471

‫فریاد رواندزی‪ ،‬ئەندامی وەفدی‬ ‫دانوستانكاری هەرێم‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫مەرجی پێشوەختمان بۆ الیەنە‬ ‫‪5‬‬ ‫عیراقیەكان هەیە‬

‫ذمارة (‪ )471‬دو شةممة ‪2014/6/9‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫"چاودێر" ناوی دامەزرێنەرانی حزبەكە باڵودەكاتەوە‬

‫ژمارەیەك بەرپرسی كۆمەڵ‌و بزوتنەوە‬ ‫بەنیازن حزبێكی نوێی ئیسالمی دروستبكەن‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫چ��ەن��دی��ن ب��ەرپ��رس��ی دی���ارو ك��ادری‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��وی ك��ۆم��ەڵ‌و ب��زوت��ن��ەوەی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬هەوڵەكانیان بۆ دامەزراندنی‬ ‫حزبێكی نوێی ئیسالمی چڕكردۆتەوەو‪،‬‬ ‫لەو چوارچێوەیەشدا بە شێوەیەكی نهێنی‬ ‫كۆبونەوە ئەنجامدەدەن‌و لەئێستاشدا‬ ‫سود لەو ناڕەزاییانە وەردەگرن كە لەدوای‬ ‫هەڵبژاردنی ‪ ،2014/4/30‬روبەروی سێ‬ ‫حزبە ئیسالمییەكە ب��ون��ەت��ەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدایە ژمارەیەك بەرپرس‌و كادری‬ ‫كۆمەڵ هەڕەشەی جیابونەوە دەكەن‪،‬‬ ‫ئەگەر پێداچونەوە بەكاندیدەكانی ئەو‬ ‫حزبە بۆ پۆستە حكومییەكان نەكرێ‪.‬‬ ‫س��ەرچ��اوەی��ەك��ی ب��اوەڕپ��ێ��ك��راو‪ ،‬بە‬ ‫"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬لەماوەی رابردودا‪،‬‬ ‫كۆبونەوەیەكی تایبەت‌و نهێنی لەنێوان‬ ‫چ��ەن��د س��ەرك��ردەو كادیرێكی دی��اری‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی‌و بزوتنەوەی ئیسالمی‬ ‫س��ازك��راوەو ئ��ەوەی بە كۆبونەوەكەش‬ ‫هەستاوە‪( ،‬مەال محەمەد رازی) ئەندامی‬

‫ئەنجومەنی چ��اودێ��ری‌و ب��ەدواداچ��ون‌و‬ ‫بەرپرسی مەكتەبی ف��ت��وای كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی بوە‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر"‪ ،‬تەوەری‬ ‫سەرەكی كۆبونەوەكە لەسەر یەكڕیزی‬ ‫موسڵمانانی كوردستان‌و كۆكردنەوەی ئەو‬ ‫ئەندام‌و كادرانە بوە كە لە سیاسەتەكانی‬ ‫(كۆمەڵی ئیسالمی‌و یەكگرتوی ئیسالمی‌و‬ ‫ب��زوت��ن��ەوەی ئ��ی��س�لام��ی) ن���اڕازی���ن تا‬ ‫لەچوارچێوەی حزبێكی تازەی ئیسالمیدا‬ ‫رێكیان بخەن‪ .‬ه��ەروەك جەختیشیان‬ ‫ل��ەس��ەر ئ���ەوەك���ردۆت���ەوە ك��ە بەهیچ‬ ‫شێوەیەك دژایەتی (هێزە عەلمانییەكان‌و‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەك��ان) ن��ەك��ەن و خ��ۆی��ان‬ ‫دەپارێزن‪ ،‬بەڵكو بەدوای پشتیوانییەكی‬ ‫ئیقلیمیش دەگەڕێن بۆ ئ��ەوەی ئەگەر‬ ‫حزبە تازەكەیان لەدایكبو‪ ،‬بەهێز بێت‌و‬ ‫پشتیوانی هەبێت‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر‬ ‫لە الپەڕە (‪)5‬دا دەخوێننەوە‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬ ‫شەڕێكی چارەنوسساز لەگەڵ‬ ‫كۆنەپەرستەكانی وەكو داعش‬ ‫روبەرومان بۆتەوە‬ ‫‪3+2‬‬

‫خشتەی مۆندیال‬ ‫بە کاتی کوردستان‬

‫‪7+6‬‬

‫بەپێی سنوری پارێزگاكان‬

‫"چاودێر" كاندیدەكانی یەكێتی بۆ كابینەی‬ ‫هەشتەم ئاشكرادەكات‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست‬ ‫"چاودێر" كەوتون‪ ،‬یەكێتی نیشتمانی كوردستان‪،‬‬ ‫كاندیدی وەزارەتەكانی كابینەی هەشتەم بەپێی بنەمای‬ ‫رەچاوكردنی سنوری جوگرافیی پارێزگاكانی هەولێر‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،‬كەركوك‪ ،‬دهۆك‌و هەڵەبجە‪ ،‬دیاریدەكات‌و لە‬ ‫پۆستەكانی دیكەی جێگرانی وەزارەتەكانی كابینەی‬ ‫هەشت‌و پۆستەكانی بەغدادو بەڕێوەبەرە گشتیەكان‪،‬‬ ‫رەچ��اوی ناوچەكانی ئیدارەی گەرمیان‌و راپەڕین‌و‬ ‫سۆران‌و كۆیەو ناوچە دابڕێنراوەكان دەكرێت‪.‬‬ ‫"چ��اودێ��ر"‪ ،‬زانیویەتی‪ ،‬ئ��ەو پێنج وەزارەت���ەی‬ ‫لەكابینەی هەشتەم پشكی یەكێتیە بەپێی بنەمای‬ ‫سنوری جوگرافی‪ ،‬بەم شێوەیە دەبێت‪ :‬وەزارەت��ی‬ ‫تەندروستی بۆ كاندیدی پارێزگای سلێمانی‪ ،‬وەزارەتی‬ ‫ئاوەدانكردنەوە بۆ كاندیدی پارێزگای هەولێر‪ ،‬وەزارەتی‬ ‫خوێندنی بااڵ بۆ كاندیدی پارێزگای كەركوك‪ ،‬وەزارەتی‬

‫رۆشنبیری بۆ كاندیدی پارێزگای دهۆك‪ ،‬وەزارەت��ی‬ ‫شەهیدان‌و كاروباری ئەنفالكراوان بۆ كاندیدی پارێزگای‬ ‫هەڵەبجە‪ .‬هەروەك پشكی جێگرانی هەردو وەزارەتی‬ ‫پێشمەرگەو ناوخۆ بۆ كاندیدانی ئیدارەی گەرمیان‌و‬ ‫راپەڕین دەبێت‪.‬‬ ‫هاوكات بەپێی زانیارییەكان‪ ،‬لە پۆستەكانی دیكەی‬ ‫كابینەی هەشتەم‌و پۆستەكانی ب��ەغ��داد‪ ،‬یەكێتی‬ ‫رەچاوی دانانی كاندیدەكانی ئیدارەی كۆیەو سۆران‌و‬ ‫خانەقین‌و موسڵ‌و ناوچە دابڕێنراوەكانی دیكە دەكات‪.‬‬ ‫ل��ەوب��ارەی��ەوە‪ ،‬سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراو‪ ،‬بە‬ ‫"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬یەكێتی لەسەر بنەمای ستونی‬ ‫پۆستەكانی دابەشنەكردوە‪ ،‬بەڵكو پشتی بە بنەمای‬ ‫ئاسۆیی بەستوەو رێز لە دەنگدەری هەمو ناوچەكان‬ ‫دەگرێت‪.‬‬ ‫سەبارەت بە یەكالكردنەوەی كاندیدەكانیش‪ ،‬ئەو‬

‫جەژنی نەورۆز و چوارشەممە‬ ‫سورەی كوردەواری‬

‫موعتەسەم ساڵەیی‬

‫‪4‬‬

‫سەرچاوەیە‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬كاندیدی وەزارەت��ەك��ان لە‬ ‫پشكی یەكێتی‪ ،‬دەبێت تەمەنی لەسەرو ‪ 30‬ساڵەوە‬ ‫بێت‌و خاوەنی بڕوانامە بێت‌و الیەنی كەمیش ‪ 15‬ساڵ‬ ‫یەكێـتی بوبێت‪.‬‬ ‫دیاریكردنی كاندیدەكانی یەكێتی‬ ‫بەپێی سنوری پارێزگاكان‬

‫وەزارەتی‬ ‫وەزارەتی‬ ‫وەزارەتی‬ ‫وەزارەتی‬ ‫وەزارەتی‬

‫ئاوەدانكردنەوە‬ ‫تەندروستی‬ ‫خوێندنی بااڵ‬ ‫رۆشنبیری‬ ‫شەهیدان‬

‫هەولێر‬ ‫سلێمانی‬ ‫كەركوك‬ ‫دهۆك‬ ‫هەڵەبجە‬

‫وەرگێڕ‬ ‫وەک مەیمونی نوسەرەکەی‬

‫‪1‬‬

‫ذمارة (‪ )471‬دو شةممة ‪2014/6/9‬‬

‫تایبەت‬

‫‪2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬

‫شەڕێكی چارەنوسسازی راستەقینە‪ ،‬لەگەڵ هێزە‬ ‫كۆنەپەرستەکانی وەكو داعش رووبەڕوومان بۆتەوە‬

‫كەسوكاری شەهیدان‬ ‫خوشك‌و برایان‬ ‫ئامادەبووان‌و میوانە ئازیزەكان‬ ‫بەدڵێكی غەمبار‪ ،‬لەچل رۆژی رابردوو‬ ‫لەكارەساتێكی جەرگبڕدا‪ ،‬جەرگبڕ بەمانای‬ ‫وش��ە‪ ،‬ج��ەرگ��ب��ڕ‪ ،‬ب��ەم��ان��ای ئ��ازارەك��ان��ی‬ ‫جەرگبڕین‪ ،‬جەرگبڕ بەمانانی راچڵەكاندنی‬ ‫ش��ارێ��ك ك��ە هێشتا برینێكی كەمی‬ ‫تەعریب‪ ،‬تەرحیل‪ ،‬تەهجیر‪ ،‬تەبعیس‪،‬‬ ‫دەرب���ەدەری‪ ،‬ئاوارەیی‌و هێشتا برینێكی‬ ‫كەمی ئەو بەدبەختییانەی ساڕێژ نەكردووە‪،‬‬ ‫هێشتا نەمانتوانیوە خزمەتی شەهیدانی‬ ‫شۆڕشەكانی ئەیلول‌و شۆڕشی نو ‌ێ بكەین‪،‬‬ ‫هێشتا ئاوەدانی ئەم شارە‪ ،‬پێشكەوتنی‬ ‫ئەم شارە‪ ،‬گێڕانەوەی ئەم شارە بۆ سەر‬ ‫نیشتمانی دایك‪ ،‬بۆ سەر كوردستان‪ ،‬هێشتا‬ ‫رێگایەكی دورودرێژمان لەبەردەمدا ماوە‪،‬‬ ‫بەداخەوە دەستی رەشی رق لەژیان‪ ،‬رق‬ ‫لەمرۆڤ‪ ،‬رق لەخۆشەویستی‪ ،‬رق لەمناڵ‌و‬ ‫رق لەگوڵ‪ ،‬رق لەئاوەدانی‪ ،‬دەستێكی‬ ‫رەش كە جگە لەتاوان‪ ،‬هیچ تێگەیشتنێكی‬ ‫نییە لەژیان‪ ،‬خۆیی‌و ئەوانە پەروەردەیان‬ ‫دەكەن‪ ،‬خۆیان‌و ئەوانەی بەرهەمیهێناون‪،‬‬ ‫ئەوانەی پشتیوانیان دەكەن‪ ،‬ئەو كولتورە‬ ‫دواكەوتووەی ئەم عەقڵیەتە گۆش دەكات‪،‬‬ ‫ئەمانە ه��ەم��ووی لێپرسراون ل��ەت��اوان‪،‬‬ ‫لەجەرگبڕین‪ ،‬لەكوشتنی رۆژان��ەی دەیان‬ ‫كەس لەم واڵت��ەدا‪ ،‬سەدان كەس بریندار‬ ‫دەك���ەن‪ ،‬ه���ەزاران كەسیشیان ئ���اوارەو‬ ‫دەربەدەر كردووەو ناهێڵن ژیانێكی ئاسایی‌و‬ ‫ئاسودەیی بەرنەسەر‪.‬‬ ‫چل رۆژ لەمەوبەر ئەم شارە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫دەیویست چێژ لەئازادی ببینێ‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫حزبەكان بەڕەنگی ج��ۆراوج��ۆری��ان��ەوە‪،‬‬ ‫ب��ەئ��ااڵی ج��ۆراوج��ۆری��ان��ەوە‪ ،‬ب��ەڕەم��زو‬ ‫كاندیدی جۆراوجۆریانەوە‪ ،‬بەبیروباوەڕی‬ ‫جۆراوجۆریانەوە‪ ،‬لەشەقام‌و كۆاڵن‪ ،‬لەبازاڕ‪،‬‬ ‫لەهۆڵەكان‪ ،‬لەمااڵن سەرگەرمی هەڵمەتی‬ ‫هەڵبژاردن ب��وون‪ ،‬ئەم دڕندانە چاویان‬ ‫هەڵنەهات كە منداڵی ئەم ش��ارە‪ ،‬كچ‌و‬ ‫كوڕی ئەم شارە‪ ،‬ژن‌و پیاوی ئەم شارە‪،‬‬ ‫چێژ لەئازادی ببینن‪ ،‬چاویان هەڵنەهات‬ ‫خەڵك بەڕزگار كراو و خەڵك بەئازاد كراو‬ ‫و خەڵك بەرەو پیری عەشقی ژیانێكی تازە‬ ‫بچێ‌‪ ،‬بۆیە ئەم تاوانەشیان وەكو تاوانەكانی‬ ‫ت��ر‪ ،‬ل��ەم ش��ارەو لەسەرانسەری عیراق‌و‬ ‫كوردستان ئەنجامدا‪.‬‬ ‫سەیری ئەو كەسانەی شەهید بوون‪،‬‬ ‫سەیری وێنەكانیان بكەن‪ ،‬مناڵی دە ساڵ‪،‬‬ ‫مناڵی بچوكتر‪ ،‬هەرزەكار‪ ،‬گەورە‪ ،‬پیاو‪،‬‬ ‫گەنج‪ ،‬پیر هەمووی تێدایە‪ .‬ئەم تاوانبارانە‬ ‫ئ��ەگ��ەر بیروباوەڕێكیان ه��ەی��ە‪ ،‬ئەگەر‬

‫سیاسەتێك كۆیان دەكاتەوە‪ ،‬كە خۆیان‬ ‫لەحزبەكانی دیموكرات‌و پێشكەوتنخوازی‬ ‫ئێستای كە هەیە‪ ،‬بەباشتر دەزانن‪ ،‬مەیدانی‬ ‫ملمالنێی ئەوان ئەگەر سندوقەكانی دەنگدان‬ ‫نەبێ‌‌و شەڕی سەربازی بێ‌‪ ،‬ئەگەر ئەوان‬ ‫جوامێر بن‌و یەك زەڕە كەرامەتیان هەبوایە‌و‬ ‫ئەگەر دەیانەو ‌ێ شەڕمان بكەن‪ ،‬مەیدانی‬ ‫شەڕ دیارە كوێیە‪ ،‬بابێن لەسەنگەرەكانی‬ ‫شەڕكردن شەڕمان بكەن‪ .‬نەك لەبەردەم‬ ‫مەڵبەندێك ك��ە س��ەن��گ��ەری هەڵمەتی‬ ‫هەڵبژاردنە‪ ،‬مناڵ خەریكی گۆرانییە‪،‬‬ ‫بەجلی ئاڵووااڵی سەوزو زەردو سورو ئااڵی‬ ‫كوردستان خۆی پێچاوەتەوە‪ ،‬مناڵێك كە‬ ‫هێشتا بۆنی شیری خاوی لێدێ‌‪ ،‬بیكوژن‌و‬ ‫شانازیشی پێوە بكەن‪ .‬ئ��ەوان دەزان��ن‬ ‫لەمەیداندا‪ ،‬لەسەنگەردا‪ ،‬لەهەڵمەتدا‪،‬‬ ‫لەڕووبەڕووبوونەوەدا دەرەقەتمان نایەن‪.‬‬ ‫بۆیە رێگەیەكیان هەڵبژاردووە‪ ،‬كە تەنها‬ ‫رێگەی ترسنۆكەكانە‌و دەچن لەناو خۆیاندا‬ ‫داعش‌و ئەوانەی كە هێزی سەلەفی دڕندەی‬ ‫تیرۆریستن‪ ،‬لێرەو لەو ‌ێ گەنج دەخەڵەتێنن‌و‬ ‫ب ‌ێ هۆشیان دەكەن‪ ،‬لەڕووی سایكۆلۆجییەوە‬ ‫ب ‌ێ هۆشیان دەك��ەن‪ ،‬ب��ەدەرم��ان‌و بەهەر‬ ‫شێوەیەك بووە‪ ،‬بۆ ئەوەی تاوانی وایان‬ ‫پێئەنجام بدەن‪ ،‬لەكاتێكدا ئەوانەی بەناوی‬ ‫میرو گەورەو جۆرەها بەرپرسیاری ئەوانن‪،‬‬ ‫خۆیان لەم واڵت‌و ئەو واڵت حەشارداوەو‬ ‫گەنجی ب ‌ێ تاوان‪ ،‬گەنجی هەڵخەڵەتێنراو‬ ‫هاندەدەن‌و تاوانی گەورەی وایان پێ ئەنجام‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫ئ��ەوان دەزان��ن ل��ەڕووب��ەڕووب��وون��ەوەدا‪،‬‬ ‫لەهێرشدا س��ەدام دەرەقەتمان نەهات‪،‬‬ ‫دەوڵەتانی دەوروبەر دەرەقەتمان نەهاتووە‪،‬‬ ‫ه��ەم��وو پیالنەكانمان تێكشكاندووە‪،‬‬ ‫پیالنی ناوخۆیی‪ ،‬پیالنی دەرەكیمان‬ ‫تێكشكاندووە‪ .‬دەزانن ئێمە لەناو نائومێدی‬ ‫ئومێد دەخوڵقێنین‪ .‬دەزانن لەناو منداڵدانی‬ ‫رەشبینی دواڕۆژ دەبینین‪ ،‬دەزان��ن ئێمە‬ ‫سورین لەسەر خەبات‪ ،‬سورین لەسەر‬ ‫پاراستنی ژی���ان‌و پێشكەوتنی ژی��ان‪،‬‬ ‫دەزان��ن مانا جوانەكانی ژی��ان دەزانین‪.‬‬ ‫دەزانن كە لەپێناو مانا جوانەكانی ژیان‬ ‫لەشەڕی رووبەڕووبونەوە لەگەڵ ئەوان‪،‬‬ ‫لەگەڵ پشتیوانەكانی ئەوان‌و هێزی پێش‬ ‫ئەوان‌و دوای ئەوانیش بۆ پاراستنی مرۆڤ‪،‬‬ ‫بۆ پاراستنی دیموكراسی‪ ،‬بۆ پاراستنی‬ ‫ژی���ان‪ ،‬گیانی خ��ۆم��ان بەختدەكەین‌و‬ ‫دەرەق��ەت��م��ان ن��ای��ەن‪ .‬ه��ەر بۆیە نایەن‬ ‫لەمەیداندا رووبەڕوومان بوەستنەوە‌و دەچن‬ ‫تاریكە شەو هەڵدەبژێرن‌و بیری تاریك‬ ‫هەڵدەبژێرن‪ ،‬ئەقڵی تاریك هەڵدەبژێرن‪،‬‬ ‫رقی تاریك هەڵدەبژێرن‌و تەقینەوەیەكی‬

‫ئاوا لەبەردەم مەڵبەند یان لەهەر شوێنێكی‬ ‫ئەم واڵتە یان كوردستان دەكەن‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫گیانی ب ‌ێ تاوان بكەن بەخۆراكی رق‌و قینی‬ ‫خۆیان‌و ئەوانەی لەپشتی ئەوانەوەن‪.‬‬ ‫ئامادەبووان!‬ ‫ئێمەی ك��ورد‪ ،‬لەبەرئەوەی هەمیشە‬ ‫داگ��ی��رك��ەران��ی ك��وردس��ت��ان‌و دەوڵ��ەت��ە‬ ‫گەورەكان كە عیراقیان داگیركرد‌و حكومەتە‬ ‫شۆڤێنییە پاشكۆكانیان نەیانهێشتووە‪،‬‬ ‫رزگار بین‪ ،‬ئازادبین‌و دەوڵەتمان هەبێ‌‪،‬‬ ‫كێشەی گەورەشمان ئەوە نییە داگیركەر‬ ‫هەیە‌و ئێمەش داگیركراوین‪ ،‬سەركوتكەر‬ ‫هەیە‌و ئێمەش لەسەنگەرین‪ ،‬دوژمنانی‬ ‫ئ��ازادی هەیە‌و ئێمەش خەبات لەپێناو‬

‫ئ���ەوان ئێستا چ��ارەن��وس��ی��ان كەوتۆتە‬ ‫غەرغەرە؛ بیروباوەڕی ئەوان‪ ،‬سیاسەت‌و‬ ‫فەلسەفەی ئەوان كەوتۆتە بەر نەفرەتی‬ ‫مێژوو‪ ،‬كەوتۆتە بەر نەفرەتی خەباتی‬ ‫ئ��ازادی��خ��وازی‌و شۆڕشگێڕانەی گ��ەالن‌و‬ ‫هێزە شۆڕشگێڕەكان‌و دیموكراتخوازەكان‪.‬‬ ‫كێشەمان بەتەنها ئەوەنەبوو كە داگیركەر‬ ‫هەیەو واڵتی داگیركراومان هەیە‪ ،‬خەبات‬ ‫بكەین‌و واڵت لەداگیركەر رزگ��ار بكەین‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ە س��ەرەت��ای كێشەی بنچینەیی‬ ‫نەتەوەكەمان ب��وو‪ ،‬كە سەركەوتووانە‬ ‫ئەو قۆناغەمان بڕی‪ ،‬بەاڵم قۆناغی دوای‬ ‫ئەو سەركەوتنە‪ ،‬سەخترە‪ ،‬قۆناغێكی‬ ‫ئاڵۆزترە‌و قۆناغێكی پڕ لەكێشمەكێش ترە‪.‬‬

‫ئەو سەردەمە نەما بتوانن بەگرێبەستی‬ ‫نەوت‌و بەرژەوەندیی ئابوری‪ ،‬دەوڵەتەكان‬ ‫لەدەورمان كۆبكەنەوە‪ .‬كوردیش لەو گەمەیە‬ ‫تێدەگات‌و ئێستا لەبەردەم گەورەترین دەوڵەت‌و‬ ‫كۆمپانیاكانی دنیا ئەو یارییە دەكەین‬ ‫ئازادیدا دەكەین‪ ،‬ئەمە كێشەی سەرەكی‬ ‫ئێمە نییە‪ ،‬ئەگەر ئەمە كێشەی سەرەكی‬ ‫ئێمە بوایە‪ ،‬ئەوا ئەمە كۆتایی پێهات‪.‬‬ ‫بەعس رووخا‪ ،‬گۆڕانكاری لەناوچەكە هەموو‬ ‫هاتەدی‪ ،‬ئێستا حكومەتەكان وەكو جاری‬ ‫جاران ناتوانن بێن هەڕەشە لەچارەنووسی‬ ‫گەالنی وەكو نەتەوەكەمان بكەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئێستا حكومەتەكان لەتاو خەباتی گەالنی‬ ‫وەكو نەتەوەكەمان‪ ،‬لەئەقڵی گەالنی وەكو‬ ‫نەتەوەكەمان‪ ،‬لەسەركردەكانی گەالنی‬ ‫وەكو ئێمە دەترسن‪ ،‬ئێستا ستراتیجی ئێمە‬ ‫لەم ژیانە برەوی هەیە‪ ،‬لەم هەلومەرجە‌و‬ ‫ل��ەم هاوكێشەیەدا‪ ،‬ل��ەم ئاڵوگۆڕانەی‬ ‫كە لەجیهان‌و لەناوچەكەدا هەیە‪ ،‬ئەوە‬ ‫ستراتیجی دیموكراسی‌و ئ��ازادی گەالنی‬ ‫وەكو نەتەوەكەمانە كە دەگونج ‌ێ لەگەڵ‬ ‫سیاسەتی گۆڕانكارییەكانی ئێستای جیهان‪،‬‬ ‫لەگەڵ دەوڵەتان‪ ،‬لەگەڵ دیموكراسی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫مافی مرۆڤ‪ ،‬لەگەڵ ژینگەپارێزی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫سەربەستی ژن‪ .‬داگیركەرانیش جگە لەوەی‬ ‫سەدام رووخاوە‪ ،‬تەواوی داگیركەرانیش‪،‬‬ ‫ئەوە دەوڵەتانی دەوروبەرمان‌و هەرێمایەتی‪،‬‬

‫بینیشمان لەدوای روخانی سەدام‪ ،‬واڵتی‬ ‫عیراق تائێستا چی بەسەرهاتووە‪ .‬داهاتی‬ ‫عیراق چی بەسەرهاتووە‪ ،‬ژیان لەعیراق‬ ‫چی بەسەر هاتووە‪ ،‬دارو دەرختی عیراق‬ ‫چی بەسەر دێ��ت‪ .‬حزبە سیاسییەكانی‬ ‫عیراق چیدەكەن‪ ،‬دەوڵەتانی هەرێمایەتی‬ ‫لەدەوروبەرمان چیدەكەن؟ دەبینین هەر‬ ‫دوو س ‌ێ ساڵێ‌‪ ،‬هێزێكی سیاسی سەلەفی‬ ‫دڕەن��دە بەرهەمدەهێنن‌و بەریاندەدەنە‬ ‫گیانی خەڵك‪ ،‬بەریاندەدەنە گیانی كۆمەڵ‌و‬ ‫دوژمنایەتی ئازادییان پێدەكەن‪ .‬ئەمە‬ ‫كێشەیەكی ئێجگار گەورەیە‌و رووبەڕوومان‬ ‫ێ بەردەوامیش دەب �ێ‌‪ .‬بۆ‬ ‫بۆتەوە‌و ج��ار ‌‬ ‫بەردەوام دەبێ‌؟ چونكە جگە لەكوردستان‪،‬‬ ‫لەعیراقدا هێشتا بەدیلێكی دیموكراسی‬ ‫بەهێزی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬مەدەنی‌و‬ ‫دەسەاڵتدار نییە كە بتوانێت بەرگری ئەوان‬ ‫بكات‪ ،‬نەك تەنها لەڕێگەی دەسەاڵتەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو لەڕێگەی دەسەاڵتی كۆمەاڵیەتییەوە‪،‬‬ ‫لەڕێگەی دەسەاڵتی عەقڵەوە‪ ،‬لەڕێگەی‬ ‫دەس���ەاڵت���ی پ�������ەروەردەوە‪ ،‬ل��ەڕێ��گ��ەی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی فكر‌و ه��ۆش��ی��ارك��ردن��ەوەوە‪،‬‬

‫ئێوارەی ‪ ،2014/6/5‬لەبارەگای مەڵبەندی ‪8‬ی خانەقین‪ ،‬چلەی شەهیدانی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬بەئامادەبوونی مەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتمانی كوردستان‪ ،‬كۆمەڵێكی دیكە لەئەندامانی‬ ‫مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتی‪ ،‬لەگەڵ نوێنەرانی حزب‌و الیەنە‬ ‫سیاسییەكان لەعیراق‌و كوردستان‪ ،‬كەسوكاری شەهیدان‪ ،‬لێپرسراوانی حزبی‌و‬ ‫حكومی‪ ،‬بەڕێوەچوو‪.‬‬ ‫س��ازدان��ی چلەی شەهیدانی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬پ��اش ئ��ەو روداوە خوێناییە‬ ‫تیرۆریستییە نامرۆڤانەیە دێ��ت ئ��ێ��وارەی رۆژی ‪ ،2014/4/28‬لەكاتێكدا‬ ‫هاوواڵتیان شاری خانەقین سەرقاڵی ئاهەنگ‌و دەربڕینی خۆشییەكانیان‬ ‫بوون بەبۆنەی دەركەوتنی هەڤاڵ مام جەالل لەكاتی دەنگداندا‌و بەڕێكردنی‬ ‫دوا كاتەكانی بانگەشەی هەڵبژاردن‪ ،‬لەوكاتەدا كە هەڤاڵ مەال بەختیار‪،‬‬ ‫لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی راستەوخۆ لەگەڵ هاوواڵتیان‌و یەكێتییەكانی‬ ‫شارەكە بەشداری شادی‌و ئاهەنگێڕانی خانەقینییەكانی دەكرد‪ ،‬خۆكوژێك‬ ‫لەبەردەم بارەگای مەڵبەندی خانەقین خۆی تەقاندەوەو بەو هۆیەشەوە‪)38( ،‬‬ ‫هاوواڵتی شەهید بوون‌و زیاتر لە(‪)60‬كەسیش برینداربوون‪.‬‬

‫«چ��اودێ��ر» دەق��ی وت��ارەك��ەی م��ەال بەختیار‬ ‫لەچلەی شەهیدانی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬لەخانەقین‬ ‫باڵودەکاتەوە‬ ‫لەڕێگەی دەس��ەاڵت��ی تەندروستییەوە‪،‬‬ ‫لەڕێگەی ژیانی پێشكەوتووەوە‪ ،‬هەموو‬ ‫دەسەاڵتەكان بخاتە كار بۆ ئ��ەوەی ئەم‬ ‫كۆنەپەرستانە وردە وردە كۆتاییان پێبێت‪.‬‬ ‫دەن��ا‪ ،‬لەبەرئەوەی ئێستا شەڕ لەنێوان‬ ‫هێزی كۆنەپەرست‌و دەسەاڵت‪ ،‬تەنها هێزە‬ ‫بەرامبەر بەهێز‪ ،‬لەبەرئەوە دەبینی تەمەنی‬ ‫سەلەفییەكان‪ ،‬سەلەفی جۆراوجۆرو بەكرێ‌‬ ‫گ��ی��راوەك��ان لەگەڵ ئ��ەم دەوڵ���ەت‌و ئەو‬ ‫دەوڵ��ەت تەمەنیان درێژ ب��ووەو تائێستا‬ ‫نەك هێزە سەلەفەییەكان لەناو نەچوون‪،‬‬ ‫بەڵكو زیادیشیان ك���ردووە‪ ،‬نەپانتایی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬فكری‪ ،‬ئەقڵی‪ ،‬پەروەدرەیی‌و‬ ‫هۆشیاری ئەوانیش لەم واڵت��ەدا بچوك‬ ‫بۆتەوە‪ ،‬بەڵكو هەتادێ زیاتری كردووە‌و‬ ‫داع��ش‪-‬ی��ش دواهەمین بەرهەمهێنراوی‬ ‫ئ��ەوان��ە‪ .‬كە پ���ەروەردە ك���راون‌و خەڵك‬ ‫لەخشتەبراوە‪ ،‬پڕ چەك ك��راوەو دەبینی‬ ‫ئێستا ب��ەدوو سەد بۆ دووس��ەدو پەنجا‬ ‫ئۆتۆمبێل‪ ،‬بەچەك‌و بەپارە‪ ،‬بەجۆرەها‬ ‫میرو گزیرەوە دێن بەردەبنە گیانی خەڵك‪.‬‬ ‫كێشە قوڵەكە لێرەدایەو دەب ‌ێ بیبینین‪،‬‬ ‫ن��ەك تەنها بڵێین دەس���ەاڵت دەتوانێ‌‬ ‫ئاسایش بپارێزێ‌‪ ،‬یان ناتوان ‌ێ بپارێزێ‌‪.‬‬ ‫پەنجا ساڵی تر ئەگەر بیركردنەوەمان‬ ‫بۆ ئاسایشی ئ��ەم واڵت��ە بیركردنەوەی‬ ‫دەسەاڵت بێ‌‪ ،‬دەسەاڵتی دەسەاڵتدار بێ‌‪،‬‬ ‫دەسەاڵتێك ب ‌ێ هێزە ئەمنییەكانی بەهێز‬ ‫بكەین‪ ،‬بێگومان بەم روانگەو تێگەیشتنە‪،‬‬ ‫نە دەتوانین دوژمنەكانی دیموكراسی‬ ‫لەناوبەرین‪ ،‬نە دەشتوانین گرەنتی ئەوە‬ ‫بكەین دەسەاڵتێك كە تەنها پشت بەهێز‬ ‫ببەستێ‌‌و تەنها پشت بەدەزگا ئەمنییەكانی‬ ‫خۆی ببەستێ‌‪ ،‬ناتوانین لەخودی ئەو‬ ‫دەس��ەاڵت��ەش دڵنیابین‪ ،‬زیاتریش لەوە‬ ‫رۆژێك ل��ەڕۆژان لەگەڵ ئەو دەسەاڵتەش‬ ‫تووشی كێشەی گەورە ئەبین‪ .‬دەسەاڵتێك‬ ‫كێشە ئابورییەكان چ��ارەس��ەر نەكات‪،‬‬ ‫دەسەاڵتێك فەلسەفەی پەروەردە نەگۆڕێ‌‪،‬‬ ‫دەس��ەاڵت��ێ��ك دڵنیایی ژی��ان��ی خەڵك‌و‬ ‫تەندروستی خەڵك نەكات‪ ،‬دەسەاڵتێك‬ ‫كولتورو نەریت‌و پەیوەندییەكانی خەڵك‬ ‫نەگۆڕێ‌‪ .‬ژیان‪ ،‬لەژیانێكی دواكەوتووە بۆ‬ ‫ژیانێكی پێشكەوتوو‪ ،‬بۆ فەزایەكی فراوان‪،‬‬ ‫لەعەشقی ژیان‪ ،‬لەمرۆڤدۆستی نەگۆڕێ‌‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی ئاواو كۆمەڵی ئاوا‪ ،‬هەمیشە پڕ‬ ‫لەكێشە دەبێ‌‪ ،‬هیچ كات ناتوانین پشتی‬ ‫پێببەستین‪ ،‬تەنانەت لەجێبەجێكردنی‬ ‫دەستوریش‪.‬‬ ‫ئەمەی ئێستاش دەیبینین‪ ،‬بەشێكی‬ ‫پەیوەندی بەو كولتورە دوورو درێ��ژەوە‬ ‫هەیە كە لەمێژوودا رووبەڕوومان بۆتەوە‪،‬‬

‫بەشێكیشی پ��ەی��وەن��دی ب��ەپ��ەروەردەی‬ ‫بەعسەوە هەیە‪ .‬بەسیستمی بیركردنەوەو‬ ‫فەلسەفەی بەعسەوە هەیە‪ .‬كە ئەمانە‬ ‫ب��ەه��ی��چ ش��ێ��وەی��ەك ب���ەن���اوی بەعسی‬ ‫عەرەبی ئیشتراكییەوە‪ ،‬وەحدەو حوریەو‬ ‫ئیشتراكیەتەوە‪ ،‬كە جگە لەخۆیان كەسی‬ ‫ت��ری پێنەدەخەڵەتا‪ .‬ئەمانە دەهاتن‬ ‫حكومەتێكی سەراپاگیریان سەپاند‪ ،‬كە‬ ‫ئەم حكومەتەش دەستكارییەكی هیچی‬ ‫بنچینەكانی بیركردنەوەی كۆنەپەرستی‪،‬‬ ‫سەلەفی‪ ،‬عەشایەری‌و بیكردنەوەی مرۆڤ‬ ‫كوشتن‪ ،‬هیچی لەم بنچینانەی نەگۆڕی‪،‬‬ ‫بۆیە ك��ە بەعس الچ���وو‪ ،‬بەعس وەك��و‬ ‫دەس���ەاڵت‪ ،‬وەك��و م��وخ��اب��ەرات‪ ،‬ئەمن‌و‬ ‫ئیستخبارات‪ ،‬توانیبوی ه��ەت��اڕادەی��ەك‬ ‫كۆنتڕۆڵی ئەم حاڵەتان بكات‪ ،‬بەاڵم كە‬ ‫سەرقاپی بەعس لەسەر كێشە دەستكاری‬ ‫نەكراوەكان الچوو‪ ،‬دەیان كولتور‌و نەریتی‬ ‫بەعسیانە‪ ،‬بەفۆرمی جیا‪ ،‬بەرێبازی جیا‪،‬‬ ‫بەسیاسەت‌و بەرژەوەندی جیا‪ ،‬بەخۆفرۆشی‬ ‫جیاجیا هاتوونەتە م��ەی��دان‪ ،‬كە ئێستا‬ ‫عیراقیان كردووە بەمەیدانی تەراتێنی مرۆڤ‬ ‫كوشتن‪ ،‬كۆمەڵ كوشتن‪ ،‬ژیان‌و ئاسودەیی‬ ‫كوشتن لەم خەڵكە‪ .‬بۆیە دەب ‌ێ تێبگەین‪،‬‬ ‫ئ��ەوەی هێزی دیموكراسی راستەقینەیە‬ ‫تێبگا‪ ،‬لەعیراق‌و كوردستان دەب ‌ێ تێبگا‪،‬‬ ‫كە شەڕێكی دەس��ت��ەو ئێخە‪ ،‬شەڕێكی‬ ‫چارەنوسسازی راستەقینە‪ ،‬لەگەڵ ئەم هێزە‬ ‫كۆنەپەرستانە رووبەڕوومان بۆتەوە‌و ئەگەر‬ ‫بەستراتیجێكی هەمەالیەنە رووبەڕووی ئەمانە‬ ‫نەبینەوە‪ ،‬بێگومان هەمیشە ئەم كولتورو‬ ‫نەریتە‪ ،‬هەمیشە ئەم داب��ی سیاسەتەی‬ ‫كە بەدرێژایی سەد ساڵی دامەزراندنی‬ ‫دەوڵەتی عیراقێكی ناموتەجانس‪ ،‬عیراقێك‬ ‫كە دەوڵ��ەت نەبووە‪ ،‬عیراقێك نەك هەر‬ ‫واڵت نەبووە‪ ،‬بەڵكو ب��ەزۆری ئینگلیز‌و‬ ‫زۆرداری كۆنەپەرستەكان‪ ،‬تەنانەت‬ ‫بەقەرزكردنی پاشایەك لەسعودیەو بەسەر‬ ‫عیراقیاندا سەپاند‪ ،‬عیراق بەو كولتورە‪،‬‬ ‫بەم ئاراستەیەو بەم ئایدۆلۆجیەتە هەرگیز‬ ‫ناتوان ‌ێ ببێت بەعیراقێكی شارستانیەتێكی‬ ‫ن��وێ‌‪ ،‬بەعیراقێكی ه��اوچ��ەرخ��ی ن��وێ‌‪،‬‬ ‫بەعیراقێكی دیموكرات‪ ،‬بەعیراقێك كە‬ ‫هەمیشە لەناو كوشت‌و كوشتاردا نەبێ‌‪ .‬بۆیە‬ ‫لەبەر ئەمە ئێمەش وەكو كورد‪ ،‬وەكو هێزە‬ ‫پێشكەوتووەكان بەوشێوەیە سەیری عیراق‬ ‫بكەین‪ ،‬دەرسەكانی وەربگرین‌و ئەركەكانی‬ ‫ئێستامان رابپەڕێنین‌و ئاییندەمان ببینین‪.‬‬

‫««‬

‫كولتور‌و نەریتی بەعسیانە‪،‬‬ ‫بەفۆرمی جیا‪ ،‬بەرێبازی جیا‪،‬‬ ‫بەسیاسەت‌و بەرژەوەندی‬ ‫جیا‪ ،‬بەخۆفرۆشی جیاجیا‬ ‫هاتوونەتە مەیدان‪ ،‬كە ئێستا‬ ‫عیراقیان كردووە بەمەیدانی‬ ‫تەراتێنی مرۆڤ كوشتن‪،‬‬ ‫كۆمەڵ كوشتن‪ ،‬ژیان‌و‬ ‫ئاسودەیی كوشتن‬

‫چاودێر‪:‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )471‬دو شةممة ‪2014/6/9‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫كەركوك‪ ،‬شێخان‪ ،‬شەنگار‪،‬‬ ‫مەخمورو دەوروبەریان‪ ،‬ئەمانە‬ ‫شاری لەسەدا سەدی كوردستانی‌و‬ ‫كوردایەتین‌و عەشقیان لەگەڵ‬ ‫كوردو كوردستاندایە‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫نەحكومەت خۆی هیالك بكات‌و نە‬ ‫حزبە تائیفییەكان خۆیان هیالك بكەن‌و‬ ‫نەحزبە مەزهەبییەكانیش خۆیان‬ ‫هیالك بكەن‪ ،‬نە حزبی نەتەوەیی‬ ‫عەرەبی خۆی هیالك بكات‬ ‫کەسوکاری شەهیدانی تەقینەوەکەی بەردەم مەڵبەندی خانەقین داوای سزادانی قورسی پالنداڕێژەرانی کردەوە تیرۆریستییەکە دەکەن‬ ‫شیعەوە‪ ،‬چەند شیعە لەخانەقین دەنگی‬ ‫بەهێزەكانی شیعەدا؟ دەنگیان بەكوردو‬ ‫كوردستاندا یان دەنگیان بەحزبی تائیفی‌و‬ ‫مەزهەبیدا! كوان ئەوانەی بەناوی سوننەوە‬ ‫دەه��ات �ن‌و ئ��ەم گ���ەڕەك‌و ئ��ەو گەڕەكیان‬ ‫دەك��رد‌و پارەیان دەڕش��ت‪ .‬لەدوا ئەنجامدا‬ ‫چەندیان پ ‌ێ خەڵەتا! ئەم شارە‪ ،‬كەركوك‪،‬‬ ‫شێخان‪ ،‬شەنگار‪ ،‬مەخمورو دەوروبەریان‪،‬‬ ‫ئەمانە شاری لەسەدا سەدی كوردستانی‌و‬ ‫ك��وردای��ەت��ی�ن‌و عەشقیان ل��ەگ��ەڵ ك��وردو‬ ‫كوردستاندایە‪ .‬لەبەرئەوە نەحكومەت خۆی‬ ‫هیالك بكات‌و نە حزبە تائیفییەكان خۆیان‬ ‫هیالك بكەن‌و نەحزبە مەزهەبییەكانیش‬ ‫خۆیان هیالك بكەن‪ ،‬نە حزبی نەتەوەیی‬ ‫عەرەبی خۆی هیالك بكات‪ ،‬خۆتان هیالك‬ ‫مەكەن‪ ،‬بچن خزمەتی ناوچەكانی خۆتان‬ ‫بكەن‪ ،‬ئێمە پشتیوانتانین‪ ،‬بچن برینەكانی‬

‫خەڵك هی خۆمانە‌و خاكیش هی خۆمانە‪.‬‬ ‫مێژوو دەڵێن‪ ،‬ئەوە مێژوو‪ ،‬رێككەوتنەكانی‬ ‫دنیا دەڵێن‪ ،‬ئەو رێككەوتننامەكان‪ .‬بچن‬ ‫رێككەوتننامەی ئەرزڕوم بخوێننەوە (‪،)1764‬‬ ‫زەه��اوی ی��ەك‌و دوو بخوێننەوە (‪-1834‬‬ ‫‪ .)1842‬نەخێر سایكس بیكۆ بخوێننەوە‪،‬‬ ‫نەخێر سیڤەر بخوێننەوە‪ ،‬نەخێر سەعد‬ ‫ئاباد بخوێننەوە‪ .‬نەخێر رێككەوتننامەی‬ ‫جەزائیر بخوێننەوە‪ .‬نەخێر دانوستاندنەكانی‬ ‫شۆڕشی ئەیلول‌و حكومەت بخوێننەوە‪،‬‬ ‫نەخێر دانوستاندنەكانی شۆڕشی نوێ‌‌و‬ ‫حكومەت بخوێننەوە‪ ،‬بۆخۆم لەسەدام‪-‬م‬ ‫بیست‪ ،‬كە خانەقین‪ ،‬ئاكرێ‌‪ ،‬كەركوك‪،‬‬ ‫هەموو ئەمانە كوردستانە‪ ،‬بەاڵم گوایە ئێستا‬ ‫ناتوانین بڕیار بدەین لەبەر جەنگ‪ .‬بۆخۆم‬ ‫لەسەدام‪-‬م بیست لەدانیشتنێكدا لەتەنیشتم‬ ‫دانیشتبوو كە وەفدی دانوستانكار بووین‌و‬

‫««‬

‫ئەوە یانزە ساڵە بەعس نەماوە‌و روخاوە‪،‬‬ ‫یانزە ساڵی رەبەقە النیكەم ناتوانن ئاسایشی‬ ‫ئەم خەڵكە بپارێزن‪ ،‬ئێستا عیراق لەڕۆژێكدا‬ ‫دوو ملیۆن‌و س ‌ێ سەد هەزار بەرمیل نەوت‬ ‫دەفرۆشێ‌‪ ،‬بەاڵم عیراق پارەی لەبانكەكانی‬ ‫دنیا ق��ەرز ك����ردووە‪ ،‬لەكاتێكدا یەكێك‬ ‫ل��ەگ��ەورەت��ری��ن واڵت��ان��ی ف��رۆش��ی ن��ەوت��ە‪.‬‬ ‫ل��ە(‪)%46‬ی خەڵكی عیراق برسی‌و بێكارە‪.‬‬ ‫شەست ه��ەزار خوێندنگەی قوڕ لەعیراقدا‬ ‫هەیە‪ ،‬لەسەد ه��ەزار كەس‪ ،‬یەك پزیشكی‬ ‫بەرناكەوێ‌‪ ،‬ژیان زۆر دواكەوتووە‪ .‬پرۆگرامی‬ ‫خوێندن‌و سیستمی تەندروستی نەگۆڕاوە‪،‬‬ ‫باخچەیەك‪ ،‬گوڵێك‪ ،‬جۆگەلەیەك لەم واڵتە‬ ‫زیادی نەكردووە‪ .‬واڵت وێرانە‪ ،‬نەك وێرانی‬ ‫بونیادنان‪ ،‬بەڵكو وێرانی عەقڵە‪ ،‬وێرانی‬ ‫مەعریفەو بەڕێوەبردنی ئاسودەو ئاساییە‪،‬‬ ‫بۆیە بەنیگەرانییەكی قوڵەوە ئێستا لەگەڵ‬ ‫بەغدا سەرقاڵی گفتوگۆ دەبین‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئ��ەوەی ئەم واڵتە تاكەی وادەب �ێ‌‪ ،‬وەفدی‬ ‫دانوستكاری كورد ئەمڕۆ لەبەغدان بۆ ئەوەی‬ ‫بزانین ئەم واڵتە لەم بەدبەختییانەی كە‬ ‫ئێستا هەیە رزگار دەكرێ‌‪ .‬ئەم واڵتە دەتوانێ‌‬ ‫دەستور جێبەج ‌ێ بكات‪ ،‬دەتوان ‌ێ بێكار‬ ‫نەهێڵێ‌‪ ،‬دەتوان ‌ێ نەخۆشی نەهێڵێ‌‌و رێژەی‬ ‫مردنی ژن بەسەر منداڵەوە‪ ،‬كە بەهۆیە‬ ‫هەزاران كەسی ب ‌ێ گوناهـ بەهۆی نەبوونی‬ ‫تەندروستی دەمرن‪ ،‬رزگار بكات‪ .‬دەتوانرێ‌‬ ‫ئەم واڵتە لەسەدان ئافات‌و بەدبەختی رزگار‬ ‫بكرێ‌‪ .‬ئەگەر راستدەكەن بۆ یانزە ساڵ‬ ‫بەسەر مادەی سەدو چل تێدەپەڕێ‌‌و بەاڵم‬ ‫هێشتا ناحیەیەكی كوردستان نەگەڕاوەتەوە‬ ‫س��ەر ك��وردس��ت��ان‪ ،‬الدێیەكی كوردستان‬ ‫بەڕەسمی نەگەڕاوەتەوە سەر كوردستان‪.‬‬ ‫وات��ا لەیانزە ساڵدا ئەمانە نەیاندەتوانی‬ ‫هەیە‬ ‫ناحیەیەكی كوردستان‪ ،‬كە ناحیەی وا‬ ‫ناوچەكانی خۆتان ساڕێژ بكەن‪ )35( .‬قسەمان لەگەڵ دەكرد‪ .‬وتی (ئێوە هەقی‬ ‫لەسەدا سەد كوردە‪ ،‬هی وایە لەسەدا هەشتا‌و ساڵ بەعس برینی دروستكردووە لەناو خۆتانە‪ ،‬بەاڵم من ناتوانم بڕیاربدەم‪ ،‬لەبەر‬ ‫هی واش هەیە لەسەدا حەفتا‪ ،‬ناوچەی واهەیە ع��ەرەب��داو هەتا ئێستا برینێكتان ساڕێژ بارودۆخی جەنگ ئەم بڕیارە بدەم‪ ،‬چونكە‬ ‫لەسەدا ن��ەوەدی ك��وردە‪ ،‬شارەوانییەكان‌و ن��ەك��ردووە‪ )90( .‬ساڵە دەوڵەتی عیراق توركیا دەب� ‌ێ بەدوژمنم‪ ،‬ناوچەكە دەبێ‌‬ ‫قائیمقامیەتەكانیان بڕیاریانداوە شارەكانیان دام��ەزراوە‪ ،‬كە هەموو مەینەتییە لەعیراق‪ ،‬بەدوژمنم)‌و پاساوی دەهێنایەوە‪ .‬باشە‪،‬‬ ‫كوردستانە‪ ،‬ئەگەر باوەڕیش ناكەن ئەوا نەتانتوانیوە مەینەتییەك لەسەر خەڵكەكەی ب��ەاڵم ئێستا نەجەنگ هەیە‪ ،‬نەتوركیا‬ ‫دواهەمین هەڵبژاردن كە بەڵگەیەكی گەورەیە‪ ،‬الب��ب��ەن‪ .‬دڵ��س��ۆزن‪ ،‬شیعەن‪ ،‬سوننەن‪ ،‬دوژمنایەتیت دەكات‪ ،‬نە ئێران دوژمنایەتیت‬ ‫ئەوە كەركوك‪ ،‬ئەوە خانەقین‪ ،‬ئەوە شەنگار‪ ،‬عەرەبن یا توركمانن بچن كێشەكانی خۆتان دەك��ات‌و سوریاش تووشی گێچەڵی خۆی‬ ‫ئەوە مەخمور‪ ،‬ئەوەش شێخان‌و دەوروبەریان‪ .‬چارەسەر بكەن‌و كێشەكانی خۆتان مەهێننە بووە‪ .‬بەهۆی ئەوەی دەستوریش جێبەجێ‌‬ ‫هیچ راپرسییەكیش‪ ،‬لەراپرسی هەڵبژاردن كوردستان‌و ناوچە كێشە لەسەرەكان‪ ،‬ناكەن‪ ،‬واڵتەكە داغ��ان ب��ووە‌و تێكچووە‪.‬‬ ‫وردت��رو پاكتر نییە‪ ،‬هەموو راپرسییەك چونكە ناكرێت كە هەتاهەتایە بەدیار ئەم ئابوری بەهێز ناكەن لەخزمەتی خەڵكدا‪،‬‬ ‫ل��ەس��ەدا ه��ەش��ت��ا ب��ۆ ه��ەش��ت��او پێنجی كێشانەوە دانیشین‪ .‬ئێوە تەرخان بن بۆ واڵتەكە تێكچووە‪ .‬برسێتی لەم واڵت��ەدا‬ ‫قبوڵە‪ .‬ب��ەاڵم هەڵبژاردن كاتێك بەیاسا ناوچەكانی خۆتان‌و ئێمەش پشتیوانتانین‪ .‬بوونی هەیە‪ ،‬هەتا برسێتی‪ ،‬بێكاری‌و‬ ‫پشتڕاستدەكرێتەوە‪ ،‬زۆرینەو كەمینە دیاری لێبگەڕێن ناوچەكانمان بێتەوە سەر ن��ەخ��وێ��ن��دەواری‪ ،‬كێشەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەكرێت‪ .‬لەكەركوك كورد هەشت كورسی كوردستان‪ ،‬هەتا كەركوك‪ ،‬خانەقین‪ ،‬هەتا هەبێ‌‪ ،‬جۆرەها رێكخستنی وەك��و داعش‬ ‫هەیە‪ ،‬عەرەب‌و توركمان چوار كورسیان هەیە‪ .‬شێخان‌و شەنگار‪ ،‬وەكو س ‌ێ پارێزگاكەی دروس��ت دەب�ێ‌‪ .‬بەپێچەوانەشەوە پانتایی‬ ‫بابگەڕێینەوە بۆ سەرەتا رێككەوتننامەی هەرێمی لێبكەین‪ ،‬وەكو قەزا جوانەكانی پێشكەوتن زیاد بكرێ‌‪ ،‬تەنگ‌و چەڵەمەی‬ ‫سیڤەر‪ ،‬بۆ سەرەتای تەعریب لەكەركوك‪ ،‬رانیە‪ ،‬هەڵەبجە‪ ،‬قەاڵدزێ‌‪ ،‬سۆران‪ ،‬زاخۆ و ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬پەروەردە چارەسەر‬ ‫بكرێ‌‪ ،‬وردە وردە پانتایی بەردەم هێزە‬ ‫كورد بەعەشقەوە گەڕاوەتەوە بۆ كەركوك‪ .‬ئامێدیی‌و ناوچەكانی تری لێبكەین‪.‬‬ ‫خانەقین لە(‪ )67‬هەزار دەنگ بابزانین كورد‬ ‫لێیگەڕێن‪ ،‬بەخۆتان ناكر ‌ێ ناوچەی خۆتان كۆنەپەرست‌و سەلەفەییەكان كەمدەكرێتەوەو‬ ‫چەند دەنگی هێناوەو هێزەكانی عەرەبیش خزمەت بكەن‪ ،‬ناهێڵن ئێمەش خزمەتی لەسەرەنجامیشدا لەناودەچن‪.‬‬ ‫لەچلەی ئەم شەهیدانەشدا دەڵێین‪ ،‬راستە‬ ‫لەخانەقین‌و دەوروب����ەری چەند دەنگی ناوچەكانی خۆمان بكەین‪ .‬ئەم ناوچەیە‬ ‫هێناوە؟ ك��وان ئەوانەی بەناوی شیعەوە ئێوەی ن��اوێ‌‌و ئێمەش یەك بست خاكی جەرگمان بڕا‪ ،‬بەمانای وشە جەرگمان بڕا‪،‬‬ ‫درۆیان دەكرد‪ ،‬جاسوسیان دەكرد بەناوی ئێوەمان ن��اوێ‌‪ .‬سنورمان حەمرین‪-‬مانە‪ ،‬بەاڵم دەب ‌ێ كەسوكاری شەهیدەكان‪ ،‬بزانن‬

‫عیراقێك فەلسەفەی پەروەردە نەگۆڕێ‌‪،‬‬ ‫دەسەاڵتێك دڵنیایی ژیانی خەڵك‌و‬ ‫تەندروستی خەڵك نەكات‪ ،‬دەسەاڵتێك‬ ‫كولتورو نەریت‌و پەیوەندییەكانی خەڵك‬ ‫نەگۆڕێ‌‪ .‬ژیان‪ ،‬لەژیانێكی دواكەوتووە بۆ‬ ‫ژیانێكی پێشكەوتوو نەگۆڕێ‌‪ ،‬هیچ كات‬ ‫ناتوانین پشتی پێببەستین‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەجێبەجێكردنی دەستوریش‬

‫كە ئەو جەرگبڕینە‪ ،‬جەرگبڕینی خێزانی نییە‬ ‫بەتەنها‪ ،‬ئەوە جەرگبڕینە بۆ شارەكەتان‪،‬‬ ‫بۆ نەتەوەكەتان‪ ،‬بەاڵم برینێك ناهێڵین‬ ‫ساڕێژ بێ‌‪ ،‬هەتا خانەقین دەچێتەوە سەر‬ ‫كوردستان‪ ،‬هەتا كەركوك‌و ناوچەكانی تر‬ ‫دێتەوە سەر كوردستان‪ .‬دەتوانین ئێستا‬ ‫ئەوەی داخ��وازی دەكەین بۆتان جێبەجێ‌‬ ‫بكەین‪ .‬بەاڵم ئەمە داخوازی خێزانی دەبێ‌‬ ‫بۆ ئێوە‌و بەسەرچاو لەخزمەتانداین‪ .‬درێغیش‬ ‫ناكەین‪ ،‬بەاڵم چارەسەری راستەقینە ئەوەیە‬ ‫كە كۆتایی بەوەبهێنین‪ ،‬ئەم كێشە لەنێوان‬ ‫كوردستان‌و بەغدا‪ ،‬یەكالبكرێتەوە‪ .‬وتومانەو‬ ‫جارێكی تریش دەیڵێینەوە‪ ،‬ئەوپەڕی‬ ‫ساڵێكی تر لەبەردەمماندا ماوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫چاوەڕێ بكەین كە دەستور جێبەج ‌ێ بكەن‪.‬‬ ‫دەستور جێبەج ‌ێ ناكەن‪ ،‬میللەتەكەمان‬ ‫لەئێمەی قبوڵ ناكات‌و دەب ‌ێ بگەڕێینەوە‬ ‫بۆ راپرسی‌و چارەنووسی ئەم ناوچانەش‬ ‫میللەتەكەمان دیاری دەكات‪ .‬هەڵبژاردنیش‬ ‫راپرسییەكی شەرعی‌و یاساییە‌و روون��ە‪،‬‬ ‫كە هەركات راپرسی بكەین‪ ،‬ئەم خەڵكە‬ ‫چارەنووسی ئەم ناوچەیە چۆن دیاری‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫بۆیە لێرەوە لەخانەقینەوە‪ ،‬حكومەتی‬ ‫عیراقی لەئێوە دەپرسم‪ ،‬ئەمەش پەیامێك‬ ‫ب ‌ێ بۆ حكومەت‪ ،‬كە جار ‌ێ حكومەتی تازەش‬ ‫دروست نەبووە‪ .‬بۆ هەموو ئەوانەی دەیانەوێ‌‬ ‫بچنە ناو حكومەت‪ ،‬لەئێوە دەپرسم‪ ،‬كە‬ ‫شەرەفێكی گ��ەورەی سیاسی تۆمار بكەن‬ ‫لەعیراقدا‌و خۆتان بڕیار ب��دەن دەستور‬ ‫جێبەج ‌ێ بكەن‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی پێتان بوترێت‬ ‫لەئاستی جێبەجێكردنی دەستوردا بوون‌و‬ ‫پ��ەرۆش بوون لەسەر ئ��ەوەی دەستور لەم‬ ‫واڵتەدا جێبەج ‌ێ ببێ‌‪ ،‬هەقی كوردو هەموو‬ ‫الیەنەكانی تر وەكو خۆی بدەن‪ ،‬ئەمە بكەن‬ ‫بۆ مێژووتان باشە‪ ،‬بۆ ئاییندەتان باشە‪،‬‬ ‫بۆ ئیلتزاماتتان باشە‪ ،‬بۆ دروشمەكانتان‌و‬ ‫بۆ برایەتیمان باشە‪ .‬ئەگەر ئەمە نەكەن‌و‬ ‫راپرسیمان كرد‌و چارەنوسی خۆمان بەپێی‬ ‫راپرسی ی��ەك�لاك��ردەوە‪ ،‬ئەوكاتە بێگومان‬ ‫دەب ‌ێ بزانن مێژوو خراپتان لەسەر دەنوسێ‌‪،‬‬ ‫مێژوو دەڵ ‌ێ (ئێوە ئەمین نەبوون لەنوسینی‬ ‫دەستور‪ ،‬ئەمین نەبوون لەجێبەجێكردنی‬ ‫دەستور‌و ئەمین نەبوون لەپاراستنی برایەتی‬ ‫كوردو عەرەب‌و پێكهاتەكانی تر لەعیراقدا)‪،‬‬ ‫كامیان هەڵبژێرن شەرەفێكی گ��ەورەی��ە؟‬ ‫شەرەفی جێبەجێكردنی دەستور‪ ،‬كە هەتا‬ ‫هەتایەپێكەوە بمێنین‌و شانازی پێوە بكەین؟‬ ‫یاخود بەپێچەوانەوە فێڵ بكەن‪ ،‬كات بكوژن‌و‬ ‫دەستور جێبەج ‌ێ نەكەن؟ ئێمەی كوردیش‬ ‫دەتوانین ئەوكاتە بڕیار لەچارەنوسی خۆمان‬ ‫بدەین‌و بێگومان خۆشتان دەزانن سیاسەتی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‪ ،‬سیاسەتی هەرێمایەتی‪،‬‬ ‫سیاسەتی ناوخۆیی وەكو جاری جاران نییە‪،‬‬ ‫بەگرێبەستێكی ن��ەوت بتوانن دەوڵەتەكان‬ ‫لەدەورمان كۆبكەنەوە‪ .‬ئەو سەردەمە نەما‬ ‫بتوانیت بەگرێبەستی ن��ەوت‌و بەرژەوەندی‬ ‫ئابوری دەوڵەتەكان لەدەورمان كۆبكەنەوە‪.‬‬ ‫كوردیش لەو گەمەیە تێدەگات‌و كوردیش ئێستا‬ ‫لەبەردەم گەورەترین دەوڵەت‌و كۆمپانیاكانی‬ ‫دنیا ئەو یارییە دەكەین‌و دەتوانین گرێبەست‬ ‫ت��ۆم��ار بكەین‌و دەت��وان��ی��ن ن��ەوت بنێرین‌و‬ ‫دەتوانین بەرژەوەندی میللەتەكەمان‪ ،‬لەگەڵ‬

‫ه��ەر دەوڵ��ەت��ێ��ك ب �ێ‌‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ه��ەر واڵت‌و‬ ‫كۆمپانیایەك ب ‌ێ بكەوینە گفتوگۆ‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫عیراقیش ناتوانیت بەو دەستورەی جێبەجێی‬ ‫ناكەیت رێگەمان لێ بگری‪ .‬دەستور جێبەجێ‬ ‫بكە سوپاستان دەكەین‪ .‬جێبەجێی ناكەن‬ ‫رێگەی خۆمان دەدۆزینەوە‪ .‬یانزە ساڵ زیاتر‬ ‫بەرگەگرتن‌و ساڵێكیش بۆ خاتری ئێوە‪،‬‬ ‫دەكاتە دوانزە ساڵ‪ .‬دەرزەنێك ساڵە ئێمە‬ ‫بەرگەمان گرتووە‪ ،‬لەوە زیاتر بەرگە بگرین‬ ‫كارەساتی زیاترمان رووب���ەڕوو دەبێتەوە‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەشەوە كوردستان بەتەواوەتی‪،‬‬ ‫كوردستانی باشوری ببێ بەخاوەن خەڵكەكەی‪،‬‬ ‫گەلەكەی‪ ،‬حكومەتەی‪ ،‬پەرلەمانەكەی‪،‬‬ ‫بەبێگومان ئەوكاتە هەم كێشەكان لەگەڵ ئێوە‬ ‫كەمتر دەبێتەوە‪ ،‬هەم دەتوانین باشتر لەم‬ ‫ناوچانەشەوە خزمەت بەئێوە بكەین‪.‬‬ ‫پڕ ب��ەدڵ ئومێدەوارین لەم ناوچانەوە‬ ‫بیر ل��ەوە بكەینەوە چ��ۆن كۆتایی بەم‬ ‫جۆرە كارەساتانە بهێنین‌و چۆن سەرلەنوێ‌‬ ‫پەیوەندیمان لەگەڵ حزبەكان‪ ،‬لەگەڵ عەرەب‪،‬‬ ‫لەگەڵ توركمان‪ ،‬لەگەڵ مەسیحییەكان‌و‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ەك��ان��ی ت����ر‪ ،‬ب��ەگ��ێ��ڕان��ەوەی‬ ‫م���اف‌و ئیستحقاقاتی خ��ۆم��ان بتوانین‬ ‫پەیوەندییەكانمان لەژیان‌و هەلومەرجێكی‬ ‫گۆڕاوی جیهانی‌و هەرێمایەتیدا وادابڕێژینەوە‪،‬‬ ‫كە هەتا هەتایە نەوەكانی ئاییندەمان وەكو‬ ‫نەوەكانی لەمەوبەرمان نەژین‪.‬‬ ‫وەكو یەكێتیی‪ ،‬بێگومان دڵنیام پارتی‪،‬‬ ‫شیوعی‪ ،‬سۆشیالیست‪ ،‬هێزە ئیسالمییەكان‌و‬ ‫گ���ۆڕان‪ ،‬هێزەكانی ت��ر ل��ەم گفتوگۆیە‬ ‫بەدڵنییاییەوە لەبەغدا‪ ،‬پێدادەگرین لەسەر‬ ‫ئیستحقاقاتی نەتەوەیی‌و ئیستحقاقاتی‬ ‫ئابوری‪ ،‬ئیستحقاقاتی ئاسایش‌و ئیستحقاقاتی‬ ‫یاسایی خۆمان‌و هیچ هێزێك ناتوانێت بەدەر‬ ‫لەهاوهەڵوێستی كورد لەبەغدا‪ ،‬سیاسەتێكی‬ ‫تر بگرێتەبەر‪ .‬یەك دەن��گ دەبین‌و یەك‬ ‫هەڵوێست دەبین‌و بەسوور ب��وون لەسەر‬ ‫ئیستحقاقاتی خۆمان‪ ،‬دەرگای دیالۆگیش‬ ‫لەسەر هەمووالیەك دەكەینەوە‪.‬‬ ‫پڕ ب��ەدڵ ئومێدەواریشین‪ ،‬گفتوگۆی‬ ‫ئەمجارە بەپێی ئیستحقاقاتی ئەمجارە‪،‬‬ ‫لەچۆنێتی جێبەجێكردنی بڕگەكانی دەستور‬ ‫ئ��ەم��ج��ارە‪ ،‬هەڵەكانی راب���ردوو دووب���ارە‬ ‫نەبێتەوەو بەزووترین كات حكومەتی زۆرینە‬ ‫ل��ەدی��اری كردنی كاندید پێكدەهێنرێت‌و‬ ‫كوردیش لەگەڵ حكومەتی زۆرینە‪ ،‬شیعەبێ‌‬ ‫یان شیعەو هێزەكانی تربێ‌‪ ،‬حكومەتی‬ ‫زۆرینە ك ‌ێ هەڵدەبژێر ‌ێ بۆ دەوڵەتمەداری‬ ‫عیراق‪ ،‬بەشبەحاڵی خۆمان لەسەر دەستور‌و‬ ‫ئیستحقاقاتی خۆمان‪ ،‬لەگەڵ الیەنێك كە‬ ‫دەتوان ‌ێ زۆرینەی ئەنجومەنی نوێنەران‬ ‫دابین بكات‪ ،‬دەكەوینە گفتوگۆ‌و ئامادەشین‬ ‫بەشێك بین لەچارەسەرو بەزووترین كات‬ ‫رێبكەوین‌و بەمەرجێك لەسەر ئیستحقاقاتی‬ ‫خ��ۆم��ان ئەمجارە لەكاتێكی دیاریكراو‬ ‫دڵنیابین‌و ت��ەواوی مافەكانمان بەدیبێ‌‪،‬‬ ‫كارێكی ئ��ەوت��ۆش بكەین لێپرسراوێتی‬ ‫خۆمان بەرامبەر بەمیللەتەكەمان هەم لەسێ‌‬ ‫پارێزگاكەی هەرێم‪ ،‬هەم لەپارێزگای تازەی‬ ‫كوردستانیش كە هەڵەبجەیە‪ ،‬لەبەغدا دوا‬ ‫رەزامەندی لەسەر دەرببڕدرێ‌‌و كۆتایی پێبێ‌‪،‬‬ ‫هەم لەپارێزگای كەركوك‌و پارێزگاكانی تریش‬ ‫بتوانین بەرامبەر میللەتەكەمان سەربەرزبین‌و‬

‫تەواوی دەسەاڵتی خۆمان بخەینەكار‪ ،‬ئەم‬ ‫كارەساتانە روونەدەنەوە چ لێرە چ هاوكاری‬ ‫ناوچەكانی تربین بۆ ئەوەی ئەو كارەساتانە‬ ‫روونەدەنەوە‪.‬‬ ‫خوشك‌و برایان‪ ،‬كەسوكاری شەهیدان‬ ‫جارێكی تر لەناخەوە لەگەڵتانین‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫فرمێسك بەفرمێسكی چاوتانین‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئاه‌و حەسەرەتتانین‪ ،‬لەگەڵ كەسەرتانین‌و‬ ‫دەزانین شەوو رۆژتان تاڵ بووە‪ ،‬دەزانین‬ ‫جەرگبڕین مانای چییە‪ ،‬دەزانین مناڵێك‬ ‫ب ‌ێ ت��اوان هاتووە لەخۆشی حزبەكەمان‌و‬ ‫هەڵبژاردنی واڵت��ەك��ەی ب��ەش��داری بكات‌و‬ ‫بەجوانترین شێوە خۆی رازاندۆتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جەنازەكەی بۆ ئێوە هاتۆتەوە‪ .‬دەزانین‬ ‫ئەمە چ كارەسات‌و مەرگەساتێكە‪ ،‬دەزانین‬ ‫ئێستا قرچە لەدڵتان ب��ەرز دەبێتەوە‪،‬‬ ‫دڵنیابن ئێمەش وەك��و ئێوەین‪ ،‬دڵنیابن‬ ‫ئێمەش بەقەد ئێوە فرمێسكمان رشتووە‪،‬‬ ‫بەقەد ئێوە خەم‌و خەفەتمان خ��واردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم لەوەش دڵنیابن كە ناهێڵین خوێنی‬ ‫شەهیدەكانتان بەفیڕۆ بڕوات‪ .‬بەسەركەوتنی‬ ‫سیاسی‌و بەسەركەوتنی ئابوری‌و بێگومان‬ ‫هەركاتێكیش بۆمان بكرێت‪ ،‬لەدەسەاڵتمان‬ ‫بێ‌‪ ،‬تۆڵەی شەهیدەكانیش دەكەینەوە بەو‬ ‫شێوە یاسایی‌و هەر رێگەیەك كە بۆمان‬ ‫بكرێ‌‪ .‬ئ��ەو داخوازییەشتان لەجێگەی‬ ‫خۆیەتی‌و منیش لەگەڵ ئەو داخوازییانەی‬ ‫ئێوەم‪ .‬یەكێتیی‪-‬ش لەگەڵ ئەو داخوازییانەی‬ ‫ئێوەیەو ئەو تاوانبارانەی كە بە بەڵگەوە‬ ‫لەسەریان دەسەلمێندرێ‌‌و دەستیان هەبووە‬ ‫لەم تاوانەدا‪ ،‬لەگەڵ ئەوەم كە دادگا بڕیاری‬ ‫یاسایی‌و ئەوپەڕی سزایان بەسەردا جێبەجێ‌‬ ‫بكات‪ ،‬كە لەسێدارەدانە لەم واڵت��ەدا‪ .‬كە‬ ‫بڕیارەكەش درا‌و لەدادگا پەسەند كرا‪ ،‬لێرەوە‬ ‫داوا لەجەنابی سەرۆكی هەرێم دەكەم‪ ،‬داوا‬ ‫لەحكومەت دەك��ەم‪ ،‬لێرەوە داوا لەدیالەو‬ ‫لەبەغدا دەكەم‪ ،‬ئەو بڕیارە دادگای كوردستان‬ ‫بیدات یان دادگای عیراق‪ ،‬كە بڕیارەكە درا‬ ‫كەسوكاری شەهیدەكان‪ ،‬ئەم شارە بریندارە‬ ‫ئەم خەڵكەی كە هاوخەمی كەسوكاری‬ ‫شەهیدەكان‌و شارەكەیە‪ ،‬چاوەڕێ دەكەن‬ ‫بەزووترین كات بڕیارەكە جێبەج ‌ێ بكرێت‪.‬‬ ‫ئەوپەڕی هەوڵدەدەین ئەو بڕیارە جێبەجێ‌‬ ‫بكرێت‌و تەواوی ئەركەكانیشمان بێگومان‬ ‫بەزوترین ك��ات ئ��ەو بەڵێنانەی داومانە‬ ‫جێبەجێی دەكەین‪.‬‬ ‫جارێكی تر بەناوی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتیی‪-‬یەوە‪ ،‬هاوبەشی خەمتانم كەسوكاری‬ ‫شەهیدەكان‪ ،‬جوانەمەرگەكان‪ ،‬خەڵكی‬ ‫شاری خانەقین‪ ،‬سوپاس بۆ ئەو هەموو‬ ‫ئامادەبوانەی حزبەكان كە لێرە دانیشتوون‪،‬‬ ‫سوپاس بۆ یەكە بەیەكە كە دەتانبینم‬ ‫ئێوەش خەمبارن‪ ،‬سوپاس بۆ پارێزگاری‬ ‫دیالە‪ ،‬كە لێرە دانیشتووەو دەبینی ئەم شارە‬ ‫چەندە غەمبارە‪ ،‬هیوادارم لەمافی خانەقین‬ ‫بۆ كوردستانی بوون لەدیالە‪ ،‬ئەم پارێزگایە‬ ‫پێش پارێزگاكانی تر لەگرنگی ئەم پارێزگایە‬ ‫تێبگەن‌و لەگرنگی بونیادنانی پەیوەندییەكی‬ ‫تازە لەدوای ئەوەی كە خانەقین‌و دەوروبەری‬ ‫دەچێتەوە سەر كوردستان تێبگەن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەركێكی گەورەیە‌و هیوادارییشن لەمبارەیەوە‬ ‫كەمتەرخەمی نەبینین‪.‬‬ ‫سوپاستان دەكەم‌و دیسانەوە هاوخەمتانم‪.‬‬

‫ديالؤط‬

‫ذمارة (‪ )47١‬دو شةممة ‪2014/6/٩‬‬

‫تەوەری‬

‫كورد و ئەمەریکا‬ ‫سازدانی‪ :‬داستان ئاسۆ‬ ‫ئایا ئەمەریكا چۆن دەڕوانێتە دۆزی‬ ‫ك��ورد لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا؟ ئایا‬ ‫دەیەوێت كێشەی كورد لە ناوچەكەدا‬ ‫ب��ەدام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی كوردستان‬ ‫یەكالببێتەوە‪ ،‬ی��ان هێشتا ئەمەریكا‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ی ل��ە نەخشە كۆنەكەی‬ ‫(سایكس – پیكۆ) دەك���ات‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەمەریكا لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی‬ ‫خۆی مامەڵە لەگەڵ كورد بكات‪ ،‬ئەی‬ ‫ك��ورد چ��ۆن دەت��وان��ێ��ت خ��ۆی بخاتە‬ ‫ن��او ستراتیژی ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ئەمەریكاوە؟ كورد و پەیوەندییەكانی‬ ‫لەگەڵ كۆشكی سپی وەك كایەیەكی‬ ‫ستراتیژی‌و حەیاتی دەبێتە تەوەرێكی‬ ‫«چاودێر»‌و لە میانەی تەوەرەكەشدا‬ ‫دیالۆگ لەگەڵ شارەزایانی سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكا‌و چاودێرانی ئەو‬ ‫سیاسەتە دەكات‪.‬‬ ‫ل��ە درێ�����ژەی ئ���ەم ت����ەوەرەی����ەدا‪،‬‬ ‫وری��ا رەح��م��ان��ی ت��وێ��ژەر‌و پسپۆڕ لە‬ ‫پەیوەندییەكانی كورد‌و ئەمەریكا‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئەم پرسە قسەدەكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بە بڕوای ئێوە پەیوەندیی‬ ‫كورد‌و ئەمەریكا لەچ ئاستێكدایە؟ ئایا‬ ‫ئەمەریكا بەشێوەیەكی رەسمی دۆزی‬ ‫كورد دەناسێت؟‬ ‫وری��ا رەحمانی‪ :‬نەخێر‪ ،‬شتێك بە‬ ‫ناوی دۆزی كورد هیچكات لەئەجێندای‬ ‫ئەمەریكادا نەبوە‌و نییە‪ ،‬ئەمەریكا وەكو‬ ‫نەتەوەیەكی خاوەن مێژو ‌و كەلتور كە‬ ‫لەنێوان چوار واڵتدا دابەشكراوە‪ ،‬دەبێ‬ ‫مافی چارەی خۆنوسینی هەبێت‪ ،‬سەیری‬ ‫كوردی نەكردوە‪ ،‬بەڵكو ئەمەریكا وەكو‬ ‫كەمینەیەكی ئەتنیكی‌و وەك سەرجەمی‬ ‫دانیشتوانی دیكەی ئ��ێ��ران‪ ،‬عیراق‪،‬‬ ‫سوریا‌و توركیا سەیری كورد دەكات‌و‬ ‫كێشەی كورد بە كێشەی ناوخۆیی ئەو‬ ‫واڵتانە دەزانێت‪ .‬سەرجەمی ئەو واڵتانە‬ ‫كە ك��ورد تێیاندا دەژی بۆ ئەمەریكا‬ ‫گرنگن‪ ،‬كەوابو سیاسەتی ئەمەریكا بە‬ ‫نیسبەت هەركام لەپارچەكانی كوردستان‬ ‫ب��ە گ��وێ��رەی چۆنێتیی پ��ەی��وەن��دی‌و‬ ‫سیاسەتی ئەمەریكا لەگەڵ دەوڵەتی‬ ‫ئێران‪ ،‬عیراق‪ ،‬سوریا‌و توركیا جیاوازە‪.‬‬ ‫ئەمەریكا بە گ��وێ��رەی ب��ەرژەوەن��دی‌و‬ ‫سیاسەتی خۆی سەبارەت بە عیراق‪،‬‬ ‫ب��ەردەوام پەیوەندیی فەرمی‌و نافەرمی‬ ‫لەگەڵ كوردی عیراقدا بوە‌و‪ ،‬یارمەتی‬ ‫ك��وردی عیراقیشی داوە‪ ،‬ب��ەاڵم هیچ‬ ‫پەیوەندییەكی فەرمی‌و نافەرمی لەگەڵ‬ ‫كوردی پارچەكانی دیكەی كوردستاندا‬ ‫نەبوە‪ .‬سیاسەتی ئەمەریكا سەبارەت‬ ‫بە كوردی توركیا یەكێك لەنمونە هەرە‬ ‫خراپەكانی سیاسەتەكانی ئەمەریكا‬ ‫بوە لەسەرانسەری جیهاندا‪ .‬ئەمەریكا‬ ‫بەردەوام لە روانگەی دەوڵەتی توركیاوە‬ ‫سەیری كێشەی ك��وردی ك���ردوە‌و بە‬ ‫كێشەی ت��ێ��رۆری��زم‌و ه��ەڕەش��ەی��ەك بۆ‬ ‫سەقامگیری‌و ئاسایش‌و یەكپارچەیی‬ ‫خاكی توركیا لەقەڵەمیداوە‌و بەردەوام‬ ‫یارمەتی مادی‌و سەربازییشی بە توركیا‬ ‫داوە تاكو بزوتنەوەی كورد سەركوت‬ ‫بكات‪ .‬هاوكات ئەمەریكا قەت سەرنجی‬ ‫بە كوردەكانی ئێران‌و سوریا ن��ەداوە‪،‬‬ ‫تەنانەت وەك كەمینەیەكی ئەتنیكیش‬ ‫هەڵسوكەوتی لەگەڵ نەكردون‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان‬ ‫بوەتە یەكێك لە پرسە‬ ‫گرنگەكانی ئەمەریكا‬ ‫وریا رەحمانی‪ ،‬پسپۆڕ لە پەیوەندییەكانی كورد‌و ئەمەریكا‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬ ‫چاودێر‪ :‬بەردەوام دەوترێت سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكا گ��ۆڕاوە‪ .‬پێتانوایە‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا بەرامبەر‬ ‫بە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست گۆڕا بێت؟ لەو‬ ‫نێوەندەدا هیچ گۆڕانێكی لەسیاسەتی‬ ‫لەگەڵ كورددا كردوە؟‬ ‫وریا رەحمانی‪ :‬بەڵێ‪ ،‬بێگومان بەهۆی‬ ‫كۆمەڵێ هۆكاری ناوخۆیی‌و دەرەك��ی‪،‬‬ ‫سیاسەتی ئەمەریكا ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ناوەڕاست گۆڕانكاری بەخۆیەوە بینیوە‪.‬‬ ‫(ج���ۆرج ب��وش) دەی��ەوی��س��ت پ��رۆژەی‬ ‫«رۆژه���ەاڵت���ی ن��اوەڕاس��ت��ی گ���ەورە»‬ ‫جێبەجێ ب��ك��ات‌و ع��ی��راق ب��ە گشتی‌و‬ ‫هەرێمی كوردستان بەتایبەتی پێگەیەكی‬ ‫بەرچاوی لەو پرۆژەیەدا هەبو‪ ،‬بەاڵم پاش‬ ‫شكستهێنانی ئەو پرۆژەیە‌و بەتایبەت‬ ‫پاشەكشەی هێزەكانی ئەمەریكا‪ ،‬ئەو‬ ‫سەرنجپێدانەی ئەمەریكا بە پرسی‬ ‫هەرێمی كوردستان رۆژ بە رۆژ كەمتر‬ ‫بوەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا ئێستا هەرێمی‬ ‫كوردستان جێگای خۆی لەناو هاوكێشە‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئابوری‌و جیۆپۆلەتیكییەكانی‬ ‫ن��اوچ��ەك��ە‌و ج��ی��ه��ان��دا ك���ردوەت���ەوە‌و‬ ‫ئەمەریكاش ئیدی ناتوانێت ئەو كێشەیە‬ ‫پشتگوێ بخات‪ ،‬كەوابو كێشەی كورد‬ ‫هەرچەند كە پێگەیەكی ئەوتۆی لە‬ ‫پرسی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكادا‬ ‫نیە‌و نیگەرانیی سەرەكیی پەیوندییە‬ ‫ن��ێ��ون��ەت��ەوەی��ی��ەك��ان‌و جیۆپۆلەتیكی‬ ‫نێونەتەوەیی نیە‪ ،‬بەاڵم لە سێ الیەنەوە‬

‫ ماستەر لە زانستە سیاسیەكان ‪ -‬فرەنسا‬‫ توێژەر‌و پسپۆڕ لە پەیوەندییەكانی كورد‌و‬‫ئەمەریكا‬ ‫ خ��اوەن زیاتر لە ‪ 15‬كتێبە دەرب���ارەی‬‫پەیوەندییەكانی ك��ورد‌و ئەمریكا‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫(مێژوی پەیوەندییەكانی ك��ورد‌و ئەمەریكا‪،‬‬ ‫سیاسەتی ئەمریكا لە كوردستان لە ڕوانگەی‬ ‫پسپۆڕانی رۆژئاواییەوە‪ ،‬كوردستان‌و كورد لە‬ ‫ڕوانگەی نەخشەوانییەوە)‬ ‫ئایا ئەمەریكا دۆستی كوردە؟ یاخود‬ ‫پێتانوایە ئەمەریكا لەگەڵ دەوڵەتی‬ ‫كوردیدا بێت لەئێستادا؟‬ ‫وری��ا رەحمانی‪ :‬ئەمەریكا دۆستی‬ ‫ك����وردی ب���اش���ورە‪ ،‬ب����ەاڵم دۆس��ت��ی‬ ‫ك����وردی پ��ارچ��ەك��ان��ی دی��ك��ە نییە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ئەمەریكا هاوپەیمانی‬ ‫هەرێمی كوردستان نییە‌و دۆستایەتی‌و‬ ‫دژمنایەتیش تاسەر نییە‪ .‬لەسەردەمی‬ ‫ش��ۆڕش��ی ئەیلول‌و تەنانەت لەكاتی‬ ‫ش��ەڕی ئێران‌و عیراق‌و پاشان دوای‬ ‫شەڕی كوەیت ئەمەریكا گرنگیداوە بە‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬كە پاش روخانی‬ ‫رژێمی سەدام حوسێن ئەم گرنگیپێدانە‬ ‫گەیشتە ئەوپەڕی خۆی‌و‪ ،‬بەرژەوەندیی‬ ‫ك��ورد‌و ئەمەریكا زۆرج���ار هاوتەریب‬ ‫بو‪ .‬كوردیش زۆر باش لەهاوكێشەكان‬ ‫كەڵكی وەرگرت‪ ،‬گەرنا ئەمەریكا قەت‬

‫هاوپەیمان بون‌و هەر كاتێك كە باسی‬ ‫بەرژەوەندیی واڵتانی عەرەبی دەكرا‬ ‫ئەمەریكا لە روان��گ��ەی ئیسرائیلەوە‬ ‫س��ەی��ری پ��رس��ەك��ەی دەك�����رد‌و ه��ەر‬ ‫كاتێكیش باسی پرسی ك��ورد دەك��را‪،‬‬ ‫ئەمەریكا لە روانگەی توركیاوە سەیری‬

‫كیسینجێر قەت لەگەڵ سەركەوتنی شۆڕشی ئەیلولدا‬ ‫نەبو تەنانەت دژی ئەوەش بو كە رژێمی عیراق‬ ‫ئۆتۆنۆمییەكی بەرفراوان بدات بە كورد‬ ‫كاریگەریی لەسەر بەرژەوەندییەكانی‬ ‫ئەمەریكا هەیە‪ ،‬بۆیە ئەمەریكا ناتوانێت‬ ‫كاریگەرییەكانی ئەو كێشەیە پشتگوێ‬ ‫بخات‪ :‬الیەنی یەكەم ئەوەیە كە ئەو‬ ‫واڵتانەی كورد تێیاندا دەژی بۆ ئەمەریكا‬ ‫گرنگن‪ ،‬كەوابو كێشەی كورد كاریگەریی‬ ‫راستەوخۆی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی‬ ‫هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا (بە تایبەت‬ ‫توركیا) هەیە‪ .‬الیەنی دوەم ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە پەرەسەندنی ناكۆكییەكانی هەولێر‌و‬ ‫بەغداد بەرژەوەندیی ئەمەریكا لەعیراق‬ ‫دەخ��ات��ە ن��او مەترسییەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەمەریكا ب��ە دوای سەقامگیربونی‬ ‫عیراقەوەیە‪ .‬الیەنی سێیەمیش ئەوەیە‪،‬‬ ‫كوردستان خاوەن رێژەیەكی بەرچاوی‬ ‫نەوتە‌و‪ ،‬نەوتی كوردستان هەناردەی‬ ‫ب��ازاڕە جیهانییەكان دەكرێت‪ ،‬كەوابو‬ ‫پێكهاتنی هەرچەشنە ئاڵۆگۆڕێك لە‬ ‫هەرێمی كوردستاندا كاریگەری لەسەر‬ ‫«ئاسایشی وزەی جیهانی» دەبێت‪،‬‬ ‫هاوكات بە لەبەرچاوگرتنی ئەو راستییە‪،‬‬ ‫ك��ە كێشەی ك��ورد یەكێكە لەكێشە‬ ‫سەرەكییەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫ئاكام‌و ئەنجامەكانی كاریگەریی كێشەی‬ ‫كورد لەسەر سیاسەتەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت بۆ ئەمەریكا زۆر گرنگە‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئێستا پرسی سەربەخۆیی‬ ‫هەرێمی كوردستان بوە بە یەكێك لە‬ ‫پرسە گرنگەكانی ئەمەریكا‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەشێك لەمیللەتی كوردو‪،‬‬ ‫بەشێكیش لەسیاسیەكانی ك��ورد‪،‬‬ ‫ئەمەریكا بە «دۆستی كورد» دەبینن‪،‬‬

‫پێشبینی ئ��ەوەی ن��ەدەك��رد ك��ورد تا‬ ‫ئەم رادەیە لەسەربەخۆیی‌و سەركەوتن‬ ‫نزیكبێتەوە‪ .‬ئەمەریكا بە تەواوی دژی‬ ‫سەربەخۆیی هەرێمی كوردستانە‪،‬‬ ‫چونكە پێیوایە كە سەربەخۆیی هەرێمی‬ ‫كوردستان سەقامگیری‌و هاوسەنگیی‬ ‫هێز تێكدەدات‌و‪ ،‬دەبێتە مەترسی بۆ‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی‌و یەكپارچەیی خاكی‬ ‫واڵتانی دراوسێ (بە تایبەت توركیا)‪.‬‬ ‫كەوابو پرسی بەرژەوەندیی نەتەوەیی‬ ‫ئەمەریكا‌و هاوپەیمانەكانی‌و سەقامگیریی‬ ‫ناوچە‌و هاوسەنگیی هێز لە پرسی مافی‬ ‫چارەی خۆنوسینی كورد‌و دیموكراسی‌و‬ ‫مافی مرۆڤ زۆر گرنگترە بۆ ئەمەریكا‪.‬‬

‫كێشەكەی دەك��رد‪ .‬ئێستاشی لەگەڵدا‬ ‫بێت ئەمەریكا‌و توركیا هاوپەیمانن‌و‬ ‫ئەمەریكا دەی��ەوێ��ت دەوری توركیا‬ ‫لەناوچە پەرەبسێنێت‌و دەسەاڵتی ئێران‬ ‫كەم بێتەوە‪ .‬ئەمەریكا دژی فرۆشتنی‬ ‫نەوتی هەرێمی كوردستان نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێی باشترە بە هەماهەنگی‌و رەزامەندیی‬ ‫حكومەتی ن��اوەن��دی ب��ێ�ت‌و وای لێ‬ ‫نەیێت كە كوردستان لەڕوی ئابورییەوە‬ ‫لەبەغداد بێ مننەت بێت‪ .‬ئەمەریكا‬ ‫دەیەوێت ناكۆكییەكانی هەرێم‌و بەغداد‬ ‫لەسەر ناردنەدەرەوەی نەوت بە وتوێژ‬ ‫چارەسەر بێت‌و بە ت��ەواوی پشتگیری‬ ‫لەهیچكام لەو دو الیەنە ناكات‪ .‬ئەمەریكا‬

‫پەرەسەندنی ناكۆكییەكانی هەولێر‌و‬ ‫بەغداد بەرژەوەندیی ئەمەریكا‬ ‫لەعیراق دەخاتە مەترسییەوە‬ ‫چاودێر‪ :‬لەئێستادا نەوتی هەرێم بۆ‬ ‫بازاڕەكانی جیهان لەرێگای توركیاوە‬ ‫دەگوازرێتەوە‪ ،‬ئایا ئەمەریكا تاچەند‬ ‫گەشبینە بەم پەیوەندییە ئابورییەی‬ ‫هەرێم‌و توركیا؟ ئەمەریكا چۆن لەنەوتی‬ ‫هەرێم دەڕوان��ێ��ت؟ بەرژەوەندییەكانی‬ ‫لەنەوتی هەرێمدا چیین؟‬ ‫وری��ا رەحمانی‪ :‬ل��ەراب��ردودا یەكێك‬ ‫لەگرنگترین هۆكارەكان كە رێگر بو‬ ‫لەبەردەم نزیكبونەوەی كورد لەئەمەریكا‬ ‫پرسی گوشاری توركیا‌و ئاسایشی ئەم‬ ‫واڵتە بوە‪ .‬ئەمەریكا‌و توركیا‌و ئیسرائیل‬

‫خ��ۆی هیچ پێویستییەكی بە نەوتی‬ ‫هەرێمی كوردستان نییە‌و لەراستیشدا‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت بە گشتی ئەو‬ ‫دەورەی پێشتری بۆ ئەمەریكا نەماوە بۆ‬ ‫دابینكردنی نەوتەكەی‪.‬‬ ‫هەرێمی كوردستان باش دەزانێت كە‬ ‫پێش هەمو شتێك دەبێ پەیوەندییەكانی‬ ‫لەگەڵ واڵتانی دراوس��ێ پەرەپێبدات‪،‬‬ ‫ب��ە وات��ای��ەك��ی دیكە ك��ورد پێویستی‬ ‫بە هاوپەیمانێكی ناوچەیی هەیە‪ .‬بە‬ ‫لەبەرچاوگرتنی پێگەی الواز‌و گۆشەگیری‬ ‫ئێران لەپەیوەندییەكانی لەگەڵ دنیای‬

‫دەرەوەدا‪ ،‬هەرێمی عەرەبی ئاسان نییە كە كوردی رۆژئاوا‬ ‫ك��وردس��ت��ان هیچ بتوانێت لەئەمەریكا نزیكبێتەوە‪.‬‬ ‫رێ��گ��اچ��ارەی��ەك��ی‬ ‫دی������ك������ەی ب��ۆ‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬بەشێك ل��ە بەڵگەنامە‬ ‫نەماوەتەوە جگە مێژوییەكان‪( ،‬كیسینجێر) بە ئامادەكاری‬ ‫ل��ەپ��ەرەپ��ێ��دان��ی رێكەوتننامەی جەزائیر دادەنێن بۆ دژی‬ ‫پە یو ە ند ییە كا نی كورد‌و‪ ،‬بە تاوانباری نسكۆی شۆڕشی‬ ‫لەگەڵ توركیا‪.‬‬ ‫ئەیلول دەزانرێت‪ .‬رای ئێوە لەمبارەیەوە‬ ‫چییە؟‬ ‫وریا رەحمانی‪ :‬ئەو بەڵگەنامە نهێنییانە‬ ‫چ������اودێ������ر‪:‬‬ ‫پێویستە ئێستا كە ئەم سااڵنەی دوایی باڵوكراونەتەوە‬ ‫كورد چۆن مامەڵە بە رونی نیشانی دەدات كە لەڕاستیدا‬ ‫لەگەڵ ئەمەریكادا كیسینجێر هیچ پەیوەندییەكی بە‬ ‫بكات‪ ،‬لەكاتێكدا رێككەوتننامەی ج��ەزای��رەوە نەبوە‌و‬ ‫پە یو ە ند ییە كا ن زۆریشی پێناخۆش بو كە سەدام‌و شا‬ ‫ب��ە دام��ەزراوەی��ی لەجەزایر رێككەوتن‪ .‬كیسینجێر قەت‬ ‫لەگەڵ سەركەوتنی شۆڕشی ئەیلولدا‬ ‫كراون؟‬ ‫وریا رەحمانی‪ :‬نەبو‪ ،‬تەنانەت دژی ئ��ەوەش بو كە‬ ‫لەڕاستیدا هەرێمی رژێمی عیراق ئۆتۆنۆمییەكی بەرفراوان‬ ‫ك����وردس����ت����ان بدات بە كورد‪ .‬ئامانجی كیسینجێر ئەوە‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا وەك����و بو كە شەڕی نێوان كورد‌و رژیمی عیراق‬ ‫پێشو پێویستی بەردەوام بێت‪ ،‬بۆ ئەوەی رژێمی عیراق‬ ‫ب���ە ئ��ەم��ەری��ك��ا الواز بێت‌و بەردەوام بە كێشەی كوردەوە‬ ‫ن��ەم��اوە‪ ،‬چونكە س��ەرق��اڵ بێت‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی نەتوانێت‬ ‫ل��ەم ب���ارودۆخ���ەدا لەكەنداو خراپەكاری بكات‌و كێشە بۆ‬ ‫ئەمەریكا كارێكی ئەوتۆی لەدەست ئیسرائیل دروس��ت بكات‪ .‬دو هەفتە‬ ‫نایەت بۆ ك��ورد بیكات‪ .‬ئەمەریكا بە پێش رێككەوتنی جەزایر‪ ،‬شا لەسویسرا‬ ‫تەواوی پشتگیری یان دژایەتیی هەرێمی بە كیسنجێری وت بە تەمایە لەجەزایر‬ ‫كوردستان یان بەغداد ناكات‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ كاربەدەستانی عیراق وتوێژ بكات‪،‬‬ ‫بێگومان بۆ پرسی سەربەخۆیی‪ ،‬هەرێمی بەاڵم بەتەما نیە لەگەڵیان رێكبكەوێت‪.‬‬ ‫كوردستان پێویستی بە پشتگیریی كیسینجێریش مۆچیاری ش��ای كرد‬ ‫ئەمەریكا‌و واڵتانی دیكە دەبێت‪ ،‬بەاڵم كە متمانە بە بەڵێنی س��ەدام نەكات‌و‬ ‫پێش هەمو شتێك بارودۆخی ئابوری‌و لەگەڵی رێكنەكەوێت‪ .‬یەكی ئادار بو كە‬ ‫سیاسیی هەرێمی كوردستانە كە كورد شا بڕیاریدا لەگەڵ سەدام رێكبكەوێت‪،‬‬ ‫لەسەربەخۆیی نزیك دەكاتەوە‪ ،‬ئەگەرنا هۆكارەكەش بە هیچ شێوەیەك پرسی‬ ‫نە ئەمەریكا‌و نە هیچ واڵتێكی رۆژئاوایی شەتولعەرەب نەبو‪ ،‬چونكە شەتولعەرەب‬ ‫لەگەڵ سەربەخۆیی هەرێمی كوردستاندا بە كردەوە لەدەستی ئێراندا بو‌و ئێرانی‬ ‫پێویستییەكی زۆری بە شەتولعەرەب‬ ‫نیە‪.‬‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان تائێستا نەبو‪ .‬ئەو هۆكارەی كە زیاتر لەهەمو‬ ‫ب��اش خ��ۆی دەرخ��س��ت��وە لەهاوكێشە شتێك پاڵی بە شاوە نا لەگەڵ سەدام‬ ‫ناوچەیی‌و نێونەتەوەییەكاندا‪ ،‬بەاڵم رێكبكەوێت ئەوە بو كە شا دڵنیا بو‬ ‫لۆبیی كورد هێشتا الوازە‪ .‬لۆبیكردن كە رژێمی بەعس ناڕوخێت‌و لەسەرەتای‬ ‫رەوت��ێ��ك��ی ب���ەرف���راوان‌و دورودرێ����ژە‌و ب��ەه��ارەوە بە هەمو هێز‌و توانایەوە‬ ‫تەنها بە چوارچێوەی دەوڵەتەكان‌و ه��ێ��رش��دەك��ات��ە س��ەر ك���ورد‌و ئەویش‬ ‫ناوەندە بڕیاربەدەستەكانیش سنوردار ناچاردەبێت پشتیوانی لەكورد بكات‌و‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو ئ��ام��رازە نادەوڵەتییە لەئەنجدامدا شەڕ لەنێوان ئێران‌و عیراقدا‬ ‫كاریگەرەكان وەك میدیاكان‌و رێكخراوە هەڵدەگیرسێت‌و كێشەی كورد دەبێت‬ ‫مەدەنییەكانیش بەشێك لەئەڵقەكانی بە كێشەیەكی نێونەتەوەیی‌و ئاسایشی‬ ‫ئێران دەخاتە ناو مەترسی‪ .‬مانگێك‬ ‫زنجیرەی لۆبی پێكدێنن‪.‬‬ ‫پێش رێككەوتنی جەزایر‪ ،‬كیسینجێر‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت گۆڕانكارییەكان‪ ،‬هەوڵیدا ‪ ٢٤‬ملیۆن دۆالر بۆ یارمەتیدانی‬ ‫نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەگۆڕن‪ ،‬ك��ورد ت��ەرخ��ان ب��ك��ات‪ ،‬چونكە قەت‬ ‫بەتایبەت لەدوای «بەهاری عەرەبی»‪ ،‬پێشبینی رێككەوتنی ش �ا‌و سەدامی‬ ‫لەئێستادا لە رۆژئ���اوای كوردستاندا نەدەكرد‪ .‬تەنانەت دوای رێككەوتنەكەش‪،‬‬ ‫ئ���ی���دارەی س��ەرب��ەخ��ۆ پێكهێنراوە‪ ،‬كیسینجێر پەیامێكی زۆر ساردی نارد‬ ‫بەبڕوای ئێوە ئەمەریكا دان بە ئیدارەی بۆ شا‌و پێرۆزبایی لێنەكرد‪ .‬بەاڵم دوای‬ ‫سەربەخۆی رۆژئ���اوا دەن��ێ��ت‪ ،‬ئەگەر رێككەوتنەكە كیسینجێر هەوڵینەدا بۆ‬ ‫یارمەتیدانی كورد‪ ،‬چونكە پەیوەندیی‬ ‫توركیاش دژی بێت؟‬ ‫وریا رەحمانی‪ :‬ئێستا دانپێدانان یان ك���ورد‌و ئەمەریكا ه��ەر ل��ەس��ەرەت��اوە‬ ‫دانپێدانەنانی ئەمەریكا هیچ كاریگەرییەكی بە ه��ۆی پێداگریی شا دروس��ت ببو‪،‬‬ ‫ئەوتۆی لەسەر كوردستانی رۆژئاوا نیە‪ .‬ك��ە ش��ا‌و س���ەدام رێككەوتبون هیچ‬ ‫تەنانەت ئەگەر رژێمی بەشار ئەسەدیش هۆكارێك لەئارادا نەمابو كە كیسینجێر‬ ‫نەمێنێت ئەمەریكا‌و واڵتانی رۆژئاوایی بە درێژە بەو پەیوەندییە بدات‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫بارودۆخی سوریا خۆشبین نین‪ ،‬بۆیە ب��ە ه��ۆی ئ���ەوەی ك��ە پەیوەندییەكە‬ ‫نایانەوێت دەستێوەردان لەكێشەكەدا س��ەدا س��ەد نهێنی بو ‌و كۆنگرێسی‬ ‫بكەن‪ .‬رونە كە بارودۆخی كوردستانی ئەمەریكا هیچ ئاگادارنەبو ‌و ئامادەش‬ ‫رۆژئاوا قەت ناگەڕێتەوە بۆ سەردەمی نەبو كە پ��ارە تەرخان بكات بۆ ئەو‬ ‫رژێ��م��ی ب��ەش��ار ئ��ەس��ەد‌و‪ ،‬ئەمەریكا‌و پرسە‪ .‬چەند رۆژ دوای رێككەوتنەكە‬ ‫واڵتانی ناوچەكە ناچارن ئەمری واقعی كیسینجێر بە سەرۆككۆماری ئەمەریكا‌و‬ ‫قبوڵ بكەن‪ .‬ب��ەاڵم رون��ە كە بە هۆی سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیلی وت كە قەت‬ ‫دژایەتیكردنی توركیا‪ ،‬بەتایبەت واڵتانی لەگەڵ رێككەوتنی جەزاییردا نەبوە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )47١‬دو شةممة ‪2014/6/٩‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫"چاودێر" ناوی دامەزرێنەرانی حزبەكە باڵودەكاتەوە‬

‫چەند بەرپرسێكی كۆمەڵ‌و بزوتنەوە لەهەوڵی دروستكردنی حزبێكی نوێدان‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫چەندی���ن بەرپرس���ی دی���ارو كادری‬ ‫پێش���كەوتوی كۆم���ەڵ‌و بزوتن���ەوەی‬ ‫ئیس�ل�امی‪ ،‬هەوڵەكانیان بۆ دامەزراندنی‬ ‫حزبێكی نوێی ئیس�ل�امی چڕكردۆتەوەو‪،‬‬ ‫لەو چوارچێوەیەشدا بە شێوەیەكی نهێنی‬ ‫كۆبون���ەوە ئەنجامدەدەن‌و لەئێستاش���دا‬ ‫سود لەو ناڕەزاییانە وەردەگرن كە لەدوای‬ ‫هەڵبژاردنی ‪ ،2014/4/30‬روبەڕوی س���ێ‬ ‫حزب���ە ئیس�ل�امییەكە بونەت���ەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدایە ژمارەیەك بەرپرس‌و كادری‬ ‫كۆمەڵ هەڕەش���ەی جیابونەوە دەكەن‪،‬‬ ‫ئەگەر پێداچون���ەوە بەكاندیدەكانی ئەو‬ ‫حزبە بۆ پۆستە حكومییەكان نەكرێ‪.‬‬ ‫كۆبونەوەیەكی تایبەت‬ ‫س���ەرچاوەیەكی باوەڕپێك���راو‪ ،‬ب���ە‬ ‫"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬لەماوەی رابردودا‪،‬‬ ‫كۆبونەوەیەك���ی تایب���ەت‌و نهێن���ی‬ ‫لەهاوینەه���ەواری مێرگەپ���ان لەنێ���وان‬ ‫چەن���د س���ەركردەو كادیرێك���ی دیاری‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی‌و بزوتنەوەی ئیسالمی‬ ‫س���ازكراوەو ئەوەی ب���ە كۆبونەوەكەش‬ ‫هەستاوە‪( ،‬مەال محەمەد رازی) ئەندامی‬ ‫ئەنجومەن���ی چاودێ���ری‌و بەدواداچون‌و‬ ‫بەرپرس���ی مەكتەب���ی فت���وای كۆمەڵی‬ ‫ئیس�ل�امی بوە‪ ،‬كە چەند كەسێكی دیار‬ ‫بانگهێشتكراون‪.‬‬ ‫بەپێ���ی زانیارییەكان���ی "چاودێ���ر"‪،‬‬ ‫تەوەری س���ەرەكی كۆبونەوەكە لەس���ەر‬

‫یەكڕی���زی موس���ڵمانانی كوردس���تان‌و‬ ‫كۆكردنەوەی ئەو ئەندام‌و كادرانە بوە كە‬ ‫لە سیاس���ەتەكانی (كۆمەڵی ئیسالمی‌و‬ ‫یەكگرت���وی ئیس�ل�امی‌و بزوتن���ەوەی‬ ‫ئیس�ل�امی) ناڕازی���ن ت���ا لەچوارچێوەی‬ ‫حزبێكی تازەی ئیسالمیدا رێكیان بخەن‪.‬‬ ‫هەروەك جەختیش���یان لەسەر ئەوە‬ ‫كردۆتەوە كە بەهیچ ش���ێوەیەك دژایەتی‬ ‫(عیلمانییەكان‌و ئیس�ل�امییەكان) نەكەن‬ ‫و خۆی���ان دەپارێ���زن‪ ،‬بەڵك���و بەدوای‬ ‫پش���تیوانییەكی ئیقلیمیش دەگەڕێن بۆ‬ ‫ئەوەی ئەگەر حزبە تازەكەیان لەدایكبو‪،‬‬ ‫بەهێز بێت‌و پشتیوانی هەبێت‪.‬‬ ‫كێ بەشداریكردوە؟‬ ‫دەس���ت‬ ‫بەپێ���ی ئ���ەو زانیارییانەی‬ ‫عەبدولڕەحمان نورسی‪ ،‬ئەندامی پێشوی ئ���ەو س���ێ‌ الیەن���ە ئیس�ل�امییە‪ ،‬بەرەو‬ ‫"چاودێ���ر"‪ ،‬كەوت���ون‪ ،‬لەدیارتری���ن ئەو مەكتەبی سیاس���ی بزوتنەوە)‪( ،‬جەمال دابەزین���ی زۆر چ���وەو ئەگ���ەر بەدیلێك‬ ‫سەركردە ئیسالمییانەی كە بەشداربون لە ئەشرەف حەمە ساڵح قارەمانی‪ ،‬جێگری نەبێت بۆ ئەو حزبانە‪ ،‬ئەوا دەنگی حزبە‬ ‫كۆبونەوەكەدا بریتین لە‪( :‬مەال محەمەد پێش���وتری وەزیری ناوخ���ۆی حكومەتی ئیسالمییەكان زیاتریش دادەبەزێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫ێ حزبە‬ ‫رازی‪ ،‬ئەندام���ی ئەنجومەن���ی چاودێری‌و هەرێ���م لەئیدارەی س���لێمانی لەس���ەر دەنگ���ە ناڕازییەكانی ناو هەرس��� ‌‬ ‫بەدواداچونی كۆمەڵی ئیسالمی‌و بەرپرسی لیس���تی بزوتنەوە)‪( ،‬مەال حەسەن كانی دیارە ئیسالمییەكە پێدەچێت پەیوەندی‬ ‫مەكتەبی فتوای كۆم���ەڵ)‪( ،‬عەبدولقادر ئاس���كانی‪ ،‬كادری پێش���وی بزوتنەوە)‪ ،‬بەم گروپەوە بكەن‪ ،‬بەتایبەت كە بڕیاری‬ ‫برایەتی‪ ،‬ئەندامی پێشوی سەركردایەتی (مەال هاوكار چوێسەیی‪ ،‬كادری پێشوی س���ەرەتاییان داوە ك���ە حزبێك���ی تازە‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمی‪ -‬بەرپرسی مەكتەبی كۆمەڵ)‌و (موخلی���س هەولێری‪ ،‬كادری دابمەزرێنن‪.‬‬ ‫عەس���كەری)‪( ،‬ئازاد حوجرانی‪ ،‬ئەندامی كۆمەڵ)‪.‬‬ ‫ش���ورای بزوتنەوە)‪( ،‬محەم���ەد عومەر‬ ‫شەڕی كۆمەڵ‌و یەكگرتو لەسەر پۆست‬ ‫سەرچاوە باوەڕپێكراوەكەی "چاودێر"‬ ‫لەالیەكی دیك���ەوە‪ ،‬لەنێو یەكگرتوی‬ ‫عەبدولعەزیز‪ ،‬رابەری پێشوی بزوتنەوە)‪ ،‬ئەوەش���ی رونكردەوە‪ ،‬ئ���ەم كۆبونەوەیە‬ ‫(س���ەید ئیبراهیم رانیەیی‪ ،‬بەرپرس���ی درێژەی دەبێت‪ ،‬بەتایبەت كە س���ەرجەم ئیس�ل�امی كوردستان‌و كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫س���ەنتەری حیكمەی س���ەر بە كۆمەڵی بەش���داربوان پێیان وابوە‪ ،‬كە لەئێستادا كوردستان ناڕەزایی لەنێو كادرو گەنجانی‬ ‫ئیسالمی)‪( ،‬فەرەیدون فەتاح گردەنازێی‪ ،‬رێژەی دەنگی ئیسالمییەكان لە هەرێمی ئەو حزبانە دروستبوە لەسەر دیاریكردنی‬ ‫ئەندامی مەكتەبی ئەمیری كۆمەڵ)‪( ،‬مەال كوردس���تان بەهۆی خراپی مامەڵەكردنی كاندی���دی ئ���ەو پۆس���تە حكومیان���ەی‬

‫بەریاندەكەوێت‌و كار گەیش���تۆتە ئەوەی‬ ‫ژمارەی���ەك بەرپ���رس‌و كادری كۆم���ەڵ‬ ‫هەڕەشەی جیابونەوە دەكەن‪.‬‬ ‫رۆژی ‪ 6/7‬ژمارەی���ەك بەرپ���رس‌و‬ ‫كادری كۆمەڵ‪ ،‬هەڕەشەی جیابونەوەیان‬ ‫لەحزبەكەی���ان ك���ردو م���اوەی (‪)٤٨‬‬ ‫كاتژمێریش���یان وەك مۆڵ���ەت داوەت���ە‬ ‫سەركردایەتی حزبەكەیان بۆ پێداچونەوە‬ ‫ی‬ ‫بەو بڕیارە‌و لەیاداشتێكیشدا كە ئاڕاستە ‌‬ ‫ی سیاس���ی‌‌و‬ ‫پێش���ەوا‌و ئەمی���رو مەكتەب ‌‬ ‫سەركردایەتی‌ حزبەكەیان كردوە‪ ،‬باسیان‬ ‫ی رۆژنامەوان���ی‌‌و‬ ‫ی كۆنگ���رە ‌‬ ‫لەبەس���تن ‌‬ ‫جیابونەوەی���ان لەحزبەكەی���ان كردوە‌و‬ ‫ی ئەمڕۆ دو شەممەشیا ‌ن وەك‬ ‫كاتژمێر ‪‌ 11‬‬ ‫دوامۆڵەت بۆ ئەو مەبەستە داناوە‪ ،‬تا بەو‬ ‫بڕیارەدا بچنەوە‪.‬‬ ‫ه���اوكات ئەندامانی خوارەوەی كۆمەڵ‬ ‫لەرێی تۆڕەكۆمەاڵیەتییەكانەوە بەتوندی‬ ‫لەدژی دانانی ئەو دو سەركردەیەی كۆمەڵ‬ ‫هاتونەتە دەنگ بۆ پۆستە وەزارییەكان‪،‬‬ ‫ئەوان دەڵێ���ن "بەو بڕی���ارە رازی نین‌و‬ ‫بەرەنگاری دەبنەوە‪ ،‬هۆكاری ئەوەش بۆ‬ ‫ئەوە دەگێڕنەوە كە حزبەكەیان لە ماوەی‬ ‫پێش���ودا ئۆپۆزس���یۆن ب���وە‌و بەرامبەر‬ ‫گەندەڵی دەسەاڵت وەستاوە"‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬محەمەد حەكیم‪ ،‬وتەبێژی‬ ‫كۆم���ەڵ لەلێدوانێك���دا ب���ۆ لڤین پرێس‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬ئەوان بەدەنگدان‌و پڕكردنەوەی‬ ‫س���ی ڤی ئەو مافەیان وەرگرتوە‌و گوێش‬ ‫لەوانە دەگرن‌و رونكردنەوەیان بۆ دەدەن‪،‬‬ ‫هێش���تاش دیارنییە كە ئەو دو كەس���ە‬

‫دەگۆڕێن یاخود نا‪.‬‬ ‫مەڕوان گەاڵڵی‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫كۆم���ەڵ لەپارلەمان���ی كوردس���تان‪،‬‬ ‫رایگەیاند‪ :‬لەناو كۆمەڵی ئیس�ل�امی هیچ‬ ‫كەس���ێكمان ماف���ی ئ���ەوەی نییە خۆی‬ ‫بەخاوەنی دەس���ەاڵتی ئەو حزبە بزانێت‌و‬ ‫هیچ كەس���ێكیش ماف���ی (ڤیتۆی) نییە‬ ‫لەسەر بڕیارەكانی حزب‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬هیچ كەسێك‬ ‫بۆی نییە فشار بخاتە سەر سەركردایەتی‬ ‫كۆمەڵ‪ ،‬چونكە س���ەركردایەتی بەمافی‬ ‫خ���ۆی هەڵبژاردنێكی ش���ەفافی كردوەو‬ ‫بەس���یڤی كاندیدەكان���دا چۆت���ەوە‌و ئەو‬ ‫خەڵك���ەش ك���ە دەنگی ب���ەو كاندیدانە‬ ‫داوە خاوەن���ی عەق���ڵ‌و هۆش���ی خۆیان‬ ‫ب���ون‌و كاندیدكردنی ئەو دو كەس���ەش‬ ‫بۆ وەرگرتنی پۆس���تی وەزی���ر‪ ،‬بڕیاری‬ ‫س���ەركردایەتی كۆمەڵی ئیسالمییەو لێی‬ ‫پەشیمان نابینەوە‪.‬‬ ‫ه���اوكات عەبدوڵ�ڵ�ا رێش���اویی‪،‬‬ ‫رۆژنامەنوس���ی نزی���ك لەیەكگرت���وی‬ ‫ئیس�ل�امی‪ ،‬لەپ���ەڕەی تایبەت���ی خۆی‬ ‫لەفەیس���بوك نوس���یویەتی‪ ،‬بون���ی ئەم‬ ‫جەدەل���ە بیزەنتیی���ە لەس���ەر چەن���د‬ ‫پۆس���تێكی سیاسیی دنیایی سەلمێنەری‬ ‫ئەو قسەیەی ئێمەیە‪ ،‬كە دەمێكە وتومانە‬ ‫حزبی ئیس�ل�امیش ه���ەروەك حزبەكانی‬ ‫دی حزبی سیاس���ی دنیایین‪ ،‬حزبی ئەم‬ ‫دنیان نەك ئەو دنیا‪ ،‬حزبی بەرژەوەندی‌و‬ ‫بیرو بۆچونی سیاس���یین‪ ،‬نەك دینداری‌و‬ ‫ئیمان‪.‬‬

‫فریاد رواندزی‪ :‬پێشمەرجمان بۆ الیەنە عیراقییەكان هەیە و‬ ‫ئەگەر گرەنتیمان نەدەنێ‌ رێگەی دیكە دەگرینەبەر‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬

‫قسە لەس���ەر وردەكارییەكانی چۆنێتیی‬ ‫گفتوگۆكردن لەسەر ئەمە نەكراوە تاوەكو‬ ‫كۆبون���ەوەی داهاتو‪ ،‬هەروا كۆبونەوەمان‬ ‫لەگەڵ س���ەركردایەتیی سیاس���ی كورد‬ ‫بۆچۆنێتیی باسكردن لەوردەكاریەكان‪.‬‬

‫نوێن���ەری یەكێت���ی ل���ە لیژن���ەی‬ ‫دانوس���تانكاری هەرێم بۆ گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫بەغداد‪ ،‬ئاش���كرایدەكات‪ ،‬لە كۆبونەوەی‬ ‫چاودێر‪ :‬وەك باس���تكرد ماددەی ‪140‬‬ ‫لیژنەی دانوستانكاری هەرێم هیچ كەسێك‬ ‫باس���ی هێڵی سوری نەكردوە‪ ،‬هەروا ئەو لەئەولەویات���ی كارەكانتان���ە‪ ،‬بەاڵم ئایا‬ ‫لیژنەیە هیچ سەرۆكی نیە‌و یەكێتیش پێی هیچ گرەنتییەك هەیە بۆ جێبەجێكردنی‬ ‫باشە لیژنەكە بێ‌ سەرۆك بێت‪ ،‬تا هەمو لەالیەن ئەو الیەنە عیراقیانەی كە براوەی‬ ‫ئەندامانی لیژنەكە بەیەكەوە بڕیاربدەن‌و هەڵبژاردنەكان بون؟‬ ‫فری���اد رەواندزی‪ :‬ئێم���ەش براوەین‌و‬ ‫بەشداری لەگفتوگۆكان بكەن‪.‬‬ ‫فریاد رەواندزی‪ ،‬كە هاوكات نوێنەری تەنها ئەوان براوەنی���ن‌و ئێمەش هێزین‪،‬‬ ‫یەكێتییە لەبەغداد‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا ئەمج���ارەش پێش���مەرجمان بریتی���ە‬ ‫لەگ���ەڵ "چاودێ���ر"‪ ،‬راش���یدەگەیەنێت‪ ،‬لەگرەنتی���ی جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە‬ ‫ب���ۆ جێبەجێكردنی م���اددەی ‪ 140‬كات لەكاتی گفتوگۆكانم���ان‌و لەپرۆژەكانمان‬ ‫گرنگ���ە‌و پێویس���تی بەگرەنت���ی‌و كاری كە پێشكەشیدەكەین‪ ،‬ئەگەر پێشمەرج‌و‬ ‫راستەوخۆ هەیە‪ ،‬ئەویش جێبەجێكردنی‬ ‫ئ���ەو خااڵنەیە كە پەیوەس���تن بەناوچە‬ ‫دابڕێن���راوەكان‪ ،‬ئەگەریش پێش���مەرج‌و‬ ‫گرەنتیەكانی ماددەی ‪140‬یان قبوڵنەكرد‬ ‫ئەوا رێگە‌و شێوازی تر دەگرینەبەر‪.‬‬

‫س���وریش لەگفتوگۆی سیاس���ی لەسەر‬ ‫الیەنێك ش���تێكی باش نیە‪ ،‬ئەو لیژنەیە‬ ‫هیچ سەرۆكی نیە‌و ئێمەش وەك یەكێتی‬ ‫ێ سەرۆك بێت‪،‬‬ ‫پێمان باش���ە لیژنەكە ب ‌‬ ‫تاوەكو هەمو ئەندامانی لیژنەكە بەیەكەوە‬ ‫بڕیارب���دەن‌و بەش���داری لەگفتوگۆكاندا‬ ‫بك���ەن‪ ،‬بۆی���ە پێمان باش ب���و لیژنەكە‬ ‫سەرۆكی نەبێ‌‪.‬‬

‫فریاد رەواندزی‪ :‬ئێم���ە وەك یەكێتی‬ ‫لەگ���ەڵ مالك���ی‌و تەنان���ەت لەگەڵ هیچ‬ ‫الیەنێ���ك رێكنەكەوتوی���ن‪ ،‬چونكە وەك‬ ‫یەكێتی بڕیارمانداوە وەكو یەك تیم لەگەڵ‬ ‫الیەنەكان گفتوگۆبكەی���ن‪ ،‬بۆیە بەتەنها‬ ‫گفتوگ���ۆ لەگەڵ هیچ الیەنێ���ك ناكەین‪،‬‬ ‫چونكە بارودۆخی كوردس���تان گرنگترە‬ ‫ل���ەوەی بەتەنه���ا گفتوگ���ۆ‌و رێككەوتن‬ ‫بكەی���ن لەگەڵ هیچ الیەنێكدا‪ ،‬بۆیە وەك‬

‫لیژنەی دانوستانكار سەرۆكی نییە‌و‪،‬‬ ‫یەكێتیش هەر لەگەڵ ئەمەدایە‬ ‫یەكێتی پابەندی بڕیاری س���ەركردایەتی‬ ‫ێ یەكێتی بەشێك بێت لە‬ ‫دەبین‪ ،‬كە دەڵ ‌‬ ‫لیژنەی دانوس���تان‌و وەك یەكێتی لەگەڵ‬ ‫الیەنەكانی تری كورد لەگفتوگۆكردندابین‬ ‫لەگەڵ الیەنە براوەكانی عیراقدا‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬ئایا پێداگی���ری لەوەرگرتنی‬ ‫پۆس���تی س���ەرۆككۆمار دەكەن بۆكورد‪،‬‬ ‫لەناو كوردیش بۆ یەكێتی؟‬ ‫فری���اد رەوان���دزی‪ :‬ئێم���ە پێداگیری‬ ‫لەس���ەر وەرگرتنی پۆستی سەرۆككۆمار‬ ‫دەكەی���ن‌و بەمافی خۆمان���ی دەزانین كە‬ ‫چاودێر‪ :‬توركمانەكان‌و مەس���یحیەكان‬ ‫ئەم پۆستە بۆ كورد بێت‪ ،‬لەناو كوردیش‬ ‫ب���ۆ یەكێتی بێت‪ ،‬بەاڵم پێویس���تە ئەوە رەخنەی ئەوەدەگرن وەك پێكهاتەیەكی‬ ‫بزانرێ‌ ئەو پۆس���تانە‌و تەنانەت پۆستی س���ەرەكی هیچ ئەندامێكیان لەو لیژنەیە‬ ‫سەرۆكوەزیران‌و سەرۆككۆمار‌و سەرۆكی نیە‌و لیژنەكە تەنه���ا نوێنەرایەتیی كورد‬ ‫جێبەجێكردنی ه���ەر رێككەوتنێك ئێمە پارلەمانی���ش پێویس���تی بەتەوافوق���ی دەكات نەك هەرێم؟‬ ‫فری���اد رەوان���دزی‪ :‬ئێم���ە لیژنەمان‬ ‫بیكەین‌و هەروا قورسایی كورد لەبەغداد‌و سیاسی هەیە‪.‬‬ ‫دروس���تنەكردوە‪ ،‬بەڵك���و لیژنەك���ە‬ ‫چۆنێتی���ی رێككەوتن���ی الیەن���ەكان بۆ‬ ‫پێكهێنانی حكومەت ببێتە پێشمەرج بۆ‬ ‫جێبەجێكردنی ئ���ەو داواكارییانەی ئێمە‬ ‫دەمانەوێ‌‪.‬‬

‫بارودۆخی كوردستان گرنگترە لەوەی بەتەنها گفتوگۆ‌و‬ ‫رێككەوتن بكەین لەگەڵ هیچ الیەنێك‬

‫چاودێر‪ :‬لیژنەی دانوستانكاری هەرێم‬ ‫لەگەڵ بەغداد بەرنامەی چییە بۆ ماددەی‬ ‫‪140‬؟‬ ‫ب���ۆ جێبەجێك���ردن‪ ،‬ب���ەاڵم تائێس���تا‬ ‫فریاد رەواندزی‪ :‬ئێمە تائێس���تا تەنها گرەنتیەكانیان قبوڵكرد باش���ە‪ ،‬ئەگەرنا جێبەجێنەك���راوە‪ ،‬ئای���ا ئەمج���ارە چ‬ ‫كۆبونەوەیەكی دەستپێكمان ئەنجامداوە‪ ،‬ئەوا رێگە‌و شێوازی تر دەگرینەبەر‪.‬‬ ‫میكانزمێك دادەنێ���ت بۆجێبەجێكردنی‬ ‫وەك بڕیاریشە دوەمین كۆبونەوە لەرۆژی‬ ‫پرۆژە نیشتیمانیەكە؟‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬كات یەكێك���ە لەه���ۆكارە‬ ‫پێن���چ ش���ەممە ئەنجامبدەی���ن‪ ،‬ئەویش‬ ‫فری���اد رەوان���دزی‪ :‬تائێس���تا هی���چ‬ ‫دوای ئ���ەوەی لەكۆبون���ەوەی یەك���ەم گرنگەكانی جێبەجێكردنی ماددەی ‪ ،140‬میكانیزمێ���ك دانەنراوە‪ ،‬چونكە میكانزم‬ ‫بڕیارمان���دا هەرالیەنێ���ك پرۆژەیەك یان ئای���ا ئەمجارە گفتوگۆ لەس���ەر وادەیەك ل���ەدوای دانان���ی پرۆژە نیش���تیمانیەكە‬ ‫كارنامەیەك كە بۆچونەكانی لەس���ەربێت دەكەن بۆجێبەجێكردنی ماددەكە؟‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬باس���لەوەدەكرێ‌ یەكێت���ی‬ ‫بەدیاردەك���ەوێ‌ چ���ۆن بێ���ت‪ ،‬ئەگ���ەر‬ ‫بیهێنێ���ت‪ ،‬ب���ۆ ئ���ەوەی داواكارییەكانی‬ ‫ێ‬ ‫فریاد رەواندزی‪ :‬بێگومان كات گرنگە‪ ،‬پرۆژەیەكی ئامادەكراوت نەبێ‌‌و حزبەكان نەیوس���توە باسی "هێڵی س���ور" بكر ‌‬ ‫جێبەجێب���كات‪ ،‬ئەمەش بۆ ئەوەی هەمو بەاڵم كاتەكە پێویستی بەگرەنتی‌و كاری بیروڕاكانیان نەخس���تبێتە سەر كاغەز‌و لەبەیاننام���ەی لیژن���ەی دانوس���تانكار‪،‬‬ ‫پرۆژە‌و كارنامەكان كۆبكەینەوە‪ ،‬تاوەكو راستەوخۆ هەیە‪ ،‬ئەویش جێبەجێكردنی هەم���وی كۆنەكرێنەوە چ���ۆن دەتوانین بۆیە ئەگ���ەری پەرتبونی دەنگی كوردی‬ ‫پرۆژەیەكی نیشتیمانی لێ‌ دەربچێ‌‌و ببێتە ئ���ەو خااڵنەیە ك���ە پەیوس���تن بەناوچە باس���ی میكان���زم بكەین؟ بۆی���ە ئەگەر زیاتر كردوە؟ ه���ەروا بڕیارە ئەو لیژنەیە‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬باس���ی كۆبون���ەوەی نێوان‬ ‫كارنام���ە بۆئەوەی لەرێگەی���ەوە گفتوگۆ دابڕێنراوەكانەوە‪.‬‬ ‫هەمو بی���روڕاكان كۆكرانەوە‌و كرانە یەك سەرۆكی هەبێ‌؟‬ ‫فری���اد رەواندزی‪ :‬ل���ەو كۆبونەوەیەی (یەكێتی)‌و (دەوڵەتی یاس���ا) دەكرێ‌‪،‬‬ ‫لەگەڵ الیەنەكانی بەغداد بكەین‪ ،‬هەروەك‬ ‫پ���رۆژەی نیش���تیمانی‪ ،‬ئەوكاتە لەگەڵ‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬لەهەڵبژاردن���ی راب���ردو پرۆژەك���ەدا میكانزمەكە دادەنرێ‌‪ ،‬هەروا ئێم���ە كردومانە هیچ كەس���ێك باس���ی ئایا هی���چ كۆبونەوەیەكی لەو ش���ێوەیە‬ ‫م���اددەی ‪ 140‬یەكێكە لە ئەولەویاتەكانی‬ ‫ك���ورد لەگفتوگۆكانیدا‪ ،‬بەاڵم تائێس���تا ك���ورد وەرەقەیەك���ی ‪ 19‬خاڵ���ی هەبو پێش���مەرجەكان‌و گرەنتییەكانی���ش‪" ،‬هێڵی س���ور"ی نەكردوە‌و دانانی هێڵی هەیە؟‬

‫بۆ جێبەجێكردنی ماددەی ‪ 140‬كات‬ ‫گرنگە‌و پێویستی بەگرەنتی‌و كاری‬ ‫راستەوخۆ هەیە‬

‫لەكۆبون���ەوەی حزبە كوردس���تانییەكان‬ ‫لەگەڵ س���ەرۆكی هەرێم بڕیاری لەس���ەر‬ ‫ێ پرسیار لەوان بكرێ‌‪.‬‬ ‫دراوە‌و دەكر ‌‬

‫ذمارة (‪ )47١‬دو شةممة ‪2014/6/٩‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫ریزبەندیی حزبایەتی لەباشوری كوردستان‬ ‫نەتەوایەتی ببەخش���ێت لەكوردس���تاندا‬ ‫یان بەش���ێوازی تر ئاماژە بۆ ئەوە كراوە‬ ‫ك���ە خەڵكی كوردس���تان مافی خۆیەتی‬ ‫دەسەاڵت‌و قەوارەی سیاسی هەقپێدراوی‬ ‫خۆی هەبێت‪.‬‬ ‫‪-3‬هەڵوێست لەسەر مەسەلە‬ ‫كەوات���ە دەتوانین بڵێی���ن‪ ،‬حزبەكانی‬ ‫كوردستانیەكان‬ ‫كوردس���تان‪ ،‬یان رونتر بڵێین‪ ،‬ئەوانەیان‬ ‫مەس���ەلە كوردس���تانیەكان زۆرن‌و‬ ‫كە خۆیان بەكوردس���تانی دەدەنە قەڵەم ئاڵۆزن‪ ،‬ئەو مەس���ەالنە چەندین كێشەو‬ ‫بێستون سابوراوایی‬ ‫هەمویان ئارەزوی ئەو ئامانجە دەردەبڕن ماف‌و داخوازی نەتەوایەتی‌و هەڵوێست‌و‬ ‫ك���ە لەنزیكتری���ن دەرفەت���دا الیەنگری گفت���ارو ك���ردار دەگرنەوە‪ ،‬كە لەس���ەر‬ ‫ئەوەن دەوڵەتی س���ەربەخۆی كوردستان ئاستی كوردستانی گەورە دێنە مەیدان‌و‬ ‫(مەسەلە نیشتمانیەكان)‬ ‫لەم وتارەدا دەمانەوێت تیشك بخەینە دروس���تبێت‪ ،‬ج���ا ئەو دەوڵەت���ە لەهەر دەبێت حزبەكانی باش���وری كوردس���تان‬ ‫سەر ئەو ریزبەندییە حزبایەتیەی خەریكە پارچەیەكی كوردستان بێت‪.‬‬ ‫هەڵوێستیان هەبێت لەس���ەریان‪ ،‬لێرەدا‬ ‫ریزبەندییە نوێیەكە زیاتر ئاشكرا دەبێت‌و‬ ‫لەهەرێمی كوردس���تان خ���ۆی دەنوێنێ‌‌و‬ ‫خەس���ڵەت‌و روخس���ارو ناوەرۆك���ی دو‬ ‫لەئاقار مژارە نیشتمانییە كوردستانیەكان‬ ‫‪-2‬حزبەكان لەمەیدانی كرداردا‪:‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا كە ئەجێنداو بەرنامەی بازنەكە رونتر خۆیان دەنوێنن‪.‬‬ ‫بەجی���اواز دەڕوانێ���ت‌و بەجیاوازی���ش‬ ‫بازنەیەكیان هەڵوێستە نیشتمانیەكانی‬ ‫سیاسەتی رۆژ پیادە دەكات‪.‬‬ ‫نەتەوەیی‌و نیشتمانی حزبەكانی باشوری‬ ‫كوردس���تان زۆر لەیەكت���ری نزیك���ە‌و لەوێ���وە بنیاتدەنێت‪ ،‬كە ئاخۆ هەر روداو‬ ‫خەریكە لەیەك���دی جیانەكرێنەوە‪ ،‬بەاڵم و گۆڕان���كاری‌و دیاردەیەك���ی سیاس���ی‬ ‫‪-1‬حزبەكان‌و بەرنامەی كاریان‬ ‫كرداری هەركام لەو حزبەكانە لەمەیدانی كوردستانیانە‪ ،‬بەپێوەرەكانی خودیی ئەم‬ ‫بەنوسراو‪:‬‬ ‫ئەگ���ەر تەماش���ای بەرنام���ەی كارو كاردا زۆر لەیەكت���ری جی���اوازە‪ ،‬كەچی بازنەیە گونجاون‌و دەكرێت دەستەمۆیان‬ ‫جیهانبینی‌و كوردس���تانبینی حزبەكانی لەگەڵ ئەوەش���دا هەندێك ل���ەو حزیبانە بكات یان نا‪ .‬خ���ۆ ئەگەر ئەو ئامانجەی‬ ‫ێ ئەوەی بەخۆیان بزانن بەش���ێوەی پێنەهات���ەدی‪ ،‬ئەوا مامەڵ���ەی دوژمنانە‬ ‫كوردس���تان بكەی���ن‪ ،‬ئامانج‌و نەخش���ە بەب ‌‬ ‫رێگای زۆر دڵخۆش���كەرو كوردستانیانە گروپی نارێكخراو دابەش���دەبن‪ .‬ئەوەش لەبەرانبەریان���دا دەكات‌و هیچ باكی بەوە‬ ‫دەبینی‪ .‬بەپێی ئەو بەرنامەنە بێت هەمو‬ ‫حزیب���ەكان لەیەكتری نزیك���ن‌و‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫‌وادێت���ە بەرچاوی كە دەكرێت هەندێكیان‬ ‫ببن بەیەك ح���زب‌و تێكەاڵوبنەوەو كاری ئەگ����ەر تەماش����ای بەرنام����ەی كارو جیهانبین����ی‌و‬ ‫یەك حزبی‌و یەك بەرنامەیی بكەن‪.‬‬ ‫مێژوی حزبەكانی كوردس���تان‪ ،‬چەند كوردستانبینی حزبەكانی كوردستان بكەین‪ ،‬ئامانج‌و‬ ‫سەرەتایەكی جوداو جودا دەگرێتەخۆی‪،‬‬ ‫هەندێك لەوان مێژوەك���ەی دەگەڕێتەوە نەخش����ە رێ����گای زۆر دڵخۆش����كەرو كوردس����تانیانە‬ ‫بۆ سیەكانی س���ەدەی رابردو‪ ،‬هەندێكی‬ ‫تریش���یان لەهەش���تاكاندا دروس���تبون‌و دەبین����ی‪ .‬بەپێی ئەو بەرنامەنە بێت هەمو حزیبەكان‬ ‫گۆڕانكاریی���ان بەس���ەردا هات���وە‪.‬‬ ‫لەناویش���یاندا هەیە چەند ساڵێكی كەمە لەیەكتری نزیكن‌و‪ ،‬مرۆڤ‌وادێتە بەرچاوی كە دەكرێت‬ ‫دروستبوە‪.‬‬ ‫حزبەكان لەروی پێناس���ەوە بەس���ەر هەندێكیان ببن بەیەك حزب‌و تێكەاڵوبنەوەو كاری‬ ‫دیموك���رات‌و سۆس���یال دیموك���رات‬ ‫دابەشدەبن‪‌.‬و یەك حزبی‌و یەك بەرنامەیی بكەن‬ ‫شیوعی‌و ئایینی جۆراوجۆردا‬ ‫هەندێكیشیان مۆركی نەتەوەیی كوردی‌و‬ ‫ناكوردیی���ان پێوەیە‪ .‬لەروی پێناس���ەی‬ ‫نیشتمانیش���ەوە هەمو حزبە كوردیەكان لەمەیدان���ی كاردا دەردەكەوێ���ت ك���ە نیە داخۆ ئەو هەڵوێس���تە نیش���تمانیانە‬ ‫خۆی���ان بەكوردس���تانی دەزانن‪ ،‬كەچی هەندێ���ك لەو حزیبانە لەهەڵس���وكەوتی تاڕادەیەك خزمەت بەمافە رەواكانی گەل‬ ‫حزبی نەتەوەیی تر هەن لەكوردس���تاندا سیاسی رۆژانەیاندا تاكو دێت لێكنزیكتر دەكەن یان نا‪..‬‬ ‫ب���ەاڵم بازنەكەی تریان‪ ،‬هەڵوێس���تە‬ ‫خۆیان بەكوردستانی نازانن‌و بگرە زیاتر دەبنەوە‪ ،‬لەبەرانبەر ئەوەش���دا هەندێك‬ ‫عیراقیانە خۆیان دەناسێنن‪ ،‬بەاڵم تەنها ح���زب‌و قەوارەی سیاس���ی تر هەن تاكو نیش���تمانیەكانی خۆی ب���ەدەر لەپێوەرە‬ ‫حزبە كوردستانیەكان سەنگ‌و قورسایی دێ���ت لەگەڵ ئەو گروپانەی تر لەیەكتری خودیەكان���ی ئەم بازنەی���ە بنیاتدەنێت‪،‬‬ ‫بڕیاردانیان هەیە لەباشوری كوردستان‪ .‬دور دەكەونەوە‪ ،‬كەوا پێدەچێت رێڕەوی واتە تەنها بەپێوەرە نیش���تمانیە راست‌و‬ ‫بەرنامەی نیش���تمانی هەمو حزبەكانی ئ���ەم پرس���ەیە ب���ەرەو ریزبەندییەك���ی دروس���تەكان هەمو كردارێ���ك‌و گفتارێك‬ ‫باش���وری كوردستان ئاماژەی زۆر جدی‌و نوێی حزب���ەكان بڕوات ل���ەم پارچەیەی دەنرخێنێ‌‌و پێوانەیان دەكات‪.‬‬ ‫لەهەڵوێس���تەكانی بازن���ەی یەكەمدا‪،‬‬ ‫بەبایەخیان تیادایە سەبارەت بەدیاركردنی كوردستاندا‪ ،‬لێرەدا دەكرێت ئاماژە بەوە‬ ‫مافی چارەنوس���ی گەلی كوردستان‪ ،‬كە بدەین كە ئەو ریزبەندییە روی لەوەیە دور بەرژەوەندیەكانی گەلی كوردستان دەچنە‬ ‫ئێستا ئەو دەس���تەواژەیە وادەقی گرتوە بازنەی كردار دروستببێت‪ ،‬بازنەیەكیان‪ ،‬ری���زی خانەكانی دواوە‪ ،‬لەب���ری ئەوانە‬ ‫تاك���و مان���ای دروس���تكردنی دەوڵـەتی بازن���ەی ئ���ەو ح���زب‌و رێكخراوان���ەی بەرژەوەندی���ە حزبیەكان‌و كەس���یەكان‬

‫لە(پارت���ی) نزیكدەبن���ەوە‪ ،‬بازنەك���ەی‬ ‫تریش ئەو حزب‌و رێكخراوانە دەگرێتەوە‬ ‫كە لە(یەكێتی) نزیكدەبنەوە‪.‬‬

‫دێنە ریزی پێش���ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم لەگفتاری‬ ‫ئاشكرای سەر دامودەزگاكانی راگەیاندن‬ ‫ئەو بازنەیە ‌وەكو فریادڕەس���ێكی هەمو‬ ‫س���تەمدیدەكانی كوردس���تان لەمەیدانی‬ ‫هەڵوێس���تە نیش���تمانیەكاندا ‌وێن���ا‬ ‫دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم لەهەڵوێستەكانی بازنەی دوەمدا‪،‬‬ ‫بەرژەوەدنیە نیشتمانیەكان دەچنە ریزی‬ ‫پێشەوەو بەرژەوەندیە حزبیەكان دەچنە‬ ‫دواوە‪ ،‬ل���ەم بازنەی���ەدا ك���ردارو گفتار‬ ‫هەریەكەو خۆڵ ناكرێتە چاوی كەسەوە‪.‬‬ ‫‪-4‬هەڵوێستە دیپلۆماسیەكان‪:‬‬ ‫ریزبەندی هەڵوێس���تە دیپلۆماسیەكان‬ ‫خەریكە بەمجۆرە دەقی خۆی دەگرێت‪..‬‬ ‫أ‪-‬هەڵوێس���تی هەر كام لەو دو بازنەیە‬ ‫ێ‬ ‫لەهەمبەر سیاسەتی دەوڵەتانی دراوس ‌‬ ‫بەئاسانی جیادەكرێتەوە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا هەڵوێس���تەكانی یەكێك لەو‬ ‫دوبازنەیە زیات���ر دڵڕاگرتنی‌و رازیكردنی‬ ‫دەوڵەتان���ی دەوروب���ەری كوردس���تانەو‬ ‫تێپەڕبون���ە بەس���ەر خەرمان���ی خەباتی‬ ‫رۆڵەكانی گەل���ی كورد ل���ەو واڵتانەداو‬ ‫گوێ‌ نەدانە بەوەی چی بەس���ەر خەڵكی‬ ‫كوردس���تاندا دێ���ت ل���ەوێ‌‪ ،‬لەپێناوی‬ ‫دروس���تكردنی پەیوەندی دیپلۆماس���ی‬ ‫(لەناوەرۆك���دا بازرگان���ی)‪ ،‬ئ���ەوا‬ ‫هەڵوێستەكانی بازنەكەی تر لەو واڵتانەدا‬ ‫دروستكردنی پەیوەندییەكی دیپلۆماسی‬ ‫یەكس���ان‌و رێزگرتن���ی بەرانب���ەرە‪ ،‬لەو‬ ‫ج���ۆرە پەیوەندیانەش���دا دەكرێ���ت‬ ‫هەڵوێستە نیش���تمانیەكان‌و كوردیەكان‬ ‫بۆ بەرژەوەندی خەڵكی كوردس���تان لەو‬ ‫واڵتانەدا زیاتر پێشبخرێت‌و دەرببڕدرێن‪،‬‬ ‫نەك (دیزە بەدەرخۆنە ) بكرێن‪..‬‬ ‫ب‪-‬كێش���ەكانی رۆژاوای كوردس���تان‪،‬‬ ‫هێن���د قورس نین ئێمە لێرەوە خۆمانیان‬ ‫لـ���ێ‌ وەردەخەین‪ ،‬یان لەس���ەر هەندێك‬ ‫هەڵوێس���تی نوێنەرانی سیاس���ی ئەوان‬ ‫دژایەت���ی هەمو پرۆس���ەی رزگاریخوازی‬ ‫گەل���ی كوردس���تان بكەی���ن ل���ەوێ‌‪.‬‬ ‫چاكتری���ش وای���ە ئەو بازنەیەی ئێس���تا‬ ‫لەهەڵوێس���تەكانیدا لەئازارەكانی رۆژاوا‬ ‫تێدەگات ئامادەس���ازی زیات���ر بكات بۆ‬ ‫هاوخەمی‌و هاوبەش���ی لەكۆڵگرتنی باری‬ ‫قورس���ی خەبات ل���ەوێ‌‪ .‬دەبێ���ت توانا‬ ‫دیپلۆماس���یەكانیش ب���ۆ ئەو مەبەس���تە‬ ‫بەكاربهێنێ‌‌و پشتگیری نەتەوایەتیش بۆ‬ ‫ئەو مەبەستە بەدەستبهێنیێ‌‪.‬‬ ‫هەروەه���ا تێگەیش���تن لەئازارەكان���ی‬ ‫باك���ورو رۆژهەاڵت���ی كوردس���تان‬ ‫لەئەركەكانی هەموانە قواڵیی پش���تیوانی‬ ‫س���تراتیژی گەلی كوردس���تانیش لەگەڵ‬ ‫ئەو بازنەی���ەدا دەبێت كە لەخەم‌و ماف‌و‬ ‫بەرژەوەندیەكانی تێدەگات‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫‪ 140‬ئەولەویەتە؟‬ ‫رزگار فایەق‬ ‫بەقەولی فریاد رواندزی‪ ،‬ئەندامی وەفدی دانوس���تانكاری هەرێمی كوردس���تان‬ ‫لەگەڵ الیەن���ە براوەكانی دیكەی عی���راق‪ ،‬ئەولەویەتی ئەمج���ارەی گفتوگۆكان‬ ‫جێبەجێكردن���ی مادەی (‪)140‬ە‪ ،‬منیش دەڵێ���م ئەم ئەولەویەتە نابێت نە كارتی‬ ‫فش���ار بێت‪ ،‬نە تەكتیك‪ ،‬بەڵكو دەبێت س���تراتیژی یەكالك���ەرەوەی ئەو خاكە‬ ‫بێت كە زلهێزەكان���ی جیهان‌و نەتەوە سەردەس���تەكان تەكمیلەی دەوڵەتێكیان‬ ‫پێك���ردوە‪ ،‬كە مەگەر عەلی وەردی زانای كۆمەڵناس���ی بەناوبانگی عیراقی‪ ،‬ئەم‬ ‫واڵتە میكانۆیەت بەباش���ی بۆ پێناسە بكات‌و بزانیت چ دەرون‌و ئەقڵیەتێك ئەم‬ ‫واڵتەی بەڕێوەبردوە‪.‬‬ ‫ئەولەویەت بەو مانایەی كە ئەمجارە تەنیا بەڕازیبونی حكومەتی ناوەند لەسەر‬ ‫پارەی كۆمپانیا نەوتیی���ەكان‌و رەوانەكردنی بودجەو هەندێ‌ وردە وەعدی كاتی‪،‬‬ ‫جێبەجێكردنی مادەی ‪ 140‬لەئەولەیەتەوە نەخرێتە ئاخیرەت‪.‬‬ ‫ئەولەیەت‪ ،‬ئەوەیە كە ئەم پرس���ە واتە مادەی (‪ )140‬پێویستی بەگرەنتیەكی‬ ‫ج���ددی‌و بەهێ���زو باوەڕپێكەر هەیە‪ ،‬ك���ە جێبەجێكردنەكەی خ���ۆی لەكاتێكی‬ ‫دیاریك���راودا ببینێت���ەوە‪ ،‬ئەگەر ن���ا پالنی (‪ )B‬بەو الیەنان���ە ئیمزا بكرێت كە‬ ‫جڵەوی حكومەتی داهاتوی عیراق دەگرنە دەس���ت‪ ،‬ئەو پالنەش خۆی لەبڕیاری‬ ‫خۆبەخ���ۆی كورد ببینێتەوە‪ ،‬کە وەك ئەلتەرناتیڤی جێبەجێنەكردنی مادەی ‪140‬‬ ‫بخرێتە بەردەم هێزە عیراقیەكان‪.‬‬ ‫كێش���ەی خاك الی سەركردایەتیی سیاسی كوردستان لەدوای ساڵی ‪2003‬ەوە‬ ‫نەبۆتە ستراتیژو ئەولەیەتی كێشەكان‪ ،‬ئەگەر نا دوای ‪ 11‬ساڵ بەرەوپێشچونێك‬ ‫لەكێش���ەی خاك رویدەدا‪ ،‬من دەزانم شۆفێنیستەكان‌و مەزهەبچیەكان لەبەردەم‬ ‫ئەم پرسەدا‪ ،‬رێگریی سەرەكی بون‪ ،‬بەاڵم خۆ رستە كالسیكیەكەمان بیرماوە كە‬ ‫دەڵێت (ماف نادرێت‪ ،‬ئەسەندرێت)‪.‬‬ ‫بەكورت���ی‌و بەكوردی دور نی���ە ئەمجارە دوا هەل بێت‪ ،‬بۆ چارەس���ەركردنی‬ ‫كێشەی خاك‪ ،‬دوا هەلە بەو مانایەی ئێستا گۆڕانكارییەكانی ناوچەكەو بارودۆخی‬ ‫واڵتانی دەوروبەر‪ ،‬لەبەرژەوەندیی كورد هەڵیانكردوە‪ ،‬كە ئەگەر تیمێكی بەهێزی‬ ‫یەكگرتو سەرپەرش���تی كەش���تیەكەی كورد بكەن‪ ،‬ئەوا دەگاتە كەناری ئارامی‪،‬‬ ‫ئەگەرچی بەناو تۆفان‌و زریانی دەریاشدا تێپەڕ ببێت‪.‬‬ ‫ئیت���ر كاتیەتی دوای س���ەدەیەك ملمالنێی خوێن���اوی‌و پیالنگێڕیی ئیقلیمی‌و‬ ‫نێودەوڵەتی‌و دوای ‪ 11‬س���اڵ لەروخانی حوكمی شمولی‌و دڕەندەیی بەعس‪ ،‬ئەم‬ ‫كێشەیە (سنوری خاكی كوردستان‪ -‬عیراق) كۆتایی بێت‪.‬‬ ‫ئەمجارە بەهەمو دۆكیۆمێنتە مێژوی���ی‌و جوگرافیەكانەوە بچنە بەغداد‪ ،‬هەمو‬ ‫ئەو رێكەوتنامەو پەیمانە نێودەوڵەتی‌و ئیقلیمیانەی باس���ی سنوری كوردستان‌و‬ ‫دیمۆگرافیای ناوچە دابڕێن���راوەكان دەكات‪ ،‬ببەنە بەغدادو مورافەعەیەكی نوێی‬ ‫یەكالك���ەرەوە تۆماربك���ەن‪ ،‬دوا دیكۆمێنتی���ش كە هەڵبژاردن���ی ‪2014/4/30‬ی‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقە‪ ،‬پاڵپشتێكی بەهێزە بۆ كوردستانیبونی ناوچەكانی‬ ‫كەركوك‌و خانەقین‌و شەنگارو مەخمورو باقی ناوچەكانی دیكە‪.‬‬ ‫لەماوەی ‪ 11‬س���اڵی رابردوداش���دا‪ ،‬كورد بۆ یەكالكردنەوەی كێشەی خاك زۆر‬ ‫هەلی باش���ی لەدەستداوە‪ ،‬هەموشی هەلی زێڕین بون‪ ،‬ئێستاش هەلێكی زێڕینی‬ ‫دیك���ە لەبەردەممانە‪ ،‬چونكە رەقەمێك���ی بەهێزی (گری���ن زۆن)ین‪‌،‬و ناكرێت‬ ‫ئەمجارەش وەكو پێش���و‪ ،‬خاكی خۆم���ان بدەینەوە دەس���ت قەدەرێك‪ ،‬كـــــە‬ ‫(داعش)ەكان بیكەنە بنكەی تیرۆرو تۆقاندن‪.‬‬

‫ژوری تاریكی بڕیار‬ ‫هونەر رەسوڵ ئەحمەد‬ ‫کۆبون���ەوەی ژورە تاریكەكان���ی بڕیار‬ ‫ئەو دەستەواژەیەی‪ ،‬كە زۆرترین پانتایی‬ ‫میدیاكانی گۆڕان���ی لەرابردو داگیركردبو‬ ‫ب���ە بەردەوامی ئ���ەو دەس���تەواژەیەیان‬ ‫بەكاردەهێنا‪ .‬ئ���ەو كات ژورە تاریكەكان‬ ‫الی ئەوان ئەو كۆبونەوانەبون‪ ،‬كە لەالیەن‬ ‫یەكێتی‌و پارتی���ەوە ئەنجامدەدران‌و ئەو‬ ‫كات واوێنادەك���رد‪ ،‬كە پێویس���تە هەمو‬ ‫كوبونەوەی���ەك‌و ك���ۆی دانیش���تنەكان‬ ‫لەنێوانی س���ەركردەكاندا ئەنجامدەدرێت‬ ‫بەڕونی ئەجێندای دانیشتنەكان بۆ خەڵك‬ ‫رونبكرێت���ەوە‌و هەمو كەس���ێك بزانێت‬ ‫لەودیو دەرگاكاندا چی دەگوزەرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێس���تا ئەوەی دەیبینین بەهیچ‬ ‫شێوەیەك باسی كۆبونەوەی ژوری تاریك‬

‫ناكرێ���ت‪ ،‬وەك زۆر پرس���ی تر خراوەتە‬ ‫سەر رەفەكانی ئەرش���یف‌و باسكردنیان‬ ‫قەدەغەك���راوەو كۆبون���ەوەی ژورە‬ ‫تاریكەكان‌و باسكردنیان كۆتایی پێهاتوە‪،‬‬ ‫چونكە ئێس���تا لەس���ەر ئاس���تی بااڵی‬ ‫بزوتن���ەوەی گۆڕان ب���ەردەوام كۆبونەوە‬ ‫لەژورە تاریكەكان دەكرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر س���ەیر بكەی���ن بەدرێژایی ئەم‬ ‫م���اوەی كە گۆڕان مەوجەك���ەی گۆڕیوە‬ ‫خۆی خستۆتە سەر شەپۆلی دەسەاڵت‪،‬‬ ‫هیچ سیاس���یەك نیە بەقەد نەوش���یروان‬ ‫مس���تەفا لەوماوە كورت���ەدا كۆبونەوەی‬ ‫ل���ەژوری تاریك���دا ئەنجامدابێ���ت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ێ ئەو‬ ‫سەیرە هەمو ئەو روناكبیرانەی دوێن ‌‬ ‫كۆبونەوانەیان بەخەتەرو كاری نەش���یاو‬ ‫دەزانی ئەمڕۆ موتەقیان لێنایات‪ ،‬چونكە‬ ‫ئێستا هەندێك لەو قەڵەم بەدەستانەی‪،‬‬ ‫كە دوێنێ‌ باس���ی ژوری تاریكیان دەكرد‬ ‫بێش���ك ئەم كۆبونەوانەی نەوش���یروان‬ ‫مس���تەفای رێكخەری���ان بەكۆبون���ەوە‬ ‫لەپێناوی بەرژەوەندی گش���تی دەزانن‌و‬ ‫دورنی���ە پێیانواب���ێ‌ هەم���و جوڵەیەكی‬ ‫رێكخ���ەری گش���تی حیكمەتێكی تێدایەو‬ ‫ئەمەش س���ەرەتایەكی مەترس���یدارە بۆ‬

‫دروس���تكردنی مرۆڤ���ی موق���ەدەس كە‬ ‫دواجار هەم خۆیان هەمیش وەچەكانیان‬ ‫دەبن بەبار بەس���ەر كورس���ی حوكمڕانی‬ ‫ئەم واڵتەوە‪.‬‬

‫هەندێك لەخەڵكی لەدەوری نەوش���یروان‬ ‫مس���تەفا كۆببنەوە‪ ،‬بەاڵم ئێستا دەبینن‬ ‫لەماوەیەك���ی دیاریكراودا ئ���ەو پیاوەی‬ ‫لەگردێكەوە نەدەهاتە خوارەوەو هەمیشە‬

‫ێ هەمیشە‬ ‫وتراو چیكراوە‌و ئەوەی دەبینر ‌‬ ‫مێزێكی س���اردو س���ڕی كانی وەتمان بو‬ ‫بەماس���تاوێكی س���اردەوەو هیچیتر‪ .‬كە‬ ‫گومان نیە پیشاندانی ئەو مێزانە ناتوانن‬

‫كاتێك گۆڕان باس���ی كۆبون���ەوەی نهێنیان دەكردو دژی‬ ‫دەوەس���تانەوە‪ .‬بۆچ���ی خۆیان ئێس���تا نەك ه���ەر لەكاتی‬ ‫پێویس���تدا‪ ،‬بەڵكو هەفتانە خەریك���ی كۆبونەوەی نهێنی‌و‬ ‫دانیشتنن لەژورە تاریكەكانی بڕیاردا‬ ‫ئەگەر ج���اران یەكێك لەو خااڵنەی بۆ‬ ‫گۆڕان پۆزەتیف بوبێت ئەوە بوبێت‪ ،‬كە‬ ‫نەوشیروان مستەفایان واوێنا دەكرد ئەو‬ ‫كەسایەتیەیە كە خاڵی ناكۆكی بەردەوامی‬ ‫هەی���ە لەگ���ەڵ پارتی‌و هەر ئ���ەم خاڵە‬ ‫بەحیساب ناكۆكەش ببوە هۆكاری ئەوەی‬

‫خەڵكی س���ەردانی دەكرد چەندین بەدەم‬ ‫رێگاوە بوە بۆ پیرمام‪ .‬لەهەمانكاتیش���دا‬ ‫وەك دەیبینی���ن لەبەش���ێكی زۆری‬ ‫كۆبونەوەكانیدا تەنها یەك دوكەسی زۆر‬ ‫نزیكی نەوشیروان مستەفا لەگەڵیدابون‌و‬ ‫كەسیش نەیزانیوە لەو كۆبونەوانەدا چی‬

‫وش���ەیەك لەو كۆبونەوانەمان پێبڵێن كە‬ ‫لەسەر مێزی ژورە داخراوەكان وتراوە‪.‬‬ ‫ئێس���تاش لەگەڵ گەرموگوڕی زیاتری‬ ‫پەیوەن���دی گۆڕان‌و پارت���ی كۆبونەوەی‬ ‫ژورە تاریك���ەكان بەردەوامیان هەیەو دوا‬ ‫كۆبونەوەی ژورە تاریكەكانی نەوشیروان‬

‫مس���تەفا لەماڵەك���ەی خۆی���دا بو‪ ،‬كە‬ ‫نێچیرڤ���ان بارزان���ی‌و ئاش���تی هەورامی‬ ‫وەك دوكەس���ی ئاگادار لەدۆسیەی نەوت‬ ‫س���ەردانیان كرد‪ ،‬بەاڵم وەك هەمیش���ە‬ ‫كەس نازانێ‌ لەژورە داخراو و تاریكەكاندا‬ ‫چی باسكراوە‪.‬‬ ‫ئاخ���ر هێزێك���ی وەك���و گ���ۆڕان كە‬ ‫لەس���ەرەتای دروس���تبونی‌و بەمەبەستی‬ ‫كێش���كردنی ش���ەقام هەمیش���ە باسی‬ ‫ش���ەفافیەتی ك���ردوەو دژی كۆبونەوەی‬ ‫داخراو بوبێت بێگومان توش���ی شكستی‬ ‫گ���ەورەی تری لەچەش���نی ‪ 30‬نیس���ان‬ ‫دەبێـت لەئاین���دە‪ ،‬چونكە خەڵكی مافی‬ ‫خۆیەتی بپرس���ێت كاتێك گ���ۆڕان دژی‬ ‫رێككەوتنی ستراتیژی یەكێتی‌و پارتی بو‬ ‫بۆچی رێككەوتنی ‪ 17‬نیس���ان یان كرد‪.‬‬ ‫بەخەیاڵی پەراوێزخس���تن‌و دورخستنەوە‬ ‫یەكێت���ی‌و كاتێ���ك باس���ی كۆبونەوەی‬ ‫نهێنیان دەك���ردو دژی دەوەس���تانەوە‪.‬‬ ‫بۆچی خۆیان ئێس���تا ن���ەك هەر لەكاتی‬ ‫پێویس���تدا‪ ،‬بەڵك���و هەفتان���ە خەریكی‬ ‫كۆبون���ەوەی نهێنی‌و دانیش���تنن لەژورە‬ ‫تاریكەكانی بڕیاردا‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )47١‬دو شةممة ‪2014/6/٩‬‬

‫هاوسەرۆكی ك‪.‬ج‪.‬ك‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫ئەگەری شەڕ لەئارادایە‬

‫ئاكدۆوان‪:‬‬ ‫هەوڵی تێكدانی پڕۆسەی ئاشتی دەدەن‬

‫میرئۆغلو‪:‬‬ ‫كوردو تورك نیەتی باشیان نیشانداوە‬

‫بەس ‌ێ هۆزات‪ ،‬هاوسەرۆكی كۆنسەی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫ك‪.‬ج‪.‬ك‪ ،‬رایگەیاند‪ :‬لەتوركیا پڕۆسەی چارەسەری‬ ‫ل��ەئ��ارادا نییە‪ ،‬بەڵكو پڕۆسەی ش��ەڕ لەئارادایە‪،‬‬ ‫بەوەی هیچ كات پڕۆسەی چارەسەری قۆناغی دیالۆگی‬ ‫تێپەڕنەكردووەو تاك الیانە بەڕێوەدەچێت‪ ،‬ئاك پارتی‬ ‫نیازی چارەسەری نییە بۆیە گەنجان بەڕێژەیەكی‬ ‫بەرچاو بەشداریی لەڕیزەكانی پ‪.‬ك‪.‬ك دەكەن‪.‬‬

‫یاڵچن ئ��اك��دۆوان‪ ،‬راوێ��ژك��اری سیاسی‬ ‫س��ەرۆك��وەزی��ران��ی توركیا رایگەیاند‪:‬‬ ‫روداوەكانی لیجە زیان بەپڕۆسەی ئاشتی‬ ‫دەگەیەنێت‪ ،‬هەندێ‌ كەس‌و الیەن هەوڵی‬ ‫تێكدانی پڕۆسەكە دەدەن‪ ،‬ئەركی هـ‪.‬د‪.‬پ‬ ‫یە كە دەبێت لێرەدا رۆڵی كاریگەریی‬ ‫لەهێوەركردنەوەی دۆخەكە بگێڕێت‌و تاكو‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی درێژە بدات‪.‬‬

‫ئۆرهان میرئۆغلو‪ ،‬نوسەرو روناكبیری كورد‬ ‫دەرب�����ارەی كۆنفرانسی پ��رس��ی چ��ارەس��ەری‬ ‫ك��ورد لەئامەد دەڵێت «لەئێستادا پڕۆسەی‬ ‫ئاسایبونەوە دەستیپێكردووە‪ ،‬ئەمە هەنگاوێكی‬ ‫گرنگە بۆئەوەی بتوانرێت ئاشتیەكی هەتاهەتایی‬ ‫سەقامگیر بكرێت‌و لەوبارەیەوە هەردو الیەنی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی نییەتی خۆیان نیشانداوە»‪.‬‬

‫پڕۆسەی چارەسەریی بەرەو كوێ؟‬ ‫هاوژین محێدین‬ ‫نزیكەی ساڵ و نیوێكە بەسەر پڕۆسەی‬ ‫چارەسەریی پرسی ك��ورد تێپەڕیوەو‬ ‫تائێستاش ب��ەردەوام��ە‪ ،‬س��ەب��ارەت بە‬ ‫تێپەڕبونی ئەم ماوەیە بۆچونی جیاواز‬ ‫هەیە‪ ،‬هەندێك پێیانوایە سوود لەو كاتە‬ ‫وەرنەگیراوە‪ ،‬بەوەی یاسای پێویستی‬ ‫بۆ دەرنەكراوە و گۆڕانكاریی لەمادەكانی‬ ‫دەس��ت��وردا ن��ەك��راوە‪ ،‬ئەمەش لە هەر‬ ‫كاتێكدا بێت مەترسی لەباربردنی ئەو‬ ‫پڕۆسەیە دێنێتە ئ���اراوە‪ .‬هەندێكیتر‬ ‫بەپێچەوانەی ئەم بۆچونەن و وەستانی‬ ‫پێكدادانی چەكداری بە خاڵێكی گرنگ‬ ‫دەبینن‪ ،‬گەشبینیشن بەگەشەی ئابوری‬ ‫شارە كوردنشینەكان‪ ،‬بەوەی ئەم ماوەیە‬ ‫بە دەستپێكی قۆناغی گەشەی سەرخان‬ ‫و ژێرخانی ناوچە كوردییەكان دەبینن‪.‬‬ ‫ئ����ەوەی م��ەت��رس��ی خستۆتە س��ەر‬ ‫پڕۆسەكە ئەوەیە‪ ،‬ماوەی دو هەفتەیە لە‬ ‫شارۆچكەی لیجێ – ئامەد‪ ،‬خۆپیشاندان‬ ‫لەدژی دروستكردنی بنكە سەربازییەكان‬

‫و بەربەستی دی��واری دەكرێت‪ ،‬چەند‬ ‫جارێك خۆپیشاندان و پرۆتیستۆی‬ ‫خەڵكی ئ��ەو ن��اوچ��ەی��ە توندوتیژی‬ ‫لێكەوتۆتەوە‪ .‬بەرپرسانی ك��ورد داوا‬ ‫دەكەن دروستكردنی بنكە سەربازییەكان‬ ‫بوەستێنرێن‪ ،‬بەاڵم حكومەت بێباكانە‬ ‫ب��ەردەوام��ە لەسەر دروستكردنی بنكە‬ ‫سەربازییەكان‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە كە‬ ‫دەوڵەت نیازی چارەسەری پرسی كوردی‬ ‫هەیە‌و بنكەی سەربازی دروستدەكات!‬

‫بەجۆرێك هەڵخڵەتاون‪ ،‬تائێستا بە‬ ‫چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە‪ ،‬ئەو بابەتە‬ ‫لەالیەن ئاك پارتیەوە ق��ۆزراوەت��ەوە و‬ ‫دەی��ەوێ��ت لەڕێگەی ڕاكێشانی سۆزی‬ ‫خەڵكەوە زیان بەپێگە جەماوەریەكەی‬

‫حکومەتی تورکیا پێی وایە ئاشتی لە تورکیا کاریگەری لەسەر‬ ‫ئاشتی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست هەیە‪ ،‬ئەمەش دانپێدانانی بەرپرسانی‬ ‫تورکە کە پرسی کورد رەهەندی نێودەوڵەتی لەخۆگرتووە‬

‫گردبونەوەی دایكانی ئامەد‬ ‫م��اوەی��ەك��ە ب��ەرپ��رس��ان��ی پ‪.‬ك‪.‬ك‬ ‫ل��ێ��دوان��ی توند دەدەن و ه��ەڕەش��ەی‬ ‫هەڵگیرسانەوەی شەڕ دەكەن‪ ،‬ئەمەش ب‪.‬د‪.‬پ و ه��ـ‪.‬د‪.‬پ بگەیەنێت‪ ،‬ئەم‬ ‫وەكو پەرچەكردارێكە لەبەرامبەر ئەو ماوەیە ئاك پارتی پرسی ئەو مندااڵنەی‬ ‫ئ��ۆپ��ەراس��ی��ۆن��ەی ح��ك��وم��ەت لەناوچە بە سیاسی كرد و ئامانجی ئەوە بوو كورد‬ ‫كوردییەكان ئەنجامیدەدات‪ ،‬ماوەی زیاتر الواز بكات و دەنگی كورد لە شاری ئاگری‬ ‫لە مانگێكە دایكی چەند مێردمناڵێك كەمبكاتەوە‪ ،‬بەاڵم لەو ئامانجە سەركەوتو‬ ‫كە زۆربەیان رەگ��ەزی مێن‌و تەمەنیان نەبو‪ ،‬لە یەكی ح��وزەی��ران بۆ جاری‬ ‫ل��ەخ��وار ‪ 18‬س��اڵ��ەوەی��ە‪ ،‬ل��ەب��ەردەم دوەم هەڵبژاردنی شارەوانی لە ئاگری‬ ‫شارەوانی گەورەی ئامەد گردبونەتەوە‪ ،‬و شارۆچكەی نۆرشین‪ ،‬سەركەوتنی‬ ‫ب���ەوەی منداڵەكانیان چونەتە شاخ بەرچاوی ب‪.‬د‪.‬پ ی لێكەوتەوە‪ .‬لەمێژودا‬ ‫كە بەپێی تێڕوانینی حكومەت ئەمانە شاری ئاگری بۆ كورد پێگەیەكی گرنگی‬ ‫لەالیەن پ‪.‬ك‪.‬ك‪ .‬وە فڕێندراون یاخود هەبوە‪ ،‬لە سااڵنی ‪ 1930-1927‬سێ‬

‫پالنی (‪)B-C‬‬ ‫پشتیوان عەبدولرەحمان‬ ‫هەرچەندە پرۆسەی ئاگربەستی‬ ‫ن��ێ��وان پ‪.‬ك‪.‬ك و ت��ورك��ی��ا‪ ،‬بە‬ ‫كۆبونەوەی عەبدوڵاڵ ئۆجەالن سەرۆكی‬ ‫پ‪.‬ك‪.‬ك‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ پەرلەمانتارانی‬ ‫ه‪.‬د‪.‬پ و‪ ،‬گەیاندنی ناوەڕۆكی ئەو‬ ‫گفتوگۆیانە بەناو بژیوانی هـ‪.‬د‪.‬پ بۆ‬ ‫دەستەی سەرۆكایەتی پ‪.‬ك‪.‬ك لە‬ ‫قەندیل بەردەوامە‪ ،‬بەاڵم سەرئەنجام‬ ‫نەگەیشتووە بەقۆناغێكی ستراتیژی كە‬ ‫چوارچێوەیەكەی یاسایی هەبێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەو بۆچونەی هەنگاوەكانی توركیا‬ ‫تاكتیكن‪ ،‬بۆچونێكن لە سوڕانەوەیان‬ ‫لە بازنەیەكدا لە مەترسی زیاتری‬ ‫بەڵگە بەدەست هەستیارن‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫ئەو هەستیاریەی لەم قۆناغەدا نەبێت‪،‬‬ ‫بەمەترسی و لەوەاڵمی هەر ئەگەرێكدا‪،‬‬ ‫وردە وردە پ‪.‬ك‪.‬ك تەدبیری خۆی‬ ‫وەردەگرێت‪ ،‬ئەویش بە بەشداریی الوان‬ ‫بۆ ناو ریز‌ەكانی گەریال لەچیاكاندا‪،‬‬ ‫بەرامبەر بەو هەنگاوە پ‪.‬ك‪.‬ك و‬ ‫دەوڵ��ەت��ی توركیاش بەتایبەت لە‬ ‫ڕێگەی دەزگ��ا هەواڵگیرییەكانەوە‬ ‫بەكۆكردنەوەی ناڕەزایی چەند دایكێك‬ ‫لەوانەی منداڵەكانیان چونەتە شاخ كە‬ ‫خۆیان وا ناساند بەوەی كە رۆلەكانیان‬ ‫رویان لە چیاكان كردوەو چارەنوسیان‬ ‫دیارنیە‪ ،‬كردنیان بە بابەتی سیاسی‌و‬ ‫لەو نێوەندەشدا بەرپرسانی حكومەت‬ ‫وەك شێوازێكی توانج ئامێزو داواشیان‬ ‫كرد كە هـ‪.‬د‪.‬پ بچێت بیانهێنێتەوە‪.‬‬ ‫هاوكات دروستكردن و نوێكردنەوەی‬ ‫سەربازگە كۆنەكان لەالیەن حكومەتی‬

‫توركیا جێی پرسیاره‪ ،‬ه��ەر بۆیە‬ ‫ناڕەزایی توندی خەڵكی لێكەوتەوە‪،‬‬ ‫تائاستی داخستنی رێگاو شەقامە‬ ‫س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان ل��ەالی��ەن كەسانی‬ ‫دەمامكدار‪ ،‬كە دەوڵەت لە پ‪.‬ك‪.‬ك‬ ‫زیاتر ئەو جۆرە چاالكیانە دەخاتە‬ ‫ئەستۆی هـ‪.‬د‪.‬پ‪.‬‬ ‫داخستنی رێگاكان كە راستەوخۆ‬ ‫پەیامێكە ئاڕاستەی دەوڵەت كراوە‪،‬‬ ‫كە دەتوانرێت گەلێك لێكدانەوەی‬ ‫جیاوازی بۆ بكرێت‪ .‬لە سەرویاندا‬ ‫ئەگەر ئەو چاالكیانە بەردەوام بێت‪ ،‬كە‬ ‫بەبێ گومانیەوە ئەگەر رێكخستنەكانی‬ ‫ه���ـ‪.‬د‪.‬پ بیانەوێت زۆر بەئاسانی‬ ‫دەتوانن درێ��ژەی پێبدەن لەزۆربەی‬ ‫شارو شارۆچكە كوردییەكان لەباكوری‬ ‫كوردستان و هەندێك لە ناوچەكانیتری‬ ‫توركیا‪ ،‬ئەو كاتە بونی هێزی دەوڵەت‬ ‫لەو ناوچانەدا دەخاتە ژێر پرسیارەوەو‬ ‫كۆنترۆڵ كردنیشی ئاسان نابێت‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب���ەوە‪ ،‬رەج���ەب تەیب‬ ‫ئەردۆغان‪ ،‬سەرۆكوەزیرانی توركیا‪،‬‬ ‫ل��ەك��ۆب��ون��ەوەی هەفتەی راب���ردوی‬ ‫پارتەكەیدا‪ ،‬دەربارەی ئەو روداوانەی‬ ‫ئاماژەم پێكرد‪ ،‬هاتە دەنگ و وتی‬ ‫«داوا لە ب‪.‬د‪.‬پ و ه��ـ‪.‬د‪.‬پ دەكەم‬ ‫كە راست و دروست وەاڵمم بدەنەوە‪،‬‬ ‫ئایا ئێوە بەداخستنی رێگاكان دەڵێن‬ ‫بەڵێ‪ ،‬داخستنی رێگاكان كارێكی‬ ‫مرۆییە؟ ی��ان پالنی (ب��ی – سی)‬ ‫لێرەوە دەكەوێتە ب��واری جێبەجێ‬ ‫ك��ردن��ەوە‪ ،‬بۆیە چارەسەركردنی لە‬ ‫سەرویاندا لە ئەستۆی پەرلەمانتارانی‬ ‫هـ‪.‬د‪.‬پ دایە»‪.‬‬ ‫هەروەها وتیشی با هـ‪.‬د‪.‬پ بچێتە‬ ‫قەندیل تاكو ئەو مندااڵنەی لەمدواییەدا‬ ‫چونەتە شاخ بیانهێننەوە بۆ دایكانیان‪.‬‬ ‫دوای تەواوبونی كۆبونەوەكەش‪،‬‬ ‫رۆژنامەنوسان لە ئەردۆغان یان پرسی‬ ‫ئایا پالنی بی – سی چییە؟ لەوەاڵمدا‬

‫جار شۆڕشی تێدا كراوە‪ ،‬هەروەها ئەو‬ ‫شارە پایتەختی هەرێمی سەرحەدە كە‬ ‫شارەكانی ئەردەهان‪ ،‬قارس و ئیغدیر لە‬ ‫خۆدەگرێت‪ ،‬سەرەڕای ئەو دەستكاوتانە‬ ‫ئەنجامەكە ئەوەی دەرخست‪ ،‬لێكەوتەی‬

‫بكەن‪.‬‬ ‫لەئێستادا دەوڵەتی تورك بە مەبەستی‬ ‫ب��ەردەوام��ی پ��ڕۆس��ەك��ە‪ ،‬پێداگری لە‬ ‫پ��ڕۆس��ەی ئاشتی و دەستكەوتەكانی‬ ‫دەكات‪ ،‬لەبەرئەوە لە سێ رۆژی ڕابردودا لە‬

‫ئەردۆغان ئاماژەی بەوەكرد بەرامبەر‬ ‫ئەو هەواڵنەی دێنەئاراوە بەپێی كات‬ ‫ئەنجامەكان ب��ەردەس��ت دەك���ەون‪،‬‬ ‫هێزەكانی بەرگری لە ئێستادا چاودێری‬ ‫رەوشەكە دەكەن‪.‬‬ ‫ئەوەی گرنگە ئەو ئاماژە نوێیەی‬ ‫ئەردۆغانە‪ ،‬كە ئ��ام��اژەی بە پالنی‬ ‫بی – سی كرد‪ ،‬چونكە یەكەمجارە‬ ‫س��ەرۆك��وەزی��ر ئ��ەو دەس��ت��ەواژەی��ە‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ ،‬وەك بەرپرسێك‬ ‫لە پلەی ب��ااڵی دەس��ەاڵت��داو وەك‬ ‫ئ��ەن��دازی��اری پرۆسەی ئاگر بەستی‬ ‫ئێستا لە نێوان پ‪.‬ك‪.‬ك و توركیا‬ ‫لە ئارادایە‪.‬‬ ‫ب��ە ئ��اس��ان��ی ل��ەگ��ەڵ وت��ەك��ان��ی‬ ‫ئ��ەردۆغ��ان ڕون��ت��ر ك��ەوت��ە ڕوو كە‬ ‫ئەنجامدانی كۆمەڵێك چاالكی دەبێت‬ ‫س��ەرەداوی قۆناغێكی نوێ بێت بۆ‬ ‫پ‪.‬ك‪.‬ك‪ ،‬كە دوای ماوەیەكی دیاریكراو‬ ‫ئاگر بەست ب��ەرام��ب��ەر بەهەنگاوە‬ ‫وەس��ت��اوەك��ان��ی ح��ك��وم��ەت‪ ،‬ئ��ەوەی‬ ‫رون نیە پالنی دەوڵەتی توركیایە‬ ‫تائێستا بۆ گواستنەوەی ئاگربەست‪،‬‬ ‫بۆ كەنارێكیتر وەك ئەردۆغان ناوی‬ ‫دەنێت پالنی بی – سی ‪.‬‬ ‫ل��ێ��رە ب����ەدواوە دوای س��ەرەت��ای‬ ‫قۆناغێكی ئاشتیانەی دڵخۆشكەری‬ ‫درێ���ژو ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫شارەوانییەكان كە هەردو الیەن تێیدا‬ ‫سەركەوتو بوون بە پلە یەك ب‪.‬د‪.‬‬ ‫پ و ئاك پارتی‪ ،‬بۆیە ئەگەر پالنی‬ ‫داه��ات��و پ‪.‬ك‪.‬ك و ه���ـ‪.‬د‪.‬پ وەك‬ ‫ئ��ەردۆغ��ان دەڵێت بی ‪ -‬سی بێت‪،‬‬ ‫دەبێت پالنی حكومەتەكەی ئەردۆغان‬ ‫وەك وەاڵمێك بۆ دۆزی��ن��ەوەی ڕێگا‬ ‫چارەیەك بۆ پرسی كورد چی بێت‪.‬‬ ‫لێرەوە ئاماژەكان روو لەوە دەكەن‪،‬‬ ‫پالنەكان یارییە سیاسیەكان دەگۆڕن‪،‬‬ ‫بەرەو ئاڕاستەی تر‪ ،‬كە بینینی بۆ‬ ‫كاتە‪.‬‬

‫پ��ڕۆس��ەی چ��ارەس��ەر بە س��ودی كورد‬ ‫شكاوەتەوە‪ .‬ل��ەدوا س��ەردان��ی شاندی‬ ‫هـ‪.‬د‪.‬پ بۆ ئیمرالی‪ ،‬عەبدوڵاڵ ئۆجەالن‬ ‫پێشنیازی ئ���ەوەی ك���ردوە لەڕێگەی‬ ‫ش��ارەوان��ی��ەك��ان��ەوە ژێ��رخ��ان��ی ش��ارە‬ ‫كوردیەكان ببوژێننەوە‪ .‬ئەم داوای��ەی‬ ‫ئۆجەالن ستراتیژی كورد دەردەخات بۆ‬ ‫ئەوەی ئەزمونێكی حكومڕانی سەركەوتوو‬ ‫ن��ی��ش��ان��ب��دەن و ل���ەم���ەوال ل��ەڕێ��گ��ەی‬ ‫خزمەتگوزاریەوە پڕۆژەی سیاسی درێژە‬ ‫پێبدەن و خۆبەڕێوەبەرێتی جێبەجێ‬

‫شاری ئامەد ۆركشۆپێك لەژێر ناونیشانی‬ ‫«ك���ران���ەوەی پ��ڕۆس��ەی چ��ارەس��ەر»‬ ‫رێكخرا‪ ،‬لەۆركشۆپەكەدا‪ ،‬بەشیر ئەتااڵی‬ ‫یاریدەدەری سەرۆك وەزی��ران‪ ،‬ئەفكان‬ ‫ئااڵی وەزیری ناوخۆ و چەند بەرپرسێكی‬ ‫حكومی ل��ەگ��ەڵ دەی���ان رۆشنبیر و‬ ‫نوێنەرانی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬ئامادەی بون‪ ،‬ئەتااڵی ئاماژەی‬ ‫بەوە كرد بەرنامەیان هەیە‪« ،‬ئەوانەی لە‬ ‫شاخن بە هەر هۆكارێك بێت ڕازیبكرێن‬ ‫دەستبەرداری چەك بن و بگەڕێنەوە ناو‬

‫خێزانەكانیان»‪ .‬ئەمەش واتە حكومەتی‬ ‫توركیا بەرنامەی هەیە‪ ،‬لێبوردنی گشتی‬ ‫دەربكات‪ ،‬هەروەها حكومەت پێیوایە‬ ‫ئاشتی لە توركیا كاریگەری لەسەر‬ ‫ئاشتی رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت هەیە‪،‬‬ ‫ئەمەش دانپێدانانی بەرپرسانی توركە‬ ‫كە پرسی كورد ڕەهەندی نێودەوڵەتی‬ ‫ل��ەخ��ۆگ��رت��ووە و چ��ارەس��ەرن��ەك��ردن و‬ ‫دواخستنی ئەو پرسە‪ ،‬هەردووال زیانی‬ ‫تێدا دەك��ەن‪ .‬هەرچەندە لەم كاتەدا و‬ ‫لەگەڵ نزیكبونەوەی وادەی هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا‪ ،‬ئەم هەنگاوەی‬ ‫ئاك پارتی بە مەبەستی بەدەستهێنانی‬ ‫پشتگیری ك��وردەك��ان��ە بۆ ئ��ەوەی لە‬ ‫هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا دەن��گ بە‬ ‫ئەردۆغان بدەن‪ ،‬بەاڵم هەر هەنگاوێكی لەو‬ ‫شێوەیە ئەگەرەكانی شەڕ دور دەخاتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەی جێگەی گەشبینیە بۆ بەردەوامی‬ ‫پ��ڕۆس��ەك��ە ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ڕاس��پ��اردەك��ان��ی‬ ‫ۆركشۆپە ئاڕاستەی س��ەرۆك وەزی��ران‬ ‫دەكرێ و لەئەنجومەنی وەزیران بڕیاری‬ ‫پێویستی ل��ەب��ارەوە دەدرێ���ت‪ .‬ئەگەر‬ ‫بڕیارەكان جێگەی رەزام��ەن��دی كورد‬ ‫بێت‪ ،‬بۆ ئاشتی گەرانتیەكی هەمیشەیی‬ ‫دەبێت‪.‬‬

‫بایكۆتكردنی دیموكراتییەكەی ئەسەد‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫هەفت���ەی رابردو‪ ،‬هەڵبژاردنی س���ەرۆككۆماری لەس���وریا‬ ‫بەڕێوەچو‪ ،‬بەش���ار ئەس���ەد رێژەی ‪ %88.7‬ی دەنگەكانی‬ ‫بەدەستهێنا‪ ،‬بەمەش بۆ جاری سێیەم پۆستی سەرۆككۆماری‬ ‫ئەو واڵتەی دەستخستەوە! ئەم هەڵبژاردنە كە لەسەر ئاستی‬ ‫نێودەوڵەتی‌و ناوچەیی هەم لەڕوی تەوقیتەوە‌و هەمیش لەڕوی‬ ‫ئەنجامەكانی���ەوە‪ ،‬گەلێك واڵت گومانیان لەس���ەر راس���تی‌و‬ ‫دروس���تییەكەی هەیە‌و بەهەڵبژاردنی خوێن ناوزەدكراوە‪ .‬بۆ‬ ‫جاری یەكەمیش لە تەمەنی هەردو ئەسەدی باوك‌و ئەسەدی‬ ‫ك���وڕدا دو بەرب���ژاری دیكەش خۆیان بۆ ئەم پۆس���تە وەكو‬ ‫ركابەر پااڵوتوە!‬ ‫بێشك رژێمی س���وریا لەڕێگەی ئەم هەڵبژاردنەوە دەیەوێ‬ ‫پەیامێ���ك ب���ە جیهان بگەیەنێ���ت كەوا تائێس���تاش خاوەن‬ ‫ش���ەعبیەت‌و پێگەیەكی جەماوەری بەرزە‌و ئەمەیش گش���ت‬ ‫پێكهاتەكانی سوریا لەخۆدەگرێت‪ .‬لەالیەكیتریشەوە دەتوانرێ‬ ‫بگوت���رێ كە ئەم هەڵبژاردنە هەلێكیتر ب���وە بۆ ئەوەی رژێم‬ ‫«ع���ەرزی ع���ەزەاڵت» بكات���ەوە‌و لەڕێی نیش���اندانی هێزی‬ ‫خۆیەوە بە هەموان بڵێت ئێمە لەس���ەر كورسی حوكم ماوین‬ ‫ج���ا چی لەڕێگەی هێزی س���ەربازیەوە بێت یاخود لەڕێگەی‬ ‫دیموكراسیەتیی ئەسەدیەوە بێت!‬ ‫بەاڵم یەك راستی هەیە كەوا هەموالیەك تاڕادەیەك لەسەری‬ ‫رێكن ك���ە ئەویش بریتیە لەوەی هەڵبژاردنەكانی س���وریا لە‬ ‫هەمو هەلومەرجێكی بابەتی بەتاڵ بوە‪ ،‬چونكە واڵتەكە دۆخی‬ ‫جەنگ‌و كاولكارییەكی دژوار بەخۆیەوە دەبینێـت‪ .‬لەبەر ئەمە‬ ‫ئەم هەڵبژاردن���ە لەالیەن تێكڕای هێزەكان���ەوە چ الیەنگران‬ ‫ب���ن‌و چ نەیاران���ی بن‪ ،‬مای���ەی قبوڵكردن نەب���وە‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەم هەڵبژاردنە لەئەنجام���ی رێكەوتنێكی نێودەوڵەتی یاخود‬ ‫ناوچەییەوە نەهاتۆتەكایەوە‪ ،‬چونكە تەنگژەی س���وریا بۆتە‬ ‫تەنگژەیەكی جیهانی‌و هەر چارەسەرێكی سەربازی‌و سیاسیش‬ ‫پێویستی بە ئیجماع‌و كۆدەنگییەكی نێونەتەوەیی هەیە‪.‬‬ ‫ماوەیەك لەمەوب���ەر‪ ،‬هەندێك الیەن لەناوچەكانی ئیدارەی‬ ‫خۆبەخۆی���ی دیموكراتی رۆژئاوای كوردس���تان‪ ،‬دەنگۆیەكیان‬ ‫باڵوكردەوە گوایە لەم ناوچانەیش هەڵبژاردنەكان بەڕێوەدەچن!‬ ‫بەاڵم لەگەڵ دەس���پێكردنی پرۆس���ەی بەناو هەڵبژاردنەكانی‬ ‫س���ەرۆكایەتییەوە ه���ەم گەل‌و ه���ەم ئی���دارەی زاتی ناوچە‬

‫كوردیی���ەكان بڕی���اری بایكۆتكردنی ئ���ەم هەڵبژاردنەیان‬ ‫داو تەنانەت نەشیانهێش���ت س���ندوقەكانی دەنگدان لەناوچە‬ ‫كوردییەكان���دا دابنرێن‪ .‬ئەمە س���ەرباری ئەو هەوڵە بوە كەوا‬ ‫دەزگاكانی س���ەربە رژێ���م لە دواس���اتەكانی هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫لەهەوڵ���ی ئەوەدا بون كە كات���ی هەڵبژاردنەكان زیاد بكەن‌و‬ ‫ژمارەیەك سندوق لە هەندێك لە قوتابخانەكاندا دابنێن‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا خەڵكی كورد لە هەرسێ كانتۆنی جزیرە‪،‬‬ ‫كۆبانی‌و عەفرین بەتایبەت خەڵكی شاری قامیشلۆ شكستیان‬ ‫بەم بەناو هەڵبژاردنە هێناو پێش���بڕكێیەكی س���ەیر لەنێوان‬ ‫گەورە‪ ،‬بچوك‌و ژناندا هاتەكایەوە بۆئەوەی بەهەموان نەهێڵن‬ ‫سندوقەكانی دەنگدان لە گەڕەكەكانیاندا دابنرێن‪.‬‬ ‫بێگوم���ان بڕی���اری ك���ورد لە رۆژئ���اوای كوردس���تان بۆ‬ ‫بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەكان‌و بەرگرتن لە دانانی سندوقەكان‪،‬‬ ‫بڕیارێك���ی ئیعتیباتی نیی���ە‪ ،‬هەروەه���ا دژكردەوەیەك نییە‬ ‫بەرانبەر بە كردەوەكانی رژێمی بااڵدەستی سوریا كە لەسااڵنی‬ ‫پێش���ودا لەدژی كورد ئەنجامیداون‪ ،‬بەڵك���و ئەمە بڕیارێكی‬ ‫بەهێز‌و بەج���ەرگ‌و یەكپارچەی ناوچە كوردییەكانی رۆژئاوایە‬ ‫بەڕۆشنی ئەمە تایبەتمەندییەكانی هێڵی سێیەم پیشاندەدات‪.‬‬ ‫بەدەربڕینێكیتر ئەم هەنگاوە ئەو راس���تییەی س���ەلماند كەوا‬ ‫كورد الیەنگری الیەنێكی تایبەتی هێزە پێكداكێشاوەكانی ناو‬ ‫سوریا نین‪ .‬بەمەیش تێكڕای ئەو تیۆریانە مایەپوچ كراونەتەوە‬ ‫كە هەوڵیانداوە س���ومعەی كورد بشكێنن‌و بەوە تۆمەتباریان‬ ‫بكەن گوایە كورد الیەنگری رژێمن!‬ ‫بڕیاری كورد س���ەبارەت بە بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەكانی‬ ‫رژێم‪ ،‬لەئەنجامی قەناعەتی تەواویانەوە هاتوە كە رژێم خاوەنی‬ ‫ش���ەرعیەتی پێویست لەگش���ت واڵت نییە نەك تەنها ناوچە‬ ‫كوردییەكان بەتەنها‪ .‬لەمڕۆوە ئەم هەڵبژاردنەیش دادی رژێم‬ ‫نادات‌و نابێتە دەرچە‌و رۆژنەیەك بۆ قەیرانەكانی رژێم‪ .‬باشتر‬ ‫ئەوە بو كە رژێم پێش���تر هەوڵی ئارامكردنەوەی رەوشەكەی‬ ‫دابایە‌و زەمینەی بۆ هەڵبژاردنێكی ش���ەفاف‪ ،‬راس���تەقینە‌و‬ ‫دیموكراتیانە خۆش���بكردایە‪ .‬ئەویش لەڕێگەی وەس���تاندنی‬ ‫ئەم جەنگە‌و كۆتاییهێنان بەم خوێنڕشتنەی كەوا واڵتی لەبن‬ ‫هێناوە‪ .‬ئەوجا لەس���ەر مێزی گفتوگۆ كۆببوایەتەوە‌و لەگەڵ‬ ‫تێك���ڕای گروپە قەومی‪ ،‬تایفی‌و سیاس���ییەكان دەس���تی بە‬ ‫دانوستانی فەرمی بكردایە‪.‬‬ ‫جارێكیتریش كورد بەم بڕیارە مێژوییە لەمەڕ بایكۆتكردنی‬ ‫پرۆس���ەی بەناو هەڵبژاردنەكان هەموالیەكیان سەرسام كرد‪.‬‬ ‫ئەم بڕیارە بە دەس���كەوتێكیتر لەقەڵەمدەدرێ‌و دەخرێتەسەر‬ ‫ئەو تۆمارە دەسكەوتانەی كە كورد لەڕێگەی خەباتی خۆیاندا‬ ‫تۆماریان كردوە‪ .‬لەئاكامیش���دا گشت ئەو تیۆرییەی نەیارانی‬ ‫كورد شكس���تیان هێن���اوە كەوا بە الیەنگ���ری رژێم لەناوچە‬ ‫كوردییەكان تۆمەتباریان كردون‪.‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫ذمارة (‪ )47١‬دو شةممة ‪2014/6/٩‬‬

‫فەلسەفەو كۆمەڵ‬

‫سێ‌ بوارەكەی فەلسەفە‬

‫یاسین النصیر‬ ‫و‪ /‬خەسرەو مەحمود‬ ‫بەشی سێیەم‬

‫نانوسرێت‪ ،‬ئێمەش خۆمان دەبینینەوە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ك��ە ل��ەس��ەرەت��ای س��ەدەی‬ ‫بیست‌و ی��ەك��دای��ن‪ ،‬ك��ە رێ��ب��ازم��ان بۆ‬ ‫تێگەیشتن لەخۆمان‌و جیهان كارێكی‬ ‫ئاسان نیە‪ ،‬نە زانكۆكان‌و نە دەوڵەت‌و‬ ‫رێكخراوەكانیش بۆمانی دەستەبەرناكەن‪،‬‬ ‫بەڵكو ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەوە میتۆدەكانی‬ ‫خ��وێ��ن��دن‌و سیستمە سیاسیەكان‬ ‫دەی��ان��ەوێ��ت فەلسەفەی راستەقینە‬ ‫لەهەمو بیركردنەوەیەكی نوێگەرانەون‬ ‫بكەن‪ ،‬چونكە بیركردنەوەی فەلسەفی‬ ‫لەڕاستیدا جیاوازە لەدۆگمایی لەهەمو‬ ‫فیكرێكی هەر دەزگایەكی ئاینی یاخود‬ ‫فێركاریی یان سیاسی‪ ،‬لێرەوە كێشەی‬ ‫ئێمە لەخۆرهەاڵتدا ئەوەیە كە بەجددی‬ ‫هەوڵی البردنی ئاستەنگەكانی بەردەم‬ ‫بیركردنەوەی نەوەكانمان نادەین بۆ‬ ‫ئازادبون لەهەر كۆتوبەندێك كە رێگەی‬ ‫ێ بگرێت‪ ،‬ئەم میتۆدانە‬ ‫ئازادییان لـ ‌‬ ‫هەمویان بەیەكجار نەهاتون‪ ،‬بەهێڵی‬ ‫راستیش ب���ەدوای یەكتردا نەهاتون‪،‬‬ ‫میتۆدی باویش میتۆدی زاڵە‪ ،‬لەگەڵبونی‬ ‫ت��ۆوی میتۆدگەلی دی��ك��ەدا ل��ەك��رۆك‌و‬ ‫پێكهاتەی میتۆدی هەژمونگەردا ئێمە‬ ‫لەبەردەم سێ‌ میتۆدی بیركردنەوەداین‪،‬‬

‫ێ بۆ‬ ‫پێشینە رەتبكەنەوەو شتێكی نو ‌‬ ‫ئایندە بنیاد بنێن‪ ،‬فەلسەفە لەگۆڕانی‬ ‫بەردەوامدایە‌و وەستانی نیە مادامەكی‬ ‫ئازادییەك بۆ فیكر لەئارادا بێت‪.‬‬

‫ێ قۆناغەكەی فەلسەفەكاری یاخود‬ ‫س‌‬ ‫یاسای سێ‌ قۆناغەكە ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪-1‬قۆناغی تیۆلۆژیی یاخود وەهمیی‪.‬‬ ‫‪-2‬ق��ۆن��اغ��ی میتافیزیكیی یاخود‬ ‫ئەبستراكتی‪.‬‬ ‫‪-3‬قۆناغی زانستی یان پۆزەتیڤیستی‪.‬‬ ‫ب��ەر لەچونە ن��او وردەك��اری��ەك��ان��ی‬ ‫ئەم یاسایانەوە‪ ،‬ئاماژە بەوە دەكەین‬ ‫كە لەسەرەتادا قۆناغێكی بەدوایەكدا‬ ‫هاتوبون‪ ،‬دواتریش دەبنە بەناویەكداچو‬ ‫و دابڕاویش‪ ،‬كە لەهەمو دیاردەیەكدا‬ ‫بیركردنەوەیەكی الهوتیی وەهمیی‌و‪،‬‬ ‫میتافیزیكیی‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ەك��ی‬ ‫س��ەب��ارەت بەقۆناغی میتافیزیكی‪،‬‬ ‫ئەبستراكتیی‌و بیركردنەوەیەكی زانستیی‬ ‫قۆناغی ناوەندیی‪ ،‬گەرچی مرۆڤ كەمێك‬ ‫پۆزەتیڤیستی ئامادەیە‪.‬‬ ‫«بەگوزارشتێكی دیكە‪ ،‬لەبەرئەوەی دەستیكرد بەتێگەیشتن لەسروشت‌و‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوەی م��رۆی��ی‪ ،‬بەحوكمی لەوەی كە ئەو شەڕو زیانانەی لەقۆناغی‬ ‫سروشتەكەی‪ ،‬ب��ەب��ەردەوام��ی‪ ،‬لەهەمو الهوتیدا لەهێزە نادیارەكانەوە بۆی‬ ‫ێ دەه��ات وایانلێهات لەسروشتەوە بێن‪،‬‬ ‫لقێك لەلقەكانی توێژینەوەیدا‪ ،‬س ‌‬ ‫میتۆد بۆ فەلسەفەكاریی بەكاردەهێنێت‪ ،‬بڕیاریدا تێكەڵ بەسروشت ببێت‌و كارلێكی‬

‫فەلسەفە ئاراستەیەكی تاكالیەنانە نیە‬ ‫بۆ تێگەیشتنی جیهان‪ ،‬نە كێڵگەیەكیشە بۆ‬ ‫ئەزمونی ئەو فەیلەسوفانەی لەسەرەتاوە‬ ‫دەس���ت پ��ێ��دەك��ەن‪ ،‬ب��ەم شێوەیەش‬ ‫لەدایكنەبوە وەكئەوەی بروسكەیەك یان‬ ‫بارانێك بوبێت‪ ،‬بەڵكو بەرهەمی ئەقڵی‬ ‫مرۆییە بەدرێژایی مێژو‪ ،‬پێویستە رێز‬ ‫لەم هەوڵە بگرین‌و بینرخێنین كە رێگای‬ ‫ژیانی ن��وێ پێشكەش بە مرۆڤایەتی‬ ‫دەك��ات‌و م��رۆڤ لەسەنتەری گەردوندا‬ ‫دادەنێت‪ ،‬دوای ئەوەی تەنیا بونەوەرێكی‬ ‫زیندو بو لەسەر دوپێ دەڕۆیشت‌و هیچی‬ ‫لەبارەی چارەنوسی خۆیەوە نەدەزانی‪،‬‬ ‫بەدرێژایی پێنج سەدە‪ ،‬فەلسەفە لەسەر‬ ‫سێ قۆناغی سەرەكی‌و گ��ەورەو گرنگ‬ ‫ئارامی گ��رت‪ ،‬تا ئەمڕۆكەش ناكرێت‬ ‫هیچ فیكرێكی فەلسەفیی پەرەسەندنی‬ ‫ئەم قۆناغانە رەچاو نەكات‪ ،‬هەندێكیش‬ ‫ێ ب��وارەك��ەی فەلسەفە ن��اوزەدی‬ ‫بەس ‌‬ ‫دەكەن‪ ،‬یاخود بەیاسای سێ قۆناغەكە‪،‬‬ ‫یان سێ‌ میتۆدەكەی فەلسەفەكاری‪،‬‬ ‫ناونانی دواهەمینیش ه��ی ئۆگەست‬ ‫كۆنتە‪ ،)1857-1789( ،‬ئەمەش مانای‬ ‫وایە كە میتۆدەكانی فەلسەفە یاخود‬ ‫یاساكانی یان ئاراستەكانی‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫ریشەیی پەیوەستن بەپەیوەندیی مرۆڤ‬ ‫بەجیهانەوە‪ ،‬بەوەشدا كە مرۆڤ تەنیا‬ ‫یەكێك نیە بەدرێژایی سەردەمەكان‪،‬‬ ‫جیهانیش جوگرافیایەكی دیاریكراو‬ ‫نیە ب��ەت��ەن��ی��ا‪ ،‬م��ەی��دان��ی ئیجتیهادو‬ ‫فەلسەفەكاریی ف��راوان ب��و‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫چارەنوسەكانی مرۆڤ‌و‪ ،‬پەیوەندییەكەی‬ ‫ب��ەس��روش �ت‌و خ��واوەن��دێ��ت��ی��ی��ەوە وەك‬ ‫گشتێك بگرێتەوە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫لێرەدا كاتێك فەلسەفە لەسەر س ‌‬ ‫میتۆدە گ��ەورەك��ە گیرسایەوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫دەگەیەنێت هەمو یەكێك لەم میتۆدانەش‬ ‫س��ەدان میتۆدی فەرعییان لێبۆتەوە‪،‬‬ ‫هەندێك لەم میتۆدانەش بەردەوام بون‌و‬ ‫زۆرێكیشیان پوكانەوەو لەناوچون‪ ،‬لەو‬ ‫سۆنگەیەوە كە هەر فەلسەفەكارییەك وەكئەوەی ئەم سێینەیە هاوشێوەی ئەو كە مۆركەكەیان زۆر جیاوازە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫سەرجەم سەردەمەكانی نەگرتبێتەوە‪ ،‬بناغانە بن كە كۆی فەلسەفەی لەجیهاندا بەشێوەیەكی ج��ەوه��ەری��ی��ش ناكۆك‬ ‫وەكچۆن كۆی قۆناغەكانی پەرەسەندنی لەسەر وەستاوە‪ ،‬مانای ئەوەشنیە كە دەبن» هەر دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتی یان‬ ‫ێ‬ ‫مرۆییشی لەخۆنەگرتبێت‪ ،‬بڕیاری مەرگی بەیەكدانەچو بن‪ ،‬یاخود نیمچە دابڕاو دەرونیی‪ ،‬لەلێكۆڵینەوەیدا ملكەچی س ‌‬ ‫بن‪ ،‬بەڵكو جۆرە دیالەكتیكێك لەناویاندا میتۆدەكە دەبێت‪ ،‬بەاڵم هەمو میتۆدێك‬ ‫بەسەردا چەسپاوە‪.‬‬ ‫هەیە ك��ە وایانلێدەكات ل��ەم یاسایە لەڕوانگەی خۆیەوە دەبینێت‪ ،‬هەمو‬ ‫هەروەك هەر فەلسەفەكارییەكیش لە شتێك ب��خ��وازن‌و‪ ،‬شتێكیش ببەخشن میتۆدێك دوانەكەی دیكە دەخاتە الوە‪،‬‬ ‫سێ یاساكە بچێتە دەرەوە سەركەوتنی بۆ بەیاسایەكەی دیكە‪ ،‬شتێكیش لەیاسای دەزانین كە هەمو دی��اردەی��ەك دەبێت‬ ‫س��ەرەت��او كۆتایی هەبێت‪ ،‬ب��ەاڵم ئەو‬ ‫قۆناغەی لەسەرەتاوە تێیدا دەگوازیتەوە‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی بگەیتە ك��ۆت��ای��ی بریتیە‬ ‫لەقۆناغی گواستنەوە (المرحلة االنتقالیة)‬ ‫وەك فەیلەسوفان ناوزەدی دەكەن‪ ،‬كە‬ ‫بریتین لەو قۆناغانەی هەمو دیاردەیەك‬ ‫خۆی تیایاندا بنیاد دەنێت‪ ،‬واتە هەمو‬ ‫دیاردەیەك خاوەنی‪( :‬سەرەتا‪-‬ناوەڕۆك‪-‬‬ ‫كۆتایی)یە‪ ،‬فەلسەفەش ئەم سێینەیە‬ ‫بەبناغەی فەلسەفەكاریی ناودەنێت‪ ،‬بۆ‬ ‫تێگەیشتن لەهەر دیاردەیەكی گەردونیی‪،‬‬ ‫س��روش��ت��ی‪ ،‬ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ ،‬زانستی‪،‬‬ ‫كەلتوریی‪ ...‬تاد‪ ،‬چونكە پەرەسەندنی‬ ‫گشتی فیكری مرۆیی بەم سێ قۆناغەدا‬ ‫گ���وزەر دەك����ات‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ پێكهێنانی‬ ‫یاساگەلێكی یەكالكەرەوەو رێكخراو بۆ‬ ‫تێگەیشتن لەهەر دیاردەیەك‪.‬‬ ‫گ��ەر ب��ەدوای دی���اردەی بونی مرۆڤ‬ ‫خۆیدا بچین‪ ،‬دەبینین لەناو ئەم قۆناغەدا‬ ‫گۆڕدراوە ‪ ،‬لەقۆناغی الهوتیدا‪ ،‬تەمومژی‬ ‫جیهانی سەدەكانی ناوەند چاوەكانی‬

‫«كێشەی ئێمە لەخۆرهەاڵتدا‬ ‫ئەوەیە كە بەجددی هەوڵی‬

‫البردنی ئاستەنگەكانی بەردەم‬

‫بیركردنەوەی نەوەكانمان نادەین‬ ‫بۆ ئازادبون لەهەر كۆتوبەندێك‬

‫كە رێگەی ئازادییان لـێ‌ بگرێت»‬

‫ك��وێ��ر دەك���ردو جیهانی دەوروب����ەری‬ ‫خ��ۆی زانستیانە نەدەبینی‪ ،‬وەكچۆن‬ ‫خۆیشی وەك بونەوەرێك بەدی نەدەكرد‬ ‫كە خ��اوەن��ی بونی خ��ۆی بێت‪ ،‬ئیدی‬ ‫لەخودی خۆی ون ببو خەریك بو درك‬ ‫بەوە نەكات لەوەی لەدەوریەتی‪ ،‬هەمو‬ ‫شتێكی پێدراوەو‪ ،‬ئەو تەنیا بونەوەرێكی‬ ‫ناچاركراوە نەك خاوەنی هەڵبژاردنی‬ ‫ئازاد‪ ،‬ئەو لەناو زەمەنێكی دیاریكراودا‬ ‫دەژی ك��ە پێشتر دی��اری��ك��راوە ئیدی‬ ‫چاكەكار بێت یا خراپەكار‪ ،‬هێزو فێكریشی‬ ‫لەو هێزانەوە پێدراوە كە بااڵدەستن‬ ‫بەسەریداو لەئەفسانەو میتۆلۆژیاكانداو‬ ‫هێزە غەیبیەكاندا خۆیان نمایش دەكەن‪،‬‬ ‫لەم قۆناغەدا ئ��ەوەی بیری دەك��ردەوە‬ ‫خوداوەندە فرەكان بون‪ ،‬كە لەجیاتی‬ ‫سروشت‌و مرۆڤ بیریاندەكردەوە‪.‬‬

‫لەگەڵدا بكات‪ ،‬لەم قۆناغەدا نۆبەرە‬ ‫سەرەتاییەكانی ئەقڵی مرۆیی كەوتنە‬ ‫پێگەیشتن‪ ،‬رەنگە چاخە یۆنانیەكان‬ ‫س���ەرەت���ای ق��ۆن��اغ��ی میتافیزیكی‌و‬ ‫رزگ��ارب��ون��ی��ش لێیان ب��وب��ن‪ ،‬كاتێك‬ ‫فەلسەفەی یۆنانی دەستی كرد بەوەی‬ ‫مرۆڤ لەپێگەیەكی پێشكەوتودا دابنێت‌و‬ ‫خواوەندە گەورەكانی بۆ ئۆلەمپ دابەزاند‬ ‫لەگەڵ هێشتنەوەی خواوەندێك بۆ هەمو‬ ‫رەگەزێكی سروشتی كە بڕیاری بەسەردا‬ ‫بدات‪ ،‬لەدوای قۆناغی میتافیزیكی یان‬ ‫(ت��ەج��ری��دی) ئاینەكان دەستیانكرد‬ ‫ب��ەم��وم��ارەس��ەك��ردن��ی رۆڵ���ی خ��ۆی��ان‬ ‫لەتەوحیددا‪ ،‬كە بریتیە لەو قۆناغەی‬ ‫زەمینەسازیی ك��رد بۆ ئەقڵی مرۆیی‬ ‫ب��ەوەی وت��ەی یەك خواوەند لەڕێگەی‬ ‫رێنماییە ئاینیەكانەوە بنوێنێت كە ژیان‌و‬ ‫پەیوەندییەكەی بۆ رێكبخەن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هێشتنەوەی سروشت بەهەژمونكارو‬ ‫ئەوەی لەجیاتی مرۆڤ بیردەكاتەوە‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی س��ێ��ی��ەم ق��ۆن��اغ��ی ئ��ەق�ڵ‌و‬ ‫زانست‪ ،‬كە بریتیە لەگرنگترین قۆناغ‌و‬ ‫ئاڵۆزترینیشیان‬ ‫پەرەسەندنوترین‌و‬ ‫لەهەمان كاتدا‪ ،‬ئەو قۆناغەی چاخی‬ ‫رێنیساس لەئەوروپا تێیدا دەستپێكرد‪،‬‬ ‫واتە لەهەردو سەدەی شانزەو حەڤدەدا‪،‬‬ ‫كە سێ چەمكی گەورەی میتۆدیی تێیدا‬ ‫پەرەیسەند‪ ،‬كە بریتین لە «خودبون‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫زنجیرە وتارێکە‬ ‫نوسەرو روناكبیری‬ ‫ناوداری عەرەب «یاسین النصیر»‬ ‫دو هەفتە جارێك‬ ‫تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت‪.‬‬

‫«لەهەمو دیاردەیەكدا‬

‫بیركردنەوەیەكی الهوتیی‬

‫وەهمیی‌و بیركردنەوەیەكی‬ ‫میتافیزیكیی ئەبستراكتیی‌و‬ ‫بیركردنەوەیەكی زانستیی‬ ‫پۆزەتیڤیستی ئامادەیە»‬

‫(خودێتی)‪ ،‬ئەقاڵنیەت‌و‪ ،‬هیچگەرایی»‪.‬‬ ‫ل��ەخ��ودب��ون «ال��ذات��ی��ة»دا‪ ،‬م��رۆڤ‬ ‫وایلێهات «درك بەخۆی بكات وەك‬

‫خ��ودێ��ك��ی س���ەرب���ەخ���ۆ»‪ ،‬خ��اوەن��ی‬ ‫ن��ی��ش��ان��ەی��ەك ل��ەس��ەر خ��اوەن��ەك��ەی‌و‬ ‫مانیفێستێك بۆ هەڵگرەكەی كە ئەوە‬ ‫بەس نەبێت بۆی كە ئەوە رابگەیەنێت‬ ‫كە لەسروشت جیایدەكاتەوە‪ ،‬بەڵكو ئەم‬ ‫جیهانە «دەستەمۆ «بكات»و داگیریشی‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ ئەوەی وایلێبكات بەسەرجەم‬ ‫ب��ون��ەوەرو ئاستەكانی درككردنیەوە‬ ‫بەپێوەری مرۆیی بپێورێن‪.‬‬ ‫ئەمە ئ��ەوەی��ە ك��ە هایدیگەر ن��اوی‬ ‫ێ نابو «سیمای س��ەردەم��ی هاتنە‬ ‫لـ ‌‬ ‫ئ��ارای وێناكردنەكانی جیهان لەالیەن‬ ‫م��رۆڤ��ەوە»‪ ،‬ئ��ەم بیرۆكە سەنتەرییە‬ ‫لەبەرهەمی فیكری «دی��ك��ارت»ە بەر‬ ‫لەهایدیگەرو‪ ،‬لەبەرهەمەكانی خودبون‬ ‫یان خودگەراییش‪:‬‬ ‫‪-1‬جیهان بو بەوێنەیەك واتە بونێك‬ ‫بۆ ئەوە بشێت بینوێنین‌و داگیریبكەین‌و‪،‬‬ ‫بیگۆڕین بۆ بابەت واتە مرۆڤ سەنتەری‬ ‫گەردونە‪.‬‬ ‫‪-2‬ئامادەگیی خ��وداوەن��دە فرەكان‬ ‫ل��ەژی��ان��ی م��رۆڤ��دا ك��ەم��ب��وەوە‪ ،‬م��رۆڤ‬ ‫وای��ل��ێ��ه��ات ب��وە پ��اس��ەوان��ی جیهان‌و‬ ‫چاودێریكەری‪ ،‬ب��ەاڵم م��رۆڤ هەمیشە‬ ‫لەسەر وێناندنێكی تەواو نەبوە سەبارەت‬ ‫بەجوڵەی جیهان‪ ،‬كەخودبون كەلێنێكی‬ ‫تێدایە كاتێك سەرچاوەی بڕیارەكانی‬ ‫زۆر دەبن‪ ،‬لێرەشدایە پێویستیی بەبونی‬

‫موقەدەس بۆ كۆنترۆڵكردنی خودێتی‬ ‫مرۆڤ‪.‬‬ ‫سەبارەت بەئەقڵەگەرییش‪ ،‬لەسەرەتادا‬ ‫لەگەڵ فەلسەفەی دیكارتدا (‪-1596‬‬ ‫ێ كرد‪ ،‬كاتێك بناغەی‬ ‫‪)1650‬دا دەستی پ ‌‬ ‫بۆ نوێگەریی فەلسەفیی دانا‪ ،‬بەدانانی‬ ‫خودگەرایی (الذاتیة) بە پرنسیپێك‬ ‫بۆ حەقیقەت‌و یەقین‌و‪ ،‬بەهای رەهاو‪،‬‬ ‫سنورێكی جیاكەرەوە لەنێوان جیهانی‬ ‫خواوەندەكان‌و جیهانی مرۆڤی نوێ وەك‬ ‫چەقی گەردون‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت بەپرنسیپی ئەقڵگەریش‬ ‫وەك ئایدیایەكی س��ەرب��ەخ��ۆ ل��ەڕوی‬ ‫فەلسەفییەوە‪ ،‬لەبەرهەمی بیركردنەوەو‬ ‫دامەزراندنی الینتزە (‪،)1716-1646‬‬ ‫كە بۆچونەكەی لەگوتە بەناوبانگەكەیدا‬ ‫كورتكردەوە كە بەبناغەیەك بۆ نوێگەریی‬ ‫فەلسەفی دادەنرێت كە‪« :‬هەمو شتێك‬ ‫هۆكارێكی ماقوڵی هەیە»‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫ئەم تێڕوانینە مەبدەئیەش ئەوەیە كە‬ ‫مرۆڤ لەچاودێرو تێڕامێنەرێكی گەردون‌و‬ ‫سەرسامێكەوە بەوەی تێیدایە وەرچەرخا‬ ‫بۆ پشكنەرو كەشفكەرو پرسیاركەریی‪،‬‬ ‫لەئەنجامەكانی ئەقڵگەراییش‪:‬‬ ‫‪-1‬زانست بو بەنواندنێك بۆ جیهان‬ ‫لەڕێگەی سەرنجدان‌و تاقیكردنەوەوە‪.‬‬ ‫‪-2‬هاتنە ئ��ارای چەمكی هەمەكیبون‬ ‫(الكلیة)‪ ،‬واتە گشتگیر بۆ شتەكان‌و‬ ‫فیكرو ك��ارك��ردن‪ .‬ئیدی فەلسەفەی‬ ‫راستەقینە وای��ل��ێ��ه��ات ب��و ب���ەڕادەی‬ ‫گشگیربونی بۆ كایە زۆرەكانی مەعریفە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەهیچگەراییش (العدمیة)‪،‬‬ ‫كە ئایدیایەكی نیتچەییە بەئیمتیاز‪،‬‬ ‫تیۆرەكەی نیتچەش جەخت لەسەر ئەوە‬ ‫دەك��ات��ەوە كە «بەهاكان بەهایەكیان‬ ‫نیە»‪ ،‬بەمەش ناوی چاخی نوێگەریی‬ ‫دەزڕێنێت‪ ،‬نیتچە لەم بۆچوونەی كەمێك‬ ‫پاشەكشێ‌ دەكات بەكۆتایی نوێگەریی‌و‬ ‫نوێگەری‪ ،‬بەم‬ ‫ئەقڵگەرایی‌و دوای‬ ‫قەسەیەی‪« :‬بەها كۆنەكان هەرەسیان‬ ‫هێنا‪ ،‬واتە ئولوهیەت‌و میتافیزیك‪ ،‬ئەمە‬ ‫مەسەلەیەكە خەمی ناوێت‪ ،‬ب��ەاڵم با‬ ‫بەهای نوێی تر بۆ خۆمان دابنێین»‪،‬‬ ‫ب��ەوەش عەقڵی مرۆیی ك��ردەوە بەڕوی‬ ‫بەردەوامیدان بەبیركردنەوەی ئەقڵیدا‪.‬‬ ‫ئ��ەم ك��ورت��ەی��ە زۆر چ��ڕو كەمە بۆ‬ ‫ئ��ەو شەپۆالنەی فەلسەفە كە دوات��ر‬ ‫ئایدیالیزمی ئەڵمانی بو بەنوێنەریان‌و‪،‬‬ ‫كۆكەرەوەی میتافیزیك‌و زانستیبون بون‪،‬‬ ‫لەسەرو هەموشیانەوە فەلسەفەی هیگڵ‬ ‫لەكتێبە بنەڕەتیەكەیدا «فینۆمینۆلۆژیای‬ ‫گ��ی��ان»‪ ,‬ب��ۆ ق��س��ەك��ردن��ی��ش ل��ەس��ەر‬ ‫فەلسەفەی ئایدیالیزمی ئەڵمانی لەسەدەی‬ ‫نۆزدەهەمدا زیاتر لەهەڵوێستەیەك بونی‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )47١‬دو شةممة ‪2014/6/٩‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەخواردنەوەی قاوە چاوەكانت بپارێزە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەتازەترین لێكۆڵینەوەی پسپۆڕانی‬ ‫ئەمەریكی‌و یابانیدا دەریاخستوە‬ ‫كەخواردنەوەی كوپێك قاوە لەرۆژێكدا‬ ‫سودێكی زۆر ب��ەچ��او دەگەیەنێت‌و‬ ‫لەنەخۆشی دەیپارێزێ‌‪.‬‬ ‫ق����اوە ك��ە م��ادەی��ەك��ی ب��ەه��ێ��زی‬ ‫لەپێكهاتەی (ئانتی ئەكسیدانێك)‬ ‫ی تێدایە‌و بەرگری لەباشبونی چاو‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫ئ��ەس��ی��د ك���ل���روژن���ی���ك‪ ،‬ئ��ەن��ت��ی‬ ‫ئۆكسیدانێكی بەهێزە ل��ەق��اوەدا‪،‬‬ ‫پسپۆڕانی ئەم بوارە لێكۆڵینەوەكەیان‬ ‫ل��ەس��ەر مشك ئ��ەن��ج��ام��داوە‌و بۆیان‬ ‫دەركەوتوە ئەو مشكانەی كە بە(ئەسید‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــةكـ ـت ـ ـ ــرب ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫نیتریك) چارەسەریان بۆكراوە توشی‬ ‫كزبونی شەبەكەی چاو ب��ون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو مشكانەی ئەسید كلروژنیكیان بۆ‬ ‫چارەسەریان بەكار هێناوە توشی هیچ‬ ‫نەبون‪.‬‬ ‫هولیۆم جانك مامۆستای زانكۆی‬ ‫كرنلی ئەمەریكی‌و پسپۆڕ لەم بوارەدا‬ ‫دەڵێت» شەبەكە تەبەقەیەكی ناسكە‬ ‫ل��ەچ��اودا ك��ە چ��ەن��د ه���ەزار خانەی‬ ‫حەساس ب��ەخ��ۆر‌و خانەی عەسەبی‬ ‫تیادا هەیە‪ ،‬كە دەبنە هۆی راگەیاندنی‬ ‫بینین‪ ،‬ئەم خانانە بەشێوەی گروپ‬ ‫لەرێگەی عەسەبی بینین‪ ،‬بینایی‬ ‫دەنێرن بۆ مێشك‪.‬‬

‫هەمبەرگر‬ ‫لەپێناوی‬ ‫خەڵوەتگەی‬ ‫پیریدا‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫بۆ هاوكاریكردن‌و كۆكردنەوەی بڕێك پارە بۆ خەڵوەتگەی پیری‪ ،‬چێشتخانەیەكی‬ ‫شاری برایتۆن‪-‬ی بریتانی‪ ،‬هەستا بەنمایشكردنی هەمبەرگرێك كە قەبارەكەی‬ ‫ێ بەرامبەر پێشكەشی هەر‬ ‫(‪30‬سم)ە‪ ،‬لەگەڵ قاپێك پەتاتەی سورەوەكراو‪ ،‬بەب ‌‬ ‫كەسێك دەكرێت كە تەواوی بكات‪ ،‬بەاڵم بەپێچەوانەوەو ئەگەر تەواوی نەكرد‬ ‫لەبەرامبەردا دەبێت بڕی ‪ 60‬دۆالر بخاتە سندوقێكی تایبەت بەسااڵچوانەوە كە‬ ‫لەچێشتخانەكە دانراوە‪.‬‬ ‫هەمبەرگرەكە بڕێكی باش گۆشت‌و پەنیرو پیازی تێدایە‪ ،‬ئەمەش جگە‬ ‫لەتەماتەو چەندین جۆری ساس‪ ،‬راسیل تیزبوری خاوەنی چێشتخانەكە بۆ‬ ‫میدیاكان رایگەیاند‪ ،‬ئەم هەمبەرگرە ‪ 12‬جار لەهەمبرگرێگی ئاسایی گەورەترە‪،‬‬ ‫وتیشی بەنمایشكردنی ئەم هەمبەرگرە گەورەیە‪ ،‬دەمەوێت بڕێكی باش پارە‬ ‫كۆبكەمەوە بۆ خەڵوەتگەی پیریی شارەكەم‪ ،‬چونكە باوكم لەو شوێنە دوا‬ ‫رۆژەكانی ژیانی خۆی بەسەر دەبات‪.‬‬

‫گوندی كورتە بااڵكان‬

‫‪11‬‬

‫@@‬

‫@@@‪@2@ @1‬‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬ ‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬

‫لەئامێزگرتنی درەخت‬ ‫لەرۆژی ژینگەی جیهانیدا‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی «سكای نیوز»ی عەرەبی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬بەمەبەستی شكاندنی‬ ‫ژم���ارەی پێوانەیی لەئامێزگرتن‪-‬ی‬ ‫درەخ�ت‌و ل��ەرۆژی ژینگەی جیهانیدا‪،‬‬ ‫بە بەشداری زۆرێك لەفەرمانبەران‌و‬ ‫چەندین ئەندام پارلەمان‌و پیاوانی‬ ‫ئایینی بوزی‪ ،‬لەكاتماندۆ‪-‬ی پایتەختی‬ ‫نیپاڵ‪ ،‬نزیكەی دوو هەزار خوێندكار‬ ‫خوێندگەكەیانەوەو‬ ‫بەجلوبەرگی‬ ‫لەكەشێكی پڕ لەخۆشەویستیدا بۆ‬ ‫ژینگەی شارەكەیان‪ ،‬دارو درەختی‬ ‫یەكێك لەباخچە گ��ەورەك��ان��ی ئەو‬

‫‪12‬‬

‫شارەیان لەئامێز گرت‪.‬‬ ‫ئ��ام��ادەب��وان��ی ئ���ەو ب��ۆن��ەی��ە بۆ‬ ‫میدیاكان رای��ان��گ��ەی��ان��د‪ ،‬مەبەست‬ ‫لەسازكردنی ئەمجۆرە كۆبونەوانە‪ ،‬بۆ‬ ‫زیندوراگرتنی رۆژی ژینگەی جیهانەو‪،‬‬ ‫ب�ڵاوك��ردن��ەوەی رۆشنبیری زیاتری‬ ‫هاواڵتیان بۆ پارێزگاریكردن لەژینگە‪،‬‬ ‫جێی وەبیرهێنانەوەیە لەپێشتردا‬ ‫ژم��ارەی پێوانەیی فەرهەنگی گینس‬ ‫بۆ لەئامێزگرتنی درەخت ‪ 936‬كەس‬ ‫بوە لەویالیەتی ئورگونی ئەمریكی كە‬ ‫لەتەموزی ساڵی رابردو ئەنجامدرا‪.‬‬ ‫كورتەبااڵكان ن��اس��راوەو ئەم نەخۆشیە‬ ‫ماوەی چەند دەیەیەكە وەك تارماییەك‬ ‫بەسەر گوندەكەمانەوەیە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫منداڵەكانمان لەتەمەنی پێنج بۆ حەوت‬ ‫ساڵی بەهۆی نەخۆشیەك لەگەشەكردن‬ ‫دەوەس��ت �ن‌و بەوشێوەیەش تا كۆتایی‬ ‫ژیانیان دەمێننەوە وتیشی «لەرابردودا‬ ‫چەندین تاقیكردنەوە لەسەر ئاو‪-‬و خاك‌و‬ ‫جۆری كشتوكاڵی ناوچەكە كراوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫پشكنینیشیان بۆ دانیشتوانی گوندەكە‬ ‫ك��ردوە‪ ،‬بەاڵم تائێستا هیچ ئەنجامێكی‬ ‫دڵخۆشكەری نەداوە بەدەستەوە»‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی تەلەگرافی بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬دانیشتوانی گوندی یانگسی‬ ‫لەهەرێمی سیشوان‪-‬ی چین‪ ،‬ماوەی ‪60‬‬ ‫ساڵە گیرۆدەی نەخۆشی گەشەسەندنی‬ ‫جەستەیی بونەتەوەو زۆرێكیان كورتەبااڵن‪،‬‬ ‫زاناكانی چین‪-‬یش دەستەوەسان بون‬ ‫لەچارەسەركردنیان‪ .‬ژم��ارەی گوندەكە‬ ‫زیاتر لە ‪ 100‬كەسەو كەمتر لەنیوەیان‬ ‫كورتەبااڵن‌و درێژی بااڵیان لەنێوان ‪63‬سم‬ ‫تاكو ‪116‬سانتیمەتردایە‪.‬‬ ‫پیرەمێردێكی گوندەكە ب��ۆ دەیلی‬ ‫تەلەگراف وتی‪ ،‬ناوچەكەمان بەگوندی‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬گۆرانیبێژێكی ك��وردە ‪ +‬پیتێك‬ ‫‪-2‬ژمارەیەكە‪ ،‬ستەم «پ»‪ ،‬نیوەی‬ ‫كورە ‪-3‬درەختێكە‪ ،‬نیوەی چوار‪ ،‬باڵو‬ ‫‪-4‬سەركردەیەكی جیهانیی بو ‪ +‬زۆرجار‬ ‫ێ ‪-5‬ئۆتۆمبێلێكە‬ ‫بەخەڵك ئ��ەوت��ر ‌‬ ‫ێ «پ»‬ ‫«پ»‪ ،‬وەك یەكن‪ ،‬ئەخوێنر ‌‬ ‫‪-6‬گیانلەبەرێكە «پ»‪ ،‬ب���راوەی‬ ‫زیادەی یاری‪ ،‬گیانلەبەرێكە ‪-7‬دوان‬ ‫ل���ەدان‪ ،‬ن��ی��وەی ب���ازو‪ ،‬درەختێكە‬ ‫«پ»‪ ،‬نیوەی تانە ‪-8‬گیانلەبەرێكە‪،‬‬ ‫لەچپەدایە‪ ،‬جەنابت «پ» ‪-9‬بێتە‬ ‫دی خۆشە‪ ،‬رێگە‪ ،‬دی��واری لەپۆاڵیە‬ ‫‪-10‬زۆرج���ار هەڵئەكەوێ‌‪ ،‬منارەكەی‬ ‫هەولێر‪ ،‬گیانلەبەرێكە ‪-11‬ژمارەیەكە‪،‬‬ ‫ش��ارۆچ��ك��ەی��ەك��ە‪ ،‬ن��ی��وەی رەخ��ش‬ ‫‪-12‬واڵتێكی ئاسیایە‪ ،‬ناوێكی عەرەبییە‬ ‫«پ»‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬عود هەیەتی‪ ،‬هەمویان ساردن‬ ‫‪-2‬شارێكە لەئێران‪ ،‬هەق ‪-3‬واڵتێكە‬ ‫لەئەفریقیا «پ»‪ ،‬دوان���زەی هەیە‬ ‫‪-4‬س����ەرەت����ای ژی��ان��ی��ەت��ی «پ»‪،‬‬ ‫هاوڕێی گۆشت‪ ،‬نیوەی بانك ‪-5‬دوان‬ ‫ل��ەزرم��ە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬واڵتێكە‬ ‫لەئاسیا ‪-6‬شاعیرێكی كۆچكردوی‬ ‫عەرەبە «پ»‪ ،‬ج��ۆرە جگەرەیەكە‬ ‫‪-7‬ژن���ە گۆرانیبێژێكی ع��ەرەب��ە ‪+‬‬ ‫پیتێك‪ ،‬بەشێكە لەروخسار ‪-8‬دوان‬ ‫ل��ەح��ەج‪ ،‬ل��ەم��ی��رەدای��ە‪ ،‬وەك یەكن‬ ‫‪-9‬باڵندەیەكە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬لەقاندایە‬ ‫‪-10‬زۆر كەس هەیەتی‪ ،‬چێژ ‪-11‬نیوەی‬ ‫چریك‪ ،‬ژمارەیەكە‪ ،‬كارێكی ویژدانیە‬ ‫‪-12‬ن��وس��ەرو شاعیرێكی كۆچكردوی‬ ‫كوردە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫لەوشەی «دی»‪ 25 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«دی» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬دیمارییا‪ ،‬دیمەن‪،‬‬ ‫دیمۆری‪ ،‬دیالن ‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫نەجم حەمە سێوكانی‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر‬ ‫وەربگرە‬

‫رۆژنامەنوسەكەی ئیسپانیا بوە شاژن‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫دوای ئەوەی لەسەرەتای ئەم مانگەدا‪ ،‬خوان كارلۆس شای ئیسپانیا‪ ،‬بەهۆی‬ ‫باری تەندروستیەوە دەسەاڵتی شاهانەی بۆ فیلیبی كوڕی جێهێشت‪ ،‬ئەم بڕیارە‬ ‫لیتیسیا‪-‬ی كچە رۆژنامەنوسی تەلەفزیۆنیی كە باپیری شۆفێری تاكسی بو كردە‬ ‫شاژنی ئیسپانیا‪ .‬لیتیسیای رۆژنامەنوس دوای پەیوەندییەكی خۆشەویستی‬ ‫ساڵی ‪ 2004‬لەگەڵ فیلیبی كوڕی خوان كارلۆس هاوسەرگیری كردوە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫خاوەنی دو منداڵە بەناوەكانی لیونور‪‌-‬و سوفیا‌و خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرای‬ ‫رۆژنامەی چاپكراوە لەیەكێك لەزانكۆكانی مەكسیك‪ ،‬ئەم خانمە رۆژنامەنوسە‬ ‫توانی لەماوەیەكی كەمدا ئاشنا ببێت بەدابونەریت‌و لەگەڵ كەشوهەوای كۆشكدا‬ ‫خۆی بگونجێنێت‌و بەهۆی سۆزو جوانی‌و گرجوگۆڵی لەكاركردندا‪ ،‬توانی وێنەیەكی‬ ‫نوێتر ببەخشێتە خێزانە شاهانەكە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئ��ەوەدا لیتیسیا بۆتە شاژن‪ ،‬بەاڵم دەیەوێت لەژیانی ئاسایی خۆی‬ ‫بەردەوام بێت كە رۆژانە پێكەوە لەگەڵ هاوسەرەكەی منداڵەكانیان دەبەن بۆ‬ ‫خوێندنگەو‪ ،‬بەخۆیشیان شوێنی نوستنیان بۆ رێكدەخەن‪ ،‬بڕیاریشیانداوە لەو‬ ‫خانوەدا درێژە بەژیان بدەن كە ساڵی ‪ 2000‬دا دروستكراوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ ت���ا ت������ەواو دڵ��ن��ی��ا‬ ‫نەبیت لەبەرامبەرەكەت‪،‬‬ ‫ه���اوڕێ���ی���ەت���ی م���ەك���ە‪،‬‬ ‫ل��ەخ��ۆش��ەوی��س��ت��ی��دا فێڵ‬ ‫بەكارمەهێنەو دو دڵییش‬ ‫باش نییە‪.‬‬

‫ـ دەب���ێ‌ ب��زان��ی چ��ۆن‬ ‫دی���اری دەبەخشیتەوە‪،‬‬ ‫ش����ی����او ل���ەن���ەش���ی���او‬ ‫جیابكەرەوە‪ ،‬بەڵێندانی‬ ‫درۆ بەكچان بەزیانی گەورە‬ ‫دەگەڕێتەوە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ كە پ��ڕۆژە نوێیەكەت‬ ‫گ��رت��ە دەس����ت‪ ،‬كەمێك‬ ‫پشو ب��دە‪ ،‬ئەوسا بچۆرە‬ ‫سەر كارەكەت‪ ...‬مەهێڵە‬ ‫بەرامبەرەكەت بەنهێنیت‬ ‫بزانێ‌‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ خۆت بەكەسانێكەوە‬ ‫ه��ەڵ��م��ەواس��ە ل��ەپ��ێ��ن��او‬ ‫كەمێك خۆشیدا‪ ،‬رۆژەكان‬ ‫پێویستیان بەبەرنامەیە‪،‬‬ ‫رق لەخۆشەویستەكەت‬ ‫هەڵمەگرە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ كارێك كە كۆن بوەو‬ ‫لەبیرچۆتەوە‪ ،‬مەچۆرەوە‬ ‫س���ەری‪ ،‬پ��ارەی��ەك دێ �ت‌و‬ ‫ئاسودەت دەك��ات‪ ،‬راب��ردو‬ ‫ب��ەخ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫مەفرۆشەرەوە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ راوێژكردن بەكەسانی‬ ‫تر شورەیی نیە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫بەخۆتا مەنازە‪ ،‬ئەو كەسەی‬ ‫ێ‬ ‫داوای خۆشەویستیت لـ ‌‬ ‫دەكات درۆ دەكات‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ س������ەروەت‌و س��ام��ان‬ ‫ه��ەم��و شتێك نییە‪ ،‬بیر‬ ‫لەتەندروستیت بكەرەوە‬ ‫ن���ەك رەزی���ل���ی‪ ،‬كەسێك‬ ‫ێ لێت نزیك بێتەوە‪،‬‬ ‫دەیەو ‌‬ ‫وریابە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ بۆ هەمو شتێك ئاخ‬ ‫هەڵمەكێشە‪ ،‬سەرمەكە‬ ‫بەهەمو كۆشێكا‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ێ كەسێكی‬ ‫خۆشت ئ��ەو ‌‬ ‫تریشی خۆش ئەوێ‌‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ ه���ەف���ت���ەی���ەك���ی پ��ڕ‬ ‫خ��ۆش��ی��ی��ە‪ ،‬ئ��اوات��ێ��ك��ی‬ ‫لەمێژینەت دێتە دی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫غ��رور نەبیت‪ ،‬دیارییەكت‬ ‫الی خۆشەویستەكەتەوە بۆ‬ ‫دێت‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ وریابە هاوڕێیەتی هەمو‬ ‫كەسێك مەكە‪ ،‬هەواڵێكی‬ ‫خ���ۆش دەت��ب��وژێ��ن��ێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫ع��ەی��ب نییە گ��ەر هەندی‬ ‫پرسیار لەخۆشەویستەكەت‬ ‫بكەیت‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ئ��ەوەن��دە داواك��ردن‬ ‫بۆ یارمەتی ب��اش نیە‪،‬‬ ‫دۆزینەوەی كارێك وزەت‬ ‫پێ‌ دەبەخشێ‌‪ ،‬خەونێكی‬ ‫خۆش دەبینی‌و ئاواتت‬ ‫دێتە دی‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ ئ���ەوەن���دە قسەی‬ ‫س����ەی����رو س����ەم����ەرە‬ ‫م��ەك��ە‪ ،‬ك��ەێ��ك ل���ەدورە‬ ‫واڵت�������ەوە دێ���ت���ەوەو‬ ‫پێی ش��اد ئەبیتەوە‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا تانە‬ ‫باش نیە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w .c ha w d ernews .com‬‬

‫‪No. (471) 9-6-2014‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫لەزیارەتی گەردەلولدا‬ ‫سەالم مستەفا‬ ‫دێیت���ەوە‪ ،‬دڵنی���ام جارێك���ی تریش‬ ‫ێ‬ ‫عەش���قمان بەس���ەردا دەبارێنی‪ ،‬دەش ‌‬ ‫جارێكی تر لەس���ەر رۆخی س���یروان‪-‬ی‬ ‫مان���دودا‪ ،‬بەزمانی گریاوی ماس���یەكاندا‬ ‫بچین���ەوەو لەت���ۆڕەكان نەپرس���ینەوە‪،‬‬ ‫ێ بەش���ی چوارەم���ی چاوەڕوانیمان‬ ‫دەب ‌‬ ‫لەپاڵ (تیڤی)یەكدا بەپەرۆش���ەوە تاس‬ ‫بمانباتەوە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ئومێدم���ان بەگەورەی���ت هەیە هاوڕ ‌‬ ‫گیان‪ ،‬تۆ هیالكیت راودەنا‪ ،‬دەمی ماچی‬ ‫ویژدانت هەمو دەم كراوە بون‪.‬‬ ‫ێ بگ���رە گ���ەورەم‪ :‬ش���ەقامێك‬ ‫گ���و ‌‬ ‫لەكەرك���وك دادەگیرس���ا‪ ،‬باخچەی���ەك‬ ‫منداڵێك���ی لەب���اوەش گرت���و ن���اوی نا‬ ‫چی���ا‪ ،‬پیرەمێردێ���ك لەگۆپاڵەك���ەی‬ ‫دەپاڕایەوە تا ئەوپەڕی شەقامە نوێیەكە‬ ‫بیپەڕێنێت���ەوە‪ ،‬س���نەوبەرێك دڵ���داری‬ ‫لەگ���ەڵ دار پرتەقاڵێكدا دەكرد‪ ،‬دەرگای‬ ‫پەرژینێك بەدەس���تی عاشقێك كرایەوەو‬ ‫زەماوەند سەریهەڵدا‪ ،‬لەوالشەوە مینێك‬ ‫پوچەڵكرایەوە‪.‬‬ ‫هەمو ئەمان���ە لەبازگ���ەی رۆژهەاڵتی‬

‫بابەگوڕگ���وڕدا وەس���تێنرابون‪ ،‬كە لێیان‬ ‫پرس���ین ئێوە كێن؟ وتیان گەردەلولین‪،‬‬ ‫كە زانییان هەمو ئەمانە لەنێو عەش���قی‬ ‫تۆدان‪ ،‬پەڕینەوە ئەمالو ئێستا هەمویان‬ ‫جۆرە گوڵە رازێنراوەكان���ی باخچەكانی‬ ‫نیشتمانن‪.‬‬ ‫ـ خودایە‪ ..‬ئەم خەمەمان پێمەبەخشەو‬ ‫ئیتر بەسە‪.‬‬ ‫ـ خودای���ە‪ ..‬س���ەمای گەورەی���ی‌و‬ ‫جوانیمان لێمەسەنەرەوە‪.‬‬ ‫ـ خودایە‪ ..‬جلە ش���ۆراوەكانی س���ەر‬ ‫تەناف���ی هونەرمان جارێكی تر لەس���ەر‬ ‫شانۆو لەبەردەم كامێراكاندا لەبەركەرەوە‪.‬‬ ‫ـ خودایە‪ ..‬هەمو توڕەبونەكانی (ئەو‬ ‫گەورەیە)م لەس���ەر زیادكە‪ ،‬بەمەرجێك‬ ‫خامۆشی نەكەی‪.‬‬ ‫ـ خودای���ە‪ ..‬تەنی���ا دەوای���ەك ب���ۆ‬ ‫ژیانەوەی‪ ،‬تەنیا دەمارێكی وشكی باریكی‬ ‫ئەو باڵە گەورەیە ببوژێنەوە‪.‬‬ ‫ـ خودای���ە‪ ..‬دەپاڕێم���ەوە‪ ،‬دەگریم‪،‬‬ ‫دەستەوەس���تانم‪ ،‬ئیفلیجێك���ی بەردەم‬ ‫دەرگا ش���كاوەكانم‪ ،‬دەلەرزم‪ ،‬دەگەوزم‪،‬‬ ‫الڵم‪ ،‬هەناسەسوار‪ ،‬دەملەگۆچو‪ ،‬ناودەم‬

‫پرسی نەوت‌و‬ ‫دەرەنجامەكانی!‬ ‫تاڵ‪ ،‬ب���ەس چاوەڕێ���ی ش���یرینییەكم‪،‬‬ ‫زەنگەنەمان بۆ بپارێزە‪.‬‬ ‫ئێس���تا درەختێك ك���ە داری بەهێیە‬ ‫لەچاوەڕوانی بارانی پاییزدایە‪ ،‬پاییز تەنیا‬ ‫ئ���ەو دەناس���ێ‌‌و جارجارێكیش بەعەقڵی‬ ‫خۆهەڵكێشانی چەترێكەوە پێدەكەنێ‌‪.‬‬ ‫ئێس���تا لەم گەرمایەدا‪ ،‬لەچاوەڕوانی‬ ‫باران���ی پاییزدای���ن‪ ،‬ت���ا ه���ەر هی���چ‬ ‫نەبێت ئومێ���دو ئۆخەیەك���ی باڵدارێكی‬ ‫كۆچكردومان بۆ بگەڕێتەوە‪ ،‬ئێستا لەهەر‬ ‫چەند رۆژێكدا سەمای ئاسمان كە كەس‬ ‫نەلەبارینی دەزانێ‌‌و نە لەڕەشەباو نەرمە‬

‫باو گەرما‪ ،‬نە لەخۆڵ بارینەكەشی‪ ،‬كەس‬ ‫لەسەمای ئاسمان پێناسەی نییە‪.‬‬ ‫كەواتە‪ :‬خودایە‪ ،‬لەخۆڵباریندا ماڵەكەم‬ ‫پڕاوپڕكە لەخۆڵ‪ ،‬لەشەختەو بەستەڵەك‌و‬ ‫س���ەهۆڵبەنداندا پڕیكە لەسەهۆڵ‪ ،‬پڕیكە‬ ‫لەئاگری ناخی هاوین‪ ،‬تو گەورەییت ئەی‬ ‫گەورە ب���ا جەلیل بگەڕێتەوە‪ ،‬بگەڕێتەوە‬ ‫ن���او چایخانەكەی ش���ەعب‌و بەردەركی‬ ‫س���ەرا‪ ،‬با بگەڕێتەوەو چ���ی گلەیی دنیا‬ ‫هەیە بەس���ەرماندا بیبارێنێ‌‪ ،‬كە دڵنیام‬ ‫توڕەبونەكانی لەگفت‌و ساڵوی زۆر كەس‬ ‫جوانترن‪.‬‬

‫پەیامی «وشكەساڵی و درۆ»‬ ‫كەمكردنەوەی كێشە كۆمەاڵیەتییەكانە‬ ‫دەرهێنەری شانۆییەكە‪ :‬ئەگەر كەمترین‬ ‫بینەریشمان هەبێت لەنمایش بەردەوام دەبین‬ ‫سلێمانی‪-‬ساندرا‪:‬‬ ‫ل���ەڕۆژی ‪2014/٦/٥‬ەوە ش���انۆیی‬ ‫«وشكەس���اڵی و درۆ» لەهۆڵی پەیمانگەی‬ ‫هونەرە جوانەكانی سلێمانی نمایش دەكرێت‪،‬‬ ‫بڕیاریشە تا ‪14‬ی ئەم مانگە بەردەوام بێت‪.‬‬ ‫ش���انۆیی «وشكەس���اڵی و درۆ» ك���ە‬ ‫بەرهەمی «كۆڕی ش���انۆی با»یەو هەریەك‬ ‫لەهونەرمەندان «پێش���ڕەو حس���ێن‪ ،‬سۆما‬ ‫قاس���م‪ ،‬روبار خالید‪ ،‬بێساران جاسم» رۆڵی‬ ‫تێدا دەبینن‌و لەالیەن محەمەد مستەفا كاری‬ ‫دەرهێنانی بۆ كراوە‪.‬‬ ‫دەرهێنەری ش���انۆییەكە بە«چاودێر»ی‬ ‫راگەیان���د‪ :‬بیرۆكەی كارەكە پەیوەندی هەیە‬ ‫بەخێزان���ەوەو كاری ئێم���ەش ئەوەی���ە كە‬ ‫بتوانین ئەو دەقە لەگەڵ خێزاندا بگونجێنین‪،‬‬ ‫پەیامیشمان بۆ كۆمەڵگەی خۆرهەاڵتی ئەوەیە‬

‫كە كێش���ە كۆمەاڵیەتی���ەكان كەمبكرێنەوەو‬ ‫كێشە سادەكانیش ئاڵۆز نەكرێن‪.‬‬ ‫دەربارەی فرۆشتنی بلیتیش لەشانۆییەكەدا‬ ‫بەدیاردەیەكی تازەی وەسفكردو وتی «بلیت‬ ‫بڕی���ن لەش���انۆیی دا نەریتێك���ی جیهانییەو‬ ‫ئێمەی���ش جێبەجێم���ان ك���ردوە‪ ،‬جگ���ە‬ ‫ل���ەوەش هۆكارێك���ی دیكە نەبون���ی بودجە‬ ‫بو ب���ۆ پرۆژەكە» لەبارەی پێش���وازیكردنی‬ ‫جەماوەریش لەشانۆییەكەدا ناوبراو رایگەیاند‪:‬‬ ‫تائێس���تا پێش���وازییەكی باش لەشانۆییەكە‬ ‫كراوەو ئەگەریش كەمترین بینەر هەبێت ئێمە‬ ‫تا ‪14‬ی ئەم مانگە بەردەوامین لەنمایش‪.‬‬ ‫«وشكەس���اڵی‌و درۆ» دەقێكی فارسییەو‬ ‫لەالیەن نوسەرو وەرگێڕ مەریوان هەڵەبجەیی‬ ‫وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی كوردی‪.‬‬

‫شاجوان‪ ،‬ناوچە مینڕێژكراوەكان پاكدەكاتەوە‬ ‫چاودێر ‪ -‬پەریۆش سەردار‪:‬‬ ‫وەك پش���تگیرییەك لەكارمەندان���ی‬ ‫مینهەڵگ���رەوەی هەرێمی كوردس���تان‪،‬‬ ‫ش���اجوانی كوردس���تان بۆ ساڵی ‪،2013‬‬ ‫(فێنك محەمەد) جلوبەرگی كارمەندانی‬ ‫مین ‪-‬ی پۆش���ی‌و كەلوپەل���ی هەڵگرتو‬ ‫چ���وە ناو كێڵگ���ە مینڕێژك���راوەكان بۆ‬ ‫هەڵگرتنەوەی مین‪.‬‬ ‫فێنك محەمەد‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪،‬‬ ‫لەمیانی بەشداریكردنی لەپرۆگرامی‬ ‫(پ��ی��ش��ەی��ەك��ی ت����ر)‪ ،‬ئ��ەم��ج��ارەی��ان‬ ‫پیشەی مینهەڵگرتنەوەی هەڵبژاردوە‪،‬‬ ‫ئەمەش بەمەبەستی پشتگیریكردنی‬ ‫ئ���ەوك���ارم���ەن���دان���ەی ك���ە س��ەرق��اڵ��ی‬ ‫خ���اوێ���ن���ك���ردن���ەوەی ك��وردس��ت��ان��ن‬ ‫لەپاكردنەوەی مین‪.‬‬ ‫ش���اجوان ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬كاری‬ ‫مینهەڵگرتنەوە سەختەو ئەوكارمەندانەی‬ ‫س���ەرقاڵی ئ���ەم پیش���ەیەن ئەركی���ان‬ ‫پاراستنی ئێمەی هاواڵتیەو كارێكی پیرۆز‬ ‫ئەنجام دەدەن‪.‬‬

‫فەهمی بورهان‬ ‫ئەمڕۆ پرس���ی فرۆش���تنی ن���ەوت‌و ئاڵۆزییەكانی نێوان بەغ���داو هەولێر‪ ،‬وەك‬ ‫دەرهاویشتەیەكی پرسەكە‪ ،‬نەك تەنها ناوەندی سیاسی‌و میدیای كوردی‌و عیراقی‬ ‫گرتۆتەوە‪ ،‬بەڵكو هەس���تیاری‌و گرنگی ئەم كەیس���ە بۆتە ج���ێ‌ بایەخی ناوەندی‬ ‫سیاس���ی‌و میدیاكانی جیهانیش‪ ،‬بێگومان هێڵی سیاسی ناوچەكەو جیهان لەسەر‬ ‫ئەم روداوە بەسەر زیاد لەالیەكدا دابەشبون‪.‬‬ ‫لەمێ���ژوی كۆن‌و هاوچەرخی كوردیدا‪ ،‬هیچ پرس���ێك نابینین بەئەندازەی فایلی‬ ‫نەوت ناوچەكەی بەخۆیەوە س���ەرقاڵ كردبێ‌‪ ،‬لەرابردودا كە قس���ە لەسەر كوردو‬ ‫دۆزەكەی ئەكرا‪ ،‬زیاتر قس���ەیەكی ش���ەرمنانەو لەژێر لێوەوە بوەو تەنها رەهەندی‬ ‫مرۆیی كێشەكان ئەبینران‪ ،‬ئەم الیەنەش هەرگیز نەیتوانیوە بڕیاری یەكالییكەرەوە‬ ‫لەبەرژەوەندی گەلی كوردا بدات‪ ،‬بێگومان تەنها هۆكاری پشت گرنگی ئەم پرسەش‬ ‫پەیوەس���تە بەو بایەخە ئابورییەی كە نەوت وەك وزەیەكی بە بەها لەبازاڕەكانی‬ ‫جیهاندا هەیەتی‪.‬‬ ‫ئەوەی گرنگە لێرەدا ئاماژەی پێ‌ بدرێت‪ ،‬ناڕونیی دەرئەنجامەكانی ئەم بڕیارەی‬ ‫هەرێمە‪ ،‬لەئاس���تی ناوخۆیدا سەرۆكایەتی حكومەت بەردەوام لەكۆششی ئەوەدایە‬ ‫یەك گوتاریی ش���ەقامی سیاسی كوردی لەسەر ئەم پرسە مسۆگەر بكات‪ ،‬رەنگە‬ ‫س���ەردانی دو جاری سەرۆكی حكومەت‌و وەزیری وزە بۆ پارلەمان لەدیارترین ئەو‬ ‫هەنگاوانە بێت كە لەم بوارەدا نراون‪.‬‬ ‫لەئاس���تی عیراقیش���دا ئەم پرس���ە بۆتە ه���ۆكاری ئاڵۆزتربونی كۆی كێش���ە‬ ‫هەڵپەسێردراوەكانی وەك مادەی ‪ 140‬و كێشەی پێشمەرگەو بودجەی هەرێم‪.‬‬ ‫من بۆچونم وایە حكومەتی هەرێم بەتایبەتی پش���كی زەرد لەم كەیسەدا كەمتر‬ ‫توانیویەتی رەچاوی هاوسەنگی هێزەكان بكات لەناوچەكەدا‪ ،‬بەڕونی بەالی بەرەی‬ ‫توركیادا ش���كاوەتەوەو ئەمەش هۆكاری سەرەكی ئاڵۆزبونی قەیرانەكەیەو دواجار‬ ‫ئاسۆی چارەسەركردنی پرسەكە ئەستەم تر ئەكات‪.‬‬ ‫لەسەر ئاستی هەرێمایەتیش‪ ،‬توركیا وەك الیەنێكی سەرەكی‌و شەریك بۆ هەرێم‬ ‫دەركەوتوە‪ ،‬كە پێموایە پێش س���ەرهەڵدانی ئەم مەلەفە‪ ،‬توركیا زیاد لەكێش���ەو‬ ‫مەلەفێك���ی بەچارەس���ەرنەكراوی لەگەڵ عیراقدا هەبوەو هەیە وەك پرس���ی ئاو‪،‬‬ ‫تیرۆر‪ ،‬لەباری مێژوییشەوە كێشەی مەزهەبی سونی‌و شیعی‌و دواجار هەژماركردنی‬ ‫عیراق‌و توركیا لەسەر دو بەرەی ملمالنێی جیاواز لەناوچەكەدا‪.‬‬ ‫بۆی���ە روداوەكانی رابردو‪ ،‬تێكڕا مەترس���یەكانی توركیا لەم گەمەیدا ئاش���كرا‬ ‫دەكات‌و زیات���ر وەك هێزێك���ی تاكتیكی لەم پرس���ەدا دەرئەكەوێت كەمتر لەوەی‬ ‫دیدێكی س���تراتیژی توركی بێت بۆ دۆس���تایەتی توركی‪-‬كوردی‪ ،‬ئەمە سەرباری‬ ‫ئەوەی توركیا لەمێژوی شۆڕش���ەكانی كوردس���تانی باشوردا هەمیشە رۆڵی سلبی‬ ‫هەبوەو میحوەرێكی سەرەکی لەباربردنی ئامانجەكانی شۆڕشەكان بوە‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫لەمێژوی س���ەد ساڵی رابردودا تەنها موئامەرەو هاوپەیمانیەتیەك نابینی‪ ،‬كە دژی‬ ‫كورد كرابێت‪ ،‬توركیا كاراكتەری س���ەرەكی نەبوبێت‪ ،‬تا هەنوكەش توركیا كێشە‬ ‫سەرەتاییەكانی زیاد لە‪ 25‬ملیۆن كوردی لەباكور نادیدە كردوە‪.,‬‬ ‫ئەمانە بەس���ەریەكەوە گومانی جدی لەس���ەر ئەم جۆرە لەش���ەراكەتە دروست‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش‪ ،‬ئەمەریكا وەك هێزی بڕیار بەدەست لەم هەنگاوەی‬ ‫هەرێم نیگەرانەو بەڕونی دژایەتی خۆی بۆ ئەم كارە نەشاردۆتەوە‪.‬‬ ‫دواجار پرس���ی نەوت بۆ گەلی كورد پرس���ێكی گرنگەو بنچینەی دروس���تبونی‬ ‫دەوڵەتی كوردیە‪ ،‬گرنگە لەئاس���تە جیاوازەكانی شەقامی كوردیدا پشتیوانی ئەم‬ ‫فایل���ە بكرێ���ت‪ ،‬بەاڵم ئەمە ناكاتە ئەوەی الیەنە س���لبییەكانی نیش���ان نەدرێت‌و‬ ‫بەچاوێك���ی رەخنەی بابەتی لەم پرۆس���ەیە نەڕوانین‌و خاڵ���ە بەهێزو الوازەكانی‬ ‫نەخرێتەڕوو‪ ،‬پرس���ی نەوت چارەنوس���ی ئەم هەرێمە دەستنیش���ان ئەكات‪ ،‬بۆیە‬ ‫مامەڵەكردن لەگەڵیدا مامەڵەیەكی بابەتی دور لەبیری حزبی پێویستە‪.‬‬ ‫‪FahmiBurhan7@gmail.com‬‬

‫رۆمان‌و‬ ‫گێڕانەوەی‬ ‫مێژویی‬ ‫لەدرێ���ژەی ك���ۆڕو چاالكیی���ە‬ ‫روناكبیریەكان���ی یەكێتی نوس���ەرانی‬ ‫ك���ورد‪ /‬لق���ی س���لێمانی دا‪ ،‬رۆژی‬ ‫چوارش���ەممە ‪ 2014/6/11‬لەهۆڵ���ی‬ ‫چاالكی قوتابخانەكان‪ ،‬یەكێتییەكەمان كۆڕێك بۆ نوسەرو روناكبیر محەمەد فەریق‬ ‫حەس���ەن لەژێر ناوی «رۆم���ان‌و گێڕانەوەی مێژویی» رێكدەخ���ات‪ ،‬كاتژمێر ‪ 5‬ی‬ ‫پاشنیوەڕۆ‪ ،‬هاتنتان خۆشەویستیە بۆ دنیا بەرینەكەی ئەدەب‪.‬‬

‫لە ژمارەکانی داهاتوودا‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫• دەربارەی باوکان و کوڕانی ئیڤان تۆرگنێڤ‬ ‫• چیرۆک و ڕەخنە میالن کوندێرا‬ ‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤1٢‬دووشةممة ‪ 2014/6/٩‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي رةخنةيي ئةدةبي روناكبرييية‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫وه‌رگێڕ وه‌ك مه‌یموونی نووسه‌ره‌كه‌ی‬ ‫پێشنیاره‌كانی ئینگڵیش پێن بۆ وه‌رگێڕه‌كان‬

‫ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬ ‫سایتی ئینگڵیش پێن‪ ،‬كۆپێشنیارێكی‬ ‫ل ‌ه وه‌رگێڕه‌كان وه‌رگ��رت��ووه‌‪ ،‬ك ‌ه دوو‬ ‫حه‌فت ‌ه جارێك باڵویان ده‌ك��ات�ه‌وه‌‪ ،‬تا‬ ‫هاوكاریی توانا و لێهاتوویی وه‌رگێڕه‌كان‬ ‫بكات و ڕه‌وتی وه‌رگێڕان‪ ،‬بۆ كه‌سانێك‬ ‫ك ‌ه تووشی ته‌نگوچه‌ڵه‌م ‌ه ده‌ب��ن‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫گشتی ڕووناك بكاته‌وه‌‪ .‬ئه‌م پێشنیاران ‌ه‬ ‫له‌ الیه‌ن وه‌رگێڕكارانێكی ب ‌ه ئه‌زموونه‌و‌ه‬ ‫خراونه‌ت ‌ه ڕوو‪ ،‬كه‌ وه‌رگێڕان بۆ ئه‌وان‬ ‫جگ ‌ه ل���ه‌وه‌ی كارێكی چێژبه‌خش و‬ ‫جددییه‌‪ ،‬پیشه‌ی سه‌ره‌كییشه‌‪ .‬لێره‌دا‬ ‫هێندێك له‌و پێشنیارانه‌ ده‌خه‌ین ‌ه ڕوو‪.‬‬ ‫نیك كیسته‌ر‬ ‫ت��ا ئێستا زی��ات��ر ل�� ‌ه ‪ 30‬كتێبی ل ‌ه‬ ‫ن����ووس����ه‌ران����ی ئ���ه‌م���ه‌ری���ك���ای الت���ی���ن و‬ ‫ئیسپانیۆڵی‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕاوه‌ت � ‌ه س �ه‌ر زمانی‬ ‫ئینگلیزی‪.‬‬ ‫• پڕۆڤه‌ی ساده‌نووسین بكه‌ن‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌ له‌ په‌نجه‌ره‌وه‌ ته‌ماشای ده‌ره‌و‌ه‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬یان بڕواننه‌ ڕێبوارێك ك ‌ه له‌ پاسدا‬ ‫دانیشتوو‌ه و وه‌سفیان بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫كار‌ه به‌ له‌حن و ده‌نگی ئه‌و نووسه‌ر‌ه‬ ‫بكه‌ن ك ‌ه خه‌ریكن وه‌ری ده‌گێڕن‪.‬‬ ‫• الپه‌ڕه‌یه‌ك هه‌ڵبده‌نه‌وه‌ و به‌شه‌كانی‬ ‫ڕسته‌كان ئاڵوگۆڕ پێ بكه‌ن‪ ،‬بزانن‬ ‫ڕسته‌كان چۆن جێی خۆیان ده‌گرن‪.‬‬ ‫• سه‌رنج بده‌ن ‌ه قوواڵییی بابه‌ته‌كه‌‪.‬‬ ‫به‌مجۆر‌ه ئاشنای قوواڵییی چیرۆكه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌بن و ده‌زانن سه‌ر ل ‌ه كوێ ده‌رده‌هێنێت‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌مه‌ كاتێك بۆ ج��اری دووه‌م‬ ‫ده‌گه‌نه‌ كۆتایی‪ ،‬ئینجا ده‌توانن ئاسانتر‬ ‫به‌ كاره‌كه‌تاندا بچنه‌وه‌‪.‬‬ ‫• كلیك ل ‌ه گه‌ڕێنی كۆمپیوته‌ره‌كه‌تان‬ ‫بكه‌ن و بزانن هێندێك وشه‌تان چه‌ند جار‬ ‫دووباره‌ كردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫• هه‌میشه‌ با ده‌فته‌ری یادنووستان‬ ‫پ��ێ ب��ێ��ت‪ ،‬ئ �ه‌گ �ه‌ر وش�ه‌ی�ه‌ك��ت��ان هات ‌ه‬

‫زه‌ی��ن �ه‌وه‌‪ ،‬ی��ان ل ‌ه كه‌سێكتان بیست‪،‬‬ ‫یه‌كسه‌ر بینووسنه‌وه‌‪.‬‬ ‫سارا ئاردیتزۆنێ‬ ‫وه‌رگ��ێ��ڕی ف �ه‌ڕان��س��ی‪ .‬زی��ات��ر ل � ‌ه چل‬ ‫كتێبی وه‌رگ����ێ����ڕاو‌ه و ت��ای��ب�ه‌ت��م�ه‌ن��ده‌ ل ‌ه‬ ‫وه‌رگێڕانی زاراوه‌ ڕه‌مه‌كییه‌ شارییه‌كاندا‪.‬‬ ‫• ئ�ه‌گ�ه‌ر ده‌ت��ان �ه‌وێ��ت ب��زان��ن چۆن‬ ‫دای �ه‌ل��ۆگ ده‌ن��ووس��رێ��ت؛ ل�ه‌ن��او پاسدا‬ ‫داب��ن��ی��ش��ن‪ .‬گ��ف��ت��وگ��ۆ س��ه‌م��ه‌ره‌ك��ان‬ ‫بنووسنه‌وه‌‪ ،‬یان بزانن خه‌ڵكی چۆن‬ ‫گفتوگۆ ده‌كه‌ن‪ .‬دایه‌لۆگ ‌ه ڕاسته‌قینه‌كان‬ ‫هه‌میشه‌ سه‌رنجڕاكێشتر له‌و دایه‌لۆگانه‌ن‬ ‫ك ‌ه له‌ كتێبه‌كاندا ده‌نووسرێن‪ .‬هه‌میش ‌ه‬ ‫هه‌ست بۆ قسه‌كردنی خه‌ڵكی ڕابگرن‪-‬‬ ‫له‌ناو میترۆدا‪ ،‬یان كاتێك پیاسه‌ ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫یان كاتی شتكڕین‪ ،‬یانیش ئه‌و كاته‌ی ب ‌ه‬ ‫ڕه‌سمی له‌ودیو جامخانه‌وه‌ قسه‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫• ده‌قی وه‌رگێڕدراو ب ‌ه ده‌نگی به‌رز‬ ‫ته‌نیا بۆ خۆتان مه‌خوێننه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكوو بۆ‬ ‫خه‌ڵكیشی بخوێننه‌وه‌‪ .‬به‌بێ ئه‌وه‌ی پێیان‬ ‫بڵێین ئه‌وه‌ی ده‌یخوێننه‌و‌ه وه‌رگێڕدراوه‌‪.‬‬ ‫بزانن ئه‌وه‌ی نووسیوتانه‌ ده‌توانێت وه‌ك‬ ‫هه‌ی ‌ه له‌سه‌ر پێی خۆی بوه‌ستێت‪ ،‬یان‬ ‫پێویستی به‌ ڕوونكردنه‌وه‌یه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ده‌توانن میوانییه‌ك ڕێك بخه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫وه‌رگێڕدراوه‌كه‌تان بۆ خه‌ڵكی بخوێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫• ته‌كنیكییانه‌ ك��ار بكه‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ده‌زانن نووسه‌ره‌كه‌تان خه‌ریكه‌ ڕیتمێكی‬ ‫دی��اری��ك��راو ل � ‌ه ك��اره‌ك��ه‌ی��دا دووب���ار‌ه‬ ‫ده‌كاته‌وه‪ ‌،‬ده‌بێت هه‌موو هه‌وڵتان بخه‌ن ‌ه‬ ‫گه‌ڕ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ڕیتمه‌ له‌ ده‌قه‌كه‌ی‬ ‫خۆتاندا بخه‌نه‌وه‌ ڕوو‪ .‬هه‌ڵبه‌ت هه‌وڵ‬ ‫ب��ده‌ن كاره‌كه‌تان ده‌ستكرد و ساخت ‌ه‬ ‫ده‌رنه‌چێت‪ .‬له‌وانه‌یه‌ ئه‌و ڕیتم و ئاهه‌نگه‌ی‬ ‫نووسه‌ر ل ‌ه په‌خشانه‌كه‌یدا ئافراندوویه‌تی‪،‬‬ ‫له‌ ده‌قی وه‌رگێڕدراودا بكه‌وێت ‌ه شوێنێكی‬ ‫دیكه‌؛ ئه‌م ‌ه ئاسایی وه‌ربگرن‪.‬‬ ‫• ئ��ه‌گ��ه‌ر خ �ه‌ری��ك��ن زاراوه‌ی���ه‌ك���ی‬ ‫ڕه‌مه‌كییانه‌‪ ،‬یان هیی كۆاڵنوبازاڕ به‌ كار‬ ‫ده‌هێنن‪ ،‬بزانن ئه‌م زاراوه‌گه‌له‌ میژووی‬ ‫به‌كارهێنانی خۆیان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر كه‌ڵك‬

‫له‌م زاراوه‌گه‌له‌ وه‌رده‌گرن ده‌بێت هه‌مان‬ ‫كاریگه‌ریی جارانیان هه‌بێت‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫ئاگه‌داری ئه‌م چه‌شنه‌ ده‌ربڕینانه‌ بن‪،‬‬ ‫زۆربه‌كارهێنانیان به‌ واتای له‌ده‌ستدانی‬ ‫بڕێك له‌ خوێنه‌ره‌كانتانه‌‪.‬‬ ‫ئۆلی براك‬ ‫وه‌رگ�����ێ�����ڕی ئ�����ه‌ده‌ب�����ی و ی�����ه‌ك ل � ‌ه‬ ‫س����ه‌رن����ووس����ه‌ره‌ك����ان����ی س���ای���ت���ی ئ��ۆپ��ن‬ ‫دی��م��ۆك��راس��ی��ی��ه‌‪ ،‬ك��� ‌ه ل��� ‌ه زم��ان �ه‌ك��ان��ی‬ ‫ئیسپانیۆڵی و فه‌ڕانسییه‌و‌ه بۆ ئینگلیزی‬ ‫وه‌رده‌گێڕێت‪.‬‬

‫به‌ڵكوو ده‌بێت كارتێكه‌ریش بێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه ئه‌گه‌ر نوكته‌یه‌ك وه‌رده‌گێڕن‬ ‫ده‌بێت كارێك بكه‌ن خوێنه‌ر پێ بكه‌نێت‪.‬‬ ‫• وه‌رگێڕان هه‌میش ‌ه كێشمه‌كێشێك ‌ه‬ ‫له‌ نێوان وه‌فاداری بۆ تێكست و ناسینی‬ ‫كاتی ده‌ستبه‌رداربوون له‌و وه‌فادارییه‌‪.‬‬ ‫ده‌ستبه‌رداربوون هه‌میشه‌ و هه‌میش ‌ه‬ ‫په‌سندتره‌‪.‬‬ ‫• ئه‌و شته‌ی وه‌ری ده‌گێڕن ده‌بێت‬ ‫خۆشتان بوێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر خۆشتان ناوێت‬ ‫خۆتان قه‌ناعه‌ت پێ بكه‌ن ك ‌ه خۆشتان‬ ‫ده‌وێت‪ .‬هاوكارێكی باش ‌ه ئه‌وه‌‪.‬‬ ‫• هه‌رگیز ل ‌ه بیر مه‌كه‌ن‪ ،‬ئێوه‌یش‬ ‫نووسه‌رن‪.‬‬

‫• بخوێننه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت به‌ زمانێك‬ ‫ك ‌ه بۆی وه‌رده‌گێڕن‪.‬‬ ‫• وش ‌ه كۆ بكه‌نه‌وه‌ و ل ‌ه شوێنێك‬ ‫ڕۆز شوارتس‬ ‫بینووسن‪ .‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر كلێنكس‬ ‫وه‌رگ�����ێ�����ڕی ف����ه‌ڕان����س����ی‪ .‬ی�����ه‌ك ل� ‌ه‬ ‫و پاكه‌تی نامه‌یش بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ی به‌رجه‌سته‌ترین ڕووخساره‌كانی دامه‌زراوه‌ی‬ ‫دیسان چاوتان پێ بكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬النیكه‌م وه‌رگێڕكاران‪ -‬په‌یوه‌ست به‌ ئه‌نجوومه‌نی‬

‫• تۆڕێكی كۆمه‌اڵیه‌تیی ف��راوان بۆ‬ ‫په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ خه‌ڵكیدا دروست بكه‌ن‪.‬‬ ‫به‌م جۆر‌ه كاتێك خه‌ریكن كه‌سایه‌تییه‌ك‬ ‫ده‌ئافرێنن ده‌توانن سوود ل ‌ه هاوڕێیه‌كانی‬ ‫ده‌وروبه‌رتان وه‌ربگرن‪.‬‬ ‫فڕانك ڤین‬ ‫ن��ووس �ه‌ر و وه‌رگ��ێ��ڕی ئایریشی‪ .‬ئه‌و‬ ‫وه‌رگێڕانی به‌ كتێبی وێنه‌دار ده‌ست پێ‬ ‫كرد‪ .‬زیاتر ل ‌ه سی ڕۆمانی ل ‌ه زمانه‌كانی‬ ‫فه‌ڕانسی و ئیسپانیۆڵییه‌و‌ه بۆ ئینگلیزی‬ ‫وه‌رگێڕاوه‌‪.‬‬ ‫• قسه‌ی ئ �ه‌و كه‌سان ‌ه ب���اوه‌ڕ پێ‬ ‫مه‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ ده‌ڵێن ته‌نیا ئ�ه‌و كتێب ‌ه‬ ‫وه‌ربگێڕن كه‌ خۆشتان ده‌وێت‪ .‬كاركردن‬ ‫ل ‌ه ناوه‌ندێكدا ك ‌ه بۆتان ئاسان و ئاشنا‬ ‫نییه‌‪ ،‬كورتهێنان و نه‌پێكانی خۆی هه‌یه‌‪،‬‬

‫سه‌تاسه‌ت ڕێكوپێك بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫• گ����وێ ل��� ‌ه ده‌ن���گ���ی ئ���اژه‌ڵ��� ‌ه‬ ‫جۆراوجۆره‌كان بگرن‪ .‬ل ‌ه ئه‌نته‌رنێته‌و‌ه‬ ‫ته‌ماشای شوێنه‌كان بكه‌ن‪ -‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫تابلۆكانی مۆزه‌ی لۆڤه‌ر‪ .‬بینین و بیستن‬ ‫وش ‌ه دروست ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫• به‌بێ پاداشت كار مه‌كه‌ن‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر تازه‌كاریش بن‪ .‬وه‌رگێڕان هونه‌ره‌‪،‬‬ ‫له‌وانه‌یش ‌ه چێژ‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌مان كاتدا‬ ‫پیشه‌یشه‌‪.‬‬ ‫شۆون وایتساید‬ ‫زی��ات��ر ل� ‌ه په‌نجا كتێبی ل� ‌ه ئه‌ڵمانی‪،‬‬ ‫ف �ه‌ڕان��س��ی‪ ،‬ئ��ی��ت��اڵ��ی و ه��ۆڵ�ه‌ن��دی��ی� ‌ه بۆ‬ ‫ئینگلیزی وه‌رگ���ێ���ڕاوه‌‪ .‬ئ��ه‌و وه‌رگ��ێ��ڕی‬ ‫ك��اره‌ك��ان��ی ف��رۆی��د‪ ،‬میوزیل و نیچه‌یه‌‪.‬‬ ‫كاره‌كانی له‌ الیه‌ن په‌خشگه‌ی په‌نگوئێن‪-‬‬ ‫كالسیكه‌و‌ه باڵو بوونه‌ته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ‪1997‬ـدا ب ‌ه‬ ‫هۆی وه‌رگێڕانه‌وه‌ خه‌اڵت كراوه‌‪.‬‬

‫ڕۆز شوارتس‪:‬‬ ‫ت��ەن��ی��ا ب���ەو ه���ۆی���ەوە ک���ە ڕەخ���ن���ەی���ان لە‬ ‫وەرگێڕانەکەت گرتووە‪ ،‬پێت وا نەبێت ڕقیان‬ ‫لێتە‪ ،‬یان دژایەتیی چاپخانەکەت دەکەن‬

‫• ب ‌ه هه‌ر زمانێك ك ‌ه ده‌یزانن هه‌موو‬ ‫شتێك بخوێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫• ب��ۆ پ��ڕۆڤ�ه‌ی��ش ك� ‌ه ب���ووه‌‪ ،‬شیعر‬ ‫وه‌ربگێڕن‪.‬‬ ‫• دی��س��ان ب��ۆ پ��ڕۆڤ��ه‌‪ ،‬ل � ‌ه زمانی‬ ‫خۆیشتانه‌و‌ه بۆ زمانه‌كانی تر وه‌ربگڕێن‪.‬‬ ‫• ئه‌گه‌ر ده‌توانن سه‌فه‌ر بكه‌ن‪.‬‬

‫یه‌ك جار‪ ،‬زۆره‌‪.‬‬ ‫نووسه‌رانه‌وه‌‪ .‬زیاتر له‌ شه‌ست به‌رهه‌می‬ ‫• یادداشت بكه‌ن‪ .‬نه‌ك ته‌نیا له‌و چیرۆكی و ناچیرۆكیی وه‌رگێڕاوه‌‪.‬‬ ‫وشانه‌ی له‌ فه‌رهه‌نگه‌وه‌ چنگتان ده‌كه‌ون‪،‬‬ ‫به‌ڵكوو ل ‌ه هاوواتاكانیش‪ .‬زه‌ینی ئێو‌ه‬ ‫• تەنیا بەو هۆیەوە کە ڕەخنەیان لە‬ ‫زیاتر پێویستی به‌ هاوواتاكانه‌‪.‬‬ ‫وەرگێڕانەکەت گرتووە‪ ،‬پێت وا نەبێت‬ ‫ڕقیان لێتە‪ ،‬یان دژایەتیی چاپخانەکەت‬ ‫دەکەن‪.‬‬ ‫دانیه‌ل هان‬ ‫• ل ‌ه هه‌ر كوێ ب��وون‪ ،‬گوێ بگرن‪.‬‬ ‫نووسه‌ر‪ ،‬ئێدیتۆر و وه‌رگێڕه‌‪ ،‬ك ‌ه زیاتر‬ ‫ل �ه‌ س��ی كتێبی ه �ه‌ی �ه‌‪ .‬وه‌رگ��ێ��ڕان�ه‌ك��ان��ی له‌ناو پاسدا‪ ،‬ل ‌ه نۆرینگه‌‪ ،‬ڕێستۆرانت‪،‬‬ ‫ئ�ه‌و ل ‌ه زمانی پرتۆگالی‪ ،‬ئیسپانیۆڵی كافێ و دوكان؛ یادداشت هه‌ڵگرن‪.‬‬ ‫• ئ�ه‌و زمانه‌تان خ��ۆش بوێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫و فه‌ڕانسییه‌و‌ه ب��ۆ زم��ان��ی ئینگلیزی‪،‬‬ ‫ه�ه‌ڵ��گ��ری ڕۆمانگه‌لێك ‌ه ل �ه‌ ئ �ه‌ورووپ��ا‪ ،‬لێوه‌ی وه‌رده‌گێرن و له‌گه‌ڵی بژیین‪.‬‬ ‫• خشته‌ی وش ‌ه یه‌كتربڕه‌كان شیكار‬ ‫ئافریكا و ئه‌مه‌ریكاوه‌‪.‬‬ ‫بكه‌ن‪ .‬به‌م ج��ۆره‌ ڕووب��ه‌ری وشه‌كانی‬ ‫• وه‌رگێڕان ته‌نیا واتاكردنه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬خۆتان فراوان ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫وه‌رگ��ێ��ڕه‌ك��ان‪ ،‬كاتێك ده‌ی��ان�ه‌وێ��ت‬ ‫كتێبێك وه‌ربگێرن‪ ،‬ل ‌ه زمانی یه‌كه‌مه‌و‌ه‬ ‫وه‌ری ده‌گ��ێ��رن‪ .‬وه‌ك ل��ێ��ره‌دا سه‌رنج‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬هێندێكیان چه‌ند زمانێك ده‌زانن‬ ‫و ب ‌ه پێویستی نازانن بۆ نموون ‌ه ڕۆمانێكی‬ ‫ئیتاڵی ل ‌ه فه‌ڕانسییه‌و‌ه وه‌ربگێڕن‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫الیه‌نێكی جێی بایه‌خه‌ و الی ئێم ‌ه كه‌متر‬ ‫ڕه‌چاو ده‌كرێت‪ .‬الیه‌نێكی سه‌رنجڕاكێشی‬ ‫ت��ری وه‌رگ��ێ��ڕان ئ �ه‌وه‌ی �ه‌‪ ،‬كه‌ تۆ ڕێك‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ك��ارێ��ك بكه‌یت ك� ‌ه پێش تۆ‬ ‫كه‌سێكی دیكه‌ كردوویه‌تی‪ .‬به‌م جۆره‌ی ‌ه‬ ‫ك ‌ه گوت ‌ه به‌ناوبانگه‌كه‌ی «مۆریس ئێدگار‬ ‫كۆئێن»ـمان بیر ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬كاتێك‬ ‫جارێك ل ‌ه ج��اره‌ك��ان گوتی‪ :‬وه‌رگێڕ‬ ‫مه‌یموونی نووسه‌ره‌كه‌یه‌تی‪.‬‬

‫ك ‌ه ئه‌زموونی لێ وه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫• ته‌له‌فزیۆن‪ ،‬فیلم و شانۆ ته‌ماشا‬ ‫بكه‌ن و گوێ ل ‌ه هه‌موو جۆره‌ میوزیكێك‬ ‫بگرن‪ .‬بیستنیش وه‌ك خوێندنه‌و‌ه بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردنی وشه‌كان هاوكاری ئێمه‌ی‬ ‫وه‌رگێڕكارانه‌‪.‬‬ ‫• هه‌رگیز له‌ هه‌ڵه‌كردن مه‌ترسێن‪ .‬ل ‌ه‬ ‫وه‌رگێڕاندا وه‌اڵمی ڕاست بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌رگێڕانێك دركێك ‌ه بۆ تێكست‪.‬‬ ‫ده‌رچ��وون له‌ وه‌فاداریی تێكستیش ب ‌ه‬ ‫گوناح مه‌بینه‌‪.‬‬ ‫• بڕواتان به‌ خۆتان هه‌بێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫بۆ ده‌قێكی زۆر بچكۆله‌یش وه‌رگێڕانێكی‬

‫وەرگێڕان لە ناوچەکەدا‬ ‫الی‬

‫الی‬

‫فار‬

‫س‬

‫عەر‬

‫ەب‬

‫ال‬

‫ی‬ ‫کور‬

‫د‬

‫من ستایشکاری وەرگێڕانی لەفزیم‬

‫بۆرخیس‪ ،‬تاقە ستایشکاری وەرگێڕانی‬ ‫لەفزییە‪ ،‬ئەو پێی وایە لە (وەرگێڕانی‬ ‫هەڵە)ی ئینجیلدا وشەی جوان دروست بووە‬

‫دەریابەندەری‪ ،‬بەو هۆیەوە کتێبێکی چەند‬ ‫هەزار الپەڕەیی لە بارەی هونەری چێشتلێنانەوە‬ ‫وەرگێڕا کە بتوانێت وشەی گونجاو بۆ ناوی ئامراز و‬ ‫کەرەستەکان دابتاشێت‬

‫سامی ئەلدەرووبی‪ ،‬وەرگێڕی کۆکاری‬ ‫دۆستۆیڤسکییە‪ ،‬کە مرد‪ ،‬ژنەکەی گوتی‪:‬‬ ‫مێردەکەم دۆستۆیڤسکی کوشتی‬

‫هەژار موکریانی‪ ،‬چوارینەکانی خەیامی‬ ‫بە چەشنێک وەرگێڕا‪ ،‬کە ئێستا دەگوترێت‬ ‫چوارینەکانی هەژار‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٢‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/٩‬‬

‫‪2‬‬

‫«نه‌زانه‌كان ئاشقی ستایڵن»‬ ‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئێرنست هه‌منگوه‌ی‬

‫««‬ ‫«له‌ چیرۆكنووسیندا ته‌ڵه‌كه‌باز مه‌به»‌‬ ‫بنچینه‌كانی چیرۆكنووسین‬

‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ژوان جه‌الل‬ ‫به‌شی چواره‌م ‪ -‬کۆتایی‬ ‫جۆرج پلیمت���ن‪ :‬دەتوانیت پێم بڵێیت‬ ‫ئەو ستایڵە جیاوازەی تۆ چەندی ڕەنجی‬ ‫بیرکردنەوەی ورد بردووە؟‬ ‫هەمنگ���وەی‪ :‬ئ���ەوە پرس���یارێکی‬ ‫ماندووک���ەری درێژخایەن���ە و ئەگ���ەر‬ ‫دووڕۆژێک ب���ە وەاڵمدان���ەوەی بە فیڕۆ‬ ‫بدەی���ت‪ ،‬ئەوەندەی ئاگای���ی دەوێت کە‬ ‫توان���ای نووس���ینت ناهێڵێ���ت‪ .‬ڕەنگە‬ ‫بڵێ���م کە ئەوەی نەزان���ەکان پێی دەڵێن‬ ‫س���تایڵ‪ ،‬عادەتەن بەر لە هەر ش���تێک‬ ‫تەنی���ا هەوڵدانێک���ی خودئاگایانەیە بۆ‬ ‫کردنی شتێک کە تا ئەو کاتە نەکرابێت‪.‬‬ ‫نزیکەی هەمیش���ە هیچ کالسیکێکی نوێ‬ ‫لە کالسیکی پێش���ووتر ناچێت‪ .‬سەرەتا‬ ‫خەڵک تەنیا ئاڵۆزاندنەکە دەبینن‪ .‬دواتر‬ ‫ئەوەندە هەستپێکراو نیین‪ .‬بەاڵم کاتێک‬ ‫زۆر ناشییانە زەق دەبنەوە‪ ،‬خەڵکی ئەم‬ ‫ئاڵۆزکردنەی���ان لێ دەبێت بە س���تایڵ و‬ ‫زۆرێکیش الساییان دەکەنەوە‪ .‬ئەمە جێی‬ ‫داخە‪.‬‬ ‫ج���ۆرج پلیمت���ن‪ :‬ت���ۆ جارێ���ک بۆت‬ ‫نووس���یبووم‪ ،‬ک���ە بارودۆخ���ی س���ادە‬ ‫هەن‪ ،‬ڕۆمان و چیرۆک���ی جۆربەجۆریان‬ ‫تێدا نووس���راون‪ ،‬دەش���ێت دەرسیان لێ‬ ‫وەربگیرێت‪ .‬دەتوانی لەسەر‪" -‬بکوژەکان"‪،‬‬ ‫"دە هیندی" و "ئەم���ڕۆ هەینییە" گوتت‬ ‫کە لە یەک ڕۆژدا نووس���یوتن‪ -‬هەروەها‬ ‫ڕەنگە لەس���ەر یەکەم ڕۆمانیش���ت "خۆر‬ ‫هەڵدێتەوە" هەمان شت بڵێیت؟‬ ‫هەمنگوەی‪ :‬ئادەی ب���ا بزانین‪" .‬خۆر‬ ‫هەڵدێتەوە"م لە ڤاالنسیا دەست پێ کرد‪،‬‬ ‫لە ڕۆژی لەدایکبوونمدا‪٢١ ،‬ی جوالی‪ .‬من‬ ‫و هادلی���ی هاوس���ەرم زوو چووبووین بۆ‬ ‫ڤاالنسیا تا لە بلیتە باشەکانی فێریامان‬ ‫دەس���ت بکەوێت‪ ،‬کە لە بیس���توچواری‬ ‫جوالیدا دەستی پێ کرد‪ .‬هەموو ئەوانەی‬ ‫ل���ە تەمەن���ی من���دا ب���وون ڕۆمانێکیان‬ ‫نووس���یبوو و م���ن هێش���تا بە دەس���ت‬ ‫نووسینی پەرەگرافێکەوە دەمنااڵند‪ .‬ئیتر‬ ‫کتێبەکەم لە ڕۆژی لەدایکبوونمدا دەست‬ ‫پ���ێ کرد‪ ،‬بە درێژایی ئ���ەو کاتەی لەوێ‬ ‫بووی���ن بەیانیان لە جێ���دا من خەریکی‬

‫«‬

‫ڕه‌یمۆند كارڤه‌ر‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬چرا نه‌وزاد‬ ‫به‌شی یه‌كه‌م‬

‫من گابازێکی وردەکارم‬ ‫ڕۆژدا نووس���یومن‪ ،‬ل���ە مەدرید لە ‪١٦‬ی‬ ‫مەیدا کاتێک گۆڕەپانەکانی گابازیی سان‬ ‫ئەسیدرۆ ژێر بەفر کەوتبوون‪ .‬یەکەمجار‬ ‫"بکوژەکان"م نووسی‪ ،‬کە پێشتر هەوڵی‬ ‫نووسینیم دابوو‪ ،‬شکستم هێنابوو‪ .‬ئینجا‬ ‫دوای قاوەڵتی چوومە جێگاوە بۆ ئەوەی‬ ‫س���ەرمام نەبێت‪ ،‬ئیتر "ئەمڕۆ هەینییە"م‬ ‫نووسی‪ .‬ئەوەندەم ئیلهام هەبوو وامدەزانی‬ ‫شێت بووم و نزیکەی شەش چیرۆکی ترم‬ ‫بۆ نووس���ین پێ ب���وو‪ .‬جا خۆم گۆڕی و‬ ‫بە پێ چووم بۆ فۆڕنۆس‪ ،‬کافێی گابازە‬ ‫دێرین���ەکان‪ ،‬قاوەم خ���واردەوە و دواتر‬ ‫هاتمەوە و "دە هیندی"م نووس���ی‪ .‬ئەمە‬ ‫زۆر دڵتەنگ���ی کردم و تۆزێ���ک براندیم‬ ‫خواردەوە و نووس���تم‪ .‬بیرم چووبوو نان‬

‫گ��ارس��ۆن �ه‌ك �ه‌ پێی گ��وت��م‪ ،‬پیره‌ژنه‌كه‌‬ ‫خواردنت بۆ ده‌نێرێت بۆ ئه‌وه‌ی بنووسیت‬

‫نووسین بووم‪ ،‬بەردەوام بووم تا مەدرید‬ ‫و لەوێش دەمنووسی‪ .‬فێریا لەوێ نەبوو‪،‬‬ ‫ئیتر ژوورێکمان بە مێزێکەوە گرت و من‬ ‫لەو نیعمەتەدا لەس���ەر ئ���ەو مێزە و لە‬ ‫باڕێکی فێنکدا لەسەر سووچی هوتێلەکە‬ ‫لە پاس���اژ ئاڵڤرێزدا خەریکی نووس���ین‬ ‫ب���ووم‪ .‬دواج���ار‪ ،‬ئەوەن���دە گەرمی کرد‬ ‫نەمدەتوانی بنووسم و چووین بۆ ئوندای‪.‬‬ ‫هوتێلێک���ی بچکۆل���ەی هەرزان لەس���ەر‬ ‫کەناراوە کشاو و گەورە و جوانەکە هەبوو‬ ‫و لەوێ���دا زۆر باش کارم ک���رد و ئینجا‬ ‫بەرەو س���ەرەوە بۆ پاریس بەڕێکەوتین و‬ ‫یەکەم ڕەشنووسم لەدوای شەش حەفتە‬ ‫لە دەستپێکردنییەوە لە ئاپارتمانی سەر‬ ‫کارگەی دارتاش���ییەکەدا ت���ەواو کرد‪ ،‬لە‬ ‫‪١١٣‬ی ش���ەقامی نۆتغ‪-‬دام‪-‬دی‪-‬ش���ۆم‪.‬‬ ‫یەکەم ڕەشنووس���م پیشانی نەیتن ئاشی‬ ‫ڕۆماننووس دا‪ ،‬کە ئەوس���ا شێوەزارێکی‬ ‫قورس���ی هەب���وو و گوت���ی‪" :‬ه���ەم‪،‬‬ ‫مەبەس���تت چییە کە دەڵێ���ی ڕۆمانێکت‬ ‫نووسیوە؟ ڕۆمان ها‪ .‬هەم‪ ،‬تۆ کتێبێکی‬ ‫س���ەفەرنامە دەنووس���یت‪ ".‬نەیت���ن زۆر‬ ‫س���اردی نەکردمەوە و دووبارە کتێبەکەم‬ ‫نووسییەوە‪ ،‬سەفەرەکەشم تێدا هێشتەوە‬ ‫(ئەوە ئەو بەش���ە بوو لە بارەی گەشتی‬ ‫ڕاوەماس���ییەکەی پامپلۆناوە) لە شرانزی‬ ‫ڤۆرالبێرگ لە هوتێل تاوبا‪.‬‬ ‫ئەو چیرۆکانەی باس���ت کردن لە یەک‬

‫ب���ۆ دێنێتە س���ەرەوە‪ .‬گوتی س���ینیۆرە‬ ‫دەیەوێ���ت بزانیت ئایا هەموو ئەمش���ەو‬ ‫خەریکی نووس���ین دەبیت یان نا‪ .‬گوتم‬ ‫ن���ا‪ ،‬بیرم ک���ردەوە ماوەی���ەک وازی لێ‬ ‫بهێن���م‪ .‬بۆچی هەوڵ نادەیت یەک دانەی‬ ‫تریش بنووسیت‪ ،‬گارسۆنەکە پرسی‪ .‬من‬ ‫دەبوو هەر یەک دانە بنووسم‪ ،‬من گوتم‪.‬‬ ‫قس���ەی بێمانا‪ ،‬تۆ دەتوانیت شەش دانە‬ ‫بنووس���یت‪ ،‬ئەو گوتی‪ .‬س���بەی هەوڵی‬ ‫لەگەڵ دەدەم‪ ،‬من گوتم‪ .‬ئەمشەو هەوڵ‬ ‫ب���دە‪ ،‬پێت وایە ئ���ەو پیرەژنە خواردنی‬ ‫بۆچی ناردووە؟ ئەو گوتی‪.‬‬ ‫پێم گ���وت‪ ،‬ماندووم‪ .‬گوتی قس���ەی‬ ‫بێمانا‪( ،‬ئەو وش���ەیەی ئەو بەکاری هێنا‬ ‫بێمان���ا نەبوو)‪ .‬تۆ بە نووس���ینی س���ێ‬ ‫چیرۆکی بچکۆلەی قەڵب ماندوو بوویت‪.‬‬ ‫ئادەی یەکم بۆ وەرگێڕە‪.‬‬ ‫گوتم‪ ،‬وازم لێ بێنە‪ .‬من چۆنی بنووسم‬ ‫ئەگەر تۆ وازم لێ نەهێنی؟ لە جێیەکەمدا‬ ‫هەس���تام و ڤالێپێنیاسەکەم خواردەوە و‬ ‫لە دڵی خۆمدا گوتم من چ نووس���ەرێکی‬ ‫جەهەندەمی���م ئەگەر چیرۆکی یەکەم بەو‬ ‫چاکییە بێت کە هیوام دەخواست‪.‬‬

‫بخۆم و گارس���ۆنێک نەختێک باکەالو و‬ ‫س���تیکێکی بچکۆلەی لەگ���ەڵ پەتاتەی‬ ‫سوورەکراو و بوتڵێک ڤالێپێنیاسدای بۆ‬ ‫س������ه‌رنج‪ :‬ب ‌ه سوپاس������ه‌وه‌؛ ئه‌م گفتوگۆیه‌ چه‌ند‬ ‫هێنامە سەرەوە‪.‬‬ ‫به‌ش������ێكی ماوه‌ و لێره‌دا ته‌نی������ا توانیمان ئه‌م چوار‬ ‫دەبرد‬ ‫بەڕێوە‬ ‫پەنسیۆنەکەی‬ ‫ئەو ژنەی‬ ‫به‌شه‌ی باڵو بكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫هەمیشە نیگەران بوو‪ ،‬کە وەک پێویست‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬ ‫نانم نەدەخ���وارد و ئەو گارس���ۆنەکەی‬ ‫ناردبوو‪ .‬بیرمە لە جێیەکەمدا دانیشتم و ‪http://www.theparisreview.‬‬ ‫‪org/interviews/4825/the‬‬‫نانم خوارد و ڤالێپێنیاسەکەم خواردەوە‪art-of-fiction-no-21-ernest- .‬‬ ‫‪hemingway‬‬ ‫گارس���ۆنەکە گوت���ی بوتێڵێکی تریش���م‬

‫بگەڕێینەوە بۆ سااڵنی ‪١٩٦٠‬ـەکان‪ ،‬بۆم‬ ‫دەرکەوت کێشەم هەیە لە چڕکردنەوەی‬ ‫تێبینییەکانم لە چیرۆک���ە گێڕانه‌وه‌یی ‌ه‬ ‫دوورودرێژەکاندا‪ .‬بۆ ماوەیەک تووش���ی‬ ‫ئاڵۆزی بووم لە هەوڵدان بۆ خوێندنەوە‬ ‫لە هەم���ان کاتی نووس���ینی چیرۆکدا‪.‬‬ ‫مەودای بەئاگایی���م چووبووە دەرەوەی‬ ‫من؛ چیتر س���رەوتی هەوڵدانم نەبوو بۆ‬ ‫نووس���ینی ڕۆمان‪ .‬چیرۆکێکی زۆر لەوە‬ ‫ئاڵۆزترە لێرەدا بە کورتی باسی بکەم‪.‬‬ ‫بەاڵم دەزانم پەیوەندیی زۆری بە هۆکاری‬ ‫نووسینی شیعر و کورتەچیرۆکەکانمەوە‬ ‫هەیە‪ .‬هاتنەژوورەوە‪ .‬ڕۆیشتنەدەرەوە‪.‬‬ ‫کاتبەفیرۆنەدان‪ .‬بەردەوامبوون‪ .‬لەوانەیە‬ ‫ئەوە بێ���ت هەموو خەون���ە گەورەکانم‬ ‫بەیەکەوە لە دەست دان‪ ،‬کاتێک تەمەنم‬ ‫لە کۆتایی بیس���تەکاندا ب���وو‪ .‬ئەگەر وا‬ ‫بووە‪ ،‬وا بزانم ش���تێکی باشە کە ڕووی‬ ‫داوە‪ .‬خەون���ی گەورە «بەرزیخوازی» و‬ ‫کەمێک بەخت ش���تێکی باشن نووسەر‬ ‫هەیبێت بۆ بەردەوامی‪ .‬بەرزیخوازیی لە‬ ‫ڕادەبەدەر و بەختی خراپ یان بێبەختی‪،‬‬ ‫دەکرێت کوژەر ب���ن‪ .‬لەبەر ئەوە بەهرە‬ ‫هەمیشە سەرچاوەیی و گرنگە‪.‬‬ ‫هەندێک نووسەر کۆمەڵێک بەهرەیان‬ ‫هەی���ه‌‪ .‬نووس���ەر ناناس���م ک���ە هی���چ‬ ‫بەهرەیەک���ی نەبێت‪ .‬ب���ەاڵم ڕێگەیەکی‬ ‫تایبەت و ورد و ڕاس���تی س���ەیرکردنی‬ ‫ش���تەکان و دۆزینەوەی دەقێکی ڕاست‬ ‫ب���ۆ دەربڕینی ئەو جۆرە س���ەیرکردنە‪،‬‬ ‫ئەوە شتێکی ترە‪« .‬ذە وۆرلد ئەکۆردین‬ ‫ت���وو گارپ»‪ -‬جیهان ب���ە پێی گارپ‪،‬‬ ‫بێگومان جیهانێکی سەرس���ووڕهێنەرە‪.‬‬ ‫جیهانێک���ی تر هەیە بە پێ���ی فالنێری‬ ‫ئۆکۆن���ەر و هیتر بە پێی وڵیەم فۆکنەر‬ ‫و ئێرنست هه‌منگوەی‪ .‬جیهانی تر هەن‬ ‫بە پێ���ی چیڤەر‪ ،‬ئەپدایک‪ ،‬س���ینگەر‪،‬‬ ‫س���تەینلی ئێلکن‪ ،‬ئان بیتی‪ ،‬س���ینثیا‬

‫ئۆزیک‪ ،‬دۆناڵد بارثێلم‪ ،‬ماری ڕۆبس���ن‪،‬‬ ‫وڵیەم کیترەج‪ ،‬باری هانا‪ ،‬ئورس���ەال ک‬ ‫لە گوین‪ .‬هەموو نووسەرێکی مەزن یان‬ ‫هەموو نووس���ەرێکی زۆرباش جیهانێک‬ ‫بەپێ���ی تایبەتییەکانی خۆی دروس���ت‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫به‌س���تایلکردنی ئ���ەوەی باس���ی‬ ‫دەکەم چوونیەکبوون���ە‪ ،‬بەاڵم بە تەنها‬ ‫س���تایڵ نییە‪ .‬ئ���ەوە ئیم���زا تایبەت و‬ ‫بە‌هەڵەدانەچووەک���ەی نووس���ەرەکەیە‬ ‫لەسەر هەرشتێک کە دەینووسێت‪ .‬ئەوە‬ ‫جیهانی ئەوە و هیچی تر‪ .‬ئەمە یەکێکە‬ ‫لەو شتانەی نووسەرێک لە نووسەرێکی‬ ‫تر جی���ا دەکاتەوە‪ ،‬ن���ەک بەهرە‪ .‬زۆر‬ ‫ل���ەم جۆرە هەن‪ .‬بەاڵم نووس���ەرێک کە‬ ‫ڕێگەیەکی تایبەت���ی هەیە بۆ ڕوانین لە‬ ‫ش���تەکان و کە دەربڕینێک���ی هونەری‬ ‫دەدات بەوجۆرەی ڕوانین‪ :‬ئەو نووسەرە‬ ‫دەکرێت بۆ ماوەیەک بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫«ئیس���اک دینس���ن» دەڵێت هەموو‬ ‫ڕۆژێک هەندێکی نووس���یوە بەبێ هیوا‪،‬‬ ‫بەبێ نائومێ���دی‪ .‬ڕۆژێک ئەوە دەخەمە‬ ‫س���ەر کارتێک���ی س���ێ بە پێن���ج و بە‬ ‫دیوارەکەدا هەڵیدەواس���م‪ ،‬لە تەنیش���ت‬ ‫مێزەکەم���ەوە‪ .‬ئێس���تا هەندێک کارتی‬ ‫س���ێ ب���ە پێنجم ب���ە دیوارەک���ەوەن‪.‬‬ ‫«س���ەرچاوەیی (بەالوەگرنگب���وون‪)،‬‬ ‫دەقیقی���ی دەربڕی���ن‪ ،‬تاک���ە زانس���تی‬ ‫بنچینەیی���ە ل���ە نووس���یندا»‪ -‬ئێ���زرا‬ ‫پاوند‪ .‬لە ڕاس���تیدا مانای هەمووشتێک‬ ‫ناگەیەنێ���ت ب���ەاڵم ئەگەر نووس���ەرێک‬ ‫«س���ەرچاوەیی (بەالوەگرنگب���وون‪)،‬‬

‫«‬

‫«فێڵی هەرزان مەکەن‪ »،‬ئەمە شایەنی‬ ‫ئەوەیە بچێتە س���ەر کارتێکی س���ێ بە‬ ‫پێن���ج‪ ،‬کەمێکی لێ چ���اک دەکەم‪ ،‬بۆ‬ ‫«فێڵ مەکەن» نوقتە‪ .‬من ڕقم لە فێڵە‪.‬‬ ‫لە یەک���ەم هێمای فێ���ڵ و تەڵەکەدا لە‬ ‫دەقێک���ی گێڕانه‌وه‌ییدا‪ ،‬فێڵێکی هەرزان‬ ‫ی���ان هەت���ا فێڵێکی پوختی���ش‪ ،‬هەوڵ‬ ‫دەدەم ب���ە دوای داپۆش���ینیدا بگەڕێم‪.‬‬ ‫فێڵەکان لە کۆتاییدا بێزارکەرن و منیش‬ ‫زوو بێ���زار دەبم‪ ،‬ک���ە لەوانەیە لەگەڵ‬ ‫نەبوونی زۆرێك لە مەودای سەرنجدانمدا‬ ‫ی���ەک بگرێت���ەوە‪ .‬بەاڵم نووس���ینێکی‬ ‫«چیچی» (س���تایلێکی جواننووسینی‬ ‫فەرەنسییە‪ )،‬یان نووسینێکی هیچوپووچ‬ ‫و بێمانا خەوم لێ دەخەن‪ .‬نووس���ەران‬ ‫پێویستیان بە فێڵ و تەڵەکەبازی نییە‪،‬‬ ‫یان پێویستیان بە ئەوە نییە زیرەکترین‬ ‫مرۆڤ���ی ناوچەک���ە بن‪ .‬ب���ێ گوێدان بە‬ ‫گێل دەرکەوتن‪ ،‬نووس���ەر هەندێک جار‬ ‫پێویس���ت دەکات بەدیار ئ���ەم یان ئەو‬ ‫ش���تەوە ئەبڵەق ببێت‪ -‬خۆرئاوابوونێک‬ ‫یان پێاڵوێکی کۆن‪ -‬بە سەرس���امییەکی‬ ‫سادە و پڕاوپڕەوە‪.‬‬ ‫چەند مانگێک پێش ئێستا‪ ،‬لە بووک‬ ‫ڕیڤیوویه‌کی نیویۆرک تایمزدا‪ ،‬جۆن بارت‬ ‫گوتی‪ ،‬کە ‪ ١٠‬ساڵ بەر لە ئێستا زۆربەی‬ ‫خوێندکارەکان «داهێنانی ڕەسمی»ـیان‬ ‫ال گرنگ بوو‪ ،‬بەاڵم ئەمە چیتر بابەتێکی‬ ‫گرنگی ئێس���تا نییە‪ .‬ئەو کەمێک خەمی‬ ‫ئ���ەوەی هەیە کە نووس���ەران دەس���ت‬ ‫دەکەن بە نووسینی ڕۆمانی دایەوبابە لە‬ ‫ساڵەکانی ‪١٩٨٠‬ـکاندا‪ .‬دوودڵی ئەوەیە‬

‫فێڵەکان بێزارکەرن و منیش زوو بێزار دەبم‪.‬‬ ‫چیرۆكنووس پێویستی بە فێڵ و تەڵەکەبازی‬ ‫نییە‪ ،‬پێویستی بەوه‌یش نییە زیرەکترین‬ ‫مرۆڤی ناوچەکە بێت‬

‫دەقیقی���ی دەربڕین»ـ���ی هەبێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫النیکەم دڵنیایە لەوەی لەس���ەر ڕێگەی‬ ‫ڕاستی نووسیندایە‪.‬‬ ‫س���ێ ب���ە پێنجێک���م هەی���ە لێ���رە‬ ‫هەڵمواسیوە‪ ،‬کە پارچەیەک لە دەقێکی‬ ‫چیخۆف���ی لەس���ەرە‪« :‬لە پ���ڕ هەموو‬ ‫ش���تێکی بۆ ڕوون بووەوە‪ ».‬وا هەست‬ ‫دەکەم ئەم وش���انە پڕ بن ل���ە تێڕامان‬ ‫و ئەگەر‪ .‬ڕێکوڕەوانییە س���ادەکەیان و‬ ‫نیش���انەی درکاندنە ش���اراوەکەم خۆش‬ ‫دەوێت‪ .‬هەروەها نهێنیی تێدایە‪ .‬پێشتر‬ ‫چی ن���اڕوون بوو؟ بۆچی ئێس���تا ڕوون‬ ‫دەبێت���ەوە؟ چی ڕووی دا؟ لە س���ەروو‬ ‫هەموویەوە– ئێستا چی؟ ئەنجامێک وەک‬ ‫هۆی ئەم بەخەبەرهاتنە لە پڕە دروست‬ ‫دەبێت‪ .‬هەس���ت بە ئاسوودەییەکی تیژ‬ ‫دەکەم‪ ،‬بە پێشبینین‪.‬‬ ‫گوێ���م لێ ب���وو جیۆف���ری وۆڵف بە‬ ‫گرووپێ���ک ل���ە خوێندکارەکانی دەگوت‬

‫تاقیکردنەوە لە ڕێگەی چوونەدەرەوەیدا‬ ‫بێ���ت‪ ،‬لەگ���ەل لیبرالیزم���دا‪ .‬تووش���ی‬ ‫بێئارام���ی دەب���م ئەگەر بزان���م دەبم بە‬ ‫تووشی گفتوگۆوه‌ دەربارەی «داهێنانی‬ ‫ڕەس���می» لە نووس���ینی گێڕانه‌وه‌ییدا‪.‬‬ ‫زۆر ج���ار «تاقیکردنەوە» مۆڵەتێکە بۆ‬ ‫بێئاگایی‪ ،‬قەش���مەری و چاولێکەری لە‬ ‫نووس���یندا‪ .‬هەتا خراپتریش‪ ،‬مۆڵەتێک‬ ‫بێت ب���ۆ بەدڕندەک���ردن و تەرەکردنی‬ ‫خوێنەر‪ .‬زۆربەی کات ئەم نووس���ینانە‬ ‫هەواڵی هیچ شتێکی جیهانمان پێنادەن‪،‬‬ ‫یان تەنها وەس���فی کێڵگەیەکی بیابانی‬ ‫دەک���ەن و ه���ەر ئەوەن���دە‪ -‬یەک���دوو‬ ‫گردۆلکەی ل���م و چەن���د مارمێلکەیەک‬ ‫لێرەولەوێ‪ ،‬بەاڵم بەبێ مرۆڤ؛ شوێنێک‬ ‫کە زیندەوەری لێ ن���ەژی لە هەموویان‬ ‫گرنگتر مرۆڤ‪ ،‬شوێنێکی مەبەست تەنها‬ ‫بۆ چەند زانایەک‪.‬‬

‫ڕه‌یمۆن���د كارڤ���ه‌ر‪ ،‬له‌ به‌ش���ی یه‌كه‌می‬ ‫یادداش���ت ‌ه به‌ناوبانگه‌كه‌ی���دا‪ ،‬ده‌رب���اره‌ی‬ ‫بنچینه‌ی چیرۆكنووس���ین‪ ،‬ب���ه‌ گه‌ڕانه‌و‌ه‬ ‫بۆ ئێزرا پاوه‌ند‪ ،‬چیخ���ۆف و جان باڕت‪،‬‬ ‫دیدگای خۆی ده‌خات ‌ه ڕوو‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٢‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/٩‬‬

‫ته‌وه‌ری‌‬

‫ئه‌نفال و ئه‌ده‌بیاتی کوردی‬ ‫ئاماده‌کار‪:‬‬ ‫پێشه‌وا محه‌مه‌د‬ ‫ه‬ ‫ب���ه‌ڵ���ێ‪ ،‬ئێم ‌‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫ئازارچه‌شتووین‪،‬‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫زوڵ��م��ل��ێ��ک��راوی��ن‪.‬‬ ‫کیمیاباران کراین‬ ‫و گ���ون���دم���ان‬ ‫ڕووخ���ان و زۆری‬ ‫ه هۆی‬ ‫نه‌مابوو‪ ،‬ب ‌‬ ‫ه ئیدی‬ ‫ئه‌نفاله‌و ‌‬ ‫ه‬ ‫شتێک نه‌مێنێت ب ‌‬ ‫ناوی کورده‌وه‌!‬ ‫ه‬ ‫ئ��������ه‌و ق��س�� ‌‬ ‫زۆر‬ ‫ه‬ ‫به‌ناوبانگ ‌‬ ‫وت����راوه‌؛ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ه‬ ‫سیاسه‌ت و کرد ‌‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ه‌ک��ان‬ ‫ت��ێ��ک��ی ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫هونه‌ر دروستی‬ ‫ده‌ک���ات���ه‌وه‌‪ ،‬ئایا‬ ‫ه‬ ‫ه����ون����ه‌ر و ب � ‌‬ ‫تایبه‌ت ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫ئێمه‌‪ ،‬توانیویه‌تی‬ ‫وێرانه‌یی ئه‌نفال‬ ‫دروست بکاته‌وه‌؟‬ ‫ئ���ای���ا ئ��ه‌دی��ب��ان��ی‬ ‫ئ��ێ��م �ه‌‪ ،‬ت��ا چه‌ند‬ ‫ه ک��ار‬ ‫ت��وان��ی��وی��ان � ‌‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ئه‌نفال‬ ‫ب�����ک�����ه‌ن وه‌ک‬ ‫ک��ه‌ره‌س��ت��ه‌ی��ه‌ک‬ ‫ب��ۆ به‌زیندوویی‬ ‫هێشتنه‌وه‌ی؟‬ ‫ئ�����ه‌ن�����ف�����ال و‬ ‫ئ����ه‌ده‌ب����ی����ات����ی‬ ‫ه‬ ‫ک���وردی‪ ،‬ده‌بێت ‌‬ ‫ت���ه‌وه‌ره‌ی���ه‌ک���ی‬ ‫«ڕه‌خنه‌ی چاودێر»‬ ‫ه‬ ‫و ب���ه‌ش���ێ���ک ل� ‌‬ ‫ن�����ووس�����ه‌ران و‬ ‫ه‬ ‫ئ �ه‌دی��ب��ان��ی ئێم ‌‬ ‫ه‬ ‫ه باره‌و ‌‬ ‫قسه‌ی ل ‌‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫هیوا قادر‪:‬‬

‫لەو جۆرە نووسەرانەم کە بێ ئەندازە‬ ‫ڕەشبینم لەبەردەم تراژیدیاکاندا‬ ‫ئینس���انەکان دائەنێت‪ .‬بەاڵم من گومانم هەیە‬ ‫ئەنفال لە دنیای کوردیدا بووبێتە هوشیارییەکی‬ ‫گش���تی بۆ بەردەوام���ی ژی���ان و داکۆکیکردن‬ ‫لە ژی���ان‪ .‬چونکە ل���ە ئاس���تە واقیعییەکەیدا‬ ‫زۆر هەژاران���ە و پریمیتیڤان���ە کاری بۆ کراوە‪.‬‬ ‫وەک ئەزانی���ت کۆمەڵگەی ئێمە کۆمەڵگەیەکی‬ ‫ماندووە‪ ،‬هەمیش���ەش خواخوایەتی بەشێک لە‬ ‫خەمەکانی فەرامۆش ب���کات بۆ ئەوەی توانای‬ ‫بەپێوە وەس���تانی هەبێت‪ ،‬بۆیە ئاسانتر خەمە‬ ‫گەورەکان زیاتر لە بچووکەکان فەرامۆش ئەکات‬ ‫و تەنها لە ساڵیادەکاندا بۆی ئەگری‪ ،‬بەبیانووی‬ ‫ئ���ەوەی کە ئەمە خەمێکی گش���تییە و زۆرینە‬ ‫بەشدارن‪ .‬بەاڵم تا ئێستا ئەم کۆمەڵگە ماندووە‬ ‫دەرفەتی حەوانەوە و بیرکردنەوەی نە بۆ لواوە‬ ‫و نە بۆی ڕەخس���ێنراوە‪ ،‬هەم���وو ئەمانەش لە‬ ‫پای خراپ���ی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا لەالیەن بە‬ ‫ناو سیاس���ییەکانییەوەیەتی‪ ،‬چ جای ئینسانی‬ ‫کورد خۆش���ی نەیتوانی���وە بەباری گش���تیدا‬ ‫ببێتە ئینس���انێکی کلتوریی‪ ،‬واتا خۆی توانای‬ ‫لێکدانەوە و خوێندنەوەی هەبێت و جیاواز لەو‬ ‫ڕەخنەگرتنە س���ەتحیانەی کە ڕۆژانە لە دەمی‬ ‫هەمووانی ئەبیستیت‪.‬‬ ‫م���ن پێموایە هەمیش���ە ل���ە دوای ڕوودانی‬ ‫تراژیدیاکان���ەوە بێدەنگیی���ەک هەی���ە‪ ،‬ئ���ەم‬ ‫بێدەنگیی���ەش ب���ێ ئەن���دازە گرنگ���ە ب���ۆ‬ ‫بەرهەمهێنانی کاری ئەدەبی و دوورکەوتنەوە لە‬ ‫خیتابی سیاس���ی و ڕستەی سواو و بێ خوێن‪،‬‬ ‫بێگومان ئەم بێدەنگییە ڕێژەییە و هەندێک جار‬ ‫بە قیاساتی زەمەن ناپێورێت‪ .‬ئەنفال تا ئێستا‬ ‫بەردەوامە‪ ،‬واتا پڕۆس���ەیەک نییە وەس���تابێت‬ ‫و ئ���ەو قۆناغ���ی بێدەنگیی���ەی کە باس���مکرد‬ ‫دروس���تبووبێت‪ .‬ئەو قۆناغ���ە بێدەنگییە تەنها‬ ‫پەیوەندی بە زەمەنەوە نییە‪ ،‬بەڵکە پەیوەندی بە‬ ‫گۆڕینی بونیادی زمان و خەیاڵ و بیرکردنەوەی‬ ‫ئینسانەکانیش���ەوە هەیە‪ .‬هەروەها پەیوەندی‬ ‫بەو جۆرە ژیانە دەستەجەمعی و مانایانەشەوە‬ ‫هەیە کە ئەدرێت بە خودی تراژیدیاکە‪ .‬تا ئێستا‬ ‫ئەو زمانەی کە بەسەرهاتەکانی ئەم تراژیدیایە‬ ‫ئەگێڕێتەوە لەالیەن ئەو کەسانەی کە ڕزگاریان‬ ‫ب���ووە‪ ،‬زمانێکە زیاتر پڕە لە فۆبیا و ڕس���تەی‬ ‫کورت و قوڕگپڕبوون و تەس���لیمبوون؛ ئەمەش‬ ‫تا ڕادەیەک بۆ کەسانێک کە لەناو تراژیدیاکەدا‬ ‫ژیاون جێی قبوڵە‪ ،‬ب���ەاڵم ئەم جۆرە زمانە لە‬ ‫ئەدەبیات���دا ناتوانێت کارەس���اتێک بگێڕێتەوە‬ ‫کە توش���ی هەموو کۆمەڵگە بووە‪ ،‬بەڵکە تەنها‬ ‫ئەتوانێت هەندێک جار یارمەتیدەرێکی باشبێت‬ ‫بۆ گەیاندنی وێنەکان���ی تراژیدیاکە‪ .‬ئەوەی کە‬ ‫ئەتوانێت باس���ی ئەنفال ب���کات لە داهێنانێکی‬

‫زەمەنە لە بێدەنگی ڕۆمانەکان نووسران‪ ،‬چونکە‬ ‫تراژیدیا گەورەکان لەس���ەر ک���ۆی مرۆڤایەتی‬ ‫کاریگەرییان هەیە و تەنها پەیوەس���ت نین بەو‬ ‫کۆمەڵگانەوە کە بەسەریان هاتووە‪ ،‬بەڵکە هی‬ ‫هەموو مرۆڤایەتییە‪.‬‬ ‫لە کاتی جەنگی ئێ���ران و عێراقدا ئەدەبێک‬ ‫هاتە ئ���اراوە کە ب���ە ئەدەبی جەن���گ ناوزەد‬ ‫ئەکرا‪ ،‬ئ���ەم ئەدەبە ئ���ەو تێڕوانینە حیزبی و‬ ‫ئایدۆلۆژستییەی لە پش���تەوە بوو کە ئەدەبی‬ ‫بە پاش���کۆی خۆی ئەزان���ی و پێیوابوو ئەدەب‬ ‫ئەبێت هەڵگری پەیامی ئەوبێت‪ .‬بۆیە ئەبینین‬ ‫لەناو عێراقدا زۆر ک���ەم بەرهەمی داهێنەرانەی‬ ‫وا نووسران کە ئەمڕۆ بتوانین وەک خوێنەرێک‬ ‫بۆی���ان بگەڕێین���ەوە و بیانخوێنین���ەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێموایە ئەدەبی فارس���ی کەمێک شانسدارترە‬ ‫و هەندێ���ک بەرهەمی داهێنەرانەی پێش���کەش‬ ‫ک���رد کە تا س���ااڵنێکی زۆری تریش ئەتوانرێت‬ ‫بخوێنرێنەوە‪.‬‬ ‫پێش���بینیکردن لە ڕێ���گای ڕاڤەکردنی فکر‬ ‫و کاری ئەدەبیی���ەوە ب���ۆ دواڕۆژ جۆرە لێدانی‬ ‫زەنگێکە لەبەردەم پێشهاتە چاوەڕوانکراوەکاندا‪،‬‬ ‫یان ڕەخنەی ڕۆش���نبیران لە کردەی سیاسی و‬ ‫کۆی سیس���تەم بۆ ئەوەیە ک���ە دیکتاتۆرەکان‬ ‫دروستنەبن و ئازادییەکان لەکەس زەوتنەکرێت‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم کاتێ���ک ئەم���ە ڕووئ���ەدات و ئەدەب‬ ‫دێ���ت باس ل���ەم تراژیدیایانە ئ���ەکات‪ ،‬نایەت‬ ‫ڕووداوەکان تۆمار بکات یان وەک سیاس���ییەک‬ ‫گەش���بینانە بڕوانێتە س���بەی‪ ،‬بەشێکی زۆری‬ ‫نووس���ەرانی جدیی ئەو نوخبە ڕەش���بینەن کە‬ ‫ل���ە دەرەوەی بازن���ەی هوتافەکان و ش���اعیرە‬ ‫گەش���بین و سیاسییەکانەوەن‪ ،‬ئەوان دێن باس‬ ‫لە موس���یبەتی تراژیدیاکە ئەک���ەن‪ ،‬لە ڕێگەی‬ ‫کاریگەرییەکانی لەس���ەر ئینسانەکان بە ڕێژەی‬ ‫جی���اواز و زەلیلکردنیان و لەدەس���تچوونی ئەو‬ ‫تاکە دەرفەت���ەی کە لە ژیان���دا بۆیان هاتۆتە‬ ‫پێشەوە بژین‪ .‬من بەش���بەحاڵی خۆم پێموایە‬ ‫ن���ەک هیچ هێزێ���ک و دینێ���ک ناتوانێت و لە‬ ‫توانایدا نییە نەک ئینس���انێک ل���ەو تراژیدیانە‬ ‫بگەڕێنێتەوە‪ ،‬بەڵکە ناتوانێت تەنها پوش���ێکی‬ ‫زەردی س���وتاویش سەوزبکاتەوە‪ .‬ئەدەب کاری‬ ‫دروس���تکردنی موعجیزە و مژدە بەخشینەوەی‬ ‫گەش���بینی و نەمرکردن���ی هیچ ک���ەس و هیچ‬ ‫تراژیدیای���ەک نییە‪ ،‬ئەدەب کاری باس���کردنی‬ ‫ئەو زەلیلیانەی ئینس���ان و ئ���ەو خەمانەیەتی‬ ‫ک���ە ب���ەردەوام لە ناو س���نگی ی���ەک بەیەکی‬ ‫ئینسانەکاندا ئاهی بۆ هەڵئەکێشرێت‪.‬‬ ‫دیدی زۆرینە لە کۆمەڵگای کوردیدا بۆ ئەنفال‬ ‫دیدێک نییە بۆ دۆڕاندن هێندەی ئەوەی دیدێکە‬

‫ئەم پرس���یارەی ئێ���وە کردوتان���ە کە ئایا‬ ‫نووس���ەران چەندە توانیویان���ە ئەنفال بکەنە‬ ‫کەرەس���تەیەکی بەزین���دوو هێش���تنەوەی‬ ‫ئ���ەو کارەس���اتە‪ ،‬خۆبەخۆی پرس���یارەکە تا‬ ‫ڕادەیەک کێش���ە ئامێ���زە و ئەمانخاتە بەردەم‬ ‫تێگەیشتنێکی هەڵە لەسەر ئەدەب لە بەرامبەر‬ ‫تراژیدیاکان���دا‪ .‬من پێموایە ئ���ەم تێڕوانینە بۆ‬ ‫ئ���ەدەب تێڕوانینێک���ی ناکامڵ���ە و زیاتر ماکی‬ ‫تێگەیش���تنێکی ئایدۆلۆژیس���تانەی لەپش���تە‪.‬‬ ‫ئەکرێ���ت ئەم داوایە لە مێژوونووس���ێک بکرێت‬ ‫هێندەی لەوەی لە نووس���ەرێک‪ ،‬مێژونووس���ان‬ ‫هەمیشە شەیدای زانینی ڕۆژ و شوێنی ڕووداو و‬ ‫تۆمارکردن���ی ژمارەی قوربانی و الیەنی دۆڕاو و‬ ‫براوەن‪ ،‬کە دواتر ئەم پڕۆس���ەی تۆمارکردنەش‬ ‫بەدەرنییە لە چوونە ژێر سێبەری دەسەاڵتێکی‬ ‫دیاریک���راو‪ ،‬بە گش���تی مێژوون���ووس تاک بە‬ ‫تاک���ی ئینس���انەکانی پ���ێ مەبەس���ت نییە و‬ ‫هەموو پڕۆسەکە وەک پاکەتێک ئەبینێت‪ .‬هەر‬ ‫وەک چ���ۆن تێڕوانینی ڕۆژنامەنووس���ێکیش بۆ‬ ‫تراژیدیایەک���ی وەک ئەنف���ال زۆر جیاوازترە لە‬ ‫تێڕوانینی نووس���ەرێک‪ ،‬چونکە زیاتر کارەکەی‬ ‫بەدووداچوون���ە بۆ بکەر و قوربانی و ش���وێن‬ ‫و کات���ی ڕووداوەکە‪ .‬بەاڵم نووس���ەران جگە لە‬ ‫گرنگی���دان بە ک���ۆی تێڕوانین���ی مێژونووس و‬ ‫ڕۆژنامەنووس���ەکان‪ ،‬قوڵتر بەدوای هۆکارە دیار‬ ‫و نادیارەکان���دا ئەگەڕێ���ن و ئینس���ان ئەکەنە‬ ‫چەقێک‪ ،‬ئەیانەوێت لە یەک کاتدا وێنەی پێش‬ ‫ڕووداوەک���ە و دوای ڕووداوەکە ببینن و هەموو‬ ‫ئ���ەو وردەکاریانە بخوێننەوە کە قابیلی بینینن‬ ‫و نەبینینن‪ .‬هەروەه���ا جیاوازییەکی گەورەش‬ ‫لە نێوان سیاس���ییەکان و نووسەرانیشدا هەیە‬ ‫لەبەرامبەر تراژیدیاکاندا‪ .‬لەم دەڤەرەی ئێمەدا‬ ‫هەمیش���ە سیاسییەکان بە ویست و بێ ویستی‬ ‫خۆی���ان مەحکومن بە جۆریک ل���ە درۆکردن و‬ ‫وتنی بەشێک لە ڕاستییەکان‪ ،‬چونکە سیاسەت‬ ‫لێرە کێبەرکێیە بۆ دەستخستنی دەسەاڵت نەک‬ ‫کێبەرکێ بێت بۆ خزمەتکردنی ئینس���ان‪ ،‬بۆیە‬ ‫سیاسییەکان هەرگیز ڕاستییەکان وەک خۆیان‬ ‫ناڵێن‪ .‬بەاڵم ئەم مەحکومبوونە الی نووس���ەری‬ ‫جدیی نییە‪ ،‬ئەم���ان مەحکوم نین بە درۆکردن‬ ‫و شاردنەوەی ڕاس���تییەکان‪ ،‬ئەوەی قیژە قیژ‬ ‫ئەکات لەب���ەردەم تراژیدیاکاندا سیاس���ییەکان‬ ‫و نووس���ەرانی پاش���کۆن‪ ،‬بەاڵم الی نووسەرە‬ ‫ڕاس���تەقینەکان ئارامیی و خەمێکی قوڵ هەیە‬ ‫ب���ۆ پرس���یارکردن و تێڕوانین لە ڕوخس���اری‬ ‫ئینس���انەکان و ک���ۆی تراژیدیاکە‪ .‬هەمیش���ە‬ ‫ڕەخنە و هاواری نووس���ەران و ڕۆش���نبیران بۆ‬ ‫ئەوەیە کە تراژیدیاکان ڕوونەدەن‪ ،‬ئەوان زەنگی‬ ‫پێش���هاتەکان لێ ئ���ەدەن؛ بەاڵم ئ���ەو کاتەی‬ ‫هەمیشە نووسەرە گەورەکان ترسنۆکن لەبەردەم‬ ‫دەس���ەاڵتە س���ەرکوتکەرەکان و دیکتاتۆرەکان‬ ‫تراژیدیا گەورەکاندا‪ ،‬چونکە تراژیدیاکان کردەیەکن‬ ‫کاری خۆی���ان ئەکەن‪ ،‬نووس���ەران ئەزانن ئیتر‬ ‫هیچ هێزێک دوای ئەوە ناتوانێت نە ئینسانەکان‬ ‫ڕووی���ان���داوە‪ ،‬ب��ەاڵم نووسین ک��ردەی��ەک��ە ڕووئ���ەدات‪،‬‬ ‫لەمەرگ بگەڕێنێتەوە نە ئەتوانێت تاڵە پوشێک‬ ‫بەراوردکردنی گ��ەورەی ئەو دوو کارە بەیەکتری ئەو‬ ‫س���ەوزبکاتەوە کە س���وتاوە‪ ،‬بەاڵم هەمیش���ە‬ ‫ترسەیە کە وائەکات زۆر لە نووسەران سڵبکەنەوە‬ ‫سیاس���ییەکان دوای تراژیدیاکان دێن و دنیا پڕ‬ ‫ئەکەن���ەوە لە هوتافات و م���ژدەی درۆینە‪ .‬من ئەدەبی���دا ئەبێت ل���ە دەرەوەی ئ���ەو خەیاڵی پڕە ل���ە خەیاڵی مان���ەوە و نەمریی‪ ،‬هەروەها‬ ‫خۆم لەو جۆرە نووس���ەرانەم ک���ە بێ ئەندازە زمان���ەوە بێت و خاوەن���ی خەیاڵێکی تربێت لە دیدێ���ک نییە بۆ دۆڕاندنی بەش���ێک لە کلتور‪،‬‬ ‫ڕەش���بینم لەبەردەم تراژیدیاکاندا‪ ،‬چونکە یان زماندا و توانای فەرامۆشکردنی ئینسانی نەبێت بەڵکە دیدێک���ە بۆ دۆڕاندن���ی زۆرترین ژمارە‪،‬‬ ‫ئەبێت نەهێڵین تراژیدی���اکان ڕووبدەن یان کە و تەنها وەک ژم���ارە نەیبینێت‪ .‬چونکە هەموو هێندەی هەوڵ ئەدرێت تراژیدیاکە وەک کۆیەک‬ ‫ڕوویان���دا ئیتر قابیلی گەڕان���ەوە نین‪ ،‬هەندێک ئینس���انێک بە تەنها بۆخۆی بریتییە لە هەموو س���ەیربکرێت‪ ،‬هێند هەوڵنادرێت ئینس���انەکان‬ ‫جار تراژیدیاکان تەنها ئەو کاتانە گەورە نین کە گەردوون‪ ،‬مەرگی ئەو مەرگی گەردوونە‪ ،‬ئەدەب بەتەنها ببینرێن‪.‬‬ ‫کێش���ەی تراژیدیا ئەوەیە کە بە گشتی وەک‬ ‫ڕووئ���ەدەن‪ ،‬بەڵکە دوای ڕوودانیان کاریگەریان ئەبێ���ت باس���ی مەرگی کۆی ئ���ەو گەردوونانە‬ ‫لەس���ەر دواڕۆژی یەک بەیەک���ی تاکەکان هەیە بکات بە هەموو جیاوازییەکانییەوە‪ ،‬هەمیش���ە ک���ۆ ئەبینرێت و وەک کۆش قس���ەی لەس���ەر‬ ‫و ڕەنگە زۆر ج���ار کاریگەری دوای تراژیدیا لە نووس���ەرە گ���ەورەکان ترس���نۆکن لەب���ەردەم ئەکرێت‪ ،‬ئەو نووسەرەش���ی کە ناتوانێت خۆی‬ ‫خودی تراژیدیاکە گەورەتربێت‪ .‬کە تراژیدیاکان تراژیدی���ا گەورەکان���دا‪ ،‬چونک���ە تراژیدیاکان ل���ەو کۆبینینە ڕزگاربکات ناتوانێت بەرهەمێکی‬ ‫ڕوویاندا هەرگیز قابیلی گەڕانەوە و تیپەڕاندن و کردەیەکن ڕوویانداوە‪ ،‬بەاڵم نووسین کردەیەکە ئەدەبی جدی پێشکەش بکات کە لە دەرەوەی‬ ‫بەسەرچوون نین‪ ،‬هەر بۆیەشە ئەو کارەساتانە ڕووئەدات‪ ،‬بەراوردکردنی گەورەی ئەو دوو کارە وێنە گش���تییە باوەکەوەیە ب���ۆ ئەنفال‪ ،‬کاری‬ ‫بەیەکت���ری ئەو ترس���ەیە کە وائ���ەکات زۆر لە ئ���ەدەب کارکردنە ل���ەدەرەوەی وێنە باوەکانی‬ ‫ناو ئەنرێت تراژیدیا‪.‬‬ ‫گەر کوش���تنی تەنها کەس���ێک تاوان بێت‪ ،‬نووسەران سڵبکەنەوە‪ .‬من هەمیشە بێ دەنگی تراژیدیا نەک دوبارەکردنەوەی ئەو گێڕانەوانەی‬ ‫ئەوا کوش���تنی زیاتر لە دوو کەس تراژیدیایە‪ .‬نووسەرم لەبەردەمی تراژیدیاکاندا پێ جوانترە کە هەمووان ئەتوانن باس���ی بک���ەن‪ ،‬هەروەها‬ ‫پێویستی بە ش���ێوازێک لە زمان هەیە خاوەنی‬ ‫بەم پێیەش ئەنف���ال تراژیدیایەکی بێ ئەندازە لە بەرهەمهێنانی بەرهەمێکی ئەدەبی الواز‪.‬‬ ‫دوای جەنگ���ی جیهانی یەک���ەم و دووهەم‪ ،‬خەیاڵێک بێت کە زمانی ئاسایی ئەو خەیاڵەی‬ ‫گەورەی ناو مێژووی دنیای ئێمەیە‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫ئ���ەم تراژیدایایە بۆنەیەک نییە بەس���ەربچێت‪ ،‬هەم���وو داهێنان���ە ئەدەبییەکان ب���ە تایبەتی نەبێ���ت‪ ،‬ئەمان���ە هەمووی ئەو کێش���ە ورد و‬ ‫ئ���ەم جۆرە لە تراژیدیا لەگ���ەڵ زەمەندا ئەبێت ڕۆمان���ەکان یەکس���ەر دوای ئ���ەو دوو جەنگە گەورانەی بەردەمی نووس���ینن لەسەر ئەنفال‪،‬‬ ‫بە بەش���ێک لە شوناس���ی ک���ۆی کۆمەڵگە و نەنووس���ران‪ ،‬بەڵکە تا ئێس���تاش کارەس���اتی هەروەها نەتوانینی خۆڕزگارکردن لەو تێڕوانینە‬ ‫شوناس���ی جۆراوجۆری ئینس���انەکانیش‪ ،‬واتە ئ���ەو جەنگانە و ئەو قەتڵوعامانە کەرەس���تەی ب���اوە بۆ مەرگ و قوربان���ی و دین و دوژمن و‬ ‫کاریگەری لەسەر بیرکردنەوە و خەیاڵ و زمانی دەوڵەمەندی بەرهەمە ئەدەبییەکانن‪ .‬دوای ئەو کوردبوون‪.‬‬

‫«‬

‫فەلسەفەی مردن‬

‫««‬

‫شاكار یووسف حەسەن‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫كتێبی «چەمكی مردن‬ ‫لەزمان���ی كوردییدا» لە‬ ‫نووسینی هەرێم عوسمان‬ ‫ئەم كتێبە لەساڵی ‪2013‬‬ ‫دا باڵوكراوەتەوە‪ .‬تێیدا‬ ‫نوسەر باسێكی چڕوپڕی‬ ‫چەمكی مردن���ی كردوە‬ ‫لەبوارەكانی ئەفس���انەو‬ ‫فەلسەفەو ئاین و زانست‬ ‫دا لەهەمانكات���دا فۆرمی‬ ‫مردن���ی خس���تووەتەرو‬ ‫لەبەكارهێنان���ی زمان���ی‬ ‫كوردی���دا‪ .‬وات���ە وەک‬ ‫نوس���ەر ئام���اژەی ب���ۆ‬ ‫ک���ردووە هەوڵی���داوە لە‬ ‫رێگەی زمانەوە پەی بە‬ ‫بیرکردنەوەی مرۆڤی کورد بۆ مردن ببات‪ ،‬چونکە پێیوایە مرۆڤ لە ناو زماندا‬ ‫بیردەکات���ەوە‪ ،‬بوونی لەناو زماندا دەخاتەروو‪ .‬ئەم كتێبە لە پێش���ەكیەكی بە‬ ‫پێزو چوار بەش‪ ،‬کە بۆ هەر بەش���ێک چەند ل���ک و پارێکی جیاکردووەتەوە‪.‬‬ ‫لەبەش���ی یەكەمدا كەلە چوار باس پێكهاتووە لەباسەكانی مردن لە ئەفسانەو‬ ‫فەلس���ەفەو ئاین و زانست دا‪ .‬بەشی دوەم لە شەش باس پێكهاتوە كەلەسەر‬ ‫واتایە‪ .‬واتای س���یمانتیكی و پراگماتیكی و جۆركانی واتا‪ .‬کە ئەم بەشە زیاتر‬ ‫وەک چوارچێوەیەکی تیۆری بۆ بەش���ی س���ێیەمە‪ ،‬چونکە لە بەشی سێیەمدا‬ ‫بە پراكتیكی نووس���ەر هەوڵیداوە گەلێک فەرهەنگ و س���ەرچاوەی کەلتوری و‬ ‫فەرهەنگی بەسەر بکاتەوە بۆ دۆزینەوەی واتای مردن لەناو فەرهەنگ و زمانی‬ ‫کوردیدا‪ ،‬لەم بەش���ەدا کە گەورەترین بەشی کتێبەکەیە واتاكانی مردنی تیادا‬ ‫كەش���فكراوە لەزمانە جیاجیاكاندا بەتایبەتی زمانی كوردی‪ .‬هاوکات لەبەش���ی‬ ‫چوارەمدا كارلە س���ەر چەند بوارێك کراوە و نووسەر هەوڵی سازکردنی چەند‬ ‫چەمکێکی���داوە تاوەکو بتوانێت لەوێوە چەند جۆرێكی مردن بخاتەروو‪ ،‬کە ئەو‬ ‫جۆرانەش زیاتر پەیوەستن بە خۆکوشتنەوە‪.‬‬ ‫نووسەر لە پێشەکی کتێبەکەیدا بەمجۆرە باسی مردن دەکات‪ .‬مردن بابەتێكی‬ ‫ئاسان نیە بۆلێكۆڵینەوە لەبەرئەوەی لەسەر تەواوی ژیان رەنگدانەوەی هەیە‪.‬‬ ‫تۆبلێی كەسێك كە دەمرێت گومانی لێنەكرێت سزا دراوە یان گوناهێكی كردوە؟‬ ‫ی���ان مردن نەجاتدانەو بۆخۆی خۆش���نود بووە بەو مردن���ە؟ مردن قوتاربونە‬ ‫لەژیان یان بەرەو مردن چونە؟ ئایا مردنی ئەوانی دی ئاگاداركردنەوە نیە؟ یان‬ ‫مردنی ئەوانی دی ئاسودەییەك نیە كە من نیم دەمرم مردن لەدەرەوەی منە؟‬ ‫یان مردن بریتیە لەئازاد بونی رۆح لەم دنیایەی كەبەردەوام هەوڵی داگیركردنی‬ ‫رۆحم���ان دەدات؟ ئایا مردن تاكە روداوێكە كەیەكجار رودەدات جیاواز لەروداو‬ ‫ێ رۆژانە دوبارە ببنەوە یان مردن رۆژانە رودەدات؟‬ ‫دیاردەكانی دی دەش ‌‬ ‫جی���اوازی مردن���ی رۆژانەی چیە لەگەڵ مردن���ی یەكجارەكی؟ جیاوازی ئەم‬ ‫مردنە رۆژانەیە چیە كەرۆژانە هاواردەكەین مردین لەگەڵ ئەو مردنەی كە چیتر‬ ‫زمانمان نیە بۆ گێرانەوەو باس���كردنی‪ .‬بەڵكو تەنیا دەش���ێت ببینە هەواڵێك‬ ‫ی���ان چیرۆكێك‪ .‬كە دەڵێن مردن ئازاراویە ئایا بەراس���تی مردن ئازاراویە یان‬ ‫مردن���ە دەبێتە هۆی ئازارەكە؟ واتە ئای���ا ئێمە نەكەوتوینەتە هەڵەوە كەمردن‬ ‫بە ئازاراوی دادەنێین‪ .‬هەڵكەش لەوەدایە كە پەیوەندی نێوان بكەرو كردارمان‬ ‫تێكەڵ كردوە‪ .‬واتە ئەوە ئەو كەسەیە كەئازاری هەیە و ئازارەكەی بەرەو مردن‬ ‫پەلكێش���ی دەكات نەك ئەوەی كە كردارەكە كەمردنە خۆی لەخۆیدا ئازاراوی‬ ‫بێت‪ .‬یان ئەوە پەیوەندیەكە لەنێوان بكەرو كرداردا دەبێتە هۆی دروستكردنی‬ ‫ێ ئازار بێت؟ ئەگەر‬ ‫ئەو ئازارە بەواتا مردنێك نیە پەیوەست بێت بەمرۆڤەوەو ب ‌‬ ‫سەرنجبدەین تێبینی دەکەین نووسەر بەشێوەیەکی زۆر ورد چەندین پرسیاری‬ ‫گرنگ و بنچینەیی لەبارەی مردنەوە دەخاتەروو‪ .‬نووسەر مەبەستیەتی جیاوازی‬ ‫مردن���ی رۆژانەیی لەگەڵ مردنی یەکجارەکی ب���کات‪ .‬هاوکات جیاوازی لەنێوان‬ ‫بکەرو کرداری مردن دەکات‪ ،‬واتە لەنێوان مردن بۆ مرۆڤ و مردن بۆ خۆی‪ ،‬ئەم‬ ‫جیاوازییە زۆر گرنگ و فەلسەفیە لەوەی ئایا هەڵە ناکەین خەسڵەتەکانی مردن‬ ‫لەگەڵ کاردانەوەکانی خۆمان بۆ مردن تێکەڵ بکەین‪ .‬هاوکات نووسەر پێیوایە‬ ‫مردن یەکجار روونادات بەڵکو رۆژانەییە‪ ،‬چونکە بەشێکی زۆری خەسڵەتەکانی‬ ‫مردنی م���رۆڤ لە دەربڕینە رۆژانەییەکانماندا ئامادەن‪ .‬نووس���ەر دەنوس���ێت‬ ‫«دەبێ جیاوازی بكەین لەنێوان مردن خۆی چیە لەگەڵ مردن بۆ مرۆڤ چیە‪,‬‬ ‫مردن ئەو كردارەیە كەبە پێی تیۆرەكەی چۆمسكی ئەرگۆمێنت داواكارە‪ .‬مردن‬ ‫ێ‬ ‫حوك���م دەكات حوكم كراو نیە‪ .‬تەنانەت لەخۆ كوشتنیش���دا كەمرۆڤ دەیەو ‌‬ ‫حوكم بكات بەاڵم لەجەوهەردا حوكم كراوە ئەم مرۆڤە لەالیەن مردنەوە حوكم‬ ‫دەكرێت» نوسەر لێرەدا فەلسەفەو زمان تێکەڵدەکات بۆ جیاکردنەوە باسێکی‬ ‫فەلس���ەفی گرنگ‪ ،‬کە مردن لە خۆیدا چیە‪ ،‬لەگەڵ دەرکەوتی مردن بۆ مرۆڤ‪.‬‬ ‫واتە مرۆڤ تەنیا توانای دیتنی رووەکرداریەکەی مردنی هەیە‪ ،‬کە بەسەر خۆیدا‬ ‫دێت‪ ،‬نەک مردن لەخۆیدا‪ .‬واتە بە زمانی کانت بڵێین نۆمینەی مردن ناناسین‪،‬‬ ‫بەڵکو تەنیا دەرکەوتەی مردن دەناس���ین‪ ،‬ئەویش لە کردەی رووداندا‪ .‬هاوکات‬ ‫نوس���ەر س���ود لە تیۆری زمان وەردەگرێت بەوە مردن بڕی���ار دەدات‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫بێدەسەاڵتەو بە جۆرێک جێبەجێکارێکی پاسیڤە‪.‬‬ ‫هەر لە پێش���ەکیەکەدا نوس���ەر بەجۆرێک باس���ی فزولیەت و ترسی مرۆڤ‬ ‫دەکاتەوەو دەنوسێت «ئایا ئێمە باسی مردوەكان دەكەین بۆئەوەی بیر لەمردنی‬ ‫خۆم���ان نەكەینەوە یان بە پێچەوانەوە ئێمەی م���رۆڤ مەرگی خودا‪ ,‬مەرگی‬ ‫نوس���ەر‪ ,‬مەرگی شار‪ .‬مەرگی فەلسەفە ‪ .....‬رادەگەنین تابڵێین دەسەاڵتمان‬ ‫هەیە بمرێنین‪ .‬یان دەمانەوێت لەمردنی شتەكانیتریش���دا ئاس���ودەبین بەوەی‬ ‫كە تەنی���ا ئێمەنین دەمرین یان دەمانەوێت لەرێی مردن���ی ئەوانەوە ئەزمونی‬ ‫مردن���ی خۆمان بكەین؟ هەروەكو فرۆید دەڵێت (مرۆڤ گەرچی زو زو باس���ی‬ ‫مەرگ دەكات بەاڵم لەناخی خۆیدا باوەڕی پێناكات)‪ .‬لێرەدا نوسەر بە جۆرێک‬ ‫دەیەوێت بڵێت کە م���رۆڤ دەیەوێت ئەزمون بدزێت‪ ،‬یان ئەزمون قەرز بکات‪،‬‬ ‫واتە ئەزمون لە ئەوانیت���ر وەربگرێت‪ ،‬ئەمەش بێ توانایی مرۆڤە لەوەی خۆی‬ ‫ناتوانێت ئەزمونی مەرگ بکات‪ ،‬لە رێگەی ئەزمونە س���ەپێنراوەکانی ئەوانەوە‬ ‫دەیەوێت ئەزمونێ وەرگرێت‪ ،‬یاخود خۆ بااڵکردنە بەسەر شتەکانی دیکەدا کە‬ ‫مرۆڤ توانای مەرگ بەخش���ینی هەیە‪ .‬لە خ���وارەوە هەوڵدەدەم بەکورتی ئەو‬ ‫دابەشکارییەی نووسەر لەکتێبەکەیدا کردویەتی بخمەروو‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٢‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/٩‬‬

‫‪4‬‬

‫گه‌ڕان به‌ دوای شێخ ڕەزای تاڵەبانی‬

‫««‬

‫لە سەرچاوە تورکییەکاندا‬

‫بەشێك بووە لە ئیمپراتۆریای عوسمانی‪،‬‬ ‫زۆرێك لە ش���اعیرانی کالسیکی ئێمەیش‬ ‫بەکر شوانی‬ ‫الی تورک���ەکان ل���ە خانەی ش���اعیرانی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانیدا پۆڵێندراون‪ .‬یەكێك‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫لەوانە ش���اعیری پایەبەرز ش���ێخ ڕەزای‬ ‫بە گەڕانەوە بۆ سەردەمی کۆمەڵگە فرە تاڵەبانییە‪.‬‬ ‫کولتوورەکانی س���ەلجووقی و عوسمانی‪،‬‬ ‫بۆم���ان دەردەکەوێت شیعرنووس���ین بە‬ ‫پێگەی شێخ ڕەزای تاڵەبانی الی‬ ‫زمان���ی دای���ك و یەکێك ی���ان زیاتر لە‬ ‫نامیق کەمال‬ ‫زمان���ە سەردەس���تەکان وەك مۆدەیەك‬ ‫ل���ەم س���ااڵنەی دواییدا نووس���ین و‬ ‫وابووە‪« .‬مەوالن���ا جەاللەدینی ڕۆمی» لێکۆڵینەوەی زۆر س���ەبارەت بە شیعر و‬ ‫ل���ە پاڵ زمانی فارس���یدا‪ ،‬ب���ە تورکی و ژیانی ش���ێخ ڕەزای تاڵەبانی نووسراون‪.‬‬ ‫عەرەبییش ش���یعری گوتووە‪« .‬شوکری بەش���ی زۆری ئەو بابەتانە بە پێنووسی‬ ‫کوردستانی» کە لە سەدەی شازدەیەمدا توێژەران و نووسەران و ڕۆژنامەنووسانی‬ ‫ژیاوە و هاودەم و هاوسەفەری «سوڵتان باکووری کوردس���تان ب���ە زمانی تورکی‬ ‫س���ەلیمی یەکەم» بووە‪ ،‬ل���ە یەكیك لە نووس���راون‪ .‬ل���ە ب���ەرەی تورکیش���دا‬ ‫شیعرەکانیدا بە ش���انازییەوە باس لەوە مێژوونووس و نووس���ەری تورك ئیبنول‬ ‫بۆ ح���ەج و لەوێوە ڕوو لە ئیس���تانبوڵ‬ ‫دەکات کە بە ش���ەش زم���ان (کوردی‪ ،‬ئەمین موحەم���ەد کەمال ئینال (‪-١٨٧٠‬‬ ‫دەکات‪ .‬لە پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی‬ ‫تورکی‪ ،‬فارس���ی‪ ،‬عەرەب���ی‪ ،‬ئەرمەنی و ‪ )١٩٥٧‬یەک���ەم نووس���ەری تورکە ناوی‬ ‫س���ەر لە دیوەخان و ئەنجوومەنی نامیق‬ ‫هندی) ش���یعری گوتووە‪ .‬ش���اعیری بە ش���ێخ ڕەزای لە بەرهەمێکی زانس���تیدا‬ ‫کەم���ال (‪ )١٨٨٨-١٨٤٠‬و زۆرێ���ك ل���ە‬ ‫نەتەوە کورد «فزوولی» کە بە پادشای تۆمار کردبێت‪ .‬نووسەر کاتێك سەرقاڵی‬ ‫ئەدیبان و ڕۆشنبیرانی عوسمانی دەدات‬ ‫شیعری کالسیکی عوسمانی دادەنرێت و ئامادەکردنی کتێب���ی (‪Son Asrın‬‬ ‫و ڕێزێکی بێ پایانی لێ دەگیرێت‪ .‬هەرە‬ ‫لە سەدەی شازدەیەمدا ژیاوە و هەروەها ‪ – Türk Şairleri‬شاعیرانی تورکی‬ ‫زیاد نامیق کەمال بە ژیری و سیاس���ەتی‬ ‫ش���اعیران «نەفع���ی» و «ناب���ی» کە دوایین س���ەدە) دەبێت کە لە سێ بەرگ‬ ‫هەردووکیان کوردن ب���وون و یەکەمیان‬ ‫خەڵکی ئ���ەرزەڕووم و دووەمیان خەڵکی‬ ‫نووسەری تورك «ئیبنول ئەمین موحەمەد کەمال ئینال» یەکەم نووسەری‬ ‫ئورف���ا بووە و لە س���ەدەی حەڤدەیەمدا‬ ‫تورکە ناوی شێخ ڕەزای لە بەرهەمێکی زانستیدا تۆمار کردبێت‬ ‫ژیاون‪ ،‬بە زمانە باو و سەردەس���تەکانی‬ ‫س���ەردەم‪ ،‬واتە بە تورکیی عوسمانی و‬ ‫فارسی و عەرەبی ش���یعریان نووسیوە‪ .‬پێکهات���ووە‪ ،‬ل���ە ڕێی س���لێمان نەزیف ئەمی���ن فەیزی ب���ەگ‪ .‬کتێبەکانی ئینال ش���ێخ ڕەزای تاڵەبانی سەرسام دەبێت‪.‬‬ ‫توێ���ژەر و نووس���ەر عەل���ی ئەمی���ری بەگەوە چاوی بە خاڵس ئەفەندیی کوڕی و فەی���زی ب���ەگ دوات���ر دەبن ب���ە دوو ش���اعیر دواتر بۆ کەرکوك دەگەڕێتەوە و‬ ‫(‪ )١٩٢٤-١٨٥٧‬لە کتێبی (‪ Tezkire-i‬ش���ێخ ڕەزا دەکەوێت کە لەو سەردەمەدا س���ەرچاوەی گرن���گ دەرب���ارەی ژیان و بەش���ی زۆری ژیانی لەوێ بەسەردەبات‪.‬‬ ‫س���اڵی ‪ ١٩١٠‬ل���ە بەغدا کۆچ���ی دوایی‬ ‫‪ – Şuara- yı Amid‬دەفتەرنامەی قایمقامی قەزای مولکیە بووە‪( .‬سلێمان ئەدەبیاتی شێخ ڕەزا‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو س���ەرچاوانە‪ ،‬شێخ ڕەزای دەکات و ل���ە مزگەوت���ی عەبدول قادری‬ ‫شاعیرانی ئامەد)دا کە بۆ ژیان و بەرهەمی نەزیف ب���ەگ‪ ،١٩٢٧-١٨٦٨ ،‬کوردێکی‬ ‫شاعیرانی دیاربەکر و دەوروبەر تەرخانی دیاربەک���ری و ب���ە دوای یەک���دا والیی تاڵەبانی س���اڵی ‪ ١٨٤٢‬لە گوندی قرخی گەیالنی بە خاك دەسپێردرێت‪.‬‬ ‫کردووە‪ ،‬ناوی ‪ ٢٥٠‬ش���اعیری کوردی ڕیز شارەکانی بەسرە‪ ،‬کاستامۆنی‪ ،‬موسڵ و سەر بە قەزای چەمچەماڵی ناو سنووری‬ ‫ک���ردووە کە هەر هەمووی���ان بە تورکیی بەغدا بووە‪ .‬ش���اعیر و نووس���ەر بووە و ویالیەتی کەرکوك لە دایك بووە و کوڕی‬ ‫کەسایەتیی ئەدەبی و خۆشمەشرەبیی‬ ‫عوسمانی و زمانە سەردەستەکانی وەك بە تورکی ش���یعری نووسیوە‪ .‬کۆمەڵێك شێخ عەبدول ڕەحمانی خاڵسە کە یەکێك‬ ‫شێخ ڕەزای تاڵەبانی‬ ‫عەرەبی و فارسی ش���یعریان نووسیوە‪ .‬کتێب���ی لێکۆڵین���ەوەی ئەدەبی و وتاری لە کەس���ایەتییە ناودار و لەپێش���ەکانی‬ ‫نزیکەی هەموو سەرچاوە تورکییەکان‬ ‫لەبەرئەوەی باش���ووری کوردس���تان تا لە پ���اش بەجێماوە کە بەش���ی زۆریانی عەشیرەت و شێخانی تاڵەبانی بووە‪ .‬شێخ ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە ش���ێخ ڕەزای‬ ‫کۆتایی دەیەی دووەمی سەدەی ڕابردوو لە گۆڤ���اری «تصویر االف���کار»دا باڵو ڕەزا پاش تەواوکردنی خوێندن‪ ،‬دەچێت تاڵەبانی هاوشانی ئەوەی لە پاڵ کوردیدا‬ ‫نامیق کەمال بە ژیری و سیاسەتی شێخ ڕەزای تاڵەبانی سەرسام دەبێت‬

‫کردووەتەوە‪ ).‬خاڵس ئەفەندی‬ ‫بەڵێن بە ئینال دەدات ژیاننامە‬ ‫و شیعرە تورکییەکانی باوکی بۆ‬ ‫بنێرێت‪ ،‬بەاڵم بەڵێنەکەی ناباتە‬ ‫سەر و یەك دوو ساڵ دوای ئەو‬ ‫دیدارە کۆچی دوایی دەکات‪.‬‬ ‫ئینال دواتر محەمەد ڕاس���خ‬ ‫بەگ���ی زاوای ش���ێخ ڕەزای‬ ‫تاڵەبانی دەبینێت‪ ،‬بەاڵم ئەویش‬ ‫وەك پێویست هاوکاری ناکات‪.‬‬ ‫ڕاس���خ بەگ خۆیشی بە کوردی‬ ‫و فارس���ی ش���یعری نووسیوە‪.‬‬ ‫بەپێی س���ەرچاوە تورکییەکان‪،‬‬ ‫ڕاس���خ بەگ کە بەوە ناس���راوە‬ ‫ش���یعری فارس���یی جوان���ی‬ ‫نووسیوە و زۆر شیعریشی لەبەر‬ ‫بووە‪ ،‬ساڵی ‪ ١٨٨٩‬لە کەرکوك‬ ‫ل���ە دایك بووە‪ ،‬س���اڵی ‪١٩٣٦‬‬ ‫لە ئیس���تانبوڵ کۆچ���ی دوایی کردووە و‬ ‫لە تورکیا پاش���ناوی (ئوێزتورکمەن)ـی‬ ‫هەیە‪ .‬ئینال پاش ئەوەی لە کەسوکاری‬ ‫شێخ ڕەزا بێ ئومێد دەبێت‪ ،‬پەنا دەبات‬ ‫بۆ نووس���ەر و ئەدیبی ک���ورد و دانەری‬ ‫کتێب���ی (ئەنجوومەن���ی ئەدیبانی کورد)‬

‫«‬

‫دەسەاڵتی بەس���ەر زمانەکانی تورکی و‬ ‫عەرەبی و فارسییش���دا شکاوە و شیعری‬ ‫پ���ێ نووس���یون‪ ،‬مرۆڤێکی قس���ەخۆش‬ ‫و وەاڵمبەدەس���تیش بووە‪ .‬لە ش���یعری‬ ‫ڕەخنەئامێ���ز و هەجوودا زۆر توندوتیژ و‬ ‫بێ ئەمان و لە شیعری پیاهەڵدانیشدا بێ‬ ‫ئەندازە نەرم و میهرەبان بووە‪ .‬نووس���ەر‬ ‫و توێژەری کوردی‪ -‬تورکینووس محەمەد‬ ‫بایراك ل���ە وتارێکدا کە بە زمانی تورکی‬ ‫دەربارەی شێخ ڕەزا نووسیوێتی‪ ،‬باوەڕی‬ ‫وایە ش���اعیر بەو تایبەتمەندییانەی خۆی‬ ‫کاریگەریی زۆری بەسەر نامیق کەمالەوە‬ ‫هەبووە‪ .‬ئینال لە الپەڕە ‪١٥٠٠‬ـی بەرگی‬ ‫سێیەمی کتێبەکەی خۆیدا کە لەسەرەوە‬ ‫ئاماژەی بۆ کراوە‪ ،‬بەم جۆرە باسی شێخ‬ ‫ڕەزا دەکات‪« :‬ب���ە ه���ەژاری ماڵئاوایی‬ ‫لە ژیان ک���رد‪ .‬حکووم���ەت موچەیەکی‬ ‫‪ ٥٠٠‬قرووش���یی بۆ بڕیبووەوە‪ .‬یەك ڕۆژ‬ ‫موچەکەی دوابکەوتایە‪ ،‬یەکسەر هەجووی‬ ‫وال���ی و دەفتەردارانی دەک���رد‪ .‬ئەوانەی‬ ‫ئاش���نای خوو و هەج���ووە بەهێزەکانی‬ ‫بوون‪ ،‬زۆر لێی دەسڵەمینەوە‪».‬‬ ‫ئیبراهیم حەقی حەیدەرزادەی دوایین‬ ‫«شیخ االس�ل�ام»ی سەردەمی دەوڵەتی‬ ‫عوس���مانی لە یەکێك ل���ە ڕۆژنامەکانی‬ ‫ئەو س���ەردەمەدا وتارێك دەربارەی شێخ‬ ‫عەبدول ڕەحمان خاڵس تاڵەبانیی باوکی‬ ‫ش���ێخ ڕەزا باڵو دەکات���ەوە و دەربارەی‬ ‫ش���اعیر دەڵێت ش���ێخ ڕەزای تاڵەبانی‬ ‫شاعیرێکە هێزی شیعری نەفعیی عوسمانی‬ ‫و فیردەوسیی فارس���ی لە شیعرەکانیدا‬ ‫ڕەنگ���ی داوەتەوە‪ .‬حەیدەرزادە پاش���ان‬ ‫بیرەوەرییەک���ی ش���ێخ ڕەزا دەگێڕێتەوە‬ ‫و دەنووس���ێت‪« :‬ش���ێخ ڕەزا ب���ەزۆری‬ ‫دەچووە دیوەخانی س���ەدرول ئەعزەمی‬ ‫پێشوو یوس���ف کەمال پاشا و کەسێك‬ ‫لەوێ نەمابوو ش���ەڕی لەگەڵ نەکردبێت‪.‬‬ ‫ڕۆژێك‪ ،‬وەك پیشەی هەمیشەیی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫خزمەتکار و سەرگەورەکانی خزمەتکاراندا‬ ‫دەبێت بە شەڕیان‪ .‬ئەوان قسەی خۆیان‬ ‫دەکەن بە یەك و شێخ ڕەزا دەردەکەن‪.‬‬

‫ڕۆمان دوایین قۆناغی ئه‌ده‌بیاته‬

‫ئینال لە الپەڕە ‪١٥٠٠‬ـی بەرگی سێیەمی کتێبەکەیدا‬ ‫بەم جۆرە باس�� ��ی ش�� ��ێخ ڕەزا دەکات‪« :‬ب�� ��ە هەژاری‬ ‫ماڵئاوای�� ��ی لە ژی�� ��ان کرد‪ .‬حکووم�� ��ەت موچەیەکی‬ ‫‪ ٥٠٠‬قرووش�� ��یی بۆ بڕیب�� ��ووەوە‪ .‬یەك ڕۆژ موچەکەی‬ ‫دوابکەوتایە‪ ،‬یەکس�� ��ەر هەجووی والی و دەفتەردارانی‬ ‫دەکرد‪ .‬ئەوانەی ئاش�� ��نای خوو و هەجووە بەهێزەکانی‬ ‫بوون‪ ،‬زۆر لێی دەسڵەمینەوە‪».‬‬

‫دوای ئەوە دەگوازێتەوە بۆ ژووری س���ەر‬ ‫دووکانی قەس���ابێك کە بەسەر مەیدانی‬ ‫بایەزیددا دەڕوانێ���ت‪ .‬ڕۆژێك‪ ،‬کۆمەڵێك‬ ‫گەنجی نیوەڕووت دەبینێت کەرەس���تەی‬ ‫ئاگرکوژاندنەوەی���ان بەدەس���تەوەیە و‬ ‫ب���ەرەو ئاگرێك ڕادەک���ەن کە لە گەڕەك‬ ‫کەوتووەت���ەوە‪ .‬ش���ێخ ڕەزای���ش جۆش‬ ‫دەس���ێنێت و ت���ا ش���وێنی ئاگرەکە بە‬ ‫ڕاک���ردن دوایان دەکەوێت‪ .‬ل���ە کاتێکدا‬ ‫بەوردی س���ەیری هەوڵ���ی گەنجەکان بۆ‬ ‫کوژاندنەوەی ئاگرەک���ە دەکات‪ ،‬ئاگر لە‬ ‫جلوبەرگەکان���ی خ���ۆی بەردەبێت‪ .‬لەو‬ ‫کاتەدا دەست بۆ گیرفانی دەبات و بۆی‬ ‫دەردەکەوێت س���ێ لی���رەی گیرفانی کە‬ ‫هەموو س���امانی بووە‪ ،‬س���ووتاون و بەو‬ ‫هۆیەوە خەفتێکی زۆر دەخوات‪».‬‬

‫ده‌رباره‌ی ڕۆماننووسین له‌ ڕۆژئاوادا‬

‫هاینس شالفه‌ر*‬ ‫و‪ .‬له‌ فارسییه‌وه‌‪ :‬ئازاد به‌هین‬ ‫به‌شی یه‌كه‌م‬ ‫ڕۆمان وه‌ك سه‌رگه‌رمیی توێژه‌‬ ‫ژێرده‌سته‌كان‬ ‫دۆن كیش���ۆت به‌ ه���ۆی خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ڕۆمانه‌كانه‌وه‌ شعووری خۆی له‌ ده‌ست دا‪،‬‬ ‫به‌اڵم بۆڤاری گیانی‪ .‬سێرڤانتس و فلۆبێر‬ ‫هوش���دار ده‌ده‌ن ك���ه‌ خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمان‬ ‫مه‌ترسیداره‌‪ .‬به‌اڵم خوێنه‌ران كه‌ له‌ ڕێگه‌ی‬ ‫ناوه‌نده‌كانی باڵوكردن���ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌رانی‬ ‫الپ���ه‌ڕه‌ ئه‌ده‌بیی���ه‌كان‪ ،‬ڕۆژنام���ه‌كان و‬ ‫گۆڤ���اره‌كان و داوه‌ران���ی به‌رهه‌م���ه‌كان و‬ ‫خه‌اڵته‌ ئه‌ده‌بییه‌كانه‌وه‌ ب���ه‌رده‌وام به‌ره‌و‬ ‫خوێندن���ه‌وه‌ی ڕۆمان هان ده‌درێن‪ ،‬ناچارن‬ ‫هوشداره‌ ش���اراوه‌كان له‌ناو به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫سێرڤانتس و فلۆبێردا له‌ به‌رچاو نه‌گرن‪.‬‬

‫ته‌نان���ه‌ت ل���ه‌ س���ه‌ده‌ی بیس���ته‌مدا‪،‬‬ ‫نووس���ه‌رانێكی وه‌ك ئه‌لی���ۆت و بورخیس‬ ‫كه‌ به‌ نووس���ه‌رانی مۆدێ���رن ده‌ژمێردرێن‪،‬‬ ‫فۆڕم���ی ئه‌ده‌بیی ڕۆمانیان ب���ه‌ فۆڕمێكی‬ ‫بێق���ه‌واره‌ و دواكه‌وت���ووی ئه‌ده‌بی���ات له‌‬ ‫قه‌ڵه‌م داوه‌‪ .‬ڕۆمان ئامرازی س���ه‌رگه‌رمیی‬ ‫توێ���ژه‌ ژێرده‌س���ته‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ بوو كه‌‬ ‫زانیاریی پێویستیان نه‌بوو و نه‌یانده‌توانی‬ ‫بپڕژێن���ه‌ س���ه‌ر فۆڕم���ه‌ به‌رجه‌س���ته‌ و‬ ‫دژواره‌ ئه‌ده‌بیی���ه‌كان‪ .‬ل���ه‌ زانكۆكان‪ ،‬له‌‬ ‫به‌ش���ی زمان و زمانناسییش���دا تا نیوه‌ی‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌م س���ه‌رقاڵبوون به‌ درام و‬ ‫ئه‌ده‌بیاتی عاش���قانه‌بێژی ب���ه‌ تایبه‌ت به‌‬ ‫ش���یعر‌ه غه‌ناییه‌كان زیاتر له‌ سه‌رقاڵبوون‬ ‫به‌ ڕۆمان بوو‪ .‬ل���ه‌ به‌رهه‌می به‌ناوبانگ و‬ ‫كاریگ���ه‌ری ئه‌میل ش���تایگه‌ر له‌ ژێر ناوی‬ ‫«ده‌س���ته‌واژه‌كان و چه‌مكه‌كانی ته‌كنیكی‬ ‫ش���یعر» (‪ )1947‬ل���ه‌ به‌ش���ی ئه‌ده‌ب���ی‬ ‫داس���تانیدا ئاماژه‌ به‌ ئه‌ده‌بیاتی مه‌نزووم‬ ‫كراوه‌‪ ،‬ن���ه‌ك به‌ ڕۆمان‪ .‬ه���ه‌ر بۆیه‌‪ ،‬له‌و‬ ‫پێناسه‌ی ئه‌وه‌وه‌ ئه‌وه‌ به‌ ده‌ست دێت كه‌‬ ‫ڕۆمان فۆڕمێكی قۆناغی دوای ئه‌ده‌بیاته‌‪.‬‬

‫له‌ سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌مدا ڕۆمان ئامرازی‬ ‫سه‌رگه‌رمیی توێژه‌ ژێرده‌سته‌كان بوو‬ ‫له‌ س���ه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌مدا‪ ،‬ره‌خنه‌گرانی‬ ‫سه‌لیقه‌كان دیمۆكراتیزه‌ و ڕۆمانیش‬ ‫ئه‌ده‌بی ك���ه‌ نیگه‌رانی بنه‌مای ئه‌خالقی و‬ ‫بووه‌ته‌ نوێنه‌ری ئه‌ده‌بیات‬ ‫هه‌ستی جوانیناسیی خوێنه‌ران بوون‪ ،‬حه‌ز‬ ‫به‌اڵم له‌ ته‌وه‌ر و باس���ه‌ گش���تییه‌كانی‬ ‫و ویستی زۆر و رووتێكردنی به‌رچاویان بۆ چه‌ن���د ده‌یه‌ی راب���ردوودا ئ���ه‌م بابه‌ته‌ له‌‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمان‪ ،‬ب���ه‌ كار و هه‌وڵێكی گۆڕێ���دا نیی���ه‌‪ .‬ده‌كرێ بوت���رێ ئه‌م كاره‌‬ ‫كاره‌س���اتبار زانی‪ .‬چونك���ه‌ پێیان وا بوو ل���ه‌ س���ه‌ر بنه‌م���ای دیمۆكراتیزه‌بوون���ی‬ ‫ڕۆمان به‌رهه‌می خه‌ی���اڵ و خه‌یاڵكردنه‌ و زه‌وق و س���ه‌لیقه‌كانه‌‪ .‬ره‌نگ���ه‌ بتوان���رێ‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی جیا له‌ سه‌رلێشێواوی شتێكی ده‌س���تپێكی ئه‌م كاره‌ به‌ س���اڵی ‪1968‬‬ ‫دیكه‌ی به‌دواوه‌ نییه‌‪.‬‬ ‫بزانی���ن ك���ه‌ تیۆریس���ێنانی ئه‌ده‌بیات له‌‬

‫تی���ۆره‌ نوێیه‌كانی خۆیاندا س���ه‌باره‌ت به‌‬ ‫چیرۆكنووس���ین‪ ،‬وه‌ك مۆدێلێكی ئه‌ده‌بی‬ ‫پڕژانه‌ س���ه‌ر ڕۆمان‪ .‬مون���ازه‌ره‌ و به‌رنامه‌‬ ‫ته‌له‌فزیۆنییه‌كان س���ه‌باره‌ت به‌ ڕۆمانه‌كان‬ ‫یه‌كێك ل���ه‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ته‌له‌فزیۆن‪،‬‬ ‫ڕۆمان و س���ه‌لیقه‌ی گش���تییه‌‪ .‬ئێس���تاش‬ ‫ڕۆمان ل���ه‌ ناو رای گش���تیدا نوێنه‌ری بێ‬ ‫ئه‌مالوئ���ه‌والی ئه‌ده‌بیات���ی هاوچه‌رخ و به‌‬ ‫ته‌نی���ا جۆره‌ زاڵه‌كه‌ی ل���ه‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت‬ ‫و ده‌ناس���رێت‪ .‬ئه‌و نیگه‌رانی و دوودڵییانه‌‬ ‫س���ه‌باره‌ت به‌وه‌ی ك ‌ه خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمان‬ ‫زی���ان ده‌گه‌یه‌نێته‌ شایس���ته‌یی‪ ،‬بنه‌مای‬ ‫ئه‌خالقی و هه‌ستی هونه‌ریی شارۆمه‌ندان‪،‬‬ ‫ڕه‌واوه‌ت���ه‌وه‌ و ڕۆمان وه‌ك ده‌س���تكه‌وتی‬ ‫كولت���ووری س���تایش ك���راوه‌ و س���تایش‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ئێس���تاكه‌‪ ،‬ڕۆم���ان كه‌ س���ااڵنێكی زۆر‬

‫«‬

‫كه‌ ناودارترین ڕۆمانه‌كانی گوته‌یه‌ ده‌س���ت‬ ‫پێده‌كات‪ ،‬ل���ه‌ كاتێكدا كه‌ ل���ه‌ رابردوودا‬ ‫«فاوس���ت» و «هێرم���ان و دورت���ه‌« و‬ ‫س���ه‌رجه‌م به‌رهه‌مه‌كان���ی دیك���ه‌ ك���ه‌ به‌‬ ‫رێكوپێكی نووسیبوونی‪ ،‬سه‌ره‌تی ده‌درا به‌‬ ‫سه‌ر به‌رهه‌مه‌ پڕشوباڵو و ناڕێكوپێكه‌كانی‪.‬‬ ‫له‌ ئه‌ده‌بیاتی كالسیكی ڕۆژئاوادا ڕۆمان‬ ‫گرینگیی هه‌یه‌‬ ‫ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ مێژووی ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫كالس���یك ده‌بینین له‌ رابردوویه‌كی نه‌ زۆر‬ ‫دوور‪ ،‬ئ���ه‌و كاته‌ی كه‌ ڕۆم���ان به‌ فۆڕمی‬ ‫كالس���یكی ئه‌ده‌بیات نه‌ده‌ژمێردرا‪ ،‬دیسان‬ ‫ڕۆم���ان جێگ���ه‌ و پێگه‌یه‌ك���ی تایبه‌تی له‌‬ ‫ئه‌ده‌بیات���دا هه‌ب���ووه‌‪ .‬یوئاخی���م كایزه‌ر‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵه‌یه‌ك���ی له‌ ئه‌ده‌بیات���ی جیهان باڵو‬ ‫كرده‌وه‌ كه‌ س���ه‌رجه‌میان ڕۆم���ان بوون‪.‬‬

‫ته‌نانه‌ت له‌ سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‪ ،‬نووسه‌رانێكی وه‌ك ئه‌لیۆت و بورخیس‬ ‫كه‌ به‌ نووسه‌رانی مۆدێرن ده‌ژمێردرێن‪ ،‬فۆڕمی ئه‌ده‌بیی ڕۆمانیان به‌‬ ‫فۆڕمێكی بێقه‌واره‌ و دواكه‌وتووی ئه‌ده‌بیات له‌ قه‌ڵه‌م داوه‬

‫ل���ه‌ په‌راوێ���زی ئه‌ده‌بیات���دا ماب���ووه‌وه‌‪،‬‬ ‫بووه‌ت���ه‌ نوێن���ه‌ری ئه‌ده‌بیات‪ .‬مارس���ێل‬ ‫رایش رانیس���كی كۆمه‌ڵێك ل���ه‌ به‌رهه‌مه‌‬ ‫ئه‌ده‌بییه‌كان���ی ئه‌ڵمانیای كه‌ به‌ بۆچوونی‬ ‫ئه‌و پێوه‌ری ئه‌ده‌بیات���ی نوێی ئه‌ڵمانیایه‌‬ ‫بۆ خوێنه‌رانی ئه‌مڕۆكه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردووه‌ و له‌‬ ‫‪ 20‬به‌رگ���دا باڵو ده‌كرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و ‪ 20‬به‌رگه‌‬ ‫كه‌ س���ه‌رجه‌میان ڕۆمانن ب���ه‌ دوو ڕۆمانی‬ ‫«ڤۆرتر» و «خویش���اوندیهای انتخابی»‬

‫ئه‌گ���ه‌ر ل���ه‌ كۆمه‌ڵ���ه‌ به‌رهه‌مه‌كانی ئه‌ودا‬ ‫دیسان به‌رهه‌مه‌كانی گوته‌ وه‌ك پێوه‌ر ناو‬ ‫به‌ری���ن‪ ،‬ده‌بینین س���ه‌ره‌ڕای چوار ڕۆمانی‬ ‫گوته‌ كه‌ ئه‌و بۆ خوێنه‌ران هه‌ڵی بژاردبوون‪،‬‬ ‫«ش���یعر و حه‌قیق���ه‌ت» و «ئام���وزه‌ی‬ ‫ره‌نگه‌كان»ی���ش له‌وانن ك���ه‌ ئه‌م دوانه‌ش‬ ‫به‌ شێوه‌ی په‌خشان نووسراون‪ .‬هه‌ر بۆیه‌‬ ‫زم���ان و پێوه‌ر و س���ه‌لیقه‌كان گۆڕانكاری‬ ‫به‌س���ه‌ردا هات���ووه‌‪ .‬له‌ راپرس���ییه‌كدا له‌‬

‫نووسه‌رانی ناس���راوی ئێستا سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫گرینگترین به‌رهه‌مه‌ ئه‌ده‌بییه‌كانی رابردوو‪،‬‬ ‫دوو ڕۆمان له‌ پله‌ی یه‌كه‌مدا بوون‪« :‬دۆن‬ ‫كیش���ۆت» و «كات���ی ونب���وو»‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫په‌نجا ساڵ پێش���تر ئه‌م راپرسییه‌ ئه‌نجام‬ ‫درابای���ه‌‪ ،‬به‌ ئه‌گ���ه‌ری زۆره‌وه‌ «ئیلیاد»‬ ‫(هۆمه‌ر)‪« ،‬كۆمێدیی ئیالهی» (دانتێ)‪،‬‬ ‫درامه‌كانی شكس���پیر و شیعره‌كانی بودلێر‬ ‫پله‌ی یه‌كه‌میان به‌ده‌س���ت ده‌هێنا‪ .‬ئێستا‬ ‫له‌ به‌رنامه‌ی ناوه‌نده‌كانی باڵوكردنه‌وه‌ و له‌‬ ‫به‌شه‌ ئه‌ده‌بییه‌كانی گۆڤاره‌كان‪ ،‬ڕۆمانه‌كان‬ ‫هه‌ن‪ .‬له‌ كاتێكدا كه‌ چاپی ڕۆمان به‌رده‌وام‬ ‫له‌ زیادب���وون دایه‌‪ ،‬لیس���تی چاپی نوێی‬ ‫به‌رهه‌م���ه‌ كالس���یكه‌كان ب���ه‌رده‌وام كه‌م‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬دیوانی ش���یعره‌كان و درامه‌كان‬ ‫ب���ه‌ ده‌گم���ه‌ن كڕیاریان هه‌یه‌‪ .‬ل���ه‌ بواری‬ ‫ئه‌ده‌بیاتدا‪ ،‬كاتی مه‌رگی به‌رهه‌مه‌ كۆنه‌كان‬ ‫هاتووه‌‪.‬‬

‫خواوه‌نده‌كان���ی كه‌ون���ارا بێسه‌روش���وێن‬ ‫بوون و به‌ڕێوه‌ب���ردن و گرتنی جه‌ژنه‌كان‬ ‫له‌ بیر كرا‪ ،‬حه‌ماس���ه‌كان و مه‌نزوومه‌كانی‬ ‫پێش���وو بۆ ئه‌و خوێنه‌رانه‌ی كه‌ باوه‌ڕیان‬ ‫به‌ ش���ته‌كانی دیكه‌ هه‌بوو یان باوه‌ڕیان به‌‬ ‫ش���تێك نه‌بوو‪ ،‬ته‌نیا ل���ه‌ كتێبه‌كاندا وه‌ك‬ ‫ئه‌ده‌بیات مایه‌وه‌‪ .‬دووهه‌زار س���اڵی ته‌واو‪،‬‬ ‫ش���اعیره‌كانی ئێم���ه‌ له‌ دوای س���ه‌رده‌می‬ ‫كه‌ونارا هه‌م���ان ش���یعره‌كانی كه‌ونارایان‬ ‫دووپات كرده‌وه‌‪ ،‬الساییان كردنه‌وه‌ و یان‬ ‫به‌ جۆره‌كانی دیكه‌ ش���یعریان هۆنییه‌وه‌‪:‬‬ ‫كلووپ ئه‌ش���تووك‪ ،‬حه‌ماس���ه‌ نیشتمانی‬ ‫و مه‌زهه‌بییه‌كان���ی به‌ ش���یعر هۆنییه‌وه‌‪.‬‬ ‫وایالند‪ ،‬نه‌زمی به‌ چیرۆكه‌كاندا و كالیست‪،‬‬ ‫درامه‌كانی مه‌نزوومی نووس���ی‪ .‬له‌ سه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌یه‌م���دا ته‌نان���ه‌ت ڕۆمانێكی ئه‌ڵمانی‬ ‫نه‌یتوانی ناوبانگ و خۆشه‌ویستیی گشتیی‬ ‫ئه‌م مه‌نزوومانه‌ به‌ده‌ست بێنێت‪ .‬شیعر له‌‬ ‫زاكیره‌كاندا ده‌مێنێت���ه‌وه‌‪ ،‬به‌ پێچه‌وانه‌وه‌‬ ‫به‌ دژواری ده‌توانرێ كه‌س���ێك بدۆزرێته‌وه‌‬ ‫كه‌ رس���ته‌یه‌كی له‌ ڕۆم���ان له‌ به‌ر كردبێت‬ ‫و بیڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌م رووه‌وه‌ كاتێك كه‌ س���ه‌رقاڵبوون به‌‬ ‫ئه‌ده‌بیات‪ -‬له‌ جیاتی پڕژانه‌ س���ه‌ر شیعر‪-‬‬ ‫ده‌بێته‌ پڕژانه‌ س���ه‌ر ڕۆم���ان‪ ،‬گێڕانه‌وه‌ له‌‬ ‫به‌رهه‌م���ه‌ ئه‌ده‌بییه‌كان ل���ه‌ دیالۆگه‌كانی‬ ‫رۆژانه‌دا ون ده‌بێت‪.‬‬

‫زمانی شیعر‪ ،‬زمانی جه‌ژنه‌كان بوو‬ ‫له‌ س���ه‌رده‌می ئه‌فالتوون و ئه‌رستۆدا‪،‬‬ ‫ته‌كنیكی شیعر (بوتیقا) به‌ بنه‌مای تیۆری‬ ‫س���ه‌باره‌ت ب���ه‌ ئامان���ج‪ ،‬جێبه‌جێكردن و‬ ‫فۆڕمه‌ جۆراوجۆره‌كانی حه‌ماسه‌‪ ،‬تراژیدی‬ ‫و كۆمێدی له‌ قه‌ڵ���ه‌م ده‌درا كه‌ یه‌كێتی و‬ ‫یه‌كپارچه‌یی هه‌بوو‪« .‬ته‌كنیكی ش���یعر»‬ ‫پێوه‌ری زمانی نه‌زم واته‌ زمانی شیعر بوو‬ ‫كه‌ زمان���ی تایبه‌تی بوو ل���ه‌ جه‌ژنه‌كاندا‪.‬‬ ‫* هاین������س ش���ل��افه‌ر‪ ،‬مامۆس������تای ئه‌ده‌بیات و‬ ‫هه‌ر به‌و جۆره‌ی كه‌ جلوبه‌رگی رێوڕه‌سمی‬ ‫زمانی ئه‌ڵمانی له‌ زانكۆی ش������توتگارده‌‪ .‬به‌رهه‌می‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫جه‌ژن���ه‌كان له‌گ���ه‌ڵ جلوبه‌رگ���ی رۆژان���‬ ‫توێژین������ه‌وه‌ی زۆری هه‌ی������ه‌‪ ،‬له‌وان������ه‌‪« :‬مێ������ژووی‬ ‫جی���اواز ب���وو‪ ،‬زمانی ش���یعرییش جیاواز ئه‌ده‌بیات������ی ئه‌ڵمانیا»‪« ،‬هاوواڵت������ی وه‌ك قاره‌مانی‬ ‫ب���وو له‌ زمان���ی رۆژانه‌‪ .‬هه‌ر ئ���ه‌وه‌ی كه‌ ڕۆمان» و «شیعر و واقیعگه‌رایی»‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٢‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/٩‬‬

‫‪5‬‬

‫ڕۆمان دەمرێت‬

‫ئەمجارە‪ ،‬بەڕاستی دەمرێت‬ ‫ویڵ سێڵف‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سەیوان محەمەد‬ ‫به‌شی چواره‌م ‪ -‬کۆتایی‬ ‫ئەگەر پێتانوای���ە زیادەڕەوی دەکەم‪،‬‬ ‫م���ن ب���ەم دواییان���ە سەرپەرش���تیی‬ ‫نامەیەک���ی دکتۆرام کرد لە نووس���ینی‬ ‫داهێنەرانەدا‪ :‬ئیش���ەکە پێ���ک هاتبوو‬ ‫ل���ە ڕادەس���تکردنی ڕۆمانێ���ک لەالیەن‬ ‫کاندیدەکەوە لەگ���ەڵ تێزێکی ‪٣٥‬هەزار‬ ‫وش���ەییدا دەرب���ارەی بیرۆکەکان���ی‬ ‫ڕۆمانەک���ە‪ .‬هەرچەن���دە خوێندکارەکەم‬ ‫چەن���د کارێکی ل���ە ژانرەکانی تردا باڵو‬ ‫کردبووەوە‪ ،‬هەروەها تێزەکە ژمارەیەک‬ ‫ئیمزای ڕەزامەندیی مامۆستا دیارەکانی‬ ‫نووس���ینی داهێنەرانەی لەس���ەر بوو‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەش���دا نەیدەتوانی دەزگایەک‬ ‫بدۆزێت���ەوە ب���ۆ چاپکردن���ی یەکەمین‬ ‫ڕۆمانی جددی���ی‪ .‬ڕۆمانەکە خراپ نییە‪-‬‬ ‫هەرچەندە تورگنێڤی���ش نییە‪ .‬تێزەکە‬ ‫سەرنجڕاکێش���ە‪ -‬هەرچەن���دە کارێک���ی‬ ‫س���کۆڵەری ڕەس���ەن نییە‪ .‬ئەگەرێکی‬ ‫زۆر هەی���ە ک���ە هەریەکەی���ان جارێک‬ ‫بخوێنرێتەوە ئیتر دووبارە ناخوێنرێتەوە‪.‬‬ ‫خوێندکارەک���ە دەیویس���ت ب���ەرواری‬ ‫گفتوگۆکەی پێش بخات‪ -‬بۆچی؟ باشە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی بتوانێت تواناکانی بەکاربێنێت‬ ‫داواکاریی پێشکەش بکات بۆ وانەوتنەوە‬ ‫ل���ە دوای دەرچوون‪ -‬خ���ۆ دەزانن لە چ‬ ‫بوارێکدا‪ -‬نووسینی داهێنەرانە‪ .‬وەنەبێت‬ ‫ت���ازە دەس���تی پێکردبێ���ت‪ :‬ئەو خۆی‬ ‫وانەی نووس���ینی داهێنەرانە دەڵێتەوە‪،‬‬ ‫تەنیا دەیەوێت پارەی زیاتری پێدەدرێت‬ ‫ل���ە بەرامب���ەر مامانیکردن���ی ڕۆمان���ە‬ ‫لەبارچووەکاندا‪.‬‬ ‫ئەگەر ڕێ���گا دەدەن ب���ە مێتافۆری‬ ‫ئۆرۆبۆرۆس (وێنەی م���ار یان ئەژدیها‬ ‫کە کلکی خ���ۆی ق���ووت داوە‪ ،‬هێمایە‬ ‫بۆ گش���تێتی یان بێکۆتایی‪-‬و‪.‬ك) نابێت‬ ‫سەرمان س���وڕبمێنێت‪ ،‬ئەمە فۆرمێکی‬ ‫تێکچووە لەالیەن ڕۆمانی ئەدەبییەوە ك ‌ه‬ ‫لە ماوەی پیربوونی���دا پێیدا تێپەڕیوە؛‬ ‫هەندێ���ک ل���ە هەمان ئ���ەو فاکتەرانەی‬ ‫کاریان کردووەتەسەر الوازبوونی ڕۆمان‬ ‫بەرپرسیاریشن لەسەرهەڵدانی پرۆگرامی‬ ‫نووس���ینی داهێنەرانە‪ ،‬ئاش���کرایە کە‬ ‫کولتوورێکی بەرفراوانە تێیدا ئابوورییە‬ ‫سیاس���ییەکەی گۆڕینی بەه���ا بە بەها‬ ‫خ���ەاڵت دەکات و ئاگامەندی���ی کۆمەڵ‬ ‫لەس���ەر حیس���ابی ئاگامەندی���ی تاک‬ ‫ب���ەرز ڕادەگرێت‪ .‬کاتێک ڕۆماننووس���ە‬ ‫گەنج���ەکان داوای ئامۆژگاریم لێدەکەن‬ ‫هەمیش���ە هەرهەمان ش���تیان پێدەڵێم‪:‬‬ ‫باش بیربک���ەرەوە لەوەی ئایا دەخوازی‬ ‫بیست سی ساڵی تەمەنت لە زیندانێکی‬

‫تەنیایی���دا بیت؛ ئەگەر حەزت لە دەنگی‬ ‫ئەو بێدەنگییە نییە ئەوا دەستبەجێ واز‬ ‫لە بیرۆکەک���ەت بهێنە‪ .‬بەاڵم ئەمڕۆ زۆر‬ ‫کەس کە داواکاری پێشکەش دەکەن بۆ‬ ‫خوێندنی نووسینی داهێنەرانە کەمترین‬ ‫تێگەیشتنیان هەیە لەوەی ژیانی نووسین‬ ‫چ���ۆن دەگوزەرێ���ت؛ پرۆگرامەکە ڕێز و‬ ‫بەزەیی خوێنەرانیان پێدەبەخش���ێت بۆ‬ ‫هەوڵە س���ەرەتاییەکانیان‪ -‬لە جەوهەردا‬ ‫وەک چارەس���ەری گروپ کاردەکات بۆ‬ ‫ئەوان���ەی بەش���ێوەیەکی داهێنەرانە بە‬ ‫هەڵە وەرگیراون‪ .‬ئەوەی ئەو کەس���انە‬ ‫لێی ئاگادارن‪-‬هەرچەندە جارێکی تریش‬ ‫دەڵێم���ەوە زۆرج���ار تەنیا ب���ە کەمی‪-‬‬ ‫ئەوەیە هەندێک نووسەر بەڕاستی هەموو‬ ‫ش���تێکیان هەیە؛ ئەمەش ئەگەر مانای‬ ‫ئەوەبێت کە ئەوان توان���ای داهێنانیان‬ ‫هەیە بەوج���ۆرەی دەگونجێت و دەتوانن‬ ‫گوزەرانی���ان ل���ە بەرهەمەکانیان���ەوە‬ ‫بەدەس���ت بهێنن‪ .‬لە کۆمەڵگایەکدا کە‬ ‫هەم���وو کەس���ێک لەب���ەردەم ئەگەری‬

‫«‬

‫کۆمەڵییەکان دەیانەوێت کارە تەنیاکان‬ ‫لەبەرچاوبگ���رن‪ -‬وەک الدان‪ ،‬ئەگ���ەر‬ ‫نەشڵێین وەک شێواندنێکی تەواوەتی‪.‬‬ ‫وەک لە سەرەتاوە گوتم‪ :‬باوەڕم وایە‬ ‫لە داهاتووشدا ڕۆمانی جددی دەنوسرێت‬ ‫و دەخوێنرێتەوە‪ ،‬بەاڵم جۆرێکی هونەر‬ ‫دەبێت لە دوانەی هونەری وێنەکێش���ان‬ ‫و مۆس���یقای کالس���یکی‪ :‬س���نووردار‬ ‫دەبێت ب���ە گرووپێک���ی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫دیموگرافییەوە‪ ،‬پێویس���تی بە جۆرێک‬ ‫پاڵپش���تی دەبێت‪ ،‬زیاتر دەبێتە بابەتی‬ ‫دیراسەیەکی مێژوویی وەک لە گوتارێکی‬ ‫گشتی‪ .‬دژایەتیکردنی هەنووکەیی زۆرێک‬ ‫لە خوێنەران بۆ س���ەختی لە فۆرمەکەدا‬ ‫تەنیا کاردانەوەیەکی نەستییە بەرامبەر‬ ‫دانانی پەیامێکی کۆتاییهێن تێیدا‪ .‬ئاخۆ‬ ‫وەکو ڕۆماننووسێک هەست بە بێئومێدی‬ ‫دەکەم؟ نەخێر‪ ،‬بەش���ێوەیەکی تایبەتی‬ ‫نا‪ ،‬جگە ل���ەو کاتانەی کە هەناس���ەی‬ ‫قووڵ هەڵدەم���ژم و وەختە لە بۆگەنیی‬ ‫خۆمدا بخنکێم‪ .‬هیچ نیازێکم نییە کاری‬

‫باوەڕم وایە لە داهاتووشدا ڕۆمانی‬ ‫جددی دەنوسرێت و دەخوێنرێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سنووردار دەبێت بە گرووپێکی کۆمەاڵیەتی‬ ‫و دیموگرافییەوە‪ ،‬زیاتر دەبێتە بابەتی‬ ‫دیراسەیەکی مێژوویی وەک لە گوتارێکی گشتی‬

‫دابڕاندای���ە ل���ە کاتی خ���ۆی‪ ،‬زۆرینەی‬ ‫ڕەهای کاتیش���یان ل���ە جێبەجێکردنی‬ ‫کارێک���دا بەس���ەردەبەن بەدەگم���ەن‬ ‫بەهایەک���ی مرۆڤان���ە و ڕۆحی���ی هەیە‪،‬‬ ‫فۆرمی بااڵی ژیانی نووسین بەجۆرێک لە‬ ‫سەرسامییەوە درەوشاوە دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫موفارەقەی دڕندان���ە لەوەدایە تەنانەت‬ ‫کە ئەو کەس���ە پڕئومێدانەش داواکاری‬ ‫ب���ەدوای بەڵێن���ی پیش���ەیەکی وەه���ا‬ ‫زێڕین���ەوەن‪ ،‬بەوج���ۆرە ئەگەرەکان���ی‬ ‫ب���ەردەم ئومێ���دی ڕاس���تەقینەیان‬ ‫وردەوردە لەناودەچێ���ت؛ موفارەقەیەکی‬ ‫دڕندانەتریش ئەوەی���ە هەمان فۆرم کە‬ ‫زانیارییەکانی���ان وەریدەگرێ���ت بەدژی‬ ‫کولتووری ئەو تێکستانەدا دەچێتەوە کە‬ ‫ئ���ارەزوو دەکەن بەرهەمی بهێنن‪ .‬ولیەم‬ ‫بەتلەر یەیتس بە باوکی ڕاگەیاندبوو کە‬ ‫«شیعر کارێکی کۆمەڵییانەی مرۆڤێکی‬ ‫تەنیای���ە»؛ لەگ���ەڵ پرۆگرامەکان���ی‬ ‫نووس���ینی داهێنەران���ە و لینکەکان���ی‬ ‫فەیسبووکدا کە دەچێتە ڕیزی تێکستی‬ ‫دیجیتاڵیی���ەوە و هانی خوێنەران دەدات‬ ‫بیروبۆچوونەکانیان هاوبەش���ی پێبکەن‪،‬‬ ‫نووس���ین و خوێندنەوە بوونە بە کاری‬ ‫تەنیای���ی بوون���ەوەرە کۆمەڵیی���ەکان‪.‬‬ ‫ئێم���ەش دەزانی���ن چ���ۆن بوون���ەوەرە‬

‫ویڵ سێڵف له‌ دوابه‌شی یادداشته‌كه‌یدا باس له‌ پڕۆگرامی نووسینی داهێنه‌رانه‌ ده‌كات‬

‫ئەدەب���ی ل���ە فۆرمی نووس���ینی کورت‬ ‫و تێکس���تی نامەدا بنوس���م‪ -‬هەروەک‬ ‫داهات���ووی خ���ۆم ل���ە دیزاین���ی یاریی‬ ‫کۆمپیوتەریدا نابینم���ەوە‪ .‬قوتابیبوونم‬ ‫وەک ڕۆماننووس���ێک ئێس���تا ماوەیەکی‬ ‫زۆری تێپەڕاندووە و هێشتا هیوام هەیە‬ ‫دواجار بپاڵێورێم‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا وەک‬ ‫خاوەنی مێش���کی گۆتەنبێرگ‪ ،‬مەحاڵە‬ ‫پێش���بینی بک���ەم چ فۆرمێکی هونەری‬ ‫لە داهاتوودا زاڵ دەبێت‪ -‬ئەگەر یەکێک‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫ئەوەی پێم دەکرێ���ت چاودێریکردنی‬ ‫کەنارییەکەم���ە‪ :‬ئ���ەو زۆر ناخوێنێتەوە‬ ‫لەوەی من پێ���ی دەڵێم ڕۆمانی جددی‪،‬‬ ‫بەاڵم هیچ گومانێک���م نییە کەنارییەکی‬ ‫زیندووە‪ ،‬ل���ە کولتوورێکی دەوڵەمەند و‬ ‫هەمەچەشنەوە بە قووڵی هەناسە دەدات‬ ‫و هەموو ئاماژەیەک پیش���ان دەدات کە‬ ‫باڵندەیەک���ی خۆش���خوێنی هۆش���یار و‬ ‫بیرکەرەوەیە‪ .‬لەس���ەر ئەو بنەمایەش‪،‬‬ ‫پێم وای���ە بۆ هەردووکمان باش���ترە لە‬ ‫هەڵکەندنی کان‪ ،‬بەردەوام بین‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬

‫‪http://www.theguardian.com/‬‬ ‫‪books/2014/may/02/will-self‬‬‫‪novel-dead-literary-fiction‬‬

‫ڕۆمان نامرێت‬

‫««‬

‫بەبێ دوودڵی‬

‫دەیڤد ئێڵ‪ .‬یوولین*‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬هەژار عوسمان‬ ‫لە خوێندنەوە لەم���ەڕ مەرگی ڕۆمان‬ ‫مان���دووم‪ .‬هەوەڵین‪ ،‬ئەوە ڕاس���ت نییە‬ ‫کە ڕۆم���ان دەمرێ���ت‪ ،‬دووەمین‪ ،‬ئەوە‬ ‫گەیاندن و واتابەخشینێکی تەمبەاڵنەیە‪،‬‬ ‫ڕێیەکە بۆ ئاڕاس���تەکردن و ئاوردەکردن‬ ‫یاخ���ود ڕیس���کێکی کولتوورییانە‪ ،‬کە‬ ‫بەڕاستی پاساوهێنانەوە و خۆپەڕاندنەوە‬ ‫هەڵناگرێت‪.‬‬ ‫ئ���ەو وت���ارەی ویڵ س���ێڵف چاو لێ‬ ‫بکە‪ ،‬کە هەفتەی پێش���وو لە گاردییەن‬ ‫وەش���اندی‪ .‬ب���ە ناونیش���انی «ڕۆمان‬ ‫دەمرێت (ئەمجارە بەڕاستی دەمرێت)»‬ ‫لەوێڕا هەڤپەڤینێکی نێوان نووس���ەرەکە‬ ‫و کوڕە مێردمنداڵەک���ەی بەکاربردراوە‬ ‫وەک نوختەی دەس���تپێک ب���ۆ تێڕامان‬ ‫و خەڵوەکردن س���ەبارەت بە بێکەڵکی‬ ‫و خەراپی���ی فۆڕمی‪-‬درێ���ژی هون���ەری‬ ‫گێڕانەوە لە جیهانی تویت‪ tweets-‬و‬ ‫بایتەکان‪.*bytes-‬‬ ‫وەک ئ���ەوەی دەگوزەرێ���ت‪ ،‬م���ن‬ ‫هاوس���ۆزی مێتۆدی سێڵفم– کتێبەکەم‬ ‫‹›هونەری ونبووی خوێندنەوە›› کە لە‬ ‫دەوری هەمان مەبەس���تتدا دەخولێتەوە‬ ‫و بنی���ات دەنرێ‪ .‬لێ هێش���تا پێم وایە‬ ‫ئارگومێنت���ی س���ێڵف هێزلەبەرب���ڕاو و‬ ‫تێشکاوە‪ :‬دەس���تەدووە و بەشێوەیەکی‬ ‫تایبەتیی شیاو و لەجێی خۆیدا نییە‪.‬‬ ‫سێڵف دەنووسێ‪« ،‬ڕۆمانی ئەدەبی‪،‬‬ ‫چ���ون کارێک���ی هون���ەری و فۆڕمێکی‬ ‫هون���ەری گێڕانەوە بۆتە س���ێنتەرگری‬ ‫کولتووری ئێمە‪ ،‬لەڕاس���تیدا وا لەپێش‬ ‫چاوماندا دەمرێ‪ ».‬بەاڵم دواتر‪ ،‬کتوپڕ‪،‬‬ ‫جارێکی دی پاش���ەوپاش دەگەڕێتەوە‪:‬‬ ‫«ب���ا دەربڕینەکانم پوخت���ە بکەمەوە‪:‬‬ ‫مەبەستم ئەوە نییە هونەری گێڕانەوەی‬ ‫پەخش���ان زۆر ب���ە س���انایی دەمرێ‪-‬‬ ‫ڕۆمان���ی مندااڵن و گەنج���ان و چیرۆکی‬ ‫سێکسیی سادۆمازۆخییانە زۆر بەڕوونی‬ ‫لە بارودۆخێکی باش���ی بێشەرمانەدایە‪.‬‬ ‫هەروەت���ر مەبەستیش���م نیی���ە بڵێم کە‬ ‫ڕۆمان���ە جیددییەکان لە پاشەکش���ە و‬ ‫داکشانی نووسین و خوێندنەوەدان‪».‬‬ ‫ئەگەر ڕۆمانە جیددییەکان لە پاشەکشە‬ ‫و داکش���انی نووس���ین و خوێندنەوەدا‬ ‫نەب���ن‪ ،‬ئەوا زۆر بێمان���ا و ناچیزە بڵێی‬ ‫ڕۆمانی ئەدەبی دەمرێ‪ -‬سەرڕای ئەوەی‬ ‫تا ئێستا هەبووە‪ .‬هاوڕام لەگەڵ سێڵف‪،‬‬ ‫کە زەمەنێک هەبوو کتێبانێکی وەها زاڵ‬ ‫و باوبوون کە ئێس���تا نی���ن؛ ئەو دەڵێ‬ ‫سااڵنی هەش���تاکان‪ ،‬لێ من پێشنیازی‬ ‫ئەوە دەکەم کە لەپێشتردا باشتر بوون‪.‬‬ ‫لە س���ااڵنی هەش���تاکاندا‪ ،‬بەش���ەکانی‬ ‫کتێبفرۆشییەکان و دەزگاکانی وەشاندن‬ ‫لە بەرزبوونەوەدا بوون؛ ئێمە تەلەڤزیۆنی‬ ‫میوزیک���ی‪ MTV-‬و کۆمپیوت���ەری‬ ‫شەخس���یمان هەبوو‪ ،‬ئەوانە دەرخەری‬ ‫گۆڕانێک بوون لە شێوەی پێگەیشتن و‬ ‫شێوازی کولتوورییانە‪.‬‬ ‫نەخێر‪ ،‬بەالی منەوە‪ ،‬دەبێ بگەڕێنەوە‬ ‫ب���ۆ س���ااڵنی پەنج���اکان‪ ،‬تەنان���ەت‬ ‫پێش���تریش – فیتزجیڕاڵد و هەمنگوەی‬ ‫لە سااڵنی بیس���تەکان و سییەکاندا‪ ،‬نە‬ ‫تەنیا ڕۆماننووسەکان بەڵکوو ناوی ماڵ‬ ‫و خێزانەکانیش‪ .‬لە ڕۆژانەیادداشتەکەی‬ ‫س���اڵی ‪١٩٦٧‬ـدا «بوەس���تە‪-‬زەمەن»‬ ‫فران���ک کۆنرۆی‪ ،‬بەمج���ۆرەی خوارەوە‬ ‫کۆتای���ی بە نووس���ینێکی دێنێ‪« :‬هەر‬ ‫دەوروب���ەری ئ���ەم کات���ە ب���وو‪ ،‬کە بۆ‬ ‫هەوەڵین جار بیرمکردەوە ببمە نووسەر‪.‬‬ ‫لە ڕۆمانێکی نەباش���دا هیرۆ‪-‬شاکەسەکە‬ ‫لە ئاهەنگێکی کۆکتێلدا کاری سەرەکیی‬ ‫خۆیی لێ پرس���را‪ .‬ئەویش گوتی‪« ،‬من‬ ‫ڕۆماننووس���م»‪ ،‬هەروەت���ر ل���ە یادمە‬ ‫کتێبەکەم دانایە خوارێ و بیرمکردەوە‪،‬‬ ‫ئ���ۆی خوایە‪ ،‬چ ش���تێکی جوانە بتوانی‬ ‫بڵێی ڕۆماننووسم!»‬ ‫ئای���ا مێردمنداڵەکان هێش���تاکە ئەم‬ ‫ج���ۆرە هەس���تەیان هەی���ە؟ م���ن نا‪،‬‬

‫بەدڵنیایییەوە‪ ،‬بەئاش���کرا سێڵفیش نا‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم هەندەک کەس با‪ ،‬م���ن دڵنیام‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەیش���دا‪ ،‬ل���ە چوارچێوەنانی‬ ‫پرس���یارەکە لە مەسەلەگەلێکی وەهادا‪،‬‬ ‫ب���ەالی من���ەوە‪ ،‬ونکردن���ی نوخت���ەی‬ ‫مەبەس���تە‪ .‬ئەمە وتارێک���ی دی دێنێتە‬ ‫ناو بیرکردن���ەوەوە‪ ،‬هەفتەی ڕابردوو لە‬ ‫نیویۆرک تایم���ز مەگەزین باڵوبوویەوە‪،‬‬ ‫تێیدا میریڵی سیڵکۆف ئەوەی خستۆتە‬ ‫بەرب���اس‪ ،‬ک���ە زیادبوون���ی کتێبەکان‬ ‫مینا ئ���ەو ئۆبجێکتان���ەی کوێرانە جێی‬ ‫شەیدایین؛ دەرخەری تیاچوون و مەرگی‬ ‫خۆیانن‪ .‬دەنووسێ‪« ،‬وەختایەک کتێب‬ ‫دەبێتە دیکۆرێک���ی پەتی‪ ،‬ئیدی نیازی‬ ‫ژی���ان و گوزەرانی خ���ۆی واز لێ دێنێ‬ ‫یاخود دەستی لێ هەڵدەگرێ‪».‬‬ ‫باش���ە‪ ،‬بەدڵنیایییەوە – س���ەرڕای‬ ‫ئەوەی ئەو ش���تە ه���ەردەم وەها بووە‪.‬‬ ‫خەم و الواندنەوەی س���یڵکۆف بەس���ەر‬ ‫زیادبوونی ‹›کتێب بە پێنس���ێک‪-‬پارەی‬ ‫خوردەی بەریتانی‪ -‬لە س���ایتی ‪eBay‬‬ ‫یاخ���ود کڕینی کتێ���ب ب���ە پاوەند لە‬ ‫کتێبفرۆش���ییەکانی وەک «ش���یکاگۆ‬ ‫مارکێ���ت فرێ���ش» پشتگوێخس���تن و‬ ‫چاوپۆش���یکردنە ل���ەو هەقیقەتەی کە‬ ‫دیکۆرەیت���ەر‪ -‬ڕازێن���ەرەوەکان ماوەی‬ ‫چەندەی���ە ک���ە کتێبەکانیان پێش���نیار‬ ‫ک���ردووە بە ب���ڕ و ژمارەیەک���ی ئێجگار‬ ‫زۆرەوە‪ .‬ئایا ئەمە هیچی هەیە بەس���ەر‬ ‫خوێندنەوەوە؟ ب���ێ چەندوچۆن نەخێر‪.‬‬

‫«‬

‫لەالیەک���ەوە ئەم���ە فۆرمول���ەی‬ ‫ئارگیومێنتی مەرگی ڕۆمان دەکا پێبەند‬ ‫بە بێئاگایی و بێخەبەریی نوخبەگەری‪:‬‬ ‫باشترە لەسەر پەڕەی کاخەز بخوێنیتەوە‬ ‫وەک لەس���ەر شاش���ە‪ .‬ل���ە الیەک���ی‬ ‫دیکەوە‪ ،‬کۆمەکی تیش���ک خستنەسەر‬ ‫هەڵەتێگەیش���تنێکی فەندەمێنتاڵ دەکا‬ ‫س���ەبارەت بەوەی بۆچ دەخوێنینەوە و‬ ‫دەنووسین‪.‬‬ ‫ل���ە قەلب���ی ئارگیومێنتەک���ەی‬ ‫س���ێڵفدا‪ ،‬دوای هەموو شت (لەهەندێ‬ ‫ڕووەوە‪ ،‬س���یڵکۆفیش) باوەڕێک هەیە‪،‬‬ ‫الوەندنەوەیەکیش بۆ ژیانی ئاییندە‪ .‬ئەم‬ ‫بیرۆکەیە‪ ،‬کە لەنووسیندا ئێمە بەشێک‬ ‫لە خۆمانی لەودی���وە لێ بەجێ دێڵین‪،‬‬ ‫دەشێ کوشندەترین و خۆفناکترین درۆ‬ ‫بێ کە ئێمە بە خۆمانی دەڵێین‪.‬‬ ‫ب���ۆ وا؟ تاڕادەیێ���ک و لەالیەک���ەوە‪،‬‬ ‫ش���تێکی وجوودیی���ە‪ :‬گ���ەر مێ���ژووی‬ ‫سروش���تی ش���تێکی هەبێ ب���ە ئێمەی‬ ‫بڵ���ێ‪ ،‬ئەوە ئ���ەو ش���تەیە ک���ە ئێمە‬ ‫ڕۆژێک دیار نامێنی���ن و دەمرین‪ .‬بەاڵم‬ ‫تەنانەت لەوەش بترازێ‪ ،‬ژیانی ئاییندە‬ ‫گەمەیەک���ی گەمژانەی���ە‪ ،‬بەتایبەتی لە‬ ‫جیهانێکدا کە س���ەدان ه���ەزار کتێب لە‬ ‫هەر س���اڵێکدا باڵو دەبنەوە‪ .‬لەنێو ئەو‬ ‫هەموو هەراوزەنایەدا‪ ،‬کێ‪ ،‬بەڕاس���تی‪،‬‬ ‫دەتوانێ وردببێتەوە و س���رنج بدا؟ ئەی‬ ‫وەها س���رنجدانێک چەند درێژ دەبێتەوە‬ ‫و چەندیش دەخایەن���ێ؟ نەخێر‪ ،‬تەنیا‬

‫ئەگەر ڕۆمانە جیددییەکان لە پاشەکشە و‬ ‫داکشانی نووسین و خوێندنەوەدا نەبن‪ ،‬ئەوا زۆر‬ ‫بێمانا و ناچیزە بڵێی ڕۆمانی ئەدەبی دەمرێت‬ ‫هۆی نووس���ین خود‪-‬گوزارشتە‪ ،‬کە بە‬ ‫سروشتی خۆی فیز و هەوایەکی کاتییە‪.‬‬ ‫ئەمە هەردەم بووەتە بەرەنگانبوونەوە‬ ‫ب���ۆ هەریەکێ ک���ە دەنووس���ێ‪ :‬چۆن‬ ‫ئەزموون���ەکان بورووژێنی���ن بە مانایەک‬ ‫دادپ���ەروەری بەرپ���اکا‪ ،‬پایەبڵیندی و‬ ‫شکۆداری ببخەش���ێتە زووبەسەرچوون‪،‬‬ ‫مەرگ‪ ،‬زووتێپەڕی و کەمخایەنی‪ .‬ئەوەی‬ ‫کە دی���ار نامێنێ بەش���ێکە لە نوختەی‬ ‫مەبەس���ت؛ ئێمە لەدژی پووچی لە لمی‬ ‫کەنار دەریا نیگار دەنەخشێنین‪.‬‬ ‫ئەی ڕۆمان دەمرێت؟ تەنیا وەختایەک‬ ‫کە گشت شتێ دەمرێ – واتە‪ ،‬قسەکە‬ ‫ئەوەیە لەکاتێکدا ئەوان دەژیێن‪ ،‬ڕۆمان‬ ‫نامرێت‪.‬‬

‫هەروەتر هێش���تا‪ ،‬من پێ���م وایە‪ ،‬ئەوە‬ ‫هەڵەیەکە‪ ،‬بۆ هاوتاکردنی فاش���یۆن بە‬ ‫کولتوورێک���ی بەرفراوانتری جودا لەوەی‬ ‫کە لە کتێب و ڕۆمانەکاندا هەیە‪.‬‬ ‫لە جێیەکدا کە هەردووک؛ س���ێڵف و‬ ‫س���یڵکۆف من بزر دەک���ەن‪ ،‬ئیمانییانە‬ ‫بەوەی کە جارێ لە ج���اران زەمەنێکی‬ ‫زێڕین���ی خوێندنەوە هەبووە‪ .‬س���ێڵف‬ ‫س���ەرکۆنەی ڕەخنەگ���ران دەکا‪،‬‬ ‫پێمان دەڵ���ێ «خاوەنان���ی ئەقڵەکانی‬ ‫گۆتەنبێرگ» (ئەم گرێیەی لە مارشاڵ‬ ‫ماکلوهانەوە وەرگرتووە)‪ ،‬بەبێ درککردن‬ ‫ب���ەوەی کە ماکلوهان خۆی بۆتە هێما و‬ ‫لۆگۆی جیهانێکی دی‪.‬‬ ‫با بۆ لەحزەی���ەک گۆتەنبێرگ واز لێ‬ ‫بێنین؛ لە گۆڕانێکی بەردەوامی دیمەنی‬ ‫‪٥‬ـی مەی‪٢٠١٤ -‬‬ ‫ئەدەبیدا‪ ،‬خەڵکی بەهەموو ش���ێوەکان‬ ‫لێرەدا نووس������ەری وت������اری «ڕۆمان‬ ‫• ‬ ‫کتێبیان چنگ دەکەوێ‪ .‬مانگی پێشوو‪،‬‬ ‫دەمرێت (ئەمجارە بەڕاستی دەمرێت)» مەبەستی‬ ‫هێکتۆر تۆباری هاوپیش���ەم ڕاپۆرتێکی لەو خەڵک و کەسانەن لە ‪ Twitter‬و مانگنامە‬ ‫دا لەمەڕ توێژینەوەیەکی یونیس���کۆ لە گۆڤارەکان������ی ئەمەریکادا‪ -‬کە ئێس������تا بوونەتە‬ ‫ئەس���یوپیا‪ ،‬گانا‪ ،‬هند‪ ،‬کینیا‪ ،‬نایجیریا‪ ،‬ئەلیکترۆنی‪ -‬دەنووسن و باڵو دەکەنەوە‪( .‬و‪ .‬ک)‬ ‫* ڕەخنەگ������ری کتێب لە ‹ل������ۆس ئەنیجلس‬ ‫پاکستان و زیمبابۆی ڕووماڵی ئەوەی کرد‬ ‫کە «ئاکامی چاوەڕواننەکراوی شۆڕشی تایمز›‬ ‫سمارتفۆن‪ -‬مۆبایلە زیرەکەکان‪ :‬خەڵکی‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬ ‫بە دەست پێڕاگەیشتنی سنووردارەوە بۆ ‪http://www.latimes.com/books/‬‬ ‫کتێبەکان زیاتر دەخوێننەوە‪ ،‬سپاس بۆ ‪jacketcopy/la-et-jc-notes-on-the-‬‬ ‫‪nondeath-of-the-book-20140505‬‬‫ئەو شاشە چکۆالنانە!»‬ ‫‪story.html‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٢‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/٩‬‬

‫‪6‬‬

‫لە «نانی ڕووت»ەوە بۆ «سەردەمی هەڵەكان»‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫ه���ه‌ر ل���ه‌و به‌رهه‌مه‌یدا «س���ه‌رده‌مى‬ ‫هه‌ڵه‌كان»‪« ،‬ش���وكرى» ب���اس له‌بونى‬ ‫به‌ئه‌ندامى ئیس���پانیا ده‌كات له‌رێكخراوى‬ ‫نات���ۆو ئه‌وه‌ش له‌س���اڵى ‪ 1955‬ده‌بێت‪،‬‬ ‫دواى ئه‌وه‌ى رێگ ‌ه به‌واڵت ‌ه یه‌كگرتوه‌كانى‬ ‫ئه‌مریكا ده‌درێت له‌سه‌رتاسه‌رى ئیسپانیادا‬ ‫بنكه‌ى سه‌ربازى دابمه‌زرێنێت‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫باس له‌و هه‌واڵ ‌ه گرنگانه‌ى ئه‌و سه‌رده‌م ‌ه‬ ‫ده‌كات كه‌ رۆژنامه‌و گۆڤاره‌كانى ئیسپانیا‬ ‫ده‌رب���اره‌ى قاره‌مانیێتیه‌كانى «فرانكۆ»‬ ‫له‌راوكردنى ماسى‌و به‌راز‌ه كێویدا باڵویان‬ ‫كردۆته‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ نیش���اندانى وێنه‌كانى‬ ‫له‌رۆژنامه‌كاندا‪.‬‬ ‫یه‌كێ���ك ل���ه‌و وێنان���ه‌ش ئه‌وه‌ی���ه‌‪،‬‬ ‫«فرانك���ۆ» راوه‌س���تاوه‌و به‌رازێك���ى‬ ‫زه‌به‌الحیش له‌ژێر پێیدایه‌تى‪.‬‬ ‫به‌مج���ۆر‌ه «ش���وكرى» له‌ڕێ���ى‬ ‫كاره‌كته‌رێكى فاش���ى وه‌ك «بریتۆ»ه‌و‌ه‬ ‫ئه‌و وێنه‌یه‌مان پێش���كه‌ش ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫وێنه‌یه‌كى ئیسپانیاشمان به‌رچاو ده‌خات‬ ‫كه‌ وێنه‌ى ئه‌و ئیسپانیانه‌یه‌ راوه‌دونراون‌و‬ ‫ئاواره‌ى واڵتانى دراوسێ بون‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه���ا باس ل���ه‌ «پیكاس���ۆ» و‬ ‫تیرۆركردن���ى «ل���ۆركا» و «مێ���گڵ‬ ‫ئێرنادنت»ی���ش ده‌كات ك��� ‌ه له‌زینداندا‬ ‫گیان له‌ده‌ست ده‌دات‌و قس ‌ه له‌سه‌ر چام ‌ه‬ ‫به‌ناوبانگه‌كه‌ى ده‌كات «شۆرباى پیاز»‪.‬‬ ‫ل���ه‌و قه‌س���یده‌یه‌دا «ئێرنان���دت»‬ ‫باس له‌برس���یه‌تى منداڵه‌ك���ه‌ى ده‌كات‌و‬ ‫ئامۆژگارى هاوسه‌ره‌كه‌ى ده‌كات‪ ،‬شۆرباى‬ ‫پیاز بدات ‌ه جگه‌رگۆشه‌كه‌یان‪.‬‬ ‫كه‌وات��� ‌ه «ش���وكرى» ه���ه‌ر به‌ته‌نها‬ ‫ئاگادارى مێژوى سیاسى ئیسپانیا نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵك���و ش���اره‌زاى مێ���ژوى كۆمه‌اڵیه‌تى‬ ‫ئه‌و واڵته‌ش���ه‌‪ .‬ئه‌وه‌تا له‌ڕێى كاره‌كته‌رى‬ ‫ئیس���پانى دیك���ه‌وه‌ ب���اس له‌مه‌رگ���ى‬ ‫«خۆس���ۆلیتۆ و مانۆلیت���ى» ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌وان���ه‌ش دووان له‌به‌ناوبانگتری���ن‬ ‫زۆرانب���ازى گان‌و له‌مه‌یدانى ش���ه‌ڕه‌گادا‬

‫محەمەد شوکری‪ ،‬ڕووت وەک نانی ڕووت‬

‫لوس گارسیا كاستنیۆ‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬شوان ئەحمەد‬

‫گیانیان له‌ده‌ست داوه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌و كاره‌كته‌ران ‌ه تێكه‌ڵ به‌ژیانى‬ ‫«ش���وكرى» ده‌بن وه‌ك مامۆس���تایه‌ك‬ ‫له‌ش���ارى «ته‌توان»‪ ..‬ئه‌ڵبه‌ت ‌ه شوێنى‬ ‫نیشته‌جێى بونى له‌ئوتێل «رۆیاڵ»ى ئه‌و‬ ‫شاره‌دا ده‌بێت‌و خاوه‌نه‌كه‌شى‪ ،‬خانمێكى‬ ‫ئیسپانى ده‌بێت به‌ناوى «خۆسۆفینا»‪.‬‬ ‫«ش���وكرى» ل���ه‌ «ته‌ت���وان»ه‌و‌ه‬ ‫ده‌گه‌ڕێت���ه‌و‌ه ب���ۆ «ته‌نج���ه»‪ ،‬ئ���ه‌و‬ ‫ش���اره‌ى منداڵ���ى‌و ته‌مه‌ن���ى گه‌نجێتى‬ ‫تێدا به‌س���ه‌ربردوه‌و له‌و گه‌ڕانه‌وه‌ش���یدا‪،‬‬ ‫به‌راوردكاری���ه‌ك له‌نێ���وان «ته‌نجه‌ى»‬ ‫كۆن‌و «ته‌نجه‌ى» تازه‌دا ده‌كات‪ .‬به‌سه‌ر‬ ‫پاش���ماوه‌ى كۆنى ش���اره‌كه‌یدا شیوه‌ن‬ ‫ده‌كات‌و ده‌بینێت هیچ یه‌ك له‌ماڵى له‌ش‬ ‫فرۆش���ه‌كان نه‌ماون‌و هه‌موو ئه‌وانه‌ش���ى‬ ‫ده‌یناس���ین بزربوون‪ ،‬ب���ه‌اڵم یه‌كێك له‌و‬ ‫وێڵگه‌ردانه‌ ده‌بینێت���ه‌و‌ه ك ‌ه كاتى خۆى‬ ‫ئه‌ڤین���دارى ب���وه‌و له‌یه‌كێ���ك له‌نای���ت‬ ‫كاڵپه‌كاندا سه‌ما كار بووه‌‪.‬‬ ‫«ش���وكرى» چاره‌نوس���ى ئ���ه‌و ژن ‌ه‬ ‫وێڵگ���ه‌ردو بێچارانه‌ باس ده‌كات‪ ،‬كاتێك‬ ‫جوان���ى‌و گه‌نجێتیان له‌ده‌س���ت ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌وان���ه‌ س���ه‌روه‌ختێ به‌ته‌مه‌ندا ده‌چن‪،‬‬ ‫دان له‌ده‌میان���دا نامێنێ���ت‌و پرچی���ان‬ ‫هه‌ڵده‌وه‌رێت‌و وه‌ك���ى كارگوزار خه‌ریكى‬ ‫ته‌والێ���ت پاككردن���ه‌وه‌ ده‌ب���ن‪ .‬ئه‌م��� ‌ه‬ ‫له‌كاتێكدا ده‌رفه‌ت ب���ۆ ئه‌وان ‌ه هه‌ریه‌ك ‌ه‬ ‫گه‌ن���ج‌و جوان���ن‪ ،‬بچ���ن ب���ۆ ئه‌وروپا و‬ ‫سه‌ردانى ئه‌و كیشوه‌ره‌ بكه‌ن‪ .‬له‌الیه‌كى‬ ‫دیكه‌وه‌ «شوكرى» ژیانى گروپێكى دیك ‌ه‬ ‫له‌و كچه‌ له‌شفرۆش���ان ‌ه نیشان ده‌دات ك ‌ه‬ ‫مۆدێلێكى تازه‌ترن‌و له‌جلوبه‌رگ پۆشین‌و‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتكردندا‪ ،‬زۆر كراوه‌ترن‌و له‌ڕوى‬ ‫مادیش���ه‌وه‌ گوزه‌رانیان باشتره‌‪ ،‬ئه‌مان ‌ه‬ ‫هامشۆو رۆتى ئه‌و میوانخانه‌و رێستۆرانت ‌ه‬ ‫گه‌ورانه‌ ده‌كه‌ن كه‌ تازه‌ كرابونه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ه���ۆى ئه‌زمون���ى خ���ۆى له‌گ���ه‌ڵ‬ ‫نه‌خۆش���خانه‌ ده‌رونیه‌كاندا‪« ،‬شوكرى»‬ ‫ب���اس ل���ه‌و‌ه ده‌كات ل���ه‌و جێگایانه‌دا چ‬ ‫مه‌رگه‌ساتێك هه‌یه‌و نیشانى ده‌داتن چۆن‬ ‫چۆنى په‌رستیاره‌كانى ئه‌وێ‌و به‌به‌رچاوى‬ ‫واق وڕم���اوى نه‌خۆش���ه‌كاىنه‌وه‌‪ ،‬له‌ناو‬ ‫خۆیاندا به‌شه‌ڕ دێن‪.‬‬

‫س���ه‌روه‌ختێكیش دواى چ���وار مانگ‬ ‫مانه‌و‌ه له‌و شوێنه‌دا دێت ‌ه ده‌رێ‌و ده‌ست‬ ‫به‌ژیانك���ردن ده‌كات���ه‌وه‌‪ ،‬ده‌بینێت هێد‬ ‫هێدى ژیان���ى راب���ردوو كاڵ ده‌بێته‌وه‌و‬ ‫له‌پاشه‌كش���ه‌دایه‌و ده‌ست به‌ردارى ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌بێت ئێس���تاو قۆناغى ن���وێ جێگه‌ى‬ ‫بگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫لێر‌ه به‌دواوه‌ ئێم���ه‌ خۆمان له‌به‌رده‌م‬ ‫«ش���وكرى» یه‌كى دیكه‌دا ده‌بینێته‌وه‌‪،‬‬ ‫پیاوێكى به‌ته‌مه‌نى په‌نجا س���ااڵن كه‌ ل ‌ه‬ ‫خۆشه‌ویستى‌و س���ۆزدارى ته‌وه‌ال بووه‌و‬ ‫پێیوای��� ‌ه خۆشه‌ویس���تى‌و ئه‌ڤین���دارى‬ ‫س���ه‌رچاوه‌ى هه‌م���وو ماڵوێران���ى‌و‬ ‫به‌دبه‌ختیه‌ك���ن له‌ژیان���ى مرۆڤدان به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش���دا هێش���تا ه���ه‌ر حه‌زى‬ ‫به‌ڕه‌گه‌زى مێیه‌‪..‬‬ ‫«ش���وكرى» تا ئ���ه‌و ته‌مه‌نه‌ش هه‌ر‬ ‫عاشقى س���ێ ش���ت بوو‪« :‬كتێب‌و ژن‌و‬ ‫ش���ه‌راب»‪ ،‬ب���ه‌اڵم كتێبى به‌ دۆس���ت‌و‬ ‫هاوڕێ���ى گیانى به‌گیانى خۆى ده‌زانى‪...‬‬ ‫وه‌ك نوس���ینیش ب���ه‌رده‌وام‌و له‌ه���ه‌ر‬ ‫كوێیه‌ك بێت ده‌نوسێت‪ ،‬له‌مه‌یخانه‌كان‌و‬ ‫رێس���تۆرانت‌و قاوه‌خانه‌كان‪ ...‬له‌س���ه‌ر‬ ‫ئه‌و پارچ ‌ه كاغه‌زانه‌ش���ى له‌به‌رده‌ستیدا‬ ‫ده‌بن‪ ،‬به‌شێكى زۆرى رسته‌و په‌ره‌گرافى‬ ‫شیعرو نوسینه‌كانى «بۆدلێرو رامبۆ» و‬ ‫ئ���ه‌و گه‌وره‌ ئه‌دیبان���ه‌ى دڵخوازیان بوو‪،‬‬ ‫ده‌نوسێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دوای���ن به‌ش���ى كتێبه‌ك���ه‌ى به‌ناوى‬ ‫«مه‌رگ���ى دایك»ه‌وه‌ی���ه‌و له‌وێ���دا‬ ‫«ش���وكرى»‪ ،‬په‌یوه‌ن���دى پته‌وى خۆى‬

‫له‌گه‌ڵ رابردوودا كۆتایى پێدێنێت‌و دواى‬ ‫ده‌ س���اڵ جارێكى دیك ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫«سه‌بته‌«‪ ،‬تا له‌زه‌ماوه‌ندى خوشكه‌كه‌یدا‬ ‫ئام���اده‌ بێت‪ ،‬چونكه‌ ه���اده‌ت وابوو برا‬ ‫ده‌ستى خوش���كه‌كه‌ى بگرێت‌و بیبات بۆ‬ ‫ماڵى هاوسه‌ره‌كه‌ى‪.‬‬ ‫رۆژێكی���ان به‌یان���ى زوو‪ ،‬به‌ده‌نگ���ى‬ ‫لێدانێك���ى توندى ده‌رگاك���ه‌ى به‌خه‌به‌ر‬ ‫دێت‌و ده‌بینێت مێردى خوش���كه‌كه‌یه‌تى‪.‬‬ ‫ئه‌و كه‌س��� ‌ه هه‌واڵى مردن���ى دایكى پێ‬ ‫راده‌گه‌یه‌نێ���ت‪ ،‬دواى ئ���ه‌وه‌ى بۆماوه‌ى‬ ‫چه‌ند هه‌فته‌یه‌ك توش���ى خوێن به‌ربونى‬ ‫به‌رده‌وام ده‌بێت‪.‬‬ ‫دواتر «ش���وكرى» ده‌زانێ���ت دایكى‬ ‫زۆر په‌رۆش���ى بینینى ب���ووه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و‬ ‫نامانه‌ى بۆى ده‌نێرێت‪ ،‬ته‌نها دواى له‌دنیا‬ ‫ده‌رچونى به‌ده‌ستى ده‌گات‪.‬‬ ‫ئه‌و ئێستا به‌ڕێوه‌یه‌ به‌ره‌و «سه‌تبه‌»‬ ‫و رابردوى وه‌بیردێته‌وه‌‪« :‬بریریه‌تى چۆن‬ ‫دایكى گۆرانى به‌ده‌ویانه‌ى بۆ ده‌چڕى»‪،‬‬ ‫هاوكات گوێبیستى زاوه‌كه‌یان ‌ه باسى ئه‌و‬ ‫گۆڕستانه‌ى بۆ ده‌كات ك ‌ه ل ‌ه «سه‌بته»‬ ‫«كڕیویان���ه‌‪ ،‬به‌م���ه‌ش «عه‌بدولقادر»ى‬ ‫براى بیردێته‌و‌ه كه‌ چۆن ل ‌ه «س���ه‌بته‌»‬ ‫به‌ژێرخاكه‌وه‌ كراوه‌و له‌شوێنێكدای ‌ه كه‌س‬ ‫ناچێته‌و‌ه سه‌رى‪.‬‬ ‫«ش���وكرى» ئام���اده‌ى رێوڕه‌س���مى‬ ‫ناش���تنى ته‌رم���ى دایكى ده‌بێ���ت‌و زۆر‬ ‫ب���ه‌ژان‌و ژاراوه‌ ده‌یگێڕێت���ه‌و‌ه كه‌ چۆن‬ ‫گۆڕهه‌ڵكه‌نه‌كان چه‌ندین جار الشه‌كه‌یان‬ ‫ده‌رهێناوه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ى قه‌بره‌كه‌ى‬

‫««‬

‫گوزارش���تیان لێده‌كات‪ ...‬نوس���ین الى‬ ‫ئه‌و پرۆس���ه‌یه‌كى ئۆرگانیه‌و پێویس���ت ‌ه‬ ‫مرۆڤ له‌نوس���یندا راستگۆ بێت‌و ته‌عبیر‬ ‫له‌ڕاس���تیه‌كان ب���كات‪ ،‬هه‌رچه‌ن���د‌ه به‌و‬ ‫كاره‌ى ره‌نگ��� ‌ه خ���ۆى‌و ئه‌وانى دیكه‌یش‬ ‫بریندار بكات‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ن���ده‌ له‌نێ���وان «نانى روت» و‬ ‫«سه‌رده‌مى هه‌ڵه‌كان»دا ماوه‌یه‌كى زۆر‬ ‫هه‌ی ‌ه «النى كه‌م سى ساڵێك ده‌بێت»‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش���دا «شوكرى» هه‌ر‬ ‫به‌هه‌مان ستایل ده‌نوسێت‪ ،‬ستایلێك ك ‌ه‬ ‫بوێرى داهێنان‌و راستگۆى تێدا بێت‪.‬‬ ‫جی���اوازى نێوانى ئه‌و دوو تێكس���ت ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬له‌ «نانى روت» «شوكرى» ته‌نها‬ ‫باس ل ‌ه سه‌رده‌مى منداڵى خۆى ده‌كات‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا له‌ «س���ه‌رده‌مى هه‌ڵه‌كان»دا‬ ‫قۆناغى گه‌نجێت���ى پانتایه‌كى گه‌وره‌ترى‬ ‫داگیر كردووه‌‪ ...‬له‌و قۆناغه‌دا مامۆس���تا‬ ‫بووه‌و س���ه‌روكارى له‌گه‌ڵ ئ���ه‌و كچانه‌دا‬ ‫بوو‌ه ك ‌ه شه‌وانه‌ له‌مه‌یخانه‌و تیاترۆخانه‌و‬ ‫سه‌رش���ه‌قامه‌كاندا كاریان كردووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌ر له‌و قۆناغه‌ش���دا به‌خه‌ستى خه‌ریكى‬ ‫خوێندنه‌وه‌و خواردنه‌وه‌ بووه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌و قۆناغه‌ى ته‌مه‌نی���دا هاوڕێیه‌تى‌و‬ ‫دۆس���تایه‌تى له‌په‌یوه‌ن���دى به‌ژنان���ه‌و‌ه‬ ‫شوێنى س���ێكس ده‌گرنه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ى‬ ‫نه‌توانێ���ت په‌یوه‌ندیه‌ك���ى پڕاوپڕ له‌گه‌ڵ‬ ‫ره‌گه‌زه‌كه‌ى دیدا دروست بكات‪.‬‬ ‫هاوكات له‌و قۆناغه‌ش���دا و‌ه ها دیاره‌‪،‬‬ ‫له‌ڕاده‌ى ئه‌و زوڵم‌و سته‌م ‌ه حاڵى بووبێت‬ ‫ك ‌ه ده‌رهه‌ق به‌مرۆڤ ده‌كرێت‪ .‬بۆیه‌ رێگ ‌ه‬ ‫به‌خۆى ن���ادات‪ ،‬چیتر ئه‌ویش ئه‌و زوڵم‌و‬ ‫سته‌مه‌ له‌ژن ‌ه له‌شفرۆشه‌كان بكات‪.‬‬ ‫«محه‌م���ه‌د ش���وكرى» وه‌ك مرۆڤ‌و‬ ‫رۆماننوسێك‪ ،‬پێگه‌یه‌كى تایبه‌تى له‌سه‌ر‬ ‫نه‌خۆش���ه‌ى نوس���ینى عه‌ره‌ب���ى هه‌یه‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ن���دى دی���ارى ئه‌وی���ش بریتی ‌ه‬ ‫ل���ه‌‪« :‬بوێرى‪ ،‬بوێرى له‌ئاش���كراكردن‌و‬ ‫په‌رد‌ه هه‌ڵماڵین له‌ڕووى ش���ته‌ په‌نهان‌و‬ ‫یاساغه‌كان‌و شه‌رمه‌زاركردنیان»‪.‬‬

‫ته‌س���ك‌و ته‌نگه‌اڵن بووه‌‪ ...‬وه‌ك ئه‌وه‌ى‬ ‫خاكیش رازى نه‌بوبێت پێشوازى له‌دایكى‬ ‫بكات‪ ،‬وه‌ك چۆن ژیان پێشوازى لێنه‌كرد‪.‬‬ ‫دواى به‌خ���اك س���پاردنى‪ ،‬هه‌م���وان‬ ‫ده‌گه‌ڕێن���ه‌وه‌ ماڵ���ه‌وه‌و له‌س���ه‌ر مێزى‬ ‫نانخواردن���ت داده‌نیش���ن‌و هه‌ڵپ���ه‌ى‬ ‫خواردنیانه‌و به‌گ���رژى‌و توڕه‌ییه‌و‌ه باس‬ ‫له‌میراتى ده‌كه‌ن‪ .‬له‌سه‌ر فرۆشتنى خانوى‬ ‫خێزانه‌كه‌یان به‌ش���ه‌ڕ دێ���ن‪ ،‬ئه‌گه‌رچى‬ ‫دایكیان ده‌یویست به‌هه‌ر كلۆجێك بوو‌ه‬ ‫ده‌ست به‌ردارى نه‌بن‪.‬‬ ‫له‌به‌رامب���ه‌ر ته‌م���اح‌و چاوچنۆك���ى‬ ‫خوش���ك‌و براكانیدا‪ ،‬بێزار ده‌بێت‌و شه‌و‬ ‫ل ‌ه «س���ه‌بته‌» و‌ه به‌ڕێ ده‌كه‌وێت به‌ره‌و‬ ‫«ته‌نجه‌»‪.‬‬ ‫بۆ رۆژى دوایى ك ‌ه له‌خه‌و هه‌ڵده‌ستێت‪،‬‬ ‫ناتوانێت بزانێت چۆن چۆنى گه‌یشتۆته‌و‌ه‬ ‫ماڵه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌خوم���ارى‌و سه‌رخۆش���ى خ���ه‌وى‬ ‫لێده‌كه‌وێ���ت‌و كاتێ���ك به‌خه‌ب���ه‌ر دێت‪،‬‬ ‫ده‌بینێت تاك ‌ه پێاڵوێكى پڕ بووه‌ له‌مێزو‬ ‫ئه‌وى دیكه‌شیان له‌شه‌راب‪.‬‬ ‫ده‌توانین بڵێین كتێبى «س���ه‌رده‌مى‬ ‫هه‌ڵ���ه‌كان»‪ ،‬وه‌ك تێك���ڕاى كتێبه‌كانى‬ ‫«ش���وكرى» وێناكردنى كاروانى ژیان‌و‬ ‫كاروانى مردنه‌‪ .‬ئ���ه‌و ئه‌گه‌رچى ژیانێكى‬ ‫سه‌خت‌و دژوار ژیا‪ ،‬به‌اڵم هه‌میشه‌ عاشقى‬ ‫زینده‌گى‌و ژیان دۆس���ت ب���وو‪ .‬مردنیش‬ ‫س���ه‌ره‌ڕاى ئ���ه‌وه‌ى ش���تێكى حه‌تمیه‌و‬ ‫رێى پێناگیرێ���ت‪ ،‬به‌اڵم گوێى پێنه‌ده‌داو‬ ‫به‌الیه‌و‌ه گرنگ نه‌بوو‪.‬‬ ‫ئه‌ش���قى ژیان به‌ناخى «شوكرى»دا‬ ‫رۆچووبوو‪...‬‬ ‫ئ���ه‌و یه‌كێ���ك ب���وو له‌ڕی���زى ئ���ه‌و‬ ‫هونه‌رمه‌ن���دو نوس���ه‌رانه‌ى‪ ،‬هه‌میش��� ‌ه‬ ‫له‌س���ۆراخى جه‌وه���ه‌رى ژیان���دا بوون‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچى ئه‌و گه‌ڕان‌و س���ۆراخكردنه‌ش‬ ‫به‌ره‌و گۆش���ه‌گیرى‌و ته‌نانه‌ت شێتیشى‬ ‫بردبن‪.‬‬ ‫ستایلى نوسینى «محه‌مه‌د شوكرى»‬ ‫رون‌و ساده‌یه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬ ‫‌و‬ ‫ت‬ ‫ناترسێ‬ ‫‌كان‬ ‫ه‬ ‫‌وش‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌سێك‬ ‫شێوازى كه‬ ‫لوث گارسیا كاس���تنیو‪ :‬من الخبز الحافی إلى‬ ‫‌كانى‬ ‫ه‬ ‫سۆز‬ ‫‌و‬ ‫ت‬ ‫‌س‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫لێناكات‪.‬‬ ‫ش���ه‌رمیان‬ ‫زمن األخطاء – مجلة‌ «نزوى»‪.‬‬ ‫چۆن���ن وه‌ك خۆیان‌و ب���ێ ماكیاژكردن‬

‫شانۆی نوێی پۆڵه‌ندی‬ ‫نیهاد جامی‬ ‫به‌شی چواره‌م ‪ -‬کۆتایی‬ ‫فایدا‪ :‬خه‌یاڵێكى سینه‌مایى شانۆیى‬ ‫نیگه‌رانیی���ه‌ك نیی���ه‌ له‌ ش���انۆدا كاتێ‬ ‫ده‌رهێنه‌رێك���ى س���ینه‌مایى ڕوو بكات��� ‌ه‬ ‫ده‌رهێنان���ى كارى ش���انۆیى‪ ,‬چونك ‌ه ئه‌و‌ه‬ ‫ڕوون ‌ه ك ‌ه بیه‌وێت به‌خه‌یاڵێكى سینه‌ماییه‌و‌ه‬ ‫له‌شانۆدا كار بكات‪ ,‬ئه‌و خه‌یاڵه‌ سینه‌مایی ‌ه‬ ‫ب���ۆ پێكهاتى ڕه‌نگ و وێنه‌و بارس���تایى و‬ ‫بۆشایى كۆمه‌كى زۆرى ده‌كات‪ ,‬به‌اڵم كاتێ‬ ‫ده‌رهێنه‌رى سینه‌ماى پۆڵه‌ندى ئه‌نگى فایدا‬ ‫له‌پاڵ كارى سینه‌مایى ده‌رهێنانى نمایشى‬ ‫شانۆیش ده‌كات‪ ,‬چى به‌شانۆ ده‌به‌خشێت؟‬ ‫یه‌كێ���ك له‌بنه‌ماكانى س���ینه‌ما ك ‌ه هه‌ر‬ ‫له‌سه‌ره‌تاوه‌ بیگوازێته‌وه‌ بۆ شانۆ كاركردن ‌ه‬ ‫له‌ت���ه‌ك ئ���ه‌و تێكس���تانه‌ى بۆ س���ینه‌ما‬ ‫ده‌رهێنه‌ران بیر له‌س���یناریۆ نووسین تیایدا‬ ‫ده‌كه‌ن���ه‌وه‌‪ ,‬بۆی ‌ه ده‌بینین ئ���ه‌و كارانه‌ى‬ ‫ئه‌ویش ب���ۆ ش���انۆ ده‌ریده‌هێنێت زۆربه‌ى‬ ‫جار رۆمانه‌ دیاره‌كانه‌ له‌جۆرى رۆمانه‌كانى‬ ‫دستۆفسكى و ئه‌لبێر كامۆ‪ ,‬ئه‌وه‌ ڕوانینى‬ ‫س���ینه‌ماییانه‌ی ‌ه بۆ چۆنیه‌ت���ى كاركردن‪,‬‬ ‫چونك���ه‌ به‌تایبه‌ت دسنتۆفس���كى بۆخۆى‬ ‫سه‌ركێش���ى كاركردن ‌ه له‌ش���انۆدا‪ ,‬به‌وه‌ى‬ ‫چ���ۆن ئه‌توانی���ن وێنه‌یه‌كى دستۆفس���كى‬ ‫له‌ئاس���تێكى هون���ه‌رى دوور له‌پانتایی��� ‌ه‬ ‫ئه‌ده‌بیه‌كانه‌وه‌ به‌رهه‌م بێنین؟‬ ‫ئێم���ه‌ كاتێك له‌باره‌ى كه‌س���ێكى وه‌كو‬

‫فایدا قس��� ‌ه ده‌كه‌ین‪ ,‬ماناى وای ‌ه له‌س���ه‌ر‬ ‫ده‌رهێنه‌رێك ده‌وه‌ستین ك ‌ه هه‌ر له‌سه‌ره‌تاو‌ه‬ ‫دیدى بۆ ش���انۆ له‌وانیتر ناچێت‪ ,‬ئه‌و وه‌ك‬ ‫خۆى باسى ده‌كات «ناكرێت بۆ من شتێك‬ ‫ده‌ربهێن���م‪ ,‬بێ ئه‌وه‌ى هه‌ر له‌س���ه‌ره‌تاو‌ه‬ ‫نه‌زان���م باگراونده‌كه‌ى چی���ه‌‪ ,‬ده‌بێت هه‌ر‬ ‫له‌سه‌ره‌تاوه‌ دیمه‌نه‌ك ‌ه له‌پێش چاوم ببینم‪,‬‬ ‫به‌دواى ئه‌وه‌ ڕووداو‌ه شانۆییه‌كان به‌ده‌وریدا‬ ‫بس���ووڕێنه‌وه‌‪ ,‬له‌ب���ه‌ر ئ���ه‌و هۆیه‌ش من‬ ‫خۆم دیزاینه‌رى س���ینۆگرافیا شانۆییه‌كانم‬ ‫ده‌ك���ه‌م» (حرك���ة‌ التجدید فی المس���رح‬ ‫العالمی‪ ..‬أوجست جرودجیتسكى‪ ,‬ترجمه‌‪:‬‬ ‫د‪ .‬هنا‌ء عبدالفتاح‪ ,‬الهیئه‌ املصریة‌ العامة‬ ‫للكت���اب (القاه���رة) ‪ ,2010‬ص‪ )322‬ئه‌و‬ ‫هه‌ر له‌س���ه‌ره‌تاوه‌ خه‌یاڵى سینه‌مایى واى‬ ‫لێده‌كات ده‌بێت ئه‌و تێكس���تانه‌ى ده‌یه‌وێ‬ ‫بۆ ش���انۆ ده‌ریبهێنێت‪ ,‬ته‌واوى دیمه‌نه‌ك ‌ه‬ ‫و پێكهاته‌كان���ى وێن��� ‌ه به‌به‌رچاوى خۆى‬ ‫ببینێت‪ ,‬ئه‌و‌ه تێگه‌یشتنێكى فیلمساز‌ه بۆ‬ ‫وێنه‌‪ ,‬كه‌ ده‌رهێنه‌رى ش���انۆیى به‌ده‌گمه‌ن‬ ‫ب���ه‌م ش���ێوه‌یه‌ بی���ر له‌وێنه‌ى ش���انۆیى‬ ‫ونمایش���ه‌كه‌ى ده‌كات���ه‌وه‌‪ ,‬ئ���ه‌وه‌ش واى‬ ‫لێده‌كات سه‌رس���امى خ���ۆى به‌رامبه‌ر ئه‌و‬ ‫ده‌رهێنه‌ران��� ‌ه بخات ‌ه ڕوو‪ ,‬ك ‌ه كه‌س���انیتر‬ ‫كارى سینۆگرافیایان بۆ ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌و ئه‌گه‌ر بۆ س���ینۆگرافیاو دیمه‌نه‌كان‬ ‫پێویس���تى به‌وه‌ بێت له‌س���ه‌ره‌تاو‌ه هه‌موو‬ ‫ش���تێك ببینێت‪ ,‬به‌اڵم تاكه‌ ش���تێك ك ‌ه‬ ‫نایه‌وێ له‌س���ه‌ره‌تاو‌ه بیخات ‌ه ڕوو‪ ,‬ته‌واوى‬ ‫وورده‌كارى نوان���دن و كه‌س���ایه‌تیه‌كان ‌ه‬ ‫ب���ۆ ئه‌كت���ه‌ر‪ ,‬ده‌یه‌وێت له‌ئه‌تمۆس���فێرى‬

‫ش���انۆكه‌دا ئه‌كته‌ره‌كان ب���ه‌دواى به‌نیادى‬ ‫كه‌س���ایه‌تیه‌كان وئه‌و دیدگای ‌ه بگه‌ڕێن ك ‌ه‬ ‫فای���دا ده‌یه‌وێت بیخات���ه‌ ڕوو‪ ,‬بۆی ‌ه كاتێ‬ ‫به‌م ش���ێوه‌یه‌ له‌ته‌ك ڕۆمانى (سه‌گه‌كان)‬ ‫ى دستۆفس���كى كار ب���كات‪ ,‬ئه‌و گریمان ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تاییانه‌ى خۆى ناسه‌پێنێت‪ ,‬هێنده‌ى‬ ‫ده‌یه‌وێت ئه‌كته‌ر له‌پرۆژه‌یه‌كى هاوبه‌ش���ى‬ ‫مه‌شقدا بتوانێ بگات به‌ بونیادى كه‌سێتى‬ ‫كاره‌كته‌ر‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌ندێكجار ئه‌و ده‌قانه‌ هه‌ڵده‌بژێرێت‬ ‫ك ‌ه هه‌ر له‌ناونیشانه‌و‌ه هه‌ڵگرى تانوپۆیه‌كى‬ ‫ش���یعرین‪ ,‬وه‌كو ش���انۆگه‌ریه‌كه‌ى میشێل‬ ‫فینس���ت گازۆ به‌ن���اوى (ش���ه‌بقه‌یه‌كى‬ ‫پ���ڕ له‌ئاوى باران) س���ه‌یر نی��� ‌ه له‌كۆتایى‬ ‫په‌نجاكانى سه‌ده‌ى بیس���ته‌م ئه‌وه‌ یه‌كه‌م‬ ‫كارى شانۆیى ئه‌و بوو بێت‪ ,‬ئه‌وه‌ى گرنگ ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه هه‌ر له‌سه‌ره‌تاو‌ه ئه‌و ڕوانینه‌ شیعری ‌ه‬ ‫له‌ناونیش���انه‌و‌ه ده‌بێت ‌ه جێگاى سه‌رنجى‪,‬‬ ‫وه‌ك چ���ۆن ئه‌وه‌ى بۆ ئێمه‌ ده‌بێت ‌ه جێگاى‬ ‫تێڕامان سه‌ركێش���ى وكاركردن ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫تێكستانه‌ى س���ه‌ختن بۆ كاركردن‪ ,‬یاخود‬ ‫بونیادى پێكهاته‌كانیان گوتارى فه‌لس���ه‌فى‬ ‫وئاس���تى به‌رزى هونه‌ری���ن‪ ,‬ئه‌وان ‌ه ده‌بن ‌ه‬ ‫پڕۆژه‌ى ده‌رهێنانى فایدا له‌ش���انۆدا‪ ,‬وه‌ك‬ ‫شانۆگه‌ریه‌كانى (هاملێت) ى شكسپیر و(با‬ ‫ته‌مسیل بكه‌ین ستره‌ندبێرى) دۆرینمات‪.‬‬ ‫ئه‌و زانیویه‌تى كه‌ش���انۆ ده‌رده‌هێنێت‪..‬‬ ‫ئه‌و‌ه شانۆی ‌ه سینه‌ما نیه‌‪ ,‬ده‌بێت هه‌ڵگرى‬ ‫سیس���تم وگوتارى ش���انۆیى بێ���ت‪ ,‬به‌اڵم‬ ‫له‌هه‌مان كاتدا ئه‌وه‌ش���ى نه‌ش���اردۆته‌وه‌‪,‬‬ ‫كه‌ شانۆ پێویس���تى به‌زمانێكى سینه‌مایى‬

‫هه‌ی���ه‌‪ ,‬ئ���ه‌وه‌ وا ده‌كات ش���انۆكه‌ى شانۆگه‌ریى (شتێك له‌ نۆفێمبه‌ر)ـدا به‌اڵم‬ ‫له‌ئاس���تێكى ب���ه‌رزى هون���ه‌رى بێت‪ ,‬بۆ ئ���ه‌و وێنه‌ى ش���انۆییه‌ نابێته‌ ش���انۆیه‌كى‬ ‫خۆشى ببێت ب ‌ه یه‌كێك له‌ناو‌ه گرنگه‌كانى شێوه‌كارى‪ ,‬هێنده‌ى له‌ئه‌زمونى (ئاهه‌نگى‬ ‫ش���انۆى نوێ���ى پۆڵه‌ن���دى‪ ,‬له‌هه‌مانكاتدا ژنهێنان ) ته‌نانه‌ت یه‌ك دێرى له‌ووشه‌كانى‬ ‫ویس���تویه‌تى په‌یوه‌ندی���ه‌ك له‌نێوان دیدى (ستانیس���واف فیسبانسكى) ال نه‌بردووه‌‪,‬‬ ‫سینه‌مایى وشانۆیى به‌رجه‌ست ‌ه بكات وه‌ك كه‌چ���ى له‌هه‌مان كاتدا وێن ‌ه له‌نێوان خه‌ون‬ ‫كاتێ یه‌كێك له‌ ڕۆمانه‌كانى ئه‌لبێر كامۆ بۆ وش���یعرو مۆس���یقاوه‌ نزیك���ه‌ له‌ته‌كنیكى‬ ‫شانۆ ده‌رده‌هێنێت‪ ,‬له‌ جلوبه‌رگى ئه‌كته‌رو ش���انۆى ش���ێوه‌كارى‪ ,‬ئه‌و نزیك بوونه‌ش‬ ‫پێاڵوه‌كانی���ان كه‌ قوڕاوی���ن‪ ,‬په‌یوه‌ندیه‌ك زاده‌ى دیدى سینه‌مایی ‌ه بۆ وێنه‌‪ ,‬به‌تایبه‌ت‬ ‫له‌گ���ه‌ڵ دیمه‌نه‌كه‌ درووس���ت ك���ردووه‌ ك ‌ه له‌دیمه‌نه‌ بێده‌نگه‌كان‪ ,‬مۆسیقا كاریگه‌رى‬ ‫دیمه‌نێكى قوڕاویى بێت‪ ,‬ئه‌وه‌ش ته‌نانه‌ت ته‌واو به‌سه‌ر وێن ‌ه جێدێلێت‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و تێگه‌یش���تن ‌ه هونه‌ریان���ه‌ى واى‬ ‫په‌یوه‌ندیى به‌ئاسمانى شانۆكه‌شه‌و‌ه هه‌یه‌‪,‬‬ ‫ئه‌و دیمه‌نه‌ ئه‌گه‌ر زیاتر له‌سینه‌ماوه‌ نزیك كردووه‌ دوو له‌كاره‌كانى بۆ ش���انۆ بتوانێ‬ ‫بێت‪ ,‬به‌اڵم له‌هه‌مانكات���دا بۆ ئه‌و دیمه‌ن ‌ه دیدگاى شانۆكاران به‌ته‌واوى بۆ الى خۆى‬ ‫ویستویه‌تى له‌شانۆى بونراكى ژاپۆنى نزیك ڕأبكێشێت‪ ,‬شانۆگه‌رى (كاتێ تێگه‌یشتن‬ ‫ده‌خه‌وێت) ئه‌وه‌ زیاتر له‌ته‌كنیكى ش���انۆى‬ ‫ببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ڕووى ته‌كنیكیه‌وه‌ ده‌ش���ێت شانۆكانى ش���ێوه‌كارى نزیك ده‌بێته‌وه‌‪ ,‬كه‌ ده‌توانین‬ ‫فایدا له‌شانۆى ش���ێوه‌كاریی پۆڵه‌ندییه‌و‌ه به‌شانۆیه‌كى وێنه‌یى زیاتر بیبینین‪ ,‬به‌هۆى‬

‫«‬

‫ه ده‌شێت شانۆكانى‬ ‫له ‌ڕووى ته‌كنیكییه‌و ‌‬ ‫ه نزیك‬ ‫فایدا له ‌شانۆى شێوه‌كاریی پۆڵه‌ندییه‌و ‌‬ ‫ه بوونى شیعریه‌تى شانۆكه‌ى‬ ‫ه تایبه‌ت ل ‌‬ ‫بێت‪ ,‬ب ‌‬ ‫ه شانۆگه‌ریى‬ ‫و دابه‌شبوونى به‌سه‌ر خه‌ون ل ‌‬ ‫ه نۆفێمبه‌ر»ـدا ب��ه‌اڵم ئ �ه‌و وێنه‌ى‬ ‫«شتێك ل ‌‬ ‫شانۆییه‌ نابێته‌ شانۆیه‌كى شێوه‌كارى‬

‫نزیك بێت‪ ,‬به‌تایبه‌ت له‌ بوونى شیعریه‌تى بوونى وێنه‌ وه‌ك پێكهاتێكى س���ه‌ره‌كى ناو‬ ‫ش���انۆكه‌ى و دابه‌شبوونى به‌سه‌ر خه‌ون ل ‌ه س���ینه‌ماو شێوه‌كارى ك ‌ه مۆسیقا به‌شدارى‬

‫ئ���ه‌و هونه‌ران��� ‌ه ده‌كات و له‌نمایش���ێكى‬ ‫ش���انۆییدا چ���ڕ بونه‌ت���ه‌وه‌‪ ,‬كاره‌ك���ه‌ش‬ ‫له‌باره‌ى كار‌ه شێوه‌كاریه‌كانى (گۆیا) یه‌‪,‬‬ ‫فایدا به‌م نمایش���ه‌ توان���ى خه‌اڵتى كۆنراد‬ ‫سیفنارس���كى بباته‌و‌ه كه‌ گۆڤارى شانۆى‬ ‫پۆڵه‌ندى ئاماده‌ى كردبوو‪ ,‬به‌هۆى ئه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌م نمایش���ه‌ ب ‌ه باشترین شانۆگه‌رى ساڵى‬ ‫‪ 1976‬ى پۆڵه‌ندا ناو براوه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ش���انۆگه‌رى (دوو كۆچه‌ر) ى‬ ‫مرۆژه‌ك‪ ,‬ك ‌ه به‌برواى توێژه‌ران باش���ترین‬ ‫كارى ده‌رهێنان ‌ه بۆ ئه‌و تێكس���ت ‌ه كرابێت‬ ‫له‌سه‌رانس���ه‌رى جیهان‪ ,‬ئه‌و ده‌رهێنانه‌ی ‌ه‬ ‫كه‌ له‌هۆڵێكى س���ینه‌مایى نمایش���كراوه‌‪,‬‬ ‫ته‌خته‌ى شانۆكه‌و شاشه‌ى سینه‌ماییه‌كه‌ى‬ ‫داپۆش���یوه‌‪ ,‬ش���ێو‌ه كادرێكى سینه‌مایى‬ ‫درووست كردووه‌‪ ,‬ئه‌كته‌رو كه‌سایه‌تیه‌كان‬ ‫له‌هۆڵ���ى بین���ه‌ران نزی���ك ده‌بن���ه‌وه‌‪,‬‬ ‫ڕووداوه‌كان���ى ش���انۆگه‌ریه‌ك ‌ه له‌ناو كادر‌ه‬ ‫سینه‌ماییه‌كه‌و‌ه ڕوو ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و هه‌واڵنه‌ى ئه‌نگى فایدا له‌ش���انۆدا‬ ‫وایك���ردوو‌ه ڕۆڵى ئه‌و هێن���ده‌ گرنگ بێت‬ ‫له‌ش���انۆى نوێ���ى پۆڵه‌ن���دى ك���ه‌ به‌هیچ‬ ‫شێوه‌یه‌ك ده‌ركردنى ناوى ئه‌و له‌و شانۆی ‌ه‬ ‫ته‌واو نه‌بێت‪ ,‬له‌ڕاستیدا ده‌توانین فایدا بۆ‬ ‫شانۆى نوێى پۆڵه‌ندى به‌تابلۆى ئه‌و ژنه‌ى‬ ‫مۆدیگلیان���ى ناوى به‌رین كه‌ ڕووخس���ارى‬ ‫ژنێك ‌ه ته‌واوى فیگوره‌كه‌ى كێشراوه‌‪ ,‬به‌اڵم‬ ‫نیگاى چاوه‌كانى به‌ به‌تاڵى جێهێش���تووه‌‪,‬‬ ‫ئه‌وه‌ شێتى نی ‌ه دیدگاى هونه‌ری ‌ه وا ده‌كات‬ ‫به‌بێ فای���دا نه‌توانی���ن نی���گاكان ودیدگا‬ ‫هونه‌ریه‌كانى ئه‌و شانۆی ‌ه ببینین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٢‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/٩‬‬

‫هەر جارەی‬ ‫کتێبێک‬

‫‪7‬‬

‫بەرەو شانۆیەکی هەژار‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ «جێرزی گرۆتۆفسکی»‬

‫دانا ڕەئووف‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫ب���ۆ ئ���ەوەی س���نوورەکانی خۆم���ان ببەزێنی���ن و‬ ‫بەربەس���تەکان البەرین و بۆشاییەکانمان پڕ بکەینەوە و‬ ‫خودی خۆمان بەرزبکەینەوە بۆ ئاستێکی تر‪( .‬ئەمەیش‬ ‫تەنها بارودۆخێک نییە وەریبگرین‪ ،‬بەڵکو پرۆسێسێکی‬ ‫هێواش���ە و ش���وێنە تاریکەکانمان ش���ەفاف دەبێت‪).‬‬ ‫گرۆتۆفسکی ئاماژه‌ ب ‌ۆ قس���ه‌یه‌کی سارته‌ر ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪( :‬هه‌م���وو ته‌کنیکێک مێتافیزیکی خۆی هه‌یه‌‪).‬‬ ‫گرۆتۆفسکی وه‌اڵمی ئه‌م ڕسته‌یه‌ی سارته‌ر به‌ گوتەیەکی‬ ‫خ���ۆی دەدات���ه‌وه‌ و ده‌ڵێت‪( :‬زۆر بە ئاس���انی هه‌موو‬ ‫ته‌کنیکێک ل���ه‌ قاڵب و کڵێش���ه‌کاریدا به‌ند ده‌کرێت‪).‬‬ ‫هەرلەبەر ئەوە پرۆژە شانۆییەکان بەرەو هۆشمەندیمان‬ ‫دەبەن‪ ،‬نەک بەرئەنجامێکی هۆشمەندی بێت‪.‬‬ ‫گرۆتۆفس���کی ئام���اژە بۆ ئەوە دەکات‪ ،‬کە لەس���ەر‬ ‫دەس���تی ستانیسالڤسکی و سیس���تێمەکەی پەروەردە‬ ‫ب���ووە و ئ���ەو نموونەی بااڵی ئەوە (ستانیسالڤس���کی‬ ‫چەندین پرسیاری س���ەرەکی و گرینگی کردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەاڵمەکانی ئێمە جیاوازە لە وەاڵمەکانی ئەو‪ ،‬زۆرجاریش‬ ‫دەگەین���ە بەرئەنجامی جیاوازیش ل���ە بەرئەنجامەکانی‬ ‫ئ���ەو‪ ).‬گرۆتۆفس���کی لەس���ەرەتای شەس���تەکاندا‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ س���ەر مەش���قەکانی ستانیسالڤس���کی‪،‬‬ ‫ب���ە تایبەتی لە مەش���قی ک���ردارە جەس���تەییەکانیدا‪،‬‬ ‫هەروەها مەش���قەکانی مایرهۆڵ���د‪ ،‬فاختانکۆف و فۆرم‬ ‫و شێوازەکانی ش���انۆی ڕۆژهەاڵت‪ ،‬بەتایبەتی ئۆپێرای‬ ‫پەکین‪ ،‬کتاکالی هند و ش���انۆی ن���ووی ژاپۆنی‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئ���ەم هونەرمەندە هەمیش���ە هەر گەڕاوەتەوە بۆ س���ەر‬ ‫ستانیسالڤس���کی و س���وودی لە وانەکانی وەرگرتووە‪،‬‬ ‫زۆرجاریش لەمەس���ەلەی مامەڵەک���ردن بە دەقەوە هەر‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ س���ەر ستانیسالڤسکی و دەق بە بنەما‬ ‫و گەوهەری گرفتەکان دانانیت‪ ،‬بەڵکو بەرەنگاربوونەوە‬ ‫گەوهەر و بنەمای شتەکانە‪ ،‬دەق ڕاستییەکی هونەرییە‬ ‫و لەنێ���و چەم���ک و بنەما بابەتییەکان���دا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫گرۆتۆفس���کی دەڵێت ستانیسالڤس���کی مەبەستی ئەوە‬ ‫بووە هەموو بۆچوونەکانی نووس���ەر بەرجەس���تە بکات‬ ‫و ش���انۆیەکی ئەدەبی بخوڵقێنێت‪( .‬کە باسی شێوازی‬ ‫چێخەف دەکەین‪ ،‬لە ڕاس���تیدا ئاماژە بۆ شێوازی ریژی‬ ‫ستانیسالڤس���کی بۆ ش���انۆنامەکانی چێخەف دەکەین‪.‬‬ ‫چێخەف خۆیش���ی ناڕەزای���ی دەربڕیووە‪ ،‬ل���ە کاتێکدا‬ ‫دەڵێت «من کۆمێدیام نووسیوە‪ ،‬بەاڵم ستانیسالڤسکی‬ ‫وەک تراجیدیا پێشکەش���یان دەکات‪ ».‬ستانیسالڤسکی‬ ‫هونەرمەندێکی ڕەس���ەن بووە‪ ،‬ئ���ەو توانی چێخەفێکی‬ ‫تایبەت بەخۆی بخوڵقێنێت‪ ،‬نەک چێخەفێکی بابەتی‪).‬‬ ‫گرۆتۆفس���کی له‌ ساڵی ‪‌‌١٩٦٨‬دا به‌رەنجامەکانی ئەو‬ ‫قۆناخ���ەی لە کتێبی (بەرەو ش���انۆیەکی هه‌ژار)دا باڵو‬ ‫دەکاتەوە‌‪ .‬کتێبه‌ک���ه‌‪ ،‬لە دەبەش پێک هاتووە و دید و‬ ‫بۆچوونی گرۆتۆفسکی و تیئۆرییەکانی شانۆی هه‌ژار و‬ ‫مه‌شقه‌کانی ئەکتەر و سیمینار و مانێڤێستەکانی دەخاتە‬ ‫ڕوو‪ ،‬هەروەه���ا چه‌ند چاوپێکه‌وتنێک���ی هه‌مه‌الیه‌نیش‬ ‫دەگرێتەخۆ‪ .‬زۆربەی بەش���ەکانی کتێبەکە هاوکارەکانی‬ ‫گرۆتۆفس���کی‪ ،‬ب���ە تایبەتیش (یۆژین بارب���ا) تۆماری‬ ‫کردوون‪ .‬ئەم کتێبە ب���ۆ یەکەمجار بە زمانی ئینگلیزی‬ ‫دەردەچێت‪.‬‬ ‫پیته‌ر بروک هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاو‌ه ئاماژه‌ بۆ مه‌زنی ئه‌م‬ ‫ته‌قه‌الیه‌ ده‌کات و ل ‌ه پێشه‌کییه‌کی کورتی ئەم کتێبەدا‬ ‫ئه‌وه‌ دووپات ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه گرۆتۆفسکی دیارده‌یه‌کی زۆر‬ ‫دانسق ‌ه و تایبه‌ته‌ له‌ شانۆدا‪ .‬بروک دەڵێت «ئەوەندەی‬ ‫من ئاگاداربم‪ ،‬هیچ کەس���ێک ل���ە جیهاندا هێندەی ئەو‪،‬‬ ‫لە ستانیسالڤس���کییەوە لە گەوهەر و سروشتی نواندن‪،‬‬ ‫لە ماناکانی‪ ،‬لە زانس���تی پرۆسە فیکرییەکەی‪-‬لە ڕووی‬ ‫جەس���تەوە‪ -‬لە ڕووی هەست و سۆزەوە‪ ،‬بە شێوەیەکی‬ ‫قووڵ و تەواوی نەکۆڵیوەتەوە‪ ».‬هەروەها بروک کە لە‬ ‫کۆتایی شەستەکاندا میوانداری گرۆتۆفسکی بۆ لەندەن‬ ‫دەکات تا مەشق بە ئەکتەرەکانی بکات‪ ،‬دەڵێت‪ :‬هێز و‬ ‫وزەی کاری گرۆتۆفسکی‪ ،‬هەروەها ڕاستگۆیی‪ ،‬وردبینی‪،‬‬ ‫ناکرێ���ت لەیەک کاریگەری زیاتر لە دوای خۆیەوە بەجێ‬ ‫بهێڵێ���ت‪ :‬بەڕەنگاربوون���ەوە‪ .‬ئەمەیش ن���ەک بۆ چەند‬ ‫ڕۆژێک‪ ،‬بۆ یەکجار لە ژیاندا‪ ،‬بەڵکو هەموو ڕۆژێک‪ .‬بروک‬ ‫کە کتێبەکەیش���ی (خاڵی وەرچەرخان) باڵو دەکاتەوە‪،‬‬ ‫پێناسەیەکی ورد بۆ ئەم هونەرمەندە دەکات و دەڵێت‪:‬‬ ‫(گرۆتۆفس���کی کار لەس���ەر دیوی ن���اوەوەی ئەکتەر‬ ‫دەکات تا ئەو ئاس���تەی ئەکتەر لە ئەکتەربوونی خۆی‬ ‫دادەبڕێ���ت‪ .‬لەبەر ئەوە هەموو تووخمە دینامیکییەکانی‬ ‫دراماکە توخمی پێویستن بۆ ئەوەی هەموو ئەندامەکانی‬ ‫جەس���تە بتوانن پەردە لەسەر نهێنییەکان هەڵماڵن‪ .‬لە‬ ‫س���ەرەتادا ئامادەیی ریژیس���ۆر و بینەران پێویستە بۆ‬ ‫بەهێزکردنی ئەم پرۆس���ەیە‪ ،‬بەاڵم ک���ە ئەکتەر قووڵتر‬ ‫و قووڵتر بە ناخی خۆیدا ش���ۆڕ دەبێتەوە‪ ،‬هەموو شتە‬ ‫دەرەکییەکان بزر دەبن و دەتوێنەوە تا دەگاتە کۆتایی‪،‬‬

‫کە چیتر نە ئەکتەر و نە شانۆ و نەبینەران بوونیان بۆ‬ ‫نامێنێت‪،‬تەنها‪ :‬مرۆڤێک���ی یەکگرتوو‪ ،‬کە کار لە ریژی‬ ‫دراما ڕەهاکەیدا بەتەنها دەکات‪).‬‬ ‫گرۆتۆفس���کی به‌ پێچه‌وانه‌ی «ئه‌نتۆنین ئارتۆ»وه‌‪،‬‬ ‫ڕیژیس���ۆرێک بووه‌ دی���د و تێڕوانینه‌کانی ته‌نیا تیۆریی‬ ‫نه‌بوون‪ ،‬به‌ڵکوو به‌رده‌وام هه‌وڵ و ته‌قه‌الی ئه‌وه‌ی داوه‬ ‫تێڕوانینه‌کانی ل ‌ه بواری کرده‌یی و پراکتیکدا به‌رجه‌ست ‌ه‬ ‫بکات‪ ،‬ڕێکیان بخات و بیاننوسێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‬ ‫ک��� ‌ه مامۆس���تا و ڕاهێنه‌رێکی گه‌وره‌ و به‌س���ه‌لیقه‌یش‬ ‫بووه‌‪ .‬به‌اڵم گرۆتۆفس���کی و ئارتۆ هه‌ردووکیان ئه‌وه‌یان‬ ‫دووپات کردۆته‌وه‌‪ ،‬که‌ ش���انۆ پێویس���ت ‌ه بگه‌ڕێته‌و‌ه بۆ‬ ‫سه‌رچاوه‌کانی هونه‌رێکی ڕیتواڵی و پیرۆز‪ .‬گرۆتۆفسکی‬ ‫لە کتێبەکەیدا‪ ،‬زۆرجار باس���ی ئارتۆ وەک ش���اعیرێکی‬ ‫گەورەی شانۆ دەکات‪ ،‬ئەمەیش ئەو مانایە دەگەیەنێت‪،‬‬ ‫کە پێگەی شیعری ئارتۆ لە شانۆدا بووە‪ ،‬نەک ئەدەبی‬ ‫شانۆیی‪( .‬ئارتۆ باسی ئەفسوونی شانۆ و ئەو ڕێگایانەی‬ ‫دەکرد‪ ،‬کە ئەو ئەفس���وونە چ جۆرە وێنەیەک دروست‬ ‫دەکات‪ ،‬ک���ە کاریگەرییەک���ی تایبەتی بەس���ەرمانەوە‬ ‫دەبێت‪ .‬لەوانەیە بەشێوەیەکی تەواو لەم وێنانە نەگەین‪،‬‬ ‫بەاڵم هەست بەوە دەکەین‪ ،‬کە ئەو شانۆیەکی دەویست‬ ‫دەمامکە لۆژیکی و کاریگەریی���ە دەروونییەکان وەالوە‬

‫«‬

‫شانۆکەمان هاوچەرخە‪ ،‬لەبەر ئەوەی ڕووبەرووبوونەوەیەک‬ ‫لەنێوان ڕەگ و ریش���ە ڕاستەقینەییەکانماندا لەالیەک و‬ ‫ڕەوش و هەوڵسووکەوتی ئێس���تاماندا دروست دەکات‪.‬‬ ‫ش���انۆ بەم ش���ێوەیە لە دیدی ڕابردوومانەوە ئەمڕۆمان‬ ‫و ڕابردوویش���مان لە دیدی ئەمڕۆمانەوە پێشان دەدات‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ئەم ش���انۆیە زمانێکی سەرەتایی پڕ لە‬ ‫ئام���اژە و دەنگەکانی بەکارهێنابێ���ت‪ ،‬دەبێتە زمانێکی‬ ‫ئاس���ایی بۆ ئەو کەسانەیشی‪ ،‬کە ئەو زمانە نازانن‪ ،‬کە‬ ‫شانۆنامەکەی پێ پێشکەش دەکرێت‪ .‬دەبێت شانۆیەکی‬ ‫لەم چەشنە وەک ش���انۆی نەتەوایەتی هەژمار بکرێت‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی لەس���ەر بنەمای تاقیکردنەوەی خود و ئەو‬ ‫(من)ە بااڵ کۆمەاڵیەتییەی‪ ،‬کە لە ناوەوەی خۆماندایە‪،‬‬ ‫ڕۆنراوە و بەم شێوەیەیش دەبێت بە بەشێکی جیانەکراوە‬ ‫لە ئێمە هەموومان‪).‬‬ ‫گرۆتۆفس���کی هه‌ر له‌م قۆناغه‌ی ژیانیدا س���ه‌ردانی‬ ‫واڵتان���ی ڕۆژهه‌اڵت ده‌کات و له‌ دیارد‌ه و فه‌لس���ه‌ف ‌ه و‬ ‫فۆرمی ش���انۆی ڕۆژهه‌اڵت ده‌کۆڵێت���ه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها داب‬ ‫و نه‌ری���ت و ک���ۆده ژیاری و ئایین���ی و ته‌وته‌مییه‌کانی‬ ‫گه‌الن���ی رۆژه���ه‌اڵت س���ه‌رنجی راده‌کێش���ێت‪‌،‬هه‌وڵی‬ ‫کردنه‌وه‌‪ ،‬تێگه‌ییشتن‪ ،‬خوێندنه‌وه‌ و به‌رجه‌سته‌کردنیان‬ ‫له‌ ش���انۆکه‌ی و فۆرمی مه‌شق و لێکۆڵینه‌وه‌ی هونه‌ری‬ ‫نواندندا ده‌دات‪ .‬هەموو ش���تێک لە ڕێگای جەستەوە بە‬ ‫ئەنجامەکانی دەگات‪ ،‬پێویستە جەستەیش کاردانەوەی‬ ‫بەرامبەر بە هەموو ئەو ش���تانە هەبێت‪ ،‬کە کارمان لێ‬ ‫دەکات‪ .‬ب���ەاڵم ناکرێت بە هیچ ش���ێوەیەک لە کۆتایدا‪،‬‬ ‫بەرئەنجام���ەکان پش���تگوێ بخرێ���ن‪ ،‬لەب���ەر ئ���ەوەی‬ ‫بەرئەنج���ام ل���ە دیدێکی بابەتییەوە‪ ،‬ه���ۆکاری کۆتایی‬ ‫یان گەیش���تنە خاڵی کۆتایی هونەرە‪ .‬گرۆتۆفسکی لەم‬ ‫ڕووەوە دەڵێ���ت‪( :‬بۆ ئەوەی بەرئەنجامێک بەدەس���ت‬ ‫بهێنیت‪ ،‬ئەمەیش جیاوازییە گەورەکەیە‪ ،‬نابێت خۆت بۆ‬ ‫بەرئەنجام ئامادەبکەیت‪ ،‬ئەگەر هەر لەسەرەتاوە خۆت‬ ‫بۆ بەرئەنجام ئامادەکرد‪ ،‬ئەوە هەموو دەرگاکان بەڕووی‬ ‫خوڵقاندنێکی سروشتیدا دادەخەیت‪).‬‬ ‫گرۆتۆفسکی ل ‌ه ساڵی ‪ ١٩٧٠‬ه‌و‌ه شێوازی کاره‌کانی‬ ‫ده‌گۆڕێت و نه‌مایشه‌کانیشی که‌متر بۆ بینه‌ران پێشکەش‬

‫ه پێچه‌وانه‌ی «ئه‌نتۆنین ئارتۆ»وه‌‪ ،‬ڕیژیسۆرێک‬ ‫گرۆتۆفسکی ب ‌‬ ‫ه دید و تێڕوانینه‌کانی ته‌نیا تیۆریی نه‌بوون‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫ب��وو ‌‬ ‫ه‬ ‫ب �ه‌رده‌وام هه‌وڵ و ته‌قه‌الی ئه‌وه‌ی داوه تێڕوانینه‌کانی ل ‌‬ ‫ه بکات‬ ‫بواری کرده‌یی و پراکتیکدا به‌رجه‌ست ‌‬ ‫دەکات‪ ،‬له‌بری ئه‌وه‌ زیاتر س���ه‌رقاڵی لێکۆڵینه‌وه‌‪ ،‬ڕاڤ ‌ه‬ ‫و مه‌ش���ق ‌ه قووڵه‌کانی���ان ده‌بن و له‌ س���اڵی ‪١٩٨٧‬یش‬ ‫به‌دواو‌ه له‌ کالیفۆرنیاوه‌ ده‌گوێزێته‌وه‌ بۆ ش���ارۆچکه‌ی‬ ‫(پۆنتیادێره‌) له‌ ئیتاڵیا‪.‬‬ ‫شانۆی هه‌ژاری شه‌سته‌کان‪ ،‬که‌ دواتر له‌ هه‌شتاکاندا‬ ‫ب���ه‌ ئێم ‌ه گه‌یش���ت‪ ،‬ل ‌ه پانزه‌ س���اڵه‌ی کۆتایی ته‌مه‌نی‬ ‫گرۆتۆفس���کی دا‪ ،‬وه‌رچه‌رخانیک���ی بنەڕەت���ی به‌خۆو‌ه‬ ‫ده‌بینێت‪ .‬چه‌مکی ئه‌و ش���انۆ هه‌ژاره‌ی‪ ،‬که‌ ئه‌مڕۆ ئیم ‌ه‬ ‫له‌ دونیای ش���انۆی خۆماندا ده‌یناسین‪ ،‬چیتر پێناسه‌ی‬ ‫ڕێباز و پرۆژه‌ و دیدی گرۆتۆفسکی ناکات‪.‬‬ ‫گرۆتۆفس���کی نه‌یویس���توو‌ه ئه‌زموون و پرۆژه‌کانی‬ ‫هیچ جۆره‌ یاس���ایه‌کی تایبه‌ت ده‌سته‌به‌ر بکات‪ ،‬میتۆد‬ ‫و که‌ره‌س���ته‌ به‌کارهێنراوه‌کان و دیدی به‌ده‌س���تهێنانی‬ ‫س���تراکتورێکی س���ه‌قامگیر‪ ،‬ئامانج���ی ئ���ه‌و نه‌بوو‌ه و‬ ‫گه‌ڕان و ته‌قه‌الکان به‌رده‌وام فۆرم و ش���ێوازی جیاوازی‬ ‫له‌خۆگرتووه‌‪ .‬فه‌لسه‌فه‌ی داڕشته‌ و مه‌شق ‌ه فیزیکییه‌کان‬ ‫زۆر ل���ه‌وه‌ چ���ڕ و قووڵتر ب���وون‪ ،‬که‌ ل��� ‌ه پانتاییه‌کی‬ ‫دیاریکراودا به‌رجه‌ست ‌ه بکرێت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه گرۆتۆفسکی‬ ‫ب���واری ئه‌وه‌ی نه‌داوه‌‪ ،‬ئ���ه‌و کاره‌ی ئه‌و ده‌یکات ببێت ‌ه‬ ‫دیارده‌یه‌کی تایبه‌تی و سه‌قامگیر‪ ،‬تا که‌سانی تر دوای‬ ‫مردنی ئه‌و‪ ،‬ئه‌و فۆرمه‌‪ ،‬به‌رئه‌نجامه‌‪ ،‬دید و فه‌لس���ه‌ف ‌ه‬ ‫ش���انۆیی ‌ه بکه‌نه‌ ڕێبازێکی دیاریک���راو و پێڕه‌وی بکه‌ن‪.‬‬ ‫پێڕه‌ویکردنی هه‌تاهه‌تایی ڕێبازێکی هونه‌ری مانای مه‌رگی‬ ‫ئه‌و ڕێبازه‌یه‌‪ ،‬هونه‌ر هه‌میش��� ‌ه له‌ به‌ره‌وپێشه‌وه‌چوون‬ ‫و دونیادیده‌ییدای���ه‌ ب���ۆ ئه‌مڕۆ و ئاین���ده‌‪ .‬هێز و وزه‌ی‬ ‫هونه‌ر له‌و چرکه‌ساته‌دایه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌دایک ده‌بێت‪ ،‬هونه‌ری‬ ‫زیندوویش هه‌رده‌م له‌تازه‌بوونه‌وه‌دایه‌‪.‬‬ ‫گرۆتۆفس���کی ل ‌ه ڕازێس���زۆڤ له‌ پۆڵۆنیا له‌ ساڵی‬ ‫‪ ١٩٣٣‬له‌دای���ک بووه‌‪ ،‬س���ه‌ره‌تا ل ‌ه ش���اری کراکۆڤ و‬ ‫دواجاری���ش ل ‌ه مۆس���کۆ هونه‌ری ش���انۆی خوێندووه‌‪.‬‬ ‫یه‌ک���ه‌م جاریش ل ‌ه س���اڵی ‪١٩٥٩‬دا وه‌کو ڕیژیس���ۆر ب ‌ه‬ ‫ش���انۆنامەی (کورسییه‌کان)ی یۆژین یۆنسکۆ ل ‌ه شاری‬ ‫کراکۆڤ ده‌رده‌که‌وێت‪ .‬کارکردن له‌سه‌ر ئەو شانۆنامه‌یە‪،‬‬ ‫وه‌کوو پڕۆژه‌یه‌کی ناته‌با و جیاواز بۆ ئه‌و کاته‌ی ڕه‌وتی‬ ‫ش���انۆی پۆڵۆنی ده‌بێته‌ بنه‌مایه‌کی پته‌وی ده‌رکه‌وتنی‬ ‫ڕیژیسۆرێکی به‌توانا‪.‬‬

‫بنێت‪ .‬ش���انۆ کارێکە‪ ،‬کە لەو س���اتەدا لەناو جەستە و‬ ‫خودی ئەکت���ەردا ڕوودەدات‪ .‬لە کاتێک���دا بەرامبەر بە‬ ‫خەڵک‪ ،‬ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت‪ ،‬کە ڕاس���تی ش���انۆ‬ ‫هونەری س���اتەوەختییە‪ ،‬نەک وێنەیەکی واقیعی ژیان‪،‬‬ ‫بەڵکو شتێکە تەنها لە ڕێگای بەراوردکارییەوە پەیوەندی‬ ‫بە ژیانەوە هەیە‪ .‬هەر کاتێک هەس���تمان بەمەیش کرد‪،‬‬ ‫دەتوانین ئەم پرس���یارە لەخۆمان بکەین‪« :‬ئایا ئارتۆ‬ ‫باسی ئەم شتەی نەدەکرد؟)‬ ‫ئەم کتێبە هەندێک لە مەش���قەکانی نێوان س���ااڵنی‬ ‫‪ ١٩٦٢ -١٩٥٩‬دەگرێتەخ���ۆ‪ ،‬کە ئۆژی���ن باربا تۆماری‬ ‫کردوون‪ .‬گرۆتۆفس���کی لەم کاتەدا سەرقاڵی ئەوە بووە‬ ‫«تەکنیکێکی ئیجابی»‪ ،‬بەو مانایەی بتوانێت تەکنیکێک‬ ‫بدۆزێت���ەوە‪ ،‬کە بەش���ێوەیەکی ئیجابی ئ���ەو دەرگایە‬ ‫ب���ۆ ئەکتەرەکانی بکاتەوە‪ ،‬کە بتوانن ش���وێنی خۆیان‬ ‫لەنێو وێنە هەس���تی و پەیوەندییە پێکەوە بەس���تراوە‬ ‫هونەرییەکان���دا بدۆزنەوە‪ .‬چ���ۆن ئەم کارە بکەن؟ هەر‬ ‫لێرەیش���ەوە مەش���قەکان دەروازەیەکی بۆ خوڵقاندنی‬ ‫مەش���قی خودی کردۆتەوە‪ .‬هەموو مەشقێک سەبارەت‬ ‫بە ش���ێوازەکانی گوزارشتکردن لەالی مرۆڤ‪ ،‬دەکەوێتە‬ ‫ناو چوارچێ���وەی لێکۆڵینەوەیەک���ی وردەوە‪ .‬هەروەها‬ ‫کتێبەکە مەشقەکانی ساڵی ‪١٩٦٦‬یش دەگرێتەخۆ‪ .‬لەم‬ ‫مەش���قانەدا گۆڕانکارییەکی گەورە لە ڕووی مەش���ق و‬ ‫مامەڵە لەگەڵ ئەکتەر و فەلسەفەی نەمایشدا دەبینین‪.‬‬ ‫ئەمەی���ش بەرئەنجامێک���ی ئ���ەو ئەزم���وون و گەڕان و‬ ‫لێکۆڵینەوە بەردەوامەی گرۆتۆفسکییە‪.‬‬ ‫ئاماژەی���ش‪ ،‬ک���ە بریتیی���ە ل���ە پەرچەکردارێک���ی‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬وەک زمانێکی جەس���تە بەهایەکی گرینگی‬ ‫هەیە و گرۆتۆفس���کی ل���ە هەم���وو قۆناخەکاندا کاری‬ ‫لەس���ەر کردووە و پاڵنەرێکی پاک و ئاشکرایە و هەموو‬ ‫جووڵەیەک���ی ئەکتەریش ئاماژەی���ە‪ ،‬هیچ ئاماژەیەکیش‬ ‫بەبێ هەس���تکردن نییە‪ .‬هەس���تکردن نەک تێگەیشتن‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی تێگەیش���تن پرۆس���ەیەکی بیرکردنەوەیە‪.‬‬ ‫هەندێک جار لە نەمایش���ێکدا شتگەلێک دەبینین بەبێ‬ ‫ئەوەی تێیانبگەین‪ ،‬بەاڵم هەستی پێ دەکەین‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫هیچ پەیوەندییەکی بە فیکروە نییە‪.‬‬ ‫مامەڵەک���ردن لەگ���ەڵ دەقە کالس���یکییەکانیش لەم‬ ‫تاقیگە شانۆییەدا‪ ،‬تەوەرێکی تری ئەم کتێبەیە و چ بۆ‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫مەش���قەکانیان و چ بۆ هەندێک لە نمایشەکانیان کاریان‬ ‫کروتوفسکی‪ ،‬جیرزی‪ ،‬نحو مسرح فقیر‪ ،‬ترجمە‪ :‬د‪ .‬کمال قاسم‬ ‫لەس���ەر شانۆی کالسیکی کردووە‪( .‬زۆرجار ئێمە دەقە نادر‪ ،‬دار الحریە للطباعە‪-‬بغداد‪١٩٨٢ ،‬‬ ‫کالس���یکییەکان بەکاردەهێنین‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەیشدا‬

‫ونبوون‬ ‫لە دووڕیانی‬ ‫(شیعر‪ -‬فیكر)دا‬

‫««‬

‫خەسرەو مەحمود (میراودەلی)‬ ‫لەو دیاردانەی بون بەیەكێك لەس���یما‬ ‫دیارەكان���ی نوس���ەرانی ئێم���ە‪ ،‬پەت���ای‬ ‫«بەردەوامیپێدان»ێكی بەزۆرو رۆتینییە‪ .‬شاعیران‌و نوسەران بەگشتی‪ ،‬بەردەوام‬ ‫ێ بخەن���ە كتێبخانەكانەوە‪ ،‬دیارە «بەردەوامیی»‬ ‫لەهەوڵ���ی ئەوەدان بەرهەمی نو ‌‬ ‫لێ���رەدا بەدی���وە پۆزەتیڤەكەیدا نیە‪ ،‬ب���ەو مانایەی بەردەوامییەكە لەمەترس���یی‬ ‫وەستانەوە هاتبێت‪ ،‬وەس���تان لەداهێنان‌و بەخششی نوێ‌‪ ،‬بەڵكو «بەردەوامیی»‬ ‫یەكە زیاتر سیفەتی «ئالودەبون»ی بەخۆوە گرتوە‪ ،‬بێگومان «بەردەوامیی»یەكی‬ ‫لەم چەش���نە‪ ،‬هەمیشە هاوڕێ‌ دەبێت بەپەلەكردن‪ ،‬پەلەكردن لەگەیاندنی بەرهەم‬ ‫بەچاپخانەو كتێبخان���ەكان‪ .‬بەردەوامیی لەپێناوی پەلەك���ردن لەباڵوكردنەوەداو‪،‬‬ ‫پەلەكردن لەپێناو بەردەوامیدان بەنوسیندا‪.‬‬ ‫دیارە گرفتەكە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬كە شاعیرو نوسەرانی ئێمە‪ ،‬هەرچی‬ ‫بەمێش���ك‌و خەیاڵیاندا بێت‌و بیخەنە س���ەر روپەڕی كاغەز‪ ،‬یەكسەر دەبێت وەك‬ ‫بابەتی باڵوكردنەوەش لێی بڕوانن‪ .‬مەبەس���ت ئەوەیە دەكرێت ش���اعیر یان نوسەر‬ ‫پەلە نەكات لەباڵوكردنەوەو‪ ،‬هەندێك لەو دەق‌و بابەتانەی دەیاننوسێت لەالی خۆی‬ ‫بیانهێڵێت���ەوە‪ ،‬ئەگەر دواتر كەوتە پێداچونەوەو دەس���تكاریكردنیان ئەوا هەوڵی‬ ‫باڵوكردنەوەیان بدات‪ ،‬ئەگەرنا الی خۆی بمێننەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی مایەی س���ەرنجە ئەوەیە كە لەدنیای نوس���ینی ئێمەدا‪ ،‬ئەگەر نوسەر بۆ‬ ‫ماوەی���ەك بەرهەمی دی���ار نەبو‪ ،‬وەك خاڵێكی نێگەتیڤ‌و‪ ،‬وەس���تان‌و پەككەوتن‬ ‫سەیر دەكرێت‪ ،‬لەكاتێكدا كە‪ ،‬وەك هەمومان دەزانین‪ ،‬دەكرێت نوسەری زۆرباش‪،‬‬ ‫خاوەن���ی تەنیا یەك كتێ���ب یاخود بەرهەم بێت‪ ،‬بەڵك���و تەنانەت خاوەنی چەند‬ ‫وتارێك���ی كەم بێ���ت! واتە چەند وتارێكی باش بەس���ە بۆ ئ���ەوەی مرۆڤ بكات‬ ‫بەنوسەرێكی داهێنەر‪ .‬بێگومان نمونەمان لەم بارەیەوە زۆرە لەمێژوی نوسیندا‪.‬‬ ‫رەنگە هۆكارێكی دیكەی پەلەكردن لەباڵوكردنەوە‪ ،‬ناوبانگ‌و پێگەی شاعیر یان‬ ‫نوسەرەكە بێت‪ ،‬واتە ئەو ئاستەی كە خاوەنی دەقەكە پێیدەگات‪ ،‬ئەو قەناعەتەی‬ ‫لەال دروست دەكات كە هەرچییەك بنوسێت هەر ئاستێكی باشی دەبێت‌و‪ ،‬شیاوی‬ ‫باڵوكردنەوەو پێشوازی دەبێت لەالیەن خوێنەرانەوە‪.‬‬ ‫یەكێك لەو بەرهەمە نوێیانەی پەلە لەباڵوكردنەوەیاندا كراوە‪ ،‬دیوانێكی شاعیری‬ ‫ناسراو «دڵشاد عەبدوڵاڵ»یە‪ ،‬بێگومان نكوڵیی لەوە ناكرێت كە دڵشاد شاعیرێكی‬ ‫بەتوان���او لێهاتوەو‪ ،‬یەكێكە لەدەنگە دیارەكان���ی ئێمە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە وەك هەر‬ ‫شاعیرو نوسەرێكی دیكە‪ ،‬لەم دیوانە نوێیەیدا‪ ،‬چەندین دەقی الوازی باڵوكردۆتەوە‪،‬‬ ‫كە ئەو دەقە الوازانە‪ ،‬زۆرترین قەبارەی الپەڕەكانی دیوانەكەیان گرتوە‪.‬‬ ‫ئەوەی دەش���ێت لەم دەقانەدا ببێت بەپاس���او‪ ،‬الی شاعیر یاخود لەوانەیە الی‬ ‫خوێنەریش‪ ،‬ئەوە بێت كە ئەم دەقانە هەڵگری ئایدیای قوڵی فیكریین‪ ،‬واتە لەڕوی‬ ‫فیكریی‌و فەلسەفیەوە ماناكانیان بەئاسانی نابینرێت‌و درك ناكرێت‪ ،‬پاڵنەری ئەم‬ ‫پاس���اوەش ئەوەیە كە خاوەنی دەقەكان‪ ،‬بەش���ێوەیەكی گشتی بەم خەسڵەتەوە‬ ‫ناس���راوە‪ ،‬بەاڵم س���ەبارەت بەدەقەكانی ئەم دیوانە‪ ،‬لەمڕوەوە سەركەوتو نەبوە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە ئەوەی س���ەرەنجام لەدەقەكان كەوتۆتەوە‪ ،‬تەنیا چەند بیرۆكەیەكن كە‬ ‫خوازراوە بخرێنە قاڵبی ش���یعرەوە‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا نە وەك فیكر پێگەیشتون‪ ،‬نە‬ ‫وەك ش���یعریش توانیویانە خاوەنی تایبەتمەندیی دەقی شیعریی بن‪ ،‬واتە ئەوەی‬ ‫دەمێنێتەوە تەنیا فیكری س���ادەی ناش���یعرییە‪ ،‬ئەمانەش چەن���د نمونەیەكن لەو‬ ‫دەقانە‪:‬‬ ‫ژیان‌و ئەگەرەكانی‬ ‫مەرج نییە ژیان‪ ،‬تەنیا جۆگەیەكی بەخوڕبێ‌‬ ‫ئاوی بن زەوییش‪ ،‬هەزاران تولەرێی نادیار دەبڕێ‌‬ ‫ێ لەقواڵیی‪ .‬ل ‪42‬‬ ‫ئەگەر نەگاتە سەر زەویش هەتا هەتایێ‌ دەمین ‌‬ ‫گومان‬ ‫كاكڵەی گومان سەرەتایە‬ ‫ئەو سەرەتایە ئاگرە‬ ‫شەیتان چونكە لەئاگرە‪ ،‬هەمیشە كاكڵەی گومانە‬ ‫بەاڵم مەنتیقی تەواو ئەوەیە‪ ،‬هەوایە ئاگرخۆش دەكا‪ .‬ل ‪44‬‬ ‫سەفەر‬ ‫كە گەاڵیەكم سەفەری كردوە‬ ‫لەگەڵی چوم تا دورترین جێ‌‬ ‫كە خۆم سەفەرم كردوە‬ ‫بەكۆمەڵ هاتوە لەگەڵم تا دورترین جێ‌‬ ‫بەوانەشەوە كەوەریون‪ ،‬یان لەخاكدا رزیون‬ ‫ێ ل ‪45‬‬ ‫ێ د‌‬ ‫بۆیە هەمیشە بۆنی گەاڵو خاكم لـ ‌‬ ‫هاوسەرگیری‬ ‫هەمو ئەوانەی ئەڵقە دەكەنە پەنجەی براتوتەیان‬ ‫خەون بەژیانی بەختەوەرییەوە دەبینن‬ ‫كە كەمێك گۆشت دەگرن!‬ ‫زو ئەڵقەكە فڕێ‌ دەدەن‬ ‫ێ بیشكێنن‪ .‬ل ‪71‬‬ ‫یان دەب ‌‬ ‫دواتر!‬ ‫قیتارەكان دێن‌و تێپەڕ دەبن‬ ‫لەهەر وێستگەیەكدا حەشامەتێك دادەبەزێ‌‬ ‫یان سەردەكەوێ‌‬ ‫خەونی من ئەوە نەبوە‪ ،‬نەفەرێك بم لەو حەشامەتە‬ ‫كاپتنی ئەو قیتارە بوم‪ ،‬كە بۆ شوێنی دور دەڕۆی‬ ‫ئەمێستاش لەخوار شەستەوە‬ ‫دوا خەونم ئەوەیە‪،‬‬ ‫رێڕەوی سكە بگۆڕم‬ ‫راستەوخۆ بۆ ئەبەد لێخوڕم(*) ل ‪117‬‬ ‫(*) دیوان���ی «پەلك���ە زێڕینە لەنزیكەوە»‪ ،‬نوێترین دیوانی دڵش���اد عەبدوڵاڵیەو‪ ،‬ئەمس���اڵ‬ ‫(‪ ،)2014‬لەچاپخانەی شەهاب لەهەولێر چاپ كراوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٢‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/٩‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫ڕاوه‌ئه‌ستێر ‌ه‬ ‫ل ‌ه شه‌وێكى خۆره‌تاودا‬ ‫ته‌یب جه‌بار‬ ‫گریانم دێ بۆ راوچییه‌ك‪،‬‬ ‫له‌شه‌وێكى خۆره‌تاودا‪..‬‬ ‫ئه‌ستێر‌ه راو ده‌كا‪.‬‬ ‫***‬ ‫له‌مه‌ودوا ب ‌ه قسه‌ى كه‌س ناكه‌م‪،‬‬ ‫ناچم بۆ پیاسه‌ى‪..‬‬ ‫نزماییه‌كانى بیركردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫باوه‌ڕم ب ‌ه رێزمانى‪..‬‬ ‫هیچ هاتوچۆیه‌ك نه‌ماوه‌‪.‬‬ ‫ئیتر حه‌قم نیی ‌ه به‌سه‌ر چۆنێتیى‪..‬‬ ‫هاتنه‌خواره‌وه‌ى باران‪.‬‬ ‫حه‌قم نیی ‌ه به‌سه‌ر چۆنێتیى‪..‬‬ ‫هه‌ڵكردنى زه‌بروزه‌نگ‪.‬‬ ‫حه‌قم نیی ‌ه به‌سه‌ر تێكچوونى‪..‬‬ ‫شیرازه‌ى داستانى‪..‬‬

‫كونكردنى ئاو‪.‬‬ ‫حه‌قم نیی ‌ه به‌سه‌ر پوچبوونى‪..‬‬ ‫پرۆژه‌ى چاڵكردنى با‪.‬‬ ‫بێزار بووم‪..‬‬ ‫ل ‌ه كوالندنه‌وه‌ى پێكه‌نین‪،‬‬ ‫ل ‌ه ئاهه‌نگى رۆژى باوێشكدان‪،‬‬ ‫ل ‌ه زاوزێی وشه‌ى نه‌زۆك‪،‬‬ ‫ل ‌ه نقه‌نقى كوژانه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو ژیانم له‌به‌ر په‌نجه‌ره‌ى‪..‬‬ ‫ورته‌ورتدا به‌سه‌ربرد‪،‬‬ ‫ن ‌ه ل ‌ه سوێرى شه‌و تێر بووم‪،‬‬ ‫ن ‌ه پاكێتیى رۆژم بۆ ساغكرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫***‬ ‫ بۆ كوێ بڕۆم؟‬‫هه‌موو رێگایه‌ك ب ‌ه به‌رى من ته‌سكه‌‪.‬‬

‫مۆتیڤ‪ :‬ساکار سلێمان‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫دواڕۆژ‪ ،‬وه‌ك ئێوار‌ه لێژه‌‪،‬‬ ‫نزم ‌ه وه‌ك به‌ره‌به‌یان‪.‬‬ ‫به‌ده‌نگ هاتوهاوارى‪..‬‬ ‫زۆر جۆگه‌له‌وه‌ چووم‪،‬‬ ‫نه‌متوانى متمانه‌ى هاوڕێتیی رووبار‪..‬‬ ‫به‌ده‌ست بێنم‪.‬‬ ‫زۆر شه‌قام و كۆاڵنم به‌سه‌ر كرده‌وه‌‪،‬‬ ‫هیچیان نه‌بوون ‌ه خانه‌ خوێم‪،‬‬ ‫داڵده‌دانى شاخیشم‪..‬‬ ‫له‌ده‌ستدا‪.‬‬ ‫هه‌ورم زۆر خوارده‌و‌ه و‪..‬‬ ‫زۆر فیكه‌ى چه‌خماخ ‌ه ئاسام لێدا و‪..‬‬ ‫ئاسمانم ته‌یكرد‪.‬‬ ‫نه‌متوانى یه‌ك بست‪..‬‬ ‫په‌ڵكه‌زێڕین ‌ه هه‌ڵده‌م‪.‬‬ ‫زۆر سێبه‌رم لوول كرد و‪..‬‬ ‫له‌به‌ر هه‌تاو خۆم هه‌ڵخست‪،‬‬ ‫نه‌متوانى یه‌ك دڵۆپ‪..‬‬ ‫تیشك ده‌رده‌م‪.‬‬ ‫سه‌ردانى زۆر مه‌زارم كرد‪،‬‬ ‫هه‌ر سه‌ره‌له‌قێم بۆ مایه‌وه‌‪.‬‬ ‫***‬ ‫پێكه‌نینم دێ ب ‌ه باخه‌وانێ‪،‬‬ ‫باخی با ئاوده‌دا‪.‬‬ ‫نه‌ ره‌نگی گڤ ‌ه جیا ده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ن ‌ه تامى هاژه‌ ده‌زانێ‪.‬‬ ‫سلیمانى‪ -‬شوبات‪2014 /‬‬

‫به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬جەلیل حسێن‬ ‫‪jaleelhsen@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )203‬دوشةممة ‪2014/6/9‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪203‬‬

‫ذمارة (‪ )203‬دوشةممة ‪2014/6/9‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ێ لەسەر‬ ‫ئیسالمیەكان ملمالن ‌‬ ‫یەك زەمینە دەكەن‪ ،‬نەك فەزای گشتی‬ ‫پاش نزیكی چارەكە سەدەیەك لە ئەزمونی هەرێمی كوردستان‬ ‫و ئەزمونی ئیسالمیەكان لەو زەمینەدا ئەوە رۆشندەبێتەوە كە‬ ‫ئیسالمیەكان تەنها لە زەمینەی خۆیاندا ملمالنێ‌ دەكەن و‬ ‫نەیانتوانیوە لە فەزای گشتیدا ملمالنێ‌ بكەن‬

‫هاوژین ئەبوبەكر‬ ‫زەمینەی ئاینی‪ ،‬یاخود «دی��اردەی‬ ‫ئاینی» لە كوردستان و تەنانەت لە‬ ‫ناوچەكەشدا دوو ئاستی هەیە‪ ،‬ئاستێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و ئاستێكی ئایدۆلۆجی‪.‬‬ ‫ئاستە كۆمەاڵیەتیەكە ئەو ئاستە تەقلیدی‬ ‫و كۆنینەیە كە تێكەڵەیەكە لە تەقلید و‬ ‫ئاراستە ئاینیە كۆنینە و ناوخۆییەكان‬ ‫و ب��ەردەوام دی��اردەی نوێی تێكەڵ بووە‬ ‫و زۆرجاریش بە «ئاینی كۆمەاڵیەتی»‬ ‫ن��اودەب��رێ��ت‪ .‬ئاستێكی دیكە ك��ە نیو‬ ‫سەدەیەكە دەرك��ەوت��ووە و مودیلێكی‬ ‫نوێی دی���اردەی ئاینە‪ ،‬ئ��ەم مۆدێلەش‬ ‫ئایدۆلۆجیایەكی مەركەزی و تۆكمەیە و‬ ‫رێبەر و رێكخستن و ناوەند و ئۆرگانیكیە‬ ‫و ئاراستەی هەیە و ناوەندەكەی لە دنیای‬ ‫عەرەبیەوە سەرچاوەی گرتوە و ئەمڕۆ بە‬ ‫«ئیسالمی سیاسی»ی سوننی ناودەبرێت‪.‬‬ ‫حیزبە كوردییە ئاینیەكانیش راستەوخۆ‬ ‫ل��ەژێ��ر ئ��ەو م��ۆدێ��ل��ەی دووەم��ی��ان��دان‪.‬‬

‫گەورەترین كار و پرۆژە و هەوڵی ئیسالمی‬ ‫سیاسیش ئەوەیە هەژمون بكات بەسەر‬ ‫ئاینی كۆمەاڵیەتیدا‪ .‬بەاڵم ئەم هەوڵە پاش‬ ‫یەك چارەكە سەدە بە شكست گەشتووە‬ ‫و دەرەنجامێكی وەهای نییە و تەنانەت‬ ‫ئەمڕۆ وادەردەك��ەوێ��ت كە ئ��ەو حیزبە‬ ‫ئاینیانە تەنها جەنگ و ملمالنێ‌ لە حەوشە‬ ‫و ماڵەكانی خۆیاندا دەكەن‪.‬‬ ‫یەكگرتووی ئیسالمی و كۆمەڵ پێشتریش‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمی لە دیاردەی ئاینیدا لە‬ ‫هەناوی ئاینداری ئایدۆلۆجیەوە پەیدابوون‬ ‫و هەنگاویان هەڵهێناوە‪ .‬لە سەرەتاوە ئەو‬ ‫رەوتانە جەنگیان لەسەر زەمینەی خۆیان‬ ‫دەكرد كە كادێر و هەوادارانی خۆیان بوون‪،‬‬ ‫یان ئەوانەی نزیكبوون لێیانەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫پاش راپەڕین و بەتایبەت پاش هەزارەی‬ ‫دووەم‪ ،‬هەمیشە كۆمەڵ و یەكگرتوو‬ ‫هەوڵیان دەدا بێنە فەزای گشتییەوە و‬ ‫كێبەركێ‌ لەسەر ئەو فەزا گشتیە بكەن‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ەم��ەدا یەكگرتوو هەمیشە لە‬ ‫پێشەوە بووە و ئەزمونی زیاتری هەبووە‪،‬‬ ‫یەكگرتوو لە م��اوەی جەنگی ناوخۆدا‬

‫موعەمای ئیسالمی‬ ‫سیاسیی لەنێوان‬ ‫جەمسەری شیعە و‬ ‫سوننەدا‬

‫‪2‬‬

‫دیاكۆ ڕەحیمی‬

‫بێالیەنانە ك��اری دەك���رد ب�ێ‌ چ��ەك و‬ ‫میلیشیا دەچووە نێو دەزگا و جومگەكانی‬ ‫دەوڵەت و كۆمەڵەوە و سومعەیەكی باشی‬ ‫تەنانەت الی رۆشنبیرانش پەیداكرد‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەم بەرەوپێشچوونە ب���ەردەوام نەبوو‪.‬‬ ‫پاش شەڕی ناوخۆ گوتار و چاالكی ئەم‬ ‫رەوتە نەیتوانی لەگەڵ گۆڕانكارییەكاندا‬ ‫رێبكات و حیزبە عەلمانی و نەتەوەییەكان‬ ‫لەجەنگ دەربازبوون و راستەوخۆ هاتنە‬ ‫سەر قسەكردن و چارەسەركردنی سێ‌‬ ‫دۆزی زۆر هەستیاری ناوخۆی هەرێم‪،‬‬ ‫ئەوانیش «گەندەڵی» و «مەدەنی بوون‬ ‫و دیموكراسیبوون» و «خزمەتگوزاری‬ ‫و ئاوەدانی»‪ .‬ئەمە وایكرد یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمی بە ئاراستەی دەرەوە‪ ،‬یان‬ ‫ب��ە ئ��اراس��ت��ەی ف���ەزای گشتی گەشەی‬ ‫بووەستێت‪.‬‬ ‫لەنێوخۆی ئیسالمیەكانیشدا كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی كۆمەڵێك هەنگاو و گۆڕانكاری‬ ‫كرد‪ ،‬كە بوونە هۆی ئ��ەوەی یەكگرتوو‬ ‫لەسەر زەمینەی خودی ئیسالمیەكانیش‬ ‫پاشەكشێ‌ بكات‪ .‬واتە لەم كۆتاییانەدا‬

‫هاوكێشەكان لە گۆڕانكاریدان و كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی لەسەر حسابی یەكگرتوو هاتۆتە‬ ‫پێشترەوە‪.‬‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمی باكگراوندێكی‬ ‫عەسكەری هەیە و میراتگری یەكەمی‬ ‫ب��زوت��ن��ەوەی ئیسالمییە و بەشێكی‬ ‫زۆری ئەو حیزبەی پچڕی و ئەم حیزبە‬ ‫نوێیەی راگەیاند‪ .‬كۆمەڵی ئیسالمی لە‬ ‫دامەزراندنییەوە هەمیشە هەوڵیداوە لەو‬ ‫مۆدیلە كۆنەی بزوتنەوە دوركەوێتەوە و‬ ‫لە بەرامبەردا السایی مۆدێلی یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمی بكاتەوە‪ .‬كۆمەڵی ئیسالمی لەو‬ ‫كاتەوەی لە كەنار و شاخەكانەوە دابەزی‪،‬‬ ‫هاتە شارەكانەوە و وەكو یەكگرتوو هەوڵی‬ ‫دا رۆژنامە و رادیۆ و تەلەڤزیۆنی هەبێت‪.‬‬ ‫لەمەشدا دەبوو هەم واز لە زۆرێك فتوا‬ ‫و بیروبۆچونەكانی لەسەر مۆسیقا و‬ ‫دەركەوتنی ئافرەت لە شاشە و دەنگی‬ ‫ئافرەت لە رادوێ‌ و گۆرانی بێنێ‌ و السایی‬ ‫یەكگرتوو بكاتەوە‪ ،‬هەم ك��اری حیزبی‬ ‫و شانە و رێكخستنەكانی بنیاتبنێتەوە‪.‬‬ ‫لەمەشدا لە ماوەیەكی كەمدا توانی ئەو‬

‫ڕۆڵی میدیا ل ‌ه ڕژێم ‌ه لیبراڵه‌کانی‬ ‫ئێستادا‪ ،‬هه‌مان ڕۆڵی‬ ‫ئایدۆلۆژیایه‌ ل ‌ه ڕژێم ‌ه‬ ‫تۆتالیتێر‪-‬شمولیه‌کاندا‬

‫‪3‬‬

‫دکتۆر عادل باخه‌وان‬

‫تەقلیدانە ببڕێت و تەنانەت لە میدیانیدا و‬ ‫لە چەندین بواردا لەوانەی یەكگرتوو پێشتر‬ ‫بچێت‪ .‬هەر ئەگەر وەكو نمونە لەمەشدا‬ ‫رۆژنامە و تەلە ڤزیۆنی هەردووال وەربگرین‬ ‫وەربگرین ئەم گۆڕانكارییە رونتردەبێتەوە‪:‬‬ ‫رۆژن���ام���ەی ی��ەك��گ��رت��وو ك��ە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫راگەیاندنی ئەو حیزبەدا دەردەچێت‪ ،‬لەو‬ ‫كاتەوە رۆژنامەیەكی پەراوێز و تەشریفاتی‬ ‫و بێ‌ جەماوەرە و نەیتوانیوە تەنانەت‬ ‫كادێرەكانی خۆیشی رازیبكات‪ ،‬نەكو‬ ‫جەماوەری ئیسالمیەكان و دەرەوەی��ان‪.‬‬ ‫هەمیشە ئ��ەو رۆژن��ام��ە خ��ۆی الداوە لە‬ ‫ك��ران��ەوە و گفتوگۆی رای ج��ی��اواز و‬ ‫بەدواداچونی روداوەكان‪ .‬بەاڵم رۆژنامەی‬ ‫«كۆمەڵ» تاكو ئەو كاتەی راگیرا زۆر‬ ‫لە رۆژنامەی «یەكگرتوو» رەونەقدارتر و‬ ‫كراوەتر و پێشكەوتوتر بوو لە تەكنیك و‬ ‫ناوەرۆكیشدا‪ .‬بە هەمان شێوە تەلەڤزیۆنی‬ ‫یەكگرتوو(سپێدە)‪ ،‬س���ەرەڕای ئ��ەوەی‬ ‫چەندین ئەزمونی كەناڵی ناوخۆییان‬ ‫هەبوو‪ ،‬ب��ەاڵم هەمیشە لە پ��اش روداو‬ ‫و گۆڕانكارییەكانەوە ب��ووە و سەرنجی‬

‫نەكو جەماوەر دەرەوەی ئیسالمیەكان‪،‬‬ ‫بەڵكو ئیسالمیەكانیشی ب��ەالی خۆیدا‬ ‫رانەكێشاوە‪ .‬بەاڵم تەلەڤزیۆنی «كۆمەڵ»‬ ‫ب��ە تەكنیكێكی رەون��ەق��دارت��ر و بەو‬ ‫ك��ران��ەوەی كە هەستی پێدەكرێت كە‬ ‫زۆرج��ار هەوڵی داوە هەمەرەنگتربێت و‬ ‫لەگەڵ روداوەكاندا رێبكات و دەموچاوی‬ ‫غەیری خۆیان و ئیسالمیەكان بهێنێتە‬ ‫شاشە و گفتوگۆ بكەن‪ ،‬بەمانەش و بەو‬ ‫ئەزمونە كەمەوە توانیویانە جەماوەریان لە‬ ‫پێش تەلەڤزیۆنی یەكگرتووەوە بێت‪.‬‬ ‫لەم كۆتاییانەشدا ئەم گۆڕانكارییانەی‬ ‫مەیدانی نێوخۆی ئیسالمیەكان هەر‬ ‫ئەوەی لێدەخوێنرێتەوە كە كۆمەڵ لەو‬ ‫مەیدانەدا دەچێتە پێشەوە‪ .‬تەنانەت‬ ‫لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی هەرێم و‬ ‫عێراقیشدا لە چەند شوێنێك كۆمەڵ‬ ‫پێش یەكگرتوو كەوتووە‪ ،‬بەتایبەت ئەمە‬ ‫لە هەولێردا زۆر ب��ەرچ��اوە‪ .‬ب��ەاڵم ئەم‬ ‫چوونەپێشەوەی كۆمەڵ دراماتیكیانە و‬ ‫گشتیانە نییە‪ ،‬بەڵكو تەنها لەسەر حسابی‬ ‫یەكگرتووی ئیسالمیە‪.‬‬ ‫ئ��ای��ا ئ��ەزم��ون��ی چ���ارەك���ە س���ەدەی‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی��ەك��ان چ��ی��م��ان پ��ێ��دەڵ��ێ��ت؟‬ ‫ئیسالمیەكان پاش چارەكە سەدەیەك‬ ‫رێژەی دەنگیان لەنێوان سەدا ‪ 10‬بۆ ‪ 15‬یە‬ ‫و چاوەڕێ‌ ناكرێت بەو نزیكانە بەرزبێتەوە‬ ‫بۆ لە سەدا بیستیش‪ .‬پاش نزیكی چارەكە‬ ‫سەدەیەك لە ئەزمونی هەرێمی كوردستان‬ ‫و ئەزمونی ئیسالمیەكان لەو زەمینەدا‬ ‫ئ��ەوە رۆشندەبێتەوە كە ئیسالمیەكان‬ ‫تەنها لە زەمینەی خۆیاندا ملمالنێ‌ دەكەن‬ ‫و نەیانتوانیوە لە فەزای گشتیدا ملمالنێ‌‬ ‫بكەن‪ .‬هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی ئەم‬ ‫دواییەش هەموو ئەوەی لێدەخوێنرایەوە‬ ‫كە ئاراستەی گوتاری ئیسالمیەكان لەسەدا‬ ‫هەشتای ئاراستەی زەمینە داخراوەكەی‬ ‫خۆیانە‪.‬‬

‫م‬ ‫ە‬ ‫ك‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ئ‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫شا‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫ئیخوان‪،‬‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ژ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫یا‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫ەڵ سه‌دام‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‪،‬‬ ‫ب‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ج‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ۆسایدکردنی‬ ‫کورد بێدەنگ بون‬ ‫عەمر عەممارە‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )203‬دوشةممة ‪2014/6/9‬‬

‫‪2‬‬

‫موعەمای ئیسالمی سیاسی لەنێوان جەمسەری شیعە و سوننەدا‬

‫«ئایا شكستی ئیخوان گڵۆڵەی ئیسالمی سیاسیی لە ناوچەكە و ئێراندا لێژدەكات؟»‬ ‫دیاكۆ ڕەحیمی‬ ‫ل��ە ڕاس��ت��ی��دا ئیسالمی سیاسی‬ ‫بەشیعەو س��ون��ن��ەوە خ��اوەن��ی یەك‬ ‫م��ەرج��ەع��ی س��ی��اس �ی‌و ی���ەك پالنی‬ ‫داڕێژراوی سەردەمن بۆ ڕوبەڕوبونەوەی‬ ‫بزوتنەوە لیبڕاڵ‌و دێموكراسییەكانی‬ ‫ئ��ەم��ڕۆ‪ .‬ڕەنگە سەیربێت باسكردن‬ ‫ل��ە ڕی��ش��ەك��ان��ی ئ��ی��خ��وان��ی��زم بكەین‬ ‫لەمێژووی ئیسالمگەراكانی ئێراندا‪.‬‬ ‫یاخود دەبێت بپرسین ئەو تەنگژەی‬ ‫لەنێوان لیبڕاڵەكانی میسرو دەوڵەتە‬ ‫قەومییەكەی ناسر و دوات��ر حوسنی‬ ‫موبارەك‌و كۆماری ئیسالمی ئێراندا‬ ‫هەیە بۆچی دەگەڕێتەوە؟ یاخود دەبێت‬ ‫بپرسین بۆچی لقەكانی ئیخوان لە‬ ‫ئێراندا ناچاالكن؟ ئایا ئەوە بەخشینی‬ ‫متمانەی ئیخوان نەبووە بە بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمخوازی شیعەی ئێرانی‌و كۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێران؟ لەخوێندنەوەی ڕیشەی‬ ‫مێژوی ئ��ەم بابەتەدا تێدەگەین كە‬ ‫ئیسالمییەكان لەسەر ئاستی دونیادا لە‬ ‫شكستێكی گەورەدان‪ .‬بەتایبەت پاش‬ ‫ئەوەی (سیسی) ڕایگەیاند لەسەردەمی‬ ‫مندا شتێك بەناوی ئیخوانەوە نامێنێت‪.‬‬ ‫ئیدی ئەمە ئەو ڕۆژەی��ە كە ئیخوانی‬ ‫م��ەرج��ەع خ��ۆی ل��ەالوازت��ری��ن خاڵدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ .‬ئیخوانێك كە ئەندازیاری‬ ‫ڕێكخستنی بوژانەوەی سیاسەت بووە‬ ‫لەناو كۆماری ئیسالمیداو ڕیشەكانیان‬ ‫بەم مێژوە دەستی پێكردوە‪.‬‬ ‫بەڵگە گەلێكی زۆر لەبەردەستدان‬ ‫ك��ە ك��ۆم��ەڵ��ەی ئیخوان موسلیمین‪،‬‬ ‫ه��ەر ل��ەڕۆژگ��اری (حەسەن بەننا)ی‬ ‫دامەزرێنەریەوە‪ ،‬پەیوەندیی توندوتۆڵ‬ ‫و ئاشكرای ل��ەگ��ەڵ پیاوانی ئاینی‬ ‫ئێراندا هەبوە‪ ،‬ئەم پەیوەندییانەش‬ ‫دروش��م��ی نزیكخستنەوەی ن��ێ��وان‬ ‫مەزهەبەكانی –بەتایبەت ه��ەردوو‬ ‫مەزهەبی شیعەو سوننەی بەرزكردەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەكانی ئیخوان ئاماژە بۆ ئەوە‬ ‫دەكەن كە (حەسەن بەننا) لەوەرزی‬ ‫ح��ەج��ی س��اڵ��ی ‪1948‬دا چ���اوی بە‬ ‫(ئایەتوڵاڵ كاشانی) كەوتووەو لەوێدا‬ ‫لێكتێگەیشتوون و لەسەر زۆر خاڵی‬ ‫سەرەكیی ڕێككەوتوون‪ ،‬كە لەدواییدا‬ ‫كران بە بنەماو پرەنسیپ و پەیوەندیی‬ ‫دووالیەنەیان لەسەر بنیادنا‪.‬‬ ‫دكتۆر ئیسحاق موسا ئەلحوسەینی‬ ‫لەكتێبەكەیدا ب��ەن��اوی (االخ���وان‬ ‫المسلمون‪..‬كبری الحركات االسالمیە‬ ‫الحديثة) دەگ��ێ��ڕێ��ت��ەوە ژم��ارەی��ەك‬ ‫لە خوێندكارانی شیعەی ئێرانی كە‬ ‫لەمیسردا سەرقاڵی خوێندن بوون‪،‬‬ ‫چوونە ڕیزەكانی (االخوان المسلمین)‬ ‫ەوە‪ .‬هەر ئەو دەڵێت‪ :‬كاتێك (نواب‬ ‫صفوی) دیارترین سەركردەی ڕێكخراوی‬ ‫«فدائیان إسالم»ی ئێرانی‪ ،‬سەردانی‬ ‫سوریای كرد لەساڵی ‪1953‬داو لەوێ‌‬ ‫چاوی بە دكتۆر (مستەفا سەباعی)ی‬ ‫سەرۆكی (االخوان المسلمین)ی ئەوێ‌‬ ‫ك��ەوت‪ ،‬دكتۆر سباعی باسی چوونە‬ ‫ڕیزی هەندێك لەالوانی شیعەی بۆ ناو‬ ‫بزوتنەوە نەتەوەیی و عیلمانیەكانی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ��دا وروژان����د‪( ،‬ن���واب صفوی)‬ ‫دەستبەجێ‌ چووە سەر مینبەری مزگەوت‬ ‫و لەبەرامبەر جەماوەرێكی زۆری شیعەو‬ ‫سوننەدا وتی‪ :‬ئەو كەسەی دەیەوێت‬ ‫جەعفەرییەكی ڕاستەقینەبێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫با بچێتە ڕیزی ئیخوان موسلمینەوە‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪1954‬ی��ش��دا (ن��واب صفوی)‬ ‫سەردانی قاهیرەی كرد و پەیوەندیی‬ ‫لەگەڵ سەركردەكانی ئەم كۆمەڵەیەدا‬ ‫توندوتۆڵتر كرد‪ ،‬ئەو لەو سەردانەیدا‬ ‫الی ئ����ەوان م��ی��وان ب���وو‪ .‬ئیخوان‬ ‫موسلمینیش هێرشێكی بەرفراوانی‬ ‫ت��ووڕەی��ی و ن��اڕەزای��ی��ان ل���ەدژی لە‬ ‫سێدارەدانی لەالیەن شای ئێرانەوە‬ ‫لەساڵی ‪1957‬دا بەرپاكرد‪.‬‬ ‫ه��ەر ل��ەم چ��وارچ��ێ��وەی��ەداو وەك‬

‫دڵنیابوونەوە لە بەهێزیی پەیوەندیی‬ ‫نێوان ئیخوان موسلمین و شیعەكانی‬ ‫ئێران‪ ،‬سەرچاوەكانی ئیخوان باس‬ ‫ل��ەوە دەك��ەن كە بەرپرسی یەكەمی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەك��ە‪ ،‬ل��ەی��ەم��ەن��ی ب��اك��وور تا‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1981‬شیعەیەكی زەی���دی‬ ‫ب���ووە‪ ،‬ك��ە ئ��ەوی��ش (عەبدولمه‌جید‬ ‫زەن �ه‌دان��ی)ی��ە‪ .‬س��ەرچ��اوەك��ان ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوە دەكەن كە پەیوەندیی نێوان‬ ‫كۆمەڵەی ئیخوان موسلمین و ئێران‬ ‫پەیوەندییەكی دێرینەیەو هەندێك جار‬ ‫شێوەیەكی فەرمی وەردەگرێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫ب���ەوەی لەبەشی گ��ەورەی��دا ڕێبازی‬ ‫نزیكخستنەوەی نێوان مەزهەبەكانی‬ ‫گ��رت��ب��وە ب���ەر‪ .‬زان��ك��ۆی ئ��ەزه��ەری��ش‬ ‫لەساڵی ‪1948‬ەوە –مێژووی سەرەتای‬ ‫دەستپێكردنی پ��ەی��وەن��دی��ی نێوان‬ ‫ئیخوان و زان��ای��ان��ی ئاینی ئ��ێ��ران‪-‬‬ ‫بیرۆكەی نزیكخستنەوەی مەزهەبەكانی‬ ‫كردبووە ئامانج‪ ،‬ئەوەی تێبینیكراوە‬ ‫ئەوەیە زۆربەی بەرپرسەكانی ئەزهەر‬ ‫لەو كاتەدا لەسەركردە پایەدارەكانی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەی ئیخوان ب���وون‪ .‬ئ��ەزه��ەر‬ ‫لیژنەیەكی بۆ نزیكخستنەوەی نێوان‬ ‫مەحمود شەلتوت‬ ‫ ‬ ‫نەواب سەفەوی‬ ‫مەزهەبەكان پێكهێنا‪ ،‬كە ژمارەیەكی‬ ‫زۆری لە گەورە زانایانی میسر و ئەوانەی هەموو ئەمانەیشدا گیانێكی برایانەو پڕ كەلێنخستنە نێوانیان‪ ،‬بەبێ‌ ئەوەی موسڵمانان بدات لە هەموو جێگەیەكی‬ ‫سەرقاڵی ك��اری ئیسالمی ب��وون لە لە سۆز و خۆشەویستی و هاوڕێیەتی هیچ یەك لەم بۆچوونانە ڕاستەوخۆ سەر زەمیندا»‪ ،‬بۆیە پشتیوانیشیان‬ ‫بدات لەو بنەما عەقیدییانەی كە باوەڕ لە بیرۆكەی (جامیعەی ئیسالمی) كرد‬ ‫خۆدەگرت‪ ،‬لەسەرووی هەموویشیانەوە زانست و عیرفانیانە لەوێدا زاڵبوو‪.‬‬ ‫(شێخ عەبدولمجید سەلیم)ی شێخی‬ ‫گۆڤارێك و پ��رۆژەی��ەك ب��ۆ زیاتر پێهێنانیان واجبە‪ .‬لەبڕگەیەكی دوای وەك شوێنەوارێك لە شوێنەوارەكانی‬ ‫ئەوەدا هاتووە‪« :‬هەوڵدان بۆ البردنی ب��ێ��داری��ی ڕۆژه���ەاڵت���ی‪ ،‬لەبەرنامەی‬ ‫ئەزهەری ئەوكات ب��وو‪ ،‬كە بریكاری نزیكخستنەوە‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەی ئ��ی��خ��وان ب���وو‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫گۆڤاری (پەیامی ئیسالم)گرنگترین هەر جۆرە ناكۆكییەك لە نێوان دوو كاری كۆمەڵەیشدا واهاتووە پێویستە‬ ‫ه��ەری��ەك لە (مەحمود شەلتوت) و شتێك بوو كە ئەم لیژنەیەی كە بیری میللەت یان دوو تایەفەی مسوڵمانداو لەسەریان كاتێك پشتیوانی دەزگایەك‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬دڵنیابن ل��ەوەی كە ڕۆژێ��ك‬ ‫عەالمە (محەمەد تەقێ‌ دین قەمەر) كە (ئیخوان) بەسەریدا زاڵبوو بەرهەمی ئاشتكرنەوەیان»‪.‬‬ ‫ل����ەب����ارەی ن���وس���ەرەك���ان���ی ئ��ەم لە ڕۆژان نكۆڵی لە ئامانجەكانیان‬ ‫شیعیەكی خەڵكی شارۆچكەی (قم)ی هێنا‪ ،‬هەتا وەستاندنیشی لەدەرچوون‬ ‫ئێرانە‪ ،‬سكرتێری ئەو كۆمەڵەیە بوو‪ .‬لەساڵی ‪ -1964‬واتە‪ :‬بەدرێژایی ‪16‬ساڵ گۆڤارەشەوە‪ ،‬ئەوا تێكەڵەیەك بوون ناكات (ئەمەش ئەوە ڕووندەكاتەوە‬ ‫هەروەها لە ئەندامانی ئەو لیژنەیەی ب���ەردەوام مینبەری گفتوگۆو پردی لە زانایانی سوننەو شیعە‪ ،‬زۆرب��ەی كە هەركەسێك كە لە لیژنەی نزیك‬ ‫ئەزهەر هەر یەك لە (حاجی ئەمین پێكگەیشتنی نێوان شیعە و سوننەبوو‪ ،‬ئ��ەو نامانەیشی كە بۆ باڵوكردنەوە خستنەوەی نێوان مەزهەبەكاندا بوونی‬ ‫حسێنی) موفتی فەڵەستین و (حەسەن ئ��ەم گ��ۆڤ��ارە وەرزی���ی ب��وو و (شێخ دەگەیشتە گۆڤارەكە‪ ،‬بەزۆری لەهەردوو هەبێت كە نزیكەی ‪ 50‬ساڵە دامەزراوە‪،‬‬ ‫بەننا) ڕابەری گشتی كۆمەڵەی برایانی محەمەد محەمەد مەدەنی) سەرپەرشتی شاری (نەجەف)ی ئێراقی و (قم)ی سەر بەكۆمەڵەی ئیخوانە ئەگەرچی‬ ‫موسڵمان و لیوا (ص��اڵ��ەح ح��ەرب) دەرچ���وون���ی دەك����رد‪ ،‬ك��ە ل��ەگ��ەورە ئێرانییەوە دەهاتن‪ .‬هەروەها پـــرۆژەی ل��ەس��ەر م��ەزه��ەب��ی شیعەیش بێت)‪.‬‬ ‫سەرۆكی ڕێكخراوی الوان��ی موسڵمان زانایان بوو‪ ،‬سەرنوسەرەكەیشی شێخ (شلتوت ـ القمر) هەبوو ئـــــامانــجی (حەسەن بەننا) لە كتێبی (مذكرات‬ ‫و (محه‌مه‌د عەلی عەلوتە پاشا)‌و (عەبدولعزیز عیسا) بوو‪ ،‬كە پاشتر بوو كۆكــــردنەوەی فـــــــەرموودەكـــانی الدعوة والداعیة)دا باس لەوە دەكات‬ ‫چەندینی تر دەتوانین ن��او ببەین‪ .‬بە وەزیری ئەوقاف‪ .‬دروشمی گۆڤارەكە پێغەمبەر و ڕوونكردنەوەی سوننەتی ه��ەر دەزگ��ای��ەك لە ئیشوكارەكانیدا‬ ‫شێخ مەحمود شەلتوت باسی ئەو كە لەسەر بەرگەكەی دانرابوو‪ ،‬ئەم پاكیزە كە لەمەزهەبە دانپیانراوەكانی ڕوویەك لە ڕووەكانی ڕێبازی ئیخوان‬ ‫كۆبونەوانە دەك��ات كە ئ��ەو پیاوانە ئایەتە پ��ی��رۆزەب��وو (إن ه��ذه أمتكم ئیسالمی دا هــاتووە ـ بوو‪ ،‬ئەوەی موسلمین بەدیبهێنێت‪ ،‬ئەوا ئەندامانی‬ ‫كە بانگخوازەكانی لەسەركۆبوەتەوە كۆمەڵە پشتگیری لێدەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە لق و پۆپەكانی ئیمان و عەقیدەو (د‪.‬عوسمان عبدالعزیز المعز رسالن)‬ ‫فقه و‪..‬دا ل��ەه��ەم��وو ئ��ەوان��ەی كە مامۆستا لە كۆلێژی پەروەردە ـ زانكۆی‬ ‫ك��ۆك��ردن��ەوەی��ان س��وود دەگەیەنێت‪( ،‬طنطا) شیكردنەوەیەكی زانستیانەی‬ ‫ت��ا مسوڵمانان ڕووی��ەك��ی ڕوون بۆ ل��ەب��ارەی مەبەستی ئ��اش��ك��رای ئەو‬ ‫نزیكبوونەوەی نێوانیان هەستپێبكەن نزیكخستنەوەیەی لەنێوان كۆمەڵەی‬ ‫ل��ەو بنەما سەرەكیانەی كە هەموو ئیخوان موسلمینی میسر و زانایانی‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی ش��ی��ع��ەی ئ��ێ��ران��دا ڕووی���دا‬ ‫بڕوایان پێیەتی و تێیدا ناكۆك نین‪.‬‬ ‫ئامانج لەتوندوتۆڵكردنی پەیوەندیی خستەڕوو‪ .‬ئەو لە لێكۆڵینەوەكەیدا‬ ‫باس لەوە دەكات لە خیتابی ئیخوانیدا‬ ‫لەگەڵ ئێرانییەكاندا‬ ‫مستەفا مەشهور ڕاب��ەری ئێستای چەندین زاراوە بۆ یەك واتا بوونیان‬ ‫(م���ەب���ەس���ت ل��ەك��ات��ی ن��ووس��ی��ن��ی هەیە‪ .‬مامۆستا حەسەن بەننا زاراوەی‬ ‫ئ��ەم بابەتەیە ك��ە س��اڵ��ی ‪)1999‬ە (جامیعەی ئیسالمی)و (برایەتی‬ ‫كۆمەڵەی ئیخوان موسلمین ئاماژە بۆ ئیسالمی) بەكاردەبرد‪ ،‬لەكاتێكدا سەید‬ ‫ئامانجەكانی پشت توندو تۆڵكردنی قوتب زاراوەی (كوتلەی ئیسالمی)‬ ‫پەیوەندییەكانیان لەگەڵ شیعەكانی و هەندێكجار (كوتلەی سێیەم)ی‬ ‫ئێراندا دەكات) و دەڵێت‪« :‬ئامانج لە بەكاردەهێنا‪ .‬هەروەها بۆ هەمان واتا بە‬ ‫ناوەڕۆكی ئەو پەیامەدایە كە مامۆستا یەكێتی ئیسالمی و یەكبوونی ئیسالمی‬ ‫حەسەن بەننای دامەزرێنەری كۆمەڵە تەعبیری دەك��رد‪ .‬لێكۆڵەر ئاماژە بۆ‬ ‫داینا»‪ ،‬هەر خۆیشی ڕوونیكردەوە ئەوە دەكات چەند پاڵنەرێك بوونیان‬ ‫كاتێك لەبارەی هەڵوێستی ئیخوان هەبوو‪ ،‬كەوا هانی ئیخوان موسلمینیان‬ ‫موسلمین ب��ەرام��ب��ەر ب��ە كەسانی دا بانگەشەكردن بۆ (كوتلەی ئیسالمی)‬ ‫دەرەوەی خۆی قسەیكرد‪ ،‬ئەو وتی‪ :‬بكەن‪ ،‬هەموو پەیوەندییەكانیشیان‬ ‫«بەڕاستی ئیخوان موسلمین دڵسۆزن بە گروپە جیاوازەكانەوە ل��ەدەرەوەی‬ ‫دەیانبەست لەخانەی نزیكخستنەوە أ ّمة واحدة وأنا ربّكم فاعبدون) واتە‪ :‬بەرامبەر بەهەموو دەزگا ئیسالمییەكان سنووری نیشتمانی سەرەكییان كە‬ ‫(دار التقریب) لە گەڕەكی (الزمالك) «ئ��ەم��ە ئ��وم��م��ەت��ی ئ��ێ��وەی��ە‪ ،‬ی��ەك و ب���ەه���ەم���وو ش���ێ���وازێ���ك ه��ەوڵ��ی میسرە لەژێریدا ڕیز دەكرێت‪ .‬ئەو سێ‌‬ ‫ی قاهیرە و دەڵێت‪( :‬لەو كۆبونەوانەدا ئوممەتەو منیش پەروەردگارتانم دە نزیكخستنەوەیان لەیەكتر دەدەن‪ ،‬لەو پاڵنەرەش ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪ .1‬پاڵنەری عەقائیدی (عەقیدەیی)‪:‬‬ ‫میسری هاوشانی ئێرانی‪ ،‬لوبنانی‪ ،‬بمپەرستن»‪ .‬لەپشتی بەرگەكەیشی بڕوایەشدان كە خۆشەویستی نێوان‬ ‫ئ��ێ��راق��ی‪ ،‬پاكستانی و شوێنەكانی ب����ەردەوام م���اددەی دوەم���ی یاسای مسوڵمانان چاكترین بنەمایەكە بۆ لەتێگەیشتنی ئ���ەوان���دا‪ ،‬ب��رای��ەت��ی‬ ‫دیكەیش لەهەموو گەالنی ئیسالمی بنەڕەتی كۆمەڵەكەیان باڵودەكردەوە بێداركردنەوەیان‌و ئەوان دژایەتی هەموو نێوان مسوڵمانان و خۆشویستنیان‬ ‫ج���ۆراوج���ۆر دادەن��ی��ش��ت‪ .‬حەنەفی كە ئامانجەكانی لەخۆدەگرت و لەبڕگەی دەزگایەك دەكەن كە هەوڵی شێواندنی لەبنەماكانی ئیسالمە‪ .‬هیچ جیاوازییەك‬ ‫لەگەڵ مالكی و شافیعی و حەنبەلی یەكەمی دا ه��ات��ووە‪ »:‬كاردەكەین وات����ای ئ��ی��س�لام ب����دات»‪ .‬مەشهور لەنێوان عەرەبێك و عەجەمێكدا نییە‪،‬‬ ‫و هاوشانی ئیمامی و زەیدی لەدەوری لەسەر یەكخستنی گ��وت��اری هەموو بەردەوام دەبێت و دەڵێت‪« :‬ئیخوان پاشانیش هەموو جیاوازییەكی ئیتنی و‬ ‫مێزێك كۆدەبوونەوە‪ ،‬دەنگە دەنگێك مەزهەبە ئیسالمییە جیاوازەكان»‪ ،‬پێشوازی لەهەر بیرۆكەیەك دەكات ڕەگەزپەرستی لەنێوان خەڵكیدا بنەبڕ‬ ‫بەرزدەبویەوە كە پڕ بوو لە زانست و كە بۆچوونگەلێكی جیاواز بوەتە هۆی ك��ە ه��ەوڵ��ی یەكخستنەوەی توانای بكرێت‪.‬‬ ‫ئەدەب و سۆفیگەری و فیقه‪ .‬لەگەڵ‬

‫بەڵگە گەلێكی زۆر‬ ‫لەبەردەستدان كە كۆمەڵەی‬ ‫ئیخوان موسلیمین‪ ،‬هەر‬ ‫لەڕۆژگاری (حەسەن بەننا)‬ ‫ی دامەزرێنەریەوە‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫توندوتۆڵ و ئاشكرای‬ ‫لەگەڵ پیاوانی ئاینی ئێراندا‬ ‫هەبوە‬

‫‪ .2‬پاڵنەری ڕزگاریخوازی‪ :‬چونكە‬ ‫ئ��ەو ل��ەب��ەردەم لێكچوونی كێشەو‬ ‫گرفتگەلێكدایە ك��ە ل��ەت��ەواوب��وون��ی‬ ‫ڕزگاری و سەربەستی و شكاندنی كۆت‬ ‫و پێوەندیی داگیركاری و پاوانخوازیدا‬ ‫كورتدەكرێتەوە‪ ،‬پێویستە هەنگاو بۆ‬ ‫یەكگرتن و یەكدڵی بنرێت‪.‬‬ ‫‪ .3‬پ��اڵ��ن��ەری س����ەردەم‪ :‬چەمكی‬ ‫ب���ەرب�ڵ�او ل��ەب��ی��ری ئ��ی��خ��وان��دا ل��ەو‬ ‫سەردەمەدا ئەوەبوو كوتلەی ئیسالمی‬ ‫ی��ان یەكبوونی ئیسالمی دەڕوات���ە‬ ‫پێش‪ ،‬چونكە ب��ەدەم��ەوە چوونێكی‬ ‫سروشتییە ب��ۆ گ��ردب��وون��ەوە‪ ،‬نەك‬ ‫بەناوی نەتەوایەتی و ڕەگەزەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەناوی عەقیدە و پرەنسیپیەوە‪ .‬ئەو‬ ‫ئاراستە سروشتیەو لەهەمانكاتیشدا‬ ‫پێویستە بۆ ڕزگاركردنی جیهان لە‬ ‫جەنگی سێیەم‪.‬‬ ‫د‪ .‬ع���وس���م���ان ڕس���ل���ان‪ ،‬ك��ە‬ ‫بەشیكردنەوەكانی بیری ئیخوانی‬ ‫ف��راوان��ت��ر ك�����ردووە‪ ،‬وای��دەب��ی��ن��ێ��ت‬ ‫ئ���ەم پ��اڵ��ن��ەران��ە خ���ۆی ل��ە خ��ۆی��دا‬ ‫پاساوهێنەرەوەی ئ��ەو ئاراستەیەی‬ ‫ئیخوان موسلمینن لەبانگەوازیاندا‬ ‫بۆ كوتلەیەكی ئیسالمی‪ .‬و دەڵێت‪:‬‬ ‫«پ��ێ��م واب��ێ��ت ئ��ەم پ��اس��اوان��ە پشت‬ ‫بەستوون بەبەڵگە چ ل��ەدەق و چ لە‬ ‫واقیعیشەوە»‪ .‬ئەمەش وای��ك��ردووە‬ ‫ڕەنگە گران بێت لە ئەقڵی سیاسی و‬ ‫ئینتماو سۆزی ئەندامی ئیخوانی دەری‬ ‫بكەیت‪ .‬هەروەها (د‪.‬عوسمان) باس‬ ‫ل��ەوە دەك��ات خیتابی ئیخوانی پشت‬ ‫دەبەستێت بە دەق و بەرژەوەندییە‬ ‫لەهەمانكاتدا‪،‬‬ ‫هەنووكەییەكانیش‬ ‫ڕۆح���ی جیهانی ڕۆح���ی ئیسالمە‪،‬‬ ‫كە بزوتنەوەیەكی جیهانییەو هیچ‬ ‫الیەنێك لەالیەنەكانی ژیانی مرۆڤایەتی‬ ‫و هیچ كۆمەڵگایەكی مرۆڤایەتی‬ ‫پشتگوێ‌ ناخات‪ ،‬لەمەشەوە نابێت لە‬ ‫چوارچێوەی سنورەكانی خۆیدا قەتیس‬ ‫بمێنێت‪ ،‬ئیسالم داوای ه��اوك��اری‬ ‫دەكات بۆ بەدیهێنانی یەك مەبەستی‬ ‫گشتی مرۆڤایەتی‪ .‬لەم ڕوانگەیەشەوە‪،‬‬ ‫(ح��ەس��ەن بەننا)و ل���ەدوای ئەویش‬ ‫(س��ەی��د ق��وت��ب) ب���ەردەوام ب��وون لە‬ ‫جێگیركردنی خیتابی ئیخوانی كە‬ ‫ب��ن��ەم��ای ه��اوك��اری ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی و‬ ‫دەرپەڕینە بۆ دەرەوەی سنوورەكان‪.‬‬ ‫هەر ئەمەش نهێنی ئەو پەیوەندییە‬ ‫ب��ەه��ێ��زەم��ان ب��ۆ ڕوون��دەك��ات��ەوە كە‬ ‫لەنێوان ئیخوانەكانی میسر كە سوننەن‬ ‫ـ و زانایانی ئایینی ئێران ـ كەشیعەن‬ ‫ـ دا دروستبوو‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )203‬دوشةممة ‪2014/6/9‬‬

‫‪3‬‬

‫پەیامبەر موحەمەد و سەردەمی جاهلی‬ ‫ئازاد قه‌زاز‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫ل���ەوە دەچ��ێ��ت ک��ە حەنیفییەت ل��ەو‬ ‫سەردەمەدا‪ ،‬بزافێک بووبێت یان تەوژمێک‬ ‫لە بیرکردنەوە بوبێت‪ ،‬دژ بە بیرکردنەوەی‬ ‫ئایینی باوی ئەوکاتەی نیوەدوورگەی عەرەب‬ ‫سەریهەڵدابێت‪ .‬جۆرێک لە بیرکردنەوە بووبێت‬ ‫بۆ دامەزراندنی ناسنامەیەکی نوێ بۆ نەتەوەی‬ ‫عەرەب کە لەگەڵ سەردەمی ئەوکاتەدا باشتر‬ ‫گونجابێت‪ ،‬واتە گەڕان بووە بە شوێن شتێکی‬ ‫ونبوودا‪ ،‬ه��ەروەک «بارنابی ڕۆجەرسۆن»‬ ‫دەڵێ کە وشەی حەنیفی لەو کاتەدا واتای‬ ‫باسکار (باحث) ی بەخشیوە‪ .‬بەم شێوەیەی‬ ‫خوارەوە لە حەنیفییەت ئەدوێ‪:‬‬ ‫حەنیفییەکان بە شوێن ناسنامەیەکی پتەو‬ ‫بۆ عەرەبی ئەوکاتە دەگەڕان‪ .‬باوەڕێکی ڕوون‬ ‫و ئاشکرا بوو کە دەیویست جێگەی ئەو فرە‬ ‫خودایی و فەوزای خوێن ڕشتنە بگرێتەوە کە‬ ‫بە دەوری پەرستگای کەعبەدا گێڕدرابوو‪.‬‬ ‫هەموو تەرکیزیان خستبوویە سەر ئەو خودا‬ ‫مەزنەی کە ناوی (ألله) بوو‪ ،‬ئەو خودایەشیان‬ ‫لە ئاستی هەمان خودا دادەنا یان هەر وەک‬ ‫هەمان خودای جووەکان بەناوی یەهوا یان‬ ‫خ���ودای مەسیحییەکان ب��ەن��اوی یەهوڤا‪،‬‬ ‫دەبینییەوە‪ .‬ئەوان تەنها ئەو نەریتەیان بە‬ ‫پیرۆز ڕادەگ��رت کە مەکە بە تەنها جێگەی‬ ‫ئەو تاقە خودایە بێت‪ .‬ئ��ەوان هەمیشە لە‬ ‫دووی ئەو ئاماژانەدا بوون کە ئایینی ڕەسەنی‬ ‫خۆیانی پێبناسنەوە‪ ،‬ئەو ئایینەی کە باوە‬ ‫گەورەیان ئیبراهیم‪ ،‬دایمەزراند بوو(‪.)6‬‬ ‫ئ��ەم ج��ۆرە بیرکردنەوەیە ل��ە هاتن و‬ ‫دەرکەوتنی ئیسالم‪ ،‬ئاماژەی ئەوە دەکات‬ ‫ک��ە نیوە دورگ���ەی ع���ەرەب‪ ،‬جموجوڵ و‬ ‫هوشیارییەکی بەرچاوی سەبارەت بە ئایین و‬ ‫نەتەوە و ناسنامە‪ ،‬بە خۆیەوە دیوە‪ .‬ئایین و‬ ‫نەتەوە و ناسنامە سێ توخمی سەرەکین لە‬ ‫پێکهێنانی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی کە نەتەوەی‬ ‫ئەوکاتە پێیگەیوشتووە‪ .‬بەهەرحاڵ ویستمان‬ ‫بێژین کە موحەمەد کاتێ چاودەکاتەوە لە نێو‬ ‫کەلتورێکدا خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬نەریتێک لە‬ ‫نێویاندا دووبارە دەکرێتەوە‪ ،‬کە ئایینگەری‬ ‫ئەوکاتەی عەرەب و نوێگەری لە ئایینگەریدا و‬ ‫پێکهێنانی ناسنامەی گونجاو بۆ سەردەمەکە‪،‬‬ ‫تا بیناقاقای گرتوون‪ .‬ئەمە جگە لەوەی کە‬ ‫چەندین جار گەشتی کاروانی ئەو بەرەو شام‬ ‫و ئاشنابوونی بە ڕۆشنبیری و کەلتووری‬ ‫ئەو دەڤەرە‪ ،‬کەسێکی ڕۆشنبیر و حەکیمی‬ ‫لێدەخوڵقێت‪.‬‬ ‫ب��ەراوردک��ردن��ی ک��ەل��ت��ووری خ��ۆی بە‬ ‫کەلتووری مەسیحی و یەهودی و ناوچەی‬ ‫شام و ف��ارس و ڕۆم‪ ،‬گومان ل��ەوەدا نییە‬ ‫خەمێکی بۆ دەخوڵقێت‪ .‬هەر بە مناڵی کە‬ ‫وەک مرۆڤێکی ئاییندار پ��ەروەردە بووبێت‪،‬‬ ‫بێگومان ئەو خەمەش کە بۆی دەخوڵقێت‪،‬‬ ‫لە گۆشەی ئایینەوە بۆ چارەسەری دەگەڕێت‪.‬‬ ‫بۆیە ه��ەر لە خ��ۆوە ن��ەب��ووە کە نزیکەی‬ ‫دەساڵ پێش ئاشکراکردنی پەیامەکەی وەک‬ ‫پەیامبەرێ‪ ،‬لە ئەشکەوتێکی كێوی حەرادا‪،‬‬ ‫سااڵنە مانگی ڕەمەزانی دەکردە خەڵوەت بۆ‬ ‫خۆی‪ .‬کەواتە موحەمەد لە ژینگەیەکدا ژیاوە‬ ‫کە کەسێکی دینداری خ��اوەن هەڵوێست‪،‬‬ ‫هەستی بەرپرسیارێتی‪ ،‬ناچاری دەکات کە‬ ‫بیر لە چارەسەر بکاتەوە‪ ،‬ئاساییشە ئەگەر‬ ‫بۆ ئەو چارەسەرە پەنابەرێتە بەر خودا تا بە‬ ‫هانایانەوە بێت‪ .‬بۆ نا‪ .‬بۆچی فەیلەسوفێکی‬ ‫وەک مارتین هایدگەر ئامادە بێت بڵێت ئەم‬ ‫سەردەمە مەگەر خودا چاکی بکات ئەگین‬ ‫بەکەس چ��اک ناکرێت‪ ،‬ئ��ەی بۆ کەسێکی‬ ‫ئاینداری وەک موحەمەد‪ ،‬بۆی نەبێت ئەو‬ ‫هانایە بەرێتەبەر خودا(‪ !)7‬کەواتە موحەمەد‬ ‫وەک ئەو قارچکە نە بووە کە لە پڕ بە هەورە‬ ‫بروسکەیەک لە ناو تاریکستانی نیوەدورگەی‬ ‫عەرەبی کشومات و نەزان و نا هوشیار‪ ،‬کتوپڕ‬ ‫هەڵتۆقیبێت و ئەوانیش ل��ەو موعجیزەیە‬ ‫واقیان وڕمابێت‪ .‬مێژووی عەرەب خۆی لە‬

‫پرۆسەیەکدا بووە کە هۆکاریکی هەم زاتی‬ ‫و هەم مەوزوعی خوڵقاندووە تا پەیەمەکەی‬ ‫موحەمەد خۆی بگرێت‪ .‬موحەمەد هەر زوو‬ ‫پێش دەرکەوتنی پەیامەکەی لە ناویاندا بە‬ ‫کەسێکی دەسپاک و داوێ��ن پاک و ژیر و‬ ‫هوشیار ناسراو بووە‪ ،‬ئەم ناوبانگە جوانەی لە‬ ‫خۆوە دەستنەکەوتووە‪ .‬واتە مرۆڤێکی بێئاگا‬ ‫نە بووە لە سەردەم و کۆمەڵگەکەی خۆی‪،‬‬ ‫بەڵکو قووڵبین و دووربینیش بووە‪.‬‬ ‫دیاردەیەک بووە لە ناو عەرەبدا سەبارەت‬ ‫بە پەیامبەرێتی نابێت لە بیری بکەین‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە کە ئەوان باوەڕیان وا بووە‬ ‫خودا نزیکەی ‪ ١٢٤‬ه��ەزاری پەیامبەری تا‬ ‫ئەوکاتە بۆ مرۆڤایەتی نارد بوو‪ ،‬موحەمەدیش‬ ‫یەکێک بووە لەو پەیامبەرانە‪ .‬ئەمەش ئەوە‬ ‫دەگەیەنێت کە هاتن و پەیدابوونی پەیامبەر‬ ‫وەک ک��ەل��ت��وورێ��ک ل��ە ک��ەل��ت��وری ئایینی‬ ‫عەرەبدا‪ ،‬دانی پێدانراوە‪ ،‬وەلێ ڕەزامەندی‬ ‫لەسەر ئەوەی کێ دەبێتە پەیامبەر کێشەی‬ ‫لەسەر بووە‪ ،‬هەروەک لە پێشەوە ئاماژەمان‬ ‫دایە‪ .‬خۆ سەلماندن وەک پەیامبەر کات و‬ ‫وزەی زۆری خواستووە‪ .‬هیچ پەیامبەرێک‬ ‫نەهاتووە ه��ەروا گەلەکەی بە خۆشییەوە‬ ‫پێشوازییان لێکردبێت‪ ،‬دیارە موحەمەدیش‬ ‫لەم نەریتە بەدەر نەبووە‪ .‬بە کورتی و پوختی‬ ‫موحەمەد لەو جۆرە ژینگەیەدا پ��ەروەردە‬ ‫بووە و پێگەشتووە کە جۆرە کەسێتییەکی‬ ‫تایبەتی بۆ دەخوڵقێت‪ ،‬هەوڵدەدەین زیاتر‬ ‫لەو کەسێتییە نزیک ببینەوە‪ .‬کەسێتییەک‬

‫لەوەی کە موحەمەد مرۆڤێکی ڕاستگۆ بووە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم گێڕانەوەی ئ��ەم ئەزموونە ڕۆحییە‬ ‫پرسیاری زۆر دەوروژێ��ن��ێ��ت‪ .‬بەهەرحاڵ‬ ‫دەمانەوێ ڕۆحی شەیدا موحەمەد ئاشکرا‬ ‫بکەین کە چۆن لە گەشەی سایکۆلۆژییەوە‬ ‫بەرەو گەشەی سۆسیۆلۆژی هەنگاو دەنێ‪،‬‬ ‫چۆن گەشەی ڕۆحی ئەو تاکە کەسە دەبێتە‬ ‫مایەی سەرهەڵدانی ئایینێکی جیهانی‪.‬‬ ‫دەمانەوێ ئەوەش دەرخەین کە چۆن پرۆسەی‬ ‫هوشیاربوونەوە مرۆڤ دەکاتە کەسێکی جیاواز‬ ‫و لە مێژوودا و چۆن خۆی هەڵدەوەشێنێت و‬ ‫چۆنیش خۆی پێکدەهێنێتەوە‪ ،‬ئەوەشمان بۆ‬ ‫ڕوون دەبێتەوە کە چۆن هوشیار بوونەوە‬ ‫ئەرکی مرۆڤ سەخت دەکات‪.‬‬ ‫ئیسالم وەک دیاردە‬ ‫ئیسالم وەک ئایین لەو کاتەوە دەستپێدەکات‬ ‫کە موحەمەد هوشیار دەبێتەوە‪ ،‬لەو ساتەوە‬ ‫ئیتر ژیانی ئەو دەگۆڕێت و ئەرکێکی سەختی‬ ‫دەکەوێتە ئەستۆ‪ .‬ئەم هوشیار بوونەوەیە بەو‬ ‫مانایە دێت کە درزێک دەکەوێتە نێوان ئەو‬ ‫خودەی لەو ساتەدا هوشیار بۆتەوە لە گەڵ ئەو‬ ‫خودەی کە لەو ژینگەیەدا چاوی کردۆتەوە‪.‬‬ ‫مێژوویەک کە ئەو تیایدا بە ئاڕاستەیەکی‬ ‫تایبەتا ڕۆشتووە‪ ،‬ڕابوردوویەک کە ئەوی بە‬ ‫کەلتورێکی تایبەتا کردووە‪ ،‬ئاراستەیەک کە‬ ‫مێشکی ئەوی بە شێوازێک بیر پێکردۆتەوە‪،‬‬ ‫دەرەنجامی ئەو هوشیار بوونەوەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫ناچار دەبێت لەو ئاڕاستەیە البدات و هەندێک‬ ‫ئەگەر زۆریش نەبێت‪ ،‬دوور کەوێتەوە‪ .‬واتە‬

‫لەوە دەچێت کە حەنیفییەت لەو‬ ‫سەردەمەدا‪ ،‬بزافێک بووبێت یان‬ ‫تەوژمێک لە بیرکردنەوە بوبێت‪،‬‬ ‫دژ بە بیرکردنەوەی ئایینی‬ ‫باوی ئەوکاتەی نیوەدوورگەی‬ ‫عەرەب سەریهەڵدابێت‪ .‬جۆرێک‬ ‫لە بیرکردنەوە بووبێت بۆ‬ ‫دامەزراندنی ناسنامەیەکی نوێ‬ ‫بۆ نەتەوەی عەرەب کە لەگەڵ‬ ‫سەردەمی ئەوکاتەدا باشتر‬ ‫گونجابێت‬ ‫بانگەشەی ئەوە دەکات کە پەیامبەری خودایە‬ ‫و پەیامی الی ئ��ەوەوە بۆ ع��ەرەب هێناوە‪.‬‬ ‫لەو شەوەوە دەستپێدەکات کە موحەمەد لە‬ ‫ئەشکەوتی حەرا‪ ،‬ئەزمونێکی ڕۆحیگەرییانەی‬ ‫بۆ وەدیدێت‪ ،‬وەک خۆی دەیگێڕیتەوە کە ئەو‬ ‫خۆی فریشتەیەکی دیوە و داوای لێکردووە‬ ‫بخوێنێتەوە‪ ،‬ئەویش وەاڵم��ی داوەت��ەوە کە‬ ‫ناتوانێ بیخوێنێتەوە‪ ،‬ئەو فریشتەیە باوەشی‬ ‫پێدادەکات و لەکۆتاییدا فریشتەکە خۆی ئەو‬ ‫دەقە دەخوێنێتەوە کە بۆ موحەمەدی هێناوە‪،‬‬ ‫هەر بەناوی ئیقرەئەوە‪ .‬ئێمە گومانمان نییە‬

‫موحەمەد پێش ئ��ەوەی بکەوێتە ملمالنێوە‬ ‫لە گەڵ باوەڕ و کەلتوری گەلەکەی خۆی‪،‬‬ ‫پێش ئەوانە دەکەوێتە ملمالنێ لە گەڵ خۆیدا‪.‬‬ ‫ئەگەر وا نەبوایە ناچار نەدەبوو تەنیایی و‬ ‫خەڵوەت لە پێش پەیامبەرێتیدا بە دە ساڵ‬ ‫هەڵبژێرێت‪.‬‬ ‫ئێمە وا دەبینین کە موحەمەد سێ دۆخ‬ ‫لە کەسێتی سەریهەڵداوە کە لە پێشەوە‬ ‫باسمانکرد‪ ،‬بەاڵم لێرەدا وەک پێویست بە‬ ‫کورتی دووبارەی دەکەینەوە‪ .‬تا نزیک تەمەنی‬ ‫سی ساڵی دەبینین موحەمەد کەسێکی ئارام‬

‫و لەسەر خۆ و جێگە متمانەی عەرەبەکانی‬ ‫ناو مەککەیە‪ .‬کەسێک توانیویەتی بازرگانێکی‬ ‫س��ەر ڕاس��ت و س��ەرک��ەت��ووب��ێ��ت‪ ،‬کەسێک‬ ‫پەیوەنییەکی کۆمەاڵیەتی پتەو و باشی لەناو‬ ‫مەککەدا دام��ەزران��دووە‪ .‬دۆخ��ی دووەم لە‬ ‫کەسێتی ئەودا دەبینین کە کەسێکی قەلەقە‬ ‫و بە شوێن هەقیقەتێکی ونبوودا وێڵە و‬ ‫گۆشەگیر وکەنارگیر دەبێت‪ .‬نزیکەی دەساڵ‬ ‫ئەم دۆخە لە کەسێتی ئەودا و وردبوونەوە و‬ ‫بیرکردنەوە دەبات‪ .‬لە دۆخی سییەمی کەسێتی‬ ‫ئەودا دەبینین گەشتۆتە هەقیقەتێک و ئارام‬ ‫بۆتەوە و بۆتە هەڵگری پەیامێکی گرنگ‪.‬‬ ‫هەرچەندە لەسەرەتای کە سێتی سێیەمدا‬ ‫ترسێک ڕووی تێدەکات کە ڕەنگە تێکچوبێت‬ ‫یاخود وەک کاهینەکانی بە سەر هاتبێت‪،‬‬ ‫تا ئەو ڕادەیەی دەیویست لەسەر ئەو کێوە‬ ‫کاری خۆکوژی ئەنجام بدات‪ ،‬وەلێ پاشان بە‬ ‫یارمەتی خەدیجەی خێزانی و وەرەقەی کوڕی‬ ‫نەوفلیی ئامۆزای خەدیجە‪ ،‬ئارام دەکرێتەوە‬ ‫و مژدەی خۆشی و پەیامبەرێتی پێدەدەن‪.‬‬ ‫بەڕادەیەک دڵگیری پەیامەکەی خۆی دەبێت‬ ‫و بە ڕادەی��ەک هۆگری ئەو هەقیقتە دەبێت‬ ‫کە لە خودایەکی مەزندا دەیبینێتەوە‪ ،‬ئیدی‬ ‫ئامادەیە کە خۆی بۆ تەرخان بکاو هەموو‬ ‫شتێکی خۆی بۆ بکاتە قوربانی‪ ،‬هەروەک لەو‬ ‫وەاڵم��ەدا دەرئەکەوێ کە کاتێ مامی داوای‬ ‫لیدەکات دەس��ت لە پەیامەکەی هەڵگرێ‪،‬‬ ‫کەچی ئەویش لە وەالمدا دەڵێ‪ :‬مامە ئەگەر‬ ‫مانگ بخەنە سەر شانی چەپم و خۆریش‬ ‫بخەنە سەر شانی ڕاستم‪ ،‬لە پێناوی ئەوەی‬ ‫واز لەم بانگەوازە بهێنم‪ ،‬وازی لێناهێنم‪ ،‬یان‬ ‫ئەوەتا دەبمە قوربانی بۆی‪ ،‬یاخود بەردەوام‬ ‫دەبم تا بەو ئامانجە دەگەم‪.‬‬ ‫لە پەرەگرافەکانی کە لەمەو پاش دێن‪،‬‬ ‫ژینگە و دەوروب��ەر و س��ەردەم و کۆمەڵگە‬ ‫جێدەهێڵین و بە ناخی پەیامبەر موحەمەد‬ ‫خۆیا دەچینە خ���وارەوە‪ ،‬بە ڕۆحیدا شۆڕ‬ ‫دەبینەوە و توخمەکانی قواڵیی ئەزموونی‬ ‫خ��ودی ئ��ەو دەدۆزی��ن��ەوە تا وەک مرۆڤێ‬ ‫بیناسینەوە و لەسەردەمەکەی خ��ۆی لە‬ ‫ڕووی ئ��ەزم��وون��ەوە جیایبکەینەوە‪ .‬وەک‬ ‫لە پێشەوە ئاشکرامان کرد کە گەشتن بە‬ ‫ئەزموونی خودی کەسێک و پەنجە خستنە‬ ‫سەری‪ ،‬ناسینەوەی دیاردەیەک تەواو دەکات‪،‬‬ ‫تا بتوانین ئەو دیاردەیە وەک ئ��ەوەی کە‬ ‫خۆی هەیە بناسێنین‪ .‬هەر ئەوەشە مەبەست‬ ‫و مەرامی فینۆمینۆلۆژیایە کە فەلسەفە‬ ‫دایهێناوە بۆئەوەی دیاردەیەک ئاشکرا بکات‪.‬‬ ‫یەکەم ئەو دیاردەیە بوو کە خۆی لە شوێنێکدا‬ ‫بەرجەستە ک���ردووە‪ ،‬دووەم ئ��ەو ژینگە و‬ ‫سەردەمەی ئەو دیاردەیە تیایدا دەرکەوتووە‪،‬‬ ‫سێیەم ئەو ناخ و ئەزموونە ناواخنیەیە کە‬ ‫ئەو دیاردەیە هەڵیگرتووە‪ .‬ئێمە بینیمان؛‬ ‫موحەمەد ئەو کەسە بوو لە نیوەدوورگەی‬ ‫عەرەب و بەتایبەتی لە مەککەدا دەرکەوتووە‪،‬‬ ‫لەو ژینگەیە وردبووینەوە کە پێش ئەو و پاش‬ ‫ئەو چۆن دەرکەوتووە‪ ،‬ئیستە کاتی ئەوەیە‬ ‫بە ناخیدا شۆڕ بینەوە تا بزانین چ جۆرە‬ ‫ئەزموونێکی هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫ناخی تایبەتی هەر مرۆڤی بگری‪ ،‬خودە‬ ‫ئەزموونێکی تایبەتی خ��ۆی هەیە کە لە‬ ‫کەسانیتری جیادەکاتەوە‪ .‬وات��ە مەبەست‬ ‫ل��ە ن��اخ��ی م���رۆڤ ئ��ەو خ���ودە ئ��ەزم��وون��ە‬ ‫تایبەتەیە‪ ،‬خۆی لە قوواڵیی خۆیدا هەستی‬ ‫پێدەکات‪ ،‬ئەو هەستەی ڕێگای ژیانی خۆی‬ ‫دی��اری��دەک��ات‪ ،‬ئامانجەکانی ل��ەو ڕێگەیەوە‬ ‫وەدەستدەخات‪ .‬فینیمینۆلۆژیا دەیەوێت ئەو‬ ‫توخمانە دیاریبکات کە لە پێکهاتەی خودە‬ ‫ئەزموونێکدا ئامادەییان هەیە‪ .‬خودە ئەزموون‬ ‫ئەو توخمانەن کە ئەو ئەزموونەیان پێکهێناوە‬ ‫و پەیوەندی ئەو توخمانە پێکەوە جۆری‬ ‫خودە ئەزموونەکە دیاریدەکەن‪ .‬ئیدی لێرەوە‬ ‫ئێمە دەگەیەنە قوواڵیی ناخی ئەو مرۆڤەی‬ ‫گەرەکمانە بیناسین‪ ،‬ئ��ەوی��ش پەیامبەر‬ ‫موحەمەدە کە هەنووکە بە ناخ و قوواڵیی‬ ‫دەروونی ئەوەوە خۆمان خەریک دەکەین‪.‬‬ ‫په‌راوێزه‌کان‪:‬‬ ‫‪(6) Barnaby Rogerson,‬‬ ‫‪The Prophet Muhammad,‬‬ ‫‪London, 2003, p.75.‬‬ ‫(‪ )7‬خوێنەر دەتوانێ بگەڕێتەوە بۆ کتێبی‬ ‫ئیسالم لە موحەمەدەوە تا بن الدن‪.‬‬

‫بینین‬ ‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه مانگی دوجار‬

‫دکتۆر عادل باخه‌وان‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫خوێندنه‌وه‌ی کتێبی‬ ‫«ده‌سه‌اڵتی ڕۆشنبیر له‌‬ ‫فه‌ره‌نسادا»‪ -‬ڕێجیس دوبرێ‬ ‫(‪)1‬‬ ‫«ده‌س�ه‌اڵت��ی ڕۆشنبیر له‌ فه‌ره‌نسادا» یه‌کێکه‌ له‌ کتێبه‌ هه‌ر ‌ه‬ ‫به‌نرخه‌کانی ڕێجیس دوب��رێ‪ ،‬که‌ له‌ ئێستادا وه‌ك یه‌کێك له‌ لوتکه‌‬ ‫هه‌ره‌ بڵنده‌کانی فه‌لسه‌فه‌ی فه‌ره‌نسی وێناده‌کرێت‪ .‬خوێندنه‌وه‌یه‌کی‬ ‫خێرای ئه‌م کتێبه‌‪ ،‬به‌ ئومێدی ئه‌وه‌ی که‌ ڕۆژێك ده‌زگایه‌کی چاپ و‬ ‫باڵوکردنه‌وه‌ له‌ کوردستان ئه‌رکی وه‌رگێڕانی بۆ زمانی کوردی بگرێته‌‬ ‫ئه‌ستۆی خۆی‪ ،‬بایه‌خێکی زۆری بۆ ئێستا و ئێره‌ی کێڵگه‌ی ڕۆشنبیری‬ ‫و سیاسی کوردستان هه‌یه‌‪ ،‬چونکه‌ ئه‌و تۆڕی په‌یوه‌ندیانه‌ی که‌ ڕێجیس‬ ‫دوبرێ ڕاڤه‌یانده‌کات‪ ،‬به‌ جومگه‌کانی هه‌ر دو کێڵگه‌ی ڕۆشنبیریی و‬ ‫سیاسی ئێمه‌دا چونه‌ته‌خواره‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ڕێگای ئه‌م کتێبه‌وه‌‪ ،‬ڕێجیس دوبرێ تێزه‌کانی له‌سه‌ر چه‌مکی‬ ‫ڕۆشنبیر و په‌یوه‌ندییه‌کانی به‌ جیهانی ده‌ره‌وه‌ به‌گشتی وردده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌ پێمانده‌ڵێت‪ :‬ده‌سه‌اڵتی ڕۆشنبیر بریتیه‌ له‌ پرۆژه‌ی‬ ‫کاراییدانان به‌سه‌ر کۆمه‌ڵگاوه‪ ‌،‬به‌پێی ئه‌و بۆچونانه‌ی که‌ به‌ده‌ره‌وه‌یان‬ ‫ده‌ناسێنێت‪ .‬واته‌ دوبرێ ده‌سه‌اڵتی ڕۆشنبیر یه‌کسانده‌کات به‌ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫کاراییدانان و ئه‌مه‌ش وه‌ك جۆرێك له‌ تراژیدیا باسده‌کات‪ .‬دوبرێ‬ ‫پێمانده‌ڵێت‪ :‬له‌سه‌ره‌تاوه‌ «پرۆژه‌ی کاراییدانان» له‌ ده‌ستی پیاوانی‬ ‫ئایندا بوه‌‪ ،‬پاشان که‌وتوه‌ته‌ ده‌ستی مامۆستایان‪ ،‬دوات��ر له‌الیه‌ن‬ ‫نوسه‌رانه‌وه‌ کۆنترۆڵکراوه‌ و ئه‌مڕۆش هه‌مو پرۆژه‌یه‌کی کاراییدانانی‬ ‫ڕۆشنبیر له‌سه‌ر میدیاکان و له‌ڕێگای میدیاکان و له‌نێو میدیاکاندا‬ ‫بیناده‌کرێت و به‌بێ میدیاکان هه‌ر پڕۆژه‌یه‌کی کاراییدانانی ڕۆشنبیر له‌‬ ‫بێده‌نگیدا ده‌مرێت‪.‬‬ ‫بێگومان میدیاکانیش ماڵی هه‌میشه‌یی ئه‌و توێژه‌ن که‌ ڕێجیس‬ ‫دوبرێ ناویده‌نێت «نوخبه‌ی بااڵی ڕۆشنبیر»‪ .‬ئه‌م نوخبه‌یه‌ ده‌ستی‬ ‫به‌ هه‌مو میدیاکان ده‌گات‪ ،‬ده‌رگای هه‌مو میدیاکانی بۆ له‌سه‌ر پشته‌‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ی توێژی «ورده‌ ڕۆشنبیره‌کانه‌وه‌» که‌ به‌ده‌گمه‌ن ده‌توانن‬ ‫پێگه‌یه‌ك له‌نێو میدیاکاندا بۆ خۆیان دروستبکه‌ن و بابه‌تێك باڵوبکه‌نه‌وه‌‬ ‫یان له‌ ته‌له‌فزیۆنێکه‌وه‌ ده‌ربکه‌ون‪ ،‬ئه‌م نوخبه‌یه‌ له‌ هه‌ر ساته‌وه‌ختێکدا‬ ‫ده‌توانێت خۆی بخاته‌ سه‌ر شانۆکان و بۆچون و لێکدانه‌وه‌ و تێزه‌کانی‬ ‫به‌ ده‌ره‌وه‌ی خۆی بگه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫لێره‌وه‌ ڕێجیس دوبرێ گوزارشت له‌ بۆچونێکی سه‌خت ده‌کات که‌‬ ‫ده‌کرێت به‌وردی قسه‌ی له‌سه‌ر بکرێت‪ ،‬بۆچونێك که‌ زۆر به‌ڵگه‌نه‌ویست‬ ‫ده‌خاته‌ ژێر گومانه‌وه‌‪ .‬ئه‌و ده‌ڵێت ‪ :‬ڕۆڵی میدیا له‌ ڕژێمه‌ لیبراڵه‌کانی‬ ‫ئێستادا‪ ،‬هه‌مان ڕۆڵی ئایدۆلۆژیایه‌ له‌ ڕژێمه‌ تۆتالیتێر‪-‬شمولیه‌کاندا‪،‬‬ ‫به‌ڕاده‌یه‌ك که‌‪ ،‬هه‌روه‌ك چۆن ڕژێمێکی تۆتالیتێر‪-‬شمولی ناتوانێت به‌بێ‬ ‫ئایدۆلۆژیا بژی‪ ،‬ئاواش ڕژێمی لیبراڵ ناتوانێت به‌بێ ئه‌م مۆدێله‌ له‌ میدیا‬ ‫درێژه‌ به‌ ته‌مه‌نی خۆی بدات‪ .‬لێره‌وه‌‪ ،‬چه‌ند توێژی ڕۆشنبیره‌ بااڵکان له‌‬ ‫میدیاکاندا ده‌رکه‌ون و چه‌ند هه‌ژمونیان به‌سه‌ردابکه‌ن‪ ،‬هێنده‌ش کارایی‬ ‫به‌سه‌ر سیاسه‌ته‌وه‌ داده‌نێن و ته‌نانه‌ت هه‌ژمونیشی به‌سه‌ردا ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌م کاراییدانان و کۆنترۆڵکردنه‌ش پێش هه‌ر شتێك‬ ‫له‌پێناوی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی خ��ودی توێژی ڕۆشنبیره‌ بااڵکاندایه‌‬ ‫و هه‌ر قسه‌کردنێکیش به‌ناوی به‌رژوه‌ندیی گشتی و به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ئه‌وانیدیکه‌وه‌‪ ،‬هیچنیه‌ فێڵێکی فێڵبازانه‌ی ڕۆشنبیره‌ فێڵبازه‌کان‬ ‫نه‌بێت‪ .‬ئ��ه‌وان ب�ه‌ن��اوی گوزارشتکردن له‌ ب �ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی گشتی و‬ ‫به‌ناوی به‌ها جوانه‌کان و هه‌ندێك جاریش به‌ناوی هه‌ژاران‪ ،‬کڵۆاڵن‪،‬‬ ‫بێنه‌واکانه‌وه‌‪ ،‬به‌ناوی دادی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬یه‌کسانی‪ ،‬ملمالنێ له‌ دژی‬ ‫گه‌نده‌ڵی‪ ،‬له‌ دژی هه‌ژاری‪ ،‬له‌ میدیاکانه‌وه‌ ده‌رده‌که‌ون‪ ،‬به‌اڵم له‌ڕاستیدا‬ ‫هه‌ر یه‌کێك له‌م ڕه‌گه‌زانه‌‪ ،‬هیچنین ته‌نها چه‌کی ملمالنێ له‌پێناوی‬ ‫پارێزگاریکردن له‌ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی خۆیاندا نه‌بێت‪ .‬رێجیس دوبرێ ب ‌ه‬ ‫ئازارێکی سه‌خته‌وه‌ باس له‌ سه‌رده‌مێکی نوێده‌کات‪ ،‬سه‌رده‌مێك ک ‌ه‬ ‫تیایدا میدیاکان نه‌ك هه‌ر کرده‌ی سیاسه‌تکردن کۆنترۆڵده‌که‌ن‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫کرده‌ی مه‌عریفه‌ش گه‌مارۆده‌ده‌ن‪ .‬له‌ئه‌مڕۆدا چیدی ده‌زگاکانی چاپ و‬ ‫باڵوکردنه‌وه‌ به‌دوای ‌ کتێبه‌ هه‌ره‌ باشه‌کاندا‪ ،‬فیکره‌ هه‌ره‌ گه‌وره‌کاندا‪،‬‬ ‫تێزه‌ زانستیه‌ به‌هێزه‌کاندا ناگه‌ڕێن‪ ،‬به‌ڵکو به‌دوای کتێب و فیکر و تێزی‬ ‫ئه‌و ڕۆشنبیرانه‌دا ده‌گه‌ڕێن که‌ له‌ میدیاکاندا ده‌رده‌که‌ون‪ ،‬که‌ میدیاکان‬ ‫به‌ ئێمه‌ ده‌ڵێن گه‌وره‌ن‪ .‬باشترین کتێب‪ ،‬باشترین فیکر‪ ،‬باشترین تێز‪،‬‬ ‫گه‌ر پێشتر له‌ میدیاکاندا ده‌رنه‌که‌وتبێت و گه‌ر میدیاکان پێشنیازی‬ ‫نه‌که‌ن و به‌ده‌ره‌وه‌ی نه‌ناسێنن‪ ،‬زۆر به‌ ده‌گمه‌ن ده‌توانن چاپبکرێن و‬ ‫باڵوبکرێنه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬خراپترین‪ ،‬کتێب‪ ،‬خراپترین فیکر‪،‬‬ ‫خراپترین تێز‪ ،‬گه‌ر له‌ میدیاکاندا ده‌رکه‌وتبێت و میدیاکان پێشنیازی‬ ‫بکه‌ن و به‌ده‌ره‌وه‌ی بناسێنن‪ ،‬ئیدی به‌شێکی زۆر له‌ ده‌زگا گه‌وره‌کان‪،‬‬ ‫جه‌نگ له‌سه‌ر باڵوکردنه‌وه‌ی ده‌که‌ن‪ .‬ڕێجیس دوبرێ ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌مه‌ش‬ ‫پێش هه‌ر شتێك تراژیدیای مه‌عریفه‌یه‌ ! (ماویه‌تی)‬

‫ذمارة (‪ )203‬دوشةممة ‪2014/6/9‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫جەژنی نەورۆز و چوارشەممە سوورەی كوردەواری‬ ‫موعتەسەم ساڵەیی‬ ‫(‪)٢/١‬‬ ‫گومانی لەسەر نییە كە هەردوو جەژنی‬ ‫نەورۆز ‌و چوارشەممە سوورە؛ دوو جەژنی‬ ‫ك��وردەواری��ی ڕەسەنن‪ .‬سەرچاوەكانیان‬ ‫لە س��ەردەم��ی سۆمەرییەكانەوە دەست‬ ‫پێ‌دەكات‪.‬‬ ‫بەتایبەتی بنەماكانیان دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫داستانی (دوموزی ‌و ئینانا) ی سۆمەری‪.‬‬ ‫كە لە پاشاندا ل��ەالی بابلیەكان ناوی‬ ‫«دوموزی» كە بە مانای «كوڕی دڵسوز»‬ ‫دێت؛ دەگۆڕدرێت‌ و دەبێت بە «تەمموز»‪.‬‬ ‫ن��اوی «ئینانا» یش ل��ەالی بابلیەكا ‌ن‬ ‫دەگۆڕدرێت و دەبێت بە «عیشتار» كە‬ ‫بە مانای ئەستێرە دێت‪ .‬ژنە خواوەندی‬ ‫عیشتار لە زمانی عەرەبیدا «زوه��ەڕە»‬ ‫یەو لەالی یۆنانیەكان «ئەفرۆدێت» ـە ‌و‬ ‫لەالی ڕۆمانیەكانیش «ڤینۆس» ـە‪ ،‬لەالی‬ ‫ئاریاییە كۆنەكانیش «ئەناهیتا» یە‪ .‬ئینانا‬ ‫بە زمانی سۆمەری و عیشتاریش بە زمانی‬ ‫بابلی هیمایە بۆ جوانی و خۆشەویستی‬ ‫و دلۆڤانی‪ .‬لە ئاسمانیشدا ئەستێرەیەكی‬ ‫پرشنگدارە ‌و لە مانگی نیساندا لەالی‬ ‫ڕۆژه���ەاڵت���ەوە ه��ەڵ‌دێ��ت‪ .‬ل��ە داستانە‬ ‫وێنەیەکی هێمایی کە جەژنی (ئەکیتو)‬ ‫كۆنەكاندا وەه��ا هاتووە گوایە عیشتار‬ ‫دادەبەزێتە خ��وارەوە بۆ دنیای تاریكی مانگی عاشوورادا‪ ،‬مێژوویەكی زۆر كۆنی‬ ‫و م��ردن‪ .‬بەپێی یاسای دنیای تاریكی هەیە لە واڵتی عێراقدا‪ .‬هەروەكو لەم دەقە‬ ‫چیتر نابێت بگەڕێتە دواوە بۆ سەر ڕووی كۆنەی شین و واوەیالیەدا دەردەكەوێت كە‬ ‫زەوی‪ .‬پاش س��ەروس��ەودا و مامەڵەیەك خواوند تەمووزدەڵێت‪:‬‬ ‫دەسەاڵتدارانی دنیای مردووان ڕازی دەبن‬ ‫لە گەڵمدا بگری‪ .‬لە گەڵمدا بگری‬ ‫كە بۆ جارێكی تر عیشتار بگەڕێتەوە سەر‬ ‫ئەی پێدەشتی لە گەڵمدا بگری‬ ‫ڕووی زەوی‪ ،‬بەاڵم بەو مەرجەی كەسێكی‬ ‫دەنگمان تێكەڵ بكەین و بە كۆمەڵ شین‬ ‫ت��ر ل��ە ب��ری خ��ۆی وەك��و جێگرەوەیەك بكەین‬ ‫دابگرێتە خ��وارەوە بۆ دنیای م��ردووان‪.‬‬ ‫ئەی قرژاڵی نێو ڕووبارەكان‬ ‫عیشتار هەر كە دەگاتە سەر ڕووی زەوی؛‬ ‫گوێ لە گریانم بگرە‬ ‫و‬ ‫یەكسەر تەمووزی مێردی ڕادەستی دێو‬ ‫ئەی بۆقی نێو جۆگەلەكان‬ ‫درەنجەكان دەكات‪ ،‬تاوەكو لە جیاتی خۆی‬ ‫بەرەو دنیای ژێرەوەی مردووان پەل‌كێشی‬ ‫بكەن‪ .‬لێرەدا بەكورتی ئاماژە بە داستانەكە‬ ‫دەكەین‌ و پێویستە ئەوەش ڕوون بكەینەوە‬ ‫كە دوموزی یاخود تەمووز وەكو كەسێكی‬ ‫شوان ڕەمز و هێمایە بۆ لەوەڕ و سەوزایی‬ ‫و گژوگیا و پیت ‌و بەرەكەتی‪ .‬تەمووز‬ ‫لە مانگی ت��ەم��ووزدا لە وەرزی هاویندا‬ ‫دادەبەزێتە خ��وارەوە و بزر دەبێت‪ .‬ئەم‬ ‫داستانەیش پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆی‬ ‫بە كەش و هەواو كاروباری وەرزێرییەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬چونكی لە واڵتی عێراقدا هەردەم‬ ‫لە مانگی تەمووز و لە وەرزی هاویندا‬ ‫سەوزایی نامێنێت و گژوگیا و دەخڵ و‬ ‫گوێ بۆ شیوەنم ڕادێرە‬ ‫دان وشك دەبن‪ .‬بە درێژایی شەش مانگ‬ ‫با دایكمیش بۆ ونبوونم بگری‬ ‫خواوەند دوموزی یاخود تەمووز دەمرێت و‬ ‫ئەو دایكەی كە پێنج نان لە ماڵەكەیدا‬ ‫لە وەرزی بەهاردا بۆ جارێكی تر دێتەوە‬ ‫شك نابات با بگری‬ ‫بەپێی‬ ‫سەر زەوی و سەرهەڵ‌دەداتەوە‪.‬‬ ‫ل��ە پ��اش م��ەرگ��م ك��ەس نییە دەس��ت‬ ‫داستانەكە تەمووز خوشكێكی خۆی بە بەباڵیەوە بگرێ‬ ‫ناوی (گێشتیناننا) ‪ Geštinanna‬وە‬ ‫ئەی چاوە وێڵەكانم وەكو چاوی‬ ‫لە بری خۆی دادەگرێتە خوارەوە بۆ دنیای‬ ‫دایكم فرمێسك دادە‬ ‫لە‬ ‫مردووان‪ .‬لەگەڵ دەركەوتنی تەمووزدا‬ ‫ئەی چاوە وێڵەكانم وەكو چاوی‬ ‫وەرزی بەهاردا گژوگیا و سەوزایی و دەخڵ‬ ‫خوشكم فرمێسك دادە(‪)1‬‬ ‫و دان دەبووژێنەوە‪ .‬ئەوسایش بۆ جارێكی‬ ‫پ��اش��ت��ر ئ���ەم داس��ت��ان��ە ئ��اوێ��ت��ەی‬ ‫تر تەمووز و عیشتاری ژنی زەماوەند ساز داستانەكانی واڵتی یۆنان دەبێت‪ .‬دەوترێت‬ ‫دەكەن‪ .‬ئەم ڕووداوەی��ش هەردەم دەبووە كە ژنەخواوەندی جوانی (ئەفرۆدێت) لە‬ ‫مایەی جەژن و خۆشی لە واڵتی عێراقی كاتی لە دایك بوونی (ئەدۆنیس) دا چاوی‬ ‫كۆندا‪ ،‬كە تاوەكو ڕۆژی ئەمڕۆمان ئەو پێ‌دەكەوێت ‌وجوانیەكەی كەمەندكێشی‬ ‫داب و دەس��ت��وورە ل��ەالی میللەتی كورد دەكات‪ .‬لە پێناوی پاراستنی ئەو كۆرپەیەدا‬ ‫وەكو دوو جەژنی نەورۆز لە بیست و یەكی ڕادەستی (پێرسێفۆنی) ‪Persephone‬‬ ‫مانگی ئازار و جەژنی چوارشەممە سوورە ی دەكات كە ژنه‌خواوەندێکی دنیای مردنە‪.‬‬ ‫لە سەرەتای مانگی نیساندا بەردەوامە‪ ،‬بەاڵم پێرسێفۆنی لە ئاستی خۆیەوە حەز‬ ‫لەو بەروارانەدا بەتایبەتی میللەتی كورد ل��ە ئەدۆنیس دەك���ات و ب��ۆ خ��ۆی گلی‬ ‫دەیكەن بە ئاهەنگ و خۆشی‪ .‬تەمووز بە دەدات���ەوە‪ .‬ئەوسا لە نێوان ئەفرۆدێت‬ ‫درێژایی شەش مانگ لە سەرەتای بەهارەوە و پێرسێفۆنیدا شەڕ و ناكۆكی لە سەر‬ ‫دێتە ئاراوە و سەوزایی و خۆشی لەگەڵ ئەدۆنیس پەیدا دەبێت‪ .‬پاش ئەوەی ناگەن‬ ‫خۆیدا دەهێنێت‪ .‬لە مانگی تەمووزیشدا بۆ بە هیچ ئاكامێك؛ پەنا دەبەنە بەر گەورە‬ ‫جارێكی تر دەچێت بە ناخی زەوی��دا بۆ خواوەند (زیوس) تا دادوەری لە نێوانیاندا‬ ‫دنیای تاریكی و مردن‪ .‬بە بزربوونی خواوەند بكات‪ .‬زیوسیش لە ئاستی خۆیەوە بڕیار‬ ‫تەمووز لە وەرزی هاویندا سەوزایی و دەخڵ دەدات كە ئەدۆنیس بۆ ماوەی شەش مانگ‬ ‫و دان زەرد هەڵ‌دەگەڕێن و وشك دەكەن‪ .‬لەالی ئەفرۆدێت لە سەر زەوی بمێنێتەوە‪،‬‬ ‫عێراقییە كۆنەكان بە لەنێوچوونی تەمووز بە درێ��ژای��ی ش��ەش مانگیش لە دنیای‬ ‫لە وەرزی هاویندا وەها ڕاهاتبوون‪ ،‬كە مردوواندا لەالی پێرسێفۆنی بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫شیوەنیان دەگێڕاو بە گریان و سنگ‌كوتان وەرزی بەهار بە زۆری��ی باو و بارانی و‬ ‫بەكۆمەڵ بەكوڵ بۆ تەمووز دەگریان‪ .‬كۆڕی سەوزاییەکەیەوە؛ مایەی بووژاندنەوەی‬ ‫الوان��دەوەی شیعەكان بە گریە و زاری لە لەوەڕ و گژوگیای دەشت و دەرە‪ ،‬ئەمەیش‬

‫ی بابلی و بەتایبەتی نمایشی خواوەند (مەردوک) پێشان دەدات‬ ‫هۆیەكی سەرەكی بوو بۆ ئاهانگ‌گێڕان‬ ‫بە بۆنەی زی��ن��دووب��وون��ەوەی خواوەندی‬ ‫ڕووەك و ئ���اژەڵ‌داری (دوم��وزی) یاخود‬ ‫(تەمووز) و هاوسەرگیریی لە گەڵ ژنە‬ ‫خواوەندی جوانی و پیت و بەرەكەت ئینانا‬ ‫(عیشتار)‪ .‬لە سەرەتای مانگی نیساندا‬ ‫هەموو ساڵێك ئاهەنگی خۆشی دەگێڕدرا‬ ‫و دەبوو بە جەژن و شادی‪ .‬جەژنی نەورۆز‬ ‫و جەژنی چوارشەممە سوورەی كوردیش‬ ‫هەر لەو داستان و ئاهەنگ و جەژنانەی‬ ‫سۆمەرییەكانەوە س��ەرچ��اوە دەگ��رێ��ت‪،‬‬

‫هەردوو جەژنی نەورۆز و جەژنی‬ ‫چوارشەممە سوورەی كوردەواری‪،‬‬ ‫لە بنەڕەتدا دەگەڕێنەوە بۆ‬ ‫سەردەمی سۆمەرییەكان‪ ،‬هەر لەو‬ ‫سەردەمانەیشەوە سەرچاوە دەگرن و‬ ‫بۆمان ماونەتەوە‬ ‫تاوەكو ڕۆژی ئەمڕۆمان بۆمان ماونەتەوە‪.‬‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس و ڕۆژه��ەاڵت‌ن��اس��ی ناسراو‬ ‫(دك��ت��ۆر ئەنتۆن م��ۆرت��گ��ات) ‪Anton‬‬ ‫‪ Moortgat‬ل��ە كتێبی (م��ێ��ژووی‬ ‫ڕۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەن��دی ك��ۆن) ل��ە ب��ارەی‬ ‫سۆمەرییەكانەوە دەنووسێت و دەڵێت‪:‬‬ ‫(سۆمەرییەكان لە باكووری عێراقدا كە‬ ‫پێ‌دەچێت نیشتمانی بنەڕەتییان بووبێت‪،‬‬ ‫ئەویش پێش ئەوەی بەرەو باشوور شۆڕ‬ ‫ببنەوە و لە پێدەشتەكانی ناوەڕاست و‬ ‫خ��وارووی عێراقدا جێگیر ببن‪ ،‬بۆیە هەر‬ ‫لەو ناوچانەی باكووردا هەمیشە ڕاووشكار‬ ‫و ئاژەڵداری پیشەیان بووە و فێری پیشەی‬ ‫كشت‌وكاڵی سەرەتاییش ببوون‪ .‬خاوەنی‬ ‫بو‌نەرێتیك ب��وون كە بێ‌گومان‬ ‫چەند دا ‌‬ ‫پەیوەندییان بە شێوازی بەرهەمهێنانەوە‬ ‫هەبووە‪ .‬هەروەها خاوەنی جۆرە خواوەندێك‬ ‫بوون كە پەیوەست بووە بە ڕاووشكار و‬ ‫ئاژەڵ بەخێوكردنەوە)(‪.)2‬‬ ‫باكووری واڵتی مێسۆپۆتامیا ناوچەیەكی‬ ‫بەپیت و بەرەكەت و بەبژێو بووە‪ .‬هەمیشە‬ ‫خەڵكانێكی بەجم‌وجووڵی تێدا ژی��اوە‪.‬‬ ‫ئەشكەوتەكانی شانەدەر و هەزارمێرد و‬ ‫ئەوانی تر باشترین نموونەن‪ ،‬كە پێشانی‬ ‫دەدەن لە سەردەمی چاخە بەردینەكاندا‬ ‫كۆمەڵە خەڵكانێك لەو ناوچانەدا ژیاون و‬ ‫بە ڕاووشكارەوە خەریك بوونە و بژێویی‬ ‫خۆیان دابین ك��ردووە‪ .‬هەروەها گوندی‬ ‫(چەرموو) بەتەنیشتی شاری چەمچەماڵەوە‬ ‫بە یەكێك لە كۆنترین كۆمەڵگا كۆنەكانی‬ ‫چاخی بەردینی ن��وێ هەژمار دەكرێت‪،‬‬ ‫كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ نزیكەی‬ ‫نۆ هەزار ساڵ پێش ئێستا‪ .‬دانیشتووانی‬

‫گوندەكە ئەشكەوتەكانیان بەجێ‌هێشتووە و‬ ‫ئەو گوندەیان دامەزراندووە‪ .‬خانووبەرەیان‬ ‫ب��ۆ خ��ۆی��ان دروس���ت‌‌ك���ردووە و ئ���اژەڵ و‬ ‫مەڕومااڵت و پەلەوەریان بەخێوكردووە‪.‬‬ ‫لە بواری كشت‌و‌كاڵیشدا بااڵدەست بوونە‬ ‫و گەنم و جۆ و دانەوێڵەیان چاندووە‪.‬‬ ‫نیشتەجێ‌بوونیان لەنێو گوندا وەه��ای‬ ‫كردووە كە مرۆی ئەو سەردەمە گرنگیی‬ ‫زیاتر بە پیشەی كشت‌و‌كاڵی و وەرزێری‬ ‫و م��ەڕوم��ااڵت بە‌خێوكردن ب���دەن‪ .‬بەو‬ ‫پێیەیش بە ڕادەیەكی كەمتر بە كاروباری‬ ‫ڕاووش��ك��ارەوە خۆیان خەریك ك��ردووە‪.‬‬ ‫بەپێی هەموو سەرچاوە و ئاماژەكان وەها‬ ‫دەردەكەوێت كە سۆمەرییەكان لە بنەڕەتدا‬ ‫لە باكووری واڵتی مێسۆپۆتامیادا ژیاون‪.‬‬ ‫بەشێكی زۆری پسپۆران و مێژوونووسانیش‬ ‫ئ���ەم ڕاس��ت��ی��ە دووپ�����ات دەك���ەن���ەوە‪.‬‬ ‫سۆمەرییەكان خەڵكانێكی چوست و چاالك‬ ‫و پیشەوەر بوونە‪ .‬سەریان لە كشت‌وكاڵ‬ ‫و بەڕێوەبردنی زەوی‌وزاردا دەرچووە‪ .‬لە‬ ‫بواری ئاژەڵداری و بەخێوكردنی مەڕومااڵتدا‬ ‫شارەزاییەكی تەواویان هەبووە‪ .‬كاتێكیش‬ ‫بەرەو ناوەڕاست و خوارووی عێراق كۆچیان‬ ‫ك��ردووە و جێگیر بوونە؛ سەرجەم ئەو‬ ‫هەموو شارەزاییەی خۆیان بۆ ئەو ناوچانە‬ ‫گواستۆتەوە‪ .‬داب‌ونەریت و بیرۆكەی خۆیان‬ ‫لە بارەی ئەو خواوەندانەی كە پەیوەندییان‬ ‫بە كشت‌و كاڵ و شوانكارێتیەوە هەبووە؛‬ ‫سەرجەمیان پاراستووە و لەگەڵ خۆیاندا‬ ‫ب��ردووی��ان��ن‪ .‬داس��ت��ان و جەژنەكانیان‬ ‫پەیوەندییەكی تەواویان بە سەوزایی و‬ ‫ل���ەوەڕەوە هەبووە‪ .‬لە هەڵبەستێكیاندا‬ ‫سەبارەت بە ئاژەڵداری و چاندنی زەوی‬ ‫هاتووە دەڵێت‪:‬‬ ‫كاتێك (ئێنكی) ی باوك دەردەكەوێت‬

‫ئ��ەو زەوی���ەی كە ت��ۆو دەك��رێ��ت زیاتر‬ ‫بەرهەم دەهێنێت‬ ‫دانەوێڵەیەكی زۆریش دەڕوێن‬ ‫كاتێك (نودیممود)* لە م��ەڕ نزیك‬ ‫دەبێتەوە‬ ‫ئەوسایش بەباشی دەزێت‬ ‫كاتێك لە بزنەكەم نزیك دەبێتەوە‬ ‫ئەوسایش بەباشی دەزێت‬ ‫كاتێكیش ڕوو دەكەیتە كلێڵگە‬ ‫دەتوانیت دانەوێڵە وەكو گرد كەڵەكە‬ ‫بكەیت(‪)3‬‬ ‫داس��ت��ان��ە‌ک��ان��ی س��ۆم��ەری��ی��ەك��ان و‬ ‫خ��واوەن��دەك��ان��ی��ان وەك���و (دوم����وزی ‪-‬‬ ‫تەموز) و (ئینانا ‪ -‬عیشتار) پەیوەندیی‬ ‫ڕاستەوخۆیان بە پیشەی كشت‌وكاڵ و‬ ‫ئاژەڵدارییەوە هەیە‪ .‬بەتایبەتی مردنی‬ ‫خ��واوەن��د دوم���وزی ل��ە وەرزی هاویندا‬ ‫و ل��ە مانگی ت��ەم��ووزدا‪ ،‬لەپاشانیشدا‬ ‫زیندووبوونەوە و سەرهەڵدانی لە وەرزی‬ ‫بەهاردا و هاوسەرگیریی لەگەڵ عیشتاردا‪،‬‬ ‫مانای بووژاندنەوەی زەوی‌وزار و زاووزێی‬ ‫ئاژەاڵن دەگەیەنێت‪ .‬بۆیە سۆمەرییەكان‬ ‫وەه��ا ڕاه��ات��ب��وون ل��ە س��ەرەت��ای مانگی‬ ‫نیساندا بیكەن بە جەژن و ئاهەنگ‌گێڕان‪.‬‬ ‫ب��ێ گ��وم��ان ه���ەردوو ج��ەژن��ی ن���ەورۆز و‬ ‫جەژنی چوارشەممە سوورەی كوردەواری‪،‬‬ ‫لە بنەڕەتدا دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی‬ ‫سۆمەرییەكان‪ ،‬هەر لەو سەردەمانەیشەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرن و بۆمان ماونەتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫لكاندنی جەژنی نەورۆز بە داستانی كاوە‬ ‫و زوحاكەوە؛ ئەوا ئەمەیان بیرۆكەیەكی‬ ‫تازە و نوێیە‪ .‬لە ڕاستیدا بنەڕەتی هەردوو‬ ‫جەژنی ن��ەورۆز و چوارشەممە سوورە لە‬ ‫داستانی كاوە و زوحاك گەلێك كۆنترە‪،‬‬ ‫بگرە هەر لە سەردەمانی سۆمەرییەكانەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرن و تاوەكو ڕۆژی ئەمڕۆمان‬ ‫بۆمان ماونەتەوە‪ .‬سۆمەرییەكان لە سەری‬ ‫ساڵی نوێدا و لە سەرەتای مانگی نیساندا‪،‬‬ ‫وەه��ا ڕاه��ات��ب��وون كە ئاهەنگ بگێڕن و‬ ‫بیكەن بە جەژنی (زاگموك) ‪Zagmuk‬‬ ‫یادی هۆكارەكانی بەروبووم لە سروشتدا‬ ‫دەكرایەوە‪ ،‬بە هەموو بەشەكانیەوە‪ ،‬جا‬ ‫پەیوەندیی بە مرۆڤه‌وە هەبوایە یاخود‬ ‫پەیوەندیی ب��ە س��ەوزای��ی و گژوگیا و‬ ‫لەوەڕ و ئاژەڵدارییەوە هەبوایە؛ دیاردەی‬ ‫بەروبووم و پیت و بەرەكەت لە داستانی‬ ‫ئینانا (عیشتار) و دوم��وزی (تەمووز)‬ ‫دا بەرجەستە دەبوو‪ .‬هاوسەرگیریی ئەو‬ ‫دوو خواوەندە لە وەرزی بەهاردا نمایش‬ ‫دەك��را‪ .‬پاشای واڵت یاخود یەكە پیاوی‬ ‫ئاینی دەوری دوموزیی دەگێڕا‪ ،‬ژنە ڕەبەنی‬ ‫ئایینیی گەورەیش دەوری ئینانا (عیشتار)‬ ‫ی دەگ��ێ��ڕا‪ ،‬ب��ەو س��رووت��ەی��ش دەووت���را‬ ‫«ه��اوس��ەرگ��ی��ری��ی پ��ی��رۆز» ‪Hieros‬‬ ‫‪ .gamos‬پ��اش��ای��ەك��ی سۆمەرییش‬ ‫هەبووە بە ناوی (دوم��وزی) ـەوە‪ .‬وەها‬ ‫لێك‌دەدرێتەوە كە ئاهەنگی هاوسەرگیریی‬ ‫پیرۆز لە ساڵی (‪ 2700‬پ ‪ .‬ز‪ ).‬دا لە‬ ‫سەردەمی ئەو پاشایەدا بەڕوونی دەقی‬ ‫گرتبێت(‪.)4‬‬ ‫تەمووز لە سەرەتای بەهاردا سەری‬ ‫ه��ەڵ‌دەدا و پەیدا دەب��ووەوە و بۆ ماوەی‬ ‫شەش مانگ لە‌سەر ڕووی زەوی دەمایەوە‪.‬‬

‫تەمووز لە وەرزی هاویندا دەچوو بە‬ ‫ناخی زەویدا و ژیانی تاریكی مردووان‬ ‫بۆالی خۆیی دەبرد‪ ،‬ئیتر بە نەمانی‬ ‫خواوەند تەمووز سەوزایی نەدەما و‬ ‫یو‌زار بۆ ماوەی شەش مانگ زەرد‬ ‫زەو ‌‬ ‫هەڵ‌دەگەڕا و بەم بۆنەیەیشەوە‬ ‫عێراقییەكان بە‌كۆمەڵ شینیان دەگێڕا‬ ‫و بۆ لە نێوچوونی تەمووز دەگریان‪..‬‬ ‫بۆیە گریانی شیعەكان و سنگ‌كوتانیان‬ ‫بۆ شەهیدبوونی حوسەین دیاردەیەكی‬ ‫تازە نییە‬

‫لە وەرزی هاویندا دەچوو بە ناخی زەویدا و‬ ‫ژیانی تاریكی مردووان بۆالی خۆیی دەبرد‪.‬‬ ‫ئیتر بە نەمانی خواوەند تەمووز سەوزایی‬ ‫نەدەما و زەوی‌و‌زار بۆ ماوەی شەش مانگ‬ ‫زەرد ه��ەڵ‌دەگ��ەڕا و ب��ەم بۆنەیەیشەوە‬ ‫عێراقییەكان بە‌كۆمەڵ شینیان دەگێڕا و‬ ‫بۆ لە نێوچوونی تەمووز دەگریان‪ .‬هەردەم‬ ‫بەشی عێراقییەكان شین و گریان بووە و‬ ‫دوور بوونە لە شادی و بەختەوەریی ژیان‪.‬‬ ‫بۆیە گریانی شیعەكان و سنگ‌كوتانیان بۆ‬ ‫شەهیدبوونی حوسەین دیاردەیەكی تازە و‬ ‫نوێ نییە‪ .‬كاتێك كە شاری نیپپور خاپوور‬ ‫دەكرێت؛ عێراقییەكان وەه��ای بۆچوونە‬ ‫گوایە (ئێنلیل) ی خواوەند دەستی هەبووە‬ ‫لەو وێرانكارییەدا‪ .‬لە دەقێكی كۆندا شین‬ ‫‌و گریانی عێراقییەكان تۆمار ك��راوە كە‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫ئێنلیل فەرمانی بەسەر زریاندا دا‬ ‫میللەتیش دەگرین‬ ‫باوبۆران هەڵی‌كرد و‬ ‫میللەتیش دەگرین‬ ‫باوگژ بەسەر سۆمەردا هەڵی‌كرد‬ ‫میللەتیش دەگرین‬ ‫ڕەشەباو وەیشوومە هەڵی‌كرد‬ ‫میللەتیش دەگرین(‪)5‬‬ ‫ئ��اه��ەن�گ‌گ��ێ��ڕان��ی س��ۆم��ەری��ی��ەك��ان لە‬ ‫سەرەتای مانگی نیساندا ب��ەردەوام بوو‪.‬‬ ‫پاشتریش بابلیەكان وەكو چاولێكەرییەك‬ ‫درێ��ژەی��ان ب��ەو ئاهەنگ و خۆشیانە دا‬ ‫و لە جەژنی (ئەكیتو) ی بابلیدا خۆی‬ ‫دەنواند‪ .‬بابلیەكان لە یەكی مانگی نیسانی‬ ‫سەری ساڵدا جەژنی ئەكیتویان بۆ ماوەی‬ ‫ی��ازدە ڕۆژ دەگێڕا‪ .‬وەه��ای بۆ دەچ��وون‬ ‫گوایە گەورە خواوەندیان (م��ەردوک) لە‬ ‫بەندكراوی لە دنیای خ��وارەوەی تاریكی‬ ‫ڕزگ���اری دەب��ێ��ت‪ .‬ل��ە ڕۆژی چ��وارەم��دا‬ ‫گ��ەورە پیاوی ئاینی داستانی شیعریی‬ ‫(«ئینوما ئێلیش» ـ کاتێک لە ئاسمان)‬ ‫ی بۆ جەماوەر دەخوێندەوە‪ ،‬كە بریتیە‬ ‫لە چیرۆکی سەركەوتنی خواوەند مەردوک‬ ‫بەسەر (تیامات) ی شەڕانگێزدا‪ .‬لەو‬ ‫داستانەیشدا هاتووە كە چۆن م��ەردوک‬ ‫گەردوون و مرۆڤ دروست دەكات و زەوی و‬ ‫ئاسمان لە یەك جیادەكاتەوە و لەنگەر بە‬ ‫بوون و ژیان دەبەستێت‪ .‬لە ڕۆژی پێنجەمدا‬ ‫گ��ەورە پیاوی ئاینی (مەشماششو) بە‬ ‫ئاوی پیرۆز پەرستگا دەشوات و دەنگی‬ ‫تەپڵ ب��ەرز دەبێتەوە و دوع��ا ونزایش‬ ‫دەست پێ‌دەكات و بخووریش دەسووتێت‪.‬‬ ‫پاشتریش بەرخ سەردەبڕن و خوێنەكەی‬ ‫دەس��وون بە دی��واری پەرستگادا‪ ،‬گوایە‬ ‫ئەم كردەوەیەیش هەموو گوناهەكانی ساڵ‬ ‫دەسڕێتەوە‪ .‬لە دەقێكی كۆنیشدا هاتووە‬ ‫كە بابلیەكان بەو بۆنەیەوە كەوتوونەتە‬ ‫شین‌گێڕان و دەنگی گریانیان بەرز بۆتەوە‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر دانیشتووانی‬ ‫شاری بابل تووشی هیستیریا دەب��وون و‬ ‫بەكۆمەڵ دەڕژانە نێو كۆاڵن و جادەكان‪.‬‬ ‫بەو شێوەیەیش جەژن و ئاهەنگی ئەكیتو‬ ‫دووالیەنی جیاوازی خۆشی و ناخۆشیی لە‬ ‫خۆدەگرت(‪.)6‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫(‪ )1‬شاكر شاهين‪ ،‬العقل في المجتمع‬ ‫العراقي‪ .‬دار التنوير‪ .‬بيروت‪ .2010 ،‬ص‪.‬‬ ‫‪.527‬‬ ‫(‪ )2‬الدكتور أنطوان مورتكات‪ ،‬تأريخ‬ ‫الشرق األدنى القديم‪ .‬ترمجة‪ :‬الدكتور توفيق‬ ‫سليمان‪ .‬علي أبو عساف‪ .‬قاسم طوير‪.‬‬ ‫دمشق‪ .1967 ،‬ص‪.23 .‬‬ ‫* نودیممود ‪ :Nudimmud‬هەر‬ ‫ناوێکی تری خواوەند (ئێنکی) ـە‪.‬‬ ‫(‪ )3‬صموئيل نوح كرمير‪ ،‬السومريون ـ‬ ‫تأرخيهم وحضارتهم‪ .‬ترمجة‪ :‬الدكتور فيصل‬ ‫الوائلي‪ .‬مكتبة احلضارة‪ .‬بريوت‪ .‬ص‪.237 .‬‬ ‫(‪ )4‬الدكتور فاضل عبد الواحد علي‪،‬‬ ‫عشتار ومأساة متوز‪ .‬وزارة اإلعالم العراقية‪.‬‬ ‫‪ .1973‬ص‌ص‪.136 -135 .‬‬ ‫(‪ )5‬شاكر شاهني‪ ،‬العقل يف اجملتمع‬ ‫العراقي‪ .‬ص‪.471 .‬‬ ‫(‪ )6‬جورج رو‪ ،‬العراق القديم‪ .‬ترمجة‪:‬‬ ‫حسني علوان حسني‪ .‬وزارة الثقافة واإلعالم‬ ‫العراقية‪ .1984 .‬ص‪.532 .‬‬

‫ذمارة (‪ )203‬دوشةممة ‪2014/6/9‬‬

‫ئیرهاب ‪ ،‬جەنگ‌و ئاشتی‬

‫‪5‬‬

‫وەفا سوڵتان‬ ‫و‪ .‬شكاك نەژادپور‬ ‫‪2-2‬‬ ‫ه���ێ���ش���ت���ا (خ�����ال�����د م���ش���ع���ل)‬ ‫م���ان ل��ێ��ب��ەدەرن��ەك��ەوت��ب��و لەشوێنی‬ ‫نیشتەجێبونی خۆی لەیەكێك لەڤێال‬ ‫جوانەكانی دیمەشق‪ .‬هەتا سەرۆكی‬ ‫تاقمە پیاوكوژەكەی ئیخوان موسلیمینی‬ ‫س��وری‪ ،‬ئیرەیی بەڕوخسارە ج��وان‌و‬ ‫تەندروست باشەكەی مەشعەل برد‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەستبەجێ‌ بەیانێكی دەرك��ردو تێیدا‬ ‫هەمو جموجوڵ‌و چاالكیە سیاسیەكانی‬ ‫ل���ەدژی ح��ك��وم��ەت��ی س���وری راگ���رت‪،‬‬ ‫بەبیانوی رێكخستنەوەی ریزەكانی‬ ‫ل��ەدژی جولەكەی زای��ۆن��ی‪ ،‬ه��ەر لەو‬ ‫بەیانەدا داواشی لەحكومەتی سوری كرد‬ ‫كە لەگەڵ میللەتەكەیدا ئاشتبێتەوە!‬ ‫ئای لەو نیفاق‌و دو روییە!‬ ‫م��ن لەئێوە دەپ��رس��م ئایا لەسەر‬ ‫روی ئەم زەویە هیچ حكومەتێك هەیە‬ ‫بتوانێت لەگەڵ میللەتەكەی خۆیدا‬ ‫ئاشتبێتەوە هەتا ئەو میللەتە لەگەڵ‬ ‫خودی خۆیدا ئاشت نەبێتەوە!‬ ‫لەبەردەم هەر ویژدانێكی زیندوی ئەم‬ ‫نەتەوەیەدا‪ ،‬ئەگەر خاوەن ویژدانێكی‬ ‫تێدا مابێت‪ ،‬شتێك نەماوەتەوە تەنها‬ ‫ئەوە نەبێت لەو پیاوە بپرسێت‪:‬‬ ‫ئایا تۆ لەگەڵ ئەو دایكانە ئاشتبویتەوە‬ ‫كە جەستەی كوڕەكانیانت كردە پڕپۆڵە‬ ‫كاتێك فەرمانت بەموجاهیدەكانت‬ ‫كرد‪ ،‬بۆمب‌و تەقەمەنیەكانیان لەنێو‬ ‫ئ��ەو بینایانەدا بچێنن ك��ە جمەیان‬ ‫دێت لەدانیشتوان‌و لەخەڵكی رێبوار‪،‬‬ ‫هەروەها لەوێستگەكانی شەمەندەفەرو‬ ‫پاسەكانی سەرجەم شارە سوریەكان‪،‬‬ ‫لەسااڵنی كۆتایی حەفتاكان‌و سەرەتای‬ ‫هەشتاكاندا؟!!‬ ‫ئایا لەگەڵ خێزانەكانی هەریەك لە‬ ‫(دكتور حممد فاضل ودكتور یوسف‬ ‫الیوسف ودكتور علی العلمی ودكتور‬ ‫عبدالرمحن هالل ودكتور نزار احلمصی‬ ‫ودكتور حممد شحادة)‌و زۆریكی دیمەش‪،‬‬ ‫ئاشتبویتەوە كاتێك تاقمە چەقۆكێش‌و‬ ‫بەڵتـەجیەكان هەڵیان كوتایە سەر‬ ‫نوسینگەو عەیادەكانیان‌و بەگوللەی‬ ‫غ��ەدرو ستەم خەڵتانی خوێنیانكردن‬ ‫بەدەم گوتنەوەی زكری (الله اكبر)‌و‬ ‫س����ەدای س���ەڵ���ەوات ل��ەس��ەردی��داری‬ ‫پێغەمبەرەكەت؟!!‬ ‫ئایا لەگەڵ خێزانەكانی قوربانیانی‬ ‫قەسابخانەكەی (م��درس��ە المدفعیە)‬ ‫لەحەلەب‪ ،‬ئاشتبویتەوە ئەو رۆژەی‬ ‫كە یاساوڵە تاوانبارەكەت (ابراهیم‬ ‫ال��ی��وس��ف) ه��اوك��ات ك��ە مامۆستای‬ ‫هەمان ئ��ەو قوتابخانەیە ب��و‪ ،‬لەنێو‬ ‫حەرەمی ئەو قوتابخانەیەداو لەماوەی‬ ‫چەند چركەیەكدا سەدان خوێندكاری‬ ‫ك��رد بەپاشماوەو ئێسك و پروسكی‬ ‫ئادەمیزاد؟!‬ ‫ئایا تاوانەكانی ئەو رۆژەتان لەژێر‬‫ئااڵی (رێكخستنەوەی ریزەكانتان دژی‬ ‫دوژمنی زایۆنی) سڕانەوەو بزربون؟!!‬ ‫ئایا رۆژێك لەرۆژان لەو تاوانانە هاتنە‬‫دەنگ كە موجاهیدەكانتان لەجەزائیر‬ ‫ئەنجامیانداو ئەمڕۆش لەعێراق دوبارە‬ ‫دەبێتەوە؟!!‬ ‫ئایا رۆژێك كارەساتی تەقاندنەوەی‬‫پردی (األئمة) تان ریسوا كرد‪ ،‬كە بو‬ ‫بەهۆی مردنی زیاتر لەهەزارو پێنجسەد‬ ‫موسوڵمانی شیعەو لەالیەن سەربازە‬ ‫قارەمانەكانی ئێوەوە ئەم جوامێریە‬ ‫تۆماركرا‪ ،‬ئەویش لەسەر راسپاردەو‬ ‫رێ��ن��م��ای��ی��ەك��ان��ی پ��ێ��غ��ەم��ب��ەرەك��ەت��ان‬ ‫(پێغەمبەری سۆزو بەزەیی) ؟!!‬ ‫ئ��ای��ا بۆتەنها جارێكیش لەسەر‬‫كوشتن‌و ئاوارەكردنی مەسیحیەت هاتنە‬ ‫دەنگ؟‬ ‫ئ��ای��ا رۆژێ��ك دەن��گ��ی نازەڕاییتان‬‫ب�������ەرزك�������ردەوە ل���ەئ���اس���ت ئ���ەو‬ ‫دەس��ت��درێ��ژی��ی��ان��ەی ك��ە ك��رای��ە س��ەر‬ ‫قیبتیەكانی میسرو ئێستاش بەچەندین‬ ‫جۆر رۆژانە دەستدرێیان دەكرێتە سەر؟‬

‫چۆن باوەڕ بەهەست‌و سۆزی شەقامی عەرەبی‬ ‫بكەین كاتێك لەدژی روداوەكانی غەززە رژانە‬ ‫سەرشەقام‪ ،‬بەاڵم بۆ تەنها جارێكیش ئەمەیان‬ ‫لەدژی كارەساتە خوێناویەكانی عێراق نەكرد‪ ،‬كە‬ ‫لەالیەن ئەو گروپە ئیسالمیانەوە جێبەجێكرا كە‬ ‫لەسەر رێبازی پێغەمبەرەكەیان‌و‪ ،‬بەپێی بنەماكانی‬ ‫شەریعەتەكەی رەفتار دەكەن؟‬ ‫ل��ەب��ارەی ه��ێ��رش‌و پ��ەالم��ارەك��ان��ی‬ ‫قەسابخانەكانی‬ ‫پێغەمبەرەكەتان‌و‬ ‫بەنی ق��ورەی��زەو بەنی خەیبەر‪ ،‬هیچ‬ ‫پ��رس��ی��ارێ��ك��ت��ان ل��ێ��ن��اك��ەی��ن‪ ،‬چونكە‬ ‫كارەسات‌و روداوەكان وێڕای قێزەونیان‬ ‫لەگەڵ رۆژگاردا بیردەچنەوەو دەمرن‪،‬‬ ‫ئێمەش ئێستا نامانەوێت الپەرەكانی‬ ‫ئەو مێژوە هەڵبدەینەوە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫هەتا ئەمڕۆشی لەگەڵدا بێت بە(هەوڵ‌و‬ ‫خەباتی ئێوە!) هەمان ئەو مێژوە دوبارە‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫چ��ۆن ب��اوەڕ بەهەست‌و س��ۆزی ئەو‬ ‫پ��ی��اوە بكەین ل��ەب��ەرام��ب��ەر مندااڵنی‬ ‫غ��ەززە لەكاتێكدا بەهیچ شێوەیەك‬ ‫لەكوشتنی مندااڵنی نیشتمانی دایكی‬ ‫سڵناكاتەوە كاتێك تاقمە تاوانكارەكەی‬ ‫قەتڵوعامەكەی گەرەكی ئۆزبەگیەیان‬ ‫لەدیمەشق ئەنجامدا؟!!‬ ‫چۆن بڕوا بەهەست‌و سۆزی پیاوێك‬ ‫بكەین‪ ،‬بەبێ‌ هیچ گ��ون��اه‌و تاوانێك‬ ‫خ��وێ��ن��دك��ارەك��ان��ی خ���ۆی ب��ك��وژێ��ت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا مامۆستایانەو بەرپرسە‬ ‫لەسەالمەتی گیانی ئەو خوێندكارانە‪،‬‬ ‫ئایا هیچ جولەكەیەك ئەمەی بەسەر‬ ‫خوێندكارەكانی خۆیدا هێناوە؟‬ ‫چۆن باوەڕ بەهەست‌و سۆزی شەقامی‬ ‫عەرەبی بكەین كاتێك لەدژی روداوەكانی‬ ‫غەززە رژانە سەرشەقام‪ ،‬بەاڵم بۆ تەنها‬ ‫جارێكیش ئەمەیان ل��ەدی كارەساتە‬ ‫خوێناویەكانی عێراق نەكرد كە لەالیەن‬ ‫ئەو گروپە ئیسالمیانەوە جێبەجێكرا‬ ‫كە لەسەر رێبازی پێغەمبەرەكەیان‌و‬ ‫بەپێی بنەماكانی شەریعەتەكەی رەفتار‬ ‫دەكەن؟‬ ‫چۆن بروا بەشیعیەك بكەین لەئێران‬ ‫ك��ات��ێ��ك ب��ۆ م��ن��دااڵن��ی غ���ەززە خ��ۆی‬ ‫دێنێتە گریان‪ ،‬یاخود فەلەستینیەك‬ ‫ل��ەگ��روپ��ەك��ەی ح��ەم��اس هەلهەلە بۆ‬ ‫حیزبواڵ دەكێشێت؟ م��ادام سوننەو‬ ‫شیعە لەكوشتنی یەكتری سڵناكەنەوە‪،‬‬

‫بێگومان كوشتن‌و بڕینێك زۆر دڕندانەتر‬ ‫لەوەی كە لەسەردەستی ئیسرائیلیەكان‬ ‫روی��داوە‌و رودەدات‪ ،‬بەدرێژایی مێژوی‬ ‫ملمالنێی عەرەبی – ئیسرائیلی؟!!‬ ‫ئەگەر – خوانەكردە‪ -‬بۆ حەماس‬ ‫بڕەخسێت‪ ،‬ئەو تەكنیك‌و تەكنەلۆژیا‬ ‫سەربازییەی ئەمڕۆ ئیسرائیل هەیەتی‪،‬‬ ‫ئ��ەوی��ش بیبێت‪ ،‬ئ��ای��ا ی���ەك چركە‬ ‫سڵ لەسڕینەوەی (فەتح) دەكاتەوە‬ ‫لەمێژوی‌و جودا‪ ،‬ئەمە باسی شیعەی‬ ‫ئێرانت هەر بۆناكەم؟!! بەهەمانشێوە‬ ‫ئەگەر –خوانەكردە‪ -‬بۆ ئێران بڕەخسێت‬ ‫ئەو پێشكەوتن‌و تەكنیكە سەربازیەی‬ ‫ئیسرائیل هەیەتی‪ ،‬ئەو بیبێت‪ ،‬ئایا‬ ‫بێ‌ سـێ‌‌و دو هەمو سوننەی عەرەبی‬ ‫لەمێژوی بوندا نەدەسڕیەوە؟!!‬ ‫لەهاوینی رابردو كاتێك لەویالیەتی‬ ‫تەكساس بوم‪ ،‬لەگەڵ پیاوێكی ئایینی‬ ‫هیندۆسی بەتەمەن یەكتریمان ناسی‪،‬‬ ‫كە بەمەبەستی ئامادەبونی لەیەكێك‬ ‫ل��ەك��ۆن��گ��رەك��ان��ی ت��ای��ب��ەت بەپرسی‪:‬‬ ‫(جەنگ دژی تیرۆر) سەردانی ئەمریكای‬ ‫كردبو‪ .‬ئیدی لەبارەی روداوەكانی ئەو‬ ‫ساتەوەختە كەوتینە وتوێژو ئاڵوگۆڕی‬ ‫بیروڕاكانمان‪ ،‬لەناكام ب��ەم وتەیەی‬ ‫سەرنجی راكێشام‪:‬‬ ‫گوێبگرە خانمەكەم! بەدرێژایی‬‫مێژوی مرۆڤایەتی لەهەمو جەنگێكدا‪،‬‬ ‫ملمالنێكان لەنێوان دو جەمسەردا‬ ‫بەڕێوەچو‪ ،‬جەمسەری خێرو جەمسەری‬ ‫شەڕ‪ ،‬تەنها ئەو جەنگە نەبێت‪ ،‬پێویستە‬ ‫هەمو جیهان ل��ەو جەنگە پاشەكشە‬ ‫بكات‌و لێگەڕێ با شەڕ خ��ۆی‪ ،‬خۆی‬ ‫لەناوبەرێت!‬ ‫لەمەبەستەكەی تێنەگەیشتم‪ ،‬كاتێك‬ ‫داوای رون��ك��ردن��ەوەی زی��ات��رم لێكرد‬ ‫گ��وت��ی (م��ن دژی وج���ودی ئەمریكم‬ ‫لەعێراق‌و لەئەفغانستان‪ ،‬پێویستە‬ ‫مەسەكە بۆ شیعەو سوننە جێبهێڵرێت‬ ‫چونكە ئ��ەوان دو جەمسەرەكەن لەو‬

‫هاوكێشەیەدا‪ .‬ئیدی جەنگی ئەهلی‬ ‫لەنێوان ئەو جەمسەرە بەرپا دەبێت‌و‬ ‫دواتریش چەندین شەڕو كوشتاری دیكە‬ ‫لەنێوان الیەنەكانی یەك جەسەر سەر‬ ‫ه��ەڵ��دەدات‪ ،‬ئەم ش��ەڕو كوشتارانەش‬ ‫دواج��ار دەبێتە ه��ۆی كۆتایی هاتنی‬ ‫ئیسالم وەك بیروباوەڕێك بۆ هاندانی‬ ‫ئیرهاب‪ .‬ئەو رك‌و كینەیەی كە ئیسالم‬ ‫لەدڵی شوێنەكەوتوانیدا چاندویەتی‬ ‫بەسە بۆ ئەوەی سەری ئیسالم بخوات‪،‬‬ ‫ئەمە تەنها رێگەیە كە ئاشتی‌و ئارامی‬ ‫بۆ بەشەریەت دەستبەر دەكات لەدەست‬ ‫ئیرهابی ئیسالمی)‪.‬‬ ‫بەپێی وتەكانی ئەو پیاوە حەكیم‌و‬ ‫دان��ای��ە ب��ێ��ت‪ ،‬م��ن پ��ێ��م��وای��ە ئ��ەم��ڕۆ‬ ‫ئیسرائیل تەمەنی ئیسالم درێژتر دەكات‬ ‫بەبێ‌ ئ��ەوەی بەخۆی بزانێت‪ -‬چونكە‬ ‫ئەوەتا موسوڵمانەكان هاندەدات كە‬ ‫ناكۆكیەكانیان چارەسەر بكەن‌و ئەو‬ ‫درزەش چاكبكەنەوە ك��ە كەوتۆتە‬ ‫نێوانیان بەاڵم ئەم ئاشتبونەوەو یەك‬ ‫ریزیەی ئیسالم قەڵب‌و الوازە‪ ،‬چونكە‬ ‫نیازو نیەتیان لەگەڵ یەكتریدا دروست‌و‬ ‫راستگۆ نیە!‬ ‫لەئەیلولی رەش��ی ساڵی ‪1970‬دا‪،‬‬ ‫م��ەل��ی��ك حسێن ب��ەش��ێ��وازێ��ك��ی زۆر‬ ‫دڕندانە فەلەستینیەكانی پاكتاوكرد كە‬ ‫مێژو ئ��ەوەی بەخۆوە نەدیبو‪ .‬ژنێكی‬ ‫فەلەستینی بۆی گێڕامەوە كە بەچاوی‬ ‫خۆی پرۆسەی قەتڵوعامەكەی بینوە‪:‬‬ ‫(ل��ەپ��ەن��ج��ەرەی ژورەك���ەم���ەوە بینیم‬ ‫تانكێكی ئ��وردون��ی الش��ەی پیاوێكی‬ ‫فەلەستینی شێال‪ ،‬ئینجا شۆفێرەكەی‬ ‫داب��ەزی‌و دەمی پیاوە مردوەكەی بەو‬ ‫رۆژنامەیە ئاخنی كە بەدەستیەوەبو)‪.‬‬ ‫رەنگە تانكێكی ئیسرائیلی بێ‌ رەحمانە‬ ‫هەرچی بێتە رێگای بیسوتینێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەژیانمدا ن��ەم بیستوە سەربازێكی‬ ‫ئیسرائیلی سوكایەتی بەتەرمی پیاوێكی‬

‫فەلسەتینی كردبێت؟ چ جای پیاوێك؟‬ ‫جولەكە!!‬ ‫موجاهیدەكانی ئیخوان موسلیمین‬ ‫لەسوریە بەخوێنی قوربانیەكانیان‌و‬ ‫بەدەستی خوێناوی خ��ۆی��ان لەسەر‬ ‫دیوارەكانیان دەنوسی (الله اكبر والعزە‬ ‫للمسلمین) نەم بیستوە جولەكەیەك‬ ‫دەستەكانی بەخوێنی جولەكەیەكی‬ ‫دیكە سور بكات‌و لەسەر دی��وار پێی‬ ‫بنوسێت (ال��ع��زە للیهود)‪ ،‬پەندێكی‬ ‫ئینگلیزی هەیە دەڵێت‪( :‬زمانی پیس‬ ‫گاز لەخۆی دەگرێت!)‪.‬‬ ‫ناچارم بڵێم – هەرچەندە لەناخەوە‬ ‫ئ��ازارێ��ك��ی زۆر دام���دەگ���رێ���ت‪ -‬هیچ‬ ‫جادەیەك ل��ەب��ەردەم جیهاندا نەماوە‬ ‫لەبەرامبەر ئیرهابی ئیسالمی جگە‬ ‫ل���ەوەی لەدژایەتیكردنی پاشەكشە‬ ‫بكات‌و زەمینەی لەبار بڕەحسێنێت بۆ‬ ‫ئەو نەتەوەیە تاوەكو خۆی گاز لەخۆی‬ ‫بگرێت!‬ ‫*‬ ‫گەرێدەی كەنەدی ناسراو (بێرنادر‬ ‫وی��ب��ەر –‪)Bernard Weber‬‬ ‫ل��ەس��ەرەت��ای ئ��ەو وت���ارەی ك��ە وەك‬ ‫سەرۆكی كۆنگرەی (پاراستنی ژینگە)‬ ‫لەساڵی ‪ 2007‬دا پێشكەشیكرد‪ ،‬گوتی‪:‬‬ ‫(ناتوانیت شتێك بپارێزیت ئەگەر‬ ‫یەكەمجار باوەڕمان بە بەهاو قیمەتی‬ ‫ئ��ەو شتە نەبێت‌و رێ��ز ل��ەو بەهایە‬ ‫نەگرین)‪.‬‬ ‫ئ��ەو ئیرهابیانە هەرگیز ناتوانن‬ ‫منداڵەكانی خۆیان بپارێزن‪ ،‬چونكە‬ ‫لەپرەنسیپ‌و عورف‌و تێگەیشتنی ئەواندا‬ ‫ژیانی منداڵ هیچ بەهایەكی نیە!‪.‬‬ ‫لەهەوڵێكی نامەردانەیاندا‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫س��ۆزو بەزەیی جیهان ب��ەالی خۆیاندا‬ ‫ێ‬ ‫راكێشن‌و شەقامی عەرەبی بێئاگاو ب ‌‬ ‫خەبەر لەبەرزی ئامانجەكانیش بەهەڵەدا‬ ‫بەرن‪ ،‬ئیسالمیە توندڕەوەكان لەژوری‬ ‫نوستنی منداڵەكانیانەوە موشەكە‬ ‫چەواشەكاریەكانیان ئاراستەی ئیسرائیل‬ ‫دەك��رد‪ ،‬كاتێكیش ماكینەی جەنگی‬ ‫ئیسرائیلی‪ -‬بێ‌ رەحمانە‌و بێ‌ ئەوەی‬ ‫مەرگی قوربانیانی بێتاوان بەهەند‬ ‫‌وەربگرێت كە لەالیەن كەسوكاریانەوە‬ ‫وەك قەڵغانێك بەكاریان دەهێنان‪-‬‬ ‫وەاڵمیان دەدانەوە و دەیانكردە شین‌و‬ ‫شەپۆڕو هەرا!‬ ‫رۆژێكیان لەگەڵ وەزی��ری پێشوی‬ ‫ب��ەرگ��ری س���وری (مصطفی ط�لاس)‬ ‫كۆبوینەوە‪ ،‬ئەوكاتە ئێمە خوێندكاری‬ ‫زان���ك���ۆی ح��ەڵ��ەب ب��وی��ن‪ ،‬ه��ەرگ��ی��ز‬ ‫ئ��ەو قسەیەیم بیرناچێتەوە كە لەو‬ ‫كۆبونەوەیەدا ك��ردی‪ ،‬سەرەتا بەتف‬ ‫ق��وت��دان دەستیپێكرد وەك ئ��ەوەی‬ ‫نیفاقێك گەاڵڵە بكات ئینجا گوتی‪:‬‬ ‫(هاورێیان! ئیسرائیل لەمردن تۆقیوە‪،‬‬ ‫كاتێك یەك سەربازیان دەكوژین لە‬ ‫سامدا هەڵدەلەرزن‪ ،‬بەاڵم ئێمە پیاومان‬ ‫زۆرەو گوێ‌ بەمردن نادەین)‪.‬‬ ‫جیاوازی نێوان ئێمەو ئ��ەوان خۆی‬ ‫ل��ێ��رەدا دەبینێتەوە‪( ،‬ط�ل�اس) ئەو‬ ‫رۆژە شایەتی لەبەر ئەو جیاوازیەداو‬ ‫پشتڕاستیشی كردەوە‪ ،‬هەروەك ئەمڕۆش‬ ‫سەركردەكانی حەماس شایەتی لەسەر‬ ‫ئەم جیاوازیەی نێوانیانمان دەدەن‪.‬‬ ‫كاتێك مرۆڤ بڕوا بەژیان دێنێت وەك‬ ‫بەهاوسەنگیش بۆ ئەو بەهایە دادەنێت‪،‬‬ ‫ئەوا بەهەمو توانایەكیەوە هەوڵدەدات‬ ‫جۆری ئەو ژیانە باشتر بكات‪.‬‬ ‫جیاوازی نێوان هەڵوێستی جولەكە‬ ‫لەبەرامبەر ژیاندا وەك بەهاو‪ ،‬لەنێوان‬ ‫هەڵوێستی موسوڵماناندا لەو جیاوازیە‬ ‫رون‌و ئاشكرایەدا بەرجەستە بێت كە‬ ‫لەنێوان جۆری ئەو ژیانەی كە جولەكە‬ ‫لەئیسرائیلدا تێیدا دەژی‌و لەنێوان جۆری‬ ‫ئەو ژیانەی كەموسوڵمان لەهەرواڵتێكی‬ ‫دیكەی ئیسالمیدا تێیدا دەژی‪.‬‬ ‫بێگومان ئیسرائیل‪ ،‬لەسۆنگەی‬ ‫باوەڕی جولەكە بەژیان وەك بەها‪ ،‬بایەخ‬ ‫بەژیانی هەمو تاكێكی جولەكە دەدات‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەیە كە زۆر بێ‌ بەزەییانە‬ ‫دەستدەوەشێنێت كاتێك ژیانی ئەو‬ ‫تاكە دەكەوێتە مەترسیەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫ئیرهابیانە سوكایەتی بەژیانی ئادەمیزاد‬

‫دەكەن‪ ،‬بۆیە هیچ سەنگ‌و بەهایەك بۆ‬ ‫ژیانی منداڵەكانیان دانانێن! بەندێكی‬ ‫عەرەبی هەیە‪ ،‬دەڵێت‪( :‬أقتلنی ومالك ًا)‬ ‫وات���ەك ب��م��ك��وژە‌و ب��ا خ��اوەن��ە كەشم‬ ‫لەگەڵدا بێت!)‪.‬‬ ‫ئ��ەم پ��ەن��دە ع��ەرەب��ی��ە عەقڵیەتی‬ ‫خێلەكی بەرجەستە دەك��ات كە هیچ‬ ‫ب��ەه��ای��ەك ب��ۆژی��ان دان��ان��ێ��ت‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫ب��ەالی��ەوە گرنگ نیە بكوژرێت م��ادام‬ ‫سەردارەكەشی لەگەڵدا دەكوژرێت!‬ ‫مەرگی هەمو مندااڵنی غەزە تۆسقاڵێك‬ ‫ویژدانی هیچ سەركردەیەكی ئیسالمی‬ ‫ناجوڵێنێت‪ ،‬م���ادام ب��ۆی رەخ��س��اوە‬ ‫سەربازێكی ئیسرائیلی بكوژێت!‬ ‫كەسێك بەپێی عەقیدەو باوەڕێك‬ ‫گۆشكراو بێت‌و ب��ەرزت��ری��ن ئامانجی‬ ‫لەژیاندا ئەوە بێت كە بجەنگێت لەپێناو‬ ‫رێبازی خوادا هەتا دەكوژرێت یاخود‬ ‫كەسانی دی دەك��وژێ��ت‪ ،‬ئ��ەو كەسە‬ ‫هەرگیز ناتوانێت مرۆڤێك بێت كە‬ ‫باوەڕی بەژیان هەبێت‌و وەك بەهایەك‬ ‫لێی بڕوانێت‪.‬‬ ‫ئەگەر محەمەد بیزانیبایە رۆژێ��ك‬ ‫دێت جولەكە بەسواری فڕۆكەی ‪f16‬‬ ‫بەئاسماندا دەف��ڕێ��ت ن��ەك لەپشتی‬ ‫دڕكەزی‌و دەوەندا خۆی حەشار بدات‪،‬‬ ‫ئەوا تا ڕۆژی قیامەت ئەركی راوەدونان‌و‬ ‫كوشتنی جولەكەی دەخستە ئەستۆی‬ ‫شوێنكەوتوانی ئاینەكەی لەپێناو‬ ‫دابینكردنی ژیانیان!‬ ‫ب���ەاڵم‪ ،‬ئایا كاتی ئ��ەوە نەهاتوە‬ ‫شوێنكەوتوانی دەرك بەمەترسیەكانی‬ ‫ئەو عەقیدەو ب��اوەڕە بكەن‌و كەمێك‬ ‫رەحم‌و بەزەییان بەنەوەكانی ئایندەیاندا‬ ‫بێتەوە!‬ ‫غاندی دەڵێت‪( :‬ئەگەر دەتەوێت‬ ‫جیهان بگۆڕیت لەخۆتەوە دەستپێبكە!)‬ ‫پێویستە موسوڵمانان لەسەدەی‬ ‫بیست‌ویەكدا لەخۆیانەوە دەستپێبكەن‪،‬‬ ‫كاتێك دەستبەرداری كلتوری توندوتیژی‬ ‫دەب��ن كەلەپورو كتێبە ئاینیەكانیان‬ ‫پی جەنجاڵ‌و لەكەداركردوەو كلتورێك‬ ‫دێننە كایەوە كە رێز لەژیان بگرێت‌و‬ ‫نرخی بۆ دابنێت‪ ،‬ئەوا ئەوكاتە دەتوانن‬ ‫پارێزگاری لەمنداڵەكانیان بكەن ‪.‬‬ ‫ئەوكاتە‌و تەنها ئەوكاتە‪ ،‬دوژمنیان‬ ‫نابێت !‬ ‫ه��ەرك��ەس��ێ��ك م��ن��داڵ��ەك��ەی زی��ات��ر‬ ‫خ���ۆش���وی���س���ت ل�������ەوەی ك��ەق��ی��ن��ی‬ ‫لەدوژمنەكەیەتی‪ ،‬ئ��ەوا دەتوانێت‪،‬‬ ‫رێكەوتنی ئاشتی لەگەڵ‌و دوژمنەكەیەدا‬ ‫ئیمزا بكات لەپێناو سەالمەتی ژیانی‬ ‫منداڵەكەی‪.‬‬ ‫من كە هەاڵتم بۆ ئەمریكا لەترسی‬ ‫ئایندەی منداڵەكانم بو‪ .‬ئەو رۆژە كە‬ ‫ی��ەك بست زەوی��م نەبو ل��ەو واڵت��ەدا‪،‬‬ ‫ئەمە حاڵی حەوت ملیۆن موسوڵمان بو‬ ‫لەوێدا‪ ،‬ئەمە جگە لەوانەی كە ئاوارەی‬ ‫واڵتانی دیكە بون‪.‬‬ ‫من وێڵی پارچە زەوی���ەك نەبوم‪،‬‬ ‫هەروەها ئەوانی دیكەش‪ ،‬ئەگەرنا هەمو‬ ‫ئەو زوڵم‌و ستەمەمان قەبوڵ دەبوو كە‬ ‫حكومەتكانمان بەرامبەریان دەكردین‬ ‫یاخود بەهۆی وابەستەبونمان بەخاكی‬ ‫نیشتمانەوە‪ ،‬بەڵكو مەبەست لێرەدا‬ ‫گەڕانبوو ب��ەدوای ژیانێكی باشتر بۆ‬ ‫منداڵەكانمان‪.‬‬ ‫ب��ەه��ی��چ ش���ێ���وەی���ەك زەوی بە‬ ‫بەهاوقیمەتی ژیان هاوسەنگ نابێت‪،‬‬ ‫عەرەب كەمترین پێویستیان بەزەویەو‬ ‫زۆرترین سوكایەتیش بەژیان دەكەن!‬ ‫كەی ژیان دەبێتە بەهایەك موسوڵمان‬ ‫وێڵبێت بەدوایدا؟‬ ‫كەی ئەو مەخلوقە بێئاگاو بێبەری‬ ‫لەعەقڵی خۆی تێدەگات كە مرۆڤ‪ ،‬هەر‬ ‫مرۆڤێك‪ ،‬ناتوانێت ببێتە خاوەن روبەرە‬ ‫زەویەك كە لەشوێن پێیەكانی گەورەتر‬ ‫بێت؟‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫االره���اب‪ ،‬ال��ح��رب وال��س�لام‪ ،‬الحوار‬ ‫المتمدن‪2009/1/12 ،‬‬

‫ذمارة (‪ )203‬دوشةممة ‪2014/6/9‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫دەربارەی چەمكی تۆتالیتاریزم‬ ‫كارل دیتریش براخەر‬ ‫لە فارسییەوە‪ :‬هێرۆ ئەحمەد‬ ‫(‪)2 – 1‬‬ ‫‪ .1‬پێناسە مشتومڕلەسەرەكان‬ ‫لە مانا وردە زاراوەناسییەكەیدا‪ ،‬چەمكی‬ ‫تۆتالیتاریزم هاوكات بوو لەگەڵ دەركەوتنی‬ ‫فاش���یزم لە ئیتالیا‪ ،‬دەركەوتنی ناسیۆنال‪-‬‬ ‫سۆس���یالیزم ل���ە ئەڵمانی���ا و جێگیربوونی‬ ‫س���تالینیزم لە رووس���یا و ب���ۆ ئاماژەكردن‬ ‫ب���ەوان‪ ،‬ئەم زاراوەی���ە بەكارهێنرا‪ .‬چەمكی‬ ‫تۆتالیتاریزم‪ ،‬كە پەیوەست دەبێت بە فۆرم و‬ ‫حاڵەتی تایبەتی دیكتاتۆرییەتی مۆدێرنەوە‪،‬‬ ‫ك���ە لە دەیەكانی ‪ 1920‬و ‪ 1930‬هاتەكایەوە‪،‬‬ ‫دوای ئەو گۆڕانكارییانەی پاش مردنی ستالین‬ ‫(‪ )1953‬رووی���دا‪ ،‬ئەم چەمك���ە رۆژ بەڕۆژ‬ ‫مشتومڕی زۆرتری لێكەوتەوە‪ .‬بەراوردكردنی‬ ‫رژێمە فاشیستەكانی پێشوو و ئەو سیستەمە‬ ‫كۆمۆنیس���تییانەی رووبەپەرەسەندن بوون‪،‬‬ ‫چەندین پرسی تازەی لە روانگەی لێكدانەوە‬ ‫و مێتۆدۆلۆژییەوە خستە بەردەم لێكۆڵیاران‪.‬‬ ‫بەراوردكردنەكە ئەم راستییەی دیسان ئاڵۆزتر‬ ‫كرد‪ ،‬ك���ە دوای جەنگی دووەم���ی جیهان‪،‬‬ ‫ئەو كات���ەی زۆرینەی بەرهەمە پێوەرییەكان‬ ‫دەرب���ارەی تۆتالیتاری���زم باڵوكرانەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئەم لێكۆڵینەوانە پەیوەندییەكی نزیكیان بە‬ ‫رووبەڕووبوونەوەكانی جەنگی ساردەوە پەیدا‬ ‫ك���رد‪ .‬لەم رووەوە‪ ،‬زۆرێ���ك لە رەخنەگرانی‬ ‫نیوەی س���ەدەی بیس���تەم‪ ،‬تۆتالیتاریزمیان‬ ‫وەكو زاراوەیەك���ی تەواو جەدەلی و ئامرازی‬ ‫دژە ئایدیۆلۆژیا رەتكردەوە و ئەو زاراوەیەیان‬ ‫بە زاراوەیەكی گونجاو نەزانی بۆ راڤەكردن و‬ ‫شیكاركردنی سیاسیی‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەم رەخنەیە ئاماژە بە زیادبوونی‬ ‫چەمك���ی تۆتالیتاریزم ب���ۆ پەیكەربەندییە‬ ‫تایبەتییەكانی هاوچەرخ و هەروەها جیاوازییە‬ ‫قوڵەكانی نێوان فاشیزم و كۆمۆنیزم دەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم راس���تییە هەروا بەهێزێكی زۆرەوە‬ ‫ماوەتەوە‪ ،‬ك���ە دیكتاتۆریەت���ی مۆدێرن لە‬ ‫بونی���اد و دیارتری���ن فۆرمەكانیدا بابەتێكی‬ ‫زۆر گرنگە بۆ ش���یكاركردنی بەراوردكاریی‪.‬‬ ‫گەڕان ب���ەدوای دۆزین���ەوەی تایبەتمەندییە‬ ‫هاوبەشەكان و تیۆرییەكی گشتی‪ ،‬كە بكرێت‬ ‫بەهۆیەوە بونی���اد و پراكتیكی ئەم رژێمانە‬ ‫ش���یبكاتەوە‪ ،‬نەك تەنها ه���ەر بووەتە هۆی‬ ‫بەرهەمهێنانی چەندین بابەت و لێكدانەوەی‬ ‫بە بەها و گونجاو‪ ،‬بەڵكو هاوكات توانیویەتی‬ ‫لێكچ���وون و جیاوازییەكان بەش���ێوەیەكی‬ ‫یەكس���ان بخاتە ب���ەردەم دیدەنییەوە‪ .‬ئەم‬ ‫كارەش بووەتە هۆی هەوڵدان بۆ جیاوازیدانان‬ ‫لەنێوان جۆر و بەش���ەكانی تۆتالیتاریزمدا‪،‬‬ ‫نەك بووبێتە ه���ۆی رەتكردنەوەی تەواوەتی‬ ‫خودی ئایدی���ای تۆتالیتاریزم‪ .‬دیارە تیۆریی‬ ‫كۆمۆنیس���تی هەرگیز ئەم زاراوەیەی لەمانا‬ ‫باوەكەی���دا پێش���نیار نەكردووە‪ ،‬هەمیش���ە‬ ‫ئامانج���ی پەرەپێدانی وێنەی فاش���یزم بە‬ ‫س���ەپاندنی بەسەر دەوڵەتە ناكۆمۆنیستی و‬ ‫كۆمەڵگا «سەرمایەداری»ییەكان لە فۆرمە‬ ‫جۆراوجۆرەكانیدا‪ ،‬بووە‪.‬‬ ‫لەودی���وی ئەم لێكۆڵینەوە و مش���تومڕ و‬ ‫جەدەلە ئایدیۆل���ۆژی و پرۆپاگەندەییانەدا‪،‬‬ ‫هەركاتێك خەریكی مش���تومڕ و لێكۆڵینەوە‬ ‫دەبی���ن دەرب���ارەی تۆتالیتاری���زم ل���ە‬ ‫شیكاركردنێكی بەراوردكاریدا‪ ،‬ئەوا پرسیارێكی‬ ‫دیكەی گرن���گ خۆی زەق دەكات���ەوە‪ .‬ئەو‬ ‫پرسیارەش ئەمەیە‪ ،‬كە ئایا دەتوانین بونیاد‬ ‫و ئەرك و كاركردی رژێمە «تۆتالیتێر»ـەكان‬ ‫ل���ە بنەڕەتدا بە جیاواز ل���ە دیكتاتۆرییەتی‬ ‫«كالسیك» بزانین‪ ،‬واتا ئەو دیكتاتۆریەتەی‬ ‫ل���ە فۆرمی دیس���پۆتیزم (س���تەمكاری) و‬ ‫تیرانییەت (جباریت)ی سەردەمی پالتۆن و‬ ‫ئەرستۆ تا ئەمڕۆ چەندین جار پێناسەكراوە‬ ‫و دەكرێت���ەوە؟ زۆرێ���ك لە پێناس���ەكانی‬ ‫تۆتالیتاریزم سەرنجیان لەسەر ئەم واقیعیەتە‬ ‫چڕدەكەن���ەوە‪ ،‬ك���ە دیكتاتۆریەتی مۆدێرن‬ ‫مەیلی بەالی زیادەڕەوی لە كۆنتڕۆڵكردنێكی‬ ‫س���ەنتڕاڵ و راس���تەوخۆی هەموو كایەكانی‬ ‫ژیانی سیاس���یی و كۆمەاڵیەت���ی و فیكریدا‬ ‫هەیە‪ .‬ئەم مەیلە لە تۆتالیتاریزمدا زۆر زیاتر‬ ‫لە ئاس���ت و س���نوورەكانی رژێمە رەهاگەرا‬ ‫و تاكگ���ەرا و س���تەمكاردا س���ەردەكەوێت‪.‬‬

‫فاشیزمی ئیتالیایی بۆ یەكەمینجار ئەمجۆرە وێنە‬ ‫گشتییەی بە زاراوەی سیستەماتیكی «تۆتالیتاریۆ»‬ ‫(‪ )totalitario‬یان «تۆتالیتاریتا» (‪)totalitarietà‬‬ ‫گۆڕی‪ ،‬كە مەبەستیشیان لێی وەسفكردن و‬ ‫پێشبینیكردنی دیاردەیەكی سیاسیی بوو بە رەگ‬ ‫و ریشەیەكی تازەوە‪ :‬یەكێتی تیۆر و پراكسیس‬ ‫(گوتار و كردار)‪ ،‬ئۆرگان و رەزامەندی لە دەوڵەت و‬ ‫كۆمەڵگادا بەیەكسانی‬ ‫تۆتالیتاری���زم‪ ،‬ك���ە دیاردەیەكی س���ەدەی‬ ‫بیس���تەمە‪ ،‬لە هەن���گاوی یەكەم���دا بەندە‬ ‫لەس���ەر ئ���ەو توانایانەی‪ ،‬كە پیشەس���ازی‬ ‫و تەكنۆلۆژی���ای مۆدێ���رن لە «س���ەردەمی‬ ‫جەماوەر»دا دەیخاتە بەردەم رژێمەكانەوە‪.‬‬ ‫دامەزراوە مۆدێرنەكان‪ ،‬تۆڕەكانی پەیوەندی‪،‬‬ ‫و پرۆپاگەن���دەی ئامرازەكانی كۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫هەمەالی���ەن‪ ،‬تەیاركردن���ی هەمەالیەن���ە و‬ ‫رێكخستن و رێكبەندكردنی تۆقێنەرانەی ژیان‬ ‫و بیركردنەوەی تاك تاكەی هاوواڵتیان وەها‬ ‫بەدیدەهێنێ���ت‪ ،‬كە لە مێ���ژوودا هیچ جۆرە‬ ‫پێشینەیەكی نەبووە‪.‬‬ ‫تۆتالیتاریزم وەكو سیستەمێكی سیاسیی‬ ‫ب���ە رواڵەت بەدیهاتووی دیاری ئەو قەیرانانە‬ ‫ب���وو‪ ،‬كە بەدوای جەنگ���ی یەكەمی جیهاندا‬ ‫هاتنەئارا‪ .‬دەركەوتنی فاش���یزم و ناسیۆنال‬ ‫سۆسیالیزم بە ئاشكرا پەیوەندی بە دەرەنجامە‬ ‫سیاس���یی و كۆمەاڵیەتی‪-‬ئابوورییەكان���ی‬ ‫جەنگی یەكەمی جیهانی و هەروەها شەپۆلە‬ ‫ئایدیۆلۆژیەكانی پێش و دوای خۆیەوە هەیە‪.‬‬ ‫ه���اوكات‪ ،‬هەم���وو ئەو رژێمان���ەی مەیلیان‬ ‫بەالی حوكمڕانی لەسەر فۆرمی تۆتالیتاریدا‬ ‫هەیە‪ ،‬بەو پەیوەندییە دووالیەنییەی لەگەڵ‬ ‫دێمۆكراسیدا هەیانە‪ ،‬لە فۆرمە كۆنترەكانی‬ ‫رەهاگەرای���ی و دیكتاتۆرییەت جیادەبنەوە‪.‬‬ ‫ئەو رژێمانە لەگەڵ ئ���ەوەی لە بنەڕەتدا دژ‬ ‫بە سیستەمی پلۆرالیستی پەرلەمانتاریزمی‬ ‫نوێنەرایەتی���ن‪ ،‬بەاڵم بانگەش���ەی فۆرمێكی‬ ‫بەرزت���ری حكومەت���ی خەڵك���ی و گ���ەل و‬ ‫رەوایەت���ی دێمۆكرات���ی دەك���ەن‪ .‬ئ���ەوان‬ ‫دەیانەوێ���ت بە جەختكردنەوەی جەماوەر بۆ‬ ‫لەسەرش���انۆبوون یان دروستی كردارەكانی‬ ‫«رێبەر»ێك یان حزبێك���ی تاكپەیڕەو‪ ،‬كە‬ ‫بانگەش���ەی نوێنەرایەتی ئیرادەی گش���تی‬ ‫دەكەن لە دەوڵەت و كۆمەڵگادا‪ ،‬ئەم كارەیان‬ ‫بس���ەلمێنن و نمایش���ی بك���ەن‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫هەلومەرج���ە مێژوویی���ەكان‪ ،‬چوارچێوەی‬ ‫نەتەوەی���ی و كۆمەاڵیەت���ی‪ ،‬و هەڵوێس���تە‬ ‫ئایدۆلۆژیی���ەكان و ئامانجەكان‪ ،‬دەش���ێت و‬

‫دەتوانن جیاوازبن‪ ،‬بەاڵم پێویستە لە شێواز‬ ‫و بەگەڕخس���تنی س���االرێتی (حاكمیت) و‬ ‫تەكنیكەكانی دەسەاڵتدا بەدوای بەدیهێنەری‬ ‫هاوبەشی تۆتالیتاریزمەكاندا بگەڕێین‪.‬‬ ‫بەر لە هەرش���تێك‪ ،‬رژێمە تۆتالیتارەكان‬ ‫بەهیچ جۆرێ���ك دان بە مافی ژیانی حزب و‬ ‫گروپە سیاس���ییە نەیار و ئۆپۆزیسیۆنەكاندا‬ ‫نانێن‪ ،‬و باوەڕیش���یان بە ئازادی تاكەكەس‬ ‫نیی���ە‪ .‬جەوه���ەری تۆتالیتاری���زم ناتوانێت‬ ‫بەرگەی بەش���ە ئۆتۆنۆم و خۆبەس���تەكان‬ ‫ل���ە ژی���ان و كولت���ووردا بگرێ���ت‪ .‬لەگەاڵ‬ ‫ئ���ەوەی س���ەرخانی ئیدیۆلۆژیی دەش���ێت‬ ‫مەبەس���تی گەیش���تن بە فۆرمێكی بااڵتر و‬ ‫یەكالییكەرەوەتری لە ئ���ازادی بۆ هەمووان‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەاڵم دەرەنجام���ە پراكتیكییەكانی‬ ‫رەتكردنەوەی ئازادییە تاكەكەس���ییەكان و‬ ‫نەرێكردنی هەم���وو چاالكییەكانی دەرەوەی‬ ‫چوارچێ���وەی دەوڵەت و رژێمە‪ .‬پێویس���تە‬ ‫تاك و گروپەكان لە سیس���تەمێكی ناچاری‬ ‫داخراودا كۆببنەوە‪ ،‬كە بەپێی رێكخس���تنی‬ ‫داهاتووی دەوڵەت و كۆمەڵگا پێناس���ەكراوە‬ ‫و بە هەس���تێكی ئایدیۆلۆژی تەیاربكرێن بۆ‬ ‫ئەنجامدان���ی ئەركەكانیان ب���ۆ نەتەوەیەكی‬ ‫گەورەتر‪ ،‬رەگەزێكی باش���تر و چینێكی زاڵ‬ ‫و سەروەرتر‪ .‬ئەو شتەش لەمەوە سەرچاوەی‬ ‫گرتووە‪ ،‬كە ل���ە تۆتالیتاریزم���دا حكومەت‬ ‫لەالی���ەن یەك ح���زب‪ ،‬یەك دارودەس���تەی‬ ‫سیاس���یی یان «رێبەر»ێك���ەوە بە رەهایی‬ ‫مۆنۆپ���ۆل كراوە‪ .‬ئەم حاكم���ە بااڵیانە‪ ،‬كە‬ ‫خۆیان وەك���و دەركەوتەیەك���ی هەڵەبەدەر‬ ‫نمایش دەكەن‪ ،‬دەیانەوێت لەس���ەر شێوازی‬ ‫ئایینی لەالیەن خەڵك و جەماوەرەوە ستایش‬ ‫بكرێن‪ .‬حزب‪-‬یان «رێبەر» هەمیشە لەسەر‬ ‫حەق���ە و نیش���انەی باوەڕێك���ی تازەیە بۆ‬ ‫كۆدەنگی رەها و یەكس���انی پەتی رێبەری و‬ ‫جەماوەر‪.‬‬ ‫هەڵبەت پێناس���ەكردنی جۆری ئایدیالی‬ ‫تۆتالیتاریزم ش���تێكمان ناخاتە بەردەس���ت‬ ‫جگە لە چوارچێوەیەك بۆ ش���یكاركردنێكی‬

‫تەواوێتی خۆیان بەهۆی شكس���تی سوپایی‬ ‫لەالی���ەن هێ���زە دەرەكییەكان و كوش���تنی‬ ‫رێبەرەكانی���ان‪ ،‬تەمەنی���ان كۆتای���ی هات‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬ستالین قۆناغێكی گرنگتر‬ ‫و درێژت���ری لە پرۆس���ەكەدا هەب���وو‪ .‬دوای‬ ‫س���اڵی ‪ ،1953‬پەیڕەویك���ردن لە «رێبەر»‬ ‫دووبارە جێگەی خۆی دایەوە بە حكومەتێكی‬ ‫تاكحزبی‪.‬‬ ‫لەو تێبینییە گرنگانەی ئاس���تی یەكەم‪،‬‬ ‫پەیوەندی رێبەر‪-‬حزب لە دیاریكردنی جۆری‬ ‫دیكتاتۆرییەتدا بەتەواوی دەردەكەوێت‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەمانەشدا‪ ،‬هەر پێناسەكردن و بەكارهێنانێكی‬ ‫چەمك���ی تۆتالیتاریزم پەیوەن���دی بەمەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬كە لە كام چوارچێوەی س���ەرچاوەی‬ ‫مێژوویی���دا بەكاردەهێنرێ���ت‪ .‬لەم رەهەند و‬ ‫الیەنەوە‪ ،‬پێویستە سەرنج لەسەر سێ گروپی‬ ‫تەفسیركردن چڕبكرێتەوە‪ .‬تەفسیری یەكەم‪،‬‬ ‫تۆتالیتاریزم تایبەت دەكات بە قۆناغی ‪1922‬‬ ‫بۆ ‪ ،1953‬وات���ا لە بەدەستەاڵتگەیش���تنی‬ ‫مۆسۆلینی تا مەرگی ستالین‪ .‬قوتابخانەیەكی‬ ‫دیكەی فیكری جەخت لەس���ەر خەس���ڵەتی‬ ‫فاشیستی تۆتالیتاریزم دەكاتەوە و سەرەنجام‬ ‫ئەم���ەش س���نووردار دەكات ب���ە «قۆناغی‬ ‫فاشیس���تی» نێوان دوو جەنگ‪ ،‬یان درێژی‬ ‫دەكاتەوە بۆ تەواوی ئینتیما «فاشیستی»‬ ‫و دیكتاتۆرییە راس���تەكانی پێش یان دوای‬ ‫جەنگ‪ .‬بە مانایەكی بەرباڵوتر‪ ،‬تۆتالیتاریزم‬ ‫ب���ە ئینتیمایەكی زات���ی دادەنێت لە تەواوی‬ ‫دەوڵەت���ە مۆدێرنەكان���دا‪ ،‬ك���ە ئامانجیان‬ ‫بەڕێوەبردن���ی یۆتۆپیانەی قەیرانە ئابووری‪-‬‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانە و ئەم دەوڵەتانەش بەڕێی‬ ‫مۆنۆپۆلكردنی ئایدیۆلۆژیا و سیاسیی دەوڵەت‬ ‫دروس���ت دەبن‪ ،‬چ بە ناوی تاكە رێگەچارەی‬ ‫س���ەرمایەداریانە بێت‪ ،‬یان ب���ە ناوی تاكە‬ ‫رێگەچارەی سۆس���یالیزم‪ .‬ئەم تەفس���یرەی‬ ‫دواتر بۆ شیكاركردنی بەراوردكاریانە باشتر‬ ‫دەردەكەوێت و بەدوای دۆزینەوەی خەسڵەتە‬ ‫هاوبەش���ەكاندا دەگەڕێت ل���ە بەكارهێنان و‬ ‫پیرۆزكردنی دەوڵەتدا‪.‬‬ ‫لە راستیدا دەتوانین سیاسەتی تۆتالیتاری‬ ‫كورتبكەینەوە بۆ سەندرۆمی ئەو خەسڵەتانەی‬ ‫لەسەر چوار بەڵگاندن دامەزراوە‪ ،‬كە بونیادی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪-‬سیاسیی و پاساوی ئایدیۆلۆژیی‬ ‫سیستەمێك دیاریدەكەن‪ )1 :‬ئایدیۆلۆژییەكی‬ ‫فەرمی تاقانە و بانگەشەكەری پشت بەستوو‬ ‫بە رەتكردنەوەیەك���ی رادیكاڵی هەندێك لە‬ ‫رەهەندەكان���ی رابوردوو و بانگەش���ەكردن‬ ‫بۆ ه���ەزارەی داهات���وو‪ )2 .‬بزووتنەوەیەكی‬ ‫جەماوەری س���ەنتراڵیزەبوو‪ ،‬كە بانگەشەی‬ ‫یەكس���انی ب���ێ چینایەت���ی دەكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بزووتنەوەیەكی ئۆرگانیزەبووی تاكحزبێك‪ ،‬كە‬ ‫مۆنۆپۆلی هیرارشیەت دەكات لەژێر رێبەرێكی‬ ‫دەس���ەاڵتگەرادا‪ )3 .‬كۆنتڕۆڵی ئامرازەكانی‬ ‫پەیوەندی و دەس���ەاڵتی یاس���ایی دەكات‪،‬‬ ‫و ‪ )4‬بەڕێخس���تنی بیرۆكراتیك���ی ئابووری‬ ‫و پەیوەندیی���ە كۆمەاڵیەتیی���ەكان لەڕێگای‬ ‫كۆنترۆڵی دەوڵەتی یان بەكۆمەاڵیەتیكردن‪.‬‬ ‫س���ەرباری ئەوەی روانگەیەكی تەواو جیاواز‬ ‫لە سیاسەتی تۆتالیتاری‪ ،‬كە چیدی پابەندی‬ ‫ئەفس���انەی حكومەتێكی یەكپارچەی بەدەر‬ ‫ل���ە ملمالنێ نیی���ە‪ ،‬ب���ەاڵم جیاوازیی نێوان‬ ‫دیكتاتۆریەت���ی مۆدێ���رن و دیكتاتۆریەت���ی‬ ‫«كالس���یك» ه���ەروا روون و ئاش���كرایە‪:‬‬ ‫ئایدیۆلۆژیای رەهای مۆنۆپۆلكردن‪ ،‬تۆقێنەریی‬ ‫یاس���ایی‪ ،‬كە پاس���اوەكەی مژدەبەخشینی‬ ‫هەزارەییە‪ ،‬كۆنترۆڵی دەوڵەت و كۆمەڵگا بە‬ ‫زۆر و س���تەم‪ ،‬فۆرم بەخش���ین بە «مرۆڤی‬ ‫نوێ»‪ ،‬كە لەناخی ئەم رێكخستنە كامیلەوە‬ ‫دێت���ەدەرێ‪ ،‬نەرێكردنی دژبەرییەكانی دواتر‬ ‫و زۆرتر و س���ەركوتكردنی ئۆپۆزیس���یۆن و‬ ‫هەرجۆرە ناڕەزایەتییەك لە ئاراس���تەكردنی‬ ‫پاراس���تنی یەكێتی ئایدیۆلۆژیی‪-‬سیاس���یی‬ ‫و كارای���ی تەكنۆلۆژیی و بەیەكس���انزانینی‬ ‫ناعەقاڵنیەتی رێبەری ئۆلیگارش���یی لەگەڵ‬ ‫بەرژەوەندییەكانی «كۆی خەڵك» یان چینی‬ ‫كرێكار و جوتیار‪.‬‬

‫وردت���ر و كۆنكرێتی نەبێ���ت‪ .‬بەاڵم ئەمەش‬ ‫دەربارەی هەم���وو چەمكەكان لە زانس���تە‬ ‫كۆمەاڵیەتی و سیاس���ییەكاندا ب���ە تەواوی‬ ‫راستە‪ .‬سێ تایبەتمەندی سەرەكی هەن‪ ،‬كە‬ ‫دەتوانین بەهۆی ئەم س���ێ تایبەتمەندییەوە‬ ‫ب���ەدوای لێكچ���وون و جیاوازییەكانی نێوان‬ ‫دیكتاتۆریەت���ە تۆتالیتارییەكاندا بگەڕێین‪:‬‬ ‫چ���ۆن بەدەس���ەاڵت دەگەن‪ ،‬چ���ۆن خۆیان‬ ‫تەفس���یر دەك���ەن و چ���ۆن لەبەرانبەر بە‬ ‫دیكتاتۆرییەت���ە تێپەڕیو یان گ���ۆڕاوەكان‪،‬‬ ‫ئەوانیش پەرەدەسێنن و دەگۆڕێن‪.‬‬ ‫دەربارەی پرس���یاری یەك���ەم‪ ،‬جیاوازیی‬ ‫لەنێ���وان گەیش���تن بە دەس���ەاڵت لەڕێگای‬ ‫نیمچەیاس���ایی (فاشیس���ت) و لەڕێ���گای‬ ‫ش���ۆڕش (كۆمۆنیستی [س���ۆڤێتی]) بوونی‬ ‫هەی���ە‪ .‬س���ەرباری ئەمانە‪ ،‬لەهەم���وو ئەم‬ ‫بواران���ەدا‪ ،‬جۆرێ���ك راپەڕی���ن و كودەتاش‬ ‫بوون���ی هەیە ب���ۆ تەواوكردنیی پرۆس���ەی‬ ‫مۆنۆپۆلكردنی دەسەاڵت‪ ،‬هەڵبەت جیاوازی‬ ‫لەس���ەر حس���ابكردنی ئاست و ش���ێوازی‬ ‫پەردەپۆش���كردن و یاساییشدا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫دەربارەی پرس���یاری دووەم‪ ،‬هەڵوێستەكە‬ ‫پێچەوانە دەبێتەوە‪ :‬بەگشتی فاشیستەكان‬ ‫و نازیی���ەكان ل���ە تەفس���یركردنی خۆیاندا‬ ‫جەخت لەسەر تۆتالیتاریزم دەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئایدیۆلۆژیای كۆمۆنیستی [سۆڤێتی] سەرباری‬ ‫ئەوەی دەیانەوێت لە زاراوەناسی تۆتالیتاری‬ ‫دووربكەونەوە‪ ،‬كەچی لەبانگەشەی خۆیاندا‬ ‫مەیلیان بەالی مۆنۆپۆلكردنی دەسەاڵت دایە‪.‬‬ ‫بەاڵم دوای ئەوەی س���تالین سەركەوتووبوو‬ ‫ل���ەوەی حكومەتێك���ی حزب���ی ب���ە ت���اك‬ ‫رێبەرێ���ك دابمەزرێنێت‪ ،‬ئیتر ئەم جیاوازییە‬ ‫‪ .2‬پێكهات���ن و پەرەس���ەندنی مێژوویی‪-‬‬ ‫گرنگییەكەی خۆی لەدەس���تدا‪ .‬پرس���یاری‬ ‫س���ێیەم بەڕوون���ی مەس���ەلە بونیادییەكان سیاسیی‬ ‫دەخاتەڕوو‪ .‬تەنانەت فاش���یزم و ناسیۆنال‬ ‫س���ەرچاوە و قۆناق���ە بنەڕەتییەكان���ی‬ ‫سۆسیالیزم چەندین قۆناغی جیاوازی گۆڕان‬ ‫و پەرەسەندنیان بڕی‪ ،‬و تایپە ئیتالیاییەكە ئایدیای تۆتالیتاریزم رەنگدانەوەی مەس���ەلە‬ ‫دووهێن���دە بەردەوام���ی هەبوو‪ .‬س���ەرباری و كێش���ەكانی تەفسیركردن و مشتومڕەكانە‬ ‫ئەمانە‪ ،‬هەردووكیان بەر لەگەیشتن بە پنتی لەدەوروب���ەری بەكارهێنانی ئ���ەم زاراوەیە‬

‫ل���ە زانس���تە كۆمەاڵیەتیی���ەكان‪ ،‬مێ���ژوو‬ ‫و فەلس���ەفەدا‪ .‬ل���ە س���ەرەتاوە‪ ،‬چەمكی‬ ‫دەوڵ���ەت و رژێمی تۆتالیتاری بۆ فاش���یزم‬ ‫ش���تێكی بونیادی بوو و هێشتاش هەروایە‪،‬‬ ‫لەكاتێك���دا گواس���تنەوە و بەكارهێنانی ئەم‬ ‫زاراوەیە بۆ سیس���تەمە كۆمۆنیس���تییەكان‪،‬‬ ‫واتا بەراوردكردنی تۆتالیتاریزمی چەپگەرا و‬ ‫راستگەرا چەندین كێشەی جۆراوجۆر بەدوای‬ ‫خۆیدا دەهێنێت‪ .‬ئەم زاراوەیە پێشتر زۆر بە‬ ‫دەگمەن و بە جۆرێكی ناڕوون بەكاردەهێنرا‪:‬‬ ‫«جەنگی تۆتال یان پێرفێكت» لە سەردەمی‬ ‫شۆڕش���ی فەرەنسا (رۆبس���پێر) تا جەنگی‬ ‫جیهان���ی یەك���ەم (لۆدن���دۆرف) تا جەنگی‬ ‫جیهان���ی دووەم (گۆبل���ز) ل���ە رادیكاڵترین‬ ‫ش���ێوە و فۆرمیدا گوزارشتی لە دابینكردنی‬ ‫خزمەتگوزاری گش���تی دەكرد‪ .‬هێگل و ئادام‬ ‫مولەر زاراوەی «تۆتالیتێت»یان دەبەستەوە‬ ‫ب���ە ئایدیای دەوڵەت‪« .‬شۆڕش���ی تۆتال و‬ ‫پێرفێكت»یش هەندێكجار لە نووسینەكانی‬ ‫ماركس و السالدا دەبینرێت‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم فاش���یزمی ئیتالیای���ی ب���ۆ‬ ‫یەكەمینج���ار ئەمجۆرە وێنە گش���تییەی بە‬ ‫زاراوەی سیس���تەماتیكی «تۆتالیتاری���ۆ»‬ ‫(‪ )totalitario‬ی���ان «تۆتالیتاریت���ا»‬ ‫(‪ )totalitarietà‬گۆڕی‪ ،‬كە مەبەستیشیان‬ ‫لێی وەسفكردن و پێشبینیكردنی دیاردەیەكی‬ ‫سیاس���یی بوو بە رەگ و ریشەیەكی تازەوە‪:‬‬ ‫یەكێتی تیۆر و پراكسیس (گوتار و كردار)‪،‬‬ ‫ئۆرگان و رەزامەندی لە دەوڵەت و كۆمەڵگادا‬ ‫بەیەكس���انی‪ .‬مۆس���ۆلینی بۆ یەكەمجار (و‬ ‫پاشان چەندینجار) ئەم ئایدیایەی بەم مانایە‬ ‫لە دەوڵەتی فاشیس���تیدا لە گوتاربێژییەكی‬ ‫‪28‬ی ئۆكتۆبەری ‪ 1925‬بەكارهێنا‪« :‬هەموو‬ ‫شتێك لەنێو دەوڵەتدا‪ ،‬نە شتێك لەدەرەوەی‬ ‫دەوڵ���ەت و ن���ە ش���تێك دژی دەوڵەت»‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ئەم فۆرمولەیە ش���تێك بوو زیاتر لە‬ ‫دەوڵەتساالریی توندڕەو‪ .‬هەر لەو رۆژگارەدا‪،‬‬ ‫مۆس���ۆلینی و تەواوی سەركردەكانی دیكەی‬ ‫فاشیست‪ ،‬باسیان لە «ئیرادەی تۆتالیتاری‬ ‫تووڕە» و «پرۆگرامی تۆتالیتاری شۆڕش���ی‬ ‫ئێمە» دەكرد‪.‬‬ ‫مانای ئەم زاراوە بەراییانەی فاشیس���تی‬ ‫بەرزتر بوو لە ش���تێكی ش���ێوە سیاس���یی‬ ‫توندوتیژ‪ ،‬تاكەبڕیار‪ ،‬كرداری رەها و بێ كۆت‬ ‫و بەن���د‪ ،‬داواكارییە رادیكاڵەكان‪ ،‬و نەبوونی‬ ‫هەڵكردن و لێبووردەیی‪ .‬رەهەندی دووالیەنی‬ ‫ئەم ئایدیای���ەی تۆتالیتاریزم لێرەدا بەڕوون‬ ‫و ئاشكرایی دەبینرێت‪ ،‬بەمجۆرەی دواتر لە‬ ‫مەجەر و قەڵەمڕەوە نائیتالیاییەكانیشدا بینرا‪:‬‬ ‫كێش���ەكە تەنها بریتی نەبوو لە دەس���ەاڵتی‬ ‫ت���ەواو و رەها‪ ،‬بەڵكو چەش���نە بزواندنێكی‬ ‫سیاس���یی بوو لەس���ەر بنەم���ای بڕیاردانی‬ ‫دیكتاتۆریس���تیانە و كاری شێلگیرانە‪ ،‬وەكو‬ ‫دەركەوت���ە و جێگیركردنی دەس���تەاڵتێكی‬ ‫ناس���نووردار‪ .‬ه���ەردوو رەهەندەك���ە‪،‬‬ ‫دەوڵەتس���االری تۆتالیت���اری (بەوجۆرەی‬ ‫وەزیر‪-‬فەیلەس���وفی هێگل���ی مۆس���ۆلینی‪،‬‬ ‫جەنتیل���ە‪ ،‬دۆگماتیس���تانە دەریدەب���ڕی) و‬ ‫چاالكی سیاس���یی تۆتالیتاری (كە گۆڕا بۆ‬ ‫سیاسەتە ئیمپریالیس���تییەكان و سەرەنجام‬ ‫تەنانەت رادیكاڵیزمی رەگەزپەرستانە) لەنێو‬ ‫كۆنسەپتی سیاس���ەتی تۆتالیتاریدا بوونیان‬ ‫هەیە‪ .‬ناس���یۆنال سۆس���یالیزمی ئەڵمانی‪،‬‬ ‫ئەگەرچ���ی ل���ە هەلومەرجێك���ی نەتەوەیی‬ ‫جی���اوازدا‪ ،‬تێكەڵكردنێكی هاوش���ێوەی لە‬ ‫هەمان توخم���ی شۆڕش���گێڕی رەهاگەرایی‬ ‫دەوڵەت���ی و رەهاگەرای���ی رادیكاڵی���دا‬ ‫بەدەستەوەدا‪ .‬بەاڵم ئەگەرچی رژێمی هیتلەر‬ ‫جۆرێك دیكتاتۆریەتی بەدیهێنا‪ ،‬كە چەندین‬ ‫ئاكامی نائاس���یی مەترسیداری هەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫روونكردنەوە و ش���یكاركردنی فەلس���ەفەیی‬ ‫ئایدی���ای تۆتالیتاریزم و س���وودوەرگرتن لە‬ ‫دروش���مەكانی لەنێو پانتای فاشیستەكانی‬ ‫ئیتالیایی���دا مایەوە‪ ،‬چ ل���ە رووكردنە مانای‬ ‫دەوڵەتس���ارییە دامەزراوەییەكەی چ (دوای‬ ‫‪ 1933‬و لەژێ���ر كاریگ���ەری س���ەركەوتنی‬ ‫ناس���یۆنال سۆس���یالیزم ل���ە ئەڵمانیا) لە‬ ‫رووكردن���ە مان���ای شۆڕش���گێڕی‪-‬رادیكاڵی‬ ‫دینامیكیی ئەم تێگەیە‪ .‬جەخت لەسەر رۆڵی‬ ‫رێبەرێتیكردنی ح���زب وەكو «بزووتنەوە»‪،‬‬ ‫بەردەوامی شۆڕش‪ ،‬كە هەرگیز تەواو نابێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە راستیدا هەمیشەیی بوو‪ ،‬لەبەرانبەر‬ ‫بونی���ادی ترادیس���یۆنیی حزب‪-‬دەوڵەت���دا‬ ‫دەكرێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )203‬دوشةممة ‪2014/6/9‬‬

‫كلیله‌كانی كه‌لتور‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫دیسپلین‪ ،‬االنضباط‪Discipline ،‬‬

‫میچێل دین‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬بڕوا عه‌الدین‬ ‫ئایا ده‌ك��رێ��ت بڵێین دیسپلین ل ‌ه‬ ‫ئێستادا زاراوه‌كلیلێكی گرنگه‌‌؟ دوو‬ ‫جۆر به‌كارهێنانی ئه‌م زاراوه‌ی �ه‌ هه‌ن‬ ‫كه‌ ده‌شێت بۆمان ده‌رب��خ �ه‌ن ئێمه‌‬ ‫قۆناغی دیسپلینمان به‌جێهێشتوه‪ .‬له‌‬ ‫زانسته‌ كۆمه‌اڵیه‌تی و مرۆییه‌كاندا‪،‬‬ ‫ب �ه‌زۆری وا له‌ زانسته‌كانی دیسپلین‬ ‫(وه‌ك سۆسیۆلۆژیا و م��ێ��ژوو بۆ‬ ‫نمونه‌) تێده‌گه‌ین كه‌ كایه‌یه‌كی زۆر‬ ‫دیاریكراوه‌ و له‌وه‌ به‌ر ته‌سكتره‌ كه‌‬ ‫بتوانێت كارێكی سه‌رنجڕاكێشی ئه‌و تۆ‬ ‫به‌رهه‌مبهێنێت‪ .‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كه‌‬ ‫به‌م مانایه‌ گواستنه‌وه‌ له‌ زانسته‌كانی‬ ‫دیسپلینه‌وه‌ ڕاسته‌وخۆ وابه‌سته و‬ ‫گرێدراوی ده‌ركه‌وتنی كایه‌‌گه‌لێكن‌ كه‌‬ ‫وه‌ك میتۆد بۆ توێژینه‌وه‌ ئاوێته‌ن‌‌‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونه‌ كایه‌ی توێژینه‌وه‌ كه‌لتوریه‌كان‪.‬‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ده‌ی چ��وارده‌ی��ه‌م��ی��ش��ه‌وه‪،‬‬ ‫دیسپلین به‌ مانای لقێكی فێركاری‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی له‌ ئێستادا ئاماژه‌یه‌‬ ‫ب��ه‌ چه‌شنێك ل��ه‌ م�ه‌ع��ری��ف�ه‌ ل�ه‌ن��او‬ ‫دابه‌شكردنی كاری زانستی و پسپۆڕیی‬ ‫ئه‌كادیمی له‌ زانكۆكاندا‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌ هه‌ندێك كۆنتێكستی تردا‪،‬‬ ‫دیسپلین چه‌شنێك له‌ تۆن و پاشماوه‌‬ ‫دێرینه‌كانی قۆناغی ڤیكتۆریزمیشی‬ ‫پێوه‌ ده‌بینرێت؛ وا ده‌رده‌كه‌وێت سه‌ر‬ ‫به‌و جیهانه‌ بێت كه‌ خه‌ون به‌ تۆڕێك له‌‬ ‫ده‌زگا‌كانی زیندان و دیسپلینكردنه‌وه‌‬ ‫ده‌بینێت‪ ،‬بۆ نمونه‌ خوێندنگه‌كان‪،‬‬ ‫كارگه‌كان‪ ،‬خه‌سته‌خانه‌ و په‌ناگه‌كان‪‌،‬‬ ‫بیمارستان و زیندان‪ ،‬یان شوێن و‬ ‫سه‌نته‌ره‌كانی گردكردنه‌وه‌ی خه‌ڵك‪...‬‬ ‫هتد‪ .‬هه‌موو ئه‌وانه‌یش ئاماژه‌ن به‌‬ ‫دۆخ��ی به‌شێكی زۆری دانیشتوان‬ ‫له‌ ژێ��ر كۆنترۆڵكردندا‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫ل �ه‌ ك��ۆم�ه‌ڵ��گ�ه‌ی�ه‌ك��دا ك �ه‌ ل��ه‌ب��ه‌رده‌م‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ی ئ��اژاوه‌ و نه‌خۆشی درم و‬ ‫خراپه‌ و الدان له‌ یاسا و بێكاریی و‬ ‫كه‌مته‌رخه‌می و سه‌رپێچیكردندایه‌‪.‬‬ ‫ب��ۆ نمونه‌ كاتێك ب�ه‌رگ��ری��ك��اران له‌‬ ‫فێركردنی پێشكه‌وتووخوازانه‌ گفتوگۆ‬ ‫له‌باره‌ی دیسپلین په‌یوه‌ست به‌ منااڵنی‬ ‫خوێندنگه‌كانی ئ��ه‌م��ڕۆوه‌ ده‌ك��ه‌ن‪،‬‬ ‫ده‌بینین زۆر به‌ توندی جه‌خت ده‌كه‌نه‌وه‌‬ ‫س �ه‌ر ڕاس��ت��ك��ردن �ه‌وه‌‪ ،‬هیراركیزم و‬

‫تاكجه‌مسه‌ریی و بوونی مه‌رجه‌ع و‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ و سه‌رپه‌رشتیكردن له‌‬ ‫ڕێگه‌ی فێركردنه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو ئه‌وانه‌ش‬ ‫ب �ه‌ ئامانجی پ �ه‌ره‌پ��ێ��دان��ی خ��ودی‬ ‫خوێندكاره‌كه‌‪.‬‬ ‫میشێل فوكو ئه‌وه‌ی ده‌رخستووه‌ كه‌‬ ‫چۆن هه‌ر له‌ سه‌رده‌می ڕۆشنگه‌رییه‌وه‌‬ ‫كردار و پراكسیسه‌ دیسپلینكه‌ره‌كان‬ ‫ب���ه‌ش���دارب���وون ل��ه‌ به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫جه‌سته‌ی ملكه‌چ و سودبه‌خشدا‪،‬‬ ‫وه‌ك چ��ۆن ب��اس��ی ل �ه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫دیسپلینگه‌راییش ك���ردووه‌‪ .‬زۆر له‌‬ ‫الیه‌نگرانی تێزه‌كه‌ی فوكو ڕازی��ن به‌‬ ‫تێبینیه‌كه‌ی س �ه‌ب��اره‌ت ب���ه‌وه‌ی كه‌‬

‫س �ه‌ره‌ت��اك��ان��ی س���ه‌ده‌ی ح�ه‌ڤ��ده‌ی�ه‌م‬ ‫((دیسپلین)) به‌ مانای خوێندن و‬ ‫فێركردن به‌كارده‌هات‪ ،‬بۆ نمونه‌ وه‌كو‪:‬‬ ‫((ئ �ه‌گ �ه‌ر ه�ه‌م��وو خوێندكاره‌كانت‬ ‫له‌ زمانی گریكیدا ده‌خوێنن‪ ،‬ئیتر چ‬ ‫پێویستت به‌ التینیه‌)) (‪,Barcly‬‬ ‫‪ .)1510‬له‌ س �ه‌ده‌ی پانزه‌یه‌میشه‌وه‌‬ ‫ئ��ی��دی ((دی��س��پ��ل��ی��ن)) په‌یوه‌ستی‬ ‫ج��ۆرێ��ك��ی دی��اری��ك��راو ل �ه‌ ڕه‌ف��ت��ار و‬ ‫كرداری گونجاو ده‌بێت‪ ،‬له‌ چه‌شنێك‬ ‫ق��ب��وڵ��ی ئ �ه‌ق��ڵ��ی و ئ��اك��اری��ی‪ ،‬كه‌‬ ‫ئامانجه‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌ی‌ بریتیه‌ له‌وه‌ی‬ ‫((مه‌به‌ست له‌ ژیانی ئێستا ئه‌وه‌یه‌ كه‌‬ ‫دۆخێكی دیسپلینكراو بێت بۆ ژیانی‬

‫ئه‌ندامه‌كانیدا‪ .‬ئه‌م چه‌شنه‌ دیسپلین ‌ه‬ ‫پشت به‌ دیسپلینكردنی ڕۆحیانه‌ی‬ ‫ئه‌ندامانی كه‌نیسه‌ ده‌به‌ستێت‪ ،‬به‌‬ ‫ه �ه‌ردوو ماناكه‌یش‪ ،‬دیسپلین وه‌ك‬ ‫پراكسیس هاوتای ڕێبازێكه‌ كه‌ ئاماژه‌یه‌‬ ‫ب��ۆ كۆپێكهاته‌یه‌ك ل�ه‌ دۆگمه‌كانی‬ ‫كه‌نیسه‌‪ .‬بیرۆكه‌ی سه‌ره‌كی دیسپلین‬ ‫وه‌ك پراكسیس ئیشكردنه‌ له‌سه‌ر‬ ‫وێنه‌كانی خۆخاڵیكردنه‌وه‌ له‌ چێژه‌كانی‬ ‫دونیا و جۆرێك له‌ به‌نده‌یی و زوهد‬ ‫و ژیانێكی ده‌روێشئاسا كه‌ پێشتر له‌‬ ‫كه‌نیسه‌كانی مه‌سیحیه‌تدا هه‌بوون و‬ ‫جگه‌ له‌ گه‌رانتی و دابینكردنی ملكه‌چی‬ ‫ت���ه‌واو ب��ووه‌ ب��ۆ سیستمی ئایینی‪،‬‬

‫ده‌ستبه‌رداری فریوه‌كانی جه‌سته‌ بیت‪،‬‬ ‫كه‌چی وێنه‌ مۆدێرنه‌كانی دیسپلین‬ ‫ده‌یانه‌وێت له‌ قازانجی جه‌سته‌ی كارای‬ ‫مرۆیی و توانا و په‌یوه‌ندیان به‌ ئامێری‬ ‫به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌‪ ،‬زیادبكه‌ن‪ .‬الی فوكو‬ ‫دیسپلین به‌شێكه‌ له‌ هونه‌رێك كه‌‬ ‫جه‌سته‌ی مرۆیی پێی هه‌ڵده‌ستێت‪،‬‬ ‫به‌ هۆیه‌وه‌ میكانیزمێك ده‌چه‌سپێنێت‬ ‫ك �ه‌ ل �ه‌ ت��وان��ای��دای �ه‌ وا ب��ك��ات له‌ش‬ ‫سودبه‌خشتر بێت و له‌هه‌مانكاتیشدا‬ ‫ده‌روون سه‌رپشكتر‪ .‬ئه‌مه‌ش خاڵی‬ ‫سه‌ره‌كیه‌ له‌ هه‌ڵسه‌نگاندنی چاره‌نوسی‬ ‫هاوچه‌رخی دیسپلیندا‪.‬‬ ‫له‌ كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬

‫‌ب ‌ه جیا ل ‌ه فێركردن و سوپایش‪ ،‬هۆگرترین ده‌زگا ب ‌ه‬ ‫دیسپلینه‌وه‌ بریتیه‌ ل ‌ه ئایین‪ .‬خۆی دیسپلینی كه‌نیسه‌یی بریتی ‌ه‬ ‫له‌ میتۆدێك بۆ پارێزگاریكردن ل ‌ه سیسته‌م له‌ كه‌نیسه‌دا‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها پراكسیسكردنی كۆنترۆڵ به‌سه‌ر ئه‌ندامه‌كانیدا‪.‬‬ ‫ل �ه‌ ڕێ��گ �ه‌ی ج�ه‌خ��ت��ك��ردن�ه‌وه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و تاكه‌كه‌سه‌ی كه‌ خۆی كرده‌كان‬ ‫ده‌ك���ات‪ ،‬وێنه‌كانی كۆنترۆڵكردن‬ ‫و دی��س��پ��ل��ی��ن��ك��ردن گ��ۆڕان��ك��اری��ان‬ ‫به‌سه‌ر هاتووه‌ و گه‌شه‌یان ك��ردوه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌وه‌دا كه‌ دیسپلین جه‌ختده‌كاته‌‬ ‫س �ه‌ر ل �ه‌ش و جه‌سته‌‪ ،‬سیفه‌تێكی‬ ‫پێودانگئاسا ده‌به‌خشێته‌ تاكه‌كه‌س‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ڕه‌فتارێكی ئاكاری دروست‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنێت له‌ناو چ��واردی��وار و‬ ‫په‌رژینه داخراوه‌‌كانی ده‌زگاییدا كه‌‬ ‫به‌ گشتی وێنه‌یه‌كی كه‌متازۆر دێرین و‬ ‫كه‌موكورت و سنورشكێنه‌ له‌ وێنه‌كانی‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایه‌تی‪.‬‬ ‫بیرۆكه‌ی ئه‌وه‌ی كه‌ ((دیسپلین))‬ ‫په‌یوه‌ستی فێركردن و خوێندنه‌‪،‬‬ ‫خ���ۆی م �ه‌س �ه‌ل �ه‌ی �ه‌ك��ی س��ه‌ره‌ك��ی و‬ ‫بنه‌ڕه‌تیه‌‪ .‬وشه‌كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا له‌‬ ‫(‪ )disciplina‬ی التینییه‌وه‌ هاتوه‌‬ ‫كه‌ به‌مانای فێركردنی خوێندكاران‬ ‫دێت (وشه‌ی ‪ iscipulusd‬ی خۆی‬ ‫به‌ مانای خوێندكار دێ��ت)‪ .‬تاوه‌كو‬

‫ئاینده‌)) (‪.)1736 ,Butler‬‬ ‫به‌كارهێنانی زاراوه‌ی (دیسپلین)‬ ‫وه‌ك وێنه‌یه‌ك له‌ وێنه‌كانی مه‌شق و‬ ‫پ���ه‌روه‌رده‌ی سه‌ربازی‪ ،‬زۆر دێرینه‌‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی له‌و وته‌یه‌دا ده‌یبینین كه‌‬ ‫باس له‌‪(( :‬یاساكانی چه‌ك و فه‌رمایش‬ ‫و مه‌شقكردن ل�ه‌س�ه‌ری��ان ده‌ك��ات))‬ ‫(‪ .)1489 ,Caxton‬ه �ه‌روه‌ه��ا‬ ‫به‌كارهێنانی (دیسپلین) بۆ ئاماژه‌دان‬ ‫به ڕه‌فتار و ك��رداری ڕێكخراو وه‌ك‬ ‫ده‌ره‌نجامی ئه‌و چه‌شنه‌ مه‌شقكردنه‌‪.‬‬ ‫الی گیبۆن (‪ )1781,gibbon‬یش‬ ‫دیسپلینی س �ه‌رب��از ب�ه‌ مه‌شقكردن‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ن���ه‌وه‌ك خوێندن‪ .‬هه‌ربۆیه‌‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ری هاوتاكردنی دیسپلین به‌‬ ‫فێركردن تا ڕاده‌یه‌ك پاشتر دێت‪.‬‬ ‫‌به‌ جیا له‌ فێركردن و سوپایش‪،‬‬ ‫هۆگرترین ده‌زگا به‌ دیسپلینه‌وه‌ بریتیه‌‬ ‫له‌ ئایین‪ .‬خۆی دیسپلینی كه‌نیسه‌یی‬ ‫بریتیه‌ له‌ میتۆدێك بۆ پارێزگاریكردن‬ ‫له‌ سیسته‌م له‌ كه‌نیسه‌دا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫پراكسیسكردنی ك��ۆن��ت��رۆڵ به‌سه‌ر‬

‫ئامانجیان ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌ وابكه‌ن مرۆڤ‬ ‫زی��ات��ر ب�ه‌س�ه‌ر ده‌روون و جه‌سته‌ی‬ ‫خ��ۆی��دا زاڵ بێت‪ .‬ئ��ا ب��ه‌و شێوه‌یه‌‬ ‫ده‌بینین كه‌ دیسپلین ته‌واو وابه‌سته‌ی‬ ‫پراكسیسكردنی خۆدیسپلینكردنه‌‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ جه‌سته‌ت وه‌ك تۆبه‌كردنێك‬ ‫بمرێنیت‪ ،‬ئه‌مه‌ش شتێك ب��ووه‌ كه‌‬ ‫زاهیده خۆدوره‌په‌رێزگرتووه‌‌كان به‌سه‌ر‬ ‫خۆیاندا سه‌پاندوویانه‌‪ .‬ئه‌م مانایه‌ش له‌‬ ‫زۆربه‌ی ئه‌و ((سیفه‌ته جه‌سته‌ییانه‌دا‬ ‫ده‌بینین كه‌ به‌ دیسپلین به‌ناوبانگن))‬ ‫(‪ ،)Bernard‬وه‌كچۆن له‌ زمانی‬ ‫ڕۆژانه‌یشدا دیسپلین تا ڕاده‌یه‌كی زۆر‬ ‫هاوواتای خۆپاكژكردنه‌وه‌یه‌‪‌.‬‬ ‫له‌ ئێستادا دیسپلینی ئایینی و‬ ‫به‌كارهێنانه‌ پیشه‌سازیه‌ مۆدێرنه‌كانی‪،‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا به‌كارهێنانه‌ فێركاریی و‬ ‫س�ه‌رب��ازی و سزاده‌ره‌كانیشی‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ه �ه‌م��ووی��ان ملكه‌چی و گوێڕایه‌ڵی‬ ‫له‌ خ��ۆده‌گ��رن‪ .‬له‌ كاتێكدا چه‌شنه‌‬ ‫هه‌مه‌ڕه‌نگه‌كانی ژیانی قه‌شه‌یی وه‌ك‬ ‫دیسپلین كار له‌سه‌ر زه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌‬

‫ئیدی شیاو نیه‌ بوترێت پێویسته‌ مرۆڤ‬ ‫كرێكاره‌كانی یان مناڵه‌كانی دیسپلین‬ ‫بكات‪ ،‬به‌ڵكو وا خۆشتر كارئاسانیان‬ ‫بۆ بكات تا خۆیان خۆیان به‌دیبهێنن‪،‬‬ ‫وه‌ك تیمێك به‌هێزیان بكات‪ ،‬یان وازیان‬ ‫لێ بهێنێت چێژببینن و به‌س‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫كۆنزه‌رڤاتیڤه‌ ئاكاری و سیاسیه‌كانیش‬ ‫زۆر ب �ه‌ده‌گ��م �ه‌ن وش���ه‌ی دیسپلین‬ ‫به‌كارده‌هێنن‪ ،‬به‌ڵكو زاراوه‌كانی وه‌ك‬ ‫(چاكه‌ی ئاكاری)‪( ،‬ڕێز)‪( ،‬حورمه‌ت‬ ‫و به‌ئه‌ده‌بی) ‪ ...‬هتد‪ ،‬به‌كارده‌هێنن‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نیه‌ كه‌ ئه‌مه‌ به‌رئه‌نجامی‬ ‫سه‌ركه‌وتنی ئه‌و بزوتنه‌وانه‌یه‌ كه‌‌ دژ‬ ‫به‌ دیسپلینن له‌ خوێندنگه‌‌كان یان‬ ‫په‌ناگاكان‪ ،‬پاشتریش ئه‌وانه‌ی كه‌ سه‌ر‬ ‫به‌ ڕێبازی به‌ڕێوه‌بردنی نوێ بوون‪.‬‬ ‫به‌اڵم ڕه‌نگه‌ زوو بێت كه‌ بڵێین ئیدی‬ ‫گواستومانه‌ته‌وه‌ بۆ قۆناغی دوای‬ ‫دیسپلین‪ .‬به‌دڵنیاییه‌وه‌ كه‌ جۆرێك‬ ‫له‌ خۆشگوزه‌رانی سێكیوالر ده‌بینین‪،‬‬ ‫بایه‌خێكی زۆر ده‌بینین كه‌ به‌ به‌رخۆری‬ ‫و زیاده‌خه‌رجی ده‌درێ��ت كه‌ ئه‌ویش‬

‫بۆ خ��ۆی هه‌مه‌جۆرییه‌ له دیسپلین‬ ‫دا‪ :‬دیسپلینكردنی خ��واردن �ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫مه‌شقكردن‪ ،‬ڕێكخستنی ژه‌مه‌كان و‬ ‫بایه‌خدان به‌ ته‌ندروستی و ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫ئ �ه‌وه‌ش بۆ خ��ۆی دیسپلینكردنه‌ له‌‬ ‫هه‌موو شتێكدا وشه‌ نه‌بێت‪ .‬له‌ زمانی‬ ‫ئ��اب��ووری��ش��دا ده‌بیستین ك�ه‌ ده‌ڵێن‬ ‫پێویسته‌ حكومه‌ته‌كان دیسپلینێكی‬ ‫داراییان هه‌بێت‪ ،‬یان ئه‌نجامده‌رانی‬ ‫ئ �ه‌رك��ێ��ك ك �ه‌ پێویسته‌ ده‌رك به‌‬ ‫دیسپلینی جیهانیی ملمالنێكردن‬ ‫بكه‌ن‪ .‬هه‌مان شت له‌ وه‌رزشی نێوان‬ ‫پیشه‌گه‌ر و پرۆفسه‌كاندا‪ :‬بۆ نمونه‌‬ ‫كه‌سێك كه‌ باش ی��اری نه‌كات پێی‬ ‫ده‌ڵێن ئه‌و خراپ دیسپلینێكی كراوه‌‪‌،‬‬ ‫یان هه‌ر دیسپلینی نیه‌‪ .‬وه‌ك چۆن له‌‬ ‫قه‌یرانه‌كانی خوێندنگه‌كانیشدا باس له‌‬ ‫گرنگی دیسپلین ده‌كرێت‪.‬‬ ‫به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ بابه‌تی دیسپلینه‌‬ ‫پیشه‌سازییه‌ مۆدێرنه‌كان هه‌میشه‌‬ ‫بریتیه‌ له‌ زیادكردنی توانای تاكه‌‬ ‫كاراكان له‌ په‌یوه‌ندیاندا به‌ یه‌كه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌وا گ��ۆڕان��ك��اری ل �ه‌ وت��وێ��ژه‌ك��ان��ی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردندا خۆی بریتیه‌ له‌ گۆڕینی‬ ‫چۆنێتی ئه‌و زمانه‌ی كه‌ به‌هۆیه‌وه‌ باس‬ ‫له‌ پراكسیس و ئامانجه‌كان ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆیه‌ هیچ سه‌یرنیه‌ كاتێك كه‌‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی ب �ه‌رزی��ی ڕێ���ژه‌ی بێكاری و‬ ‫شكستی كۆمپانیاكانی ئینته‌رنێته‌وه‌‬ ‫ده‌بیستین ده‌ڵێن‪ ،‬كتێبێكی ئه‌ڵمانی‬ ‫ب�ه‌ ناونیشانی (نوكته‌كه‌ كۆتایی‬ ‫پێ بهێنن) باشترین و پڕفرۆشترین‬ ‫ك��ت �ه‌ب ب���ووه‌‪ ،‬چونكه‌ ئ��ه‌و كتێبه‌‬ ‫به‌رگری له‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ به‌ها دێرین‬ ‫و ترادسیۆنالیه‌كانی ئه‌ڵمان ده‌كات‬ ‫له‌‌ كاری سه‌خت و ق��ورس‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ل �ه‌ وردبینییه‌كی زۆر ب�ه‌دی��ق�ه‌ت و‬ ‫توندوتۆڵدا (‪Sydney Mornin‬‬ ‫‪ .)Hearlad‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كه‌‬ ‫ده‌كرێت هێڵی چه‌ندین جه‌نگی‌ تازه‌ی‬ ‫تر‌ ببینین كه‌ تایبه‌تن به‌ دیسپلین‪‌ .‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬طوني بينيت‪ ،‬لورانس‬ ‫غرونسبيرغ‪ ،‬ميغان موريس‪ ،‬مفاتيح‬ ‫اصطالحية جديدة‪ ،‬معجم مصطلحات‬ ‫الثقافة والمجتمع‪ .‬وه‌رگێڕانی‪ :‬سعيد‬ ‫الغانمي‪ .‬باڵوكراوه‌كانی‪ :‬المنظمة‬ ‫العربية للترجمة‪ .‬چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬به‌یروت‬ ‫‪ ،2010‬الپه‌ڕه‌كانی‌ ‪ 125‬ـ ‪‌‌.129‬‬

‫ذمارة (‪ )203‬دوشةممة ‪2014/6/9‬‬

‫‪8‬‬

‫عەمر عەممارە‪ ،‬وتەبێژی فەرمیی پارتی « دادپەروەریی ئازاد»‪:‬‬

‫مەكتەبی ئیرشاد‪ ،‬بەرژەوەندییان لەگەڵ سه‌دام هه‌بوه‌‪،‬‬ ‫بۆیە له‌ جینۆسایدکردنی کورد بێدەنگ بون‬ ‫سازدانی‪ :‬دوعا عەبدولعەزیز*‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬چ��ۆن بیرتان‬ ‫ل��ە دروستكردنی پارتێكی سیاسی‬ ‫لەم چەشنە ك��ردەوە‪ ،‬ئایا ئامانج لە‬ ‫دروستكردنی چی بوو؟‬ ‫عه‌مر عەممارە‪ :‬كاتێك تەماشای بنەما‬ ‫بنچینەییەكانی ئاشتیخوازی و بانگەوازی‬ ‫ئاشتیانەی ناتوندوتیژی(حه‌سه‌ن بەننا)‬ ‫دەكەیتەوە‪ ،‬تێدەگەیت كە ئەم پێڕەی‬ ‫ئیخوان دەب��ەن بەڕێوە‪ ،‬الی��ان داوەو‬ ‫ئەندامانی ئیخوانیان خستە ناو خوێنەوە‬ ‫و لە ڕابعەی عەدەویەو مەیدانی نەهزە‬ ‫توشی ئ��ەو نەهامەتیانەیان ك��ردن‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵێین ئێمە وەكو ئەو كۆمەڵە‬ ‫گەنجە وەك ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی��ەك و‬ ‫هەڵوێستوەرگرتنمان لە الدانی سەرانی‬ ‫ئیخوان لەمەنهەجیەتی ئاشتیانەی‬ ‫ئیمام بەنناو پێشەوایانی تری ئیخوانی‬ ‫وەك تەلمەسانی‪ .‬ل��ەو ك��ات��ەدا و لە‬ ‫• یه‌کێک ‌ه له‌و گه‌نج ‌ه چاالکانه‌ی ک ‌ه ل ‌ه ئیخوان جیابویه‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕابیعەی عەدەوی بەتوندی هەڵوێستمان‬ ‫•‬ ‫پێشتر‬ ‫ئ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫مینداری‬ ‫ناوچ‬ ‫ه‬ ‫‌ی‬ ‫قاهیر‬ ‫وەرگ��رت و پێمان ڕاگەیاندن كە ئەم‬ ‫ه‬ ‫‌ی‬ ‫حزبی‬ ‫ئازادی‬ ‫و دادی ئیخوان بووه‌‪.‬‬ ‫ج��ۆره‌ كاركردنە خوێنڕێژی لە دوایە‬ ‫• پێشتر له‌گه‌ڵ چه‌ندین سه‌رکرده‌ی تر‪ ،‬ئیخوانی ناتوندوتیژیان دامه‌زراند‪.‬‬ ‫و بۆ مەرامی كورسی با خوێن نەڕژێ‬ ‫• یه‌کێک ‌ه ل ‌ه دامه‌زرێنه‌رانی حزبی دادپەروەریی ئازاد‌‪.‬‬ ‫و با دەست بۆ گفتوگۆ ببرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گوێمان لێنەگیرا‪ .‬بۆیە ئەوە ڕاستە گەر‬ ‫بوترێت جەماعەتی مه‌کته‌ب ئیرشاد و‬ ‫سەرانی سەركردایەتی كۆمەڵی ئیخوان‪ ،‬بەو ئامانج و خواستانەی ئێمە بخوات پێشو هەبوو‪ ،‬بێنەوە بۆالی ئەم‪ ،‬بزانن پارتێكی دۆڕاو و هیچ لەبارا نەبوو‬ ‫هەمان ناوە‪ ،‬بەاڵم بە ڕاستەقینەكەی‪ .‬دەبێـت و ناتوانێـت هیچ شوێنگەیەكی‬ ‫بەشداری خوێنڕشتنی سەدان گەنج و كە گرنگترینیان دژایەتی توندوتیژیە‪.‬‬ ‫الوی ئەم واڵتە بون‪ .‬لێرەوە بێینەوە‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬ئ��ەزان��ی ئێمە سیاسی لەواقیعدا دابنێت‪ ،‬بۆ ئەوەش‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەو سەرۆكەی‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ەم پ��ارت��ەی ب��ەڕێ��زت��ان دروستكراوە تا ئیستغاللی ئەوانەی‬ ‫سەر وەاڵمی پرسیاری سەرەكی بەڕێزتان هەڵتان بژاردوە بۆ ئەم پارتە كێیە؟‬ ‫كە هەوڵی دروستكردنی ئ��ەم پارتە‬ ‫عه‌مر عەممارە‪ :‬ئێمە تا ئێستاش‪ ،‬گفتوگۆمان لەگەڵ سەركردەیەكی دیاری جیابوونەتەوە لە ئیخوان و دڵیان گەرمە‬ ‫لێرەوە هات‪ ،‬وادەزانین ئەو ئیخوانە لیژنەیەكی ڕاوێژكاریمان هەیە‪ ،‬بەاڵم جیابوەوە لە ئیخوان كرد (‪ ،)1‬پێمان بكات‪ .‬بەاڵم سەركەوتو نابێت؟!‬ ‫عه‌مر عەممارە‪ :‬لەراستیدا جەنابی‬ ‫ڕاستەقینەی ئیمام بەننا بونیادی نا‪ ،‬ل��ە گفتوگۆداین ل��ەگ��ەڵ كەسایەتیە وت‪ »:‬عه‌مر عەممارە وەك جیابوەوەیەك‬ ‫لەڕێالیان داو ئێمەش بەشداریی ئەو ناودارەكانی جارانی ناو ئیخوان‪ ،‬بەتایبەت لە ئیخوان و دكتۆر كەمال هەلەباوی سەروەت ئەلخیرباوی هەرلە ئەوەڵەوە‬ ‫پێرە الدەرە ناكەین‪ ،‬بۆیە بڕیاری ئ��ەوان��ەی ك��ە پێشتر جیابونەتەوە‪ ،‬وەك سەركردەیەكی م��ەزن لە پشت كە گەنجانی ئێمە هیچ حیسابێكیان بۆ‬ ‫دروستكردنی پارتێكی نوێمان دا‪ .‬تەنانەت كەسایەتیە دیارە كانی تری دروستبوونی ئەم پ��ارت��ەوەن‪ ،‬قسەت نەكرد و وەك كەسایەتیەكی ئیخوانی‬ ‫سەبارەت بە ئامانجەكانیشمان هەرزوو میسریش‪ ،‬بەدڵنیاییشەوە لە میسرێكی لەسەر ئەم پارتەو ئەو دووكەسایەتیە مامەڵەیان لەگەڵدا ن��ەك��رد‪ ،‬چونكە‬ ‫پێشتریش ڕامانگەیاندون‪ ،‬دەتوانم لە ‪ 90‬ملیۆنی‪ ،‬هەر سەركردەیەكی باش چیە؟ وەاڵمی ئەو ئەوە بوو كە بەرێزتان متمانەیان بەو نەبوو‪ ،‬ئیتر ئەو توڕە‬ ‫چەند خاڵێکدا ئەوەی مەبەست بێت‪ ،‬دەبێت كە سەرۆكایەتی ئ��ەم پارتە لە دوورو نزیك ئەندامی ئیخوان نەبوون‪ !.‬بوو‪ ،‬بەتایبەت ئەو قسانه‌ی بۆ كەناڵە‬ ‫بیخەمەڕو‪ :‬یەكەمیان بانگەواز بۆ كاری بكات‪ ،‬بەم ئامانجانەوە كە شایستەیی كەمال هەلەباویش لەزوەوە لەدەرەوەی فەزائیەكان ئەنجامیان ئەدات دژی ئێمە‪،‬‬ ‫چاكسازی لە سەر هەموو ئاستەكان و لێوەشاوەیی تیابێت و پارتەكە میسر ب��وەو لە ئیخوان جیابوەتەوە‪ ،‬ئەنجامی ئەوەن‪ ،‬ئەو كەسێكی مەرغوب‬ ‫ل��ە واڵت���دا‪ .‬دوەم‪ :‬دورخ��س��ت��ەن��ەوەو بجوڵێنێت‪ .‬وەك وتم تا ئێستا چەند بێجگە لە عەیبداركردنی سیاسەت هیچ ن��ی��ە‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت الی ه��ەم��وو توێژی‬ ‫پڕۆتستۆكردنی ه��ەر توندوتیژی و كەسێك خۆیان بۆ ئەمە پ��ااڵوت��وە‪ ،‬لە سیاسەت نازانێت‪ ،‬تۆ وەاڵمت بۆ ئەو شۆڕشگێرانی یەنایەره‌وه‌‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەی ڕات چیە‬ ‫توندڕەویەك كە دەكرێت‪ ،‬جا لە ژێر هەر بەاڵم پاش ڕاوێژكردنمان بە « عەالمە چیە‪.‬‬ ‫عه‌مر عەممارە‪ :‬لە ڕاستیدا ئەوە سەبارەت بە پارتی نوری سەلەفی و‬ ‫پاساوێكدا بێـت و هەر الیەك بیكات‪ ،‬دكتور كەمال هەلەباوی» ئەو پێی‬ ‫بەڵكو سەروەریی یاسا یەكالكەرەوەی باش بوو جارێ‌ با ئەو كارە ڕابگیرێت‪ ،‬سەروەت ئەلخیرباوی بووە‪ ،‬ئەگەر ئەو سەلەفیەكان؟‬ ‫گرفتەكان بێـت‪.‬‬ ‫عه‌مر عەمارە‪ :‬ئه‌وان بەڵێن شكێن‬ ‫تا بارودۆخی میسر هێورتر ده‌بێتەوە‪ .‬كەسێك بوایە ئەم گەنجانە خۆشیان‬ ‫س��ێ��ی��ەم‪ :‬پ��اراس��ت��ن��ی ئاسایشی هەر بۆیەش ئێمە ئەوەمان كرد كە ئەو بویستایە بە دوڕوی��ان نەزانیایە‪ ،‬ئەو ب��ون‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ كۆمەڵی ئیخواندا تا‬ ‫ئ���ەوەی ن���ەدەگ���وت‪ .‬دك��ت��ۆر كەمال ب���ەرژەوەن���دی���ان ه��ەب��وو ه��ات��ن‪ ،‬كە‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی و لەكەدارنەكردنی هەیبەتی فەرموی‪.‬‬ ‫دەزگاكانی ئاسایش و سوپای میسری‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬ئێوە ن��اوی هەلەباویش پیاوێكی مەزنی ب��واری بەرژەوەندیان لە شوێنی تر دۆزیەوە‬ ‫جیابوونەوە‪ .‬بۆیە خیالفیان لەگەڵ‬ ‫چ��وارەم‪ :‬هەوڵدان بۆ به‌هێزکردنی «پارتی عەدالە حورە» تان هەڵبژاردوە بانكەوازە لەمیسردا‪.‬‬ ‫دیموكراتی میسر‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەو كەسایەتیەی ئیخوان تەنها لەبەرژەوەندیی خۆیاندا‬ ‫وەك ناوێك بۆ پارتەكەتان‪ ،‬ئەمە‬ ‫پێنجەم‪ :‬هەوڵدان بۆ تێكەاڵونەكردنی ج��ۆرێ��ك ل��ە تێكەڵی ل��ەگ��ەڵ ن��اوی ج��اران��ی ئیخوان ب��ۆ ئ��ەم ڕۆژن��ام��ەی بوو نەك ئاین و نیشتمان‪.‬‬ ‫گرفتە سیاسی بە كاروباری ئاینیەوە‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەی تێڕوانینی‬ ‫پارتەكەی موحەمەد مورسی « پارتی (چ��اودێ��ر)ەی ئێمەی وت که‌ دكتۆر‬ ‫كەمال هەلەباوی نابێت خۆی بخاتە ناو خ��ۆت و ئ��ەو گەنجانەی لەگەڵتان‬ ‫شەشەم‪ :‬پاراستنی دەستكەوتەكانی ئازادی و داد» دروست ناکات؟‬ ‫شۆڕشی یەنایەرو ‪ 30‬یۆنیۆ و هەوڵدان‬ ‫عه‌مر عەممارە‪ :‬بەڕاستی قسەكەت ئەو مەهزەلەی منااڵنەوە‪ ،‬چونكە عه‌مر سەبارەت بە سەركردەی هەڵبژێراو «‬ ‫بۆ گەیاندنی گەل بەو ئامانجانەی ئەو ج��ێ��گ��ەی خ��ۆی��ەت��ی‪ ،‬چ��ون��ك��ە ئ��ەم عەمارە و هاوڕێكانی مناڵن و نازانن عەبدول فەتاح سیسی» ؟‬ ‫شۆڕشانە‪.‬‬ ‫عه‌مر عەمارە‪ :‬گەنجانی ئیخوان وا‬ ‫پرسیارەمان لێكراوە‪ ،‬پاشان جۆرێك مەلەی سیاسەت بكەن‪ ،‬بۆیە باش وایە‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬لەسەرەتاوە ل��ەت��رس الی خەڵكی دروس��ت��ك��ردوە كەسایەتیەكی ن��اوداری وەك «دكتۆر بۆ (سیسی) دەڕوانن كە كەسایەتیەكی‬ ‫تائێستا باسی كۆمەڵێك گەنج دەكەن‪ ،‬وادەزانن هەر ئەوی ترە‪ ،‬که‌ وانیە‪ ،‬بەهۆی ك��ەم��ال ه��ەل��ەب��اوی» خ��ۆی نەخاتە ئینتیهازیە‪ ،‬كۆمەڵی ئیخوان بەدەستی‬ ‫پێمان ناڵێیت ئەو گەنجانە كێن و چەند نزیكی ناوی هەر دوپ��ارت لەیەكەوە‪ ،‬ن��او گومانەوە‪ ،‬مێژوی ك��اری جوانی ئ��ەوەوە فریویان خ��واردو هەمویانی‬ ‫دەبن ‪ ،‬که‌ له‌گه‌ڵ ئێوه‌ن؟‬ ‫بەاڵم بۆ خۆشی ڕاستەقینەیەكی تێدایە ئیسالمیشی نەشێوێنێـت‪ ،‬هەروەها خەڵەتاندن‪ ،‬ئەوان بەفیرعەونی میسری‬ ‫عه‌مر عەممارە‪ :‬سەرەتا لەناو كۆمەڵی كە پەیامێكە بۆ هەموو ئ��ەو كەسە س��ەب��ارەت بەپارتەكەی بەڕێزتانیش نوێی دەزانن‪ .‬ئەو تابۆی بكرێت گەنجان‬ ‫ئیخواندا كۆمەڵێكی ك��ەم لەگەنجان ڕاستگۆیانەی كە الیەنگیریان لەو پارتە سەروەت ئەلخیرباوی وتی‪ :‬ئەو پارتە لەسیاسەت و دونیای سیاسەتكردن‬ ‫ناڕەزایمان دەربڕی‪ ،‬سەبارەت بەهەندێ‬ ‫كاری تاكڕەویی چینێك‪ ،‬بەاڵم دواتر‬ ‫زانرا كە ئێمە ڕەخنەكانمان جێگیربون‪،‬‬ ‫چەندین گەنجی تری ناو ئیخوان هاتن‬ ‫و پشتگیریان كردین‪ ،‬دەتوانم بڵێم‬ ‫زیاتر لە ‪8‬هەشت هەزار گەنج لەگەڵ‬ ‫ئێمەدایەو دەرگاشمان لە هیچ گەنج و‬ ‫كەسێك نەگرتوە‪ ،‬دەرگا بەڕووی هەموو‬ ‫كەسێكی بانگخوازدا كراوەیە‪ ،‬ئەوەی‬

‫هیوادارین ئێمه‌ بتوانین نمونەیەكی‬ ‫باشبین‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬گەر پرسیارێكی‬ ‫تایبەتتان لێبكەین‪ ،‬وەك��و ئ��ەوەی‬ ‫كە ڕۆژنامەكەی من كاری بۆ دەكەم‬ ‫«چاودێر» ڕۆژنامەیەكی كوردیە گرنگی‬ ‫بە پرسی نەتەوەیی ك��وردی دەدات‪،‬‬ ‫پێمان خۆشە ئەوەت لێبپرسین بۆچی‬ ‫ئیخوان و كۆمەڵی ئیخوان موسلمین‬ ‫لەپرسی جینۆسایدكردنی گەلی كوردا‬ ‫لەالیەن به‌عسه‌وه‌‪ ،‬ورتەیەكی فەرمیان‬ ‫لێوە نەهات؟ چی لەپشت ئەوەوە بوو؟‬ ‫عه‌مر عەممارە‪ :‬ئیخوان هەردەم ئەو‬ ‫گلەییەی نەتوانیوە لە خۆی دوربخاتەوە‪،‬‬ ‫ئەوە بووە‪ :‬كۆمەڵێك سەرپەرشتی و‬ ‫ئیدارەی ئیخوان دەكەن و باقیەكەی تر‬ ‫ملكەچ و جێبەجێكارن»‪ ،‬ئەوكاتیش‬ ‫ئەوانەی سەرەوەی «مەكتەبی ئیرشاد»‪،‬‬ ‫بەرژەوەندیان لەگەڵ لە سه‌دام حوسەین‬ ‫هه‌بوه‌‪ ،‬بۆیە له‌ کیمیابارانکردنی کوردو‬ ‫ئه‌نفالکردنیدا بێدەنگ بون‪ .‬لە ڕاستیدا‬ ‫ئەوان لەگەڵ بەرژەوەندیدا بوون‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەبەر ئامانج و بەرژەوەندیی خۆیان‬ ‫بێدەنگیان هەڵبژاردووە‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬هیچ كەسایەتیەكی‬ ‫كوردی بینیوتە بێتە مەكتەبی ئیرشاد‬ ‫ی��ان میسر كۆ ببیتەوە لەگەڵیدا ؟‬ ‫هیچكامیان دەناسی؟‬ ‫ع �ه‌م��ر ع��ەم��م��ارە‪ :‬ل��ە ڕاس��ت��ی��دا‬ ‫نەخێر چونكە ڕاستیەك هەبوو دەبوو‬ ‫لەبەرچاوبوایە‪ ،‬ئەویش میوانداری كردنی‬ ‫كەسانی دیارو كەسایەتیەناودارەكانی‬ ‫تری ئیخوان ل��ەدەرەوەی میسر دەبوو‬ ‫تەنها بچوونایە مەكتەبی ئیرشاد ولەوێ‬ ‫پێشوازیان لێكرابا‪ ،‬وە من بێجگە لەخالید‬ ‫مەشعەل كە دەیناسم و هاتوەتە میسر‬ ‫و بینیومە‪ .‬بۆیە سەركردەكان لەگەڵ‬ ‫ئەواندا دادەنیشتن گەر ڕێیان بكەوتایە‬ ‫میسر‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەی سەبارەت‬ ‫بەبانگەوازی ئیخوان و كۆتایی ئیخوان‬ ‫چ��ی دەڵێیت‪ ،‬لەكاتێكدا وەك بیر‬ ‫هێنانەوەیەك» جەنابت پێشتر ئەوەت‬ ‫وتبو كە ئیخوان كۆمەڵێكە لەمردن‬ ‫گەورەترەو نامرێت»‪ ،‬باشە ئەگەر وایە‬ ‫ئەم پارتەتان بۆ؟‬ ‫عه‌مر عەممارە ‪ :‬من ئ��ەوەم وتوە‬ ‫و ب��اوه‌ڕم وای��ە كە كۆمەڵی ئیخوان‪،‬‬ ‫ئەگەرچی سەركردەكانی هەموو بچنە‬ ‫زی��ن��دان��ەوەو حوكمی جیاجیاشیان‬ ‫بۆ دەربچێت‪ ،‬لە بن نایەت‪ ،‬چونکه‌‬ ‫ئیخوان ل��ەدەرەوەی میسرەوە چەندین‬ ‫س��ەرك��ردەی هەیە كە سەركردایەتی‬ ‫قاعیدەی ئیخوان ده‌كه‌ن‪ ،‬ئێمه‌ش كار‬ ‫بۆ ئەوە دەكەین ئیخوان بگەڕێنینەوە‬ ‫سەر بنەمای بنچینەیی خۆی‪ ،‬پاشان‬ ‫عەبدولفەتاح سیسیش ڕۆژب�ه‌ڕۆژ زیاتر‬ ‫ئ�ه‌و ده‌سەلمێنێت كە ئ��ەوەی لە ‪30‬‬ ‫یۆنیۆدا ك��ردی‪« ،‬كودەتا»بوو نەك‬ ‫شۆڕش!!‬

‫دوردەخاتەوە‪ ،‬پاشان هەتا بۆی بكرێت‬ ‫ئاینداری مایل بە سیاسەت دادەپاچێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمەش جۆرێكە لە خەیاڵپاڵوی‪،‬‬ ‫چونكە ئەو دەیەوێت هەر لە ئێستاوە‬ ‫ئەم گەنجانە بەشێوەیەكی موقەنەن‬ ‫بچنە ژێر ڕكێفی ئ��ەوه‌وه‌‪ ،‬بۆیە ئەوان‬ ‫ڕازی نین بە بیركردنەوەكانی‪ ،‬ئەگەر‬ ‫وا ب��ڕوات میسر پێویستی بە شۆڕش‬ ‫دەبێتەوەم ئەگەر شۆڕش بكرێتەوە‪،‬‬ ‫ب��ەب��اوەری م��ن‪ ،‬ئ��ەوە شۆڕشی نوێی‬ ‫ڕاستەقینەی گەنجانی ئیخوانە‪.‬‬ ‫دوع��ا ع��ەب��دول��ع��ەزی��ز‪ :‬ئ��ەی چی‬ ‫سەبارەت بەوە دەڵێیت كە شۆڕشەكان‬ ‫ه��ەردەم بەرهەمێنەری توندوتیژی و‬ ‫خوێن ب��وون‪ ،‬لەكاتێكدا ئێوه‌ که‌ له‌‬ ‫ئیخوان جیابوونەوە بەهۆی توندوتیژی‬ ‫ئیخوانه‌وه‌ بوو؟‬ ‫عه‌مر ع��ەم��م��ارە‪ :‬خوێنڕشتن كێ‬ ‫بیكات و ه��ەرك��ەس ئەنجامی ب��دات‬ ‫ه��ەر توندوتیژیەو ح��ەرام��ەو شایەنی‬ ‫بەرلێگرتنە‪ .‬پێم وایە دەبێ هەموان‬ ‫دەرك ب��ەوە بكەن ك��ە ئیمڕۆ واڵت‬ ‫پێویستی بە ئاوەدانی زیاترو ئارامی‬ ‫و خەلكو دانیشتوانیشی پێویستی‬ ‫بە خۆشگوزەرانی هەیە‪ ،‬كەسیش بە‬ ‫توندوتیژی نەیبردوەتەوە‪.‬‬ ‫دوعا عەبدول عەزیز‪ :‬سەبارەت بە‬ ‫سیاسەت و شێوازی كاركردنی پارتی‬ ‫دادو گەشەی توركیای « ڕەجەب تەیب‬ ‫ئەردوعان» ڕاتان چۆنه‌؟ ئێوە پێتان‬ ‫باشە وەك پارتێكی نوێی ئیسالمی‪،‬‬ ‫هەنگاوەكانی ئەوان هەڵبگرن‪ ،‬یاخود‬ ‫هەنگاوەكانی موحەمەد مورسی؟‬ ‫عه‌مر عەمارە‪ :‬پارتی دادو گەشەی‬ ‫توركیا پارتێكی میانڕەو دیموكراسی‬ ‫بوو‪ ،‬خاوەنی ئەقڵێكی نەرم و دوور‬ ‫لەتوندوتیژی ب��وە‪ ،‬كۆمەڵی ئیخوان‬ ‫کاتێک‌ ناوی پارته‌که‌ی خۆی له‌ناوی‬ ‫ت�ێ�ب�ی�ن��ی‪ :‬پ �ێ��ش ئ��ەن �ج��ام��دان��ی ئ��ەم‬ ‫پارته‌که‌ی ئه‌وه‌وه‌ وه‌رگرتوه‌‪ ،‬لەمیسر و گفتوگۆیە‪ ،‬ئێمە چاوپێكەوتنێكی‬ ‫لە واڵتانی تریش نیازی الساییكردنەوەی چەند خوله‌کیمان ل��ەگ��ەڵ(س��ەروەت‬ ‫ئەوی هەبوە‪ ،‬بەاڵم ئامانجی ئەمان لە ئەلخیرباوی) كرد‪ ،‬سەبارەت هەڵوێستی‬ ‫چوارچێوەی یەك واڵتدا نەبوو‪ ،‬پاشان بەڕێزیان ب��ەم پ��ارت��ەو سەركردەكانی‬ ‫سەرۆكەكانی ئیخوان و مەكتەبی ئیرشاد ب��ەت��ای�ب��ەت (ع �ه‌م��ر ع��ەم�م��ارە و دكتۆر‬ ‫ت��وان��ای ت��ەن��ان��ەت الساییكردنەوەی ك��ەم��ال ه��ەل��ەب��اوی)‪ ،‬تێبینیەكانی‬ ‫ئەوانیشیان نەبو‪ ،‬بۆیە سەرنەكەوتن‪ ،‬ئەوانمان وەك پرسیار لە عه‌مر عەمارە‬

‫كۆمەڵی ئیخوان‪ ،‬ئەگەرچی سەركردەكانی هەموو بچنە زیندانەوەو حوكمی‬ ‫جیاجیاشیان بۆ دەربچێت‪ ،‬لە بن نایەت‪ ،‬چونکه‌ ئیخوان لەدەرەوەی میسرەوە‬ ‫چەندین سەركردەی هەیە كە سەركردایەتی قاعیدەی ئیخوان ده‌كه‌ن‬

‫كردەوە(دوعا عەبدولعەزیز)‪.‬‬

‫میسرییە‬ ‫*رۆژنامەنوسێکی‬ ‫تایبەت بۆ روانگە و رەخنە کار‬ ‫دەکات‬