ ‫لی گوین هاتە دنیای چیرۆکنووسینەوە‪،‬‬ ‫دنیای زانستی‪-‬خەیاڵی‪ ،‬دنیایەکی پیاوانە‬ ‫و بەناوبانگ بوو‪ ،‬بە زانستی‪-‬خەیاڵیی‬ ‫ســەخــت نـــاوزەد کــرابــوو؛ ئەدەبیاتی‬ ‫کونجکۆڵی‪ ،‬زیاتر لە فیزیا‪ ،‬کیمیا و تا‬ ‫ڕادەیەکیش لە بایۆلۆگیدا ڕۆ چووبوو‪.‬‬ ‫یاسایەکی نــەنــووســراو ئــەوە بــوو‪ ،‬کە‬ ‫نووسەرێکی زانستی‪-‬خەیاڵی‪ ،‬دەبێت‬ ‫ڕەوتی گەشەسەندنی تەکنەلۆژی بە باشی‬ ‫بزانێت؛ ئەمەریکا لە جیهاندا بااڵدەست بوو‬ ‫و ڕۆمانی زانستی‪-‬خەیاڵیی «سەردەمی‬ ‫ئاڵتوونی» هەستێکی هاوبەشی لە خەونی‬ ‫ئەمەریکی لە کائیناتدا بە دی دەهێنا‪.‬‬ ‫یەکەمین ڕۆمانی لی گوین‪ ،‬ناوی «دنیای‬ ‫ڕوکانوون» بوو‪ ،‬کە ساڵی ‪ ١٩٦٦‬باڵوی‬ ‫کــردەوە‪ ،‬ڕۆمانەکە پاڵەوانێکی ئاسایی‬ ‫هەبوو بە ڕەوتێکی گێڕانەوەوە کە زۆر‬

‫ئـــازاری نــەدەدایــت‪ ،‬بــەاڵم ئەمە تەنیا‬ ‫هێمنیی بەر لە کڕێوە بوو‪.‬‬ ‫بە پێداگرییەوە دەکرێت بڵێین کە هیچ‬ ‫بەرهەمێک بە ئەندازەی «هەزار خەون و‬ ‫یەک قەفەس» کە ‪ ١٩٦٩‬باڵوی کردەوە‪،‬‬ ‫ئەم ژانــرەی پێش نەخست‪ .‬ئەم کتێبە‬ ‫چوارەمین ڕۆمانی لی گوین بوو‪ .‬باسی‬ ‫لە دنیایەک دەکرد کە دانیشتووانەکەی‬ ‫ڕەگەزێکی جێگیریان نییە و مانگانە و بە‬ ‫پێی بارودۆخیان ڕەگەزیان دەگۆڕدرێت‪.‬‬ ‫نووسەرانێکی زۆر ددانیان بەوەدا ناوە کە‬ ‫بەم ڕۆمانە کاریگەر بوون‪ .‬نووسەرانێکی‬ ‫وەک‪ ،‬زێدی سمیت‪ ،‬ئەلجیس بەردیس و‬ ‫هارۆڵد بلوومی مەزن‪ .‬لی گوین سەرەنجام‬ ‫ڕووبــەری نووسەرێتی و خوێنەرەکانی‬ ‫بەرفراونتر کــرد و کتێبێکی فەنتازی‬ ‫نووسی بە ناوی «زەریاجیهان‪ ».‬لی گوین‬ ‫زۆر بە خێرایی دەینووسی و لە ‪٢٠٠٨‬ـیشدا‬ ‫بیستوسێیەمین ڕۆمانی خۆی بە ناوی‬ ‫الڤینیا باڵو کردەوە‪.‬‬ ‫ئــورســوال لــی گــویــن‪ ،‬ســەبــارەت بە‬ ‫نووسینی یەکێک لە سەرکەوتووترین‬ ‫ڕۆمانەکانی خۆی بەم جۆرە دەدوێت‪:‬‬

‫(سەرەتا ڕۆمانی «سەرنگوون»م بە‬ ‫شێوەی کورتەچیرۆک نووسی‪ .‬سەبارەت‬ ‫بە فیزیاوانێک بــوو کە لە کەمپێکدا‬ ‫زیندانی بوو‪ .‬چیرۆکەکە نەدەگەیشتە هیچ‬ ‫کوێ‪ ،‬بەاڵم دەمزانی کە کەسایەتییەکەی‬ ‫ڕاستەقینەیە‪ .‬من لەتەبەردێکم بە دەستەوە‬ ‫بـــوو‪ ،‬کــە لــە شوێنێکیدا ئەڵماسێک‬ ‫خــۆی حــەشــار دابـــوو‪ .‬بــەاڵم گەیشتن‬ ‫بــەم ئەڵماسە ســااڵن درێـــژەی کێشا‪.‬‬ ‫هۆکارەکەی هەر شتێک بووبێت‪ ،‬دەستم‬ ‫کرد بە خوێندنەوەی چیرۆکەکانی ئاشتی‬ ‫و لە ڕەوتەکانی دژەجەنگ و دژەبۆمب و‬ ‫نموونەی لەم جۆرەدا ڕۆ چووم‪ .‬دەکرێت‬ ‫بڵێین ماوەیەکی زۆر ئاشتیخواز بووم‪،‬‬ ‫بــەاڵم دواتــر زانیم شتێکی ئەوتۆی لێ‬ ‫نــازانــم‪ .‬بۆ نموونە هەرگیز شتێکم لە‬ ‫گاندی نەخوێندبووەوە‪ .‬کەواتە دەورەیەکم‬ ‫بۆ خۆم کــردەوە و دەستم کــردەوە بە‬ ‫کتێبخوێندنەوە‪ .‬گەیشتمە خەیاڵی یوتۆپیا‪.‬‬ ‫پاشان لە ڕێی کرۆپتەکینەوە بە ئەنارشیزم‬ ‫و ئەنارشیزمی ئاشتیخوازانە گەیشتم‪ .‬لە‬ ‫شوێنێکی ڕەوتەکەدا تێگەیشتم تا ئێستا‬ ‫هیچ کەس لە چیرۆکەکانیدا یوتۆپیایەکی‬

‫ئەنارشیستی دروســت نــەکــردووە‪ .‬ئیتر‬ ‫زۆرم لەو ڕووەوە خوێندەوە‪ .‬خۆ وانەی‬ ‫نووسەرێتی نەبوو‪ ،‬نووسینی ڕۆمانێکی‬ ‫ڕاستەقینە بوو‪).‬‬ ‫ئورسوال لی گوین لە ساڵی ‪١٩٢٩‬دا لە‬ ‫بێرکلیی کالیفۆرنیا لە دایک بوو‪ .‬باوکی‬ ‫مرۆڤناسێکی نێودار و دایکی نووسەری‬ ‫کۆمەڵەیەکی بیۆگرافیی سوورپێستیی‬ ‫پڕفرۆش بوو‪ .‬لی گوین منداڵیی خۆی‬ ‫لەنێو کۆمەڵی خێزانە مــەزنــەکــان و‬ ‫میوانانی نێودار و خوێندەوار و تەنانەت‬ ‫هیندییە سوورەکاندا بە ڕێ کرد‪ .‬لی گوین‬ ‫لەگەڵ مێژووناسی بەناوبانگ‪ ،‬چارلز لی‬ ‫گویندا زەواجی کرد و ئیتر بە ناوی ئەوەوە‬ ‫نووسی‪ .‬ئەو ‪٢٢‬ـی جێنیوەریی ‪ ٢٠١٨‬لە‬ ‫تەمەنی ‪٨٨‬ـساڵیدا کۆچی دواییی کرد‪.‬‬ ‫ئۆرسوال لی گوین‪ ،‬ڕۆمانێکی بە ناوی‬ ‫«هــەزار خــەون و یــەک قەفەس»ـەوە‬ ‫کراو بە کــوردی‪ ،‬کە شیالن ڕەشید لە‬ ‫ئینگلیزییەوە کردوویە بە کــوردی و لە‬ ‫ماوەکانی داهاتوودا ناوەندی غەزەلنووس‬ ‫چاپ و باڵوی دەکاتەوە‪.‬‬

‫دەیەی دووەمی‬

‫نیشتمان‪!..‬‬ ‫پاییزانێک لە دووی کۆچی ئازیزانمان‬ ‫سەرمان بە دیواری مەکتەب و دەرگای پۆاڵیینی بانک و‬ ‫تاشەبەردی سەر شاخ و کاشی مزگەوتەکانتا دەکێشا‪،‬‬ ‫لەو شەوە درێژانەی دابڕاندا‬ ‫کە دەستمان لەژێر چەناگەی چاوەڕوانیدا دەڕوا‬ ‫کە شووشەی پەنجەرەی ڕوانینمان‬ ‫بە دیواری بارانەوە تەڵخ دەبوو و‬ ‫ئێمە بە دەنگی گۆرانی (هۆ خاڵۆی ڕێبوار)‬ ‫چاوانمان دەبوون بە گۆمی خوێن‪،‬‬ ‫قامکێکمان شک نەدەبرد قەڕاسەی نەوازشێک‬ ‫بدات لە پرچی گریانمان و‬ ‫دەستێکی تەڕ نەبوو‬ ‫گوڵێکی ئازارشکێن هەڵبداتە سەرڕێی برینمان‪،‬‬ ‫نازانم ئێمەی دڵبەردی نێو کوچە خامۆشەکانی ئەو شەوانە‬ ‫بۆ هێندە سەرمەست و مەفتوونت بووین‬ ‫لە داخی ئەو گشت غەدرەی ئاو و‬ ‫ئەو هەموو خیانەتەی لە پشت سەری تاریکییەوە لێمان دەکرا‬ ‫وەک هەناری نێو چنگی با شەقمان نەدەبرد و‬ ‫لە پێستی تەنیایی خۆمان نەدەهاتینە دەر‪!...‬‬

‫ئێستا ئیدی درەختێکی تەواوین و‬ ‫چیدی نەمامە خۆشباوەڕەکەی جاران نین‬ ‫دونیای باخمان بچووک بێت و‬ ‫یەک جۆر تیرۆژی هەتاو لێمان بدات‪،‬‬ ‫یەک جۆر تامی باران بچێژین و‬ ‫یەک بۆنی دەست پێوەنمان بکات و‬ ‫یەک ڕەنگی مقەست هەڵمان پاچێت‪.‬‬ ‫ئەمجارە وەک جارانی تر بە کوژراوی‬ ‫لە دەست خەندەی سەرنووکی چەقۆی دۆست و‬ ‫پیاڵە ژەهری براکانت ھەڵنایەین‪.‬‬ ‫ئەم زستانە کە بەفری خورپە‬ ‫کەوتە حەوشەی چۆڵی دڵمان‪،‬‬ ‫کە زریانی جەفا دای بەسەر کۆاڵنی هەڵلەرزین و‬ ‫گەڕەکی ڕەقهەاڵتنماندا‪،‬‬ ‫کە لە نیوەڕۆی خۆزگەیەکدا هەتاوی پەشیمانی‬ ‫گەیشتە سەر سفرەی سەبرمان‪،‬‬ ‫کە لە وەرزی هەاڵتندا باخی برینمان‬ ‫مێوی ژان و چۆلەکەی تۆڵەی تیا سەوز بوو‪،‬‬ ‫گلەییەکی زۆر خۆمانەت لەال جێدەھێڵین‬ ‫نازێکی زۆر دایک و فەرزەنانە دەکەین بەسەرتا‪،‬‬ ‫پاشماوەی ئەو شەڕە بەسەرچوانەت بۆ دەھێنینەوە‬ ‫کە لە بازاڕی دڵڕەقیتا‬ ‫بە گرانتر لە نرخی گیان پێت دەفرۆشتین و‬ ‫ئێمەی کڕیاری ساویلکەش‬ ‫قۆڵی ئازایەتیمان تا ئانیشک هەڵدەکرد و دەمانگوت‪:‬‬ ‫خوێی ئێمەت حەاڵڵ بێت نیشتمان‪ ...‬خوێن نییە ئەمە‬ ‫شەونمی سپێدەی سەر پەڕەی گوڵەکانی خۆتە‬ ‫بە ڕێکەوت لە گیانی ئێمەدا شین بووە‪!...‬‬ ‫ئەم جارەیان نەوڕەسانە‬ ‫توخنی چارۆکەی بەلەمەکانی خۆشباوەڕیت ناکەوین و‬ ‫گوێ هەڵناخەین بۆ بالۆرەی ئاوە فیتنەکانت‪،‬‬ ‫پەپوالنە نانیشینە سەر بێستانی ئاژاوەکانت و‬ ‫نادەین بەسەر کێڵگەی مینی ئاشووبەکانتا‪،‬‬ ‫دەروێشانە شانی خۆشباوەڕیی خۆمان‬ ‫ناخەینە ژێر باری خەمی‬ ‫کێوی لوتبەرزی و شاخی بێمنەتیت و‬ ‫لەم خولی دەنگکپکردنەدا‪ ...‬نمەی بارانی دەنگمان‬ ‫ناخەینە نێو سندووقی بەتاڵی ویژدانتەوە و‬ ‫یەک یەک ڕۆژە فەوتاوەکانمانت لێ وەردەگرینەوە‬ ‫کە وەک داهۆڵ‬ ‫لە پاسکردنی مەزرای حەشیشەکانتا دامان نان‪،‬‬ ‫دڵۆپ دڵۆپ قیستی خوێنە بەئاوبووەکانمانت پێ دەژمێرین‬ ‫کە بە نووکی خەنجەرەکەی بەرکەمەری خۆت‬ ‫دەتچەقاند بەسەر سنگی مناڵی و‬ ‫دڵی پێکەنینەکانمانت پێ دەخستە ژان‪،‬‬ ‫ئەو قسانە ئەدەینەوە بە چڕوچاوتا‬ ‫کە لە زاری مامۆستا و پۆلیس و شاعیر و‬ ‫ڕۆژنامە ماستاونووسەکانتەوە‬ ‫بە لێزمە دەڕژان بەسەر کولبەی بێدەنگیماندا و‬ ‫لە سیلەی سینەوە تا تخووبی دڵمان دەیبڕی‪،‬‬ ‫نازانم ئێمەی منااڵنی بەدخووی سەرجادە بێمروەتەکانت‬ ‫بۆ لە شەرما یان لە ترسا نەدەمردین‪!...‬‬

‫نا‪ ...‬نیشتمان‬ ‫ئێستا باڵندەیەکی ئازادین و‬ ‫چیدی زەرنەقوتە ساویلکەکەی جاران نین‬ ‫دنیای جریوەمان هەتا هێالنەکەی خۆمان بڕبکات‪،‬‬ ‫چاوەڕێین ئەم کراسی مردنەمان کزر بێتەوە‬ ‫ئیدی هەم کاڵەکخۆرت دەبین‪ ...‬هەم بێستانڕن‬ ‫هەم کڕیارت دەبین‪ ...‬هەم فرۆشیار‬ ‫هەم شەڕکەرت دەبین‪ ...‬هەم ناوبژیوان‬ ‫هەم شایەدت دەبین‪ ...‬هەم گومانلێکراو‬ ‫هەم یارت دەبین‪ ...‬هەم نەیار‬ ‫هەم فلووتژەنت دەبین‪ ...‬هەم تەپڵ بۆ لێدراو‬ ‫هەم زیندانیت دەبین‪ ...‬هەم حەیتە و پاسەوان‬ ‫هەم بتت دەبین‪ ...‬هەم ئیبراهیم‬ ‫هەم سەری بڕاوی حوسێنت دەبین‬ ‫هەم شمشێری دەستی ئەبووسوفیان‪!...‬‬ ‫نا‪ ...‬نیشتمان‪ ...‬ئەم کەڕەتەیان‬ ‫لە بەڕە کۆنەکانمان زیاتر پێی خەونی لێ ڕادەکێشین و‬ ‫دەبین بە مووی هەموو کاسە ماستەکانت‬ ‫دەبین بە برابەشی پێکەنینەکانت‬ ‫دەبین بە سەرچۆپیکێشی ئاهەنگەکانت‬ ‫دەبین بە شینگێڕی پرسە زۆرەکانت‬ ‫دەبین بە میراتگری برینە دێرینەکانت‪،‬‬ ‫دەبین بە قاچاخچیی نێودەوڵەتی بۆ هەاڵتنەکانت‬ ‫دەبین بە گۆچانی بڕوا بۆ گالنەکانت‬ ‫دەبین بە ئینجانەی دەوا بۆ ژانەسەرەکانت‬ ‫دەبین بە چرای ماچ بۆ تەنیایی شەوەکانت‪،‬‬ ‫دەبین بە غەواسی ورە و ماسییەکانت لە خنکان ڕزگار دەکەین‬ ‫دەبین بە بۆری حەوجۆش و خوێنت دەهێنینە کوڵ‪،‬‬ ‫دەبین بە هاودۆنمی سەروەرییەکانت و‬ ‫ناخودای کەشتیی قوربانییەکانت و‬ ‫شۆفێری فڕۆکە جەنگییەکانت و‬ ‫زێوانی گۆڕستانی درووشمەکانت و‬ ‫ئاودێری بێستانی بارووتەکانت‬ ‫کە لە حەوت پشتی شکاوی باپیرانەوە‬ ‫بە میرات بۆمان ماوەتەوە‪!...‬‬

‫ئیدریس عەلی‬ ‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪376‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )376‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫ئیسالمی ڕەسەن و ئیسالمی ناڕەسەن لە كوردستاندا‬ ‫«رشۆڤەی شوێنی جواڵنەوە ئیسالمییەكان لەمێژووی بزوتنەوەی رزگاریخوازیی كوردا»‬

‫ماجید خەلیل‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫ئیسالمی رەســەن‪ ،‬ئیسالمێكە لە‬ ‫دەستپێكی قۆناغە مێژووكردەكەدا‬ ‫كــــوردی رووبــــــەڕووی خــۆیــكــردەوە‪.‬‬ ‫لەدەستپێكی سەدەكانی ناوەڕاستدا‪،‬‬ ‫ئیسالم وەك ئاینێكی نوێ‌ هات‪ ،‬ئەم‬ ‫هاتنە لەالیەن كوردەوە فرە بەسانایی‬ ‫قــەبــوڵ نــەكــرا‪ ،‬چــوون ئیسالم تەنها‬ ‫خــۆی نــەهــات‪ ،‬ئیسالم پێچرابوو لە‬ ‫نەریت و نواڕینێكی سەرووی ئایینەكە‪،‬‬ ‫ئیسالم پێچرابوو لە دیدێكی فیوداڵی و‬ ‫ئەرستۆكراتیانە‪ ،‬ئیسالم پێچرابوو لە‬ ‫خەونێكی دونیایی رووت و پەلكێشی‬ ‫پاداشتەكان لە بەهەشتەوە هێنرابوونە‬ ‫دنیا‪ .‬ئیسالم كاتێ‌ هات پێچرابوو لە‬ ‫ئەرتەش و ئەوینێكی توندوتیژەوە‪،‬‬ ‫سوارچاكەكان هێنایان‪ ،‬ئەوانە هێنایان‬ ‫كە بەلێشاو ببوونە موسڵمان ‪ .‬ئیسالم‬ ‫كە هات بە زمانێك دەپەیڤا كە كەسێك‬ ‫لێیتێنەدەگەیشت‪ ،‬بە ئیمانێكەوە هات‬ ‫كە پڕبوو لە غەریزەو بە شەهوەتێكەوە‬ ‫رژا قەاڵ دێرینەكانی ژیاری تێران و توران‬ ‫و كوردستان هەستیان بە بندەستی و‬ ‫سوكایەتی دەكرد‪ .‬ئەو ئیسالمە كاتێك‬ ‫هات تەنها خۆی نەبوو‪ ،‬بەتەنها نەهات‪،‬‬ ‫بەسانایی خودی ئیسالم نەدەناسرایەوە‪.‬‬ ‫كاتێك هات مرۆڤی دەرەوەی نیمچە‬ ‫دورگــە مرۆڤێكی شەكەت بــوو‪ ،‬ئەم‬ ‫بـــاوەڕە گــەر چڵە پوشێكیش بوایە‬ ‫دەستی بۆ دەبــرد‪ ،‬دەستبردنی كورد‬ ‫بۆ ئیسالم بــەواتــای هەڵگرانی بیرو‬ ‫باوەڕی ئیسالم نەبوو‪ ،‬نەخێر بەواتای‬ ‫دۆزیــنــەوەی ئەلتەرناتیڤێك بــوو‪ .‬ئەو‬ ‫ئەلتەرناتیڤە زۆرجار رروە رەسەنەكەی‬ ‫بینراوەو فرەجاریش روویەكی ساختەی‬ ‫نیشانداوە‪ .‬لەبەرئەوە دەكرێت بڵێین‬ ‫كەلتوری ئیسالم لە كوردستاندا بەشێك‬ ‫نییە لــە كــەلــتــوری كــــوردی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كەلتوری ئیسالم شتێكە زیاتر بوونی‬ ‫نەبووە تا بوونی هەبێت‪ .‬ئەو كەلتورەی‬ ‫لەنێو كوردایەو نێوی نــراوە كەلتوری‬ ‫ئیسالم شتێكی ساختەیەو بەڵكو‬ ‫كەلتوری بادییەو ساراكانە‪ ،‬كەلتوری‬ ‫كەنیزەك و بڕینەوەی دەستە‪ ،‬كەلتوری‬ ‫ســەرپــەڕانــدن و بوغزاندنە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫دەمـــاری فــیــوداڵــی و نــاوچــەگــەری و‬ ‫ناكۆكی لەنێو كوردیشدا درێژەی كێشا‪.‬‬ ‫دەكرێت بپرسین بۆ لە پێش ئیسالمەوە‬ ‫وێنای هەڵهێنجراوی كوردەواری كە بۆنی‬ ‫وابەستەبوونی هیومانیستی لێدەهات‬ ‫بوونی هەبوو‪ .‬بۆنموونە نموونەیەكی‬ ‫وەك یەكگرتنی هۆزەكانی ماد ‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫یەكیانگرتوو بوونە ئیمپراتۆرێكی مەزن‪،‬‬ ‫ئەم نموونەی یەكگرتنە بەدرێژایی هاتنی‬ ‫ئیسالم تاوەكو رێكەوتنی مۆدرۆسی‬

‫روخانی عوسمانییەكان یانی مێژووی‬ ‫سەدەی ناوەڕاست و نوێ‌ یەكبوونێكی‬ ‫كــوردی نەبینرا‪ .‬ئایا نابێت بپرسین‪،‬‬ ‫ئــەو كەلتورە ئیسالمیەی كە بوویە‬ ‫بەشێك لە پێكهاتەی رۆحی نەتەوەی‬ ‫كــورد بۆچی نێزیكی و وابەستەیی‬ ‫و یەكبوون و هیومانیستی نەهێنا؟‬ ‫وەاڵمی ئەم پرسیارانە روونە‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫كە هێنایان وەك كەلتوری ئیسالمی ‪،‬‬ ‫كەلتوری ئیسالمی نەبوو‪ ،‬ئەوەی كەهات‬ ‫ئایین نەبوو‪ ،‬ئەوەی كەهات بەتایبەتی‬ ‫لەسەردەمی عەباسیەكاندا دروستكردنی‬ ‫بـــازاڕی گــەورە گـــەورەی شــەهــوەت و‬ ‫شەپۆلی دنیاویستی بــوو‪ ،‬شارەكانی‬ ‫وەك سەمەرقەندیان دروستدەكرد كە‬ ‫بازاڕی ساغكردنەوەی كیژی جوان بوون‬ ‫بۆ میرو پاشاو خەلیفەكان‪ .‬ئیسالم وەك‬ ‫ئاینێكی دنیاویستی شێوە ئیمپریالیزم‬ ‫هات‪ .‬ئیسالم كەهات و رەگی داكوتا‪،‬‬ ‫بونی مرۆڤگەرایشی وەستاند‪ .‬ئایین‬ ‫بووە ئیمپراتۆر و ئایین بۆنی ئەرتەشی‬ ‫لێنیشت‪ ،‬لــەو مــیــانــەدا كــــوردەواری‬ ‫یارسانی‬ ‫كە بۆن و بەرامەی عیرفانی‬ ‫كــورد لە مێژوی ئیسالم‪ ،‬چــوون ئەو‬ ‫بوو‬ ‫ـدوو‬ ‫ـ‬ ‫ـن‬ ‫لێدەهات‪ ،‬كــەرۆح تێیدا زیـ‬ ‫مەزهەبەی كە زۆرترینی كوردی لەسەرەو‬ ‫لە ژێر پێی ئەو ئایینە دروستكراوەی مەزهەبی بــااڵ دەستی شافعییەكانە‬ ‫دەستی عــەرەبــی عروبە پلیشایەوە‪ .‬پێمان دەڵێت لە بیدعەی رۆچــوون بە‬ ‫لەكوردستاندا رۆح ئامادەیی نەبوو‪ ،‬رووداوە مێژوویەكانی سەردەمی بەرایی‬ ‫بــەرژەوەنــدی و پراگماتیكی خەلیفەو ئیسالم بەدووربن‪ .‬كەواتە لێرەدا چی‬ ‫دەوڵەتساالری ئامادەیی هەبوو‪ .‬لەبەر سەوز دەبێ‌‪ ،‬دنیایەك بێ ئاگا لەمێژوو‪،‬‬ ‫ئەوە جێی خۆیەتی هەڵوێستە بكرێت كۆمەڵگەیەكی نوێژخوێن و قورئان‬ ‫لەسەر ئــەو فەرهەنگەی كە هێنرایە خوێنی بێئاگا لە راڤەو واتای قورئان‪.‬‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬تــاچــەنــد فەرهەنگێكی لەبەر ئەمەیە لەم سەرزەمینەدا كە بۆ‬ ‫نێزیك بوو بەرۆحی ئیسالم و تاچەند پازدە سەدە دەچێت ئیسالم بەشێكە‬ ‫فەرهەنگێك بوو بۆ رزگاركردنی مرۆڤ لە بوونمان وەلێ‌ هێشتا تێناگەین ئەو‬ ‫لە كۆیلەی مرۆڤەوە بۆ كۆیلەی خودا‪ ،‬نوێژەی رۆژی پێنجار دەخوێنرێت چی‬ ‫تاچەند ئــەو پــەیــامــەی موسڵمان و تێدا دەڵێین‪ .‬لێرەدا مەبەستمانە بڵێین‬ ‫موجاهیدەكان دایانە دەست رۆستەمی ئیسالم ئایینێكە بونی خۆی و مانەوەی‬ ‫فەرماندەی ساسانییەكان جێبەجێكران خۆی داوەتە دەست بێئاگایی تاكی كورد‪.‬‬ ‫تاچەند ئەوەی ساسانیەكان دەرهەق بە ئایا خودی ئایین داكۆكی لە بێئاگایی‬ ‫گەالنی بندەست دەیانكرد‪ ،‬موسڵمانەكان دەكــات؟ نەخێر‪ ،‬كەواتە ئەو ئایینەی‬ ‫نەیاندەكرد؟! هەمو ئەومانە پرسیاری كە بێئاگایی و كۆت و بەندی عەقڵی‬ ‫لۆژیكیین‪ .‬لۆژیكییە بپرسین بۆچی دەوێ‌و ناوی ئیسالمە تاچەند ئیسالمە‪.‬‬ ‫لە كوردستان و كــوردەواریــدا رێگەی گەر بەوردی رۆبچین بەنێو قۆناغەكانی‬ ‫راستەقینە نــادۆزرێــتــەوە‪ ،‬بۆچی ئەو هاتن و شوێنكردنەوەی ئیسالمدا لەنێو‬ ‫رێگەو رێچكانەی كەتاوەكو ئەوڕۆ مرۆڤی كۆمەڵی كوردیدا لە راستییەك تێدەگەین‬ ‫كورد لەسەری دەڕوا رێگەیەكی رەسەن كە پێمان دەڵێت ئیسالم یان بەزەبری‬ ‫نین‪ .‬لۆژیكییە بپرسین بۆچی تاوەكو چەكی شمشێر سەپاوە یاخۆ بەئاشتی‪،‬‬ ‫ئێستەیش عەقڵی كــوردی عەقڵێكی بەاڵم ئاشتییەك عەقڵی لەئاست كرۆكی‬ ‫دابــڕاوەو و لەسەدەكانی ناوەڕاستایە؟ پەیامەكەدا داخستووە‪ ،‬چوون لەسەر‬ ‫بۆچی تاوەكو ئێستە مرۆڤی كورد لە ئەم بنەمایە بێت ئایینی شمشێرەكە‬ ‫ئیسالم تێناگات؟ تاكی كــورد هێشتا بۆ بوونی نەتەوەیی كورد سەالمەتترە‬ ‫واتــای قورئان نازانێت‪ ،‬بۆچی هێزێك تــاوەكــو ئــەو ئایینەی كــە شمشێری‬ ‫بەردەوام رێگریكردووە لەوەی كە تاكی بێئاگایی لە عەقڵی كورد سرەواندووە‪.‬‬ ‫كورد لەواتای قورئان تێبگات؟ لەكاتێكدا لێرەوە تێدەگەین هــەردوو دیوەكەی‬ ‫ئەو هێزەش ئیسالمییەكانن دەیجوڵێنن‪ ،‬گەیاندنی ئەم پەیامە چ بە تۆپزی بێت‬ ‫تاچەند ئەو باوەڕە لۆژیكییەو لە زیهنیەتی كە دیــوی شمشێرە یاخۆ بەخواستی‬ ‫كوردا چەسپیوە‪ ،‬باوەڕێك پێمان دەڵێت خەڵك بێت كە دیــوی ئاشتەوایی و‬ ‫قورئان بخوێنن‪ ،‬قورئان بخوێنن گەر بـێ‌ زریــق و باقی جەنگی شمشێرە‬ ‫لەماناكەشی تێنەگەن هــەر خێرتان هەردوكیان بۆ نــەتــەوەی كــورد بڕەر‬ ‫دەگات‪ ،‬ئەم شرۆڤەیە كرۆكی دەردەكەی بوون‪ .‬ئەم دیوە سایكۆلۆجی و سیاسی‬ ‫تێدایە‪ ،‬ئەم هەوڵە بەبەرنامەیەو دروست و سۆسیۆلۆجییەی هاتنی ئیسالم لەنێو‬ ‫لــەو هەوڵە دەكــات كە كاتۆلیكەكان كۆمەڵی كوردیدا شوێنی نەبووەتەوە‪.‬‬ ‫نەیاندەهێاڵ تاكی خۆرئاوا لە ئینجیل دیــوی ترس و تۆقاندنەكانی سەعدی‬ ‫تێبگات‪ .‬لــەوێ‌ لــەســەدەی شــازدەوە وەقــاس و خالدی كــوڕی وەلید‪ ،‬یان‬ ‫ئەو هەوڵە شكستیهێناو لێرە تاوەكو دیوی هەژموونی هەمان فاتحی ناوچە‬ ‫ئێستە ئــەو هەوڵە زیــنــدووە‪ .‬هەوڵی كوردییەكان هەر یەك كارەكتەر بوون‪.‬‬ ‫دوورخستنەوەی عەقڵی كورد لە واتاو زۆرترینی ئەو هاوەاڵنەی كە سەرمەشقی‬ ‫وێنای قورئان‪ .‬هەوڵی بێئاگاكردنی كورد فتوحات بوون پیاوی جەنگ بوون نە‬ ‫لە ئاماژە قورئانییەكان‪ ،‬هەوڵی دابڕانی بانگەوازو گەیاندنی ئیسالم‪ ،‬ئەو پیاوانە‬

‫ئیسالم ئایینێكە‬ ‫بونی خۆی و‬ ‫مانەوەی خۆی‬ ‫داوەتە دەست‬ ‫بێئاگایی تاكی‬ ‫كورد‬ ‫بوون كە هێشتا جەنگی شەڕكردن دژ‬ ‫بەئیسالم لە نێوچەوانیاندا مابوو‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە خالیدی كوڕی وەلید‪ ،‬ئایا ئەم‬ ‫پیاوە گەر فاتحی سەرزەمینێكی ژیاری‬ ‫دێــریــن ب ـێ‌‪ ،‬ئەبێ‌ تاچەند ئیسالمی‬ ‫گەیاندبێ‌ بەو خەڵكە كە بۆ خۆی پێی‬ ‫نەگەیشتووە‪ .‬كەواتە ئێمە لێرەدا باس‬ ‫لە ئاینێكی ناڕەسەن دەكەین‪ ،‬دەكرێت‬ ‫بڵێین كوردستان هێشتا تامی ئاینێكی‬ ‫رەسەنی نەكردووە‪ .‬ئەو ئایینەی بووەتە‬ ‫كەلتوری كوردو ئەوڕۆ ئێمەی لەسەرین‬ ‫كەلتورێكی خالدییەو دورە لەو كەلتورەی‬ ‫كە لەسیرەی پێغەمبەردا هەبووە‪ .‬ئەوە‬ ‫پرسێكەو جێی خۆیەتی لەبارەیەوە‬ ‫هەڵوێستە بكرێت‌و وروژانێكی زانستی‬ ‫لەوبارەوە هەبێت‌و قسەی لەسەر بكرێت‪.‬‬ ‫لەئەگەری بوونی ئەم لەسەر وەستانەدا‬ ‫ئایین دەبرێتەوە سەر رەوگە رەسەنەكەی‬ ‫خۆی و كەلتورو دیدو تێڕوانینی نەتەوەو‬ ‫حــەزو خولیای دونیایی ساراكانیش‬ ‫دەبرێنەوە سەر رەوگەكەی خۆیان‪.‬‬ ‫راســتــە ئیسالم وەك ــو ئایینێك و‬

‫وەك جــواڵنــەوەیــەكــی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسیی و كەلتوریی و ئابووریی لەنێو‬ ‫نەتەوەی كوردو خاكی كوردستاندا دارای‬ ‫مێژوویەكە كە لە دوای نەتەوەی عەرەب‬ ‫نێزیكترین نەتەوە و نێزیكترین پانتایی‬ ‫جوگرافی لــەم ئایینە ئاسمانییەوە‬ ‫بریتییە لە كوردو كوردستان‪ .‬نەتەوەی‬ ‫كوردیش پێش دەستپێكی فتوحاتی‬ ‫ئیسالمی بەشێك نەبوو لەو خەڵكانەی‬ ‫كە بوونە سەرچاوەی هێزی سیاسیی‬ ‫و مرۆیی وئابووری پەیامەكە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫سەرمەشق بوو لە م میانەدا لەبازنەیەكی‬ ‫بەرتەسكی ئەرستۆكراتییەتی قوڕەیشەوە‬ ‫شۆڕبوویەوە بۆ هۆزو تیرەكانی عەرەبی‬ ‫نیمچە دورگەی عەرەبی‪ ،‬تەنانەت زۆرێك‬ ‫لەوانەش لەدوای دەستپێكی فراوانبوون‬ ‫و فتوحاتی ئیسالمییەوە هاتنە نێو‬ ‫ئیسالمەوە‪ .‬بۆ نموونە ئەو پانتاییە‬ ‫جوگرافییەی ئەورۆكەی واڵتانی عەرەبی‬ ‫موسڵمان بــوون و وابەستە بوونیان‬ ‫بــە ئیسالمەوە هــاوكــات بــوو لەگەڵ‬ ‫موسڵمانبوونی نەتەوەكانی وەك كوردو‬ ‫فارس و دواتریش تورك بەئیسالمەوە‪.‬‬ ‫موسڵمانبوون لەو قۆناغەدا یەكسان‬ ‫بوو بە ئاوێتەبوون نەك تەنها لەنێو‬ ‫ئایینێكی نــوێــدا‪ ،‬بەڵكو یەكسانبوو‬ ‫بە ملدان بۆ سیستەمێكی سیاسی و‬ ‫ئابووری و لەسەردەمی ئومەوییەكانیشدا‬ ‫ملدان بوو بۆ زمان و زەمەنێكی نوێ‌ كە‬ ‫تەنها لەباوەڕی خەڵكیدا شۆڕنەببوونەوە‬ ‫بەڵكو لەتەواوی بوارەكانی ژیاندا ئیسالم‬ ‫بووە خاڵی وەرچەرخان و لەالی مێژوو‬ ‫نوسە ئیسالمییەكانیش هاتنی ئیسالم‬ ‫و باڵوبوونەوەی لە رۆژهەاڵتی ناویندا‬ ‫یاخۆ لەباكوری ئەفریقاوە تا رووباری‬ ‫جەیحون و سەیحون و رۆژهەاڵتی دوور‬ ‫بریتییە لە دەستپێكی قۆناغێكی نوێی‬ ‫مــێــژوو كــە ئــەویــش قۆناغی مێژووی‬ ‫سەدەكانی نێوەڕاستە ‪ .‬ئیسالم دارای‬ ‫شرۆڤەو شیكاری فرە رەهەندە‪ ،‬هەر‬ ‫لە كۆتایی هەوەڵین دەســەاڵتــدارانــی‬ ‫سیسستەمی سیاسیی ئیسالمی و نەزمی‬ ‫دەوڵەتداری ئیسالم كە راشیدینەكانن‪،‬‬ ‫ئــیــدی ســەرزەمــیــنــی ئــیــســام وەك‬ ‫ئیمپراتۆرییەتێكی نوێ‌ نومایان دەبوو‪،‬‬ ‫ئیمپراتۆریەتێك سەركەشترو بەرچاوتر و‬ ‫زیندوتر لە ئیمپراتۆرییەتە ماندووەكانی‬

‫دوا دوای شارستانییەتە رووخاوەكانی‬ ‫وەك بیزەنتییەكان و ساسانییەكان‪.‬‬ ‫ئیسالم هات لە سیاسەتی سەنتەرگەرایی‬ ‫خۆی دانەبڕا‪ ،‬ئیسالم هات و ناواخنی‬ ‫نیمچە دورگـــەی عــەرەبــی نەترازاند‪،‬‬ ‫ئیسالم هات و بۆنی بیابانی لەخۆی‬ ‫دانەماڵی و ئەرستۆكراتییەتی قوڕەیش‬ ‫سەهەندی بەسەریەوە مایەوە‪ .‬ئیسالم‬ ‫لەنیمچە دورگــەی عەرەبییەوە كشا‪،‬‬ ‫بــەجــۆرێــك كشا‪ ،‬كەفتوحاتی كــردە‬ ‫پرەنسیپی ســـەرەكـــی‌و شــادەمــاری‬ ‫ئابووریی‌و هێزی گەیاندنی ئەو پەیامەی‪،‬‬ ‫كە لەدەمارەكانیدا هــەر لێبوردەیی‬ ‫و هیومانیزم دەبینرا‪ .‬ئیسالم وەك‬ ‫پەیامێك وەك رەوگەیەكی دیاریكراو و‬ ‫نەزمێكی نوێ‌ لە ئایینە ئاسمانییەكاندا‬ ‫بۆ هەوەڵجار بەشێوەیەكی گلۆباڵ و‬ ‫بێ خوێندنەوەی رەنــگ و رواڵــەت و‬ ‫رەگەز ئایینی وەك ئایینێكی جیهانیان‬ ‫قۆستەوە بۆ یەك رەنگكردنی دونیا‪.‬‬ ‫گرفتی سەرەكی لە پرسی فتوحاتدا‬ ‫ئــەوە نەبوو كە نیازێكی راستەقینە‬ ‫هەبوو بۆ باڵوبوونەوەی ئیسالم‪ ،‬چونكە‬ ‫باڵوبوونەوەی ئیسالم لەنێو تێكستە‬ ‫سەرەكیی و پیرۆزەكەی ئیسالمدا كە‬ ‫قورئانە بانگەوازێك بــوو‪ ،‬نەزمێكی‬ ‫ئاییندارانە بوو‪ ،‬تەنانەت لەنامەكانی‬ ‫پەیامبەریشدا بۆ هیرقل و كیسراكان‬ ‫و خــانــەدانــەكــانــی نیمچە دورگـــەی‬ ‫عەرەبی وەك جۆرێك لە هەواڵدان بە‬ ‫بوونی ئاینێكی نوێ‌ جەختكراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی كەئیسالمی بەو خێراییە كردە‬ ‫ئیمپراتۆرێك‪ ،‬نیازی خــودی ئیسالم‬ ‫و پەیامەكە نەبوو‪ ،‬بەڵكو دەمارێكی‬ ‫راهێنراوی نێوچەیی نێو نیمچە دورگەی‬ ‫عــەرەبــی بــوو‪ ،‬وەختێك ئــەم دەمــارە‬ ‫بوویە ئەجێندا كە كەڵك لە میرنشینە‬ ‫عەرەبییەكانی ژێــر چنگی بیزەنتی‬ ‫وەرگیراو توراسی فراوانخوازی ئەوان‬ ‫كۆپیكرا‪ ،‬هاوكات وەختێك ئەم پەیامە‬ ‫سەركەوت كە ئیمپراتۆرە گەورەكانی‬ ‫دی شیرەكانیان لە مەیدانی جەنگی‬ ‫یەكتریدا كولببوون و نەتەوەكانیان‬ ‫وەڕس و مــانــدووبــوون و لــە كۆتا‬ ‫هەناسەی مانەوەیاندا بوون‪ .‬پرسیارە‬ ‫فەلسەفییەكە لێرەدایە‪ ،‬ئایا ئیسالم لە‬ ‫دەستپێكی دروستبوونی ساسانییەكاندا‬ ‫بهاتایە كە هێزو هەرەكەتیان لە لوتكەدا‬ ‫بوو‪ ،‬یاخۆ لە الویەتی بیزەنتییەكاندا‬ ‫بهاتایە ئێستە ئەم ئایینە جیهانییە‬ ‫دەبوو كەهەیە؟ بێگومان نەخێر‪ ،‬كەواتە‬ ‫ئیسالم زەمەن یارمەتی داو دەرفەتی‬ ‫قۆستەوەو كازیوەی پەیامەكەی لەكاتێكا‬ ‫بوو كە خۆری ئەوانی دی لە ئاوابووندا‬ ‫بوون‪ .‬ئەم دەرفەتگیرییە لە ئەجێندای‬ ‫پەیامبەردا هەبوو؟ ئایا بەڵگەیەكمان‬ ‫هەیە پەیامبەر بەروون و رەوانی جەختی‬ ‫لەسەر ئەوە كردبێتەوە كە پێویستە ئەو‬ ‫هاوەاڵنەی دەوروبەری ئیمپراتۆریەتێك‬ ‫دروســـــت بــكــەن و بــنــێــردرێــن بۆ‬ ‫فەرمانبەرداری كیشوەرەكانی دی‪ ،‬ئایا‬ ‫بــەدەر لــەكــاری بانگخوازی ئەركێكی‬ ‫سیاسیی و دەوڵەتداریی بەوان داوە؟‬ ‫ئایا وەك چۆن میرنشینێكی ساكاری‬ ‫عەرەبیی وەك بەتراو تەدمورو سەبەئی‬ ‫یەمەن دارای شاو شازادەو وەزیرو گوزیرو‬ ‫نەزمی كارگێڕیی و ئــابــووری بــوون‪،‬‬ ‫پەیامبەر ئەم نەزمەی بۆ هاوەڵەكانی‬ ‫خۆی خواست؟‬

‫ژمارە (‪ )376‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫‪2‬‬

‫داگیركردنی كوردستان‬ ‫بە ناوی ئایین و مەزهەبەوە‬

‫موعتەسەم ساڵەیی‬ ‫(‪)٢/١‬‬ ‫وتەیەكی كوردیی بەناوبانگ هەیە دەڵێ ‌‬ ‫ت‬ ‫«خاوەن‌ماڵ بووە بە میوان‪ ،‬و میوانیش‬ ‫بووە بە خاوەن‌ماڵ»‪ .‬ئەم دەستەواژەیە‬ ‫ڕێك بەسەر ئێمەی كــورددا دەسەپێت‪.‬‬ ‫ئێستا داگیركەران بوونە بە خاوەنی خاك و‬ ‫زەوی‌و‌زاری كوردستان‪ ،‬كوردیش وەكو ژێر‬ ‫دەستەیەك حیسابی میوانی بۆ دەكرێت‪.‬‬ ‫داگیركەرانی كوردستان بە نــاوی ئایین‬ ‫و مەزهەبەوە دەستیان گرتووە بەسەر‬ ‫واڵتی كوردستاندا‪ ،‬لە ڕاستیدا ئەمەیش‬ ‫مەبەستێكی نەتەوەخوازیی شۆفینیانەی‬ ‫لەپشتەوەیە‪.‬‬

‫قواڵیی مێژویی کورد‬

‫میدیەكان كە بە باووباپیرانی میللەتی‬ ‫كورد دادەنرێن؛ هەر لە دێر زەمانەوە لە‬ ‫ناوچەكەدا بوونیان هەبووە‪ .‬پاشای ئاشوری‬ ‫(شەمەش ئەدەدی پێنجەم) (‪ 813-823‬پ‪.‬‬ ‫ز‪ ).‬هەروەها شا (تیگالت پالسەری سێیەم)‬ ‫(‪ 727-744‬پ‪ .‬ز‪ ).‬وەكو میللەتێكی ئازا‬ ‫و بەجەرگ باسی میدیەكانیان كــردووە‪.‬‬ ‫ئەو ناوچانەی كە میدیەكان تێیادا جێگیر‬ ‫ببوون؛ ئەو شاخانەن كە لە كەنداوەوە‬ ‫تاوەكو دەریاچەی (وان) درێژ دەبێتەوە‬ ‫بەتەنیشتی زنجیرە چیاكانی زاگــرۆس و‬ ‫كوردستان(‪.)١‬‬ ‫بــۆیــە خــاكــی ئـــێـــران بـــە دەســتــی‬ ‫میدیەكانەوە بووە و باووباپیرانی كورد لەو‬ ‫واڵتەدا حوكمڕانییان كردووە‪ .‬لە پاشاندا‬ ‫پارسە هەخامەنیشیەكان بە كودەتایەك‬ ‫دەسەاڵتیان گرتۆتە دەست‪ .‬مێژوونووسی‬ ‫گریكیی ناسراو (هێرۆدۆت) (‪ 420-485‬پ‪.‬‬ ‫ز) شەڕەكانی نێوان سوپای ئێران و سوپای‬ ‫یۆنان بە «شەڕی میدی» ناو دەبات‪.‬‬

‫پانتایی کوردستان‬ ‫هەتاکو باشوری عێراق و کەنداو‬

‫هــەمــوو ســـەرچـــاوە مــێــژوویــیــەكــان‬ ‫دەیسەلمێنن كە ئەم خاكی عیراقە پێش‬ ‫هاتنی سوپای ئیسالم‪ ،‬تاوەكو كەنداو و‬ ‫شاری بەسڕەی ئێستا بەزۆری كوردنشین‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫نــووســەری ئێرانیی بە ڕەگــەز فارسی‬ ‫پرۆفیسۆر (غوالم حوسێن سدیقی) لەبارەی‬ ‫بەتەعریبكردنی عیراقەوە دەڵێت‪« :‬هەردوو‬ ‫شــاری بەسڕە و كوفە بەپێی فەرمانی‬ ‫خەلیفەی دووەم عومەری كوڕی خەتتاب‬ ‫دامــەزران‪ .‬لە پێناوی شەڕ و جەنگ دژی‬ ‫سوپای فارسی هۆزە عەرەبەكانی بادیەیان‬ ‫تێدا نیشتەجێ‌ كرد»(‪.)٢‬‬ ‫پێش هاتنی سوپای ئیسالم ناوچەكانی‬ ‫خــوارووی عیراق تاوەكو كەنداو و شاری‬ ‫بەسڕەی ئێستا ناوێكی كوردیی هەبوو‬ ‫كــە پێی دەوتـــرا مــەرزەبــانــی (دەشتی‬ ‫مێشان)‪ .‬مێژوونووسە ئیسالمەكانیش‬ ‫نــاوەكــەیــان بە «دســت میسان» تۆمار‬ ‫كردووە‪ .‬مێژوونووسی ئیسالمی (الطبري)‬ ‫لە سەدەی سێی كۆچیدا (‪ 310-224‬ك)‬ ‫لە بــارەی مەرزەبانی دەشتی مێشانەوە‬

‫نووسیویەتی‪ :‬عوتبە ئەنەسی كــوڕی‬ ‫حوجەییەی لە ناوچەی مەرزەبانی دەشتی‬ ‫مێشانەوە ناردە الی عومەری كوڕی خەتاب‪.‬‬ ‫خەلیفە سەبارەت بە موسوڵمانان پرسیاری‬ ‫لێ كرد‪ .‬ئەویش لە وەاڵمدا وتی كە سەروەت‬ ‫و ماڵی دنیایان بەسەردا ڕژاوە‪ ،‬بەو ڕادەیەی‬ ‫بە مشت زێڕ و زیو بۆ خۆیان هەڵدەگرنەوە‪.‬‬ ‫ئیتر خەڵك (عەرەب) تەماحیان كەوتەبەر‬ ‫و ڕوویان كردە بەسڕە « َب َع َث ُع ْت َب ُة َأ َن َس ْبنَ‬ ‫ُح َج َّي َة إ َِل ُع َم َر مبنطقه مرزبان دست ميسان‪،‬‬ ‫فقال له‪َ :‬ك ْي َف ُْ‬ ‫ال ْس ِل ُمونَ ؟ َق َ‬ ‫ال‪ :‬ا ْن َثا َل ْت َع َل ْي ِه ُم‬ ‫الد ْن َيا‪َ ،‬ف ُه ْم يُهِيلُونَ َّ‬ ‫الذه َ​َب َوالْ ِف َّض َة َف َر ِغ َب‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫اس ِف ال َب ْص َرةِ‪ ،‬فأت ْوهَا»(‪.)٣‬‬ ‫الن ُ‬

‫کەنداوی فارسی و عەرەبی یان کوردی؟‬

‫لــەم ڕۆژگـــارەدا فارسەكان بە كەنداو‬ ‫دەڵێن كەنداوی فارسی «خلیج فارس»‪ ،‬شەنگەكانی میللەتە دەست بەسەرە جیا (عمرو بن العاص) بە سێ‌ هەزار و پێنج‬ ‫عەرەبەكانیش بە كەنداوی عەرەبی «الخليج جیاكان بوون وەكو فارس و كورد و تورك سەد یاخود بە چوار هەزار شەڕكەرەوە چووە‬ ‫العربي» ناوی دەبەن‪ .‬ئێمەی كوردیش گەر و چەركەس و ڕۆمی(‪.)٤‬‬ ‫نێو واڵتی میسرەوە و زۆربەیان لە هۆزی‬ ‫بە «كەنداوی كوردی»يش ناوی ببەین؛ هیچ‬ ‫گـــەر بــهــاتــبــایــە و ئــومــەویــەكــان و (عەکك)ی یەمەنی بوون كە موسوڵمانەكان‬ ‫سوودێكی نییە‪ ،‬چونكی ئێستا هێز و توانای عەبباسیەكان پایتەختیان نەگواستبایەتە بە هۆزی چەپەڵ ناویان دەبردن‪ ،‬چونكی‬ ‫ئەمریكا بەسەریدا زاڵە و لە ڕاستییشدا دیمەشق و بەغدا؛ ئەوا ئێستا ئەم ناوچانەی كاتی خۆی یەكەم هۆز بوون پاش مردنی‬ ‫كەنداوی ئەمریكیە‪ .‬لە سەردەمانی كۆندا عیراق و شام و باكوری ئەفریكا و ئێران و پێغەمبەر لە ئایینی ئیسالم هەڵگەڕانەوە‬ ‫دەوروبـــەری كــەنــداو كوردنشین بــووە و كوردستان بە زۆری ناوچەی مەسیحی‌نشین «إن عمرو بن العاص دخل مصر ومعه‬ ‫پاش هاتنی سوپای ئیسالم شاری بەسڕە و زەردەشتی‌نشین دەبوون‪.‬‬ ‫ثالثة آالف وخمسمائة وقيل أربعة آالف‪.‬‬ ‫دادەمەزرێت‪.‬‬ ‫كلهم من قبيلة عك اليمنية التي كان‬ ‫المسلمون يسمونهم قبيلة األخابث ويسمون‬ ‫داگیرکردنی ئاسیای بچوک‬ ‫شۆڕشی زینجیەكان‬ ‫الوادي المؤدي إليها طريق األخابث‪ ،‬ألنهم‬ ‫تورک‬ ‫نەتەوەی‬ ‫و‬ ‫ئیسالم‬ ‫سەپاندنی‬ ‫و‬ ‫بە درێژایی چــواردە ساڵ (‪883-870‬‬ ‫كانوا أولى القبائل التي ارتدت عن اإلسالم‬ ‫ز) ڕەش‌پێستەكان لە ناوچەی بەسڕە دژی‬ ‫لــە هــــەزارەی دووەمـــی پێش زاییندا بعد وفاة النبي»(‪.)٥‬‬ ‫زوڵم و ستەمی عەبباسیەكان شۆڕشیان حیسیەكان ـ كە بە ڕەگەز هیندۆئەوروپایی‬ ‫بەرپا كرد‪ .‬سەركردەی شۆڕشەكە كابرایەكی بـــوون ـ لــە واڵتـــی تــوركــیــای ئێستادا‬ ‫داگیرکردنی ئیسپانیا‬ ‫سپی‌پێستی خەڵکی (ڕەی) بوو بە ناوی حوكمڕانییان دەكرد‪ .‬پایتەختەكەیان ناوی‬ ‫عەرەبەكان بە درێژایی زیاتر لە حەوت‬ ‫(خەتوشە) بوو كە ئێستا پێی دەوترێت‬ ‫«بهبوذ»‪ ،‬کە خۆی ناونابوو بە (عەلیی «بوغازكۆی»‪ .‬لە سەردەمە كۆنەكاندا لەو ســەد ســاڵ واڵت ــی ئیسپانیایان داگیر‬ ‫كــوڕی مــوحــەمــمــەد)‪ .‬بــەو ڕاپەڕینەیش واڵتە پان و بەرینەدا تاكە مرۆیەكی توركی كــرد (‪ 1492-711‬ز‪ .).‬لــەبــەر ئــەوەی‬ ‫دەوترێت «شۆڕشی زینجیەكان» («ثورة بە ڕەگەز مەنگۆلی بوونی نەبووە‪ ،‬بەڵكو لەو ئیسپانیەكان خاوەنی عەقڵی ڕۆژئاوایی‬ ‫الزنج»)‪ .‬ئەم ڕەش‌پێستانە بە زۆرە‌ملێ‌ بۆ واڵتەدا بیزەنتی و كورد و ئەرمەن دەژیان‪ .‬بوون و دوور لە عەقڵی ڕۆژهەاڵتی؛ بۆیە‬ ‫بێگاری لە كیشوەری ئەفریكاوە دەهێنران‪ ،‬لە ساڵی (‪ 1453‬ز)دا سوپای عوسمانی بە داگیركەران هەرگیز نەیانتوانی بیانكەن بە‬ ‫بەتایبەتی لە دورگــەی «زەنجیبار»ەوە سەركردایەتیی (موحەممەدی فاتیح) شاری عەرەب یاخود بە ئیسالم‪ .‬واڵتی ئیسپانیا‬ ‫دەهێنران و وشــەی «زنجي»ش هەر لە (قوستەنتینییە)یان داگیركرد و ناویان نا ‪ Spain‬بە دورگەی «ئیبێریا» ‪Iberia‬‬ ‫ناوی ئەو دورگەیەوە سەرچاوە دەگرێت‪« .‬ئیسالمبۆڵ» یانی «شــاری ئیسالم»‪ .‬نــاســراو بــوو‪ .‬پێش هاتنی موسوڵمانە‬ ‫مەڵبەندی شۆڕشەكەیان لە ناوچەی بەسڕە پاشتریش ناوی شارەكەیان گۆڕی و كردیان عەرەبەكان میللەتێك بە ناوی «ڤاندالوس»‬ ‫پێی دەوتـــرا «المختارة» ئێستا پێی بە «ئیستانبول»‪ .‬بیزەنتیە مەسیحیەكان ‪ Vandalus‬لەو واڵتــەدا دەژیــان‪ ،‬بەو‬ ‫دەوترێت «جیكور» كە وشەیەكی كوردیە لە الیەن توركە داگیركەرەكانەوە لە واڵت هۆیەوە موسوڵمانەكان ناوی ئەو واڵتەیان‬ ‫و بە مانای «جێی كوێر» دێت‪ .‬شاعیری وەدەرنران و هەموو كڵێسەكانیشیان كران گــۆڕی بە «ئــەنــدەلــوس»‪ .‬داگیركەران‬ ‫عەرەبیی عیراقی (بدر شاكر السیاب)یش بە مــزگــەوت‪ .‬هــەر لــەو ساوەیش هەوڵی هەر بەوەیشەوە نەوەستان بەڵكو ناوی‬ ‫خەڵكی ئەو شوێنەیە‪.‬‬ ‫قڕكردنی ئەرمەن و كوردەكان دەدرێــت‪ .‬شارەكانیشیان بەعەرەبی كــرد‪ ،‬وەكو‬ ‫گەر گریمان ئەو واڵتە ئێستا بیزەنتی‌نشین نــاوی شــاری «گــرەنــادە» ‪Granada‬‬ ‫بۆچی «فتوحات» ڕوی نەکردە‬ ‫بووایە؛ بێ گومان ئەوا واڵتێكی دیمۆكراسی كرا بە «غرناطة»‪ ،‬و شاری «تۆلێدۆ»‬ ‫دەب ــوو بەتەنیشتی واڵتــە دیمۆكراسیە ‪ Toledo‬كرا بە «طليطلة»‪ ،‬و شاری‬ ‫ئەفریقا؟‬ ‫ئــومــەویــەكــان پــایــتــەخــتــی حوكمی ئەوروپیەكانەوە‪ ،‬و كــورد و ئەرمەنیش «مەدرید» ‪ Madrid‬كرا بە «مجريط»‪،‬‬ ‫ئیسالمیان گواستەوە بۆ شاری دیمەشق‪ .‬خاوەنی دەسەاڵت و مافی تەواوی خۆیان و شاری «کۆردۆبە» ‪ Cordoba‬كرا بە‬ ‫«قرطبة»‪.‬‬ ‫عەبباسیەكانیش پایتەختیان گواستەوە بۆ دەبوون‪.‬‬ ‫ئەمیری ئومەوی (عبد الرحمن الناصر)‬ ‫شاری بەغدا و پاشتریش بۆ شاری سامەڕا‪.‬‬ ‫كە بە «صقر قریش» ناسراوە؛ لەگەڵ‬ ‫لێرەدا پرسیارێك دێتە ئــاراوە كە ئایا‬ ‫داگیرکردنی واڵتی ئەمازیغی‬ ‫برا بچوكەكەیدا لە تەمەنی بیست ساڵیدا‬ ‫بۆچی خەلیفەكان ڕوویان نەكردە كیشوەری‬ ‫پێش لەشكركێشیی عــەرەبــەكــان بۆ لە دەستی عەباسیەكان ڕای‌كرد و خۆیان‌‬ ‫ئەفریكا كە نزیكتر بوو لێیانەوە؟ ئەی‬ ‫بۆچی بــەرەو عیراق و شــام و ئێران و بــاشــوری ئەفریكا بــە ڕادەیـــەكـــی زۆر دا بە دەم ئــاوی فوراتەوە و پەڕینەوە‪.‬‬ ‫كوردستان هاتن؟ وەاڵمــی ئەم پرسیارە دانیشتوانی ئەو واڵتانە ئەمازیغی بوون‪ ،‬كە عەبباسیەكان داوایــان لێ كردن بگەڕێنە‬ ‫زۆر ئاسانە‪ :‬لەبەر ئــەوەی دانیشتوانی عەرەبەكان وەكو سوكایەتی پێ ‌كردنێك دوواوە و لێیان دەبورن‪ ،‬برا بچوكەكە بە‬ ‫ناوی «بەربەر»یان بەسەردا بڕیون‪.‬‬ ‫قسەكانیان هەڵخەڵەتا و گەڕایە دوواوە و‬ ‫خــوارووی كیشوەری ئەفریكا ڕەش‌پێست‬ ‫چارەنووسی ئەوە بوو سەری لە لەشی جیا‬ ‫بوون و ناوچەكەیشیان بەپیت و بەرەكەت‬ ‫داگیرکردنی میرس‬ ‫كرایەوە‪ .‬عەبدوڕڕەحمان خۆی گەیاندە الی‬ ‫نەبوو‪ .‬دەسەاڵتدارانی ئومەوی و عەباسی‬ ‫دانیشتوانی واڵتــی میسریش قیبتی خاڵوانی كە ئەمازیغی بوون لە واڵتی تونس‪.‬‬ ‫گواستیانەوە بۆ ناوچەكانی عیراق و ئیران‬ ‫و كوردستان و شام‪ ،‬بە هۆی ئەوەی ئەم بوون لەسەر ئایینی مەسیحی‪ ،‬ناوی واڵتی لەوێش توشی ڕاوەدونــان بوو‪ ،‬بە ناچاری‬ ‫دەڤەرانە پارە و سامانیان زۆر بوو‪ .‬لە الیەكی میسریش لە كۆندا «ئێگیپت» ‪ Egypt‬لە ساڵی (‪)138‬ی كۆچیدا گەیشتە واڵتی‬ ‫تریشەوە دانیشتوانەكانی سپی‌پێست بوون بوو‪ .‬ئێستا عەرەبەكان لەو واڵتانەدا بوونەتە ئیسپانیا‪ .‬لەوێدا بێ‌ سەرەوبەرەیی ئەو‬ ‫و ئافرەتی جوانیشی زۆر بوو‪ .‬عەبباسیەكان خاوەن ماڵ و دانیشتوانە ڕەسەنەكانیان واڵتەی بە هەل زانی و توانی دەوڵەتێكی‬ ‫بە درێژایی (‪ )524‬ساڵ حوكمڕانییان كرد دەچەوسێننەوە‪ .‬شاری گەورەی میسر ناوی ئیسالمی دابمەزرێنێت‪ .‬سی و سێ‌ ساڵ‬ ‫(‪ 1058-750‬ز‪ .).‬لــەو مــاوەیــەدا سی و «كاهیراع» (كاهی ڕەع) بوو‪« .‬ڕەع» حوكمڕانیی كرد و بە شایستەییەوە نازناوی‬ ‫حەوت خەلیفە دەسەاڵتیان گرتەدەست‪ .‬لە ناوی خواوەندی خۆر بوو لە سەردەمانی «خوێن‌ڕێژ»ی بەدەست هێنا‪ .‬خەڵكانێكی‬ ‫نێوانیاندا بەتەنیا سێ‌ خەلیفەیان دایكیان كۆندا و عەرەبەكان ئەو ناوەیان گۆڕی و زۆری لە عــەرەب و ئیسپان و ئەمازیغی‬ ‫بە ڕەگەز عەرەب بوون‪ ،‬ئیتر ئەودووا دایكی ناوی شارەكەیان بە شێوازی عەرەبی كرد كوشت‪ .‬ئاكامی شەڕ و شوڕەكانی بریتی‬ ‫هەموویان لە كەنیزە سپی‌پێستە شۆخ و بە «قاهیرە»‪ .‬عەمری كوڕی ئەل‪-‬عاص بوو لە دەیان هەزار كوژراو و سەدان هەزار‬

‫بریندار و بەهەتیو‌كردنی ژمارەیەكی زۆر‪.‬‬ ‫پاش خۆیشی لێشاوی خوێن لەسەر دەستی‬ ‫نەوەكانی هەر بــەردەوام بوو‪ .‬كوڕەزاكەی‬ ‫(الحكم بن هشام بن عبد الرحمن) بەتەنیا‬ ‫لە یەك شەڕدا سێ‌ سەد هەزار مەسیحیی‬ ‫كــوشــت‪ .‬لــە شـــاری كــۆرتــوبــەیــشــدا چل‬ ‫هەزاری لە موسوڵمانە بەرهەڵستكارەكانی‬ ‫كوشت‪ .‬لە شاری تۆلیدۆیش پێنج هەزاری‬ ‫كوشت(‪.)٦‬‬

‫کوشت‌وبڕ و توندوتیژیی ئایینی‬

‫لە ئیسپانیا‪ ،‬لەدوای دەسەاڵتی ئیسالمی‬ ‫پاش حەوت سەد ساڵ زیاتر لەداگیركاری‬ ‫خۆری ئومەویەكان لە ئیسپانیا ئاوا بوو‪.‬‬ ‫(أبو عبد الله) دوایین خەلیفەی ئومەویەكان‬ ‫بوو لە ئیسپانیادا‪ ،‬كە لە ساڵی (‪ 1492‬ز‪).‬‬ ‫دەستگیر كرا‪.‬‬ ‫بـــە درێــــژایــــی قــۆنــاخــە كــۆنــەكــان‬ ‫مەكینەی تــونــدڕەویــی ئایینی هەرگیز‬ ‫لە چركە‪-‬چرك نــەكــەوتــووە‪ .‬بێ‌ وچان‬ ‫خەڵكانێكی زۆری هەڵ‌لوشیوە و ئەنجن‪-‬‬ ‫ئەنجنی كـــردوون‪ .‬ئیسپانیەكان وەكــو‬ ‫تۆڵەسەندنەوەیەك قەتڵ‌و‌عامێكی زۆری‬ ‫عەرەبە موسوڵمانەكانیان كرد‪ .‬لە ساڵی‬ ‫(‪ 1499‬ز‪).‬دا فەرمانێك دەرچوو كە دەبوو‬ ‫موسوڵمانان یا ببن بە مەسیحی یاخود‬ ‫واڵتی ئیسپانیا بەجێ‌ بهێڵن‪ .‬بەپێی ئەو‬ ‫فەرمانە هەموو مزگەوتەكان داخــران و‬ ‫كتێب و دەستنووسە عەرەبیەكانیش‬ ‫خرانە نێو گڕی ئاگری تەنورەوە‪ .‬لە ساڵی‬ ‫(‪ 1502‬ز‪).‬دا موسوڵمانەكانی قەشتالە‬ ‫سەرپشك‬ ‫‪ Castilla‬و لیۆن‬ ‫كران لەنێوان هەڵبژاردنی ئایینی مەسیحی‬ ‫یاخود شاربەدەركردنیان‪ .‬بە تەنیا مۆڵەتی‬ ‫دوو مانگیان درایە و بەو مەرجەی لەگەڵ‬ ‫ڕۆیشتنیاندا نەدەبوو منااڵنی كوڕی خوار‬ ‫تەمەن چواردە ساڵی و كچی خوار تەمەن‬ ‫دووازدە ساڵی لەگەڵ خۆیاندا ببەن(‪.)٧‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫(‪ )1‬د‪ .‬جــەمــال ڕەشــیــد ئەحمەد و‬ ‫فەوزی ڕەشید‪ ،‬مێژووی كۆنی كورد‪ .‬و‪:‬‬ ‫ملكۆ كەالری‪ .‬چاپخانەی كارۆ‪ .‬سلێمانی‬ ‫(‪ .)2011‬ل‪.182 .‬‬ ‫(‪ )2‬غالم حسني صديقي‪ ،‬احلركات الدينية‬ ‫فى إيران‪ .‬ت‪ :‬نصري الكعيب‪ .‬بريوت (‪)2013‬‬ ‫املركز األكادميي لألحباث‪ .‬ص‪.59 .‬‬ ‫(‪ )3‬الطربي‪ ،‬تأريخ األمم وامللوك‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫أياد بن عبد اللطيف القيسي‪ .‬دار ابن حزم‪.‬‬ ‫بريوت (‪ .)2014‬ص‪.1064 .‬‬ ‫(‪ )4‬حممد سعيد العشماوي‪ ،‬حصاد العقل‪.‬‬ ‫االنتشار العربي‪ .‬بريوت (‪.)2004‬‬ ‫(‪ )5‬يوسف زي��دان‪ ،‬متاهات الوهم‪ .‬دار‬ ‫الشروق‪ .‬القاهرة (‪ )2013‬ص‪.59 .‬‬ ‫(‪ )6‬سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ل‪.268 .‬‬ ‫(‪ )7‬د‪ .‬رشيد اخليون‪ .‬طروس من تراث‬ ‫االسالم‪ .‬االنتشار العربي‪ .‬بريوت (‪)2007‬‬ ‫ص ص ‪.18 ،17 .‬‬

‫داگیركەرانی كوردستان‬ ‫بە ناوی ئایین و‬ ‫مەزهەبەوە دەستیان‬ ‫گرتووە بەسەر واڵتی‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬کە لە‬ ‫ڕاستیدا مەبەستێكی‬ ‫نەتەوەخوازیی‬ ‫شۆفینیانەی‬ ‫لەپشتەوەیە‬ ‫بە درێژایی قۆناخە‬ ‫كۆنەكان مەكینەی‬ ‫توندڕەویی ئایینی‬ ‫هەرگیز لە چركە‪-‬چرك‬ ‫نەكەوتووە‪ .‬بێ‌ وچان‬ ‫خەڵكانێكی زۆری‬ ‫هەڵ‌لوشیوە و ئەنجن‪-‬‬ ‫ئەنجنی كردوون‬ ‫ئەگەر ئاسیای بچوک‬ ‫هێشتا بیزەنتی‌نشین‬ ‫بووایە و تورک داگیری‬ ‫نەکردایە؛ بێ گومان‬ ‫واڵتێكی دیمۆكراسی‬ ‫دەبوو بەتەنیشتی‬ ‫واڵتە دیمۆكراسیە‬ ‫ئەوروپیەكانەوە‪ ،‬و‬ ‫كورد و ئەرمەنیش‬ ‫خاوەنی دەسەاڵت و‬ ‫مافی تەواوی خۆیان‬ ‫دەبوون‬

‫ژمارە (‪ )376‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫‪3‬‬

‫به‌ره‌و چه‌پێكى ئازاديخواز و پێشكه‌وتنخواز‬ ‫له‌ ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست‬ ‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ جيلبێر ئه‌شقه‌ڕ‪-‬‬‫‪2-1‬‬ ‫وه‌رگێڕاىن‪ :‬شااڵو خاليد‬ ‫ئــەم گفتوگۆیەی خــــوارەوە‪ ،‬لە‬ ‫چــوارچــێــوەی مەلەفێکدايه‌ کە‬ ‫گۆڤاری ئەلیکترۆنيی (الجمهورية)‬ ‫ـی ســوری ئــامــادەی ک ــردووە بە‬ ‫نــاونــیــشــانــی “ چ ــەپ و پرسی‬ ‫ئازادی” ‪ ،‬تیایدا ئاوڕ لە کۆمەڵێک‬ ‫پرسی پەیوەست بە چەپ و ڕۆڵی‬ ‫چه‌پ لە ڕۆژھەاڵتــی ناوەڕاست و‬ ‫ڕووداوەکــانــی دراوەتـــەوە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫خوارەوەش بەشداریکردنی جیلبێر‬ ‫ئەشقەرە لە مەلەفەکەدا‪ .‬جیلبێر‬ ‫ئەشڤەر ‪Gilbert Achcar -‬‬ ‫‪ ،‬ئەکادیمیيەکی سۆسیالیستی‬ ‫لوبنانیە‪ ،‬لــە ساڵی ‪١٩٥١‬ز لە‬ ‫دایــکــبــووە و تــاوەکــو ئێستاش‬ ‫مامۆستای زانکۆیە لە لوبنان‪،‬‬ ‫توێژینەوەکانی لەبارەی ڕۆژھەاڵتی‬ ‫نــاوەڕاســت و باکوری ئەفریقا و‬ ‫دیــــاردەی ئیسالمیزم ‪ ..‬ھتــد‪.‬‬ ‫دیارترین کتێبیشی (ع ــەرەب و‬ ‫ھۆڵۆکۆست) ە کە لە ساڵی ‪٢٠١٠‬ز‬ ‫باڵوبووەوە‪ .‬چه‌پى نوێى كوردى‪،‬‬ ‫پێويستى به‌ ئاگاداربوونه‌ له‌ چه‌پى‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست و تێگه‌يشتن‬ ‫له‌ ڕوانگه‌ كۆنكرێتييه‌كانى‪ .‬چه‌پى‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست‪ ،‬له‌ قه‌يرانى‬ ‫تايبه‌تيى خۆيدايه‌ و چاره‌نووسيشى‬ ‫پــابـه‌نــده‌ ب ـه‌ ي ـه‌كــتــره‌وه‌‪ .‬چه‌پى‬ ‫كوردستان وه‌ك به‌شێك له‌ چه‌پى‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست‪ ،‬پێويستى به‌‬ ‫تێگه‌يشتنه‌ له‌ پێكهاتى كۆمه‌اڵيه‌تى‬ ‫و سياسى و مێژووى خۆى و پاشان‬ ‫كۆنكرێتيكردنه‌وه‌ى ماركسيزم بۆ‬ ‫كۆمه‌ڵگا‪ .‬لێره‌وه‌‪ ،‬بۆچوونى چه‌پى‬ ‫ناوچه‌كه‌‪ ،‬كه‌متازۆر به‌رچاوڕوونيى‬ ‫تــيــاي ـه‌ بــۆ چ ـه‌پــى كــورديــيــش‪.‬‬ ‫(وه‌رگێڕ)‪.‬‬ ‫ چۆن پێناسه‌ى “چه‌پ” و “ سياسه‌تى‬‫چ ـه‌پــگ ـه‌را” ده‌كــه‌يــت؟ توخم ‌ه تيۆريي ‌ه‬ ‫سه‌ره‌كييه‌كانى سياسه‌تى چه‌پگه‌را چين؟‬ ‫* بــاش ـه‌‪ ،‬لێمگه‌ڕێ ده‌ڵــێــم سياسه‌تى‬ ‫“ پێشكه‌وتنخواز” ‪ -‬لــێــره‌دا زاراوه‌ى‬ ‫پێشكه‌وتنخواز ل ‌ه برى چه‌پگه‌را به‌كارده‌هێنم‬ ‫– ئه‌گه‌ر به‌شێوه‌يه‌كى درووست تێيبگه‌ين‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه به‌رگرى ل ‌ه هه‌موو ئه‌و به‌هايانه‌‬ ‫ده‌كــات ك ‌ه هـه‌ر ل ‌ه شۆڕشه‌كانى سـه‌ده‌ى‬ ‫هه‌ژده‌و‌ه ب ‌ه مۆدێرن ‌ه و پێشكه‌وتنى مێژوويى‬ ‫ناسراوه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ جه‌ختكردنه‌وه‌يه‌كى تايبه‌ت‬ ‫له‌سه‌ر به‌ها جه‌وهه‌رييه‌كان ك ‌ه دادپه‌روه‌ريى‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تى و يه‌كسانىي‌يه‌‪ .‬له ‌به‌رئه‌وه‌‪،‬‬ ‫سياسه‌تى پێشكه‌وتنخواز‬ ‫پێناسه‌ى‬ ‫يــان سياسه‌تى چـه‌پ ده‌ك ـه‌م ب ـه‌وه‌ى هه‌ر‬ ‫سياسه‌تێك ‌ه ك ‌ه به‌ڕاستى تێده‌كۆشێت بۆ‬ ‫سيسته‌مێكى ته‌واو بۆ ئه‌م به‌هايانه‌‪.‬‬ ‫ ئه‌ى چى [ده‌ڵييت] له‌باره‌ى سياسه‌تى‬‫چه‌پگه‌را يان سياسه‌تى پێشكه‌وتخواز ‪-‬وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ى ناوتنا‪ -‬ل ‌ه ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاستدا؟ چۆن‬ ‫ده‌توانين به‌گوێره‌ى ئه‌و به‌هايانه‌ى ئاماژ‌هت‌‬ ‫بۆ كرد ل ‌ه ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست و باكورى‬ ‫ئه‌فريقادا دووبار‌ه چه‌پ درووستبكه‌ينه‌وه‌؟‬ ‫* من ئ ـه‌و تێڕوانين ‌ه ڕه‌تــده‌ك ـه‌م ـه‌و‌ه كه‌‬ ‫ده‌ڵێت ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست يان مسوڵمانان‬ ‫ده‌بێت به‌هاگه‌لێكى جياوازيان هه‌بێت‪ .‬ئه‌و‬

‫به‌هايانه‌ى ك ‌ه ئاماژه‌م بۆ كردن به‌هاگه‌لێك‬ ‫و مافێكى مرۆيى گه‌ردوونيي ‌ن كه پێويسته‌‬ ‫ل ‌ه هه‌موو شوێنێك به‌رگرييان لێ بكرێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫به‌هايانه‌ش به‌ڕاستى جياكردنه‌وه‌ى دين له‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت له‌خۆده‌گرێت‪ :‬ئازادى و ديموكراسى‬ ‫پێويستيان به‌م جياكردنه‌و‌ه هه‌يه‌‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ده‌وڵه‌تێك له‌سه‌ر ديــن وه‌ستابێت‪ ،‬يان‬ ‫ده‌وڵه‌تێك بانگه‌شه‌ى ئيلهاموه‌رگرتن له‌‬ ‫ده‌ق ‌ه پيرۆزه‌كان بكات؛ ناكرێت ده‌وڵه‌تێكى‬ ‫ئازاد و ديموكرات بێت‪ ،‬به‌وه‌ى ك ‌ه دامه‌زراوه‌‬ ‫ئايينيه‌كان لێكدانه‌وه‌كانى خــۆيــان بۆ‬ ‫شه‌ريعه‌ى خودا ده‌سه‌پێنن له‌برى ئه‌و ياسا‬ ‫ديموكراتييانه‌ى ك ‌ه مرۆڤ دايده‌نێت‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫بابه‌تگه‌لێكى زۆرى ئازاديخوازى په‌يوه‌ست‬ ‫ب ‌ه جياكردنه‌وه‌ى ئايين ل ‌ه ده‌وڵـه‌ت هه‌يه‌‪،‬‬ ‫يه‌كێكيان بريتي ‌ه ل ‌ه ئازادبوونى ژنان‪ ،‬كه‌‬ ‫پێكهێنه‌رێكى بنچينه‌يى هه‌موو پرۆگرامێكى‬ ‫پێشكه‌وتنخوازى ڕاسته‌قينه‌يه‌‪ ،‬ڕۆژهه‌اڵتى‬ ‫ناوه‌ڕاستيش ئاوارته(ئيستيسنا‌) نيه‌‪ .‬به‌ڵكو‬ ‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه يه‌كێك ‌ه ل ‌ه گرنگترين‬ ‫كاره‌كان ل ‌ه ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاستدا‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ناوچه‌ك ‌ه له‌م اليه‌نه‌و‌ه زۆر دواك ـه‌وتــووه‌‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه لـ ‌ه پرسه‌كانى ئــازادبــوونــى ژن دا‬ ‫ل ‌ه زۆرينه‌ى نه‌ته‌وه‌كان دواكه‌وتووترين‪.‬‬ ‫ب ـ ‌ه شــێــوازى هــاوشــێــوه‌ش‪ ،‬شێوه‌گرتنى‬ ‫مافه‌كانى هه‌موو گــرووپـ ‌ه چه‌وساوه‌كان‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬ب ‌ه گــرووپـ ‌ه نه‌ته‌وه‌يى و‬ ‫ئيتنى و جێنده‌رييه‌كانيشه‌وه‌‪ ،‬پێكهێنه‌رى‬ ‫بنچينه‌يى سياسه‌تى پێشكه‌وتنخوازه‌‪.‬‬ ‫پێويست ‌ه سياسه‌تى پێشكه‌وتنخواز خۆى بۆ‬ ‫ڕزگاركردنى هه‌موو مرۆڤ ب ‌ه ژن و پياوه‌وه‌‬ ‫ته‌رخانبكات‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ى بۆ دادپ ـه‌روه‌رى‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تى و يه‌كسانى ته‌رخانيده‌كات‪.‬‬ ‫ ئـــه‌ى ڕێ ــك ــخ ــراو‌ه ســيــاســيــي ـه‌كــان و‬‫بزووتنه‌و‌ه كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان چــى؟ ئه‌و‬ ‫ئاڵنگارييه(ته‌حه‌دا‌) سه‌ره‌كياين ‌ه چين كه‌‬ ‫ڕووبه‌ڕووى چاالكوان ‌ه چه‌په‌كان ده‌بنه‌و‌ه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫هه‌النه‌ى له‌به‌رده‌ميانداي ‌ه چين ل ‌ه پرسه‌كانى‬ ‫ڕێكخستن و جوواڵنه‌وه‌دا؟‬ ‫* پێمواي ‌ه پرسى ڕێكخستن پرسێك ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫زه‌مه‌ن و ته‌كنۆ‌لۆژيادا په‌ره‌ده‌سێنێت‪ .‬ئه‌مڕۆ‬ ‫ناتوانين پارێزگارى ل ‌ه هه‌ما ‌ن ڕێكخستن بكه‌ين‬ ‫ك ‌ه پێش په‌نجا ساڵ هه‌بوو‪ .‬وه‌ك هه‌موومان‬ ‫بينيمان‪ ،‬ئامراز‌ه مۆدێرنه‌كانى په‌يوه‌ندى له‌‬ ‫ساڵه‌كانى ڕابــردوودا ڕۆڵێكى ميحوه‌ريى له‌‬ ‫ڕاپه‌ڕينه‌كان و جوواڵنه‌و‌ه جه‌ماوه‌رييه‌كانى‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست دا گێڕا‪ .‬به‌اڵم هه‌روه‌ها‬ ‫ئه‌م ئه‌زمونان ‌ه سه‌لمانديشيان ك ‌ه به‌كارهێنانى‬ ‫تـه‌كــنــۆلــۆژيــاى مــۆدێــرن و بەتایبەتیش‬ ‫ئامرازه‌كانى په‌يوه‌نديى كۆمه‌اڵيه‌تى به‌س‬

‫نين تاوه‌كو سه‌ربكه‌وين‪ .‬چونك ‌ه كه‌سێك ل ‌ه‬ ‫سايه‌ى سيسته‌مێك دا بژێت ك ‌ه ب ‌ه سيسته‌مى‬ ‫ده‌وڵه‌تى ناوه‌ندى حوكمبكات‪ ،‬ناتوانێت‬ ‫به ته‌نها ‌ ب ‌ه به‌كارهێنانى ئامرازه‌كانى‬ ‫پـه‌يــوه‌نــديــى كــۆمـه‌اڵيـه‌تــى و ئه‌نته‌رنێت‬ ‫به‌سه‌ريدا سه‌ربكه‌وێت‪ .‬تۆ پێويستت به‌‬ ‫ڕێكخستنێكى ڕاسته‌قين ‌ه هه‌ي ‌ه له‌سه‌ر زه‌وى‪،‬‬ ‫به‌اڵم ناكرێت ئه‌م ڕێكخستن ‌ه له‌سه‌ر شێوه‌ى‬ ‫ئه‌و ئامێر‌ه ناوه‌ندييان ‌ه بێت ك ‌ه ل ‌ه قۆناغه‌‬ ‫مێژووييه‌كانى پێشوو دا بــاو بــوون‪ .‬ئه‌و‬ ‫ڕێكخستنان ‌ه تايبه‌ت بوون به‌و واڵتانه‌ى كه‌‬ ‫سيسته‌مگه‌لێكى سه‌ركوتكه‌ر حوكميانده‌كرد‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه واقعيدا ناتوانين ڕێكخستنى هاوشێوه‌‬ ‫ل ـه‌م ڕۆژگــــاره‌دا درووستبكه‌ين‪ ،‬چونكه‌‬ ‫سيسته‌م خــۆى ســودى ل ‌ه ته‌كنۆ‌لۆژياى‬ ‫م ــۆدێ ــر ‌ن بــيــنــيــو‌ه بــۆ چــاودێــريــكــردنــى‬ ‫گـه‌لـه‌كـه‌ى‪ .‬لــه ســايـه‌ى سـه‌ركــوتــكــردن و‬ ‫چاودێريكردنى مۆدێرندا درووستكردنى‬ ‫هه‌ر ڕێكخستنێكى كاريگه‌ر زۆر قورسه‌‪ ،‬ئا‬ ‫لێره‌داي ‌ه قورسييه‌ك ‌ه ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬ل ‌ه واڵته‌‬ ‫سه‌ركوتكاره‌كاندا‪ ،‬ده‌شێت ڕۆڵى ئامرازه‌كانى‬ ‫په‌يوه‌نديى كۆمه‌اڵيه‌تى يه‌كالكه‌ره‌و‌ه بێت له‌‬ ‫چركه‌ساته‌كانى سه‌ره‌تادا كاتێك جه‌ماوه‌ر‬ ‫داده‌به‌زێت ‌ه سه‌ر شه‌قام‪ ،‬وات ‌ه له‌سه‌ره‌تاى‬ ‫ڕاپه‌ڕين دا‪ .‬به‌اڵم كاتێك ئازادى ل ‌ه شه‌قام‬ ‫دا ده‌سه‌پێنرێت‪ ،‬ڕێكخستن ل ‌ه سه‌ر زه‌وى و‬ ‫به‌وپه‌ڕى خێرايى شياوه‌و‌ه ل ‌ه تۆڕى كردارييدا‬ ‫نه‌ك ته‌نها گريمانه‌يى(مه‌جازى)‪،‬گرنگييه‌كى‬ ‫ميحوه‌رى به‌ده‌ستده‌هێنێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌‬ ‫به‌ده‌ستنه‌يه‌ت‪ ،‬ئه‌وا‌ترسى نسكۆ و تێكشكان‬ ‫زۆره‌‪ ،‬وه‌ك ئـه‌وه‌ى ل ‌ه ئه‌زموونه‌كانى ئه‌م‬ ‫دواييه‌ى ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاستدا بينيمان‪.‬‬ ‫ ئه‌ى له‌باره‌ى نه‌ريت ‌ه چه‌پگه‌راكانه‌و‌ه (‬‫ماركسيزم يان ئه‌وانى ديكه‌) ل ‌ه پرسه‌كانى‬ ‫ڕێكخستن و جوواڵنه‌وه‌كاندا چى؟ ده‌توانرێت‬ ‫چــى ل ـ ‌ه لينين ي ــان لــۆكــســمــبــۆرگ يــان‬ ‫‌وه فێربين ؟‬ ‫ترۆتسكييه ‌‌‬ ‫* باشه‌‪ ،‬پێمواي ‌ه ئه‌م گفتوگۆيان ‌ه زۆرينه‌يان‬ ‫كــۆنــن و ده‌گ ـه‌ڕێــن ـه‌و‌ه بــۆ زه‌مـه‌نــێــك كه‌‬ ‫به‌سه‌رچووه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ى ك ‌ه ســوورن له‌سه‌ر‬ ‫پشتبه‌ستن ب ‌ه تێڕوانينى لينين بۆ ڕێكخستن‪،‬‬ ‫وه‌ك ئه‌و به‌ڵێنده‌ران ‌ه وان ك ‌ه ده‌يانه‌وێت‬ ‫مامه‌ڵه‌كانيان به‌هه‌مان ئه‌و شێواز‌ه ڕێكبخه‌ن‬ ‫ك ‌ه پێش سه‌ده‌يه‌ك باو بوو‪ .‬ئه‌مڕۆ سه‌ركه‌وتوو‬ ‫نابن‪ .‬ئێم ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌مێكى جياواز دا ده‌ژين‪،‬‬ ‫ته‌كنۆلۆژياى مۆدێرن ڕێ ب ‌ه ڕێكخستنێكى‬ ‫زۆر ديموكراسييتر و زۆر ئاسۆييتر ده‌دات‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌سه‌ر شێوه‌ى تــۆڕه‌كــان بێت نه‌ك‬ ‫له‌سه‌ر نمونه‌ى هه‌ره‌مى ناوه‌ندى‪ .‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫پێويسته ڕێكخستن له‌گه‌ڵ دۆخى‬ ‫‌‌‬ ‫بێگومان‬ ‫به‌رپاى هه‌موو واڵتێكدا بگونجێت‪ ،‬يه‌ك‬ ‫نمونه‌ى گه‌ردوونى ڕێكخستن بوونى نيه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫تراژيديايه‌ى دواى شۆڕشى ڕووسى به‌ديهات‬ ‫لـــه‌وه‌دا شــاراوه‌تــه‌و‌ه كـ ‌ه به‌لشه‌فييه‌كان‬ ‫نموون ‌ه ڕوسييه‌كه‌ى خۆيان گشتاند كه‬ ‫له‌ژێ‌ر بارودۆخێكى تايبه‌تدا دروستكرابوو‪،‬‬ ‫[بارودۆخێك] ك ‌ه ل ‌ه جه‌نگان له‌گه‌ڵ سيسته‌مى‬ ‫قه‌يسه‌رى و پاشانيش ل ‌ه شه‌ڕى ناوخۆ دا‬ ‫به‌رجه‌ست ‌ه ده‌بێت‪ .‬ويستيان نموونه‌كه‌يان‬ ‫به‌سه‌ر هه‌موو جيهان دا بسه‌پێنن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مه‌‬ ‫سوودى نه‌بوو‪ .‬پێويست ‌ه ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ى‬ ‫هه‌ند وه‌ربگريت ك ‌ه ده‌ورى ئه‌و جه‌نگه‌ى داوه‌‬ ‫ك ‌ه ده‌چيت ‌ه ناويه‌وه‌؛ پله‌ى ئه‌و ئازاديه‌ش كه‌‬ ‫ل ‌ه واڵته‌كه‌تدا هه‌ي ‌ه‌‪ ،‬سرووشتى ئه‌و سيسته‌مه‌‬ ‫سياسيه‌ش ك ‌ه ڕووبه‌ڕووى ده‌بيته‌و‌ه به‌هه‌ند‬ ‫وه‌ربگريت‪ .‬هه‌موو ئه‌م شتان ‌ه به‌شێك ‌ه له‌‬ ‫كێشه‌كه‌‪ ،‬چاره‌سه‌رێكى جادوويى بوونى نيه‌‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه هه‌موو شوێنێك باش بێت‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌كــو وتــم‪ ،‬ئه‌گه‌ر تۆ له‌ژێر سيسته‌مێكى‬ ‫سـه‌ركــوتــكـه‌ردا ده‌ژيـــت‪[ ،‬ئـــه‌وا] ئــامــرازه‌‬ ‫ئه‌ليكترۆنييه‌كانى په‌يوه‌نديى كۆمه‌اڵيه‌تى‬ ‫ل ‌ه زاڵبوون به‌سه‌ر ئه‌و ئاسته‌نگانه‌دا ك ‌ه له‌‬

‫درووستكردنى هه‌لومه‌رج ‌ه سه‌ره‌تاييه‌كانى‬ ‫جــووڵ ـه‌ى جــه‌مــاوه‌رى و ڕاپـه‌ڕيــنـه‌كــان و‬ ‫شۆڕشه‌كاندا ڕووبه‌ڕووتده‌بێته‌و‌ه هاوكاريت‬ ‫ده‌كــات‌‪ .‬بـه‌اڵم‪ ،‬هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ى هه‌لێك بۆ‬ ‫ڕێكخستنێكى جياواز به‌شێوه‌يه‌كى ئازادتر‬ ‫هه‌ڵده‌كه‌وێت‪ ،‬پێويست ‌ه ده‌ستبه‌جێ هه‌له‌كه‌‬ ‫بقۆزيته‌و‌ه و ده‌ســت بـ ‌ه درووستكردنى‬ ‫تۆڕێكى فـــراوان بكه‌يت ل ـه‌و خه‌ڵكانه‌ى‬ ‫په‌يوه‌ستن بـ ‌ه ئامانجێكى هــاوبـه‌شـه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌‪ ،‬درووستكردنى كۆڕاييه‌كى گشتى‬ ‫له‌نێوان پێشكه‌وتنخوازه‌كاندا به‌تايبه‌تيش‬ ‫گه‌نج ‌ه چاالكه‌كان چونك ‌ه زۆرينه‌ى ئه‌وانه‌ى‬ ‫په‌يوه‌ستن ب ‌ه جه‌نگه‌و‌ه له‌پێناو ئامانجه‌‬ ‫گه‌نجه‌كانن‪،‬‬ ‫پێشكه‌وتنخوازييه‌كاندا‬ ‫گرنگييه‌كى زۆر له‌خۆده‌گرێت‪ .‬زۆر گرنگه‌‬ ‫كۆڕايى له‌سه‌ر ئامانجه‌كان به‌ديبێت‪ ،‬واته‌‬ ‫په‌يماننامه‌يه‌كى ئــازادبــوونــى هــاوبـه‌ش‪،‬‬ ‫‌و ل ‌ه نزيكترين هه‌ليشدا درووستكردنى‬ ‫ڕێكخستنێك بۆ ئه‌م ئامانجان ‌ه تێبكۆشێت‪،‬‬ ‫له‌پێناو گواستنه‌و‌ه بۆ قۆناغێكى دوورتر‪.‬‬ ‫ كێشه‌يه‌كى تر له‌و كێشانه‌ى ڕاى جياوازى‬‫ل ـه‌س ـه‌ر‌ه لـ ‌ه مــێــژووى فيكر و ستراتيژى‬ ‫چه‌په‌كاندا‪ ،‬كێشه‌ى هاوپه‌يمانييه‌كانه‌‪.‬‬ ‫بۆچوونت چي ‌ه له‌سه‌ر ئه‌و هاوپه‌يمانييانه‌‌ى‬ ‫كــ ‌ه چ ـه‌پ ـه‌كــان ده‌ت ــوان ــن لــ ‌ه جه‌نگه‌كه‌‬ ‫سياسييه‌كه‌ياندا ل ‌ه ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاستدا‬ ‫درووستيبكه‌ن؟ ئايا پێشنيارى ستراتيژيه‌تى‬ ‫كرێكارى يان پرۆليتارى پوخت ده‌كه‌يت‪،‬‬ ‫يــان هاوپه‌يمانييه‌ك چين ‌ه جياوازه‌كان‬ ‫له‌خۆبگرێت؟ ب ‌ه چاوپۆشين ل ‌ه چينه‌كان‪،‬‬ ‫ئ ‌ه گرووپ ‌ه سياسى و ئايدۆلۆژييان ‌ه كێن كه‌‬ ‫چه‌پ ل ‌ه ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاستدا ده‌توانێت‬ ‫هاوپه‌يمانێتيان له‌گه‌ڵ بكات؟‬ ‫* شته‌ك ‌ه به‌شێوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى پشت‬ ‫ب ‌ه سرووشتى ئه‌و كێشانه ده‌به‌ستێت كه‌‬ ‫ڕووبه‌ڕووى ده‌بيته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر تۆ ل ‌ه واڵتێك‬ ‫دايت ك ‌ه تا ئێستاش پێويستى ب ‌ه ئازادييه‌‬ ‫سه‌ره‌كييه‌كان و ديموكراسى هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫تۆ پێويستت ب ‌ه هاوپه‌يمانێتيه‌كى فراوان‬ ‫هه‌يه‌‪ ،‬پێويستيش ‌ه بتوانيت هاوشێوه‌ى‬ ‫درووستبكه‌يت‪ ،‬چونك ‌ه ‌ لـه‌وێــدا زۆرێــك‬ ‫ل ‌ه گــرووپـ ‌ه سياسى و کۆمەاڵیەتییەکان‬ ‫هه‌ن ك ‌ه ل ‌ه هه‌وڵدان بۆ ئازادى هاوبه‌شيت‬ ‫بكه‌ن‪ .‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر تۆ ل ‌ه واڵتێكى ئازاد دا‬ ‫ده‌ژيت‪ ،‬تيايدا جه‌نگ ‌ه سه‌ره‌كييه‌كه‌ت له‌پێناو‬ ‫سۆسياليزمدايه‌‪ ،‬ئه‌وا هاوپه‌يمانييه‌‌كه‌ت زۆر‬ ‫به‌رته‌سكتر ده‌بێت‪ ،‬وات ‌ه هاوپه‌يمانى له‌نێوان‬ ‫ئه‌وانه‌ى ل ‌ه تێكۆشان بۆ به‌ديهێنانى گۆڕانێكى‬ ‫سۆسياليستى هاوشێوه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ش ئامانجێكه‌‬ ‫نمونه‌ى ئه‌و كۆڕاييه‌ى له‌سه‌ر كۆنابێته‌و‌ه كه‌‬ ‫له‌سه‌ر ئازادى و ديموكراسى كۆده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌واته‌‪ ،‬جارێكى تر‪ ،‬پره‌نسيپى گشتى له‌م‬ ‫شتانه‌دا بوونى نيه‌‪ ،‬ڕه‌چه‌ته‌ى گشتى بوونى‬ ‫نيه‌‪ .‬ل ‌ه پرسه‌كانى ڕێكخستن و ته‌كتيكه‌كاندا‪،‬‬ ‫پێويست ‌ه له‌سه‌ر مرۆڤ به‌رده‌وام بگه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫بۆ « ته‌فسيرى كۆنكرێـتى ب ‌ۆ بۆ دۆخى‬ ‫كۆنكرێتى‌» وه‌ك ئ ـه‌وه‌ى لينين ده‌يــوت‪.‬‬ ‫ئه‌و‌ه باشترين بنه‌ماي ‌ه ك ‌ه پێويست ‌ه له‌ناو‬ ‫كۆى بۆچوونه‌كانيدا له‌م بابه‌تانه‌دا پشتي پێ‬ ‫ببه‌ستين‪.‬‬ ‫ ئاماژه‌ت بۆ په‌يوه‌نديى نێوان ديموكراسيه‌ت‬‫و ســۆســيــالــيــزم‪ ،‬هــه‌روه‌هــ‌ا بــۆ گرنگيى‬ ‫ديموكراسيه‌ت بۆ سۆسياليزم كرد‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ده‌مه‌وێت زياتر ڕاڤ ـه‌ى په‌يوه‌نديى نێوان‬ ‫سۆسياليزم و ديموكراسيه‌تم بۆ بكه‌يت‪ ،‬و‬ ‫بێگومان هى سۆسياليزم و سێكۆالريزميش‪.‬‬ ‫ئـه‌گـه‌ر په‌يوه‌ندييه‌كى ئه‌رێنى له‌نێوان‬ ‫ئه‌م سێ چه‌مكه‌دا هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌وا له‌باره‌ى چ‬ ‫جۆر‌ه ديموكراسيه‌ت و سێكۆالريزمێكه‌وه‌‬ ‫قسه‌ده‌كه‌ين؟‬

‫يه‌كگرتووه‌كان و هاوپه‌يمانه‌كانى مامه‌ڵه‌كردن‬ ‫له‌گه‌ڵ ديكتاتۆرييدا په‌سه‌ندده‌كه‌ن وه‌ك له‌‬ ‫مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ شۆڕشه‌كاندا‪ .‬ساڵى‬ ‫‪ 2011‬له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنى ڕاپه‌ڕينه‌كانى‬ ‫به‌هارى عه‌ره‌بى‌دا‪ ،‬گۆڕانێك به‌بێ ڕاديكاڵ‬ ‫بوونى ڕاپه‌ڕينه‌كان‪ ،‬و بچووككردنه‌وه‌ى له‌‬ ‫ڕووبه‌رێكى به‌رته‌سك دا‪ ،‬و پاراستنى ده‌وڵه‌ته‌‬ ‫به‌رپاكان هه‌مى وياليه‌ت ‌ه يه‌كگرتووه‌كان‬ ‫بــوو‪ .‬ئه‌م ‌ه به‌سه‌ر هه‌موو ڕاپه‌ڕينه‌كاندا‬ ‫جێبه‌جێده‌بێت‪ ،‬ب ‌ه ڕاپه‌ڕينى سورياشه‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕژێمى سوريا په‌يوه‌نديگه‌لێكى گرژى له‌گه‌ڵ‬ ‫وياليه‌ت ‌ه يه‌كگرتووه‌كاندا هه‌بوو‪ .‬ڕژێم «‬ ‫به‌رهه‌ڵستكارى ئيمپرياليزم» نه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫په‌يوه‌نديه‌كانى له‌گه‌ل ئه‌مه‌ريكادا ل ‌ه گرژيدا‬ ‫بوو‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا وياليه‌ت ‌ه يه‌كگرتووه‌كان‬ ‫ئـــاره‌زووى كه‌وتنى ڕژێمى نه‌بوو‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بيويستاي ‌ه ئه‌وا ڕژێم پێش پێنج ساڵ به‌‬ ‫هاوكارى ئه‌مه‌ريكا ده‌كه‌وت‪ .‬به‌ڵكو واشتنتۆن‬ ‫پێدانى چه‌كى به‌رگرى ك ‌ه ئۆپۆسزيۆنى‬ ‫سورى پێويستى بوو ڕه‌تكرده‌وه‪ ،‬مه‌به‌ستم‬ ‫چه‌كى دژ‌ه فڕۆكه‌ي ‌ه ‌‪ .‬ئه‌وه‌ى كرد چونكه‌‬ ‫نه‌يده‌ويست ڕژێم بكه‌وێت‪ .‬ته‌نها كۆمه‌ڵێك‬ ‫گۆڕانكاريى له‌ناو ڕژێم دا ده‌ويست‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫هێشتنه‌وه‌ى ده‌وڵ ـه‌ت ـه‌ك ـه‌دا‪ .‬ئـه‌وانـه‌ى كه‌‬ ‫به‌شداريى ڕاپه‌ڕينى سوريايان كرد وه‌هميان‬ ‫ئه‌وه ‌بوو ك ‌ه ئه‌مه‌ريكا ل ‌ه به‌رژه‌وه‌نديياندا‬ ‫پشتيانده‌گرێت‪ .‬ب ‌ه توندى و ب ‌ه پـه‌ژاره‌وه‌‬ ‫بێهيوا بوون‪.‬‬

‫* ل ‌ه وه‌اڵمدانه‌وه‌مدا بۆ پرسيارى يه‌كه‌م‬ ‫هه‌وڵمدا ڕوونيكه‌مه‌و‌ه ك ‌ه چۆن سێكۆالريزم‬ ‫بـه‌ســتــراو‌ه بـ ‌ه ديموكراسييه‌وه‌‪ .‬ناكرێت‬ ‫ديموكراسى به‌بێ بوونى سێكۆالريزم بوونى‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ب ‌ه ماناى جياكردنه‌وه‌ى دين له‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت‪ .‬پێويست ‌ه دين ته‌نها و ته‌نها شتێكى‬ ‫په‌يوه‌ست بێت ب ‌ه ئازاديى تاكه‌كه‌سييه‌وه‌‪.‬‬ ‫پێويست ‌ه ده‌وڵه‌ت له‌سه‌ر دين بنياتنه‌نرێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌ستوه‌رنه‌دات ‌ه ئيمانى خه‌ڵكى‬ ‫و ژيانى تايبه‌تييانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه پره‌نسيپێكى‬ ‫بنچينه‌ييه‌‪ .‬ه ـه‌روه‌هــا ناشێت دامـــه‌زراوه‌‬ ‫دينييه‌كان ده‌ستوه‌ربده‌ن ‌ه به‌ڕيوه‌بردنى‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌وه‌‪‌ ،‬و ده‌وڵه‌تيش ده‌ستوه‌رنه‌داته‌‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌م دام ـه‌زراوان ـه‌وه‌‪ .‬ده‌وڵه‌ت‬ ‫له‌سه‌ر سه‌روه‌ريى گه‌ل وه‌ستاو‌ه ك ‌ه ڕاگرى‬ ‫ديموكراسييه‌‪ .‬ديموكراسييش مه‌رجێكى‬ ‫سه‌ره‌كيي ‌ه بۆ هه‌ر سيسته‌مێك ك ‌ه به‌ڕاستى‬ ‫بشێت ب ‌ه سۆسياليزم وه‌سفبكرێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫سه‌ركه‌وتنمان بــۆى بوێت‪ .‬هۆكاره‌كه‌ش‬ ‫ئه‌وه‌ي ‌ه ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگا ديموكرات نه‌بوو‪،‬‬ ‫خاوه‌ندارێتيى گشتيى هۆيه‌كانى به‌رهه‌مهێنان‬ ‫حـه‌تــمـه‌ن ده‌بــێــتـ ‌ه هــۆى درووســتــكــردنــى‬ ‫نايه‌كسانى بـه‌شــێــوازى جــيــاواز‪ .‬له‌برى‬ ‫خــاوه‌نــدارێــتــيــى تــايــب ـه‌ت‪ ،‬نايه‌كسانيى‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تى له‌سه‌ر ئيمتياز‌ه بيرۆكراسييه‌كان‬ ‫داده‌مـــه‌زرێـــت‪ .‬كــه‌واتــه‌‪ ،‬ل ـ ‌ه ئه‌نجامدا‪،‬‬ ‫ديموكراسى پێويستى ب ‌ه سێكۆالريزم هه‌يه‌‪،‬‬ ‫سۆسياليزميش پێويستى ب ‌ه ديموكراسى‬ ‫هه‌يه[ب ‌ه له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌و تێز‌ه كالسيكه‌ى‬ ‫ماركس و لينين ك ‌ه ديموكراسى دابه‌شده‌بێت ‪ -‬چــەنــدیــن ســــاڵ وەک مــامــۆســتــای‬ ‫به‌سه‌ر ديموكراسيى بۆرژوازى و ديموكراسيى توێژینەوەکانی پەرەپێدان کارتکردووە‪ ،‬بە‬ ‫پرۆليتارييدا]‌‪.‬‬ ‫دڵنیاییەوە چەندین جیاوازی ھەیە لە نێوان‬ ‫دەوڵەتانی (مينا ‪[ )MENA -‬دەوڵەتانی‬ ‫ ڕۆڵى ئيمپرياليزم و كۆلۆنياڵيزم چي ‌ه له‌ ڕۆژھەاڵتــی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا‪،‬‬‫دواكه‌وتنى ناوچه‌كه‌دا‌؟ چه‌پى ڕۆژهه‌اڵتى مينا كورتكراو‌ه ئينگليزيه‌كه‌يه‌تى]‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫ناوه‌ڕاست چۆن ده‌توانێت له‌نێوان جه‌نگ ڕوانگەیەکی گشتیيەوە‪ ،‬چ ستراتیژیەتێکی‬ ‫دژى ديكتاتۆرى و جه‌نگ دژى ئيمپرياليزمدا پەرەپێدان گونجاوا بۆ ئەم واڵتانە؟ ئەو‬ ‫ئاڵنگاری و کێشە سەرەکیيانە چین کە‬ ‫هاوسه‌نگى ڕابگرێت؟‬ ‫* ئه‌و كێشه‌يه‌ى ئاماژه‌ت بۆ كرد ته‌نها پەرەپێدان لەم واڵتانە ڕووبەڕووی دەبێتەوە؟‬ ‫ئ ـه‌و كات ‌ه ده‌رده‌كــه‌وێــت كـ ‌ه ڕووبـــه‌ڕووى ڕۆڵی حکومەتەکان لەم پەرەپێدانەدا چیە؟‬ ‫سيسته‌مێكى ديكتاتۆر ده‌بــيــن ـه‌و‌ه كه‌ * ھەموو حکومەتەکانی ناوچەکە تێگەیشتنی‬ ‫دژى ئيمپرياليزمى ڕۆژئاواييه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر تۆ نیولیبراڵیزم بۆ پەرەپێدان وەردەگـــرن‪،‬‬ ‫ڕووبـــه‌ڕووى ديكتاتۆريه‌تێك ببيته‌و‌ه كه‌ ھەمـــووان پێیانوایە کە پێویستە کەرتی‬ ‫ئيمپرياليزم پشتيوانيى ده‌كــات‪ ،‬ئه‌وا هيچ تایبەت ڕابەرايه‌تيی ئابوری بکات‪ .‬بەاڵم‬ ‫كێشه‌يه‌ك له‌ئارادا ني ‌ه بۆ دژايه‌تيكردنى ئەم ستراتیژە بەشێوەیەکی شوورەییانە‬ ‫هه‌ردووكيان‪ .‬بۆ نمونه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ى وياليه‌ته‌ شکستی ھێنا لە ناوچەیەکدا کە سەرمایەی‬ ‫يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مريكا مه‌مله‌كه‌تى سعوديه‌ تایبەت متمانەی بە داھاتوو نیە‪ ،‬لەبەرئەوەش‬ ‫ده‌پارێزێت‪ ،‬ئه‌وا كاتێك دژايه‌تيى سعوديه‌ مەیلی بــەالی وەبەرھێنانی درێــژمــەودادا‬ ‫ده‌كه‌يت‪ ،‬تۆ دژايه‌تيى هه‌ردووكيان ده‌كه‌يت‪ ،‬نیە کــە بــۆ پــەرەپــێــدانــی ڕاستەقینەی‬ ‫سعودي ‌ه و پارێزه‌ره‌كه‌ى‪ .‬ب ‌ه هه‌مان لۆژيك‪ ،‬بــەردەوام پێویستە‪ .‬سەرمایەی تایبەت لە‬ ‫كاتێك تۆ دژايه‌تيى ديكتاتۆريه‌ت ده‌كه‌يت له‌ ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاستدا زۆربەی سەرمایەیەکە‬ ‫ئێرانى سه‌رده‌مى شا دا‪ ،‬ئه‌وا تۆ دژايه‌تى تێدەکۆشێت بۆ قازانجی خێرا و کێبڕکێ‪ ،‬لەو‬ ‫شا و ئيمپرياليزمى ئه‌مه‌ريكى ده‌كه‌يت؛ سەرمایەیە ناچێت کە لە سەدەی نۆزدەدا‬ ‫به‌و سيفه‌ته‌ى ل ‌ه پشتيه‌و‌ه وه‌ستاوه‌‪ .‬به‌اڵم ڕابەرایەتيی بزووتنەوەی بەپیشەسازیکردنی‬ ‫كاتێك ڕووبه‌ڕووى سيسته‌مێكى ديكتاتۆرى لە ئەوروپادا کرد‪ .‬ئەو کەسەی پێی‌وابێت‬ ‫ده‌بيته‌و‌ه ك ‌ه دژايه‌تى ئيمپرياليزمى ڕۆژئاوايى کە دووبــارەکــردنــەوەی ئەوە لە ڕۆژھەاڵتــی‬ ‫ده‌كات يان په‌يوه‌نديگه‌لێكى گرژى له‌گه‌ڵيدا ناوەڕاستی ھاوچەرخدا شتێکی شیاوە ئەوا لە‬ ‫هه‌يه‌‪ ،‬كێشه‌ك ‌ه ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬خاڵى كليل‌ئاسا وەھمێکی گەورەدا دەژى‪ .‬لەبەر ئەم ھۆکارە‪،‬‬ ‫لێره‌دا ئه‌م شێوه‌يه‌ى خو‌اره‌وه‌يه‌‪ :‬به‌نيسبه‌ت تاکە ڕێگا بۆ پەرەپێدان لە ڕێگای ھەڵسانی‬ ‫بــزووتــن ـه‌و‌ه جـه‌مــاوه‌ريــيـه‌كــانـه‌وه‌‪ ،‬جه‌نگ دەوڵەتەوەیە بە ڕۆڵی تەوەرەیی(ميحو‌هر‌ى)‪.‬‬ ‫له‌پێناو ماف ‌ه بنچينه‌ييه‌كانى له‌پێشينه‌ى کارەکە بەشێوەی تایبەتیش ھەر ڕاستە‪،‬‬ ‫ته‌واوێتى‪ ،‬ئه‌م جه‌نگه‌ش دژى ديكتاتۆريه‌ت چونکە ئــەم ناوچەیە سەرچاوەگەلێکی‬ ‫به‌رپايده‌كات‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا پێويسته‌ نەوتی زەبەالحی ھەیە‪ ،‬سەرچاوەی دەخل‬ ‫به‌بێ هيچ وه‌همێك له‌باره‌ى ئيمپرياليزم و بۆ دەوڵەت بەرھەمدەھێنێت‪[ ،‬کە] پێویستە‬ ‫به‌بێ پشتبه‌ستن پێى بچێت ‌ه جه‌نگه‌كه‌وه‌‪ .‬لە پەرەپێدانی درێژ مەودادا بەگەڕبخرێت‪.‬‬ ‫چونك ‌ه ئيمپرياليزم ئـه‌گـه‌ر ڕووبـــه‌ڕووى ئێستاش ئــەوە دەبێتە پرسیار‪ :‬چ جۆرە‬ ‫جه‌نگێكى پێشكه‌وتنخوازى ڕه‌سه‌ن بێته‌وه‌‪ ،‬پەرەپێدانێک؟ لێرەدا دەگەڕێینەوە بۆ پرسی‬ ‫ئه‌وا ديكتاتۆرى په‌سه‌ندده‌كات‪ ،‬ته‌نانه‌ت‌گه‌ر دیموکراسى‪ .‬ئەگەر دیموکراسى لە کۆمەڵگادا‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌نديه‌كانيشيدا ڕێكنه‌كه‌وێت‪ .‬بوونی نەبێت‪ ،‬لەکاتێکدا دەوڵەت خاوەنی‬ ‫بۆ ئيمپرياليزم هه‌ميش ‌ه باشتر‌ه له‌گه‌ڵ داھاتێکی نەوتيی گەورەبێت‪ ،‬ئەنجامەکە‬ ‫ديكتاتۆريه‌تدا مامه‌ڵ ‌ه بكات وه‌ك ل ‌ه مامه‌ڵه‌ بەھەدەردانێکی گەورەو گەندەڵیيەکی زەبەالح‬ ‫كردن له‌گه‌ڵ شۆڕش ‌ه پێشكه‌وتنخوازه‌كاندا‪ .‬دەبێت‪ ،‬کە بەشێوەیەکی مــەزن زیــان بە‬ ‫لـ ‌ه ڕۆژهــه‌اڵتــى نــاوه‌ڕاســتــيــشــدا وياليه‌ته‌ پەرەپێدان دەگەیەنێت‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )376‬دووشەممە ‪2018/2/5‬‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ دكتۆر ئەبولقاسمی فەنایی‬

‫پەیوەندیی نێوان ئاین و ئەخالق‬ ‫پرسیاركردن لە رسوشتی چەمكەكان و داوەریكردنە ئەخالقییەكان‪ ،‬پرسیارە بان‪-‬ئاینی و بان‪-‬ئەخالقییەکان‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬موسعەب ئەدهەم‬ ‫ڕۆشنبیری ئاینی و نوسەر‬ ‫ئەبولقاسمی فەنایی یەكێكە‬ ‫لە ناوە دیارەكانی ڕۆشنبیریی‬ ‫ئێران‪ ،‬هەرچەندە تاكو ڕادەیەك‬ ‫بــە بــــەراورد بــە نــوســەران و‬ ‫ڕۆشنبیرانی دیكەی ئێران و‬ ‫ناسراوی ئەم بیرمەندەی ئەخالق‬ ‫كەمتر ناسراوە یان ناسێنراوە‪،‬‬ ‫بـــەاڵم ڕۆشنبیریی فـــراوان و‬ ‫خوێندنی بۆ ماوەی (‪ )17‬ساڵ‬ ‫لە حەوزە و توێژینەوە لە ئیسالم‬ ‫تاكو ئاستی ئیجتهاد و (‪)15‬‬ ‫ساڵ خوێندن و توێژینەوە لە‬ ‫فەلسەفەی ئەخالق لە بەریتانیا‪،‬‬ ‫وایــان كــردوە ببێتە كەسێكی‬ ‫خـــاوەن بــۆچــوونــی تایبەت و‬ ‫بە گرنگییەوە لە بــۆچــوون و‬ ‫گوتارەكانی دەڕوانــرێــت‪ .‬كۆتا‬ ‫كتێبی بــەنــاوی (ئــەخــاقــی‬ ‫ئایناسی)یە و بە یەكێك لە‬ ‫گرنگترین كتێبە گرنگەكانی‬ ‫دەیەكانی كۆتایی ڕۆشنبیری‬ ‫ئاینی دادەنـــرێـــت لــە بــواری‬ ‫ئەخالق و فەلسەفەی ئەخالق و‬ ‫ئایندا‪.‬‬ ‫ل ــەم گــفــتــوگــۆیــەدا ب ــاس لە‬ ‫پەیوەندی نێوان ئاین و ئەخالق‬ ‫و فەلسەفەی ئەخالقی ئیسالمی‬ ‫دەكات‪ ،‬بابەتێك كە بەهۆیەوە‬ ‫لە واڵتەكەیدا ناسراوە و نوسین‬ ‫و وتــار و چاوپێكەوتنەكانی‬ ‫زێدەتر لەمەڕ ئەم دوكایە مەزن‬ ‫و پەیوەندی و جێاوازی نێوانیان‪.‬‬ ‫بەشی یەكەمی گفتوگۆكە باس لە‬ ‫پەیوەندیی نێوان ئاین و ئەخالق‬ ‫دەكات و بەشی دوەم باس لە‬ ‫فەلسەفەی ئەخالقی ئیسالمی‪،‬‬ ‫بــەو ئومێدەی ناساندنی ئەم‬ ‫گفتوگۆیە ناسێنەری بەشێكی‬ ‫چــکــۆالنــەی بیر و بۆچوونی‬ ‫ئەم بیرمەندە بێت و هەروەها‬ ‫ڕوونكردنەوەی دو كایەی گرنگی‬ ‫سەردەمی نوێ بێت‪.‬‬

‫دەڵێت‪ ،‬چاكە و خراپە یان دروستی‬ ‫و نادروستی ئەخالقی بە جۆرێ لە‬ ‫جۆرەكان شوێنكەوتەی فەرمانی و‬ ‫ڕێگری «امر و نهی» خودای شاریع و‬ ‫خاوەن شەریعەتن‪ ،‬ئەمەش تیۆریایەكی‬ ‫بان‪-‬ئاینییە‪ .‬چونكە ئەم تیۆریایە‬ ‫وەاڵمێكە بۆ پرسیارە بان‪-‬ئاینییەكان‬ ‫و ئــەو پــرســیــارانــەی ئاینی نین‪.‬‬ ‫پرسیاركردن لە سروشتی چەمكەكان‬ ‫و داوەریــكــردنــە ئەخالقییەكان و‬ ‫بنەما زمانناسانە‪ ،‬بوونناسانە‪،‬‬ ‫مەعریفەتناسانە‪ ،‬دەرونناسانە و‬ ‫عەقاڵنییەكانی ئەخالق‪ ،‬پرسیاری‬ ‫بان‪-‬ئاینی و بان‪-‬ئەخالقین‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر مەبەستتان فەلسەفەی‬ ‫ئەخالق بەمانای گشتیی وشەكە بێت‪،‬‬ ‫كە ئەخالقی ڕێنوێنیكار و ئەخالقی‬ ‫كردەیی یان كرداریی دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫دەبێت ئەوەتان عەرزبكەم كە بەڵێ‌ لە‬ ‫جیهانی ئیسالمدا‪ ،‬ئەخالقی ڕێنوێنیكار‬ ‫هەندێکجار دەدۆزرێتەوە كە بان‪-‬ئاینی‬ ‫بێت‪ .‬موعتەزیلە هەواداری ئەخالقێكی‬ ‫لەمجۆرە بوون‪.‬‬

‫پ‪ :‬ئێوە لە كتێبەكەتان بەناوی‬ ‫(ئــایــن لــە تــــەرازووی ئــەخــاق)دا‪،‬‬ ‫ئەخالقتان بۆ دوو بەشی سەرەكی‬ ‫دابەشكردووە‪ ،‬ئەوانیش‪ :‬ئەخالقی‬ ‫ئاینی و ئەخالقی سیكۆالر‪ .‬لەبارەی‬ ‫ئەم دابەشكاری و پۆلبەندییەوە و‬ ‫پێناسەتان لەمەڕ ئەم زاراوانــە و بۆ‬ ‫ئەم زاراوانـــە كەمێك ڕوونكردنەوە‬ ‫بدەن؟‬ ‫د‪ .‬ئەبولقاسمی فەنایی‪ :‬ئەم بابەتە‬ ‫لە كتێبەكەدا زۆرتر ڕونكراوەتەوە و‬ ‫بە فــراوان باس لەمە كــراوە‪ .‬لێرەدا‬ ‫هەوڵدەدەم هەندێك لەو خااڵنە بە‬ ‫ڕاز و ڕوونكردنەوەی زیاتر بخەمەڕوو‪.‬‬ ‫پێش هــەر شتێك دەبێت بڵێم من‬ ‫دوالیزمە و دوانەیی «سیكۆالر» ‪/‬‬ ‫«ئاینی» پەسەندناكەم و لە جیاتی‬ ‫ئەوە هەوڵدەدەم و دەمەوێ‌ سوود لە‬ ‫دوالیزمەی «بان‪-‬ئاینی» ‪« /‬ئاینی»‬ ‫وەربگرم‪ .‬لە چاپی نوێی كتێبەكەشدا‬ ‫بەڵگەی بــۆ ئەمە هــێــنــاوەتــەوە و‬ ‫هــەروەهــا ئــەو مانا جۆراوجۆرانەی‬ ‫كە دەستەواژەی «ئەخالقی ئاینی»‬ ‫و «ئەخالقی بان‪-‬ئاینی» بەڵگەیە‬ ‫لەسەر ئەمە‪ ،‬پێناسەم كردوە‪ .‬لەبەر‬ ‫كەمیی شوێن و گفتوگۆكە لێرەدا‬ ‫تەنها ماناكانیان باسدەكەم‪.‬‬ ‫«ئەخالقی بان‪-‬ئاینی» دوو مانای‬ ‫جیاوازی هەیە‪ .‬ئەم دوو مانایەش‬ ‫ئەمانەن‪:‬‬ ‫ا‪ -‬تــیــۆریــای ئەخالقی لــەبــارەی‬ ‫«ســــــروشــــــت»ی ئــــەخــــاق و‬ ‫«سەرچاوەی» بەهاكان و پابەندبونە‬ ‫ئەخالقییەكان كە دەڵێت‪« ،‬ئەخالق‬ ‫گوتەزایەكی بان‪-‬ئاینییە»‪ .‬لەسەر‬ ‫بنەمای ئەم تیۆریایە‪ ،‬بنەما سەرەكی‬ ‫و بنەڕەتییە ئەخالقییەكان لە ئاین‬ ‫پ‪ :‬ئایا لــە جیهانی ئیسالمیدا «ســەربــەخــۆ»ن و لــە جێگەیەكی‬ ‫فەلسەفەی ئەخالقێك دەدۆزرێتەوە دەرەوەی ئاین‪ /‬لە پشت ئاینەوە‬ ‫كە سەرووئاینی بێت‪ ،‬واتــە‪ ،‬هیچ سەرچاوەدەگرن‪ ،‬واتە شوێنكەوتەی‬ ‫ئــیــرادەی «خـــودای شــەرع دانــەر»‬ ‫الیەنێكی ئاینی نەبێت؟‬ ‫د‪ .‬ئەبولقاسمی فەنایی‪ :‬ئەگەر نــیــن‪ ،‬واتـــە نــەك تەنها لــە ئاین‬ ‫مەبەستتان لە فەلسەفەی ئەخالق‪« ،‬سەربەخۆ»ن‪ ،‬بەڵكو لە «پێش»‬ ‫«بان‪-‬ئەخالق» بێت‪ ،‬دەبێت ئەوەتان ئاینەوەن‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ئەو تیۆریایەی لە «ئەخالقی‬ ‫عەزربكەم كە «بان‪-‬ئەخالق» یان‬ ‫«میتا‪-‬ئەخالق» بە دڵنیاییەوە بان‪ -‬ڕێنوێنیكار»دا هەندێکجار كە بنەما‬ ‫ئاینییە و لە بنەڕەتدا توانای ئەوەی یان كۆی بنەما سەرەكییەكانی ئەخالق‬ ‫نییە كە ئاینی بێت یان بكرێتە ئاینی‪ .‬دەگرێتەوە‪ ،‬پێش جێبەجێكردنیان‬ ‫تەنانەت تیۆریای فەرمانی ئیالهی كە لەسەر قەڵەمڕەویی ئاین و پێش‬

‫دەتــوانــن دەرونــگــەرا یــان دەرەگــەرا‬ ‫بن و هەمیش هــەوادارانــی ئەخالقی‬ ‫بان‪-‬ئاینی و لە ڕووی كرداریشەوە‬ ‫بەمجۆرەیە‪ .‬ڕونكردنەوە ئەخالقییە‬ ‫ئاینیەكانی تر دەرەگەرایی بە شتێكی‬ ‫پێویست وەرناگرن‪ .‬ئەخالقی بان‪-‬‬ ‫ئاینیش ڕونكردنەوەی دەرونگەرایی‬ ‫و دەرەوەگەرایانەی هەیە‪ .‬بۆ نمونە‪،‬‬ ‫مــایــكــڵ سمیس و دیــڤــیــد برینك‬ ‫هەردووكیان لە هەوادارانی ئەخالقی‬ ‫بان‪-‬ئاینین‪ ،‬بەاڵم یەكەمیان ناخگەرا‬ ‫و دوەم دەرەوەگەرایە‪.‬‬

‫ د‪ .‬ئەبولقاسمی فەنایی‬‫ لە دایكبووی ‪ 1960‬ی ئێرانە‪.‬‬‫ فەیلەسوفی ئەخالق و ئیالهیاتناسە‪،‬‬‫ماوەی (‪ )17‬ساڵ خوێندنی حەوزە‬ ‫و (‪ )15‬ساڵ لە فەلسەفەی ئەخالقدا‬ ‫خوێندن و لێكۆڵینەوەی ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫ چەندین وتار و گفتوگۆی‬‫باڵوكردۆتەوە‪.‬‬ ‫ خاوەنی (‪ )3‬كتێبە لە فەلسەفەی‬‫ئەخالقدا‪.‬‬ ‫ ئێستاش مامۆستای زانكۆی موفیدە‬‫لە ئێران‪.‬‬

‫واجیببوون و پەیوەیستبونی شەرع بە عەدالەتەوە و حەرامبوونی‬ ‫ستەم و هەروەها واجیبوونی شەرعیی گێڕانەوەی ئەمانەت بۆ‬ ‫خاوەنەكەی منونەیەکی ئەخالقی ئاینین‬ ‫پێكهاتن و دروستبوونیان بەهۆی‬ ‫باوەڕە ئاینییەكانەوە‪.‬‬ ‫لــە الیــەكــی تـــرەوە‪« ،‬ئەخالقی‬ ‫ئاینی» چوار مانای جیاوازی هەیە و‬ ‫ئەم مانایەش بەم جۆرەن‪:‬‬ ‫ا‪ -‬تــیــۆریــای «بــان‪-‬ئــەخــاقــی»‬ ‫لەبارەی «سروشت»ی ئەخالق و‬ ‫«سەرچاوەی» بەهاكان و پابەندببونە‬ ‫ئەخالقییەكان كە دەڵێت‪« ،‬ئەخالق‬ ‫گوتەزایەكی بان‪-‬ئاینییە»‪ .‬ئەم‬ ‫تیۆریایە هەموو ئەخالق بەبەشێك‬ ‫لە ئاین‪ /‬لە ژێــر كۆمەڵەی ئایندا‬ ‫دەژمێرێت‪ ،‬واتە هەموو باوەڕەكان‪/‬‬ ‫حــوكــمــە ئــەخــاقــیــیــەكــان لــە ژێــر‬ ‫بــاوەڕەكــان‪ /‬حوكمە ئاینییەكاندا‬ ‫دەستبەندی و پۆلبەندی دەكــات‪.‬‬ ‫ئــەم تیۆریای بان‪-‬ئەخالقییە هەم‬ ‫ئینكاری»سەربەخۆ»یی ئەخالق لە‬ ‫ئاین دەكــات و هەمیش بە ڕێگای‬ ‫یەكەم «لە پێشتربوون»ی ئەخالق‬ ‫بەسەر ئایندا دەزانێت‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ئەو تیۆریایەی لە «ئەخالقی‬ ‫ڕێنوێنیكار»دا كە لە زمانی ئاین‪/‬‬ ‫فەرهەنگی ئیسالمی بە «شەریعەت»‬ ‫ناودەبرێت‪ ،‬ئەمەش بریتییە لە كۆمەڵە‬ ‫بنەمایەك و یاسا و ڕێسای ڕێنوێنیكار‬ ‫كە بە ئیرادەی «خودای شاریع»ەوە‬ ‫سەرچاوەدەگرن‪.‬‬ ‫ج‪ -‬بەشێك لە ئەخالقی بان‪-‬ئاینی‬ ‫بە مانای دوەمی وشە كە بە ڕوونی‬ ‫جێگەی «پاڵپشتی» ئاین‪ /‬خودای‬ ‫شاریع و شەریعەت دانــەرن و لەم‬ ‫ڕێگەیەوە لە پاڵپشتی دەروونناسی‪/‬‬ ‫زامنكردنی جێبەجێكردنی نوێیان‬ ‫هەیە‪ ،‬هەڵبەتە ئــەم پاڵپشتیەش‬ ‫جــیــاوازە لە پاڵپشتی سەربەخۆ‪/‬‬ ‫بان‪-‬ئاینی كە ئەخالقی بان‪-‬ئاینی‬ ‫بە مانای دوەمی وشە لە نێو خۆیدا‬ ‫و بەچاوپۆشین لــە ئــایــن‪ ،‬ئەمەی‬ ‫هەیە‪ .‬ئەویش ئەوەیە واجیببوون و‬ ‫پەیوەیستبونی شەرع بە عەدالەتەوە‬ ‫و حەرامبوونی ستەم و هەروەها‬ ‫واجیبوونی شەرعیی گــێــڕانــەوەی‬

‫ئەمانەت بۆ خاوەنەكەی نمونەیەکی‬ ‫ئەخالقی ئاینین‪ .‬هەڵبەتە ئەم نمونانە‬ ‫لێرەدا هێنراونەتەوە‪ ،‬ژمارەیەكی زۆر‬ ‫لەمە زیاترە‪.‬‬ ‫د‪ -‬بەشێك یان جۆرێكی تایبەت‬ ‫لــە ئــەخــاقــی ڕێنوێنیكار كــە لە‬ ‫ڕێگوزەری «جێبەجێكردن»ی بنەما‬ ‫ئەخالقییە بان‪-‬ئاینییەكان بە مانای‬ ‫دوەمی وشە لەسەر قەڵەمڕەوی ئاین‬ ‫و «پێكهاتە»ی ئەم بنەمایانە لەگەڵ‬ ‫باوەڕە ئاینییەكان بەدەستدەهێنرێت‬ ‫و لە حەقیقەتدا لە ژێــر كۆمەڵەی‬ ‫ئەخالقی بان‪-‬ئاینی بە مانای دوەمی‬ ‫وشــەن‪ .‬ئەخالقی ئاینی بەم مانایە‬ ‫هەندێك مانای «الوەكی» ئەخالقی‬ ‫تێدایە‪ ،‬كە لەشتی ترەوە هاتوون‪ ،‬واتە‬ ‫لە پێكهاتنی «بنەماكان»ی ئەخالقە‬ ‫بان‪-‬ئاینییەكان بە مانای دوەمی وشە‬ ‫بە بــاوەڕە ئاینییەكان بەرهەمدێن‪.‬‬ ‫بــۆ نمونە‪ :‬واجــیــبــوونــی ئەخالقی‬ ‫گوێرایەڵی لە فەرمان و دەستورەكانی‬ ‫خودای خاوەن شەرع و واجیبوونی‬ ‫ئەخالقی بەجێهێنانی سوپاسكردنی‬ ‫خودا و سوپاسگوزاربوونی‪ ،‬ئەمانە‬ ‫هەردووكیان وەزیفە و ئەركی دووەمی‬ ‫‪ derivative‬ئەخالقین كــە لە‬ ‫ڕێگوزەری جێبەجێكردن ‪ /‬پێكهاتنی‬ ‫بنەڕەتی ئەخالقی و پێویستبوونی‬ ‫سوپاسگوزای بەخششەكان لەسەر ‪/‬‬ ‫لەگەڵ باوەڕە ئاینییەكان بەدەستدێن‪.‬‬ ‫پ‪ :‬پەیوەندیی جۆرەكانی ئەخالقی‬ ‫ئاینی و ســیــكــۆالر لــەگــەڵ دیدگا‬ ‫دەرونــگــەراكــان و دەرەوەگـــەراكـــان‬ ‫ڕونبكەنەوە‪ .‬واتە‪ ،‬دەمانەوێت بزانین‬ ‫هۆكاری باس و ڕونكردنەوەی ئەخالقی‬ ‫ئاینی و سیكۆالر چییە؟‬ ‫د‪ .‬ئەبولقاسمی فەنایی‪ :‬دوالیزمەی‬ ‫دەرونــگــەرایــی «نــاخــگــەرایــی» و‬ ‫دەرەوەگــەرایــی «دەرەگــەرایــی» لە‬ ‫لقە جیاوازەكانی فەلسەفە وەكــو‪،‬‬ ‫فەلسەفەی ئەخالق‪ ،‬مەعریفەتناسی‬ ‫و فەلسەقەی زەیندا بەكاردەهێنرێت‪،‬‬

‫بــەاڵم لە هــەر بابەتێك و باسێكدا‬ ‫مانای تایبەتی هەیە‪ .‬من گریمانەی‬ ‫ئەوە دەكەم لەم پرسیارەدا مەبەستی‬ ‫ئێوە دەرونگەرایی و دەرەوەگەرایی‬ ‫لە ئەخالق و فەلسەفەی ئەخالقدایە‪.‬‬ ‫دەتوانین جــیــاوازی دەرونــگــەراكــان‬ ‫و دەرەوەگــــەرا ئەخالقییەكان بەم‬ ‫شێوەیە ڕونبكەینەوە‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫دەرونگەراكان باوەڕیان وایە كە الیەنی‬ ‫ئەخالقی كارێك یــان كــردارێــك بۆ‬ ‫بزواندنی ئەو كەسەی كردارەكەی تێدا‬ ‫سەرهەڵدەدات‪ ،‬بە ئەنجامەكەیەوە‬ ‫دەوەستێت و زیاتر نـــاڕوات‪ ،‬واتە‬ ‫ئــەو بەڵگانەی كــردارێــك لە ڕووی‬ ‫ئەخالقییەوە ئاراستە دەكات‪ ،‬دەتوانن‬ ‫ڕۆڵــی بەڵگە گەلی بزوێنەریشیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەاڵم دەرەگەراكان باوەڕیان‬ ‫وایـــە ئــاراســتــەكــردن و ئاراستەی‬ ‫ئەخالقی كردارێك بۆ بزواندنی ئەو‬ ‫كەسەی دەبزوێت‪ ،‬لە ئەنجامەكەیەوە‬ ‫ناوەستێت و ئەنگێزەی و بیری كرداری‬ ‫ئەخالقی لە دەرەوەی ئەخالقەوە‬ ‫دابیندەبێت‪.‬‬ ‫لــە كتێبی (ئــایــن لــە تـــەرازووی‬ ‫ئەخالق)دا توێژینەوە و ڕەخنەم لە‬ ‫پێنج ڕوونكردنەوەی و جیاكاری جیاواز‬ ‫لەمەڕ ئەخالقی ئاینی بە مانای یەكەمی‬ ‫وشە كردووە‪ .‬یەكێك لەو ڕونكردنەوانە‬ ‫ڕونــكــردنــەوەی دەرونناسانەیە كە‬ ‫لەسەر بنەمای ئەمەش ئەنگێزە و‬ ‫پاڵنەری كرداری ئەخالقی بە تەواوی‬ ‫لە ڕێــگــوزەری بـــاوەڕە ئاینییەكان‬ ‫دابــیــنــدەبــێــت و بــەدەســتــدێــت‪ .‬لە‬ ‫ڕەخنەی ئەم تیۆریایەدا گوتوومە ئەم‬ ‫ڕوونكردنەوەیە ناخگەرایی ئەخالقی بە‬ ‫گریمانە وەردەگرێت‪ ،‬واتە لە ڕاستیدا‬ ‫جۆرێك دەرەگەرایی ئەخالقییە‪.‬‬ ‫مــانــای ئــەم قسە ئــەوەیــە هیچ‬ ‫پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆ و پێویست‬ ‫لە نێوان ئەخالقی ئاینی و با‪-‬ئاینی‬ ‫لەگەڵ دەروونگەرایی و دەرەوەگەرایی‬ ‫ئەخالقی بــوونــی نییە‪ ،‬واتــە هەم‬ ‫هەواداران و الیەنگرانی ئەخالقی ئاینی‬

‫پ‪ :‬پرسیارێك ڕەنگە سەرەتایی‬ ‫بێت‪ ،‬بــەاڵم لــە هەمانكاتدا وەك‬ ‫پرسیارێكی بنەڕەتی بەرچاودەكەوێت‪،‬‬ ‫ئـــەویـــش ئــــەوەیــــە‪ ،‬ڕێــگــەكــانــی‬ ‫بەكرداربوونی تیۆریا ئەخالقییەكان‬ ‫چین؟ ئایا تیۆریا ئەخالقییەكان‬ ‫ســوودی كردارییشیان هەیە‪ ،‬یان‬ ‫ئەوەی بە تەنها تیۆریان؟‬ ‫د‪ .‬ئەبولقاسمی فەنایی‪ :‬یەكەم‪،‬‬ ‫تیۆریا لە كــردار جیا نییە‪ .‬چونكە‬ ‫هەر تیۆریایەك ئەنجام و بەرهەمی‬ ‫كرداری تایبەتی هەیە‪ .‬لەبەرئەوە بە‬ ‫گومانم باشترە بپرسین كە یەكەم‪،‬‬ ‫ئــایــا تیۆریایەكی ئــەخــاقــی‪ ،‬ئەو‬ ‫سوودە تایبەتەی كە لێی چاوەڕوان‬ ‫دەكرێت ئەوەی تیایە یان تێیدا نییە؟‬ ‫دوەم‪ :‬ئایا سوودی تیۆریا جیاوازە‬ ‫ئەخالقییەكان‪ ،‬جــیــاوازە؟ ئەمە لە‬ ‫كاتێكدایە كە ئێمە بنەڕەتی بوونی‬ ‫تیۆریایەكی ئەخالقی و ڕۆڵی پێویستی‬ ‫لە ڕێنومایی و ڕێنوێنیكردنی كرداری‬ ‫پەسەندبكەین‪ .‬هەندێ لە فەیلەسوفان‬ ‫ئەخالق ئینكاری شتێكی لەمجۆرە لە‬ ‫ڕەگوڕیشەوە دەكەن‪ .‬بەاڵم بە گومانم‬ ‫دەتوانین بەرگری لە پێگە و پێویستی‬ ‫تیۆریا لە قەڵەمڕەو و سنووری ئەخالقدا‬ ‫بكەین و ڕۆڵی ئینكاری نەكراوی لە‬ ‫داوەری ئەخالقی و ڕێنوێنی كرداری‬ ‫پیشانبدەین‪ ،‬هەرچەندە نابێت ئەو‬ ‫خەیاڵە زۆر فراوان بێت لە المان كە‬ ‫تیۆریای ئەخالقی ڕونكەرەوەی هەموو‬ ‫ئەو شتە بێت كە ئەزموونی ژیانی‬ ‫ئەخالقیانە دەیگرێتەوە‪ ،‬یان هەموو‬ ‫ئەو شتەی كە تاكێك بۆ ئەخالقیانە‬ ‫ژیان پێویستی پێیەتی ئەوە بێت كە‬ ‫تیۆریایەك پەسەند بكات و ڕەفتاری‬ ‫خۆی لەسەر ئەو تیۆریایە ڕێكبخات‪.‬‬ ‫ئــەخــاق و ژیــانــی ئەخالقییانە‬ ‫دەوڵەمەنترە لە تیۆریای ئەخالقی‬ ‫و ژیانی ئەخالقیانە لەسەر بنەمای‬ ‫ئەم تیۆریایە‪ .‬تیۆریای ئەخالقی لە‬ ‫ڕاستیدا هەوڵی فەیلەسوفانی ئەخالق‬ ‫بۆ پۆلبەندی و شێوە بەخشینە بە‬ ‫ژیانی ئەخالقی‪ ،‬بەاڵم پەیوەندی ئەمە‬ ‫لەگەڵ حەقیقەتدا‪ ،‬وەكو پەیوەندی‬ ‫هەموو تیۆریاكانی ترە لەگەڵ ئەو‬ ‫حەقیقەتەی كە لە تیۆریایانە كاریان‬ ‫ڕوونكردنەوە و شێوەیان پێدەبەخشێت‬ ‫لــە قاڵبی زمـــان و چەمكەكاندا‪.‬‬ ‫حەقیقەت هەمیشە لە وێنای زەینی‬ ‫ئەو حەقیقەتە لە زەینی مرۆڤەكان‬ ‫گەورەتر‪ ،‬ئاڵۆزتر و دەوڵەمەندترە‪،‬‬ ‫ئیدی ئەو حەقیقەتە ئەخالقی بێت‬ ‫یان حەقیقەتێك بێت لە هەر بوار و‬ ‫شتێكی تردا‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫سایتی فەرهەنگی نیلوفەر‬