462

‫یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان‬

‫جێبەجێکردنی دەستور ‪ ..‬یان کۆنفیدڕاڵی‬

‫‪77‬‬

‫‪266‬‬

‫پەرلەمانی عیراق‬

‫پارێزگاکان‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )462‬دو شةممة ‪2014/4/7‬‬

‫مەال بەختیار لەبارەی بڕیارە تازەكەی پارتی‪ ،‬هۆشداریی دەدات‬

‫یەكێتی بەشداری حكومەت‬ ‫نەكات‪ ،‬باشترە لەوەی بەمجۆرە‬ ‫بەشداری حكومەت قبوڵ بكات‬ ‫بڕیارەكەی پارتی لەبارەی وەزارەتی پێشمەرگەوە‪ ،‬پوازێكی تۆكمە دەكوتێتە‬ ‫نێوان گۆڕان‌و یەكێتی‌و بەتەواوەتی ناكۆكیەكانیان دەگەیەنێتە بنبەست‪،‬‬ ‫گفتوگۆی نێوان یەكێتی‌و پارتیش‪ ،‬دەخاتە ئاستەنگێكی تازەوە‬

‫هەڵبژاردن‌و تاوتوێی‬ ‫هاوپەیمانیی یەكێتی‌و پارتی‬

‫دەبێ پارتی بەرۆشنی پێش پێكهێنانی حكومەت گێڕانەوەی دەستور بۆ‬ ‫پەرلەمان‪ ،‬قبوڵ بكات‬

‫«‬ ‫«‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫م��ەال بەختیار لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪،‬‬ ‫لە سەروتاری ئەم ژمارەیەی "چاودێر"‬ ‫لێكدانەوەیەكی ورد بۆ پەیوەندییەكانی‬ ‫نێوان یەكێتی‌و پارتی دەكات‌و پێیوایە‪،‬‬ ‫تێكڕای روداوەكانی چەند ساڵی رابردو‪،‬‬ ‫وای��ك��ردوە ج��ۆرێ��ك ل��ە بێمتمانەیی‌و‬ ‫نیگەرانی‪ ،‬لەپەیوەندیەكانی یەكێتی‌و‬ ‫پ��ارت��ی‪ ،‬بەتایبەتی لەناو قەواعیدی‬

‫ه���ەردووالدا‪ ،‬سەرهەڵبدات‌‪ .‬هۆشداری ئەوەی لەم هەفتەیەدا زانراوە‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫ئەوەش دەدات كە ناكۆكییەكانی نێوان كە پارتی دەیەوێت لەژێر فشاری گۆڕان‪،‬‬ ‫یەكێتی‌و پ��ارت �ی‌و گۆڕانكارییەكانی وەزارەت��ی پێشمەرگەیان بداتێ‌‪ .‬ئەمە‪،‬‬ ‫ن��اوچ��ەك��ەو كێشە ك��ەڵ��ەك��ەب��وەك��ان گفتوگۆی نێوان یەكێتی‌و پارتی‪ ،‬دەخاتە‬ ‫ب��ە دیدێكی ستراتیژییەوە هەوڵی ئاستەنگێكی ت���ازەوەو ب��ەم بڕیارەی‬ ‫چارەسەركردنی نەدرێت‪ ،‬ئەوە مەترسی پارتیش ك��ە وەزارەت����ی پێشمەرگە‬ ‫بدرێتە گ��ۆڕان‪ ،‬دی��ارە یەكێتیش رازی‬ ‫گەورە لەئارادایە‪.‬‬ ‫هەر لەو س��ەروت��ارەدا‪ ،‬مەال بەختیار‪ ،‬نەبێ‌ دەستبەرداری وەزارەتەكە ببێ‌‪،‬‬ ‫ئاماژە بە گرێكوێرەكانی پێكهێنانی كەوابێ‌‪ :‬ئەم بڕیارە پوازێكی تۆكمە‬ ‫حكومەت دەك���ات‌و‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪ ،‬دەكوتێتە ن��ێ��وان گ���ۆڕان‌و یەكێتی‌و‬

‫ئیسالمێک لە شیوی‬ ‫خۆرئاوا و ئیسالمێک‬ ‫لە شیوی ئەبو‬ ‫تاڵیب دا‬

‫مەال بەختیار‬

‫بەتەواوەتی ناكۆكیەكانیان دەگەیەنێتە‬ ‫بنبەست‪ .‬دوور نیە ئەگەری خراپیشی‬ ‫لێ بكەوێتەوە‪ .‬لەم حاڵەتەشدا‪ ،‬یەكێتی‬ ‫بەشداری حكومەت نەكات‪ ،‬باشترە لەوەی‬ ‫بەمجۆرە بەشداری حكومەت قبواڵ بكات‪.‬‬ ‫واچاكترە ببێتە ئۆپۆزسیۆنێكی ئیجابی‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم كاریگەرتریش لە ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫ئێستا‪ .‬ئەگەر هەشبن پێیانوایە یەكێتی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی كاریگەرتری پێناكرێ‌‪،‬‬ ‫دڵنیابن هەڵەن!‬

‫وتەبێژی حزبی نور بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫ئیخوان هەڵپەی دەسەاڵتی‬ ‫بو‪ ،‬بۆیە مورسی کەوت‬ ‫‪8‬‬

‫‪2‬‬

‫دانا سەعید سۆفی‪:‬‬

‫ئەگەر پارلەمانتاران ئەركی خۆیان جێبەجێ بکردایە‬ ‫دەبوایە پشتگیریی دەستپێشخەرییەكەی فراكسیۆنی‬ ‫سەوزیان بكردایە‬

‫مۆدێرنیتە و وتار‬

‫حیکایەتی باوکێک بۆ کچەکەی‬ ‫سەدیق سەعید رەواندزی‬

‫‪5‬‬

‫‪3‬‬

‫دکتۆر هاشم ئەحمەدزادە‬

‫‪4‬‬

‫وا هەڵمەتی هەڵبژاردنەو كوردستان لە وروژان��دای��ە‪ .‬گرەوكردن لەسەر ئەم‬ ‫هەڵبژاردنە‪ ،‬نەك بۆ ئێستا‪ ،‬بەڵكو بۆ ئایندەش‪ ،‬گەلێك زۆرە‪.‬‬ ‫سیاسەتی دوژمنی دوژمنەكەم دۆستمە‪ ،‬كە هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی كردبووە‬ ‫سێكوچكەی داغی دژایەتی دەس��ەاڵت‪ ،‬ساردبۆتەوە‪ .‬الیەنەكانی دەرەوەی‬ ‫دەسەاڵت‌و ئۆپۆزسیۆنیش‪ ،‬لەدەرەوەی بازنەكەدا دەسوڕێنەوە‪ .‬یەكێتی‌و پارتیش‪،‬‬ ‫هێشتا هاوپەیمانی ستراتیژیان لەنێواندایە‪ .‬بەاڵم هاوپەیمانێتیەك‪ ،‬لە كۆبونەوە‬ ‫رەسمیەكاندا‪ ،‬قسەی جوانی لەسەر دەكرێت‪ ،‬بەاڵم لە دابەشكردنی پۆستەكاندا‪،‬‬ ‫یەكێتی لە پارێزگاكانی هەولێرو دهۆك‪ ،‬هیچی بەرنەكەوتووە‪ .‬لەپارێزگای‬ ‫سلێمانیشدا‪ ،‬پارتی چاوەڕوانە‪ .‬وەكو تریش‪ :‬لە سەرۆكایەتی هەرێمدا‪ ،‬یەكێتی‬ ‫رێژەیەكی كەمی هەیە‪ .‬جێگری سەرۆكی هەرێم‪ ،‬هیچ دەسەاڵتێكی دیاریكراوی‬ ‫پێنەدراوە‪ .‬لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانیشدا‪ ،‬وەزیری پارتی زۆرترو‬ ‫باقی پۆستەكانیش لە فەرمانبەرێكەوە هەتا بەرێوبەرە گشتیەكان‪ ،‬پارتی‬ ‫پترە‪ .‬لە خانەنشینی پێشمەرگەو كەمئەندامان‌و دامەزراندنی فەرمانبەرەكانیش‪،‬‬ ‫جیاوازیەكان زەقن؛ تەنانەت لە پلە بەرزكردنەوەی ئەفسەرەكانیشدا‪ ،‬یەكێتی‬ ‫رەخنەی هەیە‪ .‬پارتیش لەسەر سیاسەتی یەكێتیی‌و ئاخاوتنی چەند بەرپرسێك‬ ‫لەراگەیاندنەكاندا‪ ،‬رەخنەی هەیە‪ .‬بۆئەوەی ئەم راستییانە راگوزەر تێنەپەڕن‪،‬‬ ‫دەبێ‌ هەندێك راستی هەیە رونیان بكەینەوە‪.‬‬ ‫لەپێش دامەزراندنی كابینەی حەوتەمەوە‪ ،‬یەكێتی گفتوگۆی لەسەر دروستكردنی‬ ‫هاوسەنگی لەهەموو پۆستەكانی حكومەتدا‪ ،‬دوای ئەوەش لەچەندین كۆبونەوەدا‪،‬‬ ‫كردووە‪ .‬رێژەیەكی زۆر كەم باشتر بووە‪ ،‬ئەگینا هێشتا جیاوازیەكان ئاشكران‪.‬‬ ‫بۆئەوەی وردتر لەسەر ئەم مەسەلەیە قسە بكەین‪ ،‬ناكرێت ئەوە لەبەرچاو‬ ‫نەگرین كە یەكێتی‪ ،‬لە هەڵبژاردنەكانی ‪ 2009‬ی كوردستان‌و ‪ 2010‬ی عێراق‪،‬‬ ‫رێژەی دەنگەكانی دابەزیوە‪ .‬دڵنیام ئەمە كاریگەری لەسەر هەڵسەنگاندنی‬ ‫پارتی بۆ سەنگی یەكێتی هەیە‪ .‬هەروەها الیەنەكانی تر‪ ،‬تایبەت بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان‪ .‬بەاڵم‪ ،‬ناشێ‌ ئەوەش لەبەرچاو نەگرین‪ ،‬كە لەسەر بنەمای هاوپەیمانی‬ ‫ستراتیژی‪ ،‬پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی‌و سەرۆكی هەرێم بۆ پارتییە‪.‬‬ ‫هەروەها‪ ،‬بڕیار وابووە كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی حكومەتی هەرێمیش‪ ،‬دوو‬ ‫ساڵ جارێك لەنێوان یەكێتی‌و پارتی دەستاودەست بكات‪ .‬بەاڵم‪ ،‬لە دروستكردنی‬ ‫سێ‌ كابینەی رابردوودا‪ ،‬تەنها جارێك‪ ،‬ئەویش دوو ساڵ سەرۆك وەزیران بەر‬ ‫یەكێتی كەوتووە‪ ،‬وەكوتر‪ ،‬باقی ساڵەكان‪ ،‬پارتی سەرۆك وەزیرانی بەركەوت‪.‬‬ ‫ئێستاش ئەگەر هاوپەیمانی ستراتیژی‪ ،‬بنەمای پێكهێنانی حكومەت بێت‪ ،‬هەقی‬ ‫یەكێتییە‪ ،‬سەرۆك وەزیرانی كابینەی هەشتەمی بەركەوێت‪ .‬دەیڵێمەوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫بنەمای هاوپەیمانی ستراتیژی دەبوو وابێت‪.‬‬ ‫بــؤ‬

‫زمانی شاری هاوچەرخ‬ ‫یاسین النصير‬

‫‪5‬‬

‫‪10‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )462‬دو شةممة ‪2014/4/7‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫مەال بەختیار لەكۆڕێكدا لەخانەقین‪:‬‬

‫یەکێتی دەزانێت هاوکێشە و گۆڕانکارییەکان چین‬ ‫باشیش دەزانێت کە چۆن بارودۆخەکە لە دەرفەت و‬ ‫کاتی خۆیدا لەپێناو پێشکەوتن و سودی نەتەوەکەماندا‬ ‫بەکاربهێنێت‬

‫ئەم كاتەتان باش‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫من‪ ،‬بەمەبەست حەزمكرد پێش هەڵمەتی‬ ‫هەڵبژاردن ئەم بابەتە شیكاری‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫فیكریی‌و ئەركی یەكێتی‌و‪ ،‬هەڵوێستی‬ ‫یەكێتی تێكەڵ بكەم ب��ۆ ئ���ەوەی ئێوە‬ ‫لێرەو لەڕێگەی ئێوەشەوە‪ ،‬ئەو خەڵكانەی‬ ‫كە دەت��وان��ن قسەكانیان بۆ بگوازنەوە‪،‬‬ ‫لەسیاسەت‪ ،‬لەبیرو بۆچون‌و لەشیكاری‬ ‫یەكێتی‪ ،‬سەبارەت بەڕۆژهەاڵت‪ ،‬بەبارودۆخی‬ ‫دن��ی��ا‪ ،‬ن��اوچ��ەك��ەو دەوروب�����ەر‪ ،‬ع��ی��راق‌و‬ ‫كوردستان‌و سیاسەتی وردببنەوە‪ .‬چونكە‬ ‫روداوەك���ان‌و دەن �گ‌و باس زۆرە‪ ،‬پرسیار‬ ‫زۆرەو وەاڵم كەم‪ .‬هیوادارین لەدوای ئەم‬ ‫روداوانەی كە لەناوچەكە هەیە‌و روبەڕومان‬ ‫بۆتەوە‪ ،‬بتوانین وەكو یەكێتی‌و هێزەكانی‬ ‫تریش لەكوردستان‌و لەدەوروبەرمان‪ ،‬وەكو‬ ‫میللەتی كوردیش‪ ،‬ئەركە مێژوییەكانمان‪،‬‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر ب��ەن��ەت��ەوەك��ەم��ان‪ ،‬ب��ەرام��ب��ەر‬ ‫بەنیشتمانەكەمان‌و بەرامبەر ئایندەمان‪،‬‬ ‫جێبەجێ بكەین‪.‬‬ ‫تەوەرەكانی بابەتی كۆڕەكە‪ ،‬بریتین لە‪-:‬‬ ‫ه���ەل���وم���ەرج���ی ب��اب��ەت��ی ج��ی��ه��ان‌و‬‫ئەنجامەكانی‪.‬‬ ‫ه��ەل��وم��ەرج��ی ب��اب��ەت��ی رۆژه��ەاڵت��ی‬‫ناوەڕاست‌و ئەنجامەكانی‪.‬‬ ‫هەلومەرجی بابەتی عیراق‌و دەوروبەری‌و‬‫ئەنجامەكانی‪.‬‬ ‫هەلومەرجی بابەتی كوردستان‌و ئەركی‬‫یەكێتیی نیشتمانیی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬لەو‬ ‫هەلومەرجانەی كە ئێستا هەیە یان ئەو‬ ‫هەلومەرجانەی ناوچەكە‌و كوردستان پێیدا‬ ‫تێپەڕدەبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەم خااڵنە‪ ،‬ت��ەوەرە سەرەكییەكانی‬ ‫بابەتەكەمە‌و هیواداریشم الی خۆتانەوە‬ ‫ب��ەپ��رس��ی��ار‌و س��ەرن��ج��ەك��ان��ت��ان‪ ،‬پێكەوە‬ ‫گفتوگۆیەك بكەین‪.‬‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫پێش هەمو شتێك‪ ،‬دەم��ەوێ��ت ئەوە‬ ‫رونبكەمەوە‪ ،‬كە هەلومەرجی بابەتی چییە؟‬ ‫هەلومەرجی بابەتی‪ ،‬كە لەبابەتەوە‬ ‫هاتوە‪ ،‬وات��ە ئەو هەلومەرجەیە‪ ،‬كە تۆ‬ ‫دەس��ەاڵت��ت نییە لەدروستبونیدا‌و خۆی‬ ‫دروستدەبێت‪ ،‬دەخوڵقێت‌و سەرهەڵدەدات!‬ ‫ئینجا كاریگەری دەبێت لەسەرت‌و ناچارت‬ ‫دەك���ات ك��ە‪ ،‬بیر ب��ك��ەی��ت��ەوە‌و شیكاری‬ ‫بكەیت‪ .‬ناچارت دەكات ئەنجامی كاریگەری‬ ‫هەلومەرجی بابەتی لەسەر تاك‪ ،‬گروپ‪،‬‬ ‫چین‌و كۆمەڵ‪ ،‬لەسەر ح��زب‪ ،‬سەندیكا‪،‬‬ ‫رێ��ك��خ��راوەك��ان‪ ،‬ل��ەس��ەر رون��اك��ب��ی��ران‪،‬‬ ‫رۆشنبیران‌و بیرمەندەكانیش‪ ،‬دەرەنجامی‬ ‫دەبێت‪ .‬كە دەرئەنجامیشت هەبو‪ ،‬لەبەر‬ ‫رۆشنایی ئەو دەرەنجامانەی لەهەلومەرجی‬ ‫بابەتی گ��ەاڵڵ��ە دەب���ن‪ ،‬ب��ڕی��ار دەدەی���ت‪،‬‬ ‫پرۆگرام دادەنێیت‌و تواناكان كۆدەكەیتەوە‪،‬‬ ‫سەرەنجام رێگاكانی خەبات دەدۆزیتەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەی بتوانیت ئ��ەو گۆڕانكارییانە‬ ‫بەدیبهێنیت‪ ،‬كە ئامانجی ستراتیجییە‪.‬‬

‫مەال بەختیار‪ ،‬لەکاتی پێشکەشکردنی کۆڕەکەی لە خانەقین‬ ‫لەڕوی زانستی سیاسییەوە‪ ،‬هەلومەرجی‬ ‫بابەتی ئەمەیە‌و هیچی تر نییە‪ .‬هەلومەرجی‬ ‫خودی چییە؟‬ ‫دو شت هەیە لەسیاسەتدا‪ ،‬هەلومەرجی‬ ‫بابەتی‌و هەلومەرجی خودی‪ .‬هەلومەرجی‬ ‫بابەتی دەستكرد نییە‪ ،‬بەاڵم هەلومەرجی‬ ‫خودی دەستكردە! حزبە‪ ،‬كەسییە‪ ،‬چینە‪،‬‬ ‫دەوڵ��ەت��ە‪ .‬هەرچی تۆ ئ��ی��رادەت زاڵ بێ‬ ‫بەسەریدا‪ ،‬هەرچی ئیرادەیی بێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫خودییە‪ .‬هەر بڕیارێك ئیرادەی تۆی تیا‬ ‫نەبێ‪ ،‬ئەو بابەتییە‪ .‬تۆ هەبی یان نەبی‪،‬‬ ‫ل���ەڕوی بابەتییەوە‪ ،‬ك��ات‌و س��ات دێتە‬ ‫پێشەوە‪ .‬بەاڵم ئەگەر خودی بێت‌و هێزی‬ ‫زاتیت نەبێ‪ ،‬ئەوا ئەو هەلومەرجە بابەتییە‬ ‫وەكو هەوا دێت‌و دەچێت‌و ئەگەر تۆ هەڵی‬ ‫نەمژی‪ ،‬ئ��ەوا دەڕوات‌و رەنگە جارێكیتر‬ ‫هەوایەكی تر بێت‌و جۆرێكی تربێت‌و ئەوە‬ ‫نەبێت كە تۆ ساتێك لەساتەكاندا‪ ،‬هەڵی‬ ‫دەمژیت! كە واب��ێ هەلومەرجی بابەتی‪،‬‬ ‫بە بەردەوامی لەمێژودا دروست دەبێـت‪،‬‬ ‫ناوەستێت‪ ،‬بەاڵم هەلومەرجی بابەتی وا‬ ‫هەیە‪ ،‬لەبەرژەوەندیی گەالن‪ ،‬ساڵێك‪ ،‬یا‬ ‫بیست ساڵ‪ ،‬ئەو هەلومەرجە بابەتییەی كە‬ ‫دەتەوێت سودی لێببینیت‪ ،‬دەخایەنێت‪،‬‬ ‫هەتا سەركەوتن بەدەستبهێنی‪ ،‬ناشتوانی‬ ‫س��ەردەم��ەك��ەش��ی دیاریبكەیت‪ .‬چونكە‬ ‫سەردەمەكەشی هۆكاری ئابوری‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ ،‬رون��اك��ب��ی��ری �ی‌و كێشەی‬ ‫ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی‌و قوڵبونی‬ ‫ناكۆكییەكان‪ ،‬قوڵبونی جیاوازییەكان‪،‬‬ ‫قوڵبونی تەنگ‌و چەڵەمە پیشەسازییەكان‪،‬‬ ‫هەمو ئەوانە‪ ،‬تەنانەت حاڵەتی دەرونیش‬ ‫رۆڵی دەبێت ل��ەوەی هەلومەرجی بابەتی‬ ‫دروستدەبێت یان نا؟ زو دروستدەبێت یان‬ ‫درەنگ دروستدەبێت‪.‬‬ ‫ه��ۆك��اری خ��ود‪-‬ی��ش‪ ،‬هۆشیارییە‪ ،‬كە‬ ‫پەیوەندی بەهۆشیاری مرۆڤ‪ ،‬هۆشیاری‬ ‫بەسەركردایەتی‪ ،‬هۆشیاری حزبەكان‪،‬‬ ‫هۆشیاری چینەكان‪ ،‬هۆشیاری نەتەوەو‬ ‫پەیوەندی بەهۆشیاری دەسەاڵتەكانەوە‬ ‫هەیە‪ .‬هەیە زۆر هۆشیارەو هەشە كەم‬ ‫هۆشیارە‪ .‬هەیە زۆر پێشكەوتوە‌و هەیە‬ ‫كەم پێشكەوتوە! ئەوەی زۆر پێشكەوتوە‌و‬ ‫سەركردایەتی تاقیكراوەی هەیە‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫بەزویی لێكۆڵینەوە لەهەلومەرجی بابەتی‬

‫سەركەوتنی ئاكپارتی بەشێوەیەك‬ ‫لەشێوەكان لەم هەلومەرجەدا‪،‬‬ ‫كە ئەلتەرناتیڤێكی دیموكراتی‬ ‫باشتر لەتوركیادا نییە‪ ،‬لەقازانجی‬ ‫نەتەوەكەمانە‬ ‫بەبەردەوامی لە(‪ )75‬ساڵی رابردودا‪،‬‬ ‫باشوری كوردستان ناوەندی‬ ‫كوردایەتی بوە‬ ‫بكات‌و ئەنجام دروستبكات‌و لەئەنجامیش‬ ‫ی��ان لەپێشبینی‪ ،‬یا لەهەر شتێكی تر‬ ‫لەناو شیكاركردنی هەلومەرجی بابەتی‪ ،‬كە‬ ‫دەتوانێت بەوردی بچێتە ناویەوە‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫لەئەنجامدا حزبەكەی‪ ،‬سەركردایەتییەكەی‪،‬‬ ‫دەوڵەتەكەی‪ ،‬بزوتنەوەكەی‪ ،‬چەكدارەكانی‪،‬‬ ‫بنكەی جەماوەری‪ ،‬خۆی‪ ،‬رێكخراوەكانی‪،‬‬ ‫روناكبیر‌و راگ��ەی��ان��دن��ەك��ەی‪ ،‬ل��ەن��او ئەو‬ ‫هەلومەرجە بابەتییە چ��ۆن دەتوانێت‬ ‫رۆڵببینێت‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانێت كاریگەری‬ ‫هەبێت لە جواڵندنی مێژو‪ ،‬كاریگەری‬ ‫هەبێت لەگۆڕانكاری‪ ،‬كاریگەری هەبێت‬ ‫لەچۆنێتیی چارەسەركردنی جیاوازییەكان‪،‬‬ ‫ملمالنێكان‌و لەئەنجامیشدا لەسەردەمی‬ ‫بەدیهێنانی ئ��ام��ان��ج��ەك��ان‌و ل��ەه��ۆك��اری‬ ‫دروس��ت��ك��راو‪ ،‬یاخوڵقێنراوی چۆنێتیی‬ ‫بەدیهێنانی ئامانجەكان‪ .‬ئەمانە هەموی‬ ‫كەرەستە‌و ه��ۆك��اری سیاسین‪ ،‬شیكار‌و‬ ‫لێكۆڵینەوەی زانستی بابەتین‪ ،‬ئەقڵی‌و‬ ‫ئەقاڵنین‪ ،‬كە لەسەرەنجامدا دەتوانی لەگەڵ‬ ‫هەلومەرجی بابەتی‌و هەلومەرجی خودی‪،‬‬ ‫ئەگەر سەركردایەتی ژیر‌و هۆشیار هەبێ‌‪،‬‬ ‫سەركردایەتییەك كە خوێندنەوەی وردی‬ ‫بۆ روداوەكان هەبێت‪ ،‬لەئەنجامێكی وردی‬ ‫دەستنیشانكردنێكی‬ ‫دەستنیشانكراودا‪،‬‬ ‫زانستیانە بۆ هەلومەرجی بابەتی‪ ،‬دەتوانێت‬

‫بزانێت ئەركی حزب‪ ،‬ئەركی سەركردایەتی‪،‬‬ ‫ئەركی بنكەی جەماوەری‪ ،‬ئەركی راگەیاندن‪،‬‬ ‫ئەركی پێشمەرگە چییە؟‌و چۆن دەتوانێت‬ ‫وردە وردە‪ ،‬بەرەو گۆڕانكاری‌و ئەو ئامانجانە‬ ‫بڕوات‪ ،‬كە لەالی خۆی‪ ،‬ئامانجی دیاریكراوی‬ ‫ح��زب��ێ��ك��ە‪ ،‬ی���ان ئ��ام��ان��ج��ی دی��اری��ك��راوی‬ ‫شۆڕشێكە‪ ،‬یان ئامانجی دیاریكراوی نەتەوەو‬ ‫ئەزمونێكە!‪.‬‬ ‫ئێستا ئەگەر ئەم شیتاڵكارییە‪ ،‬وەكو‬ ‫پێشەكییەك لەتاقیگەی ئ��ەم ك���ۆڕەدا‬ ‫بەكاریبهێنم‪ ،‬چۆن بەكاریدەهێنم؟‪ .‬خاڵ‬ ‫بەخاڵی‪ ،‬ئەو خااڵنەی لەسەرەوە باسمكرد‪،‬‬ ‫هەلومەرجی بابەتی جیهانی‪ ،‬هەلومەرجی‬ ‫بابەتی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬هەلومەرجی‬ ‫بابەتی دەوروب���ەرم���ان‌و ع��ی��راق‪ ،‬پاشان‬ ‫هەلومەرجی بابەتی كوردستان‪ .‬ئینجا‬ ‫هەلومەرجە بابەتییەكان رونبكەمەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەنجامم لێوەرگرت‪ ،‬ئینجا دێمە سەر ئەوەی‬ ‫ئێمەی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬لەناو‬ ‫ئەم شیتاڵكارییەی هەلومەرجە بابەتییەكان‪،‬‬ ‫رۆڵمان چی دەبێت‌و دەمانەوێت چی بكەین؟‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫خاڵی یەكەمی كۆڕەكەم‪ ،‬كە هەلومەرجی‬ ‫بابەتی جیهانییە‪ ،‬خۆتان دەیبینن كە‬ ‫ل��ە(‪ )20‬بۆ (‪ )26‬ساڵی راب��ردو‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪‌1988‬و‪)1989‬ەوە تائێستا‪ ،‬گۆڕانكاری‬

‫گ���ەورە لەجیهاندا دروس��ت��ب��وە‪ ،‬ئ��ەوەی‬ ‫كە پێیاندەوت س��ەرب��ازگ��ەی رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫(معەسكەری شەرقی) روخ��ا‪ ،‬ئ��ەوەی كە‬ ‫پێیاندەوت قەاڵی ئیشتراكییەت لەجیهاندا‌و‬ ‫سۆڤیەت ب��و‪ ،‬روخ��ا! ئ��ەوەی پێیاندەوت‬ ‫حلفی وارش��ۆ‪ ،‬روخ��ا‪ .‬ئ��ەوەی پێیاندەوت‬ ‫دو جەمسەر لەدنیادا هەیە‪ ،‬جەمسەری‬ ‫رۆژهەاڵت‌و جەمسەری رۆژئاوا‪ .‬جەمسەری‬ ‫رۆژه��ەاڵت‪ ،‬كە سۆڤیەت‌و دەوروبەرەكەیان‬ ‫بو روخان‪ .‬ئەوەی مایەوە جەمسەری رۆژئاوا‬ ‫بو‪ ،‬كە ئەمریكا‌و واڵتانی رۆژئاوای ئەوروپا‬ ‫بو‪ .‬لێكۆڵەری وا هەبون‪ ،‬پێیانوابو‪ ،‬ئیتر‬ ‫فەلسەفەی لیبرالی‪ ،‬یان فەلسەفەی ئازادی‬ ‫كەسی‪ ،‬كۆنتڕۆڵی دنیا دەكات‌و ئیتر بەهیچ‬ ‫شێوەیەك جارێكی تر‪ ،‬فكری ئیشتراكی‪ ،‬یان‬ ‫چەپ‪ ،‬یان ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز لەدنیادا‬ ‫دروستنابێت‪ .‬یان جەمسەری تر لەدنیادا‬ ‫دروستنابێتەوە‪ .‬بەلێكۆڵینەوەی چەند‬ ‫ساڵێك دوای نەمانی یەكێتیی سۆڤییەت‌و‬ ‫دەوروب���ەرەك���ەی‪ ،‬ئ��ەم لێكۆڵینەوانە باو‬ ‫بو لەدنیادا‪ ،‬بێگومان ئەمە یەكێك بو‬ ‫لەشیكردنەوەكان‪ ،‬كە هەبون باوەڕیان‬ ‫پێدەكردو هەشبون باوەڕیان پێنەدەكرد‪.‬‬ ‫ئێستاش ئەگەر سەیری بكەیت‪ ،‬لە(‪)25‬‬ ‫ساڵی رابردودا‪ ،‬واتە لەساڵی (‪‌1988‬و‪)1989‬‬ ‫ەوە تائێستا‪ ،‬كۆمەڵێك شیكاری زۆر‬ ‫بەخێرایی گۆڕا‪ .‬یەكێك لەشیكارییەكان كە‬ ‫تاك جەمسەری ئەمریكایە‪ ،‬نەما‪ .‬شیكارێكی‬ ‫تر كە گوایە ئەوروپا هەمو دەبن بەجەمسەری‬ ‫سەرەكی سەرمایەداری جیهانی‪ ،‬ئەویش‬ ‫نەما!‪ .‬ئێستا ئەمریكا‪ ،‬كەنەدا‪ ،‬مەكسیك‪،‬‬ ‫كە ب��ەدەس��ت��ەواژە پێیدەڵێن جەمسەری‬ ‫تافتا‪ ،‬بوە بەجەمسەرێك‪ .‬ئێستا ئەوروپای‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬یان ئەوروپای رۆژئاوا‪ ،‬فەرەنسا‪،‬‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬هەمو ئەواڵتە پیشەسازییەكانی‬ ‫تری دەوروبەریان‪ ،‬ئەمانیش بەجەمسەرێك‬ ‫دەزانرێن‪ .‬هەروەها ژاپۆن‪ ،‬كۆریای باشور‪،‬‬ ‫چ��ی��ن‪ ،‬بەجەمسەرێكی ت��ر دەزان��رێ��ت‌و‬ ‫لەبەرامبەر ئەمانیشدا‪ ،‬بەرازیل‪ ،‬مالیزیا‪،‬‬ ‫سەنگافورە‪ ،‬ئەندەنوسیا‪ ،‬ئەمانیش كۆمەڵێ‌‬ ‫واڵت���ی ت���رن‪ ،‬ك��ە بەهەندێكیان دەڵێن‬ ‫پڵنەگەكانی ئاسا‪ ،‬بەرازیل لەوالوە بەگەورە‬ ‫دروست بوە‪ ،‬لەمالوە هندستان دروتسبوە‪،‬‬ ‫بەرێژەی دانیشتوان‪ ،‬بەپیشەسازی بەهێزن‪،‬‬ ‫بەئابوری بەهێزن‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا كە‬

‫«««‬

‫ئێوارەی (‪ ،)2014/4/3‬لەهۆڵی ناوەندی‬ ‫كەلتوری خانەقین‪ ،‬مەڵبەندی هەشتی‬ ‫خانەقینی یەكێتی‪ ،‬ئێوارەكۆڕێكی بۆ مەال‬ ‫بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەکێتی‪ ،‬بەناونیشانی‬ ‫(یەكێتی‌و هاوكێشە سیاسی‌و ئەركە‬ ‫دیموكراتییەكان) بەڕێوەبرد‪ ،‬لەبەر گرنگی‬ ‫بابەتەکە و پەیوەندییان بەبارودۆخەكەوە‪،‬‬ ‫«چاودێر» دەقی كۆڕەكە باڵودەكاتەوە‪.‬‬

‫ه��ەن��دێ‌ كێشەی ئ��اب��وری گ���ەورە هەیە‪،‬‬ ‫ئەوروپای رۆژئاوا‌و ئەمریكای گرتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم واڵتانەی نەگرتەوە‪.‬‬ ‫واتە لەپانزە ساڵدا‪ ،‬كۆمەڵێ‌ جەمسەر‬ ‫دروستبو‪ ،‬هەتا ئێستاش ئەم جەمسەرانە‬ ‫حوكم دەكەن‪ .‬حوكم لەئابوری‪ ،‬لەسیاسەت‪،‬‬ ‫لەپیشەسازی نێودەوڵەتی دەكەن‪ .‬بەتایبەت‬ ‫ك��ە لەئێستادا پ��اڵ��ن��ەری بەهێز هەیە‪،‬‬ ‫كە ب��ەرازی�ل‌و هندستان‪ ،‬ببن بەئەندامی‬ ‫هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایش‪ .‬هەمو‬ ‫ئەمانە‪ ،‬دیاردەو دەركەوتەی تازەن‪ ،‬لەناو ئەو‬ ‫هەلومەرجە بابەتییەی لەجیهاندا دروستبوە‪.‬‬ ‫وەك فارس‪-‬یش دەڵێت «ئێمەش ناتوانین‬ ‫بێ‌ تەفاوەت بین!»‪ ،‬ناتوانین بێباك بین‬ ‫بەرامبەر ئەو هەلومەرجەی بابەتییانەی‬ ‫لەجیهاندا دروستبون‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ەگ��ەر ئێستاش س��ەی��ری‬ ‫س��ەد ساڵی راب���ردو بكەین‪ ،‬دو قۆناغی‬ ‫چارەنوسساز لەمێژودا‪ ،‬هەم لەجیهان‌و هەم‬ ‫لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا حوكمی گەورەی‬ ‫ل��ەن��ەت��ەوەی ك��ورد ك��رد‪ ،‬كە چارەنوسی‬ ‫كوردی بەشێوەیەك لەشێوەكان پێچایەوە‪.‬‬ ‫حوكمی ی��ەك��ەم ئ��ەوەب��و‪ ،‬ك��ە جەنگی‬ ‫یەكەمی جیهان‪ ،‬وەك دەزانرێت‪ ،‬بەریتانیا‌و‬ ‫فەرەنسا‪ ،‬بەتەواوی لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫زاڵ بون‌و لەجیهاندا دو جەمسەری گەورە‬ ‫بون‌و ئەمریكا لەبەرامبەریاندا پاشەكشەی‬ ‫ك��رد‪ .‬بەشێوەیەك ك��ە هەمو ئەمریكا‪،‬‬ ‫لەجەنگی یەكەمی جیهان‪ ،‬هەتا كۆتایی‬ ‫ساڵی سییەكان‪ ،‬كاریگەرییەكی ئەوتۆی‬ ‫لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی نەبو‪ .‬بەتەنها‬ ‫لەئەمریكای التین‌و هەندێك لەو دەوڵەتانە‬ ‫مایەوە‪.‬‬ ‫لەجەنگی یەكەمی جیهانیشدا‪ ،‬هەلومەرجی‬ ‫بابەتی بەهیچ شێوەیەك لەبەرژەوەندی‬ ‫نەتەوەی كورد نەبو‪ .‬چونكە راپەڕینمان‬ ‫دەكرد سەركوتیان دەكردین‪ ،‬حوكمڕانی شێخ‬ ‫مەحمود‪-‬مان هەبو‪ ،‬روخاندیان‪ ،‬راپەڕینی‬ ‫بەرزانییەكان هەبو‪ ،‬راپەڕینی سمكۆ هەبو‬ ‫ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬روخاندیانن‪،‬‬ ‫ئاگری داخ‌و دەرسیم‌و راپەڕینەكانی تری‬ ‫باكوری کوردستان بو‪ ،‬ئەوانیشیان روخاند‌و‬ ‫لەكوردستانی عیراق‪-‬یش هیچ بەهیچ نەكرا‪.‬‬ ‫هەتا جەنگی دوەمی جیهان‪ ،‬واتە قۆناغێكی‬ ‫ت��ەواو لەهەلومەرجی بابەتی‌و لەحوكمی‬ ‫دەوڵەتە سەرمایەدارەكانی دنیا‪ ،‬هەموی‬ ‫لەزیانی كورد بو‪.‬‬ ‫لەجەنگی دوەم���ی جیهان‪-‬یش‪ ،‬شەڕ‬ ‫لەنێوان ب��ەرەی نازییەكان‪ ،‬فاشییەكان‪،‬‬ ‫ئ��ەوروپ �ا‌و رۆژئ���اوا‪ ،‬بەتایبەت ئەمریكا‌و‬ ‫بەریتانیا‪ ،‬ئەمەش كە تەواو بو‪ ،‬ئومێدێك‬ ‫هەبو كە دەستكەوتێك بۆ كورد بێتەدی‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو ئومێدە ناكۆكییەكانی سیاسەتی‬ ‫نێودەوڵەتی بەجۆرێك هێنایەپێشەوە‪ ،‬كە‬ ‫لەرۆژهەاڵتی كوردستان‪ ،‬كۆماری مەهاباد‬ ‫دروستبو‪ .‬ئەمەش ئومێدێك بو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەمافەكانمان بگەین‪ .‬ب��ەاڵم ب��ەداخ��ەوە‬ ‫نەیەكێتیی س��ۆڤ��ی��ی��ەت‪ ،‬ئ���ەو قواڵییە‬ ‫ستراتیجییەی هەبو لەرۆژهەاڵتدا كە بتوانێت‬ ‫بەرگریمان لێ‌ بكات‪ ،‬نەرۆژئاواش لەبەرنامەیدا‬ ‫ب��و‪ ،‬شتێك بۆ ك��وردو نەتەوەكانی وەك‬ ‫كورد بكات‪ .‬بۆیە لەسەرەنجامدا‪ ،‬جەنگی‬ ‫دوەمی جیهان كە وەستا‪ ،‬سەرەتای جەنگی‬ ‫سارد دەستیپێكرد‪ ،‬رێككەوتننامەی یاڵتا‌و‬ ‫ت��اران‪ ،‬لەنێوان رۆژه��ەاڵت‌و رۆژئ��اوادا كرا‪.‬‬ ‫بزوتنەوەكانی وەكو نەتەوەكەشمان‪ ،‬یۆنان‌و‬ ‫ئیسپانیا‪ ،‬كۆمەڵێك ش��ەڕی پارتیزانی‌و‬ ‫شۆڕشگێڕ هەبون‪،‬‬ ‫هەمومان لەناوچوین‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )462‬دو شةممة ‪2014/4/7‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫وەك یەكێتیی نیشتیمانیی پێگەمان بەدرێژایی مێژو‪،‬‬ ‫پێگەیەكە كە لەساڵی (‪)1975‬ەوە بەپرەنسیپ‪ ،‬بەراست‌و دروستی‬ ‫هێناومانەو فڕو فێڵمان لەگەڵ بیروباوەڕی خۆماندا نەكردوە‪،‬‬ ‫فیدراڵ ئێمە دامانهێناوە‪ ،‬دیموكراسی‌و ئازادیی بەرفراوانی ئێمە‬ ‫دامان هێناوە‬

‫هەلومەرجی بابەتی بەتایبەتی‬ ‫لەساڵی (‪)1992‬ەوە تائێستا بەتەواوەتی‬ ‫لەبەرژەوەندی نەتەوەكەمان گۆڕانی‬ ‫بەسەرداهاتوە‬ ‫جارێكی تر‪ ،‬باكوری كوردستان‪،‬‬ ‫خەریكە دەبێتەوە بەناوەندی‬ ‫ستراتیجی بەدیهێنانی ئامانجە‬ ‫نەتەوەییەكانی كورد‬ ‫حكومەتی ئێران‪ ،‬دیسانەوە پشتیوانی كورد‬ ‫نەكرا‪ .‬لەسوریاش‪ ،‬بەشی زۆری نەوتەكە‪،‬‬ ‫كەوتۆتە رۆژئاوای كوردستان‌و لەوێش جارێكی‬ ‫تر بۆ رازیكردنەوەی حكومەتەكان‪ ،‬پشتیوانی‬ ‫كورد نەكرایەوە‪ .‬بۆئەوەشی كورد هەر نەبێت‬ ‫بەهیچ‪ ،‬لەباكوری كوردستان‪ ،‬نەوتیش نەبو‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەر ئەوەی بەشی زۆری نەتەوەی‬ ‫ك��ورد لەوێیەو لەبەر ئ��ەوەی دوا كلیلی‬ ‫چارەسەری كێشەی ستراتیجی كوردستانی‬ ‫توركیایە‪ ،‬بەقسەی كەمالییەكانیان كردو‬ ‫رێككەوتننامەی س��ی��ڤ��ەری��ان گ���ۆڕی بۆ‬ ‫رێككەوتننامەی ل���ۆزان‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی هیچ‬ ‫نەدەن بەكورد‪ .‬ئەگەرچی نەوتیش لەباكوری‬ ‫كوردستان نەبو‪ ،‬ب��ەاڵم لەبەرئەوەی نەكا‬ ‫ماف دابینكردن‌و پێدانی هەق لەباكوری‬ ‫كوردستان‪ ،‬كاریگەری لەبەشەكانی تری‬ ‫كوردستان بكات‌و ب��ەرژەوەن��دی دەوڵەتە‬ ‫داگیركەرەكان‪ ،‬دەوڵ��ە كۆنەپەرستەكان‌و‬ ‫شۆڤێنییەكانی ناوچەكە بخاتە مەترسییەوە‪،‬‬ ‫ئەوەبو لەوێش هیچ مافێكیان بەكورد نەدا‪.‬‬ ‫بۆئەوەی بزوتنەوەكانمان لەبەشەكانی تر‬ ‫بەهێز نەبێت‌و لەئەنجامیشدا‪ ،‬هەمومان‬ ‫بوین بەقوربانی ئەو سیاسەتە نێودەوڵەتییە‬ ‫خراپەی‪ ،‬كە لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬كە‬ ‫بەرژەوەندییەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتی‬ ‫دنیا‪ ،‬وای دەخواست‪ ،‬كە هەمومان سەركوت‬

‫هەر بەرگری كردوە‪ .‬لەبەشێكی كوردستان‬ ‫ش��ك��اوە‪ ،‬لەبەشێكی ت���ری ك��وردس��ت��ان‬ ‫هەڵساوەتەوە‪ .‬حزبێك تێكشكاوە‪ ،‬حزبێكی‬ ‫تر دروستبوە‪ .‬سەردارێك‪ ،‬سەركردەیەك‬ ‫تێكشكاوە‪ ،‬س��ەرك��ردەو س��ەردارێ��ك��ی تر‬ ‫سەریهەڵداوە‪ .‬بۆ نمونە شێخ مەحمود لەدوای‬ ‫جەنگی یەكەمی جیهان دروست دەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەپێش شێخ مەحمود‪ ،‬لەسییەكانی سەدەی‬ ‫نۆزدەهەم‪ ،‬میری بەدرخان‪ ،‬ی��ەزدان شێر‪،‬‬ ‫عوبەیدوڵاڵی نەهری هەیە‪ .‬چەندین سەركردە‬ ‫هەیە‪ .‬ه��ەروەه��ا ل���ەدوای ئ��ەوان شۆڕشی‬ ‫ئاگری داخ دروست دەبێت‪ ،‬شۆڕشی دەرسیم‬ ‫دروست دەبێت‪ .‬لەكوردستانی ئێران سمكۆی‬ ‫شكاك دروس���ت دەب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەو دەشكێت‪،‬‬ ‫ژێكاف دروست دەبێت‪ ،‬ئەو دەبێت بەحزبی‬ ‫دیموكراتی كوردستان‪ ،‬حزبی دیموكرات‬ ‫كۆماری مەهاباد دروست دەكات‌و كۆماری‬ ‫مەهاباد‪-‬یش پێشەوا قازی دروستدەكات‪.‬‬ ‫پێشەوا ق��ازی شەهید دەب��ێ��ت‪ ،‬بەرگری‬ ‫ب���ەردەوام دەبێت‪ .‬لەكوردستانی عیراق‪،‬‬ ‫میرنشینی بابان بەرگری دەك��ات‪ ،‬بەرگری‬ ‫توركیای عوسمانی‪ ،‬بەرگری سەفەوییەكان‪،‬‬ ‫ب��ەرگ��ری میرنشینی بەغدادیشی ك��ردوە‪.‬‬ ‫میرنشینی بابان تێكدەشكێ‌‪ ،‬شێخ مەحمود‬ ‫دروس��ت دەب �ێ‌‪ ،‬ش��ۆڕش‌و حكومەتی شێخ‬ ‫مەحمود تێكدەشكێ‌‪ ،‬حزبی هیوا دروستدەبێ‌‪،‬‬

‫«« «‬

‫«««‬ ‫بەئێمەشەوە‪ ،‬كە كۆماری مەهاباد لەناوچو‪.‬‬ ‫ئێستاش كە وردە وردە‪ ،‬بەڵگەنامە نهێنییەكان‬ ‫ئاشكرا دەبن‪ ،‬ئەمریكا هەڕەشەی كردوە‪،‬‬ ‫ئەگەر یەكێتیی سۆڤییەت‪ ،‬دەست لەكۆماری‬ ‫مەهاباد‌و ئازەرباینجان هەڵنەگرێت‪ ،‬وەكو‬ ‫چۆن لەژاپۆن چەكی ئەتۆمی بەكارهێناوە‪،‬‬ ‫بەهەمانشێوە چەكی ئەتۆمی لەئێران‪-‬‬ ‫یش بەكاربهێنن‌و یەكێتیی سۆڤییەتیش‪،‬‬ ‫گوایە‪ ،‬لەژێر كاریگەری ئەم هەڕەشانەدا‪،‬‬ ‫پاشەكشەی كردوە‪ .‬ئێستاش كە بەڵگەنامەی‬ ‫نهێنی ئاشكرا ب��وە‪ ،‬پیشەوەری‪ ،‬سەرۆك‬ ‫كۆماری ئازەباینجان ویستویەتی بەرگری‬ ‫بكات‪ ،‬بەاڵم هەواڵگری روسی (‪)K.G.P‬‬ ‫بەبیست سی ئۆتۆمبیل‪ ،‬چونەتە ناو باكۆ‌و‬ ‫بەزۆری زۆرداری پیشەوەری‪-‬یان بردوە بۆ‬ ‫یەكێتیی سۆڤییەت‌و نەیانهێشتوە بەرگری‬ ‫بكات‪ ،‬ئەمەش لەترسی ئەو هەڕەشەیە‪ .‬كە‬ ‫ئەوكات بەتەنها ئەمریكا‪ ،‬چەكی ئەتۆمی‬ ‫هەبو‪ ،‬واڵتانی وەك چین‌و سۆڤییەت ئەو‬ ‫چەكەیان نەبو‪ ،‬ئەوەبو دواتر لەسەرەتای‬ ‫ساڵی پەنجاكان دروستبو‪.‬‬ ‫جەنگی دوەمی جیهانیش‪ ،‬هەلومەرجێكی‬ ‫بابەتی هاتەپێشەوە‪ ،‬بەرەو جەنگی سارد‬ ‫رۆشتین‌و كێشەی ك��ورد كۆتایی پێهات‪.‬‬ ‫ب��ەوش��ێ��وەی��ەش پ��ان��زە ب��ۆ بیست س��اڵ‪،‬‬ ‫ك��ورد بەهیچ شێوەیەك نەمانتوانی هیچ‬ ‫شتێك بەدیبهێنین‌و لەهەلومەرجی بابەتی‬ ‫ئەوكاتەدا‪ ،‬نەمانتوانی هیچ بەرهەمبهێنین‪.‬‬ ‫واتە لەدوجار لەحوكمی دەوڵەتە گەورەكانی‬ ‫دنیا‪ ،‬كورد بو بەقوربانی‪ .‬حوكمی یەكەمی‬ ‫كۆڵۆنیالیزم‪ ،‬یان ئیمپریالیزم‪ ،‬یان دەڵە‬ ‫گەورەكانی داگیركەر‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك‪،‬‬ ‫هیچیان بەكورد ن��ەداو ئ��ەوەی هەشمانبو‬ ‫لەناویان ب��رد‪ .‬حوكمی دوەم��ی دەوڵەتە‬ ‫سەرمایەدارەكانیش‪ ،‬جەنگی دوەمی جیهان‬ ‫بو‪ ،‬كە هەمان بەریتانیا‌و هەم فەڕەنسا بەهێز‬ ‫بون‪ ،‬ئەوەبو ئەمریكا هاتە پێشەوە‪ ،‬وردە‬ ‫وردە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬لەدوای جەنگی‬ ‫دوەم���ی جیهان ك��ەوت��ە دەس��ت ئەمریكا‪،‬‬ ‫هیچ بەكورد نەدراو هیچی پێڕەوا نەبینرا‪.‬‬ ‫ل��ەدوای جەنگی دوەم��ی جیهان‪ ،‬دەتوانم‬ ‫بڵێم‪ ،‬لەكۆتایی چلەكان‪ ،‬هەتا (‪)1988‬‬ ‫كە یەكێتیی سۆڤییەت داڕوخ��ا‪ ،‬قۆناغێكی‬ ‫تەواو هەیە‪ ،‬كە پێیدەڵێن قۆناغی جەنگی‬ ‫سارد‪ ،‬كە ئەم قۆناغە بەهیچ شێوەیەك‪ ،‬نەك‬ ‫هیچی بۆ كورد تێدا نەبو‪ ،‬بەپێچەوانەوە دو‬ ‫شۆڕشی گەورە لەو قۆناغەدا كراوە‪ ،‬شۆڕشی‬ ‫ئەیلول‪ ،‬كە چواردە ساڵی خایاند‌و لەئەنجامی‬ ‫رێككەوتنی جەزائیردا روخا‪ ،‬شۆڕشی نوێ‌‪،‬‬ ‫كە پانزە ساڵی خایاند‪ ،‬لەوماوەیەدا‪ ،‬ئەنفال‬ ‫كراین‌و بەدبەختی زۆرمان بەسەردا هات‪ ،‬كە‬ ‫ناخۆشترین قۆناغی سیاسی‌و شۆڕشگێڕی‬ ‫لەمێژودا‪ ،‬لەقۆناغی جەنگی سارددا‪ ،‬بەرامبەر‬ ‫بەنەتەوەكەمان كراوەو هەرە ناخۆشەكەشی‪،‬‬ ‫لەسەردەمی شۆڕی نوێدا بو‪ ،‬كە هەموان‬ ‫بەدبەختییەكانی دەزان��ن‪ .‬بەاڵم هەمو ئەو‬ ‫بەدبەختی‌و نەهامەتییانە‪ ،‬ئەوەندەی نەهێنا‪،‬‬ ‫كە یەك دەوڵەتی گەورە بەرگریمان لێبكات‪.‬‬ ‫چونكە بەرژەوەندی خۆیان لەهەموشتێك‬ ‫لەال گرنگتر بو‪ .‬كە هەم یەكێتیی سۆڤییەت‌و‬ ‫ه��ەم چین‪ ،‬كە دو جەمسەری ئەوكاتەی‬ ‫بەناو ئیشتراكی هەبو‪ ،‬ه��ەم ئ��ەوروپ��ای‬ ‫رۆژه���ەاڵت‪ ،‬كە واڵت���ان‪ ،‬بەناو ئیشتراكی‬ ‫بون‪ ،‬هەم رۆژئ��اوا‪ ،‬ئەمریكا‪ ،‬فەرەنسا كە‬ ‫خ��ۆی��ان بەدیموكراسی دەزان���ی‪ ،‬ت��ەواوی‬ ‫جەنگی س��ارد‪ ،‬لەساڵی (‪ 1949‬و ‪)1950‬‬ ‫ەوە دەستپێدەكات‪ ،‬هەتا ساڵی (‪)1988‬‬ ‫وات���ە چ��ل‌و ه��ەش��ت س��اڵ��ی رەب���ەق‪ ،‬یەك‬ ‫دەوڵەت لەم دەوڵەتانە‪ ،‬مەبدەئی نەبون‪ ،‬نە‬ ‫ئیشتراكییەكە مەبدەئی بو بەرامبەر بەكورد‪،‬‬ ‫نە دیموكراسییەكە مەبدەئی بو بەرامبەرمان‪.‬‬

‫بەڵكو تەكتیكیش نەبون بەرامبەرمان‪ .‬جار‬ ‫جارە‪ ،‬ئەگەر ناكۆكی نێوان خۆیان هەبوایە‪،‬‬ ‫ئەوا ئەو باسێكی ك��وردی دەك��ردو ئەویش‬ ‫باسێكی تری كوردی دەكرد‪ ،‬بەاڵم هیچیان‬ ‫ئامادەنەبون‪ ،‬نە لەئەنجومەنی ئاسایش‪ ،‬نە‬ ‫لەنەتەوە یەكگرتوەكان‪ ،‬بەرگرییەكی بەهێز‬ ‫لەكورد بكەن‌و نەهێڵن شۆڕشەكانمان لەناو‬ ‫بچن‪ .‬هەركاتێكیش شۆڕشەكانمان لەناو‬ ‫چون‪ ،‬هەمویان تەماشاكەر بون‪ ،‬بەرژەوەندی‬ ‫خۆیان ل��ەوالوە رێكخستوە‪ ،‬میللەتەكەی‬ ‫ئێمەش‪ ،‬بەدبەخی بەسەرهاتوەو فەوتاوە‪،‬‬ ‫دەرب����ەدەر ك���راوە‪ ،‬ت��ەع��ری��ب‪ ،‬تەبعیس‪،‬‬ ‫تەرحیل‪ ،‬كیمیاباران‌و ئەنفال كراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچ دەوڵەتێك لەدەوڵەتەكان‪ ،‬نەیتوانیوە‬ ‫هەڵوێستێكی هەبێت‪.‬‬ ‫ساڵی (‪ ،)1989‬كەمە كەمە‪ ،‬ل��ەدوای‬ ‫هەڵەبجە جۆرێك لەبەرگری هەیە‪ ،‬ئەمریكا‬ ‫بەرگرییەكی الوازی لێكردین‪ ،‬فەرەنسا‬ ‫كەمێك باشتر بو‪ ،‬دوای ئ��ەوە ئەڵمانیا‌و‬ ‫یەكێتیی سۆڤییەت منگە منگێكی كرد‪ ،‬پێش‬ ‫ئ��ەوەی گۆرباچۆڤ بڕوخێت‪ ،‬بەرگرییەكی‬ ‫شەرمنانەیان ك��رد‪ .‬تەنانەت هەڵوێستی‬ ‫چین‪ ،‬ئەوەندە شەرمنانەو ترسنۆكانە بو‪،‬‬ ‫مایەی ئەوەنییە‪ ،‬كە رۆژێك لەرۆژان مرۆڤ‪،‬‬ ‫بۆ شایەدیش هەڵوێستەكانیان بهێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەو قۆناغەش كۆتایی پێهات‌و رۆیشت‪ ،‬كە‬ ‫هەموی هەر بەزیانی كورد تەواو بو‪.‬‬ ‫وات���ە ه��ەل��وم��ەرج��ی ب��اب��ەت��ی جیهانی‬ ‫نێودەوڵەتی‪ ،‬لەدو قۆناغی زۆر چارەنوسساز‪،‬‬ ‫دوای جەنگی یەكەم‌و دوەمی جیهان‪ ،‬بەهیچ‬ ‫شێوەیەك لەبەرژەوەندی كورد نەبو‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدا ل��ەروی هێزی خودییەوە‪ ،‬هەم‬ ‫لەجەنگی یەكەمی جیهان‪ ،‬لەسێ‌ بەشی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬خ��ەب��ات‌و ق��ورب��ان��ی هەبوە‪،‬‬ ‫هەمیش ح��زب‌و سەركردایەتی هەبوە‪ .‬كە‬ ‫هەر لەیەككاتدا لەباكوری كوردستان شۆڕش‬ ‫هەبوە‪ ،‬ل��ەڕۆژه��ەاڵت‌و باشوری كوردستان‬ ‫شۆڕش هەبوە‪ ،‬لەنێوان جەنگی یەكەم تا‬ ‫جەنگی دوەم��ی جیهان‪ .‬بەاڵم نەیانهێشت‬ ‫هیچی سەربكەوێت‪ .‬كە كۆماری مەهاباد‬ ‫ه��ەب��و‪ ،‬ح��وك��م��ڕان شێخ مەحمود هەبو‪،‬‬ ‫ئەگەرچی لەسەرەتاوە ئینگلیز رەزامەندی‬ ‫لەسەر دەرب��ڕی‪ ،‬بەاڵم دواتر لەژێر زەختی‬ ‫عەرەب‌و كەمالیستەكان‪ ،‬ئەویشیان روخاند‪.‬‬ ‫لەئەنجدامیشدا‪ ،‬لەساڵی (‪)1914‬ەوە كە‬ ‫جەنگی یەكەمی جیهان دەستپێدەكات‪ ،‬هەتا‬ ‫ساڵی (‪ ،)1989‬كە جەنگی س��ارد تەواو‬ ‫دەبێت‪ ،‬دەتوانم بڵێم‪ ،‬هەتا ئەوكاتەی كە‬ ‫واڵتی كوێت داگیردەكرێت‪ ،‬نەتەوەی كورد‬ ‫بەسەر یەكەوە‪)75( ،‬ساڵی رەبەق‪ ،‬بەتەنها‬ ‫هەر بەدبەختیمان توشبوە‌و لەماڵوێرانی‪،‬‬ ‫كوشتن‌و كوشتار ب��ەوالوە‪ ،‬هیچ شتێكی تر‬ ‫توشی كورد نەبوە‪ .‬لەساڵی (‪ )1923‬لەرواندز‬ ‫كیمیایمان لەدژ بەكارهاتوە‪ ،‬كە ئینگلیز‬ ‫بەكاریهێناوە‪ ،‬لەساڵەكانی (‪)1989 ،1988‬‬ ‫جارێكی تر‌و بۆ سێ‌ ساڵ لەسەر كیمیایمان‬ ‫ل��ەدژ بەكارهاتوە! بۆیە دەمەوێت لەئێوە‬ ‫بپرسم‪ ،‬لەكوێی ئەم دنیایەدا‪ ،‬میللەتێكی‬ ‫بچوكی وەكو ك��ورد‪ ،‬كە دو جار كیمیایی‬ ‫ل��ەدژ بەكارهاتوە‌و یەكێك لەوجارانە س ‌ێ‬ ‫ساڵ لەسەریەك لەدژمان بەكارهێنراوە‪ .‬تەنها‬ ‫یەك جار لەدیمەشق‪ ،‬لەسوریا بەكارهات‌و‬ ‫نزیكەی پەنجا كەس كوژرا‌و سەد بۆ سەدو‬ ‫پەنجا كەس برینداربون‪ ،‬هەمو دنیا تێكچو‬ ‫لەسەری‪ .‬بەاڵم ئێمە لەچاوتروكانێكدا‪ ،‬پێنج‬ ‫هەزار كەسیان لێ‌ شەهید كردین‪ ،‬لەدو سەدو‬ ‫پەنجا گوندی سەرانسەری كوردستاندا‪،‬‬ ‫كیمیایی لەدژمان بەكارهاتوە‪ .‬كە لەسەدان‬ ‫هەزار هێكتار‪ ،‬هەزاران شاخ‌و دۆڵ‌و پێدەشتدا‪،‬‬ ‫لەدژی پێشمەرگەو جوتیاری كورد‪ ،‬كیمیایی‬ ‫بەكارهاتوە‪ .‬ب��ەاڵم رای گشتی‌و دەوڵەتە‬ ‫گەورەكان قڕوقەپان لێكردوە!‪ .‬بۆئەوەی‬ ‫نەكا‪ ،‬بۆریە نەوتەكەی بەسرەو كەركوك‪-‬‬ ‫ی��ان لێببڕن! هیچیان هەڵوێستێكیان‬ ‫بەرامبەر بەئێمە نەبو‪ .‬ئەمەش هەلومەرجە‬

‫بابەتییەكانی راب����ردو‪ ،‬ك��ە هەلومەرجە‬ ‫خودییەكەی كورد دەرەقەتی نەهات‪ .‬بۆ؟‬ ‫چونكە ئەوكاتە یەكێتیی ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫نێودەوڵەتی هەبو!‪ .‬ئەو یەكێتیی بەرژەوەندی‬ ‫نێودەوڵەتییەش‪ ،‬ئەوكاتە زۆر بەهێزتر بو‬ ‫ل��ەوەی ك��ورد‪ ،‬شتێك بكات یان نەیكات‪.‬‬ ‫لەڕۆژهەاڵتدا وابو‪ ،‬بۆیە نە فەڵەستین‪ ،‬نە‬ ‫كورد بون بەشت‪ ،‬بەاڵم لەڤێتنام‪ ،‬لەالوس‪،‬‬ ‫لەكەمبۆدیا‪ ،‬لەكۆریای باشور‪ ،‬لەكوبا‪ ،‬دواتر‬ ‫لەساندینیسیا‪ ،‬لەئەمریكای التین‪ ،‬ناڕێكی‬ ‫نێوان رۆژهەاڵت‌و رۆژئاوا وایلێكرد‪ ،‬كە ئەو‬ ‫بزوتنەوانە بتوانن سەركەوتن بدەستبهێنن‪.‬‬ ‫وات��ە هەلومەرجی بابەتی ئەو سەردەمە‪،‬‬ ‫بۆ هەندێك لەناوچە جوگرافییەكانی دنیا‪،‬‬ ‫بۆ هەندێك لەخەباتی گەالنی دنیا باشبو‪،‬‬ ‫بۆ هەندێك لەجوگرافیاكانی دنیا‌و هەندێك‬ ‫ناوچەی تری دنیا خراپ بو‪ ،‬بەدبەختییەكەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش ئەوەبو‪ ،‬كە ئەوكاتە‬ ‫لەسەدا حەفتا بۆ حەفتاو پێنجی بەرژەوەندی‬ ‫ن��ەوت لەدنیادا‪ ،‬بۆ رۆژئ��اوا‪ ،‬لەرۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا بو‪.‬‬ ‫بۆ بەدبەختی ك��ورد‪-‬ی��ش لەرۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا‪ ،‬عیراق نەوتێكی زۆری هەبو‪،‬‬ ‫رۆژه���ەاڵت‌و رۆژئ���اواش‪ ،‬پشتیان بەنەوتی‬ ‫عیراق دەبەست‪ ،‬بۆیە پشتیوانی كورد نەكرا‪.‬‬ ‫لەرۆژهەاڵتی كوردستان هەندێك نەوت هەبو‪،‬‬ ‫لەوێش هەر پشتیوانی كورد نەكرا‪ .‬لەئێران‬ ‫نەوت زۆر بو‪ ،‬بۆ رازیكردنی شا‌و بۆ رازیكردنی‬

‫بكەن‌و سەركوتیشیان كردین‪.‬‬ ‫ل����ەدوای جەنگی س��ارد‪-‬ی��ش‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەسیفەتەكانی كورد ئەوەیە‪ ،‬كە پێكهاتەی‬ ‫ك���ورد‪ ،‬پێكهاتەی ب��ەرگ��ری��ی��ە‪( .‬ل��ەن��او‬ ‫ئامادەبواندا مامۆستای زانكۆ هەیە)‌و ئەگەر‬ ‫هەشبێت‪ ،‬لێكۆڵینەوەیەكی زانستی لەسەر‬ ‫مێژوی نەتەوەی كورد بكەن‪ ،‬دەبینن كە‬ ‫ژینگەی جوگرافی‪ ،‬ژینگەی ئابوری‪ ،‬پێكهاتەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬پێكهاتەی سایكۆلۆژی كورد‪،‬‬ ‫ژینگەی بەرگرییە‪ .‬چونكە بەبێ‌ بەرگری كورد‬ ‫نەیتوانیوە‪ ،‬سەروسامان‪ ،‬كشتوكاڵی خۆی‬ ‫بپارێزێت‌و بازاڕی سەرەتایی خۆی تێكەاڵو‬ ‫بەبازاڕەكانی دەوروبەری بكات‪ .‬بەبێ‌ بەرگری‬ ‫كورد نەیتوانیوە‪ ،‬دەسەاڵتی دەرەبەگایەتی‌و‪،‬‬ ‫دەس��ەاڵت��ی خۆجێیەتی میرنشینەكان‬ ‫بپارێزێت‪ ،‬بەوشێوەیەش بەدرێژایی مێژو‬ ‫كورد لەبەرگریدا بوە‪ .‬بەرگری پێش ئیسالم‪،‬‬ ‫بەرگری سەردەمی ئیسالم‌و دوای سەردەمی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬بەرگری سەردەمەكانی ناوەڕاست‌و‬ ‫دوای سەدەكانی ن��اوەڕاس��ت‪ ،‬لەسەردەمی‬ ‫عوسمانییەكان‪ ،‬لەسەردەمی سەفەوییەكان‪،‬‬ ‫دوای سەردەمی سەفەوییەكان‌و لەكۆماری‬ ‫توركیا‪ ،‬لەسەردەمی پاشایەتی عیراق‪،‬‬ ‫سوریا‪ ،‬ئێران‪ ،‬ك��ورد؛ هەمیشە بەجۆرێك‬ ‫لەجۆرەكان لەبەرگریدا بوە‪.‬‬ ‫بۆیە دەبینین‪ ،‬هەر قۆناغێك لەقۆناغی‬ ‫داگیركاری كە لەبەرژەوەندیمان هەبوە‪ ،‬كورد‬ ‫هەر بەرگری كردوە‪ ،‬پشتیوانیمان نەبو كورد‬

‫حزبی هیوا تێكدەشكێ‌‪ ،‬حزبی شۆڕش‬ ‫دروستدەبێ‌‪ ،‬حزبی شۆڕش هەڵدەوشێتەوە‪،‬‬ ‫حزبی رزگاری دروستدەبێ‌‪ ،‬حزبی رزگاری‬ ‫هەڵەوەشێتەوە‪ ،‬پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫دروستدەبێ‌‪ .‬پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫هەتا ساڵی (‪ )1975‬تاكە حزب دەبێت‪ ،‬تا‬ ‫دوات��ر رێككەوتننامەی جەزائیر دەسەپێت‬ ‫بەسەریدا تێكدەشكێ‌‌و یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫ك��وردس��ت��ان دروس���ت دەب��ێ��ت‪ .‬لەپاڵیدا‬ ‫بزوتنەوەی سۆشیالیست دروستدەبێ‌‪ ،‬حزبی‬ ‫شیوعی پەیوەندی دەكات‪.‬‬ ‫گیانی ب��ەرگ��ری ل��ەالی ئێمە‪ ،‬بەشێكە‬ ‫لەسایكۆلۆجییەتی مرۆڤی كورد‪ ،‬بەشێكە‬ ‫لەجوگرافیا‌و لەكیانی ك���ورد‪ ،‬ك��ە بەب ‌ێ‬ ‫بەرگری‪ ،‬ئەم میللەتە نە زمان‪ ،‬نە جوگرافیا‪،‬‬ ‫نە ئابوری‪ ،‬نە كشتوكاڵ‪ ،‬نە جلوبەرگ‪،‬‬ ‫نە خ��ۆی‪ ،‬نە سەربەرزی دەم��او نە هیچی‬ ‫دەمایەوە‪ .‬لەبەرئەوە ئەگەر هیچی نەكردبێت‪،‬‬ ‫بەرگری هەلومەرجی بابەتی لەبەرژەوەندیمان‬ ‫بوبێت یان نا‪ ،‬دەوڵەتات پشتیوانی كوردسان‬ ‫ك��ردب��ێ��ت ی���ان ن��ەك��ردب��ێ��ت‪ ،‬هەرچۆنێك‬ ‫لێكیدەدەیتەوە‪ ،‬بەرگری‪ ،‬ئەنجامێكی زۆر‬ ‫گرنگی بۆ ئێمە هەبوە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫لەناو هاوكێشەكەدا‪ ،‬ك��ورد م��اوەو وردە‬ ‫وردە بوە بەمیللەت‪ ،‬وردە وردە سنوری‬ ‫جوگرافییەكەی بەئەمری واقیع‪ ،‬بەدیفاكتۆ‬ ‫ئەم ئەمری واقیعەی سەپاندوە‪ ،‬كە ئەمە‬ ‫جوگرافیای میللەتێكە‪ ،‬خاكی میللەتێكە‪،‬‬ ‫كە دەمێنی‌و م��اوە ل��ەس��ەری‪ .‬ئێمە وەكو‬ ‫ئەرمەنییەكان‪ ،‬تێكنەشكاین‌و پەرشوباڵوبین‪،‬‬ ‫وەكو چەركەسییەكان‪ ،‬لەجەنگی یەكەمی‬ ‫جیهانی‌و پێش ئەوە‪ ،‬تێكنەشكاوین‌و كۆتایی‬ ‫بە بەرگریمان بێت‪ .‬وەك��و ن��ەت��ەوەی تر‬ ‫نەبوین‪ ،‬بەڕاپەڕینێك‌و دو راپەڕین كۆتایی‬ ‫بە بەرگریمان هاتبێت‪ ،‬ئەگەرچی ماون ئەو‬ ‫نەتەوانە‪ ،‬جارێكی تریش سەرهەڵدەدەنە‌و‬ ‫ئێمەش پشتیوانیانین‪ .‬پشتیوانی هەر‬ ‫میللەتێكین جارێكی تر سەرهەڵبداتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم بەردەوامی بەرگری‌و بە بەردەوامی‬ ‫سەنگەرەكانی ب��ەرگ��ری‪ ،‬ج��ۆش بخوات‌و‬ ‫گەرم ببێت‪ ،‬كورد تاكە نەتەوەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستە‪ ،‬كە بەبێ‌ دەوڵ��ەت‪ ،‬توانیوێتی‬ ‫خاك‌و خەڵكی خۆی بپارێزێت‪ .‬توانیوێتی‪،‬‬ ‫ك��ەل��ت��ور‪ ،‬ك��ەل��ەپ��ور‪ ،‬زم���ان ب��پ��ارێ��زێ�ت‌و‬ ‫ج���واڵن���ەوەی ب��زوت��ن��ەوەی ك��وردای��ەت��ی‪،‬‬ ‫هەلومەرجی بابەتی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتی‪،‬‬ ‫دروس��ت بوبێت ی��ان ن��ا‪ ،‬ك��وردای��ەت��ی یان‬ ‫مێژوی كورد‪ ،‬بابەتێتی كوردایەتییە كە خۆی‬ ‫هەبوە‪ .‬باسەركردەیەك‌و دوان نەمابێت‪،‬‬ ‫باحزبێك‪ ،‬دوان نەمابێت‪ ،‬باسەركردەكانمان‬ ‫دورخرابێتنەوەو لەسێدارەدرابن‪ ،‬ئەمە زۆر‬ ‫رویداوەو تراجیدیای كوردستانی بەردەوامێتی‬ ‫پەیداكردوە‪ .‬وات��ە تراجیدیا بەشێك بوە‬ ‫لەشوناسی ئێمە‪ ،‬لەناسنامەی بەرگری‬ ‫ئێمە‪ ،‬بەاڵم یەك ئەنجامی هەبوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫ئ��ەوە كە ك��ورد‪ ،‬هیچ حكومەتێك‪ ،‬هیچ‬ ‫داگیركەرو ئیمپراتۆرێك نەیتوانیوە‪ ،‬گیانی‬ ‫ب��ەرگ��ری‌و ئ��ی��رادەی بەرگری لەناو ك��ورد‪-‬‬ ‫دا بەتەواوەتی ریشەكێش بكات‪ .‬ئەمەش‬ ‫یەكێك لەشانازییەكانە‪ ،‬كە زۆر ئەستەمە‪،‬‬ ‫ئەگەر ب��اش ب��اش بگەڕێیت‪ ،‬نەتەوەیەك‬ ‫هەبێت‪ ،‬دەوڵ��ەت��ی نەبوبێت‪ ،‬بەوشێوەیە‬ ‫داگیر‌و دابەش كرابێت‪ ،‬ئەو هەمو دوژمنە‬ ‫بەهێزەی هەبوبێت‪ ،‬لەكۆلۆنیالیستەكان‪،‬‬ ‫ئیمپراتۆرییەتەكان‪ ،‬سیستمە كۆمارییەكان‪،‬‬ ‫سیستمە پاشایەتییەكان‪ ،‬بەو هەمو چەك‌و‬ ‫پشتوانییەی هەیانبو‪ ،‬دوژمنایەتیان كردبێ‌‪،‬‬ ‫بەاڵم وەكو كورد هەمیشە لەبەرگریدا بوبێت‪.‬‬ ‫ب��ۆ نمونە ئێستا دو ب��ۆ س�ێ‌ نەتەوە‬ ‫هەیە لەدنیادا‪ ،‬دەوڵەتیان نییە‪ ،‬تامیل‬ ‫لەهندستان‌و سریالنكا‪ ،‬بلوج لەئێران‪،‬‬ ‫پاكستان‌و ئەفغانستان هەیە‪ .‬بەاڵم بگەڕی‬ ‫بزوتنەوەیەك نابینیت‪ ،‬بەناوی بزوتنەوەی‬ ‫بلوجی‪ .‬ب��ەاڵم بلوج نەتەوەیەكە لەسەر‬ ‫خاكی خۆی ماوە‪ .‬بەاڵم بەنەتەوەی كورد‬

‫ب��ەراورد بكە‪ ،‬بلوجستان‪ ،‬رەنگە لەمێژوی‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬یەك دوجار بۆ سێ‌ جار‪ ،‬بەرگریان‬ ‫كردبێت‪ .‬ب��ەاڵم كۆتاییان پێهاتوە‪ .‬كاتی‬ ‫خ��ۆی رێككەوتننامەی سینۆ‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەئامانجەكانی‪ ،‬كە ئامانجە سەرەكییەكی‬ ‫سەركوتكردنی ك��ورد ب��وە‪ ،‬پ��اش��ان هی‬ ‫بلوجەكان بوە‌و زۆریان لێ‌ ترساون‪ .‬هەربۆیە‬ ‫بلوجەكان‪ ،‬لەرێككەوتننامەی سینتۆ‪ ،‬یان‬ ‫رێككەوتننامەی ب��ەغ��داد‪ ،‬كە پاكستانی‬ ‫تێدابوە‪ .‬چونكە بلوج هەم لەپاكستان‌و هەم‬ ‫لەئەفغانستان‌و ئێران هەبون‪.‬‬ ‫پاكستان‌و ئێران لەحلفی بەغداد بون‌و‬ ‫یەكێك لەترسەكانیان بلوج ب��وە‪ .‬بەاڵم‬ ‫وەك��و ك��ورد نەیتوانیوە ب��ەرگ��ری بكات‪.‬‬ ‫تامیل‪ ،‬كە ئێستا نزیكەی (‪ 120‬بۆ ‪)130‬‬ ‫ملیۆن مرۆڤن‌و لەكورد زیاترن‪ ،‬بێ‌ دەوڵەتن‪.‬‬ ‫ئەگەرچی شتێك لەحوكمی خۆبەڕێوەبردنیان‬ ‫لەهندستان هەیە‪ .‬بەاڵم ئەگەر سەیری مێژوی‬ ‫تامیلستان بكەیت‪ ،‬لەحەفتاكان شۆڕشێكیان‬ ‫بەرپاكرد لەسریالنكا‌و سەركوتكران‪ .‬پێش‬ ‫ئەوە ئەگەر ب��ەراوردی بكەین‪ ،‬پەنجا جار‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر ب��ەئ��ەوان شۆڕشمان كردبێت‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر بەراوردی هەمو ئەو نەتەوەو‬ ‫میللەتانە بكەیت لەگەڵ نەتەوەی كوردا‪،‬‬ ‫لەگەڵ كورد لەبەشەكانی كوردستاندا بكەیت‪،‬‬ ‫ئەوا كورد لەهەمویان لەپێشتر لەبەدبەختی‌و‬ ‫لەقوربانیدا بوە‪.‬‬ ‫ئەم قسانەشم بۆئەوەیە‪ ،‬كە بێمە سەر‬ ‫ئەوەی‪ ،‬هەلومەرجی بابەتی ئێستا چییە؟‬ ‫هەلومەرجی بابەتی ئێستا‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لەساڵی (‪)1992‬ەوە تائێستا بەتەواوەتی‬ ‫گ��ۆڕان��ی ب��ەس��ەرداه��ات��وە‌و ل��ەب��ەرژەوەن��دی‬ ‫نەتەوەكەشمان گۆڕانی بەسەرداهاتوە‪ .‬كوێت‬ ‫داگیر كرا‪ ،‬دەوڵەتەكان راچڵەكین‌و سیاسەت‌و‬ ‫بەرژەوەندی دەوڵەتەكان گۆڕا‪ ،‬لەبێدەنگی‬ ‫دەنگیان بەرز بۆوە‪ ،‬بەرژەوەندیان لەباتی‬ ‫ئ��ەوەی جەخت بكەنەوە لەم بیرە نەوت‌و‬ ‫ئەو بیرە نەوت‪ ،‬گەیشتنە ئەو بڕوایەی كە‬ ‫ئەم بەرژەوەندییە دەبێت‪ ،‬فراوانتری بكەن‪،‬‬ ‫ئاسۆی زیاتری بدەنێ‌‪ ،‬لەناو كۆمەڵەكان‌و‬ ‫نەتەوە جیاوازەكان بیر لەوە بكەنەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئاییندەی سیاسەت‌و ئابوری خۆیان لەناوچەكە‬ ‫دابین بكەن‪ .‬لەبەرئەوە لەدوای جەنگی سارد‬ ‫كە تەواو بو‪ ،‬شتێك هاتە پێشەوە پێیان‬ ‫دەوت‪ ،‬سیستمی نوێنی جیهان‪ ،‬پاشان بەرەو‬ ‫جیهانگیری رۆیشت‪ ،‬كە ئێستا لەسەردەمی‬ ‫جیهانگیریدان‪ .‬ئەم سەردەمە لەپانزە ساڵی‬ ‫راب��ردوەوە لەبەرژەوەندی نەتەوەكەماندایە‪.‬‬ ‫دەرئ��ەن��ج��ام��ی گۆڕینی ئ��ەم هەلومەرجە‬ ‫بابەتییە‌و بونی حزبە كوردستانییەكان‪ ،‬ئەم‬ ‫فیدراڵیە لێرە بەدیهاتوە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا لەسەرەنجامیشدا‪ ،‬پەكەكە‬ ‫ن��ەف��ەوت��ا‪ ،‬ئ��ەو بزوتنە بەهێزە سیاسی‪،‬‬ ‫ب��ەرگ��ری س��ەرب��ازی‪ ،‬ب��ەرگ��ری م��ەدەن��ی‪،‬‬ ‫بەرگری پارلەمانی‌و یاسایی لەتوركیا هەیە‬ ‫ئێستا‪ .‬ئەمساڵیش بینیمان‪ ،‬لەنەورۆزی‬ ‫ئامەد‪ ،‬كە دو ملیۆن‌و چ��وارس��ەد‌و پەنجا‬ ‫ه��ەزار ك��ورد ب��ەش��داری ل��ەن��ەورۆزدا كردو‬ ‫ئێمەش‪ ،‬وەك یەكێتیی نیشتمانی‪ ،‬شەرەفی‬ ‫بەشداریكردنمان هەبو‪ ،‬كە هەمو حزبە‬ ‫كوردستانییەكان ل���ەوێ‌ ب���ون‌و ئ��ەوەش‬ ‫مایەی خۆشحاڵی بو‪ .‬ئەوەی كە جاران‪،‬‬ ‫پێیاندەوت راچەنینی نەتەوەیی‪ ،‬ئێستا‬ ‫لەباكوری كوردستان دەیبینین‪ ،‬راچەنینی‬ ‫نەتەوەییە‌و جارێكی تر مێژو‪ ،‬بەجۆرێكی‬ ‫تر دێتەوە‪ .‬بەاڵم بۆخۆم باوەڕم بەوە نییە‬ ‫كە مێژو خۆی دوبارەبكاتەوە‪ .‬بەاڵم باوەڕم‬ ‫بەوەیە كە روداوەكانی مێژو‪ ،‬بەجۆرێكی تر‪،‬‬ ‫بەناوەڕۆكێكی تر‪ ،‬دێتەوە پێشەوە‪ .‬چونكە‬ ‫جارێكی تر‪ ،‬باكوری كوردستان‪ ،‬خەریكە‬ ‫دەبێتەوە بەناوەندی ستراتیجی بەدیهێنانی‬ ‫ئامانجە نەتەوەییەكانی كورد‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ذمارة (‪ )4٦2‬دو شةممة ‪2014/4/7‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫لەرۆژئاوای كوردستانیش پەیەدە‬ ‫لەسەركەوتندایەو هیوادارین ئەو كانتۆنی‬ ‫خۆبەڕێوەبردنانەی راگەیەنراون‪ ،‬سەركەوتوبێت‌و‬ ‫پێشبكەوێت‪ ،‬ئیتر هەر ناوێكی لێدەنێن لێی‬ ‫بنێن‌و شەرمی تێدا نەكەن‬

‫« ««‬

‫لەسەردەمی میری ب��ەدرخ��ان‪ ،‬ی��ەزدان‬ ‫شێر‪ ،‬سەید دەرسیم‌و ئاگری داغ‌و پاشان‬ ‫عوبەیدوڵاڵی نەهری‌و دوای ئەوەش لەهەمو‬ ‫بزوتنەوەكانی ت��ر ب��اك��وری كوردستان‪،‬‬ ‫مەركەزی كوردایەتی بوە‪ .‬لەدوای سییەكانی‬ ‫سەدەی رابردو‪ ،‬ماوەیەكی كەم گواسترایەوە‬ ‫بۆ رۆژهەاڵتی كوردستان‪ ،‬بەتایبەتی لەژێ‬ ‫كاف و كۆماری مهاباد بەدواوە‪.‬‬ ‫لەدوای ئەوە هاتە باشوری كوردستان‪،‬‬ ‫كە كوردستانی خۆمانە‪ ،‬واتە لەسەردەمی‬ ‫شێخ مەحمود بەدواوە‪ ،‬دامەزراندنی پارتی‪،‬‬ ‫شۆڕشی ئەیلول‌و شۆڕشی نوێ‌و یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬بەبەردەوامی لە(‪)75‬‬ ‫ساڵی رابردودا‪ ،‬باشوری كوردستان ناوەندی‬ ‫كوردایەتی بوە‪ .‬لەدو سێ ساڵی رابردودا‬ ‫لەڕۆژئاوای كوردستان سەریهەڵداوە لەژێر‬ ‫كاریگەری باشورو باكوری كوردستان یا‬ ‫لەژێر كاریگەری پەكەكە‪ .‬كەوابێ ئێستا ئەو‬ ‫هەلومەرجە بابەتییە جارێكی تر لەچەندین‬ ‫بەشی كوردستان شۆڕش سەریهەڵداوەتەوە‪،‬‬ ‫راپ��ەڕی��ن‌و ب��ەرگ��ری س��ەری��ه��ەڵ��داوەت��ەوە‪.‬‬ ‫ه��ەم��ان ئ��ەو هەلومەرجەیە ك��ە لەپێش‬ ‫جەنگی یەكەمی جیهانەوە هەبوە‪ ،‬هەمان‬ ‫ئەو هەلومەرجە كوردستانییەیە لەپێش‬ ‫جەنگی دوەمی جیهانەوە هەبوە‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫هەلومەرجی نێودەوڵەتی‪ ،‬ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫دەوڵەتە گەورەكانی دنیای یەكخستبو‪ ،‬كە‬ ‫بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ نەتەوەی كورددا‬ ‫نەبو‪ ،‬بەاڵم ئێستا هەمان دەوڵەتە گەورەكانی‬ ‫دنیا‪ ،‬وەك فەرەنسا‪ ،‬بەریتانیا‪ ،‬ئەمریكا‪،‬‬ ‫ئەوە رۆژئاوا‪ ،‬ئیتاڵیا‪ ،‬هەمو ئەو دەوڵەتانەی‬ ‫رێككەوتننامەی سیڤەریان گۆڕی بەلۆزان‪،‬‬ ‫هەمو ئەو دەوڵەتانەی بڕیاری لەسێدارەدانی‬ ‫ق��ازی محەمەد‪-‬یان م��ۆرك��رد‪ ،‬فڕۆكەكانی‬ ‫بەریتانیا ب��ۆردوم��ان��ی شێخ مەحمودو‬ ‫سلێمانی‌و رواندزیان كردو چەكی كیمیاییان‬ ‫بەكارهێنا‪ ،‬راپ��ەڕی��ن��ی بەرزانییەكانیان‬ ‫ل��ەن��اودەب��رد‪ ،‬هەمو ئ��ەو دەوڵ��ەت��ان��ە كە‬ ‫درێژكراوەی هەمان ئەو دەوڵەتانەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەرژەوەندییەكانیان لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫گۆڕا‪ ،‬بەتایبەت لەدوای داگیركردنی كوەیت‪.‬‬ ‫ئەم بەرژەوەندییەش كەگۆڕاوە‪ ،‬بزانە چی‬ ‫بەسەرهاتوە؟‬ ‫ل��ەب��اك��وری ك��وردس��ت��ان ك��ە توركیایە‪،‬‬ ‫پشتیوانی كورد دەكەن‪ ،‬لەباشوری كوردستان‬ ‫كە ئێمەین پشتیوانیمان دەكەن‪ ،‬لەرۆژئاوای‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��ەداخ��ەوە ك��ە ب��زوت��ن��ەوەی‬ ‫شۆڕشگێڕانە خامۆشییەكی بەخۆوە دیوە‪،‬‬ ‫ئەمریكاو رۆژئ��اوا ناتوانن بێن رایبگەیەنن‬ ‫كە پشتیوانن‪ ،‬بەاڵم لەرۆژئاوای كوردستان‬ ‫جۆرەها مامەڵە لەگەڵ ئەو بارودۆخە هەیە‪،‬‬ ‫كە ئێستا پەیەدە و حزبەكانی تر هەیانە‪.‬‬ ‫ئەگەر سەیربكەین كاتێك ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫ئابوری لەگەڵ حكومەتە كۆنەپەرستەكانی‬ ‫داگ��ی��رك��ەری ك��وردس��ت��ان و ن��اوچ��ەك��ە‬ ‫دەبێت‪ ،‬سەركوتمان دەكەن‪ ،‬بەاڵم كاتێك‬ ‫بەرژەوەندی ئابوری ئەوانە لەحكومەتەكان‬ ‫فراوانتر دەڕوات و بەرژەوەندی ژێر زەویی‪،‬‬ ‫نەوت‪ ،‬ئایندە‪ ،‬ئەنجامەكانی جیهانگیری‪،‬‬ ‫كاریگەرییەكانی ب���ازاڕی ت���ازە‪ ،‬ب��ازاڕی‬ ‫جیهانگیری‪ ،‬كاتێك ئەمە وادەكات‪ ،‬دەوڵەتە‬ ‫گەورەكان بیر لەوە بكەنەوە‪ ،‬لەبری ئەوەی‬ ‫لەڕێگای حكومەتێكەوە بەرژەوەندییەكانی‬ ‫خۆیان بەدیبهێنن‪ ،‬لەرێگای میللەتانەوە‪،‬‬ ‫لەرێگەی بازاڕەكانەوە‪ ،‬لەرێگەی شارەكان‬ ‫‌و دێهاتەكانەوە‪ ،‬بەدیبهێنن‪ ،‬لەیەك كاتدا‬ ‫پشتیوانی سێ بەشی كوردستان دەكەن‌و‬ ‫ب��ەردەوام��ی��ش��ە‪ ،‬ئ��ەم��ەش هەلومەرجێكی‬ ‫نێودەوڵەتی تازەیە كەدەبێت تێی بگەین‪.‬‬ ‫خ��ۆش بەبەختی هەمومان وەك ك��ورد‪،‬‬ ‫ئەو هەلومەرجە بابەتیە نێودەوڵەتییە‪،‬‬

‫ن��ە روس��ی��ا‪ ،‬ن��ە چ��ی��ن‪ ،‬ن��ە ئەمریكا‪ ،‬نە‬ ‫بەریتانیا‪ ،‬ناتوانن بڕیارێكی یەكگرتویان‬ ‫هەبێت بۆ چارەسەركردنی هیچ كێشەیەك‬ ‫لەكێشەكانی دنیا‪ ،‬هۆكارەكەشی ئەوە‬ ‫نییە كە روسیا توانای سەربازی زۆرت��رە‬ ‫لەبەریتانیا یان بەریتانیا كەمترە لەئەمریكا‪،‬‬ ‫یان ئەمریكا زۆرترە لەروسیا‪ ،‬نەخێر‪ ،‬هەمو‬ ‫ئەم دەوڵەتانە‪ ،‬كە دەوڵەتە گەورەكانی‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایشن‪ ،‬ئەمریكا‪ ،‬بەریتانیا‪،‬‬ ‫ف��ەرەن��س��ا‪ ،‬چ��ی��ن‪ ،‬روس��ی��ا‪ ،‬ئ��ەم��ان��ە ئەو‬ ‫دەوڵەتانەن كە ئێستا چەكی ئەتۆمییان‪،‬‬ ‫فرۆكەوانییان‪ ،‬زرێپۆشیان‪ ،‬سوپایان‪،‬‬ ‫زانیارییان‪ ،‬نهێنگرییان‪ ،‬راگەیاندن و توانایان‬ ‫لەهەمو بارەیەكەوە‪ ،‬زۆر زیاترە لەجەنگی‬ ‫یەكەمی جیهان و زۆر زیاتریشە لەجەنگی‬ ‫دوەم��ی جیهان‪ ،‬زۆر زیاترە لەسەردەمی‬ ‫جەنگی سارد‪ ،‬لەهەمو ئەو سەردەمانە زیاترە‪.‬‬ ‫توانای سەربازی‌و تەكنەلۆژیان زیاترە بەاڵم‬ ‫بەرژەوەندی‌و سیاسەتی دنیا گۆڕا‪ .‬بۆیە ئەو‬ ‫كاتە لەجەنگی یەكەمی جیهان‪ ،‬بەتوانایەكی‬ ‫سەربازی كەم‪ ،‬كە بەریتانیا لەجەنگدا بو‬ ‫هیالك بو‪ ،‬فەرەنسا لەجەنگدا بو هیالك بو‪،‬‬ ‫لەكۆتایی جەنگی یەكەمی جیهاندا‪ ،‬ئەمریكا‬ ‫هاتە ناو جەنگەكەوەو كە كەمێك هیالك‬ ‫بو‪ ،‬ئەویش بەزیی‌و گەڕایەوە‪ ،‬بەتوانایەكی‬ ‫سەربازی كەم‪ ،‬هەمو بزوتنەوەی كوردیان‬ ‫سەركوتكرد‪ ،‬بەاڵم ئێستا بەهەمو توانای‬ ‫سەربازیی خۆیان‪ ،‬كە دەتوانن لەماوەی‬ ‫حەوت دەقیقەدا‪ ،‬جیهان نەهێڵن‪ ،‬توانای‬ ‫چەكی ئەتۆمی روسیا‪ ،‬ئەمریكا ئەوەندەیە‬ ‫ل��ەم��اوەی ح��ەوت دەقیقەدا دنیا ناهێڵن‬ ‫نەك كوردستان‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا كە‬ ‫سەیر دەكەیت چونكە هەلومەرجی بابەتی‌و‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی ئابوری گ��ۆڕاوە‪ ،‬رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستیش گۆڕاوە‪ ،‬ئەم دەوڵەتە گەورانە‪،‬‬ ‫دێن بۆالمان‌و ساڵومان لێ دەكەن‪ ،‬دەچن‬ ‫ب��ۆ الی حزبە بچوكەكان‌و س�ڵاوی��ان لێ‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬ل��ەوالوەو ل��ەژێ��رەوە‪ ،‬دەچنە الی‬ ‫پەكەكە‪ ،‬لەسەرەوە لەگەڵ پەیەدە‪ ،‬یاری‬ ‫بە جیاوازییەكان‪ ،‬دیاردەكان‪ ،‬روداوەك��ان‌و‬ ‫كێشەكانەوە دەكەن‪ .‬چونكە لەسەرەنجامدا‬ ‫دەزان��ن‪ ،‬لەئایندەی ئەم ناوچەیەدا مێژو‬ ‫دوب��ارە نابێتەوە‪ ،‬حكومەتەكان ناتوانن‬ ‫لەحكومەتێكی سەنتراڵیدا بمێننەوە‪،‬‬ ‫ئەم ناوچانە وردە وردە‪ ،‬میللەتی ئێمە‪،‬‬ ‫ناوچەی جیاواز جیاواز لەعیراق‪ ،‬لەسوریا‪،‬‬ ‫لەتوركیا‪ ،‬دەبن بەناوچەی نفوزی جیاواز‬ ‫جیاواز‪ ،‬بەرژەوەندی جیاواز جیاواز بۆ ئەو‬ ‫دەوڵەتانە بەدیدەهێنن‪ .‬ئێستا هەریەك لەو‬ ‫دەوڵەتە گەورانەو دەوڵەتە بچوكەكانیش‪،‬‬ ‫بیر لەوە دەكەنەوە لەم بەشانەی كوردستان‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ان لەئایندەدا لەكوێدایە‪.‬‬ ‫نەوتمان هەیە‪ ،‬غازمان هەیە‪ ،‬بازاڕمان هەیە‪،‬‬ ‫كشتوكاڵمان هەیە‪ ،‬ئاومان هەیە‪ ،‬دەستی‬ ‫كارمان هەیە‪ ،‬بۆ دیموكراسی ئامادەین‪ ،‬بۆ‬ ‫مامەڵەكردن لەگەڵ رۆژئاوا ئامادەین‪ ،‬باشە‪،‬‬ ‫منیش ئەمریكا بم یان فەرەنسا بم كەبیری‬ ‫لێدەكەمەوە لەڕێگەی دەوڵەتانی عەرەبییەوە‬ ‫هەتا هەتایە ناتوانم ب��ەرژەوەن��دی خۆم‬ ‫دابین بكەم‪ ،‬لەرێگای ئێرانەوە‪ ،‬لەرێگای‬ ‫توركیاوە ناتوانم بەرژەوەندی دوری خۆم‬ ‫دابین بكەم‪ ،‬كەواتە دەبێ لەم بارودۆخەدا‬ ‫چیبكەم؟ چونكە ئەگەر بەتەنیا عەرەب‬ ‫بگرێت زەرەرییەتی‪ ،‬ئەگەر توركیا بگرێت‬ ‫زەرەرییەتی‪ ،‬ئەگەر تەنیا ف��ارس بگرێت‬ ‫زەرەرییەتی‪ ،‬لەپاڵ فارسدا كورد هەیە پەنجا‬ ‫ملیۆنە‪ ،‬لەدوای كورد بلوج هەیە‪ ،‬لەدوای‬ ‫بلوج ئەرمەن هەیە‪ ،‬چەركەس هەیە‪ ،‬نەخێر‬ ‫حەوت ناوچەی جیاواز لەم واڵت هەیەو لەو‬ ‫واڵت هەیە‪ ،‬ئەوە عیراق وردە وردە بیانەوێت‬ ‫یان نەیانەوێت عیراق بەرەو فیدراڵی دەڕوات‪،‬‬ ‫ئەگەرچی ئێستا ئێمە قسە لەكۆنفیدراڵی‬ ‫دەكەین‪ .‬ئێستا یەكێتیی‪ ،‬پارتی‪ ،‬هەمومان‬ ‫قسە لەكۆنفیدراڵی دەكەین‪ ،‬تا یەك هەنگاو‬

‫زیاتر بچینە پێشەوە‪ .‬ئەگەر عیراق ببێت‬ ‫بەدیموكراسی‪ ،‬بەفیدراڵییەكەمان رازیین‪،‬‬ ‫ئەگەرنابێت بەدیموكراسی ئەوا ناتوانین هەتا‬ ‫هەتایە‪ ،‬بەدیار ئەوە دابنیشین‪ ،‬هەی ئەوە‬ ‫داعش هاتەوە یان نەهاتەوە!‬ ‫ئەگەر واڵت��ی خ��ۆت كۆنترۆڵ دەكەیت‬ ‫بیكە‪ ،‬ئەگەر نایكەیت ئەوا من حەمرینی‬ ‫خ��ۆم كۆنترۆڵ دەك���ەم‪ ،‬ئەگەر رێگایەك‬ ‫ل��ەب��ەردەم��م��ا نەهێڵیتەوە ئ���ەوا ن��اچ��ارم‬ ‫حەمرین كۆنترۆڵ دەكەم‌و ئەوكاتە لەسەر‬ ‫خاك گفتوگۆ دەكەین‪ ،‬واتە ئەگەر چارمان‬ ‫نەبێت‪ ،‬چ��اری چ��ارەس��ەری فیدراڵیمان‬ ‫نەبێت‪ ،‬چاری ئاسایشی فیدراڵیمان نەبێت‪،‬‬ ‫چاری ئاسایشی ئابوری فیدراڵیمان نەبێت‪،‬‬ ‫چاری سیاسیی فیدراڵیمان نەبێت‌و چاری‬ ‫جێبەجێكردنی دەستوری فیدراڵیمان نەبێت‪،‬‬ ‫ئ��ەوا بیر ل��ەچ��ارەس��ەری تر دەكەینەوە‪،‬‬ ‫چونكە ئەو سەردەمە رۆشت‪ ،‬من هەفتەی‬ ‫راب���ردو لەكۆنگرەی پارتە سۆسیالیست‬ ‫دیموكراتەكانی ئەوروپاش لەعەممان‪ ،‬ئەوەم‬ ‫وت كە ئیتر عەرەب بیر لەوە نەكەنەوە جارێكی‬ ‫تر ك��ورد چاوەڕێی رەحمی حكومەتەكان‬ ‫بكەین‪ ،‬بەڵكو هەر فرسەتێك هاتە پێشەوە‬ ‫بەبێ پرسی حكومەتەكان بڕیاری خۆمان‬ ‫دەدەین‪ .‬چونكە بەقەدەر عەرەب لەم واڵتەدا‬ ‫هاوبەشم‪ ،‬هاوبەشم لەئابورییدا‪ ،‬لەحكومدا‪،‬‬ ‫لەیاسادا‪ ،‬لەخاك و لەهەمو شتێكدا! ئەگەر‬ ‫قبوڵت نییەو پێویستت بەمن نییە‪ ،‬ئەوا‬ ‫منیش پێویستم بەتۆ نییە‪.‬‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫ئەم هەلومەرجە بابەتییە‪ ،‬هەلومەرجێكی‬ ‫لەبارە لەئاستی نێودەوڵەتییدا‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫سەیربكە ل��ەس��ەر (ق���رم) كەناوچەیەكی‬ ‫ج��وگ��راف��ی بچوكە‪ ،‬ل��ەب��ەرئ��ەوەی ل��ەروی‬ ‫جوگرافی سیاسییەوە‪ ،‬ئەوەی بەدەستەواژە‬ ‫پێی دەوترێت (جیۆپۆلۆتیك) لەبەرئەوەی‬ ‫ناوچەیەكی دەریایی زۆر گرنگە‪ ،‬دەبینیت‬ ‫كە ئ��ەوە روسیاو ئەمەریكا‪ ،‬هاوپەیمانی‬ ‫ئەتلەنتیك‪ ،‬هەموی تێكچوە‪ ،‬لەسەر (قرم)‬ ‫ناتوانن رێك بكەون‪ ،‬لەسەر سوریا لەگەڵ‬ ‫روسیادا ناتوانن رێكبكەون‪ ،‬لەسەر لوبنان‬ ‫رێك ناكەون‪ ،‬لەسەر یەمەن‪ ،‬لیبیا‪ ،‬میسر‪،‬‬ ‫كرواتیا‪ ،‬بەلقان رێك ناكەون‪ ،‬لەسەر ئابوری‬ ‫رێكناكەون‪ ،‬ل��ەس��ەر گومرگی دنیا رێك‬ ‫ناكەون‪ ،‬لەسەر ه��ەن��اردەو بازرگانی دنیا‬ ‫رێك ناكەون‪ ،‬تۆبڵێی چ خێربێ لەسەر ئێمە‬ ‫رێك بكەون! بۆ ئێمە چین؟ خۆ منداڵی‬ ‫باوەژنەكە نین‪ ،‬هەركەسێك هات‌و چەپۆك‬ ‫بكێشێ بەسەرماندا‪ ،‬چونكە لەسەر هیچ‬ ‫رێك ناكەون‪ ،‬دەشزانین لەسەر ئێمەش رێك‬ ‫ناكەون‪ ،‬هەركاتێكیش بمانەوێ بڕیار بدەین‪،‬‬ ‫ئەوكاتە تێكەڵ بەهاوكێشەی هەرێمایەتی‌و‬ ‫نێودەوڵەتی دەبین‌و بەرژەوەندیمان لەكوێ‬ ‫بێت‪ ،‬لەگەڵ ب��ەرژەوەن��دی ئەو جەمسەرە‬ ‫رێك دەكەوین‪ ،‬بەاڵم هیواداریشین لەگەڵ‬ ‫هەموی رێك بكەوین‪ ،‬چونكە نامانەوێ هیچ‬ ‫الیەك بكەین بەدوژمنی خۆمان‪ ،‬نامانەوێ نە‬ ‫گەورەو نە بچوك ببن بەدوژمنمان‪.‬‬ ‫بەاڵم لەسەرەنجامدا‪ ،‬ئەگەر بارودۆخەكە‬ ‫واب����ڕوات‪ ،‬ب���اوەڕم وای��ە ن��ەك لەباشوری‬ ‫ك��وردس��ت��ان بەڵكو ل��ەه��ەم��و بەشەكانی‬ ‫كوردستان بارودۆخ لەباربێت‪ ،‬بەرژەوەندی‬ ‫ستراتیژیی نەتەوەیی ئێمە لەكوێ بێت‪،‬‬ ‫نەتەوەكەمان بۆخۆی وردەوردە بۆ ئەوە‬ ‫دەڕوات بڕیاربدات‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە ه��ەل��وم��ەرج��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‪،‬‬ ‫ه��ەل��وم��ەرج��ی ن��اوچ��ەی��ی��ش‪ ،‬وەك ج��اران‬ ‫نییە ح��ك��وم��ەت��ەك��ان ب��ەئ��اس��ان��ی بتوانن‬ ‫لەنێوان خۆیاندا رێكبكەون‪ ،‬حكومەتەكانی‬ ‫دەوروب��ەرم��ان‪ ،‬كە ج��اران هاوپەیمانێتی‬ ‫(سەعد ئاباد) هەبو‪ ،‬هاوپەیمانێتی (سینتۆ)‬ ‫هەبو‪ ،‬رێككەوتننامەی توركیا‪-‬عیراقی‪،‬‬ ‫ئێران‪-‬عیراقی هەبو‪ ،‬هەمویان هاوپەیمان بون‬ ‫بۆ پاراستنی بەرژەوەندی دەوڵەتەكانیان‪.‬‬

‫ب��ەاڵم ئێستا حكومەتەكان رێكناكەون‪،‬‬ ‫حكومەتەكانی عەرەبی‪ ،‬كەنداو رێك ناكەون‪،‬‬ ‫ئ��ەوە قەتەر لەگەڵ سعودییەو ئیمارات‌و‬ ‫بەحرەین‪ ،‬رێك ناكەون‪ ،‬نەخێر ئەوە لەسەر‬ ‫یەمەن بزانە چۆن تێكچون‪ ،‬لەسەر لیبیا ئەوە‬ ‫بەهیچ شێوەیەك هەر رێكناكەون‪ ،‬ئەوە لەسەر‬ ‫سوریا بزانە چۆن لەنێوان خۆیاندا دابەشبون‪،‬‬ ‫لەسەر لوبنان ئەوە هەر باسی مەكە‪ .‬واتا‬ ‫ئەگەر تۆ بچیت بۆ لوبنان‪ ،‬ئێستا سێ چوار‬ ‫حكومەت لەو واڵتەدا دەبینیت‪ ،‬لەباشوری‬ ‫لوبنان حكومەتێكە‪ ،‬بەیروت حكومەتێكە‪،‬‬ ‫لەناوچەی مەسیحی نشینەكان حكومەتێكی‬ ‫ترە‪ ،‬لەسونییەكانیش حكومەتێكی تر هەیە‪،‬‬ ‫بەروخسار یەك حكومەتن‪ ،‬بەاڵم لەراستیدا‬ ‫چەند حكومەتێك لەناو لوبنان حوكم دەكەن‪.‬‬ ‫لەساڵی (‪ )1953‬محەممەد حەسەن‬ ‫هەیكەل چوبو بۆ ئ��ێ��ران‪ ،‬نامیلكەیەكی‬ ‫نوسیبو كە هەشتا الپەڕەبو بەناوی (ایران‬ ‫فوق البركان)‪ ،‬ئەوكاتە بەراستی ئێران وابو‪،‬‬ ‫كە لەسەردەمی شا دا دوج��ار تەقییەوە‪،‬‬ ‫ئەوەبو لەكۆتاییەكەشدا شا روخا‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئێستا ناوچەكە لەسەر بوركانە!‬ ‫بوركانی ئەمجارەش ئەوەنیە ئەم حكومەت‬ ‫بگۆڕیت ئەو حكومەت دێ��ت‪ ،‬كودەتایەك‬ ‫دەبێت یان نابێت‪ ،‬عەلەوی حوكم دەكات‬ ‫یا شیعە یا سوننە‪ ،‬بەڵكو ئەم بوركانەی‬ ‫ئ��ەم��ج��ارە‪ ،‬بوركانی گ��ەڕان��ەوەی دوب��ارە‬ ‫بەدیهێنانەوەی مافی نەتەوەكانە‪ ،‬نەك‬ ‫گ��ۆڕان��ی سیناریۆی حكومەتەكان‪ ،‬ئەم‬ ‫گۆڕانكاریانە ج��ی��اوازە‪ ،‬ج��اران سیناریۆی‬ ‫گۆڕینی حكومەتەكان بو‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا‬ ‫ن��ەخ��ێ��ر‪ ،‬ئ��ەم ب��ورك��ان��ە ك��ەدەت��ەق��ێ��ت��ەوە‬ ‫بەشێوەی جۆراوجۆر دەتەقێتەوەو حكومەت‬ ‫دەگۆڕێت‪ ،‬و میللەتان دەهێنێتە سەركار و‬ ‫بەرێگایەكی تازەش دەیانهێنێت‪ ،‬تەنانەت‬ ‫هیچ ئایدۆلۆژییەتێك ناتوانێ كاریگەری‬ ‫لەسەر ئەم گۆڕانكارییانە بۆ كۆنتڕۆڵكردنیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬بیرتانە دو ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬لێرە‬ ‫رەنگە ج��ۆرەه��ا قسە كرابێت كەئیخوان‬ ‫موسلمین لەمیسر سەركەوت‪ ،‬ئیتر تا (‪)30‬‬ ‫ساڵی تر رەنگە حوكم بكات! نەك (‪،)30‬‬ ‫بەڵکو ساڵێکیش نەیتوانی حوكم بكات‪.‬‬ ‫بیرتانە بۆ یەمەن وتیان ئیسالمییەكان دێنە‬ ‫سەر حوكم و بیست ساڵ حوكم دەكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم هەر نەیانتوانی بێنە سەر حوكم‪ ،‬ئەوە‬ ‫لەسوریا هەر نەیانتوانی‪ ،‬لەلیبیاش لەیەكەم‬ ‫هەڵبژاردندا دۆڕان‪ ،‬لەتونس بردیانەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەدوای دوساڵ گۆڕییان و ئێستا دەستورێكی‬ ‫تازەیان هێناوە بەناوی دەستوری مەدەنی‬ ‫ك��ەپ��ان��ت��ای��ی ب��ی��ری ئ��ی��س�لام��ی سیاسی‬ ‫لەدەستوری تونسی لەسەدا پانزەش نابێت‪.‬‬ ‫ئێستا تونس بو بەپێشڕەوی گۆڕانكاریی‬ ‫ئەقاڵنی‪ ،‬بو بەپێشڕەوی گۆڕانكاری دونیایی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬كە ئەمەش مەسەلەیەكی یەكجار‬ ‫گرنگە‪.‬‬ ‫دیسان دەم���ەوێ سەرنجتان بۆ ئەوە‬ ‫راك��ێ��ش �م‌و بڵێم‪ :‬ب��ورك��ان دەت��ەق��ێ��ت��ەوە‬ ‫ب��ۆ ب���ەرژەوەن���دی میللەتەكان‪ ،‬ن��ەك بۆ‬ ‫بەرژەوەندی حكومەتەكان‪ ،‬واتە بوركان بۆ‬ ‫ستراتیژی دیموكراسی دەتەقێتەوە‪ ،‬بوركان‬ ‫بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانمان دەتەقێتەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش زۆر لەبەرژەوەندی ئێمەدایە‪ ،‬چونكە‬ ‫بارودۆخی نێودەوڵەتی لەبەرژەوەندیمانە‪،‬‬ ‫ب��ارودۆخ��ی هەرێمایەتی‪ ،‬رۆژه��ەاڵت��ی و‬ ‫دەوروبەرمان لەبەرژەوەندیمانە‪ ،‬بارودۆخی‬ ‫عیراقیش خۆتان دەیبینن‪ ،‬فەرمو شیعە‬ ‫ناتوانێت حوكمێكی تەواو بكات‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫لەگەڵ شیعە دۆستێكی ستراتیژین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دو سەرۆك وەزیرانی شیعە هاتونەتە سەر‬ ‫حوكم‪ ،‬نەیانتوانی عیراق كۆنترۆڵ بكەن‪،‬‬ ‫زەحمەتیشە لەپێنج تا دە ساڵی ئایندە‬ ‫پێشبینی بكرێت كە عیراق كۆنترۆڵ بكرێت‪،‬‬ ‫ئەوە ئەنبار‪ ،‬بەسرە سێ مانگ جارێك داوای‬ ‫فیدراڵی‌و ن��ەوت دەك��ات‪ ،‬فەللوجە ئێستا‬

‫بەكردەوە بەدەست عیراقەوە نییە‪ ،‬سلێمان‬ ‫بەگ جاری واهەیە بەدەست حكومەتەوە‬ ‫نابێت‪ ،‬سەاڵحەدین لەناخیا یاخییە‪ ،‬عیراق‬ ‫وای لێهاتوە نازانیت تەركیز بكەیتە سەر‬ ‫چ رەنگێك‪ ،‬باشە لەعیراقێكی ئ���اوادا‪،‬‬ ‫ئاییندە چۆن دەخوێنینەوە؟ بەرژەوەندی‬ ‫ن��ەت��ەوەك��ەم��ان چ���ۆن دەخ��وێ��ن��ی��ن��ەوە؟‬ ‫هەلومەرجی بابەتی عیراقیش بەتەواوەتی‬ ‫ناتوانیت بڵێیت زەرەرم��ان��ە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫دیموكراسی‌و جێبەجێكردنی دەس��ت��ورو‬ ‫فیدراڵی‌و چارەسەری كێشە ئابورییەكان‬ ‫بكرێت قازانجمانە‪ ،‬بەاڵم ئەی ئەگەر نەكرا‪،‬‬ ‫ناتوانیت بڵێیت زەرەرمانە‪ ،‬رەنگە بەجۆرێك‬ ‫لەجۆرەكان ئەمە لەقازانجمان بێت‪ ،‬هەرچی‬ ‫لەعیراقدا لەڕوی بابەتییەوە كێشەی گەورە‬ ‫دروست ببێت‪ ،‬لەسودی میللەتانی وەك ئێمە‬ ‫بوە لەمێژودا‪ ،‬سەردەمی پاشایەتی تێكدەچو‬ ‫لەسودی ئێمەبو‪ ،‬سەردەمی عەبدولكەریم‬ ‫قاسم تێكچو‪ ،‬شۆڕشی ئەیلول بەرپا بو‪،‬‬ ‫سەردەمی عەبدولسەالم عارف تێكچو‪ ،‬هەر‬ ‫لەشۆرشی ئەیلولدا ناچاربون دانوستانمان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب��ك��ەن‪ ،‬س��ەردەم��ی بەعسییەكان‬ ‫ك���ەب���ارودۆخ خ���راپ دەب���و‪ ،‬ن��اچ��اردەب��ون‬ ‫دانوستان لەگەڵ سەركردایەتی شۆڕشدا‬ ‫بكەن‪ ،‬ئێستاش ئەمە بارودۆخی عێراقە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمجارە دانوستان ناكەین‪ ،‬ئەمجارە‬ ‫كە عیراق تێكدەچێت قۆناغی دانوستان‬ ‫تەواوبوە‪ ،‬دەستورە نوسیومانە‪ ،‬فیدراڵە‬ ‫چەسپاندومانە‪ ،‬پێشمەرگەیە‪ ،‬پەرلەمانە‪،‬‬ ‫ئاسایشە‪ ،‬حكومەتە هەمانە‪ ،‬هەڵبژاردنی‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆ ل��ەن��ێ��وان خ��ۆم��ان��دا دەك��ەی��ن‪،‬‬ ‫كەواتە ئەگەر تێكبچێت‪ ،‬ناچین دانوستان‬ ‫لەسەر ئەوانەی هەمانەو بەدیمان هێناوە‬ ‫بكەین‪ ،‬دانوستان دەكەین لەسەر ئەوانەی‬ ‫ب��ەدی��م��ان نەهێناوە‪ ،‬ئەمە هەلومەرجە‬ ‫بابەتییەكەیە‪ .‬هەڵەیەكی گەورەیە‪ ،‬جارێكی‬ ‫تر لەئاڵوگۆڕێكی بابەتی هەمەالیەنەدا‪،‬‬ ‫دانوستان لەسەر ئ��ەوەی بەدیمانهێناوە‬ ‫بكەین‪ ،‬نەخێر‪ ،‬لەسەر ئ��ەوەی بەدیمان‬ ‫نەهێناوە‪ ،‬دەبێ‌ پێدا بگرین‪.‬‬ ‫هەلومەرجی كوردستانیش‪ ،‬ئامادەین‌و‬ ‫ج��ارج��اری��ش ه��ەڕەش��ە دەك��ەی��ن‪ ،‬ئ��ەوەش‬ ‫باكوری كوردستان‪ ،‬گەورەترین سەركەوتنیان‬ ‫بەدەستهێنا لەدوا هەڵبژاردندا‪ ،‬كەئاكپارتی‬ ‫ل���ەسێ پ��ارێ��زگ��ای گ����ەورەدا زاڵ ب��ون‪،‬‬ ‫بەاڵم لەم هەڵبژاردنەدا‪ ،‬بەدەپە لەباكور‪،‬‬ ‫ئەو سێ پارێزگایەشی لێ وەرگرتنەوە‪،‬‬ ‫واتە لەیانزە پارێزگای گ��ەورەداو نزیكەی‬ ‫ل��ەس��ەد ش���ارەوان���ی ت��ری��ش��دا‪ ،‬ب��ەدەپ��ە‬ ‫ب��ردوی��ەت��ی��ی��ەوە‪ .‬ك��ەئ��ەم رێ��ژەی��ەش زۆر‬ ‫جیاوازە لەهەڵبژاردنەكانی رابردو‪ ،‬ئەمەش‬ ‫مایەی خۆشحاڵی ئێمەیە‪ ،‬لەسەرانسەری‬ ‫ت��ورك��ی��اش��دا پ��ارت��ی دادوگ��ەش��ەپ��ێ��دان‬ ‫بردویەتییەوە‪ ،‬كە ئ��ەو پارتەش یەكەم‬ ‫پارتە كەبەرەسمی گفتوگۆی لەگەڵ پەكەكە‬ ‫كردوەو گفتوگۆ لەسەر مافی سیاسی كورد‬ ‫دەك���ات‌و سەرەنجام ئومێدەوارین ئەمە‬ ‫بەرەو سەركەوتن ب��ڕوات‪ .‬چونكە بەدیلی‬ ‫ئاكپارتی‪ ،‬حزبی جمهوریی‌و جەهەپەن كە‬ ‫بەهیچ شێوەیەك ئامادەنین مافی زمانی‬ ‫ك��ورد ب��دەن‪ ،‬تەنانەت ئەو تەلەفزیۆنەی‬ ‫كە بەزمانی كوردیش هەیە‪ ،‬ئەوەشیان پێ‬ ‫ناخۆشە‪ .‬لەبەرئەوە سەركەوتنی ئاكپارتی‬ ‫بەشێوەیەك لەشێوەكان لەم هەلومەرجەدا‪،‬‬ ‫كەئەلتەرناتیڤێكی دیموكراتی باشتر‬ ‫لەتوركیادا نییە لەقازانجی نەتەوەكەمانە‪،‬‬ ‫سەركەوتنی بەدەپەش بەم ئاستە‪ ،‬هەر‬ ‫لەقازانجی نەتەوەكەمانە‪ ،‬ئەوە لەرۆژئاوای‬ ‫كوردستانیش پەیەدە لەسەركەوتندایەو‬ ‫هیوادارین ئەو كانتۆنی خۆ بەڕێوەبردنانەی‬ ‫راگەیەنراون‪ ،‬هیوادارین سەركەوتوبێت‌و‬ ‫پێشبكەوێت‪ ،‬ئیتر هەچ ناوێكی لێدەنێن لێی‬ ‫بنێن‌و شەرمی تێدا نەكەن‪ ،‬چونكە سیاسەت‬ ‫بەشەرم ناكرێت و خەڵكی شۆڕشگێڕیش‬

‫دەبێت شۆڕشگێڕ بێت‌و دەبێت سودێكی‬ ‫زۆر ب��اش ل��ەو هەلومەرجە هەرێمایەتی‌و‬ ‫نێودەوڵەتییە وەربگرن‪ .‬ئەوەی كە بوە وەك‬ ‫هەنگاوی یەكەم بەكارێكی گەورەی دەزانین‌و‬ ‫چاوەڕێی هەنگاوی گەورەتریشین‪ .‬ئێمەش‬ ‫وەك یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان‬ ‫لەگەڵ ئەوەین هەمو بەشەكانی كوردستان‬ ‫لەئێمە زیاتر مافەكانیان بەدەست بهێنن و‬ ‫پشتیوانیانین‪ ،‬چونكە سیاسەتی ستراتیژی‬ ‫و پرەنسیپی ئێمە رونە و نایگۆڕین‪ ،‬ئێمە‬ ‫كاتی خۆی گورگ مان بینی‌و نەترساوین‪،‬‬ ‫س��ەرك��ردای��ەت �ی‌و پێشمەرگەمان شەهید‬ ‫بوەو نەترساوین‪ ،‬لەگەڵ هەمو بەشەكانی‬ ‫كوردستانیش هەڵوێستمان رون��ە‪ ،‬هیچ‬ ‫دڕدۆنگییەكیشمان بۆ مافە دیموكراسییەكان‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم هیچ تەداخولێك لەكاروباری هیچ‬ ‫بەشێكی كوردستاندا ناكەین‪ .‬هەروەك چۆن‬ ‫لەگەڵ ئاشتی‌و ئارامی ناوچەكەداین لەگەڵ‬ ‫چارەسەركردنی كێشە سیاسیەكانداین‪،‬‬ ‫ل���ەگ���ەڵ م��اف��ی دی��م��وك��راس��ی گ��ەالن��ی‬ ‫ناوچەكەداین‪.‬‬ ‫ئەم هەلومەرجە بابەتییەش لەجیهاندا‪،‬‬ ‫ل��ەرۆژه��ەاڵت و ن��اوچ��ەك��ەدا‪ ،‬لەبەشەكانی‬ ‫عیراق ل��ەب��ەرژەوەن��دی نەتەوەكەماندایەو‬ ‫ئێمەش وەك یەكێتیی نیشتیمانیی پێگەمان‬ ‫بەدرێژایی مێژو‪ ،‬پێگەیەكە كە لەساڵی‬ ‫(‪)1975‬ەوە بەپرەنسیپ‪ ،‬بەراست‌و دروستی‬ ‫هێناومانەو فڕو فێڵمان لەگەڵ بیروباوەڕی‬ ‫خۆماندا نەكردوە‪ ،‬فیدراڵ ئێمە دامانهێناوە‪،‬‬ ‫دیموكراسی‌و ئازادی بەرفراوانی ئێمە دامان‬ ‫هێناوە‪ .‬پیالنی نێودەوڵەتیمان لەسەربوەو‬ ‫چۆكمان دانەداوە‪ ،‬شەڕی ناوخۆمان لەسەر‬ ‫بوەو چۆكمان دانەدا‪ ،‬ئێستاش باجی ئازادی‬ ‫زیاد لەسنور دەدەین‌و هەمو ئەو كێشانەی‬ ‫روب���ەڕوم���ان دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ل��ەس��ەران��س��ەری‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬هۆكارەكەی ئەوەیە كە دەڵێین‬ ‫با دیموكراسییەكە فراوان بێ‪ ،‬ئازادییەكە‬ ‫زۆر بێ‪ ،‬ئەگەرچی زیانی حزبەكەی خۆمانی‬ ‫تێدایە‪ ،‬بەاڵم لەسەرەنجامدا ئێمە بەئەزمون‬ ‫پێدەگەین‌و ئەو هەاڵنەی كە ئەمساڵ‌و سااڵنی‬ ‫راب��ردو ك��راوە‪ ،‬دو سێ ساڵی تر دەبین‬ ‫بەخاوەن ئەزمون‪ ،‬وردە وردە ئەو هەاڵنە‬ ‫نامێنن‪ ،‬یەكێتی پێگەیەكی تایبەتمەندیی‬ ‫ل��ەع��ی��راق‌و ل��ەن��اوچ��ەك��ە ه��ەی��ەو ئەندامی‬ ‫هەمیشەیی سۆسیال ئینتەرناسیۆناڵە‬ ‫لەجیهانداو لەهاوكێشەكانی ناوچەكەشدا‬ ‫پەیوەندییەكی نێودەوڵەتیمان لەگەڵ‬ ‫حكومەتەكان‌و حزبەكاندا هەیە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەبەر ئەوەیە كەببینە بەشێك لەچارەسەری‬ ‫كێشەكان‌و دەرفەت لەو هەلومەرجە بابەتییە‬ ‫وەربگرین‪ ،‬كە لەناوچەكەو لەدنیادا هەیە‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر زۆر بەكورتیش قسەكانم چڕ‬ ‫بكەمەوە‪ ،‬ئەوەیە كە یەكەم‪ :‬هەلومەرجی‬ ‫بابەتی ئامادەیە‪ ،‬دوەم‪ :‬هاوكێشە سیاسیەكان‬ ‫گەشەدەسەنێت لەناوچەكەداو لەبەرژەوەندی‬ ‫ستراتیژی گەالنی وەك ئێمەی نەتەوەی كوردە‪،‬‬ ‫سێیەم‪ :‬بەهیچ شێوەیەك حكومەتەكان ناتوانن‬ ‫وەك جاران حوكم بكەن‌و لەگەڵ دەوڵەتەكان‬ ‫رێكبكەون‌و بەئارەزوی خۆیان میللەتانی وەك‬ ‫ئێمە بكەن بەقوربانی بەرژەوەندییەكانی‬ ‫خۆیان‪ .‬ئەگەر كورد هەلەكە لەدەست نەدات!‬ ‫لەناو ئەم هاوكێشەو هەلومەرجە بابەتییانەی‬ ‫كە هەیە‪ ،‬حزبێك هەیە پێی دەڵێن یەكێتیی‬ ‫نیشتیمانیی كوردستان و یەكێك لەحزبە‬ ‫شۆڕشگێڕەكانە كە ئامادەیەو ب��اش باش‬ ‫دەزانێ هەلومەرجی بابەتی چییە‪ .‬دەزانێت‬ ‫هاوكێشەو گۆڕانكارییەكان چین‪ ،‬باشیش‬ ‫دەزانێت لەدەرفەت‌و كاتی خۆیدا بارودۆخ چۆن‬ ‫لەپێناو پێشكەوتن‌و سودی نەتەوەكەماندا‬ ‫بەكاربهێنێت؛ ئومێدەواریشین كە ئەم چەند‬ ‫ساڵەی لەبەردەمماندایە ساڵی بەدیهێنانی‬ ‫ئامانجی گ��ەورەت��ری دی��ك��ە ب��ێ��ت‪ ،‬ساڵی‬ ‫قۆزتنەوەی باشتری هاوكێشەكانی ناوچەكە‬ ‫بێت لەبەرژەوەندی دیموكراسی نەتەوەكەمان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٦2‬دو شةممة ‪2014/4/7‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫تەواوکاری سەروتار ‪..‬‬

‫مەال بەختیار‪ :‬جۆرێك لە بێمتمانەیی‌و نیگەرانی‪ ،‬لەپەیوەندیەكانی یەكێتی‌و پارتی‪ ،‬سەریهەڵداوە‬

‫«««‬

‫بەاڵم بەداخەوە لەبەر سێ‌ هۆ‪ ،‬ئەم پۆستە‬ ‫لەكابینەی هەشتەمدا‪ ،‬لەدەست یەكێتی‬ ‫دەرچوو‪ .‬یەكەمی؛ ئەوەیە یەكێتی بەلیستی‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆ داب����ەزی‪ ،‬دوور لەهەڵوێست‬ ‫فرۆشتن‪ ،‬بەكردەوە دەركەوت‪ ،‬ئەم بڕیارە‬ ‫ك��ورت��ی هێنا‪ .‬دووەم��ی��ش��ی؛ داب��ەزی��ن��ی‬ ‫رێ��ژەی دەنگەكانی یەكێتی ب��وو‪ .‬سێهەم‬ ‫هۆش ئەوەیە؛ یەكێتی ل��ەدوای ئەنجامی‬ ‫هەڵبژاردنی (‪ )2013/9/21‬گەمەیەكی‬ ‫سەرنەكەوتوی بۆ پێكهێنانی حكومەت‬ ‫كرد‪ ،‬ئەویش هاوپەیمانی ستراتیژی خستە‬ ‫خزمەتی دروشمی حكومەتی بنكە فراوانەوە‪،‬‬ ‫بێئەوەی مەرجەكانی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫بۆ بەشداریكردنی حكومەتە بنكە فراوانەكە‬ ‫زانیبێ‌‪ ،‬بەتایبەتی ب��زوت��ن��ەوەی گ��ۆڕان!‬ ‫تەنانەت لەگەڵ پارتیش پشكی خۆی جیا‬ ‫نەكردبوەوە‪ .‬ئەمە جگە ل��ەوەی ئەمجارە‬ ‫پۆستی س��ەرۆك��ی پەرلەمانیش ك��ە هی‬ ‫یەكێتییە‪ ،‬كەوتە غەرغەرەوە!‬ ‫ئێستا كاتێك دەڕوانینە نەخشەی سیاسی‬ ‫هاوپەیمانی یەكێتی‌و پ��ارت��ی‪ ،‬بەزەقی‬ ‫هەستدەكرێت‪ ،‬ئەنجامەكانی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫لەوەی گۆڕان بوو بە لیستی دووەم (دوای‬ ‫ئەوەی یەكێتی بە لیستی سەربەخۆ دابەزی)‬ ‫بۆچونی ج��ی��اواز لەسەر كێشەكانی ناو‬ ‫عێراق؛ هەڵوێستی ناكۆك لەسەر روداوەكانی‬ ‫بەشەكانی ت��ری ك��وردس��ت��ان؛ تاكتیكی‬ ‫سیاسی جۆراوجۆر؛ چۆنیەتی مامەڵەكردن‬ ‫لەگەڵ كەیسی ن��ەوت‌و وەزارەت��ی سامانە‬ ‫سروشتیەكان؛ لەمدواییەشدا دواخستنی‬ ‫پێكهێنانی كابینەی هەشتەم (كە لە دوو‬ ‫مانگی یەكەم یەكێتی لێی بەرپرسیار بوو‪،‬‬ ‫دوای ئ��ەوە هەتا ئێستا مشتومڕەكانی‬ ‫نێوان گ��ۆڕان‌و پارتی لێی بەرپرسیارن)‬ ‫پەیوەندی نەیارانەی پارتی‌و یەكێتی لە‬ ‫كەركوك‌و خانەقین‌و نەینەوا‪ ،‬كە دوورە‬ ‫ل��ەه��ەم��وو دۆستایەتییەك‪ ،‬لەكەركوك‬ ‫پارتی دژی سەرۆكی لیستەكەی یەكێتی‬ ‫لەكەركوكدا هەڵوێستی وەرگرت‪( ،‬زیاتریش‬ ‫لەوە)‪ ،‬لە دیالە پارتی بێ‌ یەكێتی لەگەڵ‬ ‫سوننەكان رێككەوت‪ ،‬لەنەینەواش یەكێتی‬ ‫بەپشك پێدانی كەم‪ ،‬ناچار كرا‪ ،‬لەگەڵیاندا‬ ‫رێكنەكەوێ‌‪ ..‬تاد‪ ،‬ئەمانە تێكڕا وایانكردووە‬

‫كە جۆرێك لە بێمتمانەیی‌و نیگەرانی‪،‬‬ ‫لەپەیوەندیەكانی یەكێتی‌و پارتی‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەناو قەواعیدی هەردووالدا‪ ،‬سەرهەڵبدا‪.‬‬ ‫ئێستا ئەگەر ب��ەچ��اوی تاوتوێكردنەوە‪،‬‬ ‫بڕوانینە پەیوەندی ستراتیژی یەكێتی‌و‬ ‫پ��ارت��ی‪ ،‬بەرۆشنی دەیبینین‪ ،‬س��ەرەڕای‬ ‫ئ���ەوەی ئ��اڵ��وگ��ۆڕی ق��وڵ ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��دا‪ ،‬لە واڵت��ان��ی دەورب����ەردا‪ ،‬لە‬ ‫بەشەكانی كوردستاندا‪ ،‬قوڵبونی كێشەكانی‬ ‫عێراق‌و ئەگەری لێكترازانی هەرێم‌و بەغداد‪،‬‬ ‫لەروی بابەتیەوە‪ ،‬هاتونەتە ئاراوە‪ ،‬دەبوایە‬ ‫ئەم روداوان��ە پەیوەندی یەكێتی‌و پارتی‬ ‫بەهێزتر بكات‪ ،‬هەروەكو هەموو هەلومەرجە‬ ‫بابەتیەكانی تر لەدوای ئەنفالەوە یەكێتی‌و‬ ‫پ��ارت��ی نزیكخستەوەو لەشاخدا ب��ەرەی‬ ‫ك��وردس��ت��ان�ی‌و ل��ەش��اری��ش��دا هاوپەیمانی‬ ‫ستراتیژی هێنایەگۆڕێ‌‪ .‬بەاڵم دۆخی بابەتی‬ ‫ئێستا‪ ،‬هاوپەیمانی نێوانیشیانی الوازكردووە‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارێكی گرنگ دێتەگۆڕێ‌‪ :‬ئایا‬ ‫الوازب��ون��ی پەیوەندیی یەكێتی‌و پارتی‪،‬‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ خ���ودی هاوپەیمانیە‬ ‫ستراتیژیەكە‪ ،‬كە لەئاستی ئ��ەم قۆناغە‬ ‫پ��ڕ ل��ە گ��ۆڕان��ك��اری��ەدا ن��ی��ە؟ ی��اخ��ود‪ ،‬بۆ‬ ‫خ��راپ رابەرایەتیكردنی هاوپەیمانێتیەكە‬ ‫لە هەموو جومگەكانی دەس���ەاڵت‌و لەناو‬ ‫جەماوەر‌و ئۆرگانەكانی ه��ەردوو حیزبدا‪،‬‬ ‫لەالیەن سەركردایەتی یەكێتی‌و پارتیەوە؟!‬ ‫یان‪ ..‬دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هەلومەرجە‬ ‫بابەتییەكە‪ ،‬ج��ی��اوازە لەهەلومەرجی‬ ‫بابەتی سەردەمی جیهانگیری‪ ،‬كە حزب‌و‬ ‫سەركردەكان ناتوانن وەكو جاران تەحەكوم‬ ‫لەكۆی ئاراستەكان‌و رووداوەكان بكەن؟‬ ‫لەروانگەی ئێمەوە‪ ،‬هەرسێ ئەو راستیانە‪،‬‬ ‫هاوپەیمانێتیەكەی الواز ك��ردووە‪ .‬چونكە‬ ‫ناوەرۆكی هاوپەیمانێتیەكە‪ ،‬بۆ قۆناغێكی‬ ‫دوورودرێ�����ژە‪ .‬ب��ۆ بەدیهێنانی ئامانجە‬ ‫بەدینەهاتوەكانیشە‪ ،‬ل��ە ك��وردس��ت��ان‌و‬ ‫ن��اوچ��ەك��ەدا‪ .‬ن��ەك تەنها بۆ هەڵبژاردن‌و‬ ‫داب��ەش��ك��ردن��ی پ��ۆس��ت��ەك��ان ل��ەب��اش��ووری‬ ‫كوردستاندا‪ .‬بڕیاریش واب��وو هاوپەیمانی‬ ‫ستراتیژی سێ‌ ساڵ لەمەوبەر لەبەر رۆشنایی‬ ‫گۆڕانكارییەكانی سەردەم‪ ،‬گەشەی پێبدرێ‌‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ن��ەك��را‪ ،‬بەپێچەوانەوە ب��ەرە بەرە‬ ‫بێمتمانەیی وا زاڵبوەتە سەر راپەڕاندنی‬ ‫ئەركە هاوبەشەكان‪ ،‬نەك تەنها لە چۆنیەتی‬ ‫بەرێوەبردنی حكومەت‌و هاوهەڵوێستی لەناو‬

‫لیستەكانی پەرلەماندا‪ ،‬بەڵكو لە كۆنگرەی‬ ‫رێكخراوە دیموكراتیەكانیشدا‪ ،‬دروستكردنی‬ ‫لیستی ه��اوب��ەش‪ ،‬ج��اروب��ار لە دەسەاڵتی‬ ‫سەركردایەتی سیاسی هەردووال‪ ،‬ترازاوە‪.‬‬ ‫وا ئ��ەم��ج��ارەش هەڵمەتی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫پەرلەمانی عێراق‌و ئەنجومەنی پارێزگاكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬دەستیپێكردووە‪ .‬بێگومانم‪،‬‬ ‫پارتی هەندێك لە بڕیارە سیاسیەكانی‬ ‫لەسەر ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە هەڵچنیووە‪،‬‬ ‫(گەرچی لەناو پارتیدا‪ ،‬دوو بۆچونی جیاواز‬ ‫لەسەر چۆنیەتی پێكهێنانی حكومەت هەیە)‬ ‫یەكێتیش‪ ،‬بەرنامەی خۆی هەیە‪ .‬بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕانیش‪ ،‬لەمەاڵسدان‪ ،‬هەتا هاوكێشەكان‬ ‫وەك��و دەی��ان��ەوێ‌ ب��گ��ۆڕن‪ ،‬بەتایبەتی لە‬ ‫پارێزگای سلێمانیدا‪ .‬دەمێكیشە خۆیان بۆ‬ ‫سیستەمی المەركەزی لیبرالی لەكوردستاندا‪،‬‬ ‫ناوەتەوە!!‬ ‫لەم كەین‌و بەینەی پێكهێنانی حكومەت‌و‬ ‫دابەزینی ئاستی پەیوەندی ستراتیژی‬ ‫نێوان یەكێتی‌و پارتیدا‪ ،‬پارتی‌و گ��ۆڕان‬ ‫دەزان���ن یەكێتی بۆچونە جیاوازەكانی‬ ‫لەناو خۆیدا لەسەر پێكهێنانی حكومەت‬ ‫یەكالكردۆتەوە‪ .‬دەشزانن‪ ،‬بەئەندازەی ئەو‬ ‫سەنگەی لەهاوپەیمانی ستراتیژی‪ ،‬لەئاستی‬ ‫عێراق‌و كوردستان‌و ناوچە كێشەلەسەرەكان‬ ‫هەیەتی‪ ،‬داوای پشكی شیاوی لە حكومەت‬ ‫ك���ردووە‪ .‬یەكێك ل��ەو وەزارەت��ان��ەی پێی‬ ‫لێدادەگرێت‪ ،‬ئەوەیە لەنێوان وەزارەت��ی‬ ‫پێشمەرگەو ناوخۆدا‪ ،‬یەكێكی بەر بكەوێت‪.‬‬ ‫هەقی خۆشیەتی‪.‬‬ ‫جگە لەوەی دواخستنی كابینەی حكومەت‬ ‫لەبەرژەوەندی یەكێتی نەبوو‪ ،‬ئێستا خەریكە‪،‬‬ ‫ئەو چاكەیەی یەكێتیش كە بێ‌ وردبونەوە‪،‬‬ ‫لەسەر حسابی خۆیشی‪ ،‬داوای حكومەتی‬ ‫ی��ەك��ری��زی نیشتمانی دەك���ات‪ ،‬بەخراپە‬ ‫لەسەری بشكێتەوە‪ .‬ئەوەی لەم هەفتەیەدا‬ ‫دوای حەوت مانگ لەدانوستاندن‪ ،‬زانراوە‪،‬‬ ‫ئەوەیە كە پارتی دەیەوێت لەژێر فشاری‬ ‫گۆڕان وەزارەتی پێشمەرگەیان بداتێ‌‪ .‬ئەمە‪،‬‬ ‫گفتوگۆی نێوان یەكێتی‌و پارتی‪ ،‬دەخاتە‬ ‫ئاستەنگێكی تازەوە‪ .‬یەكێتی بڕیاری داوە‬ ‫یەكێك لەو وەزارەتانەی هەر دەوێ‌‪ .‬ئەگەر‬ ‫پارتی لە یەكێتی زیاتر حكومەتی یەكڕیزی‬ ‫نیشتمانی ال مەبەستە‪ ،‬هەروا ئەگەر الیان‬ ‫گرنگە گۆڕانیش بێتە ن��او حكومەت‪ ،‬با‬ ‫بفەرمون‪ ،‬گۆڕان رازی بكەن‪ .‬بۆچی دەبێت‬

‫پارتی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬سەرۆكی ئەنجومەنی‬ ‫وەزی��ران‪ ،‬راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی‬ ‫هەرێمی كوردستانی‪ ،‬ح��ەاڵڵ كردبێ‌‪ ،‬كە‬ ‫هەموو وەزارەت��ەك��ان‌و بڕیارەكانیان لەژێر‬ ‫كۆنترۆڵدا دەبێ‌‪ ،‬نەشتوانێ‌ دەسبەرداری‬ ‫یەكێك لەوەزارەتەكانی ناوخۆو پێشمەرگە‬ ‫ببێ! بەاڵم یەكێتی بەو دۆخەی كە هەیەتی‪،‬‬ ‫بسەپێنرێتە س��ەری ك��ە دەس��ت��ب��ەرداری‬ ‫وەزارەت�����ی پ��ێ��ش��م��ەرگ��ەش ب��ب��ێ��ت‪ .‬ب��ەم‬ ‫بڕیارەی پارتی كە وەزارەت��ی پێشمەرگە‬ ‫بدرێتە گۆڕان‪ ،‬دیارە یەكێتیش رازی نەبێ‌‬ ‫دەستبەرداری وەزارەتەكە ببێ‌‪ ،‬كەوابێ‌‪:‬‬ ‫ئەم بڕیارە پوازێكی تۆكمە دەكوتێتە نێوان‬ ‫گۆڕان‌و یەكێتی‌و بەتەواوەتی ناكۆكیەكانیان‬ ‫دەگەیەنێتە بنبەست‪ .‬دوور نیە ئەگەری‬ ‫خراپیشی لێ بكەوێتەوە‪ .‬لەم حاڵەتەشدا‪،‬‬ ‫یەكێتی بەشداری حكومەت نەكات‪ ،‬باشترە‬ ‫لەوەی بەمجۆرە بەشداری حكومەت قبوڵ‬ ‫بكات‪ .‬واچاكترە ببێتە ئۆپۆزسیۆنێكی‬ ‫ئیجابی‪ ،‬بەاڵم كاریگەرتریش لە ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫ئێستا‪ .‬ئەگەر هەشبن پێیانوایە یەكێتی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی كاریگەرتری پێناكرێ‌‪ ،‬دڵنیابن‬ ‫هەڵەن!!‬ ‫وەكو تریش‪ ،‬یەكێتی رێكەوتنێكی گرنگی‬ ‫لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان هەیە‪،‬‬ ‫ئەویش رێكەوتنی (‪/30‬ی حوزەیرانی‬ ‫‪ .)2013‬تیایدا مەكتەبی سیاسی یەكێتی‪،‬‬ ‫ویالیەتی دوو ساڵەی بەرێز سەرۆكی هەرێمی‬ ‫درێژكردەوە‪ .‬لەبەرامبەردا پارتی بەڵێنی‬ ‫داوە‪ ،‬كە دەستور بۆ هەمواركردنەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫پەرلەمانی كوردستان بگەڕێتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫پارتی لەڕاگەیاندندا لەسەر هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستور یەك دوو جار نەبێ‌‪ ،‬بێ‌ هەڵوێستە‪.‬‬ ‫لەوە دەگەڕێین‪ ،‬لەناو ئۆپۆزسیۆن‌و لەناو‬ ‫رای گشتی‌و قەواعیدی یەكێتیدا‪ ،‬ئەم‬ ‫رێكەوتنە چەند بۆچونی جیاوازی وروژاند‪.‬‬ ‫با ئەوەش لەوالوە بوەستێ‌‪ ،‬كە بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬هەتا رادەی تەسلیمبونی یەكێتی‬ ‫بە پارتی‪ ،‬رێكەوتنەكەی بۆ رای گشتی‬ ‫شیدەكردەوەو سەرۆكی هەرێمی بە ماوە‬ ‫بەسەرچوو ب��اس��دەك��رد‪ .‬خۆشحاڵین كە‬ ‫لەدوای هەڵبژاردنی ‪ 2013/9/21‬گۆڕان ئەم‬ ‫هەڵوێستانەی پێچایەوەو ئێستا سەرۆكی‬ ‫ه��ەرێ��م ب��ەرەس��م��ی دەن��اس �ن‌و ئامادەشن‬ ‫ئەگەر لە حكومەت بەدڵی خۆیان قبوڵ‬ ‫ب��ك��رێ��ن‪ 4 ،‬س���ااڵ (ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك��ی ئ���ارام‪،‬‬

‫حكومەتێكی ئ��ارام‪ ،‬پەرلەمانێكی ئ��ارام)‬ ‫بەرقەرار بكەن‪ .‬بەسەرۆكایەتی سەرۆكی‬ ‫هەرێمی (ماوە بەسەرنەچوش!)‪ .‬ئێمە بەش‬ ‫بەحاڵی خۆمان‪ ،‬ئەم سیاسەتە واقیعیەمان‬ ‫پێ‌راستترە كە گۆڕان لەدوای هەڵبژاردنی‬ ‫‪ 2013/9/21‬وە گرتویەتیە بەر‪ .‬ئەوەش‬ ‫ناڵێین كە ئەمە لەبەر دەسەاڵت وا دەكەن‪.‬‬ ‫چونكە پێشتریش دەمانزانی بۆ دەسەاڵت‪،‬‬ ‫توند رەخ��ن��ە دەگ���رن‪ .‬پێشتر راستیان‬ ‫نەدەكرد كە دەیانوت دەسەاڵتمان ال گرنگ‬ ‫نیە‪ .‬ئێستا راستدەكەن كە دەسەاڵتیان ال‬ ‫گرنگە‪.‬‬ ‫گۆڕان‌و دوو الیەنەكەی تری ئۆپۆزسیۆن‪،‬‬ ‫بێنە ناو دەسەاڵت یان نەیەنە ناو دەسەاڵت‪،‬‬ ‫رای گشتی ئ��ەوەی��ان بیرناچێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫گێڕانەوەی دەستور بۆ ناو پەرلەمان‪ ،‬ئەركی‬ ‫هەموو الیەكە‪ .‬چونكە دوای ئەوەی یەكێتی‬ ‫لەهەموو الیەنەكانی تر زیاتر پێداگیری‬ ‫لەسەر گێڕانەوەی دەستور بۆ ناو پەرلەمان‬ ‫كرد‪ ،‬بەئاشكرا بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتوو‪ ،‬ئەو رەخنانەی لەسەر دەستور‬ ‫هەیانبوو‪ ،‬كاڵكردەوە‪.‬‬ ‫ئێستا جگە لەپێكهێنانی حكومەت‌و مافەكانی‬ ‫یەكێتی ل��ەب��ەردەم بەرپرسیارێتیەكی‬ ‫مێژووییدایە‪ ،‬ئ��ەوی��ش ئ��ەوەی��ە‪ ،‬جەخت‬ ‫بكاتەوە لەسەر گێڕانەوەی دەستور بەپێی‬ ‫رێكەوتنامەی نێوان یەكێتی‌و پارتی‪ ،‬دەبێ‬ ‫پارتی بەرۆشنی پێش پێكهێنانی حكومەت‬ ‫ئەم گێڕانەوەی دەستور بۆ پەرلەمان‪ ،‬قبوڵ‬ ‫بكات‪ .‬خۆ ئەگەر گێڕانەوەی دەستور‪ ،‬بۆ‬ ‫هەمواركردنەوەی لەپەرلەماندا‪ ،‬یان جارێ بۆ‬ ‫دواخستنی ئەم بڕیارە‪ ،‬لەالیەن پارتیەوە‪،‬‬ ‫ی��ان ه��ەر الیەكی ت��ری ئۆپۆزسیۆنەوە‪،‬‬ ‫پێویست دەكات بڕیاری تری لەسەر بدرێت‪،‬‬ ‫یاخود هەڵپەسردرێت‪ ،‬ئەوا دەبێ ئەم ئەركە‬ ‫تەنها لەسەر شانی یەكێتی نەمێنێت‪ .‬هەموو‬ ‫ئ��ەو الیەنانەی بۆ پێكهێنانی حكومەت‬ ‫پێكدێن‪ ،‬دەبێت ئەم كەیسەش جارێكی‬ ‫تر باسبكەنەوە‪ ،‬كە ئایا دەستور‪ ،‬لەدوای‬ ‫پێكهێنانی كابینەی هەشتەمی حكومەت‪،‬‬ ‫بۆ پەرلەمان دەگێڕنەوە‪ ،‬یان نایگێڕنەوە؟‬ ‫یەكێتی پێش ئەوەی بچێتە ناو حكومەت‪،‬‬ ‫دەبێ‌ وەاڵمی رۆشنی لەسەر ئەم مەسەلەیە‬ ‫هەبێت‪ .‬نەك مەتنی رێكەوتنە سیاسیەكە‬ ‫لەسەر گێڕانەوەی دەستورو سەرۆكی هەرێم‬ ‫هاوتا بكرێت‪ ،‬بەاڵم دیوێكی رێكەوتنەكە كە‬

‫درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی هەرێمە‪،‬‬ ‫جێبەجێكراوە‪ ،‬كەچی دیوەكەی تری كە‬ ‫گێڕانەوەی دەستورە بۆ هەمواركردنەوەی‬ ‫لە پەرلەماندا‪ ،‬دێزە بەدەرخۆنە دەكرێ‌‪.‬‬ ‫هەر لەئێستاوە ئەم گرفتە چارەسەر بكرێ‌‬ ‫باشترە‪ ،‬نەك ساڵێكی تر لەژێر فشار‪،‬‬ ‫بێتەوە ئارا‪ .‬یەكێتی لەسەر كەیسی دەستور‬ ‫چیكە نابێ‌ بەتەنها قەرزاربار دەربچێت‪.‬‬ ‫دواجاریش وا بكەوێتەوە كە الیەنەكانی‬ ‫تر‪ ،‬نە بای دەستوریان دیبێ‌‌و نە بارانی‬ ‫پەرلەمان‪ ،‬سااڵنە سااڵنە بچنە حكومەت‌و‬ ‫بێدەنگەی لێبكەن‪ .‬بەڵێ‌ یەكێتی نابێ‌‪ ،‬ئەمە‬ ‫قبوڵ بكات‪.‬‬ ‫لەكۆتاییشدا‪ ،‬دێینەوە سەر باری بابەتیی‬ ‫ئێستای ناوچەكەو عێراق‌و كوردستان‪ .‬كە‬ ‫ئەگەری گۆڕانكاری هەمەجۆری لەناوچەكەداو‬ ‫لەعێراق‌و لە بەشەكانی كوردستانیشدا‬ ‫لێدەكرێ‌‪ .‬ئەگەر نەتوانرێ‌ چارەسەرێكی‬ ‫ب��ن��ەڕەت��ی ب��ۆ ناكۆكییە الوەك��ی��ەك��ان‌و‬ ‫لێكترازانەكان بدۆزرێتەوە‪ ،‬مەترسی گەورە‬ ‫دەبینم لە رودان��ی ه��ەر گۆڕانكاریەكدا‪،‬‬ ‫روداوەكانی وەكو سوریاو لیبیاو یەمەن‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك لەشێوەكان‪ ،‬سەرەتا نێوان‬ ‫كوردستان‌و بەغداد بگرێتەوە‪ ،‬پاشان پەل‬ ‫بۆ باشوری كوردستان بكێشێ‌‪ ،‬بەڵكو‬ ‫باشورو باكورو رۆژئ��اوای كوردستانیش‪.‬‬ ‫ئەمەش مەترسیدارترین روداون‪ ،‬ئەگەر‬ ‫پێشیان لێنەگیرێ‌‪ ،‬رووب��ەڕوم��ان ببنەوە‪.‬‬ ‫بۆیە‪ ،‬پێویستە لەم هەلومەرجەشدا‪ ،‬جارێكی‬ ‫تر‪ ،‬لەدیدی ستراتیژیەوە ئەم هەلومەرجە‬ ‫لێكبدرێتەوەو لەبەر رۆشنایی بەرەنجامی‬ ‫لێكدانەوەكان‌و هاوكێشە سیاسیەكانی‬ ‫ئێستای بەشەكانی كوردستان‌و عێراق‌و‬ ‫ن��اوچ��ەك��ەش‪ ،‬یەكێتی‌و پارتی ن��ەك هەر‬ ‫بیر لە گەشەپێدانی هاوپەیمانی ستراتیژی‬ ‫هاوسەنگ بكەنەوە‪ ،‬بەڵكو بیر لەستراتیژی‬ ‫فراوانتریش‪ ،‬بۆ سەرجەم هێزە سیاسیەكانی‬ ‫تریش‪ ،‬بەشێوەیەك بكەنەوە‪ ،‬ناكۆكییە‬ ‫ناوخۆییەكان كەم بكاتەوەو نزیكخستن‌و‬ ‫رێكەوتنی سیاسی ناوخۆیی بەهێز بكات‪.‬‬ ‫پێچەوانەی ئەم سیاسەتە‪ ،‬بۆ سیاسەتی‬ ‫ك��وردای��ەت��ی‌و س��ت��رات��ی��ژی دی��م��وك��راس��ی‪،‬‬ ‫هەڵەیە‪ .‬با پێكهێنانی حكومەتیش‪ ،‬جگە‬ ‫لە ئەركەكانی حكومەت‪ ،‬لەو روانگەشەوە‬ ‫ببینین‪ ،‬نەك بەشداریكردن لە حكومەت لە‬ ‫هەلومەرجە بابەتیەكە داببڕدرێ‌!‬

‫یەكێتی لەم هەڵبژاردنەدا دەبێت كۆدەنگی هەبێت‬ ‫دانا سەعید سۆفی‪ ،‬كادیری پێشكەوتوی یەكێتی بۆ "چاودێر"‬

‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫دان��ا سەعید سۆفی ك��ادری پێشكەتوی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬رای��دەگ��ەی��ەن��ێ��ت‪ ،‬ك��ە پێویستە‬ ‫س���ەرك���ردە‌و س��ەرك��ردای��ەت��ی��ی یەكێتی‬ ‫بەكۆدەنگی ب��ەرەو ئەم هەڵبژاردنە بڕۆن‌و‬ ‫كێشە‌و گرفتەكانیش كە ه��ەن لەناو ئەم‬ ‫حزبەدا لەكۆنگرەیەكی سەركەوتودا قسەیان‬ ‫لەسەر بكرێت‌و یەكالبكرێنەوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لەم هەڵبژاردنەدا جیلێكی تازە‬ ‫هاتۆتە پێشەوە‪ ،‬ئایا یەكێتی چۆن موخاتەبە‬ ‫لەگەڵ ئەم جیلە‪ ،‬بەگشتی‌و‪ ،‬بەتایبەت لە‬

‫هەڵبژاردنەدا بكات؟‬ ‫دان��ا سەعید سۆفی‪ :‬دانانی‬ ‫گ���ەن���ج‌و ك���ەس���ی ن����و ‌ێ ئ���ەوە‬ ‫پۆزەتیڤە‪،‬‬ ‫دەسپێشخەریەكی‬ ‫كە دەك��رێ‌ ئ��ەوان��ە ئەزمونێكی‬ ‫جیاوازیان هەبێ‌ كە كاندیدكراون‪،‬‬ ‫بەاڵم گرنگ ئەوەیە ئەو جیلە نوێیە‬ ‫كە دەب��ن بەنوێنەر بتوانن ئەو‬ ‫ئەزمونە‌و ئیرادەی خۆیان هەیانە‬ ‫كاری لەسەر بكەن‌و هەروا بتوانن‬ ‫جۆرێك لەسەربەخۆیی كاركردنیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬چونكە پێشتر جۆرێك لە‬ ‫پەراوێزخستن‌و رێگری لەئازادی‬ ‫رادەرب��ڕی �ن‌و هەڵوێست وەرگرتن‬ ‫هەبوە‪ ،‬بۆیە گرنگ ئەوەیە ئەو‬ ‫مافەیان لێ‌ نەسەندرێ‌‌و بەڵكو‬ ‫ئیدامەی ب��دەن‪ ،‬بەتایبەت ئێستا‬ ‫ك��ە لەهەرێمی ك��وردس��ت��ان��دا گ��ۆڕان��ك��اری‬ ‫گەورە بەسەر كۆمەڵگا‌و ژیانی رێكخراوەیدا‬ ‫هاتوە‪ ،‬بۆیە دەبێ‌ خۆت بگونجێن ‌ێ لەگەڵ‬ ‫پێدوایستیەكانی ئێستای كۆمەڵگا كە دەبنە‬ ‫رەنگدانەوەی پێداویستیەكانی ئەو سەردەمە‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێ‌ پەراوێزێك بۆ ئازادی كاركردن‬ ‫هەب ‌ێ كە گرنگترین شتە‪ ،‬ئەمەش بەو مانایە‬ ‫نا كە الدانە لەهێڵی حزبی بەڵكو دەرفەتیان‬ ‫ه��ەب�ێ‌ دەستپێشخەریان ه��ەب�ێ‌ ن��ەوەك‬ ‫چاوەڕێی دەستی مەكتەبی سیاسی‌و ناوەندە‬ ‫حزبیەكانیان ب��ن‪ ،‬چونكە لەبەر ئ��ەوەی‬ ‫متمانەی حزب‌و الیەنەگرانیان هەیە دەب ‌ێ ئەو‬ ‫متمانەیە ب��ەردەوام بێت‌و بتوانن بەكرداری‬

‫نوێنەرایەتی خەڵك بكەن‪ ،‬مەرجێكی تر ئەو‬ ‫بەڵێنانەی دراوە لەبەرنامەی لیست دەب ‌ێ‬ ‫بەبەرنامە ك��اری لەسەر بكرێ‌‌و جێبەجێ‬ ‫بكرێن‪ ،‬ئەگەر نا خەڵك‌و الیەنگران مافی‬ ‫خۆیانە لێپێچینەوە بكەن لەجێبەجێنەكردنی‬ ‫ئەو بەڵێنانە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لەئێستادا بانگەشەی هەڵبژاردن‬ ‫ب��ە هێمنی دەس��ت��ی پ��ێ��ك��ردوە ل��ەچ��او‬ ‫هەڵبژاردنەكانی پێشوو‪ ،‬ب��ەاڵم خەریكە‬ ‫لەناو یەكێتی‌و گۆڕاندا گرژی دروستدەبێت‪،‬‬ ‫بەبڕوای ئێوە ئەوە لە بەرژوەندیانە یان بە‬ ‫زیانیان دەشكێتەوە؟‬ ‫دان��ا سەعید سۆفی‪ :‬گ��رژی لەبانگەشە‬ ‫بەزیانی هەردوال دەشكێتەوە‪ ،‬بۆیە هەرچەند‬ ‫كەشێكی ئ��ارام لەكاتی بانگەشەدا هەب ‌ێ‬ ‫هاواڵتیان دەتوانن باشتر بیرلەوەبكەنەوە‬ ‫كێ‌ هەڵبژێرن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بارودۆخێك نەب ‌ێ‬ ‫دەنگدەران بەشێوەیەك لەشێوەكان بتوانن‬ ‫بڕیاری خۆیان بدەن بەتایبەت كە زیاتر باس‬ ‫لەپارێزگای سلێمانی دەكرێ‌‪ ،‬یەكێتی‌و گۆڕان‬ ‫نفوزێكی یەكجار زۆریان هەیە لەو سنورە‌و‬ ‫ئەگەر كەشە بەباشی بەرێوە نەچ ‌ێ خەڵك ئەو‬ ‫دوالیەنە بەبەرپرسیار دەزانێ‌‌و رەنگە خەڵك‬ ‫الیەنی تر هەڵبژێرێ‌‪ ،‬بۆیە بەزیانی هەردوال‬ ‫ت��ەواو دەب �ێ‌‪ ،‬ه��ەروا شێوازی توندوتیژی‌و‬ ‫نامەدەنیانە لەبانگەشەدا ناگونجێ‌ لەگەڵ‬ ‫ئەو بانگەشەی هیچ الیەك كە دەیكات‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستە ئارامی بپارێزرێت تاوەكو دەنگدەر‬ ‫بەقەناعەتەوە دەنگ بدات‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬وەك پارلەمانتارێكی خولی‬

‫پێشوو‪ ،‬پێوات وای��ە بۆشایی پێكهێنانی‬ ‫حكومەت‌و سستكردنی پەرلەمان تا چەند‬ ‫كاریگەری لەسەر ئەو هەڵبژاردنە هەیە؟‬ ‫دان���ا سەعید س��ۆف��ی‪ :‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫دواكەوتنی حكومەت بۆماوەی زیاتر لەشەش‬ ‫مانگ هاواڵتیان پرسیاری ئەوە دەكەن ئەگەر‬ ‫ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنەش بەو شێوەیە بێت‬ ‫بۆچی بچن دەنگ بدەن؟ ئەمەش یەكێكە لەو‬ ‫ئەگەرە سلبیانەی كە رەنگە خەڵك نەچ ‌ێ بۆ‬ ‫دەنگدان لەبەر ئەوەی پێیوابێت دەنگەكانیان‬ ‫بەفیرۆ دەڕوات‪ ،‬بۆیە ئەمە حاڵەتێكی‬ ‫دەرون����ی الی ه��اواڵت��ی��ان دروس��ت��ك��ردوە‪،‬‬ ‫لەالیەكی تریشەوە پێكنەهێنانی حكومەت كە‬ ‫كۆمەڵێك ئەركی هەیە راگیراوە لەپرۆژەكان‌و‬ ‫ئەوانەی پەیوەستن بەبودجەوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫هەندێ‌ كار پەیوەندی بەوە نیە لەبەغداد‬ ‫موچە نەهاتوە بەڵكو هۆكارەكەی دواكەوتنی‬ ‫پێكهێنانی حكومەتە‪ ،‬بۆیە رەنگە كاریگەری‬ ‫سلبی هەبێ‌ لەسەر دەنگدەر‪ ،‬بەاڵم بابەتی‬ ‫دواكەوتنی حكومەت‌و ئیفلیج بونی پارلەمان‬ ‫هەموو الیەنەكان بەرپرسیارن‪ ،‬چونكە‬ ‫هەموان لەسەر هێشتنەوەی دانیشتنەكانی‬ ‫پارلەمان بەكراوەیی هاوڕابون‌و واژویانكردوە‪،‬‬ ‫كەواتە ئەگەر خەڵك گلەیی هەب ‌ێ لەهەمو‬ ‫الیەنەكانی دەك���ات‪ ،‬بۆیە پێموایە ئەو‬ ‫ی��اداش��ت��ەی ب��ەن��اوی فراكسیۆنی س��ەوز‬ ‫پێشكەشكرا‌و دواتریش بوو بەدەستپێشخەری‬ ‫چونكە پارلەمانتارانی فراكسیۆنەكانی تریش‬ ‫پشتیگكریان كرد ئەوە زۆر باش بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زۆر درەنگ بو دەبوایە لەمانگی یەكەم ئەو‬

‫دەستپێشخەریە بكرایە‪ ،‬چونكە رەنگە لەكاتی‬ ‫وەك ئێستا بەشتێكی تری لەقەڵەم بدەن‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا پێموایە وەك پارلەمانتار كە‬ ‫ئەركی خۆی هەیە جێبەجێی بكات نەوەك‬ ‫چاوەڕوانی حزبەكەی بكات ئایا رازیە یان نا‪،‬‬ ‫چونكە ئەوەی ئێستا دەیبینین بەشی زۆری‬ ‫پارلەمانتاران چاوەڕوانی بڕیاری حزبەكانیان‬ ‫ك���ردوە لەپارلەماندا‪ ،‬ئ���ەوەش نیشانەی‬ ‫ئەوەیە لەدانیشتنی یەكەمەوە پارلەمانتاران‬ ‫ئەركی خۆیان جێبەجێ نەكردوە‌و یاساكەی‬ ‫خۆیان پێشێل ك��ردوە‪ ،‬بۆیە دەبوایە زوتر‬ ‫دەستپێشخەریان هەبوایە تاوەكو فشار بخەنە‬ ‫سەر الیەنەكانیانی خۆیان‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬پێشتر رەخنە لە پەرلەمانتارانی‬ ‫دەس��ەاڵت دەگیرا كە بۆ هەموو بڕیارێك‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ مەكتەبی سیاسی لەوانە‬ ‫بڕیار وەردەگرن‪ ،‬بەاڵم لە ئێستادا دەبینین‬ ‫كە ئۆپۆزسیۆنیش بەهەمان شێوە لەژێر‬ ‫هەیمەنەی حزبەكانیاندان‪ ،‬واژوی��ان لەسەر‬ ‫یاداشتەكەی یەكێتی نەكرد بۆ دانیشتنی‬ ‫پەرلەمان؟‬ ‫دان��ا سەعید سۆفی‪ :‬لەخولی پێشوش‬ ‫سەرجەم فراكسیۆنەكان بەبێ‌ جیاوازی‬ ‫چاوەڕوانی بڕیاری ناوەندی حزبەكانیانبون‪،‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆنیش لەمە بەدەرنیە بەتایبەت‬ ‫ئەمە نمونەیەكی زیندوە‌و نمونەی تریش‬ ‫هەیە كە ئەندامانی پارلەمانی كوردستان‬ ‫لەژێر ئاراستە‌و ئەجێندای حزبەكانیانن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو دەستپێشخەریە شتێكی باش بوو‬ ‫هەرچەندە زۆر دواك��ەوت لەگەڵ ئەوەشدا‬

‫ئەگەر پارلەمانتاران بیانەوێ‌ ئەركی خۆیان‬ ‫جێبەجێبكەن دەبێ‌ پشتگیری ئەو جۆرە‬ ‫دەستپێشخەریانە بكەن‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬خوێنەوەتان بۆ ئەوە دۆخەی‬ ‫ئێستای یەكێتی چییە؟‬ ‫دانا سەعید سۆفی‪ :‬دەتوانین ئەو دۆخەی‬ ‫یەكێتی بە تەنگەژە یا بەقەیران ناوی ببەین‪،‬‬ ‫بەتایبەت دوای ئەنجامی هەڵبژاردنەكان كە‬ ‫هۆكارەكەشی دیاری كراوە لە غیابی جەنابی‬ ‫م��ام ج��ەالل ‌و نەبونی كۆدەنگی لەسەر‬ ‫ئاستی بڕیارەكانی سەركردایەتی‌و مەكتەبی‬ ‫سیاسی‌و مەسەلەی درێژكردنەوەی ویالیەتی‬ ‫سەرۆكی هەرێم‪ ،‬بۆیە پێموایە كۆمەڵێك‬ ‫هۆكار هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەو ئەنجامانەو غیابی‬ ‫مام جەالل كێشەكانی قوڵتركردەوە جۆرێك‬ ‫لەقەیرانی رێبەری یاخود سەركردایەتی بۆ‬ ‫یەكێتی دروستكرد‪ ،‬ئێستاش دەبوایە یەكێتی‬ ‫ئ��ەو مەسەالنە لەكۆنگرە یەكالبكاتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم كە نەكرا‪ ،‬پێویستە لەم هەڵبژاردنەدا‬ ‫سەركردەكانی یەكێتی كۆدەنگیان هەبێت‬ ‫جۆرێك لەكۆدەنگی هەبێ‌‪ ،‬بەاڵم لەكۆتایی‬ ‫دەب��ێ‌ ئ��ەگ��ەر ئیستاش كاتەكە گونجاو‬ ‫نەبێ‌ ل��ەب��ەر ه��ەڵ��ب��ژاردن دەب�� ‌ێ یەكێتی‬ ‫كێشەكانی خۆی لەكۆنگرە لەڕوی رێبەری‌و‬ ‫یەكخستنەوەی ناوماڵی خۆیی‌و پێداچونەوە‬ ‫ی��ەك�لاب��ك��ات��ەوە چونكە ن��اك��رێ‌ حزبێك‬ ‫بەب ‌ێ س��ەر‌و رێكنەخستنی ناوماڵی خۆی‬ ‫ژیانی رێكخراوەی درێژە پێبدات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەكۆنگرەیەكی پ��اك‌و یەكسان بۆهەموان‬ ‫دەكرێ‌‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٦2‬دو شةممة ‪2014/4/7‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كۆنفیدراڵی چارەسەرە؟‬ ‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬

‫ناكۆكیە سیاسیەكاندا هاواڵتی سادە‪،‬‬ ‫لەیەكەم ڕۆژەوە باج ئەدات‪ .‬مەگەر بڕینی‬ ‫موچەی فەرمانبەرانێك كە لەژێر ئااڵی‬ ‫عیراقدا خزمەت ئەكەن‪ ،‬نیشانەی ڕون‬ ‫نیە لەسەر ئەوەی گوتمان؟ ئەی مانای‬ ‫ئەوە نیە كە چیدی بەغداد دەربەست‬ ‫نیە بەژیانی بەشێك لەو هاواڵتیانەی‬ ‫كە دەستورەكەی مافی پێداون؟ ئایا‬ ‫بێبەش كردنی فەرمانبەران لەموچە‬ ‫سزای بەكۆمەڵی هاواڵتی سادە‌و هاندانی‬ ‫نیە بۆ بیركردنەوە لە نیشتیمانێكی تر‬

‫میللەت بكرێتەوە؟ گەر وابێ ئایا كورد‬ ‫لەنێوان سەربەخۆیی‌و كۆنفیدراڵیدا پەنا‬ ‫بۆ كامیان بەرێ باشترە؟‬ ‫بەحوكمی ئ��ەوەی كورد جارێكی تر‬ ‫ناگەڕێتەوە بۆ ژیان لەژێر سایەی حوكمی‬ ‫ێ بیر لەڕێگەی‬ ‫م��ەرك��ەزی‪ ،‬ئ��ەوا دەب�� ‌‬ ‫پێشكەوتوتر لە فیدراڵیەت بكاتەوە‪،‬‬ ‫دیارە مەبەست یان لە كۆنفیدراڵیە‪ ،‬یان‬ ‫سەربەخۆیی‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە سەختە بتوانین لەیەك وتاردا‬ ‫ئەم دو ڕێگەچارەیە هەڵسەنگێنین‪ ،‬بەاڵم‬

‫ناگەڕێینەوە بۆ مێژوی سەرەتاكانی‬ ‫پێكەوە لكاندنی كورد بەعیراقەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ڕاستەوخۆ قسە لەشكستی ئەزمونی‬ ‫پێكەوە ژیانی كورد‌و پێكهاتەی عەرەبی‬ ‫لەعیراقی نوێ ئەكەین‪ .‬ئەڵبەت لەپاش‬ ‫پ��رۆس��ەی ڕزگ��ارك��ردن��ی عیراق الیەنی‬ ‫كوردی چاوی لەمێژوی نەهامەتیەكانی‬ ‫خۆی پۆشی‌و هەمو هێلكەكانی خستەناو‬ ‫سەبەتەی دەس��ت��وری عیراقی نوێوە‪.‬‬ ‫میدیاكوردیەكان شانبەشانی حیزبەكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەهەر الیەنێكی تری عیراقی‬ ‫زیاتر هانی خەڵكی كوردستانیان ئەدا‬ ‫دەنگ بەدەستور بدەن‪.‬‬ ‫دەس��ت��ور ئ��ەگ��ەرچ��ی فیدراڵیەتی‬ ‫ێ ڕێوشوێنی‬ ‫كوردستانی سەلماند وهەند ‌‬ ‫دانا بۆ سیستماتیزەكردنی پەیوەندیەكانی‬ ‫هەولێر‌و بەغداد‪ .‬بەاڵم هەر ئەو دەستورە‬ ‫مینی چێندراوی زەبەالحی وێرانكەری‬ ‫لەبەرپێی مەین‌و سەركەوتنی سیستمی‬ ‫فیدراڵیدا چاندوە‪ .‬بەجۆرێ‌ هەر جۆرە‬ ‫جوڵەیەك بەگوێرەی دەستور تەنها دو‬ ‫مانا‌و لێكەوتەی هەیە‪ ،‬یان فراوان كردنی‬ ‫دەستەالتەكانی هەرێم لەسەر حسابی‬ ‫ناوەند‪ ،‬یان بەپێچەوانەوە فراوان كردنی‬ ‫دەستەاڵتی ناوەندو گەڕاندنەوەی واڵت‬ ‫بۆ سەنترالیزەكردنەوەیەكی سەخت‬ ‫ل��ەس��ەر حسابی ب��ەرژەوەن��دی��ەك��ان��ی‬ ‫ه��ەرێ��م‪ .‬ئ��ەم دوال��ی��زەی��ە زۆر بەڕونی‬ ‫لەپرسی پترۆڵ‌و سامانە سروشتیەكاندا‬ ‫دەرئ��ەك��ەوێ‪ .‬ئەڵبەت ئ��ەوەی كێشەكە‬ ‫قورستر وئاڵۆزتر ئەكات ئەوەیە ئەقڵی‬ ‫دەوڵ��ەت��داری عیراقی‌و الیەنی عەرەبی كە تیایدا النی كەمی ژیانی بۆ دابین دەكرێ‌ چەند تێبینیەكیان لەبارەوە تۆمار‬ ‫ێ ئاسەوارەكانی ئەو بكرێ‌؟ پاشان ئایا ئەگەر پیادەكردنی بكەین‪:‬‬ ‫بەتایبەتی‪ ،‬ناتوان ‌‬ ‫‪ )1‬گەر لەڕوی میللیەوە سەرنج بدەین‪،‬‬ ‫ێ مافە دەستوریەكانی فیدراڵیەتی هەرێمی‬ ‫ێ بەمیتۆدی نو ‌‬ ‫ناكۆكیانەی دێنە گۆڕ ‌‬ ‫چارەسەر بكات‌و ئەو ئاسەوارانە لەناو كوردستان بەو ڕادەیە مایەی سەریەشە زۆری��ن��ەی ڕەه��ای خەڵكی كوردستان‬ ‫ژورە داخراوەكانی سیاسەتدا كۆنترۆڵ بێت بۆ سیاسەتمەدارو هاواڵتی هەرێم‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ج��اڕدان��ی س��ەرب��ەخ��ۆی��ی��دان‌و‬ ‫بكات‪ .‬بەڵكو دەستەوسانی ئەو ئەقڵە ئایا نیشانەی ئەوەنیە كە فیدراڵیەت ئامادەشن تەواوی ئەو باجانە بدەن كەلەو‬ ‫دەوڵەتداریە‪ ،‬وادەك��ات هاواڵتی سادە شكستی هێناوەو نەیتوانیوە ئامانجەكانی پێناوەدا توشیان دەبێت‪ .‬بەو بەڵگەیەی‬ ‫لەیەكەم ق��ۆن��اغ��ەوە ل��ەگ��ەڵ ناكۆكیە بپێكێیت؟ ئەگەر شكستی هێناوە وەك كەلە ڕیفراندۆمە نافەرمیە میللیەكەی‬ ‫سیاسیەكاندا ب��ژی‌و هەستی پێبكات‪ .‬دەبینین‪ ،‬ئایا كاتی ئەوە نەهاتوە بیر لە ساڵی ‪2005‬دا ‪%95‬ی خەڵكی كوردستان‬ ‫ێ بۆ سەربەخۆیی)دا‪.‬‬ ‫نەك هەر ئەوەندە بەڵكو لەبارتەقای سیستەمێكی تر‪ ،‬ڕێگەیەكی تر بۆ ژیانی دەنگیان بە(بەڵ ‌‬

‫بەاڵم ئەوە حیزبەكان بون ئەو خواستە‬ ‫میللیەیان فەرامۆش كرد‪.‬‬ ‫‪ )2‬هەر حیزب‌و سەركردەیەكی كوردی‬ ‫ێ ببێتەخاوەنی نەمریە مێژویی‌و‬ ‫بیەو ‌‬ ‫سەروەریە میللیە گەورەكە‪ ،‬پێویستە ئەو‬ ‫خواستە میللیە تەبەنی بكات‌و كاری بۆ‬ ‫بكات‪ ،‬چونكە خواستە میللیەكە مادەی‬ ‫خاوەو ژیرترین سەركردە‌و لێهاتوترین‬ ‫حیزبی كوردی ئەوەیانە كە مادەخاوەكە‬ ‫لەبەرنامەی سیاسی خۆیدا وەبەردێنێ‌‪.‬‬ ‫‪ )3‬ب��ەاڵم پێم وای��ە ل��ەڕوی واقیعی‬ ‫ئ��ەزم��ون��ی ك����وردی ل��ەب��ەڕێ��وەب��ردن��ی‬ ‫دەوڵەت‌و دەرك كردن بەوردەكاریەكانی‬ ‫دروستكردنی دەوڵەت‪ ،‬كورد هێشتر كاتی‬ ‫ئەوەی نیە دەوڵەت ڕابگەیەنێت‪ .‬بەڵكو‬ ‫باشترە لەماوەی پێنج ساڵی داهاتودا‬ ‫سیستەمی كۆنفیدراڵی پیادە بكات‪ .‬تاكو‬ ‫سەرمایە‌و ئەزمونی مرۆیی بۆ بەڕێوەبردنی‬ ‫دەوڵ��ەت پەیدا ئەكات‪ .‬هەتاكو الیەنە‬ ‫هەرێمی‌و نێودەوڵەتیەكانیش لەدورایی‬ ‫ومانا پۆزەتیڤەكانی ئەو دەوڵەتە كوردیە‬ ‫تێدەگەن‌و ئامادە ئەبن هاوكاری بكەن‪.‬‬ ‫‪ )4‬پێویستە ئ���اگ���اداری ئ���ەوەش‬ ‫ب��ی��ن ك��ە ت��ەب��ەن��ی ك��ردن��ی دروش��م��ی‬ ‫كۆنفیدراڵی لەالیەن كوردەوە‪ ،‬پێویستی‬ ‫بەنوسینەوەی دەستورێكی تر هەیە بۆ‬ ‫عیراق‪ ،‬گرێ كوێرەكەش لێرەدایە‪ .‬ئایا‬ ‫الیەنی شیعی كە ئیستا خۆیان بەخاوەنی‬ ‫عیراق ئەزانن‪ ،‬ئامادەن لەپێناوی قایل‬ ‫كردنی كورد دا دەستورێكی تر بۆ عیراق‬ ‫بڕیار بدەن؟ ئەگەر ئامادەنەبون مل بەو‬ ‫داوایەی كورد بدەن‪ ،‬ئایا چ سوپرایزێكی‬ ‫وێرانكەر چ��اوەڕوان��ی ئایندەی عیراق‬ ‫دەك����ات؟ چونكە ئ��ەگ��ەر دەس��ەاڵت��ی‬ ‫شیعی ئامادەنەبێ مافەكانی فیدراڵیزمی‬ ‫كوردی بسەلمێنێ‪ ،‬چۆن ئامادەیە مافی‬ ‫كۆنفیدراڵی بۆ ك��ورد بسەلمێنێ كە‬ ‫بەدڵنیاییەوە مافەكانی ئەمەی دوەم‬ ‫گەورەتر‌و سەنگین ترن؟‪.‬‬ ‫بۆیە ب��ەدوری نازانم بەرزكردنەوەی‬ ‫دروشمی كۆنفیدراڵی سەرەتای پێكدادانی‬ ‫ڕاستەقینەی ك��ورد‌و دەسەاڵتی شیعی‬ ‫عیراق بێت‪ ،‬بەجۆرێ‌ ك��ورد ناچاربێ‬ ‫بەرلە تێپەڕینی بەقۆناغی ڕەفتەنی‬ ‫كۆنفیدراڵیدا‪ ،‬بەناوەخت سەربەخۆیی‬ ‫ڕابگەیەنێت‪ .‬ڕەنگە ئەوەش سوپرایزی‬ ‫سەدەی بیست‌و یەكی كورد بێت‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫بانگەشەو روەكانی‬ ‫بابان حەمە‬ ‫چەن���د رۆژێكە بانگەش���ەی هەڵبژاردنەكان���ی پارلەمانی عی���راق‌و پارێزگاكان‬ ‫دەس���تی پێكردوە‪ ،‬لەئێستاشەوە هەس���ت بەوە دەكرێت كە ئەم هەڵبژاردنانە‪،‬‬ ‫لەس���ەرەتای ئەم چەند رۆژەی ئەو مانگەدا كە بۆ بانگەشە تەرخانكراوە‪ ،‬گەرم‌و‬ ‫گ���وڕی بەخۆیەوە ببینێ���ت‌و كێبەركێی نێوان لیس���ت‌و قەوارە سیاس���ییەكان‪،‬‬ ‫لەئاس���تە جەماوەرییەكەیدا‪ ،‬وردە وردەو رۆژ لەدوای رۆژی نزیكبونەوە لەوادەی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ ،‬بچێتە قۆناغی گەرمتر بون‌و هەستیاربونترەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی لەبانگەش���ەی هەڵبژاردنەكانی رابردودا بینیمان‪ ،‬بەداخەوە ئەزمونێكی‬ ‫ناجۆرو بگرە خوێناویش بو‪.‬‬ ‫ناشارستانێتی بەو مانایەی‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬توندوتیژی‌و غیابی رۆحییەتی یەكقبوڵكردن‌و بگرە خوێن‌و كوش���تنی‬ ‫گیانی هاواڵتیانیشی بەدواداهات‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬جاڕسی‌و بێزاركردنی بانگەشەكاران كارێكی وایكرد كە رێگە جەنجاڵی‌و‬ ‫قەرەباڵغییەك���ی ئەوتۆ بەخۆوە ببینێت‪ ،‬بەتایبەت ش���ەقامە گش���تییەكان‪ ،‬كە‬ ‫هاتوچ���ۆی خەڵك���ی جۆراوج���ۆر لەئینتیما‪ ،‬خاوەن���كار‪ ،‬كرێ���كار‪ ،‬فەرمانبەر‪،‬‬ ‫نەخۆش‌و ئۆتۆمبێلەكانی فریاكەوتن‪ ،‬ئاگركوژێنەوە‪ ،‬پۆلیسی فریاكەوتن‪ ،‬میوان‌و‬ ‫گەش���تیاران‪ ،‬كاری كتوپڕ‌و ‪ ....‬تاد والێكرد هاتوچۆ ئاستەم‌و فریاكەوتن مەحاڵ‬ ‫بێت بۆ دۆخە كتوپڕەكان‪ .‬ئەمە سەرەڕای ئەوەی هەندێك شوێنی گشتی‌و بەردەم‬ ‫ش���وێنە تایبەتەكانی حزب بۆ بانگەش���ە‪ ،‬ببوە مەیدانی پێشبڕكێ‌و خوالنەوەی‬ ‫ئۆتۆمبێ���ل‌و نابەرپرس���انەی لێخوڕین‌و ئاژۆتنی ئۆتۆمبێل‪ ،‬كە بینرا كارەس���اتی‬ ‫دڵهەژێنی شێالن‌و قوربانی رێگەوبانی لێكەوتەوە‪.‬‬ ‫س���ێهەم‪ :‬هەڵگرتنی چەك‌و تەقەكردن‌و دەربڕینی پشتیوانی بەچەك‌و فیشەك‬ ‫تەقاندن‪ ،‬ببوە مۆدێلێكی ناحەزو ناش���رین‪ ،‬ك���ە لەكۆتادا بینیمان بەبێ قوربانی‬ ‫دەرنەچو!‬ ‫چوارەم‪ :‬ئاخنكردنی ش���ەقام‌و دیوارو دارتەل‌و ش���وێنە گش���تی‌و هەندێكجار‬ ‫حكومییەكانیش! بە پۆس���تەرو ئااڵو ریكالمی بانگەشە‪ ،‬بەچەشنێك كە هەندێك‬ ‫لیست‌و قەوارە لەدواتریش���دا لێیان نەكردەوە یان بۆیان لێنەكرایەوە‌و هەروا ئەو‬ ‫دیمەنە بەوشێوەیە مایەوەو بەناشرینی جێیان هێشت‌و ئافەرۆزیانكرد‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬غیابی رۆحی یەكقبوڵكردن‪ ،‬بەچەشنێك لەبانگەشەی هەڵبژاردنەكانی‬ ‫رابردودا بینرا‪ ،‬گەیشتە ئەوەی كە كۆمەڵە الیەنگرو هەوادارێك‪ ،‬ئەگەر بەبەردەم‬ ‫بنكەی بانگەشەی لیست‌و الیەنێكی دیكەدا رێیانبكدایە‪ ،‬دوچاری مەزبەتەپێكردن‌و‬ ‫تەش���قەڵەو هەندێكجار تەقەكردن بەسەریش���دا ببوانایە! كە ئەمە ئیدی لوتكەی‬ ‫غیابی مرۆڤدۆستی‌و دیموكراسی‌و رۆحی یەكدی قبوڵكردنە‪ ،‬بەچەشنێك ناحەزە‪،‬‬ ‫كە ئیدی مرۆڤ ئاس���تی دڵخۆشی بەپرۆس���ەی دیموكراسی‌و رەوایەتی بەخشین‬ ‫بەوی دی‌و دڵخۆشی بەپرۆسەی پێكەوەژیانی الببێتە سفر‪.‬‬ ‫هەڵب���ژاردن چەند گرنگە‪ ،‬بەبۆچونی من هێندە رێزگرتن لەیەكدی (بەجیاوازی‬ ‫ئینتیما‌و هەواداری‌و دۆس���ت‌و الیەنگیرییەوە) گرنكترە بۆ پرۆسەی دیموكراسی‌و‬ ‫قبوڵكردنی یەك‌و پێكەوەژیانێكی مرۆڤانە‪.‬‬ ‫بۆی���ە هەمو ئەو دی���اردەو تێبینی‌و روداوانەی لەبانگەش���ەی هەڵبژاردنەكانی‬ ‫راب���ردودا بینیمان‌و قێزەون‌و دزێو بون‪ ،‬بەس���ە ئیدی بەگەورەیی نیش���انەیەكی‬ ‫پرس���یاری بۆڵد‌و فول سایز لەسەر پرۆس���ەی دیموكراسی لەهەرێمی كوردستان‬ ‫دابنێیت‪.‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ هەمو ئەمانەش���دا زۆر شتی جوان‌و شارس���تانی‌و مرۆڤدۆستانەو‬ ‫یەكقبوڵكاریمان بینی‪ ،‬كە بانگەش���ەكەی جوانترو پرۆس���ەی دیموكراس���ییەتی‬ ‫هەڵبژاردن���ی خۆشەویس���ترو رازاوەتر كرد‪ ،‬كە تەمەنای ئ���ەوە دەكەم ئەمەیان‬ ‫هەڵبژێرین‌و پرۆسەكەی پێجوانترو دیموكراسیانەتر بكەین‪.‬‬

‫ئەردۆگان‌و بردنەوەو تەنگژەكانی‬ ‫ئەحمەد فاتح محەمەد‬ ‫ل���ەس���ەروب���ەن���دی ه���ەڵ���ب���ژاردن���ی‬ ‫شارەوانیەكانی ‪30‬ی ئ��ازار لەتوركیا‪،‬‬ ‫وادەردەكەوت پێگەی سیاسی ئەردۆگان‬ ‫تەماوی بێت! ئەمەش لەدەرەنجامی ئەو‬ ‫زنجیرە روداوانەی روبەروی حكومەتەكەی‬ ‫ئ��ەردۆگ��ان ب���وەوە‪ ،‬ك��ەئ��ەوی��ش خۆی‬ ‫لەپەیوەندی نێوان ئەردۆگان‌و كوڕەكەی‪،‬‬ ‫ه���ەروەه���ا ل��ەالی��ەك��ی ت��ری��ش��ەوە ئ��ەو‬ ‫داب��ەش بونەی لەنێوخۆیدا روب��ەڕوی‬ ‫ئۆپەراسیۆنی گەندەڵی بۆتەوە‪ ،‬پاشان‬ ‫كێشەی داخستنی ت��ۆڕی كۆمەاڵیەتی‬ ‫تویتەر‌و یوتوب‪ .‬رەنگە ئ��ەم كێشانە‬ ‫ل���ەدوای ‪ 12‬س��اڵ لەفەرمانڕەوایەتی‬ ‫ئەردۆگان چاوەرواننەكراو بوبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ل��ەس��ەردەم��ی ئ��ەردۆگ��ان‪ ،‬ت��اڕادەی��ەك‬ ‫سەقامگیری سیاسی‌و ئابوری روی��دا‪،‬‬ ‫پەیوەندییە دبلۆماسییەكان‪ ،‬توركیا‬ ‫راچەنینێكی ب��ەخ��ۆوە بینی‪ ،‬ئیدی‬ ‫توركیا وردە وردە رۆڵ��ی هەرێمایەتی‬ ‫لەناوچەكە گەورەتر دەب��و‪ .‬بەاڵم ئیتر‬ ‫كارە ئابڕوبەرەكانی ئەم سوڵتانە نوێیەی‬ ‫توركیا‪ ،‬كەلەدوای مستەفا ئەتاتورك‪،‬‬ ‫خاوەنی گەورەترین پێگەی جەماوەرییە‪،‬‬ ‫لەناكاو ئەم پێگەیە ناشیرین دەبێت تا‬ ‫ئەو رادەی��ەی دیارترین بەرهەڵستكاری‬

‫(كەمال كیلیچدار) بڵێت (بەتەواوەتی‬ ‫شەرعییەتی بەرێوەبردنی واڵتی لەدەست‬ ‫داوە)‪ ،‬ب��ەاڵم رەوت��ی هەڵبژاردنەكان‌و‬ ‫ئاكامەكانی وای بەئێمە نەوت‌و ئەردۆغان‬ ‫توانی پ��ارێ��زگ��اری ل��ەدەن �گ‌و سەنگ‌و‬ ‫ج��ەم��اوەرەك��ەی خ��ۆی ب��ك��ات‌و لەسەر‬ ‫ئاستی توركیاشدا یەكەم‌و زیاتر لە‪%48‬ی‬ ‫دەن��گ��ی هەڵبژاردنی شارەوانییەكان‬ ‫بۆخۆی مسۆگەر بكات‪.‬‬ ‫ئەردۆگان‌و تویتەر‬ ‫ئەردۆگان لەبارەی داخستنی تۆڕی‬ ‫كۆمەاڵیەتی تویتەر وتبوی (ئەگەر‬ ‫هەمو جیهان لەدژم بوەستێتەوە‪ ،‬تویتەر‬ ‫دادەخ����ەم‪ ،‬چونكە پەیوەست نەبوە‬ ‫بەیاسای دەوڵەتی توركیاوە‪ ،‬ئیتر كێ دژ‬ ‫دەوەستێت گرنگ نیە)‪.‬‬ ‫دەشزانین توركیا لەسەردەستی‬ ‫ئەتاتورك ب��ەرەو كۆماری عەلمانییەت‬ ‫هەنگاوی ن���اوە‪ ،‬وات��ە ئێستا راستە‬ ‫دەوڵەتێكە زۆرینە موسوڵمانن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پاشخانێكی عەلمانیان هەیە‌و ئامادەنین‬ ‫لەكاروانی شارستانییەت‌و تەكنەلۆژیا‌و‬ ‫كۆمەنیكەیشن داببڕێن‪ .‬بۆیە كاتێك‬ ‫لەبەهاری سالی راب���ردودا‪ ،‬ئەردۆگان‬ ‫‌وی��س��ت��ی ش��وێ��ن��ەوارێ��ك ل��ەش��ەق��ام��ی‬ ‫تەقسیم تێك بدات‪ ،‬ئیتر خەڵك رژانە‬ ‫سەرشەقام‌و قبوڵیاننەكرد‪ ،‬تا بەناچاری‬ ‫ئەردۆگان‌و حكومەتەكەی پاشگەزبونەوە‪.‬‬ ‫ئێستاش لەنێو ش��ەق��ام‌و كۆمەڵگای‬ ‫توركیا وردە وردە ناڕەزایەتی بەرامبەر‬

‫ئ��ەم هەڵوێستانەی ئ���ەردۆگ���ان‪ ،‬رو‬ ‫لەزیادبونە‪ ،‬رەنگە لەرۆژانی داهاتوش‬ ‫ناڕەزایەتییەكان‪ ،‬فۆرمی تر بەخۆیەوە‬ ‫ببینێت‪ .‬ب��ەاڵم لەناوخودی حزبەكەی‬ ‫ئەردۆگان نارەزایەتی بەرزبۆوە عەبدواڵ‬ ‫گول لەتویتەر دەلێت (هەر سیستمێك‬ ‫رێگە لەدەنگی ئازادی بگرێت‪ ،‬دڵنیابە‬ ‫ب���ەردەوام نابێت)‪ .‬ئەم نارەزایەتیەی‬ ‫عەبدواڵ گول مەغزای سیاسی خۆی هەبو‪،‬‬ ‫ب��ەوەی ئیتر هەمو هەڵسوكەوتەكانی‬ ‫ئەردۆگان جێگای قبوڵ نیە‌و ناكرێت‬ ‫بەدوای بكەوین‪.‬‬ ‫ئەردۆگان‌و هەڵبژاردنی ‪30‬ی ئازار‬ ‫پ��ارت��ی دادوگ���ەش���ەپ���ێ���دان ت��وان��ی‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانی ‪30‬ی ئ��ازاردا بەپێی‬ ‫ئاكامە بەراییەكان (كە تا نوسینی ئەم‬ ‫دیڕانە ئەنجامە كۆتایی‌و رەسمییەكان‬ ‫دەرنەچوە) ‪ %43.8‬ی ئەو هەڵبژاردنە‬ ‫بباتەوەو پارێزگاری لەدەسكەوتەكانی‬ ‫بكات‪ ،‬ئەگەرچی پێشبینی ئەوەش دەكرا‬ ‫رێژەی دەنگەكانی كەم بكات‪.‬‬ ‫هەرچەندیشە لەئێستا توركیا لەنێوخۆی‬ ‫خ��ۆی��دا ل���ەروی سۆسیۆسیاسییەوە‪،‬‬ ‫ج��ەم��اوەری دەنگدەریش لەو شێوازی‬ ‫فەرمانڕەوایەتییەی ئ��ەردۆگ��ان جاڕس‬ ‫بوبن‌و هەوڵبدەن مۆدێلێكی سیاسی‬ ‫دی هەڵبژێرن‪ .‬ئەمە ب��ەدەر لەپرسی‬ ‫سیاسی ك��ورد‪ ،‬كەتائێستا ئەردۆگان‬ ‫سەركەوتونەبوە ل��ەوەی چ��ۆن پرسی‬ ‫كورد چارەسەر بكات‪ ،‬سەركەوتونەبوە‬

‫لەوەی لەڕێگای مافی سیاسی‌و نەتەوەیی‬ ‫كوردەوە بتوانێت سەقامگیری سیاسی‌و‬ ‫ئابوری لەنێوخۆی توركیا چارەسەربكات‪،‬‬ ‫ل��ەدەرگ��ای یەكێتی ئ��ەوروپ��ا ب��دات‪.‬‬ ‫وەل��ێ ئەوروپییەكان ئێستاش وەك‬ ‫سیاسەتمەدارێكی لیبرال سەیری ئاردۆگان‬ ‫ناكەن‌و دەزانن ئەقڵییەتی ئەم سیاسییە‬ ‫چۆنە! چونكە ئەمە ملمالنێی نێوان‬ ‫رەوتی ئیسالمی‌و عەلمانییەتە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەردۆگان هەست بەبەهێزی‌و سەنگی‬ ‫گەورەی خۆی دەكات بۆئەوەی بەرنامەی‬ ‫حیزبی خۆی بسەپێنێت‪ .‬هەڵبژاردنی‬ ‫شارەوانییەكان‌و ئەو رێژەیەی حزبەكەی‬ ‫ئاردۆگان بەدەستی هێنا‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫كاریگەری راستەوخۆی لەهەڵبژاردنی‬ ‫پارلەمانی مانگی ئابیش دەبێت‪ .‬بۆیە‬ ‫الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن مەترسی خۆیان‬ ‫نەشاردۆتەوە لەوەی پارتەكەی ئەردۆگان‬ ‫پەنا بباتەبەر هەمو شتێك بۆئەوەی‬ ‫بتوانێت دەست بەسەر شارەوانییەكاندا‬ ‫ب��گ��رێ��ت‪ ،‬ب����ەڕادەی����ەك الی��ەن��ەك��ان��ی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن دەڵێن «ئەردۆگان دەیەوێت‬ ‫كۆنترۆڵی دەوڵ��ەت بكات نەك حوكمی‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬ئ��ەم��ەش ئایندەیەكی خراپی‬ ‫دەبێت»‪ ،‬بەجۆرێك (متازیر تركۆن)‬ ‫مامۆستای زانستی سیاسی لەزانكۆی‬ ‫فاتیح دەڵێت‪ :‬ئەمە شتێكی باشە ئەگەر‬ ‫وەفدێك لەواڵتانی ئەوروپی سەرپەرشتی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی ئایندە بكات‌و ڕێگربێت‬ ‫لەساختەكاری‪.‬‬

‫چی لەبارەی‬ ‫ئەردۆگان دەڵێن‬ ‫وێڕای ئەوەی‬ ‫ئ������ەردۆگ������ان‬ ‫ج�������ۆرێ�������ك‬ ‫ل��ەدڵ��ن��ی��ای��ی‬ ‫پ���ێ���وەدی���ارە‌و‬ ‫ت��وان��ی خ��ۆی‌و‬ ‫ح����زب����ەك����ەی‬ ‫ت���ارادەی���ەك���ی‬ ‫باش‌و دڵڕازیكار‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫شارەوانییەكان‬ ‫ب����ب����ەن����ەوە‪،‬‬ ‫ب���ەوەی لەسەر‬ ‫ئاستی توركیا‬ ‫دیسپۆتیزم»‪ .‬ه��ەروەه��ا دپلۆماتێك‬ ‫ی���ەك���ەم ب���وە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەشمان بیر نەچێت كە بەراورد دەڵ���ێ���ت «وەك پ���ی���اوی دەوڵ����ەت‬ ‫بەهەڵبژاردنەكانی دیكە دەنگی حزبەكەی هەڵسوكەوت ناكات بەڵكو وەك سەرۆكی‬ ‫داوێ��ت��ی��ە ك��ەم �ی‌و پ��اش��ەك��ش��ە‪ ،‬ب��ەاڵم مافیایەك»‪ .‬جێگای ئاماژەیە وێرای ئەو‬ ‫دەكرێت بڵێین تائێستا لەناو كۆمەڵگاو رەخنە توندانە لەئەردۆگان‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫پارتەكەیدا بەشێوەیەك لەشێوەكان وروژێنەر مامەڵە دەكات‌و وەك خۆی وتی‬ ‫وێنەی ئەردۆگان ناشیرین نەبوە‪ ،‬بەاڵم «لەم هەڵبژاردنانە‪ ،‬ئەگەر پلەی یەكەم‬ ‫لەگەڵ ئەوەش رەخنەی توند ئاراستەی بەدەست نەهێنم ئ��ەوا دەستبەرداری‬ ‫دەك��رێ��ت‪ .‬ئیلتەر نیلوان‪ ،‬مامۆستا سیاسەت دەبم»!‬ ‫بینیشمان ل��ەس��ەر ئاستی توركیا‬ ‫لەزانكۆی ئیلگی لەئیستەنبوڵ دەڵێت‬ ‫«دوای دەس��ەاڵت گرتنەدەست‪ ،‬وردە ح��زب��ەك��ەی ت���وان���ی ی���ەك���ەم ب��ێ�ت‌و‬ ‫وردە لەپراگماتییەوە بوە ئایدۆلۆژیست‪ ،‬لەهەڵبژاردنی س��ەرۆك��ای��ەت��ی مانگی‬ ‫لەكاری دەستەجەمعی ب��ەرەو بڕیاری ئابیشدا رەنگە ئەم تێكڕاییە (معادەلەیە)‬ ‫ت��اك رەوی‪ ،‬لەدیموكراسیشەوە بۆ ی ئێستا‪ ،‬شێوەیەكی تر بەخۆوە ببینێت‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )4٦2‬دو شةممة ‪2014/4/7‬‬

‫پشتیوان عەبدولرەحمان‬ ‫هەفتەی���ەك بەس���ەر هەڵبژاردن���ی‬ ‫ش���ارەوانییەكانی توركیا وەك پرۆسەیەكی‬ ‫س���ەركەوتوی هەڵبژاردن تێپەڕیوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی تائێستا ئەنجامی كۆتایی بەفەرمی‬ ‫ئاش���كرا نەك���راوە‪ ،‬ئەمەش بۆت���ە ئەوەی‬ ‫لێكدانەوەو شیكردنەوەی جیاوازی لەالیەن‬ ‫رێكخ���راو‪ ،‬پارتە سیاس���ییەكان‌و هەروەها‬ ‫رۆژنامەوانان و ش���رۆڤەكارانی سیاس���یی‬ ‫لێبكەوێتەوە‪.‬‬ ‫زۆر خاڵ���ی گرنگ و پڕبای���ەخ بوونەتە‬ ‫بابەتی باس‪ ،‬لەوانە دابەشبونی كۆمەڵگەی‬ ‫توركی بۆ دوو بەرەی دژ بەیەك لەئایندەی‬ ‫هەڵبژاردنی ‌ بابەتی هەستیاردا‪ ،‬كە پارتی‬ ‫دادوگەشەپێدان ‪ %43‬دەنگی بەدەستهێناوەو‬ ‫پارتەكانیت���ر بەهەمویان���ەوە ‪ %57‬لەدژی‬ ‫وەس���تاونەتەوە‪ ،‬ك���ە ڕەچاونەك���ردن و‬

‫بوڵدان‪:‬‬ ‫كاتی هەنگاوی پراكتیكی هاتووە‬

‫گول‪:‬‬ ‫دەبێت پەرە بەزەمینەی دیموكراسی بدەین‬

‫پەروین بوڵدان لەفراكسیۆنی ب‪.‬د‪.‬پ‪ ،‬رایگەیاند‪:‬‬ ‫هەڵبژاردنی ‪ 30‬ی مارت كورد دەنگی بەرچاوی‬ ‫هێناوە‪ ،‬ئاك پارتیش براوە بوە‪ ،‬ئیتر كاتی ئەوە‬ ‫هاتوە پێش هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری‪ ،‬حكومەتی‬ ‫ئاك پارتی هەنگاوی پراكتیكی بۆ پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫بنێت‌و پڕۆسەكە بخاتە چوارچێوەی یاساییەوە‪.‬‬

‫ع��ەب��دوڵ�ڵا گ��ول س��ەرۆك��ك��ۆم��اری توركیا‬ ‫رایگەیاند‪ :‬پرسی ك��ورد گرنگترین پرسی‬ ‫ناوخۆیی توركیایە‪ ،‬دەبێت پەرە بەزەمینەی‬ ‫دیموكراسی بدەین‌و چەند زوتر هەنگاوی‬ ‫چ��ارەس��ەری��ی بۆ بنرێت باشترە‪ ،‬ئ��ەوەی‬ ‫لەمڕۆدا قسەی لەسەر دەكەین ئەگەر پێش‬ ‫دە ساڵ لەمەوبەر بكرابایە‪ ،‬ئەوا دۆخەكە‬ ‫لەئەمڕۆدا زۆر باشتر دەبو‪.‬‬

‫بەهەن���د وەرنەگرتن���ی یەكت���ر چی لەگەڵ‬ ‫خ���ۆی دە‌هێنێ���ت‪ .‬بونی ئەو دابەش���بونە‬ ‫لێكدان���ەوەی زیات���ری ب���ۆ‌ دەكرێت‪ ،‬كە‬ ‫پێشوو دەوترا‪ ،‬لەئەگەری ئەوەی رەجەب‬ ‫تەیب ئەردۆغان س���ەرۆكوەزیرانی توركیا‪،‬‬ ‫‪ %50‬ی دەنگ���ەكان یان زیاتر بەدەس���ت‬ ‫بهێنێ���ت‪ ،‬ئەوكات خۆی بۆ س���ەرۆكایەتی‬ ‫كۆمار كاندید دەكات‪ .‬ئێس���تا لەئەنجامی‬ ‫ئەم هەڵبژاردنە ئ���اك پارتی ئەو رێژەیەی‬ ‫بەدەستنەهێناوە‪ ،‬ئەمەش ئەوە دەهێنێتە‬ ‫بەرباس تاكە رێگای ئەردۆغان كە هەندێك‬ ‫لە چاودێرو شارەزایانی سیاسیی پێیانوایە‬ ‫بۆ دەرچوون و ڕزگاربوون لەو بەربەستەی‬ ‫كە بۆی دورست دەبێت‪ ،‬ئەوەیە كە خۆی‬ ‫ل���ە ب‪.‬د‪.‬پ نزیك بكات���ەوە‪ ،‬تاكو رێژەی‬ ‫‪%50‬ی دەنگەكان بەدەس���تبهێنێت‪ .‬ئەوەی‬ ‫جێی پرس���یار بێت ئەوەیە كە ئایا ئەوكات‬ ‫پشتیوانی ب‪.‬د‪.‬پ بۆ ئەردۆغان لە بەرامبەر‬ ‫چی دەبێت؟‬ ‫ئەو پرسیارە وەاڵمەكەی زەحمەت و كات‬ ‫هەڵگرە‪ ،‬ئەگەر خۆی لە ئازادیی عەبدوڵاڵ‬ ‫ئۆج���ەالن رێبەری پ‪.‬ك‪.‬ك‪ ،‬چارەس���ەریی‬

‫پەیامی سندوقەكان‬

‫و بەڕێوەبەرێت���ی خۆیەتی بۆ كوردان بێت‬ ‫لە باكوری كوردس���تان‪ ،‬كە پێویس���تی بە‬ ‫لەباركردنی زەمینەیەكی زیاترە‪.‬‬ ‫سەركەوتنی ئاك پارتی‬ ‫خاڵێكیت���ر لەگ���ەڵ ئ���ەوەی هەمو ئەو‬ ‫تۆمەتان���ەی خران���ە پ���اڵ ئەردۆغ���ان و‬ ‫پارتەكەی‪ ،‬كە لە راس���تی خۆیدا بەش���ێك‬

‫چەند مانگی ڕابردو حكومەتی توركیا‬ ‫بەدۆخێكی ن��اه��ەم��واردا تێپەڕی كە‬ ‫رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكوەزیرانی‬ ‫توركیا لە هەمان كاتیشدا سەرۆكی ئاك‬ ‫پارتی‪ ،‬بەدرێژایی مێژ‌وی ئەو سااڵنەی‬ ‫كە دەستەاڵتی لە توركیا گرتوتە‬ ‫ێ بەدۆخێكی وەها‬ ‫دەس��ت‪ ،‬هیچ كات ‌‬ ‫دژواردا تێنەپەڕیوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫لەمێژووی قۆناغی سیاسیی ئەو واڵتەدا‬ ‫هەمیشە هاوشێوەی قەیرانی سیاسیی‬ ‫قوڵ بۆتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەردۆغان توانی‬ ‫بەسەركەوتویی هاوسەنگیی دەسەاڵتی‬ ‫ڕابگرێت‪.‬‬ ‫بەهۆی دۆخی سیاسیی كە واڵت تێی‬ ‫كەوتبو هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی‬ ‫توركیا بەدەر لە ناوەڕۆك‌و ئامانجەكانی‬ ‫خۆی هەڵبژاردنێك بوو بۆ پێشهات‌و‬ ‫ملمالنێكان‌و یەكالیكردنەوەی ئەو‬ ‫دۆخە سیاسییەی كە هاتبووە ئاراوە‪.‬‬ ‫ئەم هەڵبژاردنە چارەنووسساز بوو بۆ‬ ‫حكومەت‌و ئۆپۆزیسیۆن‌و كوردیش هەر‬ ‫الیەنێك بەنیازی لەناوبردنی ڕكابەرەكانی‬ ‫چوو بۆ سەر سندوقی دەنگدان‌و رێژەی‬ ‫بەشدایكردنی دەنگدەرانیش بەبەراورد‬ ‫لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی رابردودا زۆرتر‬ ‫بو‪ ،‬كە ئەمەش وەك ئامادەكارییەكە بۆ‬ ‫كێبڕكێی دژوار لەسەر بەدەستهێنانی‬ ‫پۆستی سەرۆككۆماریی كە بڕیارە لە‬ ‫مانگی ئابی ئەمساڵدا هەڵبژاردنی بۆ‬ ‫ئەنجام بدرێت‪.‬‬ ‫جێی ئ��ام��اژەی��ە ك��ە هەڵبژاردنی‬ ‫س��ەرۆك��ك��ۆم��اری ئ��ەم��س��اڵ ج��ی��اوازە‬ ‫لەسااڵنی پێشوتر‪ ،‬بەوەی ڕاستەوخۆ‬

‫لەڕێگەی سندوقی دەنگدان‌و لەالیەن‬ ‫خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت‪ .‬كە ئەمەش‬ ‫هەنگاوێكی تازەیە لە مێژوی دەوڵەتی‬ ‫نوێی توركیا‌و پێچەوانەی ئ��ەوەی‬ ‫لەالیەن پارلەمان‌و بەدەنگی زۆرینەی‬ ‫ئەندامەكانی هەڵدەبژێردرا‪.‬‬ ‫پۆستی سەرۆككۆماری‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫پۆستێكی زیاتر پرۆتۆكۆلییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەمان كاتیشدا زۆر قوڵتر دەبنەوە‬ ‫لەسەر بەدەست هێنانی ئەم پۆستە‬ ‫بەكاڵبونەوەی سیستمی عەلمانیش لەم‬ ‫واڵتە وەرگرتنی ئەو پۆستە لەالیەن‬ ‫عەبدوڵاڵ گول سەر بە ئاك پارتی كە‬ ‫بە (ئیسالمیەكی میانڕەو) ناسراوە‪،‬‬ ‫تاڕادەیەک سیمبولی توركیایی عەلمانی‬ ‫كاڵتركردۆتەوە‪ ،‬بۆیە ئەمجارەیان‬ ‫ل����ەدوای ب���ردن���ەوەی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫شارەوانییەكانی توركیا‪ ،‬ئەردۆغان پێی‬ ‫وایە مەشروعیەتی خۆی‌و پارتەكەی‬ ‫لە سەروی هەموو شتێكەوەیە‪ ،‬ئەمڕۆ‬ ‫وەك ئەوەی تەنها دوو هەفتە لەمەوبەر‬ ‫بوو ملمالنێ‌و دۆسییەكانی گەندەڵی‌و‬ ‫تۆمارە دەنگیەكان‪ ،‬قەدەغەكردنی تۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان سەرگەرمی هەواڵی‬ ‫ناوەندە سیاسیی‌و میدیاكانی توركیا‬ ‫بوون‪ ،‬ئاوێك بە ئاگرەكەدا كرابێت‌و‬ ‫هەموو الیەك باس لە چوونی ئەردۆغان‬ ‫بۆ كۆشكی سەرۆككۆماری دەكەن‪.‬‬ ‫ئەردۆغان كە لە كەسایەتی خۆیدا‬ ‫خاوەنی خاسیەتێكی تایبەتە‌و هەرگیز‬ ‫مل بۆ دۆڕان كەچ ناكات‪ ،‬ئەمجارەیان‬ ‫ژی��ان��ی سیاسیی خ���ۆی ب��ارم��ت��ەی‬ ‫هەڵبژاردنی ‪30‬ی ئازار كردبوو‪ .‬ئێستا‬ ‫بە دەنگێكی دلێر لەگەڵ نەیارەكانی‬ ‫دەدوێ���ت‪ .‬لە یەكەمین لێدوانیشیدا‬ ‫دوای ئاشكرابونی دەرئەنجامەكانی‬ ‫هەڵبژاردنەكان وتی «ئەم سەركەوتنە‬ ‫نەك تەنها هی ئاك پارتی بو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ی ن��اوچ��ەك �ە‌و پ��رۆس��ەی‬ ‫ئاشتی‌و ئەو كارەیە كە هێشتا تەواومان‬ ‫نەكردووە»‪.‬‬

‫یەكێك لەو هۆكارانە دروس���تبونی ئەو‬ ‫كاریگەرییەیە كە بۆ كەس���ایەتی ئەردۆغان‬ ‫دەگەڕێت���ەوە‪ ،‬ب���ە تایبەت ل���ە هەنگاوە‬ ‫پۆزەتیڤەكانی ئەم پارتە لەگرتنەدەس���تی‬ ‫دەس���ەاڵت ل���ە دوای س���اڵی ‪ 2002‬وە‪،‬‬ ‫ك���ە لەالیەن���ی ئابوری‪ ،‬ئاسایش���ی واڵت‬ ‫ناویەت���ی و كاریگەری���ی لەس���ەر تەواوی‬ ‫الیەنی پیش���كەوتنی توركی���ا هەبوە‪ ،‬كە‬

‫توركۆنی‪:‬‬ ‫ئەردۆغان چانسی كەمبۆتەوە‬ ‫پرۆفیسۆر مومتەزەر توركۆنی لە وتارەكەیدا‬ ‫دەڵێت «ئەنجامی هەڵبژاردنی شارەوانییەكان‬ ‫كاریگەریی لەسەر هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری‬ ‫كردووە بەوەی ئەردۆغان ‪ %43‬ی دەنگەكانی‬ ‫ب��ەدەس��ت��ه��ێ��ن��اوەو ‪%57‬ی دەن��گ��ەك��ان��ی‬ ‫لەدەستداوە‪ ،‬ئەمەش چانسی ئەردۆغانی بۆ‬ ‫پۆستی سەرۆككۆماری كەمكردۆتەوە»‪.‬‬

‫ج‪.‬هـ‪.‬پ و م‪.‬هـ‪.‬پ سەركەوتوو بمێنێتەوە‪،‬‬ ‫چونكە مێژوی كورتی پارتەكەی ئەردۆغان‬ ‫بەكەمی خۆی زۆر پڕش���نگدارترە لەمێژوی‬ ‫درێژی سیاس���یی هەردو پارتی ج‪.‬هـ‪.‬پ و‬ ‫م‪.‬هـ‪.‬پ‪ ،‬باسیش لەئەنجامی هەڵبژاردن و‬ ‫براوەكانی ئ���ەم هەڵبژاردنە دەكرێت‪ ،‬وەك‬ ‫هێ���زی براوەكان ناوهێنان���ی ئاك پارتی‌و‬ ‫ب‪.‬د‪.‬پ ی���ە‪ ،‬كە ب���اس لە س���ەركەوتوی‬

‫بزوتنەوەی كوردی لە هەناوی ب‪.‬د‪.‬پ لەڕوی یاساییەوە‪ ،‬پ‪.‬ك‪.‬ك لە لوتكەی چیاكان و‬ ‫ئۆجەالن لە زیندان‪ ،‬توانیان ئەو هەڕەمە سیاسییە تۆكمەیە بە تەواوكەری پێكبهێنن لە‬ ‫رێگەی دەنگی سندوقەكانەوە كە پەیامی خۆیان بۆ چارەسەری پرسی كورد هەبێت‬ ‫ل���ەو تۆمەتان���ە بەتایب���ەت تێوەگالن���ی‬ ‫چەند وەزیرێكی ئاك پارتی بەدۆس���ییەی‬ ‫گەندەڵ���ی‪ ،‬ئ���ەم پارتە ل���ە حكومەت و‬ ‫حزب راس���تی هەڵگرە‪ ،‬ب���ەاڵم ئەی نهێنی‬ ‫س���ەركەوتنی ئەم جارەی س���ەرچاوەكەی‬ ‫بۆچی دەگەڕێتەوە؟‬

‫هاوپەیمانێتیی كوردو ئەردۆغان‬ ‫هەنگاو بەرەو كۆشكی كۆماری‬

‫شنۆ هیرانی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ك��ەوات��ە ئ��ەردۆغ��ان ئەمجارەیان‬ ‫بەگەیشتن بە كۆشكی سەرۆككۆماری‬ ‫دەیەوێت درێژە بە سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫بدات‪ ،‬هەروەها دەشخوازێت بەشێوەیەك‬ ‫بەردەوام بێت لەسەر چارەسەری پرسی‬ ‫كورد لە توركیا‪ ،‬بۆیە لەسەرەتا كار‬ ‫لەسەر گۆڕینی سیستمی بەڕێوەبردنی‬ ‫واڵت لەسیستمی پارلەمانییەوە بۆ‬ ‫سیستمی سەرۆكایەتی دەك��ات‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی دەسەاڵتی ئەو واڵتە لەدەستی‬ ‫خ���ۆی ب��ه��ێ��ڵ��ێ��ت��ەوە‪ ،‬وەك ئ���ەوەی‬ ‫لەمیدیاكانی ئۆپۆزسیۆنەوە ئاماژەی‬ ‫پێدەكەن‪ ،‬ئەردۆغان دەیەوێت ببێت‬ ‫(فالدیمێرپۆتن)‪-‬ی توركیا‪.‬‬ ‫ه����ەر ل����ەم م��ی��ان��ەش��ەوە ه��ێ��زە‬ ‫كوردییەكانیش ئامادەیی خۆیان بۆ‬ ‫پشتیوانیكردنی ئەردۆغان بۆ پۆستی‬ ‫سەرۆككۆماری دەربڕیوە‪ ،‬بەو مەرجەی‬ ‫كە ئەردۆغان لەم چەند مانگەی داهاتو‬ ‫وات��ە پێش ئەنجامدانی هەڵبژاردنی‬ ‫س���ەرۆك���ك���ۆم���اری‪ ،‬ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی‬ ‫كردارییانە هەنگاو بۆ پرۆسەی ئاشتی‬ ‫بهاوێژێت‪ ،‬هیچ نەبێت پڕۆسەكە بخاتە‬ ‫چوارچێوەیەكی یاساییەوە‪ ،‬بێگومان‬ ‫ئەردۆغانیش لە جیاوازی قەبارەی ئاستی‬ ‫سیاسیی‌و رێژەی دەنگی دەنگدەرانی‬ ‫كوردایە لە ناوچە كوردییەكان‪ ،‬كە‬ ‫زیاتر خۆی لە ‪ 12‬پارێزگای گەورە‬ ‫دەبینێتەوە‪ .‬بێجگە لەو ژمارە گەورەی‬ ‫ك��وردەك��ان ك��ە ل��ە میترۆپۆلەكانی‬ ‫توركیادا دەژی �ن‌و مەحاڵە پێویستی‬ ‫بە دەن �گ‌و پشتیوانی ك��ورد نەبێت‪،‬‬ ‫ئەمە دیارنییە تاچەند دەبێتە ئەوەی‬ ‫پڕۆسەكە بەرەوپێش ببات‪ ،‬گەر دەنگی‬ ‫ك��ورد ببێتە ئ��ەوەی ئەردۆغان بباتە‬ ‫كۆشكی كۆماریی‌و لەبەرامبەر ئەمەیشدا‬ ‫حكومەت هەنگاوی كرداری بۆ پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی بنێت‪ ،‬ئەو كات بەرژەوەندیی بۆ‬ ‫هەردوالو بۆ ناوچەكەش دەبێت‌و كورد‬ ‫دەبێتە بەشێك لەهاوپەیمانی ستراتیجی‬ ‫ت��ورك��ی��ا ك��ە خ���ودی حكومەتەكەی‬ ‫ئەردۆغان نوێنەرایەتی دەكات‪.‬‬

‫ئەوەش هەوێنی هەنگاوێكی بیرنەچووە بۆ‬ ‫خەڵك���ی توركیا‪ ،‬كە ب���ۆ ماوەیەكی باش‬ ‫ب���ووە داینەمۆی هێزی سیاس���یی بۆ ئەو‬ ‫پارت���ە‌و هەروەها لە نەبوون���ی دەركەوتنی‬ ‫بزوتنەوەیەكی سیاس���یی نوێ لەتوركیاش‬ ‫وایكردووە ئەو پارتە بەرامبەر بە پارتەكانی‬

‫ك���ورد بكەین ل���ەم هەڵبژاردن���ە بۆ ئەوە‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬ئ���ەوەی لەم هەڵبژارنەدا ئەم‬ ‫پارتە‌ كردبویانە ئامانجی بەدەستخستن یان‬ ‫بەدەستیان خست‪ ،‬یان لە سەركەوتنی نزیك‬ ‫بوون���ەوە‪ .‬بەرزكردنەوەی دروش���م لەالیەن‬ ‫ب‪.‬د‪.‬پ‪ ،‬بەرامب���ەر بە دورش���م و بەڵێنی‬

‫پارتەكەی ئەردۆغان ك���ە خزمەتگوزاری و‬ ‫خۆشگوزەرانی بوو‪ ،‬گەلی كورد لە باكوری‬ ‫كوردس���تان ئەوەی هەڵبژارد كە ب‪.‬د‪.‬پ‬ ‫بانگەش���ەی بۆ كردووە ‪ .‬كە وابێت پەیامی‬ ‫ئەو پارتە زۆر ڕوونە كە هەڵگری پرسێكی‬ ‫مێژوی���ی گرنگیی توركیای���ە‪ ،‬كە لە هەردو‬ ‫دۆخەك���ەدا پێگەی ئەم پارت���ە بە گرنگی‬ ‫دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫دوا ئام���اژە ئەوەی���ە بزوتنەوەی كوردی‬ ‫ل���ە هەن���اوی ب‪.‬د‪.‬پ لەڕوی یاس���اییەوە‪،‬‬ ‫پ‪.‬ك‪.‬ك ل���ە لوتكەی چی���اكان و ئۆجەالن‬ ‫لە زیندان‪ ،‬توانیان ئەو هەڕەمە سیاس���ییە‬ ‫تۆكمەیە بە تەواوكەری پێكبهێنن لە رێگەی‬ ‫دەنگی س���ندوقەكانەوە كە پەیامی خۆیان‬ ‫بۆ چارەس���ەری پرس���ی كورد هەبێت‪ ،‬كە‬ ‫ئەو پەیامە پێویس���تی ب���ە خوێندنەوەی‬ ‫ژیربێژانەی���ە‪ ،‬پێچەوانەك���ەی لەوتن زیاتر‬ ‫ئەوەی���ە ك���ە چاودێریكردن���ی ڕوداوەكانە‬ ‫بەپێش���هات‌و ئەگەرەكانی بەرەوپێشچونی‬ ‫رەوتی بزوتنەوەی سیاس���ی كورد لەباكورو‬ ‫تۆخكردن���ەوەو درێژەپێدان���ی خەبات���ی‬ ‫سیاسیی لەمەڕ چارەسەری پرسی كوردە‪.‬‬

‫كۆنگرەی دامەزراندنی پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان ‪ -‬سوریا‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫لەماوەی رۆژانی رابردو لەش���اری هەولێر بەبۆنەی بەستنی‬ ‫كۆنگ���رەی دامەزراندن���ی پارتەكان���ی یەكێتی سیاس���یی‪،‬‬ ‫جەنجاڵێك���ی میدیای���ی خەس���تی بەخۆیەوە بین���ی‪ .‬بڕیارە‬ ‫لەڕێگەی ئەم كۆنگرەی���ەوە ئەم گروپانە یەكبگرنەوە‪ :‬پارتی‬ ‫دیموكرات���ی كوردی لە س���وریا – ئەلپارت���ی‪ ،‬پارتی ئازادی‬ ‫كوردی لە س���وریا – باڵی مس���تەفا جومعە‪ ،‬پارتی ئازادی‬ ‫كوردی – باڵی مس���تەفا ئۆسۆو پارتی یەكێتی كوردستانی‪.‬‬ ‫ئەمانە دەیان���ەوێ لەتوێی پارتییەكی نوێ���دا بەناوی پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان – سوریا یەكبگرنەوە‪.‬‬ ‫گومان���ی تێدا نییە ه���ەرچ هەڵس���وڕانێكی یەكگرتوانە بۆ‬ ‫یەكخستنی باڵەكانی بزوتنەوەی كورد لە رۆژئاوای كوردستان‬ ‫بەمەرجێ���ك بیەوێ ناوماڵی ك���وردی‌و ریزەكانی بزوتنەوەكە‬ ‫بەمەبەس���تی پێشخس���تنی بەرژەوەندییە بااڵ نەتەوەییەكانی‬ ‫رێكبخاتەوە‌و هەنگاوێكی پی���رۆزە‪ .‬ئەمەیش ئەو پارچەیەیە‬ ‫ك���ە تاوەكو ئێس���تاش لەپێناو بەرگریك���ردن لە خاكی واڵت‬ ‫قوربان���ی بە رۆڵەكانی دەدات بێئەوەی جیاوازی لەنێوان ئەم‬ ‫پارچە یاخود ئەو پارچەدا بكات‪ .‬مێژویش ش���ایەتی لەسەر‬ ‫قارەمانێـت���ی‌و قوربانیدانی رۆڵەكانی رۆژئاوای كوردس���تان‬ ‫داوە‌و كەس���یش حاش���ای لێناكات‪ .‬لێرەیش پێویستە چەند‬ ‫خالێك لەس���ەر كۆنگ���رەی تەوحی���دی پارتییەكانی یەكێتی‬ ‫سیاسیی رۆشنبكەینەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬زان���راوە كە هەنگاوی ئیندیماج���ی لەنێوان چەند‬ ‫گروپێ���ك لە هەر پنتێك���ی جوگرافیدا‌و ناونان���ی رێكخراوی‬ ‫تازەیش پەیوەندی بە نیاز‌و خواستی ئەندامانی كۆنگرەكەوە‬ ‫هەی���ە‪ ،‬بەاڵم ناونانی پێش بەس���تنی كۆنگ���رە وەك پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان – سوریا خۆی جێی پرسیارە! دووەم‪:‬‬ ‫ئ���ەم كۆنگرەیە لە هەولێ���ر پایتەختی هەرێمی كوردس���تان‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە كە بەشی هەرەزۆری خاكی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان لەدەستی رژێمی بەعسی پاككراوەتەوە‌و‬ ‫سیس���تەمی كانتۆنەكان لە جزیرە‪ ،‬كۆبانی‌و عەفرین لەتوێی‬ ‫ئی���دارەی زاتی دیموكراتیدا جاڕدراوە‪ .‬پرس���یاری ئێمە لێرە‬ ‫ئەوەی���ە ئایا س���ەركردایەتی پارتەكانی یەكێتیی سیاس���یی‬ ‫لەم س���ەرزەمینە پانوپ���ۆڕەدا هۆڵێكیان دەس���نەكەوت كە‬ ‫كۆنگرەك���ەی خۆیان���ی تێدا ببەس���تن؟ ئەم���ە لەحاڵێكدایە‬

‫‪9‬‬

‫كە گش���ت ئەم پارتییانە پێش���تر هەمو كۆنگرەكانی خۆیان‬ ‫لە رۆژئ���اوای كوردس���تان لەژێر هەژمونی نیزامی بەعس���ی‬ ‫بەڕێوەبردوە؟ س���ێیەم‪ :‬زۆربەی بەڵگ���ەكان ئەوە دەخەنەڕو‬ ‫كە پارتییە تازەكە دەیەوێ سیس���تەمی فیدراڵی لە س���وریا‬ ‫جێگیربكات‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە كە ئەم گروپانە بەش���ێكن لە‬ ‫ئیتالفی نیش���تمانی سوریا كە بەش���ێوەیەكی روون‌و ئاشكرا‬ ‫بیرۆكەی فیدراڵیەتی لەسوریا رەتكردۆتەوە‪ ،‬هەروەها دۆزی‬ ‫كورد لە س���وریاش بەتەنها بەدۆزی هاواڵتیبون دەزانێت‪ .‬ئایا‬ ‫لەگەڵ هاوپەیمانەكانیان لەمەڕ پرسی فیدراڵیزم رێكەوتون؟‬ ‫چوارەم‪ :‬پارتە تازەكە رێب���ازی بارزانی وەكو بناغەی كاری‬ ‫تەنزیمی‌و سیاسیی لەرۆژئاوای كوردستان قبوڵدەكات‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدایە كە گروپەكانی یەكێتی سیاس���یی پارتی یەكێتی‬ ‫دیموكرات���ی ب���ەوە تۆمەتباردەكەن كەوا رێب���ازی ئۆجەالنی‬ ‫ل���ە رۆژئاوای كوردس���تان پی���ادە دەكات‌و ئ���ەم رێبازەیش‬ ‫نوێنەرایەتی گشت كوردی رۆژئاوای كوردستان ناكات‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدای���ە كە ك���ە هاوكاری هەرچ حیزبێ���ك لە رۆژئاوای‬ ‫كوردس���تان لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردس���تان لەس���ەر‬ ‫بنەمای رێزگرتنی بەرانبەر‌و لەچوارچێوەی بەرژەوەندی بااڵی‬ ‫نەتەوەییدا جێی رێزو ش���ایانە‪ .‬باش���ە بۆچ���ی ئەم پارتییە‬ ‫تازەی���ە بۆخۆی رێب���ازی بارزانی هەڵدەبژێرێ���ت‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫بۆخ���ۆی رەخنەی ئەوە ل���ە پارتی یەكێت���ی دێموكراتی –‬ ‫پ‪.‬ی‪.‬د دەگرێت كە رێبازی ئۆجەالنی هەڵبژاردوە؟ پێنجەم‪:‬‬ ‫بەپێ���ی ئەو هەواڵە دزەكردوانەی لەناو هۆڵی كۆنگرەوە دێن‪،‬‬ ‫ئەندامان���ی كۆنگرە مەرجی ئەوەیان بۆ س���كرتێری پارتەكە‬ ‫دان���اوە كە دەبێ بگەڕێت���ەوە بۆ رۆژئاوای كوردس���تان‌و لە‬ ‫هەرێمی كوردستانیش نەمێنێـتەوە‪ .‬لێرەیش پێویستە جەخت‬ ‫لەس���ەر ئەوە بكەینەوە كە لەسەردەمی حوكمڕانی بەعس لە‬ ‫رۆژئاوای كوردس���تان‪ ،‬زۆربەی هەرەزۆری سەركردەكانی ئەم‬ ‫پارتیانە بێ ئەمال‌وئەوال هەمویان لەناخۆ بون‪ .‬جا پرسیارەكە‬ ‫ئەوەیە بۆچی بەش���داربوان ئەو مەرجەیان داناوە كە سكرتێر‬ ‫دەبێ بگەڕێتەوە بۆ نیشتمان؟‬ ‫ئ���ەم پرس���یارانە‌و چەندان پرس���یاری دیك���ە چاوەرێی‬ ‫ئەوەی���ان لێدەكرێ كە هەرچی زوترە لەالیەن ئیدارەی تازەی‬ ‫ئەم پارتی���ە تازەیەوە وەاڵمبدرێن���ەوە‪ .‬پێموایە كە بڕیاری‬ ‫گەڕان���ەوەی س���ەركردایەتی ئ���ەم پارتیە تازەی���ە بڕیارێكی‬ ‫س���ەختە‪ ،‬چونكە رێبەرییەكی راستەقینە ئەوەیە كە لە هەمو‬ ‫هەلومەرجێكدا لەن���او خەڵكەكەیدایە‪ .‬بەتایبەتیش كورد لە‬ ‫رۆژئاوای كوردستان پێویس���تیان بەوە هەیە كە ریزەكانیان‬ ‫یەكبخرێت‪ .‬لەگەڵ گەڕان���ەوەی رێبەرێتی تازە بۆ ناو واڵت‌و‬ ‫ب���ۆ ناو گۆڕەپانی خەب���ات‪ ،‬هەلێك بۆ گفتوگۆ‌و دانوس���تان‬ ‫لەگ���ەڵ ئیدارەی زاتی دیموكراتی دەڕەخس���ێت‪ .‬گفتوگۆیش‬ ‫بنەمای رێكەوتن‌و لێكگەیش���تنی تازە لەم قۆناغە سەختەی‬ ‫بەردەمماندایە كە س���وریا‌و رۆژئاوای كوردستان بەخۆیانیەوە‬ ‫دەبینن‪.‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫ذمارة (‪ )4٦2‬دو شةممة ‪2014/4/7‬‬

‫مرۆڤ و شار‬

‫زمانی شاری هاوچەرخ‬

‫یاسین النصیر‬ ‫و‪ :‬خەسرەو مەحمود )میراودەلی(‬ ‫(‪)1‬‬ ‫لەش���اردا دو جۆر زم���ان لەئارادان‪،‬‬ ‫قسەكردنی شارو قس���ەكردن دەربارەی‬ ‫ش���ار‪ ،‬هەردوكیش���یان زمانی ش���اری‬ ‫هاوچەرخ پێكدەهێنن‪ ،‬قس���ەكردنی شار‬ ‫لەمیان���ی دام���ەزراوەكان‪ ،‬رێكخس���تن‪،‬‬ ‫بازاڕ‪ ،‬بانكەكان‪ ،‬رێكخس���تنە سیاسی‌و‬ ‫ئاب���وری‌و كەلت���وری فێركاریەكانیەوە‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪.‬‬

‫رۆژان���ەی س���ەبارەت بەیاس���او ماف‌و‬ ‫ئازادی‌و ئاڵوگۆڕ هەروەك ناش���بێت ئەم‬ ‫گوتارە بەپش���ێویی رێگاكانی هاتوچۆو‬ ‫پەیوەندیەكان‌و كەمی���ی عەرەبانەكان‌و‪،‬‬ ‫كاروب���ار لەش���ەقامەكاندا پەكبخرێت‪،‬‬ ‫هەمو ش���تێك لەشاردا قس���ە دەكات‪،‬‬ ‫لەمیان���ی رێكخس���تن‌و زاراوەكانی���ەوە‪،‬‬ ‫ش���ار باش���تر دەبێ���ت گ���ەر رێ���ژەی‬ ‫قسەكردن تێیدا هەماهەنگ بێت‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫رێژەكانی پەرەسەندنی‌و پێویستیەكانی‬ ‫خەڵكی‌و گەش���ەكردنیان‌و كەسایەتیان‌و‬ ‫ئامادەگیی���ان‪ ،‬دەبێ���ت وایدابنێین كە‬ ‫قسەی هەر شارێك‪ ،‬پێگەكەی‌و‪ ،‬قەبارە‬ ‫داراییەك���ەی‌و‪ ،‬ژم���ارەی دانیش���توانی‬ ‫هەرچی���ەك‌و هەرچۆنێ���ك ب���ن‪ ،‬ه���ەر‬ ‫دابڕاو دەبێت لەقس���ەی شارانی دیكە‪،‬‬ ‫ئاهەنگێك���ی گەردونیی ریتم���ی نێوان‬ ‫ش���ارە عیراقی���ەكان لەگ���ەڵ یەكتردا‬ ‫پێك���ەوە دەبەس���تێتەوە وەك نمون���ە‪،‬‬

‫دەم���ارو خانەو خوێن‌و ئایدی���او بڕیارو‬ ‫وێناكردنن‪.‬‬

‫لەتوانایدا بێت بۆ كەلوپەل‌و كااڵو دراو‌و‬ ‫وێناكردن���ی ن���وێ‌ دەیگۆڕێ���ت‪ ،‬رۆمان‬ ‫نوس���یش بەو پێیە لەش���ار دەدوێت كە‬ ‫(‪)2‬‬ ‫ئەو ژینەگەیەش���ی كە روداوو كاراكتەرو‬ ‫جۆرج كاندیس���ی ئەندازیاری بیناساز‬ ‫زمان‌و بابەتەكانی تێدا گەش���ە دەكەن‪،‬‬ ‫هەروەها رێب���ازە تەكنیكیەكانیش ئیدی لەشاری ئەمڕۆكە دەدوێت‌و دەڵێت‪:‬‬ ‫«ئەوەی لەش���اری ئەم���ڕۆدا نیمانە‬ ‫گێڕان���ەوە بن ی���ان رەن���گكاری یاخود‬ ‫هونەرێك���ی بیناس���ازیی ی���ان كارێكی بریتیە لەشیعر‪ ،‬ش���یعر شتێكە پێناسە‬ ‫ش���انۆیی‌و موزیكیی ی���ان كەرنەڤاڵێكی ناكرێت‌و هیچ یاسایەك نیە بۆ سەپاندنی‪،‬‬ ‫میللی‪ ،‬چیرۆكنوس���یش لەشێوازەكانی ش���ار بەبێ‌ مرۆڤ هیچ نیە‪ ،‬تارماییەكە‪،‬‬ ‫ێ شار لەتارماییەك بەوالوە‬ ‫رۆژانەی ژیان‌و چاودێری‌و قسەو شێوازی مرۆڤیش بەب ‌‬ ‫قس���ەكردن دەدوێ���ت‪ ،‬میدیاكاری���ش هیچی دیكە نیە»‪ .‬لەبەرئەوە بنیادنانی‬ ‫لەچاالكیەكان���ی‌و روداوەكانی‌و‪ ،‬وێنەی ش���ار تەنیا بریت���ی نی���ە لەبنیادنانی‬ ‫الیەنێ���ك دەگرێت لێ���ی بۆئەوەی وەك ماڵ‌و ش���ەقام‌و بازاڕو پردو تونێلەكان‪،‬‬ ‫چاالكیەكی ژیان���ی رۆژان���ە بیخاتەڕو‪ ،‬بەڵكو بریتی���ە لەبنیادنانی «ناوەندێكی‬ ‫ئەوەش ك���ە بەجێی دەهێڵێت‌و‪ ،‬میوانی شارس���تانی» واتە رەخساندنی هەل بۆ‬ ‫س���ەرەڕێ‌‌و‪ ،‬رێبواریش لێ���ی دەدوێن‪ ،‬مرۆڤی شارس���تانی بۆئەوەی كەسایەتی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫زنجیرە وتارێکە‬ ‫نوسەرو روناكبیری‬ ‫ناوداری عەرەب «یاسین النصیر»‬ ‫دو هەفتە جارێك‬ ‫تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت‪.‬‬

‫هەمو شتێك لەشاردا قسە دەكات‪،‬‬ ‫لەمیانی رێكخستن‌و زاراوەكانیەوە‪ ،‬شار‬ ‫باشتر دەبێت گەر رێژەی قسەكردن‬ ‫تێیدا هەماهەنگ بێت‪ ،‬لەگەڵ رێژەكانی‬ ‫پەرەسەندنی‌و پێویستیەكانی خەڵكی‌و‬ ‫گەشەكردنیان‌و كەسایەتیان‌و‬ ‫ئامادەگییان‬ ‫توانایەكی باشن لەبەرزكردنەوەی واقیعدا‬ ‫بۆ پلەی رەمزو‪ ،‬بەدەس���تهێنانی ئەوەی‬ ‫نامۆی���ە بەمرۆڤایەتی ب���ۆ مرۆڤایەتی‪،‬‬ ‫ئەزمون���ی خۆشەویس���تی كە ش���اعیر‬ ‫لەقەس���یدەكانیدا پەخش���ی دەكات‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەزمونی دیمەنە سروش���تیەكان‌و‬ ‫وەرزەكاندا هەماهەنگ دەبێت‌و‪ ،‬ناوەندی‬ ‫مەدەنی دەبێتە شوێنێك كە پتر چاالكی‬ ‫عاش���قان دەگرێتەخۆ‪ ،‬ش���اعیر لەشاردا‬ ‫ئ���ەوە دەكات بەش���یعر كە ش���یعریی‬ ‫نیە‪ ،‬لەش���یعری جیهانیش���دا زۆر هەیە‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش الی بۆدلێر سەبارەت بەوەی‬ ‫كە گۆرانیگوتن بەچەند بەشێكی مردوی‬ ‫شارەوە دەكرێت بۆ شیعر وەربچەرخێت‪،‬‬ ‫ش���اری نیویۆرك بەرلەوەی بنیاد بنرێت‬ ‫بریتی ب���و لەروبەرێك���ی فراوانی زبڵ‪،‬‬ ‫تا موزریس���ی ئەندازیار هات بۆ ئەوەی‬ ‫زبڵ بكاتە ش���ارێكی خاوەن بەرهەمدارو‬ ‫فراوان‌و خاوەن هۆكاری گواس���تنەوەی‬ ‫خۆشگوزەران ئەندازیاری خاوەن خەون‌و‬ ‫خولیاو قس���ەكەی لەش���اردا نیشتەجێ‌‬ ‫دەكات‌و ش���اری نوێ‌ گوتەی ش���اعیران‬ ‫لەخۆدەگرێت‪.‬‬

‫شار تەنیا بریتی نیە لەبنیادنانی ماڵ‌و‬ ‫شەقام‌و بازاڕو پردو تونێلەكان‪،‬‬ ‫بەڵكو بریتیە لەبنیادنانی «ناوەندێكی‬ ‫شارستانی» واتە رەخساندنی هەل بۆ‬ ‫مرۆڤی شارستانی بۆ ئەوەی كەسایەتی‬ ‫خۆی بپارێزێت‬ ‫زاراوەكان���ی ئ���ەم قس���ەكردنەش‬ ‫بریتیە لەراگەیاندنی تواناكانی لەس���ەر‬ ‫بەدەمەوەهاتنی ژیانی رۆژانەی خەڵك‌و‪،‬‬ ‫ئاسانكردنی ئەركی كاركردن‪ ،‬رێكخستنی‬ ‫چارەس���ەرو فێركردن‌و پەیوەندیی‪ ،‬ئەم‬ ‫شێوە قسەكردنەش رۆژانە نوێدەبێتەوەو‪،‬‬ ‫بەپڕۆسەیەكی دیالەكتیكیانە قسەكردنی‬ ‫ئەمڕۆی ش���ار قس���ەكردنەكەی دوێنێ‌‬ ‫رادەماڵێ���ت‪ ،‬بەتایبەتیش ئەو بەش���ەی‬ ‫بەدەم ژیانی سروش���تیەوە نایەت‪ ،‬وەك‬ ‫ه���ەر بیناس���ازییەكی هاوچەرخی���ش‪،‬‬ ‫قس���ەكردنی ش���ار دەبێت���ە گوتارێك‬ ‫دەربارەی نوێگەری‪ ،‬گوتارێك لەس���ەر‬ ‫ئابوری‪ ،‬گوتارێك لەس���ەر سیاس���ەت‪،‬‬ ‫گوتارێك س���ەبارەت بەپەیوەندییەكان‪،‬‬ ‫بەس���ەرجەمی ئ���ەو گوتاران���ەش ك���ە‬ ‫ش���ار پێی���ان دەدوێت ئ���ەوە پێكدێت‬ ‫كە ل���ەڕوی كەلتورییەوە بەڕێخس���تنی‬ ‫پەیوەندیی���ەكان ن���اوزەد دەكرێ���ت‪،‬‬ ‫ئ���ەم رێكخس���تنەش تۆڕێك���ی بینراوە‬ ‫لەگواستنەوەو ئامادەكراو‌و هۆكارەكانی‬ ‫گواس���تنەوە‪ ،‬لەپاڵ یاس���ای هاتوچۆو‬ ‫كۆنترۆڵی تەواوی رۆیشتن‌و رێكخستنی‬ ‫رۆشنایی‪‌،‬و رێزگرتنی مافەكان‌و‪ ،‬بەهەند‬ ‫گرتنی زەمەن‌و تێچون‌و پەیوەندی نێوان‬ ‫الیەنەكان‪ ،‬نابێت قسەكردنی ئابوریانەی‬ ‫ش���ار دوابكەوێت لەبانك‌و ب���ازاڕەكان‌و‬ ‫ئاڵوگ���ۆڕی دراو‌و كاروب���اری ب���ازاڕو‬ ‫بەرهەمهێنانی كااڵكان‌و دابەش���كردنیان‬ ‫بەس���ەر ناوچەكانی ش���اردا‪ ،‬لەگوتاری‬

‫ه���ەروەك دەشیبەس���تێتەوە بەڕیتمی‬ ‫گەردونیبونێكی دیكەوە لەگەڵ ش���ارانی‬ ‫جیهاندا‪ ،‬قس���ەكردنی ش���ار ئاشكراتر‬ ‫دەبێ���ت لەڕێگ���ەی زمانێك���ی ب���ااڵوە‬ ‫لەبیناسازیداو‪ ،‬رێكخستنێكی پێشكەوتو‬ ‫لەئیس���تیعابكردنی قوتابخانە هونەریی‌و‬ ‫فیكرییە نوێیەكاندا‪ ،‬هەروەها ئاسانێتی‬ ‫پەیوەندیی���ەكان‪ ،‬وەك خولیای���ەك بۆ‬ ‫خزمەتگوزاریی سادەترو‪ ،‬مرونەتی باشتر‬ ‫لەخۆگرتنی جوڵەی رۆژانەی شوێنەكانی‬ ‫دەوروبەری شاردا‪.‬‬ ‫س���ەبارەت بەقس���ەكردن دەربارەی‬ ‫ش���ار بەلقوپ���ۆداری‌و هەمەڕەنگی���ەوە‬ ‫الیەكەی دیكەیە‪ ،‬ئەندازیاری بیناسازیی‬ ‫لەش���ار دەدوێت‌و‪ ،‬وردەكاریی دەنوێنێت‬ ‫بەدابەش���كارییەكەی‌و‬ ‫س���ەبارەت‬ ‫پالنەكان���ی‌و رێكخس���تنە ئیدارییەكەی‌و‬ ‫بیناسازییەكەی‌و پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫بەش���ەكانی‪ ،‬ئ���ەوەش بەش���ێوەیەكی‬ ‫پراكتیك���ی لەمیان���ی پالنس���ازیی‌و‬ ‫گۆڕانكارییەوە دەنوس���ێت‪ ،‬فرۆش���یارو‬ ‫كڕیاڕیش لەبازاڕەكانی شاردا بەجۆرێك‬ ‫قس���ەی لەبارەوە دەكەن وەك فەزایەك‬ ‫بۆ بازاڕ كاریی‌و نمایشی كااڵو پۆشاك‌و‬ ‫مۆدێالت‌و نرخ���ەكان‪ ،‬وەك هەمەڕنگیی‬ ‫ئەو شتانەی دەخرێتەڕو و‪ ،‬بەدواداچونی‬ ‫بابەتی نوێ‌ سەرمایەداریی چكۆلە رۆژانە‬ ‫نوقم���ی ئاڵوگ���ۆڕی نرخ���ەكان‪ ،‬بازاڕە‬ ‫داراییەكان���ی‌و كۆمپانی���او پش���كەكانی‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەنوێی‌و كۆنەكانیانەوە هەرچی‬

‫زمانی شار زمانگەلێكە‪ ،‬زمانەكانی‬ ‫خەڵكیش دەربارەی شار یەك زمانە با‬ ‫دەنگ‌و ریتم‌و خواستەكانیشیان جیاواز بن‪،‬‬ ‫ئەم دو زمانە پێكەوە‪ ،‬ژیانی رۆژانەی شار‬ ‫پێكدەهێنن‬

‫خ���ۆی بپارێزێت‪ ،‬قس���ەكردنی ش���ارو‬ ‫قس���ەكردن دەرب���ارەی ش���اریش وەك‬ ‫هێزگەلێك���ی هاندانی���ان لـ���ێ‌ بێت بۆ‬ ‫ئیمكانیات���ی خەڵقكردنی»چاالكی���ە‬ ‫شارس���تانیەكان»‪ ،‬چونكە ش���ار وەك‬ ‫كاندیس دەڵێت «تەنیا یەك ماڵە‪ ،‬ماڵی‬ ‫كۆمەڵگە»‪.‬‬

‫قس���ەكردنەكەش تەنیا بەزمان دەبێت‪،‬‬ ‫قس���ەكردنی كوڕی ش���ار جیایە لەهی‬ ‫كەس���ێك كە پێی���دا گ���وزەر دەكات‪،‬‬ ‫قس���ەكردنی رۆمان نوس���یش جیاوازە‬ ‫لەهی ش���ارو وێنەكێ���ش‌و ئابوریناس‪،‬‬ ‫ت���ۆ بەب���ازاڕو س���ەنتەرەكانی چاالكیە‬ ‫روناكبیری‌و میدیاییەكانیدا رەتدەبیت‌و‪،‬‬ ‫دەی���ان ش���ێوە لەقس���ەكردنی خەڵكی‬ ‫زمانی ش���ار زمانگەلێكە‪ ،‬زمانەكانی‬ ‫س���ەبارەت بەش���ارەكەیان دەبیستیت‪،‬‬ ‫سەبارەت بەپێشكەوتنی یان دواكەوتنی خەڵكیش دەربارەی ش���ار ی���ەك زمانە‬ ‫لەو كێشانەی توشیان دەبێت سەبارەت ب���ا دەنگ‌و ریت���م‌و خواستەكانیش���یان‬ ‫بەو گۆڕانانەی لەبونیادەكەیدا دروس���ت جی���اواز بن‪ ،‬ئ���ەم دو زمان���ە پێكەوە‪،‬‬ ‫دەب���ن‪ ،‬دەرب���ارەی ك���ۆن‌و ن���وێ‌ لەو ژیان���ی رۆژان���ەی ش���ار پێكدەهێن���ن‪،‬‬ ‫گەڕەكان���ەی الب���راون‌و لەوانەش���ە كە گفتوگۆكان���ی نێ���وان ش���ارو خەڵكیش‬ ‫دروستكراون‪ ،‬لەخەونی خۆیان‌و خەونی لەماڵێك���ی بچوكەوە دەس���تپێدەكات‪،‬‬ ‫ش���ارەكەیاندا یەكدەگرنەوە‪ ،‬لەشكست‌و ك���ە هەم���و هاواڵتیەك خەون���ی پێوە‬ ‫س���ەركەوتنەكانیش دەدوێن‪ ،‬لەم هەمو دەبینێت‪ ،‬كە پەنایەك���ی بۆ داڵدەدانی‬ ‫زمانانەدا قسەكردنێك هەیە كۆدەبێتەوە خ���ۆی هەبێ���ت‌و تێی���دا ئارامبگرێت‪،‬‬ ‫بۆئەوەی ببیسترێت‪ ،‬قسەكردنیش هەیە گفتوگۆكانیش كۆتاییان نایەت‪ ،‬تەنانەت‬ ‫كۆدەكرێتەوە بۆئەوەی بگات‪ ،‬هی وایش گ���ەر مرۆڤ بیش���گەڕێتەوە بۆ ماڵەوە‪،‬‬ ‫هەیە بۆ ئەوەی لەو سۆنگەیەوە كە شار گفتوگ���ۆ ب���ەردەوام دەبێ���ت تەنانەت‬ ‫بونەوەرێك���ی زین���دوەو خەڵكیش تێیدا لەمیانی بێدەنگیشەوە‪ ،‬بۆئەوەی لەوێدا‬

‫‪10‬‬

‫لەخەوندا جێگیر ببێت‪ ،‬خەونەكانی شار‬ ‫كە لەئاس���مانی پێش���كەوتندا دەفڕن‌و‪،‬‬ ‫خەونەكان���ی خەڵكیش كە لەئاس���مانی‬ ‫ئارامیدا لەشەقەی باڵ دەدەن‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بەو ش���یعرەش كە كاندیش مەبەس���تی‬ ‫بوە‪ ،‬بریتی���ە لەریتم���ە رۆژانەییەكانی‬ ‫رێكخس���تن‪ ،‬داڕژان���ی زمانیان���ەی‬ ‫نێ���وان زاراوەكان���ی ش���ارو داڕش���تنی‬ ‫ئیس���تاتیكیانەی ریكالم���ەكان‌و‪ ،‬ژیانی‬ ‫ئی���دارەو خزمەتگوزارییە رۆژانەییەكان‪،‬‬ ‫ش���یعر ئەو زمان���ە ئیس���تاتیكیەیە كە‬ ‫هەم���و چاالكیەك���ی فیك���ری یاخ���ود‬ ‫ئاوەدانی هەوڵی دەست بەسەرداگرتنی‬ ‫دەدات‪ ،‬ك���ە بەب���ێ‌ ئەو ژی���ان قورس‌و‬ ‫س���ەختەو‪ ،‬دەش���ێت توندوتیژییەكەی‬ ‫خۆی بس���ەپێنێت‪ ،‬توێژەرێكی دیكەی‬ ‫فەڕەنس���ی «ئەدورد ییدە» داوای ئەوە‬ ‫دەكات ش���اعیر سەرپەرش���تیار بێ���ت‬ ‫بەسەر ش���ارەوە نەك تەنیا هاواڵتیەك‬ ‫بێت تێیدا‪ ،‬لەبەرئەوەی ش���اعیران ئەوە‬ ‫دەخەنەڕو كە ئەگەر یاخود گریمانی بونی‬ ‫هەبێت لەش���اردا‪ ،‬چونكە ئەوان خاوەنی‬

‫(‪)3‬‬ ‫لەسیاقی گشتیدا قس���ەی شار بەدو‬ ‫جۆر قس���ەی گ���ەورە ب���ەدی دەكەین‪،‬‬ ‫قس���ەی س���ەنتەر ك���ە «رۆالن بارت»‬ ‫بەقس���ەی یەكە رەق���ەكان ن���اوزەدی‬ ‫دەكات‌و قس���ەی ناوچەكانی دەوروبەری‬ ‫ش���ار كە بەقس���ەی یەكە بێالیەنەكان‬ ‫ن���اوی دەب���ات‪ ،‬جیاوازییەكی گەورەش‬ ‫بەدی دەكەین‪ ،‬گ���ەر لەوردەكاریەكانی‬ ‫نێوان قس���ەی یەكە رەقە یەكانگیرەكان‬ ‫وردبینەوە‪ ،‬بەتایبەتیش س���ەنتەرەكانی‬ ‫دەس���ەاڵتی سیاسی‌و دەسەاڵتی دارایی‪،‬‬ ‫قس���ەی یەكە بێالیەنەكان بەتایبەتیش‬ ‫دەوروب���ەری ش���ارو خواس���تەكانی‌و‬ ‫مەرجەكان���ی گەش���ەكردنیان‪ ،‬ئابوری‌و‬ ‫تەركیزو وردی���ی بەدی دەكەین لەزمانی‬ ‫یەكە رەقەكان���دا‪ ،‬هەروەها باڵوبونەوەو‬ ‫پشێوی‌و نەبونی وردیی‌و زۆریی لەقسەی‬ ‫یەك���ە بێالیەن���ەكان ئومێدی���ش وەك‬ ‫فەیلەس���وفان سەبارەت بەشاری گریگی‬ ‫دەیڵێن‪ ،‬ئەوەیە كە یەك قسە سەرجەم‬ ‫بەشەكانی ش���ارو بەشەكانی بگرێتەوە‪،‬‬ ‫بریتیە لەقس���ەی یاس���ا‪ ،‬كە قس���ەی‬ ‫دەزگاكان ببێتە كارتێ���ك كە بتوانرێت‬ ‫مامەڵەی پێوە بكرێت‪ ،‬ش���یاوی‪ ،‬قسەی‬ ‫دەوروب���ەری ش���ارەكانیش مرونەتێكی‬ ‫هەبێت كە ش���یاوی رێكەوتن بێت‪ ،‬ئەم‬ ‫دۆخە بەبەرباڵوی لەمامەڵەی رۆژانەماندا‬ ‫لەش���اری خۆرهەاڵتیدا ب���ەدی دەكەین‪،‬‬ ‫ك���ە تەواوكردنی كەیس���ێكی دیاریكراو‬ ‫دەبێت بەسەر چەندین زماندا رەتببێت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كە لەمەرجەكانی شار ئەوەیە‬ ‫كە ه���ەق خاوەن���ی یەك زم���ان بێت‪،‬‬ ‫وتەیەك یەك دەاللەتی هەبێت‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )4٦2‬دو شةممة ‪2014/4/7‬‬

‫هاوسەرگیری‬ ‫لەگەڵ پردێكدا كرد!‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەهەواڵێكی س��ەی��رو س��ەم��ەرەدا‬ ‫كچە هونەرمەندی ئوستوڕالی جودی‪،‬‬ ‫بڕیاریدا ژیانی هاوسەری لەگەڵ پردێكی‬ ‫كۆنی فەڕەنسا بەناوی پردی شەیتان‬ ‫پێكبێنێت‪ ،‬ئ��ەو پ��ردە تەمەنی ‪600‬‬ ‫ساڵە‌و كەوتوەتە باشوری فەڕەنساوە‪،‬‬ ‫ئەو هونەرمەندە شێوەكارە بۆ ئەم‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪11‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــةكـ ـت ـ ـ ــرب ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫هاوسەرگیرییە جلی سپی بوكێنی‬ ‫دەپۆشێت‌و ئاهەنگێی خنجیالنەی‬ ‫لەسەر پ��ردەك��ە س��ازك��رد‌و لەبارەی‬ ‫هاوسەرگیرییەكەیەوەیشیەوە دەڵێت‬ ‫«پردی شەیتان‪ ،‬هاوسەرێكی نمونەیی‌و‬ ‫بەهێز‌و بێ دەن��گ��ە!»‪ .‬ئ��ەم هەواڵە‬ ‫لەناوەندە میدیاییەكانی ئوسترالیا‬ ‫بایەخێكی یەكجار زۆری پێدراوە‪.‬‬

‫لەتاو‬ ‫ئازار‬ ‫دەستی‬ ‫خۆی‬ ‫بڕییەوە‬

‫‪ 20‬ساڵە بەردو قوڕ دەخوات‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫مارك غویدارد‪ ،‬پیاوێكی بەریتانیەو لەساڵی ‪ 1998‬بەهۆی روداوی ئۆتۆمبێلەوە توشی ئازارێكی زۆر‬ ‫بوە لەدەستیدا‪ ،‬مارك خۆی ئاماژە بەوە دەكات چەندین جار سەردانی پزیشكم كردوە بەاڵم ئەو ئازارە‬ ‫لەدەستمدا هەر تەواو نەبوە‪ ،‬بۆیە بەناچاری بیرم لەوە كردەوە خۆم لەماڵەوە دەستی خۆم ببڕمەوە‪،‬‬ ‫بۆیە بەئامێركی كۆنی فەڕەنسییەكان دەستەكەم بڕییەوەو دواتر چوم بۆ الی پزیشكەكەم‪ ،‬كە بینی‬ ‫توشی سەرسوڕمان بو‪ ،‬پزیشكەكان ناچاربون چارەسەرم بدەنێ‌و ماوەی یەك مانگ لەنەخۆشخانە‬ ‫بمهێڵنەوە‪ ،‬ئێستا ئازارەكەم نەماوە بەاڵم دەستێكم لەدەستداوە!‪.‬‬

‫كەنیسەكان دەكرێنە هۆڵی ئاهەنگ‌و گۆرانی‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪،‬‬ ‫بەهۆی كەمبونەوەی ژمارەی نوێژخوێنان‌و بڕی‬ ‫تێچونی نۆژەنكردنەوەیان‪ ،‬زۆرێك لەكەنیسەكانی‬ ‫بریتانیا لەرێگەی شارەوانیەكانەوە گۆڕدراون بۆ‬ ‫شوێنی گشتی‌و كراونەتە ماركێت‌و پێشانگای‬ ‫ئۆتۆمبیل‪ ،‬یەكێك ل��ەو كەنیسانەی كە بەم‬ ‫دواییانە كرایە یانە‪ ،‬كەنیسەی موزویل هیل‪-‬ی‬ ‫پرۆتستانتیە كە لەساڵی ‪ 1902‬دروستكراوە‪.‬‬ ‫كەنیسەی هیل بەشێوەیەكی ئ��ەن��دازی��اری‬ ‫سەرنجڕاكێشەو لەدروستكردنیدا بەردی سوری‬ ‫تێدا بەكارهێنراوە‪ ،‬لەئێستادا ئەو كەنیسەیە‬ ‫لەپێشوازیكردنی میوانەكانیدایەو شەوانە چەندین‬ ‫ئاهەنگی گۆرانی‌و موسیقای تێدا ساز دەكرێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا زۆرێ��ك لەهەڵگرانی ئاینی‬ ‫مەسیحی بڕوایان وایە ئەم شوێنانە پیرۆزی خۆیان‬ ‫هەیەو پێویستە پارێزگاریان لێبكرێت‌و بەم جۆرە‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵدا نەكرێت‪ ،‬بەاڵم زۆرێكیشیان‬ ‫بۆچونیان وایە ئەگەر كەنیسەكان بەمشێوەی‬ ‫ئێستا خەڵك روی تێ‌ بكات لەداهاتودا ژمارەی‬ ‫نوێژ خوێنەكانی لەپەنجەكانی دەست تێناپەڕێت‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬باكیرابا‬ ‫هونوگندی پیاوێكی تەمەن ‪ 30‬ساڵەو لە ‪10‬ساڵیەوە ئالودەی‬ ‫خواردنی قوڕو بەردە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا چەندینجار لەالیەن‬ ‫كەسوكار‌و دانیشتوانی گوندەكەی لەهەرێمی كارناتاكای‬ ‫هیندستان سەرزەنشت كراوە لەسەر خواردنی بۆ ئەوەی وازی‬ ‫لـێ‌ بهێنێت‪ ،‬بەاڵم بەردەوام بوە لەسەری‪ ،‬لەالی خۆشیەوە‬ ‫هونوگندی جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ئامادەیە واز لەهەمو‬ ‫خۆراكێك بهێنێت‪ ،‬بەاڵم ئامادە نیە واز لەخواردنی قوڕو بەرد‬ ‫ێ كیلۆ بەردو قوڕ دەخوات‪.‬‬ ‫بهێنێت‌و رۆژانەش نزیكەی س ‌‬

‫بۆچی پەنجەی خۆیان دەقرتێنن؟‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫شێوازی دەربڕینی گیان لەدەستدان‪ ،‬لەهەر گەل‌و نەتەوەیەكدا جیاوازە‌و‪،‬‬ ‫هەندێك بەگریان‌و هاواركردن یان گۆشەگیركردن‌و ‪..‬هتد‪ ،‬ئەمەش‌وەك كاردانەوەی‬ ‫سروشتی مرۆڤەكان لەكاتی لەدەستدانی خۆشەویستێكیان‪ ،‬هۆزی دانی لەهەرێمی‬ ‫ئامینابابوای ئەندەنوسیا بۆ ئەم دەربڕینە شیوازێكی تایبەتی خۆیان هەیە‪ .‬كە‬ ‫بۆ لەدەستدانی هەر ئەندامێكی خێزانەكەیان یەكێك لەسەرەپەنجەكانی خۆیان‬ ‫بەبەرد یان چەقۆ یان تەور دەقرتێنن‪ ،‬ئەم دابونەریتە مێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫سەدان ساڵ‪ ،‬ئەم دەربڕینە وەك پەرچەكردارو باوەڕبونێكیان بە ئامادەبونی روحی‬ ‫ئەو كەسەو رازیبونی ئەو رۆحە‪ .‬باوەڕیشیانوایە پەنجەی دەست وەك نمونەی‬ ‫ئەندامانی خێزانەكەیان وایە لەپەیوەندیان بەیەكەوە‪ ،‬بۆیە لەكاتی لەدەستدانیان‬ ‫پەنجەی خۆیان دەقرتێنن‪.‬‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬دو جۆر سەوزەن ‪-2‬لەیەك دەچن‪،‬‬ ‫عەجولی‪ ،‬نەخێر ‪-3‬پەیماننامەیەك بو‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫خاپور ‪-4‬نیوەی سوار‪ ،‬نەوت‌و ئاوی ت ‌‬ ‫دەكرێ‌‪ ،‬نەخۆشییەكە ‪-5‬كورتكراوەی‬ ‫ن��اوێ��ك��ە‪ ،‬دوان ل��ە ك���ەر‪ ،‬س��ەه��ۆڵ‬ ‫‪-6‬گەیشت ‪ +‬لەڕ ‪-7‬مەرج‪ ،‬ژمارەیەكە‬ ‫«پ»‪ ،‬زۆردار ‪-8‬ئۆتۆمبێلێكی‬ ‫سەربازییە‪ ،‬بەشێكە لەسەر‪ ،‬خاڵی‬ ‫‪-9‬گۆشت دەیناسێ‌‪ ،‬لەكڕیندا ئەچێتە‬ ‫س��ەری ‪ +‬ه��ەی��ە‪ ،‬دوان ل��ەب��وك ‪-10‬‬ ‫دو بەرد بەرامبەر یەك‪ ،‬هەق‪ ،‬ژێری‬ ‫‪-11‬روەكێكە‪ ،‬دوان لەبێڵ‪ ،‬لەچامەدایە‬ ‫‪-12‬شاعیرێكی كۆچكردوی ك��وردە‪،‬‬ ‫ناحیەیەكە لەكوردستان‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬نانەواخانە دەیناسێ‌‪ ،‬پەلی باریكی‬ ‫درەخ��ت��ی ب��ی ‪-2‬پیتێك ‪ +‬جۆرێكە‬ ‫ێ ‪-3‬بڵند‪،‬‬ ‫لەگۆرانی‪ ،‬سەیری تیا دەكر ‌‬ ‫ساف ‪-4‬گەیشت‪ ،‬پرسیارە ‪-5‬شەكر‪،‬‬ ‫زمان ‪-6‬بیگرە‪ ،‬بەخەڵكی ئەو شوێنە‬ ‫ئەڵێن ‪-7‬وەك یەكن‪ ،‬كەسی نزیكە‬ ‫ێ ‪ ،2/1-8‬سیان لەنەما‬ ‫‪ +‬دەچەقێنر ‌‬ ‫‪-9‬باڵندەیەكە‪ ،‬پڕ ‪-10‬قوماشێكە «پ»‪،‬‬ ‫ێ ‪-11‬پیتێك ‪+‬‬ ‫بەكەسێكی گەورە دەوتر ‌‬ ‫كەسێكە لەحەمامدا‪ ،‬واڵتێكی عەرەبیە‬ ‫‪-12‬پیاهەڵەواسرێ‌‪ ،‬بۆ سەرە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫لەوشەی «زێ‌»‪ 15 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«زێ‌» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬زێوان‪ ،‬زێد‪ ،‬زێوەر‬ ‫‪ .....‬هتد؟‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫توانا مەجید حەمەالو‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر‬ ‫وەربگرە‬

‫كیت وینسلیت واژۆ لەسەر وێنە‬ ‫وروژێنەرەكان ناكات‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەگەڵ تێپەڕبونی ‪ 17‬ساڵ بەسەر بەشداریكردنی خانمە هونەرمەندی بریتانی‬ ‫كیت وینسلیت لەفیلمی تایتانیك ‪ ،Titanic‬هێشتا دیمەنە وروژێنەرەكانی فیلمەكە‬ ‫وازی لێناهێنن‌و روبەروی دەبێتەوە‪ .‬بەتایبەتی دروستكردنی دیمەنە وروژێنەرەكانی‬ ‫لەكاتی وێنەكێشانیدا لەالیەن ئەكتەری بەناوبانگ لیوناردو دی كاپریو‪ .‬لەلێدوانێكیدا‬ ‫بۆ ئاژانسی ‪ b.b.c‬وینسلیت رایگەیاند‪ ،‬دیمەنە وروژێنەرەكانی فیلمی تایتانیك‬ ‫تائێستاش بەشوێنمەوەن‌و وازم لێناهێنن‪ ،‬ئەم لێدوانەی وینسلیت دوای ئەوە هات‬ ‫هەفتەی رابردو لەكاتی نمایشی فیلمە نوێیەكەی بەناوی ‪ Divergent‬یەكێك‬ ‫لەهەوادارانی وینلسیت یەكێك لەوێنە وروژێنەرەكانی تایتانیكی خستە بەردەستی‬ ‫بۆ واژۆكردنی‪ ،‬ئەمەش بوەهۆی دڵگرانی‌و پێی رایگەیاند بەهیچ شێوەیەك واژۆ‬ ‫لەسەر ئەم وێنانە ناكەم‪ ،‬چونكە لەكاتی بینینیاندا هەست بەنائارامی دەكەم‪.‬‬ ‫ێ منداڵم‪ ،‬تائێستا كوڕە گەورەكەم بەتەواوەتی‬ ‫وتیشی‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا دایكی سـ ‌‬ ‫فیلمی تایتانیكی نەبینوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ خ��ەم��ب��ار م��ەب��ە تۆ‬ ‫م��رۆڤ��ێ��ك��ی الواز نیت‪،‬‬ ‫لەكارەكانتا ت��وڕە مەبە‪،‬‬ ‫شك‌و‬ ‫لەخۆشەویستیدا‬ ‫گومان فڕێدەو ئازابە‪.‬‬

‫ـ ئەوەندە گلەیی‌و گازندە‬ ‫مەكە‪ ،‬خ��اوەن كارەكەت‬ ‫مەڕەنجێنە‪ ،‬هەتا راستگۆ‬ ‫لەخۆشەویستیدا‬ ‫ب��ی��ت‬ ‫سەردەكەوی‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ ئ���ەم رۆژان�����ە پ��ڕن‬ ‫لەشتی سەیرو سەمەرە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫س��ەرق��اڵ��ی كارێكی نو ‌‬ ‫دەبیت‪ ،‬كەسێك لێت نزیك‬ ‫دەبێتەوە خۆشی دەوێی‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ الی���ەن���ی دارای���ی���ت‬ ‫ل��ەه��ەڵ��ك��ش��ان��دا دەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫كارێكی نوێ‌‌و سەركەوتو‬ ‫ل���ەڕێ���دای���ە‪ ،‬ب��ەرام��ب��ەر‬ ‫خۆشەویستەكەت رەزی��ل‬ ‫مەبە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ دەب �ێ‌ رێگە چ��ارە بۆ‬ ‫كارەكانت بدۆزیتەوە دەنا‬ ‫كێشەكان زی��اد دەك��ەن‪،‬‬ ‫نهێنی خۆشەویستی الی‬ ‫كەس مەدركێنە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ ئەمڕۆژانە دڵت خۆش‬ ‫دەب�ێ‌‪ ،‬باری تەندروستیت‬ ‫رو لەباشییە‪ ،‬م��ەرج نییە‬ ‫خۆشەویستەكەت هەرچی‬ ‫وت بەدڵت بێ‌‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ دڵ��ی دەوروب��ەرەك��ەت‬ ‫مەڕەنجێنە‪ ،‬یاری بەهەستی‬ ‫ب��ەرام��ب��ەرەك��ەت م��ەك��ە‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت تاقیت‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬وریابە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ پارەی سپی بۆ رۆژی‬ ‫رەش‪ ،‬زۆر دەس��ت��ب�ڵاو‬ ‫ێ‬ ‫م��ەب��ە‪ ،‬دڵ��ت پیس نەب ‌‬ ‫ل��ەخ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫مەكەوەرە شكەوە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ئەم ماوەیە بیركردنەوەت ـ عەشق‌و وەفا سیفەتی‬ ‫زیاد دەكات‪ ،‬گومانت زۆرتر ج��وان��ی م��رۆڤ��ن‪ ،‬هیواو‬ ‫سەركەوتنیان‬ ‫دەب���ن‪ ،‬خۆشەویستەكەت ئومێد‬ ‫بەهێزە وریابە دڵی راگرە‪ .‬ه��ەی��ە‪ ،‬خۆشەویستی‬ ‫بەرنامەی خۆی هەیەو‬ ‫بیدۆزەرەوە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ كار نییە هیالكی لەگەڵدا‬ ‫ن��ەب �ێ‌‪ ،‬ك��ەس ل��ەخ��ۆی��ەوە‬ ‫پ��ێ��ن��اگ��ات‪ ،‬ئ��ەوەن��دە بیر‬ ‫لەخۆشەویستی مەكەرەوە‪،‬‬ ‫رێكەوت كاری خۆی دەكا‪.‬‬

‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ پڕۆژەیەكی جوان‌و‬ ‫ێ دێتە رێت‪ ،‬بەوردی‬ ‫نو ‌‬ ‫ل��ەش��ت��ەك��ان ب���ڕوان���ە‪،‬‬ ‫سەفەرێك دێتە رێت‌و‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ی��ەك��ی��ش‬ ‫لەڕێدایە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (462) 7-4-2014‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫کاندیدەکانی لیستی یەکێتی بۆ پارلەمانی عیراق لە کەرکوک ‪٢٦٦‬‬

‫ر‬ ‫یکالم‬

‫جێبەجێکردنی دەستور یان کۆنفیدراڵی‬

‫‪٣‬‬

‫لە ژمارەی داهاتوودا‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫کەشتیی فریشتەکان‬ ‫ڕۆمانێک بۆ فەلسەفاندنی دونیا‬ ‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬ ‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤٠3‬دووشةممة ‪ 2014/4/7‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي رةخنةيي ئةدةبي روناكبرييية‬

‫پایته‌ختی ڕۆشنبیری له‌ چاالکییه‌ ڕۆشنبیرییه‌کان بێبه‌ش ده‌کرێت‬ ‫هۆرێن غه‌ریب‪ :‬وه‌زاره‌تی ڕۆشنبیری بێپالنترین وه‌زاره‌ته‌‬ ‫ئا‪ :‬ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی سلێمانی بووه‌ به‌ پایته‌ختی‬ ‫ڕۆشنبیریی هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬ب �ه‌اڵم وه‌ک‬ ‫هونه‌رمه‌ندان و نووسه‌ران ئاماژه‌ی پێ ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫سلێمانی ل ‌ه چاالکیی ‌ه ڕۆشنبیرییه‌کان بێبه‌ش‬ ‫ک���راوه‌‪ ،‬نموونه‌ش ب� ‌ه ک��ردن �ه‌وه‌ی پێشانگای‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی کتێب ده‌هێننه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه له‌م ماوه‌یه‌دا‬ ‫ساز كرا و هه‌روه‌ها فێستیڤاڵی گه‌وره‌ی سینه‌ما‪،‬‬ ‫كه‌ ماوه‌یه‌كی تر هه‌ر له‌و شاره‌دا به‌ڕێو‌ه ده‌چێت‪.‬‬ ‫جه‌ختیش ل��ه‌و‌ه ده‌ک��ه‌ن��ه‌وه‌‪ ،‬ئ �ه‌و ه�ه‌واڵن� ‌ه بۆ‬ ‫چه‌سپاندن و قووڵکردنه‌وه‌ی به‌الدێییکردنی‬ ‫سلێمانییه‌‪.‬‬ ‫هۆرێن غه‌ریب‪ ،‬شانۆکار‪ ،‬ئاماژه‌ی به‌و‌ه کرد‪،‬‬ ‫ناونانی سلێمانی به‌ پایته‌ختی ڕۆشنبیری درۆیه‌کی‬ ‫گه‌وره‌یه‌ و زۆر به‌ ناشیرینی هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندنی ئه‌م‬ ‫شاره‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و وتی‪« :‬ئه‌وه‌ ڕاسته‌قینه‌ی ‌ه که‌ سلێمانی‬ ‫ژیانێکی کولتووریی زیندووتری تێدای ‌ه ل ‌ه چاو‬ ‫شاره‌کانی تردا‪ ،‬به‌اڵم له‌ سااڵنی ڕاب��ردووه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب�ه‌ مه‌به‌ست ی��ان ب� ‌ه ڕێ��ک��ه‌وت‪ ،‬ئ��ه‌و جووڵ ‌ه‬ ‫کولتوورییه‌ له‌ پاشه‌کشێدایه‌؛ له‌ وێرانکردنی‬ ‫هۆڵه‌کانه‌وه‌‪ ،‬تا گواستنه‌وه‌ی چاالکیی ‌ه ڕۆشنبیری‬ ‫و هونه‌رییه‌کان‪ ...‬له‌ناو سلێمانیشدا بڕیاره‌کانی‬ ‫په‌یوه‌ست به‌ ڕۆشنبیری و هونه‌ری بێ ئاگاداریی‬ ‫نووسه‌ر و ئه‌دیب و هونه‌رمه‌نده‌کان ده‌درێن‪ ،‬یان‬ ‫کۆتاکه‌سن پرسیان پێ ده‌کرێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش هه‌وڵێک ‌ه‬ ‫بۆ چه‌سپاندن و قووڵکردنه‌وه‌ی بەالدێییکردنی‬ ‫سلێمانی‪».‬‬ ‫ئه‌و شانۆکار‌ه ئه‌وه‌شی ڕاگه‌یاند‪ ،‬ل ‌ه وه‌زاره‌تی‬ ‫ڕۆشنبیریدا بڕیارێک دراب���وو که‌ فێستیڤاڵ ‌ه‬ ‫شانۆییه‌کان له‌ سلێمانی و میوزیک ل ‌ه هه‌ولێر و‬ ‫سینه‌ما ل ‌ه دهۆک بکرێن‪ ،‬به‌اڵم وه‌ک ئه‌و‬

‫ده‌ڵێت‪ ،‬که‌سێک وتبووی من فێستیڤاڵی شانۆیی‬ ‫ل ‌ه هه‌ولێر ده‌که‌م‪ ،‬وه‌زاره‌تی ڕۆشنبیری وتبووی‬ ‫نابێت‪ ،‬ئه‌ویش وتبووی من گوێ له‌ وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫ڕۆشنبیری ناگرم و پاره‌ی ئه‌وانیشم ناوێت‪.‬‬ ‫جه‌ختی ل �ه‌وه‌ش ک��رده‌وه‌‪ ،‬چاالکی ب ‌ه پار‌ه‬ ‫ده‌کرێت و ئه‌گه‌ر تا ده‌ ساڵی تر بڵێن سلێمانی‬ ‫پایته‌ختی ڕۆشنبیرییه‌‪ ،‬به‌اڵم پاره‌ت ناده‌نێ کاری‬ ‫پێ بکه‌یت‪.‬‬ ‫غه‌ریب پێی وایه‌ به‌رپرسیارێتیی ئه‌و دۆخ ‌ه ل ‌ه‬ ‫وه‌زاره‌تی ڕۆشنبیرییه‌و‌ه ده‌ست پێ ده‌کات که‌ ب ‌ه‬ ‫وته‌ی ئه‌و بێپالنترین وه‌زاره‌ت ‌ه و وتی‪« :‬ئینجا‬ ‫بۆ هه‌یکه‌لییه‌تی ئیداریی سلێمانی‪ ،‬له‌ شاره‌وانی‪،‬‬ ‫ل ‌ه پارێزگا‪ ،‬که‌ چ شه‌ڕێکیان له‌سه‌ر چه‌سپاندنی‬ ‫کرداره‌کیی ئه‌و ناو‌ه کردووه‌‪ ،‬هاوکات ڕازیبوونی‬ ‫هونه‌رمه‌ندان و ئه‌دیبانی سلێمانییش به‌ شتی‬ ‫ئاسان‪ ،‬به‌رپرسیارێتیی بۆ دروست کردوون‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌ هۆڵێک هه‌یه‌ بۆ شانۆ هیچ پێوه‌رێکی تێدا‬

‫نیی ‌ه و به‌اڵم ڕازیین نمایشی تێدا بکه‌ین‪».‬‬ ‫الی خۆیشییانه‌و‌ه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی ڕۆشنبیریی‬ ‫سلێمانی نیگه‌رانی ئه‌و دۆخه‌ن و ده‌ڵێن پاره‌مان‬ ‫نییه‌ بۆ ئه‌نجامدانی چاالکی‪ ،‬هاوکات ڕوونیشی‬ ‫ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و سێ ملیار دیناره‌ی نێچیرڤان‬ ‫بارزانی به‌ڵێنی پێدابوون بیانداتێ‪ ،‬تا ئێستا‬ ‫وه‌ریان نه‌گرتووه‌‪.‬‬ ‫محه‌مه‌د فه‌تاح‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌ری به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی‬ ‫ڕۆشنبیریی سلێمانی‪ ،‬ئاشکرای ک��رد‪ ،‬پێشتر‬ ‫نێچیرڤان بارزانی به‌ڵێنی دا بڕی ‪ 3‬ملیار دینار‬ ‫بۆ چاالکیی ‌ه ڕۆشنبیرییه‌کانی سلێمانی دابین‬ ‫بکات‪ ،‬ب�ه‌اڵم تا ئێستا ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌یان ب ‌ه‬ ‫ده‌ست نه‌گه‌یشتووه‌ و ‪ 9‬مانگ به‌سه‌ر به‌ڵێنه‌که‌دا‬ ‫تێپه‌ڕیوه‌‪.‬‬ ‫فه‌تاح وتی‪« :‬ئێمه‌ نیگه‌رانین که‌ چاالکیی ‌ه‬ ‫ڕۆشنبیری و هونه‌رییه‌کان له‌ ده‌ره‌وه‌ی سلێمانی‬ ‫ده‌کرێن‪ ،‬ڕاسته‌ با له‌ شاره‌کانی تریش بکرێن‪،‬‬

‫گابۆ‬ ‫چیتر‬ ‫حاڵی‬ ‫باش‬ ‫نییه‌‬

‫باڵوکراوەی‬ ‫نوێ‬ ‫بێگانەی ئەلبێر کامۆ‪،‬‬ ‫وەرگێڕانی لە فەرەنسییەوە‬ ‫بۆ شێوەزاری کورمانجی‪،‬‬ ‫د‪ .‬فەواز حوسێن‪.‬‬ ‫چاپخانەی ئاڤێستا‬

‫دەقی شیعریی نوێ‬

‫ئا‪ :‬ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬

‫فەرهاد پیرباڵ‬ ‫جەمال غەمبار‬

‫زوڵەیخا‬

‫ب �ه‌اڵم سلێمانی بووه‌ته‌ پایته‌ختی ڕۆشنبیری‬ ‫و پێویسته‌ زۆری��ن�ه‌ی چاالکیی ‌ه گ�ه‌وره‌ک��ان ل ‌ه‬ ‫سلێمانیدا به‌ ڕێوه‌ بچن‪».‬‬ ‫وتیشی‪« :‬چه‌ندین ج��ار په‌یوه‌ندیمان ب ‌ه‬ ‫پارێزگای سلێمانی و سکرتارییه‌تی عیماد ئه‌حمه‌د‬ ‫و نێچیرڤان بارزانییه‌وه‌ کردووه‌‪ ،‬به‌اڵم تا ئێستا‬ ‫واده‌یه‌کیان بۆ دیاری نه‌کردووین که‌ له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫کێشانه‌مان بدوێین‪».‬‬ ‫د‪ .‬موحسین ئەحمەد ع��وم��ەر‪ ،‬ن��ووس��ەر و‬ ‫وەرگێڕ‪ ،‬کێشەکە لە پایتەختی ڕۆشنبیری گەورەتر‬ ‫دەبینێت و دەڵێت‪ :‬لەو بڕوایەدام کورد نەک لە‬ ‫پایتەختی ڕۆشنبیریدا شکستی هێناوە‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫لە سەرجەم بابەتە ڕۆشنبیری و کولتورییەکان‬ ‫شکستی هێناوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬موحسین وتیشی‪ :‬بۆ حاڵی سلێمانی‬ ‫مەگرین! هەموان لەناو داتەپینێکی ڕۆشنبیری‬ ‫و کولتووریدا دەژیین‪ ،‬حکوومەت فەلسەفەیەکی‬

‫سیاسیی ڕۆشنبیریی نییە‪ ،‬هەتا مۆنیکا و نەوت‬ ‫هەبێت کێ بیری سلێمانی دەکات!‬ ‫هاوکات‪ ،‬ئیسماعیل حه‌مه‌ئه‌مین‪ ،‬نووسه‌ر‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ڕه‌خنه‌ی چاودێری وت‪« :‬هه‌ر له ‌سه‌ره‌تاو‌ه من‬ ‫دژی ناوهێنانی شارێکم ب ‌ه ناوی ڕۆشنبیرییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌کرێت ن��اوی کولتوور ڕاستتر بێت‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫گ�ه‌ر شارێک هه‌مووی ڕۆشنبیر و ڕۆشنبیری‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌بێت ‌ه شاری‬ ‫‪Intellektuell‬‬ ‫فه‌وزا‪ ،‬چونک ‌ه هه‌ر وشه‌ی ڕۆشنبیری خۆی پڕ‬ ‫ئیشکالیه‌تی فیکری و فه‌لسه‌فییه‌‪».‬‬ ‫ئه‌و نووسه‌ره‌ پێی وای�ه‌‪ ،‬ئه‌م بڕیارانه‌ جگ ‌ه‬ ‫له ‌بڕیاری سیاسیی نمایشکارانه‌ی بێناوه‌ڕۆک‪،‬‬ ‫هیچیتر نه‌بوون‪ ،‬ده‌ڵێت‪ ،‬زۆر جار ده‌ڵێن شاری‬ ‫به‌رلین ئه‌م ساڵ شاری کولتوورییه‌‪ ،‬یان پاریس‪،‬‬ ‫به‌اڵم ده‌کرێت شارێکی دیک ‌ه له ‌چه‌ند ساڵێکی‬ ‫دیکه‌دا ب ‌ه هۆی چاالکیی خۆیه‌وه‌ ببێت ب ‌ه شاری‬ ‫کولتووری‪.‬‬ ‫حه‌مه‌ئه‌مین وتیشی‪« :‬ل ‌ه ڕووی پراکتیکییه‌و‌ه‬ ‫نازانم کوا هۆڵی شانۆکانی‪ ،‬کوا هۆڵی ئۆرکێسترا‬ ‫و میوزیکی کالسیک و سوننه‌تیی ک��وردی‪،‬‬ ‫ک��وا کتێبخان ‌ه گ�ه‌وره‌ک��ان��ی که ‌کتێب له‌سه‌ر‬ ‫ج��اد‌ه ده‌فرۆشرێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت خانوو و کووچ ‌ه‬ ‫دێرینه‌کانیش ک��راون به‌ گه‌راجی ئۆتۆمبێل‪.‬‬ ‫سێنته‌ری ش��اری کۆنی سلێمانی وه‌ک کابولی‬ ‫وێران وه‌های ‌ه و شه‌قامه‌کانی هیچ نیشانه‌یه‌کی‬ ‫کولتووریی پێو‌ه دیار نییه‌‪ -‬له‌ ڕووی بیناسازی و‬ ‫ته‌نانه‌ت گڵۆپی سه‌رشه‌قامه‌کانی له‌ فۆرمی چینی‬ ‫دانراون وه‌ک ئه‌وه‌ی له‌(چینا تاون) بین‪».‬‬ ‫نووسه‌ر سه‌رسووڕمانی خۆی ڕاگه‌یاند به‌وه‌ی‬ ‫هه‌رچیی چاالکیی گه‌وره‌ی وه‌رزشی و کولتووری‬ ‫هه‌ی ‌ه ل ‌ه هه‌ولێر ده‌ک��رێ��ن‪ ،‬سه‌یر ل�ه‌وه‌دای� ‌ه تا‬ ‫ئێستا پێشانگا گه‌وره‌كانی کتێبیش له‌ هه‌ولێر‬ ‫ده‌کرێنه‌وه‌‪ ،‬ئیدی ده‌ڵێت له‌م شاره‌دا کولتوور ل ‌ه‬ ‫کوێدایه؟‬

‫لە ژمارەکانی داهاتوودا‬

‫گابرێل گارسیا ماركیز‪ ،‬ك ‌ه سی ساڵ ‌ه ل ‌ه‬ ‫مه‌كسیك نیشته‌جێیه‌‪ ،‬ل ‌ه ڕۆژی دووشه‌ممه‌وه‌‪،‬‬ ‫‪ ،2014/3/31‬ل��ه‌ ن �ه‌خ��ۆش��خ��ان �ه‌ی �ه‌ك ل ‌ه‬ ‫مه‌كسیكۆسیتیدا خه‌وێنراوه‌‪.‬‬ ‫به‌ پێی ئاژانسی هه‌واڵیی ئه‌سۆشه‌یتدپرێس‪،‬‬

‫خانه‌واده‌كه‌ی گابۆ نه‌یانویستوو‌ه هیچ لێدوانێك‬ ‫له‌م باره‌یه‌و‌ه بۆ ڕۆژنامه‌كان بده‌ن‪ ،‬تا هه‌رێمی‬ ‫شه‌خسیی ماركیز پارێزراو بێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم دامه‌زراوه‌ی میللیی سه‌لڤادۆر‪ ،‬ك ‌ه هه‌واڵی‬ ‫له‌ نه‌خۆشخان ‌ه كه‌وتنی گابۆی باڵو كردووه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫هۆكاری نه‌خۆشییه‌كه‌ی ماركیزی بۆ هه‌وكردن‬ ‫ل ‌ه بۆری میز و سییه‌كاندا گه‌ڕاندووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌زیری ته‌ندروستیی مه‌كسیكیش گوتوویه‌تی‬

‫جه‌سته‌ی ماكیز كاردانه‌وه‌ی ئه‌رێنیی ل ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫ده‌رمانه‌كاندا هه‌بووه‌ و له‌گه‌ڵ چاكبوونه‌وه‌یدا‬ ‫ده‌ستبه‌جێ ڕه‌وانه‌ی ماڵه‌وه‌ ده‌كرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ماركیز دوایین جار ل ‌ه ‪201٤/3/6‬ـ���دا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫جه‌ژنی له‌دایكبوونیدا و ل ‌ه ته‌مه‌نی ‪87‬ـساڵیدا‪،‬‬ ‫ب�ه‌ ڕووخسارێكی گ �ه‌ش و ده‌مبه‌خه‌نده‌و‌ه‬ ‫ده‌ركه‌وت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/٧‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ئه‌و پیاوه‌ی میوانییه‌ گه‌وره‌كانی ده‌گێڕا‪ ،‬ته‌نیا بوو‬ ‫ده‌رباره‌ی ڕۆمانی «گاتسبیی مه‌زن»ـی سكۆت فیتزجێڕاڵد‬

‫کێنت تاینان‬ ‫و‪ .‬له فارسییه‌وه‪ :‬به‌ختیار ئه‌حمه‌دی‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫سه‌باره‌ت به هۆکاری دڵته‌نگییه‌کانمان له‬ ‫مه‌ڕ ده‌یه‌ی بیسته‌کان‪ ،‬سییه‌کان‪ ،‬چله‌کان‪،‬‬ ‫په‌نجاکان یان شه‌سته‌کانه‌وه‌ که هه‌رکامه‌یان‬ ‫موریدان���ی خۆی هه‌یه و بۆ کاس���بکاره‌کان‬ ‫بۆت ‌ه س���ه‌رچاوه‌ی داهات و پاره‪ ،‬نهێنییه‌ک‬ ‫ل���ه کاردا نیی���ه‪ .‬حه‌قیقه‌ت���ه س���اده‌که‬ ‫له‌وه‌دای���ه که ئێمه بۆ ئ���ه‌و ڕۆژانه دڵته‌نگ‬ ‫ده‌بین‪ ،‬چونك��� ‌ه توان���ای زیندووکردنه‌وه‌ی‬ ‫دووب���اره‌ی ئه‌وانمان به یارمه‌تیی زانس���ت‬ ‫ل���ه ده‌س���تدایه‪ .‬ده‌توانین ل���ه قه‌فه‌زه‌کان‬ ‫ده‌ریانکێشین و به لێدانی دوگمه‌یه‌ک‪ ،‬فیلمه‬ ‫س���ینه‌مایی و خه‌به‌رییه‌کانیان‪ ،‬گوتاره‌کان‬ ‫و گۆرانییه‌کانی���ان دیس���انه‌وه ببینی���ن و‬ ‫ببیستینه‌وه‪.‬‬ ‫ئه‌گ���ه‌ر ئێمه ئۆگرییه‌ک���ی تایبه‌تیمان بۆ‬ ‫بیس���ته‌کان هه‌یه‪ ،‬له‌ب���ه‌ر ئه‌وه‌یه یه‌که‌مین‬ ‫سه‌رده‌مه تا ئه‌و راده‌یه تایبه‌تی و له هه‌مان‬ ‫کاتدا هه‌مه‌الیه‌نه ده‌ستمان پێی ڕاگه‌یشتووه‪.‬‬ ‫(هه‌ڵبه‌ت مرۆڤی بیسته‌کان خاوه‌نی هه‌لێکی‬ ‫ئاوا بۆ ده‌ربڕین���ی دڵته‌نگییه‌کانی نه‌بووه‪.‬‬ ‫ئه‌و له فه‌ن و زانستی دووباره‌ئافراندنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌نگ و جووڵه‌ی س���اڵه‌کانی رابردووی‪ -‬بۆ‬ ‫وێنه ساڵه‌کانی ‪ ،1890‬بێبه‌ری بووه‪).‬‬ ‫ڕۆژێک «نوئێل کاڤێرد» پێیگوتم‪« :‬هیچ‬ ‫شتێک له دڵته‌نگی‪ ،‬سه‌رده‌میتر نییه‪ .‬بۆیه‬ ‫من هه‌میش���ه سه‌رده‌می ده‌مێنمه‌وه‪ ».‬و به‬ ‫حه‌قیقه‌ت راستیش ده‌کات‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م هه‌موو تامه‌زرۆیی ‌ه بۆ «گاتسبیی‬ ‫مه‌زن» له چییه‌وه سه‌رچاو‌ه ده‌گرێت؟ ئه‌م‬ ‫رۆمانه‌ی س���کۆت‌ فیتزجێراڵد که له ساڵی‬ ‫‪1925‬ـدا باڵوکرایه‌وه و هه‌تا ئێستاش جارێک‬ ‫به ش���انۆ و سێ جاریش به فیلم کراوه و به‬ ‫چه‌ن���دان جار چاپی تازه‌ی لێ باڵو بۆته‌وه‪،‬‬ ‫به چ ش���ێوه‌یه‌ک جادووی خۆی ده‌پژێنێ؟‬ ‫«ت‪ .‬س‪ .‬ئیلیه‌ت» ئ���ه‌م رۆمانه به یه‌که‌م‬ ‫هه‌ن���گاو داده‌نێ که چیرۆک���ی ئه‌مریکایی‪،‬‬ ‫پاش هێنری جیمز‪ ،‬هه‌ڵیگرتبێ‪ .‬س���ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌م���ه‌ش لێکدان���ه‌وه‌ی خاڵ���ه به‌هێزه‌کانی‬ ‫رۆمانی گاتس���بی‪ ،‬ته‌نانه‌ت پاش سێیه‌مین‬ ‫و چواره‌مین خوێندنه‌وه‌ و پێداچونه‌وه‌یش‪،‬‬ ‫ئاسان نییه‪ .‬ئه‌گه‌ر بمانهه‌وێ وه‌سفێکی زۆر‬ ‫بچووکی کتێبه‌که‌مان کردبێ ده‌توانین بڵێین‬ ‫ک���ه کورته‌چیرۆکێک���ی زۆر دوورودرێژه له‬ ‫پیاوێکی پشتبه‌خۆبه‌ستوو و خۆپه‌روه‌رده‌‪،‬‬ ‫ل���ه «الوێک���ی ش���ه‌ڕانیی ته‌ڕپۆش»ـ���ی‬ ‫سیوچه‌ندساڵه که خاوه‌نی ماڵێکی پانوپۆڕ‬ ‫له «النگ ئایله‌ند»ـ���ه و هه‌ر له‌م ماڵه‌دایه‬ ‫که میوانییه‌ گه‌وره‌کان س���از ده‌کات و به‌اڵم‬ ‫هاوکات هه‌س���ت به‌ ته‌نیاییش ده‌کات‪ .‬ئه‌م‬

‫پیاوه دڵ���دۆڕاوی کیژێک���ی ده‌وڵه‌مه‌نده به‬ ‫ناوی «دی���زی بووکانۆن» ک���ه یه‌که‌مجار‬ ‫س���اڵی ‪ 1917‬بینیویه‌تی‪ ،‬کاتێک که خۆی‬ ‫ئه‌فس���ه‌رێکی ده‌س���تکورت و هه‌ژار بووه و‬ ‫دیزییش هێشتا شووی به «تام بۆکانۆن»ـی‬ ‫سه‌رمایه‌دار نه‌کردبوو‪ .‬ئه‌م پیاوه (گاتسبی)‬ ‫دواجار له تۆفانی کاره‌س���اتێکدا‌‪ ،‬له هیچ و‬ ‫خۆڕایی ده‌کوژرێ‪.‬‬ ‫کورته‌ی رووداوه‌کان ئاوایه‪ ،‬تام ده‌نکێکی‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬سه‌یاره‌یه‌ک که دی‌زی لێیده‌خوڕی‪،‬‬ ‫لێیده‌دات و ل ‌ه سه‌ریش���ی ناوه‌س���تێت؛ ژنه‬ ‫ده‌کوژرێ���ت و مێرده‌که‌ی ب���ه هه‌ڵه گومانی‬ ‫ئه‌وه ده‌کات که گاتسبی بکوژی ژنه‌که‌یه‌تی؛‬ ‫ش���وێنی گاتس���بی ده‌دۆزێته‌وه و به گولـله‬ ‫ده‌یکوژێ‪ .‬به مردنی گاتسبی‪ ،‬تام و دی‌زی‌یش‬ ‫ده‌گه‌ڕێنه‌وه «بۆ ناو پاره‌وپووڵه‌‌کانیان؛ بۆ‬ ‫بێده‌ربه‌ستییه‌کانیان‪ ،‬بۆ ناو ئه‌و شتانه‌ی که‬ ‫تێیدا یه‌کتر ده‌گرنه‌وه‪».‬‬ ‫ناوه‌رۆکی کتێبه‌که به‌م گوش���راوییه وه‌ک‬ ‫رۆمانێکی چکۆله‌ی سۆزدارییانه‌ی سووک و‬ ‫بێنرخ دێته به‌رچاو‪ .‬راستییه‌که‌ی ئه‌وه‌یه که‬ ‫به‌م کورتکردنه‌وه‌یه پ���ه‌رده‌ی نهێنییه‌کانی‬ ‫ئه‌و تراژیدیایه‌ی که نووس���ه‌ر‪ ،‬قاره‌مانه‌که‌ی‬ ‫خۆی له پشتیدا شاردۆته‌وه‪ ،‬به الدا ده‌درێ‪.‬‬ ‫دیمه‌نێ���ک ک���ه س���کۆت فیتزجێڕاڵد له‬ ‫گاتس���بی‪ -‬یا به گوت���ه‌ی گاڵته‌ئامێزی تام‬ ‫«به‌ڕێز هیچ���ه‌زای خه‌ڵکی هیچاوا»‪ -‬وێنای‬ ‫ده‌کا‪ ،‬دیمه‌نێک���ه پێکهاتوو ل���ه هێماکان و‬ ‫دژه‌هێم���اکان‪ ،‬له دیعای���ه‌کان و کینایه‌کان‪،‬‬ ‫له حه‌قیقه‌ت��� ‌ه جێی‌بڕوانه‌ب���ووه‌کان و درۆ‬ ‫سه‌یره‌کان‪ .‬میوانه‌کان به گوێچکه‌ی یه‌کتریدا‬ ‫ده‌چپێنن که گاتس���بی «ب���رازا یا ئامۆزای‬ ‫قه‌یس���ه‌ری ئاڵمان���ه‪ ،‬ره‌نگه خزموکه‌س���ی‬ ‫هێندنبۆرگی���ش بێت و کێ چووزانێ! ره‌نگه‬ ‫کوڕه مامی شه‌یتانیش بێ»‪ .‬جارجارێکیش‬ ‫به گوێماندا ده‌درێ که گاتس���بی سیخوڕی‬ ‫ئه‌ڵمانیی���ه‌کان ب���ووه‌‪ ،‬چه‌ن���د جارێکی���ش‬ ‫ده‌بیستین که له کاری قاچاخی مه‌شرووبدایه‬ ‫و به چه‌ندان جار پێمانده‌گوترێ که خه‌ڵکی‬ ‫کوش���تووه‪ .‬به قس���ه‌ی خۆی باوکودایکی‬ ‫«که‌سانێکی ده‌وڵه‌مه‌ندی خه‌ڵکی رۆژئاوای‬ ‫ناوین بوون»؛ له شه‌ڕی جیهانیدا مه‌یجه‌ری‬ ‫سوپا بووه‌؛ به هۆی ئازایه‌تییه‌وه مه‌دالیای‬ ‫زۆری وه‌رگرت���ووه و دواتر چووه بۆ زانکۆی‬ ‫ئاکس���فۆڕد و ب���ه گه‌ش���ت‌وگوزار چووه بۆ‬ ‫پێته‌خت���ه‌ ئه‌وروپیی���ه‌کان و؛ ماوه‌ی���ه‌ک‬ ‫کلکسیۆنێری ئاڵتوون بووه و راوی گیانداره‬ ‫دڕنده‌کان���ی کردووه‪ .‬گاتس���بی خۆی ده‌ڵێ‬ ‫ئه‌و میراته‌ی پێی گه‌یشتبوو له کاره‌ساتێکدا‬ ‫که «ترس���ی گه‌وره یا ترسی شه‌ڕ»ـی ناو‬ ‫لێده‌نێ‪ ،‬له ده‌س���تی ده‌دا و دوایی دەڵێ که‬ ‫جارێکی دیکه له بازرگانیی ده‌رمان و کاری‬ ‫نه‌وتدا‪ ،‬ده‌وڵه‌مه‌ند بووه‌ته‌وه‪« :‬به‌اڵم ئێستا‬ ‫له هیچیاندا نه‌ماوم‪».‬‬

‫دوایی بۆمان ده‌رده‌که‌وێ که هه‌ندێک له‌م‬ ‫قسانه راستن‪ .‬گاتسبی به‌ڕاستی قاره‌مانێکی‬ ‫ش���ه‌ڕ بووه‪ ،‬به‌ڕاس���تی چووه ب���ۆ زانکۆی‬ ‫ئاکس���فۆڕد (هه‌رچه‌ند ته‌نی���ا پێنج مانگ‪،‬‬ ‫ئه‌ویش به بۆردێک���ی ده‌وڵه‌تیی تایبه‌ت به‬ ‫س���ه‌ربازه‌گه‌ڕاوه‌کانی به‌ره‌کان���ی ش���ه‌ڕ) و‬ ‫به‌ڕاس���تی خاوه‌نی چه‌ن���د ده‌رمانخانه‌یه‌ک‬ ‫بووه‪ .‬به‌اڵم له‌م کاره‌ی ئاخریدا دامه‌زرێنه‌ر‬ ‫و پشتیوانه‌که‌ی‪ ،‬قوماربازێکی ده‌ستبڕ بووه‬ ‫ک���ه گاتس���بی زۆر رێی تێده‌چ���ێ له کاری‬ ‫به‌ندوبه‌ست له‌س���ه‌ر ئاکامی خولی کۆتایی‬ ‫کێبڕکێیه‌کانی به‌یسبۆڵی ئه‌مریکا له ساڵی‬ ‫‪ 1919‬له‌گه‌ڵ ئه‌ودا که‌وتبێتنه پیالن و فڕوفێ ‌ڵ‬ ‫(یا ره‌نگه نه‌ش���که‌وتبێ)‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی‬ ‫ل���ه‌م ده‌رمانخانانه‌دا‌فرۆش���راوه عاره‌قێکی‬ ‫ده‌ستساز بووه به ناوی بی‌باندڕۆڵ‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫که گاتسبی به‌ڕاستی که‌سی کوشتبێت یان‬ ‫نا‪ ،‬هه‌رگی���ز ده‌رناکه‌وێ‪ ،‬هه‌رچه‌ند دوور له‬ ‫چاوه‌ڕوانییش نییه که ئه‌وکاره‌یشی کردبێت‪.‬‬ ‫گاتس���بی‪ ،‬ب���ه ن���اوی جیمز گێت���ز‪ ،‬له‬ ‫داکووت���ای باک���وور‪ ،‬ل���ه دای���ک ب���ووه‪.‬‬ ‫دایکوباوک���ی «جووتیارێکی ه���ه‌ژار بوون‬ ‫که هه‌رگیز نه‌یانزان���ی کامه‌رانی تامی چی‬ ‫ده‌دا‪ ».‬گاتس���بی حه‌ڤده‌سااڵن بووه که له‬ ‫قه‌راغی ده‌ریاچه‌ی سوپریۆر ژیانی خۆی به‬ ‫راوی ماسیی ئازاد به زه‌حمه‌ت دابین ده‌کا‪،‬‬ ‫تا ئه‌وه‌ی هه‌لێکی بۆ ده‌ڕه‌خس���ێ که خۆی‬ ‫به ملوێنه‌رێکی سه‌رخۆشی خاوه‌ن کانه‌زیو‪،‬‬ ‫بناس���ێنێ‪ ،‬که بۆ ئیس���راحه‌ت به سواری‬ ‫که‌شتییه‌کی گه‌شتیاری له‌و نزیکانه‌وه ره‌ت‬ ‫ده‌ب���ێ‪ -‬له‌وێ���وه به چنگ و دی���ان‪ ،‬بڕینی‬ ‫رێگه‌ی دژواری سه‌رکه‌وتن ده‌ست پێده‌کات‪.‬‬ ‫له‌ناو ئه‌م هه‌موو درۆ و قسه دژبه‌یه‌که‌دا‪،‬‬ ‫راستییه‌کی قورس ده‌رده‌که‌وێ‪« :‬راستییه‌که‬ ‫ئه‌وه‌ی���ه که جی گاتس���بی‪ ،‬دانیش���تووی‬ ‫وێس���ت‌ئاگ له النگ‌ئایله‌ند‪ ،‬زاده‌ی خه‌یاڵی‬ ‫ئه‌فالتوونیی خۆی بوو‪».‬‬

‫گاتس���بی وه‌ک چارڵ���ز فۆس���تێر کی���ن‬ ‫ئه‌رس���ن وێڵز‪ -‬ئه‌ویش هێمایه‌کی خه‌یاڵی و‬ ‫داس���تانیی دیک ‌ه بوو له رۆژگاری بووژانه‌وه‬ ‫و گه‌ش���ه‌ی ئابووریی ئه‌مریکا و له س���اڵی‬ ‫مه‌رگ���ی فیتزجێڕاڵدا ئافرێن���درا‪ -‬پیاوێکی‬ ‫پشتبه‌خۆبه‌س���توو و خۆپه‌روه‌رده بوو‪ .‬ئه‌و‬ ‫قس���انه‌ی که باوکی گاتسبی پاش کوژرانی‬ ‫کوڕه‌ک���ه‌ی ده‌یانڵێ���ت و له راس���تیدا وه‌ک‬ ‫به‌رده‌نووسی س���ه‌ر مه‌زاره‌که‌یه‌تی‪ ،‬به‌هیچ‬ ‫ش���ێوه‌یه‌ک وه‌ک تانه و توان���ج نه‌گوتراون‪.‬‬ ‫پیره‌مێ���رد ده‌ڵ���ێ‪« :‬ئه‌گه‌ر زین���دوو مابا‪،‬‬ ‫ده‌ب���ووه پیاوێک���ی گ���ه‌وره‪ ....‬ده‌ب���ووه‬ ‫پشتیوانێک بۆ ئاوه‌دانیی واڵت‪».‬‬ ‫گاتس���بی س���ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی له جه‌رگه‌ی‬ ‫دابونه‌ریتێک���ی گه‌ن���ده‌ڵ و گه‌نده‌ڵپه‌روه‌ردا‬ ‫ده‌ژی���ا‪ ،‬پاکیی خ���ۆی‪ -‬وه‌ک ئافرێنراوێکی‬ ‫خ���ودا‪ -‬ده‌پارێزێ‪ .‬هه‌ڵب���ه‌ت گومانی تێدا‬ ‫نییه که به یاس���ا‪ ،‬گاتسبی تاوانباره‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ت���ا کۆتایی ژیانی وه‌ک که‌س���ێکی ئه‌ویندار‬ ‫و سه‌رس���ه‌خت و ناپه‌ژیوان ده‌مێنێته‌وه که‬ ‫هێزی جووڵێنه‌ر و پارێزه‌ری‪ ،‬خۆشه‌ویستی‬ ‫و ئه‌وینیه‌تی به‌رانبه‌ر به دی‌زی‪ ،‬ئه‌و هێزه‌ی‬ ‫که فیتزجێڕاڵد ناوی ناوه «جۆشوخرۆش���ی‬ ‫ژینبه‌خش���ی وه‌همێکی دێوئاس���ا»؛ دواجار‬ ‫گاتس���بی بێ هی���چ په‌ژیوانییه‌ک‪ ،‬غه‌رامه و‬ ‫باجێکی ق���ورس ده‌دا ته‌نی���ا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫که «ماوه‌یه‌کی دوورودرێژ له‌گه‌ڵ خه‌ونێکی‬ ‫تاقانه‌دا ژیاوه»‪ .‬له ناخی گه‌نگس���ته‌رێکدا‬ ‫ش���اعیرێک‌ش���اراوه‌یه و فیتزجێڕاڵ���د ب���ه‬ ‫ده‌رخس���تنی ئه‌م نوکته‌یه سنگی خۆی بۆ‬ ‫گه‌لێ���ک مه‌ترس���ی و هه‌ڕه‌ش���ه‌ی ئه‌ده‌بی‬ ‫ده‌کاته ئامانج‪ .‬گاتس���بی که‌م���دووه و ئه‌و‬ ‫چه‌ند رسته‌یه‌ش که ده‌یڵێ‪ ،‬وه‌ك قسه‌کردنی‬ ‫الوێك���ی تازه‌باڵ���غ‪ ،‬ک���ورت و ش���ه‌رماوی‬ ‫و دابڕداب���ڕه و له کات���ی ئاخافتن له ته‌ک‬ ‫پیاواندا‪ ،‬له وت���ه‌زاری ناقۆاڵی «جوامێر»‬ ‫که‌ڵک وه‌رده‌گرێ‪ ،‬که ره‌نگه یادگاری رۆژانی‬ ‫خوێن���دن له زانک���ۆی ئاکس���فۆڕد بووبێ‪.‬‬ ‫فیتزجێڕاڵ���د‪ ،‬گاتس���بی له کاتی کاریش���دا‬ ‫نیش���ان نادات‪ ،‬مه‌گه‌ر ئه‌وکاته‌ی ویستبێتی‬ ‫باری نائارامی جه‌س���ته‌یی ئه‌و وسف بکات‬ ‫و هه‌روه‌ها زه‌رده‌خه‌نه‌که‌ی که بێگومان زۆر‬ ‫له زه‌رده‌خه‌نه‌ی فیتزجێڕاڵد چووه‪ :‬یه‌کێک‬ ‫بوو له‌و زه‌رده‌خه‌نه‌ شازانه‌ی که متمانه‌یه‌کی‬ ‫ئه‌به‌دییان تێدایه و م���رۆ له هه‌موو ژیانیدا‬ ‫ته‌نیا چ���وار‪ -‬پێنج جارێ���ک ده‌یبینێت‪...‬‬ ‫ده‌رکی ده‌ک���ردی هێنده‌ی ک���ه خۆت پێت‬ ‫خۆش بوو ده‌رک بکرێیت و بڕوای پێده‌کردی‬ ‫هێنده‌ی که خۆت ح���ه‌زت ده‌کرد بڕوات به‬ ‫خۆت هه‌ب���ێ و متمانه‌ی ئ���ه‌وه‌ی ده‌دایتێ‬ ‫ک���ه كاریگه‌رییه‌كی وه‌هات له‌س���ه‌ر داناوه‪،‬‬ ‫که له ترۆپکی گه‌ش ‌ه و س���ه‌رکه‌وتنه‌کانتدا‬ ‫حه‌زده‌ک���ه‌ی كاریگه‌رییه‌كی له‌و چه‌ش���نه‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر خه‌ڵکانی دیکه دابنێیت‪.‬‬

‫شیعر وه‌ك نزا‬ ‫ئاریەل دۆرفمەن‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬ ‫سی س���اڵێک بەر لە ئێستا و یەکێک لەو‬ ‫ڕۆژانە ب���وو کە لە دوورەواڵتی���دا دەژیام و‬ ‫ماڵێکم نەبوو کە شەوانە ئاسمانی سانتیاگۆم‬ ‫تێدا لە بان س���ەر بێت‪ .‬تێکڕا ئاوارە بووین‬ ‫و تاق���ە هاوواڵتییانێکیش ک���ە دەمانبینین‪،‬‬ ‫گیاندەربازکەرانێک بوون‪ ،‬وێران و تێکشکاو‪.‬‬ ‫بینینی ئەو ژنوپیاوانەی لە وەرزش���گەیەکی‬ ‫دەرەوەی ش���اری سانتیاگۆدا هەڵواسرابوون‬ ‫و ڕۆژانە چەندین جار سێدارەی ئەنقه‌ستیان‬ ‫ب���ۆ هەڵخراب���وو‪ ،‬ژیان���ی دوورەواڵتییان���ی‬ ‫س���ەرڕێژی مۆتەکە کردبوو‪ .‬م���اوە بە ماوە‬ ‫زەنگی تەلەفۆنەک���ەم لێ دەدرا و برادەرێک‬ ‫هەواڵی گەیشتنی هاوواڵتییەکی ڕادەگەیاند‬ ‫تاک���و بڕۆم و گوێم لە قسەوباس���ەکانی ئەو‬ ‫تازەهاتووەیش بێت‪ .‬ئێمە تینووی بیس���تن‬ ‫بووین‪ .‬دەمانویست بزانین «پینووشە» لە‬ ‫پش���ت دەرکە داخراوەکانی شیلیدا خەریکی‬ ‫چیی���ە؟ ئەش���کەنجەکان ج���ار دوای جار‬ ‫دڕندانەت���ر و ئەوەی ب���ۆی دەگێڕاینەوەش‬ ‫داغانتر لە کەس���ەکەی بەر ل���ە خۆی بوو‪.‬‬ ‫یەکێ���ک لەو دیدارانەم ق���ەت لە بیر ناچێ‪.‬‬

‫ش���ەوێکی نزیک لە سەری س���اڵی نوێ بوو‬ ‫و من بۆ بینینی چەند برادەرێک چووبوومە‬ ‫ئەرژەنتین‪ .‬برادەرەکانم لەوێ‪ ،‬لە ژنێک کۆ‬ ‫بووبوونەوە کە لە ش���یلی ڕایکردبوو و تازە‬ ‫گەیشتبووە جێ‪ .‬دەیانگوت‪ :‬مێردی ژنەیان‬ ‫هەر ماوەیەک بەر لە ئێس���تا و لەبەر چاوی‬ ‫خۆیدا ئەش���کەنجە کردووە‪ .‬پاشان ئەویش‬ ‫بە دەس���تی پیاوەکانی ئاسایش و لە ژوورە‬ ‫تەسک و نووتەکەکانی زیندانێکی سانتیاگۆدا‬ ‫ئەشکەنجە درابوو‪ .‬ژنە‪ ،‬دواتر ئازاد کرابوو‪،‬‬ ‫چونکە مێردەکەیان کوش���تبوو و پۆلیسیش‬ ‫وێ دەچ���وو ب���ەو ئاکامە گەیش���تبێت کە‬ ‫کوشتنی یەک کەس لە ماڵێکی دووکەسیدا‬ ‫بەس بێت‪ .‬ژنێکی جوان بوو‪ ،‬بە پێس���تێکی‬ ‫گەنمڕەنگ���ەوە ک���ە زیندان و ئەش���کەنجە‬ ‫و تێهەڵ���دان‪ ،‬وێرانی���ان کردب���وو‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫قوواڵیی چ���اوە هەنگوینییەکانیدا‪ ،‬گەر ورد‬ ‫بووبایتەوە‪ ،‬هێشتا ترووسکەیەک لە جوانی‬ ‫دەبینرا‪ .‬کەمێکمان قس���ە کرد‪ .‬قاوەخانەکە‬ ‫لە گەش���ە و خۆشیی ش���ەوانی ساڵی نوێ‬ ‫جمەی دەه���ات‪ .‬خەڵک پۆل پۆل دەهاتن و‬ ‫دەیانخ���واردەوە‪ .‬بەاڵم چاکم لە بیرە کە لە‬ ‫درێژایی ئەو ش���ەوەدا و لە کاتی قسەکردنی‬ ‫ژنەکەدا‪ ،‬هیچ کەس زاتی نەدەکرد تەنانەت‬

‫دەس���ت بۆ خواردنەوەکەی بەردەستیش���ی‬ ‫بەرێت‪ .‬مێردی ئەو ژنە‪ ،‬چلوهەشت سەعات‬ ‫س���ەراوژێر هەڵواس���رابوو و دواتر بە هۆی‬ ‫گرفتی دەمارەکانی و نەگەیش���تنی خوێن بە‬ ‫دڵی‪ ،‬مردبوو‪ .‬قس���ەکانی ژنە‪ ،‬کارێکی وای‬ ‫کردبوو ک���ە هەموومان بەس هەناس���ەمان‬ ‫هەڵدەکێش���ا و بڕوامان نەدەکرد کە خۆمان‬ ‫زیندووی���ن‪ .‬ن���اوی «ماری���ا» و یەکێک لە‬ ‫چاکترین مامۆستایانی بەشی کۆمەڵناسی لە‬ ‫زانکۆی سانتاگۆ بوو‪ .‬ژنێکی گەرم و بە توانا‬ ‫بوو‪ ،‬کە پاش هاتنە س���ەرکاری حکوومەتی‬ ‫پینووش���ە و بە تاوانی س���ەربەخۆیی بیر و‬ ‫ئەندێش���ە‪ ،‬ڕاپێچی زیندان کرابوو‪ .‬جاران‪،‬‬ ‫یەک‪ -‬دوو جارێ یەکتریمان لە س���انتیاگۆدا‬ ‫بینیبوو‪ .‬نازانم چ���ۆن بوو کە دوای هەموو‬ ‫قسەوباسەکان‪ ،‬لێیم پرسی‪:‬‬ ‫«بەڕاس���ت‪ ،‬کە ل���ەو ژوورە تەس���ک و‬ ‫نووتەکان���ەدا و بە تاق���ی تەنیا دەمایتەوە‪،‬‬ ‫بیرت لە چی دەکردەوە؟ چیت دەکرد؟»‬ ‫تاوێک لێمی ڕوانی‪ ،‬ب���ۆ یەکەمین جار و‬ ‫لە دوای ئەو چوار س���ەعاتە بزەیەکی هاتە‬ ‫سەرلێو‪:‬‬ ‫«لە شیعر‪ ،‬من بیرم لە شیعر دەکردەوە‪.‬‬ ‫شیعر منی لەو زیندانەدا ڕاگرت و نەیهێشت‬

‫بم���رم! من لە درێژایی ئەو ڕۆژانەدا بۆ خۆم‬ ‫و لەبەرەخۆم شیعرم دەخوێندەوە‪ .‬سەرەتا‬ ‫ئەو شیعرانەم دەخوێندنەوە کە هیی «پابلۆ‬ ‫نێ���رۆدا» ب���وون و بە هەڵک���ەوت لە بیرم‬ ‫مابوون‪ .‬پاشان هێدی هێدی ئاگام لێ بوو کە‬ ‫خەریکم ئەو شیعرانەی دەیانخوێنمەوە هیی‬ ‫نێرۆدا و شاعیرانی تر نیین‪ ،‬من خۆم شیعرم‬ ‫دەگ���وت‪ .‬ئەویش من! منێ���ک کە تەمەنێک‬ ‫باس و لێکۆڵینەوە ئەدەبییەکانم بە شێوەی‬ ‫تیۆریک ب���ۆ قوتابییەکانم خس���تبوونە بەر‬ ‫باس و لەو دەس���اڵەدا‪ ،‬جگ���ە لە وتار هیچ‬ ‫بەرهەمێکی ئەدەبیم نەخوێندووه‌تەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەم دوو ساڵەی دواییدا‪ ،‬بەس شیعرم دەگوت‬ ‫و دەنووس���ییەوە‪ .‬دەزانی؟ ئەمە شیعر بوو‬ ‫منی لەژێر ئەو هەموو ئەشکەنجەیەدا ڕزگار‬ ‫کرد و بە زیندوویی دەری کێشامە دەرەوە‪.‬‬ ‫من لەوەو پێش قەت دوعام نەکردبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئ���ەم ش���یعرانە بۆ من وەک���وو دوعایان لێ‬ ‫هاتبوو‪ ،‬من لەو تاریکییەدا ئیمانی خۆمم لە‬ ‫شیعردا دۆزییەوە‪ ،‬بڕاو بکە!»‬ ‫ئێستا سی س���اڵ بەس���ەر ئەو دیدارەدا‬ ‫تێپەڕیوە و من هێشتا بیر لەوە دەکەمەوە‪:‬‬ ‫ئەو ژنە چ ڕازێک���ی مەزنی الی من درکاند‪.‬‬ ‫بەاڵم مایەی شەرمەزارییە‪.‬‬

‫دابه‌زین له‌ جۆالنه‌‬ ‫نامه‌یه‌ك به‌ بۆنه‌ی ساڵڕۆژی مه‌رگی‬

‫سادق هیدایەته‌وه‬ ‫مه‌جید حه‌سه‌ن‬ ‫ساڵو هیدایەتی ئازیز!‬ ‫تۆ تەنها کەس���یت کە لە‬ ‫ئامێ���زم نەگرتوویت‪ ،‬ماچم‬ ‫نەکردووی���ت و لەگەڵ���ت‬ ‫نەدواوم بەاڵم شێتانە بیرت‬ ‫دەک���ەم‪ .‬دەزان���م ئەمان���ە‬ ‫پاس���اوێکی دروس���ت نین‬ ‫بۆ ناس���ینی کەسێك وەلێ‬ ‫م���ن ب���اش دەتناس���م‪ ،‬نە‬ ‫لەب���ەر ئ���ەوەی وەك تۆ لە‬ ‫خۆفری���ودان بێ���زارم‪ ،‬بەڵکوو ئیدی ن���ە ئارەزوویەکم هەیە نە قین‬ ‫و ئەوەی مرۆڤانە بوو لە کیس���م چوو‪ ،‬هێش���تم لە کیس���م بچێت‪،‬‬ ‫دەزانم دواکەوتم لە نووس���ینی نامەکەم‪ ،‬ئەمەشم چەندجار بە خۆم‬ ‫ڕاگەیاندووە‪ ،‬بەاڵم هیچ بیانوویەکم دەس���ت نەکەوت لە دواکەوتنم‪،‬‬ ‫دەبێت بمبووری���ت‪ ...‬دڵنیام بێزارنابیت ل���ە بانگکردن و دواندنت‬ ‫چونکێ زیندوویەك بانگت ناکات و نامەت بۆ نانووس���ێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫خۆت لە هەموو کەس باش���تر تێدەگەیت کە نامەی مردووان خێراتر‬ ‫دەگات و خاڵیی���ە لە تووڕەهات و خۆفری���ودان‪ .‬دەبوو زیاتر خۆم‬ ‫فریوب���دەم تا زیاتر لە پووچی و بێمانایی ش���تە بەبەهاکان بگەم‪،‬‬ ‫دەبوو زیاتر هەناسەبکێشم تا دێوانەتر بیری مەرگ بکەم‪.‬‬ ‫نەدەزان���م کاتژمێر چەن���دە؟ نەڕۆژ و نەوەرز و نەس���اڵ؟ تەنها‬ ‫دەزانم منێك هەم لەگەڵ س���ێبەرێکدا یەکتر پەلکێش���دەکەین‪ ،‬لە‬ ‫ک���وێ نازانم؟ بۆ کوێ نازان���م؟ کاتێك مەحکوومی���ن بەژیانکردن‬ ‫بەبێ ویس���تی خود‪ ...‬خۆ مەحکووم نین بە درێژەپێدانی؟! دەبێت‬ ‫ئەزموونی ئەم چێژە بکەی���ن‪ ،‬تێناگەم بۆچی هەموان هەڵدێن؟ تۆ‬ ‫کەست دیتووە دەس���تەکانی تەزیبێت لەسەرماو لەئاگر هەڵبێت؟!‬ ‫ئاه���ـ ببوورە بیرمچوو ڕەنگە ڕاهاتبن دەنوون و هەڵدەس���تنەوە‪...‬‬ ‫هەڵدەستنەوەو دەنوون‪ ،‬تەماحی گەوەرەو گوناهی بچووك و سۆزی‬ ‫ساختەو ئەفسانەی وەڕزکەر هێزیان پێدەدات‪ ،‬تا درێژە بە پووچی‬ ‫و بێمانایی ئەبەدی بدەن‪.‬‬ ‫ش���ەوانە هەس���تدەکەم من لە بووندا ناژیم‪ ،‬زۆر سەیرم دێت لە‬ ‫لەدایكبوون���م کە م���ن هێندە لە ژیانەوە دوورم‪ .‬س���اتێك لە ژیاندا‬ ‫بوون���ی هەی���ە کە مرۆڤ دەگات���ە ئەو حەقیقەت���ەی دەبێت خۆی‬ ‫س���زابدات‪ ،‬واتە خود دەبێتە گوناهکار و س���زادەریش‪ ،‬ئەمەش نە‬ ‫لەبەرئەوەی کە سزای دیکە بوونی نییە لە دەرەوەی دادگای خود‪،‬‬ ‫بەڵکوو هیچ سزایەك وەك ئەو سزایەی دەیسەپێنێت بەسەر خوددا‬ ‫عەدالەت و دادگەریی تێدانییە‪ ،‬س���زاکانی دی بەشێکی هاندانە بۆ‬ ‫مانەوەی خود لە هەمان دۆخی مەحکووم بەگوناه و پۆش���ینەوەی‬ ‫ماس���کی بێگوناهی‪ ،‬لەو دادگایەدا ئینس���ان بە دەستەکانی خۆی‬ ‫ڕووت دەبێت���ەوە و دەبینێت چ داعبایەکی س���ەیرەو چلۆن هەموو‬ ‫ش���تێکی دۆڕاندووەو چەندە بکوژەو هەموو کوژراوەکانی دەس���تی‬ ‫خۆی دەبینێت‪ ،‬ئیدی مرۆڤ تێدەگات ژیانکردن چ خەاڵتێکی بێنرخ‬ ‫و تۆقێنەرە کە بەخش���راوە بەمرۆڤ‪ ،‬خولیای���ی هەاڵتن دەکەوێتە‬ ‫سەریو نیازی فڕین مێشکی دەپژێنێت‪ ،‬ئەمە کاتێکە کە هەستانەوەو‬ ‫دەرگای دی و پاکبوونەوە سووڕانەوەیە بەدەوری هەمان بازنەدا‪ ،‬لە‬ ‫هەمان کەالوەی ڕابردووی خۆڵەمێشیی خۆیدا فڕێ دەدرێت‪.‬‬ ‫لەوە تیدەگەم تۆش وەك (کافکا) سەرت ژاندەکات بەهاتوهاواری‬ ‫مردووەکانی دەرەوەی گۆڕس���تان‪ ،‬بەاڵم دەبێ���ت هەقم پێ بدەیت‬ ‫لەوەی هێندە بێ���زارت دەکەم نامەت بۆ دەنێرم‪ ،‬چارەیەکی دیکەم‬ ‫نیی���ە‪ ،‬ڕەنگە ب���ەم نزیکانە خۆ ف���ڕێ بدەمە نێ���و ڕووبارێکەوەو‬ ‫بێم بۆالت‪ .‬گەر مرۆڤ نیازی بێت دەس���ت لە ئەس���تێرەی س���ەر‬ ‫ژوورەک���ەی بدات ناتوانێت‪ ،‬تەنها لە دوورەوە تەماش���ای دەکات و‬ ‫خەودەیباتەوە‪ ،‬کاتێکیش هەور لەو چێژە بێگانەیە بێبەشی دەکات‪،‬‬ ‫هەوڵدەدات هەورەکە البەرێت و دیس���انەوە ئەس���تێرەکە لە چاوی‬ ‫بنێت‪ ،‬بەاڵم بێهودە دەبیت لەوەی برووس���کەو تووڕەیی هەورەکان‬ ‫دەستەکانی دەس���ووتێنن‪ ،‬ئەمەش دەیگەیەنێتە ئەوحاڵەی کە ئەو‬ ‫پەالماری ش���تێکی داوە کە هیی خۆی نییە‪ ،‬ئەرێ مرۆڤ خاوەنی‬ ‫چ ش���تێکەو چ ش���تێك هیی مرۆڤە؟! خۆی ک���ە تادەمرێت دەبێت‬ ‫خۆشی بوێت و ڕێزی بگرێت و پارێزگاری لێ بکات‪ ...‬لە کۆتاییشدا‬ ‫لێی وەردەگرنەوە! چەندە ترسناکە مرۆڤ پارێزگاری لە ئەمانەتێك‬ ‫بکات هەموو ساتێك وردوخاش بێت و تێکەڵ بەدونیایەك پیسی و‬ ‫خاشاکی نەبڕاوە بێت‪.‬‬ ‫زۆرک���ەس ه���ەن دەیانەوێت ل���ەم جۆالنێیە دابەزن���ە خواره‌وه‌‪،‬‬ ‫هەریەکەش���یان بیانوویەکیان هەیە‪ ،‬ناوەناوەش ڕەشەبایەکی توند‬ ‫هەڵدەکات‪ ،‬هەندێکی���ان دادەبەزنە خواره‌وه‌و هەندێك پەش���یمان‬ ‫دەبن���ەوە لە دابەزی���ن‪ ،‬ئەم ملمالنێ تاعوونییە بەردەوامە‪ ،‬س���ەیر‬ ‫ئەوەی���ە نە لە مانەوەو نە لە دابەزین کەس جێگەی خۆی نازانێت‪،‬‬ ‫بۆچی دەبێت ئەم ملمالنێی���ە بەردەوامبێت؟ چ ڕووداوگەلێکی نوێ‬ ‫ل���ە گۆڕێدایە؟ مرۆڤ دەتوانێت لە قاڵب���ی مرۆڤبووندا بڵێت هەم؟‬ ‫ئەم پرس���یارگەلە ژیان هەراش ه���ەراش دەکات‪ ،‬مرۆڤ بۆ دەبێت‬ ‫ناچاربێت بە تونێلێک���ی واتۆقێنەردا بڕوات؟ بۆ دەبێت بەو هەموو‬ ‫برین���ەوە بەناو ئاگرێک���ی دوایینەهاتوودا بڕوات؟ کە س���ەرئەنجام‬ ‫دەگاتە ئەو جێگایەی کە بە گوزەرنەکردن دەتوانێت پێی بگات؟!‬ ‫هیدایەتی ئازیز!‬ ‫ئەمە کۆتانام���ەم نییە و ڕەنگە کۆتانامەش���م بێت‪ ،‬لە کۆتاییدا‬ ‫دەبێت بمبووریت کە تێگەیشتووم لەوەی خۆم فریو دەدەم و بێزار‬ ‫ب���ووم لە خۆفریودان‪ ،‬بەاڵم هەر بەردەوامم لە خۆفریودان‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وام لێدەکات بڵێم ڕەنگە هەموو ئەوانەی وتم ڕاس���ت نەبن‪ ،‬چونكێ‬ ‫پیشەی کەسی خۆفریودەر درۆکردن و خیانەتە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/٧‬‬

‫‪3‬‬

‫حیکایەتی باوکێک بۆ کچەکەی‬

‫««‬

‫ڕه‌نگدانه‌وه‌ى مه‌رگى زیالن له‌ شیعری سامى هادیدا‬

‫سه‌دیق سه‌عید ڕه‌واندزی‬ ‫ل ‌ه ژیان���ى هه‌ریه‌كێكمان���دا‪ ،‬چه‌ندین‬ ‫ڕووداوى خ���ۆش و ناخۆش ڕوویان داو‌ه‬ ‫و بێگومان ل ‌ه داهاتووش���دا‪ ،‬ڕوو ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م ڕووداوان���ه‌‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه زه‌مه‌نێكى كورت‬ ‫یا درێژ به‌س���ه‌ر ڕوودانی���ان تێپه‌ڕیبێت‪،‬‬ ‫وه‌لێ دواجار وه‌ك یاده‌وه‌رییه‌كى خۆش‬ ‫و ناخۆش‪ ،‬تاڵ و شیرین‪ ،‬ل ‌ه هزر و ژیانى‬ ‫ئێم���ه‌دا ماونه‌ت���ه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچى له‌ دواى‬ ‫هه‌ر ڕووداوێ���ك له‌بیركردنێكیش هه‌یه‌‪.‬‬ ‫وه‌لێ هه‌ندێ ڕووداو و كاره‌ساتى جه‌رگبڕ‬ ‫و تراژیدى هه‌ن‪ ،‬تا مردن وه‌ك س���ێبه‌ر‬ ‫به‌دوامانه‌وه‌ن و بۆ چركه‌یه‌كیش ناتوانین‬ ‫ل ‌ه یادیان بكه‌ین‪ .‬یه‌كێ له‌و كاره‌س���ات ‌ه‬ ‫دڵته‌زێنانه‌ش مه‌رگى جگه‌رگۆش���ه‌یه‌ بۆ‬ ‫دایك‌وباوك���ى‪ .‬كه‌ ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ى ئێمه‌دا‪،‬‬ ‫ب ‌ه جگه‌رسووتان وێنا ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ئه‌گ���ه‌ر س���ه‌رنج بده‌ی���ن ده‌بینی���ن‪،‬‬ ‫مردنى من���داڵ ب���ۆ دایك‌وباوكى‪ ،‬وه‌ك‬ ‫جگه‌رس���ووتان وێن���ا ك���راوه‌‪ .‬جگ���ه‌ر‬ ‫ئه‌ندامێكى فس���یۆلۆژی هه‌ر‌ه گرنگه‌ ل ‌ه‬ ‫ژیان���ى مرۆڤدا و ب���ێ بوونى ئه‌و‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫ناتوانێ���ت بژی���ت‪ .‬به‌ومانای���ه‌ى خه‌م و‬ ‫كۆس���تى ل ‌ه ده‌س���تدانى جگه‌رگۆشه‌ش‬ ‫هاوش���ێوه‌ى له‌كاركه‌وت���ن و نه‌مان���ى‬ ‫ئ���ه‌و ئه‌ندامه‌ى له‌ش���ی مرۆڤه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫وێناكردنێكى قوڵ���ی كاریگه‌ریه‌تیى ئه‌و‬ ‫كاره‌س���اته‌ دڵته‌زێنه‌یه‌ ل ‌ه ژیانى مرۆڤدا‪،‬‬ ‫ك���ه‌ ڕه‌نگ ‌ه به‌رگه‌ى چه‌ندی���ن نه‌هامه‌تى‬ ‫و كاره‌س���اتى تراژی���دى دیك��� ‌ه بگرێت‪،‬‬ ‫وه‌لێ ل ‌ه ئاس���ت مه‌رگى جگه‌رگۆشه‌كه‌ى‬ ‫ده‌ڕووخێت‪.‬‬ ‫م���رۆڤ ده‌توانێ���ت‪ ،‬به‌ش���ێكى زۆری‬ ‫ئ���ه‌و ڕووداوه‌ دڵته‌زێنان ‌ه ل��� ‌ه یاد بكات‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ژیاندا بینیویه‌ت���ى‪ .‬وه‌لێ مه‌رگى‬ ‫جگه‌رگۆش���ه‌‪ ،‬خه‌مێك��� ‌ه ئه‌س���ته‌م ‌ه‬ ‫دایك‌وباوكێ���ك تا ده‌چن ‌ه ژێر گڵیش‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫یادى بكه‌ن‪ .‬بگر‌ه ل ‌ه زۆر كاتدا‪ ،‬به‌رگه‌ى‬ ‫ئه‌و خه‌مه‌ش ناگرن و سه‌ره‌نجام ب ‌ه دواى‬ ‫مه‌رگى ئه‌و‪ ،‬ئه‌وانیش ده‌مرن‪.‬‬ ‫س���ۆز و خۆشه‌ویس���تیى دایك‌وباوك‬ ‫ب���ۆ منداڵه‌كان���ى س���ۆزێكى تایبه‌ت ‌ه ‌و‬ ‫ب���ه‌راورد ناكرێت ب ‌ه هیچ جۆر‌ه س���ۆز‌ و‬ ‫خۆشه‌ویس���تییه‌كى دیكه‌‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ى ل ‌ه‬ ‫مانا قو ‌ڵ و جوانه‌كانى س���ۆزی باوكێك‬ ‫بۆ جگه‌رگۆشه‌كانى بگه‌ین‪ ،‬ده‌بێ خۆمان‬ ‫باوك بین‪ .‬ئه‌وس���ات ل���ه‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫ده‌گه‌ین‪ ،‬كه‌ ئه‌و دوو كه‌سه‌ به‌ یه‌كترییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌به‌س���تێته‌وه‌‪ .‬هه‌رگیز ناتوانین وێنه‌ى‬ ‫كۆس���تكه‌وتنى باوكێ���ك بكێش���ین‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫برینێك���ى قوڵ كه‌وتۆت��� ‌ه ناخی ب ‌ه هۆی‬ ‫مه‌رگى جگه‌رگۆشه‌كه‌یه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر خودى‬ ‫خۆمان هه‌مان ژان و كۆڤان و حه‌سره‌ت‬ ‫نه‌بینین‪ .‬مردنى من���داڵ بۆ دایك‌وباوكى‬ ‫ڕووداوێك���ه‌‪ ،‬وه‌ك ش���ۆكێكى گ���ه‌وره‌ى‬ ‫ده‌روونى وایه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه هه‌ندێ س���اتدا‪ ،‬تا‬ ‫مردنیش ناتوانێ له‌ی���ادى بكات‪ .‬یاخود‬ ‫ئاراس���ته‌ى ڕوانینى بۆ ژیان به‌ته‌واوه‌تى‬ ‫ده‌گۆڕێ���ت و دواى ئ���ه‌و ڕووداوه‌‪ ،‬ژیان‬ ‫به‌جۆرێكى دیك ‌ه ده‌بینێت‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ى‬ ‫ئیتر ته‌واو‪ ،‬جارێكى تر هه‌س���ت به‌ هیچ‬ ‫ت‬ ‫ئاسووده‌یی و به‌خته‌وه‌رییه‌كى تر نه‌كا ‌‬ ‫ی و ڕه‌ش���بینى ببن ‌ه به‌ش���ێك‬ ‫و نائومێد ‌‬ ‫ل ‌ه ژیانى‪.‬‬ ‫ل���ه‌و ڕوانگه‌ی���ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب���ه‌ وردى‬ ‫سه‌رنج له‌و شیعران ‌ه بده‌ین‪ ،‬كه‌ «سامى‬ ‫هادى»ـ���ی ش���اعیر‪ ،‬ل��� ‌ه دواى مه‌رگی‬ ‫«زیالن»ـى كچییه‌و‌ه ده‌یانووس���ێت‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ئاس���انى هه‌س���ت به‌وه‌ ده‌كه‌ین‪ ،‬كه‌ ئه‌و‬ ‫ڕووداوه‌ چ كاریگه‌رییه‌كى قووڵی‪ ،‬به‌ سه‌ر‬ ‫ژیانى ش���اعیره‌وه‌ جێ هێش���تووه‌‪ .‬وه‌ك‬ ‫خوێنه‌رێك‪ ،‬هیچ ده‌قێكى س���امى هادیی‬ ‫شاعیرم نه‌بینیوه‌‪ ،‬به‌ ئه‌ندازه‌ى دواى ئه‌و‬ ‫كاره‌سات ‌ه هه‌ڵگری دنیابینییه‌كى ڕه‌شبین‬ ‫و نائومێدان���ه‌ بێت‪ .‬له‌ ڕاس���تیدا‪ ،‬دواى‬ ‫مه‌رگى زیالنى جگه‌رگۆشه‌ى‪ ،‬كه‌م ده‌قی‬

‫شیعریی ش���اعیر هه‌یه‌‪ ،‬زیالن ئاماده‌گى‬ ‫تی���ا نه‌بێ���ت‪ .‬ل���ه‌ وێنه‌یه‌كى ش���یعریی‬ ‫ڕاس���ته‌وخۆدا‪ ،‬یاخود له‌ ڕێگه‌ى سیمبول‬ ‫و هێمایه‌ك���ه‌وه‌‪ .‬ك ‌ه ئاماژه‌ بێت بۆ ناوى‬ ‫ئه‌و‪ .‬شاعیر نایه‌وێت بڕوا به‌و حه‌قیقه‌ت ‌ه‬ ‫بێنێت‪ ،‬ك ‌ه كاره‌س���اتێكى له‌و ش���ێوه‌ی ‌ه‬ ‫ڕوویداوه‌‪ .‬بۆی ‌ه به‌رده‌وام زیالن ل ‌ه ژیان‌و‬ ‫بیركردن���ه‌وه‌ى ئه‌و ئاماده‌یه‌‪ .‬هه‌وڵده‌دات‬ ‫دنیایێكى خه‌یاڵی به‌رجه‌س���ت ‌ه بكات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫جارێكى تر زیالن���ى كچی ببینێته‌وه‌و ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵیدا بژیت‪ .‬ش���اعیر كاتێ هه‌ست به‌و‌ه‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ك��� ‌ه ئیدى ئه‌م ‌ه حه‌قیقه‌تى تاڵی‬ ‫مه‌رگ��� ‌ه و جارێك���ى تر مه‌حاڵ��� ‌ه زیالن‬ ‫ببینێته‌وه‌‪ ،‬ئ���ه‌وا ده‌یه‌وێت ب ‌ه خه‌یاڵ ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵی بژی���ت‪ .‬كاتێكی���ش ده‌زانێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌م ‌ه خه‌یاڵه‌و واقیع نییه‌‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ى تر‬ ‫خه‌فه‌تبار‌و نائومێد ده‌بێت‪ .‬نائومێدیه‌ك‬ ‫تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ى ل���ه‌دواى مه‌رگى زیالنى‬ ‫كچیی���ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش هی���چ دڵنه‌واییه‌كى‬ ‫نییه‌ له‌ ژیاندا‪ .‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌ هه‌ست ب ‌ه‬ ‫ته‌نهاییه‌كى كوشنده‌ش ده‌كات‪ .‬هه‌روه‌ك‬ ‫شاعیر ده‌ڵێت‪:‬‬

‫دواى ئه‌و كاره‌س���اته‌ هه‌ستى پێده‌كات‪.‬‬ ‫شاعیر واده‌زانێت ل ‌ه دواى مه‌رگی زیالنى‬ ‫كچیی���ه‌وه‌‪ ،‬ئی���دى به‌ته‌نی���ا ماوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫هیچ شتێك س���وكنایی به‌ دڵ‌و ده‌روونى‬ ‫نابه‌خش���ێت‪ .‬له‌ بنه‌ڕه‌تیش���دا ل ‌ه ڕووى‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌ت���ى‌و‬ ‫ژ یا ن���ه‌و ‌ه‬ ‫شاعیر ته‌نیا‬ ‫نییه‌‪ .‬وه‌لێ‬ ‫چونكه‌ ئه‌و‬ ‫بو و ن���ى‬ ‫خ���ۆی ل ‌ه‬ ‫بو و ن���ى‬ ‫ز ی�ل�ا ن‬

‫ئه‌و دروس���ت ده‌بێت‪ ،‬جیاواز له‌ هه‌موو‬ ‫ج���ۆره‌ ته‌نهاییه‌كى دیك���ه‌‪ ،‬كه‌ ده‌كرێ‬ ‫زۆربه‌م���ان ل ‌ه چركه‌یه‌ك ل��� ‌ه چركه‌كانى‬ ‫ژیانم���ان‪ ،‬هه‌س���تى پێ بكه‌ی���ن‪ .‬به‌بێ‬ ‫ئه‌وه‌ى فاكته‌ره‌كه‌ى بزانین‪ .‬وه‌ك ئه‌وه‌ى‬ ‫هه‌میش ‌ه به‌دواى ش���تێكدا ده‌گه‌ڕێین ك ‌ه‬ ‫ونمان ك���ردوو‌هو‌ هه‌وڵده‌ده‌ین‬

‫ته‌نیام‪..‬‬ ‫هه‌ر ته‌نیاییم‪ ..‬چرۆی هه‌ناس���ه‌م كۆ‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪...‬‬

‫هه‌ستكردن به‌ ته‌نهایی وه‌ك حاڵه‌تێكى‬ ‫سایكۆلۆژی‪ ،‬ك ‌ه تیایدا مرۆڤه‌كان زۆر جار‬ ‫ل ‌ه ناخه‌و‌ه هه‌ستى پێده‌كه‌ن‪ ،‬ده‌ره‌نجامى‬ ‫به‌ریه‌ككه‌وت���ن‌و نه‌گونجانى مرۆڤه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و واقیعه‌ى تیای���دا ده‌ژیت‪ .‬لێره‌وه‌ش‬ ‫كاتێ مرۆڤ هه‌ستى كرد‪ ،‬له‌ چوارچێوه‌ى‬ ‫ئه‌و واقیع���ه‌ى تیایدا ده‌ژی���ت‪ ،‬هه‌موو‬ ‫دیارده‌كان به‌ ئه‌و نامۆ ‌ن و دڵخۆش���ی‬ ‫ناك���ه‌ن‪ ،‬ئی���دى جۆرێ���ك ل��� ‌ه ژیانى‬ ‫تو‬ ‫ته‌نیایی‌و گۆشه‌گیری هه‌ڵده‌بژێرێ ‌‬ ‫داده‌بڕێت ل ‌ه ده‌وروبه‌ر‪ .‬بۆی ‌ه ده‌بینین‬ ‫ش���اعیر ل���ه‌ دواى مه‌رگ���ى زیالنى‬ ‫كچییه‌وه‌‪ ،‬هه‌س���ت ب ‌ه ته‌نیاییه‌كى‬ ‫كوشند‌ه ده‌كات‪ .‬چونكه‌ ئه‌و بوو ‌ن‬ ‫و ژیانى خۆی له‌ بوونى زیالن ده‌بینێت‪.‬‬ ‫كاتێكیش ئه‌و ل��� ‌ه ژیاندا نه‌بێت‪ ،‬كه‌وات ‌ه‬ ‫خودى ش���اعیریش هه‌س���ت ب ‌ه ته‌نهایی‬ ‫ده‌كات‪ .‬ل ‌ه ڕاس���تیدا‪ ،‬ل��� ‌ه دواى مه‌رگى‬ ‫زیالنه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك خوێنه‌رێك هیچ شیعرێكى‬ ‫(س���امى هادی)م نه‌بینیوه‌‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك‬ ‫ل��� ‌ه ج���ۆره‌كان‌ و له‌ وێنه‌ی���ه‌ك ل ‌ه وێن ‌ه‬ ‫ش���یعرییه‌كان‪ ،‬باس له‌و ته‌نیاییه‌ی خۆی‬ ‫نه‌كات‪ ،‬ك��� ‌ه ل ‌ه دواى مه‌رگی كچه‌كه‌یه‌و‌ه‬ ‫هه‌ستى پێده‌كات‪ .‬ته‌نهاییه‌ك كه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ڕۆیشتنى زیالندا سه‌ر هه‌ڵده‌دات‌و مه‌حاڵ ‌ه‬ ‫به‌و نزیكانه‌ش كۆتایی بێت‪ ،‬مه‌گه‌ر دواى‬ ‫زه‌مه‌نێكى درێژ‪ .‬ته‌نیاییه‌ك كه‌ گوزارشت‬ ‫له‌ ونبوون‌و بزربوونى ئازیزێك ده‌كات بۆ‬ ‫ئه‌به‌د‪ .‬ئه‌و ته‌نیاییه‌ى ش���اعیر به‌رده‌وام‬ ‫هه‌ستى پێده‌كات‌و له‌ ڕێی شیعره‌كانیه‌و‌ه‬ ‫ب���ۆ خوێن���ه‌ر به‌رجه‌س���ته‌ى ده‌كات‪،‬‬

‫«‬

‫بینیو ه‌ت���ه‌و ه‌‪،‬‬ ‫ئی���دى به‌نه‌مانى زیالن هه‌س���ت ب ‌ه‬ ‫نه‌مانى خۆیش���ی ده‌كات‪ .‬ئه‌مه‌ش ڕاده‌ى‬ ‫خۆشه‌ویس���تى‌و په‌یوه‌ندیى نێوان باوك‌و‬ ‫منداڵ‪ ،‬به‌ تایبه‌تیش كچ ده‌رده‌خات‪ .‬ك ‌ه‬ ‫هه‌میش���ه‌ تێڕوانینێكى كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ی‬ ‫وا ل���ه‌ كۆمه‌ڵی ئێمه‌دا ب���اوه‌‪ ،‬كه‌ باوك‬ ‫وه‌ك هێزێك���ى س���ته‌مكار‌ و په‌تریاك‌ و‬ ‫چه‌وسێنه‌ر‪ ،‬به‌رامبه‌ر ب ‌ه ڕه‌گه‌زى مێ (ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی���ش كچ) وێنا ده‌كات‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا‬ ‫ئێم ‌ه له‌ ش���یعره‌كانى س���امى هادیدا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫دواى ئه‌و كاره‌س���اته‌‪ ،‬به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ ب ‌ه‬ ‫به‌رده‌وام���ى وێنه‌ى باوكێك ده‌بینین‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ش���یوه‌ن بۆ كچه‌ك���ه‌ى ده‌كات‌ و مه‌رگى‬ ‫كچه‌كه‌ى كاریگه‌رییه‌كى قووڵی ل ‌ه ژیان‌و‬ ‫ڕۆح���ى ئه‌و جێ هێش���تووه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ل ‌ه‬

‫بیدۆزینه‌و ه‌‪،‬‬ ‫كه‌چی بۆمان نادۆزرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫بێگومان ش���اعیر نایه‌وێ���ت بڕوا به‌و‬ ‫حه‌قیقه‌ته‌ تاڵ ‌ه بێنێت‪ ،‬ك ‌ه زیالن مردووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م��� ‌ه به‌و مانایه‌ نا‪ ،‬كه‌ ش���اعیر بڕواى‬ ‫به‌ م���ه‌رگ‪ ،‬وه‌ك قه‌ده‌رێكى ژیان‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ى ده‌س���ه‌اڵته‌كانى مرۆڤه‌ نه‌بێت‪.‬‬ ‫یاخود نه‌زانێت چاره‌نووس���ی هه‌موومان‪،‬‬ ‫به‌ (س���امى هادى) خۆیش���یه‌وه‌ دواجار‬ ‫مردن���ه‌‪ .‬ب��� ‌ه پێچه‌وان���ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌و‬ ‫مانای���ه‌ى كه‌ نایه‌وێت ب���ڕوا به‌وه‌ بكات‪،‬‬ ‫ك���ه‌ دواجار زیالن م���ردووه‌‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫سه‌رنج بده‌ین ‌ه ئه‌و ش���یعرانه‌ى ل ‌ه دواى‬ ‫ئه‌و ڕووداو‌ه نووس���یونى‪ ،‬ده‌بینین زیالن‬

‫زیالن ل ‌ه زه‌ماوه‌ندى دارتوویه‌كدا‪..‬‬ ‫بوو به‌ سه‌ما و بوو ب ‌ه به‌فر‌و‬ ‫م و هه‌ر نه‌گه‌ڕایه‌وه‌‪...‬‬ ‫بوو به‌ خۆ ‌‬

‫له‌و كۆپڵ ‌ه ش���یعرییه‌دا‪ ،‬هه‌س���ت به‌و‬ ‫چاوه‌ڕوانیی��� ‌ه ده‌كه‌ی���ن كه‌ ش���اعیر بۆ‬ ‫زی�ل�ان هه‌یه‌ت���ى‪( .‬ه���ه‌ر نه‌گه‌ڕایه‌وه‌)‬ ‫ل��� ‌ه ڕووى س���ایكۆلۆژییه‌وه‌‪ ،‬ده‌الله‌ت��� ‌ه‬ ‫ب���ۆ چاوه‌ڕوانییه‌كان���ى مرۆڤێ���ك‪،‬‬ ‫بۆ س���ه‌رله‌نوێ‬ ‫گه‌ڕ ا ن���ه‌و ه‌ى‬ ‫كه‌س���ێك ك��� ‌ه‬ ‫ڕۆیشتووه‌و وا بڕیار‬ ‫بوو‌ه بگه‌ڕێته‌وه‌‪..‬‬ ‫ئه‌م���ه‌ش ده‌الله‌ت ‌ه‬ ‫ل���ه‌وه‌ى ك ‌ه ش���اعیر‬ ‫چاوه‌ڕوانى گه‌ڕانه‌وه‌ى‬ ‫زیالنه‌‪ .‬وشه‌ى (هه‌ر)‬ ‫جه‌ختكردنه‌وه‌ی���ه‌ ل��� ‌ه‬ ‫س���ووربوون له‌س���ه‌ر‬ ‫كردن‪ ،‬یاخ���ود هه‌وڵدان‬ ‫بۆ ئه‌نجامدان���ى كارێك‪.‬‬ ‫ه���ه‌ر‪ ،‬ئاماژه‌یه‌ك��� ‌ه ب���ۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى كه‌ شاعیر سووربێت‬ ‫ل���ه‌ س���ه‌ر ئ���ه‌وه‌ى‪ ،‬ك��� ‌ه‬ ‫چاوه‌ڕوانى هاتنه‌وه‌ى زیالن‬ ‫بكات‪ .‬ئه‌مه‌ش ئه‌و دنیابینیی ‌ه‬ ‫ده‌رده‌خات ك ‌ه شاعیر‪ ،‬نایه‌وێت‬ ‫بڕوا به‌ مه‌رگ���ى زیالن بكات‪.‬‬ ‫ئه‌گینا چاوه‌ڕوان���ى هاتنه‌وه‌ى‬ ‫نه‌ده‌ك���رد و ده‌یوت ڕۆیش���ت‌و‬ ‫ناگه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬وێراى ئه‌مه‌ش ئێم ‌ه‬ ‫هه‌مووم���ان ده‌زانی���ن مردنى هه‌ر‬ ‫كه‌س���ێك‪ ،‬كارێكى ڕابردووه‌‪ .‬وات ‌ه‬ ‫ڕوویداوه‌و كۆتای���ی هاتووه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌و دیدگایه‌ى شاعیر بێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مردن وه‌ك كارێكى ڕابردوو‪ ،‬به‌راورد‬ ‫بكه‌ی���ن ب��� ‌ه نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ ل ‌ه س���ه‌فه‌ر‬ ‫وه‌ك كارێكى ڕانه‌بردوو‪ ،‬ده‌گه‌ین ‌ه ئه‌و‬ ‫ده‌ره‌نجامه‌ى ك ‌ه ش���اعیر تائێس���تاش‬ ‫چاوه‌ڕوان���ى هاتن���ه‌وه‌ى زیالنه‌‌و مردنى‬ ‫ئه‌و وه‌ك كارێك الی شاعیر ڕووینه‌داوه‌‪.‬‬ ‫چونك��� ‌ه نه‌گه‌ڕایه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌و مانای ‌ه دێت‪،‬‬ ‫كه‌ هێش���تا به‌رده‌وامى هه‌ی��� ‌ه له‌ ژیان‌و‬ ‫ش���اعیر چاوه‌ڕوانیه‌تى‪ .‬وه‌ك ئه‌وه‌ى زۆر‬ ‫جار مرۆڤ دوای ڕۆیش���تنى‪ ،‬چاوه‌ڕوانى‬ ‫هاتن���ه‌وه‌ى كه‌س���ێكى نزیك���ى ده‌كات‌و‬ ‫كاتێكیش ئه‌و كه‌س ‌ه دواده‌كه‌وێت‪ ،‬ئیدى‬ ‫به‌ تاس���ه‌وه‌ ده‌ڵێت (هه‌ر نه‌گه‌ڕایه‌وه‌)‪.‬‬ ‫بێگوم���ان جیاوازییه‌كى زۆریش هه‌یه‌ ل ‌ه‬ ‫نێوان (نه‌گه‌ڕایه‌وه‌‌و‪ /‬ناگه‌ڕێته‌وه‌) چونك ‌ه‬ ‫ل���ه‌وه‌ى دووه‌میان ڕه‌های���ی‌و یه‌قینێك‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئیدى ده‌رفه‌تى گه‌ڕانه‌و‌ه نییه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ل���ه‌وه‌ى یه‌كه‌میان تروس���كاییه‌ك‬ ‫ئومێد هه‌ی���ه‌‪ ،‬ئه‌م���ه‌ش ئاماژه‌یه‌ك ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى كه‌ ل���ه‌ دیدی ش���اعیردا‪ ،‬زیالن‬

‫ه زۆربه‌ى ش��یعره‌كانى س��امى هادى‪ ،‬ئه‌وان��ه‌ى دوای مه‌رگی «زیالن»ـی‬ ‫ئه‌گه‌ر بڕوانین ‌‬ ‫كچ��ی نووس��یونى‪ ،‬ده‌بینین به‌رده‌وام زیالن وه‌ك زیندوویه‌ك ئاماده‌یی هه‌یه‌‪ .‬ئاس��ایی‬ ‫وه‌ك ئ��ه‌و ڕۆژانه‌ى له‌ ژیاندا بووه‌‪ ،‬ش��اعیر وێن��اى ده‌كات‌ و ده‌یدوێنێت‪ .‬په‌یوه‌ندیى ئه‌و‬ ‫ه‬ ‫ك و مردوویه‌ك نییه‌‪ ،‬كه‌ هیچ نابیس��تێت‪ ،‬ب ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ زیالندا‪ ،‬په‌یوه‌ندیى نێوان زیندوویه‌ ‌‬ ‫ه ڕازونیاز و خه‌مه‌كانى دڵی خۆیان‬ ‫پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكوو په‌یوه‌ندیى نێوان دوو كه‌س��ه‌ ك ‌‬ ‫بۆ یه‌كتری باس ده‌كه‌ن‬

‫ده‌ره‌نجام���ى مه‌رگى زیالنه‌ بۆ ش���اعیر‪،‬‬ ‫ب��� ‌ه تایبه‌تییش وه‌ك باوكێك‪ ،‬ك ‌ه ئازاری‬ ‫له‌ده‌ستدانى جگه‌رگۆشه‌كه‌ى ده‌چێژێت‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه ده‌توانین بڵێی���ن‪ ،‬ته‌نهایی وه‌ك‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كى ده‌روونى‌و كۆمه‌اڵیه‌تى‪،‬‬ ‫به‌شێك ‌ه له‌و گوتاره‌ شیعرییه‌ى‪ ،‬له‌ دواى‬ ‫ئه‌و ڕووداوه‌و ل ‌ه دنیابینى شاعیردا دروست‬ ‫بووه‌‪ .‬دنیابینییه‌ك ك ‌ه هه‌ڵگری ته‌نهایی‌و‬ ‫نائومێدى‌و هه‌س���تكردن ب���ه‌ حوزنێكى‬ ‫قووڵه‌‪ .‬ئ���ه‌و ته‌نیاییه‌‪ ،‬واقیعێكى دیكه‌ى‬ ‫تازه‌یه‌ ل ‌ه ژیانى شاعیردا‪ ،‬كه‌ ڕاسته‌وخۆ‬

‫تێكسته‌ شیعرییه‌كانیدا ڕه‌نگیداوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ته‌نهایی شاعیر دواى ئه‌و كاره‌ساته‌‪ ،‬له‌و‬ ‫جۆره‌ ته‌نهایی و دۆخ ‌ه سایكۆلۆژیانه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك��� ‌ه م���رۆڤ دواى كاره‌س���ات‪ ،‬یاخود‬ ‫ڕووداوێكى تراژیدی و دڵته‌زێن تووش���ی‬ ‫ده‌بێ���ت‪ .‬وات��� ‌ه جۆرێك��� ‌ه ل���ه‌ گۆڕانى‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌ت���ی و س���ایكۆلۆژییانه‌ى ژیان‪،‬‬ ‫به‌ب���ێ ئه‌وه‌ى مرۆڤ هه‌س���تى پێبكات‪،‬‬ ‫یان هی���چ توانایه‌كى هه‌بێت له‌ ڕوودانى‪.‬‬ ‫لێره‌وه‌ ده‌كرێ بڵێین‪ ،‬ته‌نهایی ش���اعیر‬ ‫به‌ره‌نجامى مه‌رگى زیالنه‌و له‌گه‌ڵ مه‌رگى‬

‫له‌وێدا یاری ده‌كات‌و ئاماده‌یه‌و شاعیریش‬ ‫ب ‌ه تاس���ه‌وه‌ چاوه‌ڕوانیه‌ت���ى جارێكى تر‬ ‫بگه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ڕوانگه‌ى ش���اعیردا وه‌ك‬ ‫باوكێك ك ‌ه جگه‌رگۆشه‌كه‌ى له‌ ده‌ستداوه‌‪،‬‬ ‫زیالن سه‌فه‌رێكى كورتى كردوه‌و دواجار‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬بۆیه‌ ئه‌و له‌ ش���یعره‌كانیدا‪،‬‬ ‫ل ‌ه پاڵ ته‌نیاییه‌كه‌ى هاوكات چاوه‌ڕوانى‬ ‫هاتنه‌وه‌ى زیالنیش���ه‌‪ .‬به‌اڵم ئایا جارێكى‬ ‫تر ئه‌و ده‌گه‌ڕێته‌وه‌؟ ئه‌مه‌ ئه‌و پرسیار‌ه‬ ‫بێ وه‌اڵمه‌یه‌‪ ،‬كه‌ به‌رده‌وام ڕۆحى شاعیر‬ ‫ئازار ده‌دات‪ .‬شاعیر ده‌ڵێت‪:‬‬

‫دوای ئه‌و كاره‌سات ‌ه نووسیونى‪ ،‬ده‌بینین‬ ‫به‌رده‌وام زیالن وه‌ك زیندووێك ئاماده‌یی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ئاسایی وه‌ك ئه‌و ڕۆژانه‌ى ل ‌ه ژیاندا‬ ‫ت و ده‌یدوێنێ‪.‬‬ ‫بووه‌‪ ،‬شاعیر وێناى ده‌كا ‌‬ ‫په‌یوه‌ندى ئه‌و له‌گه‌ڵ زیالندا‪ ،‬په‌یوه‌ندیى‬ ‫ك و مردوویه‌ك نییه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫نێوان زیندوویه‌ ‌‬ ‫هیچ نابیس���تێ‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫په‌یوه‌ندیى نێوان دوو كه‌س ‌ه كه‌ ڕازونیاز‬ ‫و خه‌مه‌كانى دڵی خۆیان بۆ یه‌كتری باس‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬شاعیر وه‌ك ئه‌وه‌ى زیالن هێشتا‬ ‫له‌ ژیاندا مابێت‪ ،‬به‌و ش���ێوه‌یه‌ ده‌ژیت‌و‬ ‫ده‌یبینێ���ت‪ .‬بۆی ‌ه له‌ ش���یعرێكی دیكه‌یدا‬ ‫ده‌ڵێت‪:‬‬

‫ماندووم زیالن گیان‪ ..‬ماندووم‪...‬‬ ‫وه‌ك ئه‌و دارتووه‌ى‪...‬‬ ‫هه‌موو ئێوارانێك ب ‌ه چراكانى ڕۆحم‬ ‫ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫چیت بۆ باس بكه‌م‪ ..‬ئاخر چی‪..‬؟‬

‫وش���ه‌ى (گیان) ل ‌ه نیوه‌دێڕی یه‌كه‌مى‬ ‫ئه‌و ش���یعره‌دا‪ ،‬ئه‌وپه‌ڕی خۆشه‌ویستى‌و‬ ‫سۆزى ش���اعیر بۆ كچه‌كه‌ى ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫ئه‌م��� ‌ه له‌الیه‌ك‪ ،‬له‌الیه‌كى ت���ره‌وه‌ لێره‌دا‬ ‫ئێمه‌ ئه‌گه‌ر قس���ه‌كردن‌و گێڕانه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫كردارێك وه‌ربگرین‪ ،‬ده‌بینین قسه‌بۆكراو‬ ‫ك ‌ه زیالنه‌‪ ،‬هێشتا ده‌بیستێت‪ .‬به‌ مانایه‌كى‬ ‫ت���ر‪ ،‬هه‌موو ئه‌وانه‌ى ئێم ‌ه مه‌به‌س���تمان ‌ه‬ ‫باسیان بكه‌ین بۆ یه‌كێك‪ ،‬بێگومان ده‌بێ‬ ‫ئه‌و كه‌س ‌ه ببیس���تێت‪ .‬كاتێ شاعیریش‬ ‫ماندوویه‌تی���ى خ���ۆی بۆ زیالن وه‌س���ف‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ده‌ب���ێ ل��� ‌ه ڕوانگه‌ى ش���اعیردا‬ ‫ئه‌و هه‌س���ت ب���ه‌و ماندووبوونه‌ى باوكى‬ ‫بكات‪ .‬ده‌نا ش���اعیر چ پێویست ده‌كات‪،‬‬ ‫شه‌كه‌تیى خۆی بۆ كه‌سێك باس بكات‌و‬ ‫ده‌رده‌دڵی خۆی بۆ كه‌س���ێك هه‌ڵڕێژێت‪،‬‬ ‫‌م���اوه و ئه‌و ماندوویه‌تی ‌ه‬ ‫ك ‌ه له‌ ژیاندا نه ‌‌‬ ‫نابینێت؟ وه‌لێ وه‌ك باسمانكرد‪ ،‬شاعیر‬ ‫چونك ‌ه بڕواى به‌ مه‌رگى زیالن نییه‌‌و الی‬ ‫وای��� ‌ه هه‌ر خه‌ونێكه‌‪ ،‬ئی���دى زیالن وه‌ك‬ ‫زیندوویه‌ك ده‌بینێت‌و به‌مه‌ش هاوشێوه‌ى‬ ‫هه‌م���وو كه‌س���ه‌ نزیكه‌كان���ى دیك���ه‌ى‬ ‫ێ و باسی ماندوویه‌تیى خۆی بۆ‬ ‫ده‌یدوێن ‌‬ ‫ده‌كات‪ .‬ماندووبوونێ���ك ك ‌ه ڕه‌نگدانه‌وه‌و‬ ‫ده‌ره‌نجام���ى نائاماده‌یی زیالنه‌‪ ،‬ل ‌ه ژیانى‬ ‫شاعیردا‪ .‬ش���اعیر بۆیه‌ ماندووه‌ چونك ‌ه‬ ‫زیالن���ى ال نییه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ده‌الله‌ت ‌ه له‌وه‌ى‬ ‫ك ‌ه ش���اعیر‪ ،‬زیالن وه‌ك كه‌سێكى مردوو‬ ‫نابینێت‪ .‬بۆیه‌ ڕاس���ته‌وخۆ ماندوویه‌تیی‬ ‫خۆی بۆ ئه‌و باس���ده‌كات‪ ،‬ل ‌ه بری ئه‌وه‌ى‬ ‫بۆ كه‌سێكى تری باس بكات‪ .‬به‌اڵم شاعیر‬ ‫ده‌یه‌وێت هه‌موو نائومێدى‌و ش���ه‌كه‌تى‌و‬ ‫خه‌مه‌كانى خۆی‪ ،‬ك ‌ه ده‌ره‌نجامى مه‌رگى‬ ‫زیالنه‌‪ ،‬بۆ خودى زیالن بگێڕێته‌وه‌‪ .‬تاكو‬ ‫له‌و حه‌قیقه‌ت ‌ه بگات‪ ،‬ك ‌ه ڕۆیش���تنى ئه‌و‪،‬‬ ‫چ برینێك���ى قووڵی ل ‌ه ڕۆحى باوكى جێ‬ ‫هێشتووه‌‪ .‬ش���اعیر بۆی ‌ه زیالن ده‌دوێنێ‪،‬‬ ‫تا بزانێت ب ‌ه ڕۆیشتن‌و مه‌رگى ئه‌و‪ ،‬ئیدى‬ ‫ئه‌ویش هه‌مان ئه‌و باوكه‌ى پێش مه‌رگى‬ ‫ئه‌و نییه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌ش���ێ ب ‌ه جۆرێكى دیك ‌ه‬ ‫ژیان���ى بینیبێت‪ .‬ب��� ‌ه پێچه‌وانه‌و‌ه به‌ڵكو‬ ‫ته‌نیایی‌و چاوه‌ڕوان���ى‌و یاده‌وه‌رییه‌كانى‬ ‫زی�ل�ان‪ ،‬به‌ ش���ێكن له‌ ژیانى ئێس���تای‪.‬‬ ‫ده‌یه‌وێت ئه‌و ڕاستیی ‌ه ب ‌ه زیالن بڵێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌و چیتر ئه‌و باوكه‌ ش���ادومان ‌ه نییه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ڕۆژگارێك به‌ر ل���ه‌ مه‌رگى زیالن‪ ،‬ده‌ژیا‪.‬‬ ‫به‌ڵك���و هه‌م���وو ژیان���ى چاوه‌ڕوانییه‌كى‬ ‫گه‌وره‌ی���ه‌ به‌ دی���ار گه‌ڕان���ه‌وه‌ى زیالنى‬ ‫جگه‌رگۆش���ه‌ى‪ .‬وه‌لێ ئای���ا ئه‌و جارێكى‬ ‫ت���ر ده‌گه‌ڕێته‌وه‌؟ ئه‌مه‌ ئه‌و پرس���یاره‌ی ‌ه‬ ‫ك��� ‌ه وه‌اڵمه‌كه‌ى جگه‌ ل���ه‌ مه‌حاڵ هیچى‬ ‫ت���ر نییه‌‪ .‬ل��� ‌ه ڕاس���تیدا‪ ،‬مه‌رگى زیالن‬ ‫كاریگه‌رییه‌ك���ى گه‌وره‌و قوڵی به‌س���ه‌ر‬ ‫ژیانى شاعیره‌وه‌ جێ هێشتووه‌‪ .‬هه‌روه‌ك‬ ‫ل��� ‌ه دووتوێی ش���یعره‌كانه‌و‌ه ده‌یبینی ‌ن و‬ ‫هه‌س���تی پێده‌كه‌ی���ن‪ .‬كاریگه‌رییه‌ك ك ‌ه‬ ‫ده‌ره‌نجام���ى په‌یوه‌ندی���ى ڕۆحیى نێوان‬ ‫باوكێك‌ و منداڵه‌كه‌یه‌تى‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تییش‬ ‫كچ‪.‬‬

‫ڕۆیشتووه‌‪ ،‬وه‌لێ نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌‪ .‬چونك ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر ش���اعیر بڕواى ب���ه‌ مه‌رگى زیالن‬ ‫هه‌بوایه‌‪ ،‬ئیدى دڵنی���ا ده‌بوو له‌وه‌ى ك ‌ه‬ ‫جارێك���ى تر ئه‌و ناگه‌ڕێت���ه‌وه‌و به‌مه‌ش‬ ‫چاوه‌ڕوانى گه‌ڕان���ه‌وه‌ى نه‌ده‌كرد‪ .‬وه‌لێ‬ ‫چونك��� ‌ه ش���اعیر له‌ خۆشه‌ویس���تییه‌و‌ه‬ ‫بۆ زیالن‪ ،‬نایه‌وێ���ت دان به‌و حه‌قیقه‌ت ‌ه‬ ‫تاڵ���ه‌دا ك ‌ه مه‌رگ ‌ه بنێت‪ ،‬ئیدى به‌رده‌وام‬ ‫چاوه‌ڕوان���ى هاتن���ه‌وه‌ى ده‌كات‪ .‬ل���ه‌و‬ ‫تێبین���ى‪ :‬ئه‌و ش���یعرانه‌ى ش���اعیر كه‌ وه‌ك‬ ‫سۆنگه‌یه‌ش���ه‌و‌ه ئه‌گه‌ر بڕوانین ‌ه زۆربه‌ى‬ ‫نموون���ه‌ ڕاڤه‌ ك���راون‪ ،‬له‌ كات و ش���وێنى جیادا‬ ‫‌ى‬ ‫ش���یعره‌كانى (س���امى هادى) ئه‌وانه‬ ‫خوێندوومنه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/٧‬‬

‫‪4‬‬

‫مۆدێرنیتە و وتار‬

‫««‬

‫هەڵسەنگاندنێکی وتارنووسیی کوردی‬ ‫دکتۆر هاشم ئەحمەدزادە‬ ‫به‌شی یه‌كه‌م‬ ‫پێشەکی‬ ‫ئەگەر وتار وشەی بەرامبەر و بارتەقای‬ ‫‪ essay‬ئینگلیزی و ‪ essai‬فەڕەنسی‬ ‫بێت‪ ،‬بە یەکێک لە گرنگترین شێوازەکانی‬ ‫نووسینی س���ەردەمی مۆدێرن دادەندرێت‬ ‫و ل���ە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا زیاتر لە تەنانەت‬ ‫کتێ���ب و تێزی قەبەی زانس���تی بایەخی‬ ‫پێدەدرێت‪ .‬لەم وتارەدا باس لە پێوەندیی‬ ‫نێ���وان مۆدێرنیتە و وت���ار دەکەم و وتار‬ ‫بە ش���ێوازێکی نوێی نووس���ین دادەنێم‬ ‫ک���ە نوێنەرایەتیی مۆدێرنیت���ە لە بواری‬ ‫نووس���ین و دەربڕینی کورتی پەخشانیی‬ ‫دەکات‪ .‬بە ئاماژەیەک���ی چەندالیەنە بە‬ ‫گەش���ەی چەمکی وتار لە ڕۆژاوادا هەوڵ‬ ‫دەدەم هەلومەرج���ی وت���اری کوردی و‬ ‫ڕادەی س���ەرکەوتوویی ل���ە بەجێهێنانی‬ ‫ئەرک���ی وت���اردا بخەمە بەر ب���اس‪ .‬ئەم‬ ‫وت���ارە هەروەها ه���ەوڵ دەدات وەاڵمی‬ ‫ئەم پرس���یارە بداتەوە ک���ە بە چجۆرە‬ ‫نووس���ینێک دەگوترێ «وتار» و وشەی‬ ‫کوردی���ی وتار بەرامبەری چ وش���ەیەکی‬ ‫بیانییە و خاوەنی چ تایبەتمەندیگەلێکە؟‬ ‫لە هەمان کاتدا ئەم وتارە هەوڵێکیشە بۆ‬ ‫تیشکخستنە سەر کێشەی چەمکییانەی‬ ‫وت���ار لە زمانی کوردی���دا‪ .‬لە کاتێکدا لە‬ ‫زمانە ئورووپییەکاندا زیاتر لە چەند وشە‬ ‫و چەمک بۆ نووسینی کورتی پەخشانی‬ ‫لە ئارادایە‪ ،‬ل���ە زمانی کوردیدا بە تەنیا‬ ‫هەر «وتار» بۆ س���ەرجەم ئەو وش���ە و‬ ‫چەمکانە دەکار دێت‪ .‬ئەم وتارە هۆکاری‬ ‫س���ەرەکیی س���ەرکەوتوونەبوونی وتاری‬ ‫ک���وردی‪ ،‬بەتایبەتی وت���اری ئاکادێمی‪،‬‬ ‫دەگەڕێنێت���ەوە س���ەر چارەنووس���ی‬ ‫ناسەقامگیری مۆدێرنیتە وەک پڕۆژەیەکی‬ ‫هزری لە کوردس���تاندا و هەروەها حاڵ و‬ ‫هەوای زەینیی کۆمەڵگ���ەی کوردی‪ .‬بە‬ ‫واتایەکی تر ئامادەنەبوونی تێروتەسەلی‬ ‫مۆدێرنیتە لە جیهانی ئەندێشەی کوردیدا‬ ‫هۆکارێکی س���ەرەکییە بۆ باربۆنەکردنی‬ ‫وتاری ک���وردی ب���ە تایبەتمەندییەکانی‬ ‫وتارێک���ی مۆدێ���رن و س���ەردەمییانە‪.‬‬ ‫بۆ پێکان���ی ئامانجەکانی ئ���ەم وتارە و‬ ‫نیشاندانی پێوەندیی وتار بە مۆدێرنیتەوە‪،‬‬ ‫پێویس���تە بەر لە هەر شتێک ئاوڕێک لە‬ ‫چەمکی مۆدێرنیتە بدرێتەوە‪.‬‬ ‫مۆدێرنیتە‬ ‫مۆدێرنیتە وەک پڕۆژەیەکی فەلسەفی‬ ‫و هزری هەم���وو کەلێ���ن و قوژبنەکانی‬ ‫ژیانی مرۆڤ���ی تەنیوەتەوە‪ .‬س���ەرەڕای‬ ‫جیاوازی���ی بەرب�ڵ�اوی پس���پۆڕان ل���ە‬ ‫پێناس���ەکردنی ئەم چەمکەدا چەند خاڵ‬ ‫وەک ت���ۆو و تایبەتمەندیی س���ەرەکیی‬ ‫مۆدێرنیت���ە ئاماژەی���ان پێدەکرێ���ت‪.‬‬ ‫س���ەرەڕای جیاوازی���ی زۆر بنەڕەتی لە‬ ‫پێناسەکردنی مۆدێرنیتەدا مرۆڤ دەکرێت‬ ‫کۆی پێناس���ەکانی سێ سەدەی ڕابردوو‬ ‫لەس���ەر ئەم چەمکە بەس���ەر دوو جۆر‬ ‫پێناس���ەدا دابەش بکات‪ )١ :‬مۆدێرنیتە‬ ‫وەک پێکهاتەیەک���ی کۆمەاڵیەت���ی و‬ ‫فەرهەنگی کە لە س���ەردەم و دەورەیەک‬ ‫و ش���وێنێکی دیاریکراودا سەر هەڵدەدات‬ ‫و بە ب���اوەڕی هێندێک لە بیرمەندان‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە پۆستمۆدێرنیس���تەکان‪ ،‬لە دەورە‬ ‫و س���ەردەمێکی دیاریکراویشدا تەنانەت‬ ‫کۆتای���ی پێدێ���ت‪ )٢ .‬مۆدێرنیت���ە وەک‬ ‫بۆچوونێکی فەلس���ەفی و سیس���تمێکی‬ ‫بیرکردن���ەوە‪ .‬ل���ە بۆچوون���ی یەکەمدا‬ ‫هەوڵ���ی ئەوە دراوە کە کات و ش���وێنی‬ ‫س���ەرهەڵدانی کۆمەڵگ���ە نوێی���ەکان‬ ‫دەستنیشان بکرێت‪ .‬بە باوەڕی باوی زۆر‬ ‫بیریار کە مۆدێرنیتە وەک فۆرماسیۆن و‬ ‫پێکهاتەیەک���ی فەرهەنگی و کۆمەاڵیەتی‬ ‫دەبینن ش���وێنی لەدایکبوونی مۆدێرنیتە‬ ‫ڕۆژاوای ئورووپای���ە‪ .‬تا ئ���ەو جێگایەی‬

‫دەگەڕێتەوە س���ەر کاتی س���ەرهەڵدانی‬ ‫مۆدێرنیتە‪ ،‬ئاماژە بە سەدەی شازدەهەم‬ ‫و تەنان���ەت بڕێکیش زووتر تا س���ەدەی‬ ‫هەژدەهەم دەکرێت‪ .‬بۆ نموونە دەگوترێت‬ ‫کە مۆدێرنیتە بریتییە لە ئەو شێوە ژیانی‬ ‫کۆمەاڵیەتی یاخ���ود ڕێکخراوەییە کە لە‬ ‫س���ەدەی حەڤدەهەم بەمالوە لە ئورووپا‬ ‫س���ەری هەڵداوە و دواتر ئاسەوارەکانی‬ ‫کەم تا زۆر هەموو دونیای تەنیوەتەوە‪1.‬‬ ‫هەر بەم ش���ێوەیە کەس���انێک هەن کە‬ ‫مۆدێرنیتە بە فۆڕمێکی س���ەرتاپا نوێی‬ ‫کۆمەڵگە لە جیهان���دا دادەنێن کە وەک‬ ‫بەرهەمی کۆمەڵێک گۆڕانکاریی بنەڕەتیی‬ ‫لە پێوەندییەکانی سیاسی و کۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئاب���ووری ل���ە کۆتاییەکانی س���ەدەی‬ ‫هەژدەهەمدا هاتووەتە ئاراوە‪ 2.‬کەسانێک‬ ‫دەس���تپێکی مۆدێرنیت���ە دەگەڕێنن���ەوە‬ ‫س���ەردەمی ڕێنێسانس و س���ەرەتاکانی‬ ‫س���ەدەی ش���ازدەهەم وەک «دەورەی‬ ‫مۆدێرن» دەبینن‪ 3.‬لەسەر ئەوەی کەی‬ ‫مۆدێرنیتە دەستی پێکردووە ڕا و بۆچوونی‬ ‫جیاواز هەیە‪ .‬بە باوەڕی هێندێک پسپۆڕ‪،‬‬ ‫مۆدێرنیتە دوای بەسەرچوونی سەدەکانی‬ ‫ناوەڕاست سەری هەڵداوە‪ .‬ئەم بۆچوونە‪،‬‬ ‫مۆدێرنیتە زیاتر بە زانس���تی نوێوە گرێ‬ ‫دەدات‪ .‬بێگۆم���ان زانس���تە نوێیەکان���ی‬ ‫قۆناخی دوای س���ەدەکانی ناوەڕاس���ت‬ ‫کارتێکەرییەک���ی بەرچاوی���ان هەبووە لە‬ ‫گۆڕانکارییەکان���ی ژیان���ی مرۆڤدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پرس ئەمەیە کە ئەم زانستانە بەرهەمی‬ ‫چجۆرە تێفکرینێ���ک بوون و چۆن هاتنە‬ ‫ئاراوە؟ لێرەدا بۆچوونێکی تر دێتە ئاراوە‬ ‫کە س���ەرهەڵدانی زانستە نوێیەکان وەک‬ ‫دەرکەوتەیەک���ی مۆدێرنیت���ە دەبینێت‪.‬‬ ‫خاڵی بنەڕەتی لەم بۆچوونەدا باوەڕێکی‬ ‫نوێی���ە ک���ە مۆدێرنیت���ە لەگ���ەڵ خۆی‬ ‫دەیهێنێت و ئەویش بریتییە لە ئەوەی کە‬ ‫مرۆڤ دەتوانێت جیهانێکی باشتر لە هی‬ ‫ڕابردوو ساز بکات‪ .‬ئەم بۆچوونە لە چەند‬ ‫دەیەی ڕاب���ردوودا لەالیەن زۆر بیرمەندی‬ ‫پاشپێکهاتەخواز و پۆس���تمۆدێرنەوە بە‬ ‫توون���دی بەرپەرچ دراوەت���ەوە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫شێوەیەکی گش���تی هەتا ئێستاش وەک‬ ‫یەک لە جەوهەرەکانی مۆدێرنیتە سەیری‬ ‫دەکردرێت‪.‬‬ ‫لە بەرامبەر ئ���ەم بۆچوونانەدا ڕایەکی‬ ‫ت���ر هەیە کە مۆدێرنیتە ب���ە گۆڕانکاریی‬ ‫بنەڕەتی لە سەربەخۆیی سووژە و هاتنە‬ ‫کایەی ئێپیستیمەیەکی نوێ دادەنێت کە‬

‫«‬

‫وەک دیاردەی���ەک دەبیندرێت کە هاوڕایە‬ ‫لەگ���ەڵ هێندێک تۆوی س���ەرەکیی وەک‬ ‫ئاوازگ���ەری‪ ،‬پێش���کەوتن‪ ،‬عەلمانییەت‪،‬‬ ‫ئ���ازادی و تاکبڕوای���ی‪ .‬مۆدێرنیت���ە لە‬ ‫هەم���وو ب���وارە مرۆڤ���ی و کۆمەاڵیەتی‬ ‫و زانس���تییەکاندا ب���ە ه���ۆی بوارگەل و‬ ‫کەسانی تایبەتەوە نوێنەرایەتی کراوە‪ .‬تا‬ ‫ئەو جێگایەی دەگەڕێتەوە سەر پێشەنگی‬ ‫وتار‪ /‬ئیسەی‪ ،‬ناوی میشێل دێ مۆنتەین‬ ‫لە پلەی یەکەمدا دێت‪.‬‬ ‫میشێل دێ مۆنتەین‬ ‫ئەگەر لە ڕابردوودا بە گشتی جۆرێک‬ ‫ل���ە باوەڕی ڕەه���ا بە زانی���ن هەبوو‪ ،‬لە‬ ‫چوارچێوەی هزری مۆدێرنیتەدا شککردن‬ ‫لە هەموو ش���تێک بوو ب���ە دیاردەیەکی‬ ‫هەمەالیەنە‪ .‬بۆچوونی شکئامێزی مۆنتەین‬ ‫بەر لە هەر شتێک لەو ڕستە بەناوبانگەیدا‬ ‫دەردەکەوێ���ت ک���ە ب���ە بەردەوامی لە‬ ‫ئیس���ەیەکانیدا دووپات دەبێتەوە‪« :‬من‬ ‫چی دەزانم؟» لەڕاس���تیدا ئەم ڕس���تەیە‬ ‫کۆتایی بە س���ەردەمی هەمووش���تزانیی‬ ‫دێنێ���ت و جیگای باوەڕی ڕەهای ڕابردوو‬ ‫دەدات ب���ە ش���کی بەرباڵوی م���رۆڤ لە‬ ‫هەموو ش���تێک‪ .‬سەردەمی لەدایکبوون و‬ ‫ژیانی تاکەکەس���یی مۆنتەین و پێوەندیی‬ ‫خێزانی و بنەماڵەییەکەی لە زۆر ڕووەوە‬ ‫ڕوونکەرەوەی گواستنەوەیەکی مێژوویین‬ ‫ل���ە قۆناخی کۆنەوە بۆ س���ەردەمی نوێ‬ ‫کە مۆدێرنیتە دەبێت���ە بەردی بناخەی‪.‬‬ ‫لەدایکبوون���ی مۆنتەین لە س���اڵی ‪١٥٣٣‬‬ ‫و لە خێزانێکی دەوڵەمەندی فەڕەنس���یدا‬ ‫دوو زەمینەی لەباری کات و ش���وێنن بۆ‬ ‫ئەوەی ئەو بکەن بە پێش���ەنگی یەک لە‬ ‫دەرکەوت���ە و بوارە ه���ەرە بەرچاوەکانی‬ ‫جیهانی مۆدێرن و پ���ڕۆژەی مۆدێرنیتە‪.‬‬ ‫ژیان لە س���ەردەمی چاکسازیدا مۆنتەین‬ ‫دەکات بە خاوەنی کۆمەڵێک ئەزموون کە‬ ‫یارمەتیدەری دەبن بۆ ئەوەی بە شکەوە‬ ‫بڕوانێتە ڕووداو و دیاردەکانی دەوروبەری‪.‬‬ ‫لە س���ەردەمی ش���ەڕی پڕۆتێس���تان و‬ ‫کاتۆلیکەکان���دا مۆنتەی���ن دەرفەت���ی‬ ‫ئەزموونکردن���ی ش���ەڕ پەی���دا دەکات و‬ ‫بە چاوی خۆی دەس���تکەوتە نوێیەکانی‬ ‫س���ەردەم لە بواری شەڕدا دەبینێت‪ .‬ئەو‬ ‫ئاگای لە دۆزینەوەی کیش���وەری ئامریکا‬ ‫هەی���ە و وەک خوێندەوارێکی وریای زاڵ‬ ‫بەسەر زمانی التیندا دەستی بە دونیایەک‬ ‫ماتریالی چاپکراو ڕادەگات‪ .‬ئەو خاوەنی‬

‫لەدایکبوون���ی میش���ێل دێ مۆنتەی���ن ل���ە س���اڵی ‪ ١٥٣٣‬و ل���ە خێزانێکی‬ ‫دەوڵەمەندی فەڕەنسیدا دوو زەمینەی لەباری کات و شوێنن بۆ ئەوەی ئەو‬ ‫بکەن بە پێشەنگی یەک لە دەرکەوتە و بوارە هەرە بەرچاوەکانی جیهانی‬ ‫مۆدێرن و پڕۆژەی مۆدێرنیتە‬ ‫خۆی لەگەڵ هاوڕێیەکەیدا دابەش بکات‪.‬‬ ‫ئەو ل���ە دەرەوەی پێوەندی���ی خوێنی و‬ ‫خزمایه‌تیدا پێشنیاری نزیکترین پێوەندی‬ ‫لەگەڵ دۆستدا دەکات‪ .‬ئەو بە ڕاشکاوی‬ ‫دەڵێ���ت کە م���رۆڤ دەبێت ب���ە تەواوی‬ ‫لەگەڵ دۆس���تەکانیدا کراوە بێت‪ .‬تێمای‬ ‫مردنیش ل���ەو بابەتانەیە کە مۆنتەین لە‬ ‫ئیسەیەکانیدا بە بەرباڵوی باسی دەکات‪.‬‬ ‫ئەو قس���ە ل���ە مردنێکی ئ���ارام و هێدی‬ ‫دەکات و پێیوایە مرۆڤ دەبێت خۆی بۆ‬ ‫مردنێکی لەم چەشنە ئامادە بکات‪.‬‬ ‫هێندێ���ک ل���ە ئیس���ەیەکانی مۆنتەین‬ ‫لەڕاستیدا نامە تایبەت و شەخسییەکانی‬ ‫ئ���ەون ب���ۆ ژنانی ئەش���ڕافی ک���ە ئەو‬ ‫ڕاستەوخۆ دەیناس���ین‪ .‬لەو نامانەدا ئەو‬ ‫لە ڕاناوی تاکی یەکەم کەس واتا «من»‬

‫ئەم وت��ارە هۆکاری سەرەکیی سەرکەوتوونەبوونی وتاری‬ ‫کوردی‪ ،‬بەتایبەتی وتاری ئاکادێمی‪ ،‬دەگەڕێنێتەوە سەر چارەنووسی‬ ‫ناسەقامگیری مۆدێرنیتە وەک پڕۆژەیەکی هزری لە کوردستاندا و‬ ‫هەروەها حاڵ و هەوای زەینیی کۆمەڵگەی کوردی‬

‫تێیدا بوونێکی فراژۆ یاخود ترانسێندێنت‬ ‫ڕەت دەکرێتەوە‪ 4.‬لەناو ئەو کەس���انەی‬ ‫مۆدێرنیت���ە ن���ەک وەک س���ەردەمێکی‬ ‫دیاریکراو بەڵکو وەک بۆچوونێکی تایبەت‬ ‫دادەنێن بۆچوونی میشێل فوکۆ خاوەنی‬ ‫قورساییەکی تایبەتە‪ .‬فوکۆ کاتێک باسی‬ ‫وەاڵمی کانت بە پرس���یاری «ڕۆشنگەری‬ ‫چیی���ە؟» دەکات‪ ،‬دەڵێت‪« ،‬من دەزانم‬ ‫ک���ە زۆرجاران باس ل���ە مۆدێرنیتە وەک‬ ‫دەورانێ���ک یان الن���ی ک���ەم کۆمەڵێک‬ ‫تایبەتمەندی���ی س���ەر ب���ە دەورانێک���ی‬ ‫دیاریکراوی زەمەنی دەکرێت کە خاوەنی‬ ‫پێش���ینەیەکی کەم تا زۆر س���ەرەتایی و‬ ‫کۆنی پێش���مۆدێرن بووە و بەدواش���یدا‬ ‫دەورەیەک���ی پڕگرف���ت و مەتەاڵوی���ی‬ ‫‹پۆس���تمۆدێرن› هات���ووە‪ ».‬فوک���ۆ لە‬ ‫درێژەی ئەم باس���ەدا دەڵێت‪« ،‬من بیر‬ ‫لەوە دەکەمەوە کە ڕەنگە باش���تر وابێت‬ ‫ئێمە مۆدێرنیتی وەک بۆچوونێک دابنێین‬ ‫ن���ەک وەک دەورەی���ەک لە مێ���ژوو‪5».‬‬ ‫سەرەکیترین خاڵی هەموو پێناسەکان لە‬ ‫مۆدێرنیتە بریتییە لە نوێبوون لە بەرامبەر‬ ‫کۆنبوون���دا‪ .‬لە هەمان کات���دا مۆدێرنیتە‬

‫کتێبخانەیەکە ک���ە نزیکەی هەزار کتێبی‬ ‫تێدایە و لەژێر کارتێکەریی ئەندێشەکانی‬ ‫پلوت���ارک و س���ێنێکادایە‪ .‬مۆنتەین لە‬ ‫خوێندن���ی تایبەتدا فێ���ری زمانی التین‬ ‫ب���ووە و باوکی ویس���توویەتی کوڕەکەی‬ ‫بەردەوام بە التینی بدوێت و بخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫لەڕاس���تیدا ئەمە دواقۆناخی سەردەمێکە‬ ‫کە زمان���ی التینی تێیدا سەردەس���تیی‬ ‫رەهای هەی���ە‪ .‬تەنیا س���ەدەیک دواتر‪،‬‬ ‫دۆزینەوەی کەس���انی وەک مۆنتەین کە‬ ‫هەموو ژیانیان تەرخانی فێربوونی التین‬ ‫کردبێت زۆر ئەستەمی لێدێت‪.‬‬ ‫ئیسەیگەلی مۆنتەین کە جاری یەکەم‬ ‫ل���ە ‪١٥٨٠‬ـدا چاپ و باڵو دەکرێنەوە بوار‬ ‫و ئەندازە و ئاس���تی جیاوازیان هەیە‪6.‬‬ ‫هێندێکیان چەندین الپەڕەن و ئیس���ەی‬ ‫وایش���ی هەی���ە ک���ە تەنیا‪ ،‬ب���ۆ نموونە‬ ‫ئیسەی ژمارە هەشت‪ ،‬یەک الپەڕەیە‪ .‬لە‬ ‫ئیسەیەکانی مۆنتەیندا شێواز و ناوەرۆک‬ ‫بە یەکەوە س���تارتی س���ەردەمێکی نوێ‬ ‫لێدەدەن‪ .‬بۆ نموونە لە ئیسەی سەبارەت‬ ‫ب ‌ه دۆستایەتیدا مۆنتەین قسە لەسەر ئەوە‬ ‫دەکات کە مرۆڤ دەبێ هەموو ش���تێکی‬

‫کەڵک وەردەگرێت و ئەمەش هەنگاوێکی‬ ‫گەورەیە ب���ەرەو لەدایکبوونی تاک وەک‬ ‫ناوەرۆکی بەهێ���زی مۆدێرنیتە‪ .‬گرنگیی‬ ‫ئ���ەم دەستپێش���خەرییە لەوەدایە کە لە‬ ‫سەدەی شازدەهەمدا قسەکردن لە بارەی‬ ‫خودەوە هێشتا تابوو بوو و شککردن لە‬ ‫زانین و ناسین هێشتا نەببوو بە دیاردە‪.‬‬ ‫ش���کی نەریتی لە ڕاب���ردوودا بە هۆی‬ ‫مۆنتەین���ەوە دەکرێت بە ش���کێکی باوی‬ ‫بەرب�ڵ�او‪ .‬دونیای پڕ لە ش���کی مۆنتەین‬ ‫و ب���اوەڕی ئەو ب���ە ئەزم���وون تەنانەت‬ ‫ل���ەو ن���اوەوە دەردەکەوێت ک���ە ئەو بۆ‬ ‫نووس���ینەکانی هەڵیدەبژێرێت‪ .‬ئیس���ەی‬ ‫یان���ی تاقیکردنەوە و هەوڵدان‪ .‬پێش���تر‬ ‫هیچ ک���ەس ئەم ش���ێواز و ن���اوەی بۆ‬ ‫نووس���ین بەکار نەهێناب���وو‪ .‬بەاڵم دوای‬ ‫ئەو‪ ،‬نووسینی ئیس���ەی دەبێتە شتێکی‬ ‫باو و کەس���انی وەک فرانسیس بەیکن و‬ ‫کۆمڤالیس بە بەرفراوانی ئیس���ەیەکانیان‬ ‫باڵو دەکەنەوە‪ 7.‬نووسینەکانی مۆنتەین‬ ‫دەبن���ە ب���ەردی بناخ���ەی جۆرێ���ک لە‬ ‫نووس���ین کە ه���ەر بەو ن���اوەی ئەو بۆ‬

‫نووسینەکانی هەڵبژاردبوو‪ ،‬واتا ئیسەی‪،‬‬ ‫ناوبان���گ دەردەک���ەن‪ .‬ئاوڕێک لەس���ەر‬ ‫ماناکان���ی «وتار» زیات���ر یارمەتیدەری‬ ‫ڕوونکردنەوەی باسەکە دەبێت‪.‬‬ ‫وتار‬ ‫پێناس���ەکردنی وت���ار وەک هەم���وو‬ ‫چەمکێکی تری دونیای نووسین و ئەندێشە‬ ‫پڕە لە گرفت‪ .‬لەڕاس���تیدا ل���ە جیهانی‬ ‫زانس���تە مرۆڤی و کۆمەاڵیەتییەکاندا هەر‬ ‫پێناسەکردنێک تا ئاستی نامومکینبوون‬ ‫دەڕوات و وەک دەڵێن پێناس���ەکردن بە‬ ‫مانای کۆکردنەوەی هەموو تایبەتمەندییە‬ ‫ئامادەکانی دیاردەیەک (‪)inclusive‬‬ ‫یاخود چەمکێک و دەرهاویشتنی هەموو‬ ‫ئەو تایبەتمەندییان���ە کە لە چەمکەکەدا‬ ‫بوونیان نییە (‪ ،)exclusive‬کارێکی‬ ‫ئەگەر ئەس���تەم نەبێت‪ ،‬النی کەم ساکار‬ ‫و س���انا نییە‪ .‬ڕەنگە پێناس���ەکردن ئەو‬ ‫هێڵ���ە چەماوەی���ە بێت کە ه���ەردووک‬ ‫جەمسەری بەیەک دەگەن و دەبێتە بازنە‬ ‫و دایرەیەکی کێشراوە بە دەوری چەمکی‬ ‫پێناس���ەکراودا ک���ە ن���اوەوەی دایرەکە‬ ‫ش���وێنی تایبەتمەندییەکان���ی ئامادەی‬ ‫چەمکەکەی���ە و دەرەوەی دیاردەک���ەش‬ ‫شوێنی تایبەتمەندییە نائامادەکانی ئەو‪.‬‬ ‫بەمج���ۆرەش ڕەنگە مرۆڤ تەنیا بتوانێت‬ ‫دایرە و فۆڕمە هەندەس���ەییەکان پێناسە‬ ‫ب���کات و هیچ ش���تێکی تر ب���ۆ دایرەی‬ ‫داخراوی پێناس���ە مل نەدات‪ 8.‬هەڵبەت‬ ‫دژواریی پێناس���ەکردن هەرگیز نەبووەتە‬ ‫هۆکاری وازهێنانی مرۆڤ لە هەوڵدان بۆ‬ ‫ئەم کارە‪ .‬کاتێک کەس���ێکی وەک کارل‬ ‫پۆپێر دەڵێت پێناس���ەی ڕوون و بێڵێڵ‬ ‫و كۆتای���ی بۆ هی���چ چەمکێ���ک بوونی‬ ‫نیی���ە‪ ،‬ب���ەو مانایە نییە ک���ە مرۆڤ واز‬ ‫لە ک���ردەی پێناس���ەکردن دێنێت و خۆ‬ ‫لە قەرەی ئەرکی پێناس���ەکردن نادات‪.‬‬ ‫گرفتی پێناس���ەی چەمکی ب���ۆ نموونە‬ ‫«نەتەوە» و «ناس���یۆنالیزم» نەبووەتە‬ ‫هۆی دەس���ت لەسەر دەستدانانی سەدان‬ ‫و بگ���رە هەزاران لێکۆلەرەوەی ئەم بوارە‬ ‫بۆ هەوڵدان���ی بێوچانی پێناس���ەکردنی‬ ‫چەمکی «نەتەوە»‪ .‬گرفتێکی س���ەرەکی‬ ‫لە پێناسەکردنی وتار لەوەدایە کە زیاتر‬ ‫لە یەکجۆر وتارم���ان هەیە‪ .‬بە واتایەکی‬ ‫ت���ر ئەگەر پێناس���ەکردنی تەنیا جۆرێک‬ ‫ل���ە وتار زەحمەت بێت ئیتر گش���تاندنی‬ ‫پێناس���ەیەک بۆ زیاتر ل���ە جۆرێک وتار‬

‫کێشەکە ئاڵۆزتر دەکات‪.‬‬ ‫گرفتێک���ی ت���ری پێناس���ەی چەمک‬ ‫س���ەرچاوەی زمانی���ی چەمکەکەی���ە‪.‬‬ ‫ئەگەر چەمکێک لە ڕێ���گای وەرگێڕان و‬ ‫قەرزکردنەوە هاتبێتە ناو هەمبانەی وشەی‬ ‫زمانێکەوە‪ ،‬ئەوە شێواز و میکانیزمی ئەم‬ ‫گواستنەوەیە و گۆڕانکارییەکانی پڕۆسەی‬ ‫گواستنەوەکە‪ ،‬گرفتی پێناسەکردن چەند‬ ‫قات زیاتر دەکەن‪ .‬وێدەچێت «وتار» لە‬ ‫ڕیشەی چاوکی «وتن»ـەوە وەرگیرابێت‬ ‫و ئەمەش جۆرێک بێت لە چاولێکەریی لە‬ ‫زمانی عەرەبی کە «مقال»ـی لە چاوگی‬ ‫«قول» واتا «وت���ن» یاخود «گوتن»‬ ‫وەرگرت���ووە‪ .‬وەک دەزانین لە زمانەکانی‬ ‫دراوسێشدا‪ ،‬بۆ نموونە فارسی و تورکی‪،‬‬ ‫ه���ەر پەیڤ���ە عەرەبییەک���ە وەک خۆی‪،‬‬ ‫هەڵبەت بە دەربڕێنێکی تورکیکراو یاخود‬ ‫فارسیکراوەوە دەکار دێت‪ 9.‬ڕاستییەکەی‬ ‫ئەوەیە کە بەشێکی کێشەکە هەر لێرەوە‬ ‫س���ەرچاوە دەگرێ���ت ک���ە بنجوبنەوانی‬ ‫وش���ەی ئیس���ەی لە زمانی فەڕەنسی و‬ ‫ئینگلیزی���دا ب���ە مان���ای تاقیکردنەوە و‬ ‫هەوڵ���دان دێ���ت و زۆر دوورە لە کردەی‬ ‫ئاخافت���ن و گوتن و قەول‪ .‬ڕاس���تییەکی‬ ‫تری���ش ئەوەیە ک���ە زمان���ی ئاخافتن و‬ ‫نووسین دوو زمانی زۆر لەیەکتر جیاوازن‬ ‫و مرۆڤ دەکرێ بڵێت دەقی نووس���راو و‬ ‫ئاخێوراو س���ەر بە دوو جیهانی جیاوازی‬ ‫ئەندێش���ەن و بە پێچەوانەی ئەوەی کە‬ ‫مرۆڤ هەس���ت دەکات‪ ،‬ئ���ەوە ئاخافتن‬ ‫نییە کە دەبێتە بنەما بۆ نووسین‪ ،‬بەڵکو‬ ‫نووس���ینە ک���ە دەبێتە بنەما ب���ۆ بیر و‬ ‫ه���زر و پڕۆژەی فیک���ری‪ .‬ئەم بۆچوونە‪،‬‬ ‫واتا باوەڕ ب���ە ڕەس���ەنایەتیی ئاخاوتن‬ ‫ل���ە بەرامب���ەر نووس���یندا‪ ،‬ب���ە باوەڕی‬ ‫ژاک دێری���دا زۆر بنەڕەت���ی و گرنگ���ە و‬ ‫لەڕاس���تیدا بناخەی هزری دەنگناوەندیی‬ ‫و‬ ‫(‪)phonocentrism‬‬ ‫مەنتیقناوەندیی ‪ ))logocentrism‬و‬ ‫نێرینەناوەندیی (‪)phallocentrism‬‬ ‫و دواج���ار مێتافیزیک���ی ڕۆژاوای���ی‬ ‫پێکدێنێت‪10.‬‬ ‫ژێده‌ری ئه‌م به‌شه‌‪:‬‬ ‫‪1‬‬‫‪Giddens, Anthony, The‬‬ ‫‪Consequences of Modernity,‬‬ ‫‪Cambridge: Polity Press, 1990,‬‬ ‫‪p. 1.‬‬ ‫‪2‬‬‫‪Schwarzmantel,‬‬ ‫‪John,‬‬ ‫‪The Age of Ideology: Political‬‬ ‫‪Ideologies from the American‬‬ ‫‪Revolution to Post-modern Times,‬‬ ‫‪London: Macmillan, 1998, p. 22.‬‬ ‫‪3- Williams, Raymond,‬‬ ‫‪Keywords,‬‬ ‫‪London:‬‬ ‫‪Collins,‬‬ ‫‪1976, p. 174.‬‬ ‫‪4- Delaty, Gerard, Social Theory‬‬ ‫‪in a Changing World: Concepts of‬‬ ‫‪Modernity, Oxford: Polity Press,‬‬ ‫‪1999, p. 20.‬‬ ‫‪5- Foucault, Michel, ‘What Is‬‬ ‫‪Enlightenment?’ in Paul Rabinow‬‬ ‫‪(ed.), The Foucault Reader:‬‬ ‫‪An Introduction to Foucault’s‬‬ ‫‪Thought, trans. Catherine Porter,‬‬ ‫‪Penguin Books, pp. 32-50, p. 39.‬‬ ‫‪ -6‬کتێبی ئیس���ەیگەلی مۆنتەی���ن جاری یەکەم لە‬ ‫ساڵی ‪١٥٨٠‬ـدا چاپ بوو‪ .‬لە ساڵی ‪١٦٠٣‬ـدا وەرگێڕانی‬ ‫ئینگلیزی���ی کتێبەکە چاپ دەکرێت‪ .‬لەژێر کارتێکەریی‬ ‫بەرچاوی مۆنتەیندا لە ساڵی ‪ ١٥٩٧‬نووسەری ئینگلیزی‬ ‫فرانسیس بەیکن ئیسەیەکانی خۆی باڵو دەکاتەوە‪.‬‬ ‫‪ -7‬ب���ۆ زانیاریی ورد لەس���ەر ژیان و بەرهەمەکانی‬ ‫مۆنتەین و تایبەتمەندیی نووسینەکانی ئەو بڕوانە‪:‬‬ ‫‪Bakewell, Sara, How to‬‬ ‫‪Live: A life of Montaigne in One‬‬ ‫‪Question and Twenty Attempts at‬‬ ‫‪an Answer, New York: Random‬‬ ‫‪House, 2011.‬‬ ‫‪ -8‬موحد‪ ،‬ضیا‪ ،‬البتە واضح و مبرهن اس���ت کە‪...‬‬ ‫[هەڵبەت ڕوون و ئاش���کرایە کە‪ ،]...‬تهران‪ :‬انتشارات‬ ‫نیلوفر‪ ،١٣٨٧ ،‬ل‪.١٨ .‬‬ ‫‪ -9‬لە زمانی فارس���یدا پێش���تر لەجیاتی «وتار»‬ ‫وشەی «رسالە» بەکار هاتووە‪ .‬بڕوانە‪ :‬موحد‪ ،‬ضیا‪،‬‬ ‫س‪ .‬پ‪ ،.‬ل‪.١٨ .‬‬ ‫‪ -10‬ب���ۆ زانیاریی زیاتر لەس���ەر باوەڕی ژاک دێریدا‬ ‫دەرب���ارەی زمانی قس���ەکردن و نووس���ین و مەنتیقی‬ ‫مێتافیزیکیی پێوەندیی ئەم دوو دیاردەیە بڕوانە‪:‬‬ ‫‪Derrida, Jacques, Writing and‬‬ ‫‪Difference, trans. Alan Bass,‬‬ ‫‪Chicago: University of Chicago‬‬ ‫‪Press, 1978.‬‬ ‫‪Derrida,‬‬ ‫‪Jacques,‬‬ ‫‪Of‬‬ ‫‪Grammatology, transl. Spivak,‬‬ ‫‪C. Gayatri, Baltimore, Johns‬‬ ‫‪Hopkins University Press, 1976.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/٧‬‬

‫‪5‬‬

‫نەرسیسی خانەگومان‬

‫««‬

‫ئەوەی دۆستۆیڤسکی لە بارەی ئینتەرنێتەوە دەیزانی‬

‫ڕۆزا ئینۆسێنسیۆ سمیس‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان شوانی‬ ‫بەشی دووەم‪ -‬کۆتایی‬

‫دەرچەیەکی بۆ دابین دەکات بەبێ ئەوەی‬ ‫وەاڵم بداتەوە؛ نە ڕەخنەی لێ دەگرێ و‬ ‫نە فەرامۆشیشی دەکات‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ه���ەر وەک چ���ۆن گۆلیدک���ن‬ ‫وەسوەس���ەی ئەو خەیاڵە لە مێشکیدایە‬ ‫ک���ە پێی دەڵێ���ت "پیاوی ب���اش هەوڵ‬ ‫دەدات ڕاس���تگۆیانە ب���ژی و‪ ...‬هەرگیز‬ ‫دەبڵی نییە" تۆش ناتوانیت هەس���ت بە‬

‫«‬

‫بەهەرح���اڵ خیانەتەکان���ی دەبڵەکە‬ ‫جارێک���ی تر دەبنەوە هۆی دەرخس���تنی‬ ‫بێبەهای���ی گۆڵیدکن���ە ڕاس���تییەکە‪:‬‬ ‫هەڵسوکەوتی دەبڵەکە‪ ،‬هەرچی چەندێک‬ ‫پەسەند یان ناپەس���ەند بووبێ‪ ،‬هەرگیز‬ ‫نەبوونە مای���ەی بایەخدان���ی خەڵک بە‬ ‫گۆلیدکن خۆی‪ .‬دەبوو دەبڵەکە یارمەتیی‬ ‫گۆلیدکن بدات تا ه���اوڕێ پەیدا بکات و‬

‫کورتەی���ەک لە باش���ترین هەوڵەکانی بۆ‬ ‫دابڕان لە دەبڵەک���ە دەردەخات‪ .‬لێرەدا‬ ‫گۆلیدک���ن چەندێ���ک ه���ەوڵ دەدات لە‬ ‫دەبڵەکە هەڵبێ���ت‪ ،‬ئەوەندەی تر دەبڵ‬ ‫دوای دەکەون‪" ،‬هەتا دواجار ژمارەیەکی‬ ‫زۆر دەبڵی هاوشێوە دێنە کایە و هەموو‬ ‫ش���ارەکە پ���ڕ دەبێ���ت لە هاوش���ێوەی‬ ‫گۆلیدک���ن و پۆلی���س ناچ���ار دەبێت‪...‬‬

‫لەو سەردەمەدا کۆمەڵگە ئەورووپاییەکان‬ ‫زیاتر ش���اریی دەبوون و ژیانی قەرەباڵغ‬ ‫و نەناسراوانەی ناو شار‪ ،‬بەرکەوتنەکانی‬ ‫ه���ەر کەس���ێکی لەگەڵ کەس���انی تردا‬ ‫زیات���ر دەکرد‪ ،‬هەروەک ئ���ەو ڕۆڵەی کە‬ ‫لە ئێستادا ئینتەرنێت دەیبینێت‪ .‬ژیانی‬ ‫کۆمەاڵیەتی لەسەر بنەمای خۆدەرخستن‬ ‫و دابەشبوونێکی تەواوەتیی نێوان ژیانی‬

‫وێنەی پڕبوونی شار لە خودەکانی گۆلیدکن ئاماژەیە بۆ ئەو ئومێدەی کە بە‬ ‫دەبڵەکە هەمانە بۆ پڕکردنەوەی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان‪ .‬وەک چۆن دەبڵەکان‬ ‫شارەکەیان پڕ کردووە و ڕێ بە گۆلیدکن بۆ هەرکوێیەک کە دەچێ‪ ،‬دەگرن‪ ،‬ئاوها‬

‫ئەگەر زیاترە کە خەڵکی دوورتر لە یەک‬ ‫بژین؛ بەم ج���ۆرە هەت���ا تواناییمان بۆ‬ ‫پەیوەندیگرتن زیاد بکات‪ ،‬تواناییمان بۆ‬ ‫تەنیایی دووهێندە زیاد دەکات [‪ ]...‬ئەو‬ ‫کاتەی ئێمە زۆر س���ەرکەوتووانە خۆمان‬ ‫دەگوازینەوە بۆ پیکسڵ و کاغەز‪ ،‬تەواوی‬ ‫بوون و ناس���نامەی مرۆڤبوونمان بەرەو‬ ‫نەمان دەچن‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬ویستێک‪ /‬ئارەزوویەک‬ ‫هەی���ە ب���ۆ مانەوە ب���ە داب���ڕاوی‪ -‬وەک‬ ‫گۆلیدکن زۆر جاران نیازی "خۆدوورگرتن‬ ‫ل���ە خۆم"ـی ڕادەگەیان���د‪ .‬بەاڵم هەرچی‬ ‫چەندێ���ک هەوڵ بدەی���ن خۆمان بە دوور‬ ‫بگرین لە بەرکەوتنە (دیجیتاڵییە)ـکان و‬ ‫تەلەفۆنکردن و نووسینی ئیمەیڵ‪ ،‬دواجار‬ ‫دەبڵەک���ە بانگمان دەکاتەوە‪ .‬خۆمان پێ‬ ‫ناگی���رێ و بە الپ���ەڕەی یەکەمدا دێینە‬ ‫خوارەوە و پەرۆش���ین بزانین ئەوانی دی‬ ‫چیی دەکەن‪ ،‬خۆمان پێ ناگیرێ و دەبێ‬ ‫ش���تێک بکەین تا پیش���انیان بدەین کە‬ ‫ئێمەش لێرەین‪ ،‬ئەم ویس���تە‪ /‬ئارەزووە‬ ‫بەرپێنەگی���راوە‪ ،‬ڕەنگب���ێ نیش���انەی‬ ‫خووگرییمان نەبێ‪ ،‬بەڵکو بەڵگەیەک بێ‬ ‫بۆ جۆرە پڕکێش���ییەکی قووڵی مرۆڤانە‪،‬‬ ‫کە تا ڕادەیەک ناتوانین دەس���تبەرداری‬ ‫بین‪ .‬هەمیش���ە لە هەوڵی پەیوەندیگرتن‬ ‫و داهێنانی ئامڕازی پێش���کەوتووداین بۆ‬ ‫پەیوەندیگرتن‪ ،‬چونک���ە هەر یەکێک لە‬ ‫ئێم���ە بە هەموو وێن���ا چەندبارەکانەوە‪،‬‬ ‫خودێک هەیە کە دەزانین شایانی ناسینە‬ ‫و ئومێدێ���ک هەیە‪ ،‬هەرچەن���دە ئێجگار‬ ‫کەم‪ ،‬بەاڵم دەشێ لێمان تێبگەن‪.‬‬ ‫تەنانەت گۆلیدکنیش ش���تێک لەبارەی‬ ‫ئەم���ەوە دەزانێ���ت‪ .‬نزیک ل���ە کۆتایی‬ ‫ڕۆمانەک���ە‪ ،‬کات���ێ گۆلیدکن ش���ەکەتی‬ ‫ڕاونان���ی دەبڵەکەیەتی لەناو ش���اردا و‬ ‫خەریکە بەرەو ش���ێتیی دەچێت‪ ،‬دواجار‬ ‫پەنا بۆ ڕاوێژکارێکی تایبەتیی‪ ،‬ئۆلسوفی‬ ‫ئیڤانۆڤی���چ‪ ،‬دەبات و لێ���ی دەپاڕێتەوە‬ ‫تا بیخاتە ژێ���ر پارێزگاریی خۆیەوە‪ .‬لە‬ ‫س���ەرەتای ڕۆمانەکەوە‪ ،‬لەو کاتەوە کە‬ ‫گۆلیدکن هەوڵی دا بەبێ بانگهێش���تنامە‬ ‫بچێت بۆ ئاهەنگی ئۆلس���وفی‪ ،‬گۆلیدکن‬ ‫پەرۆش���ی ئەوە بووە ئۆلسوفی لێی ڕازی‬ ‫بێت‪ .‬لە ڕاس���تیدا ئۆلس���وفی چ شتێکی‬ ‫وای لەدەس���ت نایەت بۆی بکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گۆلیدکن دەیەوێت باس���ی خۆی بکات و‬ ‫کەسێک هەبێت گوێی لێ بگرێ‪" :‬من بە‬ ‫ڕاس���تی خۆمم لەگەڵ خۆم���دا‪ ،‬گەورەم‪،‬‬ ‫بە ڕاس���تی خۆمم لەگەڵ خۆمدا‪ .‬ناتوانم‬ ‫وەک ئ���ەو ب���م‪ ".‬پاڕانەوەیەک���ی ئاوها‪،‬‬ ‫شتێکی تۆقێنەر و ئابڕووبەرە‪ .‬لەم بارەدا‬ ‫بۆیشی ناچێتە سەر‪ :‬گۆلیدکن بە ئاستەم‬ ‫وش���ەکانی بۆ گۆ دەکرێ و ئۆلسوفییش‬ ‫کە س���ەرقاڵی میوانە‪ ،‬ڕوو وەردەگێڕێ و‬ ‫کاتی نییە گوێ ب���ۆ گۆلیدکن ڕادێرێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەش���دا گۆلیدک���ن دڵی خۆی‬ ‫دەداتەوە و بە خۆی دەڵێت کە هەوڵێکی‬ ‫شایس���تەی داوە و "ش���تێک هەی���ە لە‬ ‫ب���ارەی هەوڵەکەی���ەوە ک���ە جوامێرانە‬ ‫دەردەکەوێت‪".‬‬ ‫ئەمە ڕاس���تیی تێدایە‪ .‬ل���ەو هەوڵەیدا‬ ‫ب���ۆ گرتن���ی پەیوەندییەک���ی مرۆڤانە و‬ ‫ڕاس���تەقینە‪ ،‬بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ‬ ‫خەڵکیدا سەرباری دڵەڕاوکێ و ڕق لە خۆ‬ ‫بوونی‪ ،‬گۆلیدکن ڕیسکێکی زۆر دەکات–‬ ‫هەر وەک ئەو ڕیسکەی ئێمەش دەیکەین‬ ‫کات���ێ خ���ودە ناتەواوەکانم���ان نمایش‬ ‫دەکەین‪ .‬ئێمە‪ ،‬زۆر لە پێش ئەو کاتەوەی‬ ‫دۆستۆیڤس���کی پاڵەوانە شەرمەزارەکەی‬ ‫بە ناو جادەکانی س���ان پیتەرس���بۆرگدا‬ ‫بگێڕێ���ت‪ ،‬هەوڵم���ان داوە خۆم���ان بین‬ ‫لەگەڵ خۆمان و ئەو خودانە بناس���ێنین‬ ‫بە کەس���انی دی‪ ،‬ئێستاش پاش سەدان‬ ‫س���اڵ لە نوشس���تی هەر لە هەوڵ داین‪.‬‬ ‫شتێکی بێ مانا و بە سوێ و شەرمهێن و‬ ‫ترسناکە‪ .‬بەاڵم هێشتاش‪ ،‬وەک گۆلیدکن‬ ‫دەڵێت‪ ،‬جوامێرییەکی هەر تێدایە‪.‬‬

‫لە یەکەمی���ن فەس���ڵەکانی نۆڤڵێتی‬ ‫"دەبڵ"ـی دۆستۆیڤس���کیدا کە س���اڵی‬ ‫تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانیش لە بری ئەوەی ئامڕازێک بن بۆ ئەزموونکردن‪ ،‬دەبنە ڕێگر‬ ‫‪١٨٤٦‬ـ���دا نووس���یویەتی و س���ەبارەت‬ ‫ب���ە دڵەڕاوکێی کۆمەاڵیەتیی���ە‪ ،‬یاکۆڤ‬ ‫پێترۆڤیچ گۆلیدکن‪ ،‬بێ بانگهێش���تنامە ئیرەییەکی بە سۆ و تاوانبارانە‪ ،‬کە هەر س���ەرنجی بەڕێوەبەرەکەی ڕابکێش���ێت؛‬ ‫ب���ۆ ئاهەنگ���ی بەڕێوەبەرەکەی دەچێت‪ .‬کاتێک دەبڵ���ە دیجیتاڵەکەت هاوڕێیەک کەچ���ی گۆلیدکن وەک کەس���ێکی ناقۆاڵ‬ ‫شەرمنانە "بە نێوان دوو ڕیز تەماشاکەری پەی���دا دەکات‪ ،‬نەکەی���ت‪ .‬خ���ۆت زۆر و بێکەڵک دەردەخ���ات‪ .‬دەبڵەکە دەبوو‬ ‫پەیجۆر و واقوڕماودا "دەڕوات و دەنۆڕێت‪ .‬ئاگایان���ە و بە ناڕەحەتیی���ەوە ئاگاداری گۆلیدکن بخاتە ژێر تیش���کۆکەوە؛ کەچی‬ ‫ئەو حەقیقەتەیت‪ ،‬ک���ە دەبڵە دیجیتاڵە هەموو س���ەرنجەکان بۆ خۆی دەدزێت‪.‬‬ ‫دەچین���ە دەبڵەک���ەوە‪ :‬پرۆفایل���ە دەس���تکردە دەس���تپێداهێنراوەکەت‪ ،‬لە خۆ دەبوو وەک کەس���ێک ک���ە خاوەنی‬ ‫دەستپێداهێنراوەکەت‪ ،‬ئەو ڤێرژنەت کە ڕاس���تیدا خۆت نییە– لە چەند شتێکدا پێنجس���ەد «هاوڕێ»ـی���ت‪ ،‬هەمیش���ە‬ ‫هەموو ناسنامەیەکی تۆی پێوەیە– ناو‪ ،‬زێدەگۆیی و زۆر پێوەنانت کردووە و چەند سەرقاڵی چاالکی و خۆشی بایت؛ کەچی‬ ‫جلوبەرگ‪ ،‬کار‪ ،‬شکڵ و شێوە و شوێنی شتێکت ش���اردووەتەوە و دەمامکێکت لە لەبری ئەوە لە ش���ەوی هەینیدا بەرانبەر‬ ‫لەدایکب���وون– ب���ەاڵم ب���ە ئەتەکێتێکی ڕوو ن���اوە بۆ هاوڕێ دیجیتاڵەکانت‪ .‬ئەی شاش���ەی کۆمپیوتەرەک���ەت واقوڕماویت‬ ‫کۆمەاڵیەتی���ی بێوێن���ەوە‪ ،‬ب���ە کۆمەڵە دەبێ چی بڵێن ئەگەر ڕاستییەکەیان زانی و جار لە دوای جار س���ەردانی الپەڕەی‬ ‫خولیایەک���ی ڕەس���ەن و دڵڕفێنەوە‪ ،‬بە لە ب���ارەی– خودی خۆتەوە؟ بەم جۆرە فەیسبووکەکەت دەکەیت‪ ،‬کە دەبڵەکەت‬ ‫ژیاننامەیەکی س���ەرنجڕاکێش‪ ،‬بەاڵم زۆر کاتێک کە دەبڵەکە و ئەو پەیوەندییانەی تیایدا دانیش���تووە و ب���ە زەردەخەنەوە‬ ‫خاکەڕایانە نمایش���کراوەوە‪ ،‬بە کۆمەڵە بە نییەتی پەیداکردنی هاوڕێ بەستوونی‪ ،‬تە‌ماش���ات دەکات– ئێجگار خۆشحاڵ و‬ ‫کۆمێنتێکەوە کە بۆ پیشاندانی ئەوپەڕی وەک مەخڵوقێک���ی تری ج���ودا و دڕندە ئێجگار دوور‪.‬‬ ‫هێشتاش هەر بە ئومێدیت‪ .‬سەرباری‬ ‫زیرەکیی و ژیری���ی ئێدیت کراون‪ .‬لینک دێت���ە پێش���چاو‪ ،‬دڵەڕاوکێکان���ی ژیانی‬ ‫ب���ە لین���ک بە خودەک���ەی ن���او دنیای دیجیتاڵ س���ەر هەڵدەدات���ەوە‪ .‬ئەوکاتە ئەو هەموو ش���ێوازەی کە دەبڵەکە دژی‬ ‫ڕاس���تەقینەتەوە‪ ،‬بە ئەنجامی س���ێرجی ترست لە لەدەستچوون و ئاگادارنەبوونی گۆلیدکن ڕەفت���ار دەکات‪ ،‬گۆلیدکن هەر‬ ‫ن���او گۆگڵەکەت���ەوە بەس���تراویت‪ ،‬ل���ە چاالکییەکان���ی دەبڵەکەت لێدەنیش���ێ‪ ،‬بە ئومێدە ک���ە ڕۆژێک لە ڕۆژان خۆی و‬ ‫قەفەزی خۆکردی ناو مێ���ژووی وێبگەڕ ئەگەر هات و دەبڵەکەت خۆشەویس���تتر دەبڵەک���ەی ببنە تیمێک‪« ،‬کێ چوزانێ‪،‬‬ ‫و س���ێرچەکانتدا عاس���ی بووی���ت‪ .‬نە و جەم���اوەری زیات���ر ب���وو ل���ە خودە ڕەنگبێ ڕۆژێ���ک هاوڕێیەتییەکی گەرم و‬ ‫نوێ لەنێوانیاندا پێکبێ کە‪ ...‬لە دواییدا‬ ‫دەتوانی ل���ە ناس���نامەکەت هەڵبێیت و ڕاستەقینەکەت‪.‬‬ ‫بەم ج���ۆرە دەبڵەکەی گۆلیدکن‪ ،‬نەک بەر ب���ە ناخۆش���یی و نەش���یاویی ئەم‬ ‫نە دەش���توانیت بیسڕیتەوە‪ ،‬بەاڵم دەبێ‬ ‫مل���ی هەم���وو گۆلیدکن���ەکان بگرێت و تایبەت و ژیانی گشتی ڕۆنرا‪.‬‬ ‫ڕێگەیەک بدۆزیتەوە بۆ جوانکاریکردنی‪ .‬هەر پارانۆیاکەی ئەهوەن ناکاتەوە‪ ،‬بەڵکو لێکچوونەیان بگرێت‪».‬‬ ‫ئ���ەم فراوانبوونە کتوپ���ڕەی جیهانی‬ ‫دەبڵەک���ە ب���ۆی دەبێت���ە ج���ۆرە بیانخاتە ش���ێتخانە"‪ .‬ش���ێتخانەی پڕ لە‬ ‫نوسخەی ناو تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانمان‪ -‬خەراپتریشی دەکات‪ .‬هەر بۆ نموونە‪ ،‬زۆر‬ ‫پرۆفایلەکان���ی فەیس���بووک و تویت���ەر بە پەرۆشە بۆ شەرمەزارکردنی گۆلیدکن پش���تیوانێکی پت���ەوی الیەنی س���ۆز و خ���ودەکان وێناکردنێکی ش���یاوە بۆ ئەو کۆمەاڵیەتیی‪ ،‬ترسگەلێکی لەگەڵ خۆیدا‬ ‫و هاوش���ێوەکانیان‪ ،‬ک���ە ئ���ەم قەوارە لەب���ەر چاوی خەڵک���دا؛ ه���ەر لەنوکتە کۆمەاڵیەتی کە چیدی هیچ ش���تێکی تر ئێش���کە بەردەوام و بەندکەرەی بە دیار هێن���اوە کە ل���ە ژیان لەژێ���ر چاودێریی‬ ‫گەورەیەی زانیاریی کەسیی هەڵدەگرن و کردەییەکانییەوە کە بە هۆی خۆکردن بە گرینگی���ی نامێنێ‪ .‬ه���ەروەک چۆن ئەو نەرجسییەتی خۆمانەوە دەیگرین‪ .‬وێنەی خەڵکان���ی ت���ردا‪ ،‬هەمان���ە‪ .‬وا دانێ کە‬ ‫خودێکی ئەلەکترۆنیی نەرجس‪ ،‬یان هەر گۆلیدکن دەیانکات تا خۆ بەخاوەنکردنی هەموو هاوڕێیەی بۆ دەبڵە دیجیتاڵەکەت پڕبوونی شارەکە لە خودەکانی گۆلیدکن هەر بەرکەوتنێک لەگەڵ کەس���ێکی تردا‬ ‫نەبێ فووتێکراوی‪ ،‬لەسەر بونیاد دەنێن‪ .‬کارەکانی گۆلیدکن و پێدانی پارەی یازدە پەی���دات ک���ردووە‪ ،‬ڕەنگب���ێ هێندەی ئاماژەیە بۆ ئەو ئومێدەی کە بە دەبڵەکە دەبڵێک دەخوڵقێنێت‪ :‬وێنایەک لە تۆ لە‬ ‫دەبڵەکەی گۆلیدکن لە ڕووی جەس���تە و کێکی خوراو لە شیرینیفرۆشێک بە ناوی مەزەن���دەی خ���ۆت خۆشمەش���رەب و هەمان���ە ب���ۆ پڕکردن���ەوەی پەیوەندییە خایلەی کەسێکی تردا‪ ،‬ڤێرژنێکی تۆ کە‬ ‫بیۆگرافییەوە لە گۆلیدکن جیاناکرێتەوە‪ ،‬گۆلیدکن���ەوە‪ .‬لەئۆنالیندا ئەم کێش���انە خۆشەویس���تت بکات‪ .‬ب���ەاڵم گەر خۆت کۆمەاڵیەتیی���ەکان‪ .‬وەک چۆن دەبڵەکان جیای���ە لە خۆت‪ ،‬خودێ���ک کە ناتوانیت‬ ‫بەاڵم ئەو بڕوابەخۆتر و سەرنجڕاکێش���تر بە جۆرێکی تر دووب���ارە دەبنەوە؛ وەک ل���ە دەبڵە دیجیتاڵەک���ەت ڕزگار بکەیت‪ ،‬شارەکەیان پڕ کردووە و ڕێ بە گۆلیدکن تەواو بیناس���یت‪ .‬پارانۆی���ا لە درککردن‬ ‫و لە هەمووشی گرینگتر خۆشەویستترە‪ .‬الیککردنی شتێکی بێئابڕووانە بە ڕێکەوت‪ ،‬دەش���ێ هەموو دەرفەتێک���ی پەیوەندیی بۆ هەرکوێیەک کە دەچێ‪ ،‬دەگرن‪ ،‬ئاوها بە بوونی ئەو دەبڵەوە س���ەرهەڵدەدات‪،‬‬ ‫وەک وێنەیەک���ی کارامان���ە چاکک���راو و تاگکردنت لە فۆتۆیەکی نەش���یاودا‪ ،‬یان لەگەڵ ئەو هاوڕێیانەتدا لە دەست بدەیت‪ .‬تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانیش لە بری ئەوەی نارسیسزمیش لە خۆخەریککردن بەوەی‬ ‫فۆتۆش���ۆپکراوی خ���ۆت؛ وێنەیەک کە نووسینی ستاتەسێکی نابەجێ لە حاڵەتی گۆلیدکن‪ ،‬ل���ە بەڕەنگاربوونەوەیەکی ورد ئامڕازێ���ک بن بۆ ئەزموونک���ردن‪ ،‬دەبنە ئاخۆ ئ���ەو دەبڵە چی ل���ێ دەردەچێ‪.‬‬ ‫حەزت کردووە هەمیشە وا خۆت ببینیت‪،‬‬ ‫هەمان ڕووخس���ارت هەبێ‪ ،‬بەاڵم لە هەر‬ ‫بێگومان دۆستۆیڤسکی کە لە ‪١٨٤٦‬ـ���دا دەی��ن��ووس��ی‪ ،‬بیری لە ئینتەرنێت‬ ‫گۆش���ەیەکەوە‪ ،‬هەمیش���ە وێنەی ڕووە‬ ‫نەکردووەتەوە‪ .‬بەاڵم خەڵکانی تەنیا و پارانۆید و لەخۆبایی دەبینی‪ ،‬کە بە خودە‬ ‫جوانەکەت گیرابێ‪.‬‬ ‫خۆ دەب���وو ئ���ەم دەبڵ���ە دیجیتاڵە‬ ‫خەیاڵییەکانیان دابڕێنراو و ئابڵووقە دراب��وون‪ .‬ڕەنگبێ لە هەوڵەکانی مرۆڤ بۆ‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانمان���ی‬ ‫دڵەڕاوک���ێ‬ ‫بڕەواندبای���ەوە‪ ،‬هانی بداینای���ە بیر لە‬ ‫تایبەتمەندیی���ە نایابەکان���ی خۆم���ان سۆزدارییدا‪ -‬یاندروستکردنی پەیوەندی ڕامابێ‬ ‫بکەینەوە و ش���انازیی بە پیشاندانیانەوە هەر ش���تێک کە‬ ‫بکەی���ن‪ .‬دەبڵەکەی گۆلیدک���ن بۆ تەنها وەک کەس���ێکی تۆڵەستێن و وەسواس و و لەس���ەرخۆدا‪ ،‬بە پارێزەوە نامەیەک بۆ ڕێگر‪ .‬نەرسیس���یی خانەگومان هەمیشە ه���اوکات گفتوگ���ۆ کار دەکات ب���ۆ‬ ‫یەک ش���ەو‪ ،‬بەم جۆرە کاری بۆ دەکات هەرزەگۆ دەرتبخات‪ ،‬لە کاتێکدا ڕەنگبێ دەبڵەکەی دەنووسێت‪ ،‬بە نیازی ئەوەی وا ل���ە وێ���زەی جموج���وڵ و دڵەڕاوکێ کۆنترۆڵکردنی دەبڵەکە‪ ،‬ش���کڵ و شێوە‬ ‫و گۆلیدکن وەک دۆس���تێکی کۆمەاڵیەتی تە‌نه���ا هەڵەیەکی چاپ ی���ان فۆتۆیەکی تەمبێ���ی بکات و داوای ڕوونکردنەوەیەک کۆمەاڵیەتییەکانمان لە ئۆنالین‪ .‬کاتێکیش دەدات ب���ە وێنای ئەو (تۆ)گەلەی کە لە‬ ‫خۆی تەماش���ا دەکات‪ ،‬ماندونەناس���انە ناش���رین یاخ���ود ڤیدیۆیەک���ی ڕێکەوتی بۆ هەڵس���وکەوتەکانی بکات‪ ،‬لە هەمان هەوڵی چارەس���ەری کێش���ەکە دەدەین ئەنجامی بەرکەوتنەکانت دروست بوون‪-‬‬ ‫گ���وێ ب���ۆ زانیارییەکان���ی گۆلیدکن‪ ،‬لە نیوەش���ەو بووبێ‪ .‬ب���ەاڵم پرۆفایلەکەت‪ ،‬کاتیش���دا ب���ە چەش���نێک پەرۆش���ی ب���ە دانان���ی وێنەیەکی نوێ���ی پرۆفایل بۆ ئەوەی هەریەک لە ئێمە ئێس���تا‪ ،‬بە‬ ‫ب���ارەی س���ان پیتەرس���بۆرگ و ئایینی کە دە‌بڵەکەتە‪ ،‬نوێنەرایەتیی تۆ دەکات‪ ،‬پارێزگاریکردن���ە لەو هاوڕێیەتییە قووڵە‪ ،‬یان (ئاپ)ـێكی مۆدێ���رن یاخود دانانی هۆی ئەو دەبڵە دیجیتااڵنەی دروس���تیان‬ ‫ئیس�ل�ام و هەر شتێک لەو نێوانەدا‪ ،‬شل چ���ۆن دەتوانیت بیس���ەلمێنیت کە درۆ ک���ە هەس���ت دەکات پێویس���تە "نەرمی ئەکاونتێکی تر بۆ بەس���تنی پەیوەندیی دەکەین‪ ،‬بتوانین قس���ە لەگەڵ خەڵکانی‬ ‫دەکات– گفتوگۆیەکی تێکەڵپێکەڵی بێ دەکات؟ کەچی لەالیەکی ترەوە دەبڵەکەت ب���کات‪ ،‬پێیدا هەڵب���دات و مامەحەمەیی زیات���ر لەگ���ەڵ هاوڕێیان و پەخش���ێکی بێگانە لەوپەڕی جیهانەوە بکەین و هەوڵ‬ ‫ناوەرۆک‪ ،‬کە کتومت لە هاتنەخوارەوەی لەسەرکێش���ییە خۆش���ەکانی بێبەش���ت بۆ ب���کات" تا دەبڵەک���ە "نامەکەم وەک فراوانت���ری زیرەکیمان‪ ،‬تەنیا ش���تەکان بدەین پێیان بڵێین کە ئێمە کێین‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم کێش���ەکە لەگەڵ گەیش���تنی‬ ‫خێرا بە الپەڕەی سەرەکیی فەیسبووکدا دەکات‪ .‬لە ڕۆمانەکەی دۆستۆیڤس���کیدا‪ ،‬س���ووکایەتیپێکردن تەماشا نەکات‪ ".‬ڕق ئاڵۆزتر دەکەین‪ .‬خودە دیجیتاڵەکانمان‬ ‫دەچێ���ت‪ .‬بە کورتی دەبڵەکەی گۆلیدکن بەتوانایی دەبڵ���ە بڕوابەخۆبووەکە لەخۆ لەو پەژارەیەی دەبڵەک���ە دەیخوڵقێنێ‪ ،‬چەندب���ارە دەبنەوە و گەمارۆمان دەدەن پەیامەک���ەدا گ���ەورە دەبێت���ەوە‪ :‬ئەو‬ ‫هی���چ تەحەددایەک���ی کۆمەاڵیەتییانەی خۆشەویس���تکردن لەناو هاوکارەکانیدا‪ ،‬تێک���ەڵ بووە ب���ە پێسەرس���امبوونێکی و دەبن���ە ڕێگ���ر لەبەردەم خ���ودی ئەو دەبڵەی ت���ۆ دەیخوڵقێنیت دەبڵی تر بۆ‬ ‫گۆڵیدکن ناکات‪ .‬ڕۆڵی ئەو‪ ،‬زۆر سانایانە‪ ،‬الی گۆلیدک���ن ه���ەم ئیرەییئامێز و هەم زۆر و ت���رس لە دۆڕاندن���ی هەتاهەتایی پەیوەندییانەی کە دەبوو بیانخوڵقێنین‪ .‬خۆی دێنێتە بەره���ەم و وەک بەدیلێکی‬ ‫بێگوم���ان دۆستۆیڤس���کی ک���ە ل���ە زۆر بەهێزتر لە تۆ‪ ،‬هێندەی تر لێت دوور‬ ‫تەنیا وەرگرتن و پش���تگیریکردنە– وەک مەتەڵئامێزیشە‪ .‬گۆلیدکنی تووشبوو بە هاوڕێیەتییەکە‪.‬‬ ‫جێ���ی سەرس���ووڕمان نیی���ە کە بەم ‪١٨٤٦‬ـدا دەینووسی‪ ،‬بیری لە ئینتەرنێت دەکەوێتەوە‪ .‬تا زیاتر نامەیەک‪ ،‬تۆمارێک‪،‬‬ ‫دەفت���ەری یادداش���ت‪ ،‬ق���ودرەت دەدا ‪ ،FOMO‬ئ���ارەزوو دەکات «بزانێ���ت‬ ‫ب���ە خودە ڕاس���تەقینەکە و ئ���ەو وردە ئاخۆ لە بارەی چیی���ەوە لەگەڵ هەموان هەم���وو دڵەڕاوک���ێ خودئاگاییەمان���ەوە نەکردووەت���ەوە‪ .‬ب���ەاڵم خەڵکانی تەنیا یان ڤیدیۆیەکی یوتوب بەردەوامیی هەبێ‬ ‫خۆپەرس���تییە زیادان���ە هەڵدەمژێتە ناو دەچرپێنێ– خەریکی گێڕانی چ پیالنێکە لەناو پرۆفایلەکانمان���دا ئیفلیج دەبین و و پارانۆی���د و لەخۆبای���ی دەبین���ی‪ ،‬کە و بایەخ بە ناوەرۆکەک���ەی بدرێ‪ ،‬زیاتر‬ ‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری خوێنەری ئەمەریکی ‪The‬‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬کە ئەگەر خەڵکانی ڕاستەقینە لەگەڵ ئ���ەم هەموو خەڵک���ە‪ ،‬لە بارەی س���ەرباری بوونی هاوڕێی زۆر‪ ،‬هەس���ت بە خ���ودە خەیاڵییەکانی���ان دابڕێنراو و دەبێتە بوونەوەرێکی سەربەخۆ و جودا لە‬ ‫‪ ،American Reader‬ک���ە گۆڤارێک���ی‬ ‫ئامادەی گفتوگۆک���ە بوونایە‪ ،‬لچیان لێ چ نهێنیگەلێکەوە دەدوێ���ن؟‪ ...‬خۆزگە ب���ە تەنیایی دەکەین‪ .‬ل���ە دوای ناردنی ئابڵووقە درابوون‪ .‬ڕەنگبێ لە هەوڵەکانی خاوەنەکەی؛ تا زیاتر بتوانرێ پەیامەکان مانگانەی دیجیتاڵیی ئەدەبییە‪.‬‬ ‫نامەک���ە‪ ،‬گۆلیدکن خەونێک دەبینێت کە مرۆڤ بۆ دروستکردنی پەیوەندی ڕامابێ‪ .‬بە س���ەر مەودای دوورت���ردا بنێردرێت‪،‬‬ ‫هەڵدەقورتان���د‪ .‬دەبڵەک���ەی گۆڵیدکن‪ ،‬منیش تۆزقاڵێک بەشدار دەبووم‪« ...‬‬

‫«‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/٧‬‬

‫‪6‬‬

‫هۆڵه‌ندا خه‌ون و دۆزه‌خه‌‬

‫««‬

‫ئه‌مسته‌ردام وه‌ك سه‌رچاوه‌ى هێماكانى ناو ڕۆمانى «كه‌وتن»ـى ئه‌لبێر كامۆ‬

‫ئادریان ڤان دێن هۆڤن ‪ -‬بازل د‪ .‬كینگستۆن‬

‫زانكۆى ویندسۆر‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬سه‌یوان محه‌مه‌د‬ ‫(‪)2-1‬‬

‫ئه‌لبێر كامۆ (‪ )1960-1913‬ل ‌ه نێوان كاره‌كانى‬ ‫تری���دا س���ێ ڕۆمانى نووس���ین‪ ،‬نام���ۆ (‪)1942‬‬ ‫و تاع���وون (‪ )1947‬و كه‌وت���ن (‪ .)1956‬دوو‬ ‫ڕۆمانى س���ه‌ره‌تاى ناسراوترن وه‌ك ل ‌ه سێیه‌میان‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش���دا س���ێیه‌م سه‌رنجڕاكێشترینیانه‌‪.‬‬ ‫هه‌موویان گێڕانه‌وه‌ن ل ‌ه زارى كه‌س���ى یه‌كه‌مه‌و‌ه‬ ‫و هه‌موویش���یان به‌گ���ژ ئه‌و دونیای���ه‌دا ده‌چنه‌و‌ه‬ ‫كه‌ تێیدا مرۆڤ س���وور‌ه له‌سه‌ر مه‌حكومكردن و‬ ‫تاوانباركردن���ى ئه‌وانى تر‪ ،‬ب��� ‌ه مانایه‌كى تر به‌گژ‬ ‫كوش���تنى ڕێگه‌پێدراودا ده‌چن���ه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم له‌وێو‌ه‬ ‫لێكچوونه‌كه‌ كۆتایى دێت‪.‬‬ ‫«نام���ۆ» چیرۆك���ى پیاوێك���ى گه‌نج��� ‌ه ل ‌ه‬ ‫جه‌زائی���ر ك ‌ه هیچ ته‌ماعێكى نیی ‌ه و پیش���ه‌یه‌كى‬ ‫چه‌قبه‌ستووى هه‌یه‌‪ ،‬ڕێكه‌وتى گه‌وادێك ده‌كات و‬ ‫له‌كات���ى به‌رگرى له‌خۆكردندا عه‌ره‌بێك ده‌كوژێت‪.‬‬ ‫دادگای���ى ده‌كرێ���ت به‌ س���زاى م���ه‌رگ مه‌حكوم‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬هێند‌ه له‌به‌ر تاوانى كوشتنه‌ك ‌ه نا‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫پتر به‌هۆى ئه‌وه‌ى ل ‌ه پرس���ه‌ى دایكیدا نه‌گریاوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و فێرى خۆشویس���تنى دونیا ده‌بێت هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫بێهووده‌ش���ه‌‪ .‬تاعوون یادداش���تى دوكتۆرێك ‌ه ك ‌ه‬ ‫ده‌چێت ‌ه ش���ه‌ڕێكه‌وه‌ دژى نه‌خۆش���یى تاعوون ل ‌ه‬ ‫ش���ارى (وه‌هران)ـى جه‌زائیر‪ .‬ل ‌ه ه���ه‌ردوو باردا‬ ‫گێڕانه‌وه‌ك ‌ه ڕاس���ته‌وخۆی ‌ه و وێنه‌سازییه‌كى كه‌مى‬ ‫تێدایه‌‪ .‬ل ‌ه نامۆدا كاره‌كته‌رێكى الوه‌كى ك ‌ه پیاوێكى‬ ‫پی���ره‌‪ ،‬وا دیار‌ه ڕقى ل ‌ه س���ه‌گه‌كه‌یه‌تى به‌اڵم ب ‌ه‬ ‫مردنى س���ه‌گه‌كه‌ى خه‌مبار ده‌بێت‪ ،‬ده‌كرێت ئه‌م ‌ه‬ ‫كاره‌كته‌ر‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌مان پیشان بدا ك ‌ه ده‌ڵێت‬ ‫«هه‌موو كه‌سێك ده‌زانێ ژیان شایانى گوزه‌راندن‬ ‫نییه» به‌اڵم فێرده‌بێت خۆشى بوێت پێش ئه‌وه‌ى‬ ‫سه‌رى بپه‌ڕێنرێت‪ .‬ل ‌ه «تاعوون»ـدا نه‌خۆشییه‌ك ‌ه‬ ‫هه‌موو ئه‌و ش���ێتیی ‌ه خوێنمژانه‌ی ‌ه پیشانده‌دات ك ‌ه‬ ‫له‌ سااڵنى ‪ 1930‬و ‪1940‬ـه‌كاندا ئه‌ورووپاى ڕاماڵى‪.‬‬ ‫ڕۆمان���ی «كه‌وتن» جی���اوازه‌‪ .‬گێڕه‌ره‌وه‌ك ‌ه‬ ‫پارێزه‌رێك���ى پاریس���یی ‌ه ك ‌ه ب���اوه‌ڕى وابوو ئه‌و‬ ‫له‌س���ه‌رووى هه‌م���وو مرۆڤایه‌تیی���ه‌وه‌ ب���ووه‌ و‬ ‫ڕقیش���ى لێبوو‪ .‬پاشان شتێك ڕووده‌دات كه‌ بۆى‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت هه‌ڵه‌ بووه‌ و له‌وه‌ش���ه‌وه‌ جه‌نگێكى‬ ‫درێژ ل ‌ه ناخیدا ده‌ست پێده‌كات ل ‌ه نێوان دانپیانان‬ ‫و نكۆڵیكردن ل��� ‌ه ڕاس���تییه‌كاندا‪ .‬دواجار ژیانى‬ ‫كۆتای���ى دێت به‌ چوونى به‌رده‌وامى بۆ مه‌یخانه‌ى‬ ‫ده‌ریاوانه‌كان كه‌ ناوى (مه‌كس���یكۆ س���تى)ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫زیدیكى ئه‌مس���ته‌ردام‪ ،‬له‌وێش ب��� ‌ه دوورودرێژى‬ ‫دانپیانانه‌كان���ى وه‌ك���و ی���ه‌ك ب���ۆ خه‌ڵكانى ناو‬ ‫مه‌یخانه‌ك��� ‌ه و گه‌ش���تیاره‌كانیش ده‌گێڕێت���ه‌وه‌ و‬ ‫دواتریش هانی���ان ده‌دات ب ‌ه وێنه‌ى ئه‌و دانپیانان‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬به‌وجۆره‌ش ئه‌و بڕوایه‌ى ده‌سه‌لمێنێت ك ‌ه‬ ‫خۆى له‌س���ه‌رووى مرۆڤایه‌تییه‌وه‌یه‌‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌ى‬ ‫ده‌ترسێت ئه‌گه‌ر حوكم به‌سه‌ر ئه‌وانى تردا نه‌دات‬ ‫ئه‌وا حوكمى به‌سه‌ردا ده‌درێت‪.‬‬ ‫گێڕانه‌وه‌ك ‌ه ڕاسته‌وخۆ نییه‌‪ ،‬گێڕه‌ره‌وه‌ كه‌م كه‌م‬ ‫قورسایى بارى ئه‌و تاوانه‌ ده‌خاته‌ڕوو كه‌ ده‌ی ‌هو‌ێت‬ ‫دان���ى پێدابنێت‪ .‬ل ‌ه ناوه‌ڕاس���تى چیرۆكه‌كه‌یدای ‌ه‬ ‫كاتێك باسى ئه‌و ڕووداوه‌ ده‌كات ك ‌ه ئه‌و وێنه‌یه‌ى‬ ‫له‌س���ه‌ر خۆى هه‌یبوو‌ه ده‌ش���ێوێنێت‪ :‬جارێك ل ‌ه‬ ‫كاتى په‌ڕینه‌و‌ه به‌سه‌ر پردى (پۆنت‪-‬ڕۆیال)ـدا ل ‌ه‬ ‫پاریس‪ ،‬ناتوانێت ڕێگرى ل ‌ه خنكانى ژنێكى گه‌نج‬ ‫بكات‪.‬‬

‫(په‌نجا هه‌نگاوێك زیاتر دوور نه‌كه‌وتبوومه‌وه‌‪،‬‬ ‫گوێم ل���ه‌ ده‌نگه‌ك ‌ه بوو‪ -‬س���ه‌ره‌ڕاى دوورییه‌كه‌ى‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كى ترسناك به‌رز بوو له‌ هێمنیى شه‌ودا‪-‬‬ ‫ده‌نگى جه‌س���ته‌یه‌ك‪ ،‬كه‌ به‌ر ئ���او ده‌كه‌وێت‪ .‬بۆ‬ ‫س���اتێك وه‌س���تام‪ ،‬به‌اڵم بێئه‌وه‌ى ئاوڕبده‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌مان س���ات‪ ،‬ب���ۆ چه‌ندجارێك گوێ���م ل ‌ه هاوار‬ ‫بوو ك ‌ه بۆ قوواڵیى ڕووباره‌كه‌ ڕۆده‌چوو‪ ،‬پاش���ان‬ ‫ل ‌ه ن���اكاو نه‌ما‪ .‬ئه‌و بێده‌نگیی���ه‌ى به‌دوایدا هات‪،‬‬ ‫كاتێك شه‌و دیسانه‌و‌ه ئارام بووه‌وه‌‪ ،‬بێده‌نگییه‌كى‬ ‫ئه‌به‌دى ده‌ینواند‪ .‬ویستم ڕابكه‌م‪ ،‬به‌اڵم نه‌متوانى‬ ‫بجووڵێم���ه‌وه‌‪ .‬هه‌ڵده‌له‌رزی���م‪ ،‬پێموای��� ‌ه به‌هۆى‬ ‫سه‌رما و ش���ۆكه‌وه‌ بوو‪ .‬به‌ خۆم گوت كه‌ ده‌بێت‬ ‫په‌له‌ بكه‌م‪ ،‬هه‌س���تم ب��� ‌ه الوازیی���ه‌ك ده‌كرد ك ‌ه‬ ‫به‌رگ��� ‌ه نه‌ده‌گیرا‪ .‬بیرم نه‌ماوه‌ له‌و س���اته‌دا بیرم‬ ‫ل ‌ه چى ده‌كرده‌وه‌‪« .‬كار له‌ كار ترازا‪ ،‬له‌ده‌س���ت‬ ‫ده‌رچوو‪ »...‬یان هه‌ر شتێكى له‌و بابه‌ته‌‪ .‬هێشتا‬ ‫گوێم ده‌گرت و به‌بێ جوڵه‌ وه‌س���تابووم‪ .‬پاش���ان‬ ‫له‌س���ه‌رخۆ به‌ژێر بارانه‌كه‌دا ده‌س���تم كرده‌وه‌ ب ‌ه‬ ‫ڕۆیشتن‪ .‬بۆ كه‌سیشم باس نه‌كرد‪« ).‬ل‪»61-60 :‬‬ ‫(بۆ ئه‌و دێڕانه‌ى له‌ ڕۆمانه‌كه‌وه‌ وه‌رگیراون بڕوانه‌‪ :‬كه‌وتن‪،‬‬ ‫ئه‌لبێر كامو‪ ،‬و‪ .‬س���ه‌یوان محه‌مه‌د‪ ،‬ناوه‌ندى غه‌زه‌لنووس بۆ‬ ‫چاپ و باڵوكردنه‌وه‌‪ ،‬سلێمانى‪)2013 ،‬‬

‫دواى ئه‌و‌ه ده‌ڕوات بۆ ئه‌مس���ته‌ردام و له‌وێ‬ ‫له‌پێن���اوى كپكردنه‌وه‌ى ئ���ه‌و تاوانه‌ى كه‌ به‌هۆى‬ ‫خنكانى ژنه‌كه‌و‌ه له‌ناخیدا دروس���ت بووه‌‪ ،‬خۆى‬ ‫له‌ن���او هێماكانى ده‌وروبه‌ریدا ون ده‌كات‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ناو و ناونیشانیش���ى هێمان‪ .‬وا ڕاده‌گه‌یه‌نێت ك ‌ه‬ ‫ناوى جان باپتیست كالمه‌نس بێت‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر زوو‬ ‫دان به‌وه‌دا ده‌نێت ك ‌ه وانییه‌‪ .‬بێگومان ئێم ‌ه ده‌بێت‬ ‫بیر له‌ قه‌ش ‌ه یۆحه‌نناى ته‌عمیدده‌ر بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ده‌نگه‌ى له‌ چۆڵه‌وانیدا هاوارده‌كات‪ .‬ته‌نیا ئه‌وه‌ش‬ ‫نا‪ ،‬ئه‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫(ل ‌ه گه‌ڕه‌كى جوله‌كه‌كان ده‌ژیم‪ ،‬گه‌ڕه‌كه‌كه‌مان‬ ‫ئه‌و ناوه‌ى هه‌بوو تا ئه‌و كاته‌ى برا هیتله‌رییه‌كانمان‬ ‫باڵوه‌یان پێكردن‪ .‬چ قڕكردنێك بوو! حه‌فتاوپێنج‬ ‫هه‌زار جوله‌كه‌‪ ،‬ی���ان ده‌كوژران یان ڕاده‌گوێزران‪.‬‬ ‫ڕاماڵینێكى ڕاس���ته‌قینه‌ بوو‪ »...« .‬من له‌س���ه‌ر‬ ‫ش���انۆى یه‌كێك له‌ گه‌وره‌ترین تاوانه‌كانى مێژوودا‬ ‫ده‌ژیم‪« ).‬ل‪»13 :‬‬ ‫كالمه‌ن���س هیچ له‌س���ه‌ر ناوى خ���ۆى ناڵێت‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت هیچ له‌س���ه‌ر شوێنه‌كه‌یشى ناڵێت به‌اڵم‬ ‫هه‌ر هۆڵه‌ندییه‌ك به‌ته‌واوى ده‌زانێت (یۆردان)ـه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش���دا هیچ هۆكارێ���ك نییه‌ بۆ ده‌بێت‬

‫«‬

‫كورتى‪ ،‬به‌ خه‌یاڵێكى زۆر زۆره‌و‌ه یان زۆر كه‌مه‌و‌ه‬ ‫هات���وون‪ .‬ناوبه‌ناو‪ ،‬ئه‌م پیاوان ‌ه چێژ له‌ یاریكردن‬ ‫ب ‌ه چه‌قۆ و ده‌مانچ ‌ه ده‌بینن‪ ،‬به‌اڵم ناگه‌نه‌ ڕاده‌ى‬ ‫بیركردنه‌و‌ه له‌وه‌ى په‌رۆشى بن‪ ،‬به‌ڵكو ته‌نها ئه‌و‬ ‫ڕۆڵه‌ى كه‌ ده‌یبینن به‌ره‌و ئه‌و یارییه‌یان ده‌بات‪).‬‬ ‫«ل‪»10 :‬‬ ‫دیسان ده‌ڵێت‪( :‬من له‌وانى تر ب ‌ه ڕه‌وشتتریان‬ ‫ده‌بین���م‪ ،‬ئه‌وانه‌ى ل��� ‌ه باوه‌ش���ى خێزانه‌كاندا ب ‌ه‬ ‫تێكش���كاندن خه‌ریك���ى كوش���تنن‪( ).‬هس���پ)‪.‬‬ ‫به‌مانایه‌كى تر‪ ،‬گه‌واده‌كان به‌ بێڕه‌وشت داده‌نرێن‬ ‫به‌اڵم له‌ودیو ئه‌و ده‌مامكه‌وه‌ بورژوازین‪ ،‬له‌كاتێكدا‬ ‫بورژوازیی���ه‌كان بانگه‌ش���ه‌ى به‌ڕه‌وش���تى ده‌كه‌ن‬ ‫كه‌چى له‌پشت ئه‌و ده‌مامكه‌وه‌ دڕنده‌گه‌لێكن‪.‬‬ ‫مه‌یخانه‌ك���ه‌ وێنه‌یه‌كى ترى الیه‌نى ش���اراوه‌ى‬ ‫ش���ته‌كان پیش���انده‌دات‪.‬‬ ‫كالمه‌ن���س ئام���اژه‌ ب���ۆ‬ ‫په‌ڵه‌یه‌كى شوێنه‌وار له‌سه‌ر‬ ‫دی���وارى باڕه‌ك��� ‌ه ده‌كات و‬ ‫ئ���ه‌وه‌ ب ‌ه ی���اد ده‌هێنێته‌و‌ه‬ ‫كه‌‪( :‬سه‌رنجى ئه‌و الكێش ‌ه‬ ‫چۆڵ���ه‌ى س���ه‌ر دیواره‌ك ‌ه‬ ‫بده‌‪ ،‬له‌س���ه‌ریه‌وه‌‪ ،‬شوێنى‬ ‫وێنه‌یه‌ك دیاره‌ ك ‌ه داگیراوه‌‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه ڕاس���تیدا وێنه‌ی���ه‌ك‬ ‫له‌وێ���دا ب���وو‪ ،‬وێنه‌یه‌ك���ى‬ ‫س���ه‌رنجڕاكێش‪ ،‬شاكارێكى‬ ‫ڕاسته‌قینه‌بوو‪« ).‬ل‪»8 :‬‬ ‫ش���اكاره‌ك ‌ه ب��� ‌ه ك���وێ‬ ‫ده‌گات‪ ،‬كالمه‌نس ل ‌ه كۆتایى‬ ‫چیرۆكه‌كه‌ی���دا ئاش���كراى‬ ‫ده‌كات‪ .‬گوێكره‌ك ‌ه ده‌بات بۆ‬ ‫ئه‌پارتمانه‌كه‌ى خۆى و له‌وێ‬ ‫تابلۆكه‌ى پیش���انده‌دات ك ‌ه‬ ‫له‌ ناو دۆاڵبێكدایه‌‪ .‬پارچه‌ى‬ ‫الى چه‌پ���ى تابلۆیه‌ك���ى‬ ‫سێپارچه‌یى «ڤان ئایك»ـ ‌ه‬ ‫به‌ناوى په‌رس���تنى به‌رخ ‌ه‬ ‫زاهیده‌ك���ه‌‪ .‬هه‌رچه‌ند تابلۆ‬ ‫سێپارچه‌ییه‌ك ‌ه له‌ كاتدرائیى‬ ‫سان پاڤۆیه‌ له‌ گێنت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫كالمه‌نس ئ���ه‌و‌ه دێنێته‌و‌ه‬ ‫یاد ك ‌ه الكێشه‌ى الى چه‌پى‬ ‫تابلۆك ‌ه له‌ س���اڵى ‪1934‬ـدا‬

‫ڕاس���تییه‌كه‌ى ئه‌و پێى وای ‌ه هیچ س���نوورێك‬ ‫ل��� ‌ه نێوان واقیع و خه‌ون���دا بوونى نییه‌‪ .‬ل ‌ه چه‌ند‬ ‫دێڕێكى ش���اعیرانه‌دا كه‌ بارگاوییه‌ ب ‌ه وێناكردنى‬ ‫هۆڵه‌ندا وه‌كوو به‌هه‌ش���تى ناو خه‌ون ل ‌ه شیعرى‬ ‫«بانگهێش���ت بۆ گه‌ش���ت»ـى بۆدلێ���ردا‪ ،‬ب ‌ه ناو‬ ‫شه‌قامه‌كاندا له‌گه‌ڵ گوێگره‌كه‌یدا ده‌ڕوات و نكۆڵى‬ ‫له‌وه‌ ده‌كات ك ‌ه ڕێبواره‌كان خه‌ڵكانى ئاسایى بن‪،‬‬ ‫یان هه‌ر ته‌نانه‌ت له‌وێش بن‪:‬‬ ‫(تۆش وه‌كو هه‌ر كه‌سێكى تریت‪ ،‬ئه‌و خه‌ڵك ‌ه‬ ‫باش��� ‌ه ب ‌ه خێڵێك ل ‌ه س���ه‌ندیكاكاران و بازرگانان‬ ‫داده‌نێیت‪ ،‬كه‌ زێڕه‌كانیان له‌گه‌ڵ هه‌لیاندا بۆ ژیانى‬ ‫نه‌مرى ده‌ژمێرن‪ ،‬كه‌ ش���اعیرییه‌تیان پێك هاتوو‌ه‬ ‫ل���ه‌ وه‌رگرتنى چه‌ن���د وانه‌یه‌ك له‌س���ه‌ر بونیادى‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬به‌بێئه‌وه‌ى كاڵوه‌ گه‌وره‌كانیان له‌س���ه‌ریان‬

‫كالمه‌نس‪ ،‬شاكه‌س��ی ڕۆمان��ی «كه‌وتن» پێی وایه‌ هیچ س��نوورێك له‌ نێوان‬

‫ه‬ ‫هب‌‬ ‫ه چه‌ند دێڕێكى ش��اعیرانه‌دا ك��ه‌ بارگاویی ‌‬ ‫واقی��ع و خه‌ون��دا بوونى نییه‌‪ .‬ل�� ‌‬

‫وێناكردنى هۆڵه‌ندا وه‌كوو به‌هه‌ش��تى ناو خه‌ون له‌ ش��یعرى «بانگهێش��ت بۆ‬ ‫گه‌شت»ـى بۆدلێردا‪ ،‬به‌ناو شه‌قامه‌كاندا له‌گه‌ڵ گوێگره‌كه‌یدا ده‌ڕوات و نكۆڵى‬

‫ه ڕێبواره‌كان خه‌ڵكانى ئاسایى بن‪ ،‬یان هه‌ر ته‌نانه‌ت له‌وێش بن‬ ‫ه ده‌كات ك ‌‬ ‫له‌و ‌‬

‫گوێگرى چیرۆكه‌ك���ه‌ى كالمه‌نس‪ ،‬ك ‌ه وه‌كو خۆى‬ ‫فه‌ره‌نس���ییه‌‪ ،‬بزانێت ش���وێنه‌كه‌ى كوێیه‌‪ .‬ده‌بێت‬ ‫ئاماژه‌ك ‌ه بگه‌ڕێیت بۆ ئه‌وه‌ى چى ل ‌ه پشتییه‌وه‌یه‌تى‬ ‫بیدۆزیته‌وه‌‪ .‬وا دیاره‌ كالمه‌نس له‌س���ه‌ر حس���ابى‬ ‫گوێگره‌كه‌ى ئه‌و باوه‌ڕ‌ه س���ه‌ره‌كییه‌ى ده‌خاته‌ڕوو‬ ‫كه‌‪ :‬مرۆڤ سروش���تێكى دوانه‌گیى ته‌لیس���ماویى‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ى لێ���ى تێبگه‌یت ده‌بێت ئاماده‌ى‬ ‫گه‌ڕان بیت به‌دواى ئه‌وه‌ى له‌و دیوه‌و‌ه ڕووده‌دات‪.‬‬ ‫(به‌هه‌مان شێوه‌ش ل ‌ه ده‌قێكى نووسراودا خوێنه‌ر‬ ‫ده‌بێت ئه‌و ڕاس���تییان ‌ه بدۆزێت���ه‌وه‌ كه‌ ده‌كه‌ون ‌ه‬ ‫ئه‌ودیوى سنووره‌كانى گێڕانه‌وه‌وه‌)‪ .‬به‌اڵم بێگومان‬ ‫ئێمه‌ ناخوازی���ن ده‌رباره‌ى خۆم���ان و ئه‌وانى تر‬ ‫بزانین هه‌ر بۆی ‌ه پش���ت ل ‌ه هه‌موو شتێكى ئاڵۆز و‬ ‫نائاسایى ده‌كه‌ین‪ .‬كالمه‌نس پشت له‌ ڕووداوه‌كه‌ى‬ ‫پۆنت‪-‬ڕۆیاڵ ده‌كات‪ ،‬ب ‌ه هه‌ردوو ماناى ڕاس���تى و‬ ‫مه‌جازییه‌وه‌‪.‬‬ ‫(چى؟ ژنه‌كه‌؟ ئاهـ‪ ،‬نازانم‪ .‬به‌ڕاس���تى نازانم‪،‬‬ ‫ڕۆژان���ى دواتریش ڕۆژنام���ه‌م نه‌خوێنده‌وه‪« )‌.‬ل‪:‬‬ ‫‪»61‬‬ ‫ئه‌و مه‌یخانه‌یه‌ى ئه‌مسته‌ردام ك ‌ه كالمه‌نس تێیدا‬ ‫ده‌مێنێت���ه‌و‌ه گه‌واد و له‌ش���فرۆش و پیاوخراپان‬ ‫هاتوچۆى ده‌كه‌ن‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وشدا پێى وایه‌ ئه‌وان‬ ‫جیاوازن له‌وه‌ى كه‌ ده‌رده‌كه‌ون‪:‬‬ ‫(باشه‌‪ ،‬ئه‌و پیاوانه‌ى لێره‌ن له‌سه‌ر ئه‌ركى ئه‌و‬ ‫خانمان ‌ه ده‌ژین‪ ،‬كه‌ له‌وێ دانیشتوون‪ .‬هه‌مووشیان‪،‬‬ ‫ب ‌ه نێر و مێیانه‌وه‌‪ ،‬بوون���ه‌وه‌رى چینى ناوه‌ندن‪،‬‬ ‫وه‌ك هه‌میش���ه‌یش‪ ،‬به‌هۆى ئاره‌زووى ئه‌فسانه‌یى‬ ‫یاخود به‌ هۆى ده‌به‌نگییانه‌وه‌ هاتوون بۆ ئێره‌‪ .‬ب ‌ه‬

‫دزرا و ئیتر نه‌دۆزرایه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ڕاس���تیدا ئه‌وه‌ى ك ‌ه‬ ‫گه‌شتیاران ده‌یبینن «كۆپییه‌كى نایابه‌»‪.‬‬ ‫كالمه‌ن���س پارچه‌ك���ه‌ ب��� ‌ه «دادوه‌ر‌ه‬ ‫دادپ���ه‌روه‌ره‌كان» ناوده‌بات‪ .‬ل ‌ه ڕاس���تیدا ئه‌و‌ه‬ ‫بابه‌تى یه‌كێك ‌ه له‌و به‌ش���انه‌ى تابلۆكه‌ى به‌سه‌ردا‬ ‫دابه‌ش بووه‌‪ :‬ئه‌وان به‌شێكن له‌و كۆمه‌ڵ ‌ه خه‌ڵكانه‌ى‬ ‫به‌رخه‌ك���ه‌ ده‌په‌رس���تن‪ .‬یۆحه‌نن���اى ته‌عمیدده‌ر‬ ‫له‌ به‌ش���ى دواوه‌ى ئه‌و پارچه‌ی��� ‌ه و هه‌روه‌ك ل ‌ه‬ ‫به‌شى سه‌ره‌وه‌ى پارچه‌ى ناوه‌ڕاستدا به‌ ته‌نیشت‬ ‫خوداو‌ه پیشاندراوه‌‪ .‬له‌وه‌ش زیاتر‪ ،‬ئه‌گه‌ر بڕۆیت‬ ‫بۆ كاتدرائییه‌ك ‌ه و به‌ ناو ئه‌و ژووره‌دا بڕوانیت ك ‌ه‬ ‫تابلۆ س���ێپارچه‌ییه‌كه‌ى تێدا بوو‪ ،‬له‌وێ دیوارێكى‬ ‫چۆڵ ده‌بینیت چونك ‌ه تابلۆكه‌ گواستراوه‌ته‌و‌ه بۆ‬ ‫جێگایه‌كى شوشه‌یى ل ‌ه نزیك ده‌رگاى ڕۆژهه‌اڵته‌و‌ه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ى بتوانیت به‌شى دواوه‌یشى ببینیت‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ڕاس���تییانه‌ش وه‌كو ن���اوى جێگاكه‌ى‬ ‫كالمه‌نس په‌یوه‌ندییه‌كى زۆریان به‌ چیرۆكه‌كه‌یه‌و‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم دیس���ان بۆ گوێكره‌كه‌ى به‌شاراوه‌یى‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌‪ -‬هه‌روه‌ك ب���ۆ خوێنه‌ریش‪ .‬ئه‌وانیش‬ ‫به‌ش���ێكن ل ‌ه ورده‌كاریی ‌ه لێڵ���ه‌كان و ل ‌ه ئاڵۆزیى‬ ‫گێڕانه‌وه‌كه‌‪ ،‬كه‌ ل ‌ه س���ه‌ره‌تادا هێنده‌ ساده‌ن ك ‌ه‬ ‫چه‌ن���د ورده‌كارییه‌كى دیاریك���راو باس نه‌كرێت و‬ ‫ب ‌ه ش���اراوه‌یى بمێننه‌وه‌‪ .‬ئه‌مانه‌ش به‌ش���ێكن له‌و‬ ‫ش���ێوازه‌ى ك ‌ه له‌ ڕێگه‌ی���ه‌وه‌ كالمه‌نس كۆنترۆڵى‬ ‫گوێگره‌ك���ه‌ى ده‌كات ب���ه‌وه‌ى ك ‌ه پیش���انى بدات‬ ‫ئه‌و ڕۆش���نبیرتره‌‪ ،‬له‌س���ه‌ر ئاس���تى ده‌قه‌كه‌یش‬ ‫ئه‌مانه‌ هۆكارگه‌لێكن هه‌تا كامۆ سروشتى ئاڵۆز و‬ ‫شاراوه‌ى واقیع پیشاندات‪.‬‬

‫الببه‌ن؟ تۆ هه‌ڵه‌یت‪ .‬دڵنیابه‌‪ ،‬ئه‌وان له‌گه‌ڵ ئێمه‌دا‬ ‫ده‌ڕۆن‪ ،‬به‌اڵم ته‌ماش���اك ‌ه س���ه‌ریان له‌ كوێیه‌‪ :‬ل ‌ه‬ ‫ن���او ئ���ه‌و ته‌مه‌دایه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نی���ۆن و جن و بۆنى‬ ‫به‌رزب���ۆو‌ه ل ‌ه تابلۆى دوكانه‌كان پێكدێت‪ .‬گه‌وره‌م‬ ‫هۆڵه‌ن���دا خه‌ونه‌‪ ،‬خه‌ونێك له‌ زێ���ڕ و دووكه‌ڵ‪-‬ب ‌ه‬ ‫ڕۆژ دووكه‌اڵویت���ر و به‌ ش���ه‌ویش دره‌وش���اوه‌تر‪.‬‬ ‫ل���ه‌ ش���ه‌و و ڕۆژدا زۆرێك خه‌ڵكى هاوش���ێوه‌ى‬ ‫لۆهینگرینى تێدا ده‌ژی���ن‪ ،‬ك ‌ه به‌ خه‌واڵوویى‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫سوارى پاس���كیل ‌ه ڕه‌ش ‌ه ده‌سكبه‌رزه‌كانیان‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ڕێوڕه‌سمى مردووناشتن‪ ،‬به‌ دونیادا دێن و ده‌چن‪،‬‬ ‫ب��� ‌ه ده‌ورى ده‌ریاكاندا‪ ،‬به‌ درێژای���ى كه‌ناڵه‌كان‪،‬‬ ‫سه‌ریان ل ‌ه ناو هه‌وره‌ مس���باوه‌كانیاندایه‌‪ ،‬خه‌ون‬ ‫ده‌بینن‪ ،‬له‌ بازنه‌كاندا ده‌سووڕێنه‌وه‌‪ ،‬نزا ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ب ‌ه خه‌وتوویى ب ‌ه ناو دووكه‌ڵی بریسكه‌دارى ته‌مدا‬ ‫ده‌ڕۆن‪ ،‬ئ���ه‌وان چیت���ر لێره‌ نین‪ .‬ه���ه‌زاران میل‬ ‫ڕۆیش���توون‪ ،‬به‌ره‌و جاوه‌‪ ،‬بۆ ئه‌و دوورگه‌ دووره‌‪.‬‬ ‫نوێ���ژ ده‌كه‌ن بۆ ئ���ه‌و خوداوه‌ن���د‌ه ڕووگرژانه‌ى‬ ‫ئیندۆنیس���یا‪ ،‬ك��� ‌ه ب���ه‌ وێنه‌كانیان شووش���ه‌ى‬ ‫دوكانه‌كانیان ده‌ڕازێننه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و خوداوه‌ندانه‌ى ك ‌ه‬ ‫له‌م س���اته‌دا بێئامانج به‌سه‌رمانه‌و‌ه ده‌سووڕێنه‌و‌ه‬ ‫پێ���ش ئ���ه‌وه‌ى وه‌ك���و مه‌یمون ‌ه س���ه‌مه‌ره‌كان‪،‬‬ ‫دابه‌زن ‌ه س���ه‌ر تابل���ۆكان و س���ه‌ربانه‌ دیاره‌كان‪،‬‬ ‫هه‌تا ب���ه‌ بیرى نیش���ته‌جێكراوه‌كانى بخاته‌وه‌ ك ‌ه‬ ‫خه‌مى دووره‌واڵتییان هه‌ی���ه‌‪ ،‬كه‌وا هۆڵه‌ندا ته‌نیا‬ ‫ئه‌ورووپاى بازرگانه‌كان نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌ریایه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ده‌ریایه‌ى به‌ره‌و سیپانگۆ و ئه‌و دوورگان ‌ه ده‌ڕوات‬ ‫ك ‌ه تێیدا مرۆڤ له‌ خۆشییاندا ب ‌ه شێتى ده‌مرێت‪).‬‬ ‫«ل‪»15-14 :‬‬

‫له‌م چه‌ند دێڕه‌دا یه‌كێك له‌ ئه‌ركه‌كانى ستایڵ‬ ‫پیش���اندانى هه‌ردوو دیوى ڕاب���ردووى هۆڵه‌ندای ‌ه‬ ‫ب���ه‌و كورتى و ب ‌ه ڕوون���ى‪ :‬ڕامبرانت و كۆمپانیاى‬ ‫هۆڵه‌ندیى ڕۆژهه‌اڵتى هیند‪ ،‬ناوبانگى هۆڵه‌ندا وه‌ك‬ ‫واقیعگه‌رایه‌كى ك���ردارى و خه‌ونبینێكى خه‌مبار‪.‬‬ ‫به‌اڵم نابێت بیرمان بچێت كه‌ ته‌نیا له‌سه‌ر ئاستى‬ ‫ده‌ق و ل ‌ه ڕێگاى گێڕانه‌وه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئه‌و ڕه‌گه‌زانه‌ى‬ ‫ڕاب���ردووى ده‌بن���ه‌ واقیعى ڕوون و دی���ار و ته‌نیا‬ ‫له‌وێ���دا ده‌بن ‌ه نمون���ه‌ى ڕوون و هاوپه‌یوه‌س���ت‪.‬‬ ‫به‌بێ ده‌س���تێوه‌ردانه‌ ئه‌نقه‌س���ته‌كانى گێڕه‌ره‌وه‌‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندیى نێوان وێنه‌كان و ڕابردووى شكۆمه‌ند و‬ ‫ش���ه‌رمهێنى هۆڵه‌ندا ڕوون نابێت‪ .‬لێره‌و‌ه ده‌كرێت‬ ‫ئ���ه‌و دێڕانه‌ وه‌ك «كۆپییه‌كى ته‌واوى» ڕابردووى‬ ‫هۆڵه‌ندا ته‌ماشا بكرێت‪ ،‬ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ پارچه‌ى‬ ‫تابلۆكه‌ى ڤان ئایك ك ‌ه ل ‌ه كاتدرائیى س���ان باڤۆ‬ ‫نمایش���ده‌كرێت كۆپییه‌كى ته‌واوى ئه‌و پارچه‌یه‌ی ‌ه‬ ‫كه‌ له‌ناو دۆاڵبه‌كه‌ى كالمه‌نسدا شاراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئه‌ركێكى ترى ئه‌م پارچه‌یه‌‪ ،‬وه‌ك هه‌ر‬ ‫ده‌ربڕینێكى ش���اعیران ‌ه و پڕسۆز‪ ،‬بۆ ده‌رخستنى‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه كالمه‌نس به‌ كاریگه‌ریى ش���ه‌رابى جن‬ ‫و بێب���اوه‌ڕى نكۆڵى ل ‌ه واقی���ع ده‌كات‪ .‬ئه‌م وێن ‌ه‬ ‫ڕۆمانتیكیی ‌ه ده‌ستبه‌جێ یه‌كێكى ترى به‌دوادا دێت‬ ‫كه‌ ل ‌ه ڕووى ئه‌ده‌بیی���ه‌وه‌ كه‌مبایه‌ختر نییه‌ به‌اڵم‬ ‫زۆر سه‌ركه‌وتوو نییه‌‪.‬‬ ‫(تێبینیت ك���ردوو‌ه ك ‌ه كه‌ناڵ���ه‌ بازنه‌ییه‌كانى‬ ‫ئه‌مسته‌ردام ل ‌ه بازنه‌كانى دۆزه‌خ ده‌چن؟ دۆزه‌خى‬ ‫چین���ى ناوه‌ن���د‪ ،‬ك ‌ه خه‌ون���ه‌ خراپه‌كان���ى تێدا‬ ‫نیش���ته‌جێیه‌‪ .‬كاتێك كه‌س���ێك له‌ ده‌ره‌وه‌ دێت‪،‬‬ ‫ورد‌ه ورد‌ه به‌ناو ئه‌و بازنانه‌دا تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬خودى‬ ‫ژی���ان و‪ -‬ئینجا تاوانه‌كانیش���ى‪ -‬چڕتر و تاریكتر‬ ‫ده‌بێت‪ .‬ئێس���تا خۆمان ل���ه‌ دواهه‌مین بازنه‌داین‪،‬‬ ‫بازنه‌ى‪« )...‬ل‪»16-15 :‬‬ ‫به‌رامبه‌ره‌ك���ه‌ى ڕاس���ته‌وخۆ ده‌زانێت ك ‌ه ئه‌و‌ه‬ ‫ئاماژه‌ی��� ‌ه بۆ دۆزه‌خى دانتى و بازنه‌ى ناپاكه‌كان‪،‬‬ ‫به‌اڵم جێهێش���تنى ڕس���ته‌كه‌ ب���ه‌ ته‌واونه‌كراوى‬ ‫ده‌مانخات ‌ه ب���ه‌رده‌م ئاماژه‌ ب��� ‌ه واقیعێكى تر ك ‌ه‬ ‫داوامان لێده‌كات بیدۆزینه‌وه‌ چونك ‌ه الى كالمه‌نس‬ ‫هیچ ش���تێك س���اده‌ و ڕێك و ڕه‌وان نییه‌‪ .‬مرۆڤ‬ ‫ده‌بێ���ت قووڵت���ر و قووڵت���ر ب���ۆ «ناوجه‌رگه‌ى‬ ‫شته‌كان» بڕوات‪( .‬هسپ)‬ ‫ئه‌م وێنه‌ی ‌ه پتر گه‌ش���ه‌پێده‌دات كاتێك خۆى‬ ‫و گوێگره‌كه‌ى ده‌ڕۆن بۆ ماركن‪ .‬له‌س���ه‌ر كه‌نارى‬ ‫زویده‌رزى ب ‌ه سه‌رسوڕمانه‌وه‌ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫(ته‌ماش���اى الى چه‌پ���ت بكه‌‪ ،‬ئ���ه‌و كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫خۆڵه‌مێش���یی ‌ه ك ‌ه لێر‌ه پێى ده‌ڵێن ته‌پۆلكه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫به‌نداوه‌ خۆڵه‌مێش���یی ‌ه الى ڕاسته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و كه‌نار‌ه‬ ‫ش���ین ‌ه كاڵه‌ى ل ‌ه خوار پێمانه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه پێشه‌وه‌یش‪،‬‬ ‫ده‌ریا به‌ڕه‌نگێكى كاڵى سابووناو و ئاسمانى فراوان‬ ‫ك ‌ه ڕه‌نگدان���ه‌وه‌ى ئاوه‌ بێڕه‌نگه‌كه‌یه‌‪ .‬به‌ڕاس���تى‬ ‫دۆزه‌خێكى خوساوه‌! هه‌موو شتێك ئاسۆییه‌‪ ،‬هیچ‬ ‫ش���تێك چاو ئاس���ود‌ه ناكات‪ ،‬ئاسمان بێڕه‌نگ ‌ه و‬ ‫ژیانیش مردووه‌‪« ).‬ل‪»63 :‬‬ ‫ده‌كرێت ئه‌م ش���وێنه‌ وه‌ك هاوتایه‌كى فیزیكى‬ ‫بۆ ناخى كالمه‌نس ته‌ماش���ابكرێت‪ .‬ئه‌و بڕیاریداو‌ه‬ ‫لێره‌دا خۆى حه‌ش���ار بدا چونك ‌ه ده‌توانێت ناخى‬ ‫خۆى ل��� ‌ه ته‌مدا بهێڵێته‌وه‌‪ .‬ل���ه‌ ناوچه‌ى ده‌ریاى‬ ‫ناوه‌ڕاس���ت جیایده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه ئاس���مانه‌ ساماڵ‬ ‫و خه‌ڵك��� ‌ه ڕاس���تگۆكانییه‌وه‌‪ .‬ده‌توانی���ن بڵێین‬ ‫ك��� ‌ه هی���چ كات ناتوانێت به‌رگ���ه‌ى بینینى خۆى‬ ‫بگرێ���ت ل���ه‌ ڕوونییه‌ك���ى وه‌هادا‪ .‬ه���ه‌روه‌ك ب ‌ه‬ ‫مه‌به‌س���ت ناو‌ه كۆنه‌كه‌ى (ئایسه‌لمێر) ده‌هێنێت‪:‬‬ ‫ئه‌وی���ش پێچه‌وانه‌ى ده‌ریاى ناوه‌ڕاس���ت ك ‌ه الى‬ ‫ئه‌ورووپییه‌كان ده‌ریاى باش���ووریى ڕاسته‌قینه‌یه‬ ‫‌(ده‌ریاچه‌ى ئایسه‌لمێر له‌ ساڵى ‪1932‬ـدا دروستكرا كاتێك‬ ‫به‌نداوێك له‌س���ه‌ر ده‌ریاى داخراوى زویده‌رزى دروس���تكرا‪.‬‬ ‫كامو ته‌نیا ناوى زویده‌رزى ده‌هێنێت‪ -‬و‪ .‬ك‪).‬‬

‫ل ‌ه ڕاس���تیدا ئه‌مس���ته‌ردام و زوی���ده‌رزى بۆ‬ ‫كه‌سێكى وه‌كو كالمه‌نس ته‌نیا شوێنێكى باش نین‬ ‫به‌ڵكو ڕه‌نگدانه‌وه‌ى كه‌س���ایه‌تیى ئه‌ویشن‪ .‬باسى‬ ‫ئه‌و ناوچه‌ی ‌ه ده‌كات كه‌‪( :‬خوێنه‌رانى ڕۆژنامه‌كان‬ ‫و سێكس���بازان «واتا مرۆڤ���ى مۆدێرن» ناتوانن‬ ‫زیاتر بڕۆن‪ .‬ئه‌وان له‌هه‌ر چوارالی ئه‌ورووپاوه‌ دێن‬ ‫و به‌رامبه‌ر ده‌ریا ناوه‌كییه‌كان ده‌وه‌س���تن‪ ،‬له‌سه‌ر‬ ‫كه‌نارێكى خه‌مگین‪« ).‬ل‪»16 :‬‬ ‫ئه‌م وش���انه‌ ده‌ریاچه‌یه‌كى جه‌مس���ه‌رى ب ‌ه یاد‬ ‫‌ده‌هێننه‌و‌ه ك��� ‌ه ل ‌ه كۆتایى گه‌ش���تێكى ناوه‌كیدا‬ ‫دۆزراوه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬كتێبى «گه‌ش���ته‌كه‌ى ئوریه»ـى‬ ‫ئه‌ن���درێ ژی���د (‪« .)1938‬ئ���ه‌وه‌ كۆتایى بوو‪،‬‬ ‫نه‌تده‌توان���ى دوورتر بڕۆیت‪ ».‬وه‌ك ئه‌وه‌ى لێره‌دا‬ ‫خراوه‌ت���ه‌ڕوو‪ ،‬ڕه‌خنه‌گرێك خودى «ژید»ـى ب ‌ه‬ ‫سنووردار و ته‌نیا و چۆڵ ناو بردبوو‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/٧‬‬

‫‪7‬‬

‫ده‌ق و وێنه‌ی فۆتۆگرافی‬

‫خوێندنه‌وه‌یه‌کی سیمیۆلۆژییانه‌ی وێنه‌‬ ‫حه‌مه‌ مه‌نتک‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫ناتوانی���ن ل ‌ه ئه‌به‌دیه‌تی ش���یعر بگه‌ی���ن‪ ،‬ته‌نیا ل ‌ه‬ ‫ڕێی نادیاری و نهێنی و ئاش���کراکردنی ش���اراوه‌کانی‬ ‫ئه‌ودی���وی وش���ه‌کانه‌و‌ه نه‌بێت‪ .‬ب���ۆ ئه‌مه‌یش ل ‌ه زۆر‬ ‫باردا پێویستیمان ب ‌ه خوازه‌ لێکدراوه‌کانی چاو هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ب ‌ه به‌کارهێنانی هۆکاری ڕاڤه‌ی فره‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫پێکهاته‌ی واتا له‌نێوان زمان���ی ئه‌ده‌بی و هۆکارگه‌لی‬ ‫ل���ه‌ نموونه‌ی تابل���ۆی هونه‌ری‪ ،‬وێن���ه‌ی فۆتۆگرافی‪.‬‬ ‫وێنه‌ی فۆتۆگرافی وه‌کوو ده‌ق خاوه‌ن زمانی خۆیه‌تی‪،‬‬ ‫هاوکات وه‌کو ده‌ق ڕاڤ ‌ه و شیکردنه‌وه‌ی بۆ ده‌کرێت‪.‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی ئاڕاسته‌کانی بونیادگه‌ری ل ‌ه ئه‌ورووپا‬ ‫چه‌س���پا‪ ،‬خوێندنه‌وه‌ی تاز‌ه بۆ ڕاڤه‌ی ده‌ق په‌یدابوو‪.‬‬ ‫زانستی نیش���انه‌ یه‌کێك له‌و شێوازان ‌ه بوو‪ ،‬خوێنه‌ر و‬ ‫ڕه‌خنه‌گران بۆ ڕاڤه‌ی ده‌ق په‌نایان بۆ برد‪( .‬توێژینه‌و‌ه‬ ‫ی و هێما و سێسته‌مه‌که‌یان بوونه‌ هۆکار بۆ‬ ‫نیش���انه‌ی ‌‬ ‫ئه‌وه‌ی ل���ه‌ ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی وش��� ‌ه کۆمه‌ك بۆ‬ ‫لێکدانه‌وه‌ی ناوه‌وه‌ی ده‌ق وه‌ربگرێت‪ 1).‬ش���ێوه‌کانی‬ ‫به‌ گه‌یش���تنی ناوه‌وه‌ی ده‌ق فر‌ه بوونه‌‪ ،‬ته‌نێ له‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م���ه‌ زمانییه‌‪ ،‬ی���ان ئاخاوتن ‌ه ک���ورت ناکرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ش���ێوه‌ی بینی���ن وه‌کو هه‌ڵگ���ری نامه‌یه‌ک‪،‬‬ ‫کۆدێك ڕۆڵێکی باش بۆ ب ‌ه ناوه‌وه‌ی ده‌ق گه‌یش���تن‬ ‫ده‌گێڕێ���ت‪ .‬ب���ۆ نموونه‌ دوای ئه‌وه‌ی ڕۆش���نبیریی‬ ‫چوو‌ه ئه‌ودی���و نووس���راوه‌کان‪ ،‬کتێبه‌کانه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫وات���ای ئه‌وه‌ی س���ینه‌ما‪ ،‬تابلۆ‪ ،‬په‌یکه‌رس���ازی‪،‬‬ ‫فۆتۆ‪ ...‬تاد به‌شدار بوون له‌ ڕۆشنبیریی میلله‌تان‬ ‫خوێندن���ه‌و‌ه و ڕاڤه‌کردن���ی ده‌ق ب���ه‌ کۆمه‌کی‬ ‫نیشانه‌ناسی (س���یمیۆلۆژیا) مێتۆدی تازه‌ی بۆ‬ ‫ڕاڤه‌کردنی ده‌ق هێنایه‌کایه‌وه‌‪ .‬کۆمه‌كوه‌رگرتن‬ ‫له‌ س���یمیۆلۆژیا ب ‌ه واتای (توێژینه‌وه‌ی شێواز‬ ‫و جۆره‌کانی نیش���ان ‌ه زمانی و نازمانییه‌کانه‌‪،‬‬ ‫یان زانستی نیش���انه‌ی داله‌کان‪ ،‬دواتر وه‌کو‬ ‫زانس���تی تایبه‌ت���ی نیش���انه‌کان ناون���را‪2).‬‬ ‫سیمیۆلۆژیا دێت بۆ نزیککردنه‌وه‌ی زانست ‌ه مرۆییه‌کان‬ ‫ل ‌ه کێڵگه‌ی زانسته‌کانی دیکه‌‪ ،‬به‌خشینی واتای تازه‌ی ‌ه‬ ‫به‌ وێن ‌ه و مرۆڤ و مێژوو‪.‬‬ ‫مکانیزمه‌کانی خوێندنه‌وه‌ی وێنه‌ی فۆتۆگرافی‬ ‫وێن ‌ه هه‌مان ش���ێوه‌ی ده‌ق زمانی تایبه‌ت ب ‌ه خۆی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬هه‌مان ش���ێوه‌ ده‌توانین خوێندنه‌وه‌ و ڕاڤه‌ بۆ‬ ‫وێنه‌ی فۆتۆگراف���ی بکه‌ین‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه میکانیزمه‌کانی‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی وێنه‌یه‌ک���ی فۆتۆگرافی له خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌قی ئه‌ده‌بی جیاوازیی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫میکانیزمی هاوبه‌شیشیان هه‌یه‌‪ .‬وێن ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر دوو جه‌مس���ه‌ر خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫بۆ ده‌کرێت‪ .‬جه‌مسه‌رێکیان وه‌سفه‌‪،‬‬ ‫وه‌سف بۆ سرووشت و پێکهاته‌کانی‬ ‫ئ���ه‌و وێنه‌یه‌‪ ،‬جه‌مس���ه‌ره‌که‌ی دیک ‌ه‬ ‫ڕاڤه‌ییه‌‪ .‬به‌ هه‌ردوو جه‌مس���ه‌ره‌ک ‌ه‬ ‫(ش���ێوه‌ی دیاریک���راو ب���ۆ وێن��� ‌ه‬ ‫پێكده‌هێن���ن‪ ،‬چونک���و ڕاڤه‌ی وێن ‌ه‬ ‫وه‌ک���و هه‌م���وو ڕاڤه‌کان���ی دیک��� ‌ه‬ ‫پێویس���تی به‌و بونیاد‌ه س���یاقیان ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬که‌ ڕاسته‌وخۆ له‌ چوارچێوه‌یدا‬ ‫پێم���ان ده‌درێت‪ ،‬ئه‌م ڕاڤه‌یه‌ به‌ب���ێ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ واتا‬ ‫هه‌وه‌ڵینه‌کانی پێکهاته‌ی ئه‌م وێنه‌ی ‌ه نایه‌ته‌دی‪ 3‌ ).‬به‌ر‬ ‫ل ‌ه هه‌رشتێك ده‌مه‌وێ بڵێم ئه‌گه‌ر ده‌ق کراوه‌ بوو‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫وات���ا ئیکۆیه‌که‌ی ئازادییه‌کی پتر ب ‌ه خوێنه‌ر ده‌ردێت‪،‬‬ ‫ئازادیی���ه‌ك ده‌توانێ���ت ه���ه‌ر خوێن���ه‌ر‌ه و ڕاڤه‌یه‌کی‬ ‫جیاوازی بۆ بکات‪ ،‬واتا ئازادی ڕاڤه‌کردنمان ده‌بێت‪.‬‬ ‫(ڕۆیش���تن ب ‌ه ئاراس���ته‌ی م���ردوو‌ه به‌ڕێ���زه‌کان)‬ ‫کۆمه‌ڵه‌ش���یعریكی (به‌ش���دار س���امی)ـیه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه‬ ‫ناوونیش���انه‌که‌یه‌وه‌ وه‌ک���وو س���یمیۆلۆژیا بنۆڕی���ن‪.‬‬ ‫وش���ه‌ی (ڕۆیش���تن) ده‌الله‌تی جووڵه‌یه‌‪ ،‬نه‌وه‌ستانه‌‪،‬‬ ‫که‌س���ێک ‌ه ئاماده‌ی ڕۆیشتنه‌‪ ،‬ش���وێنێکی بۆ وه‌ستان‬ ‫دیاری نه‌کردووه‌‪ .‬پاش���ان به‌ر ده‌سته‌واژه‌ی (مردوو‌ه‬ ‫به‌ڕێزه‌کان) ده‌که‌وی���ن‪ .‬ئایا بوونێکمان هه‌ی ‌ه به‌ نێوی‬ ‫(مردووی به‌ڕێز)؟ دواتر بۆ ب ‌ه ئاراس���ته‌ی ئه‌و شێو‌ه‬ ‫مردووانه‌ ڕۆیشتن؟ بێگومان شوێنی مردوو گۆڕستانه‌‪،‬‬ ‫گۆڕستان ده‌الله‌ت له‌ شوێنێکی ئارام‪ ،‬بێده‌نگ ده‌کات‪.‬‬ ‫هاوکات مرۆڤ کاتێك ده‌مرێت ل ‌ه گۆڕدا زه‌مه‌ن بۆ ئه‌و‬ ‫که‌س���ه‌ ده‌وه‌ستێت‪ .‬ده‌مه‌وێ بڵێم ش���اعیر له‌ هه‌وڵدا‬ ‫ده‌بێت بۆ ڕۆیشتن به‌ره‌و ئه‌و شوێن ‌ه ئارام و بێده‌نگه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئایا فاکته‌ری ئه‌م ڕۆیش���تنه‌ چییه‌؟ بۆ مرۆڤ‬ ‫ده‌بێت له‌ ش���وێنێك تێی���دا کات بوونی هه‌یه‌‪ ،‬جووڵ ‌ه‬ ‫بوونی هه‌یه‌‪ ،‬به‌ره‌و ش���وێنێكی ب���ێ جووڵه‌‪ ،‬بێده‌نگ‬ ‫بڕوات؟ مردووی به‌ڕێز که‌س���ێک ‌ه س���ه‌ربه‌رزان ‌ه ژیاوه‌‪،‬‬ ‫که‌س���ێکه‌ توانیویه‌تی ش���وێنێکی ئارام بۆ خۆی چێ‬ ‫بکات‪ .‬ئه‌م ناوونیش���انه‌ پێمان ده‌ڵێت ئه‌و مرۆڤانه‌ی‬

‫«‬

‫««‬

‫ل ‌ه جه‌نجاڵیی ژیان‪ ،‬ل ‌ه پۆخڵییه‌کانی مرۆڤ به‌ڕێزه‌و‌ه‬ ‫مردن‪ ،‬ئێمه‌یش بڕۆین‪ ،‬یان ته‌مای ڕۆیشتنمان بۆ ئه‌و‬ ‫شوێنه‌ هه‌بێت‪.‬‬ ‫وێنه‌ی فۆتۆگرافی وه‌کوو هێمایه‌ك بۆ بینین‪ ،‬له‌کن‬ ‫«ڕۆالن بارت» له‌بواری س���یمیۆلۆژیادا بایه‌خی زۆری‬ ‫پێدرا‪ ،‬به‌تایبه‌ت له‌ وتاره‌که‌یدا به‌نێوی (نامه‌ی وێنه‌دار‪-‬‬ ‫‪ .)Photraghic Message‬له‌وێ���دا «بارت»‬ ‫وه‌کوو نامه‌یه‌ك ل ‌ه وێنه‌ی فۆتۆگرافی ده‌ڕوانێت‪ ،‬که‌ ل ‌ه‬ ‫سێ ڕه‌گه‌زی بنه‌ڕه‌تی پێکهاتووه‌‪ :‬سه‌رچاوه‌ی نامه‌که‌‪،‬‬ ‫ئه‌و که‌ناڵه‌ی نامه‌که‌ی پێدا ده‌ڕوات‬ ‫له ‌گ���ه ‌ڵ‬

‫وه‌رگ���ر‪ .‬ئ���ه‌م ڕه‌گه‌زان���ه‌ی‬ ‫«ب���ارت» ده‌ستنیش���انیان ده‌کات‪ ،‬ب���ۆ وێن���ه‌ی‬ ‫فۆتۆگرافی ده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ئایا وێنه‌یه‌ك له‌نێو ش���یعردا‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬چۆن ڕه‌گه‌زه‌کانی نیشان بکه‌ین؟‬ ‫هه‌م���ان ش���ێوه‌ ده‌توانین له‌ وێن���ه‌ی فۆتۆیی نێو‬ ‫ده‌ق بنۆڕی���ن‪ ،‬ب���ه‌اڵم ب��� ‌ه جیاوازیی ئ���ه‌وه‌ی وێنه‌ی‬ ‫فۆتۆیی نێو ده‌ق ب ‌ه وش��� ‌ه دروس���تکراو‌ه و ل ‌ه زیهنی‬ ‫خوێنه‌ر مه‌دلووله‌که‌ی نیش���ان ده‌دات‪ .‬هه‌رچی وێنه‌ی‬

‫ده‌نووس���تن و گلۆپه‌کان ده‌کوژێنرانه‌وه‌ ژنومێرد ئه‌م‬ ‫پرۆسێس���ه‌یه‌یان ئه‌نجام ده‌دا‪ .‬ئه‌م وێنه‌یه‌ی ش���اعیر‬ ‫نیش���انمان ده‌دات پرۆسێس���یه‌ک ‌ه له‌ تاریکیدا ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێت‪ ،‬نهۆمی ژماره‌ حه‌وت‪ ،‬ئه‌م ژماره‌یه‌ ده‌الله‌تی‬ ‫ئه‌ندامی زاوزێی ژنه‌‪.‬‬ ‫هاوکات ڕه‌نگی ڕه‌ش‪ ،‬ڕه‌نگی ده‌س���ه‌اڵته‌‪ ،‬ده‌بینین‬ ‫تڕۆمبێڵی هه‌موو س���ه‌رۆك واڵته‌کان ڕه‌نگی ڕه‌ش���ه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ه���ا ڕه‌نگی هێزه‌‪ ،‬جلی پۆلیس���ه‌ مه‌ده‌نییه‌کان‪،‬‬ ‫که‌ ڕووبه‌ڕووی خۆپیش���انده‌ران ده‌وه‌ستنه‌وه‌ ڕه‌نگیان‬ ‫ڕه‌ش���ه‌‪ .‬لێره‌دا ش���اعیر ده‌س���ه‌اڵتی پیاومان نیشان‬ ‫هاتووه (ش���ه‌و‬ ‫‌‌‬ ‫ده‌دات‪ ،‬هاوکات له‌ په‌ندێکی کوردییدا‬ ‫قه‌اڵی مێردانه‌)‪ ،‬ل ‌ه ش���ه‌ودا پیاو ده‌س���ه‌اڵتی‬ ‫ده‌رده‌که‌وێ���ت‪ .‬که‌وات���ه‌ ل���ه‌م‬ ‫وێنه‌ی���ه‌دا ده‌س���ه‌اڵت و هێ���زی‬ ‫پیاوم���ان هه‌ی���ه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ���ه‌م‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌ ناتوانێت بۆ پرۆسێسه‌ی‬ ‫سێکس���کردن ل ‌ه ڕووناکییدا خۆی‬ ‫مانیفێست بکات‪.‬‬ ‫ل���ه‌م دیوانه‌دا زۆرتری���ن مامه‌ڵ ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ (ش���ه‌و)ـدا کراوه‌‪( .‬ش���ه‌و)‬ ‫وه‌کوو ڕه‌نگ ده‌زانین ڕه‌شه‌‪ .‬که‌وات ‌ه‬ ‫هاوکات زۆرترین مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ڕه‌نگی‬ ‫ڕه‌ش���دا کراوه‌‪ .‬له‌ مه‌س���ه‌له‌ی ڕه‌نگدا‬ ‫توێ���ژه‌ران و ڕه‌خنه‌گران���ی مێت���ۆدی‬ ‫س���یمیۆلۆژی له‌و ب���اوه‌ڕه‌دان چه‌ندی‬ ‫وێنه‌ک��� ‌ه ڕه‌نگاوڕه‌نگ بێ���ت‪ ،‬هێنده‌ پتر‬ ‫ده‌توانی���ن واتا و ده‌الله‌ت���ی دیکه‌ی لێ‬ ‫هه‌ڵێنجی���ن‪ .‬وه‌کوو ڕه‌خنه‌گ���ر (کۆبله‌ر)‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬وێنه‌ی ڕه‌نگاوڕه‌‌نگ ڕێژه‌یه‌کی زۆرتر‬ ‫له‌ واتا له‌ خۆیدا هه‌ڵده‌گرێت‪ ،‬ئه‌و واتایانه‌ی‬ ‫ڕێژه‌یه‌ک���ی زۆریان ل ‌ه وێنه‌ی ڕه‌شوس���پیدا‬ ‫ون ده‌ب���ن‪ .‬ئه‌مه‌یش واتای ئ���ه‌وه‌ نییه‌ له‌م‬ ‫دیوانه‌دا‪ ،‬چونکو وێن���ه‌کان ڕه‌نگاوڕه‌نگ نین‬ ‫وات���ه‌ و ده‌الله‌ت���ی که‌می تێدای���ه‌‪ .‬ئه‌مه‌ بۆ‬ ‫ئه‌و وێنه‌یه‌ی دروس���ت ده‌کرێت ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫وێن���ه‌ هه‌ی ‌ه الیه‌ن ‌ه ئێس���تاتیکییه‌که‌ی ته‌نێ ل ‌ه‬ ‫بوونی ڕه‌نگی ڕه‌شوس���پییدا خۆی ده‌رده‌خات‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم وێنه‌یه‌کی دیک ‌ه هه‌ی ‌ه ب���ه‌ بوونی ڕه‌نگی‬ ‫ڕه‌نگاوڕه‌نگ ئێستاتیکیتر ده‌بێت‪ .‬بۆ نموون ‌ه ئه‌و‬ ‫وێنانه‌ی مۆتیڤیان خه‌م و ئازار و تراژیدین پتر ل ‌ه‬ ‫ڕه‌نگی ڕه‌شوسپییدا هونه‌ریتر ده‌بن‪.‬‬ ‫له‌م دیوانه‌دا‪ ،‬چونکو زۆربه‌ی مۆتیڤه‌کان پێوه‌ندیان‬ ‫ب ‌ه سێکس���ه‌وه‌ هه‌یه‌‪( ،‬شه‌و) چ وه‌کو مۆتیڤ چ وه‌کو‬ ‫ڕه‌ن���گ پانتایییه‌کی فراوانی ب���ردووه‌‪ .‬له‌ کۆی (‪)56‬‬ ‫ش���یعر‪ ،‬جگه‌ له‌و ش���یعرانه‌ی به‌ جودا و به‌ یه‌ك فه‌زا‬ ‫نووس���راون‪ ،‬که‌ (شیعره‌کانی ئاوده‌ستخانه‌)ـن‪)15( .‬‬

‫ه ده‌فته‌ره‌شیعره‌كه‌ی به‌شدار سامیدا زۆرترین مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ل‌‬

‫(شه‌و) و (ڕه‌نگی ڕه‌ش)ـدا کراوه‌‪ .‬له‌ مه‌سه‌له‌ی ڕه‌نگدا توێژه‌ران‬

‫ه‬ ‫و ڕه‌خنه‌گرانی مێتۆدی سیمیۆلۆژی له‌و باوه‌ڕه‌دان چه‌ندی وێنه‌ک ‌‬ ‫ه پتر ده‌توانین واتا و ده‌الله‌تی دیکه‌ی لێ‬ ‫ڕه‌نگاوڕه‌نگ بێت‪ ،‬هێند ‌‬ ‫هه‌ڵێنجین‪ .‬وه‌کوو ڕه‌خنه‌گر (کۆبله‌ر) ده‌ڵێت‪ :‬وێنه‌ی ڕه‌نگاوڕه‌‌نگ‬

‫ه خۆیدا هه‌ڵده‌گرێت‬ ‫ه واتا ل ‌‬ ‫ڕێژه‌یه‌کی زۆرتر ل ‌‬ ‫فۆتۆگرافییه‌ (س���ینه‌مایی‪ ،‬فۆتۆی���ی‪ ...‬تاد) چاو ل ‌ه‬ ‫جووڵه‌ (ڤیدیۆیی)‪ ،‬ڕه‌نگ و هێڵه‌کانی به‌شدار ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌ نهۆمی حه‌وته‌می هۆتێلدا‬ ‫ماینه‌وه‌‬ ‫ته‌مامان بوو سێکس بکه‌ین‬ ‫ده‌رپێیه‌کی ڕه‌ش‬ ‫ستیانێکی ڕه‌ش‬ ‫ژوورێکی ڕووناک‪ ،‬هه‌بوون‬

‫هه‌موو شتێك ڕه‌ش‬ ‫ته‌نانه‌ت‪ ،‬سێکسی ڕه‌ش! ‪4‬‬

‫ئه‌م شیعره وێنه‌یه‌کمان نیشان ده‌دات‪ ،‬له‌و وێنه‌یه‌دا‬ ‫ڕه‌نگی ڕه‌ش وه‌کوو مۆتیڤێکی دیار خۆی ده‌رده‌خات‪.‬‬ ‫ده‌الله‌تی ڕه‌نگ���ی ڕه‌ش زۆرن‪ .‬ڕه‌نگی ڕه‌ش ده‌توانین‬ ‫له‌ تێکه‌ڵکردنی ڕه‌نگی په‌مه‌یی و زه‌رد و شین دروست‬ ‫بکه‌ی���ن‪ .‬که‌واته‌ له‌م ڕه‌نگه‌دا دوو جۆر و ش���ێو‌ه بار‬ ‫(حاڵه‌ت) هه‌یه‌‪ .‬ئ���ه‌م ڕه‌نگانه‌ ڕه‌نگی کراوه‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ڕه‌ش ڕه‌نگێک���ه‌ پت���ر ده‌الله‌ت ل���ه‌ بێده‌نگی‪ ،‬ترس‪،‬‬ ‫غه‌مب���اری ده‌کات‪ .‬بۆ نموون ‌ه ش���وێنی تاریك‪ ،‬جلی‬ ‫پرس���ه‌‪ ،‬هاوکات گه‌ردوون ڕه‌شه‌‪ .‬ئه‌م ڕه‌نگه‌ بۆ باری‬ ‫سێکسکردن له‌نێو خێزانی کورده‌واریدا زۆر گونجاوه‌‪.‬‬ ‫ئێس���تا که‌مێك باش���تره‌‪ ،‬به‌اڵم تا چه‌ند س���اڵێکیش‬ ‫له‌مه‌وب���ه‌ر به‌هۆی زۆری ژم���اره‌ی ئه‌ندامانی خێزان و‬ ‫نه‌بوونی ژووری زۆر‪ ،‬پرۆسێس���ه‌ی سێکس���کردن ل ‌ه‬ ‫تاریکییدا ئه‌نجام ده‌درا‪ .‬دوای ئه‌وه‌ی هه‌موو منداڵه‌کان‬

‫که‌ڕه‌ت وش���ه‌ی (ش���ه‌و) هاتووه‌‪ .‬هاوکات ل ‌ه هێندێك‬ ‫شیعر دووجار‪ ،‬یان سێجار پاته‌بووه‌ته‌وه‌‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ی‬ ‫هێندێك وش��� ‌ه ه���ه‌ن ده‌الله‌تی ش���ه‌و ده‌ده‌ن‪ ،‬وه‌کو‪:‬‬ ‫ته‌خت���ی خه‌و‪ ،‬پێخ���ه‌ف‪ ...‬تاد‪ .‬ئه‌م وش���ه‌ی ‌ه وه‌کو‬ ‫فه‌زایه‌کی لێهاتووه‌‪ ،‬نزیکه‌ی به‌سه‌ر کۆی شیعره‌کاندا‬ ‫زاڵه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه نیوه‌شه‌ودا باڵنده‌ ل ‌ه ئاسماندا نیین به‌اڵم‬ ‫ئه‌ستێره‌کان به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ تۆدا جوان ‌ه بینین ‪5‬‬

‫ل���ه‌م ش���یعره‌دا ده‌بینین ڕه‌نگی ڕه‌ش‪ ،‬یان ش���ه‌و‬ ‫ده‌الله‌تی خ���ه‌م و دڵته‌نگی ن���ادات‪ ،‬به‌ڵکو ده‌الله‌تی‬ ‫خۆش���ی و جوانبینی ده‌دات‪ ،‬له‌ شه‌ودا ته‌ماشاکردنی‬ ‫ئه‌ستێران جۆرێك ل ‌ه ئارامی به‌ ده‌روون ده‌به‌خشێت‪.‬‬ ‫په‌راوێز و سه‌رچاوه‌کانی ئه‌م به‌شه‌‪:‬‬ ‫الموق���ف األدبي‪ :‬المنهج الس���يميائي وتحليل البنية‬ ‫‪ .1‬‬ ‫العميق���ة للنص‪:‬د‪ /‬حالم الجياللي‪ ،‬ع���دد ‪ 365‬أيلول ‪،2001‬اتحاد‬ ‫الكتاب العرب‪ -‬دمشق ص ‪.34‬‬ ‫س���يميائية الصورة‪ ..‬مغامرة س���يميائية في أشهر‬ ‫‪ .2‬‬ ‫اإلرس���اليات البصرية في العالم‪ :‬قدور عب���د الله ثاني دار الغرب‬ ‫للنشر والتوزيع‪ ،‬الجزائر‪ ،‬ط‪2005 1‬‬ ‫‪http://www.almaktabah.net/vb/‬‬ ‫‪ .3‬‬ ‫‪ 31813=showthread.php?t‬س���يميائيات الصورة بين‬ ‫آليات القراءة وفتوحات التأويل‪،‬األستاذ‪ :‬عبد الحق بلعابد‪.‬‬ ‫ڕۆیشتن ب ‌ه ئاراس���ته‌ی مردووه‌ به‌ڕێزه‌کان‪ .‬به‌شدار‬ ‫‪ .4‬‬ ‫س���امی‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی چاالکی وێژه‌ی‪ -‬هه‌ولێر‪ ،‬هه‌ولێر‪،2013 ،‬‬ ‫ل‪.56 -55 :‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.106 :‬‬ ‫‪ .5‬‬

‫د‪ .‬ئازاد حه‌م‌ه ده‌ینوسێت‬

‫شێتی‌و ناعەقڵ بەبۆچوونی میشێل فوكۆ‪:‬‬ ‫مێژووی شێتی لەسەردەمی كالسیك‬ ‫بەشی چواردەهەم‬ ‫بەپێی توێژینەوەكەی میش���ێل فوكۆ بێ سەدەی ‪ 17‬ئەزموونێ نوێ هێنایەكایەوە‪،‬‬ ‫ئەزموونی گرێدانەوەی ناوەوەی مانای ش���ێتی بەڕوخس���اری رەوشتی‌و كۆمەاڵیەتییەوە‬ ‫كە پێش���تر شارس���تانی رۆژئاوا بەم الیەنە نامۆ بووە‪ .‬واتە ئەو ئەزموونەی س���ەدەی‬ ‫رێنێس���انس‪ ،‬سەدەی ‪ ،16‬بۆ ش���ێتی دایتاشی‪ ،‬ئەوەی كە ش���ێتی خاوەنی تاكیێتی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬كەوتەناو ئەزموونێ ترەوە‪ ،‬كە ئەوەش بوو بەئەزموونێ نوێی ناس���راو‪ .‬ئەم‬ ‫حاڵەتەش لەالیەن خۆیەوە روخس���ارێ نوێی بۆ ش���ێتی داهێنا‪ .‬فوكۆ بینینێ لەس���ەر‬ ‫س���ەدەی كالسیك وێنەدەكا كە لەنێوان شیفادان‌و گرتن دا بووە‪ .‬ئەم دوو ئەزموونەش‬ ‫لەس���ەدەی كالس���یك ئەو مامەڵەیەیە كە ئەم س���ەدەیە لەگەڵ ناعەقڵ دا كردویەتی‪.‬‬ ‫ئەزموونی س���ەدەی كالس���یك لەگەڵ زۆنی ناعەقڵ یەكێكە لەو الیەنانەی ئەم سەدەیە‬ ‫پێیناسراوە‪.‬‬ ‫فوكۆ س���ەبارەت بەش���ێتی هێما بۆئەوەش دەكا كە بەپێی یاسای مەسیحای رەفتار‬ ‫لەگەڵ ش���ێتی بەپێی راپۆرتی پزیش���كیكراوە‪ .‬كەس���ێ وەك زاكیاسیش لەكتێبی»»‬ ‫پرس���یارە پزیش���كییە رەواییەكان»» كە لەنێوان س���ااڵنی ‪‌1624‬و ‪ 1650‬نووس���راوە‬ ‫وێنەێكم���ان لەس���ەر ئەو رەواییان���ە بەرچادەخا كە پزیش���كی بانگەش���ەیبۆكردووە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەم كتێبەپزیش���ك مافی دەستنیش���انكردنی ئەوەی هەبووە دادوەری بەس���ەر‬ ‫ش���ێتی كەس���ەكانەوە بكا‪ .‬لەمڕەوە بەزۆری بایەخ بەتوانای عەقڵی كەس���ەكان دراوە‬ ‫بۆ جیاكردنەوەیان لەیەكتر‪ .‬لەمحاڵەتەدا پزیش���ك تاكە كەس���ێكە بڕیار لەسەر شێتی‬ ‫یان س���اغی كەس���ەكانی دەدا‪ .‬هەرچی گرتووخانەكانیشە كرابووە ش���وێنی بڕیاردان‬ ‫لەسەر ش���ێتی‪ .‬بۆنموونە دادوەر دەیتوانی راپۆرت لەس���ەر دۆزی كەسەكە ئاڕاستەی‬ ‫گرتووخانە كات‌و ‪ ،‬دواتر بأیاری گرتنی ئەو كەس���ە دەدرا‪ .‬فوكۆ باسلەوەش���دەكا كە‬ ‫بەش���ێ زۆر لەوانەی لەگرتووخانەكانا (نەخۆش���خانە گرتووخانەكان) دادەنران لەسەر‬ ‫داوای كەس���وكاریان یان بەرپرسی پۆلیس���ی مەخفەرەكان دەكرا‪ .‬ئەم شێوە دادوەریە‬ ‫بەس���ەر شێتی بۆ فوكۆ نیش���انەیە لەسەر ئەوەی كە شێتی لەس���ەدەی ‪ 17‬دیاردەێ‬ ‫كۆمەاڵیەتی بووە‪ .‬كەواتە دادوەریكردن بەس���ەر شێتەوە جیاوازنەبووە لە دادوەریكردن‬ ‫بەس���ەر تاوانەوە‌و ‪ ،‬شێتیش وەك بەش���ێ لەتاوان‌و ئاژەوەگێڕی سێركراوە‪ .‬مانەوەی‬ ‫ش���ێتیش لەگرتووخانەكان بەزۆری پێوەندی بەبڕیارێ خێزانی یان یاسای (دادوەری)‬ ‫یەوە هەبووە تا پزیشكی‪ .‬بەواتاێتر‪ ،‬گرتوخانە هیچكات نەیتوانیوە ببێ بەشوێنێك بۆ‬ ‫دەستنیشانكردنی شێت‌و ‪ ،‬لەس���ەدەی ‪19‬شەوە شێت بوو بەبابەتی پزیشكی عەقڵی‪.‬‬ ‫ئەوەش كە ش���ێت بوو بەبابەتێ بۆ پزیش���كی عەقڵی بەش���ێكی بەرهەمی كاریگەری‬ ‫بیری سیاس���ی‌و رەوش���تی سەدەی رۆشنگەری (س���ەدەی ‪ )18‬بوو‪ .‬ئەو كاریگەریەی‬ ‫ئەم سەدەیە بەجێیهێش���ت بووە هۆكاری دروستبوونی ئەوەی كە خودی یاسای شێت‬ ‫دیاریكرێ‪ .‬گرتووخانەش ش���ێتی والێك���رد لەالێ لەبەكۆمەاڵیەتیبوون���ی بخا‌و لەالێتر‬ ‫لەبەیاسایبوونی‪ .‬فوكۆ پێیوایە ئەو دەمە شێت وەك مرۆڤ سێركرا كە ئەم دوو الیەنە‬ ‫لەبەرڕا هەڵوەشایەوە‪ .‬ئاشكرایشە ش���ێت لەسەدەی ‪ 18‬بەدوو شێوە چارەسەردەكرا‪:‬‬ ‫بەشێكی لەنەخۆشخانەكان‌و بەشەكەیتری لەگرتووخانەكان‪ .‬لەم دەمووەختە شێت لەالێ‬ ‫نامۆیە بەنیشتیمان‌و لەالیێ تر نەخۆشە‪ .‬لەالێ ئازادی سنووردادەكرێ‌و لەالێتر لەئەرك‬ ‫نابووردرێ‌و بەش���ێ لەس���زایێ رەوشتیش لەكۆڵدەگرێ‪ .‬ئەم ش���ێتەی فوكۆ باسیدەكا‬ ‫لەالیێ دەكەوێتە ژێرسایەی دەسەاڵتی ئەویتر‌و لەالیێتر بەخۆنامۆیە‪.‬‬ ‫كات���ێ كە س���ەدەی ‪ 19‬بڕیاریدا مرۆڤی ناعەق���ڵ بخاتە نەخۆش���خانەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫گرتووخانەش بكا بەچارەس���ەر ئەو وەختە ئەم سەدەیە ئامانجی چارەسەركردنی شێت‬ ‫بوو وەك نەخۆش‪ .‬هەرچی عەفاڵنیەتی كالسیكیشە روخساری تری بەشێتی دا‪ .‬بەاڵم‬ ‫بۆ فوكۆ دروس���تكردنی ناعەقڵی رۆژئاوای بەرهەمی س���ەدەی ‪ 18‬ب���وو‪ .‬گیراوەكانی‬ ‫گرتووخانەكانیش ی���ان بەپێی ئەوە دەگیران كە ش���یزۆفرینیایان هەبووە یان خەلەل‬ ‫لەعەقڵیان‪ .‬لەلیس���تی گیراوەكانیش���ا هەمیش گوزارەی سەیرس���ەیر دەنووسران وەك‬ ‫بەڵگەێ بۆ ش���ێتییان‪ :‬كەسێ درۆزنە‪ ،‬زەین راڕا‌و خەمۆكە‪ ،‬زمان شڕە‪ ،‬شەڕانییە‪ .‬ئەم‬ ‫جۆرە ناس���اندنەی شێت وێنەێكی لەسەر نەخۆشی شێت دروستكرد كە كەسێ ناجۆر‌و‬ ‫ناڕەوشتییە‪ .‬هەر تایبەت بەم دۆزە فوكۆ نموونەمان لەسەر گرتنی قەشەێك بۆدێنێتەوە‬ ‫كە ساڵی ‪ 1704‬روویداوە‪ .‬ئەم قەشەیە لەتەمەنی ‪ 70‬ساڵی خراوەتە گرتووخانەی سان‬ ‫الزارەوە‌و بەجۆرێ مامەڵەی لەگەڵكراوە كە ئەحمەقە‪ .‬كێش���ەی ئەم قەشەیە ئەوەبووە‬ ‫كە س���وویێكی زۆر بەرزی لەخەڵك لەسەر قەرزەكانیان وەرگرتوە‌و هەرچەند پێیانوتوە‬ ‫كە وازلەم كارە بهێنە بەاڵم وازی نەهێناوە‌و پێشیخۆش���بووە وەك بەخیلێك سێركرێ‌و‬ ‫لەگرتووخانەكەش حس���ێبی ئەحمەقیان بۆكردووە‪ .‬ئەم جۆرە ئەحمەقە‪ ،‬فوكۆ وتەنی‪،‬‬ ‫وەك ئ���ەو ئەحمەقانە نەبووە كە بە» كەش���تی ئەحمەق» دەگوێزرانەوە بۆ ش���وێنە‬ ‫دورەكان‪ .‬بەپێ���ی وتنی فوكۆ ئەوانەی ئەحمەقی رۆحیانی داگیركردبوو لەم قەش���ەیە‬ ‫نەدەچوون كە بەزەی لەدڵیا نەبوو و لەهەمانكاتیش���ا وەك قەشەێك بەرزترین سووی‬ ‫لەخەڵك وەردەگرت‌و لەو سێس���تەمە رەوشتیە هاتبووەدەرێ كڵیسە كاریلەسەردەكرد‪.‬‬ ‫ئەم رووداوەش بۆ فوكۆ نیش���انەیە لەسەر رەفتاری س���ەدەی كالسیك لەگەڵ شێتی‪،‬‬ ‫رەفتاركردن لەگەڵ ش���ێتی لەسەر بناغەی رەوش���تی‪ .‬لێرەوە دەشێ ئەوەش بووترێ‬ ‫كە شێتی لەناواخنا مەس���ەلەێ عەقڵی نییە بەڵكو رەوشتی‪.‬لەم حاڵەتە نهێنی شێتی‬ ‫لەجۆری ویس���ت دایە نەك لەكامڵبونی عەقڵ‪ .‬ئەمەش ئەو پێوەرەیە سەدەی كالسیك‬ ‫كاریلەس���ەر كردووە‪ .‬ئەم جۆرە دادوەریە بەس���ەر ش���ێتیەوە‪ ،‬ئەوەی شێتی بریتییە‬ ‫لەشێتی رەوشتی‪ ،‬جیابووە لەسەدەكانی ناوەڕاست كە شێتی بەبەدییەوە گرێدابوەوە‪.‬‬ ‫‪Michel Foucault.Vansinnets historia under den klassiska‬‬ ‫‪epoken. Inledning av Sune Sunesson, 1983. Arkiv förlag, Lund.‬‬ ‫‪Michel Foucault .History of Madness. Jean Khalfa (ed.).‬‬ ‫‪translated by Jonathan Murphy. Routledge, 2006.‬‬ ‫‪Michel Foucault. Madness and Civilization: A History of‬‬ ‫‪Insanity in the Age of Reason. Translated by Richard Howard.‬‬ ‫‪Vintage;1988.‬‬ ‫‪Michel Foucault & Paul Rabinow. The Foucault Reader.‬‬ ‫‪Pantheon .1984.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/٧‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫شەتەحات‬ ‫دالوەر قەرەداغی‬ ‫ئێوارە بە دوای خۆمدا‬ ‫ڕائەکێشمەوە کۆاڵن‬ ‫ئەستێرە ئەچنم لە حەوشە‬ ‫لە سەربانەوە بانگت ئەکەم‪:‬‬ ‫سەر هەڵئەبڕیت‪...‬‬ ‫بە ئاماژە ئەڵێم‪ :‬چاو بنووقێنە!‬ ‫توند توند چاو ئەنووقێنیت‬ ‫دەستم لە وردە ئەستێرە ئەتەکێنم و‬ ‫مانگ‪...‬‬ ‫فێنک و سووکەڵە و شیرین‬ ‫هەڵئەدەمە‬ ‫نێو باوەشت!‬ ‫وشە چییە گەر بێدەنگیی پڕ نەکا‬ ‫لە چێژی گوتن‬ ‫گەر ئارنگ نەداتەوە بە تەنیایی‬ ‫شیعر چییە ئەگەر نەبێتە پەرجوو‬ ‫لە ساتی خۆهەڵدێرانماندا‪،‬‬ ‫هەناسەیەک بەر لە تیاچوون‬ ‫من و سیزیف‬ ‫لە شتێکدا لە یەک ئەچین‬ ‫ئەو مەحکوومە بەبێهودەیی سەرخستن و‬ ‫غلۆربوونەوە و‬ ‫بە چێژی هەمدیس‬ ‫بەردەکە بۆ ترۆپکی چیا سەرخستنەوە‬ ‫منیش سزادراو‬ ‫بە چێژی شیعرنووسین و‬ ‫بێهوودەیی نووسینەوە و تا ئەبەد‬ ‫خۆنووسینەوە‬ ‫کات بەشی خۆشەویستیت ناکا‬ ‫ناچارم لە زەمەنی قسە ببڕم و‬ ‫بیدەمە دەم زەمەنی دڵەخورپە‬ ‫ئەلفوبێی کوردیی‬ ‫بەشی نووسینەوەت ناکا‬ ‫ناچارم‬ ‫سواڵی پیتی تر بکەم‬

‫لە ئەلفوبێی زوبانی مێروولە و نەهەنگ و‬ ‫حاجیلە‬ ‫قسە بەشی‬ ‫گێڕانەوەت ناکا‬ ‫ئیتر لەمەوال‬ ‫پەنا دەبەمە بەر‬ ‫زوبانی ئاماژە‬ ‫خودا ئێواران‬ ‫خۆرمان بۆ هەڵئەداتە‬ ‫خوارەوە‬ ‫یاری پێ بکەین‪،‬‬ ‫سبەینان زوو‬ ‫هەڵئەگژێینە ئاسمان بۆ الی و‬ ‫بە سوپاسێکی زۆرەوە ئەیدەینەوە‬ ‫هەتاو ئەفرۆشن و‬ ‫شەوێک بە تەنکەر و بۆری‬ ‫بۆ جێگەیەکی زۆر دوور‬ ‫ئەبرێ‬ ‫بەاڵم سبەی شەبەق‬ ‫وەک کۆترێکی ماڵیی‬ ‫بەرەو ئاسمانی کۆاڵن و‬ ‫گوێسوانەکەی‬ ‫ماڵی مناڵیی خۆمان‬ ‫ئەدا لە شەقەی باڵ و‬ ‫ئەفڕێ‬ ‫دوو دەست جلک‬ ‫بۆ شیعر ئەدەم‬ ‫بە کرد‬ ‫دەستێکیان‬ ‫لە هەتاو‬ ‫بۆ باران‬ ‫دەستێکیش‬ ‫لە باران‬ ‫بۆ هەتاو!‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرەتای ‪٢٠١٤‬‬

‫مۆتیڤ‪ :‬بااڵ ئەحمەد‬

‫به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬جەلیل حسێن‬ ‫‪jaleelhsen@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )194‬دوشةممة ‪2014/4/7‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪194‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )194‬دوشةممة ‪2014/4/7‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ه یاسای جه‌عفه‌ری و‬ ‫پڕۆژ ‌‬ ‫ه ئازادییه‌کان‬ ‫ترس ل ‌‬

‫به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان‬

‫(‪)3 - 2‬‬ ‫پڕۆژه‌ قانونی جه‌عفه‌ری‪ ،‬هه‌وڵدانه‌ بۆ به‌‌‌هێزکردنی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی پیاوی ئاینی به‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌وه‌‪،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌ڕێگه‌ی ژن و ژن��خ��وازی و ت��ه‌اڵق و م��ی��رات و‌‬ ‫ده‌ستوه‌ردانه‌ ورده‌کاریه‌کانی ژیانی خێزانییه‌وه‌ ڕێی‬ ‫بۆ خۆشده‌کرێت‪ ،‬له‌به‌رانبه‌ریشدا ده‌سه‌اڵتی قازی‬ ‫و دادوه‌ره‌ مه‌ده‌نییه‌کان به‌ته‌واوی په‌راوێزده‌خرێن‪،‬‬ ‫به‌ڵکو دادوه‌ر بێ ئه‌مری ئیمام ناتوانێت بڕیاربدات‬ ‫و به‌پێی م���اده‌ی (‪ ،)248‬ئیمامه‌کان له‌الیان‬ ‫دادوه‌ره‌ک��ان �ه‌وه‌ تانه‌ له‌ بڕیاریان نادرێت‪ ،‬چونکه‌‬ ‫ئیمامه‌کانی ئه‌حکامی جافه‌ری‪ ،‬ده‌سه‌اڵتیان له‌ سه‌رو‬ ‫ده‌سه‌اڵتی داده‌وه‌ره‌کانه‌وه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫له‌ ده‌ستوری ئێراقیدا که‌ له‌ ‪ 2005‬ه‌وه‌ بۆته‌‬ ‫ده‌ستوری له‌سه‌ر ڕۆشتوو‪ ،‬له‌ ماده‌ی ‪14‬یدا هاتوه‌‪(:‬‬ ‫ئێراقییه‌کان‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی جیاکاری له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ڕه‌گ�ه‌ز و ن�ه‌ژاد و نه‌ته‌وه‌و ئه‌سڵ و ڕه‌نگ و دین‬ ‫وئاینزا و په‌رستراو و یان به‌رانبه‌ر بۆچون و باری‬ ‫ئابوری و کۆمه‌اڵیه‌تیاندا بکرێت‪،‬له‌به‌رده‌م قانوندا‬ ‫یه‌کسانن)‪ .‬ئه‌م ده‌قه‌ ده‌ستورییه‌ له‌ پشتییه‌وه‌ هه‌وڵ‬ ‫هه‌یه‌ بۆ پاراستنی یه‌کێتی ده‌قی قانونی‪ ،‬چونکه‌‬ ‫یه‌کێتی ده‌قی قانونی ده‌توانێت‪:‬‬ ‫‪ )1‬مافه‌کانی هاواڵتیان بێ جیاکاری ده‌سته‌به‌ر‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫‪ )2‬یه‌کێتی نێوان نه‌ته‌واکان ده‌سته‌به‌رده‌کات‪.‬‬ ‫‪ )3‬یه‌ک ده‌ستوری ناوکۆیی ده‌توانێت یه‌کسانیی‬ ‫ن��ێ��وان ه��اواڵت��ان ده‌س��ت �ه‌ب �ه‌ر ب��ک��ات‪ ،‬له‌وێشه‌وه‌‬ ‫دادپ �ه‌ره‌وه‌ری��ی که‌ مه‌به‌ستی سه‌ره‌کی ده‌ستوره‌‬ ‫جێبه‌جێ ببێت‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم پ���ڕۆژه‌ ی��اس��ای ج �ه‌ع��ف �ه‌ری‪ ،‬ب �ه‌ت �ه‌واوی‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ئامانجانه‌یه‌ و یه‌كێتی ده‌قی قانونی‬ ‫له‌م واڵته‌دا تێکده‌شکێنێت‪ ،‬ڕێگه‌ بۆ ئه‌وه‌ خۆشده‌کات‬ ‫هه‌ر کۆمه‌ڵه‌ گروپێکی مه‌زهه‌بی و دینی بیر له‌وه‌‬ ‫بکه‌نه‌وه‌ یاسای باری که‌سێتی و قه‌زایی تایبه‌ت‬ ‫به‌خۆیان هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وه‌تا حزبی ئیسالمیی ئێراقیی‬ ‫سوننه‌ مه‌زهه‌ب له‌ به‌یانه‌مه‌یه‌کیدا به‌ڕونی باسی‬ ‫ئه‌و بابه‌ته‌ ده‌کات و ده‌ڵێت‪ (:‬ئه‌گه‌ر سوربن له‌سه‌ر‬ ‫تێپه‌ڕاندنی قانونێک که‌ به‌دیاریکراوی نوێنه‌رایه‌تی‬ ‫فقهی جه‌عفه‌ریی بکات و حساب بۆ مه‌زهه‌به‌کانی‬ ‫تر ن�ه‌ک��رێ‪ ،‬هیچ ل �ه‌ب �ه‌رده‌م مه‌زهه‌به‌کانی تردا‬ ‫نامێنێته‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی که‌ ده‌بێت ئه‌وانیش داوای‬ ‫قانونی تایبه‌ت به‌ خۆیان بکه‌ن)‪ .‬ئیتر ئه‌مه‌ ده‌بێت‬ ‫النیکه‌م سه‌ربکێشێت بۆ دوو مه‌جلسی قه‌زای سوننه‌‬ ‫و شیعه‌‪ ،‬دوو قانونی باری که‌سێتی‪ ،‬دوو وه‌زاره‌ی‬ ‫دادی سووننه‌ و شیعه‌‪ ،‬دوو وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف و‪...‬‬ ‫هه‌ر پڕۆژه‌ یاسایه‌کی مه‌زهه‌بی سوننه‌ یان شیعه‌‬ ‫ده‌ریبکات‪ ،‬سه‌رسه‌ختترین نه‌یاره‌کانی ئه‌و پڕۆژه‌‬ ‫یاسایه‌‪ ،‬شوێنکه‌وتوانی مه‌زهه‌بی به‌رامبه‌ریانه‌‪،‬‬ ‫چونکه‌ خۆیان باش ل �ه‌وه‌ گه‌شتون‪ ،‬ناتوانن له‌‬ ‫سایه‌ی مه‌زهه‌بێکیاندا شوێنکه‌وتوانی مه‌زهه‌به‌کەی‬ ‫تر بحه‌وێنه‌وه‌‪ ،‬چونکه‌ فقهی هه‌ر یه‌ک له‌و مه‌زهه‌بانه‌‬

‫‪2‬‬

‫مناڵه‌ جگه‌رگۆشه‌که‌ی لێده‌سه‌نرێته‌وه‌‪ ،‬چونکه‌ ئه‌و‬ ‫شایه‌نی به‌خێوکردنی مناڵی موسڵمانی نییه‌‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌گه‌ر باوکه‌که‌ش نه‌مرد‪ ،‬ئه‌وا هه‌ر له‌به‌ر هه‌مان‬ ‫هۆکار‪ ،‬مناڵه‌که‌ له‌ دایکه‌که‌ ده‌سنرێته‌وه‌‪.‬چونکه‌‬ ‫مناڵه‌که‌ش به‌ موسڵمان ده‌ژمێردرێت‪ .‬خۆ ئه‌گه‌ر‬ ‫دایکه‌که‌ موسڵمان بوو و باوکه‌که‌ له‌سه‌ر دینی‬ ‫خۆی بوو‪ ،‬هه‌مان یاسای به‌سه‌ردا ده‌چه‌سپێ‪.‬‬ ‫ماده‌ی (‪ )63‬ده‌ڵێت‪ ):‬به‌ هیچ کلۆجێک ئافره‌تی‬ ‫موسڵمان له‌ پیاوی ناموسڵمان ماره‌ ناکرێت‪،‬‬ ‫پیاوی موسڵمانیش به‌هیچ کلۆجێک بۆ هه‌میشه‌‬ ‫ئافره‌تی ناموسڵمان یان ئافره‌تی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ی‬ ‫لێ ماره‌ ناکرێت)‪ .‬ئه‌م ماده‌یه‌ سوکایه‌تییه‌ به‌‬ ‫ئاینه‌کانی تر‪ ،‬سوکایه‌تییه‌ک که‌ مرۆڤی موسڵمان‬ ‫ده‌توانێت بۆ کاتی دیاریکراو‪ ،‬زه‌واجی کاتی(متعه‌‪،‬‬ ‫منقطع) له‌گه‌ڵ ناموسڵماندا بکات‪ ،‬وه‌ک ئه‌وه‌ی‬ ‫ئافره‌تی ناموسڵمان له‌ واڵتدا ته‌نها سۆزانییه‌ک بن‬ ‫و بۆ تێرکردنی غه‌ریزه‌ی پیاوی موسڵمان جێیان‬ ‫بێته‌وه‌؟!‬ ‫ل �ه‌ه �ه‌م��وی س�ه‌ی��رت��ر ل��ه‌پ��ڕۆژه‌ ق��ان��ون�ه‌ک�ه‌دا‬ ‫ه��ات��وه‌‪(:‬ه��ۆک��اری ئ���ه‌م پ����ڕۆژه ‌ق��ان��ون �ه‌ بۆ‬ ‫ق��ووڵ��ک��ردن�ه‌وه‌ی بنه‌ماکانی دیمۆکراتییه‌ت و‬ ‫ده‌رخستنی ڕوه‌کانێتی له‌ئێراقی پاش دکتاتۆریدا)‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌ڵێت‪(:‬وه‌ک زه‌مانه‌تێک بۆ کاراکردنی‬ ‫جێبه‌جێکردنی ئازادیی بۆچون و ئاقییه‌‪ ،‬وه‌ک‬ ‫ڕێزگرتنێک له‌جۆراوجۆرێتی ئاینی و ئاینزایی و‬ ‫هزری و کلتوری و کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬که‌ ئێراقییه‌کانی‬ ‫پێده‌ناسریته‌وه‌) ئه‌م پڕۆژه‌یاسایه‌هاتۆته‌ بوون؟!‬ ‫ئایا ئه‌قڵی مه‌زهه‌بی هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ ده‌توانێت ڕێز‬ ‫له‌ ئاینه‌کانی تر بگرێت‪ ،‬ئایا سنوری ڕێز الی ئه‌م‬ ‫ئه‌قڵه‌ له‌ سوکایه‌تی و بێڕێزی ئه‌وی تری جیاواز‬ ‫کۆتایی دێت‪ ،‬یان ئه‌م ئه‌قڵه‌ به‌رهه‌می سه‌رده‌می‬ ‫پێش دیمۆکراسێت و مافه‌کانی مرۆڤه‌ و ناتوانێت‬ ‫دان به‌ مافه‌کانی ئه‌وی تری جیاوازدا بنێت و‬ ‫باوکیان مانه‌وه‌‪ ،‬جگه‌ له‌ موسڵمانبووه‌که‌‪ ،‬ئه‌وانیتر‪ ،‬هه‌ر ده‌بێت به‌ زاراوه‌ی (ئه‌هلی زیممه‌) مامه‌ڵه‌یان‬ ‫به‌ ژنه‌که‌یشیه‌وه‌‪ ،‬له‌ میرات بێبه‌شده‌کرێن‪.‬ئه‌مه‌ له‌گه‌ڵدا بکات‪ ،‬ن�ه‌ک به‌ چه‌مکی (ه��اواڵت��ی و‬ ‫ئه‌نفالکردن نه‌بێت چیتره‌؟! ته‌نها نییه‌ت له‌ پشت هاونیشتمانی)؟!‬ ‫له‌ پراکتیکدا‪ ،‬ئه‌م ج��ۆره‌ مامه‌ڵه‌یه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌م م��اده‌وه‌‪ ،‬نه‌‌هێشتن و قه‌اڵچۆکردنی دینه‌کانی‬ ‫تره‌ له‌ واڵتدا‪ ،‬هه‌وڵدانه‌ بۆ موسڵمانکردنی مرۆڤی سونه‌کانیشدا ده‌کرێت و ته‌نها شوێنکه‌وته‌ی‬ ‫ناموسڵمانی هه‌لپه‌رست تا له‌ پێناو بێبه‌شکردنی دینه‌کانی تر ناگرێته‌وه‌‪ ،‬ه�ه‌ر بۆیه‌ هه‌ڕه‌شه‌‬ ‫دایک و براو خوشک و که‌سوکاره‌که‌ی‪ ،‬بۆ میرات ده‌بێت له‌سه‌ر په‌یمانی کۆمه‌اڵیه‌تی و ئاسایشی‬ ‫ببێت به‌ موسڵمان‪ .‬له‌‌ ماده‌ی (‪)180‬دا هاتوه‌ که‌ هاونیشتمانیان و ژیانی پێکه‌وه‌یی جیاوازه‌کان له‌‬ ‫( هه‌ر مناڵێک‌ دایکی یان باوکی موسڵمان بێت‪ ،‬واڵتدا‪ .‬ئه‌م قانونه‌ له‌ داننان به‌ جیاوازیی نێوان‬ ‫هه‌ر کاتی نوتفه‌گرتن‪ ،‬ب ‌ه موسڵمان ده‌ژمێردرێت)‪ ،‬پێکهاته‌کانی کۆمه‌ڵ و زانینی سنوری یه‌کتره‌وه‌‬ ‫ئه‌مه‌ هیچ مانایه‌ک بۆ ئازادیی عه‌قیده‌ و ئازادیی نه‌هاتوه‌‪ ،‬به‌ڵکو له‌ بێمتمانه‌یی و هه‌ستکردن‬ ‫هه‌ڵبژاردنی دیندا ناهێلێته‌وه‌ و‌ ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ به‌ بونی ده‌سه‌اڵتی مه‌زهه‌بێک به‌سه‌ر مه‌زهه‌ب‬ ‫و ئاینه‌کانی تره‌وه‌ هاتوه‌‪ ،‬تا بتوانێت پێگه‌ و‬ ‫ئازادی و دیمۆکراتیدا ده‌یده‌ن به‌ یه‌کدا‪.‬‬ ‫م��اده‌ی (‪ )121‬ده‌ڵ��ێ��ت‪ (:‬بۆ که‌سێک مافی هه‌ژمونی خۆی به‌سه‌ر ئه‌وانی تردا بسه‌پێنێت‪.‬‬ ‫ئێراقییه‌کان و هه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی فره‌ دین‬ ‫دایه‌نی و به‌خێوکه‌ریی مناڵی هه‌بێت‪ ‌،‬ده‌بێت‌‬ ‫به‌مره‌ج ئه‌و که‌سه‌ هۆشمه‌ند و ئه‌مینبێت به‌سه‌ر و م �ه‌زه‌ب‪ ،‬له‌مڕۆدا ئه‌گه‌ر بیر له‌پڕۆژه ‌قانونی‬ ‫سه‌المه‌تیی مناڵه‌که‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر مناڵه‌که‌ موسڵمان دینی بکه‌نه‌وه‪ ،‬ناتوانن له‌گه‌ڵ یه‌ک دادپ �ه‌روه‌ر‬ ‫بوو‪ ،‬ده‌بێت ئه‌ویش موسڵمان بێت‪ ،‬ئه‌گه‌رنا‪ ،‬و یه‌کسانخوازبن‪‌ ،‬به‌ڵکو قانونی مه‌ده‌نی تاکه‌‬ ‫دایه‌نییه‌که‌ ده‌درێت به‌ که‌سی تر)‪ ،‬به‌پێ ئه‌م ماده‌ ڕێگه‌چاره‌ و خاڵی ناوکۆییانه‌ که‌ کۆیان بکاته‌وه‌‪،‬‬ ‫و کۆتایی م��اده‌ی (‪ )180‬بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر دایکێک ئه‌گه‌ر ڕێگه‌ی سته‌م و په‌رتبونیش ده‌گ��رن‪ ،‬با‬ ‫موسڵمان نه‌بێت‪ ،‬مێرده‌که‌ی موسڵمان بوو و مرد‪ ،‬ڕێگه‌ی ئه‌م جۆره‌ پڕۆژه‌ قانونانه‌ بگرنه‌به‌ر‪.‬‬

‫ئێراقییه‌کان و هه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی فر ‌ه دین و مه‌زه‌ب‪ ،‬له‌مڕۆدا ئه‌گه‌ر بیر‬

‫له‌ پڕۆژه‌ قانونی دینی بکه‌نه‌وه‪ ،‬ناتوانن له‌گه‌ڵ یه‌ک دادپه‌روه‌ر و یه‌کسانخوازبن‪،‬‬ ‫‌به‌ڵکو قانونی مه‌ده‌نی تاکه‌ ڕێگه‌چاره‌ و خاڵی ناوکۆییانه‌ که‌ کۆیان بکاته‌وه‌‬ ‫ته‌نها بۆ شوێنکه‌وتوه‌کانیان دان��راوه‌و به‌ چاوی‬ ‫یه‌کسان بۆ شوێنکه‌وتوانی یه‌کتر ن��اڕوان��ن‪ ،‬له‌‬ ‫ئه‌نجامیشدا یه‌کسانیی و دادپ�ه‌روه‌ری��ی مانایه‌کی‬ ‫نامێنێت‪ .‬هه‌روه‌ها نێوان دینه‌کانیش به‌ هه‌مان‬ ‫شێوه‌یه‌‪ ،‬هیچ ئاینێک ناتوانێت له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ئاینێکی تردا به‌چاوی ڕێزه‌وه‌ لێی بڕوانرێت و هه‌ر زوو‬ ‫پێگه‌ی خۆی وه‌ک ئاینێکی یه‌کسان له‌گه‌ڵ ئاینی ناو‬ ‫ده‌سه‌اڵت له‌ده‌ستده‌دات‪ .‬له‌م پڕۆژه‌ یاسایه‌دا ته‌نها‬ ‫پشت به‌ فقهی جافه‌ری به‌ستراوه‌و هیچ قورساییه‌ک‬ ‫بۆ فقهی سوننه‌ دانه‌نراوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌سه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ر به‌ جێبه‌جێکردنی سوننه‌کان به‌ته‌واوی بکه‌ونه‌‬ ‫په‌راوێزه‌وه‌ و وه‌ک هاواڵتی پله‌ دوو و سێ مامه‌ڵه‌یان‬ ‫له‌گه‌ڵ بکرێت‪ ،‬له‌ یه‌که‌م قۆناغی جێبه‌جێکردنی ئه‌م‬ ‫پڕۆژه‌ یاسایه‌دا‪ ،‬یه‌ک پیاوی سوننه‌ مه‌زهه‌ب له‌م‬ ‫دادگا شه‌رعیانه‌ دانامه‌زرێن‪ ،‬چونکه‌ ته‌نها له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌وان هاومه‌زهه‌ب نین‪.‬‬ ‫ئه‌م دادگا شه‌رعییانه‌ به‌رانبه‌ر ناموسڵمان زۆر‬ ‫نادادپه‌روه‌ر و نایه‌کسانانه‌ مامه‌ڵه‌ ده‌کات‪ ،‬تا ئاستی‬ ‫ڕقلێبونه‌وه‌ و هاندان بۆ ڕیشه‌کێشکردنیان‪ ،‬با نمونه‌‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌م حاڵه‌ته‌ بێنینه‌وه‌‪:‬‬ ‫به‌پێی ئ �ه‌م پ��رۆژه‌ی�ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬به‌هیچ شێوه‌یه‌ک‬

‫سەرکەوتنی ئاکەپە واتە‬ ‫شکستی ئیسالمییەکان‬ ‫لە کوردستان‬ ‫ئارام ئەمجەد‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ناموسڵمان ناتوانێت میراتی‌ موسڵمان ببات‪،‬‬ ‫وه‌ک ل�ه‌ بڕگه‌یه‌کی م���اده‌ی (‪ )177‬دا ده‌ڵێت‬ ‫یه‌کێک له‌ هۆکاره‌کانی بێبه‌شکردنی که‌سێک له‌‬ ‫میرات‪(:‬هه‌ڵگرتنی سیفه‌تی موسڵمانێتیه‌ له‌ میراتگر)‪.‬‬ ‫له‌ به‌شی یه‌که‌می ماده‌ی (‪ )178‬دا هاتوه‌‪(:‬به‌ هیچ‬ ‫شێوه‌یه‌ک ناموسڵمان میرات له‌ موسڵمان نابات‪ ،‬با‬ ‫له‌هه‌مو که‌سێک له‌ مردوو نزیکتر بێت‪ ،)...‬به‌پێی‬ ‫ماده‌ی (‪ )179‬بێت‪ ،‬موسڵمان میرات له‌ ناموسڵمان‬ ‫ده‌بات‪ ،‬به‌اڵم به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ ناموسڵمان ناتوانێت‬ ‫میرات له‌ موسڵمان ببات‪ ،‬ده‌بوو ئه‌مه‌ پێچه‌وانه‌‬ ‫بوایه‌ته‌وه‌‪ ،‬چونکه‌ موسڵمان الفی ئه‌وه‌ لێده‌دات که‌‬ ‫ماڵی ناموسڵمان به‌هۆی شه‌راب و سوو و گۆشتی‬ ‫حه‌رامه‌وه‌‪ ،‬گومانی حه‌اڵڵبونی لێده‌کرێت‪ ،‬بۆیه‌ به‌‬ ‫پێی بیرکردنه‌وه‌ی موسڵمان بێت‪ ،‬ده‌بێت ئه‌مان‬ ‫میرات له‌ ناموسڵمان نه‌به‌ن و ناموسڵمان میراتی‬ ‫ح�ه‌اڵڵ و زواڵڵ��ی موسڵمانان ببه‌ن!! هه‌ر به‌پێی‬ ‫ئه‌م ماده‌ بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ناموسڵمانێک مرد‪ ،‬له‌ناو‬ ‫میراتگره‌کانی‪ ،‬موسڵمانی تێدابێت‪ ،‬ئه‌و موسڵمانه‌‬ ‫ده‌بێت هه‌مو میراته‌که‌ ببات‪ ،‬بۆ نمونه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫باوکێکی ناموسڵمان مرد‪ ،‬یه‌کێک له‌ مناڵه‌کانی‬ ‫موسڵمان بێت و ژن و مناڵه‌کانی تری له‌سه‌ر دینی‬

‫دروشمی (ئیسالم چارەسەرە)‬ ‫چیتر کۆمەک بە هێزە‬ ‫دینییەکان ناکت‬ ‫‪3‬‬

‫عەزیز ڕەوف‬

‫«‬ ‫د‬ ‫ژ‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫س‬ ‫ی‬ ‫ئ‬ ‫ا‬ ‫ف‬ ‫ر‬ ‫ەتی‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫ا‬ ‫ج‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫سەر‬ ‫شەقام»‬ ‫نادر بەکار‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )194‬دوشةممة ‪2014/4/7‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫‪2‬‬

‫ئیسالمێك لەشیوی خۆرئاواو ئیسالمێك لەشیوی ئەبو تالیب دا‬

‫سەنگینی تای ئیسالمگەرایانی تورك‌و سكوتی تای ئیسالمگەراكانی ئێرە‬ ‫ئارام ئەمجەد‬ ‫پشگیریی‌و پشتیوانی ئەردۆغان‌و پارتی‬ ‫داد‌و گەشەپێدان بۆ ئیسالمگەرایانی‬ ‫دونیای عەرەب بەتایبەتی ئیخوانی میسر‪،‬‬ ‫رەنگە ل��ەالی ئیسالمییە سیاسییەكانی‬ ‫ئێرە وەه��ا شرۆڤە بكرێت‪ ،‬كە دیوێكی‬ ‫هاوپەیمانییە لەسەر خاڵە هاوبەشەكانی‬ ‫ع��ەق��ی��دەو ب��رای��ەت��ی ئیسالمیی‪ .‬یاخۆ‬ ‫پێیان واب��ێ��ت مەسەلەكە پەیوەستە‬ ‫بەشەرعییەت‌و ناشەرعییەتەوە‪ .‬نادیدە‬ ‫لەبەرامبەر ئەو راستیانەی كەوەك خۆر‬ ‫بەئاسمانی بەرژەوەندی توركیاوە دەگڕێ‌‌و‬ ‫تێیدا هەزارو یەك بەڵگە بۆ سیاسیبوونی‬ ‫مەسەلەكە دەسەلمێنرێ‌‪ ،‬كە پارتی دادو‬ ‫گەشە پێدان چەند ئاتاجی بەو گوتارە‬ ‫ئیسالمییە هەیە بۆ شوێنخۆكردنەوەی هەم‬ ‫لە دڵی ئاسیای نێوەڕاستداو هەمیش لەنێو‬ ‫رۆژهەاڵتی ئیسالمیدا‪.‬‬ ‫ئایا لەنێو تەڤگەری ئیسالمی كوردیدا‬ ‫هیچ سۆراخی ئ��ەو راستییە ك��راوە كە‬ ‫پ��رۆژەی تۆرانیزم‌و پانتوركچییەتی لە‬ ‫واڵتانی قەوقازو ئاسیای ناوەڕاست لەسەر‬ ‫دەستی پارتی دادو گەشە پێدان چەند‬ ‫ب��ەرەو پێشچووە؟ ئایا پرسیویانە بۆ‬ ‫لەوێندەر بەبەرگی توركبوون‌و بەزمانی‬ ‫توركییەوە چەندین واڵت دەدوێنرێ‌‌و لە‬ ‫دنیای عەرەبیشدا بەزمانی قورئان‌و بەرگی‬ ‫ئیمام ت��اب��وورەوە دێنە پێش‪ .‬ئایا ئەو‬ ‫گوتارە ئیسالمییەی ئەردۆغان رویدەكاتە‬ ‫گەالنی میسرو سیسی‪ ،‬بەو گوتارەوە‬ ‫توركەكانی هەرێمی ق��ڕم دەدوێ��ن �ێ‌؟‬ ‫بێگومان نەخێر لەوێندەر كادێرەكانی‬ ‫ئەكەپە بە وێنەكانی ئەتاتورك دەتوانن‬ ‫بەرژەوەندیەكانیان بدۆزنەوەو هەر واشیان‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫ریشەی ئیسالمگەرایی لە توركیادا‬ ‫ل��ەپ��اش روخ��ان��ی دەوڵ��ەت��ی عوسمانی‬ ‫بڕایەوە‪ .‬مۆدێلی عوسمانییەكان هەمان‬ ‫مۆدێلە كالسیكییەكە بوو كە سیاسەتی لە‬ ‫میمبەری مزگەوتەكانەوە نومایان دەكرد‪.‬‬ ‫بۆنموونە جەنگی گ��ەورەی قڕم لەنێوان‬ ‫دەوڵ��ەت��ی عوسمانی‌و روسیا لەسااڵنی‬ ‫‪ 1853‬چەند ساڵێكی خایاند‪.‬‬ ‫خۆشبەختییەكەی ل��ەوەدای��ە ك��ە لەو ئەوان خەریكی ئیسالمییەتێكی كالسیكی‌و ئێرە بەسەر سەعیدی كوردی‌و موفتیزادەو‬ ‫لەكاتانەدا عوسمانییەكان بە هاوپەیمانی شیوەی تیایدا تێماوەو كراوەتە دەرەوە رادیكاڵن لە بەرامبەر هەر پرەنسیپێكی ناسری سوبحانی‌و دواج��ار مەال كەریمی‬ ‫ل��ەت��ەك خ��ۆرئ��اوا ت��وان��ی��ان س��ەرك��ەون‪ .‬هێزە ئایدیۆلۆژییەكەی بارگاویە بەوان‌و لۆژیكیدا‪.‬‬ ‫مودەریسدا باز دەدەن‌و خۆیان دەكەنە‬ ‫ئەگەرچی جەنگەكە لەنێوەڕۆكدا جەنگی سەهەندی ئەوانی بەسەرەوەیە‪ .‬دابڕانی‬ ‫هێشتا زاتی شكاندنی ئەو قەراردادەیان دەروێشی مورسی‌و غەنوشی‌و محەمەد‬ ‫مەسیحییە كاتۆلیك‌و ئەرسەدۆكسەكان توركیا لەیەكێتی ئەوروپا‌و پەراوێزخستنی نییە كە زیاد لە هەزارو چەند سەدەیەكە مەهدی عاكف‌و ك�ێ‌و ك�ێ‌‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫ب��وو‪ .‬ب��ەاڵم لەرواڵەتدا عوسمانییەكان لەالیەن گەلەكۆمەی خۆرئاواوە دروست پێغەمبەری پ��ێ��ش��ەوام��ان ب��ەل��ۆژی�ك‌و بەدڵنیاییەوە لەكوردستاندا هەریەك لە‬ ‫هەر بەهەوای نەفیری جیهادو جیدالی چەند ساڵێكی تر دەخایەنێت‌و ئیدی دی��پ��ل��ۆم��اس��ی��ەت‌و س��ەب��رو ئ��ارام��گ��رت��ن یەكگرتووی ئیسالمی كوردستان‌و كۆمەڵی‬ ‫فتوحاتەوە لەتەواوی جیهانی ئیسالمیدا ئەو ق��ەراردادەی ئەوانی بەركەناركردووە پ��ێ��ی ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوە‪ .‬ئ����ەوان ه��ەر ئیسالمی كوردستان‌و بزووتنەوەی ئیسالمی‬ ‫لەباكوری ئەفریقاو بەتایبەتی میسرەوە مێرووی زەمانە دایدەرزێنێ‌‪.‬‬ ‫لەگەمارۆدا دەژی��ن‪ .‬هەربۆیە وەك چۆن بەتەواوی خەت‌و باڵ‌و پێرە جیاوازەكانی‬ ‫موجاهیدیان ب��ردە ئ��ەوێ‌ ب��ۆ جەنگ‪،‬‬ ‫وەلێ‌ ئیسالمگەراكانی دونیای عەرەب‌و سەركەوتنی دادو گەشەپێدان لەدوا خولی نێو رابوونەكەیانەوە هیچ فرسەتێكیان‬ ‫گوتارەكە گوتارێكی دینی ب��وو‪ .‬بەاڵم ئەوانەی الی خۆشمان تیرەیەكی جیاوازن هەڵبژاردنی شارەوانیەكانی واڵتەكەیدا بۆ هەستانەوە نییەو ب���ەردەوام ب��ەرەو‬ ‫لەئێستادا كاتێك گرفتێك لەو هەرێمەدا لە ئیسالمگەرایانی ئ���ەوڕۆی توركیاو توانی سەركەوێت‪ .‬بەدڵنیاییەوە هیچ پوكانەوەش دەچن‪.‬‬ ‫چ���وون ئ����ەوان ل��ەت��ەم��ەن��ی ك��ورت��ی‬ ‫هەیە دیسانەوە گرفتی خۆرئاواو روسیایە‪ .‬هەرگیز خوێنیان تێكەڵ نییەو قەدیش ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ی ل��ەس��ەر سەركەوتنی‬ ‫بەاڵم رۆڵبینینی روسیا راستە پایەیەكی ناچنەوە سەر یەك بەرەباب‪ .‬چونكە ئەمان ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەك��ان��ی دون���ی���ای ع����ەرەب‌و دروستبوونیانەوە تا ئ��ەوڕۆ تەنها یەك‬ ‫ناتۆ دێتە ئەژمارو حسابی بۆ دەكرێت‪ ،‬هێشتا لەشیوی ئەبوو تالیبدا دەژی�ن‌و كوردستان نابێت‪ .‬ب��ەاڵم كاتێك میسر فرسەتیان هەبووە بۆ هەستان‪ .‬ئەویش‬ ‫كەچی تەوەرەی توركبوونەكە لەئێستادا بەوجودی هەموو ئەو سامانە مەزنەی ژێر لەهەڵبژاردنەكانیدا ئیخوان سەركەوت‪ ،‬ف��رس��ەت��ی جەنگی ن��اوخ��ۆ ب���وو‪ .‬وەل �ێ‌‬ ‫ك��اری بۆ دەكرێت‪ .‬مەبەستی سەرەكی زەوییەكەیان‪ ،‬خەت‌و خەیاڵی گەندەڵی‌و ئ��ەوا كاریگەری لەسەر ئیسالمییەكانی زەمەن بواری نەدا لەو قەزەمییەی بااڵی‬ ‫گۆڕانی مۆدیلی دینداری توركیا‪ ،‬مۆدیلێك بێسەرەو بەرەیی وانی لەو شیوەدا بێ‌ نان‌و ك��وردس��ت��ان ه��ەب��وو‪ .‬ت��ەن��ان��ەت هێند جەماوەریان زیاتر هەڵكشێن‌و ه��ەرزوو‬ ‫لە زێدی ناتۆو دونیای سەرمایەدارییەوە ئاو بێ‌ پەیوەندی دەرەكی هێشتووەتەوە‪ .‬بەتامەزرۆییەوە رژانە سەرای ئازادی وەخت ئاشتەوایی‌و ئاشبوونەوەو یەكبوونەوەی‬ ‫ماڵی ك��وردی تەنگەبەرو تەنگ دەستی‬ ‫خ��زاوەت��ە نێو سیاسەتەكانی ئێستای ئیسالمییەكانی دنیای عەرەب‌و كوردستان بوو هەر لەوێ‌ حكومەت تەشكیل بدەن‪.‬‬ ‫ئەكەپەوە‪.‬‬ ‫هێشتا ل��ەش��ی��وی ئەبوتاڵبدا خۆیان‬ ‫دیارە وەك چۆن كوردەواری گتویەتی ك��ردن‪ .‬لەم هەڵبژاردنەدا كەسێ‌ حزبی‬ ‫مۆدیلێك ل��ەپ��اش جەنگی دووەم دەبیننەوە‪ .‬هێشتا وادەزان��ن پێویستیان م��اڵ��ی ق��ەڵ��ب س���ەر بەساحێبییەتی‪ .‬ئیسالمی بەفەرمی بەشدارییان كردووە‪،‬‬ ‫بەوردی نەخشەی بۆدانراو گەشەی كردو بە موسڵمانكردن‌و دەعوەو نوێژوو رۆژوو ئ��ەو شكستەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی ل��ەالی��ەك��ەوە هیچ ئەگەرێكی دەرەك��ی‬ ‫جارێكی تر توخنی رابردووی پێنج سەد گرتنە ب��ەم‌و ب��ەوو خەیاڵی گ��ەورەی��ان كوردستان كەبەسەر ئیسالمییەكاندا هات‌و نابینرێت بۆ كاریگەربوون لەسەر زیادبوونی‬ ‫ساڵی ن��ەك��ەوت��ەوە‪ .‬ئ��ەو باسكردنە لە خۆی دەبینێتەوە لەسەرپۆشدادان بەسەر ب��ەه��ەزاران لەدەنگەكانیان كەمی كرد‪ ،‬دەنگەكانیان‪ ،‬چوون لەباكوری ئەفریقاوە تا‬ ‫زی��ن��دوك��ردن��ەوەی خەالفەتی ئیسالمی كیژۆڵەكانداو مەراقی مەزنیان تەنها بریتیە ئ��ەوە ماڵێك بوو سەر بەساحێبەكەیان خەلیجی عەرەبی‌و تا تەواوی دونیای ئیسالم‬ ‫عوسمانییەكان ت��ەن��ه��ا گ��ەوج��ان��دن��ی لە جۆری پۆشاك‌و نوێژوو رۆژوگرتن بەم‌و بوو كەئیخوانی میسرە‪ .‬چونكە ئەوان هێزێكی ئیسالمی نبینرێت لەترۆقیدا بێت‪.‬‬ ‫م��ۆدێ��ل كالسیكییەكانی ئ��ێ��رەی��ەوە بەو هەمیشە لەغایەلەی شكاندنی بتەكانی ل��ەم��ەی��دان��ەك��ەدا ن��ەم��ان‪ .‬ئێستەكانێش ئەو هێزە ئیسالمیانەی كە زادەو زۆنی‬ ‫ب��ەس‪ .‬ئیسالمچییەتی توركیا ئێستا ئەوانی تردان‪.‬‬ ‫كەیاساغ‌و ب��ارن بەسەر شانی ئارامیی كاركردنی ئەوان دەیگرێتەوەو هەر لەسەر‬ ‫لەشیوی خۆرئاوادایە‪ .‬ئەوانەی گەمارۆی‬ ‫ئیسالمییەكانی ئێرە هێشتا برسیی میسرەوە‪ .‬هەمان كاریگەرییان بەسەر نەمەت‌و نەریتە كالسیكییەكەی دینداری‌و‬ ‫ئیسالمییەتی توركیایان داوە لەسەردەمی مەعریفەو پۆست‌و پایەو ری �ش‌و ریای ئیسالمییەكانی ئێرەوە دەبێت لەم خولەی سیاسەت دەڕۆن‪ .‬سەركەوتنی پارتی دادو‬ ‫جاهیلیدا ن��اژی��ن‪ ،‬بەڵكو لەسەردەمی ئیمانن‪ .‬ئ��ەوان هێشتا داب��ڕاون لەدنیای هەڵبژاردندا‪ .‬چونكە میتۆدەكەیان لەگەڵ گەشەپێدانیش بەپێچەوانەوە نەك هەر‬ ‫تەكنەلۆژیادان‌و داهێنەری ئایپاد دان‪ .‬دەرەوەو بەپەیوەندییە دیپلۆماسیەكان ئیسالمگەراكانی ئێرە هەر هێندە جیاوازە كارناكاتە سەر هەڵكشانی دەنگەكانی وان‬ ‫توركیا لە زۆنێكەوە ریشەی ئایدیۆلۆژی ئاشنا نین‪ .‬ئ��ەوان هێشتا نەیارەكانیان كە ئەوانەی میسرو دونیای عەرەب زادەی بەڵكو هۆیەكە بۆ پوكانەوەی ئەوان‪.‬‬ ‫چونكە بەسەركەوتنی وان وەختە‬ ‫ئیسالمیی خ��ۆی هەستانە سەرپێ‌ كە دیكتاتۆرو ئەبو جەهل‌و ئەبی لەهەبن‪ .‬خ��اك‌و ئ��اوی خۆیانن‌و ئەمانەی ئێرەش‬ ‫نەیارەكانی ژنیان زیندەبەچاڵ نەدەكرد‪ ،‬ئیسالمییەكانی دونیای عەرەب‌و ئەمانی ئیستیرادكراو موعجبی كەسایەتی‌و قیادەو لەنێویاندا توێژێك گەنجی ئیسالمی‬ ‫بەڵكو ژنیان دەن��اردە كەشفی فەلەك‌و كوردستانیش وەك سێبەرێكی شوێن نوسەرو م��ەالی دەرێ��ن‪ .‬ئیسالمییەكانی دروست بوون كە هەستیان بەهەڵەكانی‬ ‫ف���ەزا‪ .‬ت��ورك��ی��ا ل����ەرووی رام��ی��اری��ی��ەوە‬

‫ئیسالمییەكانی ئێرە بەسەر سەعیدی‬ ‫كوردی‌و موفتیزادەو ناسری سوبحانی‌و‬ ‫دواجار مەال كەریمی مودەریسدا باز‬ ‫دەدەن‌و خۆیان دەكەنە دەروێشی مورسی‌و‬ ‫غەنوشی‌و محەمەد مەهدی عاكف‬

‫رەن��گ پۆستەرەكانیان بۆ دادەك��وت��ن‪،‬‬ ‫هەروەك چۆن مەحاڵ نییە كادیرێكیان‬ ‫لە نادییەكدا ببینرێت‪ ،‬ب��ەو جۆرەیش‬ ‫سەر مەستێك‌و كیژێكی مۆدێلی زانكۆ لە‬ ‫سەركەوتنەكانیاندا بەدەم كامێراكانەوە‬ ‫پ��ێ��دەك��ەن��ی‪ .‬ل��ەب��ەر ئ���ەوە هیچ دوور‬ ‫نییە سەركەوتنی ئ��ەوان ببێتە مایەی‬ ‫شكستی ئەمان‪ .‬چ��وون تایبەتمەندی‬ ‫ئەمان وەهایە تاوەكو ئێستە نەبوونەتە‬ ‫هێزێكی جەماوەری ‪ .‬چونكە جەماوەری‬ ‫ئیسالمییەكان ت��ا ئێستا ج��ی��اواز لە‬ ‫پارتەكانی تر بەئەستەم زیادی كردووە‪.‬‬ ‫ئەوانەی لە نەوەدەكاندا ئیسالمی بوون‬ ‫ئێستەیش ه��ەر ئ��ەوان��ەن ئیسالمی ‌و‬ ‫خەڵك‌و هاواڵتی تر نەچوونەتە نێویانەوە‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە وەك لەهەڵبژاردنی پێشوودا‬ ‫بینیمان ئ��ەم��ان چ��وون��ەت��ە ن��اوپ��ارت��ە‬ ‫الئیكەكانەوە‪ .‬لەئێستادا دوور نییە وەك‬ ‫چۆن سەركەوتنی ئیخوان لەمیسرو نەهزە‬ ‫لەتونس لێرە ئەمان كەیف خۆش دەكات‪،‬‬ ‫بەوجۆرەیش سەركەوتنی پارتی دادو‬ ‫گەشە پێدان لێرە ئیسالمییەكان داغان‌و‬ ‫بچوكدەكاتەوە‪ ،‬چونكە تانێوەڕۆك‌و‬ ‫نەزمی سیاسی ئەو پارتە زیاتر بۆ هاواڵتی‬ ‫ئێرە روونبێتەوە‪ ،‬ئەوا زیاتر دوبەرەكی‌و‬ ‫ج��ی��اب��وون��ەوەو ب���ەخ���ۆداچ���وون���ەوەی‬ ‫گ��ەن�ج‌و خ��ۆن��ەوارەك��ان ب��ەرۆك��ی پارتە‬ ‫ئیسالمییەكانی ئێرە دەگرێت‪.‬‬ ‫ئاكامی ئەم هەڵبژاردنەی نوێنەرانی‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان��ی ئ���ێ���راق‌و ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی‬ ‫خ��ۆی��ان��ك��ردووەو وەخ��ت��ە لەمەفهومیی پارێزگاكان گەلێ‌ راستی ئەم بۆچوونانە‬ ‫رامیاریی ئیسالمیانە ئاشنابن‪ .‬وەختە رۆشندەكاتەوە‪ .‬ئەمەیش بەپشت بەستن‬ ‫هۆشیان بێتەوە بەبەرداو بپرسن ئیسالم بە پوكانەوەی بەهاری عەرەبی‌و ئیسالمی‬ ‫وەك مەرجەعی سیاسی فەرهەنگێكە ك��ە ئیسالمییەكان تێیدا مەچەكێكی‬ ‫نابێت چەقبەستووی شیوێكی س��ەدان ب��ەه��ێ��زب��وون‪ ،‬ه��اوك��ات لەسەركەوتنی‬ ‫ساڵی رابردوو بێت‪ .‬وەختە بیربكەنەوەو مۆدێلێكی رەنگ خۆرئاوایی لە رامیاری‬ ‫بڵێن ئیتر رۆژنامەنوس یان پەیامنێرێكمان ئیسالمگەرایدا لەتوركیا‪ .‬هەردوو بارەكە‬ ‫نابێت گرفتی ل��ەوەدا بێت چۆن وێنەی شیمانەی راستیەك دەك��ەن كە خۆی‬ ‫جەنجاڵییەك بگرێت‌و بەجۆرێك بێت لەكەوتن‌و بچوكبوونەوەو پەرتبوونی‬ ‫ئافرەتێكی سەر رووت دەرنەكەوێت‪.‬‬ ‫زی��ات��ری ئیسالمییەكانی ك��وردس��ت��ان‬ ‫ئێمەی‬ ‫روناكبیرەكانیان پێویستە بپرسن‬ ‫دەكات‪ .‬چونكە چەند ساڵێكە گەلێ‌ شتی‬ ‫گەورەتان‬ ‫سیاسەتمەدار كەی دەبێت خەمی‬ ‫بەهادار كە جاران لەنێو ئیسالمییەكاندا‬ ‫نەكەر نمازی ئەندام پەرلەمانێكتان بێت‪ ،‬بەهای لەخودی سیاسەتەكەیان زیاتر‬ ‫پێویستە خەمی گەورەتان ئەوەبێت ئەو بوو وەختە كاڵبێتەوەو نەماوە‪ .‬لەوانە‬ ‫ئەندام پەرلەمانە پرۆژەی جدی هەبێت‌و هیچ نەبێت لە كەناڵەكانیانەوە مۆسیقا‬ ‫پێش هەموو شتێك سامانەكەی ئاشكرا دەبیسترێت‌و ج��ارج��ارەش گۆرانییەكی‬ ‫بكات‪ .‬هەربۆیە كاریگەری دادو گەشە هونەرمەندەگەورەكانی وەك ماملێ‌ یان‬ ‫پێدان لەسەر ئیسالمییەكانی كوردستان حەسەن زیرەك یان مەزهەری خالقی لە‬ ‫ه����ەروەك چ��ۆن ل��ەس��ەر گولەنییەكان كەناڵەكانیان دەبیسترێت‪ .‬دروست هەمان‬ ‫وەهابوو تەنها خۆی لەبچوككردنەوەیان ئەو گۆرانیانەی لەسەردەمی حوكمی ئەوان‬ ‫دەبینێتەوە‪ .‬چ��وون ه��زری رادی��ك��اڵ‌و لەتەنها شارۆچكەیەكی ژێردەستیاندا‬ ‫چینایەتی لە دیاریكردنی ئیمانی ئەم‌و قەدەغەكرا بوون‪.‬‬ ‫ئەو سیاسەتی پێناكرێت‌و نابێتە هێزێكی‬ ‫دروس��ت ئ��ەو مۆسیقایەی كەئێستا‬ ‫جەماوەری سەركەوتوو‪ .‬وەك دەبینرێت بانگەشەی هەڵبژاردنی پێ‌ دەك��ەن لە‬ ‫لەئێستادا گولەنییەكان مادامەكێ‌ رەونەقە تەنها رادی��ۆی��ەك��ە نێوچەیی كەهەیان‬ ‫ف��ێ��رخ��وازی‌و شەرعییەكەیان پێچاند ب��وو ح��ەرام��ك��راب��وو‪ ،‬بەڵكو مۆسیقای‬ ‫لەسیاسەت‌و سیمای دەوڵ��ەت��داری ئیتر كاتی پەخشی هەواڵەكانیشیان بەرەوا‬ ‫وردە وردەكەوتن‌و هەزاران حافز قورئانیان نەدەزانی هەربۆیە لەجیاتی ئەوە چوو‬ ‫نەیتوانی رێ‌ لە سەركەوتنی پارتی دادو بوون دەنگی هاژەو قوڵپەی ئاویان وەك‬ ‫گەشەپێدانی نێو شیوەكەی خۆرئاوا ئاماژە بۆ هەواڵەكان ل��ێ��دەدا‪ .‬ئێستە‬ ‫بگرێت‪ .‬لەبەرئەوە سەركەوتنی پارتی دادو هەموو ئەو گۆڕانكاریانە لە شكڵ‌و سیمای‬ ‫گەشەپێدان ئەگەرچی سەركەوتنێكی زۆر ئیسالمییەكاندا كراوە دیارەكە كاریگەری‬ ‫جیاوازو مەزنیش نەبوو بەاڵم هۆیەك بوو دەرەوەی خ��ۆی��ان��ە ن���ەك رۆچ����وون‌و‬ ‫تا ئیسالمگەرا نەریتییەكانی هەم توركیاو قوڵبوونەوەو گەیشتن بە تیۆرێك كە‬ ‫هەم الی خۆشمان توشی ژانی توانەوە كردنی ئەو ئەتوارانەیان بۆ بسەلمێنێت‪.‬‬ ‫بكات‌و سەرەداوی هزری جیاوازو ناكۆكی‌و بەاڵم تاوەكو ئێستا ل��ەرووی رامیاری‌و‬ ‫دووبەرەكەتایەتی زیاتر بێت لەنێویان‪.‬‬ ‫ناواخنی هزرییەوە هیچ گۆڕانێك تەڤگەری‬ ‫چونكە رەنگە ئیدی رۆژنامەنوس‌و ئیسالمی كوردستانی نەگۆڕیوە‪ .‬راستە‬ ‫پەیامنێرو بەرنامە داڕێ��ژەران��ی میدیای ئەندامێكی كۆمەڵ چەكەكەی دەستی‬ ‫ئەو حزبانە ئەوە بێت بەخەیاڵیاندا كە پێدانراوە‪ ،‬بەاڵم عەقڵ‌و لۆژیكی گەرم‌و‬ ‫سەركەوتن لە واقعیبووندایەو لەوەدایە ت��وڕەی ه��ەرم��اوەو دان��ەم��اڵ��راوە‪ .‬راستە‬ ‫كە وتەكانیان بەپێی ب��ەرەی كرداریان مۆسیقا دەبیستین‌و گۆرانی لێدەدرێت‪،‬‬ ‫رابكێشرێت نەوەك بەرەی وتەكانیان بگاتە وەلێ‌ عەزابی ویژدان دەیانگرێت وەختێك‬ ‫بەهەشتی خواو كردارەكانیشیان خۆی كە گوێی بۆ دەگرن‪.‬‬ ‫لەو ڤێالو تەالرو ماشینە ئاخر مۆدانەدا‬ ‫نەك هەر عەزابی ویژدان بەڵكو هێشتا‬ ‫ببینێتەوە كە سەركردەیەكی ئیسالمی بازنەیەكی بەرفراوان لەناویاندا نەیارن‌و‬ ‫نییە چنگی لێ گیر نەبووبێت‪ .‬ئیدی وەختە ل��ەم هەڵبژاردنەدا لەتمەیەكی‬ ‫هەروەك چۆن لەپارتی دادو گەشەپێداندا گەورەیان بۆ دوپاتبكەنەوە‪ .‬ئەو لەتمەیەی‬ ‫مەحاڵ نییە كە ئافرەتانی سەر ڕووت‌و بێ‌ خودی عەلی باپیر هەستی پێكردووە‪.‬‬ ‫ڕووسەری بێژەرن‌و سكرتێرەن‌و بەرپرسی هەربۆیە لەم شەوانا لەكەناڵی پەیامی‬ ‫لقەكانیانن‪ ،‬ه��ەروەك چۆن مەحاڵنییە زمانی حاڵی خۆیاندا بەسەختی هاتبوو‬ ‫كوڕانی الوی ریش سەكسۆكی‌و خۆرئاوا بەشان‌و باڵی سەلەفی ساڵحدا‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )194‬دوشةممة ‪2014/4/7‬‬

‫قەبرێکی پڕ لە نوور‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬

‫و‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه دو هەفتە جارێک‬

‫حەمەسەعید حەسەن‬ ‫له‌ خۆرئاوا له‌مێژه‌ خه‌ڵک‪ ،‬ده‌ستبه‌رداری‬ ‫به‌هه‌شتی ئه‌و دونیا ب��وون و بیر له‌و‬ ‫به‌خته‌وه‌رییه‌ ده‌که‌نه‌وه‌ که‌ ده‌شێت له‌م‬ ‫دونیا به‌ ده‌ستی بهێنن‪ .‬بنیامین فرانکلین‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬لووتکه‌ی خواپه‌رستی ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫کاره‌یلی وه‌ها بکه‌ین‪ ،‬خه‌ڵکی ئه‌م دنیایه‌‬ ‫خۆشی و چێژی لێ ببینن‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌م‬ ‫دونیا له‌ پێناوی به‌خته‌وه‌ریی ئینساندا‬ ‫ئیش نه‌که‌ین‪ ،‬زه‌حمه‌ته‌ خودا له‌ودونیا‬ ‫لێمان خۆش ببێت‪ .‬له‌ ڕوانگه‌ی (هاشم‬ ‫س��اڵ��ح)ه‌وه‌‪ ،‬جیاوازیی نێوان ئینسانی‬ ‫سه‌ده‌ تاریکه‌کانی ناوه‌ڕاست و ئینسانی‬ ‫سه‌روه‌ختی ڕۆشنگه‌ریی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬یه‌که‌میان‬ ‫سووک سه‌یری ژیانی ئه‌م دونیایه‌ی ده‌کرد‬ ‫و ته‌نیا ژیانی ئه‌و دونیای به‌ الوه‌ گرنگ‬ ‫بوو‪ ،‬به‌اڵم دووه‌میان بایه‌خی به‌ ژیان و‬ ‫خۆشییه‌کانی ئه‌م دنیا ده‌دا و ئه‌م دنیای‬ ‫واقیعه‌ی به‌ کاته‌کی و پووچ نه‌ده‌زانی‪.‬‬ ‫عه‌لمانییه‌کان ئینسان بۆ ئه‌وه‌ هان‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬له‌م دونیا له‌ پێناوی قه‌سرێکی‬ ‫ڕۆشندا خه‌بات بکات‪ ،‬وه‌لێ ئه‌وه‌ی به‌‬ ‫الی ئیسالمیی توندڕۆوه‌ گرنگه‌‪ ،‬قه‌برێکی‬ ‫پڕ له‌ ن��ووره‌‪ .‬الی سیکوالریسته‌کان‪،‬‬ ‫(مانه‌وه‌‪ ،‬به‌قاء) گرنگه‌‪ ،‬الی ئیسالمیی‬ ‫توندڕۆ (له‌ناوچوون‪ ،‬فه‌ناء) جێی بایه‌خه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ بۆیه‌ پیاوانی ئایینی توندڕۆ‪ ،‬جه‌سته‌‬ ‫به‌ الیانه‌وه‌ هیچه‌‪ ،‬ڕۆح له‌ کنیان گرنگه‌‪.‬‬ ‫الی سیکوالریسته‌کان‪ ،‬س�ه‌رم��ای�ه‌ی‬ ‫ئینسان‪ ،‬ژیانه‌ و ژیان له‌ سه‌نته‌ردایه‌‪ ،‬له‌‬ ‫کن ئیسالمییانی توندڕۆ‪ ،‬مه‌رگ ده‌که‌وێته‌‬ ‫سه‌نته‌ره‌وه‌‪ .‬له‌ کاتێکدا عه‌لمانییه‌کان‪،‬‬ ‫هه‌وڵیان بۆ ئه‌وه‌یه‌ ئینسان بێ ترس و‬ ‫به‌ دڵنیایی بژی‪ ،‬ئیسالمییانی توندڕۆ‬ ‫ب���ه‌رده‌وام به‌ ئه‌شکه‌نجه‌ی قه‌بر و به‌‬ ‫ئاگری دۆزه‌خ ئینسان ده‌تۆقێنن‪.‬‬ ‫نه‌ عه‌لمانی‪ ،‬که‌سێکی مولحیده‌‪ ،‬نه‌‬ ‫عه‌لمانیبوون‪ ،‬دژایه‌تیکردنی ئایینه‌‪.‬‬ ‫وه‌ک چۆن هه‌ر ده‌سه‌اڵتێکی سیاسی‪،‬‬ ‫سیسته‌می خ���ۆی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ئایینیش‬ ‫خاوه‌نی سیسته‌می تایبه‌ت به‌ خۆیه‌تی‪،‬‬ ‫عه‌لمانیبوون جیاکردنه‌وه‌ی ئ�ه‌و دوو‬ ‫سیسته‌مه‌یه‌ له‌ یه‌کدی که‌ به‌ زیانی‬ ‫ئیسالمییانی توندڕۆ‪ ،‬وه‌لێ به‌ قازانجی‬ ‫هه‌ردوو سیسته‌مه‌که‌ (سیاسی و ئایینی)‬ ‫ده‌که‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئیسالمیی ت��ون��دڕۆ پ �ه‌الم��اری ژی��ان‬ ‫ده‌دات‪ ،‬دونیا ڕه‌ت ده‌ک��ات �ه‌وه‌‪ ،‬وه‌ک‬ ‫زه‌ن��دی��ق ب��ۆ موسڵمانی نائیسالمی‬ ‫ده‌ڕوانێت و سووک سه‌رنجی خه‌ڵکانی‬ ‫سه‌ر به‌ ئایینه‌کانی دیکه‌ ده‌دا‪ .‬ئیسالمیی‬ ‫توندڕۆ‪ ،‬ئه‌وی تا هه‌نووکه‌یش بڕوای به‌‬ ‫جیهاد هه‌یه‌‌ و خۆی پێ موجاهیده‌‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫ڕقی له‌وی دیکه‌ نییه‌‪ ،‬ڕقی له‌ ژیان‪ ،‬له‌‬ ‫سه‌رده‌مه‌که‌‪ ،‬له‌ کۆمه‌ڵگه‌ و له‌ دونیایه‌‪.‬‬ ‫ئیسالمیی توندڕۆ ته‌نانه‌ت ڕقی له‌ خودی‬ ‫خۆیشی ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ نییه‌ شه‌یدای‬ ‫ڕه‌نگی ڕه‌شه‌ و ته‌نانه‌ت خزمه‌تی ڕیشی‬ ‫خۆیشی ناکات! موجاهید هێنده‌ ڕقی له‌‬ ‫خۆیه‌تی‪ ،‬ئاماده‌یه‌ خۆی بته‌قێنیته‌وه‌!‬ ‫بۆیه‌ ده‌بێت له‌ کن مه‌ ئاسایی بێت که‌‬ ‫ب��ڕوای به‌ جیاوازی و ئ��ازادی نه‌بێت و‬ ‫وه‌ک ده‌خوازێت‪ ،‬ده‌ست وه‌ربداته‌ ژیانی‬ ‫که‌سانی دیکه‌وه‌ و زۆر به‌ ئاسانی هانا بۆ‬ ‫نواندنی زه‌بروزه‌نگ ببات‪ .‬ئەو کە ڕقی لە‬ ‫خۆی بێت‪ ،‬چۆن دەبێت چاوەڕێی ئەوەی‬ ‫لێ بکەین‪ ،‬ئێمەی خۆش بوێت؟‬ ‫ژنیش که‌ بەلزاک گوتەنی‪( :‬مه‌خلووقێکه‌‬ ‫له‌ نێوان فریشته‌ و ئینساندا و نزیکترین‬ ‫زینده‌وه‌ره‌ له‌ که‌ماڵه‌وه‪ )،‬ده‌که‌وێته‌ به‌ر‬ ‫به‌رقی غه‌زه‌بی موجاهید‪ .‬تا پیاوانی‬ ‫توندڕۆی ئایین‪ ،‬زێتر کۆنترۆڵی کۆمه‌ڵگه‌‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬ژیان له‌ ژنان تاڵتر ده‌بێت‪ ،‬ژنان‬ ‫زێتر دووچاری په‌الماری پیاوان ده‌بنه‌وه‌‬ ‫و سووکایه‌تیی زێتریان پێ ده‌کرێت‪ .‬له‌و‬ ‫شارانه‌دا که‌ ئیسالمیی سیاسی جێپێی‬ ‫پ��ت�ه‌وه‌‪ ،‬زۆرت��ری��ن ژن دووچ���اری ته‌نگ‬ ‫پێ هه‌ڵچنین‪ ،‬توندوتیژی‪ ،‬ئه‌تککردن و‬ ‫کوشتن ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫عەزیز ڕەوف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫ئیسالمیزم‪ ،‬مۆدێلی توركی‬

‫الی سیکوالریسته‌کان‪،‬‬ ‫سه‌رمایه‌ی ئینسان‪ ،‬ژیان ‌ه و‬ ‫ژیان ل ‌ه سه‌نته‌ردایه‌‪ ،‬ل ‌ه کن‬ ‫ئیسالمییانی توندڕۆ‪ ،‬مه‌رگ‬ ‫ده‌که‌وێته‌ سه‌نته‌ره‌وه‌‬ ‫تا پیاوانی توندڕۆی ئایین‪،‬‬ ‫زێتر کۆنترۆڵی کۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬ژیان له‌ ژنان تاڵتر‬ ‫ده‌بێت‬

‫دواجار ئەم هەڵبژاردنەش ڕەجەب تەیب ئاردۆغان وەك سەركردەیەكی ئیسالمی‬ ‫دیار لە توركیا و ناوچەكە توانی زۆرینەی كورسییەكانی پارلەمان بباتەوە‪.‬‬ ‫بردنەوەی زۆرینەی كورسییەكان بۆ ئاردۆغان و پارتەكەی چاوەڕوانكراو بوو‪ ،‬بەو‬ ‫پێودانگەی توانای ئەم سەركردە ئیسالمییە لەناو هێزە سێكوالر و ناسیۆنالیست و‬ ‫چەپڕەوەكانی تردا بۆ دەوڵەتداری و بەڕێوەبردن و پەیوەندیی دبلۆماسیی لەوانی‬ ‫تر زیاتر بوو‪.‬‬ ‫دەركەوتنی ئاردۆغان سەرەتا وەك بەرپرسی شارەوانی و دواتر وەك سەرۆك‬ ‫وەزیران‪ ،‬دەركەوتنێكی تەواو سیاسییە نەك ئاینی‪ .‬ئاردۆغان زیاتر وەك پیاوی‬ ‫دەوڵەت دەردەكەوت‪ ،‬نەك وەك پیاوێكی ئاینی‪ .‬ئەمەش بە جیاواز لە مۆدێلی‬ ‫ئیخوان لە میسر كە لەماوەی یەك ساڵدا مورسی ئەوەندەی وەك مەالیەك‬ ‫دەردەكەوت ئەوەندە وەك سەركردەیەكی دەوڵەت بۆ كۆكردنەوەی جیاوازییەكانی‬ ‫میسر دەرنەدەكەوت‪ ،‬یاخود جیاواز لە مۆدێلی دەسەاڵت لە ئێران كە دەسەاڵتی‬ ‫مەالكان زیاتر هەوڵی بە ئاینكردنەوەی كۆی كایەكان دەدەن‪.‬‬ ‫هەوڵی ئاردۆغان و ئاك پارتی هێندەی هەوڵێكی سێكوالرە هێندە هەوڵێك‬ ‫نییە بۆ كۆنترۆڵكردنی سەرجەم كایەكان‪ .‬لێرەوە هەوڵی ئەم پیاوە بۆ پیشاندانی‬ ‫هێزێكی ئاینی كە دەتوانێت لەگەڵ ئەوانی تردا هەڵبكات هەوڵێكی سەركەوتووە‪.‬‬ ‫شەپۆلی نوێی بە دیموكراتیكردنی ئیسالم ‪Demo-Islamic New Wave‬‬ ‫وەك دروشمی سەرەكی ئاك پارتی و ئاردۆغان دروشمێك بوو‪ ،‬توانی جێگەی خۆی‬ ‫بگرێت‪.‬‬ ‫سەركەوتنی ئەم مۆدێلە لە ئیسالمیزم بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئایین كایەیەكە‬ ‫لە كایەكانی تری ژیان لە توركیا و هەموو كایەكان نییە‪ .‬واتە لە پاڵ ئاییندا‬ ‫بێدینی و لەپاڵ مزگەوتدا یانەی شەوانە و لەپاڵ موسوڵمانی مولتەزیم‪ ،‬كارەكتەری‬ ‫سێكوالر ئامادەیە‪ .‬دروشمی ئیسالم چارەسەرە ‪ Islam is solution‬چیتر‬ ‫كۆمەك بە هێزە دینیەكان ناكات بەتایبەت لە واڵتێكدا كە پڕ بێت لە جیاوازیی‬ ‫نەتەوەیی و ئاینی‪ .‬ئاردۆغان سەركەوتوو بوو لەوەی لەپاڵ ئاییندا پەرە بە كایەكانی‬ ‫تریش بدات‪ .‬ئەو دەیزانی موسوڵمانێكی توركی و سۆزانییەكی سەر شەقامەكانی‬ ‫ئەستەمبووڵ یەك دەنگیان هەیە‪ ،‬بۆیە ناكرێت تەنها پشت بەوانە ببەستێت كە‬ ‫دەستنوێژ هەڵدەگرن‪.‬‬ ‫بانگەشەی ئاردۆغان لە مزگەوتەكانەوە نییە‪ ،‬بەڵكو لەسەر شەقامەكانەوەیە‪ .‬لە‬ ‫میحرابەكانەوە نییە‪ ،‬بەڵكو لە سەربانی پارتی سیاسیەوەیە‪ .‬ئەم مۆدێلە نوێیەی‬ ‫ئیسالمیزم و هێزی ئیسالمی لە توركیا تەواو جیاوازە لە مۆدێلی ئێرانی و مۆدێلی‬ ‫ئیسالمیزم لە ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫لەماوەی دەسەاڵتی ئاردۆغان لە توركیا ئابووری ئەو واڵتە گەشەی كردووە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی ئابوورییەكی بەهێزت هەبێت دەبێت ئامادە بیت دەست بخەیتە ناو‬ ‫دەتی كافرێكی مولحیدەوە تاكو خەڵكەكەت بە ڕەفاهیەت بژێت‪( .‬ئەو شتومەكە‬ ‫ئەمریكیانەی لە بەندەرەكانەوەدەگوازرانەوە بۆ ئێران دەب��وو لەسەر هەموو‬ ‫كارتۆنەكان بنوسرێت «بڕوخێ ئەمریكا» و هاوردەكردنی بۆناو ئێران دوا دەكەوت‪.‬‬ ‫ئەمریكیەكان بە ئێرانیەكانیان دەوت ئێمە كە لە واڵتی خۆمان دروستمان كرد لەناو‬ ‫كارگە لێی دەنوسین بڕوخێ ئەمریكا بەس دوامان مەخەن)‪ .‬بۆ ئەوەی واڵتەكەت‬ ‫لە ڕەفاهیەتدا بژی پێویستت بە سیاسەتێكی ئابووری عەقاڵنی هەیە‪ .‬ئاردۆغان‬ ‫بۆ گەشەندنی ئابووری توركیا سیاسیەتێكی سێكوالری بەكار هێناو بە دانوسان‬ ‫و گرێبەستی نێهنی ئەو پرۆسەیە ئەنجام دەدات و بیر لەوەش ناكاتەوە خودا لێی‬ ‫ڕازی دەبێت یان نا‪ ،‬حەرامە یاخود حەاڵڵ(بەمانا تەقلیدیەكەی موسوڵمان)‪.‬‬ ‫ئێستا هونەری توركی دنیای عەرەبی داگیركردووە‪ .‬زۆرینەی موسوڵمانانی‬ ‫واڵتانی ناوچەكە شەوان بەدیار درامای توركییەوە كاتەكانی خۆیان سەرف دەكەن‪.‬‬ ‫فۆرمی ماڵ و دیكۆرات و خانوبەرەی توركی گواستراوەتەوە بۆ ناوچەكە‪ .‬ئەمەش‬ ‫هەموو بۆ ئەوەی ئابووریی توركیا بەهێز بكرێت و ئاردۆغان وەك مۆدێلێكی‬ ‫جیاوازی دنیای ئیسالمی سڵی لەهیچ نەكردەوە بۆ سەركەوتنی ئەم فۆرمە لە‬ ‫سیاسەتی ئابووری كە بەتەواوی ئایین بەمانا تەقلیدیەكەی تێیدا غائیبە‪.‬‬ ‫هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد لەو واڵتە و ڕاگرتنی شەڕلەسەر‬ ‫دەستی ئاردۆغان‪ ،‬تەواو جیاوازە لەو ئیسالمیستەی كە ئامادەیە خۆی بكوژێت‬ ‫بۆ سەركەوتنی بەرنامەكەی‪ .‬تەواو جیاوازە بۆ زۆرێك لە هێزە ئیسالمیستەكانی‬ ‫ناوچەكە كە بە شمشێر و پەت و سێدارە و خەنجەر مامەڵە لەگەڵ ئەوی تردا‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫بەاڵم دیدێكی تر لەئارادایە كە ئەم سیاسەتەی ئاردۆغان بۆ فراوانكردنی پێگەی‬ ‫خۆیەتی و لە ئایندەدا هەڵگری ئەجێندای ترە كە جیاواز نییە لە ئیسالمیستەكانی‬ ‫ناوچەكە‪ .‬پەیوەندیی ئاردۆغان بە ئیسالمیستە سوننەكانی ناوچەكەو دروستكردنی‬ ‫بەرەیەك دژ بە ئیسرائیل هەنگاوی ئەم پیاوەیە بۆ لێدان لە بەرەی خۆرئاوا‪.‬‬ ‫دیدێكی تر هەیە پێی وایە ئەم هەنگاوەی ئاردۆغان عوسمانییەكی نوێیە ‪New‬‬ ‫‪ Ottoman‬و هەنگاوەكانی ڕەجەب تەیب ئاردۆغان هەنگاوی ئیسالمیزمێكی‬ ‫جیهانین و بەناو لە توركیایە‪ ،‬ئەو كەمتر ناسیۆنالیزم و زیاتر ئیسالمیزمە‪less‬‬ ‫‪.nationalism, more Islam‬‬ ‫قەدەغەكردنی تویتەر لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان و دامەزراندنی هەوادارانی خۆی‬ ‫لە ناو سوپا و دادگا و گەمەكردن بە كات بۆ چارەسەرنەكردنی كێشەی كوردەكان‬ ‫و پەراوێزخستنی فەتحواڵ گولەن ترسێكی تری دروستكردووە كە ئاردۆغان ماسكی‬ ‫پۆشیبێت و لە ئایندەدا ڕاستی دەموچاوی دەربكەوێت‪ ،‬بەاڵم بە هەر پێودانگێك‬ ‫وەریبگرین ئەم مۆدێلە لە ئیسالمیزم كە لە توركیا مومارەسەی سیاسەت دەكات‬ ‫مۆدێلێكە لە مۆدێلی ئیخوانی لە میسر و شیعەكان لە ئێران و ئیسالمە ڕادیكاڵەكانی‬ ‫قاعیدە و چەكدارە تونڕەوەكانی عیراق و شام ناچێت‪ .‬بەڵكو ئەم مۆدێلە لە‬ ‫ئیسالمیزم زیاتر لە مۆدێلی ئیسالمیزمی تونسیەوە نزیكە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )194‬دوشةممة ‪2014/4/7‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫جیهاد‪ ..‬لەنێوان دەقی قورئان و کەلەپوری ئیسالمیدا‬ ‫(سوورەتی «التوبة»‪ ،‬ئایەتی ‪ )٢٩‬بۆمان‬ ‫دەردەکەوێت کە مەبەست لە شەڕ لەگەڵ‬ ‫دژبەران و بت‌پەرستاندا؛ ناچارکردنیان بە‬ ‫موسوڵمانبوونە‪ ،‬لە کاتێکدا مەبەست لە‬ ‫شەڕ لەگەڵ شوێنکەوتووانی ئاینەکانی‬ ‫پێشو (أهل الکتاب) دا؛ زاڵبوونی ئیسالمە‬ ‫ب��ەس��ەر ئ��ەوان��دا و سەلماندنی هێز و‬ ‫دەسەاڵتی ئیسالمە‪.‬‬ ‫زۆربەی ڕاڤەکاران ئایەتەکانی ‪١٩٣‬ی‬ ‫سوورەتی «البقرة» و ‪ ٣٩‬ی سوورەتی‬ ‫«األنفال» (شەڕیان لەگەڵ بکەن تا ئەو‬ ‫کاتەی ئاژاوە «فتنة» [هاوبەش بۆ خودا‬ ‫دانان] بنەبڕ دەکرێت) بە فەرمان دەزانن‬ ‫و بەو شێوەیە شرۆڤەی دەکەن کە ئەگەر‬ ‫پێویست بێت دەبێت هەموو بت‌پەرستەکان‬ ‫ناچار بکرێن موسوڵمان ببن (بۆ وێنە‪:‬‬ ‫الخازن‪ ،‬لباب التأويل‪ ،‬بەرگی ‪ ،٢‬ل‪١٨٣ .‬؛‬ ‫اجلصاص‪ ،‬أحکام القرآن‪ ،‬بەرگی ‪ ،١‬ل‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫‪.)٢٦٠‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت وا دی����ارە ک��ه فیتنه و‬ ‫دووبەرەکی (بڕوانە‪ :‬مادەکانی «جیاوازیی‬ ‫بیروڕا » ‪‌Dissension‬؛ «پارتەکان‬

‫(س��وورەت��ی «ال��ن��س��اء»‪‌ ،‬ئايه‌تی ‪٩٠‬؛‬ ‫‌سوورەتی «األنفال»‪ ،‬ئایەتی ‪ ،)٦١‬نه‬ ‫هەڵوەشاونەتەوە (نسخ)‪ ،‬نه تایبەت کراون‬ ‫بە بارودۆخێکەوە (تخصيص)؛ بەڵکوو‬ ‫حوکمەکەیان وەک خۆی ماوە‪ .‬هەڵبەت بە‬ ‫کەڵک‌وەرگرتن لە تەکنیکی ڕاگواستن (بۆ‬ ‫ڕێکەوتێکی تایبەت) بۆمان دەردەکەوێت‬ ‫کە کاتێک ڕێگا بە ئاشتی دەدرێ��ت کە‬ ‫ئەوە باشترین هەڵبژاردەی موسوڵمانان‬ ‫بێت (بۆ وێنە لە کاتی الوازیی ئیسالمدا‪.‬‬ ‫بڕوانە‪ :‬اجلصاص‪ ،‬أحكام القرآن‪ ،‬بەرگی‬ ‫‪ ،٢‬ل‪٢٢٠ .‬؛ هەروەها بەرگی ‪ ،٣‬ل‪٦٩ .‬‬ ‫و ‪ .)٧٠‬لە ڕاستیدا ئەو شێوازە لە الیەن‬ ‫ئێال النداو‪-‬تاسێرۆن*‬ ‫‪ ٤‬ئاینزای گرنگی فیقهییەوە قبووڵ کرا‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬شێرکۆ یاسین‬ ‫و بەکارهێنرا (بڕوانە‪ :‬پیتێرز ‪،Peters‬‬ ‫جیهاد ‪ ،Jihād‬ل‌ل‪.)٣٧-٣٢ .‬‬ ‫بەشی سێهەم و کۆتایی‬ ‫هەڵنان بەرەو شەڕ لە قورئاندا بە زۆری‬ ‫«شەڕ» لە قۆناغی مەدینەدا‬ ‫دەبینرێت و فەرمان دەدات بە پێغەمبەر‬ ‫کە لەگەڵ شوێنکەوتووانیدا لەسەر شەڕ‬ ‫ل��ە پ��اش ک��ۆچ��ی ب���ەرەو مەدینەوە (چۆنیەتی و شێوازەکانی شەڕکردن)‬ ‫(ه��ج��رة)‪ ،‬م��وس��وڵ��م��ان��ەک��ان س��ەرەت��ا ڕاوێ��ژ بکات (س��وورەت��ی «النساء»‪،‬‬ ‫ڕێگایان پێ درا کە بۆ قەرەبووکردنەوەی ئایەتی ‪٨٤‬؛ سوورەتی «األنفال»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫چەوساندنەوەیان لە الیەن بت‌پەرستانی‬ ‫مەککەوە (بڕوانە‪ :‬مادەی «دادپەروەری‬ ‫و ن����ادادپ����ەروەری»‪Justice and‬‬ ‫‪ ،)Injustice‬لە «ئێنسایکلۆپیدیای‬ ‫ق��ورئ��ان» ی ب��ری��ل)‪ ،‬ت��ۆڵ��ەی خۆیان‬ ‫ب��ک��ەن��ەوە‪( .‬س���وورەت���ی «ال��ح��ج»‪،‬‬ ‫ئایەتەکانی ‪ ٣٩‬و ‪ .)٤٠‬ماوەیەک پاش‬ ‫ئ��ەوە فەرمانیان پ��ێ درا ک��ە لەگەڵ‬ ‫بت‌پەرستاندا ش��ەڕ بکەن؛ ئەگەرچی‬ ‫هێشتا کۆمەڵێک بەربەستیان بۆ دانرابوو‪.‬‬ ‫زۆری نەخایاند هەموو بەربەستەکان‬ ‫دوو باڵەکەی ئیسالم‪..‬‬ ‫هەڵگیران و تێکڕای پەیماننامەکانیان‬ ‫لەگەڵ بت‌پەرستاندا بە ئایەتی ‪ ١١٤‬ی‬ ‫یەکتاپەرستی و جیهاد‬ ‫سورەتی «التوبة» هەڵوەشێندرایەوە‬ ‫و ل��ە الی��ەن خ��وداک��ەی��ان��ەوە فەرمانی‬ ‫کۆتایییان بۆ هات کە لە ئایەتەکانی ‪ ٥‬و‬ ‫‪ ٢٩‬ی هەمان سوورەتدا باس کراوە (لە ‪ .)٦٥‬سەرەڕای ئەو ئایەتانەی کە هەڵگری و الی��ەن��گ��رەک��ان» ‪ Parties and‬ئەرکێکی گشتی و بەکۆمەڵ (کفايي)ـە‬ ‫سەرچاوە ئیسالمیەکاندا چەندین لێدوان فەرمانی جۆراوجۆرن لەسەر شەڕکردن‪ ،Factions ،‬لە «ئێنسایکلۆپیدیای «فرض علی الکفاية»‪.‬‬ ‫و بۆچوونی جیاواز لەسەر ئەو بڕیارانە ئایەتگەلێکیش هەن کە بەڵێنی پاداشت قورئان» ی بریل) لە بنەڕەتدا بە واتای‬ ‫هەروەها ڕێگا بە موسوڵمانان دەدرێت تا‬ ‫هەیە‪ .‬بڕوانە‪ :‬عبد الله بن وهب‪ ،‬الجامع و دەستخۆشانە بە موجاهیدەکان دەدەن هاوبەش بۆ خودادانان نەبوو‪ ،‬بەڵکوو بە سێ جار پاشەکشێ بکەن‪ .‬لە ئایەتەکانی‬ ‫في الحديث‪ ،‬بەشی ‪ ١٥‬بڕگەی دوەم؛ و سەرکۆنەی سەرپێچیکەران و ئەوانەی هەوڵەکانی بت‌پەرستان و کافرەکان بۆ ‪ ١٥‬و ‪ ١٦‬ی سوورەتی «األنفال» دا بەم‬ ‫أبو عبيد‪ ،‬الناسخ‪ ،‬ل‌ل‪١٩٧ - ١٩٠ .‬؛ خۆیان لە شەڕ دەدزنەوە‪ ،‬دەکەن‪ ،‬و لە بەالڕێدابردنی موسوڵمانان دەگوترا‪ .‬لە زۆر شێوەیە باسی پاشەکشێ دەک��ات‪ :‬نابێ‬ ‫البيضاوي‪ ،‬أنوار التنزیل‪ ،‬بەرگی ‪ ،١‬ل‪ .‬سزای دواڕۆژ و تووڕەیی خودا دەیانترسێنن ئایەتی قورئاندا باسی ئەو شێوە هەوڵە پاشەکشێ بکەن‪ ،‬بۆ ماوەیەکی کورت و بۆ‬ ‫‪٦٣٤‬؛ الخازن‪ ،‬لباب التأويل‪ ،‬بەرگی ‪( ،١‬س��وورەت��ی «البقرة»‪ ،‬ئایەتی ‪١٥٤‬؛ ئاژاوەگێڕانەیە دەکرێت (بۆ وێنە‪ :‬سوورەتی ئامادەکردن و وەگەڕخستنەوەی هێزەکان‬ ‫ل‪‌١٦٨ .‬؛ الشافعي‪ ،‬تفسير‪ ،‬ل‌ل‪ - ١٦٦ .‬سوورەتی «آ ‌ل عمران»‪ ،‬ئایەتی ‪١٩٥‬؛ «آ ‌ل عمران»‪ ،‬ئایەتی ‪‌١٤٩‬؛ سوورەتی نەبێت‪ .‬کۆمەڵێک ل��ە زان��ای��ان دەڵێن‬ ‫‪١٧٣‬؛ اجلصاص‪ ،‬أحكام القرآن‪ ،‬بەرگی ‪ ،١‬سوورەتی «النساء»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٧٤‬و «إب��راه��ي��م»‪ ،‬ئ��ای��ەت��ی ‪٣٠‬؛ س��وورەت��ی ئەو ئایەتانە بە ئایەتی ‪ ٦٥‬سوورەتی‬ ‫ل‌ل‪٢٦٣ - ٢٥٦ .‬؛ هەروەها بڕوانه‪ :‬ابن ‪١٠٤‬؛ سوورەتی «التوبة»‪ ،‬ئایەتەکانی «اإلس����راء»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٧٣‬و ‪٧٤‬؛ «األن��ف��ال» ه��ەڵ��وەش��اوەت��ەوە و نەسخ‬ ‫‪ ٣٨‬و ‪ ٣٩‬و ‪ ٨٨‬و ‪ ٨٩‬و ‪١١١‬؛ سوورەتی هەروەها ڕاڤەی ئایەتی ‪١٩٣‬ی سوورەتی کراوە‪ ،‬واتە تەنیا لە کاتێکدا موسوڵمانان‬ ‫الجوزي‪ ،‬نواسخ القرآن‪ ،‬ل‪.)٢٣٠ .‬‬ ‫ئ��ەو شێوە ڕاڤ��ە گەشەسەندنکاریە‪« ،‬الحج»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٥٨‬و ‪٥٩‬؛ سوورەتی «البقرة»‌؛ بۆ وێنە لە ڕاڤەکانی‪ :‬طەبەری‪ ،‬دەت��وان��ن پاشەکشێ بکەن کە ژم��ارەی‬ ‫لەسەر بنەمای نەسخ و هەڵوەشاندنەوە «األح����زاب»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٢٣‬و ‪٢٤‬؛ تفسير‪ ،‬بەرگی ‪ ،٢‬ل ‪( )٢٥٤‬بڕوانە‪ :‬مادەی کافرەکان ‪ ١٠‬قاتی موسوڵمانان بێت‪.‬‬ ‫دامەرزاوە بۆ ئەوەی ڕاپۆرتێکی دەربڕینە سورەتی «الصف»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪« ١٠‬هەڵگەڕانەوە لە ئاین» ‪ ،Apostasy‬لە بەرانبەر ئەوەدا‪ ،‬حوکمەکە بە ئایەتی‬ ‫دژەیەکەکانی قورئان پێشکەش بکات‪ .‬تا ‪١٣‬؛ هەروەها بڕوانە‪ :‬سوورەتی «آل‌ لە «ئێنسایکلۆپیدیای قورئان» ی بریل)‪ ٦٦ .‬ی سوورەتی «األنفال» گ��ۆڕدرا که‬ ‫ئەگەرچی باسی وردەکارییەکانی تێدا عمران»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٧٥‬ـ ‪ ١٣٩‬کە پاش کەواتە مەبەست لە شەڕکردن لە ئایەتەکانی هاوڕێژەییەکە لە ‪٢‬ـەوە‪ ،‬بۆ ‪ ١‬دادەبەزێنێت‬ ‫دەکرێت بەاڵم ناکرێت بڵێین ئەو ڕاڤەیە‪ ،‬بەزین و دۆڕان‪ ،‬دڵخۆشی و دڵنەوایی ‪ ١٣٩‬ی سوورەتی «البقرة» و هەروەها ‪( ٣٩‬به‌يضاوی‪ ،‬أنوار التنزيل‪ ،‬بەرگی ‪ ،١‬ل‪.‬‬ ‫شێوازێکی گەشەکردووی پاش‌قورئانییە موسوڵمانان دەداتەوە)‪.‬‬ ‫ی ‌سوورەتی ‌«األنفال» دا ناچارکردنی ‪٣٦١‬؛ طه‌به‌ری‪ ،‬تفسير‪ ،‬بەرگی ‪ ،٩‬ل‌ل‪.‬‬ ‫‌بوون‬ ‫ن‬ ‫موسوڵما‬ ‫و‬ ‫‌هێنان‬ ‫ن‬ ‫ئیما‬ ‫بە‬ ‫کافرەکان‬ ‫لەوانەیە ئەو ئایەتانەش کە جیاوازی و‬ ‫بە بە ئاوڕدانەوە لە ڕاب��ردوو‪( .‬بڕوانە‪:‬‬ ‫‪٢٠٣ - ٢٠٠‬؛ ئیبن جەوزی‪ ،‬النواسخ‪ ،‬ل‌ل‪.‬‬ ‫‪ ،Firestone‬ج��ی��ه��اد ‪ ،Jihād‬سنووری نێوان موسوڵمانانی ڕاستەقینە و نیە‪ ،‬بەڵکوو فەرمانی شەڕکردن بە مەبەستی ‪٤١٨ - ٤١٥‬؛ ئەبوو عوبەید‪ ،‬الناسخ‪ ،‬ل‌ل‪.‬‬ ‫موسوڵمانە ڕیاکار و دووڕووەک��ان دیاری بەرگریکردن لە کۆمەڵگای ئیسالمییە‪.‬‬ ‫بەتایبەت دوو بەشی ‪ ٣‬و ‪.)٤‬‬ ‫‪ ١٩٢‬و ‪.)١٩٣‬‬ ‫لەسەر‬ ‫شەڕ‬ ‫تازەترەکاندا‪،‬‬ ‫سەرچاوە‬ ‫لە‬ ‫پێشوو»)‪،‬‬ ‫«سەرچاوەی‬ ‫(بڕوانە‪:‬‬ ‫دەکەن‬ ‫ئەو گەشە و پەرەسەندنە‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫جاروبار ئەو باسە لە پێوەندی لەگەڵ‬ ‫ئ��اوەزم��ەن��دان��ەب��وون (عەقاڵنی‌بون) ی هەمان ئەنجاممان بەدەستەوە بدەن‪.‬‬ ‫ئەو بنەما و مەبەستەیە؛ «کە کەالم و ئایەتی ‪١٩٥‬ی سورەتی «البقرة» یشدا‬ ‫ئاشکرا‪ ،‬لە خودی قورئاندا دەسەلمێندرێت‬ ‫لە چەن ئایەتێکدا مەبەست و ئامانجی وت��ەی خ��ودا بااڵدەست بێت» (لِتکون دێتە ئ��ارا‪ .‬ه��ەروەه��ا لە ئایەتی ‪ ٦٧‬ی‬ ‫بەکارهێنانی‬ ‫بەاڵم‬ ‫العليا)‪،‬‬ ‫هي‬ ‫الله‬ ‫کلمة‬ ‫یان‬ ‫بەرگری‬ ‫بە‬ ‫موسوڵمانان‪،‬‬ ‫�ەڕی‬ ‫�‬ ‫ش‬ ‫(سوورەتی «النساء»‪ ،‬ئایەتی ‪.)٧٧‬‬ ‫سوورەتی «األنفال» دا بە‌دیل‌گرتن قەدەغە‬ ‫بە‬ ‫پێوەندیی‬ ‫قورئاندا‬ ‫لە‬ ‫دەستەواژەیە‬ ‫ئەو‬ ‫�ەوەی‬ ‫�‬ ‫�ردن‬ ‫�‬ ‫�ووک‬ ‫�‬ ‫�ەرەب‬ ‫�‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫تۆڵەسەندنەوە‬ ‫ئ��ەگ��ەرچ��ی زۆرب����ەی ڕاڤ���ەک���اران بە‬ ‫کراوە (هەروەها بڕوانە‪ :‬ئایەتەکانی ‪ ٧٠‬و‬ ‫هۆکارگەلێکی کەالمی (تیۆلۆجیایی) دەستدرێژی و چەوساندنەوە و دەرکردن شەڕەوە نیە (سوورەتی «التوبة» ئایەتی ‪ ٧١‬ی سوورەتی «األنفال»)‪ .‬دەگوترێت‬ ‫و مەنهەجی (میتۆدۆلۆجیایی) خۆیان ل��ە مەککە و ه��ەروەه��ا پێشێلکردنی ‪‌٤٠‬؛ ب���ەراوردی بکەن لەگەڵ‪ :‬سوورەتی کە ئەو ئایەتە بە ئایەتی ‪ ٤‬ی سوورەتی‬ ‫ل��ە بەکارهێنانی تەکنیکی نەسخ و پەیماننامەکان لە الیەن بت‌پەرستانەوە «ال��ت��وب��ة»‪ ،‬ئایەتی ‪ ٣٣‬و س��وورەت��ی «محمد» هەڵوەشێندراوەتەوە که ڕێگا به‬ ‫هەڵوەشاندنەوە ب���ەدوور گ��رت‪ ،‬بەاڵم دان��راوە (سوورەتی «البقرة»‪ ،‬ئایەتی «ال��ص��ف»‪ ،‬ئایەتی ‪ ٩‬و س��وورەت��ی موسوڵمانەکان دەدەت کافرەکان بە دیل‬ ‫لە ڕێگای فەنن و تەکنیکەکانی ترەوە ‪٢١٧‬؛ سوورەتی «النساء»‪ ،‬ئایەتەکانی «الفتح»‪ ،‬ئایەتی ‪.)٢٨‬‬ ‫بگرن و بێ‌بەرانبەر یان لە پای باج و پارە‬ ‫ئەنجامێکی هاوشێوەیان بەدەست‌هێنا (بۆ ‪ ٨٤‬و ‪٩١‬؛ سوورەتی «المائدة»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫هێز‬ ‫کۆکردنەوەی‬ ‫باسی‬ ‫ئەو ئایەتانەی‬ ‫ئازادیان بکەن (قورطوبی‪ ،‬الجامع ألحكام‬ ‫وێنە‪ :‬ابن ‌الجوزي‪ ،‬النواسخ)‪ .‬هەربۆیە ‪٣٣‬؛ سوورەتی «التوبة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪١٢‬‬ ‫دەکەن‬ ‫شەڕ‬ ‫بۆ‬ ‫تەیارکردن‬ ‫خۆ‬ ‫و‬ ‫سەرباز‬ ‫و‬ ‫القرآن‪ ،‬بەرگی ‪ ،٤‬ل‌ل‪ ٢٨٨٧ .‬ـ ‪٢٨٨٤‬؛‬ ‫سەرەڕای جیاوازیی بۆچوونەکان لە ڕاڤە و ‪١٣‬؛ سوورەتی «الحج»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪٣٩‬‬ ‫و پێوەندیی نێوان ئایەتەکاندا‪ ،‬کۆدەنگیی و ‪٤٠‬؛ ‌سوورەتی «الممتحنة»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫گشتی لەسەر بابەتە سەرەکییەکە مایەوە‪ .٩ ،‬بەراوردیان بکەن لەگەڵ‪ :‬سوورەتی‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی ئەگەر پەنا ببەینە بەر «النساء»‪ ،‬ئایەتی ‪.)٨٩‬‬ ‫لە ی��ەک ئایەتدا باسی ب��ەرگ��ری لە‬ ‫یەکێک لە شێوازەکانی هەڵوەشاندنەوە‬ ‫«نسخ» یان تایبەتکردن «تخصيص» چ��ەوس��اوەک��ان دەک����ات‪( .‬س��وورەت��ی‬ ‫يان هەرکام لە شێواز و تەکنیکەکانی «ال��ن��س��اء»‪ ،‬ئایەتی ‪٧٥‬؛ (ب��ڕوان��ە‪:‬‬ ‫ت��ر؛ ف��ەرم��ان��ی ش���ەڕی س��ەرب��ەخ��ۆ لە م��ادەی «ب��را و برایەتی» ‪Brother‬‬ ‫لە‬ ‫‪،and‬‬ ‫بارودۆخە جۆراوجۆرەکاندا زاڵ دەبێت ‪Brotherhood‬‬ ‫بەسەر فەرمانەکانی دیکەدا (سوورەتی «ئێنسایکلۆپیدیای قورئان» ی بریل)‪.‬‬ ‫بە پێی ئایەتی شمشێر «آية السيف»‬ ‫«التوبة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٥‬و ‪.)٢٩‬‬ ‫بڕێک لە ڕاڤەکاران دەڵێن‪ :‬ئەو ئایەتانەی (س��وورەت��ی «التوبة»‪ ،‬ئایەتی ‪ )٥‬و‬ ‫کە ڕێگا بە ئاشتی و ئاشتیخوازی دەدەن ئایەتی سەرانە (باجی سەر) «آية الجزية»‬ ‫بریتین لە‪( :‬سوورەتی «البقرة»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫‪٢١٦‬؛ سوورەتی «النساء»‪ ،‬ئایەتی ‪٧١‬؛‬ ‫سوورەتی «التوبة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٤١‬ـ ‪،٣٩‬‬ ‫‪ ٩٣‬ـ‪ ١٢٠ ،٩٠‬و ‪ .١٢٢‬بەراوردیان بکەن‬ ‫لەگەڵ سوورەتی «الفتح»‪ ،‬ئایەتی ‪.)١٧‬‬ ‫ئەو ئایەتانەی باس ل��ەوە دەک��ەن کە‬ ‫تەنیا بەشێکی کۆمەڵگا دەبێت بەشداریی‬ ‫شەڕ بکەن‪ ،‬زیاترن لەو ئایەتانەی کە باسی‬ ‫تەیارکردن و بەشداری‌پێکردنی تێکڕای‬ ‫کۆمەڵگا دەکەن (بڕوانە‪ :‬عبدالله بن وهب‪،‬‬ ‫الجامع‪ ،‬بەشی ‪ ،١٦‬بڕگەکانی ‌أ ـ ب؛ ابن‬ ‫الجوزي‪ ،‬النواسخ‪ ،‬ل‪ ،٤٣٨ .‬البيضاوي‪،‬‬ ‫أنوار التنزيل‪ ،‬بەرگی ‪ ،١‬ل‪٤٠٥ .‬؛ الشافعي‪،‬‬ ‫تفسير‪ ،‬ل‌ل‪ ١٤٠ .‬و ‪ ١٤١‬و ‪ ١٤٥‬و ‪١٤٨‬؛‬ ‫الزهري‪ ،‬الناسخ و المنسوخ‪ ،‬ل‌ل‪ ٢٨ .‬و‬ ‫‪٢٩‬؛ هەروەها بڕوانە‪( :‬ڕودی پارێت ‪Rudi‬‬ ‫‪ ،Paret‬قورئان‪ :‬ڕاڤه و پێڕست ‪Der‬‬ ‫‪Koran. Kommentar und‬‬ ‫‪ ،Konkordanz‬ل ‪ ٢١٥‬و ‪٢١٦‬؛ هەمان‬ ‫سەرچاوە‪ ،‬سوورەتی «التوبة»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫‪ .)١٢٢‬لە ئاخاوتە (زاراوە) ی شەرعیی‬ ‫پاش‌‪-‬قورئانیدا دەگوترێت که شەڕ (جیهاد)‬

‫‌بەرگی ‪ ،٧‬ل‌ل‪ ٦٠٤٩ .‬ـ ‪‌٦٠٤٧‬؛ جەصصاص‪،‬‬ ‫أحکام القرآن‪ ،‬بەرگی ‪ ،٣‬ل‌ل‪٧٤ - ٧١ .‬؛‬ ‫ئەبوو عوبەید‪ ،‬الناسخ‪ ،‬ل‌ل‪٢١٦ - ٢٠٩ .‬؛‬ ‫طه‌به‌ری‌‪ ،‬تفسير‪ ،‬بەرگی ‪ ،١٠‬ل‌ل‪ ٤٢ .‬ـ‬ ‫‪.)٤٤‬‬ ‫لە هیچ شوێنێکی قورئانیشدا باسی‬ ‫ڕێگه‌دان بە کوشتنی دیلەکان نەکراوە؛‬ ‫هەڵبەت لە نێوان ڕاڤ��ەک��اران��دا لە سەر‬ ‫دژەی��ەک‌ب��وون��ی ئاشکرای نێوان ئایەتی‬ ‫‪ ٤‬ی س��وورەت��ی «محمد» و ه��ەروەه��ا‬ ‫فەرمانی پلەبەندیکراوی کوشتنی کافرەکان‬ ‫و بت‌پەرستان لە ئایەتی ‪ ٥‬ی سوورەتی‬ ‫«التوبة» دا ناکۆکی هەیە و بۆچوونەکان‬ ‫ل��ەو ب��ارەی��ەوە ج��ی��اوازن (ب��ڕوان��ه‪ :‬ئیبن‬ ‫ج���ەوزی‪ ،‬النواسخ‪ ،‬ل‌ل‪٤٢٧ - ٤٢٥ .‬؛‌‬ ‫طه‌به‌ری‪ ،‬تفسير‪ ،‬بەرگی ‪ ،١٠‬ئایەتەکانی‬ ‫‪ ٨٠‬و ‪٨١‬؛ بەرگی ‪ ،٢٦‬ل‌ل‪٤٣ - ٤٠ .‬؛‬ ‫قورطوبی‪ ،‬الجامع ألحكام القرآن‪ ،‬بەرگی ‪،٧‬‬ ‫ل‌ل‪ ٦٠٤٨ .‬ـ ‪٦٠٤٧‬؛ جه‌صصاص‪ ،‬أحکام‬ ‫القرآن‪ ،‬بەرگی ‪ ،٣‬ل‌ل‪ ٣٩٠ .‬ـ ‪.)٣٩٢‬‬ ‫باسی بەتااڵن‌بردنی ماڵ و سامانیش‬ ‫لە‪( :‬سوورەتی «النساء»‪ ،‬ئایەتی ‪٩٤‬؛‬

‫ئەگەرچی جیهاد و جەنگ دوو چەمکی‬ ‫نایەکسانن و و تەنیا کۆمەڵێک‬ ‫تایبەتمەندیی هاوبەشیان هەیە؛ بەاڵم‬ ‫لە ئیسالمدا هەردووکیان لە بازنەیەکی‬ ‫نوورانیی پیرۆزدا دانراون‪.‬‬ ‫سوورەتی «األنفال»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ١‬و ‪ ٤١‬و‬ ‫‪ ٦٨‬و ‪٦٩‬؛ سوورەتی «الحشر» ئایەتەکانی‬ ‫‪ ٦‬و ‪ ٧‬و ‪ )٨‬دا باس کراوە‪ ،‬و هەروەها‬ ‫کردەوەکانی دیکەی تایبەت بە «جەنگ»‬ ‫لە‪«( :‬البقرة»‪ ،‬ئایەتی ‪٢٣٩‬؛ «النساء»‪،‬‬ ‫ئایەتەکانی ‪ ١٠١‬و ‪ ١٠٢‬و ‪١٠٣‬؛ «األنفال»‪،‬‬ ‫ئایەتەکانی ‪ ٥٦‬و ‪ ٥٧‬و ‪ ٥٨‬و ‪ ٦٠‬و هەروەها‬ ‫«الصف»‪ ،‬ئایەتی ‪ )٤‬دا خراونەتە بەر‬ ‫باس و شی‌کراونەتەوە‪.‬‬ ‫ه����ەن����دێ ج�����ار ل����ە س����ەرچ����اوە‬ ‫باوەڕپێکراوەکاندا ئاماژە بەوە دەکرێت کە‬ ‫وا دیارە ئایەتەکانی قورئان پێوەندییان بەو‬ ‫باسانەوە نیە‪ ،‬هەر بۆیە لە ئایەتەکانی ‪ ٢٤‬و‬ ‫‪ ٢٥‬ی سوورەتی «الفتح» دا باسی چەکی‬ ‫جیانەکەرەوە («مەنجەنیق» ‪)ballista‬‬ ‫دەکات (بۆ وێنە بڕوانە‪ :‬ئیبن ئەبی‌زەيد‪،‬‬ ‫کتاب ‌الجهاد‪ ،‬ل‌ل‪ ٧٠ .‬و ‪ .)٧١‬ئایەتی‬ ‫‪ ٥‬ی سوورەتی «الحشر» یش باسی‬ ‫ڕێگای فەوتاندن و تەفروتووناکردنی‬ ‫م��اڵ و سامانی دوژم��ن��ان دەک��ات (بۆ‬ ‫وێنە‪ :‬طه‌به‌ری‪ ،‬تفسير‪ ،‬بەرگی ‪ ،٢٨‬ل‪.‬‬ ‫‪ .)٣٢‬هەروەها ئایەتی ‪ ١٣٧‬ی سوورەتی‬ ‫«األنعام» وەکوو بەڵگە دەهێندرێتەوە‬ ‫کە نابێت منداڵی دوژمنان بکوژرێن‪( .‬بۆ‬ ‫وێنە‪‌:‬شافیعی‪ ،‬تفسير‪ ،‬ل‪.)١٢١ .‬‬ ‫ل��ە کۆتاییدا دەب��ێ باسی بنەما و‬ ‫سەرچاوەکانی بیرۆکەی پیرۆزبوونی‬ ‫جەنگی ئیسالمی بکەین‪ .‬ئەگەرچی جیهاد‬ ‫و جەنگ دوو چەمکی نایەکسانن و و تەنیا‬ ‫کۆمەڵێک تایبەتمەندیی هاوبەشیان هەیە؛‬ ‫بەاڵم هەردووکیان لە بازنەیەکی نوورانیی‬ ‫پیرۆزدا دانراون‪ .‬پێشتر باسی پیرۆزی و‬ ‫شکۆمەندیی «جیهاد» مان (لە ئیسالمدا)‬ ‫کرد‪ .‬پیرۆزی و شکۆمەندیی «جەنگ»یش‬

‫بڕێک لە ڕاڤەکاران دەڵێن‪ :‬ئەو ئایەتانەی‬ ‫کە ڕێگا بە ئاشتی و ئاشتیخوازی دەدەن؛ نه‬ ‫هەڵوەشاونەتەوە و نه تەخصيص کراون‪،‬‬ ‫بەڵکوو حوکمەکەیان وەک خۆی ماوە‬

‫(لە الی موسوڵمانەکان) لە پێوەندییەکی‬ ‫هۆداری نێوان «جەنگ» لە الیەکەوە و‬ ‫فەرمان و فەرزی خودایی و ئاسمانی لە‬ ‫الیەکی دیکەوە سەری‌هەڵداوە‪.‬‬ ‫دوا سەرچاوە‪ ،‬پێوەندیی (جەنگ) و‬ ‫پاداشت و سزای خودایی و ئاسمانییە‪.‬‬ ‫ش��ەڕک��ردن وەک���وو تاقیکردنەوەیەکی‬ ‫ئاسمانی و هەروەها پەیماننامەیەک لە‬ ‫نێوان خ��ودا و ب��ڕواداران��دا (سوورەتی‬ ‫«األح��زاب»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪١٥‬و ‪ ،)٢٣‬لە‬ ‫بارێکی دیکەوە شان و شکۆی (جەنگ)‬ ‫زیاد و پیرۆزتری دەکات‪.‬‬ ‫ب��ا ئ����ەوەش بڵێین ک��ە ب��ەش��داری‬ ‫و دەس���ت‌ت���ێ‌وەردان���ی ڕاس��ت��ەوخ��ۆی‬ ‫خ��ودا لە داگیرکارییە سەربازییەکانی‬ ‫شوێنکەوتووانیدا‪ ،‬بەرگی پ��ی��رۆزی و‬ ‫ئاسمانی بە بەر ئەو داگیرکارییانەدا‬ ‫دەکێشێت (س��وورەت��ی «آ ‌ل عمران»‪،‬‬ ‫ئایەتەکانی ‪ ١٣‬و ‪١٢٧ - ١٢٣‬؛ سوورەتی‬ ‫«األنفال»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٧‬و ‪ ٨‬و ‪ ٩‬و ‪ ١٠‬و‬ ‫‪ ١١‬و ‪ ١٢‬و ‪ ١٧‬و ‪ ١٨‬و ‪ ١٩‬و ‪‌٢٦‬؛ سوورەتی‬ ‫«التوبة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ١٤‬و ‪ ٢٥‬و ‪ ٢٦‬و‬ ‫‪٤٠‬؛ سوورەتی «األح��زاب»‪ ،‬ئایەتەکانی‬ ‫‪ ٩‬و ‪ ١٠‬و ‪ ٢٥‬و ‪ ٢٦‬و ‪٢٧‬؛ سوورەتی‬ ‫«الفتح»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪٢٤ - ٢٠‬؛ هەروەها‬ ‫بڕوانە‪ :‬مادەی «بەدر» ‪ ،BADR‬لە‬ ‫«ئێنسایکلۆپیدیای قورئان» ی بریل)‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪ .١‬البيضاوي‪ ،‬عبد الله بن عمر‪ ،‬أنوار‬ ‫التنزيل وأسرار التأويل ‪ ،‬نشر دارالفکر‪،‬‬ ‫بيروت‪ ١٤١٦ ،‬هـ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬گێرهارد ب��اوري��ن��گ‪ ،‬ق��ورئ��ان و‬ ‫دیاریکردنی ڕێکەوت بۆ ڕووداوەک���ان‪،‬‬ ‫یەکێکە لە مادەکانی بەرگی یەکەمی‬ ‫«ئێنسایکلۆپیدیای قورئان» ی بریل‪.‬‬ ‫‪ .٣‬الشافعي (لە سااڵنی ‪ ١٥٠‬ـ ‪٢٠٤‬‬ ‫کۆچیدا ژیاوە)‪ ،‬أحكام القرآن (تفسير‬ ‫الشافعي)‪.‬‬ ‫‪‌ .٤‬اجلصاص‪ ،‬أحكام القرآن‪ ،‬تحقيق‪:‬‬ ‫عبد السالم محمد علي شاهين‪ ،‬دار الكتب‬ ‫العلمية‪ ،‬بيروت‪ ،‬الطبعة األولى‪١٤١٥ ،‬‬ ‫هـ‪.‬‬ ‫‪ .٥‬الطبري‪ ،‬أب��و جعفر محمد بن‬ ‫جرير‪ ،‬جامع ‌البيان في تفسير القرآن‪،‬‬ ‫دارالمعرفة‪ ،‬بيروت‪ ١٣٩٣ ،‬هـ‪.‬‬ ‫‪ .٦‬القرطبي‪ ،‬الجامع ألحكام القرآن‪.‬‬ ‫دار إح��ي��اء ال��ت��راث العربي‪ ،‬بيروت‪،‬‬ ‫الطبعة الثانية‪ ١٤٠٥ ،‬هـ‪.‬‬ ‫‪ .٧‬ال��واح��دي‪ ،‬أب��و الحسن‌ علي بن‬ ‫أحمد النيشابوري‪ ،‬أس��ب��اب ال��ن��زول‪.‬‬ ‫املكتبة‌العصريه‪ ،‬بيروت‪ ١٤٢٥ ،‬هـ‪.‬‬ ‫‪ .٨‬اب‍ن أبي ‌زي‍د‪ ،‬ع‍ب‍د الله ‌ب‍ن ‌ع‍ب‍د‬ ‫ال‍رح‍م‍ن‌‪ ،‬ال‍ ‍جه‍اد‪ .‬ب��ي��روت‪ ،‬امل‍طب‍عة‬ ‫‌ا‍لک‍اث‍ولي‍ک‍ي‍ة (بێ مێژوو)‪.‬‬ ‫‪ .٩‬اب��ن ال��ب��ارزي‪ ،‬ش��رف‌ الدين عبد‬ ‫الرحيم الحموي (المتوفى سنة ‪٧٣٨‬‬ ‫ه��ـ‪ ،).‬ناسخ القرآن العزيز ومنسوخه‪،‬‬ ‫نوسخەی «المكتبة الظاهرية» بە‬ ‫ژمارەی (‪ ،)٥٨٨١‬نووسراو بە مەرەکەبی‬ ‫سوور‪.‬‬ ‫‪ .١٠‬ابن الجوزي‪ ،‬عبدالرحمن أبو الفرج‪،‬‬ ‫املصفى بأكف أهل الرسوخ من علم‬ ‫الناسخ والمنسوخ‪ .‬تحقيق‪ :‬د‪ .‬صالح‬ ‫الضامن‪ ،‬مؤسسة الرسالة ـ بيروت‪،‬‬ ‫الطبعة األولى‪ ١٤١٥ ،‬هـ‪.‬‬ ‫‪ .١١‬اب��ن ال��ج��وزي‪ ،‬نواسخ القرآن‪.‬‬ ‫تحقيق‪ :‬شيخ‌ خليل ابراهيم‪ ،‬دارالفکر‬ ‫اللبناني‪ ،‬بيروت‪ ،‬الطبعة األولى‪.١٩٩٢ ،‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماددەی ‪،Jihād‬‬ ‫لە ئێنسایکلۆپیدیای قورئان‬ ‫‪Encyclopaedia of the‬‬ ‫‪ Quran‬ی بریل‪ .‬پاکنوسکاریی‪:‬‬ ‫‪.Jane Dammen McAuliffe‬‬ ‫‪ .٢٠٠٣‬بەرگی ‪ ،٣‬الپەڕەکانی ‪.43 - 35‬‬ ‫* خاتوو (ئێال النداو‪-‬تاسێرۆن) ‪Ella‬‬ ‫‪ :Landau-Tasseron‬پرۆفێسۆر‬ ‫لە زانکۆی عیبریی قودس‪ ،‬بەشی زمان‬ ‫و ئەدەبی عەرەبی‪ ،‬و خاوەنی پێشوی‬ ‫کورسیی بەشی توێژینەوەکانی ئیسالم و‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست لە هەمان زانکۆ‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )194‬دوشةممة ‪2014/4/7‬‬

‫خو َيندنةوةى ئاين‬

‫تیۆری پەرەسەندن لەنێوان ئایدیۆلۆژیبون و زانستیبوندا‬ ‫خواناسی وەك ڕەگەزێكی سەرەكی‬ ‫عومەر عەلی موحەمەد*‬ ‫بەشی دووەم و کۆتایی‬ ‫ئالیەتە خەیاڵییەكانی پەرەسەندن‬ ‫هەموو زانایان بۆیان ئاشكرا بووە كە‬ ‫سیناریۆی دروست بوونی زیندەوەران‬ ‫لە ماددەی نازیندوو‪ ،‬سیناریۆیەكە بە‬ ‫پێچەوانەی راستی‪ .‬ئەوەیان سەلماندووە‬ ‫كە هەرگیز هیچ زیندەوەرێكی تاك خانە‬ ‫نەتوانراوە بگۆڕێت بۆ زیندەوەرێكی‬ ‫ئاڵۆز‌و فرەخانە‪ ،‬یان هیچ بەڵگەیەكی‬ ‫زانستی لە ئ��ارادا نییە كە یەك جۆر‬ ‫زیندەوەر گۆڕابێت بۆ ملیۆنەها جۆر لە‬ ‫رێگەی رێكەوت‌و سروشتەوە‪..‬‬

‫كەواتە هەڵبژاردنی سروشتی خاوەنی‬ ‫هیچ ئالیەتێكی پ��ەرەس��ەن��دن نییە‌و‬ ‫ناتوانێت جۆری زیندەوەرێك بگۆڕێت بۆ‬ ‫زیندەوەرێكی تر‪.‬‬ ‫داروین ئاگاداربوو بەم راستیانە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە خۆی لە كتێبەكەیدا (بنچینەی‬ ‫ج��ۆرەك��ان) دەڵ��ێ��ت‪« :‬ئ��ەگ��ەر چەند‬ ‫گۆڕانكارییەكی بەكەڵك روو ن��ەدات‪،‬‬ ‫ئ��ەوا هەڵبژاردنی سروشتی ناتوانێت‬ ‫هیچ كارێك بكات»‪ .‬داروین كەوتبووە‬ ‫ژێر كاریگەری زانای فەڕەنسی (المارك)‬ ‫كە لەو بڕوایەدا بوو كە ئەو گۆڕانكاری‌و‬ ‫تایبەتمەنیانەی كە زیندەوەرێك لە‬ ‫ژیانی دا وەریدەگرێت دەگوازرێتەوە بۆ‬ ‫نەوەكانی‌و هاوشێوەكانی‪.‬‬ ‫الم��ارك ل��ەو ب��ڕوای��ەدا ب��وو كە ئەو‬ ‫تایبەتمەندی‌و سیفەتە گ��وازراوان��ە لە‬ ‫نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر كەڵەكە‬

‫سەرئەنجام لەگەاڵ دەوروب��ەری ئاویدا‬ ‫راهاتووەو پاشان گۆڕاوە بۆ حووت»‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەم بۆچوونانەی المارك‌و داروین‬ ‫بخرێنە ژێ��ر نەشتەری لێكۆڵینەوەی‬ ‫زانستی نوێوە لە زانستی جینات‌و‬ ‫مایكرۆبایۆلۆجی‌و كیمیای ژی��ان‪ ..‬كە‬ ‫ئەوكاتە هیچ یەك لەم زانستانە لە ئارادا‬ ‫نەبوون‪ ،‬ئەوا ناڕاستی‌و هەڵەكانیان بە‬ ‫ئاشكرا دەردەكەوێت‌و بۆچوونەكانیشیان‬ ‫تەنها لە چیرۆكی بەرئاگردان دەچن‪ ،‬لە‬ ‫سەردەمی المارك‌و داروین دا‪ ،‬دەیانوت‬ ‫كە سیفەتە بۆماوەییەكان لە رێگەی‬ ‫خوێنەوە دەگوازرێنەوە‪ ،‬لەژێر رۆشنایی‬ ‫ئەو بارە زانستیە دواكەوتووەدا دەبینین‬ ‫كە سیناریۆكانی بیردۆزی پەرەسەندن‪،‬‬ ‫زۆرت���ر پشت ب��ە خ��ەی��اڵ دەبەستێت‬ ‫وەك لە راس��ت��ی‪ ،‬كە لەپاشاندا زۆر‬ ‫لە زانایان رەخنەی توندیان ئاراستە‬

‫روون بوەوە كە سیفەتە دەستكەوتووەكان‬ ‫لە سروشتەوە هەرگیز ناگوازرێنەوە‬ ‫بۆ نەوەكانی داهاتوو هەرگیز جۆرێكی‬ ‫نوێش دروست نابێت‪.‬‬ ‫وات���ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی سروشتی هیچ‬ ‫دەسەاڵتێكی پەرەسەندنی نییەو ناتوانێت‬ ‫گۆڕان لە هیچ جۆرێكدا دروست بكات‪.‬‬ ‫وە بە درێژایی سەدەی (‪ )20‬هەموو‬ ‫هەوڵی الیەنگیرانی بیردۆزی پەرەسەندن‬ ‫شكستیان خوارد لەوەی كە بیسەلمێنن‬ ‫هەڵبژاردنی سروشتی هیچ دەسەاڵتێكی‬ ‫لە پەرەسەندا هەبێت‪ .‬زانای ئینگلیزی‬ ‫(كولن باسترن) دانی بەو راستیەدا ناو‬ ‫وتی (هیچ كەسێك نەیتوانی بەڕێگەی‬ ‫هەڵبژاردنی سروشتی جۆرێكی نوێ‌‬ ‫لە زیندەوەر دروس��ت بكات لە رێگەی‬ ‫پەرەسەندنەوە‪ ،‬بەڵكو هیچ كەسێك هەتا‬ ‫ئێستا نەیتوانیوە كە نزیك كردنەوەش‬

‫پ��ەرەس��ەن��دن نییە‪ ،‬ئ��ەم��ە پ��اڵ��ی بە رادەی تیشكی ج��ی��اوازەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫الیەنگیرانی تیۆری پەرەسەندنەوە نا دەی��ان ساڵه‌ سەرقاڵ ب��وون پێوەی‪،‬‬ ‫كە بیر لە گۆڕانێكی بنچینەیی بكەنەوە ب��ەاڵم سەرەنجام تەنها دروستبوونی‬ ‫ل��ە ت��ی��ۆرەك��ەدا‪ ،‬لەب��ەرئ��ەوە ل��ە پاڵ زیندەوەرێكی نەخۆشی ناتەواو‌و شێواو‬ ‫هەڵبژاردنی سروشتی دا ئالیەتێكی تر نەزۆر بوو‪ .‬هەرلەبەر ئەو هۆكارە كاتێك‬ ‫هێنایە ئ��اراوە كە ئەویش ‪ ،‬ئالیەتی پرسیاركرا لە پرۆفیسۆر ریتشارد داوكنز‬ ‫(ب��ازدان) بوو‪ ،‬كە ئەویش بریتییە لە كە یەكێكە لەوانەی زۆر سەرسەختانە‬ ‫روودانی چەند ناتەواوی‌و گۆڕانكاریەك پشتیوانی ل��ە ت��ی��ۆری پ��ەرەس��ەن��دن‬ ‫لە شریتی (‪ )DNA‬كە دەكەوێتە ژێر دەك��رد‪ ،‬كە ئایا هیچ بازدانێك بۆتە‬ ‫كاریگەری هەندێك كارتێكەری وەك هۆی پەرەسەندنی بنەمای پێكهاتەی‬ ‫نەخۆشی تیشك‌و م��ادەی كیمیاوی‪ ..‬جینەكان لەهەر زیندەوەرێكدا؟ بەڕێز‬ ‫داروینیە نوێیەكان وایان لە قەڵەم دەدا پرۆفیسۆر داوك��ن��ز‪ :‬ئ��ای��ا دەت��وان��ن‬ ‫كە جیاوازی زیندەوەران دەگەڕێتەوە نموونەیەكمان بدەنێ‌ كە باس لەوە‬ ‫بۆ بوونی ب��ازدان تیایاندا بەاڵم پاش بكات بازدان بووبێتە هۆی پەرەسەندنی‬ ‫پێشكەوتنەكانی زانستی بۆماوەزانی زانیاریەكان لە پێكهاتەی جینەكاندا یان‬ ‫بەتایبەتی لە بواری ئەندازەی بۆماوەیی هەر نموونەیەكی پەرەسەندنی تر ئەگەر‬ ‫دا دەرك��ەوت كە ب��ازدان دەبێتە هۆی هەبێت؟‬ ‫بەاڵم پرۆفیسۆر داوكنز لەبەردەم ئەم‬ ‫تێكدانی زان��ی��اری ن��او جینەكان‪،‬‬

‫داروی���ن تەنها ی��ەك ئالیەتی باس‬ ‫كردووە بۆ بیردۆزی پەرەسەندن‪ ،‬ئەویش‬ ‫(هەڵبژاردنی سروشتییە) و دەتوانین‬ ‫هەست ب��ەو گرنگیەشی بكەین الی‬ ‫داروین هەر لە ناونیشانی كتێبەكەیەوە‬ ‫كە نوسراوە (بنچینەی جۆرەكان) لە‬ ‫رێگەی هەڵبژاردنی سروشتیەوە‪.‬‬ ‫مەبەست لە هەڵبژاردنی سروشتی‬ ‫واتە هێشتنەوەی باشترین‌و چاكترین‬ ‫جۆری زیندەوەرانە لە دەوروب��ەردا كە‬ ‫زۆرتر لەگەڵیدا دەگونجێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە ئاسك‌و بزنەكێوی كە‬ ‫ل��ەن��او مێگەلێكدا دەت��وان��ێ��ت باش‬ ‫رابكات لە ترسی چەند گیاندارێكی‬ ‫دڕن���دەی ت��ر‪ ،‬بەهۆی ئ��ەو راك��ردن��ەوە‬ ‫دەتوانێت جۆرەكەی خۆی بپارێزێت‌و‬ ‫پاش ماوەیەك ئەم ئاسكانە بەهێز‌و‬ ‫بەتوانا دەب��ن بۆ راك��ردن‪ .‬ب��ەاڵم ئەم‬ ‫ئالیەتە هۆكارێك نییە بۆ پەرەسەندن‬ ‫‪ ،‬چونكە هەرگیز سروشت ناتوانێت‬ ‫ئ��ەم ئاسكانە بكات ب��ە ئەسپ یان‬ ‫هەر گیانلەبەرێكی تر‪ .‬هەموو ئەوەی‬ ‫كە هەڵبژاردنی سروشتی دەتوانێت‬ ‫ئەنجامی بدات‪ ،‬بریتییە لە هێشتنەوەی‬ ‫ج��ۆرەك��ەی‌و پاراستنی تەندروستی‪،‬‬

‫دەب����ن‪ ،‬وە ل��ەرێ��گ��ەی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫سروشتیەوە سیفەت‌و تایبەتمەندیە‬ ‫چاكەكان هەڵدەبژێردرێن‪ ،‬ئەمەش دەبێتە‬ ‫هۆی سەرهەڵدانی چۆرێكی نوێ‌‪ .‬المارك‬ ‫زەڕافە وەك نموونەیەك دەهێنێتەوە‪،‬‬ ‫دەڵێت لە ئاسكەوە پەرەی سەندووە‪،‬‬ ‫وە ملە درێ��ژەك��ەش��ی دەگ��ێ��ڕێ��ت��ەوە‬ ‫بۆئەوەی كە خواردنی ئاسكەكان بەهۆی‬ ‫كارەساتێكی سروشتیەوە لەسەر زەوی‬ ‫ن��ەم��اوە‪ ،‬ئەویش ناچار ب��ووە بەهۆی‬ ‫ئەوەی كە وردە وردە ملی درێژ ببێت‬ ‫لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر ئەمەش‬ ‫وەك سیفەتێكی بۆماوەیی گوازراوەتەوەو‬ ‫جۆرێكی نوێ‌ لە گیانداری دروست كردووە‬ ‫كە زەڕافەیە‪ .‬لە وتەیەكی تردا المارك‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەگەر دەستی خێزانێك ببڕین‬ ‫لە چەند نەوەیەكی یەك بەدوایەكدا ئەوا‬ ‫ئەم سیفەتە دەگوازرێتەوەبۆ نەوەكانی‬ ‫داهاتوو‪ ،‬ئەوانەی كە دوایی لە دایك‬ ‫دەبن بێ‌ دەست دەبن‪.‬‬ ‫داروی���ن ك��ەوت��ۆت��ە ژێ��ر كاریگەری‬ ‫ئەم چیرۆكە خەیاڵیانەوە لە كتێبی‬ ‫(بنچینەی ج���ۆرەك���ان)دا دەڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫«ئ��ەو ورچ���ەی ل��ە ك��ەن��ار دەری��اك��ان‬ ‫ك��ە س��ەرگ��ەرم��ی ماسی گرتن ب��ووە‪،‬‬

‫كردووە‪ ،‬ئەوەندەی پێ‌ نەچوو بیردۆزی‬ ‫پەرەسەندنی ناوبانگەكەی لە دەستداو‬ ‫زانستی نوێ‌ شوێنی گرتەوە‪.‬‬ ‫داروین دڵی بە بە ناوبانگی تیۆرەكەی‬ ‫خۆش نەبوو‪ ،‬چونكە بۆخۆی دەیزانی‬ ‫كە زۆر الوازی تێدایە ئەمەش دوو دڵی‬ ‫بۆ دروست كردبوو‪ ،‬لەمبارەەوە داروین‬ ‫دەڵێت‪« :‬ئەگەر دروستبوونی ئەندامێكی‬ ‫ئاڵۆزی نوێ‌ ببێتە موستەحیل بەهۆی‬ ‫كەڵەكە بوونی گۆڕانكاریەكان‪ ،‬ئەوا بەبێ‌‬ ‫هیچ سێ‌‌و دووی��ەك تیۆرەكەم هەرەس‬ ‫دێنێت»‪ .‬دوای چەند ساڵێك لە كۆچی‬ ‫دوای��ی داروی��ن‪ ،‬مەترسیەكەی هاتەدی‬ ‫پاش دۆزینەوەی یاساكانی بۆماوەزانی‬ ‫لەالیەن زانای رووەك ناسی نەمساوی‬ ‫(مەندل)‪ .‬بووە هۆی ئەوەی كە هەموو‬ ‫رایەكانی داروین‌و المارك تێك بشكێنێت‪،‬‬ ‫زانستی بۆماوەیی ئەوەی سەلماندووە كە‬ ‫ئەو سیفەتانەی زیندەوەران لە ئەنجامی‬ ‫گۆڕانكاریەكانی دەوروبەرەوە بەسەریاندا‬ ‫دێت ناگوێزرێتەوە بۆ نەوەكانی داهاتوو‪.‬‬ ‫بەڵكو تەنها ئەو سیفەتانە كە لەسەر‬ ‫جینەكان هەڵگیراون‪ ،‬لێرەشەوە هەموو‬ ‫بنەماكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی سروشتی‬ ‫هەرەسیان هێناو‪ ،‬بەشێوەیەكی زانستی‬

‫لە نێوان ج��ۆرەك��ان��دا روو ب��دات‪ .‬وە‬ ‫ئەمەش گرنگترین بابەتێكە كە هەنووكە‬ ‫مشتومڕی لەسەرە لە ناوەندی داروینی‬ ‫هاوچەرخدا)‪.‬‬ ‫زانست لە س��ەدەی بیستدا ئ��ەوەی‬ ‫ئاشكرا ك��رد ك��ە زی���ن���دەوەران لەناو‬ ‫سیستمێكی بەیەكداچوودا كاردەكەن‪ .‬كە‬ ‫زۆر ئاڵۆز‌و سەرسوڕهێنەرە‪ .‬وە ئەگەر‬ ‫ناتەواویەك لە بەشێكی ئەندامێك یان‬ ‫ئەندامێكدا هەبێت‪ ،‬ناتوانرێت ئەو ئەندامە‬ ‫یان ئەو زیندەوەرە دروستی بكاتەوە‬ ‫یان كارەكانی بەڕێكی ئەنجام بدات وە‬ ‫ئ��ەم سیفەتەش پێی دەوت��رێ��ت (ئەو‬ ‫سیفەتانەی كە ناتوانرێت ون ببێت)‪،‬‬ ‫چونكە ئەو ئەندامانە یان ئەو پێكهاتنە‬ ‫لە هەمان كاتدا دروس��ت ب��وون بەبێ‌‬ ‫هیچ ناتەواویەك‪ ،‬وە ئەمەش بە تەواوی‬ ‫تیۆری پەرەسەندن تووشی هەرەس كرد‬ ‫كە دەڵێت زیندەوەران پەرەیان سەندووە‬ ‫بە درێژایی شریتێكی دوور لە زەمەن‪،‬‬ ‫چونكە گۆڕانەكان لەگەاڵ هەر تاكێك بە‬ ‫مردنی ئەو تاكە كۆتایی دێت لە رێگەی‬ ‫بۆماوەشەوە ناگوازرێتەوە‪.‬‬ ‫پاش ئەوەی دەركەوت كە هەڵبژاردنی‬ ‫سروشتی خ��اوەن��ی هیچ ئالیەتێكی‬

‫زانای بەناوبانگ المارک‬

‫هەموو زانایان بۆیان ئاشكرا بووە كە سیناریۆی دروست‬ ‫بوونی زیندەوەران لە ماددەی نازیندوو‪ ،‬سیناریۆیەكە بە‬ ‫پێچەوانەی راستی‪ .‬وە ئەوەیان سەلماندووە كە هەرگیز‬ ‫هیچ زیندەوەرێكی تاك خانە نەتوانراوە بگۆڕێت بۆ‬ ‫زیندەوەرێكی ئاڵۆز‌و فرەخانە‪ ،‬یان هیچ بەڵگەیەكی‬ ‫زانستی لە ئارادا نییە كە یەك جۆر زیندەوەر گۆڕابێت بۆ‬ ‫ملیۆنەها جۆر لە رێگەی رێكەوت‌و سروشتەوە‪..‬‬ ‫وە هەمیشە مایەی زیانمەندییە بۆ‬ ‫زیندەوەرەكە‪ ،‬واتە زیندەوەرەكە بەرەو‬ ‫حاڵەتێكی خ��راپ‌و ب��ەرەو نەخۆشی‬ ‫دەبات‪ ،‬بۆ نموونەش ئەم حاڵەتە لەسەر‬ ‫مێشی درۆسۆفیال تاقی كراوەتەوە پاش‬ ‫بازدانەكە مێشێكی الوازی نەخۆشی بێ‌‬ ‫باڵی لێ‌ دەرچووە‪ ،‬واتە نە جۆرەكەی‬ ‫گۆڕاوە نە پەرەسەندنیش بووە بەرەو‬ ‫باشی جۆرەكەی‪.‬‬ ‫لە هەموو تاقیكردنەوەكانیشدا‬ ‫دەركەوتووە كە بازدانی بە سوود رووی‬ ‫نەداوە واتە هەرگیز بازدان نابێتە هۆی‬ ‫دروستبوونی ئەندامێكی زی��ادەی بە‬ ‫كەڵك بۆ زیندەوەرەكە‪ ،‬واتە نە دەتوانێ‌‬ ‫باڵێك بۆ مێروویەك زی��اد بكات‪ ،‬نە‬ ‫چاوێك دروست بكات بۆ زیندەوەرێك‬ ‫كە چاوی نەبێت‪ ..‬بەو شێوەیە ناتوانێت‬ ‫هیچ ئەندامێكی زی���ادەی بەكەڵك‬ ‫دروستبكات‪.‬‬ ‫الیەنگیرانی بیردۆزی پەرەسەندن‬ ‫زۆر هەوڵیاندا كە راستی بۆچوونەكەیان‬ ‫بسەلمێنن ل��ەس��ەر رۆڵ���ی ب���ازدان‬ ‫لەدروستكردنی جۆرێكی سوود بەخشدا‬ ‫بۆ ئەم مەبەستەش جۆرەها زیندەوەریان‬ ‫بەكارهێناو خستیانە ژێر كاریگەری‬

‫زانستی بۆماوەیی ئەوەی سەلماندووە كە ئەو سیفەتانەی زیندەوەران لە ئەنجامی گۆڕانكاریەكانی‬ ‫دەوروبەرەوە بەسەریاندا دێت ناگوێزرێتەوە بۆ نەوەكانی داهاتوو‪ .‬بەڵكو تەنها ئەو سیفەتانە كە‬ ‫لەسەر جینەكان هەڵگیراون‪ ،‬لێرەشەوە هەموو بنەماكانی هەڵبژاردنی سروشتی هەرەسیان هێناو‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی زانستی روون بوەوە كە سیفەتە دەستكەوتووەكان لە سروشتەوە هەرگیز ناگوازرێنەوە‬ ‫بۆ نەوەكانی داهاتوو‬

‫پرسیارەدا هیچ وەاڵمێكی نەدایەوەو‬ ‫بێدەنگ بوو ‪ -‬كە ئەمەش نیشانەی‬ ‫نەبوونی هیچ نموونەیەك ب��وو لەم‬ ‫بوارەدا‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەگەر بە عەقڵێكی ك��راوەو‬ ‫هۆشیارەوە سەرنج بدەین‌و ئاگاداری‬ ‫بۆچوونەكانی زانستی نوێش بین ئەوا‬ ‫بۆمان دەردەكەوێت كە ژیان یەكەیەكی‬ ‫زۆر ئ��اڵ��ۆزە كە پشت بە كۆمەڵێك‬ ‫سیستم‌و یاسای رێكخراو و بەرنامە‬ ‫بۆكێشراو دەبەسترێت‪ .‬كە زۆر گرانە‬ ‫م��رۆڤ ب��ڕوا ب��ەوە بكات ئ��ەو هەموو‬ ‫یاساو دەزگ���او سیستەمە لەرێگەی‬ ‫رێ��ك��ەوت��ەوە دروس��ت ب��ووب��ن‪ ،‬چونكە‬ ‫مرۆڤ هەرگیز بڕوا ناكات كە سەعاتێك‬ ‫لەخۆیەوە دروس��ت بووبێت كەواتە‬ ‫چ��ۆن ب��اوەڕ دەك��ات كە زی��ن��دەوەران‬ ‫كە خاوەنی ئەو هەموو ئاڵۆزی‌و یاسا‬ ‫سەرسوڕهێنەرانەن لەخۆیانەوە دروست‬ ‫بووبن‪ ..‬بەپێچەوانەوە بەڵكو هەموویان‬ ‫شایەتی دەدەن لەسەر بوونی خوایەكی‬ ‫داناو زاناو دلۆڤان‌و بەزەیی‪ .‬كە هەموو‬ ‫شتەكانی لە نەبوونەوە هێناوەتە بوون‪.‬‬ ‫بوونەوەر هەمووی لەپێناو ئامانجێكی‬ ‫زۆر گ����ەورەدا دروس���ت ك����راوە‪ ،‬كە‬ ‫هەمووشی لە خزمەت بوونی مرۆڤ‬ ‫دای��ە‪ ،‬وە دەبێت ئ��ەو پرسیارەشمان‬ ‫لەبیر نەچێت‪ :‬ئەی مرۆڤ بۆچی دروست‬ ‫ك���راوە؟‪ ،‬مرۆڤیش ب��ۆ تاقیكردنەوە‬ ‫دروست كراوە‪ ،‬بۆئەوەی ئامانجەكانی‬ ‫ژیان‌و بوونی لێ تێك نەچێت‌و لەماوەی‬ ‫ژیانی دا خوا لەبیر نەكات‪ ..‬چونكە‬ ‫هەموو زیندەوەران یاساكانی گەردوون‬ ‫یەكێكە لە ئایەتەكانی خواو بەڵگەی‬ ‫گەورەیی‌و دانایی ئەون‪.‬‬ ‫*سەرپەرشتیاری پەروەردەیی‬ ‫(زانست)‬

‫ذمارة (‪ )194‬دوشةممة ‪2014/4/7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫كارگەى هونەر‬

‫‪6‬‬

‫دانەر وەک بەرهەمهێنەر‬

‫نیما پەرژام‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬هێرۆ ئەحمەد‬ ‫لەوانەیە ئەمڕۆ باسكردن لە وتارە‬ ‫بەناووبانگەكەى ڤاڵتەر بێنیامین‬ ‫«دان���ەر وەك بەرهەمهێنەر»(‪)1‬‬ ‫وەك كارێكی بێهودە دەربكەوێت‪.‬‬ ‫نیوەڕوانینێك لە خودی ناوونیشانی‬ ‫وتارەكە بەسە تاوەكو خوێنەر والێبكات‬ ‫بكەوێتە بیری تیۆرییە دۆگماتییەكەى‬ ‫ماركسیزمی «عامیانە» دەرب��ارەى‬ ‫پەیوەندی ژێرخان و سەرخان‪ .‬ئەگەر‬ ‫بیرمان بێت ه���اوڕێ و پشتیوانە‬ ‫هەمیشەییەكەى بێنیامین‪ ،‬تیۆدۆر‬ ‫ئادۆرنۆ رەخنەیەكی لە فراگمێنتێكی‬ ‫دەستنووسی پ��رۆژەى پاساژەكانی‬ ‫بێنیامین گرتبوو‪ ،‬كە بە شێوازێكی‬ ‫ماركسیزمی عامیانە‪ ،‬پەیوەندییەكی‬ ‫راستەوخۆ لە نێوان پانتایی ژێرخان‬ ‫و پانتایی سەرخان دادەمەزرێنێت‬ ‫و بەمجۆرە تەواوی میدیۆمەكان یان‬ ‫میانگیرییەكان نادیدە دەگرێت‪ ،‬بە‬ ‫رواڵەت زیاتر لە پێشوو باوەڕ بەوە‬

‫ئاستی نزم و دنیاییەكەیەتی‪ .‬ئەو‬ ‫بە شێوەیەكی دیاریكراو دەیەویست‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ەوە ب��ۆ ئ��ای��دی��ال��ی ب���ااڵ و‬ ‫بەرزی زەوجی عاشق‪ ،‬كە لە فلوتی‬ ‫سحرئامێزی مۆتسارتدا بەرجەستەبوو‬ ‫بوو لەگەڵ پێناسەى هاوسەرگەری‬ ‫ل��ە نووسینەكانی ئیمانوێل كانت‬ ‫(فەیلەسوفی هاوسەردەمی مۆتسارت)‬ ‫ب��ك��ات‪ ...‬الی كانت هاوسەرگیری‬ ‫پەیمانێكە لەنێوان دوو كەسی عاقڵ‬ ‫ب��اڵ��غ ل��ە رەگ���ەزی ج��ی��اواز لەسەر‬ ‫بنەماى بەكارهێنانی ئەندامەكانی‬ ‫زاوزێ»(‪ .)2‬ل��ە ئ��اراس��ت��ەی��ەك��ی‬ ‫بەم ئاوایەى بیركردنەوەدا لەكاتی‬ ‫رووب��ەڕووب��وون��ەوە لەگەڵ مەسەلەى‬ ‫بااڵیی دەبێت پەنجە لەسەر رەهەندە‬ ‫دنیایی و نزمەكەى دابنێین و نیشانی‬ ‫بدەین‪ ،‬كە ئەم رەهەندە رەگەزێكی‬ ‫دەرەكی و نەزۆك نییە‪ ،‬بەڵكو رێك‬ ‫ئەو شتەیە‪ ،‬كە جەوهەری بااڵیی (امر‬ ‫متعالی) دیاریدەكات‪ .‬پێدەچێت بەم‬ ‫هۆیەوە بێت بێنیامین بۆ وردبوونەوە‬ ‫و رام���ان دەرب�����ارەى ه��ون��ەر وەك‬ ‫شتێك‪ ،‬كە بە زەرووری پەیوەندی بە‬

‫فاشیزم هەوڵدەدات ئێستێتیك‬ ‫(جوانیناسی) بێهێنێتە ناو سیاسەتەوە‪،‬‬ ‫بەمجۆرە فاشیزم ئەم تواناییە بە‬ ‫جەماوەر دەدات‪ ،‬تاوەكو خۆیان‬ ‫دەرببڕن‪ ،‬بێ ئەوەى هیچ زیانێك‬ ‫بە پەیوەندییەكانی خاوەندارێتی‬ ‫بەرهەمهێنان بگەیەنێت‬ ‫دەهێنین‪ ،‬كە بەیەكزانینی هونەرمەند‬ ‫و بەرهەمهێنەر یان بە دەربڕینێكی‬ ‫دیكە بەیەكزانینی پانتایی هونەر و‬ ‫پانتایی بەرهەمهێنانی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئابووری بەوجۆرەى لە ناوونیشانی‬ ‫ئ��ەم وت���ارەوە دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬ئەمە‬ ‫ئ��اراس��ت��ەی��ەك��ی دواك���ەوت���ووان���ە و‬ ‫لەمۆدكەوتووە سەبارەت بە هونەر‪.‬‬ ‫بەاڵم وەرن با كەمێك ورد ببینەوە‪.‬‬ ‫بەوجۆرەى دەزانین ئۆتۆنۆمبوونی‬ ‫هونەر لە رۆژگاری مۆدێرندا بەهایەكی‬ ‫هەبوو‪ :‬گۆڕانی بەرهەمی هونەری بۆ‬ ‫كااڵ‪ .‬ئەم بەكااڵییبوونە تەنها یەكێك‬ ‫نییە لە رووكارەكانی ئیشی هونەری‪،‬‬ ‫بەڵكو مەرجی بوونییەتی لە رۆژگاری‬ ‫ئێمەدا و بەم هۆیەوەیە‪ ،‬كە لە بنەڕەتدا‬ ‫جەوهەرەكەى دەگۆڕێت‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫بەرهەمی ه��ون��ەری ب��ەه��ۆى ئ��ەوەى‬ ‫هەمیشە هەڵگری ئەندازەیەك لە «بێ‬ ‫كەڵكی» و «بێ مەسرەفی» بووە‪،‬‬ ‫جۆرێك لە بەرهەڵستی لە بەرانبەر‬ ‫بەكااڵییبوون و مەسرەفگەراییدا‬ ‫لەنێو دڵی خۆیەوە هەڵگرتووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نابێت نابێت بیرمان بچێت‪ ،‬خۆى لە‬ ‫پێشەوە بریتییە لە كااڵیەك‪ .‬لەوانەیە‬ ‫راشكاوی و بێنرخی رواڵەتێكی ئەم‬ ‫بابەتە بێت‪ ،‬كە بووەتە هۆى ئەوەى‬ ‫بەشێكی زۆری رەخنەگرانی هونەری‬ ‫و تیۆریستە ئەدەبییەكانی رۆژگاری‬ ‫ئێمە س��ەب��ارەت بەمە كەمتەرخەم‬ ‫ب���ن‪ ،‬ب����ەاڵم بێنیامین بێگومان‬ ‫ن��ەدەك��ەوت��ە ئ��ەم ری���زەوە‪ .‬سالڤۆی‬ ‫ژیژەك دەنووسێت‪« :‬ڤاڵتەر بێنیامین‬ ‫باوەڕی وابوو یەكێك لە مێتۆدەكانی‬ ‫دروستكردن و وێرانكردنی تیۆری‪،‬‬ ‫خوێندنەوەى گەورەترین دەستكەوتە‬ ‫مەعنەوییەكانی كولتوورێك لەگەڵ‬ ‫دەس��ت��ك��ەوت��ە ل��ەك��ارك��ەوت��ووەك��ان‪،‬‬

‫رەهەندی رۆح‪ ،‬مەعنەوی و بااڵییەوە‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬پ��ەن��ج��ە ل��ەس��ەر رەه��ەن��دی‬ ‫ماددی‪ ،‬ئابووری و پیشەسازییەكەى‬ ‫وەك خاڵی دەستپێكردنی جوڵەى‬ ‫بیركردنەوەى خۆى دادەنێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫وەك ئاراستەیەك‪ ،‬بە تەواوی ئەرك و‬ ‫جەوهەری هونەر دەگۆڕێت‪ .‬كەواتە‪،‬‬ ‫جۆرێك پەیوەندی لەنێوان بااڵیی‬ ‫و نزمیدا دروس��ت دەب��ێ��ت‪ ،‬كە الی‬ ‫بێنیامین پێیدەگوترێت «دروستكردن‬ ‫و وێرانكردن»‪.‬‬ ‫روان��ی��ن ل��ە وت��ارەك��ەى بێنیامین‬ ‫ئ��ەوە دەخ��ات��ەڕوو‪ ،‬كە ئاراستەكەى‬ ‫ئ��ەو زۆر ج��وان��ت��رە ل��ە پ��ەی��وەن��دی‬ ‫دۆگمایی نێوان ژێرخان و سەرخان‪.‬‬ ‫ئ��ەو س��ەرەت��ا ب��ە پرسیارێكی باو‬ ‫دەستپێدەكات‪« :‬پێگەى بەرهەمی‬ ‫ئەدەبی سەبارەت بە پەیوەندییەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانی رۆژگارەكەى چییە؟»‬ ‫ب��ەاڵم ب����ەردەوام ئ��ەم پرسیارە بە‬ ‫گۆڕانێكی ناسك و چكۆلە دووب��ارە‬ ‫دەك���ات���ەوە‪« :‬پ��ێ��گ��ەى ب��ەره��ەم��ی‬ ‫ه��ون��ەری لەنێو پەیوەندییەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانی رۆژگارەكەیدا چییە؟»‬ ‫ئەم گۆڕانكارییە چكۆلەیەى گۆشەنیگا‬ ‫هەڵبەت گۆڕان بەسەر هەموو شتێكدا‬ ‫دەهێنێت‪ .‬الی بێنیامین كێشەكە‬ ‫ئەمە نییە‪ ،‬كە هونەرمەند لە پانتایی‬ ‫خەباتی چینایەتیدا دەب��ێ��ت وەك‬ ‫رەگەزێكی دەرەك���ی‪ ،‬پ��ارێ��زەر یان‬ ‫الیەنگری پرۆلیتاریا بێت‪ ،‬هونەرمەند‬ ‫تا ئەو شوێنەى بە بەرهەمهێنانی كااڵی‬ ‫هونەری بۆ سەرمایەداران زیادەبەها‬ ‫بەرهەمدەهێنیت‪ ،‬ئەوا خۆی لەپێشەوە‬ ‫پەیوەندی بە چینی بەرهەمهێنەرەوە‬ ‫هەیە‪ .‬بەمجۆرە پەیوەندی هونەرمەند‬ ‫ب��ە پرۆلیتارییاوە پەیوەندییەكی‬ ‫ناوەكییە و درزی نێوان مەیدانی‬

‫ه��ون��ەر و م��ەی��دان��ی بەرهەمهێنانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی دەكێشرێتە نێو خودی‬ ‫مەیدانی هونەرییەوە‪ .‬ب��ەم پێیە‪،‬‬ ‫بیركردنەوەى بێنیامین لە خاڵێكدا‬ ‫بەر بەرهەمی هونەری دەكەوێت‪ ،‬كە‬ ‫تێیدا سنووری نێوان مەیدانی هونەر‬ ‫و مەیدانی بەرهەمهێنانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫كااڵكان و دواج��ار مەیدانی خەباتی‬ ‫چینایەتی نامێنێت‪ .‬بە دیدی بێنیامین‬ ‫بیركردنەوە دەربارەى ئیشی هونەری‬ ‫لە سەردەمی سەرمایەداریدا‪ ،‬دەبوو‬ ‫لەسەر ئەم خاڵە بونیاد بنرێت‪ .‬رێك‬ ‫ئەو نموونەیەى جۆرجیۆ ئاگامبێن بۆ‬ ‫روونكردنەوەى ئاراستەكەى بێنیامین‬ ‫لە تەفسیركردنی شیعرێكی بودلێردا‬ ‫دەیهێنێتەوە‪ ،‬لە باسەكەى ئێمەوە زۆر‬ ‫نزیكە(‪ .)3‬ئەفسانەیەكی كۆن هەیە‬ ‫حیكایەتی شازادەیەك دەگێڕێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫بەهۆی جادویەكەوە بوو بە بۆق و تەنها‬ ‫كاتێك لەالیەن ش��ازادە خانمێكەوە‬ ‫ماچ بكرێت‪ ،‬ئەوسا دەگەڕێتەوە سەر‬ ‫حاڵەتە ئاساییەكەى خ��ۆى‪ .‬كەواتە‬ ‫بە قەولی ئاگامبێن‪ ،‬ل��ەم گ��ۆڕان و‬ ‫وەرچ��ەرخ��ان��ەدا ئ��ەوەى بە یەكسانی‬ ‫و وەك خ��ۆى دەمێنێتەوە‪ ،‬تەنها‬ ‫لێوەكانن‪ .‬بەمجۆرە ش��ازادە خاتوون‬ ‫بەهۆى ماچكردنی لێوەكانی بۆقەكەوە‬ ‫لە راستیدا لێوەكانی شازادەش لەمس‬ ‫دەك��ات‪ .‬تا ئەو شوێنەى حاڵەتەكە‬ ‫پەیوەندی بە شازادە‪/‬بۆقەوە هەیە‪،‬‬ ‫پێدەچێت مەیدانی هونەر و ئەدەبیات‬ ‫بە تەواوی دەركەوتبێت‪ .‬تێری ئیگلتۆن‬ ‫دەڵ��ێ��ت(‪« :)4‬دەك��رێ��ت ئەدەبیات‬ ‫دروس��ت��ك��راوی م��رۆڤ‪ ،‬دەستكەوتی‬ ‫ئاگایی كۆمەاڵیەتی یان جیهانبینی‬ ‫بێت‪ ،‬ب��ەاڵم لە هەمانكاتدا بریتییە‬ ‫لە پیشەسازییەك‪ .‬كتێبەكان تەنها‬ ‫بونیادگەلی مانا نین‪ ،‬بەڵكو كااڵگەلێكن‪،‬‬ ‫كە باڵوكارەكان بەرهەمیدەهێنن و‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی س��وود دەیخەنە‬ ‫ب���ازاڕەوە‪ ،‬نمایشی تەنها كۆمەڵێك‬ ‫لە دەق��ە ئەدەبییەكان نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بازرگانییەكی سەرمایەدارانەیە‪ ،‬كە‬ ‫مرۆڤگەلێكی دیاریكراو بەكاردەهێنێت‬ ‫(نووسەران‪ ،‬دەرهێنەران‪ ،‬ئەكتەران‬ ‫و ش��ان��ۆك��اران) ب��ۆ ئ��ەوەى كااڵیەك‬ ‫بەرهەم بهێنن‪ ،‬تاوەكو بینەران لە‬ ‫بەرانبەر سەیركردنیدا پارە بدەن و‬ ‫س��وودی لێوەربگرن‪ ...‬نووسەرانیش‬ ‫ت��ەن��ه��ا ه��ەڵ��گ��ری ب��ون��ی��ادە زهنییە‬ ‫سەروتاكەكەسییەكان نین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هێشتا كرێكارانێكن‪ ،‬كە ناوەندەكانی‬ ‫چاپ و باڵوكردنەوە بەكاریان دەهێنن‬ ‫تاوەكو كااڵگەلێك بەرهەمبهێنن‪ ،‬كە‬ ‫بەكەڵكی فرۆشتن بێت»‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫بێنیامین لە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ‬ ‫ئ��ەم دوالیستییەى ش��ازادە‪/‬ب��ۆق��دا‬ ‫ه��ەوڵ��دەدات لێوەكانی بۆقەكە ماچ‬ ‫بكات‪ ،‬تەنها بەم رێگایەوەش دەتوانێت‬ ‫لێوەكانی شازادەش لەمس بكات‪ .‬ئەمە‬ ‫هەمان ئەو پنتەیە‪ ،‬كە تێیدا دانەر و‬ ‫بەرهەمهێنەر دەبن بەیەك‪( .‬هەرچەند‬ ‫ئەم بەیەكبوونەوە بۆ بێنیامین وەك‬ ‫البردن و داخستنی درزی نێوان چینی‬ ‫كرێكار و هونەرمەندان نییە‪ ،‬كە بە‬ ‫قەولی بێنیامین بە گشتی لە چینی‬ ‫بۆرژوازییەوە سەرچاوەیان گرتووە‪ ،‬بەم‬ ‫هۆیەوەیە‪ ،‬كە الی ئەو هونەرمەندان‪،‬‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ران‪ ،‬رۆژن���ام���ەن���ووس���ان‪،‬‬ ‫وەرگێڕەكان و هەموو ئەو كەسانەى‪ ،‬كە‬ ‫دەكەونە نێو ریزبەندی دانەرەوە‪ ،‬دەبوو‬ ‫«خیانەت» لە بنەما چینایەتییەكانی‬ ‫خۆیان بكان)‪ .‬بەاڵم ئەم بیركردنەوە و‬ ‫ئاراستەیە چ دەرەنجامگەلێك بەدواى‬ ‫خۆیدا دەهێنێت؟‬ ‫بەیەكزانینی دانەر و بەرهەمهێنەر ئەو‬ ‫دەرفەتە بۆ بێنیامین دەڕەخسێنێت‪ ،‬كە‬ ‫مەیدانی هونەر لەبەردەم ماركسیزمی‬ ‫كالسیكیدا بكاتەوە‪ ،‬واتا بەرانبەرێتی‬

‫ن��ێ��وان ه��ێ��زەك��ان��ی بەرهەمهێنان‬ ‫(ك��رێ��ك��اران‪ ،‬ئ��ام��راز و تواناكانی‬ ‫بەرهەمهێنان) و پەیوەندییەكانی‬ ‫بەرهەمهێنان (ك���ۆى پەیوەندییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییە تایبەتییەكان‪ ،‬كە‬ ‫بەرهەمهێنان لەم پانتاییەوە دروست‬ ‫دەب��ێ��ت)‪ .‬م��ارك��س دەی��گ��وت لەگەڵ‬ ‫گەشەكردنی هێزەكانی بەرهەمهێناندا‪،‬‬ ‫بەرهەمهێنان‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫رۆڵێكی ب��ەرگ��ری��ك��اران��ە دەگ��ێ��ڕن و‬ ‫بەمجۆرە هێزەكانی بەرهەمهێنان‬ ‫و پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان‬ ‫دەكەونە دژایەتیكردنی یەكترییەوە‪.‬‬ ‫ئەكت و ك��رداری شۆڕشگێڕی مانای‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫تێكشكاندنی‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان و دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی بەرهەمهێنانی‬ ‫تازەیە‪ .‬بەم ئاوایە‪ ،‬بێنیامین دەڵێت‬ ‫هونەرمەند دەب��وو هەوڵبدات تا ئەو‬ ‫پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییانە بگۆڕێت‪ ،‬كە‬ ‫بەرهەمهێنانی هونەری لەم پانتاییەدا‬ ‫دروست دەبێت‪ .‬ئەم گۆڕانكارییە الی‬ ‫بێنیامین گەلێك توانا و ئیمكانات‬ ‫لەبەردەم هونەردا دەكاتەوە‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫ئەمە ن��اوەرۆك��ی بەرهەمی هونەری‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو لە بنەڕەتدا خودی فۆرمی‬ ‫بەرهەمی هونەرییە‪ ،‬كە بە «سیاسیی»‬ ‫دەب��ێ��ت‪ .‬باشترین ن��م��وون��ەی��ەك بۆ‬ ‫ئاراستەیەكی لەم چەشنە بێگومان‬ ‫ش��ان��ۆی حەماسی برێختە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئ��ەوە قبوڵ بكەین‪ ،‬ك��ە ناكۆكییە‬ ‫فكرییە دیار و بەرچاوەكانی بێنیامین‬ ‫لەگەڵ كۆمەڵێك لە رۆشنبیران و‬ ‫بیرمەندە ناسراوەكانی سەردەمی‬ ‫خۆى (ئادۆرنۆ‪ ،‬شولەم‪ ،‬شمیت‪)...‬‬ ‫پانتاییەك ب��وو بۆ فۆرمولەبوونی‬ ‫بیركردنەوەى فرەئاراستە و فرەالیەنی‬ ‫ئ��ەو‪ ،‬ئ��ەوا دەتوانین بڵێین وت��اری‬ ‫«دان��ەر وەك بەرهەمهێنەر» لەگەڵ‬ ‫چ��ەن��د وت���اری دی��ك��ەدا‪ ،‬ل��ە ساتی‬ ‫ه��اوڕێ��ی��ەت��ی دوور و درێ����ژی ئ��ەو‬ ‫لەگەڵ برێختدا نووسراون‪ .‬لە شانۆى‬ ‫حەماسی برێختدا ئ��ەو پەیوەندییە‬ ‫تێكدەشكێنرێن‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتییانە‬ ‫ك��ە ل��ە دەق��ەك��ان��دا نمایش بەرهەم‬ ‫دەهێنرێت‪ ،‬بەو ج��ۆرە لەم چەشنە‬ ‫نمایشەدا پ��ەی��وەن��دی دەره��ێ��ن��ەران‬ ‫ب��ە ئ��ەك��ت��ەران��ەوە‪ ،‬دەره��ێ��ن��ەران بە‬ ‫فاكتەرەكانی شانۆكەوە‪ ،‬ئەكتەران‬ ‫بە بینەرانەوە‪ ...‬رووبەڕووی تەنگژە‬ ‫دەب��ێ��ت��ەوە و گ��ۆڕان��ك��اری��ك��ردن لەم‬ ‫پەیوەندییانەدا بە راستی تواناگەلێكی‬ ‫نوێ و بێ پێشینە لەبەردەم هونەری‬ ‫نمایشدا دەكاتەوە‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا دەبێت ئاماژە بەوە‬ ‫بكەین‪ ،‬كە بێنیامین ئەم وتارەى لە‬ ‫ساڵی ‪ 1934‬واتا چەند ساڵێك دواى‬ ‫دەركەوتنی فاشیزم‪ ،‬نووسیوە‪ .‬ئەو‬ ‫لە وت��ارە ن��اودارەك��ەی��دا «بەرهەمی‬ ‫هونەری لەسەردەمی بەرهەمهێنانەوەى‬ ‫میكانیكیدا» دەنووسێت «فاشیزم‬ ‫هەوڵدەدات ئێستێتیك (جوانیناسی)‬ ‫بێهێنێتە ناو سیاسەتەوە»‪ ،‬بەمجۆرە‬ ‫فاشیزم ئ��ەم تواناییە بە جەماوەر‬ ‫دەدات‪ ،‬تاوەكو خۆیان دەرببڕن‪ ،‬بێ‬ ‫ئەوەى هیچ زیانێك بە پەیوەندییەكانی‬ ‫خاوەندارێتی بەرهەمهێنان بگەیەنێت‪.‬‬ ‫بێنیامین ب���اوەڕی واب��وو دەبێت لە‬ ‫بەرانبەر بە فاشیزمدا «سیاسەت‬ ‫بهێنینە ن��او ئێستێتیكەوە»‪ .‬بەم‬ ‫هۆیەوە‪ ،‬ئەم وتارە وەك جۆرێك لە‬ ‫دەخالەتی تیۆریی لە شۆكی مێژوویی‬ ‫لێدێت و ئ���اوازی بانگهێشتنامە و‬ ‫مانیفێستییەكەى و جەختكردنەوە‬ ‫ل���ەس���ەر ه����ەوڵ����دان ب���ۆ گ��ۆڕی��ن��ی‬ ‫پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنانی ئیشی‬ ‫هونەریش (لە بەرانبەر بە سەرەڕۆیی‬ ‫فاشیزم بۆ گۆڕانكاری پەیوەندییەكانی‬ ‫خاوەندارێتی بەرهەمهێنان) لێرەوە‬

‫ڤاڵتەر بێنیامین باوەڕی وابوو یەكێك‬ ‫لە مێتۆدەكانی دروستكردن و‬ ‫وێرانكردنی تیۆری‪ ،‬خوێندنەوەى‬ ‫گەورەترین دەستكەوتە‬ ‫مەعنەوییەكانی كولتوورێك لەگەڵ‬ ‫دەستكەوتە لەكاركەوتووەكان‪،‬‬ ‫ئاستی نزم و دنیاییەكەیەتی‬ ‫سەرچاوە دەگرێت‪ .‬پێدەچێت لەمڕۆدا‬ ‫ئاراستەكەى بێنیامین زیاد لەپێویست‬ ‫گ��ەش��ب��ی��ن��ان��ە دەرب���ك���ەوێ���ت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ناوەرۆكی سەرەكی بەڵگەهێنانەوەكانی‬ ‫ئەو هێشتا زۆر ت��ازە دەردەك��ەوێ��ت‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ڕۆ ل��ە رۆژگ���اری س��ەرم��ای��ەداری‬ ‫دواتردا و هەیمەنە و ساالری پلۆرالیزم‬ ‫(ف��رەگ��ەرای��ی) ك��ول��ت��ووری بەسەر‬ ‫مەیدانی ه��ون��ەردا‪ ،‬پەیوەندییەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانی ئیشی ه��ون��ەری لە‬ ‫پێوەرە جیهانییەكەیدا لە نیویۆرك‬ ‫و لەندەنەوە بیگرە تا دەگاتە هۆزە‬ ‫ئەفەریقاییەكان و گوندەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت ج��ۆرێ��ك بەرهەمهێنان‬ ‫و دابەشكردنی بەرهەمی هونەری‬ ‫دیاریدەكات و جیاوازییە كولتووری‪،‬‬ ‫ئەتنیكی و نەتەوەییەكانی زیادەبەها‬ ‫دەخوڵقێنێت‪ .‬ئەگەرچی ئ��ەم كااڵ‬ ‫هونەرییانە وەك پارێزەر و هەڵگری‬ ‫ئەم جیاوازییە كولتوورییانە دادەنرێن‪،‬‬ ‫بەاڵم نابێت ئەوە لەبیر بكەین‪ ،‬كە‬ ‫ه��ەم��ووان ل��ە شتێكدا ه��اوب��ەش��ن‪:‬‬ ‫ب��ەك��ااڵب��وون ی��ان ب��ە دەربڕینێكی‬ ‫وردتر پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنانی‬ ‫جیهانێكی بەرفراوان‪ ،‬كە لە ناوەوەیدا‬ ‫دروس��ت ب��وون‪ .‬لە حاڵەتێكی لەم‬ ‫چەشنەدا‪ ،‬ئەو ئاراستەیەی پەنجە‬ ‫لەسەر هونەر لە الیەنی بەرهەمهێنان‬ ‫و ك��ااڵی��ی��ەوە دادەن��ێ��ت‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە‬

‫بتوانێت بچێتە س���ەروی ئاستی‬ ‫پلۆرالیزمی كولتوورییەوە و لەم‬ ‫رێگایەوە ناواخنكردنی درزی نێوان‬ ‫ه��ون��ەر و مەیدانی بەرهەمهێنانی‬ ‫كااڵیی ببەستێتەوە بە یونیڤێرسال و‬ ‫گەردونگەراییەوە‪ ،‬رێك بەو جۆرەى‬ ‫لەو ئەفسانەیەدا ماچكردنی لێوەكانی‬ ‫بۆقەكە دەبێتە ه��ۆى دەركەوتنی‬ ‫شازادە‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‬ ‫‪The‬‬ ‫‪Author‬‬ ‫‪as-1‬‬ ‫‪– Producer-W Benjamin‬‬ ‫‪1 934‬‬ ‫‪ -2‬اسالوي ژيژک‪ ،‬کژ نگريستن‪،‬‬ ‫ترجمه‌ي م��ازي��ار اسالمي و صالح‬ ‫نجفي‪،‬نشر رخدادنو‬ ‫‪Giorgio Agamben- G2‬‬ ‫‪Infancy and History,‬‬ ‫‪On the Destruction of‬‬ ‫‪Experience-Radical‬‬ ‫‪Thinkers, VERSO‬‬ ‫‪ -4‬تري ايگلتون‪ ،‬مارکسيسم و نقد‬ ‫ادبي‪ ،‬ترجمه‌ي اکبر معصوم بيگي‪،‬‬ ‫نشر ديگر‬ ‫سەرچاوەى ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬ ‫‪www.thesis11.com‬‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )194‬دوشةممة ‪2014/4/7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫من و ئه‌وانی تر!‬ ‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬ ‫پیاو وه‌ك نۆرم‪ :‬دیدێكی فرۆیدیانه‌‬

‫ژن وەک بوونەوەری بۆنەکان‬ ‫به‌فراو نورى‬

‫پرسێک ه��ەر س��اڵ ل��ە هەشتی‬ ‫مارسدا دەکەوێتە خەیاڵم‪ ،‬ئەوەیە‪:‬‬ ‫ئایا ڕۆژی جیهانی ژن‪ ،‬مانایەکی بۆ‬ ‫ژنان هەیە‪ ،‬گەر هەیەتی ئەو مانایە‬ ‫دەبێ چی بێ؟ ‪ .‬ئاخۆ ئەم ڕۆژە بۆ‬ ‫بیربردنەوەی ژنە یان بە جیهانکردنی‬ ‫ئ��ازار و ئەشکەنجەکانمانە؟‪ .‬ژن لە‬ ‫مێژوی خۆیدا بوونەوەری بۆنەکانە‪.‬‬ ‫لە هەموو بۆنەیەکدا ژن ئامادەیە‪،‬‬ ‫سیفەتی ئامادەبوونیشی هەر دانیشتن‬ ‫و سەیرکردن ب��ووە لە پ��ەراوێ��زەوە‪.‬‬ ‫بۆنەکان ش��ان��ۆن و ژن��ان لەسەری‬ ‫خ��ۆی��ان نمایشدەدەن و نمایشیش‬ ‫دەدرێن‪ ،‬بۆیە بوونی بۆنەیەک بۆ ژنان‬ ‫وەک دوبارە دروست کردنەوەی هەمان‬ ‫ڕۆڵە کە بە درێژی مێژو بە ژنانەوە‬ ‫لکاوە‪ .‬پرسیارەکە ئەوەیە کەی ژن‬ ‫لە جۆرە ئینسانێکەوە کە تەنیا لە‬ ‫بۆنەکاندا بانگهێشتیان بۆ دەک��رێ‪،‬‬ ‫دەبێت بە هەڵگری وەزیفە و کارێک‬ ‫نەچێتە کۆنتێکستی موناسەباتەوە‪،‬‬ ‫واتە لە بۆنەوە کە دۆخێکی ناوەخت‬ ‫و کورتە وەک خاوەن ژیان گوفتمانی‬ ‫خۆی لە ڕو دەخات ‪ .‬لە پشت ئەم‬ ‫بۆنەیەوە وێنەیەکی موجەرەد بۆ ژن‬ ‫وەستاوە‪ .‬ژن وەک شتێکی گشتی‪،‬‬ ‫گیاندارێکی بایلۆژی کە سەنگەری‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر گیاندارێکی بایلۆژی تر‬ ‫گرتوە کە پیاوە‪ .‬شتێ لێرەدا شوێنی‬ ‫سڵەمینەوە و لێ بێزارییە‪ ،‬وەک یەک‬ ‫خستن و کۆکردنەوەی ژنی دنیایە لە‬ ‫نێو یەک پێناسدا‪ ،‬ژنی هەمو جیهان‬ ‫لە بەرامبەر پیاوی هەمو جیهان‪ .‬ئەم‬ ‫جۆرە لە وێنە کێشان ‪ ،‬لە پشتەوەڕا‬ ‫حەقیقەتی ژن دەشارێتەوە‪ .‬پرسیار‬ ‫ئەوەیە‪ :‬ئاخۆ ئەم تەرز و جۆرە لە‬ ‫ژنی جیهانی بوونی هەیە‪ .‬ژنێک لە‬ ‫مسەری دنیا تا ئەوسەری یەک شت‬ ‫بێت‪ ،‬کێشەیەکی یەکگرتوی بێت و‬ ‫ی��ەک ن��او و ی��ەک جەژنی سەراسەر‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی‪ ،‬زم��ان��ی ه��ەم��وی��ان ی��ەک‬ ‫بخا؟‪ .‬ڕۆژی جیهانی ژن‪ ،‬رەمزاندنی‬ ‫وێنەیەکی گشتی ژنە‪ ،‬بۆنەیەکە بۆ‬ ‫ژنێکی (دنیابگیر ـ یونفەرسال) کە‬

‫تایبەتمەندی هیچ ژنێک وەک خۆی‬ ‫دەرناخا‪ .‬ئەم جۆرە بۆنەیە کێشەی ژن‬ ‫لە هەمو کونتێکستێکی کۆمەاڵیەتی‬ ‫دەکاتەدەر و وەک کەسێک ئەیخاتە ڕو‬ ‫هەڵگری نەفرەتێکی گەردونی بێ‪ .‬ئەم‬

‫مێژو‪ ،‬کە ڕەگەزی مێی لە ئێستادا پێ‬ ‫مۆر کراوە و پێویستی بە میهرەبانی‬ ‫هەمو پیاوانی ئەستێرەکە هەیە‪ .‬ئەم‬ ‫ج��ۆرە قسە لە ڕۆژێکی جیهانی‪ ،‬لە‬ ‫پێش فەرزێکەوە دەڕوانێ کە خەتایەک‬

‫بۆ وێنە ئاینیەکە‪ ،‬کە ژن وەک هەڵگری‬ ‫خەتایەکی ئەسڵی تەماشادەکات‪،‬‬ ‫لێرەدا لە بری خەتایەکی یونفەرسال‬ ‫ل��ێ��ب��وردن��ێ��ک��ی س��ک��والری��زم��ان��ەی‬ ‫یونفەرسال جێگای دەگرێت و شوێنی‬

‫ڕۆژی جیهانی ژن‪ ،‬رەمزاندنی وێنەیەکی‬ ‫گشتی ژنە‪ ،‬بۆنەیەکە بۆ ژنێکی (دنیابگیر‬ ‫ـ یونفەرسال) کە تایبەتمەندی هیچ ژنێک‬ ‫وەک خۆی دەرناخا‬ ‫کێشەی ژن‪ ،‬هەمە ڕەنگە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆنەیەکی جیهانی بۆ ژن‪ ،‬هەمو ژنی دنیا‬ ‫یەکسان دەکاتەوە بەیەک‪ ،‬ئەو بارودۆخە‬ ‫دەشارێتەوە کە ژنان لە شوێنە کۆمەاڵیەتیە‬ ‫جیاوازەکاندا‪ ،‬کێشەی جیاوازیان هەیە‪ ،‬لە‬ ‫نەتەوە جیاوازەکاندا کێشەی جیاوازیان هەیە‪،‬‬ ‫ژنانی خۆرئاوا و خۆرهەاڵت و جێکانی تری‬ ‫دنیا ناکرێن بە یەک و ناخرێنە ژێر یەک ناوی‬ ‫گشتیەوە کە ژنە‬ ‫بۆنەیە بەجۆرێک ژن بوونمان دەخاتە‬ ‫بیر‪ ،‬وەک هەمو ژنی سەر زەوی تا‬ ‫ئێستا لە ژێر نەفرەتی جورمێکدا بژین‬ ‫کە دایکی گەورەیان حەوا بەر لە مێژو‬ ‫کردوێتی‪ .‬رۆژێکی جیهانی بۆ ژن بە‬ ‫رێگایەک لە رێگاکان ئەوە ئەسەلمێنێت‬ ‫کە تاوان و سزایەکی جیهانیش لەسەر‬ ‫ژن هەیە‪ ،‬ئ��ەم ڕۆژە نیشانەی لێ‬ ‫بوردنێکی جیهانیە لە خەتایەکی پێش‬

‫لەگەڵ لێبوردنێکی یونفەرسال بوونیان‬ ‫هەیە‪ .‬لە یەکەم سەرنجدا وا دیارە ئەم‬ ‫گیانی جیهانی بونە‪ ،‬لە بەر و بومی ئەو‬ ‫گیانە ئەنتەرناشیونالستەی بزوتنەوە‬ ‫چەپەکان بێت کە قسەیان لە یەکێتی‬ ‫پرۆلیتاریای جیهانی‪ ،‬ی��ان یەکێتی‬ ‫چەوساوەکانی دنیا دەکرد‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫راستیدا بۆ ژن شتەکان جۆرێکی ترن‪،‬‬ ‫ڕۆژێکی جیهانی‪ ،‬مانای گێڕانەوەی ژن‬

‫پێ لێژ دەکات‪ .‬بەرامبەر ئەم جۆرە‬ ‫سەیرکردنە‪ ،‬تێزی پێچەوانە ئەوەیە‬ ‫ئەم ڕوانینە جیهانیە بۆ ژن‪ ،‬ئێمە‬ ‫لە دی��وە بایلۆژیە هاوبەشەکەماندا‬ ‫ک��ورت دەک��ات��ەوە و دیوەکانی تری‬ ‫ژن ب��وون کە دی��وە راستەقینەکەی‬ ‫ئینسان بوونمانە دەخ��ات��ە پشتی‬ ‫گ��وێ‪ .‬کێشەی ژن‪ ،‬هەمە ڕەنگە‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆنەیەکی جیهانی بۆ ژن‪ ،‬هەمو‬

‫ژنی دنیا یەکسان دەکاتەوە بەیەک‪،‬‬ ‫ئەو بارودۆخە دەشارێتەوە کە ژنان‬ ‫لە شوێنە کۆمەاڵیەتیە جیاوازەکاندا‪،‬‬ ‫کێشەی جیاوازیان هەیە‪ ،‬لە نەتەوە‬ ‫ج��ی��اوازەک��ان��دا کێشەی ج��ی��اوازی��ان‬ ‫هەیە‪ ،‬ژنانی خۆرئاوا و خۆرهەاڵت و‬ ‫جێکانی تری دنیا ناکرێن بە یەک و‬ ‫ناخرێنە ژێر یەک ناوی گشتیەوە کە‬ ‫ژن��ە‪ .‬کێشەی ژن لە واڵت��ان��ی وەک‬ ‫ئێران و عەرەبستانی سەعودی وەک‬ ‫کێشەی ژن نیە لە جێگای وەک سوئد‬ ‫و ن��وروژ‪ .‬ئەو ژنانەی لە بانکەکانی‬ ‫ئەمریکا کاربەدەست و بڕیاردەرن‪ ،‬خۆ‬ ‫ناچنە ریزی ژنانێک لە کارخانەکانی‬ ‫مافوردا لە ئێران زەحمەت دەکێشن‪.‬‬ ‫ژنانی سەر بە نەتەوەکانی ژێردەستی‬ ‫وەک کورد ناچنە ریزی ژنانی نەتەوە‬ ‫سەردەستەکانی وەک تورک یان فارس‪،‬‬ ‫کە زەحمەت و زەختی کۆمەاڵیەتی لە‬ ‫سەریان کەمترە‪ .‬ژنانێک کە سەر بە‬ ‫چینەکانی دەست کورت و ژێردەستەن‪،‬‬ ‫وەک ژنانێک نین لە کۆشکی ڕازاوەدا‬ ‫دەژین و دوا شێوەی خۆشگوزەرانی لە‬ ‫بن دەستیانە‪ .‬ڕۆژێکی جیهانی هەموو‬ ‫ئەم جیاوازیانە دەسڕێتەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫سڕینەوەی ئەو جیاوازیانەشدا‪ ،‬کێشەی‬ ‫ژن لە کێشەیەکی ڕاستەقینەوە دەبێت‬ ‫بە شتێکی عمومی‪ ،‬بە ڕەمزی شتێک‬ ‫مورادیفی خۆی لە دنیای راستی دا‬ ‫نادۆزێتەوە‪ .‬کێشەی ژن ئاماژە نیە‬ ‫بۆ نەفرەتێکی سروشتی کە بەسەر‬ ‫ڕەگەزی ژندا هاتوە‪ ،‬بەڵکو کێشەیەکە‬ ‫وابەستەی زۆر کێشەی شارستانی‬ ‫و چینایەتی و نەتەوایەتی ترە کە‬ ‫وادەک��ەن کێشەی ژن عمومیەتێکی‬ ‫جیهانی نەبێت‪ .‬ئ��ەم بۆنەیە ژن‬ ‫ک��ورت دەک��ات��ەوە بۆ ی��ەک ژن‪ ،‬ئەم‬ ‫ک��ورت کردنەوەیەش ژن لە ژینگەی‬ ‫خۆی دەردێنێ و ئەیبەستێتەوە بە‬ ‫دەستەیەکی جیهانی خەیاڵییەوە‬ ‫کە بونی نیە‪ .‬ژن وەک کۆبونەوە و‬ ‫گردبونەوەیەکی جیهانی بوونی نیە‪،‬‬ ‫بۆیە هەشتی مارس جۆرە هەوڵێکە‬ ‫بۆ سڕینەوەی ژنی راستەقینە و دانانی‬ ‫ژنێکی ڕەمزی لە شوێنی‪ .‬هەوڵێکە لە‬ ‫بری ئەوەی دۆخی ژن بگۆڕێت‪ ،‬ژن لە‬ ‫بیردەباتەوە‪.‬‬

‫ل���ه‌ ڕووی مێژووی���ه‌وه‪ ‌،‬هه‌موو ئه‌و به‌ه���او نۆرمانه‌ی كه ئێمه‌ی‬ ‫مرۆڤ به‌كاریانده‌هێنین دروس���تكه‌رو داڕێژراوی پیاون! ب ‌ه مانایه‌كی‬ ‫دی‪ ،‬ئه‌و مۆدێله‌ی ك ‌ه بۆ تێگه‌یش���تن و مامه‌ڵه‌كردن له‌ گه‌ڵ ژیاندا‬ ‫به‌كاریده‌هێنین‌‌ زاده‌ی هزرو تێگه‌ش���تنی پیاوه‪ :‬چ وه‌ك جه‌سته‌‪ ،‬چ‬ ‫وه‌ك س���ایكۆلۆژیا و ده‌روونیش‪ ،‬كه‌ دواجارهه‌ر ئه‌و تێگه‌یشتنه‌یش‬ ‫به‌سه‌ر ژندا سه‌پێنراوه‌‪ .‬ئه‌ڵبه‌ت ‌ه هزری ده‌رونشیكاری وه‌ك به‌شێك‬ ‫ل���ه‌ پ���رۆژه‌ی ڕزگاریخوازی ڕۆش���نگه‌ری ده‌س���تپێده‌كات‪ ،‬له‌ ڕێی‬ ‫نیش���اندانی ئه‌وه‌ی ك ‌ه چۆن فاكته‌ره‌ كه‌لتوریه‌كان كارده‌كه‌ن ‌ه سه‌ر‬ ‫جه‌س���ته‌ی مرۆڤ و ده‌بنه‌ هۆی دروس���تبونی نه‌خۆشی ده‌روونی‪،‬‬ ‫‌ربۆیه گه‌ش���ه‌ی سێكسی ــ ده‌روونی (سایكۆــ سێكسوالیتیى) و‬ ‫هه ‌‌‬ ‫تێڕوانینه‌كان بۆ هه‌ریه‌ك ‌ه له‌ پیاوبوون و ژنبوون‪ ،‬ش���وێنێكی دیار و‬ ‫به‌رچاویان له‌ بۆچوونه‌كانی فرۆید و ده‌روونشیكاریدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی‌ دیدوبۆچونی فرۆید له‌ س���ه‌ر ڕه‌گه‌زو سێكس���والیتی‬ ‫م���رۆڤ زۆر ڕادیكااڵنه‌ بووه‌‪ ،‬به‌اڵم كاره‌كه‌ی ه���ه‌ر له‌ چوارچێوه‌و‬ ‫بۆچوونی ره‌گه‌زی پیاوداماوه‌ته‌وه‌ و تێینه‌په‌ڕاندوه‌! ئیشكردنی ئه‌و‬ ‫ل ‌ه س���ه‌ر ڕه‌گه‌ز و سێكسوالیتی به‌و مانایه‌نایه‌ت ك ‌ه دژ به‌و نۆرم و‬ ‫به‌ها باوان ‌ه بووبێت ك ‌ه له‌و كاته‌دا له‌ س���ه‌ر ڕه‌گه‌ز هه‌بوون‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫فرۆی���د یه‌كێكه‌ له‌وانه‌ی ك ‌ه وێناو بوونی پی���او وه‌ك نۆرمێكی زاڵ‬ ‫و به‌هێز تۆختر ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش زۆر ب ‌ه ڕوونی له‌ نوس���ینه‌كانی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر (س���ێ توێژینه‌وه‌ ده‌رباره‌ی تیۆره‌ی سێكس) دا ده‌بینین‪.‬‬ ‫ئه‌م مۆدێله‌ له‌ ڕاڤه‌كردن و وه‌س���فكردن بۆ خۆی ئاماژه‌ی ‌ه كه وێناو‬ ‫بوونی ژن له‌ نۆرم و به‌هاكانی پیاوه‌ س���ه‌رچاوه‌ی گرتووه‪.‬فرۆید ب ‌ه‬ ‫ئاشكرا باس له‌ وێناكردنی ژن وه‌ك كۆپیه‌كی ناته‌واو و خراپی پیاو‬ ‫ده‌كات‪ ،‬كاتێك كه‌ ده‌ڵێت‪(( :‬بۆ ئێمه‌ تێگه‌یش���تن له‌ گه‌شه‌كردنی‬ ‫پیاو ئاسانتره‌ تاوه‌كو ژن‪ ،‬له‌ به‌رئه‌وه‌ی گه‌شه‌ی پیاو به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫گونجاو‪ ،‬ڕیزبه‌ند و یه‌ك به‌ دوای یه‌كدا ده‌ڕوات‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا گه‌شه‌و‬ ‫په‌ره‌سه‌ندن الی ژن مارشێك ‌ه به‌ره‌و دواوه‌)‪.‬ئه‌ڵبه‌ته‌ توێژینه‌وه‌كانی‬ ‫فرۆید له‌ س���ه‌ر نائاگایی و جیهان��� ‌ه په‌نهانه‌ ناوه‌كیه‌كه‌ی مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك و كه‌لتورێكدا بوو كه‌ ژن‌ هیچ بایه‌خ و رۆڵێكی سه‌ره‌كی‬ ‫نه‌بووه‌ له‌ ژیاندا ‪ ،‬به‌ڵكوزیات���ر وه‌ك بابه‌تێكی ناكارا (ئۆبێكتێكی‬ ‫پاسیڤ)ده‌ركه‌وتوه‌ و هه‌بووه‌ كه‌ پیاو لێی كۆڵیوه‌ته‌وه‌و ویستویه‌تی‬ ‫كه‌ش���فی بكات‌‪ .‬ئه‌م هۆكاره‌یش‌ وا له‌ مێژوونوس���ێكی به‌ناوبانگی‬ ‫میراته‬ ‫‌‌‬ ‫ئایدیاكان (كارین یوهانس���ۆن) ده‌كات بایه‌خ به‌و كه‌له‌پور و‬ ‫پزیشكیه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌ بدات كه‌ چه‌ند ئه‌كتیڤ و كارا به‌شداری‬ ‫له‌ وێناكردنی جه‌سته‌ی ژن وه‌ك جه‌سته‌یه‌كی نه‌خۆش و پاته‌لۆژدا‬ ‫ك���ردوه‌‪ :‬واته‌ پیاو دیوه الوازو نه‌ویس���ته‌كانی خۆی خس���تۆت ‌ه ناو‬ ‫جه‌سته‌ی ژنه‌وه‌‪.‬‬ ‫فرۆید بۆ خۆی بایه‌خێكی گه‌وره‌ی به‌دۆخی بایۆ‌لۆژییانه‌ی مرۆڤ‬ ‫داوه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم له‌وێدا یه‌كااڵی نه‌كردۆت���ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو وه‌ك بابه‌تێك بۆ‬ ‫گفتوگۆ‪ ،‬ب ‌ه كراوه‌یی به‌جێیهێش���توه‌ تا پاش���تر كه‌سانی تر بێن و‬ ‫قس���ه‌ی له‌سه‌ر بكه‌ن‪ ،‬بۆ نمونه‌ كه‌س���انێكی وه‌ك( هێلینا دیوتچ)‬ ‫كه هاوڕێ���ی فرۆید بووه‌‪ ،‬یه‌كه‌م ده‌ورنش���یكاری ژن ‌ه كه‌ كاره‌كانی‬ ‫تایب���ه‌ت بوو‌ه به‌ خ���ودی ژن و لێكدانه‌وه‌كانی ئ���ه‌م بۆ فرۆید ئه‌و‬ ‫ده‌س���ته‌واژه‌ باوه‌ دوباره‌ده‌كاته‌و‌ه ك ‌ه ده‌ڵێیت‪ :‬بایۆ‌لۆژیا چه‌شنێكه‌‬ ‫له‌ ق���ه‌ده‌ر‪ ،‬یان‌( كارن هۆرنی)كه‌ باس له‌ بایه‌خ و گرنگی كه‌لتور‬ ‫له‌ دروستبونی ژن و پیاودا ده‌كات‪.‬‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی هێلینا بۆ فرۆید و ده‌رونشیكاری ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه جه‌ستی‬ ‫الوازه‪،‬‬ ‫‌‌‬ ‫ژن وه‌ك قه‌ده‌ری ته‌ماش���ا ده‌كات‪ ،‬جه‌س���ته‌یه‌كی ناته‌واو و‬ ‫ئۆرگانێكی گرنگ تیادا نوقسانه ك ‌ه ئه‌ویش (یین) واته (‪)Penis‬‬ ‫ه‌‌‪ .‬به‌ مانایه‌كی تر‪ ،‬هێلینا له‌به‌ر ڕۆش���نایی فرۆیدا الوازی ژن وه‌ك‬ ‫شتێكی زگماكی جه‌سته‌یی ته‌ماشا ده‌كات و به‌هیچ شێوه‌یه‌ك باس‬ ‫له‌ فاكته‌ره‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان و په‌یوه‌ندی ده‌س���ه‌اڵت نا‌كات‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ش���یكارو ڕاڤه‌كردنه‌كانی زیاتر ل ‌ه ئاست ‌ه فه‌سله‌ژی‌ و بایه‌لۆژیه‌كه‌دا‬ ‫ده‌س���وڕێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و ب��� ‌ه به‌رده‌وامی جه‌س���ته‌ی ژن‪ ،‬ئۆرگانه‌كانی و‬ ‫سێكس���والیتی به‌ به‌رواد ب ‌ه جه‌س���تی پیاو ش���یكار ده‌كات و لێی‬ ‫ده‌كۆڵێته‌وه‌‪.‬په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌س���ه‌اڵت و فاكته‌ر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‬ ‫ده‌بن���ه‌ دیارده‌ی جه‌س���ته‌یی‪ ,‬وه‌ك هێلین���ا ده‌ڵێت‪(:‬یون) ی ژن‬ ‫واته‌ (‪ )vagina‬ئۆرگانێكی پاس���یڤ و وه‌رگ���ره‌ و ل ‌ه چاوه‌ڕێی‬ ‫ئۆرگانێك���ی ئاكتیڤدایه (یین)‌ تا بیخرۆش���ێنێت و بیخات ‌ه كار‪ .‬ب ‌ه‬ ‫واته‌یه‌ك���ی تر‪ ،‬به‌ بێ ئاكتیڤ���ی ووزه‌ی پیاوان���ه‌‪ ،‬ژن بوونی نی ‌ه‌‪.‬‬ ‫ده‌ره‌نجامه‌كانی ئه‌م تێزه‌یه‌بووه‌ته‌ هۆكاری ئه‌وه‌ی هه‌ر ژنێك‌ هه‌وڵی‬ ‫به‌ ده‌س���تهێنانی پێگه‌و شوێنێكی دیار بۆ خۆی ل ‌ه كۆمه‌ڵگ ‌ه بدات‪،‬‬ ‫به‌ نائاس���ایی و به‌ كه‌سی الده‌ر ناوببرێت‪ .‬ته‌نانه‌ت هێلینا باس ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك قه‌ده‌ری تری ژن ده‌كات‪:‬بۆ نمونه‌ ژنانی زیره‌ك به‌ توانا‪،‬‬ ‫ئه‌وانه‌ی ك ‌ه ده‌یانه‌وێت له‌ بواری جیا جیادا شوێن و پێگه‌ی خۆیان‬ ‫ب ‌ه ده‌س���تبهێنین‪ ،‬ب ‌ه ژنی به‌د‌به‌خت ناویان ده‌بات‪ ،‬چونكه‌ ئه‌وان ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی س���نوره‌ بایه‌لۆژی و جه‌سته‌ییه‌كه‌ی خۆیانه‌وه‌ كار ده‌كه‌ن‬ ‫و پتر بوونه‌ت ‌ه جه‌سته‌یه‌كی پیاوانه‌‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )194‬دوشةممة ‪2014/4/7‬‬

‫نادر بەکار‪ ،‬وتەبێژی حزبی نور‪:‬‬

‫‪8‬‬

‫ئیخوان هەردەم هەڵپەی دەسەاڵتیەتی‬ ‫ئەمەش دواجار بووە هۆی ئەوەی مورسی بكەوێت‬ ‫سازدانی‪ :‬دوعا عەبدولعەزیز*‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬سەرەتا سوپاستان‬ ‫دەكەین و پێخۆشحاڵین كە ماوەتان بە ئێمە‬ ‫بەخشی گفتو گۆیەك لەگەڵ ئێمە وەكو‬ ‫رۆژنامەیەكی كوردی بەناوی « چاودێر»‬ ‫ئەنجام ب��دەن‪ ،‬كە رۆژنامەیەكی ئ��ازاد و‬ ‫لیبراڵە‪ ،‬چەند پرسێكی تایبەت بە كورد‬ ‫و ئاین و سیاسەت و بزوتنەوەی سەلەفی‬ ‫لەگەڵ بەرێزتان لەم چاو پێكەوتنەدا وەكو‬ ‫پرسیار و وەاڵم یەكااڵ بكەینەوە‪.‬‬ ‫نادر بەكار‪ :‬سەرچاوم‪ ،‬بەخێرهاتن منیش‬ ‫پێم خۆشە‪.‬‬ ‫دوع��ا ع��ەب��دول��ع��ەزی��ز‪ :‬س��ەرەت��ا پێمان‬ ‫خۆشە لەوێوە دەست پێبكەین‪ ،‬راستەوخۆ‬ ‫بپرسین سەلەفیەت چیە و لەكوردستاندا‬ ‫كۆمەڵێك هەن خۆیان بە سەلەفی دەزانن‪،‬‬ ‫چ پەیوەندیەك ئێوەی سەلەفی و سەلەفی‬ ‫كوردستان و واڵتانی ناوچەكە بەیەكەوە‬ ‫دەبەستێتەوە؟‬ ‫ن���ادر ب��ەك��ار‪ :‬دی���ارە س��ەل��ەف��ی��ەت بۆ‬ ‫خۆی مەنهەجێكی ئیسالمیە‪ ،‬بانگەواز بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە قورئان و سونەتی پێغەمبەر‬ ‫دەكات بەو تێگەیشتنەی پێشینانی موسڵمان‬ ‫لە هاوەاڵن و شوێنكەوتوانی راستەقینەی‬ ‫ئیسالم هەیان ب��ووە بەبێ هیچ زی��ادەو‬ ‫داهێنراوێك‪ .‬داوای پەیوەستبوونی تەواوەتی‬ ‫بە قورئان و فەرمودەكانی پێغەمبەر دەكات‬ ‫و هەمو شتە داهێنراوەكان دەخاتە دواوە‪،‬‬ ‫كە ئەمرۆش دەبینین لە ژێر چەتری ئەم‬ ‫ووشەیەدا دەیان ڕێچكە و بزووتنەوە هەن‪.‬‬ ‫وات��ە بزووتنەوە و ڕەوت��ی ئاینی بەناوی‬ ‫سەلەفی‪ .‬س��ەب��ارەت بەنیوەی دووەم��ی‬ ‫پرسیارەكەشتان پەیوەندی سەلەفیەكانی‬ ‫كوردستان و سەلەفیەكانی تر دی��ارە من‬ ‫ئەوەندە زانیاریم نیە لەو پەیوەندیانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەتوانم لە نێو پرسیارەكەتانەوە ئاماژە بۆ‬ ‫كۆمەڵێ شت بكەم كە دەچنە چوارچێوەی‬ ‫زانیاری منەوە‪ ،‬چونكە بزوتنەوەی سەلەفی‬ ‫ئیمرۆ لە زۆربەی وواڵتانی جیهانی ئیسالمیدا‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬بەتایبەت لە وواڵتانی عەرەبی‪.‬‬ ‫پاشان لە كوردستان من ئەوەندەی ئاگادارم‬ ‫ڕەوتی سەلەفی گەیشتوەتە ئەوێ و تەنانەت‬ ‫هەندێكیان پێشتر الی��ەن��ی چ��ەك��داری��ان‬ ‫هەڵبژاردبوو‪ ،‬ئێمە هیچ پەیوەندیەكی پارتی‬ ‫شك نابەم هەمان بێت‪ ،‬هەندێكی تریشیان بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ .‬كە ئیمرۆ بە مەدخەلی ناسراون‪،‬‬ ‫تەنها كاری بانگەوازیان هەڵبژاردوە‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬باشە ئ��ەی وەكو‬ ‫پەیوەندی ئێوە لەگەڵ مەدخەلیەكان بۆچی‬ ‫پێیان دەوت��رێ��ت م��ەدخ��ەل��ی؟ مەدخەلی‬ ‫پەیوەندی بەچ شوێنێكەوە هەیە؟‬ ‫ن��ادر بەكار‪ :‬بالەوێوە دەس��ت پێبكەم‬ ‫كە بۆچی پێیان دەڵێن مەدخەلی‪ ،‬دیارە‬ ‫بنچینەی ئەم ووشەیە بۆ كەسایەتیەكی ئاینی‬ ‫بەناوی ( رەبیعی كوڕی هادی مەدخەلی)‬ ‫كە پیاوێكی ئاینی سەلەفیە لە سعودیە و‬ ‫خاوەنی رێچكەیەكە و قوتابی و شوێنكەوتەی‬ ‫ڕاوبۆچونەكانی هەیە‪ .‬هەرچەند چەند ناوێكی‬ ‫تریشیان هەیە‪ ،‬وات��ە لە شوێنان پێیان‬ ‫دەوترێت وەك سەلەفی جامیە‪ ،‬كەپاش‬ ‫ش��ەڕی یەكەمی خەلیج ‪ 1991‬درووس��ت‬ ‫بوون‪ .‬دیارە ئەمانە ڕاو بۆچوونیان وایە كە‬ ‫دەرچوون لە ملكەچی پاشا و دەسەاڵتدارانی‬ ‫وواڵت لەژێر ناوی ئاینەوە قەدەغەیە‪ .‬لە‬ ‫میسردا ئەمانە پێش شۆڕشی یەنایەر بوونیان‬ ‫هەبوو‪ ،‬دەیانوت ئێمە كارمان بانگەوازە و‬ ‫هیچ جۆرە وتەیەكمان لەسەر دەس��ەاڵت و‬ ‫جۆری فەرمانڕەوایی حوسنی موبارەكەوە‬ ‫نیە‪ .‬ئینجا هەردەرچونێك دژی دەسەاڵتی‬ ‫حوسنی موبارەك بە ن��اڕەوای��ان دەزان��ی‪،‬‬ ‫هەربۆیە لەكاتی هەڵگیرسانی شۆڕشی‬ ‫یەنایەر ڕاگەیاندنەكانی رژێمی ڕووخ��او‬ ‫ئیستغاللی ئەم بیروبۆچونەی ئەوانی كردبووە‬

‫پاساو و ڕەس��ا سەرانی ئەم مەدخەلیانە‬ ‫دەهێنرانە سەرشاشەكان و بەناوی ئاینی‬ ‫ئیسالمەوە فتوایان دەبەخشیەوە بەسەر‬ ‫وواڵت��دا‪ ،‬نموونەی لەوانەش شێخ مەحمود‬ ‫لوتفی عامر لەدەمنهوور‪ .‬دەسەاڵتی پێشوو‬ ‫سودی لە ئیستغاللكردنی وەرگرتبوو‪ ،‬بۆیە‬ ‫لە ساڵی ‪ 2005‬فتوای حەرامكردنی خۆ‬ ‫هەڵبژێری ه��ەر كەسایەتیەكی ئاینی بۆ‬ ‫سەرۆكایەتی كردبوو لەبەرامبەر حوسنی‬ ‫موبارەك ئەگەر خۆی هەڵبژێرێت‪ .‬رۆژنامەی‬ ‫( روزالیوسف) پەیامەكانی ئ��ەوی وەك‬ ‫كەسایەتیەكی سەلەفی دەك��ردە مانشێتی‬ ‫رۆژنامەكەی‪ .‬دیارە ئەم ڕەوتە لەكوردستان‬ ‫و لەعیراق و لەناوچەكەش بوونیان هەیە و‬ ‫بەهۆی بیرو بۆچونەكانیانەوە كەپەیوەندیان‬ ‫بەسیاسەتەوە نیە‪ ،‬بەاڵم دواجار لەرێگەی‬ ‫راگ��ەی��ان��دن��ەك��ان��ەوە بیروبۆچونەكانیان‬

‫نەبێت كە بەڵگەیەكی گونجاو و شەرعی‬ ‫پێمان پێویست بكات‪ ،‬هەر بۆیە بەیاننامە‬ ‫و پ��ەی��ام��ەك��ان��م��ان و تێڕوانینەكانمان‬ ‫جێگیرن‪ .‬بۆنموونە ئێمە پێش شۆڕشی‬ ‫یەنایەر باوەڕمان واب��وو كە بەشداری لە‬ ‫پێكهاتە و كاری سیاسی نەكەین چونكە‬ ‫یاوەڕمان وابوو گۆڕانكاریمان پێناكرێت و‬ ‫نابینە فاكتەری بزوێنەر لە سیاسەتكردنی‬ ‫هۆشمەندانەی خزمەت بەكۆمەڵگە‪ ،‬بۆیە‬ ‫تێكەاڵوی سیاسەتمان نەدەكرد‪.‬بەاڵم پاش‬ ‫شۆڕشی یەنایەر كە زانیمان دەبینە دەنگێك‬ ‫بۆ گۆرانكاری بۆ چاكە و بونیادنانەوەی‬ ‫كۆمەڵگە بۆ باشتر‪ ،‬ئیتر ئ��ەوەم��ان بە‬ ‫پێویست زانی‪ .‬ئەمە مانای گۆرانكاری لە‬ ‫جیهانبینیمان نیە‪ ،‬بەڵكو بۆ تێڕوانینمان‬ ‫و تێگەیشتنمانە بۆ بارودۆخەكان‪ .‬بەاڵم‬ ‫كۆمەڵی ئیخوان موسلمین جیهانبینیان‬

‫دەسەاڵتەی و فەرمانبەرداری بڕیارەكانی بكەوێت‪ .‬ئەزانی ئافرەتی موحەجەبە هاتنە‬ ‫ئەو بێت‪ .‬سەمع و تاعەی موسڵمانان بۆ سەرشەقام دژی مورسی‪ ،‬خۆ ئەوانە دژی‬ ‫موحەمەد مورسی بە دەقی ئاینی دەیان ئیسالم نەبوون‪ .‬بۆیە موهیمەی كاری ئێمە‬ ‫بەخشیەوە‪ .‬ب���ەاڵم ئێمە سەرۆكایەتی ئەوەیە هاواڵتی بەراستی ئاشنا بكەین‪ ،‬ئەگەر‬ ‫موحەمەد مورسی و هەركەسێكی تر كە بچێتە نەمانتوانی خۆنابێت كۆڵ بدەین‪ .‬دیارە ئەوە‬ ‫سەركورسی دەس��ەاڵت وەك بەشداربوون لە كەمتوانایی ئێمەوەیە‪ .‬دیارە بیری زاڵ لە‬ ‫لە عەقدێك تەماشامان كردوەو دەیكەین‪ .‬ئیخواندا (تەمكین)ە‪ ،‬دیارە من كە هاواڵتیەكم‬ ‫بۆنموونە چۆن سەرۆكی ئەنجومەنی ئیداری ئەگەر توانا و لێهاتووی ئەمانەتداریم تیابوو‬ ‫كۆمپانییایەك بە پێی عەقدێك بۆ كاتێكی بۆ بەرێوەبردن و بەرپرسیاریەتی‪ ،‬ئیتر چ‬ ‫دیاریكراو ئیمزادەكرێت و پاش تەواوبونی پێویست دەكات دەبێت ئیخوانیش بم ئەمجا‬ ‫كاتەكە ئیتر عەقدەكە هەڵدەوەشێنرێتەوە‪ .‬بتوانم ئەو پۆستە وەربگرم‪ .‬بۆیە ئیخوان‬ ‫یان بە دەستهەڵگرتن و كشانەوەی الیەنێكی پۆستی دا بە كەسانێك لەبەر ملكەچی زیاتری‬ ‫عەقدەكە ئیتر عەقدەكە هەڵدەوەشێتەوە‪ ،‬بۆ ئیخوان نەك لەبەر لێهاتوویی‪ .‬ئەمەش بە‬ ‫ئەویش ئاوەها بوو‪..‬چونكە موحەمەد مورسی ئەخوەنەكردنی دەوڵ��ەت بە پڕكردنەوەی‬ ‫بە پێی عەقدێك لەالیەن گەلی میسریەوە پۆستەكان بە ئەنجامگەشت‪ .‬بۆیە من لە‬ ‫بووبوە سەرۆكی ئیداری‪ ،‬بەهەڵوەشاندنەوە و تۆدەپرسم‪ ،‬ئەمە ڕێگای چاكسازیكردنی‬ ‫هاتنەدەرەوەی الیەنێكی بەشداری ئەو عەقدە كۆمەڵگەیە ی��ان ب��ە ئیخوەنەكردنی و‬ ‫ملكەچكردنی كۆمەڵگە بۆ كۆمەڵێك‪،‬‬ ‫بۆیە ئەمە جیاوازییە جەوهەریەكانن كە‬ ‫لەنێوان ئێمە و ئیخواندا هەیە‪.‬‬ ‫• ساڵی ‪ 2005‬به‌کالۆریۆسی له‌ بازرگانیدا‬

‫• ل ‌ه ئه‌سکه‌نده‌رییه‌ی میسر له‌دایکبو‌ه و ته‌بێژی ڕه‌سمیی حزبی نووره‌‪.‬‬ ‫هێناوه‌‪ • .‬ل ‌ه ماوه‌ی ‪ 2012-2011‬به‌هۆی پڕوپاگنده‌ی هه‌ڵبژاردنه‌کانی میسره‌وه‌ زیاتر ده‌رکه‌وت‪ • .‬ل ‌ه ڕۆژنامه‌ی (نور)ی‬ ‫حزبه‌که‌ی و ڕۆژنامه‌ی (الیوم السابع) به‌رده‌وام وتاره‌کانی باڵوده‌کاته‌وه‌‪.‬‬

‫دەخزێنرانەوە ن��او سیاسەت و دژایەتی‬ ‫رەوتەكانی تریان پێدەكراو پێدەكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێمە وەك پارتی نووری سەلەفی لە‬ ‫مەدخەلیەكان نین و سەر بەقوتابخانەی‬ ‫سەلەفی میسرین و باوەڕمان بەسیاسەتكردن‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬باشە ئەگەر ئێوە‬ ‫ب���اوەڕت���ان ب��ە س��ی��اس��ەت��ك��ردن ه��ەی��ە و‬ ‫شوێنكەوتەی یەك ئاینن ئەویش ئیسالمە‪،‬‬ ‫دەبینین هەمان بانگەشەی ئێوەش الی‬ ‫كۆمەڵی ئیخوان موسلمین هەیە! ئیتر‬ ‫چ ج��ی��اوازی��ەك��ت��ان ه��ەی��ە؟ م��ەگ��ەر ئەو‬ ‫ئاراستە فیكریانە كامانەن ئێوە لە ئیخوان‬ ‫جیابكاتەوە؟‬ ‫نادر بەكار‪ :‬ئێمەی سەلەفی جیاوازیمان‬ ‫لەگەڵ كۆمەڵی ئیخواندا لە پەڕتووك لە‬ ‫تێڕوانینماندا بەدەردەكەوێت‪ .‬دیارە ئێمە‬ ‫وەكو سەلەفیەكان جۆرێك لە جێگیری و‬ ‫جۆرێك لەگەڵ بڕیار و پەیڕەو و بۆچونمان‬ ‫بە بێ الدان جیادەبینەوە لە ئیخوان‪ ،‬بە مانا‬ ‫ئێمەی سەلەفی باز بەسەر هیچ خاڵێكدا‬ ‫نادەین كە دیاریمانكردبێت مەگەر ئەو كاتە‬

‫و تێڕوانینیان هەر لەڕێگەی ( االمامە)و‬ ‫پێشەواكەیانەوە دەبینن‪ .‬ئەو چۆنی ویست‬ ‫ئەوا هەمووی بەدووی خۆیدا و بێ سێو دوو‬ ‫پەلكێش دەكەن‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬جەنابتان باس لە‬ ‫جێگیری بڕیار دەك��ەن الی خۆتان‪ ،‬باشە‬ ‫ئەگەر پرسیار لەو پێكەوەبونەتان لەگەڵ‬ ‫موحەمەد م��ورس��ی و ئیخواندا لەكاتی‬ ‫سەركەوتنی لە هەڵبژاردنەكان و دواجار‬ ‫كە خەڵك بەرامبەریان وەستایەوە ئێوەش‬ ‫جیابوونەوە‪ ،‬مەگەر ئەمە جێگیریە لە بریار؟‬ ‫نادر بەكار‪ :‬ئ��ەوەی وتم راستەقینەیە‪،‬‬ ‫هەڵوێستەكانمان ل��ە تێڕوانینمان بۆ‬ ‫سیاسەتكردن و تێگەیشتنمان بۆ واقیع‬ ‫سەرچاوەدەگرن‪ .‬ئەگەر ئەم بۆچوونەم كەمێ‌‬ ‫ڕوونتر باس بكەم‪:‬‬ ‫دی��ارە كۆمەڵی ئیخوان كاتێك بینیان‬ ‫موحەمەد مورسی بووەتە سەرۆكی واڵت‬ ‫ئیتر تێڕوانینیان بۆ ئەو و دەسەاڵتی ئەو‬ ‫وەك ئەو حاكمە وابوو كە جاران خەلیفەكان‬ ‫بەدەستیان هێنابوو‪ ،‬ئیتر دەب��وو هەموو‬ ‫موسڵمانێك و ئیماندارێك ملكەچی ئەو‬

‫ئیتر عەقدەكە بەتاڵ دەبێتەوە‪ .‬نەك ئیتر‬ ‫دونیا كاول بووبێت‪ ،‬چونكە لە راستیشدا‬ ‫دەوڵەتی میسری كۆمپانییایەكیش نیە بدرێتە‬ ‫دەست كەسێكەوە‪ ،‬هەتا سەربەخۆی بێت و‬ ‫چۆنی بوێت وەها هەڵسوكەوت بكات‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەگەر بپرسین ئێوە‬ ‫و ئیخوان وەك دوو ڕەوتی ئاینی ئیسالمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬كامانەن ئەو جیاوازیانە كە لەكاتی‬ ‫وەهادا پشت لەیەكتر بكەن؟‬ ‫نادر بەكار‪ :‬جیاوازی زۆر لەنێوان ئێمە‬ ‫و ئیخوان هەیە‪ :‬لەوانە تێڕوانینمان لە‬ ‫چاكسازی كۆمەڵگە‪ ،‬بانگەوازی سەلەفیەتی‬ ‫ئێمە بۆ چاكسازی كۆمەڵگە و تاكەكانی‬ ‫كۆمەڵگەیە‪ .‬ئێمە وانایبینین كە دەبێت ببینە‬ ‫بەرپرس و سەرۆكی دەوڵەت و فەرمانداری‬ ‫بكەین ئەمجا دەتوانین كۆمەڵگە و تاكەكان‬ ‫بەرەوچاكسازی ببەین‪ .‬بەڵكو باوەڕمان‬ ‫وای��ە چاكسازیكردن لەرێگەی بانگەواز و‬ ‫تاكەوە و لەناو كۆمەڵگاوەیە لەبنەوە بۆ‬ ‫س���ەرەوە‪ ،‬ن��ەك ل��ەس��ەرەوە بۆ خ��وارەوە‪.‬‬ ‫ئاخر ئیخوان هەردەم هەڵپەی الی ژوریەتی‪،‬‬ ‫ئەمەش دواجار بوویە هۆی ئەوەی مورسی‬

‫بانمونەی كۆمپانیاكانی (خێرت شاتر)‬ ‫بهێنمەوە‪ ،‬دەتوانین ئەوە بڵێین لەبەرئەوەی‬ ‫كە ئەو‬ ‫خاوەنی كۆمپانیاكانیەتی و هی خۆینی‪،‬‬ ‫ئەوا كەس ناتوانێت گلەیی لەوە بكات كە‬ ‫بۆچی فاڵن ئیخوان و فاڵن قوتابی و فاڵن‬ ‫خزمی خۆی دادەمەزرێنێت و ئەگەر هەمووشی‬ ‫ئیخوان بێت یان هەرچی خەڵك هەقی گلەییان‬ ‫نیە‪ ،‬ب��ەاڵم وەختەكارێك گ��ەل موحەمەد‬ ‫مورسی هەڵدەبژێرێت ئیتر نوێنەری گەلە و‬ ‫حكومەت و پێگە ئیداریەكانیش هی گەلن‬ ‫و نابێت تەنها بۆ ئیخوان قۆرخیان بكات‪.‬‬ ‫پاشان مرۆڤی موسڵمان لە بەرژەوەندی‬ ‫گشتیدا خۆشەویستی و الیەنداری دەبێت‬ ‫وەكەناربخات‪ .‬حەزدەكەم نمونەیەكی زیندو‬ ‫باس بكەم‪ :‬دی��ارە خالید عەلەمەدین سەر‬ ‫ب��ەرەوت��ی ن��ووری سەلەفی و ڕاوێ��ژك��اری‬ ‫مورسی بوو‪ .‬مورسی ئیستیقالەی پێكرد ‪،‬‬ ‫لەوكاتەدا یاسر عەلی وتەبێژی سەرۆكایەتی‬ ‫مورسی راستەوخۆ هۆكاری وازپێهێنانەكەی‬ ‫واخستبووە ڕوو گوایە خالید عەلەمەدین‬ ‫شوبهەی لەسەربووە‪ ،‬بۆیە وازیپێهێنراوە‪،‬‬

‫ئێمەی سەلەفی باز بەسەر هیچ خاڵێكدا نادەین كە دیاریمان كردبێت مەگەر‬ ‫ئەو كاتە نەبێت كە بەڵگەیەكی گونجاو و شەرعی پێمان پێویست بكات‪،‬‬ ‫هەر بۆیە بەیاننامە و پەیامەكانمان و تێڕوانینەكانمان جێگیرن‬

‫عەلەمەدینیش ل��ەوەاڵم��ی ئ��ەو گومانەدا‬ ‫ووتبووی «باشە گەر من گومانم لەسەر هەیە‪،‬‬ ‫خۆ تۆش هەر گومانت لەسەر هەیە و تەنانەت‬ ‫تۆ زەواجی عورفی ئەنجام ئەدەی»‪ .‬بەاڵم‬ ‫دیارە ئەمەیان لەخۆیانە و عەیبەكانی دەبێت‬ ‫بشارنەوە و كەسانی تریش گومانی بۆ دروست‬ ‫بكەن والیبدەن‪.‬‬ ‫دۆع���ا ع��ەب��دول��ع��ەزی��ز‪ :‬ئ��ەگ��ەر ئیخوان‬ ‫شوێنكەوتەی (رابەرایەتی)بن‪ ،‬بە پرانسیپی‬ ‫بیستن و ملكەچبوون‪ ،‬ئەی ئایا سەلەفیەكان‬ ‫شوێن شێخەكانیان یان شوێن بەڵگە و پاساوە‬ ‫شەرعیەكان دەكەون وەك بیستومانە‪ ،‬یان‬ ‫نەخێر ئەوانیش مەرجەعێكیان هەیە؟‬ ‫ن���ادر ب��ەك��ار‪ :‬ل��ەراس��ت��ی��دا ئێمە شوێن‬ ‫بەڵگە و پاساوە شەرعیەكان دەكەوین‪،‬‬ ‫كە بۆ ئەمەش هەم جۆرێك لەتایبەتمەندی‬ ‫بەسەلەفیەكان بەخشیوە هەمیش جۆرێك‬ ‫لە عەیبە‪ .‬ئەزانی بۆ؟ جونكە سەلەفیەكان‬ ‫ڕای خۆیان بەبێ دەستكەوتنی بەڵگە و‬ ‫دەلیلێك ناگۆڕن‪ .‬ئەگەر بڵێن فاڵنە شێخ‬ ‫ئەوەی ووت‪ ،‬بەاڵم بەدەلیلی ئەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بەڵگەی ڕۆشنتر بەدەستمانەوە هەبوو ئەوە‬ ‫رای ئەو دەخەینە دوواوە‪ ،‬ئێمە گەنجانیش‬ ‫لەسەر ئەو پەروەردەیە رادەهێنین كەوتراوە‬ ‫« شێخی ئیسالم حۆشەویستە المان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ووتەی ڕاست و ڕاستی لەو خۆشەویستترن!»‬ ‫بەاڵم الی ئیخوان ‪10‬خاڵ وەك مەرج بۆ چوونە‬ ‫ناو هەرتاكێك بۆ ناو كۆمەڵەكەی گرتووە‪.‬‬ ‫لەوانە متمانەی ڕەها‪ ،‬پاشان پەروەردەیەكی‬ ‫سوپایی‪ ..‬بەڕاستی بۆپەروەردەكردن لەمجۆرە‬ ‫شیاونییە‪ ،‬چونكە لەو پەروەردەیەدا مەپرسە‬ ‫و تێمەگە تەنها ئەوە نەبێت بۆت دیاریكراوە‬ ‫پەێڕەودەكرێت‪ .‬بەاڵم سەلەفیەت بۆخۆی‬ ‫كرانەوەیەكە بەڕووی پرسیار و گفتوگۆدا و‬ ‫گومان كردنە لە هەرشتێك كە بەناوی ئاینەوە‬ ‫پێت دەفرۆشرێتەوە تاوەكو بەڵگەیەكت‬ ‫دەست نەكەوێت بۆجێگیربوونی‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬باس لە ب��وون یان‬ ‫سازانی جۆرێك لە گفتوگۆی ئاشتیانە بكرێت‬ ‫لە نێوان ئیخوان و ئێوە و دەوڵەت ؟ شتی وا‬ ‫بوونی هەیە؟ ئایا چەند ئەگەری سەركەوتنی‬ ‫ڕێ تێچووە؟‬ ‫ن��ادر ب��ەك��ار‪ :‬دی���ارە ئ��ەوە پەیوەستە‬ ‫بەكاتەوە‪ ،‬من جارێ ئەوە بە ئەگەرێكی كاڵ‬ ‫دەبینم هەرچەند بە ئەوپەڕ و تاكە ڕێگای‬ ‫گشت ناكۆكیەكان و باشترین رێگەی جوانی‬ ‫مرۆیان دەیبینم‪ .‬ئەوەش لە پێناو چارەسەری‬ ‫گرفتەكان و تەشەنە نەسەندنی زیاتری‬ ‫كێشەكان‪ .‬دیارە ئیخوان سەرەرۆیی زۆریان‬ ‫دەرهەق بە ئێمەكرد‪ .‬بۆ نموونە من سەیارەیان‬ ‫سوتاندم و چواردەوری ماڵیان دام‪ ،‬هەرچی‬ ‫بەشیاو نەزانرا بە ئێمەیان ووت‪ ،‬بەاڵم دواجار‬ ‫خۆ ئەوان مرۆڤن و هاوسێ و هاونیشتمانی‬ ‫ئێمەن‪ ،‬گەر بێنە ناو ئەو سفرەی گفتوگۆوە‪،‬‬ ‫شایستە نیە دەست بەڕوویانەوە بنرێت ‪.‬‬ ‫هەرچەندە هەندێ سەركردەیان شایستەی‬ ‫لێخۆش بوون نین تاوەكو دان نەنێن بەو‬ ‫هەاڵنەی كە كردویانە و وەك هەڵەكارێك‬ ‫خۆیان بنوێنن‪ ،‬دیارە ئیخوان هەلی زۆری‬ ‫بۆچارەسەر لە سەرمێزی گفتوگۆ لەدەستدابوو‪.‬‬ ‫پێم وایە زیانمەند هەر خۆیان و بەرژەوەندی‬ ‫ئەم نیشتمانەیە كە دەبێتە قوربانی‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫پێش البردنی مانگرتنەكەی رابیعەی عەدەوی‬ ‫زۆریان پێوترا تاكو چارەسەر بكرێت نەهاتنە‬ ‫سەر مێزی گفتوگۆ‪ ،‬بۆیە من پێم وایە لەو‬ ‫رۆژەوە تا بە ئیمرۆ مەوداكانی چارەسەر‬ ‫بۆ ئاشتی و تەنانەت بەرژەوەندی ئیخوان‬ ‫لەسەر مێزی گفتوگۆ لە خۆیان بچوكتر‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬بەڕاستی خەڵكی میسر ئیتر لە‬ ‫ئیخوان بێتاقەت و ماندوو بوو‪ ،‬ئیتر مەگرە‬ ‫ئەوە خۆشیان و سەركردەكانیشیان وەك‬ ‫دەبینی راپێچی زیندان كران‪ .‬بۆیە دەبوو‬ ‫خۆیان دەرچەیەكیان بۆ ئەم دۆخ��ەی كە‬ ‫خولقاندویانە بهێشتیایەتەوە‪.‬‬ ‫*رۆژنامەوانێکی میسرییە تایبەت بۆ‬ ‫روانگە و رەخنە کار دەکات‬