456

‫دوای پێكهێنانی حكومەت‪ ،‬ناكۆكیی الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن پەرەدەسێنێت‬

‫شەڕی راگەیاندنی گۆڕان‌و یەكگرتو چڕدەبێتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬كاندیدكردنی بەشێك لە ئەندامانی حزبە ئیسالمییەكان لەالیەن بزوتنەوەی گۆڕانەوە‬ ‫بۆ هەڵبژاردنەكان‪ ،‬شەڕی راگەیاندن بەدوای خۆیدا دەهێنێت‌و ئەم شەڕەش بەشێوەیەكی ناڕەسمی لە‬ ‫تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان چڕدەبێتەوە‪ ،‬بەتایبەت لەنێوان بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكگرتوی ئیسالمیدا‪ .‬چاودێرانی‬ ‫سیاسییش‪ ،‬پێیانوایە لەچوار ساڵی رابردودا دژایەتیكردنی حكومەت سێ الیەنە ئۆپۆزسیۆنەكەی كوردستانی‬ ‫پێكەوە كۆكردبۆوە‪ ،‬بۆیە لەكاتی نەمانی ئەو خاڵە هاوبەشەداو بەشداریكردنی هەرسێ الیەنەكە لەحكومەتدا‪،‬‬ ‫ناكۆكیی ئەو الیەنانە زیاتر دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )456‬دو شةممة ‪2014/2/17‬‬

‫جارێكی دیكە داوادەكات سەرۆكایەتیی هەرێم‌و بەرپرسانی پەیەدە گفتوگۆ بكەن‬

‫مەال بەختیار هەقیقەتی پەیوەندییەكانی‬ ‫یەكێتی‌و پەیەدە ئاشكرادەكات‬ ‫ئەزمونی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫ئاستەنگ و چارەسەر‬ ‫مەال بەختیار‬

‫مەال بەختیار داوا لە ساڵح موسلیم دەکات سەردانی سەرۆکی هەرێم بکات و کێشەکان بە گفتوگۆ چارەسەر بکەن‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬مەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪ ،‬هەقیقەتی‬ ‫پەیوەندییەكانی یەكێتی لەگەڵ پەیەدە ئاشكرادەكات‌و‪،‬‬ ‫دەشڵێت "سەردانی بەرپرسانی كانتۆنەكانی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان بۆ شاری سلێمانی خوێندنەوەی جیاوازی بۆ‬ ‫كراوەو رەنگە لەناو یەكێتیشدا هەبوبن قسەی تایبەتیان‬ ‫لەسەر كردبێت"‪ .‬هاوكات جارێكی دیكەش جەخت لەسەر‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان سەرۆكایەتیی هەرێم‌و‬ ‫بەرپرسانی پەیەدە دەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەسەروتاری ئەم ژمارەیەی "چاودێر"دا‪ ،‬بە ناونیشانی‬ ‫(ئەزمونی رۆژئاوای كوردستان ئاستەنگ‌و چارەسەر)‪،‬‬

‫م��ەال بەختیار ق��ۆن��اغ��ە مێژوییەكانی پەیوەندیی‬ ‫نێوان یەكێتی‌و پەیەدە رون��دەك��ات��ەوەو هۆكارەكانی‬ ‫پشتگیریكردنی یەكێتیش لە ئیدارەی خۆبەڕێوەبەردنی‬ ‫رۆژئاوا ئاشكرادەكات‪.‬‬ ‫لە بەشێكی ئەو سەروتارەدا‪ ،‬مەال بەختیار‪ ،‬جەخت‬ ‫لەچارەسەركردنی كێشەكانی نێوان بەرپرسانی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان‪ ،‬بەتایبەت پەیەدە لەگەڵ سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم دەك��ات��ەوەو جارێكی دیكە پێشنیازدەكات كە‬ ‫لەرێگەی گفتوگۆوە هەوڵی چارەسەری بدەن‪ .‬دەشڵێت‬ ‫"لەكۆبونەوەماندا لەگەڵ بەرپرسانی كانتۆنەكانی رۆژئاوا‬ ‫پێمان وت��ون‪ :‬ئەگەر سەرۆكایەتیی هەرێم‪ ،‬دانتان‬

‫پێدا نەنێ‌‪ ،‬كێشەكانتان لەگەڵ سەرۆكایەتیی هەرێم‬ ‫چارەسەرنەكەن‪ ،‬كێشەتان لەگەڵ هێزە كوردستانییەكانی‬ ‫رۆژئاوا كۆتایی پێنەهێنن‪ ،‬لەدەرگای هەر واڵتێك بدەن‪،‬‬ ‫پێتاندەڵێن‪ :‬بۆچی حكومەتی هەرێم دانتان پێدا نانێ‌؟‬ ‫بەڵكو ئەگەری مەترسیی زیاتریشمان خستە بەردەمیان"‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬لەدرێژەی سەروتارەكەدا دەنوسێت "یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬پابەندی چارەسەری كێشەكانە بە‬ ‫دیالۆگ‪ .‬باشتریش وایە‪ ،‬پەلە بكەین لە بەستنی كۆنگرەی‬ ‫نەتەوەیی‪ ،‬هەتا پێش ئ��ەوەی ئاراستەكان لە گرێژنە‬ ‫دەرچ��ن‪ ،‬هەموو الیەك لە چارەسەركردنی كێشەكانی‬ ‫ئێستای رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬بەشداری بكەین"‪.‬‬

‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪:‬‬

‫الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن لەئاست‬ ‫ئەم بارودۆخەدا كەڕواڵڵ بون‬

‫‪17‬ی شوبات‪ ..‬یادێك بۆ هەڵسەنگاندن‬

‫رزگار فایەق‬

‫خانەوادەکەی لە رەخنەی چاودێرەوە‬ ‫یادی سادق هیدایەت دەکەنەوە‬

‫‪4‬‬

‫لەدوای رێكەوتنامەی (سایكسپیكۆ)وە‪ ،‬سەدەیەكی رەبەقە‪ ،‬رۆژئاوای كوردستان‪،‬‬ ‫تاقە بەشی كوردستانە كە هەلومەرجی وەك��و ئێستای بۆ هەڵنەكەوتووە‪.‬‬ ‫بەشەكانی تر‪ ،‬باكورو رۆژهەاڵت‌و باشور‪ ،‬هەمیشە لەناو روداو و گۆڕانكاریەكاندا‪،‬‬ ‫بە شۆڕشی پێشمەرگانە بوبێ‌‪ ،‬یان بە راپەڕین‌و خۆپیشاندانەكان‪ ،‬ئەگەر لە‬ ‫پێشەنگی خەباتی دەوڵەتە داگیركەرەكانی كوردستان نەبوبن‪ ،‬لە هیچ جۆرە‬ ‫خەباتێك كەمتەرخەمییان نەكردووە‪ .‬تەنها رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬جگە لە خەباتی‬ ‫سیاسی هێمنیی‪ ،‬یان بەشداری خەباتی نیشتمانیی سەرانسەری سوریا‪ ،‬هەلێكی‬ ‫ئەوتۆی بۆ هەڵنەكەوتووە‪ ،‬بێتە سەر شانۆی كوردایەتی‪.‬‬ ‫ێ ساڵی راب��ردودا‪ ،‬بەرە بەرە‪ ،‬هێزە سیاسیەكانی رۆژئ��اوای كوردستان‪،‬‬ ‫لە س ‌‬ ‫پەرەیان بە خەباتی دیموكراسی داوەو ئێستا هەم لەسەر ئاستی سوریا‪ ،‬هەم لە‬ ‫رۆژئاوای كوردستاندا‪ ،‬ئەمە جگە لە هاوكێشەكانی جیهانی‌و ناوچەكەشدا‪ ،‬سەنگی‬ ‫كوردو هێزە سیاسیەكانی دەركەوتوە‪ .‬بەداخەوە‪ ،‬نەبوونی پێشینەیەكی سیاسی‬ ‫پڕ لە روداوی گەورە لە رۆژئاوای كوردستاندا‪ ،‬هێزە سیاسیەكانی‪ ،‬لە چۆنیەتی‬ ‫یەكخستنی هێزەكان‌و رێكخستنی خەباتی هاوبەشیان‪ ،‬نەكردۆتە خاوەن ئەزمونێكی‬ ‫ئەوتۆ‪ ،‬بتوانن وەكو سەردەمی بەرەی كوردستانیی‪ ،‬پێكەوە هەلی رەخساوی‬ ‫ئێستا بقۆزنەوە‪ .‬دوای هەوڵێكی زۆر‪ ،‬ئەنجومەنی نیشتمانیی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫دامەزرا‪ ،‬بەاڵم پەیەدە وەكو هێزێكی كاریگەری رۆژئاوا‪ ،‬لەدەرەوەی ئەو ئەنجومەنە‬ ‫نیشتمانیەدا‪ ،‬چاالكتر كەوتەخۆی‪ ،‬وردە وردەش‪ ،‬هێزی بااڵدەستی مەیدانەكەی‬ ‫پێكهێنا‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا‪ ،‬كە پەیەدە دەستیپێكرد‪ ،‬بەڵكو پێش ئەوەی پەیەدەش‬ ‫دابمەزرێت‪ ،‬چەندین حزبی كوردستانی تر لە پەنجاكانەوە بە رێبازی جیاوازی‬ ‫ئایدیۆلۆژی‌و سیاسیەوە‪ ،‬هەبوون‪ .‬ئەگەر بەرنامەیەكی ستراتیژی رۆشنیان بۆ‬ ‫قۆستنەوەی هەلەكە هەبوایە‪ ،‬ئەمانیش بەجیا یان بە یەكگرتوویی‪ ،‬دەیانتوانی‬ ‫ببنە هێزێكی خاوەن هێزی كاریگەرتر لە ئێستا‪ .‬وادیارە رێبازی خەباتی ئاشتیانەی‬ ‫ئەم هێزانە‪ ،‬كە جیاواز بوو لە خەباتی سیاسی‌و چەكداری پەیەدە‪ ،‬دۆخەكەی‬ ‫وا ساغكردەوە‪ ،‬كە پەیەدە‪ ،‬لەڕووی سەربازی‌و ئاسایش‌و ئیداریەوە‪ ،‬بااڵدەست‬ ‫بێت‪ .‬هێزەكانی تریش درێژەیان بە خەباتی ئاشتی‌و جەماوەری‌و سیاسیانە دا‪.‬‬ ‫هەر لەسەرەتای پێكەوەنانی هێزی چەكداری پەیەدەشەوە (هێزی پاراستنی گەل)‬ ‫ناكۆكی كەوتە نێوان هێزەكان‪ .‬هەتا دەهاتیش قوڵ دەبوو‪.‬‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬پێش رووداوەكانی سوریا‪ ،‬ل��ەدوورەوە ناوی‬ ‫پەیەدەمان دەبیست‪ ،‬بەڵكو ساڵەها بوو لەگەڵ چەندین الیەنی رۆژئ��اوای‬ ‫كوردستان‪ ،‬پەیوەندی لەمێژینەمان هەبوو‪ .‬نوێنەرایەتی ئەو حزبانە‪ ،‬ساڵەهای پێش‬ ‫رووداوەكان‪ ،‬هاتبوونە سلێمانی‪ .‬كە زانیمان كێشەكان بەرەو قوڵبوون دەڕوات‪،‬‬ ‫بۆ یەكەمینجار‪ ،‬پێرار‪ ،‬پەیەدەمان بۆ سلێمانی داوەت كرد‪ .‬هەوڵێكی زۆرمان دا‪،‬‬ ‫پەیوەندی پەیەدەو الیەنەكانی تر‪ ،‬ئارامبێتەوەو رێكیش بكەون‪ .‬تەنانەت رۆڵی‬ ‫بەرچاومان لە سەرخستنی رێكەوتنامەی هەولێر هەبوو‪ .‬كە رێكەوتنەكەش مۆر‬ ‫كرا‪ ،‬بوو بە مایەی دڵخۆشیمان‌و ئەگەرچی نوێنەری یەكێتیش لە گفتوگۆكاندا‬ ‫نەبوو‪ ،‬بەاڵم بەرەسمی پشتیوانیشمان لێكرد‪ .‬بەداخەوە‪ ،‬دوای چەندەها هەوڵی‬ ‫دوای رێكەوتنامەكەش‪ ،‬هێشتا كێشەی نێوان هێزە كوردستانیەكانی رۆژئاوا‪،‬‬ ‫چارەسەر نەكراون‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪1‬‬

‫عەلی باپیر لەگۆڤەندی خەونەوە‬ ‫‪2‬‬ ‫بۆ گۆڤەندی مێژو‬

‫راپۆرت و هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )456‬دو شةممة ‪2014/2/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫د‪.‬ئەحمەد ئەلمەساری‪ ،‬پارلەمانتاری عیراق‪:‬‬

‫ئۆجەالن ‪ 600‬دیداری لەگەڵ‬ ‫پارێزەرەكانیدا ئەنجامداوە‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫لەماوەی ‪ 15‬ساڵ زیندانیكردنیدا‪ ،‬تائێستا عەبدوڵاڵ ئۆجەالن ‪ 215‬دی��داری لەگەڵ‬ ‫كەسوكارەكەی‌و ‪ 600‬دیداریشی لەگەڵ ‪ 150‬پارێزەری خۆی ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫بەپێی هەواڵێكی دوێنێی ماڵپەڕی رۆژنامەی رادیكاڵ‪ ،‬عەبدوڵاڵ ئۆجەالن جگە لەسەردانی‬ ‫كەسوكارو پارێزەرانی‪ ،‬دەستەی هەواڵگری توركیاش سەردانی دورگەی ئیمراڵییان كردوە‪.‬‬ ‫رۆژنامەی ناوبراو ئاماژەی بۆ ئەوەشكردوە‪ ،‬لە‪ 13‬مانگی رابردودا‪ ،‬واتە لەماوەی دەستپێكردنی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی‌و دیالۆگ لەتوركیا‪ 16 ،‬جار لەالیەن پارلەمانتارانی بەدەپە‌و هەدەپەوە‪،‬‬ ‫سەردانی ئۆجەالن كراوە‪.‬‬ ‫لەرۆژی ‪ ،1999/2/15‬لەپیالنگێڕییەكی نێودەوڵەتیدا عەبدوڵاڵ ئۆجەالن دەستگیركراو‬ ‫لەئێستادا فشارە ناوخۆیی‌و دەرەكییەكان بۆ ئازادكردنی زیاتر بوەو ماوەی دو ساڵ‌و نیویشە‬ ‫رێگە نادرێت هیچ پارێزەرێكی چاوی پێیبكەوێت‪.‬‬

‫نیو ملیۆن‬ ‫پەنابەری عیراقی هەن‬ ‫چاودێر‪-‬میدیاكان‪:‬‬ ‫بەپێی ئامارێكی ماڵپەری گلۆباڵ مەیڵ‪ ،‬عیراق لەڕیزی دوەمی ئەو واڵتانەیە كە لەماوەی‬ ‫سااڵنی ‪ 2000‬تا كۆتایی ‪ ،2012‬هاواڵتیانی زۆرترین داوای مافی پەنابەرێـتیان لەواڵتانی جیهان‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئامارەكە كەلە ‪ 61‬واڵتی جیهاندا كراوە‪ ،‬عیراق بەهەبونی ‪ 459‬هەزار‌و ‪ 783‬پەناخواز‬ ‫لەپاش زیمبابۆی لەڕیزبەندی دوەمدایە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەو واڵتانەش كە عیراق لەڕیزبەندی یەكەمیاندایە بۆ پێشكەشكردنی مافی‬ ‫پەنابەرێتی‪ ،‬لەسەر ئاستی ئەوروپا‪ ،‬ئەڵمانیا (زیاتر لە‪ 94‬هەزار كەیس) ‌و سوید (بە‬ ‫وەرگرتنی زیاتر لە‪ 73‬هەزار كەیس)‪ ،‬هۆڵەندا ( بەوەرگرتنی زیاتر لە‪ 28‬هەزار كەیس)‪،‬‬ ‫فنلەندا (بەوەرگرتنی زیاتر لە‪ 5‬هەزار كەیس ) ریزبەندی دەكرێن‪.‬‬ ‫لەسەر ئاستی واڵتانی عەرەبیش‪ ،‬ئەردەن بەهەبونی زیاتر لە‪ 24‬هەزار پەناخوازی عیراقی‬ ‫لەڕیزی یەكەمی واڵتانی عەرەبیە كە زۆرترین پەناخوازی عیراقی ڕوی تێكردوە لەو ماوەیەدا‪.‬‬ ‫پێشتریش ڕێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی لەڕاپۆرتێكدا سەبارەت بەدۆخی ئەو پەناخوازانەی‬ ‫كە لەالیەن حكومەتی ئوسترالیاوە نێردراون بۆ دورگەكانی ناورۆ‌و پاپانیوگینیا‪ ،‬كە دو واڵتی‬ ‫دورگەیی بچوكن‪ ،‬ڕێكخراوەكە كەمپەكانی پەناخوازان لەو دورگانە وەك بەندیخانە وەسف‬ ‫دەكات‌و داوا دەكات هەرچی زوە كۆتایی بەو دۆخە نالەبارە بهێنێت كە دوچاری پەناخوازان‬ ‫بۆتەوە لەو دورگانە‪.‬‬ ‫بەپێی ئامارەكان‪ ،‬تا ئێستا زیاتر لە‪2‬هەزارو ‪ 100‬پەناخواز لەالیەن ئوسترالیاوە دیپۆرتی ئەو‬ ‫دو دورگەیەكراون كە بەشێكی بەرچاویان بەڕەگەز عیراقین‪.‬‬

‫لەسەر ناردنی نەوت‌و ناڕۆشنییەكانی‬ ‫كێشە كەوتۆتە نێوان حكومەتی هەرێم‌و توركیا‬ ‫چاودێر‪ -‬ستار باقی‪:‬‬ ‫پارلەمانتارێكی لیستی ئەلعیراقییە‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوە دەكات كە لەسەر كۆگاكردنی‬ ‫نەوتی هەرێم كێشە كەوتۆتە نێوان هەرێم‌و‬ ‫حكومەتی توركیا‌و جۆرێكیش لەناڕۆشنی‬ ‫هەیە لەسەر چۆنێتی هەناردەكردن‌و‬ ‫نرخەكەی‪.‬‬ ‫د‪.‬ئەحمەد ئەلمەساری‪ ،‬لەم دیالۆگەیدا لەگەڵ‬ ‫«چاودێر»‪ ،‬باس لەوەشدەكات‪ ،‬كە ئەگەر‬ ‫بوجەی ئەمساڵ بەبێ‌ كورد تێپەرێنرێت‪،‬‬ ‫كارێكی مەترسیدار رودەدات‌و ئەوەش‬ ‫ناشارێتەوە كە كورتهێنانێكی زۆر لەبودجەی‬ ‫ئەمساڵدا هەیە‪ ،‬كە هۆكارەكەی دەگەڕێنێتەوە‬ ‫بۆ ئەو بڕەپارەیەی لەداهاتەكانی نەوتی‬ ‫هەرێم دەستدەكەوێت‪ ،‬بەاڵم لەالیەن‬ ‫هەرێمەوە نانێردرێتە ناوەند‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بۆچی كێشەی نێوان هەرێم‌و بەغداد‬ ‫لەسەر بودجە وا درێژەی كێشا؟‬ ‫ئەحمەد ئەلمەساری‪ :‬چونكە ه��ەردوال‬ ‫پێشتر (واتە سااڵنی پێشو) كاریان لەسەر‬ ‫چارەسەركردنێكی جدی ئەم كێشەیە نەكردوە‪،‬‬ ‫پاشان هەردوال سیاسەتیان تێكەڵ بەبودجە‬ ‫كردوە‌و بۆ مەبەستی خۆیان بەكاریدەهێنن‪،‬‬ ‫هەروەها لەسەرەتاشەوە كاتێ‌ ئەمساڵ پڕۆژەی‬ ‫بودجەی ئەمساڵی عیراق هاتە پارلەمانەوە‬ ‫بەكەموكورتی‌و دی��ارن��ەب��ون��ی چ��ارەس��ەری‬ ‫كێشەكانی نێوان ن��اوەن �د‌و هەرێمەوە بو‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا عەجز (كورتهێنانێكی) زۆری��ش‬ ‫لەبودجەی ئەمساڵدا هەیە كە هۆكارەكەی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئەو بڕەپارەیەی لەداهاتەكانی‬ ‫نەوتی هەرێم دەستدەكەوێت‪ ،‬بەاڵم لەالیەن‬ ‫هەرێمەوە نەنێردراوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬واتە ناڕۆشنییەك هەیە لەداهاتی ئەو‬ ‫نەوتەی هەرێم رەوانەی دەرەوەی دەكات؟‬

‫ئەحمەد ئەلمەساری‪ :‬بەدڵنیاییەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫تا ئێستا هەرێم‌و ناوەند لەسەر بڕی ئەو نەوتەی‬ ‫دەبێت رەوانەی دەرەوە بكرێت رێككنەوتون‪،‬‬ ‫هەروەها لەسەر چۆنێتی كۆگاكردنی پارەكەی‌و‬ ‫دەرهێنانیشی رێككنەوتون‪ .‬بۆیە هەقە هەردوال‬ ‫بگەنە لەیەكتر تێكگەیشتنێك بۆ ئ��ەوەی‬ ‫كورتهێنانی ئەو بوجەیە كەمبكرێتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫بەهیچ شێوەیەك ناكرێت بەمجۆرەی ئێستا‬ ‫بوجەی عیراق تێپەڕێنرێت‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬بێ‌ چ��ارەس��ەرك��ردن��ی كێشەكان‪،‬‬ ‫دەكرێت بوجەی ئەمساڵی عیراق تێپەرێنرێت؟‬ ‫د‪.‬ئەحمەد ئەلمەساری‪ :‬بەهیچ شێوەیەك‬ ‫ناتوانرێت تێپەرێنرێت‪ ،‬چونكە كورتهێنانی‬ ‫بوجەی ئەمساڵی عیراق نزیكەی چل تا‬ ‫چل‌و پێنج ترلیۆنە‪ ،‬وات��ە نزیكەی لە‪%35‬‬ ‫بوجەی ئەساڵی عیراقە‪ ،‬كە ئەوەش قابیلی‬ ‫قبوڵكردن نییە‪ ،‬نەك بۆ ك��ورد‪ ،‬تەنانەت‬ ‫بۆ هیچ لیستێكیش‪ ،‬چونكە پەیوەندی بە‬ ‫هەموخەڵكی عیراقەوە هەیە‪ .‬بۆیە هەر دەبێت‬ ‫چارەسەر بكرێت‪ ،‬دیارە بۆ ئەو مەبەستەش‬ ‫وا بڕیارە وەفدێكی هەرێم سەردانی بەغداد‬ ‫بكەن‌و ئەگەریش هەیە وەك جارانی پێشو‬

‫كێشەكان ه��ەر بەكاتی چ��ارەس��ەر بكرێن‪.‬‬ ‫كە پێموایە ئەمساڵیش ه��ەر بە تەوافوق‬ ‫دەبێت‪ ،‬وەكو عیراقییەش‪ ،‬پێمانوایە دەبێت‬ ‫ێ‬ ‫بە تەوافوق تێپەڕێنرێت‪ .‬بۆیە ئەگەر بەب ‌‬ ‫كورد تێپەڕێنرێت پێموایە كارەكە مەترسیدار‬ ‫دەبێت‪ ،‬چونكە ئەوەیان موڵكی هەمو میللەتی‬ ‫عیراقە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬رۆڵی توركیا لەهەناردەكردنی نەوتی‬ ‫هەرێم چۆن دەبینن؟‬ ‫د‪.‬ئەحمەد ئەلمەساری‪ :‬بەپێی زانیارییەكانی‬ ‫من‪ ،‬ئێستا كێشە كەوتۆتە نێوان هەرێم‌و‬ ‫حكومەتی توركیا‪ ،‬دیارە ئەوەشیان لەسەر‬ ‫كۆگاكردنی نەوتی هەرێم‌و رەوانەنەكردنیەتی‪،‬‬ ‫بۆیە جۆرێك لەناڕۆشنی هەیە لەسەر چۆنیەتی‬ ‫هەناردەكردن‌و نرخ‌و پرسی دیكە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لەهەرێم دەنگۆی ئەوە هەیە یاسای‬ ‫خانەنشینیی فەرمانبەران‪ ،‬هەرێم ناگرێتەوە؟‬ ‫د‪.‬ئەحمەد ئەلمەساری‪ :‬نەخێر‪ ،‬ت��ەواوی‬ ‫فەرمانبەرانی عیراق بە هەرێم‌و ناوەندیشەوە‬ ‫دەبێت سودمەند بن لەو یاسایە‌و ناشكرێت‬ ‫لەهەرێم جێبەجێنەكرێت‪.‬‬

‫ته‌واوکه‌ری سەروتار‬

‫پێویستە هیچ الیەك لە كوردستاندا‪ ،‬لە شاخ‌و شار‪ ،‬دەستوەرنەداتە كاروباری رۆژئاوای كوردستانەوە‬ ‫لە هاوینی پ��ارەوە‪ ،‬پەیەدە‪ ،‬پرۆژەی‬ ‫ئۆتۆنۆمی لە رۆژئ���اوای كوردستان‪،‬‬ ‫تاوتوێ دەكەن‪ .‬پڕۆژەكەیان بە نوسراو‬ ‫داوە بە هەموو هێزە كوردستانیەكانی‬ ‫هەر چوار پارچەی كوردستان‪ .‬هەروەها‬ ‫بە ئۆپۆزسیۆنی سوریاش‪ .‬گفتوگۆیان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ پێكهاتەی ع���ەرەب‌و سریان‬ ‫ل��ە رۆژئ����اوای ك��وردس��ت��ان بەگەرمیی‬ ‫ك��ردووەو ئێستاش نوێنەریان لە هەر‬ ‫سێ‌ كانتۆنەكەدا هەیە‪ .‬سەرەنجام‪،‬‬ ‫دیسان ب��ەداخ��ەوە‪ ،‬هەندێك لە هێزە‬ ‫كوردستانیە بنچینەییەكان (پارتی‬ ‫پێشكەوتوی دیموكراتی – حەمید‬ ‫دەروێش) (یەكێتی چەپی كورد ‪ -‬برایم‬ ‫برو) (پارتی دیموكراتی كورد – حەكیم‬ ‫بەشار) هەروەها دوو سێ‌ الیەنی تریش‪،‬‬ ‫تا ئەم چركەساتەش‪ ،‬دوای راگەیاندنی‬ ‫سێ‌ كانتۆن لە رۆژئ��اوای كوردستان‪،‬‬ ‫رەخنەیان لە سیاسەتی پەیەدە زۆرەو‬ ‫بوونی سێ‌ كانتۆنەكەشیان بەڕەسمی‬ ‫ن��ەس��ەل��م��ان��دووە‪ .‬ئ��ەم��ەش ل���ەڕووی‬ ‫سیاسیەوە كێشەكانی قوڵتر كردووە‪.‬‬ ‫سیاسەتی یەكێتی هەر لەسەرەتاوە‬ ‫لەمەڕ ئەم كێشانە‪ ،‬بە سێ‌ ئاڕاستە‬ ‫داڕێژراوە‪:‬‬ ‫ ی��ەك��ەم��ی��ان‪ :‬چ��ارەس��ەرك��ردن��ی‬‫دیموكراسیانەی كێشەی نێوان هێزە‬ ‫كوردستانیەكان‪ ،‬بە دی��ال��ۆگ‪ ،‬دوور‬ ‫لە فشار و خۆسەپاندن‪ .‬گوتوشمانە‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ەش ن��ای��ەت��ەدی ب��ەب�ێ‌ راگرتنی‬ ‫هاوسەنگیی لەنێوان هێزە كاریگەرەكانی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان‪.‬‬

‫ دووەمیان‪ :‬رۆژئاوای كوردستان نەبێتە‬‫پاشكۆی هیچ بەشێكی كوردستان‌و‬ ‫هیچ الیەكیش لە كوردستاندا‪ ،‬لە شاخ‌و‬ ‫شار‪ ،‬دەستوەرنەداتە كاروباری رۆژئاوای‬ ‫كوردستانەوە‪.‬‬ ‫ سێیەمیان‪ :‬یارمەتی هیچ الیەكمان‬‫بە چەك‌و تەقەمەنی نەدا‪ ،‬چونكە دژی‬ ‫دروستكردنی میلیشیای جیاواز جیاواز‬ ‫بووین‌و مەترسی زۆریشمان لە بەرپابونی‬ ‫شەڕی ناوخۆ لەو بەشەی كوردستانیش‬ ‫ه���ەب���وو‪ ،‬ب��ەت��ای��ب��ەت��ی دەم��ان��زان��ی‬ ‫دەوڵەتانی دەوروبەر‪ ،‬بەرژەوەندییان لە‬ ‫تەقاندنەوەی ناكۆكی نێوان هێزەكاندایە‪.‬‬ ‫ئ��ەو سێ‌ خاڵە‪ ،‬بنچینەی سیاسەتی‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانن‪.‬‬ ‫دەت��وان��م بڵێم هەندێك لە كێشەكان‬ ‫بەرێكوپێكی چارەسەركراون‪ ،‬شەڕی‬ ‫ناوخۆ سەریهەڵنەدا‪ ،‬كۆبونەوەی ناوبەناو‬ ‫لەگەڵ سەرۆكایەتی هەرێم‌و یەكێتی‌و‬ ‫پەكەكەو هێزەكانی تری كوردستانی‬ ‫هەیە‪ ،‬لە میحنەتی ئاوارەبونی سەدان‬ ‫ه����ەزار ك��ەس��ی رۆژئ�����اوا‪ ،‬هەڵمەتی‬ ‫هاوكاری‌و پشتیوانی جۆراوجۆر كراوە‪.‬‬ ‫راگەیاندنەكان رۆڵیان لە ناساندنی‬ ‫كێشەی دیموكراسی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫بە جیهان‪ ،‬هەبووە‪ .‬شارەكانی هەرێم‬ ‫لەخزمەتی هێزە كوردستانیەكاندان‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ب���ەداخ���ەوە‪ ،‬هێشتا كێشەی‬ ‫بنچینەیی م��اون‪ ،‬چارەسەر نەكراون‪.‬‬ ‫بەتایبەتی لەسەر هێز و دەسەاڵت‪.‬‬ ‫راگەیاندنی سێ‌ كانتۆنی خۆبەڕێوەبردن‪،‬‬ ‫رووداوێكی سەراپا نوێیە‪ .‬هاوكێشەكانی‬

‫گۆڕیوە‪ .‬هاوشانی مێژوویی هەنگاوەكە‪،‬‬ ‫ئاستەنگی نوێیشی نەك لە كوردستاندا‪،‬‬ ‫بەڵكو لە دەوروبەریشدا‪ ،‬هێنایەئاراوە‪.‬‬ ‫كۆبونەوەی ئاشكراو نهێنی لەسەر ئەم‬ ‫رووداوە دەكرێن‪ .‬هاوكات‪ ،‬هەتا ئێستا‬ ‫ئیئتیالفی سوری‪ ،‬ئەركی دیموكراسی‬ ‫راستەقینەی خۆی‪ ،‬سەبارەت بە مافی‬ ‫نەتەوەیی كورد‪ ،‬لە كۆنگرە نێودەوڵەتی‌و‬ ‫ن��اوچ��ەی��ی��ەك��ان��دا‪ ،‬وەك���و پێویست‬ ‫بەدینەهێناوە‪ .‬رژێمی سوریاش دوورو‬ ‫نزیك‪ ،‬ئێستاش ناوی كوردی نەهێناوە‪.‬‬ ‫بەشێكی هێزەكانی ئیسالمگەرای‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬دوژمنی خوێنەخۆرەی‬ ‫خەباتی رزگ��اری‌و دیموكراسی كوردو‬ ‫كوردستانن‪ .‬لە كۆنگرەی جنێف دوودا‪،‬‬ ‫خۆشبەختانە وەفدێكی ب��ااڵی كورد‬ ‫بەشداری كرد‪ ،‬جگە لەوەی كۆنگرەكە‬ ‫شكستی خوارد‪ ،‬بوارێكی ئەوتۆ نەدرا بە‬ ‫وەفدی كورد‪ ،‬نوێنەرایەتی دیپلۆماسی‬ ‫گەشی مافە دیموكراسیەكانی گەلەكەمان‬ ‫بكەن‪ .‬تەنانەت لە راگەیاندنەكانیشدا‪،‬‬ ‫زوومی كامێرایان نەخرایە سەر‪.‬‬ ‫دوای راگ��ەی��ان��دن��ی كانتۆنەكان‪ ،‬بۆ‬ ‫یەكەمینجار‪ ،‬لەسەر داوای پەیتا پەیتای‬ ‫خۆیان‪ ،‬بەرپرسیاری پەیوەندیەكانی‬ ‫دەرەوەی ك��ان��ت��ۆن��ەك��ان‌و وەف��دێ��ك‪،‬‬ ‫سلێمانیان ك��ردە یەكەمین ویستگەی‬ ‫جموجوڵی سیاسیان‪ .‬ئ��ەم سەردانە‬ ‫خوێندنەوەی ج��ی��اوازی لەسەر كرا‪.‬‬ ‫رەنگە لەناو یەكێتیشدا هەبوبن‪ ،‬قسەی‬ ‫تایبەتیشیان كردبێ‌‪ .‬بەاڵم هەقیقەتی‬ ‫مەسەلەكە ئەوەیە‪ ،‬كە‪:‬‬

‫پ��ێ��ش ن��ەخ��ۆش��ك��ەوت��ن��ەك��ەی م��ام‬ ‫جەاللیش بەماوەیەكی بەرچاو‪ ،‬یەكێتی‬ ‫پەیوەندییەكی گونجاوی لەگەڵ پەیەدە‬ ‫هەبوو‪ .‬بۆشمان دەرك��ەوت��ب��وو هێزی‬ ‫بااڵدەستن‪ .‬پێش راگەیاندنی پڕۆژەی‬ ‫خ��ۆب��ەڕێ��وەب��ردن‪ ،‬یەكێتی بەهەمو‬ ‫هێزە كوردستانیەكانمان وت‪ :‬لەم‬ ‫دۆخەدا ستراتیژی مافە سیاسیەكانتان‬ ‫رۆشنبكەنەوەو هەلەكە لەدەست مەدەن‪.‬‬ ‫ك��ە پ����ڕۆژەی خۆبەڕێوەبردنیشیان‬ ‫پێشكەشكرد‪ ،‬وێ��ڕای ئ��ەوەی داوام��ان‬ ‫ك��رد ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ه��ێ��زەك��ان ئەم‬ ‫ك��ارە ئەنجام ب��درێ‌‪ ،‬پشتیوانیشمان‬ ‫دەك��رد سەربخرێ‌‪ .‬كە راشگەیەندرا‪،‬‬ ‫یەكێتی رای��گ��ەی��ان��د ك��ە پشتیوانی‬ ‫سەرخستنیەتی‪ .‬ئەركی نەتەوایەتیش‬ ‫وا لەئێمە دەخ��وازێ��ت‪ ،‬ئەزمونێكی‬ ‫نوێ لە بەشێكی كوردستانی داگیرو‬ ‫دابەشكراو رادەگەیەنرێ‌‪ ،‬سەرەڕای هەر‬ ‫رەخنەو تێبینیەك هەمانبێت لەسەریان‪،‬‬ ‫هەقوایە پشتیوانیان بكەین‌و نائومێدیان‬ ‫نەكەین‪ .‬هەمان ئەو هەڵەیە نەكەین‪،‬‬ ‫كە لەسەرەتای راگەیاندنی فیدرالیەتی‬ ‫ب���اش���وری ك���وردس���ت���ان‪ ،‬پ��ەك��ەك��ەو‬ ‫كۆمۆنیستی ك��رێ��ك��اری‪ ،‬ه��اوش��ان��ی‬ ‫هەرچوار داگیركەرەكەی كوردستان‪،‬‬ ‫دژی راگەیاندنی فیدرال بوون‪ .‬سەرەنجام‬ ‫پەكەكەو یەكەمین ئەزمونی فیدرال‪،‬‬ ‫دوچ��اری شەڕێكی ن��ەخ��وازراو بووین‪.‬‬ ‫پاشان دەرك��ەوت‪ ،‬پشتیوانی نەكردنی‬ ‫فیدرال هەڵە بوو‪ ،‬شەڕەكەش بێهودە‬ ‫بوو‪ .‬ئێستا پەكەكە پشتیوانی فیدراڵە‪.‬‬

‫كۆمۆنیستی كرێكاریش‪ ،‬سیاسەتەكەیان‬ ‫راستكردەوە‪.‬‬ ‫لە هاتنی وەفدەكەدا‪ ،‬هەمان سیاسەتی‬ ‫ئاماژەپێكراومان لە سێ‌ خاڵی سەرەوەدا‪،‬‬ ‫بۆ دوپاتكردنەوە‪ .‬تەنانەت پێشمانوتن‪:‬‬ ‫ئەگەر سەرۆكایەتی هەرێم‪ ،‬دانتان پێدا‬ ‫نەنێ‌‪ ،‬كێشەكانتان لەگەڵ سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم چارەسەر نەكەن‪ ،‬كێشەتان لەگەڵ‬ ‫هێزە كوردستانیەكانی رۆژئاوا كۆتایی‬ ‫پێنەهێنن‪ ،‬ل��ەدەرگ��ای ه��ەر واڵتێك‬ ‫ب��دەن‪ ،‬پێتاندەڵێن‪ :‬بۆچی حكومەتی‬ ‫هەرێم دانتان پێدا نانێ‌؟ بەڵكو ئەگەری‬ ‫مەترسی زیاتریشمان خستە بەردەمیان‪.‬‬ ‫پێمخۆشە‪ ،‬دوپاتی بكەینەوە ك��ەوا‪،‬‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی ك��وردس��ت��ان‪،‬‬ ‫پابەندی چ��ارەس��ەری كێشەكانە بە‬ ‫دیالۆگ‪ .‬باشتریش وایە‪ ،‬پەلە بكەین لە‬ ‫بەستنی كۆنگرەی نەتەوەیی‪ ،‬هەتا پێش‬ ‫ئەوەی ئاراستەكان لە گرێژنە دەرچن‪،‬‬ ‫ه��ەم��وو الی���ەك ل��ە چ��ارەس��ەرك��ردن��ی‬ ‫كێشەكانی ئێستای رۆژئاوای كوردستان‪،‬‬ ‫بەشداری بكەین‪ .‬هەرگیزیش لەگەڵ‬ ‫سیاسەتی خۆسەپاندنی پەیەدە نەبوین‌و‬ ‫نین‪ .‬ه��ەروەه��ا لەگەڵ رەتكردنەوەی‬ ‫دیالۆگی واقیعیانەش لەگەڵ پەیەدەدا‬ ‫بۆ چارەسەری كیشەكان‪ ،‬نین‪ .‬سەنگی‬ ‫هەموو هێزێك لە مەیدانی دیموكراسیدا‬ ‫ل��ەم��ەح��ەك دەدرێ����ت‪ .‬بیرمانە پێش‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��اڵ��ی ‪ 1992‬هەموو‬ ‫هێزە كوردستانیەكانی باشوور‪ ،‬چۆن‬ ‫الف��ی دەن��گ��ی زۆری���ان ل��ێ��دەدا‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫هەڵبژاردن هەموویانی خستە خانەی‬

‫خۆیانەوە‪ .‬لە رۆژئاوای كوردستانیشدا‪،‬‬ ‫با لەكاتێكی دیاریكراودا‪ ،‬هەڵبژاردن‬ ‫ئەنجام بدرێ‌‪ ،‬هەرالیەك بەپێی سەنگی‬ ‫خۆی‪ ،‬لە پۆستەكاندا بە متمانەی گەل‬ ‫دەس���ەاڵت بگرێتەدەست‪ .‬ئێستاش‪،‬‬ ‫هەتا هەڵبژاردن‪ ،‬لەگەڵ چارەسەری‬ ‫هاوسەنگین‪ .‬فەرامۆشكردنی خەبات‌و‬ ‫سەنگ‌و ماندوبونی هیچ الیەك‪ ،‬بەراست‬ ‫نازانین‪ .‬گفتوگۆش لەگەڵ سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم‪ ،‬مەرجی بنچینەی چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانە‪.‬‬ ‫لەكۆتاییشدا‪ ،‬پێمخۆشە‪ ،‬ئەو بانگەوازەی‬ ‫لە تەلەفزیۆنی روناهی ‪،2013/12/5‬‬ ‫لێرەدا بیری خوێنەری بخەمەوە كە‬ ‫گوتومە‪" :‬دیسانەوە دەیڵێمەوە‪ ،‬نەكێشە‬ ‫كۆنەكان‌و نەهی تازەش‪ ،‬نە تێڕوانینە‬ ‫جیاوازەكان‪ ،‬هەق نییە وا لەئێمە بكات‪،‬‬ ‫كە كورد لەگەڵ كورد دیالۆگ نەكات‪.‬‬ ‫مەترسی ئەوەیە‪ ،‬ش��ەڕی ك��ورد كورد‬ ‫بكرێت‪ .‬مەترسی ئەوەنییە جارێك یا‬ ‫دە جار دیالۆگ دەكەیت‪ .‬با سەدجار‬ ‫دیالۆگ بكەین‪ .‬سەدجار دیالۆگ‪ ،‬نەك‬ ‫جارێك یەك فیشەك بەرامبەر بەكورد‬ ‫بتەقێنین‪ .‬ل��ەب��ەرئ��ەوە ئ��ەم نەرمییە‬ ‫زۆر زۆر پێویستە‌و تكا دەكەم‪ ،‬مادام‬ ‫پەیەدەو هێزی پارێزەری گەل لەوێ‌‪،‬‬ ‫هەروەها بەڕێز ساڵح موسلیم‌و هەڤااڵنی‌و‬ ‫ه��اوس��ەرۆك��ەك��ان��ی‪ ،‬م���ادام دەس���ەاڵت‌و‬ ‫ئ��ی��دارەی��ان ب��ەدەس��ت��ەوەی��ە‪ ،‬ل��ەن��او‬ ‫میللەتەكەدا نەرم بن‪ ،‬بەرامبەر داعش‌و و‬ ‫نوسرە‪ ،‬رەق بن‪ .‬نەرمی لەگەڵ میللەت‪،‬‬ ‫رەق لەگەڵ دوژمن"‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )456‬دو شةممة ‪2014/2/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫شەڕی میدیایی گۆڕان‌و یەكگرتو چڕدەبێتەوە‬

‫ژوانی الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بەرەو كۆتایی دەچێت‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬

‫دوای ئەوەی لەچوار ساڵی رابردودا‬ ‫الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن لەسەر‬ ‫نیمچەهاوپەیمانێتییەكیان لەچوارچێوەی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنبوندا پێكهێنابو‪ ،‬كە بەڕای‬ ‫چاودێرانی سیاسیش‪ ،‬تاكە خاڵی‬ ‫هاوبەشی نێوان دو الیەنە ئیسالمییەكەو‬ ‫الیەنە عەلمانییەكەی ئۆپۆزسیۆن‪،‬‬ ‫«دژایەتیكردنی حكومەت» بو‪ ،‬لەدوای‬ ‫هەڵبژاردنەكانی ‪21‬ی ئەیلول‌و مەیلی‬ ‫چونەحكومەتی هەموانیش‪ ،‬شەڕی‬ ‫میدیایی نێوان الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن‪،‬‬ ‫بەتایبەت گۆڕان‌و یەكگرتو چڕدەبێتەوە‪.‬‬ ‫دژایەتیی حكومەت كۆیكردبونەوە‬ ‫بزوتنەوەی گ��ۆڕان‪ ،‬كە لەچوار ساڵی‬ ‫راب��ردودا هاوپەیمانی كۆمەڵ‌و یەكگرتوی یەکێک لە پۆستەکانی پەیجی شەقامی نزیک لە یەکگرتوی ئیسالمی‬ ‫ئیسالمی ب��و‪ ،‬وەك ه��ەن��دێ چ��اودێ��ر‬ ‫پێیانوایە‪ ،‬دەی��ەوێ��ت بەخشكەییەوە پەیجی «شەقام» هێرشدەكاتە سەر گۆڕان «جەماوەری ن��اڕازی‌و ئازادیخوازان‪ ،‬ئەوە‬ ‫لەنوێترین پێشهاتیشدا‪ ،‬پەیجی «شەقام»ی قبوڵناكەن‪ ،‬كۆنە یەكگرتوەكان دەنگ‬ ‫بەڕەكە لەژێر پێی ئەو حزبە ئیسالمییانە‬ ‫دەربێنێت‪ ،‬ئەوەش بەئاشكرا لەزیادبونی ن��زی��ك لەیەكگرتو ل��ەت��ۆڕی كۆمەاڵیەتیی كۆبكەنەوەو كۆنە یەكێتییەكان پۆست‬ ‫دەنگەكانی گ��ۆڕان لەهەڵبژاردنی ‪21‬ی ف��ەی��س��ب��وك‪ ،‬هێرشێكی ت��ون��دی ب��ۆ سەر وەربگرن»‪.‬‬ ‫هاوكات «شەقام»‪ ،‬رەخنە لەمستەفای‬ ‫ئەیلولی راب��ردو ‌و بردنەوەی ناوچەكانی بزوتنەوەی گۆڕان دەستپێكردوەو لەكۆمێنتی‬ ‫هەڵەبجەو ش���ارەزور لەئیسالمییەكان ج��ی��اوازدا ئاماژەی ب��ەوەك��ردوە‪ ،‬بزوتنەوەی سەیدقادریش دەگ��رێ��ت‪ ،‬ب��ەوەی پێشتر‬ ‫دەرك����ەوت‪ ،‬ئێستاش ب��ۆ هەڵبژاردنی گۆڕان بەكادرانی یەكگرتو دەنگ كۆدەكاتەوەو لەگۆڕان ت��ۆراوەو ئێستا بۆ جێقایمكردنی‬ ‫داهاتو‪ ،‬گۆڕان ژمارەیەك لەكادری حزبە پۆستە حكومییەكان دەدات��ە سەركردەكانی لەكابینەی داهاتوی حكومەتدا گەڕاوەتەوە‬ ‫ئیسالمییەكانی كاندیدكردوە‪ ،‬ئەمەش پێشوی یەكێتی‌و‪ ،‬بۆ ئەوەش نمونەی عەلی ناو گۆڕان‪ ،‬جەختیش لەوەدەكەنەوە‪ ،‬هەندێ‬ ‫نیگەرانیی یەكگرتوی لێكەوتۆتەوەو حەمەساڵح‌و یوسف محەمەد پارلەمانتاراتی لەسەركردەكانی گ��ۆڕان بەپلەی وەزی��ر‬ ‫گۆڕان دەهێنێتەوە‪ ،‬كە ‪ 200‬هەزار دەنگیان خانەنشینكراون‌و‪ ،‬لەوبارەیەوە پەیجەكە‪،‬‬ ‫لەمەكتەبی سیاسیدا باس كراوە‪.‬‬ ‫بەپێی زانیاریی میدیاكان‪ ،‬بۆ هەردو كۆكردۆتەوە‪ ،‬كەچی پۆستە حكومییەكان دەش نوسێت «شەقام تەحەدا دەكات‪،‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ئەنجومەنی نوێنەرانی دەداتە مستەفای سەید قادرو سەاڵح چاوشین‪ .‬كە هەر یەك لەو ناوانە بتوانن بیسەلمێنن‪،‬‬ ‫عیراق‌و ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كە بڕیارە لەكۆتایی مانگی‬ ‫نیسانی ئەمساڵ بەڕێوەبچن‪ ،‬گۆڕان چەند‬ ‫كادرێكی حزبە ئیسالمییەكانی بەتایبەتی‬ ‫ی��ەك��گ��رت��وی ئیسالمیی ك��وردس��ت��ان��ی‬ ‫كاندیدكردوە‪.‬‬ ‫بەبڕوای هەندێ چاودێریی سیاسی‪،‬‬ ‫پێكەوەكاركردنی ب��زوت��ن��ەوەی گ��ۆڕان‌و‬ ‫كۆمەڵ‌و یەكگرتوی ئیسالمی لەچوار ساڵی‬ ‫راب��ردودا‪ ،‬تەنها دژایەتیكردنی حكومەت‬ ‫بەبڕوای ئەو پەیجەی نزیك لەیەكگرتو‪ ،‬ئ���ەوان م��وچ��ەی خانەنشینی ب��ە پلەی‬ ‫كۆیكردبونەوە‪ ،‬ئەگەرنا خاڵی هاوبەشییان‬ ‫ه��ەڤ��اڵ ئ��ەب��وب��ەك��ر ل��ەالی��ەن گ��ۆڕان��ەوە وەزیریان نییە‪ ،‬هەروەك تەحەدا دەكەین‪،‬‬ ‫زۆر كەم بو‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ران‪ ،‬رونیشیدەكەنەوە‪ ،‬ئێستا ناكرێتە پارێزگاری سلێمانی‪ ،‬بەڵكو بۆ بیسەلمێنن رۆژێ لە رۆژان وەزارەتێكیان‬ ‫لەگەڵ ئ��ەوەی هەموان دەچنە كابینەی دەنگكۆكردنەوە بەكاردەهێنرێ‌و كەسێكی گرتبێ بەدەستیانەوە»‪.‬‬ ‫نوێی حكومەتەوە‌و ب��ەرەو هەڵبژادنی نزیكی نەوشیروان مستەفا ئەو پۆستە‬ ‫پارلەمان‌و پارێزگاكان دەڕۆی���ن‪ ،‬وردە وەردەگرێت‪.‬‬ ‫كاندیدە ئیسالمییەكانی گۆڕان‬ ‫پ��ەی��ج��ەك��ە‪ ،‬ئ���ەوەش ب��ە»ف��ری��ودان»‬ ‫لەدوایین هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان‬ ‫وردە ناكۆكییەكانی نێوانیان دەردەكەون‪،‬‬ ‫وەسفدەكات‌و‪ ،‬هۆشداریی ئەوەشدەدات‪ ،‬كە لە ‪21‬ی ئەیلولی ‪ 2013‬بەڕێوەچو‪،‬‬ ‫بەتایبەت گۆڕان‌و یەكگرتو‪.‬‬

‫« تاكە خاڵی هاوبەشی الیەنەكانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن دژایەتیكردنی‬ ‫حكومەت بو»‬

‫ئەمجارەیان بزوتنەوەی گۆڕان راستەوخۆ‬ ‫چەند كادرێكی دی��اری پێشوتری حزبە‬ ‫ئیسالمییەكانی كاندیدكرد‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ی��ەك��گ��رت��وی ئ��ی��س�لام��ی��ی ك��وردس��ت��ان‪،‬‬ ‫لەدیارتریشیان یوسف محەمەد س��ادق‪،‬‬ ‫كە كرایە سەرۆكی لیست‌و عەلی حەمە‬ ‫ساڵح كە توانی ببێتە خاوەنی زۆرترین‬ ‫دەنگ لەهەرێمی كوردستان‪ ،‬ئەم دوانەش‬ ‫لەسااڵنی پێشودا لەسەر یەكگرتوی ئیسالمی‬ ‫حساب بون‪ .‬كادرێكی پێشوی یەكگرتوش‬ ‫دەستخۆشی لەگۆڕان دەكات‪ ،‬كە توانیویەتی‬ ‫كادرەكانی ئەو حزبە بەكاربهێنێت‪.‬‬ ‫لەدیارترین ئەو كەسانەش كە بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان بۆ ئەو دو هەڵبژاردنە كاندیدیكردون‪،‬‬ ‫هەڤاڵ ئەبوبەكر‪ ،‬كە پێشتر یەكگرتو بوەو‬ ‫لەگەڵ توانا وەهبی كە بەهەمانشێوە كادری‬ ‫یەكگرتو بوە لەشاری هەڵەبجەو موحسین‬ ‫ئەدیب‪ ،‬كە پێشتر نەهزەی ئیسالمی بوە هەر‬ ‫لەسنوری هەڵەبجە‪ ،‬ئەرسەالن تۆفیق كادری‬ ‫پێشوی بزوتنەوەی ئیسالمی بوە لەناوچەی‬ ‫سەیدسادق‪.‬‬ ‫سەركردەیەكی یەكگرتو‪ :‬ئاگادارنین‬ ‫ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی یەكگرتوی‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی‪ ،‬ب��ۆ «چ���اودێ���ر» ئ��ام��اژەی‬ ‫ب��ەوەك��رد‪ ،‬لەراستیدا هیچ ئ��اگ��اداری ئەو‬ ‫بابەتەنیم‌و مەكتەبی سیاسیش هیچ جۆرە‬ ‫كۆبونەوەیەكیان بۆ هەڵوێستوەگرتن لەسەر‬ ‫راكێشانی كادرانی بااڵی یەكگرتو لەالیەن‬ ‫گۆڕانەوە نەكردوە‪.‬‬ ‫د‪.‬محەمەد ئەحمەد‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫كەسانێك كە لەیەكگرتو دوردەك��ەون��ەوە‬ ‫دەچنە هەر الیەنێك ئ��ازادن‪ ،‬لەنێوان دو‬ ‫حزبی دۆس �ت‌و ه��اوك��اردا لەهەر بوارێكی‬ ‫نیشتیمانیدا جوان نیە یەكتری بكەنە ئامانج‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە دەكرێت رۆڵی تەواوكاری پێكەوە‬ ‫بگێڕن‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد‪ ،‬دەكرێت‬ ‫بۆ هەڵبژاردنەكانی داهاتوی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران‌و ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم‬ ‫ئ��ێ��م�ە‌و گ����ۆڕان پ��ەی��وەن��دی��م��ان هەبێت‪،‬‬ ‫الیەنەكان كێبڕكێییەكی شەریفانە بكەین‌و‬ ‫ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی پاراستنی دۆستایەتی‬ ‫یەكتریدا‪ ،‬ئەگەر كێبڕكێیەكیش بكەین‬ ‫واباشترە لەپێناوی خزمەتكردندا بیكەین‪،‬‬ ‫نەك لەسەر حسابی یەكتر‪ ،‬دەبێت هەمومان‬ ‫كێبڕكێكانمان بۆ دابینكردنی بەرژەوەندییە‬ ‫بااڵكان بێت‪ ،‬نەك ملمالنێكان لەناوخۆماندا‬ ‫بەجۆرێكی تر بێت‌و دواتریش كاریگەریی‬ ‫خراپی هەبێت بۆ سەر پەیوەندییەكانمان‪.‬‬

‫«‬

‫یەكگرتو‪ ،‬رەخنەگران بە «ناحەز» ناودەبات‬

‫ئەنجومەنی سەركردایەتی‪ :‬ئەو قسانە بەسەرماندا تێپەڕیوەو داوای لێبوردن دەكەین‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫لەساڵیادی دامەزراندنی یەكگرتوی‬ ‫ئیسالمیدا نوسەران‌و كادرانی پێشوی‬ ‫یەكگرتو‪ ،‬ئەو حزبە رەخنەباران دەكەن‪،‬‬ ‫ئەمەش كاردانەوەی سەركردایەتی‬ ‫لێدەكەوێتەوەو ناووناتۆرە لەو نوسەرانە‬ ‫دەنێت‌و هەندێكیان بەدۆست‌و هەندێكی تر‬ ‫بە «ناحەز» لەقەڵەمدەدات‪ ،‬ئەمەش ئەو‬ ‫نوسەرانە توڕەتردەكات‌و كاردەگاتە ئەوەی‬ ‫ئەندامێكی مەكتەبی سیاسییەكەشیان رەخنە‬ ‫لەكاردانەوەی سەركردایەتی بگرێت‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫ئەنجومەنی سەركردایەتیی حزبەكەش‬ ‫لەسلێمانی‪ ،‬ئامادەیی دەردەبڕێت بۆ ئەوەی‬ ‫داوای لێبوردن لەو كەسانە بكات‪ ،‬كە‬ ‫نیگەرانبون‪.‬‬ ‫نوسەران یەكگرتو رەخنەباران دەكەن‬ ‫بەبۆنەی بیستەمین ساڵیادی دامەزراندنی‬ ‫یەكگرتوی ئیسالمیی كوردستانەوە‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫نوسەر وتاریان لەبارەی ئەو حزبەوە نوسی‌و‪،‬‬ ‫هەندێكیان بەتوندی رەخنەیان لەو حزبە‬ ‫گرتبو‪ ،‬بەوەی كە «خاوەنی گوتاری رۆشن‬ ‫هەندێكیشیان‬ ‫نییە‌و لەپاشەكشێدایە»‪،‬‬ ‫وتبویان «لە كۆتایی نزیكە»‪.‬‬

‫رەخنەگران بۆ «دۆست»‌و «ناحەز»‬ ‫دابەشدەكات‬ ‫ل���ەب���ەرام���ب���ەر ئ����ەو رەخ���ن���ان���ەش���دا‪،‬‬ ‫لەراگەیەنراوێكدا وتەبێژێك بەناوی ئەنجومەنی‬ ‫سەركردایەتیی پارێزگای سلێمانیی یەكگرتو‪،‬‬ ‫ئەو نوسەرانە دابەشدەكات بەسەر «دڵسۆز»و‬ ‫«ناحەز»دا‪.‬‬ ‫لەراگەیەنراوەكەدا‪ ،‬باس لەهەندێ كەس‬ ‫كراوە‪ ،‬كە بە»هەلپەرست» ناویان دەبات‪ ،‬كە‬ ‫كەمینەن‌و دەیانەوێ لەئاوی لێڵدا راوبكەن‌و‬ ‫دەستیانداوەتە «جنێوبارانكردن‌و ناوزڕاندن‌و‬ ‫ت��ۆم��ەت��ب��ارك��ردن‌و تانوتلێدانی ك��اروان��ی‬ ‫شكۆمەندیی» یەكگرتو‪ ،‬ئەوانە دەیانەوێ‬ ‫خۆیان بكەنە ئەستێرەی درەوشاوەو بەسەر‬ ‫زەم��ی یەكگرتوەوە‪ ،‬ی��ان ب���ازاڕی خۆیانی‬ ‫پێگەرم دەك��ەن لەوانەشە یەكێك بیەوێ‬ ‫دەنگ بەوجۆرە مامەاڵنەوە كۆبكاتەوەو ئەوی‬ ‫تر دەیەوێ بێ متمانەیی‌و گومان بخاتە دڵی‬ ‫ئەندامان‌و دۆستانیەوە‪.‬‬ ‫لەبەشێكی دی��ك��ەی راگ��ەی��ەن��راوەك��ەدا‪،‬‬ ‫ئ��ام��اژە ب��ەوەك��راوە «ئ��ەگ��ەر بیانەوێ ئەم‬ ‫حاڵەتانە بكەنە دیاردە‪ ،‬ئەوا بەجدی پێیان‬ ‫دەڵێین بەسە مشەخۆری‌و خەڵك فریودان‌و‬ ‫چەواشەكاری‪ ،‬تكایە وامان لێمەكەن تیشك‬ ‫بخەینەسەر رەوی��ەو رەوشتتان‌و ئاوێنەیەك‬

‫بدەین بەدەستانەوە‪ ،‬تاكو خۆتان بناسن‌و‬ ‫جەماوەریش باش بتانناسێ»‪.‬‬ ‫كادرێكی پێشو‪ :‬ناكرێت تەڕو وشك تێكەڵ‬ ‫بكەن‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬مامۆستایەكی زانكۆ‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوەدەكات‪ ،‬نازانم ئەنجومەنی سەركردایەتیی‬ ‫یەكگرتو ئێمەی لەچ بەرەیەكی رەخنە داناوە‬ ‫لە»دڵسۆز»ەكانین‪ ،‬یان «دوژمنەكان»‪ ،‬هیچ‬ ‫سوپاسیان ناكەم لەوەی بمخەنە بەرەیەكی‬ ‫واوە‪ ،‬كە پێیانخۆشە‪ ،‬چونكە ب��اوەڕم بە‬ ‫پۆلێنبەندی‌و چاك‌و خراپیی رەخنە نییە‪.‬‬ ‫هەردی مەهدی‪ ،‬كە كادری پێشوی ئەو‬ ‫حزبە بوە‪ ،‬دەشڵێت «ناكرێت بە بەیاننامەیەك‬ ‫گومان بخرێتەسەر تەڕ‌و وشك‌و هەڕەشەی‬ ‫تۆمەتی رەوشتی بكرێت‪ ،‬گەر خراپ نوسراوە‬ ‫بەنوسینێكی خاوەن دیار وەاڵم بدەنەوە‪ ،‬یان‬ ‫دەرگای دادگا بگرن»‪.‬‬ ‫خۆشیان رەخنە لەبەیاننامەكەیان دەگرن‬ ‫هاوكات ئەبوبەكر كاروانی‪ ،‬ئەندامی مەكتەبی‬ ‫سیاسیی یەكگرتو‪ ،‬لەرونكردنەوەیەكدا‪ ،‬كە‬ ‫لەسەر ئەكاونتی تایبەتی خۆی لە فەیسبوك‬ ‫باڵویكردۆتەوە‪ ،‬رەخنەی لەو بەیاننامەیەی‬ ‫حزبەكەی گ��رت��وەو دەڵێت «ئ��ەرك��ی هەر‬

‫ناوەندو بەرپرسێكی یەكگرتوشە پشتیوانی‬ ‫بەردەوام لە میدیای ئازادو كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫بكات‪ ،‬چونكە بڕگەیەكی پڕۆگرامی حیزبەكە‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە تەرخانكراوە»‪.‬‬ ‫ك���اروان���ی‪ ،‬ئ���ام���اژە ب���ەوەش���دەك���ات‪،‬‬ ‫ئ��ەوەی ناوی ن��راوە رەخنەی ناتەندروست‌و‬ ‫چەواشەكاری‌و پڕوپاگەندە‌و دژكردن لەروی‬ ‫زانستییەوە بەرونكردنەوەی راستییەكان بۆ‬ ‫رایگشتی كاریگەرییەكەی دەڕوات‪ ،‬یان زۆر‬ ‫كەمدەبێتەوە‪.‬‬ ‫یەكگرتو داوای لێبوردن دەكات‬ ‫لەرونكردنەوەیەكیشدا محەمەد ئەحمەد‪،‬‬ ‫سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی یەكگرتو‪،‬‬ ‫ب���اس ل���ەوەدەك���ات‪ ،‬پ���اش ب�ڵاوب��ون��ەوەی‬ ‫بابەتێك لەالیەن وتەبێژێكی سەركردایەتیی‬ ‫دەڤ��ەرەك��ەم��ان��ەوە دەرب���ارەی ئ��ەو رەخنەو‬ ‫نوسینانەی سەبارەت بەیەكگرتو‪ ،‬بەندە بەو‬ ‫ئیعتبارەی بەرپرسی ئەو ئەنجومەنەم‌و لەبەر‬ ‫ئەوەی هەندێك وشەی تێدا بو بەسەرماندا‬ ‫تێپەڕی بو‪ ،‬كە هیچ كات ئەو مەبەستەمان‬ ‫نەبوە‪ ،‬كە هەریەكە بەجۆرێك لێكدانەوەی بۆ‬ ‫كردوە‪ ،‬لەبەرامبەر ئەو حاڵەتەدا بەجورئەتەوە‬ ‫ئامادەین داوای لێبوردن بكەین‪ ،‬لەهەر كارێك‪،‬‬ ‫كە نەمان پێكابێت‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫‪17‬ی شوبات‪..‬‬ ‫یادێك بۆ هەڵسەنگاندن‬

‫رزگار فایەق‬ ‫ئەمڕۆ سێ ساڵ بەسەر خۆپیشاندانەكانی ‪17‬ی شوباتی ‪2011‬دا تێپەڕدەبێت‪،‬‬ ‫سێ ساڵ بەسەر دەنگی ناڕەزایی‪ ،‬قوربانی‪ ،‬كوشتن‌و داواكاریی خەڵك‪ ،‬ئەجێندای‬ ‫سیاسیی ئۆپۆزسیۆنی ئەوكات‪ ،‬تێپەڕدەبێت‪ ،‬كە كاتیەتی هەڵسەنگاندی جیدی‪،‬‬ ‫تەنانەت توێژینەوەی بابەتی بەدوای خۆیدا بهێنێت‪ ،‬چونكە ئێستا تەمی رۆژانی‬ ‫‪17‬ی شوبات رەویوەتەوەو ئاسمان ساماڵە بۆئەوەی بتوانین بابەتیتر لەو‬ ‫رۆژگارە بدوێین‪17 .‬ی شوبات مێژویەكە‪ ،‬روداوێكە كە چەندین پرسیاری لەدوای‬ ‫خۆی بەجێهێشت‪ ،‬لەئێستاشدا حزبە سیاسیەكان بە حكومڕان‌و ئۆپۆزسیۆنەوە‬ ‫مەحكوم دەكات بە وەاڵمدانەوەیان‪17 .‬ی شوبات لەروانگەی جیاوازی حزبە‬ ‫سیاسیەكان‌و روناكبیرانەوە‪ ،‬زۆر مانای بە بەردا بڕا‪« :‬شۆڕش‪ ،‬فەوزا‪ ،‬راپەڕین‪،‬‬ ‫خۆپیشاندانی مەدەنی‪ ،‬مەرام‌و ئامانجی ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬داوای رەوای خەڵك‪،‬‬ ‫تاد‪ .»..‬ئەمانە ئەو چەمكانە بون كە تائێستاش هەر بە تێكەڵی ماونەتەوە‪،‬‬ ‫هەر یەكێكیشیان لەناو روداوەكانی ‪17‬ی شوباتدا جێگەیان داگیركردبو‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی كە زۆر گرنگە قسەی زیاتری لەسەر بكرێت‪ ،‬مەسەلەی هەلومەرجی‬ ‫بابەتییە بۆ ئەو رۆژگارە‪ ،‬پرسیارئەوەیە ئایا هەلومەرجی بابەتی لەباربو بۆ‬ ‫ئەوەی خۆپیشاندانی فراوان‌و باهۆزی ناڕەزایی خەڵك‪ ،‬حكومەت‌و دەسەاڵت‬ ‫ژێ��رەوژور بكات؟ ئایا هەلومەرجی بابەتیی رەخسابو‪ ،‬كە لەژێر كاریگەریی‬ ‫راپەڕینەكانی میسرو تونس‪ ،‬ئەو باهۆزە بانگی راپەڕین بگەیەنێتە كوردستان؟‬ ‫لەكاتێكدا راپەڕین‌و ئەوەی پێیدەوترا «بەهاری عەرەبی» خۆیان ئێستا دوای‬ ‫سێ ساڵ ئەنجامەكەی دەبینن‪ ،‬كە چ فەوزاو ئاژاوەو ناسەقامگیرییەكی لەگەڵ‬ ‫خۆیدا پێشكەشی ئەو واڵتانە كرد‪ ،‬بارودۆخی ئەم واڵتانە لەئێستادا بەڵگەن‬ ‫بۆ فەراهەمنەبونی ئەو هەلومەرجە بابەتییەی كە شۆڕش یان راپەڕینی تێدا‬ ‫سازدەكرێت‪ .‬چ جای ئەوەی بە قەولی سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن لە ‪17‬ی‬ ‫شوباتدا «باهۆزی گۆڕانكاری‌و راپەڕین لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا هەڵیكردوەو‬ ‫دەبێت كوردستانیش بگرێتەوە»‪ .‬ئەمە ئەو رستەیە بو‪ ،‬كە بەبێ دیراسەیەكی‬ ‫وردی كۆمەڵی كوردی‌و بارودۆخی سیاسیی ئەوكاتە‪ ،‬لەالیەن ئۆپۆزسیۆنەوە بۆ‬ ‫ناوی دەستكەوت‪ ،‬فڕێدرایە ناو حەوزی هەست‌و سۆزی خەڵكەوە‪ ،‬بەاڵم وەكو‬ ‫تر ئایا خەڵك گلەیی هەبو لەحكومەت؟ خەڵك ناڕەزایی هەبو بەرامبەر نەبونی‬ ‫خزمەتگوزاری؟ بەڵێ ئەمانەیش هەبون‪ ،‬سەرەنجامیش داخوازیی خەڵك كەوتە‬ ‫ژێر ئەجێندای سیاسیی «فەوزەوییەكان»‌و ئیسالمگەراكانەوە‪.‬‬ ‫بۆ زیاتر رونكردنەوەی هەلومەرجی بابەتی‪ ،‬پێویستدەكات بەراوردێكی كورت‌و‬ ‫خێرا بە رۆژگاری ‪17‬ی شوبات‌و بارودۆخی ئێستای هەرێمی كوردستان بكەین‪،‬‬ ‫تاوەكو راستیی قسەكەم بسەلمێت كە بۆچی هەلومەرجی بابەتی نەڕەخسابو‪.‬‬ ‫لە رۆژانی ‪17‬ی شوباتدا باروگوزەرانی خەڵكی ئەگەر لەئێستا باشتر نەبوبێت‬ ‫ئەوا خراپتر نەبوە‪ ،‬ئێستا قەیرانی دارایی لەهەرێمی كوردستاندا هەیەو بانكەكان‬ ‫بەجۆرێك بەتاڵ بون‪ ،‬كە سەرمایەداران لە پرۆسەیەكی نیشتمانیدا لەبازاڕەوە‬ ‫بانكەكان پ��ارەدار دەكەن‪ ،‬خزمەتگوزاریی ئەوساو ئێستاش هەمانشێوەیە‪،‬‬ ‫گەندەڵی ئەوساو ئێستاش هەر بونی هەیە‪ ،‬ئازادیی رادەربڕین‌و ئازادیی سیاسی‬ ‫هاوشێوەی رۆژگاری ‪17‬ی شوباتە (رەنگە ئەو كات باشتریش بوبێت) ئەوكاتە‬ ‫لەپرۆسەی هەڵبژاردندا سەرۆكی هەرێم ‪%70‬ی دەنگی خەڵكی بەدەستهێنا‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێستا سەرۆكی هەرێم لە پارلەمانەوەو بە تەوافوق دانرایەوەو تەنانەت‬ ‫تاوەكو پێش نیازی بەشداربونی الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن لەحكومەتدا‪ ،‬هەر بە‬ ‫«سەرۆكی ماوەبەسەرچو» ناودەهێنرا‪ .‬ئێستا ماوەی ‪ 150‬رۆژە هەڵبژاردنی‬ ‫پارلەمان كراوە‪ ،‬هێشتا حكومەت پێكنەهێنراوەو حكومەتی كاربەڕێكردن واڵت‬ ‫بەڕێوەدەبات‪ ،‬ئەوكات لە ‪17‬ی شوباتدا حكومەتی یاسایی‌و شەرعیش هەبو‪،‬‬ ‫رەوشی ئەمنیی ئەوكات باشتربو لەئێستا‪ .‬كەواتە بۆ لەگەڵ زیادبونی قەیرانە‬ ‫سیاسی‌و ئابورییەكانیشدا‪ ،‬بەاڵم ‪17‬ی شوباتێكی تر روناداتەوە؟ یان تەنانەت‬ ‫خۆپیشاندانێكی فراوانی هێمنانەیش ناكرێت؟ لەكاتێكدا قەیرانی دارایی‌و بانكی‬ ‫لەهەر واڵتێكدا بونی هەبێت ئەوە فاكتەرێكی سەرەكی دەبێت بۆ گۆڕانكاری‌و‬ ‫راپەڕین‌و شۆڕش‪ .‬ئەمە جگە لە ئاستەنگەكانی بەغداد و هەرێم و شەفافیەتی‬ ‫نەوت و روداوە نالەبارەكانی رۆژهەاڵت و ناوچەكە و بەشەكانی كوردستانیش‬ ‫هەروەكو خۆیانن‪.‬‬ ‫بە بڕوای من هەڵسەنگاندنی ‪17‬ی شوبات یان وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارانەی‬ ‫كە لە ‪17‬ی شوباتەوە دەركەوتن‌و تا ئێستاش بێ وەاڵمن‪ ،‬پێویستە لە دو‬ ‫رێگاوە وەاڵمبدرێنەوە‪ ،‬رێگەی یەكەمیان پەیوەندیی بە داخوازی‌و داواكارییەكانی‬ ‫خەڵكەوە هەیە‪ ،‬كە ئەمەیان پەیوەندیی بە حكومەتەوە هەیەو دەبێت‬ ‫خوێندنەوەو وەاڵمی جیدی بۆ داخوازییەكانی خەڵك هەبێت‪ ،‬دەبێت وردتر لە‬ ‫خواستی نەوەیەكی نوێ بكۆڵێتەوەو بەدیلی خۆشگوزەرانی بخاتە بەردەمیان‪،‬‬ ‫دەبێت حكومەت تۆمەتبارانی روداوەكانی ‪17‬ی شوبات كە لەدادگا داواكراون‪،‬‬ ‫بباتە بەردەم دادگاو قەرەبوی مادی‌و مەعنەوی زیانلێكەوتوانیش بكرێتەوەو‬ ‫گۆڕانكاریی ریشەیی لەكۆی سیستمی سیاسی‌و ئابوری‌و پەروەردەیی‌و كۆمەاڵیەتی‬ ‫بكات‪ .‬كەسوكاری قوربانیەكانیش بۆیان هەیە بپرسن كە‪ :‬ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬هەتا‬ ‫ئۆپۆزسیۆن بون‪ ،‬باسی رۆڵە شەهیدەكانی ئەوانیان دەكرد‪ ،‬كەچی ئێستا قڕ‬ ‫و قەپیان بەرامبەر كردون‪ .‬ئەمەشیان پێویستە بخرێتە بەردەم لێپرسینەوە‪.‬‬ ‫پرسیارەكانی رێگەی دوەمیش روبەڕوی الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی ئەوكات‬ ‫دەبێتەوە؟ ئایا خوێندنەوەی خۆیان بۆ سیاسەتەكانی ئەوسایان چیە؟‬ ‫دەكرێت لەسەر هەمانشێواز ب��ەردەوام بن؟ یان نەخێر ئەوانیش مەحكومن‬ ‫كە بەو سیاسەتەیاندا بچنەوە‪ ،‬چونكە ئەو جۆرە سیاسەتە یان ئەو گوتارە‬ ‫پۆپۆلیستیە رەهاگەراییە جۆرە كەسانێكی بەرهەمهێناوە كە هەمیشە شتەكان‬ ‫رەتدەكەنەوە‪ ،‬ئەنجامی رەتكردنەوەی هەمو شتێكیش جگە لە بەرهەمهێنانی‬ ‫كەسی ئانارشیست‪ ،‬خێر لەگەڵ خۆیدا ناهێنێت‪ .‬تەنانەت لە كۆنگرەی گۆڕاندا‬ ‫لە یەكێك لەراپۆرتی لیژنەكانیاندا‪ ،‬هاتوە «راگەیاندنی گۆڕان خەڵكیان لەسەر‬ ‫ئەوە راهێناوە كە هەمو شتێك رەتدەكەنەوە‪ ،‬بە بێ ئەوەی بەدیلیان بدەنێ»‪،‬‬ ‫كەوابێ‪ ،‬مادام خۆیان دانیان بەو هەڵە ترسناكەی راگەیاندنەكەی خۆیاندا ناوە‪،‬‬ ‫هەقوایە جێگرەوەیان بۆ ئەو سیاسەتە فەوزەوییە هەبێت‪ .‬كە دەبێت بیگۆڕن!‬

‫ذمارة (‪ )456‬دو شةممة ‪2014/2/17‬‬

‫ديالؤط‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫حكومەتی هەرێم هێندەی حكومەتی سپیكردنەوەی‬ ‫پارەی نەوتە‪ ،‬هێندە حكومەتێكی بە پالن‌و ئایندەیی نیە‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪ ،‬ئەندامی سەركردایەتیی یەكێتی بۆ «چاودێر»‬ ‫ئومێدی‌و گومان‌و دڵەڕاوكێش دروستدەكات‪،‬‬ ‫چەندیش دوابكەوێ‌ هێندەی تر مەترسی‌و‬ ‫زیانەكانی گەورەتر‌و زۆرتر دەبن‪.‬‬

‫هەڵبژاردنەكاندا كەمكردن‌و زیادكردنی رێژەی‬ ‫دەنگ بۆ هەمو حزب‌و رێكخراوەكان ئاساییە‌و‬ ‫جێگیری‌و نەگۆڕیش نائاساییە‪ ،‬بێگومان‬ ‫یەكێتی چ بەهۆی جیابونەوەی گۆڕان‌و چ‬ ‫بەهۆی سیاسەتەكانی زۆر لەكەمیداوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دیارە دەستنیشان كردنی هەڵەوكەم‌و‬ ‫كوڕیەكانی رابردو‌و دانانی ستراتیج‌و پالنێكی‬ ‫نوێش دەبنە هۆكاری هەستانەوە‪.‬‬

‫چ��اودێ��ر‪ :‬ه��ەن��دێ الی���ەن یەكێتی بە‬ ‫«ئاستەنگ» دەزانن لەدواكەوتنی پێكهێنانی‬ ‫حكومەتدا‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە هەر لەدوای‬ ‫هەڵبژاردنەوە پێداگریی لەسەر ئەوە كردوە‬ ‫ك��ە سەرجەمی‬ ‫چاودێر‪ :‬پێتانوایە لەهەڵبژاردنی داهاتودا‬ ‫الی����ەن����ەك����ان‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ێ��ك��ی یەكێتی بەگشتی‌و لەهەولێر بەتایبەت دەنگی‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ ئەحمەد‬ ‫ن��ی��ش��ت��م��ان��ی زیاتر بێنێت؟‬ ‫لەدایكبوی ‪ 1965‬هەولێر‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪ :‬ئەگەر كێشەكانی ناو‬ ‫پێكبهێنن؟‬ ‫ئ�������ارێ�������ز سەركردایەتی چارەسەربكرێن‌و دەرس‌و‬ ‫ئەندامی سەركردایەتیی یەكێتی‬ ‫ع����ەب����دوڵ��ڵ�ا‪ :‬پەند لەهەڵەكانی راب���ردو وەرب��گ��ی��رێ‌‌و‬ ‫دبلۆم لە كارگێڕی‬ ‫ی��ەك��ێ��ت��ی ن��ە بە پڕۆگرامێكی گونجاو ك��ار بكات‪ ،‬بە‬ ‫ئ��اس��ت��ەن��گ��ە‌و دڵنیاییەوە رێژەیەكی باش زی��اددەك��ات‪،‬‬ ‫ن���ە ئ��اس��ت��ەن��گ بە تایبەت لەهەولێر‪ ،‬گومانی تێدانیە‌و‬ ‫دروستدەكات‪ ،‬بەڵكو بێباكی‌و خەمساردیی چاوەڕوانی ئەنجامێكی زۆر باش دەكەین‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫ت���ەواوی حزبە ب��راوەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و‬ ‫نەگرتنەبەری رێكاری یاسایی لەپێكهێنانی‬ ‫چاودێر‪ :‬لەسەر كێشەكانی نێوان هەولێر‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪ ،‬نەمانی پارە‬ ‫ح��ك��وم��ەت ب��ون��ەت��ە ئ��اس��ت��ەن�گ‌و ل���ەڕوی بەغداد خوێندنەوەت چیە؟‬ ‫ئابوریی‬ ‫لەبانكەكانی هەرێم بەشێكە لەقەیرانێكی گەورەی سیاسی‌و‬ ‫ی��اس��ای��ش��ەوە ئ��ۆب��اڵ��ەك��ەی لەئەستۆی‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪ :‬كێشەكانی نێوان هەرێم‌و‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان‪ ،‬كە زۆر بەداخەوە دەڵێم حكومەتی هەرێم‬ ‫پارتیدایە‪ ،‬ئەوەی جێگای سەرنجە حزبە بەغدا دو ج��ۆرن‪ .‬بەشێكیان دەستوری‌و‬ ‫هێندەی حكومەتی سپیكردنەوەی پارەی نەوتە‪ ،‬هێندە حكومەتێكی پالن‌و‬ ‫ئۆپۆزسیۆنەكانی دوێنێ‌ تەنیا لەپێناوی یاسایین‌و بە شێكیشیان سیاسی‌و ئیدارین‪،‬‬ ‫ئایندەیی نیە‪.‬‬ ‫بەشداریكردن لەحكومەت خۆیان لەئاستی چ��ارەس��ەر ن��ەك��ردن��ی بەشە دەس��ت��وری‌و‬ ‫ئەو بارودۆخە نائاساییە كەرواڵڵكردوە‪ ،‬یاساییەكان تەنیا حكومەتی بەغداد لێی‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا لەگەڵ «چاودێر»‬ ‫دی��ارە سیاسەتی یەكێتی رون��ە‌و ئەگەر بەرپرسیارە‪ ،‬بەاڵم كێشە سیاسی‌و ئیداریە‬ ‫ئاماژەبەوەشدەكات‪ ،‬لە پێكهێنانی حكومەتدا یەكێتی نە ئاستەنگە‌و‬ ‫الیەنەكانی تر خۆیان رێككەوتون‌و دڵنیان رۆژانەییەكان هەر دوال بەرپرسیارن ‪.‬‬ ‫نە ئاستەنگ دروستدەكات‪ ،‬بەڵكو بێباكی‌و خەمساردیی تەواوی حزبە‬ ‫یەكێتی ئاستەنگە ئەوان دەیانتوانی یاخود‬ ‫براوەكانی هەڵبژاردن‌و نەگرتنەبەری رێكاری یاسایی لەپێكهێنانی حكومەتدا‬ ‫دەتوانن بەبێ‌ یەكێتی كابینەی حكومەت‬ ‫چاودێر‪ :‬پێتوایە شەفافنەبونی پرسی‬ ‫بونەتە ئاستەنگ‌و‪ ،‬لەڕوی یاساییشەوە ئۆباڵەكەی لەئەستۆی پارتیدایە‪.‬‬ ‫پێكبێنن‪.‬‬ ‫نەوتی هەرێم‪ ،‬وایكردوە كێشەكان بگات‬ ‫بەوەی بودجەی هەرێم بەبەرنامە نەنێردرێ‌؟‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪ :‬دۆسیەی نەوت زۆر گرنگ‌و‬ ‫چاودێر‪ :‬یەكێتی پێویستی بەوە هەیە‬ ‫كابینەی نوێی حكومەت هێندە دواكەوت‪،‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬سەرەتا ئەگەر لە پرسی‬ ‫دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەتەوە دەست ك��ە م����اوەی ی��اس��ای��ی خ���ۆی ت��ێ��پ��ەڕان��د‪ ،‬لەماوەیەكی كورتدا هەوڵی ئەوە بدات رێژەی ئاڵۆز‌و سەختە‪ ،‬پێموایە ئەو سیاسەتەی‬ ‫پێبكەین‪ ،‬خوێندنەوەتان بۆ ئەو دۆخە ئ��ەوەش نەك هەر كارێكی خراپە‪ ،‬بەڵكو دەنگەكانی بەرەو زیادبكات‪ .‬ئایا پێتانوایە حكومەتی هەرێم پیادەیدەكات راستنیە‌و‬ ‫چییە‪ ،‬ئایا كاریگەرییەكانی دواكەوتنی بگرە مەترسیداریشە‪ ،‬چونكە كاریگەریی ی��ان پێشنیازتان چییە كە لەماوەیەكی لەبەرژەوەندیی خەڵكی كوردستانیدانیە‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە دەب���ێ‌ چ��اوەڕوان��ی��ی ئەنجامێكی‬ ‫زیاتری پێكهێنانی حكومەت چی دەبێت؟ هەمەجۆری هەیەو یاسا پێشلكراوە‪ ،‬ئەوەش كورتدا ئەم كارە بكات؟‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪ :‬لەپڕۆسێسی دیمۆكراسی‌و خراپتریش بكەین‪.‬‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪ :‬بەداخەوە پێكهێنانی س��ەرەڕای زیانە سیاسی‌و ئابورییەكان بێ‌‬

‫چاودێر‪ :‬بەڕای ئێوە چارەسەر چییە بۆ‬ ‫دۆخی ئێستای هەرێم‌و دوبارەنەبونەوەی‬ ‫ق��ەی��ران��ی پ����ارە؟ ه����ەروا رێ��گ��ری��ك��ردن‬ ‫لەبەركارهێنانی كارتی بودجە لەالیەن‬ ‫عیراقەوە بەرامبەر هەرێم؟‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪ :‬نەمانی پ��ارە بەشێكە‬ ‫لەقەیرانێكی گ���ەورەی سیاسی‌و ئابوریی‬ ‫حكومەت‪ .‬زۆرب��ەداخ��ەوە دەڵێم حكومەتی‬ ‫هەرێم هێندەی حكومەتی سپیكردنەوەی‬ ‫پ��ارەی نەوتە‪ ،‬هێندە حكومەتێكی پالن‌و‬ ‫ئایندەیی نیە‪ ،‬هەر كە بیر لەحكومەتی هەرێم‬ ‫دەكەمەوە ساڵی (‪)1991‬م بیردێتەوە‪ ،‬كاتێك‬ ‫بەپەلەپەل هەمو ئامێرو پێداویستییەكانی‬ ‫پ���ڕۆژەی بێخمە ف��رۆش��ران‌و ئ��اودی��وك��ران‪،‬‬

‫چاودێر‪ :‬ئەگەر هەمو الیەنەكان بەشداری‬ ‫بكەن لەحكومەت‪ ،‬كێ‌ ببێتە ئۆپۆزسیۆن؟‬ ‫چونكە ئ��ەوەت��ا دەبینین ئەندامانی‬ ‫پارلەمان‌و فراكسیۆنەكان لەژێر سایەی‬ ‫حزبەكان (بەبێ‌ جیاوازی) بڕیاردەدەن‪،‬‬ ‫ئەوەش لەدواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت‬ ‫بە رونی دیارە‪ ،‬كەواتە پارلەمان دەتوانێ‌‬ ‫ببێتە ئەو دەزگایەی چاودێریی حكومەت‬ ‫بكات؟‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪ :‬دەك��رێ‌ لەم قۆناغە‬ ‫ئۆپۆزسیۆن نەبێ‌‌و بەبێ‌ ئۆپۆزسیۆنیش‬ ‫دەرفەتی چاودێری‌و دەست نیشانكردنی‬ ‫كەم‌و كوڕیەكان هەردەبێ‌‪ .‬پێموایە ئەگەر‬ ‫گیانی هەستكردن بە ئەركی سەرشان بە‬

‫پێكنەهێنانی حكومەت لە روی یاساییەوە‬ ‫ئۆباڵەكەی لەئەستۆی پارتیدایە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنەكانی دوێنێ‌ تەنیا لەپێناوی‬ ‫بەشداریكردن لەحكومەتدا خۆیان لەئاستی‬ ‫ئەم بارودۆخە نائاساییە كەڕواڵڵكردوە‬ ‫كاتێكیش پ��رس��ی��اردەك��را ئ��ەوە ب��ۆ چی؟ هێزبێ‌ لەمەودوا پارلەمانتارەكان باشتر‬ ‫دەیانگوت تا حكومەتی بەغداد نەگەڕاوەتەوە‪ ،‬دەتوانن رۆڵی چاودێری خۆیان بگێرن‌و‬ ‫ئێستاش ه��ەم��ان عەقڵیەت ه��ەی��ە‪ ،‬زۆر كاریگەر تریش ب��ن‪ ،‬چونكە دو الیەنی‬ ‫سەیرە دەڵێی ئەم سەركردایەتی‌و حكومەتە نەیار‌و لەیەكتری لەبیانو نابن‌و ئەركی‬ ‫سەفەرین‌و زۆر كەم بیر لەدوارۆژ دەكەنەوە‪ ،‬بە دوا داچ���ون‌و چاودێریش تەنیا هی‬ ‫بۆیە بێپالنی‌و بێباكییەكی زۆر مەترسیدار الیەنە ئۆپۆزسیۆنەكان نیە بەڵكو ئەركی‬ ‫دەب��ی��ن��رێ‌‪ ،‬ب��ۆ چ��ارەس��ەرك��ردن��ی كێشەی هەموانە‌و ه��ەر ك��ەس‌و الیەنێك لەهەر‬ ‫بانكەكانیش دەبێ‌ چەند هەنگاوێك بنرێن‪ ،‬فراكسیۆنێك‌و لەبەر هەر هۆكارێك خۆی‬ ‫وەك چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێم لەگەڵ لەجێ‌بەجێ‌ كردنی ئەو ئەركە بدزێتەوە‪،‬‬ ‫بەغدادو رێكخستن‌و چاككردنی سیستمی یان چاو پۆشی بكا بەرپرسیارێتی یاسایی‌و‬ ‫بانكی‌و دانانی بودجەیەكی زانستی‌و ئابوری‪ .‬ئەخالقی دەكەوێتە ئەستۆ‪.‬‬

‫مایەی شۆكە‪ ،‬موچە‌و خەرجییەكانی هەرێم مانگانە لەبەغدادەوە بێت‬ ‫د‪.‬ئەرشەد تەها‪ ،‬مامۆستای ئابوری لەزانكۆی سەاڵحەدین‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫سازدانی‪ :‬چاودێر‬

‫مامۆستایەكی زانكۆ‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫توشی شۆكبوم كاتێك لەبەرپرسان‬ ‫بیستم مانگ بە مانگ موچەو‬ ‫خەرجیەكانی كوردستان‬ ‫لەبەغدادەوە دێت‪ ،‬بۆیە ئەگەر‬ ‫مانگێك بەشەبودجەمان نەیەت‬ ‫مایەپوچدەبین‌و پارەمان نامێنێت‪،‬‬ ‫موچەی فەرمانبەران بدەین‌و‬ ‫بانكەكان دەرگادادەخەن‪.‬‬ ‫د‪.‬ئەرشەد تەها‪ ،‬لەم دیالۆگە‬ ‫تایبەتەیدا لەگەڵ «چاودێر»‬ ‫ئاماژەبەوەشدەكات‪ ،‬پێویستە‬ ‫وەزارەتی دارایی بڕێك پارەی‬ ‫كەڵەكەبكات وەك رەصید‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە لەبەغداد هەشتا ملیار دۆالر‬ ‫یەدەگ هەیە لە دراوی بیانی‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬ه��ۆك��اری ن��ەم��ان��ی پ��ارە‬ ‫لەبانكەكانی هەرێمی كوردستان چییە؟‬ ‫د‪.‬ئەرشەد تەها‪ :‬هەرێمی كوردستان‬ ‫ب��ەدەس��ت ق��ەی��ران��ێ��ك��ی سیاسییەوە‬ ‫دەن��اڵ��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬خ��ەری��ك��ە ن���اوی بنێین‬ ‫مایەپوچبونی سیاسی‪ ،‬پەیوەندییەكانی‬ ‫لەگەڵ ب��ەغ��داد رۆژب���ەڕۆژ ئاڵۆزدەبن‪،‬‬ ‫گرێیەكان كوێرتردەبن‪ ،‬نوێنەرەكانمان‬ ‫لەبەغداد ب��ەرەو بێدەسەاڵتی‌و الوازی‬

‫دەچن‪ ،‬سەرەڕای ئاڵۆزی‌و چەقبەستویی‬ ‫دۆخ��ی سیاسیی ناوخۆی كوردستان‪،‬‬ ‫الیەنەكان هەمویان مەرجی دەستەوەستان‬ ‫ب��ەس��ەر ك���اری ی��ەك��ت��ردا دەسەپێنن‪،‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ����ەوەش س��ەرك��ەوت��ون��ەب��ون‬ ‫سەرۆكایەتیی‬ ‫لەدەستنیشانكردنی‬ ‫پارلەمان‌و پێكهێنانی حكومەت‪ ،‬ئەوەش‬ ‫وادەك��ات الوازیی زیاتری ئێمە بەرانبەر‬ ‫بەغداد نیشان بدات‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬چی هۆكاری ئەوەبوە كە‬ ‫پ��ارە لەبانكەكاندا نەمێنێت‪ ،‬یاخود‬ ‫دۆخی ئێستای هەرێم تاچەند هۆكارە‬ ‫كە زیاتر لە ‪ 150‬رۆژە بەبێ حكومەتین؟‬ ‫د‪.‬ئەرشەد تەها‪ :‬لەراستیدا‪ ،‬توشی‬ ‫شۆك بوم كاتێك لەبەرپرسان بیستم‬ ‫مانگ بە مانگ موچەو خەرجییەكانی‬ ‫كوردستان ل��ەب��ەغ��دادەوە دێ��ت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫م��ان��گ��ێ��ك ب��ەش��ەب��ودج��ەم��ان ن��ەی��ەت‬ ‫مایەپوچدەبین‌و پارەمان نامێنێت‪ ،‬موچەی‬ ‫فەرمانبەران بدەین‌و دەرگ��ای بانكەكان‬ ‫دادەخ���ەن‪ ،‬لەبەرنەبونی شەفافییەت‬ ‫ئێمە ناتوانین دڵنیابین لەهۆكارەكان‪،‬‬ ‫بەاڵم روداوەك��ان بۆنی ئەوەیان لێدێت‬ ‫چەند گریمانەیەك بكەین‪ ،‬بەنمونە‪ ،‬هیچ‬ ‫قەیرانێك لەئارادانیە‌و ئەوانەی دەیبینین‌و‬ ‫دەیبیستین شانۆگەرییە‌و ئامانجی سیاسی‬ ‫ب��ەدواوەی��ە‪ ،‬وەك ئاستەنگ لەبەردەم‬ ‫پێكهێنانی حكومەتی بنكەفراواندا‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬ئایا تاچەند بێ پالنیی‬ ‫چەند ساڵەی حكومەتی هەرێم رون‬ ‫دەبینین؟‬ ‫د‪.‬ئ��ەرش��ەد تەها‪ :‬قەیرانی سیاسی‬ ‫بیانو نیە بۆ مایەپوچبون‪ ،‬چونكە لەدوای‬ ‫روخانی بەعسەوە تائێستا‪ ،‬واتە لەماوەی‬ ‫زیاتر لە دە ساڵی رابردو هیچ ساڵێك‬ ‫كۆك‌و بێكێشە نەبوین لەگەڵ بەغداد‪،‬‬ ‫بۆیە ئەگەر سیناریۆ نەبێت لەبێ‌ پالنی‌و‬ ‫شكست هیچی تر نیە‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬ن��ەم��ان��ی پ���ارە لەبانكدا‬ ‫كاریگەرییە ئابورییەكەی چیە؟‬ ‫د‪.‬ئەرشەد تەها‪ :‬سیستمی دارایی هەرێم‬ ‫الواز‌و بێ‌ كەڵكە لەڕوی ئابورییەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫توشی ئەو حاڵەتەش بێت‪ ،‬ئەوە جێگای‬ ‫متمانەی خەڵكی نامێنێت‌و ئەو ژمارە‬ ‫خەڵكە كەمەی پارەیان لەبانك دادەن��ا‬ ‫چیتر ئەو هەڵەیە ناكەنەوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬پێتانوانیە وەزارەتی ئابوری‌و‬ ‫دارایی هەرێم بەتەواوی پاشەكشەیكردوە؟‬ ‫د‪.‬ئ��ەرش��ەد تەها‪ :‬چەندین سیاسەت‌و‬ ‫رێوشوێنی تایبەت ه��ەن‪ ،‬كە پێویستە‬ ‫وەزارەتی دارایی‌و بانكی ناوەند بیانگرێتەبەر‬ ‫ل��ەو ح��اڵ��ەت��ان��ەدا پشگیری ب��ك��ەن‪ ،‬لە‬ ‫كەمبونەوەی خستەڕوی دراو‪ ،‬بەالنیكەم‬ ‫پێویستە بڕێك پارەی كەڵەكەبو بێت وەك‬ ‫رەصید‪ ،‬بۆ نمونە لەبەغداد هەشتا ملیار‬ ‫دۆالر یەدەگ هەیە لەدراوی بیانی ‪.‬‬

‫ئەرشەد تەها‬ ‫لەدایكبوی ‪ 1979‬هەولێر‬ ‫دکتۆرا لەئابوری ‪ -‬زانکۆی موسڵ‬ ‫مامۆستا لەزانكۆی سەاڵحەدین‬ ‫چاودێر‪ :‬چۆن چارەسەری ئەو دۆخە‬ ‫دەكرێت‪ ،‬پێدانی پارەی سەرمایەداران‬ ‫بە حكومەت بەسە؟‬ ‫د‪.‬ئەرشەد تەها‪ :‬سەرمایەداران بە‬ ‫بڕێكی سنوردارو لەماوەی زۆركورتدا‬ ‫دەتوانن هاوكاربن‪ ،‬بەاڵم لە بەردەوامبونی‬ ‫حاڵەتەكەدا ئەوانیش یان مایەپوچدەبن‪،‬‬ ‫یان هەڵدێن‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬حكومەت دەیتوانی سااڵنە‬ ‫چ��ی ب��ك��ات ب��ۆ ئ����ەوەی ئ���ەو دۆخ��ە‬ ‫دوبارەنەبیتەوە؟‬ ‫د‪.‬ئ��ەرش��ەد ت��ەه��ا‪ :‬پێویستە الیەنە‬ ‫پەیوەندارەكان چاو بەسیاسەتەكانیاندا‬ ‫بخشێننەوە‪ ،‬ئەگەر هیچ سیاسەتێك هەبێت‬ ‫لەبنچینەدا‪ ،‬چونكە متمانەمان بەدامەزراوە‬ ‫داراییەكان دەبێتەهۆی هەاڵتنی سەرمایە‬ ‫لەواڵت‪ ،‬ئەمەش دەبێتەهۆی پوكانەوەی‬ ‫ئابوری‌و كەمبونەوەی پرۆژەكان‌و زیاتربونی‬ ‫بێكاری‪.‬‬

‫هیچ قەیرانێك لەئارادانیە‌و ئەوانەی‬ ‫دەیبینین‌و دەیبیستین شانۆگەرییە‌و‬ ‫ئامانجی سیاسی لە پشتە‬ ‫لە ماوەی زیاتر لە دە ساڵی رابردودا‬ ‫هیچ ساڵێك كۆك‌و بێكێشە نەبوین لەگەڵ‬ ‫بەغداد‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )456‬دو شةممة ‪2014/2/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دواكەوتنی موچە‬ ‫دوكاندارانیش دەخاتە قەیرانەوە‬

‫پسپۆڕێكی ئابوری‪ :‬دەبێت حكومەت بەدو ئاڕاستە كاربكات‪ ،‬تاكو بازاڕ لەم سستییە رزگاربكات‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫ماوەی دو مانگە موچەی فەرمانبەران‬ ‫دواكەوتوە‪ ،‬ئەمەش كاریگەری لەسەر بازاڕو‬ ‫كارو چاالكیی بازرگان‌و دوكانداران كردوە‪،‬‬ ‫فرۆشیارەكانیش نیگەرانن لەم باردۆخەو‬ ‫بازاڕیان سستبوە‌و فرۆشیان كەمبۆتەوە‪،‬‬ ‫هۆكارەكەش بۆ دواكەوتنی موچەی‬ ‫فەرمانبەران دەگەڕێننەوە‪ .‬پسپۆڕێكی‬ ‫ئابوریش‪ ،‬دەڵێت "دەبێت حكومەت بەدو‬ ‫ئاڕاستە كاربكات‪ ،‬تاكو بازاڕ لەم سستییە‬ ‫رزگاربكات"‪.‬‬ ‫ناچارن لەماڵەوە دابنیشن‬ ‫س���ۆران رەحیم‪ ،‬فرۆش���یاری جلوبەرگ‪،‬‬ ‫ئام���اژە ب���ەوەدەكات‪ ،‬دواكەوتن���ی موچ���ە‬ ‫لەئێستادا كایگەریی زۆری لەسەربازاڕ كردوە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫فرۆشمان كەمبۆتەوە‪ ،‬رۆژانە ئەگەر دو تا س ‌‬ ‫پارچە دەفرۆش���م‪ ،‬ئەمەش بەراورد بە پێشو‬ ‫زۆر كەم���ە‪ ،‬بازاڕمان بەئێجگاری سس���تبوە‪،‬‬ ‫ئەگەر وابڕوات قازانج سەری مایە دەخوات‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "هەمو بازاڕ پشت بەموچەی‬ ‫فەرمانب���ەران دەبەس���تێت‪ ،‬ئەگ���ەر ئەوەش‬ ‫نەدرێ���ت‪ ،‬دەبێت ئێمە بۆ خۆم���ان لەماڵەوە‬ ‫دابنیشین"‪.‬‬

‫دوکاندارەکان چاوەڕوانی گیرفانی موچەخۆران دەکەن‬

‫بازاڕە‪ ،‬ئەگەر رۆژێك ب���ازاڕ نەبێت‪ ،‬پارەمان‬ ‫دەستناكەوێت‪ .‬وتیش���ی "لەوكاتەی موچەی‬ ‫فەرمانبەران دواكەوت���وە‪ ،‬بەزەحمەت بتوانین‬ ‫فرۆشیاران زەرەرمەند دەبن‬ ‫ش���ەكانمان بفرۆش���ین‪ ،‬لەچاو جاراندا رۆژانە‬ ‫فرۆشیارێكی خۆراك‪ ،‬باسلەوەدەكات‪ ،‬هەمو‬ ‫بازاڕ زۆر چۆڵە"‪.‬‬ ‫ساڵێك لەم كاتەدا بازاڕی ئێمە تێكدەدەن‪ ،‬بەم‬ ‫دواكەوتنی موچەیە فرۆشمان ناهێڵن‪ ،‬چونكە‬ ‫هەموی بۆ گیرفانی خۆیانە‬ ‫شارە‪ ،‬ئەگەر فەرمانبەران موچەیان پێنەدرێ‪،‬‬ ‫سیروان شەوقی‪ ،‬فەرمانبەر‪ ،‬باسلەوەدەكات‪،‬‬ ‫ناتوانن بێنە بازاڕو شتبكڕن‪ ،‬ئێمەش ئیشمان‬ ‫لەگەڵ ئەوەی موچەكەیان كەمە بەمەش رازین‪،‬‬ ‫نابێت‪.‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ دواخس���تنی موچەكەیان نین‪ ،‬كە‬ ‫كامەران كەریم‪ ،‬ئەوەش���ی خستەڕو‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بەبیانوی ئەمڕۆنا سبەینێ هەڵیاندەخەڵەتێنن‪،‬‬ ‫وا بڕوات‪ ،‬شتەكانمان هەموی بەسەردەچێت‪،‬‬ ‫لەئێستادا پێویستیی زۆریان بەپارەیە‪.‬‬ ‫ك���ەس نایكڕێت‪ ،‬لەوكاتەدا ئێم���ە زەرەرمەند‬ ‫ئ���ەو فەرمانبەرە‪ ،‬ئەوەش���ی رونكردەوە‪،‬‬ ‫دەبی���ن‪ ،‬حكومەتی���ش هی���چ قەرەبویەكمان‬ ‫حكومەت هەرگیز لەبیری فەرمانبەراندا نەبوە‪،‬‬ ‫بۆناكاتەوە‪.‬‬ ‫ێ مانگ موچە وەرنەگرن‪ ،‬تەنها‬ ‫كە دو بۆ س��� ‌‬ ‫بیر لەگیرفانی خۆیان دەكەنەوە‪.‬‬ ‫بازاڕ الوازبوە‬ ‫ش���ۆڕش تۆفیق���ی فەرمانبەری���ش‪ ،‬ئاماژە‬ ‫شاسوار سەلیم‪ ،‬فرۆشیار‪ ،‬باس لەوەدەكات‪،‬‬ ‫ب���ەوەدەكات‪ ،‬نزیك���ەی دو مانگ���ە موچەی‬ ‫حكومەت پەس���ەندكردنی بودجەو دواخستنی‬ ‫وەرنەگرتوە‪ ،‬لەگ���ەڵ ئەوەی موچەكەی كەمە‬ ‫موچ���ەی فەرمانبەران���ی كردوە بەپیش���ەی‬ ‫بەشیناكات‪ ،‬بەهۆی دواكەوتنی موچەكەشیەوە‬ ‫هەمو س���اڵێك‪ ،‬خۆیان ئەگ���ەر ئیش نەكەن‪،‬‬ ‫بڕێ���ك پ���ارەی قەرزكردوە ب���ۆ پڕكردنەوەی‬ ‫ئەوەندەش���یان هەی���ە لێی���ان زی���ادە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێداویس���تییەكانی‪ ،‬چون���ە بازاڕیش���ی‬ ‫ئێمەی فرۆشیار هەمو بژێویی ژیانمان لەسەر‬

‫كەمكردۆتەوە تا لەوە زیاتر قەرزارنەبێت‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی "حكومەت دەبێت بەخۆیدا‬ ‫بچێتەوە‪ ،‬چارەسەری بۆ دۆخەی ئێمە هەبێت‪،‬‬ ‫پێویس���تیی زۆرمان بەپارەی���ە‪ ،‬چونكە هەمو‬ ‫بژێویی ژیانمان لەسەر موچەیە"‪.‬‬ ‫سستی لەبازاڕ دروستدەكات‬ ‫پسپۆڕێكی ئابوری‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬دو‬ ‫بوار بازار بەگەڕدەخ���ات‪ ،‬یەكەمیان بودجەی‬ ‫وەبەرهێنان���ە‪ ،‬كە دابینكردنی پێداویس���تیی‬ ‫پرۆژەكانە‪ ،‬ئەوەی تریان بودجەی بەكاربردنە‪،‬‬ ‫كە بریتییە لەموچەی فەرمانبەران‪ ،‬پاشان ئەو‬ ‫تێچوەی بۆ وەزارەتەكان سەرفدەكرێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫كاریگەریی موچە لەسەر بازاڕەكانی كوردستان‬ ‫زۆرە‪ ،‬لەبەرئ���ەوەی ل���ە‪ %80-85‬بودج���ە بۆ‬ ‫بەكارب���ردن دەڕوات‪ ،‬لەبودجەیەش زیاتر ‪-65‬‬ ‫‪ %60‬بۆ موچەی���ە‪ ،‬لەكۆی ‪ 15‬ملیار دۆالر كە‬ ‫دێتە ناو بودجەی كوردس���تانەوە لە‪%12-10‬ی‬ ‫دەچێتە ب���ازاڕەوە‪ ،‬هەربۆیە دواكەوتنی موچە‬ ‫سستی لەبازاڕ دروس���تدەكات‌و جوڵەی بازاڕ‬ ‫مت���دەكات‪ ،‬تاكو زۆریش بخایەنێت كاریگەریی‬ ‫خراپی دەبێت‪ ،‬دەبێتەهۆی زیادبونی بێكاری‌و‬

‫كێش���ەی كۆمەاڵیەت���ی‌و هەڵوەش���اندنەوەی‬ ‫خێزان‪.‬‬ ‫د‪ .‬محەمەد كەریم‪ ،‬ئەوەش���ی خس���تەڕو‪،‬‬ ‫لەگەڵ سس���تبونی بازاڕدا پرۆژە كشتوكاڵی‌و‬ ‫پیشەس���ازییەكان رادەگیرێ���ن‪ ،‬وردە وردە‬ ‫لەب���واری بەكاربردن‌و بازاڕەوە دەپەڕێتەوە بۆ‬ ‫وەبەرهێن���ان‌و‪ ،‬وەبەرهێنانیش لەكوردس���تان‬ ‫كەمە‪ ،‬بەوەش بێ���كاری لەهەمو بوارەكانەوە‬ ‫دروستدەكات‪.‬‬ ‫ئەو پس���پۆڕە‪ ،‬باس���ی لەوەشكرد‪ ،‬دەبێت‬ ‫حكومەت بە دو س���تراتیژ كاربكات‪ ،‬یەكەمیان‬ ‫ستراتیژیی كورتخایەنە‪ ،‬كە خێرا بازاڕ بخاتەوە‬ ‫جوڵە‌و پارە بخاتە ناو بازاڕەكانەوە‌و موچەكان‬ ‫ب���دات‪ ،‬ئەمە هەن���گاوی یەكەم���ە‪ ،‬دوەمیان‬ ‫بەرنام���ەی درێژخایەنە‪ ،‬كە پەیكەری ئابوریی‬ ‫هەرێمی كوردستان تێكچوە‪ ،‬كۆمەڵێك كەرتی‬ ‫ئابوریی گەورە لەكوردس���تان ه���ەن‪ ،‬بەدەر‬ ‫لەوەی پەكخراون‪ ،‬وەكو كەرتی پیشەس���ازی‌و‬ ‫كشتوكاڵ‌و گوشتوگوزار‪ ،‬بۆیە دەبێت حكومەت‬ ‫لەم���اوەی درێژخایەندا‪ ،‬كە ماوەی دو س���اڵە‬ ‫هەوڵبدات‪ ،‬ئ���ەو كەرتانە بهێنێتە ناو ئابوریی‬ ‫كوردستانەوە‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫داهاتی‬ ‫نەوتی کوردستان‬ ‫چەندە؟‬ ‫یاد نەوزاد*‬ ‫هەرێمی كوردستانی عیراق لەساڵی ‪ 2007‬دەستیكردوە‬ ‫بەگەڕان‌و دۆزین���ەوە‌و دەرهێنانی نەوت‪ ،‬لەس���اڵی ‪2010‬‬ ‫بەدواوە بەش���ێوەیەكی فراوانتر‌و رێكخراوتر‌و دامەزراندنی‬ ‫وەزارەتی سامانە سروش���تییەكان بەشێوەیەكی فەرمی‌و‬ ‫لەئێستاش���دا بەڕێگەی ب���ۆری‌و بازاڕەكانی س���وتەمەنی‬ ‫جیهان���ی‌و بەنرخ���ی پالتی جیهانی لەڕێ���گای كۆمپانیای‬ ‫خۆماڵ���ی (كۆمۆ) بنێردرێت���ە دەرەوە ئەمانە‌و تائێرەش‬ ‫جێگای دەستخۆش���ی‌و پێش���كەوتنی ژێرخان���ی ئابوریە‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆر بەكورتی‌و بەڕێگایەكی ئاسان‌و بەزمانێكی سادە‬ ‫دەمەوێت بۆ هەموالیەك ڕونبكەمەوە وەك ئابوریناسێك‪:‬‬ ‫ئەگەر لەڕاب���ردودا رۆژانە بڕی (‪ )250‬ه���ەزار بەرمیل‬ ‫نەوت فرۆش���رابێت‌و لەئێس���تادا بۆ (‪ )400‬هەزار بەرمیل‬ ‫زیاد كرابێت‌و بۆ نرخی ه���ەر بەرمیلێك بەنرخی جیهانی‬ ‫(‪ 100‬دۆالری ئەمریكی) بوبێت ئەوا لەڕابردودا داهاتەكەی‬ ‫بەمجۆرە بوە‪:‬‬ ‫‪ 250,000‬بەرمی���ل رۆژانە * ‪$ 25,000,000 = $ 100‬‬ ‫رۆژانە‬ ‫‪ $ 25,000,000‬ب���ۆ ه���ەر ڕۆژێ���ك * ‪ 30‬ڕۆژ =‬ ‫‪ $ 750,000,000‬بۆ مانگێك‬ ‫‪ $750,000,000‬ب���ۆ هەرمانگێ���ك * ‪ 12‬مان���گ =‬ ‫‪ $ 9,000,000,000‬بۆ هەر ساڵێك‬ ‫ئەم هەژماركردنە س���ادەیە بۆ داهاتی نەوت لەڕابردودا‬ ‫كە ڕۆژانە (‪ )250‬هەزار بەرمیل فرۆش���راوە‌و لەئێس���تادا‬ ‫بڕی���ارە (‪ )400‬هەزار بەرمی���ل رۆژانە بفرۆش���رێت‪ ،‬ئایا‬ ‫ل���ەدوای لێدەركردن���ی تێچون���ەكان‌و پش���كی كۆمپانیا‬ ‫بیانیەكان چەند لەو داهاتە دەمێنێتەوە؟ ئایا ئەو داهاتە‬ ‫ل���ەچ بانكێك���دا هەڵگیراوە‌و چۆتە س���ەر چ حس���ابێك‌و‬ ‫لەكوێ���ی بودجەدا بەوردی هەژمارك���راوە‌و لەكاتی گرفتی‬ ‫بێ‌ پ���ارەی‌و كورتهێناندا ب���ۆ بەكارنەهێن���را؟ ئایا ئەی‬ ‫داهاتی ئەو س���وتەمەنییەی وەك نەوت‌و گاز‌و بەنزین كە‬ ‫لەناوخ���ۆی هەرێم���دا رۆژانە بەبڕی چەن���دان ملیۆن لیتر‬ ‫دەفرۆش���رێتەوە داهاتەكەی چەندە؟ ئایا جۆرەكانی تری‬ ‫س���وتەمەنی وەك گازی شل كە لەكۆرمۆر‌و ناوچەكانی تر‬ ‫بەكۆمپانیا گەورەكانی وەك دانەغاز دەفرۆشرێت بەنرخی‬ ‫جیهانی داهاتەك���ەی دەچێتە كوێ؟ زۆری‌و جۆرا‌و جۆری‬ ‫داهاتەكانی ئەم هەرێمە لەناوخۆ‌و گومرگ‌و باج‌و س���امانی‬ ‫سروش���تی ناردەنی‌و ناوخۆ‌و بەش���ە بودجەی هەرێم كە‬ ‫س���ااڵنە دەگاتە ‪%14‬ی بودجەی عیراق‪ ،‬بەاڵم تا ئێس���تا‬ ‫نەتوانرا كێش���ەی نەمانی پارە لەبانك���ەكان‌و دواكەوتنی‬ ‫پڕۆژەكان‌و وەستانی مامەڵەی بازاڕەكان‌و سستی ئابوری‬ ‫هەرێم چارەسەر بكرێت لەبێ‌ پالنی‌و گەندەڵی دارایی هیچ‬ ‫گفتوگۆیەك���ی تر هەڵناگرێت‌و ناش���چێتە ژێر ڕكێفی هیچ‬ ‫یاسایەكی ئابوریەوە‪.‬‬ ‫مامۆستای ئابوری لەزانکۆی سلێمانی‬

‫گومان دەكرێ كەسانی ساختە‬ ‫بوبێتنە ئەندامی زیندانییە سیاسییەكان‬ ‫سەرۆكی كۆمكاری زیندانییە سیاسییەكان‪ :‬هەركاتێك زانیبێتمان كەسێك‬ ‫زیندانی سیاسی نییەو موچەی وەرگرتوە‪ ،‬موچەكەمان بڕیوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تابلۆ رەزا‪:‬‬ ‫هەندێ كەس‪ ،‬كە خۆیان بەزیندانی‬ ‫سیاسی دەزانن‪ ،‬نیگەرانیی خۆیان‬ ‫لەكاروباری كۆمكاری زیندانییە‬ ‫سیاسییەكان دەردەبڕن‌و پێیانوایە‪،‬‬ ‫هەرچەندە ئەوان زیندانی سیاسی‬ ‫بون‌و چەند ساڵێك بەندكراون‪،‬‬ ‫بەاڵم لەكۆمكارەكە وەرناگیرێن‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا كۆمەڵێك كەس‬ ‫كراونەتە زیندانی سیاسی‌و ماف‌و‬ ‫ئیمتیازاتیان بۆ كراوە‪ ،‬لەبنەڕەتدا‬ ‫زیندانی سیاسی نەبون‪ .‬سەرۆكی‬ ‫كۆمكاری زیندانییە سیاسییەكانیش‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬هەركاتێك زانرابێت‬

‫كە كەسێك زیندانی سیاسی نییە‌و‬ ‫لەم كۆمكارە ئەندامبوە‪ ،‬موچەكەیان‬ ‫بڕیوە‪.‬‬ ‫زیندانیان رەخنە دەگرن‬ ‫بەش����ێك ل����ەو كەس����انەی‬ ‫لەس����ەردەمی‬ ‫دەس����تگیركراون‬ ‫رژێم����ی پێش����وی عی����راق‪ ،‬رەخنە‬ ‫لەشێوازی كاری كۆمكاری زیندانییە‬ ‫سیاس����ییەكان دەگ����رن‪ ،‬پێیانوایە‪،‬‬ ‫هەن����دێ ك����ەس بەس����اختە بونەتە‬ ‫ئەندام����ی كۆمكارەكە‪ ،‬كە لەبنەڕەتدا‬ ‫زیندانی سیاس����ی نەب����ون‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەن����دام هەبوە‪ ،‬بەه����ۆی ناڕازیبونی‬

‫ئ����ەو ئەندامان����ە‪ ،‬ئەندامێتیی خۆی‬ ‫هەڵپەس����اردوە‪ .‬عوس����مان بەك����ر‪،‬‬ ‫یەكێك لەو كەس����انەی چەند ساڵێك‬ ‫بەهۆكاری بەش����داریكردن لەشۆڕشی‬ ‫كورد‌و سیاس����ییەوە زیندانی كراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم تاكو ئێستا هیچی بۆ نەكراوە‪.‬‬ ‫ئەو زیندانییە‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەكات‪،‬‬ ‫لەكۆمكاری زیندانییە سیاس����ییەكان‬ ‫هەن����دێ ك����ەس وەرگی����راون‪ ،‬ك����ە‬ ‫لەبنەڕەتدا زیندانی سیاسی نەبون‪.‬‬ ‫شێوازی كاركردنی كۆمكاری‬ ‫زیندانییە سیاسییەكان‬ ‫س����ەرۆكی كۆمكاران����ی زیندانییە‬ ‫سیاس����ییەكانی هەرێمی كوردستان‪،‬‬

‫ئاماژەبەوە دەكات‪ ،‬میكانیزم‌و شێوازی‬ ‫بون بەئەندام لەم كۆمكارە‪ ،‬پێویستە‬ ‫كەس����ەكە داواكاری بەئەندامب����ون‬ ‫پێشكەشبكات‪ ،‬دو زیندانی سیاسی‪،‬‬ ‫كە ناسنامەی كۆمكاریان هەبێت ببنە‬ ‫ش����ایەتحاڵ‪ ،‬ی����ان راپۆرتێك دەدەن‬ ‫لەس����ەر چۆنێتیی دەستگیركردنیان‪،‬‬ ‫تاكو كات����ی ئازادبونیان لەگەڵ بونی‬ ‫بەڵگەنام����ەكان‪ ،‬قۆناغی دوای ئەوە‬ ‫ئەندامێت����ی باوەڕپێك����راوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هاتو داوای پێشكەشكرد‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫موچەی ببڕێتەوە‪.‬‬ ‫جەالل شەقاڵوەیی‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫لەرێگ����ەی پێن����ج ناوەن����دەوە‪ ،‬كە‬ ‫نوس����ینگەیان لەس����لێمانی‪ ،‬موسڵ‪،‬‬

‫دهۆك‪ ،‬كەرك����وك‪ ،‬هەولێ����ر هەیە‪،‬‬ ‫فۆڕم بەداواكاران پڕدەكەنەوە‌و چوار‬ ‫شایەتحاڵ‪ ،‬یان بەڵگەنامەی هەبێت‪،‬‬ ‫لەیەكێ����ك لەفەرمانگ����ەكان لەن����او‬ ‫دۆسیە كەیدا پەنجە مۆری بەغدادی‬ ‫پێوەبێ����ت‪ .‬ئەگەر بەڵگەنامەی نەبو‪،‬‬ ‫دەبێت سوێند بەقورئان بخوات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تەنها لەڕێگ����ەی چەند لیژینەیەكەوە‬ ‫ئەم كارە ئەنجامدەدەین‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬باس����ی لەوەشكرد‪ ،‬تاكو‬ ‫ئێس����تا پێنج هەزارو ‪ 260‬ئەنداممان‬ ‫هەیە‪ ،‬كە كاریان بۆ دەكەین‌وئەوانەن‪،‬‬ ‫كە بەدەس����تی رژێمە ی����ەك لەدوای‬ ‫یەكەكانی پێش����و بەهۆكاری سیاسی‬ ‫زیندانیكراون‪.‬‬

‫بەڵگەیان دەوێت‬ ‫ئ����ەو بەرپرس����ەی زیندانیی����ە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬وەكو‬ ‫كۆمكاران����ی زیندانە سیاس����ییەكان‬ ‫پێیان خۆشە هەركەس����ێك زانیاری‬ ‫هەبێت لەسە ئەوەی كەسێك زیندانی‬ ‫سیاسی نەبوە‌و كراوە بەزیندانی‪ ،‬یان‬ ‫داوای بون ئەندامی كردوە‪ ،‬پێویستە‬ ‫لەرێگەی یاساوە نوسراویان ئاڕاستە‬ ‫بكات‪ ،‬ئەوانیش بەشێوەیەكی نهێنی‬ ‫بەدواداچون����ی بۆ دەكەن‪ ،‬هەركاتێك‬ ‫زانیبێتیان كەسێك زیندانی سیاسی‬ ‫نییەو موچەی وەرگرتوە‪ ،‬موچەكەیان‬ ‫بڕیوە‪.‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫ذمارة (‪ )456‬دو شةممة ‪2014/2/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫نەوت‌و ئایندەی كێشەكانی هەرێم‌و بەغداد‬ ‫د‪.‬رێبوار كەریم مەحمود*‬

‫لەنیس���انی (‪ )2012‬هەرێمی كوردس���تان‬ ‫پرۆس���ەی هەناردەكردنی نەوت���ی هەرێمی‬ ‫لەڕێی بۆری نەوتی نیش���تمانی عیراقییەوە‬ ‫هەڵپەس���ارد‪ ،‬بەبیان���وی ئامادەنەبون���ی‬ ‫حكومەت���ی عیراق���ی بۆ پێدان���ی تەواوەتی‬ ‫تێچوی تەشغیلیی كۆمپانیا وەبەرهێنەكان‪،‬‬ ‫لەبەرامبەریش���دا حكومەتی فیدراڵی عیراق‬ ‫هەڕەش���ەی بڕینی ئەو ب���ڕە زیانەی كرد كە‬ ‫لەو هەڵپەس���اردنەوە دەكەوێتەوە لەبەش���ە‬ ‫بودج���ەی هەرێمی كوردس���تان ك���ە ئەگەر‬ ‫رویبدایە ئەوە بەش���ە بودجەی هەرێم دەبوە‬ ‫نیوە‪.‬‬ ‫ئ���ەم روداوەی س���ەرەوە‪ ،‬س���ەرەتای‬ ‫كۆتاییهاتنی متمان���ەی نێوان هەرێم‌و بەغدا‬ ‫بو بۆ مامەڵەكردن بەنەوتەوە‪ .‬لەوكاتەشەوە‬ ‫تائێستا قەیرانەكە بەش���ێوەیەكی بەردەوام‬ ‫ب���ەرەو هەڵكش���ان دەچێت‪ .‬ئەم���ەش بوە‬ ‫بەڵگەیەك كە هەرێم‌و بەغداد نەك نەیانتوانی‬ ‫كێش���ە س���ەرەكییەكانی نێوانیان چارەسەر‬ ‫بكەن‪ ،‬بەڵكو كێشەی گەورەتریان دروستكرد‬

‫كە سەرجەم هەنگاوەكانی لێكنزیكبونەوەی‬ ‫راب���ردوی هەڵوەش���اندەوە‪ .‬تا ئێس���تاش‬ ‫بەرونی هی���چ الیەكیان نەرمییەكی ئەوتۆیان‬ ‫نیش���ان ن���ەداوەو دەروازەكانی گەیش���تن‬ ‫بەچارەسەرێكی بنەڕەتی بەدی ناكرێت‪.‬‬ ‫كێش���ە س���ەرەكییەكانی نێ���وان هەرێم‌و‬ ‫بەغداد لەدوای س���اڵی ‪2003‬ەوە لەش���كڵی‬ ‫خۆیدا ماوەت���ەوە‪ ،‬هەركاتێكیش هەنگاوێك‬ ‫نرابێ���ت ب���ۆ چارەس���ەركردنی‪ ،‬ئ���ەوا ئەو‬ ‫هەن���گاوە هی���چ دەرەنجامێك���ی ن���ەداوە‬ ‫بەدەستەوە‪ ،‬چونكە لەراستیدا كارنەكراوە بۆ‬ ‫چارەس���ەركردنی‪ ،‬بەڵكو تەنها سڕكردنێكی‬ ‫كاتی هەبوەو هیچیتر‪ .‬ئاشكراشە دوای هەر‬ ‫سڕكردنێك بەهۆشداهاتنەوە هەیە‌و ناتوانرێ‬ ‫ت���ا س���ەر بەس���ڕكردن واڵت بەڕێوەببرێت‬ ‫بەتایبەتی لەب���واری مامەڵەكردن بەنەوتەوە‬ ‫كە س���ەرچاوەی هەرە سەرەكی‌و یەكەمینی‬ ‫داهاتی عیراقە‪.‬‬ ‫ئەوەی ك���ە زیات���ر حكومەت���ی عیراقی‬ ‫توش���ی دڵەڕاوكێ‌ ك���ردوە ئەو بانگەش���ە‬ ‫گەورەیەی هەرێمی كوردس���تانە بۆ كۆمپانیا‬ ‫زەبەالحەكان���ی جیه���ان لەب���واری نەوت‌و‬ ‫وەاڵم���ی ئەرێن���ی ئ���ەو كۆمپانیایانەیە بۆ‬

‫كاركردن لەهەرێم���دا‪ .‬بەتایبەت كۆمپانیای‬ ‫ئەمەریك���ی بەناوبانگ (ئیكس���ون موبیل)‬ ‫ك���ە هاوش���انی هەندێ���ك لەكۆمپانیاكانیتر‬ ‫كاركردنیان لەهەرێمی كوردستاندا هەڵبژاردو‬ ‫ناوچەكانیت���ری عیراقی���ان رەتك���ردەوە‪.‬‬ ‫بەم���ەش بەش���ێك لەهێ���زە ئیقلیم���ی‌و‬ ‫نێودەوڵەتییەكانیش چونە هاوكێش���ەی ئەو‬ ‫ناكۆكییەو لەئەنجامدا كاریگەری راستەوخۆی‬ ‫لەس���ەر پەیوەندییەكانی نێوان عیراق‌و ئەو‬ ‫دەوڵەتانە بەجێهێش���توە‪ .‬لێرەشدا هەرێمی‬ ‫كوردس���تان دەب���ێ‌ ئ���ەوە بزانێ‌ ك���ە ئایا‬ ‫كارتی نەوت���ی هەرێم بەهێزترە لەكارتەكانی‬ ‫حكومەتی عیراقی بەرامب���ەر هەندێ‌ هێزی‬ ‫نێودەوڵەتی‌و هەرێمی؟ بەتایبەتی بەرامبەر‬ ‫توركیا‌و ئەمەریكا‪ .‬ئایا بۆ نمونە مەترس���ی‬ ‫ئەوەنیە ئەنقەرە بگاتە رێكەوتنێكی گرنگتر‬ ‫لەگ���ەڵ بەغ���داداو لەو نێوەن���دەدا هەرێمی‬ ‫كوردس���تان ببێت���ە زەرەرمەن���دی یەكەم؟‬ ‫لەكاتێكدا رودانی ئەم حاڵەتانە لەسیاسەتدا‬ ‫هیچ دورنیە‪.‬‬ ‫گرفتی س���ەرەكی بەردەم چارەسەركردنی‬ ‫كێش���ەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد بەگشتی‌و‬ ‫كێشەی نەوت بەتایبەتی ئەوەیە كە هیچ یەكێك‬

‫ل���ەم دوالیەنە ئامادەی چارەس���ەركردنێكی‬ ‫تەواوی كێش���ەكە نیە لەڕێی دانوستانەوە‪،‬‬ ‫ب���ەو مانای���ەی ك���ە لەبەش���ێك لەبۆچون‌و‬ ‫داواكارییەكانی خۆیان سازش بكەن‪ .‬بەڵكو‬ ‫بەپێچەوانەوە ه���ەردوال پێیانوایە ئایندە بۆ‬ ‫خۆیەتی‌و تێپەڕبون���ی كات لەبەرژەوەندیی‬ ‫ئ���ەو دەبێ���ت‪ .‬ب���ەاڵم پێدەچێ ه���ەردوال‬ ‫هەڵەبن‪ ،‬چونك���ە كات دەڕوات‌و هەر جوڵەو‬ ‫هەنگاوێك���ی تاكالیەنەش زی���ان بەهەردوال‬ ‫دەگەیەنێ���ت‌و پەیوەندییەكان بەئاراس���تەی‬ ‫داڕمان���ی تەواوەت���ی دەب���ات‪ .‬واپێدەچێت‬ ‫قۆناغ���ی داهات���وی دوای هەڵبژاردنەكان���ی‬ ‫‪30‬ی نیس���انی ‪ 2014‬ئاراستەی ئەو كێشانەو‬ ‫كۆمەڵێك كێش���ەیتریش ب���ەرەو قۆناغێكی‬ ‫هەس���تیار بڕوات‪ ،‬بەتایبەتی كە بەئاش���كرا‬ ‫ئ���ارەزوی حوكمكردنێك���ی مەركەزییان���ەو‬ ‫بەڕێوەبردن���ی عی���راق بەپێ���ی زۆرینە نەك‬ ‫تەوافوقی‪ ،‬بیركردنەوەی بەشێكی بەرچاوی‬ ‫هێزە عیراقییەكانی داگیركردوە كە ئەمەش‬ ‫ئاماژەیەكی ترس���ناكی زیادبون���ی قەیران‌و‬ ‫كێشەكانی نێوان هەرێم‌و بەغدادایە لەقۆناغی‬ ‫داهاتودا‪.‬‬

‫*پسپۆری زانستە سیاسییەكان‪/‬زانكۆی سلێمانی‬

‫دڵەڕاوكێی قەیرانە دارایی‌و سیاسییەكان!‬ ‫سیروان مەحمود‬ ‫لەمێ����ژوی ك����وردا كۆمەڵ����ە هۆكارێ����ك هەن‬ ‫بونەتە هۆی ش����ێواندنی پەرەسەندنی سروشتیی‬ ‫كۆمەڵگەك����ەی‪ ،‬لەوان����ەش نەبونی (ب����ازاڕ یان‬ ‫ناوەندی) ئابوری س����ەقامگیر لەكوردستاندا كە‬ ‫بوە هۆی دواكەوتنی لەقۆناغەكانی گەشەسەندنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاس����ی‪ ،‬هەڵبەتا ئەم رەوشەش‬ ‫بەس����تراوەتەوە بەچەند هۆكارێك����ی دیكەوە كە‬ ‫بوەتە مایەی نەبونی كەرەس����تەكانی پێكهاتەی‬ ‫ئ����ەو بازاڕە‪ ،‬وەك س����ەرمایەدار‌و خ����اوەن توانا‬ ‫داراییەكان‌و كەلوپەلە بەرهەمهێنراوەكان‪.‬‬ ‫كوردس����تان جگە لەهەڵكەوت����ە تۆبۆغرافییە‬ ‫س����ەختەكەی كە بەربەس����تبوە لەبەردەم بەرەو‬ ‫پێش����ەوەچونی ئابوریەك����ەی‪ ،‬ئ����ەوا بەدرێژایی‬ ‫مێژو ناوچەیەكی نائارام ب����وە‪ ،‬مێژویەكەی پڕە‬ ‫لەناكۆكی‌و ناتەبایی‌و ش����ەری ناوخۆ‌و گۆڕەپانی‬ ‫ملمالنێی سیاس����ی زلهێ����زەكان‌و ئاین‌و مەزهەبە‬ ‫جی����اوازەكان ب����وە‪ ،‬ئەم����ەش كارلێكەرێك����ی‬ ‫نێگەتیف بوە لەسەر سەقامگیری ژیانی ئاسایی‬ ‫دانیش����توانەكەی‌و هەمیش����ە بەدڵەڕاوكێی����ەوە‬ ‫روانیویانەتە ئایندەیان‪.‬‬ ‫ئ����ەو دڵەڕاوكێیەوە بەئەندازەیەك بوە كە وای‬ ‫لەتاكی كورد كردوە تەنها سەرقاڵی دابینكردنی‬ ‫بژێ����وی ژیانی‌ س����ادەی رۆژانەی بێ����ت‪ ،‬بڕوای‬ ‫بەپاشە رۆژێكی باشتر نەبوە تا بیر لەوە بكاتەوە‬ ‫بەرنام����ە‌و پالن����ی ئاب����وری دورهاوێ����ژ دارێژێ‌و‬ ‫لەوەش����ەوە زەمینە س����ازكرێ بۆ بازار‌و ناوەندی‬ ‫ئابوری پێشكەوتو‪.‬‬

‫ئاشكرایە گەشەسەندنی قۆناغەكانی كۆمەڵگە‬ ‫بەستراوەتەوە بەگەش����ەی ئابوری كە هۆكارێكی‬ ‫س����ەرەكییە بۆ باش����تر نزیكبونەوەی تاكەكانی‪،‬‬ ‫لەكۆمەڵ����ە پێش����كەوتوەكاندا لەس����ایەی بونی‬ ‫ناوەن����د‌و ب����ازاری ئاب����وری بەهێز ئ����ەوا قۆناغە‬ ‫مێژویەكان����ی گەشەس����ەندنی كۆمەاڵیەتی����ان‬ ‫بەش����ێوەیەكی سروش����تی بڕیوە‪ ،‬هەمیشە زیاتر‬ ‫بەناویەكداچون‌و فدراسیۆن‌و یەكەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫گەورەتریان پێكهێناوە‪ ،‬پاش����ان بەپێی سەردەم‬ ‫پەرەیان بەئی����دارە داوە كە مایەی نزیكبونەوەی‬ ‫زیاتری����ان بوە‪ ،‬ئەم هۆكارە‌و بونی كەرەس����تەی‬ ‫بابەتی‌و خۆیی پۆزەتیفی دیكە رێخۆش����كەر بوە‬ ‫بۆ پێكهێنانی كیانە سەربەخۆكان‪.‬‬ ‫باش����وری كوردس����تان پاش ئەوەی لەمێژوی‬ ‫كۆن‌و هاوچەرخیدا چەند قۆناغێكی سەختی بڕی‪،‬‬ ‫لەئێستادا هەنگاوی باش����ی ناوە بۆ دروستبونی‬ ‫بازار‌و ناوەندی ئابوری‌و لەئەنجامیشدا رەوشێكی‬ ‫ئی����داری‌و كۆمەاڵیەت����ی‌و سیاس����ی باش����ی لـێ‌‬ ‫بەرهەمهاتوە‪ ،‬ئەو دۆخە كاریگەر دەبێت بۆ زیاتر‬ ‫نزیكبون����ەوەی تاكەكانی‌و دامەزراوەی یەكگرتوی‬ ‫لێدروست دەبێت‪ ،‬گومانی تیادا نییە ئەم یەكبونە‬ ‫مایەی سەقامگیرییە بۆ ناوخۆ‌و هاواڵتیان بڕوایان‬ ‫زیاتر دەبێت بەجێگیر بونی دامودەزگاكان‪ ،‬توانا‬ ‫داراییەكانیان بەگەر دەخەن بۆ گەشەی ئابوری‌و‬ ‫دڵنیادەب����ن ب����ۆ بەكارهێنانی س����ەرمایەكانیان‬ ‫لەپرۆژە‌و پالنی ئابوری گەورە‌و س����تراتیژی‪ ،‬لەو‬ ‫رەوشەدا ئاستی بژێوی هاواڵتیان بەرزدەبێتەوە‌و‬ ‫كاری دامودەزگاكانیش دەبێتە مایەی بەستنەوەی‬ ‫هێڵەكانی نێو كۆمەڵ‌و رەنگدانەوەیەكی پۆزەتیفی‬ ‫دەبێت بۆ پەرەسەندنێكی سروشتی‪.‬‬

‫ئ����ەم هەنگاوان����ەش ل����ەدەرەوە بەباش����ی‬ ‫دەخوێنرێت����ەوە‌و دەرگایەكی پەیوەندی ئابوری‌و‬ ‫دپلۆماس����ی گەورە بەڕومان دەكاتەوە‌و رێگامان‬ ‫ئاسانتر دەكا بۆ سەربەخۆیی‪.‬‬ ‫لەئێس����تادا هەندێ مەترسی س����ەری هەڵداوە‬ ‫كە كاری س����لبی دەكاتە سەر ئەو پێشەوەچونە‌و‬ ‫وا لەهاواڵتی����ان دەكات لەدڵەراوكێ����دا ب����ن ب����ۆ‬ ‫بەكارهێنان����ی توان����ا داراییەكانی����ان لەپ����رۆژە‬ ‫ئابورییە گەورە‌و س����تراتیژیەكان ‪ ،‬كەشی دارایی‬ ‫نا ناس����ەقامگیر ك����ە خۆی لەچەن����د قەیرانێكی‬ ‫رۆژانەی دوبارە بوە دەبینێتەوە هۆكارێك دەبێت‬ ‫بۆ لەدەس����تدانی ئەو بڕوای����ەی پەیدا بوە نێوان‬ ‫سەرمایەداران‌و بازرگانەكان بەو بازاڕە شلۆقە‪.‬‬ ‫ب����ۆ ماوەیەك����ە‪ ،‬گرفتە ئابوری����ەكان خەڵكی‬ ‫توش����ی دڵەراوكێ كردوە‪ ،‬بانكەكان پارەی تیادا‬ ‫نییە‌و س����ەرمایەداران‌و بەتایبەتی خاوەن پرۆژە‬ ‫پچوكەكان ناتوانن بەئاسانی پارە راكێشن‪ ،‬موچە‬ ‫نادرێ����ت یان دوا دەكەوێت‪ ،‬گرفتی دارایی لەگەڵ‬ ‫بەغ����دا‌و بەكارهێنانی دراو‌وەك فش����ار لەس����ەر‬ ‫كوردس����تان‪ ،‬سیاس����ەتی نەوت كە نازانرێت ئەم‬ ‫میللەتە بەرەو كوێی دەبات لەسێبەری ناكۆكی‌و‬ ‫بەربەستە دەستوریەكان‪ ،‬چەندین گرفتی رۆتینی‬ ‫رۆژان����ە لەكەموكوریەكان����ی بەنزی����ن‌و كارەب����ا‌و‬ ‫خراپی ئی����دارەی دامودەزگاكان‪ ،‬ئەمانە‌و قەیرانە‬ ‫سیاس����یەكان كە خۆی لەناكۆكیی����ە حزبیەكان‌و‬ ‫دروس����ت نەبونی حكوم����ەت دەبینێتەوە‪ ،‬بوەتە‬ ‫مایەی سیس����تبونی جموجۆڵی ب����ازاری ئابوری‌و‬ ‫لەهەر دەڤەرە بەئەندازەیەك‪.‬‬ ‫هێش����تا زۆری م����اوە ك����ە بڵێین رەوش����ەكە‬ ‫لەدەس����تچوە‌و بازار زۆر خراپ����ە‪ ،‬یان هاواڵتیان‬

‫دەستیان لەواڵتەكەیان‌و دۆخە سیاسی‌و ئیداری‌و‬ ‫ئابوریەكەی ش����توە‌و دڵەراوكێكە لەو ئاستە بێت‬ ‫كە سەرمایەداران بەتەواوی توشی خەمۆكی بن‪،‬‬ ‫لەم چەند رۆژەی دوایەشدا هەندێ هەنگاو نرا بۆ‬ ‫دورخستنەوەی ئاسەوارە خراپەكانی ئەو رەوشە‌و‬ ‫بەشێك لەسەرمایەداران دروایان خستە بانكەكان‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو راس����تیە دەڵێین ئەمە س����ەرەتایەكی‬ ‫خراپە بۆ پاشە كشێی دەستكەوتەكانمان‌و دەبێتە‬ ‫مایەی دلەراوكێی هاواڵتیان‌و سەرمایەداران‌و بێ‬ ‫ب����ڕوای دەرەوە بەتوانا‌و بازاری ئابوری‌و ئیدارەی‬ ‫هەرێمان‪ ،‬ئەگ����ەر هەنگاوی جی����دی نەنرێت بۆ‬ ‫چارەس����ەركردنی ئەو دۆخەی ئێستا لەئارادایە‪،‬‬ ‫ئەوا قەبارەی قەیرانەكان رو لەهەڵكش����ان دەبن‌و‬ ‫زەرەرەكەشی لەس����ەر تاقیكردنەوەكەمان گەورە‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫بۆیە ئەركی هەموانە‌و بەتایبەتی دەس����ەاڵت‌و‬ ‫الیەن����ە حزبیی����ەكان‌و رێكخراوەكان����ی كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬مەترس����ییەكانی ئەو ڕەوش����ە بەهەند‌و‬ ‫جیدی وەربگرن‪ ،‬ئەركە مێژوی‌و بەرپرسیاریەتییە‬ ‫گەورەكەش لەئەس����تۆی دەسەاڵتدایە كە دەبێت‬ ‫كار بكات بۆ داڕشتنی بەرنامەی كاتی كاریگەرتر‬ ‫بۆ چاكردنی ئ����ەو دۆخە خراپ����ە‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫بەرنام����ەی دورهاوێ����ژی هەبێ����ت ب����ۆ رێگرتن‬ ‫لەدوبارەبون����ەوەی ئ����ەو قەیرانان����ە‌و كاتێكیش‬ ‫س����ەرهەڵدات‪ ،‬دەبێ����ت پالنی ئام����ادەی هەبێت‬ ‫بۆ بەرەنگاربون����ەوەی‪ ،‬هاواڵتیانیش لەكەش����ی‬ ‫دڵەڕاوكـ����ێ‌ دەربێن����ن‌و بڕوای����ان پێبهێنرێتەوە‬ ‫بەدوارۆژی باش����تر‪ ،‬تا بەش����ێوەیەكی ئاس����ایی‬ ‫پەرە ب����دەن بەژیانی رۆژانەی����ان‌و كۆمەڵەكەمان‬ ‫لەگەشەسەندنێكی سروشتی بەردەوامدا بێت‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ئێستای یەكێتی‪..‬‬

‫وتارێك بۆ پرسیار‬

‫هاوڕ ‌ێ توانا مێرگەسەری‬ ‫ئەگەر لەئاستی گلۆباڵدا‪ ،‬كردەی سیاسی‪ ،‬مەحكومی ناچارییانەی‬ ‫مەزهەبی ریالیزمی ماكیاڤیلی بێت‪ ،‬باوەڕێك كە مۆڕال‌و س����ەوابت‌و‬ ‫بەڵێن‌و چاكەی گشتی‪ ،‬لەجیاتی كردنە سەنتەری كاری حزب بێت‪،‬‬ ‫ئەوا مۆڕاڵ‌و بەهاو بەرژەوەندی گش����تی بەمیس����الییەت‌و مەقولەی‬ ‫پ����وچ‌و یۆتۆپیا بزانرێت‪ ،‬دی����ارە تەرجەمەو رەوایەتی بەخش����ین‌و‬ ‫مومارەس����ەی ئەم ستایڵ‌و فۆڕمە‪ ،‬لەئاس����ت دۆخی زاتی هێزێكی‬ ‫سۆش����یال دیموكرات����ی وەك یەكێتی‪ ،‬كە پرانس����یبگەلی ئازادی‌و‬ ‫عەدالەت‌و خۆش����گوزەرانی لەئاس����تی تێوردا تەبەنیكردوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەفسوس! لەپراكتیكدا كەمترین رەنگەدانەوەی ئەم دروشمانە بینرا‪،‬‬ ‫ئەگەر لەكورترین دەربڕیندا گوزارشت لەدوالیزمی (فیكرو) (فعلی)‬ ‫ئێس����تای یەكێتی بكەین‪ ،‬كەنزیك بێ‌ لەڕۆحییەتی ئێس����تای ئەم‬ ‫حزبە‪ ،‬بەسە ئەوە بڵێین ئەوەی ئەگوترێ‌ لەناو یەكێتی ناكڕدرێ‌‪،‬‬ ‫یان لەخراپترینی����دا پێچەوانەكەی ئەكرێ‌‪ ،‬دوای نەخۆش����كەوتنی‬ ‫تاڵەبانی‪ ،‬باڵ‌و كوتلەكانی ناو یەكێتی‪ ،‬قۆناغێكی خراپیان ئەزمون‬ ‫كرد‪ ،‬برینی گەورەیان خس����تە جەستەی یەكێتی‌و شوناس‌و فیكری‬ ‫یەكێتیان خراپ شێواند‌و ئیرادەی بڕیاردانی یەكێتیان خراپ شەلەل‬ ‫كرد‪ ،‬ئێمە ئەمڕۆ لەدۆخێكداین‪ ،‬تەنانەت نازانین بەچ دەس����تورێك‬ ‫قەزاوەتی ئەم حاڵەی یەكێتی بكەین؟! نازانین بەچ دینێك‌و متۆدێك‬ ‫رەخن����ەی بكەین؟ نە پەی����ڕەو‌و پرۆگرام‪ ،‬نە هێڵەگش����تییەكانی‬ ‫حزب‪ ،‬نە یەكێت����ی ناو یەكێتی‪ ،‬نەس����تراتیژ‌و جیهانبینی یەكێتی‬ ‫ب����ۆ تەنها چوارچێوە ی����ەك نەماوە بۆ ئ����ەوەی بەرمەبنای بڕیارە‬ ‫میزاجی‌و شەخس����ییەكانی تێدا ڕەخنەبكەین‪ ،‬لەگەڵ دواخس����تنی‬ ‫كۆنگرەی چوارەم‪ ،‬س����ەرجەمی ئیلتیزامە تیۆرییەكان لەئێس����تای‬ ‫یەكێت����ی تەجمیدك����ران‪ ،‬ئەگەر هەوڵ����ی دڵس����ۆزانی نێوەندگیر‌و‬ ‫فش����اری خوارەوەی قاعیدەی حزب نەبێ‌‪ ،‬ئەوا دەمێكە بەش����ێك‬ ‫لەقیادە‌و ئەم تەركیبە سیاس����ییەی ئێستای یەكێتی‪ ،‬لەخەمەكانی‬ ‫ن����او یەكێت����ی خەمڵیون‪ ،‬مەیلە خۆویس����تی‌و خۆبژێوی بەش����ێك‬ ‫لەسیاسییەكانی ناو یەكێتی‪ ،‬هێواش هێواش كزە ئومێدی ریفۆرم‌و‬ ‫ئەنجامدانی چاكس����ازی‪ ،‬لەگەڵ ملمالنێی باڵ����ە دژەكان دەكەوێتە‬ ‫كەنار‪ ،‬ئ����ەوەی ناونراوە جیاوازی دنیابین����ی‪ ،‬یان فرە مینەبەری‪،‬‬ ‫كە دواجار لەس����ێ‌ ڤیگەردا ئەنجامەكان����ی قوفڵ كرا‪ ،‬ئەگەر بەری‬ ‫پێنەگیرێ‌‪ ..‬دور نیە دەرئەنجامەكانی س����ێ‌ دارەیی یەكێتی بێت!‬ ‫كە من ئەوە دەڵێم‪ ،‬هۆشیارم بەوەی ئەگەر لەرابردو شەرعییەتێك‬ ‫لەپەن����ا ناكۆكی فیكری‪ ،‬ئایدیۆلۆجی بون����ی هەبوبێت‪ ،‬ئەوا ئەمڕۆ‬ ‫گەورە گرفتی باڵەكانی ناو یەكێتی‪ ،‬فیكرو جیهانبینی نیە‪ ،‬ئێستا‬ ‫یەكێتی لەس����ەردەمی سێ‌ خەتی‪( :‬كۆمەڵە‪ ،‬سۆسیالیست‪ ،‬خەتی‬ ‫گش����تیدا) نیە‪ ،‬بەڵكو هەرنیازێكی باڵەكانی ئێستای‪ ،‬الیەنی كەم‬ ‫لەزهنییەتی ئەندام‌و وەفادارانی یەكێتی‪ ،‬شەڕكردنە لەسەر عەرشی‬ ‫س����ەڵتەنەت‌و گرتنە دەس����تی بڕیارو موقەدەراتی ئەم هێزە‪ .‬بۆیە‬ ‫ئەم ئێس����تایەی یەكێتی‪ ،‬ناك����رێ‌ بەتەئویلێكی مێژویی تەفس����یر‬ ‫بكرێ‌‪ ،‬وەكچۆن نەفامییە شكس����تی ئێس����تای یەكێتی بەشكست‌و‬ ‫هەڵس����انەوەكانی رابردوی بچوێنرێت‪ ،‬پرس����یارێكی س����ادە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جەوهەری بۆ ئایندەی یەكێتی‪ ،‬لەهەرسێ‌ ڤیگەركە ئەوەیە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫واقعی حاڵی ژیانی رێكخراویتان بەم شێوازە بێت‪ ،‬ئەكرێ‌ بۆ پرسە‬ ‫گرنگە چارەنوسسازەكانی وەك هەڵبژاردنی پارێزگان‌و ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران����ی عیراق‪ ،‬ب����ۆ مودەتێك ناكۆكیی����ەكان‪ ،‬هیچ نەبێ‌ وەك‬ ‫پرانسیپە ئەساسییەكانی حزب تەئجیل بكەن‪ ،‬بەخاتری فوكردنەوە‬ ‫بەپشكۆی گەشانەوەی یەكێتی‪.‬‬

‫(ئەی رەقیب)‌و كۆمەڵی ئیسالمی‌و گرێیەكی فیكری‬ ‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫چەن���د جارێكی ت���ر لەبۆنەی جی���اوازدا‪،‬‬ ‫س���ەبارەت بەهەڵنەس���انەوەی هەن���د ‌ێ‬ ‫لەسەركردەو ئەندامەكانی كۆمەڵی ئیسالمی‪،‬‬ ‫بۆ رێزگرتن لەمارش���ی ئەی رەقیب‪ ،‬قسەمان‬ ‫كردوە‪ .‬بۆ تێگەیش���تن‌و پەنجەدانان لەسەر‬ ‫كرۆك���ی ش���یكاری پرس���ەكە‪ ،‬ئێم���ە لەدو‬ ‫دەالقە‌و دو گۆشە نیگا پتر شك نابەین‪ .‬دو‬ ‫دەالقەكەش بریتین لە‪:‬‬ ‫‪ -1‬لەگۆشەنیگای بیروباوەڕو ئایدۆلۆژیاوە‪.‬‬ ‫ئەم گۆش���ەنیگایە زۆرتر زەق دەكرێتەوە الی‬ ‫برادەرانی كۆمەڵ كە باس لەهەڵنەس���انەوە‬ ‫بۆ مارش���ی ئەی رەقیب دەك���ەن‪ .‬بەكورتی‬ ‫پێیانوای���ە لەبەر ئەوەی دێ���ڕێ‌ لەهۆنراوەی‬ ‫ئەی رەقیب دەڵـ���ێ‌‪( :‬دینمان‪ ،‬ئاینمان هەر‬ ‫نیشتیمان)‪ .‬ئەوە هەس���تانەوە بۆی كوفرە‌و‬ ‫ناگونجێ‌ لەگەڵ پڕنسیپە ئاینی‌و ئایدۆلۆژی‌و‬ ‫فیكرییەكانی ئەواندا‪.‬‬ ‫رەنگە ئەم گۆش���ەنیگایە مش���تومڕی زۆر‬ ‫هەڵبگرێ‪ ،‬زیاد لەوەی لەوتارێكی ش���یكاری‬ ‫كورتدا بتوانین هەقی خ���ۆی بدەینێ‌‪ .‬بەاڵم‬

‫دو گواستنەوەی دو تێبینی لەبارەیەوە رەنگە‬ ‫بەجۆرێك لەجۆرەكان وتوێژەكانی ئەم بوارە‬ ‫دەوڵەمەند بكات‪:‬‬ ‫یەك���ەم‪ :‬لەئەزمون���ی كۆمەڵ‌و دەس���تە‬ ‫ئایدۆلۆژیەكانی دنیادا هەمیشە ناسازگاریەك‬ ‫لەنێ���وان دنی���ای ئایدیالیس���تی‌و واقیعی���دا‬ ‫رودەدات‌و بۆ ماوەی���ەك خۆیان‌و كۆمەڵگەی‬ ‫پێوە س���ەرقاڵدەكەن‪ .‬دواج���ار لەئەنجامی‬ ‫قوڵبونەوەی زیاتری خۆی���ان‌و كۆكردنەوەی‬ ‫ئەزموندا تەسویەی ئەو ناسازگاریە دەكەن‪..‬‬ ‫لەبەرژەوەن���دی رەوت���ی ب���او لەكۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫پێویس���تە بژاردەی سیاسی كوردی ئەمجۆرە‬ ‫مامەڵەیەی كۆمەڵی ئیسالمی لەم چوارچێوە‬ ‫سروش���تییەدا‌وەربگرێ���ت‌و لەقەبارەی خۆی‬ ‫گەورەتری نەكات‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬لەئەزمون���ی كوردستانیش���دا‪،‬‬ ‫ئێمە بین���ەری نمونەی هاوش���ێوەبوین‪ ،‬كە‬ ‫لەسەرەتاوە مش���تومڕێكی زۆر لەدیدگایەكی‬ ‫ئایدۆلۆژیەوە لەس���ەر پرس���ێك كراوە‪ ،‬دواتر‬ ‫ك���ە خۆیان زیاتر وردبونەتەوە كێش���ەكەیان‬ ‫چارەسەر كردوە‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬لەسااڵنی دوای ‪ 1995‬گرنگترین‬ ‫ناكۆكی‌و كێش���ەی هێزە ئایدیالیس���تەكانی‬

‫كوردستان (رەوتە سەلەفییەكان كە هەند ‌ێ‬ ‫لەئەندامانی بااڵی ئیستای كۆمەڵ بەشێكبون‬ ‫لەوان) چ لەناو خۆی���ان یان لەگەاڵ ناوەندی‬ ‫میدی���ای كوردی���دا‪ ،‬بریتیبو ل���ەوەی لێدانی‬ ‫مۆسیقایان بەحەرام دەزانی‪ .‬كەچی وردە وردە‬ ‫ملیان بەواقیعەكەدا‌و ئێس���تا تەلەفزیۆنەكانی‬ ‫كۆمەڵ وەك هەر تەلەفزیۆنێكی تر‪ ،‬مۆسیقاش‬ ‫لێدەدەن‌و ئەوەیشی حسابی بۆ نەكەن تەنها‬ ‫لێدان���ی مۆس���یقایە‪ .‬لەكاتێكدا ئ���ەو عەقڵە‬ ‫س���ەلەفییانەی لێدانی مۆس���یقایان لەكەناڵە‬ ‫میدیاییەكان���دا بەحەرام ئەزان���ی‌و نامیلكە‌و‬ ‫فەتوایان لەس���ەر دەر ئەكرد‪ .‬ئیستا خۆیان‬ ‫ئەندامی ب���ااڵن لەناو كۆمەڵی ئیس�ل�امیدا‪.‬‬ ‫كەواتە ئەمجۆرە مشتومڕەی ئیستاش لەسەر‬ ‫رێزگرتن لەمارشی ئەی رەقیب دروستكراوە‪،‬‬ ‫تەنها زەمەن گرەنتی چارەسەربونی دەدات‪.‬‬ ‫كاتێ‌ چارەس���ەر دەبێ‌ ئ���ەو برادەرانە وردتر‬ ‫لەماناو ئەتەكێت‌و قەبارەی پرسەكە رابمێنن‪.‬‬ ‫بەكورتی نابێ پێش ئەوەی ئەوان بەمیتۆدی‬ ‫خۆی���ان بگەنە چارەس���ەر‪ ،‬ئێمە فش���اریان‬ ‫لەسەر دابنێین بۆ ئەوەی بڕوا بەدیدگای ئێمە‬ ‫بێنن (مەبەستم لەئێمەی نەوعییە)!‬ ‫‪ -2‬لەگۆش���ەنیگای سیاسییەوە‪ :‬سەبارەت‬

‫بەم گۆش���ەنیگایە برادەرانی كۆمەڵ خەریكە‬ ‫خۆیان ئەخەنە ناو گۆش���ەگیریەكی سیاسی‬ ‫(یان النیكەم میدیایی���ەوە) چونكە هیچكام‬ ‫لەهێ���زە كوردس���تانیەكان وەك ئ���ەوان‬ ‫بیرناكەنەوە‪ ،‬تەنانەت یەكگرتوی ئیس�ل�امی‌و‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمیش‪ ،‬ئەگەر وەك حزبێكی‬ ‫سیاسی س���ەرنجی كۆمەاڵ بدەین‪ ،‬ئایا قەت‬ ‫سەركردایەتی كۆمەڵ لەخۆی پرسیوە‪ :‬چۆن‬ ‫ئەبێت كەلێنی وابدەین بەدەس���تەوە كە هەر‬ ‫وەفدێ���ك ئەنێرین بەالیەك���دا ئەگەری ئەوە‬ ‫هەبێت ئیحراج بكرێ؟ یان تەنها ئەو دابنیشێ‬ ‫بۆ ئەوەی دواتر پش���ێویەكی لەسەر دروست‬ ‫بب���ێ؟ ئایا ئەوە چ ج���ۆە پراگماتی بونێكە‬ ‫كە حزبێك بەدەس���تی خۆی زەجە لەس���ەر‬ ‫خۆی دروست بكات؟ كێشە سیاسیەكە كات ‌ێ‬ ‫لەسەریان قوڵتر ئەبێتەوە كە ئەبینین ناتوانن‬ ‫لەڕوی میدیاییەوە بیانویەكی قەناعەت پێكەر‬ ‫بهێنن���ەوە بۆ هەڵنەس���انەوەیان بۆ رێزگرتن‬ ‫لەس���نورەكە‪ .‬چونك���ە ئ���ەوەی ك���ە ئەوان‬ ‫پێیانوایە حەرام ی���ان كوفرێكی تێدایە بۆیە‬ ‫رێزی لێناگرن الی خەڵك جێگەی متمانە نیە‬ ‫لەبەر دو هۆ‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬لیژنەی فەتوای كوردس���تان دیدو‬

‫سەرنجی خۆی خستە بەرچاو كە ئەو سرودە‬ ‫هیچی وای تێدا نیە كە ئەوان باسی ئەكەن‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا ئەوان وەاڵمی ئەو فەتوایان نەدایەوە‬ ‫(یان من وەاڵمەكەی ئەوانم نەبینیوە!)‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬لەكاتێكدا رێز لەمارشی كوردستان‬ ‫ناگ���رن لەبەر ئ���ەو دێڕە‪ ،‬بینیم���ان بەپێوە‬ ‫راوەستان بۆ مارشی كۆماری ئیسالمی ئێران‪،‬‬ ‫ئەگەرچی مارشی كۆماری ئیسالمی ئێرانیش‬ ‫رستەیەكی هاوشێوەی تێدایە‌و كتومت وەك‬ ‫ئەوەی ناو ئەی رەقی���ب داڕێژراوە‪ ..‬بۆچی‬ ‫بۆ مارش���ەكەی خۆمان هەڵناس���ن بەاڵم بۆ‬ ‫مارشێكی تر هەڵئەس���ن كە هەمان رستەی‬ ‫جێگە گومانیش���ی تێدایە؟ ئەمە دوفاقییەت‬ ‫نیە؟‬ ‫كەوات���ە ل���ەڕوی گوت���اری میدیایی���ەوە‬ ‫برادەرانی كۆمەڵ نەیان توانیوە پاس���اوێكی‬ ‫ب���ڕوا پێك���ەر بدەن���ە بەرانبەرەكانی���ان بۆ‬ ‫پەردەپۆش���كردنی ئ���ەو مامەڵەی���ە لەگەڵ‬ ‫مارش���ی ئەی رەقیبدا‪ .‬بەڵكو ئەو پاساوەی‬ ‫ئەوان هێناویانەتەوە‪ ،‬لەیەكەم تاقیكردنەوەدا‬ ‫لەب���ەردەم مارش���ی واڵتێكی ت���ردا دەبێتە‬ ‫بڵقی س���ەرئاو‪ .‬كۆمەڵیش ئەكەوێتە بەردەم‬ ‫رێژنەیەك پرس���یاری جیدی‪ .‬كە پێویس���تە‬

‫وەك فیكر‌و وەك سیاسەتیش وەاڵمی هەبێت‬ ‫بۆ تەواوی پرسیارەكان‪.‬‬ ‫كەواتە ئەو بیروڕا ئایدۆلۆژی‌و هەڵوێستە‬ ‫سیاسیەی كۆمەڵ‪ ،‬لەڕوی گوتاری میدیایی‌و‬ ‫پڕوپاگەندەیی���ەوە چارەس���ەری تەواوی بۆ‬ ‫نەك���راوە‪ .‬بەڵكو زیات���ر گرفت بۆ ئەو حزبە‬ ‫دروس���ت ئەكات‪ .‬ب���ەاڵم وادەزان���م لەهەمو‬ ‫حاڵەتەكان���دا ئەو رەفتارەی كۆمەڵ بەرانبەر‬ ‫ئەی رەقیب‪ ،‬گرێیەكی فیكریە‌و بەتێپەڕینی‬ ‫زەم���ەن‌و بیركردنەوەیەكی زیاتری برادەرانی‬ ‫كۆمەڵ چارەس���ەر ئەبێ���ت‪ ،‬وەك ئەو گرێ‬ ‫فیكریان���ەی پێش���تر بەرانبەر بەمۆس���یقا‬ ‫هەیانبو‪ .‬یان وەك ئەو گرێ فیكریەی خودی‬ ‫بەڕێ���ز عەلی باپیر بەرانبەر بەش���داریكردن‬ ‫لەپارلەمان هەیبو‪ .‬بەاڵم ئازایی ئەو لەوەدابو‬ ‫زو دەركی بەنات���ەواوی بیركردنەوەكە كردو‬ ‫لێ���ی پاش���گەزبویەوە‪ .‬ئەوەبو بەش���داری‬ ‫پارلەمانیش���یان كردو مۆسیقایشیان لێدا بێ‬ ‫ئەوەی لەبەه���ای ئیمانییان كەم بوبێـتەوە‪.‬‬ ‫هەم���ان ش���ێوە پێموای���ە دور نی���ە پاش‬ ‫ماوەیەك���ی تر بۆ مارش���ی ئ���ەی رەقیبیش‬ ‫هەڵس���نەوە‪ .‬بەبێ ئەوەی خۆی���ان وا بێتە‬ ‫بەرچاو كە حەرامێكیان كردبێ‌‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )456‬دو شةممة ‪2014/2/17‬‬

‫حەسەن جەمال‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫قەرەیالن‪:‬‬ ‫كاتی ئازادكردنی ئۆجەالن هاتوە‬

‫دیموكراسیی توركیا بەرەو خراپی دەچێت‬

‫فراكسیۆنی ب‪.‬د‪.‬پ‪:‬‬ ‫چاوەڕێی هەنگاوی پراكتیكین‬

‫موراد قەرەیالن‪ ،‬فەرماندەی یەكینەكانی‬ ‫بەرگری گەل رایگەیاند‪ :‬عەبدوڵاڵ ئۆجەالن‬ ‫بەموخەتەبی پرسی كورد دانراوەو بەرپرسانی‬ ‫توركیاش بە رێبەری گەلی كوردی ناودەبەن‪،‬‬ ‫ئیتر رەوا نییە سەرۆكی گەلێك لەبەندیخانە‬ ‫بێت‌و پڕۆسەی دانوستان بەڕێوەبەرێت‪ ،‬ئیتر‬ ‫كاتی ئازادكردنی ئۆجەالن هاتوە‪.‬‬

‫حەسەن جەمال‪ ،‬نوسەری ناوداری توركیا‬ ‫لەچاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانیدا رایدەگەیەنێت‪:‬‬ ‫هەنگاوەكانی حكومەتەكەی ئەردۆغان لەڕوی‬ ‫دیموكراتیبون‌و دادپەروەرییەوە‪ ،‬وادەبینرێ‌ كە‬ ‫رەوتی دیموكراسی لەتوركیا تادێ‌ بەرەو خراپی‬ ‫دەچێت‪ ،‬بەوهۆیەشەوە پێناچێت چارەسەرێكی‬ ‫دروست بۆ پرسی كورد بێتەكایەوە‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫ئیدریس بەڵوكەن‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی ب‪.‬د‪.‬پ‬ ‫رایگەیاند‪ :‬حكومەتی توركیا سەرقاڵی ئامادەكردنی‬ ‫پاكێجێكە كە دورو نزیك پەیوەندیی بەپرسی‬ ‫كوردەوە نییە‪ ،‬بۆیە ئێمە چاوەڕێی هەنگاوی‬ ‫پراكتیكین‪ ،‬گەر بێت‌و تاكو وادەی هەڵبژاردن‬ ‫حكومەت هەنگاوی یاسایی لەمەڕ ئاشتی نەنێت‪،‬‬ ‫ئەوا رەوشەكە دوچاری ئاڵۆزی جدیی دەبێتەوە‪.‬‬

‫ئاڵوگۆڕی نامەی ئۆجەالن‌و بارزانی‬ ‫كۆنگرەی نەتەوەیی بەرەو كوێ‌ دەبات؟‬ ‫رەوا حاجی‬ ‫لەگ���ەڵ دامەزراندن���ی كانتۆنەكانی‬ ‫رۆژئ���اواو‪ ،‬ترافیك���ی كۆبونەوەكانی‬ ‫نێوان بەرپرس���انی كانتۆنەكان‌و پارتە‬ ‫سیاس���ەكانی هەرێم���ی كوردس���تان‪،‬‬ ‫هەروەه���ا دوا س���ەرنجی ئۆج���ەالن‬ ‫لەسەر رەوشی پرسی كورد بەگشتی‌و‬ ‫پڕۆس���ەی دیموكرات���ی لەتوركی���ا‪.‬‬ ‫ئەوەی من دەمەوێ���ت لێرەدا ئاماژەی‬ ‫لەس���ەر بكەم‪ ،‬دەستپێش���كەرییەكە‬ ‫بۆ زو بەس���تنی كۆنگ���رەی نەتەوەیی‬ ‫كورد‌و هەڵوێس���تی پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردس���تانە‪ ،‬ئای���ا تاچەن���د هەم���و‬ ‫الیەنێكی كوردی ئامادەن واز لەشەڕی‬ ‫خۆی���ان بهێنن ب���ۆ بەرژەوەندی كورد‬

‫بەگشتی بەهەند وەربگرن‪.‬‬ ‫سەرەتا دەبێت ئەوەمان بیر نەچێ‬ ‫كە پرس���ی كورد لە توركیا پەیوەستە‬ ‫بە پرس���ی كورد لە رۆژئاوا‪ ،‬رۆژئاواش‬ ‫بەشێوەیەك بە هەڵوێستی الیەنەكانی‬ ‫هەرێم���ی كوردس���تان گرێ���دراوە ‪.‬‬ ‫لەكاتێك���دا حكومەت���ی هەرێم بەهۆی‬ ‫ئەوەی بە پاشایەتی پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردس���تان بەڕێوە دەچێ���ت‪ ،‬پاش‬ ‫ئەوەی ڕایگەیاند كە هەرێم پشگیریی‬ ‫لە كانتۆنەكان���ی رۆژئاوا ناكات‪ .‬ئاخر‬ ‫چۆن دەبێت بەناوی هاونیش���تیمانانی‬ ‫ك���ورد لەهەرێم���ی كوردس���تانەوە‬ ‫لێدوان���ی دژبە ك���وردی پارچەكانیتر‬ ‫بدەیت‪ .‬لەكاتێكدا ل���ەدوا هەڵبژاردنی‬ ‫پارلەمانی كوردس���تان‪ ،‬پارتی لەكۆی‬ ‫كورس���یەكانی پەرلەم���ان توانیوێتی‬ ‫‪ ٣٨‬كورس���ی بەدەستبهێنێت‪ .‬ئەمەش‬ ‫پارت���ی كردۆت���ە دەس���ەاڵتدار ل���ەم‬ ‫مەملەكەت���ە‪ .‬یەكێت���ی نیش���تیمانی‬ ‫كوردستان پش���گیریی لەكانتۆنەكانی‬

‫رۆژئاوای كردوە‪ .‬س���ەیرە كە پارتێك‬ ‫س���تراتیژی خ���ۆی ب���ۆ بەرژەوەندی‬ ‫گەلەك���ەی بەكاردێنێت‌و كەچی رێژەی‬ ‫دەنگەكان���ی ل���ە دابەزیندای���ە‪ .‬ئەمە‬ ‫كارەسات دروس���ت دەكات كە دەبێت‬ ‫برێك تێ���ی رامێنین‪ .‬ك���ە ئایا هەڵە‬

‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان پشگیریی‬ ‫لەكانتۆنەكانی رۆژئاوای كردوە‪ .‬سەیرە كە‬ ‫پارتێك ستراتیژی خۆی بۆ بەرژەوەندیی گەلەكەی‬ ‫بەكاردێنێت‌و كەچی رێژەی دەنگەكانی‬ ‫لە دابەزیندایە‬

‫لە بیركردنەوەی ش���ەقامدایە‪ ،‬كە بەو‬ ‫شێوەیە ویژدانی خۆی و دەنگی خۆی‬ ‫بە چ الی���ەك دەدات؟ ئەمانە هەموی‬ ‫تەنیا ڕونكردنەوە بون‪ ،‬بەاڵم لەهەموی‬ ‫سەیرتر دواخستنی كۆنگرەی نەتەوەیی‬

‫سەركردەیەك لەئیمراڵییەوە‬ ‫دەبێتە ئەندازیاری پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫هاوژین محێدین‬

‫ل�������ەدوای ‪ 15‬س����اڵ ب��ەس��ەر‬ ‫زیندانیكردنی عەبدوڵاڵ ئۆجەالن‪،‬‬ ‫سەرۆكی پ‪.‬ك‪.‬ك‪ ،‬تاكو ئێستا ئەم‬ ‫سەركردەیە كاریزمای خ��وی لەناو‬ ‫گەلەكەیدا پاراستوە‪ ،‬تەنانەت سنوری‬ ‫ك��اری��زم��اك��ەی ت��ێ��پ��ەڕان��دوە ب��ەوەی‬ ‫كانتۆنەكانیش چونەناو ئ��ەو هزرە‬ ‫نەتەوەییەی نزیكەی چ��وار دەیەیە‬ ‫ئۆجەالن لەپێناویدا خەباتی بۆ دەكات‪.‬‬ ‫جێی سەرنجە‪ ،‬ئ��ۆج��ەالن هەمیشە‬ ‫لەئامانجەكانی پاشگەز نەبۆتەوەو‬ ‫لەسەر بەرنامە ئاشتیخوازییەكەی‬ ‫پێداگری دەك��ات‪ ،‬لەئیمڕاڵیەوە هەر‬ ‫فەرمانێكی دەركردبێت‪ ،‬ئەوا خەتی‬ ‫قەندیل‪ -‬ب‪.‬د‪.‬پ لەسەری كۆك بوون‪.‬‬ ‫كاریگەریی پڕۆسەی ئاشتی وایكردوە‬ ‫ئەمساڵ بەشێوەیەكی گشتگیرتر‬ ‫ساڵیادی پیالنگێڕی دەستگیركردنی‬ ‫ئۆجەالن بكرێتەوە‪ ،‬لەباكور چەندین‬ ‫چاالكی و گ��ردب��ون��ەوە لەژێر ناوی‬ ‫«مینبەری خەڵك» بۆ ماوەی سێ رۆژ‬ ‫سازكرا‪ ،‬ئەم چاالكییانە بەشێوەیەكی‬ ‫ئاشتیخوازانە بوە و بەسەرپەرشتی‬ ‫پارلەمانتارەكانی ب‪.‬د‪.‬پ و پارێزەرانی‬ ‫ئۆجەالن بو و هەزاران كەس رێپێوانیان‬ ‫ب��ەن��اوی «ئ����ازادی ب��ۆ ئ��ۆج��ەالن»‬ ‫سازكرد‪ ،‬ئەمەی الی كوردان جیاوازە‬ ‫ئەوەیە ‪ 2014‬بەساڵی ئازادی ئۆجەالن‬ ‫ن��اوزەن��د دەك����ەن‪ ،‬س����ەرەڕای ئەو‬ ‫چاالكیانە بۆ ماوەی سێ رۆژ لە مەیدانی‬ ‫باتیكێنت ‪ -‬ی دیاربەكر چادریان هەڵدا و‬

‫نوێژی هەینییان هەر لەو مەیدانە كرد‪،‬‬ ‫هەروەها هەموو ماڵێك ئااڵی رەشیان‬ ‫بە پەنجەرەكانیانەوە هەڵواسیبوو‪،‬‬ ‫ئەم چاالكیانە ئاماژەیەكی رونە بۆ‬ ‫نیازی ئاشتیخوازانەی كوردانی باكور‬ ‫و بەدەوامیدان بە پڕۆسەی ئاشتی و‬ ‫پابەندبوون بە بەڵێنەكانی ئۆجەالن‪.‬‬ ‫سەبارەت بە هەڵبژاردنی ئەمجارە‪،‬‬ ‫ئۆجەالن لە ئیمڕاڵیەوە رایگەیاندوە‬ ‫«لەم هەڵبژاردنەدا هەرچەندێك دەنگی‬ ‫زیاتر بەدەستبێنین ئەوەندە زیاتر لە‬ ‫ئاشتی نزیك دەبینەوە‪ ،‬كوردان بە‬ ‫ئازادی خۆیان دەگەن‪ ،‬بەئازادبونی‬ ‫ك��وردان توركەكانیش ئ��ازاد دەبن»‬ ‫ئەم وتەیەی ئۆجەالن دەربڕی ئەوەیە‬ ‫توركەكانیش هاوشێوەی كوردەكان‬ ‫س��ودم��ەن��د دەب���ن ل��ە چ��ارەس��ەری‬ ‫پرسی ك��ورددا‪ .‬ئەم كاریزمایە لە‬ ‫ئیمڕاڵیەوە سەرپەرشتی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی و هەوڵێك بۆ بەرەوپێشچونی‬ ‫رەوتی دیموكراسی لەتوركیا دەكات‬ ‫و مەبەستێتی دەوڵ���ەت رێكەوتن‬ ‫بكات لەگەڵ كوردان و چەكەكان بۆ‬ ‫هەمیشە بێدەنگ بن‪.‬‬ ‫مەرجەكانی ئۆجەالن‬ ‫ماوەی زیاتر لە ساڵێكە پڕۆسەی‬ ‫دیالۆگ لەنێوان ئۆجەالن‌و بەرپرسانی‬ ‫توركیا لەئارادایە‪ ،‬لەدوا هەلومەرجی‬ ‫ئ��ەم ك��ۆب��ون��ەوان��ەدا ئ��ۆج��ەالن سێ‬ ‫مەرجی بۆ حكومەتی توركیا داناوە‪.‬‬ ‫یەكەم‪ :‬دانانی چوارچێوەیەكی یاسایی‬ ‫بۆ پڕۆسەكە‪ .‬دوەم‪ :‬دامەزراندنی‬ ‫ئەنجومەنێكی چاودێری بۆ پڕۆسەكە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ 8 :‬لیژنەی تایبەت بۆ پڕۆسەی‬ ‫رێككەوتن پێكبهێنرێت‪.‬‬ ‫هەرچەندە تائێستا هەنگاوێكی‬

‫كوردە‪ .‬لەبیرمە ساڵی ‪ ٢٠١١‬بوو چومە‬ ‫توركیا‪ ،‬ب���ۆ بەرهەمهێنان���ی فیلمێك‬ ‫بەناوی ( سەدەیەك لەخەبات )‪ ،‬هەر‬ ‫ئ���ەو كات لەگەڵ زۆرێك لە سیاس���یە‬ ‫كوردەكانی باكور گفتوگۆ و وتووێژمان‬ ‫ئەنجامدا‪ .‬لەس���ەر پرسی ئەنجامدانی‬

‫كرداری ئەوتۆ لەچوارچێوەی گۆڕینی‬ ‫یاساكانی دەستوردا نەنراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشتا هیوایەك بۆ چارەسەریی‬ ‫زیاتر هەیە‪ .‬خەمی ئۆجەالن تەنها‬ ‫لە باكوردا قەتیس نەبوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەم ماوەیەدا وەك دەستپێشكەریی‬ ‫نامەیەكی بۆ مەسعود بارزانی ناردوە‬ ‫و داوای بەستنی كۆنگرەی نەتەوەیی‬ ‫و یەكڕیزی الی��ەن��ە كوردییەكانی‬ ‫كردوەو مەبەستێتی ستراتیژی الیەنە‬ ‫كوردیەكان لەیەكتر نزیك ببێتەوە‪.‬‬ ‫دوای ‪ 15‬س��اڵ زیندانی‪ ،‬خۆری‬ ‫ئاشتی لەئیمڕالییەوە ل��ەژورەك��ەی‬ ‫س��ەرك��ردەی گەلێكەوە هەڵدێت‪،‬‬ ‫كە لەماوەی زیندانیكردنیدا توركیا‬ ‫ب����ەردەوام ویستویەتی كاریزمای‬ ‫كاڵبكاتەوە و بەدوای ئەو نهێنییەدا‬ ‫دەگ����ەڕا ك��ە ئ��ۆج��ەالن و كێشەی‬ ‫كوردی پێوە گرێداوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫بۆی نەدۆزراوەتەوە‪ ،‬هەرچەندە ئەو‬ ‫كلیلەی الی ئۆجەالنە پاسۆردەكەی‬ ‫لە قەندیلە‪ ،‬لەبەرئەوە تەنها یەك‬ ‫رێگا ماوە ئەویش رێگای دانوستان‬ ‫و جێبەجێكردنی بەڵێنەكانە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫پرسی ك��ورد گەشبینتر ك��ردووە‪،‬‬ ‫ئەوەیە سەرەڕای ئەوەی ئاك پارتی‬ ‫دەنگەكانی كەمبكات یان لەئایندەدا لە‬ ‫دەسەاڵت دوربكەوێتەوە‪ ،‬كاریگەریی‬ ‫زۆر ناكاتە سەر پاكێجەكان و هەر‬ ‫هێزێكی تر حكومەتی ئایندەی توركیا‬ ‫پێكبهێنێت سەرخستنی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی باشترین پاڵپشتی دەبێت‪،‬‬ ‫چونكە ئاشتی بۆتە ئەجێندا و‬ ‫ستراتیژی توركیا‪ ،‬هەر هەنگاوێكی‬ ‫پێچەوانە توركەكان لەپێش هەر‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ەك��ی ت��ر زی��ان��ی گ���ەورەی‬ ‫بەردەكەوێت‪.‬‬

‫كۆنگ���رەی نەتەوەی���ی‪ ،‬زۆرێكی���ان‬ ‫هاوڕابون لەس���ەر ئ���ەوەی كە دەبێت‬ ‫كۆنگرەی نەتەوەیی ببەسرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫گرنگە‪ ،‬باش���ە بۆ؟ بەهۆی ئەوەی كە‬ ‫دەنگی ك���ورد و داخوازییەكانی كورد‬

‫ی���ەك دەخات‪ ،‬هەم ئامانجەكەش���یان‬ ‫دەدات���ە واڵتانیتر‪ .‬ئێم���ە نامانەوێت‬ ‫دوژمنی كەس بین‪ ،‬وەرن سەد ساڵی‬ ‫داهاتوو بنیات بنێین‪ ،‬بەاڵم داهاتویەك‬ ‫وەك ڕاب���ردو نەبێت بۆ ك���ورد وەك‬ ‫ژێر دەس���تە‪ .‬ئا لێرەدا وتەی ئەمینە‬ ‫ئاین���ا تان بیر دەهێنم���ەوە‪ .‬ئەو پێێ‬ ‫وتم «كۆنگرە كاتێك دەبەس���ترێت و‬ ‫س���ەركەوتوو دەبێت‪ ،‬كە سەركردەی‬ ‫هیچ الی���ەك ب���ەزۆری زۆرداری خۆی‬ ‫نەكات���ە س���ەرۆكی كۆنگ���رەو دواتر‬ ‫بەك���وردان بڵێت من س���ەرۆكم‪ ،‬كاتێ‌‬ ‫وادەبێ‌‪ ،‬ئەوا كۆنگ���رە هیچ مانایەكی‬ ‫نابێت»‪.‬‬ ‫س���ەردانەكەی هەفت���ەی رابردوی‬ ‫لەیال زانا و س���رری س���ورەییا ئۆندەر‬ ‫بۆ هەولێر‪ ،‬بەمەبەستی ئاڵوگۆڕ كردنی‬ ‫نامەی نێ���وان عەبدوڵ�ڵ�ا ئۆجەالن و‬ ‫مەسعود بارزانی‪ ،‬كە بەدەستپێشكەری‬ ‫ئۆج���ەالن لەمەڕ بەس���تنی كۆنگرەی‬ ‫نەتەوەی���ی كورد نامەی ب���ۆ بارزانی‬

‫نوسیوە‪ ،‬ئایا بارزانی بەوە رازی بوە‬ ‫كە سەركردایەتی كۆنگرە بە هەڵبژاردن‬ ‫بێت یان هاوس���ەرۆكی بێت؟ ئاخر خۆ‬ ‫ئەمە پەیوەس���تە بە ڕەوش���ی هەموو‬ ‫كوردەوە نەوەك بەتەنیا هەرێم‪ .‬لەوێ‬ ‫زیهنیەتێك هەیە كە قبوڵی تاكەكەسی‬ ‫ناكات‪ ،‬دواجار ئێمەش چاوەڕێین كە‬ ‫ئایا كۆنگرە دەبەس���رێت یان ئەویش‬ ‫ب���ەدەردی پێكهێنان���ی حكومەتەكە‬ ‫دەچێ���ت‪ .‬دەبێت تاكی كورد هەروەك‬ ‫چ���ۆن ئامادەن ب���ۆ نەبوونی خزمەت‬ ‫گ���وزاری بێنە سەرش���ەقام ‪ .‬هاوكات‬ ‫داوای ماف���ی ب���را كوردەكانیان بكەن‬ ‫ل���ە ناوچەكانیتر ‪ .‬ڕاس���تە رەهەندی‬ ‫كوردبون و سەرقاڵی هەموو الیەك بە‬ ‫خزمەت گ���وزاری و بژێوی ژیانەوەیە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ئەوەمان بیرنەچێ���ت كورد لە‬ ‫رۆژئ���اوا‪ ،‬لەباكور و ل���ە رۆژهەاڵتیش‬ ‫رەهەندێكی نەتەوەیی لەدەستنەداوەو‬ ‫پرس���ی هەمووش���یان پرس���ێكی‬ ‫نەتەوەییە‪.‬‬

‫سەردانەكەی كانتۆنی جزیرە‬ ‫بۆ سلێمانی‌و هەڵوەستەیەك‬ ‫حاجی عەفرینی‬ ‫بە بانگهێش���تی یەكێتیی نیش���تمانیی كوردس���تان‪،‬‬ ‫ش���اندێكی پەیوەندیی���ە دەرەكییەكانی ئی���دارەی زاتی‬ ‫دیموكراتی لە كانتۆنی جزیرە بەسەرۆكایەتی ساڵح گەدۆ‬ ‫‌و هەریەك لەئەندامان ئەمینە ئۆسێ‪ ،‬شەمیرام شەمعون‌و‬ ‫پارێزەر فازڵ موس���ا‪ ،‬راوێژكاری س���ەرۆكی پەیوەندییە‬ ‫دەرەكییەكان گەیش���تنە ش���اری س���لێمانی‪ .‬ئەم شاندە‬ ‫لەالیەن س���ەرۆكی مەكتەبی پەیوەندییەكانی ی‪.‬ن‪.‬ك وە‬ ‫پێشوازی لێكرا‪.‬‬ ‫ئەم س���ەردانە لەچوارچێوەی پێشخستنی پەیوەندییە‬ ‫دووالیەن���ەكان لەنێ���وان ئی���دارەی زات���ی دیموكراتی‌و‬ ‫حكومەت���ی هەرێم���ی كوردس���تان دێ���ت‪ .‬هەروەها بۆ‬ ‫كۆبونەوە‌و دروس���تكردنی پەیوەندییەكان لەگەڵ پارت‌و‬ ‫گروپە كوردس���تانییەكان هاتۆتەكایەوە‪ .‬شاندەکە لەگەڵ‬ ‫چەندین الیەنی كوردستانی كۆبونەوەیان ئەنجامداوە‪ .‬لەو‬ ‫كۆبونەوانەش���دا‌و لە كۆبونەوە دوقۆڵییەكاندا الیەنەكان‬ ‫پش���تیوانی تەواوی خۆیان بۆ س���ێ كانتۆنەكەی رۆژئاوا‬ ‫(جزیرە‪،‬كۆبانی‌و عەفرین) راگەیاندوە‪.‬‬ ‫لێرەدا هەقە بپرسین بۆچی ش���اندی پەیوەندییەكانی‬ ‫دەرەوە لەڕێگ���ەی دەروازەی تەلكۆچ���ەر (رەبیع���ە)‬ ‫وە هاتونەت���ە هەرێمی كوردس���تان‌و لەڕێگەی دەروازەی‬ ‫س���ێمالكا (فش خابور)ەوە نەهات���ون؟ هەروەها بۆچی‬ ‫ئەم بانگهێشتە لەالیەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە‬ ‫نەبوە‌و تەنها لەالیەن یەكێـتی نیش���تمانی كوردستانەوە‬ ‫ب���وە؟ ئەمان���ە‌و چەند پرس���یارێكی دیكەی���ش خۆیان‬ ‫زەقدەكەنەوە‪.‬‬ ‫خاڵ���ی گرنگ لێ���رەدا ئەوەی���ە كە چەندی���ن الیەنی‬ ‫كوردس���تانی پێكەوە بەیاننامەیەكیان راگەیاندوە‌و دوای‬ ‫ئەوەیش كۆنفرانس���ێكیان رێكخس���توە‌و تێیدا پشتیوانی‬ ‫خۆی���ان ب���ۆ ئی���دارەی زات���ی دیموكرات���ی لەرۆژئاوای‬ ‫كوردس���تان راگەیاندوە‪ .‬ئاماژەشیان بەوە كردوە كە ئەم‬ ‫ئیدارەیە نوێنەری ش���ەرعی گەلی رۆژئاوای كوردستانە‪.‬‬

‫ئەو پارتانەی پش���تیوانیی لە كانتۆنەكانی رۆژئاوا دەكەن‬ ‫بریتین لە یەكێتیی نیش���تمانیی كوردس���تان‪ ،‬یەكگرتوی‬ ‫ئیس�ل�امی كوردس���تان‪ ،‬بزوتن���ەوەی گ���ۆڕان‪ ،‬كۆمەڵی‬ ‫ئیس�ل�امی كوردستان‪ ،‬پارتی ئایندەی كوردستان‪ ،‬پارتی‬ ‫زەحمەتكێشانی كوردستان‪ ،‬پارتی چارەسەری دیموكراتی‬ ‫كوردستان‌و پارتی پارێزگارانی كوردستان‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەو پرسیارەی كە بەتوندی خۆی زەقدەكاتەوەو‬ ‫جێی نهێنییەكی شاراوە نییە‪ ،‬ئەوەیە كە پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردس���تان بەهیچ ش���ێوەیەك ئیدارەی زاتی رۆژئاوای‬ ‫كوردس���تان قبوڵ ناكات؟ هەروەها خاڵی پێكگەیش���تن‬ ‫لەنێوان هەڵوێس���تی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و هێزە‬ ‫ناوچەییەكان چییە كە پرۆژەی ئیدارەی زاتی دیموكراتی‬ ‫رەتدەكەنەوە؟‬ ‫ئێمەی كورد لەرۆژئاوای كوردستان لەو باوەڕەدا بوین‪،‬‬ ‫كە پارتی دیموكراتی كوردستان لەیەكەم هێزەكان دەبێت‬ ‫كە پش���تیوانی لە ئی���دارەی زات���ی دیموكراتی دەكات‪.‬‬ ‫هەروەها پێش���مان وابو بەرپرسیارانی دەروازەی سێمالكا‬ ‫بەراخستنی فەرشی سور پێشوازی لە شاندە فەرمییەكانی‬ ‫ئی���دارەی زاتی دیموكراتی دەكەن‪ .‬هەرگیزیش بەبیرماندا‬ ‫نەدەهات كە رۆژێك لە رۆژان ش���اندەكانی ئەم ئیدارەیە‬ ‫لەرێگ���ەی ش���ارە عێراقییەكان���ەوە‌و لەژێ���ر گەورەترین‬ ‫مەترسییەكاندا بێنە ناو هەرێمی كوردستانەوە‪.‬‬ ‫پێویس���تبو هێزە كوردس���تانییەكان لەروی هەڵویس���تی‬ ‫نیش���تمانی‌و نەتەوەیی���ەوە‪ ،‬لە ئی���دارەی زات���ی رۆژئاوای‬ ‫كوردس���تان نزیك بونایەتەوە نەوەك ل���ەڕوی بەرژەوەندیی‬ ‫بەرتەسكی حیزبی‌و سەپاندنی ئەجێندای حزبی بەسەرماندا‪،‬‬ ‫چونكە ئێمە بە قۆناغێكی مێژویی‌و هەس���تیاردا تێدەپەڕین‌و‬ ‫فەرزكردنی بەرژەوەندیی حیزبی بەس���ەر بەرژەوەندی بااڵی‬ ‫نیشتمانی‪ ،‬دەكەوێتە خزمەت هێزە نەیارەكانمان‌و ئەو هێزانەی‬ ‫كە بۆس���ەیان بۆ لەباربردنی ئەزمون‌و دەسكەوتەكانی گەلی‬ ‫كورد ناوەتەوە‪ .‬لەكاتێكدا گروپە ئیس�ل�امییە توندڕەوەكان‌و‬ ‫هێزە ناوچەییەكان گەمارۆیەكی ناڕەوایان بەس���ەر رۆژئاوای‬ ‫كوردس���تاندا س���ەپاندوە‪ ،‬ك���ورد لە رۆژئاوای كوردس���تان‬ ‫چاوەڕێی ئەوەیە لە براكانیان لە هەرێمی كوردستان دەكەن‬ ‫كە پش���تیوانی زیاتری لێبكەن‌و دەروازەكان لەپێناو ناردنی‬ ‫هاوكاری مرۆیی‌و پزیش���كیدا بكەن���ەوە‪ .‬هەروەها دەخوازرێ‬ ‫پەیوەندییە بازرگانییەكان لەنێوان ه���ەردوالدا بكرێنەوە بۆ‬ ‫ئەوەی ببێتە پاڵپش���تی ئیدارەی زاتی كە دەبێتە نمونەیەكی‬ ‫زیندو بۆ گشت هێزە دیموكراتییەكانی ئایندەی سوریا‪.‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫ذمارة (‪ )456‬دو شةممة ‪2014/2/17‬‬

‫مرۆڤ و شار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫جــــــــــــەژن لـــەشـــــــــــــاردا‬

‫یاسین النصیر‬ ‫و‪ :‬خەسرەو میراودەلی‬ ‫هێش���تا هەر وێنای ئ���ەوە دەكەین كە‬ ‫جەژنی ش���ار هەم���ان جەژن���ی الدێیە‪،‬‬ ‫ێ دەپۆش���ین‌و‬ ‫مادامەك���ی بەرگ���ی ن���و ‌‬ ‫ب���ۆ جەژنە پی���رۆزە ل���ەدەرگای خزم‌و‬ ‫كەسوكارو مام‌و خاڵ دەدەین‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫ماناكان���ی جەژن لەنێوان ش���ارو گونددا‬ ‫ج���ودا دەبن‪ ،‬ج���ەژن مان���ای خۆی لەو‬ ‫ێ‬ ‫رێگای���ەوە وەردەگرێت كە پێی جێبەج ‌‬ ‫دەكرێت‪ ،‬بەو چۆنێتیەشەوە كە لەالیەنی‬ ‫خەڵكیەوە پێشوازی لێدەكرێت‪.‬‬ ‫دەبێت لەس���ەرەتاوە جەخت لەس���ەر‬ ‫ئ���ەوە بكەین���ەوە ك���ە لەوكات���ەوەی‬

‫بریتییە لەوەی كە جەژن لەژیانی گەالندا‬ ‫دەرەنجامێك���ی گۆڕانكاریی���ە لەك���ەش‌و‬ ‫هەواو سروشت‌و كش���توكاڵ‌و راو شكارو‬ ‫كاركردن‌و بۆنە ئاینیەكاندا‪ ،‬بەو مانایەی‬ ‫جەژن���ەكان دیاردەی نوێبونەوەی وەرزو‪،‬‬ ‫رێگایەك���ن بۆ دانانی خەڵ���ك لەبەردەم‬ ‫جیاكەرەوەیەك���ی مێژوی���ی لەنێوان دو‬ ‫قۆناغ���دا‪ ،‬وەكئ���ەوەی جەژن���ی بەهار‬ ‫«ن���ەورۆز» ب���ۆ نمونە‪ ،‬جیاك���ەرەوەی‬ ‫نێوان وەرزی س���اڵ‌و كەش‌و هەوایە‪ ،‬كە‬ ‫مۆركێكی مرۆی���ی وەرگرتوەو‪ ،‬رۆژەكانی‬ ‫بۆ كەرنەڤاڵێك وەرچەرخاوە كە خاوەنی‬ ‫شوناسی نەتەوەیەك‌و سروشتەكەیەتی‪.‬‬ ‫خاڵی گرێدەرەوەی نێوان جەژن‌و شار‪،‬‬ ‫بناغەی كردنی جەژنە بەبەشێك لەمۆركی‬ ‫ژیاریی و پێشكەوتوخوازانەی شار‪ ،‬لێرەوە‬ ‫جەژن لەالدێدا هەڵگری مۆركێكی میللیی‬ ‫گەرم‌و گ���وڕو گیان���ی بەگیانانەیە زیاتر‬ ‫لەوەی لەش���اردا هەیەو‪ ،‬پەیوەستە بەو‬

‫لەجەژندا پارێزگارییەك هەیە كە بریتیە‬ ‫لەجۆرێك لەئاشتەوایی كۆمەاڵیەتی‬ ‫كە بەشداریكردن بۆمانی دەستەبەر‬ ‫دەكات‪ ،‬هەمیشەش پێویستمان بەو‬ ‫هۆشیارییە هەیە كەوا لەگەڵ ئەوانی‬ ‫دیدا هاوبەش بین‬ ‫ێ‬ ‫هیچ گەلێك بەدی ناكەیت بەب ‌‬ ‫جەژن‪ ،‬نەهیچ قۆناغ‌و ژیارو نەتەوەو‬ ‫ێ جەژن‪ ،‬نە حكومەتێكیش‬ ‫ئاینێك بەب ‌‬ ‫بەدی دەكەیت كە جەژن بۆ‬ ‫گەلەكەی نەسازێنێت‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫جەژن بابەتێکی هاوبەشی نێوان‬ ‫مرۆڤە بەرلەوەی لەنێوان ئاین‌و‬ ‫نەتەوەكاندا هاوبەش بێت‬ ‫مرۆڤایەت���ی لەس���ەر زەوی خوڵق���اوە‬ ‫جەژنیش���ی بۆ دانراوە‪ ،‬ئیدی ئەوانەیان‬ ‫بن كە پەیوەس���تن بەڕوداوگەلێكی باشی‬ ‫جیاواز لەژیانیدا‪ ،‬یان ئەوانەی پەیوەستن‬ ‫بەگۆڕانكارییەكان���ی سروش���ت‌و كەش‌و‬ ‫هەواوە‪ ،‬یاخود ئەوانەیان كە پەیوەندییان‬ ‫بەوەرزی چان���دن‌و دروێنەو خوری بڕین‌و‬ ‫س���ەركەوتن لەجەنگەكانداو هاوسەگیریی‬ ‫سروش���تیانەی بەكۆمەڵ���ەوە ب���وە‪،‬‬ ‫بەگش���تیش پەیوەندیی ج���ەژن بەژیانی‬ ‫رۆژانەی مرۆڤەوە وایكردوە س���یاقەكانی‬ ‫ئەم ژیانە بگۆڕێ���ت‪ ،‬رۆژی جەژن بكاتە‬ ‫بەرواردێك بۆ پێش‌و پاش خۆی‪.‬‬ ‫لێرەشەوە هیچ رێگایەك بۆ یەكترناسین‬ ‫الی گ���ەالن بون���ی نەب���وە‪ ،‬لەجەژن���ە‬ ‫بەكۆمەڵەكاندا نەبێ���ت‪ ،‬لەبەرئەوە هیچ‬ ‫ێ جەژن‪ ،‬نەهیچ‬ ‫گەلێك بەدی ناكەیت بەب ‌‬ ‫ێ‬ ‫قۆن���اغ‌و ژی���ارو نەت���ەوەو ئاینێك بەب ‌‬ ‫جەژن‪ ،‬نە حكومەتێكیش بەدی دەكەیت‬ ‫ك���ە جەژن ب���ۆ گەلەكەی نەس���ازێنێت‪،‬‬ ‫لەبەرەئەوە جەژن بابەتێكی هاوبەش���ی‬ ‫نێ���وان مرۆڤە بەرل���ەوەی لەنێوان ئاین‌و‬ ‫نەتەوەكان���دا هاوبەش بێ���ت‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫هیچ گەلێك بێ‌ جەژن ناژی‪ ،‬هیچ گوندو‬ ‫ش���ارێكیش نابینێت كە لەچەند رۆژێكی‬ ‫دیاریكراوی ساڵدا ئاهەنگ نەگێڕن‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی لەهەمو ئەمانەدا گرنگە‪،‬‬

‫رێبازە رۆژانەیەی هۆگرییەوە كە هاوڕێیە‬ ‫بەزیادبونی پەیوەندی‌و خۆشەویس���تی‌و‬ ‫وەالنانی ناكۆكی‌و هەوڵدان بۆ رێككەوتن‌و‬ ‫ئاشتەوایی‪ ،‬بەو مانایەی جەژن بۆنەیەكە‬ ‫بۆ پتەوكردنی پەیوەندییەكان‌و‪ ،‬وازهێنان‬ ‫لەتوندوتیژی‌و بانگەوازكردن بۆ كاركردن‌و‬ ‫ئاش���تی‪ ،‬لەكاتێك���دا لەش���اردا خاوەنی‬ ‫تایبەتمەن���دی پەیوەندیی���ە ئاب���وری‌و‬ ‫كەلتورییەكان���ی ش���ارە‪ ،‬لەبەرئ���ەوە‬ ‫ش���ێوەی ئەو كەرنەڤاڵە وەردەگرێت كە‬ ‫تایبەتمەن���دی خێ���ڵ‌و گون���دو كۆمەڵی‬ ‫یەكگرت���و ون���دەكات لەو س���ۆنگەیەوە‬ ‫لەشاردا خەڵكی ئەو پۆشاكانە دەپۆشن‬ ‫كە گونجاون لەگەڵ سروشتی كەرنەڤاڵدا‪،‬‬ ‫دەشێت لەگوندەكانیشدا بەشێك لەسیمای‬ ‫كەرنەڤاڵیی ئامادەیی هەبێت بەتایبەتیش‬ ‫لەگوندە ش���اخاویەكاندا‪ ،‬بەاڵم شار هێزە‬ ‫ئابوری‌و كەلتوریەكانی خۆیش���ی دەخاتە‬ ‫پاڵ‌و‪ ،‬لەن���او پێكهاتەكانی جەژندا نەك‬ ‫تەنیا هۆكارەكانی خۆشی‌و كاتبەسەربردن‬ ‫هەمەڕەن���گ دەب���ن‪ ،‬بەڵك���و الیەن���ە‬ ‫ئابوریەكان���ی كاتبەس���ەربردنیش‪ ،‬ئیدی‬ ‫ێ دەدرێت‌و بەو‬ ‫جەژن ب���ە جەژنانەوە گر ‌‬ ‫ێ خەرج‬ ‫چۆنێتیەوە كە ئەم جەژنانەی پ ‌‬ ‫دەكرێ���ت‪ ،‬لەپاڵ ئەمەش���دا ئازادییەكی‬ ‫روكەش لەجەژنی شاردا هەیە كە لەناخی‬ ‫مرۆڤدا وشە چەپێنراوەكانی ئازادیی ناو‬

‫گوندە لەوێدا دەكەونە هەڵقوڵین‪ ،‬لێرەدا‬ ‫لەجەژنی ش���اردا ئازادییەك‌و جوڵەیەكی‬ ‫فراوان‌و یاخیبونێك بەسەر نەریتەكانداو‬ ‫كرانەوەیەكی زم���ان‌و بینین لەئارادایەو‪،‬‬ ‫دەبینین جەژنی شار‪ ،‬لەكاتێكدا كە مۆركی‬ ‫كەرنەڤاڵێك���ی بەكۆم���ەڵ وەردەگرێت‪،‬‬ ‫هەندێكی���ان روخس���اریان بەماس���ك‬ ‫دەپۆش���ن‪ ،‬واتە گەڕانەوەیەك بۆنواندنی‬ ‫كۆمیدیا بۆ خۆش���یی‌و كاتبەس���ەربردن‬ ‫(الترفیە) لەئارادایە‪ ،‬كە كۆمیدیا شتێكی‬ ‫ئامادەی���ە الی هەم���و مرۆڤێ���ك‪ ،‬بەاڵم‬ ‫شادیەكان لەسەر روخسارە بێماسكەكان‬ ‫دەرناكەون‪ ،‬لەبەرئەوە كەسی موهەریج‌و‬ ‫گەمەكارو سەماكەر پێویستیان بەدەمامك‬ ‫دەبێ���ت ب���ۆ ونكردن���ی روە دیارەكەیان‬ ‫لەخەڵكی‪ ،‬لەكاتێك���دا كە كەلتورەكەی‌و‬ ‫ش���تە ش���اراوە جوانەك���ەی بەجوڵ���ەو‬ ‫كرداری جەس���تە دەخاتەڕو‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫ش���ار جمك���ی ئازادیی���ەو‪ ،‬وزەیەكە بۆ‬ ‫نوێكردنەوەی خودو‪ ،‬هەوڵدانی جەستەیە‬ ‫بۆ ئازادبون لەكۆتوبەندە گوندییەكانی‌و‪،‬‬ ‫كەرەس���تەیەكی كەلتورییشە كە دەكرێت‬ ‫لەئایندەدا بۆ نواندن یان س���ەما یاخود‬ ‫گۆرانی یا كۆمیدیا وەبەربهێنرێت‪.‬‬ ‫جەژن بەپشێوییەكی بەپیتی بەكۆمەڵ‬ ‫دادەنرێ���ت‪ ،‬بەگوێرەی گوت���ەی «جان‬ ‫ئەنیموس» مامۆستای فەلسەفە لەزانكۆی‬ ‫نیس‪ ،‬چونكە سەركێشیی بۆ تەندروستی‬ ‫ئەخالقیانەی تاكەكان كارێكی پێویستە‪،‬‬ ‫بریتی���ە لەجەژنی بونی تایب���ەت‌و تاكە‬ ‫كەس���یی‪ ،‬زەمەنی سەركێشیش خاوەنی‬ ‫خاسیەتێكی تایبەتە كە بریتیە لەكرانەوە‪،‬‬ ‫ئازادبون لەرێس���ا ئاساییەكان‪ ،‬پێشوازی‬ ‫لەرێكەوت���ی پش���ێوییانە دەكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫وادی���ارە هەمو ش���تێك بوبێتە مومكین‪:‬‬ ‫ماوەیەكی پەكخستنی سەیرو شێتانەیە‪.‬‬ ‫ئێم���ە لەجەژن���دا گەلێ���ك ئامادەی���ن‪،‬‬ ‫ج���ەژن س���اتەوەختی زیادڕەویكردن���ە‬ ‫لەرەخنەگرتن لەهەمو ش���تێك‪ ،‬بەزمان‪،‬‬ ‫بەگاڵت���ە‪ .‬لەجەژن���دا مرۆڤ خۆش���ییە‬ ‫كۆنەكان���ی دێنێتەوە پێ���ش‌و‪ ،‬هەوڵێكە‬ ‫بۆ بیرچونەوەو لێبوردەیی‌و لێخۆشبون‪،‬‬ ‫ك���ە كۆمەڵە ناكۆكەكان پێ���ی راهاتون‪،‬‬ ‫خۆی���ان بۆ گونجان لەگ���ەڵ ئەوانی دیدا‬ ‫رێكدەخەن لەرۆژانێكدا كە بۆ لێبوردەیی‌و‬ ‫ئاش���تەوایی هاتونەتە ئارا‪ ،‬لێرەوە جەژن‬ ‫دەبێتە هەمواندنێكی ش���ادیی بەكۆمەڵ‪،‬‬ ‫جەژنێکی نەورۆز لە سلێمانی‬ ‫هۆشیارییە بەخود بۆ یەكانگیربون لەگەڵ‬ ‫جیهان���داو‪ ،‬رێبازێ���ك ب���ۆ بیربردنەوەی‬ ‫خەمەكان‪ ،‬لەبەرئەوەی جەژن بەڕاس���تی دەبنە رۆژانێك بۆ شكاندنی میكانیزمی‬ ‫بەدەم پێویستیە قوڵەكانی مرۆڤەوە دێت‪ ،‬رۆتی���ن‪ ،‬ئەی ئەگ���ەر رۆژان���ی جەژن‬ ‫ج���ەژن «وا دەكات بون بخوێنرێتەوە»‪ ،‬بارگاوی بن بەس���روت‌و بۆنەو ئاهەنگی‬ ‫لەجەژن���ە سیاس���یەكانماندا‪ ،‬كەرنەڤاڵ بەكۆم���ەڵ‌و‪ ،‬مرۆڤ ش���ادمانتر بێت كە‬ ‫بەڕێگایەكی ئەقاڵنی���ی دێنینەوە پێش‪ ،‬دەبینێت هەموان لەگەڵیدا لەئاهەنگدان‪،‬‬ ‫لێ���رەدا ئایدیۆلۆژیا دەس���ت وەردەداتە لەجەژندا پارێزگارییەك هەیە كە بریتیە‬ ‫داڕش���تنەوەی ش���ادییەكانەوە‪ .‬لەجەژنە لەجۆرێ���ك لەئاش���تەوایی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ئاینیەكان���دا م���رۆڤ دەگەڕێت���ەوە ب���ۆ كەبەش���داریكردن بۆمان���ی دەس���تەبەر‬ ‫پەیوەندی���ی سروش���تی لەگ���ەڵ خۆی‌و دەكات‪ ،‬هەمیش���ەش پێویس���تمان بەو‬ ‫خ���ودادا‪ ،‬لەبەش���ێك لەبون���ی رۆژانەی هۆشیارییە هەیە كە لەگەڵ ئەوانی دیدا‬ ‫مرۆڤ���دا م���رۆڤ زیندو چ���الاك دەبێت هاوبەش بین‪.‬‬ ‫لەالیەنە شاراوەكەی سودەكانی جەژنی‬ ‫كاتێك هەلەكانی ج���ەژن دەقۆزرێتەوە‬ ‫بۆ گەڕاندنەوەی ئەو وزەیەی لەش���وێنی ش���اردا‪ ،‬پش���ودان لەسیس���تم‌و یاسای‬ ‫نەش���یاودا بەزای���ەی داوە‪ ،‬بەو واتایەی تون���دو جددی هەیە‪ ،‬ئەمەش ئەوەیە كە‬ ‫جەژن ئاس���ودەیی دەرونیە‪ ،‬بەوپێیەی چاالكیەكانی سەری ساڵی زاینی لەشاری‬ ‫هیچ دوژمنێ���ك لەژیان���دا گەورەتر نیە خۆرئاوایی���دا لەخ���ۆی دەگرێت‪ ،‬لەباری‬ ‫لەو دۆخە بەئامێربون���ەی خومان پێوە ئاگرین‌و پش���ێویی شەقامەكان‌و جوڵەی‬ ‫گرت���وە‪ ،‬بۆئ���ەوەی جەژن بێ���ت‌و ئەم نیمچ���ە رێكخراو یاخود ناكۆك بەیاس���ا‬ ‫بەئامێربون���ە هەڵوەش���ێنێتەوە‪ .‬جەژن ئاس���اییەكان‪ ،‬یەكێكە لەش���ێوازەكانی‬ ‫وزەی ئازادبونم���ان لەهەمو كۆتوبەندێك ئازادی‌و شكاندنی سادەی سیستمەكان‪،‬‬ ‫پێدەبەخشێت كە بەس���ەر بیركردنەوەو بەاڵم هەركە جەژن تەواو دەبێت‪ ،‬ژیانی‬ ‫جەستەماندا س���ەپێنراون‪ .‬جەژن تەنیا ش���ار دەگەڕێتەوە بۆ سروش���تی خۆی‬ ‫میكانیزم���ە كۆت���و پێوەندك���ەرەكان بەبێ‌ ئەوەی سزایەك بۆ خەڵكی لەئارادا‬ ‫تێكناشكێنێت‪ ،‬بەڵكو هەمو ئەو شتانە بێت‪ ،‬ش���اری خۆرئاوایی هەلی ئەوە بۆ‬ ‫لەناودەبات كە ئازادی مرۆڤ یەكدەخەن دانیشتوانیان دەڕەخسێنن كە ئازاد بن‪،‬‬ ‫لەكاتێك���دا ك���ە كاردەكات‪ ،‬لەبەرئەوە نەك تەنی���ا لەرۆژانی جەژن���دا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫رۆژانی پشوی وەك جەژن یان هەینی‪ ،‬لەهێنان���ە كایەی كەرنەڤاڵ���ە وەرزیی‌و‬

‫‪10‬‬

‫زنجیرە وتارێکە‬ ‫نوسەرو روناكبیری‬ ‫ناوداری عەرەب «یاسین النصیر»‬ ‫دو هەفتە جارێك‬ ‫تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت‪.‬‬

‫ئاهەنگە میللیەكانی بۆنە وەرزشیەكان‌و‬ ‫هی تریش‪ ،‬وەك كردنەوەی بازاڕی نوێ‌‬ ‫یاخود هاتنی وەرزی بەهار‪ ،‬خوڵقاندنی‬ ‫بۆن���ەی میللی���ی‌و بەش���داریپێكردنی‬ ‫كۆمەاڵنێ���ك لەخەڵ���ك تێی���دا بریتیە‬ ‫لەهەمواندنی دیاردەی جەژن‪ ،‬ئەم جۆرە‬ ‫چاالكیان���ە ناكرێت لەگون���دو دێیەكاندا‬ ‫روب���دەن‪ ،‬لەبەرئ���ەوە خەڵك���ی رۆژانی‬ ‫هاوس���ەرگیریی دەقۆزنەوە‪ ،‬بۆ گێڕانی‬ ‫ئاهەنگی میللیی كە شار پێویستی پێیە‬ ‫ك���ە جەژنە بچوك���ەكان دەكاتە وزە بۆ‬ ‫بەشداریی بەكۆمەڵ‪.‬‬ ‫لەڕێگادا بەرەو باخچەی شاری گەورە‪،‬‬ ‫تاك���ی ئەوروپی خۆی ئام���ادە دەكات‬ ‫بۆ دیداری هاوس���ەری ژیان���ی‪ ،‬لەوێداو‬ ‫لەن���او جەرگ���ەی قەرەباڵغیدا دەس���ت‬ ‫بەمومارەس���ەی بونی خۆی دەكات وەك‬ ‫بونەوەرێك كە خاوەنی كاتێكی زۆرە بۆ‬ ‫داڕشتنی زمانێكی گونجاو بۆ دیدار‪ ،‬ئەو‬ ‫مومارەسەی ژیانی خۆی دەكات بەڕێگای‬ ‫نزیكبون���ەوە لەهێنان���ەدی خەونەكانی‬ ‫جەژن لەو رێگایە بەوالوە كە مرۆڤ ژیانی‬ ‫راكردوی خۆی تێدا دەگەڕێنێتەوەو نوێی‬ ‫دەكاتەوە ش���تێكی دیكە نیە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫روبەڕوی س���بەینێ‌ ببێت���ەوە لەكاتێكدا‬ ‫كە لەچاالك���ی ت���ەواوی كارەكەیەدایە‪،‬‬ ‫پێویستە لەس���ەری زمانێكی گریمانكراو‬

‫بۆ خۆی بنیاد بنێت‪.‬‬ ‫ش���ارە خۆرهەاڵتیەكانم���ان كە چەند‬ ‫دەیەی���ەك بەر لەش���ارە خۆرئاواییەكان‬ ‫جەژنەكانیان ناس���یوە‪ ،‬ئەم میراتەیان‬ ‫بەره���ەم نەهێن���اوە‪ ،‬بەپێچەوان���ەی‬ ‫ش���اری یۆنانی���ەوە كە بۆن���ە ئابوری‌و‬ ‫كش���توكاڵیەكانی ب���ۆ ج���ەژن گۆڕیوە‪،‬‬ ‫تراژیدی���او كۆمیدیاو حی���واری بۆ بنیاد‬ ‫ن���اوەو‪ ،‬جەژنی ك���ردوە بەبۆنەیەك بۆ‬ ‫دیداری فەیلەس���وفان‌و وەرزش���وانان‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كە لەپ���اڵ ئایدیا نوێیەكان‌و‬ ‫توان���او ووزە ش���عرەكانیاندا كااڵكانیان‬ ‫دەخەنە رو سەرجەم حیوارەكانی دواتر‪،‬‬ ‫س���ەرەتاكانیان س���ەرجەم حیوارەكانی‬ ‫دواتر‪ ،‬سەرەتاكانیان دیدار لەبازاڕەكان‌و‬ ‫ش���وێن یاری���گاو ئاهەنگەكانەوە س���ەر‬ ‫هەڵ���دەدات‪ ،‬س���ەبارەت ب���ە كەلتوری‬ ‫خۆرهەاڵتی���ش‪ ،‬ك���ە رۆژانێك���ی زۆری‬ ‫لەس���اڵدا بەجەژنی ئاینی‌و سروشتیی‌و‬ ‫میللی���ی پڕكردۆت���ەوە‪ ،‬نام���ۆ نابێ���ت‬ ‫ك���ە تۆم���ارە كەلتوریەكان���ی خۆی بۆ‬ ‫گواس���توینەتەوە‪ ،‬كە تۆماری دەربارەی‬ ‫گەردون‌و فەلس���ەفەو ش���ارو ئاوەدانی‬ ‫تێدایە‪.‬‬ ‫ئێستاش ئێمە لەجەژنی ڤاالنتایندا كە‬ ‫بۆنەیەكی جیهانیە ب���ۆ ئاوێتەبونی ئەو‬ ‫گیانانەی لەخەمەكانیان هەڵهاتون‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )456‬دو شةممة ‪201٤/2/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫گوڵێكی سور و ماچێك دوای ‪ 50‬ساڵ‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫كۆین شین‌و ئینگا شینخۆ‪ ،‬ئەو‬ ‫كوڕ‌و كچە چینییە بون لە هەرێمی‬ ‫جیجیانگ‪ ،‬پێش پەنجا ساڵ یەكتریان‬ ‫خ��ۆش دەوی��س�ت‌و كەسوكارەكەیان‬ ‫رازی نەبون بەهاوسەرگیرییان‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەم كوڕ‌و كچە بڕیاردەدەن یان بۆ‬ ‫یەك بن‪ ،‬یان كەسیان هاوسەرگیریی‬ ‫نەكەن‪ ،‬پەیمانەكەی خۆیان بردە‬ ‫سەر‌و چەند رۆژێك لەمەوبەر‌و پاش ‪50‬‬ ‫ساڵ بونە هاوسەر‌و لەڕۆژی ڤاالنتاین‬ ‫گوڵیان پێشكەشی یەكتریكرد‪.‬‬

‫كەللەسەری‬ ‫مرۆڤ‬ ‫بەبرژاوی‬

‫ك����ۆی����ن ش����ی����ن ل�����ەب�����ارەی‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫هاوسەرگیرییەكەیانەوە‬ ‫سەرەتا خێزانەكەمان رازی نەبون‬ ‫ب��ەه��اوس��ەرگ��ی��ری��ی��ەك��ەم��ان‪ ،‬پێش‬ ‫‪ 20‬س��اڵ ل��ەم��ەوب��ەری��ش س��ەرج��ەم‬ ‫ئ��ەن��دام��ان��ی خ��ێ��زان��ەك��ەم��ان رازی‬ ‫ب��ون بەهاوسەرگیریمان ب��ەاڵم هەر‬ ‫رێكنەدەكەوت‪ ،‬ئەمساڵ پ��اش ‪50‬‬ ‫ساڵی ت��ەواو هاوسەرگیریمان كردو‬ ‫لەڕۆژی ڤاالنتاینیشدا لە ئاهەنگێكی‬ ‫گەورەدا‪ ،‬شینخۆ ماچی كردم‌و گوڵی‬ ‫سوری پێشكەشكردم‪.‬‬

‫دو هەزار دۆالر بۆ‬ ‫نەشتەرگەریی مریشكێك‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ب��ەه��ۆی لێنانی كەللەسەری‬ ‫م���رۆڤ لەئوتێلێكی وی�لای��ەت��ی‬ ‫ئەنامبرا‪ ،‬پۆلیسی نەیجیریا هەستان‬ ‫بەدەستگیركردنی ‪ 11‬كەس‪ ،‬كە لەنێویاندا شەش ژن‌و خاوەن ئوتێلەكەی تێدایە‪ .‬دوای‬ ‫ئاگاداركردنەوەو چونی پۆلیس بۆ ئەو ئوتێلە‪ ،‬لەنێو فێنكەرەوەكەدا دو كەللەسەری نوێی‬ ‫تێدابوەو ئامادەكراوە بۆ لێنان‌و لەناو لیستی خواردنەكانیشیاندا ئاماژەكراوە بۆ خواردنی‬ ‫سەری مرۆڤ بەبرژاوی‪.‬‬ ‫بەرێوەبەری پۆلیسی ویالیەتەكە رایگەیاند‪ ،‬هەر لەنێو ئوتێلەكەدا دەست گیراوە بەسەر‬ ‫چەندین جۆری چەكدا‪ .‬لەالیەن خۆیانەوە چەندین ماڵی نزیك ئوتێلەكەش رایانگەیاند‪،‬‬ ‫زۆرجار هەستمان كردوە كە كاری نەخوازراو لەو دیوی دیواری ئەم ئوتێلەدا رو دەدات‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫بۆ قەرەبوكردنەوەی ناوبانگی تیپەكەیان‪،‬‬ ‫تیپی مۆسیقای سكینی ب��اب��ی ك��ەن��ەدی‪،‬‬ ‫سكااڵیەكیان داوەتە وەزارەتی بەرگری ئەمەریكا‬ ‫پنتاگۆن‪ ،‬داوای بڕی ‪ 666‬هەزار دۆالر دەكەن‪.‬‬ ‫بڕە پارەكەش لەبەرامبەر لێدانی مۆسیقاو‬

‫دایبی‬

‫زیرەكیش پەیدابو‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ‪ Ubergizmo‬تایبەت بەباڵوكردنەوەی هەواڵی زانستی باڵویكردەوە‪،‬‬ ‫لەئەنجامی توێژینەوەیەكی زانكۆی تۆكیۆ لەیابان‪ ،‬دایبی زی��رەك داهێنرا‪،‬‬ ‫توێژینەوەكە بریتیبوە لەدانانی ئامێرێكی ئەلیكترۆنی لەنێو دایبی منداڵدا بۆ‬ ‫ئاگاداركردنەوەی كەسی بەرپرس بۆ گۆڕینی لەكاتی پیسبونیدا‪.‬‬ ‫تیمە تایبەتەكەی زانكۆی تۆكیۆ راشیانگەیاند‪ ،‬ئامێرە ئەلیكترۆنیەكە وەك‬ ‫ئاگاداركەرەوە وایەو دەتوانرێت لەناو هەمو جۆرە دایبیەكدا دابنرێت‪ .‬وتیشیان‬ ‫ئەمە تەنها سەرەتایەكی داهێنانەكەمانەو پێویستیشی بەتاقیكردنەوەو پێشخستنی‬ ‫زیاتر هەیە تاكو ئامادەبێت‌و بیخەینە بازاڕەكانی جیهانەوە‪.‬‬ ‫ئامێرە ئەلیكترۆنیەكە پێش بەكارهێنانی دەخرێتە ناو دایبیەكەوەو لەكاتی‬ ‫پیسبوندا نامەی ئاگادار كەرەوە دەنێرێت بۆ دایك‌و باوك‪ ،‬یان كەسی بەرپرس‬ ‫لەمنداڵەكە لەنێو دایەنگەكاندا‪.‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــةكـ ـت ـ ـ ــرب ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬یاریزانێكی بەرشەلۆنەیە ‪-2‬دوان‬ ‫ل��ەم��ەی‪ ،‬ئێمە‪ ،‬ژم��ارەی��ەك��ە «پ»‪،‬‬ ‫وەك یەكن ‪-3‬لەقنچكدایە‪ ،‬ج��ۆرە‬ ‫ێ سەر‪،‬‬ ‫ێ ‪-4‬سەری ب ‌‬ ‫خواردنێكە‪ ،‬هەند ‌‬ ‫مەلیك‪ ،‬بەچكەی بو «پ»‪ ،‬وەك یەكن‬ ‫‪-5‬بەشێكە لەروخسار‪ ،‬ئۆردوگایەكە‬ ‫«پ»‪ ،‬باڵندەیەكە «پ» ‪-6‬تامێكە‪،‬‬ ‫نەخێر»پ»‪ ،‬ژمارەیەكە ‪-7‬سكرتێری‬ ‫گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان ‪ +‬پیتێك‬ ‫‪-8‬باڵندەیەكە «پ»‪ ،‬رەنگێكە «پ»‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە ‪-9‬هێز‪ ،‬ورچ��ی ع��ەرەب‪،‬‬ ‫دانە‪ ،‬بۆ ‪-10‬رێگە «پ»‪ ،‬نیوەی قەزا‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە ‪-11‬واڵتێكە لەئەمریكا‪،‬‬ ‫دەمی گیانلەبەر ‪-12‬ئاگاداركردنەوە‪،‬‬ ‫پایتەختێكی ئاسیایە «پ»‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬ج��ۆرە خشڵێكە‬ ‫‪-2‬واڵتێكە لەئاسیا «پ»‪ ،‬زۆرج��ار‬ ‫ق��ەدەغ��ەی��ە ‪-3‬ج���ۆرە مانگێكە‪ ،‬بۆ‬ ‫ب��ان��گ��ك��ردن��ی ئ��اژەڵ��ێ��ك��ە ‪-4‬مشكی‬ ‫بەتێكەڵی‪ ،‬نابوت‪ ،‬شوێنی باپیران‬ ‫‪-5‬درەخ��ت��ێ��ك��ە‪ ،‬ن��اوێ��ك��ی ك��وڕان��ەی��ە‬ ‫‪-6‬شاعیرێكی ك��ۆچ��ك��ردوی ك��وردە‬ ‫«پ»‪ ،‬ك����اس ‪-7‬پ����ارچ����ە پ���ەڕۆ‬ ‫بەجلەوە «پ» ‪-8‬كۆمپانیایەكە‪،‬‬ ‫ێ ‪-9‬كارێكی تاوانە‬ ‫ئاڵتون دەیناس ‌‬ ‫«پ»‪ ،‬خواردنەوەیەكە‪ ،‬میوەیەكە‬ ‫‪-10‬ئۆتۆمبێلێكە‪ ،‬روەكێكە ‪-11‬جۆرە‬ ‫خەنجەرێكە‪ ،‬باڵندەیەكە‪ ،‬نیوەی زانا‬ ‫‪-12‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬باوەش‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫بەمۆسیقا گیراوەكانی گوانتانامۆ بێزار دەكەن‬ ‫گۆرانیە دەنگ بەرزەكانی تیپەكەیە بەمەبەستی‬ ‫ئ��ازاردان��ی دەرون���ی گیراوەكانی گوانتانامۆ‬ ‫بەكارهێناوە‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی سیڤین كێی یەكێك لەپاسەوانەكانی‬ ‫گوانتانامۆ‌و یەكێك لەهۆگرانی تیپە كەنەدیەكە‪،‬‬ ‫لەچاوپێكەوتنێكی كەناڵی ‪ C.TV‬كەنەدی‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬بەرپرسانی بەندیخانەی گوانتانامۆ بۆ‬ ‫بێزاركردنی گیراوەكان پەنا بۆ مۆسیقا‌و گۆرانیە‬ ‫دەنگ بەرزەكانی سكینی بابی دەبەن‪ .‬دوای‬ ‫سكااڵكەی سكینی چەندین تیپی مۆسیقای وەك‬ ‫میتالیكا‌و ئار ئی ئێم ناڕەزایی خۆیان بەرامبەر‬ ‫بەم كارەی بەرپرسانی بەندیخانەكە دەربڕیوەو‬ ‫داوای لێپێچینەوە دەكەن‪.‬‬ ‫لەالیەن خۆیەوە تود براسیل‪ ،‬وتەبێژی پنتاگۆن‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬تائێستا هیچ جۆرە سكااڵیەكی لەو‬ ‫شێوەمان پێ‌ نەگەیشتوەو هەوڵی لەم جۆرەش‬ ‫تەنها ب��ۆ ن��اوب��ان�گ‌و ریكالمكردنەو وتیشی‬ ‫«نەهێشتنی نوستن‌و یاریكردن بەهەستی دەرونی‬ ‫بەندكراوەكانیش بەپێی یاسا قەدەغەیە»‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫تەلەفزیۆنی (بی‪ .‬بی‪ .‬سی) هەواڵێكی سەیرو سەمەرەی‬ ‫هاواڵتییەكی بریتانی بەناوی ئیلییە دێنێ‪ ،‬باڵوكردەوە كە‬ ‫مریشکێکی توشی شێرپەنجە ب��وە‪ ،‬كاتێك بردویەتی بۆ‬ ‫ڤێتێرنەری ئ��اژەاڵن‌و باڵندەكان‪ ،‬پێیان وتوە مریشكەكەت‬ ‫توشی شێرپەنجە بوەو دەبێت نەشتەرگەری بۆ بكەین‌و قاچی‬ ‫ببڕیتەوە‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش نەشتەرگەرییەكەی ‪ 1600‬پاوەنی‬ ‫تێدەچێت كە دەكاتە نزیكەی دو هەزار دۆالر‪.‬‬ ‫ێ ئەو كچەی خاوەنی مریشكەكەیە دەڵێت «زۆر‬ ‫ئیلییەن دێن ‌‬ ‫بەالمەوە ئاسایی بو كە ئەو بڕە پارە بدەم بۆ نەشتەرگەری‬ ‫مریشكەكەم‪ ،‬چونكە زۆرم خۆش دەوێت‌و ماوەی دو ساڵە‬ ‫بەخێوی دەك��ەم‪ ،‬بەختەوەریشم كە ئێستا مریشكەكەم‬ ‫تەندروستییەكی باشی هەیە»‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ شانازی بەكەسانی‬ ‫ت����رەوە م��ەك��ە‪ ،‬خ��ۆت‬ ‫بەكەم مەزانە‪ ،‬هەرگیز‬ ‫ت��وڕە مەبە‪ ،‬فرتوفێڵ‬ ‫ل��ەخ��ۆش��ەوی��س��ت��ی��دا‬ ‫شكستییە‪.‬‬

‫ـ راس���ت���ە پ����ارەی‬ ‫سپی بۆ رۆژی رەش‪،‬‬ ‫ب�������ەاڵم گ���ەم���ژەی���ی‬ ‫بەكارمەهێنە‪ ،‬ك��ارێ‌‬ ‫مەكە خۆشەویستەكەت‬ ‫بەگێلت تێبگات‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ لەالیەنی داراییەوە‬ ‫دەب���وژێ���ی���ت���ەوە‪ ،‬زۆر‬ ‫نهێنی هەیە مەیدركێنە‪،‬‬ ‫رابردوی خۆشەویستیت‬ ‫بۆ كەس باسمەكە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ ق���س���ەو گ��ف��ت‌و‬ ‫پێكەنین‌و بەڵێن هەمو‬ ‫ش��ت��ێ��ك ن��ی��ن‪ ،‬ك���ردار‬ ‫ش��ەرت��ە‪ ،‬بەڵێنی درۆ‬ ‫ب��ەخ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫مەدەو دڵی مەڕەنجێنە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ئەم هەفتەیە خۆشی‬ ‫دێ��ت��ە رێ���ت‪ ،‬سودمەند‬ ‫دەب���ی���ت‪ ،‬ت��وڕەب��ون��ی‬ ‫زۆری�����ش ب���اش نییە‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا ئارامی‬ ‫بنوێنە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ ناكرێ‌ هەمو دەردو‬ ‫خەمێك ناوبنێی كۆتایی‪،‬‬ ‫ب��زان��ە ك��ە س��ەرەت��اش‬ ‫هەیەو لەوێوە خۆشیەكان‬ ‫دەست پێدەكەنەوە‪.‬‬

‫لەوشەی «شەم»‪ 15 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«شەم» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬شەماڵ‪،‬‬ ‫شەمشەمەكوێرە‪ ،‬شەمدینان‪.‬‬ ‫‪ ...‬هتد؟‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬دیاری نەجم‬ ‫محەمەد‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر‬ ‫وەربگرە‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ هەمو شتێ‌ ئامانجی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬چ���اك‌و خ��راپ‪،‬‬ ‫ئەگەر كارێك بە بەرنامە‬ ‫ب��ێ��ت ئ�����ەوا رێ��گ��ەی‬ ‫سەركەوتن زۆر نزیكە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ رەشبین مەبە لەوەی‬ ‫كە هەوڵی بۆ دەدەیت‌و‬ ‫نایگەیتێ‌‪ ،‬مرۆڤ نابێ‌‬ ‫الواز بێ‌‪ ،‬لەهەوڵداندا‬ ‫هەمو دەم سەركەوتن‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ ب���ی���ر ل����ەك����ار ‌‬ ‫ێ‬ ‫م��ەك��ەرەوە ك��ە ه��ی تۆ‬ ‫ن��ی��ە‪ ،‬پ�����ارەش ه��ەم��و‬ ‫شتێ‌ نیە‪ ،‬بەختەوەری‬ ‫م����رۆڤ ل���ەوەدای���ە كە‬ ‫بەلەسەرخۆیی كاردەكات‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ ئ����ەم ه��ەف��ت��ەی��ە‬ ‫ك��ەم��ێ��ك ن��اخ��ۆش��ی‬ ‫تێدەكەوێ‌‪ ،‬بەاڵم هێور‬ ‫دەبێتەوەو لەكۆتاییشدا‬ ‫بەختەوەر دەبیت‌و دڵت‬ ‫خۆشدەبێ‌‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ چ��ەن��دە شانازی‬ ‫ب��ەخ��ۆت��ەوە بكەیت‌و‬ ‫فیز لێبدەیت‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫زەرەرم��ەن��د دەبیت‪،‬‬ ‫دەكەواتە وەفاو جوانی‬ ‫بنوێنە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ دەتوانی یارمەتی‬ ‫كەسانی نەدار بدەیت‪،‬‬ ‫ك���ارێ���ك���ی ب���اش���ە‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت زویر‬ ‫مەكە هەرگیز دوربە‬ ‫لەتانەو توانج‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبردنى هونةرى‪:‬‬ ‫جةليل حس َين ‪ -‬سؤران عةبدولَ اَل نةقشبةندی‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3290668 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫كورد لەفێستیڤاڵی فەجر‪،‬‬ ‫بەشدارییەكی بەرچاو‬

‫سۆران نەقشبەندی – تاران‪:‬‬ ‫پ����اش ئ������ەوەی ف��ێ��س��ت��ی��ڤ��اڵ��ی‬ ‫نێودەوڵەتی فەجر‪ ،‬خولی ‪ 32‬هەمینی‬ ‫هەفتەی پێشو لەتارانی پایتەختی‬ ‫ئێران بەڕێوەچو‪ ،‬بۆ یەكەمینجار‬ ‫كورد بەشدارییەكی بەرچاوی هەبو‬ ‫لەفێستیڤاڵەكەدا‪ ،‬ئەویش بەبونی‬ ‫دو فیلمی فیكشنی درێژ‌و فیلمێكی‬ ‫دیكۆمێنتاری‪.‬‬ ‫فیلمی (عاشقەكان بەپێوە دەمرن)‬ ‫لەدەرهێنانی ش��ەه��رام مەسڵەخی‬ ‫(ش���ەه���رام غ��ال��ب) ك��ە خەڵكی‬ ‫هەڵەبجەیە ل��ەت��اران نیشتەجێیە‪،‬‬ ‫بەنواندنی رۆڵ��ی سەرەكی (شوان‬ ‫عەتوف) ئەكتەری سەركەوتوی كورد‪،‬‬ ‫ئەكتەرەناودارەكانی فارس بەرۆڵی‬ ‫ناوەندیی وەك (پوریا پور سورخ‪,‬‬ ‫س��روش س��ح��ەت‪ ،‬لەعیا زەنگەنە)‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ەن��وان��دن��ی ئەكتەرانی‬ ‫كورد (ئاسۆ عومەرسوارە‪ ،‬رێبوار‬

‫دلێك گیۆڤەند‪:‬‬ ‫كورد لەسینەماو میوزیكدا‪،‬‬ ‫خاوەن تایبەتمەندی خۆیانن‬ ‫چاودێر‪-‬زاموا‪:‬‬ ‫خاتو دلێك گیۆڤەند‪ ،‬مامۆستای شانۆ‌و دراما لە زانكۆی ئەنقەرە‪ ،‬جگە لە‬ ‫واڵتەكەی‪ ،‬لەچەندین واڵتی تری دونیا شانۆی پێشكەشكردوە‪ ،‬وەك توێژەر‌و‬ ‫ئەكادیمییەكیش هەمیشە قسە لەپرسی هونەر‌و كولتوری نەتەوە جیاوازەكانی‬ ‫توركیا دەكات‪ ،‬چەندین جار لە فێستیڤاڵە شانۆییە كوردییەكان بەشداری كردوە‪،‬‬ ‫لەبارەی رۆڵی شانۆ لەدروستكردنی پەیوەندیی نەتەوەكان‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪:‬‬ ‫شانۆ رۆڵی زۆری هەیە لەدروستكردنی ئەو پەیوەندییەدا‪ ،‬چەندین هونەرمەندی‬ ‫توركیا هەیە بەجیاوازی نەتەوەو رەگەزەوە لەكاری شانۆیی‌و هونەریدا پێكەوە‬ ‫كۆبونەتەوەو كاردەكەن‪ ،‬شانۆ بە تایبەتی‌و هونەر بەگشتی دەتوانێت پەیوەندی‬ ‫لە نێوان نەتەوەكاندا دروست بكات‪ ،‬بەتایبەتیش نەتەوەكانی توركیا‪.‬‬ ‫لەبارەی ئاگاداربونی لەهونەر‌و شانۆی كوردی‪ ،‬دلێك گیۆڤەند وتی "كەم تازۆر‬ ‫ئاگام لەهونەری كوردی هەیە‪ ،‬لەفێستیڤاڵی فەجر چەندین شانۆگەریی كوردیم‬ ‫بینیوە‪ ،‬لە ئەستەنبوڵ‌و ئامەد بەهەمان شێوە‪ ،‬دەتوانم بڵێم كورد لەسینەما‌و‬ ‫گۆرانی‌و مۆزیك‌و چەند الیەنێكی تری فەرهەنگیدا خاوەن تایبەتمەندی خۆیانن‪".‬‬

‫ه��ەورام��ی‪ ،‬سەالحە‬ ‫رەش‪ ،‬چ��ری��ك��ە‬ ‫عەبەرەش‪ ،‬سۆلین‬ ‫دڵ��پ��اك‪ ،‬ه���ەردێ‪..‬‬ ‫چەندینی تریش)‪.‬‬ ‫لەپاش نمایشكردنی‬ ‫ف����ی����ل����م����ەك����ە‬ ‫ل���ەی���ەك���ەم���رۆژی‬ ‫فێستیڤاڵ لەهۆڵی‬ ‫نێودەوڵەتی میالد‬ ‫ل��ەب��ورج��ی میالدی‬ ‫ت�����اران‪ ،‬فیلمەكە‬ ‫بوە جێی سەرنجی‬ ‫میدیاكانی ئێران‪،‬‬ ‫لەبەر‬ ‫بەتایبەتی‬ ‫ئ�����ەوەی ش��ەه��رام‬ ‫م����ەس����ل����ەخ����ی‬ ‫ناوزەدكرا بەالوترین‬ ‫دەره�����ێ�����ن�����ەری‬ ‫فێستاڤاڵەكە كە ‪27‬‬ ‫س��اڵ تەمەنیەتی‪،‬‬ ‫ش������وان ع���ەت���وف‬ ‫لەالیەكی تروە بوە‬ ‫ج��ێ��ی س��ەرن��ج��ی‬ ‫میدیاكانی ئێران‌و رۆژان��ە بەدەیان‬ ‫میدیای بینراو بیستراو چاپكراو باسیان‬ ‫لەرۆڵبینینی سەركەوتوانەی شوان‬ ‫دەكرد‪ ،‬هەربۆیەش لەپرۆگرامی ‪ 7‬كە‬ ‫پرۆگرامێكی تایبەت بەسینەمایەو زۆر‬ ‫بەناوبانگە میوانداری هەریەك لەشوان‬ ‫عەتوف‌و شەهرامی ك��رد‌و ئەوانیش‬ ‫سەرجەم بەرنامەكەیان قۆستەوە‬ ‫بۆ باسكردن لەسینەمای ك��وردی‌و‬ ‫رەوشی سینەمای كوردی لەباشور‪.‬‬ ‫ل��ەالی��ەك��ی ت����رەوە لەبەشێكی‬ ‫دیكەی فێستیڤاڵەكەدا‪ ،‬بۆ یەكەمجار‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی سینەمای سلێمانی‪،‬‬ ‫توانیان بەفەرمی ب��ەش��داری بكەن‬ ‫ل��ەب��ەش��ی ماركێتینی سینەمایی‬ ‫بەدابینكردنی ژورێ��ك بۆ بەرهەمی‬ ‫سینەمای كوردی‌و سازدانی پەیوەندی‬ ‫كە لەزۆر روەوە دەتوانێـت خزمەت‬ ‫بەرەوتی سینەما بكات لەكوردستان‪.‬‬ ‫فیلمێكی دیكەی بەشداربوی كوردی‬

‫‪w w w .c ha w d ernews .com‬‬

‫‪No. (456) 17-2-2014‬‬

‫لەفێستیڤاڵەكەدا‪،‬‬ ‫ف��ی��ل��م��ی (دواه���ەم���ی���ن‬ ‫زستان) بو‪ ،‬لەدەرهێنانی سالم‬ ‫سەلەواتی‌و لەنواندنی مەسعود‬ ‫ی��وس��ف��ی‪ ،‬ئ���ەم فیلمە لەبەشی‬ ‫پێشبڕكێی س��ەرەك��ی��دا ب��و‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی ك��ە لەفێستیڤاڵە‬ ‫جیهانیەكاندا چ��ەن��دی��ن خەاڵتی‬ ‫وەرگرتبو‪ ،‬لەسەر داواكاری دەهێنەر‬ ‫خۆی لەبەشی پێشبڕكێ دەرهێنرا‌و‬ ‫تەنها نمایشكرا‪.‬‬ ‫لەبەشی دیكۆمێنتاریش ت��ورەج‬ ‫ئ��ەس�ڵان��ی ك���ە پ��ێ��ش��ت��ر خ��ەاڵت��ی‬ ‫باشترین وێ��ن��ەگ��ری لەدواهەمین‬ ‫فیلمی بەهمەنی قوبادی بۆ فیلمی‬ ‫(وەرزی كەركەدەنگ) وەرگرتبو‪،‬‬ ‫ئەمساڵ بەفیلمێكی دیكۆمێنتاری‬ ‫بەشدارییەكی بەرچاوی هەبو‪ ،‬كە‬ ‫دیارە ناوبراویش كوردی رۆژهەاڵتەو‬ ‫سەركەوتوانە كاری هونەری ئەنجام‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫تەنها خاڵێك كە لەم فێستیڤاڵە‬ ‫ج��ێ��ی ن��ی��گ��ەران��ی ك�����وردان ب��و‪،‬‬ ‫هەبونی فیلمێكی نوێی دەرهێنەری‬ ‫ف��ارس (حاتەمی كیا) بو بەناوی‬ ‫(چ) كە ك��ورت��ك��راوەی (چ��ەم��ران)‬ ‫ە‌و چ��ی��رۆك��ی ش��ەه��ی��د چ��ەم��ران‬ ‫دەگێڕێتەوە لەبەرامبەردا ك��وردی‬ ‫پ��اوەو كۆمەڵەی ئێران‌و دیموكرات‬ ‫بەچەتەو داپڵۆسێنەرو رەشەكوژ‌و دز‌و‬ ‫داگیركەر ناودەبات‪ ،‬كە دیارە ئەمە‬ ‫لەروی نەتەوەییەوە جێی نیگەرانی بو‬ ‫الی ئێمەی كورد كە لەو فێستیڤاڵەدا‬ ‫بەشداربوین‪.‬‬ ‫م���اوەت���ەوە ب��وت��رێ��ت ك��ە بەندە‬ ‫وەك وێنەرگری فۆتۆگرافی فیلمی‬ ‫(عاشقەكان بەپێوە دەمرن) بەشداری‬ ‫ئەم فێستیڤاڵە بوم‪ ،‬ئەم فیلمە ئێستا‬ ‫لەسەرجەم سینەماكانی ئێران بەهەمو‬ ‫شارەكانەوە نمایشدەكرێت‪ ،‬پاش‬ ‫تەواوبونی لەنمایش‪ ،‬وابڕیارە مانگی‬ ‫‪5‬ی ئەمساڵ بهێنرێـە سینەماكانی‬ ‫كوردستان‌و لەسەرجەم شارەكان‬ ‫نمایشبكرێت‪.‬‬

‫زۆربەی سینەماكانی ئەڵمانیا‬ ‫«هەنگەوان» نیشاندەدەن‬ ‫چاودێر‪-‬كامۆ‪:‬‬ ‫دوای چوار ساڵ چاوەڕوانی‪ ،‬بەرهەمهێنانی فیلمی (هەنگەوان) پۆرترێتی‬ ‫ژیانی ئیبراهیم گەزەری‪ ،‬نمایش دەكرێت‪.‬ئەم فیلمە باس لەهەنگەوانێكی‬ ‫ناسراوی باكوری كوردستانی دانیشتوی سویسرا دەكات‪.‬بەئامادەبونی‬ ‫دەرهێنەری فیلمەكە مانۆ خەلیل‪ ،‬فیلمی هەنگەوان لە زیاتر لە ‪ 20‬سینەمای‬ ‫شارە گەورەكانی ئەڵمانیا نمایش دەكرێت‪.‬‬ ‫مانۆ خەلیل لەبارەی فیلمەكەیەوە وتی»فیلمەكە چیرۆكی تراژیدی‌و‬ ‫پۆرترێتی ژیانی ئیبراهیم گەزەری هەنگەوانێكی دیاری باكوری كوردستانە‪،‬‬ ‫كە زیاتر لە ‪ 500‬كورەی هەنگی هەیە‪ ،‬بەهۆی شەڕ لەباكوری كوردستان‬ ‫هەڵدێت‌و بەناچاری لەسویسرا نیشتەجێ دەبێت‪ ،‬هاوسەرەكەی كۆچ دەكات‬ ‫بۆ ئەستەنبوڵ‌و زەردەشتی كوڕی لە شاخ شەهید دەكرێت‪ ،‬هاوسەرەكەی‬ ‫گەزەر لەدوری مێرد‌و كوڕەكەی خۆی دەكوژێت‪».‬‬ ‫لەبارەی نمایشكردنی لە ئەڵمانیاش‪ ،‬ئەو دەرهێنەرە دەشڵێت «ئێستا‬ ‫زیاتر لە ‪ 20‬سینەمای شارە گەورەكانی واڵتی ئەڵمانیا فیلمەكە نمایشدەكەن‌و‬ ‫خۆشەبەختانەش جێگەی سەرنج‌و رەزامەندی بینەران‌و رۆژنامەنوسان‌و‬ ‫هونەرمەندانی ئەم واڵتەیە‪.‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫كەس وەك رێژوان‌و‬ ‫هاوڕێكانی تەنها نییە!‬ ‫بڕوا بەرزنجی‬

‫تا ئێستا ل��ەدەرەوەی خەونە گەورەكان‌و تموحی ئۆپۆزسیۆن‌و‬ ‫سەرپەرشتیارانی ئەو روداوە گەورە‪ ،‬رون‌و راست قسە لەسەر ‪١٧‬ی‬ ‫شوبات نەكراوە‪ .‬منیش لێرەدا رۆناچمە تاریكییەكانی ئەو روداوە‪،‬‬ ‫چونكە توڕەو تەنهام وەك رێژوان‌و هاوڕێكانی! توڕەیی خۆمەو بەیانی‬ ‫دەكەم‪.‬‬ ‫روداوی ‪١٧‬ی شوبات لەناخیدا وزەیەكی گەورە هەبو دژ بەواقیعی‬ ‫سیاسی‪ ،‬واتە خەونی گۆڕینی كۆمەڵگەی ئێمە نەبو‪ ،‬بەڵكو خەونی‬ ‫گۆڕینی دەموچاوی سیاسی ئێمە بو‪ ،‬ئەوەیش كەم نەبو ئەگەر‬ ‫سازانی ئێستا بۆ هەمان دەسەاڵت ئەوكات بكرایە‪ .‬توڕەبونێك بو‬ ‫خەونی سیاسی هەزاران ئینسانی بۆ دوای هێور بونەوە لەخۆ گرتبو‪.‬‬ ‫بەاڵم پاش سێ ساڵ ئەمە هێور بونەوەكەیە! ئەو كات رابەرانی ئەم‬ ‫روداوە‪ ،‬سوربون لەسەر هەڵوەشاندنەوەی هەر سێ سەرۆكایەتیەكەو‬ ‫دروستكردنی حكومەتی كاتی‌و هەڵبژاردنی پێش وەخت‪ ،‬هەمو جۆرە‬ ‫گفتوگۆیەكیان رەت ئەكردەوە‪ ،‬تەنانەت كاتێ وەستا عەلی باوكی‬ ‫یەكەم قوربانی لەماڵەكەی خۆی دەرگای بۆ نوێنەری سەرۆكی هەرێم‬ ‫كردەوە‪ ،‬كردیان بەخاین‌و خۆفرۆش‪.‬‬ ‫ئێستا پاش سێ ساڵ‪ ،‬دوای هەر سەفەرێكی سەرۆك‪ ،‬سەرۆكانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن بەڕێوەن بۆ پیرمام بۆ بەخێر هاتنەوەی‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫ئەوكات سەرۆكی هەرێم شەرعییەتی هەڵبژاردن‌و ‪٧٤%‬ی خەڵكی‬ ‫هەبو‪ ،‬ئێستا شەرعیەتی تەوافقی سیاسی‪ .‬نها لەشاشەی تیڤیەكان‬ ‫كۆبونەوەكانیان لەپیرمام‌و هەولێر ئەبینین بۆ وەرگرتنی پشكێكی‬ ‫باش لەحكومەتی زەرد‪.‬‬ ‫ئیتر پەردە لەسەر شانۆیی كەسوكاری شەهیدانی ‪١٧‬ی شوبات‌و‬ ‫داواكارییەكانیان دادرای��ەوە‪ ،‬ئیدی كەس ناوی تەقەكارانی لەبیر‬ ‫نەماوە‪ .‬پاش سێ ساڵ‪ ،‬لەساحەكەیا تەنها قوربانیانی ئەو رۆژانە‬ ‫بەتەنها ماونەتەوە‪ ،‬كەس تەنها نییە بێجگە لەرێژوان‌و هاوڕێكانی‪.‬‬ ‫سەرپەرشتیاران‌و نوێنەرانی خۆپیشاندەران‪ ،‬هەندێكیان لەپارلەمانن‌و‬ ‫مانگی هەشت ملیۆن وەردەگ��رن بێ دەوام‌و كار‪ ،‬هەندێكی تریان‬ ‫خانەنشینن بەپلەی سەربازیی بەرز‪ ،‬یان كاندیدن بۆ پارلەمانی عیراق‌و‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگاكان‌و پاش سێ ساڵ لەنوێنەری ئازادی‌و خەڵك‬ ‫بەرەو نوێنەری پترۆ دۆالرەكەی الی هەمان دەسەاڵتی بكوژی جاران‬ ‫هەنگاو دەنێن‪ .‬كەس تەنیا نییە تەنها رێژوان‌و هاوڕێكانی نەبێت‪.‬‬ ‫خەونی گەورە‌و بەپەلەی رابەرانی ‪١٧‬ی شوبات‪ ،‬بۆ زو شەریكبون‬ ‫لەپترۆ دۆالرەكەی ئاشتی هەورامی‪ ،‬خەونی بچوكی دەیان‌و سەدان‬ ‫گەنجی لەگۆڕنا‪ ،‬رێ��ژوان‌و هاوڕیكانی تەنیا كرد‌و ماڵی بكوژیش‬ ‫ئ��اوەدان! قسەیەكی تازە نییە بگەڕێینەوەو وەك ه��ەزاران جاریتر‬ ‫باسی پیاو كوژەكان بكەین‪ ،‬ب��ەاڵم ئیتر ئەبێت پاش سێ ساڵ‬ ‫بڵێین‪ :‬بكوژەكان لەكوێن؟ ئەی رابەرو ئازادیخوازەكان لەكوێن؟ ئەی‬ ‫كەسوكاری قوربانییەكان بۆ لەشاشەكانی ئازادییەوە دیارنین؟ كاتی‬ ‫رون تەماشاكردنی ئەو رۆژە تاریكانەو كارەكتەرە تەڵخەكانێتی‪.‬‬ ‫شۆڕشە گەورەكان‪ ،‬یان ئەوانەی خەونی گەورەو داوای گەورەیان‬ ‫هەیە‪ ،‬هەمیشە نەهامەتی گەورە بەرهەم د‌ێنن‪ ،‬وەك تەواوی شۆڕشە‬ ‫رۆژهەاڵتییەكان‪ ،‬شۆڕشی پڕ بەرهەم‌و گۆڕانكار‪ ،‬ئەو شۆڕش‌و روداوانە‬ ‫بون كە لەخەونی بچوك‌و پرسیاری بچوكەوە بانگەوازی ئازادییان‬ ‫كردوە‪ ،‬شۆڕشی ‪٦٨‬ی فەڕەنسە لەئازادی سێكسەوە دەستی پێكرد‬ ‫بۆ ئ��ازادی سیاسی‪ ،‬ش��ارل دیگۆل‌و دەسەاڵتەكەی مانەوە بەس‬ ‫فەڕەنسەو رۆژئ��اوای ئەوروپایشی گۆڕی‪ .‬شۆڕش‌و روداوێ��ك مەال‌و‬ ‫رۆشنبیر‌و كۆمۆنیست‪ ،‬جیاوازی‌و ئازادییەكانیان‌و بیركردنەوەیان لەبیر‬ ‫كردبێت‌و بۆ چەپڵەی جەماوەر دەست لەناو دەست یەك دروشم‌و‬ ‫یەك داواو یەك خەونیان هەبێت‪ ،‬ئەوا خەونی شەمشەمەكوێرەیە‌و رۆژ‬ ‫نابینێت‪ .‬پاش سێ ساڵ‪ ،‬لەئێستای بانقی خاڵی‌و بێ‌ موچەیی‌و بێ‬ ‫حكومەتیا‪ ،‬دەسەاڵت‌و ئۆپۆزسیۆن لەپیاسەی پشكی نێوان پارلەمان‌و‬ ‫حكومەتدان‪ ،‬رێژوان‌و هاوڕێكانیشی تەنهان وەك سلەیمانی‪.‬‬

‫داواكارییەك لەیەكێتیی نوسەرانەوە‬ ‫یەكێتیی نوسەرانی كورد لقی سلێمانی داوا لەسەرجەم ئەندامەكانی دەكات‬ ‫كە لەمڕۆوە ‪ 2/17‬هەتا رۆژی ‪ 3/1‬سەردانی ماڵی نوسەران بكەن بەمەبەستی‬ ‫پێدانی ئابونەی سااڵنە‪.‬‬

‫له‌ژماره‌كانى داهاتوودا‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫سەدەیەک بەهەڵە بەکارهێنانی‬ ‫ناونیشانەکانی نوێگەری‪...‬‬

‫عەبدواڵ تاهیر بەرزنجی‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )39٧‬دووشةممة ‪ 2014/٢/١٧‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي رةخنةيي ئةدةبي روناكبرييية‬

‫خانه‌واده‌ی سادق هیدایه‌ت ل ‌ه ڕه‌خنه‌ی‬ ‫چاودێره‌و‌ه یادی ئه‌و نووسه‌ر‌ه ده‌كه‌نه‌وه‌‬ ‫ئا‪ :‬ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬ ‫ئایا زانینی ڕۆژی له‌دایكبوونم ب ‌ه‬ ‫كه‌ڵكی ك��ێ دێ����ت؟‪ ...‬ئ �ه‌گ �ه‌ر له‌به‌ر‬ ‫مه‌یلی خوێنه‌رانه‌‪ ،‬ده‌بێت سه‌ره‌تا گوێ‬ ‫ل ‌ه بۆچوون ‌ه گشتییه‌كانی ئه‌وان بگرین‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر خۆم ده‌ستپێشخه‌ری بكه‌م‪ ،‬وه‌كوو‬ ‫ئ�ه‌و‌ه وای�ه‌ بۆ ورده‌ك��اری��ی ده‌به‌نگانه‌ی‬ ‫ژیانم نرخێكم دانابێت‪ ،‬ب�ه‌ده‌ر له‌وه‌یش‪،‬‬ ‫زۆر ورده‌ك�����اری ه���ه‌ن م���رۆڤ ه �ه‌وڵ‬ ‫ده‌دات ل ‌ه كاڵوڕۆژنه‌ی چاوی ئه‌وانی‬ ‫دی��ك�ه‌وه‌ داوه‌ری���ی له‌سه‌ر خ��ۆی بكات‬ ‫و ل�ه‌م ڕووه‌وه‌ گوێگرتن له‌ بۆچوونی‬ ‫خ���ودی ئ���ه‌وان ش��ی��اوت��ره‌‪ .‬ب��ۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫ئه‌ندازه‌ی ئه‌ندامه‌كانمم‪ ،‬به‌رگدروویه‌ك‬ ‫كه‌ جله‌كانمی بۆ درووم‪ ،‬ل ‌ه خۆمی باشتر‬ ‫ده‌زانێت و پینه‌چییه‌كی سه‌ركۆاڵنیش‬ ‫باشتر ده‌زان��ێ��ت پێاڵوه‌كانم له‌ ك��ام الو‌ه‬ ‫ده‌سوێن‪ .‬ئه‌م ڕوونكردنه‌وان ‌ه هه‌میش ‌ه‬ ‫من ده‌خه‌نه‌وه‌ بیری بارگیرێكی پیر‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌یخه‌ن ‌ه مه‌زاده‌وه‌ و بۆ سه‌رنجڕاكێشانی‬ ‫مشته‌ری‪ ،‬ب ‌ه ده‌نگی به‌رز‪ ،‬له‌ ته‌مه‌نی‬ ‫و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی و عه‌یبوعاره‌كانی‬ ‫ده‌دوێ��ن‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ئه‌مانه‌‪ ،‬سه‌رهاتی‬ ‫ژیانی من‪ ،‬شتێكی به‌رجه‌سته‌ی تێدا‬ ‫نییه‌‪ .‬نه‌ پێشهاتێكی جێی سه‌رنجی‬ ‫تێدایه‌ و ن ‌ه ناونیشانێكم هه‌بووه‌ و ن ‌ه‬ ‫دیپلۆمێكی گرینگم ه�ه‌ی� ‌ه و ن � ‌ه ل ‌ه‬ ‫خوێندنگه‌دا ته‌له‌به‌یه‌كی زی��ره‌ك بووم‪،‬‬ ‫به‌ڵكوو ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬هه‌میشه‌ دوور بووم‬ ‫له‌ سه‌ركه‌وتن و له‌و فه‌رمانگه‌یانه‌دا ك ‌ه‬ ‫كارم كردووه‌‪ ،‬به‌رده‌وام ئه‌ندامێكی سه‌ركز‬ ‫و گومناو ب��ووم و سه‌رۆكه‌كانم دڵیان‬ ‫ل ‌ه من پڕ بوو‪ ،‬به‌ جۆرێك كه‌ هه‌ركات‬ ‫داوای ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌م ك���ردووه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه خۆشحاڵییه‌وه‌ قه‌بووڵیان ك��ردوو‌ه و‬ ‫مه‌منوونیش بوون‪ .‬كورت و كورمانجی‪،‬‬ ‫بوونه‌وه‌ر‌ه كزوماته‌ بێكه‌ڵكه‌كه‌‪ ،‬قسه‌ی‬ ‫ده‌وروب���ه‌ره‌ ل ‌ه ب��اره‌ی منه‌وه‌ و له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫حه‌قیقه‌تیش هه‌ر ئه‌م ‌ه بێت‪.‬‬ ‫ ‬

‫سادق هیدایه‌ت‬

‫ده‌ك����رێ����ت س�����ادق ه��ی��دای��ه‌ت‬ ‫وه‌ك دلێرترین و ڕووناكبینترین‬ ‫ن��ووس��ه‌ری ئێرانی بناسێنین‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌بێ هیچ ترسوخۆفێك‪ ،‬ڕه‌خنه‌ی‬ ‫ل ‌ه دواك �ه‌وت��ووی��ی‪ ،‬چه‌قبه‌ستوویی‪،‬‬ ‫ت��اری��ك��ه��زری��ن و م��ردووپ�ه‌ره‌س��ت��ی��ی‬ ‫فه‌رهه‌نگ و كۆمه‌ڵگه‌ی ئێرانی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫دیدگای بوونناسییانه‌ی سه‌رده‌می‬ ‫نوێوه‌‪ ،‬گرتووه‌‪.‬‬ ‫س��ادق هیدایه‌ت ل �ه‌و نووسه‌ران ‌ه‬ ‫بوو كه‌متازۆر توانی بگات ‌ه ئاستێكی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی و ب��ه‌ره��ه‌م��ه‌ك��ان��ی‪ -‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت ك��ون��ده‌پ �ه‌پ��ووی ك��وێ��ر‪ -‬بۆ‬ ‫زمانه‌ جیهانییه‌كان وه‌ربگێڕدرێن‪.‬‬ ‫له‌م ب��اره‌ی�ه‌و‌ه «ئه‌ندرێ بریتۆن»‪،‬‬ ‫بنیاتنه‌ری بزووتنه‌وه‌ی سووریالیزم‬ ‫ل ‌ه فه‌ره‌نسه‌‪ ،‬كاتێك وه‌رگ��ێ��ڕدراوی‬ ‫فه‌ره‌نسیی ك��ون��ده‌پ�ه‌پ��ووی كوێری‬ ‫خوێندووه‌ته‌وه‌‪ ،‬گوتوویه‌تی‪« :‬ئه‌م‬ ‫ڕۆم���ان��� ‌ه ی���ه‌ك ل��ه‌ ب��ی��س��ت كتێب ‌ه‬ ‫ش��اك��اره‌ك�ه‌ی س���ه‌ده‌ی بیسته‌مه‌‪».‬‬ ‫ه����ه‌روه‌ه����ا‪« ،‬ه��ێ��ن��ری م��ی��ل �ه‌ر»‪،‬‬ ‫نووسه‌ری هاوچه‌رخی ئه‌مه‌ریكایی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫گفتوگۆیه‌كدا له‌گه‌ڵ «مینو جوان»ـدا‪،‬‬ ‫له‌ ستایشی ئه‌م ڕۆمانه‌دا به‌م جۆر‌ه‬ ‫دواوه‌‪« :‬ك��ون��ده‌پ��ه‌پ��ووی كوێری‬ ‫هیدایه‌ت كتێبێكه‌‪ ،‬من ته‌مه‌ننا ده‌كه‌م‬ ‫ڕۆژێك نموونه‌كه‌ی بنووسم‪ ،‬ل ‌ه هیچ‬ ‫زمانێكدا ڕۆمانێكی وام نه‌بینیوه‌‪،‬‬ ‫به‌ڕاستی خۆشم ده‌وێت‪».‬‬ ‫ڕاوی��ی�ه‌ك�ه‌ی كونده‌په‌پووی كوێر‬ ‫هیچ بایه‌خێكی بۆ زه‌م��ان و شوێن‬ ‫نییه‌‪ .‬ئه‌و دیلی زه‌ینی خۆیه‌تی و‬ ‫په‌یوه‌ندیی خۆی له‌گه‌ڵ دنیای مرۆڤ ‌ه‬ ‫ئاسایییه‌كاندا‪ ،‬یان به‌ قه‌ولی خۆی‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ گه‌جه‌روگوجه‌ره‌كاندا پچڕاندووه‌‪.‬‬ ‫له‌ ئه‌نجامدا ئه‌و هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫له‌گه‌ڵ واقعییه‌ته‌كانی دنیای ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫خۆیدا نییه‌‪ .‬ڕووداوه‌كان ب ‌ه چه‌شنێك‬ ‫ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ مرۆڤ ناتوانێت باوه‌ڕ‬ ‫ب ‌ه داوه‌رییه‌كانی بكات‪ ،‬چونكه‌ ئه‌ویش‬ ‫كه‌سێكه‌ ته‌نانه‌ت خۆیشی نازانێت ئه‌و‬ ‫شتانه‌ی ده‌یانگێڕێته‌وه‌‪ ،‬واقعییه‌تن‪،‬‬ ‫ی��ان خه‌یاڵه‌كانی خ��ۆی دروس��ت��ی‬ ‫كردوون‪.‬‬ ‫«بێده‌نگییه‌ك ك� ‌ه ل� ‌ه ڕۆژگ���اری‬ ‫ن��ووس��ی��ن��ی ك���ون���ده‌پ���ووی ك��وێ��ردا‬ ‫حوكمی ده‌ك��رد‪ ،‬چ��وون�ه‌و‌ه نێو خۆ‬

‫و گ��ۆش �ه‌گ��ی��ری‪ ،‬ك�� ‌ه ب�ه‌ره‌ن��ج��ام��ی‬ ‫حكوومه‌تی سانسۆر بوو‪ ،‬نه‌ك ته‌نیا‬ ‫ل ‌ه ڕووپه‌ڕی كه‌می باڵوكراوه‌كان و ب ‌ه‬ ‫بێده‌نگیی نووسه‌ره‌كاندا دیاره‌‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫زۆرترینه‌كه‌ی ل ‌ه كونده‌په‌پووی كوێردا‬ ‫ده‌خوێندرێته‌وه‌‪ .‬ترس له‌ حه‌سحه‌س‪،‬‬ ‫گۆشه‌نشینی‪ ،‬بێباوه‌ڕیی به‌ واقعییه‌ت ‌ه‬ ‫ف��ری��وده‌ره‌ك��ان‪ ،‬دووره‌پ���ه‌رێ���زی له‌و‬ ‫ڕواڵه‌تانه‌ی ل ‌ه بری ڕاستی جێیان خۆش‬ ‫كردووه‌‪ ،‬خه‌می غوربه‌ت (نۆستالژی)‪،‬‬ ‫ئینكاریی ڕاستییه‌كانی به‌رده‌ست‪،‬‬ ‫قه‌ناعه‌ت به‌ خه‌ونه‌كان و كابووسه‌كان‪،‬‬ ‫تێكڕا ل ‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی شێوازی‬ ‫بیری خه‌ڵكین ك ‌ه له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ج��اس��ووس�ه‌ك��ان��دا ده‌ژی����ان‪ .‬كاتێك‬ ‫مرۆڤ ده‌ترسێت له‌گه‌ڵ دۆسته‌كه‌یدا‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ژنه‌كه‌یدا‪ ،‬له‌گه‌ڵ هاوكاره‌كه‌ی‬ ‫و ی��ان له‌گه‌ڵ هه‌ركه‌سێكی دیكه‌دا‬ ‫قس ‌ه بكات و ده‌رده‌دڵ بكات‪ ،‬ناچار‬ ‫ته‌نیا ل�ه‌گ�ه‌ڵ سێبه‌ره‌كه‌ی خۆیدا‬ ‫ده‌دوێت‪ .‬كونده‌په‌پووی كوێر‪ ،‬به‌ده‌ر‬ ‫له‌ بایه‌خه‌ هون ‌هر‌ییه‌كه‌ی‪ ،‬به‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪ ».‬ئه‌مان ‌ه به‌ گشتی‬ ‫گوته‌كانی «جه‌الل ئال ئه‌حمه‌د»ـن‬ ‫له‌ باره‌ی دۆخی ڕاویی ڕۆمانه‌كه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه چۆنه‌ و چی ده‌بینێت و ل ‌ه چی‬ ‫ژیانێكدایه‌‪ ،‬خودی ڕاویی كونده‌په‌پووی‬ ‫كوێر نووسیویه‌تی‪« :‬من ته‌نیا بۆ‬ ‫سێبه‌ره‌كه‌ی خ��ۆم ده‌ن��ووس��م‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌ پێش چراكه‌وه‌ كه‌وتووه‌ت ‌ه سه‌ر‬ ‫دیوار‪ ،‬ده‌بێت خۆمی پێ بناسێنم‪».‬‬ ‫جه‌مشید تاهیری پوور له‌م باره‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه كتێبی «ئه‌فسوونی چاوه‌كانی‬ ‫كونده‌په‌پووی ك��وێ��ر»ـ��دا‪ ،‬بابه‌تی‬ ‫سه‌ره‌كیی ڕۆمانه‌كه‌‪ ،‬بۆ «پچڕان ل ‌ه‬ ‫سێبه‌ر» و «هاتنه‌ده‌ره‌وه‌ له‌ تاریكی»‬ ‫كورت ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌ الیه‌كی دیكه‌وه‌‪ ،‬سه‌باره‌ت‬ ‫به‌م ڕۆمانه‌‪ ،‬بۆچوونێكی پێچه‌وانه‌و‌ه‬ ‫و جێی سه‌رنج هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ویش هیی‬ ‫وه‌رگێڕی ناسراوی ئێرانی‪« ،‬نه‌جه‌ف‬ ‫ده‌ریابه‌نده‌ری»ـیه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌رهه‌مگه‌لێكی‬ ‫ش���ای���ان���ی ب���ۆ زم���ان���ی ف��ارس��ی��ی‬ ‫وه‌رگێڕاون و ل ‌ه ڕووخساره‌ ئه‌ده‌بیی ‌ه‬ ‫خۆشه‌ویسته‌كانه‌‪ .‬ده‌ریابه‌نده‌ری ل ‌ه‬ ‫گفتوگۆی «ئادینه»ـ‌دا ڕایده‌گه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫ئ���ه‌و ك��ون��ده‌پ��ووی ك��وێ��ری خ��ۆش‬ ‫ناوێت‪ .‬ل ‌ه درێ��ژه‌ی گفتوگۆكه‌یشدا‬

‫به‌م جۆره‌ بۆچوونه‌كه‌ی خۆی ڕوون‬ ‫ده‌ك���ات���ه‌وه‌‪« :‬ئ���ه‌م ڕۆم��ان�� ‌ه له‌ژێر‬ ‫كاریگه‌ریی ب��زووت��ن �ه‌وه‌ی ناسراوی‬ ‫ف��ه‌ران��س��ه‌دا‬ ‫سیمبۆلیسته‌كانی‬ ‫نووسرا‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ژێر كاریگه‌ریی‬ ‫ته‌نانه‌ت‬ ‫سووریالیسته‌كانیشدا‪.‬‬ ‫كاریگه‌ریی فیلم ‌ه سووریالییه‌كانی وه‌ك‬ ‫(نۆرینگه‌ی دوكتۆر كالیگاری) له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌م ڕۆمان ‌ه ته‌واوێك دیاره‌‪ .‬سیمبۆلیزم‬ ‫و سووریالیم ل ‌ه هونه‌ری ئه‌ورووپادا‬ ‫قۆناغگه‌ل یان شێوه‌گه‌لی زووتێپه‌ڕ‬ ‫ب���وون‪ ،‬ك � ‌ه ئێستا ته‌نیا بایه‌خی‬ ‫مێژوویییان هه‌یه‌‪ ».‬ده‌ریابه‌نده‌ری‬ ‫قسه‌كانی ڕوون��ت��ر ك��ردوون �ه‌ت �ه‌و‌ه و‬ ‫گوتوویه‌تی‪« :‬مه‌به‌ستی من ئه‌وه‌ نیی ‌ه‬ ‫كه‌ ئیتر كه‌س بۆی نییه‌ به‌م شێوازان ‌ه‬ ‫بنووسێت‪ ،‬به‌ڵكوو من ده‌ڵێم ئه‌گه‌ر‬ ‫كه‌سێك ب �ه‌م ج��ۆر‌ه ن��ووس��ی‪ ،‬ئیتر‬ ‫الیه‌نی سووریالی یان سیمبۆلیبوونی‬ ‫كاره‌كه‌ی ب ‌ه فریای ناكه‌وێت‪ .‬ئه‌وكات‬ ‫ك ‌ه هیدایه‌ت كونده‌په‌پووی كوێری‬ ‫نووسی‪ ،‬سیمبۆلیزم ل ‌ه مۆد كه‌وتبوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم سووریالیزم هێشتا به‌رده‌وام بوو‪،‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ هیدایه‌ت وا بیری كردبێته‌و‌ه‬ ‫خه‌ریك ‌ه شتێكی ن��وێ ده‌نووسێت‪،‬‬ ‫ده‌شێت بۆ ئه‌وكات نوێ بووبێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بۆ ئێستا نا‪».‬‬ ‫سادق هیدایه‌ت وه‌ك نووسه‌رێك‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ج��ی��ه��ان��ی ن��اوه‌ك��ی��ی م��رۆڤ��ی‪،‬‬ ‫چه‌شنی تاریكخانه‌یه‌ك ده‌بینی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫مێژ‌ه به‌ خوێنه‌رانی ك��ورد ئاشنای ‌ه‬ ‫و وه‌رگێڕگه‌لێك كاره‌كانی ئه‌ویان‬ ‫وه‌رگێڕاوه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌كرێت تێیاندا ئاماژ‌ه‬ ‫ب ‌ه ڕێبوار كه‌ریم وه‌لی‪ ،‬ڕزگار ئەمین‬ ‫ن���ەژاد‪ ،‬حه‌مه‌كه‌ریم ع���ارف‪ ،‬س��ەرۆ‬ ‫ق���ادر‪ ،‬ش��ۆڕش غ��ەف��ووری‪ ،‬زمناکۆ‬ ‫بورهان قانع‪ ،‬محەمەد کەریم و عه‌لی‬ ‫نانه‌وازاده‌ بده‌ین‪ ...‬تازه‌ترین وه‌رگێڕان‬ ‫له‌ ك��اری س��ادق هیدایه‌ت‪ ،‬جارێكی‬ ‫دیكه‌ وه‌رگیڕانی «بوف كور» بوو‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ ساڵی ڕابردوودا ب ‌ه ناونیشانی‬ ‫«شابووی كوێر»ـه‌وه‌ باڵو كرایه‌وە و‬ ‫بەهمەن حەبیبی وەری گێڕابوو‪.‬‬

‫س��ادق هیدایه‌ت‪9 ،‬ـ��ی ئه‌پڕێڵی ‪1951‬‬ ‫ل ‌ه پاریس‪ ،‬ل ‌ه ته‌مه‌نی ‪48‬ساڵیدا‪ ،‬به‌ گاز‪،‬‬ ‫خ��ۆی ك��وش��ت‪17 .‬ـ��ی فێبریوه‌ریی ‪1903‬‬ ‫له‌ ت��اران له‌ دای��ك ب��وو‪ .‬ئه‌مڕۆ ساڵڕۆژی‬ ‫له‌دایكبوونه‌كه‌یه‌تی‪ .‬ساڵڕۆژی له‌دایكبوونی‬ ‫ئه‌و نووسه‌ره‌ی‪ ،‬خۆی به‌ سێبه‌ره‌كه‌ی ناساند‪.‬‬

‫پیاوی له‌دایكبوونه‌ زۆره‌كان‬

‫جیهانگیر هیدایه‌ت ‪ -‬نووسه‌ر و برازای سادق هیدایه‌ت‬ ‫ئه‌مڕۆ سه‌دویازده‌یه‌مین ساڵڕۆژی‬ ‫له‌دایكبوونی سادق هیدایه‌ته‌‪ .‬ئه‌و ل ‌ه‬ ‫‪17‬ـی فێبریوه‌ریی ‪ 1903‬له‌ دایك بوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م له‌دایكبوون ‌ه جار ل ‌ه دوای جار‬ ‫دووباره‌ بووه‌وه‌‪ .‬كاتێك بۆ یه‌كه‌مینجار‬ ‫گه‌یشت ‌ه پاریس ل ‌ه دایك بوو‪ .‬كاتێك‬ ‫ئه‌و كوڕ و كچ ‌ه كه‌ سادق خه‌ریك بوو‬ ‫له‌ ڕووباری مارندا ده‌خنكا‪ ،‬ڕزگاریان‬ ‫كرد‪ ،‬له‌ دایك بوو‪ .‬كاتێك فه‌رهه‌نگی‬ ‫ڕەمەکیی خه‌ڵكی زی��ن��دوو ك��رده‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه دای��ك ب��وو‪ .‬كاتێك له‌ ئێرانه‌و‌ه‬ ‫گه‌یشت ‌ه هێندوستان له‌ دای��ك بوو‪.‬‬ ‫كاتێك بۆ یه‌كه‌مینجار «كونده‌په‌پووی‬ ‫كوێر»ـی به‌ ده‌ستنووس باڵو كرده‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌دایكبوونێكی ش��ك��ۆداری هه‌بوو‪.‬‬ ‫كاتێك «حاجی ئاغا»ـی نووسی ل ‌ه‬ ‫دایك بوو‪ .‬كاتێك «تۆپی مرواری»ـی‬

‫نووسی له‌ دایك بوو‪ .‬كاتێك هه‌ڵهات بۆ‬ ‫پاریس له‌ دایك بوو‪ .‬كاتێك به‌لۆعه‌ی‬ ‫گازه‌كه‌ی ك��رده‌وه‌ و له‌ متبه‌خ لێی‬ ‫درێژ بوو و به‌كاوه‌خۆ و ئارام مرد‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫دایك بوو‪ .‬ئێستایش كه‌ بۆ ‪ 28‬زمان‬ ‫له‌ سه‌رتاسه‌ری جیهان وه‌رگێڕدراوه‌ ل ‌ه‬ ‫دایك بووه‌ته‌وه‌‪ .‬كاتێك ل ‌ه سه‌ته‌مین‬ ‫س��اڵ��ی ل�ه‌دای��ك��ب��وون��ی‪ ،‬ل � ‌ه ئ��ێ��ران و‬ ‫ئ �ه‌ورووپ��ا و ئه‌مه‌ریكادا مه‌راسیمی‬ ‫زۆریان ب ‌ه ڕێ خست‪ ،‬له‌ دایك بوو‪ .‬ئه‌و‬ ‫مردوویه‌كه‌ به‌رده‌وام له‌ دایك ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫كاتێك به‌ پێی فه‌رمانێكی گشتی‪،‬‬ ‫هیچكام ل ‌ه خانه‌ی هونه‌رمه‌ندان‪ ،‬یان‬ ‫فه‌رهه‌نگسه‌راكان بۆیان نه‌بوو بۆ‬ ‫سادق هیدایه‌ت مه‌راسیمێكیان هه‌بێت‪،‬‬ ‫ئه‌و جارێكی تر له‌ دایك بوو و زانی‬ ‫چه‌ندێك لێی ده‌ترسن‪ ،‬كه ته‌نانه‌ت‬

‫له‌ناو كۆمه‌ڵدا نابێت ناوی ببردرێت!‬ ‫كاتێك چه‌قۆكێشه‌ ئ �ه‌ده‌ب��دڕه‌ك��ان‪،‬‬ ‫ل ‌ه ناوه‌ڕاستی ڕه‌سمیترین به‌رنامه‌ی‬ ‫ته‌له‌فزیۆنی‪ ،‬واتا هه‌واڵه‌كانی سه‌عات‬ ‫‪7‬ـی سه‌داوسیمای كۆماری ئیسالمیی‬ ‫ئ��ی��ران��دا‪ ،‬ل�ه‌ پ��ڕ ده‌رك��ه‌وت��ن و نه‌ك‬ ‫ته‌نیا ئه‌وه‌ی له‌ توانای ده‌مپیسی و‬ ‫تۆمه‌تلێدان و چه‌په‌ڵییاندا بوو ب ‌ه‬ ‫س��ادق هیدایه‌تیان گ��وت‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫له‌وه‌یش پتر ڕۆیشتن و خێزانه‌كه‌یشیان‬ ‫تۆمه‌تبار كرد‪ ،‬سادق هیدایه‌ت دیسان‬ ‫له‌ دایك بوو‪.‬‬ ‫سه‌یرتر ل ‌ه هه‌مووی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬تێكڕای‬ ‫دوژمنه‌كانی ئه‌و ده‌مرن و به‌اڵم سادق‬ ‫هیدایه‌ت دیسان له‌ دایك ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫سادق خان! له‌دایكبوونت پیرۆز بێت‪.‬‬

‫جیهانگیر هیدایه‌ت بۆ ڕه‌خنه‌ی چاودێر‪:‬‬

‫سادق هیدایه‌ت‬ ‫مردوویه‌كه‌ به‌رده‌وام‬ ‫له‌ دایك ده‌بێته‌وه‌‬

‫ژمار ‌ه (‪ )39٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٢/١٧‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫نوێترین دیوانە شیعری عەبدولموتەلیب عەبدواڵ‬ ‫بەناوی (لەبەر با لەبەر باران) باڵوکرایەوەو ئێستا‬ ‫لە کتێبخانەکاندا دەستدەکەوێت‪.‬‬

‫د‪ .‬نه‌وزاد ئه‌حمه‌د ئه‌سوه‌د‬

‫سه‌باره‌ت به‌ كون‬

‫دەروونناسیی کۆمەاڵیەتیی کون‬ ‫کورت توخولسکی‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬

‫«یوتەبوری»ـ���دا نێژراوە‪ .‬ئەم گۆڕس���تانە‪،‬‬ ‫هەر ئەو گۆڕس���تانەیە‪ ،‬کە توخولس���کی لە‬ ‫ڕۆمانی «کۆش���کی گریپشهۆلم»ـدا بە وردی‬ ‫وەسفی کردووە‪.‬‬ ‫«یانەی قەڵەم»ـی س���وێد (بۆ ڕێزلێنان‬ ‫لە توخولس���کی) خەاڵتێکی سااڵنەی هەیە و‬ ‫ئەو خەاڵتە بە نووس���ەرانێک دەبەخشرێت‪،‬‬ ‫کە بە هۆی نووس���ینەوە کەوتبنە ژێر گوشار‬ ‫و ئ���ازار و زیندان‪« .‬س���ەلمان ڕوش���دی»‪،‬‬ ‫«ش���ێرکۆ بێکەس»‪« ،‬تەسلیمە نەسرین»‪،‬‬ ‫«فەرەج سەرکوهی»‪« ،‬ئادام زاگایوسکی»‪،‬‬ ‫«ناسر زەرەفشان» و‪ ...‬و‪ ...‬ئەم خەاڵتەیان‬ ‫وەرگرتووە‪.‬‬

‫کورت توخولسکی‪ ،‬نووسەر و ساتیرنووس‬ ‫و ڕۆژنامەنووس���ی ئەڵمانی‪ ،‬لە س���ەرەتای‬ ‫مانگی یەکی ساڵی‪١٨٩٠‬ـدا و لە بنەماڵەیەکی‬ ‫جوولەک���ەدا چاوی ب���ە ژین هەڵێن���اوە‪ .‬لە‬ ‫س���ەروبەندی خوێندن لە قۆناغی ناوەندیدا‪،‬‬ ‫دەس���تی بە نووس���ینی س���اتیر و وتارگەلی‬ ‫ڕەخنەی���ی کردووە‪ .‬دوای ش���ەڕی جیهانیی‬ ‫یەکەم‪ ،‬بووه‌تە سەرنووس���ەری گۆڤارێک لە‬ ‫بەرلین‪ .‬ساڵی ‪ ١٩٢٤‬بە وێنەی ڕۆژنامەنووس‬ ‫ڕووی ل���ە پاریس ک���ردووە و ماوەیەک لەوێ‬ ‫ماوەت���ەوە‪ .‬ل���ە س���اڵی ‪١٩٢٦‬ـ���دا بووه‌تە‬ ‫کون بە شوێنێک دەگوترێ کە هیچ شتێکی‬ ‫سەرنووس���ەری گۆڤاری ‪ .Waldbuhne‬تێدا نەبێ‪.‬‬ ‫بەداخەوە دەبێ بڵێ���م‪ :‬کون بە تەنیایی‪،‬‬ ‫ئەم گۆڤارە بەر لە توخولس���کی‪ ،‬گۆڤارێکی‬ ‫ڕەخنەیی و ش���انۆیی بوو‪ ،‬بەاڵم توخولسکی بوونی نییە و هەمیشە هاوشانی ناکونە‪.‬‬ ‫ئەگەر لە هەر ش���وێنێکدا ش���تێک هەبوا‪،‬‬ ‫ئەو گۆڤارەی کردە س���ەکۆیەک بۆ گەیاندنی‬ ‫دەنگی ڕۆشنبیرە چەپەکانی ئەو سەردەمە‪ .‬ئی���دی نە کونێک دەبوو و نە ئەو ش���تانەی‬ ‫دوای هاتنە س���ەرکاری هێتلەر و نازییەکان‪ ،‬لە کونەکانەوە دێن‪ ،‬وەکو‪ :‬فەلسەفە و ئایین‬ ‫توخولس���کی کەوتووه‌تە ژێر گوشارێکی زۆر و‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫مش���ک ناتوانێ بەبێ ک���ون پەرە بە ژینی‬ ‫و ل���ە ئاکام���دا ناس���نامەی ئەڵمانییان لێی‬ ‫س���ەندەوە و بەرەو سوێد دووریان خرایەوە‪ .‬خۆی بدا‪ ،‬مرۆڤیش هەروەتر‪ ،‬لێ بەداخەوە‪،‬‬ ‫لە سوێد‪ ،‬ڕۆژگارێکی خۆشی نەبوو و هەموو ک���ە هەردووکی���ان دەکەون���ە ژێ���ر تەوژمی‬ ‫ڕۆژێک هەواڵی گرتن و بێسەروش���وێنبوونی ماددەوە‪ ،‬کون دەبێتە دوامەنزڵیان‪.‬‬ ‫کە وش���ەی کون دەبیس���رێ‪ ،‬هەرکەسە و‬ ‫ه���اوڕێ و کەس���وکارەکانی دەبیس���ت‪.‬‬ ‫س���ەرەنجام لە ‪٢١‬ـی دیسه‌مبری ‪ ١٩٣٥‬و بە بە ش���ێوەیەکی نائ���اگا‪ ،‬جۆرێکی تایبەت لە‬ ‫هۆی خواردن���ی دەرمانی «ڤێرۆنال» کەوتە کون دێنێتە بەرچ���اوی خۆی‪ .‬وەک نموونە‪:‬‬ ‫نەخۆشخانە و هەمان شەو کۆچی دوایی کرد‪ .‬هێندێک کەس کونی س���ویچی ئوتومبیلیان‬ ‫توخولسکی‪ ،‬بە بڕوای کەس���انێکی زۆر‪ ،‬بە دێت���ەوە بیر و هێندێک کەس کونی دوگمە و‬ ‫خواردن���ی ئەو دەرمانەوە خۆی کوش���تووە‪ .‬کەسانێکیش جەنابی گوبێڵز*‪.‬‬ ‫کون‪ ،‬کۆڵەکەی س���ەرەکیی سیس���تەمی‬ ‫خۆڵەمێشی توخولسکی‪ ،‬لەژێر داربەڕوویەک‬ ‫و لە گۆڕس���تانی «ماری فرێد»ـی ش���اری کۆمەاڵیەتیی���ە‪ .‬سیس���تەمێک کە خۆیش���ی‬

‫«‬

‫کونێکە و هیچی دی‪.‬‬ ‫کرێ���کارەکان لە کون���ە تەنگوتاریکەکاندا‬ ‫دەژین و هەر گا داوایەکیان هەبێ‪ ،‬کونێک لە‬ ‫حیس���ابەکەیان دەکرێ‪ .‬ئەگەر سەردەمایەک‬ ‫جورئەت بکەن و دەنگ هەڵبڕن‪ ،‬یەکڕاس���ت‬ ‫ئەو کونانەیان پێش���ان دەدەن کە بیناس���از‬ ‫دروستی کردوون و هەموویان بەرەو ئەو کونە‬ ‫ڕادەماڵن‪ .‬لەو کات���ەوە ئیدی‪ ،‬تاقە دیمەنی‬ ‫بەرچاویان ڕیزی کونەکانی دیکەیە‪.‬‬ ‫لەدایکب���وون ل���ە گەڕەکی پۆتین���اوادا‪،‬‬ ‫نەحلەتێک���ە و هیچی دی‪ .‬نەحلەت کە بۆچی‬ ‫دەبێ ئەم مندااڵنە لە کونی ئاوەهادا چاو بە‬ ‫ژین هەڵێنن‪ .‬چونکە بەس ئەگەر لە کونەکانی‬ ‫چەند گەڕەکێکی سەرووتردا لە دایک بووبان‪،‬‬ ‫ئەوسا سەرکەوتنیان لە بەدەستهێنانی بەڵگە‬ ‫و پێگەی پارێزەری‪ ،‬سەدانسەد بوو‪.‬‬ ‫مرۆڤ هەر گا کونێک دەبینێ‪ ،‬هەوڵ دەدا‬ ‫پڕی بکاتەوە‪ ،‬بەاڵم هەمیشە دەکەوێتە هەمان‬ ‫کونەوە‪ .‬جا بە ڕەچاوکردنی ئەم ڕاس���تییە‪،‬‬ ‫ئەگەر مرۆڤ بە تەما بێ کونەکەی سەر ڕێی‬ ‫خۆی پێچ بکاتەوە‪ ،‬نابێ بە الیەوە سەیر بێ‬ ‫ئەگەر بکەوێتە نێو کونێکی دیکەوە‪ .‬کەواتە‬ ‫باش���ترە بکەوێتەوە نێو هەم���ان کونەکەی‬ ‫جارانی خۆی‪ .‬کون چارەنووسە‪.‬‬ ‫س���ەیرترین پاژی ک���ون‪ ،‬لێوارەکەیەتی‪.‬‬ ‫چونکە هەرچەند لێواری کون سەر بە شتێکی‬ ‫دیکەیە‪ ،‬بەاڵم ئەو پاژە هەمیش���ە چاوی لە‬ ‫کون بڕی���وە‪ .‬دەوراندەوری کون‪ ،‬س���نووری‬ ‫چاودێریکردن���ی ماددەی���ە‪ ،‬ب���ەاڵم «هیچ»‬ ‫هیچ سنوورێکی چاودێریکردنی نییە‪ .‬کەچی‬ ‫گەردیلەکان���ی دەوراندەوری ک���ون‪ ،‬چونکە‬ ‫چاویان بەڕاستی لە کون بڕیوە‪ ،‬دایمە تووشی‬ ‫سەرگێژین‪ .‬بەاڵم گەردیلەکانی خودی کون‪،‬‬ ‫ناس���ەرناگێژییان؟ هەیە! (بۆ دەربڕینی ئەم‬

‫دو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینوسێت‬ ‫مۆنۆتیزم‬ ‫‪Monotheism‬‬

‫حاڵەتە‪ ،‬هیچ وشەیەک لە ئارادا نییە‪ ،‬چونکە‬ ‫زمان���ی ئێمە ل���ە الی���ەن پیاوماقوڵەکانەوە‬ ‫دروست کراوە‪ ،‬بەاڵم مرۆی کونەکان‪ ،‬زمانی‬ ‫تایبەت بە خۆیان هەیە‪).‬‬ ‫کون دیاردەیەکی چەقیوە و کونی گەڕۆک‪،‬‬ ‫ق���ەت بوونی نییە‪ .‬ی���ان لەوانەیە چاکتر بێ‬ ‫بڵێین‪ :‬تەقریبەن بوونی نییە‪.‬‬ ‫یەکێک لە سەمەرەترین تایبەتمەندییەکانی‬ ‫ک���ون ئەوەیە کە لە ئەنجامی زەماوەندکردنی‬ ‫دوو کون لەگەڵ یەکت���ردا‪ ،‬تاقەکونێک دێتە‬ ‫دی‪.‬‬ ‫ئەرێ بەڕاست‪ ،‬ئەگەر قەرار بێ کونێک بە‬ ‫دیوارێک و لە ناوەڕاستەوە بکەینە دوو بەش‪،‬‬ ‫ئایا بەشی ڕاستی لێوارەکەی سەر بە چەپی‬ ‫کونەکەیە‪ ،‬یان بەش���ی چەپ���ی لێوارەکەی‬ ‫سەر بە ڕاس���تی کونەکە؟ یان لێواری ڕاست‬ ‫س���ەر بە الیەنی چەپ و لێوای چەپ سەر بە‬ ‫الیەنی ڕاس���تە؟ یان هەردوو لێوارەکە سەر‬ ‫بە هەردوو الیەنی کونەکەن؟ بەڕاستی مرۆڤ‬ ‫دەبێ کێشە و گرفتی وەک من هەبێ‪.‬‬ ‫کاتێک کونێک پ���ڕ دەکرێتەوە‪ ،‬ئەو کونە‬ ‫چی لێ دێ؟ ئایا بەرەو ماددە دەگوازرێتەوە؟‬ ‫ی���ان دەچێتە نێ���و کونێکی دیک���ەوە تاکو‬ ‫ل���ە ئازارەکانی خ���ۆی‪ ،‬بۆی ب���دوێ؟ کونە‬ ‫پڕکراوەکە چی بەسەر دێ؟ هیچکەس وەاڵمی‬ ‫ئەم پرسیارانە نایزانێ‪.‬‬ ‫لەو ش���وێنەدا کە ش���تێک هەی���ە‪ ،‬ناکرێ‬ ‫ش���تێکی دیکە هەبێ‪ .‬ئایا ش���وێنێکی کون‪،‬‬ ‫دەتوانێ دیسان کون بێ؟ جگە لەمە‪ ،‬ئەدی‬ ‫بۆ نیوکون بوونی نییە؟‬ ‫هێندێ���ک ش���ت‪ ،‬بەس بە ه���ۆی کونێکی‬ ‫بچووکەوە پووچ���ەڵ دەکرێن‪ .‬واتا ئەگەر بە‬ ‫ه���ۆی کونێکی بچووکەوە س���ووچێکیان لێی‬ ‫کەم ببێتەوە‪ ،‬ئیدی تێکڕای ئەو ش���تە نرخی‬

‫مرۆڤ هەر گا کونێک دەبینێ‪ ،‬هەوڵ دەدا پڕی بکاتەوە‪ ،‬بەاڵم هەمیشە‬ ‫دەکەوێتە هەمان کونەوە‪ .‬جا بە ڕەچاوکردنی ئەم ڕاستییە‪ ،‬ئەگەر مرۆڤ‬ ‫ب��ە تەما بێ کونەکەی س��ەر ڕێی خ��ۆی پێچ بکاتەوە‪ ،‬نابێ بە الیەوە س��ەیر‬ ‫بێ ئەگ��ەر بکەوێتە نێو کونێکی دیکەوە‪ .‬کەواتە باش��ترە بکەوێتەوە نێو‬ ‫هەمان کونەکەی جارانی خۆی‪ .‬کون چارەنووسە‬ ‫نامێنێ‪ .‬وەک بلیتی قیتار و کچی سەربەمۆر‬ ‫و فوودانە‪.‬‬ ‫شتی خۆوەس���تاو قەت بوونی نییە‪ .‬بەاڵم‬ ‫کون شتێکی خۆوەستاوە‪.‬‬ ‫تەنیا ئەو کەسە بە مرۆیەکی ژیر دەزانرێ‬ ‫کە بە القێک لەنێو کوندا و بە القێک لەسەر‬ ‫زەوی ڕاوەستابێ‪ .‬بەاڵم کەسێکی لەم چەشنە‬ ‫تا ئێستایش نەبووە و نەبینراوە‪.‬‬ ‫کەسانێکی شێت هەن کە پێیان وایە کون‬ ‫ش���تێکی خراپە‪ .‬بەاڵم ئ���ەم بۆچوونە هیچ‬ ‫ڕاس���تییەکی بۆ نییە‪ ،‬چونک���ە مرۆڤ خۆی‬ ‫ش���تێکی ناکون���ە و هیچ کونێکی���ش بەر لە‬ ‫مرۆڤ نەبووە و نابێ‪.‬‬ ‫کون مەکەن! چونکە کون تاقە نیش���انەی‬ ‫بەهەشتی سەر ئەم زەمینەیە‪.‬‬ ‫کە دەمرن‪ ،‬تازە دەزانن ژیان چی بووە‪.‬‬ ‫لەمەڕ نووس���ینی ئ���ەم ش���تانەوە داوای‬ ‫لێبووردنت���ان لێ دەک���ەم‪ .‬مەبەس���تم لەم‬ ‫نووسینە‪ ،‬تەنیا پڕکردنەوەی کونەکەی نێوان‬ ‫بەشی پێشوو و بەش���ی پاشووی کتێبەکەم‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫‪١٩٩١‬‬ ‫* گوبێلز‪ :‬وەزیری ڕاگەیاندنی هێتلەر‪ .‬بە ناوبانگ‬ ‫بوو کە لە کاتی وتارخوێندنەوەدا‪ ،‬هەموو ڕووخساری‬ ‫دەبووە کونێکی گەورە‪.‬‬

‫مۆنۆتیزم‪ Monotheism‬واتە یەكتاپەرس���تی‪ ،‬یان ئایینە‬ ‫تاكخودایی���ەكان‪ ،‬ب���ە عەرەبی (التوحی���د) و (مذهب الواحد و‬ ‫الواحدی���ة) هەروەه���ا (الربوبی���ة)‪ ،‬لە دوو وش���ەی یۆنانییەوە‬ ‫وەرگی���راوە‪ Mono :‬وات���ە ی���ەك یان ت���اك‪ Theos ،‬واتە‬ ‫خواوەند‪.‬‬ ‫مۆنۆتی���زم رەوتێكی ئایینی و فەلس���ەفییە‪ ،‬باوەڕی بە یەك‬ ‫خ���ودای تاك و تەنها هەی���ە كە جیاوازە ل���ەم دنیایەی مرۆڤی‬ ‫ێ ئاینە یەكتاپەرستییە‬ ‫تیادا دەژی‪ ،‬ئەم رەوتە ئاینییە لەهەر س ‌‬ ‫س���ەرەكییەكەی دنیادا بەرجەستە دەبێت‪ ،‬واتە ئایینی جولەكەو‬ ‫مەسیحی و ئیس�ل�ام‪ .‬ئایینی یەكتاپەرس���تی جیاوازە لەئایینی‬ ‫دێرینی فرەخودایی و لەو ئایینانەی یەك خوداوەندیان دەپەرست‬ ‫بەاڵم نكوڵیش���یان ل���ە بوونی خوداوەندەكان���ی دیكە نەدەكرد‪.‬‬ ‫لەباوەڕی مۆنۆتیزمدا خودا بوونەوەرێكی جیاوازەو دابەش���كردن‬ ‫قبوڵ ناكات‪ ،‬تاكخودایی بریتییە لە بوونی یەك خودا لە دەرەوەی‬ ‫دنی���ا‪ ،‬چونكە یەك بوون هەیەو پێی دەوترێت (وحدة الوجود)‪،‬‬ ‫ئەم بوونەش یەك خودا خەڵقی كردووەو هەر خۆیش���ی حوكمی‬ ‫دەكات‪ .‬ئەم تێڕوانینە دەچێتە ناو تێڕوانینی ئایدیالیزم كە پێی‬ ‫وای���ە هۆش پێش ب���وون هەیە‪ ،‬ئەمەش بەت���ەواوی جیاوازە لە‬ ‫تێڕوانینێك���ی تر بۆ بوون كە بریتییە لە «ئاتیزم» واتە ئیلحاد‪،‬‬ ‫یان ماتریالیزم كەپێی وایە بوون پێش هۆش هەبووە‪.‬‬ ‫لێ���رەدا زاراوەیەكی ت���ر هەیە‪ :‬مۆنی���زم ‪ ،Monism‬واتە‬ ‫(أحدیة)‪ ،‬یان (وحدة الوجود)ئەمەش دیدێكی تری فەلس���ەفییە‬ ‫باوەڕی وایە هەموو ش���تەكان ل���ەرووی ماتریاڵییەوە یان لەروی‬ ‫جەوه���ەرو یاس���او ئەخالقەوە لەراس���تیدا یەك ش���تن‪ ،‬لێرەدا‬ ‫فەلس���ەفەی ئەنتۆلۆج���ی (زانس���تی هەبوون) ل���ەم دیاردەیە‬ ‫دەكۆڵێتەوە‪ ،‬هەموو دنیاو بوون یەك ماتریاڵەو ژیانیش بوونێكی‬ ‫بەردەوامە‪ .‬بێگومان ماناكانی ئەم زاراوانە لەفەلس���ەفەی نوێدا‪،‬‬ ‫بەتایبەتی الی پاس���كال و سپینۆزاو دیكارت و كانت و هیگڵدا‪،‬‬ ‫مان���ای جیاوازو ئاڵۆز وەردەگرێت ك���ە لێرەدا ناكرێت بچینە نێو‬ ‫ئەو تەفاسیلەوە‪.‬‬

‫ئاتیزم ‪Atheism‬‬ ‫ئاتی���زم ‪Atheism‬ل���ە وش���ەی ‪Atheos‬ی یۆنانییەوە‬ ‫وەرگی���راوە‪ ،‬واتە نكوڵیكردن لە بوون���ی خوداوەند‪ ،‬بە عەرەبی‬ ‫(اإللح���اد) یان (الدهری���ة)‪ ،‬ئەمەش تێڕوانینێكی فەلس���ەفییەو‬ ‫لەمانا گش���تی و باوەكەیدا نكوڵی لە بوونی خواوەندێك دەكات‬ ‫ل���ە دەرەوەی ئەقڵ���ی بەش���ەری‪ ،‬خواوەندێك ئ���ەم دونیایەی‬ ‫خەڵ���ق كردبێت و حوكمی بكات‪ ،‬بەاڵم ئەم وش���ەیە مێژوویەكی‬ ‫دوورودرێژی هەیەو دەگەڕێتەوە بۆ بەر لە دروس���تبوونی ئایینە‬ ‫تاكخودایی���ەكان یان مۆنۆتیزم‪ ،‬لەمێژوودا ئ���ەم زاراوەیە مانای‬ ‫چەشناوچەشنی لەخۆگرتووەو بۆ ماوەیەكی زۆر فیكری بەشەریی‬ ‫بەخۆیەوە س���ەرقاڵ كردووە‪ ،‬بەاڵم هەم���وو جارێك ئەو مانایانە‬ ‫هەڵگری بارگەیەكی نێگەتیڤی‪-‬سەلبی نین‪ ،‬بۆ نموونە بەشێك لە‬ ‫ئاتی���زم لە مێژوودا نكوڵی لە بوون یان نەبوونی خواوەند ناكات‪،‬‬ ‫بەڵك���و نكوڵی لەوە دەكات خواوەند حوكمی هەموو دنیا بكات و‬ ‫نكوڵی لەوە دەكات خواوەند ژیان و چارەنووس���ی مرۆڤ دیاری‬ ‫بكات‪ .‬یان بەشێك لە ئاتیزم باوەڕی بە ئایین هەیە بەاڵم نكوڵی‬ ‫لە بوون���ی خواوەند دەكات‪ ،‬وەك ئاین���ی بودیزم (البوذیة) كە‬ ‫پێغەمبەری���ان هەیە بەاڵم خواوەندێكیان نییە بۆ پەرس���تن‪ .‬یان‬ ‫ئاتیست هەیە پێی وایە هەموو ئایینەكان دروستكراوی بەشەرن و‬ ‫هەمو تێكستە ئاینییەكان بەشەر نوسیونی یان هەڵقواڵوی فیكری‬ ‫پەیامبەرن‪ ،‬بێئەوەی ئەو ئاتیس���تە نكوڵی ل���ە بوونی خواوەند‬ ‫بكات‪ .‬كەسانی وایش هەن لەنێوان مۆنۆتیزم و ئاتیزمدا سنوری‬ ‫یەكالك���ەرەوە دانانێن و لەیەك كات���دا باوەڕیان بەهەندێ‌ الیەنی‬ ‫ێ الیەنی دیكەی دەكەن‪ .‬واتە رێژەگەرایین‪،‬‬ ‫هەیەو نكوڵی لەهەند ‌‬ ‫نە بەتەواوی رەتی دەكەنەوەو نە بەتەواویش باوەڕیان پێی هەیە‪.‬‬ ‫هەروەها لەمێژووی فیكری عەرەبی‪-‬ئیسالمیدا هەندێ‌ شاعیرو‬ ‫فەیلەسوفی گرنگ بە ئاتیست ناوبران بێئەوەی بەتەواوی ئاتیست‬ ‫بن‪ ،‬بۆ نمونە‪ :‬ابن المقفع و ابوبكر الرازی و ابن الراوندی‪ ،‬هەروەها‬ ‫موعتەزیلەكان و ئەبوعەالی مەعەڕی و ئەبونەواس و ئیبن عەرەبی‬ ‫و ئیبن روشد و ئیبن سیناو سیبەوەیه و میسكەوەیه و تەوحیدی‬ ‫ێ‬ ‫كە هەوڵیان دەدا فەلس���ەفەو اله���وت (تیۆلۆژیا) پێكەوە گر ‌‬ ‫ب���دەن‪ ،‬یان هەندێجار گومانیان لەهەندێ‌ تێكس���ت و كەلەپوری‬ ‫ئایینی دەكرد‪.‬‬ ‫كەسی ئاتیست تا ئەندازەیەكی زۆر كەسێكی ماتریالیستە‪ ،‬بەو‬ ‫مانایەی باوەڕی بە فەلسەفەی ماتریالیزم هەیە‪ ،‬هەردوو زاراوەی‬ ‫ئاتی���زم و مۆنۆتیزم وەك چۆن دەچنە ن���او دێبات و گفتوگۆی‬ ‫ئاینیی���ەوە‪ ،‬بەهەمان ئەندازە دەچنە ن���او گفتوگۆو ئارگۆمێنتی‬ ‫فەلسەفیشەوە‪ ،‬واتە ئایین و فەلسەفە وەكویەك بایەخ و گرنگی‬ ‫بەم دوو چەمكە دەدەن‪.‬‬ ‫بڕوانە‪ :‬موس��وعة الالن��د الفلس��فية‪ ،‬أندريه الالن��د‪ ،‬ترمج��ة‪ :‬د‪.‬خليل امحد‬ ‫خلي��ل‪ ،‬دار عويدات للنش��ر والطباع��ة‪ ،‬بريوت‪ -‬لبنان‪ ///.2008 ،‬موس��وعة علم‬ ‫االجتماع‪-‬ج‪ ،1‬جون س��كوت و جوردون مارش��ال‪ ،‬ترمج��ة‪ :‬امحد زايد وآخرون‪،‬‬ ‫املركز القومي للرتمجة‪ ،‬القاهرة‪ ،‬ط‪ ///.2011 ،2‬املعجم الفلس��في‪-‬ج‪ ،1‬د‪.‬مجيل‬ ‫صليبا‪ ،‬منشورات ذوي القربى‪.2006-1385 ،‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )39٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٢/١٧‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫له‌مه‌ڕ سانسۆر‬ ‫سه‌لمان روشدی‬

‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ئه‌كبه‌ر حه‌سه‌ن‬

‫له‌ راس���تیدا هیچ نووسه‌رێك نایه‌وێت‬ ‫باسی سانسۆر بكات‪ .‬نووسه‌ران ده‌یانه‌وێت‬ ‫باس���ی داهێنان بكه‌ن‪ .‬سانسۆریش دژی‬ ‫داهێنان���ه‌‪ ،‬وزه‌ی نێگه‌تیڤه‌‪ ،‬دانه‌هێنانه‌‪،‬‬ ‫هێنانه‌بوون ل���ه‌ نه‌بوونه‌وه‌‪ ،‬یان ب ‌ه پێی‬ ‫وه‌س���فه‌كه‌ی ت���ۆم س���تۆپه‌رد له‌باره‌ی‬ ‫مه‌رگ���ه‌و‌ه (ئاماده‌ی���ی نائاماده‌ی���ه‌)‪.‬‬ ‫سانس���ۆر ئ���ه‌و ش���ته‌یه‌‪ ،‬ك��� ‌ه ناهێڵێت‬ ‫ئه‌وه‌ بكه‌ی���ت‪ ،‬كه‌ ده‌ته‌وێ���ت بیكه‌یت‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه نووس���ه‌ران ده‌یانه‌وێت قسه‌ی‬ ‫له‌س���ه‌ر بكه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه ده‌یكه‌ن‪ ،‬نه‌ك‬ ‫باس���كردنی ئه‌وه‌ی ك ‌ه رێگای كردنی ئه‌و‬ ‫شته‌یان لێده‌گرێت‪ .‬نووسه‌ران ده‌یانه‌وێت‬ ‫باس���ی ئه‌و‌ه بكه‌ن چه‌ندی���ان پێدراوه‌‪،‬‬ ‫زه‌می نووسه‌رانی تر ده‌كه‌ن‌و باسی ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌ك���ه‌ن چه‌ندیان پێ���دراوه‌‪ .‬ده‌یانه‌وێت‬ ‫س���كااڵ بك���ه‌ن له‌ده‌س���ت ره‌خنه‌گران‌و‬ ‫باڵوكه‌ره‌وه‌كان‪ ،‬پرته‌وبۆڵه‌یانه‌ ل ‌ه ده‌ست‬ ‫سیاس���ه‌تمه‌داره‌كان‪ ،‬ده‌یانه‌وێت باس���ی‬ ‫ئه‌و ش���تانه‌ بك���ه‌ن خۆش���یان ده‌وێن‪،‬‬ ‫ئه‌و نووسه‌رانه‌ی خۆش���یان ده‌وێن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫چیرۆك‌و ته‌نانه‌ت دیڕانه‌ش ك ‌ه مانایه‌كیان‬ ‫هه‌بوو‌ه به‌الیانه‌وه‌‪ ،‬دواجاریش ده‌یانه‌وێت‬ ‫باس���ی ئایدی���ا‌و چیرۆكه‌كان���ی خۆیان‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬باس���ی ش���ته‌كانی خۆیان بكه‌ن‪.‬‬ ‫پۆڵ جێنیگز‪ ،‬ساتیرنووس���ی بریتانی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫وتاره‌ جوانه‌كه‌یدا له‌مه‌ڕ (به‌رگریخوازی‪-‬‬ ‫‪ ،)Resistentialism‬ك��� ‌ه وه‌ك‬ ‫كۆپییه‌ك���ی گاڵته‌جاڕان���ه‌ی بونخ���وازی‬ ‫س���اغی‬ ‫(‪)Existentialism‬‬ ‫كردووه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ ده‌خات���ه‌ڕوو جیهان‬ ‫به‌س���ه‌ر دوو كاتیگۆری���دا دابه‌ش بووه‌‪:‬‬ ‫ش���ت‌و ناش���ت (‪Thing & No-‬‬ ‫‪‌)Thing‬و ل���ه‌ نێوان ئه‌م دووانه‌ش���دا‬ ‫جه‌نگێكی نه‌بڕاوه‌ هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر نووسین‬ ‫شت بێت‪ ،‬ئه‌وا سانسۆر ناشته‌‌و هه‌روه‌ك‬ ‫ش���ا لێ���ر ب���ه‌ كۆردیلیا ده‌ڵێ���ت‪" :‬هیچ‬ ‫ل ‌ه هیچ���ه‌وه‌ س���ه‌رچاو‌ه ده‌گرێت"‪ ،‬یان‬ ‫هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی به‌ڕێز جێنیگز قسه‌كه‌ی‬ ‫شه‌كس���پیر هه‌موار ده‌كات���ه‌وه‌‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"ناشت ل ‌ه ناش���ته‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫دووبار‌ه بیر بكه‌ره‌وه‌"‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌ته‌وێت‪ ،‬بیر ل ‌ه هه‌وا بكه‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫ه���ه‌وا لێره‌ی���ه‌‪ ،‬ل ‌ه ده‌وروبه‌رم���ان‪ ،‬زۆرو‬ ‫زه‌وه‌ند‪ ،‬بڕێكی زۆر‌و قابیلی هه‌ناسه‌دانه‌‪.‬‬ ‫به‌ڵێ ده‌زانم ب���ه‌ ته‌واوه‌تی خاوێن‌و پاكژ‬ ‫نییه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بڕێكی زۆری هه‌وا‬ ‫هه‌یه‌‌و به‌شی هه‌موومان ده‌كات‌و زیادیشی‬ ‫هه‌ی���ه‌‪ .‬كاتێك ه���ه‌وای قابیلی هه‌ڵمژین‬ ‫(‪ )breathable air‬به‌و راد‌ه زۆر‌ه‬ ‫هه‌ی���ه‌‪ ،‬ئیتر زی���اده‌ڕه‌وی ده‌كه‌ین ئه‌گه‌ر‬

‫داوای ئه‌وه‌ بكه‌ین ده‌بێت هه‌وای قابیلی ئه‌م���ڕۆ ئازاد نابێت‪ .‬ئه‌گه‌ر بترس���ێت ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵمژین ب���ۆ هه‌مووان بێ���ت‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه ده‌ره‌نجام���ی هه‌ڵبژاردنی بابه‌ته‌كه‌ی یان‬ ‫هه‌بێ���ت ك���ه‌ به‌ش���ی هه‌م���ووان بكات‪ .‬ش���ێوازی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵی���دا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه هه‌ته‌‪ ،‬ده‌توانیت ب ‌ه ئاس���انی كات���ه‌ هه‌ڵبژاردنه‌ك���ه‌ی ب���ه‌ به‌هره‌كه‌ی‬ ‫لێی دڵنیا بیت‌و فه‌رامۆشی بكه‌یت‪ .‬هیچ دی���اری ناكرێت‪ ،‬به‌ڵكو ب��� ‌ه ترس دیاری‬ ‫پێویست ناكات ژاوه‌ژاوی له‌سه‌ر بكه‌یت‪ .‬ده‌كرێ���ت‪ .‬ئه‌گه‌ر ئێمه‌ دڵنی���ا نه‌بین ل ‌ه‬ ‫هه‌وایه‌كی زۆرو زه‌به‌ند‌و قابیلی هه‌ڵمژین ئازادییه‌كه‌مان‪ ،‬ئه‌و كاته‌ ئازاد نین‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت له‌مه‌ش خراپتر ئه‌وه‌ی ‌ه كاتێك‬ ‫هه‌ڵده‌مژیت‌و رۆژه‌كه‌ت به‌س���ه‌ر ده‌به‌یت‪.‬‬ ‫هه‌وا بابه‌تێكی ئه‌وتۆ نییه‌‪ ،‬ش���تێك نیی ‌ه سانس���ۆر مشه‌خۆری به‌س���ه‌ر هونه‌ره‌و‌ه‬ ‫زۆربه‌م���ان بمانه‌وێت گفتوگۆی له‌س���ه‌ر ده‌كات‪ ،‬ده‌بێت به‌ بابه‌ت‪ ،‬هونه‌ر ده‌بێت‬ ‫ب��� ‌ه "هونه‌ری سانس���ۆركراو"‪ ،‬جیهانیش‬ ‫بكه‌ین‪.‬‬ ‫ئێس���تا خه‌یاڵی ئه‌و‌ه بك���ه‌ له‌وانه‌ی ‌ه هه‌ر ئاوا سه‌یری ده‌كات و لێی تێده‌گات‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه ش���وێنێكدا به‌لوعه‌یه‌ك���ی زه‌به‌الح سانس���ۆركه‌ر ناو ل��� ‌ه كاره‌كان ده‌نێت‪:‬‬ ‫هه‌بێت‌و ئ���ه‌و هه‌وایه‌ی هه‌ڵیده‌مژین‪ ،‬له‌و نائه‌خالقی‪ ،‬كفركه‌ر‪ ،‬سێكسی‪ ،‬درێژدادڕ‪،‬‬ ‫به‌لوعه‌یه‌و‌ه بێت‪ .‬هه‌وای س���ارد‌و هه‌وای ئه‌و وش���انه‌ش وه‌ك ئه‌لباترۆس���ی سه‌ر‬ ‫گ���ه‌رم‌و هه‌وای فێنك ل���ه‌ تێكه‌ڵكه‌رێكی س���نگی ده‌ریاوان ‌ه نه‌فره‌تلێكراوه‌كان بۆ‬ ‫(خه‌اڵت���ه‌) ئاس���مانییه‌و‌ه دێت‪ .‬خه‌یاڵی هه‌میش ‌ه ب ‌ه به‌رهه‌مه‌ سانسۆركراوه‌كانه‌و‌ه‬ ‫ئه‌و‌ه بك��� ‌ه بوونه‌وه‌رێ���ك له‌وێیه‌‌و ئێم ‌ه ده‌نووسێن‪ .‬هێرشكردنه‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌كان‬ ‫نازانین چییه‌‪ ،‬یان ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بشزانین ده‌نگدان���ه‌وه‌ی زیاتریان ده‌بێت له‌ خودی‬ ‫چییه‌‪ .‬رۆژێك���ی دیاریكراو تێكه‌ڵكه‌ره‌ك ‌ه به‌رهه‌م���ه‌كان‌و ب ‌ه جۆرێ���ك له‌ جۆره‌كان‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬ئێمه‌ش ورد‌ه ورده‌ هه‌س���ت بۆ خوێنه‌ری گش���تی ده‌ب���ن به‌ خودی‬ ‫ده‌كه‌ی���ن ه���ه‌وا زۆر‌و زه‌به‌نده‌ك���ه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌رهه‌مه‌كان‪ .‬ده‌یان‌و س���ه‌دان‌و هه‌زاران‬ ‫هێش���تا قابیل���ی هه‌ڵمژین���ه‌‌و هێش���تا خوێنه‌ر "عاش���قه‌كه‌ی خاتوو چاته‌رلی"‌و‬ ‫بێبه‌رامبه‌ره‌‪ ،‬كه‌م ده‌بێته‌وه‌‪ .‬كاتێك دێت "خولگ���ه‌ی كارژۆڵه‌"‌و بینه‌ری "دواهه‌مین‬ ‫هه‌س���ت ده‌كه‌ین ب��� ‌ه زه‌حمه‌تێكی زیاتر تانگۆ ل ‌ه پاریس"‌و "پرته‌قاڵی میكانیكی"‬ ‫هه‌ناس��� ‌ه ده‌ده‌ین‪ ،‬له‌وانه‌ش��� ‌ه بكه‌وین ‌ه ئه‌م به‌رهه‌مانه‌ ب ‌ه ئه‌وپه‌ڕی قێزه‌ون‪ ،‬یان‬ ‫هه‌ناس���ه‌بڕكێ‪ .‬له‌و كات���ه‌دا هه‌ندێكمان ئه‌وپه‌ڕی توندوتیژ یاخ���ود هه‌ردووكیان‬ ‫ناڕه‌زای���ی ده‌رده‌بڕین‌و داوا ده‌كه‌ین هه‌وا ده‌بینن‪.‬‬ ‫گریمانه‌ی تاوانبار (‪ )guilt‬ش���وێنی‬ ‫زیاد بكرێت‪ .‬به‌ ده‌نگی به‌رز باسی مافی‬ ‫هه‌وای ئ���ازاد ده‌كه‌ی���ن‪ .‬له‌وانه‌یه‌ بڵێین گریمان���ه‌ی بێتاوان ده‌گرێت���ه‌وه‌‪ .‬بۆچی‬ ‫كه‌می ده‌بێت ‌ه هۆی دروستبوونی خواست‪ .‬نیگاركێش��� ‌ه هیندیی��� ‌ه موس���وڵمانه‌ك ‌ه‬ ‫ئازادی‪ ،‬ئه‌و هه‌وایه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌ڵیده‌مژین‪ .‬نی���گاری خواوه‌ندی هیندی ب��� ‌ه رووتی‬ ‫ئێم ‌ه ل ‌ه به‌ش���ێكی ئه‌و جیهانه‌دا ده‌ژین‪ ،‬كێش���ا؟ نه‌یتوانی رێز ل ‌ه خاكیبوونه‌كه‌ی‬ ‫ك��� ‌ه هه‌رچه‌ن���د‌ه ش���ت ‌ه دابینكراوه‌كانی بگرێت؟ بۆچی نووس���ه‌ره‌ رووس���ییه‌ك ‌ه‬ ‫كامڵ نین‪ ،‬به‌اڵم هێش���تا به‌بێ به‌رامبه‌ر وا ل��� ‌ه پاڵه‌وان���ی رۆمانه‌ك���ه‌ی ده‌كات‬ ‫له‌به‌رده‌س���تن‪ ،‬النی كه‌م ب���ۆ ئه‌وانه‌مان بكه‌وێت���ه‌ داوی عه‌ش���قی كیژۆڵه‌یه‌ك���ی‬ ‫ك���ه‌ گه‌نجی ڕه‌شپێس���تی میامی نین ك ‌ه تازه‌پێگه‌یش���تووه‌وه‌ (لۆلیت���ا)؟ ئاخۆ‬ ‫بلوزی كاڵودار له‌به‌ر ده‌كه‌ن‪ ،‬یان ئه‌وانه‌ی نه‌یده‌توانی ته‌مه‌نێكی یاس���ایی گونجاو‬ ‫ك��� ‌ه هه‌رچۆنێك بێت هه‌ناس���ه‌ ده‌ده‌ن‪ ،‬هه‌ڵبژێرێ���ت؟ بۆچ���ی شانۆنامه‌نووس��� ‌ه‬ ‫ئافره‌تی ویالیه‌ت ‌ه س���ووره‌كان (ویالیه‌ت ‌ه بریتانییه‌ك���ه‌ باس���ی ده‌س���تدرێژییه‌كی‬ ‫كۆماریخ���وازه‌كان) نین كه‌ ده‌یانه‌وێت ب ‌ه سێكس���ی له‌ناو په‌رستگایه‌كی سیخه‌كان‬ ‫ئازادی بڕیار له‌س���ه‌ر جه‌س���ته‌ی خۆیان (گ���وردوارا‪)gurdwara-‬دا ده‌كات؟‬ ‫ب���ده‌ن‪ .‬كه‌متازۆر ئازاد‪ ،‬كه‌متازۆر قابیلی ئاخۆ نه‌ده‌كرا ئه‌وده‌ستدرێژیی ‌ه سێكسیی ‌ه‬ ‫هه‌ڵمژین‪ ،‬به‌اڵم كاتێك قابیلی هه‌ڵمژینه‌‌و ل ‌ه زه‌وی���ی پیرۆز دوور بخرێته‌وه‌؟ بۆچی‬ ‫ئ���ازاده‌‪ ،‬گۆران���ی ب��� ‌ه بااڵی���دا ناڵێین‌و هونه‌رمه‌ندان ئه‌وه‌نده‌ كێشه‌سازن؟ ئاخۆ‬ ‫س���ه‌مای بۆ ناكه‌ین‪ .‬لێ���ی دڵنیا ده‌بین‌و ناتوانن جوانی‪ ،‬ئه‌خالقیه‌ت‌و چیرۆكێكی‬ ‫له‌و رۆژه‌مان ره‌زامه‌ند ده‌بین‪ .‬ش���ه‌ویش باشمان پیشان بده‌ن؟ بۆچی هونه‌رمه‌ندان‬ ‫كاتێك ده‌خه‌وین‪ ،‬گریمانه‌ی ئه‌و‌ه ده‌كه‌ین وا بی���ر ده‌كه‌نه‌و‌ه ئه‌گ���ه‌ر به‌و جۆره‌ كار‬ ‫س���به‌ی ئازاد ده‌بین‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌مڕۆ ئازاد بكه‌ن‪ ،‬ده‌بێت ئێمه‌ پشتگیرییان بكه‌ین؟‬ ‫"هه‌موو خه‌ڵك ده‌ڵێن دانیش���ه‌‪ ،‬دانیش ‌ه‬ ‫بووین‪.‬‬ ‫ك���رده‌ی داهێنه‌ران��� ‌ه ته‌نی���ا ئازادی به‌له‌مه‌ك��� ‌ه مه‌هه‌ژێنه‌‪ /‬ش���ه‌یتان نوقمت‬ ‫ناخوازێت‪ ،‬به‌ڵكو ئ���ه‌م گریمانه‌كردنه‌ی ده‌كات‪ ،‬ب ‌ه رۆحێكی ئه‌وه‌ند‌ه قورس���ه‌و‌ه‬ ‫ئازادییش ده‌خوازێت‪ .‬ئه‌گه‌ر هونه‌رمه‌ندی ك ‌ه هه‌رگیز س���ه‌رئاو ناكه‌ویت‪ /‬دانیشه‌‪..‬‬ ‫داهێن���ه‌ر نیگه‌ران���ی ئه‌و‌ه بێ���ت ئاخۆ دانیش���ه‌‪ ..‬دانیش���ه‌‪ ..‬ت���ۆ به‌له‌مه‌ك��� ‌ه‬ ‫س���به‌ینێش هه‌ر ئازاد ده‌بێت‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه ده‌هه‌ژێنیت"‪.‬‬

‫درۆی سانس���ۆركه‌ر ل���ه‌ دۆخه‌ هه‌ر‌ه‬ ‫كاریگه‌ره‌كه‌ی���دا له‌ گۆڕین���ی حه‌قیقه‌تی‬ ‫هونه‌رمه‌نددا سه‌ركه‌وتوو ده‌بێت‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ سانسۆر كراوه‌‪ ،‬وا بیری لێده‌كرێته‌و‌ه‬ ‫ش���ایه‌نی سانس���ۆركردن بێت‪ .‬تێكدانی‬ ‫وه‌زعه‌كه‌ به‌ر نه‌فره‌ت ده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ته‌نی���ا جیهانی هونه‌ر به‌م جۆر‌ه نییه‌‪.‬‬ ‫وه‌زاره‌تی راستگۆیی ل ‌ه چینی ئه‌مڕۆكه‌دا‬ ‫سه‌ركه‌وتووان ‌ه به‌شێكی زۆری چینییه‌كانی‬ ‫قایل كردوو‌ه ك ‌ه پاڵه‌وانه‌كانی گۆڕه‌پانی‬ ‫تیانه‌مێن كۆمه‌ڵێك شه‌التی بوون‌و سوور‬ ‫بوون له‌س���ه‌ر وێرانكردنی نه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫دواهه‌مین س���ه‌ركه‌وتنی سانس���ۆركه‌ره‌‪:‬‬ ‫كاتێك خه‌ڵك‪ ،‬ته‌نان���ه‌ت ئه‌و خه‌ڵكه‌ش‬ ‫ك ‌ه ده‌زانن رۆژانه‌ درۆیان له‌گه‌ڵ ده‌كرێت‪،‬‬ ‫چیت���ر ناتوان���ن وێنای ئ���ه‌و‌ه بكه‌ن ل ‌ه‬ ‫راستیدا مه‌سه‌له‌ چییه‌‌و چی ده‌گوزه‌رێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێ���ك ج���ار به‌رهه‌م��� ‌ه م���ه‌زن‌و‬ ‫قه‌ده‌غه‌كراوه‌كان رووبه‌ڕووی مه‌قه‌س���تی‬ ‫سانس���ۆر ده‌بن���ه‌وه‌‌و خۆی���ان به‌س���ه‌ر‬ ‫جیهان���دا ده‌س���ه‌پێنن‪" :‬یۆلیس���یس"‪،‬‬ ‫"لۆلیتا"‪" ،‬هه‌زارویه‌كش���ه‌وه‌"‪ .‬هه‌ندێكجار‬ ‫هونه‌رمه‌نده‌ مه‌زن‌و بوێره‌كان رووبه‌ڕووی‬ ‫سانسۆركه‌ر ده‌بنه‌وه‌‌و به‌رهه‌می ئه‌ده‌بیی‬ ‫نهێنی���ی ج���وان داده‌هێنن‪ ،‬ب���ۆ نموون ‌ه‬ ‫ئه‌ده‌بی س���امیزدات (‪ )samizdat‬ل ‌ه‬ ‫یه‌كێتیی س���ۆڤیه‌ت‪ ،‬ی���ان فیلمی ناواز‌ه‬ ‫دروس���ت ده‌كه‌ن‪ ،‬ك ‌ه خۆیان ل ‌ه چه‌قۆی‬ ‫سانسۆر ده‌رباز ده‌كه‌ن بۆ نموون ‌ه زۆر ل ‌ه‬ ‫فیلمه‌ هاوچه‌رخه‌ ئێرانییه‌كان‌و سینه‌مای‬ ‫چی���ن‪ .‬له‌وانه‌ی��� ‌ه كه‌س���انێك ببینیت‌و‬ ‫به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ت بۆ بهێننه‌وه‌ ك ‌ه سانسۆر‬ ‫باشیی خۆی هه‌یه‌ بۆ هونه‌رمه‌ند‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫به‌ره‌نگاریی وێناكردنیان ده‌بێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫وه‌ك ئ���ه‌وه‌ وایه‌ بڵێیت كاتێك ده‌س���تی‬ ‫پیاوێت ده‌بڕیته‌وه‌‪ ،‬ده‌توانیت ستایش���ی‬ ‫بكه‌ی���ت‪ ،‬چونك��� ‌ه فێری ئ���ه‌وه‌ ده‌بێت‬ ‫قه‌ڵه‌م بخات ‌ه نێوان دانه‌كانی‌و بنووسێت‪.‬‬ ‫سانس���ۆر نه‌ك هه‌ر بۆ هونه‌ر باش نییه‌‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت بۆ خودی هونه‌رمه‌ندانیش خراپه‌‪.‬‬ ‫به‌رهه‌مه‌كه‌ی ئای ویوی (په‌یكه‌رتاش���ی‬ ‫چین���ی) ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم هونه‌رمه‌ند‬ ‫خۆی ژیانێكی ناله‌ب���اری هه‌یه‌‪ .‬ئۆڤیدی‬ ‫ش���اعیر به‌ه���ۆی بێزاربوونی قه‌یس���ه‌ر‬ ‫ئۆگه‌ستوسه‌و‌ه بۆ ده‌ریای ره‌ش تاراوگ ‌ه‬ ‫كرا‌و پاش���ماوه‌ی ژیانی له‌ وێرانه‌یه‌كدا ب ‌ه‬ ‫ناوی (تۆمیس) برده‌سه‌ر‪ .‬به‌اڵم ته‌مه‌نی‬ ‫ش���یعره‌كانی ئۆڤید ل��� ‌ه ئیمپراتۆریه‌تی‬ ‫رۆمانی زیاتر بوو‪ .‬ماندلیشتامی شاعیر ل ‌ه‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه كامپی كاره‌كانی ستالیندا مرد‪،‬‬ ‫به‌اڵم شیعره‌كانی ماندلیشتام له‌ یه‌كێتی‬ ‫س���ۆڤیه‌ت زیاتر ژی���ا‪ .‬ش���ه‌التییه‌كانی‬ ‫جه‌ن���ه‌راڵ فرانكۆ لۆركای ش���اعیریان ل ‌ه‬ ‫ئیسپانیا كوشت‪ ،‬به‌اڵم شیعره‌كانی لۆركا‬ ‫له‌ كه‌تیب ‌ه فاشیس���ته‌كان ته‌مه‌نی درێژتر‬

‫ب���وو‪ .‬كه‌وات��� ‌ه ده‌توانین بڵێی���ن هونه‌ر ئێستاش هه‌س���ت ده‌كه‌م ئه‌و بۆچوونه‌م‬ ‫به‌هێزتر‌ه ل ‌ه سانس���ۆر‪ ،‬ره‌نگه‌ به‌زۆریش راسته‌‪.‬‬ ‫وابێت‪ .‬هه‌رچۆن بێ���ت‪ ،‬هونه‌رمه‌ندان ل ‌ه‬ ‫حاڵه‌ت���ی له‌م��� ‌ه جدیت���ر زیادبوونی‬ ‫هونه‌ره‌كه‌یان الوازترن‪.‬‬ ‫قبووڵكردن���ی وه‌اڵم���ی (وه‌زعه‌ك ‌ه تێك‬ ‫هه‌فته‌ی پێشوو له‌ ئینگلته‌را قه‌ڵه‌می مه‌ده‌)ی ‌ه بۆ ئه‌و هونه‌رمه‌ندانه‌ی كه‌ تێكی‬ ‫ئینگلیزی (‪ )English PEN‬ناڕه‌زایی ده‌ده‌ن‪ ،‬زیادبوون���ی رێككه‌وتن ‌ه له‌س���ه‌ر‬ ‫ده‌ربڕی به‌ هۆی ئه‌وه‌ی پێشانگای كتێبی ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌شێت سانسۆر پاساو بدرێت‪،‬‬ ‫له‌ن���ده‌ن (‪ )London Book Fair‬ئه‌و كاته‌ی گروپ��� ‌ه هاوبه‌رژه‌وه‌ندییه‌كان‬ ‫ته‌نی���ا ده‌س���ته‌یه‌ك له‌و نووس���ه‌رانه‌ی ی���ان گروپ��� ‌ه جێنده‌ریی���ه‌كان یاخ���ود‬ ‫چینی بانگهێش���ت كرد‪ ،‬ك ‌ه ده‌وڵه‌ت ب ‌ه گروپ���ه‌ ئایینیی���ه‌كان ده‌ڵێ���ن به‌ هۆی‬ ‫شێوه‌یه‌كی ره‌س���می دانی پێداناون‪ .‬ل ‌ه به‌رهه‌مێكی هونه‌رییه‌و‌ه س���ووكایه‌تییان‬ ‫كاتێكدا ب ‌ه الیه‌نی كه‌مه‌و‌ه ‪ 35‬نووسه‌ر ل ‌ه پێك���راوه‌‪ .‬هون���ه‌ری مه‌زن‪ ،‬ی���ان با ب ‌ه‬ ‫الیه‌ن رژێمی چینه‌و‌ه زیندانی كراون‪ ،‬ل ‌ه س���اده‌ییه‌كی زیاتره‌وه‌ بڵێی���ن هونه‌ری‬ ‫ناویشیاندا (‪)Liu Xiaobo‬ی براوه‌ی ره‌س���ه‌ن له‌ ناوه‌ڕاستی زه‌وییه‌كی ئارامدا‬ ‫خه‌اڵتی نۆبڵی ئاشتی‌و (‪ )Zhu Yufu‬به‌ره���ه‌م نه‌هاتووه‌‪ ،‬به‌ڵكو هه‌میش��� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ی به‌رهه‌ڵس���تكاری سیاس���ی‌و ش���اعیر په‌راوێزه‌و‌ه به‌رهه‌م هاتووه‌‪ .‬ره‌سه‌نایه‌تی‬ ‫ب��� ‌ه بێده‌نگی‌و فه‌رامۆش���كراوی مانه‌وه‌‪ .‬مه‌ترس���یداره‌‪ :‬هونه‌ری ره‌سه‌ن ته‌حه‌دا‬ ‫س���ااڵنه‌ ل��� ‌ه ویالیه‌ت��� ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ده‌كات‪ ،‬پرس���یار ده‌كات‪ ،‬گریمان���ه‌كان‬ ‫ئه‌مه‌ریكا ده‌مارگی���ره‌ ئایینییه‌كان هه‌وڵ هه‌ڵده‌گێڕێته‌وه‌‪ ،‬سیمبوول ‌ه ئه‌خالقییه‌كان‬ ‫ده‌ده‌ن رێ���گا ل��� ‌ه نووس���ه‌رانی جیاواز ده‌هه‌ژێنێ���ت‪ ،‬رێزی هێما پی���رۆزه‌كان‌و‬ ‫بگرن‪ ،‬وه‌ك "ك���ورت ڤونێگات"‌و "جه‌ی قه‌وار‌ه هاوشێوه‌كانی تر ناگرێت‪ .‬ده‌شێت‬ ‫ك���ه‌ی رۆڵین���گ"ی نووس���ه‌ری رۆمانی هونه‌ری ره‌س���ه‌ن تۆقێنه‌ر بێت‪ ،‬ناشرین‬ ‫هاری پۆته‌ر‪ ،‬ك ‌ه بانگه‌شه‌كه‌رێكی دیاری بێت‪ ،‬ئ���ه‌و چه‌مكان��� ‌ه به‌كاربهێنێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫جادوو و هونه‌ر ره‌ش���ه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی هیچ الی مێدیای زه‌رد خۆشه‌ویستن‪ ،‬چه‌نه‌باز‬ ‫ش���تێك له‌باره‌ی چارڵز داروینی داماو و بێ���ت‪ .‬ئه‌گه‌ر بڕوامان ب���ه‌ ئازادی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫خواپه‌رس���ت (‪ )God-bothered‬ئه‌گ���ه‌ر بمانه‌وێت ئ���ه‌و هه‌وایه‌ی هه‌ڵی‬ ‫نه‌ڵێ���ن‪ ،‬كه‌ ل ‌ه دژی ئ���ه‌و (وات ‌ه داروین) ده‌مژین‪ ،‬زۆر بێت‌و قابیلی هه‌ڵمژین بێت‪،‬‬ ‫الیه‌نگران���ی دیزاینی زی���ره‌ك به‌رده‌وام ئ���ه‌وا ئه‌م ‌ه ئه‌و هونه‌ره‌یه‌‪ ،‬كه‌ نه‌ك ته‌نیا‬ ‫خۆپیش���اندان ده‌ك���ه‌ن‪ .‬جارێكی���ان ل ‌ه ده‌بێ���ت به‌رگری له‌ بوونی بكه‌ین‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫نووس���ینێكمدا ئاماژه‌م بۆ ئه‌و‌ه كرد ك ‌ه ئاهه‌نگی بۆ بگێڕین‪ .‬هونه‌ر سه‌رگه‌رمی‌و‬ ‫هێرش���كردن ‌ه سه‌ر تیۆری په‌ره‌سه‌ندن ل ‌ه راب���واردن نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه ئاس���ت ‌ه هه‌ر‌ه‬ ‫هه‌ندێك به‌شی ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی باشه‌كه‌یدا شۆڕشێكه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ری���كا ت���ا راده‌ی���ه‌ك ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫به‌درۆخستنه‌وه‌ی تیۆره‌كه‌‌و ئه‌و‌ه پیشان‬ ‫ڕۆژنامه‌ی نیویۆركه‌ری ئه‌مه‌ریكی‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ده‌دات كه‌ هه‌ڵبژاردنی سروشتی هه‌میش‬ ‫‪http://www.newyorker.com/‬‬ ‫‌رێمی‬ ‫كاری خۆی ناكات‪ ،‬الیه‌نی كه‌م له‌ هه‬ ‫‪online/blogs/books/2012/05/‬‬ ‫كه‌نسانس‪ .‬مرۆڤ ده‌توانێت به‌ره‌و دوا‌و ‪on-censorship-salman-rushdie.‬‬ ‫‪html‬‬ ‫رووه‌و ئه‌ڵق��� ‌ه ونبووه‌ك��� ‌ه بگه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬تا‬

‫لە یادی دامەزراندنیدا‬

‫یەکێتیی نووسەرانی کورد دیداری شیعری هاوچەرخی کوردی ساز کرد‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ڕۆژان���ی ‪ ،٢٠١٤/١٤_١٣‬یەکێت���ی‬ ‫نووس���ەرانی کورد_لقی سلێمانی‪ ،‬بەبۆنەی‬ ‫ی���ادی دامەزراندن���ی یەکێتییەکەیان���ەوە‪،‬‬ ‫لە هۆڵی کۆمەاڵیەتی ش���اری س���لێمانی و‬ ‫ب���ە ئامادەبوونی نووس���ەران و ئەدیبان و‬ ‫ش���اعیرانی ناوچە جیاوازەکانی کوردستان‪،‬‬ ‫دیداری ش���یعری هاوچەرخی کوردی س���از‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫سەالم مس���تەفا‪ ،‬س���کرتێری کارگێڕی‬ ‫لقی س���لێمانی یەکێتی نووس���ەرانی کورد‪،‬‬ ‫ئاماژەی ب���ەوە دا‪ ،‬بڕیارب���ووە ئەو دیدارە‬ ‫ل���ە ‪١٠‬ی مانگدا ڕێکبخرێ���ت‪ ،‬بەاڵم بەهۆی‬ ‫دواکەوتنی میوانانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان‬ ‫و خراپ���ی کەش���وهەواوە‪ ،‬لەو ب���ەروارەدا‬ ‫نیوەڕۆخوانێکی���ان ب���ۆ ‪ ١٥٠‬ئەندامان���ی‬

‫یەکێتییەکە ڕێکخستووە و دواتر لە بەرواری‬ ‫‪١٤/١٣‬ی مانگدا دیدارەکەمان ئانجام دا‪.‬‬ ‫مس���تەفا باس���ی لەوەش کرد‪ ،‬دیدارەکە‬ ‫لە ماوەی دوو ڕۆژدا چەندین لێکۆڵینەوەی‬ ‫ئەدەبی تیادا پێشکەش کراوەو ‪ ١٥‬شاعیریش‬ ‫شیعرەکانی خۆیان خوێندووەتەوە‪.‬‬ ‫وتیش���ی‪« :‬ه���اوکات پێش���انگایەکی‬ ‫فۆتۆگراف���ی هونەرمەن���د‪ ،‬لەی�ل�ای حاجی‬ ‫میرزایی‪ ،‬کە دانیشتووی شاری سنەیە کرایەو‬ ‫لە ‪ ١٦‬تابلۆی فۆتۆگرافی پێکهاتبوو‪».‬‬ ‫الی خۆشییەوە‪ ،‬یەکێک لە ڕەخنەگرانی‬ ‫بەش���دار لەو دیدارە شیعرییەدا‪ ،‬ئەو جۆرە‬ ‫فێس���تیڤااڵنە بە گرنگ دەزانێت و پێی وایە‬ ‫هەنگاوێکە بۆ زیاتر بەرەوپێشچوونی ڕەخنە‬ ‫و لێکۆڵینەوە‪.‬‬ ‫حەمەس���ەعید حەس���ەن‪ ،‬نووس���ەر و‬ ‫ڕەخنەگری ئەدەبی‪ ،‬ئاماژەی بەوە دا‪ ،‬ئەو‬

‫جۆرە فێس���تیڤااڵنە کە یەکێتی نووسەرانی‬ ‫کورد سازیان دەکات‪ ،‬گرنگی خۆیان هەیە‪.‬‬ ‫ئ���ەو ڕەخنەگ���رە ل���ەو دی���دارەدا‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی هەبوو دەربارەی ش���یعری‬ ‫ژنان‪ ،‬لەوبارەیەوە ڕوونیکردەوە‪« :‬شاعیرە‬ ‫ژنەکان���ی ئێمە ت���ا دوای ڕاپەڕین بەردەوام‬ ‫وەک پیا و نووسیویانەو نەیانتوانیوە خۆیان‬ ‫لە ڕاناوی پیاوانە بپارێزن‪».‬‬ ‫ب���ەاڵم ڕاش���ی دەگەیەنێ���ت‪ ،‬ل���ە دوای‬ ‫ڕاپەڕین���ەوە‪ ،‬دەتوانین بڵێی���ن جۆرێک لە‬ ‫شیعر و دەنگی ژنانە سەری هەڵداوە‪.‬‬ ‫وتیش���ی‪« :‬لێکۆڵینەوەک���ەی م���ن‪،‬‬ ‫دوورودرێ���ژ و مێژووی���ی ب���وو‪ ،‬ه���ەر لە‬ ‫فەلس���ەفە و الی فەیلەس���وفانی یۆنانەوە‬ ‫ت���ا زۆرێک لە ش���اعیرانی ئەوروپاو عەرەبم‬ ‫بەس���ەرکردووەتەوەو لەس���ەر دەنگی ژنانە‬ ‫وەستاوم لە شیعری ژناندا‪».‬‬

‫حەمەسەعید حەسەن لە کاتی پێشکەشکردنی توێژینەوەکەیدا‬

‫ژمار ‌ه (‪ )39٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٢/١٧‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫شانۆی ئەبسورد یان مێژووی ئەبسورد‬ ‫نازییەکان و بە دەم چاوەڕوانیی گۆدۆوە‬

‫کەریم پەڕەنگ‬ ‫ش���انۆنامەکەی س���امۆیل بێکێ���ت‬ ‫«چاوەڕوانی���ی گ���ۆدۆ»‪ ،‬ی���ان ب���ەو‬ ‫س���ەردێڕەی س���مکۆ ناکام وەریگێڕاوە‬ ‫«بە دەم چاوەڕوانیی گۆدۆوە» ئەوەندە‬ ‫ئەبسورد نییە وەکو زیاتر لە پەنجا ساڵ‬ ‫ڕاڤەی بۆ کراوە‪ ،‬بەڵکو زیاتر زۆر تۆکمە‬ ‫چیرۆک���ی دوو جوولەکە دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٤٣‬چاوەڕوانی قاچاخچییەکن‪،‬‬ ‫کە دەبێ ل���ە نازییەکانیان قورتار بکات‪،‬‬ ‫کتێبكی فەرەنسی دەیەوێ ئەمە بسەلمێنێ‬ ‫و ش���تی چاوەڕواننەکراوی زۆر زیاتری لە‬ ‫خۆ گرتووە‪ ،‬واتە «چاوەڕوانیی گۆدۆ»‪:‬‬ ‫ڤالدیمیر و ئێستراگۆن لە هەڵهاتندان لە‬ ‫هیتلەر‪.‬‬ ‫گ���ۆدۆ کێیە؟ بۆچی ئێس���تراگۆن و‬ ‫ڤالدیمیر چاوەڕێی دەکەن؟‬ ‫ئای���ا گ���ۆدۆ خوای���ە‪ ،‬ک���ە زۆر لە‬ ‫ڕاڤەکاران و ڕەخنەگرانی ئەدەب ئاماژەی‬ ‫بۆ دەکەن و بێکێت لە «‪»god‬ی زمانی‬ ‫دایکەییەوە وەریگرتووە؟ وەکو ئاالن ڕۆب‬ ‫گرێ دەیڵێ ی���ان ئیدیالێکی ئیرلەندییە‬ ‫بۆ نەزمێکی باش���تری کۆمەاڵیەتی‪ .‬یان‬ ‫گ���ۆدۆ مەرگ���ە‪ :‬م���رۆڤ ڕۆژی داهاتوو‬ ‫خۆی هەڵدەواس���ێ‪ ،‬ئەگەر خۆی نەیەت‪.‬‬ ‫یان گ���ۆدۆ بێدەنگییە؛ م���رۆڤ لە کاتی‬ ‫چاوەڕوانیدا دەبێ قسە بکات‪.‬‬ ‫شانۆناسی بەناوبانگ مارتین ئێسلین‬ ‫بە هەوڵێکی گەمژانەی دەزانێ هەوڵبدرێ‬ ‫لە ڕێ���ی ش���رۆڤەی ڕەخنەگرانەوە ئەوە‬ ‫بدۆزیتەوە‪ ،‬لە ڕاس���تیدا گۆدۆ کێیە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی ئەمج���ا ڕاڤەیەکی تەواو و ڕوونی‬ ‫شانۆنامەکە بینا بکرێت‪.‬‬ ‫بێرتۆڵد برێش���ت چەندە سەرس���ام‬ ‫بووە بە «چاوەڕوانیی گۆدۆ» ئەوەندەش‬ ‫قێ���زی لێ���ی کردووه‌ت���ەوە‪ .‬ماوەیەکی‬ ‫کورتی پێش مردنی لە س���اڵی ‪١٩٥٦‬ـدا‬ ‫لە ڕیژیس���یۆری ئیتالی جۆرجۆ سترێلەر‬ ‫دەپرس���ێ‪« :‬دوو فیگورە سەرەكییەکە‪،‬‬ ‫ڤالدیمیر و ئیس���تراگۆن لە کاتی شەڕی‬ ‫دووەم���ی جیهانی���دا لە ک���وێ بوون؟»‬ ‫کاتێ س���ترێلەر دوای چەند ساڵێک ئەو‬

‫پرسیارە لە بێکێت دەکات‪ ،‬ئەو نووسەرە‬ ‫ئیرلەندییە بزە دەیگرێ و وەاڵم دەداتەوە‪:‬‬ ‫«لە بەرهەڵستیدا‪».‬‬ ‫ئێس���تا ئ���ەو هەواڵ���ە هەژێنەرە لە‬ ‫فەرەنس���اوە دێت‪ :‬ئ���ەوە گەمە نەبووە‪.‬‬ ‫چونکە گۆدۆ‪ ،‬کە ڤالدیمیر و ئێستراگۆن‬ ‫چاوەڕوانین قاچاخچییەکی بەرهەڵستیی‬ ‫(‪ )Résistance‬ب���ووە‪ ،‬دەب���ێ بە‬ ‫قاچ���اخ لە فەرەنس���اوە ک���ە نازییەکان‬ ‫داگیریان کردبوو بۆ ئیتالیایان ببا‪.‬‬ ‫هەردووکیان جوولەکەی هەڵهاتووی‬ ‫یانزەمین بازنەی فەرەنس���ان‪ ،‬ڕەنگ بێت‬ ‫لە بەهاری ‪١٩٤٣‬ـدا لە دۆڵێکی وش���کی‪،‬‬ ‫قس�ڵ�اوی باش���ووری ئەلپدا چاوەڕوانی‬ ‫فریادڕەس���ەکەیان بک���ەن‪ .‬ئەم���ەش‬ ‫هەمووی بە ئاش���کرا لە دەقەکەدا هەیە‪-‬‬ ‫ب���ە الی کەم���ەوە لە دەقە فەرەنس���ییە‬ ‫ئەسڵییەکەدا‪ .‬بەاڵم بەوە دەچێت مرۆڤ‬ ‫نەیویستبێت ئەم حەقیقەتە بزانێ‪ .‬بەوە‬ ‫دەچێت شانۆ ئەوەندە ئەبسورد نەبێ کە‬ ‫هەتا ئێستا گریمانەی کراوە‪.‬‬ ‫شیعرییەتی بێکێت نهێنی و پەنهانی‬ ‫لە خ���ۆ نەگرت���ووە‪ .‬ب���ەوە دەچێ ئەم‬ ‫حەقیقەت���ە دژواز بێت‪ ،‬چونکە داهێنانی‬ ‫ئەو مەتەڵئامێزە‪ .‬خوێندنەوەی دەقێک‪،‬‬ ‫بە تایبەتی دەقێکی بێکێت داوای کارایی‬ ‫خوێنەر دەکات‪ .‬ئەم���ە خوێنەر ناچاری‬ ‫کاراییەک���ی تایبەت���ی دەکات‪ ،‬ئەگ���ەر‬ ‫خوێنەر خۆی بیەوێ‪.‬‬ ‫بێکێت دەتوانێ لە قسەکردندا بێدەنگ‬ ‫بێت‪ ،‬بەوەی چەنەبازیی یان زۆربڵێییمان‬ ‫نمای���ش دەکات‪ .‬ب���ەاڵم بێدەنگییەکیش‬ ‫ل���ە نێ���وان میانەکاندا یان ل���ە کۆتایی‬ ‫مۆنۆلۆگێکدا هەیە‪ .‬لە بێدەنگیدا بێدەنگ‬ ‫بوون‪ ،‬ئەم بێدەنگییە پاکژ نییە‪.‬‬ ‫وەرگێڕی ئەڵمانیی «لە چاوەڕوانیی‬ ‫گ���ۆدۆدا» دەڵێ س���امۆیل بێکێت وەکو‬ ‫هاملێت وایە‪ .‬هەموو کەسێک بانگەشەی‬ ‫ئەوە دەکات‪ ،‬ڕاڤەی زۆر لە بارەیانەوە لە‬ ‫بەردەستدایە و ئەمجا دەمودەست خۆی‬ ‫دەست بە لێکدانەوە دەکات‪ .‬دیمەنەکانی‬ ‫بێکێت زۆر بە ئەشکەوتەکانی ڕۆمانەکانی‬ ‫کافکا دەچن‪ ،‬بە الی کەمەوە لەوەدا‪ ،‬کە‬ ‫کاریگەرییان زۆر تۆپز و زۆر بەرچاو و لە‬ ‫هەمان کاتدا داوای شرۆڤە دەکەن‪.‬‬ ‫بێکێ���ت خۆی وتوویەت���ی‪« :‬ئەگەر‬ ‫خ���ۆم بمزانیب���ا گ���ۆدۆ کێیە‪ ،‬ئ���ەوا لە‬ ‫شانۆنامەکەدا دەمگوت‪».‬‬ ‫شانۆناسی فەرەنسیی ڤالەنتین تێمکین‬ ‫ئەم ش���وێنپێییەی بارودۆخێکی مێژوویی‬ ‫کۆنکریت���ی دۆزیوەتەوە‪ ،‬کە تێزەکەی لە‬

‫کتێبێکدا بە ن���اوی «چاوەڕوانیی گۆدۆ‪.‬‬ ‫ئەبسورد و مێژوو»ـدا باڵو کردووه‌تەوە‪.‬‬ ‫بە دەم ئاهەنگی س���ەرکەوتنەوە تێمکین‬ ‫ئ���ەوە بەی���ان دەکات‪« :‬بە هیچ جۆرێک‬ ‫چیرۆکێکی واڵتی ئەبس���وردەکان نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو چیرۆکێکە لە فەرەنساوە لە کاتێکی‬ ‫زۆر دایکریکراودا» ڕاڤەیەکی نوێی‌قووڵی‬ ‫«چاوەڕوانی���ی گۆدۆ»‪ ،‬خ���ۆ دراماکەی‬ ‫بێکێت ل���ە س���ەردەمە کۆنەکانی پێش‬ ‫مێژوو س���ەری هەڵنەداوە‪ .‬دەمودەس���ت‬ ‫دوای پێشکەش���کردنی لە ‪١٩٥٣/١/٥‬ـدا‬ ‫ناوبانگێک���ی جیهانی بە دەس���ت هێنا‪.‬‬ ‫نووسەرەکەی ‪ ٣٦‬س���اڵ دوای ئەوە ژیا‬ ‫و لە س���اڵی ‪١٩٧٥‬ـدا خۆی بۆ ش���انۆی‬ ‫شیلەر لە بەرلین ئامادەی کرد‪.‬‬ ‫لە بەر ئەوە هەتا ئێس���تا مرۆڤ لەو‬ ‫بڕوایەدا بوو هەموو شتێک لە بارەی ئەم‬ ‫شانۆنامەیەوە دەزانێ‪ ،‬هەموو خوێنەرێكی‬ ‫نەوجەوانی ڕۆژئاوای���ی دەتوانێ ڕاڤە لە‬ ‫قاڵب���دراوەکان ئەزبەر بڵێ‪ ،‬کە ڤالدیمیر‬ ‫و ئێس���تراگۆن دوو الکەوت���ەی گەڕۆکی‬ ‫بێالنە و هەژارن‪ ،‬کە وەکو «قۆش���مەی‬ ‫میتافیزیک���ی» بێالنەیی وجودیی مرۆڤ‬ ‫بەرجەس���تە دەکەن‪ .‬ئ���ەو گۆدۆیەی کە‬ ‫چاوەڕوانی دەکەن ڕەنگ بێت خوا بێت‪،‬‬ ‫کە هەرگیز نایەت‪« .‬شانۆی ئەبسورد»‬ ‫وەکو لە کتێبەکاندا پێناسە کراوە‪ -‬بێجێ‪،‬‬ ‫بێکات‪ ،‬بەاڵم مان���ای زۆر زۆر قووڵی لە‬ ‫خۆگرتووە‪.‬‬ ‫ئەگەر کەسێکی ئێستا پێمان بڵێت‪،‬‬ ‫ش���تەکە لە ڕاس���تیدا زۆر ب���ە جۆرێکی‬ ‫دیکەی���ە‪ ،‬ئەوا م���رۆڤ مەیل���ی ئەوەی‬ ‫نیی���ە ب���ڕوای پێبکات‪ ،‬ب���ەاڵم ڤالەنتین‬ ‫تێمکی���ن بەڵگەی باش���ی پێی���ە‪ .‬خاڵی‬ ‫دەستپێکی بیرکردنەوەکانی ئەو شوێنەی‬ ‫ش���انۆنامەکەیە کات���ێ ڤالدیمیر دەڵێ‪:‬‬ ‫«دەست لە ناو دەست لە بورجی ئیڤلەوە‬ ‫خۆمان ف���ڕێ دەدایە خ���وارەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫یەکەمەکاندا‪ .‬ئەو کاتە هێشتا ڕێکوپێک‬ ‫دی���ار بووین‪ .‬ئێس���تا درەنگە‪ .‬ئێس���تا‬ ‫ناش���یەڵن بچین���ە س���ەرەوە‪ ».‬تیمکین‬ ‫دەپرس���ێ‪« :‬ئەگەر چوونە ژوورەوە بۆ‬ ‫ن���او بورجی ئیڤل لە کات���ی داگیرکردنی‬ ‫فەرەنس���ادا ل���ە جوولەک���ەکان قەدەغە‬ ‫نەکرابێت لە کێ قەدەغە کرابوو؟»‬ ‫بە پێی فەرمانێکی ئەڵمانی لە ساڵی‬ ‫‪١٩٣٨‬ـدا لە جوولەک���ەکان قەدەغە بوو‬ ‫بچنە ن���او بینای چاالک���ی و یان بینای‬ ‫گش���تییەوە‪ .‬بورج���ی ئیڤل ش���وێنێکی‬ ‫باش بوو بۆ خۆک���وژان‪ .‬کێ پاڵنەرێکی‬ ‫باش���تری هەبوو لە دوو جوولەکە خۆیان‬

‫فڕێ بدەنە خ���وارەوە‪ ،‬کە ئیتر بەرگەی‬ ‫فش���اری ڕاونانی نازییەکان و فەرەنسییە‬ ‫بەکرێگیراوەکانیان نەدەگرت؟‬ ‫بەاڵم ڕوونترینیان ئەو بڕگەیەیە‪ ،‬کە‬ ‫ڤالدیمیر لە ئێستراگۆن دەپرسێ‪:‬‬ ‫ڤالدیمیر‪ :‬ئینجیلت خوێندووه‌تەوە؟‬ ‫ئیستراگۆن‪ :‬ئینجیل‪( ...‬بیر دەکاتەوە)‬ ‫لەوانەیە چاوێکم پیا خشاندبێ‪.‬‬ ‫ڤالدیمی���ر‪( :‬حەپەس���اوە‪ ).‬ل���ە‬ ‫قوتابخانەی عیلمانی بوویت؟‬ ‫ئێس���تاگۆن‪ :‬بیرم نایێ بە خواوە‪ ،‬یا‬ ‫بێ خوا بوو‪.‬‬ ‫لە بەر ئەوەی ناکرێ لە قوتابخانەی بێ‬ ‫خوا ڕوویدابێت‪ ،‬هەردوکیان لە سەر ئەوە‬ ‫ڕێدەک���ەون‪ ،‬کە ئینجیلیان لە ش���وێنێک‬ ‫خوێندووه‌ت���ەوە ن���اوی «ال ڕۆکێت»ـە‪.‬‬ ‫ئێستراگۆن دەڵێ‪« :‬دەشێ‪ ،‬نەخشەکانی‬ ‫خاکی پیرۆزم بیر دێ‪ .‬ڕەنگاوڕەنگ و زۆر‬ ‫جوان بوون‪ .‬دەریای مردوو شینێکی زۆر‬ ‫جوان بوو‪ .‬هەر تەنها بە س���ەیرکردنیان‬ ‫تینووێت���ی دایدەگرتم‪ .‬بە خۆم دەوت کە‬ ‫دەبێ مانگی هەنگوینم لەوێ بەرمە سەر‪.‬‬ ‫لەوێ مەلە دەکەین و بەختەوەر دەبین‪».‬‬ ‫پی���ەر تێمکی���ن‪ ،‬ب���رازای ڤالەنتین‬ ‫تێمکی���ن و هاونووس���ەری کتێبەک���ە‪،‬‬ ‫لەمبارەی���ەوە چاوەڕواننەک���را و کورت و‬ ‫پوخت و بە قەناعەتەوە دەنووسێ‪« :‬ئەم‬ ‫ئیرلەندییە پاریس باش ش���ارەزا بوو‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ���ەوەی بزان���ێ ال ڕۆکێ���ت پێش جەنگ‬ ‫گەڕەکی جوولەکە ئەوروپییەکان بووە‪ ،‬لە‬ ‫قەیسەری شارل دالەری‪ .‬بە ئاستەم دوو‬ ‫هەنگاو لە شەقامی ال ڕۆکێت (ئەمڕۆش‬ ‫هێشتا شوێنی پەرستگای جوولەکەکانە)‪،‬‬ ‫خوێندن���گای تەلمود‪ -‬ت���ەورات هەبووە‪،‬‬ ‫کە لەوێ���دا جوولەکەکان���ی گەڕەکەکە‪،‬‬ ‫ئای���ا خواناس ی���ان خوانەن���اس‪ ،‬دوای‬ ‫وان���ەی ئینجیل دەکەوتن‪ :‬ل���ە هۆڵێکی‬ ‫جواندا‪ ،‬نەخش���ەیەکی جوانی فەڵەستین‬ ‫ڕازاندبوویەوە‪ ،‬کە دەریای مردوو شینێکی‬ ‫جوانی مات بوو‪».‬‬ ‫بە ڕاستی بێکێت زۆر باش شارەزای‬ ‫فەرەنس���ا بووە و بارودۆخ���ی پەنابەرە‬ ‫هەاڵتووەکانی دەستی ئەڵمانەکانی باش‬ ‫ئاگا لێبووە‪ ،‬ئ���ەو ئیرلەندییە پەیوەندی‬ ‫بە بەرهەڵس���کارانەوە کردووە‪« :‬من بە‬ ‫جۆرێک قێزم لە نازیی���ەکان دەکردەوە‪،‬‬ ‫ب���ە تایبەت���ی ب���ەو ج���ۆرەی مامەڵەی‬ ‫جوولەکەکانیان دەکرد‪ ،‬کە من سووک و‬ ‫سانا نەمتوانی دەستەوسان سەیر بکەم‪».‬‬ ‫دوای ئ���ەوەی بێکێت زمان���ی لێدەدرێ‬ ‫هەڵدێ بۆ ڕوسیلۆ لە باشووری ڕۆژئاوای‬

‫فەرەنسا‪ ،‬کە هەموو پەنابەرەکان بە بێ‬ ‫جیاوازی بە «جوولەک���ە» ناو دەبرێن‪.‬‬ ‫ل���ە الی خاوەن ڕەزێکی ت���رێ کە ناوی‬ ‫بۆنێلیی���ە کار دەکات‪ ،‬ک���ە تەنانەت لە‬ ‫شانۆنامەکەش���دا ئام���اژەی ب���ۆ کراوە‪،‬‬ ‫لێ���رە بیرۆکەی درامایەک���ی بۆ دێت‪ ،‬کە‬ ‫یەکەمجار هێشتا ناوی «لە چاوەڕوانیدا»‬ ‫ی���ان «بە دەم چاوەڕوانییەوە» و داییتر‬ ‫دەبێتە «ل���ە چاوەڕوانیی گۆدۆدا» یان‬ ‫«ب���ە دەم چاوەڕوان���ی گ���ۆدۆوە»‪ ،‬لە‬ ‫دەستنووس���ە کۆنەکەش���دا ئێستراگۆن‬ ‫هێشتا ناوی لێڤی بووە‪.‬‬ ‫تێمکین بانگەش���ەی ئ���ەوە دەکات‪،‬‬ ‫ئەگەر م���رۆڤ ئەو ش���تانە بزانێت‪ ،‬زۆر‬ ‫جێگەی مەتەڵەئامێزی تر لە ڕووناکییەکی‬ ‫نوێ���دا دەدۆزێتەوە‪ .‬ب���ۆ نموونە «کوڕە‬ ‫ترس���نۆکەکە»‪ ،‬کە ج���اڕی هاتنی گۆدۆ‬ ‫بە ئێستراگۆن و ڤالدیمیر دەدا‪ ،‬فریشتە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو کوڕێکی تەتەرە‪ ،‬کە ڕۆژانە‬ ‫شۆڕشگێڕەکان بەکاریان دەهێنان‪ .‬بۆچی‬ ‫دەبێ فریش���تەیەک ترس���ی ل���ە پۆزۆ و‬ ‫لەکی هەبێ؟ ب���ە پێچەوانەوە تەتەرێکی‬ ‫بەرهەڵستی هۆکاری هەبوو لەوە بترسێ‬ ‫کە پ���ۆزۆی قەڵەوی خ���اوەن زەویوزار‬ ‫ه���ەواداری نازییەکان و ڕژێمی ڤیش���ی‬ ‫بێ���ت‪ .‬کوڕەک���ە لە ڤالدیمیر دەپرس���ێ‬ ‫ئایا ئ���ەو «بەڕێز هێربێرت���ە» ڤالدیمیر‬ ‫وەاڵمی دەداتەوە‪ :‬بەڵ���ێ‪ ،‬منم‪ ».‬وەکو‬ ‫ڤالدیمیر بیەوێ ناوە زۆر نامۆکەی لە ژێر‬

‫میرنامه‌ و به‌هانه‌ى نووسه‌ران‬

‫محەمەد نەبی‬ ‫‪2-2‬‬ ‫به‌هانه‌كان هێشتا درێژه‌یان هه‌یه‌‪ :‬خانى‬ ‫م���ه‌م و زین ده‌كات ‌ه به‌هانه‌ تا (ش���یعر)‬ ‫بنووسێت‪ ،‬جان دۆستیش خانى ده‌كات ‌ه‬ ‫به‌هانه‌ تا (رۆمان) بنووس���ێت‪ .‬به‌مه‌ش‬ ‫مه‌م و زین و میرنامه‌ تێهه‌ڵكێش���ییه‌كى‬ ‫جوانی���ان له‌گ���ه‌ڵ یه‌كت���ردا هه‌ی���ه‌ و‬ ‫هونه‌رییان���ه‌ به‌ناویه‌كداچوون ‌ه و ده‌كرێت‬ ‫وه‌ك جۆرێك له‌ ده‌قئاوێزان لێكبدرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش نه‌ك هه‌ر بۆ ئه‌م ده‌قه‌ راس���ته‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو تیۆریستان تا ئه‌و راده‌یه‌ ده‌ڕۆن‪،‬‬ ‫كه‌ هی���چ ده‌قێ���ك ته‌نیا نیی���ه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫هه‌موو ده‌قێك به‌ش���ێك ل��� ‌ه رۆحییه‌تى‬ ‫ده‌قه‌كان���ى پێش خ���ۆى هه‌ڵگرتووه‌و ل ‌ه‬ ‫دیالۆگدای ‌ه له‌گه‌ڵ ده‌قه‌كانى تر ((هه‌موو‬ ‫ده‌قێ���ك گواس���تنه‌وه‌ى ده‌قه‌كان���ى دى‬ ‫تێدایه‌‪ ...‬گش���ت واژه‌و گوتاره‌كان له‌نێو‬ ‫ده‌قێكدا به‌نێ���و یه‌كدا ده‌چ���ن‪ 3)).‬من‬ ‫دواى خوێندن���ه‌وه‌ى چیرۆكێك���ى (عه‌تا‬ ‫محه‌مه‌د) ك��� ‌ه ده‌رب���اره‌ى (مه‌حوى)ى‬

‫شاعیر نووس���یویه‌تى‪ ،‬قه‌ناعه‌تى ئه‌وه‌م‬ ‫ال درووستبوو‪ ،‬كه‌ زاراوه‌ى (ده‌قئاوێزان)‬ ‫ده‌كرێ���ت به‌س���ه‌ر مرۆڤه‌كانیش داببڕێت‬ ‫نه‌ك ه���ه‌ر ده‌قه‌كان‪ ،‬وات ‌ه هه‌روه‌ك چۆن‬ ‫ده‌ق��� ‌ه قووڵه‌كان رۆحییه‌ت���ى ده‌قه‌كانى‬ ‫پێش خۆیان هه‌ڵگرت���وو‌ه مرۆڤه‌كانیش‬ ‫رۆحییه‌ت���ى مرۆڤه‌كان���ى پێ���ش خۆیان‬ ‫هه‌ڵگرت���ووه‌؛ مرۆڤ���ه‌كان ته‌نیانی���ن‪،‬‬ ‫به‌ڵكو هه‌موو مرۆڤێ���ك چ به‌ تێكه‌اڵوى‬ ‫و چ ب��� ‌ه كاریگه‌ربوون ب ‌ه كه‌س���انى دى‪،‬‬ ‫هه‌رته‌نیا بریت���ى نییه‌ له‌خۆ‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و‬ ‫كاریگه‌رییه‌ى مرۆڤێك له‌سه‌ر مرۆڤێكیتر‬ ‫دایده‌نێت‪ ،‬به‌ناویه‌كداچووییه‌ك درووست‬ ‫ده‌كات له‌نێوان ئ���ه‌و مرۆڤانه‌دا ئه‌مه‌ش‬ ‫هاوشێوه‌ى ئه‌و ده‌قئاوێزانه‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌رباره‌ى‬ ‫ده‌ق���ه‌كان ده‌گوترێت‪ .‬ل��� ‌ه چیرۆكه‌كه‌دا‬ ‫عه‌تا ده‌نووس���ێت‪(( :‬وه‌ك چۆن ده‌ق ‌ه‬ ‫گه‌وره‌كان خوێنى ده‌قه‌كانى پێش���تر ب ‌ه‬ ‫دێره‌كانیان���دا ده‌گه‌ڕێت‪ ،‬ئه‌وا ئینس���ان ‌ه‬ ‫مه‌زنه‌كان���ى وه‌ك مه‌حوی���ش‪ ،‬خوێن���ى‬ ‫ئینسانه‌ مه‌زنه‌كانى پێشتر‪ ،‬به‌ له‌شیاندا‬ ‫ده‌گه‌ڕێ���ت‪ ....‬پێناچێ���ت مه‌حوى ته‌نها‬ ‫كه‌سێك بووبێت ئه‌وه‌نده‌ى چه‌ند كه‌سێك‬

‫ب���ووه‌ ل ‌ه یه‌ك كات���دا‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه مه‌حوى‬ ‫به‌و ده‌ق���ه‌ ده‌چێت ك ‌ه چه‌ندین ده‌قى تر‬ ‫ئاماده‌یی���ان تیا هه‌بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر باوه‌ڕمان‬ ‫به‌م بۆچوون ‌ه هێن���او هه‌وڵماندا زاراوه‌ى‬ ‫«ده‌قئاوێ���زان» به‌س���ه‌ر مه‌حوى خۆیدا‬ ‫ئه‌زموون بكه‌ین نه‌وه‌ك شیعره‌كانى‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌بێت به‌دواى ئه‌و كه‌سانه‌دا بگه‌ڕێین ك ‌ه‬ ‫به‌هه‌موویان بوونه‌وه‌رێكی تر ده‌خولقێنن‬ ‫ك ‌ه ن���اوى مه‌حوى لێده‌نێ���ن‪ 4))...‬بۆی ‌ه‬

‫«‬

‫به‌ڵكو خوێنى ده‌قى مه‌موزینى خانى ب ‌ه ته‌كنیكى فره‌ده‌نگى به‌كارهێناو‌ه به‌مه‌ش‬ ‫ئازادییه‌كى زۆرى ب ‌ه كاره‌كته‌ره‌كان داو‌ه‬ ‫ده‌ماره‌كانیدا ده‌گه‌ڕێت‪.‬‬ ‫ئه‌م ڕۆمانه‌ى جان دۆست ب ‌ه قووڵى ب ‌ه تا سه‌ربه‌س���تان ‌ه بدوێ���ن و بجوڵێنه‌وه‌‪،‬‬ ‫واقیعى ئێس���تادا ڕۆ ده‌چێ‪ ،‬ل ‌ه فۆرمێكى ئۆرهان پام���وك له‌ رۆمان���ى (من ناوم‬ ‫هون���ه‌رى و ئیس���تاتیكیى ب���ه‌رز و ب��� ‌ه س���ووره‌) هه‌مان ته‌كنیكى به‌كارهێناو‌ه‬ ‫تێكه‌ڵكردنى واقیع و خه‌یاڵ و گێڕانه‌وه‌ى به‌وه‌ى هه‌ر كاره‌كته‌رێك ته‌نانه‌ت (سه‌گ‬ ‫مێ���ژوو و تێكه‌ڵكردن���ى ب���ه‌ فه‌نتازیاو‌ه و دارو پ���اره‌و ئه‌س���پ‪)....‬یش چیرۆكى‬ ‫وێنه‌ى س���ه‌رده‌ممان بۆ ده‌كێشێت و ل ‌ه خۆی���ان‪ ،‬ل ‌ه روانگ���ه‌ و بۆچوونى خۆیان‬ ‫ڕێ���ى مه‌رگ���ى خانییه‌وه‌ خان���ى زیندوو ده‌گێرنه‌وه‌‪ .‬بێگومان ئه‌م ته‌كنیكه‌ خوێنه‌ر‬

‫ه واقیعى ئێستادا ڕۆ ده‌چێ‪،‬‬ ‫ه قووڵى ب ‌‬ ‫ئه‌م ڕۆمانه‌ى جان دۆست ب ‌‬ ‫ه فۆرمێكى هونه‌رى و ئیستاتیكیى به‌رز و به‌ تێكه‌ڵكردنى واقیع‬ ‫ل‌‬ ‫و خه‌یاڵ و گێڕانه‌وه‌ى مێژوو و تێكه‌ڵكردنى به‌ فه‌نتازیاوه‌ وێنه‌ى‬ ‫ه ڕێى مه‌رگى خانییه‌وه‌ خانى زیندوو‬ ‫سه‌رده‌ممان بۆ ده‌كێشێت و ل ‌‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‬

‫بۆم���ن جان دۆس���ت ل ‌ه نووس���ینى ئه‌م‬ ‫رۆمان���ه‌دا هه‌رته‌نیا جان دۆس���ت نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو تێكه‌ڵه‌یه‌ك ‌ه ل��� ‌ه ئه‌حمه‌دى خانى‬ ‫و میرنام���ه‌ش هه‌ر ته‌نی���ا میرنام ‌ه نیی ‌ه‬

‫ده‌كاته‌وه‌! ئه‌م ‌ه ده‌قى ئه‌ده‌بیی ‌ه له‌وپه‌ڕى‬ ‫جوانى و فه‌نتازییدا‪ ،‬ئه‌مه‌ رۆمانه‌ دێت و‬ ‫له‌ڕێى تێماى مه‌رگى كه‌س���ێك‪ :‬كه‌سه‌ك ‌ه‬ ‫نه‌م���ر ده‌كات‪ ،‬جگ��� ‌ه له‌م��� ‌ه نووس���ه‌ر‬

‫بێزارناكا ل��� ‌ه خوێندن���ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكوچێژو‬ ‫مان���اى جیاوازى پێده‌به‌خش���ێت؛ له‌گه‌ڵ‬ ‫ه���ه‌ر گێڕه‌ره‌وه‌یه‌ك‪ :‬جۆرى قس���ه‌كردن‬ ‫و هه‌ن���دێ جار جۆرى باب���ه‌ت و تێماش‬

‫هەلومەرجەکان���ی پیالنگێڕیدا بە نهێنی‬ ‫بهێڵێتەوە‪ .‬تێمکین‪« :‬لەو س���ەردەمەدا‬ ‫زۆر جوولەک���ە ب���ە س���وودیان دەزانی‪،‬‬ ‫ناوێکی باشی فەرەنسییان هەبێت‪».‬‬ ‫ل���ە گ���ەڵ ئەوەش���دا تێمکی���ن زۆر‬ ‫ش���وێنپێی تری کۆنکریت���ی مێژوویی و‬ ‫جوگراف���ی دۆزیوەتەوە‪ ،‬هەم���وو ئەمانە‬ ‫«لە چاوەڕوانی گۆدۆدا» ناکەنە دەقێکی‬ ‫مێژووی���ی‪ .‬بێکێت بە الی���ەوە گرنگ بوو‬ ‫دواییتر شوێنپێیەکانی دۆخە مێژووییەکە‬ ‫بس���ڕێتەوە‪ ،‬ب���ۆ ئ���ەوەی ڕەهەندێک���ی‬ ‫گەردوونی���ی بە فیگورەکانی ببەخش���ێ‪.‬‬ ‫لە ب���ەر ئەوە وای لە ئێلم���ار تۆپهۆڤنی‬ ‫وەرگێ���ڕێ ئەڵمان���ی «ل���ە چاوەڕوانی‬ ‫گ���ۆدۆدا» ک���رد‪ ،‬هەموو ناوێ ش���وێنە‬ ‫فەرەنس���ییەکان‪ ،‬کە زۆر ڕوون و ئاشکرا‬ ‫ڕێگای���ەک لە پاریس���ەوە بۆ باش���ووری‬ ‫ڕۆژئاواوە هەتا مەرزی ئیتالیا دەکێش���ن‪،‬‬ ‫بە ن���اوی ئەڵمانی جێگۆڕکێیان پێبکرێ‪:‬‬ ‫ڤاوکلوز بۆ نموونە بۆت���ە برایزگاو‪« .‬ال‬ ‫ڕۆکێ���ت» لە وەرگێڕانەک���ەی تۆپهۆڤندا‬ ‫دەبێتە «خانەی چاکسازیی»‪.‬‬ ‫ڤالەنتی���ن تێمکی���ن بە س���نووری‬ ‫ڕاڤ���ە نوێیەک���ەی دەزان���ێ‪« :‬بێگومان‬ ‫شانۆنامەکە لە ئاستی گێڕانەوەدا کۆتایی‬ ‫نای���ەت‪ ،‬ب���ەو زانیارییەوە‪ ،‬لە ڕاس���تیدا‬ ‫ڤالدیمیر و ئێس���تراگۆن کێن‪ .‬بەاڵم ئەو‬ ‫شتە ئەبس���وردەی‪ ،‬کە گوێمانی پێ پڕ‬ ‫دەکەن‪ ،‬لە مێژوودا ڕوویداوە‪».‬‬

‫گۆڕانی���ان به‌س���ه‌ر دادێ���ت‪ ،‬ئه‌م���ه‌ش‬ ‫پێچه‌وانه‌ى تاكده‌نگى و چه‌قبه‌س���توویى‬ ‫جوینه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫بیڵێ���م‬ ‫ماوه‌ت���ه‌و‌ه‬ ‫ئ���ه‌وه‌ى‬ ‫ده‌ستخۆشیكردنه‌ له‌(سه‌باح ئیسماعیل)‬ ‫ى وه‌رگێڕ‪ ،‬ك ‌ه توانیویه‌تى وه‌رگێڕانێكى‬ ‫وردو جوان بۆ ده‌قه‌ك ‌ه بكات و رۆحییه‌تى‬ ‫ده‌قه‌ك ‌ه بگوازێته‌و‌ه ب���ۆ زمانى ئامانج و‬ ‫ده‌قێك���ی ت���رى گرن���گ پێش���كه‌ش ب ‌ه‬ ‫خوێنه‌ران و كتێبخانه‌ى كوردى بكات‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫‪ -1‬می�ل�ان كۆندێرا‪ ،‬هونه‌رى رۆمان‪ ،‬و‪ :‬كه‌ریم‬ ‫په‌ڕه‌نگ‪ ،‬ده‌زگاى چاپ و په‌خش���ى س���ه‌رده‌م‪،‬‬ ‫چاپى یه‌كه‌م‪ ،‬سلێمانى‪ ،2008 ،‬ال‪.29‬‬ ‫‪ -2‬له‌ دی���اره‌وه‌ بۆ نادیار‪ /‬ده‌رباره‌ى میتۆد_‬ ‫بونیاد_زم���ان‪ ،‬ن‪ :‬به‌ختیار عه‌ل���ى‪ ،‬چاپخانه‌ى‬ ‫كارۆ‪ ،‬په‌خ���ش و باڵوكردن���ه‌وه‌ى كتێبخان���ه‌ى‬ ‫ئه‌ندێشه‌‪ ،‬چاپى یه‌كه‌م‪ ،2011 ،‬ال‪.277‬‬ ‫‪ -3‬ئه‌زموون���ى خوێندنه‌وه‌‪/‬چه‌ند الپه‌ڕه‌یه‌كى‬ ‫ره‌خنه‌یى‪ ،‬ن‪ :‬نه‌وزاد ئه‌حمه‌د ئه‌س���وه‌د‪ ،‬ده‌زگاى‬ ‫چ���اپ و په‌خش���ى س���ه‌رده‌م‪ ،‬چاپ���ى یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫سلێمانى‪.63 ،2006 ،‬‬ ‫‪ -4‬تین���او چیرۆك���ه‌ ئه‌ندێش���ه‌كراوه‌كان‪ ،‬ن‪:‬‬ ‫عه‌تا محه‌م���ه‌د‪ ،‬چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ى چاپخانه‌ى‬ ‫ره‌نج‪،‬چاپ���ى یه‌ك���ه‌م‪ ،‬س���لێمانى‪ ،2007 ،‬ال‬ ‫‪.116_115‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )39٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٢/١٧‬‬

‫‪5‬‬

‫هەرگیز كەڵكم لە یادەوەری ژیانی خۆم وەرنەگرتووە‬

‫««‬

‫گفتوگۆ لەگەاڵ خوان رۆلفۆ‬

‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪:‬‬ ‫ئارام ئەمین شوانی‬ ‫*بەڕێز رۆلفۆ‪ ،‬لە سەرەتاوە دەكر ‌‬ ‫ێ‬ ‫وەكو نووس���ەرێك باس���ی پڕۆس���ەی‬ ‫فۆرمی نوسینتان قسەمان بۆ بكەی؟‬ ‫رۆلف���ۆ‪ :‬باش���ە‪ ،‬راس���تیت ب���وێ‌‬ ‫دەسنیشانكردنی خاڵێكی دەستپێكی‬ ‫دیاریكراو بۆ ئەم پڕۆسەی فۆرمگرتنە‪،‬‬ ‫كارێك���ی كێش���ەئامێزە‪ ،‬چونكە تەنها‬ ‫یەك پەروەردەی رەس���می كاریگەری‬ ‫نەب���ووە‪ ،‬بەڵكو زیاتر پڕۆس���ەیەكی‬ ‫رێكەوتئاس���ا ب���ووە‪ ،‬بەمانایەكی تر‪،‬‬ ‫پەروەردەكردن���ی تواناكان���م لەس���ەر‬ ‫بنەمای خوێندنەوەی بەرهەمی جیاواز‬ ‫جیاواز بووە كە بەردەس���تم كەوتوون‪،‬‬ ‫میتۆدێكی دیاریكراوم نەبووە‪ -‬دەشێ‌‬ ‫سۆراخكردن شتێكی س���ەرنجڕاكێش‬ ‫بووب���ێ‌ و ه���اوكات هەڵگ���ری الیەنی‬ ‫مرۆییش بووبێ‌‪.‬‬ ‫* لەنێو ئەو بەرهەمە هەمەجۆرانەی‬ ‫كە خوێندوتنەوە‪ ،‬كتێبی وای تێدابووە‬ ‫گرنگی تایبەتی هەبووبێ‌؟‬ ‫رۆلفۆ‪ :‬بەڵێ‌‪ ،‬جحێڵ بووم كە لەنێو‬ ‫ئ���ەو كتێبان���ەدا بەرهەمەكانی كنوت‬ ‫هامس���ۆنم خوێندەوە‪-‬راس���تیەكەی‬ ‫بەرهەمەكانی���م خ���وارد‪ .-‬كاتێ���ك‬ ‫ئەم نوس���ەرەم ناس���ی‪ ،‬چ���واردە یا‬ ‫پانزەس���اڵێك دەبووم‪ ،‬منی خس���تە‬ ‫ژێ���ر كاریگەری خۆی���ەوە‪ ،‬منی بەرەو‬ ‫ش���وێنگەلێك برد كە تا ئەمڕۆ نازانم‬ ‫كوێ‌ بوون‪ .‬جیهانێك���ی تەمومژاوی‪،‬‬ ‫س���ەرزەمینە ئەس���كەندەناڤییەكان‪،‬‬ ‫لەهەم���ان كات���دا لەو ناوچ���ە روناكە‬ ‫هێنامیە دەرەوە‪ ،‬لەو واڵتە درەوشاوەیە‬ ‫بەو تیش���كە زۆرەیەوە‪ .‬لەبەرامبەردا‬ ‫لەنێو نوسەرانی باكوری ئەوروپادا‪ ،‬كە‬ ‫راستیەكەی كنوت هامسۆن سەرەتای‬ ‫رێگەكە بوو‪ ،‬بەاڵم كارەكە لێرە كۆتایی‬ ‫نەه���ات‪ ،‬بەڵك���و كەوتمە س���ۆراخی‬ ‫سەرجەم نوس���ەرانی ئەسكەندەناڤی‬ ‫و بەرهەمەكانیانم خوێن���دەوە‪ ،‬تا بە‬ ‫بەرهەمی س���ەرجەم نوسەرانی دیاری‬ ‫ئەو رۆژگارە ئاش���نابووم‪ ،‬نوس���ەرانی‬ ‫وەك‪ :‬بۆیرس���ن‪ ،‬یەن���س پیت���ەر‬ ‫یاكوپسین‪ ،‬سەلما الگرۆلف‪ ،‬هەڵبەتە‬ ‫لەنێو نوس���ەراندا هاڵتۆر الكسنیس بۆ‬ ‫من دۆزینەوەی واقیعی بوو‪ ،‬زۆر پێش‬ ‫ئ���ەوەی خەاڵتی نۆب�ڵ�ا وەربگرێ‌‪ .‬من‬ ‫خۆم وەكو هاوس���ۆزی ئەو نوسەرانە‬ ‫دەبینی‪ .‬سەبارەت بە دونیای خۆمان‬ ‫كە تۆزێك توندوتیژ بوو‪ ،‬بەرهەمی ئەو‬ ‫نوسەرانە بەركەوتنێكی دادپەروەرانە‬ ‫بوو‪ ،‬بە مانایەكی دیكە‪ :‬بەالی منەوە‬ ‫گەشبینانەتربوون‪.‬‬ ‫* پەیوەندی���ت لەگ���ەڵ ئەدەبیاتی‬ ‫مەكس���یك لە قۆناغ���ی ناوەنددا چۆن‬ ‫بوو؟‬ ‫رۆلفۆ‪ :‬بەڵێ‌‪ ،‬هەر بەكردەوە شۆڕشی‬ ‫مەكسیك ئەوەی لە میانی شۆڕشەكەدا‬ ‫روویدابوو تێروتەس���ەلییەكی تەواوی‬ ‫پێدام‪ .‬من لەرێگەی چیرۆكەوە ئاشنای‬ ‫مێژوو بووم‪ .‬لەوێ‌ كە تێگەیش���تم كە‬ ‫ش���ۆڕش چی بووە‪ .‬چانس���ی ئەوەم‬ ‫نەبوو كە بەش���ێوەیەكی شەخسی ئەو‬ ‫شۆڕش���ە ئەزموون بك���ەم‪ .‬دانی پێدا‬ ‫دەنێم كە گرووپێك لە نوس���ەران كە‬ ‫ئەمڕۆ فەرامۆش كراون‪ ،‬راس���تیەكەی‬ ‫ڕابەرانی رۆمانی مەكسیكین‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫نوس���ەرانی وەك‪ :‬رافائی���ل مۆنیۆس‪،‬‬ ‫ئەسۆیال‪ ،‬مارتن لویس كۆسمان‪ ،‬لۆپێز‬ ‫ئای فۆینتس‪ ،‬كە لەنێو بەرهەمەكانیدا‬ ‫كتێبی «ئۆردوگا» پێگەیەكی تایبەتی‬ ‫هەیە‪ .‬لەنێ���و بەرهەمەكانی مۆنیۆس‬ ‫كتێب���ی «تۆپەكەیان لەگ���ەاڵ خۆیان‬ ‫بۆ برد چێمب���ا» گرنگی خۆی هەیە‪.‬‬ ‫بەهەمان شێوە ڕۆمانە مێژووییەكەشی‬ ‫دەربارەی سانتا ئانا كە بەشێوەیەكی‬ ‫مەجازی لەرێگەی ئەو كەس���ایەتیەوە‬ ‫باسی مێژووی مەكسیك دەكات‪.‬‬

‫* پێش ئەوەی ببیتە نوس���ەر ئایا‬ ‫بەرهەمەكانی یانیست خوێندبۆوە؟‬ ‫رۆلف���ۆ‪ :‬بەڵێ‌‪ ،‬پێش ئەوەی رۆمانی‬ ‫«پیدرۆ پارام���ۆ» بخوێنمەوە‪ ،‬كتێبی‬ ‫«كەناری ئاو»م خوێندەوە‪.‬‬

‫باوەڕیان لەدەستداوە‪ .‬كەسایەتیەكانی‬ ‫پیدرۆ پارامۆش س���ەردەمێك بڕوایان‬ ‫بەش���تێك هەبووە‪ ،‬هەرچەندە هێشتا‬ ‫ئیمانداربوون���ە‪ ،‬ب���ەاڵم راس���تیەكەی‬ ‫ئیمانی���ان فەرام���ۆش ك���ردووە‪ .‬هیچ‬ ‫پەناگەیەكی���ان نەبووە‪ ،‬ش���تێك كە‬ ‫پەنای بۆ ببەن‪ .‬دەش���ێ‌ لەم رووەوە‬ ‫رۆمانەك���ە ب���ە رەتكەرەوە وەس���ف‬ ‫كراب���ێ‌‪ ،‬ئ���ەم بابەتە م���ن دەخاتەوە‬ ‫ی���ادی ئ���ەو كەس���انەی ك���ە پێیان‬ ‫وای���ە دادپەوەرانەتری���ن دادپەوەری‬ ‫باش���ترین دادپەروەریی���ە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫ئ���ەو دادپەروەریی���ە گەورەتری���ن‬ ‫نادادپەروەریی���ە‪ .‬بەو ش���ێوەیە لەم‬ ‫رووەوە بیروباوەڕی توندڕەوانە ئاكامی‬ ‫دژە ئیم���ان دێنێت���ە كای���ەوە‪ ،‬واتە‬ ‫هەمان رەتكەرەوەی ئیمان‪ .‬پێویستە‬ ‫س���ەرنجتان ب���ۆ خاڵێك رابكێش���م‪،‬‬ ‫م���ن خەڵكی ناوچەیەكم ك���ە زیاد لە‬ ‫شۆڕش���ێكی بەخۆوە بینوە‪ ،‬یەكێكیان‬ ‫هەم���ان شۆڕش���ە بەناوبانگەك���ەی‬ ‫مەكس���یكە و ئەویت���ر ك���ە بەهەمان‬ ‫ش���ێوە روویدا‪ ،‬شۆڕش���ی كریستێرا‪.‬‬ ‫لەو شۆڕش���ەدا مرۆڤەكان رووبەرووی‬ ‫یەكت���ر بوونەوە‪ ،‬بێ‌ ئ���ەوەی بڕوایان‬ ‫بەو راپەڕین���ە هەبووبێ‌ كە لەپێناویدا‬ ‫دەجەنگین‪ .‬پێی���ان وابوو كە لەپێناو‬ ‫ئیمانی���ان دەجەنگ���ن‪ ،‬لەپێناو دۆزە‬ ‫پیرۆزەكەیان‪ ،‬بەاڵم راستیەكەی ئەگەر‬ ‫بەوردی س���ەرنج بدەین ك���ە بنەمای‬ ‫ملمالنێكەیان چی بوو‪ ،‬دەشێ‌ تێبگەین‬ ‫ك���ە ئ���ەو مرۆڤان���ە لە مەس���یحیەت‬ ‫تێنەگەیشتبوون‪.‬‬

‫* هەندێ‌ لە رەخنەگران دەڵێن كە‬ ‫«پیدرۆ پارام���ۆ» رۆمانێكی تاریكە‪،‬‬ ‫ڕاستیەكەی پیدرۆ پارامۆ ڕۆمانێكی تاریكە‪ ،‬بەدیدی من‬ ‫ڕای ئێوە لەم بارەوە چییە؟‬ ‫خوێندنەوەشی ئاسان نییە‪ .‬لەرێگەی ئەدەبەوە هەوڵمداوە‬ ‫رۆلف���ۆ‪ :‬باش���ە‪ ،‬بەالی منیش���ەوە‬ ‫هەم���ان ش���تە‪ ،‬ڕاس���تیەكەی پیدرۆ‬ ‫هەندێ‌ شت پێشنیاز بكەم‪ ،‬نەك شتێك ببەخشم‪ .‬ویستم هەر‬ ‫پارام���ۆ ڕۆمانێكی تاریكە‪ ،‬بەدیدی من‬ ‫بەشێك كۆتاییەكی ت��ەواوی هەبێ‌‪ .‬كەسایەتی سەرەكی‬ ‫خوێندنەوەشی ئاسان نییە‪ .‬لەرێگەی‬ ‫ئەدەب���ەوە هەوڵمداوە هەندێ‌ ش���ت‬ ‫ئەم ڕۆمانە گوندە‪ ،‬شایانی باسە كە هەندێ‌ لە رەخنەگران‬ ‫پێشنیاز بكەم‪ ،‬نەك شتێك ببەخشم‪.‬‬ ‫پیدرۆ پارامۆ وەك كەسێكی سەرەكی دەزانن‪ .‬راستیەكەی‬ ‫ویس���تم ه���ەر بەش���ێك كۆتاییەكی‬ ‫تەواوی هەبێ‌‪ .‬كەس���ایەتی سەرەكی‬ ‫كەسایەتی سەرەكی گوندە‬ ‫ئەم ڕۆمانە گوندە‪ ،‬ش���ایانی باسە كە‬ ‫هەندێ‌ لە رەخنەگ���ران پیدرۆ پارامۆ‬ ‫وەك كەس���ێكی س���ەرەكی دەزان���ن‪.‬‬ ‫پێم وا نییە پیدرۆ پارامۆ رەت��ك��ەرەوە بووبێ‌‪ ،‬تەنانەت بە‬ ‫راس���تیەكەی كەس���ایەتی س���ەرەكی‬ ‫گوندە‪ .‬گوندنشینەكان مردون و تەنها‬ ‫پێچەوانەوە‪ ،‬پیدرۆ پارامۆ داوەریكردنە لەبارەی داب و نەریتە‬ ‫رووحی���ان تێدا نیش���تەجێیە‪ .‬هەموو‬ ‫كەس���ایەتیەكان م���ردوون‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ێ بەزەیی و دڵڕەقیە‬ ‫نامرۆییەكان كە ئاكامیان تەنها ب ‌‬ ‫گێ���ڕەرەوەی چیرۆكەك���ەش مردووە‪.‬‬ ‫لەبەرامب���ەر ئەم���ەدا ف���ەزا و زم���ان من هەرگیز بەش���ێوەیەكی راستەوخۆ بۆچی بەم ش���ێوەیە و بەم سیستەمە ی���ەك روو نادات‪ .‬من دەمەوێ‌ خۆم لە‬ ‫س���نوریان نییە‪ .‬مرۆڤەكان ئازادن لە كەڵك لە ژیاننام���ەی خۆم وەرناگرم‪ .‬ئەم زنجیرە كوشتار و وەحشیگەرییە ساتەوەختە چەقبەستوەكان وەالنێم‪،‬‬ ‫ئەو ساتەوەختانەی كە هیچ شتێكیان‬ ‫كۆت و بەندی فەزا و زمان‪ .‬نە لە زماندا بەم هۆیە س���ادەیەوە كە ناسیاوەكانم لە بنەماڵەكەی مندا روویدا‪.‬‬ ‫تێدا روون���ادات‪ .‬هەوڵدەدەم تا بگەمە‬ ‫جوڵ���ە دەكەن و نە لە ش���وێندا‪ .‬بەم واقیعەتێك كە پێویس���تم پێیەتی بە‬ ‫* ب���ا بگەڕێین���ەوە ب���ۆ هونەری ئەو كات���ەی كە رووداوێ���ك لە ژیانی‬ ‫هۆیەوە كە دیارە پەنهان دەردەكەوین‪ .‬منیان نەدا و لەبری ئەوە كەس���ایەتیە‬ ‫نوسینی رۆمان‪ ،‬پڕۆس���ەی داهێنانی كەس���ایەتیەكاندا روودەدات‪ ،‬كاتێ���ك‬ ‫لەس���ەر ئەم بنەمای���ە بیروباوەڕەكان خەیاڵیەكان ئەم واقیعەیان پێمدا‪.‬‬ ‫پێیان وایە ئەم دونیا ش���ێواوە تەنها‬ ‫كە رووداوێك دەس���ت پێدەكات ئیدی‬ ‫كەسایەتێك چۆنە؟‬ ‫روح���ەكان دەگەڕێنەوە س���ەر زەوی‬ ‫رۆلف���ۆ‪ :‬هێش���تا ناتوان���م بڵێم چ نۆبەی كەس���ایەتیەكە بێتە ناوەوە تا‬ ‫* ب���ەاڵم گریمانەك���ە ئەوەی���ە كە‬ ‫(ئ���ەم بڕوای���ە بڕوایەكی گش���تییە)‪ ،‬رۆمان رەنگدانەوەی دیدگای نوس���ەرە ش���تێك من بەرەو بابەت���ی بەرهەمی رووبەرووی ژیانی خۆی ببێتەوە‪.‬‬ ‫نوسین پاڵپێوە دەنێ‌‪ .‬واتە هەستێكی‬ ‫روحی كەس���انێك كە ب���ە گوناهباری لەبارەی جیهانەوە؟‬ ‫مردوون‪ ،‬زۆرینەش���یان گەڕاونەتەوە و‬ ‫رۆلفۆ‪ :‬دەش���ێ‌ لە قواڵییدا ش���تێك رەخنەیی‪-‬ش���یكاری پالن بۆ داڕێژراوم‬ ‫* ت���ەوەری گفتوگۆكەمان كەمێك‬ ‫لە گوند نیش���تەجێ بوونەتەوە‪ .‬بەاڵم هەبێ‌ كە بەروونی لە رۆماندا نەبینرێ‌‪ .‬نیی���ە‪ .‬ب���ە روون���ی كەس���ایەتێك دەگۆڕم‪ ،‬ئایا بەدیدی تۆ پیدرۆ پارامۆ‬ ‫روحن نەك زیندوو‪.‬‬ ‫من ل���ە تەمەن���ی مناڵیم���دا ژیانێكی دادەهێنم و هەوڵدەدەم ببینم كە ئەم رۆمانێكی رەتكەرەوە نییە؟‬ ‫زۆر زۆر س���ەختم هەبوو‪ .‬بنەماڵەیەك كەسایەتیە كە بەشوێن كاروانی ژیانی‬ ‫رۆلفۆ‪ :‬نا‪ ،‬نەخێر بەهیچ شێوەیەك‪.‬‬ ‫* پرس���یارێكی دیك���ە ك���ە بۆمن بەئاس���انی لێكترازاوە و لە شوێنێكدا خۆیەوەیەتی‪ ،‬من بەرەو كوێ‌ دەبات‪ .‬تەنها هەندێ‌ بەهای باو رەتدەكاتەوە‪.‬‬ ‫گرنگە‪ :‬بیرۆكەی ئەم رۆمانە دونیایەكی كە بەتەواوەت���ی داڕخاوە‪ .‬لە دایك و هەوڵ نادەم ئ���ەو بكەمە رێنمونكەری ئ���ەو بەهایان���ە ب���ەالی من���ەوە هیچ‬ ‫مردووە‪ ،‬لەنێویش���یاندا مەكسیكیەكی باوكمەوە تا هەموو مامەكانم كوژران‪ .‬خۆم‪ ،‬بەڵكو دوای دەكەوم‪ ،‬با رێگاش نرخێكیان نییە‪ .‬بۆ نموونە هەندێ‌ لەو‬ ‫مردوو‪ ،‬واتە بیرۆكەیەكی وا ڕەشبینانە بەم ش���ێوەیە لەناوچەیەك���ی وێرانەدا تاریك بێ‌‪ .‬من كارەك���ەم بە دیدگای بابەتانە لەئاستی بیروباوەڕەكان‪ ،‬واتە‬ ‫رەتكەرەوەی پێشكەوتنی درێژمەودای ژیام‪ .‬نەك وێران ل���ەرووی مرۆییەوە‪ ،‬كەس���ایەتیەك دەس���ت پێدەك���ەم‪ .‬گفتوگۆی باوەڕەكاندا خراونەتەڕوو‪.‬‬ ‫مرۆڤ���ە‪ ،‬ئێس���تا چ���ۆن دەتوان���ی بەڵكو لەرووی جوگرافیایش���ەوە وێران پالنێكی وردم هەیە كە ئەم كەسایەتیە‬ ‫م���ن ل���ە ژینگەیەك���ی ئیمان���دار‬ ‫تەفس���یرێكی وا تااڵ بە دیدگای خوان بوو‪ .‬هەرگی���ز پەیم بەو لۆگیكە نەبرد چۆنە‪ ،‬جا شوێن پێی هەڵدەگرم‪ .‬دیارە گەورەب���ووم‪ ،‬بەاڵم دەزان���م كە لەوێ‌‬ ‫رۆلف���ۆوە – وەك كەس���ێك‪ -‬ەوە كە لە پش���ت ئ���ەم واقیع���ەوە بوو‪ ،‬ئێمە پێ بەپێی كاتی كەس���ایەتیەكە ئیم���ان بەڕادەی���ەك دەس���تكاری‬ ‫پەیوەست بكەی؟‬ ‫ئێستاش���ی پێوەبێ‌ بۆم دەرنەكەوت‪ .‬ناكەوی���ن‪ ،‬بەش���ێوەیەكی قەڵەمب���از ك���راوە ك���ە مرۆڤ���ەكان بڕوایان پێی‬ ‫لە‬ ‫نە‬ ‫راس���تیەكەی‬ ‫رۆلفۆ‪ :‬باش���ە‪،‬‬ ‫ئەو واقیعە ناتوانێ‌ ببێتە هۆی شۆڕش‪ ،‬شوێن پێی هەڵدەگرین ئەوەش شتێكی بێ���ت‪ ،‬وات���ە بڕوایان بەش���تێكە كە‬ ‫پیدرۆ‬ ‫ل���ە‬ ‫نە‬ ‫و‬ ‫كورتەكان‬ ‫چیرۆك���ە‬ ‫بەڵكو زیاتر ش���تێك بوو پەیوەس���ت ئاس���اییە‪ ،‬هەرگیز ژیانی هیچ كەسێك رەتكەرەوەی���ە‪ .‬بەاڵم بەك���ردەوە بەو‬ ‫پارامۆ‪ ،‬هەرگی���ز كەڵكم لە یادەوەری ب���او و باپیرانی ئێمە بوون‪ ،‬ش���تێكی راس���ت و هێڵئاس���ا نییە‪ .‬بەتایبەت ه���ۆكارەوە بڕوای���ان بەش���تێك هەیە‬ ‫ژیان���ی خ���ۆم وەرنەگرت���ووە‪ .‬ل���ەم پەیوەس���ت بە چارەنووس‪ ،‬شتێكی نا ئەگ���ەر بابەتەكە لەس���ەر رووداوەكان كە ب���ەم دۆخەی گەیان���دوون‪ .‬دیدی‬ ‫بەرهەمەدا تەنانەت یەك الپەڕەش نییە لۆژیكی‪ .‬تا ئەم���ڕۆ هۆكارێكی پتەوم بێ���ت روداوەكان���ی ژیان���ی مرۆی���ی پی���درۆ پارام���ۆ تاڕادەی���ەك دیدێكی‬ ‫دەربارەی خۆم ی���ا بنەماڵەكەم بێت‪ .‬نەدۆزیەوە ك���ە بۆم روون بكاتەوە كە هەمیش���ە بەش���ێوەیەكی داوبەدوای رەتكەرەوەی���ە‪ ،‬چونك���ە دەبینن كە‬

‫* باس���ی ناوچەك���ەی خۆت���ان‬ ‫(خالیس���كۆ)ت ك���رد‪ ،‬ئای���ا ناتەوێ‌‬ ‫دەب���ارەی سروش���تی مێ���ژووی ئەو‬ ‫ناوچەیە هیچ روونكردنەوەیەك بدەی؟‬ ‫رۆلفۆ‪ :‬بەڵێ‌‪ ،‬بۆ پەی بردن بە مێژوو‬ ‫پێویستە پەی بە رچەڵەكێك ببەم كە‬ ‫لەس���ەرەتادا قسەم لەبارەوە كرد‪ .‬من‬ ‫خەڵكی ناوچەیەك���ەم كە داگیركردنی‬ ‫ئیس���پانیاییەكان زۆر توندوتیژب���ووە‬ ‫تیای���دا‪ .‬ل���ە خالیس���كۆ داگیركەران‬ ‫زیندوەریان بەزیندویی نەهێش���تەوە‪.‬‬ ‫بەمەبەس���تی تااڵنی هێرش���یان كرد‬ ‫و خەڵكەكەی���ان لەنێوب���رد و خۆیان‬ ‫لەشوێنیان نیشتەجێ بوون‪ .‬جوتیارانی‬ ‫ئیسپانی لەهەموو ناوچەكە سەرلەنوێ‌‬ ‫نیشتەجێ‌ بوونەوە‪ ،‬بەاڵم كوشتوبڕی‬ ‫خەڵكی هەرێمەك���ە تایبەتمەندییەكی‬ ‫س���ەیری پێدان‪ ،‬هەر ئەو بۆچوونەی‬ ‫خانەدانە ئیس���پانیاییەكان كە زۆریش‬ ‫دواكەوت���وو ب���وو و ئامانجەك���ەی‬ ‫پاراس���تنی بەرژەوەندیی���ەكان ب���وو‪.‬‬ ‫ئەوان ئ���ەو بەرژەوەندیانەیان بە مافی‬ ‫خۆیان دەزانی‪ .‬داهاتێك كە بە بۆنەی‬ ‫بەش���داریكردنیان ل���ە داگیركردن���ی‬ ‫مەكس���یك ب���ە دەس���تیان هێنابوو‪.‬‬ ‫لەبەرامب���ەردا مناڵ���ی كۆچبەران���ی‬ ‫ئیس���پانیا و نەوەكانیش���یان هەمیشە‬ ‫خۆی���ان بە خاوەنی رەها دەزانی‪ .‬هەر‬ ‫هێزێك كە هەڕەش���ە بوایە بۆ س���ەر‬ ‫س���ەروماڵیان بەرەنگاری دەبوونەوە‪.‬‬ ‫تەمەن���ی مناڵ���ی پی���درۆ پارامۆ لەم‬ ‫فەزای تانەلێدان و گاڵتەپێكردنەدا كە‬ ‫بەدرێژایی سەدەكان رەگی داكوتابوو‪،‬‬ ‫تێپەڕی‪ .‬ئێس���تا ب���ۆ كۆتاییهێنان بە‬ ‫گفتوگۆكەمان‪ ،‬ئاماژە بەرەتكەرەوەی‬ ‫ئەگەران���ەی پیدرۆ پارامۆ دەدەم‪ .‬پێم‬ ‫وا نییە رەتكەرەوە بووبێ‌‪ ،‬تەنانەت بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ ،‬پیدرۆ پارامۆ داوەریكردنە‬ ‫لەبارەی داب و نەریتە نامرۆییەكان كە‬ ‫ئاكامیان تەنها بێ‌ بەزەیی و دڵڕەقیە‪.‬‬

‫* دەكرێ‌ باسی ئەوەمان بۆ بكەی‬ ‫كە چۆن پڕۆس���ەی نوس���ینی پیدرۆ‬ ‫پارامۆت دۆزییەوە؟‬ ‫رۆلفۆ‪ :‬زۆر باشە‪ ،‬پێش هەموو شتێك‬ ‫بەدوای شێوازێكدا دەگەڕام‪ ،‬كەسایەتی‬ ‫و فەزاك���ەم هەبوو‪ .‬من ل���ەم رووەوە‬ ‫ئاشنای واڵت بووم‪ ،‬لەسەردەمی مناڵیم‬ ‫لەو ناوە بەس���ەربرد و بست بەبستی‬ ‫ئ���ەو ش���وێنانە ش���ارەزابووم‪ .‬بەاڵم‬ ‫شێوازی دەربڕینەكەیم نەدەدۆزییەوە‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر ئەمەدا بە ئاسانی هەوڵمدا‬ ‫تا ئەم بەرهەمە بەزمانێك بنوس���م كە‬ ‫هەمیش���ە لەخەڵكی خۆمم بیستبوو‪،‬‬ ‫خەڵكی گوند‪ .‬دیارە هەوڵی دیكەش���م‬ ‫هەب���وو‪- ،‬هەوڵگەل���ی زمانناس���ی‪-‬‬ ‫ك���ە بێ‌ ئ���اكام بوون ب���ەڕای من زۆر‬ ‫ئەكادیم���ی نەدەهات���ە بەرچاو و كەم‬ ‫و زۆر دروس���تكراو دەهاتە بەرچاوم‪.‬‬ ‫ئەم ش���ێوازە بەو ژینگەیەی كە منی‬ ‫تێ���دا پەروەردە بووب���وم بێگانە بوو‪.‬‬ ‫ل���ە ئەنجامدا كە ئەو پڕۆس���ەیەی كە‬ ‫لەس���ەرەتادا لە چیرۆكەكانم و پاشان‬ ‫لە رۆمانەكانم بەكارمهێنان لەئاس���تی‬ ‫زمان���ی مرۆڤێك���ی ئاس���ایی ب���وون‪،‬‬ ‫زمانێك���ی گفتوگۆ كە ل���ە گەورەكانم‬ ‫بیس���تبوو‪ ،‬هەم���ان ئ���ەو زمانەی كە‬ ‫ئەمڕۆش لە ئارادایە‪.‬‬

‫«‬ ‫«‬

‫‪:CRISTERO‬‬ ‫بە بزووتنەوەیەك دەوترێ‌ كە‬ ‫هەوادارانی بە دروشمی «زیندوو‬ ‫بەرەوە مەسیح» لەنێوان سااڵنی‬ ‫‪ 1926‬تا ‪ 1929‬لە رووداوەكانی نێوان‬ ‫كلیسا و دەوڵەت لە بەرژەوەندی‬ ‫كلیسا بەرزیان كردووە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )39٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٢/١٧‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫هونه‌رمه‌ندی باش که‌س به شایسته‌ی ئه‌وه نازانێت ئامۆژگاریی لێ وه‌ربگرێت‬ ‫گفتوگۆی جین ستاین له‌گه‌ڵ ویلیام فۆکنه‌ردا‬ ‫موڕه‌به‌عی‌و چوارگۆشه دروس���تبکات‪ .‬له رۆمانی‬ ‫«ئه‌فسانه‌«شدا‪ ،‬له ته‌مسیل زۆر دروست‌و به‌جێ‬ ‫که‌ڵ���ک وه‌رگیراوه؛ هه‌روه‌ک چ���ۆن له چوارال له‬ ‫ماڵێکی چوارگۆشدا که‌ڵک وه‌رده‌گیرێ‪.‬‬

‫خۆیش���ی خۆش بوێت‪ .‬به‌نجی‪ ،‬جۆره حه‌یوانێکه‪.‬‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬ ‫ چۆن «ده‌نگ و تووڕه‌یی»ـت ده‌ست‌پێکرد؟ هه‌ڵب���ه‌ت واتای خۆشه‌ویس���تی‌و ئۆگری ئه‌فامێ‪،‬‬‫ نووس���ینی ئ���ه‌م رۆمان���ه‌م به ته‌س���ویرێکی ب���ه‌اڵم ناتوانێ ناو‌ونیش���انێكی ب���ۆ په‌یدا بکات‌و‬‫بەشی دووەم‬ ‫زه‌ینیی���ه‌وه ده‌س���ت‌پێکرد‪ .‬هه‌ڵب���ه‌ت له‌وکاته‌دا کاتێک ئه‌م س���ۆز‌ه له مه‌ترس���یدا ده‌بینێت‪ ،‬واته‬ ‫ بۆ گه‌ییشتن به پێوه‌ره‌کانت‪ ،‬له چ ته‌کنیکێک نه‌مده‌زانی که چیرۆکه‌که‪ ،‬چیرۆکێکی سه‌مبولیک‌و کاتێ���ک هه‌س���ت ده‌کا ک���ه «که‌دی» گ���ۆڕاوه‪،‬‬‫وێنه‌یی���ه‪ .‬ئه‌م وێنه‌ زه‌ینیی���ه‪ ،‬وێنه‌ی کچێک بوو ده‌گری���ێ‌و ده‌قیژێنێ‪« .‬ک���ه‌دی» ئیتر هیی ئه‌و‬ ‫ئایا ئ���ه‌م گوته‌یه به‌و مانایه ک���ه هونه‌رمه‌ند‬‫که‌ڵک وه‌رده‌گری؟‬ ‫ ب���ا نووس���ه‌ره‌کان ئه‌گ���ه‌ر حه‌زی���ان ل���ه ک���ه دواوه‌ی پانتۆڵه‌ک���ه‌ی قوڕاوی ب���وو به لێی نییه؛ به‌اڵم ئه‌و ش���ێته‌‌و ته‌نانه‌ت نازانێ که ئیتر هه‌روه‌ک دارتاش���ێک که ته‌ش���وێکه‌ی له که‌سێک‬‫ف���ه‌ن و ته‌کنیکه‪ ،‬ه���ه‌روا خه‌ریک���ی هه‌ڵچنین‌و دارهه‌رمێیه‌که‌وه مه‌راس���یمی ماڵئاوایی له ته‌رمی «ک���ه‌دی» بۆ ئ���ه‌و نه‌ماوه‌؛ ته‌نیا هه‌س���ت به‌وه به‌ق���ه‌رز وه‌رده‌گ���رێ‪ ،‬مافی ئ���ه‌وه‌ی هه‌یه که له‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌م بینایه‌ بن‪ ،‬چونك ‌ه له کاری دایه‌گ���ه‌وره‌ی ده‌بین���ی‌و ئ���ه‌وه‌ی ل���ه‌و ژووره‌دا ده‌کا ک���ه گرفتێ���ك دروس���تبووه‌و ئ���ه‌م گرفته‪ ،‬مه‌سیحییه‌تیش ته‌نیا وه‌ک یه‌کێک له که‌ره‌سته‌کانی‬ ‫نووس���ه‌ریدا هیچ ش���ێوازێکی میکانیکی‌و نه‌گۆڕ و رووی���ده‌دا‪ ،‬ب���ۆ براکان���ی ک���ه له ب���ن داره‌که‌دا بۆش���اییه‌کی ناوه‌ته‌وه که ئه‌و تێیدا هه‌س���ت به کاره‌که‌ی‪ ،‬که‌ڵک وه‌ربگرێ؟‬ ‫هیچ رێگا‌یه‌کی پێشاوبڕلێدان‪ ،‬بوونی نییه‪ .‬ئه‌گه‌ر بوون‪ ،‬ده‌گێڕایه‌وه‪ .‬کاتێک ده‌س���تم به نووسینی خه‌م‌و نائاسووده‌یی ده‌کات‪ .‬به‌نجی هه‌وڵ ئه‌دا ئه‌م‬ ‫دارتاش���ه‌که‌ی ئێمه‪ ،‬قه‌ت بێ ئه‌و ته‌ش���وێیه‬‫نووس���ه‌ره‌ الوه‌کانمان له کاره‌کانیاندا په‌یڕه‌وی له چیرۆکه‌که کرد‌و هه‌موو منداڵه‌کانم ناساندو باسم بۆشاییه پڕکاته‌وه‪ .‬ته‌نیا شتێک که له «که‌دی»‪ ،‬ناب���ێ‌و ئه‌گه‌ر له‌ واتای وش���ه‌ی مه‌س���یحییه‌تدا‪،‬‬ ‫ش���ێوازو قاعیده‌یه‌کی تایبه‌ت ده‌که‌ن‪ ،‬گێلێتییان ک���رد که خه‌ریکی چیین‌و چۆن پانتۆڵی ئه‌و کچه‪ ،‬بۆی ماوه‌ت���ه‌وه‪ ،‬تاکه نه‌عل���ه‌ کۆنه‌که‌یه‌تی‪ .‬ئه‌م ه���اوڕا بین‪ ،‬ئه‌بێ بڵێین‪‌،‬که‌س بێ مه‌س���یحییه‌ت‬ ‫کردووه‪ .‬ل���ه هه‌ڵه‌کانت وانه فێ���ر ببه‪ .‬خه‌ڵکی‪ ،‬ق���وڕاوی بووه‪ ،‬تازه‌به‌تازه تێگه‌یش���تم که هه‌موو تاکه نه‌عله‪ ،‬پڕاوپڕ ئه‌و هه‌س���تی خۆشه‌ویستی‌و ناژی‪ .‬مه‌سیحییه‌ت ڕێكخس���تنی ره‌فتارو کرداری‬ ‫له هه‌ڵه‌کانیان ش���ت فێرده‌بن‪ .‬هونه‌رمه‌ندی باش ئه‌وش���تانه‌ی ده‌مهه‌وێ بیانگێڕم���ه‌وه‪ ،‬نامومکینه ئۆگریی���ه‌ی به‌نجی به‌رانبه‌ر ب���ه «که‌دی»‪( ،‬که هه‌موو تاکێکه‌و هه‌موو که‌س���ێک به‌ هۆی ئه‌وه‌و‌ه‬ ‫که‌س به شایس���ته‌ی ئه‌وه نازانێت ئامۆژگاریی لێ بتوانم له چوارچێوه‌ی کورته‌چیرۆکێکدا دایبڕێژم‌و ناش���توانێ هیچ ناوێکی لێ بنێ به‌اڵم نه‌بوونه‌که‌ی هه‌وڵ ئه‌دا له‌وه‌ی که سروشتی ده‌یخوازێ‪ ،‬باشتر‬ ‫وه‌ربگرێ���ت‪ .‬بێ ئه‌نداز‌ه لووتب���ه‌رزه‪ .‬گرنگ نییه ئیلالوبیل�ل�ا‪ ،‬چیرۆکه‌ک���ه ده‌ب���ێ ببێت���ه رۆمان‪ .‬هه‌ست پێده‌کات)‪[ ،‬ده‌هه‌ژێنێته‌وه]‪ .‬به‌نجی پیسه‪ ،‬بێ‪ .‬هه‌ڵب���ه‌ت ئه‌مه له حاڵێکدای���ه که ئه‌م تاکه‬ ‫چه‌نده مامۆس���تا پێشه‌نگه‌کانی به‌دڵ بێت‪ ،‬گرنگ ئه‌وس���ابوو که ئ���اگاداری نمێنه‌كبوونی «پانتۆڵه چونك��� ‌ه ناتوانێ له‌گه‌ڵ ئه‌و دۆخ���ه‌دا ده‌ق‌بگرێ‪ ،‬له سروش���تی خۆی په‌یڕه‌وی ب���کات‪ .‬جا نوێنه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی���ه که هه‌میش���ه خولیای ئ���ه‌وه‌ی هه‌یه که قوڕاوی»یه‌که‌ی کچه‌که بووم‌و ئه‌و وێنه‌ زه‌ینییه‪ ،‬چون واتای پیسییه‌تی نازانێ‪ .‬وه‌ک چۆن ناتوانێ مه‌سیحییه‌ت چ هیالل بێت‌و چ خاچ‪ ،‬ئه‌م نوێنه‌یه‬ ‫پێشیان بکه‌وێته‌وه‌و شکستیان پێ بهێنێت‪.‬‬ ‫جێ���ی خ���ۆی دا به کچێک���ی بێ‌دایکوب���اوک که چاکه‌و خراپه لێک جوداکاته‌وه‪ ،‬پاک‌و پیس���ییش به‌رده‌وام وه‌زیفه‌ی م���رۆڤ‪ ،‬له‌ناو جۆری مرۆڤدا‪،‬‬ ‫خه‌ریکه به پلووسکی بانه‌که‌دا دێته‌خواره‌وه هه‌تا بۆ ئ���ه‌و جیاوازییان نیی���ه‪ .‬نه‌عله‌که‌ی «که‌دی» وه‌بیری دێنێته‌وه‪.‬‬ ‫به‌و پێی���ه‪ ،‬ئایا رێزو مه‌زنیی���ه‌ك بۆ ته‌کنیک له‌و ته‌نیا سه‌رپه‌نایه که خۆشه‌ویستی‌وسۆزی لێ ئارام���ی ئه‌کاته‌وه‪ ،‬گه‌رچی ئیت���ر ته‌نانه‌ت نازانێ‬‫ته‌مس���یله‌ جۆراوجۆره‌کانی مه‌سیحییه‌ت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫درێ ‌غ کردب���وو‪ ،‬هه‌روه‌ها هیچ بینایی‌و روانگه‌یه‌کی هی کێی���ه؛ هه‌روه‌ها که ئیتر نازانێ بۆ غه‌مگینه‪ .‬پێوه‌رانه‌ن که ئینس���ان هه‌میش���ه خ���ۆی له به‌ر‬ ‫قایل نیین؟‬ ‫به هیچ‌ش���ێوه‌یه‌ک وانییه‪ .‬جار هه‌یه ته‌کنیک پێ‌نه‌به‌خشیبوو‪ ،‬رابکات‪.‬‬‫ئه‌گه‌ر «که‌دی» دیسان بێته‌وه‪ ،‬له‌وانه‌یه ته‌نانه‌ت رۆش���نایی ئه‌واندا له مه‌حه‌ک ئ���ه‌دا‌و تێئه‌گا که‬ ‫خۆی دێت ‌ه پێش و به‌رله‌وه‌ی نووسه‌ر‪ ،‬به‌وجۆره‌ی‬ ‫‌یاڵی‬ ‫ح���ه‌ز ده‌کا‪ ،‬کاره‌ک���ه بگرێته‌ ده‌س���ت‪ ،‬خه‬ ‫ه ش��ێوه‌یه‌ک که هه‌موو‬ ‫من ڕۆمانی «ده‌نگ و تووڕه‌یی»ـم پێنج جار نووس��ییه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش ب ‌‬ ‫ده‌خاته ژێر ڕکێفی خۆیه‌وه‪ .‬ته‌کنیک نیشانده‌ری‬ ‫ج��اره‌کان ماوه ده‌که‌وت��ه نێوانیان‪ .‬هه‌موو جارێکیش هه‌وڵ��م ده‌دا چیرۆکه‌که ته‌واووکه‌ماڵ‬ ‫لێهاتوویی و ش���اره‌زایی و هونه‌رنوێنیی نووسه‌ره‬ ‫(تۆڕد فۆڕس) و به‌رهه‌مێک که ئه‌م بابه‌ته نیشان‬ ‫ه و خۆم له چنگی ئه‌و خه‌یاڵه‌ی که هه‌میشه عه‌زابی ده‌دام‪ ،‬قوتار بکه‌م؛ تاکوو ئاخری‬ ‫بگێڕمه‌و ‌‬ ‫ده‌دات‌و کامڵیشه‌‪ ،‬هیچ شتێکی دیکه نییه جگه له‬ ‫توانیم تێیدا س��ه‌رکه‌وتوو بم‪ .‬ئه‌مه کتێبێکه که زیاد له هه‌ر ش��تێکی تر‪ ،‬دڵم بۆی ده‌س��ووتێ‌؛‬ ‫هه‌ڵچنینی له‌بارو رێکی خشته‌کانی ئه‌م بینایه له‬ ‫پاڵ یه‌کدا‪ ،‬چونکه نووسه‌ر له‌وانه‌یه به‌ر له‌وه‌ی که‬ ‫ناتوانم به ته‌نیا جێی بهێڵم و ده‌زانم که هه‌رگیز ناتوانم چیرۆکه‌که‌ی به دروستی بگێڕمه‌وه‬ ‫ته‌نانه‌ت وشه‌یه‌ک بنووسێ‪ ،‬یه‌ک‌به‌یه‌کی وشه‌کانی‬ ‫ل���ه هه‌وه‌ڵه‌وه تا ئاخر بناس���ێ‪ .‬ئه‌م بابه‌ته کاتی‬ ‫ئه‌وکات���ه چیرۆکه‌که‌م ل���ه زمان���ی منداڵێکی نه‌شیناسێته‌وه‪.‬‬ ‫چۆن‌مرۆڤێک���ه‪ .‬هه‌ڵب���ه‌ت مه‌س���یحییه‌ت ناتوانێ‬ ‫نووس���ینی رۆمانی «وه‌ك چۆن ڕاكشابووم»ـدا‪،‬‬ ‫ب���ۆ خودی خۆم روویدا‪ .‬نووس���ینی ئ���ه‌م رۆمانه کاڵفامه‌وه [به‌نجی] نووس���یبوو‪ .‬نازانم بۆ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌وردی وه‌ک کتێب���ی بیرکاریی خوێندنگاکان که‬ ‫کارێکی س���اده نه‌بوو‪ .‬وه‌ک‌چۆن ده‌بێ بشگوترێ هه‌س���تمکرد‪ ،‬بێت‌و له‌زم���ان منداڵێکی گێله‌که‌وه‬ ‫ئای���ا گوڵه‌نێرگزێک که [ل���ه چیرۆكه‌که‌دا] ب ‌ه حساب‌و هه‌نده‌سه فێری مرۆڤ ده‌که‌ن‪ ،‬چاکبوونی‬‫فێر که‌ن‪ ،‬ب���ه‌اڵم به هۆی نیش���ان‌دانی نموونه‌ی‬ ‫که هیچ به‌رهه‌مێکی راستگۆیانه‪ ،‬ئاسان ناخوڵقێ‪ .‬بگێڕدرێت���ه‌وه‪ ،‬كاریگه‌رییه‌كی زیاتر ده‌بێت له‌وه‌ی به‌نجی ئه‌درێ‪ ،‬په‌یامێکی تایبه‌تی هه‌یه؟‬ ‫هه‌ڵبه‌ت له‌و بابه‌ته‌وه که هه‌موو که‌ره‌س���ته‌کانی که‪ ،‬چیرۆکه‌که له چاوی که‌سێکی عه‌قڵ‌ته‌واوه‌وه‬ ‫ئ���ه‌و نێرگزه ب���ه به‌نجی ئه‌درێ ب���ۆ ئه‌وه‌ی بێ‌وێنه‌ی ره‌نج‌و له‌خۆبوورده‌یی‌و هه‌روه‌ها به دانی‬‫له به‌ر ده‌س���تدا بوون‪ ،‬ئاسان بوو‪ ،‬نووسینه‌که‌ی ره‌وای���ه‌ت بکرێ‪ .‬به‌اڵم که س���ه‌یرم کرد ده‌تگوت هۆش���ی الی خۆ بێ‪ .‬له‌ چیرۆكه‌كه‌دا مه‌به‌س���ت واده‌و به‌ڵێنی هیوابه‌خش‪ ،‬نیشانی ئه‌ده‌ن که چۆن‬ ‫ش���ه‌ش حه‌فته‌ی���ه‌ک وه‌ختی گرتم؛ ئ���ه‌و وه‌ختی جوانم نه‌نووسیوه‪ .‬ئه‌وه‌بوو که دیسان ده‌ستمکرد ه���ه‌ر گوڵه‌نێرگزێکه که به‌ رێک���ه‌وت له‌و رۆژه‌دا خۆی بدۆزێته‌وه‌و یاس���ا‌و پێوه‌ره ئه‌خالقییه‌کانی‬ ‫بێ‌کارییان���ه‌ی ک���ه پ���اش دوازده کاتژمێر کاری به نووس���ینه‌وه‌ی هه‌مان چیرۆك‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مجاره وات���ه پێنجی ئه‌پڕی���ل له‌به‌ر ده‌س���تدا بووه‪ .‬نا‪ ،‬خۆی ل���ه چوارچێوه‌ی ویس���ت‌و توانایی خۆیدا‪،‬‬ ‫گه‌ش���ه پێب���دات‪ .‬نووس���ه‌ره‌کان ب���ه‌رده‌وام له‌م‬ ‫ده‌ستی [له شه‌فتی شه‌وانه‌دا] بۆم ده‌مایه‌وه‪ .‬ته‌نیا له گۆش���ه‌نیگای یه‌کێک له براکان���ی ئه‌و کچه‌وه مه‌به‌ستێکی تایبه‌تم نه‌بوو‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵێک���م له زه‌ینی خۆم���دا وێنا ده‌کرد‌و ئه‌وانم [کۆنتین]؛ به‌اڵم دیس���ان ئه‌وه‌ی من ده‌مویس���ت‪،‬‬ ‫س���ه‌رچاوه به‌قه‌وه‌ت���ه‪ ،‬وات���ه ل���ه‌م ته‌مس���یله‬ ‫ده‌خسته به‌رده‌م موسیبه‌ت‌و کاره‌ساته سروشتیی ‌ه ده‌رنه‌چوو‪ .‬بۆ جاری س���ێیه‌م ل���ه چاوی برایه‌کی‬ ‫ئێ���وه رۆمانه‌که‌ت���ان ل���ه قاڵبی ته‌مس���یل‪ ،‬ئه‌خالقیی���ه «وش���یاریبه‌خش»ـانه‪ ،‬که‌ڵکی���ان‬‫گشگیره‌کانی وه‌ک الفاوو ئاگرکه‌وتنه‌وه‪ ،‬ئه‌وسا به دیکه‌وه [جه‌یس���ن] دامڕش���ته‌وه‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر ئه‌وه داڕش���تووه‪ ،‬وه‌ک چۆن له رۆمانی «ئه‌فسانه»دا وه‌رگرتووه‌و وه‌ریده‌گرن؛ چونکه ئه‌م ته‌مس���یالنه‬ ‫یارمه‌تیی بزوێنه‌ره سروش���تییه‌کانیان‪ ،‬ئاڕاسته‌ی نه‌بوو که ده‌مهه‌ویست‪ .‬دواجار هه‌وڵمدا ئه‌م چه‌ند له ته‌مسیلێکی مه‌س���یحی که‌ڵکت وه‌رگرووه‪ .‬ئیا وێن���ه‌و هاوتایان نییه‪ .‬بۆ وێن���ه «مووبی دیک»‬ ‫[«نه‌هه‌نگی سپی» له نووسینی هێرمان مێلڤیل]‬ ‫جوڵه‌كانیانم به‌دیار ده‌خست‪.‬‬ ‫ره‌وایه‌ت���ه له‌گه‌ڵ یه‌کدا تێکه‌ڵ‌که‌م‌و به گێڕانه‌وه‌ی سوودێکی هونه‌ریتان له‌م کاره ده‌ست‌که‌وتووه؟‬ ‫هه‌ڵبه‌ت له الیه‌کیشه‌وه کاتێک شێوازه‌ فه‌ننی‌و خ���ۆم‪ ،‬به‌جۆرێک که‌لێنه‌کان���ی پڕبکه‌مه‌وه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌و سووده‌ی من ل ‌ه ته‌مسیل ده‌ستمکه‌وتووه‪ ،‬س���ێ چه‌مکی ویژدانیی ئه‌خالقیی مرۆڤ نیش���ان‬‫ته‌کنیکییه‌کان‪ ،‬ده‌س���ت له کاره‌ک���ه وه‌رناده‌ن‪ ،‬هێشتا کامڵ نه‌ببوو‪ .‬پازده‌ساڵ دواتر که کتێبه‌که هه‌مان س���ووده که دارتاش���ێکی بیناس���ازی له ده‌دا‪ :‬واته ئه‌وکه‌س���ه‌ی هیچ نازانێ‪ ،‬ئه‌و که‌سه‌ی‬ ‫نووس���ین ئاس���انتر ده‌بێته‌وه‪ ،‬چونكه‌ بۆ وێنه له به‌کامڵی باڵوکرایه‌وه‪ ،‬پاش���کۆیه‌کم سه‌رخس���ت‌و که‌ڵک‌وه‌رگرتن له چوارال وه‌ریده‌گرێ هه‌تا ماڵێکی که ئه‌زانێ به‌اڵم گرنگی پێ‌نادا‌و س���ه‌ره‌نجام ئه‌و‬ ‫کاره‌کان���ی مندا‪ ،‬هه‌مووکات که‌س���ایه‌تییه‌کان له ئه‌م���ه ئیت���ر دواهه‌وڵ���ی من ب���وو‪ ،‬ب���ۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫شوێنێکی کتێبه‌که‌دا ڕاده‌په‌ڕن و خۆیان کاره‌کان ئه‌وچیرۆکه‌م‪ ،‬وا که‌ پێویس���ته‪ ،‬ره‌وایه‌ت کردبێ‌و‬ ‫له ئه‌س���تۆ ده‌گرن و کتێبه‌که بۆ وێنه له الپه‌ڕه‌ی ئیتر به‌یه‌کجاری له زه‌ینی خۆم بیسڕمه‌وه به‌ڵکوو‬ ‫‪270‬ـیدا‪ ،‬ده‌گه‌یه‌ننه کۆتای���ی‪ .‬چما نازانم ئه‌گه‌ر که‌مێک ئارامبگرمه‌وه‪.‬‬ ‫ئه‌مه کتێبێکه که زیاد له هه‌ر شتێکی تر‪ ،‬دڵم‬ ‫وای دابنێی���ن کتێبه‌ک���ه‌م له الپ���ه‌ڕه‌ی ‪274‬ـدا‬ ‫ته‌واو بکردایه‪ ،‬چ ش���تێک ڕووی ده‌دا‪ .‬نووس���ه‌ر بۆی ده‌س���ووتێ‌؛ ناتوانم ب���ه ته‌نیا جێی بهێڵم و‬ ‫ده‌ب���ێ توانای ئه‌و داوه‌ریکردنه‌‌ی‪ ،‬س���ه‌باره‌ت به ده‌زانم که هه‌رگیز ناتوانم چیرۆکه‌که‌ی به دروستی‬ ‫به‌رهه‌مه‌ک���ه‌ی خۆی هه‌بێ‪ .‬هه‌روه‌ها‪ ،‬ئه‌بێ هێند‌ه بگێڕمه‌وه‪ .‬هه‌رچه‌ند زۆریشم هه‌وڵ دا‌و دیسانیش‬ ‫ئازا‌و راستگۆبێ که س���ه‌باره‌ت به به‌رهه‌مه‌که‌ی‪ ،‬هه‌وڵئ���ه‌ده‌م‪ ،‬به‌اڵم ئه‌زانم که له‌وانه‌یه ئه‌مجاریش‬ ‫خۆی نه‌خه‌ڵه‌تێنێ‪ .‬بۆ وێنه له‌و رووه‌وه که هیچکام هه‌وڵه‌کانم قسر و نه‌زۆک ده‌ربچن‪.‬‬ ‫له به‌رهه‌مه‌کانم له‌گه‌ڵ پێوانه‌کانمدا یه‌ک‌ناگرنه‌وه‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‪ ،‬م���ن به‌رهه‌مه‌که‌ی خۆم له مه‌حه‌کی‬ ‫که‌س���ایه‌تیی «به‌نج���ی» چ هه‌س���تێکت‬‫به‌رهه‌مێ���ک ده‌ده‌م که زیاد ل���ه هه‌موو کاره‌کانی پێ‌ده‌به‌خشێ؟‬ ‫دیک���ه‌م ماندووی کردووم‌و ئازاری داوم؛ رێک وه‌ک‬ ‫ته‌نی���ا هه‌س���تێک ک���ه به‌رانب���ه‌ر «به‌نجی»‬‫ئ���ه‌و دایکه‌ی که منداڵ ‌ه دز و تاوانباره‌که‌ی‪ ،‬زیاتر ئه‌توانم هه‌مبێ خه‌موبه‌زه‌یی���ه به‌رانبه‌ر به‌هه‌موو‬ ‫له کوڕه چاکه‌که‌ی خۆش ده‌وێ‪.‬‬ ‫مرۆڤایه‌تی‪ .‬تۆ ناتوانی هیچ هه‌س���تێکت به‌رانبه‌ر‬ ‫«به‌نجی» هه‌بێ‪ ،‬چون ئه‌و هیچ‌ش���تێک هه‌س���ت‬ ‫ناکات‪ .‬به‌اڵم ده‌غده‌غه‌ی من ته‌نیا ئه‌وه‌یه که ئایا‬ ‫مه‌به‌ستت کام به‌رهه‌مه‌یه؟‬‫مه‌به‌س���تم رۆمانی «ده‌ن���گ و تووڕه‌یی»ـیه‪ .‬ئه‌م که‌سایه‌تییه‌ی که من دروستم کردووه‪ ،‬شیاوی‬‫ئاخر من ئ���ه‌م رۆمانه‌م پێنج جار نووس���ییه‌وه‌‪ ،‬متمانه‌پێکردن هه‌یه یان‌نا‪ .‬ئه‌و حوکمی ده‌سپێک‌و‬ ‫ئه‌ویش ب ‌ه ش���ێوه‌یه‌ک که هه‌م���وو جاره‌کان ماوه س���ه‌ره‌تای (پڕۆلۆج)ی هه‌ی���ه‪ ،‬رێک وه‌ک خودی‬ ‫ده‌که‌وت���ه نێوانیان‪ .‬هه‌موو جارێکیش هه‌وڵم ده‌دا «گۆڕکه‌ن» له شانۆکانی س���ه‌رده‌می ئه‌لیزابێت‬ ‫چیرۆکه‌که ته‌واووکه‌ماڵ بگێڕمه‌و‌ه و خۆم له چنگی [نیوه‌ی دووهه‌می سه‌ده‌ی ش���انزه‌و سه‌ره‌تاکانی‬ ‫ئه‌و خه‌یاڵه‌ی که هه‌میش���ه عه‌زابی ده‌دام‪ ،‬قوتار س���ه‌ده‌ی حه‌ڤده‌ ل���ه به‌ریتانیا]؛ وات���ه وه‌زیفه‌ی‬ ‫بکه‌م؛ تاکوو ئاخری توانیم تێیدا سه‌رکه‌وتوو بم‪ .‬خۆی [له چیرۆكه‌ك���ه‌دا]‌ئه‌نجام ده‌دا‌و به‌رۆکمان‬ ‫ئ���ه‌م رۆمانه چیرۆکێکی خه‌مهێن���ه‌ری وێرانبوونی به‌رئه‌دا و ئه‌ڕوا‪« .‬به‌نجی» ناتوانێ چاکه‌وخراپه‬ ‫دوو ژن���ه واته «که‌دی»‌و کچه‌ک���ه‌ی [کۆنتین]‪ .‬هه‌ڵبژێ���رێ‪ ،‬چونك��� ‌ه به‌رانبه‌ر ب���ه هیچیان‪ ،‬هیچ‬ ‫دیلس���ی‪ ،‬له‌م ڕۆمانه‌دا یه‌کێکه له که‌س���ایه‌تییه مه‌عریفه‌یه‌کی نییه‪.‬‬ ‫خۆشه‌ویس���ته‌کانم؛ چونكه‌ ژنێکه ئازا‪ ،‬جه‌سوور‪،‬‬ ‫سه‌نگین‪ ،‬به‌خش���ند‌ه و هه‌روه‌ها دروستکار‪ .‬ئه‌و‬ ‫ئایا به‌نجی ئه‌توانێ که‌سێکی خۆشبوێت؟‬‫ژنه له خۆم ئازاترو دروستکارتر‌و به‌خشنده‌تره‪.‬‬ ‫‪-‬ئه‌و ته‌نانه‌ت عه‌قڵی ئه‌وه‌ش���ی نییه که بتوانێ‬

‫«‬

‫که‌سه‌ی که ئه‌زانێ‌و گرنگییش به زانینه‌که‌ی ئه‌دا‪.‬‬ ‫من له رۆمانی «ئه‌فسانه»ش���دا‪ ،‬له‌م س���یانه‌یه‬ ‫که‌ڵکم وه‌رگرتووه‪ .‬له‌وێدا ئه‌فسه‌رێکی فڕۆکه‌وانی‬ ‫الو ده‌ڵێ‪« :‬سامناکه‪ ،‬ئه‌گه‌ر بشکوژرێم‪ ،‬قبووڵی‬ ‫ناکه‌م»؛ هه‌روه‌ه���ا ژه‌نه‌ڕاڵێکی پیر‌و به‌ئه‌زموونی‬ ‫فه‌ڕه‌نسی‪ ،‬که ده‌ڵێ‪« :‬سامناکه‪ ،‬به‌اڵم ئه‌توانین‬ ‫ب���ه گری���ان ته‌حه‌ممول���ی بکه‌ین‪ ».‬ل���ه ئاخردا‬ ‫ئه‌فسه‌ری لق که ده‌ڵێ‪« :‬سامناکه‪ ،‬به‌اڵم چارێکی‬ ‫ئه‌که‌ین‪».‬‬ ‫ئای���ا دوو ناوه‌رۆک���ی جیاواز‪ ،‬ب���ه هۆکارێکی‬‫نوێنه‌یی‌و س���ه‌مبولیکه‌وه‪ ،‬له رۆمانی «دارخورما‬ ‫وه‌حشییه‌کان»دا یه‌کخراون؟ هه‌روه‌ها ئایا هه‌روا‬ ‫که هه‌ندێ له ره‌خنه‌گران گوتوویانه‪ ،‬ناوه‌رۆکه‌که‌ی‬ ‫دیکه جۆرێ���ک ته‌واوکه‌ری هونه‌ریی���ه یاخود به‬ ‫رێکه‌وت ئه‌م دۆخه خوڵقاوه؟‬ ‫نا نا‪ ،‬ئه‌و رۆمان���ه‪ ،‬چیرۆكێکه؛ واته چیرۆكی‬‫«ش���ارڵۆت رین مایه‌ر» و «هه‌ری ویلبێڕن» که‬ ‫تێیدا «ویلبێڕن» هه‌موو ش���تێکی فیدای عه‌شق‬ ‫ده‌کا‪ ،‬ب���ه‌اڵم دواتر له ده‌س���تی ئه‌دات‪ .‬تا کاتێک‬ ‫که ده‌س���تم به نووس���ینی ئه‌م رۆمانه نه‌کردبوو‪،‬‬ ‫نه‌مده‌زانی که کتێبه‌که ده‌بێته دوو چیرۆكی له‌یه‌ک‬ ‫جودا‪ .‬کاتێک گه‌یشتمه شوێنێک که ئێستا به‌شی‬ ‫یه‌که‌می چیرۆكی «دارخورما وه‌حش���ییه‌کان»ـه‪،‬‬ ‫کتوپڕ بۆم‌‌ده‌رکه‌وت که ئه‌ڵێی چیرۆكه‌که شتێکی‬ ‫که‌مه‪ ،‬واته قامک‌له‌سه‌ردانانێکی که‌م بوو‪ ،‬شتێک‬ ‫وه‌ک ئ���اوازه هاولفه‌که‌ی «کانتێ���ر پۆیینت» له‬ ‫موزیکدا‪ ،‬تاکوو بیگه‌یه‌نێته ترۆپک و به‌رجه‌سته‌ی‬ ‫بکات‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه ده‌ستمکرد به نووسینی چیرۆکی‬ ‫«پیره‌مێرد» تا ئه‌و کاته‌ی هێواش‌هێواش ده‌نگی‬ ‫چیرۆک���ی «دارخورما وه‌حش���ییه‌کان» دووباره‬ ‫چووه‌و‌ه ئاس���ۆ و له سه‌ر هه‌مان ئاهه‌نگی پێشوو‬ ‫کۆک کرایه‌وه‪ .‬لێره‌دا دووباره وازم له نووس���ینی‬ ‫چیرۆک���ی «پیره‌مێرد» هێنا –له‌و ش���وێنه‌دا که‬ ‫ئێس���تا کۆتایی به‌ش���ی یه‌که‌میه‌تی‪ -‬و دیس���ان‬ ‫ده‌س���تم‌دایه‌وه نووس���ینی چیرۆك���ی «دارخورما‬ ‫وه‌حشییه‌کان»‪ ،‬هه‌تا ئه‌وکاته‌ی دیسان ئاهه‌نگی‬ ‫ئه‌م چیرۆكه ل��� ‌ه ترۆپکه‌وه‪ ،‬رووی له نزمبوونه‌وه‬ ‫کرد‪ .‬پاش ئه‌وه دیس���ان چوومه‌وه سه‌ر نووسینی‬ ‫به‌ش���ێکی دیکه‌ی چیرۆك���ی «پیره‌مێرد» که له‬ ‫راستیدا ته‌واوکه‌ر و دۆخی به‌رانبه‌ری چیرۆكه‌که‌ی‬ ‫پێش���وو بوو‪ ،‬تا ئاهه‌نگی چیرۆك���ی «دارخورما‬ ‫وه‌حش���ییه‌کان» دووباره بچێته‌و‌ه ئاسۆ‪ ،‬به‌اڵم له‬ ‫باقیی چیرۆكه‌که‌دا‪[ ،‬ویلبێڕن] هه‌وڵ ئه‌دا ته‌نانه‌ت‬ ‫به به‌ه���ای گه‌ڕانه‌وه‌ی خۆخوازان���ه بۆ زیندانیش‬ ‫بووبێ‪ ،‬له [عه‌شق] رابکات؛ چون له زینداندا هه‌ست‬ ‫به ئه‌منییه‌ت ده‌کات‪« .‬دارخورما وه‌حشییه‌کان»‬ ‫و «پیره‌مێرد» دوو چیرۆکن که ره‌نگه به‌ڕێکه‌وت‬ ‫بوونه‌ت���ه ته‌واوکه‌ر و پێویس���تیی یه‌کتر‪ .‬که‌واته‬ ‫ئێمه لێره‌دا ته‌نیا یه‌ک چیرۆکمان هه‌یه و ئه‌ویش‬ ‫چیرۆکی «شاڕلۆت» و «ویلبێڕن»ـه‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )39٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٢/١٧‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫هەر جارەی کتێبێک‬

‫شانۆ و هاوشانۆ‬

‫دانا ڕەئووف‬ ‫نووس���ەر و ش���انۆکاری فەرەنس���ی‬ ‫(ئەنتۆنی���ن ئارتۆ) لە س���اڵی ‪١٩٣٨‬دا‬ ‫چاپی یەکەمی کتێبی (شانۆ و هاوشانۆ)‬ ‫باڵو دەکاتەوە‪ .‬کتێبەکەیش‪ ،‬کە نووسەر‬ ‫لە چەند کاتێکی جیاوازدا نوسیوویەتی‪،‬‬ ‫تەقەالیەک���ە ب���ۆ بەرەنگاربوون���ەوەی‬ ‫ش���انۆی باو و لە هەمانکات���دا ڕۆنانی‬ ‫ش���انۆیەکی ت���ری جودا‪ .‬بەش���ەکانی‬ ‫کتێبەکە بریتین لە‪ :‬ش���انۆ و تاعوون‪،‬‬ ‫شانۆ و ڕۆشنبیری‪ ،‬ریژی و میتافیزیک‪،‬‬ ‫ش���انۆی ڕۆژهەاڵت و ش���انۆی ڕۆژئاوا‪،‬‬ ‫شانۆ و کیمیا‪ ،‬دەربارەی شانۆ لە بالی‪،‬‬ ‫ش���انۆ و توندوتیژی‪ ،‬مانێڤێس���تەکانی‬ ‫ش���انۆی توندوتیژ و نامەکانی زمان‪...‬‬ ‫هتد هەرچەندە ئەم کتێبە لە کاتی باڵو‬ ‫کردنەوەی���دا دەبێتە جێگای س���ەرنج‪،‬‬ ‫بەاڵم لە شەستەکاندا وەک کیشوەرێکی‬ ‫تازە‪ ،‬س���ەرلەنوێ دەدۆزرێت���ەوە و تا‬ ‫ئێستایش کاریگەرییەکانی بەسەر ڕەوت‬ ‫و تەوژمەکانی ش���انۆی ئەزموونگەری و‬

‫«‬

‫پێشکەش دەکات‪ ،‬هاوکات دیدی خۆی‬ ‫ب���ۆ گۆڕانکارییەک���ی بنەڕەتی هونەری‬ ‫شانۆ دەخاتە ڕوو‪ .‬بەاڵم هەوڵە شانۆییە‬ ‫کردەییەکان���ی ئارت���ۆ خ���ۆی‪ ،‬هەر لە‬ ‫سەرەتاوە تووشی شکست دەبن‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە دەچێت بۆ مەکس���یک و ماوەیەک‬ ‫لە ناو ه���ۆزە بەرەییەکانی ئەم واڵتەدا‬ ‫دەمێنێتەوە و دواتریش بەرەو ئێرلەندە‬ ‫دەکەوێت���ە ڕێ‪ .‬کە دەش���گەڕێتەوە لە‬ ‫ئەنجامی چەند نەخۆشییەکی دەروونیدا‬ ‫ب���ەرەو ش���ێتبوون دەچێ���ت و ب���ەم‬ ‫هۆیەیشەوە بۆ ماوەیەکی دوورو درێژ لە‬ ‫نەخۆش���خانە دەروونی و عەقلییەکاندا‪،‬‬ ‫بێبەزەییان���ە‪ ،‬توندی دەک���ەن‪ .‬ئەوی‬ ‫لێ���رەدا گرینگ���ە ئاماژەی ب���ۆ بکەین‪،‬‬ ‫ئەوەیە کە ئارتۆ هەمیش���ە لە شانۆدا و‬ ‫بۆ شانۆ ژیاوە‪ :‬لە کاتێکدا‪ ،‬کە شیعری‬ ‫دەنووسی‪ ،‬شانۆ سەرچاوەکانی دەبێت‪،‬‬ ‫کە دەیش���چێت بۆ مەکسیک بۆ گەڕان‬ ‫بە دوای ئەو ڕۆش���نبیرییەی تا ئەوکاتە‬ ‫شارستانییەت نەیشێواندبوو‪ ،‬هەر وەک‬ ‫کەس���ێکی ش���انۆکار ڕەفت���ار دەکات‪.‬‬ ‫هەموو نووسینەکانیش���ی‪ ،‬شیعر‪ ،‬نامە‪،‬‬

‫شانۆیە‪ :‬رووخانی ش���انۆ سیکۆلۆژییە‬ ‫تەقلیدییەکەی ڕۆژئاوا و بوونیادنانەوەی‬ ‫ل���ە ڕوانگەیەک���ی س���ەرەتایی و ل���ە‬ ‫بنەماکانی ریتواڵێکی ئەفسوونییەوە‪.‬‬ ‫ئارتۆ دژی ش���انۆی ئەوروپییە‪ ،‬دژی‬ ‫لێکۆڵینەوەی س���ایکۆلۆژی و ڕووداوە‪،‬‬ ‫دژی ڕێپۆرت���وارە‪ ،‬دژی تەکنیک���ی‬ ‫گێڕانەوەیە لە سەر شانۆ‪ ،‬دژی شانۆی‬ ‫کات بەس���ەربردنە‪ ،‬دژی دەرهێنان���ی‬ ‫تەقلیدیی���ە و دژی وش���ەیە‪.‬هەر ل���ەم‬ ‫ڕوانگەیەوە وشە بەیەکێک لە کارەساتە‬ ‫ڕاستەقینەکەی شانۆ دەزانێت و دەبێتە‬ ‫کێشەیەکی بەردەوام لە نێوان هونەرمەند‬ ‫و ئامڕازەکانیدا‪ ،‬هەر لەبەر ئەوەیش���ە‪،‬‬ ‫کە پێویس���تە شێوازەکانی ئەم کێشەیە‬ ‫بدۆزین���ەوە و س���ەیری قۆناخەکان���ی‬ ‫بەرەوپێش���ەوە چوونی بکەی���ن‪ .‬ئارتۆ‬ ‫دووپاتی ئەوە دەکاتەوە‪ ،‬کە مەسەلەکە‬ ‫البردنی وش���ەی گوتراو نیی���ە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫گرینگیدانە بە وش���ە‪ ،‬بەوشێوەیەی لە‬ ‫خەونەکانماندای���ە‪ ،‬ب���ە بەکارهێنانێکی‬ ‫ت���ری وزەی وش���ەیە ل���ە پانتای���دا و‬ ‫بەرجەستەکردنیەتی لە شیعری شانۆدا‪.‬‬

‫ئارتۆ بەم کتێبەی هەموو بنەما تەقلیدییەکانی شانۆی ڕۆژئاوای‬ ‫هەڵگێڕاوەتەوە و کاریگەریی بەسەر چەندین نەوەی شانۆکار و‬ ‫نووسەرانی شانۆ و ڕەخنەگرانەوە هەبووە‪ ،‬هەر بۆ نموونە ئەو‬ ‫نەوەیەی‪ ،‬کە لەگەڵ تەوژمەکانی شانۆی پوچگەرایی دەرکەوتن‪:‬‬ ‫بێکێت‪ ،‬یونسکۆ‪ ،‬ئەدامۆڤ و ژان ژینییە‬

‫ئەڤانگارتیی جیهانییەوە دیارە‪.‬‬ ‫ئارتۆ لەم کتێبەیدا بە زمانێکی ساکار‬ ‫گوزارش���ت لە کۆمەڵێک تێ���ز و دیدی‬ ‫هەمەچەش���نەی ناتەبا‪ ،‬بۆ شانۆ دەکات‬ ‫و دەگەڕێتەوە بۆ س���ەرچاوە سەرەکیی‬ ‫و بەراییەکانی هونەری شانۆ؛ لەوانەیش‬ ‫تراجیدیا کۆنەکان‪ ،‬ش���انۆ پ���ڕ لە ڕاز‬ ‫و نیازەکان���ی چاخەکانی ناوەڕاس���ت و‬ ‫هەموو جۆرەکانی سەما و شانۆی ئاسیا‬ ‫و ئاسیای ناوەڕاست‪ .‬هەروەها دووپاتی‬ ‫ئەوەی���ش دەکاتەوە‪ ،‬کە دەبێت ش���انۆ‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ بنەما س���ەرەتاییەکانی‪،‬‬ ‫گرینگی بە مەسەلەکانی هونەری ریژی‬ ‫بدات بۆ ئەوەی شانۆ کاریگەری بە سەر‬ ‫بینەرەکانیی���ەوە هەبێت‪،‬نەک لە ڕێگای‬ ‫دیالۆگ و مەسەلە فیکرییەکانەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ب���ە جووڵە و دەنگ و ڕووناکی و هەموو‬ ‫ئ���ەو تەکنیکان���ەی‪ ،‬کە ش���انۆی نوێی‬ ‫دەیانخاتە بەردەستی شانۆکارانەوە‪.‬‬ ‫ئارت���ۆ ب���ەم کتێبەی هەم���وو بنەما‬ ‫تەقلیدییەکان���ی ش���انۆی ڕۆژئ���اوای‬ ‫هەڵگێڕاوەت���ەوە و کاریگەری بەس���ەر‬ ‫چەندین نەوەی ش���انۆکار و نووسەرانی‬ ‫ش���انۆ و ڕەخنەگران���ەوە هەبووە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆ نموون���ە ئەو نەوەی���ەی‪ ،‬کە لەگەڵ‬ ‫تەوژمەکان���ی ش���انۆی پوچگەرای���ی‬ ‫دەرکەوتن‪ :‬بێکێت‪ ،‬یونسکۆ‪ ،‬ئەدامۆڤ‬ ‫و ژان ژینیی���ە‪ ،‬بەتایبەتی���ش لە ڕووی‬ ‫بەکارهێنان���ی چەمکەکان���ی پەی���ڤ‬ ‫و مامەڵەک���ردن لەگ���ەڵ دیال���ۆگ و‬ ‫تێکستەکاندا‪ ،‬کەوتوونەتە ژێر ڕکێف و‬ ‫کاریگەرییە بێ س���نوورەکانی ئارتۆوە‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لەوەی‪ ،‬ک���ە هەموو تەوژمە‬ ‫هاوچەرخ و مۆدێرنەکانی تری ش���انۆ‪،‬‬ ‫بەش���ێوەیەک ل���ە ش���ێوەکان‪ ،‬لەژێر‬ ‫کاریگەرییەکانی ئارتۆدا لەدایک بوون‪.‬‬ ‫ئارت���ۆ ‪ ١٩٤٨-١٨٩٦‬س���ەرەتا ب���ە‬ ‫دیوانێکی ش���یعری بچووک دەست پێ‬ ‫دەکات‪ ،‬دوای ئ���ەوە پەیوەندی دەکات‬ ‫بە ئەندریە بریتۆن و سوریالیزمەکانەوە‬ ‫و لەگ���ەڵ ش���ارڵ دۆالن کار دەکات و‬ ‫هەندێ���ک ڕۆڵی بچ���ووک‪ ،‬بەاڵم گرینگ‬ ‫لەسەر شانۆ و لە سینەمادا دەبینێت‪.‬‬ ‫لە س���اڵی ‪١٩٢٦‬دا شانۆی (ئەلفرێد‬ ‫گاری) دادەمەزرێنێ���ت و چەن���د‬ ‫نەمایش���ێکیش بۆ ئەم شانۆیەی خۆی‬

‫مانێڤێس���ت و گوتارە ش���انۆییەکانی‪،‬‬ ‫دەبن���ە چاوگ���ە گرینگەکانی ش���انۆ و‬ ‫(وشە)یش دەبێتە دیالۆگ‪.‬‬ ‫ش���انۆ لەالی ئارتۆ ڕاکردن لە واقیع‬ ‫ی���ان پەنایەک نییە‪ ،‬بەڵک���و ئامڕازێکە‬ ‫دەکرێ���ت بەکاربهێنرێ���ت ب���ۆ ئەوەی‬ ‫کاریگەری بەس���ەر م���رۆڤ و دونیاوە‬ ‫هەبێ���ت‪ ،‬ئ���ەم کاریگەرییەی���ش تەنها‬ ‫نووسەر و ئەکتەر ناگرێتەوە‪ ،‬بەڵکو بە‬ ‫پلەی یەکەم ئەو بینەرانەی دێنە هۆڵی‬ ‫ش���انۆکانەوە‪ ،‬چونکە ش���انۆ دەتوانێت‬ ‫چارەنووس���ی م���رۆڤ دی���اری بکات و‬ ‫گۆڕان���کاری لە ژیانییاندا بکات‪ .‬ش���انۆ‬ ‫لەالی ئارتۆ شانۆیەکی میتافیزیکییە و‬ ‫دوو ڕۆڵی گرینگی هەیە‪ :‬چارەسەرکردن‬ ‫و س���ەرلەنوێ بوونیادنانەوە‪ ،‬ئەم دوو‬ ‫چەمکەی���ش پەیوەندییەک���ی پت���ەو و‬ ‫میکانیزمییان بەیەکەوە هەیە‪.‬‬ ‫ئارتۆ وا لە هەم���وو پەیوەندییەکانی‬ ‫م���رۆڤ تێگەیش���تووە‪ ،‬ک���ە دیالۆگ و‬ ‫ملمالنێیەک���ی بەردەوام���ن‪ .‬بابەتەکانی‬ ‫کتێبی (ش���انۆ و هاوش���انۆ)یش جۆرە‬ ‫پێکداچوون و تێکەاڵوکردنی شتە جودا و‬ ‫دژبەیەکەکانە‪ :‬شانۆ و ڕۆشنبیری‪ ،‬شانۆ‬ ‫و تاعوون‪ ،‬شانۆ و توندوتیژی‪ ،‬شانۆی‬ ‫ڕۆژهەاڵت و ش���انۆی ڕۆژئاوا‪ ،‬دەرهێنان‬ ‫و میتافیزیک ‪ ...‬هتد ئەم پێگەیش���تن‬ ‫و بەریەککەوتنەی���ش چەندی���ن فۆرم و‬ ‫ش���ێواز لەخۆدەگرێت یان چەمکەکانی‬ ‫ش���ێواز و بنەما دیاریک���راوەکان‪ ،‬لەم‬ ‫بەریەککەوتنەدا‪ ،‬فۆرمی تر لەخۆدەگرن‬ ‫و دەبنە جۆرە ملمالنێ و کێش���ەی شتە‬ ‫دژبەیەک و جیاوازەکان‪ .‬ئارتۆ هەمیشە‪،‬‬ ‫بۆ دۆزینەوەی چەمک���ە جیاوازەکانیش‬ ‫گفتوگ���ۆ و دیال���ۆگ ل���ە نێ���وان ئەم‬ ‫تووخمان���ەدا دەکات و لە هەموو بار و‬ ‫ڕەوشەکانیشدا دروستبوونی ئەم جۆرە‬ ‫دیالۆگانە دیدە شانۆییەکان بەرەوپێش‬ ‫دەبەن‪ ،‬لەبەر ئەوەی الیەنە دژبەیەکاکان‬ ‫لەم دۆخ���ەدا دەبنە تەواوکەری یەکتری‬ ‫و شانۆیش دەبێتە پرۆسە و تووخمێکی‬ ‫هاوبەش‪.‬‬ ‫یەکێک ل���ە خاڵ���ە گرینگەکانی ئەم‬ ‫کتێبە و تێزە ئێس���تاتیکی و تێڕوانینە‬ ‫فەلس���ەفییەکانی ئارت���ۆ‪ ،‬ڕووخان���ی‬ ‫ش���انۆ و س���ەرلەنوێ بوونیادنانەوەی‬

‫ئات���ۆ زۆر ج���ار لەنامەکانی���دا بەچڕی‬ ‫باس���ی پەیوەندییەکان���ی زمان و ڕۆڵی‬ ‫وشە لەسەر ش���انۆی ڕۆژئاوا و شانۆی‬ ‫ڕۆژهەاڵت���دا دەکات و دیدی خۆیش���ی‬ ‫ب���ۆ بەکارهێن���ان و داهێنانێک���ی ترو‬ ‫جیاوازی شیعرییەتی وشە لە شانۆیەکی‬ ‫میتافیزیکدا دەخاتە ڕوو‪ .‬س���ەرلەنوێ‬ ‫ڕۆنانەوەی شانۆیش بۆ ئەو‪ ،‬ڕۆنانەوەی‬ ‫ژیان���ە‪ ،‬بەدەس���تهێنانی زمانێک���ی‬ ‫تایبەتمەن���دی ش���انۆیەکی ت���رە‪ ،‬کە‬ ‫جەس���تە‪ ،‬دەنگ و مۆسیقا بااڵ دەستە‪،‬‬ ‫شانۆکەی ئارتۆ ئاهەنگێکی سیحرییە و‬ ‫نوێکردنەوەی ژیانە لە ڕێگای شانۆوە‪.‬‬ ‫ئارت���ۆ بەبۆنەی دامەزراندنی ش���انۆی‬ ‫ئەلفرێد گارییەوە دەڵێت‪ « :‬ئێمە شانۆی‬ ‫ئەلفرێد گاریمان دامەزراندووە تا ش���انۆ‬ ‫سەربەستییە تەواو و سەراپاگیرییەکەی‬ ‫خ���ۆی بەدەس���ت بهێنێت���ەوە‪ ،‬ئ���ەو‬ ‫سەربەس���تییەی لە مۆس���یقا‪ ،‬ش���یعر‬ ‫و هون���ەری وێنەکێش���اندا هەی���ە‪ ،‬ئەو‬ ‫سەربەس���تییەی‪ ،‬ک���ە تاکو ئێس���تا و‬ ‫بەشێوەیەکی س���ەیر و بێ مانا شانۆی‬ ‫لێبێب���ە ش‬ ‫کراوە‪ ».‬ئەم‬ ‫هو نە ر مە ند ە‬ ‫تێڕ و ا نینێکی‬ ‫د ینا میک���ی‬ ‫ب���ۆ ش���انۆ‬ ‫هە ب���و و ە ؛‬ ‫گەڕان���ەوەی‬ ‫چەمکی شانۆ‬ ‫و گەڕانەوەی‬ ‫ئ���ەو هێز و‬ ‫وزەیەی‪ ،‬کە‬ ‫لە د ە س���تی‬ ‫داوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫تە نها ب���ە‬ ‫ڕ و و خا ن���ی‬ ‫و‬ ‫ش���انۆ‬ ‫ڕ ۆ نا ن���ی‬ ‫شانۆیەکی تر‬ ‫بەدی دێت‪.‬‬ ‫ئارتۆ لەم‬ ‫کتێب���ە د ا ‪،‬‬ ‫ب���ە چەندین‬ ‫شێوە ڕاڤەی‬

‫د‪ .‬ئازاد حه‌م‌ه ده‌ینوسێت‬ ‫ڕەهەندەکان���ی چەمک���ی (توندوتیژی)‬ ‫دەکات و لەس���ەر چەندی���ن ئاس���ت‬ ‫دەیبەس���تێتەوە بە هێزی شانۆکەیەوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەیش���دا خوێندنەوەی هەڵەی‬ ‫بۆ کراوە و هەمیش���ە بەس���تراوەتەوە‬ ‫ب���ە بەرجەس���تەکردنی س���ادییەت و‬ ‫توندوتیژیەکی ڕاستەقینە لەسەر شانۆ‪.‬‬ ‫ئارت���ۆ لە یەکێک لە نامەکانیدا دەڵێت‪:‬‬ ‫«دەکرێ���ت وێن���ای توندوتیژییەک���ی‬ ‫چڕ بکەی���ن‪ ،‬کە بەدەربێ���ت لە هەموو‬ ‫ج���ۆرە توندوتیژییەکی پ���ڕ لە خوێن و‬ ‫لەتوپەتکردن���ی جەس���تە‪ ».‬هەروەها‬ ‫ل���ە نامەیەکی تریدا دەڵێت‪« :‬وش���ەی‬ ‫توندوتیژی بە مانای خۆشەویستی ژیان‬ ‫بەکاردەهێن���م‪ ...‬بە مان���ای‪ ...‬گێژاوی‬ ‫ژیان‪ ،‬کە وشەکان هەڵ دەلووشێت‪ ،‬بە‬ ‫مان���ای ئەو ئازارەی‪ ،‬کە بەبێ ئەو ژیان‬ ‫ڕەوتی خۆی وەرناگرێت‪».‬‬ ‫ئارت���ۆ ل���ە تێروانینێک���ی فیکری و‬ ‫فەلس���ەفییەوە چەمکەکانی توندوتیژی‬ ‫دەبەستێتەوە بەو شانۆیەوە‪ ،‬کە خەونی‬ ‫پێوە دەبینی و زیاتر مەبەس���تی جۆرە‬ ‫دیقەت و س���ەرنجێکی ورد و بڕوایەکی‬ ‫پتەوی ڕەهایە بەو ئامڕازانەی‪ ،‬کە دونیا‬ ‫و مرۆڤ و مرۆڤایەتی دەگۆڕێت‪ .‬هەروەها‬ ‫لە ریژی و میتافیزکدا دەڵێت‪« :‬س���ەر‬ ‫شانۆ ش���وێنێکی فیزیکی و کۆنکرێتە‪،‬‬ ‫داوایشمان لێ دەکات کە پڕیبکەینەوە‪،‬‬ ‫بەش���ێوەیەک بەزمان���ە کۆنکرێتیەکەی‬ ‫خۆی بدوێت‪ .‬ئ���ەو زمانە کۆنکرێتیەی‪،‬‬ ‫کە ئاڕاستەی هەست و سۆزمان دەکات‪،‬‬ ‫کە س���ەربەخۆیە لە بەرامبەر ئاخاوتندا‬ ‫و دەبێ���ت لە پێش هەموو ش���تێکەوە‬ ‫خواستی هەس���تەکانمان بهێنێتە دی‪.‬‬ ‫چۆن شیعرێک بۆ زمانی ئاخاوتن هەیە‪،‬‬ ‫شیعرێکیش بۆ هەستەکانمان‪».‬‬ ‫پیتەر ب���روک ل���ە زیندووکردنەوە و‬ ‫بەرجەستەکردنی ش���انۆی توندوتیژ و‬ ‫سەرلەنوێ ناس���اندنی ئارتۆ بە شانۆی‬ ‫هاوچەرخ و مودێرن���ی جیهانی ڕۆڵێکی‬ ‫گەورەی گێڕاوە‪ ،‬بەتایبەتی بەخوێندنەوە‬ ‫هۆشیار و دیدە شانۆییە کردەییەکەی بۆ‬ ‫ئەم کتێبە‪ ،‬دەرگایەکی بەرین بە ڕووی‬ ‫ش���انۆی توندوتیژ و ئارتۆدا دەکاتەوە‪.‬‬ ‫بروک لە سەرەتای شەستەکاندا‪ ،‬هەوڵی‬ ‫دەستەبەرکردنی شانۆیەکی میتافیزیکی‬ ‫دا و ل���ە بەکارهێنان���ی تووخمەکان���ی‬ ‫جەستە و پانتایی ش���انۆ و شانۆیەکی‬ ‫فیزیکییەوە‪ ،‬لە دیدو خەونەکانی ئارتۆ‬ ‫نزیک دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم کتێب���ە بەنرخە مس���تەفا قەس���یم لە‬ ‫فەرەنس���ییەوە کردویەتی بە کوردی و هیوادارم‬ ‫لە داهاتوویەکی نزیکدا باڵو بکرێتەوە‪.‬‬

‫شێتی و ناعەقڵ بەبۆچوونی میشێل فوكۆ‪:‬‬ ‫مێژووی شێتی لەسەردەمی كالسیك‬ ‫بەشی حەوتەم‬ ‫فوك���ۆ لەزۆر گۆش���ە نیگاوە وایبۆدەچێ ك���ە بوونی گرتووخان���ەكان ڕێگایێ نوێ‬ ‫لەمامەڵەكردن لەگەڵ هەژاری دیاریكرد ئەوەش لەس���ەربناغەی دروس���تكردنی جۆرە‬ ‫پێوەندی���ێ لەنێوان مرۆڤ‌و ئەوەی بتوانێ نام���رۆی بێ لەبوونیا‪ .‬هەژار‌و النەوازەكان‌و‬ ‫ئەوان���ەش نەیاندەتوان���ی پێویس���تیەكانی ژیانی خۆی���ان پڕكەنەوە‪ ،‬گش���ت ئەمانە‬ ‫شێوە وێنەێكیان لەس���ەدەی ڕێنێس���انس وەرگرت كە لۆژیكی سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫پەسەندیناكا‪ .‬سەدەی ڕێنێس���انس توانی النەوازەیی لەڕەوتی پۆزەتیڤی سۆفیگەرای‬ ‫دەربازكا‪ .‬ئەم الیەنەش لەڕێگای دوو ئاڕاستە لەبیر دەركەوت‪ ،‬كە لەالێ مانای ڕەهای‬ ‫هەژاری البەرێ‌و لەالێتریش ئەو بەهایە لەئیحسان پووچكاتەوە كە لەیارمەتیدانی هەژار‬ ‫س���ەرچاوەدەگرێ‪ .‬فوكۆ ئاماژە بۆئەوەش دەكا كە چۆن بوونی هەژاری‌و دەوڵەمەندی‬ ‫لەجیهانا وەك هێمایێك لەس���ەر هێزی یەزدان‌و وەك بەش���ێ لەتوڕەی یەزدان لەسەر‬ ‫زەوی خۆینیش���اندەدا‪ ،‬تەنانەت فوكۆ باسلەوەش���دەكا كە لەگەڵكاتا‪ ،‬لەساڵی ‪1525‬‬ ‫وە‪ ،‬لەزۆرب���ەی واڵتان���ی ئەوروپ���ا‪ ،‬ئەوروپای پرۆتس���تانتی‪ ،‬بەش���ێ زۆر لەداهات‌و‬ ‫شوێنی كڵیس���ەكان بۆ یارمەتیدانی هەژاران‌و نەهێش���تنی النەوازەی تەرخانكرا‪ .‬ئەو‬ ‫ڕیفۆرمەی لەواڵتانی پرۆتستانیتیدا دەستیپێكرد بووەهۆی سێكوالریزەكردنی كاروباری‬ ‫هاریكاریكردن���ی هەژاران‌و خودی هەژاریش وەك كێش���ەێ لەكۆمەڵگە تەماش���اكرا‌و‬ ‫دەوڵەتیش ئەركی چارەسەركردنی لەڕێگای كۆكردنەوەی باجەوە گرتەئەستۆ‪ .‬كەواتە‬ ‫كارلەس���ەرئەوەكرا كە هەژاری وەك خەتا نەبینرێ بەڵكو وەك هەڵەی نادادپەروەری‌و‬ ‫بێنیزام���ی‌و بۆیش���ە دیاردەی ه���ەژاری بوو بەكێش���ەێ لەبەردەم دەس���ەاڵت‌و ئەمە‬ ‫سەرەتاێكیشبوو بۆ بەسێكوالریزەكردنی یارمەتیدانی النەوازان‌و دەستكورتان‪.‬‬ ‫هەر ل���ەو دەم���ەدا‌و بەتایبەت لەفەرەنس���ا‪ ،‬ك���ە واڵت���ێ كاتۆلیكییە‪،‬گرتووخانە‬ ‫بوو بەجۆرەچارەس���ەرێ بۆ نەهێش���تنی دی���اردەی هەژاری‌و دام���اوی‪ .‬لەمحاڵەتەدا‬ ‫گرتووخانەكان بوون بەداڵدەێ بۆ ئەمانە لەالێ بۆئەوەی ژیانێكیان بۆمس���ۆگەركەن‌و‬ ‫لەالێتریش بۆئەوەی سزایئەوانەبدەن سەرپێچی لەفەرمانەكانی گرتووخانەكان دەكەن‪.‬‬ ‫ئەمەش لەسەر ئەو بناغەیەی كە جیاوازی لەنێوان هەژاری باش‌و هەژاری خراپ‪ ،‬ئەوی‬ ‫گوێڕایەڵەو ئەوی گوێڕایەڵنییە كرا‪ .‬ئەم تێگەیش���تنەش بەسەر فەزای گرتووخانەكان‪،‬‬ ‫نەخۆش���خانە گشتیەكان‪ ،‬تا كۆتای س���ەدەی كالس���یك زاڵبووە‪ .‬فوكۆ وایبۆدەچێ‬ ‫تەنانەت ش���ێتەكانیش ڕووب���ەڕووی ئەم الیەنە‪ ،‬پۆلكردنە‪ ،‬بوونەتەوە‪ .‬بەس ش���ێتی‬ ‫لەس���ەدەكانی ناوەڕاس���ت جۆرە پیرۆزیێكی (موقەدەس) بەخۆوەدی كە لەس���ەدەی‬ ‫كالس���یك ش���ێتی ئەم حاڵەتەی لەدەستدا‪ .‬فوكۆ هۆی لەدەس���تدانی پیرۆزی شێتی‬ ‫لەسەدەی كالسیك بۆئەوە دەگەڕێنێتەوە كە شێتی ڕووبەڕووی دڕڕماندەبێتەوە‌و شێتی‬ ‫تەنیا لەڕوانگەی ڕەوش���تیەوە تەماش���ادەكرێ‪ .‬ئەمەو تاكە شوێنێ لەم سەردەمە كە‬ ‫شێتی گرتۆتەخۆی شانبەشانی هەژار گرتووخانەكان بووە كە لەشێوەی نەخۆشخانەی‬ ‫گشتی دروستكراون‪ .‬لەهەمانكاتا فوكۆ ئەوەشمانپێدەڵێ كە لەسەدەی ‪ 18‬بوونی شێت‬ ‫لەدیدێ ئاینییەوە لێكنادرێتەوە بەڵكو كۆمەاڵیەتی‪ .‬گەر شێت لەسەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫وەك ئەوە بینراوە كە لەجیهانێكی ترەوە هاتووە ئەوا لەسەدەی كالسیك وەك كێشەێ‬ ‫پۆلیسی س���ێردەكرێ‌و پێوەندیشی بەشارەوە هەیە‪ .‬كەواتە شێت دەبێ بەبوونەوەری‬ ‫شار‌و بەهەژار‌و داماو النەوازەكان تێكەڵدەكرێ‪ .‬لێرەوە شێتی دەبێ بەبابەتی دەوڵەت‬ ‫ه���ەروەك بێكاری‌و ه���ەژاری‌و لەوەدووردەخرێتەوە كە ش���ایانی بەزەیپیاهاتنەوەبێ‪.‬‬ ‫بەمجۆرە ش���ێتی‌و گرتووخانە دەبن بەهۆگرییەكتر‌و تەنانەت گرتوخانە وەك دیاردەێ‬ ‫پۆلیس���یش تەماش���ادەكرێ‪ .‬بەواتاێك���ی تر‪ ،‬گرتووخانەكان لەس���ەرەتادا ش���وێنی‬ ‫چارەس���ەری پزیشكی نەبوونە‪ .‬كاتێ فوكۆ بۆ س���ەرەتای سەدەی ‪ 1500‬دەگەڕێتەوە‬ ‫ئاماژە بەچەندین دیاردەی س���ەیردەكا كە بەخۆی فەرمانی پادش���ایەتیەوە كارلەسەر‬ ‫دروس���تكردنی گرتووخانە‌و ڕێگرتن لەس���واڵ‌و ڕەش���وڕووتیگراوە‪ .‬ژمارەی سواڵكەر‌و‬ ‫بێدەرەتان‌و النەوازەكان لەشوێنێ وەك پاریس لەو دەمەدا سێ یەكی دانیشتوانی شار‬ ‫بووە (لەس���ەد هەزار سی هەزاری سواڵكەربووە)‪ .‬ئەڵبەتە بەشێ لەچارەسەرەكانیش‬ ‫بۆ بەرەنگاربوونەوەی سواڵ‌و النەوازی لەم شارە بریتیكراوە لەدوورخستنەوەی ئەمانە‬ ‫لەش���ار‌و پاككردنەوەی ش���ار لێیان‪ .‬بەدڵنیایەوە فوكۆ باسلەوەش���دەكا كە مامەڵەی‬ ‫پەرلەمان���ی فەڕەنس���ی لەوكاتە لەگ���ەڵ دیاردەی ه���ەژاری جیاوازبووە لەكڵیس���ە‌و‬ ‫پیاوە ئاینییەكان‪ .‬بەش���ێ زۆر لەو هەژاریەی لەودەمە لەفەڕەنس���ا یان لەواڵتانی تر‬ ‫باڵوبۆت���ەوە پێوەندی بەقەیرانی ئابووری ئەوروپاوە هەب���ووە‌و مامەڵەش لەگەڵ ئەم‬ ‫دیاردەیە ش���ێوازی تووندی گرتۆتەبەر‌و ڕەنگدانەوەی خراپی بەسەر ئەوانەوە هەبووە‬ ‫ه���ەژار نەبوونە‪ ،‬واتە هەژار نەبوون���ە‌و كەچی مامەڵەی هەژاریان لەگەڵدا كراوە‪ ،‬وەك‬ ‫شێتەكان‪ ،‬نەخۆش���ەكان‪ ،‬هۆمۆكان‌و ‪...‬دواجار پادشای فەڕەنسا لە‪ 1630‬دژوارترین‬ ‫یاسای دژ بەسواڵكەر‌و النەوازەكان پێڕەوكردوە‌و گشت ڕێگاكانی لەشارا گرتۆتەبەر تا‬ ‫كەسەكان هەوڵی كاركردن بدەن‌و شاریش لەدەستبەتاڵ‌و بێكارەكان پاككاتەوە‪ .‬بەشێ‬ ‫زۆر لەو ڕێگایانەش كە بۆ چارەس���ەركردنی بێكاری‌و نەهێشتنی دیاردەی سواڵكردن‌و‬ ‫النەوازەی گیراوەتەبەر بەسوودی ئەوانە نەگەڕایەوە كەوتبوونە دەرەوەی كۆمەڵگاوە‪.‬‬ ‫فوكۆ پێیوایە گرتووخانەكان لەس���ەدەكانی ناوەڕاس���ت ڕۆلێ زۆر ناڕوون‌و هەڵەیان‬ ‫دی‪ .‬ونبوونیشی لەپاش سەدەی ‪ 19‬بەوالوە وەك پەناگەێك بۆ سواڵكەر‌و بەندیخانەێك‬ ‫بۆ النەوازان نیش���انەیە لەسەر فەشەلەكەی‪ .‬بابەتی چارەسەری بێكاریش خۆی وەك‬ ‫مەس���ەلەێ ڕەوشتی بینی بۆیە یاسای تووندی لەبارەوە داڕێژرا‪ .‬شێتیش لەسەردەمی‬ ‫كالس���یكەوە وەك قووربانیێكی بێكاری تەماش���اكراوە‌و وەك بوونەوەری سەرزەمینێ‬ ‫تر بەاڵم فوكۆ وەك بەرهەمی سێس���تەمی بۆرجوازی‌و تێكچوونی ش���یرازەی ڕەوشتی‬ ‫دەیبینێ‪.‬‬ ‫‪Michel Foucault.Vansinnets historia under den klassiska‬‬ ‫‪epoken. Inledning av Sune Sunesson, 1983. Arkiv förlag, Lund.‬‬ ‫‪Michel Foucault. History of Madness. Jean Khalfa (ed.).‬‬ ‫‪translated by Jonathan Murphy. Routledge, 2006.‬‬ ‫‪Michel Foucault. Madness and Civilization: A History of‬‬ ‫‪Insanity in the Age of Reason. Translated by Richard Howard.‬‬ ‫‪Vintage;1988.‬‬ ‫‪Michel Foucault & Paul Rabinow. The Foucault Reader.‬‬ ‫‪Pantheon. 1984.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )39٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٢/١٧‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫حه‌ز ده‌كه‌ى له‌ چوار وه‌رزى‬ ‫ڤیڤاڵدى بپرسه‬ ‫بڕۆ ل ‌ه سه‌عات پێنجى به‌یانى بپرسه‌‬ ‫ئه‌و كاته‌ى مه‌الكه‌ى دراوسێمان‬ ‫بێ ددانشۆرین داوا ده‌كا فاتیحه‌یه‌ك‬ ‫بۆ ڕۆحى بیاللى حه‌به‌شى بخوێنین‪.‬‬ ‫بڕۆ (ل ‌ه ناكاو ل ‌ه خه‌و ڕاپه‌ڕین) بپرسه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه یه‌كه‌مین جگه‌ره‌ى‬ ‫به‌ر ل ‌ه نانى به‌یانى بپرسه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه تیشكى خۆرى سه‌ر سوكان و‬ ‫ل ‌ه سولفلێدان بپرسه‌‪.‬‬ ‫له‌ گۆرانیی ‌ه سه‌یروسه‌مه‌ره‌كانى ڕادیۆ‪.‬‬ ‫ل ‌ه یه‌كه‌مین قاوه‌ى به‌یانى بپرسه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆڕه‌ك تیلكۆم‪.‬‬ ‫ل ‌ه به‌ڕێوه‌به‌رى ئیداره‌‪.‬‬ ‫بڕۆ ل ‌ه پله‌ى گه‌رما بپرسه‌‪.‬‬ ‫بڕۆ ل ‌ه نانى نیوه‌ڕۆ ل ‌ه ماڵ و‬ ‫نانى نیوه‌ڕۆ له‌ ڕێستورانته‌كان بپرسه‌‪.‬‬ ‫بڕۆ حه‌ز ده‌كه‌ى ل ‌ه كتێبخوێندنه‌و‌ه بپرسه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه یوتوب بپرسه‌‪ ،‬كاتێ بێ تێگه‌یشتن‬ ‫گوێ بۆ شاملوو ده‌گرم‪.‬‬ ‫له‌ چوار وه‌رزى ڤیڤاڵدى‪.‬‬ ‫ل ‌ه (الله اكبر) و‬ ‫سێ ڕكعه‌ت نوێژى مه‌غریب بپرسه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه یه‌كه‌مین پێكى عه‌ره‌ق‪.‬‬ ‫بڕۆ له‌و گفتوگۆ ئه‌ده‌بییان ‌ه بپرس ‌ه‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه مه‌ستى ده‌كرێن‪.‬‬ ‫ل ‌ه ڕێگاى گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ ماڵ بپرسه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه دڵۆپه‌كانى باران بپرس ‌ه‬ ‫كاتێ ل ‌ه جامى پێشه‌وه‌ى سه‌یاره‌ ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه من بپرسه‌‪ :‬ئه‌و چركه‌ی ‌ه كه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه تێیدا بیرت لێ نه‌كه‌مه‌وه‌؟‬

‫ل ‌ه سه‌فه‌ردا حه‌زم ل ‌ه سه‌فه‌ره‌‬ ‫خۆت و جانتایه‌ك‬ ‫بچیت ‌ه وێسگه‌ى شه‌مه‌نده‌فه‌ر و‬ ‫ل ‌ه نه‌خشه‌ى سه‌فه‌ر‪،‬‬ ‫سه‌یرى هه‌موو شاره‌كانى دنیا بكه‌یت و‬ ‫نه‌زانیت بۆ كوێ بچى‪ ،‬به‌اڵم بڕۆى‪.‬‬ ‫بچیته‌ مۆزه‌خانه‌یه‌كى ڕۆمان و گێرمانه‌كان‬ ‫هیچ خۆش نه‌بێت و بێیته‌ ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫بچیت ‌ه كه‌نار «ڕاین» و ڕیلك ‌ه بخوێنیته‌وه‌‬ ‫هیچ خۆش نه‌بیت و بگه‌ڕێیته‌و‌ه ناو گه‌ڕان‪.‬‬ ‫ل ‌ه كه‌نیسه‌یه‌كى گه‌وره‌ى‬ ‫پڕ ل ‌ه په‌یكه‌ر بڕوانیت‬ ‫هیچ خۆش نه‌بێت و بچیت دۆنه‌ر بخۆیت‪.‬‬ ‫شه‌قام ‌ه سه‌ره‌كییه‌كان‪ ،‬به‌رد ب ‌ه به‌رد بپێوى‪.‬‬ ‫بچیت ‌ه ماڵى پاشا‪.‬‬ ‫ناو كه‌شتى‪ ...‬پاركى پڕ ل ‌ه تاووس و ژنى ڕووت‬

‫بیر ل ‌ه كڕینى كراسى هه‌نارى و‬ ‫شاڵى شین و عه‌ترێكى سۆرتاریك بكه‌یته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێ بگه‌ڕێیت و بگه‌ڕێیت و‬ ‫خوێن له‌ جه‌سته‌تدا‬ ‫وا بزانێ ئینقیالبه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه بارى ته‌عاال بپاڕێیه‌و‌ه‬ ‫هوتێله‌كه‌ت بدۆزیته‌و‌ه و‬ ‫بچیت ‌ه سه‌ر قه‌رەوێڵ ‌ه سپى سپییه‌كه‌ت‬ ‫دوازد‌ه گاڵس وێسكیی ساد‌ه بخۆیته‌و‌ه و‬ ‫بڵێى‪ :‬ل ‌ه سه‌فه‌ردا حه‌زم ل ‌ه سه‌فه‌ره‌‬ ‫سه‌فه‌رێك ئیدى دڵ ب ‌ه ئارامیى بخه‌وێ و‬ ‫هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و ته‌خت ‌ه‬ ‫تا ئه‌به‌د خه‌به‌رم نه‌كاته‌وه‌‪.‬‬

‫له‌گه‌ڵ باڵنده‌كانى‬ ‫ناوه‌ڕاستى شینایى ئاسمان بدوێى‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌وزایى و به‌رده‌كانى ژێر ڕووبار‬ ‫له‌گه‌ڵ ماسیگره‌كان‬ ‫له‌گه‌ڵ شێوه‌كارێكى چینى ك ‌ه له‌سه‌ر عه‌رد‬ ‫وێنه‌ى ده‌نگى شیعرخوێندنه‌وه‌ى كێشاوه‌‪.‬‬ ‫گوێ ل ‌ه عه‌زفى ئه‌فریقییەكى سواڵكه‌ر بگریت‪.‬‬ ‫بكه‌ویت ‌ه دواى ماینێكى خه‌لیجیى موحه‌جه‌به‌‪.‬‬ ‫بچیت ‌ه ته‌نیشت كچێكى شازده‌سااڵن و‬ ‫بته‌وێ بپرسى‬ ‫بۆ هه‌موو ڕۆژ ڕێك له‌و شوێنكاته‌‬ ‫ئاوا ب ‌ه ته‌نیایى له‌و خاڵه‌ ده‌ڕوانى؟‬ ‫له‌گه‌ڵ زه‌نگى كڵێس ‌ه‬

‫ زانا خه‌لیل‬

‫مۆتیڤ‪ :‬دڵشاد بەهادین‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬جەلیل حسێن‬ ‫‪jaleelhsen@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )188‬دوشةممة ‪2014/٢/١7‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪188‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )188‬دوشةممة ‪2014/2/17‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫چارەنوسی باوەڕی ئاینی لە پرۆسەی تێربونی كولتورییدا‬ ‫نەوزاد جەمال‬ ‫س��ەرەت��ا دەب���ێ ب��وت��رێ‪ ،‬ئ��ەو گریمانەیەی‬ ‫كە لەپشت ئ��ەم نوسینەوەیە بەهیچ جۆرێك‬ ‫داكۆكیكردن و بانگەشە نییە بۆ فۆرمێكی‬ ‫حوكمڕانی ئاینی‪ .‬بەڵكو‪ ،‬پێداگیریە لە تێزێك‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە كە‪‹ :‬كۆمەڵگە ب��اوەڕدارەك��ان›‬ ‫بەبێ تێربون لەپراكتیزەكردنی رێساكانی‬ ‫ئاینەكەیان‪ ،‬هەرگیز دەستهەڵناگرن لەبانگەشەی‬ ‫گەڕانەوەی ‹فەرمانڕەوایەتی پیرۆز›‪ ،‬چونكی‬ ‫كۆمەڵگەباوەڕییەكان تەنها لە گەیشتن بە‬ ‫بنبەستێكدا دەستبەرداری داوا رایدكاڵەكانیان‬ ‫دەبن كە ئەویش ‹دۆخی تێربونی كولتورییە›‪.‬‬ ‫ئەمە جگەلەوەی كە قسەش لەسەرئەوە نییە‪،‬‬ ‫مادام كۆمەڵگەیەكی باوەڕیی مافی خۆیەتی چۆن‬ ‫بیر لە ڕێكخستنی ژیانی بكاتەوە‪ ،‬بەو جۆرەش‬ ‫كاروباری سیاسیی و كۆمەاڵیەتیی بەڕێوەببات‪.‬‬ ‫نەخێر‪ ،‬لەو سۆنگەیەی كە كۆمەڵگەی ئێمە‪،‬‬ ‫نمونەی كۆمەڵگەیەكی ب��اوەڕە تائەوڕادەی كە‬ ‫لە جومگە وەرچەرخێنەرەكانی مێژویدا‪ ،‬هۆگری‬ ‫گ��ەڕان��ەوەی فەرمانڕەوایەتی پیرۆز‪ ،‬رێگرێكی‬ ‫سەرەكی بوە لەپێشكەوتن و گەشەكردنێكی‬ ‫كولتوریی و سیاسیی‪.‬‬ ‫باوەڕی ئاینی لە زەرورەتەوە بۆ‬ ‫بەرجەستەبون‬ ‫دی��ارە الی ‹ب���اوەڕداران› و ئەهلی عیرفان و‬ ‫بەگشتی زانایانی كۆمەڵناسی و دەرونناسیی و‬ ‫ئەنترۆپۆلۆجیستەكان‪ ،‬سەرچاوەی ئاینداریی‬ ‫لە مێژودا دەگەڕێتەوە بۆ بۆشاییەكی ناخەكیی‬ ‫مرۆڤەكان‪ .‬لەبەرئەوە پڕكردنەوەی پێداویستییە‬ ‫رۆح��ی و دەرون��ی و كولتوریەكان‪ ،‬هاندەرێكی‬ ‫سەرەكی باوەڕداریی مرۆڤە‪ .‬بەاڵم كێشەكە ئەوەیە‬ ‫كە خواستەكە لە تێربونی رۆحی و دەرونییەوە‬ ‫سەركات بۆ پیادەكردنی هەژمون‪ -‬ئەوتۆریتە‪-‬یەكی‬ ‫ئاینگەرا‪ .‬بەتایبەت كە باوەڕداران پێداگیریی لە‬ ‫خاوەندارێتی هەقیقەت بكەن و دەستبخەنە ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و كولتورییەوە‪ .‬هەروەها ئاینداری لە‬ ‫زەرورەتێكی رۆحییەوە بكرێتە نوێنەرایەتیكردنی‬ ‫سیاسی و كۆمەاڵیەتی چینێك‪ .‬واتە ئاینداریی‬ ‫لەخواستەوە ببێتە پیادەكردنی دەسەاڵتێكی‬ ‫پیرۆز لە سیستمێكی حوكمڕانیدا و مرۆڤ لە‬ ‫بڕوادارێكی ئاینخوازەوە‪ ،‬بكرێتە فەرمانڕەوایەكی‬ ‫باوەڕسەپێن‪ .‬دواجار مرۆڤ لە وەرگرەوە‪ ،‬ببێتە‬ ‫تاكە نوێنەری راستینەی باوەڕەكە‪.‬‬ ‫دیارە ئەم دۆخە زاتیانە نەك هەر گۆڕانێكی‬ ‫جۆریی باوەڕە‪ ،‬بەڵكو دواجار وەك هەقیقەتێكی‬ ‫پیرۆز ب��ەرەو قایلبونێكی شێلگیر و دەمارگیر‬ ‫ملدەنێ‪ .‬قایلبونێك كە هەرچی ل���ەدەرەوەی‬ ‫باوەڕەكەیەتی‪ ،‬بەهەڵە و تاوان بزانێ‪ .‬بەوپێیە‬ ‫هەر رەخنە و رەتكردنەوەیەكیش بەدژایەتیكردنی‬ ‫هەقیقەت بكەوێتەوەو بە بەڵگەیەكیش لەسەر‬ ‫رەوایەتی باوەڕەكە بزانێ‪ .‬لێرەوە‪ ،‬هەرچی روداو‬ ‫و ك��ارەس��ات و داتەپینی پێوەر و بەهاكانە‪،‬‬ ‫بەدەرئەنجامی راستەوخۆی «الدان» لەباوەڕی‬ ‫ئاینی لێكبداتەوە‪ .‬جگەلەوەی خراپی رەوشی‬

‫سیاسی و ناسەقامگیریی ئابوریی‬ ‫و ئ��اس��ای��ش��ی��ش بەئاكامێكی‬ ‫ت��وڕەب��ون و ت��ۆڵ��ەی یەزدانیی‬ ‫دەخوێنێتەوە!‬ ‫ئیدی ئەم جۆرە تێگەیشتنە‬ ‫دەب��ێ��ت��ە بەشێكی دان��ەب��ڕاوی‬ ‫س��ای��ك��ۆل��ۆج��ی��ای ئ��ای��ن��دار و‬ ‫میكانیزمێكی بەرگری و توندڕەویی‬ ‫و بەرتەسكبونەی بیركردنەوە‪.‬‬ ‫جگەلەوەی رێخۆشكەرێكە كە‬ ‫ب��اوەڕداران هەستی برینداریی و‬ ‫گیانی تۆڵەیان تێدا بچەسپێ‪.‬‬ ‫دواجار ئەم میكانیزمە ‹جەنگی‬ ‫ب���اوەڕ› ل��ە ژی��ان��ی كۆمەڵگەدا‬ ‫بەرپادەكات‪ ،‬جا بەزۆر و تۆقاندن‬ ‫ب��ێ ی��ا ب��ەه��ان��دان و ف��ری��ودان‪.‬‬ ‫لەئاكامدا ئەم بیركردنەوە‪ ،‬خۆی‬ ‫لە پرۆسەیەكی یەك بەدوایەكدا‬ ‫ك��ۆدەك��ات��ەوە‪ :‬دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫حكومەتێكی ئاینی و بەدیهێنانی‬ ‫مەملەكەتی خودا و جێبەجێكردنی‬ ‫رێساكانی لە زەویدا! لەغیابی ئەم‬ ‫ئاین و سیاسەت‪ ،‬دوو ئاڕاستەی پێچەوانە‬ ‫جۆرە حكومەتەشدا‪ ،‬بچڕانێك لە‬ ‫كولتوری ئاینیدا دروستدەبێت‬ ‫گێڕانەوەی ‹كورسی حوكم› بۆ نوێنەرێكی ئیالهی‪.‬‬ ‫كەبەبێ هاتنەدی‪ ،‬شڵەقاندن و نائارامی دەبێتە ئەم گوتارە لەئەنجامی هەست بەبێبەشبونەوە‬ ‫سیمایەكی زەقی كۆمەڵگەكان‪.‬‬ ‫بەهێزتردەبێ‪ ،‬توندتر و زەقتر دەب��ێ‪ ،‬تاخۆی‬ ‫قایلكراون‬ ‫وا‬ ‫لەبڕواداران‬ ‫لەبەرئەوە‪ ،‬زۆرێك‬ ‫تێردەكات لە گەیشتنێكدا بە پنتێ كە دۆخی‬ ‫كە تەنها ‹حكومەتێكی ئیسالمی› چارەسەری تێربونە‪.‬‬ ‫ئ��ەو داب��ڕان��ە كولتوریی و ئاینیە‪ .‬قایلبونێك‬ ‫كە لە یادەورییدا بیمارییەكی مێژویی هەیە؛‬ ‫تێربونی كولتوری چییە؟‬ ‫كاتێ ‹ئیسالم› لە قەڵەمڕەوییە مێژوییەكەی‬ ‫پ��رۆس��ەی تێربونی كولتوری دۆخێكە كە‬ ‫دورخرایەوە و نیشتمانی ب��اوەڕداران داگیركران ب��ی��روب��اوەڕی ئاینی لە ئاستەجیاكانی ژیاندا‬ ‫و توشی دابەشبون ه��ات‪ ،‬تەنانەت دەوڵەتی ئەزموندەكرێ و بەخۆی دەگ��ات‪ ،‬بەتایبەت كە‬ ‫مۆدێرنیش بوە ئەلتەرناتیڤێكی دەوڵەتی یەزدانی جڵەوی سیاسیی لەدەستدابێ‪ .‬بەدەربڕینێكیتر؛‬ ‫و زەبرێكی كوشندەی دا لەو باوەڕە‪ .‬هەر بۆیە‪ ،‬ت��ێ��رب��ون��ی ك��ل��ت��وری كاتێكە ك��ە ئەفسانەی‬ ‫باوەڕداران بەگشتی و بەتایبەت زانا و هزرمەندە ‹هەقیقەتی ب��ااڵی ئاین› لەزەمینەی واقیعدا‬ ‫‹بونیادگەرە›كانی وەك ‹م����ەودودی‪ ،‬سەید بەكردەیی وەك ئاكامی خۆپراكتیزەكردنی ئاین‬ ‫قوتب› و چەندانیتر‪ ،‬لە هەستكردن بەستەمێكی تاقیدەكرێتەوە‪ .‬هەڵبەت ئەم بۆچونە لەئەنجامی‬ ‫مێژوییەوە تێوریزەی ‹گێرانەوەی فەرمانڕەوایەتی خوێندنەوەیەكی ترەوە بۆ رەوشی خۆرهەاڵتی‬ ‫لەدەستچویان› ك���ردوە‪ .‬تاكە دەری��چ��ەش لە نێوەڕاست هاتۆتەئاراوە‪ ،‬جوگرافیایەك كە بەبێ‬ ‫زەینیاندا‪ :‬قەرەبوكردنەوەی ئەو لەدەستدانەیە بە پراكتیزەكردنی ئاین‪ ،‬ئارامی نابینێ‪ .‬نكوڵیش‬

‫ئێمە دەتوانین لە ئەزمونكردنی ‹كۆماری ئیسالمی ئێران›‪،‬‬ ‫‹سعودیە›و ئەو حكومەتانەی تر كە لەسەر بنەمای شەریعەت‬ ‫دەسەاڵتداری دەكەن‪ ،‬ئاسۆی دەسەاڵتەكانیان هەڵسەنگێنین‪.‬‬ ‫هەر لەو واقیعەدا‪ ،‬دەكرێ قسە لە راستی و شیاوێتی تێزی‬ ‫‹حوكمی ئاینیی› بكەین بەپۆزەتیڤ یا نەگێتیڤ‬

‫دین کۆمەڵێک گریمانەی مرۆیین‬ ‫کە قاڵب و سروشتێکی‬ ‫بیروباوەڕیان وەرگرتوە‬

‫‪3‬‬

‫لەوەناكرێ كە ئەم بەشەی جیهانی ئیسالمی‬ ‫گڕكانێكی كواڵو و نەگیرساوەیە تاڕێچكەی خۆی‬ ‫لەدەسەاڵتێكی سیاسیدا بەدینەهێنێ‪.‬‬ ‫س���ەرەڕای ئ��ەوەی كە ناكرێ ئیسالمگەرێك‬ ‫قایلكەین ب��ەوەی دەسەاڵتێكی ئاینیی ژیانی‬ ‫ه��اوچ��ەرخ��ی پ��ێ��رێ��ك��ن��اخ��رێ و ‹ب���اوەڕ›ی���ش‬ ‫پرسێكی شەخسییە‪ .‬نەك لەبەرئەوەی بەڵگەی‬ ‫سەلمێنەر و توانای پاساودانمان نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەبەرئەوەی بیروباوەڕ لەزاتێكی كۆمەاڵیەتییەوە‬ ‫سەریدەرهێناوە‪ .‬بۆیە بەسانایی بەری لێناگیرێ و‬ ‫تەنها ئەزمونكردنێكی كردەیی ئاین لە فۆرمە هەرە‬ ‫سەخت و مەترسیدارەكەیدا كە حوكمڕانییە هۆكاری‬ ‫پوكانەوەیە‪ .‬واتە پنتێك كە باوەڕە بەرەوڕوی‬ ‫خ��ۆی بكرێتەوە و لە بونە هێزەكییەكەیەوە‬ ‫بگوازرێتەوە بۆ‌بونێكی كردەكی‪ .‬چونكی لەوێوەڕا‬ ‫پێوەری راستی و دروستی گوتارەكە دەبێتەداوەر‬ ‫لەسەرخۆی‪.‬‬ ‫ئەگەر وردت��ر قسەبكەین‪ :‬ئێمە دەتوانین‬

‫ئارۆ هەرمان‬

‫عیرفان شەیدای‬ ‫ڕازو نهێنییە‬ ‫‪7‬‬

‫رزگار شەوکەت‬

‫لە ئەزمونكردی ‹ك��ۆم��اری ئیسالمی ئێران›‪،‬‬ ‫‹سعودیە›و ئ��ەو حكومەتانەی تر كە لەسەر‬ ‫بنەمای شەریعەت دەسەاڵتداری دەكەن‪ ،‬ئاسۆی‬ ‫دەسەاڵتەكانیان هەڵسەنگێنین‪ .‬هەر لەو واقیعەدا‪،‬‬ ‫دەكرێ قسە لە راستی و شیاوێتی تێزی ‹حوكمی‬ ‫ئاینیی› بكەین بەپۆزەتیڤ یا نەگێتیڤ‪ .‬شایانی‬ ‫باسە‪ ،‬ئەوەندەی باوەڕدارێ لەشوێنێكیتر‪ ،‬تینوی‬ ‫ئەوجۆرە حوكمەیە‪ ،‬بەدەگمەن لە خۆرئاواییەكانیدا‬ ‫دەبینرێ‪ .‬لەكاتێكدا بەئاشكرا بێزاری و وەڕەسی‬ ‫خەڵكی لەهەمبەر ئ��ەو سیستمانە بەهۆی‬ ‫پاشكەوتویی‪ ،‬ستەم و داپڵۆسین و ناهەقی‪،‬‬ ‫گەندەڵییەوە بەدیدەكرێ‪ .‬ئەو سیستمانە چەندە‬ ‫كارابن لە رامكردنی هاواڵتیاندا‪ ،‬ئەوەندەش ماكی‬ ‫ناباوەڕییان لەخودی كۆمەڵگەی ب���اوەەڕداردا‬ ‫چەقاندوە‪ ،‬سیستیمك كە تۆویی داڕوخان و الدانیان‬ ‫لە مندااڵنیاندا هەڵگرتوە‪ .‬چونكی بێزارییەك‬ ‫تێیاندا دركپێدەكرێ كە ئەگەر جارێكیتر كۆمەڵگە‬ ‫باوەڕییەكان ئیختیاری سیستمێكیان هەبێ‪،‬‬ ‫مۆدێلی ئاینی بەدەگمەن پەسەنددەكەنەوە‪ .‬رەنگە‬ ‫لەبەر هیچ نا‪ ،‬تەنها لەپێناو بەرزاگرتنی پیرۆزیی‬ ‫ئاینەكەیاندا!‬ ‫كەواتە‪ ،‬لە تێربونی كولتورییدا ئاینیش وەك‬ ‫هەر پێدراوێكی فەرهەنگی‪ ،‬چەندە لە جیهانبینی‬ ‫كۆمەڵگەشدا ب��ااڵو پیرۆزبێ‪ ،‬بە س��وڕی ژیانی‬ ‫كۆمەڵگەكاندا رەتدەبێ و لە پرۆسەی وەرگرتن‬ ‫و دەردان بەدەرنابێ‪ .‬بۆیە ب��اوەڕی ئاینیش لە‬ ‫ئەنجامی ئەزمونكردنێكی خۆییەوە لە پەرۆشیەوە‬ ‫بۆ لێڕاهاتن و ئالودەبون تا بێزاریی گ��وزەر‬ ‫دەك��ات‪ .‬هەمو باوەڕێك پاش ئەزمونكردنی لە‬ ‫ئیمتحانی رۆژگاردا‪ ،‬دەكەوێتەوە بەردەم پرسیارو‬ ‫لێپرسینەوە‪ .‬لەبەرئەوە دورنییە كە كۆمەڵگەی‬ ‫مرۆیی پاش تێربونێكی كولتوریی و فەرهەنگی‬ ‫لەپراكتیزەكردنی باوەڕەكەی‪ ،‬دەستبەرداریشی‬ ‫ببێ‪.‬‬ ‫م��رۆڤ لەدەستڕانەگەیشتنی بەبابەتێكدا‪،‬‬ ‫پەرۆشی و خواستی زیاددەبێت بۆی‪ .‬كە دەڵێین‬ ‫‹تێبربونی كولتوریی› مەبەستمان لەوە نییە ئاین‬ ‫مۆدەیەكی كاتیی مرۆڤە‪ ،‬چونكی ئاین میكانیزمی‬ ‫خۆهێشتنەوە و پارێزگاری لەخۆكردنی هەیە لە‬ ‫فۆرم و سەردەمی جیادا‪.‬‬ ‫لێرەوە‪ ،‬مەبەستەكە ئەوەیە گوتاری ‹پرۆژەی‬ ‫دەوڵەتی ئاینی› وەك مۆدەیەكی سیاسی زاڵ‬ ‫لە بەرامبەر ئایدۆلۆجییەكانی تردا‪ ،‬لەئەنجامی‬ ‫ب��ەرەوروب��ون��ەوە ل��ەگ��ەڵ ئەزمونێكی خۆكردا‬ ‫كۆتایی بەنوێنەرایەتی پ��رۆژەی��ەك��ی سیاسی‬ ‫دەهێنێ‪ .‬هەڵگرانی ه��زری ‹ئ��ای��ن‪-‬ب��اوەڕی��ی›‪،‬‬ ‫ئ��ەون��دە شوێنكەوتەی گ��وت��اری هەقیقەتن تا‬ ‫لە واقیعی خۆیاندا راستی و دروستیان بۆ‬ ‫دەردەك���ەوێ‪ .‬ئەزمونكردنی ت��ەواو‪ ،‬تێربونێكی‬ ‫كولتوری دێنێتەئاراوە كە دواجار پێداویستییە‬ ‫سەرەتاییەكەی یەكەم دەبێتە زێدەكولتوری‪.‬‬ ‫هەمیشە گۆڕینی ئاراستەی باوەڕ بەپێێ خواستی‬ ‫كۆمەڵگەكان ئەنجامێكی حەتمییە لەتەمەنی‬ ‫ئاینەكاندا‪ ،‬بەتایبەت كە پاوانخوازی لەكایەی‬ ‫سیاسی و گشتییەوە ب��ەرەو كایەی تاكەكەس‬ ‫بەرتەسك دەبێتەوە و دواجار لەوێشدا سنوردارتر‬ ‫دەبێ‪.‬‬

‫دوو ئەزمونی مێژوی زۆر گرنگ‬ ‫هەن لە میسر‪ ،‬یەکەمیان‬ ‫سەالحەدینی ئەیوبییە‬

‫‪8‬‬

‫ئەحمەد بان‬

‫ذمارة (‪ )188‬دوشةممة ‪2014/٢/١7‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫‪2‬‬

‫عەلی باپیر لەگۆڤەندی خەونەوە بۆ گۆڤەندی مێژوو‬ ‫زانا ئەكرەم‬ ‫س��اڵ��ی ‪ ،1935‬هیچ س��ەی��ر نەبوو‬ ‫كەستالین بڕیاری دا تەواوی نوسینەكانی‬ ‫كارل ماركس‌و ئەنگلس قەدەغە بكرێن‌و‬ ‫هەموو چاپخانەو كتێبخانەكانی مۆسكۆو‬ ‫شوێنەكانیتر‪ ،‬كەتایبەتبوون بەچاپكردنی‬ ‫نوسینەكانی ماركس داخران‪ .‬ستالینێك‬ ‫كەسەرۆكی روسیاو باوكی رۆحی پارتە‬ ‫كۆمۆنیستەكانی دونیا بوو‪ .‬بۆ سیاسییە‬ ‫ئیسالمییەكانیش هێند س��ەی��رە‪ ،‬كە‬ ‫كەسێكی وەك ع��ەل��ی ب��اپ��ی��ر‪ ،‬خۆی‬ ‫بەسونییەكی ئەهلی سوننەو جەماعەت‌و‬ ‫مەزهەب شافیعی ناساندووە بەو زمانە‬ ‫لەسەر كەیسی مێژوویی موعاویەو یەزید‬ ‫قسان بكات‪ .‬لێرەدا مەبەست لەناڕاستی‬ ‫قسەكانی عەلی باپیر نییە‪ ،‬بەس مەبەست‬ ‫لەسەیرو سەمەرەی ئەو باسانەیە كە‬ ‫ئەو دەیانكات‪ .‬خۆ بەشێك لەرەوایەتی‬ ‫سوتاندنی كتێبەكانی ماركس لەمۆسكۆدا‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬وەختێك ستالین ت��ەواوی‬ ‫ئەكادیمیاو سەنتەرەكانی دونیا مژوڵ‬ ‫دەكات بەدیراسەی وردی كۆمۆنیزمەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم گ��ەر ت���ەواوی رەوایەتیش بدات‬ ‫ب��ەخ��ۆی دواج���ار ل��ەم��ێ��ژوودا ستالین‬ ‫دیكتاتۆرو بیدعەچی ئەزموونی كۆمۆنیزم‌و‬ ‫سەرەخۆرەی راستییەكانی ماركس دێتە‬ ‫ئەژماردن‪.‬‬ ‫ئەو هەڵەیەش عەلی بپیر تێیكەوتووە‪،‬‬ ‫گ��ەر وەك نموونەیەكی گچكە لەپاڵ‬ ‫ستالیندا بیهێنینەوە‪ ،‬دروس��ت هەمان‬ ‫هەڵەیە ك��ە تێیكەوتووەو دواج���ارو‬ ‫لەداهاتوودا‌و لەناو شوێنكەوتوانی ئەهلی‬ ‫سوننەو جەماعەتدا پەتپەتێنی دونیای‬ ‫پێدەكرێت‪ .‬چوون فیكری ئاینی‌و هزری‬ ‫مەزهەبی‪ ،‬لەئێستادا بەخوێندنەوەی‬ ‫ئەكادیمی‌و زانستی نابێت بەیان بكرێن‪،‬‬ ‫نابێت راڤەیەكی لۆژیكی بۆ روداوێكی‬ ‫سەردەمی پێغەمبەر بكەین‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫میعراج‪ .‬هەروەك چۆن ئیمامی شافیعی‬ ‫رێی لێگرتووین حەدەسێكی مێژوویی‬ ‫وەك جەمەل‌و سەفین بوروژێنین‪.‬‬ ‫چوون ئایین ئایینە‪ ،‬ه��ەروەك چۆن‬ ‫ئایدۆلۆژیای كۆمۆنیزمیش ئایدیۆلۆژیایەو‬ ‫تەواو‪ .‬سەرچاوەكە چی بوو هەر ئەوەیە‪.‬‬ ‫هەموو ئەوانە وەك قۆناغی پێش خۆیان‬ ‫بۆنموونە ئەفسانەو خورافیات‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫ناتوانین ئەفسانەیەك كە دەرهاویشتەی‬ ‫ژیارێكی مرۆڤایەتییە بێین بەمەنتیق‌و‬ ‫س��ی��اس��ەت��ی خ��ۆم��ان ب��اس��ی بكەین‌و‬ ‫بینوسینەوە‪ ،‬نەخێر چ��ۆن ب��وو هەر‬ ‫وایەو تێكستێكی جێگیرە‪ .‬لەمەزهەب‌و‬ ‫ئاینیشدا رۆچوون بەپشتبەستن بەعەقڵ‬ ‫وەك وایە خۆت بهێنیتە بازنەیەكی دەرێی‬ ‫ئاینەوە‪ .‬هەموو ئەو بوختان‌و تەشەرانەی‬ ‫لەرۆژهەاڵتناسان دەدرێ���ت سەبارەت‬ ‫بەئاینی ئیسالم هەمان ئەو خوێندنەوە‬ ‫لۆژیكی‌و سیاسیانەن كە ئێستا عەلی‬ ‫باپیر دەیان كات‪ .‬هەر بۆیە ئەوان ئێستا‬ ‫الی ئەهلی سوننەو جەماعەت دێڕێك‬ ‫نوسینیان گەر باشیش بێت قابیلی قەبوڵ‬ ‫ێ لەم نێوەندەدا عەلی باپیر‬ ‫نییە‪ .‬وەل ‌‬ ‫وەك سیاسییەك نەك وەك كۆڵەرێكی‬ ‫ئەكادیمی‪ ،‬چوون ئەو كۆڵەرو ئەكادیمی‬ ‫نییەو مافی ئ��ەو نییە‌و بەتەمەنیشی‬ ‫نوسینێكی زانستی ن��ەب��ووە‪ .‬هاتووە‬ ‫لێرەو لەوێ‌ لەدەرگا گەلێك دەدات تا‬ ‫پارویەك بۆ خۆی‌و بۆ حزبەكەی تاكاتێك‬ ‫كە ئەمیریەتی پێدا بكات‪ .‬ناو بەناو‬ ‫عەلی باپیر دەبێتە سورەی بەر لەشكری‬ ‫ێ لێدوانەكان‬ ‫پرس‌و جۆیەك‌و لێرەو لەو ‌‬ ‫دڵی توێژێك یان چینێك یان حزب‌و‬ ‫مەزهەبێك بریندار دەك��ات‪ .‬ئایا ئەم‬ ‫لێدوان‌و لێكەوتانەی عەلی باپیر هەوانتەو‬ ‫هەڕەمەكین یاخود بەبەرنامەن‌و بەرەو‬ ‫ئامانجێكی دیاریكراون؟‬ ‫ئایا راوێژكارەكانی بەم تەقینەوەی‬ ‫موجادەلەو موداخەالنە پێشبینیی دەكەن‬ ‫یاخود ه��ەرن��اون‌و هەرگیز گرفتێكیان‬ ‫رووبەڕوو نەكراوەتەوە لەالیەن ئەمیرەوە‪.‬‬ ‫ع��ەل��ی باپیر‪ ،‬ئ��ەن��دام��ی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی ئ��ێ��راق‌و ئەمیری پارتێكی‬ ‫ئیسالمی ك��وردی�ی‌و گەلێ‌ ج��ار مەالی‬

‫نێو مینبەرو سەردەمێكیش چەكدارو‬ ‫چەك بەدەست‪ .‬هەندێ كات لەبەرەی‬ ‫ێ جار‬ ‫سلێمانی‌و ئێستا لەهەولێر‪ .‬گەل ‌‬ ‫نیازی نێزیكبوونەوە لەخانەوادەی مەال‬ ‫عەلی‌و ئێستایش سەربەخۆو س��ەردار‬ ‫لەحزبێكدا‪ .‬هەمیشە گرێیەكی دەرونی‬ ‫لەبابەتە وروژێنراوەكانی عەلی باپیردا‬ ‫دەخوێنرێتەوە‪ ،‬وەك ئەوەی بەڵێنێكت‬ ‫بەهەوادارانت دابێت‌و بۆت نەچوبێتە سەر‪،‬‬ ‫بۆیە سەرقاڵیان دەكەیت بەبەڵێنێكی‬ ‫ترەوە‪ .‬پەلەكردن‌و هەراسییەك بەئەدای‬ ‫وتەو كرداری عەلی باپیرەوە دیارە‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��م��ەت��ێ��ك ب���ۆ زۆرن���وس���ی���ن‌و‬ ‫زۆربەرهەمی‪ ،‬هەیەجانێك بۆ زۆرترین‬ ‫كورسی پەرلەمان‪ ،‬سوربونەوەیەك بۆ‬ ‫كەوتنە پێشی ئەوانیدی‪ .‬شڵەژانێك‬ ‫بەپەیوەندییە دەرەكییەكانەوە لەتوركیاوە‬ ‫تا ئ��ێ��ران‌و تامەرجەعە شیعییەكانی‬ ‫باشورو بەغداد‪ .‬عەلی باپیر وەكچۆن‬ ‫دەستی بۆ چەك برد وەك سەربازێك‪،‬‬ ‫بەو جۆرەش دەستی بۆ تەفسیر برد‪،‬‬ ‫هاوكات دەستی بۆ راڤ��ەی فەرمودە‌و‬ ‫مێژوو برد‪ ،‬لەم دواییانەشدا دەستیدایە‬ ‫شرۆڤەی شیعری ئەی رەقیب‌و ئێستاش‬ ‫تاوتوێی مێژوویەكی برینداری هەزار‬ ‫سالەدەكات‪ .‬وەك سایكۆلۆجیستێكیش‬ ‫خەونی راڤە دەك��ردو دەیپەرژایە سەر‬ ‫دنیای خەون‪ ،‬بەرانبەرەكەی دەخستە‬ ‫غایەلەی ئەوەوە كە كەراماتی شێخێكی‬ ‫هەیەو لەهەمانكاتیشدا رەگ‌و رەچەڵەكی‬ ‫شێخ‌و پیرۆزییەكانی خانەقاو خودی شێخ‬ ‫عوسمانی دایە بەر نەشتەر‪ .‬هەموو ئەم‬ ‫بابەتانەی عەلی باپیر دەستیان بۆ دەبات‬ ‫بابەتی شوێن قسەن‌و دەكرێت مرۆڤ‬ ‫لەسەریان راوەستێت‪ .‬بەاڵم نەبووەو‬ ‫نابێت بەتایبەت لەم سەردەمەدا‬ ‫كە سەردەمی ئەكادیمیبوون‌و‬ ‫زانستیبونی وت��ارو نوسین‌و‬ ‫پیشەیە لەهەموو بوارەكاندا‬ ‫تەنها كەسێك هەستیارترین‬ ‫پ��رس��ەك��ان بوروژێنێت‪.‬‬ ‫ع��ەل��ی باپیر هەمیشە‬ ‫ب��ەب��ەڵ��گ��ەی ئ��ای��ات‌و‬ ‫ح���ەدی���س زۆرت���ری���ن‬ ‫گۆمی موناقەشەكانی‬ ‫شڵەقاندووە‪ .‬بەبەڵگەی‬ ‫فەرموودە توانی خەو‬ ‫ب���ەخ���واوە ببینێت‪.‬‬ ‫بەبەڵگەی فەرمودە‬ ‫توانی دەس��ت بداتە‬ ‫چ����ەك‪ .‬ب��ەب��ەڵ��گ��ەی‬ ‫ف��ەرم��وودە برایەكی‬ ‫خ������ۆی ك���وش���ت‪.‬‬

‫بۆ سلێمانی‌و نەفرەتی باراندە سەر ئەو‬ ‫كۆمەلەموسڵمانەی كەبیر لەجیهاد‬ ‫ناكەنەوە‪ .‬بەبەڵگەی ف��ەرم��وودە زیاد‬ ‫لەچەند ژنی هێناو بەبەڵگەی فەرموودە‬ ‫كتێبێكی دەركرد لەسەر ئیمان‌و پەرلەمان‌و‬ ‫دروست بۆچوونی عەبدواڵ عەزامی لەسەر‬ ‫پەرلەمان دوپاتكردەوەو پێی وابوو تەنها‬ ‫یەك بەند كە ئەهلی سوننەو جەماعە‬ ‫پێی رازی نەبێت لەپەرلەماندا دەربچێت‬ ‫ئەوە مەجلیسی كوفرو بێ‌ باوەڕانە‪،‬‬ ‫كەچی هەر بەبەڵگەی فەرموودە‬ ‫خۆی كاندیدكرد بۆ پەرلەمان‌و‬ ‫ئێستا لەپەرلەمانە‪.‬‬ ‫سەردەمێك بەبەڵگەی‬ ‫ف���ەرم���وودە تەنگی‬ ‫بەراپەڕینی ئیسالمی‬ ‫ه��ەڵ��چ��ن�ی‌و ل��ەگ��ەڵ‬ ‫بزووتنەوەدا بوونەوە‬ ‫ب��ەی��ەك‌و ئێستاش‬ ‫بەبەڵگەی فەرموودە‬ ‫ل���ەب���زووت���ن���ەوە‬ ‫ج��ی��اب��ووەت��ەوەو‬ ‫ح����زب����ێ����ك����ی‬ ‫س����ەرب����ەخ����ۆی����ە‪.‬‬ ‫س��ەردەم��ێ��ك م��ەال كرێكار‬ ‫لەیادی شەهیدكردنی ئیمام‬ ‫حسێندا وتارێكی لەمزگەوتی‬ ‫جیهادی سلێمانی دا‪ ،‬ئەو‬ ‫وتارە دواتر لەسەحەر كە‬ ‫رایەڵەیەكی جیهانی‬ ‫ئ����ێ����ران����ی����ە‬

‫لەراڤەی خەونەكانیدا بوویە جێگەی‬ ‫پ��رس��ی��ارو زەردەخ���ەن���ەی رۆشنبیرو‬ ‫بیرتیژان‪ ،‬چ ل��ەب��ەرەی عەلمانی‌و چ‬ ‫لەبەرەی ئیسالمی‪.‬‬ ‫لەئێستایشدا ئەم پیاوە وەك چۆن‬ ‫ئ��ی��ع��ج��ازی ئ��ەو‬ ‫ب���ەئ���ی���ع���ازو‬ ‫م��ی��دی��او‬

‫لەئێستادا كاتێك ب��اس لەیەزیدو‬ ‫موعاویە دەكات مرۆڤ ئەبڵەق دەبێت‬ ‫لەماجەراكان‪ .‬راستە هەموو ئەوانەی‬ ‫ئ��ەو ب��اس��ی��ان دەك���ات ب��ەزی��ادی��ش��ەوە‬ ‫لەسەرچاوە مێژووییەكاندا باسكراون‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەوانەی كەدەیانگێڕنەوە عەلی‬ ‫باپیر لەزمنی ئەهلی سونەو جەماعەیان‬ ‫نازانێت‪ .‬تەنانەت عەلی باپیر كەخۆی‬ ‫بەشافیعی م��ەزه��ەب دەزان��ێ��ت‪ .‬ئەوە‬ ‫ئەگەر ئیعتراف بەشافیعی بكات‪ .‬ئەو‬ ‫راب��ردووە باسكردن لێی بیدعەیەو‬ ‫وروژان���دن���ی ك���اری سودبەخش‬ ‫نابەخشێت‪ .‬ئ��ەدی باسكردنی‬ ‫لەرەوشێكی وەهاداو گێڕانەوەی‬ ‫دەب��ێ��ت چ��ی ب��ێ�ت‌و ب��ۆ چی‬ ‫لەم كاتەدا بێت؟ بۆ هەموو‬ ‫الی���ەك روون���ەو لەپێشەوە‬ ‫باسمان كرد لەدڵڕاگیركردنی‬ ‫بیری سیاسی شیعە بەوالوە‬ ‫هیچی تر نابەخشێت‪ .‬عەلی‬ ‫باپیر وەك سیاسییەك قودرەتی‬ ‫حزبەكەی لەهەموو شت بەالوە‬ ‫گرنگترە‪ .‬ئەوە تاكاتێك كە ئەو‬ ‫ئەمیریەتی‪ .‬واتە تا هەتایە‪ .‬ئەوڕۆ‬ ‫لەهاوكێشە سیاسییەكاندا وەختە‬ ‫ئێران دەیباتەوە‪ .‬چوون راگرتنی‬ ‫پایە لەقاوەكانی حوكمی ئەسەد‬ ‫لەسوریاو فریادرەسی حزبوڵاڵ‌و‬ ‫ئێران‪ .‬هاوكات ملدانی كۆمەڵگەی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ب��ۆ دان��وس��ان��دن‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب��ەش��ار ئ��ەس��ەددا‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫دیسانەوە هەڵبژاردنە ب ‌‬ ‫گ��رێ‌و گۆڵەكانی ئێران‌و‬ ‫باشبوونی پێوەندییەكانی‬ ‫رۆحانی‌و ئۆباما‪ .‬هەموو‬ ‫ئ��ەم��ان��ە زەرورەت�����ی‬ ‫خ��ۆق��وت��ارك��ردن��ی‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی‌و‬

‫عەلی باپیر وەكچۆن دەستی بۆ چەك برد وەك سەربازێك‪،‬‬ ‫بەو جۆرەش دەستی بۆ تەفسیر برد‪ ،‬هاوكات دەستی بۆ‬ ‫راڤەی فەرمودە‌و مێژوو برد‪ ،‬لەم دواییانەشدا دەستیدایە‬ ‫شرۆڤەی شیعری ئەی رەقیب‌و ئێستاش تاوتوێی مێژوویەكی‬ ‫برینداری هەزار ساڵە دەكات‬ ‫بەبەڵگەی ف��ەرم��وودە س��ەرەداوێ��ك��ی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ رژێ���م هێشتەوە‪ .‬بەبەڵگەی‬ ‫فەرموودە جەنگی ناوخۆی كرد‌و بەرەی‬ ‫پارتی‌و یەكێتی بەعەلمانی‌و دور لەخوا‬ ‫داناو نەفیری جیهادی كرد‪ .‬بەبەڵگەی‬ ‫ف��ەرم��وودە لەجوندو ئەنسارو هەموو‬ ‫توندڕەوەكان خۆی جیاكردەوە‪ .‬زەمەنێك‬ ‫بەوردی لەمینبەرەكانی هەوراماندا باسی‬ ‫لەخەواریج‌و جۆرەكانی خەواریج دەكردو‬ ‫هەموو ئەوانەی واپێناسەكرد كە قورئان‬ ‫لەقوڕگیاندا ناچێتە خوارێ‌‪.‬‬ ‫هەر بەبەڵگەی حەدیسێك كە لەئیبن‬ ‫عەساكرەوە گێڕاویەتیەوە بەدیواری‬ ‫مزگەوتەكاندا هەڵی واس��ی‌و هەرچی‬ ‫مێزەرە بەسەری یەكگرتوو بوو دەریكردن‬

‫پەخشكرایەوەو دەنگدانەوەی هەبوو‪.‬‬ ‫ع��ەل��ی باپیر ب��ەب��ەڵ��گ��ەی ف��ەرم��وودە‬ ‫ێ پەڕوباڵی كرد‬ ‫دنیای لێهێنا بەیەكاو ب ‌‬ ‫ه��ەروەك چۆن ئێستا بەبێ‌ پەڕوباڵی‬ ‫دەیبینین‪ .‬ئێستایش ماوەیەك بوو عەلی‬ ‫باپیر دەنگی لەمیدیاكانەوە كزبووبوو‪.‬‬ ‫حزبەكەیشی لەگردبوونەوەی پێكهێنانی‬ ‫كابینەی حكومەتدا بەهەموو رێگاكان‬ ‫زیاد لەوەزیرێكی بۆ دەستەبەر نابێت‌و‬ ‫دروست مامەڵەی حزبێكی بچوكی وەك‬ ‫زەحمەتكێشانی لەگەڵدا دەكرێت‪ .‬عەلی‬ ‫باپیر وەك چ��ۆن لەخوێندن لەسەر‬ ‫شێخ‌و پیاوە بەرزەكانی هەورامان گورزی‬ ‫سەنگینی بەركەوت‌و لەهەڵبژاردنەكاندا‬ ‫دەنگەكانی كەمی ك��رد‪ .‬بەو جۆرەش‬

‫مینبەری حزبەكەی هەڵدەسوڕێت‪ .‬هەر‬ ‫بەبەڵگەی فەرموودە هاتووە سیاسەتی‬ ‫دڵ��ڕاگ��ی��رك��ردن��ی ئ��ێ��ران��ی خستووەتە‬ ‫ئەولەویەتی كارەكانییەوە‪ .‬یەكێك‬ ‫لەئەندامە بااڵكانی بزووتنەوەی ئیسالمی‬ ‫پێی وایە لەمێژووی عەلی باپیردا كارێك‬ ‫نابینین كە پێشتر بۆخۆی دژی ئەو‬ ‫ك��ارە قسەی نەكردبێت‪ .‬عەلی باپیر‬ ‫نوسینگەلێكی ه��ەن زۆر توندو زبرە‬ ‫بەرامبەر بەشیعەو بەوردی‌و بەبەڵگەوە‬ ‫رابردووی گرفتەكان دەلكێنێت بەتۆڕێك‬ ‫كینەو بیدعەو وەسوەسەی بێباوەڕییەوە‬ ‫كە شیعەی پێتاوانبارەو لەدەرێی بازنەی‬ ‫ئیمان وەك مەرجەع سوننەو جەماعەتێك‬ ‫تەماشایان دەكات‪.‬‬

‫خۆجیاكردنەوەی كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫لەحزبەئیسالمییە سونییەكانی دنیای‬ ‫ئ��ەوڕۆی رونتر پێوتین‪ .‬چ��وون ئەوڕۆ‬ ‫شكستی ئیخوان‌و الوازب��وون��ی هێزی‬ ‫مادی‌و مەعنەوی‌و دەسەاڵتیان لەمیسر‬ ‫ك��اری ك��ردە س��ەر ت���ەواوی لقەكانیان‬ ‫لەدونیادا‪ .‬بۆ كەسێكی وەك عەلی باپیرو‬ ‫حزبەكەی ئەوە پرسێكی جدییە‪.‬‬ ‫ب��ەت��ای��ب��ەت دەب��ی��ن��ی��ن ل��ەئ��ێ��راق��دا‬ ‫سونەی ع��ەرەب��ی زیاتر ئاراستەكەی‬ ‫ب��ەرەو سوننەیەكی روو بەقاعیدەیەو‬ ‫سیاسەتوانانی سوننی لەگەمەی ئەوڕۆدا‬ ‫شكستیان هێناوەو دەستەكانی قوم‌و‬ ‫قدوەكانی تاران مالكییان زاڵتر كردووە‬ ‫بەسەر ئیرادەی گەلی ئێراقدا‪ .‬هەربۆیە‬

‫حزبەئیسالمییە سیاسییە كوردییەكان‬ ‫ل��ەه��ەرێ��م��ەك��ەدا وەخ��ت��ە بێپشتیوان‬ ‫دەمێننەوە‪ .‬بۆیە زەرورەتی گۆڕانكاری‬ ‫ل��ەئ��ەدای وت��ارو نەهجی سیاسیدا بۆ‬ ‫ئیسالمییەكان ئێجگار زەرورو لەجێیخۆیە‪.‬‬ ‫چ مەنتقێك دەتوانێت قبوڵی ئەوە بكات‬ ‫عەلی باپیر هەمان بۆچوونی لەسەر‬ ‫معاویە دەبێت‪ ،‬گ��ەر رژێمی ئێستای‬ ‫ئێران لەسەركار نەبێت‪ .‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫عەلی باپیر ب��ۆ موجامەلەی ئێران‌و‬ ‫ئێرانییەكانەو وروژاندنی پرسەكەش بۆ‬ ‫بەرژەوەندی حزبەكەی لەجێی خۆیەتی‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا جێگەی لەسەر وەستانە‬ ‫خۆگالندنە لەپرسی شەریعەتدا‪.‬‬ ‫دەق���ەك���ان‌و م��ێ��ژوو‪ ،‬ف���ەرم���وودەی‬ ‫پێغەمبەرو قەولی سەحابی‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەمانە بۆ سیاسییەك دەق‌و تێكستی‬ ‫م��ەت��ات��ی�ن‌و ب��ەه��ەم��وو ش��ێ��وەی��ەك تۆ‬ ‫دەتوانی سیاسەتیان پێبكەیت‪ .‬تۆ چەند‬ ‫فەرموودەیەكت هەیە ب��وار بۆ فرەیی‬ ‫حزبی سیاسی دەكەنەوەو هەندێكیشت‬ ‫هەیە ئەسڵەن نابێت ئیسالم توخنی‬ ‫س��ی��اس��ەت‌و سیاسییەكان بكەوێت‬ ‫هەروەك چۆن لەمڕۆدا دەبینین سەلەفی‬ ‫الجەماعە چلۆن تەنگیان بەئیسالمییە‬ ‫سیاسییەكان هەڵچنیوە‪ .‬ه��ەر لەناو‬ ‫سەلەفییەكانیشدا سەلەفی مەدخەلی‬ ‫زۆر نیە كەدروستبوون‌و راب��ردووی��ان‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ جەنگی كەنداو‪ ،‬لەناو‬ ‫وانیشدا سەلەفی جیهاد‌و ناجیهادی هەیە‬ ‫كە لەناو كۆمەڵگەی كوردەواری ئێستادا‬ ‫چەند تۆرەمەیەكیان لێدەبینینەوە‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە بۆ مامۆستا عەلی باپیر سەیر‬ ‫لەباس‌و خواسەكاندا نییە‪ ،‬بەاڵم سەیر‬ ‫لەوەدایە كە بۆچی لەئێستادا ئەو پرسانە‬ ‫دەجوڵێنێت؟‬ ‫لەراستیدا هەموو ئەو سەیرانە‪ ،‬لەالی‬ ‫ئەو سیاسەتن‌و دواج��ار ئەو سیاسەت‬ ‫دەكات‪ .‬سیاسەتی ئەو دەمێك شێخێكت‬ ‫لێزویر دەك���ات‌و دەمێك دەروێشێك‪،‬‬ ‫سەردەمێكیش ئیخوان‌و وەهابیەكت‬ ‫لێتوڕە دەك��ات‌و لەئێستاشدا باسكردن‬ ‫ل��ەزوڵ��م��ی ی��ەزی��د‪ ،‬بێگومان ت���ەواوی‬ ‫سەلەفی ساڵحی بەدڵشاد گەرمیانیشەوە‬ ‫لێهانداوە‪ .‬چ��وون ئ��ەگ��ەر وت��ارەك��ەی‬ ‫عەلی باپیر سیاسەت نییە‪ ،‬ئەدی بۆ‬ ‫دلێر گەرمیانی‌و دڵشاد گەرمیانی ئەو‬ ‫قسانەی ئەو بەراست نازانن‌و باسكردن‬ ‫لەزوڵمی معاویەو یەزید تەزوو بەگیانیاندا‬ ‫دەهێنێت‌و بەبڤەی دەزانن؟ ئەم مەهزەلەیە‬ ‫یانی چی؟ ئایا گەر ئەو قیاسەی عەلی‬ ‫باپیر بۆ تۆمەتباركردن‌و غەدرو خیانەتی‬ ‫موعاویەو یەزید بەپێوەر وەربگرین‪،‬‬ ‫بەهەمان قیاس‌و بەهەمان سەرچاوە كە‬ ‫ئەو هێناویەتی زوڵم‌و ستەم‌و نیپۆتیزمی‬ ‫عوسمانی كوڕی عەفانیش دەخوێنینەوە‪.‬‬ ‫مەگەر ئەویش ت��ەواوی خزم‌و خوێش‌و‬ ‫نزیكەكانی وەك والی دانەمەزراند؟ خۆ‬ ‫هەمان سەرچاوەكان كە دژ بەیەزیدو‬ ‫زوڵمی یەزیدن باسی ئەوە دەكەن؟ دەی‬ ‫عەلی باپیر بۆ نایەت بەلۆژیكی دەست‬ ‫بۆ عوسمانی كوڕی عەفان بەرێت؟ ئەو‬ ‫سەحابیەو معاویەش ه��ەر سەحابیە‪.‬‬ ‫نەخێر ب��اس لەعوسمان ناكات‪ .‬نەك‬ ‫لەبەر ئەوەی خۆشی دەوێت نا‪ .‬بەڵكو‬ ‫لەبەر ئەوەی لوبی م��ەوزوع‌و مەبەستی‬ ‫ئ��ەو لەیەزیدو حسێندایەو لێرەشەوە‬ ‫شادومانی دەدات ب��ەب��ەرەی ئەوبەر‪.‬‬ ‫خاڵێكی تر ئەوەیە گەر باسی عائیشەو‬ ‫عوسمان‌و عومەر بكات‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫ت��ەواوی ئەهلی سوننەو جەماعە لێی‬ ‫راستدەبنەوە‌و ش��ار ب��ەدەری دەك��ەن‪،‬‬ ‫ئەگینا دڵنیام عەلی باپیر مەنتیقێكی‬ ‫هەیەو شرۆڤەیەكی پێیە بۆ ئەوان كە‬ ‫هیچ ئەهلی سوننەو جەماعەیەك پێی‬ ‫رازی نییە‪ .‬بەاڵم ئەو سیاسەت دەكات‪.‬‬ ‫چوون هێند ئامانجی سیاسەتە‪ ،‬ئامانجی‬ ‫عەلی باپیر بەرگریكردن لەحوسێن‌و‬ ‫غ��ەدری یەزید نییە‪ ،‬هێندە ئامانجی‬ ‫سیاسەتە ئامانجی شرۆڤەی مێژوو و‬ ‫ف��ەرم��وودە نییە‪ ،‬ه��ەروەك چۆن هێند‬ ‫بەسیاسەت خەونێك دەبینێت ئامانجەكە‬ ‫ئەوە نیەو خەونێكەو بینیویەتی‌و وەك‬ ‫هەموو كەسی تر باسی دەكات‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )188‬دوشةممة ‪2014/٢/١7‬‬

‫ئاین و ئایدیۆلۆژیا‪ ،‬دوو ڕووی یەك دراو‬ ‫ئارۆ هەرمان‬ ‫س���ەرەت���ا دەم���ان���ەوێ���ت ك��رۆك��ی‬ ‫بابەتەكەمان وەك پرسیار دابڕێژین‪،‬‬ ‫بپرسین ئایا ئایدیۆلۆژیا چیە؟ ئەوكات‬ ‫ل��ەوێ��وە سەرەتەقێیەكی مەعریفی‬ ‫ب��ە كونج و قوژبنەكانی ئ��ەو وش��ەو‬ ‫پەیوەندییئایدیۆلۆژیا ل��ەگ��ەڵ ئاین‬ ‫ێ بارودۆخدا‬ ‫وبەمەغزابوونی ئاین لەهەند ‌‬ ‫بۆ ئایدیۆلۆژیا و پاشان ئەو لێكچوون‪،‬‬ ‫یان نەهاتنەوانەی ئەودوانە لەگەڵ یەكتر‬ ‫بخەینە بەر باس‪.‬‬ ‫وش��ەی ئایدیۆلۆژیا ‪Ideology‬‬ ‫وشەیەكی لێكدراوی یۆنانیەو پێكدێت‬ ‫لەوشەی ‪ Idea‬بە واتای بیر‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫وشەی ‪ Logos‬بەواتای زانست‪ .‬گەر‬ ‫وەرگێڕانێكی پیتبەپیت بۆ ئەم وشەیە‬ ‫بكەین‪ ،‬ئەوكاتە بە واتای « زانستی‬ ‫بیرەكان» دێت(‪.)1‬‬ ‫ئایدیۆلۆژیاوەك چەمك‪ ،‬بە یەكێك‬ ‫لە چەمكە باوو زۆربەكاربراوەكان دێت‪،‬‬ ‫زۆرترین شوێنگە لە نێو بابەت و گفتوگۆ‬ ‫سیاسی و كۆمەاڵیەتیەكان داگیردەكات‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا وات���او پێناسەی‬ ‫بەردەوام لە فراوانبون دایە‪ ،‬خۆنواندنی‬ ‫لە چوارچێوەی پێناس و ناساندنی‬ ‫نوێ و هەمەجۆرداسنورێكی بۆ خۆی‬ ‫نەدۆزیوەتەوە‪،‬تا چوارچێوەگرتنی لە‬ ‫دووتوێی یەك جۆر تێگەیشتنداو لە‬ ‫قاڵبدانی لە نێو دوكەوانی چەند ڕستەو‬ ‫گرێ و وشەدا دەستبكەوێت‪ .‬وەك دافید‬ ‫ماكلیالن(‪ ،)1995‬دەڵێت‪ :‬دیارترینی‬ ‫ئەو چەمكانەی لەزانستە مرۆییەكاندا‬ ‫پێچوپەنا و گێرمەوكێشەی هەیە‪،‬‬ ‫چەمكی ئایدیۆلۆژیایە(‪ .)2‬ئ��ەوەش‬ ‫پێدەچێت بۆ دووه��ۆك��ار بگەرێتەوە‪،‬‬ ‫بەپلەی یەكەم بۆ چەمكی ئایدیۆلۆژیا‬ ‫خ��ۆی لەپەیوەندیگرتنی نێوان تیۆر‬ ‫و پیادەكردن‪ ،‬چونكە ئەو مشتومڕو‬ ‫جیاوازی تێگەیشتنانەی كە لە ڕۆڵی‬ ‫بیروئایدیاكاندا لەسیاسەتدا‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫نێوان بیرو باوەڕەكان و تیۆریاكان لە‬ ‫الی��ەك و جیهانی م��اددی و ڕەفتاری‬ ‫سیاسی وسیاسەتكردندا لەالكەی ترەوە‬ ‫وایلێكردوە‪ .‬دوەم چەمكی ئایدیۆلۆژیا‬ ‫نەیتوانیوە خۆی بەدوربگرێت لەو بازنە‬ ‫ملمالنێیەی كە لەنێوان ئایدیۆلۆژیا‬ ‫سیاسیە ج��ۆراوج��ۆرەك��ان��دا هەبووە‪.‬‬ ‫زەم��ەن��ێ��ك��ی زۆر ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ا وەك‬ ‫چەكێكی سیاسی بەرانبەر كۆمەڵێك‬ ‫بیروباوەڕو ئایدیا و نەسەقی ئاینی‬ ‫تایبەت بە نەیاران بەكاردەبرا‪ .‬دەتوانین‬ ‫لە چەمكی ئایدیۆلۆژیا چەند مانای‬ ‫جیاواز دەستنیشانبكەین‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫ نەسەقێكی بیروباوەڕی سیاسییە‪.‬‬‫ كۆمەڵێك لە بیروباوەڕی سیاسییە‬‫كە خاوەن ئاراستەیەكی بزواوە‪.‬‬ ‫ بیروئایدیای چینی فەرمانڕەوایە‪.‬‬‫ جیهانبینی گروپێكی كۆمەاڵیەتیە‪،‬‬‫یان چینێكی كۆمەاڵیەتی تایبەتە‪.‬‬ ‫ ب��ی��روب��اوەڕێ��ك��ی سیاسییە‪ ،‬كە‬‫خ��ۆی لە ب��ەرژەوەن��دی��ی كۆمەاڵیەتی‬ ‫كۆمەڵەیەك ‪ ،‬یان چێنێك لە كۆمەڵگا‬ ‫بەرجەستەدەكات‪.‬‬ ‫ كۆمەڵێك بیروئایدیایە الی تاك لە‬‫چوارچێوەیەكی كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬كەهەست‬ ‫بەالیەنگیری و ئینتیما بۆ گروپێكی پێ‬ ‫لەدایكدەبێت‪.‬‬ ‫ ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ب��ی��رو ئ��ای��دی��ای��ە‪،‬‬‫بەشێوەیەكی فەرمی خراوەتەڕوو‪ ،‬وەك‬ ‫ڕوپۆشێك بۆ ڕەوایەتیدان بەو سیستمە‬ ‫سیاسیەی كە پەیڕەوی لێدەكرێت‪.‬‬ ‫ ڕەوت و ڕێچكەیەكی سیاسی‬‫گشتگیرە‪ ،‬پڕوپاگەندەی ئیحتكاری‬ ‫ڕاستی دەكات‪.‬‬ ‫ ك��ۆم��ەڵ��ە ب��ی��رێ��ك��ی سیاسیی‬‫ئەبستراكتە و بەشێوەیەكی ڕێكخراو‬ ‫بەپلەیەكی بااڵ بەرچاوخراون‪.‬‬ ‫پسپۆڕان پێناسە و تێگەیشتنی‬ ‫هەمەجۆریان بۆ ئایدیۆلۆژیا هەبوە‪،‬بەاڵم‬ ‫پرسیارەكە لێرەدایە‪ ،‬ئایا ئایدیۆلۆژیا‬ ‫وشیاریەكی ناڕەسەن و هەڵگەڕانەوەیە‬ ‫لە جیهان؟ یاخود نەخێر بەردەست و‬ ‫میكانیزمێكی پێویست و وشیارانەیە كە‬ ‫بە بێ ئەو مرۆڤ ناتوانێت زمانی گفتوگۆو‬ ‫دەستی گۆڕانكاری و كاری لە مێژوودا‬ ‫هەبێت؟! ئایا ئایدیۆلۆژیا نامۆبونە لە‬

‫وشیاری‪ ،‬كە دەستی لە ئاراستەكردنی‬ ‫كار و پاشان گرتنەبەری ڕێوشوێنی‬ ‫ه��ەڵ��ە‪ ،‬لەدەستدانی ك��ارە؟ یاخود‬ ‫ئایدیۆلۆژیا میكانیزمو ڕێوشوێنێكە‬ ‫مرۆڤ لە ڕێیەوە دەست بەسەر جیهان‬ ‫و چارەنوسی خۆیدا دەگ��رێ��ت؟ ئایا‬ ‫ئایدیۆلۆژیا بۆ خۆی جۆرێكە لەوەهم و‬ ‫خیاڵپاڵوی بۆ واقیع یاخود نەخێر وەك‬ ‫دەرب��ڕی ئەو واقیعەی مرۆڤ دێت كە‬ ‫هەڵگری ملمالنێ‌ و دژیەكیەكانە؟‬ ‫ب���ا ئ��ێ��م��ە ل����ەو ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ەوە‬ ‫دەستپێبكەین كە پێی وایە ئایدیۆلۆژیا‬ ‫جۆرێكە لە سەرلێشێواندن و تێكدانی‬ ‫وێنەی ڕاستەقینەی واقیع‪ ،‬وەك ئەو‬ ‫بەكاربردنانەی سەرەتا ماركسی الو لە‬ ‫ڕێگەی ئەو چاپكراوانەی لەسەر ئابووری‬ ‫و سیاسەت دەینوسین‪ ،‬بەتایبەت پاش‬ ‫دەركەوتنی پەرتوكی ئایدیۆلۆژیای‬ ‫ئەڵمانی‪ .‬م��ارك��س س��ەرەت��ا چەمكی‬ ‫ئایدیۆلۆژیای لە فەیلەسوفانی پێش خۆی‬ ‫كە خۆیان وەك فەیلەسوفانی ئایدیۆلۆژی‬ ‫ناساندبوو‪ ،‬خواست‪ .‬ئ��ەوان��ەی كەلە‬ ‫فەرەنسا بیری فەیلەسوفی كۆندیاك یان‬ ‫وەك میراتێك لەسەریدەڕۆشتن‪.‬ماركس‬ ‫هەوڵیدا كە وێنەو تێڕوانینێكی نوێ بۆ‬ ‫ئایدیۆلۆژیا پێشكەشبكات‪ ،‬وەختێك‬ ‫بەهەماهەنگی هاوڕێكەی «فریدریك‬ ‫ئەنگڵز» ئایدۆلۆژیای ئەڵمانیان نووسی‪،‬‬ ‫ل��ەو كتێبەدا بە ڕوون��ی تێگەیشتنی‬ ‫خۆی لەمەڕ ئایدیۆلۆژیا خستوەتەڕوو‪،‬‬ ‫كە پێیوایە ئایدیۆلۆژیا‪ :‬بریتیە لەو‬ ‫ئایدیا باوانەی چینی فەرمانڕەوا‪ ،‬ئەو‬ ‫چینەی كە نوێنەرایەتی هێزی ماددی‬ ‫دەس��ەاڵت��داری لەكۆمەڵگەدا دەك��ات‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتدا نوێنەرایەتی هێزی ئایدیای‬ ‫فەرمانڕەوادەكات‪ .‬ئەوچینەی كەخاوەنی‬ ‫میكانیزمەكانی بەرهەمهێنان ولەژێر‬ ‫هەڵسوكەوتی ئ��ەودان و لەهەمانكاتدا‬ ‫خ��اوەن��ی میكانیزمەكانی ژی��ری��ن‪،‬‬ ‫بەشێوازێك دەتوانرێت ئەوە بوترێت‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی بیر و ژیری ئەوانەی‬ ‫كەخاوەنی میكانیزمەكانی بەرهەمهێنان‬ ‫نین‪ ،‬ملكەچی بیرو ژیری چینی بااڵن‪.‬‬ ‫تێگەیشتنی (ماركس) بۆ ئایدیۆلۆژیا‬ ‫لەچەند ڕوخسارێكدا چڕی دەكردەوە‪،‬‬ ‫یەكەمیان‪ :‬پەیوەستی ئایدیۆلۆژیا بە‬ ‫وەه��م ون��اڕوون��ی��ەوە‪ ،‬كە بەرپرسە لە‬ ‫پیشاندانی تێڕوانینێكی ساختە بۆ‬ ‫جیهان‪ ،‬ك��ەدوات��ر (ئەنگڵز) چەمكی‬ ‫«وشیاریی ساختە»ی بۆ بەكارهێنا‪.‬‬ ‫دووەم ئایدیۆلۆژیا پەیوەستدەكات‬ ‫بە سیستمی چینایەتیەوە‪ ،‬كە پێی‬

‫خەسڵەتی نەمرو بەرزی خودایی‪.‬‬ ‫ئیلحادی فیورباخ لەمەر مەسیحیەت‬ ‫ب��ری��ت��ی ب���وو ل��ە ب���اوەڕن���ەب���ون ب��ەو‬ ‫تێگەیشتنەی مەسیحیەت كە بۆ خوا‬ ‫و م��رۆڤ هەیبوو‪ ،‬پێیوابوو «خ��وا‬ ‫مرۆڤەكانی ل��ە س��ەر ش��ێ��وەی خۆی‬ ‫درووس���ت���ك���ردوون»‪ ،‬ف��ی��ورب��اخ ئ��ەو‬ ‫تێگەیشتنەی بە هەڵگەڕاوەو پێچەوانە‬ ‫پیشاندایەوە دەی��ووت‪« :‬ڕاستیەكەی‬ ‫ئەوە مرۆڤەكانن خوایان لەسەر شێوەی‬ ‫خ��ۆی��ان درووس��ت��ك��ردووە»‪ ،‬ن��ەك بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ .‬ئەو پێی وای��ە كە ئاین‬ ‫خەون و خولیایەكی وشیاریی مرۆڤە‪ ،‬بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی نمونە بااڵو تەواوەكانی‬ ‫خۆی كە هەیەتی و ناتوانێت بەتەواوی‬ ‫لە واقیعدا بیانبینێتەوە‪ ،‬دەیانداتە‬ ‫پاڵ خواو ئاین و ژیانی دوارۆژ لەوێوە‬ ‫ت��ەم��ای ون��ن��ەب��وون وبیرنەچوونەوەو‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ان��دەس��ت��دەك��ەوێ��ت‪ .‬دی��ارە‬ ‫ماركسیش وەك فیورباخ جەخت لەسەر‬ ‫ئینسانیبونی ئاین وهێماو ئاماژەو‬ ‫تقوساتەكانی دەكاتەوە‪.‬‬ ‫گ���ەر ئ��ێ��م��ەش سەرنجێكی ورد‬ ‫بەچاوێكی مرۆڤیانەوە نەك ئاینیانەوە‬ ‫بدەین‪ ،‬دەبینین گوتارەكەی ئێمەش بۆ‬ ‫پێناسە و تێگەیشتنی ئاین دەگۆڕێت‪،‬‬ ‫بەواتا ئەگەر بەتێڕوانینێكی فەلسەفی‬ ‫بڕوانینە دین‪ ،‬دەبینین دین كۆمەڵێك‬ ‫گ��ری��م��ان��ەی م��رۆی��ی��ن‪ ،‬ك��ە ق��اڵ��ب و‬ ‫سروشتێكی بیرو باوەڕیان وەرگرتووە‪،‬‬ ‫ل��ە ڕێ��گ��ەی ئیمان و ب��اوەڕپ��ێ��ك��ردن‬ ‫دەربارەی پرس و كاروبارەكانی خێر و‬ ‫شەڕەوە دروستبون‪.‬‬ ‫ئاین بۆیە لەسەر زاری پێغەمبەرێكەوە‬ ‫كە مرۆڤە دەرچووەو تا مانایەكی مرۆیی‬ ‫و سروشتی مرۆیی لەخۆبگرێت‪ ،‬لێرەوە‬ ‫ئاین واتایەكی نیە ل��ەدەرەوەی ڕاڤەو‬ ‫تێگەیشتنی مرۆڤیەوە بۆی‪ ،‬كە ڕاڤەو‬ ‫تێگەیشتنیش دەبنە جەوهەری بیری‬ ‫ئاینی‪ ،‬بەو مانایە ڕەگەزی مرۆیی داخڵی‬ ‫كرۆكی ئاین دەبێت‪ ،‬بۆیە بونیادی‬ ‫الهووتی كە ئاین خۆی پێ بەرگدەگرێت‪،‬‬ ‫بەو مانایەی بونیادێكی بااڵو پیرۆزی‬ ‫لەسەرووی مرۆڤ و مێژووەوە هەیە‪،‬‬ ‫لەڕاستیدا بەدەر لەڕەنگدانەوەی ئەوەی‬ ‫لە نێوان مرۆڤدا دەگوزەرێت شتێكی‬ ‫دیكە نیە‪ .‬گەرنمونەی مێژووی كەنیسەو‬ ‫لێكترازانەكانی و گروپە جیاوازەكانی‬ ‫ئیسالم بكەین‪ ،‬ئەوەمان بۆ ڕووندەبێتەوە‬ ‫كە « ئاین بریتیە لە نەزانی و نەفامی‬ ‫جیاواز لە لێتێگەیشتنی مرۆڤەكان‪ ،‬نەك‬ ‫وەك ئەوەیڕاستەوخۆ بدرێتە پاڵ خودا و‬

‫تێگەیشتنی (ماركس) بۆ ئایدیۆلۆژیا لەچەند‬ ‫ڕوخسارێكدا چڕی دەكردەوە‪ ،‬یەكەمیان‪ :‬پەیوەستی‬ ‫ئایدیۆلۆژیا بە وەهم وناڕوونیەوە‪ ،‬كە بەرپرسە لە‬ ‫پیشاندانی تێڕوانینێكی ساختە بۆ جیهان‪ ،‬كەدواتر‬ ‫(ئەنگڵز) چەمكی «وشیاریی ساختە»ی بۆ بەكارهێنا‬ ‫وای���ە ڕەن��گ��دان��ەوەی ب��ی��رو خواست‬ ‫وبەرژەوەندیەكانی چینی دەسەاڵتدارو‬ ‫فەرمانڕەوایە‪ .‬كاتێك چینی دەسەاڵتدار‬ ‫ئامادەنیە وەك هێزێكی زاڵ خۆی‬ ‫پیشانی ئەوانی تربدات‪ ،‬بۆیە كاری‬ ‫ئایدیۆلۆژیا وەك دواهەوڵی سازاندنی‬ ‫زاڵی و سەپێنەری چینی فەرمانڕەوایە‬ ‫لەگەڵ ملكەچپێكردنی چینی ژێردەستدا‪.‬‬ ‫م��ارك��س ب��ۆ ئ���ەوەش خواستنێكی‬ ‫دی��اری��ك��راوی ب��ەك��اره��ێ��ن��ا‪ ،‬ئ��ەوی��ش‬ ‫هەڵگەڕاوەی و سەرەونخونی وێنەیەك‬ ‫لەناو سندوقێكی ڕەشدا «‪Camera‬‬ ‫‪»Obcura‬ك��ە لۆژیكێكی بنچینەییە‬ ‫لە هەموو پڕۆسەیەكی وێنەگرتندا‪.‬‬ ‫لەو كاتەوە ئەركی یەكەم كەدەدرێتە‬ ‫پاڵ ئایدیۆلۆژیا‪ ،‬بریتیە دروستكردنی‬ ‫وێنەیەكی ه��ەڵ��گ��ەڕاوەی واق��ی��ع(‪.)3‬‬ ‫ماركس ئەو بیرە ڕەخنەیی و هەڵوێستە‬ ‫تایبەتەی ف��ی��ورب��اخ ب��ەران��ب��ەر ئاین‬ ‫هەیبو‪ ،‬وەریگرت‪ .‬فیورباخ بە چاوێكی‬ ‫ڕەخنەییەوە تەماشای ئاینی دەكرد‪ ،‬پێی‬ ‫وابوو لەناواخنی بیری ئاینیدا كۆمەڵێك‬ ‫خەسڵەتی مرۆیی لەسەر ئەو «هەبوە‬ ‫خەیاڵیە خواییەدا» دەردەكەوێت‪ ،‬بە‬ ‫شێوازێك ئەو خەسڵەتە نەمرو بەرزو‬ ‫جیاكاریانەی مرۆڤ هەن‪،‬دەگۆڕێن بۆ‬

‫پێغەمبەر‪ .‬بۆیە ئاین ئەزمونێكی ڕۆحیە‪،‬‬ ‫هەموو مەنزومە ئاینیەكان لە خاڵی‬ ‫سەرەتادا چونیەكن‪ ،‬پاشان جیادەبنەوە‬ ‫و تێڕوانینی جیایان بۆ»جیهان ومرۆڤ‬ ‫و خ��وا» دروستدەبێت‪ ،‬دەیانەوێت‬ ‫ڕوئیایەكی هاوبەش بۆ ئەو سیانە بدەن‬ ‫بەدەستەوە‪ .‬لێرەوە جۆرێك لە ئیمان و‬ ‫ملكەچی بۆ هێزی خودایی دەبزوێنێت‪،‬‬ ‫ئ���ەم ئ��ەزم��ون��ەش ل��ە پ��ی��ادەك��ردن��ی‬ ‫ئەخالقیانەدا بەرجەستەدەبێت‪ ،‬كە‬ ‫دەبێتە تەواوكەری ئەو ئەزمونە ڕۆحیەی‬ ‫كە لە خودی ئایندا وەك ئایدیۆلۆژیاخۆی‬ ‫حەشارداوە‪ ،‬لێرەوە مادام تاك پیادەی‬ ‫ئاینی خۆی دەكات بە گیانێكی ڕوت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم كاتێك ئاین ب��ۆ ئایدیۆلۆژیا‬ ‫دەگ��ۆڕێ��ت‪ ،‬گرفتێك ڕوودەدات‪ ،‬واتە‬ ‫بەوپێیەی ئاین ئەزمونێكی گیانیە‪،‬‬ ‫لێرەوە دەگوازرێتەوە بۆ پیادەكردنێكی‬ ‫سیاسی لە چوارچێوەی پیادەكردنێكی‬ ‫ئاینی‪ ،‬كە ئەم ئایدیۆلۆژیا سیاسیە‬ ‫دیاریكراوە كۆمەڵێگ یاساو پرەنسیپی‬ ‫داخراو بۆ ژیانی تاكی دادەنێت‪ ،‬لێرەوە‬ ‫ئاین بۆ فاكتەرێكی سەركوتكەر بۆ‬ ‫ئ���ازادی تاكەكان دەگ��ۆڕێ��ت‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئەوانەش كە سەربەو ئاینە نین دەبێ‬ ‫وەك یاسایەك ملی بۆ كەچ بكەن و‬

‫هیچ جیاوازیەكی ئاینی و مەزهەبی و‬ ‫بیركردنەوەی ئازاد ناهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر بە تێڕوانینێكی مێژوویانەوە‬ ‫تەماشەی گۆڕانكاریە ئاینیەكان بكەین‪،‬‬ ‫دەبینین ئاین نیە دواجار روەو ئایدیۆلۆژی‬ ‫بوون هەنگاوی هەڵنەگرتبێت و خۆی‬ ‫نەخزاندبێتە قاڵبی ئایدیۆلۆژیاوە‪ .‬بۆیە‬ ‫كۆمەڵێك لێكچوونی ق��ووڵ لە نێوان‬ ‫ئاین وئایدیۆلۆژیادا دەبینین‪ ،‬بۆنموونە‬ ‫لە چوونیەكی هەردووكیاندا شتی رەهاو‬ ‫ناساندنی ڕاستی ڕەهاو بەڕەهازانینی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ێ ش��ت‪.‬ئ��ەم��ە ب���ەدەر ل��ەوەی‬ ‫هەردوو « ئاین و ئایدیۆلۆژیا» داوای‬ ‫ملكەچی و باوەڕبوون بەپێدراوەكانیان‬ ‫دەكەن بێ بیركردنەوەو بەڵگەهێنانەوە‪،‬‬ ‫تاكە جیاوازیی نێوانیشیان ئەوەیە‬ ‫ك���ە ئ���ای���دی���ۆل���ۆژی���ا ب��ن��ەچ��ەی��ەك��ی‬ ‫زەمینی هەیە و شایەنی گ���ۆڕان و‬ ‫هەڵوەشاندنەوەیە‪،‬بەاڵم ئاین زۆرتر لەو‬ ‫بەرگری و سەركێشیكردنی بۆ ئەوانە‬ ‫هەیە‪ ،‬ب��ەو پێیەی ئاین سەرچاوەی‬ ‫خۆی دەگەڕێنێتەوە بۆسەرچاوەیەكی‬ ‫پیرۆزی خودایی و غەیبی‪.‬ئایدیۆلۆژیا‬ ‫وەك كۆمەڵێك بیری پەیوەستبوو‪،‬‬ ‫بنچینەیەك بۆ چاالكیی سیاسی ڕێكخراو‬ ‫جا ئەگەر مەبەستی پاراستنی سیستمی‬ ‫هێزیدەسەاڵتی هەبوو‪ ،‬یان ڕێكخستنەوەو‬ ‫چاكسازیكردنی ی��ان لەكارخستنی‬ ‫والدانی‪ ،‬ئەوا لەهەردۆخێكدا دیارترین‬ ‫ئەركی ئایدیۆلۆژیا‪:‬‬ ‫‪ )1‬پێشكەشكردنی وەسفێك بۆ‬ ‫سیستمی ئامادە‪ ،‬ئەوەش لە شێوەی‬ ‫جیهانبیینیەكی تایبەتدا‪.‬‬ ‫‪ )2‬پێشكەشكردنی نمونەیەكی جوان‬ ‫بۆ پاشەرۆژ‪ ،‬واتە تێڕوانینی سەبارەت‬ ‫بە كۆمەڵگەیەكی خۆشبەخت‪.‬‬ ‫‪ )3‬ڕاڤەی چۆنیەتی پێویست بوون‬ ‫بە گ��ۆڕان��ك��اری سیاسی و چۆنیەتی‬ ‫خاڵی دەستپێكردن و ئینتیالق كردن‬ ‫دەخاتەڕوو(‪.)4‬‬ ‫ه��ەری��ەك لە ئاین و ئایدیۆلۆژیا‬ ‫توانای هەڵسان بە ك��اری ئەرێنی و‬ ‫نەرێنیان لە م��ێ��ژوودا هەیە‪ .‬ئ��ەوەی‬ ‫ڕاڤ��ەی ئەو گۆڕانكاریانەی كە لە ناو‬ ‫ئەواندا ڕوودەدەن دەكات‪ ،‬ئەوە لۆژیكی‬ ‫ئایدیۆلۆژیا ی��ان لۆژیكی ئاین نیە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەو زەمینەیە كە بۆمانا لەناو‬ ‫ئەواندا س��ازاوە‪ .‬هەر بۆیە پێویستە‬ ‫راڤەو شیكاری ئەو گۆڕانكاریە ئاینی‬ ‫و ئادیۆلۆژیانە بە شێوازێكی جیاواز‬ ‫لەو ملمالنێ سەرزەمینیانە‪ ،‬چونكە‬ ‫ترسناكترین شت كە ڕوو لە ئاینداری‬ ‫بكات‪ ،‬ئەوەیە كە ئاین و دەقی ئاینی‬ ‫گوزارشتی ئایدیۆلۆژیایان لێبەرهەم‬ ‫بهێنرێت بكرێنە میكانیزمی ملمالنێ‌ لە‬ ‫پێناو مەرامی سیاسی و دەسگەیشتن یان‬ ‫پاراستنی كورسیی دەسەاڵت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫نهێنی سەرەكی پارچەپارچەبوونی ئاین‬ ‫و شوێنكەوتوانی ئاینە‪.‬‬ ‫پاشان چەمكی ئاین لەگەڵ دەزگای‬ ‫ئاینی و پیاوانی ئاینی شوێنگۆڕكێیان‬ ‫پێدەكرێت‪ ،‬ه��ەرچ��ی پ��ی��اوی ئاینیە‬ ‫دەیەوێت خۆی وەك هێمایەك بۆ ئاین‬ ‫یان هیچ نا وەك «ڕووی دووەمی دراو»‬ ‫بۆ ئاین پیشانبدات‪ ،‬كەلە ڕاستیشدا‬ ‫تەنها ئەوە خەونێكی سەرشێتانەیەو‬ ‫هیچی ت��ر‪ ،‬چونكە ئ��ەوە تێگەیشتن‬ ‫و بیرو خولیاو خەونی خۆیەتی بە‬ ‫ڕوانینی خۆی بۆ دەقەكان‪ ،‬ئامانج و‬ ‫حەزی گەیشتن بە خۆشیەكانی خۆی‬ ‫پیشاندەدات‪ ،‬نەك ئاین پیشانبدات‪.‬خۆ‬ ‫دەزگای ئاین یان پارتی ئاینیشە وەك‬ ‫میكانیزمێك بەكاردەبرێن بۆ ئامانجی‬ ‫سیاسی و ئەداتێكی فشار وگەیشتن‬ ‫ب���ەدەس���ەاڵت‪ ،‬ئ��ەم��ە ل��ەپ��اڵ ئ��ەوەی‬ ‫دەیەوێت خۆی بكاتە مەرجەعێك بۆ‬ ‫ئاین و سەرچاوەیەك بۆ گەڕانەوەی‬ ‫شوێنكەوتوانی بۆ ڕێچكەگرتنی ئاین بە‬ ‫پێی ڕاڤەو تێگەیشتنی ئەو‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪ )1‬رشيد عوبدة‪ ،‬اإليديولوجيا وسيط ضروري‬ ‫للفعل يف التاريخ ‪ ،‬حيوار املتمدن‪ ،‬االنرتنيت‪.‬‬ ‫‪ )2‬ادرو هيود‪ ،‬مدخل اىل االيديؤلؤجيات‬ ‫السياسة‪ ،‬ترمجة «حممد صفار»املركز القومى‬ ‫للرتمجة‪ ،‬القاهرة‪،2012،‬ص‪.15‬‬ ‫‪ )3‬اندرو هیود‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬ل ‪.16‬‬ ‫‪ )4‬اندرو هیود‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬ل‪.23‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬

‫و‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه مانگی دوجار‬

‫عەزیز ڕەوف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫ئیسالمیزم ‪ ،‬دیدی جیل كێپێڵ‬

‫‪1‬‬ ‫جیل كێپێڵ بیرمەندی سیاسی فەرەنسی و ش��ارەزا لە ئیسالمی سیاسی و‬ ‫دنیای عەرەبی‪ ،‬هەوڵی بێ وچانی هەیە بۆ ڕاڤەكردنی دنیای ئیسالمی و جیهاد‬ ‫و هەنگاونانی هێزە ئیسالمیستەكان بەرەو پۆست ئیسالمیزم و تێپەڕاندنی‬ ‫سنورەكان‪ .‬كێپێڵ خاوەنی چەندین كتێبی بەنرخە لەمەڕ تیرۆر و ئیسالمیی‬ ‫سیاسی و جیهاد و شەهیدبوون‪ ،‬لەوانە‪ :‬جیهاد‪ ،‬شوێنپێی ئیسالمی سیاسی‪ ،‬تۆڵەی‬ ‫خودا‪ ،‬ئەودیوی تیرۆر و شەهیدبوون‪ ،‬هەڵهاتنی مانگی خراپ‪ ،‬خۆرئاوا و خودا‪،‬‬ ‫ڕەگوڕیشەكانی ئیسالمی ڕادیكاڵ و چەندانی تر‪.‬‬ ‫جیل كێپێل بە یەكێك لە شارەزایانی ئیسالمی سیاسی و چەمكی پۆست‬ ‫ئیسالمیست ‪ post Islamism‬دەناسرێت و لەگەڵ شارەزایانی بواری پۆست‬ ‫ئیسالمیزم‪(،‬ئۆلیڤەر ڕوا)ی فەرەنسی و ئاسف بەیات)ی ئێرانی‪ ،‬كار لەسەر ئەم‬ ‫چەمكە دەكەن و هێزە ئیسالمیستەكانی دنیای عەرەبی و ناوچەكە و جیهان و‬ ‫هاوشان شۆڕش و ڕاپەڕینەكانی جیهانی عەرەبی بە شۆڕشی پۆست ئیسالمیست‬ ‫وەسفدەكەن‪.‬‬ ‫كێپێڵ یەكەمین هەنگاوی گروپی ئەلقاعیدە بۆ گواستنەوەی جیهاد دژ بە ئەمریكا‬ ‫بە دوژمنی دورەدەست ‪ faraway enemy‬ناودەبات و بەدیدی كێپێل ئەمەش‬ ‫گورزێكی كوشندەیە لە جیهادی ناوخۆیی و شەڕ دژ بە دیكتاتۆرە محەلییەكان‬ ‫و گواستنەوەی جیهاد لە فۆڕمێكی لۆكاڵەوە بۆ پرۆسەیەكی یونیڤێرساڵ‪ .‬الی‬ ‫ئیسالمیستەكان دوژمنی سەرسەختی ئیسالم و موسوڵمانان خۆرئاوا و ئەمریكایە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە یەكەم گورزی كوشندەی گروپی ئەلقاعیدە یازدەی سێپتێمبەری ‪2001‬‬ ‫بەرانبەر تاوەرە بازرگانیەكانی ئەمریكایە‪ .‬دوژمنی دورەدەست ئەو چەمكەیە كە‬ ‫ئیسالمیستە ڕادیكاڵەكان هەڵی دەگرن‪ ،‬بەو مانایەی كە دوژمن تەنها سەركردە‬ ‫سێكوالرە فاشیەكانی والتان نین‪ ،‬بەڵكو دوژمن خۆرئاوایە و دەبێت گورزەكان‬ ‫ئاراستەی خۆرئاوا بكرێت‪.‬‬ ‫پێش ئەوەی لەسەر شەڕكردن دژ بە دوژمنی دورەدەست بدوێین پێویستمان‬ ‫بە هەڵوێستەكردنە لەسەر ڕەگوڕیشەی هێزە ئیسالمیەكان و شەڕكردن دژ بە‬ ‫دیكتاتۆر و سەركردەی واڵتانی جیهانی عەرەبی و ناوچەكە بە گشتی‪ .‬یەكەمین‬ ‫هەنگاوی هێزەكان لە چەمكی ‪ jihad‬جیهاد ‪ martyrdom‬و شەهیدبوونەوە‬ ‫دەستپێدەكات‪ .‬مردن لەپێناوی خودادا ‪there is no God without Alla‬‬ ‫‪، .and Muhammad is his Prophet‬هیچ خودایەك نیە جگە لە‬ ‫ئەڵاڵ و هیچ پێغەمبەرێكیش نیە جگە لە محەمەد‪.‬‬ ‫الی كێپێل ئەم دروشمە ئیدی دەبێتە دروشمێكی سەرەكی هێزە دینیەكان‬ ‫خەباتی بۆ دەكەن و بە ئۆپراسیۆنی خۆكوژی و گیانفیدایی خزمەت بەم دورشمە‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫كێپێل پێی وایە دەركەوتنی چەمكی جیهاد هەر لە خۆوە نیە‪ .‬بەڵكو هێزێك‪،‬‬ ‫سەركردەیەك‪ ،‬ئایەتواڵیەك ڕێگەخۆشكەر بووە بۆ ئەم جۆرە لە گیانفیدایی و‬ ‫بەخشینی ڕۆحە بە خودا‪ .‬ئەو پێی وایە كاتێك ساڵی ‪ 1980‬شەڕی ئێراق ئێران‬ ‫دەستپێدەكات‪ ،‬ئایەتواڵ خومەینی كۆمەڵگە گەنجێك لە پێشەوەی سوپاكەوە‬ ‫وەك گیانفیدایەك بۆ خودا دەنێرێتە كێڵگە مینڕێژكراوەكان و شەهیدبوونیان‬ ‫وەك بەخششێكی خودایی وەسفدەكات و ئەمەش بە دیدی كێپێل بەسەرەتای‬ ‫دەركەوتنی جیهادە بە مانایەكی فراوان لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا كە بۆ یەكەمجار‬ ‫نەوەیەك ئامادەن گیان ببەخشن‪ .‬لێرەوە چەمكی شەهیدبوون دەبێتە دروشمی‬ ‫هێزە ئیسالمیەكان‪ .‬بە بۆچوونی جیل كێپێڵ ئەم فۆرمە لە شەهیدبوون لەڕێی كاری‬ ‫خۆكوژییەوە دەگوازرێتەوە بۆ جیهانیعەرەبی بزوتنەوەی شیعەمەزهەبی حیزبوڵاڵ لە‬ ‫لوبنان كارە خۆكوژی و تەقینەوەكانی دژ بە ئیسرائیل و سوپای ئەمریكا و فەرەنسا‬ ‫لە لوبنان دەست پێدەكات‪ ،‬ئەمەش ساڵی ‪ 1982‬واتە دوو ساڵ دوای هەنگاوە‬ ‫جیهادییەكانی ئایەتواڵ خومەینی بەرامبەر بە سوپای عیراق‪.‬‬ ‫ئەمە بەرەی ئیسالمیستی شیعی بوون كە سەرهەڵدانی شۆڕشی گەالنی ئێران لە‬ ‫ساڵی ‪ 1979‬كۆمەكێكی گەورەی بە ئیسالمیستە ڕادیكاڵەكان كرد و سەركەوتنی‬ ‫شۆڕشی ئیسالمی لە ئێران بووە پشت و پەنایەك بۆ زۆرێك لە ئیسالمیستە‬ ‫ڕادیكاڵەكانی ناوچكەكە و جیهان‪.‬‬ ‫كێپێڵ پێی وایە ئیسالمیستەكان زیاد لە دەرگایەكیان لەبەردەمدا كرایەوە و‬ ‫زیاد لە قەاڵیەكیان هەبوو بۆ گەورەبوون و زیاد لە بێشكەیەكیان شك دەبرد تاكو‬ ‫منداڵی خۆیانی تێدا گەورە بكەن‪ .‬سەرهەڵدانی ئیسالمیستە ڕادیكاڵە سوننەكان لە‬ ‫سعودیە و مسر كۆمەكێكی باشی بە سەرهەڵدانی گروپی ئیسالمیستی ڕادیكاڵ كرد‪.‬‬ ‫وەهابیەكان لە سعودیە گەنجگەلێكی خوێنگەرم و توندڕەویان لە خۆیان كۆ كردەوە‬ ‫و دواجار ئوسامە بن الدن سەركردەی گروپی قاعیدەی لێ بەرهەم هات و توانی زۆر‬ ‫چاالكی تیرۆرستی لە ناوچە جیاوازەكانی جیهاندا ئەنجام داو دواجار سەنگەرەكەی‬ ‫گواستەوە بۆ ئەفغانستان و حكومەتەكەی تاڵیبان كۆمەكێكی باشی بە بن الدن‬ ‫و گروپی ئەلقاعیدە و ئیسالمیستە ڕادیكاڵەكانی ناوچەكە كرد‪ .‬گروپی برابانی‬ ‫موسوڵمان ‪ Muslim brotherhood‬لە مسر پێگەیەكی قایمی دروست‬ ‫كردبوو‪ .‬مێژووی ئەم گروپە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪ 1928‬ئیمام حەسەن بەننا‬ ‫دامەزرێنەری بوو توانی لە مسردا پێگەیەكی فراوان بۆخۆی داگیر بكات‪ .‬هەرچەندە‬ ‫برایانی موسوڵمان لە مسر لەسەر كورسی دەسەاڵت نەبوون بەاڵم ناشاردرێتەوە كە‬ ‫شەقامی میسری و پێگەی كۆمەاڵیەتی و كەلتوری مسریان گۆڕیبوو بە پێگەیەكی‬ ‫ئیسالمی‪ .‬بەمانایەكی تر لە مسر دەسەاڵت بەدەست ناسیۆنالیستەكانەوە بوو بەاڵم‬ ‫پێگەی كۆمەاڵیەتی مسر لەالیەن برایانی موسوڵمانەوە كۆنترۆڵ كرابوو‪.‬‬ ‫بە دیدی جیل كێپێڵ سەركەوتنی شۆڕشی گەالنی ئێران و حزبواڵی لوبنان و‬ ‫وەهابیەكانی سعودیە و ئیخوانەكان لە مسر‪ ،‬ڕۆڵێكی كاریگەریان هەبوو لەوەی‬ ‫سەدەی بیست بە سەدەی ئیسالمیست ناوزەدبكەین‪.‬‬ ‫(گۆشەی داهاتوو تەرخاندەكەین بە كۆمەكی میدیا و دیجیتاڵ بە گروپە‬ ‫ئیسالمیستەكان)‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )188‬دوشةممة ‪2014/٢/١7‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫ماکس ڤیبەر و ئایین‬ ‫خالید عه‌لی‌زاده*‬ ‫«ماکس ڤیبەر» ‪1920( Max Weber‬‬ ‫ـ ‪ )1864‬کوڕی یاسازانی ناسراوی ئه‌ڵمانی و‬ ‫خوێنده‌وار له چینی بۆرژوا‪ ،‬نه‌ ته‌نیا یه‌کێک‬ ‫له بناغه‌دانه‌رانی کۆمه‌ڵناسی‪ ،‬به‌ڵکوو یه‌کێک‬ ‫له تیۆری‌داڕێژه‌رانی سه‌ره‌کیی کۆمه‌ڵناسیی‬ ‫ئایین و ته‌نانه‌ت داهێنه‌ری ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‬ ‫دێته ئه‌ژمار‪ .‬گرنگی و بایه‌خی ناوبراو ته‌نیا‬ ‫بۆ لێکدانه‌وه‌ی ئایینـزانیی پرۆتیستانت و‬ ‫پێشکه‌وتن و به‌ره‌وپێشچوونی سه‌رمایه‌‌داری‬ ‫له ئه‌ورووپا ناگه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکوو بۆ لێکدانه‌وه‬ ‫و تێگه‌یشتنی قووڵ و پڕ ناوه‌ڕۆکی سه‌باره‌ت‬ ‫به پێگه‌ی ئایین له کۆمه‌ڵگا‪ ،‬پێوه‌ندیی نێوان‬ ‫دامه‌زراوه و هه‌ڵس‌وکه‌وت و ڕه‌فتاری ئایینی‬ ‫سه‌باره‌ت به الیه‌نه‌کانی دیکه‌ی پێکهاته‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی و ڕۆڵی ئایین له گۆڕانکاریی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیدا ده‌گ�ه‌ڕێ��ت�ه‌وه‪ .‬ماکس ڤیبەر‬ ‫ه��اوڕێ له‌گه‌ڵ مارکس و دورکهایم وه‌کوو‬ ‫سێ ک �ه‌س له گ�ه‌وره‌ت��ری��ن کۆمه‌ڵناسانی‬ ‫سه‌رده‌می مۆدێرن بیروبۆچوونه‌کانیان تاکوو‬ ‫ئێستاش به‌سه‌ر کۆمه‌ڵناسیدا باڵیان‌کێشاوه‬ ‫و له ڕیزی پێشه‌وه‌ی کۆمه‌ڵناسیی ئاییندا‬ ‫دێنه ئ �ه‌ژم��ار‪ .‬ب �ه‌اڵم س �ه‌ب��اره‌ت به‌ ڤیبەر‬ ‫وه‌ک���وو ت����ه‌وه‌ری س �ه‌ره‌ک��ی��ی ئ��ه‌م وت��اره‬ ‫(پارسۆنز) پێی وایه ده‌بێت له ڤیبەر وه‌کوو‬ ‫تیۆری‌داڕێژێکی چه‌ندالیه‌نه بڕوانین که زۆرتر‬ ‫له بیروبۆچوونه‌کانی دورکهایم نزیکه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌ندێ له شرۆڤه‌کان له‌سه‌ر ئه‌و ب��اوه‌ڕه‌ن‬ ‫له مارکس نزیکتره‪ .‬برایان تێرنێر ‪Bryan‬‬ ‫‪ S. Turner‬له لێکدانه‌وه‌ی بیروبۆچوونی‬ ‫ڤیبەردا پێی‌وای ‌ه ڤیبەر وه‌ک��وو بیرمه‌ند‬ ‫و کۆمه‌ڵناسێکی به‌ناوبانگ‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫وه‌کوو مارکس و دورکهایم خاوه‌ن تیۆرێکی‬ ‫کۆمه‌ڵناسی تۆکمه و به‌هێز نییه؛ به‌اڵم‬ ‫توێژینه‌وه به‌رباڵوه‌کانی سه‌باره‌ت به زانسته‬ ‫جۆراوجۆره کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و به تایبه‌ت‬ ‫میتۆدناسی هه‌موو کات سه‌رچاوه‌یه‌کی به‌هێز‬ ‫و کاریگه‌ر بووه له توێژینه‌وه‌کانی دوای خۆیدا‬ ‫و یه‌کێک له الیه‌نه به‌هێز و کاریگه‌ره‌کانی‬ ‫توێژینه‌وه سه‌باره‌‌ت به کۆمه‌ڵناسی ئایین و‬ ‫ناسراوترین به‌رهه‌می له‌م بواره‌دا «ئه‌خالقی‬ ‫پڕۆتیستانتی و ڕۆحیه‌تی سه‌رمایه‌‌داری»‬ ‫ـه(تێرنێر‪.)9 :1379 ،‬‬ ‫ری��م��ۆن ئ���ارۆن به‌گشتی توێژینه‌وه و‬ ‫به‌رهه‌مه به‌رباڵوه‌کانی ڤیبەر له چوار به‌شدا‬ ‫پۆڵێن‌به‌ندی ده‌کات‪:‬‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌م‪ ،‬ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی میتۆدناسی‪،‬‬ ‫ڕه‌خنه‌گرانه و فه‌لسه‌فی‪ .‬ئه‌م توێژینه‌وانه‬ ‫ب�ه‌زۆری له‌سه‌ر بابه‌ت و میتۆد له زانستی‬ ‫مرۆییدا پێداگری ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬وات��ه مێژوو و‬ ‫کۆمه‌ڵناسی له‌خۆ ده‌گرێت و به‌گشتی باس و‬ ‫بابه‌تی مه‌عریفه‌ناسانه و فه‌لسه‌فی ده‌گرێته‌وه‬ ‫که له زمانی فه‌ڕه‌نسیدا له‌ژێر ناوی تیۆری‬ ‫زانستدا وه‌رگێڕدراون‪.‬‬ ‫دووه��ه‌م‪ ،‬به‌رهه‌مه مێژووییه‌کانی له‌خۆ‬ ‫ده‌گ��رن‪ .‬بۆ وێنه پێوه‌ندیی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫جووتیاری له سه‌رده‌می که‌ونارادا‪ ،‬مێژووی‬ ‫ئابووریی گشتی‪ ،‬توێژینه‌وه سه‌باره‌ت به‬ ‫ئابووریی پرووسیای ڕۆژه�ه‌اڵت و زۆر شتی‬ ‫دیکه‌ی له‌م بابه‌ته‪.‬‬ ‫س��ێ��ه �ه‌م‪ ،‬ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه س���ه‌ب���اره‌ت به‬ ‫کۆمه‌ڵناسیی ئایین‪ .‬ل�ه‌م ب���واره‌دا هه‌ندێ‬ ‫توێژینه‌وه‌ی ن��اس��راو و ب �ه‌رچ��اوی وه‌ک��وو‬ ‫«ئ �ه‌خ�لاق��ی پرۆتستانتی و ڕۆح��ی�ه‌ت��ی‬ ‫سه‌رمایه‌داری» و لێکدانه‌وه‌ی به‌راوردکارانه‌ی‬ ‫ئایینه گه‌وره‌کان له‌خۆ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ ،‬له‌م به‌شه‌دا سه‌ره‌کیترین به‌رهه‌می‬ ‫ڤیبەر‪ ،‬واته «کۆمه‌ڵناسی گشتی» له‌ژێر‬ ‫ناوی «ئابووری و کۆمه‌ڵگا» هه‌ڵ‌که‌وتووه که‬ ‫له دوای مه‌رگی باڵو کرایه‌وه (ئارۆن‪:1377 ،‬‬ ‫‪566‬ـ‪.)565‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی ڤیبەر کۆمه‌ڵناسێکی فره‌الیه‌ن‬ ‫و چه‌ندڕه‌هه‌ندییه و به‌رهه‌مه‌کانی چه‌ندین‬ ‫بواری جیاواز له‌خۆ ده‌گرن؛ به‌اڵم له‌م وتاره‌دا‬ ‫هه‌وڵ دراوه به‌گشتی بیروبۆچوونی ڤیبەر‬ ‫سه‌باره‌ت به دیارده کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و به‬ ‫تایبه‌ت ئایین‪ ،‬میتۆدۆلۆژیا‪ ،‬پێناسه‌ی ئایین‪،‬‬ ‫ئایین له ڕوانگه‌ی ڤیبەره‌وه‪ ،‬بخرێته به‌ر باس‬ ‫و لێکدانه‌وه‪.‬‬

‫س �ه‌ب��اره‌ت ب��ه دی���ارد‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫بخه‌ینه ڕوو‪ ،‬پێویسته میتۆدۆلۆژیا وه‌کوو‬ ‫سه‌ره‌کیترین تایبه‌تمه‌ندیی زان��س��ت و‬ ‫پێوه‌رێک بۆ جیاکردنه‌وه و سنووردانان‬ ‫ل��ه ن��ێ��وان ک���اری زان��س��ت��ی و نازانستی‪،‬‬ ‫بخرێنه به‌ر باس و لێکدانه‌وه‪ .‬له ئاکامی‬ ‫شیکردنه‌وه و لێکدانه‌وه‌ی میتۆدۆلۆژیا‬ ‫و بنه‌ما فه‌لسسه‌فییه‌کانی میتۆدۆلۆژیا‬ ‫به‌هاسانی چۆنیه‌تیی ڕوانینی هه‌ر بیرمه‌ند و‬ ‫قوتابخانه‌یه‌کی فیکری سه‌باره‌ت به دیارده‌کان‬ ‫ڕوون ده‌بێته‌وه‪( .‬موحه‌ممه‌دپوور) له کتێبی‬ ‫«میتۆد له میتۆد» دا پێی ‌وایه له نێوان‬ ‫بنه‌ما و بنه‌ڕه‌ته فه‌لسه‌فی و پارادایمییه‌کان و‬ ‫میتۆدی توێژینه‌وه پێوه‌ندییه‌کی لێک‌دانه‌بڕاو‬ ‫هه‌یه و بنه‌ما فه‌لسه‌فییه‌کان و چۆنیه‌‌تیی‬ ‫ڕوانینیان بۆ‌دیارده‌کان له هه‌ڵبژاردنی میتۆد‬ ‫و هه‌روه‌ها له‌سه‌ر ئاراسته‌ی مه‌عریفه‌ناسی‬ ‫و ب��وون‌ن��اس��ان �ه‌دا‪ ،‬ڕۆڵ��ی ب �ه‌رچ��اوی هه‌یه‬ ‫(موحه‌ممه‌دپوور‪30 :1389 ،‬ـ‪.)21‬‬ ‫به هۆی زاڵبوونی پارادایمی پۆزیتیڤیزم‬ ‫له سه‌ره‌تاکانی شۆڕشی زانستی له ئه‌ورووپا‬ ‫و هه‌روه‌ها ته‌شه‌نه‌کردنی ئه‌م پارادایمه بۆ‬ ‫ناو زانسته مرۆیی و کۆمه‌اڵیه‌تییەکان له‬ ‫ساڵه‌کانی سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م به‬ ‫تایبه‌ت ڕه‌نگدانه‌وه‌ی خه‌ستی ئه‌م پارادایمه‬ ‫له نووسراوه‌کانی کۆنت و مارکس و دورکهایم‬ ‫تا ئه‌و ڕاده‌یه کۆنت و دورکهایم له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫باوه‌ڕه بوون ده‌بێت له بواری کۆمه‌ڵناسیدا‬ ‫ه�ه‌ر هه‌مان شێوازی زاڵ به‌سه‌ر زانسته‬ ‫سروشتییه‌کاندا ڕه‌چاو بکرێت (یه‌کبوونی‬ ‫میتۆدی زانستی)‪ ،‬دواتر ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫ڕوانگه‌یه له‌سه‌ر ئاستی (بوون‌ناسانی) و‬ ‫(مه‌عریفه‌ناسی) و (میتۆد) له به‌رهه‌مه‌کانی‬ ‫کۆنت و دورکهایمدا ده‌بینینه‌وه‪ .‬بۆ ‌وێنه‬ ‫دورکهایم سه‌باره‌ت به ئاستی بوون‌ناسانه‌ی‬ ‫واقیعییه‌ت پێی‌ وای �ه‌ واقیعییه‌ت خ��اوه‌ن‬ ‫هه‌ندێ تایبه‌تمه‌ندی «ده‌ره‌ک��ی‌ب��وون»‪،‬‬ ‫«س�����ه‌رب�����ه‌خ�����ۆب�����وون»‪« ،‬وه‌ک�������وو‬ ‫شت[‪‌‌]Thing‬بوون»‪ ،‬ک ‌ه له ده‌ره‌وه‌ی خۆی‬ ‫به‌سه‌ر مرۆڤه‌کاندا ده‌سه‌پێنێت‪ .‬هه‌روه‌ها له‬ ‫بواری مه‌عریفه‌ناسیدا پێی‌ وایه «واقیعییه‌ت»‬ ‫له «سووژه» جیاوازه و سووژه ده‌بێت وه‌ک‬ ‫ت له واقیعییه‌ت بڕوانێت و خۆی له کێشه‌ی‬ ‫ش‌‬ ‫الیه‌نگری بپارێزێت‪ .‬به بۆچوونی دورکهایم‬ ‫میتۆدی گونجاو له‌گه‌ڵ ئ �ه‌م پارادایمه‪،‬‬ ‫میتۆدی «که‌می و ئاماری و ئه‌زموونی» ـه‪،‬‬ ‫میتۆدێک که بۆ زانسته سرووشتییه‌کان به‌کار‬ ‫ده‌هێنرێت‪ .‬له ئاکامی زاڵبوونی ئه‌م ڕوانگه‬ ‫و پارادایمه له ب��واری زانسته مرۆییه‌کاندا‬ ‫و ناکارامه‌یی سه‌باره‌ت به ڕوونکردنه‌وه و‬ ‫شرۆڤه‌ی ڕه‌فتار و هه‌ڵس‌وکه‌وتی مرۆڤه‌کان‪،‬‬ ‫ڤیبەر له‌ژێر کاریگه‌ریی ئایدیالیزمی ئه‌ڵمانی‬ ‫و ئه‌و پاشخانه به‌هێزه‌ی واڵت��ی ئه‌ڵمان‪،‬‬ ‫وه‌کوو په‌رچه‌کردار و دژکرده‌وه سه‌باره‌ت به‬ ‫پارادایمی پۆزیتیڤیزم‪‌،‬پارادایمێکی نوێ له‌ژێر‬ ‫ناوی «ڕاڤه» هێنایه ئاراوه که تا ڕاده‌یه‌کی‬ ‫زۆر له دژایه‌‌تی له‌گه‌ڵ پارادایمی ڕابردوودا‬ ‫خ��ۆی پێناسه ده‌ک��ات و له هه‌مان کاتدا‬ ‫که‌م‌وکوڕییه‌کانی قه‌ره‌بوو ده‌کاته‌وه‪ .‬ڤیبەر‬

‫کۆمەڵناسی ئاڵەمانی ماکس ڤیبەر‬

‫بۆ ڕاڤ ‌ه و ڕوونکردنه‌وه‌ی ئه‌م بابه‌ته پێویستی‬ ‫ب��ه «ت�ێ‌گ�ه‌ی��ش��ت��ن» ‪ Verstehen‬و‬ ‫«هاوسۆزی» ‪ Empathy‬هه‌یه‌‪ .‬سه‌باره‌ت‬ ‫به ڕه‌هه‌ندی مه‌عریفه‌ناسی ده‌ڵێ‪ :‬واقیعییه‌ت و‬ ‫سووژه لێک جیا ناکرێنه‌وه و سووژه ناتوانێت‬ ‫سه‌باره‌ت به واقیعییه‌ت به ته‌واوی بێ‌الیه‌ن‬ ‫بێت‪ ،‬ته‌نیا کارێک کە ده‌توانێت؛ ئه‌وه‌یه‬ ‫سه‌باره‌ت به ئاکامی توێژینه‌وه‌کان بێ‌الیه‌ن‬ ‫بێت‪ .‬له هه‌مان کاتدا پێی‌ وایه ئه‌م لێک‌ئااڵنه‬ ‫جۆرێک هه‌ستی هاوسۆزی الی سووژه دروست‬ ‫ده‌کات و ده‌بێته هۆی تێگه‌یشتنی قووڵی‬ ‫بابه‌ته‌که‪ .‬ڤیبەر پێی‌ وایه میتۆدی گونجاو‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌م هه‌ل‌ومه‌رجه؛ میتۆدی چۆنایەتی‬ ‫«که‌یفی» و «نائاماری» ـه‪ ،‬میتۆدێک که‬ ‫بۆ به‌ده‌ست‌هێنانی زانیاری زۆرتر پشت به هۆ‬ ‫و بزوێنه‌ی بکه‌ره کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ده‌به‌ستێت‬ ‫و دیارده کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان له ڕوانگه‌ی بکه‌ره‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانه‌وه شرۆڤه ده‌کات‪ .‬پێویسته‬ ‫ئاماژه‌ی پێ بکرێت ئه‌گه‌رچی ڤیبەر به زۆری‬ ‫له‌سه‌ر چه‌مکی ڕاڤه پێداگری ده‌کات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌مه به مانای له‌بیرکردن و پشتگوێ‌خستنی‬ ‫ڕوون��ک��ردن�ه‌وه نییه‪ ،‬به‌ڵکوو ب���ه‌رده‌وام له‬ ‫ڕه‌وتێکی نێوان ڕاڤ��ه و ڕوون��ک��ردن�ه‌وه له‬ ‫هات‌وچوودایه‪ .‬ئه‌گه‌رچی ئه‌م بۆچوون و‬ ‫ڕوانینه به‌الی ڤیبەره‌وه خاڵێکی به‌هێزه‪،‬‬ ‫به‌اڵم له الیه‌ن پارادایمی پۆزیتیڤیسته‌وه به‬ ‫ڕوانینێکی زه‌ینی‪ ،‬تاکه‌که‌سی‪ ،‬بێ‌بنه‌ما و‬ ‫نازانستی له قه‌ڵه‌م ده‌درێت (شوجاعی‌زه‌ند‪،‬‬ ‫‪160 :1380‬ـ‪.)159‬‬ ‫به‌پێی ئه‌م لێکدانه‌وه گشتییه چۆنیه‌تیی‬ ‫ڕوان��ی��ن��ی ڤ��ی��ب��ەر س���ه‌ب���اره‌ت ب��ه دی���ارده‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و به تایبه‌ت ئایین وه‌کوو‬ ‫ته‌وه‌ری سه‌ره‌کیی ئه‌م وتاره ڕوون ده‌بێته‌وه‪.‬‬ ‫ڕه‌نگه ڕاشکاوانه‌ترین هه‌ڵوێستی ڤیبەر‬ ‫سه‌باره‌ت به ئایین له کتێبی «کۆمه‌ڵناسیی‬ ‫ئایینه‌کانی جیهان» ‪Sociology of the‬‬ ‫‪World Religions: Introduction‬‬ ‫(‪ )1970‬خراوه‌ته به‌ر ب��اس‪ .‬ناوبراو له‌م‬ ‫به‌رهه‌مه‌دا جۆرێک له ڕوانگه‌ی ده‌روونناسانه‬ ‫سه‌باره‌ت به ئایین ده‌خاته به‌ر باس که‬

‫کۆمەڵناسی ئەمەریکایی تالکۆت پارسۆنز‬

‫پ �ه‌راوێ��زخ��راوی ی��ان ئایین ڕه‌ن��گ��دان�ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ل‌ومه‌رجی ماددی و به‌رژه‌وه‌ندیی گرووپه‬ ‫ج��ی��اوازه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانه (هه‌میلتۆن‪،‬‬ ‫‪234 :1380‬ـ‪.)233‬‬ ‫پێناسه‌ی ئایین‬ ‫ڤ��ی��ب��ەر وه‌ک����وو ی �ه‌ک��ێ��ک ل��ه ک��ۆڵ�ه‌ک��ه‬ ‫سه‌ره‌کییه‌کانی کۆمه‌ڵناسی ئایین؛ سه‌باره‌ت‬ ‫ب��ه پێناسه‌ی ئایین زۆر ب��ه وردبینی و‬ ‫هه‌ست به به‌رپرسیارێتییه‌وه هه‌ڵس‌وکه‌وت‬ ‫ده‌ک��ات و له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌یه له کۆتایی‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌کی تێر و ته‌سه‌لدا‪ ،‬ئایین پێناسه‬ ‫بکرێت‪ .‬ئه‌م فاکته‌ره بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫ک ‌ه پێناسه‌یه‌کی ڕوون له ئایین نه‌خاته‬ ‫ڕوو‪ .‬ب �ه‌اڵم به خوێندنه‌وه و لێکدانه‌وه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مه ئایینییه‌کانی بۆمان ده‌رده‌که‌وێت‬ ‫ئه‌گه‌رچی بایه‌خێکی ئه‌وتۆ به سه‌رچاوه و‬ ‫بنه‌مای سه‌رهه‌ڵدانی ئایین نادات‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه‬ ‫شێوه‌ی ناڕاسته‌وخۆ پێناسه‌یه‌کی تا ڕاده‌یه‌ک‬

‫ب ‌ه ڕای ڤیبەر سه‌رچاوه‌ی باوه‌ڕ ‌ه ئاینییه‌کان بۆ‌واڵمی‬ ‫ئایین سه‌باره‌ت به دژواری و نادادپه‌روه‌ریی ژیان‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه و له هه‌وڵدایه پاساوێکی خودایی بۆ‬ ‫به‌خته‌وه‌ری و نه‌هامه‌تیی مرۆڤ بدۆزێته‌وه‬ ‫کارکردخوازانه و بنه‌ڕه‌ت‌ناسانه له ئایین له‬ ‫به‌رهه‌مه‌کانیدا به‌رچاو ده‌که‌وێت و پێ ‌ی وایه‬ ‫کارکرد و خزمه‌تی ئایین مانابه‌خشین به ژیانی‬ ‫مرۆڤه (شوجاعی‌زه‌ند‪ .)219 :1931 ،‬به‌ ڕای‬ ‫ڤیبەر سه‌رچاوه‌ی باوه‌ڕه‌ ئاینییه‌کان بۆ‌واڵمی‬ ‫ئایین سه‌باره‌ت به دژواری و نادادپه‌روه‌ریی‬ ‫ژیان ده‌گه‌ڕێته‌وه و له هه‌وڵدایه پاساوێکی‬

‫ی وایه ئایینه سه‌ره‌تاییه‌کان له‌گه‌ڵ جادوو تێکه‌ڵن و‬ ‫ڤیبەر پێ ‌‬ ‫به سه‌رهه‌ڵدانی سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ران‪ ،‬ئایینه‌کان ڕۆژ له‌گه‌ڵ‬ ‫ڕۆژ عه‌قاڵنیتر ده‌بن‪ ،‬ک ‌ه وابوو؛ خاڵی ده‌ستپێکی مێژوویی ئایینی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬جیهانێکی لێوان‌لێوه له شته پیرۆزه‌کان و به دژایه‌تی‬ ‫له‌گه‌ڵ شته موقه‌دده‌س و پیرۆزه‌کان کۆتایی پێ‌دێت‬

‫بۆ ئه‌م مه‌به‌سته سه‌ره‌تا زانست ده‌کاته‬ ‫دوو به‌شه‌وه‪ :‬یه‌که‌م؛ زانستی سروشتی‪،‬‬ ‫دووه�ه‌م؛ زانستی مرۆیی یان کولتووری‪ ،‬و‬ ‫پێی‌ وای ‌ه ئه‌م دوو زانسته له ڕووی «بابه‌ت»‬ ‫و «میتۆد» و «ئامانج» ـەوە له‌گه‌ڵ یه‌ک‬ ‫جیاوازن‪ ،‬هه‌ر بۆیه یه‌کیه‌تی و یه‌کبوونی‬ ‫میتۆدی زانستی ڕه‌ت ده‌ک��ات �ه‌وه‪ .‬ڤیبەر‬ ‫سه‌باره‌ت به الیه‌نی بوون‌ناسانه‌ی واقیعییه‌ت‬ ‫ب��ه پێچه‌وانه‌ی دورک��ه��ای��م��ەوە پێی‌ وای��ه‬ ‫واقیعییه‌ت شتێک نییه له ده‌ره‌وه‌ی مرۆڤ‬ ‫بوونی هه‌بێت‪ ،‬به‌ڵکوو واقیعییه‌ت به‌شێکه له‬ ‫میتۆدۆلۆژیای ڤیبەر‬ ‫پێش ئه‌وه‌ی که ڕوانگه‌ی گشتیی ڤیبەر ناسنامه‌ی مرۆڤه‌کان و لێیان جیا ناکرێته‌وه و‬

‫هه‌ڵگری ه�ه‌ر دوو الیه‌نی عه‌قڵخوازانه و‬ ‫سۆزداری‌خوازانه‌یه که پێوه‌ندییه‌کی قووڵ و‬ ‫لێکدانه‌بڕاوی له‌گه‌ڵ هۆکاره کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫هه‌یه‪ ،‬هۆکارگه‌لێک که به بۆچوونی ڤیبەر‬ ‫پێویستیی به ڕوونکردنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵناسانه‬ ‫هه‌یه‪ .‬به‌اڵم له هه‌مان کاتدا داشکاندنی ئایین‬ ‫به‌ته‌نیا بۆ ‌هۆکاره کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ڕه‌ت‬ ‫ده‌کاته‌وه و پێی‌ وایه ڕوانگه‌ی کۆمه‌ڵناسانه‬ ‫به ته‌نیا ناتوانێت ڕوونکردنه‌وه سه‌باره‌ت به‬ ‫ئایین له ئه‌ستۆ بگرێت‪ .‬به هه‌مان شێوه ئه‌و‬ ‫بیروبۆچوونانه ڕه‌ت ده‌کاته‌وه که پێیان وایه‬ ‫ئایین په‌رچه‌کردارێکه له هه‌مبه‌ر بێبه‌شی و‬

‫پێمان خۆشه به‌دی بێت و ئه‌و شتانه‌ی که‬ ‫به کرده‌وه ڕووده‌دات‪ ،‬هه‌موو کات جیاوازیی‬ ‫هه‌یه و ناکۆکیی نێوان ئه‌م جیاوازییانه‪،‬‬ ‫ڕوانگه‌ی ئایینی لێ ده‌که‌وێته‌وه (هه‌میلتۆن‪،‬‬ ‫‪ .)235 :1390‬ئ �ه‌م ج��ۆره پێناسه‌یه له‬ ‫ئایین تا ڕاده‌یه‌ک ده‌روونناسانه‌یه تا ئه‌وه‌ی‬ ‫که کۆمه‌ڵناسانه بێت‪ ،‬ب �ه‌اڵم لێک‌گرێدان‬ ‫و تێکه‌ڵکردنی ڕوان��گ �ه‌ی ده‌روونناسانه‬ ‫(عه‌قڵ‌خوازی و س��ۆزداری‌خ��وازی) له‌گه‌ڵ‬ ‫لێکدانه‌وه‌ی کۆمه‌ڵناسانه س �ه‌ب��اره‌ت به‬ ‫پێوه‌ندیی نێوان ب��اوه‌ڕی ئایینی و گرووپه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‪ ،‬ڤیبەری کردووه‌ته یه‌کێک‬ ‫له‌و داهێنه‌ر و ڕچه‌شکێنانه‌ی که باوه‌ڕی به‬ ‫کۆی چه‌ند زانست بۆ ‌تێگه‌یشتن له ئایین‬ ‫هه‌یه‪ .‬به واتایه‌کی دیکه له ‌‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫چه‌ندین هۆ و هۆکار بۆ ڕاڤه و ڕوونکردنه‌وه‌ی‬ ‫دیارده کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان له مانا گشتییه‌که‌یدا‬ ‫(هه‌مان سه‌رچاوه‪.)265 :‬‬

‫‪ .)46‬بۆ ‌وێنه ڤیبەر له کتێبی «ئه‌خالقی‬ ‫پرۆتستانتی و ڕۆحیه‌تی سه‌رمایه‌‌داری»‬ ‫ـ��دا ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئایین یه‌کێک ل��ه فاکته‌ره‬ ‫کاریگه‌ره‌کانی سه‌رهه‌ڵدانی شێوازێکی تایبه‌ت‬ ‫له سه‌رمایه‌‌داری ئه‌ورووپایی ـ که هه‌مان‬ ‫سه‌رمایه‌‌داریی ئه‌قاڵنییه ـ دێته ئه‌ژمار‪.‬‬ ‫ڤیبەر پێ ‌ی وایه ئه‌گه‌رچی ئه‌م فاکته‌ره زۆر‬ ‫پێویسته‪ ،‬به‌اڵم مه‌رجی ته‌واوکه‌ر نییه‪ .‬له‬ ‫هه‌مان کاتدا له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌یه که هه‌ندێ‬ ‫هۆکاری م��ادی دیکه له سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م‬ ‫ڕه‌وت�ه‌دا کاریگه‌رییان هه‌بووه (هه‌میلتۆن‪،‬‬ ‫‪ .)250 :1390‬ڤیبەر پێ ‌ی وایه له نێوان ڕۆحی‬ ‫سه‌رمایه‌‌داری تازه ‌سه‌رهه‌ڵ‌دا و ئه‌خالقی‬ ‫پڕۆتیستانتی کالڤینی‪ ،‬جۆرێک پێکه‌وه‌لکاوی‬ ‫و نزیکی له ئارادایه‪ .‬واته پرۆتیستانتیزم‬ ‫الیه‌نگری هه‌وڵ و تێکۆشان و هه‌ڵکردنە له‬ ‫هه‌مبه‌ر دژواری و سه‌ختیدا‪ ،‬هه‌ل‌ومه‌رجێکی‬ ‫ئه‌وتۆ ده‌ڕه‌خسێنێت که تا ڕاده‌یه‌کی زۆر له‌گه‌ڵ‬ ‫سه‌رمایه‌‌داریی ئه‌قاڵنیی نوێ ی ‌هک‌ده‌گرێته‌وه‪.‬‬ ‫به‌ ڕای ڤیبەر س�ه‌رچ��اوه‌ی ئه‌م بیرۆک ‌ه و‬ ‫ئه‌ندێشه له ڕاهێنانه‌کانی کالڤین(‪ )١‬یان‬ ‫پرۆتستانته‌ کالڤینیەکان سه‌رچاوه ده‌گرێت‬ ‫(هه‌مان سه‌رچاوه‪ .)251 :‬بۆ وێنه هه‌ندێ له‬ ‫ئامۆژگاری و ڕاهێنانه‌کانی کالڤین بریتین له‪:‬‬ ‫«که‌ڵه‌که‌کردنی سه‌رمایه‌»‪« ،‬به‌دواداچوونی‬ ‫ڕێک‌وپێکی قازانج»‪« ،‬پێداگری له‌سه‌ر ئه‌رک‬ ‫و کار وه‌کوو هێمایه‌ک بۆ نزیکبوونه‌وه له‬ ‫خ��ودا»‪« ،‬خ��ۆب��واردن له هه‌ڵه‌خه‌رجی»‪،‬‬ ‫«پێداگری له‌سه‌ر کات»‪ ،‬واته کات پاره‌یه‪،‬‬ ‫«هه‌ڵکردن له‌گه‌ڵ ژیانی سه‌خت و دژوار»‪،‬‬ ‫«پێداگری له‌سه‌ر خۆپارێزی له خواردن»‬ ‫و «چ��اره‌ن��ووس��ی له‌پێشدا دی��اری��ک��راو»‬ ‫و‪( ...‬ه�ه‌م��ان س �ه‌رچ��اوه‪ 258 ،‬ـ ‪.)251‬‬ ‫له هه‌مان کاتدا ڤیبەر وه‌ک��وو مرۆڤناسان‬ ‫(ئەنترۆپۆلۆژیستان) الیه‌نگری تیۆریی‬ ‫گۆڕانکاریی ب��اوه‌ڕه ئایینییه‌کانه و تیۆری‬ ‫ڕووب �ه‌ڕووب��وون �ه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌فسوونه‌کان‬ ‫(سیحر و جادوو) یان عه‌قاڵنیبوونی ئایین‬

‫خ��ودای��ی ب��ۆ ب �ه‌خ��ت �ه‌وه‌ری و نه‌هامه‌تیی‬ ‫م��رۆڤ بدۆزێته‌وه‪ ،‬له هه‌مان کاتدا مرۆڤ‬ ‫بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه له‌گه‌ڵ ئه‌م هه‌ل‌ومه‌رجه‬ ‫ئاماده و ـ له هه‌مبه‌ر ئه‌م کێشه و گرفتانه‌دا‬ ‫ـ به‌هێز بکات و متمانه‌ی پێ ببه‌خشێت‪.‬‬ ‫ڤیبەر له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌یه چه‌مکه ئاینییه‌کان‬ ‫له‌و واقیعییه‌ته‌وه سه‌رچاوه ناگرن که ژیان‬ ‫له بنه‌ڕه‌تدا مه‌ترسیدار و جێی متمانه نییه‪.‬‬ ‫به‌ڵکوو بێ‌متمانه‌یی به‌و مانایه که مرۆڤه‌کان‬ ‫خوازیاری به‌دیهاتنی هه‌ندێ حه‌ز و خولیان‪،‬‬ ‫به‌اڵم خولیاکانیان هیچ کات دابین ناکرێن و‬ ‫له هه‌مان کاتدا له نێوان ئه‌و شتانه‌ی که‬

‫ڤیبەر و ئایین‬ ‫ڤیبەر وه‌ک��وو کۆمه‌ڵناسێکی ناسراوی‬ ‫بواری ئایین به نووسین و داهێنانی چه‌ند‬ ‫کتێب و توێژینه‌وه س �ه‌ب��اره‌ت ب��ه ئایین‬ ‫ل�ه‌ژێ��ر ن��اوی «ئه‌خالقی پڕۆتیستانتی و‬ ‫ڕۆحیه‌تی س�ه‌رم��ای�ه‌داری» (بنەڕەتەکەی‬ ‫‪ 1904‬ـ وەرگێڕانە ئینگلیزیەکەی ‪،)1958‬‬ ‫«کۆمه‌ڵناسیی ئایین» (بنەڕەتەکەی ‪1922‬‬ ‫ـ وەرگێڕانە ئینگلیزیەکەی ‪ )1963‬و به‌شێکی‬ ‫سه‌ره‌کی و گرنگ له کتێبی «ئابووری و‬ ‫کۆمه‌ڵگا» (بنەڕەتەکەی ‪ 1925‬ـ وەرگێڕانە‬ ‫ئینگلیزیەکەی ‪ )1978‬ده‌القه‌یه‌کی نوێی به‬ ‫‌ڕووی توێژینه‌وه‌ی ئایین‌ناسانه‌دا کردووه‌ته‌وه‬ ‫و ڕۆڵێکی دیاریکه‌ر و به‌رچاوی سه‌باره‌ت به‬ ‫کاریگه‌ریی ئایین له‌سه‌ر ڕه‌وتی گۆڕانکاری‬ ‫کۆمه‌ڵگای مۆدێرن خسته به‌ر باس‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫دورکهایم بهته‌نیا له‌سه‌ر ڕۆڵی سه‌قامگیری و‬ ‫یه‌کگرتوویی کۆمه‌ڵگا پێداگری ده‌کرد؛ ڤیبەر‬ ‫پێگه‌ی ئایینی تا ڕاده‌ی فاکته‌رێکی ئه‌خالقی‬ ‫ـ ده‌روونیی پێکهێنه‌ری کۆمه‌ڵگایه‌‌کی عه‌قاڵنی‬ ‫مۆدێرن به‌رز کرده‌وه (شوجاعی‌زه‌ند‪:1391 ،‬‬ ‫‪ .)46‬ڤیبەر له ساڵه‌کانی کۆتایی ژیانیدا به‬ ‫پشتبه‌ستن و یارمه‌تی‌وه‌رگرتن له توێژینه‌وه‌ی‬ ‫مێژوویی و به‌راوردکاریی ئایینیی پێش خۆی‪،‬‬ ‫به ڕه‌چاوکردنی هه‌‌مان گریمانه و تیۆریی‬ ‫ڕۆژئاوایی سه‌باره‌ت به ئایینه ڕۆژهه‌اڵتییه‌کانی‬ ‫وه‌کوو «تاۆیزم» و «کۆنفووشیزم» له واڵتی‬ ‫چین‪« ،‬هیندۆیزم» و «بودیزم» له هیند‬ ‫و یه‌هودییه‌ت و ئیسالم که‌وته توێژینه‌وه‬ ‫و پشکنین و له ئاکامدا هه‌ندێ ده‌سکه‌وتی‬ ‫تیۆری و کرده‌یی به‌نرخی سه‌باره‌ت به‌م‬ ‫ئایینانه به‌ده‌ست هێنا (هه‌مان سه‌رچاوه‪:‬‬

‫له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه دامه‌زراوه (شوجاعی‌زه‌ند‪،‬‬ ‫‪ .)100 :1391‬ڤیبەر پێی‌ وای���ه ئایینه‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌کان له‌گه‌ڵ جادوو تێکه‌ڵن و به‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ران‪ ،‬ئایینه‌کان‬ ‫ڕۆژ له‌گه‌ڵ ڕۆژ عه‌قاڵنیتر ده‌بن‪ ،‬ک ‌ه وابوو؛‬ ‫خاڵی ده‌ستپێکی مێژوویی ئایینی مرۆڤ‪،‬‬ ‫جیهانێکی لێوان‌لێوه له شته پیرۆزه‌کان و به‬ ‫دژایه‌تی له‌گه‌ڵ شته موقه‌دده‌س و پیرۆزه‌کان‬ ‫کۆتایی پێ‌دێت (ئارۆن‪ .)618 :1377 ،‬به‬ ‫بۆچوونی ڤیبەر ئه‌قاڵنییه‌ت له بواری ئاییندا‬ ‫به مانای به‌الوه‌نانی الیه‌نه جادووییه‌کانی‬ ‫ئایین و ڕه‌‌وان��دن �ه‌وه‌ی ناکۆکی و ناڕوونی‬ ‫سه‌باره‌ت به ڕێگه‌چاره‌ی کێشه‌ی ئازادی و‬ ‫ڕزگارییه (هه‌میلتۆن‪.)245 :1390 ،‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫(‪ )١‬کالڤین ‪ 11564( Calvin‬ـ ‪:)1509‬‬ ‫خوداناسێکی فڕه‌نسی نيشته‌جێی سويسێرا و يه‌کێک‬ ‫له بناغه‌دانه‌رانی بزووتنه‌‌وه‌ی چاکسازیی ئايينی له‬ ‫مەسیحیەتدایه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‬ ‫‪ .1‬آرون‪ ،‬ریمون (‪ ،)1377‬مراحل اساسی سیر‬ ‫اندیشه در جامعه‌شناسی‪ ،‬ترجمه‌ی‪ :‬باقر پرهام‪،‬‬ ‫‌تهران‪ ،‬شرکت انتشارات علمی و فرهنگی‪.‬‬ ‫‪ .2‬شجاعی‌زند‪ ،‬علی ‌رضا (‪ ،)1391‬جامعه‌شناسی‬ ‫دین‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر نی‪.‬‬ ‫‪ .3‬شجاعی‌زند‪ ،‬علی ‌رضا (‪ ،)1380‬دین‪‌،‬جامعه و‬ ‫عرفی‌شدن‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر مرکز‪.‬‬ ‫‪ .4‬محمدپور‪ ،‬احمد (‪ ،)1389‬روش در روش‪،‬‬ ‫تهران‪ ،‬انتشارات جامعه‌شناسان‪.‬‬ ‫‪ .5‬همیلتون‪ ،‬ملکم (‪ ،)1390‬جامعه‌شناسی دین‪،‬‬ ‫ترجمه‌ی‪ :‬محسن ثالثی‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر ثالث‪.‬‬ ‫*‪ .‬ماسته‌ر لە کۆمه‌ڵناسیدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )188‬دوشةممة ‪2014/٢/١7‬‬

‫‪5‬‬

‫خو َيندنةوةى ئاين‬

‫جەنگ‌و ئاشتی‬

‫پ��رۆس��ەی ئاشتی ل��ەن��اوچ��ەك��داو ه��ەرواش‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬گەر گۆڕانكاری لەسەر ئەو پرسە‬ ‫لەناو خۆی ئێراندا رونەدات‪.‬‬ ‫پ���رۆس���ەی ئ��اش��ت��ی دەس��ت��ی��پ��ێ��ك��ردوە‪،‬‬ ‫هۆكارەكەشی ئ��ەوە نییە كە دیدوبۆچونی‬ ‫هیچ الی��ەك��ی كێشەكە گ��ۆڕاب��ێ��ت‪ .‬بەڵكو‬ ‫هۆكارەكەی گۆڕانی بارودۆخەكەیە‪ .‬شەڕ‬ ‫هەردو الیەنی ماندوكردوەو دڵنیابونەتەوە‬ ‫لەوەی‪ ،‬یەكالیكردنەوەی كێشەكانی نێوانیان‬ ‫بەرێگەی چارەی سەربازی دەستبەرنابێت‪.‬‬ ‫ئیسرائیل بۆخۆی هەمان ئەو دەوڵەتە نەماوە‬ ‫كە باوكانی دامەزرێنەری دروستیان كرد‪ ،‬واتە‬ ‫ئەو دەوڵەتە رەق‌و زبرو داخ��راوەی جاران‬ ‫نییە‌و خەریكە دەبێتە كۆمەڵەگەیەكی گەشە‬ ‫كردوی لیبراڵی‪.‬‬ ‫راس����ت����ە وەك ج�������اران پ���اب���ەن���دی‬ ‫نیشتمانپەروەرێتی خۆیەتی‪ ،‬بەاڵم كەمتر‬ ‫ئ��ام��ادەگ��ی ئ���ەوەی تێدایە باجی قورسی‬ ‫داگیركردنی گەلێك بدات كە ئ��ارەزوی ئەو‬ ‫حاڵەتە ناكات‪ .‬ئەڵبەتە راپەڕینەكان ئەو‬ ‫راستیەیان سەلماند‪.‬‬ ‫دوای كێشمەكێش‌و بێنەو بەرەدەیەكی‬ ‫زۆر‪ ،‬ئیسرائیلیەكان توانیان راپەڕینی‬

‫یەكەم هەڵەی گ��ەورەی��ان ئ��ەوە بو كە‬ ‫لەماوەی دوەم جەنگی دوەم��ی جیهانیدا‪،‬‬ ‫دایانە پاڵ واڵتانی میحوەر‪ .‬دوەمیشیان ئەوە‬ ‫بو كە لەسەردەمانی جەنگی سارددا یەكێتی‬ ‫سۆڤیەت‌و لەكاتی جەنگی كەنداویشدا سەردام‬ ‫حسێنیان هەڵبژارد‪.‬‬ ‫با ئەو پرسیارە لەخۆمان بكەین‪( :‬بارودۆخ‬ ‫چۆن دەبو‪ ،‬گەر جەنگی سارد بەهەرەسی‬ ‫واڵتەیەكگرتوەكانی ئەمەریكا تەواو بوایە؟)‬ ‫بەاڵم ئەوە روی نەداو لەگەڵ لەبەریەك‬ ‫هەڵوەشانی یەكێتی سۆڤیەتدا‪ ،‬رێكخراوی‬ ‫رزگ��اری��خ��وازی فەلەستینی خ��ۆی بەب ‌ێ‬ ‫دەوڵەتێكی زلهێز بینینەوە كە رۆڵی عەڕاب‬ ‫رابگرێت‪.‬‬ ‫سەروەختێكیش لەماوەی قەیرانی كەنداو‬ ‫ئەو شەڕەی بەدوایداهات (لەنێوان سااڵنی‬ ‫‪ 1990‬بۆ ‪ ،)1991‬فەلەستینەكان الیەنگری‬ ‫(س���ەدام حسێن) ی��ان ك��رد‪ ،‬بارودۆخەكە‬ ‫خراپتر بو‪.‬‬ ‫رێكخراوی رزگاریخوزازی فەلەستینی بۆی‬ ‫گرنگ نەبو متمانەی واڵتەیەكگرتوەكانی‬ ‫ئەمەریكا‌و تێكڕای ئەو واڵتە خۆرئاواییانە‬ ‫لەدەستبدات كە لەهاوپەیمانیەتیەكەدا‬

‫لەنێوان رێكخراوی رزگاریخوزازی فەلەستینی‬ ‫(گ��ۆش��ەگ��ی��رو الواز)‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ئیسرائیل‬ ‫(ئیسرائیلێكی گەشەسەندو كە ئامادەگی‬ ‫ئەوەی تێدا بو قوربانی بەهەند ‌ێ دەسكەوتی‬ ‫خۆی بدات) لەپێناو دەستبەركردنی ئاشتی‌و‬ ‫ئارامدا)‪ ،‬دەستیپێكرد‪.‬‬ ‫ئەگەر بارودۆخەكە هەر بەمجۆرە بێت‪،‬‬ ‫ئ��ەوا پێدەچێت پرۆسەی ئاشتی ع��ەرەب‪-‬‬ ‫ئیسرائیل ب����ەردەوام بێت ئ��ەم پرۆسەیە‬ ‫تائێستا تاقیكردنەوەی زۆر سەختی بڕیوەو‬ ‫بەدڵنیاییشەوە روبەروی ئاستەنگی سەختر‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی مایەی هەرەشەو مەترسییە‬ ‫ئ��ەو هەوڵە بەردەوامانەیە كە ئێران‌و دو‬ ‫دەوڵەتی عەرەبی دیكە ئەوانیش (سوریاو‬ ‫عیراقن) دەیدەن بۆ ئەوەی چەكی كۆكوژیان‬ ‫دەسكەوێت (لەجۆرەكانی ئەتۆمی‌و كیمیایی‌و‬ ‫بایلۆژی)‪.‬‬ ‫ئەمەش ‌وادەك��ات لەناوبردنی ئیسرائیل‬ ‫لەرێی ئەو چەكانەوە بەئاسانی‌و لەداهاتویەكی‬ ‫نزیكدا روبدات‪ .‬رەنگە كارێكی لەو جۆرەش‬ ‫ببێتە مایەی كاولكردنی فەلەستین‌و هەروەها‬ ‫ئوردونیش‪.‬‬

‫دەتوانێت وەاڵمی بەرامبەرەكەی بداتەوە‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نیە دۆخێكی وا پێویستی‬ ‫بەژیری‌و پشو درێ��ژی هەیە ل��ەه��ەردوالوە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەشن دەپرسن گەر ئەو گریمانەیە بۆ‬ ‫سەركردە ئایینیە توندڕەوەو دەمارگیرەكانیش‬ ‫دەستبدات‪ .‬رەنگە ئەو گریمانەیە بۆئێستە‬ ‫دەست نەدات‪ ،‬بەاڵم بەگشتی دەتوانین بڵێین‬ ‫دەشێت‪.‬‬ ‫چ��ون��ك��ە س����ەرب����اری ه���ەم���و ش��ت �ێ‌‪،‬‬ ‫فێندەمێتالیستەكان‌و لەنێویشیاندا ئوانەیان‬ ‫كە بەشداری هێرش‌و پەالمارە خۆكوژییەكان‬ ‫دەكەن‪ ،‬بەر لەوەی دەست بەكارو كردەوە‬ ‫تیرۆریستیەكانیان بكەن‪ ،‬بیر لەدابینكردن‌و‬ ‫مسۆگەركردنی ژیانی خێزانەكانیان دەكەنەوە‬ ‫لەپاش خۆیان‪.‬‬ ‫بەاڵم لەكاتی بەرپابونی جەنگی ئەتۆمی‬ ‫یان كیمیایی یاخود بایۆلۆژی‪ ،‬ئەوا گرتنبەری‬ ‫ئەو رێوشوێنانە فەراهەم نابێت‪.‬‬ ‫ب��ون��ی چ��ەك��ی ك���ۆك���وژ ل����ەالی واڵت���ە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمەریكا‌و یەكێتی سۆڤیەت‪،‬‬ ‫درێژترین م��اوەی لەئاشتی نێودەوڵەتی‬ ‫لەسەدەی بیستەمدا‪ ،‬بەجیهان بەخشی‪.‬‬ ‫راستە لەبری ئ��ەوە جەنگی بەوەكالەت‬

‫بێرنارد لویس‬ ‫و‪.‬شوان ئەحمەد‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫سستمی پارلەمانی‬ ‫وەك داهێنانێكی دیكەی بریتانیا (واتە‬ ‫ت��ۆپ��ی پ���ێ‌)‪ ،‬ئ��ام��رازێ��ك��ە رێ��گ��ە بەالیەنە‬ ‫ركابەرەكان دەدات‪ ،‬لەپێناو سەركەوتندا‬ ‫هەوڵبدەن‌و ملمالنێی یەكتر بكەن‪ ،‬بەاڵم دور‬ ‫لەتوندوتیژی‪.‬‬ ‫لەسستمی پارلەمانیدا الیەنە ركابەرەكان‬ ‫پابەندی هەمان یاسا دەبن‌و وەك یەك بڕوایان‬ ‫بەپرانسیپە هاوبەشەكان هەیە‪ .‬هاوكات‬ ‫قبوڵی سەركەوتن یاخود دۆڕان��دن دەكەن‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی دەزانن كە نەبردنە بردنەوەی‬ ‫یەكجارەكیەو نەدۆڕاندنیش كۆتایی هەمو‬ ‫شتێكە‪.‬‬ ‫وەك چ���ۆن دەك���رێ���ت لەسستمێكی‬ ‫دیموكراسیدا‪ ،‬كێشەو ملمالنێكان لەسەر‬ ‫سیاسەت‌و بەرژەوەندییەكان بەئاشتی یەكالیی‬ ‫بكرێتەوە‪ ،‬بەهەمان شێوەش دەكرێت ئەو‬ ‫مەسەالنە لەنێوان واڵتانی دیموكراسیدا بەب ‌ێ‬ ‫پەنابردنە بۆ شەڕو شۆڕ بەالدا بخرێت‪.‬‬ ‫بێگومان بارودۆخەكە دەگۆڕێت گەر هاتو‬ ‫هێزە ناكۆك‌و ركابەرەكان لەسەر بنەمای‬ ‫ئایینی خۆیان تاریفكرد‪ ،‬نەك لەسەر بنەمای‬ ‫سیاسی یاخود ئابوری‪.‬‬ ‫ب��ەالی ئیماندارێكی ن��ەری��ت��خ��وازەوە كە‬ ‫جیاوازیەكی كەمی لەئیماندارە نوێیەكان‬ ‫هەیە‪ ،‬ملمالنێیەكی لەو جۆرە لەسەر بنەمای‬ ‫ئایین‌و هەقیقەتەكان‌و بەرژەوەندی جیاواز‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو لەنێوان هەق‌و باتڵدایە‪ .‬بۆیە‬ ‫نابێت ئەوانەی لەسەر ناهەقن هیچ مافێكیان‬ ‫لەئێستاداو هیچ ئومێدێكیان بەداهاتو هەبێت‪.‬‬ ‫ئەركی رەهای ئەوانەی خۆبەهەق زانن ئەوەیە‪،‬‬ ‫بگەنە دەسەاڵت‌و دەسەاڵتیش بۆ سەپاندن‌و‬ ‫باڵوكرنەوەی ئەو هەقە بەكاربهێنن‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئەوانەشی ئیماندار نین دەزانن ئایین بەهایەكی‬ ‫مۆراڵی‌و كلتوری هەیەو گرنگترین بەهاشی‬ ‫لەسەر ئاستی كەسێتییە‪ .‬ئەڵبەتە زۆر كەس‬ ‫هەن (لەوانەش خواپەرستەكان)‪ ،‬ناچارن دان‬ ‫بەوەدا بنێن كە ئایین چ مەترسیەكی دەبێت‪،‬‬ ‫سەروەختێك لەچوارچێوەی هێزێكی سیاسیدا‬ ‫خۆی رێكدەخات‪.‬‬ ‫ل���ەو سیستمی دی��م��وك��راس��ی��ە ت��ازە‬ ‫پێگەیشتوانەی لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫هەن‪ ،‬هێشتا پرسی هاریكاریكردن‌و نەرمی‬ ‫نواندن‪ ،‬پرانسیپێكی نوێیەو تەواو پێئاشنا‬ ‫نین‌و پارتە ئایینیەكان خواستی ئەوەیان‬ ‫هەیە بنە هێزگەلێكی فێندەمێتالستی‪ ،‬فێندە‬ ‫مێتالزمیش بەسروشتی خۆی سەختكگیرە‌و‬ ‫سازش‌و چارەسەری مام ناوەندی پ ‌ێ پەسەند‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫رەنگە هێزە دیموكراسیە ركابەرەكان‬ ‫لەچوارچێوەی یەك دەوڵەتدا هاریكاری یەكتر‬ ‫بكەن‪ ،‬یاخود دەوڵەتە دیموكراسە ناكۆكەكان‬ ‫لەسەر پرسە نێودەوڵەتی‌و كێشەكانی نێوانیان‬ ‫رێكبكەون‌و كۆمەكی یەكتر بكەن‪ ،‬بەاڵم‬

‫ثارلةمانى بةريتانيا‬

‫فێندەمێنتالستەكان قبوڵی ئەو شتانە ناكەن‌و‬ ‫هەركاتێ‌ لەگەڵ نەیارەكانیاندا دوچاری كێشە‬ ‫هاتن‪ ،‬ئ��ەوا دەس��ت دەدەن��ە ش��ەڕو جیهاد‪.‬‬ ‫ئاخۆ ئەمە چۆن كار دەكات سەر پەیوەندی‬ ‫ئیسرائیل بەواڵتانی دراوسێیەوە؟‬ ‫ئ��ەو ‌واڵت��ان��ەی دیموكراسین‪ ،‬دانوستان‬ ‫لەگەڵ سستمی دیموكراسی هاوشێوەی‬ ‫خۆیاندا دەكەن‌و سازشیان لەگەڵدا دەكەن‪.‬‬ ‫بەاڵم‪ :‬ئەو پرۆسەیە لەگەڵ رژێمێكی ئایینیدا‬ ‫زەحمەتر دەبێت‌و گەر سستمەكە ئسوڵیش‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوا دەبێتە كارێكی مەحاڵ‌و نەكردە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەت��ا توركیای دیموكراسی خەریكە‬ ‫هێدی هێدی دەبێتە دۆستی نزیكی ئیسرائیل‬ ‫لەناوچەكەداو پەیوەندییە بازرگانی‌و سیاسی‌و‬ ‫كەلتوری‌و سەربازیەكانی نێوانیان‪ ،‬تادێت‬ ‫بەرفراوانتر‌و بەهێزتر دەبێت‪ .‬كەچی واڵتێكی‬ ‫وەك��و ئێران بۆتە نەیارێكی سەرسەختی‬

‫ف��ەل��ەس��ت��ی��ن��ی��ەك��ان س���ەرك���وت ب��ك��ەن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم تێگەیشتن م��ان��ەوەو درێ��ژەدان��ی��ان‬ ‫بەدەسەاڵتدارێتیان لەو ناوچانەدا‪ ،‬باجێگی‬ ‫گ��ەورەی ئەخالقی‌و مادییان پێدەدات كە‬ ‫لەتوانایاندا نابێت‌و دەبێتە مایەی گۆڕینی‬ ‫سروشت‌و خەسڵەتی كۆمەڵی ئیسرائیلی‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات فەلەستینیەكانیش گەیشتنە‬ ‫ئەو بڕوایەی كە بەچەك‌و شەڕێ‌ بەردەوام‪،‬‬ ‫ئامانجەكانی خۆیان ناپێكن‌و درێ���ژەدان‬ ‫بەخەباتی چەكداری لەدژی ئیسرائیل‪ ،‬ئەركی‬ ‫سەرشانی گەلی فەلەستین قورستر دەكات‌و‬ ‫هەروەها رەنگە ببێتە مایەی كەمبونەوەی‬ ‫ئەو كۆمەك‌و یارمەتیانەی لەواڵتانی دیكەی‬ ‫عەرەبییەوە دەدران‪ .‬بێگومان گۆڕانێكی‬ ‫گ��ەورەو یەكالكەرەوە دروستبو‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫دوای ئ��ەوەی سەركردەكانی فەلەستین دو‬ ‫هەنگاوی هەڵەیان نا‪.‬‬

‫لەگەڵیدابون‪ ،‬ئ��ەوەی بەالیەوە ق��ورس بو‬ ‫لەدەستدانی متمانەی ئەو واڵتە عەرەبیانە‬ ‫بو كە چوبونە ناو هاوپەیمانیەتیەكەی دژ‬ ‫بە(سەدام حسێن)‪ ،‬بەتایبەتیش سعودیەو‬ ‫كوێت‌و واڵتانی دیكەی كەنداو‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫واڵت��ان��ە ل��ەری��زی پێشەوەی ئ��ەوان��ەدا بون‬ ‫كە پشتیوانیان لەفەلەستینیەكان دەكردو‬ ‫لەوەش گرنگتر‪ ،‬واڵتنانی كەنداو لەدیارترین‬ ‫ئ��ەو دەوڵ��ەت��ان��ە ب��ون ك��ە لەكاتی كێشەو‬ ‫ملمالنێكانیاندا لەگەڵ ئیسرائیلدا كۆمەكیان‬ ‫پێدەكردن‌و یارمەتیاندەدان‪.‬‬ ‫واڵتانی كەنداو لەو قۆناغەدا دوو دڵ بوون‬ ‫لەوەی یارمەتی فەلەستینەكان بدەن‌و لەوەش‬ ‫زیاتر بیریان لەشتێك دەكردەوە كە نەدەكرا‬ ‫بیری لێبكرێتەوە‪ ،‬ئەویش دەستپێكردنی‬ ‫وتوێژو ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانیان بو‬ ‫لەگەڵ ئیسرائیلدا‪ .‬بەمجۆرە پرۆسەی ئاشتی‬

‫ل��ەوان��ەی��ە ك��ۆم��اری ئیسالمی لەئێران‌و‬ ‫حكومەتە پەڕگیرەكانی عەرەب ئەوە بەكارێكی‬ ‫ئەرێنی بزانن‌و ئامادەبن باجەكەشی بدەن‪،‬‬ ‫بەاڵم پێدەێت ئەو واڵتانە بسڵمێنەوەو بترسن‬ ‫لەوەی هەمان شتیش بەسەر خۆیاندابێت‪.‬‬ ‫چەكی كۆكوژ دەتوانێت مەترسی شەڕ زیاتر‬ ‫بكات‪ ،‬گەرهاتو ئەوانەی هەیانە هەست بكەن‬ ‫دەتوانن بەدەست وەشاندنێكی خێراو بەپەلە‪،‬‬ ‫سەركەوتن بەدەستبهێنن‪ ،‬ب��ەاڵم بەهۆی‬ ‫هەبونی چەكی پێشكەوتو لەئیسرائیلدا‪،‬‬ ‫دوژمنانی ناتوانن بڕوای تەواویان بەخۆیان‬ ‫هەبێت‌و لەو سەركەوتنە خێراو بەپەلەیان‬ ‫دڵنیابن‪.‬‬ ‫رەنگە باڵوبونەوەی ئەو چەكە قورسانە‬ ‫ئاكامی پێچەوانەی هەبێت‪‌ ،‬وات��ە ریگە‬ ‫ل��ەس��ەره��ەڵ��دان��ی ج��ەن��گ بگرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫هەریەكەو خاوەنی جبەخانەیەكی وایە كە‬

‫لێرەدا دەبێت ئەوەش بڵێین كە سیاسەتەكانی ئیسرائیل‬ ‫رۆڵی لەزیاد‌و كەمكردنەوەی ئەو گومانانەدا هەیە‬

‫هەاڵیساو ئەوانەش جەنگگەلێكی بەدو دزێو‬ ‫بون‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا كاریگەریەكی‬ ‫زۆر بچوكی لەسەر ملمالنێی سەرەكیەكە‬ ‫بەجێهێشت‪ ،‬لێرەوە فەلەستینیەكان بۆیان‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت كە نابێت لەپالن‌و پ��رۆژەی‬ ‫ئەوانی دیدا رۆڵی بریكار ببینن‪ ،..‬پێدەچێت‬ ‫شیعەش لەلوبنان لەو حیكمەتە تێ‌ بگەن‪.‬‬ ‫هەرچەندە پرۆسەی ئاشتی بەردەوامە‌و‬ ‫درێ��ژەی هەیە‪ ،‬لەبەر ئەوەی هیچ الیەكیان‬ ‫ناتوانێت ئاكامی كشانەوەو دەستبەرداربون‬ ‫لێی بگرێتە ئەستۆ‪ ،‬بەاڵم پێناچێت مەیلێك‬ ‫هەبێت بۆ زیادكردنی متمانەو بەرەو پێشبردنی‬ ‫پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل‌و عەرەب‪.‬‬ ‫خۆ رەنگە شتێكی لەو جۆرە روبدات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئ��ەوەی دەیبینین بەپێچەوانەی ئەوەوەیە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی بەریەككەوتنی بەردەوام گرژی‬ ‫زیاتری لێدەكەوێتەوەو بەدگومانی‌و رق‌و‬ ‫توڕەیی هەردوال زۆرتر دەكات‪.‬‬ ‫هەندێ‌ جار ئەو هەواڵنەی لێرەو لەو ‌ێ‬ ‫دەدرێت‪ ،‬توانیویەتی كەمێك لەو بەدگومانیانە‬ ‫بڕەوێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم پێدەچێت گومانی قوڵی‬ ‫عەرەبەكان هەر بەردەوام بێت‪ ،‬ئیتر جۆری‬ ‫ئ��ەو حكومەتەی لەئیسرائیلدا هەیە هەر‬ ‫چۆنێك بێت لێرەدا دەبێت ئ��ەوەش بڵێین‬ ‫كە سیاسەتەكانی ئیسرائیل رۆڵی لەزیاد‌و‬ ‫كەمكردنەوەی ئەو گومانانەدا هەیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )188‬دوشةممة ‪2014/٢/١7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫هێگل و ماركس الی ژیژەك‬ ‫تۆنی مایرەز‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬ ‫یەك‪ :‬هێگل‬ ‫گیۆرگ ڤیلهێلم فرەدریش هێگل(‪-1770‬‬ ‫‪ ،)1831‬فەیلەسوفێكی ئەڵمانی بوو‪،‬‬ ‫بەرهەمەكانی‪ ،‬بۆ هەندێك لە راڤەكاران‪،‬‬ ‫نیشانەى لوتكەی ترادیسۆنیی ئایدیالیزمی‬ ‫خۆرئاواییە‪ .‬ئایدیالیزم بریتییە لەو‬ ‫سیستەمە فەلسەفییەی دەیەوێت جیهان‬ ‫لەنێو تێرمی ئایدیاكاندا هەڵبسەنگێنێت‪،‬‬ ‫كە لەبارەی ئایدیالیزمەكەوەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نایەت شیكاری بۆ جیهان بكات وەكو‬ ‫شتێك یان وەك��و زنجیرەی شتەكان‪.‬‬ ‫دەشێت بەشێوەیەكی ف��راوان بڵێین‪،‬‬ ‫فەیلەسوفە ئایدیالیستەكان پێداگری‬ ‫لەسەر ئەم ئەرگیومێنتە دەك��ەن‪ ،‬كە‬ ‫پێیوایە شتەكان‪ ،‬یاخود باشتر بڵێین‬ ‫جیهانی ماتەریالی‪ ،‬جیا لەو ئایدیایانە‬ ‫ب��وون��ی نییە‪ ،‬ك��ە ه��ۆش ل��ەب��ارەی��ەوە‬ ‫هەیەتی‪ .‬ئەوان باوەڕیان وایە ئاگامەندی‬ ‫بونیادی واقیعیەتە‪ .‬یەكێك لە گەورەترین‬ ‫بەشداریكردنەكانی هێگل لەم ئاراستە‬ ‫فیكرییەدا بریتی ب��وو ل��ەوەی ئایدیا‬ ‫تاكەكان دەتوانن بچنە نێو فۆرمێكەوە‬ ‫و ئایدیای رەه��ا دروس��ت بكەن‪ .‬لە‬ ‫راستیدا‪ ،‬ئەو دەیگوت نەتەنها ئەم كارە‬ ‫شیاوە‪ ،‬بەڵكو زەرووریشە‪ ،‬چونكە وەها‬ ‫بیریدەكردەوە‪ ،‬كە تەنها كاتێك دەتوانین‬ ‫بەڕاستی لە بەشێكی جیهان تێبگەین‪،‬‬ ‫كاتێك لە گشتێتییەكەی‪ ،‬ی��ان خۆی‬ ‫گوتەنی‪ ،‬لە تۆتالیتییەكەی تێبگەین‪.‬‬ ‫بۆ گەیشتن بە دۆخێك تێیدا بتوانێت‬ ‫لە تۆتالیتی تێبگات‪ ،‬ئەوا هێگل پەرە‬ ‫بە چەمكی بیركردنەوەی دیالەكتیكی‬ ‫دەدات‪ ،‬ئەویش بە گ��ەڕان��ەوە و پشت‬ ‫بەستن بە فەیلەسوفە سەرەتاییەكانی‬ ‫گ��ری��ك‪ .‬دیالەكتیك‪ ،‬ب��ەوج��ۆرەی لە‬ ‫بنەڕەتەوە لەالی زینۆن (‪430-490‬پ‪.‬ز)‬ ‫و سۆكرات (‪399-470‬پ‪.‬ز) پراكتیزەكرا‪،‬‬ ‫لە مێتۆدێك زیاتر نەبوو‪ ،‬ئەویش بۆ گەڕان‬ ‫ب��ەدوای زانیندا لە رێگەى سیستەمی‬ ‫پرسیار و وەاڵم���ەوە‪ ،‬بەئەندازەیەك‬ ‫هاوشێوەی گەمەی «بیست پرسیاری»‬ ‫بوو‪ ،‬كە تێیدا هەر پرسیارێك لە وەاڵمی‬ ‫پێشووتر هەڵدەهێنجرێت‪ .‬بەهەرحاڵ‪ ،‬لە‬ ‫بەرهەمەكانی هێگلدا‪ ،‬دیالەكتیك بوو بە‬ ‫مێتۆدێكی راڤەكردنی یەزدانی‪ ،‬یاسایەكی‬ ‫گ��ەردوون��ی‪ ،‬هێزی ش���اراوەی مێژوو و‬ ‫سەرەنجام هەموو ئەمانە دەگۆڕێن بۆ‬ ‫مەسەلەیەكی تاقانە‪ .‬هەمیشە واباوبووە‬ ‫دیالەكتیكی هێگل بخەنە نێو تێرمی‬ ‫پرۆسەیەكی سێ هەنگاوییەوە‪ .‬بە تێزێك‬ ‫یان ئایدیایەك دەستپێدەكەیت‪ ،‬پاشان‬ ‫بە ئەنتیتێزێك و دوات��ر دەستكاریان‬ ‫دەكەیت و ئەم دووانە لە سەنتێزێكدا یان‬ ‫لە ئایدیایەكی گەورەتر و گشتگیرتردا‬ ‫كۆدەكەیتەوە‪ .‬لەم رووەوە‪ ،‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫لەوانەیە تێزەكەی تۆ بەم چەشنە بێت‪:‬‬ ‫«هەموو فیلمەكان باشن»‪ .‬دەشێت لە‬ ‫ئەنتیتێزەكەی خۆتدا بڵێیت «تایتانیك‬ ‫بەڕاستی فیلمێكی زۆر خ��راپ بوو»‪.‬‬ ‫ك��ەوات��ە‪ ،‬سەنتێزەكەی ت��ۆ بەمجۆرە‬ ‫دەبێت «بەگشتی فیلمەكان باشن»‪.‬‬ ‫بەمجۆرە سەنتێزەكە تێزێكی نوێ بەرهەم‬ ‫دەهێنێتەوە و ئەم پرۆسەیەش بەردەوام‬ ‫دووبارە دەبێتەوە تا ئەو كاتەی هەموو‬ ‫حەقیقەتی بابەت ‪-‬یاخود تۆتالیتی‪-‬‬ ‫دەدۆزرێتەوە‪ ،‬ئەم تۆتالیتییەش دەشێت‬ ‫بەم چەشنە بێت «تەنها هەندێك لە‬ ‫فیمەكان باشن»‪.‬‬ ‫كەواتە‪ ،‬ئەمە بریتییە لە دیمەنی باوی‬ ‫دیالەكتیكی هێگل‪ ،‬ئەو دیمەنەی تێیدا‬ ‫روانگە جیاوازەكان هەمیشە دەتوانن‬ ‫بەهۆی حەقیقەتێكی گەورەترەوە ئاشت‬ ‫ببنەوە‪ .‬بەاڵم‪ ،‬ژیژەك بەمجۆرە لە هێگل‬ ‫تێناگات‪ ،‬هەروەها روانگەی ئەو بەم‬ ‫چەشنەش نییە‪ ،‬كە تا ئێستا نووسیومن‪،‬‬ ‫تەنها رۆژی لەدایكبوون و مردنی هێگل‬ ‫بۆ ژیژەك راستە‪ .‬بەدیدی ژیژەك‪ ،‬هێگل‬ ‫وەكو بیرمەندێك زۆر لەوە رادیكالترە‪،‬‬ ‫ئ��ەو دیالەكتیكەی لێیشی دەڕوان��ێ��ت‪،‬‬

‫ه��ەر ب��ەم چەشنەیە‪ .‬لەبەرئەوە‪ ،‬لەو‬ ‫خوێندنەوەیەی ژیژەك بۆ هێگلی دەكات‪،‬‬ ‫دیالەكتیك جۆرێك ئاشتبوونەوە یان‬ ‫روانگەیەكی بەرهەمی بەسەنتێزیبوو‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو ئەمە قبوڵكردنە‪ ،‬یان‬ ‫ژی���ژەك گ��وت��ەن��ی «دژب����ەری مەرجی‬ ‫ناوەكی هەموو شووناسێكە « (ئۆبژە‬ ‫بااڵی ئایدیۆلۆژیا‪ ،6 ،‬جەختكردنەوەی‬ ‫م��ن)‪ .‬مەبەستی ژی��ژەك ئ��ەوەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫ئایدیایەك دەرب���ارەى شتێك هەمیشە‬ ‫بەهۆی جیاوازییەكەوە لەنێو دەچێت‬ ‫و ئەم جیاوازییەش زەروورەت��ی بوونی‬ ‫هەر ئایدیایەكە لە پلەی یەكەمدا‪ .‬بە‬ ‫دەربڕینێكی دیكە و ناسراوتر‪ ،‬هەمیشە‬ ‫دەبێت ئاوارتەیەك(ئیستسنا) هەبێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی رێساكە بسەلمێنێت‪.‬‬ ‫كەواتە‪ ،‬با بۆ نموونەكەی پێشووتر‬ ‫بگەڕێینەوە‪ ،‬ئەگەر تێزەكە بریتی بێت‬ ‫ل��ەوەی «ه��ەم��وو فیلمەكان باشن»‪،‬‬ ‫ئەنتیتێزەكەش بریتی بێت ل��ەوەی‬ ‫«تایتانیك بەڕاستی فیلمێكی زۆر خراپ‬ ‫بوو»‪ ،‬كەواتە سەنتێزەكەی ژیژەك بریتی‬ ‫دەبێت لەوەی «هەموو فیلمەكان باشن‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی تایتانیك بەڕاستی فیلمێكی‬ ‫خراپە»‪ .‬بێگومان‪ ،‬لەسەرەتادا ئەمە بێ‬ ‫مانا خۆی دەنوێنێت‪ ،‬یان‪ ،‬بەواتایەكی‬ ‫دیكە‪ ،‬ئەمە بریتییە لەدژبەری‪ .‬بەاڵم‬ ‫حەقیقەتی ئ��ەم بانگەشەیە رێ��ك لەم‬ ‫دژبەرییەدا ئامادەیی هەیە‪ :‬ئەگەر فیلمی‬ ‫خراپ بوونی نەبووایە‪ ،‬ئەوا نەماندەزانی‬ ‫فیلمی باش چییە‪ ،‬لەبەرئەوەی شتێكمان‬ ‫بۆ بەراوردكردنی ئەم فیلمە لەبەردەستدا‬ ‫نەدەبوو‪ .‬لەم رووەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی فیلمێكی‬ ‫باش بوونی هەبێت‪ ،‬پێویستە النیكەم‬ ‫فیلمێكی خراپ بوونی هەبێت‪ ،‬و لەم‬ ‫بارەیەوە فیلمی تایتانیك ئەو ئاوارتەیەیە‪،‬‬ ‫كە ئەم رێسایە دەسەلمێنێت‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ت��ا ئێستا پەرێشانی ئەم‬ ‫مەسەلەیەیت‪ ،‬ئ��ەوا دەتوانم دڵسۆزی‬ ‫تۆ بم‪ .‬گومانی تێدا نییە دیالەكتیكی‬ ‫ژی��ژەك ل��ەو چەمكە سەختانەیە‪ ،‬كە‬ ‫لەسەرەتادا خۆی ن��ادات بەدەستەوە‪.‬‬ ‫كۆی كولتووری ئێمە‪-‬لە یانگ و یینگـەوە‬ ‫بیگرە تا دەگاتە «رێگەی سێیەم»ی‬ ‫تۆنی بلێر‪-‬لەسەر ئەو چەمكە بونیاد‬ ‫نراوە‪ ،‬كە حەقیقەت رەهایە‪ ،‬ئەگەر تۆ‬ ‫شتێك بە چەشنێك ببینیت و منیش‬ ‫شتێك بەچەشنێكی دیكە ببینم‪ ،‬كەواتە‬ ‫لێرەدا رێگەی ناوەڕاست بوونی هەیە‪،‬‬ ‫رێگەیەك بۆ گونجاندن و هارمۆنی و‬ ‫ئاشتكردنەوەی جیاوازییەكانمان‪ ،‬واتا‬ ‫گونجاندنەكە هەردوو روانگەكە بەیەكەوە‬ ‫كۆبكاتەوە‪ .‬بەاڵم بۆ ژیژەك‪ ،‬حەقیقەت‬ ‫هەمیشە لەنێو دژبەریدا دەدۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫ن��ەك لە سڕینەوەی جیاوازییەكاندا‪.‬‬ ‫لەوانەیە بتوانین ئەمە ناوبنێین ستایلی‬ ‫بیركردنەوەی دژبەربێژ ‪ .‬پێكهاتەیەكی‬ ‫دژبەربێژ بە سانایی بریتییە لەوەی‪ ،‬كە‬ ‫دووبەشی دژبەر بەیەكەوە بەكاردەهێنێت‪،‬‬ ‫بۆ نموونە‪« ،‬بارانی وشك» ‪« ،‬تای‬ ‫س��ارد» ‪ ،‬یاخود لەهەمووی خراپتر‬ ‫«رۆشنبیریی میلیتاریی» ‪ .‬ئیشەكانی‬ ‫هێگل‪ ،‬و بەدوایدا ئیشەكانی ژیژەك‪ ،‬پڕن‬ ‫لە دژبەربێژی‪ ،‬وەكو «رۆح ئێسقانە» و‬ ‫«سامان بریتییە لە خود»‪ .‬بەاڵم ئەمانە‬ ‫تەنها گوزارشتێكی سادە نین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫نیشاندەری ئ��ەو ئاراستە گشتگیرەی‬ ‫بیركردنەوەن‪ ،‬كە ژی��ژەك پێیدەڵێت‬ ‫دیالەكتیك و ئەمانەش لە شیكاركردنی‬ ‫هەموو شتێكدا بەكاردەهێنێت‪ ،‬هەر لە‬ ‫هیچكۆكەوە بیگرە تا دەگاتە دیزاینی‬ ‫تەوالێتەكانی ئەوروپا‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬ئەم‬ ‫ئاراستەیە یارمەتیمان دەدات بۆ تێگەیشتن‬ ‫لە ژمارەیەك گوزارشتی سەیروسەمەرە‪،‬‬ ‫ك��ە ف��ۆرم��ی تایتلە ف��ری��ودەرەك��ان��ی‬ ‫كتێبەكانی ژی��ژەك دی��اری��دەك��ەن‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬بەوەشنەی دوات��ر دەیبینین‪،‬‬ ‫ناوونیشانی وەكو واقیعیەتی مەجازی‬ ‫ریالترە لە خودی واقیعیەت(ریالیتی)‪،‬‬ ‫یان دەبوو ترادیسیۆنیی مەسیحایەتی‬ ‫ل��ەالی��ەن ماركسیزمەوە زی��ات��ر رێ��زی‬ ‫ل��ێ��ب��گ��ی��رای��ە‪ ،‬ی���اخ���ود‪ ،‬ك��ارەك��ان��ی‬ ‫میسۆژینیست (دژەژن)ی فەیلەسوفی‬

‫ئەڵمانی‪ ،‬ئۆتۆ ڤاینینگەر(‪)1903-1880‬‬ ‫بۆ فیمینیزم زۆر بەسوودترن زیاتر لە‬ ‫خودی فیمینیستەكان‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬ماركس‬ ‫كارل ماركس(‪ )1883-1818‬قوتابی‬ ‫هێگل و ئ��ەو كەسە ب��وو كۆمۆنیزمی‬ ‫م��ۆدێ��رن��ی ب��ون��ی��ادن��ا‪ .‬بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی دەت��وان��ی��ن بڵێین‪ ،‬م��ارك��س‬ ‫رەخنەگرێكی سەرسەختی شێوازی‬ ‫ئۆرگانیزەبووی كۆمەڵگە بوو‪ .‬ماركس‬ ‫دەیگوت بەرهەمهێنانی ئابووریی لەسەر‬ ‫مۆدێلی سەرمایەداری یان بازاڕی ئازاد‬ ‫نایەكسانییەكی قوڵی دروستكردووە‪،‬‬ ‫ئەمەش رێی بۆ كەمینەیەك خۆشكردووە‬ ‫ت��اوەك��و ب��ە ب��ەه��ای س��ەرك��وت��ك��ردن و‬ ‫بەدبەختكردنی كارەساتباری زۆرینە‪،‬‬ ‫سامانێكی زۆر و زەوەند كەڵەكە بكەن‬ ‫و بەرفراوانی بكەنەوە‪ .‬بەدیدی ماركس‪،‬‬ ‫ئەو نادادپەروەرییەی لەم دابەشكارییەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬بەهۆی چوارچێوە‬

‫بۆ هەر تاكێكیش دەكرێتەوە تاوەكو‬ ‫ریالیزەی بەهرەمەندییە داهێنەرانەكەی‬ ‫خۆی بكات‪.‬‬ ‫ژیژەك بە راگەیاندنی ئەوەی «بەبێ‬ ‫ماركسیست»ـە(هەڵبژاردەی‬ ‫ش��ەرم‬ ‫گوتارەكانی ژی��ژەك‪ ،)x :‬ئەوا باوەڕی‬ ‫پتەوی خ��ۆی بە حەقیقەت و بەهای‬ ‫رەخنەی ماركس لە كەپیتالیزم و باوەڕ بە‬ ‫هەبوونی مێتۆدێكی باشتر و ئەڵتەرناتیڤ‬ ‫بۆ ئۆرگانیزەكردنی كۆمەڵگە‪ ،‬جێكەوت‬ ‫دەكات‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬وێڕای ئەوەی ئەگەر‬ ‫بڵێین ژی���ژەك راڤ��ەك��ردن��ەك��ەی خۆی‬ ‫بۆ دیالەكتیكی هێگل وەكو ئامرازێك‬ ‫بەكاردەهێنێت بۆ روونكردنەوەی جۆری‬ ‫كاری ئایدیۆلۆژیا‪ ،‬ئەوا رەخنەی ماركس‬ ‫لە كەپیتالیزم لە بنەڕەتدا بەڵگەیەكی‬ ‫دروستە لەسەر ئەوەی ناچاری دەكات‬ ‫بنووسێت‪ .‬واتا ژیژەك كارەكەی خۆی‬ ‫بە بەشێك لەو كۆمەڵە رەخنەگرییانە‬ ‫دەبینێت‪ ،‬كە هەوڵیانداوە گ��ۆڕان بە‬

‫كتێب بنووسرێت‪ ،‬بەاڵم مەیدانی خەباتی‬ ‫ژیژەك بریتییە لە سنووریی ئایدیاكان‬ ‫و كولتوور‪ ،‬ی��ان‪ ،‬س��ەرخ��ان‪ .‬بەدیدی‬ ‫ماركسیستەكان‪ ،‬كۆی ئامانجی سەرخان‪-‬‬ ‫ك��ە خ��ێ��زان‪ ،‬سیستەمی پ����ەروەردە‪،‬‬ ‫ح��ك��وم��ەت‪ ،‬وەرزش و ه��ون��ەرەك��ان‬ ‫دەگرێتەوە‪-‬بریتییە ل��ە ئاساییشی‬ ‫دووب���ارە بەرهەمهێنانەوەی مێتۆدی‬ ‫باوی ئۆرگانیزەكردنی ئابووریی‪-‬ئەوەی‬ ‫ماركس پێیدەڵێت ژێرخان‪ ،‬لە ئێستادا‬ ‫رێ��ك بریتییە لە كەپیتالیزم‪ .‬ئەگەر‬ ‫هەڵبژاردنی ئەم مۆدێلە بۆ هەڵسەنگاندنی‬ ‫مۆسیقای پۆپ (عامە) یان دوایین فیلمی‬ ‫ج��ۆرج كلوونی وەك��و شتێكی سەیرو‬ ‫سەمەرە دەربكەوێت‪ ،‬ئەوا بەوچەشنەی‬ ‫ژیژەك دەڵێت ئایدیۆلۆژیا سەركەوتنی‬ ‫بەدەستهێناوە لەجێكەوتكردنی ئێوە‬ ‫لەنێو ئایدیۆلۆژیای سەرمایەداریدا‪،‬‬ ‫یان ئەو سیستەمە فكرییەی سەرخان‬ ‫ب��ەی��ەك��ەوە دەب��ەس��ت��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫ناچاریكردوون وەها بیربكەنەوە‪ ،‬كە ئەمە‬ ‫رێگەیەكی سروشتییە بۆ بەڕێوەبردنی‬ ‫كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫ئایدیۆلۆژیا لە نەریتی ماركسیستیدا‬ ‫چەند پێناسەیەكی هەیە‪ .‬ژمارەیەكی‬ ‫زۆری كرۆكی ئەم پێناسانە لە دەوری ئەم‬ ‫گریمانەیەدا دەخولێنەوە‪ ،‬كە ئایدیۆلۆژیا‬ ‫تەواو رێگەیەكی نادروستی بیركردنەوەیە‬ ‫دەرب���ارەی شتەكان‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬لەم‬ ‫رووەوە‪ ،‬لەكاتێكدا من بیردەكەمەوە‪،‬‬ ‫كە ئاماژە بچووكەكان‪ ،‬بەندن لەسەر‬ ‫دۆكۆمێنتی فاكتیی (واقیعیەت)‪ ،‬تۆ‬ ‫بە شێوەیەكی بەڵگەئامێز دەتوانیت‬ ‫هەڵە فكرییەكانی من ببینیت و نیشانی‬ ‫ب��دەی��ت ئ��ەم ب��ەرن��ام��ان��ە ل��ە راستیدا‬ ‫رێگەیەكن كۆمپانیاكان بەكاریدەهێنن‬ ‫بۆ ئ��ەوەی مۆنۆپۆلی ئ��ارەزووەك��ان��ی‬ ‫ئێمە بكەن‪ ،‬گۆڕان بە شێوازی كڕینی‬ ‫م��ن ب���دەن‪ ،‬ك��ە خ��ووم پێوە گرتووە‬ ‫و ناچارم بكەن بەرهەمەكانی ئ��ەوان‬ ‫بكڕم‪ .‬وەك دەبینی‪ ،‬وەها تێڕوانینێك‬ ‫لە ئایدیۆلۆژیا پەیوەندییەكی ئەوتۆی‬ ‫بەهەڵەتێگەیشتنەوە نییە دەرب��ارەی‬ ‫واقیعیەت‪ .‬ئەگەر من بیربكەمەوە‪ ،‬كە‬ ‫تۆپی فوتبۆل لەراستیدا نارنجۆكێكە‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەربارەى ئایدیۆلۆژیا بەهەڵەدا نەچووم‪،‬‬ ‫بەڵكو تەنها ئەم دووانەم تێكەڵ كردووە‪.‬‬ ‫ئەمەیە رێگەی لێكدانەوە و تەفسیری‬ ‫ئێمە بۆ فاكتەكان‪ ،‬كە ئەمەش بریتییە‬ ‫لە ئایدیۆلۆژیا‪ .‬ئەگەر من بڵێم فوتبۆل‬ ‫تەنها یارییەكە‪ ،‬لەوانەیە تۆ بڵێیت من‬ ‫لە لێكدانەوەكەمدا بەهەڵەدا چووم لە‬ ‫دانانی ی��اری فوتبۆل لەنێو زنجیرەی‬ ‫گشتێتی ت��ۆڕە كۆمەاڵیەتییەكاندا‪،‬‬

‫ئەوەی ئایدیۆلۆژیا لەڕاستیدا ئامرازێكە‬ ‫بۆ وەسفكردنی خۆبیركردنەوەی ئاسۆیی‪.‬‬ ‫لەوەها گوزارشتكردنێكدا‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬بۆ‬ ‫من شتێكی نەگەر(مستحیل)ـە بتوانم‬ ‫ئاماژەكان وەكو شتگەلێكی ب��ەدەر لە‬ ‫دۆكۆمێنتە واقیعییەكان وێنا بكەم‪.‬‬ ‫هەرچەند ه��ەوڵ بدەیت بەڵگە یاخود‬ ‫ئەرگیومێنتم بۆ بهێنیتەوە‪ ،‬هەرچەند‬ ‫گوێكانم رابكێشیت و ی��ان هەڕەشەم‬ ‫لێبكەیت و رووب���ەڕووم ببیتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ددانەكانم دەشكێنیت‪ ،‬ئ��ەوا هەرگیز‬ ‫ناتوانم دەربارەى بەرنامەی بانگەشە و‬ ‫ئاماژەكان بەچەشنێكی دیكەی جگە لەوە‬ ‫بیربكەمەوە‪ .‬لەم روانگەیەوە‪ ،‬زۆرێك لە‬ ‫ماركسیستەكان‪ ،‬بەشێوەیەكی هاوشێوە‬ ‫بەاڵم زۆر كەم‪ ،‬دەڵێن كەپیتالیزم ئێستا‬ ‫بووەتە دیمەنی ئاسۆیی بیركردنەوەی‬ ‫ئێمە‪ ،‬و بەمجۆرە‪ ،‬ئێمە‪ ،‬لە ئاستێكی‬ ‫پ��راك��ت��ی��ك��ی��دا‪ ،‬ن��ات��وان��ی��ن رێگەیەكی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئۆرگانیزەكردنی كۆمەڵگە‬ ‫ببینینەوە‪ .‬ب��ەم وات��ای��ە‪ ،‬ئایدیۆلۆژیا‬ ‫شتێك نییە بتوانین بیخەینە دەرەوەی‬ ‫بیركردنەوەمانەوە‪ ،‬چونكە بەڕاستی‬ ‫سنووری بیركردنەوەی دیاریدەكات‪،‬‬ ‫بەوجۆرەی كوێرێك سنووریی بینایی‬ ‫دیاریدەكات‪ .‬بە سەرنجدان لەم روانگە‬ ‫ف��رە ج��ی��اوازان��ە‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە جێگەی‬ ‫س��ەرس��ووڕم��ان نەبێت‪ ،‬كە یەكێك لە‬ ‫كارە سەرگەرمییە بەڕێزەكانی بازنەكانی‬ ‫ماركسیستی بریتی بووبێت لەوەی هەر‬ ‫دەیەیەك یاخود جارێك و تەواو‪ ،‬وەكو‬ ‫بەرنامەیەكی جێگیر‪ ،‬تیۆرییەكی نوێ‬ ‫ئاراستەی ئایدیۆلۆژیا بكەن‪ ،‬كە ئەم‬ ‫تیۆرییەش دەك��ەوێ��ت��ە ب��ەر رەخ��ن��ەوە‬ ‫و لێكدانەوەی خراپی بۆ دەكرێـت و‬ ‫سەرەنجام بۆ كاتێكی ناوەخت فەرامۆش‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫روون و ئاشكرایە‪ ،‬ئەمە ب��ووە بە‬ ‫كێشەیەك بۆ ماركسیستەكان‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەمە وات���ای ئ��ەوە دەبەخشێت‪ ،‬كە‬ ‫بەبێ تیۆرییەكی قبوڵكراو دەرب��ارەى‬ ‫ئایدیۆلۆژیا‪ ،‬بەدەربڕینێكی سادە‪ ،‬ئەوان‬ ‫توانای ئەوەیان نییە بە وردی ئەوە روون‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬كە سەرخان چۆن گەرەنتی‬ ‫م��ان��ەوەی ژێرخان دەك��ات‪ .‬بەمجۆرە‪،‬‬ ‫لێرەوەیە ژیژەك زۆر بەگرنگییەوە بەشداری‬ ‫ل��ە نێو ترادیسیۆنیی ماركسیستیدا‬ ‫دەكات‪ .‬بە پێناسەیەكی شل و كراوەی‬ ‫ئایدیۆلۆژیا وەكو رێگەیەك‪ ،‬كە بەهۆیەوە‬ ‫تاكەكان بتوانن لە پەیوەندی خۆیان بە‬ ‫كۆمەڵگەوە تێبگەن‪ ،‬ئەوا ژیژەك دەڵێت‬ ‫ماركسیزم ئەگەرچی توانستی ئەوەی‬ ‫هەبووە بەم پێناسەیە تێگەیشتنێكی‬ ‫پتەوی میكانیزمی كۆمەڵگە بەدەستەوە‬

‫ئایدیۆلۆژیا سەركەوتنی بەدەستهێناوە لەجێكەوتكردنی ئێوە لەنێو‬ ‫ئایدیۆلۆژیای سەرمایەداریدا‪ ،‬یان ئەو سیستەمە فكرییەی سەرخان‬ ‫بەیەكەوە دەبەستێتەوە‪ ،‬هەروەها ناچاریكردوون وەها بیربكەنەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە رێگەیەكی سروشتییە بۆ بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە‬ ‫كولتووریی‪ ،‬سیاسیی و یاساییەكانی‬ ‫كۆمەڵگەوە‪ ،‬یان ئەوەی پێیدەگوترێت‬ ‫سەرخان‪ ،‬دەشاردرێتەوە و زێتر برەوی‬ ‫پێدەدرێت و لە دەرەنجامدا گەرەنتی‬ ‫م��ان��ەوەی دەك��رێ��ت‪ .‬ب��ۆ م��ارك��س‪ ،‬بە‬ ‫پێودانگێكی گ��ەورە‪ ،‬سەرخان لەالیەن‬ ‫چینی حاكمەوە دی��اری��دەك��رێ��ت‪ ،‬ئەو‬ ‫چینەی لە هەنگاوی یەكەمدا سوود‬ ‫ل��ە هێشتنەوەی ئ��ەم نایەكسانییە‬ ‫وەردەگرێت‪ .‬ماركس بە سەرنجادنێكی‬ ‫كورت لەم پرۆژە پارتیكوالرە‪ ،‬پێشنیاری‬ ‫ئەڵتەرناتیڤێك بۆ كەپیتالیزم دەكات‪-‬‬ ‫لە وەسفكردنیدا زاراوەى «كۆمۆنیزم»‬ ‫قەرز دەكرێت‪-‬كە تێیدا دابەشكاری یان‬ ‫نایەكسانیی بوونی نامێنێت و رێگە‬

‫شێوازی تێگەیشتنی ئێمە لە جیهان‬ ‫بدەن‪ ،‬كە لەوانەیە سەرەنجام بەو شوێنە‬ ‫بگەین و بمانەوێت جیهان بۆ چەشنێكی‬ ‫باشتر بگۆڕین‪.‬‬ ‫بەمجۆرە دەتوانین كاریگەریی ماركس‬ ‫لە كارەكانی ژیژەكدا‪ ،‬وەكو بزوێنەرێك‬ ‫ببینین ب��ۆ ج��ۆرە بیركردنەوەیەكی‬ ‫ت��ای��ب��ەت‪ .‬هەندێكجار ئ��ەم تایپەی‬ ‫بیركردنەوە پێیدەگوترێت پراكسیس‪،‬‬ ‫ئەم تایپە تەنها ب��ەدوای پۆلێنبەندی‬ ‫ی��ان ب���ەراوژووك���ردن���ەوەی ئ��ەزم��وون��دا‬ ‫ناگەڕێت‪ ،‬بەڵكو زێتر دەخوازێت گۆڕان‬ ‫بە ئەزموونەكە بدات‪ .‬دەشێت ئەم كارە‬ ‫وەكو شتێكی بەرزەفڕانە دەركەوێت‪ ،‬كە‬ ‫بۆ درێژەپێدانی‪ ،‬پێویستە دەرزەنێك‬

‫هەروەها نەمتوانیوە لەو خاڵە تێبگەم‪،‬‬ ‫كە ئەم یارییە مەیدانێكە بۆ ناسیۆنالیزم‪،‬‬ ‫دروستكردنی پەیوەندی هۆمۆسێكسوالی‬ ‫چەوساندنەوەی‬ ‫(هۆمۆ‪-‬ئیرۆتیك)‪،‬‬ ‫بازرگانیانەی چینی كرێكار‪ ،‬و تادوایی‪.‬‬ ‫بەمجۆرە‪ ،‬لەم روانگەیەوە‪ ،‬ئایدیۆلۆژیا‬ ‫جۆرێك هەڵەیە لە دەرك��ك��ردن��دا‪ ،‬كە‬ ‫دەشێت راستبكرێتەوە‪ ،‬ئەویش دروست‬ ‫ب��ەو رێگەیەی كاتێك ناتوانیت باش‬ ‫ببینیت‪ ،‬ئ���ەوا دەت��وان��ی زەڕەب��ی��ن��ی‬ ‫عەینەكەكەت بگۆڕیت‪.‬‬ ‫ئ���ەگ���ەر‪ ،‬ل����ەم پ��ێ��ن��اس��ەك��ردن��ەی‬ ‫ئایدیۆلۆژیادا‪ ،‬بیركردنەوە یان دروست‬ ‫یاخود هەڵە بێت‪ ،‬یەكێكی دیكە لە‬ ‫پێناسەكانی ئایدیۆلۆژیا بەندە لەسەر‬

‫ب���دات‪ ،‬ب��ەاڵم دەرب����ارەى تێگەیشتنی‬ ‫میكانیزمی كاركردنی تاكەكان قسەیەكی‬ ‫زۆر كەمی كردووە‪ .‬پرۆسەی غەریزەیی و‬ ‫سایكۆلۆژیی تاكەكان رێك ئەو ماددانەیە‪،‬‬ ‫كە ئایدیۆلۆژیا كاریان لەسەردەكات‪،‬‬ ‫بۆیە لێرەدا پێدەچێت كارێكی گرنگ‬ ‫بێت تیۆرییەك دەربارەى ئەم پرۆسانە‬ ‫بهێنینەوە‪ .‬ژیژەك تیۆرییەكی لەم چەشنە‬ ‫لە ئیشەكانی ژاك الكاندا دەدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪Tony Mayers: Slavoj Zizek,‬‬ ‫‪Routledge, London, 2003,‬‬ ‫‪pp.15-20.‬‬ ‫تونی مایرز‪ :‬اس�لاوی ژی��ژك‪ ،‬ترجمە فتاح‬ ‫محمدی‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬نشر هزارە سوم‪ ،‬زنجان‪،‬‬ ‫‪.33-27 ،1389‬‬

‫ذمارة (‪ )188‬دوشةممة ‪2014/٢/١7‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫ڤیتگنشتاین و ‪...‬‬ ‫ڕزگار شەوكەت‬

‫وێنەی واقیع پیشان بدات‪ ،‬بەم پێیەش‬ ‫تەنها گ��وزارە هەواڵی و تەقریرییەكان‬ ‫مانایان هەیە‪ ،‬واتا تەنها ئەو ڕستانەی كە‬ ‫پێمان دەڵێن جیهان چۆنە و چۆن نیە‪،‬‬ ‫بۆ نمونە{لەدەرەوە باران دەبارێت}گەر‬ ‫راست بوو كەواتە گوزارەكە دروست و‬ ‫مانادارە و وێنەیەكی ڕاستی دەرەوەی‬ ‫پێداوین‪ ،‬گەر دەرەوە باران نەبوو كەواتە‬

‫عیرفان شەیدای ڕازو نهێنییە‪ ،‬زمانیش‬ ‫لە دیدی عیرفانەوە هەموو شتێكی زەق و‬ ‫شەفاف بە دەرەوەی��ەو هیچ نهێنیەكی‬ ‫تێدا نیە‪ ،‬بۆیە لە ئەدەبیاتی عیرفانیدا‬ ‫زمان پرسێكی الوەكییە‪ ،‬لە باشترین‬ ‫ح��اڵ��ەت��دا ل��ە ئ��ام��رازی��ك��ی وەسفكردن‬ ‫تێناپەرێت‪ ،‬كە بێالیەن و نیمچە ناتەواو‬ ‫ئەحواڵی ناوەوە دەگوازێتەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫شایانی لە سەر وەستان نیە‪ ،‬چونكە‬ ‫دواجار ئەوەی كە گرنگە تەنها وەجد و‬ ‫حاڵی ن��اوەوەی��ە‪ ،‬بە وت��ەی مەوالنای‬ ‫ڕۆمی{ما زبان را ننگریم و قال را‪ /‬ما‬ ‫درون را مینگریم و حال را}‪ ،‬لێرەدا زۆر‬ ‫جار زمان ئامرازێكی وەفادار و كاراش‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو زۆرج��ار دەستەپاچەیە لە‬ ‫بینینی ڕۆڵە سەرەكییەكەی خۆی كە‬ ‫هەواڵدانە لە جۆش و خروشی ناوەوە‪،‬‬ ‫هەندێك جار ڕەنگە خیانەتیش لە جیهانی‬ ‫ن���اوەوە ب��ك��ات‪ :‬ه��ەرچ��ی دەك���ەم ئەو‬ ‫خەیاڵەی پێی مەستم‪ /‬بۆم ناخرێتە‬ ‫چوارچێوەی هەڵبەستــــم‪ /‬قسەی دڵ‬ ‫لێكدانەوەی زمــــــــانـــم‪ /‬بۆچی هێندە‬ ‫ل��ێ��ك دوورن نــــازانــــــم‪ .‬وات��ا‬ ‫نۆمینەیەكی دەست لێنەدراو لەوێ‌ هەیە‬ ‫زم����ان دەس���ت���ی ن��ای��گ��ات��ێ‌! زم���ان‬ ‫دەس��ت��ەوەس��ت��ان��ە ل��ە ئ��اس��ت��ی��دا‪ ،‬بۆی‬ ‫ناگیرێت‪ ،‬ڕازێكە ســركترە لەوەی دەستی‬ ‫زمانی پێی بگات‪ ،‬گەر بەزمانی كانت‬ ‫قسەبكەین‪ ،‬ئەوا زمان توانای بینینی‬ ‫ئەودیوی دیاردە‪-‬فینۆمینە‪-‬ـی نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بە وتەی ژیژەك نۆمینە هیچێكی رازئامێز‬ ‫و تاریكە و زم���ان بەهیچ رێگایەك‬ ‫ناچێتەوە سەری{نۆمینەی كانتی لە‬ ‫دیدی ژیژەكەوە تەعبیر نیە لە شتێكی‬ ‫ش���اراوە‪ ،‬بەڵكو شتە ش��اراوەك��ە هەر‬ ‫نۆمینە خۆیەتی‪ ،‬هەر پەردەكە خۆیەتی}‪.‬‬ ‫تێگەیشتنی ڤیتگنشتاین لە ه��ەردوو‬ ‫قۆناغی ژیانی فەلسەفیدا پێچەوانەی ئەم‬ ‫دیدە گنۆسی و عیرفانییە بۆ زمان و‬ ‫لۆژیكی ناوەكیی زم��ان‪ ،‬ئەو تەماشای‬ ‫زمان ناكات وەك وەسیلەیەكی بێ‌ گوناە‬ ‫و ناكاریگەر‪ ،‬بەڵكو زمان الی ڤیتگنشتاین‬ ‫بوونێكی سەربەخۆیە و خاوەنی لۆژیكی‬ ‫تایبەت بەخۆیەتی‪ ،‬ئەگەر بێت و ئاگامان‬ ‫لەو لۆژیكە تایبەتەی زمان نەبیت ئەوا‬ ‫دوچاری نەپێكان و هەڵەی فەلسەفیی‬ ‫كوشندە دەبینەوە‪ .‬بۆ ئەوەی تیگەیشتنی‬ ‫ڤیتگنشتاینمان بۆدەركەوێت لە سەر‬ ‫زمان و لۆژیكی زمان‪ ،‬چەند چەمكێكی‬ ‫ڤیتگنشتاین ل��ە ه����ەردوو قۆناغە‬ ‫فیكرییەكەی شی دەكەینەوە‪ .‬ئاشكرایە‬ ‫كە دیدی ڤیتگنشتاین بۆ زمان بەدوو‬ ‫قۆناغدا تێپەڕیوە‪ ،‬قۆناغێك كە لە ژێر‬ ‫كاریگەریی فێرگە و ڕاس��ل و م��ۆر دا‬ ‫ب���اوەڕی ب��ە ت��ی��ۆری وێنەیی هەبوو‪،‬‬ ‫قۆناغێكی دیكە كە دەست لە تێۆرەی‬ ‫وێنەیی بۆزمان هەڵدەگرێت و كار لەسەر‬ ‫چەمكی یارییە زمانیەكان دەكات‪ ،‬وەك‬ ‫وتمان تیۆرەی وێنەیی بۆ زمان چەمكێكی‬ ‫سەنتراڵە ل��ە فیكری ڤیدگنشتاینی‬ ‫یەكەمدا‪ ،‬بەپێی ئەم تیگەیشتنە بۆ زمان‬ ‫كاتێك شتێك مانای هەیە كەوێنەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬ئەم تیۆرە ڕۆڵی زمان كورت‬ ‫دەك����ات����ەوە ل���ە وەس���ف���ی واق��ی��ع��دا‪.‬‬ ‫سەروەختێك هیوم وتبووی ئەو شتانەی‬ ‫قابیلی ئەزمون كردن نین بە ئاگریان راست نیەو وێنەیەكی ناراستی دەرەوەی‬ ‫بسپێرن‪ ،‬ئێستاش وا میراتگرەكەی پێداوین‪ .‬بەپێی ئەم لۆژیكە زمانییە‬ ‫هاتووە و داوامان لێدەكات ئەو شتانەی گوزارە میتافیزیكییەكان راست یان درۆ‬ ‫كە وێنەیان نیە بەفەرامۆشی بسپێرین‪ ،‬نین بەڵكو بێواتان‪ ،‬چونكە وێنەی هیچ‬ ‫الی ڤیتگنیشتاین ت��ەن��ه��ا گ���وزارە شتێكمان لە سەرجیهان پێنادەن‪ .‬بەپێی‬ ‫سروشتیەكان وێنەیان هەیە و بەو پێیەش ئەم دیدە پۆزەتیڤیستیەی ڤیتگنشتاین‬ ‫مانادارن‪ ،‬واتا تەنها ئەو گوزارانەی كە بەشێكی زۆر لە گوزارەو ئایدیا ئەخالقی‬ ‫وەسفی پرسێكی سروشتی و واقیعی و م��ی��ت��اف��ی��زی��ك��ی و ت���ەن���ان���ەت‬ ‫دەك��ەن وێنەی لۆژیكییان هەیە‪ ،‬واتا ئیستاتیكیەكانیش بێ واتا دەردەچ��ن!‬ ‫ئایدیا درووستەكان تەنها ئەو ئایدیایانەن م��ەب��ەس��ت��ی رس��ت��ە ب��ەن��اوب��ان��گ��ەك��ەی‬ ‫كە وێنای دۆخێكی هەبوومان بۆ دەكەن‪ ،‬ڤیتگنشتاین ل���ەم چ��وارچ��ێ��وەی��ەدا‬ ‫لێرەدا تاقە پەیوەندیی نێوان جیهان و دەردەكەوێت كە دەڵێت{ئەوەی ناتوانین‬ ‫زمان پەیوەندی وێنەییە! زمان دەبێت لێی بدوێین‪ ،‬ئەوا پێویستە لەبارەیەوە‬

‫بێدەنگ بین}‪ .‬بێگومان مانای ئەو‬ ‫وتەیەی ڤیتگنشتاین ئەوە نیە ئەوەی‬ ‫نەچێتە چوارچێوەی ئەمری واقیع و‬ ‫زانستە سروشتیەكانەوە بوونی نیە‪،‬‬ ‫بەڵكو دەیەوێت بڵێت ئەوەی واقیعیەت‬ ‫نەبێت ناتوانین بەشێوەیەكی مانادار‬ ‫لەبارەیەوە بدوێین‪ .‬ئەو نایەوێت بڵێت‬ ‫شتێك بانتر لەپانتایی واقع بونی نیە‬

‫ك��ورت��دەك��ات��ەوە ل��ە ش��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫ئایدیاكاندا‪ ،‬وات��ە بەپێی ڤیتگنشتاین‬ ‫رۆڵ��ی فەلسەفە ئ��ەوە نیە كە تیۆر و‬ ‫ێ بخولقێنێت‬ ‫سیستەم و تەفسیری نو ‌‬ ‫لەسەر جیهان‪ ،‬بەڵكو ئەو پێی وابوو‬ ‫فەلسەفە دەبێت رۆڵی دەرمان ببینێت و‬ ‫ئێمە لە تەڵەكانی زمان رزگ��ار بكات!‬ ‫چۆن زۆرب��ەی ئیشكالە فەلسەفیەكان‬

‫كوشتنی ناو لێنراوەو جێگیر كردنی ناوە‬ ‫لە جێگەی‪ ،‬بۆ نمونە وشەی «دار»‪:‬‬ ‫ئێمە كە وشەی دار بەكاردەهێنین ئیدی‬ ‫بەهیچ شێوەیەك ناگەڕێینەوە سەر‬ ‫«داری واقیعی» لە جیهانی دەرەوەو‬ ‫هەمیشە لەگەل وشەی داردا سەروكارمان‬ ‫هەیە‪ .‬بەم شێوەیەش گەر بە وریاییەوە‬ ‫مامەڵە لەگەڵ لۆژیكی زمان نەكەین زمان‬ ‫بەتەواوی دەبێتە بەدیلی واقیع‪ .‬بەم‬ ‫شێوەیەش زمان نەك وەسفی واقع نیە‬ ‫بەڵكو هەندێك جار خولقێنەری واقیعە‪.‬‬ ‫ئەم ڕوانینەی ڤیتگنشتاین بۆ پەیوەندیی‬ ‫ێ‬ ‫زمان و فەلسەفە لە بنەمادا بۆنی ب ‌‬ ‫ب��ڕوای��ی��ەك��ی ق��وڵ��ی لێدێت ب��ەرام��ب��ەر‬ ‫فەلسەفەو كێشە فەلسەفییەكان‪ ،‬چونكە‬ ‫ئ���ەوەی لێدەخوێنرێتەوە ك��ە پرسە‬ ‫فەلسەفیەكان ج��ەوه��ەری نین بەڵكو‬ ‫ساختەن و بەهۆی خراپ حاڵیبوون لە‬ ‫لۆژیكی زمانەوە سەرچاوەیان گرتووە‪.‬‬ ‫لەبەر ئەم هۆیە ڤیتگنشتاین بەدرێژایی‬ ‫ژیانی پێی واب��وو بە چارەسەركردنی‬ ‫كیشەكانی زم���ان و تێگەیشتن لە‬ ‫س��رووش��ت��ی زم����ان ه���ەم���وو كێشە‬ ‫فەلسەفیەكان چەشنی خ��وێ لەئاودا‬ ‫دەتوێنەوە! قۆناغێك لە ژیانی فەلسەفی‬ ‫ڤیتگنشتایندا هەیە كە دەتوانین ناوی‬ ‫لێبنێین قۆناغی ڕاگ��وزەر‪ ،‬ئەویش ئەو‬ ‫كاتە بوو كە بەقووڵی كەوتە گومانەوە لە‬ ‫ت��ی��ۆری وێنەیی‪ ،‬ب��ۆی دەرك���ەوت بێ‬ ‫ئەندازە زمانی بچوككردۆتەوە‪ ،‬كاتێك‬ ‫زمان و رۆڵی زمانی لەوەسفی واقیعدا‬ ‫ك��ورت ك��ردۆت��ەوە‪ .‬ڤیتگنشتاین بۆی‬ ‫دەركەوت بەم شێوەیە زمان لە زمانبوون‬ ‫دەكەوێت‪ ،‬بۆیە بیری لە ڕێگەچارەیەكی‬ ‫دیكە ك��ردەوە بۆ ئەم قەیرانە‪ ،‬كە لە‬ ‫یارییە زمانییەكاندا دۆزییەوە‪ .‬چەمكی‬ ‫یارییە زمانیەكان سەر بە قۆناغی دووەمی‬ ‫فیكری ڤیتگنشتاینە‪ ،‬ڤیتگنشتاین كاتێك‬ ‫بیری بۆ ئ��ەم چەمكە چ��وو كە دوای‬ ‫بیركردنەوەیەكی دورو درێژ بۆی دەركەوت‬ ‫كە «تێزی وێنەیی» بۆ زم��ان هەموو‬ ‫چاالكیە زمانیەكانی پێ‌ ناخوێنرێتەوە و‬ ‫دەرگ��ی��ری قەیرانی بونیادیی قووڵە‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئەو كاتەی كەبۆی دەركەوت‬ ‫زم��ان تەنها ه��ەواڵ��دان نیە دەرب��ارەی‬ ‫واقیع‪ ،‬بەڵكو وێنای واقیع تەنها یارییەكی‬ ‫زمانییە‪ .‬وێنای جیهان بە دیوێكدا واتا‬ ‫ئ��ام��اژە ك��ردن ب��ۆ شتەكانی جیهانی‬ ‫دەرەوە‪ ،‬بەاڵم ئایا مرۆڤ گەر پێشتر‬ ‫یاریی ناونانی شتەكان نەزانێت بە ئاماژە‬ ‫كردن بۆ شتەكان زمان فێر دەبێت؟ بۆ‬

‫بەپێی ئەم دیدە پۆزەتیڤیستیەی ڤیتگنشتاین بەشێكی زۆر لە‬ ‫گوزارەو ئایدیا ئەخالقی و میتافیزیكی و تەنانەت ئیستاتیكیەكانیش‬ ‫بێ واتا دەردەچن! مەبەستی رستە بەناوبانگەكەی ڤیتگنشتاین لەم‬ ‫چوارچێوەیەدا دەردەكەوێت كە دەڵێت{ئەوەی ناتوانین لێی بدوێین‪ ،‬ئەوا‬ ‫پێویستە لەبارەیەوە بێدەنگ بین}‬ ‫ێ گەر هەشبێت زمان ناتوانێ‬ ‫بەڵكو دەڵ ‌‬ ‫بەشێوەیەكی م��ان��ادار لێی ب��دوێ��ت‪.‬‬ ‫ڤیتگنشتاین پێی وایە هەندێك شت لە‬ ‫جیهاندا هەن بابەتی گوتن نین‪ ،‬تەنها‬ ‫دەبێت لێگەڕێین خۆیان پیشان بدەن‪ ،‬بە‬ ‫گوزارشتی ڕۆمی{گرچی تفسیر زبان‬ ‫روش��ن��گ��راس��ت‪ /‬لیك عشق ب��ی زب��ان‬ ‫روشنتراست}‪ .‬ڤیتگنشتاین وایدەبینێت‬ ‫كە زۆرب���ەی كێشە فەلسەفیەكان لە‬ ‫تێكەڵكردنی سنوری ئەو شتانەی كە‬ ‫دەوترێن و ئەوشتانەی كە ناوترێن و‬ ‫تەنها پیشان دەدرێن بەدیهاتوون‪ ،‬بۆیە‬ ‫ڤ��ی��ت��گ��ن��ی��ش��ت��ای��ن ڕۆڵ����ی ف��ەل��س��ەف��ە‬

‫بەهۆی تێنەگەیشتن لە لۆژیكی زمانەوە‬ ‫دروس��ت ب��وون‪ ،‬لە زم��ان��دا زۆرێ��ك لە‬ ‫وشەكانمان بە مانادار زانیوە لە كاتێكدا‬ ‫كە بەتاڵ بوون لە مانا‪ .‬بە گوزارشتی‬ ‫خ���ودی ڤیتگنشتاین ف��ەل��س��ەف��ە بۆ‬ ‫ڕزگ��ارك��ردن��ی هۆشمانە ل��ە سیحری‬ ‫زمان{پژو هشهای فلسفی}‪ ...‬برگەی‬ ‫‪109‬الپ��ەرەی ‪ 102‬سەرقاڵبوون بە زمان‬ ‫الی ڤیتگنشتاین لە قواڵییدا ترسانە لە‬ ‫زمان‪ ،‬ترسە لەو ڕاستییەی كە زمان بیر‬ ‫و بۆچونەكان دروست دەكات و واقیع‬ ‫دادەپۆشێت‪ .‬بەكارهێنانی زمان هیگڵ‬ ‫گوتەنی جۆرێكە ل��ە كوشتن‪ ،‬وات��ە‬

‫جۆرە گەمەیەكی زمانییە‪{،‬پژو هشمای‬ ‫فلسفی برگەی ‪ 23‬الپەرەی ‪}45‬شێوازە‬ ‫ج��ی��اوازەك��ان��ی ف��ۆرم��ی ژی��ان شێوەی‬ ‫جیاوازی گەمەی لێدەكەوێتەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ڤیتگنشتاین دەڵێت گەر شێرێك قسەی‬ ‫بكردایە ئێمە هەرگیز لێی تێنەدەگەیشتین‪،‬‬ ‫واتە هەر كەلتور و شێوەژیانێك زمانی‬ ‫تایبەت بەخۆی هەیە‪ ،‬گ��ەر لەشێوە‬ ‫ژیانەكە تێنەگەین لەزمانەكەش تێناگەین‬ ‫‪ .‬چەمكێكی دیكەی قۆناغی دووەم��ی‬ ‫فیكری ڤیتگنشتاین پ��رس��ی زمانی‬ ‫تایبەتە! زمانی تایبەت نامومكینە‪ ،‬زمان‬ ‫كۆمەڵێك رێ��س��ای گشتی ئاراستەی‬ ‫دەكات گەر ئەو رێسا گشتیانە نەبن و‬ ‫زمان پرسێكی تایبەت و تاكە كەسی‬ ‫بێت‪ ،‬ئیدی ئەمە زمانێكی خاوەن كێشە‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو لە بنەمادا زمان نیە‪ .‬وەك‬ ‫چۆن گەر مرۆڤێك بەند بكەیت و تەنها‬ ‫دەروازەیەكی بە وااڵیی بۆ بهێڵیتەوە‪،‬‬ ‫پێی ناوترێت بەندیخانەیەكی خاوەن‬ ‫گرفت‪ ،‬بەڵكو لەبنەرەتدا بەندیخانە نیە‪.‬‬ ‫ئاواش زمانێكی تایبەت زمانێكی كێشەدار‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو هەر لەسەرەتاوە زمان نیە‪.‬‬ ‫ژیژەك دەڵێت‪ :‬ئەو پاشایەی كەپێی وایە‬ ‫داب�����راوە ل��ەك��ۆم��ەڵ��گ��ا و سیستەمە‬ ‫ڕەمزییەكەی‪ ،‬هیچ جیاوازیی نیە لەو‬ ‫شێتەی كە پێی وایە پاشایە! چونكە‬ ‫دواجار ئەوەی شا دەكات بەشا سیستەمە‬ ‫رەمزیەكەی كۆمەڵگایەو هیچ كەسێك بە‬ ‫پاشایی لەدایك نابێت‪ .‬گەر كەسێك‬ ‫وابزانێت بە دابڕان لە كۆمەڵگاو دەزگا‬ ‫ڕەمزییەكەی ب��ووە بە ش��ا‪ ،‬ئ��ەوا هیچ‬ ‫جیاوازییەكی نیە لەگەل ئەو شێتەی كە‬ ‫بێهودە خۆی لێبووە بە شا‪ .‬واتا پرۆسەی‬ ‫بەرهەمهێنانی ماناو رەمزاندن پرۆسەیەكی‬ ‫دەس��ت��ە جەمعییە‪ .‬زمانیش دەبێت‬ ‫هەموومان تێی بگەین و بە گوزارشتی‬ ‫خودی ڤیتگنشتاین گەمەكەمان قبوڵ‬ ‫كردبێت‪ ،‬ئینجا ك��رداری بەرهەمهێنانی‬ ‫م��ان��ا ب���ەدی دێ���ت‪ .‬ڤیتگنشتاین لە‬ ‫خ��س��ت��ن��ەڕووی ف��ەل��س��ەف��ەو بنەما‬ ‫فیكرییەكانی خۆیدا تەواو ڕاستگۆ بوو‪،‬‬ ‫ئەو فەلسەفەی بە دەرم��ان دەزان��ی و‬ ‫دەیویست فەلسەفە رۆڵێكی النیكەمی‬ ‫ببێنێت‪ ،‬ئ��ەو دەی��وت ك��اری فەلسەفە‬ ‫بیناكردنی تیۆری فەلسەفیی گەورە نیە‪،‬‬ ‫بەڵكو رزگاركردنی ئێمەیە لەو تەاڵنەی‬ ‫كە زمان بۆ دیلكردنی عەقڵ و زەینمان‬ ‫دەینێتەوە‪ .‬بە وتەی خۆی‪ ،‬فەلسەفە‬ ‫دەبێت رۆڵ��ی ف��ری��ادرەس ببینێت بۆ‬ ‫مێشێك كە لە نلو بتڵێك یان مێشگرێكدا‬ ‫گیری خ���واردووە‪ .‬هەر بۆیە تەكنیكی‬ ‫ڤیتگنشتاین پارچەپارچە و پ��ەرش و‬ ‫ێ پەیوەندییە‬ ‫باڵوە و هەندێك جاریش ب ‌‬ ‫و زۆر بەزەحمەت دەكرێت تاڵە موویەكی‬ ‫پەیوەندی لەنێوان بەندە جیا جیاكانیدا‬ ‫بدۆزرێتەوە‪ .‬ئەو بەوریاییەوە مامەڵە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ زم��ان��دا دەك����ات و ن��ای��ەوێ��ت‬ ‫نوسینەكانی ببنە تیۆری فەلسەفیی‬ ‫كۆنكریتی و وەستاو‪ ،‬چونكە دەیوت‬ ‫مەسەلە فەلسەفییەكان ساختەن و لە‬ ‫هەڵە تێگەیشتنی ئێمە بۆ لۆژیكی زمان‬ ‫كەوتوونەتەوە‪ ،‬جارێكی دیكە نابێت بە‬ ‫دەستی خۆمان‪ ،‬خۆمان بكەین بە دیلی‬ ‫پرسە فەلسەفییە ساختەو و ناراستە‬ ‫ق��ی��ن��ەك��ان‪ .‬ب��ەك��ورت��ی��ی��ەك��ەی‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫بەگوزارشتی حافزی شیرازی‪ :‬نەزمێكی‬ ‫پەرێشانی هەبوو‪ .‬بۆیە دوای نیچەو لە‬ ‫سەدەی بیستەمدا ڕەنگە فەیلەسوفێك‬ ‫نەبینینەوە كە هێندەی ڤیتگنشتاین بێ‬ ‫نەزم و پەرێشان و شاعیرانە بێت‪.‬‬

‫نمونە گەر بمانەوێت بە ئاماژە مێزێك‬ ‫پیشانی كەسێك بدەین و پێی بڵێین‬ ‫ئەوە مێزە‪ ،‬ئەو چۆن بزانێت ئێمە ناوی‬ ‫مێزەكەمان مەبەستە نەك چوونە ژێر‬ ‫سود لەم سەرجاوانە وەرگیراوە‪:‬‬ ‫مێزەكە یان رەنگی مێزەكە؟ بەم رێگایە‬ ‫ل���ودوی���گ وی��ت��گ��ن��ش��ت��ای��ن ‪،‬پ��ژوه��ش��ه��ای‬ ‫چۆن كەسێك كە زمان نازانێت فێری ف��ل��س��ف��ی‪،‬ت��رج��م��ەی ف���ری���دون ف��ات��م��ی‪،‬چ��اپ‬ ‫زمانی بكەین؟ مەبەستی ڤیتگنشتاین لە چهارم‪،‬نشرمركز‪1387‬‬ ‫اسالوی ژیژك‪,‬عینیت ایدئولوژی‪ ،‬ترجمەی‬ ‫یارییە زمانیەكان كۆی چاالكیە جۆراو‬ ‫جۆرەكانە كە لە ناو زماندا رودەدەن‪ ،‬تكا علی بهروزی‪ ،‬چاپ اول‪1389،‬‬ ‫دكتور عزمی اسالم‪ ،‬لدڤیج ڤتجنشتین‪ ،‬دار‬ ‫ك���ردن ج��ۆرێ��ك ل��ە ی���اری زمانییە‪ ،‬المعارف بمصر‪ .‬ای‪.‬سی‪.‬گریلینگ‪ ،‬ویتگنشتاین‪،‬‬ ‫پرسیاركردن جۆرە گەمەیەكی دیكەیە‪ ،‬ترجمەی ابوالفچل حقیری‪ ،‬چاپ اول‪1388 ،‬‬ ‫هەروەك داواكردن و وەسفكردن و هەواڵ‬ ‫دان و نوكتە گێرانەوەو‪...‬هتد‪.‬هەریەكەیان‬

‫ذمارة (‪ )188‬دوشةممة ‪2014/٢/١7‬‬

‫‪8‬‬ ‫دیالۆگی تایبەت لەسەر تەوەری «ئیخوانناسی»‬

‫ئەحمە‬ ‫د‬ ‫ئیخوان لەڕێگای یاسایی و كاری چاكسازی و‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫‪:‬‬ ‫نیشتمانییەوە بێهێزدەكرێت‪ ،‬نەك لێدان و زیندانیكردنیان‬ ‫سازدانی‪:‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز ‪ -‬قاهیرە‬

‫(‪)2_1‬‬ ‫لە درێژەی تەوەری ئیخوانناسی‪،‬گرنگە‬ ‫یەكێكی تر لەو سەركردە جیابۆوانەی‬ ‫كۆمەڵی ئیخوان موسلمین لە نزیكەوە‬ ‫بدوێنیین‪»،‬ئەحمەد بان « سەركردەی‬ ‫جیابۆوە ل��ە ئیخوان و لێكۆڵەرەوە‬ ‫لەسەر پارتە ئیسالمیەكان‪ ،‬ئەو نوسەرە‬ ‫ڕەخنگرەیە كە بەوردیی ئاگای لەم بزاڤە‬ ‫دینییە سیاسیەیە‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬سەرەتا پێمان‬ ‫باشە لەو پرسیارەوە دەستپێبكەین‪ ،‬كە‬ ‫بەڕێزتان بۆچونتان سەبارەت بە كورد و‬ ‫دۆزی كورد چۆنە؟‬ ‫ئەحمەد بان‪:‬لەمیسر دوو ئەزموونی‬ ‫مێژوویی زۆر گرنگ ه��ەن‪ ,‬یەكەمیان‬ ‫سەالحەدین(سەالحەدینی ئەیوبی)كە‬ ‫كوردێكی ڕەسەنە‪ ،‬دوەمیان ئەزموونی‬ ‫(موحەمەد عەلی پاشاو ئیبراهیمی‬ ‫كوڕی) كە بنچینەیان ئەلبانییە‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫(خۆری میسر منی پێگەیاند و ئێستا من‬ ‫میسریم)‪ ،‬من ئەمە دەردەبڕم بۆ ئەوەی‬ ‫پەیوەندیی نێوان ك��وردو ن��ەژادی ترو‬ ‫عەرەب بەیەكەوەگرێبدەمەوە‪،‬بەشێوەیەك‬ ‫نەتەوە نەبۆتە هۆی جیایی و جیاوازی‪.‬‬ ‫بیری ئەتنی و نەتەوەیی كات وساتێك‬ ‫كەوتە ناوگەالنی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و‬ ‫جیهانی عەرەبی‪ ،‬بەتایبەتی ناوچەكەی‬ ‫بەرەو لەیەكترازان برد‪ ,‬ئەوكات گەلی‬ ‫ك��ورد بەشێوەیەكی بەهێز پێكەوە‬ ‫ب��ەس��ت��راب��وون و بەشێكبوون لەو‬ ‫كۆمەڵگایانەی لەناویدا دەژیان‪ ،‬لەوانە‬ ‫ئێراق و سوریاو توركیا كە ئەوكات هەر‬ ‫نەبوون‪ ،‬هیچ جیاوازی و ترسێك بۆ‬ ‫لەناوبردنیان نەبوو وەكو نەتەوە‪ ,‬لەبەر‬ ‫ئەوەی یاریی (داگیركەر‪ -‬ئیستیعمار)‬ ‫پەرتەوازەكردن بوە و توانی بەچاندنی‬ ‫بیری نەتەوایەتی و بیری خۆپەسەندی‬ ‫باڵوبكەنەوەو دواجار نەتەوەكان ئەوەی‬ ‫ویستیان هەبێت بێهێزو پارچەپارچەی‬ ‫بكەن و وەك كارتێكی گێرمەو كێشە بۆ‬ ‫زاڵیی خۆیان بەرژەوەندیان‪ ،‬بەكارببرێت‪،‬‬ ‫بارودۆخەكەش بەناجێگیری بمێنێتەوە‪,‬‬ ‫ب��ەاڵم من گەشبینم ئایندە بڕیار لە‬ ‫مافی ئازادیی گەالن دەدات بە ئازادی‬ ‫تاكەكەسیشەوە‪.‬‬ ‫دوع��ا ع��ەب��دول��ع��ەزی��ز‪ :‬ئیخوان هەر‬ ‫ل��ەس��ەرەت��اوە ت��اك��و ئێستا ب��ڕوای��ان‬ ‫ب��ە م��ەس��ەل��ەی ن��ەت��ەوەك��ان ن��ەب��وە‪،‬‬ ‫لەناویشیاندا (مەسەلەی كورد)‪ ،‬بۆنمونە‬ ‫كورد نەتەوەیەكە لە ئێراق و لەزەمەنێكی‬ ‫نزیكدا توشی لەناوچونی ڕەشەكوژی و‬ ‫كۆمەڵكوژی بوویەوە‪ ،‬وەكو ئەوەی لە‬ ‫هەڵەبجە ڕویدا‪ ،‬یان ئەنفال كە‪182000‬‬ ‫ئینسانی بێتاوان ل��ەن��اوب��ران لەسەر‬ ‫دەس��ت��ی ڕژێ��م��ی ب��ەع��س‪ ،‬هەڵوێستی‬ ‫(ئیخوان) وەكو مەسەلەیەكی ئینسانی‬ ‫بۆ دیارنەبو؟ كامەیە ئەركی برای دینی‬ ‫بەرانبەر بەكوردەكان لەوێ‌؟ ئایا هیچ‬ ‫بەیاننامەیەكی ناڕەزاییان بەرانبەر بەو‬ ‫كارە جەرگبڕە دەربڕی؟‬ ‫ئ��ەح��م��ەد ب����ان‪ :‬ل���ەس���ەر ئاستی‬ ‫نوسینگەی بانگەواز بۆ ئەو كارەساتە‬ ‫(مەبەستم هەڵەبجەیە)‪( ،‬ئیخوان)‬ ‫وەكو ڕاگەیاندن بەیاننامەی دژی ئەو‬ ‫ك��ردەوە وەحشیانە دەرك��رد‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫ڕێكخراوە نەیگواستەوە بۆ كردار‪ ،‬چونكە‬ ‫لە كردەوەكانیدا ك��اری لەسەر ئەوە‬ ‫دەكرد لەگەاڵ ئامانجەكەیدا هەیبوو‪ ,‬بۆ‬ ‫نمونە پەیوەندیی (ئیخوانەكانی ئێراق)‬ ‫لەو كاتەدا دژایەتی دەربڕین نەبوو‪،‬‬ ‫بەرانبەر سەدام حوسەین‪ ،‬تەنانەت لەم‬ ‫دواییەشدا كاتی داگیركردنی ئێراقدا‬ ‫لەالیەن ئەمریكاوە زۆر خۆشحاڵ بوون‪،‬‬

‫ئەحمەد بان‪:‬‬ ‫• لێكۆڵەر لە‬ ‫كاروباری ئیسالمی‬ ‫و ئ���ی���س�ل�ام���ی‬ ‫سیاسی‪،‬‬ ‫• س��ەرك��ردەی‬ ‫ج ���ی����اب����ۆوە ل��ە‬ ‫ئیخوان مسلمین و‬ ‫ئەندامی پێشوی‬ ‫ح �زب �ی ئ����ازادی و‬ ‫داد‪ ،‬ب��ەرپ��رس �ی‬ ‫لقی (گحانوب) لە‬ ‫پارێزگای قەلیوبیە‬ ‫بوە‪،‬‬ ‫• خ����اوەن����ی‬ ‫چ������ەن������دی������ن‬ ‫چواپێكەوتن وتارو‬ ‫لێكۆڵینەوەیە لە‬ ‫بواری ئیخونناسی‬ ‫و ئ���ی���س�ل�ام���ی‬ ‫سیاسی‪.‬‬

‫ئەمەش پێچەوانەی هەمو (ئیخوانەكانی‬ ‫جیهان) بوو ‪ ,‬هەتا زۆربەی ئیخوانەكان‬ ‫ئ��ەم پەندەیان دەوت���ەوە (اه��ل المكە‬ ‫ادری بشعابها)‪ ،‬ئەو هەڵوێستە دوای‬ ‫ئەوە هات باسی بەرژەوەندیی واڵتیان‬ ‫دەكرد‪ ,‬جۆرێك بوو لە یاریی سیاسی‬ ‫ئ��ەوان‪ ،‬گوایە ئەگەر وای��ان نەكردایە‪،‬‬ ‫لە ئێراقلەكاری سیاسیدوردەخرانەوە‪,‬‬ ‫(ئ��ی��خ��وان) ڕەزام���ەن���دی���ان ل��ە چنگ‬ ‫سەركردەكانیانە‪ ،‬بە پێچەوانەشەوە‬ ‫ئەگەر سەركردەكانی ئیخوان ئەوەیان‬ ‫بوێت‪ ,‬ئەوە ئیتر ئیخوانە!‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەی ئیخوان چۆن‬ ‫دەڕوانێتە مەسەلەی كورد‪ ...‬ستراتیژیان‬ ‫كامەیە بەرانبەر میللەتانی تر كەلەواڵتانی‬ ‫ع��ەرەب��ی��دا ه���ەن؟ ب���ەب���ەراورد لەگەڵ‬ ‫پێشوویان‪،‬ئایا گۆڕانكاریی لەبەرنامەیاندا‬ ‫هەیە؟‬ ‫ئ���ەح���م���ەد ب�������ان‪ :‬وەك وت���م‬ ‫ئیخوان هەڵوێستی جێگیریان نیە‪،‬‬ ‫(ڕێكخراوەكە) خۆی بڕیاردەدات لەو‬ ‫واڵتە بەرژەوەندیان لەكوێدایە‪,‬بە پێی‬ ‫ئەو بەرژەوەندیەش هەڵوێستی خۆیان‬ ‫نمایشدەكەن‪ .‬بۆ نمونە بزوتنەوەی‬ ‫(ح��م��اس) بزوتنەوەكی شۆڕشگێڕە‪،‬‬ ‫لەگەاڵ ئەوەشدا بزوتنەوەیەكی میانڕەوە‪.‬‬ ‫(ئ��ی��خ��وان��ەك��ان) ل��ە میسر لەپێش‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا دەی��ان��وت‪ :‬ئێمە ئەو‬ ‫هەڵەیە دوبارەناكەینەوە كە (بزوتنەوەی‬ ‫حەماس)لەفەلەستین كردی وسەرۆكێك‬ ‫هەڵنابژێرین‪ ،‬بەاڵم كاتێك (وەحی) یان‬ ‫لە ئەمریكاوە بۆ هات كەوتنە كێبڕكێ‌ بۆ‬ ‫پەرلەمان و سەرۆكیان هەڵبژارد‪.‬‬ ‫سەیركردنی مەسەلەی كوردیش الی‬ ‫ئ��ەوان ستراتێژیەتێكی نیە‪ ،‬بۆیە لە‬ ‫وەختی بوونی ب��ەرژەوەن��دی��ی خۆیان‬ ‫و تاكەكانیان دەتوانن ئەوكات چاوی‬ ‫لێبكەن‪ ,‬ب��ۆی��ە ج��ی��اوازی��ی��ان بەپێی‬ ‫شوێن هەیە‪ ،‬بۆنمونە لە سوریاو ئێراق‬ ‫وەك یەك تەماشەی ناكەن‪ ،‬بۆیە بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی تێڕوانینی (ئیخوان)‬ ‫ب��ۆ كەمینەكان ل��ە س���ەردوو ئاستدا‬ ‫دەبینرێت‪ ,‬ئاستی یەكەم (حەسەن‬ ‫بەننا) ئەو پەیوەندییەكی باشی هەبو‬

‫لەگەاڵ مەسیحیەكانی میسر‪ ,‬ئاستی‬ ‫دوەم شوێنكەوتوانی دوای حەفتاكان‪،‬‬ ‫كاتێك ڕەوشی ئیخوان گۆڕا‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫دوای گەڕانەوەی ئەوانەی كە لە سعودیە‬ ‫بوون‪ ،‬بە سەلەفیەت كاریگەری بوون‪.‬‬ ‫ئێستا ڕەوت��ی سەلەفی بەشێوەیەكی‬ ‫بەهێز كاریگەری هەیە‪ ,‬ئەمەش كار‬ ‫بۆ دورخستنەوەی كەمینەكان دەكەن‬ ‫لە (مەسیحی و كورد و شیعە)‪ ،‬ئەوان‬ ‫باوەڕیان بە دەوڵەتی نیشتمانی نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو دەوڵ��ەت��ی ئیسالمییان دەوێ‌‪,‬‬ ‫ئەوەی موسڵمان و وەك خۆیان دەڵێت‬ ‫ئەهلی سوننەو جەماعە نەبێت مافیان‬ ‫نیە‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬ئایا لە میسر‬ ‫ئیخوان شكستی خواردوە؟‬ ‫ئەحمەد بان‪:‬لە میسر‪ ،‬ئەو ڕێكخراوە‬ ‫لەئاستی الوازیدایە‪,‬ئەگەر لەو ڕێكخراوە‬ ‫بدرێت‪،‬هاوبیرەكانی تری ئەو ڕێكخراوە‬ ‫لەواڵتانی تر یارمەتیان دەدەن‪ ،‬ئیتر‬ ‫بەڕاگەیاندن و یارمەتی دارایی‪،‬ئەمەش‬ ‫بەبیانوی ڕشتنی خوێن لە شەقامی‬ ‫میسری‪ ،‬ڕەنگە لە وتانی تر‪ ،‬بۆ پشتگیریان‬ ‫خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان دەك����ەن‪ ,‬ب��ەج��ۆرێ��ك‬ ‫سەركردەی ئەلتەرناتیڤی ئەو ڕێكخراوە‬ ‫زۆر دورن لەدەستی هێزە ئەمنیەكانەوە‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك سەركردەكانی ئەو ڕێكخراوە‬ ‫ل��ەدەرەوەن و كەسیان لەناوەوەی واڵت‬ ‫نین‪.‬پێم خۆشە ئەوە ڕونبكەمەوە و باسی‬ ‫ڕوخانی ئەو ڕێكخراوە نێو دەوڵەتیە‬ ‫بكەم كە ل��ەدەرەوە كۆمەڵێك خەڵكی‬ ‫خۆیان وخەڵكێكی تر بۆ بەرژەوەندیی‬ ‫خۆیان هەیە‪ ,‬ئەوكارەش هێشتا كۆتایی‬ ‫ن��ەه��ات��وە‪ ،‬دەب��ێ��ت دەوڵ���ەت هەستێت‬ ‫بەكارەكانی‪ ,‬تەنها ئ��ەوە دەڵێم بەم‬ ‫شێوە بیركردنەوەو بەم سەركردانەیەوە‬ ‫ئ��ەو ڕێ��ك��خ��راوە س��ەرەت��ای كەوتنی‬ ‫دەستپێكردوە‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬بەبۆچونی تۆ‬ ‫چارەسەری ئەم كێشەیە چۆن دەبێت؟‬ ‫ئەحمەد بان‪ :‬ئەوە دەكەوێتە سەر ئەم‬ ‫ڕژێمە لەڕێگەی كاری نەتەوەیی باشتر‬ ‫لەپرۆژەی ئیخوان‪،‬ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ‬ ‫كارەكانی سەركردەی كۆچكردو(جەمال‬

‫ع��ەب��دول��ن��اس��ر)‪ ،‬دەت��وان��ی��ن پ���ڕۆژەی‬ ‫نیشتمانی وس��ەرب��ەخ��ۆی��ی واڵت و‬ ‫نەهێشتن یان كەمكردنەوەی چینایەتی‬ ‫ببینین‪,‬ئەوكات چ��ۆن لە سەردەمی‬ ‫ئەودا ئیخوان لە قاڵبدرا‪ ،‬ئاخر ئیخوان‬ ‫لەڕێگەی یاسایی و ك��اری چاكسازی‬ ‫و نیشتمانییەوە بێهێزدەكرێت‪ ،‬نەك‬ ‫لێدان و زیندانیكردنیان‪,‬ئەوە نەك‬ ‫ئیخوان بەڵكو ئیسالمی سیاسیشی‬ ‫الوازدەك���ات‪ ,‬بەاڵم بەداخێكی زۆرەوە‬ ‫دەوڵ��ەت��ی ئێستا ك����ردەوەی هەمان‬ ‫دەوڵ��ەت��ی پێشوو(حوسنی موبارەك)‬ ‫ئەنجامدەدات‪ ،‬بە هێزە ئەمنیەكان لێیان‬ ‫دەدەن ڕاگەیاندنیش باڵوی دەكاتەوە‪,‬‬ ‫ئەو ڕێكخراوەش وای دەردەخات لەگەڵ‬ ‫كارە نەتەوەیەكانەو خۆی بەستەمڵیكراو‬ ‫پیشاندەدات و بە شێوەیەكی ئاشتیانە‬ ‫خۆی نمایشدەكات‪ ،‬ئەمەش وای كردوە‬ ‫پشێوی دروستبێت و ئەو ڕێكخراوەش لە‬ ‫تێكدانی واڵت سودمەند بووە‪ .‬ئەمەش‬ ‫هەڕەشەیەكە بۆ داهاتوو‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬بۆچونت لەسەر‬ ‫بڕیاری حكومەت چییە‪ ،‬كاتێك (ئیخوان)‬ ‫ی وەك ڕێكخراوێكی تیرۆرستی ناساند؟‬ ‫ئەحمەد بان‪:‬ئەم بڕیارەی حكومەت‬ ‫بڕیارێكی پەلەبوو‪ ،‬دواجارحكومەت‬ ‫ب��اج��ەك��ەی دەدات‪ ،‬ل��ە ئەنجامی‬ ‫گوشارێكی ڕاگەیاندن و گوشاری سیاسی‬ ‫ئەقلیمییەوە كە ئێستا هەیە‪ ،‬هەندێك‬ ‫گ��وش��اری خەڵكی‪ ,‬ب��ۆ نمونە چۆن‬ ‫دەتوانی (‪ ) 50‬هەزار كادیری ئیخوان‬ ‫دەستبەسەربكەیت‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدا‬ ‫(‪ )5‬هەزار كادیریان وەكو (پارتی دادو‬ ‫گەشە) باڵی سیاسی ئیخوانە؟كام دەوڵەت‬ ‫دەتوانیت ئەمە لەئەستۆبگرێت؟ئەمە‬ ‫لێدانیكی نەفامانەیە؟ یان وەستاندنی‬ ‫ژمارەیەكی زۆر ڕێكخراوی هاوكاریی‬ ‫ئەهلیی ك��ەداڵ��دەی ه��ەزاران منداڵی‬ ‫هەتیو و بێالنە دەدەن‪ ،‬ئ��ای��ا ئەم‬ ‫بڕیارە خوێندنەوەی بۆ ك��راوە؟ هیچ‬ ‫واڵتێك ناتوانێت پێشبكەوێت لەكاتێكدا‬ ‫میلەتەكەی ب��ەرەو پەرتبون ب��ڕوات‪,‬‬ ‫ئیخوان كوتلەیەكی ئیشكەرن‪ ،‬ئەگەر ئەو‬ ‫كوتلەیەش كاری باش بۆ واڵتەكەیان‬

‫بەرهەمبهێنن‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬چ كارێك بەدەستی‬ ‫حكومەتەوەیە بیكات‪ ،‬كاتێك لەالیەك‬ ‫خۆپیشاندانی خوێندكاری هەیەو لەالیەكی‬ ‫تریشەوە كردەوەی تیرۆرستی؟ دەمەوێت‬ ‫جیاوازیی بكەم لەنێوان دوو كردەوە و‬ ‫دوو گروپدا ‪ ,‬یەكەم خۆپیشاندان دەكات‬ ‫و دووەم ك���ردەوەی خۆكوژی‪.‬ئەگەر‬ ‫یەكەم جار باسی كردەوە خۆكوژییەكان‬ ‫بكەم كەڕوی دا ‪ ،‬ئەوە بوو (جماعە‬ ‫انصار البیت) بەرپرسیارەتی خۆیان‬ ‫راگەیاند‪ ،‬تۆ وەك لێكۆڵەرەوەی لە پارتە‬ ‫ئیسالمیەكان‪ ،‬چۆن ئەمە دەبینیت؟‬ ‫ئەحمەد ب��ان‪:‬ب��ەراوردێ��ك لەنێوان‬ ‫‪ 100‬ك��ەس لە(گرووپی سوپای ناسر‬ ‫سەالحەدین)‪ ،‬كە كۆمەڵێكی سەلەفیی‬ ‫جیهادین‪ ،‬هاتون بۆ (سینا)‪ ،‬لە نێوان‬ ‫كۆمەڵەی (تەكفیر و جیهاد)ی ئیسالمی‬ ‫كەخۆیان لكاندوە ب��ە «ان��ص��ار بیت‬ ‫المقدس» و «كەتیبەكانی فرقان»ەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەوان��ە ل��ە ڕێ��گ��ەی تونێل و مافیاو‬ ‫بازرگانی چەك‪ ,‬مافیای تونێلەكان و‬ ‫چەك و تەقەمەنی ڕۆڵ��ی كاریگەریان‬ ‫هەبوە بۆ لێدانی یەكەكانی سوپای‬ ‫میسری‪ ،‬هەمویان بەرژەوەندییان لە‬ ‫لێدانی دەوڵ��ەت��دا هەبووە‪,‬ڕێكەوتی‬ ‫لێدانی (ئیخوانیش) دیسان بۆ لێدانی‬ ‫دەوڵەت بووە‪ ,‬ئیستا ئامانجەكە بوو‬ ‫ب��ەدوو لێدان بۆ دوو ئامانج‪ ،‬ئیخوان‬ ‫هەستا بەبەكارهێنانی سیاسەت بە‬ ‫جواڵندنی شەقامی میسری لەڕێگەی‬ ‫خۆپیشاندانەوە و ئەوانیش دەستیان‬ ‫ك��رد بە هێرشەكانیان دژی (سوپای‬ ‫میسری) بەكردەوەی تەقاندنەوەی بۆمب‪.‬‬ ‫ئێمە لێرە بریاڕی دادگاییكردنی ئەوان‬ ‫نادەین‪ ،‬هەمویان كار بۆ لەناوبردنی‬ ‫حكومەت دەكەن‪,‬لە كۆتایشدا هەمویان‬ ‫كۆدەبنەوە بۆ ئامانجێك و بەرەیەكن‬ ‫بەرانبەر حكومەت و لەدژی حكومەت‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬ئایا دەكرێت‬ ‫(ئاشتی)وەك چارەسەرێك بۆئەم قەیرانە‬ ‫باسی لێوەبكرێت؟‬ ‫ئەحمەد ب��ان‪ :‬دەبێت ئاماژە بەوە‬ ‫بدەم كە تا ئیستا حكومەت هەڵنەستاوە‬

‫جیاوازیی نێوان كۆمەڵی ئیخوان و پارتی نوری سەلەفی لەمیسر‪،‬‬ ‫جیاوازیی ڕێژەییە نەك جۆری‬

‫ب��ە دی��اری��ك��ردن��ی الی��ەن��ێ��ك‪,‬ب��ۆخ��ۆی‬ ‫ئ��ەوەش كێشەكەیە‪ .‬لێرە كۆمەڵێكی‬ ‫ت���وڕە ه��ەن و دەك���وژرێ���ن‪ ,‬ئەمەش‬ ‫ڕێگەنادات بە گفتوگۆیەكی باش لەگەاڵ‬ ‫قوتابییەخۆپیشاندەرەكاندا لە زانكۆكاندا‬ ‫بكرێت‪,‬ڕاگەیاندن بەرپرسە لە شێواندنی‬ ‫بارودۆخەكە و گۆڕانی بارودۆخەكە‪.‬‬ ‫دۆعا عەبدولعەزیز‪:‬ئایا مامەڵەكردنی‬ ‫ئ��اوا لەگەاڵ كۆمەڵی ئیخوان و بەم‬ ‫سیاسەتەی ئێستا‪ ،‬ترسی دروستبونی‬ ‫نەوەیەكی تیرۆریستی لێبەرهەمنایێت؟‬ ‫ئ��ەح��م��ەد ب��ان‪:‬ئ��ێ��م��ە ه��ەم��وم��ان‬ ‫ل��ەڕاب��ردودا خەڵەتاوین‪ ,‬ئەگەر ئێستا‬ ‫هەموو ئیخوانەكان بگریت‪ ,‬چی لە ژن‬ ‫ومنداڵەكانیان دەكەیت؟یان چی لەو‬ ‫منداڵە دەك��ەی ئەو خوێنەی بەچاوی‬ ‫خۆی بینیوە‪,‬دەبێت جیاوازیی بكەیت‬ ‫لەنێوان سەركردەكانی ئیخواندا‪ ،‬ئەو‬ ‫تاوانبارانەی كە كاریانكردوە‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫ڕێ��ك��خ��راوەك��ان‪ ،‬ئ��ەو ڕێ��ك��خ��راوان��ەی‬ ‫الیەنگریان بۆ دروستكردوون‪ ,‬كاری‬ ‫دەوڵەت ئەوەیە ئاگاداریی ئەوانەبێت و‬ ‫بە هاواڵتیان بزانێت نەك دوژمن‪ ،‬دەبێت‬ ‫دەوڵەت چاوێك بخشێنێتەوە بەو بەرنامەو‬ ‫مامەڵەیەی كە ئێستا ئەنجامی دەدات‪،‬‬ ‫چونكە دۆخەكە ترسناكتر دەبێت‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬چۆن دەڕوانیتە‬ ‫ئایندەی ئیخوان و كاری ئیخوان؟‬ ‫ئەحمەد بان‪:‬پێش ‪ 2013/8/14‬ڕۆژی‬ ‫مانگرتوانی (نەهزەو‬ ‫باڵوەپێكردنی‬ ‫ڕابعەی ع��ەدەوی)‪ ،‬من لەگفتوگۆیەكدا‬ ‫لەیەكێك لەكەناڵە ئاسمانیەكان‪،‬‬ ‫وت���م‪( :‬خ��راپ��ت��ری��ن سیناریۆ ب��وو بۆ‬ ‫میسر و باشترین س��ی��ن��اری��ۆش بوو‬ ‫بۆ كۆمەڵی ئیخوان‪ ،‬مەبەستم ئەو‬ ‫ج��ۆرە باڵوەپێكردنەی مەیدانەكانی‬ ‫(ڕابعەو نەهزە)بوو بەزەبری هێز‪ ،‬ئەوە‬ ‫مەزڵومیەتی نوێی بەخشی بە ئەوان‪،‬‬ ‫سەركردەكانیان ئەوەیان دەویست كە‬ ‫بۆیان بوو‪ .‬دوای ئەوە حكومەت هەستا‬ ‫بەڕشتنی خوێنیان‪ ،‬وەك ستەملێكراوێك‪،‬‬ ‫پەیوەندییان نوێبویەوە‪ ,‬لەنێوانیاندا‬ ‫ئەوهەستە نوێیە دروستبوو كەحكومەت‬ ‫دژی ئەوان نییە‪ ،‬بەڵكو دژی ئیسالمە‪,‬‬ ‫ئیستا دەیبینین‪ ,‬وێنەیەكی وابەڕۆژئاوا‬ ‫دەدەن كە ئەوە ڕەشەكوژیی ئیخوانەكانە‬ ‫لە میسر‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئایا (حزبی نوری‬ ‫سەلەفی) دەتوانێت شوێنی ئیخوان‬ ‫بگرێتەوەو نوێنەری ئیسالمی سیاسی‬ ‫بێت لە میسر؟‬ ‫ئەحمەد بان‪:‬جیاوازیی نێوان كۆمەڵی‬ ‫ئیخوان و پارتی نوری سەلەفی لەمیسر‪،‬‬ ‫جیاوازیی ڕێژەییە نەك جۆری‪ ,‬باسەكە‬ ‫لە جیاوازیی كاتدایە‪ ،‬نووری سەلەفی‬ ‫فیكری سیاسی تەواوی بۆ دەوڵەتداری‬ ‫نییە‪ ,‬گەرنا هەمان ڕۆئیایان هەیە بۆ‬ ‫حزب و سەلەفیەكانیش كوتلەی تایبەتی‬ ‫سەركردەكان‪ ،‬حزبیان كۆنترۆڵكردوە‪،‬‬ ‫وەك ئ��ەوەی كە ئیخوان كردی‪,‬بەاڵم‬ ‫لەهەندێك بۆچونی جیاوازدا ڕوب��ەڕوو‬ ‫دەبنەوە‪,‬لەئایندەیەكی نزیكدا دەبنە‬ ‫خ���اوەن���ی ك��ورس��ی��ی��ەك��ان��ی ئ��ی��خ��وان‬ ‫لەپەرلەمان‪،‬بەاڵم بۆ هەمیشەیی نا‪.‬‬ ‫دەزانیتمن باوەڕم وایە « ئەگەر بارودۆخ‬ ‫ب��ەم شێوازە ب��ڕوات‪ ،‬ب��واری فرەیی و‬ ‫ف��ەزای دیموكراتی فراواننەكرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫دواج��ار‪ :‬ئیخوان و پارتی نیشتمانی‬ ‫هەڵوەشێنراوەی پێشوو‪ ،‬هەر ئەو دوانە‬ ‫وناڕاستەوخۆ بە پارتی سێبەرەوەو‬ ‫بەڕەنگێكی تر‪ ،‬دواتر ئەمانە دەكەونە‬ ‫ك��ێ��ب��ەرك��ێ‪ ،‬ئیتر ن��ە (س��ەل��ەف��ی و‬ ‫ئیسالمییەكان )و (پارتە عەلمانیەكان)‬ ‫ی تر ئ��ەو بوونە ج��ەم��اوەری و ڕیشە‬ ‫جەماوەریەیان نییە‪ ،‬بۆیە سەلەفییەكان‬ ‫دواجار دەخرێنەوە كونجی ماڵو مزگەوت‬ ‫و كاری دەعەوی خۆیان نەك پەڕلەمانو‬ ‫كاروباری سیاسی‪.‬‬