chawder461

‫محەمەد جەبار‬

‫دکتۆر عادل باخەوان‬

‫تیرۆریسمی‬ ‫چینی ناوەند‬

‫‪3‬‬

‫رۆبۆتەکەی یەکگرتوو‬ ‫لە کۆشی گەرمی‬ ‫گردەکەدا‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )461‬دو شةممة ‪2014/٣/31‬‬

‫یەكێتی یاداشتێك دەداتە پارتی‌و داوای لێدەكات‬ ‫ئامادەیی خۆی بۆ پێكهێنانی حكومەت رابگەیەنێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬زیاتر لە شەش‬ ‫مانگ بەسەر هەڵبژاردنی پارلەمانی‬ ‫كوردستاندا تێپەڕدەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشتا الیەنەكان نەگەیشتونەتە‬ ‫رێككەوتنی كۆتایی‌و بەپێی‬ ‫زانیارییەكانی "چاودێر"یش‪ ،‬یەكێتی‬ ‫یاداشتێك لەوبارەیەوە دەداتە‬ ‫براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكان‬ ‫كە پارتی دیموكراتی كوردستانە‪،‬‬ ‫تاوەكو ئامادەیی خۆی بۆ‬ ‫پێكهێنانی حكومەت رابگەیەنێت‪.‬‬ ‫ل���ەوب���ارەی���ەوە س��ەرچ��اوەی��ەك��ی‬ ‫ب��اوەڕپ��ێ��ك��راو ل��ەن��ێ��و یەكێتیی‬ ‫ن��ی��ش��ت��م��ان��ی��ی ك���وردس���ت���ان‪ ،‬بە‬ ‫"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬بە گەڕانەوە بۆ‬ ‫دانوستانەكانی ئێستاو رابردو‪ ،‬لە دو‬ ‫مانگی سەرەتای گفتوگۆكاندا یەكێتی‬ ‫هەندێك هەڵەی كرد كە بوە هۆی‬ ‫دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت‪،‬‬

‫کورد قەاڵکەی خۆی پاراست و سەرکەوتنی بەدەستهێنا‬

‫دواتریش بزوتنەوەی گ��ۆڕان لەژێر‬ ‫كاریگەریی ئیستحقاقی هەڵبژاردندا‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی بەشەكەی خۆی‬ ‫لەحكومەتدا بوە الیەنی سەرەكی‬ ‫درێ��ژەك��ێ��ش��ان��ی دانوستانەكانی‬ ‫پێكهێنانی ح��ك��وم��ەت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫لەئێستادا یەكێتی‌و گۆڕان‌و الیەنە‬ ‫ئیسالمیەكانیش دەزان��ن پشكیان‬ ‫لەحكومەتدا چۆنەو چیە‪ .‬كەوابێ دوا‬ ‫بڕیاری یەكالكردنەوەی پێكهێنانی‬ ‫حكومەت كەوتۆتە ئەستۆی براوی‬ ‫یەكەمی هەڵبژاردنەكان كە پارتیە‪،‬‬ ‫پارتیش لەگەڵ گۆڕان نەگەیشتونەتە‬ ‫ئەنجامی كۆتایی‪.‬‬ ‫ه��ەر ل��ەو ب���ارەی���ەوە‪" ،‬چ��اودێ��ر"‬ ‫زانیویەتی یاداشتەكەی یەكێتی لەم‬ ‫دو رۆژەدا دەدرێتە پارتی‪ ،‬تاوەكو‬ ‫ب��راوەی یەكەم ئامادەیی خۆی بۆ‬ ‫پێكهێنانی حكومەت رابگەیەنێت‪.‬‬

‫پارلەمانتارێكی دەوڵەتی یاسا‬ ‫لەرێگەی "چاودێر"ەوە داوایەك‬ ‫ئاراستەی كورد دەكات‬

‫هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی تورکیا کرایە ریفراندۆمی خۆبەڕێوەبردنی کوردی باکور‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫«دەستەیەكی خانەنشینكراو یەكگرتو بەڕێوەدەبەن»‬ ‫یەكگرتو كادرە هەولێرییەكانی لەكێكی‬ ‫دەسەاڵت بێبەش دەكات‬ ‫لیژنە سێ قۆڵیەكەی بەغدا‌و‬ ‫هەولێر نەگەیشتە ئەنجام‬

‫رۆژنامەنوسێك‪ 20 :‬ساڵە لەناو یەكگرتودا قوربانیدان بۆ كادرەكانی‬ ‫خوارەوەیەو پۆستەكانیش بۆ بەرپرسانی بااڵ‬

‫حەیدەر ئەلعەبادی سەرۆكی لیژنەی دارایی پارلەمانی عیراق‪ ،‬لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەنوسیدا‬ ‫ئاشكرایکرد ئەو لیژنە سێ قۆڵیەی كە لەماوەی رابردودا بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەكانی‬ ‫نێوان بەغدا‌و هەولێر بەتایبەتیش بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی هەناردەكردنی نەوت‌و بودجەی‬ ‫ئەمساڵی عیراق پێكهێنرابو نەگەیشتە هیچ ئەنجامێك‪ .‬الیخۆشیەوە‪ ،‬د‪.‬فوئاد مەعسوم‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪،‬‬ ‫وێڕای دەربڕینی بێ ئاگایی خۆی لەناوەڕۆكی كۆنگرە رۆژنامەوانیەكەی ئەلعەبادی هاوكات‬ ‫وتیشی "ناتوانم لەسەر بابەتێك لێدوان بدەم كە ئاگاداری نەبم"‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫هۆشداریی دەدرێتە سەركردەكانی یەكێتی‬

‫سالڤۆی ژیژەک‬

‫نەرسیسی خانەگومان‬ ‫‪4‬‬

‫کتێبی دەفتەرە رەشەکان‬

‫مـــــارکە چــــییە؟‬ ‫‪7‬‬

‫بەکر عەلی‬

‫کامل النجار‬

‫‪10‬‬

‫سەعدی پیرە‪:‬‬

‫كەس خۆی لە بەرپرسیارێتیی‬ ‫هەڵبژاردن نەدزێتەوە‬

‫دەربارەی کەمینەکان‬ ‫لە جیهانی عەرەبیدا‬

‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫ئەوەی دۆستۆیڤسکی لەبارەی‬ ‫ئینتەرنێتەوە دەیزانی‬

‫‪5‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )461‬دو شةممة ‪2014/٣/31‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫هەڵبژاردنی شارەوانییەكان‪ ...‬ریفراندۆمی كوردی باكور‬

‫کورد قەاڵکەی خۆی‬ ‫پاراست و سەرکەوتنی‬ ‫بەدەستهێنا‬

‫كشەناك‪ :‬كورد ئامادەیە خۆی بەڕێوەبەرێت‬

‫چاودێر‪ -‬ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫لەهەڵبژاردنی شارەوانییەكانی دوێنێی‬ ‫توركیا‪ ،‬كورد لەباكوری كوردستان دەنگی‬ ‫لەپێشەوەیە‪ ،‬بەجۆرێك نزیكەی دو ئەوەندەی‬ ‫هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی پێشوی‬ ‫بەدەستهێناوەو بەمەش چەندین سەرۆك‬ ‫شارەوانیی شارو شارۆچكەكانی لەژێر‬ ‫دەستی ئاك پارتی كە حزبەكەی ئەردۆغان‬ ‫دەرهێنا‪ .‬هاوكات چاودێرانی سیاسی ئاماژە‬ ‫بەوەدەكەن‪ ،‬هەڵبژاردنەكەی دوێنێ وەك‬ ‫ریفراندۆمێكی خۆبەڕێوەبردنی كوردی باكور‬ ‫لێكدرایەوە‪.‬‬ ‫دوێنێ‌ هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیا‬ ‫بەڕێوەچو‪ ،‬كە تیایدا ‪ 26‬پارتی سیاسیی‬ ‫ب��ەش��دارب��ون‌و ‪ 52‬و ملیۆن‌و ‪ 695‬ه��ەزار‬ ‫هاواڵتی توركیا مافی دەنگدانیان هەبوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئامارەكانیش دەركەوتوە كە زۆرترین‬ ‫رێژەی بەشداربو لەو هەڵبژاردنە تۆماركراوە‪.‬‬ ‫هەریەك لەپارتە كوردییەكانی باكور وەك‬ ‫بەدەپە‪ ،‬هوداپار و هاكپار لەباكور بەشداربون‌و‬ ‫هەدەپە یش لەرۆژئاوای توركیا بەشداریی‬ ‫لەوهەڵبژاردنە كردوە‪.‬‬ ‫ئاك پارتی براوەی یەكەمی توركیا بو‬ ‫بەپێی ئەنجامە بەراییەكان‪ ،‬دەركەوتوە‬ ‫كە ئاك پارتی لەسەرتاسەری توركیا دەنگی‬ ‫یەكەمی هێناوەو لەكوردستانیش بەدەپە‬ ‫لەپێشەوە بوە‪ ،‬هەدەپەیش توانیوێتی لەسەر‬ ‫ئاستی ناوچەیی هەندێ‌ شارەوانی لەهەندێ‌‬

‫لەپارێزگاكانی رۆژئ���اوا بەدەستبهێنێت‪.‬‬ ‫لەهەڵبژاردنی دوێنێدا‪ ،‬رێژەی بەشداربو زۆرتر‬ ‫بوە ب��ەراورد بەو ملمالنێ جەمسەرگیرییەی‬ ‫لەنێوان الیەنەكانی بەشداربواندا هەبوە‪.‬‬ ‫ك��ورد چەندین ش��ارەوان��ی ل��ەئ��ەردۆغ��ان‬ ‫سەندەوە‬ ‫لەهەڵبژاردنی ‪ 2009‬شارەوانییەكانیدا‪ ،‬كورد‬ ‫توانیبوی دەنگێكی بەرچاو بەدەستبهێنێت‬ ‫ب��ەوەی ‪ %5.7‬دەنگەكانی بەدەستهێنابو‪،‬‬ ‫ل��ەس��ەر ئ��اس��ت��ی ت��ورك��ی��ا ‪ 96‬ش��ارەوان��ی‬ ‫بەدەستهێنابو‪ ،‬كە تیایدا ‪ 8‬شارەوانییان‬ ‫پارێزگا بوەو یەكێكیشیان شارەوانی گەورەی‬ ‫ئامەد بوە‪.‬‬ ‫بە بەراورد بەو ئەنجامەو بەپێی ئەنجامە‬ ‫بەراییەكان‪ ،‬دەركەوتوە لەهەڵبژاردنەكەی‬ ‫دوێنێی توركیا‪ ،‬كورد توانی دەنگێكی بەرچاو‬ ‫بەدەست بێنێت‪ ،‬ژم��ارەی شارەوانییەكانی‬ ‫پارێزگاكانی زی��اد بكات ب��ۆ نزیكەی دو‬ ‫ئ��ەوەن��دە‪ .‬جگە لە ئامەدو وان‌و دێرسیم‪،‬‬ ‫لەچەند پارێزگایەكی باكوری كوردستان‬ ‫دەنگی لەپێش ئاك پارتییەوە بوە‪ ،‬بەمەش‬ ‫پێدەچێت هەندێ‌ پارێزگا لەدەستی ئاك‬ ‫پارتی وەربگرێتەوە‪ .‬لەپارێزگاكانی هەكاریی‪،‬‬ ‫شرناك‪ ،‬بەتلیس‪ ،‬موش‌و ماردین زۆرینەی‬ ‫دەنگەكانی بۆخۆی دەستەبەركردوە‪ .‬بەمەش‬ ‫ك��ورد لەباكور لەبەڕێوەبەرایەتی خۆیەتی‬ ‫نزیكدەبێتەوە بەوەی ئیتر خۆی ئیدارەی خۆی‬ ‫بكات‪ .‬بە لێسەندنەوەی چەند شارەوانییەك‬ ‫ل��ەئ��اك پ��ارت �ی‌و ه��ەروەه��ا ك��ەم��ی دەنگی‬ ‫پارتەكانی هاكپار‌و ه��وداپ��ار كە ركابەری‬ ‫بەدەپە بون لەباكور‪ ،‬وایكردوە دەنگی بەدەپە‬

‫لەباكور هەڵكشابێت‪ .‬ئاك پارتی بەهۆی ئەوەی‬ ‫بەدۆسیەی گەندەڵییەوە تێوەگالبو و هەروەها‬ ‫درێژەپێدانی ملمالنێكانی لەگەڵ بزوتنەوەی‬ ‫گولەن‪ ،‬بۆتە ئەوەی رێژەی دەنگی لەناوچە‬ ‫كوردییەكاندا كەمتربكاتەوە‪ .‬هۆیەكیتریش‬ ‫ئەوەیە كە ئاك پارتی ئەو گفتانەی لەپێشتر‬ ‫داب���وی ب��ەن��اوچ��ەك��ە جێبەجێینەكردون‪،‬‬ ‫بەتایبەتی دەرب����ارەی پ��ڕۆس��ەی ئاشتی‌و‬ ‫چارەسەری پرسی كورد كەمتەرخەمبوە‪.‬‬ ‫ئامادەکاری بۆ خۆبەڕێوەبردن‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬گولتەن كشەناك‪ ،‬هاوسەرۆكی‬ ‫پارتی ئاشتی‌و دیموكراتی (بەدەپە) دوێنی‬ ‫لەكاتی پرۆسەكەدا رایگەیاند‪ ،‬كە هەڵبژاردن‬ ‫بناغەی دیموكراتییەو راشیگەیاند ئیرادەی گەل‬ ‫چەند كاردانەوەی لەسەر سندوقی هەڵبژاردن‬ ‫هەبێت‪ ،‬ئەوەندە دیموكراسی بەهێزتر دەبێت‪،‬‬ ‫وتیشی گەلی كورد دەنگی بەنوێنەری خۆیان‬ ‫داوەو ئەوانیش نوێنەرایەتی ئەوان دەكەن‪،‬‬ ‫ئێمەش ئامادەین خۆمان خۆمان بەڕێوەببەین‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ئەمجارە حكومەتی ئاك‬ ‫پارتی چەند یاسایەكی هێناوەتە كایەوە‪،‬‬ ‫ب���ەوەی س��ااڵن��ە س��ات ب��ەس��ات ئەنجامی‬ ‫هەڵبژاردنەكە لەڕێگەی میدیاكانەوە بۆ رایی‬ ‫گشتی ئاشكرا دەكرا‪ ،‬بەاڵم لەم هەڵبژاردنەدا‬ ‫حكومەتی توركیا سەرەڕای ئەوەی كاتژمێر‬ ‫پێنجی ئێوارەی دوێنێ‪ ،‬گشت سندوقەكانی‬ ‫داخست‌و كۆتایی بەپڕۆسەی هەڵبژاردن هێنا‪،‬‬ ‫بەپێی یاسا تاكو كاتژمێر ‪9‬ی شەوی دوێنێ‪،‬‬ ‫قەدەغەبو هیچ ئەنجامێك لەراگەیاندنەكانەوە‬ ‫باڵوبكرێتەوە‪.‬‬

‫لیژنە سێ قۆڵییەكە‬ ‫لەچارەسەركردنی كێشەكانی بەغداد‌و هەولێر شكشتی هێنا‬ ‫خاڵی‌ ناكۆكی‌و سەرەكی‌ تەنها مەسەلەی‌ هەناردەكردنی‌ نەوتی‌ هەرێمە‬ ‫خۆی لەناوەڕۆكی كۆنگرە رۆژنامەوانییەكەی‬ ‫ئەلعەبادی‪ ،‬هاوكات وتیشی «ناتوانم لەسەر‬ ‫بابەتێك لێدوان بدەم كە ئاگاداری نەبم‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫سەرۆكی لیژنەی دارایی لەئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق ئاشكرایدەكات ئەو‬ ‫لیژنە سێ قۆڵیەی كە لەماوەی رابردودا‬ ‫بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەكانی‬ ‫نێوان بەغداد‌و هەولێر بەتایبەتیش بۆ‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكانی هەناردەكردنی‬ ‫نەوت‌و بودجەی ئەمساڵی عیراق پێكهێنرابو‬ ‫نەگەیشتە هیچ ئەنجامێك‌و سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنی هاوپەیمانی كوردستانیش بێ‬ ‫ئاگایی خۆی لەو بارەیەوە رادەگەیەنێت‪.‬‬ ‫لیژنەكە نەگەیشتۆتە ئەنجام‬ ‫پاش نیوەڕۆی دوێنێ‪ ،‬لەبینای ئەنجومەنی‬ ‫ن��وێ��ن��ەران‌و لەكۆنگرەیەكی رۆژن��ام��ەوان��ی��دا‪،‬‬ ‫حەیدەر ئەلعەبادی رایگەیاند‪ ،‬ئەو لیژنە سێ‬ ‫قۆڵیەی كە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان‬ ‫هەرێم و بەغداد پێكهات بو‪ ،‬لەمیانی گفتوگۆ‌و‬ ‫كۆبونەوەكانیدا نەگەیشتۆتە هیچ ئەنجامێك‌و‬ ‫هۆكاری ئەوەشی بۆ پابەندنەبونی هەرێمی‬ ‫كوردستان گەڕاندەوە بەوەی كە بەبێ‌ ئاگاداری‬ ‫حكومەتی ناوەند نەوت هەناردە دەكات‪.‬‬ ‫ح���ەی���دەر ع���ەب���ادی‌‪ ،‬ك���ە یەكێكیشە‬

‫نەوت‪ ..‬چەقی ملمالنێکانی نێوان هەولێر و بەغدادە‬ ‫لەسەركردەكان ‌ی لیستی دەوڵەتی‌ یاسا‪ ،‬رەخنەی‬ ‫توند‌ ل��ەو الیەنانە دەگرێت كە دواكەوتن ‌ی‬ ‫ب��ڕی��اردان ل��ەس��ەر پ��رس��ی ب��ودج��ە دەخ��ەن��ە‬ ‫ئەستۆی‌ حكومەت‪ ،‬دەیشڵێت‪« :‬تۆپەكە‬ ‫لەیاریگای‌ ئەنجومەنی نوێنەرانە‪ ،‬بایكۆتكردن ‌ی‬

‫دانیشتنەكانیش لەالیەن هاوپەیمانی‌ كوردستان‌‌و‬ ‫لیستی‌ موتەحیدون هۆكاری ئەوەبو كە دوێنێ‬ ‫دانیشتنی‌ پارلەمان بەڕێوە نەچێت»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬دواخستنی پەسەندكردنی بودجەی‬ ‫ئەمساڵی عیراقیشی خستە ئەستۆی هاوپەیمانی‬

‫كوردستانی‌و لیستی ئەلعیراقییە‪.‬‬ ‫ئاگامان لێی نییە‬ ‫الی��خ��ۆش��ی��ەوە‪ ،‬د‪.‬ف��وئ��اد م��ەع��س��وم‪ ،‬بۆ‬ ‫«چ��اودێ��ر»‪ ،‬وێ��ڕای دەربڕینی بێ ئاگایی‬

‫لەبەغداد چاوەڕێین‬ ‫هەر سەبارەت بەمانەوەی كێشەكانی نێوان‬ ‫بەغداد‌و هەرێم‌و چارەسەرنەكردنی پرسی نەوت‌و‬ ‫بوجە‪ ،‬موحسن سەعدون‪ ،‬جێگری‌ سەرۆك ‌ی‬ ‫كوتلەی‌ هاوپەیمانیی‌ كوردستان‪ ،‬لەكۆنگرەیەكی‬ ‫رۆژنامەوانیدا كە لەئەنجومەنی‌ نوێنەران سازكرا‌‪،‬‬ ‫رایگەیاند‪ :‬ئەندامانی‌ كوتلەكەمان لەبەغداد‬ ‫دەمێننەوە تا ئەوكاتەی‌ حكومەت رەزامەند ‌ی‬ ‫خۆی‌ لەسەر پێشنیازەكەی‌ هەرێم دەردەبڕێت‬ ‫كە بڕیاریداوە رۆژانە ‪ 100‬هەزار بەرمیل نەوت‬ ‫لەرێگەی‌ كۆمپانیای سۆمۆوە هەناردە بكات‪.‬‬ ‫تەئكیدیشكردەوە‪ ،‬هەركات حكومەت ‌ی فیدڕاڵ‬ ‫بەرەسمی‌ رەزامەندی‌ خۆی‌ لەسەر پێشنیازەكە ‌ی‬ ‫هەرێم دەربڕی‌‪ ،‬ئەوكات هاوپەیمان ‌ی كوردستان ‌ی‬ ‫پێش الیەنەكانی‌ دیكە ئامادەی‌ دانیشتنەكان‬ ‫دەبێت‌و دەنگ لەسەر بودجە دەدات‪.‬‬ ‫لەنیساندا پابەند دەبین‬ ‫ی‬ ‫وتەبێژی فەرمی حكومەتی‌ هەرێم ‌‬ ‫كوردستانیش لەسەر هەمان پرس‌و كێشە‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬تا ئێستا هەولێرو بەغداد‬

‫لەسەر هەناردەكردنی‌ ‪ 400‬هەزار بەرمیل‬ ‫ی‬ ‫ن��ەوت�ی‌ رۆژان���ە ل��ەرێ��گ��ەی‌ كۆمپانیا ‌‬ ‫سۆمۆی‌ عێراقییەوە رێنەكەوتون‪.‬‬ ‫س��ەف��ی��ن دزەی����ی‌‪ ،‬لەلێدوانێكیدا‬ ‫ب��ۆ ئ��اژان��س��ی ئ���ەن���ادۆڵ‪ ،‬ئ��ام��اژە بۆ‬ ‫ئەوەش دەكات كە هەرێمی‌ كوردستان‬ ‫لەسەرەتای‌ مانگی‌ نیسانەوە پابەند‬ ‫دەب��ێ��ت‪ ،‬بەهەناردەكردنی‌ ‪ 100‬ه��ەزار‬ ‫ی‬ ‫ب��ەرم��ی��ل ن��ەوت��ی‌ رۆژان�����ە ل��ەرێ��گ��ە ‌‬ ‫كۆمپانیای‌ سۆمۆی‌ عێراقییەوە‪.‬‬ ‫نەوت بەرامبەر بودجە!‬ ‫ی‬ ‫دزەی���ی‌ ل��ەو لێدوانەیشدا ئ��ام��اژە ‌‬ ‫ب��ەوەش��داوە‪ ،‬تا ئێستا هەرێم‌و بەغداد‬ ‫لەسەر هەناردەكردنی‌ ‪ 400‬هەزار بەرمیل‬ ‫ی‬ ‫ن��ەوت�ی‌ رۆژان���ە ل��ەرێ��گ��ەی‌ كۆمپانیا ‌‬ ‫سۆمۆوە رێكنەكەوتون‪ ،‬وەك ئ��ەوەی‌‬ ‫كە بەغداد لەبودجەدا وەك مەرجێك‬ ‫بۆ هەرێمی‌ دان��اوە‪ ،‬لەبەرامبەر پێدانی‌‬ ‫پشكی‌ ‪ %17‬بەهەرێم‪ .‬ئەوەش لەدوای‌‬ ‫ئ��ەوەدێ��ت ك��ە رۆژی‌ شەممە حسێن‬ ‫شەهرستانی‌ رایگەیاند‪ ،‬ئەو ‪ 100‬هەزار‬ ‫ی‬ ‫بەرمیلەی‌ هەرێم بەڵێنیداوە لەرێگە ‌‬ ‫سۆمۆوە هەناردەی‌ بكات‪ ،‬بڕێكی‌ زۆر‬ ‫كەمە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )461‬دو شةممة ‪2014/٣/31‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫«دەستەیەكی خانەنشینكراو یەكگرتو بەڕێوەدەبەن»‬ ‫یەكگرتو كادرە هەولێرییەكانی لەكێكی دەسەاڵت بێبەش دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫كادرانی دەڤەری هەولێری یەكگرتوی‬ ‫ئیسالمی كوردستان‪ ،‬هەڕەشەی‬ ‫هەڵوێستوەرگرتن بەرامبەر سەركردایەتیی‬ ‫حزبەكەیان دەكەن‪ ،‬بەهۆی نەبون‌و‬ ‫هەڵنەبژاردنی هیچ كاندیدێكی‬ ‫دەڤەرەكەیان‪ ،‬بۆ ئەوەی لەكابینەی‬ ‫هەشتی حكومەتی هەرێمدا پۆستی‬ ‫وەزیری پێبدرێت‪ ،‬بەو هۆیەشەوە كێشە‬ ‫ناوخۆییەكانی نێوان بەرەكانی ئەو‬ ‫حزبە قوڵتردەبێتەوە‌و ئەو كادرانە‪،‬‬ ‫پێیانوایە بەمەبەست دەنگەكانی هەولێر‬ ‫بۆ دیاریكردنی كاندیدەكان پەرتكراون‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە رۆژنامەنوسێك‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«مەكتەبی سیاسیی یەكگرتو بۆتە‬ ‫مەكتەبی خانەنشینان‌و ‪ 20‬ساڵە‬ ‫قوربانیدان‌و ماندوبون بۆ كادیرەكانی‬ ‫خوارەیەوەو پۆست‌و دەسەاڵتەكانیش بۆ‬ ‫بەرپرسە بااڵكانە»‪.‬‬

‫رەنگە كادرە هەولێرییەكانی‬ ‫یەكگرتو لەهەڵبژاردندا‬ ‫بایكۆتی حزبەكەیان بكەن‬

‫فشارە ناوخۆییەكان زیاددەكات‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی ئ���ەو زان��ی��اری��ی��ان��ەی دەس��ت‬ ‫«چ���اودێ���ر» ك��ەوت��ون‪ ،‬ل��ەك��ۆب��ون��ەوەی‬ ‫رۆژ ‌ی ‪‌ 23‬ی شوباتی‌ رابردوی ئەنجومەنی‬ ‫سەركردایەتیی یەكگرتودا‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫هەڵبژاردن بۆ چەند كاندیدێك كراوەو س ‌ێ‬ ‫كاندیدیەكالبونەتەوە بۆ وەرگرتنی وەزارەت‬ ‫لەكابینەی هەشتەمدا‪ ،‬كە تاكو ئێستا‬ ‫پێكنەهێنراوە‪ ،‬تادێت فشارە ناوخۆییەكانی‬ ‫ئەو حزبە لەنێوان بەرەكاندا بەتایبەتی‬ ‫ل��ەالی��ەن ك���ادر‌و ئەندامانی خ���وارەوەی ئەگەری ئەوەش لەئارادایە یەكێكیان بكرێت‬ ‫دەڤەری هەولێر قوڵتردەبێتەوە‌و كاردەگاتە بەسەرۆكی‌ ئەو دەستەیەی‌ پێیان دەدرێت‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی بایكۆتی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و دەنگدان‬ ‫كادیرەكانی هەولێر هەڕەشە دەكەن‬ ‫بە یەكگرتو بكەن‪ ،‬بەتایبەتیش دوای‬ ‫ل��ەو ب��ارەی��ەش��ەوە گ��ۆڤ��اری «ش��ار»‬ ‫ساغبونەوەی چەند ناوێك بۆ وەرگرتن ‌ی‬ ‫وەزارەت لەكابینەی‌ داه��ات��ودا لەالیەن ل��ەدواژم��ارەی��دا‌و لەراپۆرتێكدا تیشكی‬ ‫هەریەك لەعومەر محەمەد (مەالئیكە) خستۆتەسەر قوڵبونەوەی ناكۆكییەكانی‬ ‫ئەندامی‌ سەركردایەتی‌‌و سەاڵحەدین بابەكر دوای ئ��ەو ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەی ئەنجومەنی‬ ‫ی��اری��دەدەری‌ ئەمیندار‌و بەهزاد دەروێش س��ەرك��ردای��ەت��ی��ی یەكگرتو‪ ،‬ئ��ام��اژە بۆ‬ ‫بەرپرسی‌ مەڵبەندی‌ ئاكرێی‌ یەكگرتو ‌ی ئەوەكراوە‪ ،‬لەبەرامبەر ئەو هەڵبژاردنەداو‬ ‫ئ��ی��س�لام�ی‌و ئ��ەگ��ەری��ش ی��ەك��گ��رت��و س ‌ێ هەڵنەبژاردنی‌ هیچ كەسێك لەسەر حیساب ‌ی‬ ‫وەزارەتی پێبدرێت‪ ،‬ئەوا ئەو سێ‌ كاندیدەی پارێزگای‌ هەولێر كە خۆیان بە «مەغدور»‬ ‫دەبێت‌و ئەگەر دو وەزارەتیشی پێبدرێت‪ ،‬دەزان���ن‪ ،‬ژم��ارەی��ەك ل��ەك��ادرو ئەندامانی‬ ‫یەكێك لەكاندیدەكان الدەبرێن بۆ وەزیری‌‌و یەكگرتو لەسنوری پارێزگای هەولێر ناڕازین‬

‫رۆژنامەنوسێك‪:‬‬

‫‪ 20‬ساڵە لەناو‬ ‫یەكگرتودا‬ ‫قوربانیدان بۆ‬ ‫كادرەكانی‬ ‫خوارەوەیەو‬ ‫پۆستەكانیش‬ ‫بۆ بەرپرسانی‬ ‫بااڵبوە‬

‫لەدیاریكردنی‌ كاندیدەكانی حزبەكەیا ‌ن‬ ‫ب��ۆ ئ��ەو پۆستانەی ب��ەری��ان دەك��ەوێ��ت‬ ‫لەكابینەی‌ داهاتودا‪ ،‬بۆ ئەوەش ئەو كادرو‬ ‫ئەندامانە هەڕەشەی هەڵوێست وەرگرتنیان‬ ‫لەسەركردایەتیی‌ حزبەكەیان كردوە‪.‬‬ ‫ه��ەر بەپێی‌ زانیارییەكان هەریەكە‬ ‫لەئەنجومەنەكانی‌ دەڤ���ەری‌ سلێمانی‌‌و‬ ‫بادینان‪ ،‬كە كێبڕكێیەكی‌ بەهێز لەنێوانیاندا‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬زۆرب�����ەی‌ ج���ار لەهەڵوێستە‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ەك��ان��ی��ان��دا دژی‌ ی��ەك��ت��رن‌و‬ ‫ه��ەری��ەك��ەش��ی��ان كاندیدێكیان ه��ەب��وەو‬ ‫لەهەڵبژاردنەكەی‌ سەركردایەتیدا پشتگیریی‌‬ ‫كاندیدەكانیان كردوەو سەرئەنجام عومەر‬ ‫محەمەد (مەالئیكە) ئەندامی‌ سەركردایەتی‬

‫لەسەر سلێمانی‌‌و بەهزاد دەروێ���ش‪ ،‬كە‬ ‫خەڵكی ئاكرێیە لەسنوری بادینان دەرچون‌و‬ ‫سەاڵحەدین بابەكریش‪ ،‬كە خەڵكی‌ رانیەیەو‬ ‫لەسەر سلێمانی‌ حیسابە بەپشتگیریی‌‬ ‫مەكتەبی‌ سیاسی‌ وەك قەرەبویەك دەرچوە‪،‬‬ ‫كە ئەمەش نیگەرانی‌ ئەندامان‌و كادرانی‌‬ ‫یەكگرتوی‌ لەدەڤەری‌ هەولێر لێكەوتۆتەوە‪،‬‬ ‫ب��ەه��ۆی‌ ئ���ەوەی‌ چەند كەسێك لەسەر‬ ‫دەڤ��ەری‌ هەولێر لەهەڵبژاردنەكە خۆی‌‬ ‫كاندیدكردوەو بەو هۆیەشەوە كە نەیتوانیوە‬ ‫دەنگی‌ پێویستبهێنێت‪ ،‬ئەو كادیرانە باس‬ ‫لەوەدەكەن بەهۆی‌ «پیالنێكەوە دەنگەكانی‌‬ ‫ئەنجومەنی‌ سەركردایەتی‌ یەكگرتو لەهەولێر‬ ‫پەرتكراون»‪.‬‬

‫یەكگرتو‪ ،‬النكەی سەركردایەتییەكی‬ ‫خانەنشین‬ ‫الیخۆشیەوە بارام سوبحی‪ ،‬رۆژنامەنوس‬ ‫لەئەكاونتی خ��ۆی ل��ەت��ۆڕی كۆمەاڵیەتی‬ ‫فەیسبوك نایشارێتەوە یەكگرتوی ئیسالمی‬ ‫یەكێكە لەو هێزانەی خاوەنی ژمارەیەكی‬ ‫زۆر ك���ادری پسپۆڕو ل��ێه��ات��وە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫لەماوەی بیست ساڵی تەمەنی یەكگرتودا‬ ‫تێبینی ئەوەدەكرێت بەردەوام قوربانیدان‌و‬ ‫زەحمەتكێشان‌و ماندوبون بۆ ئەندامانی‬ ‫خ��وارەوە ب��وە‪ ،‬پۆست‌و بەرپرسیارێتیش‬ ‫لەحكومەت‌و پ��ارل��ەم��ان ب��ۆ بەرپرسانی‬ ‫بااڵبوە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪ ،‬لەئێستادا پۆستە‬

‫بااڵكانی ئەو حزبە لەالیەن كۆمەڵێك كەسی‬ ‫خانەنشینەوە بەڕێوەدەبرێن‪ ،‬وەك (محەمەد‬ ‫ف����ەرەج)ی ئەمیندار ك��ە پارلەمانتاری‬ ‫خانەنشینە‌و هەریەك لە(محەمەد ئەحمەد‌و‬ ‫عومەر عەبدولعەزیز‌و هیوا میرزا سابیر‌و‬ ‫سەمیر سەلیم‌و خەلیل ئیبراهیم) ئەندامانی‬ ‫مەكتەبی سیاسی كە ئەوانیش پارلەمانتاری‬ ‫خانەنشینن‌و ئەبوبەكر عەلی‌و محەمەد رەئوف‬ ‫ئەندامانی م‪.‬س‪ ،‬وەزی���ری خانەنشینن‌و‬ ‫ئەمانەی تریش ئەندامی مەكتەبی سیاسین‌و‬ ‫لەهەمانكاتدا پەرلەمانتاریشن‪ ،‬وەك مەولود‬ ‫ب��اوەم��راد‌و ئەبوبەكر هەڵەدنی‌و فەرهاد‬ ‫مەال ساڵحیش ئەندامی م‪.‬س‌و ئەندامی‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگای هەولێریشە‪.‬‬

‫پارلەمانتارێكی دەوڵەتی یاسا بۆ «چاودێر»‪:‬‬

‫مالیكی ناتوانێت بەئاسانی بودجەی هەرێم ببڕێت‬ ‫چاودێر‪ -‬ستار باقی‪:‬‬

‫لەهەمو‬ ‫كات زیاتر‬ ‫پێویستمان‬ ‫بەمام‬ ‫جەاللە‬

‫دوێن ‌ێ جارێكی تر بەهۆی بایكۆتی‬ ‫پەرلەمانتارانی كورد‌و كوتلەی موتەحیدونەوە‬ ‫خوێندنەوەی دوەم بۆ بودجە نەكراو بۆ‬ ‫سبەینێ‌ سێ‌ شەممە دواخرا‪ ،‬پارلەمانتارێكی‬ ‫لیستی دەوڵەتی یاساش‪ ،‬پێیوایە كێشەكانی‬ ‫نێوان هەولێرو بەغداد لەسەر پارەیەو حكومەتی‬ ‫ناوەندیش ناتوانێت بەئاسانی بودجەی هەرێم‬ ‫ببڕێت‪ ،‬هەردوالش لەچارەسەر نزیكبونەتەوە‪.‬‬ ‫كەڵەكەبونی كێشەكان‬ ‫ه��ادی نیعمە پەرلەمانتاری دەوڵ��ەت��ی یاسا‬ ‫لەئەنجومەنی نوێنەران‪ ،‬بە «چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫شیعەو ك���ورد ی��ەك س��ەرچ��اوەی نەهامەتی‌و‬ ‫تێكۆشان كۆیان دەكاتەوەو ئەو كێشەی ئێستاش‬ ‫هەیە دەرئەنجامی كەڵەكەبون‌و چارەسەنەكردنی‬ ‫كێشەكانی پێشوتری ن��ێ��وان ئ��ەم دوان��ەی��ە‪،‬‬ ‫چونكە لەراستیدا پێشتر بەشێكی سەرەكی ئەو‬ ‫كێشانە كرابونە سیاسی‌و بۆ مەرامی شەخسی‬ ‫بەكاردەهێنران‪ ،‬ئێستاش ئاسۆی چارەسەركردنیان‬ ‫رونە‪ ،‬بەاڵم بەراستی چارەسەری ئەمجارەی ئەو‬ ‫كێشانە لەجاران قورسترە‪.‬‬

‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬كێشەی كورد و میهرەبانی هەبو و ببوە كۆكەرەوەی تەواوی‬ ‫لەگەڵ ناوەند‪ ،‬لەسەر پارەیە‪ ،‬لەناو دەستوریش الیەنەكان و هەر ئەویش بو وایكردبو لەسەردەمی‬ ‫رێوشوێن‌و مادەی تایبەت هەیە بەم كێشانەو ئ��ەودا عیراق جۆرێك لەسەقامگیری سیاسی‬ ‫بەخۆوە ببینێت‪ .‬وتیشی «بەراستی مام جەالل‬ ‫رێگا چارەسەرەكانیان‪.‬‬ ‫ئ��ەو ئ��ەن��دام��ەی دەوڵ��ەت��ی ی��اس��ا‪ ،‬هۆكاری پیاوی ئەركە قورسەكان بو‪ ،‬چیمان بەسەردێت‬ ‫قوڵبونەوەی كێشەكانیش روندەكاتەوە‪ ،‬هێزە ئەگەر دانبنێین بە گەورەیی و لێهاتویی ئەو‬ ‫دەرەكییەكان دەیانەوێت جێ‌ پەنجەیان بەسەر زاتە»‪.‬‬ ‫چارەسەرو چارەسەرنەكردنیانەوە دیاربێت‌و‬ ‫لەهەمانكاتیشدا دەبێت نەوت بخرێتە خزمەت‬ ‫كێشەی یاسایین‬ ‫هەمو عیراقییەكان‪ ،‬ن��ەك ئ��ەوەی ئێستا لە‬ ‫لەبارەی ئەو بۆچونەی پێیوایە‪،‬بەردەوامبونی‬ ‫هەرێمدا رودەدات‪.‬‬ ‫كێشەكانی هەرێم‌و ناوەند سیناریۆی هەڵبژاردنن‪،‬‬ ‫هادی نیعمە رایگەیاند‪ ،‬بەهیچ جۆرێك شتی وا لە‬ ‫كورد با لەهاوخەباتەكانی دورنەكەوێتەوە ئارادانییە‪ ،‬چونكە كێشەكان یاسایین‌و پێویستیش‬ ‫ئ��ەو پارلەمانتارەی دەوڵ��ەت��ی یاسا‪ ،‬ئەو بە یاسا دەكات‪ ،‬تاكو چارەسەربكرێن‪.‬‬ ‫دەرب���ارەی هەڕەشەكانی بڕینی بودجەی‬ ‫هیوایەی هەیە‪ ،‬كورد ئامادەی دانیشتنەكان بێت‌و‬ ‫لەگەڵ هاوخەباتەكانی پێشوتری جیانەبێتەوە‪ ،‬هەرێمیشەوە‪ ،‬ئ��ەو ئ��ەن��دام��ەی ئەنجومەنی‬ ‫چونكە ناكرێت تاسەر عیراق بەبێ‌ بودجە نوێنەران‪ ،‬پێیوایە‪ ،‬ئەگەر ئەوە روبدات دەب ‌ێ‬ ‫تێپەڕێت‌و پێویستیشە برایانی كورد بۆ ئەوەی بڕیارو دەنگی پارلەمان‌و ئەنجومەنی وەزیرانی‬ ‫كێشەكان چارەسەربن لە لێدوانی هەڕەشەئامێز لەگەڵ بێت‪ ،‬پاشان بە ئاسانی ئەو كارە ناكرێت‪،‬‬ ‫دوربكەونەوە و واز لە شەڕی راگەیاندن بهێنن‪ ،‬چونكە رەزامەندیی زۆرینەی دەوێت‪ ،‬بەاڵم هەرێم‌و‬ ‫بەغداد دەگەنە رێككەوتن‪ ،‬چونكە هەندێك الیەن‬ ‫چونكە خزمەتیان ناكات‪.‬‬ ‫نیعمە‪ ،‬ئاماژەی بە رۆڵی پێشوتری مام جەالل خەریكی هاندانی ه��ەردوالن بۆ بەردەوامبون‌و‬ ‫كرد‪ ،‬كە ئێستا لەهەموكات زیاتر هەست بە درێژەدان بەگفتوگۆكان‪ ،‬تاكو بگەنە رێككەوتن‌و‬ ‫غیابی دەكرێت‪ ،‬چونكە ئەو پیاوە دڵێكی گەورە لە چارەسەریش نزیكبونەتەوە‪.‬‬

‫ديالؤط‬

‫ذمارة (‪ )4٦1‬دو شةممة ‪2014/3/31‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫یەكێتی ئەگەر سەد باڵیشی هەبێت بۆ یەكالكردنەوەی ناكۆكیەكان یەك دەنوكی هەیە‬

‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬

‫ئێمە خۆشحاڵین بەپرۆسەی ئاشتی‬ ‫ك��ە لەتوركیا ه��ەی��ە‪ ،‬ه���ەروا ئەمەش‬ ‫دەب��ێ��ت��ەم��ای��ەی ئ��اش��ت��ی ب��ۆ خەڵكی‬ ‫توركیا‪ ،‬بەتایبەت ئەوەی بینرا نزیكەی‬ ‫دو ملیۆن‌و ‪ 700‬ه��ەزار كەس كۆببۆوە‬ ‫ێ ئەوەی یەك تاكە پۆلیسی لێبێت‌و‬ ‫بەب ‌‬ ‫تەنانەت یەك كێشە‌و تەنگوچەڵەمەش‬ ‫دروستنەبو‪ ،‬ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە‬ ‫خەڵك خۆشحاڵە بەوەی پرۆسەی ئاشتی‬ ‫سەركەوتوبێت‪ ،‬ئێمە زۆركات گوێبیستی‬ ‫ێ الی��ەن��ە سیاسییەكان‬ ‫وت���اری ه��ەن��د ‌‬ ‫لەپارلەمان دەبوین‪ ،‬تەنانەت هەندێكیان‬ ‫بانگەشەی كێشە دەكەن كە زۆر دوربو‬ ‫لەگەڵ ئەو رۆحیەتەی كە جەژنی پێدەكرا‬ ‫ل��ەش��اری دیاربەكر ی��ان ئەوكەسانەی‬ ‫لەشارەكانی تری وەك ئەستەمبۆڵ‌و وان‌و‬ ‫شارەكانی تریش كۆببونەوە‪ ،‬كە هیچ‬ ‫كێشەیەك دروستنەبو‪ ،‬بۆیە بۆچونی‬ ‫ئێمە بۆ پشتیوانیكردن لەو پرۆسەیە‬ ‫تاوەكو بەرەو سەركەوتن بچێت‪ ،‬هەروا‬ ‫پێشوازییەكی باش كراین‌و كوردی هەمو‬ ‫ێ ئەوەی كەس‬ ‫پارچەكان كۆببونەوە بەب ‌‬ ‫خۆی بەبێگانە بزانێ‌‪.‬‬

‫ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‬ ‫رایدەگەینێت‪ ،‬ه��ەر بەرپرسێك خۆی‬ ‫لەئەنجامەكانی یەكێتی لە هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫ێ پاكانە بۆ خۆی بكات‪،‬‬ ‫بدزێتەوە‌و بیەو ‌‬ ‫ب��ەرپ��رس ن��ی��ە‪ ،‬بەڵكو دروس���ت ئەو‬ ‫بەرپرسە‪ ،‬چونكە ئەگەر بەرپرس نیە‬ ‫ئەو هەمو ئیمتیازاتە چییە لەناو یەكێتی‬ ‫وەریدەگرن‪ .‬دەشڵێت «یەكێتی ئەگەر‬ ‫ێ بۆ یەكالكردنەوەی‬ ‫سەد باڵیشی هەب ‌‬ ‫ناكۆكیەكان تەنها یەك دەنوكی هەیە»‪.‬‬ ‫س���ەع���دی ئ��ەح��م��ەد پ���ی���رە‪ ،‬ل��ەم‬ ‫دیالۆگە تایبەتەیدا لەگەڵ «چاودێر»‬ ‫پەیوەندییەكانی‬ ‫ئاماژەبەوەشدەكات‪،‬‬ ‫یەكێتی لەگەڵ پارچەكانی خۆرئاوا‌و‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت‌و ب��اك��وری كوردستان زۆر‬ ‫تۆكمەیە‪ ،‬زۆرك����ات یەكێتی ش��ەڕی‬ ‫دەستەویەخەی ك��ردوە‪ ،‬لەخۆرهەاڵتی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ه��ێ��زی پ��ش��ت��ی��وان ب��وە‪،‬‬ ‫پشتیوانی لەباكوری كوردستان كردوە‪،‬‬ ‫بەهەمانشێوە بۆ خۆرئاوای كوردستانیش‬ ‫ئێمە رێز لەخەباتیان دەگرین‌و دەست‬ ‫چاودێر‪ :‬بۆچی تەنیا یەكێتی وەفدێكی‬ ‫لەكاروبارەكانیان وەرن��ادەی��ن‪ ،‬چونكە‬ ‫خۆمان بە ریشسپی ئەوان نازانین‪ ،‬خۆیان ب��ااڵی چوە ئامەدو حزبەكانی دیكەی‬ ‫ریشسپیی خۆیانن‪ ،‬ب��ەاڵم پشتیوانی باشور بەو شێوەیە حزوریان نەبو؟‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪ :‬ئەوە ئەركی‬ ‫لەخەباتیان دەكەین‪.‬‬ ‫من نیە‪ ،‬ئێمە بەبڕیارێكی مەركەزی‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬س��ەردان��ی وەف���دی ب��ااڵی بەشداریمان لەئامەد كرد‌و نوێنەریشمان‬ ‫یەكێتی بۆ ئامەد لەنەورۆزی ئەمساڵدا‪ ،‬نارد بۆ قەندیل‪.‬‬ ‫بە بۆچونی ئێوە ك��اردان��ەوەی ئیجابی‬ ‫چاودێر‪ :‬لەچۆنێتیی پشتیوانیكردنی‬ ‫هەبو لەپشتیوانیكردنی دۆزی كورد‬ ‫پ��رس��ی ك���ورد ل��ەب��اك��ورو رۆژئ����اوای‬ ‫لەباكور؟‬ ‫س��ەع��دی ئ��ەح��م��ەد پ��ی��رە‪ :‬هەمو كوردستاندا جیاوازییەكی زۆر لەنێوان‬ ‫الیەنەكان بانگێشتی ئەم یادەی نەورۆز حزبەكانی ب��اش��وردا هەیە‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫لەشاری ئامەد كرابون‪ ،‬كە هاوكاتیش بو یەكێتی زۆر بە ئاشكراو راشكاوانە‬ ‫لەگەڵ نزیكەی دە رۆژ پێش هەڵبژاردنی پشتیوانیی پەیەدەو بەدەپە دەك��ات‪،‬‬ ‫ش��ارەوان��ی��ی��ەك��ان ل��ەت��ورك��ی��ا‪ ،‬چونكە بەاڵم پارتی بەو جۆرە نیە‪ ،‬ئایا ئەم‬ ‫چەندە ژمارەی شارەوانییەكان بكەوێتە جیاوازییە لەچییەوە سەرچاوەی گرتوەو‬ ‫دەستی حزبەكان هێندەش بۆ خەڵكی تا چەندیش زیانی هەیە؟‬ ‫ناوچەكە گرنگە‪ ،‬بۆیە بەشداریی ئێمە‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪ :‬پێمانوایە‬ ‫ئەركێكی نیشتیمانی‌و نەتەوەیی بو‪ ،‬ئ����ەوە زەح��م��ەت��ە ب��اس��ی ك��ۆن��گ��رەی‬ ‫لەهەمانكاتیشدا پشتیوانی لەكێشەی نەتەوەیی ك��ورد بكەی‌و هەمانكاتیش‬ ‫كورد‌و پشتیوانیكردنیش بو لەهەڵمەتی كارنەكرێت بۆ نەهێشتنی كێشە لەنێوان‬ ‫هەڵبژاردنەكانی ئ��ەوان‪ ،‬بەاڵم بەپلەی الیەنە سیاسییەكان‌و پارچەكان‪ ،‬بۆیە‬ ‫یەكەم چونی ئێمە بۆ ئامەد خۆپێشاندانێك پێویستە بیرۆكەی ئەم كۆنگرەیە ببێتە‬ ‫بو بۆ ئ��ەوەی پێشانی برایانی تورك‌و هەوێنی چ��ارەس��ەری كێشەیو نێوان‬ ‫نەتەوەكانی تری ناوچەكەی بدەین كە هەمو الیەنەكان‪ ،‬چونكە ك��اری ئێمە‬

‫نیە ناكۆكیی الیەنەكان بژمێرین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كاری ئێمە بریتییە لەنەهێشتنی ناكۆكیی‬ ‫نێوان الیەنەكان‪ ،‬ئەوەشی پەیوەندی بە‬ ‫یەكێتییەوە هەیە لەپەیوەندیی یەكێتی‌و‬ ‫پارچەكانی تری كوردستان لەسەر ئەو‬ ‫بنەما نەگۆڕەیە كە یەكێتی لەسەرەتاوە‬ ‫دای��م��ەزران��دوە‪ ،‬ك��ە دەڵ��ێ‌ «یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی» كە ل��ەوەدا رونكراوەتەوە‬

‫سەعدی ئەحمەد پیرە‬ ‫لەدایكبوی ‪ 1951‬گوندی گردی كۆمی لە ناوچەی‬ ‫كەندیناوە – مەخمور‬ ‫ئەندامی مەكتەبی سیاسی‌و بەرپرسی مەكتەبی‬ ‫پەیوەندییەكانی یەكێتی‬

‫هەر بەرپرسێکی یەکێتی خۆی‬ ‫لەبەرپرسیارێتی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان‬ ‫بدزێتەوە ئەوا بەرپرسی سەرەکییە‬ ‫یەكێتی پێیوایە پەیوەندیی نێوان‬ ‫پارچەكانی كوردستان پەیوەندییەكی‬ ‫ئۆرگانیكە‌و تەواوكەری یەكتر‌و لەخزمەتی‬ ‫یەكترن‪ ،‬ئەو سنورانەی هەیە بەڕێگر‬ ‫ێ لەبەردەم هاوكاری‌و هاوخەباتیان‬ ‫نازان ‌‬ ‫لەپشتیوانیكردنیان لەگەیشتن بەمافی‬ ‫چ��ارەی خۆنوسینیان‪ ،‬ه��ەروا بنەمای‬ ‫دوەم بریتییە لەوەی یەكێتی پشتیوانی‬ ‫لەبزوتنەوەی گەالنی ئەو واڵتانە دەكات‬ ‫كە كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە‬ ‫بۆ دیموكراسیزەكردنی واڵتەكەیان‪،‬‬ ‫چونكە تەنها بە دیموكراسی چارەسەری‬ ‫كێشەی واڵت��ەك��ەی��ان دەك��رێ��ت‪ ،‬بۆیە‬ ‫دڵنیابە لەوەی پەیوەندییەكانی یەكێتی‬ ‫لەگەڵ پارچەكانی خۆرئاوا‌و خۆرهەاڵت‌و‬ ‫باكوری كوردستان زۆر تۆكمەیە‪ ،‬زۆركات‬ ‫یەكێتی شەڕی دەستەویەخەی كردوە‪،‬‬

‫ئەوان نازانین‪ ،‬خۆیان ریشسپیی خۆیانن‪،‬‬ ‫بەاڵم پشتیوانی لەخەباتیان دەكەین‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بە بۆچونی ئێوە گونجاوترین‬ ‫كات بۆ بەستنی كۆنگرەی نەتەوەیی‬ ‫كەیە؟‬ ‫س��ەع��دی ئ��ەح��م��ەد پ��ی��رە‪ :‬دوای‬ ‫كۆتاییهاتنی هەڵبژاردنەكان‪ ،‬پێموایە‬ ‫كاتی ئ��ەوەی��ە وادەی���ەك ب��ۆ بەستنی‬ ‫كۆنگرەی نەتەوەیی دیاری بكەین‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬باسلەوەدەكرێت‪ ،‬لەئەگەری‬ ‫دواخستنی پێكهێنانی حكومەتدا‪ ،‬رەنگە‬ ‫بە تەنیا یەكێتی زیانی پێبگات‪ .‬ئایا ئێوە‬ ‫دیراسەی ئەم بارودۆخەتان كردوە؟‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪ :‬ئەمە قەوانێكی‬ ‫ك��ۆن��ە‪ ،‬س��ەرەت��ا ب���ەوە دەستیپێكرد‬

‫زۆرینەی رەهای نیە بەتەنها حكومەت‬ ‫پێكبهێنێت‪ ،‬دەبێت لەگەڵ الیەنەكان‬ ‫گفتوگۆبكات‌و هەر الیەنێكیش بۆچونێكی‬ ‫هەیە لەسەر ئیستحقاقی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫بەگشتی پێموایە دواكەوتنی پێكهێنانی‬ ‫حكومەت كارێكی باش نیە‪ ،‬وەكچۆن‬ ‫ژمارەی پێوانەیی لەدواكەوتنی پێكهێنانی‬ ‫حكومەت تا ئێستا هی سەردەمی مالكی‌و‬ ‫لوبنانە‪ ،‬بەاڵم پێویستە لەدوای ئەو چەند‬ ‫مانگە دەست‌و پەنجەكان نەرم بكەین‌و‬ ‫هیوادارین لەماوەیەكی كورتدا كۆتایی‬ ‫بەقەیرانی پێكهێنانی حكومەت بهێنین‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬دوای ئەو ئەنجامەی یەكێتی‬ ‫لەهەڵبژاردنی پێشودا بەدەستیهێنا‪،‬‬ ‫بەشێك لەسەركردەكانی یەكێتی خۆیان‬ ‫لە بەرپرسیارێتیی دۆخەكە دەدزییەوەو‬

‫ئێمە خۆمان بە ریشسپیی كوردانی خۆرئاوا نازانین‌و دەست‬ ‫لەكاروبارەكانیان وەرنادەین‬ ‫دوای كۆتاییهاتنی هەڵبژاردنەكان‪ ،‬كاتی ئەوەیە وادەیەك بۆ بەستنی‬ ‫كۆنگرەی نەتەوەیی دیاری بكرێت‬ ‫لەخۆرهەاڵتی كوردستان هێزی پشتیوان‬ ‫ب��وە‪ ،‬پشتیوانی لەباكوری كوردستان‬ ‫ك��ردوە‪ ،‬بەهەمانشێوەش بۆ خۆرئاوای‬ ‫كوردستانیش ئێمە رێ��ز لەخەباتیان‬ ‫دەگ��ری��ن‌و دەس��ت لەكاروبارەكانیان‬ ‫وەرنادەین‪ ،‬چونكە خۆمان بە ریشسپی‬

‫هۆی سەرەكیی دواكەوتنی پێكهێنانی‬ ‫حكومەت یەكێتییە‪ ،‬ئێستاكە دەڵێن‬ ‫گوایە دواخستنی زیانە بۆ یەكێتی‪،‬‬ ‫هیچیان راست دەرنەچون‪ ،‬بەڵكو هۆكاری‬ ‫سەرەكیی دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت‬ ‫ئەنجامی هەڵبژاردنەكانە‪ ،‬هیچ الیەنێك‬

‫یەكتریان تۆمەتبار دەك��رد‪ .‬پێتانوایە‬ ‫ه��ەم��ان دۆخ ب��ۆ ئ��ەم هەڵبژاردنەش‬ ‫دوبارەبێتەوە‪ ،‬یان بەجۆرێكی دیكە ئێوە‬ ‫هەموتان بەرپرسیارن ل��ەب��ەردەم ئەم‬ ‫هەڵبژاردنەدا؟‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪ :‬ئەو كەسەی‬

‫بەرپرسیارێتی ل��ەس��ەر ش��ان��ی خۆی‬ ‫الدەب��ات‌و دەیخاتە ئەستۆی كەسێكی‬ ‫ت��ر‪ ،‬بگرە ئ��ەو كەسە بەرپرسیارە‪،‬‬ ‫س��ەرك��ردای��ەت��ی��ی یەكێتی‌و النیكەم‬ ‫مەكتەبی سیاسی بەرپرسیارێتییان‬ ‫دیاریكراوە‪ ،‬باری داراییمان خراپ بێت‬ ‫هەموان بەرپرسین‪ ،‬حكومەت ئ��ەدای‬ ‫خراپ بێت دیسان هەموان بەرپرسین‪،‬‬ ‫سەركەتونەبین لەهەڵبژاردن بەهەمانشێوە‬ ‫هەمومان بەرپرسین‪ ،‬بۆیە هەركەسێك‬ ‫بیەوێ‌ پاكانە بۆ خۆی بكات بەرپرس‬ ‫نیە دروس���ت ئ��ەو ب��ەرپ��رس��ە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگەر بەرپرس نیە ئەو هەمو ئیمتیازاتە‬ ‫چییە لەناو یەكێتی وەریدەگرن‪ ،‬چونكە‬ ‫ئیمتیازات بەئەندازەی بەرپرسیارێتی‬ ‫وەردەگیرێ‌‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت چارەسەركردنی‬ ‫كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی لەئێستادا‬ ‫دواخ��راوە بۆ دوای هەڵبژاردن‪ ،‬كەواتە‬ ‫دەكرێ بڵێین سەركردەكانی یەكێتی بە‬ ‫گیانی تیمێكەوە بەرەو ئەم هەڵبژاردنە‬ ‫دەچن؟‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪ :‬پێموایە یەكێتی‬ ‫هەرگیز وەكو یەك تیم كاری نەكردوە‌و‪،‬‬ ‫ئەمجارەش بە یەك تیم كارناكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێویستە تاوەكو ئێستا دەنگدەر یەكێتی‬ ‫ناسیبێت‪ ،‬چونكە پرسی نەبونی یەك‬ ‫تیم ك��ارك��ردن لەناو یەكێتی شتێكی‬ ‫ێ لەوەی‬ ‫ئاسایی بوە‪ ،‬بەاڵم ئەوە ناگۆڕ ‌‬ ‫یەكێتی ئەگەر سەد باڵیشی هەبێ‌ بۆ‬ ‫یەكالكردنەوەی ناكۆكیەكان تەنها یەك‬ ‫دەنوكی هەیە‪.‬‬

‫كاریگەریی “بێ پارلەمانی” لەسەر پڕۆسەی سیاسیی لە هەرێمی كوردستان‬ ‫ئا‪ :‬داستا ن‌و ئاودێر‬

‫تەالر لەتیف‪:‬‬ ‫الیەن هەیە مەبەستیەتی‬ ‫دانیشتنەکانی پارلەمان‬ ‫دوابخرێ‬ ‫ئەندامێكی پارلەمانی كوردستان رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫بەهۆی نەبونی سەرۆكایەتییەوە‪ ،‬پارلەمان ناتوانێت‬ ‫كارە سەرەكییەكانی خۆی جێبەجێبكات‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫پارلەمان متمانەی ن��ەداوە بە كابینەی حەوتەم‬ ‫ناتوانێت كاری لێپیچینەوە بكات لەگەڵ حكومەتی‬ ‫كاربەڕێكەر‪ ،‬بە نمونە نەمانی پارە لە بانكەكان‌و‬ ‫ئەو گرێبەستە نەوتیانەی واژۆكراون كە نایاسایین‪،‬‬ ‫چونكە دەسەاڵتی ئەوەی نییە لە ئێستادا‪.‬‬ ‫ت����ەالر ل��ەت��ی��ف‪ ،‬ب���ۆ «چ����اودێ����ر» وتیشی‬ ‫«پ��ارل��ەم��ان��ت��اران��ی��ش چ��ون��ەت��ە ژێ���ر ه��ەژم��ون��ی‬ ‫حزبەكانیانەوە‪ ،‬نایەن واژۆ لەسەر ئەو یاداشتانە بكەن‬ ‫كە پێشكەشكراون‪ ،‬ئەگەر واژ‌و بكرایە دەمانتوانی‬ ‫سەرۆكایەتیی كاتیی پارلەمان دانیشتنەكان بەردەوام‬ ‫بكات‌و كارەكانی خۆی ئەنجامبدات»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬باس لەوەشدەكرێت‬ ‫پێكهێنانی حكومەت دەكەوێتە دوای هەڵبژاردنەكانی‬ ‫عیراق كە ئەمەش زۆر مەترسیدارە‪ ،‬دەبێتە هۆی‬

‫قەیرانی گەورەی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی لە هەرێمی‬ ‫كوردستاندا‪.‬‬ ‫ئەو پارلەمانتارەی لیستی سەوز ئەوەشیخستەڕو‪،‬‬ ‫ئێستا پەرلەمانتار هەیە سەرۆكایەتی نییە‪،‬‬ ‫حكومەتیش كاربەڕێكەرە‌و سەرۆكی هەرێمیش‬ ‫ماوەكەی بۆ درێژكراوەتەوە‪ ،‬بۆیە ئەمانە روبەڕوی‬ ‫كێشەی گەورەی كردوینەتەوە‪ ،‬بەرامبەر حكومەتی‬ ‫عیراقیش الوازیكردوین‪ ،‬چۆن بتوانین داواكاریمان‬ ‫هەبێت كە گفتوگۆ دەكەین‪.‬‬ ‫تەالر لەتیف‪ ،‬وتیشی «لەئێستادا دەركەوتوە كە‬ ‫الیەنی یەكەم پارتیە كەمتەرخەمە لە پێكهێنانی‬ ‫حكومەت‪ ،‬چونكە وەف��دی گفتوگۆكان زۆر كەم‬ ‫دانیشتن دەكەن‪ ،‬هەروا بڕیارێكی كارگێریی دادگا‬ ‫هەیە بۆ بەردەوامیی دانیشتنەكان‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫الیەن هەیە دەیەوێت تەمییزی بكاتەوە كە ئەمەش‬ ‫كارێكی نایاساییە بۆ دواخستنی دانیشتنەكان»‪.‬‬

‫برزۆ مەجید‪:‬‬ ‫هەستمان‬ ‫کردوە یاری‬ ‫بە کاتەوە‬ ‫دەکرێ‬ ‫ئەندامێكی پارلەمانی كوردستان رایدەگەیەنێت‪ ،‬ل��ەدوای تەواوبونی‬ ‫هەڵبژاردنەكانەوە بزوتنەوەی گۆڕان لە دانوستانەكانی‌و لەو پڕۆژانەی كە‬ ‫پێشكەشیكردوە داوامانكردوە كە پەلە بكرێت لە پێكهێنانی كابینەی هەشتەم‌و‬ ‫دیاریكردنی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬بەپێی دیموكراتیترین پێوەر‬ ‫كە لەهەمو شوێنێكی ئەم دونیایەدا ك��اری پێدەكرێت ئەویش پێوەری‬ ‫ئیستیحقاقی هەڵبژاردنە‪.‬‬ ‫برزۆ مەجید بۆ «چاودێر» وتیشی «ل��ەدوای ئەو ماوەیەوە هەستمان‬ ‫بە درێژكردنەوە‌و یاریكردن بەكاتەوە كردوە لەالیەن پارتی‌و یەكێتییەوە‪،‬‬ ‫ئەمەشیان لەبەرئەوەكردوە كە تاكو لە هەڵمەتی ئەمجارەی هەڵبژاردنی‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگاكان‌و پەرلەمانی عیراقدا دیسانەوە جومگەكانی دەسەاڵتیان‬ ‫بەدەستەوە بمێنێتەوە»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەیبەوەشكرد‪ ،‬ئێمە پێمانوایە سەقامگیری سیاسی‌و ئابوری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی پێكنەهێنانی كابینەی نوێ كاریگەری خراپی دەبێت‪ ،‬كە پێمانوایە‬ ‫لەمەدا پارتی‌و یەكێتی بەرپرسی یەكەمن‪.‬‬

‫ئومێد خۆشناو‪:‬‬ ‫هیچ بەدیلێك‬ ‫نەماوە‪ ،‬كە‬ ‫پێكهێنانی حكومەت‬ ‫درێژبكرێتەوە‬ ‫ئەندامێكی پەرلەمانی كوردستان رایدەگەیەنێت‪ ،‬دانەنیشتنی هێشتنەوەی پارلەمان‬ ‫بەكراوەیی رێكەوتنێكی گشتی بو لەپێناو دروستكردنی حكومەتێكی كۆدەنگی یەكڕیزی‪،‬‬ ‫تاكو فراكسیۆنەكان رێكبكەون‪ ،‬بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و پێكهێنانی كابینەی‬ ‫نوێی حكومەتی هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫ئومێد خۆشناو‪ ،‬بۆ «چاودێر» ئاماژەبەوەدەدا‪ ،‬دواكەوتنی پێكهێنانی بەو ماوە زۆرەوە‪،‬‬ ‫كاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی‌و كاروباری ئیداری لە هەرێمی كوردستاندا زۆر دەبێت‪،‬‬ ‫بۆیە پێمانوایە كە ماوەی شەش مانگ لە چاوەڕوانی پێكهێنانی حكومەتدا ماوەیەكی زۆر‬ ‫زۆرە‪.‬‬ ‫خۆشناو ئەوەشیخستەڕوو‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا پێكنەهێنانی حكومەتی نوێ‌و سەرۆكایەتی‬ ‫پارلەمان كە هاواڵتیان لەسەر ئەو بنەمایە دەنگیانداوە بە پارلەمان هیچ بەدیلێك نەماوە‪،‬‬ ‫كە بەوشێوەیە درێژبكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەو پەرلەمانتارەی پارتی‪ ،‬وتیشی «باشترین پێوەر بۆ دەستنیشانكردنی دەستەی‬ ‫سەرۆكایەتی‌و پێكهێنانی حكومەتیش ئیستیحقاقی هەڵبژاردنە‪ ،‬دەكرێت لەسەر ئەمە كە‬ ‫بنەمایەكی ئەساسییە حكومەت پێكبهێنرێت»‪.‬‬

‫ناوخؤ‬

‫ذمارة (‪ )4٦1‬دو شةممة ‪2014/3/31‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەڕێوەبەری گشتیی فەرمانگەی تەندروستی سلێمانی‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫شاری سلێمانی كەوتۆتە بەر لێشاوی نەخۆش‬ ‫سازدانی‪ :‬تابان رەزا‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەری گشتی فەرمانگەی‬ ‫تەندروستیی سلێمانی‪ ،‬ئاماژە بەوە‬ ‫دەك��ات‪ ،‬لەئێستادا ش��اری سلێمانی‬ ‫هەمو نەخۆشخانەكان كەوتونەتە بەر‬ ‫لێشاوی نەخۆش‪ ،‬كە بەشێكی زۆریان‬ ‫ل��ەش��ارەك��ان��ی ن��اوەڕاس��ت‌و باشوری‬ ‫عیراقەوە دێن‪ ،‬بەجۆرێك ئەگەر رۆژانە‬ ‫‪ 700‬نەخۆش سەردانی نەخۆشخانەكان‬ ‫بكەن‪%40 ،‬ی عەرەبن‪.‬‬ ‫د‪ .‬میران محەمەد‪ ،‬لەدیالۆگێكدا‬ ‫لەگەڵ "چاودێر" باس لەوەشدەكات‪،‬‬ ‫ئ���ەم زۆری رێ����ژەی ن��ەخ��ۆش��ە‪ ،‬لە‬ ‫دەس��ەاڵت دەرچ���وە‪ ،‬كە لەالیەكەوە‬ ‫باشە‪ ،‬كە خەڵك بۆ چ��ارەس��ەر رو‬ ‫لەسلێمانی دەكات‪ ،‬بەاڵم ئەم كێشەیەی‬ ‫دروستكردوە‪.‬‬

‫پشكنینیان بۆ بكەن‪ ،‬بەپێچەوانەشەوە؟‬ ‫د‪ .‬میران محەمەد‪ :‬بەڵێ لیژنەیەك‬ ‫لەرێگەی بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان‬ ‫وەزارەت��ی تەندروستییەوە هەیە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەو كەسانەی كە بەشێوەیەكی رەسمی‬ ‫دەڕۆنە دەرەوە‪ ،‬ئەو لیژنەیە تەنسیقیان‬ ‫لەگەڵ هندستان‌و ئ��وردن هەیە‪ ،‬كە‬ ‫لە باردۆخی نەخۆشەكان ئاگادارمان‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم نەخۆشێك كە خۆی‬ ‫دەڕوات ئێمە ئ��اگ��اداری ئەوەنین‪،‬‬ ‫سكااڵی ئ��ەوەی هەبێت كە یەكێك‬ ‫لەئەندامەكانی لەشیان دەرهێنابێت‪،‬‬ ‫م��ەگ��ەر پزیشكێكی تایبەتی خۆی‬ ‫بینێرێت دوای گەڕانەوەشی بچێتەوەالی‬ ‫پزیشكەكەی پشكنینی بۆبكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئایا تائێستا هەوڵتان داوە‬ ‫ناردنە دەرەوەی نەخۆش رێكبخەن‬ ‫لەرێگەی لیژنەوە؟‬ ‫د‪ .‬میران محەمەد‪ :‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫بۆ نەخۆشی ساالسیما لیژنەیەكمان‬ ‫دان��اوە‪ ،‬كە پێكهاتوە لەدو نوێنەری‬

‫چ��اودێ��ر‪ :‬ئ��ەو ن��ەخ��ۆش��ان��ەی بۆ‬ ‫چارەسەر دەنێردرێنە دەرەوەی واڵت‬ ‫زیاتر بۆ كام لەنەخۆشییەكان دەچن؟‬ ‫د‪ .‬میران محەمەد‪ :‬ئەو نەخۆشانەی‬ ‫لەئێستادا دەن��ێ��ردرێ��ن��ە دەرەوەی‬ ‫واڵت بۆ چاندنی م��ۆخ‌و شێرپەنجەو‬ ‫ساالسیمایە‪ ،‬هەندێكیش بۆ چاندنی‬ ‫جگەرە‪ ،‬كە هەرچەندە لەهەولێریش‬ ‫دەك��رێ��ت ل��ەچ��ەن��د مانگێكی ت��ردا‬ ‫لەسلێمانیش دەكرێت‪ ،‬ئەگەرنا لەڕوی‬ ‫نەخۆشییەكانی هەناوو چاوو گوێ‌و سلێمانی‌و دو نوێنەری وەزارەت���ی‬ ‫ئەوانەی دیكە‪ ،‬وەكو واڵتانی ترین‪.‬‬ ‫تەندروستی‌و نوێنەری وەزارەتەكانی‬ ‫ترە‪ ،‬ئەوەی ناردومانەتە دەرەوە‪ ،‬تەنها‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬دەن��گ��ۆی ئ���ەوە هەیە‪ ،‬بەلیژنەبوە‪ ،‬پێش ئەوە پشكنینیان‬ ‫هەندێ ل��ەو نەخۆشانەی سەردانی بۆدەكرێت‪ ،‬تا بزانرێت چ نەخۆشێك‬ ‫دەرەوە دەك��ەن‪ ،‬ئەندامێكی لەشیان پێویستی بەناردنەدەرەوە هەیە‪.‬‬ ‫دەرهێنرابێت؟ ئایا لیژنەیەك لەهەرێمی‬ ‫چاودێر‪ :‬هاتنی پزیشكان لەدەرەوە‬ ‫كوردستان هەیە‪ ،‬پێش ئەوەی بڕۆن‬

‫ب��ۆ ك��وردس��ت��ان وەك‬ ‫جۆرێك لەبازرگانیكردن‬ ‫د‪.‬میران محەمەد عەباس‬ ‫ب��ەژی��ان��ی خ��ەڵ��ك��ەوە‬ ‫ل��ێ��ك��دەدرێ��ت��ەوە‪ ،‬ئایا‬ ‫لەدایكبوی ساڵی ‪1978‬‬ ‫ئێوە تاچەند چاودێری‬ ‫بڕوانامەی ماستەر لەنەخۆشییەكانی پێست‬ ‫دەك����ەن ب��ەس��ەر ئ��ەو‬ ‫بەڕێوەبەری گشتیی فەرمانگەی تەندروستیی‬ ‫كۆمپانیایانەوە؟‬ ‫سلێمانییە‬ ‫د‪ .‬میران محەمەد‪:‬‬ ‫لەشاری سلێمانی هیچ‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای��ەك��ی ل��ەو‬ ‫شێوانە نییە‪ ،‬هیچ كەسێكی بیانی‬ ‫بۆی نییە ئیشبكات‪ ،‬ئەگەر پشتگیری‬ ‫ئێمەی نەبێت‪ ،‬ئەوەی كە دێتە ئێرە‬ ‫لەنەخۆشخانە ئەهلییەكان دەبێت‌و‬ ‫ئەو نەخۆشخانەیە بەرپرس دەبێت‬ ‫لەهێنانی ئەو پزیشكە بەڵێننامەی‬ ‫پێ پڕدەكرێتەوە‪ ،‬لەهەر كێشەیەكی‬ ‫یاسایی‪ ،‬كە ڕودەدات‪ ،‬دەبێت زەمانی سەرقاڵی ئ���ەوەن‪ ،‬ك��ە دەس��ەاڵت��ی دو نەخۆش بەیەكەوە دەكاتە ژورە‬ ‫ئەوەیان بكەن‪.‬‬ ‫ئەوەیان هەبێت‪ ،‬كە چەند ئایتمێك ب��ەب��ەرچ��اوی ی��ەك��ت��رەوە پرسیاریان‬ ‫بفرۆشن‌و بەكاریبهێنن‪ ،‬لەئێستادا لێدەكات‪ ،‬ئەمەش وادەك��ات نەخۆش‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬داخستنی دەرمانخانە لەگفتوگۆی ئەوەدان كە بڕیارەكەمان روی نەیەت شتە تایبەتییەكانی خۆی‬ ‫نایاساییەكان تاچەند جێبەجێكراوە؟‬ ‫پێگەیشت‪ ،‬ئێمەش دەس��ت دەكەین بەپزیشك بڵێت؟‬ ‫بەكار‪.‬‬ ‫د‪ .‬میران محەمەد‪ :‬لەوانیە چەند‬ ‫پزیشكێكی ك��ەم بێت ئ��ەو شێوازە‬ ‫چ���اودێ���ر‪ :‬ه��ەن��دێ لەپزیشكان بەكاربهێنێت‪ ،‬بەهۆی بونی نەخۆشێكی‬ ‫لەهەندێ لەتاقیگەدا‪ ،‬بۆنمونە تاقیگەی ئێجگار زۆرەوەی��ە لەنەخۆشخانەكان‪،‬‬ ‫مەركەزی كەبەپارە دەكرێت‪ ،‬كاتێك لەئێستادا ش��اری سلێمانی هەمو‬ ‫دەبرێتەوەبۆ عیادەكات پزیشكەكان نەخۆشخانەكان كەوتونەتە بەر لێشاوی‬ ‫نەخۆش لەناوچەكانی عیراقەوە دێن‪،‬‬ ‫ئیش بەو فەحسە ناكەن؟‬ ‫د‪ .‬م��ی��ران م��ح��ەم��ەد‪ ،‬چاودێریی ئەگەر رۆژانە ‪ 700‬نەخۆش سەردانی‬ ‫د‪ .‬میران محەمەد‪ :‬لەماوەی پێشودا عیادەكان لەناوشاری سلێمانی بەپێی نەخۆشخانەكان بكەن‪%40 ،‬ی عەرەبە‬ ‫لیژنەمان ن��اردوە‪ ،‬بۆ چێككردنەوەی یاسای عیراقی سەندیكای پزیشكان ئ��ەم��ەش ل��ە دەس����ەاڵت دەرچ����وە‪،‬‬ ‫دەرمانخانەكان لەڕوی تەندروستییەوە‪ ،‬لێی بەرپرسیارە‪ ،‬تاقیگەی ئێواران لەسەرێكەوە باشە ئێمە بوینەتە‬ ‫ئ��ەوەی بڕوانامەی نەبوبێت‪ ،‬پێمان پزیشكی پسپۆڕ دادەنیشێت بەنرخێكی ئ��ەوەی لەشارەكانی ترە سەردانمان‬ ‫داخستوە‪ ،‬ئەوانەی بڕوانامەیان هەیە ك��ەم‪ ،‬شیكاری تاقیگەی مەركەزی بكەن‪ ،‬لەالیەكی ت��رەوە ئەم كێشەی‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬كە ناتوانرێت رێكبخرێت‌و‬ ‫لەئێستادا وەزارەتی تەندروستی خۆی لەهەمو تاقیگەكان بەهێزترە‪.‬‬ ‫بۆردێكی هەیە لەسەر ئاستی بۆردی‬ ‫وادەک��ات نەخۆش بەبێ چارەسەری‬ ‫تەندروستی لەئەنجومەنی وەزی��ران‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬ه��ەن��دێ پزیشك ه��ەن‪ ،‬تەواو بنێرێتەوە بۆ ماڵەوە‪.‬‬

‫‪%40‬ی ئەوانەی سەردانی‬ ‫نەخۆشخانەكانی سلێمانی دەكەن‬ ‫خەڵكی شارەكانی دیكەی عیراقن‬

‫خانەی یاريی مندااڵن‪ ،‬پێشنیاری پرۆژەیەك‬

‫نیاز سەید ئەحمەد حەمەالو‬ ‫ئ��ەوەن��دەی م��ن بیرم دێ��ت باوكم‬ ‫پێشمەرگەبو‪ ،‬بەردەوام خۆم خوشك‌و‬ ‫براكانم لەژیانێكی رەوەندیدابوین‪.‬‬ ‫لەبنەماڵەی ئێمەدا چوار پێشمەرگە‬ ‫هەبون باوكم‌و مامم‌و دو ئامۆزام‪ ،‬كە‬ ‫لەدوایدا یەكێكیان شەهیدبو‪ ،‬بەهەرحاڵ‬ ‫ئێمەی منداڵ ‌لەم گوند بۆئەو گوند‪،‬‬ ‫ل��ەم ت��رس ب��ۆ ئ��ەو ت��رس ژیانمان‬ ‫بەسەردەبرد‪ .‬پێشمەرگە بەسروشتی‬ ‫خ��ۆی��ان م��ن��داڵ��ی��ان خ��ۆش��دەوی��س��ت‪،‬‬ ‫هاوڕێكانی ب��اوك��م ئ��ەوان��ەی ئێستا‬ ‫لەتەمەنێكی هەڵكشاون‌و ئەوانەشی‬ ‫ش��ەه��ی��دب��ون م��رۆڤ��ی ژی��ان��دۆس �ت‌و‬ ‫ن��اس��ك��ب��ون‪ ،‬ب��ۆ ئ��ێ��م��ەی م��ن��دااڵن��ی‬ ‫پێشمەرگە ئ��ەو توانایەی لەئەواندا‬ ‫هەبو‪ ،‬ئەو بێباكییەی لەئەواندا هەبو‬ ‫هێزێك بو بۆ ژیان‪ ،‬بەاڵم ‌كە ناوچە‬ ‫رزگاركراوەكان بەر هێرشی سوپای‬ ‫عیراقی كەوتن‌و دوای بۆردومانی دۆڵی‬ ‫جافایەتی‪ ،‬لەدوایدا كە لەشاناخسێ‬ ‫گیرسابوینەوە‪.‬‬ ‫باوكم بەر هێرشی چەكی كیمیاوی‬ ‫كەوت‌و ئێمەش بەرەو ئێران ئاوارەبوین‪.‬‬ ‫دوای چ��ەن��د مانگێك ب��اوك��م خوا‬ ‫بەخشیەوە بەئێمەو بەموعجیزە رزگاری‬ ‫بو‪ ،‬پیاوێك برینی چەكی كیمیاوی‬

‫كاری كردبوە سەر تەندروستی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەورەیەكی بەرزەوە هێزی دەبەخشی‬ ‫بەئێمەی مندااڵن‪ .‬من لێرەدا نامەوێت‬ ‫هیچ چیرۆكی خۆم بگێڕمەوە كە مێژوی‬ ‫ئێمە پڕن لەچیرۆكی ئازاری مرۆڤەكان‬ ‫لەبەرامبەر هێزێكی داگیركاردا‪ ،‬ئەوەی‬ ‫دەمەوێت بیڵێم ئەو خەونە بچوكەی‬ ‫من بو وەك منداڵێك لەم روداوانەدا‪،‬‬ ‫بەوەی باخچەیەكی ساوایان‌و شوێنی‬ ‫ی��اری هەبێت بۆ من‌و خوشك‌و براو‬ ‫هاوەڵەكانم تێیدا یاری بكەین‌و كاتێك‬ ‫پێكەوە بەسەر بەرین‪ .‬خۆ ئەو كاتە‬ ‫حاڵی مندااڵنی شار‪ ،‬بەتایبەت شاری‬ ‫سلێمانی لەئێمەی مندااڵنی پێشمەرگە‬ ‫باشترنەبو‪ ،‬ئەوان لەكۆاڵنەكاندا یارییان‬ ‫دەك��ردو ئێمەش لەگوندەكاندا لەنێو‬ ‫ت��رس‌و گەوڕەكاندا‪ .‬بەگشتی شتێك‬ ‫نەبو بەناوی باخچەی ساوایان لەم‬ ‫شارەدا كە بۆ هەموان بێت‪.‬‬ ‫ئەمەش خولیایەك بو بۆ منی منداڵ‬ ‫تائەمڕۆ لەگەڵمدایە بۆ ئەوەی باخچەی‬ ‫س��اوای��ان بۆ ه��ەم��وان بێت‪ ،‬چونكە‬ ‫دەبێت باخچەی ساوایان بۆ هەموان‬ ‫فەراهەمكرابێت‪ ،‬نەك تەنها بۆ چین‌و‬ ‫توێژێكی تایبەت‪ .‬بەتایبەت پێموایە‬ ‫ئەمە ئەركی پالندانانی پارێزگاری‬ ‫شارە لەگەڵ وەزارەتە تایبەتمەندەكاندا‬ ‫بۆئەوەی بەپێی ئاماری مندااڵنی شار‬ ‫باخچەی س��اوای��ان‌و شوێنی ی��اری‌و‬ ‫باخچەی تایبەت بەمندااڵن دیاریبكات‪.‬‬ ‫ئەمە خەیاڵی منە بەتایبەت منێك‬ ‫دوای چەندەها س��اڵ لەنەرویج لەو‬ ‫بوارەدا كارمكردوە‪ ،‬ئەوەی من فێری‬ ‫بوم‌و خەونی پێوە دەبینینم ئەوەیە‪،‬‬ ‫جگە لەوەی كە دەبێت بەتایبەت بۆ‬ ‫قەزاو ناحیەو شارۆچكەكان باخچەی‬ ‫ساوایان فەراهەمبكرێت‪ ،‬دەبێت شوێنی‬ ‫تایبەت‌ هەبێت لەشێوەی (هۆڵی یاری)‬

‫كە پڕی بێت لەیاری بۆ مندااڵن لەژێر‬ ‫چاودێریی خێزان‌و تایبەتمەندا‪ .‬دەبا‬ ‫مندااڵنی كەمدەرامەت‌و بەدەرامەت‬ ‫پێكەوە یاریبكەن‌و یاری مندااڵنیان‬ ‫لەو هۆڵەدا بۆ تەرخانبكرێت‪ .‬هەر‬ ‫گەڕەكێك‌و ناوچەیەك هۆڵێكی بۆ‬ ‫تەرخانبكرێت‌و خێزانەكان هاندبدەن‪،‬‬ ‫ك��ە خۆشیان سەرپەرشتی بكەن‌و‬ ‫شارەوانی‌و پارێزگای شارو ئەنجومەنی‬ ‫گ��ەڕەك هاوكاربن لەدابینكردنی ئەو‬ ‫هۆڵی یاریی مندااڵنەو یارییەكان‪.‬‬ ‫بەتایبەت دەكرێت هەر یەكێك لەو‬ ‫هۆاڵنە چەندەها گەنجی دەرچوی زانكۆو‬ ‫پەیمانگای پەروەردەیی بۆ دابمەزرێت‪،‬‬ ‫ك��ە س��ەرپ��ەرش��ت��ی ج���ۆری ی���اری‌و‬ ‫ك��ات بەسەربردنی منداڵ‌و تەنانەت‬ ‫خیزانەكان بكات لەگەڵ منداڵەكانیان‪.‬‬ ‫گەر باخچەی ساوایان رۆتینی تێدابێت‌و‬ ‫ب��واری وەرگرتن نەبێت خۆ لیژنەی‬ ‫پارێزگاو نەخشەكێشانی شارەوانی‬ ‫دەتوانێت لەگەڕەكەكاندا هۆڵی ئاوەها‪،‬‬ ‫گ��ەر بچوكیش بێت وەك (خانەی‬ ‫ی��اری بۆ م��ن��دااڵن) فەراهەمبكات‪،‬‬ ‫بێگومان ئەمە خەونێكی منە بۆ ئەوەی‬ ‫مندااڵنمان لەكوردستان‌و لەمشارەدا‬ ‫وەك منداڵی ئێمە بێبەش نەبن لەیاری‌و‬ ‫لەڕێگەیەوە پەیوەندیی دروست لەنێوان‬ ‫منداڵ‌و گەورە دروستبێت‪ .‬پێموایە ئەم‬ ‫قۆناغی پێش قوتابخانەیە لەیاریكردنی‬ ‫دروس �ت‌و باخچەی ساوایانی باشەوە‬ ‫دەستپێدەكات‪ ،‬بێگومان گەر ئەم‬ ‫خانەی یاری بۆ هەمو مندااڵنی شار‌و‬ ‫شارۆچكەكان فەراهەمبكرێت‪ ،‬ئەوا ئێمە‬ ‫توانیومانە لەقۆناغی پێش قوتابخانە‬ ‫مرۆڤێك بینابكەین كە قۆناغی دروستی‬ ‫منداڵی خۆیدا تێپەڕیوەو ئامادەیە‬ ‫بۆ فێربون‌و زانست‪ .‬ئەمە خەونێكی‬ ‫بچوكی منەو خەونی دیكەش زۆرن‪.‬‬

‫دەبێت باخچەی ساوایان‬ ‫بۆ هەموان فەراهەمكرابێت‪،‬‬ ‫نەك تەنها بۆ چین‌و توێژێكی‬ ‫تایبەت‬ ‫گەر خانەی یاری بۆ هەمو‬ ‫مندااڵنی شار‌و شارۆچكەكان‬ ‫فەراهەمبكرێت‪ ،‬دەتوانین‬ ‫لەقۆناغی پێش قوتابخانە‬ ‫مرۆڤێك بینابكەین كە بەقۆناغی‬ ‫دروستی منداڵی خۆیداتێپەڕیوەو‬ ‫ئامادەیە بۆ فێربون‌و زانست‬

‫دەبا مندااڵنی‬ ‫كەمدەرامەت‌و بەدەرامەت‬ ‫پێكەوە یاریبكەن‌و یاری‬ ‫مندااڵنیان لەو هۆڵەدا بۆ‬ ‫تەرخانبكرێت‬

‫‪5‬‬

‫پرسی داهات‌و‬ ‫پاشەكەوت‬ ‫ئەحمەد دەروێش‬ ‫‪2-1‬‬ ‫بەش���ێكی گەورەی خەڵكی كوردس���تان‬ ‫داهات���ی نەختینەی���ی (موچ���ە) لەكەرتی‬ ‫گش���تی (حكومەت) وەردەگ���رن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بارگرانییەك���ی ئێجگار زۆر دەخاتە س���ەر‬ ‫بودجەی گش���تی لەسەر حس���ابی بودجەی‬ ‫وەبەرهێنان‪ ،‬بەش���ێوەیەك ك���ە ئومێدێك‬ ‫ب���ۆ پەرەپێدان���ی س���ێكتەرە بنچینەی���ی‌و‬ ‫بەرهەمهێنە هەمیش���ەییەكانی (كشتوكاڵ‌و‬ ‫پیشەسازی) ناهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫لێ���رەدا خۆم���ان دورەپەرێ���ز دەگری���ن‬ ‫لەباس���كردنی پەرەپێدان‌و هەروەها بنەماو‬ ‫رەهەندەكانی پەرەپێدان���ی ئابوری‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئ���ەوەی جێی مەبەس���تمانە زۆری‌و قەبەیی‬ ‫موچەخۆرانی كەرت���ی حكومەتە لەالیەك‌و‪،‬‬ ‫لەالیەك���ی دیكەوە داڕوخاوی‌و كەمبرس���تی‬ ‫"ئەگ���ەر نەڵێی���ن بێبڕس���تی" هەری���ەك‬ ‫لەسێكتەرەكانی كشتوكاڵ‌و پیشەسازی‪ ،‬كە‬ ‫یەكەمیان بەرپرسە لەدابینكردنی ئاسایشی‬ ‫خۆراك بۆ هەرێمی كوردس���تان‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لەوەی پێویس���تە ئەم دو س���ێكتەرە رۆڵی‬ ‫گەورە بگێڕن لەزێدەكردنی داهاتی نەتەوەیی‌و‬ ‫هەروەه���ا كارپێ���دان "وەسەركارخس���تنی‬ ‫كرێكاران"‪ ،‬بەپێچەوانەش���ەوە بەشێكی زۆر‬ ‫لەدراوی قورس بەمەبەستی كڕینی بەروبومی‬ ‫كش���توكاڵی (روەكی‌و ئاژەڵی)و بەروبومی‬ ‫پیشەسازی رو لەبازاڕەكانی دەرەوە دەكات‪.‬‬ ‫موچەخۆران���ی هەرێم���ی كوردس���تان‬ ‫(بەهەم���و ناوونیش���انەكانیانەوە) زۆرینەی‬ ‫هێ���زی كرێكاری (ق���وی العامل���ە) هەرێم‬ ‫پێكدەهێن���ن‪ ،‬بەپێی ئام���اژەكان‪ ،‬مانگانە‬ ‫حكومەتی هەرێ���م نزیك���ەی (‪ )650‬ملیار‬ ‫دینار كە لەبەغداد بۆی دیاریكراوە (موچەی‬ ‫فەرمانب���ەران) وەردەگرێ���ت‌و‪ ،‬مانگان���ەش‬ ‫پێویس���تی بەنزیكەی (‪ )900‬ملی���ار دینار‬ ‫هەی���ە بۆ ت���ەواوی موچەخۆرەكانی؟! بۆیە‬ ‫هەركێش���ەیەك كە لەئێستاو ئاییندەدا دێتە‬ ‫رێی دەستخس���تنی ئەو ژمارە گەورەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫بڕە قەبەی���ە راچڵەكینی ئاب���وری گەورەی‬ ‫لێدەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫لەئێس���تادا دواكەوتنی موچە كێش���ەی‬ ‫جددی بۆ خەڵك‌و حكومەت دروس���تكردوە‪،‬‬ ‫تەنانەت كاریگەری بەرچاوی نەرێنی لەسەر‬ ‫ب���ازرگان (وردەو كۆف���رۆش)‪ ،‬كاس���بكارو‬ ‫كرێكاران���ی كەرتی تایبەت دروس���تكردوەو‬ ‫لەئەگ���ەری بەردەوامبون���ی قەیران���ەكان‬ ‫داهاتەكانی���ان بەبەردەوام���ی رو لەك���زی‬ ‫دەكات‌و سوڕەكە دوبارەدەبێتەوە‪ .‬بێگومان‬ ‫بڕیارسازانی هەرێم مامەڵەیەكی تەندروست‌و‬ ‫زانس���تیانەیان لەگ���ەڵ زۆری ژم���ارەی‬ ‫موچەخۆرەكانی‌و لێكەوتەكانی نەكردوە‪ ،‬بەو‬ ‫مانایەی بەپێی بەش���ەبودجەی وەبەرهێنان‬ ‫مامەڵەی گونج���اوی لەگەڵ كەرتی تایبەتدا‬ ‫نەكردوە بەلەبەرچاوگرتنی ملمالنێكان لەگەڵ‬ ‫بەغداد ئەمە لەالیەك‌و‪ ،‬لەالیەكی دیكەشەوە‬ ‫بەش���ێكی هاواڵتیانی هەرێ���م بەئاگاییەوە‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵ خەرجكردنی داهاتەكانیان‬ ‫بۆ كڕینی شمەك‌و خزمەتگوزاری بەكاربردن‬ ‫نەك���ردوە "ئەوەی لەزانس���تی ئابوریدا پێی‬ ‫ێ ئاگای���ی بەكاربردن (ترش���ید‬ ‫دەگوت���ر ‌‬ ‫االس���تهالك)‪ ،‬بۆیە لەرابردودا الی بەشێكی‬ ‫دی���اری خەڵك‪ ،‬پاش���ەكەوت زۆر كەمبوەو‬ ‫تەنانەت الی هەندێكیش���یان سفر بوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئێس���تا لەرادەبەدەر تەنگەتاوبون‌و ئارامیان‬ ‫لێهەڵگیراوە"‪.‬‬ ‫لەپێناو دروستكردنی ئیرادەیەكی تۆكمە‬ ‫الی هاواڵتی���ان‌و بەدەس���تهێنانی متمانەیان‬ ‫بۆ هەمو پێش���هاتەكان‪ ،‬ئەركی بڕیارسازان‌و‬ ‫حكومەتداری هەرێم���ە‪ ،‬كە رێبەرایەتی ئەم‬ ‫قۆناخ���ەی هەرێم دەكەن كار لەس���ەر ئەم‬ ‫رەهەندانە بكەن‪:‬‬ ‫‪-1‬ش���ەفافیەت ‪-2‬بەكردەی���ی هەوڵ���ی‬ ‫بەنیش���تمانیكردنی دام���ەزراوەكان ب���دەن‬ ‫‪-3‬زۆرتری���ن رێ���ژە لەعەدال���ەت ‪-4‬پالن���ی‬ ‫زانس���تییانەی ئاب���وری بەگش���تی‌و پالنی‬ ‫دارای���ی‌و بانك���ی بەتایبەت���ی‪ ،‬بەجۆرێ���ك‬ ‫متمان���ەی خەڵكی بۆ بانك���ەكان بگێڕنەوە‪،‬‬ ‫چونكە لەئێس���تادا خەڵك سوتان‌و دزرانی‬ ‫پارەكانیان لەخۆدەگرن‪ ،‬ب���ەاڵم ئامادەنین‬ ‫بەبەبانكی بسپێرن‪.‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫ذمارة (‪ )4٦١‬دو شةممة ‪2014/3/٣١‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫وێستگە مەدەنیەكانی دوا هەڵبژاردنەكانی هۆڵەندا ‪..‬‬ ‫وانەیەك بۆ هەرێمی كوردستان‬

‫‪8‬‬

‫گەنگەشەی پێش‬ ‫بانگەشە‬

‫سیروان مەحمود‬ ‫س����ود وەرگ���رت���ن���ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ە ت���ازە‬ ‫گەشەسەندوەكان لەئەزمونە دیموكراسییەكانی‬ ‫جیهانی پێشكەوتو‪ ،‬تەكانێكی پۆزەتیف‬ ‫دەدات��ە پرۆسە ئیداری‌و سیاسییەكانی ئەو‬ ‫كۆمەڵگەیانە‪ ،‬ئاشكرایە لەڕۆژئاوادا كاری زۆر‬ ‫جیدی كراوە بۆ سەقامگیركردنی پرینسیپە‬ ‫تیۆری‌و بەها مۆراڵیەكانی دیموكراسییەت‪،‬‬ ‫هەڵبەتە كۆمەڵگەی ئێمەش كە لەتاقیكردنەوەی‬ ‫دیموكراسیەتدا دەژی‌و هەنگاو دەنێ بەرەو‬ ‫چاكسازی سیاسی‪ ،‬پێویستی بەو ئەزمونە‬ ‫دەوڵەمەندانەیە بۆ موتربەكردن‌و باشتركردنی‬ ‫پرۆسە دیموكراسییەكەی‪.‬‬ ‫‪١٩‬ی مارت‪ ،‬هەڵبژاردنەكانی شارەوانیەكانی‬ ‫هۆڵەندا ئەنجامدرا‪ ،‬لەبەر سیستەمی سیاسی‬ ‫نوێی ئەم واڵتە كە بۆ لەمەودوا دەسەاڵتی‬ ‫المەركەزی شارەوانییەكان فراوانتر دەبێ‌و‬ ‫سەرپشك دەبن لەچارەسەری قەیرانە ئابوری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‌و دابینكردنی پێداویستیە‬ ‫لۆكاڵییەكان‪ ،‬ئ��ەوا ئ��ەم خولە بایەخیكی‬ ‫گ��ەورەی هەبو لەسەر ئاستی شەقام‌و لەنێو‬ ‫سیاسەتمەداران‌و قەوارەكانیان ‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەش��داری��ك��ردن��م ل��ەدەن��گ��دان��ەك��ەدا‌و‬ ‫بەدواداچونی رۆژانەم بۆ شێوازی بەرێوەچونی‬ ‫پرۆسەكە‌و میكانیزمی بەگەڕخستنی‌و بەرنامەی‬ ‫حیزبەكان‌و پێشوازیان لەئەنجامەكانی‪،‬‬ ‫چەند وێستگەیەك سەرنجی راكێشاین كە‬ ‫مایەی ئەوەیە لەالیەن شەقام‌و رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگەی مەدەنی‌و قەوارە سیاسییەكانمان‬ ‫بەهەند وەرگیرێت‪ ،‬مەرجیش نییە كۆپی‬ ‫بكرێتەوە بەڵكو سودی لێوەرگیرێت‪.‬‬ ‫ڕۆماڵكردنی ئیعالمی پرۆسەكە سەرنجراكێش‬ ‫ب��و ب��ەو ئ��اراس��ت��ەی��ەی ك��ە ب��ێ��زارك��ەر نەبو‪،‬‬ ‫چاوپێكەوتنی ڕكابەرەكان لەكەشێكی دڵگیردا‬ ‫پەخش دەكرا‪ ،‬بینەر یان گوێبیست‌و خوێنەر‬ ‫دڵخۆش دەبون بەو چاوپێكەوتنانە‌و بەدوایدا‬ ‫دەچ���ون‪ ،‬كاندیدەكان بەكورتی تیشكیان‬ ‫دەخستە سەر بەرنامەكانیان‌و پێداویستیە‬ ‫هەنوكەیی‌و بەردەوامیەكانی شارەوانیەكانیان‪،‬‬ ‫ه��ەڵ��ەك��ان��ی ب��ەرام��ب��ەری��ان ب���اس دەك���رد‌و‬ ‫ب��ەرن��ام��ەی ك��اری چاكردنیشیان دەخستە‬ ‫رو‪ ،‬س��ەرۆك��ی لیستەكان زۆر ئەكادیمی‌و‬ ‫شارەزایانە لەسەرهەمو بوارەكان دەدوان‌و‬ ‫بەتایبەتیش ڕەوشی ئابوری‌و چاكردنی ڕیگاو‬ ‫ب��ان‌و پ���ەروەردە‌و وەرزش��ك��اری‌و پەرەپێدانی‬ ‫كەلتوری‌و خۆگونجاندن لەگەڵ قەیرانەكان‌و‬ ‫ه��اوك��اری ك��ەم��دەرام��ەت‌و پەككەوتوەكان ‪،‬‬ ‫ئەوان لەو چاوپێكەتنانەدا هەڵەی بەرامبەریان‬ ‫بەشێوەیەكی بابەتی دەقۆستەوە‌و دەیانكردە‬ ‫دەستكەوت بۆ خۆیان ‪.‬‬ ‫پ��ارت‌و ق��ەوارە سیاسییەكان گۆڕانكاری‬ ‫ناوخۆییان بەسەردا هاتبو ‌و كاریگەری هەبو‬ ‫لەسەر ئەنجامەكان‪ ،‬رەوەن��دی ئیسالمی كە‬ ‫هەمیشە خ��ۆی لەنێو پارتی ك��ار‌و س��ەوزدا‬ ‫دەبینیەوە‪ ،‬بۆ ئەم خولە خۆیان لەقەوارەی‬ ‫تایبەتدا كۆكردەوە وەك وەاڵمدانەوەیەك بۆ‬ ‫ئەو پارتانەی كە لەخەمی ئەم رەوەندە نەبون‌و‬ ‫تەنها بۆ كۆكردنەوەی دەنگ بەكاریان دەهێنان‪،‬‬ ‫ئەمان خۆیان وەك پارتی ئیسالمی نەناساند‬ ‫بەڵكو بەسیمایەكی مەدەنی لەژێر ناوەكانی‬ ‫(ن��ی��دا‪ ،‬ئیسالمی دیموكراتی‪ ،‬ئەلوەحدە)‬ ‫هاتنە مەیدانی ركەبەرایەتیەكە‌و بانگەشەیان‬ ‫بۆ خۆگونجاندنی ڕەوەن��دی ئیسالمی لەگەڵ‬ ‫كۆمەڵگەی هۆڵەندی دەك��رد‌و ك��ارك��ردن بۆ‬ ‫ڕەوینەوەی كێشەكانیان لەپاڵ ئەمەدا پارتی‬ ‫ئازادی توندڕەو لەسەر زاری سەرۆكەكەی (خیت‬ ‫ڤیڵدەرز ) توانی بەو بەرنامەیەی دایڕشتبو‬ ‫ل��ەدژای��ەت��ی كردنی ئیسالم‌و مەغربییەكان‬ ‫پێشڕەوی بهێنێت لەدو شارەوانی سەرەكی‪،‬‬ ‫ئەمە ئەو كەشكۆڵە سیاسییە تێكەڵەیەیە‬ ‫كە دەتوانێت دەنگی هەمو چین‌و توێژەكانی‬ ‫كۆمەڵ كۆبكاتەوە‌و بیگەیەنێتە سەنتەری‬ ‫بڕیاری یاسایی‌و جێبەجێكەر‌و بەوەش پرۆسەی‬ ‫دیموكراتی دادپەروەر فەراهەم دەبێت‪.‬‬ ‫ئەوەی مایەی سەرنجمان بو‪ ،‬ئەو بڕوا قوڵەیە‬ ‫كە لەناخی تاكەكانی ئەو كۆمەڵگەیە جێگیر‬ ‫بوە بۆ مامەڵەكردنی تەندروست بەپرۆسەی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬هەمو كاندید‌و قەوارەكان زۆر‬ ‫بەرپرسانە مامەڵەیان لەگەڵ پرینسیپەكانی‬

‫ێ توانا مێرگەسەری‬ ‫هاوڕ ‌‬

‫دیمەنێک لە کاتی پرۆسەی بانگەشەی هەڵبژاردن لە هۆڵەندا‬

‫پرۆسەكە دەكرد‌و ئەوەیان دەسەلماند كە ئەوان‬ ‫لەمنداڵییەوە ئاشنایەتی‌و دۆستایەتی بەهێزیان‬ ‫لەگەڵ دیموكراسیەت هەیە‌و هەر بۆیە پارێزەرن‬ ‫لێێ‌و ڕێز لەهەمو بۆچون‌و مافەكانی بەرامبەر‬ ‫دەگرن‪ ،‬ئەوان كەموكوڕییەكان‌و دەستكەوتەكان‬ ‫ناكەنە بازاڕ گەرمی‪ ،‬بەڵكو دەیكەنە بابەتێكی‬ ‫پ��ڕوپ��اگ��ەن��دەی ه��ەڵ��ب��ژاردن ب��ۆ مەبەستی‬ ‫چاككرنەوەی هەڵەكان یان بەرەوباشتر بردنی‪.‬‬ ‫هەڵمەتی ئیعالمی فەرمی‌و سەرقاڵكردنی‬ ‫خەڵكی بەپرۆسەكە زۆر هێمنانە بەڕێوە‬

‫دەنگدانی ئازاد بەپێوەرێكی سەرسوڕهێنەر‬ ‫پیادە دەكرێت‪ ،‬بەرنامەی حزبەكان نابێت‬ ‫هێمایەكی وەه��ا لەخۆ بگرێت كە دەنگدەر‬ ‫بخاتە ژێر فشاری ئەوەی دەبێت دەنگ بدات‬ ‫بەو الیەنە‌و دەنا دەستكەوتەكان دەفەوتێ یان‬ ‫ئەوان نەبن هیچیان بۆ ناكرێ‪ ،‬لەم هەڵمەتەدا‬ ‫لەجاوپێكەوتنێكدا نوێنەریكی پارتی كار‬ ‫ئاماژەی بەوەدا كە ئەوان هەر شارەوانییەكیان‬ ‫بەدەست بوبێت ئەوا هەمو بەرنامە حكومیەكان‬ ‫بەباشی جێبەجێكراوە‪ ،‬ئەم لێدوانە هەرای‬

‫بەشداریكردنم لەدەنگدانەكەی هۆڵەنداو بەدواداچونی‬ ‫رۆژان���ەم ب��ۆ ش��ێ��وازی ب��ەرێ��وەچ��ون��ی پ��رۆس��ەك�ە‌و میكانیزمی‬ ‫بەگەڕخستنی‌و بەرنامەی حیزبەكان‌و پێشوازیان لەئەنجامەكانی‪،‬‬ ‫چەند وێستگەیەك سەرنجی راكێشاین كە مایەی ئەوەیە‬ ‫لەالیەن شەقام‌و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی‌و قەوارە‬ ‫سیاسییەكانمان بەهەند وەرگیرێت‪ ،‬مەرجیش نییە كۆپی‬ ‫بكرێتەوە بەڵكو سودی لێوەرگیرێت‬ ‫دەب��را‪ ،‬جەختی لەسەر بایەخدانی بەشداری‬ ‫دەنگدەران دەكرد بۆ بەرەوپێشبردنی رەوشی‬ ‫شارەوانییەكانیان‌و رەوی��ن��ەوەی گلەیی‌و‬ ‫رەخنەكانیان‪ ،‬شەقام‌و سەنتەری شارەكان‬ ‫لەرۆژانی هەڵمەتەكەدا زۆر ئارام بو‪ ،‬لەهەندێ‬ ‫شوێنداپاسێك یان خێوەتەیەكی پچوك بەدی‬ ‫دەكرا كە ریكالمی بۆ پارتێك دەكرد‪ ،‬لەسەر‬ ‫پارچەیەكی پچوكدا بەرنامەكانیان بەكورتی‬ ‫نوسرا بو‪ ،‬هەندێ جاریش مندااڵن‌و گەنجان‬ ‫لێیان كۆدەبونەوە‌و پرسیاریان ئاراستە دەكردن‪،‬‬ ‫هەندێ دیاری رەمزیشیان پێبو كە سیمبوڵ‌و‬ ‫رەنگ‌و ناوی قەوارەكەی لەخۆ دەگرت‪ ،‬كەتیرە‌و‬

‫نایەوە‌و بەرپرسانی فەرمی لەسەر ئاستێكی‬ ‫ب��ەرز وەاڵمیان دای��ە كە دەزگ��ا فەرمیەكانن‬ ‫بەرنامە‌و بڕیارەكان جێبەجێ دەك��ەن‌و نەك‬ ‫حیزبەكان تا ئەو ئاستەی كە سەرۆكی لیستی‬ ‫پارتی كار لێدوانەكەی راستكردەوە‪.‬‬ ‫ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكە گۆڕانكاری‬ ‫خستە پێگەی سیاسی پارتە سەرەكیەكان‬ ‫كە دەسەاڵت بەڕێوە دەبەن‌و هەروەها پارتە‬ ‫لۆكاڵیەكان پێشڕەویان كرد‌و یەكەمی هەندێ‬ ‫شارەوانی بون‌و توانیان ‪ %٣٠‬پرۆسەكە ببەنەوە‪،‬‬ ‫پارتی كاریش شاری ئەمستردامی لەدەستدا كە‬ ‫لەساڵی ‪ ١٩٤٦‬وە قۆرخی كردبو بۆ پارتی‬

‫بەرنامەی حزبەكان نابێت هێمایەكی وەها لەخۆ بگرێت‬ ‫كە دەنگدەر بخاتە ژێر فشاری ئەوەی دەبێت دەنگ بدات‬ ‫بەو الیەنە‌و دەنا دەستكەوتەكان دەفەوتێ یان ئەوان‬ ‫نەبن هیچیان بۆ ناكرێ‬ ‫پۆستەر هەڵواسین بەدیوار بونی نەبو‪ ،‬لەهەندێ‬ ‫شوێندا پۆستەرەكان بەبازنەیەكەوە هەڵدەواسرا‬ ‫كە هیچ كاریگەریەكی لەسەر جوانی‌و دیزان‌و‬ ‫ژینگەی شەقام‌و شارەكە نەبو ‌و البردنیشی‬ ‫لەپاش هەڵمەتەكە زۆر ئاسانە‪ ،‬ڕۆژی دەنگدان‬ ‫هەر وەك رۆژان��ی دیكە كار بەرێوە دەچێ‌و‬ ‫پشو نییە‪ ،‬لەگەڕەكەكان چەند ویستگەیەكی‬ ‫دەن��گ��دان دی��اری��ك��راو كە نەقەڵەباڵغی‌و نە‬ ‫دڵ��ەراوك��ێ��ی ئەمنی لەخۆ دەگ��رێ �ت‌و تەنها‬ ‫بەسێ كارمەند بەڕێوە دەبرێت‪ ،‬پرینسیپی‬

‫دیموكراتی ‪ ٦٦‬كە توانی سێ شارەوانی گەورە‬ ‫بەدەست بێنێ بەهۆی پرۆژە بابەتییەكانیەوە‬ ‫ك��ە خ��وێ��ن��دن��ەوەی��ەك��ی ع��ەق�ڵان��ی ه��ەب��و بۆ‬ ‫قەیرانەكانی هاواڵتیان لەم دۆخەدا‌و شێوازی‬ ‫هاوكاری لۆژیكی لەگەڵ ئۆروپادا‪ ،‬سەركەوتنی‬ ‫ئەم پارتە بەگەورەترین ئەنجامەكانی ئەم‬ ‫هەڵبژاردنە هەژمون دەكرێت‪ ،‬هەروەها پارتی‬ ‫سۆشیالستی كورسی زیاتری بەدەست هێنا‪،‬‬ ‫دیارە شكستی پارتی كار دەگەرێتەوە بۆ رۆڵی‬ ‫الوازی��ان لەكابینەی حكومەتداو لەدەستدانی‬

‫ئەو متمانەیەی پێشتر هەیانبو الی هەوادارانی‬ ‫ب��ەه��ۆی خۆلكاندنی بەسیاسەتی پارتی‬ ‫لیبرالی كۆنسێرڤاتیڤی دەسەاڵتدار‪ ،‬قەوارە‬ ‫ئیسالمیەكان سێ كورسی لەدانهاخ‌و دوانیان‬ ‫لەرۆتردام بەدەست هێنا‌و ئەمەش بۆ یەكەم‬ ‫جار بو لەمێژو ئەم هەڵبژاردنانەدا‪ ،‬پاش ئەوەی‬ ‫بانگەشەی ئەنجامەكان كرا‪ ،‬پارتەكان وەك‬ ‫قایلبونیان بەو ئەنجامانە كەوتنە پیرۆزبایی‬ ‫لەسەركەوتوەكان‪ ،‬سەرۆكی لیستە لۆكالیەكان‌و‬ ‫هەندێ لەسەركردەكانی پارتی كار دەستیان‬ ‫لەكاری سیاسی كێشایەوە‌و دانیان بەوەدا نا كە‬ ‫هەڵەیان هەبوە بۆیە شكستیان هێناوە‪.‬‬ ‫لەو پرۆسەیەدا گرژیەك لەشەوی بانگەشەی‬ ‫ئەنجامەكان سەریهەڵدا‪ ،‬ڤیڵدەرزی توندڕەو‬ ‫لەنێو هەوادارانی پرسیاری كرد (ئایا مەغریبی‬ ‫زیاترتان دەوێ یان كەمتر) وەاڵمیان دایەوە‬ ‫(ك��ەم��ت��ر)‪ ،‬ڕۆژی ئایندە چ���وار ئەندامی‬ ‫سەركردایەتی ئەو پارتە كە ئەندامی پەرلەمانی‬ ‫ئەوروپی‌و هۆڵەندی بون دەستیان لەو حزبە‬ ‫كێشایەوە‪ ،‬هەروەها لەشارە گەورەكان رێز‬ ‫ل��ەب��ەردەم دادگ��اك��ان گیرا بۆ تۆماركردنی‬ ‫سكااڵ لەسەر ڤیڵدەرز‌و داواك���اری گشتیش‬ ‫سكااڵی خۆی دا‪ ،‬بۆ شەوی ئایندە گۆرانیبێژی‬ ‫(مەغریبی ‪ -‬هۆڵەندی ‪ -‬عەلی) بی لەئاهەنگێك‬ ‫پرسیاری ئارەستەی خەڵكەكە ك��رد (ئایا‬ ‫ڤیڵدەری زیاترتان دەوێ یان كەمتر) وەاڵمیان‬ ‫دایەوە (كەمتر) ئەمەی كردە پەیام‌و ‌وەاڵمی‬ ‫ڤیڵدەرزی پێدایەوە‪ ،‬پرۆسەكە بەو شێوە‬ ‫دیموكراسییە بەرێوە چو‪ ،‬هەر رەفتارێك یان‬ ‫روداویكی نەخوازراویش سەری هەڵدایە ئەوا‬ ‫بەڕێگا مەدەنیەكان وەاڵم دەدرایەوە‪.‬‬ ‫ئەو پرۆسەیە چەندین ڕەوش‌و هێمای گرنگی‬ ‫لەخۆگرت كە مایەی ئەوەیە سەرنجی بدەین‌و‬ ‫سودی لێوە وەرگرین‪:‬‬ ‫‪ .١‬پ��ڕوپ��اگ��ەن��دەی هێمن‌و دادپ����ەوەری‬ ‫لەبەرێوەبردنی پرۆسەكە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬قەبوڵكردنی قەوارەكان‌و هەوادارانیان‬ ‫بەئەنجامەكان‌و خۆئامادەكردن بۆ خولی دیكە‪،‬‬ ‫دانپێدانان بەهەڵەكان‌و خۆئامادەكردن بۆ‬ ‫چاككردنەوەی‪.‬‬ ‫‪ .٣‬پەرچەكرداری مەدەنی بۆ وەاڵمدانەوەی‬ ‫گرژیەكان‪.‬‬ ‫‪ .٤‬هۆشیاری دەنگدەر بۆ دیاریكردنی ئەو‬ ‫الیەن‌و كەسەی دەنگی پێدەدات كە ئامانجەكانی‬ ‫بێنێتە دی‪ ،‬رزگاربونی خەڵك لەچەق بەستویی‬ ‫فكری‌و كاریزمای تاكە كەسی‪ ،‬دەستكەوت‌و‬ ‫كارەكان پێوەرە لەالی دەنگدەرە نەك ناوبانگ‪.‬‬ ‫‪ .٥‬وەاڵمی تۆڵەئامێزی خەڵك بۆ ئەو قەوارە‬ ‫سیاسیانەی بەڵێنەكانیان نەبردوەتە سەر‪ ،‬یان‬ ‫ئەدائییان خراپ بوە ‪.‬‬ ‫‪ .٦‬بڕواهێنان بەهاتنە دی گۆڕانكاری‬ ‫هاوكێشەسیاسیەكان گ��ەر ك��اری جیدی بۆ‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫‪ .٧‬ب��ڕوا بونی راستەقینە بەپرۆسەی‬ ‫دیموكراسی‌و ك��ارك��ردن بەپرینسیپەكانی‪،‬‬ ‫زەمینەی تەندروست دابین دەكا بۆ گەشە‌و‬ ‫پێكهاتەی كۆمەڵگەی تەندروست كە تاكەكانی‬ ‫ل��ەه��ەر ئاستێكدا ب��ن زام��ن��ی س��ەرك��ەوت�ن‌و‬ ‫بەرەوپێشچونی دیموكراسیەت دەبن‪.‬‬

‫س���بەینێ بانگەش���ە بۆ ئەنجام دانی دو پرۆس���ەی‬ ‫هەڵبژاردن دەس���ت پێ���دەكات‪ ،‬دو هەڵب���ژاردن‪ ..‬كە‬ ‫نی���ازی بەبونی گوتاری بەرنام���ەی قەناعەت پێهێنەرو‬ ‫ئارگۆمێنت���ی عەقاڵنی هەیە‪ ،‬نەك تەش���هیرو تەخوینی‬ ‫یەكتر‪.‬‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەران‬ ‫لە دوای روخان���ی رژێمی عیراق‪ ،‬ب���ەم ئەندازەیەی‬ ‫ئێس���تا‪ ،‬پەیوەندییەكانی نێوان هەرێ���م‌و بەغدا گرژی‌و‬ ‫ئاڵ���ۆزی وای تێنەكەوت���وە‪ ،‬لەبچوكتری���ن روداو دا‪،‬‬ ‫ملمالنێ���كان لەش���ەڕی راگەیاندنەوە ب���ۆ راگەیاندنی‬ ‫ش���ەڕ نزیكدەبنەوە‪ ،‬ئایندەی پەیوەندییەكانی هەرێم‌و‬ ‫بەغداد‪ ،‬لێڵ‌و تەماوییە‪ ،‬ناكۆكییەكانی لەسەر هەرچوار‬ ‫فیگەری‪ :‬دەستور‪ ،‬نەتەوە‪ ،‬دەسەاڵتەكانی هەرێم‪ ،‬بیری‬ ‫مەركەزیەت‪ ،‬رۆژ دوای رۆژ قەیرانەكان لەهەڵكشاندان‪،‬‬ ‫لەو دیدگا گشتییەوە‪ ،‬مانەوەی هەرێم لەعیراق‪ ،‬لەسەر‬ ‫گرەو گریمانە وەستاوە‪ ،‬چونكە لەتەجروبەی ئەم چەند‬ ‫س���اڵەی (عیراقی نوێ‌)‪ ،‬پەیوەس���تنەبونی حكومەتی‬ ‫فیدراڵی بەدەستور‌و س���ەرنەگرتنی تێستی شەراكەت‌و‬ ‫پرۆس���ەی دیموكراتیزەكردن‪ ،‬رس���تێك ش���ت بون كە‬ ‫ئەزمونێك���ی شكس���ت خواردنی بە ئێم���ە وت‪ .‬چەند‬ ‫رستێك كە هەنگاوێك كۆمەكی بەسڕینەوەی ناكۆكییە‬ ‫مێژوییەكان نەكرد‪ ،‬كێشەی تایفی‌و پەڕپوتی ئاسایش‌و‬ ‫ئامادەگ���ی تی���رۆر ریاڵییەتی ئەم���ڕۆی عیراقە‪ .‬بۆیە‬ ‫سەنتراڵیزەكردنەوەی عیراقی نوێ‌‪ ،‬جارێكی تر ئیمكانی‬ ‫پراكتیزەكردن���ی نیە‪ ،‬بەمواس���ەفاتی تەهمیش���كردنی‬ ‫پێكهاتەیەك‪.‬‬ ‫هەوڵ���ە ناكامەكانی���ش ل���ەدو ویالیەت���ی مالكیدا‬ ‫ێ‬ ‫ب���ۆ گێڕانەوەی مەركەزییەت‪ ،‬تەنها شمش���ێری س��� ‌‬ ‫لەتكردنی عیراق���ە لەئایندەیەكی نادی���اردا (دور بێت‬ ‫ی���ان نزیك)‪ .‬ئ���ەم راس���تیە زەقە‪ ،‬چەندین راس���تی‬ ‫شاراوەی تر دێنێتە پێشەوە‪ ،‬كە بەردەوام بونی كورد‌و‬ ‫بەش���داربونی لەپرۆسەی سیاس���یی عیراق‪ ،‬ئەوەندەی‬ ‫خواستێكی ناچاریانەی سیاسییە‪ ،‬ئەوەندە خواستێكی‬ ‫خۆویس���تانەی نەتەوەیی نیە‪ .‬بۆیە لێدوانەكەی سامی‬ ‫عەس���كەری‪ ،‬بەوەی ( ك���ورد بەم نزیكان���ە لەعیراق‬ ‫جیانەبێتەوەو بەپارەی عیراق بونیادی دەوڵەت دەنێن)‬ ‫ئەگەر مۆتیڤەكەی ش���وڤێنیەتیش بێت‪ ،‬ئەوا دەاللەت‬ ‫لەوە دەكات كە متمانەی سیاسییەكانی عیراق بەكورد‪،‬‬ ‫چۆتە ژێرپلەی سفرو هۆشیاریشن كە جارێكی تر كورد‬ ‫ناگەڕێت���ەوە ب���ۆ ژێرچەتری عیراقێك‪ ،‬ك���ە كەمتر لەو‬ ‫مافەنەی لەدەس���توردا هاتون رازی بێت‪ ،‬خۆ ئەگەریش‬ ‫پابەندنەبونی حكومەتی فیدراڵی بەدەستور لەئایندەشدا‬ ‫ب���ەردەوام بێت‪ ،‬ئەوا عاقیبەت���ی چەمكی یەكپارچەیی‬ ‫عی���راق خێری نابێ���ت‪ .‬كەوابێ‌‪ ..‬رەوایەتی بەخش���ین‬ ‫بەبەش���داری گەرمی خەڵ���ك لەهەڵبژاردنەكانی عیراق‪،‬‬ ‫لەچیدا دەبێت؟ كە ئەم���ە دۆخی واقیعی نێوان هەرێم‬ ‫بەغداد بێ‌؟ پرس���یارێكی سادە‪ ،‬بەاڵم جەوهەری‪ ..‬كە‬ ‫ئەركی وەاڵم دانەوەی كەوتۆتە ئەستۆی هەمو ئەو هێزە‬ ‫سیاسییانەی كە بەشدارن لەم پرۆسەیە‪.‬‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگاكان‬ ‫ئەگ���ەر دیسكۆرس���ی بەهێ���ز بەدەس���ت هێ���زە‬ ‫سیاس���ییەكان‪ ،‬ب���ۆ بەش���داری پ���ێ كردن���ی خەڵك‬ ‫لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق‪ ،‬تاك فاكتەر‬ ‫وەالئی نەتەوەیی دەنگدەر بێت‪ ،‬ئەمەش ش���ەفاعەت بۆ‬ ‫هێز‌و قەوارەكانی هەڵب���ژاردن بكات‪ ،‬ئەی رەوایەتی بۆ‬ ‫بەشداری كردنی لەئەنجومەنی پارێزگاكان چی دەبێت؟‬ ‫ئەگەر ئەمە پرس���یاری دەنگدەرێ���ك بێت‪ ،‬كە دەڵێت‪:‬‬ ‫«شەش مانگ پێش ئێس���تا دەنگمان داو نەتان توانی‬ ‫دەنگی ئێمە تەوزیف���ی پێكهێنانی حكومەت‌و تەجاوزی‬ ‫بەرژەوندییە حزبیەكانتان بكەن‪ ،‬نەتوانرا بۆ بەرژەوەندی‬ ‫خەڵك���ی كوردس���تان لەوەزارەتێك خ���ۆش بن» بەچ‬ ‫لۆژیكێ���ك رەوای هەقە جارێكی ت���ر دو دەنگداتان‪ ،‬بۆ‬ ‫بخەینە ناو سندوق؟ ئەی قەیرانی ئابوری‌و نەمانی پارە‬ ‫لەبانكەكان‪ ،‬وەس���تانی پڕۆژەكان‪ .‬گرانی بازاڕو‪ ،‬بەدو‬ ‫ێ متمانەیی‬ ‫مانگ پێدانی موچەیەك‪ ،‬چەندە تەئسیر لەب ‌‬ ‫خەڵ���ك دەكات بۆ بەش���داریكردنی لەهەڵبژاردنەكان؟‬ ‫ێ وەاڵمەكانی دەنگ���دەر‪ ،‬لەوە كەم‬ ‫بەاڵم پرس���یارە ب ‌‬ ‫ناكاتەوە كە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان گرنگی‬ ‫بەنیس���بەت هێزە سیاس���یەكانی ناو هەرێ���م زیاترە‪،‬‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق‪ ،‬چونكە‬ ‫بااڵنس���ی گۆڕاوی نەخش���ەی سیاس���یی لەهەرێم‪ ،‬یان‬ ‫تەس���بیت‌و تەدقیق دەكات‪ ..‬یان هاوسەنگی جارانی بۆ‬ ‫دەگەڕێتەوە‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )4٦١‬دو شةممة ‪2014/3/٣١‬‬

‫ك‪.‬ج‪.‬ك‪:‬‬ ‫كانتۆنەكانی باكور رادەگەیەنین‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫شاهین ئاڵپای‪:‬‬ ‫هەڵبژاردن یەكالیكەرەوە دەبێت‬

‫سەبری ئۆك ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫كۆما جڤاكێن دیموكراتی (ك‪.‬ج‪.‬ك) رایگەیاند‪:‬‬ ‫لەپاش هەڵبژاردنی شارەوانییەكان‪ ،‬چوار كانتۆنی‬ ‫سەربەخۆیی لە پارێزگاكانی ئامەد‪ ،‬وان‪ ،‬ماردین‌و‬ ‫ئورفە رادەگەیەنین‪ .‬بە سەركەوتنی بەدەپە و‬ ‫هەدەپە كورد دەتوانێت خۆی خۆی بەڕێوە ببات‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫سەباحەت تونجەل‪:‬‬

‫هەڵبژاردنی ئەمجارە وەك ریفراندۆم وایە‬

‫شاهین ئاڵپای نوسەرو گۆشەنوسی توركیا‬ ‫دەڵێت «ت��اك��ڕەوی ئ��ەردۆغ��ان‌و خراپبونی‬ ‫رەوشی توركیا وادەبینرێت كە كاریگەریی‬ ‫ن��ەرێ��ن��ی ل��ەس��ەر ئەنجامی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫شارەوانییەكان‌و دو هەڵبژاردنی داهاتوی‬ ‫توركیا هەبێت‪ ،‬ئەمەش بۆ ئ��اك پارتی‬ ‫یەكالكەرەوەیە‪ ،‬بەوەی كۆتایی بەدەسەاڵتی‬ ‫ئەردۆغان بهێنێت یاخود نا»‪.‬‬

‫س��ەب��اح��ەت تونجەل ه��اوس��ەرۆك��ی پارتی‬ ‫دیموكراتی گ��ەالن (ه��ەدەپ��ە) لەدیدارێكی‬ ‫تەلەفیزیۆنیدا رای��گ��ەی��ان��د‪ :‬هەڵبژاردنی‬ ‫شارەوانییەكان وەك رێفراندۆم بۆ كورد وایە‬ ‫بەوەی ئیتر كورد خۆی خۆی بەڕێوەببات‪.‬‬ ‫راشیگەیاند كە پارتەكەیان رێكەوتنی لەگەڵ‬ ‫هیچ الیەنێكدا نییە‪.‬‬

‫هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیا‪ ،‬رێفراندۆمی كورد‬ ‫كاتییەتی كانتۆنەكانی باكوری كوردستانیش رابگەیەنرێت‬

‫راپۆرتی شیكاری‪:‬‬ ‫هاوژین محێدین و هێژا دڵشاد‬ ‫هەڵبژاردنی ئەمجارەی ش���ارەوانییەكانی‬ ‫توركیا‪ ،‬لەهەڵبژاردنەكانی پێشوتر جیاوازتر‬ ‫بو‪ ،‬ئاك پارتی ل���ە هەڵبژاردنی پارلەمانی‬ ‫پێشو‪ ،‬نزیكەی نیوەی دەنگەكانی توركیای‬ ‫مس���ۆگەر كردبوو‪ ،‬بەاڵم لەم هەڵبژاردنەدا‬ ‫بەه���ۆی كاریگەری���ی روداوەكان���ی گێزی‬ ‫پارك‌و دواتریش ئۆپەراس���یۆنەكانی ‪17‬ی‬ ‫كانون���ی یەك���ەم (دۆس���یەی گەندەڵی)‬ ‫و كاس���ێتە تۆماركراوەكان���ی ل���ەدژی‬ ‫ئەردۆغ���ان‌و دەس���ەاڵتەكەی باڵوكرایەوە‪،‬‬ ‫هەروەها چەقبەس���تنی پڕۆس���ەی ئاشتی‪،‬‬ ‫وایانك���رد ئ���اك پارتی نەتوانێ���ت هەمان‬ ‫رێژەی پێشو بەدەستبێنێتەوە‪ .‬بەتایبەتی‬ ‫ئاك پارتی بەش���ێوەیەكی گش���تی لەشارە‬ ‫كوردنش���ینەكانی توركی���ا بەش���ێك ل���ە‬ ‫الیەنگرانی لەدەستداوە‪ ،‬بە پێچەوانەشەوە‬ ‫دەنگی بەدەپە و پارتە كوردییەكان بەهێزتر‬ ‫بون‪ ،‬پڕۆس���ەی ئاشتی و بانگەشەكردن بە‬ ‫زمان���ی دایك و پەیڕەوكردنی سیس���تەمی‬ ‫هاوسەرۆكی شارەوانییەكان لەالیەن بەدەپە‬ ‫وە‪ ،‬س���ێ هۆكاری سەرەكی بوون بۆئەوەی‬ ‫بەدەپە بەهێزتر ببێ���ت‪ ،‬لەهەڵبژاردنەکەدا‬ ‫بانگەشەی توند لەنێوان پارتە سیاسیەكانی‬ ‫توركیا بەدیدەكرا‪ ،‬شارە كوردییەكان ببونە‬ ‫چەقی ملمالنێی نەتەوەیی و خزمەتگوزاری‪،‬‬ ‫بەدەس���تهێنانی ش���ارەوانی هەر ش���ارێك‬ ‫لەالی���ەن كوردەوە‪ ،‬پڕۆژەی س���ەربەخۆیی‬ ‫ئیدارەی خۆجێی تێدا جێبەجێ دەكرێت و‬ ‫داهاتی ئەو ش���ارە بۆ خەڵكی ئەو شارانە‬ ‫خەرج دەكرێت���ەوە‪ ،‬ملمالنێی پارتەكان لە‬ ‫ش���ارە كوردییەكان ئەوە دەردەخات كورد‬ ‫بە س���تراتیژی خۆبەڕێوەبەرێتی بەشداریی‬ ‫كارای هەڵبژاردن بوە‪.‬‬ ‫ئامەد‬ ‫ش���اری ئامەد بە پایتەختی سیاس���یی‬ ‫و رۆش���نبیری كوردان���ی باكور ناس���راوە‪،‬‬ ‫ئ���ەم ش���ارە بەه���ۆی ئ���ەوەی زۆرب���ەی‬ ‫دانیش���توانەكەی كوردە‪ ،‬زیاتر لە دە ساڵە‬ ‫كورد شارەوانی گەورەو هەندێ‌ لەقەزاكانی‬ ‫ئامەدی بەدەس���تەوەیە‪ ،‬لەم هەڵبژاردنەدا‬ ‫ملمالنێ���ی س���ەرەكی لەنێ���وان بەدەپە و‬ ‫ئاك پارتی دەبێت‪ ،‬ب���ەاڵم بەهۆی ئەوەی‬ ‫زۆربەی دانیش���توانی ئەو شارە پشتگیریی‬ ‫لە كاندیدەكانی بەدەپە دەكەن‪ ،‬دەنگەكانی‬ ‫بەدەپە لەپێش���ترە‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی ئاك‬ ‫پارتی باس لە پڕۆژەی س���تراتیژی كردوە‬ ‫بۆ ئەو شارە لەوانەش دروستكردنی هێڵی‬ ‫ش���ەمەندەفەر لەئام���ەدەوە ب���ۆ هەولێر‪،‬‬ ‫دروس���تكردنی دو نەخۆش���خانەی گەورە‬ ‫لەوش���ارە‪ ،‬ب���ەاڵم ئامەدیی���ەكان پڕۆژەی‬ ‫نەتەوەییان خس���تۆتە پێش���ەوەی پڕۆژە‬ ‫خزمەتگوزاری���ەكان‪ .‬گوڵت���ان كش���اناك‬ ‫هاوس���ەرۆكی بەدەپە و كاندید بۆ پۆستی‬ ‫ش���ارەوانی گەورەی ئامەد‪ ،‬دەیان پڕۆژەی‬ ‫بۆ ئەو شارە ئامادەكردووە و پالنی تایبەتی‬ ‫هەیە بۆ زیادكردنی داهاتی ش���ارەوانی لە‬ ‫رێگ���ەی بەرزكردن���ەوەی ژێرخانی ئامەد‪،‬‬ ‫هەروەها فڕات ئانڵی هاوكاندیدی شارەوانی‬ ‫ئام���ەد كاردەكات لەپێن���اوی بایەخدان بە‬ ‫ژینگەی ئامەد و بەرزكردنەوەی س���ەرخانی‬ ‫ئەو شارە‪.‬‬ ‫ئورفا‬ ‫پارێزگای ئورفا لەدوای غازی عەنتاپەوە‬ ‫دوەمین شاری باكورە و نەتەوەكانی كورد‪،‬‬ ‫ت���ورك‪ ،‬عەرەب و س���ریانی لەو ش���ارەدا‬

‫دەژین‪ ،‬بەدەپە لەپێناوی بەدەس���تهێنانی‬ ‫پۆس���تی ش���ارەوانی گ���ەورەی ئورفا‪ ،‬كە‬ ‫لەدەس���تی ئ���اك پارتیدای���ە‪ ،‬عوس���مان‬ ‫بایدەمیری كاندیدكردبو‪ ،‬بایدەمیر سەرۆكی‬ ‫شارەوانی پێشوی ئامەد بوو‪ ،‬لە دوو خولی‬ ‫پێش���وی ئامەد سەركەوتو بوو‪ ،‬شێوازێكی‬ ‫تایبەت���ی هەیە بۆ كارك���ردن و وتاربێژی‪،‬‬ ‫قسە بۆ هەركەس���ێك بكات یان سەردانی‬ ‫هەر شوێنێكی كردبێت‪ ،‬سەركەوتوبووە لە‬ ‫گەیاندنی پەیامەكەی و س���ەرنج راكێشانی‬ ‫دەنگ���دەران‪ ،‬ل���ەم هەڵبژاردن���ەدا بە ‪37‬‬ ‫پ���ڕۆژە ركابەری كاندیدەك���ەی ئاك پارتی‬ ‫ك���رد‪ ،‬هەرچەندە جی���اوازی دەنگی نێوان‬ ‫ئاك پارتی و بەدەپە ل���ە هەڵبژاردنەكانی‬ ‫پێشودا زۆر السەنگ بووە و لە بەرژەوەندی‬ ‫ئاك پارتی دابوو‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەم هەڵبژاردنە‬ ‫دەنگ���ی بەدەپ���ە و ئ���اك پارت���ی زۆر لە‬ ‫یەكت���ری نزیك بۆت���ەوە‪ .‬چاودێران باس‬ ‫لەوە دەكەن بردنەوەی بەدەپە لەو ش���ارە‪،‬‬ ‫بەدەپە ل���ە س���ەركەوتنێكی چ���اوەڕوان‬

‫گەش���تیارییەكانی توركیا‪ ،‬پێكهاتەی ئەو‬ ‫ش���ارە لە چەند عەش���یرەتێك پێكهاتووە‪،‬‬ ‫لەماوەی پێشودا شارەوانی ماردین لەالیەن‬

‫دەنگی بەدەپ���ە و هەدەپە نزیك دەبێتەوە‬ ‫ب���ۆ لە ‪ %10‬ئ���ەم رێژەیەش ب���ۆ ئایندەی‬ ‫سیاس���ەتی كوردان���ی باك���ور رێژەیەكی‬

‫نةورؤزى دوو مليؤنى لةئامةد‬

‫ بایك‪ :‬بونی هەدەپە بۆ درێژەپێدانی خەباتی سیاسیی گرنگە‬‫ ئۆك‪ :‬لەپاش هەڵبژاردن كانتۆنەكانی باكور رادەگەیەنین‬‫نەكراو نزیك دەكاتەوە‪ ،‬ئەم ش���ارە بەهۆی‬ ‫ئ���ەوەی مێژویەگی دێرینی هەیە و چەندین‬ ‫عەشیرەت لەو ش���ارەدا هەن‪ ،‬سەاڵحەدین‬ ‫دەمیرتاش هاوسەرۆكی بەدەپە‪ ،‬نەوەدەمین‬ ‫كۆبونەوەی جەماوەریی بەدەپەی ئەنجامدا‬ ‫كە دوا كۆبونەوەی هەڵبژاردن بوو لە شاری‬ ‫ئورفا‪.‬‬ ‫دێرسیم‬ ‫ش���اری تونجێلی (دێرسیم) یەكێكە لەو‬ ‫ش���ارانەی ملمالنێی تون���دی بەخۆوە بینی‬ ‫لەنێ���وان بەدەپە و جەهەپە‪ ،‬ئەم ش���ارە‬ ‫بەهۆی ئ���ەوەی زۆربەی دانیش���توانەكەی‬ ‫عەلەوین‪ ،‬دانیش���توانی ئەو شارە سۆزیان‬ ‫هەی���ە بۆ كەمال كڵچدار ئۆغڵو س���ەرۆكی‬ ‫جەهەپە‪ ،‬كە كەس���ێكی عەلەویە و خەڵكی‬ ‫ئ���ەو ش���ارەیە‪ ،‬هەرچەن���دە لەو ش���ارەدا‬ ‫س���اڵی ‪ 2009‬كورد توانی سەركەوتوبێت و‬ ‫شارەوانی لەو شارە بەدەستبهێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە هەڵبژاردنی پارلەمان���ی ‪ 2011‬جەهەپە‬ ‫زیات���ر لە نیوەی دەنگەكانی ئەو ش���ارەی‬ ‫بەدەس���تهێنا‪ ،‬لەبەرئ���ەوە خ���زر بەختیار‬ ‫ئایتاچ‪ -‬ی كاندید كردبو‪ ،‬ئایتاچ كەس���ێكە‬ ‫ئەندامی گەورەترین عەشیرەتی دێرسیمە‪،‬‬ ‫بەدەپە لەپێناو بردنەوەی ش���ارەوانی ئەو‬ ‫شارە هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتە چەپەكانی‬ ‫ت���ری ئەو ش���ارە ك���رد‪ ،‬بەرەیەكیان دژی‬ ‫جەهەپە دروستكرد‪ ،‬ئاك پارتی لەو شارەدا‬ ‫زۆر الوازە و ل���ە هەڵبژاردن���ی پەرلەمانی‬ ‫پێش���ودا نەیتوان���ی هی���چ كاندیدێكی لە‬ ‫دێرسیم سەركەوتوبێت‪ .‬گەورەترین كێشەی‬ ‫دێرس���یم بێكاریی���ە‪ ،‬هەروەه���ا كێش���ەی‬ ‫ترافیكی ناو ش���ار و هاتوچۆش���ی هەیە‪،‬‬ ‫بەدەپ���ە محمد علی ب���ۆڵ‪ -‬ی كاندید كرد‪،‬‬ ‫ب���ۆڵ پالنی هەیە بۆ ئەو گوندنیش���ینانەی‬ ‫ئێس���تا لە ناو دێرسیمدان كار ئاسانیان بۆ‬ ‫ب���كات بۆ ئەوەی بگەڕێن���ەوە دێهاتەكان و‬ ‫بای���ەخ بە كەرتی كش���توكاڵ و ئاژەڵداری‬ ‫بدەن‪ ،‬دێرسیم كێش���ەی ژێرخانی هەیە و‬ ‫هەر دوو پارت بانگەش���ەی چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكان دەكەن‪.‬‬ ‫ماردین‬ ‫ش���اری ماردی���ن یەكێك���ە ل���ە ش���ارە‬

‫ئ���اك پارتی���ەوە بەڕێ���وە ب���راوە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫ملمالنێ���ی س���ەرەكی لە نێ���وان بەدەپە و‬ ‫ئاك پارتیدایە‪ ،‬س���ەرۆكی شارەوانی پێشو‬ ‫لەم���اوەی رابردودا كەمتری���ن خزمەتی بە‬ ‫ماردین ك���ردووە‪ ،‬لەبەرئ���ەوە ئاك پارتی‬ ‫بۆ ئەم هەڵبژاردنە كەس���ێكی تری بەناوی‬ ‫وەج���دی كاهرامان‪ -‬ی كاندید كرد‪ ،‬بەدەپە‬ ‫بۆ ئەوەی ئەو شارە لەژێر دەستی ئەكەپە‬ ‫دەربهێنێ���ت ئەحم���ەد ت���ورك‪ -‬ی كاندید‬ ‫كردبو‪ ،‬تورك سیاسەتمەدارێكی ناسراوە و‬ ‫رۆڵی سەرەكی بینیوە لە سەرۆكایەتیكردنی‬ ‫پارتەكانی باكور و ماوەی چەند س���اڵێكە‬ ‫پەڕلەمانتارێك���ی كارا بووە‪ ،‬ئەحمەد تورك‬ ‫ب���اس ل���ەوە دەكات پالن هەی���ە ژمارەی‬ ‫گەش���تیارانی ماردین ل���ە ملیۆنێكەوە بۆ‬ ‫‪ 5‬ملی���ۆن بەرزبكەن���ەوە‪ ،‬بەه���ۆی ئەوەی‬ ‫لەماوەی پێش���ودا س���ەرۆكی ش���ارەوانی‬ ‫پێشو س���ەركەوتو نەبووە لە خزمەتكردنی‬ ‫ماردین هەروەها ه���ەزاران ئەندامانی چەند‬ ‫عەش���یرەتێكی ئەو شارە پش���تگیریان بۆ‬ ‫بەدەپە راگەیاند‪.‬‬ ‫زیادبونی ژمارەی شارەوانییەكان‬ ‫لەهەڵبژاردن���ی ش���ارەوانییەكانی ‪2009‬‬ ‫ئەوكات پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی د‪.‬ت‪.‬پ‬ ‫نوێنەرایەتی كوردی دەركرد‌و ئەحمەد تورك‬ ‫س���ەرۆكیبو‪ ،‬توانی سەركەوتنێكی بەرچاو‬ ‫بەدەستبهنێت بەوەی ‪ % 5.7‬ی دەنگەكان‬ ‫ببا‌و ‪ 96‬ش���ارەوانی بەدەس���تبهێنێت كە‬ ‫یەكی���ان ش���ارەوانی گ���ەورەی ئامەد بو‪.‬‬ ‫ل���ەم هەڵبژاردن���ەدا ئەگەری ئ���ەوە هەیە‬ ‫ژماری ش���ارەوانییە گەورەكان زیاتر ببێت‪،‬‬ ‫بەكاندید كردنی ئەحمەد تورك بۆ ماردین‌و‬ ‫عوس���مان بایدەمی���ر ب���ۆ ئورف���ە یەك لە‬ ‫سیاس���ەتە گرنگەكان���ی ب‪.‬د‪.‬پ یە بۆ ئەو‬ ‫مەبەستە‪.‬‬ ‫بەپێی ئاماری هەڵبژاردنەكانی پێش���و‪،‬‬ ‫ئاك پارتی لە زۆربەی ش���ارە كوردییەكان‬ ‫لەپێش���ەوە بووە‪ ،‬هەروەها لە هەڵبژاردنی‬ ‫پێشوی شارەوانی لەكۆی ‪ 21‬شاری كوردی‬ ‫ش���ارەوانی ‪ 12‬ش���اری بەدەس���تهێنابوو‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم بەدەپە تەنها هەش���ت ش���ارەوانی‬ ‫لەسەر ئاس���تی پارێزگا بەدەس���تهێنابوو‪،‬‬ ‫یەك لەش���ارەوانی گەورەی بەدەستهێنابو‪.‬‬

‫بەرچ���اوە‪ ،‬هەروەها بەهۆی ئ���ەوەی ئاك‬ ‫پارتی بەهۆی كێشەكانی لەگەڵ جەماعەت‬ ‫زیان���ی بەركەوتوە‪ ،‬ئ���ەم الوازبونەی ئاك‬ ‫پارت���ی و بەهێزبونی ك���ورد وا دەكات‪ ،‬لە‬ ‫هەڵبژاردنی پەڕلەمانی ساڵی ئایندەدا‪ ،‬ئاك‬ ‫پارتی ئەگەر سەركەوتو بوو بەبێ هاوكاری‬ ‫پارلەمانتاران���ی كورد نەتوانێت بەش���ێكی‬ ‫یاس���اكان تێپەڕێنێت‪ ،‬ئەمەش لە ئایندەدا‬ ‫خزم���ەت بەس���تراتیژی نەتەوەی���ی كورد‬ ‫دەكات و دەیكات بە بەش���دارێكی سیاسی‬ ‫ناو پارلەمانی ئایندەی توركیا‪.‬‬ ‫بەشداریی هەدەپە گرنگە‬ ‫ئ���ەوەی تینێك���ی بەهەڵبژاردنەكان���ی‬ ‫ئەمج���ارەدا ئەوەیە كە پارت���ی دیموكراتی‬ ‫گ���ەالن (هەدەپە) لەش���ارەكانی رۆژئاوای‬ ‫توركی���ا بەش���داریی هەڵبژاردن���ی ک���رد‪،‬‬ ‫بەتایبەت���ی لەمێترۆپۆلێك���ی وەك‬ ‫ئیس���تەمبول دەیان كاندیدی بۆ پۆس���تی‬ ‫ش���ارەوانی ناوچەی���ی هەبو‪ .‬س���ەباحەت‬ ‫تونجەل هاوس���ەرۆكی هەدەپە لەدیدارێكی‬ ‫تەلەفیزیۆنیدا رایگەیاند ئەم هەڵبژاردنە بە‬ ‫بەش���داریی پارتەكەیان گرنگی خۆی هەیە‬ ‫بەوە دەنگی كورد زیارتر بوەو ئەمەش وەك‬ ‫ریفراندۆمێك وایە كە كورد ئیتر خۆی خۆی‬ ‫بەڕێوەببات‪.‬‬ ‫جەمیل بای���ك‪ ،‬هاوس���ەرۆكی ك‪.‬ج‪.‬ك‬

‫رایگەیاندوە كە بونی هەدەپە بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫ش���ارەوانییەكان‌و داهاتو بەگرنگ دەزانێت‬ ‫ب���ۆ درێ���ژە پێ���دان بەخەباتی سیاس���یی‬ ‫لەباك���ور‪ ،‬بایك ئەوەش���ی راگەیاندوە كە‬ ‫دەشێ‌ لەئێس���تادا هەدەپە دەنگی بەرچاو‬ ‫بەدەستنەهێنێت‪ ،‬بەاڵم بۆ داهاتوی توركیا‬ ‫رۆڵێكی بەرچاو دەگێڕێت‪.‬‬ ‫ك‪.‬ج‪.‬ك‪ :‬چوار كانتۆن رادەگەیەنین‬ ‫لەكاتی بەدەس���تهێنانی پۆس���تی چوار‬ ‫ش���ارەوانی گەورەی باكور( ئامەد‪ ،‬ئورفە‪،‬‬ ‫وان‌و ماردی���ن) ك���ورد دەبێت���ە بەش���ێك‬ ‫لەس���یتەمی خۆبەڕێوەبەرایەتی‪ ،‬س���ەبری‬ ‫ئۆك‪ ،‬ئەندامی دەستەی ك‪.‬ج‪.‬ك رایگەیاند‬ ‫لەپ���اش هەڵبژاردن چوار كانتۆن لەباكوری‬ ‫كوردستان رادەگەیەنن‪.‬‬ ‫لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ ئاژانسی فرات‬ ‫س���ەبری ئۆك ئەوەی راگەیاندووە ك‪.‬ج‪.‬ك‬ ‫لەپاش هەڵب���ژاردن لەپارێزگاكانی ئامەد‪،‬‬ ‫وان‪ ،‬ماردی���ن‌و ئورفە كانتۆنی س���ەربەخۆ‬ ‫رادەگەیەنن‪ .‬ئۆك ئەوەشی راگەیاندووە كە‬ ‫خەباتی كورد لەباكور گەیشتۆتە ئاستێكی‬ ‫وا كە كانتۆن رابگەیەنن‌و ئیتر كورد خۆی‬ ‫ئیدارە بكات‪ .‬ئاماژە بە پەیامەكەی نەورۆزی‬ ‫عەبدوڵاڵ ئۆجەالن كرد بەوەی هەڵبژاردنی‬ ‫ئەمجارە بۆ ك���ورد وەك ریفراندۆم وایە بۆ‬ ‫ئەوەی سەربەخۆیی خۆیان یەكالبكەنەوە‪.‬‬

‫درودێك بۆ یەكەكانی پاراستنی گەل‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫فەرماندەی���ی گش���تیی یەكەكانی پاراس���تنی گەل‪ ،‬رۆژی‬ ‫دوشەممە ‪ 2014/3/24‬بەیاننامەیەكی گرنگی باڵوكردۆتەوە‪.‬‬ ‫تێیدا داوا لە گشت پارت‌و‪ ،‬رێكخستن‌و‪ ،‬بزوتنەوەی گەنجان‌و‬ ‫ژنان‪ ،‬بەرپرس���یارانی ئیدارەی زاتی دیموكراتی‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫نیش���تمانی كوردی‌و ئەنجومەنی گەلی رۆژئاوای كوردستان‌و‬ ‫تەڤگ���ەڕی كۆمەڵگەی دیموكرات���ی دەكات‪ ،‬ناكۆكییەكانیان‬ ‫ب���ەالوە بنێن‌و ل���ەم قۆناغە تەنگ���ە مێژویی���ەدا ریزەكانیان‬ ‫یەكبخەن‪ .‬هەروەها بانگەواز بۆ گشت هێزە كوردستانییەكان‬ ‫لە گشت بەشەكانی كوردستان‌و لەسەروشیانەوە سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێمی كوردس���تان‪ ،‬سەرۆكایەتی كۆما جڤاكێن كوردستان‪،‬‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردس���تان‪ ،‬پارتی ئاش���تی‌و دیموكراتی‪،‬‬ ‫یەكێتی نیش���تمانی كوردس���تان‌و بزوتنەوەی گۆڕان‌و تێكڕای‬ ‫گروپە كوردییەكان دەكات‪ ،‬كە ئەركی مێژویی خۆیان لەئاست‬ ‫ئەو هێرشە دڕندانەدا بەجێ بگەیەنن كە بەرەوڕوی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان بۆتەوە‪.‬‬ ‫دوای ئ���ەوەی بەیاننامەكە لە میدیاكان���ەوە باڵوكرایەوە‪،‬‬ ‫هەندێك لەو كەسایەتییانەی كە خۆیان بە سەربەخۆ دەزانن‪،‬‬ ‫بەپەلە وەخۆكەوتن‌و دەستیان بە رەخنەگرتن لە بەیاننامەی‬ ‫ئەو هێزە كرد كە هەتاوەكو ئێس���تاش قوربانی دەبەخشێت‌و‬ ‫ئەمانە لەش���ێوەی وتار‌و نوسراو لە الپەڕە كۆمەاڵیەتییەكاندا‬ ‫كۆمەلێك شتیان لەسەر ئەم بابەتە نوسیوە‪ .‬هەروەها هەندێك‬ ‫لە كەس���ایەتییە سیاس���ییەكانی رۆژئاوای كوردستانیش ئەم‬ ‫نەریتەی���ان دوبارەكردەوە‪ .‬گومانی تێدا نییە كە بیروڕای ئەم‬ ‫كەس���ایەتییانە لە هەمان كاتدا هەڵوێستی پارتییەكانیشیان‬ ‫پیشاندەدات‪.‬‬ ‫دەبوا ئەم هێزانە س���ەرەتا بەپی���ر بانگەوازی ئەم هێزەوە‬ ‫بچونای���ە ك���ە تاوەكو ئێس���تاش قوربانی ب���ۆ بەرگریكردن‬ ‫ل���ە رۆژئاوای كوردس���تان لەئاس���ت هێ���زە تیرۆركاریەكان‬ ‫دەبەخش���ێت ك���ە دەیانەوێ پەالم���اری ب���دەن‌و بیكەن بە‬

‫ئیمارەتێكی ئیس�ل�امی‪ .‬بەداخێكی گرانەوە كە ئەم نوسەرانە‬ ‫بەناوی رەخنە‌و نوس���ینەوە هەڵوێس���تی ی‪.‬پ‪.‬گ بە الوازی‬ ‫دەشوبهێنن‌و پێیانوایە كە توانای نییە بەرەنگاری هێرشەكانی‬ ‫داعش ببێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەو پرسیارەی كە خۆی زەقدەكاتەوە ئەمەیە بۆچی‬ ‫ئەو كەس���ایەتییانە هەوڵی ش���كاندنی س���ومعەی یەكەكانی‬ ‫پاراس���تنی گەل دەدەن؟ هەروەها بەشك‌و گومانەوە سەیری‬ ‫هەمو رەفتار‌و بەیانێكی ئەم هێزە دەكەن؟ ئەمە لەكاتێكدایە‬ ‫كە گەلێ���ك هێزی جیهانی‌و ناوچەیی بەگرنگییەوە س���ەیری‬ ‫ئەم هێزە دەكەن كە هەر لەس���ەرەتای دروستبونیەوە هەوڵی‬ ‫خۆناساندن‌و خۆس���ەلماندنی داوە‌و ئەوەیشی سەلماندوە كە‬ ‫هێزێكی یەكگرتو‪ ،‬رێكخس���تە‌و تۆكمەیە‌و پێگەیەكی تایبەتی‬ ‫لەناو ئۆپۆزیسیۆنی چەكداریی سوریادا هەیە‪.‬‬ ‫بێگومان ئەو بەیاننامەیەی كە ی‪.‬پ‪.‬گ دەریكردوە‪ ،‬جێگەی‬ ‫هەمو رێ���ز‌و حورمەتێك���ی هەیە‪ .‬بانگەوازێكە كە لەئاس���ت‬ ‫رۆژئاوای كوردستاندا ئەوپەڕی رۆحی بەرپرسیارێـتی مێژویی‬ ‫تێدای���ە‪ ،‬هەروەها بانگەوازێكە كە بەوپ���ەڕی خاكەڕایی ئەم‬ ‫هێزەوە نوسراوە لەكاتێكدا كە ئەم هێزە لە سەرەتای شۆڕشی‬ ‫رۆژئاوای كوردستانەوە گەلێك سەركەوتن‌و دەسكەوتنی زۆری‬ ‫بەدیهێناوە‪ .‬ئەمە بانگەوازێكە كە بنەڕەتی یەكێتیی نەتەوەیی‬ ‫لەناو پێكهات‌و توێژەكانی كۆمەڵگە بنیاتدەنێت‪ .‬ئەوانەیش���ی‬ ‫كە ئەم بانگەوازە بە الوازی هەڵوێس���تی ی‪.‬پ‪.‬گ لەبەرانبەر‬ ‫هێ���زە تیرۆركاریی���ەكان‌و پاراس���تنی رۆژئاوای كوردس���تان‬ ‫دەشوبهێنن‪ ،‬بێگومان ئەوانە هەڵەبار‌و وەهمپەرستن‪.‬‬ ‫ئەو قۆناغەی كە رۆژئاوای كوردس���تانی پێدا تێپەڕدەبێت‪،‬‬ ‫گەلێك هەس���تیارە‪ .‬بۆی���ە لە هەمومان دەخ���وازرێ هەوڵی‬ ‫لێكنزیكردن���ەوەی بیروبۆچونەكان لەنێوان هەردو ئەنجومەنە‬ ‫كوردییەكە بدەین‌و لەوە زیاتر ئەو وێنەیە لەبەریەك نەترازێنین‬ ‫كە لەنێوان گروپە سیاسییەكانی رۆژئاوای كوردستان هەیە‪.‬‬ ‫هەروەها پێویس���تە ئەو راس���تیەیش بزانرێ كەوا یەكەكانی‬ ‫پاراستنی گەل هێزێكی نیشتمانی كوردییە‌و بەهیچ شێوەیەك‬ ‫ئەجێندای حیزبی پیادەناكات بەوجۆرەی هەندێك بانگەشەی‬ ‫ب���ۆ دەكەن! ئێمەیش لەم قۆناغەدا داواكارین كە رێز لە هێزە‬ ‫قارەمانەكانمان بگیرێت‪ .‬ئەو هێزەی كە بە خەندەقی بەرگری‬ ‫خۆی���ان لە جزی���رە‪ ،‬كۆبانی‌و عەفری���ن تابلۆیەكی پڕاوپڕ لە‬ ‫قارەمانێتیان خوڵقاندوە‪ .‬ئەمەیش داستانێكە كە وەچەكانی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان بۆ سااڵنی ساڵ بەبااڵیدا هەڵدەڵێن‪ ،‬وەك‬ ‫چۆن ئەمڕۆ بەبااڵی داستانەكانی دەرسیم‪ ،‬ئاگری‪ ،‬مەهاباد‌و‬ ‫راپەرینی باشور‌و داستانی زیندانی ئامەددا هەڵدەڵێینەوە‪.‬‬

‫تايبةت‬

‫ذمارة (‪ )4٦1‬دو شةممة ‪2014/3/31‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫لەبارەی كەمینەكانی جیهانی عەرەبیەوە‬

‫دەوڵەتی فەڵەستینی‌و دۆزی كوردو مافی كەمینەكان بۆ چارەی خۆنوسین لەجیهانی عەرەبیدا‬

‫هةول َير‬

‫نوسینی كامل النجار‬ ‫و‪ .‬شكاك نەژاد پور‬

‫(‪)2-1‬‬ ‫‪ -1‬ب���ەڕای ت���ۆ كامی���ان رەوات���رە‪،‬‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتێكی مەدەنی لەسەر‬ ‫ێ جیاوازی‬ ‫بنەمای هاونیش���تمانیبون بەب ‌‬ ‫نەتەوەی���ی‌و ئاین���ی‌و رێزگرتن���ی مافی‬ ‫س���ەرجەم نەت���ەوەو ئاین���ەكان‪ ،‬یاخود‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتێك لەس���ەر بنەمای‬ ‫نەتەوەی���ی‌و ئیتنی ب���ەدەر لەگەوهەرو‬ ‫ناوەڕۆكی شێوازی حوكمڕانی؟‬ ‫پێویس���تە ئ���ەوەش لەبەرچاو بگرین‬ ‫كە نابێ���ت جارێكی دیكە ئەو رەوڕەوەیە‬ ‫دوبارە دابهێنینەوەو كە بەر لەدایكبونی‬ ‫مەس���یح س���ۆمەریەكان دایانهێناب���و‪،‬‬ ‫دەوڵەتان���ی خۆرئ���اوا لەس���ەدەكانی‬ ‫ناوەڕاستدا چەندین دەوڵەتی نەتەوەیی‌و‬ ‫ئیتن���ی‌و ئاینی���ان تاقیكردەوە‪ ،‬ش���ەڕو‬ ‫ش���ۆڕێكی زۆری���ش لەنێوانیان���دا بەرپا‬ ‫بوو‪ ،‬چەندان ملیۆن مرۆڤ لەو پێناوەدا‬ ‫بونە قوربانی‌و پارەو س���امانێكی زۆریش‬ ‫بەفیڕۆچو‪ ،‬دواجار گەیشتنە ئەو باوەڕەی‬ ‫كە دەوڵەتی مەدەنی باشترین چارەسەرە‬ ‫ئەگ���ەر لەس���ەر بنەم���ای دەمارگیری‌و‬ ‫توندوتیژی���ی نەتەوەی���ی یاخ���ود ئاینی‬ ‫دانەمەزرابێ���ت ئەوروپ���ا بەرەوپێش چو‬ ‫بەڕادەی���ەك بو بە چرایەكی رۆش���ن بۆ‬ ‫زانس���ت‌و مافەكانی م���رۆڤ‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫ئێم���ە ب���ەرەو دوا گەڕاین���ەوەو خۆمان‬ ‫لەنێ���و قەپێلكی تیرەگەریم���ان‌و رێبازە‬ ‫جیاوازەكانی ئاینیمانه���دا قەتیس كرد‪،‬‬ ‫لەسەدەی بیستیشدا دەوڵەتی نەتەوەیی‬ ‫عەرەبیمان لەسوریەو عیراق تاقیكردەوە‪،‬‬ ‫ئەنجامەكەی چی بو؟ پاوەنكردنی هێزو‬ ‫پارەو س���امانی واڵت لەالی���ەن پیاوانی‬ ‫دەستە اڵت بۆ س���ەركوتكردنی هاواڵتی‬ ‫ئاس���ایی‌و كەساس���كردنی بەكارهێنرا‪،‬‬ ‫ب���ەەدەر لەئەف���كارو بی���روڕای ئیتنی‌و‬ ‫ئاینی���ان‪ ،‬س���ەدام حوس���ین‪ ،‬ش���یعەو‬ ‫كوردو ئێزدی‌و توركمانی چەوس���اندەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەو سوننانەش كە سەر بەحزبی‬ ‫بەعس نەب���ون دوچاری چەوس���انەوەو‬ ‫پەراوێزخس���تن‌و كوشتن بونەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫دەوڵ���ەت خاوەنی هی���چ دامەزراوەیەكی‬ ‫یاسایی نەبو‪ ،‬هەمان حاڵەت لەسوریاش‬ ‫رویدا ئێران باشترین نمونەیە بۆ دەوڵەتی‬ ‫ئاینی كە پش���ت بەش���ەریعەتی ئیالهی‬ ‫دەبەس���تێت‌و دامەزراوە یاساییەكانیش‬ ‫وەالن���راون‪ ،‬كەواتە دەوڵەت���ی مەدەنی‬ ‫باش���ترین زامنە بۆ مرۆڤ���ی عەرەبی كە‬ ‫كەرامەتی خۆی بپارێزێت‌و بەیەكس���انی‬ ‫مامەڵ���ە لەگەڵ كەس���انی دیكەدا بكات‬ ‫ێ بەباوەڕی ئاینی یاخود‬ ‫بۆ ئەوەی گ���و ‌‬ ‫ئیتنیان بدات یان ئەو پلەو پۆستەی كە‬ ‫لەدەوڵەتی یاسادا هەیانە‪.‬‬ ‫‪ -2‬چ���ۆن لەڕێگاكان���ی چارەس���ەری‬

‫كێش���ەی فەلەس���تینی‌و هێنان���ەدی‬ ‫ئاش���تیەكی دادپەروەران���ە دەڕوانێ‌ كە‬ ‫ماف���ە بنەڕەتیەكانی گەلی فەلەس���تینی‬ ‫دەس���تەبەر ب���كات بەپێ���ی پەیماننامە‬ ‫نێودەوڵەتی���ەكان‌و بڕیارەكان���ی نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكان؟‬ ‫كێش���ەی فەلەس���تینی كێش���ەیەكی‬ ‫ق���ورس‌و ئاڵ���ۆزەو بەهێزی س���ەربازی‬ ‫ێ‬ ‫چارەس���ەر ناكرێ���ت‪ ،‬لەبەرئ���ەوە دەب ‌‬ ‫پەنا ب���ۆ بەڵگەنام���ە نێودەوڵەتیەكان‌و‬ ‫بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان ببرێت‪،‬‬ ‫بڕیارەكان���ی نەت���ەوە یەكگرتوەكانیش‬ ‫فەلەستینیان كردوە بەدو بەشەوە‪:‬‬ ‫بەش���ێك ب���ۆ جولەكەو بەش���ێك بۆ‬ ‫فەلەس���تینیەكان‪ ،‬لەگ���ەڵ ئ���ەوەی ئەم‬ ‫بڕیارە بڕیارێكی س���تەمكارانەیە بۆ گەلی‬ ‫فەلەس���تینی كە هەزاران س���اڵە لەسەر‬ ‫هەمو خاكی فەلەس���تینیان ژیاون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بون���ی ئیس���رائیل بۆتە راس���تیەك كە‬ ‫نوكوڵی لێناكرێت‌و كۆمەڵی نێودەوڵەتیش‬ ‫پەس���ەندی كردوە‪ ،‬خۆناكرێت ئیسرائیل‬ ‫الببرێت‌و ئیسرائیلیەكانیش فڕێبدرێنە ناو‬ ‫دەریاوە‪ ،‬وەك ئەحمەد سەعید‪ ،‬لەرادیۆی‬ ‫دەنگی عەرەبەوە دەڵێت «بەاڵم جێگەی‬ ‫داخ���ە ك���ە ئیس�ل�امیەكانی بزوتنەوەی‬ ‫حەم���اس‌و عەلمانیەكانیش لەبزوتنەوەی‬ ‫فەت���ح‌و حكومەتە عەرەبیە س���تەمكاران‬ ‫هێشتا بازرگانی بەم پرسەوە دەكەن»‪.‬‬ ‫بزوتن���ەوەی حەم���اس ك���ە بازرگانی‬ ‫بەئیس�ل�امەوە دەكات‌و وەه���م‌و خەیاڵ‬ ‫دەفرۆش���ێتە فەلەس���تینیەكان‌و خەون‬ ‫بەجێبەجێكردنی شەریعەتی ئیسالمیەوە‬ ‫دەبینێت لەدەوڵەتێكی وەهمیدا كە بونی‬ ‫نیەو هیچ ئومێدێكی���ش نیە بەم نزیكانە‬ ‫بێتە دی‪ ،‬چەند موش���ەكێكی سەرەتایی‬ ‫ئاڕاستەی ئیسرائیل دەكەن تا بەنوێترین‬ ‫فڕۆكەی جەنگی‌و بەترس���ناكترین چەك‌و‬ ‫موش���ەكی ئاس���مانی لەخۆرهەاڵت���ی‬ ‫ناوەڕاس���تدا وەاڵمیان بداتەوە كە دەبێتە‬ ‫هۆی كوش���تنی هەزاران مرۆڤی بێتاوان‌و‬ ‫وێرانكردن���ی چەندی���ن خان���و‌و كارگە‪،‬‬ ‫بەرهەڵس���تی حەماس‌و رێگری س���وریاو‬ ‫(ح���زب الل���ه) ش بازرگانیەكی وەهمیە‬ ‫ب���ۆ فری���ودان‌و بەالرێدابردن���ی گەل���ی‬ ‫فەلەستینی‪ .‬بەڕای من باشترین چارەسەر‬ ‫بۆ كێش���ەكە ئەوەیە ك���ە بەزوترین كات‬ ‫هەڵبژاردنێ���ك ئەنجامبدرێ���ت كە گەلی‬ ‫فەلەس���تینی بڕیاری راش���كاوانەی خۆی‬ ‫تێدا بدات بەرەتكردن���ەوەی بزوتنەوەی‬ ‫حەماس‌و ئیسالمیە س���اختەكەی‪ ،‬ئینجا‬ ‫سەركردایەتی فەلەس���تینی یەكبگرێت‌و‬ ‫دەوڵەتێك���ی مەدەن���ی دابمەزرێنێت كە‬ ‫یاسا تێیدا س���ەروەر بێت نەك دروشمی‬ ‫بەتاڵ‌و نامەعقول‪ ،‬دەوڵەتانی كەنداویش‬ ‫پارەو سامانی نەوتەكەیان بخەنە جێگەی‬ ‫دروش���مە بەتاڵەكانیان‌و فشاریش بخەنە‬ ‫س���ەر ئەمری���كاو دەوڵەتان���ی خۆرئاوا‬ ‫ب���ۆ دانانی س���نورێك بۆ س���ەرپێچی‌و‬

‫«دەوڵەتی مەدەنی باشترین زامنە بۆ مرۆڤی‬ ‫عەرەبی كە كەرامەتی خۆی بپارێزێت‌و‬ ‫بەیەكسانی مامەڵە لەگەڵ كەسانی‬ ‫دیكەدا بكات‬

‫قودس‬

‫كن َيست (ثارلةمانى ئيسرائيل)‬

‫الساریەكانی ئیسرائیل‌و ناچاری بكەن تا‬ ‫سیاس���ەتمەدارانی عەرەب‌و چاالكوانی‬ ‫تەواوی بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان سیاس���ی دەبێ���ت لەسیاس���ەتمەدارانی‬ ‫قەبوڵبكات‪ ،‬لەنێویش���یاندا دامەزراندنی ئیس���رائیلیەوە فێرب���ن چ���ۆن س���ۆزو‬ ‫سیاس���ەتمەدارانی‬ ‫دو دەوڵەت���ی دراوس���ێی یەكت���ری كە خۆشەویس���تی‬ ‫قودسی خۆرهەاڵتی پایتەختی دەوڵەتی خۆرئاوایی بەدەست دێنن‪ ،‬ئیسرائیلیەكان‬ ‫فەلەستینی بێت‪ ،‬حكومەتەكانی ئەمریكاو بەرلەوەی ببن بەسەرۆك لەحكومەتەكانی‬ ‫دەوڵەتان���ی خۆرئ���اواش بەوژی���دان‌و واڵتەكەیاندا خۆیان لەسیاس���ەتمەدارانی‬ ‫بەئەخالق���ەوە مامەڵە لەگەڵ كێش���ەی خۆرئ���اوا نزیكدەكەن���ەوە‪ ،‬ب���ۆ نمونە‪،‬‬ ‫فەلەس���تینیدا ناكەن‪ ،‬بەڵك���و لەڕوانگەو ئەنگیال میركل بەرلەوەی ببێتە سەرۆكی‬ ‫دیدی بەرژەوەندیە مادیەكانی خۆیانەوە حكومەت���ی ئەڵمانیا سیاس���ەتمەدارانی‬ ‫لەمەینەتی‌و ئازارەكانی گەلی فەلەستینی ئیسرائیلی بانگێشتیانكرد كە سەردانێكی جولەك���ە ب���و‪ ،‬ئەنجومەن���ی لۆردانیش‬ ‫دەڕوانن‪ ،‬ئەم بەرژەوەندیانەشیان مەگەر ئیس���رائیل ب���كات لەس���اڵی ‪ 2008‬دا بیست‌و دو ئەندامیان جولەكە بون‪ ،‬ئیدی‬ ‫ێ حكومەتە خۆرئاواییەكان كە‬ ‫تەنه���ا نەوتی دەوڵەتان���ی كەنداو ببێتە بەبۆنەی ئاهەنگی یادی شەس���ت ساڵەی چۆن دەش ‌‬ ‫هەڕەش���ە بۆیان‪ ،‬كە چەكێكی كاریگەرە دامەزراندن���ی دەوڵەتی ئیس���رائیلیەوە‪ ،‬ئ���ەو ژم���ارە زۆرەی لەوەزیرانی جولەكە‬ ‫لەگۆڕینی سیاس���ەتی ئ���ەم دەوڵەتانە‪ ،‬س���ەرۆك وەزیرانی ئیسرائیلی (ئۆڵمرت) تێدا بێت پش���تگیری فەلەس���تینیەكان‬ ‫بەاڵم ئەوەی جێگەی داخە حكومەتەكانی بەگەرمی���ەوە پێش���وازی لێك���ردو خۆی بكات لەدژی ئیسرائیل؟‬ ‫واڵتانی كەنداو پشت بەئەمریكاو واڵتانی ئام���ادەی فڕۆكەخان���ە ب���و‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫پێویس���تە عەرەب فێربن چۆن مامەڵە‬ ‫خۆرئ���اوا دەبەس���تن بۆ پاراس���تنیان‌و پێشوازی لەكەس نەكردوە لەفڕۆكەخانە لەگ���ەڵ سیاس���ەتمەدارانی خۆرئاوای���ی‬ ‫مانەوەیان لەدەستەاڵتدا بۆیە زۆر ئەستەمە جگە لەسەرۆك حكومەتەكان‪ ،‬رێگەیشی دەك���ەن بۆئ���ەوەی كاری���ان تێكب���ەن‌و‬ ‫بتوانن ب���ەڕوی ئەمریكادا بوەس���تنەوە‪ ،‬پێدا كە وتارێك لەكنێس���ت (پەرلەمان) بەئاڕاس���تەی بەرژەوەندیەكان���ی خۆیان‬ ‫لەبەرئ���ەوە كێش���ەی فەلەس���تینی بۆ پێشكەش بكات‪ ،‬بێگومان میركل یەكەم بیانجوڵێنن‪.‬‬ ‫دەیان س���اڵی دیك���ە لەش���وێنی خۆی كەس بو كە وتار لەكنێس���ت پێشكەش‬ ‫دەست نەگرنەوە لەبەخشنیی كۆمەك‌و‬ ‫بەچەقبەستویی دەمێنێتەوە‪ ،‬هەتا رژێمە بكات بێ‌ ئەوەی سەرۆكی دەوڵەت بێت‪ ،‬باربۆی دارایی تا زاڵبن بەسەر كاریگەریی‬ ‫كۆنەپەرس���تەكانی كەنداو لەدەستەاڵتدا دواجار كە بەسەرۆكی ئەڵمانیا هەڵبژێردرا لۆبی جولەكەدا‪ ،‬ب���ەاڵم ئەوەی جێگەی‬ ‫داخ���ە دەوڵەمەن���دان‌و س���ەرمایەدارانی‬ ‫ع���ەرەب بە ملیارەها دۆالر بۆ خۆش���ی‌و‬ ‫سیاسەتمەدارانی عەرەب دەبێت‬ ‫رابواردنی خۆیان یاخود بۆ دروستكردنی‬ ‫مزگەوت���ی گ���ەورە لەئەوروپ���ا خ���ەرج‬ ‫لەسیاسەتمەدارانی ئیسرائلەوە فێربن‬ ‫دەكەن‪ ،‬یاخود لەخوێندنگەو قوتابخانەی‬ ‫فێرب���ون‌و لەبەركردنی قورئان لەدەوڵەتە‬ ‫چۆن سۆزو خۆشەویستی سیاسەتمەدارانی‬ ‫هەژارەكاندا‪ ،‬بەاڵم گەرەكیان نیە متمانەی‬ ‫سیاس���ەتمەدارانی خۆرئ���اوا بەدەس���ت‬ ‫خۆرئاوایی بەدەستدێنن‬ ‫بێنن‪ ،‬چونكە كێشەی فەلەستینی بەالی‬ ‫ئەوانەوە بازرگانیەكە هاواڵتیانی خۆیانی‬ ‫بمێنن‪.‬‬ ‫لێبڕاوان���ە بەرگ���ری لەبەرژەوەندیەكانی پێ‌ تەفرە دەدەن تا كێشەو گرفتەكانیان‬ ‫لەهەمو‬ ‫بەجۆرێ���ك‬ ‫دەك���رد‪،‬‬ ‫ئیس���رایل‬ ‫‌و‬ ‫ی‬ ‫ئەمریك���‬ ‫هەڵوێس���تی‬ ‫چ���ۆن‬ ‫‪-3‬‬ ‫بیربەرنەوە‪ ،‬چارەس���ەركردنی كێش���ەی‬ ‫دەوڵەتانی خۆرئ���اوای دژ بەدامەزراندنی س���ەركردە خۆرئاواییەكان زیاتر بەتەنگ فەڵەستین بەواتای كۆتاییهاتنی بازرگانی‬ ‫دەوڵەت���ی س���ەربەخۆی فەلەس���تینی دۆس���تایەتی ئیس���رائیل‌و بەرگ���ری ئێران‌و س���وریاو (حزب الله)‌و حەماس‌و‬ ‫هەڵدەسەنگێنیت‪ ،‬لەدوای ئەو هەنگاوەی لێكردنیانەوە بوە‪.‬‬ ‫ئیخوان موسلمین دێت‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی‬ ‫ب���و‪،‬‬ ‫جولەك���ە‬ ‫می���ركل‬ ‫كە س���ەركردەی فەڵەس���تینی ناویەتی‬ ‫‪ - 4‬بەڕای تۆ ئەو هۆكارە سەرەكیانە‬ ‫ئابوریی‬ ‫بزوێن���ەری‬ ‫داینەمۆی‬ ‫ئەڵمانی���ا‬ ‫كاتێك پەنای بۆ نەت���ەوە یەكگرتوەكان‬ ‫چی���ن ك���ە وای لەدەوڵەتان���ی گەورەی‬ ‫كاریگەریی‬ ‫بۆیە‬ ‫بو‪،‬‬ ‫ئەوروپی‬ ‫كۆمەڵ���ەی‬ ‫ب���رد بۆ هێنانەدی ئ���ەو خەونە دێرینەی‬ ‫جیهان كردوە كە هەڵوێس���تی نەرێنیان‬ ‫ئەوروپیەكان‬ ‫س���ەركردە‬ ‫لەسەر‬ ‫گەورەی‬ ‫گەلی فەڵەستینی؟‬ ‫لەبەرامب���ەر دامەزراندن���ی دەوڵەتێك���ی‬ ‫كۆچبەرێكی‬ ‫كوڕی‬ ‫كە‬ ‫ساركۆزیش‬ ‫هەبو‪،‬‬ ‫خۆرئاوایی‬ ‫‌و‬ ‫ی‬ ‫ئەمریك‬ ‫سیاسەتمەدارانی‬ ‫كوردی س���ەربەخۆ هەبێت كە هەر چوار‬ ‫بەشێوەیەكی گش���تی هەمیشە لەهەوڵی مەجەڕی بو‪ ،‬باپیریشی – لەباوكیەوە – پارچەكەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست پێكەوە‬ ‫دوبارە هەڵبژاردنەوەیانن وەك س���ەرۆك جولەكەیەكی یۆنان���ی بو‪ ،‬پەیوەندیەكی گرێبدات���ەوە‪ ،‬ك���ە خواس���تێكی گەل���ی‬ ‫یاخود وەك نوێن���ەری پەرلەمانەكانیان‪ ،‬دۆس���تانەی بەهێزی لەگەڵ ئیس���رائیلدا ك���وردەو مافێكی رەوایە‪ ،‬هەروەها بۆچی‬ ‫لەئەمری���كادا كە جولەك���ە تێیدا خاوەن هەب���و‪ ،‬بەرگریش���ی لەبەرژەوەندیەكانی ئەم حاڵەتەی كورد بەئیس���رائیلی دوەم‬ ‫ماكینەی میدیای بینراو‌و بیستراوە‪ ،‬هیچ دەكرد‪ ،‬جالیەی جولەكەكانی فەرەنس���ا لەقەڵەم دەدرێت لەالیەن هەندی ناوەندی‬ ‫س���ەرۆكێك یاخود ئەندامێكی كۆنگرێس بەهێزتری���ن‌و دەوڵەمەندترین جالیەكانی فیكری‌و نەتەوەیی‌و لەجیهانی عەرەبیدا؟!‬ ‫لەهەڵبژاردنەكان���دا س���ەركەوتو نابێ���ت هەم���و ئەوروپا بون‪ ،‬كاریگەریی گەورەی‬ ‫بێگوم���ان یەكێ���ك لەمافەكانی گەلی‬ ‫ئەگەر لۆبی یەهودی پشتگیری لێنەكات‪ .‬لەسەر سیاسەتی فەرەنسا هەبو لەبەرئەوە ك���ورد‪ ،‬ماف���ی چ���ارەی خۆنوس���ین‌و‬ ‫ئۆبام���ا نەیدەتوان���ی لەخولی دوەمی ساركۆزی – كە خۆی بۆ هەڵبژاردنەكانی كۆكردن���ەوەی خاكی نیش���تمانەكەیەتی‬ ‫س���ەرۆكایەتی ئەمری���كادا س���ەركەوتن س���ەرۆكایەتی فەرەنسا كاندید كردبو – كە هێ���زە خۆرئاوایی���ەكان كردویانەتە‬ ‫بەدەس���ت بهێنێت ئەگەر جولەكەی توڕە نەیدەتوانی پش���تگیری فەلەستینیەكان چوار بەش‌و هەر بەشێكیشیان بەیەكێك‬ ‫بكردبایە لەبەرئەوە وێڕای نیازباشیش���ی بكات‌و جولەكەش لەخ���ۆی زویر بكات‪ ،‬لەدەوڵەتەكانی ئێ���ران‌و عیراق‌و توركیاو‬ ‫ك���ە لەقاهیرە دەریبڕی‌و وێ���ڕای هەوڵی س���ەبارەت بەبەریتانیاش ژمارەیەكی زۆر س���وریاوە لكاندوە‪ ،‬ئەو گەلە قارەمانەی‬ ‫زۆری بۆ بەدەستهێنانی هاوسۆزی گەالنی لەنوێنەران���ی پارتی لیبڕاڵ‪ ،‬لەحكومەتی كە لەپێش لەدایكبونی مەسیحەوە لەسەر‬ ‫ئیس�ل�امی‪ ،‬كەچی هێش���تا مەبەس���تی جولەكە بەشداربون‪ ،‬حزبی كرێكارانیش ئەم خاكە ژیاوە‪ ،‬هەر دەبێت ئەو مافەی‬ ‫یەكەم���ی هەڵبژاردنەوەی ب���و بۆ خولی ژمارەیەك���ی زیاتر لەنوێنەرانی جولەكەی بەدەست بێنێتەوە كە بەزەبری هێز لێی‬ ‫دوەم���ی س���ەرۆكایەتی بۆی���ە ناتوانیت تێدا بو‪ ،‬سەرۆكەكەش���ی (ئەدمیلیباند) زەوتك���راوەو ببێتە خ���اوەن دەوڵەتێكی‬ ‫رەزامەندی لەس���ەر داوای فەلەس���تینی هەروەها جولەكە بو‪ ،‬براكەش���ی (داڤید س���ەربەخۆ كە بتوانێت هەمو ئەو هۆزو‬ ‫نیش���انبدات ب���ۆ چونە نێ���و رێكخراوی میلیبان���د) ك���ە وەزی���ری دەرەوە ب���و تیرە كوردانەی كە ئاوارەی چەندین واڵت‬ ‫نەت���ەوە یەكگرتوەكان‪ ،‬چونكە ئەم كارە لەحكومەتەك���ەی (تۆن���ی بلیر) ئەویش ب���ون لەژێر یەك چەتردا كۆیان بكاتەوە‪،‬‬ ‫دەبێتە هۆی ئەوەی كە جولەكەو میدیای جولەك���ە بو‪ ،‬پێ���ش ئەوی���ش وەزیری بەاڵم كێش���ەكە لەوەدایە كە دەوڵەتانی‬ ‫ئەمریكی سەنگەری لێبگرن‪.‬‬ ‫دەرەوەی بەریتانیا (جاك س���ترو) هەر خۆرئ���اواو حكومەتەكانیان تەنها لەڕوی‬

‫«كورد ئەو گەلە قارەمانەی كە لەپێش‬ ‫لەدایكبونی مەسیحەوە لەسەر ئەم خاكە‬ ‫ژیاوە‪ ،‬هەر دەبێت ئەو مافەی بەدەست‬ ‫بێنێتەوە كە بەزەبری هێز لێی زەوتكراوەو‬ ‫ببێتە خاوەن دەوڵەتێكی سەربەخۆ»‬ ‫سیاس���یەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخەدا‬ ‫دەك���ەن‌و بەرژەوەندیەكانی���ان دەخەنە‬ ‫سەروی بەها ئەخالقیەكانەوە‪.‬‬ ‫توركی���ا گەورەترین رێ���ژەی لەكورد‬ ‫بەركەوتوە‪ ،‬واڵتێك���ە خاوەن پێگەیەكی‬ ‫ستراتیژیە بۆ واڵتانی خۆرئاوا‌و ئەندامیشە‬ ‫لەنات���ۆداو لەهەوڵی ئەوەدایە بچێتە پاڵ‬ ‫یەكێتی ئەوروپ���اوە بەرژەوەندی یەكێتی‬ ‫ئەوروپ���ا لەوەدایە توركی���ا وەك ئەندام‬ ‫بمێنێت���ەوە لەب���ەر گرنگی ئ���ەو واڵتە‬ ‫بۆیان‪ ،‬كوردەكانی���ش لەهەمو الیەنێكی‬ ‫ئەخالق���ی‌و یاس���اییەوە ماف���ی خۆیانە‬ ‫لەتوركی���ا جیاببنەوەو بەپێ���ی عورفی‬ ‫نێودەوڵەت���ی‌و بەندەكان���ی پەیماننامەی‬ ‫نەت���ەوە یەكگرت���وەكان‪ ،‬دەوڵەتێك���ی‬ ‫ئازادو سەربەخۆی خۆیان هەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەرژەوەندیەكانی ئەوروپا لەگەڵ دەوڵەتی‬ ‫كوردیی ئایندەدا كەمتر دەبێت بەبەراورد‬ ‫لەگەڵ بەرژەوەندیەكانی لەگەڵ توركیادا‪،‬‬ ‫سەبارەت بەكوردەكانی سوریاش واڵتانی‬ ‫خۆرئ���اوا‪ ،‬وەك تاك���ە دەوڵەتی عەرەبی‬ ‫لەس���وریا دەڕوان���ن ك���ە پەیوەندی دو‬ ‫قۆڵی���ان لەگەڵ روس���یادا لەئاس���تێكی‬ ‫باش���دا بێ���ت‪ ،‬خۆرئ���اواش گەرەكیەتی‬ ‫س���وریە بەالی خۆیدا راكێشێت بۆئەوەی‬ ‫لەڕوس���یای دابڕێت‪ ،‬لەبەرئەوە خۆرئاوا‬ ‫چاوی لەكردەوەكانی س���وریە دەپۆشی‬ ‫لەس���ەركوتكردنی ك���وردەكان‌و رێگریش‬ ‫بو لەداواكردنی مافی چارەی خۆنوسین‪،‬‬ ‫بەاڵم دوای سەركەوتنی شۆڕشی سوری‌و‬ ‫دەركردنی روس���یا لەناوچەك���ە لەوانەیە‬ ‫هاوكێش���ەكان گۆڕانیان بەس���ەردا بێت‌و‬ ‫دورنی���ە خۆرئاواش بتوانێت پش���تگیری‬ ‫كورد بكات لەبەدەستهێنانی دەوڵەتێكی‬ ‫سەربەخۆ‪ ،‬یاخود النیكەم دەستەاڵتێكی‬ ‫ئۆتۆنۆمی لەچوارچێ���وەی یەكبەنیەكی‬ ‫كۆنفدراڵی لەگەڵ سوریەدا‪.‬‬ ‫س���ەبارەت بەكوردەكان���ی ئێرانیش‪،‬‬ ‫خۆرئاوا ترسی ئەوەی هەیە ئێران ببێتە‬ ‫خاوەن چەكی ئەتۆمی‌و دواجاریش مایەی‬ ‫هەڕەشە بۆ س���ەر ئاسایشی ئیسرائیل‪،‬‬ ‫لەبەرئ���ەوە حكومەتەكان���ی خۆرئ���اواو‬ ‫ئەمریكا لەهەوڵی ئەوەدان خۆیان لەئێران‬ ‫نزیكبكەن���ەوە بەو هیوایەی پاش���گەزی‬ ‫بكەن���ەوە لەپیتاندنی یۆرانی���ۆم‪ ،‬ئینجا‬ ‫ئەگەر چ ئەوروپ���ا یاخود ئەمریكا داوای‬ ‫ماف���ی چ���ارەی خۆنوس���ینیان بۆ كورد‬ ‫كرد ئ���ەوا رەنگە ئێران زیاتر هانبدات بۆ‬ ‫بەردەوام بونی لەسەر پرۆسەی پیتاندنی‬ ‫یۆرانی���ۆم لەالیەك‪ ،‬لەالیەك���ی دیكەوە‬ ‫كوردانی توركیاو سوریەو عیراقیش داوای‬ ‫هەمان ماف دەكەن‪ ،‬ئەمەش نە ئەوروپاو‬ ‫نە ئەمریكا حەزی پێناكەن‪.‬‬ ‫س���ەرچاوە‪ :‬س���ایتی (الحوار المتمدن) کامل‬ ‫نجار‪ :‬حول االقلیات فی العالم العربی‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )4٦١‬دو شةممة ‪2014/3/٣١‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫خێزانێكی نۆ كەسی‬ ‫بەماتۆڕێك هاتوچۆ دەكەن‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەگوندێكی بەنگالدیش‪ ،‬خێزانێكی‬ ‫ن��ۆ ك��ەس��ی‪ ،‬ب��ەم��ات��ۆڕێ��ك هاتوچۆ‬ ‫دەك���ەن‪ ،‬ئ��ەم��ەش سەرنجی زۆرێ��ك‬ ‫لەمیدیاكانی ئەو واڵت��ەی راكێشاوە‪،‬‬ ‫ئەم خێزانە لەدایك‌و ب��اوك‌و حەوت‬ ‫منداڵ پێكهاتون‪ ،‬تەمەنی منداڵەكان‬

‫‪11‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــةكـ ـت ـ ـ ــرب ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ل��ەی��ەك س��اڵ��ەوە دەستپێدەكات بۆ‬ ‫‪ 19‬ساڵ‪ ،‬ب��اوك‌و دایكی ئەم خێزانە‬ ‫جوتیارن‌و منداڵەكانیش لەقوتابخانە‌و‬ ‫باخچە‌و دایەنگەن‪ ،‬ئ��ەوەی جێگەی‬ ‫سەرسوڕمانە منداڵەكان بەشێوەیەكی‬ ‫زۆر سەرنجڕاكێش لەباوەش‌و لەسەر‬ ‫ماتۆڕەكە دادەنیشن‪.‬‬

‫تەنها ‪%3‬ی ئاوی جیهان‬ ‫بۆ خواردنەوە دەشێ‌‬

‫شوتییە ‪50‬‬ ‫كیلۆكەی‬ ‫كردە خێر‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫جوتیارێكی فلیپینی شوتییەكی لەكێڵگەكەیدا بەرهەمهێنا كە كێشی ‪ 50‬كیلۆگرامە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەگەورەترین شوتی ئەژمار دەكرێت كە تا ئێستا بەرهەمهێنراوە‪ ،‬بازرگانێكیش بڕی دو هەزار دۆالر‬ ‫دەدات بەو جوتیارە بۆ ئەوەی شوتییەكەی پێبفرۆشێت‪ ،‬جوتیارەكە رەتیدەكاتەوەو بڕیار دەدات‬ ‫بەپاسكیلەكەی شوتییەكەی بباتە ناوەڕاستی بازاڕەوەو بیبەخشێتەوە بەسەر هەژاراندا‪.‬‬ ‫جوتیارەكە لەبارەی شوتییەكەی دەڵێت «لەماوەی سێ‌ ساڵدا خەونم بەبەرهەمهێنانی شوتییەكی‬ ‫واوە دەبینی‪ ،‬بەاڵم لەبەهاری ئەمساڵدا ئەو خەونەم هاتە دی‪ ،‬بۆیە بڕیارمدا شوتییەكە نەفرۆشم‌و‬ ‫بەپاسكیلە تایبەتییەكەی خۆم بیهێنمە بازاڕ‌و وەك خێر بەسەر هاواڵتیاندا بیبەخشمەوە‪.‬‬

‫بەهۆی بەرزی بااڵیەوە ئازاد دەكرێ‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژن���ام���ەی دەی��ل��ی م��ەی��ل��ی بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬دادگای شارۆچكەی ئكسیتری‬ ‫هەرێمی دیفۆن‪-‬ی بریتانی‪ ،‬بەهۆری درێژی‬ ‫بااڵیەوە بڕیاری ئازادكردنی جود میدكالف‪-‬ی‬ ‫تەمەن ‪ 23‬ساڵی دەركرد‪ ،‬كە تاوانبار كرابو‬ ‫بەتەقەكردن لەژنێك‌و دزینی بڕێك پارە‪.‬‬ ‫تاوانبارەكە درێ��ژی ب��ااڵی ‪2.20‬س��م‪-‬ە‪،‬‬ ‫لەنێو بەندیخانەكەش شوێنی نوستنی بۆ‬ ‫نەدەگوناجا‌و جلوبەرگیشی بۆ نەدەبو‪،‬‬ ‫بۆیە دوای ‪ 75‬رۆژ لەدەستبەسەركردنی‪،‬‬ ‫دادگا بڕیاری ئازادكردنی دەركرد‪ ،‬لەماوەی‬ ‫بەندیەكەشیدا ئ��ی��دارەی بەندیخانەكە‬ ‫چەند گرفتێكیان بۆ دروستبوو بەهۆی‬ ‫لێنەپرسینەوەی خێزانەكەی‪ ،‬هەروەها‬ ‫میدكالف بەهۆی نەخۆشییەكەوە الشەی‬ ‫ب�����ەردەوام ل��ەن��ەش��ون��م��ادا ب���وو‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ئازادكردنیشیدا داوەر بڕیاریدا بەمانەوەی‬ ‫لەماڵەكەیدا بۆ م��اوەی شەش مانگ و بۆ‬ ‫ماوەی ساڵێكیش دەبێت لەیەكێك لەدەزگا‬ ‫خزمەتگوزارییەكان كار بكات‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەبەرئەوەی روی زەوی زیاتر ‪%70‬ی بەئاو داپۆشراوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەهەسارەی شین ناسراوە‪ ،‬بەپێی ئامارە جیهانیەكان‪ ،‬لەم‬ ‫رێژەیەش تەنها ‪%3‬ی بەكەڵكی خواردنەوەی مرۆڤ دێت‪،‬‬ ‫ئەگەر مرۆڤ بیەوێت گرنگی‌و بەهای ئاو بزانێت‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫بەسە زانیاری هەبێت لەكاتی گەشتی كەشتیە ئاسمانیەكاندا‬ ‫بۆ بۆشایی ئاسمان‪ ،‬تەنها شتێك بەشوێنیدا وێڵبن ئاوە‪،‬‬ ‫چونكە ئاو واتە ژیان‪ ،‬بەپێی نوێترین ئاماریش رۆژانە ‪25‬‬ ‫هەزار مرۆڤ بەهۆی پیسبونی ئاوەوە گیان لەدەستدەدەن‌و لەو‬ ‫رێژەیەش نزیكەی ‪ 1000‬منداڵی تێدایە‪.‬‬

‫شاری مردوان‪ ،‬یەك ملیۆن كەسی تێدا دەژی‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫گۆڕستانی قەرافە لەتەقبەع‪-‬ی میسر‪ ،‬كە بەشاری مردوان ناسراوە‪ ،‬دەكەوێتە‬ ‫سەر بەرزاییەكانی بەشی خ��واروی رۆژهەاڵتی شاری قاهیرە‪ ،‬ئەم گۆڕستانە‬ ‫نزیكەی شەش كیلۆمەتر درێژیەكەیەتی‌و نزیكەی یەك ملیۆن مرۆڤی تێدا دەژی‪.‬‬ ‫كە تێیدا ماڵ‌و خانوەكانیان لەسەر گۆڕستانەكە بنیاتناوە‪ ،‬ئەم ناوچەیە بەیەكێك‬ ‫لەهەژارترین گەڕەكە گەورەكانی قاهیرە ئەژمار دەكرێت‪ ،‬سەرەتای نیشتەجێبونی‬ ‫دانیشتوانەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەو كەسانە دەیانویست لەگۆڕستانی‬ ‫كەسەكانیانەوە نزیك بن بۆ بەسەركردنەوەیان‪ ،‬بەاڵم دواتر بەهۆی هەژاری‌و باری‬ ‫ئابوریەوە زۆرێك لەماڵەكان گواستیانەوە بۆ نێو گۆڕستانەكان‌و خانویان لەسەر‬ ‫بنیاتناوە‪ ،‬هەندێكیشان بەهۆی كۆچكردنیان بۆ شارو گەڕان بەدوای ژیان‌و كاردا‬ ‫لەوێ‌ گیرساونەتەوە‪.‬‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬هونەرمەندێكی كوردە ‪ +‬پیتێك‬ ‫‪-2‬رێگە «پ»‪ ،‬دوان لەكۆرە‪ ،‬هۆكار‪،‬‬ ‫دو خڕ ‪-3‬ه��ار «پ»‪ ،‬خەڵكی ئەو‬ ‫واڵتەیە‪ ،‬عار هەیەتی ‪-4‬لەگۆیژدایە‪،‬‬ ‫نیوەی تاوە‪ ،‬بۆچون «پ»‪ ،‬ناخی ناو‬ ‫قەد بڕاو ‪-5‬گەورەیی‪ ،‬نەخۆشییەكە‪،‬‬ ‫ه��ێ��واش ‪-6‬ع��ەج��ول‪ ،‬ن��ی��وەی تیرە‪،‬‬ ‫گ����ەورە «پ» ‪-7‬س��ەرك��ردەی��ەك��ی‬ ‫مێژوییە ‪-8‬مادەیەكی لینجە‪ ،‬سەندی‬ ‫«پ»‪ ،‬عافێت ‪-9‬تامێكە‪ ،‬رویدا «پ»‪،‬‬ ‫زیندەوەرێكە «پ»‪ ،‬خواردنی ئاژەڵە‬ ‫‪-10‬درەخ��ت��ێ��ك��ە «پ»‪ ،‬تێر‪ ،‬ج��ۆرە‬ ‫پێاڵوێكە ‪-11‬تایبەتە بەسەر «پ»‪،‬‬ ‫دراو ‪-12‬شارۆچكەیەكە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬گوڵێكە‪ ،‬خشڵێكە ‪-2‬زۆر بچوك‪،‬‬ ‫بەرگێكە ‪-3‬ناوێكی كوڕانەیە‪ ،‬چاو‬ ‫ێ ‪-4‬دراوێ���ك���ە‪ ،‬رەنگێكە‪،‬‬ ‫دەی��ن��اس�� ‌‬ ‫كورتكراوەی ناوێكە ‪-5‬سەوزیەكە‪،‬‬ ‫درەختێكە «پ» ‪-6‬شارۆچكەیەكە‬ ‫«پ»‪ ،‬ب���ەرگ «پ» ‪-7‬دەری��اچ��ە‬ ‫‪-8‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬فێنككەرەوەیە‬ ‫«پ» ‪-9‬خ��وری بەتێكەڵی‪ ،‬بەشێكە‬ ‫لەلەش «پ»‪ ،‬چۆنی ‪-10‬هەڵخلیسكان‪،‬‬ ‫ێ كەڵك «پ» ‪-11‬سەوزەیەكە‪،‬‬ ‫جلی ب ‌‬ ‫روەكێكە‪ ،‬دوان لەتەل ‪-12‬سەوزەیەكە‪،‬‬ ‫جۆرە قوماشێكە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫لەوشەی «كەم»‪ 15 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«كەم» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬كەمتیار‪ ،‬كەمال‪،‬‬ ‫كەمین ‪ .....‬هتد؟‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫نەجم عەلی ساڵح‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر‬ ‫وەربگرە‬

‫شاجوانی قەڵەوەكانی عەرەب‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەپێشبڕكێیەكی كەناڵی ‪ lbci‬لوبنانی‪ ،‬كە بەمەبەستی هەڵبژاردنی شاجوانی‬ ‫قەڵەوەكانی عەرەب بۆ ساڵی ‪ 2014‬رێكیخستبو‪ ،‬كچە شۆخی لوبنانی جیسیكا‬ ‫سەهیون بەشاجوانی قەڵەوەكانی عەرەب هەڵبژێردرا‪ ،‬لەو ئاهەنگەدا كە ‪ 14‬كچی‬ ‫لوبنانی‌و عەرەبی تێیدا بەشدارییان كردبو‪ ،‬سەهیون بەشاجوان هەڵبژێردراو‬ ‫بوە خاوەنی خەاڵتی پێشبڕكێكە كە بڕەكەی ‪ 100‬هەزار دۆالر بو‪ .‬بەرێوەبەرانی‬ ‫پێشبڕكێكە رایانگەیاند‪ ،‬لەهەڵبژاردنەكەدا هەمان یاسای هاوشێوەی جیهانیەكان‬ ‫پیادە كراو لیژنەی دادوەر نمایشی خانمە بەشداربوەكانیان بینی بەجلوبەرگی‬ ‫مەلەكردن‌و نوستن‪ ،‬لەگەڵ وەاڵمدانەوەی زۆرێك لەپرسیاری هەمەڕەنگ دەربارەی‬ ‫ژیانیان‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ هیچ چارەیەكت نیە‬ ‫ج��گ��ە ل��ەخ��ۆگ��ون��ج��ان��دن‪،‬‬ ‫بەختت باشە‪ ،‬ژیان هەوڵی‬ ‫دەوێ‌‪ ،‬بەكەسێكی لەبیرچو‬ ‫شاد دەبیتەوە‪.‬‬

‫ـ ئەم هەفتەیە بەخت‬ ‫ی����اوەرت����ە‪ ،‬س��ات��ەك��ان‬ ‫پ��ڕدەب��ن ل��ەب��ەخ��ت��ی��اری‪،‬‬ ‫دەبێ‌ خۆشی زیاتر بدەی‬ ‫بەخۆشەویستەكەت‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ وریابە تاوان بۆ كەس‬ ‫ه��ەڵ��م��ەب��ەس��ت��ە‪ ،‬ت��ان��ەش‬ ‫م���ەگ���رە‪ ،‬ك����اری ئ��ەم��ڕۆ‬ ‫مەخەرە سبەینێ‌‪ ،‬توڕەبون‬ ‫كارێكی باش نیە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ ج��وان��ت��ری��ن ك��ارێ��ك‬ ‫لەمرۆڤدا باوەڕ بەخۆبونە‪،‬‬ ‫وری��اب��ە ل��ەی��اخ��ی ب��ون��دا‬ ‫گومڕایی هەیە‪ ،‬هەڵەشەیی‬ ‫زیانی‬ ‫لەخۆشەویستیدا‬ ‫زۆرە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ێ‬ ‫ـ پ���ڕۆژەی���ەك���ی ن��و ‌‬ ‫دەگریتە دەست‌و پاداشتێكی‬ ‫ماددی باش بەدەستدێنی‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا دڵت پیس‬ ‫نەبێ‌‌و وریابە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ بیر لەرابردو بكەرەوەو‬ ‫بزانە لەكوێدا هەڵە بویت‪،‬‬ ‫راس��ت��ی��ان ب��ك��ەرەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫ێ وازی‬ ‫كەسەی ت��ۆی ن��او ‌‬ ‫لێبێنە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ ه��ەواڵ��ێ��ك��ی خ��ۆش‬ ‫دەبیستی‪ ،‬پارەیەكت دێتە‬ ‫دەست‪ ،‬بەرنامە بۆ رۆژەكان‬ ‫دابنێ‌‪ ،‬خۆشەویستییەك‬ ‫دێتە رێت‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ئ���ەوەن���دە هەڵەشە‬ ‫م��ەب��ە‪ ،‬بەقسەی خ��اوەن‬ ‫ێ‬ ‫كارەكەت هەڵمەچۆ‪ ،‬كەس ‌‬ ‫ێ‬ ‫كە بەدەمتەوە پێئەكەن ‌‬ ‫مەرج نیە خۆشی بوێی‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ ژی��ران��ە مامەڵە بكە‪،‬‬ ‫گۆشەگیر مەبەو دو دڵیی‬ ‫فڕێدە‪ ،‬بڕوات بەخۆت بێ‌‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت دیارییەكت‬ ‫دەداتێ‌‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ م��ەچ��ۆرە ژێ���ر ب��اری‬ ‫كارێكەوە كە لەتوانای تۆدا‬ ‫نیە‪ ،‬سەفەرێك دێتە رێت‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا وەفا هەیە‬ ‫بەدەستی بێنە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ دڵت بۆ هاوڕێكانت‬ ‫بكەرەوەو شك‌و گومان‬ ‫ف����ڕێ����دە‪ ،‬ه���ەوڵ���ب���دە‬ ‫خۆشەویستەكەت توڕە‬ ‫نەكەی‪ ،‬باش نیە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ ژیان بەخۆشەویستی‬ ‫دەس��ت پێدەكات‪ ،‬ئەم‬ ‫هەفتەیە بەختەوەریت‪،‬‬ ‫مەهێڵە خۆشەویستەكەت‬ ‫زویر ببێت‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w .c ha w d ernews .com‬‬

‫‪No. (461) 31-3-2014‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫بەهۆی قەیرانی دارایی هەرێمەوە‬

‫مەراسیمی رۆژی جیهانی شانۆ‬ ‫وەك پێویست نەبو‬

‫كورد‬ ‫قەاڵكەی خۆی پاراستووە‬ ‫یوكسەل ئافشار*‬

‫چاودێر‪-‬كامۆ‪:‬‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی هونەری شانۆی سلێمانی‪،‬‬ ‫لەڕۆژی شانۆی جیهانیدا‪ ،‬مەراسیمێكی تایبەتی‬ ‫بەو ی��ادە رێكخست‪ ،‬مەراسیمەكەش لەهۆڵی‬ ‫رۆشنبیریی سلێمانی‌و كۆمەڵەی هونەرەجوانەكانی‬ ‫سلێمانی بەڕێوەچو‪ ،‬جگە لەوتار‌و نمایشكردنی دو‬ ‫پارچە بالییە‌و دو نمایشی شانۆیی‪ ،‬بڕیارە ئەمڕۆ‬ ‫‪ 3/31‬بەنمایشكردنی قوتابخانەی بالییە لەهۆڵی‬ ‫رۆشنبیریی كۆتایی بێت بەپڕۆگرامەكانی رۆژی‬ ‫شانۆی جیهانی‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە شانۆكاران‬

‫باس لەوە دەكەن كە بەهۆی قەیرانی داراییەوە‬ ‫لەهەرێمی كوردستان ئەمساڵ مەراسیمەكە وەك‬ ‫پێویست نەبوە‪.‬‬ ‫سەفین ئەنوەر شوكری‪-‬بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫شانۆی سلێمانی‪ ،‬لەبارەی چاالكییە شانۆییەكانی‬ ‫ئەمساڵی بەڕێوەبەرایەتییەكەیان بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەی ماوەیەكە‬ ‫هەرێمی كوردستانی گرتوەتەوە وەك پێویست‬ ‫نەمان توانی ئەمساڵ مەراسیمی یادی رۆژی‬ ‫شانۆی جیهانی ساز بكەین‪ ،‬ب��ەاڵم بەهەوڵ‌و‬ ‫كۆششی هەمو الی��ەك‪ ،‬توانیمان سێ نمایشی‬

‫شانۆییمان هەبێت‪ ،‬جگە لەوتەی رۆژی شانۆی‬ ‫جیهانی‌و چەند پارچە نمایشێكی بالییە‪.‬‬ ‫ل��ەب��ارەی رەخنەكانی ش��ێ��وازی سازكردنی‬ ‫مەراسیمی رۆژی شانۆ‪ ،‬سەفین وتی «دەبێـت‬ ‫هەمو الی��ەك ئ��ەوە ب��زان��ن مەراسیمی رۆژی‬ ‫شانۆی جیهانی ئەمساڵ‪ ،‬بەشێوازێك سازكراوە‬ ‫كە قەیرانی دارایی لەكوردستان هەیە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫كردومانە هەموی بەشەونوخونی‌و ماندوبونی‬ ‫شانۆكارە دڵسۆزەكانمان بوە‪ ،‬هەربۆیە ئێستا‬ ‫نائومێدییەك روی ك��ردۆت��ە هەمو الیەكمان‬ ‫سەبارەت بەشانۆ لەم واڵتەدا»‪.‬‬

‫بیرەوەریی شێتێك لەسلێمانیەوە بۆ ئەڵمانیا‬ ‫چاودێر‪-‬زاموا‪:‬‬ ‫دوێنێ ئێوارە ‪ 3/30‬لەهۆڵی رۆشنبیریی سلێمانی‪،‬‬ ‫شانۆگەریی بیرەوەری شێتێك نمایشكرا‪ ،‬ئەم شانۆگەرییە‬ ‫كارێكی مۆزیكی‌و شانۆیی‌و سەما ئامێز بو‪ ،‬لەنوسینی‬ ‫نیكۆالی گۆگۆڵ‪ ،‬وەرگێڕانی كەڤاڵ سدقی‪ ،‬دەرهێنانی‬ ‫ئیحسان ئوسمان‪ ،‬نواندنی(سیار تەیب‪ ،‬ئەندریێ‪،‬‬ ‫تیمۆفی‪ ،‬هێلینا یۆهانا دەڤێ‪ ،‬سۆزانا)‪ .‬ئەم نمایشە‬ ‫كارێكی ئۆپێرالی‌و مۆزیكی شانۆیی بو بەستایلێكی‬ ‫مۆدێرنانە نمایشكرا‪.‬‬

‫ئیحسان ئوسمان‪-‬دەرهێنەری ئ��ەو شانۆگەرییە‬ ‫رایگەیاند‪ :‬پێشتر ئەم شانۆگەرییە لەدهۆك نمایشكرا‪،‬‬ ‫ئەم ئێوارەیەش لەسلێمانی‌و لەچەند رۆژی داهاتوشدا‬ ‫لەئەڵمانیا نمایشدەكرێت‪ ،‬شانۆگەرییەكەش كاری‬ ‫نواندن‌و مۆزیك‌و ئۆیپێرالییە‌و چەند هونەرمەندێكی‬ ‫كورد‌و ئەڵمانی‌و كازەخستانی‌و روسی بەشدارییان تێدا‬ ‫كردوە‪.‬‬

‫كانی‪ ،‬ئەلبومە نوێكەی پێشكەشی‬ ‫رۆحی شێركۆ دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫رۆژی پێنج شەممە ‪ 3/27‬لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیداو لەناوەندی رۆشنبیری ئەندێشە‬ ‫لەسلێمانی‪ ،‬گۆرانیبێژیی لێهاتو كانی‪ ،‬ئەلبومێكی نوێی بەناوی (بێ‌ تۆ) خستە بەردەم‬ ‫گوێگران‌و هەوادارانی دەنگیەوە‪.‬‬ ‫هەر لەو كۆنگرەیەدا ئەوەشی خستەڕو كە بەنیازبوە ئەلبومە نوێكەی بكاتە دیاریەك‬ ‫بۆ شاعیری كۆچكردو شێركۆ بێكەس‪ ،‬بەاڵم وەك ئاماژەی پێدا كە بەداخەوە بەهۆی‬ ‫كۆچكردنییەوە نەیتوانی ئەو دیاریەی پێشكەش بكاو وتی»هەر لێرەوە پێشكەشی رۆحی‬ ‫ئەو شاعیرە گەورەیەی دەكەم»‪.‬‬ ‫ئەم ئەلبومە لەهەشت گۆرانی پێكهاتوەو بۆ تەواوكردنی ماوەی یەك ساڵی خایاندوە‪.‬‬

‫دوێنێ‌ ئێوارە كۆتایی بەهەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیا هات‪ ،‬سندوقەكان لەكاتژمێر پێنجی‬ ‫ئێوارە مۆری داخستنی لێدرا‪ ،‬ئەوەی سەیربو ئەوەبو لەپاش تێپەڕبونی چەند كاتژمێرێك بەسەر‬ ‫كۆتایی پێهێنانی پڕۆسەی هەڵبژاردن‪ ،‬ئەوجا ئەنجامە بەراییەكان ئاشكرا كرا‪ ،‬كە لەسااڵنی رابردودا‬ ‫سات بەسات ئەنجامی ناوچەیی‌و پارێزگاكان لەڕێگەی شاشەی میدیاكانەوە نیشاندەدرا‪ ،‬لەهەڵبژاردنی‬ ‫ێ رێگری لەالیەن ئاك پارتییەوە كرا‪.‬‬ ‫ئەمساڵدا هەند ‌‬ ‫بەپێی ئەنجامە بەراییەكان بێت‪ ،‬بەدەپە لە جوگرافیای كوردستان نزیكەی زۆرینەی دەنگەكانی‬ ‫ێ كشانیش‬ ‫بەدەستهێناوە‪ .‬ئەمە نیشانەی ئەوەیە كە دابەزین لەڕێژەی كورددا نییە‪ ،‬بگرە پێدەچ ‌‬ ‫لەدەنگەكانیدا بێت‪ .‬سەرەڕای ئەوەی هەڵبژاردنی ئەمجارە لە كوردستانی باكور ركابەری زیاتر هەبو‪،‬‬ ‫بەوەی چەند پارتێكیتری كوردی بەشداریی هەڵبژاردن بون‪ ،‬لەوانەش هودا پار كەپارتێكی نوێی‬ ‫ئیسالمییە‌و هاك پاریش بەشداربو‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا كورد (بەدەپە) توانی رێژەی دەنگەكانی خۆی‬ ‫بپارێزێت‪.‬‬ ‫لەرۆژهەاڵتی توركیا بەدەپە پارتی یەكەمە‪ ،‬بەاڵم لەرۆژئاوای توركیا هەدەپە دەنگێكی ئەوتۆی‬ ‫بەدەست نەهێناوە‪ ،‬بەداخەوە كورد نەبۆتە پارتێكی توركیایی‪ ،‬سەرەڕای ئەوەش پێموایە لەپاش ئەم‬ ‫هەڵبژاردنە حكومەتی ئاك پارتی زیاتر لە هەرێمی كوردستان نزیكتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكوەزیرانی توركیا‪ ،‬ئەم هەڵبژاردنەی وەك ریفراندۆمێك وەسفكرد‪ .‬لەم‬ ‫هەڵبژاردنەدا ئاك پارتی بەشێكی لەدەنگی نەتەوەپەرستەكانی بەدەستهێناوە بەوەی مەهەپە رێژەی‬ ‫ێ لەئامەد بەدەنگی كزەوە گوتاریدا‪ ،‬پێیوابو كە خەڵكی ناوچەكە‬ ‫زیادی نەكردووە‪ .‬سەرۆكوەزیران كات ‌‬ ‫سۆزیان بۆی دەبێت‪ ،‬بەاڵم وا دەرنەچوو‪ .‬چەند رۆژێكی كەم پێش هەڵبژاردنیش دەنگی تۆماری توركیا‬ ‫سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوەی باڵوكرایەوە‪ ،‬ئەمە تاڕادەیەكی زۆر كاریگەریی لەسەر دەنگەكانی‬ ‫ئاك پارتی نەكردوە‪ ،‬پێدەچێت دوبارە سەركەوتنی ئاك پارتی لەم هەڵبژاردنەدا تینێك بەپڕۆسەی‬ ‫دیموكراسی لەتوركیا بدات‌و بێگومان ئەمەش كاردانەوەی ئەرێنی لەسەر كۆمەڵگەی توركیا دەبێت‪.‬‬ ‫دەبینین لەم هەڵبژاردنەدا پارتە سیاسییەكان قەاڵی سیاسی خۆیان پاراستووە‪ .‬خۆی لەخۆیدا‬ ‫جەهەپەو مەهەپە لەخاكی كوردستاندا دەنگیان نەبوە‪ .‬بەوەی نوێنەرایەتی نەتەوەپەرستی تورك‬ ‫دەكەن‪ ،‬كورد دەنگیان پێنادات‪ .‬ئەمەش گرنگە كە كورد لەناوچەكانی خۆیدا دەنگی كۆكردۆتەوەو‬ ‫قەاڵی خۆی پاراستووە‪.‬‬ ‫*سیاسەتكاری پێشوی كورد‬

‫ژمارەیەکی نوێی‬ ‫«مەدەنیەت»‬ ‫باڵوکرایەوە‬ ‫خ���ول���ی ‪ 2014‬گ����ۆڤ����اری وەرزان�������ەی‬ ‫(مەدەنیەت) بەدیزانێكی نوێ‌و بەمانیفێستێك‬ ‫دەستیپێكردەوە‪ ،‬لەم مانیفێستەدا گۆڤارەكە‬ ‫ئاماژە بەوەدەكات كە (وەك هەمو گۆڤارێكی‬ ‫شرۆڤەیی‌و فیكری بیەوێت لەدونیای كوردی‬ ‫نێزیكبێتەوە‪ ،‬دەبێت (مەدەنیەت) هەوڵبدات‬ ‫بابەتیبونی خۆی بپارێزێت‪ ،‬نابێت دیاردەكان‬ ‫لەستراتیژی سیاسیانەوە تاوتوێبكات‪ ،‬چونكە‬ ‫كاتێك ئ��ەوەب��ك��ات‪ ،‬ئ���ەوا گ��ۆڤ��اری فیكری‬ ‫لەسروشتی خ��ۆی دور دەك��ەوێ��ت��ەوە‌و دەبێت‬ ‫بەڕۆژنامەسازیەكی سیاسی‪ ،‬ئەمەش وەها‬ ‫دەكات كەبواری ئازاد‪ ،‬پەراوێزی ئازاد بۆكاری‬ ‫فیكری‌و شرۆڤەی بابەتیانە نەمێنێتەوە…) لەم‬ ‫مانیفێستەدا (مەدەنیەت) چەند سەرنجێكی‬ ‫رەخنەگرانەی توندی ئاڕاستەی سیاسەت كردوە‌و‬ ‫دیالۆگی سیاسی ك��وردی بە(پەتێكی ونبو)‬ ‫لەقەڵەمداوە‌و دەڵێت (لێرەوە بێئەوەی بكەوینە‬ ‫نێو پۆزەتیڤیزمێكی هەڵخەڵەتێنەرانەوە بڕوامان‬ ‫وەهایە كەدیموكراسیەت‌و پەتە ونبوەكانی زەمەن‌و‬ ‫تێگەیشتنی نوێ‌و بكەری چاالكی پێویستە بۆ‬ ‫دۆزینەوەی‌و سەقامگیركردنی‪ ،‬ئەمەش بەشێكی‬ ‫ئەركی ئێمەیە وەك گۆڤاریكی فیكری)‪ .‬هەروەها‬ ‫رەخنەی توند لەڕۆژنامەوانی ك��وردی گرتوە‌و‬ ‫دەڵێت (تاوەكو نوسینی ئەم چەند وشانەمان‬ ‫لەگەمەی سیاسیدا رۆژنامە‌و میدیاكان رۆڵێكی‬ ‫خراپیان بینیوە‪ ،‬رۆژن��ام��ەس��ازی ئێمە نەك‬ ‫رۆژنامەوانی‪ ،‬بەئاشكراو بەنهێنی جگە لەنمایشی‬ ‫سیاسەتیكی دیاریكراو نەبێت‪ ،‬هیچیتر نەبوە‪،‬‬ ‫ئەمەش وەهای كردوە كەڕۆژنامە تەعبیرنەبێت‬ ‫ل��ەئ��ازار‌و كیشەكانی كۆمەڵی ك����وردەواری‪،‬‬ ‫ئ���ەوەن���دەی تەعبیرە ل���ەئ���ازارو كێشەكانی‬ ‫سیاسی‌و سیاسەكان‪ .‬مرۆڤی س��ادەی كوردی‬ ‫لەبەندیخانەكانی پۆلیس‌و لەبەردەم مزگەوتەكانی‬

‫سواڵ‌و لەبەردەم سەرەی نەبونی گرانی بازاڕو‬ ‫بێبەزەیی كولتوری كۆمەاڵیەتیدا جێگەی باس‬ ‫نییە‪ .‬راپ��ۆڕت��ە رۆژنامەسازیەكان ئەوەندەی‬ ‫خەریكی ه��ۆن��ی��ن��ەوەی چیرۆكی سیاسەتی‬ ‫رۆژان��ەو سیاسیەكانن‪ ،‬ئەوەندە سەرقاڵ نین‬ ‫بەمرۆڤی كوردی وەك خۆی‪( ،‬مرۆڤ بەڕوتی)‬ ‫وەك خۆی‪ ،‬بەتەعبیری بیرمەندە بونیادەگەر‌و‬ ‫شتروكتوریستەكانی سەدەی بیستەم‪....).‬‬ ‫بەگشتی مەدەنیەت لەژمارە ‪ 33‬دا پیادەی‬ ‫ستراتیژی (رەخنەگرتنی كۆمەاڵیەتی‪/‬سیاسی)‬ ‫دەكات ئەمەش لەبابەتەكانیدا دیارە كەنوسەرانی‬ ‫وەك (بەیان سەلمان) بەبابەتی (فیگوری‬ ‫خیانەتكار)‌و (خەاڵت عومەر) بەنوسینێكی درێژ‬ ‫بەناوی (پەراوێزی سیاسی‪ ،‬مرۆڤ‪ ،‬نیشتمان‬ ‫یان هیچیان) هەروەها (ئیسماعیل حەمەئەمین)‬ ‫بەدو بابەت بەشداری كردوە یەكەمیان (هاوڕێی‬ ‫ساختە‌و كەڕنەڤالیەت)‌و دوهەمیان كەفۆتۆی‬ ‫كیژە مەمك روتەكانی ‪ 1968‬ی تێدا نیشاندارەوە‬ ‫بەناوی (ڕەخنەی گاڵتەجاری فیمینیستی‪ ،‬چەند‬ ‫مەمكێكی روت بەرامبەر ئ��ادۆرن��ۆ)‪ .‬نوسەرو‬ ‫شانۆكار (پێشڕەو حوسێن) بابەتێك بەناوی‬ ‫(دیموكراسی ڤایرۆس یان دەرم��ان) هەروەها‬ ‫(ب��ەك��ر ع��ەل��ی) ن��وس��ەر بەبابەتێكی لەمەڕ‬ ‫فەیلەسوفی ئەڵمانی(پیتەر سڵۆتێردایك) بەناوی‬ ‫(گۆرانی سیرنەكان)‌و (دكتۆر حەمید عەزیز)‬ ‫بابەتێكی بەناوی (میتافیزیك لەجیهاندیدی‬ ‫فەلسەفەی رۆدۆلف كارناپ دا) باڵوكردۆتەوە‪،‬‬ ‫هەروەها (نیشتمان رۆحانی) بابەتێكی بەناوی‬ ‫(ژنان‌و بەجیهانیبون)‪ ،‬هەروەها مەلەفێكی بچوك‬ ‫لەسەر شار‌و چاوپێكەو‌تنێك دەربارەی (هێگڵ)‬ ‫لەگەڵ نوسەر (رێبین ئەحمەد ئیسماعیل)‌و‬ ‫چەندەها بابەتی دیكە‪.‬‬

‫لە ژمارەکانی داهاتوودا‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫دەقی شیعریی‪ :‬دالوەر قەرەداغی‪ ،‬جەمال غەمبار‪،‬‬ ‫زوڵەیخا‪ ،‬ئیسماعیل حەمەئەمین‪ ،‬فەرهاد پیرباڵ‪...‬‬ ‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤٠2‬دووشةممة ‪ 2014/3/31‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي رةخنةيي ئةدةبي روناكبرييية‬

‫بەبێ هاوکاریی وەزارەتی ڕۆشنبیری یادی ڕۆژی جیهانیی شانۆ کرایه‌وه‬ ‫دڵشاد مستەفا‪ :‬لێگه‌ڕێن با شانۆ نیوه‌ ڕۆحه‌كه‌شمان ئه‌و ڕێگه‌ چه‌وته‌ی خۆی بگرێ‌ تا سه‌ری له‌ به‌ردی ئه‌لحه‌د ده‌دات‬ ‫ئا‪ :‬ئاراس‬ ‫‪٢٧‬ـی ‪٣‬ـی هەموو ساڵێک‪ ،‬ڕۆژی جیهانیی شانۆیە‬ ‫و بەو بۆنەیەوە لە جیهاندا چاالکیی جۆراوجۆر‬ ‫ڕێک دەخرێت‪ ،‬لە هەرێمی کوردستانیشدا چەندین‬ ‫چاالکی و نمایشی شانۆیی پێشکەش کران‪.‬‬ ‫لە شاری سلێمانی بەڕیوەبەرایەتیی هونەری‬ ‫شانۆ مەراسیمێکی ڕێک خست کە تێیدا چەند‬ ‫نمایشێکی شانۆیی و سەما پیشان دران‪.‬‬ ‫سەفین ئەنوەر‪ ،‬بەڕیوەبەری بەڕیوەبەرایەتیی‬ ‫هونەری شانۆی سلێمانی‪ ،‬بە ڕەخنەی چاودێری‬ ‫ڕاگەیاند‪« :‬ئەمساڵ جیاواز لە سااڵنی پێشوو‪،‬‬ ‫لەبەر نەبوونی پ��ارە لە بانکەکانی سلێمانیدا‬ ‫س��ەرج��ەم��ی چاالکییەکانی ئێمە ب��ە پ��ارەی‬ ‫سپۆنسەرەکانی بەڕیوەبەرایەتیی شانۆ ئەنجام‬ ‫دراون و هیچ پارەیەکی وەرزارەت��ی ڕۆشنبیری‬ ‫خەرج نەکراوە بۆ ئەم چاالکییانە‪».‬‬ ‫چاالکییەکان لە ‪ ٣/٢٧‬دەستی پێکرد و سبەی‬ ‫‪ ٤/١‬کۆتاییان دێت‪ ،‬ڕۆژانی ‪ ٢٧‬و ‪ ٣/٢٨‬شانۆیی‬ ‫(کارەکەرەکان) لە دەرهێنانی بەکر ڕەشید لەسەر‬ ‫شانۆی هۆڵی کۆمەڵەی هونەرە جوانەکان نمایش‬ ‫کرا‪ .‬لە ڕۆژان��ی ‪ ٢٨‬و ‪ ٣/٢٩‬شانۆیی (ئ��اوازی‬ ‫شارێک) لە دەرهێنانی زەریا سامی لەسەر شانۆی‬ ‫هۆڵی ڕۆشنبیری پێشکەش کرا‪.‬‬ ‫زەریا سامی سەبارەت بەم کارە شانۆییەی بە‬

‫ڕەخنەی چاودێری وت‪« :‬تێکستی شانۆییەکە لە‬ ‫مۆنۆدرامای (ئەی زنجییە سپییەکان ئێوارەتان‬ ‫باش)ـی (محێدین زەنگەنە)ـوە وەرگ��ی��راوە و‬ ‫کاری نواندنیشی لە الیەن سۆران ئیسماعیلـەوە‬ ‫بەرجەستە کرا‪».‬‬ ‫وتیشی‪« :‬لەم کارەمدا کە نمایشمان کرد‪،‬‬ ‫وەکوو هەردوو ئیشەکەی پێشترم سوودمان لە‬ ‫تەکنیکەکانی نواندن وەرگرتبوو‪ ،‬وەکوو (نواندن‬ ‫لەناو نواندن و پانتۆمایم) ب��ەاڵم بە وردت��ر و‬ ‫چڕتر‪».‬‬ ‫ه��اوک��ات لە هۆڵی ڕۆشنبیریی سلێمانیدا‪،‬‬ ‫چوارەمین فێستیڤاڵی قوتابخانەی (بالیە و‬ ‫مۆسیقای سلێمانی) بەڕێوە چوو‪.‬‬ ‫لە بارەی ئەم فێستیڤاڵەشه‌وە ڕووبار ئەحمەد‪،‬‬ ‫بەڕیوەبەری قوتابخانەی بالیە و مۆسیقای سلێمانی‪،‬‬ ‫ئاماژه‌ی به‌و‌ه دا‪ ،‬چاالکییەکانی فێستیڤاڵەکە پێک‬ ‫هاتووە لە ‪ ٥‬سەما لەگەڵ ‪ ٤‬پارچە مۆسیقا کە‬ ‫هەر خوێندکاران خۆیان ئەنجامی دەدەن‪ ،‬چ‬ ‫وەک ژەنیاری مۆسیقاکان چ وەک سەماکارەکان‪.‬‬ ‫هەموو خوێندکارەکان بەشدارن لە سەماکاندا‬ ‫و دابەش کراون بەسەر چەند گرووپێکدا‪ ،‬هەر کرا و ژمارەیەک لە شانۆکارە بەئەزموونەکانی ئەو ڕۆژە خێراکانی مۆدێرنەوە)ـی داستان بەرزان‬ ‫گرووپە و مامۆستایەکی هەیە‪ ،‬مامۆستاکان خۆیان شارەیش خەاڵت کران‪.‬‬ ‫وەرگرت و لە پڕۆڤەدا دەقمان دروست کرد‪».‬‬ ‫کیرۆگرافیی سەماکانیان داناوە‪.‬‬ ‫شوان حەمەسەعید‪ ،‬دەرهێنەری شانۆیی «لێرە‬ ‫هاوکات شانۆکارێک ڕه‌خن ‌ه ل ‌ه ناوه‌ندیی شانۆیی‬ ‫هەر لە ڕۆژی جیهانیی شانۆدا‪ ،‬لە شاری کۆیە مردن ببینە‪ »،‬بە ڕەخنەی چاودێری وت‪« :‬بۆ کوردستان ده‌گرێت و پێیوای ‌ه مجامه‌له‌ و ناوێکی‬ ‫لەنێو هۆڵی سەنتەری گەنجان مەراسیمێک ڕێک ئەم ئیشەمان دەقێکی جیهانیمان هەڵنەبژاردبوو‪ ،‬درۆین ‌ه درووستبوو‌ه ک ‌ه هه‌ندێک گروپ و که‌س‬ ‫خرا کە تیایدا شانۆیی «لێرە مردن ببینە» نمایش بەڵکوو سوودمان لە کتێبی شیعریی (بووم بەژێر بۆخۆیانیان دروست کردووه‌‪.‬‬

‫حەوت کتێبی شانۆیی دەزگای سەردەم بە بۆنەی‬ ‫ڕۆژی جیهانیی شانۆوە‬

‫دڵشاد مسته‌فا‪ ،‬هونه‌رمه‌ندی شانۆکار و‬ ‫سینه‌ماکار‪ ،‬ڕوونیکرده‌وه‌‪ ،‬كاتی ئه‌و‌ه هاتوو‌ه‬ ‫قسه‌یه‌كی بوێرانه‌تر له‌سه‌ر ئه‌و دۆخان ‌ه بكه‌ین‬ ‫ك ‌ه ه��ون��ه‌ری ك��وردی به‌ گشتی و بزووتنه‌و‌ه‬ ‫ێ به‌و گوتار‌ه‬ ‫شانۆییه‌كه‌ی ئێمه‌ی تێكه‌وتوه‪ ‌،‬وه‌ل ‌‬ ‫شه‌رمنۆك و نه‌وێره‌ ناكرێت كه‌ ناتوانێت خۆی ل ‌ه‬ ‫دۆستایه‌تی و به‌رژه‌وه‌ندی و هاوڕێیەتی و هه‌ندێك‬ ‫موجامه‌له‌ی درۆیینه‌ دووربخاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و وتی‪« :‬ئه‌وه‌ی بۆ من جێی سه‌رنج ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ئه‌و گوتاره‌ تا ئێستا نه‌یتوانیوه‌ النی كه‌م ئه‌و‬ ‫هه‌موو نازناو و ناولێنانه‌ درۆیینانه‌ بخات ‌ه به‌رده‌م‬ ‫گومان و شتێكیان له‌سه‌ر بڵێ‌ كه‌ هه‌ندێك كه‌س‬ ‫و گروپ بۆ هاوڕێكانی خۆیانی دروست ده‌كه‌ن‬ ‫و به‌زۆریش به‌سه‌ر نێوه‌نده‌كه‌یدا ده‌سه‌پێنین و‬ ‫هه‌نده‌ك هه‌رز‌ه بیریش وه‌ك توتی ل ‌ه دوایانه‌و‌ه‬ ‫ده‌یڵێنه‌وه‌ كه‌ ره‌نگ ‌ه له‌ حه‌قیقه‌تدا به‌شێك له‌و‬ ‫ناوبراوان ‌ه خۆیان رێگر و له‌مپه‌ری به‌رده‌م گەلێک‬ ‫هه‌نگاوی جددی بووبن و له‌ هه‌ندێك پرۆسێسی‬ ‫دیشدا الوازترین كه‌سه‌كانی نێوان بووبن‪».‬‬ ‫وتیشی‪« :‬هه‌ركاتێ‌ توانیمان راستگۆیانه‌تر‪،‬‬ ‫بوێرانه‌تر قسه‌یه‌ك له‌سه‌ر ئه‌و نێوه‌ند‌ه بكه‌ین و‬ ‫ئه‌و ناوه‌ درۆیینان ‌ه بخه‌ینه‌ به‌رده‌م گومان‪ ،‬ئه‌وسا‬ ‫ره‌نگ ‌ه شتێك بگۆڕدرێت گه‌رنا هه‌ر له‌و كونجڕانه‌ی‬ ‫خۆتانه‌و‌ه الوكی خه‌م بچڕن و لێگه‌ڕێن با شانۆ‬ ‫ێ‬ ‫نیوه‌ رۆحه‌كه‌شمان ئه‌و رێگ ‌ه چه‌وته‌ی خۆی بگر ‌‬ ‫تا سه‌ری له‌ به‌ردی ئه‌لحه‌د ده‌دات‪».‬‬

‫"گاد فازه‌" وه‌ك پێشنیارێك كه‌ نه‌توانرا‬ ‫ڕه‌ت بكرێته‌وه‬

‫وه‌ك��وو یاریزانێكی یاریی سێرك‪ ،‬هه‌میش ‌ه‬ ‫ویستوومه‌ په‌تی بووكه‌ڵه‌كان ب ‌ه ده‌ست خۆمه‌و‌ه‬ ‫بێت و من گه‌مه‌ به‌وانی دیك ‌ه بكه‌م و ڕكێفیان‬ ‫له‌ژێر ده‌ستی خۆمدا بێت‪ ،‬به‌اڵم كه‌ په‌ته‌ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ده‌ست خۆمه‌وه‌ نه‌ما‪ ،‬ئیتر ته‌واو‪ ،‬ئه‌وانی دیك ‌ه‬ ‫گه‌مه‌ به‌ من ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫مارلۆن براندۆ‪ ،‬له‌ ڕۆڵی دۆن كۆرلێئۆنه‌دا‬ ‫كتێبی «‪ »The Godfather‬ڕۆمانێكی‬ ‫مافیایییه‌‪ .‬ماریۆ پۆزۆ ل ‌ه ‪1969‬ـدا باڵوی كرده‌و‌ه‬ ‫و تێیدا بایه‌خی به‌ نه‌خشاندنی ڕووخ��س��اری‬ ‫ئه‌ندامان و سه‌ركرده‌كانی مافیای ئه‌مه‌ریكا و‬ ‫كێشمه‌كێشه‌كانی نێوانیان دا‪ .‬سێ ساڵ دواتر‪،‬‬ ‫ل ‌ه ‪1972‬ـدا‪ ،‬مارلۆن براندۆ‪ ،‬له‌ ستایشكراوترین‬ ‫ئه‌كته‌رانی سینه‌ما‪ ،‬ل ‌ه فیلمی ئه‌م ڕۆمانه‌دا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ده‌رهێنه‌ریی فرانسیس فۆرد كاپۆال به‌شداری كرد‪.‬‬ ‫ئێرنست بورگناین‪ ،‬ئێدوارد جی ڕابینسۆن‪،‬‬ ‫ئۆرسن وێڵز‪ ،‬دێنی تۆماس‪ ،‬ڕیچارد كۆنتێ‪،‬‬ ‫ئانتۆنی كوین و جۆرج سیسكات‪ ،‬تێكڕا ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ستۆدیۆ پاڕامۆنته‌و‌ه بۆ ڕۆڵی دۆن كۆرلێئۆنه‌‪-‬‬ ‫گاد فازه‌‪ ،‬دیاری كرابوون‪ .‬به‌اڵم خودی كاپۆال‬ ‫پێشنیاری مارلۆن براندۆی كرد‪ ،‬چونك ‌ه براندۆ له‌و‬ ‫ئیتاڵییانه‌ بوو ك ‌ه فێری زمانی ئینگلیزی بووبوو‪،‬‬ ‫كاپۆالیش ڕێك ئه‌مه‌ی ده‌ویست‪.‬‬

‫ل ‌ه الیه‌ن ستۆدیۆی‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫فیلمه‌كه‌وه‌ كێشه‌ و‬ ‫گرفتی زۆر دروس��ت‬ ‫ك��������ران‪ ،‬ل����ه‌وان���� ‌ه‬ ‫هه‌وڵدان بۆ گۆڕینی‬ ‫ئه‌كته‌ره‌كان و ته‌نانه‌ت‬ ‫ده‌ره��ێ��ن��ه‌ری��ش‪ ،‬زۆر‬ ‫جار ویستیان مارلۆن‬ ‫ب���ران���دۆ ال ب��ب��ه‌ن و‬ ‫كه‌سێكی دیكه‌ی ل ‌ه‬ ‫جێ دابنێن‪ ،‬هه‌تا ب ‌ه‬ ‫نیاز بوون ده‌رهێنانی‬ ‫فیلمه‌كه‌یش ل ‌ه كاپۆال‬ ‫بستێننه‌و‌ه و بیده‌ن ب ‌ه‬ ‫كه‌سێكی دیكه‌‪ .‬به‌اڵم براندۆ هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی‬ ‫كرد ئه‌گه‌ر ئه‌و كار‌ه سه‌ر بگرێت ئه‌وا ئه‌و ل ‌ه‬ ‫فیلمه‌ك ‌ه ده‌كشێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه بووه‌ هۆكاری ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌ به‌شه‌كانی دوو و سێی فیلمه‌كه‌دا براندۆ هیچ‬ ‫هاوكارییه‌كی نه‌كردن‪.‬‬ ‫سه‌ره‌نجام كاتێك كاپۆال نموونه‌یه‌كی ل ‌ه‬ ‫فیلمه‌ك ‌ه نیشانی ستۆدیۆ پارامۆنت دا‪ ،‬ئینجا‬ ‫له‌و هه‌وڵ ‌ه جددییانه‌ی ده‌رهێنه‌ر و ئه‌كته‌ره‌كانی‬ ‫فیلمی «‪ »The Godfather‬تێگه‌یشتن و‬ ‫داوایان ل ‌ه فرانسیس كاپۆال كرد ماوه‌ی فیلمه‌ك ‌ه‬ ‫درێژ بكاته‌وه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت له‌م ماوانه‌ی دواییدا كاپۆال‬ ‫ل ‌ه به‌رهه‌مهێنانی به‌شی دوو و سێی فیلمه‌ك ‌ه‬ ‫پەشیمان بووه‌وه‌‪.‬‬ ‫فیلمی «‪ »The Godfather‬ل��ه‌و‬ ‫فیلمانه‌ی سینه‌مایه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌كته‌ره‌كانی‪ -‬ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫مارلۆن براندۆ‪-‬ـی گه‌یانده‌ ئاستێكی ئه‌فسانه‌یی‬ ‫له‌ ڕۆڵبینین‪.‬‬ ‫مارلۆن براندۆ‪3 ،‬ـی ئه‌پڕێڵی ‪ 1924‬له‌ دایك‬ ‫بوو‪ .‬فرانسیس فۆرد كاپۆال‪7 ،‬ـی ئه‌پڕێڵی ‪1939‬‬ ‫و ماریۆ پۆزۆ ‪15‬ـی ئۆكتۆبه‌ری ‪ 1920‬له‌ دایك‬ ‫بوو‪.‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٢‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/٣١‬‬

‫ڕۆمان وه‌ك كێشه‌یه‌كی ئه‌خالقی‬ ‫نابۆكۆڤ‪ ،‬لۆلیتا‪ ،‬هه‌مبێرت هه‌مبێرت‬

‫ئەلیزابێت جەینوەی‬

‫یەکشەممە‪١٧ ،‬ـی ئۆگەستی ‪١٩٥٨‬‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬چرا نەوزاد‬ ‫یەکەمج���ار ئەم کتێب���ەم خوێندەوە‬ ‫وام هەست کرد یەکێکە لە هەزەلیترین‬ ‫کتێبەکانی تا ئێستا بەرچاوم کەوتووە‪.‬‬ ‫ئ���ەم چاپە ئ���ەوە بوو س���اڵی پار لە‬ ‫ئانک���ۆر ڕیڤیوو چاپ کرابوو‪ .‬دووەمجار‬ ‫خوێندمەوە بەبێ وەستان‪ ،‬ئیتر هەستم‬ ‫ک���رد یەکێک���ە ل���ە خەمبارترینەکان‪.‬‬ ‫ئەم هەس���تە تایبەتەی خ���ۆم ئاماژە‬ ‫پ���ێ دەدەم تەنه���ا لەب���ەر ئ���ەوەی‬ ‫لۆلیت���ا یەکێکە لەو کتێب���ە ناوازانەی‬ ‫پاشکۆیەکی دوورودرێژی ڕاوبۆچوون بە‬ ‫دوای خۆی���دا دەهێنێت کە خوێنەرێکی‬ ‫خامۆش لەسەر پێیەکانی هەڵدەگرێت‪.‬‬ ‫سەرسووڕهێنەرە؟ هونەری جووتبوونە؟‬ ‫بێئابڕووی���ی و بێمۆڕاڵیی���ە؟ بۆ ئەوە‬ ‫ناخوێنرێت���ەوە وەکوو بەس���ەرهاتێکی‬ ‫س���ادە‪ ،‬بەڵکوو فەرمانێکی بەئاگای ‌ه‬ ‫ک���ە ت���اک دەخات���ە ئەم ی���ان ئەو‬ ‫دێ���ڕە دابەش���بووەی ڕەخن���ەوە؟‬ ‫کۆمەڵگەیەک���ی هونەری و داهێنەر‬ ‫بۆچوونی چی دەبێت دەربارەی؟‬ ‫هەڵس���ەنگاندنەکانی س���ارته‌ر و‬ ‫گراه���ام گری���ن و پارتیزان چی‬ ‫دەبن؟‬ ‫ئەم���ە دەرب���ارەی ه���ەر‬ ‫س���ەختە‪.‬‬ ‫پەرتووکێ���ک‬ ‫«لۆلیتا» زۆر بەباشی بۆی‬ ‫ڕادەوەس���تێ‪ ،‬س���ەرەڕای‬ ‫ئ���ەوەی نووس���ەرەکەی‬ ‫هەس���تی بەوە ک���ردووە‬ ‫گرنگ���ە کۆتایی���ەک بۆ‬ ‫مەبەستەکەی دەستەبەر‬ ‫ب���کات‪ .‬ئەم���ەش‬ ‫ب���ۆ م���ن هێن���دەی‬ ‫دەس���تپێکردنەکانی‬ ‫«ج���ۆن ڕەی» کە‬ ‫کاریکاتێرس���تێکی‬ ‫بە تو ا ن���ا ی‬ ‫« ئە مێر ی���کا ن‬ ‫ئە کا د ێم���ی‬ ‫بەمبلدەم»ـە‪ ،‬بێمانا و‬ ‫بە مەبەست س���ەرلێتێکدەرە‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫دەس���تەبەرکردنی زنجی���رەی «ترۆمپ‬ ‫لۆیل» ب���ۆ ئەم پەرتووک���ە‪ ،‬ڤالدیمێر‬ ‫نابۆک���ۆڤ ب���ە بێگومانی ش���انۆیەکی‬ ‫پڕمەبەست پێشکەش دەکات‪ :‬شاشە و‬ ‫لە هەمان کات���دا پێکهاتە‪ .‬ئەو چیدی‬ ‫بۆ عاش���ق و بیرکەرەوە س���ادەکان و‬ ‫پارێزەرانی ئازادی نانووسێت‪ ،‬هێندەی‬ ‫بۆ تاکی ئازاد و سەربەست دەنووسێت؛‬ ‫ئەو بۆ خوێنەر دەنووس���ێت و ئەوانەی‬ ‫دەتوان���ن ب���ە س���ادەیی نابۆک���ۆڤ‬ ‫بخوێننەوە‪ ،‬سوودی باش دەبینن‪.‬‬ ‫ئ���ەو ش���انازی ب���ە پێکهات���ە و‬ ‫کاریگەرییەکانیی���ەوە دەکات‪ .‬دوایی���ن‬ ‫دانەیەک لەن���او پەرتووکەک���ەدا پێک‬ ‫هات���ووە ل���ە کەس���ێتیی گێڕەرەوەکە‬ ‫«هەمبێ���رت هەمبێ���رت» (ناوێک���ی‬ ‫خ���وازراو)‪ .‬هەمبێ���رت ئەورووپییەکی‬ ‫نزیکەی ‪٤٠‬ـس���اڵە و شاعیرێکی بەناز و‬ ‫تەواو هون���ەری و ڕەخنەگره‌‪ ،‬خاوەنی‬ ‫داهاتێکی کەم بەاڵم بەس و کێشەیەکی‬ ‫زەب���ەالح و ئازاربەخش���ە‪ :‬ڕووبەڕووی‬ ‫حەزێک���ی زۆر دەبێت���ەوە ب���ۆ کچانی‬ ‫مناڵ���کار‪ ،‬تەمەن���ی ‪ ٩‬بۆ ‪١٤‬ـس���ااڵن‪.‬‬ ‫جوولێت‪ ،‬دانتێی بێتریس و پێتریارکی‬ ‫ل���ۆرا‪ ،‬هەم���وو کەوتنە س���نووری ئەو‬ ‫تەمەن���ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم ب���ۆ هەمبەرتێکی‬ ‫هەناسەسارد‪ ،‬س���ەدەی بیست ڕێگری‬ ‫لەو تەنها شتەی مێیینە ده‌کات کە ئەم‬ ‫پەرۆشیەتی‪.‬‬ ‫دوات���ر ل���ە ئەفس���انەیەکدا‬ ‫خۆزگەک���ەی دێت���ە دی‪ .‬لۆلیتا ئاواتە‬ ‫بەدیهاتووەکەیەت���ی‪ .‬کچێکی مناڵ کە‬ ‫پارچەیەک���ە ل���ە سەرنجڕاکێش���ی‪ ،‬بە‬ ‫ڕێكه‌وت لە ش���ارۆچکەیەکی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ئەمه‌ری���کادا پەی���دا دەبێ���ت‪ .‬ب���ۆ‬

‫بەدەس���تهێنانی لۆلیتا‪ ،‬هەمبێرت خۆی‬ ‫وەک س���ەماکارێکی سێکس���ی پیشان‬ ‫دەدات کە لە ڕاس���تیدا شتیکی دەربارە‬ ‫نازانێت‪ .‬ناڕێک و بێسەروبەرە و زۆریش‬ ‫پێکەنیناوییە‪ ،‬خۆیشی ئەمە دەزانێت‪.‬‬ ‫ئامادە دەبێت بە هەر ڕێگایەکدا بڕوات و‬ ‫هە ر ش���تێک‬ ‫ب���کات‪.‬‬

‫هەرشتێ کە‬ ‫ئەگەر هاوس���ەرگیری بووە‬ ‫لەگ���ەل دایکە بێوەژنەک���ەی لۆلیتادا‪،‬‬ ‫چارلۆت‪ ،‬بە هەموو ئەو درۆودەلەسە و‬ ‫بێتامییانەوە کە ئەم���ە دەیگرێتە خۆ‪.‬‬ ‫چارلۆت بە مەبەس���ت پ�ل�ان دادەنێت‬ ‫مناڵەکەی بنێرێت بۆ ش���وێنێکی تر بۆ‬ ‫ئەوەی ئەم دوو خۆشەویس���تە پێکەوە‬ ‫تەنها بن‪ ،‬هەمبێرت دەس���ت دەکات بە‬ ‫دروس���تکردنی ئەو درۆیانەی کوش���تن‬ ‫ئەنجامەکەیەتی‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم چارەن���ووس دێت���ە پێ���ش‪.‬‬

‫«‬

‫نەخۆش���یی نائومێدی دەبێ���ت‪ ،‬هەتا‬ ‫«دۆڵ���ی» کە پێش���تر لۆلیت���ا بوو‪،‬‬ ‫دەیدۆزێتەوە‪ .‬ئەو ئێستا کەسێکی ترە‪،‬‬ ‫براوەیەک���ی بەهێز کە توانیویەتی ژیان‬ ‫لەن���او ڕووخێنەرێکدا دروس���ت بکات‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ئ���ەم ڕووبەڕووبوونەوەی���ە هیچ‬ ‫ش���تێک بۆ هەمبێرت ناکات‪ .‬خۆی ون‬ ‫دەکات بۆ گەڕان بە دوای هەژدیهاکەدا‬ ‫و کوش���تنی کە هەرچۆنێک‬ ‫بێت لەگەڵ‬

‫د یمە ن���ی‬ ‫«چارلی���س ئان���ت» و دوایین دیمەنی‬ ‫«تیت���ەس ئاندرۆنیکەس»ـ���دا ی���ه‌ك‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫لە ب���ەرەو کۆتاییدا‪ ،‬نابۆکۆڤ پێمان‬ ‫دەڵێت «لۆلیتا» مۆراڵی «ئەخالق»ـی‬ ‫نیی���ە‪ .‬تەنه���ا دەتوان���م ئ���ەوە بڵێم‪،‬‬ ‫چارەنووس���ی هەمبێرت زۆر خەمناکە‪،‬‬ ‫دەربڕینێک���ی پوختترین و پڕماناترینی‬

‫ڕامووس���ان دەنووس���ێت‪ ،‬ب���ۆ چەند‬ ‫هۆیەکی دژبەیەک‪ ،‬ڕۆحی هەمبێرتی بە‬ ‫مۆتەکەیەکی تایبەت هیالک کردووە‪ .‬لە‬ ‫یەکەم شوێندا‪ ،‬کەسێتییە پڕتاوانەکەی‬ ‫خوێنەر ڕادەچڵەکێنێ���ت بۆ تێڕامان و‬ ‫قەدەغەکردنی دروس���تبوونی هەس���تی‬ ‫هەڵە بۆ پێچەوانەی���ی دادوەرییەکانی‪.‬‬ ‫ب���ە جۆرێکی تر‪ ،‬نابۆکۆڤ بە نهێنی لە‬ ‫چڕبوونەوەی ئەمه‌ریک���ی دەکۆڵێتەوە‬ ‫لەس���ەر سەرنجڕاکێش���یی گەنج و ئەو‬ ‫گرنگیی���ەی دراوە بە ه���ەرزەکاران بۆ‬ ‫بەرفراوانکردنی ناسنامە‬ ‫ناڕوونەک���ەی‬

‫ئازارچەشتەنەکانی‬ ‫هەمبێرت‪ .‬هەردوو‬ ‫تەکنیکەک���ە مانایان‬ ‫هەیە‪ .‬بەاڵم هیچیان‪،‬‬ ‫هیوادارم‪ ،‬مەبەس���تی‬ ‫پیکهاتەک���ە تەل���خ‬ ‫نەک���ەن‪ ،‬تایبەتتر بڵێم‪،‬‬ ‫ب���ۆ هێڵبەژێرداهاتن���ی‬ ‫گر نگیی���ە کا ن ‪،‬‬ ‫کەموکوڕییەکان‪ ،‬وردبینین‬ ‫و ئازارچەشتنی خۆپەرستی‬ ‫هەم���وو هەس���تێک‪ ،‬هەموو‬ ‫خۆبەزلزانینێ���ک‪ ،‬هەم���وو‬ ‫پەلەکردنێ���ک‪ ،‬هەرچییەک بن‪،‬‬ ‫جەخت ل���ە ڕازیبوون دەکەنەوە‬ ‫بەبێ گوێدان بە کاریگەرییەکانیان‬ ‫بۆ س���ەر دونیاک���ەی دەرەوەیان‪.‬‬ ‫هەمبێرت هەموو ئێمەیە‪.‬‬ ‫ئەم���ە زۆری زی���ادە دەرب���ارەی‬ ‫ئه‌خالق���ی ئ���ەم ڕۆمان���ه‌‪ ،‬ک���ە لە‬ ‫س���ەرچاوەدا ه���ەر نییەت���ی‪ .‬ب���ە‬ ‫ش���ێوەیەکی تەکنیک���ی زیرەکانەیە و‬ ‫کۆمیدێتیی پیتەر دی ڤرایس‪ ،‬ئاوێتەیە‬ ‫لەگەڵ ڕوونکردنەوە دەربارەی ڕەفتاری‬ ‫دی���ار و دیاریک���راوی کۆمەڵگە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ی���ەک کەموکورتیی تێ���دا بدۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫ئەوە دەبێت کە پاڵەوانەکەی دەکات بە‬ ‫گێڕەرەوە‪ ،‬نابۆکۆڤ لە خۆیدا ئەرکێکی‬ ‫ت���ەواو گەورەی داوە ب���ە هەمبێرت کە‬ ‫خ���ۆی ل���ە خۆی���دا زۆر گەورەی���ە بۆ‬ ‫کاراکتەرێک���ی ئەفس���انەیی‪ .‬هەمبێرت‬ ‫دیارە خ���ۆی دەکات بە س���یمبولێک‪،‬‬ ‫سیمبولی هەموو پیاوێک‪ .‬کە ئەمە ڕوو‬ ‫دەدات پەرتووکەکە الس���ەنگ دەبێت‪،‬‬ ‫بۆ هەم���وو کاراکتەرەکانی ناو نۆڤڵەکە‬ ‫هێندەی کە بتوانرێت‪ .‬هەمبێرت دەگاتە‬ ‫س���ەر لێوار‪ ،‬بە جۆرێ���ک نابۆکۆڤ لە‬ ‫ڕەنگکردنیدا ڕەنگی زۆر زیادی کردبێت‬ ‫ب���ە فڵچەکەیەوە‪ .‬ڕەنگەکەیش دەکرێت‬ ‫بڵێم ئ���ەو مۆراڵەیە کە‌هەمبێرت هەڵی‬ ‫گرتووە‪.‬‬

‫ه ده‌رباره‌ی ئه‌خالقی ڕۆمانی‬ ‫ئه‌م نووسینه‌‪ ،‬زۆریش ‌‬

‫ه سه‌رچاوه‌دا هه‌ر نییه‌تی‬ ‫لۆلیتا‪ ،‬كه‌ ل ‌‬

‫چارلۆت لە ڕووداوێکدا دەمرێت‪ .‬خۆزگە‬ ‫دێتە دی! لەگەل زڕ کچەکەیدا گەشتێک‬ ‫ڕێک دەخ���ات بۆ س���ەبووریهاتنەوە و‬ ‫دەستکردن بە ژیانێکی نوێ‪.‬‬ ‫ئەمە مۆتەکەی لێ دروس���ت دەبێت‪.‬‬ ‫ب���ە درێژایی دوو س���اڵ و دوو دیمەنی‬ ‫دوورودرێژی ئەمه‌ریک���ی‪ ،‬هەمبێرت بە‬ ‫دەوری دۆزەخدا دەسوورێتەوە‪ .‬هەرگیز‬ ‫ناتوانێت حەزی ویس���تنی لۆلیتای کەم‬ ‫بێت���ەوە‪ ،‬لەب���ەر ئەوەی ئ���ەو هەرگیز‬ ‫لۆلیتای نییە‪ ،‬ئەو تەنها لەش���ی ئەوی‬ ‫هەیە‪ .‬لە کۆتاییدا‪ ،‬سزادانەکەی بااڵنس‬ ‫دەبێت لەگەل تاوانەکەیدا‪ .‬لۆلیتا لەگەل‬ ‫هەژدیهایەکدا دەڕوات‪ .‬هەمبێرت هەوڵ‬ ‫دەدات ش���وێنیان بکەوێ���ت‪ ،‬تووش���ی‬

‫ڕاس���تیی م���ۆراڵ ک���ە شەکس���پیر لە‬ ‫دێڕێک���دا ک���ۆی دەکات���ەوە‪« :‬نرخ و‬ ‫مەسرەفی ڕۆح لە بەفیڕۆدانی شەرمدا‪،‬‬ ‫ڕامووس���انە لە حەقیقەت���دا‪ ».‬زیاتری‬ ‫بچینە ئاوەڵناوەکانی شەکس���پیرەوە‪:‬‬ ‫«لەخش���تەبردن‪ ،‬کوش���تار‪ ،‬خوێ���ن‪،‬‬ ‫پڕت���اوان‪ ».‬هەمبێ���رت پاڵەوانێکە بە‬ ‫دونیایەک���ی تراژیدیی���ەوە‪ .‬هەمبێ���رت‬ ‫هەموو مرۆڤێکە کە پەرۆش���بوون پاڵی‬ ‫پێوە ناوە‪ ،‬لۆلیتاکەی هێندە دەوێت کە‬ ‫هەرگیز ڕێک ناکەوێت وەکوو مرۆڤ لێی‬ ‫بڕوانێت‪ ،‬یان وەکوو هیچ شتێک بێجگە‬ ‫لە لەشوالرێکی خەونئامێز‪ ،‬کە ناوەرۆک‬ ‫و گەردوونی سروشتیی هەستوسۆزە‪.‬‬ ‫ئەو نووس���ەرەی دەرب���ارەی هەموو‬

‫وازی لێ بێنە‪ .‬ئەم پەرتووکە هێشتا‬ ‫یەکێکە لە پێکەنیناویترین و خەمبارترین‬ ‫ئەو پەرتووکانەی ئەمساڵ چاپ کراون‪.‬‬ ‫بۆ پێکهاتەی جووتبوونەکانی‪ ،‬زیاتر بیر‬ ‫لە چڕبوونەوە و دامرکاندنەوەی کڵپەی‬ ‫ڕامووس���ان دەکەمەوە وەک لە هەنگاوە‬ ‫تایبەت و دوابەدواکانیان‪.‬‬ ‫جەین���وەی‪ ،‬ڕەخنەگ���ری ئەفس���انەیی و‬ ‫نووس���ەری کتێبەکان���ی «زە واڵش گێڵس» و‬ ‫«لیڤین هۆم»ـه‌‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪The new york Times :‬‬

‫دۆزینه‌وه‌ى ته‌نیایى‬ ‫ل ‌ه ئاژاوه‌دا‬ ‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینوسێت‬ ‫ئه‌زموونى شیعریى مه‌حموود ده‌رویش شایه‌نى له‌سه‌روه‌ستان و ده‌رس¬لێوه‌رگرتنه‌‪.‬‬ ‫له‌م ده‌رفه‌ته‌ كورته‌دا نه‌مویس���ت ب���اس له‌ ژیان و ریزكردنى به‌رهه‌مه‌كانى ش���اعیر‬ ‫و رێوڕه‌س���مى مردنه‌ك���ه‌ى بكه‌م‪ ،‬ب ‌ه باشیش���م نه‌زانى س���ه‌رى خوێن���ه‌ر ب ‌ه قۆناغ ‌ه‬ ‫ئه‌ده‌بییه‌كانى بێش���ێنم‪ ،‬ئه‌مانه‌ى پێشوو هه‌ر هه‌مووى به‌ زیاده‌وه‌ خوێنه‌ر ده‌توانێت‬ ‫ب���ه‌ گه‌ڕانێكى چه‌ند چركه‌یى له‌ س���ایتى گوگڵ ده‌س���تى بكه‌وێ���ت و هیچ منه‌تێكى‬ ‫ئێمه‌مانان هه‌ڵنه‌گرێت‪ ،‬ئه‌و‌ه گرنگه‌ بتوانین ئاوڕێكى خێراش بێت ل ‌ه شیعر و به‌رهه‌مى‬ ‫ئه‌و ناوه‌ گه‌ور‌ه شیعرییه‌ بده‌ینه‌و‌ه به‌ مه‌به‌ستى ئه‌نجامدانى به‌راوردێك له‌ نێوان ئه‌و‬ ‫و خۆماندا‪ ،‬هه‌وڵ بده‌ین خاڵ ‌ه به‌هێزه‌كانى دنیابینیى ده‌رویش بزانین و س���وودى لێ‬ ‫وه‌رگری���ن‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تى ئه‌و‪ ،‬چونك ‌ه دنیابین���ى و به‌رهه‌مه‌كانى ره‌نگدانه‌وه‌ى كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫مرۆڤێكه‌ كه‌ رووخساریان ل ‌ه رووى مێژووییه‌و‌ه زۆر ل ‌ه رووخسارى ئێمه‌ ده‌چێت‪.‬‬ ‫ئه‌ده‌بیات���ى ئێمه‌‪ ،‬ل ‌ه رووى بونیادى بابه‌تییه‌و‌ه زۆر ل ‌ه ئه‌ده‌بى گه‌له‌كه‌ى مه‌حموود‬ ‫ده‌رویش���ه‌و‌ه نزیكه‌‪ .‬ئه‌ده‌بیاتى ئێمه‌ش (ب ‌ه تایبه‌تى ش���یعر) له‌ چه‌ش���نى ئه‌ده‌بى‬ ‫عه‌ره‌بى ب ‌ه گش���تى و ئه‌ده‌بیاتى فه‌ڵه‌ستینییه‌كان ب ‌ه تایبه‌تى‪ ،‬گیرۆده‌ى ئایدۆلۆژیا و‬ ‫هه‌ستى نه‌ته‌وه‌یى و نانه‌ته‌وه‌یى و شه‌ڕى زڕبراكان و شیعرى بۆنه‌كان و شاعیرى حزب‬ ‫و گرووپ و تاقم بووه‌‪ ،‬لێره‌وه‌ ش���یعر ل ‌ه گوتارێكى ئێستاتیكى ده‌گۆڕێت بۆ نواندنى‬ ‫هه‌ڵوێس���تێك به‌رامبه‌ر ب ‌ه واقیع‪ ،‬ل ‌ه پرۆژه‌یه‌كى خه‌یاڵه‌وه‌ ده‌بێت ‌ه جوینه‌وه‌ى ناسراو‬ ‫و زان���راوى واقیع‪ .‬من نامه‌وێت بڵێم ك ‌ه ش���یعر په‌یوه‌ندیی ب���ه‌ واقیع و ئایدۆلۆژیاو‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكوو ده‌مه‌وێت ئه‌وه‌ بڵێم ش���یعر واقیع و ئایدۆلۆژیا ل ‌ه خۆ ده‌گرێت نه‌ك ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌وه‌‪ .‬ش���یعر خزمه‌تكارى ئایدۆلۆژیا نیی ‌ه ده‌نا ده‌بوایه‌ شیعرى ئاینى باشترین‬ ‫و جوانترین ده‌ق بوایه‌‪ .‬شیعر ئاگاییه‌ به‌رامبه‌ر به‌ جوانى‪ ،‬له‌و رابردووه‌دا شیعر ماڵى‬ ‫سه‌ربه‌خۆى نه‌بووه‌‪ ،‬هه‌میشه‌ میوان و خزمه‌تكار بووه‌ الى چه‌په‌كان و قه‌ومییه‌كان‪،‬‬ ‫چه‌كێك بوو‌ه ل ‌ه چه‌كه‌كان بۆ به‌رگری و هێرش و هێرشى پێچه‌وانه‌ى سیاسى‪ ،‬ئامرازى‬ ‫دروس���تكردنى دوانه‌ى خائین و پاڵه‌وان بوو‪ ،‬له‌و مێژووه‌دا وه‌كوو ئێس���تا‪ ،‬ش���یعر‌ه‬ ‫جوانه‌كان جۆگه‌له‌ى ته‌ریك بوون ل ‌ه چاو ده‌ریاى شیعر‌ه ناشیعرییه‌كان‪ ،‬ونبوونى تاك‬ ‫له‌ناو عه‌شیره‌ت و حزب و ئایدۆلۆژیادا‪ ،‬شیعرى مێگه‌الوى لێكه‌وته‌وه‌‪ ،‬شیعر بووبوو‌ه‬ ‫پێناسه‌ى ونبوونى فه‌ردانییه‌ت له‌ مێگه‌لدا‪ ،‬شیعر به‌ردێك نیی ‌ه بهاوێژرێت‪ ،‬گوڵێكیش‬ ‫نیی ‌ه پێش���كه‌ش بكرێت! به‌ڵكوو شۆڕش��� ‌ه دژى زمان و مانا‪ ،‬ل ‌ه شیعردا پێش ئه‌وه‌ى‬ ‫زمان ماناى نوێ دروست بكات‪ ،‬خودى زمان تاز‌ه ده‌كرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫من ل ‌ه س���ه‌ره‌تاكانى خوێندنه‌وه‌م‪ ،‬كاتێك له‌ ناوه‌ڕاس���تى س���ااڵنى هه‌ش���تاكاندا‬ ‫مه‌حم���وود ده‌رویش���م خوێنده‌وه‌‪ ،‬نایش���ارمه‌و‌ه ك ‌ه به‌ گومانێك���ى زۆره‌وه‌ ل ‌ه باره‌ى‬ ‫گه‌وره‌یى شاعیربوونى س���ه‌یرم ده‌كرد‪ ،‬ده‌مزانى زۆرێك له‌ ئه‌دیبان به‌ هۆى هۆكارى‬ ‫ده‌ره‌كى و نائه‌ده‌بی گ���ه‌ور‌ه ده‌كرێن‪ ،‬ئه‌م په‌تایه‌ى ئه‌ده‌ب مێژوویێكى درێژى هه‌یه‌‪،‬‬ ‫چه‌ندین رۆمان ده‌زگا گه‌وره‌كانى دنیا ب ‌ه بۆنه‌ى الیه‌نگیرى سامییه‌ت و دژایه‌تیكردنى‬ ‫نازیی���ه‌ت گه‌وره‌یان كرد‪ .‬الى خۆش���مان ئه‌دیب هه‌بووه‌ ئامێ���رى ئیعالمیى گه‌وره‌ى‬ ‫حزبیى له‌ پش���ت بوو‌ه و گه‌وره‌ كراوه‌‪ ،‬چه‌شنى ئامێرى په‌شمه‌ك فوو ل ‌ه قه‌تره‌یه‌ك‬ ‫كراو‌ه و كراوه‌ت ‌ه بارس���تاییه‌ك كه‌ منداڵ ‌ه خوێنه‌واره‌كان ب ‌ه ده‌مى كراوه‌و‌ه س���ه‌یرى‬ ‫بكه‌ن و سه‌ریان بسوڕمێ! ئه‌و ئه‌دیبانه‌ نرخیان ل ‌ه نرخى ئه‌ده‌بییه‌وه‌ نایه‌ت‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫له‌و چاوبه‌ستانه‌ سیاسیی ‌ه وه‌همى گه‌وره‌بوون ده‌سه‌به‌ر ده‌كه‌ن! به‌رامبه‌ر به‌ گه‌وره‌یى‬ ‫مه‌حموود ده‌رویش هه‌مان ترس���م هه‌بوو‪ ،‬گومانم ده‌كرد ئامێرى نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌كانى‬ ‫عه‌ره‌ب بیانه‌وێت كاڵوێكى ش���یعریم پێ بفرۆش���ن! ئه‌وسا پێش���م وا بوو ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫ش���اعیرانه‌‪ ،‬ش���اعیرى قۆناغى مێژوویین و له‌ ئاژاوه‌دا نه‌بێت ش���یعریان ناژیێت! له‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌شدا ده‌رویش ل ‌ه گه‌رمه‌ى كارى سیاسیدا بوو له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ى فه‌له‌ستینى‪،‬‬ ‫دواى خۆكێشانه‌وه‌ى ده‌رویش ل ‌ه ژیانى حزبى و كاڵبونه‌وه‌ى هه‌ستى ئینتمابوونى بۆ‬ ‫ژیانى حزبى و كرانه‌وه‌ى به‌س���ه‌ر ئه‌ده‌بى ئینس���انى‪ ،‬ده‌بێت دان به‌وه‌دا بنێم ك ‌ه ئه‌و‬ ‫ش���اعیره‌ گره‌وى ل ‌ه هه‌موان برده‌وه‌‪ ،‬دوور ل ‌ه شیعرى به‌رگرییش هه‌ر شاعیر مایه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌بێ ئ���ه‌وه‌ى بچێت ‌ه ناو ئاپ���ۆره‌ى به‌یاننامه‌كانى نوێگه‌ریى ش���یعرى عه‌ره‌بییه‌وه‌‪،‬‬ ‫س���ه‌رقاڵى جوانكردنى ماڵه‌ شیعرییه‌كه‌ى خۆى بوو‪ ،‬له‌ ش���اعیرێك ك ‌ه وێردى سه‌ر‬ ‫زارى نه‌ته‌وه‌ییه‌كان بوو‪ ،‬بووه‌ ش���اعیرێكى ئینس���انیى گه‌ور‌ه و خوێنه‌رى له‌ هه‌موو‬ ‫جیهاندا په‌یدا كرد‪.‬‬ ‫كارێكى س���ه‌خت ‌ه ش���اعیرێك بتوانێت وه‌كوو مار كاژ فڕێ بدات و له‌ ئاوى شیعری‬ ‫نوێ بدات و راى گش���تیى خوێنه‌ره‌كانیش���ى به‌و به‌رگ ‌ه تازه‌یه‌ بباته‌وه‌‪ .‬س���ه‌خته‌ ل ‌ه‬ ‫گه‌ڕه‌كێك���ى ناوه‌وه‌ى خۆت باربكه‌یت و ب ‌ه ش���وێن گه‌ڕه‌كه‌ نوێكانى ناخدا بگه‌ڕێیت‪،‬‬ ‫مه‌حموود ده‌رویش به‌و باركردن ‌ه ده‌س���تى ل ‌ه هه‌موو ئه‌و مه‌دح و سه‌نای ‌ه هه‌ڵگرت ك ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌كان بۆیان مس���ۆگه‌ر كردبوو‪ ،‬حه‌زى جوانی و داهێنان وایلێكرد خانوویه‌كى‬ ‫شیعریى به‌ناوبانگ بگۆڕێته‌و‌ه به‌ دانیشتن ل ‌ه بیابان‪ ،‬بیابانى زمان و مانا‪ ،‬گه‌ڕان ب ‌ه‬ ‫ش���وێن گوڵ ‌ه نه‌ناسراو و بێناوه‌كانى ش���یعر‪ .‬ده‌رچوون له‌ چاوڕێكردنه‌كانى خوێنه‌ر‪،‬‬ ‫دژایه‌تیكردن���ى ئه‌گه‌ره‌كانى خوێنه‌ر‪ .‬گه‌یش���ت ‌ه ئه‌و بڕوایه‌ى ك���ه‌ گریانى منداڵێك و‬ ‫نه‌بوونى قه‌واره‌ى سیاس���ى بۆ گه‌لێك به‌قه‌د یه‌ك كاره‌س���اتن‪ ،‬ده‌س���تپانكردنه‌وه‌ى‬ ‫منداڵێك���ى بنێشتفرۆش���ى دووڕیانێكى س���ه‌رجاد‌ه و هه‌ڵنه‌كردنى ئ���ااڵى میلله‌تێك‬ ‫به‌ق���ه‌د یه‌ك جه‌رگبڕن‪ ،‬كاتێك میلله‌ته‌كه‌ى به‌س���ه‌ر دوو حزبدا دابه‌ش بوو‪ ،‬نه‌بوو‌ه‬ ‫كه‌رته‌ش���اعیر و دوژمندارى كه‌رتێك‪ ،‬به‌ڵكوو ش���یعرى به‌رز بۆوه‌ و بوو‌ه ئاسمان ك ‌ه‬ ‫تیایدا جێى س���ه‌رى هه‌موانى لێ ده‌بۆوه‌‪ .‬بۆ ش���اعیر بردنه‌وه‌ى گره‌وى ش���یعرى ل ‌ه‬ ‫بردنه‌وه‌ى گره‌وى سیاس���ى گرنگتره‌‪ ،‬ش���یعر هونه‌رى مومكین نییه‌‪ ،‬هونه‌رى گه‌ڕان ‌ه‬ ‫ب ‌ه دواى مه‌حاڵدا‪ ،‬هونه‌رێك ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ى زه‌مان و مه‌كان‪ ،‬هونه‌رێكى س���وودبه‌خش‬ ‫نییه‌ بۆ خودى شاعیر‪ ،‬هونه‌رێكى چێژبه‌خش ‌ه بۆ خوێنه‌ر‪ .‬سه‌ره‌تا مه‌حموود ده‌رویش‬ ‫شیعرى كردبووه‌ ئامراز بۆ خوڕاگریى میلله‌ته‌كه‌ى‪ ،‬دواتر خۆڕاگرى میلله‌ته‌كه‌ى كرد‌ه‬ ‫ئامراز بۆ به‌رهه‌مهێنانى شیعرییه‌ت‪ ،‬ل ‌ه نێوان ئه‌م دوو ئاراسته‌یه‌شدا ئیشكالییه‌تێكى‬ ‫گه‌ور‌ه هه‌یه‌‪ .‬من ناپرس���م ل ‌ه هه‌وێنى شیعر‪ ،‬به‌اڵم مكوڕم له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى شیعر ته‌نیا‬ ‫هه‌وێن ‌ه بۆ جوانى‪ ،‬په‌ندێكى گه‌وره‌یه‌ له‌ مه‌حموود ده‌رویش���دا كاتێك شكۆ بۆ شیعر‬ ‫ده‌گه‌ڕێنێته‌و‌ه و ئامانجى ش���یعر له‌ گوتارێكى ئایدۆلۆژییه‌وه‌ ده‌گۆڕێت بۆ گوتارێكى‬ ‫ئیس���تاتیكى‪ ،‬ل ‌ه هۆز و نه‌ته‌وه‌و‌ه ده‌یبات ‌ه ئاقاره‌ ئینسانییه‌كان‪ ،‬دۆزینه‌وه‌ى ناهه‌قى‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌ پش���یله‌یه‌ك ل ‌ه رووى ش���یعرییه‌وه‌ جیاواز نییه‌ ل��� ‌ه دۆزینه‌وه‌ى ناهه‌قى‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌ ئینسانێك‪ ،‬ئه‌زموونى ئه‌و‪ :‬ئه‌زموونى كۆتره‌كه‌ى كه‌شتیى نووحه‌ به‌ چڵ ‌ه‬ ‫زه‌یتوونێكه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم پێش ئه‌وه‌ى ئه‌و ش���اعیر‌ه كۆتره‌ بمرێت وشكایى و كه‌ناری ب ‌ه‬ ‫شاعیران نیشان دا‪ ،‬كه‌نارى شاعیریش ته‌نیا جوانییه‌‪ ،‬بێجگه‌ ل ‌ه جوانییش ئه‌وه‌ى ل ‌ه‬ ‫شیعردا ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬تۆفان ده‌یسڕێته‌وه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٢‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/٣١‬‬

‫‪3‬‬

‫كتێبی دەفتەرە ڕەشەکان‬ ‫یادداشتەکانی هایدێگەر‪ ،‬وەک دواهەمین بەرگی کۆکارەکانی‬

‫بەکر عەلی‬

‫بوون‪ ،‬بە ڕادەیەک هێرش���ەکە لەس���ەر‬ ‫س���ەلماندنی نازیبوونی هایدێگەر هێندە‬ ‫توند و فراوانە‪ ،‬مرۆ بە ئاسانی دەتوانێت‬ ‫بۆن���ی هەڵمەتێک���ی جوولەکەگەرایی لە‬ ‫پش���تی هەموو ئەو هێرش���انەوە بکات‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لەوەی ئ���ەم گرێ دەروونییە‬ ‫(دژەس���امیگەری‪/‬ئەنتی سەمیتیزم) کە‬ ‫تاکەکەس���ی ئەڵمانی پێوەی دەناڵێنێت‪،‬‬ ‫ب���ە ئاس���انی ل���ە ڕووی پس���ایکۆیی و‬ ‫مێژووییەوە ناکرێت���ەوە‪ .‬ئەڵمانەکان لە‬ ‫دوای کارەس���اتی قڕکردنی جوولەکەکان‬ ‫تاوانێکیان بە کۆڵەوەیە تا ئێستا لە ڕووی‬ ‫دەروونییەوە هەڵیانگرتووە و کەسانێکی‬ ‫زۆر کەم هەن لەنێو کایەی ڕۆش���نبیریدا‬ ‫کار ب���ۆ کردن���ەوەی ئ���ەم گرێکوێرەی ‌ه‬ ‫بکەن‪ .‬بۆی���ە هەر جۆرە قس���ەکردنێک‬ ‫لەسەر جوولەکە و جوولەکایەتی بە هەر‬ ‫شێوەیەک بگوترێت و بە هەر نەفەسێک‬ ‫بێت‪ ،‬ڕووبەڕووی بەرئەنجامی س���امناک‬ ‫دەبێتەوە و پێش���داوەرییەکی نیگەتیڤی‬ ‫ب���ۆ ئامادە ک���راوە‪ .‬بێهۆ نیی���ە خودی‬ ‫سەرپەرش���تیاری ئەم ده‌فتەرە ڕەشانە‪،‬‬ ‫پرۆفیسۆری فەلسەفە پیتەر تراڤنی‪ ،‬کە‬ ‫سەرپەرشتیاری پەیمانگای هایدێگەریشە‬ ‫بوێری���ی ئەوەی تێدا نیی���ە بەرگری لەم‬ ‫ڕس���تانەی هایدێگ���ەر ب���کات‪ .‬بەاڵم من‬ ‫ل���ە نێ���وان ئ���ەو ژم���ارە زۆرەی وتار و‬ ‫چاوپێکەوتنانەی لەمەڕ ئەم دێباتەی ئەم‬ ‫دەفتەرانەوە خوێندبێتمەوە‪ ،‬دیدارەکەی‬ ‫گێ���رت س���کۆبل لەگ���ەڵ هایدیگەرناس‬ ‫ڕودیگەر زافرانس���کی و پیت���ەر تراڤنی‬ ‫ل���ە ‪ ٢٠١٤/٣/١٨‬ل���ە کەناڵی ‪ 3Sat‬و‬ ‫گفتوگۆکەی ڕۆژنامەی دی تسایت ژمارەی‬ ‫‪ ٢٠١٤/٣‬لەگەڵ فیلۆس���ۆفی فەرەنس���ی‬ ‫فرانسوا فێدیە سەرنجیان ڕاکێشام‪.‬‬ ‫لەم نێوبەندییەدا گ���ەر ورد بڕوانرێتە ش���ێوەکانی ش���تە گەورەکان‪ ،‬کە ڕەنگە‬ ‫دەربڕینەکان���ی هایدێگ���ەر و بڕێ���ک کۆنترین شێوازیش���یان بێت‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫ش���ارەزاییمان لە جیهانبینیی هایدێگەر وریاییەکی الس���ار و کۆڵنەدەری ژماردن‬ ‫و فەلس���ەفە و بیرکردنەوەی ئەو هەبێت‪ ،‬و وەالخس���تن و تێکەڵوپێکەڵک���ردن‪،‬‬ ‫تێدەگەین کە هایدێگەر هیچ ئەنتیس���امی کە لەم���ەوە بێجیهانێت���ی جوولەکایەتی‬ ‫نەبووە و الی ئەو شتێک نییە ناوی ڕق و دادەمەزرێ���ت‪ ».‬ئەم���ەش هیچ ش���تێک‬ ‫دژایەتی بێت و لە شاکارەکەیدا (بوون و لەس���ەر ئەنتی س���ەمیتیزم نادرکێنێت‪.‬‬ ‫کات‪ )١٩٢٧ -‬و لە هیچ کام لە کتێبەکانی چونکە دەس���تەواژەی (گەورە‪/‬مەزن) لە‬ ‫تری���دا ڕقێک لەس���ەر هی���چ ڕەگەزێکی فیکری هایدێگەردا لە سااڵنی سییەکاندا‬ ‫مرۆیی نابینرێت‪ .‬تەنانەت دەس���تەواژەی ش���وێنگەیەکی زۆر ناوەن���دی گرت���ووە‪.‬‬

‫نەرێ دەکردەوە‪ ،‬چاوی سادە بە ئاسانی‬ ‫هەردوو ئەم تێگەیشتنەیان وەک یەکتری‬ ‫دەبینی‪ .‬ل���ەم حاڵەتەدا فێدیە پێی وایە‬ ‫هایدێگەر گومانلێکراوێکی هەڵەیە‪ .‬چونکە‬ ‫دژەس���امیگەری واتە ڕق لە جوولەکە‪ ،‬لە‬ ‫کاتێکدا الی هایدێگەر هیچ س���ۆراغێکی‬ ‫ڕق و کینە ش���ک نابەین‪ .‬هایدێگەر وەک‬ ‫فیلۆس���ۆفی بوون و هەب���وون پێی وایە‪،‬‬ ‫هەموو مرۆڤ���ەکان‪ ،‬بەدەر ل���ە ئایین و‬ ‫ڕەگەز و نەتەوە‪ ،‬ل���ە هەمان پەیوەندیی‬ ‫بناغەییانەدان بە بوونەوە‪ .‬لەم پەیوەندییە‬ ‫بناغەییانەش���دا هەموو مرۆڤایەتی وەکوو‬ ‫یەک ش���ێوازی لەنێ���و جیهاندا بوون‪ ،‬لە‬ ‫ڕێی زمان و کاتدارێتی و هۆش���یارییەوە‬ ‫هەن‪ ،‬کە ش���ێوازێکی یونیڤێرسالییانەی‬ ‫هیومانیزمانەیە‪ .‬وات���ە ئەوەی هایدێگەر‬ ‫ڕەخنەی لێدەگرێ���ت بریتی نییە لە هیچ‬ ‫ڕەگ���ەز و گرووپێک���ی مرۆی���ی‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫بریتیی���ە لە سیاس���ەتی کولتووری و لە‬ ‫ماس میدیا‪ ،‬ک���ە وای لە مرۆڤ کردووە‬ ‫خەریکی بوون���ەوەرەکان بێت و بوون لە‬ ‫یاد بکات‪ .‬بەاڵم ئ���ەوەی ئەم قوڕەی بۆ‬ ‫هایدێگەر خەست کردووه‌تەوە بریتییە لەو‬ ‫ماوەیەی کە ئەندام بوو الی نازییەکان و‬ ‫ئەو لە تێگەیشتنێکی هەڵەوە کە پێی وا‬ ‫بوو ئم پارتییە دەشێت سیاسییانە دۆخی‬ ‫داڕماوی کولت���ووری ئەڵمانیا و ئەورووپا‬ ‫ڕزگار بکات‪ ،‬ئەو لە س���اڵی ‪١٩٤١‬ـدا ئەم‬ ‫ڕس���تەیە یادداش���ت دەکات کە پێی وا‬ ‫بوو‪« :‬ناسیونالسۆس���یالیزم دەرفەتێک‬ ‫بێ���ت بۆ گواس���تنەوە و پەڕینەوە بەرەو‬ ‫دەس���تپێکێکی تر»‪ ،‬بەاڵم هەر زوو لەم‬ ‫ئومێدە نائومێد بوو و لە ماوەی کەمتر لە‬ ‫ساڵێکدا پاشگەز بووەوە‪ .‬لە کاتێکدا هەر‬ ‫لەو قۆناغەدا فیلۆسۆفێکی وەک سارتەر‬ ‫دەیان جار دەس���تەواژەی توندتریشی بە‬ ‫کار هێناوە‪ ،‬وەک‪ :‬مەس���ەلەی جوولەکە‪،‬‬ ‫جیهان���ی دارای���ی جوولەک���ە‪ ،‬جوولەکە‬ ‫ژمێری���ارەکان‪ .‬کەچ���ی چ تۆمەتێک���ی‬ ‫نەخراوەت���ە پاڵ‪ .‬ئەو دەس���تەواژانە لەو‬ ‫ڕۆژگارانەدا لە زۆر بواردا بە کار دەهاتن‪،‬‬ ‫دی���ارە ل���ە ڕووی دارایی���ەوە زۆرینەی‬ ‫ژمارەی س���اماندارەکان الی جوولەکەکان‬ ‫بوون‪ ،‬ئەورووپییەکان بە الیانەوە مایەی‬ ‫پرسیار بوو کە نیازێکی سامناکی بەرەو‬

‫لە ئەنجامی باڵوکردنەوەی «دەفتەرە‬ ‫ڕەش���ەکان»ـی فیلۆس���ۆف مارت���ن‬ ‫هایدێگەر‪ ،‬ب���ۆ یەکەمینجار لە دوای پتر‬ ‫لە ‪ ٤٠‬ساڵ لە شاردنەوەی‪ ،‬ماوەی چەند‬ ‫هەفتەیەکە لە نێوەندە فەرهەنگی و دەزگا‬ ‫زانس���تی و میدیاییەکانی ب���واری زمانی‬ ‫ئەڵمانیدا (ئەڵمانیا‪ ،‬سویسرا و نەمسا)‪،‬‬ ‫گفتوگۆیەک���ی توند و ف���راوان هاتووه‌تە‬ ‫ئاراوە‪ .‬ئەم دەفتەران���ە بریتین لە کۆی‬ ‫ئەو سەرنج و یادداشت و بیرەوەرییانەی‬ ‫هایدێگەر لە سااڵنی سیی سەدەی پێشوو‬ ‫تا هەفتاکان نووس���یونی و ژمارەیان ‪٣٣‬‬ ‫دەفت���ەرە لە ‪ ١٢٤٠‬الپ���ەڕەدا‪ .‬بڕیارە لە‬ ‫چەند بەرگێکدا‪ ،‬بەپێی حەزی هایدێگەر‬ ‫وەک دواهەمی���ن بەرگ���ی کۆکارەکان���ی‬ ‫خۆی‪ ،‬باڵو بکرێنەوە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئ���ەم دەفتەرانە زانای ئەدەب‬ ‫س���یلڤیۆ ڤیتای تەمەن ‪ ٧٢‬س���اڵە‪ ،‬کە‬ ‫وەک خ���ۆی دەیگێڕێت���ەوە هایدێگ���ەر‬ ‫پەیوەندییەک���ی خێزانی���ی لەگ���ەڵ‬ ‫باوان���ی ئەمدا هەب���ووە و ڤیتای باوکی‬ ‫باڵوک���ەرەوەی کتێب���ە فەلس���ەفییەکان‬ ‫بووە‪ ،‬جارێک هایدێگ���ەر پەیوەندییەکی‬ ‫ئابڕوومەندییان���ەی لەگەڵ دۆری دایکیدا‬ ‫سەرزەنش���تکردنی خ���ودی جوولەکە و‬ ‫دەبێ���ت و دواتر ئەم���ە دەبێتە تێکدانی‬ ‫پێغەمبەرەکانی���ان بێ���ت‪ ،‬بەڵکوو وەک‬ ‫ژیانی هاوسەرێتیی باوانی‪.‬‬ ‫فیلۆس���ۆف فێدی���ە ‪ Fedier‬ئاماژەی‬ ‫هایدێگ���ەر ئەم دەفتەرە ڕەش���ەی کە‬ ‫پێدەدات ئەمە لەو ماوەیەدا نووس���راوە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ یادداش���تەکانی س���اڵی‬ ‫کاتێ���ک هیتل���ەر ل���ە ‪١٩٣٩/٦/٣٠‬ـ���دا‬ ‫‪ ١٩٤٦/١٩٤٥‬وەک���وو دیارییەک دەداتە‬ ‫وتەی���ەک دەدات و تیای���دا خ���ۆی ب���ە‬ ‫دۆری‪ ،‬ک���ە دوات���ر دەکەوێتە دەس���تی‬ ‫پێغەمب���ەر ڕادەگەیەنێت‪ .‬وات���ە لێرەدا‬ ‫ڤیتای کوڕی‪ .‬وەک ئاش���کرایە هایدێگەر‬ ‫هایدیگەر دەیەوێت ڕەخنە لە قس���ەکەی‬ ‫بۆ م���اوەی کەمتر لە س���اڵێک ئەندامی‬ ‫هیتل���ەر بگرێت‪ ،‬ل���ە پێغەمبەرایەتی بە‬ ‫پارتی ناس���یۆنال سۆسیالیست بووە کە‬ ‫دی���دی ئەو‪ .‬واتە ڕەخنە ل���ەوە دەگرێت‬ ‫بە نازییەکان ناسراون‪ .‬ئەوەی پاڵی ناوە‬ ‫بە هایدێگەرەوە بەش���داریی سیاسییانە‬ ‫بکات‪ ،‬ئەو پاس���اوە بووە کە کولتووری‬ ‫زۆرێ��ک ل��ە میدیاکان تەنیا چەند بڕگە و ڕس��تە و کۆپلەیەکیان ل��ە کۆی ‪ ١٢٤٠‬الپەڕەی‬ ‫ئەورووپی لە س���ەردەمی نوێدا تووش���ی‬ ‫داڕمانێک بووە کە تەنیا بە شۆڕش���ێک‬ ‫«ده‌فت��ه‌ره‌ ڕه‌ش��ه‌كان»ـدا هێناوەت��ەوە و دەیانەوێ��ت بیس��ەلمێنن ک��ە هایدێگ��ەر‬ ‫دەتوانرێت هەس���تێتەوە‪ ،‬ل���ەو دەمەدا‬ ‫دەرکەوتن���ی ئ���ەم پارت���ە بەپێ���ی ئەو‬ ‫کەس��ێکی دژەس��امی بووە و پێداگریی لەسەر ئەوە دەکەن کە هایدێگەر ئایدیۆلۆگیا‬ ‫مژدان���ەی دەیدا کاریگەریی سیاس���ییان‬ ‫لەسەر کۆی کۆمەڵگای ئەڵمانی هەبوو‪،‬‬ ‫و فەلس��ەفەکەی هەم��ان ش��ت ب��وون‪ ،‬بە ڕادەیەک هێرش��ەکە لەس��ەر س��ەلماندنی‬ ‫هایدێگەری���ش ل���ەم کاریگەرییە ڕیزپەڕ‬ ‫نەب���وو‪ .‬بەاڵم هەر زوو ئەوەی بۆ س���اغ‬ ‫نازیبوونی هایدێگەر هێندە توند و فراوانە‪ ،‬مرۆ بە ئاس��انی دەتوانێت بۆنی هەڵمەتێکی‬ ‫ب���ووه‌وە کە ئەم پارتیی���ەش مۆدێلێکی‬ ‫جوولەکەگەرایی لە پشتی هەموو ئەو هێرشانەوە بکات‬ ‫تری بەرهەمهێنان���ی کولتووری مێگەلی‬ ‫و داڕمانی شێوەژیانی کولتوورییە‪ ،‬بۆیە‬ ‫زوو دەس���تی لە کارکردن وەک ڕێکتۆری‬ ‫دازای���ن الی هایدێگەر س���یفەتێکی زۆر لەبەر ئەوەی جیهانی نوێکات خۆی وەک کە پێغەمبەرایەتی ببێتە ئامرازی ویستی دەسەاڵت ڕۆشتن لە هەناوی ئەم ئامرازەدا‬ ‫زانکۆی فرایبۆرگ کێشایەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ل���ەوێ س���اتەوە هێش���تا ئەم جیهانیی هەیە و سەر بە هیچ ڕەگەزێکی جیهانی م���ەزن و گەورە دەردەخات‪ ،‬کە دەسەاڵت‪ .‬چونکە ویستی دەسەاڵت بەپێی پەنهان بێت‪.‬‬ ‫تۆمەت���ە ب���ە ناوچەوانی ه���ەم خۆی و دیاریک���راوی مرۆیی نییە‪ ،‬بگرە ئەو دژی هەموو ش���ت دەیەوێت بە شێوەی گەورە نیتچە لە کۆتایی مێ���ژووی میتافیزیکدا‬ ‫خاڵێکی تر ئاماژەی پی بدرێت ئەوەیە‬ ‫هەندێک جاری���ش دەلکێنرێت بە تەوێڵی هەم���وو جۆرە دۆگمایەک ب���ووە‪ ،‬لەوانە دەربکەوێت‪ ،‬وەک کاپیتالیزم‪ ،‬کۆمیۆنیزم‪ ،‬سەرهەڵدەدات نەک لە ماوەی پێغەمبەری هایدیگ���ەر ژمارەیەک���ی زۆر خوێندکاری‬ ‫کتێبەکانیی���ەوە‪ .‬ل���ەم ڕووەوە چەندەها کۆمیونیزم و کاپیتالیزم و بەڵش���ەویزم‪ ،‬کە لە ڕاستیدا ئەم شێوەیە ناجیهانێتییە‪ ،‬جوولەکەییدا‪ .‬واتە ئاماژەی هایدێگەر بە جوولەک���ەی هەب���وو و ژمارەیەک���ی زۆر‬ ‫کتێ���ب و لێکدان���ەوەی جیاواز لەس���ەر تەنانەت پێ���ی وایە نیتچ���ە لەبەر ئەوە وەک هایدێگ���ەر پێی دەڵێ���ت‪ :‬جیهانی پێغەمب���ەری جوولەکە ب���ۆ ئەوەیە بڵێت بیرمەن���دی جوولەک���ە وەک ش���اگردی‬ ‫لەگەڵبوون ی���ان لەدژبوونی ئەم تۆمەتە نەیتوانیوە میتافیزیک ببەزێنێت‪ ،‬چونکە ناجیهانێتی یاخ���ود جیهاننەداری جیهان هیتلەر پێغەمبەر نیه‌‪ .‬هایدێگەر خۆیشی بیرکردن���ەوەی ئ���ەو بوونە مامۆس���تا و‬ ‫باڵو کراونەت���ەوە‪ .‬بێدەنگیی خۆیش���ی ویس���توویەتی دژەمیتافیزی���ک بێ���ت‪ . die Welt der Weltlosigkeit .‬لەوێ���دا ئاماژە بەوە دەدات کە ئەمە هیچ دانەری ن���اودار‪ .‬وەک‪ ،‬هان���ا ئارێندت‪،‬‬ ‫ت���ا لە ژیاندا بوو کە هەموو ڕاس���تییەک ئەو ڕەخن���ە لە (بی���ری ژماردنگەرایی) جوولەکایەتییش لەم نێوبەندییەدا دەبێتە پەیوەندییەکی بە دژەسامیگەرییەوە نییە‪ :‬لەڤین���اس و دێریدا‪ .‬ئەم���ە جگە لەوەی‬ ‫بە ئاش���کرا بدرکێنێت‪ ،‬هەڵوێس���تەکەی جوولەک���ە دەگرێت‪ ،‬کاتێ���ک پێیان وایە قوربانیی ئەم بیرۆکە ناجیهانێتییەی شتە «پرس���یارکردن لە ڕۆڵ���ی جولەکایەتیی خودی شاکارەکەی خۆی «بوون و کات‪-‬‬ ‫تەمومژاویت���ر کردب���وو‪ .‬ب���ەاڵم دواجار ئەوان (گەلی هەڵبژاردەن)‪ ،‬واتە خۆیان گەورەکه‌‪.‬‬ ‫جیهان ‪ Weltjudentum‬ش���تێکی ‪ »١٩٢٧‬پێشکەش بە مامۆستا جووەکەی‬ ‫یەکێ���ک ل���ەو ڕس���تانەی ت���ر ک���ە ڕاسیس���تانە نییە‪ ،‬بەڵکوو پرس���یارێکی کرد‪ :‬ئەدمۆند هوس���رل‪ .‬ل���ەم ڕووەوەوە‬ ‫ل���ەم ماوەی���ەدا بە باڵوکردن���ەوەی ئەم یەکەمینن‪ .‬ئەم���ەش جۆرێکە لە دۆگما‪،‬‬ ‫یادداش���تانە پێدەچێت ئ���ەو تۆمەتە بە لە ب���ری ئەوەی زیاتر خۆی���ان هەمەکی لێی���ەوە ئەنتیزەمیتیزم���ی هایدیگ���ەری میتافیزیکییە لەو جۆرەی مرۆڤبوون‪ ،‬کە کارل یاس���پەرز لە نامەیەکی���دا وەاڵمی‬ ‫و یونیڤێرس���ال بکەن بۆ ئ���ەوەی جێی پ���ێ دەس���ەلمێنن‪ ،‬بریتیی���ە ل���ە‪ :‬لەڕەگهەڵکێشانی هەموو بوونەوەرەکان لە هانا ئارێندت دەدات���ەوە‪ ،‬کەوا هایدێگەر‬ ‫شێوەیەکی تر هەڵبسەنگێنرێتەوه‌‪.‬‬ ‫ئەوەی مایەی سەرنجە‪ ،‬ئەوەیە زۆرێک خۆیش���یان لەنێ���و جیهان���دا ببێتەوە‪« .‬پێغەمبەرایەتی بریتیی���ە لە تەکنیکی بووندا وەک ئەرکێکی مێژووییانەی جیهان هوسرلی لە زانکۆ دەرنەکردووە‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫لە میدیاکان تەنیا چەند بڕگە و ڕس���تە فێدیە لێرەدا دروس���ت ڕاڤەی هایدێگەر بەرگریک���ردن لە کارامەی���ی مێژوو‪ .‬ئەو وەربگرێ���ت‪ »1940 -.‬بەاڵم لەبەر ئەوەی ئەو ڕزگاری کردووه‌‪.‬‬ ‫و کۆپلەیەکیان ل���ە کۆی ‪ ١٢٤٠‬الپەڕەدا دەکات و دەڵێ���ت ب���ە دی���دی هایدێگەر ئامرازێکە بۆ ئیرادەی دەسەاڵت‪ .‬بەوەشدا هایدێگ���ەر لەگەڵ بیرکردن���ەوە دۆگمایی‬ ‫یەکێ���ک ل���ەو ڕس���تانەی ت���ر ک���ە‬ ‫هێناوەتەوە و دەیانەوێت بیسەلمێنن کە خ���ودی جوولەکەش بوونەت���ە قوربانیی کە پێغەمبەرە مەزنەکان جوولەکە بوون‪ ،‬و تۆتالیتێرەکان���ی وەک کۆمیونی���زم و دەهێنرێتەوە بۆ تاوانبارکردنی هایدێگەر‬ ‫هایدێگەر کەس���ێکی دژەس���امی بووە و ئ���ەم تێگەیش���تنە کە جیهان س���یفەتی ئ���ەوە ڕاس���تییەکە‪ ،‬کەوا هێش���تا بیر جوولەکایەتی و کاپیتالیزم و لیبرالیزمدا ئەمەیە‪« :‬جووەکان ب���ەو بەهرەیەی بۆ‬ ‫پێداگریی لەسەر ئەوە دەکەن کە هایدێگەر ناجیهانێتی هەبێت‪ .‬کۆپلەکەی هایدێگەر ل���ە نهێنییەکانیان نەکراوەت���ەوه‌‪ ».‬لە نەب���وو و لەبەر ئەوەش���ی نازییەکانیش ژم���اردن و حس���ابکردن هەیان���ە و پێی‬ ‫ئایدیۆلۆگیا و فەلسەفەکەی هەمان شت بەم جۆرەیە‪« :‬یەکێک لە ش���اراوەترین کاتێکدا پێناچێت ناوەڕۆکی ئەم کۆپلەیە کۆمونی���زم و جوولەکایەتی���ان پێکەوە لەس���ەر دادەگرن���ەوە‪ ،‬لەمێ���ژە بەپێی‬

‫«‬

‫««‬ ‫باوەڕی ڕەگ���ەز ‪Rassenprinzip‬‬ ‫دەژین‪ ».‬ک���ە هایدێگەر لێرەدا دەیەوێت‬ ‫بیسەلمێنێت ش���ەڕکردنی دۆگمایەک بە‬ ‫دۆگمایەکی تر ناکرێ���ت کە هەردووکیان‬ ‫هەمان ڕیش���ەیان هەبێ���ت‪ .‬واتە ئەوان‬ ‫لەوەدا فاش���یزمانە بیر دەکەنەوە ئەگەر‬ ‫پێ لەسەر ڕەگەزایەتی دابگرن‪.‬‬ ‫فێدی���ە پێی وای���ە بی���ری هایدێگەر‬ ‫بەردەوام لە گەشەس���ەندندایە و ئەو زۆر‬ ‫باش باس���ی کۆتاداری ب���وون و دازاینی‬ ‫ک���ردووە و لە ڕێ���ی ئەوەوە باش���تر لە‬ ‫تێگەیش���تنمان لەس���ەر جیه���ان پەیدا‬ ‫ک���ردووە‪ ،‬وەک کانتی���ش دەڵێت‪ :‬ئێمە‬ ‫ناتوانی���ن جگە لەم جیهانە ش���تێکی تر‬ ‫بناس���ین‪ .‬هایدێگ���ەر لەوێدا س���ەرباری‬ ‫ئەوەی ئەندامبوون���ی خۆی بۆ ماوەیەک‬ ‫لەناو پارتی ناس���یۆنال سۆسیالیس���تدا‬ ‫بە «گەمژەییەکی گ���ەورە» ناو دەبات‪،‬‬ ‫دوات���ر ڕەخنەش لەم پارتە دەگرێت و بە‬ ‫جۆرێ���ک و مۆدێلێک���ی «بەرهەمهێنەری‬ ‫سامناکییەکانی مۆدێرنە»ـی دادەنێت‪.‬‬ ‫هەروەها هایدێگەر لە یادداش���تەکانیدا‬ ‫ڕەخنە لە ژیانی ئەکادیمی و سیس���تەمی‬ ‫زانک���ۆکان دەگرێ���ت و دەڵێ���ت بی���ری‬ ‫تەکنیک���ی و ماتماتیکیی هاوچەرخ ژیانی‬ ‫ئەورووپای ل���ە دەرەوە و ناوەوەدا وێران‬ ‫کردووە‪ .‬یەکێک لەو ڕستە تەمومژاوییانەی‬ ‫لێرەدا نووس���یویەتی ئەمەیە‪« :‬تەکنیک‬ ‫بریتییە لە مێژووگەرایی سروشت»‪Die‬‬ ‫‪Technik ist die Historie‬‬ ‫‪ .der Natur‬کە مەبەس���تی لەوەیە‬ ‫بڵێت وەک چۆن تەکنیک سروشتی تێک‬ ‫داوە‪ ،‬ئاوەه���اش مێژووگەرای���ی مێژووی‬ ‫تێ���ک داوە‪ .‬مێژووگەرای���ی هەم���وو ئەو‬ ‫جیهانبینیی���ە ئیدیۆلۆگییانە دەگرێتەوە‬ ‫ک���ە تۆتالیتێرانە دەڕواننە ڕەوتی مێژوو‪.‬‬ ‫بەرکەماڵبوونی تەکنیک وا دەکات زەوی‬ ‫لە ه���ەوادا بتەقێنێتەوە و مرۆڤایەتی تیا‬ ‫بچێ���ت‪ ،‬ئەمە بۆ هایدێگ���ەر ڕوووداوێکی‬ ‫لێقەومانئاس���ا نیی���ە و ب���ەس‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫بریتیی���ە ل���ە «یەکەمی���ن پاکتاوکردنی‬ ‫بوون ل���ە ڕێی دەس���ەاڵتی پێش���ینەی‬ ‫بوونەوەرەکان���ەوه‌‪ ».‬ب���ە الی ئ���ەوەوە‬ ‫تەنیا یەک دوژمنی ب���وون هەیە ئەویش‬ ‫ئینگلیزەکان���ن‪« :‬فۆرم���ی هاوواڵتی���ی‬ ‫مەس���یحییانەی بۆلش���ەویزمی ئینگلیزی‬ ‫ترسناکترینیانە‪ ،‬چونکە ئەوان ماشینە و‬ ‫دیموکرات���ی و ئوتیلیتاریزمێکیان داهێنا‪،‬‬ ‫کە دواجار ڕژانە ن���او پراگماتیزمەوە‪».‬‬ ‫بۆی���ە ل���ە خ���ۆی دەپرس���ێت‪« :‬ئاخۆ‬ ‫ئ���ەوە ڕێکەوت���ە ک���ە بیرکردنەوەکانم و‬ ‫پرس���یارەکانم ل���ە م���اوەی ئ���ەم چەند‬ ‫دەیەی���ەدا بەردەوام بەرپ���ەرچ بدرێتەوە‬ ‫و هەوڵ���ی وەرگێڕاندن���ی نەدرێ���ت؟»‬ ‫ئەوەی ل���ەم چەند ڕس���تە کەمەدا کۆی‬ ‫بیرکردنەوەی گەورەترین بیریاری سەدەی‬ ‫بیس���تی پێ بس���ڕدرێتەوە‪ ،‬داوەرییەکی‬ ‫پێش���وەختی کوێرانەی���ە و ناڕەوایەتییە‬ ‫بەرانبەر بە بیریارێک کە ئامراز و ئاسۆی‬ ‫بیرکردنەوەی نوێی خستە بەردەم هەموو‬ ‫ئەو نەوەیەی ل���ە دوای جەنگی دووەمی‬ ‫جیهانەوە سەرقاڵی دووبارەخوێندنەوەی‬ ‫ڕژێمی بیرکردنەوە و داڕشتنی گوتارەکان‬ ‫و ڕەخنەگرت���ن و هەڵوەش���اندنەوەی‬ ‫میتافیزیکی خۆرئاوا بوون‪.‬‬ ‫هایدێگ���ەر ئەگ���ەر ل���ە ه���ەر‬ ‫ساتەوەختێکیش���دا‪ ،‬س���ەر ب���ە ه���ەر‬ ‫دەس���تەیەکی سیاس���ی و ه���ەر‬ ‫ئیدیۆلۆگیایەکی���ش بووبێت‪ ،‬خوێندنەوە‬ ‫قووڵەکانی ئەو لەسەر مێژووی میتافیزک‬ ‫و لەسەر جیهانی نوێکات و لەسەر تەکنیک‬ ‫و لەس���ەر شیعر و هونەر و زمان بە هیچ‬ ‫جۆر و کلۆجێک ناکرێت دەس���تبەرداری‬ ‫بی���ن‪ .‬ئەمە ناکاتە ئەوەی ئەو خاڵییە لە‬ ‫ڕەخنە‪ ،‬بە پێچەوان���ەوە‪ ،‬ئەو دیدگایەی‬ ‫دەیەوێ���ت ڕەخنەی ل���ێ بگرێت‪ ،‬دەبێت‬ ‫لەس���ەر ئەم ڕێچکەیە ڕەوت بکات‪ :‬چۆن‬ ‫لەگ���ەڵ هایدێگەردا لە دژی هایدێگەر بیر‬ ‫بکەینەوە؟‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٢‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/٣١‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫مانیفێستۆی غەریب‪:‬‬

‫ڕزگارکردنی شیعر لە سنوور بوو بە بەشی ئێمە‬

‫ئۆرهان وەلی کانك (‪)١٩٤١‬‬ ‫و‪ .‬لە تورکییەوە‪ :‬بەکر شوانی‬ ‫به‌شی سێیه‌م ‪ -‬كۆتایی‬ ‫ش���اعیرێك س���وود لە موزیکی شیعر‬ ‫وەربگرێ���ت‪ ،‬بۆچ���ی بیر نەکات���ەوە لە‬ ‫ش���ێوەکاری و بگرە پەیکەرس���ازی یان‬ ‫بیناسازیی شیعر سوود وەربگرێت؟ ئەمە‬ ‫بەمەرجێك سوودوەرگرتن لە پەیکەرسازی‬ ‫تەنان���ەت ماف���ی ش���ێوەکاریش نیی���ە‪.‬‬ ‫پیکاس���ۆ کە س���ەردەمانێك شێوەکاریی‬ ‫هێناوەتە سەر شێوازی قەبارە‪ ،‬پێم وایە‬ ‫ئەمڕۆ لەو هەڵەی���ەی خۆی حاڵی بووە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر س���ەرنج بدرێت‪ ،‬دەبیندرێت‬ ‫ئ���ەو نموونانەی من هێنامن���ەوە‪ ،‬تەنیا‬ ‫باس لە ڕەهەندێک���ی فۆرمی ئەو وێنەیە‬ ‫دەک���ەن کە ئێمە دەباتە ناو ش���یعرەوە‪.‬‬ ‫ش���یعرێکی لەو جۆرە بای���ی ئەوە بایەخ‬ ‫و الیەنگ���ری پەیدا نەک���ردووە تا ببێت‬ ‫بە بابەت‪ .‬لەگەڵ ئەوەش���دا ئاپۆرەیەکی‬ ‫گەورە هەیە پشتی ئەو شاعیرانە دەگرێت‬ ‫ک���ە وێنەی���ان وەك مان���ا خس���تووەتە‬ ‫شیعرەوە‪ .‬ئەو شاعیرانە هیچ دژوارییەك‬ ‫لەوەدا نابینن نووس���ینەکانی خۆیان کە‬ ‫ه���ەر هەمووی لە وێناکردن���ی لێهاتوویی‬ ‫خۆی���ان پێکهاتووە‪ ،‬بە ش���یعر دابنێن‪.‬‬ ‫لە ڕاستییش���دا پێویستە شیعربوونی ئەو‬ ‫نووس���ینانە پەس���ەند نەکرێن‪ .‬ئەوانەی‬ ‫بەرگری ل���ەو بۆچوونە دەک���ەن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫زۆر زیادەڕۆی���ی نەک���ەن‪ ،‬ڕایەکانی���ان‬ ‫نزیك لە ئەق���ڵ دەبیندرێت‪ .‬دەمانەوێت‬ ‫مافی خۆیان بدەینێ‪ .‬وا تێگەیش���تووین‬ ‫وێناکردن یەكێك لە مەرجەکانی شیعرە و‬ ‫هەر ش���یعرێکیش کەم تا زۆر وێناکردنە‪.‬‬ ‫ئ���ەم بۆچوون���ە هەڵەیە ل���ە پێکهاتەی‬ ‫زمانی ئام���رازی گوزارەکردنی ش���یعردا‬ ‫دێتە پێش���ەوە‪ .‬وش���ەکانی پێکهێنەری‬ ‫زمان ڕاس���تەوخۆ دەربڕی شتومەك یان‬ ‫بیر و بۆچوونەکانمانن‪ .‬هزرە پەتییەکان‬ ‫الی مێش���کە پێگەیش���تووەکان وا دێنە‬ ‫پێش چاو وەك ئ���ەوەی پەیوەندییان بە‬ ‫جیهانی دەرەوە نەبێت‪ .‬ئەمە بەمەرجێك‬ ‫تەنانەت پەتیترین هزری ئەو بوونەوەرەی‬ ‫بە مرۆڤ ناودەبرێ���ت‪ ،‬بیرکردنەوەیە لە‬ ‫شتێکی بەرجەستە‪ ،‬واتە هەمیشە مەیلی‬ ‫گەڕاندنەوەی مرۆڤی هەیە بۆ الی مادە و‬ ‫بۆ الی شتومەک‪.‬‬ ‫کەوابوو ئەو هونەرەی بە پێکگەیشتنی‬ ‫وشەکان پەیدا دەبێت‪ ،‬بە بەرچاومانەوە‬ ‫زۆر ش���ت لە سرووش���تەوە دەهێنێت و‬ ‫پێویس���تە بە ش���ێوەیەکی سرووشتییش‬ ‫پێش���وازی لێ بکەی���ن‪ .‬ب���ەاڵم ئەو بە‬ ‫سرووش���تی پێش���وازیکردنە نابێت هیچ‬ ‫کاتێك گەیش���تن ب���ەو ئەنجامە بێت کە‬ ‫پێی وایە شیعر دنیایەكە هەموو سامانی‬ ‫خۆی بەو وش���انە دەخاتەڕوو یان هەموو‬ ‫بەهاکەی جوانیی ئەو دنیایەیە‪ .‬دەکرێت‬ ‫ل���ە ش���یعردا وێناکردن هەبێ���ت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وێناکردن– تەنانەت ئەگەر بە بۆچوونێکی‬ ‫تایبەت���ی هونەرکاری���ش دابنرێت‪ -‬نابێت‬ ‫ڕەگ���ەزی بنەڕەتیی ش���یعر بێت‪ .‬ئەوەی‬ ‫شیعر دەکات بە شیعر‪ ،‬تەنیا خەسڵەتی‬ ‫ن���او ئەداکردنێت���ی؛ ئەویش ب���ە ماناوە‬ ‫پەیوەستە‪ .‬وەك ش���اعیری فەرەنسایی‬ ‫پ���اول ئێل���وار دەڵێ���ت‪« :‬ڕۆژێك دێت‬ ‫ش���یعر تەنیا بە س���ەر دەخوێندرێتەوە‪،‬‬ ‫ئەدەبیاتی���ش ل���ەو ڕێی���ەوە دەگات بە‬ ‫ژیانێکی نوێ‪».‬‬ ‫ه���ەر بزاوتێک���ی ن���وێ ل���ە مێژووی‬ ‫ئەدەبیاتدا س���نوورێکی نوێی بۆ ش���یعر‬

‫هێن���اوە‪ .‬بەرینکردنی ئەو س���نوورە تا‬ ‫ئەوپەڕی فراوانکردن‪ ،‬یان ڕاس���تتر بڵێم‪،‬‬ ‫ڕزگارکردنی ش���یعر لە س���نوور بوو بە‬ ‫بەشی ئێمە‪.‬‬ ‫ئۆکتای ڕەفعەت ل���ە نامەیەکی خۆیدا‬ ‫ه���ەوڵ دەدات ئ���ەو بۆچوون���ە لە ڕووی‬ ‫چەمک���ی ڕێب���ازەوە ڕوون بکات���ەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەو دەڵێ���ت‪« :‬بۆچوونی ڕێب���از؛ بە‬ ‫تێپەڕبوون���ی کات تەگەرەی���ەك ی���ان‬ ‫ڕاوەس���تانێك پێکدەهێنێت و پێچەوانەی‬ ‫خێرای���ی و جووڵەیە‪ .‬ڕەوتێ���ك لەگەڵ‬ ‫بەرەو پێش���ەوەچوونی ژی���ان کۆك بێت‬ ‫و پێچەوانەی ه���زری دیالێکتیك نەبێت‪،‬‬ ‫ڕەوتی بێ ڕێبازییە‪ ».‬بەاڵم ئایا وەسفی‬ ‫بێ سنووری یان بێ ڕێبازی بەتەنیا خۆی‬ ‫لە ش���یعردا لە فۆرمێکی جیاوازدا بوونی‬ ‫هەی���ە؟ بێگومان نەخێر‪ .‬پێویس���تە بە‬ ‫شتێکی ئاسایی بزانرێت کە ئەو وەسفە وا‬ ‫لە م���رۆڤ دەکات بواری زیاتر بدۆزێتەوە‬ ‫و ش���یعر بە دەستکەوتی زۆر دەوڵەمەند‬

‫«‬

‫ب���ۆ گێڕانەوەی هەس���تی ڕژدی خۆی پڕ‬ ‫دەکات���ەوە و ئێم���ە ب���ۆ دەرەوەی ژیان‬ ‫و دەرەوەی قرێ���ژی بەکێ���ش دەکات‪.‬‬ ‫لە بیرەوەری���ی منداڵیماندا س���ادەیی و‬ ‫س���اکاری لەگ���ەڵ هەم���ان دەوڵەمەندی‬ ‫و هەم���ان ئاڵ���ۆزی و هەمان هەس���تی‬ ‫دوژمنایەتیکردنمان بۆ دابڕان دەدۆزینەوە‪.‬‬ ‫وێناکردنی یەزدان وەك بەسااڵچوویەکی‬ ‫ڕیش س���پی و جن وەك گرگنی س���وور‬ ‫و پەری وەك کچی س���پیپۆش ئەوەمان‬ ‫پێش���ان دەدات کە مێشکی تێکنەچووی‬ ‫منداڵیمان حەوس���ەڵەی پەس���ەندکردنی‬ ‫هزری دابڕاوی نییە‪.‬‬ ‫ب���ە پێچەوان���ەی ئ���ەوەی ک���ە‬ ‫پەس���ەندییانە‬ ‫سیمبولیس���تەکان‬ ‫«نەش���تەرگەری بکرێت بۆ تێکەڵکردنی‬ ‫نەستی مرۆڤ لە پێناوی دۆزینەوەی شیعر‬ ‫لە سادەترین و ساکارترین دۆخیدا»‪ ،‬من‬ ‫دەمەوێت دەس���تبردن بۆ چەند تەلێکی‬ ‫ش���اراوەی هەناومان لەگ���ەڵ بیردۆزەی‬

‫نەخوێندووەت���ەوە‪ ،‬لە نووس���ینەکانیاندا‬ ‫دەربارەی ئێمە ئەو ناوەیان بەس���ەرماندا‬ ‫دابڕیوە‪ .‬ئەم���ە بەمەرجێك ئ���ەو خاڵە‬ ‫هاوبەش���انەی لێ دەربچێت ک���ە لێرەدا‬ ‫باس���مان کردن‪ ،‬ئێمە بە س���ووریالیزم و‬ ‫هی���چ ڕێبازێکی تری ش���یعرەوە گرێدراو‬ ‫نین‪.‬‬ ‫ڕێب���ازی ه���زری خۆبەخۆی���ی کە تا‬ ‫ڕادەیەك پەس���ەندمانە‪ ،‬ل���ە واڵتی ئێمە‬ ‫وەك لێکدان���ەوەی ڕێبازی س���ووریالیزم‬ ‫قەب���وڵ کراوە‪ .‬بەاڵم ئ���ەوە تەنیا خاڵی‬ ‫دەس���تپێکردنە‪ .‬پێویستە لێرەدا ئەوەش‬ ‫بڵێم کە نەشتەرگەریی «خاڵیکردنەوەی‬ ‫نەست» کە بەالی ئێمەوە و ئەوانیشەوە‬ ‫وەك هونەری شیعر قەبوڵ کراوە‪ ،‬هەموو‬ ‫کاتێك جەزبەی حاڵ���ی لەگەڵدا نەبووە‪.‬‬ ‫ئەگەر وابوایە‪ ،‬هەموو کەسێك دەبوو بە‬ ‫هونەرکار‪ .‬ئاش���کرایە هونەرکار کەسێکە‬ ‫ئەگەر خوو و ڕۆتینێکی کەوتە دەس���ت‪،‬‬ ‫بتوانێ���ت ل���ە دەرەوەی دۆخی خەون و‬

‫مرۆڤی وەها هەیە لە شیعرێکی سەدوشەییدا بۆ سەد‬ ‫جوانی دەگەڕێت‪ .‬ئەمە بەمەرجێك تەنانەت جاری وا هەیە‬ ‫شیعرێکی هەزاروشەیی بۆ یەك جوانی دەنووسرێت‬

‫بکات‪ .‬لە حس���ابی ئێم���ەدا‪ ،‬لە ناو ئەو‬ ‫دەس���تکەوتانەی کە لە فراوانکردنەوەی‬ ‫ئەم سنوورەدا بە دەستمان هێناوە‪ ،‬بەر‬ ‫لە هەموو ش���تێك س���ادەیی و ساکاری‬ ‫هەیە‪ .‬ئ���ارەزووی دەرهێنان���ی جوانیی‬ ‫شیعر لەوانە‪ ،‬دەمانبات بەرەو لە نزیکەوە‬ ‫پەیوەندیدان���ان لەگ���ەڵ جیهانێ���ك کە‬ ‫گەورەترین گەنجینەی شیعرە و بە هەموو‬ ‫قۆناغەکانی ژیانی مرۆڤایەتی دەلەیزێت‪.‬‬ ‫ئ���ەو جیهانەش نەس���تە‪ .‬سرووش���تێك‬ ‫کە ب���ە دەس���تکاری زیرەکی���ی مرۆڤ‬ ‫نەگۆڕدرابێت‪ ،‬تەنیا لەوێدا‪ ،‬لە نەس���تدا‪،‬‬ ‫دەس���تدەکەوێت‪ .‬ڕوحی مرۆڤ بە هەموو‬ ‫گرفت و ئاڵۆزییەکانی خۆیەوە لە دۆخی‬ ‫خاوی و س���ەرەتایی خۆیدا لەوێدا دەژی‪.‬‬ ‫دیارە ئەو گرفت و ئاڵۆزییەش یەکێك لە‬ ‫خەس���ڵەتەکانی پریمیتیڤی و سادەیییە‪.‬‬ ‫تەنیا لە کتێبەکانی ڕوحیانەتدا تووشمان‬ ‫دەبێت بە تووش���ی دابڕانی هەس���ت یان‬ ‫خرۆشەکانەوە‪ .‬گریمان ئەگەر شاعیرێك‬ ‫بخوازێت شیعرێکی شەهوەت (سێکسی)‬ ‫بنووس���ێت‪ ،‬لەو پێناوەدا چەندین الپەڕە‬

‫«ب���وون لە هۆش���یاریی ناڕاس���تیدا»ی‬ ‫ڤالێری���دا کە چاالکی���ی داهێنەرانە ڕوون‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬بەراورد نەکرێت‪ .‬لەم ڕووەوە‬ ‫گونجاوترین ڕەوت لەگەڵ ئارەزووی ئێمەدا‬ ‫ڕەوتی سوریالیزمە‪ .‬ئەو مرۆڤانەی ڕوحی‬ ‫خۆبەخۆ (الروحیة التلقائیة)یان کردووە‬ ‫بە خاڵی دەستپێکی سیستەمەکانی هزر‬ ‫و چەمکەکان���ی هونەر‪ ،‬ناچار بوون کێش‬ ‫و س���ەروا فڕی بدەن‪ .‬ئەم پێداویستییە‬ ‫ڕوونە بۆ ئەو کەسەی کە دەبینێت رۆحی‬ ‫خۆبەخۆیی و فێڵبازیی ژیری دوو ش���تی‬ ‫دژبەری یەکدین‪ .‬دیارە سووریالیستەکان‬ ‫ش���ایەنی ڕێزلێگرتنن ل���ە پای ئەوەی بە‬ ‫ڕوونی پێداویس���تیی هەڵبژاردنی یەکێك‬ ‫لەو دووانەیان خس���تووەتەڕوو و سڵیان‬ ‫نەکردووەت���ەوە لە بەخش���ینی ئەو فێڵە‬ ‫بچووکانە بە «ش���یعر کە تەواوی بەهای‬ ‫لە مانایدایە»‪.‬‬ ‫لە س���ۆنگەی ئەوەی کە چەند جارێك‬ ‫وەه���ا ب���ە خۆشەویس���تییەوە باس���ی‬ ‫سووریالیزمم کردووە‪ ،‬هەندێك لە وانەی‬ ‫س���ووریالیزم یان ش���یعرەکانی ئێمەیان‬

‫دۆخەکانی تریش ب���ەکاری بهێنێت‪ .‬نرخ‬ ‫و گەورەی���ی ئەو ڕۆتینە ب���ە چۆنیەتیی‬ ‫زانین���ی بەدەستخس���تن و بەکارهێنانی‬ ‫دەپێودرێت‪ .‬فرۆی���د دکتۆرێکە زۆر باش‬ ‫دەزانێت هەستی بەدەس���تهاتوو لە ڕێی‬ ‫تاقیکردنەوەوە توان���ای هەڵکۆڵینی ئەو‬ ‫چاڵەی ب���ە مرۆڤ بەخش���یوە کە ئێمە‬ ‫بە نەس���ت ناوی دەبەین‪ .‬بریتۆنیش کە‬ ‫شان بە شانی هزری هونەری‪ ،‬شاعیریش‬ ‫بووە‪ ،‬چەندین س���اڵ لەمەوب���ەر هەمان‬ ‫شتی گوتووە‪.‬‬ ‫داخ���ۆ ئەو توانایە چییە؟ لە چاالکییە‬ ‫نووس���راوەکانی ژیانی جڵەوکردنی ڕوحدا‬ ‫هەم���وو کاتێك کەم ت���ا زۆر هەیە‪ .‬واتە‬ ‫مەحاڵە بتوانین لە هەلومەرجی ئاساییدا‬ ‫نەس���ت بکەین بە نووسین‪ .‬کەوابوو ئایا‬ ‫کارک���ردن بۆ ب���ە ڕۆتینکردنی دۆخێکی‬ ‫مەح���اڵ هەوڵێک���ی ناپێویس���ت نییە؟‬ ‫ب���ە دڵنیایی‪ ،‬ئ���ەوە ڕۆتین���ە‪ ،‬ڕۆتینی‬ ‫خاڵیکردنی نەس���ت نییە‪ .‬لە باش���ترین‬ ‫حاڵەتدا ڕۆتینی الساییکردنەوەی نەستە‪.‬‬ ‫ش���تەکانی ناو نەست ش���تگەلی چۆنن؟‬

‫هونەرکارێك لە زانایەك باش���تر و قوڵتر‬ ‫هەس���ت بەو ش���تانە دەکات‪ .‬بەرهەمی‬ ‫هونەرکارەکەش جگە لە الساییکردنەوەی‬ ‫ئەو هەس���تکردنە‪ ،‬هیچ شتێکی تر نییە‪.‬‬ ‫هونەرکار الس���اییکەرەوەیەکی بێ وێنە و‬ ‫لێهاتووە‪.‬‬ ‫هونەرکاری شارەزا وەك الساییکەرەوە‬ ‫ناکەوێت���ە بەرچاو‪ ،‬چونکە ئەو ش���تەی‬ ‫ک���ە الس���ایی دەکاتەوە‪ ،‬ڕەس���ەنە‪ .‬ئەو‬ ‫سرووش���تەی نووس���ەرانی س���ەدەی‬ ‫بیس���تەم نووس���یویانە‪ ،‬ڕەس���ەن نییە؛‬ ‫لەالی���ەن ژیرییەوە الس���ایی کراوەتەوە‪.‬‬ ‫بۆی���ە بەره���ەم کۆپی���ی (لەبەرگیراوە)‬ ‫ـی کۆپییە‪ .‬س���ادەیی و سەرەتاییبوون‬ ‫هەردووکی���ان جوانی ب���ۆ کاری هونەری‬ ‫زیاد دەک���ەن‪ .‬هونەرکارێک���ی باش فرە‬ ‫بە باش���ی الس���ایی ئەوان���ە دەکاتەوە‪.‬‬ ‫کەس���ێك ئ���ەو کارە دەکات‪ ،‬نابێ���ت بە‬ ‫«کەسی س���ادە‪ ،‬کەسی س���ەرەتایی»‬ ‫ناوببرێت‪ .‬شاعیرێك چەندین ساڵ ڕەنجی‬ ‫ب���ۆ هونەر دابێت و ب���ە چەندین قۆناغی‬ ‫ناکۆتایی���دا تێپەڕیبێ���ت‪ ،‬ئەگەر بینیتان‬ ‫ڕۆژێك ل���ە ڕۆژان بە پێرفۆرمانس���ێکی‬ ‫نەزانانەوە هاتە بەردەمتان‪ ،‬دەستبەجێ‬ ‫بڕیاری ڕەتکردنەوەی بەس���ەردا مەدەن‪.‬‬ ‫لەوانەیە ش���اعیرێکی لەو جۆرە نەزانیی‬ ‫لە خس���تنەڕوودا بە جوانکاری زانیبێت‪.‬‬ ‫ل���ەم حاڵەتەدا وات���ەی وایە ئەو بووە بە‬ ‫داهێنەری ئەو نەزانییە‪.‬‬ ‫گش���ت ئەمان���ە پێش���انی دەدەن کە‬ ‫هون���ەر هێن���دەش کاری خۆبەخۆی���ی و‬ ‫ش���تی لەو بابەت���ە نییە‪ ،‬بگ���رە کاری‬ ‫توان���ا و کارامەییی���ە‪ .‬ئەمە بە مەرجێك‬ ‫کە من کەمێك لەمەوب���ەر گوتم‪ « :‬ئەو‬ ‫مرۆڤانەی روح���ی خۆبەخۆیییان کردووە‬ ‫بە خاڵی دەستپێکی سیستەمەکانی هزر‬ ‫و چەمکەکان���ی هونەر‪ ،‬ناچار بوون کێش‬ ‫و س���ەروا فڕێ بدەن»‪ .‬ئەگەر مرۆڤ بە‬ ‫خۆبەخۆبوونێکی لەو جۆرە باوەڕ ناکات‬ ‫و بتوانێت بیسەلمێنێت کە هەموو تواناکە‬ ‫الس���اییکردنەوەیە‪ ،‬با کێش و سەرواش‬ ‫قەبوڵ بکات‪ .‬لەوانە ب���وو ئەو بۆچوونە‬ ‫ڕاس���ت بێت ئەگەر ئەو ش���تەی هۆکاری‬ ‫البردنی کێش و س���ەروایە تەنیا بە هزری‬ ‫خۆبەخۆییبوونەوە پەیوەست بوایە‪ .‬بگرە‬ ‫هۆکاری تریش هەن لە گرنگبوونی کێش‬ ‫و سەروادا کە ئێستا دەیانخەمە دەرەوەی‬ ‫ئەم بابەتە‪.‬‬ ‫من گوتم‪« :‬ئەگەر ئەو شتەی هۆکاری‬ ‫هەڵگرتن���ی کێ���ش و س���ەروا تەنیا بە‬ ‫ه���زری خۆبەخۆییبوون���ەوە پەیوەس���ت‬ ‫بوایە‪ ،‬ناپێویس���تیی ئەو پەیوەستبوونە‬ ‫ڕوون بوایەتەوە‪ ،‬ئەوا پێویس���تی دەکرد‬ ‫کێش و س���ەرواش لە ش���یعردا جێگەی‬ ‫خۆی���ان بگرتای���ە»‪ .‬بەاڵم پێویس���تی‬ ‫نەدەک���رد‪ ،‬چونکە ئەگ���ەر وابوایە‪ ،‬ئەو‬ ‫نەس���تەی کە ش���اعیرانی سووریالیست‬ ‫لە ڕێی الس���اییکردنەوەوە دەیخەنەڕوو‪،‬‬ ‫دەیانویست وەك ڕاستی بکەوێتە بەرچاو‪.‬‬ ‫جا هەر لەبەر ئ���ەو هۆیەش ناچار بوون‬ ‫کێش و س���ەروا ب���ەکار نەهێنن‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەوان مرۆگەلێك ب���وون دەیانزانی تەنیا‬ ‫زانین و ناس���ینی ئەو ش���تەی الس���ایی‬ ‫دەکرێت���ەوە ب���ەس نیی���ە و پەیان بەوە‬ ‫بردبوو ک���ە کاتی ئەوە هات���ووە دەبێت‬ ‫مرۆڤ لە الساییکردنەوەش���دا ش���ارەزا‬ ‫بێت‪ .‬ئەگ���ەر وا نەبوونایە‪ ،‬ئێمە بڕوامان‬ ‫ب���ە دەربەس���تبوونیان نەدەک���رد‪ .‬ئاخر‬ ‫هونەرکار پێویس���تە بمانهێنێتە سەر ئەو‬ ‫باوەڕەی کە لە قسەکانیدا بەدەربەستە‪.‬‬ ‫یەکێ���ك ل���ەو ئەقڵییەتان���ەی ئەگەر‬ ‫پێویس���ت بێ���ت لە ش���یعردا هێرش���ی‬ ‫بکرێتە س���ەر و من ب���اوەڕم پێی هەیە‪،‬‬ ‫ئەقڵییەتی بەیتخوازە‪ .‬ئەم ئەقڵییەتە لە‬ ‫ش���یعردا وەها خۆی دەردەخات کە تەنیا‬ ‫پێویستی بە یەك بەیتی بەرجەستەیە و‬ ‫لە س���ەرەتادا سادە و س���اکار دەکەوێتە‬ ‫بەرچ���اوی م���رۆڤ‪ ،‬ب���ەاڵم لەبەرئەوەی‬ ‫گوزارەیەک���ی نهێنیی پەیوەس���تبوون بە‬ ‫خەس���ڵەتێکی خراپی ش���یعرەوەیە‪ ،‬من‬ ‫بە گرنگ���ی دادەنێم‪ .‬تەنان���ەت ئەوانەی‬ ‫باوەڕیان ب���ە «یەکپارچەیی»ش هەیە‪،‬‬

‫هەندێك مەودا لە نێوان بەیتەکاندا قەبوڵ‬ ‫دەکەن و پێیان وایە ئەو مەودایانە بەسن‬ ‫بۆ بە کەماڵ گەیشتنی هۆنینەوەی شیعر‬ ‫و پێکەوە گرێدان���ی واتە نزیکەکان‪ .‬ئەم‬ ‫بۆچوونە هێندە خراپ نییە کە ش���ایەنی‬ ‫ئ���ەوە بێت ڕەخنەی ل���ێ بگیرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەبەرئ���ەوەی پاڵ بە مرۆڤ���ەوە دەنێت‬ ‫بەرەو ئەو خەس���ڵەتەی کە ئێستا باسی‬ ‫دەکەم و بەرەو مەترس���یی چێژوەرگرتن‬ ‫ل���ەو خەس���ڵەتە‪ ،‬پێویس���تە ب���واری‬ ‫پ���ێ نەدرێت‪ .‬ش���یعر ب���ە ئەندازەیەك‬ ‫یەكگرتوو و یەکپارچەیە کە هەس���ت بە‬ ‫یەکپارچەییبوونی ناکرێت‪.‬‬ ‫لە بینایەکی گەچک���راو و بۆیاخکراودا‬ ‫گی���راوەی چیمەنتۆی نێوان خش���تەکان‬ ‫نابینی���ن‪ .‬تەنی���ا کاتێ���ك هەلم���ان بۆ‬ ‫بڕەخس���ێت دانە بە دانەی خش���تەکان‬ ‫ببینین و بیر لە وەسفەکانیان بکەینەوە‪،‬‬ ‫ئەوس���ا بۆمان دەردەکەوێ���ت زەمان بەو‬ ‫گی���راوەی چیمەنتۆی���ە یەکپارچەیی���ی‬ ‫بیناکەی دابین کردووە‪.‬‬ ‫ئەقڵییەت���ی بەیتخ���واز هەل���ی‬ ‫لێورردبوون���ەوە و ش���یکردنەوەی‬ ‫وش���ەکانی پێکهێن���ەری بەیتەکانمان بۆ‬ ‫دەڕەخس���ێنێت‪ .‬بیرکردنەوە لە وش���ە و‬ ‫هەوڵ���دان بۆ دەستنیش���انکردنی جوانی‬ ‫یان ناش���یرینییەکانی‪ ،‬تەنی���ا بۆچوونی‬ ‫«خەس���ڵەتی شیعر»ی لە دۆخی وشەدا‬ ‫بۆ شیعر زیاد کردووە‪ .‬مرۆڤی وەها هەیە‬ ‫لە شیعرێکی سەدوشەییدا بۆ سەد جوانی‬ ‫دەگەڕێ���ت‪ .‬ئەمە بەمەرجێ���ك تەنانەت‬ ‫جاری وا هەیە ش���یعرێکی هەزاروش���ەیی‬ ‫ب���ۆ یەك جوانی دەنووس���رێت‪ .‬خش���ت‬ ‫ج���وان نییە‪ .‬گ���ەچ جوان نیی���ە‪ .‬بەاڵم‬ ‫باڵەخانەیەکی بیناس���ازیی پێکهاتوو لە‬ ‫خش���ت و گەچ جوانە‪ .‬ب���ا وای دابنێین‬ ‫لەبەرامبەر ئ���ەوەدا باڵەخانەیەکی تر لە‬ ‫عەقیق و بەردی گرانبەها بنیات دەنرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەم باڵەخانەیە خاوەن جوانییەکی‬ ‫ب���ەدەر لە مادە پ���ێ بنیاتن���راوەکان و‬ ‫تایب���ەت بە خ���ۆی نەبێت‪ ،‬ب���ە کارێکی‬ ‫هون���ەری دانانرێ���ت‪ .‬وەك دەبیندرێت‪،‬‬ ‫کردنی وش���ەی ج���وان بە کەرەس���تەی‬ ‫ش���یعر دەستکەوت نییە بۆ شیعر‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەو وش���انە ش���ێوازی دەربڕین و فۆرمی‬ ‫بەکارهێنان���ی خۆی���ان لەگ���ەڵ خۆیاندا‬ ‫نەهێنابایە‪ ،‬زیانیان بۆ ش���یعر نەدەبوو‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم بەداخ���ەوە ئەو وش���انە تەنیا بە‬ ‫فۆرمێک���ی دیاریک���راو دەگوترێن���ەوە‪.‬‬ ‫وات���ە خۆی���ان پێرفۆرمانس���ی خۆی���ان‬ ‫دەستنیشان دەکەن‪ .‬خەسڵەتی شیعری‬ ‫کۆن کە لەسەرەوە باس���م کردووە‪ ،‬ئەم‬ ‫پێرفۆرمانسەیە و ناوی «شاعیرانە»یە‪.‬‬ ‫(دەستەواژەی «شاعیرانە»م لە بەرامبەر‬ ‫«شاعیرانەلک»ی تورکی بەکارهێناوە کە‬ ‫واتای خۆبەشاعیرزان و خۆدەرخەر وەك‬ ‫شاعیر دەگەیەنێت‪ ...‬وەرگێڕ‪).‬‬ ‫وش���ە ئێم���ەی ب���ەو پێرفۆرمانس���ە‬ ‫گەیاندووە‪ .‬بەاڵم ئ���ەو مرۆڤەی کە چێژ‬ ‫و چەمکی ش���یعر ل���ە کۆمەڵگەی ئەمڕۆ‬ ‫وەردەگرێ���ت‪ ،‬زۆر جار ب���ە پێچەوانەی‬ ‫ئاراس���تەوە دەجووڵێت‪ ،‬وات���ە ئەو بەر‬ ‫لە وشەکان ئاش���نای شاعیرانەیە‪ .‬زمانی‬ ‫پێکهاتوو لە وش���ەگەلی دابینکەری ئەو‬ ‫پێرفۆرمانس���ە پێداویس���تیی مێش���کی‬ ‫مرۆڤ دەیهێنێتە ئ���اراوە کە دەخوازێت‬ ‫لە کاتی نووسیندا ش���اعیرانە بێت و لە‬ ‫کاتی خوێندنەوەشدا بەدوای شاعیرانەدا‬ ‫دەگەڕێت‪ .‬بێ ڕزگاربوون لە چوارچێوەی‬ ‫ئ���ەو زمان���ە‪ ،‬ڕزگاربوون لە ش���اعیرانە‬ ‫مەحاڵە‪ .‬هەوڵی هێنان���ی زمانێکی نوێ‬ ‫بۆ ش���یعر ئا لەو ڕزگاربوونەوە لە دایك‬ ‫دەبێت‪ .‬ئەوانەشی بەکارهێنانی وشەکانی‬ ‫«ناسر» و «سولەیمان ئەفەندی»یان لە‬ ‫ش���یعردا پێ هەرس ناکرێت‪ ،‬ئەوانەن کە‬ ‫بەرامبەر شاعیرانە سنگفراوانن و تەنانەت‬ ‫منەی دەکەن و منەکەری زۆر تایبەتیشن‪.‬‬ ‫ئەمە بەمەرجێك «گشت شتێکی ڕابردوو‬ ‫پێویستە بەر لە هەموو شتێك بە دژبەری‬ ‫شاعیرانەش دابنرێت‪».‬‬ ‫‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٢‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/٣١‬‬

‫‪5‬‬

‫نەرسیسی خانەگومان‬

‫له‌ یه‌كه‌م په‌یامه‌وه‌ تا ئێستا‬

‫ئەوەی دۆستۆیڤسکی لە بارەی ئینتەرنێتەوە دەیزانی‬

‫ڕۆزا ئینۆسێنسیۆ سمیس‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان شوانی‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫ل���ە یەکەمین فەس���ڵەکانی نۆڤڵێتی‬ ‫«دەبڵ»ـی دۆستۆیڤسکیدا‪ ،‬کە ساڵی‬ ‫‪ ١٨٤٦‬نووس���یویەتی و س���ەبارەت بە‬ ‫دڵەڕاوکێ���ی کۆمەاڵیەتیی���ە‪ ،‬یاک���ۆڤ‬ ‫پێترۆڤیچ گۆلیدکن‪ ،‬بێ بانگهێش���تنامە‬ ‫بۆ ئاهەنگ���ی بەڕێوەبەرەکەی دەچێت‪.‬‬ ‫ش���ەرمنانە <<ب���ە نێ���وان دوو ڕی���ز‬ ‫تەماش���اکەری پەیجۆر و واقوڕماودا>>‬ ‫دەڕوات و دەنۆڕێت‪.‬‬ ‫<<بەڵ���ێ! هەموان ل���ە ژوورەکەدا‪،‬‬ ‫چاوی���ان لەس���ەر ئ���ەو داناب���وو‪ ،‬بە‬ ‫جیددییەت���ەوە گوێی���ان ڕادێراب���وو‪.‬‬ ‫پیاوەکان نزیک لە یەک ڕاوەس���تابوون‬ ‫و تەواو زیت و ئ���اگادار بوون‪ .‬کەمێک‬ ‫دوورتر ژنەکان بە یەکەوە دەیانچرپاند‪.‬‬ ‫خانەخ���وێ ل���ە نزی���ک گۆلیدکن���ەوە‬ ‫وەدەرک���ەوت و هەرچەن���د مەحاڵ بوو‬ ‫لە ڕووخس���اریدا ئەوە بەدی بکەین کە‬ ‫ئەوی���ش‪ ،‬هەروەه���ا‪ ،‬بایەخێک���ی ورد‬ ‫و ڕاس���تەوخۆی بە گۆلیدک���ن دەدا‪...‬‬ ‫هەموو ئەمانە وای���ان لە پاڵەوانەکەمان‬ ‫کرد هەست بەوە بکات کە ساتەوەختە‬ ‫یەکالکەرەوەکە هاتووەتە پێش‪>>.‬‬ ‫بێگومان‪ ،‬گولیدکن بە هەڵەدا چووە‪.‬‬ ‫میوانەکانی تر بە گفتوگۆکانی خۆیانەوە‬ ‫خەریکن و پەیوەستییان بە گۆلیدکنەوە‬ ‫تەنها بە هۆی نزیکیی مەوداوەیە– ئەو‬ ‫تیشکۆیەی کە وا دەزانێت لەسەریەتی‪،‬‬ ‫تەواوێک تیش���کۆیەکی خەیاڵییە‪ .‬بەاڵم‬ ‫نیگەرانییەکەی ناوەوەی ڕاستەقینەیە‪.‬‬ ‫گۆلیدک���ن دەنگی دەلەرزێ؛ فرمێس���ک‬ ‫دەزێت���ە چاوانیی���ەوە‪ .‬ئازایان���ە و بە‬ ‫ش���کۆیانە و نەختێکی���ش ب���ە دەنگی‬ ‫ب���ەرز‪ ،‬تەقەل�ل�ا دەدا تا قس���ەگەلێکی‬ ‫ڕەوان بەو خزمەتکارە بڵێت کە هاتووە‬ ‫هێمنانە لە ئاهەنگەک���ەی وەدەربنێت‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ل���ە ناخ���ەوە تێکدەش���کێت و‬ ‫دەڕووخێت کاتێک هیچکەس لە بینەرە‬ ‫مەزەندەکراوەکانی‪ ،‬کاردانەوەیان نابێت‪.‬‬ ‫گۆلیدکن نەرسیس���ێکی خانەگومانە‪ ،‬بە‬ ‫ترس و ئومێدەوە بڕوای وایە تەماش���ا‬ ‫دەکرێ���ت و بە ئومێدی ئ���ەو ئەگەرە‪،‬‬ ‫قومار بە تەواوی خود‪ -‬بەهای خۆیەوە‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫ئەم���ڕۆ بەکارهێنەران���ی ئینتەرنێت‬ ‫زۆر بەم هەستانە ئاش���نان‪ .‬گفتوگۆی‬ ‫زۆر ک���راون و ڕەخن���ەی زۆر گیراون لە‬ ‫بارەی ئەم گرنگیدانە بە بابەتی بێپێزی‬ ‫کەس���یی لە ڕێگای تویتەر و ئنستەگرام‬ ‫و میدی���ای دیکەی خ���ود‪ -‬باڵوکراوە و‬ ‫خ���ود‪ -‬بەرەوپێش���بەر‪ .‬بێگوم���ان ئەو‬ ‫س���ەرچاوە زۆر و جۆربەجۆران���ەی کە‬ ‫ه���ەن و بەکاردێ���ن ب���ۆ تۆمارکردن���ی‬ ‫ژیان���ی ڕۆژان���ە‪ ،‬ب���ۆ ه���ەر یەکێک لە‬ ‫بەکارهێنەرانی تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان‪،‬‬ ‫ئاماژەن بۆ داس���تانێکی نەرجسییانەی‬ ‫گۆلیدکن¬ئاسا‪ .‬بەاڵم هۆکاری پارانۆیا‬ ‫هێندەی هۆکاری لە خۆباییبوون گرنگە‪.‬‬ ‫بەردەوام هۆشداریمان دەدرێتێ کە هەرچ‬ ‫شتێک لە ئۆنالین دادەنێین‪ ،‬بۆی هەیە‬ ‫پیشە و پەیوەندییەکانمان لەناوبەرێت؛‬ ‫کە گ���ۆگڵ و ئەمازۆن و ئاژانس���ەکانی‬ ‫ئاساییش ئیمەیڵەکانمان دەخوێننەوە و‬ ‫لە چوارچێوەی کۆمەاڵیەتییشدا هەمیشە‬ ‫دیارین (هەر نەبێ) ئەگەری ئەوە هەیە‬ ‫کە لە تۆڕی هاوڕێ و ناسیاوەکانمانەوە‬ ‫دی���ار بی���ن‪ ،‬ئەم���ەش وا دەکات هەر‬ ‫کۆمێنتێکی هاکەزایی‪ ،‬ئەگەری قورسایی‬ ‫و بەرفراوانیی هێن���دەی بەیاننامەیەک‬ ‫هەبێ‪ .‬وەک ئەوە وایە لە ناوەڕاس���تی‬ ‫ژوورێک���ی پڕ لە خەڵکدا ڕاوەس���تابین‪،‬‬ ‫بەاڵم نەزانین کە ئاخۆ ئەوان تەماشای‬ ‫کوێوە دەکەن‪ ،‬بۆی���ە ناتوانین هاوکات‬ ‫هەست بە خرۆشان و ناڕەحەتی نەکەین‪،‬‬ ‫چونکە ڕەنگبێ ئەو خەڵکانە تەماشای‬ ‫ئێمە بکەن‪ .‬نەرسیس���ی خانەگومان–‬ ‫تێکەڵەی���ەک لە حەز و ت���رس لەوەی‬

‫کە لە الی���ەن خەڵکانی نەناس���راوەوە‬ ‫تەماشا دەکرێین– پێناسەی کۆمەڵگەی‬ ‫ئەلەکترۆن���ی دەکات‪ ،‬ئەم���ەش دەبێتە‬ ‫هۆی سەرهەڵدانی کۆمەڵێک دڵەڕاوکێی‬ ‫پەیوەندی���دار‪ ،‬وەک هەس���تکردن ب���ە‬ ‫ئاش���کرابوونی بێبەهاییم���ان و ت���رس‬ ‫ل���ە لەدەس���تچوون (‪.)*FOMO‬‬ ‫«دەبڵ»ـەک���ەی دۆستۆیڤس���کی‪ ،‬بەو‬ ‫پاڵەوانەیەوە ک���ە ئاگایەنە بە خۆیەوە‬ ‫خەریکە و بە دەست هەموو ئەو غەمانەوە‬ ‫دەتلێتەوە‪ ،‬زۆر گونجاوانە دڵەڕاوکێکانی‬ ‫ئەمڕۆی ناو تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان ڕاڤە‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫چیرۆکەک���ەی «دەبڵ» ک���ە ماوەی‬ ‫سێ ڕۆژ دەخایەنێ لە سەدەی نۆزدەی‬ ‫شاری س���ان پیتەرس���بۆرگ لە نێوان‬ ‫گرووپێ���ک فەرمانبەری ئاس���اییدا‪ ،‬لە‬ ‫ب���ارەی پیاوێکەوەیە ب���ە پیاوێکی تر‪،‬‬ ‫ک���ە لە ڕووخس���اردا کتوم���ت لە خۆی‬ ‫دەچێ���ت‪ ،‬ئاش���نا دەبێت و ه���ەروا لە‬ ‫بارەی ئەو ڕیسوابوون و شەرمەزاربوونە‬ ‫تراژیدییانەوەی���ە ک���ە ب���ەو هۆی���ەوە‬ ‫تووش���ی دەبێت‪ .‬ئەندامی ئەنجوومەنی‬ ‫ش���ەرەفمەندی‪ ،‬یاک���ۆڤ پێترۆڤی���چ‬ ‫گۆلیدکن‪ ،‬چ ئامانجێکی گەورەتری نییە‬ ‫جگە لەوەی کە ناوبانگێکی جەماوەریی‬ ‫لەنێ���و هاوکارەکانیدا بۆ خ���ۆی پەیدا‬ ‫ب���کات‪ .‬ئەم���ە چ سەرنجڕاکێش���انە‬ ‫لەگ���ەڵ دیمەن���ی دیجیتاڵی���ی ئەمڕۆدا‬ ‫دەگونجێت! ئەو ڕەنگە باسی خەراپیی‬ ‫ڕێگەوبانی بەیانیانەکەی بە ستاتەسێک‬ ‫نەنووسێت‪ ،‬بەاڵم ئێجگار دڵی بە ڕۆڵی‬ ‫پاڵەوان خۆش���ە‪ .‬ئەم هەرچەندە لە بەر‬ ‫هەڕەش���ەی دیارب���وون و ئەپلۆدکردنی‬ ‫نەپارێ���زراودا نییە‪ ،‬ب���ەاڵم لەژێر باری‬ ‫قو ر سی‬

‫«‬

‫لەبەر خاتری کەس���ێکی تایبەت بێگومان‪ ،‬ئەم ساتە مەزن و خۆشانەی‬ ‫دان���راوە‪ ،‬تێبین���ی ناکرێت– نە باس���یان لێ���وە دەکات‪ ،‬چ نین جگە لە‬ ‫الیکێ���ک‪ ،‬ن���ە کۆمێنتێ���ک‪ ،‬نە زرینگەپێهێنانی چەند پەرداخە شەرابێک‬ ‫بچووکترین سەهمێکی بەرەوژووری لە ئاهەنگی ئێوارەخوانی بیرۆکراتێکدا‪،‬‬ ‫لێ نادرێت‪ .‬گش���ت پرسیارە بێ ک���ە هەقایەتبێژ بە بڕگەی خۆش خۆش‬ ‫وەاڵم و پارانۆیدییەکانمان– بڵێی باس���یان دەکات‪ .‬بەاڵم هەمیشە شتێک‬ ‫بمبینن؟ ئایا تەماشا دەکەن؟ تۆ هەیە کە هەقایەتبێژ ناتوانێت بە وش���ە‬ ‫بڵێی ئێستا چی لە بارەی منەوە بیڵێ���ت؛ ئەو بابەتانەی باس دەکرێن بە‬ ‫بڵێن؟‪ -‬گوزارشت لە ئاشکراکردنی تەنیا تیشک دەخەنە سەر ئەو شتانەی‬ ‫ناگرنگیی ئێمە دەکەن و تیری ئەو کە هێش���تا نەزانراون‪ ،‬ئەو شتانەش کە‬ ‫یەکەمین پەیبردنە لە س���ینگمان بە نەزانراوی هێڵراونەتەوە‪ ،‬هێندەی تر‬ ‫دەچەقێن���ن‪ ،‬کە کەس تەماش���ا الیەنە پەنهانەک���ە گەورە دەکەن‪ .‬وەک‬ ‫ناکات و کەس باکی نییە و ئیدی ئ���ەو ئیرەییە غەمبارەی کە لە ئەنجامی‬ ‫ش���ەرمەزاریی ئەوە داماندەگرێ‪ ،‬دزە نیگایەکەوە دەمانگرێ‪ .‬بۆ ئەوانەمان‬ ‫ک���ە پێم���ان وا بووە کەس���ێک کە تەماش���ای وێنەی گەش���توگوزاری‬ ‫تەماش���امان دەکات و بایەخمان هاوڕێیەکم���ان دەکەی���ن‪ ،‬یان لیس���تی‬ ‫پ���ێ دەدات‪ .‬هیچ ش���تێک زیاتر ئ���ەو چاالکییانەی���ان دەخوێنینەوە کە‬ ‫لەوە ئازاری گۆڵیدکن نادات‪ ،‬کاتێک ناتوانی���ن تیایاندا ئام���ادە بین‪ ،‬یاخود‬ ‫ک���ە قس���ان دەکات و چاوەڕوانی ئەوە کە ب���ە دزییەوە چاودێری���ی دڵخواز و‬ ‫دەکات بینەرەکانی باوەشی پێدا بکەن‪ ،‬کۆن���ە یارەکانمان دەکەی���ن‪ ،‬تەواو بەم‬ ‫کەچی ئاهەنگەکە وەک خۆی بەردەوام هەستە ئاش���نا دەبین‪ .‬هێندە لە بارەی‬ ‫دەب���ێ و بەڕێ���وە دەچ���ێ و <<ل���ە ڕووداوەکان���ەوە دەزانی���ن‪ ،‬دەڵێی هەر‬ ‫پڕێکدا‪ ،‬ئۆرکێسترا بێ ئابڕووەکە‪ ،‬زۆر ڕێک لە کاتی ڕوودانیاندا لەوێ بووین–‬ ‫نابەجێیان���ە‪ ،‬دەداتە زرم���ەی ژەنینی بەاڵم ئەوە بە مانای دەربازبوونیش نییە‬ ‫ئاوازێکی سەما‪ .‬هەموو شت ون دەبێ‪ ،‬لەو حەقیقەتەی کە لە ڕاس���تیدا لەوێ‬ ‫(با) هەموو شت لەگەڵ خۆیدا پەرت و نەبووی���ن و ناتوانین ئ���ەوە بزانین کە‬ ‫باڵو دەکاتەوە‪ >>.‬لەگەڵ هەس���تکردن نەماندیوە‪ .‬دەپرسین‪ :‬ئەی باشە بۆچی‬ ‫بەم هەڵکش���ان و داکش���انی خودە‪ ،‬لە ڕۆژژمێرە کۆمەاڵیەتییەکەی ئێمە ئاوها‬ ‫نێوان هەردوو جەمسەری خۆبەشتزانین پڕ ڕووداو و پڕ ه���اوڕێ نییە؟ ڕووداوە‬ ‫و خاکەڕایی���دا– ل���ەو قەناعەتەوە کە ڕۆژانەییەکانی ئێمە بۆچی ئاوها زیرەکانە‬ ‫مەرجە هەموان بۆچوونەکەت بزانن‪ ،‬تا پاکنووس نەکراون؟ هەمان پرس���یاری‬ ‫ئەو قەناعەتەی کە دانانی بۆچوونەکەت هەقایەتبێژەکەی دۆستۆیڤسکی دێتەوە‬ ‫لە ڕووی گەوجێتی و خۆبەش���تزانییەوە بیرمان‪« :‬ئای‪ ،‬بۆچی من خاوەنی ئەو‬ ‫بووە– ئەزموون���ی بەکارهێنەری تۆڕی نهێنییە نیم؟»‬ ‫ژیان ب���ەو ڕووتییە لەژێر تیش���کۆی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئەزموون���ی بەرچاوییەکی‬ ‫ڕەه���ا و لە هەمان کاتیش���دا ئەزموونی تێگەیش���تنە بەالڕێدابراوەکان���ی خۆتدا‬ ‫بێبەهاییەکی ڕەهایە‪ .‬ناوی «گۆلیدکن» تووشی شەرمەزارییەکی گەورە و بەسۆت‬ ‫کە نزیکەی مان���ای «نیمچەڕووتەکە» دەکات‪ .‬بۆ شکس���ت و زیادەڕۆییەکانت‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬بە باشیی بەسەر ئێمەشدا کە لە بەرچاوی خەڵکدا بەرهەڵدا بوون‪،‬‬ ‫ڕق���ت لە خ���ۆت دەبێت���ەوە– ئای‪ ،‬بۆ‬ ‫دادەبڕدرێ‪.‬‬ ‫ه���اوکات‪ ،‬وەکو گەش���تێکی خێرای ستاتەس���ێکی وا ئابڕووبەر و شەخسیم‬ ‫تا خوار الپەڕەکە بۆمان دەس���ەلمێنێ‪ ،‬دان���ا؟‪ -‬ڕقت ل���ە خ���ۆت دەبێتەوە کە‬ ‫پێدەچێ کەسانی تر هەموو تەواو باش خەڵک گرنگیی���ان بە ستاتەس���ەکەت‬ ‫بن‪ .‬ئەو ترسەی کە هەمانە لەوەی ئاخۆ ن���ەداوە– ئ���ەی بۆ هیچک���ەس الیکی‬ ‫تەماشا دەکرێین یان ناکرێین‪ ،‬هێندەی ئ���ەو ستاتەس���ە ش���ەرمازارانەیەمی‬ ‫ت���ر ئاڵ���ۆز دەبێت ب���ەوەی کە خودی نەکرد؟ حەز دەکەیت ش���وێنپێیەکانت‬ ‫خۆش���مان تەماش���ای خەڵک دەکەین‪ ،‬بس���ڕیتەوە‪ ،‬بەاڵم غەریبانە هەست بە‬ ‫دەترس���ین لە ئەگەری لەکیس���چوون‪ .‬غیابی خ���ۆت دەکەیت؛ هەڵەکانت زەق‬ ‫دۆستۆیڤس���کی ل���ە س���ێیەی یەکەمی زەق ب���ە بەرچاوی عەوام���ەوە دیارن‪،‬‬ ‫نۆڤلێتی «دەبڵ»ـدا بابەتی ‪ FOMO‬کەچی س���یفەتە باش���ەکانت بە زۆری‬ ‫دەهێنێتە گۆڕێ‪ ،‬کاتێ باس لەو ئاهەنگە زۆردارەکیی���ش ب�ڵ�او نابن���ەوە‪ .‬لێرەدا‬ ‫دەکات ک���ە گۆلیدکنی بۆ بانگهێش���ت جۆرە هەڵهاتنێک پێویستە‪ ،‬بەاڵم هیچ‬

‫نۆڤڵێتی «دەبڵ»ـی دۆستۆیڤسکی‪ ،‬بەو پاڵەوانەیەوە‬

‫کە ئاگایەنە بە خۆیەوە خەریکە و بە دەست هەموو‬ ‫ئەو غەمانەوە دەتلێتەوە‪ ،‬زۆر گونجاوانە دڵەڕاوکێکانی‬ ‫ئەمڕۆی ناو تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان ڕاڤە دەکات‬

‫چاودێریکردندایە‪ :‬ه���ەر چێژێک کە لە‬ ‫نەمایشکردنەکەی خۆی دەیبینێت‪ ،‬زوو‬ ‫بە زوو کاتێک بەناو ڕێبواراندا‪ ،‬چاو بۆ‬ ‫خەڵکانێ���ک دەگێڕێ ک���ە ڕەنگبێ ئەو‬ ‫بناسن‪ ،‬بۆی دەبێتە دڵەڕاوکێ <<هەر‬ ‫زوو‪ ،‬ڕۆڵ���ی کەس���ێکی ئابڕوومەن���د و‬ ‫ئارام���ی دەبینی کە دەیزانی کەس���ێک‬ ‫تەماشای دەکات‪ >>.‬بۆ گۆلیدکن و بۆ‬ ‫هەر کۆمپۆس���یتۆرێکی ستاتەسە کورت‬ ‫و کرمانجەکان‪ ،‬هێش���تنەوەی وێنەیەکی‬ ‫ج���وان بۆ بینەران‪ ،‬ه���ەوڵ و تەقەلالی‬ ‫تاقەتپڕوکێن���ی دەوێ���ت– چ ج���ای لە‬ ‫ئۆنالین و لەژێر چادێری کۆمەڵگەیەکی‬ ‫ئێجگار فراواندا‪.‬‬ ‫شتێکی دڵخۆشکەرە کە هاوڕێیانمان‬ ‫حەوسەڵەی بەسەرکردنەوەمانیان هەیە‪،‬‬ ‫سەرباری ئەوەی جیهانی کۆمەاڵیەتیمان‬ ‫بە فیلتەری شاش���ە و فایبەر ئۆپتیکدا‬ ‫دەڕوات‪ .‬ئەم���ەش تا ئ���ەو کاتەی ئەو‬ ‫فۆت���ۆ زۆر جوان‪ ،‬یان ئەو ستاتەس���ە‬ ‫چاک‪ -‬داتاش���راو‪ ،‬یاخ���ود ئەو لینکەی‬

‫جێگەیەکیش نییە بۆی بچیت‪ .‬مەگەر تا‬ ‫هەتاهەتایە ئەو گۆڵیدکنـە ش���ەرمەزارە‬ ‫بی���ت‪ ،‬ک���ە دوای تەریقبوون���ەوەی لە‬ ‫ئاهەنگەک���ە‪<< ،‬وا پێدەچوو بیەوێت‬ ‫خۆی لە خۆی بش���ارێتەوە‪ ،‬بیەوێت لە‬ ‫دەس���ت خۆی ڕابکات!‪ ...‬بسڕدرێتەوە‬ ‫و بگەڕێت���ەوە بۆ نەب���وون‪ ،‬ببێتەوە بە‬ ‫خۆڵ‪>>.‬‬

‫نەک���راوە‪ .‬لە بڕگەیەکدا کە گۆڵیدکن لە‬ ‫ڕاڕەوەکەدا خۆی حەش���ار دەدا و هەوڵ‬ ‫دەدات بە دزییەوە ب���ە پێپلیکانەکانی‬ ‫پشتەوەدا بچێتە س���ەرێ‪ ،‬خۆشحاڵیی‬ ‫میوانەکانی تر ب���ە وردی باس دەکات‬ ‫و حاڵەتی ڕووداوەکە زیاد لە پێویس���ت‬ ‫گەورە دەکات‪ ،‬لە هەمان کاتیش���دا بە‬ ‫ڕوونی���ی دەریدەخات کە هەم گۆڵیدکن‬ ‫و ه���ەم خوێنەران بێبەش���ن لە زانینی‬ ‫وردەکارییە تایبەتەکان‪<< .‬نەمدەتوانی‬ ‫‪FOMO*:‬‬ ‫‪,(fear‬‬ ‫‪of‬‬ ‫مافی تەواوەتی بدەم بەو س���اتە شاد و ‪ )missing out‬دڵەڕاوکێیەک���ی‬ ‫ش���ەنگە‪ ...‬نەمدەتوانی‪ ،‬هەر بەڕاستی کۆمەاڵیەتییە‪ ،‬نیگەرانییەکی هەمیشەییە‬ ‫نەمدەتوان���ی‪ ،‬ئەو ش���ادییە باس بکەم ل���ەوەی ک���ە ڕەنگ���ە هەلێکم���ان بۆ‬ ‫ک���ە بەدوای���دا ه���ات‪ >>.‬هەقایەتبێژ بەشداریکردن لە بۆنەیەکی کۆمەاڵیەتی‬ ‫دەیگێڕێتەوە‪ ،‬لە میانی وەسفی جوانیی یاخ���ود ئەزموونکردنێک���ی ن���وێ‪ ،‬بە‬ ‫شەرابی بریقەدار و میوانانی بە زەوق و تایبەت پەیوەس���ت ب���ە تەکنەلۆجیای‬ ‫ڕەونەق و کچانی جوانکیلەدا‪<< .‬ئای‪ ،‬مۆدێرن���ی وەک���وو مۆبای���ل و ت���ۆڕە‬ ‫بۆچی من خاوەنی نهێنیی زوبانی بااڵ و کۆمەاڵیەتییەکانەوە‪ ،‬لە دەست بچێت‪.‬‬ ‫بە توانا نەبووم‪ ،‬وشەگەلی بەرز و وااڵ‪،‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری ‪The American،‬‬ ‫تا وەسفی ئەم ساتە مەزن و خۆشانەی ‪ Reader‬گۆڤارێک���ی مانگان���ەی دیجیتاڵیی‬ ‫ژیان���ی مرۆڤی���ان پێ بک���ەم‪ >>!...‬ئەدەبییە‬

‫««‬

‫ڕۆژى جیهانیی شانۆ بۆ پێكه‌نین و ئاهه‌نگه‌‪،‬‬ ‫یان چاره‌سه‌ر و كێشه‌كانى شانۆ؟‬ ‫هه‌ڵكه‌وت محه‌مه‌د‬

‫ئه‌گه‌ر چاوێك به‌ مێژوودا بگێڕین و بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ س����ه‌ره‌تاى‬ ‫دروستبوون و ئه‌و هه‌نگاوانه‌ی دران بۆ كۆكردنه‌وه‌ى شانۆكاران‬ ‫له‌ جیهاندا و چاره‌س����ه‌ری كێش����ه‌كانى ش����انۆ‪ ،‬هه‌ر له‌و هه‌وڵه‌‬ ‫س����ه‌ره‌تاییانه‌ى ڕێكخ����راوى یوونیس����كۆ ده‌ی����دا‪ ،‬ل����ه‌ كۆنگره‌‬ ‫س����ه‌ره‌تاییه‌كانی ساڵی (‪ )1941‬له‌ ش����اری ڤییه‌نا و پاشان له‌‬ ‫سااڵنى (‪ )1946‬و (‪ )1947‬به‌ ئاماده‌بوونى شانۆكاران (فرانسوا مو‪ ،‬جۆن بریستیلی‪،‬‬ ‫ئه‌رتشیبالد مكلیش‪ ،‬جان لوى بارۆ و ئه‌رمان ساالكرو) یه‌كه‌م كۆبوونه‌وه‌یان له‌شاری‬ ‫پراك له‌ پایته‌ختى (چیك) به‌س����ت و یه‌كه‌م دام����ه‌زاوه‌ى جیهانى لێره‌وه‌ ڕاگه‌یه‌نرا و‬ ‫ناویان لێ نا (ناوه‌ندى جیهانى بۆ شانۆ) یان (ئه‌نیستیوتى جیهانیى شانۆ)‪ .‬پاریسیش‬ ‫كرا به‌ باره‌گاى سه‌ره‌كیى ئه‌م ڕێكخراوه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌دا مه‌به‌ست و ئامانجى گرنگیان له‌ پێناو شانۆییه‌كى ته‌ندروست‬ ‫و یه‌كگرتنى شانۆكاران له‌ هه‌موو جیهان و كۆكردنه‌وه‌یان له‌ ڕێكخراوێكى جیهانیدا باس‬ ‫كرد‪ ،‬ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ى ئه‌م ڕێكخراوه‌ هه‌ستى به‌و كێشانه‌ كردبوو كه‌ به‌رۆكى شانۆیان‬ ‫ل����ه‌ جیهاندا گرتووه‌‪ ،‬تا ئ����ه‌وكات ئه‌م ڕێكخراوه‌ هیچ ڕۆژێكى دیاری نه‌كردبوو ببێت به‌‬ ‫ڕۆژى جیهانیى ش����انۆ‪ ،‬پاشان له‌ س����اڵى (‪)1962‬ـدا كردنه‌وه‌ى هۆڵى شانۆی (سارا‬ ‫بیرنارد) له‌ ش����اری (ڤییه‌نا)ـدا هۆكارێك����ى تر بوو بۆ ئه‌وه‌ى لێره‌وه‌ ڕۆژێكى تایبه‌ت‬ ‫به‌ ش����انۆ دیاری بكرێت‪ ،‬ئیدى (‪)3/27‬ـی هه‌موو س����اڵێكیان ك����رده‌ ڕۆژى جیهانیى‬ ‫شانۆ‪ ،‬بڕیاریش درا هه‌ر ساڵێك شانۆكارێكى دیار و ناودار په‌یامى ئه‌و ساڵه‌ بۆ شانۆ‬ ‫بنووسێت‪ .‬یه‌كه‌م په‌یامی ڕۆژى جیهانیى شانۆیش له‌ الیه‌ن شانۆكاری فه‌ڕه‌نسى (جان‬ ‫كۆكتۆ)ـوه‌ نووسرا‪.‬‬ ‫هه‌موو هه‌وڵه‌كانیش����یان بۆ ئه‌وه‌ بوو كه‌ شانۆ و شانۆكاران له‌و قه‌یرانه‌ ڕزگار بكه‌ن‬ ‫ك����ه‌ به‌رۆكى گرتوون‪ ،‬ئیدى به‌بێ جیاوازیی نێوان نه‌ته‌وه‌ و ڕه‌گه‌ز و دین و كولتوور و‬ ‫واڵت و كیشوه‌ره‌كان‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ س����ه‌ره‌تایه‌ك بوو له‌ دروس����تبوونى ڕێكخراوى نێونه‌ته‌وه‌ییى ش����انۆ (ئای تی‬ ‫ئای) و ڕۆژى جیهانیى ش����انۆ‪ ،‬كه‌ مه‌به‌س����تى من باسكردنى ئه‌م مێژووه‌ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫یادكردنه‌وه‌ى ڕۆژى جیهانیى ش����انۆیه‌ له‌ ئه‌مساڵ و له‌ كوردستاندا‪ .‬ئایا یادكردنه‌وه‌ى‬ ‫ڕۆژى جیهانیى ش����انۆ پێویسته‌؟ ئه‌گه‌ر پێویس����ته‌ بۆچى؟ ئه‌ی ئه‌گه‌ر پێویسته‌ له‌ چ‬ ‫ڕوویه‌كه‌وه‌ پێویسته‌؟ هه‌ڵبه‌ت خۆم له‌ دوو الیه‌نه‌وه‌ به‌ پێویستى ده‌زانم‪:‬‬ ‫الیه‌نى یه‌كه‌م‪ :‬الیه‌نه‌ ئاساییه‌كه‌ى و ڕۆتین و باوه‌كه‌ى؛ كه‌ شانۆكاران له‌م ڕۆژه‌دا كۆ‬ ‫ده‌بنه‌وه‌ بۆ ئاهه‌نگگێڕان و یه‌كتربینین و ڕه‌نگه‌ چه‌ند كارێكى شانۆیی پێشكه‌ش بكه‌ن‪.‬‬ ‫الیه‌نى دووه‌م‪ :‬الیه‌ن����ه‌ گرنگه‌كه‌ و پالندانان و لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی؛ له‌م الیه‌نه‌یش����ه‌وه‌‬ ‫ش����انۆكاران ده‌بێت كار بۆ چاككردن و باش����كردنى ش����انۆ بده‌ن‪ ،‬جێبه‌جێكردنى ئه‌م‬ ‫الیه‌نه‌ی����ش به‌وه‌ ده‌بێت ش����انۆكارن هه‌موو ئه‌و كێش����انه‌ى له‌و س����اڵه‌دا ڕووبه‌ڕوویان‬ ‫بووه‌ته‌وه‌ تاوتوێ بكه‌ن و هه‌ڵس����ه‌نگاندنى بۆ بكه‌ن‪ ،‬كۆڕ و س����یمینار له‌ باره‌ی شانۆ‬ ‫و الیه‌نه‌ هونه‌رییه‌كه‌ى ش����انۆوه‌ ببه‌سرێت‪ ،‬ناكۆكییه‌كانى شانۆكاران خۆیان چاره‌سه‌ر‬ ‫بكرێت‪ ،‬هه‌وڵه‌ جددى و دڵسۆزه‌كان ببێته‌ هۆكارێكى چاره‌سه‌ر تا شانۆ له‌و ته‌نگژه‌ و‬ ‫نائارامی و بێپالنی و نه‌خۆشییه‌ى تێی كه‌وتووه‌‪ ،‬ده‌ربهێنن‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌تا (شانۆكارانمان له‌وپه‌ڕی بێباوه‌ڕی و بێنرخى و بێهه‌ڵوێستییه‌دا سووك‬ ‫و ئاسان سووكایه‌تى به‌ قورسایی و گه‌وره‌یی و پیرۆزیى شانۆ ده‌كه‌ن‪).‬‬ ‫ئ����ا پێم بڵێ����ن جیاوازیی یادكردنه‌وه‌ى ڕۆژى جیهانیى ش����انۆ له‌گه‌ڵ س����ااڵنى تردا‬ ‫كامانه‌یه‌؟ هه‌وڵه‌ جددى و دڵسۆزانه‌كه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیى هونه‌ری شانۆ و كارمه‌ندانى‬ ‫ئه‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییانه‌ و س����ه‌ندیكاى هونه‌رمه‌ندان و گرووپه‌ ش����انۆییه‌كان چییه‌؟ تا‬ ‫وه‌ك (ش����انۆ له‌م به‌س����ته‌ڵه‌كه‌ بێ ترووس����كاییه‌ و بێ كزه‌ى گه‌رمییه‌دا هه‌ناس����ه‌ و‬ ‫ته‌وژمێكى تر بكه‌نه‌وه‌ به‌ به‌ریدا‪ ).‬ئه‌وه‌تا (ش����انۆكارانمان له‌م مه‌مله‌كه‌تى پایته‌ختى‬ ‫ش����انۆ و پایته‌ختى هه‌رێمه‌دا چا و ش����یرینیى مه‌رگى شانۆ ده‌نۆشن و به‌ ده‌م ناشتنى‬ ‫ش����انۆوه‌ له‌ باتى فرمێسكى هه‌ست و هه‌سته‌وه‌ری‪ ،‬پێكه‌نینى بێئه‌قڵی و خۆگێلكردن‬ ‫ده‌ڕێژن‪).‬‬ ‫كام الیه‌نى حكوومى و ناحكوومى باس له‌ دروس����تكردنی هۆڵى ش����انۆ ده‌كه‌ن‪ ،‬كێ‬ ‫باس����ى ئه‌و هه‌موو به‌ناو شانۆكارانه‌ ده‌كات كه‌ ئه‌ندامى س����ه‌ندیكاى هونه‌رمه‌ندانن و‬ ‫نه‌ كارى هونه‌رییان هه‌یه‌ و نه‌ بینه‌رێكى باش����ى شانۆیش����ن‪ .‬كێ باس له‌و چه‌ند هۆڵه‌‬ ‫ده‌كات كه‌ هه‌یه‌ له‌م كوردستانه‌دا؟ تا بگه‌ڕێته‌وه‌ ژێر سایه‌ی شانۆكاران خۆیان و هه‌ر‬ ‫خۆیش����یان مامه‌ڵه‌ى پێوه‌ بكه‌ن! كێ باسى باش����كردن و خۆشكردنى ژیانى شانۆكار‬ ‫ده‌كات؟ تا ش����انۆكار ژیانێكى ئارامتر و خۆشتر و باشتر بژین و هه‌وڵه‌كانى ئه‌مانیش‬ ‫ته‌نها و ته‌نها بۆ شانۆ بێت و له‌م ڕێیه‌شه‌وه‌ گرنگیى زیاتر به‌ شانۆ بدرێت! كێ باسى‬ ‫ئه‌و هه‌موو ئاكته‌ره‌ جددی و به‌ئه‌زموونانه‌ ده‌كات؟ كه‌ گرووپ گرووپ بانگێشتی دراماى‬ ‫بێ پالن‪ ،‬بێ ته‌كنیك‪ ،‬بێ چیرۆك و بێ مه‌به‌ست ده‌كرێن و له‌وێ و له‌ دراماكاندا هه‌ر‬ ‫به‌ ده‌س����تى خۆیان شه‌رابی مه‌رگیان پی ده‌نۆش����ن! كێ باسى گرنگیى هونه‌ری شانۆ‬ ‫و ئه‌نجام و س����ووده‌كانى بۆ خه‌ڵك ده‌كات؟ تا بایه‌خی ئه‌م هونه‌ر زه‌قتر و به‌رچاوتر‬ ‫ده‌ربكه‌وێت!‬ ‫هه‌روه‌ك چۆن (هه‌قی شبلی) یه‌كه‌م شانۆكار و هاورده‌كاری شانۆ له‌ عیراقدا ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫«نان و ئاوم به‌رێ‪ ،‬تا منیش به‌ شانۆ گه‌لێكى ڕۆشنبیر و ئاقڵت بده‌مێ‪».‬‬ ‫كێ خاوه‌ن پایه‌ و ده‌سه‌اڵتداران و وه‌زیری ڕۆشنبیری بانگێشت ده‌كات؟ تا ئاگاداری‬ ‫ئه‌م هه‌موو كێشانه‌یان بكه‌نه‌وه‌!‬ ‫ده‌كرێت به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیى هونه‌ری شانۆ به‌ كارمه‌ندانییه‌وه‌‪ ،‬سه‌ندیكاى هونه‌رمه‌ندانى‬ ‫كوردس����تان به‌ ئه‌ندامانییه‌وه‌‪ ،‬گرووپه‌ ش����انۆییه‌كان به‌ شانۆكاره‌كانیانه‌وه‌‪ ،‬شانۆكاره‌‬ ‫بێالیه‌نه‌كان به‌ ڕاس����تگۆیی و دڵس����ۆزییه‌كانیانه‌وه‌‪ ،‬په‌یمانگاى هون����ه‌ره‌ جوانه‌كان و‬ ‫كۆلێجى هونه‌ر‪ -‬به‌ش����ى ش����انۆ به‌ خوێندكاران و قوتابییه‌كانیانه‌وه‌‪ ،‬له‌ س����اته‌وه‌ختى‬ ‫دیاریكراودا و له‌م یاده‌دا به‌ یه‌ك ده‌نگ و به‌ یه‌ك په‌یام به‌ده‌ر له‌ س����وودى تایبه‌تى و‬ ‫كێش����ه‌كانی نێوانیان و ئاسته‌ جیاوازه‌ هونه‌رییه‌كانیان‪ ،‬به‌رامبه‌ر ب ‌ه وه‌زیر و وه‌زاره‌ت‬ ‫و الیه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان به‌ ش����ێوازێكى هونه‌ری و پێش����كه‌وتوو بوه‌ستن و هه‌رچیی‬ ‫ڕاس����تى هه‌بێت بی پێچوپه‌نا ڕووبه‌ڕوویان بكه‌نه‌وه‌‪ .‬ئی����دى ئه‌وكات بۆ هه‌موو الیه‌ك‬ ‫ڕاستودروس����تیى به‌ڵێنه‌كان له‌ نێوان كادرانى شانۆ و شانۆكارندا‪ ،‬به‌ تێكڕا بۆ هه‌موان‬ ‫ڕوون ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئیدى من گومانم هه‌یه‌‪ ،‬گومان له‌ گرووپ و تیپه‌ ش����انۆییه‌كان‪ ،‬له‌ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى‬ ‫و ڕێكخ����راوه‌ ڕۆش����نبیرییه‌كان‪ ،‬له‌ ش����انۆكاران‪ ،‬من گومان هه‌یه‌ له‌ قس����ه‌كانیان‪ ،‬له‌‬ ‫یاده‌كانی����ان‪ ،‬له‌ كاره‌ ش����انۆییه‌كانیان‪ ،‬من گومانم هه‌یه‌ ته‌نانه‌ت له‌ خۆیش����م‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫گومانم ته‌نها و ته‌نها له‌ ته‌خته‌ی شانۆ نییه‌؛ هه‌رگیزاوهه‌رگیز‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬بۆ پێش���ه‌كیى ئه‌م بابه‌ت و الیه‌نه‌ مێژووییه‌كه‌ى ڕۆژى جیهانیى شانۆ‪ ،‬سوودم ل ‌ه بابه‌تێكی‬ ‫(د‪ .‬فازل جاف) و چه‌ند سه‌رچاوه‌یه‌كی ئینته‌رنێتی وه‌رگرتووه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٢‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/٣١‬‬

‫دیوار‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫گابرێل گارسیا مارکیز‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕەووف بێگەرد‬ ‫کاب���رای گۆڕهەڵکەن‪ ،‬کە لە ژوورە بچووکەکەی‬ ‫تەنیش���ت نوێژخان���ەی گۆڕس���تانەکەدا هێش���تا‬ ‫نەنوس���تووە‪ ،‬ل���ە پش���ت س���ەریەوە گوێ���ی لە‬ ‫هەراوهوریای مردوەکان���ە کە ناڕەزایەتی بەرانبەر‬ ‫بە مەرگ���ی خۆیان دەردەب���ڕن‪ .‬گۆڕهەڵکەنه كه‬ ‫مرۆیەکی ئاساییە‪ .‬لە سەعاتی دیاریکراوا دەنوێت‪.‬‬ ‫لە س���ەعاتی دیاریک���راوا گ���ۆڕ هەڵدەکەنێت‪ .‬لە‬ ‫س���ەعاتی دیاریکراوا نانی بەیانیانی دەخوات کە‬ ‫بریتییە لە کاس���ەیەکی گەورەی قاوەی بێ ش���یر‬ ‫و دوو پارچ���ە نانەکەرە کە ژنەک���ەی لە ماڵەوە‬ ‫بۆی دێنێت بۆ گۆڕس���تانەکە‪ .‬ه���ەر بەو جۆرەی‬ ‫ک���ە دوانیوەڕوان���ی یەکش���ەموان خەڵکانی دی‬ ‫چەپکەگوڵ ب���ۆ س���ەرگۆڕی مردوەکانیان دێنن‪.‬‬ ‫گۆڕهەڵکەنەکە تاقە کەس���ێکە هەموو کاتی خۆی‬ ‫لەوێدا بەس���ەردەبات‪ .‬ئەو ش���وێنەی مردووەکان‬ ‫لەژێر گژوگیای نیوە گەرما خەوتوون و وا هەست‬ ‫دەکەن تاریکایی شەو کار له‌مۆخیان ده‌کات‪.‬‬ ‫دوێن���ێ (نازانرێ���ت بۆ) دەبوای���ە گۆڕهەڵکەن‬ ‫ل���ە گۆڕس���تانەکە بچێتە دەرێ و هەندێک ش���ت‬ ‫بکڕێت‪ .‬ک���ەس ب���ەوە ڕانەهاتبوو لەناو ش���اردا‬ ‫بیبینێت بس���ووڕێتەوە‪ .‬ئەوان���ەی چاویان لێ بوو‬ ‫ل���ە ژوورەکەی چوەت���ە دەرێ‪ ،‬وایان لێک دایەوە‬ ‫مردوویەکی بزۆزە‪ ،‬تەرمێکە لە مردن پەش���یمان‬ ‫بۆتەوە و دەگەڕێتەوە ماڵەکەی خۆی‪ .‬تەواو وەک‬ ‫یەکێک وابوو بێ ئەوەی پێشتر هەواڵی گێڕابێتەوە‬ ‫ل���ە س���ەفەرەکەی بگەڕێت���ەوە‪ .‬گۆڕهەڵکەن لە‬ ‫پێچی ش���ەقامەکەدا چاوەڕێی ئوتوبوس دەکات‪.‬‬ ‫ک���ە منداڵ بوو‪ ،‬هەر لەو ش���وێنەی ئێس���تا لێی‬ ‫وەس���تابوو‪ ،‬بەرانبەر بە خۆی دیوارێکی س���پی و‬ ‫بەرزی دەبینی کە لەوالی گۆڕەپانەکەوە س���ەری‬ ‫کێش���ابووە ئاس���مان و ساردی و س���ڕییه‌کی بەو‬ ‫ناوە بەخش���یبوو‪ .‬دۆخێکی دەبینی بریتی بوو لە‬ ‫خ���اک و خۆڵێکی زۆری ئەو گ���ۆڕە بێ کێالنەی‬ ‫کە ش���ارەکان‪ ،‬لەو کاتەدا کە ل���ە گوندێک زیاتر‬ ‫چیتر نەبوون‪ ،‬لە دوای خۆیان بەجێیان هێشتبوو‪.‬‬

‫لە نووسراوە کەناراوییەکانەوە‬ ‫سەردەمێک کە گۆڕهەڵکەنەکە کوڕیژگەیەک بوو‪،‬‬ ‫لەو گۆش���ەیەوە دیوارێکی دوورودرێژی لە بەردی‬ ‫س���پیی دروس���تکراوی دەبینی‪ .‬ئەوس���ا شار لە‬ ‫گوندێ���ک زیاتر هیچی تر نەبوو‪ .‬ئەو لە گۆش���ەی‬ ‫ش���ەقامەکەوە دەرکی بەوە نەدەک���رد کە بوونی‬ ‫ئ���ەو دیوارە پێویس���تە‪ .‬ڕەنگە دی���واری وا بەرز‬ ‫بۆ ئ���ەوە باش بێت دەنگەدەنگی نێو گۆڕس���تان‬ ‫ل���ە بێدەنگیی دەرەوە جیابکاتەوە‪ .‬وەک ئێس���تا‬ ‫نەبوو کە دیوارەکە بێدەنگیی ناو گۆڕستانەکە لە‬ ‫هەراوزەنای شار بپارێزێت‪ .‬ئەوسا گوند شوێنێکی‬ ‫ک���ڕ و بێ جووڵە بوو‪ .‬هێن���د هێور و بێدەنگ کە‬ ‫شەوانە دانیش���توان گوێیان لە مردووەکان دەبوو‬ ‫چۆن سەریان بەو بەردانەدا دەکێشا کە لە سەریان‬ ‫دانراب���وون و بە ڕەگی درەختەکانیش���دا‪ .‬دەنگی‬ ‫بێدەنگ���ی تەرمی نێژراو کە چۆن س���یخوڕمە بە‬ ‫ئێسکی دراوسێکانیاندا دەکێشن‪.‬‬ ‫وردەوردە گوند گەورە بوو‪ .‬کە گوندێک فراوان‬ ‫دەبێت گوێت لە دەنگەدەنگ نابێت‪ .‬ئەو مردوانەی‬ ‫زووتر مردوون‪ ،‬بەشێکی کەمی بێدەنگییان دەبەنە‬ ‫گۆڕەکەیان���ه‌وه‪ .‬وەک چۆن تەواوی مەرگی خۆیان‬ ‫دەبەن���ە گ���ۆڕەوە و وردەوردە هەموو ش���تەکان‬ ‫هاوسەنگی پەیدادەکەن‪.‬‬ ‫هێدی هێدی گوند دەبێت بە شار‪ ،‬لەسەرخۆیش‬ ‫دیوارە سپیەکە درێژتر دەبێتەوە‪ .‬ئەو بێدەنگییەی‬ ‫مردووەکان لەگ���ەڵ خۆیاندا بردوویانەتە گۆڕەوە‪،‬‬ ‫جێگا بۆ هەراوزەنای شار چۆڵ دەکەن‪ .‬بێدەنگیی‬ ‫ل���ە ش���ەقامی ش���اردا ناهێڵن‪ .‬بەب���ێ بەرگری و‬ ‫زیانپێگەیان���دن لێیان دەگەڕێ���ن تا بتوانن ببن بە‬ ‫شەقامی ش���اری مۆدێرن‪ .‬ئەو شەقامە شلۆقانەی‬ ‫پڕن لە هەراوزەنا‪.‬‬ ‫کاتێک ژمارەی مردووی گۆڕستان زیاد دەکات‪،‬‬ ‫ئەوسا بە بێدەنگیی خۆیان هەراوهوریای ناو شار‬ ‫ناهێڵن‪ .‬ئیتر کەس حەز لە ژیانی ناوش���ار ناکات‪.‬‬ ‫کابرای گۆڕهەڵکەن ئەمە دەزانێت‪ .‬هەر بەو جۆرەی‬ ‫لە ئوتوبوسەکەدا دانیش���تووە‪ ،‬زەردەخەنەیەکی‬ ‫تەوس���اوی دەکەوێتە سەر لێوی‪ .‬لە زەردەخەنەی‬ ‫یەکێک دەچێت نە مردووە و نە زیندوو‪ .‬ش���تێکە‬ ‫لە هەردووکیان دەچێت‪ .‬کەس���ێک دۆس���تایەتیی‬ ‫تەواوی لەگەڵ مردوودا هەبێت بە زیندوو دانانرێت‪.‬‬ ‫ئەو کەس���ەیش لە هەموو زیندووەکان زیاتر خۆی‬

‫بە ژیانەوە بەستۆتەوە‪ ،‬تاڕادەیەک ناتوانیت وەک‬ ‫زیندوویەکی ئاسایی لێی بڕوانیت‪.‬‬ ‫کابرای گۆڕهەڵکەن‪ ،‬لەس���ەر ئەو کورسییەوە‬ ‫کە لەناو ئوتوبوس���ەکەدا لە س���ەری دانیشتبوو‪،‬‬ ‫میردمنداڵێکی لەس���ەر ش���ەقامەکە دی شیرینیی‬ ‫دەفرۆش���ت‪ .‬پڕ بە دەمی هاواری ده‌کرد‪« :‬ئەوە‬ ‫شیرینی‪ ،‬ش���یرین و بەتام» کابرا بیری کردەوە‪:‬‬ ‫«کاتێک ئەم کوڕە بمرێ���ت‪ ،‬بێدەنگییەکی تر لە‬ ‫گۆڕس���تانەکە زیاد دەکات‪ .‬بەاڵم ش���ار گەورەتر‬

‫دەبێت‪ .‬س���ێ کوڕی تری وەک ئەو پەیدادەبن کە‬ ‫بە سێ دەنگ هاوار دەکەن‪« :‬شیرینی‪ ،‬شیرین و‬ ‫بەتام» کابرا لەس���ەر کورسییەکە پاڵی دابووەوە‬ ‫و بیری دەکردەوە‪« :‬کاتێک ئەو س���ێ منداڵەیش‬ ‫دەمرن‪ ،‬س���ێ بێدەنگیی تر لە گۆڕس���تانەکە زیاد‬ ‫دەکات‪ .‬بەاڵم شار هەر لە گەورەبووندایە‪ .‬حەوت‬ ‫هەش���ت منداڵی ت���ری وەک ئ���ەوان پەیدادەبن»‬ ‫لەپڕا ئوتوبوسەکە وەستا‪ .‬گۆڕهەڵکەن بێ ئەوەی‬ ‫تەماش���ای کەس بکات لە ئوتوبوس���ەکە دابەزی‪.‬‬

‫هەر بەو جۆرەی لەنێو مرۆ زیندووەکانەوە ڕێگای‬ ‫بۆ خۆی دەک���ردەوە‪ .‬لەپڕا لەن���او هەراوهوریای‬ ‫شارەوە بێدەنگی دروست بوو‪ .‬لەوەدەچوو کابرای‬ ‫گۆڕهەڵکەن‪ ،‬هەموو ئەو شتانەی لە پیشەیەکەوە‬ ‫فێری بووبوو‪ ،‬دڵۆپێنرابێت و دڵۆپ دڵۆپ بکەوێتە‬ ‫س���ەر زەوی‪ .‬وەک یەکێک بریندار کرابێت و دڵۆپ‬ ‫دڵۆپ خوێنەکەی برژێتە سەر زەوی‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬نوشتەهای کرانەای‬

‫پرۆژەیەکی تایبەت بە شانۆنامەنووسی نەرویجی «هێنریک ئیبسن» لە هەرێمی کوردستاندا‬ ‫ئێمە ب���ەدوای ئەلتەرناتیڤێکدا بگەڕێین‪ ،‬واتە وات‬ ‫لێ دەکات کە تەبابی���ت لەگەڵ خەمەکانی خۆتدا‬ ‫و ئیت���ر ب���ەدوای چارەس���ەردا نەگەڕێیت‪ .‬بەاڵم‬ ‫کارەکتەرەکانی ئیبس���ن ل���ەو کارەکتەرەانەن کە‬ ‫دەیانەوێت گۆڕانکاری لەژیانی خۆیاندا دروس���ت‬ ‫بکەن‪.‬‬

‫دیمانە‪ :‬ئاراس عەبدوڵاڵ‬ ‫هێنریک ئیبسن لە کوردستان‪ ،‬ناوی پرۆژەیەکە‬ ‫ماوەیەکە ش������انۆکار (ڕێزان س������اڵح) س������ەرقاڵی‬ ‫کارکردنە تێیدا و بۆ ئەو مەبەس������تەش تا ئێس������تا‬ ‫چەندنین کۆڕ و سیمیناری لەبارەی ئەو پرۆژەیەوە‬ ‫بەستووە لە ئێستادا سەرقاڵی دروستکردنی گروپ‬ ‫ی������ان ڕێکخراوێکە ت������ا بتوانن پێک������ەوە کارەکانی‬ ‫پرۆژەکە بەرەو پێش بەرن‪ ،‬ئەم پرۆژەیە خۆی لەچەند‬ ‫ش������ێوازێکی کارکردندا دەبینێتەوە کە سەرجەمیان‬ ‫پەیوەندیان بە نووسەری جیهانی (هێنریک ئیبسن)‬ ‫ـەوە هەیە‪ .‬هەنگاوی یەکەم بریتییە لە وەرگێڕانی‬ ‫شانۆنامەکانی ئەم نووس������ەرە لە زمانی یەکەمەوە‬ ‫کە نەرویجییە بۆ س������ەر زمانی کوردی‪ .‬هەنگاوی‬ ‫دووەمی ئەم پرۆژەیە ناس������اندنی ش������انۆنامەکانی‬ ‫ئەو نووس������ەرەیە بە کۆمەڵگای ک������وردی ئەوەیش‬ ‫لەڕێگای خوێندنەوەی و ئەداکردنی شانۆنامەکان‬ ‫لەالی������ەن گروپی ش������انۆیییەوە‪ ،‬هەروەه������ا کردنی‬ ‫دەق������ەکان بە درامای ڕادیۆی������ی یەکێکی دیکەیە‬ ‫لەکارەکانی ئ������ەم پرۆژەیە‪ .‬جگ������ە لەمانەیش لەم‬ ‫پرۆژەیەدا هەوڵدەدرێ لەسەر چەند ئاستێکی جیاواز‬ ‫خوێندنەوە ب������ۆ دۆخی کۆمەاڵیەتی کوردس������تان‬ ‫بکرێ و چیرۆک������ە ڕاس������تییەکانی کۆمەڵگای‬ ‫ک������وردی وەربگیرێ تا بتوان������رێ دەقی خۆماڵییان‬ ‫لێ دروس������تبکرێت‪ .‬هەموو ئەمانە بە وتەی ڕێزان‬ ‫س������اڵح ئامادەکارییە بۆ ئەنجامدانی فێستیڤاڵێکی‬ ‫نێونەتەوەیی لەبارەی ئیبس������نەوە لە داهاتوودا‪ .‬لەم‬ ‫گفتوگۆیەدا هەولدەدەین لەگەڵ ش������انۆکار «ڕێزان‬ ‫س������اڵح» لەبارەی ئەو پرۆژەیە و ئامانجی ئەوان لە‬ ‫پرۆژەکەدا قسە بکەن‪.‬‬ ‫ ئەمەوێ باس���ی ئ���ەوە بکەی���ن هەڵبژاردنی‬‫نووس���ەرێکی نەرویج���ی ک���ە دەقەکان���ی لەناو‬ ‫کۆمەڵ���گای نەرویجییەوە هاتونەت���ە دەرەوە بەچ‬ ‫هۆکارێکە‪ ،‬ئایا چۆن نووسینەکانی ئەم نووسەرە‬

‫ر َيزان سالَح ‪ -‬خاوةنى ثرؤةكة‬ ‫لینک دەکەنەوە بە کۆمەڵگای کوردییەوە؟‬ ‫ هەڵبژاردنی ئەم نووس���رە پەیوەندی بەوەوە‬‫هەیە کە نووس���ینەکانی جیهانییە و باسی ئازار و‬ ‫خەمی ئینسان دەکات لەهەر جێیەکی دنیادا بێت‪.‬‬ ‫ بەاڵم بیرمان بێت ش���انۆنامە نووس���ی تریش‬‫هەن کە باس لە خەم و ئازاری ئینسان دەکات لە‬ ‫دنیادا‪ ،‬بۆنمونە (ئەنتوان چێخۆڤ)‪ ،‬فۆکسی ئێوە‬ ‫بۆ بەتەنیا لەسەر هێنریک ئیبسنە؟‬ ‫ ئێم���ە ئەگەر باس���ی ئ���ەوە بکەی���ن بۆچی‬‫شێکسپیرمان هەلنەبژاردووە یان بۆچی چێخۆڤمان‬ ‫هەلنەب���ژاردووە؟ بێگوم���ان ئەمانە هەمووی هۆی‬

‫خۆی���ان هەیە‪ ،‬ئەگەر باس���ی‬ ‫شێکس���پیر بکەین کە یەکیکە‬ ‫لە نووس���ەر گەورەکانی دنیا‪،‬‬ ‫ئەو باسی چینی بااڵ ئەکات لە‬ ‫کۆمەڵگادا باسی دەسەڵەتداران‬ ‫و پاش���اکان دەکات‪ .‬زۆرب���ەی‬ ‫کات لەدەقەکانی شێکس���پیردا‬ ‫بەر ئەوە دەکەوین کە ئافرەت‬ ‫ س���ەبارەت بەش���ێوازی کارکردنت���ان ل���ەم‬‫یان زوڵم لێکراوە یان خیانەت پرۆژەی���ەدا‪ ،‬ئاماژەتان ب���ەوە داوە کە دەقەکانی‬ ‫کارە‪ .‬واتە یان بەباش باس���ی ئیبس���ن چاپ دەکرێن و دەخوینرێنەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەکات ی���ان بە خ���راپ‪ ،‬وەکو ئاماژەش���تان بەوە کرد کە دەتانەوێت کاریگەری‬ ‫ئینس���انێک باس���ی ناکات کە کۆمەاڵیەت���ی دروس���تبکەن‪ ،‬پرس���یارێک دێت���ە‬ ‫ه���ەردوو حاڵەت���ی ب���اش و پێشەوە‪ ،‬ئایا لە ئێستا ئێمە ئەوەندە خوێنەرمان‬ ‫خراپ���ی لە یەککاتدا تێدا بێت‪ .‬هەیە کە بتوانین ل���ەڕێ پرۆژەیەکی لەم جۆرەوە‬ ‫بەاڵم کارەکتەرەکانی ئیبس���ن کاریگەری کۆمەاڵتییان پێ دروستبکەن؟‬ ‫ئینس���انن‪ ،‬خواوەن���د نی���ن‪،‬‬ ‫خاوەن���ی دەس���ەاڵت نین‪ .‬بۆ‬ ‫ یەکێ���ک ل���ە بیرۆکەی کارکردن���ی ئێمە لەم‬‫نمونە کارەکتەرەکانی ڕۆژانێک پرۆژەیەدا ئەوەی���ە کە ئێمە بچینە ناو خەڵکەوە‪،‬‬ ‫سیفەتی باش���ی هەیە ڕۆژانێک ئێمە لە هۆڵێکدا نەبین و خەڵک بانگهێشت بکەین‬ ‫س���یفەی خراپیان هەیە‪ .‬واتە ب���ۆالی خۆمان‪ ،‬بەڵکو ئێمە بچین بۆ مەکتەبەکان‬ ‫کارەکتەرەکان���ی هەلگ���ری و تەنان���ەت ش���ار و ش���ارۆچکە و گوندەکانیش‪،‬‬ ‫ بۆ جێبەجێکردنی ئەم پرۆژەیە کێ هاوکاریتان‬‫هەردوو الیەنی خێر و ش���ەڕن‪ .‬لێرەوە بەبڕوای من ئەو بەرکەوتنەی خەڵک لەگەڵ دەکات؟‬ ‫هەروەها کارەکتەرەکانی ئیبسن گروپێکی شانۆییدا دەتوانێت کاریگەری زۆر باش‬ ‫بەڕاس���تی ئێمە هێشتا بەتەواوەتی نازانین کێ‬‫کارەکت���ەری ن���او کۆمەڵگان دروس���تبکات‪ ،‬بەاڵم بەومەرجەی کە بەردەوامبێت ئەرکی جێبەجێکردنی ئ���ەم پرۆژەیە بەتەواوەتی‬ ‫کرێکارن‪ ،‬جوتیارن‪ ،‬مامۆستان و بمێنێت���ەوە‪ .‬بۆیە ئێمە هەوڵی ئەوە دەدەین کە ئەگرێتە ئەس���تۆ‪ ،‬ب���ەاڵم وا خەریکین ڕێکخراوێک‬ ‫یاخود بەڕیوەبەری ش���وینێکە‪ .‬بۆیە ئێمە پێمان لەبەردوامی چوون و س���ەردانی تیپە شانۆییەکان دروستبکەین بۆ ڕاپەڕاندنی سەرجەم کارەکانمان‪،‬‬ ‫وای���ە کە بۆ ئێس���تا ئیبس���ن زۆر گونج���اوە بۆ بۆ ئەو ش���وێنانەی کە باس���م ک���ردن‪ ،‬کاریگەری بەجۆرێک کە هەر تیپێک بییەوێت کارمان لەگەڵ‬ ‫ئیشەکەی ئێمە چونکە ئێمە دەمانەوێت لەڕێگەی دروستبکەین‪ .‬و لەگەڵیشیدا هەوڵی ئەوە دەدەین ب���کات ئەندامێکی���ان هەبێت ل���ە ڕێکخراوەکەدا‬ ‫کارەکتەرەکانەوە کاریگەری کۆمەاڵیەتی درووست کە لەو شوێنانە کەسانێک دروستبکەین کە خۆیان بۆئ���ەوەی کاریگەریان هەبێت لەس���ەر کارەکانی‬ ‫بکەین‪ ،‬ئەم الیەنەش بە وەرگرتنی ئەو کارەکتەرانە بەردەوامی بەم جۆرە ئیشکردنە بدەن‪.‬‬ ‫ئ���ەم ڕێکخراوە‪ ،‬دواتریش هەوڵی ئەوە دەدەین لە‬ ‫دەبێت کە خۆیان بەش���ێکن لە کۆمەڵگا‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫وەزارەتی ڕۆشنبیری هاوکاری وەربگرین‪ ،‬هەروەها‬ ‫لە دەقەکانی ئیبس���ندا بەڕوون���ی بەدی دەکرێت‪.‬‬ ‫ الیەنێک���ی تری پرۆژەکەی ئێوە کۆکردنەوەی بەڕێوەبەرایەتی هونەری ش���انۆ لەشاری سلێمانی‬‫هەروەه���ا ئێمە بۆچ���ی چیخۆڤم���ان هەڵنەبژارد چی���رۆک و بابەت���ی کۆمەاڵیەتیی���ە ل���ە هەرێمی پشتگیری بەردەوامی پرۆژەکەی ئێمە دەکەن‪ .‬من‬ ‫بۆ ئ���ەم پرۆژەیەمان‪ ،‬ئەگەر س���ەیری دەقەکانی کوردس���تان‪ ،‬ئەم���ەوێ بزانم ئ���ەم بابەتە چۆن ئەمەوێ ئەوەش بڵێم کە پرۆژەکەی ئێمە کراوەیە‬ ‫ئەو نووس���ەرە بکەین دەبینین چارەسەرمان پێ ئەبەس���تنەوە ب���ە هێنری���ک ئبس���نەوە و دواتر ب���ۆ هەر هونەرمەندێک ک���ە بییەوێت لەگەڵ ئێمە‬ ‫کاربکات لەسەر هێنریک ئیبسن‪.‬‬ ‫نادرێ���ت لە ش���انۆنامەکاندا و وامان لێ ناکات کە دەیدەنەوە بە بینەر یاخود خوێنەر؟‬

‫ مەبەس���ت ل���ە کۆکردنەوەی ئ���ەو چیرۆکانە‬‫ئەوەی���ە ئێم���ە هەوڵ���ی دیکۆمێنتکردن���ی ئەو‬ ‫ڕووداوان���ە دەدەین‪ ،‬بۆنمونە ئێمە ئێس���تا لەگەڵ‬ ‫ڕێکخراوێک���ی ژناندا س���ەرقاڵی کۆکردنەوەی ئەو‬ ‫ڕووداوە راس���تیانەین ک���ە ڕووی���ان داوە و دواتر‬ ‫دەینووس���ینەوە‪ ،‬هەن���گاوی دوای ئەو بریتییە لە‬ ‫هێنانە ناوەوەی نووسەر‪ ،‬ئێمە لێرەدا مەبەستمانە‬ ‫ش���ێوازێک تایبەت لە نووس���ین بهێنین���ە ئاراوە‬ ‫کە س���ەرچاوەی نووس���ینەکانیان ئ���ەو چیرۆکە‬ ‫راستیانەی ناو کۆمەڵگاکەی خۆمان بن‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫تا راددەیەکی زۆر لەالی ئیبسن هەیە و دەیبینین‪.‬‬ ‫ئیبسن هاتووە لەسەر نەخۆشییە کۆمەاڵتییەکانی‬ ‫کۆمەڵگاکەی خۆی قس���ەی کردووە و هەوڵی داوە‬ ‫لەڕیگەی نووسینی ش���انۆنامەکانییەوە چارەیەک‬ ‫بۆ ئەو دەردانە بدۆزێتەوە‪ .‬تەنانەت ئێس���تا وای‬ ‫لێهات���ووە ڕێکخراو تایبەت بۆ نووس���ینەکانی ئەو‬ ‫نووسەرە ناودارە دروستکراوە لە واڵتەکەی خۆی‪،‬‬ ‫هەر ئێمە لەم پرۆژەیەدا هاوکاری دەکرێین لەالیەن‬ ‫ئەو ڕێکخراوەوە بۆ وەرگێرانی شانۆنامەکانی‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٢‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/٣١‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫هەر جارەی کتێبێک‬

‫ئوستاد و مارگەرێتا‬

‫دانا ڕەئووف‬ ‫ل���ەو ڕۆژەوەی ڕۆمانی (ئوس���تاد و مارگه‌رێتا)ـی‬ ‫نووسەری ڕووس���ی میخایل بولگاکەف (‪)١٩٤٠-١٨٩١‬‬ ‫باڵو کراوەتەوە‪ ،‬بووه‌تە جێگای س���ەرنجی شانۆکاران‬ ‫و تائێستایش بە سەدەها جار لەسەر شانۆکانی دونیا‬ ‫نەمایش کراوە‪ .‬ئەم ش���اکارە ئاڵۆزە هەردەم بووەتە‬ ‫جێگەی سەرنجی ش���انۆکارەکانی جیهان و ریژیسۆرە‬ ‫گەورەکان ویس���توویانە لە دیدی شانۆوە ژیانێکی تری‬ ‫پێ ببەخشن و برەو بە ئەزموونی خۆشیان بدەن‪ .‬هەر‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬تەنها لە س���اڵی ‪٢٠١٣‬ـدا زیاتر لە شەست‬ ‫ج���ار لە فۆرم و ش���ێوازی جودا و ب���ە ئامادەکردنی‬ ‫جیاوازیشەوە پێشکەش���کراوە‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی‪ ،‬کە‬ ‫چەندین جاریش کراوە بە فیلمی س���ینەمایی‪ ،‬ئۆپێرا‪،‬‬ ‫شانۆی مۆسیقی و بالێت‪.‬‬ ‫لەگ���ەڵ هەم���وو ئەم هەواڵنەیش���دا‪ ،‬تاکو ئێس���تا‬ ‫تێکس���تێکی ئامادەکراوی ش���انۆیی تەواو گەاڵڵەکراو‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬تا لەکاتی پێشکەش���کردنیدا بگەڕێنەوە‬ ‫س���ەری‪ ،‬بەڵکو بۆ هەر نەمایش���ێک ڕاس���تەوخۆ لە‬ ‫ڕۆمانەک���ەوە ئام���ادە دەکرێتەوە‪ .‬یەکێک لە س���یما‬ ‫گرینگەکان���ی ئەم ش���اکارە کالس���یکییەیش ئەوەیە‪،‬‬ ‫خ���ودی ڕۆمانەک���ە ڕێگا بۆ ئەوە خ���ۆش دەکات‪ ،‬کە‬ ‫خوێندنەوەی جیاوازی بۆ بکرێت‪.‬‬ ‫بولگاکەف لە سییەکانی سەدەی ڕابردوودا دەستی‬ ‫کردووە بە نووسینی (ئوستاد و مارگه‌رێتا) و بە دوانزە‬ ‫س���اڵ تەواوی ک���ردووە‪ .‬ئەو س���ەردەمەیش لە ژیانی‬ ‫ڕووس���یای ئەو قۆناخەدا‪ ،‬هیچ کەسێک لە کۆمەڵگای‬ ‫ڕووس���ی و ڕژێمی س���ۆڤیەتدا‪ ،‬لە ژیانی خۆی دڵنیا‬ ‫نەبوو‪ ،‬تەنانەت لەوەی سبەینێ لە ژیاندا دەمێنێتەوە‬ ‫یان لەناو دەچێت و بۆ هەتاهەتایە بزر دەبێت‪.‬‬ ‫بولگاک���ەف لە دەس���تی تیرۆری س���تالین ڕزگاری‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەاڵم ڕێگای ئەوەی پێ نادرێت‪ ،‬بەرهەمەکانی‬ ‫باڵو بکاتەوە‪ ،‬ئەو کارانەیشی بۆ شانۆ ئامادەی دەکردن‬ ‫یان دەینووسین‪ ،‬نەدەخرانە سەر شانۆ‪ .‬تەنها کارێک‬ ‫تا خۆی لە ژیاندا بوو‪ ،‬کە س���ەرکەوتنێکی گەورەی بۆ‬ ‫بە دەس���ت هێنا‪ ،‬ئامادەکردنی ڕۆمانی (گاردی سپی)‬ ‫بۆ ش���انۆ‪ ،‬بە ناوی (ڕۆژەکان���ی خێزانی توربین)ـەوە‬ ‫دەبێت؛ وەک دەڵێن ستالین هێندە بەم کارە سەرسام‬ ‫بووە‪ ،‬شانزە جار بینیویەتی‪ .‬دواتر بولگاکەف لەسەر‬ ‫ڕاس���پاردەی ستالین لە ش���انۆی هونەری مۆسکۆ کار‬ ‫دەکات‪ ،‬بەبێ ئەوەی بواری پ���ێ بدەن بەرهەمەکانی‬ ‫بخرێتە سەر شانۆ‪.‬‬ ‫ڤۆاڵن���دی پرۆفیس���ۆر‪ ،‬ک���ە یەکێکە ل���ە فیگورە‬ ‫س���ەرەکییەکانی ئەم ڕۆمانە‪ ،‬ش���ارەزاییەکی گەورەی‬ ‫لە س���یحری ڕەش���دا هەیە‪ ،‬ئەم پرۆفیس���ۆرە لەگەڵ‬ ‫یاوەرەکانیدا‪ ،‬کە یەکێکیان کابرایەکی چارەگران و ئەوی‬ ‫تریشیان پش���یلەیەکی ڕەشی گەورەی ترسناکە‪ ،‬دێتە‬ ‫ناو شارەوە‪ .‬یەکەم کەسیش کە دەیبینێت‪ ،‬بێرلیزۆنی‬ ‫دەستەی نووس���ەران و ئیڤانی ش���اعیرە‪ ،‬بێرلیزۆنی‬ ‫داوای لە ئیڤان کردووە باس���ێکی ڕەخنەیی سەبارەت‬ ‫بە مەس���یح بنووس���ێت‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە گوتارەکەی‬ ‫ئیڤان هەموو ش���تێکە ڕەخنە نییە‪ .‬ڤۆاڵندیش کەیفی‬ ‫بەم مەس���ەلەیە دێت‪ .‬لە پڕ ڕۆژ دەڕوات و دەبێت بە‬ ‫شەو‪ ،‬ڤۆاڵند باسی ئەوە دەکات‪ ،‬کە‬ ‫هەر ئێس���تا بێرلیزۆنی دەبێت بەژێر‬ ‫شەمەندەفەرێکی هێڵی لۆکاڵیی ناو‬ ‫شارەوە و دەمرێت‪.‬‬ ‫(شەیتان) لەم ڕۆمانەدا‪ ،‬لە بەرگی‬ ‫پرۆفیسۆر (ڤۆاڵند) دەردەکەوێت بۆ‬ ‫ئەوەی هەموو شتەکان هەڵبگێڕێتەوە‬ ‫و پشێوییەکی بێسنوور بخوڵقێنێت‪،‬‬ ‫هەروەه���ا كارەکت���ەر و ڕووداوەکان‬ ‫بخات���ە نێ���و گێژاوێکی بێئ���ارام و‬ ‫ل���ە ئەنجام���دا هەموو ش���تێک لە‬ ‫بێماناییەکی ترس���ناکدا گیربخوات‪.‬‬ ‫بەاڵم بێرلیزۆنی دەستەی نووسەران‬ ‫هی���چ بڕوایەکی بە ش���ەیتان نییە!‬ ‫ل���ەم کۆمەڵگای���ەی بولگاکەفی���ش خوڵقاندوویەتی‪،‬‬ ‫کە وێنەیەکی ڕووس���یای س���تالینە‪ ،‬ڕاست دەبێت بە‬ ‫چەوت‪ ،‬درۆ دەبێتە ڕاس���تی و واقیعیش لە ئەندێش���ە‬ ‫جیاناکرێتەوە‪ .‬لەم واقیعە ئەندێشەئامێزەدا‪ ،‬مرۆڤەکان‬ ‫لە ش���ەووڕۆژێکدا‪ ،‬لە بەندیخان���ە گەورەکان یان لەناو‬ ‫گ���ۆڕە بەکۆمەڵەکاندا ناوەکانیان ب���ۆ هەتاهەتایە لە‬ ‫دۆکیومێن���ت و کتێبی مێ���ژوو و بەڵگەنامەکانی تردا‬ ‫دەکوژێنرێنەوە‪.‬‬ ‫لەم ڕۆمانەدا مرۆڤەکان بەسەر شانی بەرازەوە دەفڕن‪،‬‬ ‫نادیارن‪ ،‬دەکوژرێن‪ ،‬زیندوو دەبنەوە‪ ،‬جلوبەرگەکانیان‬ ‫لەب���ەر دادەکەنرێن‪ ،‬بە خێرایی ترووسکەئاس���ا لەنێو‬ ‫کات و شوێنەکاندا دەگوێزرێنەوە و پرسە گەورەکانی‬ ‫خێر و ش���ەڕ‪ ،‬هون���ەر و خوڵقاندن و خۆشەویس���تی‬ ‫دەورووژێن‪ .‬ش���ەیتان هێز و وزەیەک���ی پۆزەتیڤە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ���ەوە هاتووە تا پێگە و ڕۆڵی هونەر لە کۆمەڵگایەکی‬ ‫گەندەڵ���دا ببووژێنێتەوە‪ ،‬کۆمەڵگایەک کە خەڵکەکەی‬

‫«‬

‫لە ترسدا دەژین‪ .‬مەس���یح و شەیتان وەک دوو دیوی‬ ‫هەم���ان دراو وان؛ گەر تاریکی نەبێت ئەوا ڕووناکییش‬ ‫هی���چ بەهایەکی نیی���ە‪ .‬بولگاکەف‪ ،‬لەو س���ەردەمەدا‬ ‫ڕۆمانەکەی لەس���ەر بنەماکانی ڕیالیزمی ئەفسووناوی‪،‬‬ ‫ڕەخنەی ئایدۆلۆژیا و هونەرێکی کاریکاتێرییەوە ڕۆناوە‬ ‫و هەموو مۆتیڤەکانی بە ش���ێوەیەکی سەرسووڕهێنەر‬ ‫تێکەاڵو کردووە‪.‬‬ ‫ئەم ڕۆمانە‪ ،‬تا بولگاکەف خۆی لە ژیاندا بووە‪ ،‬باڵو‬ ‫ناکرێتەوە‪ ،‬کە لە س���اڵی ‪١٩٤٠‬ـیشدا لە سەرەمەرگدا‬ ‫دەبێت‪ ،‬ژنی س���ێیەمی ڕادەس���پێرێت ئەم کتێبەی لە‬ ‫فەوتان ڕزگار بکات و بیگەیەنێتە دەست خوێنەرەکانی‬ ‫داهاتووی‪ .‬دوای هەوڵ و تەقەالیەکی زۆر‪ ،‬بۆ یەکەمجار‬ ‫ڕۆمانی ئوس���تاد و مارگه‌رێتا لە نێوان سااڵنی ‪-١٩٦٦‬‬ ‫‪١٩٦٧‬ـدا بە کورتکراوەیی و لەژێر چاودێرییەکی بەهێز‬ ‫و وردی سانسۆردا‪ ،‬بە زنجیرە باڵو دەکرێتەوە‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫‪١٩٧٧‬ـیشدا‪ ،‬بۆ یەکەمجار بۆ شانۆ ئامادە دەکرێت و‬ ‫ڕیژیسۆری گەورەی ڕووس���ی (یووری یووبیمۆڤ) لە‬ ‫مۆسکۆ پێشکەشی دەکات‪ .‬هەر دوای باڵوکردنەوەیشی‬ ‫ل���ە فۆرم���ی کتێبدا و بە ت���ەواوی‪ ،‬دەبێتە یەکێک لە‬ ‫شاکارەکانی دونیا و خوێنەرێکی زۆری دەبێت‪.‬‬ ‫لە سەرەتای ساڵەوە ئوس���تاد و مارگه‌رێتا بووه‌تە‬ ‫میوان���ی ش���انۆی پادش���ایەتی لە س���تۆکهۆڵم و لە‬ ‫ئامادەکردنێک���ی تایبەتمەن���دا بۆ ئەم ش���انۆیە و لە‬ ‫نەمایش���ێکی چڕکراوەدا‪ ،‬هێڵەکان���ی ڕۆمانەکە لەگەڵ‬ ‫ڕەوتی ژیانی ئەمڕۆمان���دا بوونەتە دوو هێڵی تەریبی‬ ‫درێژکراوە و بەنێو کات و شوێنەکاندا‪ ،‬زۆر بە خێرایی‬ ‫دەڕوات‪.‬‬ ‫نەمایش���ەکە گەمەیەک���ی س���یحربازەکانە‪ ،‬مرۆڤە‬ ‫بێسەرەکان بە دوای کەللەس���ەرەکانیاندا وێڵن‪ ،‬پارە‬ ‫بۆ هەژارەکان دەبارێت‪ ،‬دوای ئەوەی ش���مەک و شتە‬

‫ئەم ڕۆژگارەماندا دۆزیوەتەوە‪.‬‬ ‫لە بری ئەو ئایدۆلۆژیایەی‪ ،‬بنەماکانی دەس���ەاڵتی‬ ‫سۆڤییەتی ڕاگرتبوو‪ ،‬ئەو دیدە سیاسییە توتالیتارییەی‬ ‫س���تالین پیادەی دەکرد‪ ،‬چەوساندنەوە بە شێوازێکی‬ ‫تر‪ ،‬بۆ نموونە پیسکەیی و دەسەاڵتی ئابووری و پارە‬ ‫و ئەو هەڕەش���انەی ڕووبەڕووی گرووپە جیاوازەکانی‬ ‫کۆم���ەڵ دەکرێن���ەوە‪ ،‬بووه‌ت���ە ش���انە گرینگەکانی‬ ‫خوێندنەوەی ڕیژیسۆر و نەمایشەکە‪.‬‬ ‫ئام���ادەکاری ڕۆمانەک���ە‪ ،‬بنەما فەلس���ەفییەکان‪،‬‬ ‫هێڵە هاوبەش���ەکان و جۆرەکانی هەڕەش���ە و مەرگ‪،‬‬ ‫ل���ە وێنەیەکی خەونەنمایش���دا کۆدەکات���ەوە و وەک‬ ‫داوی جاڵجاڵۆک���ە‪ ،‬ب���ە بنەم���ا ئابوورییەکان���ی ئەم‬ ‫ڕۆژگارەمان���ەوە دەیچنێتەوە‪ .‬هەموو نەمایش���ەکەیش‬ ‫لە شانۆیەکی ناوش���انۆدا‪ ،‬دەبێتە تابلۆیەکی گەورەی‬ ‫پێش���انگایەک و ئەتمۆس���فێرێکی لێوانلێ���و لە ترس‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم گەمەئامێ���ز لە خۆ دەگرێت‪ .‬ئ���ەم گەمەیەیش‬ ‫لە بەش���انۆکردنێکی بەردەوام���ی ڕووداوەکاندا‪ ،‬وێنە‬ ‫شانۆییەکان لە س���تراکتوری ڕۆمانەکەوە وەردەگرێت‬ ‫و دەبێت���ە ش���انۆیەکی س���ینەمایی‪ ،‬دیمەنەکان وەک‬ ‫ئەوەی لەس���ەر شاش���ەیەکی گەورە نەمایش بکرێن‪،‬‬ ‫تێکەاڵوی ئەندێشەیەکی پڕ لە خەون و فەنتازیا دەبن‪.‬‬ ‫کارەکتەرەکانیش لەنێو گەمەی سیحر و ترسی مەرگ‬ ‫و چەوسانەوە و هەژاریدا گوزەر دەکەن‪.‬‬ ‫لەم ش���انۆ کۆنە داڕووخاوەدا‪ ،‬بۆنی مەرگ و پیسی‬ ‫و کەڕووی دی���وارەکان‪ ،‬دەبێتە ژینگەیەکی ڕووس���ی‬ ‫و ماڵێک���ی پڕ ل���ە خەڵکی یەکێک لە ش���ەقامەکانی‬ ‫مۆس���کۆ‪ ،‬لەم ماڵەدا خەڵکەکە ل���ە هەوڵی ئەوەدان‬ ‫(من)ـە ڕاستەقینەکانی خۆیان پێشان بدەن و لەگەڵ‬ ‫(من)ـەکانی ت���ردا ئاوێتەی ڕووداوە واقیعییەکانی پێ‬ ‫بکەن‪ .‬لەم خوێندنەوەیەدا تێکستی ڕۆمانەکە‪ ،‬چەندە‬ ‫دەبێتە ڕەخنەیەکی توندوتیژ بۆ کۆمۆنیزم و بۆ ڕژێمە‬ ‫س���ەرکوتکەرەکان‪ ،‬هێندەی���ش دەبێت���ە ڕەخنەیەکی‬ ‫کوش���ندە دژ بە س���ەرمایەداری‪ .‬لەگەڵ ئەوەیش���دا‬ ‫ئاڕاس���تەکانی هونەر‪ ،‬لەنێوان ئەم دوو سیس���تەمەدا‪،‬‬ ‫کۆمۆنیزم و سەرمایەداری گۆڕانکارییەکی سەراپاگیری‬ ‫بەس���ەردا دێت و دەبێت بە ش���تێکی میتافیزیک و لە‬ ‫دەرەوەی ڕێس���اکانی هەموو ج���ۆرە ئایدۆلۆژیایەکەوە‬ ‫کاردەکەن‪.‬‬ ‫ڕیژیسۆری ش���انۆنامەکە‪ ،‬بۆ دووپاتکردنەوەی وێنە‬ ‫ش���انۆییەکانی و ڕوونکردنەوەی ڕەهەندە فیکرییەکەی‬ ‫و بەرجەس���تەکردنی شانۆیەکی فیزیکیی پڕ لە جووڵە‬ ‫و س���ەما و ئاماژە‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ بنەما لێکچووەکان‬ ‫و هێڵ���ە هاوتەریبەکان���ی فاوس���تی گۆت���ە‪ ،‬خەونی‬ ‫شەوێکی چلەی هاوینی شەکسپیر و خەونەنمایشێکی‬ ‫ستریندبێرگ‪ .‬بۆ نموونە مارگه‌رێتا دەبێتە کارەکتەری‬ ‫ئاگنێ���س‪ ،‬کچی ئین���درای خواوەند لە ش���انۆنامەی‬ ‫(خەونەنمایشێک)ـدا و بە دوای ئازارەکانی مرۆڤەوەیە‪.‬‬ ‫ڕیژیس���ۆری نەمایشەکە‪ ،‬لە گەمەیەکی هونەریی تردا‪،‬‬ ‫ڕۆڵی ئوس���تاد‪ ،‬نووس���ەری ڕۆمانەکە‪ ،‬ک���ە کتێبێکی‬ ‫لەسەر ڕووداوەکانی ناپاکیکردن لە مەسیح نووسیوە‪،‬‬ ‫بەخش���یوە ب���ە ئەکتەرێک���ی ئاف���رەت‪ .‬پەیوەندییە‬ ‫خۆشەویس���تییەکەی نێوان نووس���ەر و مارگه‌رێتایش‬ ‫دەبێت���ە پەیوەندییەک���ی سێکسەناس���ازی نێوان دوو‬ ‫ئاف���رەت‪ .‬گۆڕینی کارەکتەری ئوس���تاد لە پیاوێکەوە‬

‫بۆلگاک��ەف ڕۆمانەک��ەی‪ ،‬وەک جۆرە هاوارێکی تاس��او‪ ،‬دژ بە‬

‫سیستەمی دەسەاڵتی ڕەها و تێرۆری سۆڤییەتە‪ ،‬نەمایشەکەیش‬

‫وەک��وو هەم��وو ئامادەکردنەکانی تری لەمەوب��ەری ڕۆمانەکە‪،‬‬

‫لە پرۆس��ەیەکی هونەریدا‪ ،‬س��ەر بەم س��ەردەمەی ئێستامانە و‬ ‫ل��ە بنەمایەکی هێماگەلی فرەم��ەودا و فرەڕەهەندەوە چەندین‬ ‫کۆدی هاوبەش��ی لەگەڵ مرۆڤی ئەم س��ەردەمە و دەس��ەاڵتە‬ ‫ئابوورییەکەی ئەم ڕۆژگارەماندا دۆزیوەتەوە‬ ‫پێویس���تییەکانی خۆیان���ی پێ دەکڕن‪ ،‬لە کاس���ەی‬ ‫بازرگانەکان���دا دەبێت���ەوە بە پارچە وەرەقەی س���پی‬ ‫یان میوان���ە چاوەڕواننەکراوەکان‪ ،‬ل���ە جانتاکانیاندا‬ ‫ب���زر دەبن و لە دەرگاکانەوە ف���ڕێ دەدرێنە دەرەوە‪.‬‬ ‫هەموو ڕۆمانەکە‪ ،‬لە گەمەی سیحر و جووڵەی ئەکتەر‬ ‫و س���ەمای گرووپەکەدا دەبێتە تابلۆیەکی ئەبسۆرد و‬ ‫ش���انۆیەکی میتافیزیک‪ ،‬کە بەرجەس���تەی زەمەنێکی‬ ‫ماتەریالیس���تی‪ ،‬زەمەنێک پڕ لە کارەس���ات و ترس و‬ ‫مەرگ‪ ،‬دەکات‪.‬‬ ‫بۆلگاکەف ڕۆمانەکەی‪ ،‬وەک جۆرە هاوارێکی تاساو‪،‬‬ ‫دژ بە سیستەمی دەسەاڵتی ڕەها و تێرۆری سۆڤییەتە‪،‬‬ ‫نەمایش���ەکەیش وەکوو هەموو ئامادەکردنەکانی تری‬ ‫لەمەوبەری ڕۆمانەکە‪ ،‬لە پرۆس���ەیەکی هونەریدا‪ ،‬سەر‬ ‫بەم سەردەمەی ئێستامانە و لە بنەمایەکی هێماگەلی‬ ‫فرەمەودا و فرەڕەهەندەوە چەندین کۆدی هاوبەش���ی‬ ‫لەگەڵ مرۆڤی ئەم سەردەمە و دەسەاڵتە ئابوورییەکەی‬

‫بۆ ئافرەت‪ ،‬گۆڕینی ئ���ەو بەها پیرۆزەی ڕۆمانەکەیە‪،‬‬ ‫کە ل���ە کارەکتەری پیاوێکدا بەرجەس���تە دەبێت‪ ،‬کە‬ ‫لەوێ���دا مارگه‌رێتا هیماگەلی بەها پیرۆزەکانی چاکە و‬ ‫خێرخوازییە‪.‬‬ ‫ئوس���تاد و مارگه‌رێتا‪ ،‬لە جەس���تەی دوو ئافرەتدا‪،‬‬ ‫لە سەردەمێکی پۆس���تمۆدێرنیزم و گولوبالیزمی ئەم‬ ‫ڕۆژگارەماندا‪ ،‬چەندە ڕەهەند و کۆدێکی تر دەبەخشێت‬ ‫بە ڕۆمانەکە و ڕاڤەیەکی لۆژیکیش���ە بۆ ئەتمۆسفێر و‬ ‫گوزەران و سیاس���ەتی کولتووریی ئەمڕۆی ئەورووپا‪.‬‬ ‫پێکەوە ژیانی دوو ئاف���رەت‪ ،‬لە بری ئافرەت و پیاو‪،‬‬ ‫چەن���دە بووه‌ت���ە میکانیزمێک���ی ن���وێ و هێمایەکی‬ ‫پێش���کەوتن و پێکەوەژیان‪ ،‬هێندەی���ش بەتایبەتی لە‬ ‫هەندێک واڵتدا‪ ،‬لەوانەیش ڕووسیا‪ ،‬بووه‌تە دێوه‌زمە و‬ ‫تاپۆ و هەڕەشە‪ ،‬لە بنەما کۆمەاڵیەتییەکانی کۆمەڵ و‬ ‫هێماگەلە دێرین و دابونەریتە پیرۆزەکانی ژن و پیاو‪.‬‬

‫د‪ .‬ئازاد حه‌م‌ه ده‌ینوسێت‬

‫شێتی‌و ناعەقڵ بەبۆچوونی میشێل فوكۆ‪:‬‬ ‫مێژووی شێتی لەسەردەمی كالسیك‬ ‫بەشی سیانزەهەم‬ ‫بەتەماشاكردنێكی سەدەی كالسیك لەژێرسایەی توێژینەوەكەی میشێل فوكۆ تایبەت‬ ‫بەدیاردەی دەركەوتنی ش���ێتی‌و ناعەقڵ لەشارس���تانی ڕۆژئ���اوا دەبینین دۆزینەوەی‬ ‫شێت لەگرتووخانەكانا شتێ ئاس���ایبووە‪.‬واتە شێت لەگرتووخانەكانا بەرچاوكەوتوون‪.‬‬ ‫گومانیشیناوێ كە لەزۆربەی نەخۆشخانەكانا ئەحمەقەكان تێكەڵ بەوانیتر (بەگرتووەكانی‬ ‫تر)كراون‪ .‬بەاڵم ئەو ئەحمەقانەی تووند دەب���وون (زەبراویدەبوون) لەژووری تایبەتدا‬ ‫دەبەس���ترانەوە‪.‬كاتێك نەخۆش���خانەكان ئەحمەقەكانیان وەردەگرت بەش���ێكی لەالێ‬ ‫بۆئەوەبوو چارەس���ەركرێن‌و بەش���ەكەیتری بۆئەوەبوو لەناوببرێن‪ .‬ئەوەی شێتی وەك‬ ‫نەخۆش���ی تەماش���اكرێ لەو دەمەدا‪ ،‬لەسەردەمی كالس���یك‪ ،‬زۆر دەگمەن بوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی شێتی بەگرتن‌و س���زا‌و چاككردنەوە دەچوێنرا زۆرتربوو‪ .‬واتە ئەزموونی شێتی‬ ‫لەم سەردەمە تێكەڵێكبووە لەچەند ڕێگاێك‪ .‬بەواتاێتر‪ ،‬بەشێ لەئەحمەقەكانی هەندێ‬ ‫لەنەخۆش���خانەكان مامەڵەی نەخۆشیان لەگەڵدادەكرا كە دواتر هەر ئەو جۆرە مامەاڵنە‬ ‫لەس���ەدەی ‪ 19‬بۆ دەستنیشانكردنی نەخۆشیە عەقڵییەكان بەكاربراون‪ .‬واتە مامەڵەی‬ ‫سەدەی كالسیك لەگەڵ شێت مامەڵەێك بووە لەجۆری ئەوەی كە شێت هیچی جیانییە‬ ‫لەتاوانكار‌و ناكۆمەاڵیەتیەكان‪ .‬بەشێ لەم ناكۆمەاڵیەتیانە ئەو گەوج‌و وڕێنەكارانەبوونە‬ ‫قس���ەی حەلەقوبەلەقیان كردووە‪ .‬ئەو دەمە پزیشكەكان بەئاسانی دەركیانبەوەدەكرد‬ ‫كە جیهانی شێتی‌و وتاری ناعەقڵ جۆرێك لەوڕێنە لەخۆدەگرن‪.‬ئەوەی بۆ شێتەكان لەو‬ ‫سەردەمەدا پێویست بووە ئەوەبووە وەك نەخۆشی عەقڵی ببینرێن كە ئەمە نەكراوە‪.‬تا‬ ‫ئەو دەمەش كە شارستانی ڕۆژئاوا توانیویەتی شێتی وەك نەخۆشیێكی عەقڵی ببینێ‬ ‫زۆری خایاندووە‪ .‬س���ەرەتا گرتووخانەكان ش���وێنی نەخۆش���خانەیان گرتۆتەوە‌و دواتر‬ ‫نەخۆشخانە بووە بەشوێنێك بۆ پۆلینكردنی گرتووەكان‪،‬بەاڵم نەخۆشخانە زۆریویستوە‬ ‫ت���ا لەو ڕۆلە پۆلیس���یەبكەوێ كە گرتووخان���ە بینیویەتی‪ .‬لێرەوە فوكۆ قس���ە لەدوو‬ ‫مێژوو دەكا‪ :‬مێژووی ش���ێتی‌و مێژووی دەركەوتنی پزیش���كی عەقڵی یان پاتۆلۆژیای‬ ‫نەخۆش���ییە عەقڵیی���ەكان‪ .‬دیارە بۆ فوكۆ ئەوەش گرینگە كە سرووش���تی كەس���ێتی‬ ‫ش���ێت پێش سەدەی ‪ 17‬دەستنیشانكرێ‪ .‬كەسێتی ش���ێت ئەو دەمە دەستپێناكا كە‬ ‫دانیپیابنرێ وەك نەخۆش؟ پێدەچێ فوكۆ بیەوێت پێمانبڵێ ش���ێت كەسێتی ئەودەمە‬ ‫پەیدادەكا كە پزیش���كی عەقڵی دەردەكەوێ‪ .‬لێرەوە دەگەینە ئەو تەماش���اكردنەی كە‬ ‫ش���ێت پێش دەركەوتنی پاتۆلۆژیای نەخۆش���ییە عەقڵییەكان كەسایەتی جۆراوجۆری‬ ‫هەبووە‪ ،‬هەرجارەو خۆی لەپاڵتۆیێكا نیش���انداوە (ش���ێت‪ ،‬دەروێش‪ ،‬گێل‌و‪ .)...‬ئەم‬ ‫كەسایەتیەش لەسەدەكانی ناوەڕاست جۆرێ بووە‌و لەسەدەی ڕێنێسانس‌و دواتر جۆرێ‬ ‫ت���ر‪ .‬ئەوەی زۆر جێی تێبینیە ئەوەیە كە فوكۆ هێما بۆئەوەدەكا كە نەخۆش���خانە بۆ‬ ‫ش���ێت لەجیهانی عەرەبی (مەغریب) لەس���ەدەی ‪ 7‬ی زاینیەوە(واتە پێش شارستانی‬ ‫ڕۆژئاوا) هاتۆتەس���ازان‪.‬لەوێ پزیشكەكان بەخۆیان سەرپەرشتی نەخۆشە شێتەكانیان‬ ‫كردووە‪ .‬ئەو شێوەچارەسەرانەش كە بۆ ئەو مەبەستە بەكاربراون بریتیبووە لەمۆسیقا‪،‬‬ ‫سەما‪ ،‬نمایش‌و گوێگرتن لەگێڕانەوەی سەیر‪.‬هەرچی جیهانی ڕۆژئاوایە دەكرێ بوترێ كە‬ ‫ئیسپانیا یەكەم ش���وێنبووە نەخۆشخانەی نەخۆشییە عەقڵییەكان تیایا سەریهەڵداوە‪.‬‬ ‫ئەمەش بەئەزموون وەرگرتن لەواڵتانی عەرەبی (پێمانوایە نزدیكی ئیسپانیا لەمەغریب‬ ‫مانای خۆی هەبووە بۆ كردنەوەی ئەم جۆرە نەخۆشخانانە)‪.‬‬ ‫فوكۆ پێیوایە لەس���ەدەكانی ناوەڕاس���تەوە هۆڵی تایبەت بەشێت لەنەخۆشخانەكانا‬ ‫دەستنیشانكراوە بەاڵم گەش���ەی ئەم الیەنە لەناو واڵتانی ڕۆژئاوا(ئەڵمانیا‪ ،‬بەریتانیا‪،‬‬ ‫فەرەنس���ا) وەك یەك نەبووە‪.‬بۆنموونە لەهامبۆرگ ل���ە‪ 1376‬یەكەم "ماڵی چاودێری‬ ‫ش���ێتەكان" دامەزراوە‪ .‬جیاوازی س���ەدەكانی ناوەڕاس���ت لەگەڵ س���ەدەی ڕێنێسانس‬ ‫لەمامەڵە لەگەڵ ش���ێتی ئەوەیە كە ش���ێتی لەسەدەكانی ناوەڕاس���ت بەشێكە لەژیانە‬ ‫گشتیەكە (بۆ نموونە لەوەرزی حەجكردندا شێت زۆردەركەوتووە) ‪ ،‬بەشێكە لەئاسۆی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەم سەدانە‪ .‬هەرچی سەدەی ڕێنێسانسە شێت دەخاتە دەرەوەی ئەو ئاسۆ‬ ‫كۆمەاڵیەتیەوە‪ ،‬ش���ێتی وەك دابڕاوێك لەجیهان خۆی دەردەخا‪ ،‬ئەمەو لەم سەدەیەدا‬ ‫ش���ێتی دۆزێكی پزیشكیشی پێنابەخش���رێ‪ .‬فوكۆ پێیوایە ئەوەی سەدەی ‪ 17‬لەچاو‬ ‫س���ەدەكانی تر تایبەت بەشێتی كردی ئەوەبوو كە شێت كەمتر جیاكارانە دەردەكەێ‪.‬‬ ‫لێرەوە دەش���ێ ئەوە بووترێ كە ش���ێت لەس���ەردەمی كالسیك (س���ەدەی ‪‌17‬و ‪)18‬‬ ‫كەس���ێتی ‪ ،‬تاكیێتی‪ ،‬خۆی لەدەس���تدەدا‌و دەبێ بەبەشێك لەوانیتر‌و بەخەڵكانێ وەك‬ ‫دز‪ ،‬ئاوارە‪ ،‬س���واڵكەر‪ ،‬شازیجنسی‌و‪..‬تێكەڵدەكرێ‪ .‬لێرەوە دەشێ بووترێ كە كەسێتی‬ ‫ش���ێت تێكدەچێ‌و دەكەوێتە ناو جیهانی ناعەقڵەوە‪ .‬ئەو جۆرە ش���وێنانەش لەسەدەی‬ ‫‪ 17‬بەناوی داڵدەدانی هەژار‌و لێقەوماوەكان دادەمەزرا شێتیش���یان دەگرتەخۆیان‪ .‬بۆیە‬ ‫شێتەكان لەسەدەی پاش ڕێنێسانسسەوە پەرتەوازەدەبن‪ .‬لەبەشێ لەو نەخۆشخانانەی‬ ‫ك���ە ئەحمەقەكانی تیادادەنرا جارجار پیاس���ەی ناو باخچەكانی نەخۆش���اخانەكەیان‬ ‫پێدەكرا‌و ئەوانەش كە لەگەڵیان دەچوون بۆ ئەو پیاسەیە دارێكیان بەدەستەوەدەگرت‬ ‫بۆ لێدانی ئەوانەی لەڕێڕەوی پیاس���ەكە دەهاتنەدەرێ‪ .‬لەبەرئەوەی ئەم نەخۆشخانانە‬ ‫ش���وێنی گرتووخانەیان دیوە‌و هیچ دانپیاهێنانێك بەحاڵەتی نەخۆشیبوونی شێتەكانا‬ ‫نەنراوە‪ ،‬یان شێت وەك نەخۆشێ عەقڵی نەبینراوە ‪،‬ئەمەوایكردووە ڕەوایەتی بەو جۆرە‬ ‫مامەڵە س���ەیرانە بدرێ كە لەگەڵ ش���ێتەكانا كراون‪.‬فوكۆ وتەنی مادام گرتووخانەكان‬ ‫نەكەوتونەتە ژێرس���ایەی هیچجۆرە فش���ارێ پزیش���كییەوە ئەمە وادەكا ئەو لۆژیكەی‬ ‫بەكاربراوە هەمان ئەو لۆژیكەیە لەگرتووخانەكانا بەگشتی لەگەڵ شێتەكانا بەكاربراوە‪.‬‬ ‫كەواب���ێ گرتووخان���ەكان بەندیخان���ەێ بەرچاویبوونە‌و هیچ لۆژیكێ ت���ر بەدەرلەوەی‬ ‫الیسەرەوە ئاماژەیپێكرا پیادەنەكراوە‪ .‬بەبۆچوونی فوكۆ ئەوەی لەنێوان كۆتای سەدەی‬ ‫ڕێنێسانس‌و لوتكەی سەدەی كالسیك ڕوویدا تەنیا ڕوودانی دەركەوتنی دامەزراو نەبوو‬ ‫بەڵكو گۆڕانی مافی ئاگای تایبەت بەشێت بووە‪.‬ئەم ئاگاییەش بریتیبووە لەدەركەوتنی‬ ‫نەخۆشخانە شێوەگرتووخانەكان‪ ،‬بەندیخانە‌و چاكسازیخانە‪.‬‬ ‫‪Michel Foucault.Vansinnets historia under den klassiska epoken.‬‬ ‫‪Inledning av Sune Sunesson, 1983. Arkiv förlag, Lund.‬‬ ‫‪Michel Foucault.History of Madness. Jean Khalfa (ed.). translated‬‬ ‫‪by Jonathan Murphy. Routledge, 2006.‬‬ ‫‪Michel Foucault. Madness and Civilization: A History of Insanity‬‬ ‫‪in the Age of Reason. Translated by Richard Howard. Vintage;1988.‬‬ ‫‪Michel Foucault & Paul Rabinow. The Foucault Reader.‬‬ ‫‪Pantheon.1984.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٢‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/٣١‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫سووره‌تى گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ منداڵێتى‬ ‫له‌تیف هه‌ڵمه‌ت‬

‫هه‌نگاویش منداڵى ده‌بێ‬ ‫ئه‌ى شوێنپێ چییه‌‪..‬‬ ‫زه‌وییش له‌رزوتا ده‌یگرێ‬ ‫ئه‌ى بوومه‌له‌رزه‌ چییه‌‬ ‫ڕووباریش ئاخ هه‌ڵده‌كێشێ‬ ‫ئه‌ى شه‌پۆل چییه‌‬ ‫ئاگریش یادگاریى خۆى ده‌نووسێته‌وه‌‬ ‫ئه‌ى خۆڵه‌كه‌و‌ه چییه‌‬ ‫دڵم باوه‌ڵێك ‌ه منداڵێتیمى دزیوه‌‬ ‫هه‌میش ‌ه سامۆتكه‌یه‌كى ته‌م‬ ‫به‌ده‌باشیرێكى دووكه‌ڵ‬ ‫وێنه‌م له‌سه‌ر شیعره‌كانم ده‌ئه‌فرێنێ‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه ئه‌و‌ه منداڵێتیم بێ‬ ‫***‬ ‫ب ‌ه وشه‌ گۆزه‌یه‌ك دروست ده‌كه‌‌م و‬ ‫ئاوسى ده‌كه‌م له‌وێنه‌ى خۆ‌م و‬ ‫ل ‌ه هه‌وار‌ه كۆنه‌یه‌كدا ده‌یشارمه‌وه‌‪..‬‬ ‫ده‌بێ مێژوونووسان‬ ‫ب ‌ه چ درۆگه‌لێك ئارایشتى بكه‌ن‪..‬‬ ‫ب ‌ه هه‌ورى وشه‌‬ ‫بارانێك ده‌نووسم‬ ‫سه‌ر‌ه بیابانه‌كه‌م‬ ‫پڕاوپڕ بكات‬ ‫له‌سه‌وزه‌گیاى‬ ‫ده‌ستكرد‪...‬‬ ‫***‬ ‫شه‌قامه‌كان نه‌ده‌ستپێكیان هه‌یه‌‬ ‫ن ‌ه دووماهى‬ ‫شه‌قامه‌كان كۆمه‌ڵێ جزمه‌ى‬ ‫درێژ‬ ‫درێژ‬ ‫درێژ‬ ‫درێژ‬ ‫درێژ‬ ‫درێژ‬ ‫درێژن‬ ‫كه‌س‬ ‫له‌ پێیان‬ ‫ناكات‬ ‫***‬ ‫الپه‌ڕه‌ى سپیی ته‌شه‌نگى‬ ‫وشه‌یه‌‬ ‫وش ‌ه هه‌میش ‌ه ل ‌ه بانێژه‌ى فه‌رهه‌نگه‌كاندا‬ ‫ت و ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫یارى ده‌كا ‌‬ ‫من ڕقم ل ‌ه په‌ڕه‌ى سپییه‌‪..‬‬ ‫الپه‌ڕه‌ى سپى‬ ‫كفنى وشه‌یه‌‬ ‫الپه‌ڕه‌ى سپى‬ ‫كێڵگه‌یه‌كى پڕ له‌‪:‬‬ ‫داو‪ ..‬و‪ ..‬فاق‪ ..‬و‬ ‫ته‌پكه‌یه‌‬ ‫كۆترى وشه‌‬ ‫ڕاو ده‌كات‪..‬‬ ‫***‬ ‫درێژترین شه‌قامى شارى شیعره‌‬ ‫بێده‌نگی‬ ‫له‌سه‌ر لقى فه‌رهه‌نگه‌كاندا‬ ‫له‌دووره‌و‌ه كۆاڵنه‌كان‬ ‫تێر تێر ده‌كات‬ ‫ب ‌ه یاخیبوون‪..‬‬ ‫وشه‌‬ ‫***‬

‫كه‌ چه‌مه‌كان‬ ‫ده‌مەوئێوار‌ه باوێشك ده‌ده‌ن‬ ‫له‌بۆنوبه‌رامه‌ى‬ ‫هه‌ناسه‌كانیاندا له‌دایك ده‌بێ‬ ‫ئاوێنه‌یه‌كى پڕ ل ‌ه ئه‌ستێره‌‪..‬‬ ‫***‬ ‫به‌شێك له خه‌ونه‌كانم ده‌ده‌م به‌ده‌ریایه‌ك‬ ‫با ببێ ب ‌ه عاشق‬ ‫به‌شێك ل ‌ه یادگاره‌كانم ده‌ده‌م ب ‌ه چیایه‌ك‬ ‫یاریشى سپى سپى ببێ‪..‬‬ ‫به‌شێك له‌هارو هاجییه‌كانى باران ده‌دزك‬ ‫بادڵم منداڵ ببێته‌وه‌‬ ‫هه‌ندێ ته‌مه‌نیش ل ‌ه دارستانێك ده‌كڕم‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ى درێژترین پشوو‬ ‫له‌سه‌ر سه‌هۆڵدا‬ ‫هه‌ڵكۆڵم‬ ‫***‬ ‫ئه‌و‌ه سه‌هۆڵ بۆ دیار نییه‌‬ ‫به‌م زستانه‌ چوو‌ه بۆ كوێ‬ ‫ب ‌ه ڕه‌شه‌با بڵێن بۆى بگه‌ڕێ‬ ‫ئه‌و شوێنپێى سه‌هۆڵ ده‌ناسێ‬ ‫ئه‌ى ڕه‌شه‌با بۆ بێده‌نگه‌‬ ‫ناشێ خه‌ریكى ده‌رهێنانى‬ ‫پاسه‌پۆرت بێ‪..‬‬ ‫بڕوات بۆ ئه‌ورووپا‬ ‫له‌سه‌ر ڕۆحى ڕووبارى تایمز‬ ‫گوڵى پیاس ‌ه ل ‌ه ئینجانه‌ى هه‌نگاوه‌كانیدا‬ ‫بچێنێ و‬ ‫فوو ل ‌ه مایۆى‬ ‫كچۆڵ ‌ه هیپیزمه‌كان بكات‪..‬‬ ‫***‬ ‫ڕه‌شه‌با به‌خته‌وه‌ره‌‬ ‫پێویستى به‌فڕۆك ‌ه نییه‌‬ ‫ب ‌ه دوو القى ته‌پوتۆزاوییه‌وه‌‬ ‫تا ئه‌ورووپا ڕاده‌كات‬ ‫***‬ ‫مناڵ بووم لقى خه‌نده‌ى ئه‌ستێره‌م‬ ‫ده‌كرد به‌گۆچان‌و‬ ‫گه‌له‌سه‌گى تاریكاییم‬ ‫پێ ڕاوده‌نا‬ ‫به‌ خه‌نده‌یه‌كى دایكمه‌وه‌ ده‌خه‌وت ‌م و‬ ‫بیابانێكم پڕاوپڕ ده‌كرد‬ ‫ل ‌ه شوێنپێى گوڵ و گیا‪..‬‬ ‫مناڵ بوو‬ ‫ل ‌ه په‌نجه‌ره‌ى ژوورى سه‌ربانه‌كه‌مانه‌وه‌‬ ‫ىو‬ ‫قژى هه‌تاوم ده‌بڕ ‌‬ ‫ده‌مخست ‌ه گیرفانمه‌و‌ه و‬ ‫شه‌و ب ‌ه دزیى دایكمه‌وه‌‬ ‫تا ده‌خه‌وتم‬ ‫یاریم پێ ده‌كرد‪..‬‬ ‫ك ‌ه گه‌وره‌ بووم‬ ‫ل ‌ه شه‌مه‌نده‌فه‌رێكدا كچێك‬ ‫لێى دزی ‌م و‬ ‫منداڵێتیمى ل ‌ه بیر‬ ‫بردمه‌وه‌‪..‬‬ ‫***‬ ‫به‌ئاگرم گوت‪ :‬تۆ بۆ هه‌میشه‌ ده‌بى‬ ‫به‌بووڵ‌و سووتوو‬ ‫زمانى لێ درێژ كرد‌م و‬ ‫له‌گه‌ڵ «با»‌دا‬ ‫كه‌وت ‌ه سه‌ماكردن‪..‬‬ ‫***‬ ‫ب ‌ه شه‌وم گوت‪ :‬تۆ هه‌رده‌م‬ ‫به‌م تار‌ه زێڕینه‌ته‌وه‌‬ ‫بۆ ماڵى كێ ده‌گه‌ڕێى‬ ‫به‌ بێده‌نگى ل ‌ه په‌نجه‌ره‌كه‌وه‌‬ ‫هه‌ڵفڕى‬

‫ویستم «با» بخه‌م ‌ه قه‌فه‌زه‌و‌ه و‬ ‫ده‌سته‌مۆى كه‌م‬ ‫قه‌فه‌زێكم ده‌ست نه‌كه‌وت‬ ‫جێگاى «با»ى تیادا ببێته‌وه‌‬ ‫ویستم چپا فێرى ڕاكردن بكه‌م‬ ‫گۆڕه‌پانێكم نه‌دۆزییەوه‌‬ ‫جێى ڕاكردنى چیاى تیادا بێته‌وه‌‬ ‫***‬ ‫بۆ ده‌ڵێن كۆتر سومبولى ئاشتییه‌‬ ‫ئه‌ى ئه‌و‌ه نیی ‌ه هه‌میشه‌ په‌یامى جه‌نگ‬ ‫به‌سه‌ر سوپاگەكاندا‬ ‫باڵو ده‌كاته‌وه‌‬ ‫كێ ده‌ڵێ كونه‌په‌پوو‬ ‫جه‌ڤه‌نگى ڕه‌شبینییه‌‬ ‫ئه‌ى ئه‌و‌ه نیی ‌ه هه‌میشه‌‬ ‫ڕووناكایى بۆ ئێم ‌ه به‌جێ هێشتووه‌‪...‬‬ ‫***‬ ‫كتێبێك به‌رجه‌سته‌ ده‌كه‌م‬ ‫گوڵ‌و په‌پوول ‌ه بگرێ‬ ‫ب ‌ه وش ‌ه نا‬ ‫ب ‌ه سه‌هۆڵ‪..‬‬ ‫***‬ ‫ده‌ریایه‌ك ده‌ئه‌فرێنم‬ ‫ماسى تیادا ڕاو نه‌كرێ‬ ‫ب ‌ه ئاو نا‬ ‫ب ‌ه په‌یڤ‬ ‫***‬ ‫دارستانێك دروست ده‌كه‌م‬ ‫لقه‌كانى نه‌بن به‌ده‌سكى ته‌ور‬ ‫له‌ دره‌خت نا‬ ‫ل ‌ه په‌نجه‌ى كچان‬ ‫***‬ ‫هه‌ڵبه‌ستێك ده‌هه‌ڵبه‌ستێنم‬ ‫چاوى هه‌مووتان بدزى‬ ‫ب ‌ه وشه‌نا‬ ‫به‌نۆته‌ى له‌نجه‌ى ژن‬ ‫شه‌مه‌نده‌فه‌رێك ده‌ئه‌فرێنم‬ ‫هیچ چاوێك‬ ‫نه‌یبینێ‪..‬‬ ‫ب ‌ه ئاسن نا‬ ‫ب ‌ه مۆسیقا‪..‬‬ ‫تو‬ ‫هه‌ر بڕوا ‌‬ ‫تو‬ ‫هه‌ر بڕوا ‌‬ ‫تو‬ ‫هه‌ر بڕوا ‌‬ ‫تو‬ ‫هه‌ر بڕوا ‌‬ ‫تو‬ ‫هه‌ر بڕوا ‌‬ ‫تو‬ ‫هه‌ر بڕوا ‌‬ ‫تو‬ ‫هه‌ر بڕوا ‌‬ ‫هه‌ر هه‌ر هه‌ر هه‌ر هه‌ر هه‌ر‬ ‫هه‌ر‬ ‫نه‌گات ‌ه به‌غدا‬ ‫بیرم كه‌وته‌و‌ه شه‌مه‌نده‌فه‌رێكم‬ ‫لـێ ون بووه‌‬ ‫پڕاوپڕ‌ه ل ‌ه مین ‌ه شادیپژێنه‌كانى منداڵێتیم‬ ‫له‌ ئه‌وین ‌ه تیرۆركراوه‌كانى هه‌رزه‌كارێتیم‬ ‫ل ‌ه بۆنوبه‌رامه‌ى‬ ‫ماچى كچێك‬ ‫ك ‌ه شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌كه‌‬ ‫لێى دزیم‪..‬‬ ‫***‬ ‫سه‌یره‌ ده‌باشیر هه‌ر‬ ‫ل ‌ه توێى په‌نجه‌دا‬ ‫ده‌مرێ‬ ‫***‬ ‫هه‌تاوێكى ڕه‌ش ڕه‌شه‌‬ ‫ڕه‌ش‬ ‫ڕه‌ش‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ڕه‌ش‬ ‫ڕه‌ش‬ ‫ڕه‌ش‬ ‫وه‌ك (ده‌ریاى سپیی ناوه‌ڕاست) ڕه‌ش‬ ‫قژى تۆ‪...‬‬ ‫***‬ ‫«با» خۆى كرد ب ‌ه ناو‬ ‫لووله‌ى «چرا»یه‌كدا‬ ‫بشێ بیه‌وێ‬ ‫گه‌راى «با»ى بلوورى‬ ‫له‌وێدا بچێنێ‪...‬‬ ‫***‬ ‫حه‌الج ك ‌ه له‌ خاچ درا‬ ‫دوو‬ ‫دڵۆپ‬ ‫فرمێسكى‬ ‫ڕژاند‬ ‫یه‌كه‌میان بوو ب ‌ه دیجله‌‬ ‫ئه‌وى دیكه‌یان بوو‬ ‫به‌ فورات‪..‬‬ ‫***‬ ‫(نا) هه‌میشه‌‬ ‫هاوڕێى‬ ‫(ئا)یه‌‬ ‫ل ‌ه كاتێكدای ‌ه كه‌ ده‌ڵێین‪:‬‬ ‫(نا)‬ ‫ده‌توانین بێژین‪:‬‬ ‫(ئا)‬ ‫***‬ ‫كه‌س نازانێ‬ ‫كه‌س‪..‬‬ ‫بۆ هه‌تاو ل ‌ه تووره‌كه‌ى هه‌وردا شه‌ته‌ك ده‌داو‬ ‫ده‌یخات ‌ه ناو قه‌فه‌زێكى نه‌بینراوه‌وه‌‪...‬‬ ‫زستان‬ ‫***‬ ‫كه‌س نازانێ‬ ‫كه‌س‬ ‫بۆ چوارپه‌لى (با)‬ ‫به‌گژوگیا ده‌به‌ستێته‌وه‌‬ ‫هاوین‪..‬‬ ‫***‬ ‫ك ‌ه هیچت له‌ژوورێكدا‬ ‫نه‌بینى‬ ‫وا نه‌زانى چۆڵه‌‬ ‫ته‌رمى دوو ما ‌چ و‬ ‫دووكه‌ڵى هه‌ناسه‌ى دوو ئه‌ویندار‬ ‫یاریى تیادا‬ ‫ده‌كه‌ن‪..‬‬ ‫***‬ ‫ڕێگاكان سه‌ره‌ڕۆن‬ ‫له‌بۆشاییه‌كى بێده‌نگدا‬ ‫ل ‌ه توێى ڕانى‬ ‫چیایه‌كدا‬ ‫ون‬ ‫ده‌بن‬ ‫شیعر یه‌كبه‌یه‌ك ده‌یاندۆزێته‌و‌ه و‬ ‫ده‌یانباته‌وه‌‬ ‫بۆ ناو حه‌وشه‌ى‬ ‫ماڵه‌‬ ‫دوور دوور دووره‌كانى‬ ‫منداڵێتیی‬ ‫خۆیان‪...‬‬ ‫بشێ شیعر دایكى ڕێگاكان بێ‪..‬‬ ‫مۆتیڤەکان‪ :‬شەماڵ سەعدوڵاڵ‬

‫به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬جەلیل حسێن‬ ‫‪jaleelhsen@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )193‬دوشةممة ‪2014/٣/31‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪193‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )193‬دوشةممة ‪2014/٣/31‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ه یاسای جه‌عفه‌ری و‬ ‫پڕۆژ ‌‬ ‫ه ئازادییه‌کان‬ ‫ترس ل ‌‬

‫به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان‬ ‫به‌شی یه‌ک‬ ‫‪-1‬‬‫پڕۆژه‌ قانونی قه‌زا و باری که‌سێتی که‌ وه‌زیری‬ ‫دادی ئێراقی س�ه‌ر به‌ حزبی فه‌زیله‌( حه‌سه‌ن‬ ‫شه‌مه‌ری) خاوه‌نیه‌تی‪ ،‬له‌ ‪ 254‬م��اده‌ پێکهاتوه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه ‪23‬ی تشرینی یه‌که‌می ‪ 2013‬وه‌ک پڕۆژه‌یه‌ک‬ ‫خستییه‌ڕوو‪ ‌،‬ئایه‌تواڵ محمه‌د یاقوبی(محه‌مه‌د‬ ‫یه‌عقوبی) مه‌ڕجه‌عی ڕۆحی و دینی حزبی فه‌زیله‌یه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ئه‌م پڕۆژه‌ یاسایه‌ پڕۆژه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌م‬ ‫ئایه‌تواڵیه‌یه‪ .‬ئه‌م پڕۆژه‌یه‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانیشی‬ ‫تێپه‌ڕاندوه‌ و بڕیاره‌ له‌ کاتی گونجاودا بخرێته‌ به‌رده‌م‬ ‫په‌ڕله‌مانی ئێراقی بۆ ده‌نگپێدان و به‌ یاساییکردنی‪.‬‬ ‫ئه‌م پ��ڕۆژه‌ قانونه‌‪ ،‬پاشکۆی (جه‌عفه‌ری)‪ ،‬به‌‬ ‫ڕونی بۆمان ده‌خاته‌ڕوو که‌ نه‌فه‌سێکی مه‌زهه‌بیی‬ ‫ڕوت له‌ پشتیه‌وه‌ ئاماده‌یه‌ و ده‌بێته‌ جێگره‌وه‌ی‬ ‫هه‌مو سیستمی دادگه‌ری و باری که‌سێتی له‌ ئێراقدا‬ ‫و مانایه‌ک بۆ مه‌ده‌نیبونی ده‌وڵ �ه‌ت ناهێڵیته‌وه‌‪ ،‬‬ ‫چونکه‌ به‌ پێی ماده‌ی (‪ )246‬بێت‪ ،‬به‌سه‌ر هه‌مو‬ ‫ئێراقییه‌کدا پیاده‌ده‌کرێت‪ ،‬ئه‌وه‌تا ده‌ڵێت‪ (:‬به‌پێی‬ ‫داوای داواکار یان وه‌کیله‌که‌ی‪ ،‬ئه‌م قانونه‌ به‌سه‌ر‬ ‫ئێراقییه‌کاندا جێبه‌جێده‌کرێت)‪ .‬هیچ ئاماژه‌یه‌کیشی‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ تێدا نیه‌ که‌ ته‌نها به‌سه‌ر شیعه‌ی‌ مه‌زه‌بیدا‬ ‫جێبه‌جێده‌کرێت و به‌س‪ ،‬به‌ پێی ماده‌ی (‪)248‬بێت‪،‬‬ ‫ئه‌و ئێراقییه‌ی ماده‌ی (‪)246‬ی به‌سه‌ردا ده‌چه‌سپێ‪،‬‬ ‫هیچ ماده‌یه‌کی تری ناکۆک به‌م م��اده‌ی به‌سه‌ردا‬ ‫ناچه‌سپێ‪ .‬واته‌ ئه‌م یاسایه‌ هێزی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ نه‌فی‬ ‫هه‌ر یاسایه‌ک بکاته‌وه‌ له‌ ئێراقدا که‌ دژ بوه‌ستێته‌وه‌‬ ‫له‌گه‌ڵی‪ .‬ته‌نانه‌ت کۆی ئه‌م پڕۆژه‌ یاسایه‌ دژی ماده‌ی‬ ‫‪ 95‬ی ده‌ستوری ئێراقیی ‪2005‬ه‌ که‌ ده‌ڵیت‪ (:‬هه‌ر‬ ‫دادگایه‌کی تایبه‌ت و جیاکاریانه‌ قه‌ده‌غه‌ده‌کرێت)‪،‬‬ ‫چونکه‌ ئه‌م دادگا جه‌عفه‌ریانه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ی دادگاکانی‬ ‫ئێراقه‌وه‌یه‌ و خاوه‌نی که‌سێتی مه‌عنه‌وی و بودجه‌ی‬ ‫تایبه‌ت و مومته‌له‌کاتی خۆیان ده‌بن‪.‬‬ ‫که‌واته‌ له‌ ئێراقدا‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌م پڕۆژه‌ یاسایه‌‪ ،‬توانی‬ ‫به‌ په‌ڕله‌ماندا تێبپه‌ڕێ‪ ،‬ئێمه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی سیستمی‬ ‫قه‌زا و قانونی باری که‌سیی ئێراقی‪ ،‬ده‌بینه‌ خاوه‌نی‬ ‫دادو قه‌زای ئاینی له‌سه‌ر فقهی جه‌عفه‌ری‪ .‬بۆیه‌ ئه‌م‬ ‫پڕۆژه‌ یاسایه‌‪ ،‬کادره‌کانی‌ بریتی ده‌بن له‌ پیاوی‬ ‫ئاینی که‌ به‌شێوه‌یه‌کی ئاسایی هیچ کارامه‌ییه‌کی‬ ‫قانونیان نییه‌ و ته‌نها فقهێکی کۆنی جه‌عفه‌ری‬ ‫ده‌زانن‪ .‬به‌ پێی پڕۆژه‌که‌ بێت ئه‌م جۆره‌ مه‌حکه‌مانه‌‬ ‫له‌ باریاندایه‌ هه‌مو ئێراق بگرنه‌وه‌ و هه‌ر پارێزگایه‌ک‌‪،‬‬ ‫النی که‌م یه‌ک لقی بۆ داده‌نرێت‪ ،‬به‌ پێی پێویستیش‬ ‫ئه‌گه‌ر قه‌زاو ناحیه‌کان پێویستی کرد‪ ،‬ده‌کرێت بۆیان‬ ‫دابنرێت‪ .‬ئه‌مه‌ش ڕاسته‌وخۆ هه‌ڕه‌شه‌یه‌ له‌سه‌ر ڕۆڵ و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی دامه‌زراوه‌ی دادوه‌ری له‌سه‌ر ئاستی هه‌مو‬ ‫ئێراق‪.‬‬ ‫له‌م واڵت�ه‌ به‌ دادوه‌رب���ون‪ ،‬به‌ پێی کۆمه‌ڵێک‬

‫ئه‌م پڕۆژه‌یه‌ هیچ مانایه‌ک بۆ مه‌ده‌نییه‌تی ده‌وڵه‌ت و دیمۆکراتییه‌تی‬

‫ده‌وڵه‌ت و بێالیه‌نی قه‌زا ناهێڵێته‌و ‌ه و ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ بنه‌ماکانی‬

‫دیمۆکراسیدا پێکدادانی ده‌بێت‬ ‫مه‌رجی زانستی ده‌بێت‪ ،‬که‌چی قانونی جه‌عفه‌ری‬ ‫هه‌مو ئه‌و مه‌رجانه‌ بێبایه‌خ ده‌کات و ته‌نها مه‌رجی‬ ‫دینی مه‌زهه‌بی به‌هێند ده‌گرێت و ده‌سه‌اڵتیشی‬ ‫له‌سه‌رو هه‌مو داموده‌زگا قه‌زاییه‌کانی ئه‌م واڵته‌وه‌‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌م پڕۆژه‌یه‌ هیچ مانایه‌ک بۆ مه‌ده‌نییه‌تی ده‌وڵه‌ت‬ ‫و دیمۆکراتییه‌تی ده‌وڵه‌ت و بێالیه‌نی قه‌زا ناهێڵێته‌وه‌‬ ‫و ڕاس��ت�ه‌وخ��ۆ ل�ه‌گ�ه‌ڵ بنه‌ماکانی دیمۆکراسیدا‬ ‫پێکدادانی ده‌بێت و له‌ ئه‌نجامیشدا له‌گه‌ڵ ماده‌ی‬ ‫دوی ده‌ستوری ئێراقدا ناگونجێ‪ ،‬که‌ باسی ئه‌وه‌‬ ‫ده‌کات (نابێت یاسایه‌ک ده‌ربچێت دژی بنه‌ماکانی‬ ‫دیمۆکراتیه‌ت بێت)‪ .‬‬

‫گەنجەكانی یەكگرتوو‪:‬‬ ‫لەشكستی نێو‬ ‫حزبەكەیانەوە بۆ خۆخزاندنە‬ ‫نێو گۆڕان‬

‫‪2‬‬

‫محەمەد جەبار‬

‫ئ�ه‌م پ��ڕۆژه‌ی�ه‌ ڕاسته‌وخۆ ج��اڕی دروستکردنی‬ ‫ده‌وڵه‌تی مه‌زهه‌بی ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬پێکدادانی له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌کگرتوێتی واڵت و ده‌ستوری ئه‌م واڵته‌دا ده‌بێت که‌‬ ‫باسی دیمۆکراتییه‌ت و مه‌ده‌نییه‌تی ده‌وڵه‌ت ده‌کات‪،‬‬ ‫واته‌ له‌م واڵته‌دا ئێمه‌ له‌به‌رده‌م هه‌نگاوێکی گه‌وره‌‬ ‫داین بۆ دروستکردنی ده‌وڵه‌تی دینی و مه‌زهه‌بی‪،‬‬ ‫هه‌ر بۆیه‌ پرسه‌که‌ له‌سه‌ر چه‌ند بڕگه‌ و ماده‌یه‌کی ناو‬ ‫ده‌ستورێک نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو پرسه‌که‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌‬ ‫ئایه‌ له‌م واڵته‌دا‪ ،‬ده‌وڵه‌ت ده‌وڵه‌تی دینێکی دیاریکراوو‬ ‫مه‌زهه‌بێکی دیاریکراوه‌ یان ده‌وڵه‌ت ده‌زگایه‌که‌ که‌‬ ‫هه‌مو هانیشتمانیان پێکه‌وه‌ کۆده‌کاته‌وه‌ و ده‌وڵه‌تی‬ ‫مه‌ده‌نی ده‌بێت؟‬

‫ئه‌گه‌ر ئه‌م پڕۆژه‌ یاسایه‌‪ ،‬له‌ ئێراقدا تێپه‌ڕببێت‪،‬‬ ‫ئه‌وا هه‌مو پێکهاته‌کانی تر مافی ئه‌وه‌یان ده‌بێت‬ ‫هه‌ر یه‌که‌و به‌پێی مه‌زهه‌ب و دینه‌که‌ی خۆی‪ ،‬داوای‬ ‫یاسای تایبه‌ت به‌ خۆی له‌هه‌مو بواره‌کانی ژیاندا‬ ‫بکات‪ .‬ئیتر مانایه‌ک بۆ واڵتێک نامێنێته‌وه‌ که‌ ڕۆحی‬ ‫یاساکانی گوزارشت له‌ پێکوه‌بون و کۆکردنه‌وه‌ی‬ ‫هاواڵتییه‌کانی بکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫دادگای جه‌عفه‌ری‪ ،‬ڕاسته‌وخۆ ده‌ستکاریی شوناسی‬ ‫ده‌وڵه‌تی ئێراق ده‌کات و یه‌کێکه‌ له‌و هه‌واڵنه‌ی که‌‬ ‫دوای ‪2003‬هێزه‌ جۆراوجۆره‌کان له‌ ملمالنێی ئه‌وه‌دان‬ ‫هه‌ر گروپه و‌ شوناسی نادیمۆکراتییانه‌ی خۆی بکات‬ ‫به‌ شوناسی هه‌مو ئێراقییه‌کان‪.‬‬

‫جیهادیسته‌کان‪ ،‬وه‌كچۆن شارستانیه‌تی‬ ‫ڕۆژئاوایی ڕه‌تده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬ئاواش نه‌فره‌ت‬ ‫له‌ شارستانیه‌تی‪ 1400‬ساڵه‌ی دنیای‬ ‫ئیسالم ده‌که‌ن‬

‫‪3‬‬

‫دکتۆر عادل باخه‌وان‬

‫له‌ سه‌ده‌ی بیستدا ملمالنێی هێزه‌کان له‌ نێوان چه‌پ‬ ‫و لیبراڵه‌کان و له‌نێوان نه‌ته‌وه‌یی و دیمۆکراسیخوازه‌کان‬ ‫ب��وو‪ ،‬هه‌مو نه‌ته‌وه‌ و ئاین و ئاینزاکان به‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫شوناسانه‌دا دابه‌شببون‪ ،‬که‌چی له‌ سه‌ده‌ی بیستویه‌کدا‬ ‫ملمالنێکان ئاستیان وا دابه‌زیوه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای مه‌زهه‌ب‬ ‫چڕبۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م قانونه‌ به‌شێوه‌یه‌کی ته‌ڵه‌که‌بازانه‌ دانراوه‌ و دوای‬ ‫جێبه‌جێکردنی هه‌مو ‌هاواڵتیانی واڵت ئه‌گه‌ر کێشه‌یه‌کی‬ ‫له‌گه‌ڵ شیعه‌یه‌کی دینیدا هه‌بێت‪ ،‬که‌سی شیعه‌ داواکار‬ ‫یان وه‌کیله‌که‌ی به‌ ئاسانی داواکراو بۆ به‌رده‌م قه‌زای‬ ‫جه‌عفه‌ری که‌مه‌ندکێش ده‌ک���ات‪ ،‬ئیتر ه �ه‌ر دی��ن و‬ ‫مه‌زهه‌بێکی هه‌بێت‪ ،‬ئه‌م ته‌ڵه‌یه‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌ بۆ دادگه‌ری‬ ‫و بێالیه‌نی قه‌زا له‌ واڵتدا‪ ،‬هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک ئێمه‌ ئێستا له‌‬ ‫واڵتێکدا ده‌ژین که‌ وه‌زاره‌تی دادی پڕۆژه‌ ده‌ستورێکی‬ ‫خستۆته‌ڕوو که‌ وه‌ک ته‌ڵه‌یه‌ک به‌ پێماندا بته‌قێته‌وه‌‪،‬‬ ‫واتە ئێمە خاوەنی وەزارەتێكی دادی��ن كە ناڕونە لە‬ ‫یاسادانان و نادادپەروەرە لە یاساكانیدا‪ .‬له‌ ئه‌نجامیشدا‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌یه‌ بۆ چه‌مکی هاواڵتیبون‪ ،‬هه‌روه‌ها ته‌واو‬ ‫پێچه‌وانه‌ ده‌بێته‌وه‌ له‌گه‌ڵ ماده‌ی چوارده‌ی قانونی ئێراق‬ ‫که‌ ده‌ڵێت‪ :‬ئێراقییه‌کان له‌به‌رده‌م قانوندا یه‌کسانن‪ ،‬بێ‬ ‫جیاکاری به‌هۆی ڕه‌گه‌ز و نه‌ژاد یان نه‌ته‌وه‌ و ئه‌سڵ و‬ ‫ڕه‌نگ و دین و مه‌زه‌ب و په‌رستراو و بۆچون و باری‬ ‫ئابوری و کۆمه‌اڵیه‌تیان)‪ ،‬به‌اڵم قانونی دینی هه‌رگیز‬ ‫ناتوانێت ئه‌م یه‌کسانیه‌ دابین بکات‪ ،‬وه‌ک ئه‌وه‌ی له‌م‬ ‫قانونه‌دا جیاکاری خراپی له‌ نێوان خه‌ڵکانی ئاینه‌کانی‬ ‫تر و موسڵماندا کردوه‌و ناموسڵمان له‌ هیچ بارێکدا‬ ‫ناتوانێت ژن و ژنخوازی له‌گه‌ڵ موسڵماندا بکات‪.‬‬ ‫حه‌سه‌ن شه‌مه‌ری وه‌زیره‌ له‌سه‌ر پشکی حزبی فه‌زیله‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ئه‌م کاره‌ی فه‌زیله‌ له‌ دوو ڕوه‌وه‌ بۆ ئه‌وان گرنگه‌‪:‬‬ ‫حزبی فه‌زیله‌ ده‌یه‌وێت له‌م نزیکه‌ هه‌ڵبژاردنانه‌دا‪،‬‬ ‫سود له‌ میزاجی شیعه‌گه‌ره‌یی ناو شیعه‌ په‌ڕگیره‌کان‬ ‫وه‌ربگرێت‪ ،‬له‌ ئێستادا میزاجی شیعه‌چێتی‪ ،‬وه‌ک‬ ‫میزاجی سونه‌جێتی ل ‌ه ئاستێکی به‌رزدایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م حزبه‌‪ ،‬به‌م ک��اره‌ی ده‌بێته‌ سه‌رمه‌شقی ئه‌و‬ ‫شیعانه‌ی که‌ سود ل ‌ه ملمالنێی نێوان سونه‌ و شیعه‌‬ ‫وه‌رده‌گ��رن و تا ئاستی ملمالنێ مه‌زهه‌بیه‌کان زیاد‬ ‫بکات‪ ،‬ئه‌مان به‌هێزتر ده‌بن‪.‬‬ ‫له‌ ئێستادا ئه‌م حزبه‌‪ ،‬ئایه‌تواڵ محه‌مه‌د یاقوبی ڕابه‌ری‬ ‫ڕۆحییه‌تی‪ ،‬ئه‌ویش له‌ ده‌ره‌وه‌ی چوار مه‌رجه‌‌عەکه‌‌وه‌‬ ‫خاوه‌نی ڕاسته‌قینه‌ی پڕۆژه‌که‌یه‌ و ده‌یه‌وێت به‌م پڕۆژه‌یه‌‬ ‫سه‌رنجی شیعه‌گه‌راکان بۆ خۆی ڕابکێشێت و بیشیکاته‌‬ ‫کارتی فشار بۆ سه‌ر هه‌ر چوار مه‌ڕجه‌عه‌که‌ که‌ زیاتر لێی‬ ‫نه‌خوێنن و ئه‌ویش هه‌ژمونی خۆی بسه‌لمینێت‪.‬‬ ‫یاقوبی ده‌یه‌وێت وه‌ک مه‌ڕجه‌عێکی به‌هێز به‌رانبه‌ر‬ ‫چوار مه‌ڕجه‌عه‌که‌ خۆی ده‌ربخات و ملمالنێی ئه‌م له‌گه‌ڵ‬ ‫مه‌ڕجه‌عه‌کانی تر به‌ته‌واوی ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬به‌تایبه‌ت ئه‌و‬ ‫به‌یاننامه‌ی که‌ ئایه‌تواڵ به‌شیر نه‌جه‌فی زۆر به‌ توندی‬ ‫دژی پڕۆژه‌که‌ی فه‌زیله‌ و ئایه‌تواڵ یاقوبی ده‌ریکردو‬ ‫به‌ شکاندنی حورمه‌تی مڕجه‌عی گ��ه‌وره‌ی شیعه‌ی‬ ‫وه‌سفکرد‪ ،‬به‌اڵم به‌شێوه‌یه‌کی گشتی چوار مه‌رجه‌عه‌که‌ی‬ ‫ئێراق له‌م پڕۆژه‌یه‌ بێده‌نگن‪ ،‬ئه‌مه‌ش دیاره‌ له‌ بنه‌مادا‬ ‫دڵخوازی ئه‌وانه‌‪ ،‬مه‌گه‌ر کات و ملمالنێی نفوز ببێته‌‬ ‫کێشه‌ی نێوانیان‪.‬‬

‫لە ژمارەی داهاتودا‪:‬‬ ‫(نادر بەكار) وتەبێژی‬ ‫فەرمیی حزبی نوری‬ ‫سەلەفی دەربارەی‬ ‫ئیخوان دەدوێ‌‬

‫ذمارة (‪ )193‬دوشةممة ‪2014/٣/31‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫‪2‬‬

‫ڕۆبۆتەكەی یەكگرتوو لەكۆشی گەرمی گردەكەدا‬ ‫محەمەد جەبار‬ ‫تەڤگەری ئیسالمی لەكوردستان‪ ،‬جۆرەها‬ ‫رێبازو رێچكۆكەی بۆ كەسپی كەسابەتی‬ ‫سیاسەت‌و دەرچ��وون لەكەئابەی تەنهایی‬ ‫تاقیكردەوە‪ ،‬لەدەسپێكی نەوەدەكانەوە‬ ‫تاوەكو ئێستا لەپێش پرۆسەی ئ��ازادی‬ ‫ئێراقەوە تا هەیمەنەی ئەمریكاو نەمانی‬ ‫سەدام‪ ،‬لەسەردەمی دیكتاتۆرەكانی دنیای‬ ‫عەرەبەوە تا سەردەمی نەپشكوتووی گوڵی‬ ‫بەهاری عەرەبی‌و ئیسالمی‪ .‬لەهەموو ئەو‬ ‫دوڕیانانەدا تەڤگەری ئیسالمی لەحەجمی‬ ‫بەرتەسك‌و بەرامەی قەزەمی خۆی نەهاتە‬ ‫دەرێ‌‪ .‬ئ��ەوان لەتێركردنی سكی برسی‬ ‫هەتیوانی ك����وردەوە ت��ا بەكوشتدانیان‬ ‫لەسوریاو پانكردنەوەیان لەژێر پۆستاڵی‬ ‫ئەسەددا لەگەمەی گەرمی سیاسەتدان‪.‬‬ ‫بەشێك ل��ەوان لەدەریچەی سەلەفیەتەوە‬ ‫میمبەری مزگەوتەكانیان كردووەتە خەونی‬ ‫بەهەشتی الوان��ی ك��وردو سەلەفیانە بۆ‬ ‫ژی��ان دەڕوان���ن‪ .‬سەلەفیانە وات��ە كاتێك‬ ‫بەشۆستەیەك‌و جادەیەكی قیردا تێپەڕیت‬ ‫ئ��ازاری ئەو رۆژان��ە بچێژیت كە رەسوڵی‬ ‫خ��وا ب��ەس��واری حوشترێك بیابانەكانی‬ ‫بڕیوە‪ .‬ئەوڕۆ تەڤگەری ئیسالمی بەشێكیان‬ ‫سەلەفیانە دەڕوان����ن ب��ۆ تەمبێكردنی‬ ‫ئەخالقی ك��وردەواری‪ ،‬سەلەفییەتێك‪ ،‬كە‬ ‫سەرچەشمەی تۆرەمەكەی لەمەدخەلیەتی‬ ‫سعودی‌و میسرییەوە سەرچاوەی گرتووە‪،‬‬ ‫سەلەفیەتێك كە هیچ رەفیق حزبییەكی‬

‫شاخێكی لەرۆحی شیرینی الوانی كوردا وەك‬ ‫فەرهاد داتاشی بوو‪.‬‬ ‫ئەو عەمرو خالیدەی لەبواری ئێستای‬ ‫م��ی��س��ردا ق��ول��ی دەرك���ەوت���ن‌و ب��ۆ خ��ودی‬ ‫ئیسالمگەراكانی كوردستان دەرك��ەوت كە‬ ‫چلۆن كەیف خۆشبوو بەكەواندنی ئەو‬ ‫ئیخوانانەی لەسەفی ن��وێ��ژی بەیانیداو‬ ‫لەمەیدانی رابیعەی ع��ەدەوی��دا الشەیان‬ ‫شەاڵڵی خوێن ببوو‪ .‬ئایا كەس پرسیویەتی‬ ‫بۆچی ئێستەكانێ‌ لەكەناڵە بینراوەكانی‬ ‫میدیای ئیسالمییەكاندا عەمرو شوێن پێی‬ ‫ونەو بۆچی وتارەكانی تەرجومەی رۆحی‬ ‫كورد ناكرێن؟ چ قانونێكی گەوجاندنە كە‬ ‫هەر رۆژەی دەستی گەنجانی كورد بۆ نزای‬ ‫نوخبەیەكی غەیان بەرز بكرێتەوە‪ .‬بەشێكی‬ ‫تر ئیسالمییەكان لەكوردستاندا جیهادیانە‬ ‫دەڕوانن بۆ ژیان‪ .‬پێیان وایە ژیان یان هەقە‬ ‫یان باتڵە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی وەك وان بیرنەكاتەوە شمشێر‬ ‫تەحەكوم لەنێوانیان دەك���ات‪ .‬هەربۆیە‬ ‫سڵ لەسەربڕینی كۆرپەیەكی نێو بێشكەی‬ ‫خ��ان��ەوادەی��ەك��ی ك��وردی��ش ن��اك��ەن��ەوە‪.‬‬ ‫هەندێكیشیان بەحساب لەژێر كاریگەریی‬ ‫دونیای مۆدێرنەن‪ .‬هەربۆیە هەمان موزیع‬ ‫چەند ساڵێك پێشووتر بەكۆڵێك ریشەوەو‬ ‫بەسەاڵواتدان لەدیداری پێغەمبەر درودی‬ ‫خوای لەسەر بێت هەواڵی دەخوێندەوە‪،‬‬ ‫دروست هەمان بێژەر ئێستەكانێ‌ بەریبات‌و‬ ‫روویەكی سافی بێ‌ سمێڵ‌و ریشەوە تەنانەت‬ ‫یادی هەشتی مارس دەكاتەوە‪ .‬ئیسالمییەكان‬ ‫لەقەیرانێكی ئایدیۆلۆژی‌و كردەیی سەختدان‪.‬‬

‫گۆڕان‪ .‬ئەوان لەم میانەدا ئامانجیان ئەوەیە‬ ‫ئەوەی سااڵنێكە بەئاشكرا بەخۆیان نەكراوە‪،‬‬ ‫ئێستا لەسایەی سەركردەگەلێكی سەربازی‬ ‫گ��ۆڕان��دا دەت��وان��ن بیكەن‪ .‬كادێرەكانی‬ ‫یەكگرتوو ئەوانەی لەخۆنەوارو رووناكبیرو‬ ‫نوسەران‌و رۆژنامەنوسەكانیان پێك هاتوون‬ ‫بەئاشكرا پێشنیازی پۆست‌و پلەی بااڵیان‬ ‫لەنێو گۆڕاندا هەیە‪ ،‬هۆكارێكی سەرەكیشن‬ ‫بۆ ئەوەی زۆرترینی دەنگی گۆڕان بەخودی‬ ‫كەسایەتی وان بدرێت‪.‬‬ ‫چ��وون ج��ۆرێ��ك ل��ەش��ان��ازی دەدرێ��ت��ە‬ ‫ی��ەك��گ��رت��وو ك��ات��ێ��ك دەب��ی��ن��ێ��ت دەس��ت��ە‬ ‫بژێرێكی ئ��ەو یاخود دەس��ت نەمامێكی‬ ‫ئ��ەو ئێستا درەختێكەو لەالپەڕەكانی‬ ‫فەیسبوكدا بەجۆرەها وێنەی كاتی عەمرەو‬ ‫دەستنوێژو بەرماڵەوە خۆی نومایان دەكات‪.‬‬ ‫دەركەوتنی رواڵەتی دیندارانە لەناو بەربژێرە‬ ‫سەرەكییەكانی گۆڕاندا بۆ خودی گۆڕانیش‬ ‫جێگەی پرسیارە هەربۆیە دەنگدانەوەیەكی‬ ‫گەورە روویدا كاتێك ویسترا یوسف محەمەد‬ ‫سادقی پاشخان یەكگرتوو كاندیدە بۆ‬ ‫سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫لەناو خودی گۆڕاندا كەسێكی تر قسەی‬ ‫لەسەر دەكرێت تا ئەو وەك الئیكێك‌و بێ‌‬ ‫خەوشێك لەخەوشی رادیكاڵی ئیسالمەتی‬ ‫بێتە نێو گەمەی پەرلەمانەوە‪ .‬دیارە وەك‬ ‫چ��ۆن لەنێو گ��ۆڕان��دا دوو دڵ��ی��ەك هەیە‬ ‫سەبارەت بەدەركەوتەی كۆنە یەكگرتووەكان‬ ‫لەناو تەڤگەری گۆڕاندا‪ ،‬بەو جۆرەیش لەنێو‬ ‫یەكگرتوودا هەمان گرفت بوونی هەیە‪.‬‬ ‫چوون بەئاشكرا دەوترێت كە خودی هەڤاڵ‬ ‫ئەبوبەكرو ئەوانی دی بەئیعازو ئیجباری‬ ‫سەالحەدین محەمەد بەهادین نێردراون بۆ‬ ‫گردەكەو ئەمیری ئێستا ئ��اگ��اداری ئەوە‬ ‫نییە‪ .‬دەوت��رێ��ت س��ەالح��ەدی��ن بەهادین‬

‫میسر گەلێ‌ لەكادیریان ناردەناو دامەزراوەی‬ ‫سەربازی میسرەوەو وەك چۆن پارتی دادو‬ ‫گەشە پێدان بەناردنی كادیرەكانی بۆ نێو‬ ‫دامەزراوەكانی سوپا وەختە بەركە لەژێر‬ ‫پێی وان دەربێنێت‪.‬‬ ‫ئێستایش ك��اری سەرەكی سەالحەدین‬ ‫گەورەترە لەو ك��ارەی‪ ،‬كە پێشوتر وەك‬ ‫ئەمیندارێكی حزبێكی بچووك مژوڵی بوو‪.‬‬ ‫ئێستا دیوێكی وازهێنانەكەی سەالحەدین‬ ‫بەوە ئاشكرا بوو كە بەگورجی پێوەندی‬ ‫بەئەندامانێكەوە دەك��ات‌و سازیان دەكات‬ ‫تا لەناو گۆڕاندا بگەنە مەنسەب‌و متمانەی‬ ‫سەرانی گ��ردەك��ەو تاڕادەیەكیش ژیرانە‬ ‫دەستیداوەتە فاڵە سیاسییەكەی‪ .‬ئەم‬ ‫كارانەی سەالحەدین بەسەختی سەرانی‬ ‫یەكگرتووی دوچ��اری تەنگژەو نیگەرانی‬ ‫ك��ردووەت��ەوە‪ .‬چ��وون ئێستە سەالحەدین‬ ‫ه��ەم پێیەكی لەنێو مەكتەب سیاسیی‬ ‫یەكگرتوودایەو بەشێك لەئەندامان زیاتر‬ ‫موتیعی ئەون تا محەمەد فەرەج ‪ ،‬هەمیش‬ ‫پێیەكی لەگردەكەدایەو بەجۆرێك دایناوە‬ ‫كە پەیكەری جەماوەریبوونی یەكگرتووی‬ ‫ش��ەل‌و ش��ێ��واو لەهەڵبژاردنی راب���ردوودا‬ ‫پیشاندا‌و چاوەڕێی ئایندەیەكی شەلتر لەو‬ ‫پەیكەرە قوت وەستاوەی سەردەمی جەنگی‬ ‫ناوخۆ دەكرێت‪ .‬راڤ��ەی دووەم بۆ خزانی‬ ‫ئەندامانی ناو یەكگرتوو بۆ نێو بزووتنەوەی‬ ‫گۆڕان بریتییە لەمەكرێكی سیاسی خودی‬ ‫نەوشیروان موستەفاو تەنانەت دەوترێت كە‬ ‫بەڵێنێكە نەوشیروان دەمێكە داویەتی كە‬ ‫پێویستە بەنەزمێك پەیكەری ئیسالمی تێك‬ ‫بشكێنێت كە سەرانی قەالچواالن بەخۆیانەوە‬ ‫نەیانبینیبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەم ئ��ەگ��ەرە كاتێك لەراستی نزیك‬ ‫دەبێتەوە كە هەر كادیرو هەڵسوڕاوێكی‬

‫بازرگانیە بەدەنگەكانی یەكگرتووەوە تەنها‬ ‫عەقڵە ئابووریەكە لەخودی نەوشیروانەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتووە‪ .‬لەئێستاشدا كاندید‬ ‫كردنی كەسێكی وەك هەڤاڵ ئەبوبەكرد كە‬ ‫پاشخانێكی پتەوی لەناو تەڤگەری ئیسالمیدا‬ ‫هەیەو رواڵەت‌و روانگەیەكی ئیسالمیانەیشی‬ ‫هەیە هەمان ئەگەر لەراستییەوە نێزیك‬ ‫دەك��ات��ەوە ك��ە ئ��ەو تەنها م��ەزەی��ەك��ە بۆ‬ ‫زەنگینكردنی كەیفی سەركەوتنەكانی گۆڕان‪.‬‬ ‫ئێستا ئەو لەنێوان دوڕیانی دوو بۆ چوندایە‪،‬‬ ‫ئایا تەڵەیەكی ئیخوانە بۆ گرتنی دەنگەكانی‬ ‫گ��ۆڕان یاخۆ تەنها ریكاڵمێكی گۆڕانەو‬ ‫لەناواخندا كوالێتی مەزهەبی گۆڕان شتێكی‬ ‫ترە كە زۆر جیاوازە لەو ئەدڤێرتایزەی كە‬ ‫بۆی كراوە‪.‬‬ ‫پێمان وای��ە ئ��ەگ��ەری سێهەم لەنێوان‬ ‫ئ��ەم دوو ب��ۆ چ��وون��ەدا دەك��رێ��ت بوونی‬ ‫هەبێت‪ .‬چ��وون بەخوێندنەوە بۆ واقیعی‬ ‫ئیسالمگەراكانی دون��ی��ا تێدەگەین كە‬ ‫خ��ودی كەسەكان‌و مەسڵەحەتی كەسی‬ ‫تاكەكان زۆرێ��ك لەتیۆرەكانی كاركردنی‬ ‫ئیسالمییەكانی پێچەوانە ك��ردووەت��ەوە‪.‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوە نموونەگەلێكی زۆرو زەبەند‬ ‫لەبەردەستدا هەن كە بۆنان دەسەلمێنێت‬ ‫الیەنی رەوان���ی‌و م��ۆراڵ��ی سیاسی تاكی‬ ‫ئیسالمییەكان وارەخساوە كە بەرژەوەندیانە‬ ‫بیربكەنەوە‪ .‬ئ��ەوەش لەچەند سەرنجێكدا‬ ‫دەخ���ەی���ن���ەڕوو‪ .‬ب��ۆن��م��وون��ە بەشێك‬ ‫لەوانە لەسەر نەهجی ماكیاڤیلی جۆری‬ ‫سیاسەتكردنیان تالێرانیانەیە‪ .‬واتە لەگەڵ‬ ‫هەموو سەردەمێكدا خۆیان دەگونجێنن‪.‬‬ ‫نمونەی زی��ن��دوم��ان ع��ەم��رو خالیدە‪ .‬‬ ‫ئ��ەو وێنەكەی لەكیفی ه��ەم��وو كچێكی‬ ‫حیجابی ب��ارگ��اوی بەئیسالمی سیاسی‬ ‫هەبوو‪ .‬سیدییەكانی لەمیواندارییەكانی‬

‫چەند عەیب‌و عارە‪ ،‬كەئیسالمییەكان‬ ‫لەم تەنگژە تەریق ئامێزەی واقیعی‬ ‫پێكهێنانی حكومەتدا بەچەند‬ ‫كورسیەكەوە جەنگی چوونە ناو‬ ‫دەسەاڵت دەكەن!‬

‫ئەم شێوازەی ئیسالمییەکان نەزمێكی نوێیەو‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانی ئایندەی هەرێمی كوردستان‌و ئێراقدا‬ ‫دەرهاویشتەكانی روونتر بۆ هەموان نومایاندەبێت‌و‬ ‫تە‬ ‫قین‬ ‫ەو‬ ‫ەك‬ ‫انی‬ ‫شی‬ ‫ك‬ ‫اری‬ ‫گ‬ ‫ەری‬ ‫یە‬ ‫كی‬ ‫گو‬ ‫رچ‬ ‫كب‬ ‫ڕی‬ ‫دەب‬ ‫ێت‬ ‫ل‬ ‫ەسەر‬ ‫پانتایی جەماوەریی تێكڕای ئیسالمییەكانی كوردستان‬ ‫سەردەمی قوەتی سەدام هێندەی دیزداشە‬ ‫لەبەرەكانی وان مورتاح‌و موسبەت لەرۆژانی‬ ‫بەعسدا نەژیاوە‪ .‬بەشێكیشیان ئیخوانی‬ ‫دەڕوانن بۆ ژیان‪ ،‬ئیخوانییەك كە تەنانەت‬ ‫تۆنی قسەكردنیشیان وەك عەمرو خالید‬ ‫لێكرد بوو‪ ،‬ئەوان سێبەرێك بوون هەمیشە‬ ‫بەتەنیشت عەمر خالیدەوە‪ .‬لەو سێبەرانەدا‬ ‫دەیانی وەك حاجی كاروانیان كردە قدوەی‬ ‫گەنجان‌و گیانی شوێنكەوتوانیان‪ .‬حاجی‬ ‫كاروانێك بست بەبستی وشەكانی عەمروی‬ ‫ئەزبەر بوو‪ ،‬لەهەربستێكدا دیوەخانێك‌و‬

‫زیندوترین نموونەی ئ��ەوڕۆی��ان خزانیانە‬ ‫بۆنێو پارتە الئیكەكانی كوردستان‪ .‬زاڵی‌و‬ ‫هەیمەنی بێشوماری ئەندامانی یەكگرتوو‬ ‫بۆنێو بزووتنەوەی گ��ۆڕان بەجۆرێكە‪ ،‬كە‬ ‫تەنانەت دەنگۆ هەیە‌و دەڵێ‌ ئەوان لەژێر‬ ‫كۆنتڕۆڵی حزبەكەیان دەرچ��وون‪ ،‬چونكە‬ ‫دوو بۆ چوونی جیاواز لەمەڕ دەركەوتەی‬ ‫رواڵەتی ئیخوانی لەنێو گۆڕاندا شك دەبرێت‪.‬‬ ‫بۆچوونی یەكەم پێی وایە دەستی خودی‬ ‫یەكگرتوو لەپشت ناردنی سەدان سەربازی‬ ‫راهێنراوی دەعەوی یەكگرتوو هەیە بۆ نێو‬

‫دەیهەوێت هەیمەنەی رێ��ژەی سەركەوتنی‬ ‫ئیسالمییەكان زیاتر لەناو تەڤگەری گۆڕاندا‬ ‫بێت تا لەنێو خ��ودی یەكگرتوودا‪ .‬ئەو‬ ‫بەك ك��ارەی دەیهەوێت گەلێ‌ شت بڵێت‪.‬‬ ‫ب��ۆ نموونە گەرەكیە بڵێت ل��ەپ��اش من‬ ‫یەكگرتوو پوكاوەتەوە‪ .‬هەروەك چۆن ئەم‬ ‫راستیە بینراو بەهەزاران دەنگی لەگەرووی‬ ‫یەكگرتوودا نەبیسران‌و لەگردەكەی ئەوبەردا‬ ‫دەنگیان دایەوە‪ .‬هاوكات سەالحەدین كار‬ ‫بۆ پ��ەرش‌و ب�ڵاوی راب��وون��ە ئیسالمییەكە‬ ‫دەك��ات‌و لەمێژە وەك چۆن ئیخوانەكانی‬

‫نێو ئیسالمییەكان بەجۆرێك بچێتە نێو‬ ‫بزووتنەوەی گۆڕانەوە بەرزترین پلەو پایەو‬ ‫پۆستی بۆتەرخان دەكرێت زۆرترینی ئەو‬ ‫كەسانەیش بەكاردەهێنرێن بۆ گەمەی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‌و وەك ریكالمێك لەشاشەكانی‬ ‫كەی ئێن ئێنەوە زی��اد لەحەجمی خۆیان‬ ‫گ��ەورە دەك��رێ��ن‪ .‬راستییەكی تر ئەوەیە‬ ‫گۆڕان بەو كادیرانەی یەكگرتوو توانیویەتی‬ ‫دەنگ گەلێكی باش مسۆگەر بكات‪ .‬تەنانەت‬ ‫بەئەندامێكی ئەو حزبە توانیویەتی زیاد‬ ‫لەسەد ه��ەزار دەنگ مسۆگەر بكات‪ .‬ئەم‬

‫شەواندا لەجیاتی شەوچەرە رۆح��ی تێر‬ ‫دەك��ردن‌و پیشاندەدران‪ .‬دەمانبینی كە‬ ‫چۆن دەیانی وەك حاجی ك��اروان لەسەر‬ ‫دەستی ئەو بوونە داعی‌و رێك وەك ئەو‬ ‫دەست‌و پەنجەیان بۆ شیكاری چیرۆكەكانی‬ ‫سیرە دەهێناو دەبرد‪ .‬بەاڵم ئێستاكە كە‬ ‫ئیخوان لەمیسردا قاچاخە ئەو لەكوێیە؟‬ ‫ئەو پشتگیری كێ‌ دەكات؟ ئایا لەرابیعەی‬ ‫عەدەویەو بانگەشەی شەرعییەت دەكات‪.‬‬ ‫یان سیسی بەخودی شەرعیەت دەزانێت؟‬ ‫ئایا لەسەر نەهجی سەیدی زیندانەو تا پای‬

‫سێدارە بەزەردەخەنەوە دەچن؟ یان بڕیاری‬ ‫لەسێدارەدانی سەدان ئیخوان زەردەخەنەیان‬ ‫پێدەهێنێت؟ بێگومان پرسیارەكە روونە‬ ‫ه��ەروەك روونی ژیانی سیاسی سەركردە‬ ‫ئیسالمییەكانی الی خۆمان‪ .‬ئەوانەی هەر‬ ‫رۆژێك كتێبێكی عەقیدە دەخوێننەوەو هەر‬ ‫كابینەیەكی حكومەت كە دێت ئەوان لەسەر‬ ‫مەزهەبێكن‪ .‬عەلی باپیر لەكابینەكانی‬ ‫سەرەتادا شەرمی لەپەرلەمان‌و كابینەكان‬ ‫دەكردو تەنانەت رێگەی نەدەدا بنكەیەكی‬ ‫پۆلیسی حكومەت لەخورماڵدا هەبێت‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم لەئێستادا مژ ب���ەوەزارەت‌و خەون‬ ‫بەسەرۆكایەتی پەرلەمان‌و خەم بۆ خواستنی‬ ‫وەزارەتێكی زیادە دەخوات‪ .‬چەند عەیب‌و‬ ‫عارە‪ ،‬كەئیسالمیەكان لەم تەنگژە تەریق‬ ‫ئامێزەی واقیعی پێكهێنانی حكومەتدا‬ ‫بەچەند كورسیەكەوە جەنگی چوونە ناو‬ ‫دەسەاڵت دەكەن! چەند خەمهاوەرە لەنێوان‬ ‫جەمسەرە سەركەوتنەكاندا‪ ،‬ئیسالمیەكان‬ ‫پرۆژەیەكیان پێنییە بۆ ئاشتبوونەوە‌و‬ ‫نێزیكبوونەوەی وان‌و بەڵكو بۆخۆیان‬ ‫بوونەتە جەمسەرێكی زەبەالحی قەیرانەكان!‬ ‫نموونەیەكی زی��ن��دووی ت��ر كەهەستی‬ ‫بەرژەوەندخوازی تاكی ئیسالمییەكانمان‬ ‫ال بەرجەستە دەك��ات‌و دەیسەلمێنێت كە‬ ‫ئ��ەوان چەند حزبی‌و چ��ۆن بەرتەسكانە‬ ‫بیردەكەنەوە‪ .‬خوێندنەوەی كەسایەتی‬ ‫تاكەكانیانە لەچوارچێوەی پەیوەستیان‬ ‫بەحزبیبوونەوە‪.‬‬ ‫ب��ۆن��م��وون��ە ك��ەس��ێ��ك��ی وەك ب��ەڕێ��ز‬ ‫ع��ەب��دوڕەح��م��ان س��دی��ق ك��ە دەك��رێ��ت‬ ‫بەخۆنەوارترین‌و سادقترین‌و رێزلێگیراوترین‬ ‫ك��ەس��ی ن��او ی��ەك��گ��رت��ووی ب��زان��ی��ن‪ .‬ئەو‬ ‫نەخاوەنی كەسی تیرۆرو ن��ەدارای ژیانی‬ ‫گ��ەن��دەڵ �ی‌و ن��ە ئ��ەت��وارێ��ك��ی دژە دینی‬ ‫نواندووە‪ .‬ئەو نە گرفتێكی كۆمەاڵیەتی‌و نە‬ ‫خیانەتێكی بەیەكگرتوو كرد‪ .‬هیچ كێشەی‬ ‫نەبوو تەنانەت هێندەی میسقاڵە زەڕەیەك‬ ‫گرفتی بۆحزبەكەی نەخوڵقاند‪ .‬خوادەزانێ‌‬ ‫یەكگرتووەكان چەند پیرۆزو چەند پتەو و‬ ‫دامەزراو بەئیمانی ئیسالمەتییەوە باسیان‬ ‫دەكرد‪ .‬بەاڵم ئێستا ئەو چۆن باس دەكرێت؟‬ ‫كێشەی ئەو چییە؟ تەنها وازی لەیەكگرتوو‬ ‫هێناوە؟ ئیدی ئەو پیاوەی‪ ،‬كە شەو‌و رۆژ‬ ‫لەسەر شاشەی یەكگرتوو پەڕەی رۆژنامەی‬ ‫یەكگرتوو بوو كۆتایی هات‪ .‬سوچی ئەو‬ ‫هیچ نییە جگە لەیەكگرتوو نەبوون‪ .‬ئەو‬ ‫ئێستە رۆژێ‌ بەپارتی ناودەبرێت‪ ،‬رۆژێك‬ ‫بەدوور لەخواو خەڵەفاو‪ .‬رۆژێك بەتەماعی‬ ‫پۆست‌و پایەو رۆژێك بەخەڵەتاو‪ .‬چونكە‬ ‫پێوەری ئیمانداری كەسەكان‌و بەئەخالقی‬ ‫ك��ەس��ەك��ان لەزیهنی ئیسالمییەكاندا‬ ‫بەستراوە ب���ەرادەی حزبیبوونیانەوە تا‬ ‫لەحزب نێزیك بیت‪ ،‬لەخوا نزیكی تادوور‬ ‫بیت ئیتر دووری���ت‪ .‬ئ��ەم نەزمە خودی‬ ‫سەالحەدین بەهادین پێی ناڕازی بوو‪ ،‬ئەو‬ ‫خولیای كاركردنێكی تری ئیسالمییەكانە‪.‬‬ ‫هەروەك چۆن رێبازی سەلەفیەتی جیهادی‌و‬ ‫ناجیهادی هەیە‪ ،‬هەروەك چۆن ئیخوانی‌و‬ ‫ن��ا ئیخوانی ه��ەی��ە ب��ەوج��ۆرەش ئێستا‬ ‫سەالحەدین خاوەنی رێبازێكی نوێی كاری‬ ‫ئیسالمییەكانە‪ .‬ئەویش ئیسالمی بوون‬ ‫وەك تاكەكەس‌و خۆ رۆشنبیركردن‌و خۆ‬ ‫نومایاندان ‌و خۆكاندیدكردن بۆ پۆستە‬ ‫هەستیارەكانی میریی ئیتر ئەگەر بەخزانە‬ ‫ناو كایەیەكی الئیكی‌و حزبێكی عەلمانی‌و‬ ‫بزووتنەوەیەكی جەماوەری وەك گۆڕانیش‬ ‫بێت ق��ەی��دی نییەو دواج���ار قازانجەكە‬ ‫دەچێتەوە گیرفانی ئەوەی كە ئەوان ناوی‬ ‫لێدەنێن راب��وون��ی ئیسالمی كوردستان‪.‬‬ ‫ئێستا لەمایدانی سیاسی ئیسالمگەراكانی‬ ‫كوردستاندا ئەم رێچكەو رێبازو رەونەقی‬ ‫كاركردنانە هەیە كە بەبڕوای چاودێران‬ ‫نەزمێكی نوێیەو لەهەڵبژاردنەكانی ئایندەی‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و ئێراقدا دەرهاویشتەكانی‬ ‫روون���ت���ر ب��ۆه��ەم��وان ن��وم��ای��ان��دەب��ێ �ت‌و‬ ‫تەقینەوەكانیشی كاریگەرییەكی گورچك‬ ‫بڕی دەبێت لەسەر پانتایی جەماوەریی‬ ‫تێكڕای ئیسالمییەكانی كوردستان‪ .‬ئەوەش‬ ‫لەراستیدا قۆناغێكی نوێی شكستخواردوو‬ ‫دەبێت بۆ ئیسالمییەكانی كوردستان دروست‬ ‫وەك ئەو قۆناغی شكستانەی كە لەدووای‬ ‫بەهاری عەرەبیەوە رووی لەتێكرای واڵتە‬ ‫رزگاربووەكانی نا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )193‬دوشةممة ‪2014/٣/31‬‬

‫‪3‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫كچانی ئەفغان‬ ‫لە (اشرف المدارس) چۆن پەروەردە دەكرێن؟‬ ‫ئامادەكردنی‪ :‬ملیار سادق ئازاد‬ ‫وەرگێرانی‪ :‬شادمان ئەمین‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫ب��رەودان بە بیری توندڕەوانەی ئیسالمی‬ ‫ل��ە قوتابخانەیەكی كچانەی موسوڵمانە‬ ‫فەندەمەنتالیستەكانی باكووری ئەفغانستداندا‬ ‫ب��ۆت��ە ه��ۆی نیگەرانی ل��ە پ��ەرەس��ەن��دن و‬ ‫باڵوبوونەوەی فێندەمێنتالیسمی ئیسالمی لە‬ ‫ناو ژنانی ئەفغاندا‪.‬‬ ‫قوتابخانەی «اشرف المدارس» چوار ساڵ‬ ‫پێش ئێستا بەدەستی «مولوی عبدالخالق» و‬ ‫«مفتی سراج الدین»‪ ،‬كە دوو مەالی خاوەن‬ ‫ناو و دەسەاڵتی ویالیەتی قوندوزن‪ ،‬بنیات‬ ‫نراوە و ئێستا شەش هەزار خوێندكاری كچی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی بە تۆڕی هەواڵی‬ ‫(بی بی سی) گەیشتوون‪ ،‬پەروەردەی ئاینی‬ ‫لەو قوتابخانەیەدا تێكەڵە لەگەل سیاسەتدا و‬ ‫پە پێچەوانەوە دژی كولتور و كەلەپور و داب و‬ ‫نەریتەكانی باو و ڕەسەنی ئەفغانستانە‪.‬‬ ‫خوێندكارانی ئەو قوتابخانەیە‪ ،‬گوێگرتن‬ ‫لە ڕادی��ۆ و سەیری تەلەفیزویۆن ك��ردن و‬ ‫وێنەگرتن و ئاهەنگ و بۆنە تایبەتەكانی‬ ‫وەكو ڕۆژی مامۆستا و دایك و ساڵی تازە‬ ‫و هەروەها كاركردنی ژنان لە دەرەوەی ماڵ‬ ‫بە ح��ەرام دەزان��ن‪ .‬بەڕێوەبەرانی «اشرف‬ ‫ال��م��دارس» دەڵێن كە ئەو قوتابخانەیە لە‬ ‫ویالیەتەكانی «تەخار» و «بەغالن»یشدا‬ ‫لقی هەیە و هیوادارن بتوانن لە ‪ ٩‬ویالیەتی‬ ‫دیكەی ئەو واڵتە و بەتایبەت «كابول»‪ ،‬لقی‬ ‫قوتابخانەكەیان بكەنەوە‪.‬‬ ‫زۆربەی چاالكانی مافی ژن و ڕێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای م��ەدەن��ی��ی وی�لای��ەت��ی ق��ون��دوز‪،‬‬ ‫پەروەردە و چاالكییەكانی ئەو قوتابخانەیە بە‬ ‫مەترسییەكی گەورە بۆ سەر مافە سەرەكی و‬ ‫ڕەواكان و هەروەها ئازادییەكانی ژنانی ئەو‬ ‫كۆمەڵگایە دەزانن‪.‬‬ ‫تەكفیر و بەكارهێنانی دەستەواژەی «كافر‬ ‫بوویت»!‬ ‫چاالكانی كۆمەڵگای مەدەنیی ئەو ناوچەیە‬ ‫دەڵێن‪« :‬ڕاڤە و لێكدانەوەی قوتابیانی «اشرف‬ ‫المدارس» فەندەمەنتالیستانە و توندڕەوانەیە‬ ‫و هەڵسوكەوتیان لە كۆمەڵگادا نائاسایی و‬ ‫تەنانەت بە پێچەوانەی لێكدانەوەی ئاسایی‬ ‫ئیسالم و داب و نەریتەكانی ئەفغانستانە‪.‬‬ ‫«كافر بوویت» و «ئەوە حەرامە»‪ ،‬دوو‬ ‫دەس��ت��ەواژەی ب��اون كە خوێندكارانی ئەو‬ ‫قوتابخانەیە وەك��وو شمشێرێك لە بەرانبەر‬ ‫كەسانی بەدەر لە چوارچێوەی بیركردنەوەی‬ ‫خۆیاندا بەكاریان دەهێنن و چاالكانی مافەكانی‬ ‫ژنان ئەو هەڵسوكەوتانە بە مەترسی بۆ سەر‬ ‫ئازادی و مافەكانی مرۆڤ دەزانن‪.‬‬ ‫«نادره گیاه»‪ ،‬بەرپرسی بەڕێوەبەرایەتیی‬ ‫كاروباری ژنانی ویالیەتی قوندوز‪ ،‬دەڵێت‪« :‬‬ ‫ئەو كچانەی لەو قوتابخانەیەدا دەخوێنن‪ ،‬تووڕە‬ ‫و شەڕانین و لە ئاهەنگ و كۆبوونەوەكاندا‬ ‫لەگەل ژنانی دیكە شەڕ دەكەن و بەردەوام‬ ‫بە بەرانبەرەكانیان دەڵێن‪« :‬كافر بوویت»‪،‬‬ ‫بۆچی عاباكەت داك��ەوت؟ بۆچی بااڵپۆش و‬ ‫بەرگی ئیسالمیت نەپۆشیوە و ڕووبەندت نیە؟‬ ‫یان دەڵێن نوێژەكەت دروست نیە و نازانی‬ ‫نوێژ بكەیت!»‬ ‫بە وت��ەی چاالكانی كۆمەڵگای مەدەنیی‬ ‫ویالیەتی ق��ون��دوز‪ ،‬ل��ەو قوتابخانەیەدا بە‬ ‫خوێندكاران دەگوترێت‪« :‬كاركردنی ژنان لە‬ ‫دەرەوەی ماڵ حەرامە و ژنانی كارمەندی ڕادیۆ‬ ‫و تەلەفیزیۆنەكان كافرن»‪« .‬نادرە گیاه»‬ ‫چاالكییەكانی ئەو قوتابخانەیە بە مەترسییەكی‬ ‫گەورە بۆ سەر ڕێكخراوە مەدەنییەكان و میدیا‬ ‫ئازادەكانی ناوچەكە دەزانێت و دەڵێت‪« :‬بە‬ ‫باڵوبوونەوەی ئەو وانە توندڕەوانە و هەروەها‬ ‫بیرۆكەی تەكفیری لە ن��او ئ��ەو كچانەدا‪،‬‬ ‫ئازادیخوازان و خەڵكانی ئاسایی ناتوانن بە‬ ‫ئازادی لە كۆمەڵگادا دەركەون و لە پڕۆسەی‬ ‫شارستانیەت و كۆمەڵگای مەدەنیدا بەشداری‬ ‫بكەن‪».‬‬ ‫بەاڵم «مەولەوی عەبدولخالق»‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫گشتیی «اشرف المدارس»‪ ،‬ئامانجی بنیاتنانی‬ ‫ئەو قوتابخانەیە بە پەروەردەكردنی كچان بە‬ ‫وانە ئیسالمییەكان و ئاگاداركردنەوەیان لە‬

‫مێژووی ئیسالم دەزان��ی��ت‪« :‬ل��ە سەرەتای‬ ‫سەرهەڵدانی ئیسالمدا كچان لە زۆرب��ەی‬ ‫چاالكییە ئاینییەكانی ن��او كۆمەڵگادا‬ ‫بەشدارییان دەكرد و ڕۆڵێكی گرینگیان لە‬ ‫سەركەوتنەكانی موسوڵمانان لە شەڕی دژی‬ ‫كافرەكاندا هەبوو‪ .‬بەاڵم ئەمڕۆكە موسوڵمانان‬ ‫لەو بارەوە دوا كەوتوون‪ .‬ئەوەبوو كە ویستمان‬ ‫لە بەشی پەروەردەی ئاینیدا هاوكاری بكەین بۆ‬ ‫ئەوەی ژنان و كچانی موسوڵمانی ئەفغانستان‬ ‫بگەڕێنەوە سەر ڕێبازی ڕاستی و شان و شكۆی‬ ‫لەدەستچوویان بۆ بگەڕێنینەوە‪».‬‬ ‫پۆشاكی جیاواز‬ ‫خوێندكارانی «اشرف المدارس»‬ ‫جلوبەرگیشیان جیاوازە!‬ ‫سەر و ڕوومەت و سەرتاپای تەواو داپۆشراو‬ ‫و پەنجەوانە و گۆرەوی ڕەش و پێاڵوی تەختی‬ ‫بێ پاژنە‪ ،‬پۆشاكی تایبەتی خوێندكارانی ئەو‬ ‫قوتابخانەیە و جۆری حیجابەكەیان تەنانەت‬ ‫لە ئەفغانستانیشتدا‪ ،‬پێشتر نەبیندراوە و هەر‬ ‫بۆیە لە ناو خەڵك و بەتایبەت مامۆستایان‬ ‫و خوێندكارانی قوتابخانەكانی دیكەدا بە‬ ‫‹دەوارپۆشان› ناسراون‪ .‬هەڵبەت كۆمەڵێك‬ ‫لە خوێندكارانی ئەو قوتابخانەیە هاوكات لە‬ ‫قوتابخانە حكومییەكانیشدا دەخوێنن بەاڵم‬ ‫بەرنامە و یاسا و ڕێساكانی ئەو قوتابخانانە‬ ‫بە نائیسالمی دەزانن و بە جلوبەرگی تایبەتی‬ ‫«اشرف المدارس»ـەوە دەڕۆن بۆ قوتابخانە‬ ‫حكومییەكان‪.‬‬ ‫«وژمه قادری»‪ ،‬مامۆستای قوتابخانەیەكی‬ ‫كچانەی ویالیەتی قوندوز دەڵێت‪ :‬هەندێ جار‬ ‫جیاوازیی بۆچوونی ئەو قوتابییانە لەسەر‬ ‫باسگەلێكی وەكو «ئاهەنگی ڕۆژی مامۆستا»‬ ‫و دایك و ‪ ...‬لەگەل قوتابییەكانی دیكەدا‬ ‫یان دەربڕینی ناڕەزایەتی بەرانبەر پۆشاكی‬ ‫ئەوان‪ ،‬دەبێتە هۆی مشتومڕ و شەڕی نێوان‬ ‫قوتابییەكان و ئ��ەوان بەو هۆیانەوە هێرش‬ ‫دەكەنە سەر قوتابی و مامۆستایانی جیابیر و‬ ‫شەڕ و پێكدادان لە نێوانیاندا دروست دەبێت‪.‬‬ ‫ن��اوب��راو لە درێ��ژەی لێدوانەكەیدا گوتی‪»:‬‬

‫ناوبراو گوتی‪ »:‬ئەگەر چكلێتێك بەرگی‬ ‫نەبێت‪ ،‬مێش دەوری دەدەن و هەموو مێشێك‬ ‫دەت��وان��ێ پێیەوە بنیشێت‪ ،‬ب��ەاڵم چكلێتی‬ ‫داپۆشراو كەمتر ئەو مەترسییەی لەسەر و‬ ‫پارێزراوترە‪ .‬كەواتە حیجابی ژن وەكو بەرگی‬ ‫چكلێت وای��ە‪ .‬ژن وەك��و باخ وای��ە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دیواری بۆ نەكرێت‪ ،‬گوڵەكانی هەموو بە تااڵن‬ ‫دەبرێت‪ .‬حیجابی ژنیش وەك ئەو دیوارە بۆ‬ ‫بەرگری لە خودی ژنە‪ .‬هۆكاری باڵوبوونەوەی‬ ‫بێئەخالقی و ف��ەس��اد‪ ،‬پ��ەرەس��ەن��دن��ی بێ‬ ‫حیجابییە»‪ .‬ئەو قوتابییە پێش ئەوەی بڕواتە‬ ‫(اش��رف المدارس)‪ ،‬خوێندكاری زانكۆیەكی‬ ‫ئ���ازاد ب���ووە‪ ،‬ب��ەاڵم قوتابخانە نوێیەكەی‬ ‫بیروبۆچوونی گۆڕیوە‪ .‬ناوبراو دەڵیت‪ »:‬منیش‬ ‫پێشتر جلی كورت و ناسكم لەبەر دەكرد كە‬ ‫شیاوی شانی ئافرەتێكی موسوڵمان نیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا زانیومە خراپە و ڕاستیی ئیسالمم بۆ‬ ‫دەركەوتووە و دەزانم كە ئەوە لە شانی من و‬ ‫كچانی موسوڵماندا نیە كە لە هەر كۆبوونەوە و‬ ‫میوانییەكدا دانیشن و پێبكەنن و گاڵتە بكەن‬ ‫و ڕابوێرن‪».‬‬ ‫ڕۆژان��ی پێنجشەممە و هەینی‪ ،‬س��ەرەڕای‬ ‫خوێندكارە فەرمییەكان‪ ،‬لەو قوتابخانەیەدا‬ ‫خولی فێركاری بۆ هەزاران ژن و كچی توێژە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگای ئەفغانستان بەڕێوە‬ ‫دەبرێت‪.‬‬ ‫ج��ل و ب��ەرگ��ی قوتابیە كاتییەكان و‬ ‫شێوازی هەڵسوكەوتیان لە كۆمەڵگادا هەر‬ ‫وەكو خوێندكارە فەرمی و هەمیشییەكانی‬ ‫قوتابخانەكەیە‪ .‬خاتو (زوبەیدە) خوێندكاری‬ ‫زان��ك��ۆی ق��ون��دوز گ��وت��ی‪« :‬خوێندكارانی‬ ‫ئەو قوتابخانەیە لەو ب��ڕوای��ەدان كە هاتنی‬ ‫مامۆستای پیاو بۆ ناو پۆل و ژووری خوێندنی‬ ‫كچان كوفرە‪ .‬ئەوان بە بااڵپۆش و بەردەماخ‬ ‫و ڕووبەندەوە دێن بۆ زانكۆ و پێداگری دەكەن‬ ‫كە مامۆستا پیاوەكان نابێت سەیریان بكەن‬ ‫و دەب��ێ ب���ەردەوام پشتیان لە خوێندكارە‬ ‫كچەكانەوە بێت‪ .‬بۆیە ئەگەر مامۆستا بیەوێت‬ ‫پرسیار لە خوێندكارێك بكات‪ ،‬دەبێ ڕوو لە‬ ‫تەختەكە بكات و پرسیاری خۆی بپرسێت‪.‬‬

‫«كافر بوویت» و «ئەوە حەرامە»‪،‬‬ ‫دوو دەستەواژەی باون كە‬ ‫خوێندكارانی ئەو قوتابخانەیە وەكوو‬ ‫شمشێرێك لە بەرانبەر كەسانی‬ ‫بەدەر لە چوارچێوەی بیركردنەوەی‬ ‫خۆیاندا بەكاریان دەهێنن و چاالكانی‬ ‫مافەكانی ژنان ئەو هەڵسوكەوتانە‬ ‫بە مەترسی بۆ سەر ئازادی و‬ ‫مافەكانی مرۆڤ دەزانن‪.‬‬ ‫كچانی «اش��رف المدارس» كاتێ مامۆستا‬ ‫یان قوتابییەكی دیكە دەبینن كە پۆشاكیان‬ ‫ئازادانەترە یان قژیان بەدەرەوەیە‪ ،‬هۆشداری‬ ‫پێ دەدەن و دەڵێن‪« :‬كافر بوویت»‪ ،‬یان‬ ‫دەڵێن بۆچی تەنوورەكەت تا ئەژنۆیە و دەبێ‬ ‫جلی سەرتاپا لەبەر بكەیت و هەروەها ئەگەر‬ ‫خوێندكارێك پێبكەنێ‪ ،‬ڕێگای پێدەگرن و‬ ‫لەگەڵی بەشەڕ دێن‪ .‬بەداخەوە مامۆستاكانیش‬ ‫لە بەرانبەر بێ ئەدەبی و بێ ڕێزیییاندا ناتوانن‬ ‫هیچ بڵێن‪».‬‬ ‫چاوپێكەوتن و لێدوانی خوێندكارانی ئەو‬ ‫قوتابخانەیە لەگەل مێدیاكان و باڵوكردنەوەی‬ ‫زانیارییە تایبەتەكانی قوتابخانەكە قەدەغەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم یەكێك لە قوتابییەكانی ئەو قوتابخانەیە‬ ‫بە مەرجی باڵونەكرانەوەی ناوی‪ ،‬لە وتوێژ‬ ‫ل��ەگ��ەل (ب��ی ب��ی س���ی)دا باسی ئامانج و‬ ‫پالنەكانی ئەو قوتابخانەیە و وانە ئاینیەكان و‬ ‫شێوازە تایبەتەكانی ئەو قوتابخانەیەی كرد و‬ ‫بەرگریی لێ كردن‪.‬‬

‫ئەو خوێندكارانە چەندین جار لەسەر ئەو‬ ‫مەسەلەیە لەگەل مامۆستاكان كردوویانە بە‬ ‫شەڕ و لە ناو زانكۆدا وەیشوومەیان ناوەتەوە‪.‬‬ ‫ئێمە جلی ئاسایی وات��ە مانتۆ و ماكسی و‬ ‫تەنوورە و پانتۆڵ لە بەر دەكەین و ئەوان‬ ‫پێمان دەڵێن» ئێوە وەك ئەمریكییەكان وان‬ ‫و جلوبەرگی كافرانە لەبەر دەكەن!»‬ ‫ب���ەاڵم م��ەول��ەوی عەبدولخالق دەڵ��ی��ت‪:‬‬ ‫«ئەوانەی دژایەتیی ئەو قوتابخانەیە دەكەن‬ ‫لە الی��ەن دژب��ەران��ەوە لە دەرەوە پشتگیری‬ ‫دەكرێن‪ ،‬دژایەتییەكانیان لە نەزانییە و یان لە‬ ‫ژێر كاریگەریی كولتووری ئەو واڵتانەدان كە‬ ‫دەیانەوێ لە ئەفغانستاندا پەرە بە بێدینی‬ ‫بدەن و پەروەردەی ئاینی الواز بكەن‪ .‬بەگشتی‬ ‫لە الیەن ئەوانەوە پشتگیری دەكرێن و ئەوان‬ ‫هەڵیان دەنێن‪».‬‬ ‫ناوبراو الفی ئەوە لێدەدات كە ئەو جلوبەرگ‬ ‫و حیجابەی ئەوان بۆ خوێندكارانی قوتابخانە‬ ‫و زانكۆكەیان دیارییان ك��ردووە‪ ،‬كاریگەری‬

‫ئەرێنیی لەسەر ئابوری و ب��ازاڕی ویالیەتی‬ ‫قوندوز هەبووە و دەڵێت‪ :‬ئێستا ئەو دوكان و‬ ‫فرۆشگایانەی لەو جۆرە جلوبەرگە دەفرۆشن و‬ ‫لەوڕێگایەوە نان پەیدا دەكەن‪ ،‬زۆرن‪»..‬‬ ‫دیمەنی مەرگ‬ ‫لە ویالیەتی قوندوزدا هاوكات ‪ ٣٠‬قوتابخانەی‬ ‫سەر بە وەزارەت���ی پ���ەروەردە وان��ەی ئاینی‬ ‫دەڵێنەوە و ئەو قوتابخانانە زیاتر لە ‪٦٠٠٠‬‬ ‫خوێندكاری كوڕ و ‪ ٢٠٠٠‬خوێندكاری كچیان‬ ‫هەیە‪ .‬بەاڵم مامۆستا و خوێندكارانی «اشرف‬ ‫المدارس» بە توندی دژایەتیی قوتابخانەكانی‬ ‫سەر بە وەزارەت��ی پ��ەروەردە دەك��ەن��ەوە و‬ ‫لەسەر ئەو بڕوایەن كە ئەو قوتابخانانە بە‬ ‫تەواوەتی یاسا و ڕێسا و حوكمە ئاینییەكان‬ ‫بەڕێوە نابەن‪.‬‬ ‫بەرپرسانی «اشرف المدارس» دەڵێن كە‬ ‫شێوازی پەروەردەیان لە كتێبەكانی وەزارەتی‬ ‫پەروەردەی واڵتانی ئێران و پاكستان و هەندێ‬ ‫لە واڵتانی عەرەبی وەرگرتووە‪ .‬كتێبگەلێكی‬ ‫وەكوو‪« :‬دیمەنی مەرگ» و «سزاكانی قەبر»‬ ‫و «جوانیی بەهەشت» لە گرنگترین كتێب و‬ ‫سەرچاوەكانی ئەو قوتابخانەیەن‪.‬‬ ‫زۆربەی مامۆستایانی زانكۆ و قوتابخانەكانی‬ ‫قوندوز نیگەرانیی خۆیان لە شێوەی پەروەردە‬ ‫و هەروەها ئەو كتێب و وانانەی لە «اشرف‬ ‫المدارس»دا دەگوترێنەوە دەربڕیوە و دەڵێن كە‬ ‫وانەكانی ئەو قوتابخانەیە زۆربەی خوێندكارانی‬ ‫«اش��رف ال��م��دارس»ی تووشی نەخۆشی و‬ ‫كێشەی دەروونیی وەكو خەمۆكی كردووە و‬ ‫هیوا و حەزەكانی ژیانی لە خوێندكارەكاندا‬ ‫فەوتاندووە‪« .‬شەكیبا هاشمی» بەڕێوەبەری‬ ‫قوتابخانەیەكی سەر بە وەزارەتی پەروەردە بە‬ ‫ناوی «المؤمنات» كە ‪ ٥٠٠‬خوێندكاری كچ تێیدا‬ ‫دەخوێنن‪ ،‬گوتی‪« :‬ئەو كچانەی لە (اشرف‬ ‫المدارس) دەخوێنن‪ ،‬تەریكن و زۆر خۆیان‬ ‫لە كۆمەڵگا و خەڵك بەدوور دەگرن‪ .‬ئەوانە‬ ‫نایەنە ناو ئاهەنگ و كۆبوونەوەكان و هەركەس‬ ‫ئەندامی گروپەكەیان نەبێت و لەو قوتابخانەیە‬ ‫نەخوێنێت‪ ،‬هاتووچووی ناكەن‪ .‬هەركەسیش‬ ‫بەرانبەریان قسە بكات تەكفیری دەكەن فتوای‬ ‫سەیروسەمەرە لە دژی دەردەكەن‪»..‬‬ ‫ن��اوب��راو ب��اس ل��ەوە دەك���ات ك��ە خ��ۆی و‬ ‫خوێندكارانی دیكەی قوتابخانەكەی جاروبار لە‬ ‫الیەن خوێندكارانی ئەو قوتابخانەیەوە تەكفیر‬ ‫دەكرێن و دەڵێت‪« :‬تەنانەت كچە ئامۆزاكانم‬ ‫كە زۆر لەگەل ئێمە نێوانیان خۆش بوو‪ ،‬پاش‬ ‫ئەوەی چوونە ئەو قوتابخانەیە هاتووچوویان‬ ‫لە ئێمە و هەموو كەسوكارمان دابڕی‪ .‬بەڵگە و‬ ‫بیانوویشیان ئەوەیە كە دەڵێن‪ ،‬ئێوە كافرن و‬ ‫ئێمە موسوڵمان‪ .‬دەڵێن ئێوە دەچنە زەماوەن‬ ‫و ئێمە ناچین! ئەو نوێژەی ئێوە دەیخوێنن‬ ‫هەڵەیە و نوێژی ئێمە دروستە ‪»....‬‬ ‫یەكێك لە ڕەخنەكانی ئەو خوێندكارانە‬ ‫و مامۆستاكانیان لە قوتابخانەكانی سەر‬ ‫ب��ە وەزارەت����ی پ����ەروەردە ئ��ەوەی��ە ك��ە لەو‬ ‫قوتابخانانەدا مامۆستای پیاو لەگەل قوتابیی‬ ‫كچدا لە ژوورێكدا دەبن و وانەیان پێ دەڵێنەوە‪.‬‬ ‫ئەوان بڕوایان وایە كە حەرامە مامۆستای پیاو‬ ‫ڕووبەڕوو و لە ژوورێكدا لەگەل قوتابیە كچەكانی‬ ‫قسە بكات و وانەیان پێ بڵێتەوە بەڵكو دەبێت‬ ‫لە ژوورێكی ترەوە و لە پشتی پەردەوە وانە‬ ‫بڵێتەوە و خوێندكارەكان نەبینێت‪.‬‬ ‫«دی���ن م��وح��ەم��م��ەد» ك��ە یەكێكە لە‬ ‫مامۆستاكانی «اش��رف ال��م��دارس» دەڵێت‪:‬‬ ‫«ئەگەر بڕیار بێت مامۆستای پیاو وانە بە‬ ‫قوتابیی كچ بڵێتەوە‪ ،‬بە پێی شەرعی ئیسالم‬ ‫نابێت لەگەلیان تێكەڵ بێت‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫حیجابی سەرتاپا و ڕووبەندیشیان هەبێت‪.‬‬ ‫خوێندكار و مامۆستا لە كاتی خوێندندا چاویان‬ ‫بەدەرەوەیە و زانایانی ئاینی لەسەر ئەوەی كە‬ ‫ئایا چاو عەورەتە و دەبێ بشاردرێتەوە یان نە‪،‬‬ ‫بۆچوونیان جیاوازە‪ .‬بۆیە ئێمە دەالقەیەكمان لە‬ ‫ژوورەكاندا كردووەتەوە و پەردەمان داوە و لە‬ ‫پشتی ئەو پەردەیەوە وانە بە خوێندكارەكانمان‬ ‫دەڵێینەوە‪».‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪http://www.bbc.‬‬ ‫‪co.uk/persian/afghani‬‬‫_‪stan/2014/02/140228_k05‬‬ ‫_‪fundamentalism_girl_are‬‬ ‫‪growing.shtml‬‬

‫بینین‬ ‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه مانگی دوجار‬

‫دکتۆر عادل باخه‌وان‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫تیرۆریسمی چینی ناوه‌ند‬ ‫(‪)6‬‬ ‫نه‌خێر‪ ،‬هه‌مو ڕادیکاڵ ‌ه ئیسالمیست ‌ه نوێیه‌کان سه‌ر ب ‌ه چین ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تی ‌ه‬ ‫دورخراوه‌کان نین‪ .‬ژماره‌ی ئه‌و که‌سانه‌ی ک ‌ه سه‌ر ب ‌ه «چینی ناوه‌ند»ن و‬ ‫به‌ناوی نوێنه‌رایه‌تیکردنی «ئوممه‌ی ئیسالمی چه‌وسێنراوه‌وه‌» په‌نا بۆ ئه‌و‬ ‫په‌ڕی زه‌بروزه‌نگ ده‌به‌ن‪ ،‬ب ‌ه چوارچێوه‌کانی تیرۆریسمیشه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ئاستێکی‬ ‫ته‌واو به‌رزدایه‌‪ .‬ئه‌و ‪ 19‬ڕادیکاڵه‌ی ک ‌ه ل ‌ه ‪ 11‬ی سێپته‌مبه‌ری ‪ 2001‬دا ئه‌مه‌ریکا‬ ‫و جیهانیان وروژاند‪ ،‬سه‌ر به‌چینی ناوه‌ند بون و هه‌ڵگری بڕوانام ‌ه و ڕه‌گوڕیشه‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی سه‌لمێنراو بون و هیچ جۆر‌ه گرفتێکی ئابوریان نه‌بو! دروست‬ ‫وه‌ك خوێنه‌وار‌ه مارکسیسته‌کانی حه‌فتاکانی ئیتالیای که‌تیب ‌ه سوره‌کان‪ ،‬چۆن‬ ‫ب ‌ه ناوی چینی کرێکارانه‌و‌ه ته‌قینه‌و‌ه یه‌ك له‌دوای یه‌که‌کانیان ئه‌نجامده‌دا‬ ‫و ئیتالیایان کرد ب ‌ه گۆمی خوێن‪ ،‬خوێنه‌وار‌ه ڕادیاکاڵ ‌ه ئیسالمیسته‌کانی‬ ‫ئێستاش‪ ،‬به‌ناوی «ئوممه‌ی ئیسالمی چه‌وسێنراوه‌وه‌»‪ ،‬نه‌ك به‌ته‌نها واڵتێك‪،‬‬ ‫به‌ڵکو جیهان ده‌که‌ن ب ‌ه ده‌ریای خوێن‪ .‬کرده‌ی «چه‌وسانه‌وه‌ی ئوممه‌»یه‌ك‬ ‫ک ‌ه تائێستا و ئێر‌ه ته‌نها «ڤیرتیوڵه‌»‪ ،‬ل ‌ه دو ئاستدا ده‌رده‌که‌وێت‪ .‬ئاستی‬ ‫ڕۆژئاوایی‪ :‬ئیسالمۆفۆبیا‪ ،‬ڕاسیزم‪ ،‬په‌راوێزخستن‪ ،‬ن ‌ه سه‌لماندن‪ ،‬هتد‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئاستی ڕۆژهه‌اڵتی‪ :‬داگیرکردنی جوگرافی دنیای ئیسالم له‌الیه‌ن ڕۆژئاواو‌ه‬ ‫(ئه‌فغانستان و عێراق)‪ ،‬هه‌ژمونی سیاسی رۆژئاوا به‌سه‌ر هه‌مان ئه‌م دنیایه‌وه‌‪،‬‬ ‫تااڵنکردنی ئابوری‪ ،‬هتد‪.‬‬ ‫ڕادیکاڵ ‌ه ئیسالمیست ‌ه نوێیه‌کانی سه‌رده‌می جیهادی «گلۆبال»‪ ،‬ک ‌ه هه‌ڵگری‬ ‫شوناسی چینی ناوه‌ندی کۆمه‌اڵیه‌تین‪ ،‬هه‌مان ئه‌و ئه‌کته‌رانه‌ن ک ‌ه له‌سه‌ره‌تادا‬ ‫وه‌ك هه‌ر که‌سێکی ئاسایی ڕێگای قوتابخانه‌کان ده‌گرنه‌به‌ر‪ ،‬خوێندن‬ ‫ته‌واوده‌که‌ن‪ ،‬ده‌بن ب ‌ه خاوه‌نی بڕوانام ‌ه ل ‌ه زانسته‌کانی وه‌ك ماتماتیك‪ ،‬فیزیا‪،‬‬ ‫کیمیا‪ ،‬ئه‌ندازیاری‪ ،‬پزیشکی‪ ،‬نه‌ك بڕوانام ‌ه ل ‌ه زانست ‌ه ئاینیه‌کانی وه‌ك ئوسولی‬ ‫فیقه‪ ،‬زانستی فه‌رموده‌‪ ،‬ته‌فسیری قورئان‪،‬هتد‪.‬‬ ‫گه‌ر ئه‌وانه‌ی ب ‌ه ڕه‌گه‌ز عه‌ره‌بن و ل ‌ه واڵتانی عه‌ره‌بیدا له‌دایکبون و گه‌شه‌یان‬ ‫کردوه‌‪ ،‬بۆ خوێندنه‌وه‌ی قورئان و تێگه‌شتن لێی عه‌ره‌بی بزانن‪ ،‬بێگومان‬ ‫ڕادیاکاڵ ‌ه ئه‌وروپانشینه‌کان عه‌ره‌بیش نازانن و ناتوانن ڕاسته‌وخۆ قورئان‬ ‫بخوێننه‌و‌ه و ناچارن ب ‌ه زمانه‌کانی دیکه‌دا تێپه‌ڕن‪ .‬وات ‌ه دوجار ل ‌ه کولتوری‬ ‫قورئانه‌و‌ه دورن‪ ،‬جارێك چونک ‌ه ل ‌ه قوتابخان ‌ه قورئانیه‌کاندا په‌روه‌رده‌نه‌کراون‬ ‫و جارێکیدیکه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی عه‌ره‌بی نازانن‪ .‬به‌اڵم ئه‌وان باز به‌سه‌ر هه‌مو‬ ‫ئه‌م هۆکارانه‌دا ده‌ده‌ن و به‌هه‌ندیان وه‌رناگرن‪ .‬ئه‌وه‌ی جێگای پرسیار‌ه بۆئه‌وان‬ ‫چۆنیه‌تی وه‌رگێڕانی ئیسالم ‌ه بۆ سه‌رچاوه‌ی شه‌رعیه‌تبه‌خشین ب ‌ه ستراتیژیه‌تی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیکردنی «ئوممه‌یه‌کی سه‌رکوتکراو» له‌سه‌ر ئاستی جیهان!‬ ‫هه‌ڵه‌ن ئه‌و توێژه‌رانه‌ی ک ‌ه ساته‌وه‌ختی توێژیه‌نه‌و‌ه له‌سه‌ر جیهادیست ‌ه‬ ‫نوێیه‌کان‪ ،‬وه‌ك ملمالنێی شارستانیه‌ته‌کان ده‌خه‌ن ‌ه سه‌ر شانۆ! هه‌ڵه‌ن چونک ‌ه‬ ‫جیهادیسته‌کان‪ ،‬هه‌ر وه‌ك چۆن شارستانیه‌تی ڕۆژئاوایی ڕه‌تده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬ئاواش‬ ‫نه‌فره‌ت ل ‌ه شارستانیه‌تی هه‌زار و چوارسه‌د ساڵه‌ی دنیای ئیسالم ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك چۆن ئه‌فالتون و ئه‌ریستۆ ب ‌ه جاهیل ده‌زانن‪ ،‬ئاواش ئیبن ڕوشد‬ ‫و ئیبن سینا ب ‌ه موشریك ده‌زانن‪ .‬ئه‌وان پاریس و ئه‌ستمه‌بوڵ‪ ،‬له‌نده‌ن و‬ ‫مه‌راکیش‪ ،‬مه‌درید و به‌غداد وه‌ك یه‌ك خه‌ڵتانی خوێن ده‌که‌ن! بۆی ‌ه قسه‌کردن‬ ‫ل ‌ه ملمالنێی شارستانیه‌ته‌کان هیچ په‌یوه‌دنیه‌کیان ب ‌ه واقیعه‌وه‌ نیه‌‪.‬‬ ‫بۆ ته‌فسیرکردنی دیارده‌ی تیرۆریسمی ئیسالمی‪ ،‬له‌بری چه‌مکی «ملمالنێی‬ ‫شارستانیه‌ته‌کان»(‪ ،)2001 ,Huntington‬من پێشنیازی چوارچێوه‌یه‌کی‬ ‫ته‌فسیریده‌که‌م ک ‌ه به‌درێژایی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌‪ ،‬چ ل ‌ه الپه‌ڕه‌کانی ڕابوردودا و‬ ‫چ ل ‌ه الپه‌ره‌کانی داهاتوشدا‪ ،‬کارمان له‌سه‌ری کردو‌ه و کاری له‌سه‌رده‌که‌ین‪.‬‬ ‫ئه‌م چوار چێوه‌ی ‌ه ل ‌ه سێ ته‌وه‌ره‌ی سه‌ره‌کی پێکهاتوه‌‪ :‬ته‌وه‌ره‌ی کڵۆڵی‬ ‫هه‌لومه‌رجی کۆمه‌اڵیه‌تی‪-‬ئابوری‪ ،‬ته‌وه‌ره‌ی هه‌ستکردن ب ‌ه که‌رامه‌تی بریندارکراو ‬ ‫و ته‌وه‌ره‌ی خواستی «به‌ئاینیکردنی» هه‌مو شته‌کان‪.‬‬ ‫له‌نێو هه‌ر یه‌کێك له‌م ت �ه‌وه‌ران �ه‌دا «فیگیور»ی تاکێك ئاماده‌ی ‌ه ک ‌ه‬ ‫سه‌د و هه‌شتا پل ‌ه به‌پێچه‌وانه‌ی «پارادیگم»‌ه ڕۆژئاواییه‌که‌و‌ه کار له‌سه‌ر‬ ‫«تاکایه‌تی» خۆی ده‌کات‪ .‬گه‌ر ل ‌ه کۆمه‌ڵگ ‌ه ڕۆژئاواییه‌کاندا هه‌وڵه‌کانی که‌سی‬ ‫تاك به‌ئاڕاسته‌ی سه‌ربه‌خۆبون له‌به‌رامبه‌ر چوارچێو‌ه ده‌سته‌جه‌معیه‌کاندا‬ ‫بێت (خێزان‪ ،‬حیزب‪ ،‬قوتابخانه‌‪‌ ،‬که‌نیسه‌‪ ،)... ،‬هه‌وڵه‌کانی تاک ‌ه ڕادیکاڵ ‌ه‬ ‫جیهادیسته‌کان به‌ئاڕاسته‌ی دروستکردنی په‌یوه‌ندی و ئینتیمای به‌رده‌وامه‌‬ ‫ب ‌ه «ئوممه‌یه‌که‌ی ئیسالمیه‌وه‌» ک ‌ه ته‌نها ڤیرتیوڵ ‌ه و قه‌واره‌یه‌کی سیاسی‬ ‫نیه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه ئه‌و شوێنه‌ی ‌ه ک ‌ه دو «فه‌ردانیه‌تی» تیادا جیاده‌بێته‌وه‌‪ .‬یه‌کێکیان‬ ‫به‌دوای ئۆتۆنۆمی خودی خۆیدا ده‌گه‌ڕێت و ئه‌ویدیکه‌شیان به‌دوای دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ئوممه‌یه‌ك ک ‌ه وایلێده‌کات مانای ژیانی خۆی ل ‌ه ئۆتۆنۆمی خۆیدا نه‌بینێته‌وه‌‪.‬‬ ‫زۆرجار به‌شێك ل ‌ه خوێنه‌ران واتێده‌گه‌ن ک ‌ه من هیچ جیاوازیه‌ك له‌نێوان‬ ‫«فه‌ردانیه‌ته‌کاندا» نابینمه‌و‌ه و ته‌نانه‌ت پێموای ‌ه ک ‌ه ئه‌کته‌رێکی کۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫تیرۆریستێك وه‌ك یه‌ك و له‌یه‌ك ئاستدا به‌دوای به‌دیهێنانی «فه‌ردانیه‌تی»‬ ‫خۆیاندا ده‌گه‌ڕێن‪ .‬ئه‌م جۆر‌ه خوێندنه‌وان ‌ه بۆ ده‌قه‌کانی من هه‌ڵه‌ی ‌ه و دور‌ه‬ ‫له‌و لێکدانه‌وانه‌ی ک ‌ه من پێشنیاریانده‌که‌م‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌و‌ه من پێموایه‌‪،‬‬ ‫چه‌ند «فه‌ردانیه‌ت»ی یه‌که‌م‪ ،‬له‌ڕێگای چاالکی ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوری و‬ ‫سیاسیه‌کانیه‌وه‌‪ ،‬هه‌وڵده‌دات داننانی ئه‌وانی دیک ‌ه ب ‌ه خودی خۆیدا وه‌ك ‬ ‫ئه‌کته‌ری سه‌ربه‌خۆ به‌ده‌ستبێنێت‪ ،‬هێنده‌ش «فه‌ردانیه‌تی» دوهه‌م ته‌واوی‬ ‫کۆمه‌ڵگ ‌ه ڕه‌دده‌کاته‌و‌ه و‪ ،‬له‌ڕێگای زه‌بروزه‌نگی بێ سنوره‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه یه‌کسان ‌ه ب ‌ه‬ ‫جیهادی گلۆبالیزه‌کراو‪ ،‬جه‌نگی هه‌موان دژ ب ‌ه هه‌موان ڕاده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )193‬دوشةممة ‪2014/٣/31‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫جیهاد‪ ..‬لەنێوان دەقی قورئان و کەلەپوری ئیسالمیدا‬

‫ئێال النداو‪-‬تاسێرۆن*‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬شێرکۆ یاسین‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫بیروباوەڕی «جەنگ» لە قورئاندا‬ ‫ئیسالم‪ ،‬سیستەمێکە پێکهاتووە لە کۆی‬ ‫بیروباوەڕ (ئیمان) و یاسا و ڕێسا ئاینییەکان‬ ‫(شەریعەت) و هەموو الیەنەکانی ژی��ان و‬ ‫لەوانەش؛ «جەنگ»‪ ،‬دەگرێتەوە‪ .‬یاسا و‬ ‫ڕێسای تایبەت بە «جەنگ»‪ ،‬لە قورئان و‬ ‫بەتایبەت لەو سوورەتانەدا کە لە مەدینە‬ ‫بۆ موحەممەد دابەزیون‪ ،‬بە زۆری و فراوانی‬ ‫دەبیندرێت کەچی لە زۆربەی ئەو ئایەتانەدا‬ ‫ش��وێ��ن و ه��ەت��ەری وش��ە و دەس��ت��ەواژە‬ ‫وەرگیراوەکان لە ڕەگی «ج ـ هـ ـ د» نابینین‪.‬‬ ‫بەاڵم وەرگیراو و داڕێ��ژراوە جۆراوجۆرەکان‬ ‫لە ڕیشەی‌«ق ـ ت ـ ل»‪ ،‬لە چل و چوار‬ ‫شوێندا باسی جەنگ دەکەن‪( .‬هەڵبەت ئەو‬ ‫وشە و دەستەواژانەی لەو ڕەگە داڕێزراون‪ ،‬لە‬ ‫چەندین ئایەتی دیکەدا دەبیندرێن)‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای ئ��ەوەش ئایەتگەلێکی زۆر لە‬ ‫ب��ارەی جەنگەوە هەیە که تێیاندا وشەی‬ ‫داڕێ��ژراو لە هیچکام لە ڕەگەکانی «ج ـ هـ ‬ ‫ـ د» و «ق ـ ت ـ ل» به کار نەهێنراوە‪.‬‬ ‫یاسا و ڕێسا و بۆچوونەکانی قورئان لە بارەی‬ ‫جەنگەوە زۆر جار هێندە ئاڵۆز و تەنانەت‬ ‫دژەی��ەک��ن ک��ە ناتوانین وەک���وو ب��ی��ردۆزی‬ ‫یان پالنێکی ڕێک‌وپێکی تایبەت بە جەنگ‬ ‫سەیریان بکەین؛ به‌تایبەت کاتێ ئەو دەقە‬ ‫پ��ی��رۆزەی موسوڵمانان بە بێ گ��ەڕان��ەوە‬ ‫و لەبەرچاوگرتنی شێوازە ڕاڤەییەکان و‬ ‫تەفسیرە جۆراوجۆرەکان بخوێندرێتەوە‪ .‬ئەو‬ ‫ئاڵۆزی و دژەیەکیانە بەرهەمی پێشکەوتنە‬ ‫مێژووییەکانن و دواتر لە قۆناغە جیاجیاکاندا‬ ‫بە هۆی جیاوازیی بۆچوونی ڕاڤەکارانەوە‬ ‫پ��ەرەی��ان س���ەن���دووە‪ .‬خ���ودی پێغەمبەر‬ ‫کەسایەتییەکی خاوەن کردەوە و هەڵسووڕاو‬ ‫بوو و چەندین ساڵ لە بارودۆخی جۆراوجۆردا‬ ‫لەگەل دوژم��ن��ە ج��ۆراوج��ۆرەک��ان��ی جەنگی‬ ‫کردوە‪.‬‬ ‫ئ��ەو ج���ۆرە ج��ی��اوازی��ی��ان��ە و ه��ەروەه��ا‬ ‫گ���ۆڕان و ن��وێ��ب��وون��ەوەی ب��ۆچ��وون��ەک��ان‪،‬‬ ‫بێگومان لە (ڕاڤەی) ئایەتەکانی قورئان و‬ ‫هەروەها گێڕانەوەی بڕێک لەو دژەیەکانەدا‬ ‫دەردەک����ەوێ����ت؛ ه��ەڵ��ب��ەت ڕێ��چ��ک��ەی ئ��ەو‬ ‫نوێبوونەوانە هەر بەو هۆکارانەی کە بوونەتە‬ ‫بەربەستی نۆژەنکردنەوەی بەسەرهاتەکانی‬ ‫ژی��ان��ی پێغەمبەر‪ ،‬ڕوون نیە‪( .‬ب��ڕوان��ە‪:‬‬ ‫«سيره و قورئان» و « موحەممەد»‪ ،‬لە‬ ‫«ئێنسایکلۆپیدیای قورئان» ی بریل)‪.‬‬ ‫س�����ەرەڕای ئ����ەوە‪ ،‬ب��ە ه���ۆی گریمانە‬ ‫جیاوازەکانی ڕاڤە جۆراوجۆرەکانەوە بۆچوون‬ ‫و دەنگە جیاوازەکان هاتنە ئارا‪ .‬زمانی قورئان‬ ‫لە زۆر شوێندا ئاڵۆزە و لەوانەیە چەند واتا‬ ‫بگەیەنێت‪ .‬تەنانەت لەو هەندێ شوێندا کە بە‬ ‫ڕوونی مەبەستەکە بەدەستەوە دەدات‪ ،‬زۆر‬ ‫وشە و دەستەواژە و ڕستە هەن کە لەوانەیە‬ ‫بە چەند واتا لێیان تێبگەین و بە چەند شێوە‬ ‫ڕاڤە بکرێن‪.‬‬ ‫بۆ وێنە دەتوانین ئاماژە بە ڕستەی «لَنَا‬ ‫أ َ ْع َمالُنَا وَلَ ُك ْم أ َ ْع َمالُ ُك ْم» واتە (کردەوەی‬ ‫ئێمە بۆ خۆمان و ک���ردەوەی ئێوەش بۆ‬ ‫خۆتان) لە ئایەتەکانی (‪ ١٣٩‬ی «البقرة»‬ ‫و ‪ ١٥‬ی «الشوری» دا‪ ،‬ب��ەراوردی��ان بکە‬ ‫لەگەڵ ئایەتەکانی ‪ ٤١‬ی «يونس» و ‪ ٦‬ی‬ ‫«الکافرون» دا) کە دەکرێت بە چەند جۆر‬ ‫ڕاڤە بکرێن‪:‬‬ ‫‪ )١‬ب��اس��ی ل��ێ��ب��وردەی��ی و ڕێ��زگ��رت��ن لە‬ ‫ئاینەکانی دیکە دەکەن‪( .‬بڕوانە‪ :‬ماددەی‬ ‫«پلوڕاليزمی ئاینی و ق��ورئ��ان» ‪see‬‬ ‫‪religious pluralism and the‬‬ ‫‪ ،quran‬لە «ئێنسایکلۆپیدیای قورئان»‬ ‫ی بریل)‪.‬‬ ‫‪ )٢‬تەنیا باسی ڕاستییەکی سادە دەکات‪.‬‬

‫‪ )٣‬تەنها ترسێنەرێکە و هەڕەشەیەک‬ ‫دەخاتە ڕو‪.‬‬ ‫‪ )٤‬مەبەست ل��ە «ک����ردەوە» (عمل)‪،‬‬ ‫«پاداشت و دەستخۆشانەی کردەوە» یە؛ کە‬ ‫ئەوەش هەر باسی ڕاستییەکی سادەیە‪ ،‬نەک‬ ‫ئاماژەیەکی هێمایی بۆ ڕێسایەک و ئەرکێک‪.‬‬ ‫ل��ێ��ک��دان��ەوەی ی��ەک��ەم ب��ەران��ب��ەر و دژی‬ ‫فەرمانەکەی قورئان بۆ جەنگ لە بەرانبەر‬ ‫کافرەکان و بت‌پەرستانە‪ .‬بڕوانە‪( :‬البقرة‪،‬‬ ‫ئایەتەکانی ‪ ١٩١‬و ‪ ١٩٣‬و ‪٢٤٤‬؛ األنفال‪،‬‬ ‫ئایەتی ‪٣٩‬؛ التوبة‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٥‬و ‪ ٢٩‬و‬ ‫‪ ٣٦‬و چەن شوێنێکی دیکە؛ هەروەها بڕوانە‪:‬‬ ‫ابن الجوزي‪ ،‬النواسخ‪ ،‬ل ‪ ٦‬و ‪ ١٧٥‬و ‪٤٤٠‬؛‬ ‫الطبري‪ ،‬تفسير‪ ،‬بەرگی ‪ ،١١‬ل ‪ ٩‬و ‪.)١١٨‬‬ ‫نموونەیەکی تر ئایەتی ‪١٩٠‬ی سوورەتی‬ ‫«البقرة» یە‪( .‬بەراوردی بکەن لەگەڵ ئایەتی‬ ‫‪١٩٤‬ی هەمان سوورەتدا)‪ .‬لەو ئایەتەدا ئەم‬ ‫ڕستە بەڕواڵەت ڕوونە دەبینین‪« :‬لە ڕێگای‬ ‫خ��ودادا لەگەل ئەو کەسانەدا کە جەنگتان‬ ‫لەگەڵ دەکەن‪ ،‬جەنگ (قیتال) بکەن بەاڵم‬ ‫سنووری خۆتان مەبەزێنن‪( ».‬بڕوانە‪ :‬ماددەی‬ ‫«حەدد و حوکمەکان» ‪Boundaries‬‬ ‫‪ ،and Precepts‬لە «ئێنسایکلۆپیدیای‬

‫یەكێك لە كتێبە كەلەپورییەكانی بواری‬ ‫(ناسیخ و مەنسوخەكانی قورئان)‬

‫قورئان» ی بریل)‪ .‬لەوانەیە لەوێدا مەبەستی‬ ‫جەنگی بەرگریکارانە یان پەنادان و ئازار‬ ‫و زی��ان نەگەیاندن بە خەڵکی ئاسایی و‬ ‫اجلصاص‪،‬‬ ‫شەڕنەکەر بێت‪( .‬بۆ وێنە بڕوانە‪ّ :‬‬ ‫أحکام القرآن‪ ، ،‬بەرگی ‪ ،١‬ل ‪ .)٢٥٧‬دیارە‬ ‫نموونەی پێشوو (جەنگی بەرگریکارانە)‬ ‫لەگەل فەرمانی قورئان بۆ دەستپێکردنی‬ ‫جەنگ و هێرشکردن کە لە سەرەوە ئاماژەمان‬ ‫پێکرد‪ ،‬دژی یەکن‪ .‬ئەوانە تەنیا دوو نموونە‬ ‫لە وێنەگەلێکی زۆری هاوشێوەن‪.‬‬ ‫ڕاڤ��ەک��اران ه��ەن��دێ ش��ێ��واز و پاساوی‬ ‫تایبەتیان بۆ ڕاڤەی دژبەرەکانی ناو قورئان‬ ‫بەکار هێناوە‪ ،‬که لە هەموویان گرنگتر‬ ‫دەتوانین ئاماژە بە «هەڵوەشاندنەوە»‬ ‫(نسخ) و «تایبەتکردن» (تخصيص)‬ ‫(گشتی و تایبەت‪ ،‬واتە «گشتی لە بەرانبەر‬ ‫تایبەتدا») بکەین‪.‬‬ ‫«نەسخ» حوکمی ئایەتگەلێکی تایبەت‬ ‫بە ئایەتگەلێکی دیکەیە هەڵدەوەشێنێتەوە‪،‬‬ ‫کەواتە دەبێ ئایەتی ناسیخ پاش ئایەتی‬ ‫مەنسووخ بۆ پێغەمبەر دابەزیبێت‪.‬‬ ‫«ته‌خصيص» بۆ دیاریکردنی بەربەست‬ ‫یان قەدەغەکردنی حوکمێکی دیاریکراو و‬ ‫«ڕێگەپێنەرداو»ەکان داڕێژراوە‪ .‬تایبەتکردن‬ ‫بەو شێوەیە کە حوکمی ئایەتی دیاریکراو‬ ‫تەنیا بۆ گروپێکی تایبەت یان ڕووداوێکی‬ ‫دیاریکراو لە ڕاب��ردوودا کاری پێ کراوە‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەی «نەسخ»ـەوە‪« ،‬ته‌خصيص»‬ ‫کەمتر کەڵک لە وشەی پسپۆڕانە و تەکنیکیی‬ ‫گشتی یان تایبەت وەردەگرێت‪.‬‬ ‫تەکنیکێکی دیکە کە هەرچەندە ڕاڤەکاران‬ ‫زۆر بە کەمی بەکاری دەهێنن ب��ەاڵم زۆر‬ ‫گرنگە‪ ،‬بریتییە لە گۆڕین و گونجاندنی‬ ‫حوکمێکی ق��ورئ��ان��ی ب��ە پێی ب��ارودۆخ��ە‬ ‫ج��ۆراوج��ۆرەک��ان‪ .‬لەکاتێکدا شێوازەکانی‬ ‫نەسخ و ته‌خصيص‪ ،‬لە ناو چەند حوکمێکی‬ ‫گریمانەییدا حوکمێکی بەبڕشت هەڵدەبژێرن‪،‬‬ ‫تەکنیکی گۆڕین و گونجاندنی حوکمەکان‬ ‫ڕێگا بۆ فرەدەنگی خ��ۆش دەک��ات و ئەو‬ ‫هەلە بۆ زانایان دەڕەخسێنێت کە بە پێی‬ ‫دۆخەکە یەکێک لە بڕیارە قورئانییە ئاڵۆز و‬ ‫چەندواتاکان هەڵبژێرن و بە مەبەستی تایبەت‬ ‫بیگونجێنن و بە کاری بهێنن‪.‬‬ ‫چەند شێواز و تەکنیکی دیکەش هەن‬ ‫کە بۆ چارەسەر و پینەکردنی دژەیەکەکانی‬ ‫ناو قورئان بەکار دەهێنرێن‪ ،‬کە بۆ نموونە‬ ‫دەتوانین ئاماژە بکەین بە‪:‬‬

‫أ) ڕەت‌ک��ردن��ەوە و حاشاکردن لەو واتا‬ ‫هێماییانەی کە لە ڕووی زمانەوانییەوە‬ ‫بۆ ئایەت یان بڕیارێکی تایبەت لەبەرچاو‬ ‫گیراون (بۆ وێنە‪ :‬ئایەتی ‪٦٢‬ی سوورەتی‬ ‫«البقرة»)‪.‬‬ ‫ب) ئایەتە ت��ەواوک��ەرەک��ان (خەماڵندن‬ ‫«تقدیر»‪ ،‬بۆ وێنە‪ :‬ئایەتی ‪٤١‬ی سوورەتی‬ ‫«یونس»)‪.‬‬ ‫ج) دانانی وات��ا و لێکدانەوەی دروست‬ ‫(بە پێی دۆخەکە) بۆ وشە و دەستەواژە‬ ‫قورئانییەکان (بۆ وێنە‪ ،‬یەکسانکردنی وشەی‬ ‫ِسلم‪ِ /‬سلم «ئاشتی» و وشەی ئیسالم‪،‬‬ ‫لە ئایەتەکانی ‪٢٠٨‬ی سوورەتی «البقرة»‬ ‫و ‪٦١‬ی س��وورەت��ی «األن��ف��ال»دا‪ .‬بڕوانە‪:‬‬ ‫طه‌به‌ری‪ ،‬تفسير‪ ،‬بەرگی ‪ ،٢‬ل ‪ ٥‬ـ ‪٣٢٢‬؛‬ ‫هەروەها بەرگی ‪ ،١٠‬ل ‪.)٣٤‬‬ ‫ئایەتە پەیوەندیدارەکان بە «جەنگ»ـەوە‬ ‫بەم شێوەیە پۆلبەندی دەکرێن‪:‬‬ ‫‪ )١‬ئەو ئایەتانەی فەرمان بە شەڕکردن‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫‪ )٢‬ئەو ئایەتانەی (موسوڵمانان) هەڵدەنێن‬ ‫بۆ شەڕکردن‪.‬‬ ‫‪ )٣‬ئ��ەو ئایەتانەی باسی مەبەست و‬

‫‪ )١‬ئ��ەو ئایەتانەی باسی خ��ۆڕاگ��ری و‬ ‫دان‌بەخۆداگرتن و خۆ دوورخستنەوە لە‬ ‫کافرەکان دەک��ەن‪ .‬بۆ وێنە‪( :‬سوورەتی‬ ‫«ال��ب��ق��رة»‪ ،‬ئ��ای��ەت��ی ‪١٣٩‬؛ س��وورەت��ی‬ ‫«آل‌عمران»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٢٠‬و ‪١١١‬؛ سوورەتی‬ ‫«النساء»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٨٠‬و ‪٨١‬؛ سوورەتی‬ ‫«المائدة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٩٩‬و ‪١٠٥‬؛‌سوورەتی‬ ‫«االنعام»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٦٦‬و ‪ ٦٩‬و ‪ ٧٠‬و‬ ‫‪١٠٤‬؛ سوورەتی «االعراف»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪١٨٠‬‬ ‫و ‪١٩٩‬؛ سوورەتی‌«يونس»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٩٩‬و‬ ‫‪ ١٠٨‬و ‪ ١٠٩‬؛ سوورەتی «هود»‪ ،‬ئایەتەکانی‬ ‫‪ ١٢١‬و ‪١٢٢‬؛ سوورەتی «الرعد»‪ ،‬ئایەتی ‪٤٠‬؛‬ ‫سوره «الحجر»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٣‬و ‪ ٩٤‬و ‪٩٥‬؛‬ ‫سوورەتی «النحل»‪ ،‬ئایەتی ‪٨٢‬؛ سوورەتی‬ ‫«اإلسراء»‪ ،‬ئایەتی ‪٥٤‬؛‌سوورەتی «مريم»‪،‬‬ ‫ئایەتی ‪٨٤‬؛ سوورەتی «طه»‪ ،‬ئایەتی ‪١٣٠‬؛‬ ‫سوورەتی «الحج»‪ ،‬ئایەتی ‪٦٨‬؛ سوورەتی‬ ‫«ال��م��ؤم��ن��ون»‪ ،‬ئایەتی ‪٥٤‬؛ ‌س��وورەت��ی‬ ‫«النور»‪ ،‬ئایەتی ‪٥٤‬؛‌سوورەتی «الفرقان»‪،‬‬ ‫ئایەتی ‪٤٣‬؛ سوورەتی «النمل»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫‪٩٢‬؛ ‌سوورەتی «العنکبوت»‪ ،‬ئایەتی ‪٥٠‬؛‬ ‫‌سوورەتی «الروم»‪ ،‬ئایەتی ‪٦٠‬؛ سوورەتی‬ ‫«لقمان»‪ ،‬ئایەتی ‪٢٣‬؛ سوورەتی «السجدة»‪،‬‬

‫و چاوپۆشی لە دژب��ەران دەکەن‪ .‬بۆ وێنە‪:‬‬ ‫(س��وورەت��ی «ال��ب��ق��رة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪٦٢‬‬ ‫و ‪٢٥٦‬؛ س��وورەت��ی «ال��م��ائ��دة»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫‪ ،٦٩‬هەڵبەت ب��ەراوردی��ان بکەن لەگەڵ‪:‬‬ ‫س��وورەت��ی «آل ع��م��ران»‪ ،‬ئایەتی ‪١٩‬؛‬ ‫سوورەتی «المائدة»‪ ،‬ئایەتی ‪ .٨٢‬هەروەها‬ ‫بڕوانە‪ :‬م��ادەی «لێبوردەیی و زۆرک��اری»‬ ‫‪،Tolerance and Compulsion‬‬ ‫لە «ئێنسایکلۆپیدیای قورئان» ی بریل)‪.‬‬ ‫‪ )٤‬ئ��ەو ئایەتانەی باسی ئامۆژگاری‬ ‫کردنی دژبەران و مشت‌ومڕی ئاشتیخوازانە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب�ت‌پ��ەرس��ت��ان دەک���ەن‪ .‬ب��ۆ وێنە‪:‬‬ ‫(س��وورەت��ی «آل‌ع���م���ران»‪ ،‬ئایەتی ‪٦٤‬؛‬ ‫‌س���وورەت���ی «ال��ن��س��اء»‪ ،‬ئ��ای��ەت��ی ‪٦٣‬؛‬ ‫س��وورەت��ی «النحل»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٦٤‬و‬ ‫‪١٢٥‬؛ ‌سوورەتی «العنکبوت»‪ ،‬ئایەتی ‪٤٦‬؛‬ ‫‌سوورەتی «فصلت»‪ ،‬ئایەتی ‪ .٣٤‬هەروەها‬ ‫بڕوانە‪ :‬مادەی «بانگەواز» ‪،Invitation‬‬ ‫ئێنسایکلۆپیدیای قورئانی بریل)‪.‬‬ ‫‪ )٥‬ئەو ئایەتانی باسی جەنگی سنووردار‬ ‫و مەرجەکانی جەنگ لەگەڵ دژب���ەران لە‬ ‫بارودۆخە تایبەتەکاندا دەک��ەن‪ .‬بۆ وێنە‪:‬‬ ‫(سوورەتی «البقرة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ١٩٠‬و‬

‫زمانی قورئان لە زۆر شوێندا ئاڵۆزە و لەوانەیە چەند‬ ‫واتا بگەیەنێت‪ ،‬تەنانەت لەو هەندێ شوێندا کە بە‬ ‫ڕوونی مەبەستەکە بەدەستەوە دەدات‪ ،‬زۆر وشە و‬ ‫دەستەواژە و ڕستە هەن کە لەوانەیە بە چەند واتا‬ ‫لێیان تێبگەین و بە چەند شێوە ڕاڤە بکرێن‬ ‫ئامانجەکانی جەنگ دەکەن‪.‬‬ ‫‪ )٤‬ئەو ئایەتانەی باسی کۆکردنەوەی‬ ‫سەرباز دەکەن‪.‬‬ ‫‪ )٥‬ئ��ەو ئایەتانەی باسی ڕێ��گ��ادان و‬ ‫مەرجەکانی پاشەکشێ دەکەن‪.‬‬ ‫‪ )٦‬ئ��ەو ئایەتانەی باسی چۆنیەتیی‬ ‫هەڵس‌وکەوت لەگەل «دیل»ـەکان دەکەن‬ ‫(بڕوانە‪ :‬ماددەکانی «بە بارمتە گیراوەکان»‬ ‫‪ Hostages‬و «دیلەکان» ‪،Captives‬‬ ‫لە «ئێنسایکلۆپیدیای قورئان» ی بریل)‪.‬‬ ‫‪ )٧‬ئ��ەو ئایەتانەی باسی غەنیمەت و‬ ‫تااڵنیەکانی جەنگ دەکەن ‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوانە شێوازگەلێکی تاکتیکی و‬ ‫کردەیی جۆراوجۆریش بەکار دەهێنن‪ .‬زۆرن‬ ‫ئەو ئایەتانەی قورئان کە فەرمانی جەنگ‬ ‫دەدەن و ژمارەی یەک دەگرنەوە بەاڵم ئەو‬ ‫ئایەتانەی باسەکانی دیکە و ژمارکانی تر‬ ‫دەگرنەوە‪ ،‬کەم و دەگمەنن‪.‬‬

‫ئایەتی ‪٣٠‬؛ ‌سوورەتی «األح��زاب» ئایەتی‬ ‫‪٤٨‬؛ س��وورەت��ی «س��ب��أ»‪ ،‬ئ��ای��ەت��ی ‪ ٢٥‬؛‬ ‫سوورەتی «فاطر»‪ ،‬ئایەتی ‪٢٣‬؛ سوورەتی‬ ‫«الصافات»‪ ،‬ئایەتی ‪١٧٤‬؛ سوورەتی‬ ‫«ص»‪ ،‬ئایەتی ‪٧٠‬؛ سوورەتی «الزمر»‪،‬‬ ‫ئایەتی ‪١٥‬؛ سوورەتی «الغافر»‪ ،‬ئایەتەکانی‬ ‫‪ ٥٥‬و ‪٧٧‬؛ سوورەتی «الشوری»‪ ،‬ئایەتەکانی‬ ‫‪ ٦‬و ‪٤٨‬؛‌سوورەتی «الزخرف»‪ ،‬ئایەتی ‪٨٣‬؛‬ ‫سوورەتی «الذخان»‪ ،‬ئایەتی ‪٥٩‬؛‌سوورەتی‬ ‫«األحقاف»‪ ،‬ئایەتی ‪٣٥‬؛ سوورەتی «ق»‪،‬‬ ‫ئایەتی ‪٤٥‬؛ سوورەتی «الذاريات»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫‪٥٤‬؛ ‌سوورەتی «الطور»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٣١‬و‬ ‫‪ ٤٥‬و ‪٤٨‬؛ ‌سوورەتی «النجم»‪ ،‬ئایەتی ‪٢٩‬؛‬ ‫سوورەتی «القمر»‪ ،‬ئایەتی ‪٦‬؛ سوورەتی‬ ‫«القلم»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٤٤‬و ‪٤٨‬؛ ‌سوورەتی‬ ‫«المعارج»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٥‬و ‪٤٢‬؛ سوورەتی‬ ‫«المزمل»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ١٠‬و ‪١١‬؛ ‌سوورەتی‬ ‫«المدثر»‪ ،‬ئایەتی ‪١١‬؛ سوورەتی اإلنسان‪،‬‬

‫‪ ١٩١‬و ‪ ١٩٢‬و ‪ ١٩٣‬و ‪ ١٩٤‬و ‪٢١٧‬؛‌سوورەتی‬ ‫«النساء»‪ ،‬ئایەتی ‪٩١‬؛‌سوورەتی «التوبة»‪،‬‬ ‫ئایەتەکانی ‪ ٣٦‬و ‪١٢٣‬؛‌سوورەتی «النحل»‪،‬‬ ‫ئایەتی ‪١٢٦‬؛ سوورەتی «الحج»‪ ،‬ئایەتەکانی‬ ‫‪ ٣٩‬و ‪.)٤٠‬‬ ‫هەروەها لە هەندێ ئایەت و سوورەتی‬ ‫قورئاندا باسی ئاشتیخوازی و نووسینی‬ ‫پەیماننامە لەگەل دژب��ەران��دا ک���راوە‪ .‬بۆ‬ ‫وێنە‪( :‬سوورەتی «البقرة»‪ ،‬ئایەتی ‪٢٠٨‬؛‬ ‫‌سوورەتی «النساء»‪ ،‬ئایەتی ‪٩٠‬؛ سوورەتی‬ ‫«األنفال»‪ ،‬ئایەتی ‪٦١‬؛‌براوردی بکەن لەگەڵ‪:‬‬ ‫سوورەتی «آل‌عمران»‪ ،‬ئایەتی ‪٢٨‬؛ سوورەتی‬ ‫«محمد»‪‌ ،‬ئایەتی ‪ .٣٥‬هەروەها بڕوانە‪:‬‬ ‫م��ادەی «هاوپەیمانی و ڕێکەوتننامەکان»‬ ‫‪ ،Contracts and Alliances‬لە‬ ‫«ئێنسایکلۆپیدیای قورئان» ی بریل)‪.‬‬ ‫تێکڕای ئەو نموونانەی سەرەوە پێچەوانە‬ ‫و بەرانبەری ئایەتەکانی ‪ ٥‬و ‪٢٩‬ی سوورەتی‬

‫ئیسالم‪ ،‬سیستەمێکە پێکهاتووە لە کۆی بیروباوەڕ‬ ‫(ئیمان) و یاسا و ڕێسا ئاینییەکان (شەریعەت) و‬ ‫هەموو الیەنەکانی ژیان و لەوانەش؛ «جەنگ»‪،‬‬ ‫دەگرێتەوە‬ ‫فەرمانی جەنگ‪ ،‬تێڕوانین بۆ باسەکانی‬ ‫دیکەیش دەگرێتەوە‪ .‬زانایانی ئاینی ئیسالم‬ ‫زیاتر لە س��ەد ئایەتیان هێناوەتەوە کە‬ ‫پەیوەندیی بەو مەسەلەیەوە هەیە و تەنانەت‬ ‫ئەو پەیامەی خودا بۆ پێغەمبەرەکەی کە‬ ‫دەڵێت‪« :‬تۆ تەنیا ترسێنەریت» (ئایەتی‬ ‫‪١٢‬ی س��وورەت��ی ه���وود) ب��ە فەرمانێکی‬ ‫ناڕاستەوخۆ بۆ وازهێنان و جێهێشتنی‬ ‫کافرەکان دەزانن‪.‬‬ ‫ک��ەوات��ە ئ��ەو ئایەتانەی ک��ە ب��اس یان‬ ‫پەیامێکیان سەبارەت بە کافرەکان تێدایە‪،‬‬ ‫هەڵگری کۆمەڵێ فەرمانی ڕاستەوخۆ یان‬ ‫ناڕاستەوخۆ بۆ موسوڵمانانن و دەک��رێ‬ ‫بەم شێوەیەی خ��وارەوە ڕوون بکرێنەوە و‬ ‫پۆلبەندی بکرێن‪:‬‬

‫ئایەتی ‪٢٤‬؛ ‌سوورەتی «الغاشية»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫‪.)٢٢‬‬ ‫‪ )٢‬ئ��ەو ئایەتانەی باسی لێبورەیی و‬ ‫نەرمونیانی لەگەڵ دژبەران دەکەن‪ .‬بۆ وێنە‪:‬‬ ‫(سوورەتی «البقرة»‪ ،‬ئایەتی ‪١٠٩‬؛ سوورەتی‬ ‫«المائدة»‪ ،‬ئایەتی ‪١٣‬؛‌سوورەتی «الحجر»‪،‬‬ ‫‌ئایەتی ‪٨٥‬؛ سوورەتی «الزخرف»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫‪٨٩‬؛ س��وورەت��ی «الجاثية»‪ ،‬ئایەتی ‪١٤‬؛‬ ‫‌س��وورەت��ی «الممتحنة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪٨‬‬ ‫و ‪٩‬؛ ‌سوورەتی «التغابن»‪ ،‬ئایەتی ‪.١٤‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ڕوان��ە‪ :‬مادەکانی «لێبوردن»‬ ‫‪ Forgiveness‬و «م��ی��ه��رەب��ان��ی»‬ ‫‪ ،Mercy‬لە «ئێنسایکلۆپیدیای قورئان»‬ ‫ی بریل)‪.‬‬ ‫‪ )٣‬ئەو ئایەتانەی باسی دان‌بەخۆداگرتن‬

‫«التوبة» کە ڕاشکاوانە فەرمانی جەنگ لە‬ ‫دژی کافرەکان دەردەکات‪( .‬بەراوردی بکەن‬ ‫لەگەڵ‪ :‬سوورەتی «البقرة»‪‌،‬ئایەتی ‪.)٢٤٤‬‬ ‫ئایەتی ‪٥‬ی سوورەتی «التوبة» فەرمان‬ ‫دەدات کە موسوڵمانان لەگەڵ دژب��ەران و‬ ‫بت‌پەرستان (املُشرکون) جەنگ بکەن؛‬ ‫تا ئەو کاتەی کە موسوڵمان دەب��ن‪ .‬ئەو‬ ‫ئایەتە بە ئایەتی شمشێر (آیة السیف)‬ ‫بەناوبانگە‪( .‬بڕوانە‪ :‬مادەی «فرەخواگەرایی‬ ‫و بێ‌خواگەرایی» ‪Polytheism and‬‬ ‫‪ ،Atheism‬ل��ە «ئێنسایکلۆپیدیای‬ ‫قورئان» ی بریل)‪ .‬لە ئایەتی ‪٢٩‬ی هەمان‬ ‫سوورەتدا فەرمان دراوە کە موسوڵمانان لە‬ ‫دژی شوێنکەوتووانی ئاینە هەڵوەشاوەکان‬ ‫(أهل الکتاب) جەنگ بکەن؛ تا ئەو کاتەی‬

‫ڕازی دەب��ن ب��اج و س��ەران��ە (الجزیة) بە‬ ‫حکومەتی ئیسالمی بدەن (‌بڕوانە‪ :‬مادەی‬ ‫«سەرانە» [باجی سەر] ‪ ،Poll Tax‬لە‬ ‫«ئێنسایکلۆپیدیای قورئان» ی بریل)‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ��ەوەی بەو شێوەیە ناچار بکرێن دان بە‬ ‫زاڵێتی و سەروەریی ئیسالمدا بنێن‪ .‬ئەو‬ ‫ئایەتەش بە ئایەتی باج و سەرانە «آیة‬ ‫الجزیة» بەناوبانگە بەاڵم جاروباریش (وەک‬ ‫ئایەتی پێشوو‪ ،‬واتە ئایەتی ‪٥‬ی سوورەتی‬ ‫«التوبة») بە ئایەتی شمشێر (آية السيف)‬ ‫ناو براوە‪.‬‬ ‫قورئان حوکم و یاسا و ڕێسای تایبەتی‬ ‫بۆ پاش سەرکەوتن دەستنیشان نەکردووە‪،‬‬ ‫ئەگەرچی بەشگەلێکی تێدایە کە باسی‬ ‫ئەو قۆناغە دەک��ەن‪ .‬بۆ وێنە‪( :‬سوورەتی‬ ‫«آل‌عمران»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪١٣٩-٧٥‬؛ سوورەتی‬ ‫«النساء» ئایەتی ‪ .١٠٤‬هەروەها بڕوانە‪:‬‬ ‫م���ادەی «س��ەرک��ەوت��ن» ‪ ،Victory‬لە‬ ‫«ئێنسایکلۆپیدیای قورئان» ی بریل)‪.‬‬ ‫ڕێککەوتنێکی گشتگیر لە نێوان زانایانی‬ ‫ئاینی و ڕاڤەکارە موسوڵمانەکانی قۆناغی‬ ‫ناوەڕاستی مێژووی ئیسالمدا بەدی دەکرێت‪.‬‬ ‫ساده‌ترين و سەرەکیترین چارەسەر و بۆ‬ ‫کێشەی دژەیەکەکانی ناو قورئان ئەوە بوو کە‬ ‫بە کۆی دەنگ ئایەتەکانی ‪ ٥‬و ‪٢٩‬ی سوورەتی‬ ‫«التوبة» بە ناسیخ و هەڵوەشێنەرەوەی‬ ‫هەموو حوکم و دەربڕینەکانی دیکە لە قەڵەم‬ ‫بدەن‪.‬‬ ‫وا دیارە بڕێ جار زانایانی ئاینی ئیسالم‬ ‫بە تایبەت و بە ئەنقەست ڕاژەی ئایەتە‬ ‫مەنسووخ و هەڵوەشاوەکان زیاد دەکەن کە‬ ‫تێیاندا بابەتگەلێکیش هەیە کە پێوەندییان‬ ‫بە «جەنگ»ەوە نیە‪ .‬بۆ وێنە» (سوورەتی‬ ‫«البقرة»‪ ،‬ئایەتی ‪٨٣‬؛ هەروەها بڕوانە‪« :‬ابن‬ ‫‌البارزي»‪ ،‬الناسخ‪ ،‬ل ‪٢٣‬؛ ‌«ابن‌الجوزي»‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫املصفى‪ ،‬ل ‪١٤‬؛ «ابن‌الجوزي»‪ ،‬النواسخ‪،‬‬ ‫ل ‪١٥٨ - ١٥٦‬؛ ‌«البيضاوي»‪‌ ،‬األن��وار‪،‬‬ ‫بەرگی ‪ ،١‬ل ‪٧٠‬؛ «الطبري»‪ ،‬تفسير‪،‬‬ ‫بەرگی ‪ ،١‬ل ‪٣١١‬؛ هەروەها چەن نموونەیەکی‬ ‫دیکە بریتین لە‪ :‬سوورەتی «آل‌عمران»‪،‬‬ ‫ئایەتی ‪١١١‬؛ سوورەتی «النساء»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫‪٦٣‬؛ سوورەتی «النحل»‪ ،‬ئایەتی ‪١٢٦‬؛‬ ‫س��وورەت��ی «ال��م��ؤم��ن��ون»‪‌ ،‬ئایەتی ‪٩٦‬؛‬ ‫‌سوورەتی «الفرقان»‪ ،‬ئایەتی ‪٦٣‬؛ سوورەتی‬ ‫«القصص»‪ ،‬ئایەتی ‪٥٥‬؛ س��وورەت��ی‬ ‫«ص»‪ ،‬ئایەتی ‪٨٨‬؛ سوورەتی «الزمر»‪،‬‬ ‫ئایەتی ‪.)٣‬‬ ‫دەگ��وت��رێ��ت ژم����ارەی ئ��ەو ئایەتانەی‬ ‫کە بە ئایەتەکانی ‪ ٥‬و ‪٢٩‬ی سوورەتی‬ ‫«التوبة» نەسخ ک��راون و حوکمەکەیان‬ ‫هەڵوەشێندراوەتەوە هەندێ جار تا ‪١٢٠‬‬ ‫ئایەت گەیشتووە‪«( .‬ابن‌البارزي»‪‌ ،‬الناسخ‪،‬‬ ‫ل ‪ ٢٢‬و ‪ ٢٣‬و بەگشتی لە سەرانسەری‬ ‫کتێبەکەدا؛ ‌هەروەها بڕوانە‪ :‬دەسەاڵتەکان‪،‬‬ ‫جۆری تەفسیری‪ ،‬الپەڕەی ‪.)١٣٨‬‬ ‫لە بەرانبەردا چەن ئایەتێکیش وەکوو‬ ‫ناسیخ و هەڵوەشێنەری هەندێ ئایەت و‬ ‫هەروەها مەنسووخ و هەڵوەشاوە بە ئایەتەکانی‬ ‫دیکە باس ک��راون‪ .‬کەلەپووری ئیسالمی ـ ‬ ‫کە لە الی��ەن زان��ا هاوچەرخەکانیشیانەوە‬ ‫ڕەچ�����او دەک���رێ���ت (ب����ڕوان����ە‪ :‬م����ادەی‬ ‫«لێکۆڵینەوە زانستییەکان لە سەر قورئان‬ ‫ل��ە چ��اخ��ی پ��اش‌ڕۆش��ن��گ��ەری��دا» ‪Post-‬‬ ‫‪Enlightenment‬‬ ‫‪Academic‬‬ ‫‪ ،)Study of The Quran‬لە‬ ‫«ئێنسایکلۆپیدیای قورئان» ی بریل) ـ ‬ ‫بڕێ لە ئایەتەکانی قورئان بە گەشەکردنی‬ ‫کەسایەتیی پێغەمبەرەوە دەبەستێتەوە‪،‬‬ ‫دەڵێن لە س��ەرەت��ای پێغەمبەرایەتییدا‪،‬‬ ‫خودا فەرمانی بە موحەممەد دا کە واز لە‬ ‫بت‌پەرستان و کافرەکان بهێنێت و ڕوویان‬ ‫لێ‌وەرگێڕێت و لێیان ببورێت! ڕاستییەکە‬ ‫ئەوەیە کە پێغەمبەر هەتا لە مەککەدا بوو‪،‬‬ ‫جەنگی قەدەغە کردبوو‪.‬‬ ‫س�����ەرچ�����اوە‪ :‬م�������اددەی ‪،Jihād‬‬ ‫ل����ە ئ��ێ��ن��س��ای��ک��ل��ۆپ��ی��دی��ای ق���ورئ���ان‬ ‫‪Encyclopaedia‬‬ ‫‪of‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪ Quran‬ی بریل‪ .‬پاکنوسکاریی‪Jane :‬‬ ‫‪ .٢٠٠٣ .Dammen McAuliffe‬بەرگی‬ ‫‪ ،٣‬الپەڕەکانی ‪.43 - 35‬‬ ‫* خاتوو (ئێال النداو‪-‬تاسێرۆن) ‪Ella‬‬ ‫پرۆفێسۆر‬ ‫‪:Landau-Tasseron‬‬ ‫لە زانکۆی عیبریی ق��ودس‪ ،‬بەشی زمان و‬ ‫ئەدەبی عەرەبی‪ ،‬و خاوەنی پێشوی کورسیی‬ ‫بەشی توێژینەوەکانی ئیسالم و خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست لە هەمان زانکۆ‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )193‬دوشةممة ‪2014/٣/31‬‬

‫خو َيندنةوةى ئاين‬

‫تیۆری پەرەسەندن لەنێوان ئایدیۆلۆژیبون و زانستیبوندا‬ ‫خواناسی وەك ڕەگەزێكی سەرەكی‬ ‫عومەر عەلی موحەمەد*‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫گەڕان بە شوێن راستیەكانی بەدیهاتنی‬ ‫ژیاندا‬ ‫ئەگەر م��رۆڤ لە گ���ەردوون وردبێتەوە‬ ‫دەبینێت كە لە (‪ )250‬ملیار كەشكەشان‬ ‫پێكهاتووە‪ ،‬هەریەكێكیش لەمانە (‪)300‬‬ ‫ملیار ئەستێرەیە‪ .‬هەموو ئەم كەشكەشانە‬ ‫لەسەر رێساو بنەمایەكی دیاریكراو دەجووڵێن‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك كە هاوسەنگی بپارێزن‪ .‬شێوەی‬ ‫داڕشتن‌و جووڵەی هاوسەنگیان بەجۆرێكە كە‬ ‫مرۆڤ تووشی سەرسوڕمان دەكات‪.‬‬ ‫ئ��ەم هەسارەیەی خۆشمان كە زەوی��ەو‬ ‫تەنها هەسارەیە بۆ ژیان گونجاوبێت لە نێوان‬ ‫س��ەدان ملیار ئەستێرەدا‪ .‬خاوەنی رێك‌و‬ ‫پێكی‌و هاوسەنگیەكی زۆر هەستیارە‪ ،‬هەموو‬ ‫پێداویستیەكانی ژیانی لەسەر دروستكراوەو‬ ‫هەموو زۆر بەجوانی رێ��ك خ��راوەو دوورو‬ ‫نزیكی لە خۆرو مانگ دیاریكراوە‪ ،‬بەرگەهەوای‬ ‫زەوی ب��ۆ دان����راوە ب��ۆ پاراستنی تیشكە‬ ‫لەناوبەرەكان‪ ،‬رویەكی گونجاوی باشی هەیەو‬ ‫ئاوێكی باشی هەیە لە شێوەی رووبارو كانی‌و‬ ‫دەریاو دەریاچەكان‪ .‬هەموو پێداویستیەكی‬ ‫خۆشگوزەرانی تیا دروس��ت ك��راوە‪ .‬هەموو‬ ‫جوانیەكانی تیا كۆبۆتەوە‪ .‬هەموو كەسێكی‬ ‫هۆشیارو بەئاگا كە ئ��ەم نهێنیە سەرنج‬ ‫راكێشانە ببینێت دەڵێت كە ئەم ئەستێرەیە‬ ‫شوێن دەستی خوای جوانكاری بوونەوەرە‪.‬‬ ‫پلەی گەرمای زەوی بەڕێژەیەكی دیاریكراوە‬ ‫كە لەگەڵ پلەی گەرمای لەشی زیندەوەرەكانی‬ ‫دا بگونجێت‪ .‬جوڵەو سوڕانەوەكەشی بە‬ ‫دەوری خۆی‌و بە دەوری خۆردا بە پێوانەیەكی‬ ‫دیاریكراو دان��راوە كە شەو و رۆژ و چوار‬ ‫وەرزەكە دروست دەبن‪.‬‬ ‫ئەگەر بچینە سەر جیهانی زیندەوەرانیش‬ ‫دەبینین ك��ە ل��ە ملیۆنان ج��ۆری رووەك‬ ‫و گ��ی��ان��ەوەر پێك دێ���ت‪ ،‬ك��ە ه��ەم��ووی��ان‬ ‫بەشێوەیەكی هاوسەنگ لە رووی جۆر و ژمارەو‬ ‫قەبارەوە دانراون‪ ،‬خوای گەورە سروشتێكی‬ ‫جوان‌و سەرنج راكێشی لێ‌ دروستكردوون‪ .‬كە‬ ‫هەمویان دەتوانن بەیەكەوە بژین‌و درێژە بە‬ ‫ژیان بدەن‌و سروشتیش بە پاكی‌و بێگەردی‬ ‫خۆی بمێنێتەوە‪ ،‬ئەگەر مرۆڤ دەستی تێ‌‬ ‫نەخات‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا كە زیندەوەرانی سەر گۆی زەوی‬ ‫دەبینین‪ ،‬هەر یەكەیان شێوەی پێكهاتن‌و‬ ‫تایبەتی خ��ۆی ه��ەی��ە ك��ە بەشێوەیەكی‬ ‫ئەندازەیی ورد ئەندامەكانی بۆ دروستكراوەو‬ ‫هەریەكەیان ك��اری تایبەتی خۆی دەك��ات‌و‬ ‫بەبێ‌ بوونی هیچ ناتەواوی‌و گرفتێك‌و بەمەش‬ ‫زیندەوەرەكان درێژە بە ژیانیان دەدەن‪.‬‬ ‫ژیان بەبێ‌ هودە دروست نەكراوەو لەپێناو‬ ‫ئامانجێكی بەرزو پیرۆزدایە‪ ،‬ئەویش لەوەدا‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت كە ژی��ان هەمووی كۆمەڵێك‬ ‫بەرنامەو پرۆگرامی ورد‌و دیاریكراو دەڕوات‪.‬‬ ‫كە رۆژبەرۆژ لەگەڵ پێشكەوتنی زانستدا ئەم‬ ‫نهێنیانە ئاشكرا دەبن‌و لەدوای دۆزینەوەی‬ ‫نهێنی كرۆمۆسۆمەكان‌و ئەندازەیی بۆماوەیی‬ ‫بەجوانی‪ ،‬وردەكاریەكانی ژیان دەرك��ەوت‪.‬‬ ‫وەئ��ەگ��ەر م��رۆڤ توێژینەوەیەكی زانستی‬ ‫لەسەر ژی��ان بكات ب��ۆی دەردەك��ەوێ��ت كە‬ ‫هەمووی لەالیەن خواوە دروست كراوە‪ ،‬كە‬ ‫لە نەبوونەوە ژیانی بە هەموو زیندەوەران‬ ‫بەخشیوە‪ ،‬وە هەر ئەو سەرچاوەی بوونی‬ ‫هەموو ژیان‌و هەموو بوونەوەرە‪.‬‬ ‫بەاڵم تیۆری پەرەسەندن كە لەسەدەی‬ ‫(‪)19‬دا سەریهەڵدا‪ ،‬ئەم راستیەی پشتگوێ‌‬ ‫خست‌و وای لەقەڵەمدا كە هەموو زیندەوەرانی‬ ‫س��ەرگ��ۆی زەوی ل��ەالی��ەن خ���واوە دروس��ت‬ ‫نەكراون‌و لە ئەنجامی رێكەوتەوە پەیدابوون‪.‬‬ ‫بنیاتنەری تیۆری پەرەسەندن زانایەكی‬ ‫سروشت ناسی بوو بە ناوی چارلس داروین‪،‬‬ ‫داروی���ن ل��ە ساڵی (‪)1859‬دا تیۆرەكەی‬ ‫خستەڕوو لە كتێبێكدا بەناو (أصل األنواع)‬ ‫وات��ە (بنچینەی ج��ۆرەك��ان) ئەم كتێبە لە‬ ‫ماوەیەكی كەمدا ناوبانگێكی زۆری پەیدا‬ ‫كردوو لە زۆربەی ناوەندە فیكری‌و رۆشنبیری‌و‬ ‫زانستییەكاندا دەنگی دایەوە‪ ،‬بەاڵم ئایا دەبێت‬ ‫نهێنی ئەم ناوبانگ دەركردنە چی بێت؟‬ ‫باڵوبوونەوەی ناوبانگی ئەم كتێبە لەبەر‬ ‫گرنگی ناوەڕۆكە زانستییەكەی نەبوو بەڵكو‬

‫ئەو رووە ئایدۆلۆجیەی بوو كە لە تیۆری‬ ‫پەرەسەندندا هەبوو‪.‬‬ ‫چونكە ت��ی��ۆری پ��ەرەس��ەن��دن��ی داروی���ن‬ ‫پشتیوانیەكی زۆر گەورە بوو بۆ فەلسەفەی بێ‌‬ ‫باوەڕیی‪ ،‬كە دەیانویست خوا لە عەقڵی مرۆڤدا‬ ‫نەهێڵن لەبەرئەوە الیەنگرانی ئەو فەلسەفەیە‬ ‫زۆر بە گەرمیەوە پێشوازیان لە بۆچوونەكانی‬ ‫داروین كرد‌و باوەشیان بۆ گرتەوەو جارێكی‬ ‫تر لە بواری فیكرو فەلسەفەدا دایان رشتەوە‪.‬‬ ‫م��ارك��س ك��ە یەكێكە ل��ە دارێ���ژەران���ی‬ ‫فەلسەفەی م��اددی لەكاتی خ��ۆی��دا‪ ،‬پاش‬ ‫دەرچوونی كتێبە بەناوبانگەكەی (زێدەبایی ‪-‬‬ ‫سەرمایەداری) دانەیەك لەم كتێبەی خۆی بە‬ ‫دیاری نارد بۆ داروین كە لەسەری نووسیبوو‬ ‫بۆ چارلس داروین‪ ،‬لەالیەن یەكێك لەوانەی كە‬ ‫زۆر سەرسام بووم پێی‪.‬‬ ‫بەپێی تیۆرەكەی داروی���ن زی��ن��دەوەران‬ ‫س���ەرچ���اوەی���ان ی���ەك���ەو ل���ەی���ەك ج���ۆری‬ ‫زیندەوەرەوە پەرەیان سەندووە‪ ،‬لە پاشاندا‬ ‫جۆراوجۆر بوون‪ ،‬لە ئەنجامی گۆڕانی بەردەوام‬ ‫لە زەمەنێكی دوور‌و درێژدا‪.‬‬ ‫داروین لەوكاتەدا كە لە سەدەی نۆزدەدا‬ ‫دەژی��ان‌و زانست لە سەرەتاكانیدا بوو هیچ‬ ‫شتێك دەربارەی خانەو نهێنیەكانی نەزانرابوو‪،‬‬ ‫نەیتوانی هیچ بەڵگەیەكی زانستی بۆ تیۆرەكەی‬ ‫بهێنێتەوە‪ ،‬بەڵكو لەهەمان كاتدا دەیزانی كە‬ ‫زۆر سیفەت‌و تایبەتمەندی زیندەوەران هەیە‬ ‫كە لەگەڵ تیۆرەكەی ئەودا یەك ناگرێتەوەو‬ ‫ناكۆكیشن لەگەڵیدا‪ .‬ئەمەش وایكرد كە‬ ‫بەناچاری دان بنێن بەمەداو سەرەنجام بەشێك‬

‫كە بگەڕێتەوە سەر یەكەم جۆر ئایا ئەو جۆرە‬ ‫چییە كە جۆرەكانی تری لێ‌ دروستبووە؟‬ ‫داروین لە كتێبەكەیدا (بنچینەی جۆرەكان)‬ ‫باسی دروست بوونی یەكەم جۆری زیندەوەر‬ ‫ناكات‪ .‬چونكە ئەگەر باسی لەوە بكردایە‬ ‫ئەوا زۆر گرفتی بۆ دروست دەبوو‪ .‬چونكە‬ ‫پەرەسەندنی ملیارەها جۆری زیندەوەران لە‬ ‫زیندەوەرێكی سەرەتایی كارێكی ئاسان نییە‌و‬ ‫بەهۆی دواكەوتویی زانستیش لەو كاتەدا‪،‬‬ ‫داروین هیچ بەڵگەیەكی ئەزموونگەری زانستی‬ ‫پێ‌ نەبووە‪ ،‬ئایا چۆن یەكەم خانە دروست‬ ‫بوو؟‬ ‫لەپێش داروین لە سەدەكانی ناوەڕاستدا‪،‬‬ ‫تیۆرێك ه��ەب��وو ك��ە پێیان دەوت تیۆری‬ ‫دروس��ت بوونی ل��ەخ��ۆوە‪ ،‬كە بەپێی ئەم‬ ‫تیۆرە‪ ،‬زیندەوەر لە ماددەی نازیدوو دروست‬ ‫دەبێت‪ .‬بەپێی فیكرەی ئەم تیۆرە بۆق لە‬ ‫قوڕاو دروست دەبێت‌و مێرووەكان لە خۆراكی‬ ‫ب��ۆگ��ەن‌و پ��ەراگ��ەن��دە‪ .‬بۆ ئ��ەم مەبەستەش‬ ‫كۆمەڵێك ت��اق��ی ك��ردن��ەوەی��ان ك���رد‪ ،‬كە‬ ‫هەستان بە دانانی هەندێك دانەوێڵە لەسەر‬ ‫شوێنێكی پیس‪ ،‬پاشان بینیان لەو شوێنەدا‬ ‫مشك دروست بوو هەروەها دروست بوونی‬ ‫كرم لەسەر خۆراكی پاشەڕۆیان بەڵگەیەك‬ ‫دادەن��ا ب��ۆئ��ەوەی كە ژی��ان دەتوانرێت لە‬ ‫ماددەی نازیندوو دروست بكرێت‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫دواییدا‌و پاش چەند تاقیكردنەوەیەكی زانستی‬ ‫لەالیەن چەند زانایەكەوە دەركەوت‪ ،‬كە ئەو‬ ‫كرمانە لە ماددە نازیندووەكە دروست نابن‪،‬‬ ‫بەڵكو لەو شوێنە پیسەداو لە رێگەی مێشو‬

‫لە كتێبەكەی تەرخان كرد بۆ ئەم مەبەستەو‬ ‫لەژێر ناوی (گرفتەكانی تیۆرەكە)‪ .‬داروین بەو‬ ‫هیوایە بوو كە بە پێشكەوتنی زانست ئەو‬ ‫گرفتانە چارەسەر ببن‌و نەمێنن‪ .‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫كە رووی��دا ت��ەواو بە پێچەوانەی ئەو هیواو‬ ‫خواستانەی داروینەوەبوو‪ ،‬چونكە پێشكەوتنی‬ ‫زانست بووە هۆی ئەوەی كە یەك لەدوای یەك‬ ‫بۆچوونەكانی تریشی هەڵبوەشێتەوە‪.‬‬ ‫داروی��ن بنەمای فیكرەكەی لەسەر ئەوە‬ ‫داڕشت بوو كە هەموو زیندەوەران دەگەڕێنەوە‬ ‫سەر بنەمای یەك جۆر‪ ،‬زیندەوەران لەیەكترەوە‬ ‫گەشەیان كردووەو پەرەیان سەندووەو هەموو‬ ‫خزمایەتی هەیە لە بەینیاندا‪،‬و سەرەنجام‬ ‫جۆرەكانی بەرەو چاكی چوون هەتا باشترین‬ ‫ج��ۆری زی��ن��دەوەری��ان لێ‌ دروس��ت ب��ووە كە‬ ‫مرۆڤە‪.‬‬ ‫ئەم تیۆرەی داروین پێویستی بەوە هەبووە‬

‫مێرووەكانەوە هێلكەكانیان لەم شوێنەدا‬ ‫داناوەو پاشان بوونە كرمۆكە‪ ،‬ئەو هێلكانەش‬ ‫كە دانراون ئەوەندە ووردن كە بەچاو نابینرێن‬ ‫وە ئەگەر ئەو گۆشت‌و ماددانە لە شوێنێكی‬ ‫پاكدا هەڵبگیرێن‪ ،‬هەرگیز ماددەی زیندوویان‬ ‫لەسەر دروست نابێت‪ .‬بەمەش ئەم تیۆرە‬ ‫كاریگەری نەماو لەكاركەوت‪.‬‬ ‫لەوكاتەدا كە داروی��ن تیۆرەكەی خۆی‬ ‫دان��ا‪ ،‬فیكرەی لە خ��ۆوە زۆر ب�ڵاوب��وو‪ ،‬بە‬ ‫كورتی دەتوانین ئەو فیكرەیەی كە ئەو كاتە‬ ‫باڵوبوو هەر ئەوەیان بەرای زانست دەزانی‪،‬‬ ‫زان��ای بایۆلۆجی فەڕەنسی لویس باستێر‬ ‫چەند ساڵێك دوای ئەوەی كە داروین كتێبی‬ ‫بنچینەی جۆرەكانی دانابوو‪ ،‬توانی ئەم تیۆرە‬ ‫بەشێوەیەكی زانستی رەت بكاتەوەو بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش چەند تاقیكردنەوەیەكی زانستی‬ ‫ئەنجامداو لە پاشاندا سەلماندی كە خانەی‬

‫زیندوو لە زیندووەوە نەبێت دروست نابێت وە‬ ‫هۆكاری بۆگەن بوونی گۆشتیش دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ بوونی بەكتریا‌و ئەگەر لە شوێنێكی پاك‌و‬ ‫دوور لە ه��ەوای پیس هەڵبگیرێت هەرگیز‬ ‫خراپ نابێت‪.‬‬ ‫ل��ەس��ەرەت��ای س���ەدەی (‪)20‬دا زان��ای‬ ‫بەناوبانگ (الكسندر ئوبرن) یەكەم كەس‬ ‫بوو كە ویستی بەشێوەیەكی ئەزموونگەری‬ ‫باس لە بنچینەی دروست بوونی ژیان بكات‪،‬‬ ‫مەبەستیشی ئەوە بوو بەشێوەیەكی زانستی‬ ‫باسی دروست بوونی یەكەم خانەی زیندەوەر‬ ‫بكات‪ ،‬كە بەپێی بۆچوونی داروی��ن هەموو‬ ‫زیندەوەران لەوەوە پەرەیان سەندووە‪ ،‬ئەم‬ ‫زانایە دەیوست چەند تیۆرێكی نوێ‌ بخاتە روو‬ ‫كە باس لە ئەگەری دروست بوونی ژیان دەكات‬ ‫لە خانەیەكی سەرەتاییەوە كە لە ماددەی بێ‌‬ ‫گیانەوە سەری هەڵداوە بەهۆی رێكەوتنەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم هەموو هەوڵەكانی شكستیان خواردوو‬ ‫سەرەنجام دانی بەو راستییەداناو وتی‪« :‬زۆر‬ ‫بەداخەوە‪ ،‬بەڕاستی باسكردن لە دروستبوونی‬ ‫یەكەم خانەی زی��ن��دوو یەكێكە لە خاڵە‬ ‫تاریكەكانی تیۆری پەرەسەندن»‪ .‬لە پاشاندا‬ ‫هەندێكی تر لە زانایانی پەرەسەندن هەستان‬ ‫بە فراوانكردنی رێگەی (ئوبرن) بۆ گەڕانیان‬ ‫بە شوێن راڤەكردنی دەركەوتنی ژیان‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەم مەبەستەش هەستان بە ئەنجامدانی‬ ‫كۆمەڵێك تاقیكردنەوە‪ ،‬وە بەناوبانگترین‬ ‫تاقیكردنەوەكیش لەم بوارەدا ئەوە بوو كە‬ ‫زانای كیمیاوی ئەمریكی (ستانلی میلەر)‬ ‫پێی هەستا لە ساڵی (‪)1953‬دا‪.‬‬ ‫میلەر هەستا بە تێپەڕكردنی تەزوویەكی‬

‫دەڵێت‪ :‬ئێمە كە ئێستا سەدەی بیستمان‬ ‫بەجێهێشت‌و چووینە سەدەی بیست‌و یەك‬ ‫بەهەمان شێوەی س��ەدەی راب��ردوو تووشی‬ ‫هەمان گرفت بووینەوە ئەویش ئەوەیە ئایا‬ ‫چۆن ژیان لەسەر زەوی دا دروست بووە؟!‬ ‫گەورەترین گرفتێك كە روب��ەڕوی تیۆری‬ ‫پەرەسەندن دەبێتەوە‪ ،‬ئەوەیە كە پێكهاتەی‬ ‫خانەی زیندوو زۆر ئاڵۆزە بە شێوەیەك كە زۆر‬ ‫دوورە لە رێگەی هۆكارێكی وەك رێكەوتەوە‬ ‫دروس��ت بوو بێت‪ .‬هەموو زیندەوەرێك لە‬ ‫خانەی زیندوو پێكدێت كە بچوكترە لە (‪)100‬‬ ‫بەشی یەك میلیمەتر‪ .‬وە هەندێك زیندەوەر‬ ‫هەیە كە ژیانی سەربەخۆی هەیەو تەنها‬ ‫لەیەك خانە پێكهاتووە‪ ،‬كە ئەویش بنەمایەكی‬ ‫ئاڵۆزی هەیەو ئەندامی تایبەتی جوڵەی‬ ‫هەیەو دەتوانێت بجوڵێت‌و هەموو زیندە‬ ‫چاالكیەكانیشی تیا روو دەدات كە پێویستە بۆ‬ ‫ژیان‪ ،‬لە سەردەمی داروین دا خانە بەشێوەیە‬ ‫نەزانرابوو‪ ،‬چونكە ئەو كاتە وردبین نەبوو‪،‬‬ ‫وە ئەگەر بووبێت زۆر سەرەتایی بووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەدوای دروست كردنی وردبینی ئەلكترۆنی بە‬ ‫تەواوی پەردە لەسەر نهێنییەكانی خانە الدراو‬ ‫هەموو ئەو بۆچوونانەشی رەتكردەوە كە ئەو‬ ‫هەموو ئەندزیاری‌و وردەك��اری‌و هاوسەنگیە‬ ‫بەرهەمی رێكەوتنێكی كوێری بێ‌ دەسەاڵت‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫لەپاش پێشكەوتنی زانستی كیمیای ژیان‌و‬ ‫دۆزینەوەی گەردەكانی (‪ )DNA‬كە لە‬ ‫ناوكی خانەدایە دەركەوت كە پێكهاتنێكی زۆر‬ ‫ئاڵۆز‌و سەرسوڕهێنەرە‪ ،‬هەردوو زانای ناودار‬ ‫(جیمس واتسون‌و كریك) لە ساڵی (‪)1995‬‬

‫بەپێی تیۆرەكەی داروین‬ ‫زیندەوەران سەرچاوەیان یەكەو‬ ‫لەیەك جۆری زیندەوەرەوە پەرەیان‬ ‫سەندووە‪ ،‬لە پاشاندا جۆراوجۆر‬ ‫بوون‪ ،‬لە ئەنجامی گۆڕانی‬ ‫بەردەوام لە زەمەنێكی دوور‌و‬ ‫درێژدا‬ ‫كارەبایی بەناو تێكەڵەیەك لەو غازانەی‬ ‫كە خۆی وای دانابوو لە سەرەتای دروست‬ ‫بوونی ژیاندا هەبوون‪ ،‬لەم تاقیكردنەوەیەدا‬ ‫توانی چەند ماددەیەكی ئەندامی ساكاری‬ ‫دەست بكەوێت‪ ،‬بەاڵم ژیان دروست نەبوو‪،‬‬ ‫پاش ئەوەی كە نەیتوانی بگاتە هیچ‪ ،‬وتی‬ ‫كە ئەو تێكەڵە غازەی كە من بەكارم هێناون‬ ‫ج��ی��اوازب��وون ل��ەو غ��ازان��ەی كە ل��ەو كاتەدا‬ ‫هەبوون‪ .‬لەپاشاندا میللر دانی نا بەوەدا كە‬ ‫تاقیكردنەوەكەی هیچی بەدەست نەهێناوە‪.‬‬ ‫هەموو تاقیكردنەوەكانی زانایان كە لە‬ ‫سەدەی بیستدا پێی هەستان لەسەرئەوەی كە‬ ‫ئایا یەكەم خانەی زیندوو چۆن دروست بوو‬ ‫شكستیان خوارد‪ ،‬زانای كیمیاوی زەوی ناسی‬ ‫پرۆفیسۆر (جفری بادا) دانی بەم راستیەدا‬ ‫ناو لە وتارێكی دا‪ ،‬كە لە بەناوبانگترین‬ ‫گۆڤاری زەوی ناسی دا ب�ڵاوی كردۆتەوە‬

‫دا گەردی (‪)DNA‬ی��ان دۆزی��ەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دۆزینەوەی بەشێكی زۆر لە نهێنیەكانی ژیان‬ ‫بوو‪ .‬زانای بەناوبانگ (فرنسیس كرك) كە‬ ‫خەاڵتی نۆبڵی وەرگرتووە دەڵێت‪( :‬بنەما‬ ‫پێكهاتووە ئاڵۆزەكەی (‪ )NA‬ناكرێت لە‬ ‫رێگەی رێكەوتەوە دروست بووبێت)‪ .‬هەرچەندە‬ ‫ئەم زانایە دانی بەم راستیەدا ناوە‪ ،‬خۆیشی‬ ‫یەكێكە لە الیەنگرانی بیردۆزی پەرەسەندە‬ ‫گەردی (‪ )DNA‬گەردێكی گەورەو ئاڵۆزە‬ ‫كە لە ناوكی هەموو خانەیەكدا هەیە‪ ،‬كە‬ ‫هەڵگری هەموو سیفەتە بۆماوەییەكانە لە‬ ‫لەشی زیندەوەردا ئەویش بەشێوەی (شفرە)‬ ‫ی بۆماوەیی كە بەشێوەی لولپێچە‪ ،‬ئەو‬ ‫زانیاریانەش هەموو سیفەتە ج��ەوه��ەری‌و‬ ‫رواڵەتیەكان دیاری دەك��ەن‪ .‬ئەو زانیاریەی‬ ‫تیایەتی زۆرترە لە گەورەترین كتێبی چاپكراو‬ ‫لە جیهاندا‪ .‬گەردەكانی (‪ )DNA‬هەڵگری‬

‫ناوبانگی كتێبەکەی داروین لەبەر گرنگیی ناوەڕۆكە زانستییەكەی نەبوو بەڵكو ئەو‬ ‫رووە ئایدۆلۆجیەی بوو كە لە تیۆری پەرەسەندندا هەبوو‪ ،‬چونكە تیۆری پەرەسەندنی‬ ‫داروین پشتیوانییەكی زۆر گەورە بوو بۆ فەلسەفەی بێ‌‌باوەڕی‪ ،‬كە دەیانویست خوا لە‬ ‫عەقڵی مرۆڤدا نەهێڵن‬

‫هەموو سیفەتێكی زیندەوەرەكەن وە رەنگی‬ ‫و چاو پێكهاتنی هەموو ئەندامەكانی ناوەوە‬ ‫و فرمانی هەموو ئەندامەكان لە خانەكاندا‬ ‫كە بەشێوەیەكی بەرنامەیی داڕێ��ژراوە و لە‬ ‫چینەكاندا هەڵگیراوە‪.‬‬ ‫شریتی (‪ )DNA‬پێك‌دێت لە ریزبوونی‬ ‫چ���وار تفتی نایترۆجینی ك��ە ئەوانیش‬ ‫(ئەدەنین‌و گوانین‌و سایتۆسین‌و سایمین)‬ ‫ە‪ .‬كە تیایدا هەموو زانیاریەكان هەڵگیراون‪.‬‬ ‫ئەگەر زانیاریەكانی ناو گەردێكی (‪)DNA‬‬ ‫بنوسینەوەو بیخەینە س��ەر پ���ەڕە‪ ،‬ئ��ەوا‬ ‫پێویستمان بە نزیكی یەك ملیۆن پەڕە دەبێت‪.‬‬ ‫كە ئەمیش زیاترە لە پەڕە نووسراوەكانی‬ ‫(دائرە المعارف) ئەنیسكلۆپیدیای بەریتانی‪،‬‬ ‫وە هەموو ئەم زانیاریانە لە ناوكی خانەدا‬ ‫بەشێوەی ش��اراوە ه��ەن كە بچووكترە لە‬ ‫یەك بەش لە (‪ )100‬بەشی میللیمەترێك‪.‬‬ ‫وە پێوانەكراوە كە پڕ كەوچكە چایەك لە‬ ‫(‪ )DNA‬دەتوانێت هەموو ئەو زانیاریانە‬ ‫لەخۆ بگرێت كە لەناو هەموو ئەو كتێبانەدا‬ ‫هەیە كە هەتا ئێستاش لە جیهاندا بە چاپ‬ ‫گ��ەی��ەن��راون‪ .‬وە ئ��ەم هەموو زانیاریانەش‬ ‫بەشێوەیەكی ئەندازەیی‌و هاوسەنگ‌و سەرنج‬ ‫راكێش ریز كراون‪ ،‬كە بە بچوكترین پێوەری‬ ‫عەقڵی ناكرێت ئەمە بە رێكەوت دروست‬ ‫بووبێت‪ ،‬وە هەموو بەڵگەن لەسەر ئەوەی كە‬ ‫زیندەوەران شوێنكاری دەستی پەروەردگارن‪..‬‬ ‫وە ئەوەی روون‌و ئاشكرایە كە پرۆتینەكان‌و‬ ‫گەردەكان (‪ )DNA‬هەموویان كە ئەوپەڕی‬ ‫نیشانەی رێكی‌و تەواوی‌و ئەندازەیین‪ ،‬بەڵگەن‬ ‫لەسەر خوایەكی دان��او زان��او كاربەجێ‌ كە‬ ‫خاوەنی زانستێكی بێ‌ سنوور‌و رەهایە‪.‬‬ ‫م��رۆڤ ل��ەه��ەر ب��وون��ەوەرێ��ك��ی سەرگۆی‬ ‫زەوی ورد بێتەوە‪ ،‬شوێنكارو گ��ەورەی��ی‬ ‫دروستكەرەكەی بۆ دەردەكەوێت لە سروشتدا‪،‬‬ ‫هەموو زیندەوەرەكانی سەر گۆی زەوی كە‬ ‫ملیۆنان ج��ۆرن‪ ،‬نموونەیەكن لە شوێنكارە‬ ‫جوان‌و رەنگینەكانی خوای گەورە كە نموونەی‬ ‫هونەری جوانكارین لە سروشتدا‪ .‬هەموویان‬ ‫بانگمان دەكەن بۆ خستنەگەڕی عەقڵ‌و خوای‬ ‫گەورەمان پێ‌ دەناسێنن‪ .‬كە خوای هەموو‬ ‫زی��ن��دەوەران‌و ئاسمانەكان‌و زەوییە‪ ،‬هەموو‬ ‫زی��ن��دەوەران ب���ەردەوام ی��ادی خ��وا دەك��ەن‪،‬‬ ‫سەرپێچی فەرمانەكانی ناكەن‪ ،‬تەنها مرۆڤی‬ ‫س��ەرك��ەش‌و یاخی نەبێت‪ ،‬كاتێك دڵ��ی لە‬ ‫نوری خوا دوور دەكەوێتەوە‪ ،‬ئیتر عەقڵیشی‬ ‫لەكار دەكەوێت بۆ بینینی گەورەیی‌و بەرزی‌و‬ ‫جوانكاریەكی خوا‪.‬‬ ‫خانەی زیندوو لە كۆمەڵێك ئەندامۆچكەی‬ ‫زیندوو پێك دێت كە هاوكاری‌و تەباییەكی زۆری‬ ‫هەیە لە نێوانیاندا‌و هەریەكەیان ئەركی خۆی‬ ‫بەباشی جێبەجێ‌ دەكات‪ ،‬ئەندامۆچكەیەكی‬ ‫وزە‌و زیندە چاالكیەكانی خانەی پێ‌ جێبەجێ‌‬ ‫دەكرێت لەهەمانكاتدا سیستمی گواستنەوەی‬ ‫چاالكی هەیە كە لە رێگەی پەردەی خانەوە‬ ‫دەست دەگرێت بەسەر هاتووچۆكردنی ماددە‬ ‫جیاوازەكانداو هەتا كاتی هاوسەنگ بوون‬ ‫ماددەكان فڕێ‌ دەداتە دەرەوە یان وەریان‬ ‫دەگرێت‪.‬‬ ‫وە بۆئەوەی ژیانی خانەی زیندوو بەردەوام‬ ‫بێت پێویستە ئەم ئەندامۆچكانە بە ویندوویی‬ ‫بمێننەوە‪ ،‬وە هەریەكەیان بەپێی پرۆگرامێكی‬ ‫تایبەتی ك��اردەك��ەن كە لە رێگەی ناوكی‬ ‫خانەوە فرمانەكانیان رێك دەخرێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەهۆی ئەو زانیاریانەی كە لە كرۆمۆسۆمی‬ ‫ناو ناوكی خانەدا هەیە‪ ،‬یان لە ناوكە ماددەی‬ ‫تاك خانەكاندا بەدی دەكرێت‪ ،‬كە ئەمەش‬ ‫هەرگیز نابێت لە رێگەی رێكەوتەوە پەیدا‬ ‫بووبن‌و كارەكان بە ئەنجام بگەیەنن‪.‬‬ ‫هەر وەك دكتۆر ئەلكسیس كاریل باسی‬ ‫دەكات‪ ،‬مرۆڤ هەتا ئێستا زانیاری زۆر كەمە‬ ‫لەسەر زیندەوەران‌و ئەندامەكانی مرۆڤ‪ .‬وە‬ ‫هەتا ئێستاش زۆر ئەندامۆچكە هەیە‪ ،‬كە‬ ‫نازانرێت فرمانەكانیان چییە‪ ،‬وە هەریەكە‬ ‫لەو ئەندامۆچكانە لەكار بكەون‪ ،‬هەتا ئێستا‬ ‫زانست بەو پێشكەوتنەی كە هەیەتی ناتوانێت‬ ‫رۆڵ ببینێت لە چاككردنەوەیدا‪ .‬زانایەكی‬ ‫بەناوبانگی ئینگلیزی لەبواری بیركاری‌و‬ ‫گەردوون ناسی دەڵێت‪ :‬بڕواكردن بە دروست‬ ‫بوونی خانەیەك لە رێگەی رێكەوتەوە وەك‬ ‫ئ��ەوە وای��ە كە بڵێین فڕۆكەیەكی بۆینگی‬ ‫(‪ )747‬لە خۆوە دروست بووە‪ ،‬لە ئەنجامی‬ ‫هەڵكردنی بایەك بۆسەر دوكانێكی وردەواڵە‪.‬‬ ‫*سەرپەرشتیاری پەروەردەیی (زانست)‬

‫ذمارة (‪ )193‬دوشةممة ‪2014/٣/31‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫یــــازدە فـــراگمێنت‬

‫‪6‬‬

‫دژ بە ناشرینكردنی فەلسەفە لە زانكۆكانی كوردستاندا‬

‫پێشڕەو محەمەد‬ ‫‪I‬‬ ‫س��ەرەت��ا دەب��ێ��ت بڵێم‪ ،‬م��ن كەسێكی‬ ‫شكستخواردووی ب��واری ئەكادیمیام‪ ،‬یان‬ ‫روونتر‪ :‬جگە لە كەسێك ماوەیەك وەك‬ ‫كارمەندێك لە زانكۆ كارم ك��ردووە‪ ،‬و بەم‬ ‫هۆیەشەوە نزیك بووم لە بەشی فەلسەفەی‬ ‫زان��ك��ۆی راپ��ەڕی��ن لە رانیە ‪ -‬ئەویش بۆ‬ ‫م��اوەی��ەك‪ ،‬لەبەر ئ��ەوە هیچ خوێندنێكی‬ ‫ئەكادیمیم نەبووە و لەوانەش نییە بمبێت‬ ‫ بۆیە خەریكبوونم بە فەلسەفە‪ ،‬جۆش‬‫و خرۆشێكی گەنجانەبووە و هەیە‪ ،‬و لەم‬ ‫ئەزموونەیشەوە‪ ،‬دەمەوێت دژ بە كۆنەپارێزی‬ ‫و ب��ە كۆنزەرڤاتیڤكردنی فەلسەفە یان‬ ‫ناشرینكردنی فەلسەفە بدوێم لە بەشەكانی‬ ‫فەلسەفەی زانكۆكانی كوردستاندا‪.‬‬ ‫‪II‬‬ ‫بیركردنەوە پێویستی بە خێرایی هەیە‪،‬‬ ‫واتا پێویست بەوە ناكات‪ ،‬هەنگاو بەهەنگاو‬ ‫و ل��ە كەشی ئ���ارام و س��ەر دەری���ا و ناو‬ ‫ژووری ڤێالكان‪ ،‬یاخود هۆڵە رازاوەكانی‬ ‫زانكۆ‪ ،‬خەریكی بیركردنەوە بین‪ ،‬هەموو‬ ‫بیركردنەوەیەك لە كەشی ئارام و هێواش و‬ ‫لەسەرخۆدا‪ ،‬بیركردنەوەیەكی ئایدیۆلۆژییە‬ ‫و ئیشی سەركەوتوو و داگیركەرانە‪ ،‬ئەوە‬ ‫تەنها داگیركەرانن حەز بە كەشی ئارام و‬ ‫لەبار دەكەن بۆ بیركردنەوە‪ ،‬بەو مانایەش‬ ‫هەموو ئەكتێكی سیاسیی لە بیركردنەوە‬ ‫دەستێننەوە‪ ،‬بە مانایەك بە مەبەستەوە‬ ‫رەوایەتی بەم جۆرە بیركردنەوەیە دەدەن‪،‬‬ ‫وات��ا هەمیشە وەك ئەو دەزگ��ا گەورانەى‬ ‫ئایدیۆلۆژیا ئیش دەك���ەن‪ ،‬كە خەریكی‬ ‫مەشغوڵكردنی ئینسانن لە رۆژدا و دەیانەبەنە‬ ‫نێو دەزگ��ا وەبەرهێن و مەسرەفكەرەكانی‬ ‫ژیانی رۆژان��ە و شەوانیش بۆ پشوودان و‬ ‫بیركردنەوە – بێگومان بیركردنەوە لە‬ ‫چوونەوە ناو هەمان دەزگا لە رۆژی دواتردا‬ ‫– تەرخان دەكەن‪ .‬‬ ‫‪III‬‬ ‫بیركردنەوە ‪ -‬ی��ان فەلسەفە بە مانا‬ ‫گشتییەكەی وەك هەڵگری سیاسەت‪ ،‬هونەر‪،‬‬ ‫زانست و عەشق ‪ -‬رووداو دەخوڵقێنێت‪،‬‬ ‫لە بنەڕەتدا ئیشی بیركردنەوە دروستكردن‬ ‫و خەڵقكردنی رووداوە‪ ،‬بۆیە دەێڵێمەوە‪:‬‬ ‫بیركردنەوە پێویستی بە عەجەلەكردن‬ ‫هەیە تاوەكو رووداو بخوڵقێنێت‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫بەشی فەلسەفەی زانكۆكانی كوردستان‪،‬‬ ‫ئەوەی بیری لێناكرێتەوە‪ ،‬بیركردنەوەیە‪،‬‬ ‫نەبوونی بیركردنەوە؛ كەواتە خەڵقنەكردنی‬ ‫رووداو‪ :‬ئەمەش واتا ئیشی فەلسەفە بریتی‬ ‫دەبێت لە چەنەبازی و وردەڕەخنەى ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬خۆگونجاندن لەگەڵ دراوسێ و‬ ‫دەوروبەر‪ ،‬چۆنییەتی هاوڕێگرتن‪ ،‬پارادایمی‬ ‫بیركردنەوەى ئەوانیش كەسایەتی دیل‬ ‫كارنگییە (هەڵبەت هەموو فیگورەكانی‬ ‫وەك ئ��ۆش��ۆ‪ ،‬ب��رای��ان ت��رەی��س��ی‪ ،‬كریشنا‬ ‫مۆرتی‪ ،‬بگوان راجنیش‪ ،‬ئیبراهیم فەقێ‪،‬‬ ‫ئەنتۆنی رابێنز و هتد)‪ .‬مامۆستا هەیە بە‬ ‫جدی باسی چەنەبازی دەكات‪ ،‬ئەویش تەنها‬ ‫لە پێناوی ش��اردن��ەوەى چەنەبازی خۆى‪.‬‬ ‫ئەگەرنا‪ ،‬رەخنە بە هەموو شێوەیەك دەبێت‬ ‫بهێنرێتە دەرەوە‪ ،‬بهێنرێتە دەرەوەى هۆڵە‬ ‫رازاوەكانی زانكۆ‪ ،‬ببێتە ئەكتێكی گروپی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی و بەناو سیاسەتدا بچێت‪ ،‬كەچی‬

‫لێرە بە پێچەوانەوە‪ ،‬مامۆستاكان هەمیشە‬ ‫جەخت لەسەر ناسیاسییبوون و هاوكات‬ ‫بێالیەنی دەكەنەوە‪ ،‬هەموو بێالیەنییەكیش‬ ‫ئایدیۆلۆژیانەیە‪ ،‬بۆچی؟ چونكە هەمیشە‬ ‫بێالیەنی خەریكی دروستكردنی شوناسێكی‬ ‫تاكەكەسییە‪ ،‬و بەنێو بێالیەنیدا دەچێت و‬ ‫ئەمەش فۆرمی ئەبەدی ئایدیۆلۆژیا زاڵەكانە‪.‬‬ ‫وێنایەك – بیركردنەوەیەكی پاسیڤ –ی‬ ‫ئایدیالیستییانە و سەرتاسەر وەهمئامێز‪ .‬ئەم‬ ‫بێالیەنییەش كە الی مامۆستاكان ئامادەیی‬ ‫هەیە – بێگومان مەبەست لە بێالیەنی بە‬ ‫مانا باوەكەى نییە كە زاڵ و سەروەر بووە‬ ‫– پێمان دەڵێن لە ئێستادا بژین و چۆن‬ ‫بەسەرخۆتاندا زاڵ دەبن‪ .‬ئایدیای بێالیەنی‬ ‫بریتییە لەوەى چۆن بچینەوە ناو خۆمان و‬ ‫فەردانییەتێكی بێ ئەكت و پاسیڤ دروست‬ ‫بكەین‪ .‬ئۆشۆئاسا خەریكی تەقەشوف و‬ ‫زوهدانییەت بین‪ ،‬لێرەشدا ئیشكردنی ئەبەدی‬ ‫سیستەم دەبینین‪.‬‬ ‫‪IV‬‬ ‫ئێستا ئ��ەو بانگەشەیەى بەشەكانی‬ ‫فەلسەفە كە دەڵێن «فەلسەفە كەوتۆتە سەر‬ ‫راستەڕێگاى خۆى و شوێنێكی (‪– )place‬‬ ‫بێگومان ئەوان ناتوانن باس لە داگیركردنی‬ ‫ف���ەزا ب��ك��ەن‪ ،‬چ��ون��ك��ە وەك ب��ە ق��ەول��ی‬ ‫دەیڤد هارڤەى‪ ،‬هەر داگیركردنێكی فەزا‬ ‫(‪ ،)space‬ئیشی گروپی و بیركردنەوەى‬ ‫رادیكاڵە – نوێی بۆخۆى داگیركردووە»‬ ‫جگە لە وەهم و بانگەشەیەكی درۆزنانە‪،‬‬ ‫شتێكی دی نییە و نابێت‪ ،‬كەواتە دەكرێت‬ ‫بڵێین بەشەكانی فەلسەفە بە هیچ جۆرێك‬ ‫ن��ەی��ان��ت��وان��ی��وە ف���ەزا ب��ۆ ب��ی��رك��ردن��ەوە و‬ ‫دەروازەیەكی تازە بۆ فەلسەفاندن بكەنەوە‪،‬‬ ‫چونكە هەر لە بنەڕەتەوە میكانیزمەكانی‬ ‫ئیشكردن و وانەگوتنەوە لەزانكۆكان بە‬ ‫گشتی و بەشەكانی فەلسەفەی زانكۆكانی‬ ‫كوردستان بەتایبەتی‪ ،‬جگە لە داگیركردن و‬ ‫پڕكردنەوەى زهنییەتی خوێندكار و ئایدیای‬ ‫بۆبازاڕبردن‪ ،‬شتێكی دیكە نەبووە‪ .‬زانكۆی‬ ‫راستەقینە لێرە هەمان ئەو زانكۆیەیە‪ ،‬كە‬ ‫بتوانێت زۆرترین شەهادە ببەخشێتەوە بۆ‬ ‫گەیشتن بە دەزگاى حكومی و دەستكەوتنی‬ ‫كار لە بازاڕدا‪ ،‬مادامیش لێرە فەلسەفە ئەم‬ ‫رۆڵەیشی نەگێڕاوە و تەنانەت لە هەردوو‬ ‫ئاستەكەدا شكستی هێناوە‪ ،‬دروستكردنی‬ ‫نەریتی بیركردنەوە و بۆ بازاڕبردن‪ ،‬هێندەى‬ ‫دی فەلسەفەى لەبەرچاوی خەڵك خستووە‪.‬‬ ‫‪V‬‬ ‫بە قەولی ئالن بەدیۆ‪ :‬دامەزراوەی (بەشی)‬ ‫فەلسەفە پاسەوانی فەلسەفە نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پارێزەری بوونی مێژوویی فەلسەفەیە و كەواتە‬ ‫پاسەوانی فەلسەفەكانە و نەك فەلسەفەیەكی‬ ‫تاقانە (فەلسەفەیەكی رادی��ك��اڵ)‪ ،‬زۆری‬ ‫پێكداچوونی فەلسەفەكانە تەنها لە ئاستی‬ ‫بەرهەڵستی زمان و بە گشتیش لە بەرانبەر‬ ‫بە ساتەكاندا‪ .‬ئەمەش دەمانگەڕێنێتەوە‬ ‫بۆ ئەو ریشە رادیكاڵەى فەلسەفە – وەك‬ ‫لە فراگمێنتی سێیەمدا نووسیومە – كە‬ ‫دەچ��ێ��ت��ە دەرەوەى ئ��ەو پۆلێنبەندییە‬ ‫بازاڕییەی بۆ فەلسەفە دەكرێت – هەموو‬ ‫پۆلێنبەندییەكیش ئیشكردنی ئایدیۆلۆژیامان‬ ‫بیردەخاتەوە – وەك فەلسەفەى مێژوو‪،‬‬ ‫فەلسەفەى سیاسەت‪ ،‬فەلسەفەى زمان‪،‬‬ ‫فەلسەفەى ئایین‪ ،‬فەلسەفەى هونەر و هتد‪،‬‬ ‫فەلسەفە لە بنەڕەتدا یەكێكە و پاسەوانی‬ ‫درزەكانە‪ ،‬كە ناهێڵێت دابخرێن‪ ،‬بیری ئینسان‬ ‫دەخاتەوە‪ ،‬كە بریندارە‪ ،‬ئەم بریندارییەشی‬ ‫دەكرێت ببێتە هۆى بیركردنەوە‪ ،‬بەاڵم هەموو‬ ‫ئەو ئایدیا باو و س��واوان��ەى بۆ فەلسەفە‬ ‫هەن‪ ،‬ئیشكردنیان لەسەر داخستنی درزەكان‬ ‫چڕبووەتەوە‪.‬‬ ‫‪VI‬‬ ‫ئیشی بیركردنەوە لە رۆژی رووناك‬ ‫دایە و دەبێت بێتە مەیدانی شار‪ ،‬واتا‬ ‫سەنتەری میترۆپۆلیس (گ��ەورەش��ار)‬ ‫‪ -‬بە مانا كالسیكییەكەی‪ :‬ئ��اگ��ۆرا ‪-‬‬

‫شوێنی بیركردنەوەیە‪ ،‬هەموو مەیدانێكی‬ ‫میترۆپۆلیسیش‪ ،‬ئەگەری دروستكردنی‬ ‫ه��اوب��ەش��ی (‪)the Common‬‬ ‫دەهێنێتە ئ����اراوە‪ ،‬ل��ێ��رەوە ئ��ەگ��ەری‬ ‫دروستبوونی ئەكتی گروپی و سیاسیی‬ ‫ل��ەئ��ارادا دەب��ێ��ت‪ .‬هێنانی فەلسەفە‬ ‫ی��ان ب��ی��رك��ردن��ەوە ب��ۆ م��ەی��دان��ی ش��ار‪،‬‬ ‫ب��ەم��ان��ای تەقدیسكردنی ئەفسانەى‬ ‫«سادەنووسین» و «بەعەوامكردن»ی‬ ‫بیركردنەوە نایەت‪ ،‬ئەو ئەفسانەیەى بە‬ ‫قەولی بێنیامین ریشەكەى بۆ جۆرێك‬ ‫لە رقئەستوری دەگەڕێتەوە‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫زانكۆكاندا‪ ،‬ئیشكردن لەسەر عەقڵی‬ ‫تاك‪ ،‬توێژینەوەی تاكەكەسی دەكرێت‪،‬‬ ‫بە مانایەك‪ ،‬ئەم تۆڕە بیرۆكراسییەی‬ ‫لەسەرۆكایەتی بەش و الی مامۆستاكان‬ ‫هەیە‪ ،‬لەسیاسەتخستنی سیاسەتە‪ ،‬ئیشی‬ ‫بیركردنەوەش‪ ،‬لە بنەڕەتدا سیاسییانەیە‪،‬‬ ‫ت��ەن��ه��ا رزگ���اری���ش ل��ەن��ێ��و سیاسەتدا‬ ‫بەدیدێت‪ .‬زانكۆ ئەم ئاواتە لەبیركردنەوە‬ ‫دەستێنێتەوە‪.‬‬

‫ئەكتی نواندنەوە دووردەكەوێتەوە؟»‪ .‬من‬ ‫پێموایە بەشەكانی فەلسەفە لە بنەڕەتەوە‬ ‫بەرهەمهێنانەوەى هەمان گوتاری پۆلیسە‪ ،‬كە‬ ‫خوێندكار بە ئاسانی چووەتە ژێربارییەوە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ئ��ەو پ��اش��م��اوەی��ەی دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫هەمان ئەو كەسانەن‪ ،‬كە لەئەكادیمیبوون‬ ‫رادەكەن‪ ،‬ناچنە ژێرباری شەهادەگراییەكی‬ ‫رووت‪ ،‬كە ئینسان دەخ��ات��ە ن��او وەهمی‬ ‫هەمووشتزانەوە (هەمووشتزانێكی نەزان)‪.‬‬ ‫هەموو بیركردنەوەیەك لە مەیدانی شار‪ ،‬لە‬ ‫ئاگۆرا‪ ،‬وەبیرهێنەرەوەى ئەو پنتەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫پاشماوە یان درزەیە‪ ،‬كە سیستەم دەستی‬ ‫پێیناگات‪ ،‬رادەكات و وەك سوژەیەكی خزی‬ ‫الكانی‪ ،‬ناگیرێت‪ .‬بیركردنەوەى راستەقینەش‬ ‫لە بنەڕەتدا‪ ،‬هەر ئەمەیە‪ ،‬نەك دانیشتن‬ ‫لەبەر سپلیت و هۆڵی ف��راوان و ق��اوە و‬ ‫گفتوگۆى رۆژان��ە دەرب��ارەى مۆدێلی قژ و‬ ‫جۆر و رەنگی سەیارە و بەرەوپێشچوونەكانی‬ ‫مۆبایلی گاالكسی‪ .‬لێرە‪ ،‬لە دەرەوەى بەشی‬ ‫فەلسەفە‪ ،‬هەمیشە بیرمان دەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫كە پەپووەسلێمانەى هێگل دەمی ئێواران‬

‫بەشەكانی فەلسەفە بە هیچ جۆرێك‬ ‫نەیانتوانیوە فەزا بۆ بیركردنەوە و‬ ‫دەروازەیەكی تازە بۆ فەلسەفاندن‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬چونكە هەر لە بنەڕەتەوە‬ ‫میكانیزمەكانی ئیشكردن و‬ ‫وانەگوتنەوە لەزانكۆكان بە گشتی‬ ‫و بەشەكانی فەلسەفەی زانكۆكانی‬ ‫كوردستان بەتایبەتی‪ ،‬جگە لە‬ ‫داگیركردن و پڕكردنەوەى زهنییەتی‬ ‫خوێندكار و ئایدیای بۆبازاڕبردن‪،‬‬ ‫شتێكی دیكە نەبووە‬ ‫‪VII‬‬ ‫ئایا ئەم قسەیەى دێریدا راست دەكەوێتەوە‬ ‫كاتێك دەڵ��ێ��ت‪« :‬هەرچەند ناچاركردن‬ ‫و پۆلیسی گوتار بەهێزبێت‪ ،‬لە كۆتاییدا‬ ‫پاشماوەیەك‪ ،‬ئیزافەیەك دەمێنێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ناچێتە ژێرباری ئەم ناچاركردنەوە و لە‬

‫دەداتە شەققەى باڵ‪ ،‬بەاڵم بەردەوام سەیری‬ ‫یادەوەرییەكانی رۆژ دەكات‪ .‬بیركردنەوەش‬ ‫هەمیشە ئ��ەو كاتانە دەستپێدەكات‪ ،‬كە‬ ‫لە دۆخ��ی بەسەرچووندا دێتە دەرەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم دەتوانێت لەساتی بەسەرچوونیشدا‪،‬‬ ‫لەنێو دڵی گێژاودا ریسك بكات‪ ،‬ریسك‬ ‫بكات بۆ بیركردنەوە‪ ،‬بیركردنەوەیەكی‬

‫رادیكاڵ‪ .‬زانكۆ ئەگەرەكانی ئەم ریسكە‬ ‫بۆ بیركردنەوە بە تەواوی وەردەگرێتەوە و‬ ‫پاسیڤی دەكات‪.‬‬ ‫‪VIII‬‬ ‫هەمیشە زانكۆ خەریكی دروستكردنی‬ ‫كادرێكە بۆ گوند‪ ،‬پاسەوانی كۆشك‪،‬‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی كەسایەتی ب��ارن��اب��اس‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ببێتە «یۆزێف كا»ش‪،‬‬ ‫دواتر لەنێو ئەم بیرۆكراسییەتە دڕندانەیەدا‬ ‫دەت��وێ��ن��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ش��ەك��ەت دەك��رێ��ت‪.‬‬ ‫دانیشتووانی گوند – خوێندكارانی زانكۆ‬ ‫– هەمیشە رێگرن لەبەردەم گەیشتنی‬ ‫«یۆزێف كا» بە كۆشك‪ ،‬یان ئاگامبێن‬ ‫گوتەنی‪ :‬رۆڵی ئەو فریشتانە دەگێڕن‪ ،‬كە‬ ‫ناهێڵن ئیماندار لە خوا نزیك بكەوێتەوە‪،‬‬ ‫بێگومانیش فریشە بریتی نییە لە میدیۆم‪،‬‬ ‫كە دەبێت هەبێت تا لە رێگایەوە بەشداری‬ ‫لە یونیڤێرسالیزمدا بكەین‪ ،‬بەڵكو هەر‬ ‫لە بنەڕەتەوە‪ ،‬ئیشكردنی فریشتەكان بۆ‬ ‫ئەوەیە خوا بشاردرێتەوە‪ .‬دروستكراوەكانی‬ ‫كۆشكیش‪ ،‬ب��ەڕێ��ز بارناباسیش!!! بۆ‬ ‫شاردنەوەى دەسەاڵتی كۆشكە‪ ،‬كەواتە‬ ‫دەبێت ئەو خوێندكارانەى بەهۆی وەهمی‬ ‫شەهادەگەراییەوە دەچنە ن��او دەزگ��اى‬ ‫بیرۆكراسییەوە بەباشی ئاگاداری ئەوە بن‪،‬‬ ‫كە بە قەولی ئاگامبێن‪ ،‬ئەوانن كێشەساز‪،‬‬ ‫نەك كەسی حاكم‪ ،‬ئەوانن رێگر لەبەردەم‬ ‫دەستڕاگەیشتن و لەمسكردنی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫بارناباس و دانیشتوانی گوند‪ ،‬هەموویان‬ ‫وەهمی گەیشتن بە كۆشك الی یۆزێف كا‬ ‫تێكدەشكێنن‪ ،‬وای لێدەكەن لە خەویشدا‬ ‫بیر لە گەیشتن بە كۆشك نەكاتەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت بە بینینی بچووكترین بەرپرسی‬ ‫كۆشك – كە ئەویش بە ئاسانی و بەبێ‬ ‫تێپەڕین بە سەدان واسیتەدا بگاتە كۆشك‬ ‫– رازی بێت‪ .‬ئەمەشە ئیشكردنی گوتاری‬ ‫زانكۆ‪.‬‬ ‫‪IX‬‬ ‫سەرباری ئەمە‪ ،‬هەموو دەستكەوتی‬ ‫بەشەكانی فەلسەفە لە زانكۆكاندا‪ ،‬تەنها‬ ‫ناشرینكردنی فەلسەفە بووە لەبەرچاوی‬ ‫خەڵك‪ ،‬سەختكردن و قورسكردنی شتێكی‬ ‫ئاسان‪ ،‬بەو مانایەش‪ ،‬ئیشی ئایدیۆلۆژیای‬ ‫دەس��ەاڵت��ە‪ ،‬مامۆستاكانیش لە رێگای‬ ‫داتاشینی وشە و دروستكردنی سینتاكسێكی‬ ‫تازەى زمان – هەموو وەهمی تازەگەریی و‬ ‫دووبارە نەبوونەوە پەیوەندییەكی نزیكی بە‬ ‫ئایدیای ژۆرنالیزمەوە هەیە‪ ،‬كە بەردەوام‬ ‫داواى هەواڵی ت��ازە و زم��ان و رووداوی‬ ‫ت���ازە! دەك���ات ‪ -‬دەی��ان��ەوێ��ت لەپشتی‬ ‫فۆرمی زمانەوە لە بەشی فەلسەفەدا‪،‬‬ ‫رادیكاڵیزم لە فكر بستێنەوە‪ .‬زمانی‬ ‫پەتی (بەو مانایە‪ ،‬كە دەبێـت خاوەن‬ ‫زمانێكی خۆمان بین) ئایدیای سەرەكی‬ ‫مامۆستاكانە‪ ،‬ئەویش بۆ ش��اردن��ەوەى‬ ‫نەبوونی ئایدیا‪ ،‬هەموو پەتیگەرییەكیش‬ ‫نەبوونی بیركردنەوە دەشارێتەوە‪ ،‬پەردە‬ ‫بەبەر بیرنەكردنەوەدا دەكات‪ ،‬زمان الی‬ ‫ئ��ەوان دەبێتە ئەو بەربەستە بۆ ئەوەى‬ ‫خوێندكار بە بیركردنەوە نەگات‪ ،‬كەواتە‬ ‫هەموو بیركردنەوەیەك لە رێگای زمانەوە‬ ‫الی ئ���ەوان بیركردنەوەیەكی رووت و‬ ‫ئەبستراكتە‪ ،‬بەاڵم لە بەرانبەردا هەموو‬ ‫بیركردنەوەیەكی دەرەئەكادیمی – ئاگۆرا‬ ‫– بیركردنەوەیەكی كۆنكرێتی و مەلموسە‪،‬‬ ‫هەموو بیركردنەوەیەكی كۆنكرێتیش‪،‬‬ ‫بیركردنەوەیەكی رادیكااڵنەیە‪.‬‬ ‫‪X‬‬ ‫ئ��اواب��وون��ی «م��ن��ی رادی���ك���اڵ»‪ :‬هەر‬ ‫ل��ە س���ەرەت���اوە ل��ە زان��ك��ۆ‪ ،‬خوێندكار‬ ‫لەسەر «ئێمە»‪« ،‬بەبۆچوونی ئێمە»‪،‬‬ ‫«بەودەرەنجامانە گەیشتین» ئامادە‬ ‫دەك��رێ��ت‪ ،‬ئ��ەم ران���اوی «ئێمە»یەش‪،‬‬ ‫هەرگیز بە مانای دروستكردنی ئەكتی‬ ‫گروپی نایەت‪ ،‬هێندەى مانای تواندنەوەى‬ ‫س���وژەى ئینسانە لەنێو دەزگ��ای��ەك��ی‬

‫دەوڵ��ەت��دا‪ ،‬ئاسیمیلەكردنی خوێندكارە‬ ‫بۆ بەرژەوەندییەكانی گوتاری زاڵ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەموو دەركەوتنێكی ران���اوی «م��ن»‪،‬‬ ‫ ل��ێ��رەی��ش ه���ەر منێكی ب��ی��رك��ەرەوە‬‫رادیكااڵنەیە – وەاڵم��ی ئەم ئایدیایەى‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬گوتاری ئەكادیمیا‪ ،‬دەداتەوە‪،‬‬ ‫ئەم «من»ـەش‪ ،‬بریتی نییە لە «من»ی‬ ‫بااڵ‪ ،‬بەڵكو «من»ێكە بەناو سیاسەتدا‬ ‫چووە‪ ،‬پەیوەندی بە ئەكتی گروپییەوە‬ ‫دەك��ات‪ ،‬بەناو س��وژەى دەستەجەمعیدا‬ ‫دەچێت‪ ،‬ئەو سوژەیەى دوای رووداو لەدایك‬ ‫دەبێت‪ ،‬كاتێك «منی رادیكاڵ»یش بە‬ ‫رووداوەوە دەبەسترێتەوە‪ ،‬ئەوسا «من»ی‬ ‫فیزیكی دەسڕدرێتەوە‪ ،‬ئینجا «من»ێكی‬ ‫دەستەجەمعی‪ ،‬س��وژەی��ەك��ی رادی��ك��اڵ‬ ‫دروست دەبێت‪ .‬كەچی بە پێچەوانەوە‪،‬‬ ‫لە زانكۆدا هەمیشە ئەم ئایدیایە‪ ،‬ئەم‬ ‫بیركردنەوەیە غایبە‪ ،‬ئەم قسەیەش ناچێتە‬ ‫ب��ەرەى ستایشكردنی ئ��ام��ادەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئامادەیەكە‪ ،‬كەرووداوخوڵقێنە و دژ بە‬ ‫بزركردنی كەرەسەتەكان دەجەنگێت و‬ ‫داوای رزگاركردنیان دەكات‪.‬‬ ‫‪XI‬‬ ‫فراگمێنتێكی خۆمانە و مەلموس‪:‬‬ ‫زۆرب����ەی ئ��ەو م��ام��ۆس��ت��ای��ان��ەی م��ن لە‬ ‫بەشەكانی فەلسەفە ناسیومن‪ ،‬مامۆستای‬ ‫شەریعەی ئیسالمین‪ ،‬چەند كەسێكیشیان‬ ‫لە نزیكەوە دەناسم؛ مامۆستا دەناسم‪،‬‬ ‫دكتۆرای لە فەرمودە و حەدیس و غەزالی‬ ‫هێناوە‪ ،‬وانەی فەلسەفەی هێگل و نیتشەی‬ ‫دەگوتەوە‪ .‬نموونەی ئەم مامۆستایەش‬ ‫زۆرن‪ ،‬كەسیش ناتوانێت نكوڵی بكات‪.‬‬ ‫بەشی فەلسەفە‪ ،‬وەك ل��ەس��ەرەوەش‬ ‫ئاماژەم پێداوە‪ ،‬لە دوو رووەوە نەیتوانیوە‬ ‫رۆڵ بگێڕێت‪ :‬یەكەم‪ ،‬نەبوونی بیركردنەوە‪،‬‬ ‫دروس���ت ن��ەب��وون��ی ن��ەری��ت��ی گ��روپ��ی و‬ ‫ئەكتی سیاسیی‪ ،‬نەبوونی بیركردنەوەى‬ ‫كۆنكرێتی‪ ،‬لەم دۆخەشدا كەسێك ناتوانێت‬ ‫باس لە بیركردنەوە بكات‪ ،‬بەڵكو تەنها‬ ‫لە هەوادا دەخولێتەوە‪ ،‬ماركس گوتەنی‪،‬‬ ‫هەموو شتێكی رەق و بەستوو‪ ،‬دەبێتە‬ ‫دوكەڵ و بەهەوادا دەچێت‪ ،‬بۆیە زوو ئەم‬ ‫وەهمە بەستووە بوو بە دوكەڵ‪ ،‬وەهمی‬ ‫ئەوەى دەچینە بەشی فەلسەفە و دەبینە‬ ‫بیركەرەوە‪ .‬دووەم‪ ،‬ناشرینكردنی فەلسەفە‬ ‫و بێ توانایی لە بردن بۆ بازاڕ و دامەزراندن‪،‬‬ ‫وایكردووە فەلسەفە لەم دیوەشیدا‪ ،‬ناشرین‬ ‫ببێت‪ ،‬كاتێكیش س��ەرۆك��ی زانكۆیەك‬ ‫داوا دەكات بەشی فەلسەفە دابخرێت و‬ ‫كوردستان پێویستی بە فەلسەفە نییە‪،‬‬ ‫ل��ە زۆرب���ەى ئاستەكاندا پێشوازی لە‬ ‫بۆچوونەكەى دەكرێت‪ ،‬تەنانەت زۆرێك لەو‬ ‫خوێندكارانەى زانكۆش لە بەشی فەلسەفە‪،‬‬ ‫ك��ە م��ن ناسیومن‪ ،‬ئ��ەم ب��ڕی��ارەی��ان بە‬ ‫كارێكی دروست زانیوە‪ ،‬نەك بەو مانایەی‬ ‫ئ��ەو خوێندكارانە خۆیان ل��ەم نەبوونی‬ ‫بیركردنەوەیە و كۆنەپارێزی فەلسەفەیە‬ ‫ئاگادار بن‪ ،‬بەڵكو ئەو خوێندكارانەیش‬ ‫خۆیان دەكەونە نێو خاڵی دووەم��ی ئەم‬ ‫نووسینەوە‪ ،‬واتا بەرهەمی گوتاری زاڵی‬ ‫بەشی فەلسەفەن‪ :‬گوتارێك دەمانبات بۆ‬ ‫بازاڕ‪ ،‬بەاڵم دواى دەرچوون‪ ،‬تەنها لەناو‬ ‫وەهمی شەهادەگەراییدا خول دەخۆن و‬ ‫بە هەموو بیركردنەوەیەكی دەرەزانكۆییش‬ ‫دەڵێن بیركردنەوەیەكی بێ شەهادە‪ ،‬ئاخر‬ ‫زۆر بە سادەیی‪ :‬بیركردنەوە پێویستی بە‬ ‫شەهادەى فەلسەفە هەیە؟‬ ‫ئەم ئیشە بۆ تێگەیشتن لە گوتاری زاڵی‬ ‫ئەكادیمیا وەك سیاسەت و بەڕێوەبردن زۆر‬ ‫گرنگە بۆی بگەڕێنەوە‪:‬‬ ‫آكادیمی‪ :‬سیاست یا مدیریت‪ ،‬مجلە‬ ‫سایت تز ‪ ،11‬شهریور ‪http:// ،1392‬‬ ‫‪/com.www.thesis11‬‬ ‫هەروەها بڕوانە‪:‬‬ ‫امید مهرگان‪ :‬تفكر اضطراری‪ ،‬نشر‬ ‫گام نو‪ ،‬تهران‪.1388 ،‬‬

‫ذمارة (‪ )193‬دوشةممة ‪2014/٣/31‬‬

‫«‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫»‬ ‫چ‬ ‫ی‬ ‫ە؟‬ ‫سالڤۆی ژیژەك‬ ‫و‪ :‬وەلید عومەر‬ ‫ن��وك��ت��ەی��ەك��ی ك���ۆن���ی پ��ۆڵ��ەن��دی��ی‬ ‫دژەكۆمۆنیستیی هەیە كە دەڵێت«سۆسیالیزم‬ ‫تێكەڵە و تێهەڵكێشێكە ل��ە بااڵترین‬ ‫دەسكەوتی هەموو سەردەمە مێژووییەكانی‬ ‫ڕاب����ردوو‪ .‬ل��ە كۆمەڵگای خێڵەكییەوە‬ ‫دڕندەیی وەرگرتووە‪ ،‬لە سەردەمی دێرینەوە‬ ‫كۆیالیەتی ب����ردووە‪ ،‬ل��ە فیوداڵیزمەوە‬ ‫پەیوەندییەكانی دەسەاڵتی وەرگ��رت��ووە‪،‬‬ ‫لە س��ەرم��ای��ەداری��ی��ەوە چ��ەوس��ان��ەوە و لە‬ ‫سۆسیالیزمیشەوە «ناوەكەی»وەرگرتووە»‪.‬‬ ‫ئایا كێشەی ناوی ماركەكانیش هەر بەم‬ ‫ج��ۆرە نیە؟ كۆمپانیایەك بێننە پێش‬ ‫چ��اوی خ��ۆت��ان ك��ە ك��ارەك��ان��ی ب��ەت��ەواوی‬ ‫دەرەوە(‪.)outsourcing‬‬ ‫سپاردۆتە‬ ‫بۆ نمونە كۆمپانیایەكی وەك (نایك) كە‬ ‫كۆی پرۆسەی بەرهەمهێنانی مادیی خۆی‬ ‫سپاردۆتە بەڵێندەرەكانی ئاسیا و ئەمریكای‬ ‫ن��اوەن��دی‪ ،‬ه��ەروەه��ا دابەشكردنەكەشی‬ ‫سپێردراوەتەوە وردە فرۆشەكان‪ ،‬مامەڵە‬ ‫داراییەكەشی بە كۆمپانیا ڕاوێژكارییەكان‪،‬‬ ‫ستراتیژیی دۆزینەوەی بازاڕ و ڕیكالمەكانیشی‬ ‫سپێراوەتە ئاژانسەكانی ڕیكالم و دیزاینكردنی‬ ‫بەرهەمەكانیشی بە دیزاینەرێك‪ ،‬لە سەرووی‬ ‫ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەش��ەوە‪ ،‬ل��ە بانكەكانەوە‬ ‫ق��ەرز وەردەگ��رێ��ت بۆ پشتیوانیی دارای��ی‬ ‫چاالكییەكانی‪ .‬نایك «خۆی لە خۆیدا» هیچ‬ ‫نیە‪ ،‬هیچ شتێك نیە جگە لە نیشانەیەكی‬ ‫پەتیی بازرگانی«نایك»‪ .‬نیشانەیەكی‬ ‫بەتاڵ كە دەالل��ەت لە ئەزموونی ستایلی‬ ‫ژیانێكی دیاریكراو دەك��ات‪ ،‬شتێكی وەك‬ ‫«م��ۆر و نیشانەی ن��ای��ك»‪ .‬ئ��ەو شتەی‬ ‫كە تێكڕای هەموو ئەم تایبەتمەندییانە‬ ‫لە ی��ەك ئۆبێكتدا ك��ۆدەك��ات��ەوە‪ ،‬دواج��ار‬ ‫بریتییە لە ناوە بازرگانییەكەی‪-‬ئەو ناوە‬ ‫بازرگانییەی كە گوزارشتە لە «كواڵێتییەكی‬ ‫لە وەسف بەدەر»ـی نهێنیئامێز كە پێاڵوە‬ ‫وەرزشییەكانی نایك(یان قاوەی ستارباكس)‬ ‫دەگۆڕێت بۆ شتێكی تایبەت‪.‬‬ ‫چ��ەن��د دەی���ەی���ەك ل��ەم��ەو ب���ەر‪ ،‬دوو‬ ‫ن����اوی ن���وێ ج��ێ��ی خ��ۆی��ان ل��ە ب����ازاڕی‬ ‫ئ��اوی م��ی��وە(و س��اردەم��ەن��ی)دا ك��ردەوە‪:‬‬ ‫«‪{»forest fruit‬م��ی��وەی دارستانی}‬ ‫و «‪ .»multivitamin‬ئەم دوو ناوە‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��ەم دوو بەرچەسپە‪ ،‬تامگەلێكی‬ ‫ت���ەواو ن��اس��راوم��ان ب��ە زەی��ن��دا دێننەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم پەیوەندیی نێوان بەرچەسپەكە و‬ ‫ن��اون��راوەك��ەی‪ ،‬شتێكی ت��ەواو ڕێكەوتە‪.‬‬ ‫ه��ەر تێهەڵكێش كردنێكی ت��ری میوە‬ ‫دارستانییەكان(وەكو توتڕكی كێوی و قرەقات‬ ‫و توتڕكی ڕەش) تامێكی جیاوازی دەبێت و‬ ‫دەتوانرێت هەمان تام بەجۆرێكی دەستكرد‬ ‫بەرهەم بهێنرێت(هەمان شت سەبارەت بە‬ ‫ئاومیوەی ڤیتامینیش هەر ڕاستە)‪ .‬دەتوانین‬ ‫مناڵێك بێنینە پێش چ��اوی خۆمان كە‬ ‫پاش وەرگرتنی ئاومیوەیەكی ئەسڵی مااڵن‬ ‫لە «میوە دارستانییەكان»ـەوە‪ ،‬بۆڵەبۆڵ‬ ‫دەكاتە سەر دایكیدا «ئەمە ئەوە نیە كە‬ ‫من دەم��ەوێ��ت! من ئاومیوە دارستانییە‬ ‫ڕاستەقینەكەم دەوێ���ت!»‪ .‬نمونەی لەم‬ ‫جۆرە‪ ،‬تەعبیرە لەو درزەی كە لەنێوان مانای‬ ‫ڕاستەقینەی وشەیەك(لەم حاڵەتەدا‪ ،‬ئەو‬ ‫تامەی كە وەك ‪multivitamin‬ناسراوە)‬ ‫و مانای هەمان وشەدا هەیە ئەو كاتەی كە‬ ‫دەنگ و فۆنەتیکەکەی دەكەینە پێوەر(واتە‬ ‫هەر ئاومیوەیەك كە بەگشتی ڤیتامینی تیا‬ ‫بێت)‪« .‬بەسبوونی ڕەمزی»ــی ماركەكان‬ ‫بە شێوەیەكی وەها سەربەخۆ كار دەكات كە‬ ‫ڕەنگە جاروبار كاریگەرییەك جێ بهێڵێت‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی سەیر و لە وەس��ف ب��ەدەر‬ ‫هەڵگری نهێنین‪.‬‬ ‫ئایا دەتوانین لەم دیوە زیادانە ڕزگارمان‬ ‫ببێت و تەنیا ئەو ناوانە بەكار بهێنین كە‬ ‫ڕاستەوخۆ شتەكان و پرۆسەكان دەست‬ ‫نیشان دەك���ەن؟ ساڵی ‪ ،1986‬پینتەر‬ ‫ه��ان��ك��ەی ن��وس��ەری ن��ەم��س��ای��ی‪ ،‬كتێبی‬ ‫دووب��ارەب��وون��ەوەی نوسی‪ .‬ڕۆمانێك كە‬ ‫سلۆڤینیا لە دەیەی وەڕزكەری ‪1960‬دا وێنە‬ ‫دەكێشێت‪ .‬هانكە دەستی دایە بەراوردێك‬

‫لەنێوان سۆپەرماركێتێكی نەمسایی بە‬ ‫هەندێك ماركەی شیر و ماستەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫بەقاڵییەكی س��ادەی سلۆڤینیدا كە تەنیا‬ ‫یەك جۆر شیری هەیە‪ ،‬ئەویش بەبێ هیچ‬ ‫نیشانەیەكی بازرگانی و تەنیا بەرچەسپێكی‬ ‫سادەی»شیر»ـی پێوەیە‪ .‬ب��ەاڵم هەركە‬ ‫هانكە ئاماژە بۆ ئەم شیرە بێ ماركەیە‬ ‫دەكات‪ ،‬ئیدی خاڵسی و سادەیی{شیرەكە}‬ ‫لەناو دەچێت‪ .‬ئەمڕۆ ئەم جۆرە پێچانەوانە‬ ‫تەنیا چیتر تەنیا ئاماژە نیە بۆ شیر‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بە تەنیشتییەوە ئەو نۆستالیژییە ئاڵۆزەی‬ ‫سەردەمانی كۆنیش دێت كە ژیان زەبوون‬ ‫و تڕۆهات بوو ب��ەاڵم (دەوترێت)ئەسڵتر‬ ‫و ڕەسەنتر و كەمتر لەخۆنامۆ بوو‪ .‬لەم‬ ‫ڕووەوە‪ ،‬غیابی ئارمێكی بازرگانی‪ ،‬حوكمی‬ ‫نیشانەیەكی بازرگانیی هەیە بۆ ژیانێكی‬ ‫لەدەستچوو‪ .‬لە زمانی زیندوودا‪ ،‬هەرگیز‬ ‫وشەكان ڕاستەوخۆ ئاماژە بۆ واقیع ناكەن‪،‬‬ ‫بەڵكو چۆنیەتیی پەیوەندییەكەمان بەو‬ ‫واقیعەوە پیشان دەدەن‪.‬‬ ‫دووەمین هەوڵ بۆ ڕزگاربوون لە نیشانە‬ ‫بازرگانییەكان‪ ،‬ڕیشەكەی لە هەژاریدا نیە‬ ‫بەڵكو لە هۆشیاریی مەسرەفگەرایانەی‬ ‫زیادەڕۆدایە‪ .‬لە ئابی ‪2012‬دا ڕاگەیاندنەكان‬ ‫ئەوەیان باڵوكردەوە كە كۆمپانیاكانی توتنی‬ ‫ئوسترالیا ئیتر مۆڵەتی ئەوەیان نیە كە‬ ‫ڕەنگی تایبەت‪ ،‬یان ماركە و ئارمی بازرگانی‬ ‫لەسەر پاكەتی جگەرەكانیان بەكار بهێنن‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی تا ئەو جێیەی كە لەتوانایاندایە‪،‬‬ ‫سەرنجڕاكێشیی جگەرە ك��ەم بكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەوا دەبێت پاكەتە جگەرەكان لە كەوڵی‬ ‫یەكڕەنگی وەكیەكدا بخرێنە ڕوو‪ ،‬ئەویش بە‬ ‫ڕەنگێكی زەیتونیی تاریك لەگەڵ كۆمەڵێك‬ ‫وێنەی ئاگاداركەرەوەی دەمی سەرەتاندار‬ ‫و چاوی كوێر و مناڵی نەخۆشدا(هەندێك‬ ‫زەمینەسازیی لەم جۆرەش لە پەرلەمانی‬ ‫یەكێتیی ئەوروپادا لە بەردەستدایە)‪ .‬ئەمە‬ ‫جۆرێكە لە خۆپوچەڵكردنەوەی فۆرمی‬ ‫كااڵیی‪ .‬ئێمە بەبێ هیچ ئارمێك‪ ،‬بەبێ هیچ‬ ‫«ئێستاتیكایەكی كااڵیی»‪ ،‬ئیدی قەلەق نابین‬ ‫بۆ كڕینی بەرهەم{ـی كااڵیی}‪ .‬پێچانەوە{ـی‬ ‫پاكەتەكان} بەشێوەیەكی ئاشكراو بینراو‪،‬‬ ‫س��ەرن��ج دەخ��ات��ە س��ەر مەترسییەكان و‬ ‫كواڵێتیی ترسناكی بەرهەمەكە‪ .‬هەندێك‬ ‫بەڵگە و هۆكار دێنێتەوە بۆ ئەوەی نەیكڕین‪.‬‬ ‫خستنەڕووی كااڵ لە كەوڵی دژەكااڵیەكدا‬ ‫شتێكی ت����ازە ن��ی��ە‪ .‬ئ��ێ��م��ە ب��ەره��ەم��ە‬ ‫كەلتورییەكانی وەك تابلۆكان و یەكە‬ ‫مۆسیقییەكان تەنیا ئەو كاتە بە خاوەن‬ ‫بەهای كڕینی دەزانین كە باوەڕمان بەوە‬ ‫هەبێت‪ ،‬ئەم بەرهەمانە كااڵ نین‪ .‬لێرەدا‬ ‫ك��ارك��ردی دژیەكیی نێوان كااڵ‪-‬ناكااڵ لە‬ ‫بەرامبەر كاركردی ئەم دژیەكییەدا سەبارەت‬ ‫بە جگەرە بێ ئارم و نیشانەكانە‪ .‬فەرمانی‬ ‫سوپەرئیگۆ ئەمەیە‪«:‬دەبێت ئامادە بیت‬ ‫نرخێكی زۆر بدەیت بەم كااڵیە‪ ،‬ڕێك لەبەر‬ ‫ئەوەی كە چەندین جار لە كااڵیەكی ڕووت‬ ‫زیاترە»‪ .‬سەبارەت بە جگەرە بێ ئارم و‬ ‫نیشانەكان‪ ،‬بەهایەكی مەسرەفیی خاومان‬ ‫هەیە كە لە كەوڵی ئارم و ناونیشانەكەی‬ ‫بێبەشكراوە(بە جۆرێكی هاوشێوە‪ ،‬دەتوانین‬ ‫شەكر و قاوە و شتە بێ ئارمەكان لە فرۆشگا‬ ‫هەرزانەكان بكڕین)‪ .‬سەبارەت بە تابلۆ‪،‬‬ ‫ئەوە خودی ئارمەكەیە كە بەهای مەسرەفی‬ ‫بە شێوەیەكی دیالەكتیكی نەفی دەكات و لە‬ ‫ئاستێكی سەرووتردا دەیهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا بەرهەمگەلێكی بێ ئارمی لەم‬ ‫ج��ۆرە‪ ،‬ڕزگ��ارم��ان دەك��ات لە فیتیشیزمی‬ ‫كااڵیی؟ ڕەنگە ئەمانە نمونەیەكی تری‬ ‫درزی فیتیشیستی پیشان ب��دەن كە بە‬ ‫ڕستەی بەناوبانگی(خۆ باش دەیزانم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەرەڕای ئەمەش‪ )...‬دەردەبڕرێت‪ .‬نزیكەی‬ ‫دەیەیەك پێش ئێستا‪ ،‬ئاگادارییەكی ئەڵمانی‬ ‫بۆ ڕیكالم كردنی «مارلبۆرۆ» باڵوبووەوە‪.‬‬ ‫هەمان فیگەری باوی گاوان كە بە پەنجەیەك‬ ‫ئاماژە بۆ ئەو نوسراوە ئاگاداركەرەوەیە‬ ‫دەكات كە دەیوت «جگەرەكێشان مەترسیی‬ ‫هەیە بۆ تەندرووستیتان»‪ .‬بەاڵم هەندێك‬ ‫ڕستەی بۆ زی��ادك��راب��وو «‪Jezt erst‬‬ ‫‪ »recht‬كە وەرگێڕانە نزیكەكەی وای‬ ‫لێ دێت «خەریكە شتەكە دەبێتە جدی»‪.‬‬ ‫مانا شاراوەكەشی ڕوونە‪ :‬ئێستا ئیتر دەزانن‬ ‫كە جگەرەكێشان چەند ترسناكە‪ ،‬دەرفەت‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫دۆزینەوەی بازاڕ‪ ،‬ژیانمان بەشێوەیەكی‬ ‫تازە و سەیر دەگۆڕێت‬

‫هەیە بیسەلمێنیت كە جورئەتت هەیە‬ ‫ب���ەردەوام بیت‪ .‬بە دەربڕینێكی تر‪ ،‬ئەم‬ ‫ئاگاداركەرەوەیە‪ ،‬كەسی بەرامبەر دەخاتە‬ ‫ئ��ەو ق��ەل��ەق��ەوە ك��ە ب��ە خ��ۆی بڵێت»خۆ‬ ‫زۆرب���اش دەزان���م‪ ،‬من ترسنۆك نیم‪ .‬من‬ ‫پیاوێكی واقیعیم و بەم هۆیەوە ئامادەم‬ ‫گیانم بدەمە بەر مەترسییەكە و‪ ،‬وەفام بۆ‬ ‫پەیمانی جگەرەكێشانەكەم هەبێت»‪ .‬تەنیا‬ ‫لەم ڕێگەیەوەیە كە جگەرەكێشان بەفیعلی‬ ‫دەبێتە جۆرێك لە مەسرەفگەرایی‪ :‬من‬ ‫ئامادەم»لەودیوی بنەمای چێژ‪-‬ـەوە جگەرە‬ ‫بكێشم‪ ،‬لەودیوی خەم و ختورە تڕۆهاتە‬ ‫سودخوازییەكانی سەالمەتییەوە‪.‬‬ ‫ئەم دیوەی زیادە مەرگبارەكە‪ ،‬لە هەموو‬ ‫ڕیكالمە بازرگانییەكانیشدا هەر هەیە‪ .‬هەموو‬ ‫خەم و ختورە سودگەراییەكان‪-‬ئەم خۆراكە‬ ‫تەندرووستە‪ ،‬بە شێوەی ئۆرگانی و ئەندامی‬ ‫خ��زم��ەت ك���راوە‪ ،‬ل��ە ژێ��ر هەلومەرجێكی‬ ‫دادپ��ەروەران��ەدا بەرهەم هێنراوە و دابەش‬ ‫ك��راوە و‪...‬ڕێ���ك شێوازێكی خەڵەتێنەرە‬ ‫كە لە ژێ��رەوەی��دا فەرمانێكی قووڵتری‬ ‫سوپەرئیگۆ نوستووە‪«:‬چێژ وەربگرە! تا‬ ‫ئەوپەڕەكەی چێژ وەربگرە‪ ،‬بەبێ ئەوەی لە‬ ‫دەرەنجامەكانی كارەكە ورد بیتەوە»‪ .‬ئایا‬ ‫كەسێكی جگەرەكێش‪ ،‬كاتێك جگەرەیەكی‬ ‫ئوسترالی دەك��ڕێ��ت كە پاكەتەكەیان‬ ‫هەڵگری پەیامێكی «نێگەتیڤ»ـە دەربارەی‬ ‫جگەرە‪ ،‬لەودیوی ئەم پەیامانەوە‪ ،‬ئامادەیی‬ ‫تۆختری سوپەرئیگۆ هەست پێناكات؟ ئەم‬ ‫دەنگە وەاڵمی پرسیارەكەی دەداتەوە‪« :‬گەر‬ ‫هەموو ئەم مەترسییانەی جگەرە ڕاست بێت‪-‬‬ ‫كە من بە ڕاستی دەزانم‪-‬بۆچی هێشتاش هەر‬ ‫پاكەتەكە دەكڕم؟»‪.‬‬ ‫بۆ دۆزی��ن��ەوەی وەاڵم��ی ئەم پرسیارە‪،‬‬ ‫وەرن با سەیرێكی «كۆكا» بكەین وەك‬ ‫دیارترین كااڵی سیستەمی سەرمایەداری‪.‬‬ ‫جێی سەرسوڕمان نیە كە كۆكا سەرەتا‬ ‫وەك��و دەرم��ان ناسرا‪ .‬وا دەرناكەوێت كە‬ ‫تامەكەی هیچ ج��ۆرە چێژێكی تایبەت‬ ‫دەستەبەر بكات‪ ،‬ڕاستەوخۆ چێژبەخش‬ ‫یان دڵگیر نیە‪ .‬بەاڵم بە تێپەڕین لە بەها‬ ‫مەسرەفییە ڕاستەوخۆكەی(بەپێچەوانەی ئاو‬ ‫و شەرابەوە كە تینوێتیمان دادەمركێنێتەوە‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ه��ەن��دێ��ك ك��اری��گ��ەری ب��اش��ی تر‬ ‫دررووس����ت دەك����ات)‪ ،‬ك��ۆك��ا بریتییە لە‬ ‫بەرجەستەبوونی زی���ادەی چێژ نیسبەت‬ ‫بە تێربوونە ئاساییەكان‪ .‬كۆكا دەرخەری‬ ‫نێوبەینێكی نهێنیئامێزە كە هەموومان لە‬ ‫هەستی ناچارانەدا بۆ مەسرەفكردنی كااڵ‬ ‫بازرگانییەكان بەدوایدا دەگەڕێین‪.‬‬ ‫لەو ڕووەوە كە كۆكا هیچ پێویستییەكی‬ ‫دیاریكراو پڕ ناكاتەوە‪ ،‬ئایا وەكو تەواوكەری‬ ‫خ��واردن��ەوەی��ەك��ی ت��ر دەی��خ��ۆی��ن��ەوە كە‬ ‫پێویستییە بنچینەییەكانمانی پڕ كردۆتەوە؟‬ ‫یان سرووشتی زیادەی كۆكا دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی كە تینووی خواردنەوەی بین؟ كۆكا‬ ‫پارادۆكسئامێزە‪ :‬تاكو زیاتر بیخۆینەوە‪،‬‬ ‫تینووتر دەبین و ئەمەش وا دەكات زیاتر‬ ‫هەست بكەین پێویستمان پێیەتی‪ .‬بە تامی‬ ‫سەیروسەمەرەی مزری كۆكا‪ ،‬هیچ كاتێك‬ ‫بەفیعلی تینوێتییەكەمان دانامركێتەوە‪.‬‬ ‫لە درووشمە ڕیكالمییە كۆنەكەدا «ئەمەیە‬ ‫كۆكا»‪ ،‬دەبێت كۆی ئەم تەمومژە تێبگەین‪:‬‬ ‫بەفیعلی كۆكا هیچ كاتێك بەم جۆرە نیە‪ .‬هەر‬ ‫تێربوونێك ئارەزوومان زیاتر دەكات‪ .‬كۆكا‬ ‫كااڵیەكە كە بەها مەسرەفییەكەی نیشانەی‬ ‫زیادەیەكی مەعنەویی تەعبیر لێنەكراوە‪.‬‬ ‫كۆكا كااڵیەكە و هەندێك سیفەتی مادیی‬ ‫هەیە كە ڕێك هەمان سیفەتەكانی كااڵیەكن‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە نمونەیەكی ب��ەرج��ەس��ت��ەی��ە بۆ‬ ‫پەیوەندیی زاتیی نێوان چەمكی ماركسیی‬ ‫«بەهای زیادە» و چەمكی الكانیی «چێژی‬ ‫زیادە»(كە الكان بە گەڕانەوەی ڕاستەوخۆی‬ ‫بۆ «بەهای زیادە»ـی ماركسی) و پارادۆكسی‬ ‫سوپەرئیگۆ كە فرۆید دركی كردبوو‪ :‬تاكو‬ ‫زیاتر كۆكا بخۆیتەوە‪ ،‬زیاتر تینوو دەبیت‪.‬‬ ‫تا زیاتر سود وەربگریت‪ ،‬زیاتر پێویستت‬ ‫پێیەتی‪ .‬تا زیاتر پەیڕەوی لە سوپەرئیگۆ‬ ‫بكەیت‪ ،‬زیاتر هەست بە گوناه دەكەیت‪ .‬ئەم‬ ‫پارادۆكسانە‪ ،‬جەمسەری بەرامبەری عەشقن‬ ‫كە لە وشە نەمرەكانی جۆلێتدا ڕوو لە ڕۆمیۆ‬ ‫دەیكات»تا زیاتر دەبەخشم‪ ،‬زیاترم هەیە»‪.‬‬ ‫ ***‬

‫زاڵبوونی نیشانە بازرگانییەكان شتێكی‬ ‫ت��ازە نیە‪ .‬ئەمە تایبەتمەندیی نەگۆڕی‬ ‫دۆزینەوەی بازاڕە‪ .‬ئەو شتەی كە لە دەیەی‬ ‫ڕاب���ردوودا لەئارادا ب��ووە گۆڕانێكە كە لە‬ ‫تۆن و ئاوازی بازاڕدۆزیدا ڕووی��داوە‪ .‬ئەمە‬ ‫قۆناغێكی ت��ازەی بەكااڵبوونە كە جێرمی‬ ‫ڕیفیكین بە «سەرمایەداریی كەلتوری»‬ ‫ناوی هێناوە‪ .‬ئێمە بەرهەمێك دەكڕین‪-‬بۆ‬ ‫نمونە سێوێكی ئەندامی‪ -‬چونكە گوزارشت‬ ‫لە ستایلێكی دیاریكراوی ژی��ان دەك��ات‪.‬‬ ‫ناڕەزاییەكی ژینگەیی دژی چەوساندنەوەی‬ ‫سەرچاوە سرووشتییەكان پێشوەخت لە‬ ‫هەناوی بەكااڵییبوونی ئەم ئەزموونەدا ئامادە‬ ‫كراوە‪ .‬گەرچی ژینگە وەك ناڕەزایی دژی‬ ‫مەجازیبوونی ژیانی ڕۆژانە و هۆكاری گەڕانەوە‬ ‫بۆ ئەزموونی ڕاستەوخۆی واقیعی مادی درك‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ئەوا خودی ژینگەش گۆڕاوە بۆ‬ ‫نیشانەیەكی بازرگانیی ستایلێكی تازەی‬ ‫ژیان‪ .‬كاتێك ئێمە خۆراكە ئەندامییەكان‬ ‫دەكڕین‪ ،‬ئەوا خەریكی كڕینی ئەزموونێكی‬ ‫كەلتوریین‪ ،‬ئەزموونی كەلتوریی»ستایلێكی‬ ‫ژیانی ژینگەیی تەندرووست»‪ .‬ئەم كێشەیە‬ ‫سەبارەت بە هەر گەڕانەوەیەك بۆ «واقیع»‬ ‫ڕاستە‪ :‬ڕیكالمێكی بازرگانی كە نزیكەی دە‬ ‫ساڵ پێش ئێستا بەشێوەیەكی بەرفراوان‬ ‫لە تەلەفزیۆنەكانی ئەمریكاوە پەخش‬ ‫ك��را‪ ،‬كۆمەڵێك خەڵكی ئاسایی ب��ەدەم‬ ‫سەماكردنەوە لەگەڵ مۆسیقای كانتریدا كە‬ ‫هاوكات خەریكی برژاندنی كەبابن و ئەو‬ ‫ڕیكالمەی كە لەگەڵیدایە ئەمەیە‪« :‬گۆشت‪،‬‬ ‫خۆراكێكی واقیعی بۆ خەڵكانێكی واقیعی»‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو گۆشتەی كە وەك هێمای ستایلێكی‬ ‫ژیان دەست نیشان كرابوو(ستایلی ژیانی‬ ‫ئەمریكییە «واقیعی»یەكان) چەندقات‬ ‫كیمیایی و جیناتی‪-‬تر و دەسكاریكراوترە‬ ‫ل���ەو خ���ۆراك���ە «ئ���ەن���دام���ی»ی���ەی كە‬ ‫تازەپێگەیشتووە»ساختە»كانی ئەمریكا‬ ‫مەسرەفی دەكەن‪.‬‬ ‫ئەمەیە ئامانجی ڕاستەقینەی دیزاین‪:‬‬ ‫دیزاینەران مانای بەرهەمێك شێوازبەندی‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬ئەویش لەودیوی كاركردی ئەو‬ ‫بەرهەمەوە‪ .‬كاتێك هەوڵ دەدەن بەرهەمێكی‬ ‫ت��ەواو شایستە دیزاین بكەن‪ ،‬ئ��ەوا ئەو‬ ‫بەرهەمە كاركردی خۆی وەك مانای خۆی‬ ‫نمایش دەك��ات‪ ،‬ئەویش لەسەر حیسابی‬ ‫لەدەستدانی كاركردی واقیعیی خۆی‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە‪ ،‬پیاوان قوڵنگە بەردینەكانی پێش‬ ‫مێژوویان وەك هێمای جنسیی دەسەاڵت‬ ‫درووس����ت دەك����رد‪ .‬ئ��ەوپ��ەڕی كامڵی و‬ ‫شكۆداریی شێوەی ئ��ەم قوڵنگانە هیچ‬ ‫بەكارهێنانێكی ڕاستەوخۆیان نەبوو‪.‬‬ ‫ئەزموونی ئێمە بۆتە كااڵ‪ .‬ئەو شتەی كە‬ ‫لە بازاڕ دەیكڕین كەمتر ئەو بەرهەمەیە كە‬ ‫دەمانەوێت هەمانبێت و پتر ئەزموونێكی ژین‪-‬‬ ‫ئەزموونی پەیوەندیی سێكسییە‪ ،‬خواردن‪،‬‬ ‫درووس��ت��ك��ردن��ی پ��ەی��وەن��دی‪ ،‬مەسرەفی‬ ‫كەلتوری‪ ،‬یان بەشداریكردن لە ستایلێكی‬ ‫ژیاندا‪ .‬شتە مادییەكان بۆ ئەزموونگەلی‬ ‫لەم جۆرە دەبنە پشتیوان و بە خۆڕایی‬ ‫دەخرێنەڕوو تاكو ئەو قەلەقەمان تێبخەن‬ ‫«كااڵی ئەزموونییانە»ـی ڕاستەقینە بكڕین‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ ،‬ئەو كاتەی كە ڕێككەوتنێكی یەك‬ ‫ساڵە {لەگەڵ كۆمپانیای خزمەتگوزاریی‬ ‫مۆبایلدا}دەبەستین‪ ،‬مۆبایلێكی بەالش‬ ‫وەردەگ��ری��ن‪ .‬هاوكێشە چڕەكەی «مارك‬ ‫سلۆكا» باس دەكەین كە دەڵێت«وەكچۆن‬ ‫زۆرینەی سەعاتەكانی ڕۆژم��ان لە ژینگە‬ ‫تێكەڵەكاندا دەگ��وزەرێ��ت‪ ،‬خ��ودی ژیان‬ ‫بۆتە ك��ااڵ‪ .‬ئ��ەو كەسانەی كە ئەوەمان‬ ‫بۆ درووس��ت دەك��ەن‪ ،‬ئێمە ئەوانەیان لێ‬ ‫دەكڕین‪ .‬ئێمە بووینەتە مەسرەفكەری ژیانی‬ ‫خۆمان»‪ .‬ئێمە دواج��ار (كات)ـی ژیانی‬ ‫خۆمان دەكڕین‪ .‬لەم ڕووەوە‪ ،‬هەڵێنجانی‬ ‫فۆكۆ دەربارەی گۆڕینی خۆت بۆ بەرهەمی‬ ‫ه��ون��ەری‪ ،‬بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو‬ ‫دێ��ت��ەدی‪ :‬من لەشجوانیی خ��ۆم دەك��ڕم‪،‬‬ ‫ئەویش بە ڕۆیشتنم بۆ یانەی وەرزش��ی‪.‬‬ ‫من ن��ور و ڕووناكیی مەعنەویم دەك��ڕم‪،‬‬ ‫ئەویش بە ناونوسینم لە خولە میدیتەیشنە‬ ‫ترانسێندێنتاڵەكاندا‪ .‬من ئاراستەی گشتیم‬ ‫دەك����ڕم‪ ،‬ئ��ەوی��ش ب��ە ڕۆیشتنم ب��ۆ ئەو‬ ‫ڕێستۆرانانەی كە كڕیارەكانی بریتین لەو‬ ‫كەسانەی حەزدەكەم بەریان بكەوم‪.‬‬

‫وەرن با بگەڕێینەوە بۆ نمونەی ژینگەكە‪.‬‬ ‫ئەوەی كە ئامادەین كەمتەرخەمییەكەمان‬ ‫لە بەركەوتنمان لەگەڵ ژینگەدا قبوڵ‬ ‫بكەین‪ ،‬لەم قبوڵكردنەدا شتێك هەیە كە‬ ‫بەجۆرێكی فریودەر دڵنیایی دەبەخشێت‪.‬‬ ‫ئێمە حەز دەكەین كەمتەرخەم بین‪ .‬گەر‬ ‫ئێمە كەمتەرخەمین‪ ،‬ئەوا هەموو شتێك‬ ‫پەیوەندیی بە ئێمەوە هەیە‪ .‬دەتوانین بەهۆی‬ ‫گۆڕینی ژیانمانەوە خۆمان ڕزگار بكەین‪ .‬ئەو‬ ‫شتەی كە قبوڵكردنەكەی سەختە(النیكەم‬ ‫بۆ ئێمە لە ڕۆژئاوا)ئەوەیە كە ئێمە ڕۆڵێكی‬ ‫تەواو پاسیڤمان هەیە‪ .‬ئێمە تەنیا بینەرێكی‬ ‫بێ تواناین كە تەنیا دەتوانین دابنیشین و‬ ‫سەیربكەین كە قەدەرمان چیی بەسەردێت‪.‬‬ ‫بۆ خ��ۆدوورگ��رت��ن ل��ەم دۆخ��ە‪ ،‬دەرگیری‬ ‫چاالكییە وەسواسی و شێتانەكان دەبین‪.‬‬ ‫كاغەزەكان بەدەست دێنینەوە و خۆراكە‬ ‫ئەندامییەكان دەكڕین تا باوەڕ بەوە بێنین‬ ‫كە خەریكین كارێك ئەنجام دەدەین‪ .‬ئێمە‬ ‫لە هەوادارانی وەرزشی دەچین كە بەهۆی‬ ‫فیك و فاك و هەڵبەز و داب��ەزی بەردەم‬ ‫شاشەی تەلەفزیۆنەكە و سەر قەنەفەكەی‬ ‫ماڵەوە پشتگیری لە تیپەكەمان دەكەین‪،‬‬ ‫ئەویش بەو قەناعەتە خورافییەوە كە گوایا‬ ‫بەجۆرێك لە جۆرەكان كاریگەرییان لەسەر‬ ‫ئەنجامەكە دەبێت‪.‬‬ ‫مۆدێلی نكۆڵیی فیتیشیستی سەبارەت بە‬ ‫ژینگە ئەمەیە‪« :‬خۆ من باش دەزانم(كە‬ ‫هەموومان لەبەردەم مەترسیداین) بەاڵم‬ ‫لەڕاستیدا بڕوام پێی نیە(لەم ڕووەوە ئامادە‬ ‫نیم كە هیچ كارێكی گرنگ ئەنجام بدەم‪،‬‬ ‫بۆ نمونە شێوازی ژیانم بگۆڕم)»‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەشاراوەیی خاڵی بەرامبەری ئەم جۆرە‬ ‫نكۆڵییەش بوونی هەیە»من بەباشی ئەوە‬ ‫دەزان��م كە ناتوانم كاریگەری بخەمە سەر‬ ‫ئەو پرۆسەیەی كە دەبێتە هۆی لەناوچوونم‪،‬‬ ‫بەاڵم س��ەرەڕای ئەمەش ئەم خاڵە هێندە‬ ‫تراوماییە»شۆكهێنەر» كە ناتوانم بڕوای‬ ‫پێ بكەم‪ .‬ناتوانم لە بەرامبەر ئەو ئارەزووە‬ ‫زۆرەدا بۆ ئەنجامدانی كارێك بەرهەڵستی‬ ‫بكەم‪ ،‬تەنانەت س��ەرەڕای ئەمەش دەزانم‬ ‫كە ئەو كارە بێ ئەندازە بێمانایە»‪ .‬ئایا‬ ‫ه��ەر لەبەر ئەمە نیە كە ئێمە خۆراكە‬ ‫ئەندامییەكان دەكڕین؟ كێ بڕوای بەوەیە‬ ‫كە سێوە «ئەندامی» و نیوە گەنیو و‬ ‫گرانبەهاكان تەندرووستترە لە سێوی‬ ‫ئاسایی؟ مەسەلەكە ئەوەیە كە بە كڕینی‬ ‫ئەو شتانە‪ ،‬ئێمە تەنیا بەرهەمێك ناكڕین‬ ‫و مەسرەفی ناكەین‪ ،‬هاوكات خەریكین‬ ‫كارێكی ماناداریش ئەنجام دەدەین‪ ،‬سەرنج‬ ‫و هۆشیاریی دونیاییمان دەخەینەڕوو و‬ ‫لە پرۆژەیەكی گ��ەورەی دەستەجەمعیدا‬ ‫بەشداری دەكەین‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ ئێمە كااڵكان نە لەبەر سودەكانیان‬ ‫دەكڕین و‪ ،‬نە لەبەر پێگە ڕەمزییەكەشیان‪.‬‬ ‫بۆ ئەو ئەزموونە دەیانكڕین كە دەیخەنەڕوو‪.‬‬ ‫مەسرەفیان دەكەین بۆ ئ��ەوەی مانایەك‬ ‫بدەینە ژیانمان‪ .‬مەسرەف كردن دەبێت‬ ‫كواڵێتیی ژیان باشتر بكات‪ .‬كاتی مەسرەف‬ ‫دەبێت»كاتێكی كواڵێتی» بێت‪-‬نەك جۆرە‬ ‫كاتێكی لەخۆنامۆبوو‪ ،‬نەك ئەو جۆرە كاتەی‬ ‫كە السایی ئ��ەو مۆدێالنە دەك��ات��ەوە كە‬ ‫لەالیەن كۆمەڵگاوە سەپێنراوە بەسەرماندا و‬ ‫ترس لەوەش كە نەتوانین السایی و ملمالنێ‬ ‫بكەین‪ .‬ئێمە ب��ەدوای بەدیهاتنی بنەڕەتە‬ ‫ڕاستەقینەكەی خۆمانەوەین‪ ،‬بەدیهاتنی‬ ‫گەمەی هەوەسئامێزی ئەزموون‪ ،‬بەدیهاتنی‬ ‫هەستی ئاوڕدانەوە لەوانی تر‪.‬‬ ‫دەتوانین نمونەیەكی مۆدێلئاسا بۆ‬ ‫«سەرمایەداریی كەلتوری» ل��ەو شەڕە‬ ‫ڕیكالمییەی ستارباكسدا بدۆزینەوە كە‬ ‫دەڵێت‪« :‬كێشەكە تەنیا ئ��ەو شتە نیە‬ ‫كە ئێوە دەیكڕن‪ .‬كێشەكە ئەو شتەیە كە‬ ‫لە ڕێگەیەوە شتەكە دەكڕیت»‪ .‬ڕیكالمە‬ ‫بازرگانییەكە دوای وەسفكردنی كواڵێتیی‬ ‫ق��اوە بەم ج��ۆرە ب��ەردەوام دەبێت«بەاڵم‬ ‫ئەو دەمەی كە ئێوە ستارباكس دەكڕن‪،‬‬ ‫ئیدی تێبگەن یان نا‪ ،‬ئەوا شتێكی زیاد لە‬ ‫فنجانێك قاوە دەكڕن و بڕواشی پێ دەكەن‪.‬‬ ‫ئێوە ئەخالقی قاوە دەكڕن‪ .‬لە چوارچێوەی‪-‬‬ ‫بەرنامەی هەسارەی هاوبەش‪-‬ـی ستارباكسدا‬ ‫ئێمە بەبەراورد لەگەڵ كۆمپانیاكانی تری‬ ‫دونیادا بازرگانییەكی دادپ��ەروەران��ەت��ری‬

‫قاوەمان هەیە و‪ ،‬لەوەش دڵنیا دەبینەوە‬ ‫ك��ە ئ��ەو ج��وت��ی��اران��ەی دەن��ك��ە ق��اوەك��ان‬ ‫پێدەگەیەنن نرخێكی دادپ���ەرەروەران���ە‬ ‫وەردەگ��رن لە بەرامبەر كارەكەیاندا‪ .‬ئێمە‬ ‫سەرمایەگوزاری دەخەینە سەر چاالكییەكانی‬ ‫پێگەیاندنی قاوە و كۆمەڵگا{بەرهەمهێن و‬ ‫پێگەیەنەرەكان} لە سەرتاپای جیهاندا و‬ ‫باشتر و تەندرووستتریشیان دەكەین‪ .‬بەمە‬ ‫دەڵێن كاری ئێمە یاخود قەدەری ئەبەدیی‬ ‫قاوە‪ .‬ئۆهـ‪ ،‬تۆزێك پارەی فنجانە قاوەكەی‬ ‫ستارباكسیش خەرج دەكرێت بۆ كەلوپەل‬ ‫ڕێژكردنی كەشەكەی بە كورسیی خۆش‬ ‫و ئاسودە و مۆسیقای باش و كەشێكی‬ ‫تەندرووست بۆ خەوبینین و كاركردن و‬ ‫دەمەتەقێ‪ .‬ئەمڕۆ هەموومان پێویستمان بە‬ ‫كەشێكی لەم جۆرەیە‪ .‬كاتێك ستارباكس‬ ‫هەڵدەبژێرن‪ ،‬دی��ارە فنجانێك ق��اوە لە‬ ‫كۆمپانیایەك دەك��ڕن كە بایەختان پێ‬ ‫دەدات‪ .‬لەخۆڕا نیە كە هێندە بەتامە»‪.‬‬ ‫زیادە «كەلتورییەكە» لێرەدا دەربڕراوە‪.‬‬ ‫نرخی قاوە گرانترە چونكە ئێوە بەڕاستی‬ ‫«ئەخالقی ق��اوە» دەك���ڕن‪ ،‬كە زۆرش��ت‬ ‫دەگرێتەوە لەوانە‪ :‬گرنگیدان بە ژینگە‪،‬‬ ‫بەرپرسیارێتیی كۆمەاڵیەتی لە بەرامبەر‬ ‫بەرهەمهێنەراندا و‪ ،‬شوێنێكیشە كە دەتوانن‬ ‫لە ژیانی دەستەجەمعیدا بەشدار بن(هەر‬ ‫لە س��ەرەت��اوە ستارباكس فرۆشگاكانی‬ ‫خۆی لە شێوەی كەشێكی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫دەستكرددا خستەڕوو)‪ .‬گەر ئەمە كافی نیە‬ ‫و پێویستییە ئەخالقییەكانتان تێر نەبووە‪،‬‬ ‫گ��ەر هێشتاش نیگەرانن بۆ بەدبەختیی‬ ‫جیهانی سێیەم‪ ،‬ئەوا بەرهەمگەلێكی تر هەن‬ ‫كە دەتوانن بیانكڕن‪ .‬ئەو وەسفەشی كە‬ ‫ستارباكس سەبارەت بە بەرنامەی ‪Ethos‬‬ ‫‪(water‬ڕێ��ن��م��ای��ی��ەك��ان��ی بەكارهێنانی‬ ‫ئ��او) دەیخاتە ڕوو ببینن‪Ethos «:‬‬ ‫‪ water‬نیشانەیەكی بازرگانییە كە لەگەڵ‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا‪-‬یارمەتیدانی‬ ‫وەزیفەیەكی‬ ‫منااڵنی سەرانسەری جیهان تاكو دەستیان‬ ‫بگاتە ئاوی پاكدا و ئاوڕدانەوەی زیاتر لە‬ ‫قەیرانی جیهانیی ئاو»‪ .‬هەر كاتێك بوتڵێك‬ ‫‪ Ethos water‬دەكڕن‪ ،‬ئەوا ‪Ethos‬‬ ‫‪ water‬پێنج سەنت دەخاتە الوە تاكو‬ ‫بتوانێت ‪ 10‬ملیۆن دۆالر تا ساڵی ‪2010‬‬ ‫كۆبكاتەوە‪ Ethos water .‬لەڕێگەی‬ ‫دام���ەزراوەی ستارباكسەوە پشتگیری لە‬ ‫بەرنامە مرۆڤدۆستییەكانی ئاوگەیاندن‬ ‫دەكات بۆ ئەفریقیا و ئاسیا و ئەمریكای‬ ‫التین‪ .‬تا ئەمڕۆ‪ ،‬بەرپرسیاریی دارای��ی‬ ‫‪ Ethos water‬لە ‪6/2‬ملیۆن دۆالر‬ ‫تێپەڕیوە‪ .‬ئەم بەرنامانە یارمەتیمان دەدەن‬ ‫تاكو نزیكەی ‪ 420‬ه��ەزار كەس دەستیان‬ ‫بگاتە ئاوی تەندرووست و‪ ،‬تەندرووستی‬ ‫گشتی و‪ ،‬فێربوونی تەندرووستی دا»‪.‬‬ ‫ئەزموونە ڕەسەنەكان گرنگن‪ .‬سەرمایەدار‬ ‫لە ئاستی مەسرەفدا‪ ،‬بەم جۆرە كەلەپوری‬ ‫شۆڕشی ‪ 1968‬تێهەڵكێشی خۆی دەكات‪.‬‬ ‫بەم ج��ۆرە ڕەخنەكردنی مەسرەفگەرایی‬ ‫لەخۆنامۆبوو ئاراستە دەك���ات‪ .‬دوایین‬ ‫ڕیكالمی ئوتێل هیڵتۆن بانگەشەیەكی سادەی‬ ‫هەیە‪«:‬سەفەر‪ ،‬تەنیا لە خاڵی «‪»A‬ـەوە‬ ‫نامانگەیەنێتە خاڵی»‪ ،»B‬بەڵكو دەبێت‬ ‫مرۆڤێكی باشترمان لێ درووست بكات»‪ .‬ئایا‬ ‫دەتوانین خەیاڵی ئەوە بكەین كە دە ساڵ‬ ‫پێش ئێستا ڕیكالمێكی لەم جۆرە بوونی‬ ‫هەبوو؟ دوایین دەركەوتە و ڕواڵەتی زانستیی‬ ‫ئەم ڕۆحە نوێیەی س��ەردەم‪ ،‬سەرهەڵدانی‬ ‫لێكۆڵینەوەیە دەربارەی بەختەوەری‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوە چۆنە كە لەم سەردەمەی چێژگەرایی‬ ‫مەعنەوی و ڕۆحیدا‪ ،‬سەردەمێك كە ئامانجی‬ ‫ژیان بەپێی بەختەوەری پێناسە دەكرێت‪،‬‬ ‫دڵ��ەڕاوك��ێ و خەمۆكی گەیشتۆتە ئاستی‬ ‫تەقینەوە؟ نهێنیی ئەم خۆوێرانكردنەی‬ ‫بەختەوەری و چێژە كە پەیامەكەی فرۆید‬ ‫زیاد لە جاران ڕاست دەردەچێت و واقیعی‬ ‫دەردەكەوێت‪ .‬ناتوانین ڕەسەنێتی و نیشانە‬ ‫بازرگانییەكان پێكەوە ك��ۆ بكەینەوە‪-‬‬ ‫دەن��گ��دان��ەوەی ڕەسەنێتی ل��ە ژێ��ر هەر‬ ‫ناونیشانێكی بازرگانیدا دەبیسترێت‪.‬‬

‫ ‬

‫سەرچاوە‪ :‬ڕۆژنامەی شەرق‬ ‫‪www.lacan.com‬‬

‫ذمارة (‪ )193‬دوشةممة ‪2014/٣/31‬‬

‫‪8‬‬

‫جەمال زەهران مامۆستای زانکۆ لە میسر‪:‬‬

‫ترسی دەوڵەتی دینی‬ ‫ئەوەیە كە جیاكاری رەگەزی دەخاتەوە‬ ‫سازدانی‪ :‬دوعا عەبدولعەزیز*‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬یانی پێت وایە‬ ‫ئەوە هۆكاری دووركەوتنەوەی ئیخوان‬ ‫بوو لە دەسەاڵت؟ یاخود بڵێین خەڵك‬ ‫بەڕوویاندا تەقییەوە؟‬ ‫جەمال زەهران‪ :‬ئەزانی چی‪ ..‬ئیخوان‬ ‫كاتێك دەنگی خەڵكی بەدەستهێنا ‪،‬‬ ‫بیری چوو كە بۆچی دەنگی پێدراوە؟‬ ‫بۆ ئەوە دەنگی پێدرابوو كە گەل ئەو‬ ‫خواست و پێویستی و داواكاریانەی‬ ‫هەیەتی ئ��ەو قۆڵی لێ هەڵبكات و‬ ‫بچێت بەدەمیەوە و ئەنجامی بدات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوان داوا و خۆاستی گەلیان‬ ‫ل��ەالی��ەك دان��ا و ئەجیندا و ك��اری‬ ‫خۆیان كە م��ەرام و نیازێكی تربوو‬ ‫دەستپێكرد‪ .‬ئەوە بوو هەر یەكەمجار‬ ‫دەستیان كرد بە هەوڵی جێبەجێكردنی‬ ‫بەرنامەی خۆیان بۆ ئەخوەنەكردنی‬ ‫دامودەزگاكانی حكومەت و راستەوخۆ‬ ‫هەوڵی هاوپەیمانی درووستكردنیان بۆ‬ ‫چوونە سەرحوكم لەگەڵ عەسكەر و‬ ‫لەگەڵ ئەمریكا كرد‪ .‬وەختێك گەلیش‬ ‫بردنیە ن��او ژووری حوكمڕانیەوە‪،‬‬ ‫یەكسەر دەرگای حوكمداریان بە كلیل‬ ‫داخست لەسەر خۆیان‪ ،‬ب��ەاڵم گەل‬ ‫دەرگ��اك��ەی شكاند و لەدەرگایەكی‬ ‫ترەوە فڕێیدانە دەرەوە‪.‬‬

‫سەر كوردەكان‪ .‬ئایا ئەو نمونەیەی‬ ‫ئەردۆغان بۆ دەوڵەتانی عەرەبی پاش‬ ‫بەهاری عەرەبی گونجاوە؟‬ ‫جەمال زەه��ران‪ :‬دی��ارە ئەردۆغان‬ ‫بۆخۆی تەواوكەری ئەو پرۆژیە بوو‬ ‫كە ئەربەكان و هێزە ئیسالمیەكان‬ ‫زیاتر لە ‪ 25‬ساڵ خەریكی ب��وون و‬ ‫سەركەوتوو نەبوون‪ ،‬بەاڵم ئەردۆغان‬ ‫ئەو پرۆژە كۆنەی هێنا و كااڵیەكی تری‬ ‫بەبەرداكرد و توانی رێكخستنەوەیەكی‬ ‫م��ی��ت��ۆدی و س��ی��اس��ی ب��ۆ ب��ك��ات و‬ ‫بیكاتە شێوازێكی خۆی بۆ بەشداریی‬ ‫سیاسی لە ژێر ناوی پارتێكی سیاسی‬ ‫رایبگەیەنێت‪ ،‬ئ��ەو هەنگاو و ڕێو‬ ‫شوێنانەی گرتنە بەری سەرەتا وایكرد‬

‫ئاینیەكەی لەم دواییەوە بەدەركەوت‬ ‫و خەریك بوو زاڵ بێت بەسەر ئەو‬ ‫رێ��ب��ازەی ك��ە س��ەرەت��ا كاریپێكرد‪،‬‬ ‫بەتایبەت لە دوای شۆڕشەكانی بەهاری‬ ‫عەرەبی كە راستەوخۆ الیەنگیری بۆ‬ ‫ئیخوان وەدەرك����ەوت‪ ،‬ئیتر خەونی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانی كۆن و بیركردنەوە‬ ‫لە خەونە خەالفەتیەكەیان لەگەڵ‬ ‫ئیخوان كەوتەوە مێشكیان و ئەمانیش‬ ‫ناوی حیزبەكەی ئیخوانیان بە پارچە‬ ‫پارچەیی لكاند بەحیزبەكانیەوە لە‬ ‫واڵتە عەرەبیەكاندا‪ ،‬وەك «حوریە»‬ ‫و «ع��ەدال��ە»‪ .‬بۆیە هەم لە توركیا‬ ‫و ه��ەم لە دەرەوەی توركیاش بیر‬ ‫لەم ترازانە مەنهەجیەی ئەردوغان‬

‫بونێكی مێژوویی نەبووە و تائێستەش‬ ‫چەمكێكی نامۆیە ل��ە پراكتیكدا‪،‬‬ ‫هەربۆیە لە شۆرشەكانیشماندا دووبارە‬ ‫توندوتیژی بەرهەمدەهێنینەوە‪ ،‬نمونە‬ ‫لەتوندوتیژی لەشۆرشەكانی بەهاری‬ ‫عەرەبی‪ ،‬كوشتنی موعەمەر قەزافی‬ ‫بەوشێوازە درندانەیە و توندوتیژیەكانی‬ ‫ش��ۆرش��گ��ێ��ران��ی س���وری���ا و ئ��ەو‬ ‫توندوتیژیانەی كە لە بۆ دامركاندنەوەی‬ ‫ئیخوان لە میسر لە رابعەی عەدەوی‬ ‫روویاندا‪ ،‬تۆ خوێندنەوەت بۆ ئەمە‬ ‫چییە؟‬ ‫جەمال زەهران‪ :‬ئەو گوتەیە راست‬ ‫نیە‪ ،‬بەباوەڕی من توندوتیژی شتێكی‬ ‫خ��واس��ت��راو و میوانە ل��ە كلتووری‬ ‫ئ��ێ��م��ەدا‪ ،‬بەڵگەشم ئ��ەوەی��ە‬ ‫كە ك��ەس ناتوانێت گ��رەوی‬ ‫روودان��ی ش��ەری ناوخۆ بكات‬ ‫و ناشیباتەوە‪ ،‬تۆ نمونەی‬ ‫لیبیا دەهێنیت ئەوە دەرەنجام‬

‫• پرۆفیسۆر دكتۆر جەمال زەهران لەساڵی ‪ 1955‬لە قاهیرە لەدایکبووە‪.‬‬ ‫• هەڵگری بروانامەی دوكتۆرای فەلسەفەیه‌ لەزانستە سیاسیەكاندا‪.‬‬ ‫• ئەمینداری گشتی كۆمەڵەی عەرەبی بۆ زانستە سیاسیەكانه‌‪.‬‬ ‫• لەناوەندی دیراساتی ستراتیژی ئەهرام لێکۆله‌ره‌‪.‬‬ ‫• دیارتربن چاپكراوەكانی‪ :‬قه‌یرانه‌کانی سیستمی عه‌ره‌بی و شێوازەکانی‬ ‫ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌‪ ،2001 ،‬بنه‌ماکانی دیمۆکراتی و چاکسازیی سیاسی ‪ ،2005‬پێوانه‌کانی‬ ‫هێزی ده‌وڵه‌تان و شیمانه‌کانی په‌ره‌سه‌ندنی ملمالنێی عاره‌ب‪ -‬ئیسرائیل ‪.2006‬‬

‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬دەوڵ��ەت هەیە‬ ‫ل��ەس��ەر ب��ن��ەم��ای رەگ�����ەزی‪ ،‬وەك‬ ‫ئیسرائیل‪ ،‬دام��ەزراوە‪ .‬دەوڵەت هەیە‬ ‫ل��ەس��ەر ب��ن��ەم��ای م��ەزه��ەب��ی ئاینی‬ ‫دام����ەزراوە‪ ،‬ه��ەری��ەك لەمانە ئیمرۆ‬ ‫وەك ترسێكی ناوچەیی و هەرێمی‬ ‫لەسەر ئاسایش و جێگیری ناوچەكە‬ ‫دێنە ئەژمار‪ .‬جەنابتان پاش بەهاری‬ ‫عەرەبی‪ ،‬درووستبوونی دەوڵەتانی‬ ‫نویێ‌ خ��اوەن سروشتی ئاینی‪ ،‬لەم‬ ‫شێوازانە لە دەوڵ��ەت بە ئەگەرێكی‬ ‫چاوەڕوانكراو دەزانن لە ناوچەكەدا؟‬ ‫ئەمانە چۆن كاریگەری نەگەتیڤ لە كە جەماوەری و خەڵك بەالی خۆیدا كرایەوە‪ ،‬ڕاستەوخۆ پاشەكشەی خۆی‬ ‫ئاسایش و رەوشی ناوچەكە دادەنێن؟ ڕابكێشێت و ئەو بەڵێن و پەیڕەوەی و حیزبەكەی بەدەركەوت بەتایبەت‬ ‫جەمال زەهران‪ :‬هەرچەند بە دووری خستبوویەتەڕوو بۆ جەماوەرەكەی دوای ئەوەی لە پاش ‪ 30‬یۆنیۆ لەمیسر‬ ‫دەزانم دەوڵەتانی وەها دروست ببن‪ ،‬راستگۆبوو بایی ئەوەندە و پاشان لە هاتەوە وەاڵم و پشتگیری ئیخوانی‬ ‫بەاڵم خۆ ئەگەر روبدات ئەوە بێگومان ڕووی چوارچێوەی یاسایی و حكومەتی كرد و داوای ئازادكردنی مورسی و‬ ‫ترسێكی گەورەی ئەمنی و ئاینی دەبن عەلمانیەوە الدانی نەبوو‪ ،‬بەڵكو كاری سەركردەكانی ئیخوانی كرد‪.‬‬ ‫دواج�����ار ئ��ی��م��رۆ ب���ۆ ه��ەم��ووال‬ ‫لەسەر ئاستی ناوچەكە‪ ،‬چونكە هەر بۆ پتەوكردنی حكومەتی نیشتمانی‬ ‫دەوڵەتێكی دام��ەزراو لەسەر بنەمای و عەلمانیەتی توركیا كرد‪ ،‬بەاڵم با دەركەوتووە كە ئەردۆغان دەیەوێت‬ ‫دین جا ئیتر بێگومان ئەوكات یان بزانیت خۆ تەنها بەنیازی دەستبردن شوناسی نیشتمانی توركیا بكاتە‬ ‫شیعە دەبێت ی��ان سوونی ئەوكات بۆ یەكێك لە شوناسەكانی دەوڵەتی قوربانی شوناسی ئاینداریەكەی خۆی‪،‬‬ ‫گێچەڵەكە لەوێوە دەست پێدەكات و توركی راستەوخۆ جەماوەر لێی راست بۆیە ئەمە هۆكارێكی كاریگەر دەبێت بۆ‬ ‫تێكچوون و ئاڵۆزی بارودۆخی سیاسی دەب��ن��ەوە‪ ،‬وەك ئ��ەوەی لە مەیدانی كردنەدەرەوەی ئەردۆغان لە مێژوو بەم‬ ‫لێ دێتە ئارا‪ ،‬ئاخر ترسی دەوڵەتی «تەقسیم» ویستی دەستكاری ئەو نزیكانە‪ ،‬چونكە الیەنگیری بەردەوامی‬ ‫دینی ئەوەیە كە جیاكاری رەگ��ەزی كارەی ئەتاتورك بكات كە لە ساڵی بۆ ئیخوان خ��ۆی و م��ێ��ژووەك��ەی و‬ ‫دەخ��ات��ەوە‪ ،‬وەك چۆن لە ئەڵمانیا ‪ 1940‬كردی و سوكنەیەكی سەربازی كارەكانی بەبادا ئەدات‪.‬‬ ‫نازیەكان رەگ��ەزی «ئ��اری» بااڵترین عوسمانی روخاند‪ ،‬لێرەوە راستەوخۆ‬ ‫رەگ��ەزب��وو ل��ەالی��ان ئ���ەوەش ش��ەری خەڵك ل��ە ن��ی��ازی تێگەیشت چونە‬ ‫دوع���ا ع��ەب��دول��ع��ەزی��ز‪ :‬دەوت��رێ��ت‪،‬‬ ‫جیهانی دووهەمی لێ بەرهەمهات‪.‬‬ ‫س��ەرج��ادە‪ ،‬ت��ا پاشەكشەیانپێكرد توندو تیژی بەشێكی دانە ب��ڕاوە لە‬ ‫پێكرد‪.‬‬ ‫كلتووری ئێمەی رۆژهەاڵتی‪ ،‬و گفتوگۆ‬ ‫ب��ەاڵم كاتێك ئ��ەردۆغ��ان ئینتیما و كلتووری دیموكراتیانە الی ئێمە‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬وەك دەبینین‬ ‫ئەمرۆ ئەردوغان و پارتەكەی كە هەڵگری‬ ‫بیری ئاینین ‪ ،‬سەركەوتنەكانی لە بواری‬ ‫ئابووری و دیبلۆماسی و دەسخستنی‬ ‫متمانەی جەماوەری لە مشت گرتنی‬ ‫دەسەاڵتی توركیادا سەركەوتوو بوە‪،‬‬ ‫ئایا توانیویەتی تەوزیفی ئاین بكات‬ ‫لەو كاری حوكمرانیەیدا و سەركەوتوو‬ ‫بێت؟ بەشێوازێكی تر گەر بڵێین ئەو‬ ‫توانیویەتی گۆرانكاری بكات و بەتایبەت‬ ‫لەرووی رەگەزپەرستیەوە‪ .‬هەرچەند‬ ‫ت��ا ئیستاش هێشتا م��وم��ارەس��ەی‬ ‫كەمالیەت دەكات و تا ئەم دواییەش‬ ‫وەك كەمالیەكان هێرشی دەك��ردە‬

‫چەمكانە ناگەنە دەستی جەماوەر و‬ ‫پێیان شاد نابێت؟ بەمەرجێ‌ ئەوەی‬ ‫دەچێتە س��ەر دەس��ەاڵت بانگەشەی‬ ‫فەراهەمهێنانی ئ��ەم چەمكانەش‬ ‫دەكات! مەگەر جەوهەری ئەم چەمكانە‬ ‫لە كوێدایە؟‬ ‫جەمال زەه���ران‪ :‬راستە ئ��ەو دوو‬ ‫چەمكە پێوستیەكی كۆمەڵگەكانی ئێمە‬ ‫بوون لە هەمووشت زیاتر‪ .‬ئەوانەی‬ ‫چوونەتە سەر حوكم بە بێ رەچاوكردنی‬ ‫ج��ی��اوازی ئایدیۆلۆژیاكانیان‪ ،‬هیچ‬ ‫كامیان تا ئیمرۆ نەیانتوانیوە بە‬ ‫رێكوپێكی دەست یۆ ئەم چەمكانە‬ ‫ببەن‪ .‬فەرمانرەواكان لە بەخشینەوەی‬ ‫سامانی وواڵتدا كەموكورتیان هێناوە‪،‬‬ ‫نەیان توانیوە ئ��ەو بۆشاییەی كە‬ ‫لەنێوان هەژاران و دەوڵەمەنداندا هەیە‬ ‫هیچ نا كەمێك بچووكی بكەنەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو ه��ەردەم فراوانتریان كردووە‪،‬‬ ‫بۆیە ئەم كۆمەڵگایانەی ئێمە بەم‬

‫و كاردانەوەبو لە زوڵم‪ ،‬یان نمونەی چەمكانە نەیان توانیوە شاد ببن‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ئەو دوو چەمكە «‬ ‫سوریا دەهێنیتەوە ئ��ەوە بۆ خۆی‬ ‫هۆكارە دەرەكیەكان و تەمویلكردن بە ئازادی و دادپ��ەروەری كۆمەاڵیەتی»‬ ‫چەكوچۆڵ لە الیەن دەرەوە هۆكاری گرێدراوی یەكن و یەكتر تەواو دەكەن‪،‬‬ ‫ئەو شەڕ و كوشتارەیە‪ ،‬ئەگەر دەستی بەالی منەوە جەوهەری ئازادی‪ ،‬ئازادی‬ ‫سیاسەت ل��ەوان��ە دوور بخەیتەوە خۆیەتی‪ ،‬كە دەبێتە پێكهێنەرێكی‬ ‫هیچ شتێك نامێنێتەوە ن��اوی شەڕ بنچینەیی بۆ دادگ��ەری كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫و ناكۆكی و توندوتیژی بێت؟ ئاخر یانی هیچ دادگ��ەری��ەك بەبێ ئ��ازادی‬ ‫ئیخوانیش فاكتەرە‪ ،‬چونكە ئیمرۆ بە بەردەوام نابێت‪ ،‬پاشان ئەم دووچەمكە‬ ‫پاڵپشتی دەرەوە دەیانەوێت رۆژهەاڵتی دوبنەمای سەرەكین لە پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی م��ەدەن��ی ك��ە بتوانێت‬ ‫ناوەڕاست وەك سوریا لێبكەن‪..‬‬ ‫خەوەنەكانی كۆمەڵگە تەرجومە بكات‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬وەك دەبینین بۆ واقیع‪.‬‬ ‫لە زەمەنی ئیستیعمارەوە تا ئەمرۆ و‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئایا میسری ئەمرۆ‬ ‫شۆرشەكانی بەهاری عەرەبیش‪ ،‬لەم‬ ‫واڵتانەی ئێمە زۆرترین بانگەشە و چەندە شاد بوووە بەم چەمكانە؟‬ ‫لە راستیدا من هەنگاو هەڵگرتن‬ ‫پیاهەڵدان و گۆرانی ووتن لە شۆرش‬ ‫و خواستە جەماوەریەكاندا چەمكەمانی دەبینم تەنها ن��ەك گەیشتن بەو‬ ‫« ئ��ازادی –دادگ��ەری كۆمەاڵیەتی» چەمكانە‪ ،‬ب��ەاڵم بەو پێیەی هێشتا‬ ‫دەگ��رن��ەخ��ۆ؟ ئەمە ب��ۆ؟ بۆچی ئەم رژێمی حوسنی موبارەك نەكەوتووە‪،‬‬

‫ئیمرۆ بۆ هەمووال دەركەوتووە كە ئەردۆغان دەیەوێت شوناسی نیشتمانی توركیا‬

‫بكاتە قوربانی شوناسی ئاینداریەكەی خۆی‪ ،‬بۆیە ئەمە هۆكارێكی كاریگەر دەبێت بۆ‬ ‫كردنەدەرەوەی ئەردۆغان لە مێژوو بەم نزیكانە‪ ،‬چونكە الیەنگیری بەردەوامی بۆ ئیخوان‬

‫خۆی و مێژووەكەی و كارەكانی بەبادا ئەدات‪.‬‬

‫هێشتا رژێ��م��ی م��وح��ەم��ەد مورسی‬ ‫نەكەوتووە‪ ،‬دەبینم هێشتا شۆڕش‬ ‫بەردەوامە بۆ گەیشتن بەو چەمكانە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم دەتوانین بڵێین گەورەترین‬ ‫شتێ‌ بەدەستمان كەوتبێت بریتیە‬ ‫لە شكاندنی دی��واری ترس و ئەمرۆ‬ ‫ئ��ەوەت��ا الی��ەن��گ��ران��ی ئیخوان پاش‬ ‫لێكهەڵوەشانەوە و رێگەپێنەدانی‬ ‫یاساییش‪ ،‬كەچی رووبەروو بونەوەیان‬ ‫هەیە و دەرژێنە سەرجادەكان‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬ئایا ئەمرۆ‬ ‫گەیشتوینەتە ئەو ئاستە رۆشنبیریە‬ ‫سیاسی و كۆمەاڵیەتیە كە سود لە‬ ‫هەڵەكانی دوێنێمان وەربگرین و خۆمان‬ ‫بكەینە بابەتێكی لێخوێندنەوە و بیر لە‬ ‫بونیادنانی دەوڵەتێك بكەینەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئیتر لە ژێ��ر سایەیدا هەناسەیەكی‬ ‫ئازادی هەڵبمژین؟‬ ‫جەمال زەهران‪ :‬لە راستیدا ئێمە لە‬ ‫رێگەداین و هەنگاویشمان هەڵگرتووە‪،‬‬ ‫و ئەزموونیشمان لە هەنگاوە هەڵەكانی‬ ‫ئیخوان وەرگ��رت��ووە‪ ،‬پاشان بیرمان‬ ‫ل��ەوەش ك��ردووەت��ەوە كە رۆڵ��ی ئاین‬ ‫لە سیاسەتدا و جیهانی دەوڵەتداریدا‬ ‫دی��اری بكەین كەئەمەش بۆ خۆی‬ ‫جۆرێك لە ئ��ەزم��وون وەرگرتنە لە‬ ‫رابردوو‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەی راوبۆچوونی‬ ‫ب��ەڕێ��زت��ان س��ەب��ارەت ب��ە خەالفەتی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬دی��ارە ئێمە لە كۆمەڵە‬ ‫چاوپێكەوتنێكماندا راو بۆچونی‬ ‫جیاوازمان بیستووە‪ ،‬هەن پێیان وایە‬ ‫تەنانەت بیرلێكردنەوەی گونجاو نیە‪،‬‬ ‫هەبووە وتوویەتی نەخێر شتێكە گەر‬ ‫سەر بگرێت و ئێمەش بتوانین وواڵتانی‬ ‫ئیسالمی ه��ەم��ووی لە ژێ��ر چەتری‬ ‫خەالفەیەكدا كۆبكەینەوە هیچ گرفتێكی‬ ‫تیادا نیە‪ .‬ئەی ئێوە چی دەڵێن؟‬ ‫جەمال زەه���ران‪ :‬س��ەرەت��ا من بە‬ ‫هەموو شێوەیەك رەت��ی��دەدەم��ەوە‪.‬‬ ‫پاشان ئ��ەوە بیروبۆچوونێكە پاش‬ ‫كۆتایی هاتنی دەوڵەتی عوسمانی هاتە‬ ‫ئاراوە‪ ،‬كە هەندێك لە پیاوانی ئاینی‬ ‫پێیان وابوو كاتێك بەناو خەالفەتی‬ ‫ئیسالمیی عوسمانی لەناو چ��ووە‪،‬‬ ‫دەبێت موسڵمانان خەالفەتیان هەبێت‪،‬‬ ‫حەزناكەم باسی ئەو خەالفەتە پر لە‬ ‫زوڵم و زۆر و پڕ لە خوێنە بكەم كە‬ ‫عوسمانیەكان بونیادیان نابوو ‪ ،‬كە‬ ‫لە راستیدا ئەگەر تەماشەی درامای‬ ‫«ح��ری��م سلطان » ت��ورك��ی بكەیت‬ ‫بایی ئەندازەیەك ئەو مێژووە پر لە‬ ‫جەنگەڵیەت بۆ دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬ئەو‬ ‫خەالفەتە لەسەر بنەمای داگیركردنی‬ ‫وواڵت��ان بونیادنرابوو‪ ،‬ئەو خەالفەتە‬ ‫تەنیا ل���ەرووی س��ەرب��ازوو ش��ەڕەوە‬ ‫حكومەت ب���وو‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��ی��دارەك��ەی‬ ‫گەندەڵ و زوڵ��م و ناعەدالەتی بوو‪.‬‬ ‫باشە بۆ بونیادنانەوەی شتێكی وەها‬ ‫خۆ دەبێت ئێمە رێوشوێنی داگیركردن‬ ‫هەڵبژێرینەوە‪ ،‬ئایا ئەمە دەكرێت‪،‬‬ ‫ئ��ەم��رۆ ه��ەوڵ��دان ب��ۆ دروستكردنی‬ ‫دەوڵەتی وەها كە مێژوویەكی پڕ لە‬ ‫خوێنی هەبووە‪ ،‬عەقاڵنیە؟ پاشان‬ ‫ئەمە ل��ە ب��ی��رك��ردن��ەوەی كۆمەڵەی‬ ‫ئیخواندا بوونی هەبوو‪ ،‬باشە پێم‬ ‫ناڵێیت‪ ،‬ئ���ەوان چیان بەخشی بە‬ ‫میسر؟ ب��اش��ە م��ەگ��ەر لەساڵێكی‬ ‫حوكمڕانیان نمونەیەكی موحتەرەمیان‬ ‫بە من پێشكەش كردووە؟ تا بەسەر‬ ‫میسردا باز بدەن بۆ وواڵتانی تر؟ بۆیە‬ ‫ئەوە بیركردنەوەیكی ئەندێشە ئامێزە‪.‬‬ ‫*رۆژنامەوانێکی میسرییە تایبەت‬ ‫بۆ روانگە و رەخنە کار دەکات‬