472

‫د‪ .‬هاشم‪ ،‬كاندیدە البراوەكەی گۆڕان‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫بەهۆی كوتلەگەری‌و نادادپەروەریی‪ ،‬البرام‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬دوای ئەوەی كاندیدكردنی د‪ .‬هاشم بۆ وەزارەتی ئەوقاف لەسەر پشكی بزوتنەوەی گۆڕان یەكالكرابۆوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەدوا ساتەكانی پێشكەشكردنی ناوی كاندیدەكانی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ كابینەی هەشتەم‪ ،‬ناوبراو بە بڕیاری رێكخەری گشتیی گۆڕان‬ ‫البراوە‪ .‬هاوكات د‪ .‬هاشم محەمەد‪ ،‬دەڵێت "بەهۆی كوتلەگەرێتی‌و ناعەدالەتییەوە البرام"‪ .‬د‪ .‬هاشم محەمەد‪ ،‬بە "چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫رێكخەری گشتی پێی راگەیاندوم‪ ،‬كە چەند بەرپرسێكی مەكۆی هەولێر هاتون داوایانكردوە تۆ بگۆڕێیت و كەسێكی تر دابنێم"‪.‬‬ ‫لەبارەی هۆكاری البردنیشی‪ ،‬د‪ .‬هاشم‪ ،‬وتی "ئەوە پەیوەندیی بە كوتلەگەری ناو مەكۆی گۆڕان‌و نادادپەروەریی هەیە"‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪ ،‬كە ئەو لەئێستادا هیچ پەیوەندییەكی بە مەكۆی هەولێر‪-‬ی بزوتنەوەی گۆڕانەوە نەماوە‪.‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )472‬دو شةممة ‪2014/6/16‬‬

‫ستراتیژێك بۆ چۆنێتیی روبەروبونەوەی بەعس‌و داعش دەخاتەروو‬

‫مەال بەختیار‪ :‬بەعس‌و داعش كورد دەسخەڕۆ دەكەن‌و‬ ‫لە قۆناغی داهاتودا پەالمارمان دەدەن‬ ‫کۆمەڵکوژیی زیاتر لە هەزار خوێندکاری کۆلێژی فڕۆکەوانی لەالیەن داعش و بەعسییەکانەوە‬

‫بەعس‪ -‬داعش‬ ‫مەترسی‌و ترسی نەبوونی ستراتیژ‬ ‫مەال بەختیار‬

‫“ئەگەر ئەمریكاو عێراق نەخشەی هاوبەشیان بۆ لێدانی بەعس‌و داعش هەبێت‪،‬‬ ‫تەنها سوربون لەسەر سیاسەتی بەرگری لە كوردستان‪ ،‬ئەنجامەكەی مەترسیدارە”‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬لەحاڵەتی روبەڕوبونەوەی‬ ‫نێودەوڵەتی بەرامبەر بە بەعس‌و داعش‪،‬‬ ‫ناكرێـت كورد تەنیا لە سەنگەری بەرگریدا‬ ‫بمێنێتەوە‪ ،‬بەڵكو دەبێت بەشداربێت لە‬ ‫جەنگی بەگژداچونەوەی داعش‌و بەعس‪.‬‬ ‫چونكە ناوبراو‪ ،‬پێیوایە‪ ،‬بەعس‌و داعش‪،‬‬ ‫هەتا مۆخیان رقیان لە دیموكراسی‌و لە‬ ‫كوردو دوژمنی سەرسەختی گێڕانەوەی‬

‫ن��اوچ��ە داب��ڕێ��ن��راوەك��ان��ی��ش��ن ب��ۆ سەر‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ .‬ت��ەن��ان��ەت ل��ە ستراتیژی‬ ‫ئەمانەدایە كورد دەسخەڕۆ بكەن هەتا لە‬ ‫ناوچەكانی سوننە نشیندا سەردەكەون‪.‬‬ ‫پاشان ه��ەوڵ��دەدەن خۆیان بگەیەننە‬ ‫بەغدا‪ .‬دوای ئەمە بەدڵنیاییەوە كەركوك‌و‬ ‫خانەقین‌و دوزخورماتو و شەنگال مەیدانی‬ ‫سێهەمیان دەب��ێ��ت‪ ،‬ئینجا هەرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫م��ەال بەختیار‪ ،‬ل��ە س��ەروت��اری ئەم‬ ‫ژم���ارەی���ەی "چ����اودێ����ر"دا ب��ە وردی‬ ‫مەترسییەكانی س��ەل��ەف��ی��ەت‌و بیری‬

‫یاخیبونی بەعس‬ ‫بەتامی ئەبوبەکر بەغدادی‬ ‫كۆنە بەعسیەكان‬ ‫كارەكتەری‬ ‫سەرەكی‬ ‫روداوەكانی‬ ‫عیراقن‬

‫ئەندامێكی لیژنەی ئاسایش‌و بەرگری‪:‬‬

‫مالكی بەپاشەكشێی سوپا‪،‬‬ ‫ویستی ماڵی شیعە یەكبخاتەوە‬

‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫دین و پارلەمان‬ ‫عەزیز رەئوف‬

‫ناسیۆنالیستی بەعسی روندەكاتەوەو‪،‬‬ ‫دەڵێت "مەترسیدارترین ئایدیۆلۆژیەت‌و‬ ‫سیاسەت بۆ سەر دیموكراسی‌و فیدراڵی‌و‬ ‫ك����ورد‪ ،‬ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ەت‌و سیاسەتی‬ ‫ناسیۆنالیستی بەعسی‌و سەلەفییەتە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی سەلەفیەتی چەكدار‪ .‬كاتێك‬ ‫ئایدیۆلۆژیەتی ئەم دوو هێزە لە بۆتەی‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی هاوبەشدا ئاوێتە دەب��ن‪،‬‬ ‫بێگومان ب���ەرەو ك���ردەوەو دەس��ەاڵت��ی‬ ‫فاشییانە دەڕۆن‪ .‬ئەم جۆرە ئایدیۆلۆژیەت‌و‬ ‫سیاسەتە‪ ،‬خەتەرناكترین هێزو ئاراستەی‬ ‫سیاسین‪ ،‬نەك لە كوردستاندا‪ ،‬بەڵكو لە‬

‫ناوچەكەو تەواوی جیهانیشدا"‪.‬‬ ‫مەال بەختیار لەدرێژەی سەروتارەكەدا‪،‬‬ ‫باسی ئەوەدەكات‪ ،‬كە بە مەرجی دڵنیایی‬ ‫لە چارەسەركردنی كێشەكانی بەغدادو‬ ‫هەرێم‌و جێبەجێكردنی بڕگەكانی مادەی‬ ‫‪ ،140‬پێویستە كوردستان بەشێك بێت لە‬ ‫پرۆسەی بەگژداچونەوەی بەعس‌و داعش‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە زیاتر دەڵێت "ئەگەر ئەمریكاو‬ ‫عێراق نەخشەی هاوبەشیان بۆ لێدانی‬ ‫بەعس‌و داعش هەبێت‪ ،‬تەنها سوربون‬ ‫لەسەر سیاسەتی بەرگری لە كوردستان‪،‬‬ ‫ئەنجامەكەی مەترسیدارە"‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫چیرۆكی‬ ‫پیرەمێردەكانی‬ ‫مۆندیال‬

‫‪7+6‬‬

‫هەفتەیەكە‪ ،‬بەرواڵەت داعش‪ ،‬بەاڵم لەراستیدا بەعس‪ ،‬بە هێرشی ناكاوی‬ ‫بەرەیی‌و شكستی سوپای عێراق لە پارێزگاكانی نەینەوا و سەالحەدین‪ ،‬عێراق‌و‬ ‫ناوچەكەو زلهێزەكانیشیان راچڵەكاندووە‪ .‬ئەوەی دەوڵەتی عێراق چاوەڕوانی‬ ‫نەدەكرد‪ ،‬یان باوەڕی نەدەكرد‪ ،‬بەاڵم دوژمنانی عێراقی فیدراڵ‪ ،‬نەخشەیان بۆ‬ ‫كێشابوو‪ ،‬سەركەوتنی سەربازیی دراماتیكی بەدەستبهێنن‪ ،‬هاتەدی‪ .‬شكستی‬ ‫سوپای عێراق‪ ،‬لەو شوێنانەی پەالماردراوون‪ ،‬لەمێژووی جەنگەكانی ناوچەكەدا‬ ‫وێنەی نییە‪ .‬تەنانەت لە كارەساتی حوزەیرانی ‪ 1967‬یشدا سوپای میسرو‬ ‫سوریاو ئوردن ئەمەیان بەسەرنەهات‪.‬‬ ‫ستراتیژی جەنگە بەرەییەكە‪ ،‬سەركردایەتی شەڕگەكان لەالیەن كۆنە‬ ‫فەرماندەكانی سوپای عێراقەوە‪ ،‬دانانی پارێزگاو سەرۆكی موخابەراتی نەینەواو‬ ‫سەالحەدین‪ ،‬لە چوار ئەفسەری پایەبەرزی بەعسی‪ ،‬قسەوباسی چەكدارەكان‬ ‫لەگەڵ خەڵك لە ناوچەكاندا‪ ،‬كە ئەوان بەعسین‪ ،‬هیچ گومانێك ناهێڵێت‪،‬‬ ‫كە ستراتیژی ئەم جەنگە‪ ،‬كارێكی پرۆفیشناڵییە‪ .‬ئەفسەری پایەبەرزی‬ ‫خاوەن ئەزمون‪ ،‬نەخشەكەی كێشاوە‪ .‬لەوەش زیاتر‪ ،‬هەرەسی سوپا لە چەند‬ ‫سەعاتێكدا‪ ،‬دەیسەلمێنێت كە سوپاكە لەبنەچەدا بەهەڵە دامەزراوە‪ .‬كردنەوەی‬ ‫دەرگا بۆ كۆنە ئەفسەرەكانی سوپای عێراق‌و دەیان هەزار پلەداری جیاوازی‬ ‫سەربازیی‪ ،‬هەڵەیەكی كوشندەی حكومەتی دەوڵەتی یاسا بووە‪.‬‬ ‫ئێستا كە بەعس بە جۆرەها رێكخراوی تیرۆریستی سەلەفیەوە‪ ،‬زیاتر لە ‪10‬‬ ‫ساڵ سوپای عێراق‌و دام‌ودەزگاكانی سەرقاڵ كرد‪ ،‬كاتێك بۆیان دەركەوت كە‬ ‫ناتوانن كودەتا بكەن‪ .‬بەم نەخشەیە كەوتنە جێبەجێكردنی ستراتیژیان‪ ،‬بۆ‬ ‫روخاندنی سیستەمەكە‪ ،‬یان بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچە سونیگەراكان‪ .‬ئەوەی كە‬ ‫جێگەی مەترسیشە‪ ،‬ئەوەیە كە خەڵك لە ناوچە سونیگەراكان‪ ،‬بە دەیان هەزار‬ ‫كەس دەچنە پاڵ بەعس‌و داعشەوە‪ .‬ئەمەش دەیسەلمێنێت چ ناڕەزایەتیەكی‬ ‫قوڵ لەم ناوچانە بەرامبەر بە حكومەتی عێراق جۆشیخواردووە! كە دەكرا وا‬ ‫نەبێت‪.‬‬ ‫ئێستا كە دەمامكەكان دڕان‪ .‬بەعس‌و داعش كە جاران بەجیا چاالكییان‬ ‫دەن��وان��د‪ ،‬ب��ەاڵم ئێستا لێكئااڵن‪ .‬كە دەرك���ەوت بەعس چ نەخشەیەكی‬ ‫خەتەرناكی هەبووە‪ ،‬گومانێك نامێنێت‪ ،‬كە دامودەزگا موخابەراتیەكانی عێراق‪،‬‬ ‫لەگەڵیشیاندا هەموو ئەو دەوڵەتانەی پشتیوانی ئەم دامودەزگایانەیان دەكرد‪،‬‬ ‫بە سوپای یەك ملیۆنی دەوڵەتیشەوە‪ ،‬گومان نەما كە ئەمانە بێئاگا بوون‬ ‫لەو نەخشە خەتەرناكەی‪ ،‬بەعس بۆ هەڵمەتێكی ئاوها‪ ،‬كێشاویەتی‪ .‬یەكەمین‬ ‫دامودەزگا كە دەبێت بەتوندی لێیبپێچرێتەوە‪ ،‬دەزگای هەواڵگری‌و موخابەراتی‬ ‫عێراقە‪ .‬هەندێك هۆزی عەشایر لەمان ئاگادارتر بوون‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا كە‬ ‫ملیارەها دۆالر بۆ ئەم دەزگایانە سەرفكراوە‪ .‬هەروەها موخابەراتی ئەمریكاو‬ ‫ناوچەكەش دەبێت بە وردەكاری خۆیاندا بچنەوە‪.‬‬ ‫وەكوتر‪ ،‬ئەم روداوانەی بەعس‌و داعش خوڵقاندویانە‪ ،‬راستیگەلێكی ترسناك‬ ‫دەسەلمێنن‪ .‬لەپێشەوەدا‪ ،‬تێگەیشتنێكی سەقەت لەسەر پرۆسەی دیموكراسی‬ ‫دەردەخات‪ .‬ئەویش ئەوەیە‪ :‬لەناوچەكەو عێراق‌و كوردستاندا‪ ،‬ئەمە چەندەمین‬ ‫جارە‪ ،‬دەسەاڵتداران‌و حیزبەكان‌و تەنانەت بەشێكی زۆری راگەیاندنەكانیش‪،‬‬ ‫بەمجۆرە روداوە دراماتیكیانە غافڵگیر دەبن‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫شێخ رەزا باسی‬ ‫دواکەوتنی موچە دەکات‬ ‫‪4‬‬

‫ذمارة (‪ )472‬دو شةممة ‪2014/6/16‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫تەواوکاریی سەروتار‬

‫مەترسیدارترین ئایدیۆلۆژیەت‌و سیاسەت بۆ سەر دیموكراسی‌و‬ ‫فیدراڵی‌و كورد‪ ،‬ئایدیۆلۆژیەت‌و سیاسەتی ناسیۆنالیستی‬ ‫بەعسی‌و سەلەفییەتە‪ ،‬بەتایبەتی سەلەفیەتی چەكدار‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئێستا ئ��ەدەب��ی��ات��ی پێش‬ ‫سەرهەڵدانی ئەم هێزە سەلەفیانە‪ ،‬چ‬ ‫هی دەوڵەتەكان‪ ،‬و چ هی حیزبەكان‪،‬‬ ‫چ ه��ی م��ی��دی��اك��ان‪ ،‬بخوێنرێتەوە‪،‬‬ ‫ب��ەدەگ��م��ەن تێگەیشتن‌و پێشبینی‬ ‫ه��ەم��ەالی��ەن��ە‪ ،‬ل��ەم��ەڕ خ��ەت��ەری ئەم‬ ‫هێزە سەلەفییانە‪ ،‬بەرچاودەكەون‪.‬‬ ‫بەڵكو ل��ە زۆر شوێندا راستەوخۆ‬ ‫یان ناڕاستەوخۆ یارمەتیش دراون‪.‬‬ ‫یان چاو لە سەرەتای سەرهەڵدانیان‬ ‫پ��ۆش��راوە‪ .‬زۆرب���ەی س��ەرك��ردای��ەت��ی‬ ‫حیزبەكانی عێراق‪ ،‬بەكوردستانیشەوە‪،‬‬ ‫ناتوانن بەڵگەیەكیش لە ئەرشیفی‬ ‫خۆیان ب��دۆزن��ەوە‪ ،‬تەنانەت بەحاڵ‬ ‫ئاماژەیەكیشیان بە مەترسیەكانی‬ ‫ئ��ەم هێزانە ك��ردب��ێ��ت‪ .‬ك��ە ئەمەش‬ ‫ل���ەب���اری س��ی��اس��ی‌و ف��ەل��س��ەف �ی‌و‬ ‫تێگەیشتنی هەمەالیەنە‪ ،‬لە پێكهاتەی‬ ‫رۆژهەاڵت‌و هاوكێشەكان‌و ملمالنێكان‪،‬‬ ‫كەمتەرخەمییەكی زیانبەخشە‪ .‬بەڵكو‬ ‫دەس��ت��ی ب��ەرژەوەن��دی خستنە سەر‬ ‫كاڵوی‪ ،‬هەندێك لەمانەشە‪ ،‬نەكا بای‬ ‫سەلەفیەت بیبا‪.‬‬ ‫س���ەی���رە‪ ،‬گ���ەل���ی ك���وردس���ت���ان‪،‬‬ ‫ل��ە «ش��ۆڕش��ی ئ��ەی��ل��ول‌و ش��ۆڕش��ی‬ ‫ن���وێ»وە تائێستا‪ ،‬بەڵكو شۆڕشی‬ ‫ب��ەش��ەك��ان��ی ت���ری ك��وردس��ت��ان��ی��ش‪،‬‬ ‫باسی رزگ��اری‌و دیموكراسی دەكەین‪.‬‬ ‫كەچی ستراتیژێكی رۆشن دەرب��ارەی‬ ‫راپ��ەڕان��دن��ی ئ��ەرك��ە مەعریفیەكانی‬ ‫دیموكراسی بێ‌ جیاوازی حیزبەكان‪،‬‬ ‫نییە‪ .‬چ مەعقولیەتێكی ئەقاڵنی‌و فكری‬ ‫تیایە‪ ،‬زۆربەی هێزە كوردستانیەكان‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ە ه��ێ��زی عەلمانی ب��زان��ن‪،‬‬ ‫بەاڵم بچوكترین دەزگای توێژینەوەی‬ ‫ع��ەل��م��ان��ی��ی��ان ن��ی��ی��ە! ه��ەرگ��ی��زی��ش‬ ‫هەڵوێستێكی لێبڕاویان بۆ سیستەمی‬ ‫عەلمانی نەبووە‪ .‬لەناو راگەیاندن‌و‬ ‫رێكخراوە مەدەنیەكانیشدا‪ ،‬كەمترین‬ ‫ه��ەوڵ��ی پ��ەروەردەك��ردن��ی ن��ەوەك��ان‪،‬‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە سیستەمی عەلمانی‬ ‫هەبووە‪ .‬تەنانەت لەبواری پەروەردەو‬ ‫فێركردنیشدا‪ .‬بەڵكو ئەوەندە یارمەتی‬ ‫فەزای ئەندێشەی سەلەفیەت دراوە‪،‬‬ ‫چارەكێكی ئەوە‪ ،‬هەنگاو بۆ فەلسەفەی‬ ‫دیموكراسی ن��ەن��راوە‪ .‬بەش بەحاڵی‬

‫سەلەفییە ج��ی��ه��ادی��ی��ەك��ان‪ ،‬ب��واری‬ ‫رێكەوتنیش بۆ هێزە دیموكراتەكان‬ ‫حكومەتی كوردستان‌و هێزە سیاسیەكان‪ ،‬بە پرۆژەیەكی سیاسی‬ ‫ناهێڵنەوە‪ .‬با ل��ەوەش گەڕێین چەند‬ ‫دژای��ەت��ی ئ��ەو ك��ەس‌و دەستەبژێرە‬ ‫هەمەالیەنە‪ ،‬لەگەڵ بەغدادو ئەمریكاو دەوروبەر‪ ،‬بیر لەوە بكەنەوە‪،‬‬ ‫وشیارانەش دەكرا‪ ،‬كە تێگەیشتنێكی‬ ‫لەهەموو دەرئەنجامێكدا‪:‬‬ ‫هەمەالیەنەیان‪ ،‬لەبارەی ستراتیژی‬ ‫دیموكراسیەوە هەبوو‪ ،‬درێغیشیان لە‬ ‫ملمالنێی فكری‌و سیاسی لەمبارەیەوە‬ ‫نەدەكرد‪.‬‬ ‫لە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت‪ ،‬ب��ەوەی‬ ‫ناونرا بەهاری عەرەبی‪ ،‬جگە لە ئەزمونی‬ ‫ت��ون��س‪ ،‬ن��ەت��وان��را ل��ە هیچ شوێنكی‬ ‫ت��ر رێ��گ��ای تەندروستی دیموكراسی‬ ‫بگیرێتەبەر‪ .‬هەلێكی زۆر لەدەستدرا‪،‬‬ ‫بۆئەوەی رێگە لە بەهێزبوونی‪ ،‬هێزە‬ ‫سەلەفییە جیهادییەكان‪ ،‬بگیرێت‪.‬‬ ‫س��ەی��ر ئ���ەوەی���ە ل��ەس��ااڵن��ی ‪1998‬و‬ ‫دوای یانزەی سێپتەمبەر‪ ،‬هەروەها‬ ‫سااڵنی ‪ 2014–2002‬بەرەسمی واڵتانی‬ ‫عەرەبی‌و دامودەزگا موخابەراتیەكانیان‪،‬‬ ‫خەریكی نەخشەكێشانن كە نەهێڵن‬ ‫سەلەفیە ت��ون��دڕەوەك��ان سەربكەون‪.‬‬ ‫تەنانەت لە ‪ 12‬ی مارسی ‪ 2014‬لە‬ ‫بەغدای پایتەختی عێراقدا‪ ،‬كۆنگرەی‬ ‫بەرپەرچی ئیرهاب‪ ،‬بەسترا‪ .‬لەهەمان‬ ‫رۆژدا لە ریباتی پایتەختی مەغریب‪،‬‬ ‫وەزارەت���ەك���ان���ی ن��اوخ��ۆی ع���ەرەب‪،‬‬ ‫كۆدەبنەوە بۆ هاوكاریكردنی یەكتر‪،‬‬ ‫چۆنچۆنی بەرامبەر جەنگی جیهانی‬ ‫دژی ئیرهاب‪ ،‬هەڵوێست وەرب��گ��رن‪.‬‬ ‫كەچی نەك الیەنی كەمی سەركەوتنیان واڵتی لوبنان روبەریان بەدەستەوەیە‪ .‬ئ��ێ��ران‌و ع��ێ��راق ل��ە ب��ەع �س‌و داع��ش دڵنیابونی ك��ورد هەیە‪ ،‬بۆ چۆنێتی‬ ‫بەدەستنەهێنا‪ ،‬بەڵكو هەندێك لە واڵتە كەوابێ‌‪ ،‬دەبێت ئەم پرسیارانە بكەین‪ :‬دەدەن‪ ،‬ئەوكاتە كوردستانیش پاساوی چارەسەركردنی كێشەكانی نەوت‌و غاز‪،‬‬ ‫ ئایا ئەم سەلەفییانە‪ ،‬رۆژهەاڵت‌و سیاسەتی بەرگریكردنی لە كوردستان بودجە‪ ،‬پێشمەرگە‪ ،‬جێبەجێكردنی‬‫عەرەبیەكان‪ ،‬خۆیان هاوكاری سەلەفییە‬ ‫الواز دەب���ێ���ت‪ .‬ب��ۆی��ە ل��ەئ��ێ��س��ت��اوە بڕگەكانی مادەی ‪.140‬‬ ‫جیهادییەكانن‪ ،‬ل��ەم سەركەوتنانەی ئەفریقیا بەرەو كوێ‌ دەبەن؟‬ ‫‪ -3‬ن��اوچ��ە داب��ڕێ��ن��دراوەك��ان لە‬ ‫ ئایا چ ناوچەیەكی تریان كردۆتە زۆر گرنگە ل��ەس��ەر ئاستی عێراق‌و‬‫بەدەستیانهێناوە‪.‬‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬حكومەتی كوردستان‌و هێزە كوردستانیش‪ ،‬دەبێت بڕیاری رۆشنمان‬ ‫سااڵن تێپەڕین‪ ،‬ئەوا سوریا دوچاری ئامانج؟‬ ‫ ئایا ئەمریكاو هەندێك لە واڵتانی سیاسیەكان‪ ،‬بە پرۆژەیەكی سیاسی هەبێت كە چۆن لەناو هاوكێشەكاندا‪،‬‬‫دۆخێكی خوێناوی ك��راوە‪ .‬پاكستان‌و‬ ‫ئەفغانستان‪ ،‬سەلەفییە جیهادییەكان ئیقلیمی شەڕی راستەقینەیان دەكەن؟ هەمەالیەنە‪ ،‬لەگەڵ بەغدادو ئەمریكاو لەڕووی سیاسی‌و یاساییەوە بخرێنەوە‬ ‫ ئایا هێزە دیموكرات‌و ئ��ازادی‌و دەوروبەر‪ ،‬بیر لەوە بكەنەوە‪ ،‬لەهەموو سەر كوردستان‪.‬‬‫لە سەركەوتن نزیك دەكەونەوە‪ .‬عێراق‬ ‫ك��رای��ە گرنگترین م��ەی��دان��ی بەعس‌و م���ەدەن���ی���خ���وازەك���ان‪ ،‬ب��ەراس��ت��ی دەرئەنجامێكدا‪:‬‬ ‫داع��ش‪ ،‬لەم شەڕە چارەنوسسازەدا‪ .‬راچڵەكیون‌و رادەچەنن بۆ راپەڕاندنی‬ ‫سینای میسر تووشبوە‪ .‬غەززە دەمێكە ئەركە دیموكراسیەكانیان؟‬ ‫ئەو پرسیارانە هەموو پێویستیان‬ ‫تێوەگالوە‪ .‬لیبیا لەگرێژنە دەرچووە‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەفریقیاش‪ ،‬لە نەیجیریا بە وەاڵمی ستراتیژییە‪ ،‬نەك تاكتیكی‪.‬‬ ‫«بۆكۆ حەرام»ی سەلەفی جیهادی‪ ،‬لە دەرب��ەس��ت بە ئێستای كوردستان‌و‬ ‫چادەوە هەتا سنوری كامیرۆن‪ ،‬تەراتێن ن��اوچ��ە داب��ڕێ��ن��راوەك��ان‪ ،‬پێویستە‬ ‫ب��ەق��وڵ�ی‌و هەمەالیەنە قسە لەسەر‬ ‫مەترسی بەعس‌و داعش بكەین‌و هەوڵ‬ ‫بدەین‪ ،‬ترسی نەبوونی ستراتیژیی‬ ‫راستەقینە لەمبارەوە بڕەوێنینەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ل���ەس���ەرەت���ادا وادەزان�����را‬ ‫ك���ە ه��ێ��رش��ی ب���ەع���س‌و داع����ش‪،‬‬ ‫سیناریۆكانی‬ ‫دووب���ارەب���ون���ەوەی‬ ‫راب���ردووەو چەند ناوچەیەكی تەسك‬ ‫دەگرێتەوەو كورد دەتوانێت سەنگەری‬ ‫ب��ەرگ��ری��ك��ردن ل��ە ك��وردس��ت��ان بكاتە‬ ‫سیاسەتی سەرەكی خۆی‪ .‬ئەوا وردە‬ ‫وردە دەرك���ەوت‪ ،‬ئەمریكا‪ ،‬عێراق‪،‬‬ ‫بەڵكو ئێرانیش‪ ،‬دەبنە سێكوچكەی‬ ‫سیاسەتی بەرپەرچدانەوەی بەعس‌و‬ ‫داعش‪ ،‬هەرچەندە ئاڕاستەی ئەمریكا‪،‬‬ ‫جیاوازە‪ ،‬لە ئاراستەی عێراق‌و ئێران‪.‬‬ ‫بەاڵم دی��ارە ئاگری هێرشی بەرامبەر‬ ‫روو ل��ە ب��ەع�س‌و داع��ش��ە‪ .‬پارێزگای‬ ‫دەك��ەن‪ .‬سەلەفییەكان‪ ،‬نە سنوریان نەینەواو پارێزگای سەاڵحەدین‌و دیالەو‬ ‫هەیەو نە جوگرافیا‪ .‬جگە لە رەشەكوژی‪ ،‬كەركوكیش‪ ،‬پەیوەندییان بە ناوچە‬ ‫هەموو یاسایەك پێشێلدەكەن‪ .‬لە دابرێنراوەكانی كوردستانەوە هەیە‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ش��وێ��ن بەنهێنی‌و ئێستا بەڵكو لە دەرئەنجامدا كۆی دۆخەكە‬ ‫ل��ەزۆرب��ەی شوێنەكاندا‪ ،‬بەئاشكرا‪ ،‬پ��ەی��وەن��دی ب��ە سیستەمی ع��ێ��راق‌و‬ ‫راستە ئێستا بەعس‌و داع��ش‪ ،‬لە‬ ‫‪ -1‬ع��ێ��راق��ی ف��ی��دراڵ ل��ەم پیالنە‬ ‫ناوچەی فراوانی كۆنترۆڵكراویان هەیە‪ .‬هەرێمی كوردستانیشەوە هەیە‪ .‬بۆیە‪،‬‬ ‫ئەگەر جاران دەگوترا‪ :‬سەلەفییەكان حكومەتی هەرێم‌و هێزە سیاسیەكانی‪ ،‬مەترسیدارەی بەعس‌و داعش‪ ،‬دەبێت دەوروب����ەری ك��ەرك��وك‌و خانەقیندا‪،‬‬ ‫ه��ەن��دێ‌ ش��ەڕی��ان ل��ەگ��ەڵ ك��ردوی �ن‌و‬ ‫شوێنیان دیار نییەو نەناسراون‪ .‬خۆ دەب��ێ��ت پێشوەخت بزانین‪ ،‬ئ��ەوەی رزگار بكرێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ك��وردس��ت��ان بەشێك بێت لەم فراوانیان نەكردووە‪ .‬خۆشبەختانەش‬ ‫ئێستا ناسراون‌و شوێن‌و شەڕگەشیان ئێستا بۆمان دەچێتە سەر كە هێڵی‬ ‫دیارە‪ .‬ئێستا لەعێراقدا حەوت هێندەی بەرگری بگرین‪ ،‬دوای ئەوەی ئەمریكاو پ��رۆس��ەی��ە‪ .‬ئ��ەم��ەش پێویستی بە لەو م��اوەی��ەدا یەكەمین سەركەوتن‪،‬‬

‫چ مەعقولیەتێكی ئەقاڵنی‌و فكری‬ ‫تیایە‪ ،‬زۆربەی هێزە كوردستانیەكان‬ ‫خۆیان بە هێزی عەلمانی بزانن‪،‬‬ ‫بەاڵم بچوكترین دەزگای توێژینەوەی‬ ‫عەلمانییان نییە!‬ ‫خ��ۆم س��ەرچ��اوەی مەترسی گ��ەورەی‬ ‫سەركەوتنی سەلەفیەكان‪ ،‬لەمەدا‬ ‫دەبینم‪ .‬تەنانەت زۆرب��وون ئەوانەی‬ ‫دوای سەركەوتنی ئیخوانەكانی میسر‌و‬ ‫سەرهەڵدانی رەوت��ی ئیسالمگەرا لە‬ ‫ناوچەكەدا‪ ،‬خۆیان بۆ ئ��ەوە ئامادە‬ ‫دەك����رد چ���ۆن ل��ەگ��ەڵ دەس��ەاڵت��ی‬ ‫ئیسالمگەراكاندا بگونجێنن‪ .‬بەبێ‌‬ ‫ئ��ەوەی بیر ل��ەوە بكەنەوە بەشێكی‬ ‫زۆری ئەم ئیسالمگەرایانە‪ ،‬بەتایبەتی‬

‫‪-1‬عێراقی فیدراڵ لەم پیالنە مەترسیدارەی بەعس‌و داعش‪،‬‬ ‫دەبێت رزگار بكرێت‬ ‫‪-2‬كوردستان بەشێك بێت لەم پرۆسەیە‪ .‬ئەمەش پێویستی‬ ‫بە دڵنیابونی كورد هەیە‪ ،‬بۆ چۆنێتی چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانی نەوت‌و غاز‪ ،‬بودجە‪ ،‬پێشمەرگە‪ ،‬جێبەجێكردنی‬ ‫بڕگەكانی مادەی ‪140‬‬ ‫‪-3‬ناوچە دابڕێندراوەكان لە كوردستانیش‪ ،‬دەبێت بڕیاری‬ ‫رۆشنمان هەبێت كە چۆن لەناو هاوكێشەكاندا‪ ،‬لەڕووی‬ ‫سیاسی‌و یاساییەوە بخرێنەوە سەر كوردستان‬

‫دەستمان بە دامێنی‬ ‫مێژووتان‪ ،‬هەڵەكانی رابردوو‬ ‫مەكەنەوە‪ .‬مەترسی ئاوێتەبونی‬ ‫ئایدۆلۆژیەت‌و سیاسەتی‬ ‫ناسیۆنالیستی‌و سەلەفی‬ ‫"بەعس‪ -‬داعش"‪ ،‬وەكو خۆی‬ ‫لەبەرچاوبگرین‪ .‬ئایندەكەی‬ ‫ببینین‪ .‬خوانەخواستە‪ ،‬ئەمانە‬ ‫سەربكەون‪ ،‬ئەنفالێكی سامناكتر‬ ‫چاوەڕوانمانە‬

‫پیشمەرگەی دژەتیرۆر لەسەرانسەری‬ ‫عێراقدا بەسەر بەعس‌و داعشدا‪ ،‬لە‬ ‫جەلەوالدا‪ 2014/6/12 ،‬بەدەستیانهێنا‪.‬‬ ‫بەاڵم نابێت یەك چركەساتیش ئەوە‬ ‫لەبیربەرینەوە‪ ،‬كە بەعس‌و داعش‪ ،‬هەتا‬ ‫مۆخیان رقیان لە دیموكراسی‌و لە كوردو‬ ‫دوژمنی سەرسەختی گێڕانەوەی ناوچە‬ ‫دابڕێنراوەكانیشن بۆ سەر كوردستان‪.‬‬ ‫بەڵكو‪ ،‬لە ستراتیژی ئەمانەدایە كورد‬ ‫دەسخەڕۆ بكەن هەتا لە ناوچەكانی‬ ‫سوننە نشیندا س��ەردەك��ەون‪ .‬پاشان‬ ‫هەوڵدەدەن خۆیان بگەیەننە بەغدا‪.‬‬ ‫دوای ئەمە بەدڵنیاییەوە كەركوك‌و‬ ‫خانەقین‌و دوزخ��ورم��ات��و و شەنگال‬ ‫مەیدانی سێهەمیان دەب��ێ��ت‪ ،‬ئینجا‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫سەركردایەتی سیاسی میللەتێكیش‪،‬‬ ‫كاتێك روب��ەڕوی دوژمنێكی سامناكی‬ ‫ئ��اوه��ا دەب��ێ��ت��ەوە‪ .‬نابێت ه��ەل بە‬ ‫دوژمنەكانی بدات‪ ،‬ئەوان كاتی شەڕی‬ ‫لەگەڵ هەڵبژێرن‪ .‬نابێت خۆمان بخەینە‬ ‫رۆژگارێكەوە پاش‌و پێشمان لێگیرابێت‪.‬‬ ‫ئەمە هەڵەیەكی كوشندە دەبێت‪.‬‬ ‫دەیڵێمەوە‪ :‬ئەم قسانەم بۆ ئەوكاتەیە‬ ‫ئەمریكاو عێراق نەخشەی هاوبەشیان بۆ‬ ‫لێدانی بەعس‌و داعش هەبێت‪ ،‬ئێرانیش‬ ‫درێغی نەكات‪ .‬لەحاڵەتی وادا‪ ،‬تەنها‬ ‫سوربون لەسەر سیاسەتی بەرگری لە‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئەنجامەكەی مەترسیدارە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر دۆخەكە هەروەكو ئێستا‬ ‫مایەوە‪ ،‬حكومەتی عێراق درێژەی بەم‬ ‫جۆرە شەڕە دا لەگەڵ بەعس‌و داعشدا؛‬ ‫بێباكیش بێت بەرامبەر بە هێزی كورد؛‬ ‫ئەمریكا هیچ كاردانەوەیەكی عەسكەری‬ ‫نەنواند؛ هەروەها عێراق ئامادە نەبوو‬ ‫دەرس لە هەڵەكانی وەرگرێت‌و لەسەر‬ ‫زەمینەیەكی نوێ‌ لەگەڵ كوردستان‬ ‫رێكبكەوێت؛ كورد هەقی خۆیەتی تەنها‬ ‫هێڵی بەرگری لە كوردستان قایم بكات‪.‬‬ ‫ئومێدیش بخوازێت دەوڵەتی عێراق‬ ‫بەسەر بەعس‌و داعشدا سەربكەوێت‪.‬‬ ‫ل���ەك���ۆت���ای���ی���ش���دا دەڵ���ێ���ی���ن‪:‬‬ ‫م��ەت��رس��ی��دارت��ری��ن ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ەت‌و‬ ‫س��ی��اس��ەت ب��ۆ س���ەر دی��م��وك��راس �ی‌و‬ ‫ف��ی��دراڵ �ی‌و ك���ورد‪ ،‬ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ەت‌و‬ ‫سیاسەتی ناسیۆنالیستی بەعسی‌و‬ ‫سەلەفییەتە‪ ،‬بەتایبەتی سەلەفیەتی‬ ‫چەكدار‪ .‬كاتێك ئایدیۆلۆژیەتی ئەم‬ ‫دوو هێزە ل��ە ب��ۆت��ەی ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫هاوبەشدا ئاوێتە دەبن‪ ،‬بێگومان بەرەو‬ ‫كردەوەو دەسەاڵتی فاشییانە دەڕۆن‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە ئایدیۆلۆژیەت‌و سیاسەتە‪،‬‬ ‫خ��ەت��ەرن��اك��ت��ری��ن ه��ێ��زو ئ��اراس��ت��ەی‬ ‫سیاسین‪ ،‬نەك لە كوردستاندا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە ناوچەكەو تەواوی جیهانیشدا‪.‬‬ ‫لەسااڵنی رابردوودا‪ ،‬زەنگی زۆرمان‬ ‫ل��ەس��ەر ب��وون��ی مەترسی دوژمنانی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬لێدا؛ گوتمان سیستەمی‬ ‫عەلمانی بە فەلسەفەی حوكمڕانیی‬ ‫خۆپارێزی دانامەزرێ‌؛ رونمانكردەوە كە‬ ‫دیموكراسی تەنها دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو دەس��ەاڵت��ی م��ەدەن �ی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیشە‪ .‬بەداخەوە‪ ،‬نەك وەكو‬ ‫پێویست گوێمان لێنەگیرا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دژایەتیش كراین‪ .‬ئێستاش دەڵێین‪:‬‬ ‫دەستمان بە دامێنی مێژووتان‪،‬‬ ‫هەڵەكانی رابردوو مەكەنەوە‪ .‬مەترسی‬ ‫ئاوێتەبونی ئایدۆلۆژیەت‌و سیاسەتی‬ ‫ناسیۆنالیستی‌و سەلەفی «بەعس‪-‬‬ ‫داعش»‪ ،‬وەكو خۆی لەبەرچاوبگرین‪.‬‬ ‫ئایندەكەی ببینین‪ .‬خوانەخواستە‪،‬‬ ‫ئەمانە سەربكەون‪ ،‬ئەنفالێكی سامناكتر‬ ‫چاوەڕوانمانە‪.‬‬

‫هەواڵ و راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )472‬دو شةممة ‪2014/6/16‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫یاخیبونی بەعسییەكان بە تامی ئەبوبەكر بەغدادی‬ ‫كۆنە بەعسییەكان كارەكتەری سەرەكی شەڕو ئاڵۆزییەكانی ئەمدواییەی عیراقن‬ ‫"‌سەركەوتنەكان"‌و وتیشی"ئەوەی‌ لەعیراق‬ ‫رودەدات لەرێی‌ ئەو سوپای عیراقەوە ئەنجام‬ ‫دەدرێت كە سەدام حسێن دایمەزراندووە"‪.‬‬ ‫ن��اوب��راو‪ ،‬ئ��ام��اژەی ب��ۆ ئ��ەوەش��ك��رد‪،‬‬ ‫بەهیچ شێوەیەك "داع���ش" بونی‌ نییە‪،‬‬ ‫وەك ئەمریكییەكان‌و بەكرێگیراوەكانی‌‬ ‫دەیڵێن‌و لەدادگا نێودەوڵەتییەكانیش سكااڵ‬ ‫لەسەر ئەمریكییەكان‌و بەكرێگرتەكانیان‬ ‫ت��ۆم��اردەك��ەی��ن‪ ،‬ب��ەو پێیەی‌ ت��اوان �ی‌ دژ‬ ‫بەمرۆڤایەتییان ئەنجامداوە‌و راشیگەیاند‪،‬‬ ‫ئ��ەم نزیكانە سوپاكەی س���ەدام حسێن‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ بەغداد‪.‬‬

‫چاودێر ‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫لەچەند رۆژی راب����ردودا لەئەنجامی‬ ‫هێرشێكدا بۆ سەر شاری موسڵ كە بەدوەم‬ ‫گەورەترین شاری عێراق دادەنرێت‌و ژمارەی‬ ‫دانیشتوانەكەی نزیكەی سێ ملیۆن و ‪500‬‬ ‫ه��ەزار كەس دەبێت‌و هاوسنورە لەگەڵ‬ ‫سوریا‪ ،‬چەكدارانی داعش لەماوەیەكی كەمدا‬ ‫توانییان ئەو شارە كۆنتڕۆڵ بكەن‌و سەرجەم‬ ‫هێزەكانی سەر سوپای عیراق دەربكەن‪ .‬لەو‬ ‫نێوەندەشدا جارێكی تر ل��ەدوای ‪ 11‬ساڵ‌‬ ‫لەروخانی‌‪ ،‬جارێكی‌ تر بەهۆی‌ داعشەوە‪،‬‬ ‫حزبی‌ بەعسی‌ لەناوچو ناوی هێنرایەوە‌و‌‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��اش��دا ل��ەپ��اڵ داع����ش‌و گ��روپ��ی‬ ‫نەقشبەندی‌و چ��ەك��دارە تیرۆریستیەكان‬ ‫ل��ەن��اوچ��ە سونەنشینەكاندا‪ ،‬سەرقاڵی‬ ‫ئەنجامدانی چاالكی جۆراو جۆرن‪ .‬هەروەك‬ ‫بەپێی زانیارییەكان كۆنە بەعسیەكان‌و‬ ‫ئەفسەرانی سەردەمی بەعس‪ ،‬كارەكتەری‬ ‫سەرەكی روداوەكانی عیراقن‪.‬‬ ‫كۆنە ئەفسەرەكانی سەردەمی بەعس‬ ‫بەپێی زان��ی��اری��ی��ە هەواڵگرییەكان‪،‬‬ ‫كاریگەریی كۆنە بەعسیەكان‌و حزبی بەعسی‬ ‫قەدەغەكراو لەپێشهات‌و گۆڕانكارییەكانی بەپێی زانیارییە هەواڵگرییەکان هەماهەنگی‬ ‫نێو گۆڕەپانی سیاسی عیراقدا‪ ،‬بەتەواوی‬ ‫بەروداوەكانەوە دیارە‪ ،‬چونكە ئەو روداوانە‬ ‫"شۆڕشی میللی"‬ ‫بەشێوەیەكی كت‌وپڕ رویان نەداوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫حزبی‌ بەعسی‌ ع��ەرەب�ی‌ ئیشتراكی‌‬ ‫پێشتر زەمینەسازی باشی بۆكراوە‌و بەشێكی كە لەنێوان سااڵنی‌ (‪)2003 - 1968‬‬ ‫زۆری ك��ۆن��ە ئەفسەرەكانی س��ەردەم��ی فەرمانڕەوای‌ عێراق بو‪ ،‬بەهۆی‌ هێرشی‌‬ ‫پێشوی بەعس‪ ،‬خۆیان خزاندە ناو سوپای ئەمەریكاوە ‪ 11‬ساڵ لەموسڵ‌‌و ناوچەكانی‌‬ ‫عیراقەوە‪ ،‬لەو رێگەیەشەوە هەماهەنگی تری‌ عێراق دابڕاوەو تەواوی‌ چاالكییەكانی‌‬ ‫تەواویان لەگەڵ گروپە تیرۆریستیەكاندا ئەو حزبەش یاساغ كراوە‪ ،‬بەاڵم لەرۆژی‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬ئەوەی زیاتریش ئەو بۆچونە ‪10‬ی‌ ن��ی��س��ان��ەوە ی��ان ئ���ەوەی‌ زۆرێ��ك‬ ‫پشتڕاستدەكاتەوە‪ ،‬دوای گرتنی شاری لەخەڵكی‌ موسڵ‌ بەرۆژی‌ ئازادكردن ناوی‌‬ ‫موسڵ ئ��ی��دارەی ش��ارەك��ە كەوتە دەست دەب��ەن‪ ،‬لەچەند ناوچەیەكی‌ ئەو شارە‬ ‫بەرپرس‌و ئەفسەرە بەعسیەكانی رژێمی جارێكی‌ تر وێنەی‌ سەدام حسێن سەرۆكی‌‬ ‫پێشو‪.‬‬ ‫لەناوچوی‌ عیراق دەركەوتەوەو دەنگۆی‌‬

‫بەهێز لەنێوان بەعسییەکان و گروپی داعشدا هەیە‬ ‫ی بەبۆنەی‌ ئەو روداوەی‌ خۆیان ناویان ناوە‬ ‫ئ���ەوەش ل��ەئ��اراداب��و ك��ە ع��ی��زەت دور ‌‬ ‫جێگری‌ سەرۆك كۆماری‌ پێشو‪ ،‬سەردانی‌ "شۆڕشی‌ میللی‌"‪.‬‬ ‫باڵەخانەی‌ پارێزگای‌ كردوە لەالی‌ راستی‌‬ ‫"داعش نین‌و حزبی بەعسین"‬ ‫ش��ارەك��ەو پ��اش ئ��ەوەش بۆ نوێژكردن‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر"یش لەگەڵ‬ ‫چۆتە مزگەوتی‌ نەبی‌ یونس لەالی‌ چەپی‌‬ ‫ئەو شارە‪ ،‬بەاڵم هیچ یەكێك لەم قسانە كۆنتڕۆڵكردنی شارەکانی (موسڵ‌و تکریت)‬ ‫لەرێی‌ باڵوكردنەوەی‌ وێنەوە پشتڕاست بەرپرسە كۆنەكانی س��ەردەم��ی بەعس‬ ‫نەكرانەوە‪ ،‬ئێوارەی‌ هەمان رۆژیش چەند گەڕاونەتەوە نێو هێزە چەكدارەكان‌و لەكاتی‬ ‫چ��ەك��دارێ��ك بەچەكی‌ كالشینكۆفەوە گفتوگۆكردنی نێوان هێزەكانی پێشمەرگە‌و‬ ‫داوایان لەخەڵكی‌ موسڵ‌ كرد لەگۆڕەپانی‌ چەكدارانی داعشیش لەنزیك گوندی مەال‬ ‫ئاهەنگەكان كۆببنەوە‪ ،‬چونكە عیزەت عەبدواڵی كەركوك‪ ،‬ئەو هێزانە وتویانە ئێمە‬ ‫دوری‌ ل��ەوێ‌ وتەیەك پێشكەش دەكات داعش نین‌و ئێمە حزبی بەعسین‪.‬‬

‫داعش‬ ‫قەیرانی خستە توركیاشەوە‬ ‫مەهەپە‪ :‬كاتی ئەوەیە هێرش بۆ كەركوك بكەین‬ ‫هەدەپە‪ :‬كەركوك خاكی كوردستانە‌و پێشمەرگە‬ ‫دەتوانێت بیپارێزێت‬ ‫چاودێر – ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫هەفتەی راب��ردو لەالیەن چەكدارانی‬ ‫داع��ش��ەوە هێرشكرایە س��ەر ش��اری‬ ‫موسڵ‌و دوای كۆنترۆڵكردنی شارەكە‪،‬‬ ‫‪ 49‬كەسیان لەكونسوڵخانەی توركیا‬ ‫دەستگیركرد‪ ،‬ئێستا لەالیەن پارتە‬ ‫سیاسییەكانی توركیاوە بە بیانوی‬ ‫توركمانەكانەوە مشتومڕی ئۆپەراسیۆن‌و‬ ‫گەڕانەوەی كەركوك‌و موسڵ بۆ توركیا‬ ‫گەرمدەبێت‪.‬‬ ‫دوێنی رەج��ەب تەیب ئەردۆغان‪،‬‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا‪ ،‬رایگەیاند‪،‬‬ ‫كونسوڵخانەی‬ ‫دەستگیركراوەكانی‬ ‫واڵت���ەك���ەی ل��ەم��وس��ڵ س��ەرج��ەم��ی��ان‬ ‫ت��ەن��دروس��ت��ی��ان ب��اش��ەو هەوڵەكانی‬ ‫حكومەتەكەی بۆ ئازادكردنیان بەردەوام‬

‫دەبێت‪ .‬وتیشی "پەیوەندیمان لەگەڵ‬ ‫زۆرب��ەی واڵتانی دەرەوەدا لەوانەش‬ ‫ئەمەریكاو ئێران بەردەوامەو بەمزوانەش‬ ‫دەستگیرکراوەكانمان ئازاددەكەین"‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات ك��ەم��ال كڵچدارئۆغلو‪،‬‬ ‫س��ەرۆك��ی جەهەپە لەلێدوانێكی بۆ‬ ‫رۆژن���ام���ەی ج��م��ه��وری��ی��ەت ئ��ام��اژەی‬ ‫بەوەكرد‪ ،‬پێشتر حكومەتی ئاك پارتی‬ ‫هاوكاری چەكدارانی داعش‌و نوسرەی‬ ‫ك��ردوەو چ��ەك‌و تەقەمەنی داونەتێ‌‪،‬‬ ‫ئێستاش ئەو گروپە تیمی كونسوڵی‬ ‫واڵتەكەمانی رفاندوە‪ .‬وتیشی "دەبێت‬ ‫وەزی����ری دەرەوەی ت��ورك��ی��ا دەس��ت‬ ‫لەكاربكێشێتەوە"‪.‬‬ ‫الی��خ��ۆش��ی��ەوە‪ ،‬س��ی��ن��ان ئ��ۆگ��ان‪،‬‬ ‫پارلەمانتاری مەهەپە لەلێدوانێكیدا‬

‫ب��ۆ دەن��گ��ی ئەمەریكا رایگەیاند كە‬ ‫ت��ورك��م��ان��ەك��ان��ی ك��ەرك��وك بێكەس‬ ‫م��اون��ەت��ەوەو چ���ەك‌و ه��ێ��زی��ان نییە‬ ‫پارێزگاری لەخۆیان بكەن‪ ،‬كاتی ئەوەش‬ ‫هاتوە توركیا دەستلە كەركوك وەربدات‪.‬‬ ‫ه���ەرل���ەوب���ارەی���ەوە ئ��ەڵ��ت��ان ت��ان‪،‬‬ ‫پارلەمانتاری ه��ەدەپ��ە لەدیدارێكی‬ ‫تەلەفیزیۆنیدا لەكەناڵی ‪،Cnn Turk‬‬ ‫سەبارەت بە وتەكانی مەهەپە‌و دۆخی‬ ‫توركمانەكانی ك��ەرك��وك رایگەیاند‪،‬‬ ‫كەركوك خاكی كوردستانە‌و پێشمەرگە‬ ‫دەتوانێ بیپارێزێت‪ .‬وتیشی "باشتر‬ ‫وایە توركمانەكان خۆیان لەگەڵ كوردا‬ ‫بمێنەوە ن��ەوەك ع��ەرەب‪ ،‬ك��ورد بۆتە‬ ‫هێزێكی ئەمنی باش لەناوچەكە دەتوانێت‬ ‫خۆی‌و كەمینەكانیتر بپارێزێت"‪.‬‬

‫ه��اوك��ات لەئێستاشدا‪ ،‬گوماندەكرێت‬ ‫جارێكی تر لەو ناوچانەی كە هێزەكانی‬ ‫سوپای نوێی عیراقی لێهەڵهاتون‪ ،‬بەهۆی‬ ‫دروس��ت��ب��ون��ی بۆشایی ئەمنیەوە شانە‬ ‫نوستوەكانی بەعس لەشكڵێكی جیاوازتر‬ ‫لەوەی راب��ردو بێتەوە مەیدان‪ ،‬بۆیە لەم‬ ‫م��اوەی��ەش��دا ك��ەس��ە نزیكەكان لەحزبی‬ ‫ب��ەع��س��ەوە‪ ،‬زی��ات��ر دەرك��ەوت��ون��ەت��ەوە‌و‬ ‫لێدوانەكانییان زۆر ب��وە‪ .‬بەتایبەتی كە‬ ‫كەسێكی وەك خەلیل دلێمی‌‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەپارێزەرەكانی‌ سەرۆكی‌ لەسێدارەدراو‪،‬‬ ‫پیرۆزبایی خۆی‌ لەنەتەوەی‌ عەرەب كرد بۆ‬

‫داعش‬ ‫بوە هۆی دەركەوتنەوەی بەعس‬ ‫بەشێك لەچاودێرانی سیاسیش پێیانوایە‪،‬‬ ‫داعش باشترین هەل بوە بۆ بەعسیەكان‬ ‫تابتوانن بگەڕێنەوە‌و دەست بەچاالكیەكانیان‬ ‫بكەنەوە‌و لەوەشدا پێدەچێت هەماهەنگی‬ ‫تەواو لەنێوانیاندا هەبێت‪ ،‬چونكە داعش‬ ‫دو پارێزگاری‌ نوێی بۆ نەینەوا‌و سەاڵحەدین‬ ‫دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ك��ردوە ك��ە ه��ەردوك��ی��ان‬ ‫ئەفسەری‌ سەردەمی‌ رژێمی‌ بەعس بون‌و‬ ‫پارێزگاكەشیان گۆڕی‌ بۆ ویالیەت‪.‬‬ ‫لەنوێترین پێشهاتیشدا‪ ،‬خوزەیر مورشدی‪،‬‬ ‫نوێنەری رەسمی حزبی بەعسی قەدەغەكراو‬ ‫لەعێراق پەیامێكی باڵوكردەوە‌و رایگەیاند‪،‬‬ ‫ل��ەب��ەرژەوەن��دی ك��ورددا نییە ك��ار لەسەر‬ ‫دابەشبونی عێراق بكات‌و پێویستە برایانی‬ ‫ك��ورد كار بۆ یەكێتی عیراق‌و پاراستنی‬ ‫ب��ك��ات‌و چەكدارانی دەوڵ��ەت��ی ئیسالمی‬ ‫لەعیراق‌و شام ناتوانن هێرشبكەنە سەر‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و ئەو كارەش ناكەن‪.‬‬ ‫الی��خ��ۆش��ی��ەوە‪ ،‬س��ای��ت��ی وای ن��ی��وزی‬ ‫عیراقی ل���ەزاری سەركردەیەكی گروپی‬ ‫نەقشبەندییەكان ئ��ام��اژەی ب��ەوەك��ردوە‪،‬‬ ‫شەڕی شاری موسڵ تەنیا چەكدارانی داعش‬ ‫نەیانكردوە‪ ،‬بەڵكو شەڕەكە ماوەی چەند‬ ‫مانگێكە پالنی بۆ دانراوەو لەسەعاتی سفردا‬ ‫جێبەجێكراوە‪.‬‬

‫ئەندامێكی لیژنەی ئاسایش‌و بەرگری لە پارلەمانی عیراق‪:‬‬

‫مالكی بەپاشەكشێی سوپا‪ ،‬ویستی‬ ‫ماڵی شیعە یەكبخاتەوە‬ ‫سازدانی‪ :‬چاودێر‬ ‫ئەندامێكی لیژنەی ئاسایش و بەرگری‬ ‫لەپارلەمانی عیراق لەسەر پشكی پارتی‪،‬‬ ‫پێیوایە ئەوەی لەعیراق رودەدات‪ ،‬بەهۆی‬ ‫سیاسەتەكانی حكومەتی عیراقەوەیەو‪،‬‬ ‫دەشڵێت "ئەوەی پێی دەوترێ شكستی سوپای‬ ‫عیراق‪ ،‬پاشەكشەیەكی رێكخراوبو‪ ،‬بەهۆیەوە‬ ‫مالکی ویستی ماڵی شیعە یەكبخاتەوە"‪.‬‬ ‫شوان محەمەد تەها‪ ،‬لەدیالۆگێكدا لەگەڵ‬ ‫"چ��اودێ��ر"‪ ،‬باسلەوەشدەكات‪ ،‬كە واقیعی‬ ‫ئێستا شەڕی شیعەو سوننەیەو تایەفییە‪،‬‬ ‫سوپاش بەسیاسیكراوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬خوێندنەوەتان چییە بۆ دۆخی‬ ‫ئێستای عیراق؟‬ ‫شوان محەمەد‪ :‬رەوشی ئەمنیی عیراق‬ ‫دەمێكە خ��راپ��ەو ئێستا ب��ەرەو خراپتر‬ ‫دەچێ‌‪ ،‬بەهۆی سیاسەتەكانی حكومەتی‬ ‫عیراقەوەیە‪ ،‬هەرگیز چاوەڕێی شتێكی‬ ‫باشی لێناكرێ‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەبۆچونی ئێوە سوپای عیراق‬ ‫دەتوانێ‌ ناوچەكە كۆنترۆڵبكاتەوە؟‬ ‫ش��وان م��ح��ەم��ەد‪ :‬سوپایەكی گ��ەورە‬ ‫هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم سوپا بۆ ش��ەڕك��ردن تەنها‬ ‫پێویستی بەچەك نییە‪ ،‬بەڵكو پێویستی‬

‫بەبیروباوەڕ هەیە‪ ،‬ئەوەی لەموسڵ رویدا‬ ‫دوب��ارەك��ردن��ەوەی سیناریۆی ئەنبار بو‪،‬‬ ‫بۆیە مەبەستیان پاراستن نەبو‪ ،‬چونكە‬ ‫هیچ شەڕێك لەموسڵ نەكرا‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەتكریتیش شەڕێكی ئەوتۆ نەبو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پاشەكشەیەكی رێكخراوبو حكومەتی مالكی‬ ‫ك��ردی‪ ،‬بۆئەوەی ماڵی شیعە یەكبخات‪،‬‬ ‫هەروا تەمەنی مانەوەی خۆی درێژبكاتەوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬پێتانوایە‪ ،‬ه��ەوڵ لەئارادایە‬ ‫ش��ەڕەك��ە م��ۆرك��ی ت��ای��ف �ی‌و م��ەزه��ەب��ی‬ ‫وەربگرێ‌‪ ،‬بەتایبەت دوای هەند ‌ێ فتوای‬ ‫شیعەو سوننەكان؟‬ ‫ش��وان محەمەد‪ :‬زۆر دەمێكە شەڕی‬ ‫تایەفی‌و مەزهەبی لەعیراق دەستیپێكردوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەشێوەیەكی شەرمنانە‪ ،‬لێرەولەو ‌ێ‬

‫ك��اردەك��ەن‌و لەمیلشیاكان ك��اردەك��ەن‌و‬ ‫تەمویلدەكرێن ل���ەڕوی پ���ارەو چ��ەك‌و‬ ‫پشتگیریش دەك���رێ���ن‪ ،‬ب����ەاڵم وەك��و‬ ‫ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوە مالكی لەچەند رۆژی‬ ‫رابردودا داوای لەپیاوانی عەشایەری باشور‬ ‫كرد‪ ،‬بەرپەرچی ئەو تەوژمە بدەنەوە كە‬ ‫بۆی هاتوە‪ ،‬لەراستیدا ئەوانەی هاتون‬ ‫بەسوننە ناوزەنددەكرێن‌و دروستكردنی‬ ‫هێزێكی شیعەش‪ ،‬ئەمە ئاشكرایە‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬پارلەمان راگەیاندنی باری‬ ‫نائاسایی رەتكردەوە‪ ،‬ئایا دادگای فیدراڵی‬ ‫دەتوانێ‌ بڕیاری لەوجۆرە بدات؟‬ ‫شوان محەمەد‪ :‬نەخێر بەهیچ شێوەیەك‬ ‫دادگای فیدراڵی بۆی نییە ئەو بڕیارە بدات‪،‬‬ ‫تەنها بیدعەیەكی سیاسییەو نوری مالكی‬ ‫دەی��ەوێ‌ پەنای بۆببات‪ ،‬باری نائاسایی‬ ‫ماددەیەكی دەستورییە‪ ،‬لەماددەی (‪)61‬‬ ‫بڕگەی (‪ )9‬كە پێویستە پارلەمان دەنگی‬ ‫لەسەربدات‪ ،‬بەدەنگی (‪)3\2‬ی ئەندامانی‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬ب��ەرای ئێوە دەبێت هێزی‬ ‫پێشمەرگە چی بكات؟‬ ‫شوان محەمەد‪ :‬ئەوەی لەسەر پێشمەرگەیە‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی‬ ‫هەرێم بپارێزێ‌‪ ،‬بەبێ‌ ئ��ەوەی جیاوازی‬ ‫لەنێوان كوردو عەرەب‌و توركمانی ناوچەكە‬ ‫بكات‪.‬‬

‫ديالؤط‬

‫ذمارة (‪ )472‬دو شةممة ‪2014/6/16‬‬

‫تەوەری‬

‫كورد و ئەمەریکا‬ ‫سازدانی‪ :‬داستان ئاسۆ‬ ‫ئایا ئەمەریكا چۆن دەڕوانێتە دۆزی‬ ‫ك��ورد لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا؟ ئایا‬ ‫دەیەوێت كێشەی كورد لە ناوچەكەدا‬ ‫ب��ەدام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی كوردستان‬ ‫یەكالببێتەوە‪ ،‬ی��ان هێشتا ئەمەریكا‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ی ل��ە نەخشە كۆنەكەی‬ ‫(سایكس –پیكۆ) دەك���ات‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەمەریكا لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی‬ ‫خۆی مامەڵە لەگەڵ كورد بكات‪ ،‬ئەی‬ ‫ك��ورد چ��ۆن دەت��وان��ێ��ت خ��ۆی بخاتە‬ ‫ن��او ستراتیژی ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ئەمەریكاوە؟ كورد و پەیوەندییەكانی‬ ‫لەگەڵ كۆشكی سپی وەك كایەیەكی‬ ‫ستراتیژی‌و حەیاتی دەبێتە تەوەرێكی‬ ‫«چاودێر»‌و لە میانەی تەوەرەكەشدا‬ ‫دیالۆگ لەگەڵ شارەزایانی سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكا‌و چاودێرانی ئەو‬ ‫سیاسەتە دەكات‪.‬‬ ‫ل��ە درێ���ژەی ئ��ەم ت���ەوەرەی���ەدا‪ ،‬د‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫دۆزینەوەی نەوت‬ ‫لەكوردستاندا‪ ،‬مانای پشتگیریی‬ ‫ئەمەریكا نیە بۆ سەربەخۆیی‬ ‫د‪.‬شیرین فوئاد‪ ،‬پسپۆڕ لەپەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەمەریكا‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬ ‫ئەمەریكا لەسەر یەك بناغەی جێگیر‬ ‫دروس��ت��ك��راوە‪ ،‬ئەمیش ب��ەرژەوەن��دی��ی‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��ای��ە‪ .‬سیاسەتی ئەمەریكا‬ ‫نەگۆڕدراوە‪ ،‬بەاڵم تاكتیكەكان گۆڕاون‪،‬‬ ‫چ��اودێ��ری سیاسی لەوانەیە رەچ��اوی‬ ‫ئەوە بكات لەوكاتەیدا ئۆباما گەیشتۆتە‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی‪ ،‬سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمەریكا بەسەلبی خولدەخوات‪ ،‬ئۆباما‬ ‫سەلماندی كەوا بێ‌ توانایە لەمامەڵەكردن‬ ‫لەچەند پرسێكی دەرەكی‪ ،‬وەك زۆربەی‬ ‫دیموكراتەكان بایەخ بەسیاسەتی ناوەوە‬ ‫دەدەن‪ .‬زیاتر ل��ەوەش ئۆباما كاتێك‬ ‫گەیشتە دەسەاڵت كە هەمو دونیا ناڕازی‬ ‫بون لەدەستێوەردانی ئەمەریكاو‪ ،‬هەروا‬ ‫ێ كەوا‬ ‫سروشتییە بۆ هەر سەرۆكێكی نو ‌‬ ‫دودڵ بێت لەبڕیاردان‪.‬‬ ‫ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت��دا‪ ،‬ئۆباما‬ ‫ن��ەی��ت��وان��ی م��ام��ەڵ��ەی��ەك��ی پ��ۆزەت��ی��ف‬ ‫لەگەڵ ئ��ەو گۆڕانكارییانە بكات كە‬ ‫لەناوچەكە رویاندا‪ .‬ئۆباما وەكو كارتەر‬ ‫دێتەبەرچاوی من‪ ،‬زیاتر تەماشەكەر‬ ‫ن��ەك بكەر‪ .‬ك��ارت��ەر نەیتوانی ك��ردار‬

‫لە ‪2012‬وە‬ ‫دبلۆماسی‬ ‫كورد‬ ‫لەئەمەریكا‬ ‫نەماوەو‬ ‫پێویستە‬ ‫ئەم شوێنە‬ ‫پڕبكرێتەوە‬

‫د‪.‬شیرین فوئاد مەعسوم‬ ‫لەدایكبوی ‪ - 1969‬كۆیە‬ ‫بەكالۆریۆسی لە مێژو‪-‬زانكۆی لەندەن‬ ‫ماستەر لەپەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان‪-‬‬ ‫زانكۆی لەندەن‬ ‫دكتۆرا لەپەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەمەریكا‬ ‫‪ 2013-2005‬وەك دیپلۆماس ل��ەوەزارەت��ی‬ ‫دەرەوەی عیراق كاریكردوە‬ ‫نەتەوەیی دەكات‪.‬سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمەریكا لەسەر بناغەی بەرژەوەندیی‬ ‫ئەمەریكا دەوەستێت‌و كرانەوەی بازاڕی‬ ‫جیهانی بەرامبەر بەكااڵی ئەمریكی‪.‬‬ ‫لەسیاسەتی راستەقینەی پراگماتیدا‬ ‫هیچ شوێنێك نییە بۆ سۆزو‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وەك كورد پێویستە فێری بین‌و لەگەڵی‬ ‫مامەڵە بكەین‪.‬‬

‫پێویستە كەسانی شارەزا لەسیاسەتی‬ ‫ئێستای ئەمەریكا لەم شوێنە دابنرێن‪،‬‬ ‫نوێنەری حكومەتی هەرێم وەك نوێنەری‬ ‫هەرێم كاربكات‪ ،‬نەك وەك نوێنەری‬ ‫حزبێك‪ .‬ئێمە چۆن قەناعەت بەئەمەریكا‬ ‫بكەین كەوا شایەنی دەوڵەتین‪ ،‬كاتێك‬ ‫كردارەكانمان بۆ بەرژەوەندیی حزبە‪،‬‬ ‫نەك میللەت؟‬

‫چاودێر‪ :‬بەشێك لە میللەتی كوردو‪،‬‬

‫ئەمەریكا وەك هەر واڵتێكی پێشكەوتو تەنها‬ ‫تەماشای قازانجی میللەت‌و ئاسایشی‬ ‫نەتەوەیی دەكات‬ ‫ش��ی��ری��ن ف��وئ��اد م��ەع��س��وم‪ ،‬پسپۆڕ بكات لەگەڵ شۆڕشی ئێران‪ ،‬ئۆباما‬ ‫ێ ك��ردەوەی��ی ئۆباما‬ ‫لەپەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەمەریكا‪ ،‬بەهەمانشێوەو ب ‌‬ ‫ئێرانی هاندا وەك واڵتێكی نەبەزیو‬ ‫لەسەر ئەم پرسە قسەدەكات‪.‬‬ ‫ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت��دا‪ .‬هەرچی‬ ‫چاودێر‪ :‬بەبڕوای ئێوە پەیوەندیی پەیوەندی بەئێمەی ك���وردەوە هەیە‪،‬‬ ‫كورد‌و ئەمەریكا لە چ ئاستێكدایە؟ ئایا‬ ‫ئەمەریكا بەشێوەیەكی رەسمی دۆزی‬ ‫كورد دەناسێت؟‬ ‫شیرین ف��وئ��اد‪ :‬پەیوەندیی ك��وردو‬ ‫ئەمەریكا تائێستا نەگەیشتۆتە ئەو‬ ‫قۆناغەی كە كورد ئومێدی دەكات‪ ،‬هیچ‬ ‫پەیوەندییەكی راستەقینەی سیاسی نییە‪،‬‬ ‫جگە لەكەمێك لەهاودەردی دەربڕین‪.‬‬ ‫جیاوازی هەیە لەخواستە مرۆییەكان‌و لەسەرەتادا هیچ سیاسەتێكی راستەقینە‬ ‫پێداویستیی رامیاری میللەتێك‪،‬بڕواموایە نییە لەالیەن ئەمەریكاوە‪ ،‬هەمو دەمێك‬ ‫ئەمەریكا نەگەیشتۆتە ئەو قۆناغەی كە وەك گەلێكی هاریكار دەبینرێت لەكاتی‬ ‫پێویستیی سیاسیی كورد بۆ سەربەخۆیی تەنگانەدا‪.‬‬ ‫ب��ن��اس��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ئ��ەم��ەری��ك��ا پشتگیری‬ ‫لەخودموختاری‌و خۆبەڕێوەبردنی هەر‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت ئەو دەوڵەتەی كە‬ ‫میللەتێك دەكات‪ ،‬بەمەرجێك كاریگەریی زیاد لە هەر دەوڵەتێكی تر تەنها بیر‬ ‫نەبێت لەسەر هاوپەیمانەكانی‪ ،‬بەمجۆرە لە بەرژەوەندییەكانی خۆی دەكاتەوە‬ ‫سەربەخۆیی كورد بەم پۆلێنە دەبینرێت‪ ،‬ئەمەریكایە‪ .‬ئەو دەوڵەتەی كە كار لەسەر‬ ‫بۆیە هیچ پشتگیری ناكرێت لەالیەن س��ۆز‌و فرمێسك‌و جینۆساید ناكات‌و‬ ‫ئەمەریكاوە‪.‬‬ ‫تەنها كار لەسەر سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫خۆی دەك��ات‌و‪ ،‬هەر هەنگاوێكیش بە‬ ‫چاودێر‪ :‬بەردەوام دەوترێت سیاسەتی سودی بەرژەوەندیی خۆی نەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكا گۆڕاوە‪ ،‬ئایا پێتانوایە ئامادەنابێت هەنگاوی دوەم بنێت‪.‬‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا بەرامبەر بۆچونی ئێوە لەمبارەیەوە چییە؟‬ ‫شیرین فوئاد‪ :‬گومانی تێدا نییە كەوا‬ ‫بە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست گ��ۆڕاوە؟ لەو‬ ‫نێوەندەدا هیچ گۆڕانێكی لەسیاسەتی پرسیارەكەت وەاڵمی تێدایە‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫وەك ه��ەر واڵتێكی پێشكەوتو تەنها‬ ‫لەگەڵ كورددا كردوە؟‬ ‫شیرین فوئاد‪ :‬سیاسەتی دەرەوەی تەماشای قازانجی میللەت‌و ئاسایشی‬

‫بەشێكیش لە سیاسیەكانی ك��ورد‪،‬‬ ‫ئەمەریكا بە دۆستی كورد دەبینن‪ ،‬ئایا‬ ‫ئەمەریكا دۆستی كوردە؟ یاخود پێتان‬ ‫واییە ئەمەریكا لەگەڵ دەوڵەتی كوردیدا‬ ‫بێت لە ئێستادا؟‬

‫ئەگەر كورد پشتگیری توركیای‬ ‫هەبێت ئەوا ئەمەریكاش‬ ‫بەدوای توركیا دەكەوێت‬ ‫شیرین فوئاد‪ :‬ئەم پرسیارە زۆر گرنگەو‬ ‫بەڕاستی بێزارم دەك��ات‪ .‬لەكتێبەكەم‬ ‫(كوردو ئەمەریكا) باسمكردوە‪.‬كۆبۆنەوە‬ ‫لەگەڵ كەسێتی‌و سەركردایەتیی كورد‬ ‫مانای نزیك بونەوەی ئەمەریكا نییە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ك���ورد‪ .‬زی��ادل��ەم��ەش بینینی‬ ‫ێ یان سەرچاوەی‬ ‫كەسێك وەك ه��اوڕ ‌‬ ‫زانیاری‪ ،‬مانای ئەوە ناكات كە بۆچونیان‬

‫لەچەند سیناتۆرێكی ئەمەریكی‪ ،‬كەوا‬ ‫لەحزبەكەی خۆیان هیچ كاریگەرییان‬ ‫نییەو نەبادا لەسەر سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمەریكا‪.‬ئەمەریكا كورد وەك بەشێك‬ ‫لەپرۆسەی سیاسی‪ ،‬عیراق دەبینێت‪.‬‬ ‫چەند مانگێك پێش ئێستا باس لەبونی‬ ‫حزبە كوردییەكان دەك��را لە لیستی‬ ‫تیرۆریستیان لەئەمەریكا‪ ،‬ئەوانەی كە‬ ‫خۆیان بەنزیكی ئەمەریكاو هاوپەیمانیان‬ ‫دەزان���ن چ��ۆن ئ��ەم شتەمان ب��ۆ لێك‬ ‫دەدەنەوە‪.‬‬ ‫جێگەی داخ��ە‪ ،‬كەوا زۆربەیان نەك‬ ‫ه��ەم��وان ك��ەوا سیاسەتی ئەمەریكا‬ ‫بەباشی ناخوێنینەوە‪.‬ئێمە نازانین‬ ‫لەپشت دەرگ���ا داخ��راوەك��ان��ەوەچ��ی‬ ‫رودەدات كاتێك ئەمەریكییەكان لەگەڵ‬ ‫كەسێتیی ك��وردی كۆدەبنەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی هەمە پشت‬ ‫بەدۆسیەی باڵوكراوەی پێشون‪،‬ئەمەریكا‬ ‫هیچ كاتێك نەهاوپەیمانی‌و نە دوژمنی بەرهەمهێنانی زیاتری ن��ەوت شتێكی‬ ‫سەغڵەت دەكات لەبەر كورد‪.‬‬ ‫باشە‪ ،‬بەومەرجەی بەنزیكی كار لەگەڵ‬ ‫عیراق بكەن‌و نەوتی زۆر بۆ ئەمەریكاو‬ ‫هەمو جیهان باشە‪ ،‬چونكە نرخی نەوت‬ ‫لەكەمیدا دەبێت‪ ،‬دۆزی��ن��ەوەی نەوت‬ ‫لەكوردستاندا مانای ئەوە ناگەیەنێت‬ ‫كەوا پشتگیری ئەمەریكای دەبێت بۆ‬ ‫سەربەخۆیی‪ ،‬بەتایبەتی كەوا سەرچاوەی‬ ‫نەوتی ئەمەریكا لەواڵتی ترە وەك واڵتە‬ ‫م���ن زۆر ب����ڕوادەك����ەم ه����ەروەك عەرەبییەكانی كەنداو‪.‬‬ ‫لەكتێبەكەم دا لەساڵی ‪ 2006‬پێشبینیم‬ ‫دەكرد‪ ،‬توركیا دەتوانێت یارمەتی كورد‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬پێویستە ئێستا ك��ورد‬ ‫ب��دات بۆ ب��ەرژەوەن��دی��ی خ��ۆی‪ ،‬ئەگەر چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەمەریكادا بكات‪،‬‬ ‫كورد پشتگیری توركیای هەبێت ئەوا لەكاتێكدا پەیوەندییەكان بە دامەزراوەیی‬ ‫ئەمەریكاش بەدوای توركیا دەكەوێت‪.‬‬ ‫كراون؟‬ ‫شیرین فوئاد‪ :‬كورد دەبێت مامەڵە‬ ‫چاودێر‪ :‬لەئێستادا نەوتی هەرێم بۆ لەگەڵ ئەمەریكا بكات لەرێگەی لۆبیی‬ ‫بازاڕەكانی جیهان لەرێگای توركیاوە نەخشەدانراو و پەیوەندیی بەردەوامی‬ ‫دەگوازرێتەوە‪ ،‬ئایا ئەمەریكا تاچەند دیپلۆماسی‪ .‬ب��ڕوادەك��ەم لە ‪2012‬وە‬ ‫گەشبینە بەم پەیوەندییە ئابورییەی دبلۆماسی ك��ورد لەئەمەریكا نەماوەو‬ ‫هەرێم‌و توركیا؟ ئەمەریكا چۆن لە نەوتی پێویستە ئ��ەم شوێنە پڕبكرێتەوە‪.‬‬

‫بەهاری عەرەبی بۆتەهۆی‬ ‫سەرئێشەی زۆر بۆ ئۆباما‬ ‫لەگەڵ ئەم میللەتە بەمشێوەیە‪.‬‬ ‫ب��ە راس��ت��ی ج��ێ��گ��ەی داخ���ە ك��ەوا‬ ‫چەند بەرپرسێكی كورد خۆیان گرنگ‬ ‫پێشاندەدەن لەڕێگەی نزیكبونیان‬

‫ئەمەریكا پشتگیریی لەخۆبەڕێوەبردنی هەر‬ ‫میللەتێك دەكات‪ ،‬بەمەرجێك كاریگەری لەسەر‬ ‫هاوپەیمانەكانی نەبێت‬

‫هەرێم دەڕوان��ێ��ت؟ بەرژەوەندییەكانی‬ ‫لەنەوتی هەرێمدا چیین؟‬ ‫شیرین فوئاد‪ :‬ئەمەریكا نەوتی كورد‬ ‫وەك ن��ەوت��ی ع��ی��راق دەبینێت‪ ،‬داوا‬ ‫لەكورد دەكات هاوكاریی عیراق بكات‪،‬‬

‫چاودێر‪ :‬دەوترێت گۆڕانكارییەكان‪،‬‬ ‫نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەگۆڕن‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەدوای «بەهاری عەرەبی»‪،‬‬ ‫لەئێستادا لە رۆژئ���اوای كوردستاندا‬ ‫ئ���ی���دارەی س��ەرب��ەخ��ۆ پێكهێنراوە‪،‬‬ ‫بەبڕوای ئێوە ئەمەریكا دان بە ئیدارەی‬ ‫سەربەخۆی رۆژئ���اوا دەن��ێ��ت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫توركیاش دژی بێت؟‬

‫كورد دەبێت مامەڵە لەگەڵ‬ ‫ئەمەریكا بكات لەرێگەی‬ ‫لۆبیی نەخشەدانراو و‬ ‫پەیوەندیی دیپلۆماسی‬ ‫بەردەوام‬ ‫شیرین ف��وئ��اد‪ :‬ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی‬ ‫ب���ۆت���ەه���ۆی س��ەرئ��ێ��ش��ەی زۆر بۆ‬ ‫ئۆباماو بڕوادەكەم كەوا كۆمارییەكان‬ ‫بەشێوەیەكی تر رەفتاریان دەكرد‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��او ب��ەش��ی ت���ری دون��ی��ا‬ ‫بەشێوەیەكی لەسەرخۆ ئەو راستییە‬ ‫قبوڵدەكەن كەوا رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫بەمشێوەیەی ئێستا نابێت‪ ،‬من تەنها‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی نابینم‪،‬‬ ‫بەڵكو دەوڵەتێكی عەلەوی لەكەنارەكانی‬ ‫سوریادا‪ .‬لەم قۆناغەدا ئەمەریكادا ئەو‬ ‫گرنگییەی نابێت‌و توركیاو بەشێك‬ ‫ێ رۆڵی خۆیان دەبێت‬ ‫لەواڵتانی دراوس ‌‬ ‫بۆ بەدەوڵەتبونی كورد‪.‬‬ ‫ئ��ەم گۆڕانكارییانەی لەرۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا رودەدات‌و بەتایبەتی لەسوریا‪،‬‬ ‫نەك تەنها دۆزی ك��ورد دەگ��ۆڕدرێ��ت‪،‬‬ ‫بەڵكو گشت ناوچەكە‪ ،‬ك��ورد دەبێت‬ ‫ئەم دەرفەتە لەدەستنەدات‌و كاربكات بۆ‬ ‫دەوڵەتبون‌و پرسە نەتەوەییەكان‪ ،‬نەك‬ ‫كاری حزبی‪.‬‬

‫شرۆڤە‬

‫ذمارة (‪ )472‬دو شةممة ‪2014/6/16‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دەنگدەرێكی نوێ‌و هۆشمەندیەكی پڕ ئیشكالیەت‬ ‫هەرواش ب���وو‪ ،‬هەروەها ئەو دەنگانەش‬ ‫لەنێو ریزەكانی یەكێتی���دا لێرەوە لەوێ‬ ‫بەرزدەیێتەوە كە دەیەوێت گەنجان چیتر‬ ‫وەالنەخرێ���ن لەئۆرگانەكان���دا‪ ،‬بەمانای‬ ‫لەنێو یەكێتیدا نەوەیەكی نوێی ئەكتیڤ‬ ‫پەیداب���ووە كە نایەوێت وەال بخرێت‌و لەم‬ ‫هەڵبژاردنەدا هێزی خ���ۆی تاقیكردەوە‪.‬‬ ‫یەكێتی نیشتمانی بۆ پاراستنی ئەم نەوە‬

‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫ئەمج���ارەی‬ ‫هەڵبژاردنەكان���ی‬ ‫پارێزگاكان‌و هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی‬ ‫نیش���تمان عێراق جێگەی سەرنج‌و راڤەی‬ ‫زۆر هەڵدەگرێت‪ ،‬بێگومان وەك هەمیشە‬ ‫ئاماژەمان پێداوە دەركەوتە كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫دروستبوونی هێزەنوێیەكان‌و چاوەڕوانییە‬ ‫سیاس���ی‌و كۆمەاڵیەت���ی‌و كولتورییەكان‬ ‫لەهەم���وو هەڵبژاردنێكدا دەچێتە س���ەر‬ ‫ئاس���تی ملمالن���ێ‪ ،‬لێرەوە دی���اردەكان‬ ‫بەباش���ی دەبینرێن‌و بیروڕاكان‌و پڕۆسەی‬ ‫دەنگدان باشتر تەعبیر لەو هێزانەدەكات‬ ‫ك���ە لەس���ەر كایەكانی بواری گش���تی‌و‬ ‫دەسەاڵت دەكەونە زۆرانبازیەوە‪ .‬بەگشتی‬ ‫ئ���ەم هەڵبژاردن���ەو دەرئەنجامەكان���ی‬ ‫لەئێس���تاو داهاتوودا دەبێتە ماتڕیاڵێكی‬ ‫گرنگ بۆ هەڵس���ەنگاندن‌و بینینی جوڵە‬ ‫كۆمەاڵیەتیی���ەكان لەكۆمەڵ���ی كوردیدا‪.‬‬ ‫ئ���ەم دەنگدانە بەڕای م���ن دەنگدەرێكی‬ ‫دیكەی لەس���ەر ش���انۆی هۆش���مەندی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئێمە ئامادەكرد‪ ،‬دەنگدەرێك‬ ‫لەم هەڵبژاردنەدا فیگ���وری خۆی لەنێو‬ ‫تەمومژێكدا وەدەرخس���تووە‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫دەبێت سیاس���ەت لەداهات���وودا لێوەی‬ ‫نیزیك بێت‪ ،‬ئەم دەنگدەرە لەئیشكالیەتی‬ ‫ئەقڵیەت���ی سیاس���ی كۆم���ەڵ‌و پارت���ە‬ ‫سیاسییەكانەوە لەدایكبووە‪ ،‬ئایا لەدوایدا‬ ‫دەبێتە ئۆپۆزس���یۆنێكی نوێ لەكۆمەڵی‬ ‫كوردی���دا ؟ ئای���ا ئەم هۆش���مەندییە پڕ‬ ‫ئیش���كالیەتە دەتوانێت رێگەكانی خۆی‬ ‫بدۆزێتەوە؟ ئایائەم جارەیان لەجوڵەیەكی‬ ‫كلت���وری كۆمەاڵیەتی نوێوە‪ ،‬لەدەرەوەی‬ ‫سیاس���ەت هێزی���ك دروس���تدەبێت كە‬ ‫فش���اری بەردەوامە لەس���ەر سیاسەت؟‬ ‫ئەم���ەو زۆر پرس���ی دیك���ە وەهام���ان‬ ‫لێدەكات هەر ش���رۆڤەیەك بۆ دەنگدانی‬ ‫ئەم دەنگدەرە نوێی���ە نێزیكبونەوەیەك‬ ‫بێ���ت ل���ەم هۆش���مەندیەی لەداهاتوودا‬ ‫دەبێت���ە نەوەیەك���ی نوێ���ی سیاس���ی‬ ‫كوردی‪ ،‬بەاڵم دیارە بەهۆش���مەندییەكی‬ ‫پڕئیش���كالیەتەوە‪ .‬ئەوەی لەم نوسینەدا‬ ‫گرنگی پێ���دەدەم كاردانەوە مۆڕاڵیەكانی‬ ‫جەم���اوەری دەنگ���دەر ب���وو بەرامب���ەر‬ ‫دەنگ بەخش���ین بەالیەنیك یان سزادانی‬ ‫الیەنێكی دیكە‪ ،‬لێ���رەوە لەم زۆرانبازییە‬ ‫سیاس���ی مۆڕاڵیان���ەو دەرئەنجامەكانی‬ ‫هەڵبژاردن دەتوانین وەك خەیاڵبۆكراوێك‬ ‫لەم دەنگدەرە نوێیە نێزیكببینەوە‪ .‬هەر‬ ‫یەكێك لەم س���ەرنجانە ل���ەو بڕوایەدام‬ ‫دەكرێ���ت لەنوس���ینی دیك���ەدا بەباڵوی‬ ‫قس���ەی لەس���ەربكەین‌و بەهێنان���ەوەی‬ ‫نمونەی زۆرتر‪ ،‬بەاڵم لەم س���اتەوەختەدا‬ ‫هەوڵدەدەم تەنها سەرنجەكان بخەمەڕوو‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬لەم هەڵبژاردنەدا هیچ هێزێك‬ ‫نەیتوانی (‪ )1+5٠‬بهێنێت‪:‬‬ ‫ئەم���ە خاڵێكی جەوه���ەری گرنگە كە‬ ‫ئاماژەیە بۆ لەدایكبوونی (هۆشمەندیەكی‬ ‫نوێ) ل���ەدەرەوەی ئەقڵیەتی پارتایەتی‬ ‫س���نووردار‪ .‬لەهەندێك ناوچەدا بۆ نمونە‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان ژمارەیەكی‬ ‫گەورەی دەنگدەرانی بۆ خۆی زامنكردووە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم لەناوچ���ەی دیك���ەدا ژمارەیەكی‬ ‫ئێجگار كەمی بەدەس���تهێناوە‪ .‬هەروەها‬ ‫یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەهەندێك‬ ‫ش���وێندا دەنگی كەم‌و ل���ە كەركوك كە‬ ‫ناوچ���ەی ملمالنێیە كولتوری‌و سیاس���ی‬ ‫مێژووییەكان���ە‪ ،‬دەنگی زۆرینەی هێناوەو‬

‫لەهەولێر دەنگ���ی دووهەم‌و لەدهۆك زۆر‬ ‫ك���ەم‪ .‬بزوتن���ەوەی گۆڕان لەس���لێمانی‬ ‫دەنگەكانی بەرامبەر یەكێتی نیش���تمانی‬ ‫ب���وو‪ ،‬لێ���رەدا دەبێت هەڵوێس���تەیەك‬ ‫بكەی���ن‌و بڵێی���ن چاوەڕوانی بزوتنەوەی‬ ‫گ���ۆڕان ئەوەبوو كە لەس���ەدا هەش���تاو‬ ‫كەمترین لەسەدا حەفتای كورسییەكانی‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بۆ خۆیان‬ ‫زامنبكەن‪ ،‬ب���ەاڵم دەنگدەر بەپێچەوانەی‬ ‫خواس���تی ئ���ەوان دەنگی بەخش���یەوە‬ ‫بەڕكابەرەكەی‌و تەنها كورسییەكی زیادە‬ ‫لەیەكێت���ی‪ .‬جگە لەوە گ���ۆڕان لەكۆی‬ ‫كوردستان‌و ناوچەدابڕاوەكان نەیتوانیوە‬ ‫ئەو دەنگە پێویستانە بەدەستبهێنێت كە‬ ‫بانگەشەیان بۆدەكرد‪ ،‬لەهەولێر بەشێكی‬ ‫بەرچاو دەنگدەری���ان كەمیكردبوو‪ ،‬ئەم‬ ‫كەمكردنەوەی دەنگدەرانی گۆڕان لەالیەن‬ ‫هەڵس���وڕاوە دیارەكانیەوە بەنوس���ین‌و ئەكتیڤەی ئەمجارە توانای خۆی نیشانداو‬ ‫گوتارو س���ەرنج تەعبیری لەخۆیكردووە‪ .‬ئەدای گەورەی لەهەڵبژاردندا تۆماركرد‪،‬‬ ‫كاری ئ���ەم دەنگ���دەرە نوێی���ە لەگ���ەڵ دەبێت نوێبوونەوەی لەسەر بنەمای ئەم‬ ‫ئیس�ل�امییەكاندا بەڕوون���ی دەرك���ەوت‪ ،‬ن���ەوە نوێیە بێت‌و بەش���ێكی زۆری پلەو‬ ‫بەوەی ئیس�ل�امییەكان لەم هەڵبژاردنەدا پۆس���تەكان بدرێت بەئەوان‪ ،‬بەاڵم نەك‬ ‫دەنگدەری���ان بەڕێژەیەك���ی بەرچ���او لەسەر بنەمای خانەوادەیی‌و كوتلەگەری‪،‬‬ ‫كەمیك���ردووە‪ ،‬بەاڵم كۆمەڵی ئیس�ل�امی بەڵكو لەسەر بنەمای كارو تواناكان‪ ،‬دەنا‬ ‫دەنگدەران���ی هەڵكش���ان‌و یەكگرت���وو ب���ۆ یەكێتی زەحمەت دەبێ���ت بەهەمان‬ ‫كەمیك���ردەوە‪ ،‬بەمەرجێ���ك پێ���ش ئەم سیاس���ەت‌و هەمان دەم‌وچاوە كۆنینەی‬ ‫هەڵبژاردنە یەكگرتوو دەنگدەرو الیەنگری سیاس���ییەوە پارێ���زگاری لەدەنگدەكانی‬ ‫هەڵكشاوتر بوو لەكۆمەڵ‪.‬‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫بەگش���تی گەر سەیری ئەم پانۆرامەیە‬ ‫بەدیوێك���ی دیك���ەدا ن���ەوەی ن���وێ‬

‫گۆڕان لەنێوان توڕەیی‌و هەڵچوونی توندو دەزانن ئەمە قەڵەمی بەعس بووە!‪ .‬دیارە‬ ‫ئیسالمەویەتی نێو بزاوتەكەدا پەرتبوون‪ .‬دەنگەك���ە بەڕای من بۆ كاندیدەكە نییە‪،‬‬ ‫بەڵك���و رەنگدانەوەی ئ���ەو توڕەییە لە‬ ‫ئەدای یەكێتی بوو لەسلێمانیدا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫سێهەم ‪( :‬پرسی مۆڕاڵ) رۆڵێكی‬ ‫ئاماژەیەكی ترس���ناكە كە دەنگ بدەیت‬ ‫گرنگی بینی لەم هەڵبژاردنەدا‪:‬‬ ‫لەوانەیە دو خاڵ هەبێت بتوانم قسەی بە بەعس���ییەك لەدژی یەكێتی یان هەر‬ ‫لەس���ەربكەم‪ ،‬ئەویش لەكای���ەی مۆڕاڵدا پارتێك���ی كوردی‪ .‬لەو بڕوایەدام دەبێت‬ ‫دەس���وڕێنەوە‪ .‬یەكەمیان (راس���تگۆیی) یەكێتی نیش���تمانی ئەم توڕەییە بەهەند‬

‫هەستدەكەین دەنگدەرێك پەیدابووە‪ ،‬لەچوارساڵی‬ ‫داهاتوودا بۆ هەموو پارتێكی سیاسی زەحمەت دەبێت‬ ‫دەنگی بخاتە پاڵ خۆی‬ ‫و دووهەمی���ان (وەفاداری)‪ .‬بەمەش لەو‬ ‫گریمانەی���ە نێزیكدەبم���ەوە كە دەنگدەر‬ ‫لەبەر (پرس���ە مۆڕاڵییەكان) جارێكیتر‬ ‫دەنگی خ���ۆی بە یەكێتی بەخش���یەوە‪،‬‬ ‫ن���ەك لەبەر ئەدای یەكێتی‪ ،‬لەحكومەت‌و‬ ‫حی���زب‌و كۆمەڵ���دا‪ .‬ش���اردراوە نییە بۆ‬ ‫هەمووان كە یەكێتی نیش���تمانی دەمێكە‬ ‫لەنێ���و قەیرانی كوتلەو جەمس���ەرەكانی‬ ‫هێزو بەریەكەوتەكانی پەیمانی ستراتیژی‬ ‫لەگەڵ پارتیدا دەست‌و پەنجە نەرمدەكات‪،‬‬ ‫ئەمە جگەلەوەی جیابوونەوەی بەش���ێك‬ ‫لەیەكێت���ی‌و دروس���تبوونی گ���ۆڕان ئەم‬

‫لە هەڵبژاردنی ‪ ٢٠١٤/٤/٣٠‬دەنگدەری نوێ دەرکەوتن‬

‫بكەیی���ن هەس���تدەكەین دەنگدەرێ���ك‬ ‫پەیداب���ووە‪ ،‬لەچوارس���اڵی داهاتوودا بۆ‬ ‫هەموو پارتێكی سیاسی زەحمەت دەبێت‬ ‫دەنگ���ی بخات���ە پاڵ خۆی‪ .‬س���اڵی پار‬ ‫لەمیانی هەڵس���ەنگاندنم بۆ چیرۆكنوسە‬ ‫گەنجەكانی ڤێستیفاڵی گەالوێژ بەئاشكرا‬ ‫لەو بۆنەیەدا گووتم‪ :‬ئەوەی من لەچیرۆكی‬ ‫ئەم چیرۆكنوس���ە گەنجانەوە فێری بووم‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە سااڵنی داهاتوو بۆ سیاسەت‬ ‫زۆر زەحم���ەت دەبێت ئەم گەنجانە بكات‬ ‫بەدەنگدەری خ���ۆی‪ .‬ئەم تێزە بچوكەم‪،‬‬ ‫ئەم پێشبینیەم لەدەنگدەری ئەمجارەی‬ ‫هەڵبژاردندا بەرجەستەبوو‪.‬‬ ‫دووهەم‪ :‬گەنج‌و ژنان بەشدارییەكی‬ ‫بەرچاویان هەبوو‪:‬‬ ‫گەنجەكان بە ه���ەردوو رەگەزەكەوە‬ ‫لەیەكێتی‌و لەگ���ۆڕان‌و پارتیدا هاتنەنێو‬ ‫گۆڕەپان���ی ملمالنێیەك���ە‪ ،‬بەجۆرێ���ك‬ ‫ملمالنێیەك���ە لەنێوان ن���ەوە نوێیەكانی‬ ‫نێو یەكێتی‌و پارتیدابوو‪ ،‬لەگۆڕانیش���دا‬ ‫گەنجەكان توانیان ببنە بەش���ێكی گرنگ‬ ‫لەپرۆس���ەی ملمالنێیەكە‪ .‬بەگشتی ئەم‬ ‫دەركەوتن���ەی گەنجان‌و ژنان بۆ س���ەر‬ ‫شانۆی سیاس���ی چەندە رەخنەو قسەو‬ ‫س���ەرنج هەڵدەگرێت‪ ،‬لەهەمانكاتیش���دا‬ ‫ئاماژەیەك���ی پۆزەتیڤە ب���ەوەی كۆمەڵی‬ ‫كوردەواری پیرو تاڕادەیەك بەمەجبوری‬ ‫ئەقڵ���ی سیاس���ی پی���ر‪ ،‬وردە وردەو‬ ‫لەس���ەرخۆ لەهەندێ���ك ش���وێندا جێگە‬ ‫چۆڵدەكات ب���ۆ گەنجەكانی‪ .‬لەیەكێتیدا‬ ‫گەنجەكان ملمالنێیەكی بەرچاویان كردو‬ ‫ئەو دەنگ هەڵكشانەی یەكێتی نیشتمانی‬ ‫بەدەرئەنجام���ی كاری خۆیان���ی دەزانن‌و‬

‫لەگۆڕانداو پرس���ی گەن���ج لەبزوتنەوەی‬ ‫گۆڕاندا هەڵگری ئیشكالیەتیەكی گەورەیە‪،‬‬ ‫دی���ارە ئەمانی���ش هەمان ئیش���كالیەتی‬ ‫زۆرانبازی نێوان ئەقڵی سیاسی تەقلیدی‬ ‫كوردی‌و نەوەی نوێیان هەیە‪ ،‬بەاڵم وەك‬ ‫چۆن لەیەكێتیدا نەگەیش���تۆتە ئاس���تی‬ ‫تیژبوونەوە‪ ،‬ئاوەها لەگۆڕانیش���دا لەسەر‬ ‫ئاس���تێكی هێمن تەعبی���ر لەڕەخنەكانی‬ ‫خۆی دەكات‪ .‬بەاڵم ئیشكالیەتی نەوەی‬ ‫ن���وێ لەگۆڕاندا‪ ،‬كە بێگومان لەم خاڵەدا‬ ‫لەیەكێت���ی چاالكترە‪ ،‬ئیش���كالیەتێكی‬ ‫دیكەی���ە‪ ،‬ئەوەیە ئەم نەوەی���ە لەنێوان‬ ‫س���ێكۆالریزم‌و ئاینخ���وازی سیاس���یدا‬ ‫قەتیسبووە! بەمانای لەنێوان پابەندبوون‬ ‫بە موحافزكاری ئیسالمی‌و بەها كۆنەكان‌و‬ ‫بونیادنان���ی كۆمەڵگەیەگ���ی هاوچەرخی‬ ‫ئازادی كوردیدا‪ .‬رونتر قس���ەبكەم گەنجە‬ ‫دەركەوت���ووە چ���االك‌و سیاس���ییەكانی‬ ‫بزوتنەوەی گ���ۆڕان تائەوەن���دە بڕوایان‬ ‫بەئازادی‌و دیموكراسی هەیە‪ ،‬كە لەگەڵ نێوەندی چارەس���ەرو ریفۆرم���ی ئازایانە‬ ‫رەهەندە ئیسالمەوییەكاندا یەكدەگرێتەوە‪ ،‬لەخۆیان بگرێ���ت‪ ،‬گەر ئیرادەیەكی پتەو‬ ‫بەدەر ل���ەوە الی ئ���ەوان جێگەی قبوڵ لەنێ���و یەكێتیدا بوون���ی هەبێت‪ ،‬بەوەی‬ ‫نیی���ە‪ .‬ئەم گەنجانە هەڵگ���ری تێڕوانینە یەكێت���ی بەهەق���ەت بەرەو سۆس���یال‬ ‫ئیس�ل�امەوی‌و كۆنزێرڤاتیڤەكانی كۆمەڵی دیموكراس���تی هەن���گاو بنێ���ت‌و هێڵ���ە‬ ‫كوردی���ن‪ ،‬ئەم���ەش جێگەی پرس���یارو فیكری‌و سیاسییەكانی‌و جیهانبینی خۆی‬ ‫تێڕامان‌و شرۆڤەیە‪ .‬بەگشتی قسەبكەین تۆختربكاتەوەو سیاسەت لەسەر بنەمای‬ ‫لە گەنجەكانی پارتیەوە بیگرە تادەگاتە پڕنسیپی رون بكات‪ ،‬نەك بەپێی گۆڕینی‬ ‫گەنجەكانی یەكێتی ئیش���كالیەتیان هەیە تەرازووی هیزەكان! بەهەر حاڵ بەگشتی‬ ‫لەجیهانبینی داهاتوویان بۆ كۆمەڵ‌و ئاین‌و یەكێت���ی ئەدای خ���راپ ب���وو‪ ،‬ئەمەش‬ ‫سیاس���ەت‪ .‬بەاڵم گەنجە ئیسالمییەكان هۆكاری لەدەس���تدانی كورسییەكانی بوو‬ ‫دونیابینی رونی���ان بیناكردوەو هەڵگری لەهەڵبژاردنی هەرێمدا‪ ،‬بەڵگەش لەسەر‬ ‫بونیادە ئیس�ل�امییە تەقلیدی‌و تەنانەت ئەم قس���ەیە ئەوەیە زیاتر لە دووس���ەد‬ ‫سەلەفییەكانی خۆیانن‌و بەو هەژموونەوە هەزار كەس دەنگ���دەدەن بە كاندیدێكی‬ ‫چوونەتە مەیدانی سیاسەتەوە‪ ،‬گەنجانی گۆڕان بۆ ئەنجومەنی پارێزگا كە س���وور‬ ‫قەیرانەی قوڵتركردەوە‪ .‬سەرباری ئەوەش‬ ‫ئ���ەدای خراپ���ی یەكێتی لەس���لێمانی‌و‬ ‫دۆس���یەكانی گەندەڵی‌و شەڕی كوتلەكان‬ ‫گرفتەكان���ی یەكێتی نیش���تمانی بەرەو‬ ‫ئاقارێك برد ك���ە لەهەڵبژاردنی هەرێمدا‬ ‫كورس���ییەكانی ب���ۆ ه���ەژدە كورس���ی‬ ‫پارلەمانی كەمبكاتەوە‪ .‬دیارە ئەم قەیرانە‬ ‫قواڵنەی یەكێتی دەكرێ���ت لەداهاتوودا‪،‬‬ ‫بەتایب���ەت لەكۆنگ���رەی داهاتوودا ببێتە‬ ‫جێگ���ەی گفتوگ���ۆی ئەقاڵن���ی‌و رێگ���ە‬

‫وەربگرێت‌و قسەی لەسەربكات‌و رێز لەم‬ ‫توڕەییە وەربگرێت‌و لێوەی بكۆڵێتەوە‪.‬‬ ‫بەدیوێكی دیك���ەدا نابێ���ت ئەوەمان‬ ‫لەبیربچێت ه���ەر هەمان دەنگدەر كەمن‬ ‫(بەدەنگدەری نوێی كوردی) پێناس���ەی‬ ‫دەكەم‪ ،‬لەهەڵبژاردنی پێش���وودا سزای‬ ‫یەكێتیدا‪ ،‬كەچی ئەمجارە سزای گۆڕانیدا‬ ‫!‪ .‬بەمش���ێوەیە لەسەرێكەوە توڕەییەكی‬ ‫كوێ���ر هەی���ەو لەس���ەرێكی دیك���ەوە‬ ‫ئەقاڵنیەتێكی هێمنی رەخنەگرانە بوونی‬ ‫هەیە‪ .‬ئەم ئەقاڵنیەتە وەك گووتم لەبەر‬ ‫ئەوە نییە یەكێتی گۆڕاوە لەئەدای خۆیدا‬ ‫بۆی���ە دەنگیان ب���ۆداوە‪ ،‬نەخێر‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئ���ەم دەنگدانە ب���ەڕای م���ن لەخاڵێكی‬ ‫مۆڕاڵیەوە سەرچاوەی هەڵگرتبوو‪ ،‬نەك‬ ‫لە گۆش���ەنیگایەكی سیاس���ی‪ .‬بەمانای‬ ‫ئ���ەو رووبەرە گەورەی���ەی دەنگدەر كە‬ ‫هۆش���مەندە لەڕووی ئەخالقیەوەو وەك‬ ‫وەفای���ەك دەنگیان���دا بەیەكێت���ی نەك‬ ‫لەب���ەر ئەوەی یەكێتی ئەدای باش بووە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەر كامە خاڵ‌و بۆچی؟ لەوانەیە‬ ‫ئاس���انترین روانین ئەوەیە كە لەپرس���ی‬ ‫(ئەخالقیات���ە كۆمەاڵیەتیەكان���ەوە) لەم‬ ‫هەڵبژاردنەی دەنگ���دەری نوێ بڕوانین‪،‬‬ ‫چونك���ە یەكێت���ی لەالی���ەن (یەكێتییە‬ ‫كۆنەكانەوە) ك���ە لەبزوتنەوەی گۆڕاندان‬ ‫كەوت���ە ب���ەر هێ���رش‌و تانەو تەش���ەرو‬ ‫گاڵتەكردن‪ ،‬ئەمەش كەشوهەوای شەڕی‬ ‫ناوخ���ۆو س���ووككردنی یەكترو خۆكوژی‬ ‫كوردی ل���ە یادەوەریدا تەقاندەوە‪ .‬ئیدی‬ ‫گاڵتەك���ردن بەیەكێت���ی‌و كەمكردنەوەی‬ ‫كورسییەكانی نەك رەخنەی سیاسییانەو‬ ‫ش���ەڕی بەرنامەی سیاسی بووە بەشێك‬ ‫لەهەڵسوكەوتی كۆمەاڵیەتی‌و قسەكردنی‬ ‫گۆڕان���ە دی���ارەكان بەئاش���كرا‪ .‬ن���ەك‬ ‫هەر ئ���ەوە‪ ،‬بەڵك���و ئ���ەم گاڵتەكردنە‬ ‫لەدیبەیتەكان���دا‪ ،‬لەنیقاش���ەكانی س���ەر‬ ‫تەلەڤزیۆن‌و تەنانەت تەعبیری دەموچاوی‬ ‫سیاسییەكاندا بەئاشكرا دەردەكەوت‪ ،‬ئەم‬ ‫حاڵەتە الی زۆ بە(غرور)و لەخۆباییبونی‬ ‫سیاس���ی ناودەب���را‪ ،‬بێگوم���ان ئەمەش‬ ‫هەڵەی میدیای گۆڕان بوو كە بەسوودی‬ ‫یەكێت���ی نیش���تمانی ش���كایەوە‪ .‬ئ���ەم‬ ‫هەڵس���وكەوتە لەدڵی پرسی مۆڕاڵی داو‬

‫لەنێو یەكێتیدا نەوەیەكی نوێی ئەكتیڤ‬ ‫پەیدابووە كە نایەوێت وەال بخرێت‌و لەم‬ ‫هەڵبژاردنەدا هێزی خۆی تاقیكردەوە‬ ‫دەنگدەری ئەمج���ارە بەجوانی مامەڵەی‬ ‫لەگەڵ ئەو لەخۆباییە كرد‪ ،‬چونكە پێش‬ ‫ئەوە لەیەكێتی ئەو لەخۆباییبوونەی بینی‬ ‫بوو‪ ،‬ئەمەش ئیشكالیەتەكەیە‪.‬‬ ‫بەدیوێكی دیكەدا باشترین كاریگەر بۆ‬ ‫سەر دەنگدەر كە پرسی ئیتیك (ئەخالق)‬ ‫وروژاند‪ ،‬ئەو گرتە ڤیدۆییە بوو كە دزەی‬ ‫ك���ردە نێ���و میدیای یەكێتیی���ەوە‪ .‬لەو‬ ‫گرتەیەدا دانیش���تنی گۆڕانەكان‌و پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردس���تانی نیش���اندەدا‪،‬‬ ‫بەاڵم دانیش���تنێكی ناسیاس���ییانەو پڕ‬ ‫غرورو گاڵتەكردن بوو بەهێزێكی سیاسی‬ ‫دیكە‪ .‬دیارە بۆ دەنگدەر ئیش���كالیەتەكە‬ ‫لە پارتی دیموكراتدانەبووە‪ ،‬بەاڵم لەڕوی‬ ‫مۆڕاڵیەوە لە سەركردەكانی گۆڕاندا بوو؛‬

‫‪5‬‬

‫لەدانیشتنەكەدا گۆڕانەكان هەموویان یان‬ ‫بەشێكی زۆریان كاتی خۆی سەركردەی‬ ‫دیاری نێ���و یەكێتی بوون‌و بڕیاڕدەربوون‬ ‫لەیەكێتی���دا لەگ���ەڵ ڕكابەری سیاس���ی‬ ‫خۆی���ان وەك گ���ۆڕان ك���ە پارت���ی بوو‬ ‫دانیشتوون‪ ،‬و نابێت ئەوەش لەیادبكەین‬ ‫كە ڕكابەری سیاس���ی نێ���وان یەكێتی‌و‬ ‫پارتی مێژوویەكی دێرینی هەیە‪ .‬بەمانای‬ ‫لەئەقڵی گش���تیدا گۆڕان���ەكان دووجار‬ ‫دەچنە بەردەم نەیارە سیاس���ییەكانیان‪،‬‬ ‫یەكەمی���ان وەك یەكێتییەك���ی ك���ۆن‌و‬ ‫دووهەمیان وەك گۆڕانێك كە چوار ساڵە‬ ‫بەردەوام لەبەردەم هێرشی تۆپخانەكەی‬ ‫خۆیاندا (كەی ئەی ئێن) بووە! بەمانای‬ ‫ئەمە لەئەقڵی گشتییدا دووجار پشتكردنە‬ ‫لەپڕنسیپەكانیان‪.‬‬ ‫بێگومان ئەم���ە بیركردنەوەی ماس‌و‬ ‫جەم���اوەرە ك���ە لەهەڵبژاردنەكان���دا‬ ‫بڕیاردەرە‪ ،‬ئەم ئەقڵە كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬یان‬ ‫جەماوەرییە ئاوەه���ا لەو گرتە ڤیدیۆیە‬ ‫تێگەیش���ت‪ ،‬كە هاوڕێ دێرینەكانی نێو‬ ‫یەكێتی ل���ەدژی ماڵێك كە خۆیان تێیدا‬ ‫گەورەب���وون لەگ���ەڵ نەیارەكەی خۆیان‬ ‫دادەنیشن‌و نوكتەیان لەسەر دەگێڕنەوە‪.‬‬ ‫بەمان���ای لەجیاتی قس���ەی پڕۆتۆكۆلی‬ ‫سیاسی‌و س���ەرقاڵبوون بەكاری نوێیان‬ ‫لەبزوتنەوەكەیان���دا‪ ،‬دەكەون���ە گاڵت���ە‬ ‫بەپارت���ە دێرینەكەی���ان ك���ە خۆی���ان‬ ‫س���ەركردە ب���وون تێیدا‪ .‬ئ���ەم گرتەیە‬ ‫پرس���ی (وەفاداری‌و هاوڕێیەتی‌و رێزی)‬ ‫لەهۆش���مەندی كۆمەاڵیەتیدا تەقاندەوە‪،‬‬ ‫بەمانای پرسێكی مۆڕاڵی كۆمەاڵیەتییە‬ ‫پێش ئەوەی پرس���ێكی سیاسیانە بێت‪.‬‬ ‫بەمانای لەم رەگە كۆمەاڵیەتییە قوڵەكەی‬ ‫دا كە (وەفاداریە)‪ ،‬بەوەی چۆن دەبێت‬ ‫مرۆڤ ك���ە لەماڵێك هاتە دەرەوە ئاوەها‬ ‫باس���ی بكات‪ .‬دەكرێت مرۆڤ شوێنێكی‬ ‫كار‪ ،‬ماڵێ���ك‌و هاوڕێی���ەك‪ ،‬ئەش���قێك‬ ‫بەجێبهێڵێ���ت‌و ئیدی كاری بەس���ەریەوە‬ ‫نەبێت‌و رەخنەی لێبگرێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەندە‬ ‫فۆك���ۆس بكات لەس���ەر تێكش���كاندنی‬ ‫بەپەنابردنی بۆ ركابەرەكەی كە تادوێنێ‬ ‫بەتااڵن���كار وەس���فیكردووە‪ ،‬ئەوەندەی‬ ‫س���ەرقاڵ بی���ت بەتێكش���كاندی ئ���ەم‌و‬ ‫ئەویتر فەرامۆش���بكەیت‪ ،‬ئیدی لەخانەی‬ ‫رەخنەی سیاس���ی چ���ووە خانەی رقی‬ ‫كەس���ی‌و مۆڕاڵەوە‪ .‬دەنگدەر بەسادەیی‬ ‫بی���ری لەوەكردۆت���ەوە‪ ،‬ب���ەوەی كاتێك‬ ‫مرۆڤ ش���وێن‌و ماڵ‌و هاوڕێ ئاشقەكەی‬ ‫جێدەهێڵێت‪ ،‬نابێت بیكاتە مەخس���ەرەو‬ ‫كینەبەرایەت���ی‪ ،‬نابێ���ت بیكەیت���ە‬ ‫گاڵتەجاڕی‌و بەتێكش���كاندنی پێبكەنێ‪،‬‬ ‫بەمانای گەر تۆ وەفات بۆ ماڵە كۆنەكەی‬ ‫خ���ۆت نەبێت‪ ،‬ئەوا ب���ۆ ماڵە تازەكەت‬ ‫جێگەی متمانە نیت‪ .‬لێرەوە مۆڕاڵ كەوتە‬ ‫مەترسییەوە‪ ،‬مۆڕاڵێكی سادە برینداركرا‬ ‫كە كۆی پەیوەندیی���ە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫پێكەوە گرێدەدات‪.‬‬ ‫دی���ارە لێرەدا ئەم ش���رۆڤەیە لەڕووی‬ ‫جەم���اوەرە)وە‬ ‫(س���ایكۆلۆژیەتی‬ ‫لێیدەڕوانین‪ ،‬ب���ەوەی برینداركردنی هەر‬ ‫پنتێكی مۆڕاڵ���ی لەكۆمەڵگەدا لەڕێگەی‬ ‫سیاس���ەتەوە دەبێ���ت بەهەس���تیاری‌و‬ ‫جیدیەتەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرایە‪ .‬ئەمە‬ ‫جگەلەوەی دەركەوتنی ئەو دۆكۆمێنتانەی‬ ‫ك���ە بەعس���یبوونی كاندیدەكەی���ان‬ ‫دەس���ەلەمێنێت‌و بەرگریكردنی كوێرانەی‬ ‫بزاوتەك���ە‪( ،‬دیارە تەئكی���دم هەموویان‬ ‫نا)‪ ،‬وەهای كرد پرسی مامەڵەی ئەخالقی‬ ‫لەگەڵ پاش���ماوەكانی بەع���س‪ ،‬ئەمجارە‬ ‫لەئۆپۆزیس���یۆندا س���ەرهەڵبداتەوە‪ .‬ئەم‬ ‫بەرگریكردنە كوێرانەیەو ئەم گاڵتەكردنە‪،‬‬ ‫بووە ئەو تیرە هەڵەیە وەهایە كەسنگی‬ ‫گۆڕانی گرت���ەوەو دەنگەكان���ی یەكێتی‬ ‫زیادیكرد‪ .‬دەنگدەر لەم خاڵی وەفابوون‌و‬ ‫ئەمەكداریەوە دەنگیان بەیەكێتی دایەوە‪.‬‬ ‫دەبێ���ت یەكێت���ی‌و گ���ۆڕان هەوڵبدەن‬ ‫ئ���ەم توڕەیی‌و ئەمكداری���ەی دەنگدەرە‬ ‫نوێی���ە بك���ەن بەخاڵێك���ی پۆزەتیڤ���ی‬ ‫كاری هاوب���ەش‌و هەم���وو قوڵكردنەوەی‬ ‫ناكۆكیی���ەك لەنێوانیان���دا دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی ئەم دەنگدەرە هۆشمەندە لەخۆیان‬ ‫دووربخەن���ەوە‪ ،‬كام لەمان نەرمتر بێت و‬ ‫ئەقاڵنیت���ر بێت‪ ،‬گرەوی ئ���ەم دەنگدەرە‬ ‫نوێیە دەباتەوە بۆ خۆی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )472‬دو شةممة ‪2014/6/16‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫رەهەندە جیهانی‌و ناوچەییەكانی داعش‬

‫بەهرۆز جەعفەر‬ ‫تی���رۆر مەس���ەلەیەكی جیهانیی���ە‪.‬‬ ‫لەبەرئ���ەوە گرفتێك���ی جیهانییش���ە‪.‬‬ ‫كاریگەرییەكانی تیرۆریزم‌و گڵۆباڵیزەیشن‬ ‫لەسەر یەكتری‪ ،‬دەرەنجامی بەپەندبونی‬ ‫مرۆڤایەتیی���ە بەدەس���ت ئامرازەكان���ی‬ ‫پۆستمۆدێرنیتە‪ .‬ئەگەر تاقە یەك هۆكار‬ ‫ببێتە هۆی هەڵوەش���انەوەی سیستەمی‬ ‫جیهانیی‌و یاس���اكانی نێودەوڵەتان‪ ،‬یان‬ ‫چاوخش���اندنەوە بەئام���رازو هەیكەل���ی‬ ‫پەیوەندیی���ە جیهانیی���ەكان‪ ،‬ئ���ەوا‬ ‫هۆكارەك���ەی قەبەبونی ئەمریكاو جەنگی‬ ‫دژی تی���رۆرە‪ .‬بۆی���ە تا ل���ەم دونیایەی‬ ‫ئەمڕۆم���ان نەگەی���ن‪ ،‬ت���ا نەچین���ە ناو‬ ‫رایەڵە ئاڵۆزەكانی ئاسایش���ی ئیقلیمی‌و‬ ‫جیهانیی���ەوە‪ ،‬ناتوانین لەخۆمان بگەین‪،‬‬ ‫دەبێ���ت قوڵت���ر ل���ەوەی كەهەی���ە بۆ‬ ‫دیاردەكانی دەوروبەرمان بڕوانین‪ ،‬ئیشی‬ ‫مرۆڤ دۆزینەوەی دی���اردە نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ش���ەرحكردن‌و دۆزین���ەوەی پەیوەندیی‬ ‫نێوان دیاردەكانە‪ .‬ئێمەش وائەكەین‪..‬‬

‫یەكەم‪ :‬داشبونێكی نوێ‬ ‫ش���انزە دەوڵ���ەت لەس���اڵی (‪)1991‬‬ ‫جیابون���ەوەی خۆی���ان لەس���ۆڤیەت‬ ‫راگەیاند‪ .‬پەیمانی وارشۆ هەڵوەشایەوە‪.‬‬ ‫دیواری بەرلین روخ���ا‪ ،‬گرفت لەبەردەم‬ ‫تەواوكاریی (تكام���ل‪)integration-‬‬ ‫ی ئەوروپی���دا نەم���ا‪ .‬خۆرئ���اوا كردیان‬ ‫بەزەماوەن���د‪« .‬فۆكۆیام���ا» كتێبەكەی‬ ‫بەن���اوی «كۆتای���ی مێ���ژو» نوس���ی‌و‬ ‫ج���اڕی ئەوەیدا‪ ،‬ئیت���ر لیبراڵیزم قوفڵی‬ ‫مێژویداوە‪ .‬ئیتر روسیای وەك یەكەیەكی‬ ‫گەورە چوە س���وڕی متبون���ی ئابوریی‌و‬ ‫بەرگریی���ەوە‪ .‬زۆری نەب���رد رێكخ���راوی‬ ‫قاعیدە هات���ە مەیدانەك���ەو‪ ،‬لەجیهادی‬ ‫س���ۆماڵی‌و ئەفغانیی���ەوە‪ ،‬بانگەش���ەی‬ ‫(جیهادی جیهانی) یان كرد‪ .‬جەولەیەكی‬ ‫دی لەزۆرانبازیی‌و كارو كاردانەوە دەستی‬ ‫پێك���رد‪ .‬فۆكۆیام���اش لەوتارێكدا « جا‬ ‫بۆڕای خۆم نەگۆڕم»پەش���یمانبونەوەی‬ ‫خۆی لەبۆچونەكانی پێش���وی نیشاندا‪،‬‬ ‫دواتری���ش لەبەرنامەیەك���ی تەلەفزیۆنیدا‬ ‫دەیوت‪ :‬مرۆڤ لەتەمەنی (‪ )30‬س���اڵیدا‬ ‫ئەو قسانە هەر ئەكات !‪ ..‬كاتێك لەساڵی‬ ‫(‪ )2011‬بەهاری عەرەبی دەس���تیپێكرد‪،‬‬ ‫عەرەبەكان ب���ەدوای خەون���ی ئازادیی‌و‬ ‫دیموكراس���ییەوە ب���ون‪ ،‬ب���ەدەم رێوە‬ ‫لەناو گەرمەی ش���ەڕەكان‪ ،‬رۆژنامەوان‌و‬ ‫ش���یكەرەوە سیاس���ییە خۆرئاوای���ی‌و‬ ‫توركیی���ەكان ئەیان���وت‪ :‬لەڕاس���تیدا‬ ‫ئەم���ە دزین���ی ش���ۆڕش‌و س���ڕینەوەی‬ ‫هێماكانی شارس���تانیەتە‪ ،‬مەرگهێنەرە‪،‬‬ ‫س���فركردنەوەی بەه���ای مرۆڤ���ە‪ ،‬تائەو‬ ‫ئاس���تەی كەمرۆڤ���ەكان دەكوژرێن یان‬ ‫دەمرن‪ ،‬بوترێت‪ :‬ئەوان ئیش���ێكی باش‬ ‫دەكەن ئەم ژیانە بەجێدەهێڵن‪ .‬بەش���ێك‬ ‫لەس���ایكۆلۆجیای ئەم جەنگە‪ ،‬خواستی‬ ‫دابەشبونێكی ترە‪.‬‬ ‫تادێ���ت‪ ،‬كۆنس���تراكتیڤیزم‪ ،‬وەك‬ ‫تیۆرێكی ئەوروپی‪ ،‬دەبێتە پڕەنس���یپی‬ ‫هەمو یەكە نێودەوڵەتییەكان (ئاش���تی‌و‬ ‫ئازادی���ی‌و ئاوەدان���ی بۆن���اوەوە‪ ،‬هێزو‬ ‫قۆرخكردن‌و دەس���توەردان لەدەرەوە)‪.‬‬ ‫روس���یا دێ���ت‌و دەڕوات‪ ،‬ئەیەوێ���ت‬ ‫س���نورێت بۆ پەیمانی باكوری ئەتڵەسی‬ ‫(‪ )NATO‬دابنێ���ت‪ ،‬ه���ەر روداوێ���ك‬ ‫دروس���ت دەبێ���ت ئەی���كات بەكارتێك‬ ‫بەدەس���تی خۆیەوە‪ ،‬تادواج���ار بەهاری‬ ‫عەرەبی سنوری ناوچەیی خۆی تێپەڕاندو‬ ‫گەیش���تە ئۆكرانی���ا‌و هێزی س���ەربازیی‬ ‫روسیای فیدراڵی خس���تە جوڵە‪ ،‬لەپای‬ ‫گێڕان���ەوەی جەزیرەی قرم بۆ روس���یا‪..‬‬ ‫یەكێت���ی ئەوروپ���ا چەندی���ن تەحەدای‬ ‫گەورەی لەبەردەمدایە‪ ،‬دەیەوێت لەس���ەر‬ ‫حیس���ابی دەرەوە خۆی لـێ‌ قوتاربكات‪.‬‬ ‫توركی���ا نزیكەی س���ەدەیەكە‪ ،‬دەیەوێت‬

‫ببێتە ئەندام لەیەكێتی ئەوروپاو‪ ،‬س���ود‬ ‫لەگەشەس���ەندنی ئابوریی‌و‪ ،‬هێزی خۆی‬ ‫لەناتۆ‌و پێگەستراتیژییەكەی وەربگرێت‪،‬‬ ‫ت���ا زەعامەت���ی خ���ۆی لەناوچەك���ەدا‬ ‫بپارێزێت‪ ،‬موشەكی پاتریۆتی لەناوچەی‬ ‫خۆی جێگیرك���ردوە‪ ،‬ئێران‌و روس���یای‬ ‫توش���ی دڕدۆنگ���ی ك���ردوە‪ ..‬ئێ���ران‬ ‫عیراقی داگیركردوەو‪ ،‬دەس���ت لەسوریاو‬ ‫كەنداو وەرئەدات‪ ،‬ئیس���رائیل لەپش���ت‬ ‫هەڵگیرساندنی هەر ئاگرێكەوە‪ ،‬ئامانجی‬ ‫س���نورداركردنی چەك���ە ئەتۆمییەكانی‬ ‫ئێران���ی هەیە‪ .‬ئەمریكا س���واری خەونە‬ ‫سەركەش���ەكانی بوەو‪ ،‬لەپ���اڵ قەیرانی‬ ‫گەورەی ئابوریی نێوخۆی���دا‪ ،‬پەیڕەویی‬ ‫لەسیاس���ەتی (گەردونی) ئەكات‪ ،‬تا بۆ‬ ‫(‪ )100‬س���اڵی دیكەش جیه���ان بەیەك‬ ‫جەمس���ەری بمێنێتەوە‪ ،‬هیچ تەنگەبەر‌و‬ ‫رێرەوێكی ئاوی نەبێ���ت‪ ،‬هیچ كونجێكی‬ ‫فەزا‪ ،‬وشكانی نەمابێت‪ ،‬ئەو بەرژەوەندیی‬ ‫لەس���ەر نەبێت‪ .‬ئایا جیهان ئەمانە قبوڵ‬ ‫دەكات؟‪ .‬جیهانێ���ك ك���ە مرۆڤ���ەكان‬ ‫تیای���دا‪ ،‬لەڕۆبۆتیك زیاتر هیچی تر نین‪.‬‬ ‫دابڕاو لەخەی���اڵ‌و بیركردنەوە‪ ،‬لەبەهای‬ ‫بەرز وەكو «رۆس���ۆ» باس���ی دەكات‪.‬‬ ‫لێوانلێو لەماددەو تەكنەلۆژیاو داهێنانی‬ ‫یەكل���ەدوای یەك‪ ،‬كەم���رۆڤ خۆی پێ‬ ‫كۆت‌و بەند كردوە‪.‬‬

‫دەوڵەتی ئیسرائیل‪ ..‬قۆناغی دوای ئەمە‬ ‫دەستەمۆكردنیان بو‪ ،‬لەڕێگەی كودەتاوە‪،‬‬ ‫لەس���اڵی (‪ )1949‬كودەت���ای حوس���نی‬ ‫زەعیم لەسوریا‪ ،‬لەساڵی (‪ )1952‬كودەتا‬ ‫لەئێران بەدەس���تی دەزگای هەواڵگریی‬ ‫ئەمریكی بەسەر (موحەمەد موسەدەق)‬ ‫ی ئێراندا‪ ،‬كەبەدەنگی خۆش���ی هاتبوە‬ ‫سەركورس���ی‪ .‬لەهەمان س���اڵ كودەتای‬ ‫«جەمال عەبدولناسر» لەمیسر‪ ..‬ئەوسا‬ ‫كودەت���ا لەیەمەن‪ ،‬ت���ا ئەگاتە كودەتای‬ ‫(‪14‬ی تەمم���وز‪ )1958‬لەعی���راق‪ .‬ل���ەم‬ ‫كاتانەدا سەربازەكانی بەریتانیاو ئەمریكا‬ ‫بەفڕۆكە لەنێوان سوریاو عیراق دائەبەزن‪،‬‬ ‫بۆ پشتیوانی لەكودەتا‪.‬‬ ‫ێ ناوی‬ ‫ئێس���تاش كەس نازانێ���ت كـ ‌‬ ‫مەرگەس���اتێكی وا بەردەوام���ی ن���اوە‬ ‫(بەه���اری عەرەبی)‪ .‬كڵپ���ەی ئاگرەكە‪،‬‬ ‫تەش���ەنەی كردوە بۆ شەڕێكی مەزهەبی‬ ‫لە عیراقێك كە لەوەتەی هەیە‪ ،‬داهێنانی‬ ‫تیائەكرێت لەش���ێوازی كوشتنی مرۆڤدا‪،‬‬ ‫س���وڕێكی تری وەحش���ەت‌و تێك پڕژان‬ ‫لەرۆژهەاڵت دەس���تپێدەكاتەوە‪ ،‬الیەكیان‬ ‫بەرگری���ی لەهیالل���ی ش���یعی دەكات‪،‬‬ ‫الیەك���ی دی دەیەوێ���ت هیاللەكە بكات‬ ‫ب���ە(‪ )2‬كەرت���ەوە‪ .‬ت���ا بەجۆرێك ئەم‬ ‫ناوچەی���ە خەڵتانی خوێ���ن بێت‪ ،‬هەمو‬ ‫مرۆڤێك خ���ۆی بیروباوەڕی ئیس�ل�امی‬ ‫تاوانب���ار بكات‪ ،‬لەجەن���گ‌و تێك پڕژان‌و‬ ‫داخران‪ .‬بگرە ئەوەش بهێنێتە پێش چاو‬ ‫لەمێژوی حوكمڕانی خەالفەتە یەكلەدوای‬ ‫یەكەكانی ئیسالمەوە تائەمڕۆكە‪ ،‬رۆژێكی‬ ‫بێ جەنگ‌و كوشتار بەڕێ نەكردوە‪.‬‬

‫هەواڵگریی عەسكەریی داعش لەعیراقەو‪،‬‬ ‫تیای���دا داوای هاوكاریی���ان لێدەكات بۆ‬ ‫روبەڕوبونەوەی هێزە ئەمنییەكانی میسر!‪.‬‬ ‫ئەمە لەالی���ەك بەڵگەی هێڵی س���وننی‬ ‫بونی داعش���ەو‪ ،‬لەالیەك���ی دیش وێڕای‬ ‫لەخەت دەرچون‪ ،‬هاوس���ۆزییانە لەگەڵ‬ ‫قاعیدە‪ ..‬پرسیارێك كەالی خەڵك باوە‪،‬‬ ‫ئەگەر داعش سوننەیە‪ ،‬بۆچی نوجەیفی‬ ‫رائەكات؟‪ .‬بۆچی سەرقونس���وڵی توركیا‬ ‫ئەڕفێنن؟‪ .‬سوننەكانیش لەناو خۆیاندا دو‬ ‫بەشن‪ ،‬بێجگە لەوانەی عەرەبی شۆڤێنی‬ ‫ئیس�ل�امین‪ ،‬هەندێ���ك سەركردەش���یان‬ ‫چ���ەپ‌و عیلمانی���ن‪ ..‬دەركەوتنی داعش‬ ‫بەئام���رازە هاوچەرخ���ەكان س���ەرەتای‬ ‫تاق���ە جەنگێك���ی ئاڵۆزە‪ ،‬لەه���ەزارەی‬ ‫س���ێهەم‌و س���ەدەی بیس���تو یەك���دا‪،‬‬ ‫كەئاڵۆزییەكەی‪ ،‬ف���ڕە رەهەندییەكەی‪.،‬‬ ‫پرس���یار لەسەر ناوەكەی؟ ئامانجەكەی؟‬ ‫چەكەكەی؟ نەخشەكەی؟‪ .‬مەشقەكەی؟‬ ‫پاڵپشتییەكەی؟‪ .‬ئامرازەكانیان؟ بكرێت‪.‬‬

‫چوارەم ‪ :‬كورد‌و جەنگی داعش‌و‬ ‫دابەشبون‬

‫فۆكس لەسەر (‪ )3‬كەسایەتی سوننی‬ ‫گەمەكەر دەكەین (رەغدی كچی سەددام‬ ‫حوس���ەین‪ ،‬عی���زەت دوری‪ ،‬خەمی���س‬ ‫خەنج���ەر)‪ .‬كە (‪ )9‬س���اڵە ئی���دارەی‬ ‫شەڕو گروپە تیرۆریستیەكان بەتەكبیری‬ ‫دوەم‪ :‬جەنگی ئایدۆلۆژیاكان‬ ‫عەزەدوری‌و رەغد‪ ،‬لەئەردەنەوە ئاڕاستە‬ ‫ئەكرێ���ن‪ .‬بێجگ���ە ل���ەوەی مان���ەوەی‬ ‫ئامانج���ی س���ەرەكی بزوتنەوەیەك���ی‬ ‫«دوری» تائێس���تاو ج���رت‌و فرتەكانی‬ ‫س���ەلەفی –جیهادی‪-‬ئیسالمیی پەڕگیری‬ ‫رابردوی جێگەی گومان���ی زۆرن‪ ،‬دەیان‬ ‫وەك قاعی���دە‪ ،‬ل���ە(‪ )2‬خاڵ���دا ك���ورت‬ ‫گرتەو ئام���اژەی گرنگ بۆ س���ەلماندنی‬ ‫ئەبێتەوە‪ ،‬یەكەم‪ :‬گەڕانەوە بۆ سەردەمی‬ ‫سێهەم‪ :‬داعش ئەیەوێت چی‬ ‫ئەم���ە هەی���ە‪« .‬خەمی���س خەنج���ەر»‬ ‫خەالفەت‌و حوكمی ئیسالم‪ ،‬دوەم‪ :‬بڕینی‬ ‫بكات؟‬ ‫بەیاسای تیرۆر لەبەغداد فەرمانی گرتنی‬ ‫دەس���تی ئەمریكاو خۆرئاوا‪ ،‬لەڕۆژهەاڵتی‬ ‫دەكرێت‪ )3( ،‬دینگە وەك خاسیەت‌و هەی���ە‪ ،‬پەیوەندییەكی بازرگانی گەورەی‬ ‫ناوەڕاس���ت‌و جیهانی ئیس�ل�امیدا‪ .‬پێش‬ ‫ئ���ەوەی «ئی���دوارد س���ەعید» وەك لەس���ەرپێ‌ وەس���تانی «داع���ش» لەگ���ەڵ میرەكانی قەت���ەر هەیە‪ ،‬كاتی‬ ‫خ���ۆی (‪ )700‬ملیۆن دۆالری «عودە»ی‬ ‫رەخنەگرێكی پۆس���تمۆدێرنی ئەمریكی‪ ،‬دیاریبكەین‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬پیشتگیریی‌و ئاڕاستەكردنیان رفاند‪ ،‬دواتر بانگی كردەوەو پێكهاتنەوە‪،‬‬ ‫بكەینە گەواهی ئەوەی الیوایە‪ ،‬رۆژهەاڵت‬ ‫هەندێك وای بۆئەچ���ن مێردی «رەغد»‬ ‫كتومت كردەی رۆژئاوایە‪ .‬پێش ئەوەی لەم لەالیەن واڵتانی ئیقلیمییەوە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬ژینگ���ەو زەمین���ەی عی���راق بێ���ت‌و خواس���تبێتی‪ ،‬ئ���ەم كاراكتەرە‬ ‫جەنگە‌و كەوالیسەكانی پشتی قسەبكەین‪،‬‬ ‫دەكرێ���ت هەوڵ���ە س���ەرەتاییەكان ب���ۆ هەرخ���ۆی لەب���ارە بۆئەوەی ئ���ەم هێزە دیبلۆماس���ییەو‪ ،‬لەپش���ت روداوەكانەوە‬ ‫كاڵكردنەوەی ئایدۆلۆژیاكان (ئیسالمی‪ -‬تون���دڕەوە تیای���دا گەش���ەبكات‌و‪ ،‬باڵی دەرناكەوێت‪ ،‬بازرگانی جگەرەی ئەسپین‌و‬ ‫غەمدانە لەعیراق‪ ،‬دەس���تی گرت بەسەر‬ ‫سۆش���یالیزم‪-‬لیبراڵیزم) دیاری بكەین‪ ..‬بەسەردابكێشێت‪.‬‬ ‫س���ێهەم‪ :‬تەكتیك‌و مەش���ق‌و شێوازی بانك���ی (اتحاد) دا‪ ،‬خاوەنی (مەركەزیی‬ ‫ئێس���تاش ئەو پرس���یارە نەمردوە‪ ،‬ئایا‬ ‫تاوانی بیرۆكەی ماركسیزم بو‪ ،‬سۆڤیەت پەالم���اردان‌و ج���ۆری چەكەكانی���ان‌و عیراقییە بۆ دیراس���اتی س���تراتیژی!!)‪.‬‬ ‫روخا‪ ،‬یاخ���ود هەڵ���ە لەجێبەجێكردنی ئەندامەكانی���ان‪ ،‬هەروەه���ا لینكەكان���ی لەتوركیا دادەنیش���ێت‪ ،‬چەندین پێگەی‬ ‫بەرنامەكەدا بو؟ بۆ ئیسالمیش بەهەمان پەیوەندیی���ان جیاوازت���رو بەهێزت���رە‪ ،‬ئەلیكترۆن���ی كردۆت���ەوە‪ ،‬چەندجارێك‬ ‫كوتلە س���وننییەكانی بەهاوكاری توركیا‬ ‫ش���ێوە‪ .‬ل���ەو ئەڵمانیایەی كەماركس���ی لەهەمو گروپەكانی تر‪.‬‬ ‫جیاوازی هەیە لەنێوان پاڵپشتی كردنی داوەتكردوە بۆ ئەس���تەمبوڵ تا یەكیان‬ ‫بەزیندوێتی قبوڵ نەبو‪ ،‬ئێستا كتێبەكانی‬ ‫پڕفرۆش���ترینن‪ ،‬ی���ان ئەوە سیس���تەمی تیرۆر لەعی���راق‪ ،‬لەگ���ەڵ هاوردەكردنی بخات‪.‬‬ ‫بۆ كورد (‪ )3‬خاڵی بنچینەیی گرنگە‪،‬‬ ‫س���ەرمایەدارییە وەك مش���ك بەربۆتەوە تیرۆر بۆ عی���راق‪ .‬ئەگەر رای گش���تی‌و‬ ‫گی���ان مرۆڤ���ەكان‪« .‬ماك���س وێبەر» الیەن���ە ناوچەیی���ەكان‪ ،‬زوت���ر دركیان یەكەم‪ :‬ئەمری���كا لەگەڵ هەنگاونان نییە‬ ‫سیستەمی س���ەرمایەداریی بە(قەفەزیی بەمەترس���ییەكانی داع���ش نەكردبێ���ت‪ ،‬بۆ دیموكراسییەت لەناوچەكەدا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫پۆاڵی���ن‪ )Iron cage-‬ب���ۆ مرۆڤەكان ئەكرێ���ت ئێس���تا كێ بەپاڵپش���تی ئەم مان���ای وانییە ئ���ەم (‪ )2‬حزبە لەمە پتر‬ ‫وەسف ئەكا‪ ،‬لەژێر ناونیشانی راشناڵیزم‌و گروپە عەرەبییە شۆڤێنییە‪-‬ئیس�ل�امییە هاواڵتییەكانی خۆیان بچەوس���ێننەوەو‪،‬‬ ‫توندڕەوە بزانن؟‪ .‬توركیاو نوجەیفییەكی تاك ئام���ادە نەكەن ب���ۆ ئایندە‪ .‬دوەم‪:‬‬ ‫ئازادییەكی وەهمیدا‪.‬‬ ‫تام���رۆڤ بون���ی هەبێ���ت‪ ،‬جەن���گ راك���ردو؟ مالك���ی‌و ئێ���ران؟‪ .‬پێدەچێت ب���ەردەوام بێالیەن���ی خ���ۆی لەجەنگی‬ ‫بەردەوام���ە‪ ،‬مرۆڤ���ەكان ب���ەردەوام بۆچون‌و بەرنامەی (دەوڵەتی ئیس�ل�امی مەزهەبی���دا دوپات بكاتەوە‪ ،‬س���ێهەم‪:‬‬ ‫لەملمالنێدان‪ ،‬یەكێكیان بۆمانەوە لەفۆڕمی لەعیراق‌و ش���ام‪-‬داعش) لەدوای كوشتنی رێككەوتنێك‪ ،‬لێكتێگەیش���تنێك لەنێوان‬ ‫خۆیدا‪ ،‬ئەویتر بۆ بازدان‌و فراوانخوازیی‪( .‬زەرقاوی) گەاڵلەبوبێ���ت لەعیراق‪ .‬بەو (پارت���ی‪ ،‬یەكێت���ی‪ ،‬پەی���ەدە) تەنه���ا‬ ‫لەدوای دروستبونی نەتەوەیەكگرتوەكان پێیەی الدانێ���ك هەی���ە لەفەرمانەكانی لەئاس���تی مەركەزی���ی بڕی���اردا هەبێت‪،‬‬ ‫(بۆ پارێزگاریكردن لەئاشتی‌و ئاسایشی قاعیدە‪ .‬بەگشتی لەسیفەتە جیاوازەكانی ئەو جەمس���ەرگیرییە ئیقلیمیەی لەنێوان‬ ‫جیهانی) دەیان جەنگ لەالیەن زلهێزانەوە «داعش» ئەوەیە‪ :‬مەكەزیەتێكی بەهێزو هێزە كوردییەكاندا دروس���تبوە‪ ،‬لەسەر‬ ‫رویانداوە‪ ،‬كێ بەری پێگرتون‪.‬؟‪ .‬لەگەڵ رێكخستنێكی بەرفراوانیان لەمەركەزیەتدا حیسابی پرسە نیش���تمانییەكان‌و گیانی‬ ‫ئەوەی دیموكراسییەت باشترین شێوەی هەی���ە‪ .‬توندڕەوتریش���ن‪ .‬هەروەها لەژێر هاواڵتیانی ك���ورد نەبێ���ت‪ .‬هیچ نەبێت‬ ‫حوكمڕانییە‪ ،‬كەڕاس���ت‌و چەپ لەسەری فەرم���ان‌و زەعامەت���ی (زەواهی���ری) داعش توان���ی س���ەهۆڵبەندانی بەردەم‬ ‫كۆك���ن‪ ،‬بەعەیب‌و عارەكانیی���ەوە‪ .‬هیچ دەرچون���ە‌و « ئەبوبەك���ری بەغدادی» كورد بتوێنێتەوە‪ ،‬ترسی كورد بشكێنێت‪،‬‬ ‫كاتێك ئەمریكاو ئینگلیزەكان خوازیاری سەركردەیانە‪ .‬داعش لە(‪ )2013/12/15‬ئەوەتا ستراتیژیترین شاری عیراقی گرت‬ ‫دیموكراس���یەتێكی هەقیق���ی نەبون بۆ بە(‪ )6‬كەس���ی چەكدارەوە‪ ،‬هێرش���ێكی نە ئێران‌و عی���راق نەتوركیاو ئەمریكاش‪،‬‬ ‫زۆنەكانی دەرەوەی خۆیان‪ ،‬لەستراتیژی بە بەرنام���ە بۆداڕێ���ژراوەوە‪ ،‬پەالماری قسەیەكی ئەوتۆیان نەكرد‪ ..‬دەبێت كورد‬ ‫هەرە گرنگ���ی خۆرئ���اوا بەرخۆركردنی (دەزگای هەواڵگریی عیراق) یان داو‪ ،‬بۆ لەچی بترس���ێت كە نزیكەی (ملیۆنێك)‬ ‫خۆره���ەاڵت‌و مانەوەیان���ە لەخۆخۆری‌و كاتژمێرێكیش دەستی یان بەسەرداگرت‪ .‬كورد زب���ان لەناوچەداگیركراوەكاندا‪ ،‬لەو‬ ‫خۆكوژی���دا‪ .‬لەس���اڵی (‪ )1947‬ەوە دوای نزیك���ەی (‪ )15‬كاتژمێ���ر ش���ەڕ‪ ،‬ب���ارە خراپەی ژیاندا‪ ،‬هاواردەكەن «بژی‬ ‫ئ���ەم بەرنامەیە لەرۆژه���ەاڵت كارئەكات‪ .‬سوتانی بینای (جەواهیر مۆڵ)‪ .‬كۆتایی كورد‪ ،‬بژی پێش���مەرگە»‪ .‬داعش هیچی‬ ‫بەجۆرێ���ك تەنه���ا لەم���اوەی (‪ -1947‬پێهات‪ .‬ئەم هێرشە بۆ سەر ئەو دەزگایە بۆ ك���ورد نەكردبێت‪ ،‬دەی���ان جەنەڕاڵی‬ ‫‪ )1952‬دا‪ ،‬ئ���ەم روداوانە بەمەبەس���تی ئام���اژە بو‪ ،‬ب���ەوەی ه���ەركات بیانەوێ بەلوتشكاویی هێنایە كوردستان‪ ،‬لەچوار‬ ‫ئیختراقكردنی تەواوی رۆژهەاڵت‌و پێكەوە لەمێشكی كەركوك‌و لەمێشكی حكومەتی بەش س���ێ بەش���ی س���وننەی رەوانەی‬ ‫كوردس���تان كرد‪ ،‬كەدەیان ساڵە گرفتی‬ ‫س���ەرقاڵكردنیان رویان���داوە‪ :‬لەس���اڵی عیراقی ئەدەن‪.‬‬ ‫بەپێ���ی راپۆرتێك لەكۆت���ا رۆژەكانی خاك���ی هەیە لەگەڵی���ان‪ ،‬دەكرێت كورد‬ ‫(‪ )1947‬پرەنسیپی (ترومان) وەك یەكەم‬ ‫س���ەركردەی ئەگەر ئێس���تا بەفەرم���ی ئیمزای چونی‬ ‫لەالی���ەن‬ ‫هەڕەشەیەك لەدوژمنەكانی ئەمریكا‪ .‬هەر (‪)2013‬‬ ‫لەس���اڵی (‪ )1947‬دا راگەیاندنی پالنی رێكخس���تنەكانی قاعی���دە لەمیس���ر پێشمەرگەیان بۆ دواخاڵەكانی كوردستان‬ ‫(مارش���اڵ) وەك ناوك���ی جیهانگیریی‪« ،‬عاص��ی بن ابی بكر»ەوە‪ ،‬بۆ بەرپرسی پێناكات‪ ،‬كەس���بەینێ‌ لەناو ئەگەرەكانی‬ ‫ب���ۆ ئاوەدانكردن���ەوەی ئەوروپای دوای رێكخس���تنەكانی داع���ش «ئەبوبەكری سیاسەتدا بەهێزبونەوە چی دەڵێت؟‬ ‫جەن���گ‪ ،‬لەس���اڵی (‪ )1948‬لەدایكبونی بەغ���دادی» نێ���ردراواوە‪ ،‬دەردەكەوێت‬

‫‪8‬‬

‫داعش‪ ،‬دراوس ‌ێ‬ ‫سەرەڕۆكەی كورد‬ ‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫لەڕاستیدا گۆڕانەكان زۆر بەپەلەو دراماتیكین‪ ،‬رەنگە نەتوانین بەڕەسدكردن‌و‬ ‫پۆلێنكردن���ی پێدراوەكانیدا بگەین‪ .‬بۆیە گرنگە بتوانین نەخش���ەیەك بۆ رەوتی‬ ‫روداوەكان بكێش���ین‌و هەوڵبدەی���ن بەگوێرەی ئەو نەخش���ەیە ك���ۆی روداوەكان‬ ‫بخوێنینەوە و پێشبینیەكانی ئایندە دیاری بكەین‪.‬‬ ‫بەوپێیە ئەگەر وردەكاری روداوەكان بخەینە الوەو لەس���ەر خەریتەی گش���تی‬ ‫ئاڵوگۆڕەكان قسەبكەین‪ .‬پێویس���تە بگەڕێینەوە بۆ چەند پرسیارێكی میحوەری‬ ‫لەكایەكەدا‪:‬‬ ‫روداوەكان ل���ەكام بارودۆخی هەرێمایەتیدا دێنەكایەوە؟ فڕاندنی كونس���وڵی‬ ‫توركیا لەالیەن داعش���ەوە‪ ،‬چ مانایەكی هەیە؟ یەك���ەم هەنگاوی گرنگی داعش‬ ‫بریتیبو لەس���ڕینەوەی س���نوری نێوان حەس���ەكەی س���وریاو موس���ڵی عیراق‪،‬‬ ‫ئ���ەو هەنگاوە چ مانایەكی جیۆسیاس���ی هەیە؟ مەبەس���ت ل���ەو بەیاننامەیەی‬ ‫داع���ش چیەكە تیایدا رایانگەیاند‪ :‬كۆتایمان بەس���ایكس‪-‬پیكۆ هێنا؟ مەبەس���ت‬ ‫لەدەس���تەواژەی (دابەشبونی ئەمنی) چیە كە پسپۆڕان بۆ پێناسەكردنی دۆخی‬ ‫عیراق بەكاریدێنن؟ بۆچی مەرجەعی بااڵی شیعەكان زۆر بەپەلە فەتوای جیهادی‬ ‫راگەیاند؟ ئایا راگەیاندنی ئەو فەتوایە دەكەوێتە كوێی هاوكێش���ەكانەوەو بۆچی‬ ‫ئەوەندە بەپەلەدەركرا؟ جوڵەكانی كورد لەهەردو ئاس���تی سیاس���ی‌و سەربازیدا‬ ‫ێ ئەو چەك‌و‬ ‫لەئاس���تی پێویستدابو؟ ئایا سیستەمی سەربازی كوردستان دەتوان ‌‬ ‫جبەخانەی���ەی دەس���تیكەوتوە لەخۆیدا هەرس���بكات؟ رادەی دەس���تتێوەردانی‬ ‫هەرێمایەتی لەڕەوش���ی عیراق دەگاتە چ ئاستێك؟ ئایا كورد لەجوڵەكانیدا هەمو‬ ‫ئەو سیناریۆیانەی رەچاوكردوە كەڕەنگە لەدەست تێوەردانی واڵتانی هەرێمایەتیدا‬ ‫بێنەكایەوە؟‪...‬هتد‪.‬‬ ‫وادەزانم وەاڵمی ئەم پرس���یارانەو هاوش���ێوەكانیان‪ ،‬دەتوانن بەش���داریبكەن‬ ‫لەرونكردن���ەوەی وێنەی كەڤاڵی سیاس���ی‌و س���ەربازی‌و س���تراتیژی لەعیراقدا‪.‬‬ ‫هەروەها دەتوان���ن قیبلەنمایەكمان بدەنێ‌ بۆ چاودێریكردنی جوڵەو ئاراس���تەی‬ ‫روداوەكان‪ .‬پێڕاگەیشتن بەو ئەركە گرنگەشدا‪ ،‬لەئەستۆی تاكەكەس گەورەترەو‬ ‫پێویستە لەئێستاوە كورد ژوری ئۆپەراسیۆنەكانی هەبێت بۆ رەسدو شیكردنەوەی‬ ‫پێدراوەكانی سەرزەوی‪.‬‬ ‫گرنگ بۆ الیەنی كوردی دوخاڵە‪:‬‬ ‫‪-1‬بتوانێ‌ وەك یەك تیم بجوڵێت‌و مامەڵە لەگەڵ پێشهاتە سیاسیەكاندا بكات‪.‬‬ ‫‪-2‬پالنی تۆكمەی هەبێت بۆ پارێزگاریكردن لەو دەستكەوتانەی بەدەستهاتون‪.‬‬ ‫رەنگە لەڕاس���تی دور نەكەوینەوە ئەگەر بڵێین‪ :‬لەدوای ئەوەی رویدا‪ ،‬مانەوەو‬ ‫نەمان���ەوەی داعش زۆر گرنگ نیە‪ .‬بەڵكو ئەوەی گرنگە دابەش���بونی عیراقە بۆ‬ ‫سێ‌ واقیعی ئەمنی لەسێ‌ ژینگەی ئیتنیكیدا‪ ،‬چونكە لەمیانەی یاریە گەورەكەدا‬ ‫داعش هیچ نیە‪ ،‬جگە لەمیكانیزمی لەرزاندن‌و جواڵندنی كایەكە‪ .‬هەربۆیە خودی‬ ‫حكومەتی عیراقی‌و هێزە ش���یعیەكانیش بەگشتی پێیانوایە رەهەندە ئیتنیكیەكە‬ ‫گرنگت���رە مامەڵ���ەی لەگەڵ بكرێ‌ وەك لەهێزە رەفتیەك���ەی داعش‪ .‬بەو پێیەی‬ ‫ئەوەی رویدا تەواوی ناوچە س���ونیەكانی گرتەوەو شوناسێكی تایبەتی بەخشیە‬ ‫داڕمانە دراماتیكیەكەی بارودۆخی ئەمنی لەعیراقدا‪ ...‬زۆربەكورتی پێی گوتین‪:‬‬ ‫ناوچە س���ونیەكان ژینگەیەكی یاخین لەدەس���ەاڵتی ناوەن���د‪ .‬بەتانوپۆی ناوچە‬ ‫ێ جۆر‬ ‫س���ونیەكاندا بونیادو پایەكانی دەوڵەتی عیراق لەرزیون‪ .‬لەئێس���تاوە س ‌‬ ‫پالنی ئەمنی وسیاسی و ئابوری ‪..‬هتد‪ .‬بۆ عیراق دادەنرێ‌‪ ...‬مەركەزیەتی عیراق‬ ‫بۆ هەتاهەتایە كۆتاییهات‪.‬‬ ‫بەم مانای���ە ئەم روداوە گرنگترە لەروخانی دەوڵەتی عیراق لە‪2003‬دا‪ .‬چونكە‬ ‫لە‪2003‬دا روخانەكە لەسەرەوە بۆخوارەوە بو‪ ،‬بەاڵم ئەمجارە داڕوخانەكە لەئاستی‬ ‫ئاس���ۆیدا باڵوەو لەخوارەوەش بۆ س���ەرەوەیە‪ .‬واتە لەجوگرافی���ای بەرفراوانی‬ ‫س���ونەدا‪ ،‬دەوڵەتی عیراق لەڕەگەزی (مساندە)بێ بەشكراوە كە زۆرینەی تیۆرە‬ ‫سیاس���یەكان ئەو رەگەزە بەالنیكەم���ی مانەوەو بەرقەراری هەر سیس���تەمێكی‬ ‫سیاسیە‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ئەگەر داع���ش رەفتەنی نەبو‪ ،‬بۆ ماوەیەكی درێژ لەناوچە س���ونیەكان‬ ‫مایەوە‪ ،‬وەك ئەوەی لەسەرس���نوری نێوان پاكس���تان‌و ئەفغانس���تان دەبینرێ‌؟‬ ‫یان ئەگەر س���یناریۆی س���ێیەم بێتەكایەوە كە بریتیە ل���ەوەی هێزەكانی داعش‬ ‫بۆماوەیەكی زۆر بەرگریبكەن‌و ش���ەڕونائارامی بەردەوام بێت وەك درێژەكێشانی‬ ‫ێ كورد چی بكات؟‪.‬‬ ‫نائارامیەكانی سوریا‪ ،‬لەو حاڵەتەدا دەب ‌‬ ‫هەروەها یەكێكیتر لەئەگەرە مەترس���یدارەكانیتر بریتیە لەوەی سوپای عیراق‬ ‫ێ بگەڕێتەوەو لەهەمانكاتی ش���ەڕی داعش���دا‪ ،‬لەناوچە تازە‬ ‫بتوان���ێ‌ س���ەرلەنو ‌‬ ‫گەڕێنراوەكانیش ش���ەڕی كورد بكات‌و بیەوێ‌ بەزۆری هێز‌و بەپاڵپشتی دەرەكی‬ ‫ناوچە كوردستانیەكان داگیر بكاتەوە‪..‬‬ ‫لەهەمو حاڵەتەكاندا یەك راستی جیۆسیاسی گەورە لەبەردەم كوردا پەیدابوە‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە كورد بوەتە هاوسنوری داعش‪ ..‬هەبونی داعش لەسەر سنورەكانی‬ ‫كوردس���تان‪ .‬پێدراوێكی دوجەمسەرە‪ .‬لەالیەكەوە توانیویەتی مەركەز الواز بكات‬ ‫بەجۆرێك زۆرینەی ئامانجە نەتەوەییەكانی كورد بێ‌ سەریەش���ە بێنەوە دەس���ت‬ ‫كورد‪ .‬لەالیەكی تریشەوە خودی داعش نەیارە بەقەوارەی هەرێمی كوردستان‪...‬‬ ‫هەروەه���ا داعش دراوس���ێیەكی س���ەرەڕۆیە‪ ،‬چ وەك ئایدۆلۆژیا چ وەك جوڵەی‬ ‫س���ەربازی‪ ،‬چونك���ە لەیەككاتدا لەهەردو بەرەی س���وریاو عی���راق دەجەنگێت‌و‬ ‫نائۆقرەییەك لەدونیابینی س���تراتیژی هیزەكانی ناوچەكەدا دروستكردوەو دەزگا‬ ‫هەواڵگریەكانیش ناتوانن بەوردی دەستنیشانی ئەوە بكەن هەنگاوە ئایندەییەكانی‬ ‫داعش چی دەبن‪...‬‬ ‫بەاڵم لەگەاڵ ئەوەش���دا پێویس���تە كورد بەچاوی سیاسەتكردن سەیری داعش‬ ‫بكات‪ ،‬واقیع بینانە هەبونی داعش لەس���ەر سنورەكانی بخوێنێتەوە‪ ...‬ئەوەشی‬ ‫لەبیربێت كە‪:‬‬ ‫‪-1‬لەئیستادا داعش مەبەستی شەڕ نیە لەگەڵ كورد‪.‬‬ ‫‪-2‬سنورەكانی داعش‌و كورد خۆڕسكن‌و قواڵیی ستراتیژین بۆ یەكتر‪.‬‬ ‫‪-3‬هەردوال سوننە مەزهەبن‪ ...‬ئەم خاڵە لەملمالنێی مەزەبی ناوچەكەدا مایەی‬ ‫ئۆقرەیی دەبێت بۆ بڕیاری سیاسی‌و بیركردنەوەی كورد‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )472‬دو شةممة ‪2014/6/16‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫كڵچدارئۆغلو‪:‬‬ ‫لەگەڵ هەدەپە رێككەوتوین‬

‫حەسەن جەمال‪:‬‬

‫دەبێت توركیا كۆتایی بەدوژمنایەتی پ‪.‬ی‪.‬د بهێنێت‬

‫ئەحمەد تورك‪:‬‬ ‫توركیا هاوكاری داعشی كردوە‬

‫كەمال كڵچدارئۆغلو سەرۆكی گشتیی پارتی كۆماری‬ ‫گەل رایگەیاند‪ ,‬لەگەڵ هاوسەرۆكەكانی هەدەپە دا‬ ‫كۆبونەوەمان سازكردوەو لەسەر كاندیدێكی گونجاو‬ ‫بۆ پۆستی سەرۆككۆماری توركیا رێككەوتوین‪،‬‬ ‫دەشڵێت «وادەبینرێت لەخولی دوەمی هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆككۆماریدا ه��ەردوال كاندیدێكی هاوبەش‬ ‫دەربخەین‌و دەنگی پێبدەین»‪.‬‬

‫حەسەن جەمال نوسەرو رۆژنامەنوسی ناوداری‬ ‫توركیا دەڵێت « لەئێستادا دۆخێكی نائارامی‬ ‫ناوچەكانی عێراق‪ ،‬سوریا‌و توركیای گرتۆتەوە‪،‬‬ ‫پێویستە توركیا ئیتر واز لەدوژمنایەتی‬ ‫پ���ەی���ەدە بهێنێت‌و دۆس��ت��ای��ەت��ی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫كوردەكانی گشت پارچەكانی كوردستاندا بكات‬ ‫تاكو داهاتوی ئاشتیی‌و سەقامگیریی لەگەڵ‬ ‫ئەواندا دەستەبەر بكات»‪.‬‬

‫ئەحمەد تورك سەرۆكی شارەوانی گەورەی ماردین‬ ‫دەڵێت « تاكو م��اوەی��ەك لەمەوبەر حكومەتی‬ ‫توركیا هاوكاری داعشی ك��ردووە بەوەی رێگەی‬ ‫داوە بەئاسانی لەسنوری توركیا‪-‬سوریا جوڵە‬ ‫بكەن‌و لەنەخۆشخانەكانی توركیاش تیمار كراون‪،‬‬ ‫ئەمەش بۆ ئەوە بوە لەدژی یەپەگە بجەنگێن‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫حكومەتیك ه��اوك��اری داعشی كردبێت‪ ،‬ناكر ‌‬ ‫لەپڕۆسەی ئاشتی لەتوركیا متمانەی پێبكەیت»‪.‬‬

‫داعش و میساقی میللی‬ ‫رەوا حاجی‬ ‫ل��ەم رۆژان����ەدا (داع����ش) جێگای‬ ‫مەعاشیشی گرتۆتەوە‪ ،‬لەبری ئەوەی‬ ‫دەست بدەیتە هەرشتێك بۆت پەیوەست‬ ‫دەك���ەن���ەوە ب��ە داع���ش���ەوە! منیش‬ ‫بەحوكمی كارەكەم وەك رۆژنامەنوس‬ ‫تەنیا لەسەر توركیا كار دەكەم‪ ،‬هەوڵمدا‬ ‫پەیوەندییەكی باش لەسەر ئەو شەڕەی‬ ‫نێوان داعش و توركیا بدۆزمەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەر لە سەرەتاوە دەركەوت كە توركیاش‬ ‫بەشێكی گ��ەورەی كێشەكەیە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هۆكاری سەرەكیش نەبێت‪.‬‬ ‫لێرەدا نامەوێت زۆر بەدرێژی باس‬ ‫ل��ەس��ەر ئ��ەوە بكەم ك��ە ئایا توركیا‬ ‫مافی ئەوەی دەبێ كە لەبەرامبەر ئەو‬ ‫بەگرتدانەی باڵیۆزی خ��ۆی لەموسڵ‬

‫ئۆپەراسیۆن بۆسەر موسڵ ئەنجام بدات‪.‬‬ ‫ئەم گفتۆگۆیانە پرسێكی تریان هێنایە‬ ‫ئ��اراوە كە ئێستا پارتە سیاسیەكانی‬ ‫توركیا زۆر باسی لێوە دەكەن‪ ،‬ئەویش‬ ‫پرسی وەرگرتنەوەی ویالیەتی موسڵە‪،‬‬ ‫بۆتە بابەتێكی گەرمی ه��ەردو پارتی‬ ‫نەتەوەپەرست(پارتی كۆماری گەل‌و‬ ‫پارتی بزاڤی نەتەوەپەرست)‪ .‬بەپێی‬ ‫وت��ەك��ان��ی��ان ب��ێ��ت‪ ،‬وی�لای��ەت��ی موسڵ‬ ‫لەڕێیی پەیماننامەی میساقی میللی‬ ‫ك��ە ل��ە ‪ ٢٨‬ك��ان��ون��ی دووەم����ی ‪١٩٢٠‬‬ ‫دەق��ەك��ەی ب�ڵاوك��رای��ەوە‪ ،‬دەك��ەوێ��ت��ە‬ ‫سنورەكانی توركیاوە‪ ،‬بەاڵم بەمەرجێك‬ ‫دەستبەرداری ویالیەتەكە بوون ئەویش‬ ‫هێشتنەوەوی سەروەریی و یەكپارچەیی‬ ‫خاكی ع��ێ��ڕاق ب���ووە‪ ،‬وات��ە هەركاتێ‬ ‫س��ەروەری و یەكپارچەیی خاكی عێڕاق‬ ‫لەدەستبچێت‪ ،‬ئ��ەوا توركیا دەتوانێ‬ ‫ویالیەتی موسڵ بخاتەوە ژێ��ر ڕكێفی‬ ‫خ��ۆی��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ێ ئاگا ل���ەوەی كە‬ ‫میساقی میللی تەنیا بەیاننامەیەكی هیوا‬ ‫خ��وازی توركیا ب��ووەو لە پەیماننامەی‬

‫لۆزان دا‪ ،‬توركیا زۆر هەوڵی دا كە پرسی‬ ‫ویالیەتی موسڵ و عێڕاق یەكال بكاتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەریتانییەكان ئەمەیان دواخست‬ ‫بۆ دوای كۆنفرانس‪ .‬لەنێوان توركیاو‬ ‫بەریتانیا كێشەی گەورە روویدا لەسەر‬

‫روداوەکەی موسڵ ئەوەی نیشاندا کە پێدەچێ‬ ‫توركیا لەهەمو كات زیاتر خوازیارە كوردستان وەك‬ ‫دەوڵەتێكی سەربەخۆ جیابێتەوە لە بەغداد‪ ،‬چونكە‬ ‫كوردستانێكی بێ بەغداد بۆ توركیا زۆر باشترە لە‬ ‫كوردستانێكی لكاو بە بەغدادەوە‬

‫دبلۆماسیەتێكی شكستخواردو‬ ‫شنۆ هیرانی‬ ‫لەچوارشەمەی ڕاب��روو‪ ،‬تا كاتی‬ ‫نوسینی ئ���ەم وت�����ارەش‪ ،‬توركیا‬ ‫هەموو هەوڵەكانی ل��ەڕوی سیاسی و‬ ‫دیبلۆماسییەوە بۆ رزگاركردنی ‪49‬‬ ‫دبلۆماتكاری واڵتەكەی (ئەندامان‌و‬ ‫سەرۆكی كۆنسوڵخانەی توركیا) لە‬ ‫شاری موسڵ لە دەستی چەكدارانی‬ ‫داعش خستۆتە گەڕو لەو هەواڵنەشی‬ ‫تائێستا ب��ێ ه���ودە ب���وە‪ .‬ئەحمەد‬ ‫داودئۆغلو وەزی��ری دەرەوەی توركیا‬ ‫لەگەڵ بەرپرسانی وەزارەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمەریكا‌و وەزی��ری دەرەوەی عێراق‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی تەلەفۆنی ئەنجامدا‪،‬‬ ‫ئەوەی سەیربو بۆ یەكەمجار داودئۆغلو‬ ‫لەگەڵ هاوسەرۆكی هەدەپە سەبارەت‬ ‫بەفڕاندنی ‪ 49‬كەسە كۆبوەوە! ئەم‬ ‫هەڵوێستەی داع��ش وەك گورزێكی‬ ‫ك��وش��ن��دە واب���و ب���ەڕوی سیاسەتی‬ ‫توركیا لە ناوچەكەداو گەواهیدەری‬ ‫شكستەكانی بو‪ ،‬كە هەر لە سەرەتاوە‬ ‫سیاسەتەكانی بەرامبەر بە دۆخی‬ ‫سوریا سیاسەتێكی ڕاس��ت نەبوەو‬ ‫لەناوەوەو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش‬ ‫روبەڕوی رەخنە بۆتەوە‪ ،‬دەستێوەردانی‬ ‫توركیا لەمەسەلەی ناوخۆی سوریادا‪،‬‬ ‫زێدەڕۆییەكی زۆری تێدا هەبو‪ ،‬یەكەم‬ ‫هەڵەش لەخۆهەڵقورتاندن ب��وو لە‬ ‫شەڕێك كە هەرگیز ش��ەڕی توركیا‬ ‫نەبو لە هاوكاریكرنی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫سوریا‌و گروپە ئیسالمییە توندڕەوەكان‬ ‫و چاوپۆشیكردن لە هاتنە ن��اوەوەی‬ ‫بەرەی نوسرە بە ڕێگەی سنورەكانی‬ ‫توركیا تاوەكو شەڕ لەدژی كورد بكەن‪.‬‬ ‫ئ����ەوەی ل��ە س���ەر گ��ۆڕەپ��ان��ەك��ە‬

‫دەردەكەوێت بەتەواوەتی پێچەوانەیە‪،‬‬ ‫ئەو هاوكاریی‌و پشتیوانییەی توركیا‬ ‫ب��ۆ داع��ش ل��ەوەداب��و تاكو مانگی‬ ‫راب��ردوش داع��ش لە لیستی تیرۆردا‬ ‫نەبوە‪ ،‬تەنانەت باسیش لەوە دەكرا‬ ‫لەئەنكەرەو ئیستەمبوڵ بارەگایان‬ ‫هەبوبێت‪ ،‬ئ��ەوەش ئەوە دەگەیەنێت‬ ‫كەهەمیشە لەگەڵ توركیا لەپەیوەندیدا‬ ‫ب��ون‪ ،‬ی��ەك لەبنەمای سەرەكی ئەم‬ ‫پەیوەندییەش كاركردن بوە لەسەر‬ ‫ئەوەی چۆن كورد لەو دۆخە تازەیەدا‬ ‫ب��ێ��ك��اری��گ��ەر ب��ك��ەن‪ .‬پێشخستنی‬ ‫بەرەیەكی سونە لە بەرامبەر شیعەكان‬ ‫بە سەركردایەتی ئێران لەدوای روخانی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانیەوە هەرگیز توركیا‬ ‫بەمشێوە ئاشكرایە دەستی وەرنەداوە‬ ‫واڵتانی دراوسێ‪ ،‬كەچی لە دە ساڵی‬ ‫راب���ردودا توركیا ت��اڕادەی��ەك��ی دیار‬ ‫دەستی لەمەسەلەی ناوخۆی واڵتانی‬ ‫دەوروب����ەری ه��ەب��وە‪ .‬چ��اودێ��ران لە‬ ‫توركیا پێیان وایە لەدوای روداوەكەی‬ ‫م��وس��ڵ‪ ،‬دەب��ێ��ت توركیا پێویستی‬ ‫بەپێداچونەوەیەكی ج��ددی هەیە لە‬ ‫سیاسەتەكانی دەرەوەی��دا‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و بەتایبەتیش‬ ‫بەرامبەر بە كورد‪ ،‬چونكە ئەوەندەی‬ ‫توركیا ل��ە خەمی دۆخ��ی ك��وردان��ی‬ ‫رۆژئاوادا بوەو لە دژیان دەوەستایەوە‬ ‫ئەوندە لە خەمی پرۆسەی ئاشتی لە‬ ‫توركیا دا بوایە ئێستاكە پرسەكە لە‬ ‫قۆناغێكی تردا دەبوو‪.‬‬ ‫قۆناغی ئاشتی گەیشتۆتە ئاستێك‬ ‫كە ه���ەردوو الی��ەن بەپێی پێویست‬ ‫متمانە بە یەكتری ناكەن‪ ،‬ئەوەش‬ ‫وای��ك��ردووە كەپرۆسەكە لە قۆناغی‬ ‫ی��ەك��ەم��دا چ���ەق ب��ەس��ت��وو ب��ێ��ت و‬ ‫گ��ی��رب��خ��وات‪ ،‬دروس��ت��ك��ردن��ی بنكەی‬ ‫س��ەرب��ازی‌و خۆپیشاندنەكانی لیجە‪،‬‬ ‫گرژیی و ئاڵۆزیەكان كە جارجار شەڕو‬ ‫پێكدادانیشی لێدەكەوێتەوە هێمان بۆ‬ ‫ئەم بێمتمانەیەی حكومەت بەرامبەر‬

‫پرسی ویالیەتی موسڵ و عێڕاق‪ ،‬تا لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٢٥‬و لە ‪ ١٦‬ی كانونی یەكەم‬ ‫دا لەكۆبوونەوەی كۆمەڵەی نەتەوەكاندا‪،‬‬ ‫ویالیەتی موسڵ بەیەكجاری بە بەریتانیا‬ ‫درا‪ .‬دوای ئەوەی كە توركیا دانی نەنا‬

‫بەم ب��ڕی��ارەدا‪ ،‬جارێكیتر توركەكان و‬ ‫بەریتانیا هاتنەوە سەر مێزی گفتوگۆ‪،‬‬ ‫رێككەوتنێك لە ساڵی ‪ ١٩٢٦‬دا هاتە‬ ‫ئاراوە كە ‪ ١٤‬ماددە پێكهاتبوو‪ ،‬یەكێك‬ ‫لە ماددەكانی دەڵێت بۆ ماوەی ‪ ٢٥‬ساڵ‪،‬‬

‫پاشەكشێكردنی ت��ەواوی چەكدارانی‬ ‫پ‪.‬ك‪.‬ك ه��ەرچ��ەن��دە قۆناغەكە لە‬ ‫شوێنی خۆیدا م��اوەت��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم بە‬ ‫چەمك تێگەیشتنێكی دیكە بە الڕێدا‬ ‫دەبرێت‪ ،‬تەنانەت ئەوەش دەردەكەوێت‬ ‫ك��ە رەن��گ��ە نەخشە رێگایەكیتر بۆ‬ ‫قۆناغی ئاشتی دابنرێت كە ئەگەری‬ ‫هەیە سەراپا گۆڕانكاری بەسەردا بێت‪.‬‬ ‫ه����ـ‪.‬د‪.‬پ – ب‪.‬د‪.‬پ‪ ،‬ل��ە نێوان‬ ‫داخوازیەكانی عەبدوڵاڵ ئۆجەالن و‬ ‫لێدوانە توندەكانی قەندیل دا‪ ،‬گیرۆدە‬ ‫بوەو توركیاش خۆی یەك الی ناكاتەوە‬ ‫كە ئایا ب��ەدەر لە ئۆجەالن دەتوانێ‬ ‫لەگەڵ ه��ەردوو پارتی ناوبراودا برەو‬ ‫بەم پرۆسەیە بدات‪ .‬ئەم ئاگربەستەی‬ ‫كە لەئارادایە هەلێكە بۆ حكومەت‬ ‫تاوەكو كەمترین ناڕەزایی رایگشتیی‬ ‫پێدەستەبەر بكات‪ .‬بۆ هەردو بارودۆخ‬ ‫ك��ە توركیا تێكەوتوە ه��ەم لەسەر‬ ‫ئاستی ناوخۆی هەم دەرەكیش توركیا‬ ‫دەب��ێ چارەسەریكی واقیعانەوە بە‬ ‫پەلە ب��دۆزێ��ت��ەوە‪ ،‬چونكە ت��ا كات‬ ‫تێپەڕ بكات فشارەكان زیاتر دەبن و‬ ‫روداوەكانی موسڵ یش بە پلەی یەك‬ ‫مەترسین بۆ سەر توركیا دروستبونی‬ ‫هەر پێكهاتەیەكی ئیسالمی هاوشێوە‬ ‫تاڵیبانی س��ەردەم��ی ن��ەوەدەك��ان لە‬ ‫واڵتێكی هاوسنور ئاسانە پەل بۆناو‬ ‫توركیاش بهاوێژێت‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫توركیا هێشتا لە قەیرانی ڕەوت��ی‬ ‫بزوتنەوەی گولەنەكان رزگاری نەبوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە توركیا واڵتێكی گەورەو بە‬ ‫دەسەاڵتەتیشە‪ ،‬بەاڵم مۆرانەی هێزێكی‬ ‫ئیسالمی وەكو داعش ئاسانە بیگرێتەوە‬ ‫و ڕەوشی ناوخۆی ئاڵۆز بكات‪ .‬ئەو‬ ‫رێگە چارەی كە ماوە لەبەردەم توركیا‬ ‫باشكردنی پەیوەندییەكانیەتی لەگەڵ‬ ‫ك���وردو پەلەكردنە ل��ە هەنگاونانی‬ ‫ك��رداری��ی��ان��ە ب��ۆ چ��ارەس��ەری پرسی‬ ‫كورد و واز لەدژایەتیكردنی رۆژئاوی‬ ‫كوردستان‌و (پ‪.‬ی‪.‬د) بهێنێت‪.‬‬

‫لەسەدا ‪ ١٠‬ی نەوتی ویالیەتی موسڵ‬ ‫بدرێتە توركیا‪ ،‬بەمەرجی پاراستنی‬ ‫سنورەكانی توركیاو عێڕاق و رێزی‬ ‫لێبگیرێت‪ .‬هەر لەدوای ئەوە‪ ،‬لەساڵی‬ ‫‪ ١٩٣٢‬دا‪ ،‬كاتێ عێراق سەربەخۆیی‬ ‫خۆی راگەیاند لە بەرامبەر بەریتانیا و‬ ‫جارێكیتر توركیا و عێراق رێككەوتنەوە‬ ‫لەسەر هەمان خ��اڵ‪ .‬ئەمەش لە ‪ ٨‬ی‬ ‫كانونی دووەمی ‪ ١٩٣٦‬دابوو ‪ .‬بەپێی‬ ‫خەماڵندنەكانی ئەو ساتە بێت‪ ،‬ئێستا و‬ ‫لەدوای كردنە دەرەوەی نەوتی كەركوك‬ ‫و موسڵ (ویالیەتی موسڵ) توركیا هیچ‬ ‫مافێكی نامێنێ بەسەر ناوچەی ویالیەتی‬ ‫موسڵەوە لەكاتێكدا ئەگەر یەكپارچەیی‬ ‫خ��اك��ی ع��ێ��راق��ی��ش ل��ەدەس��ت بچێت‪.‬‬ ‫روداوەک��ەی موسڵ ئ��ەوەی نیشاندا کە‬ ‫پێدەچێ توركیا لەهەموو كات زیاتر‬ ‫خوازیارە كوردستان وەك دەوڵەتێكی‬ ‫سەربەخۆ جیابێتەوە لە بەغداد‪ ،‬چونكە‬ ‫كوردستانێكی بێ بەغداد بۆ توركیا‬ ‫زۆر باشترە لە كوردستانێكی لكاو بە‬ ‫بەغدادەوە‪.‬‬

‫دیسان لەسەر هێرشەكانی داعش‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫لەم رۆژانەدا هەواڵی پەالمارەكانی گروپی تیرۆریستی داعش‬ ‫بۆ س���ەر ش���ار‌و پارێزگاكانی عێراق‌و كۆنترۆڵكردنی هەندێك‬ ‫ناوچە‪ ،‬دۆخێكی ئاوارتەی هێناوەتەكایەوە‪ .‬بەتایبەت گرتنی‬ ‫پارێزگا سوننەنشینەكانی موس���ڵ‪ ،‬سەالحەددین رەهەندێكی‬ ‫دیكەی بەم پرس���ە بەخش���یوە‪ .‬داع���ش توانیویەتی نفوز‌و‬ ‫دەس���ەاڵتی خۆی بەتەواوەتی بەسەر ئەم پارێزگا‌و ناوچانەدا‬ ‫بسەپێنێت‪ .‬ئەمەیش بۆتە هۆی زیادبونی شیكارییەكان لەمەڕ‬ ‫تەوقیتی ئەم هێرشانە‪ ،‬هەروەها قەبارەی ئەو چەكوچۆاڵنەش‬ ‫كە ئەم هێزە لە هێرش���ەكانیدا بەكاریهێن���اون‪ ،‬بۆتە بابەتی‬ ‫گفتوگۆیەكی بێس���نور‪ .‬م���ن خۆم ئەوەندە ل���ەو بۆچوونانە‬ ‫دوورنیم كە لەمەڕ تەوقیتی ئەم هێرشانە دەكرێن‪.‬‬ ‫بەتایب���ەت ناتەبایی‌و ناكۆكییەكانی الیەنە سیاس���یەكانی‬ ‫ناو عێراق‌و تاكڕەوی مالیكی‪-‬ش لەس���ەر دەس���ەاڵت لەسەر‬ ‫حس���ابی پێكهاتە‌و گروپە ئەتنییەكان���ی دیكە یەك لە هۆیە‬ ‫س���ەرەكییەكانی سەرگرتنی ئەم پەالمارەن‪ ،‬بەاڵم لێرەوە من‬ ‫بۆچونێكی دیكە دەخەمەڕوو كە لە هەمو ئەوانەیتر جیاوازترە‪.‬‬ ‫ب���ەڕای من هۆكاری س���ەرەكی ئ���ەم پەالماران���ەی داعش‪،‬‬ ‫شكستهێنانی ئەم هێزە بوە لە پڕۆژەی گرتنەوەی ناوچەكانی‬ ‫رۆژئاوای كوردس���تان‪ .‬ب���ۆ ئەمەیش لەهەوڵ���ی ئەوەدایە كە‬ ‫س���ەرلەنوێ هێزی خۆی بنیاتبنێتەوە بۆ ئ���ەوەی جارێكیتر‬ ‫پەالماری رۆژئاوای كوردستان بداتەوە‪ .‬بۆیە بەشێكی یەكجار‬ ‫لە هێزەكان���ی بەرەو پارێزگاكانی عێ���راق گێڕاوەتەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫راس���تییەكە كە گەلێ���ك كەس تائێس���تاش خۆیانی لێ گێل‬ ‫دەكەن‌و نایانەوێ دانی پێدابنێن‪.‬‬ ‫راستی مەسەلەكە ئەوەیە كە رێكخراوی تیرۆریستی داعش‬ ‫ئەو ش���ەڕەی دۆڕان���دوە كە ماوەی ‪ 10‬ب���ۆ ‪ 12‬مانگە لەدژی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان دەس���یپێكردوە‪ .‬بەپێی چاودێرەكانیش‬ ‫ئەم گروپە نەیتوانیوە تەنها یەك بست لەسەر خاكی رۆژئاوای‬ ‫كوردس���تان پێش���ڕەوی بكات‪ .‬بەپێی ئەو نەخشەیەی كەوا‬ ‫ئەمدواییان���ە لێی دۆزراوەتەوە‪ ،‬ئ���ەم الیەنە بەتەمای ئەوەیە‬ ‫خەالفەتێكی س���ەلەفی لە ناوچەكە بژیەنێتەوە كەوا لە شام‌و‬ ‫عێراقەوە دەس���پێدەكات‌و هەتاوەكو كوێت‌و دواتریش كەنداو‬ ‫دەكش���ێت‪ .‬بۆیە داعش لەپێناو ئەم س���تراتیژیەیدا بۆشایی‬ ‫ئەمنی شارەكانی عێراقی قۆس���تۆتەوە‌و كەڵكی لە ناكۆكییە‬ ‫مەزهەبییەكان لەنێوان شیعە‌و س���وننە وەرگرتوە‪ .‬هەروەها‬ ‫توانیویەت���ی فەرمان���دە س���ەربازیەكانی لە موس���ڵ‌و ئەنبار‬

‫جێگیربكات‌و زەبری كاریگەر لە سوپای عێراق بوەشێنێت‪.‬‬ ‫ئێس���تا داعش بەپێی ئ���ەم س���تراتیژییە نوێیەی دەیەوێ‬ ‫گۆڕەپانی چاالكییە س���ەربازییەكانی ب���ۆ عێراق بگوێزێتەوە‪.‬‬ ‫داعش توانیویەتی دوای كشانەوەی تیپ‌و هەنگەكانی سوپای‬ ‫عێراق لەم ناوچانە دەس���ت بەس���ەر رێژەیەكی یەكجار زۆری‬ ‫چەكوچۆڵی قورس بگرێت‌و لە تۆپ‌و تانكەوە بگرە هەتاوەكو‬ ‫ژمارەیەك���ی بەرچاو ل���ە هەلیكۆپتەری جەنگی دەس���بخات‪.‬‬ ‫بەوتەی چاودێ���ران‌و بەپێی هەواڵی میدیاكان‌و زانیاری دەزگا‬ ‫هەواڵگرییەكان‪ ،‬داعش دەسبەجێ ئەم چەكانەی بۆ ناو سوریا‬ ‫لە حەس���ەكە‌و رەقە‌و دێرەزور كێشاوەتەوە‌و تێكڕای گوزەرگا‬ ‫سنورییەكانی نێوان عێراق‌و س���وریای كۆنترۆڵكردوە‪ .‬لێرەدا‬ ‫گرنگترین ش���ت ب���ۆ كورد ئەوەیە بزانی���ن داخۆ كورد چۆنی‬ ‫دەتوانێ بەرەنگاری هەڕەش���ەكانی ئەم گروپە تیرۆریس���تییە‬ ‫ببێتەوە؟‬ ‫لێ���رەوە ش���تێكی موبالغە نیی���ە ئەگەر بڵێین پێویس���تە‬ ‫هێزەكانی پێش���مەرگە كەڵك ل���ە ئەزمونەكان���ی یەكەكانی‬ ‫پاراستنی گەل لە روبەروبونەوەی ئەم هێزە وەربگرن‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەوە ماوەی دو س���اڵە لە شەڕێكی سەختدایە لەبەرانبەر ئەم‬ ‫هێ���زە‪ .‬بەتایبەت دەبێ دان بەو راس���تییەدا بنێین كەوا ئەم‬ ‫هێزە بەڕۆژی رۆشنا‌و بی ئەوەی حساب بۆ هێزە نێودەوڵەتی‌و‬ ‫ئیقلیمیی���ەكان بەتایبەت توركیا‌و ئێران بكات‪ ،‬سەرانس���ەری‬ ‫سنوری عێراق – سوریای كۆنترۆڵكردوە‪ .‬ئێمە ئاگامان لێیە‬ ‫مانگە دەس���تكرد‌و فڕۆكە بێفرۆكەوانەكانی ئەمەریكا بەوردی‬ ‫چاودێری جموجۆڵەكانی ئەم هێزەیش دەكەن‌و لەسەرانسەری‬ ‫سنور ئاگایان لە رەفتاری ئەم گروپە هەیە‪ .‬نمونەی ئەمەیش‬ ‫بۆردومانكردنی بنكەكانی سەربە قاعیدە‌و تاڵیبانە لە یەمەن‌و‬ ‫ئەفغاستان‪ .‬ئێس���تا داعش خەریكە لە سنورە هاوبەشەكانی‬ ‫نێوان باشور‌و رۆژئاوای كوردستان نزیكدەبێتەوە‪.‬‬ ‫فەرماندەی���ی یەكەكان���ی پاراس���تنی گ���ەل(ی‪.‬پ‪.‬گ)‪،‬‬ ‫رایگەیاندووە كەوا هێرش‌و پەالماری گروپی تیرۆریستی داعش‬ ‫بۆ س���ەر خەڵكی كوردی موس���ڵ‌و هەوڵدان ب���ۆ چۆڵكردنی‬ ‫ش���وێنەكانیان وەكو پەالمار بۆ س���ەر خۆیان‌و گش���ت گەلی‬ ‫كوردس���تان لەقەڵەمدەدەن‪ ،‬هەروەها ئەوەیشی رونكردۆتەوە‬ ‫ك���ە ئەم پەالمارە بەواتای پەالماردان دێت بۆ س���ەر گش���ت‬ ‫دەس���كەوتەكانی گەلی كورد بەدرێژایی تێكڕای س���نورەكانی‬ ‫كوردستانی گەورە‪.‬‬ ‫فەرماندەیی ی‪.‬پ‪.‬گ لەدرێژەی بەیاننامەكەیدا‪ ،‬ئامادەیی‬ ‫خ���ۆی رایگەیان���دوە بۆ پش���تیوانیكردن ل���ە گەلەكەمان لە‬ ‫باشوری كوردس���تان بەناردنی یەكە سەربازییەكان بێت‌و یان‬ ‫بەناردنی دەستەی پسپۆڕی سەربازی بێت‪ ،‬بۆ ئەوەی تێكڕای‬ ‫رۆڵەكانی گەلەكەمان یەك ریزی هاوبەشیان لەئاست دوژمنی‬ ‫هاوبەش���مان هەبێت‪ ،‬هەروەها داوای یەكریزی‌و یەكپارچەیی‬ ‫گشت هێزە كوردستانییەكان دەكات بێ ئەوەی بەرژەوەندیی‬ ‫حیزبی‌و تاك الیەنەی خۆیان لەبەرچاو بگرن بۆ ئەوەی بەیەك‬ ‫ئیرادەوە روبەروی هەڕەشەكانی داعش ببینەوە‪.‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫ذمارة (‪ )472‬دو شةممة ‪2014/6/16‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەهۆی هێرشەكانی (داعش)ەوە‬

‫گرتەی توندوتیژی‪ ،‬میدیای كوردی كۆنترۆڵ دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬رۆشناو ئارەزو‬

‫‪10‬‬

‫چۆن مامەڵە لەگەڵ‬ ‫ئاوارەكاندا بكرێت؟‬

‫ئەحمەد عەبدوڵاڵ‬

‫خراپبون���ی بارودۆخ���ی ئەمن���ی لەعیراق‪،‬‬ ‫هێرش���ەكانی گروپ���ی تیرۆرس���تی داع���ش‪،‬‬ ‫بەتەواوەتی میدیای كوردی سەرقاڵكردوە‪ ،‬بەم‬ ‫هۆیەشەوە بەبێ‌ رەچاوكردنی باری سایكۆلۆژی‬ ‫هاواڵتیان‪ ،‬بەڕێژەیەكی زۆر گرتەی ڤیدیۆیی‌و‬ ‫وێنە‌ی توندوتیژی كە زیاتر خۆیان لەكوشتن‌و‬ ‫جەنگ‌و سەربڕین دەبیننەوە‪ ،‬میدیایی كوردی‬ ‫بەتایبەت میدیای بینراو ئەلكترۆنی‌و سۆشیال‬ ‫میدی���ا كۆنترۆڵ دەكەن‪ ،‬ش���ارەزایانی بواری‬ ‫دەرون���ی‌و كۆمەاڵیەتی‌و میدیایش هۆش���داری‬ ‫دەدەنە كەناڵەكان كەخۆیان لەو توندوتیژیانە‬ ‫بەدوربگ���رن‪ ،‬بەتایبەت ب�ڵ�او كردنەوەی ئەو‬ ‫گرتە توندوتیژیانە کاریگەریی خراپ لەس���ەر‬ ‫دەرونی هاواڵتیان بەجێدەهێڵێت‪.‬‬ ‫ئەوەی باڵو دەكرێتەوە سەیری دەكەن‬ ‫كاوە كەریم‪ ،‬فەرمانبەرەو خاوەنی سێ‌ منداڵە‬ ‫رونیدەكاتەوە‪ ،‬س���ەرجەم پێداویس���تیەكانی‬ ‫وەك ئینت���ەر نێت‌و الپتۆپی ب���ۆ منداڵەكانی‬ ‫دابینكردوە‪ ،‬ئاگادریش���م كردونەتەوە سەیری‬ ‫كوش���تن‌و س���ەربڕین نەكەن‪ ،‬ب���ەاڵم ئەوەی‬ ‫لەفەیسبوك باڵوبكرێتەوە دەیبینن»‪.‬‬ ‫منداڵەكانیش وەك ئەوان سەیری دەكەن‬ ‫فاتیم���ە ئەن���وەر‪ ،‬دایكی چ���وار منداڵە‪،‬‬ ‫باس ل���ەوەدەكات‪ ،‬رۆژانە بەدیار تەلەفزیۆن‌و‬ ‫كەناڵەكان���ی راگەیاندن���ەوە دادەنیش���ن‌و‬ ‫دەبێت چاودێر‌و سانسۆردابنرێت‬ ‫گ���وێ‌ لەهەواڵ���ەكان دەگرن‪ ،‬لەوكاتەیش���دا‬ ‫پس���ۆڕێكی ب���واری كۆمەاڵیەت���ی‪،‬‬ ‫منداڵەكانیش وەك ئەوان سەیری دەكەن‪.‬‬ ‫وتیش���ی «الپتۆپ‌و خەت���ی ئینتەرنێتیان رونیدەكاتەوە‪ ،‬كەناڵەكان���ی راگەیاندن رۆڵ‌و‬ ‫هەیە‪ ،‬رۆژانە فەیس���بوك دەكەنەوە‪ ،‬لەكاتی كاریگەریی بەهێزیان لەناوكۆمەڵدا هەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫نانخواردنیش���دا لەسەر س���فرە الی خۆیانەوە گرتە ڤیدۆیی‌و هەوااڵنەی لەڕێگەی كەناڵەكانی‬ ‫راگەیاندنەوە باڵودەكرێنەوە‪ ،‬كاریگەریی خراپ‬ ‫دایدەنێن»‪.‬‬ ‫باس���ی لەوەش���كرد‪ ،‬منداڵەكانی س���ەیری لەسەر منداڵ دادەنێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬حسێن ئیسماعیل‪ ،‬باس لەوەیشدەكات‪،‬‬ ‫دیمەنی ش���ەڕەكان‌و هەندێكج���ار ئەوانەیش‬ ‫س���ەیری دەكەن كە س���ەربڕین‌و كوش���تنە‪ ،‬ئەوەی ئێس���تا پەخش���دەكرێت‪ ،‬بۆ كەسانی‬ ‫هەرچەندەی���ش پێیان دەڵێین س���ەیری ئەو س���ەرو ‪ 30‬س���اڵەوەیە‪ ،‬نەك بۆ مندااڵن‪ ،‬بۆ‬ ‫دیمەنان���ە مەكەن‪ ،‬ب���ەاڵم ئ���ەوان بەدزیەوە رێگری كردنیش لەم حاڵەتە دەبێت لەناوخودی‬ ‫كەناڵەكان‌و دەرەوەی ئەو میدیایانە‪ ،‬چاودێر‌و‬ ‫سەیری دەكەن‪.‬‬ ‫سانس���ۆر هەبێ���ت‪ ،‬چونك���ە ئ���ەوەی منداڵ‬ ‫دەیبینێت حەزدەكات دوبارەی بكاتەوە‪.‬‬ ‫كاریگەریی لەسەر منداڵ دادەنێت‬ ‫توندوتیژی���ەكان دەپارێزن‪ ،‬ب���ەاڵم هەندێك‬ ‫بەڕێوەب���ەری رێكخ���راوی س���ابات ب���ۆ‬ ‫میدیاكان ترس‌و دڵەڕاوكێیان دروستكردوە لەماڵپەرەكان چەكدارەكانی داعشیان كردووە‬ ‫پەروەردەكردن���ی من���دااڵن‌و بەگەڕخس���تنی‬ ‫حەكیم عوسمان‪ ،‬پسپۆڕی بواری راگەیاند‪ ،‬بەهێزێكی گەورەو كاریگەر‪ ،‬بەاڵم ئەو هێزانە‬ ‫تواناكانیان‪ ،‬باس���ی لەوەكرد‪ ،‬ئەوەی ئێستا‬ ‫دەبینێرت لەهەندێك لەكەناڵەكانی راگەیاندن‌و رونیدەكاتەوە‪ ،‬دەبێت راگەیاندنەكان هۆشیاری بەو شێوەیەنین كە باسی لێوەدەكرێت‪.‬‬ ‫وتیش���ی «میدیاكان ت���رس‌و دڵەڕاوكێیان‬ ‫ت���ۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان���ەو گرت���ەی ڤیدیۆی‌و تەواو بدەن بەخەڵك‪ ،‬ئەو روداوانەی كە باڵوی‬ ‫توندوتیژیەكانی ئەو شەڕانە نیشان دەدرێت‪ ،‬دەكەنەوە پێویس���تە بەهۆشیاریەوە مامەڵەی خس���تۆتە دڵی خەڵكیەوە بەش���ێوەیەك كە‬ ‫ئەوەیش كاریگەریی لەسەر مندااڵن دادەنێت‪.‬‬ ‫لەی�ل�ا بەكر‪ ،‬جەختدەكات���ەوە‪ ،‬وەك چۆن‬ ‫لەواڵت���ان كەناڵەكان���ی راگەیان���دن بەكارت‌و‬ ‫بەپارەیە پێویس���تە لەهەرێمی كوردستانیش‬ ‫ب���ەو ش���ێوەیەی لێبكرێت‪ ،‬بۆ ئ���ەوەی ئەو‬ ‫كەنااڵنە باشترین بەرنامەی پەرەوەردەیی باڵو‬ ‫بكەنەوە‪.‬‬ ‫وتیش���ی «من���دااڵن ئارەزویەك���ی زۆریان‬ ‫لەالس���ایی كردن���ەوە هەی���ە‪ ،‬ئەوەش���ی لەو‬ ‫كەنااڵن���ەوە باڵودەكرێتە كاریگەریی لەس���ەر‬ ‫دەرونی مندااڵن دادەنێت‌و لەوانەیش���ە رۆژێك‬ ‫بكەون���ە الس���ایكردنەوەی ئ���ەو دیمەنانەی‬ ‫كەبینویانە»‪.‬‬ ‫ناوب���راو جەختدەكات���ەوە‪ ،‬دەبێت رێگری‬ ‫هاواڵتیان ناوێرن لەماڵەكانیان بێنە دەرەوە‌و‬ ‫لەمندااڵن بكرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی فەیسبوك بەكار لەگەڵدا بكرێت‪.‬‬ ‫وتیش���ی « ئەوەی م���ن دەیبینم هەندێك سەفرەو گەشت بكەن»‪.‬‬ ‫نەهێن���ن‪ ،‬لەكاتی بەكارهێنانیش���دا چاودێری‬ ‫بكرێن‪ ،‬بۆ ئەوەی لەپەروەردەكردنی نەش���یاو لەكەناڵ���ەكان بەش���ێوەیەكی یاس���اییانە‬ ‫میدیا كۆنترۆڵ ناكرێت‬ ‫مامەڵ���ە دەك���ەن‌و خۆی���ان لەباڵوكردنەوەی‬ ‫بەدوربن‪.‬‬ ‫بەڕێوەب���ەری كەناڵ���ی ئاس���مانی گەل���ی‬ ‫كوردس���تان‪ ،‬جەختدەكاتەوە‪ ،‬نیشاندانی ئەو‬ ‫گرت���ە ڤیدۆییان���ە كاریگەریی خراپ لەس���ەر‬ ‫مندااڵن دادەنێت‌و فێری توندوتیژیان دەكات‪.‬‬ ‫بوره���ان حاج���ی عەل���ی‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪،‬‬ ‫ناتوانرێت كۆنترۆڵی هەموو میدیاكان بكرێت‪،‬‬ ‫ئەگەر بش���كرێت ئ���ەوا ت���ۆڕی كۆمەاڵیەتی‬ ‫فەیسبوك چی لێدەكرێت‪ ،‬باشتروایە خەڵكی‬ ‫هۆشیار بكرێتەوە‪ ،‬كە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو‬ ‫روداوانە بكات‪ ،‬كە رودەدەن‌و باڵودەكرێنەوە‪.‬‬ ‫س���ەندیكای‬ ‫«لەالی���ەن‬ ‫وتیش���ی‬ ‫رۆژنامەنوسانەوە دەبێت چاودێری بخرێتە سەر‬

‫شارەزایەكی دەرونی‪:‬‬ ‫گرتە توندوتیژیەكان كاریگەریی‬

‫دەرونی نەك لەسەر منداڵ بەڵكو‬

‫لەسەر گەورەكانیش بەجێدەهێڵێت‬ ‫كەناڵەكان���ی راگەیاندن‪ ،‬ئەگەر س���ەرپێچیان‬ ‫كرد ئەوا سزا بدرێن»‪.‬‬ ‫كاریگەری لەسەر منداڵ‌و گەورەیش دادەنێت‬ ‫توێژەرێك���ی دەرون���ی رونیدەكاتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫گرت���ە ڤیدۆییان���ەی باڵودەكرێن���ەوە ن���ەك‬ ‫كاریگەری لەسەر دەرونی منداڵ بەڵكو لەسەر‬

‫پسپۆڕێكی بواری میدیا‪ :‬هەندێك لەكەناڵەكانی‬ ‫راگەیاندن (داعش)یان زۆر گەورە كردوە‌و بۆتە‬ ‫مایەی باڵوكردنەوەی ترس‬

‫شارەزایەكی بواری مندااڵن‪:‬‬

‫دەبێت رێگە نەدرێت مندااڵن‬

‫فەیسبوك بەبێ‌ چاودێری بەكار بهێنن‬

‫گەورەكانی���ش دادەنێت‪ ،‬ب���ەاڵم بینینی ئەو‬ ‫گرتان���ە لەالیەن منداڵەوە وادەكات مێش���كی‬ ‫جەنجاڵ ب���كات‌و وەك نهێنیەك لەمێش���كیدا‬ ‫دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫هەدی���ە عەل���ی‪ ،‬وتیش���ی «هەندێ���ك‬ ‫لەخێزان���ەكان دەڵێ���ن منداڵەكانمان خەوی‬ ‫لێناكەوێت‪ ،‬ئەوەی���ش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫ك���ە بابەتێك���ی بینی���وە كاریگ���ەری خراپی‬ ‫لەسەر دروس���تكردوە‪ ،‬لەئێستایشدا خێزانی‬ ‫كوردی بەرەو هەڵوەشانەوە دەچێت‪ ،‬بەهۆی‬ ‫نەشارەزایی لەبەكارهێنانی تەكنەلۆجیادا‪.‬‬ ‫جەختدەكات���ەوە‪ ،‬دەبێ���ت راگەیاندنەكان‬ ‫ئەوەی كە بەتوندوتیژی ناودەبرێت نیش���انی‬ ‫ن���ەدەن‪ ،‬تەنه���ا لەڕێگەی نوس���راوەوە باڵو‬ ‫بكرێتەوە‪.‬‬

‫لەماوەی دوو هەفتەی رابردودا بەهۆی شەڕوپێكدانەكانی‬ ‫پارێزگای نەینەواوە نزیكەی ‪ 100‬هەزار هاواڵتی رویان‬ ‫لەناوچەكانی هەرێمی كوردستان كردوە‪ ،‬ئەم بابەتەیش‬ ‫ئەگەر بەشێوەیەكی تەندروست مامەڵەی لەگەڵدا نەكرێت‪،‬‬ ‫داهاتوی ئابوری‌و كۆمەاڵتی هەرێمی كوردستان دەخاتە‬ ‫بەردەم مەترسیەوە‪ ،‬چۆن؟‬ ‫ئاوارەبونی (‪ )100‬هەزار كەس لەپارێزگای نەینەوا‌و‬ ‫روكردنە هەرێم دوای ئاوارەبونی نزیكەی (‪ )35‬هەزار‬ ‫هاواڵتی دیكە دێت كە لەماوەی چەند مانگی رابردودا‬ ‫لەپارێزگای ئەنبارەوە روی��ان لەهەرێم ك��ردوە‌و بەپێی‬ ‫بەدواداچونە رۆژنامەوانییەكانیش هاتنی لێشاوی ئەو‬ ‫ئاوارانە سەرچاوەی سەرەكی دەی��ان گرفتی ئابوری‌و‬ ‫كۆمەاڵتییە‌و تائێستا بەشێوەیەكی رێكوپێك مامەڵەیان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ن��ەك��راوە‌و ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی رێنمای‌و رێكارە‬ ‫یاسایی‌و ئابورییەكاندا مامەڵەیان لەگەڵدا نەكراوە‪،‬‬ ‫بۆیە حكومەتی هەرێم نابێت چیتر ئاوڕی جیدی لەم‬ ‫مەسەلەزۆر هەستیارە نەداتەوە‪ ،‬بەتایبەتی ئۆمێدی زو‬ ‫یەكالیبونەوەی شەڕوپێكدانەكان بەهێزنیە‌و رەنگە ئەو‬ ‫خەڵكانە تاماوەیەكی زۆر لەهەرێمدا بمێننەوە یان دورنیە‬ ‫بۆ هەمیشەی نیشتەجێبن‪.‬‬ ‫بەپێی دوای��ن ئ��ام��اری نوێنەری حكومەتی هەرێم‬ ‫لەنەتەوەیەكگرتوەكان نزیكەی ‪ 113‬ه��ەزار ئ��اوارەی‬ ‫سوریا لەهەرێمی كوردستاندان‌و بەشێكی زۆریان لەنێو‬ ‫شارو شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستاندا باڵوبونەتەوە‪،‬‬ ‫سەرەڕای نزیكەی ‪ 150‬هەزار هاواڵتی ناوەڕاست‌و باشوری‬ ‫عیراق لەماوەی دەیەی رابردوا بەهۆی نائارامییەكانەوە‬ ‫هاتونەتە هەرێم‌و بەهەمو پێودانگێكی ئابوری‌و سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی لەخۆگرتنی ئەو ژمارە زۆرە بۆ هەرێمێكی‬ ‫سێ‌ پارێزگای زیاتر قەیرانی ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی بەدوای‬ ‫خۆیدا دەهێنێت‌و بەتایبەت كە النیكەمی ستانداردی‬ ‫جیهانی تێدا پەیڕەونەكراوە‪ ،‬چونكە بەپێی لێكدانەوە‬ ‫زانستی‌و رۆژنامەنوسییەكان هاتنی لێشاوی ئەو ئاوارانە‬ ‫بارگرانییەكی زۆری لەسەر هاواڵتیانی هەرێم دروستكردوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی دوای قوڵبونەوەی كێشە داراییەكانی هەرێم‌و‬ ‫بەغدا‪ ،‬ئەویش لەبەرزبونەوەی رێ��ژەی بێكارییەوە بۆ‬ ‫زیادبونی كرێی نیشتەجێبون‌و گرانبونی نرخی شتومەك‪،‬‬ ‫سەرباری مەترسی ئەمنی ئەم ئاوارانە كە لەماوەی‬ ‫رابردودا چەندین حاڵەتیان تۆماركرد‪.‬‬ ‫رێوڕەسمی لەخۆگرتنی خەڵكی ئاوارە لەدنیادا بە چەند‬ ‫بنەما‌و پرنسیپێكی سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەاڵیەتییەوە‬ ‫بەندە‌و دورە لەهەر عورفێكی عاتیفی‌و كاری تاكالیەنەوە‪،‬‬ ‫كە لەماوەی رابردودا لەهەرێمی كوردستانداكرا‌و رێكخرا‌و‬ ‫هەندێ‌ الیەنی سیاسی‪ ،‬بەتایبەتی هەندێ‌ الیەنی ئیسالمی‬ ‫بۆ ناوبانگی سیاسیان بەكاریانهێنا‪ ،‬لەكاتێكدا تەنها ئەركی‬ ‫حكومەتە بەدەنگ ئەو بابەتەوە بێت‌و لەرێگەی رێكخراوە‬ ‫خێرخوازییەكانەوە كۆمەكی ئاوارەبكات‪ ،‬ئەویش دوای‬ ‫ئەوەی دەكرێنە كەمپی تایبەتەوە‌و لەدەرەوەی شارەكان‬ ‫نیشتەجێ دەكرێن‌و ئەم جۆرە مامەڵەیەش نمونەی زۆرە‬ ‫لەجیهاندا‪ ،‬وەك ئاوارەكانی سوریا لەئوردن‪ ،‬ئاوارەكانی‬ ‫ئەفغانستان لەپاكستان یان ئاوارەكانی عیراق لەئێران‬ ‫لەسااڵنی هەشتاكاندا‪.‬‬ ‫ئێستا حكومەت‌و خەڵكی هەرێمی كوردستان لەپاڵ‬ ‫روب��ەڕوب��ون��ەوەی مەترسییەكانی داعشدا لەبەرامبەر‬ ‫ترسگەلێكی تریشدا وەستاون‪ ،‬ئەویش هاتنی لێشاوی‬ ‫ئاوارە‌و خەتەر دروستكردنە لەسەر ئاسایش‌و ئابوری هەرێم‪،‬‬ ‫كە ئەگەر رێوشوێنی پێویستان بەرامبەر نەگیرێتەبەر‬ ‫ئەوا هەڕەشەی مەترسیدار دروست دەكەن‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫پێویستە هەرچی زوە حكومەتی هەرێم تەنها كەمپی‬ ‫نیشتەجێكردنیان ل��ەدەرەوەی شارەكان بۆ ئاوارەكانی‬ ‫موسڵ‌و هەمو ناوچەكانی دیكەبكاتەوە‌و بەهیچ شێوەیەك‬ ‫رێگەنەدرێن بێنە نێوشارەكانەوە‌و هەمو جموجوڵێكیشیان‬ ‫بخرێتە ژێر چاودێری توندی ئەمنییەوە‪ ،‬هەروەها تەنها‬ ‫بەشێوەیەكی كاتی كۆمەكبكرێن‌و دوای یەكالیبونەوەی‬ ‫ئاڵۆزییەكان بنرێدرێنەوە بۆ شوێنەكانی خۆیان‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ئەوەی رێگەنەدرێت كەسانی بەناوخێرخواز‌و بانگخواز‬ ‫سەربەخۆییانە لەم مەسەلەدا مامەڵەبكەن‌و بەناوی‬ ‫كۆمەك كۆكردنەوە بانگەشەی سیاسی بكەن‪ ،‬بەبێ‌‬ ‫لەپێشچاوگرتنی پاشهاتە نەرێنییەكانی‪ ،‬ئەگینا بونی‬ ‫ئەو ژمارە ئاوارە داهاتوی ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان دوچاری تەنگوچەڵەمەی گەورە دەكاتەوە‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )472‬دو شةممة ‪2014/6/16‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دوگیانەكان چونە گینسەوە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫ب�ڵاوی��ك��ردەوە‪ ،‬بەمەبەستی هاندان‌و‬ ‫گرنگیدانی ژنانی دوگیان ب��ەوەرزش‌و‬ ‫یۆگا‪ ،‬بۆئەوەی رۆح‌و الشە پێكەوە‬ ‫ئاسودەتربن‌و كەمتر هەست بەنائارامی‬ ‫بكەن لەو ساتە ناسكانەدا‪.‬‬ ‫نزیكەی ‪ 500‬ژنی دوگیان لەشاری‬ ‫تشانگشای هەرێمی هونان‪-‬ی چین‪،‬‬ ‫لەفێستیڤاڵێكی وەرزش ئامێزدا‬ ‫توانییان ژمارەیەكی پێوانەیی تۆمار‬ ‫ب��ك��ەن‌و ن��اوی��ان بچێتە فەرهەنگی‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــةكـ ـت ـ ـ ــرب ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫گینسەوە‪ ،‬جێی وەبیر هێنانەوەیە‬ ‫لەساڵی رابردودا ژمارەی پێوانەیی ‪423‬‬ ‫ژن تۆماریان كرد‪.‬‬ ‫لەفێستیڤاڵەكەدا ژنانی دوگیان‪،‬‬ ‫توانیان نزیكەی ‪ 40‬خولەك وەرزشی‬ ‫یۆگا ئەنجامبدەن‪ ،‬پێشترو لەسەرەتای‬ ‫وەرزشكردنەكەدا ژنە بەشداربوەكان‬ ‫لەالیەن بنكەیەكی تەندروستیی شاری‬ ‫تشانگشای پشكنینی پزیشكییان بۆ‬ ‫ئەنجامدراوەو سەرجەمیان لەهەفتەی‬ ‫دوازدەهەمی دو گیانیەكەیاندا بون‪.‬‬

‫@@‬

‫@@@‪@1‬‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬

‫خوێندنگەیەك‬ ‫یەك‬ ‫مامۆستاو‬ ‫یەك‬ ‫خوێندكاری‬ ‫هەیە‬

‫‪@@9‬‬

‫بەجلی بوكێنییەوە پێشبڕكێی‬ ‫راكردنیان ئەنجامدا‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫بەهۆی ئەوەی خوێندنگەیەكی شاری تۆرینۆی ئیتاڵیا‪ ،‬تەنها خوێندكارێك‌و‬ ‫مامۆستایەك لەخۆدەگرێت‪ ،‬سەرنجی زۆرێك لەمیدیاكانی جیهانی بۆ الی خۆی‬ ‫راكێشاوەو بەبچوكترین خوێندنگەی جیهان دەناسرێت‪ ،‬رەنگە بەهۆی بونی‬ ‫یەك خوێندكاری تەمەن هەشت ساڵ بەناوی سوفیا فیوال‪ ،‬مامۆستا ئێزابیال‬ ‫كارفیلی جیاواز لەهەر مامۆستایەكی تر لەژێر هیچ فشارێكی دەرونیدا نەبێت‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەدا ئێزابیال تەنها یەك خوێندكاری هەیە‪ ،‬بەاڵم بەرپرسان داوای‬ ‫لێدەكەن ئەگەر لەبەر خاتری ئەو خوێندكارەش بێت لەسەر كارەكەی بەردەوام‬ ‫بێت‪ ،‬زۆرجاریش ئێزابیال بۆ ئەوەی وانە شاغیرەكانی پڕبكاتەوە‪ ،‬چەند‬ ‫خوێندكارێكی وەهمی دروستدەكات‌و وانەكانی دەڵێتەوە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬پێشبڕكێی بوكەكان‪،‬‬ ‫ئ��ەو كەرنەڤاڵەیە كە سااڵنە وەك‬ ‫دابونەریتێكی كۆمەاڵیەتی لەئیستوانیا‬ ‫رێكدەخرێت‌و بەدەیان خاتون پێشچونە‬ ‫ژیانی هاوسەرییەوە بەجلی سپی‬ ‫بوكێنیەوە بەشداری تێدا دەكەن‪.‬‬

‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫ل��ەم��س��اڵ��ی��ش��دا ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی‬ ‫بەدەستهێنانی نازناوی خێراترین بوك‪،‬‬ ‫چەپكە گوڵی پێشبڕكێكە‪ ،‬لەشاری‬ ‫ن��ارف��ا‪-‬ی ئیستوانیا ئ��ەو ئاهەنگە‬ ‫گەورەیە سازدراو‪ ،‬زۆرێك لەكەسوكارو‬ ‫خزمی هاوسەرەكان ئامادەی بون‪،‬‬ ‫تیایدا بوكەكان بەجلوبەرگی بوكێنیەوە‬ ‫بۆ ماوەی ‪ 50‬مەتر رایان كرد‪.‬‬

‫ێ لەنیپالییەكان كچێك دەكەنە خوداوەند‬ ‫هەند ‌‬ ‫خودا‪ ،‬لەنیپال كچە بچوكەكان ئەم رۆڵە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەجیهاندا سەرجەم ئاین‌و بیروباوەڕە دەگێڕن‪ .‬ب��وزی‌و هیندوسەكانی نیپاڵ‬ ‫زەمینییەكان‪ ،‬بۆ ئاسودەیی دەرون‌و هەر لەمنداڵییەوە ئەو خودایە بەناوی‬ ‫جەستەیان‪ ،‬خەڵكیی نیشانەیەك دەكەنە (كۆماری) دیاریدەكەن‪ ،‬لەالی بوزییەكان‬

‫‪11‬‬

‫ئ���������ەم ك���چ���ە‬ ‫رۆڵ���ی كەسێك‬ ‫ب���ەرج���ەس���ت���ە‬ ‫دەك���ات بەناوی‬ ‫(ك��������ال��������ی)‬ ‫م��ەب��ەس��ت لێی‬ ‫خ����ودای ه��ێ��زە‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەدا‬ ‫ك��ردن��ی كچێك‬ ‫ب���ەخ���وداوەن���دو‬ ‫پەرستگا‪ ،‬ئەویش بۆ نوێژكردنی بۆنە‬ ‫پەرستنی كارێكی ئاسان نیەو ژیانی ئەو ئاینییەكانە‪ ،‬لەچونە دەرەوەش��دا وەك‬ ‫منداڵە بەتەواوی گۆڕانكاری بەسەردا پادشاكان لەسەرشان هەڵدەگیرێت‌و‬ ‫ێ ب���ڕوات‪ ،‬دوای تەمەنی‬ ‫دێ��ت‪ ،‬لەوانە قەدەغە دەكرێت لەوەی نابێت بەپ ‌‬ ‫بەپێ‌ هاتوچۆ بكات‌و پێویستە لەنێو مێردمنداڵی لەئاهەنگێكی ‪ 12‬رۆژیدا كە‬ ‫پەرستگادا ژیان بەسەر بەرێت‌و هەمو بە «غوفا» ناسراوە‪ ،‬پلەی خوداوەندی‬ ‫رێگایەكی خوێندنی لێدەگیرێت‌و تەنها لێوەردەگیرێتەوەو دەبێتە كەسێكی‬ ‫‪ 13‬جار لەساڵێكدا دەچێتە دەرەوەی ئاسایی‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@2‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬دەستێكی ئاڵتون بو ‪-2‬نیوەی‬ ‫سەرا‪ ،‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬نیوەی شیاو‬ ‫‪-3‬ئەڕازێنرێتەوە‪ ،‬گیانلەبەرێكە «پ»‬ ‫‪-4‬حیزبی بەناو ح��زب‪ ،‬نیوەی بالە‬ ‫‪-5‬ن���ەرم «پ» ناوێكی كوڕانەیە‪،‬‬ ‫خواردنێكە ‪-6‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬سیان‬ ‫لەمەنو‪ ،‬ئاگری زۆری تیایە ‪-7‬گوڵێكە‪،‬‬ ‫كاتی خ��ۆی ‪-8‬ب��ری��ن‪ ،‬خواردنێكە‪،‬‬ ‫زۆرج���ار دێتە دی ‪-9‬دوان لەدیل‪،‬‬ ‫خواردنەوەیەكە «پ»‪ ،‬لەمەالدایە‬ ‫ێ‬ ‫‪-10‬بەشێكە لەقاچ‪ ،‬شتی تیا دائەنر ‌‬ ‫لەمااڵ‪ ،‬دوان لەبەن ‪-11‬سیان لەشادی‪،‬‬ ‫عاشقێك ب��و ‪-12‬گ��ۆران��ی��ب��ێ��ژێ��ك��ی‬ ‫كۆچكردوی كوردە‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬بەشێكە لەلەشی گیانلەبەر‪ ،‬زویر‬ ‫‪-2‬كەسی نزیكە «پ»‪ ،‬جۆرە بایەكە‪،‬‬ ‫ن��ی��وەی ب��ادە ‪-3‬بەشێكە لەلەش‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبێلێكە‪ ،‬وچان ‪-4‬میهرەجانێكی‬ ‫جیهانیە‪ ،‬میوەیەكە «پ» ‪-5‬نیوەی‬ ‫ێ‬ ‫كەلو‪ ،‬شارۆچكەیەكە ‪-6‬ئاوی تێئەكر ‌‬ ‫«پ»‪ ،‬دوان ل��ەش��ار‪ ،‬ك��ۆن هەبو‬ ‫‪-7‬لەگوپدایە‪ ،‬روبارێكە لەكوردستان‬ ‫«پ» ‪-8‬شارێكی كوردیە‪ ،‬كورتكراوەی‬ ‫ن��اوێ��ك��ە ‪-9‬گ��ەم��ە‪ ،‬زی��ن��دەوەرێ��ك��ە‪،‬‬ ‫لەتەشوتی ‪-10‬بۆ دروستكردنی خانوە‬ ‫«پ»‪ ،‬جۆرە خشڵێكە‪ ،‬ژمارەیەكە‬ ‫‪-11‬تەلەفزیۆن زۆری هەیە ‪-12‬جۆرە‬ ‫فڕۆكەیەكە‪ ،‬قل‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫لەوشەی «تەم»‪ 15 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«تەم» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬تەمرهند‪ ،‬تەماتە‪،‬‬ ‫تەموز ‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬مەال جەواد‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر‬ ‫وەربگرە‬

‫پاسەوانێك بۆ تەنورەكەی شاژن میدڵتۆن‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫میدیكانی بریتانیا باڵویانكردەوە‪،‬‬ ‫هەڵدانەوەی تەنورەی كاتی میدڵتۆن‬ ‫لەكاتی بۆنەو سەردانەكانداو دەركەوتنی‬ ‫بەشێكی جەستەی لەپێشەوەو دواوە‪،‬‬ ‫بۆتە هۆی توڕەبونی ئەندامانی خێزانی‬ ‫كۆشكی شاهانەی بریتانیا‌و لەسەروی‬ ‫هەموشیانەوە ش��اژن��ە ئێلیزابیت‌و‬ ‫بەفەرمی داوای لەبوكەكەی كرد بەجلی‬ ‫درێژ‌و پۆشتەتر دەربكەوێت‪ .‬چونكە‬

‫ب�����ەردەوام‌و ل��ەك��ات��ی بۆنەو‬ ‫سەردانەكاندا زۆرێك لەزومی‬ ‫ك��ام��ێ��راك��ان ل��ەس��ەر شاژنە‬ ‫میدڵتۆن‪ -‬ەو‪ ،‬بەتایبەتی كاتێك‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ول��ی��ام‪-‬ی ه��اوس��ەری‬ ‫سەردانی ئوسترالیایان كرد‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی زۆر نەشیاو‬ ‫ت��ەن��ورەك��ەی ه��ەڵ��درای��ەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش بوە هۆی نیگەرانبونی‬ ‫خێزانی شاهانە‪ ،‬بۆیە بڕیاریاندا‬ ‫بەدانانی پاسەوانێك‪ ،‬كە پارێزگاری‬ ‫بكات لەهەڵدانەوەی تەنورەكەی شاژن‌و‬ ‫الشەی بپارێزێت لەزومی كامێراكان‪.‬‬ ‫دوای ئ��ەوەی رۆژن��ام��ە بریتانیەكان‬ ‫بایكۆتی ب�ڵاوك��ردن��ەوەی س��ەرج��ەم‬ ‫ئەو وێنانەیانكرد‪ ،‬كە دەبێتە هۆی‬ ‫ت��وڕەب��ون��ی خێزانی شاهانە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫بەپێچەوانەوە زۆرێ��ك لەرۆژنامەكانی‬ ‫ئەڵمانیا وێنەكانیان باڵوكردەوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ ئ��ەوەن��دە هەڵەشەیی‬ ‫مەنوێنە‪ ،‬سەبرگرتن شادی‬ ‫بەدواوەیە‪ ،‬مەهێڵە نهێنی‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ی��ت بچێتە‬ ‫دەرەوە‪.‬‬

‫ـ ئ��ەم هەفتەیە دەرگ��ا‬ ‫داخ��راوەك��ان دەكرێنەوە‪،‬‬ ‫ه���ەواڵ���ێ���ك ل������ەدورەوە‬ ‫دەبیستیت‪ ،‬خۆشییەك‬ ‫لەخۆشەویستیدا رودەدات‪،‬‬ ‫مژدەبەخشە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ بەكۆشش‌و هەوڵدان‬ ‫س��ەردەك��ەوی��ت‪ ،‬بەرامبەر‬ ‫كەسە نزیكەكانت بەغیل‬ ‫مەبە‪ ،‬خۆشەویستی نیوەی‬ ‫ژیانە بەجوانی بیپارێزە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ ب���ۆ ه��ەم��و شتێك‬ ‫سەبر پێویستەن كەسێك‬ ‫ێ ه��ەواڵ��ێ��ك��ی‬ ‫دەی�������ەو ‌‬ ‫گرنگت ب��دات�ێ‌‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫رق���اوی م��ەب��ە ب��ەرام��ب��ەر‬ ‫خۆشەویستەكەت‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ پارەیەكی ب��اش دێتە‬ ‫دەستت‪ ،‬بەرامبەر خاوەن‬ ‫ك��ارەك��ەت روت خۆشبێ‌‪،‬‬ ‫هەوڵبدە بزەو زەردەخەنەت‬ ‫بۆ خۆشەویستی زیاتر بێ‌‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ كارێكی نوێ‌ دەگریتە‬ ‫ێ‬ ‫دەس��ت‪ ،‬بەرامبەر ه��اوڕ ‌‬ ‫نوێیەكانت رەشبین مەبە‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت سەفەرێك‬ ‫دەكات‪ ،‬سودی هەیە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ ب��ۆ ه��ەم��و مەتەڵێك‬ ‫ێ‬ ‫وەاڵم��ێ��ك ه��ەی��ە‪ ،‬دەك��ر ‌‬ ‫ئەم هەفتەیە كەمدوبیت‪،‬‬ ‫ش����ك م����ەخ����ەرە س���ەر‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‪ ،‬ئەو‬ ‫بەوەفایە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ زم��ان بوەستێ‌ سەر‬ ‫رەح��ەت��ە‪ ،‬كارێك هی تۆ‬ ‫ن��ی��ە م��ەی��ك��ە‪ ،‬قسەیەك‬ ‫ن��ەت��زان��ی ه��ەڵ��م��ەدەرێ‌‪،‬‬ ‫زیزبونێك لەخۆشەویستیدا‬ ‫رودەدات‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ ش���ەوان���ە ئ���ەوەن���دە‬ ‫بیرمەكەرەوە‪ ،‬بیركردنەوەی‬ ‫ێ س����ود س��ەری��ەش��ەی‬ ‫ب��� ‌‬ ‫لەدوایە‪ ،‬لەخۆشەویستیدا‬ ‫راوێژ بەیەككردن دروستە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ پ��ارەی سپی بۆ رۆژی‬ ‫ش���ەش‪ ،‬ئ��ەوەن��دە دەس��ت‬ ‫ب�ڵ�او م��ەب��ە‪ ،‬كێشەیەكی‬ ‫رودەدات‪،‬‬ ‫خۆشەویستی‬ ‫تاماوەیەك بەردەوام دەبێ‌‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ئ���ەوەی چ��و‪ ،‬چو‪،‬‬ ‫گرنگ داهاتوە‪ ،‬داهاتوش‬ ‫ب���ەرن���ام���ەی ش��ی��اوی‬ ‫دەوێ‌‪ ،‬ب��ەرن��ام��ەش‬ ‫بەتایبەتی‬ ‫پێویستە‬ ‫لەخۆشەویستیدا‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ دو دڵیی باش نیە‪،‬‬ ‫راڕا مەبەو سەرلەخۆت‬ ‫مەشێوێنە‪ ،‬ئەوەندەی‬ ‫ل��ەت��وان��ات��دای��ە‪ ،‬ه��ەر‬ ‫ئ��ەوەن��دە ك��اری تۆیە‪،‬‬ ‫رەشبین مەبە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w .c ha w d ernews .com‬‬

‫‪No. (472) 16-6-2014‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫"ناوماننا سولەیمانی"‬ ‫بەشداری فێستیڤاڵی كولتوری ئیرلەندا دەكات‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫شانۆگەری "ناوماننا سولەیمانی"‪،‬‬ ‫ك���ە ب��ەره��ەم��ی گ���روپ���ی ش��ان��ۆی‬ ‫كەمئەندامانی كوردستانە‪ ،‬لەمانگی‬ ‫‪5‬ی ئەمساڵەوە لەپرۆڤەكردندان‌و وا‬ ‫بەنیازن لەدو رۆژی داهاتودا سەردانی‬ ‫ئ��ی��رل��ەن��دای ب��اك��ور ب��ك��ەن بۆ‬ ‫بەشداریكردن لەفێستیڤاڵی‬ ‫بەدرخاندا‪.‬‬ ‫ئ�����ەم ش��ان��ۆگ��ەری��ی��ە‬ ‫دەرهێنانی‬ ‫لەئامادەكردن‌و‬ ‫ئاسۆ نوری سەلیم‌و بەرجەستەكردنی‬ ‫هەریەك لە "بەیان زەریفی‪ ،‬ئەحمەد‬ ‫ی��ەح��ی��ا‪ ،‬ئ��ەس��م��ەر س��ت��ار‪ ،‬پەیمان‬ ‫محەمەد‪ ،‬ئاسۆ نوری"یەو بەڕێوەبەری‬ ‫بەرهەم "دلێر شێخ جەبار‪ ،‬موزیك‬ ‫دلێر جەبار محەمەد‪ ،‬گۆرانی كاروان‬ ‫مەحمودو سیڤان عەباس‪ ،‬تۆماركردنی‬ ‫دەنگ عومەر عەبدوڵاڵ‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ەم ك��ارەی��ان بەیان‬ ‫زەریفی بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ :‬خۆمان‬ ‫ئامادەكردوە تاكو دو رۆژی تر سەفەر‬ ‫بكەین بۆ ئیرلەندای باكور‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دوای ئەوەی كە ماوەی زیاتر لەمانگێكە‬ ‫لەپرۆڤەیداین بۆ ئەم شانۆییە كە‬ ‫ناومان ناوە "ناوماننا سولەیمانی"‪،‬‬ ‫ئێمە هەمو كارەكانمان تەواو كردوەو‬ ‫ب��ەه��ی��وای ئ��ەوەی��ن ك��ە ت��اڕادەی��ەك‬ ‫شانۆی كوردی بەو واڵتە بناسێنین‌و‬ ‫بەئومێدی ئەوەی دوای گەشتەكەمان‬ ‫بەسەركەوتویی بگەڕێینەوە‪.‬‬

‫هەڵەی داعشاندن‬ ‫ێ توانا مێرگەسەری‬ ‫هاوڕ ‌‬ ‫هەر هەڵسەنگاندنێك لەدیدێكی یەك دیو بینانە سادەكردنەوەیەكی ساویلكانەیە بۆ دۆخی‬ ‫تەنهای عیراق بەگشتی‌و جوگرافیای سوننەنیشین بەتایبەت‪ ،‬خەریكە لەناوەندی میدیای كوردی‬ ‫ێ دەكرێ‌‪ ،‬ئەویش داعشاندنی هەمو روداوەكانە‪،‬‬ ‫جێگیر دەكرێ‌‌و بڕیاری سیاسی هەڵەشی لەسەر چ ‌‬ ‫هەڵەتێگەیشتنە پێمانوابێت ئەوە تەنها داعشە لەئەنبار خەالفەت بەڕێوەدەبات‪ ،‬لەماوەی شەو‪-‬و‬ ‫رۆژێكدا موسڵ كۆنتڕۆڵ دەكات‌و پارێزگار ئاوارە دەخات‪ ،‬بۆ بەیانی سەاڵحەدین داگیردەكات‌و‬ ‫سامەرا گەمارۆ دەدات‪ .‬راستە داعش گروپێكی راگوزەر نیە‪ ،‬راستە ئیمكانیەتی لۆجستی داعش‬ ‫كەم نیە‪ ،‬بەاڵم ئەوە هەمو تابلۆكە نیە‪ ،‬لەباری زاتی ئەوەی لەچەند رۆژی رابردو رویدا لەئەنجامی‬ ‫مارەبڕینی هەردو ئایدیای ناسیۆنالیستی عەرەبی‌و سەلەفیەتی جیهادیی بو بۆ نوێنەرایەتی پێكهاتی‬ ‫تەهمیشكراوی سوننەگەرا‪ ،‬ئەوەی رویدا یەكخستی توانای گروپە لێكدابڕاوە شەڕكەرە‌وەهابییەكان‌و‬ ‫نەقشبەندییەكان‌و بەعسییەكان‌و شوڤێنییەكان بو‪ .‬پیرۆزبایی نامەكەی هەاڵتو تاریق هاشمی‬ ‫لەتوركیا‌و بەیاننامەكەی قەرزاوی‌و قەرەداغی لەقەتەرەوە بۆ دانوستان لەگەڵ داعش‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫رەغد سەدام‪ ،‬ئاماژەی یارییەكی تەواو هیاللیی سوننییە بۆ دروستكردنی دۆخی دیفاكتۆی ئەوەی‬ ‫ێ ئەم داعشاندنە هەر‌وا وەك شەڕێكی روتی چەكداری لەژێر تێرمی‬ ‫لەناوچەی سوننە رویدا‪ ،‬بۆیە ناكر ‌‬ ‫تیرۆر مامەڵە بكرێ‌‪ .‬ئەمە بەو مانایە نییە گومان دروستكات لەسەر توندڕەوی‌و تیرۆرەكانی تاقمە‬ ‫تیرۆریستیەكەی داعش‪ ،‬كە تەتەڕوف‌و ئاكارە قێزە‌ونەكانیان قاعیدە‌و زەواهیری شەرمەزار دەكات‌و‬ ‫بێبەریبونی خۆیان بۆ بەیان دەكات!‪ ،‬بەاڵم ئەوەش راستە كە دنیابینی سوننەی عەرەب لەماوەی‬ ‫هەشتا ساڵی رابردو لەحكومدا غەریب نیە بەم دنیابینەی داعش‪ ،‬هەر بۆیە جوگرافیای سوننەنشین‬ ‫باشترین‌و بەپیتترین شوێنە بۆ نەشونماكردن‌و گەشەكردنی داعش‌وەك تازە فۆڕمی سوننە لەهەنبەر‬ ‫شیعەی حوكمڕان لەداهاتو‪ ،‬لەالیەكیتر داعش دەكرێ‌ بڵێین ئەو (داشەیە) كە جواڵندن‌و تەنمیەی‬ ‫لەپایتەختە ئارامەكانەو سەرزەمینی چاالكیەكانی عیراق‌و شامە‪ ،‬پرسیار لێرەدا‪ ،‬ئەوەیە كورد‌وەك‬ ‫پێكهاتەیەكی ئیتنیك جیا‪ ،‬بەاڵم هاوسنور لەگەاڵ ئەم جەبهە تازە سوننییە داعش شوناس‪ ،‬چۆن‬ ‫مامەڵەیەك بكات؟ تێكەڵ بەشەڕێك بێت كە شەڕی‪ ،‬تایفەگەرییە؟ زیاد لەهەزار ساڵە درێژەی هەیە‌و‬ ‫بۆ ئەبەدیش بەردەوامە؟‌وەاڵمی ئەم پرسیارە بەڵێ‌‌و نەخێری‪ ،‬قوڵ هەڵسەنگاندنی پێویستە‪ ،‬پالن‌و‬ ‫ێ‌وەبەرهێنانی تێدا بكرێ‌‪ ،‬بەراستكردنەوەی جوگرافیای‬ ‫ستراتیژی نوێی پێویستە‪ .‬ئەم روداوانە دەكر ‌‬ ‫سیاسی كوردستان‌و گێڕانەوەی ناوچە داگیركراوەكانی دەرەوەی هەرێم‪ ،‬دروستكردنی ئەمری‌واقیع‪،‬‬ ‫ێ ئەوەی بچینە ناو شەڕی مەزهەبگەرا‪.‬‬ ‫بەجێگیركردنی پێشمەرگە ب ‌‬

‫بۆ یەكەمینجار‪ ،‬سیمبۆزیۆمی شێوەكاری‬ ‫لەسلێمانی رێكدەخرێت‬

‫چاودێر‪-‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫رۆژان���ی ‪ ،2014/6/23-18‬ب��ۆ یەكەمینجارو‬ ‫ب��ەب��ەش��داری��ی ش��ێ��وەك��اران��ی ن��ۆ واڵت���ی ج��ی��اوازو‬ ‫بەهەماهەنگی لەگەڵ دەزگ��ای رۆشنبیری جەمال‬ ‫عیرفان‪ ،‬پڕۆژەیەكی هونەری شێوەكاری "یەكەمین‬ ‫سیمبۆزیۆمی شێوەكاری لەهەرێمی كوردستان"‪،‬‬ ‫لەهۆڵی حەمەی م��ەال كەریم‪-‬كتێبخانەی گشتی‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪ ،‬ئەم پڕۆژەیە بەهاریكاریی هەریەك‬ ‫لە بەشی پەیوەندییەكانی دەرەوەی نوێنەرایەتی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسویدو سلێمانی‬ ‫پااڵس‌و گەلەری سلێمانی رێكخراوە‪.‬‬ ‫"بەختیار سەعید" سەرپەرشتیاری دەزگ��ای‬ ‫رۆشنبیری جەمال عیرفان سەبارەت بەم پرۆژەیە‬ ‫بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ :‬ئێمە وەك ناوەندەكەمان‪،‬‬

‫ل��ەو تەمەنە‬ ‫ك���ەم���ەی ك���ە ه��ەم��ان��ە‬ ‫چ��االك��ی��ی��ەك��ی زۆرم����ان‬ ‫ه��ەب��وەو ه��ەم��و دەم‬ ‫لەهەوڵی زیاترداین‪،‬‬ ‫ئەم چاالكیەشمان‬ ‫ی����ەك����ێ����ك����ە‬ ‫لە چا ال كییە كا نی‬ ‫ن��اوەن��دەك��ەم��ان‪،‬‬ ‫ئەو شێوەكارانەش‬ ‫ك�������ە ه�����ات�����ون‬ ‫ب��ەش��داری��ی��ان ك���ردوە‬ ‫كارێكی شیاو و گونجاوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا حەزمان كرد‬ ‫زیاتر شارەزابن بەكلتورو ئەدەب‌و هونەری گەلەكەمان‪،‬‬ ‫خۆشمان بەبیست شێوەكار بەشدارییمان كردوە‪.‬‬

‫چەند سەرنجێك‬ ‫لەپەراوێزی رۆماندا‬ ‫لەدرێژەی كۆڕو چاالكییە روناكبیریەكانی یەكێتی نوسەرانی كورد‪ /‬لقی‬ ‫سلێمانی دا‪ ،‬رۆژی چوارشەممە ‪ 2014/6/18‬لەهۆڵی چاالكی قوتابخانەكان‪،‬‬ ‫یەكێتییەكەمان كۆڕێك بۆ نوسەرو وەرگێڕ مامۆستا حەمەكەریم عارف لەژێر ناوی‬ ‫"چەند سەرنجێك لەپەراوێزی رۆماندا" رێكدەخات‪ ،‬كاتژمێر ‪ 5‬ی پاشنیوەڕۆ‪،‬‬ ‫هاتنتان خۆشەویستیە بۆ دنیا بەرینەكەی ئەدەب‪.‬‬

‫كێشەكانی سیلینا‬ ‫بەردەوامن‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێدەچێت ئەو وتانەی لەبارەی‬ ‫خانمە ئ��ەك��ت��ەرو گۆرانبێژی‬ ‫ئەمەریكی سیلینا گومێز‪ ،‬كە‬ ‫لەرۆژنامەو گۆڤارەكاندا دەكرێت‪،‬‬ ‫وا بەئاسانی كۆتاییان نەیەت‪،‬‬ ‫لەئێستادا زۆرێ���ك لەناوەندە‬ ‫میدیاییەكان ب��اس لەسكپڕی‬ ‫گومێز دەكەن بەهاوڕێی پێشوی‬ ‫جاستین بەیبەری گۆرانبێژ‪،‬‬ ‫سەرچاوەیەكیش باس لەتوشبون‬ ‫بەنەخۆشییەكی ئاسایی سیلینا‬ ‫دەك���ات‪ .‬لەچاوپێكەوتنێكیدا‬ ‫ل���ەگ���ەڵ پ��ێ��گ��ەی ك��ون��ت��اك��ت‬ ‫میوزیك‪-‬ی ئەمەریكی لەگەڵ‬ ‫ریكاردو گومێز باپیری سیلینا‪،‬‬ ‫لەنەخۆشكەوتنی‬ ‫تەئكیدی‬ ‫ك��چ��ەزاك��ەی دەك��ات��ەوەو هەمو‬ ‫ئەو دەنگۆیانەش رەد دەكاتەوە‬ ‫ك��ە ب���اس ل��ەس��ك��پ��ڕی سیلینا‬ ‫دەك�����ات‪ .‬ری���ك���اردۆ وتیشی‪،‬‬ ‫لەئێستادا كچەزاكەم چارەسەری‬ ‫پێویست وەردەگرێت‌و رۆژانەش‬ ‫تەندروستی بەرەو باشی دەڕوات‪.‬‬ ‫رون��ی��ش��ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬ك��ە سیلینا‬ ‫بەنیازە بەیەكجاری واز لەگۆرانی‬ ‫وتن بهێنێت‌و ئەو دەیەوێت تەنها‬ ‫وەك ئەكتەرێك دەربكەوێت‪.‬‬

‫لەم ژمارەیەدا‬ ‫«کەشکۆڵ»ێک لە جوامێری‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫بۆ شێخ عەلیی هاوڕێم‬ ‫پشکۆ نەجمەدین‬ ‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤13‬دووشةممة ‪ 2014/6/16‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫دالوەر قەرەداغی و ماردین ئیبراهیم وەرگێڕەکانیانن‬

‫لە ئاییندەیەکی نزیکدا سێ ڕۆمان و شانۆنامەیەکی نوێ دەخوێننەوە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫هەر یەکە لە دالوەر قەرەداغی و ماردین‬ ‫ئیبراهیم‪ ،‬سێ ڕۆم��ان و شانۆنامەیەک‬ ‫وەردەگێڕنە سەر زمانی کوردی‪ ،‬دالوەر‬ ‫قەرەداغی دوو ڕۆمان و شانۆنامەیەک و‬ ‫ماردین ئیبراهیمیش ڕۆمانێکی وەرگێڕاوە‪.‬‬ ‫منداڵی سووتاو‪ ،‬یەکێک لە ڕۆمانەکانی‬ ‫ڕۆماننووس و شاعیر و ڕۆژنامەنووسی‬ ‫سوێدی «ستیگ داگەرمان»‌ـە و دالوەر‬ ‫قەرەداغی لە سویدییەوە کردوویەتی بە‬ ‫کوردی‪.‬‬ ‫ڕۆمانەکە لە هاوینی ساڵی ‪ ١٩٤٨‬و‬ ‫دوای نووسینی هەر یەک لە ڕۆمانەکانی‬ ‫«م��ار» و «دوورگ��ەی حکومدراوان» و‬ ‫کۆنۆڤلێتی «گەمەکانی شەو» و ڕیپۆرتاژە‬ ‫بەنێوبانگەکەی «پاییزی ئەڵمانیا»‬ ‫نووسراوە‪ ،‬کە هێشتا ئەوکات داگەرمان‬ ‫تەمەنی بیستوپێنج ساڵ بوو‪ ،‬نووسراوە‪.‬‬ ‫پ��ێ��ر ئ���ول���وڤ ئ��ێ��ن��ک��ی��وس��ت‪ ،‬لە‬ ‫پێشەکییەکەیدا بۆ ڕۆمانەکە دەنووسێ‪:‬‬ ‫منداڵی سووتاو‪ ،‬ڕۆمانێکی سادەیە لەبارەی‬ ‫خێزانێکەوە لە ناوچەی سۆدەرمالم لە‬ ‫ستۆکهۆڵم‪ .‬ڕۆمانێکی سادەیە لە بارەی‬ ‫گەنجێکی خیانەتکارەوە‪ ،‬پۆرترەیتێکی‬ ‫پڕ لە پ��ەژارەی��ە کە لەالیەن ئەدیبێکی‬ ‫هەستیاری تەمەن بیستوپێنج سااڵنەوە‪ ،‬کە‬ ‫چیدی بڕستی خیانەتەکانی خۆی و دونیا‬ ‫و لێڕابینینەکان و بە بلیمەت دانانەکانی‬ ‫ن��ەم��اوە‪ ،‬ن��ووس��راوە– ه��ەروەه��ا ڕێشی‬ ‫تێدەچێ کە ئەو بارگەکردنە بێئەندازەیە‬ ‫لەم ڕۆمانەدا‪ ،‬پێوەندی بەو حەقیقەتەوە‬ ‫هەبێ‪ ،‬کە پێدەچێ هەموو شت لە ژیانیدا‪،‬‬ ‫بە هاوسەرگیرییە بەختەوەرانەکەیشییەوە‪،‬‬ ‫بەرەو تێکوپێکشکان چووبێت‪ .‬کاتێکیش‬ ‫ئەم ڕۆمانە زۆر شەخسییەی نووسیوە‪،‬‬ ‫هەرگیز پێویستی بەوە نەبووە‪ ،‬کە لەسەر‬ ‫زان��ی��اری تیۆریی‪ ،‬لە ب��ارەی شیکاری‬ ‫دەروون���ی و فرۆید و گرێی ئۆدیبەوە‪،‬‬ ‫ڕۆی بنێت‪ :‬ئاخر ئ��ەو ڕێ��ک ئەزموونی‬ ‫پێوەندییەکی کورتی خۆشەویستیی لەگەڵ‬ ‫خەسوویدا هەبووە‪ .‬ژنێک کە لە ئەڵمانیاوە‬ ‫بە جەنگی براکوژیی ئیسپانیادا هاتبوو–‬ ‫ه��ەروەه��ا ه��ەر ئ��ەو– زۆر شتی فێری‬ ‫داگەرمان‪ ،‬لە ب��ارەی واقیعی دەرەوەی‬ ‫پەژارە سوێدییەکەی دەیەی چلەوە کرد‪.‬‬ ‫چەند ڕۆژێک بەر لەوەی داگەرمان لە‬ ‫ساڵی ‪ ،١٩٥٤‬واتە لە تەمەنی ‪٣١‬ساڵییدا‬ ‫خ��ۆی ب��ک��وژێ‪ ،‬ب��ۆ کچە هاوڕێیەکی‬ ‫نیگەرانی خۆی‪ ،‬کە دەشێ دڵی ختوورەی‬ ‫شتێکی کردبێ‪ ،‬دەنووسێ‪« :‬بە جۆرێک‬ ‫لە جۆرەکان ژیانم چووەتە کڵۆمەوە‪،‬‬ ‫تێناگەم چۆن بتوانم هەمدیس بیکەمەوە‪.‬‬ ‫من چیدی ناتوانم هیچ بکەم‪ ،‬نە بنووسم‪،‬‬ ‫نە پێبکەنم‪ ،‬نە بدوێم‪ ،‬نە بخوێنمەوە‪.‬‬ ‫هەست دەکەم لە دەرەوەی گەمەکەوەم‪.‬‬ ‫کاتێ لەگەڵ خەڵکدام‪ ،‬دەبێ خۆم ناچار‬ ‫بکەم گوێیان بۆ ڕادێ��رم تا بتوانم لە‬ ‫شوێنی خۆیدا زەردەخەنە بکەم‪ .‬کاتێ‬ ‫بەم دواییانە گورگی بیابانم خوێندەوە‪،‬‬ ‫هەستم کرد من ڕایەڵێکم ل��ەوێ هەیە‪،‬‬ ‫واتە ئەوانە نا کە بە ناچاریی کۆتاییان‬ ‫بە ژیانی خۆیان هێناوە‪ ،‬بەڵکو ئەوانەی‬ ‫هەمیشە بۆ دڵنیایی‪ ،‬مەرگیان لە پاڵدا‬ ‫بووە کە قسانی لەگەڵ بکەن‪ ،‬کە ئومێدی‬ ‫پێ بخوازن‪ .‬نازانم من بۆچی دەژیم‪ .‬هیچ‬ ‫کۆتاییەک نییە بۆ کەڵەکە بوونی ڕۆژە‬ ‫دەبەنگەکان‪».‬‬

‫دووەمین کتێبی وەرگێڕدراوی دالوەر‬ ‫ق��ەرەداغ��ی‪ ،‬شانۆنامەی «ب��اوک»ـ��ی‬ ‫ئاوگۆست ستریندبێرگ‪.‬‬ ‫ئاوگۆست ستریندبێرگ‪ ،‬لە م��اوەی‬

‫جۆن بۆین‬

‫شەستوسێ س��اڵ تەمەنیدا‪ ،‬جگە لە‬ ‫شانۆنامەنووسین‪ ،‬بابەتی جۆراوجۆری‬ ‫لە بوارەکانی چیرۆک و شیعر و ڕۆمان‬ ‫و شەرحی حاڵ و وتار و توێژینەوە لە‬ ‫کایەکانی کۆمەاڵیەتی و کیمیاگەری‬ ‫و ماناناسیدا ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم ناوبانگی‬ ‫زیاتر بە شانۆنامەکانییەوە گرێ دراوە‪.‬‬ ‫ستریندبێرگ لە هەر نووسەرێکی تر زیاتر‬ ‫شانۆنامەکانی ئاوێنەی بااڵنمای ژیانی‬ ‫تایبەتی و ئەزموونی ژیانی خۆیین‪ .‬لەو‬ ‫شانۆنامانەش شانۆنامەی «باوک»ـە‪.‬‬

‫شانۆنامەکە لە ‪١٨٨٧‬ـ��دا نووسراوە‬ ‫و ه���ەر ل��ەگ��ەڵ ن��م��ای��ش��ک��ردن��ی��دا لە‬ ‫کۆپنهاگن‪ ،‬سەرکەوتنێکی دەستوبردی‬ ‫بۆ ستریندبێرگ چنییەوە‪ .‬ب��ەاڵم هەر‬ ‫ل��ەو کاتەدا ژیانی هاوسەرگیرییەکەی‬ ‫خۆی گەییشتبووە بنبەستێکی قووڵ و‬ ‫لە سەروبەندی لێکبەرهەڵوەشاندا بوو‪.‬‬ ‫ئەو لەو کاتەدا چەندین جار (سیری)‬ ‫هاوسەری بەجێهێشتبوو‪ ،‬بەاڵم هەموو‬ ‫ج��ارەک��ان ب��ۆ الی گ��ەڕاب��ۆوە‪ .‬هاوکات‬ ‫لەگەڵ نووسینی شانۆنامەکەدا‪ ،‬کاریشی‬ ‫لە بەرگی پێنجەمی ژیاننامەکەی خۆیدا‬ ‫(بەرگرینامەکانی گێلێک) کە بە زوبانی‬ ‫فەرەنسی دەینووسی تا گوایە بۆ ئەوەی‬ ‫ه��ەم��وو دون��ی��ا بیخوێنێتەوە‪ ،‬دەک��رد‪،‬‬ ‫کە تیایدا سیری بە خیانەت و الدانی‬ ‫سێکسی تاوانبار دەک��رد‪ ،‬ب��ەاڵم دوات��ر‬ ‫ک��ە ل��ە تۆمەتەکانی پەشیمان ب��ۆوە‪،‬‬

‫ستیگ داگەرمان‬

‫گوتی کتێبەکەی بۆ مەبەستی چاپ و‬ ‫باڵوکردنەوە نەنووسیوە‪.‬‬ ‫ستریندبێرگ شانۆنامەی «باوک»ـی‬ ‫لە کاتێکدا نووسیوە‪ ،‬کە سەرەنجام دوای‬ ‫چواردە ساڵ لە سیری جیادەبۆوە‪ .‬ئازار‬ ‫و عەزابی ئەو چواردە ساڵەی ژیانی پڕ‬ ‫لە غیرە و دڵپیسیی خ��ۆی چکاندۆتە‬ ‫ئەو شانۆنامەیەوە‪ .‬یەکێک لەو کێشانەی‬ ‫ژیانی هاوسەرگیری کە سترینبێرگ لەم‬ ‫شانۆنامەیەدا ئیشی لەسەر ک��ردووە و‬ ‫خۆیشی ب��اوەڕی پێی ب��ووە‪ ،‬مەسەلەی‬ ‫ئەسڵ و نەسەب بووە‪ .‬ئەو باوەڕی وا بوو‬ ‫کە ئەم خۆیشی بەشی لەو ژانەدا هەیە‬ ‫کە سیری بۆ منداڵبوون کێشاویەتی‪ .‬بۆیە‬ ‫سەیر نەبوو کە بکەوێتە گومان لە سیری‬ ‫بەوەی منداڵەکانی هیی ئەم نین‪.‬‬ ‫دەگوترێ کە ستریندبێرگ شانۆنامەی‬ ‫«باوک»ـی بۆ ئەوە نەنووسیوە تا پیشانی‬

‫فرانسواز ساغان‬

‫ب��دا کە ژنێک دەت��وان��ێ چ گەمەیەکی‬ ‫ترسناک بە هەست و سۆزی پیاوێک بکا‪،‬‬ ‫بەڵکوو بە تایبەتیی بۆ ئەو نووسیویەتی‬ ‫تا پیشانی خەڵکی بدا کە توانای نووسین‬

‫ئۆگۆست ستریندبێرگ‬

‫و بلیمەتییەکەی لە ئاستی خۆیدایە و هیچ‬ ‫کەمی نەکردووە‪.‬‬ ‫سێیەمین کتێبیشی‪ ،‬ڕۆمانێکە بەناوی‬ ‫«ئەی غەم‪ ...‬ساڵو»ـی فرانسواز ساغان‬ ‫ژنە ڕۆماننووسی فەڕەنسی لە ساڵی ‪١٩٥٤‬‬ ‫و لە تەمەنی ‪ ١٨‬ساڵیدا نووسیویەتی و‬ ‫هەر لەگەڵ باڵوبوونەوەیدا بۆ چەندین‬ ‫زوبان وەرگێڕدرا و ڕۆمانەکەیشی کردووە‬ ‫بەیەکێک لەو سەد ڕۆمانەی کە دەبێ بەر‬ ‫لە مردن بخوێنرێتەوە‪.‬‬ ‫وەک قەرەداغی ئاماژەی پێ دا‪ ،‬ئەو‬

‫ڕۆمانەی لە فارسییەوە تەرجەمە کردووە‬ ‫و بڕیارە لەگەڵ تێکستە فەڕەنسیی یان‬ ‫ئینگلیزییەکەیدا بەراورد بکرێ‪.‬‬ ‫دالوەر قەرەداغی وتیشی‪« :‬ڕۆمانی‬ ‫(م��ەس��ی��ح ل���ە خ���اچ دەدەن����ەوە)ـ����ی‬ ‫کازانتزاکیس و کۆچیرۆکی (ماڵێک لە‬ ‫ئاسمان) ـی گوڵی تەرەقی چاپی دووەم‬ ‫دەکرێنەوە‪».‬‬ ‫هەروەها ماردین ئیبراهیمی شاعیر‪،‬‬ ‫ڕۆم���ان���ی «ك���وڕی���ژگ���ه‌ی ن���او بیجامه‬ ‫خه‌تخه‌ته‌که»ـی ن��ووس�ه‌ری ئایرله‌ندی‬ ‫«ج���ۆن ب��ۆی��ن»ـ��ی ل��ه ئینگلیزییه‌وه‬ ‫وه‌رگێڕاوه بۆ کوردی‪.‬‬ ‫جۆن بۆین نووسه‌رێکی ئایرله‌ندیی ته‌مه‌ن‬ ‫چلوسێ ساڵه و له ساڵی دووه��ه‌زاره‌وه‬ ‫ده‌ستی کردووه به ڕۆماننووسین‪ .‬یه‌که‌م‬ ‫ڕۆمانی ساڵی دووه�ه‌زار باڵو کرده‌وه به‬ ‫ناوی «کات‌دزه‌که»‪ .‬ساڵی دووهه‌زارویه‌ک‬ ‫ڕۆمانی «کۆنگره‌ی سوارانی زبر»ـی باڵو‬ ‫ک���رده‌وه‪ .‬تائێستا دوان��زه ڕۆمانی باڵو‬ ‫کردووەته‌وه و دواڕۆمانی به‌ناوی «مێژووی‬ ‫ته‌نیایی» ل �ه‌م س��اڵ��دا ب�ڵاو ک���رده‌وه‪.‬‬ ‫کوڕیژگه‌ی ناو بیجامه خه‌تخه‌ته‌که‪ ،‬ساڵی‬ ‫دووه �ه‌زاروش �ه‌ش باڵو کرایه‌وه و دواتر‬ ‫کرا به فیلم که ده‌رهێنه‌ره‌که‌ی «مارک‬ ‫هێرمان» بوو‪ .‬ڕۆمانه‌کانی جۆن بۆین تا‬ ‫ئێستا بۆ چل‌وشه‌‌ش زمان وه‌رگێڕدراون‪.‬‬ ‫ئه‌م ڕۆمانه باس له هاوڕێیه‌تی نێوان‬ ‫دوو کوڕی بچووک ده‌کات که یه‌کێکیان‬ ‫جووله‌که‌یه و ناوی شموێڵه و له کامپێکی‬ ‫قڕکردندا له‌گه‌ڵ ه���ه‌زاران جووله‌که‌ی‬ ‫ت��ردا له‌ناو ته‌لبه‌نددا زیندانی ک��راون و‬ ‫چاوه‌ڕێی قڕکردنن‪ ،‬کوڕیژگه‌که‌ی تریش‬ ‫که ن��اوی برۆنۆیه منداڵی ئه‌فسه‌رێکی‬ ‫نازییه که ئه‌رکی قڕکردنی ئه‌و خه‌ڵکه‌ی‬ ‫پێ سپێردراوه‪ .‬هه‌ڵبه‌ته برۆنۆ به دزی‬ ‫باوکییه‌وه ده‌بێته ه��اوڕێ��ی شموێڵ و‬ ‫کونجکۆڵی وای لێده‌کات ڕۆژێک به دزییه‌وه‬ ‫به‌ژێر ته‌لبه‌نده‌که‌دا بچێته ناو کامپه‌که‌وه‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش دوای ئه‌وه‌ی شموێڵ بیجامه‌یه‌کی‬ ‫خه‌تخه‌تی وه‌ک ئ �ه‌وان �ه‌ی خۆیانی بۆ‬ ‫ده‌هێنێت بۆ ئه‌وه‌ی نه‌ناسرێته‌وه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وه ڕێکه‌وتی هه‌مان ئه‌و ڕۆژه‌یه که بڕیاره‬ ‫جووله‌که‌کان قڕ بکرێن‪ ،‬بۆیه برۆنۆیش به‌ر‬ ‫ئه‌و هه‌ڵمه‌تی قه‌اڵچۆکردنه ده‌که‌وێت و له‬ ‫ژوورێکی گازدا ده‌خنکێندرێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٣‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/١٦‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫«زمانی چیرۆك دەبێت دەقیق و تەواو بێت»‌‬ ‫بنچینه‌كانی چیرۆكنووسین‬ ‫کە بیری لێ دەکەمەوە‪ ،‬کە لە ڕاس���تیدا بیری لێ ناکەمەوە‪.‬‬ ‫ئەوە کاروباری من نییە‪ .‬بەاڵم ئەگەر نووسین هێندە بەباشی‬ ‫ئەنج���ام نەدرێت هێندەی ئ���ەوەی ک���ە لەناوماندایە‪ ،‬بۆچی‬ ‫بنووس���ین؟ لە کۆتاییدا‪ ،‬ڕازیبوون و ئاسوودەبوون بە ئەوەی‬ ‫ک���ە هەوڵی تەواوەتیماندا بۆ کردنی و هەبوونی بەڵگە بۆ ئەو‬ ‫هەوڵدانە تەنها ش���تێکە کە لەگ���ەڵ خۆمان دەیبەنە گۆڕەوە‪.‬‬ ‫دەمویس���ت بە هاوڕێکەم بڵێم بۆ خاتری خوا بڕۆ شتێکی تر‬ ‫بکە‪ .‬ڕێگەیەکی تر دەبێت هەبێت کە ئاسانتر و ڕاستگۆیانەتر‬ ‫بێت بۆ بەڕێوەبردنی ژیان‪ .‬ئەگەرنا ئەوپەڕی تواناکانی خۆتی‬ ‫پێ ببەخش���ە‪ ،‬بەهرەکانت و دواتری���ش بیانوو و بەڵگەی بۆ‬ ‫مەهێنەرەوە‪ .‬گلەیی مەکە‪ ،‬لێکدانەوە مەدە‪.‬‬ ‫لە وتارێکدا کە ناوێکی تەواو س���ادەی هەیە «نووس���ینی‬ ‫کورتەچیرۆک» فالنەری ئۆکۆنەر باس لە نووسین دەکات وەک‬ ‫دۆزینەوەیەکی زانستی‪ .‬ئۆکۆنەر دەیوت زۆربەی کات نازانێت‬ ‫ب���ەرەو ک���وێ دەڕوات کاتێک بۆ نووس���ینی کورتەچیرۆکێک‬ ‫دادەنیش���ت‪ .‬دەیوت گومانی هەیە زۆر نووسەر بزانێت بەرەو‬ ‫ک���وێ دەچێت لە کات���ی دەس���تپێکردنیاندا‪« .‬گوود کانتری‬ ‫پیپڵ»ـ���ی بەکارهێنا وەک نموونەی پێکەوەنانی چیرۆکێک و‬ ‫نەزانینی ئەنجامەکەی هەتا لە ڕاس���تیدا گەیشتووه‌تە نزیکی‬ ‫کۆتایی‪ :‬کە دەستم بە نووسینی ئەو چیرۆکە کرد‪ ،‬نەمدەزانی‬ ‫دکتۆرێک���ی تێدا دەبێت بە قاچێک���ی دارینەوە‪ .‬کاتێک زانیم‬ ‫ڕه‌یمۆند كارڤه‌ر‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬چرا نه‌وزاد‬

‫نووس���ینی‪ .‬کاتەکەم دەستکەوت‪ ،‬رۆژێکی تەواو– ‪ ١٢‬بۆ ‪١٥‬‬ ‫کاتژمێ���ر‪ -‬دەبوو بەکاری بهێنم‪ .‬ب���ەکارم هێنا‪ ،‬بەیانییەکەی‬ ‫دانیش���تم و یەکەم دێڕەکەم نووس���ی و دێڕەکانی تر بەدوایدا‬ ‫دەس���تیان کرد بە پێکەوەلکان‪ .‬چیرۆکەکەم دروست کرد هەر‬ ‫وەک ش���یعرێک درووست بکەم؛ دێڕێک ئینجا دێڕی داهاتوو و‬ ‫دێڕی داهاتوو‪ .‬هەر دواتری���ش چیرۆکێکم دەبینی و دەمزانی‬ ‫چیرۆکەکەی خۆمە‪ ،‬ئەوەی دەمویست بینووسم‪.‬‬ ‫زۆر جوانە له‌الم هەندێک لە هەستی هەڕەشە یان لەڕێالدان‬ ‫درووس���ت دەبێت لە کورتەچیرۆکدا‪ ،‬کەمێک لەڕێالدان کێشە‬ ‫نییە هەبێت لە چیرۆکێکدا؛ بۆ هۆیەک‪ ،‬بۆ جوواڵندن‪ .‬دەبێت‬ ‫ئەو گرژییەی کە شتێک خەریکە ڕووبدات هەبێت‪ ،‬کە هەندێک‬ ‫ش���ت لە هەست ویس���تێکی بێووچاندان‪ ،‬یان زۆربەی کات بە‬ ‫ش���ێوەیەکی س���ادە‪ ،‬چیرۆک هەر درووست نابێت‪ .‬ئەوەی لە‬ ‫چیرۆكدا گرژیی درووس���ت دەکات ئەوەیە وشە بەرجەستەکان‬ ‫بەیەکەوە گ���رێ دراون بۆ درووس���تکردنی دیمەنێکی دیاری‬ ‫ڕووداوێك‪ .‬بەاڵم هەروەها ئەو (شتانەش���ن کە بەجێماون‪ ،‬کە‬ ‫تێکئااڵون بۆ بەخشینی مانایاکی تر)‪ ،‬ئەو زەویەی لەژێر ڕووە‬ ‫س���افەکەی ش���تەکاندایە‪ ،‬کە هەندێک جار ناجێگیر و پارچە‬ ‫پارچەیە‪.‬‬ ‫پێناس���ەی پریتچێت بۆ کورتە چیرۆکێک «شتێک لە کاتی‬ ‫تێپەڕبوون���دا بە گۆش���ەی چاو بە کورتی ب���ۆی دەڕوانی‪».‬‬

‫ڕەیمۆن���د کارڤ���ەر‪ ،‬لەگ���ەڵ تس‬ ‫گاالگەری چیرۆکنووس و هاوسەریدا‬

‫به‌شی دووه‌م ‪ -‬کۆتایی‬ ‫پێویستە ئەوە لە بیر نەکرێت کە تاقیکردنەوەی ڕاستەقینە‬ ‫لە ئەفس���انەدا ئۆریجیناڵ و بە ئ���ەرک و ماندووبوونێکی زۆر‬ ‫پەیدابوو و دڵخۆش���کەرە‪ .‬ب���ۆ نموونە‪ ،‬بەرهەم���ی بارتێلم‪،‬‬ ‫کە نووس���ەرانی تر ناکرێت هەڵپەی بۆ بکەن و پێش���بڕکێی‬ ‫لەگەڵدا بکەن‪ ،‬س���وودی نابێت‪ .‬تەنها یەک بارتێلم هەیە و بۆ‬ ‫نووسەرێکی تر کە هەوڵبدات دەست بەسەر توانای هەستکردن‬ ‫و پێزانینە تایبەتییەکانیدا بگرێت لەس���ەر ڕێبازی داهێنان بۆ‬ ‫ئەوەیە نووس���ەر یاری و گۆڕانگاری لە ژاوەژاو و کارەسات و‬ ‫هەتا خراپتریش‪ ،‬س���اختە و فێل لەگ���ەڵ خۆدا کردن بکات‪.‬‬ ‫تاقیکردنەوە ڕاس���تەقینەکان پێویس���تە «نوێگەری بکەن»‪-‬‬ ‫پاوند وۆتی‪ .‬لەو پرۆس���ەیەدا دەبێت ئەنجامی ش���تەکان بۆ‬ ‫خۆیان بدۆزنەوە‪ .‬بەاڵم ئەگەر نووس���ەران هەستەکانی خۆیان‬ ‫جێ نە‌هێش���تووە‪ ،‬دەیانەوێ���ت پەیوەندیی���ان لەگەڵ ئێمەدا‬ ‫هەبێت‪ ،‬دەیانەوێت هەواڵ ل���ە دنیاکەی خۆیانەوە بگوێزنەوە‬ ‫بۆ ئێمە‪.‬‬ ‫دەکرێ���ت‪ ،‬لە ش���یعرێک ی���ان کورتەچیرۆکێکدا‪ ،‬باس���ی‬ ‫ش���تێکی س���ادە و کۆن بکرێ���ت بەاڵم بە زمانێک���ی پڕاوپڕ‪،‬‬ ‫ب���ە ن���رخ پێبەخش���ینیان‪ -‬کورس���ییەک‪ ،‬پەنجەرەی���ەک‪،‬‬ ‫پەردەیەک‪ ،‬چەتاڵێک‪ ،‬بەردێ���ک‪ ،‬گوارەی ژنێک‪ -‬بە هێزێکی‬ ‫چاوەڕواننەکراوەوە‪ .‬دەکرێت دێڕێک بنووسرێت کە بە ڕواڵەت‬ ‫دایالۆگێکی بێوەی و زیان بێت و تەزوویەک بە بڕبڕەی خوێنەردا‬ ‫بێنێت– یان وەکو نابۆکۆڤ دەریدەبڕێت س���ەرچاوەی چێژی‬ ‫هونەریی (ئارتیس���تیک)‪ .‬ئەم جۆرەی نووس���ینە کە زیاترین‬ ‫چێژم دەداتێ‪ .‬ڕقم لە نووس���ینی ناڕێکوپێک و بە ڕێکەوت و‬ ‫لەک���ەدارە‪ ،‬جا ئەگەر بەژێر درووش���می تاقیکردنەوەدا بفڕێت‬ ‫ی���ان چیتر بێت هەر بە تەمەڵیی بەدەس���تەوەدانی ڕیالیزمە‪.‬‬ ‫لە کورتەچیرۆکە جوانەکەی «ئیساک بابێل»ـدا گێڕەرەوەکە‬ ‫ئەمەی هەیە بۆ وتن دەربارەی نووسینی چیرۆك‪« :‬ئەو هێزە‬ ‫لە هیچ ئاسنێکدا نییە بۆ سمینی دڵێک‪ ،‬کە لە خاڵێکدا هەیە‬ ‫لە شوێنی راست و تەواودا دانرابێت‪».‬‬ ‫ئەمەش هەروەها ش���ایەنی ئەوەی هەیە بچێتە سەر سێ بە‬ ‫پێنجێک‪.‬‬ ‫هەت���ا کۆنێل جارێ���ک وتی ئەوەی زانیوە ک���ە کۆتایی بە‬ ‫کورتەچیرۆکەک���ەی هات���ووە کاتێ���ک پێیداچووەت���ەوە و‬ ‫فاریزەکانی البردووە و دیس���ان بە چیرۆکەکەدا چووەتەوە و‬ ‫فاریزەکانی لە هەمان ش���وێندا داناونەتەوە‪ .‬حەز بەم جۆرەی‬ ‫کارکردن دەکەم لەسەر شتێک‪ .‬ڕێز لەو جۆرەی بۆگرنگبوونی‬ ‫ئەوەی دەکرێت دەگرم‪ .‬وش���ەکان هەموو ئەوەن کە هەمانن‪،‬‬ ‫کەواتە با شیاوەکان بەکاربهێنین‪ ،‬بە خاڵبەندییەوە لە شوێنە‬ ‫راس���تەکانیاندا بۆ ئەوەی بە باشترین ش���ێوە ئەوە بڵێن کە‬ ‫دەبێت بوترێت‪ -.‬ئەگەر بە هەس���ت و س���ۆزە لێکپچڕاوەکانی‬ ‫نووس���ەر قورس بووبوون یان ئەگەر گشتگیر و ناڕوون بوون‬ ‫بەه���ەر هۆکارێک بێت‪ -‬ئەگەر وش���ەکان لەه���ەر ڕوویەکەوە‬ ‫بێت تەڵ���خ بن‪ ،‬چاوی خوێنەر بەس���ەریاندا دەخزێت و هیچ‬ ‫هەدەفێک بەدەس���ت نایەت‪ .‬هەس���تە هونەرییەکەی خوێنەر‬ ‫تێکەڵ نابێت‪« .‬هێنری جەیمس» بە ئەم جۆرەی نووس���ین‬ ‫دەڵێت «تایبەتیکردنی بێهێز‪».‬‬ ‫هاوڕێم هەیە کە پێیان وتووم پێویستی کردووه‌ پەلە بکەن لە‬ ‫نووسینی کتێبێکدا چونکە پارەکەی پێویست بووە بۆ ژنەکەی‬ ‫ی���ان ئێدیتەرەکەی و لە ئەنجامدا لە هەس���تێکی کەموکوڕی‬ ‫و داوای لێبوردن���ەوە جێدەمان‪« .‬زۆر باش���تر دەبوو ئەگەر‬ ‫کاتی زیاترم بۆ تەرخان بکردایە‪ ».‬سەرس���ام بووم کە گوێم‬ ‫لێبوو هاوڕێیەکی ڕۆماننووس���م ئەمە بڵێت‪ .‬هێشتا سەرسامم‪،‬‬

‫بەیانییەک خۆمم لە نووس���ینی باسکردنی دوو ژندا دۆزییەوە‪،‬‬ ‫پێش ئ���ەوەی دەرکی پێ بکەم یەکێکیانم دانابوو کە کچێکی‬ ‫هەبێت بە قاچێکی دارینەوە‪ .‬پیاوە ئینجیلییە فرۆش���یارەکەم‬ ‫هێنای���ە بوون‪ ،‬بەاڵم نەمدەزانی چی لێدەکەم‪ .‬نەمدەزانی ئەو‬ ‫قاچە دارینە دەدزێت هەتا دە دوانز‌ه دێڕ پێش ئەوەی بیبات‪،‬‬ ‫بەاڵم کە ب���ۆم دەرکەوت ئەم���ە ڕوودەدات‪ ،‬زانیم ڕێگەی لێ‬ ‫ناگیرێت‪.‬‬ ‫کە چەند س���اڵێک پێش ئێس���تا ئەمەم خوێندەوە‪ ،‬شۆکی‬ ‫کردم کە ئەو یان هەر کەس���ێکی تر بەم فاشنە دەنووسێت‪.‬‬ ‫وامدەزانی ئەمە نهێنییە بێئارامەکەی منە و کەمێک س���ەخت‬ ‫بووم لەگەڵیدا‪ .‬بەدڵنیاییەوە هەستم کرد ئەم جۆرەی کارکردن‬ ‫لەس���ەر کورتەچیرۆکێک کەموکوڕییەکانی خۆمی دەرخست‪.‬‬ ‫بیرم���ە خوێندنەوەی بۆچوونەکانی لەس���ەر ئ���ەم بابەتە بە‬

‫«‬

‫تێبین���ی؛ «بەکورتی ل���ێ ڕوانین»ـەکە بک���ە‪ .‬یەکەمجار بە‬ ‫کورتی لێ ڕوانین‪ .‬پاش���ان ئەو بەکورتی لێ ڕوانینەی ژیانی‬ ‫پێ بەخش���راوە (ل���ە نەبوونەوە هاتۆتە ب���وون لە چیرۆکدا)‬ ‫دەبێت بە ش���تێک ئەو س���اتەی پێ دەدرەوشێتەوە و ئەگەر‬ ‫بەبەخت بی���ن مان���ا و ڕووداوی تری ب���ەدوادا دێت‪ .‬ئەرکی‬ ‫نووس���ەری کورتەچیرۆکەکە ئەوەیە دەسەاڵت و ماف بدات بە‬ ‫ئ���ەو لێڕوانینە بە هەموو ئەو توانایەی کە هەیەتی‪ .‬زیرەکی و‬ ‫توانای خوێندەواریی خ���ۆی دەخاتە کار بۆ دەربڕینی بەهرە‬ ‫و هەستی خۆگونجاندن و هاوس���ەنگکردنی‪ :‬شتەکان خۆیان‬ ‫لە ڕاس���تیدا چۆنن و ئەم چۆنیان دەبینێت‪ -‬بەو ش���ێوەیەی‬ ‫کەس���ی تر نایانبینێت‪ .‬ئەمەش لە ڕێگ���ەی زمانێکی پڕاوپڕ‬ ‫و ڕوون���ەوە ئەنجام دەدرێت‪ ،‬ئەو زمانەی ژیان دەبەخش���ێتە‬ ‫ئەو وردەکارییانەی ڕووناک���ی دەدات بە چیرۆک بۆ خوێنەر‪.‬‬

‫جارێک دانیشتم بۆ نووسینی چیرۆکێک کە لە ئەنجامدا نووسینێکی‬

‫زۆر باش دەرچ��وو‪ ،‬بەاڵم تەنها یەکەم دێڕی چیرۆکەکە هاتە‬ ‫نووسین‪ .‬بۆ چەند ڕۆژێک لە هاتوچۆدا بووم لەگەڵ هەبوونی‬

‫ئەم دێڕە لە مێشکمدا‪« :‬گسکه‌ کارەباکەییه‌كه‌ی ئێش پێ دەکرد‬

‫کە زەنگی تەلەفونەکە لێی دا‪».‬‬ ‫ڕادەیەکی زۆر هانی دەدام‪.‬‬ ‫جارێک دانیش���تم بۆ نووس���ینی چیرۆکێک کە لە ئەنجامدا‬ ‫نووس���ینێکی زۆر ب���اش دەرچوو‪ ،‬بەاڵم تەنه���ا یەکەم دێڕی‬ ‫چیرۆکەک���ە هاتە نووس���ین‪ .‬بۆ چەند ڕۆژێک ل���ە هاتوچۆدا‬ ‫ب���ووم لەگ���ەڵ هەبوونی ئەم دێڕە لە مێش���کمدا‪« :‬گس���ک ‌ه‬ ‫کارەباکەییه‌ك���ه‌ی ئێ���ش پێ دەکرد کە زەنگ���ی تەلەفونەکە‬ ‫لێی دا‪ ».‬دەمزانی چیرۆکێک لەوێدایە و پێویس���تی بە وتنە‪.‬‬ ‫هەس���تم پێدەکرد لە ئێسکەکانمدا‪ ،‬کە چیرۆکێک سەر بە ئەو‬ ‫دەس���تپێکردنەیە‪ ،‬تەنها ئەوەی دەوێت م���ن کاتم هەبێت بۆ‬

‫ب���ۆ ئەوەی وردەکارییەکان گەیەنەرێکی پتەوی مانا بن‪ ،‬زمان‬ ‫دەبێ���ت دەقیق و تەواو بێت‪ .‬وش���ە دەتوانێت هێندە دەقیق‬ ‫بێت بە جۆرێک وش���ک دەردەکەون‪ ،‬بەاڵم هێش���تا دەتوانن‬ ‫مان���ا بگرنە خۆ؛ ئەگەر ڕاس���ت بەکارهێنران‪ ،‬دەتوانن هەموو‬ ‫نۆتەکان بخوێنن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬

‫‪http://www.prospectmagazine.co.uk/magazine/‬‬ ‫‪principlesofastory/#.U5uCNXZoH1U‬‬

‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینووسێت‬ ‫گۆران���ى كایه‌یه‌كى ژیارى و مێژووی���ى ئێمه‌یه‌‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ل ‌ه زۆر‬ ‫ب���واردا كه‌لێنى زۆرى نه‌بوونى ته‌دوی���ن و باڵوكردنه‌وه‌ى بۆ پڕ‬ ‫كردبین���ه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه فۆلكۆر و الوك و حه‌یراندا هه‌ندێ س���ه‌ره‌داوى‬ ‫مێ���ژوو و دیموگرافیمان ده‌س���ت ده‌كه‌وێ ك��� ‌ه تۆمار نه‌كراون‪.‬‬ ‫ته‌مه‌نى ته‌دوین و باڵوكردنه‌و‌ه الى ئێمه‌ ته‌مه‌نێكى كورته‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه رێى ده‌نگهه‌ڵبڕینه‌و‌ه كاره‌س���ات و خۆش���ییه‌كان ده‌ماوده‌م‬ ‫گواستراونه‌ته‌وه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت جۆرى په‌یوه‌ندى كۆمه‌اڵیه‌تى و روانین‬ ‫ل��� ‌ه ژن و تێڕامان له‌ ناخۆش���ییه‌كان ل ‌ه رێى به‌ند و گۆرانییه‌و‌ه‬ ‫ماونه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ل���ه‌ الوك و حه‌یران���دا ورده‌كارى دابه‌ش���بوونى‬ ‫گون���ده‌كان و خێڵ���ه‌كان روونكراونه‌ت���ه‌و‌ه و دیتێڵ���ى ش���ه‌ڕ‌ه‬ ‫ناوخۆیى و ده‌ره‌كییه‌كان باس���یان لێو‌ه كراوه‌‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك ل ‌ه‬ ‫شێوه‌كانیش ده‌كرێت له‌ بوارى مێژوویى و كوردناسیدا سوودیان‬ ‫لێوه‌ربگیرێت‪.‬‬ ‫ش���یعر و ئاواز ل ‌ه گۆرانیدا په‌یوه‌ندییه‌كى گرنگ و دانه‌بڕاویان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬وه‌ك هاوسه‌رگیریی ‌ه له‌ نێوان ره‌زمى وشه‌ و ره‌زمى ئاواز‪،‬‬ ‫هاوته‌ریببوونى نه‌غم ‌ه و ره‌زم و وش��� ‌ه و ده‌نگ تابلۆى هونه‌رى‬ ‫به‌ره���ه‌م دێنن‪ ،‬ته‌نانه‌ت هه‌ڵبژاردن���ى جۆرى ئامێریش رۆڵى ل ‌ه‬ ‫ده‌رخس���تنى ناوه‌ڕۆكى تێكستى ش���یعریدا هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ى باو و‬ ‫ناسراویش��� ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه جۆرى شیعر‪ ،‬جۆرى ئاواز ده‌ستنیشان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬گه‌وره‌ مۆسیقار و ئاوازدانه‌رى ناودارى عه‌ره‌ب محه‌مه‌د‬ ‫عه‌بدولوه‌هاب ل ‌ه یه‌كێك ل ‌ه چاوپێكه‌وتنه‌كانى ده‌ڵێت‪ :‬وشه‌یه‌كى‬ ‫خه‌مگین پێویس���تى ب��� ‌ه ئاوازێكى خه‌مگین هه‌یه‌‪ ،‬وش���ه‌یه‌كى‬ ‫دڵخۆش���كه‌ریش پێویس���تى ب ‌ه ئاوازێكى دڵخۆش���كه‌ران ‌ه هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ناكرێ���ت وش���ه‌ى ژووان هه‌مان ئاوازى وش���ه‌ى مه‌رگى هه‌بێت‪،‬‬ ‫چونك ‌ه وش ‌ه وه‌ك رۆح له‌به‌ر وای ‌ه هه‌ر ده‌ستنیشانكردنێكى هه‌ڵ ‌ه‬ ‫ده‌بێت ‌ه مایه‌ى كوشتنى وش���ه‌كه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ى بۆته‌ مایه‌ى سه‌رنجى‬ ‫گوێگران���ى گۆرانیی كوردى‪ ،‬هه‌ندێ له‌ گۆرانیبێژانى كورد به‌بێ‬ ‫ره‌چاوكردنى جۆر و مانا و مه‌غزاى وش��� ‌ه و رس���ته‌ى ش���یعرى‬ ‫ب��� ‌ه ئاره‌زووى خۆیان ئاواز داده‌نێن و ل��� ‌ه زۆر كاتدا دیمه‌نێكى‬ ‫ناش���یرینى ئه‌وتۆ بۆ گوێگر به‌ره���ه‌م ده‌هێنن كه‌ ده‌بێت ‌ه مایه‌ى‬ ‫له‌باربردن و پیسكردنى گوێ‪ ،‬له‌م دوایه‌دا و له‌یه‌كێك ل ‌ه كه‌ناڵ ‌ه‬ ‫ئاس���مانییه‌كانى كوردستان گورانیبێژێك شیعر‌ه به‌ناوبانگه‌كه‌ى‬ ‫مامۆس���تاى نه‌مر عه‌بدولاڵ گۆرانى هێنابوو ك ‌ه بۆ هیواى كوڕى‬ ‫و ل ‌ه ساته‌وه‌ختى س���ه‌ره‌مه‌رگى هیوادا نووسیویه‌تى و باس ل ‌ه‬ ‫جه‌رگى س���ووتاوى خۆى ده‌كات ئه‌و كاته‌ى هیوا له‌ گیانه‌اڵدای ‌ه‬ ‫و ب��� ‌ه دوو چاو‌ه ش���ینه‌كانى بۆى ده‌ڕوانێ���ت‪ ،‬كاكى گۆرانیبێژ‬ ‫یه‌ك ب ‌ه خۆى هاوارى ده‌ك���رد (رۆڵه‌ى ژیانم‪ ،‬هیواى تاقانه‌م‪..‬‬ ‫ئه‌ى وه‌ى زارا گیان دیده‌م زارا‌‪ ..‬ش���ایه‌تیم بۆ بده‌ن ل ‌ه گوله‌ى‬ ‫خه‌س���اره‌‪ ..‬ماچ قه‌رزداره‌)‪ ،‬باش���ه‌ ئه‌وا داماننا ئه‌و گۆرانبێژ‌ه‬ ‫هێند‌ه نه‌خوێنده‌وار و بێ ئاگایه‌‪ ،‬ئه‌ى ئه‌و س���وپا مۆسیقییه‌ى‬ ‫ل ‌ه دوایه‌و‌ه به‌ش���ان هه‌ڵته‌كاندنه‌وه‌ مۆسیقایان ده‌ژه‌نى‪ :‬ئه‌وان‬ ‫بۆ پێش تۆماركردن ورته‌یه‌كیان نه‌كرد؟ ئه‌ى به‌رپرس���انى ئه‌و‬ ‫كه‌ناڵه‌ موعته‌ب���ه‌ر‌ه بۆ نه‌یانگوت كاكى گۆرانیبێژ داوه‌ت كراوى‬ ‫بۆ ش���كاندنى ئه‌م ش���ه‌كر و ش���یعره‌؟ یه‌كێك ل ‌ه شیعره‌ هه‌ر‌ه‬ ‫ویژدانییه‌كان���ى ئه‌ده‌بیاتى كوردى ئه‌م ش���یعره‌ى مامۆس���تاى‬ ‫نوێگه‌ر عه‌بدولاڵ گۆرانه‌‪ ،‬ش���یعرێك ‌ه پڕ‌ه ل ‌ه س���ۆزى ئینسان و‬ ‫موچوڕكى ویژدانى‪ ،‬یه‌كێك ‌ه ل ‌ه تابلۆ دره‌وشاوه‌كانى شیعرى نوێى‬ ‫ئێمه‌‪ ،‬كه‌چى گۆرانیبێژێكى نه‌خوێنده‌وار دێت و سووكایه‌تى به‌م‬ ‫ش���یعر‌ه ده‌كات و هه‌ڵپه‌ڕكێ ب���ۆ مردنى هیوا تاقانه‌كه‌ى گۆران‬ ‫س���از ده‌كات‪ ،‬ئاخر ئه‌ى وه‌ى زارا گیان ل ‌ه كوێ و سه‌ره‌مه‌رگى‬ ‫هیوا ل ‌ه كوێ؟ ده‌بێت ئه‌و گۆرانیبێژ‌ه له‌ هه‌موو ژیانیدا ئه‌لفوبێى‬ ‫په‌یوه‌ندیى نێوان ش���یعر و ئاوازى نه‌ناسیبێت‪ ،‬ده‌نا مه‌عیده‌ى‬ ‫گوێگرانى نه‌ده‌گرت و ئه‌م ش���یعر‌ه نایابه‌ى گۆرانیش���ى ئه‌تك‬ ‫نه‌ده‌ك���رد‪ .‬من الم ئاس���ایی ‌ه زۆر جار ئاوازێك���ت پێجوان ‌ه به‌اڵم‬ ‫وشه‌كانت ب ‌ه دڵ نییه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر هیچ نه‌بێت گۆرانیبێژ پێویست ‌ه‬ ‫بزانێت ك ‌ه كاره‌س���ات له‌گه‌ڵ هه‌ڵپه‌ڕكێدا ناگونجێت‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تى‬ ‫بۆ ش���یعرێك له‌ یاده‌وه‌ریى ئێمه‌دا ش���وێن و پێگه‌ى هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫شێوه‌ى ئه‌و تێكسته‌ ناوازه‌یه‌ى مامۆستا گۆران‪.‬‬ ‫ره‌نگ ‌ه ل ‌ه زۆربه‌ى پس���پۆڕانى نه‌ته‌وییمان بپرس���ى و بڵێیت‬ ‫ئێم ‌ه بۆ نه‌بووین ‌ه هیچ؟ ل ‌ه وه‌اڵمدا بڵێت الیه‌كى نه‌خش���ه‌كه‌مان‬ ‫ئاو نه‌بوو! به‌اڵم ل ‌ه راس���تیدا پیسبوونى چاو و پیسبوونى گوێ‬ ‫رۆڵى به‌رچاویان هه‌ی ‌ه ل ‌ه مه‌سه‌له‌ى شارستانیبوون‪ ،‬من شارانى‬ ‫دنیام دیوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ى بۆ چاوى ئێمە ده‌گوزه‌رێ زۆر س���ه‌مه‌ره‌یه‌‪،‬‬ ‫ل���ه‌ ب���ازاڕدا دوكانێكى زێڕنگه‌ر له‌ ته‌نیش���ت نه‌علفرۆش���ێكه‌‪،‬‬ ‫ده‌رمانخانه‌ ل ‌ه ته‌نیش���ت مریشكفرۆشێكه‌‪ ،‬ل ‌ه ته‌نیشت كتێبخان ‌ه‬ ‫دوو پیكاب ش���ووتى ب ‌ه ش���ه‌رتى چه‌قۆ هه‌ڵدراوه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‌ه بۆ‬ ‫پیسبووونى چاویش میدیاى چه‌واشه‌كار و بێژه‌رى كوردى نه‌زان‬ ‫و گۆرانیبێژى نه‌خوێنده‌وار و به‌رنامه‌ى بێ مانا به‌سن بۆ ئه‌وه‌ى‬ ‫تا ماویت گوێت پاك نه‌بێته‌وه‌‪ .‬هه‌ر كۆمه‌ڵێك چاو و گوێى پاك‬ ‫نه‌بێت گه‌ر له‌سه‌ر ئاویش دانیشێ‪ ،‬هه‌ر نابێت به‌ هیچ‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٣‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/١٦‬‬

‫ته‌وه‌ری‌‬

‫ئه‌نفال و ئه‌ده‌بیاتی کوردی‬ ‫ئاماده‌کار‪:‬‬ ‫پێشه‌وا محه‌مه‌د‬ ‫ه‬ ‫ب���ه‌ڵ���ێ‪ ،‬ئێم ‌‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫ئازارچه‌شتووین‪،‬‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫زوڵ��م��ل��ێ��ک��راوی��ن‪.‬‬ ‫کیمیاباران کراین‬ ‫و گ���ون���دم���ان‬ ‫ڕووخ���ان و زۆری‬ ‫ه هۆی‬ ‫نه‌مابوو‪ ،‬ب ‌‬ ‫ه ئیدی‬ ‫ئه‌نفاله‌و ‌‬ ‫ه‬ ‫شتێک نه‌مێنێت ب ‌‬ ‫ناوی کورده‌وه‌!‬ ‫ه‬ ‫ئ��������ه‌و ق��س�� ‌‬ ‫زۆر‬ ‫ه‬ ‫به‌ناوبانگ ‌‬ ‫وت����راوه‌؛ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ه‬ ‫سیاسه‌ت و کرد ‌‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ه‌ک��ان‬ ‫ت��ێ��ک��ی ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫هونه‌ر دروستی‬ ‫ده‌ک���ات���ه‌وه‌‪ ،‬ئایا‬ ‫ه‬ ‫ه����ون����ه‌ر و ب � ‌‬ ‫تایبه‌ت ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫ئێمه‌‪ ،‬توانیویه‌تی‬ ‫وێرانه‌یی ئه‌نفال‬ ‫دروست بکاته‌وه‌؟‬ ‫ئ���ای���ا ئ��ه‌دی��ب��ان��ی‬ ‫ئ��ێ��م �ه‌‪ ،‬ت��ا چه‌ند‬ ‫ه ک��ار‬ ‫ت��وان��ی��وی��ان � ‌‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ئه‌نفال‬ ‫ب�����ک�����ه‌ن وه‌ک‬ ‫ک��ه‌ره‌س��ت��ه‌ی��ه‌ک‬ ‫ب��ۆ به‌زیندوویی‬ ‫هێشتنه‌وه‌ی؟‬ ‫ئ�����ه‌ن�����ف�����ال و‬ ‫ئ����ه‌ده‌ب����ی����ات����ی‬ ‫ه‬ ‫ک���وردی‪ ،‬ده‌بێت ‌‬ ‫ت���ه‌وه‌ره‌ی���ه‌ک���ی‬ ‫«ڕه‌خنه‌ی چاودێر»‬ ‫ه‬ ‫و ب���ه‌ش���ێ���ک ل� ‌‬ ‫ن�����ووس�����ه‌ران و‬ ‫ه‬ ‫ئ �ه‌دی��ب��ان��ی ئێم ‌‬ ‫ه‬ ‫ه باره‌و ‌‬ ‫قسه‌ی ل ‌‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ئەدەبیات کارەسات و تەنانەت‬ ‫بەختەوەرییە مرۆییەکان ناکاتە کەرەستە‬

‫ئەنف���ال‪ ،‬ب���ەر ل���ەوەی تراژیدی���ا بێت‪،‬‬ ‫کارەس���اتێکی دڕندانەیە‪ .‬ب���ەو تێڕوانینەی‬ ‫من لە ئەدەبیات دەڕوان���م‪ ،‬یان حەز دەکەم‬ ‫لێی بڕوانم‪ ،‬ئەدەبیات کارەس���ات و تەنانەت‬ ‫بەختەوەرییە مرۆییەکان ناکاتە کەرەس���تە‪.‬‬ ‫چونک���ە بەکەرەس���تەکردنی ڕووداوەکان لە‬ ‫ئەدەبیات���دا‪ ،‬وا بزانم‪ ،‬ئاکامەک���ەی دەبێتە‬ ‫بەکەرەستەکردنی خودی ئەدەبیات‪ .‬ئاساییە‬ ‫کە مەبەس���تم لێ���رەدا‪ ،‬بەتاڵکردنی ئەدەب‬ ‫نییە ل���ە مرۆڤ و دەوروبەر و کارەس���ات و‬ ‫خۆش���بەختییەکان‪ .‬ئەدەبی���ات الی کورد‪،‬‬ ‫بە د ا خ���ە و ە‬ ‫هەمیش���ە (مەگەر‬ ‫ب���ە دەگم���ەن)‬ ‫کە ر ە س���تە یە ک‬ ‫بووە ب���ۆ جاڕدان‪،‬‬ ‫تێگە یا ن���د ن ‪،‬‬ ‫ڕاگەیان���دن و زۆر‬ ‫جاریش تێتەپاندن‬ ‫(ه���ۆ و ه���ۆکارە‬ ‫مێژووییەکانیش���ی‬ ‫پێویس���ت ب���ە‬ ‫گوت���ن ناک���ەن‪.‬‬ ‫دەیانزانین‪ ).‬زۆرن‬ ‫ئەوانەی هێشتا لە‬ ‫بیریانە کە ش���یعر‬ ‫بۆ فێربوونی زمان‬ ‫و ماتماتیک و نوێژ‬ ‫و ڕێز لە دایکوباوک‬ ‫گرتن و پێهەاڵگوتن‬ ‫پاڕان���ەوە‬ ‫و‬ ‫و نەڕەن���ەڕ و‬ ‫سووکایەتیپێکردن‬ ‫و هت���د و هت���د‪...‬‬ ‫هەڵدەبەس���ترا و‬ ‫ب���ەکار دەهێن���را‪.‬‬ ‫وات���ا‪ :‬کەرەس���تە‬ ‫لەنێو کەرەستەدا‪.‬‬ ‫ئەمەیش ئاسانترین‬ ‫ڕێگەی س���ووک و‬ ‫هەرزانکردنی ئەدەبە‪ .‬نووسین لە ڕابردوویەکی‬ ‫نزیک���دا‪ ،‬لە بری ئەوەی م���رۆڤ و دەوروبەر‬ ‫بخولقێنێت‪ ،‬دەبوو بە بەیداخی دژایەتیکردنی‬ ‫بیروبۆچوونی ب���او و لە ڕادیکاڵترین حاڵەتی‬ ‫خۆی���دا دژ ب���ە دەس���ەاڵت و حکووم���ەت‬ ‫وەس���تانەوە‪ .‬دەسەاڵتیش کە هەرەسی دێنا‪،‬‬ ‫یان بیروبۆچوونی گۆری���ن کە باوی نەدەما‪،‬‬ ‫بەیداخەک���ە کەرەس���تەبوونی خۆی لە کیس‬ ‫دەچوو و خۆیش���ی ون دەب���وو‪ .‬فەرامۆش!‬ ‫کاممان ئەمڕۆ تەنانەت کۆپلەیەک لەو هەموو‬ ‫ش���یعرانەمان لە بیرە کە س���ەردەمایەک بە‬ ‫دزییەوە لەس���ەر زاران بوون و دەمانویس���ت‬ ‫دنیای���ان پێ بگۆڕی���ن؟ مەبەستیش���م هیچ‬ ‫ئەوە نییە کە کێش���ە مرۆییەکان لە ئەدەبدا‪،‬‬ ‫ئەس���تەغفیروڵاڵ‪ ،‬جێیان نابێتەوە یان دەبێ‬ ‫زەینبەدەر بکرێن‪.‬‬ ‫بەاڵم چۆن؟‪ ...‬نەک چی!‬ ‫کێش���ەکە ل���ە واقی���ع و ڕەنگدان���ەوەی‬ ‫واقیعدا نیی���ە‪ ،‬وا بزانم‪ .‬بەڵکو لە چۆنیەتیی‬ ‫ڕەنگدانەوەی واقیعە لە هونەر بە گشتی و لە‬ ‫ئەدەبدا بە تایبەت���ی‪ .‬پاتەکردنەوەیە بەاڵم‪:‬‬ ‫بۆچی شیعرێک لەالیەن ئیسپانییەکەوە و بەر‬ ‫لە نیوس���ەدە بۆ گابازێک (کە کارەکەیش���م‬ ‫زۆر پ���ێ دڕندان���ە و تەنان���ەت نائاژەاڵنەیە)‬

‫دەنووس���رێت و ئێس���تایش تەنان���ەت دوای‬ ‫ئ���ەو هەم���وو ماوەیە و ب���ە زمانێکی تریش‬ ‫ک���ە دەیخوێنین���ەوە موچڕکمان بە لەش���دا‬ ‫دێنێ���ت؟‪ ...‬ئەدی بۆ ئەو هەموو ش���یعرەی‬ ‫بۆ خەڵکە گوناح و بەس���تەزمانەکەی خۆمان‬ ‫(کە هیچ تاوانێکیان جگ���ە لەم زمانەی من‬ ‫خەریک���م پێی دەنووس���م و و ت���ۆ خەریکی‬ ‫پێی دەخوێنییەوە) نووس���راون‪ ،‬هەستێکی‬ ‫ئەوتۆمان ال دروست ناکەن؟‬ ‫کێشە ئەمەیە‪ .‬بەاڵم پرسیار نا‪.‬‬ ‫ئاس���انترین کار ئەوەی���ە ئەم���ڕۆ بڵێی���ن‬

‫«‬

‫وا بووب���ێ) ه���اوکاری بەکەرەس���تەبوونی‬ ‫خۆی���ان و بی���ر و خەیاڵ���ی خۆی���ان بوون‬ ‫لەالی���ەن سیاس���یکارانی ئەو س���ەردەمەوە‪.‬‬ ‫واتا‪ :‬تێگەیش���تنی ئەوان و ڕوانینی ئەوان بۆ‬ ‫حەز و پیش���ەکەی خۆیان (نووس���ین) ڕێک‬ ‫ل���ەو ڕادەیەدا بووە کە ببن بە کەرەس���تە و‬ ‫دەس���کەاڵی هزری زاڵی سیاسیی سەردەمی‬ ‫خۆیان‪ .‬کەواتە کێش���ەکە ل���ەوەدا نییە کە‬ ‫بڵێین کێ؟ یان کەی؟ ئێس���تایش هەر وایە‪.‬‬ ‫هەمیشە هەر وایە‪.‬‬ ‫ئێستایش نووس���ەرانی ئێمە (زۆربەیان و‬ ‫زۆرجار) بۆ دەربڕینی مەخس���ەدێک (هەمان‬ ‫کەرەس���تەی جاران ب���ەاڵم بە ن���اوی باوی‬ ‫دیکەوە) زمانی کوردی لە ڕێنووس و ڕێزمان‬ ‫و تەنانەت لە جوانی و لە مانا ئەنفال دەکەن‪.‬‬ ‫وشە لەسەر پەڕەکان ڕیز دەکەن و جەنابمان‬ ‫دەبێ بە ش���یمانە لە مەبەستە پیرۆزەکەیان‬ ‫حاڵی بین‪( .‬ئەگەر ببین!) بە گۆترەنووسین‬ ‫و خۆپێنوخبەبوون‪ ،‬ڕووداوێکە تەنیا لە زمان‬ ‫و زەینی کورددا ڕوو دەدا‪ .‬من و تۆ دەتوانین‬ ‫لە شار و گەڕەک و زەمان و زمان و دەڤەری‬ ‫خۆماندا نوخبە لەنێو گەنجی هەژار و ڕەمەکتر‬ ‫لە خۆماندا بەناوبانگ بین؛ سەرکەوتوو بەاڵم‬ ‫نا‪ .‬کێش���ەکەیش من و تۆ و فیسار و فاڵن‬ ‫نیین‪ ...‬کێش���ە لەوانەیە تێگەیشتنی فاڵن و‬ ‫فیسار و تۆ و من بێ لە نووسین‪ ،‬لە زمان‪ ،‬لە‬ ‫ئەدەب‪ ،‬لە ئەفراندن‪ ،‬لە دەقکردنی نووسین‪.‬‬ ‫لە فەنتازیا‪ ،‬نەک لە درۆکردن‪ .‬لە وردنووسین‬

‫نووسین لە ڕابردوویەکی نزیکدا‪ ،‬لە بری‬

‫ئەوەی مرۆڤ و دەوروبەر بخولقێنێت‪ ،‬دەبوو‬

‫بە بەیداخی دژایەتیکردنی بیروبۆچوونی باو و‬

‫لە ڕادیکاڵترین حاڵەتی خۆیدا دژ بە دەسەاڵت‬

‫و حکوومەت وەستانەوە‪ .‬دەسەاڵتیش کە‬ ‫هەرەسی دێنا‪ ،‬یان بیروبۆچوونی گۆرین کە‬ ‫ب��اوی نەدەما‪ ،‬بەیداخەکە کەرەستەبوونی‬

‫خۆی لە کیس دەچوو و خۆیشی ون دەبوو‬ ‫(دەڵێ���ن)‪ :‬بەڵێ خەتای سیاس���یکارەکانی‬ ‫ئێمە ب���وو‪ ،‬ئەوان ئەو ئەدەبەیان پەس���ەند‬ ‫ب���وو و بەرزیان دەکردەوە‪ ،‬کە کەرەس���تەی‬ ‫بانگەش���ەی خۆیان بوو‪ .‬بەڵێ زۆر ئاس���انە‪.‬‬ ‫چونکە ئەمە دیوێکی کێش���ەکەیە‪ .‬دیوەکەی‬ ‫تری کە فەرامۆش دەکرێ (یان بە ئانقەست‬ ‫دێ���زە ب���ە دەرخۆن���ە دەک���رێ)‪ ،‬گوناح و‬ ‫بەس���تەزمان وێناکردنی نووسەر و ئەدیبانی‬ ‫ئەو س���ەردەمەیە‪ .‬نەخێر‪ ،‬ئەوانیش (ئەگەر‬

‫نەک هەراکردن‪.‬‬ ‫کەواتە وەاڵمی پرسیارەکەتان «نەخێر»ە!‬ ‫دەنا‪:‬‬ ‫نیو س���ەدە بەر لە ئێستا‪ ،‬کە پیکاسۆیان‬ ‫گرت‪ ،‬لێیان پرس���ی‪ :‬تابل���ۆی «گوێرنیکا»‬ ‫بەرهەمی تۆیە؟‬ ‫ل���ە وەاڵمی فاشیس���تەکاندا ئ���ەو گوتی‪:‬‬ ‫نەخێر‪ ،‬بەرهەمی ئێوەیە!‬

‫فەلسەفەی مردن‬

‫««‬

‫شاكار یووسف حەسەن‬ ‫بەشی دووەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫مردن لە ئەفسانەدا‪:‬‬ ‫نووسەر سەرەتا پێناسەی ئەفسانە‬ ‫دەکات و دەنووس���ێت‪ .‬ئەفس���انە‬ ‫چیی���ە؟ پێناس���ەكردنی ئەفس���انە‬ ‫كارێكی ئاس���ان نیی���ە‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫لێكۆڵ���ەران بە پێی كات پێناس���ەی‬ ‫جیای بۆ دەكەن هۆكاری ئەمەش بۆ‬ ‫ئەوە دەگەڕێتەوە كە س���ەرەتایترین‬ ‫بوارە كەم���رۆڤ بیركردنەوەی خۆی‬ ‫تێئاخنیوە‪ .‬ئەفس���انە ب���ۆ كۆمەڵگە‬ ‫س���ەرەتایە كان بناغەی���ەك بوە بۆ‬ ‫ژیانی كەلتوری و كۆمەاڵیەتی هاوكات‬ ‫ف���رەی و بابەت و بیركردنەوەی تیادا‬ ‫رەچاو كراوە ‪ .‬لێكۆڵەرانی بواری ئەفسانە دەبنە سێ دەستە‪ ،‬یەكەم پێی وایە هەمو‬ ‫شتێك لەسەر ئەفسانە دەزانێت دەستەی دوەم هەرچەندە پێناسەی ئەفسانە دەكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم بەدوا زانینی دانانێن‪ .‬دەس���تەی س���ێیەم بەگومانن لەزانینەكەی خۆیان پێیان‬ ‫وایە ئەفس���انە وەك ژیان و مردن نهێنی ئامێزن و كەس نازانێت دوا بۆچونی خۆی‬ ‫لەبارەیەوە بڵێ‌‪ .‬لە ئەفس���انەدا دیاردەی مردن یەکێکە لە دیاردا دیارو گرنگەکان کە‬ ‫ئامادەییەکی چڕی هەیە‪ ،‬نووس���ەر بەش���ێوەی فرەیی ئەفسانە جیاجاکان ئاوڕی لە‬ ‫چەندین ئەفس���انەی شارستانیەتە جیاوازەکان داوەتەوە‪ .‬نووسەر لەم بەشەدا باسی‬ ‫مرۆڤی س���ەرەتایی دەکات‪ ،‬کە چۆن لەنێوان خەون و نەخۆش���ی و مردن پەیوەندی‬ ‫س���ازکردوەو بەسێ نهێنی دەزانێت كەبەردەوام ترس���ی بەرامبەریان هەبوە‪ .‬هاوكات‬ ‫خ���ەون و م���ردن وەك دوانەیەكی هاوتای لەجێی یەك هات���ون و بەكارهاتون لەزۆر‬ ‫ش���وێندا وەك نوس���تویەكی هەتا هەتای و خەوێكی خۆش واتە وەک مردنی بچوک‬ ‫ب���ەكار هێنراوە‪ .‬نەخۆش���ی وەك روەیەكی تری مردن یان هاوس���ێی مردن بینراوە‪،‬‬ ‫چونكە نەخۆشی هۆكاری بنچینەی مردنە‪ .‬ترس بنچینەیەكی قوڵی هەیە چۆن مرۆڤ‬ ‫روبەڕوی نهێنیەكان دەبێتەوە لەالیەكی دیەوە نەناسین هۆكارە بۆئەم ترسەو بەهۆی‬ ‫ئەم ترسەوە چەندین نهێنی دی سازدەبێت‪..‬هەروەك لۆكریش دەڵێت ترس یەكەمین‬ ‫دایكی خوداوەندەكانە بەواتا بونی خوداوەندەكان ترس دروس���تیكردون‪ .‬چونكە ئەم‬ ‫ترس و بێدەسەاڵتیە دەبوایە چارە بكرێت ئیدی دەسەاڵتێك بنیات بنرێت هەرچەندە‬ ‫وەهم���ی بێت یان راس���تەقینە گرنگ نی���ە‪ ,‬بەڵكو گرنگ ئەوەیە ئەو بێدەس���ەاڵتی‬ ‫و ترس���ەی مرۆڤ بۆدیاردە نەناسراوەكان بس���ازێنێت‪ .‬كاتێك خوداوەند هەبو بێت‬ ‫قوربانیش���ی بۆكراوە راع یەكێك بو لەخوداوەندەكانی میس���ر كە مرۆڤەكانی فێركرد‬ ‫قوربانی بۆبكەن وەقوربانیەكەش���ی لەمرۆڤەوە گواس���تەوە بۆ گاو باڵندەكان دیارە‬ ‫لەسەرەتاوە مرۆڤ خوداوەندی دروستكرد وەلێ‌ دواتر بیریكردەوە كەئەی خۆی چۆن‬ ‫دروستبوە؟خوداوەندەكان دروس���تیان كردوە بۆئەوەی ئەركی خوداوەندەكان بگرنە‬ ‫ئەس���تۆو ببێتە جێنشینی ئەوان‪ .‬لێرەوە مرۆڤ خوداوەندی زۆربو یان مرۆڤ گەلێك‬ ‫بانگەش���ەیان بۆ خوداوەند دەكرد‪ .‬هاوکات نوس���ەر لەم بەش���ەدا چەندین ئەفسانە‬ ‫دەخات���ەروو کە گوایە س���ەرەتا م���ردن لەوێوە هاتووەتە بوون‪ ،‬واتە پێش���تر مردن‬ ‫نەب���ووە بەاڵم بەهۆکارێک ک���ە زۆرتر هۆکاری گوێرایەڵنەبوون���ی مرۆڤە بۆ خواوەند‬ ‫ی���ان زیادەڕەوی مرۆڤە یان زی���اد داواکردنی مرۆڤە لە خواوەن���د‪ .‬بۆ نمونە یەکێک‬ ‫لەو ئەفس���انەنەی هێناوەتەوە گوایە خوا لە ئەس���مانەوە شتی بۆ مرۆڤ خستووەتە‬ ‫خوارەوە رۆژێ بەردی خستوەتە خوارێ مرۆڤ نارازیبووە‪ ،‬ئەویش مۆزی بۆ ناردونەتە‬ ‫خوارەوەو دەنگێک هاتووە کە ئیتر ژیانی ئێوە وەک ئەو مۆزە دەبێت‪.‬‬ ‫مردن لە ئاییندا‪:‬‬ ‫لەم باسەش���دا نوس���ەر س���ەرەتایەک س���ەبارەت بە ئاین چیە دەخاتەروو پاشان‬ ‫هەوڵی���داوە بۆچوونی زۆرێک لە ئاینەکان س���ەبارەت بە م���ردن بخاتەروو‪ ،‬هاوکات‬ ‫نووس���ەر هەوڵیداوە لەهەموو بەش���ەکاندا بۆچونی خۆی بنوسێت‪ .‬نوسەر دەنوسێت‬ ‫‹›مرۆڤ لەس���ەرەتای ژیانیەوە هەوڵیداوە باوەڕ بەچەند هێزێكی س���ەرو سروش���تی‬ ‫بهێنێت‪ .‬تائەو شتانەی كەلەسروش���تدا رودەدەن بیداتە پاڵی یان هۆكار بۆرودانیان‬ ‫بدۆزێتەوە ئاینیش یەكێك بوە لەو هۆكارانەی بۆ رودانی ش���تەكان داناوە ئارامی بە‬ ‫مرۆڤ بەخش���یوە لەبەر ئەوەی هەمو مرۆڤەكان گ���ەرۆك نین بەدوای زانیندا مرۆڤە‬ ‫رەشۆكەكان پێویستیان بەژیانێكی ئاس���ای هەیە ‪.‬دور لەگەران بەدوای راستیەكاندا‬ ‫ئاینیش وەاڵمی داونەتەوە بەاڵم وەاڵمەكە راس���تە یان ن���ا ئەوە جێی لێكۆڵینەوەی‬ ‫زانایانە‪ .‬نوس���ەر چەن���د بۆچونی جیا بۆ ئاین دەخاتە روو‪ ،‬ک���ە پێیوایە ئاین وەك‬ ‫هۆكارێك بۆدیلكردن و نامۆكردنی مرۆڤ دەبینێت‪ .‬بۆچونی تریش هەیە بە پێچەوانەوە‬ ‫ئاین بە رزگاركەری م���رۆڤ دەزانێت‪ .‬لەدیدی تایلۆرەوە ئاین بریتیە لە باوەڕبون بە‬ ‫بونەوەرە رۆحیەكان‪ .‬لەالیەكی ترەوە تۆكفوێل باس لە وە دەكات كۆمەڵگەی بێئیمان‬ ‫ئەستەمە بدۆزرێتەوە‪ ،‬چونكە مرۆڤ خۆی ناتوانێت هەقیقەتەكان بدرۆزێتەوە‪ .‬نوسەر‬ ‫پێیوایە مردن خۆراکێکی گرنگی بابەتی ئاینە‪ ،‬چونکە ئەو لوخزەی لە مردندایە ئاین‬ ‫پێی دەژی‪ ،‬مردن هەمیش���ە بابەتێكی گرنگ بوە بۆ ئاینەكان تاگوتارو پێرەوەكانی‬ ‫خۆی���ان لەس���ەر بنیاتبنێن و ئامۆژگاریەكانی خۆیانی ئاراس���تە بكەن لێیەوە‪ .‬مردن‬ ‫و مامەڵەك���ردن لەگ���ەڵ م���ردودا لەناو ئاینەكان���دا س���ەرچاوەیەكی بنەڕەتیە یەك‬ ‫لەنیشانەكانی بیرۆكەی ئاینی مامەڵەكردنە لەگەڵ مردو‪ .‬هیچ ئاینێك نیە رێو رەسمی‬ ‫تایبەتی خۆی نە بێت بۆشاردنەوەی مردوەكانی ‪.‬ئاین و مردن پێكەوە دێن هەروەكو‬ ‫وی���ل دیورانت دەڵدێت (مردن س���ەرچاوەی هەمو ئاینەكان���ە و رەنگە ئەگەر مردن‬ ‫نەبوای���ە خواكانیش نەبونایە) هاوکات نووس���ەر هەوڵدەدات هەندێک لێکچو لە نێوان‬ ‫خواو مردن���دا بدۆزێتەوە‪ ،‬بەوەی کە هەردوک پڕ نهێنین و هاوکات خۆس���ەپێنەرن‪.‬‬ ‫لەالیەكی ترەوە لەئایندا خودا ئەو بونەیە كەمردن تیایدا ش���وێنی نابێتەوە هەروەها‬ ‫م���ردن بەجێهێنانی وەزیفەیەكی خودایی���ە كەزیندو بونەوەی تێدایە‪ .‬كەمرۆڤ نامرێ‬ ‫وخاوەنی ئەو رۆحەیە كەزیندو دەبێتەوە واتە رۆحی مرۆڤ بەش���ێكە لەرۆحی خودا‬ ‫یەكێك لە خاسیەتەكانی رۆحی خوداش نەمریە‪ .‬لە ئاینی زەردەشتیەكانیشدا دوكتێب‬ ‫هەیە جیلوە ـ مەس���حەفا رەش‪ .‬لەم ئاینەدا وەكو ئاینەكانی تر باس���كردنی س���زاو‬ ‫پاداش���ت بونی هەیە بۆنمونە لە جیلوەدا باس لە س���زاو پاداشتی پاش مردن كراوە‬ ‫نوس���راوە ئەزانەی دژی من دەجوڵێنەوە لەو دنیای تر سزایان دەدەم‪ .‬ئەوانەی رازو‬ ‫نهێنیەكانم دەپارێزن پاداش���تیا دەدەمەوە‪ .‬هەروەك لەكتێبی جیلوەدا هاتوە مردنی‬ ‫خەڵكی ئاسای جیاكراوەتەوە لەمردنی ئەو كەسانەی خودارازی دەكەن‪.‬‬ ‫سەرنج‪ :‬بە سوپاسەوە‪ ،‬ئەم بابەتە چەند بەشێکی ماوە و لێرەدا تەنیا توانیمان دوو بەشی باڵو بکەینەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٣‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/١٦‬‬

‫‪4‬‬

‫گه‌ڕان به‌ دوای شێخ ڕەزای تاڵەبانی‬

‫««‬

‫لە سەرچاوە تورکییەکاندا‬

‫واتە‪:‬‬

‫کەرکوك بوو بە ویالیەت‪،‬‬ ‫سلێمانیش بۆی بوو بە والی‪،‬‬ ‫قوڕتان بەسەر خەڵکینە!‪...‬‬

‫(‪)2-٢‬‬ ‫لە هەجوودا پارێزی لە کەس نەکردووە‬ ‫ئاش���کرایە ئێمە وەك خوێنەرانی کورد دەتوانین تەنیا چێژ‬ ‫لە ش���یعرە کوردییەکانی ش���ێخ ڕەزا وەربگرین‪ .‬بەاڵم بێگومان‬ ‫شیعری زۆر نایابی بە زمانی تورکی هەیە‪ .‬من بە سوودوەرگرتن‬ ‫لە س���ەرچاوە تورکییەکان‪ ،‬لێرەدا چەند نموونەیەکی ش���یعری‬ ‫تورکیی شێخ ڕەزا دەخەمە ڕوو و هەمان کات وەریان دەگێڕمە‬ ‫س���ەر زمانی کوردی‪ .‬شێخ ڕەزایش وەك نامیق کەمال تەنانەت‬ ‫هەجووی س���وڵتان و والییەکانی عوسمانیش���ی ک���ردووە‪ .‬لە‬ ‫هەجووی یەکێك لە والییەکانی موسڵدا دەڵێت‪:‬‬ ‫‪Babıâli’den çıkan valilere yoktur sözüm‬‬ ‫‪Böyle bombok vali ancak bab-ı safilden çıkar‬‬

‫واتە‪:‬‬

‫‪Maksadın halık ise halka niyaza gitme‬‬ ‫‪Emelin aşk-ı hakikiyse mecaza gitme‬‬

‫ئەگەر مەقسەدت خالیقە‪ ،‬لەبەر خەڵك بۆ نیاز مەڕۆ‬ ‫ئەمەلت عەشقی حەقیقی بێ‪ ،‬بۆ مەجاز مەڕۆ‬

‫شێخ ڕەزای تاڵەبانیش لە وەاڵمدا ئەم بەیتەی بۆ دەڵێت‪:‬‬

‫واتە‪:‬‬

‫قسەم بۆ والییەکانی لە «بابی عالییە»ـوە هاتوو نییە‬ ‫والییەکی وەها قۆڕ مەگەر هەر لە «بابی سافیل»ـەوە هاتبێ‪.‬‬

‫شێخ ڕەزای تاڵەبانی سلێمان نەزیف بەگی خۆش نەویستووە‪،‬‬ ‫چونکە ناوبراو کاتێك والیی موس���ڵ بووە‪ ،‬بە ئازاردانی خەڵکی‬ ‫موسڵ و کەرکوك ناوی دەرکردووە‪ .‬دەنگۆی ئەوە باڵو دەبێتەوە‬ ‫کە نەزیف بەگ دەکرێت بە والیی کەرکوك‪ .‬ش���ێخ ڕەزا ئەمەی‬ ‫پێ ناخۆش دەبێت و بە ش���یعرێك خەڵکی کەرکوك هۆش���یار‬ ‫دەکاتەوە‪:‬‬ ‫‪Kerkük oldu vilayet,‬‬ ‫‪Süleyman ona vali,‬‬ ‫…!‪Veyl, size ahali‬‬

‫ئەمین فەیزی بەگ س���اڵی ‪ ١٩٠٤‬بە شێخ ڕەزا دەڵێت نیازی‬ ‫هەیە بۆ حەج بچێت‪ .‬شێخ ڕەزا پێی دەڵێت‪« :‬حەج بۆ تۆ فەرز‬ ‫نییە‪ ،‬مەڕۆ!» فەیزی بەگیش ئەم شیعرەی بۆ دەخوێنێتەوە‪:‬‬

‫‪Kâbe-i dil gibi bir Tur-u tecellin vardır‬‬ ‫!‪Sendedir menzil-i maksud Hicaz’a gitme‬‬ ‫توری تەجەلییەکت هەیە وەك کابەی دڵ‬ ‫مەنزڵی مەقسوود الی تۆیە‪ ،‬بۆ حیجاز مەڕۆ!‬

‫به‌كر شوانی له‌م به‌شه‌ی باسه‌كه‌یدا هێندێك ل ‌ه‬ ‫شیعر‌ه توركییه‌كانی شێخ ڕه‌زا وه‌رده‌گێڕێت‬

‫بەکر شوانی‬

‫واتە‪:‬‬

‫کەسێك منەی نامووس بکا‪ ،‬لە هەجوو حەزەر دەکا‬ ‫نێوانخۆشی لەگەڵ شاعیراندا لە بەاڵت بە دوور دەکا‬ ‫دواخستنی موچە هیچ سوودێك بە تۆ ناگەیەنێ‬ ‫ئەی مانیعی ڕزقم‪ ،‬با بزانین کێ زەرەر دەکا‬

‫شێخ ڕەزای تاڵەبانی بە شیعری کوردی هەجووی شێخ عەلی‬ ‫برای کردووە‪ .‬کاتێك س���ەرنج لە شیعرە تورکییەکانی دەدەین‪،‬‬ ‫لەوێشدا بەم بەیتە هەجووی کاکی کردووە‪:‬‬ ‫‪Hazret-i Şeyh-i şerifin pek garib mutadı var‬‬ ‫‪Zulme meyli yoktur amma zâlime imdadı var.‬‬

‫واتە‪:‬‬

‫حەزرەتی شێخی شەریف خوویەکی زۆر نامۆی هەیە‬ ‫مەیلی لە ستەم نییە‪ ،‬بەاڵم هاوکاری ستەمکارە‬

‫دواخستنی موچە هیچ سوودێك بە تۆ ناگەیەنێ‬ ‫ئەی مانیعی ڕزقم‪ ،‬با بزانین کێ زەرەر دەکا‬

‫ش���ێخ ڕەزای تاڵەبان���ی لە یەکێ���ك لە جوانترین ش���یعرە‬ ‫تورکییەکانی���دا ئاماژە بۆ بێهوودەیی ن���او و ناوبانگ دەرکردن‬ ‫دەکات و دەڵێت‪:‬‬

‫بە هۆی کوشت و بڕی چەتەوە میللەت پەرێشان بووە‬ ‫کەچی لە خوا بەزیاد بێ ئەمن و ئاسایش بەرکەماڵە‪.‬‬

‫موس���ڵ لەو سەردەمەدا هاوش���ێوەی ئەمڕۆ مەیدانی دزی و‬ ‫تاوان و کوش���تن دەبێت‪ .‬کەچی هەموو جارێك لە هەفتەنامەی‬ ‫جارێ���ك دەفتەردارێ���ك موچ���ەی ش���ێخ ڕەزای تاڵەبان���ی‬ ‫ویالیەتدا دەنووسرێت لە سایەی سوڵتاندا ئاسایش بەرکەماڵە‪ .‬دوادەخات‪ .‬ئەمیش بەم جۆرە هەجووی دەکات‪:‬‬ ‫ش���ێخ ڕەزای تاڵەبانی بەو هەوااڵنە تووڕە دەبێت و ئەم بەیتە‬ ‫دەنووسێت‪:‬‬ ‫‪Namus arayan kimse hecadan hazer eyler‬‬ ‫‪Katl ü nehb-i eşkıyadan millet oldu paymal‬‬ ‫‪Emn ü asayiş yine elhamdülillah berkemal.‬‬

‫‪Şairler ile hoş geçinen def-i şer eyler‬‬ ‫‪Bir faide vermez sana tehir-i maaşın‬‬ ‫‪Ey mâni-i rızkım, görelim kim zarar eyler‬‬

‫واتە‪:‬‬

‫‪Sözü eğri olana postnişin-i irşad‬‬ ‫‪Sözü doğru olana şair-i gümrah denir‬‬ ‫‪Bir kuru nâm kazanmakta Rıza faide ne‬‬ ‫‪Üstühan-pâre-i satranca dahi şah denir‬‬

‫ئەوەی قسەی چەوت بێ‪ ،‬پۆستنیشینی ئیرشاد و‬ ‫ئەوەی قسەی ڕاست بێ‪ ،‬شاعیری گومڕای پێ دەگوترێ‪.‬‬ ‫ڕەزا‪ ،‬چی سوودێك هەیە لە بەدەستهێنانی ناوێکی وشکدا‪،‬‬ ‫تەنانەت شەترەنجی لە پارچە ئێسك چێکراویش شای پێ دەگوترێ‪.‬‬ ‫س���ه‌رنج‪ :‬لە ئامادەکردن���ی ئەم بابەتەدا س���وود لە س���ەرچاوە ئاماژە‬ ‫پێکراوەکانی ناو وتارەکە و کۆمەڵێك سەرچاوەی تری تورکی وەرگیراوە‪.‬‬

‫ڕۆمان فۆڕمێكی هه‌میشه‌ نوێ‬ ‫ده‌رباره‌ی ڕۆماننووسین له‌ ڕۆژئاوادا‬ ‫ڕۆمان بووه‌ته‌ فۆڕمی زاڵی به‌رهه‌مهێنان و‬ ‫به‌كارهێنانی ئه‌ده‌بیات‬ ‫ل����ه‌و كاته‌وه‌ ك����ه‌ ڕۆم����ان بووه‌ته‌ فۆڕم����ی زاڵی‬ ‫به‌رهه‌مهێن����ان و به‌كارهێنان����ی ئه‌ده‌بی����ات‪ ،‬واته‌ له‌‬ ‫كۆتاییه‌كانی س����ه‌ده‌ی نۆزده‌ه����ه‌م‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌كانی‬ ‫نێ����وان ده‌س����ه‌اڵت و ئۆپۆزیس����یۆن ل����ه‌ به‌س����تێنی‬ ‫جۆره‌كانی ئه‌ده‌بیاتیش����دا (نه‌زم و په‌خشان) گۆڕانی‬ ‫به‌س����ه‌ردا هاتووه‌‪ .‬ش����یعری غه‌نایی به‌ خه‌س����ڵه‌ته‌‬ ‫تایبه‌تییه‌كانیی����ه‌وه‌‪ :‬غه‌راب����ه‌ت‪ ،‬كورت����ی‪ ،‬وێن����ه‌ و‬ ‫ئاماژه‌ ش����ازه‌كانی له‌ په‌خش����انی زاڵ دوور كه‌وته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ رابردوودا‪ ،‬وش����ه‌ی ش����یعر به‌ واتای «هۆنینه‌وه‌ی‬ ‫نه‌زم» بوو‪ .‬وایالند كه‌ چیرۆكه‌كانی خۆی به‌ په‌خشان‬ ‫نووسیبوو به‌ (موزاریۆم) «شیعره‌كان له‌ سێ به‌رگدا»‬ ‫ناوی لێ برد و ش����یله‌ر درامی «والن ش����تاین»ـی به‌‬ ‫«ش����یعری دراماتیك» ناو لێ برد‪ .‬له‌ دوای ئه‌وه‌یكه‌‬ ‫چیرۆكنووسان و درامنووسان روویان كرده‌ په‌خشان‪،‬‬ ‫چه‌مكی ش����یعر ته‌نیا به‌ فۆڕمه‌ كورته‌كانی ش����یعری‬ ‫غه‌نایی ده‌زان����درا كه‌ وه‌فادار ماب����ووه‌وه‌ به‌ وه‌زن و‬ ‫قافیه‌‪ .‬ش����یعره‌ مۆدێڕنه‌كان‪ ،‬مان����ه‌وه‌ی تراژیكی ئه‌و‬ ‫پله‌وپێگه‌یه‌ی ش����یعرییه‌ت بوو كه‌ پله‌وپایه‌ی خۆی له‌‬

‫«‬

‫ئێستاك ‌ه ڕۆمان جۆرێكی‬ ‫ئه‌ده‌بیی سه‌ربه‌خۆیه‌ كه‌‬ ‫مافی ژیانكردنی هه‌یه‌‬

‫ده‌س����تدابوو و كه‌وتبووه‌ به‌رامبه‌ر ڕۆمان‪ .‬شیعره‌كانی‬ ‫بودلێر‪ ،‬ماالرمه‌‪ ،‬ریلكه‌‪ ،‬كئوركه‌ و‪ ...‬هتد‪ ،‬دژه‌ڕۆمان‬ ‫بوون و به‌ خه‌سڵه‌ته‌ تایبه‌تییه‌كانی خۆیانه‌وه‌‪ :‬ئیجاز‬ ‫و كورتی و هێواش����ی‪ ،‬ئاڵ����ۆزی و ناڕوونی هه‌وڵیاندا‬ ‫دوور بكه‌ونه‌وه‌ له‌ خه‌سڵه‌ته‌كانی جۆری زاڵی ئه‌ده‌بی‬ ‫(ڕۆمان)‪ :‬دوورودرێژی‪ ،‬خێرایی و ئاشكرایی‪.‬‬ ‫قاره‌مانانی ڕۆمان ناسیاوترن له‌ قاره‌مانانی‬ ‫حه‌ماسه‌‬ ‫قاره‌مانه‌كان����ی ڕۆم����ان ك����ه‌ زۆرج����ار زۆری����ش‬ ‫قاره‌م����ان نی����ن بۆ خوێن����ه‌ری ڕۆمان ناس����یاوتره‌ له‌‬ ‫قاره‌مانه‌كان����ی حه‌ماس����ه‌كان و درام����ه‌كان‪ .‬چوونكه‌‬ ‫زۆرتر كه‌س����ایه‌تییه‌كانی ڕۆمان����ه‌كان به‌ دوای هه‌مان‬

‫جیمس جۆیس‪ ،‬نووسەری دبلنییەکان‬

‫متمان����ه‌ی خ����ۆی ل����ه‌ ده‌س����ت ده‌دات‪ ،‬پله‌وپایه‌ی‬ ‫هاینس شالفه‌ر‬ ‫ڕۆمانیش له‌ سیس����ته‌می ئه‌ده‌بیاتدا گۆڕانی به‌سه‌ردا‬ ‫و‪ .‬له‌ فارسییه‌وه‌‪ :‬ئازاد به‌هین‬ ‫دێت‪ .‬ئێستاكه‌‪ ،‬ڕۆمان نووس����ینێكی پێكه‌نینئامێز و‬ ‫پێكه‌نینهێنه‌ر نییه‌‪ ،‬به‌ڵكوو بووه‌ته‌ جۆرێكی ئه‌ده‌بیی‬ ‫به‌شی دووه‌م‬ ‫سه‌ربه‌خۆ كه‌ مافی ژیانكردنی هه‌یه‌‪ :‬به‌ پله‌وپایه‌یه‌كی‬ ‫یه‌كس����ان و به‌رابه‌ر له‌گه‌ڵ دیالۆگ����ی رۆژانه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫شیعر له‌ په‌راوێزدا درێژه‌ به‌ ژیانی ده‌دات‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ئه‌مڕۆك����ه‌ ل����ه‌ ئه‌ده‌بیات����ی ڕاب����ردوو راپۆرته‌كان����ی رۆژنام����ه‌كان‪ ،‬له‌گه‌ڵ س����ه‌فه‌رنامه‌كان‬ ‫ده‌خوێندرێت����ه‌وه‌‪ ،‬به‌ ده‌گمه‌ن ئ����ه‌و به‌رهه‌مانه‌ن كه‌ و وت����اره‌ مێژوویی����ه‌كان‪ ،‬له‌گ����ه‌ڵ ده‌روونناس����ی و‬ ‫زیاتر له‌ س����ه‌د س����اڵ ته‌مه‌نیان هه‌ی����ه‌ و ئه‌گه‌ر ئه‌م كۆمه‌ڵناسی (سۆسیۆلۆژیا)‪ .‬جیاوازیی ڕۆمان له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌رهه‌مانه‌ هێشتا خوێنه‌ریان هه‌یه‌ (وه‌كوو بودنبروك ئه‌و نووسینانه‌ ته‌نیا له‌ خه‌یاڵكردندایه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند كه‌‬ ‫ك����ه‌ تۆماس مان س����اڵی ‪ 1901‬نووس����یویه‌تی) له‌به‌ر به‌ دژواری ده‌توانرێ ئه‌م پێوه‌ره‌ پێناس����ه‌ بكرێت تا‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ ك����ه‌ خوێندنه‌وه‌ی ئ����ه‌و به‌رهه‌مانه‌ زۆر دوژار پله‌ تایبه‌ته‌كه‌ی له‌ ئه‌ده‌بیاتدا دیاری بكرێت‪.‬‬ ‫نیی����ه‌‪ .‬ئ����ه‌و به‌رهه‌مان����ه‌‪ ،‬ڕۆمانن و ڕۆم����ان بووه‌ته‌‬ ‫فۆڕمێكی سه‌ره‌كیی به‌كارهێنانی ئه‌ده‌بیات له‌ سه‌ده‌ی‬ ‫ڕۆمان به‌ پێچه‌وانه‌ی شیعره‌وه‌ زمانی ڕۆژانه‌ به‌كار‬ ‫ڕابردوودا‪.‬‬ ‫دێنێت‬ ‫چونكه‌ ش����یعری نوێ پابه‌ند نییه‌ به‌ وه‌زن و قافیه‌‬ ‫ش����یعر‪ ،‬هێواش����تر ل����ه‌ په‌خش����ان ده‌نووس����رێت‬ ‫و ریتمی ش����یعری كالسیك و ته‌نیا شێوه‌ی نووسینی و ده‌خوێندرێت����ه‌وه‌‪ .‬ش����یعر‪ ،‬ته‌نان����ه‌ت ل����ه‌ فۆڕمی‬ ‫به‌نده‌كان و دێڕه‌كان ره‌چاو ده‌كرێت‪ ،‬گوێ و هه‌ستی نووسینیش����دا هه‌م����وو ئ����ه‌و تایبه‌تمه‌ندییان����ه‌ی كه‌‬ ‫تێگه‌یشتنی شیعرییه‌تی شیعر تووشی كێشه‌ ده‌بێت‪ .‬قه‌رزداری ئاواز و ریتم ‌ه له‌ ده‌س����ت نادات‪ .‬كه‌س����ێك‬ ‫ته‌نانه‌ت خوێندكارانی به‌ش����ی زمان و زمانناسی كاتی كه‌ شیعرێك ده‌خوێنێته‌وه‌‪ ،‬ریتم و ئاوازی شیعر ناچار‬ ‫سه‌یركردنی نمایش بۆ نموونه‌ ناتان و یان سه‌یركردنی به‌ دووباره‌كردنه‌وه‌ی ده‌كات‪ .‬واته‌ رێگه‌ی زار بۆ گوێ‬ ‫فیلمه‌كانی له‌و چه‌ش����نه‌ نمایشانه‌‪ ،‬سه‌رنجێكی ئه‌وتۆ ده‌پێ����ورێ‪ .‬به‌اڵم له‌ كاتی خوێندنه‌وه‌ی په‌خش����اندا‪،‬‬ ‫ناده‌نه‌ ریتم و وه‌زن و قافیه‌ی شیعره‌كان‪.‬‬ ‫رێ����گای راس����ته‌وخۆی چاو بۆ مێش����ك ده‌پێورێ كه‌‬ ‫ئێس����تاكه‌ ڕۆم����ان ئاوه‌ه����ا س����ه‌ربه‌خۆ ب����ووه‌ و خێراتره‌‪ .‬له‌ كاتی كێش����دار و كراوه‌ی شیعردا‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ گۆڕانی به‌س����ه‌ردا هاتووه‌‪ ،‬ئ����ه‌و تاووتینه‌ی س����ه‌رنج نادرێته‌ راگواستنی بابه‌ته‌كه‌‪ ،‬به‌ڵكوو مانا و‬ ‫باس����ه‌ تیۆرییه‌كان ی����ان ته‌نزبێژی كه‌ س����ه‌رده‌مێك فۆڕمی نامۆی زمانی شیعریش سه‌رنجی ده‌درێتێ‪ .‬له‌‬ ‫تایبه‌ت بوو به‌ هۆنینه‌وه‌ی ش����یعر‪ ،‬له‌ ده‌ست چووه‌‪ .‬كاتێكدا كه‌ ڕۆمان زمانی باوی رۆژانه‌ به‌كار دێنێت‪.‬‬ ‫فۆرمالیسته‌كانی رووس����یه‌ به‌ درووستی ڕۆمانیان به‌‬ ‫هه‌ندێك له‌ ڕۆماننووس����ان وه‌كوو ئه‌شترن‪ ،‬فلۆبێر‪،‬‬ ‫جۆرێك الساییكردنه‌وه‌ی ناجیدیبوونی ئه‌ده‌بی ناو لێ جویس‪ ،‬پرۆس����ت و هت����د‪ ...‬ناڕه‌زایه‌تییان ده‌ربڕیوه‌‬ ‫ب����رد‪ .‬ڕۆمان‪ ،‬به‌ چاوپۆش����ین ل����ه‌ وه‌زن و قافیه‌ كه‌ ل����ه‌ دژی روانگه‌ی����ه‌ك كه‌ حاش����ا ل����ه‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌‬ ‫له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ش����یعره‌‪ ،‬له‌ په‌راوێزی شیعردا هونه‌رییه‌كانی زمانی ڕۆمان ده‌كات‪ .‬ئه‌وان له‌ سه‌ر ئه‌و‬ ‫حه‌قانییه‌تی بوون و پله‌وپایه‌ی خۆی به‌ده‌ست هێناوه‌ باوه‌ڕه‌ن كه‌ ڕۆماننووسانیش له‌ هه‌ڵبژاردنی وشه‌كان و‬ ‫و درێژه‌ی به‌ ژیانی خۆی داوه‌‪.‬‬ ‫راستوڕیسكردنی رسته‌كاندا‪ ،‬هه‌روه‌ك حه‌ماسه‌نووسان‬ ‫و غه‌زه‌لنووسان‪ ،‬وردبینی به‌كار دێنن و ئه‌وه‌ خوێنه‌ره‌‬ ‫جیاوازیی ڕۆمان له‌گه‌ڵ نووسینه‌كانی دیكه‌ ته‌نیا كه‌ خ����ۆی ماندوو ناكات تا جیاوازیی ڕۆمانی هونه‌ری‬ ‫له‌گه‌ڵ ڕۆمانی سه‌رگه‌رمی ده‌ستنیشان بكات‪ .‬زۆربه‌ی‬ ‫له‌ خه‌یاڵكردندایه‌‬ ‫له‌ سیس����ته‌می كالس����یكی ئه‌ده‌بیاتدا‪ ،‬پله‌وپایه‌ی خوێنه‌ران راش����كاوانه‌ دووره‌په‌رێزی ده‌كه‌ن له‌ ڕۆمانه‌‬ ‫ڕۆم����ان دوو الیه‌نه‌ بوو‪ :‬له‌ الیه‌كه‌وه‌ ڕۆمان كه‌وتبووه‌ دژواره‌ هونه‌رییه‌كان����ی وه‌كوو «یولیس����یس» و «له‌‬ ‫به‌رامبه‌ر ش����یعر‪ ،‬چونكه‌ ش����یعر به‌ غرووره‌وه‌ رووی گه‌ڕان به‌ دوای كاتی له‌ده‌ستچوودا» و هتد‪ ...‬و ئه‌گه‌ر‬ ‫خۆی له‌ ژیانی رۆژان����ه‌ هه‌ڵگه‌ڕاندبووه‌وه‌‪ .‬له‌ الیه‌كی هه‌ندێك له‌ خوێنه‌ران ڕۆمانه‌كانی وه‌ك مادام بۆڤاری‪،‬‬ ‫دیكه‌ش����ه‌وه‌‪ ،‬ڕۆمان نزیك ببووه‌وه‌ له‌ زمانی حقووقی خزمانی هەڵبژێردراو‪ ،‬ڤۆرتێ����ر و‪ ...‬هه‌ڵده‌بژێرن‪ ،‬له‌‬ ‫به‌ر ئه‌وه‌یه‌ ك����ه‌ رووداوه‌كانی ئه‌و ڕۆمانانه‌ ده‌یانخاته‌‬ ‫و زانستییه‌كان‪.‬‬ ‫كاتێك كه‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌ س����ه‌ره‌كییه‌كانی ش����یعر ژێر كاریگه‌رییه‌وه‌‪ ،‬نه‌ زمانی ئه‌و ڕۆمانانه‌‪ .‬له‌مڕووه‌وه‌‬

‫واده‌زان����رێ ئه‌و ڕۆمانانه‌ هه‌ر وه‌ك ڕۆمانه‌ س����اده‌كان‬ ‫وان‪( .‬ئه‌و كۆمه‌ڵه‌ ڕۆمانانه‌ی كه‌ مارس����ل رانیسكیش‬ ‫هه‌ڵیبژاردووه‌‪ ،‬ته‌نیا له‌و جۆره‌ ڕۆمان ‌ه سادانه‌ن‪).‬‬

‫خواس����ته‌كانی خوێنه‌ران����ه‌وه‌ن‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ هه‌س����تی‬ ‫نزیكی����ی خوێنه‌ران له‌گه‌ڵ ئه‌و قاره‌مانانه‌ ئاس����انتر و‬ ‫ساده‌تر ده‌بێت‪ :‬ئه‌وان به‌ دوای عه‌شق و به‌خته‌وه‌ریدا‬ ‫ده‌گه‌ڕێن و ئاواته‌خوازن به‌ به‌خته‌وه‌ری له‌ عه‌شقدا به‌‬ ‫هه‌ردووكیان بگه‌ن‪ .‬به‌ پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬كه‌س����انێكی كه‌م‬ ‫هه‌ن حه‌ز ده‌كه‌ن وه‌كوو قاره‌مانه‌كانی حه‌ماس����ه‌كان‬ ‫به‌ ش����ه‌ڕ و توندوتیژی بگه‌نه‌ به‌خت����ه‌وه‌ری و كه‌متر‬ ‫خوێنه‌رانێكی����ش حه‌ز ده‌كه‌ن وه‌ك����وو قاره‌مانه‌كانی‬ ‫تراژدیی����ه‌كان ب����ه‌ ه����ۆی بیرۆك����ه‌ و ئایدیایه‌ك����ه‌وه‌‬ ‫م����ه‌رگ له‌ ئامێز بگ����رن‪ .‬له‌ ڕۆماندا‪ ،‬هه‌س����ته‌ باو و‬ ‫زۆره‌كان س����ه‌ركه‌وتوو ده‌بێت‪ :‬هه‌ر كه‌سێك ده‌توانێ‬ ‫خۆشه‌ویس����تی بكات و هه‌موان ده‌یانهه‌وێ به‌خته‌وه‌ر‬ ‫بن‪ .‬له‌ ئه‌ده‌بیاتی كالسیكی یۆنان و رۆما‪ ،‬حه‌ماسه‌كان‬ ‫و درامه‌ عاشقانه‌كان بوونیان نه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم له‌ ڕۆمانی‬

‫كۆتایی عه‌ه����دی عه‌تیق‪ ،‬عه‌ش����قی كۆتایینه‌هاتووی‬ ‫عاشق و مه‌عش����ووق له‌ به‌رامبه‌ر پێشهاته‌ خراپه‌كان‬ ‫و رووداوه‌ ناخۆش����ه‌كان بووه‌ بابه‌تی س����ه‌ره‌كیی ئه‌و‬ ‫ڕۆمانان����ه‌‪ .‬ئ����ه‌م میتافیزیكی عه‌ش����قه‌‪ ،‬زۆرتر خه‌ون‬ ‫و خه‌ی����ااڵت ب����وو و كه‌متر س����ه‌روكاری له‌گه‌ڵ ژیانی‬ ‫ئاس����ایی و ئه‌زموونی مرۆڤه‌ راس����ته‌قینه‌كان هه‌بوو‪.‬‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگ����ه‌ی مۆدێڕنی بێ ئایین و بێ نیش����تمان‪،‬‬ ‫گرینگتری����ن ئامان����ج‪ ،‬ژیانی عه‌ش����ق و به‌خته‌وه‌رییه‌‬ ‫كه‌ ئامانج����ه‌ هه‌س����تپێكراو و ئه‌زموونییه‌كانن‪ ،‬نه‌ك‬ ‫ئامانجه‌ هه‌ستپێنه‌كراوه‌كان‪ .‬له‌م رووه‌وه‌ چیرۆكه‌كانی‬ ‫ڕۆمانه‌ پێشنه‌كه‌وتووه‌كان له‌گه‌ڵ بیرۆكه‌ی سه‌ره‌كیی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێڕنی دیمۆكراتیك یه‌ك ده‌گرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕۆمان سه‌ر به‌ ئه‌مڕۆیه‌‬ ‫ڕۆمان س����ه‌ر ب����ه‌ س����ه‌رده‌می ئێس����تایه‌‪ :‬زمانی‪،‬‬ ‫گێڕان����ه‌وه‌ی‪ ،‬فیگۆڕه‌ ئه‌مڕۆییه‌كانی و سه‌روس����یمای‬ ‫به‌رده‌وامت����ر و نوێتره‌‪ .‬ئه‌م یاس����ایه‌ كه‌ ڕۆمان ده‌بێ‬ ‫هه‌میش����ه‌ نوێ بێت (له‌خ����ۆوه‌ نییه‌ كه‌ ل����ه‌ زمانی‬ ‫ئینگلیزی����دا پێ����ی ده‌وترێ ‪ )Novel‬پرس����ی كار و‬ ‫چاالكی����ی دام����ه‌زرراوه‌ ئه‌ده‌بیی����ه‌كان و ناوه‌نده‌كانی‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ی����ه‌‪ .‬له‌ وه‌رزی به‌هاردا دوو‪-‬س����ێ ڕۆمان‬ ‫چاپ و ب��ڵ�او ده‌كرێن����ه‌وه‌ كه‌ هه‌م����ووان ده‌یانهه‌وێ‬ ‫بیانخوێنن����ه‌وه‌‪ .‬له‌ وه‌رزی پاییزدا دوو‪-‬س����ێ ڕۆمانی‬ ‫دیك����ه‌ جێگه‌ی����ان ده‌گرنه‌وه‌ و س����اڵی دواتر هه‌موان‬ ‫فه‌رامۆش و له‌ بیر ده‌كرێن‪ .‬كاتێك كه‌ ڕۆمان ده‌توانێ‬ ‫له‌ په‌راوێزه‌وه‌ بچێته‌ ناو ناوه‌ڕاستی ئه‌ده‌بیات و ببێته‌‬ ‫جۆری زاڵی ئه‌ده‌بی����ات‪ ،‬چاوه‌ڕوانییه‌كانی خوێنه‌ر و‬ ‫داواكارییه‌كه‌ی ده‌بێته‌ ئه‌و جۆره‌ ئه‌ده‌بیاته‌ و پێوه‌ری‬ ‫ئه‌ده‌بیات دیاری ده‌كات‪ .‬ئه‌و به‌رهه‌مه‌ دوورودرێژانه‌ی‬ ‫كه‌ به‌ ش����یعر نووسراون‪ ،‬ئیتر پێوه‌ری ئه‌ده‌بیات نین‬ ‫و چاپكردنه‌وه‌ی ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ گونجاو و شیاو نییه‌‪.‬‬ ‫ئێس����تا كه‌ ڕۆمان توانیویه‌تی له‌ په‌راوێزه‌وه‌ بچێته‌‬ ‫ناوه‌ڕاس����ت و ناوه‌ن����دی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬فۆڕم و ش����كڵه‌‬ ‫كۆنه‌كان����ی ئه‌ده‌بیات ته‌نیا ل����ه‌ كتێبخانه‌كاندا هه‌ن و‬ ‫ب���� ‌ه كه‌ڵكی توێژینه‌وه‌ ئه‌ده‌بییه‌كان دێن‪ .‬به‌اڵم ڕۆمان‬ ‫له‌ دژی هه‌م����ان ئه‌و دیاردانه‌ ده‌وه‌س����تێته‌وه‌ كه‌ بۆ‬ ‫س����ه‌ركه‌وتنه‌كه‌ی قه‌رزداری ئه‌وانه‌‪ .‬ئه‌و دیاردانه‌ كه‌‬ ‫په‌یوه‌ندییان نییه‌ به‌ پله‌وپایه‌ی ئه‌ده‌بیات بریتین له‌‪:‬‬ ‫گش����تیبوون‪ ،‬ئه‌مڕۆییبوون‪ ،‬خ����ه‌ون و خه‌یاڵی رۆژانه‌‬ ‫ك����ه‌ له‌ودیوی ڕۆم����ان كۆمه‌ڵێك میدی����ای گونجاویان‬ ‫دۆزیوه‌ته‌وه‌ و له‌ پێگه‌یه‌كدان كه‌ چۆنێتییه‌ نوێیه‌كانی‬ ‫ڕۆمان به‌شێوه‌یه‌كی ته‌واوتر بخه‌نه‌ روو‪ .‬فیلم یه‌كێك‬ ‫له‌و میدیایانه‌یه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٣‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/١٦‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫خاڵه‌ جیاکه‌ره‌وه‌کانی ئه‌ده‌بیاتی شااڵو‌حەبیبە سه‌باره‌ت به‌ دواشۆڕش‬ ‫له‌وانی دی‬

‫پێشه‌وا محه‌مه‌د‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی به‌ڵگه‌نه‌ویس���ته‌ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئێم���ه‌ له‌ناو‬ ‫ژماره‌یه‌ک���ی زۆر ل��� ‌ه گه‌نج���ی "نووس���ه‌ر"داین‪،‬‬ ‫گه‌نجانێک ک ‌ه "ش���اعیر"ن و ژماره‌یه‌کی زۆریشیان‬ ‫دیوانی ش���یعرییان هه‌یه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم بۆ منی خوێنه‌ر‪،‬‬ ‫په‌سه‌ندکردنیان بۆ به‌شی هه‌ره‌زۆریان‪ ،‬زه‌حمه‌ته‌‪.‬‬ ‫هه‌موان ش���یعر ده‌نووس���ن و منی خوێنه‌ر شیعری‬ ‫که‌م ده‌بینم‪ .‬له‌ناو ئه‌و هه‌موو‌ ش���اعیر و شیعره‌دا‪،‬‬ ‫په‌تایه‌کی گشتگیر به‌سه‌ر زۆرینه‌دا باڵو بووه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫په‌تای ئه‌وه‌ی بنووس���یت‪ ،‬بنووسیت و بنووسیت‬ ‫ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ی پێت بڵێن ده‌نووس���یت‪ ،‬ئیدی چی‬ ‫ده‌نووس���یت و چۆنی ده‌نووس���یت و چەند شیعر‬ ‫دەنووسیت‪ ،‬ئه‌مه‌یان بۆ "زۆرینه"‌ گرنگ نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی منی خوێنه‌ری له‌ به‌ش���ێکی زۆری شیعر‬ ‫و ئه‌و شاعیره‌ الوانه‌ ڕەنجاندووه‌‪ ،‬په‌رشوباڵوییانه‌‪،‬‬ ‫به‌وج���ۆره‌ی ن ‌ه خۆی ده‌زانێت چ���ی ده‌ڵێت و ن ‌ه‬ ‫شتێکیش ب ‌ه تۆ ده‌ڵێت‪ .‬زۆرجار‪ ،‬نموونه‌ی به‌شێکی‬ ‫زۆرری شیعری ئه‌و شاعیرانه‌‪ ،‬وا ده‌هێنم ‌ه به‌رچاوی‬ ‫خۆم‪ ،‬ل ‌ه هه‌ر ئانوساتێکدا شتێکت به‌ خه‌یاڵدا هات‬ ‫بینووسه‌‪ ،‬لێره‌ ڕسته‌یه‌ک و له‌وێ وێنه‌یه‌ک‪ ،‬ئیدی‬ ‫ده‌بێته‌ ش���یعر‪ ،‬وای تێده‌گه‌م‪ ،‬بۆ زۆرینه‌یان گرنگ‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬ئه‌م ڕس���ت ‌ه و وێنانه‌ چ ش���تێک به‌یه‌که‌و‌ه‬ ‫کۆیان ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬چ سوودێک به‌و په‌یام ‌ه ده‌گه‌یه‌نن‬ ‫ل ‌ه که‌لله‌ی ش���اعیردایه‌ و له‌ کۆتاییش���دا چی الی‬ ‫خوێنه‌ر دروست ده‌کات‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وان���ه‌ی هه‌ندێک بۆچوون���ه‌وه‌‪ ،‬پێموای ‌ه‬ ‫جه‌وهه‌ریترین کێشه‌ی شاعیرانی الوی ئێمه‌‪ ،‬نه‌بوونی‬ ‫ئایدیا و ئه‌فکارێکی ڕوون ‌ه ل ‌ه پشتی نووسینیانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌و مانایه‌ی‪ ،‬تۆ که‌ خاوه‌نی ئایدیایه‌ک نه‌بوویت‪،‬‬ ‫جا ه���ه‌رچ ئایدیایه‌ک بێت‪ ،‬ئی���دی نازانیت چیت‬ ‫ده‌وێت‪ ،‬نازانیت ده‌ته‌وێ چی بنووس���یت و چۆنی‬ ‫بنووس���یت‪ ،‬بێگومان ئه‌گه‌ر ئه‌و نه‌زانینانه‌یش بۆ‬ ‫نووسه‌ر و شاعیر یه‌کالیی نه‌بوونه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م بارودۆخ ‌ه‬ ‫ڕووده‌دات ک ‌ه الی شیعر و شاعیرانی الو ده‌یبینین‪.‬‬ ‫خودی ئه‌و خاڵه‌ش ک ‌ه باس���م کرد و س���ه‌رچاوه‌ی‬ ‫کێش���ه‌کانیانه‌‪ ،‬ئه‌و شاعیرانه‌ په‌لکێش ده‌کات ‌ه ژێر‬ ‫س���ێبه‌ری شاعیرانی پێش خۆیان‪ ،‬هه‌ر یه‌کێک له‌و‬ ‫الوان ‌ه له‌ژێر یه‌کێک ل ‌ه ساباتی ئه‌و شاعیرانه‌دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫تاڕاده‌یه‌ک "هه‌ست"ه‌کانی خۆی تێدا ده‌بینێته‌وه‌‪،‬‬ ‫درێژه‌ به‌ نووس���ینه‌کانی ده‌دات‪ ،‬به‌ هه‌مان زمان‪،‬‬ ‫وێن���ه‌‪ ،‬ده‌ربڕی���ن و ته‌نان���ه‌ت زاراوه‌ی���ش‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫من���ی خوێنه‌ر بۆ هه‌ر یه‌کێک له‌و ش���اعیران ‌ه یه‌ک‬ ‫نموون���ه‌ی ئۆرجیناڵم ده‌وێت ک ‌ه خۆیانن‪ ،‬ئیدی تۆ‬ ‫نموونه‌یه‌ک���ی خراپی کۆپیکردنه‌وه‌ی ئه‌و ئه‌زموون ‌ه‬ ‫ده‌بیت‪ ،‬که‌ هه‌ندێکیان له‌وانه‌ی کاریگه‌رییش له‌سه‌ر‬ ‫گه‌نج���ه‌کان داده‌نێ���ن‪ ،‬خودی خۆی���ان ئه‌زموونی‬ ‫خراپی شیعرنووسینن‪.‬‬ ‫له‌ناو ئ���ه‌و "زۆرینه‌"یه‌دا‪ ،‬نموون���ه‌ی جیاوازیش‬ ‫ده‌بینی���ن‪ ،‬ک��� ‌ه خاوه‌ن���ی ئایدی���ا و ڕوونیی���ه‌ ل ‌ه‬ ‫نووسینیدا‪ ،‬ک ‌ه خۆیه‌تی و له‌ژێر هه‌ژموونی ئایدیای‬ ‫خۆیدا ده‌نووس���ێت‪ ،‬ئه‌و وێنان ‌ه به‌رهه‌م ده‌هێنێت‬ ‫ک���ه‌ له‌ که‌لله‌ی خۆیدان و بیری خۆی دروس���تیان‬ ‫ده‌کات‪ ،‬دواجار ش���ێوازی نووس���ینێکی هه‌یه‌و ل ‌ه‬ ‫یه‌که‌م به‌رکه‌وتندا خۆی له‌و کێشه‌یه‌ ڕزگار ده‌کات‬ ‫ک ‌ه شووناسه‌‪ ،‬ل ‌ه یه‌که‌م خوێندنه‌وه‌دا پێت ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫من خۆمم و له‌وانی دی ناچم‪.‬‬ ‫بۆ منی خوێنه‌ر‪ ،‬له‌ناو ئه‌و "زۆرینه‌"یه‌دا‪ ،‬شااڵو‬ ‫حه‌بیب ‌ه جیاوازه‌‪ ،‬نووس���ینه‌کانی‪ ،‬چ ش���یعر و چ‬ ‫چیرۆکه‌کان���ی‪ ،‬باکگراوندێکی باش���ی ئاگاداریی و‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌رده‌خه‌ن و له‌ناویشیاندا ڕوونی‬ ‫و سانایی ئه‌و په‌یامانه‌ی ئه‌و ده‌یەوێت‪ ،‬ئه‌و بابه‌ت ‌ه‬ ‫ئینس���انی و فیکرییانه‌ی ده‌یه‌وێت ئیشیان له‌سه‌ر‬ ‫بکات‪ ،‬ئه‌و پرسیارانه‌ی ده‌یه‌وێت وه‌اڵمیان بداته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه ئاش���کرا دیارن و ئه‌مه‌ش ل ‌ه ڕوونیی ویس���تی‬ ‫ئه‌وه‌و‌ه هاتووه‌‪ ،‬به‌وه‌ی ده‌زانێت بۆچی ده‌نووسێت‬ ‫و چۆنی ده‌نووسێت‪ .‬بۆیە هه‌ندێک خه‌سڵه‌ت ڕوون‬ ‫ده‌که‌م���ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه پێ���م وای ‌ه ئه‌ده‌بیاتی ش���ااڵو له‌و‬ ‫"زۆرینه‌"ی ‌ه جیا ده‌کاته‌و‌ه ک ‌ه له‌ س���ه‌ره‌و‌ه باس���م‬ ‫کردن‪.‬‬

‫* هه‌ر له‌ س���ه‌ره‌تاوه‌‪ ،‬کاتێک "که‌سێک لێره‌و‌ه‬ ‫تێپه‌ڕی" باڵو کرده‌وه‌‪ ،‬شااڵو ئه‌و کێشه‌یه‌ی له‌سه‌ر‬ ‫خۆی دوور خس���ته‌و‌ه که‌ کێش���ه‌ی "زۆرینه‌"که‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌ویش کێشه‌ی شووناسه‌‪ .‬ئه‌و به‌ تێڕوانین و زمان‬ ‫و وێنه‌کانی‪ ،‬ڕاس���ته‌وخۆ ئه‌وه‌ی ب ‌ه خوێنه‌ره‌کانی‬ ‫وت که‌ ئه‌و خۆیه‌ت���ی‪ ،‬کۆپی نموونه‌ی هیچکامێک‬ ‫له‌ ئه‌زموونه‌کانی پێش���تر نییه‌‪ ،‬خۆیه‌تی و خاوه‌نی‬ ‫توان���ای خوڵقاندنێکی خودییانه‌ی هه‌یه‌ ک ‌ه له‌وانی‬ ‫دی نه‌چێ���ت‪ ،‬ئه‌ده‌بیاتێک بنووس���ێت ک ‌ه مۆرکی‬ ‫"ش���ااڵو"ی پێوه‌ دیاربێت‪ .‬ئه‌مه‌ ئیدی هه‌نگاوێکی‬ ‫س���ه‌ره‌کی و جه‌وهه‌ری���ی ئه‌ده‌بیاتی ئ���ه‌و بوو بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ڕه‌وتی "زۆرینه‌"که‌دا نه‌ڕوات و خۆی‬ ‫بسه‌لمێنێت‪.‬‬ ‫* یه‌کێتیی بابه‌ت‪ ،‬ئه‌ده‌بیاتی شااڵو‪ ،‬یه‌کپارچ ‌ه‬ ‫وابه‌س���ته‌ییه‌کی بێوێن���ه‌ی به‌ یه‌کتریی���ه‌وه‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫فه‌زای شیعره‌کانی وابه‌ست ‌ه و ته‌واوکاری یه‌کترین‪،‬‬ ‫ل��� ‌ه فه‌زایه‌کی هاوبه‌ش���ی ئه‌ده‌بی���دا کار ده‌کات و‬ ‫ل��� ‌ه دوای ه���ه‌ر ش���یعرێکه‌وه‌‪،‬‬ ‫بانگهێشتت ده‌کات بۆ شیعرێکی‬ ‫تر‪ ،‬ک���ه‌ فه‌زایه‌ک���ی هاوبه‌ش‪،‬‬ ‫ی���ان ئ���ه‌وه‌ی پێ���ی ده‌ڵێ���ن‬ ‫یه‌کێتیی باب���ه‌ت‪ ،‬به‌یه‌کیانه‌و‌ه‬ ‫ده‌به‌س���تێته‌وه‌‪ .‬به‌ب���ڕوای من‪،‬‬ ‫ش خاڵێک���ی جه‌وهه‌ری و‬ ‫ئه‌مە ‌‬ ‫جیاک���ه‌ره‌وه‌ی ئه‌ده‌بیاتی ئه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه "زۆرینه‌"‪ .‬به‌م خه‌س���ڵه‌ته‌‪،‬‬ ‫س���ه‌لماندی که‌ ئه‌ده‌بیاته‌که‌ی‬ ‫یه‌کبابه‌تی���ی‬ ‫فه‌زایه‌ک���ی‬ ‫هه‌ی���ه‌‪ ،‬ئه‌م���ه‌ش توان���ای ئه‌و‬ ‫ده‌س���ه‌لمێنێت له‌وه‌ی ئیشێکی‬ ‫ب���اش و بێوێن��� ‌ه له‌ن���او مانادا‬ ‫بکات‪ ،‬ئه‌و بابه‌ته‌ بگه‌یه‌نێت ک ‌ه‬ ‫ده‌یه‌وێت‪ ،‬خوێنه‌ر ڕابکێشێت و‬ ‫له‌ کۆتای���ی خوێندنه‌وه‌کانیدا‪،‬‬ ‫خوێنه‌ر س���ه‌ری لێ نه‌شێوێت‪،‬‬ ‫خۆی ل���ێ ون نه‌بێت و کارلێک‬ ‫له‌گه‌ڵ ش���یعر و جوانی و مانا‬ ‫و په‌یامی ش���یعره‌کانیدا بکات‬ ‫و بگه‌ڕێ���ت به‌دوای ئ���ه‌و هێڵ ‌ه‬ ‫گش���تیی ‌ه به‌رده‌وام���ه‌ی له‌ناو‬ ‫ش���یعر و فه‌زای ش���یعره‌کانیدا‬ ‫به‌ شێوازی جۆراوجۆر دووبار‌ه‬ ‫ده‌بێته‌و‌ه و دێ���ت و ده‌چێت و‬

‫«‬

‫تێگەیشتبێت‪.‬‬ ‫* ئه‌و ف���ه‌زا یه‌کگرتووه‌‪ ،‬یان یه‌کێتیی بابه‌ته‌ی‬ ‫شااڵو کاری تێدا ده‌کات‪ ،‬پێویستی به‌ ته‌کنیکێکی‬ ‫نووس���ینه‌‪ ،‬ئه‌ویش "گێڕانه‌وه‌"یه‌‪ .‬ل ‌ه نووسینه‌کانی‬ ‫ش���ااڵودا‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ی به‌ پل���ه‌ی یه‌که‌م پش���تی پێ‬ ‫ده‌به‌س���ترێت‪ ،‬گێڕانه‌وه‌یه‌‪ .‬زۆرج���ار کاتێک گوێ‬ ‫ل���ه‌ ش���یعره‌کانی ده‌گ���رم‪ ،‬ی���ان ده‌یانخوێنمه‌وه‌‪،‬‬ ‫نزیکایه‌تییه‌ک���ی زۆریان له‌گه‌ڵ چیرۆکدا هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫لێکچوونه‌ش ئه‌و گێڕانه‌و‌ه زاڵه‌ دروس���تی کردوو‌ه‬ ‫ک���ه‌ پێڕه‌وی ده‌کات‪ .‬ئه‌و فه‌زاس���ازیی ‌ه هاوبه‌ش��� ‌ه‬ ‫پێویس���تی ب���ه‌ گرێدان���ه‌وه‌ و گرێچنییه‌ک���ی ورد‬ ‫هه‌ی���ه‌‪ ،‬بێگومان په‌نابردنی ش���ااڵو بۆ گێڕانه‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫شیعره‌کانیدا‪ ،‬هه‌وڵێکی زیره‌کانه‌یه‌ ک ‌ه فه‌زاسازیی ‌ه‬ ‫هاوبه‌ش���ه‌که‌ی پێو‌ه به‌س���توو‌ه و تا ئاستێکی بااڵ‬ ‫تیایدا سه‌رکه‌وتوو بووه‌‪.‬‬ ‫* س���ه‌ره‌ڕای ئه‌وانه‌ش‪ ،‬نووس���ینه‌کانی شااڵو‪،‬‬ ‫دیسان پێچه‌وانه‌ی "زۆرینه‌"‪ ،‬ته‌نها له‌ یه‌ک فۆڕمدا‬

‫و‪ .‬له‌ فارسییه‌وه‌‪ :‬به‌ختیار ئه‌حمه‌دی‬ ‫له ئۆکتۆب������ه‌ری ‪1949‬ـدا و چه‌ند مانگ‬ ‫پ������اش باڵوبوونه‌وه‌ی ڕۆمان������ی ‪ ،1984‬جۆرج‬ ‫ئۆروێ������ڵ‪ ،‬نامه‌یه‌کی سه‌رس������ووڕهێنه‌ری له‬ ‫ئاڵدۆس هاکس������لییه‌وه‌ پێ گه‌یشت‪ .‬هاکسلی‬ ‫که ‪ 17‬ساڵ پێش������تر ڕوانینی کابووسئاسای‬ ‫خۆی له کۆمه‌ڵگا‪ ،‬له چوارچێوه‌ی ڕۆمانی‬ ‫"جیهانێک������ی جوانی تازه"ـدا ب���ڵ��او کردبووه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل������ه‌م نامه‌یه‌دا پ������اش س������تایش و ڕێزلێنان له‬ ‫به‌رهه‌مه‌که‌ی ئۆروێڵ‪ ،‬ده‌س������تی دابووه قیاس‬ ‫و به‌راوردکردنێکی کورت ل������ه نێوان ئه‌و دوو‬ ‫ڕۆمان������ه‌دا و ڕوونی کردب������ووه‌وه‌ که بۆچی‬ ‫پێی وایه ڕۆمانه‌که‌ی خۆی‪ ،‬پێش������بینییه‌کی‬ ‫واقعبینانه‌تری داهاتووی تێدایه‪.‬‬ ‫چه‌ندین س������اڵ به‌ر له نووسینی ئه‌م نامه‌یه‪،‬‬ ‫واته له ‪1917‬ـدا‪ ،‬هاکس������لی ب������ۆ ماوه‌یه‌کی‬ ‫کورت له کالێجی ئیتن‪ ،‬مامۆس������تای زمانی‬ ‫فه‌ڕه‌نسیی ئۆروێڵ بووه‪.‬‬ ‫ڕایتڤود‪ ،‬کالیفۆڕنیا‬ ‫‪21‬ـی ئۆکتۆبه‌ری ‪1949‬‬

‫ئه‌ده‌بیاتی شااڵو‪ ،‬یه‌کپارچه‌ وابه‌سته‌ییه‌کی بێوێنه‌ی ب ‌ه‬ ‫یه‌کترییه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬فه‌زای شیعره‌کانی وابه‌سته‌ و ته‌واوکاری‬ ‫یه‌کترین‪ ،‬له‌ فه‌زایه‌کی هاوبه‌شی ئه‌ده‌بیدا کار ده‌کات و له‌‬ ‫دوای هه‌ر شیعرێکه‌وه‌‪ ،‬بانگهێشتت ده‌کات بۆ شیعرێکی تر‬

‫دواجار ل ‌ه فه‌زایه‌کی هاوبه‌ش���دا کۆیان ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه جگ ‌ه له‌ شیعره‌کانی‪ ،‬ل ‌ه چیرۆکه‌کانی شااڵودا‬ ‫وردتر هه‌س���تی پ���ێ ده‌که‌ین‪ .‬تا نووس���ینی ئه‌م‬ ‫بابه‌ته‌‪ ،‬هیچکام ل ‌ه چیرۆکه‌کانی ئه‌و نیی ‌ه فه‌زایه‌کی‬ ‫هاوبه‌ش کۆیان نه‌کات���ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی هه‌ریه‌که‌یان‬ ‫چیرۆکێکی س���ه‌ربه‌خۆن‪ ،‬به‌اڵم دووباره‌بوونه‌وه‌ی‬ ‫به‌رده‌وامی "ئۆردووگه‌" و "ش���اعیری ئۆردووگه‌" و‬ ‫"سه‌رۆکی ئۆردووگه‌" لە چیرۆکەکانیدا‪ ،‬دەریدەخات‬ ‫کە سەرجەمیان فەزایەکی کۆکەرەوەیان هەیە‪.‬‬ ‫ده‌مه‌وێ���ت بڵێم ک ‌ه هێنده‌ جه‌خ���ت له‌ "په‌یام"‬ ‫ده‌که‌مه‌وه‌‪ ،‬مه‌به‌س���تم په‌یامێک���ی ئایدیۆلۆژیایی‬ ‫نییه‌‪ ،‬ک ‌ه خودی شاعیر و ئه‌ده‌بیاته‌که‌ی دووچاری‬ ‫ی���ه‌ک ده‌رد و ی���ه‌ک بینین بکات‪ ،‬که‌ به‌ش���ێکی‬ ‫زۆری ئه‌ده‌بیاتم���ان ب���ه‌و ده‌رده‌و‌ه ده‌ناڵێنێ���ت‪،‬‬ ‫به‌ڵک���وو مه‌به‌س���تم گه‌یاندنی "مه‌س���ج"ێکه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫منی خوێنه‌ر هه‌س���ت بکه‌م ئه‌م ش���اعیر یان ئه‌و‬ ‫ش���اعیره‌‪ ،‬ش���تێک ل ‌ه که‌لله‌یدا دێ���ت و ده‌چێت‪،‬‬ ‫کیش���ه‌یه‌کی جه‌وهه‌ریی له‌گه‌ڵ ئایدیایه‌کدا هه‌ی ‌ه و‬ ‫ده‌یه‌وێت ب��� ‌ه ئه‌ده‌بیاته‌که‌ی به‌رگری ل ‌ه په‌یامێکی‬ ‫مرۆڤایه‌تی یان ئه‌و که‌ڵکه‌ڵه‌یه‌ بکات ک ‌ه مێش���کی‬ ‫به‌خۆیه‌وە س���ه‌رقاڵ ده‌کات و بیری لێ ده‌کاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ج���ا هه‌ر په‌یامێک بێت‪ .‬به‌ب���ڕوای من‪ ،‬ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫بێ په‌ی���ام‪ ،‬ئه‌ده‌بیاتێکی به‌تاڵ���ه‌‪ ،‬ئه‌ده‌بیاتی بێ‬ ‫په‌ی���ام‪ ،‬ناتوانێت کاریگه‌ری���ی الی خوێنه‌ر به‌جێ‬ ‫بهێڵێت‪ ،‬ئه‌ده‌بیاتی بێ په‌یام‪ ،‬نابێته‌ ئه‌ده‌بیاتێکی‬ ‫زین���دوو ک ‌ه به‌رگریی ل ‌ه مان���ه‌وه‌ی خۆی بکات‪...‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌کی گشتی‪ ،‬ئه‌و په‌یامه‌ش کاتێک دروست‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬که‌ شاعیر خۆی بۆی ڕوون بێت هه‌ڵگری چ‬ ‫په‌یامێک ‌ه و دواجار چۆن له‌ ئه‌ده‌بیاته‌که‌یدا ڕه‌نگی‬ ‫پێ ده‌داته‌وه‌‪ .‬پێشم وایە شااڵو بەوردی لەم خاڵە‬

‫نامه‌ی ئاڵدۆس هاکسلی‬ ‫بۆ جۆرج ئۆروێڵ‬

‫چه‌قی���ان نه‌به‌س���تووه‌و ب���ه‌رده‌وام نابێ���ت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫سه‌رکێشی ده‌کات و جۆری جیاوازی شیعرنووسین‬ ‫تاق���ی ده‌کات���ه‌وه‌‪ ،‬یان بڵێ���م ج���ۆری جیاوازی‬ ‫فەزاس���ازیی ش���یعریی تاقی دەکاتەوە و جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫"که‌سێک لێره‌و‌ه تێپه‌ڕی"‪ ،‬تا ئێستا چه‌ند فۆڕمێکی‬ ‫تری شیعرنووسینی شااڵوم دیتوو‌ه و هه‌ر یه‌که‌یان‬ ‫"ک��� ‌ه به‌ هیوام ل���ه‌ ئایینده‌یه‌کی نزیک���دا چاپیان‬ ‫بکات"‪ ،‬فۆڕمێکی جیاواز‌ه له‌وه‌ی تر‪ ،‬ش���ێوازێکی‬ ‫نووسینی تر‪ ،‬فه‌زایه‌کی تر و جۆرێکی تر تێڕوانین‬ ‫و بینین‪ ،‬به‌اڵم س���ه‌رجه‌می کاره‌کانی لێوانلێو له‌و‬ ‫خه‌سڵه‌تانه‌ی باسم کردن‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م بازدان���ه‌ ل���ه‌ جۆرێک���ی نووس���ینه‌وه‌ بۆ‬ ‫جۆرێک���ی تر‪ ،‬بۆ ش���اعیر ب ‌ه گرن���گ ده‌زانم و ل ‌ه‬ ‫چه‌قبه‌س���توویی له‌ناو فۆڕمێکی نووسیندا ڕزگاری‬ ‫ده‌کات‪ ...‬پێشم وای ‌ه زیره‌کییه‌کی شااڵو ئه‌و‌ه بوو‪،‬‬ ‫ک��� ‌ه چیتر ئه‌زموونی "که‌س���ێک لێره‌و‌ه تێپه‌ڕی"ی‬ ‫دووبار‌ه نه‌کرده‌وه‪ .‬ئه‌گه‌رچی وه‌ک پێش���تر باسم‬ ‫ک���رد ئه‌و هه‌ر له‌و دیوان���ه‌و‌ه زه‌نگی جیاکه‌ره‌وه‌ی‬ ‫خۆی دا ب���ه‌ گوێماندا و توانا و س���ه‌لیقه‌ی خۆی‬ ‫بۆ ده‌رخس���تین‪ ،‬به‌اڵم کارکردن ل��� ‌ه هایکۆدا‪ ،‬یان‬ ‫کارک���ردن ل���ه‌ "فه‌زاس���ازییه‌کی هایکۆییان���ه‌"دا‪،‬‬ ‫ڕێگه‌ ل ‌ه ش���اعیر ده‌گرێت بی���ر و ئایدیاکانی خۆی‬ ‫به‌یان ب���کات و تێڕوانینه‌کانی بخات ‌ه ڕوو‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی کارکردن له‌و فه‌زایه‌دا وا ده‌خوازێت و‬ ‫پێویسته‌ ش���اعیر بڕوات و ته‌نها ئه‌وه‌ تۆمار بکات‬ ‫ک���ه‌ ده‌یبینێت‪ ،‬بێگومان ل��� ‌ه فۆڕمێکی هونه‌ریدا‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم کاتێک ئه‌و ئه‌زموون���ه‌ی تێپه‌ڕاند و لەگەڵ‬ ‫تەواوی نموونەی نووسینەکانی دواتریدا‪ ،‬ناسنامەی‬ ‫ش���اعیرێکی الوی جیاواز ل��� ‌ه "زۆرینه‌"ی بۆ خۆی‬ ‫سەلماند‪.‬‬

‫به‌ڕێز ئۆروێڵی ئازیز!‬ ‫ئه‌وپ���ه‌ڕی ڕێ���ز و خۆشه‌ویس���تیت نواند‬ ‫که به چاپه‌ره‌كه‌ت س���پاردووه نوس���خه‌یه‌ک‬ ‫ل���ه کتێبه‌که‌تم ب���ۆ بنێرێ‪ .‬ئه‌م نوس���خه‌یه‬ ‫ل���ه گه‌رماوگه‌رمی���ی نووس���ینی کتێبکدا به‬ ‫ده‌س���تم گه‌یش���ت که پێویس���تی به موتااڵ‬ ‫و خوێندن���ه‌وه‌ی س���ه‌رچاوه‌گه‌لێکی ئێجگار‬ ‫زۆر ب���وو و چون کزی���ی بینایی ناچارم ده‌کا‬ ‫ده‌ست به خوێندنه‌وه‌کانمه‌وه بگرم‪ ،‬به ناچار‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ‪1984‬ـم بۆ ماوه‌یه‌کی درێژ دوا‬ ‫خست‪.‬‬ ‫ئاشکرایه که له‌گه‌ڵ ته‌واوی ئه‌و شتانه‌دام‬ ‫که ره‌خنه‌گران له‌سه‌ر کتێبه‌که‌تیان نووسیوه‬ ‫و پێویس���ت به دووباره‌کردنه‌وه ناکا که ئه‌م‬ ‫کتێبه چه‌ند به‌ن���رخ و گرنگه‪ .‬که‌واته با ئه‌م‬ ‫ده‌رفه‌ته بقۆزمه‌وه و باس له‌و بابه‌ته بکه‌م که‬ ‫‪ 1984‬ورووژاندوویێتی؛ واته شۆڕشی كۆتایی‪.‬‬ ‫یه‌که‌م سه‌ره‌داوه‌کانی فه‌لسه‌فه‌ی شۆڕشی‬ ‫كۆتایی (شۆڕش���ێک که بااڵتر له سیاسه‌ت و‬ ‫ئابوورییه و ته‌م���ای رووخاندنی یه‌کجاره‌کیی‬ ‫ده‌روونناس���ی و فیزیۆلۆژیی تاکی هه‌یه) له‬ ‫به‌رهه‌مه‌کان���ی "مارک���ی دوس���اد"دا به‌رچاو‬ ‫ده‌که‌وێ که خۆی به درێژه‌پێده‌ر و به‌کاربه‌ری‬ ‫ئه‌ندێش���ه‌کانی رۆبس���پێر و بابۆف ده‌زانێ؛‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی که‌مینه‌ی ده‌سه‌اڵتدار له ‪1984‬ـدا‬ ‫جۆرێک سادیس���مه‪ ،‬که به تێپه‌ڕاندنی ره‌گه‌ز‬ ‫و نکووڵیکردن لێی‪ ،‬به ئه‌نجامی مه‌نتقییانه‌ی‬ ‫خۆی گه‌یش���تووه‪ .‬به‌اڵم ئه‌و‌ه که سیاسه‌تی‬ ‫پۆتی���ن و س���ه‌ره‌نێزه له ک���رده‌وه‌دا بتوانێ‬ ‫به‌شێوه‌یه‌کی دیارینه‌كراو ده‌وام بێنێت‪ ،‬جێی‬ ‫پرسیاره‪ .‬له‌س���ه‌ر ئه‌م بڕوایه‌م که که‌مینه‌ی‬ ‫ده‌س���ه‌اڵتدار‪ ،‬بۆ حوکمکردن و دامرکانه‌‌وه‌ی‬ ‫ح���ه‌زی پاوانخوازی���ی خ���ۆی‪ ،‬رێکارگه‌لێکی‬ ‫که‌مزه‌حمه‌تت���ر و پڕس���ه‌مه‌رتر ده‌گرێته‌به‌ر‬ ‫ک���ه زۆرتر ل���ه‌و رێکارانه ده‌چ���ن که من له‬ ‫"جیهانێکی جوانی تازه‌"ـدا وه‌س���فم کردوون‪.‬‬ ‫له‌م دواییانه‌دا ده‌رفه‌تێکم بۆ ره‌خسا که بتوانم‬ ‫سه‌رنجێکی مێژووی مه‌گنه‌تیسمی حه‌یوانی و‬ ‫هێپنوتی���زم بده‌م و ئێجگار سه‌رس���ووڕ مام‬ ‫ل���ه‌وه‌ی که چۆن���ه جیهان بۆ س���ه‌دوپه‌نجا‬ ‫س���اڵی ره‌به‌ق‪ ،‬له تێگه‌ش���تنی که‌شفه‌کانی‬ ‫مزمێ���ر (‪ )Mesmer‬و بڕه‌ید (‪)Braid‬‬ ‫و ئه‌زدایل (‪[ )Esdaile‬س���ێ پزیش���کی‬ ‫پێش���ه‌نگی که‌ڵکوه‌رگرتن ل���ه هیپنۆتیزم] و‬ ‫هه‌روه‌ها که‌سانی دیکه‪ ،‬خۆی بواردووه‪.‬‬

‫ئاڵدۆس هاكسلی له‌م نامه‌یه‌دا‬ ‫به‌راوردێك له‌ نێوان ڕۆمانه‌كه‌ی‬ ‫خۆیدا «جیهانێكی جوانی تازه‌« و‬ ‫«‪»1984‬ـی جۆرج ئۆروێڵدا ده‌كات‬ ‫فه‌الس���یفه و زانایان���ی س���ه‌ده‌ی نۆزده‪،‬‬ ‫ت���ا ڕاده‌یه‌ک به ه���ۆی ماتڕیالیزم���ی باو و‬ ‫هه‌روه‌ها له‌به‌ر په‌سه‌ندیی جه‌ماوه‌ر‪ ،‬مه‌یلێکی‬ ‫ئه‌وتۆیان س���ه‌باره‌ت به پێداچوونه‌و‌ه به‌سه‌ر‬ ‫حه‌قیقه‌ته سه‌یروسه‌مه‌ره‌کانی ده‌روونناسیدا‬ ‫نه‌نواند تاکوو پیاوان���ی پڕاکتیک و کرداری‪،‬‬ ‫وه‌ک سیاس���ی و سه‌رباز و پۆلیس‪ ،‬بتوانن له‬ ‫گۆڕه‌پانی حکوومداریدا کاری پێبکه‌ن‪.‬‬ ‫له س���ایه‌ی تێنه‌گه‌یش���توویی دڵخوازانه‌ی‬ ‫باپیرانمان‪ ،‬سه‌رهه‌ڵدانی شۆڕشی كۆتایی‪ ،‬بۆ‬ ‫ماوه‌ی پێنج‪-‬ش���ه‌ش جیل و به‌ره‪ ،‬دواکه‌وت‪.‬‬ ‫خۆش���به‌ختییه‌كی دیکه‌مان ل���ه‌وه‌دا بوو که‬ ‫شکست و دامانی فڕۆید له هێپنۆتیزمکردنێکی‬ ‫س���ه‌رکه‌وتووانه‌‪ ،‬بووه هۆی ئه‌وه‌ی که فڕۆید‬ ‫هیپنۆتی���زم به ش���تێکی که‌مبه‌ه���ا دابنێت‪.‬‬ ‫ئه‌م بابه‌ته س���وودی فراوانی هیپنۆتیزمی له‬ ‫ده‌روونناسیدا‪ ،‬بۆ النیکه‌م چل ساڵ دواخست‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ل���ه ئێس���تادا‪ ،‬ده‌روونش���یكاری‪ ،‬له‬ ‫سه‌روبه‌ندی تێکه‌ڵبوون له‌گه‌ڵ ده‌روونناسیدایه‬ ‫و هیپنۆتیزمی���ش که به ه���ۆی به‌کارهێنانی‬ ‫باربیتۆریک���ه‌کان [گیراوه‌گه‌لی ترش���ه‌ڵۆکی‬ ‫باربیتۆریک ک���ه ئارامبه‌خش و خه‌وهێنه‌رن]‬ ‫که ته‌نانه‌ت له سه‌رسه‌ختترین که‌سه‌کانیشدا‪،‬‬ ‫حاڵه‌تی هیپنۆتیزم و ته‌ڵقینوه‌رگرتن دروست‬ ‫ده‌کات‪ ،‬ساده و به‌رباڵو‪ ،‬گشتێندراوه‪.‬‬ ‫ل���ه‌و بڕوای���ه‌دام که ل���ه ته‌مه‌ن���ی به‌ره‌ی‬ ‫داهات���وودا‪ ،‬ده‌س���ه‌اڵتداران تێده‌گ���ه‌ن ک���ه‬ ‫ش���ه‌رتیکردنی زاڕۆکان و هیپنۆتیزم���ی‬ ‫س���ڕکه‌رانه‪ ،‬که‌ره‌س���ته‌گه‌لێکی باش���ترن له‬ ‫به‌راورد له‌گه‌ڵ تێاڵ و زیندان و س���ه‌باره‌ت به‬ ‫مه‌یلی خه‌ڵکیش ده‌س���ه‌اڵت‪ ،‬ئه‌کرێ به‌هه‌مان‬ ‫ئه‌ن���دازه‌ی که‌ڵکوه‌رگرتن ل���ه زه‌بروزه‌نگ و‬ ‫قامچ���ی‪ ،‬ب���ه ته‌ڵقینکردنی خۆشه‌ویس���تی‬ ‫پێیان و دروس���تکردنی قه‌ناعه‌تی کۆیله‌یه‌تی‬ ‫له هزری ناوش���یاریاندا‪ ،‬ئه‌م مه‌یله تێر بکرێ‬ ‫و دابمرکێت���ه‌وه‪ .‬به وته‌یه‌کی دیکه‪ ،‬هه‌س���ت‬ ‫ده‌که‌م ق���ه‌ده‌ر وا بووه کابووس و دێوه‌زمه‌ی‬ ‫‪ 1984‬له کابووس���ی جیهانێک گرێ درابێ که‬ ‫زۆرتر وه‌كوو ئه‌و شته‌یه که من له "جیهانێکی‬ ‫جوان���ی تازه"‌دا‪ ،‬ل���ه خه‌یاڵیدا ب���ووم‪ .‬ئه‌م‬ ‫گۆڕانکارییه له ئاکام���ی نیاز به به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫و کاراکردنی زیاتر‪ ،‬دروس���ت ده‌بێ‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫له‌وانه‌ی���ه ت���ا ئ���ه‌وکات‪ ،‬ش���ه‌ڕی ناوکی و‬ ‫بیۆلۆژیکی له به‌راییه‌ک���ی فراواندا روو بدات‬ ‫که ئه‌گه‌ر وابێ‪ ،‬ئه‌وسا کابووسگه‌لێکی جیاواز‬ ‫له‌وانه‌ی پێش���وومان ده‌بێ‪ ،‬کابووس���گه‌لێک‬ ‫به‌ده‌ر له هێزی خه‌یاڵ و وێناکردن‪.‬‬ ‫سپاسی دووباره بۆ کتێبه‌که‌ت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬

‫دێڵ له‌الت‬ ‫ئاڵدۆس هاکسلی‬

‫‪http://sorkhosiah.com/?p=568‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٣‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/١٦‬‬

‫‪6‬‬

‫زیندان و به‌ئاژه‌ڵکردنی مرۆڤ‬

‫««‬

‫سه‌باره‌ت به‌ ڕۆمانی قه‌پێلک‬

‫عومه‌ر سه‌رگه‌تی‬ ‫‌پێلک‪ ،‬مس���ته‌فا خه‌لیفه‬ ‫ڕۆمان���ی قه ‌‌‬ ‫نووس���یویه‌تی و هه‌ورام���ان وریا قانع ل ‌ه‬ ‫عه‌ره‌بییه‌و‌ه به‌ زمانێکی جوان و س���اد‌ه‬ ‫وه‌ریگێڕاوه‌ت��� ‌ه س���ه‌ر زمان���ی کوردی‪.‬‬ ‫مه‌ریوان وریا قانع پێش���ه‌کییه‌کی گرنگی‬ ‫بۆ نووس���یوه‌ و ناوه‌ندی ڕۆش���نبیری و‬ ‫هونه‌ریی ئه‌ندێش ‌ه چاپی کردووه‪‌.‬‬ ‫مسته‌فا خه‌لیفه‌ نووسه‌رێکی عه‌ره‌به‌و‬ ‫خه‌ڵکی سوریای ‌ه و مه‌سیحییه‌‪ ،‬ده‌رفه‌تی‬ ‫ئه‌وه‌ی بۆ ده‌ڕه‌خسێ ک ‌ه بتوانێت سااڵنێک‬ ‫له‌ فه‌ره‌نسا له‌بواری هونه‌ری و ده‌رهێناندا‬ ‫بخوێنێ���ت و ب���ه‌و ئومێ���ده‌وه رۆژێ���ک‬ ‫بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ نیشتیمانی مناڵی و زادگای‬ ‫‌ونه سه‌ره‌تاییه‌کانی‪ ،‬بۆ خزمه‌تکردنی‬ ‫خه ‌‌‬ ‫واڵته‌که‌ی‪ .‬له‌سااڵنی هه‌شتاکانی سه‌ده‌ی‬ ‫راب���ردوودا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ ب���ۆ واڵته‌که‌ی‪،‬‬ ‫له‌یه‌که‌م هانگاو و چاوکردنه‌وه‌یدا به‌رووی‬ ‫نیش���تیماندا‪ ،‬ل ‌ه فڕۆکه‌خانه‌ی دیمه‌شق‪،‬‬ ‫جه‌الده‌کان چاوه‌ڕێی ده‌که‌ن و ب ‌ه تۆمه‌تی‬ ‫ئه‌وه‌ی س���ه‌ر به‌‌ ئیخوان موس���لیمینه‌‪،‬‬ ‫ده‌س���تگیر ده‌کرێت و بێ پرسیار‌سیانز‌ه‬ ‫س���اڵ ده‌خرێته‌ زیندانی «بیابان»ـه‌و‌ه‬ ‫که‌یه‌کێک ‌ه ل ‌ه ترس���ناکترین زیندانه‌کانی‬ ‫ئه‌ش���که‌نجه‌دان و بێنرخکردنی مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫مێژووی زینداندا‪.‬‬ ‫‌ ئه‌م ڕۆمانه‌ یه‌کێکه‌ له‌و رۆمانه‌ گرنگ‬ ‫و ده‌گمه‌نان���ه‌ی که‌ ده‌رب���اره‌ی زیندان و‬ ‫قوربانییه‌کانی و ده‌سه‌اڵت و جه‌لالده‌کانی‬ ‫نووسراوه‌ و ب ‌ه وردی چیرۆکی چۆنیه‌تیی‬ ‫به‌تاڵبوونه‌وه‌ی مانا له‌ رۆح و جه‌س���ته‌ی‬ ‫ئینساندا ده‌گێرێته‌وه‪.‬‬ ‫چیرۆکی تراژیدی مسته‌فا له ‌زینداندا‌‪،‬‬ ‫چیرۆکی چۆنیه‌تیی ژیانی ئینسانێک ‌ه که‬ ‫‌وه‬ ‫به‌خه‌ونێکی گه‌وره‌و ئومێدێکی ڕه‌نگینه ‌‌‬ ‫‌وه که‌ تێیدا‬ ‫بێ تاوان ده‌خرێته‌ زیندانێکه ‌‌‬ ‫م���رۆڤ ده‌کرێت���ه‌‌ بوونه‌وه‌رێکی پووچ و‬ ‫بێ نرخ و بێ به‌ها‪ ،‬ئه‌زموونی ده‌س���ه‌اڵت‬ ‫وه‌ک ئه‌ش���که‌نجه‌و سزا له‌سه‌ر جه‌سته‌و‬ ‫رۆح���ی م���رۆڤ ده‌یکات���ه بوونه‌وه‌رێکی‬ ‫بێده‌ن���گ و بێباک و نائومێد‪ ،‬ئه‌م ڕۆمان ‌ه‬ ‫‌اڵته‬ ‫هه‌م چیرۆکی تاقیکردنه‌وه‌ی ده‌س���ه ‌‌‬ ‫له‌سه‌ر خه‌س���اندنی کۆی ئاره‌زووه‌کانی‬ ‫م���رۆڤ و ه���ه‌ ‌م چیرۆک���ی قوربانییه‌کی‬ ‫زه‌لی���ل و خه‌س���ێنراو و بێنرخک���راوه‌‪،‬‬ ‫خوێن���ه‌ر ک ‌ه ئه‌م ڕۆمان���ه‌ ده‌خوێنێته‌و‌ه‬ ‫زۆر غه‌مگینان���ه‌ ده‌که‌وێت ‌ه ن���او ڕوداوو‬ ‫تراژیدی���ای ئه‌ش���که‌نجه جه‌س���ته‌یی و‬

‫ڕۆح���ی و ڕه‌مزییه‌کانییه‌وه‌ و ل ‌ه ناخه‌و‌ه‬ ‫هه‌س���ت ب ‌ه ئازاری دیلیه‌تیی ئینس���ان و‬ ‫برینی قوڵی سارێژنه‌بووی قوربانییه‌کان‬ ‫ده‌کات‪ ،‬راهێنانی جه‌س���ته‌ له‌سه‌ر ئازار‪،‬‬ ‫به‌شێکی گرنگی ژیانی قوربانییه‌کی وه‌ک‬ ‫مسته‌فایه‌ له‌ زیندانه‌کانی سوریادا‪.‬‬ ‫مس���ته‌فا ب���اس ل���ه‌و‌ه ده‌کات ک���ه‬ ‫‌ل��� ‌ه ‌س���ه‌ره‌تای ئه‌ش���که‌نجه‌دانییه‌و‌ه‬ ‫قامچییه‌کانی ژماردووه‌ له‌سه‌ر جه‌سته‌ی‪،‬‬ ‫به‌اڵم بۆئه‌وه‌ی به‌رگ���ه‌ی ئازار بگرێت و‬ ‫چۆک دانه‌دات بۆ جه‌الده‌کان‪ ،‬ورده‌ورده‬ ‫به‌رده‌وامیی ئه‌ش���که‌نجه ‌و ئازار له‌سه‌ر‬ ‫ی ده‌کات جه‌سته‌ی‬ ‫جه‌سته‌ی فێری ئه‌وه‌ ‌‬ ‫فه‌رام���ۆش بکات و مه‌ودای���ه‌ک له‌نێوان‬ ‫جه‌س���ته‌و بیرکردنه‌وه‌یدا دروست بکات‬ ‫و عه‌قڵ و جه‌سته‌ی لێکدی جیابکاته‌وه‌‪،‬‬ ‫له‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ک��� ‌ه ه���ه‌ر ل���ه‌س���ه‌ره‌تاوه‌ ‌‌‬ ‫ئازاره‌وه‌ فیری ده‌بێت‪ ،‬فه‌رامۆش���کردنی‬ ‫جه‌س���ته‌یه‌تی‌‪ ،‬ئه‌و چیت���ر قامچییه‌کان‬ ‫ناژمێرێت و بیر ل ‌ه جه‌سته‌ی نه‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئازاری ئه‌م قوربانییه جیاواز‌ه ل ‌ه ئازاری‬ ‫قوربانییه‌کان���ی تری زیندان‪ ،‬مس���ته‌فا‬ ‫نه‌ک ته‌نها له‌ژێر قامچی و ئه‌ش���که‌نجه‌ی‬ ‫جه‌الده‌کاندا ده‌کرێته‌ بوونه‌وه‌رێکی زه‌لیل‬ ‫و که‌نه‌فت و بێ توانا‪ ،‬به‌ڵکو له‌الیه‌ن هێز‌ه‬ ‫توندڕه‌وه‌ ئیس�ل�امییه‌کانی زیندانیشه‌وه‬ ‫په‌راوێ���ز ده‌خرێ���ت و ده‌که‌وێت ‌ه به‌رده‌م‬ ‫هه‌ڕه‌ش���ه‌وه‌‪ ،‬به‌پێی ئه‌وه‌ی مه‌س���یحییه‬ ‫و له‌س���ه‌ره‌تاو‌ه له‌پێشچاو زیندانییه‌کانی‬ ‫ت���ردا ب���ه‌ جه‌الده‌کان���ی وت���ووه‌‪ :‬م���ن‬ ‫مه‌سیحیم‪ ،‬من کافرم‪ ،‬چۆن ئه‌بم ‌ه ئیخوان‬ ‫موس���لیمین‪ ،‬ئ���ه‌م قس���ه‌یه‌ی واده‌کات‬ ‫له‌الی���ه‌ن ئیس�ل�امیی ‌ه توندڕه‌وه‌کان���ه‌و‌ه‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ی لێبکرێت و وه‌ک که‌سێکی گاڵو‬ ‫و نه‌فره‌تلێکراو ته‌ماش���ا بکرێت ‌‌‌و مافی‬ ‫گفتوگۆو قسه‌کردنیشی بۆ چه‌ندین سا ‌ڵ‬ ‫لێبسه‌‌ندرێته‌وه‌‪ ،‬چیتر وه‌ک رۆحێکی بێ‬ ‫زمان و جه‌سته‌یه‌کی ئازاراوی پڕ ل ‌ه بڕین‬ ‫ده‌بێته‌ ته‌ماش���اچییه‌کی ورد و بێده‌نگی‬ ‫شانۆی ئازاره‌کانی سیانز‌ه ساڵی زیندانی‬ ‫«بیابان»‪.‬‬ ‫لێ���ره‌و‌ه ئ���ه‌م قوربانیی���ه‌ ده‌که‌وێت ‌ه‬ ‫به‌رده‌م دوو جۆر ج���ه‌الده‌وه‌‪ ،‬یه‌که‌میان‬ ‫جه‌الده‌کان���ی ده‌س���ه‌اڵت و دووه‌می���ان‬ ‫جه‌الده‌کان���ی دین‪ ،‬یه‌که‌می���ان له‌رێگه‌ی‬ ‫ئه‌ش���که‌نجه‌وه جه‌س���ته‌ی ل���ێ زه‌وت‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬به‌وه‌ی ک ‌ه فه‌رامۆش���ی ده‌کات‪،‬‬ ‫دووهه‌می���ان‪ ،‬زمانی ل���ێ زه‌وت ده‌که‌ن‬ ‫به‌وه‌ی که‌ قسه‌نه‌کات‪ ،‬ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌و‌ه‬

‫چیرۆک���ی دڕنده‌یی ج���ه‌الده‌کان‪ ..‬ژیان ئه‌زموونی جه‌الده‌کان���ی زیندان ده‌کات‪،‬‬ ‫بۆ مس���ته‌فا ته‌نه���ا بینی���ن و خه‌یاڵه‌‪،‬‬ ‫الی مس���ته‌فا و لیڤ���ی مانایه‌ک���ی تری هه‌میش���ه‌ ل ‌ه هه‌وڵی کوشتنیدان‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌رچه‌ن���ده ئه‌زموون���ی ئه‌و س���ااڵنه‌ی‬ ‫نامێنێ���ت‪ ،‬ته‌نان���ه‌ت مردنه‌که‌ی لیڤی ل ‌ه ژیانی پێده‌به‌خشێته‌و‌ه گروپێکی دیکه‌ی‬ ‫زیندان���ی واده‌کات وێنه‌کان���ی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫س���الی ‪‌1987‬ـد‌ا به‌ خۆکوش���تن ناوزه‌د میان���ڕه‌وی هێز‌ه ئیس�ل�امییه‌کانن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫کاڵ ببنن���ه‌وه‌ و‌ ئومێدێک���ی ئه‌وتۆی ب ‌ه‬ ‫کراو‪ ،‬پ���اش زین���دان نائومێدان��� ‌ه ژیا‪ ،‬ئ���ه‌م گروپ��� ‌ه ناتوانن ل ‌ه ئ���ازاری زمان‬ ‫ده‌ره‌و‌ه نه‌بێت و ش���ته‌کانی بیر بچنه‌وه‌‪،‬‬ ‫مانه‌وه‌ی لیڤی ل ‌ه زین���دان‪ ،‬مانه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه رزگاری بک���ه‌ن‪ ،‬جگ ‌ه ل ‌ه ئه‌ش���که‌نجه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌مێنێت���ه‌و‌ه بینینه‌‪ ،‬ڕوانینێکی‬ ‫پێناو شایه‌تیدا و نووسینه‌وه‌ی چیرۆکی جه‌س���ته‌یی ل ‌ه زینداندا ره‌نگ ‌ه قورسترین‬ ‫بێده‌نگ ‌ه له دۆزه‌خی ئه‌و سیانزه‌س���اڵه‌‪،‬‬ ‫بیده‌نگیی قوربانییه‌کان���ه‌‪ ،‬تاکه‌ خه‌ونی ئ���ازاری رۆح���ی لێس���ه‌ندنه‌وه‌ی مافی‬ ‫به‌اڵم نه‌ک روانینێکی ئازادانه‌‪ ،‬به‌ڵکو ب ‌ه‬ ‫مس���ته‌فاش وردبوونه‌و‌ه و نووسینه‌وه‌ی قس���ه‌کردن و بێده‌نگکردن بێت‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫دزه‌نیگایه‌که‌وه‌ ته‌ماش���ای هه‌ردوو جۆر‌ه‬ ‫مس���ته‌فا جیاده‌کاته‌وه‌ ل ‌ه زیندانییه‌کانی‬ ‫هه‌مان ئازاره‌‪.‬‬ ‫جه‌الده‌کان ده‌کات‪.‬‬ ‫جۆرجی���ۆ ئاگامبی���ن ل���ه‌ وتارێکیدا تر ئه‌و بیروباوه‌ڕ‌ه ترس���ناکه‌ی ‌ه که ئه‌وا ‌ن‬ ‫چیرۆکی ئه‌و زیندانه‌ی مسته‌فا بۆمان‬ ‫به‌ناوی «ش���ایه‌تی» ده‌ڵێ���ت‪« :‬لیڤی هه‌یانه‌ به‌رامبه‌ر به‌ژیان و‌ئه‌و پێشوازیی ‌ه‬ ‫ده‌گێڕێت���ه‌وه‌‪ ،‬به‌درێژایی مێژووی زیندان‬ ‫ش���تێکی ب���ێ نموونه‌ی ل ‌ه ئاشویتس���دا گه‌رمه‌یه‌ ل ‌ه مردنی ده‌ک���ه‌ن ل ‌ه کاتی ل ‌ه‬ ‫له‌م ناوچه‌یه‌دا که‌موێنه‌یه‌‪ ،‬وه‌ک مه‌ریوان‬ ‫دۆزیوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ش���تێک ک ‌ه په‌یوه‌ندیی ب ‌ه سێداره‌داندا‪ .‬زیندانییه‌کان ب ‌ه گشتی سه‌ر‬ ‫وریا قان���ع له‌ پێش���ه‌کییه‌که‌یدا به‌وردی‬ ‫هه‌رێمێک���ه‌و‌ه هه‌یه‌ که‌ س���ه‌ربه‌خۆی ‌ه ل ‌ه به‌ گرووپ ‌ه توندڕه‌وه‌کانن و په‌تی سێدار‌ه‬ ‫باس ل���ه‌ بێنرخک���ردن و به‌ئاژه‌ڵکردنی‬ ‫هه‌موو س���ه‌لماندنێکی به‌رپرسیاریه‌تی‪ ،‬وه‌ک م���ژده‌ی به‌هه‌ش���ت ده‌بینن‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ئینس���ان ده‌کات له‌و جۆر‌ه زیندانانه‌دا‪،‬‬ ‫پێ���ی وایه‌‪« :‬ئ���ه‌م ڕۆمان���ه‌ یه‌کێک ل ‌ه چیرۆکه‌ک��� ‌ه بۆ ئه‌وانیدی بگێڕێته‌وه‌‪ ،‬به‌و هه‌رێمێک که‌ لیڤی توانی تێیدا توخمێکی مس���ته‌فا وه‌ک نه‌فره‌تلێکراوێکی خودایی‬ ‫ئه‌زموون���ه هه‌ر‌ه ناش���یرینه‌کانی زیندان پێیه‌ی ب ‌ه ده‌گمه‌ن که‌س���ێک هه‌بێت له‌و ئه‌خالقناس���انه‌ی نوێ بدۆزێته‌وه‌‪ ،‬لیڤی ته‌ماشاده‌که‌ن و وه‌ک مرۆڤ نایبینن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ل ‌ه مێژووی مرۆڤایه‌تی نیش���ان ئه‌دات‌ له زیندانه‌دا ڕزگاری بووبێ‪ ،‬چونکه‌ ئه‌وانه‌ی ئه‌م توخم ‌ه نوییه‌ ن���او ده‌نێت؛ هه‌رێمی تیمه‌ قوربانییه‌ی ل ‌ه ئاشویتسدا ل ‌ه به‌رگی‬ ‫‌ڕۆژی دروستبوونی زیندانه‌وه‌ تا ئه‌مڕۆ»‪ .‬که‌وتوونه‌ت ‌ه زیندانی «بیابان»ـه‌و‌ه یان خۆڵه‌مێش���ی‪ ،‬پانتای���ه‌ک ک���ه‌ تێی���دا جه‌ل�ل�اددا قوربانیی���ه‌کان ده‌س���وتێنن‪،‬‬ ‫زنجیره‌پل���ه‌ی درێ���ژی نێ���وان جه‌لالد و له‌الی���ه‌ن نازییه‌کان���ه‌و‌ه ناچ���ار کراون‬ ‫ڕۆمانی قه‌پێلك هه‌م چیرۆکی تاقیکردنه‌وه‌ی قوربانی کاڵ ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬هه‌رێمێک که‌ تێیدا به‌وکار‌ه هه‌س���تن‪ ،‬به‌اڵم قوربانییه‌کانی‬ ‫س���ته‌ملێکراوان ده‌گۆڕێن بۆ س���ته‌مکار زیندانی «بیابان» بۆ مس���ته‌فا جه‌الدی‬ ‫ده‌س���ه‌اڵت���ه‌‌ ده‌رب�������اره‌ی خ��ه‌س��ان��دن��ی ک��ۆی و جه‌ل�ل�ادان ل��� ‌ه که‌وڵ���ی قوربانیان���دا راس���ته‌قینه‌ی خودان و ک���ه‌س ناچاری‬ ‫م چیرۆکی ده‌رده‌ک���ه‌ون‪ ....‬ته‌واوترین ده‌رکه‌وته‌ی نه‌کردوون به‌سزادان‪ ،‬به‌ڵکو بیروباوه‌ڕی‬ ‫ئ���اره‌زووه‌ک���ان���ی م���رۆڤ و ه���ه‌ ‌‬ ‫هه‌رێمی خۆڵه‌مێش���ی ش���تێک ‌ه به‌ ناوی توندڕه‌وان���ه‌ی خۆیان وای کردوو‌ه مرۆڤ‬ ‫س���اندرۆ کۆماندۆ‪ ،‬ئێس‪ .‬ئێس���ه‌کان‪ ،‬بۆ ل��� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی باوه‌ڕی خۆیان���ه‌و‌ه وه‌ک‬ ‫قوربانییه‌کی زه‌لیل و خه‌سێنراو و بێنرخکراوه‌‬ ‫جوانکردن‪ ..‬پێیان ده‌گوت تیمی تایبه‌ت‪ ،‬ئاژه‌ڵ ته‌ماش���ا بک���ه‌ن‪ .‬به‌ه���ه‌ر حاڵ‪،‬‬ ‫ژی���ان و مانه‌وه‌ی مس���ته‌فا له‌زینداندا له‌سێداره‌دراون یان ب ‌ه نه‌خۆشی مردوون‪ ،‬مه‌به‌ستیان له‌م جوانکردن ‌ه تێکه‌ڵکردنی پاش سیانزه‌ س���اڵ‪ ،‬ئازادبوونی مسته‌فا‬ ‫هه‌ڵگ���ری خه‌ونێکی گ���ه‌ور‌ه نییه‌‪ ،‬ئه‌و یان ش���ێت ب���وون‪ ،‬دۆخێک���ی تایبه‌ت ‌ه جۆرێک به‌رپرسیاریه‌تی بوو بۆ ئه‌وکاره‌‪ ،‬ل��� ‌ه زین���دان‪ ،‬ده‌ره‌وه‌ مانایه‌کی ئه‌وتۆی‬ ‫ت بۆ ئه‌و‪ ،‬له‌و‌ه ده‌که‌وێت مرۆڤێکی‬ ‫ت ک ‌ه و تاراده‌ی���ه‌ک له‌و دۆخ���ه‌ی ‌پریمۆلیڤی ک ‌ه ده‌س���ته‌یه‌ک له‌ گی���راوان ل ‌ه ژووری نامێنێ ‌‬ ‫خ���ه‌ون و ئومێدێکی ئه‌وتۆی نامێنێ ‌‬ ‫گازه‌کان و تونه‌کانی س���وتاندنی ته‌رمدا ئاس���ایی بێت‪ ،‬وه‌ک خۆی ده‌ڵێت‪ :‬ناخی‬ ‫پ���اش ئه‌وه‌ی ئازاد بێ���ت بۆی بژی‪ ،‬ئه‌و ده‌چێت له‌ که‌مپی ئاشویتسدا‪.‬‬ ‫لیڤی یه‌کێک ‌ه له‌ قوربانییه‌کانی که‌مپی ده‌یانک���رد‪ ،‬ئ���ه‌م گروپه‌ ئه‌رک���ی بردنی جگ ‌ه له‌ گۆڕس���تانێک ش���تێکی تر نییه‌‪،‬‬ ‫زیندانه‌ تۆقینه‌ره‌ ده‌یکاته‌ بوونه‌وه‌رێکی‬ ‫بێ خ���ه‌ون و ب���ێ ئامانج و ب���ی به‌ها‪ ،‬ئاش���ویتس و یه‌کێکه ل��� ‌ه‌و یه‌هودیانه‌ی زیندانیی��� ‌ه ڕووته‌کان بوو به‌ره‌و مه‌رگیان ئ���ه‌و بۆش���اییه‌ی ک���ه‌ له‌نێ���وان ئه‌و و‬ ‫ته‌نه���ا ش���تێک ک���ه‌ بی���ری لێبکاته‌و‌ه ک��� ‌ه مانه‌وه‌ی له‌ ئاشویتس���دا وایلده‌کات ل��� ‌ه ژووری گازدا و هه‌روه‌ها پاراس���تنی مرۆڤه‌کان���ی دیک���ه‌دا درووس���ت ده‌بێت‬ ‫هیچ ش���تێک پڕی ناکاته‌وه‌‪ ،‬دواجار وه‌ک‬ ‫زیندانه وه‌ک ش���ایه‌تێکی ناو که‌م���پ بمێنێته‌و‌ه نه‌زم بوو له‌ نێوانیاندا» (‪.)1‬‬ ‫‌‌‬ ‫دوباره‌کردن���ه‌وه‌ی رووداوه‌کان���ی‬ ‫هه‌رچه‌ن���د‌ه ئ���ه‌م وت���اره‌ی ئاگامبین بوونه‌وه‌رێکی خه‌س���ێنراو و بێهه‌ست ب ‌ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫‌چن‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ل ‌ه مێش���کی خۆیدا‪ ،‬که‌ بی���ری‬ ‫تاوه‌کو چیرۆکی قوربانیانی ئاش���ویتس‬ ‫و ڕۆژێ���ک بیاننووس���ێته‌وه‌‪ ،‬به‌وه‌ی ک ‌ه بگێڕێت���ه‌و‌ه ب���ۆ ئه‌وانی���دی‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه گه‌ڕان���ه‌ ب���ه‌ دوای مان���ای ش���ایه‌تی و ژیان‪ ،‬ب ‌ه نائومێدییه‌کی قووڵ و رۆحێکی‬ ‫کاغه‌زو قه‌ڵ���ه‌م قه‌ده‌غه‌ی ‌ه له‌و زیندانه‌دا‪ ،‬لیڤی ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ی بۆ ده‌ڕه‌خسێ که دادوه‌ریدا‪ ،‬دواجار شایه‌تی وه‌ک مه‌حاڵ و کوژراوه‌وه ده‌چێته‌و‌ه ناو زوڵمه‌تی خۆی‬ ‫ناچار مێشکی ده‌کاته په‌ڕه‌یه‌کی سپی بۆ ‌هه‌ڵبێ���ت و رزگاری بێت له‌ که‌مپ‪ ،‬به‌اڵم نه‌کرد‌ه ته‌ماشا ده‌کات و پێیوای ‌ه شایه‌تی ‌و ب���ه‌ بێده‌نگی ب���ۆ هه‌تاهه‌تای��� ‌ه له‌ناو‬ ‫تۆمارکردنی ڕووداوه‌کان و وتنه‌وه‌یان ب ‌ه مانای مانه‌وه‌ له‌ ش���ایه‌تیدا ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬راس���ته‌قین ‌ه ئه‌وان���ه‌ن ک ‌ه خن���کان و ب ‌ه قه‌پێلکه‌که‌یدا خۆی ده‌شارێته‌وه‪.‬‬ ‫ل ‌ه کۆتاییدا ده‌ستخۆش���ی ل ‌ه هه‌ورامان‬ ‫بێده‌نگی تا بیری نه‌چنه‌و‌ه که‌دواجار ئه‌و هه‌ڵبه‌ته‌ لێره‌دا نامه‌وێت و مه‌به‌ستم نیی ‌ه مردنی خۆیان ش���ایه‌تیان دا‪ ،‬ئه‌وانه‌ی ب ‌ه‬ ‫په‌ڕه‌سپییه‌ی تۆماری ڕوداوه‌کانی له‌سه‌ره‌‪ ،‬زیندانی «بیابان»ـی سوریا بشوبهێنم ب ‌ه ناوی خن���کاوان و قوربانییه‌کانییه‌کانه‌و‌ه وری���ا قان���ع ده‌که‌م ب���ۆ هه‌ڵب���ژاردن و‬ ‫ده‌بێت��� ‌ه ڕۆمان���ی قه‌پێل���ک‪ ،‬وه‌ک تاک ‌ه زین���دان و که‌مپی قڕکردنی یه‌هودیه‌کان‪ ،‬ده‌دوێن ش���ایه‌تی راسته‌قین ‌ه نین‪ ،‬به‌ڵکو وه‌رگێڕان���ی ئ���ه‌و ڕۆمان��� ‌ه و هی���وای‬ ‫حه‌قیقه‌تێک له‌سه‌ر ئازار و رووداوه‌کانی هه‌رچه‌ند‌ه له‌ه���ه‌ردوو دۆخه‌که‌دا دواجار زڕه‌شایه‌تن‪ ،‬به‌اڵم به‌ پێویستم زانی وه‌ک به‌رده‌وامیی بۆ ده‌خوازم‪.‬‬ ‫زیندان‪ ،‬ئه‌م دۆخ ‌ه ک ‌ه مسته‌فا خه‌ونێکی ئینس���ان تێیدا ده‌بێت ‌ه سوتوو و قوربانی نمونه‌یه‌ک ده‌رباره‌ی مانه‌و‌ه وه‌ک شایه‌ت‬ ‫په‌راوێزێك بۆ ئه‌م باسه‌‪:‬‬ ‫‌ی‬ ‫نییه‌ جگ��� ‌ه ل��� ‌ه تۆمارکردنی راس���تیی و ئاژه‌ڵێکی بێنرخ‪ ،‬مه‌به‌س���تم ئه‌و خاڵ ‌ه و قوربانیان له‌ که‌وڵی جه‌للالددا ئاماژه‬ ‫‪ 1‬بڕوان ‌ه نه‌رێکار‪ ،‬وتاری‪ ،‬شایه‌تی‪ ،‬نوسوینی‪:‬‬ ‫ل���ه گێڕانه‌وه‌ی پێبکه‌م‪.‬‬ ‫ڕووداوه‌کان و پاراس���تنیان ل ‌ه مێشکیدا‪ ،‬هاوبه‌ش���ه‌یه‌ ک��� ‌ه جگه ‌‌‬ ‫جۆرجی���ۆ ئاگامبین‪ ..‬و‪ :‬مه‌نس���ور ته‌یفووری و‬ ‫مس���ته‌فا ب���ه‌ ش���ێوه‌یه‌کی جیاوازتر عه‌لی حسه‌ینی‪.‬‬ ‫ت���ا بتوانێت ڕۆژێ���ک بیانووس���ێته‌و‌ه و چیرۆک���ی قوربانیی���ان ب���ۆ ئه‌وانیدی و‬

‫«‬

‫ده‌رباره‌ی ئەنیمەیشنی «بوێر ‪»brave‬‬ ‫فیلمێک بۆ منااڵن و گەورەکان‬

‫جەالل نەجاری‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫ئەنیمەیشنی بوێر (‪ )brave‬کە براوەی‬ ‫خەاڵتی باشترین ئەنیمەیشنی ساڵی ‪2012‬‬ ‫بوو لە فێس���تیڤاڵی گۆڵدێن گلۆب‪ ،‬باس لە‬ ‫بەسەرهاتی کچە پادش���ایەکی ئیسکاتلەند‬ ‫دەکا بە ناوی «مێریدا» کە بە پێچەوانەی‬ ‫کچانی‌ت���ر زۆر ح���ەزی ل���ە س���وارکاری و‬ ‫تیرهاوێژی ب���ە تیروکەوانە‪ .‬دایکی مێریدا‪،‬‬ ‫زۆر پابەن���دی دابونەریتەکانە و هەوڵ ئەدا‬ ‫کچەک���ەی وەکو ش���ازادەیەک پ���ەروەردە‬ ‫بێ ت���ا رۆژێک ببێتە ش���اژنی واڵت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مێریدا ح���ەزی لەم جۆرە پەروەردەیە نییە‬ ‫و حەزدەکا کەس���ێکی ئازاد و س���ەربەخۆ‬ ‫ب���ێ‪ .‬دایکی مێریدا بەبێ پرس���ی ئەو داوا‬ ‫لە سەرۆک عەشیرەکانی واڵت‪ -‬کە بنەمای‬ ‫دەسەالتی پاشایەتی لەس���ەر هاوپەیمانی‬ ‫و تەبایی ئ���ەوان بنیات نراوە– دەکات کە‬ ‫کوڕە گەورەکانیان بنێرنە خوازبێنیی مێریدا‬ ‫و لە کێبەرکێیەکدا هەرکامیان س���ەرکەوت‬ ‫ئەوا ئەو ئەبێتە زاوای پاش���ا‪ .‬ئەوە وا ئەکا‬

‫نێوان���ی مێری���دا و دایکی ب���ەرەو گرژی و‬ ‫ئاڵۆزی بڕوا و ناچار لە ش���ەوی خوازبێنیی‬ ‫کۆش���کی پاشا بە جێ دێڵی و روو دەکاتە‬ ‫دارستان‪ .‬لەوێ تووشی جادووگەرێک ئەبێ‬ ‫و داوای لێدەکا تەلیس���مێک بکا تا دایکی‬ ‫لە بە شوودانی ئەو پاشگەز بێتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫تەلیسمەکە هەڵە کار دەکا و شاژن ئەبێتە‬ ‫ورچێک���ی رەش و زەب���ەالح ک���ە خەڵکی‬ ‫ئ���ەو ناوچەیە بە خوێنی س���ەری تینوون‪.‬‬ ‫مێریدا و ورچەکە ئەڕۆنە ناو دارس���تانەکە‬ ‫تا جادووگەر بدۆزن���ەوە‪ .‬جادووگەرەکە بە‬ ‫مێریدا ئەڵێ تەلیسمەکە پاش بەیانی رۆژی‬ ‫دووهەم هەتاهەتای���ی ئەبێتەوە و تەنیا لە‬ ‫حاڵێکا پووچەڵ ئەبێتەوە کە ئەم وش���انە‬ ‫بە یاد بس���پێرێ‪ :‬چارەنووس ئەگۆڕدرێ‪،‬‬ ‫س���ەیری دەروونت بکە و پێوەندییەک کە‬ ‫خۆبین���ی و باییبوون برین���داری کردووە‪،‬‬ ‫سارێژی کەرەوە‪ .‬مێریدا و شاژنی ورچ ئاسا‬ ‫روو ئەکەنەوە کۆشکی پاشایەتی تا بەڵکوو‬ ‫رێگەچارەی���ەک بدۆزنەوە‪ .‬لە کۆش���ک لە‬ ‫نێوان هێزەکانی پاش���ا و عەشیرەکان– کە‬ ‫چاوەڕوانی بڕیاری شاژنن‪ -‬شەڕ و پێکدادان‬ ‫هاتۆت���ە ئاراوە و مەترس���ی ش���ەڕی ناخۆ‬ ‫هەیە‪ .‬مێریدا بە دیتنی ئەم دۆخە هەس���ت‬

‫بە پەژیوانی ئەکا و بە سەرۆک عەشیرەکان‬ ‫رائەگەیێن���ێ خۆبینی ئەو بۆتە هۆی نێوان‬ ‫ناخۆش���یی پاش���ا و هاوپەیمانەکان���ی و‬ ‫ئەیه���ەوێ هەڵەکان���ی قەرەب���وو بکاتەوە‪.‬‬ ‫شاژنی ورچئاسا کە لە گۆشەیەکەوە خۆی‬ ‫حەش���ار داوە بە جوواڵندنی دەست و دەم‬ ‫و چاو پێ���ی ئەفامێنێ کە ئەو خۆی ئەبێ‬ ‫بڕیار بدا و نابێ ببێتە قوربانی نەریتەکان‪.‬‬ ‫قس���ەکانی مێریدا کاریگەری ئەکاتە س���ەر‬ ‫سەرۆک عەش���یرەکان و ئەوانیش کاتێ لە‬ ‫کورەکانیان ئەپرسن چ هەستێکیان هەیە‪،‬‬ ‫ئەبینن هیچ کامیان حەز بە هاوس���ەرگیری‬ ‫لەگ���ەڵ مێریدا ناکەن و تەنیا لە ژێر زەخت‬ ‫و گوش���اری باوکیان ئامادە بوون ئەم کارە‬ ‫بک���ەن‪ .‬لە کۆتاییدا تەلیس���مەکە پووچەڵ‬ ‫ئەبێت���ەوە و س���ەرۆک عەش���یرەکانیش‬ ‫ئەگەڕێنەوە شارەکانی خۆیان‪.‬‬ ‫کاکڵەی س���ەرەکیی ئەنیمەیش���نی بوێر‬ ‫لە دوان���ە لێکدژەکانی وەک تاک‪/‬کۆمەڵگا‪،‬‬ ‫ئازادی‪/‬زەبر‪ ،‬ئیرادە‪/‬چارەنووس و بەرەی‬ ‫نوێ‪/‬بەرەی کۆن پێکهاتووە‪.‬‬ ‫مێری���دا نوێن���ەری ب���ەرەوی نوێی���ە‪،‬‬ ‫تاکێک���ی س���ەرکەش ک���ە زۆر پابەن���دی‬ ‫نەریتەکانی کۆمەڵگا نیی���ە‪ ،‬حەز ئەکا بە‬

‫ئازادی و س���ەربەخۆیی بژی و لە پرس���ە‬ ‫تاکەکەسییەکانی خۆیدا بڕیاردەر بێ‪.‬‬ ‫لە بەرانبەردا شاژن‪ ،‬نوێنەری سەرەکیی‬ ‫ب���ەرەی کۆن���ە‪ ،‬پابەن���دی دابونەریتەکان‬ ‫و الیەنگ���ری زاڵ���ی و دەس���ەاڵتدارێتیی‬ ‫کۆمەڵگا‪ .‬ل���ە چوارچێ���وەی گوتاری ئەو‬ ‫بەرەی���ەدا‪ ،‬تاک ئیرادە و س���ەربەخۆیی لە‬ ‫خۆی نییە و بەرژەوەندیی گشتی لە گرۆی‬ ‫پاراستنی نەریتەکاندایە‪ ،‬کەواتە تاک ئەبێ‬ ‫ملکەچی فەرمانەکانی کۆمەڵگا بێ‪ ،‬ئەگینا‬ ‫بەرژەوەندییەکان ئەکەونە مەترس���ییەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر ت���اک نەریتەکان ببەزێنێ ئەوا ئەبێ‬ ‫سزا بدرێ‪.‬‬ ‫کەوات���ە رووبەڕووبوون���ەوە و هەڤبەری‬ ‫س���ەرەکی لە ئەنیمەیشنی بوێردا لە نێوان‬ ‫ب���ەرەی نوێ و ب���ەرەی کۆندای���ە‪ ،‬بەرەی‬ ‫یەکەم ب���اوەڕی بە تاکخوازیی���ە و بەرەی‬ ‫دووەم الیەنگ���ری کۆمەڵگایە‪ .‬بەرەی کۆن‬ ‫دەس���ەاڵتدارە و ئەیهەوێ بە زۆر ئیرادەی‬ ‫خۆی بە س���ەر ب���ەرەی نوێدا بس���ەپێنێ‪،‬‬ ‫بەرەی نوێ ل���ە بێدەرەتانیدا پەنا ئەبا بۆ‬ ‫س���یحر و جادوو تا بەڵکوو لەم رێگەیەوە‬ ‫چارەنووسی خۆی بگۆڕێ‪ ،‬بەاڵم دەرەنجامی‬ ‫خراپی لێ ئەکەوێتەوە‪ .‬سیس���تەمی مانایی‬

‫ڕووبەڕووبوونەوەی سەرەکی لە ئەنیمەیشنی بوێردا لە نێوان‬ ‫بەرەی نوێ و بەرەی کۆندایە‪ ،‬بەرەی یەکەم باوەڕی بە تاکخوازییە‬ ‫و بەرەی دووەم الیەنگری کۆمەڵگایە‬ ‫فیلمەکە ئەوەمان بۆ دەرئەخا کە ش���ەڕ و‬ ‫ملمالنێی هەر کام لەم دوو الیەنە خەساری‬ ‫گ���ەورەی لی ئەکەوێت���ەوە و تەنیا رێگەی‬ ‫چارەس���ەری کێش���ەکان پڕکردنەوەی ئەو‬ ‫کەلێنەیە کە کەوتۆت���ە نێوان بەرەی نوێ‬ ‫و بەرەی کۆنی کۆمەڵگاوە و ئەوەش تەنیا‬ ‫بە دیال���ۆگ و لەخۆبردوویی پڕ ئەبێتەوە‪.‬‬ ‫بەرەی کۆن و نەریتخواز ئاگاداری خواست‬ ‫و ویس���تی بەرەی نوێ نین و ئەبێ لە گەڵ‬ ‫بەرەی نوێ راوێژ بکەن‪ .‬شاژن ئەو کاتەی‬ ‫ئەبێتە ورچ و لە دارس���تانەکە پێویستی بە‬ ‫میریدا ئەبێ‪ ،‬کچەکەی باشتر ئەناسێ‪ ،‬ئەمە‬

‫لە حاڵیکدایە هیچکات هەوڵی نەدابوو گوێ‬ ‫لە قس���ە و داخوازییەکان���ی مێریدا بگرێ‪.‬‬ ‫هەروەها س���ەرۆک عەشیرەکانیش کاتێ لە‬ ‫داخوازی کوڕەکانیان ئ���اگادار ئەبنەوە کە‬ ‫مێریدا بە قس���ەکانی خۆی ئەیانهەژێنێ و‬ ‫کورەکانیش ئینجا زات ئەکەن قسەی دڵی‬ ‫خۆیان بڵێن‪ .‬لە ئەنجامیش���دا نابێ ئەوە لە‬ ‫بیر کەین ئەو دوو بەرەیە لە راس���تیدا دوو‬ ‫ب���ەرەی دژ بەیەک و دوژمن���ی یەکتر نین‪،‬‬ ‫بەڵکوو ئەمە س���ۆز و خۆشەویستی دایک‬ ‫و ب���اب و مندالەکانیانە کە لە زمانی یەکتر‬ ‫حاڵی نین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٣‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/١٦‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫په‌یام بۆ نووسه‌رانى كورد‬

‫عه‌بدولموته‌لیب عه‌بدوڵاڵ‬ ‫هی���گڵ پێیوای ‌ه مرۆڤ تاك��� ‌ه بوونه‌وه‌رێك��� ‌ه خودی خۆی‬ ‫ئ���اگادار ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌و مانایه‌ی كه‌ بوونی له‌ بوونی ش���ت ‌ه‬ ‫سروشتییه‌كان ده‌كات‪ ،‬به‌و مانایه‌ی كه‌ بوونی خۆی بۆ خودی‬ ‫خۆیه‌تی‪ .‬به‌اڵم ش���ته‌كانی دیكه‌ یه‌ك شێوه‌ ل ‌ه بوونیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه س���ه‌ر ئه‌و بنه‌مای ‌ه له‌ س���ه‌ر مرۆڤ پێویسته‌ به‌و شێوه‌ی ‌ه‬ ‫بژی ك ‌ه بۆ خۆی هه‌یه‌‪ ،‬یان به‌و ش���ێوه‌ی ‌ه بژى‪ ،‬ك ‌ه خۆى تێدا‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه هه‌میشه‌ مرۆڤ به‌ ئاڕاسته‌ی دۆزێنه‌و‌ه و‬ ‫ناسێنه‌وه‌ی خودی خۆیه‌تی‪ ،‬كاتێك راسته‌وخۆ ده‌یگاتێ و ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ بۆی ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫م���رۆڤ له‌ رێگای لێكچواندنی خۆی به‌ ش���ته‌كانی ده‌ره‌وه‌‪،‬‬ ‫خۆی ده‌ناسێته‌وه‌‪ ،‬بۆیه‌ هه‌میش ‌ه كار بۆ ده‌ستلێدان و گۆڕینی‬ ‫ش���ته‌كانی ده‌ره‌وه‌ی خۆی ده‌كات‪ ،‬چونك��� ‌ه ده‌یه‌وێت خودی‬ ‫خۆی ئه‌و كاته‌ ببینێ‪ ،‬كه‌ ب ‌ه ش���ێوه‌یه‌كی بابه‌تیانه‌ پراكتیز‌ه‬ ‫ده‌بێ‪ .‬به‌اڵم چۆن خود ده‌توان���ێ نوێنه‌رایه‌تیی خۆی بكات؟‬ ‫من نامه‌وێ ئه‌و ش���ێوه‌یه‌ له‌ قسه‌كردن وه‌ك بانگه‌شه‌یه‌ك بۆ‬ ‫خودگه‌رایى ب ‌ه بیر ئێوه‌ بهێنمه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك چۆن له‌ به‌رانبه‌ریشدا‬ ‫مه‌به‌س���تم وروژاندنى عه‌ده‌مگه‌رایى نیی���ه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌مه‌وێ ل ‌ه‬ ‫نێوان خودگه‌رایى و عه‌ده‌مگه‌رایى به‌ره‌و پرۆس���ه‌ى نووس���ین‬ ‫هه‌ن���گاو بنێ���م‪ ،‬ده‌مه‌وێ بڵێ���م ل��� ‌ه ده‌ره‌وه‌ى خودگه‌رایى و‬ ‫بابه‌تگه‌رایى پرسیارى نووسه‌ر هه‌ر ته‌نها پرسیارى خۆدۆزینه‌و‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو پرس���یارى ئه‌ویدیكه‌ دۆزینه‌وه‌شه‌‪ ...‬نووسه‌ر ئه‌و‬ ‫كاته‌ خ���ۆی ده‌بینێ‪ ،‬كه‌ به‌ر ئه‌ویدیك���ه‌ى جیاواز ده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫نووسه‌ر له‌ رێگاى زمانى نووسینه‌و‌ه به‌ سه‌ر دنیا و ئه‌ویدیكه‌دا‬ ‫ده‌كرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫كرانه‌وه‌ له‌ دنیاى نووسیندا راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندیى به‌ تواناى‬ ‫بینی���ن و خه‌ون و خه‌ی���اڵ و خوێندن���ه‌وه‌ و نیگه‌رانییه‌كانی‬ ‫نووسه‌ره‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬به‌ دیوه‌كه‌ى دیكه‌ په‌یوه‌ندیی به‌ ئه‌وانیدیك ‌ه‬ ‫و سه‌رده‌م و جیاوازییه‌و‌ه ده‌كات‪ .‬ده‌مه‌وێت بڵێم «كلتور» و‬ ‫«جیاوازى» ته‌واوكه‌ر و ده‌وڵه‌مه‌ندكه‌رى یه‌كترین‪ ،‬به‌ هه‌مان‬ ‫شێوه‌ «نووسه‌ر» و «خوێنه‌ر»یش؟!‬ ‫بێگومان ده‌ق «ئه‌ده‌بى و هونه‌رى» تێگه‌یشتنمان بۆ دنیا‬ ‫و مرۆڤ و جوانى‪ ،‬تێگه‌یش���تنمان بۆ په‌یوه‌ندیی ‌ه مرۆییه‌كان‬ ‫به‌رف���ره‌وان و ده‌وڵه‌مه‌ن���د ده‌كات‪ ،‬له‌وێ���و‌ه ك��� ‌ه خوێندنه‌و‌ه‬ ‫خۆراكى مێش���كه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێ ئ���ه‌و خۆراك ‌ه جورئه‌ت و وزه‌ى‬ ‫ده‌ستلێدانمان بۆ دنیا تێدا بوروژێنێ؟ به‌و مانایه‌ش ئه‌وه‌نده‌ى‬ ‫ل���ه‌ رێگاى خوێندنه‌و‌ه س���نوره‌كانى ئاگای���ى و ده‌رككردنمان‬ ‫به‌رفره‌وان ده‌كه‌ین‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ش له‌ دانوس���تاندن و به‌ركه‌وتن‪،‬‬ ‫خۆمان له‌ رێگاى ئه‌ویدیكه‌ى جیاواز ده‌ناس���ینه‌وه‌! پێویست ‌ه‬ ‫نووس���ه‌ر له‌ ئاستى به‌رزى ئه‌و مه‌عریفه‌ و رۆشنبیرییه‌دا بێت‪،‬‬ ‫كه‌ بوونى خۆى تێدا ده‌دۆزێته‌وه‌‪ ،‬به‌و مانایه‌ش دنیاى نووسین‬ ‫و خوێندنه‌وه‌‪ ،‬بێ باگكراوه‌ندى فیكرى و مه‌عریفى و دنیابینیى‬ ‫س���ه‌رده‌م هه‌ناس���ه‌ى ته‌نگه‌‪ ،‬ئه‌دیب و نووسه‌ریش بێ بوێرى‬ ‫به‌ركه‌وت���ن له‌گ���ه‌ڵ ئه‌ویدیكه‌ى جی���اواز‪ ،‬ناتوانێ ل ‌ه جۆگه‌ى‬ ‫به‌رمااڵن بپه‌ڕێته‌وه‌!‬ ‫ده‌ش���ێ ئ���ه‌و بیركردنه‌وه‌ی��� ‌ه له‌س���ه‌ر زارى نووس���ه‌رى‬ ‫به‌ناوبانگى فه‌ره‌نسى سیمۆن دیبۆڤوار ل ‌ه «یاده‌وه‌رى كچێكى‬ ‫مولته‌زی���م»دا به‌مجۆر‌ه ببینین‪ ،‬كه‌ ده‌ڵێت‪ :‬له‌ منداڵى ئه‌ركى‬ ‫دایك و به‌خێوكه‌ره‌كه‌م «لویز» ئه‌و‌ه بوو‪ ،‬ك ‌ه س���كم برس���ى‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬پاشان رسته‌یه‌كى جوان ده‌خاته‌ روو‪ ،‬ده‌ڵێت ئه‌و كات‬ ‫ب���ۆ من دنیا ئه‌وه‌نده‌ى ل ‌ه رێ���گاى زارمه‌وه‌ ده‌چووه‌ ناومه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ له‌ رێگاى ده‌س���تلێدانه‌وه‌ ئاشنایه‌تیم له‌گه‌ڵیدا نه‌بوو‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه نه‌مده‌توانى قبولى بكه‌م‪ .‬ل‪ ...16:‬ده‌مه‌وێ له‌ پرسیارى‬ ‫چ���ۆن دنیا قبول ده‌كه‌ین‪ ،‬چ���ۆن دنیا قبولمان ده‌كات‪ ،‬بڵێم‪:‬‬ ‫دنی���ا ته‌نها ل���ه‌ رێگاى بینین���ه‌و‌ه نایه‌ت ‌ه ناومان���ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫پێویس���ت ‌ه تواناى بینیمان ل ‌ه رێگاى به‌ركه‌وتن ب ‌ه ئه‌ویدیكه‌ى‬ ‫جیاواز بخه‌مڵێنین‪ ،‬به‌و مانایه‌ش نووس���ه‌ر پێویسته‌ له‌ رێگاى‬ ‫«خوێندنه‌وه» و «گفتوگۆ»ه‌وه‌ به‌شدارى له‌ دنیادا بكات!‬ ‫هه‌ڵبه‌ت���ه‌ هی���چ بینینێك به‌ ب���ێ توان���اى بیركردنه‌و‌ه و‬ ‫مه‌عریفه‌ى به‌رفره‌وان‪ ،‬س���ه‌ركه‌وتن ب ‌ه ده‌س���ت ناهێنێت‪ ،‬هیچ‬ ‫به‌ركه‌وتنێ���ك به‌بێ بڕوابوون ب ‌ه خ���ۆ و به‌ ئه‌ویدیكه‌ى جیاواز‬ ‫قاچ���ى هه‌نگاونانى نییه‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه بۆ ئ���ه‌وه‌ى ل ‌ه رێگاى زمانى‬ ‫نووس���ینه‌وه‌ ده‌ركه‌وین‪ ،‬ده‌بێ به‌و ش���ێوه‌یه‌ بنووس���ین‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫خۆمانى تێ���دا ده‌بینینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێ له‌گه‌ڵ ریتمى س���ه‌رده‌م و‬ ‫ئاگایى و مه‌عریفه‌ رێ بكه‌ین‪ ،‬له‌و پێگه‌یه‌و‌ه جورئه‌تى ئه‌وه‌مان‬ ‫ده‌بێت گفتوگۆ‌ له‌گه‌ڵ دنیاى ئه‌ویدیكه‌دا دابمه‌زرێنین‪.‬‬ ‫فه‌لس���ه‌ف ‌ه ب���ه‌ ده‌ورى حه‌قیق���ه‌ت و جوانى و ره‌وش���تدا‬ ‫ده‌خولێت���ه‌وه‌‪ ،‬ئ���ه‌ده‌ب و هونه‌ری���ش ب ‌ه ش���ێوه‌یه‌كى دیك ‌ه‬ ‫مامه‌ڵ��� ‌ه له‌گه‌ڵ هه‌مان ئه‌و ته‌وه‌ران���ه‌دا ده‌كات‪ .‬ئه‌فالتوون و‬ ‫موریده‌كان���ى به‌هاى ئه‌ده‌ب و هونه‌ر ب ‌ه به‌ها مه‌عنه‌وى و به‌ها‬ ‫ئه‌خالقییه‌كانى به‌رهه‌مێك یه‌كس���ان ده‌كه‌ن‪ ...‬منیش ده‌ڵێم‬ ‫ئه‌وه‌ى ل ‌ه ده‌قى نووس���ین پێویست ‌ه جه‌ختى لێ بكرێته‌و‌ه هه‌ر‬

‫ته‌نها زمان و خه‌یاڵ و جوانگوتن «ئاس���تى ته‌كنیكى» نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو جورئه‌تى ته‌جاوزكردنى چیگوتن و به‌رجه‌س���ته‌كردنى‬ ‫رووه‌ جیاوازه‌كانى «بابه‌تى گوتن»یشه‌‪.‬‬ ‫ده‌توان���م بڵێم ئ���ه‌ده‌ب و هونه‌ر و ب���ه‌ تایبه‌تى گێڕانه‌وه‌ى‬ ‫كوردى تا ئه‌ندازه‌یه‌ك توانیویه‌تى به‌ش���ێكى زۆرى حه‌قیقه‌ت ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كانى دنیاى ئێمه‌ و نێو ماڵى كوردى به‌ هه‌موو ئاڵۆزى‬ ‫الیه‌ن ‌ه نائارام و جیاوازه‌كانى هه‌ژارى و په‌روه‌رد‌ه و س���ێكس‬ ‫و چه‌وس���انه‌و‌ه و دادپه‌روه‌رى‪ ...‬به‌رجه‌ست ‌ه بكاته‌وه‌‪ ،‬دووبار‌ه‬ ‫جیهانێك ل ‌ه خه‌ی���اڵ‪ ،‬جیهانێك ل ‌ه كاغه‌ز‪ ،‬جیهانێكى ل ‌ه زمان‬ ‫خ���ۆش و ل ‌ه فه‌زا جوان دابڕێژێت���ه‌وه‌‌‪ ،‬جیهانێك كه‌ ده‌توانین‬ ‫به‌شێك له‌ ئاڵۆزى و پشێویى خۆمانى تێدا هه‌ڵگرینه‌وه‌‪ ،‬خه‌ون‬ ‫و غه‌ریز‌ه و زایه‌ڵه‌ى ده‌نگ ‌ه كپبووه‌كانمانى تێدا ببیس���ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم نه‌یتوانیوه‌ ل ‌ه رێ���گاى ئه‌و زمان و فه‌زای��� ‌ه كوردییه‌‪،‬‬ ‫گفتوگۆى «به‌رده‌وام» له‌گه‌ڵ ئه‌ویدیكه‌ى جیاواز بس���ازێنێ‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌و فه‌زا ئه‌ده‌بى و هونه‌رییه‌ كوردیی ‌ه له‌ میانى ئه‌زموونى‬ ‫خۆیدا وه‌ك پێویس���ت نه‌یتوانیو‌ه ئاسۆى چاوه‌ڕوانیى چه‌سپاو‬ ‫به‌تاڵ بكاته‌وه‌‪ ،‬نه‌یتوانیو‌ه ئاس���ۆى چاوه‌ڕوانیى خوێنه‌رى باو‬ ‫بگۆڕێت! ده‌قى ئه‌ده‌ب���ى و هونه‌رى چه‌ند‌ه نه‌توانێ گۆڕان ل ‌ه‬ ‫ئاس���ۆى چاوه‌ڕوانیى باو درووست بكات‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه ل ‌ه هونه‌رى‬ ‫كۆنسیومه‌ر و كاڵوكرچ نزیك ده‌بێته‌وه‌!‬ ‫س���ه‌رده‌مێك ب���وو‪ ،‬پۆل ریك���ۆر پێمانى ده‌گ���وت‪ :‬ده‌قى‬ ‫گێڕانه‌وه‌ ده‌كه‌وێت ‌ه دووتوێى ئه‌و ماوه‌ شاراوه‌یه‌ى كه‌ له‌ نێوان‬ ‫«خ���ود» و «دنیاى ده‌ره‌وه‌»دایه‌‪ ..‬لێره‌دا پرس���یار ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫گێڕان���ه‌وه‌ى كوردى چۆن به‌ر ئه‌ویدیك���ه‌ى جیاواز ده‌كه‌وێت؟‬ ‫ل���ه‌ كام ‌ه پێگه‌وه‌ ده‌توانین گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئه‌ویدیكه‌دا بكه‌ین؟‬ ‫ئایا جێپێیه‌كمان ل ‌ه دنیاى ئه‌ده‌ب و هونه‌ر بۆ خۆ كردۆته‌وه‌؟‬ ‫له‌ كامه‌ ئاس���تدا ده‌توانین خۆمان به‌رجه‌س���ته‌ بكه‌ین‪ ،‬ئاست ‌ه‬ ‫به‌رزه‌كان���ى «ته‌كنی���ك» یان له‌ «بابه‌ت» و دروس���تكردنى‬ ‫رووداوى جی���اوازدا‪ ،‬ل���ه‌ جورئه‌تى چیگوتن‪ ،‬یان له‌ ئاس���ت ‌ه‬ ‫به‌رزه‌كانى جوانگوتندا‪ ،‬به‌ كورتى نووسینى كوردى چۆن و چ‬ ‫بۆ ئه‌ویدیكه‌ى جیاواز ده‌گێڕێته‌وه‌؟‬ ‫له‌ س���ه‌ره‌تادا گوتمان مرۆڤ پێویست ‌ه به‌و شێوه‌ی ‌ه بژی ك ‌ه‬ ‫بۆ خ���ۆی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه بیرمان نه‌چێ ژیان وه‌س���تانى تێدا‬ ‫نییه‌‪ ،‬ده‌بێ ل ‌ه نه‌وه‌س���تانه‌و‌ه مرۆڤ به‌ ئاڕاسته‌ی دۆزێنه‌وه‌ و‬ ‫ناسێنه‌وه‌ هه‌نگاو بنێت‪ ،‬به‌و مانایه‌ش كاتێك چاوێك رووداوێك‬ ‫له‌ جوڵه‌ى ژیان ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬یان رووداوێك ده‌گرێت و ئاش���ناى‬ ‫ده‌بێ���ت‪ ،‬یان رووداوێك خه‌لق ده‌كات‪ ،‬ده‌بێته‌ گێڕه‌ڕه‌وه‌ى ئه‌و‬ ‫رووداوه‌‪ ،‬ل��� ‌ه رێگاى گرتنى ئ���ه‌و رووداوه‌وه‌ خودی گێڕه‌ڕه‌و‌ه‬ ‫به‌ ش���ێوه‌یه‌كی بابه‌تیانه‌ خۆی ب ‌ه ج���ێ ده‌هێنێ‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ى‬ ‫چ���او‌ه بێئاگاكانى دیكه‌ى لێ به‌ ئاگا بهێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش وات ‌ه‬ ‫ئاش���نابوونى خود له‌گه‌ڵ دنیاى شته‌كان و دیارده‌كان‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫دنیاى ئه‌ویدیكه‌ى جیاواز‪ ،‬له‌ رێگاى پرۆسه‌ى خه‌ڵقكردنى ماناو‬ ‫ده‌الله‌ته‌كانى ئه‌و دیاردانه‌ و بردنیان بۆ بوارى ئاگایى فه‌ردى‬ ‫و پاشان ئاگایى ده‌سته‌جه‌معییه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه رێگاى ئه‌و كرده‌ی ‌ه‬ ‫خودگه‌رایى و بابه‌تگه‌رایى پراكتیز‌ه ده‌بێت و خودى گێڕه‌ڕه‌و‌ه‬ ‫له‌ میانى زه‌مه‌نى گێڕانه‌وه‌دا خۆى له‌ دنیاى ئه‌ویدیكه‌ى جیاواز‬ ‫ده‌دۆزێته‌وه‌‪ ،‬به‌و مانایه‌ش هه‌میش ‌ه پرسیارى نووسینى كوردى‬ ‫چ���ۆن و چ بۆ ئه‌ویدیكه‌ى جیاواز ده‌گێڕێته‌وه‌‪ ،‬پێویس���تى ب ‌ه‬ ‫نوێبوونه‌وه‌ و دانوستان و داهێنان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ژیان وه‌س���تانى نییه‌‪ ،‬دنیاى ئه‌ده‌ب و هونه‌ریش دنیایه‌كى‬ ‫وه‌س���تا و راگ���وزه‌ر نییه‌‪ ،‬خۆش���یی ئه‌ده‌ب و هون���ه‌ر ته‌نها‬ ‫خۆش���ییه‌كى س���اته‌وه‌ختى له‌كاركه‌وتوو نییه‌‪ ،‬ده‌قى ئه‌ده‌بى‬ ‫س���ه‌ركه‌وتوو هه‌ر به‌وه‌نده‌ نابێ به‌س���ه‌ ب���كات‪ ،‬هیچ كارێكى‬ ‫ئه‌ده‌ب���ى و هونه‌رى س���ه‌ركه‌وتوو ل ‌ه دنی���ادا نییه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵێك‬

‫«‬

‫پرسیارى نووسه‌ر هه‌ر ته‌نها‬ ‫پ��رس��ی��ارى خ��ۆدۆزی��ن��ه‌وه‌ نییه‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ب�ه‌ڵ��ك��وو پ��رس��ی��ارى ئه‌ویدیك ‌‬ ‫دۆزینه‌وه‌شه‬

‫چه‌م���ك و فیك���ر و فه‌لس���ه‌فه‌ى زیندوومان ب���ۆ نه‌خات ‌ه نێو‬ ‫ژیان���ه‌وه‌‌‪ ،‬هیچ كارێك���ى ئه‌ده‌بى و هونه‌رى س���ه‌ركه‌وتوو ل ‌ه‬ ‫دنیادا نییه‌‪ ،‬هه‌ڵگرى دنیابینى و خه‌ون و پرس���ى س���ه‌رده‌م‬ ‫نه‌بێ���ت‪ ،‬هیچ كارێكى ئه‌ده‌بى و هونه‌رى‪ ،‬س���ه‌ركه‌وتوو نییه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵگرى ئه‌زموونێكى به‌رفره‌وانى مه‌عریفه‌ و ئاگایى نه‌بێت‪...‬‬ ‫ژیان به‌رده‌وامى ده‌نه‌خش���ێنێت‪‌،‬نووس���ه‌رى داهێنه‌ر ل ‌ه سه‌ر‬ ‫سێ پێگه‌ى بنه‌ڕه‌تى وه‌ستاوه‌‪ :‬مه‌عریفه‌ى به‌رده‌وام‪ ،‬خه‌یاڵى‬ ‫كراوه‌‪ ،‬جورئه‌تى ته‌جاوزكردن‪.‬‬ ‫كه‌وات��� ‌ه دنی���اى داهێن���ان و به‌ه���اى ده‌ق���ى داهێنه‌رانه‌‪،‬‬ ‫مه‌رج نییه‌‪ ،‬له‌گ���ه‌ڵ پێوه‌ره‌كانى خوێنه‌ر و رۆش���نبیریى باو‬ ‫یه‌كبگرێت���ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو بایه‌خ���ى خۆى ل���ه‌وه‌دا ده‌بینێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئاس���ۆى چاوه‌ڕوانیى خوێنه‌ر و پانتایى رۆش���نبیریى باو‬ ‫دووچ���ارى ش���ۆك و ئاوه‌ژووبوون���ه‌و‌ه ده‌كات! بایه‌خى خۆى‬ ‫له‌وه‌دا هه‌ڵده‌گرێت���ه‌وه‌‪ ،‬كه‌ پێوه‌ر‌ه هونه‌رییه‌ باوه‌كان ته‌جاوز‬ ‫ده‌كات و بۆچ���وون و پێ���وه‌رى نوێ داده‌هێن���ێ‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ى‬ ‫ل ‌ه رێگاى پرس���ى نوێوه‌ به‌رده‌وامى ب ‌ه دانوس���تان و گفتوگۆ‬ ‫زیندووه‌كانى بدات‪ ،‬نووس���ه‌ر و خوێنه‌رى داهێنه‌رانه‌ چه‌ند ل ‌ه‬ ‫نووس���ین و خوێندن���ه‌و‌ه به‌ره‌و پێش بچێ���ت‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه واز ل ‌ه‬ ‫گریمان���ه‌كان ده‌هێنێ و ب ‌ه كۆمه‌ڵێ���ك بۆچووندا ده‌چێته‌وه‌ و‬ ‫كۆمه‌ڵێ پرسیارى نوێ ئاڕاست ‌ه ده‌كات و كۆمه‌ڵێ چاوه‌ڕوانیى‬ ‫دیكه‌ بۆ ژیان ده‌خاته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ولێر ‪2014/5/29‬‬

‫ڕۆمانێك كه‌ هیی دۆستۆیڤسكی نییه‌‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه «باوکان و کوڕان»ـی ئیڤان تۆرگنێڤ‬

‫برێخت‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫لە ناوەڕاس���تی ‪١٨٠٠‬ـکاندا‪ ،‬تۆلس���تۆی‪ ،‬دۆستۆیڤس���کی‬ ‫و تۆرگنێڤ‪ ،‬وەک س���ێ پێش���ه‌نگی ڕۆمانی ڕووسی ناسران‪.‬‬ ‫تۆلستۆی و دۆستۆیڤس���کی وێنەدانەوەی ستایلێکی زۆر نوێ‬ ‫و نامۆ و ڕووس���ی بوون؛ تۆرگنێڤ مەنگتر و هاوسەنگتر بوو‪.‬‬ ‫تۆرگنێڤ تەنها و تێکڕا ناس���کی نەب���وو‪ ،‬کاراکتەرێکی مەزن‬ ‫و کاریگ���ەری هەبوو‪ ،‬لەگەل هەس���تێکی جێگی���ر و دڵنیا لە‬ ‫هەموو وەسفەکانیدا‪ .‬لە سەدەی نۆزدەهەمدا‪ ،‬لە نێو وێژەوان‬ ‫و نووس���ەرە گەورەکان���ی ئەورووپادا (فالوبێ���رت‪ ،‬ئێڵیەت‪،‬‬ ‫جەیمس‪ ،‬کۆنارد) تۆرگنێڤ بە پلەی یەکێک لە مەزنترین سێ‬ ‫پێشه‌نگی رووسیا دەهات‪.‬‬ ‫لە ‪١٧٠٠‬ـکاندا‪ ،‬ئینگلتەرا و فەرەنسا خاوەندارێتیی ڕۆمانیان‬ ‫دەکرد‪ .‬لە ناوەڕاس���تی ‪١٨٠٠‬ـکاندا‪ ،‬ڕووس���یا بە پڕتاو بازی‬ ‫دەدا لە چیرۆکی ئەفسانەیی و سەرگوزەشتەوە و چاولێکەریی‬ ‫ئەورووپییەکان���ەوە بۆ ڕۆمانی کالس���یکی خۆماڵی‪( .‬یوگینی‬ ‫ئەنیگن)ـی پوش���کین (‪( ،)١٨٣٣‬ئە هیرۆ ئۆف ئەوەر تایم)‬ ‫ـی لێرمۆنتۆڤ (‪( ،)١٨٤٠‬دێد س���ۆڵس)ـی گۆگۆل (‪)١٨٤٢‬‬ ‫هەن���گاوی مەزن ب���وون لە ئەدەبی ڕووس���یدا‪ .‬کۆلێکش���نی‬ ‫چیرۆکەکانی تۆرگنێڤ؛ (س���کێچەکانی پیاوێکی وەرزش���ی‪-‬‬ ‫‪ )١٨٥٢‬تۆرگنێڤی ناس���اند‪ ،‬زیندانی کرد‪ ،‬کاریگەریی درووست‬ ‫کرد لەسەر ئەدەب و سیاسەتی ڕووسیا‪ .‬بە هێنانە ناو خەڵک‬ ‫و نووس���ینەوەی ژیانی رۆژانەی خزمەتکاران‪ ،‬تووشی شەرمی‬ ‫کردن و چاوەڕوانییەکانی دواتریانی بەرزتر کردەوە بۆ بەتەمای‬ ‫باس���ی زیاتر بوون‪ -‬لە ‪١٨٦١‬ـدا سار ئەلێگزاندەری دووەم بە‬ ‫تۆرگنێڤی وت کاتێک یەکیان بینی‪.‬‬ ‫ڕۆمان���ی «ب���اوکان و ک���وڕان» (‪ )١٨٦٢‬ل���ە مەیدانێکی‬ ‫سەرچاوەیی ئەدەبی رووسیدا رادەوەستێت‪ .‬چۆن تایتڵەکەی‬ ‫وا دەگەیەنێ���ت‪ ،‬تۆرگنێڤ ل���ە گۆڕینی ن���ەوەکان دەڕوانێت‬ ‫ل���ە ڕووس���یا‪ ،‬لە س���ااڵنی ‪١٨٥٠‬ـکان���دا‪ :‬لە کۆنس���ێرڤەتڤە‬ ‫کۆنەکانەوە ب���ۆ ریفۆرمکەرانی لیبراڵ و ئەو شۆڕش���گێڕانەی‬ ‫بەڕێوەن‪ .‬تۆرگنێڤ کاریگەرییەکانی پۆشکینی هەڵمژی‪ ،‬هیی‬ ‫لێرمۆنتۆڤ‪ ،‬گۆگۆل و هەروەها تۆلستۆی و دۆستۆیڤسکی (کە‬ ‫هەردوو دەیاننووسی بەاڵم نەگەشتبوونە قۆناغی شکۆداری‪).‬‬ ‫تۆرگنێڤ هەموو ئەم پەککەوتنانەی ش���یعر و فەلس���ەفە و‬ ‫سیاس���ەت و کاراکتەری ڕووس���یی هەڵچنیی���ە ناو یەک کاری‬ ‫یەکگرتووەوە‪ ،‬کە بە یەکەم ڕۆمانی ئایدۆلۆجیی ڕووس���ی ناو‬ ‫دەبرێت و ب���ە یەکەم ڕۆمانی پیرۆزی مۆدێرنی ڕووس���ییش‪.‬‬ ‫لە بازارۆڤدا کارەکتەری نیهلیزم گەش���اوە و بریقەدار دەکات؛‬ ‫هەروەها دووبەشیی یان دووبەرەکیی لە کەسێتی و ئەخالق و‬ ‫کۆمەڵگادا وێنەکێش���ا و ڕوون کردەوە‪ .‬ئەم بابەتانە بەردەوام‬ ‫بوون لە ڕۆڵبینین لە بەرهەمەکانی تۆلستۆی و دۆستۆیڤسکی‬ ‫و هەروەها نووس���ەرانی تردا‪( .‬دیمەنس)ـی دۆستۆیڤس���کی‬ ‫وەاڵمێکی راس���تەوخۆی بابەت و باس���ەکانی کارەکتەرەکانی‬ ‫«باوکان و کوڕان» بوو‪ .‬تۆرگنێڤ‬ ‫ب���ە هاوس���ەنگیی وێنەکێش���ان‬ ‫و نوواندنەکان���ی گەش���تبوو ب���ە‬ ‫وەس���فکردنی کاراکتەرەکان���ی لە‬ ‫مەودایەکی دیاریک���راوەوە‪ ،‬بە نە‬ ‫پیش���اندانی س���ۆز نە پیشاندانی‬ ‫بیانوولێدۆزین���ەوە‪ ،‬تەکنیکەکانی‬ ‫کاریگەری���ی گەورەی���ان ک���ردە‬ ‫س���ەر چیخ���ۆف و هه‌منگوەی و‬ ‫نووسەرانی تر‪.‬‬ ‫س���ی یادنام���ەی پەرتووک���م‬ ‫نووسیوە‪ ،‬سەرم سوڕدەمێنی‪ ،‬کە‬ ‫ئەمە یەک���ەم پەرتووکە بە زمانی‬ ‫ئینگلیزی نەنووسرابێت و ڕیڤیووی‬ ‫بک���ەم‪ .‬ڤێرژن���ی وەرگێ���ڕدراوی‬ ‫«باوکان و ک���وڕان»م لەالیەن ڕیچ���ارد فریبۆرنەوە (‪)١٩٩١‬‬ ‫خوێندەوە‪ .‬بە گش���تی لە گووگڵ بەدوای باشترین وەرگێڕاندا‬ ‫دەگەڕێم‪ ،‬مەگەر ڤێرژنێکی تایبەتم بۆ پێشنیاز کرابێت‪ :‬پاشان‬ ‫ب���ۆ یەکێک دەگەڕێم کە لە رۆح و باوەڕ و زمانپاراوی و نوێیی‬ ‫ئۆریجناڵەکەدا مابێتەوە‪.‬‬ ‫چیرۆکەک���ە دەس���تپێدەکات کاتێک تازەدەرچ���ووی زانکۆ‬ ‫«ئارکادی کرسانۆڤ» دەگەڕێتەوە بۆ شاری باوکە تەنهاکەی‪،‬‬ ‫هاوڕێکەی لەگ���ەڵ خۆیدا دەهێنێت‪ -‬خوێندکاری پزیش���کی‪،‬‬ ‫یەڤگەنی بازارۆڤ‪ .‬بازارۆڤ هەڵەشە و بێشەرمە و ڕێزی ئادات‬ ‫و هیچ رێبازێک ناگرێت‪ ،‬کاتێک ناتوانرێت بەرگەی پرس���یار و‬ ‫تاقیکردنەوە کردەنی و سەرنجەکانی بگیرێت‪ .‬ئەو پارچەیەکە‬ ‫ل���ە زانس���ت و بەڵگە‪ ،‬س���وودێک لە هونەر و هەستوس���ۆزدا‬ ‫نابینێت‪ .‬هەرزوو تووش���ی بەریەککەوت���ن دەبن لەگەڵ مامی‬ ‫ئارکادیدا‪ ،‬کە کەسێکی بەکەشوفش و رێکپۆش و کۆنەباوە‪ .‬لە‬ ‫نێویاندا باوکی ئارکادی پیاوێکی میهرەبان بەاڵم بەدەسەاڵتە‪،‬‬ ‫کە دۆخی ئ���ەو لەوێدا خاوک���ەرەوە و ڕەوێنەرەوەیە‪ ،‬کاتێک‬ ‫دەیەوێ���ت لیبراڵ بێ���ت بەرامب���ەر خزمەتکارەکانی‪ ،‬بەاڵم له‬ ‫هەموو الیەکەوە سوودی لێ دەبینرێت‪.‬‬ ‫کاتێ���ک بە مرۆڤێکی بیرئازاد دەگەی���ن دەمانەوێت خۆمان‬

‫بیرفراوان‪ ،‬ناپەس���ەند پیشان بدەین‪ ،‬ئاساییە المان ژنمان بۆ‬ ‫خەوتن خۆشبوێت‪ ،‬دایک و باوکمان خۆشدەوێت؛ جەماوەرێکی‬ ‫گەورەی تۆلستۆین‪ ،‬بەاڵم خەڵکێکی ناوخۆیی ڕووسین‪ .‬هەموو‬ ‫دیمەنێک تۆرگنێ���ڤ رەنگی دەکات‪ ،‬دەش���یهێنیتە ژیانەوە‪،‬‬ ‫بە تایب���ەت کاتێک لە خەلک یان سروش���ت دەڕوانێت‪ .‬ئەمە‬ ‫ئارکادییە‪ ،‬لەگەڵ باوکیدا دەگاتە ماڵەوە‪ ،‬تووش���ی غەمباریی‬ ‫دەبێت کاتێک لە پەرتبوون و وێرانبوون زیاتر هیچیتر نابینێت‬ ‫لە دەوری باوکی‪:‬‬ ‫«داربی���ی الڕێکان لە س���واڵکەر دەچوون ب���ە جلی دڕاو و‬ ‫ش���ڕەوە بەبێ توێکڵ و پەلەپۆی ش���کاوەوە‪ .‬بە لەڕوالوازی‪،‬‬ ‫پێستی وشک‪ ،‬ئێسکی پەتییەوە مانگاکان بە برسێتی گیایان‬ ‫دەمڵچاند لە نزیگ جۆگەکە‪ .‬وەک هەر ئەو خولەکە لە چنگ و‬ ‫نینۆکی ترسناکی پڵنگێک ڕایانکردبێت‪ -‬هەر لە کۆی دیمەنی‬ ‫ئەم ئاژەڵە الواز و برس���ییانەدا‪ ،‬لە ناوەڕاستی ڕۆژێکی گەشی‬ ‫بەهاردا‪ ،‬تارمایی سپی و بێکۆتای زستان ڕەهێڵەیەک تەرزە و‬ ‫بەفری لەگەڵ خۆیدا هێنا‪...‬‬ ‫نا‪ ،‬بەاڵم ئارکادی‪ ،‬ئەمە هەرێمێکی دەوڵەمەند نییە‪ ،‬کەس‬ ‫سەرس���ام ناکات بە هۆکاری وەک ش���وێنێکی پیشەسازیی و‬ ‫ئ���اوەدان‪ .‬ناتوانێ���ت‪ ،‬هەر بە س���ادەیی‪ ،‬ناتوانێت بەم جۆرە‬ ‫بمێنێتەوە‪ .‬ریفۆرم سەرچاوەیی و چارەنووسسازە‪ .‬بەاڵم چۆن‬ ‫بەرەوڕوویان بچین؟ چۆن دەست پێبکەین؟‬ ‫ئەوانە بیرکردنەوەکای ئ���ارکادی بوون‪ ،‬بەاڵم کاتێک بیری‬ ‫لێدەکردن���ەوە بەهار دەس���تی ک���رد بە هاتن ه���ەر خۆی بە‬

‫«‬

‫كتێبی «ب��اوك��ان و كوڕان»ـی‬ ‫ئیڤان تۆرگنێڤ بە یەکەم ڕۆمانی‬ ‫ئایدۆلۆجیی ڕووسی ناو دەبرێت‬ ‫و ب��ە ی��ەک��ەم ڕۆم��ان��ی پ��ی��رۆزی‬ ‫م��ۆدێ��رن��ی ڕووس��ی��ی��ش ه�ه‌ژم��ار‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬كه‌ نیهلیزم له‌ بازارۆڤی‬ ‫كاره‌كته‌ردا به‌رجه‌سته‌ ده‌كات‬

‫تەنها‪ .‬هەمووش���تێک ڕووناکیی سەوز و ئاڵتوونی لێدەبووەوە‪،‬‬ ‫هەمووش���تێک بە هێواشیی و دوورودرێژی ش���ەپۆلی دەدا و‬ ‫دەگەشایەوە لەژێر هەناسە بێدەنگەکەی شەماڵە گەرمەکەدا‪،‬‬ ‫هەمووش���تەکان– درەختەکان‪ ،‬گوڵەکان‪ ،‬گیاکەش‪ .‬لە هەموو‬ ‫جێگەیەک ڕووباری بێکۆتای گۆرانیی کاڵوکوڕەکان ش���ەپۆلی‬ ‫دەدا و دەنگ���ی دەدایەوە‪ .‬الپوینگه‌كان (باڵندەی گوێ دەریا‬ ‫لە کۆت���ر دەچێ���ت) دەیانزیکاند کاتێک بەس���ەر مێرگەکەدا‬ ‫دەخوالنەوە یان بە بێدەنگی بەنێو چەپکەگیاکاندا رایاندەکرد‪.‬‬ ‫قەلەڕەش���ەکان دەهاتن و دەچوون‪ ،‬تاریک دەچوونەوە لەنێو‬ ‫گەنمە س���ەوز و نزمە بەهارییەکەدا و بۆناو زیزانە و مرۆرەکان‬ ‫دیار نەدەم���ان‪ ،‬کە تازە دەس���تیان کردبوو بە س���پیبوون‪،‬‬ ‫س���ەریان جارج���ار لێرەول���ەوێ دەردەکەوت لەنێو ش���ەپۆلە‬ ‫دووکەڵڕەنگەکاندا‪ .‬ئارکادی رادەما و رادەما و بیرکردنەوەکانی‬ ‫هێ���واش هێواش دیارنەدەمان و دواجار بە تەواوەتی هەڵهاتن‪.‬‬ ‫چاکەتە گەرمەکەی داکەند و فڕێی دا و بە ش���ادییەوە سەیری‬ ‫باوک���ی دەکرد‪ ،‬زیاتر وەک کوڕێکی بچووک‪ ،‬بە جۆرێک باوکی‬ ‫جارێکی تر لە ئامێزی گرت‪».‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬ ‫ڕیدەرس ئاند بووک ڵەڤەرس‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٣‬دووشه‌ممه‌ ‪2014/٦/١٦‬‬

‫‪8‬‬

‫«کەشکۆڵ»ێک لە جوامێری‬

‫««‬

‫بۆ شێخ عەلیی هاوڕێم‬

‫پشکۆ نەجمەدین‬ ‫لە «کەشکۆڵ»ی هیوا بنێ و‬ ‫بە چوارناڵە و بێ هەدادان‪،‬‬ ‫بگاتە واڵتی «حاجی» و‬ ‫لە بناری «کۆسرەت»ەوە‬ ‫ڕووەو دۆڵی خۆشناوەتی‪ ،‬تێی تەقێنێ!‬

‫لە پایینی «شنروێ»وە‬ ‫زەنگێک لێ دەن‪.‬‬ ‫«بەفری میری» کە ترۆپکی هەتا‬ ‫نزیک ماڵی‬ ‫خودا بەرزە و بەرزتر‪،‬‬ ‫دا پێی بڵێن‪،‬‬ ‫کەمێک پشتی دانەوێنێ!‬ ‫با هەڵەبجە‪ ،‬بە گوڵیلکەی زامەکانی‪،‬‬ ‫تەختی زینێ بنەخشێنێ‪،‬‬ ‫با «شێخ» سوار بێ و‬ ‫هەوساری تیشک شل بکات و پێی‬ ‫ئاوزەنگیی «هەستانەوە»‪،‬‬ ‫لە تیرۆژی خۆر بپێچێ و‬ ‫یەکسەڵەف بەرەو «دااڵنی»‪،‬‬ ‫لە زەمزەمی «کانی ڕەنگین»‪،‬‬ ‫مەتارەکەی پڕ بکات و‬ ‫لە «چادرسەوز» وچانێک و‬ ‫لە «مەنجەڕ»ەوە داگەڕێ‬ ‫بۆ تەختاییی شارەزوور و‬ ‫بۆ سەختاییی «شارباژێڕ» و‬ ‫بێ وچان و ساتمەی ئەسپ‪،‬‬ ‫لە «نێوزەنگ» و‬ ‫لەسەر دوا دوندی «مامەندە»‬ ‫چراوگێ داگیرسێنێ!‬

‫لێی گەڕێن!‬ ‫جڵەوی ئەسپەکەی لێ مەگرن‪،‬‬ ‫با بفڕێ‪،‬‬ ‫با «قەندیل» جێ بێڵێ و‬ ‫شاپەڕی خەیاڵی‪،‬‬ ‫لە دەرە و نواڵی «هەکار» و‬ ‫لە وردەشەپۆلی «ماسیڕۆ» بخشێنێ!‬

‫ڕێگا چۆڵ کەن!‬ ‫با شێخەکەی شۆڕشگێڕانی شارەکەم؛‬ ‫حەسرەتی «ئەحمەد موختار جاف»‪،‬‬ ‫«گەشتی هەورامان»ی گۆران‪،‬‬ ‫«بادی خۆشمروور» نالی‪،‬‬

‫لێی گەڕێن!‬ ‫ئەو ڕووحەی زەمانێک‪،‬‬ ‫هاوڕێی خۆی‪ ،‬بۆی بوویە جەلالد و‬ ‫دەالقەی زامێکی لێ هەڵکەند‪،‬‬ ‫ڕۆژگارێک‬

‫لێی گەڕێن!‬ ‫ئەم ڕووحە ماندووە‪ ،‬جاروبار‪،‬‬ ‫چەخماخەی هەورێکی تووڕەیە و‬ ‫لە دڵی شەوگاردا‬ ‫دەبریسکێ و ناوبەناو‪،‬‬ ‫بارانە و بە ڕێژنە دادەکا‪،‬‬ ‫لە مێرگی سەنگەری وێراندا‪،‬‬ ‫تەالرێک لە هیوا‪،‬‬ ‫بەرز وەکوو بااڵی خۆی‪،‬‬ ‫ڕۆ دەنێ!‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرکردە و برای خۆی‪،‬‬ ‫زنجیری غەدریان لێ ئااڵند!‬ ‫لێی گەڕێن!‬ ‫ئەو ڕووحە با هێندە بەرز بفڕێ‪،‬‬ ‫لە تەهی ئاسماندا‪،‬‬ ‫ببێتە ئەستێرە و‬ ‫شەوانە لە تاڤگەی «زەڵم»دا‬ ‫بدرەوشێ‪.‬‬ ‫بەیانیان‪ ،‬بە پەیژەی گزنگدا‬ ‫دابەزێ و لە ڕۆخی «دووئاوان»‬ ‫تاوڵێ هەڵبدا و‬ ‫سترانێ بۆ عیشقی «پەریخان»‬ ‫بە بااڵی ئەستوونی زەمەندا هەڵواسێ!‬

‫به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬جەلیل حسێن‬ ‫‪jaleelhsen@yahoo.com‬‬

‫ماندووە ئەم پیاوە‪..‬‬ ‫ماندووێتیی نیو سەدە سەرکەوتن‪،‬‬ ‫داگەڕان بە بااڵی ئەشقێکدا‪،‬‬ ‫ئەشقێک بۆ؛ ناشتنی تاریکی و‬ ‫چرایەک لە ماڵی بێچرای‬ ‫ئەم خەڵکە پێ بکات!‬ ‫ماندووە‪ ..‬ماندووە‬ ‫لێی گەڕێن!‬ ‫‪8‬ی مای ‪2014‬‬

‫ذمارة (‪ )204‬دوشةممة ‪2014/6/16‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪204‬‬

‫ذمارة (‪ )204‬دوشةممة ‪2014/٦/16‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ئیسالم = مەزهەب‪ ...‬داعش= سوننە‬ ‫(لە پەراوێزی روداوەكانی موسڵ و تكریت)دا‬

‫هاوژین ئەبوبەكر‬ ‫بە چەند سەعاتێك داعش بە چەند سەند‬ ‫كەسێكەوە موسڵ و دەوروب���ەری داگیركرد‪،‬‬ ‫رۆژێ���ك دوات��ری��ش تكریت و چەند ق��ەزا و‬ ‫ناحییەیەكی كەركوكیشی بێ‌ بەرگری كەوتە ژێر‬ ‫دەستەوە‪ .‬بەالی كەمەوە ئەو ناوچانەی لەو دوو‬ ‫رۆژەدا لەالیەن هێزێكی میلیشیایی چەند سەد‬ ‫كەسییەوە كۆنترۆڵكرا چوار ملیۆن دانیشتوانی‬ ‫هەیە‪ .‬هەر بە زمانی ژم��ارە ب��ەراورد بكرێت‪،‬‬ ‫ئەو ناوچانەی كە داعش لەماوەی دوو بۆ سێ‌‬ ‫رۆژدا داگیریكرد چوار ئەوەندەی واڵتی كوێت‬ ‫دانیشتوانی هەیە‪ .‬جگە لە دانیشتوان‪ ،‬هێزێكی‬ ‫پڕچەكی پێشكەوتوی راهێنراوی لە سوپا و‬ ‫پۆلیس و ئامادە لەوێ‌ بوو بە هەموو تەكنۆلۆژیا‬ ‫بااڵكانیەوە كە زیاترە لە سوپای لوبنان یان‬ ‫كوێت و هەندێ‌ واڵتی دیكە و بە هەموو چەك‬ ‫و میكانیكێكی تازە و ئامادە و پێشكەوتووەوە‪.‬‬ ‫ئەوە رونە و راستیەكی حاشاهەڵنەگرە كە‬ ‫داعش هێزێكی تیرۆریستیی ئوسوڵیە و هیچ‬ ‫پرۆژەیەكی سیاسی نییە جگە لە تەكفیركردن و‬ ‫سڕینەوەی بەرامبەر و كوشتنیان ئەگەر نەیاریی‬ ‫بكەن و لەرویدا بوەستنەوە‪ ،‬تەنانەت ئەگەرلە‬ ‫هەمان مەزهەب و رەوتی توندڕەویانەی خۆشیان‬ ‫بن‪ .‬ئەی كەواتە خەڵكانێك چۆن متمانەی‬ ‫پێدەكەن و چارەنوسی خۆیانی دەدەنە دەست؟‬ ‫ل��ێ��رەدا دەبێت ئ��ام��اژە ب��ەوە بكرێت كە‬ ‫دوو الیەن لەم دیاردەیە و لەم روداوەی رۆژ‬ ‫شایەنی هەڵوەستەی وردن‪ ،‬یەكەم الیەن ئەو‬ ‫سوپایەیە كە بێ‌ بەرگری رایكرد و جلەكانی‬ ‫فرێدا نەك چەكەكەیشی‪ ...،‬دووەم الیەن ئەو‬ ‫گەل و خەڵكان و ئەو چەند ملیۆن كەسەی لەو‬ ‫ناوچەدان كە ئەگەر رازی نەبن و خۆشحاڵ نەبن‬ ‫بە هاتنی داعش‪ ،‬ئەوا بەالی كەمەوە بێدەنگن‪.‬‬ ‫سەبارەت بە الیەنی یەكەم‪ ،‬هیچ لۆجیكێك‬ ‫ئەوە قبوڵ ناكات كە خەڵكانێك لە ناوچەیەكی‬ ‫چ��ەن��د ملیۆنی وەك���و ئ��ەو دوو پارێزگایە‬ ‫چارەنوسی خۆیان بخەنە بەردەست رەشەبا و‬ ‫گێژەڵوكەیەكی لەمجۆرە‪ .‬ئەی كەواتە بۆچی ئەو‬ ‫دوو پارێزگا و چەند ناوچەیەكی دیكەش وا بە‬ ‫ئاسانی كەوتە ژێردەستیان؟‬ ‫سەبارەت بە الیەنی دووەمیش‪ ،‬دیارە هیچ‬ ‫لۆجیكێكی عەسكەری تەنانەت بەراوردكردنیش‬ ‫لەنێوان ئەو سوپایەی لە ناوچەكەبوو لەگەڵ‬ ‫داع��ش كە میلیشیایەكە قەبوڵ ناكات‪ .‬ئەی‬ ‫كەواتە بۆچی داڕوخا و هەموو ئەرك و تەنانەت‬ ‫سومعەیەكی خۆیشی دا بەدەم ئاوەوە؟‬ ‫ئ��ەوەی كە راڤ��ەی ئ��ەم هاوكێشە دەك��ات‬ ‫ن��ە سیاسەت و ل��ێ��ك��دان��ەوەی س��ەرب��ازی و‬ ‫نە ب��ەراوردك��ردن��ی ستراتیژەكانە‪ ،‬نە راڤەی‬ ‫سیاسیانەیە بۆ روداوەك��ان‪ .‬بەڵكو سەرچاوە‬ ‫و بناغەی لێدانەوەكان لە كۆتاییدا دەگاتەوە‬

‫ئەو سوپایەی عێراق هیچ بەرگرییەكی نەكرد تەنها لەبەر ئەوەی كە زۆرینەی‬

‫سوونەیە و داعشیش سوونەیە‪ .‬ئەمە بنەڕەت و هۆكاری سەرەكیی ئەو ئاشبەتاڵەی‬ ‫سوپایەكی تۆكمەیە بەرامبەر میلیشیا و باندێكی وەكو داعش‬

‫بە مەزهەبگەری و بە ئاینكردنی مەزهەب‪.‬‬ ‫راستیەكەش ئەوەیە كە ئەمڕۆ مەزهەب ئاینێكی‬ ‫جیایە و مەزهەبەكان بە تەواوی جێگەی ئاینیان‬ ‫گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ لە ناوچەكەدا و لە دنیاشدا كاتێك‬ ‫دەگوترێت «ئیسالم» راستەوخۆ پرسیار‬ ‫لەوە دەكرێت كە مەبەست لە كام مەزهەبی‬ ‫سوننە یان شیعەیە؟ یان كاتێك دەگوترێت‬ ‫«موسڵمان» راستەوخۆ پرسیار لەوە دەكرێت‬ ‫كە موسڵمانی سوننەیە یان موسڵمانی شیعە؟‬ ‫واتە ئەمڕۆ كەس ناتوانێ‌ وێنای ئاینێك بكات‬ ‫بەناوی ئیسالمەوە‪ ،‬یان وێنای «موسڵمان»‬ ‫بكات‪ ،‬بەدەر لە شیعە و سوننە‪ .‬تەنانەت ئەگەر‬ ‫كەسێك بیەوێت موسڵمان ببێت‪ ،‬ئەوا دەبێت‬

‫دین‬ ‫و‬ ‫پارلەمان‬ ‫‪3‬‬

‫عەزیز رەئوف‬

‫بچێتە نێو یەكێك لەو مەزهەبانەوە‪.‬‬ ‫ئەم مەزهەبگەراییە ئەمڕۆ هەر ئەوە نییە كە‬ ‫جیاوازن و ئاینێكیان كردووە بە دوو بەشەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو كەوتونەتە جەنگێكی قوڵی وا كە گەشتۆتە‬ ‫ئاستی تەكفیركردن و ئێسكشكاندن‪ .‬هەردووال‬ ‫لە ئاستی كۆمەاڵیەتی نوخبەی ئاینیشدا فتوا و‬ ‫جەنگ رادەگەێنن‪.‬‬ ‫ئ��ەوە روون���ە ك��ە خەڵكانی ئ��ەو ناوچانە‬ ‫س��وپ��ای عێراقیان قەبوڵنییە نەكو لەبەر‬ ‫ئەوەی كە سوپایەكی نیزامیە و رەنگە چەند‬ ‫پێشێلكارییەكی دژی��ان ئەنجامدابێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ئیدارە و سیستەم و ئاسایشی‬ ‫ئەگەر نەیشیپاراستبێت ئەوا ڕاگرتووە‪ .‬ئەو‬ ‫خەڵكانە ئەو سوپایەیان قەبوڵ نییە تەنها لەبەر‬

‫ئ��ەوەی كە مۆركێكی مەزهەبی پێوەیە‪ ،‬یان‬ ‫بەالی كەمەوە سەركردەكەی كە «مالكی»یە‬ ‫سەركردایەتی دەكات‪ .‬ئەگینا زۆرینەی هیزەكان‬ ‫لە واقیع و زەمیندا لە خەڵكانی ناوچەكەن‬ ‫و سوونی مەزهەبیشن‪ .‬ب��ەاڵم لەبەرامبەردا‬ ‫ئەو خەڵكە چارەنوسی خۆی داوەت��ە دەست‬ ‫هێزێكی بێ‌ ئەمان و بێ‌ متمانە و دەمامكداری‬ ‫خاوەن مێژوویەكی خوێناوی وەكو داعش كە‬ ‫هیچ پرۆژەیەكی سیاسی نە راگەیاندووە نە‬ ‫هەشیەتی‪ .‬ئەمەش تەنها لەبەر ئ��ەوەی كە‬ ‫مەزهەبیان سوننەیە و دژی شیعەن‪.‬‬ ‫بەهەمان شێوە ئەو سوپایەی عێراق هیچ‬ ‫بەرگرییەكی نەكرد تەنها لەبەر ئ��ەوەی كە‬ ‫زۆرینەی سوونەیە و داعشیش سوونەیە‪ .‬ئەمە‬

‫ئێزیدی ئاینێکی‬ ‫رەسەنی کوردییە‬ ‫‪4‬‬

‫موعتەسەم ساڵەیی‬

‫بنەڕەت و هۆكاری سەرەكیی ئەو ئاشبەتاڵەی‬ ‫سوپایەكی تۆكمەیە بەرامبەر میلیشیا و باندێكی‬ ‫وەكو داعش‪ .‬ئەمڕۆ دۆخەكە بەوە گەشتووە كە‬ ‫هەردووال بە مەرجەع و سەركردە ئاینیەكانیانەوە‬ ‫بە ئایەت و فەرمودەی هەمان ئاین جەنگی‬ ‫پیرۆزییان دژی یەكتر راگەیاندووە‪ .‬هەردووال‬ ‫بە بەڵگەی ئاینی خوێنی یەكتر حەاڵڵدەكەن‪.‬‬ ‫ئاینداری بەمشێوەیە كە مەزهەب یەكسانە بە‬ ‫ئاین‪ ،‬هەروەها لەو جۆرە ئایندارییەشدا كە‬ ‫بوارێك بۆ ئ��ازادی و تۆلەرانس نەماوەتەوە‪،‬‬ ‫دەرەنجامەكەی تەنها جەنگی ئەهلی و جەنگی‬ ‫مەزهەبیە‪ .‬كەسە نوێژكەرەكان‪ ،‬بەدەستنوێژەوە‪،‬‬ ‫هەر بەناوی هەمان خودا و هەمان ئاین و هەمان‬ ‫كتێبی پیرۆزەوە یەكتر سەردەبڕن‪.‬‬ ‫ئاینداری بەم دۆخەی ئێستایەوە پرسیارێكی‬ ‫گەورەی لەسەر دروستبووە‪ .‬مرۆڤی هەمان ئاین‬ ‫كە پێویستە پاڵپشتی یەكتربن و هەمان حەز و‬ ‫خولیا و خەمیان هەبێت كەچی بونەتە خوێنخۆری‬ ‫یەكتری و دەستی یارمەتی بۆ هەموو «ناحەز»‬ ‫و «غەیرەدین» و تەنانەت «كافرێك»یش درێژ‬ ‫دەك��ەن تاكو پاڵپشتیان بكات بۆ بەزاندن و‬ ‫هاڕینی هاوئاینەكەی دیكەیان!!‬

‫رەجائی فاید‪:‬‬ ‫روانینی سەرانی‬ ‫ع‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ب‬ ‫ۆ‬ ‫پ‬ ‫ر‬ ‫سی‬ ‫کورد نەزانانە بوە‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )204‬دوشةممة ‪2014/6/16‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫‪2‬‬

‫ئاماژەكانی خەساندنی خەونە خۆشەكانی جەماوەری كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫هاوار جەمال‬ ‫لەماوەكانی راب��ردوودا وەك پیشاندانی‬ ‫ناڕەزایەتییەكی جدی لەهەمبەر كاندیدكردنی‬ ‫دوو ئەندامی بااڵی كۆمەڵی ئیسالمی بۆ‬ ‫پۆستەكانی وەزیری كشتوكاڵ‌و وەزیرێكی‬ ‫هەرێم بۆ كاروباری ژینگە‪ ،‬جەماوەرێكی‬ ‫بەرفراوان‌و چەندان كادیرو هەڵسوڕاوی‬ ‫چوست‌و چاالكی كۆمەڵی ئیسالمی نەوینە‬ ‫هەڵمەتێكی توندو لۆژیكی دژ بە بڕیارێكی‬ ‫هەڵەو خواری سەركردایەتی كۆمەڵ‌و خودی‬ ‫عەلی باپیر‪ .‬ئەوان ناڕەزابوون لەبەرامبەر‬ ‫خەمساردی حزبەكەیان لەبەرامبەر خەڵكی‬ ‫ش���ارەزاو پسپۆڕو بە بڕوانامەو خاوەن‬ ‫ئەزموون‪ .‬ناڕەزابوون لەبەرامبەر تەوقی‬ ‫خزم خزمێنەو بنەماڵەچییەتی لە مۆخی‬ ‫رامیاری حزبەكەیان‌و پێیان واب��وو بەم‬ ‫بڕیارە حزبەكەیان رووی رەخنەی جدی‌و‬ ‫داكۆكی لەهەمبەر بردنەپێشەوەی گەنج‌و‬ ‫خەڵكی ئەكادیمی ‌و خوێنەوار نامێنێت‪.‬‬ ‫ئەوان لەبەرامبەر ئەو پرسەدا گەرەكیان بوو‬ ‫خەونی خۆشی ئەكادیمی بوون‌و دادگەری‬ ‫بكەنە كااڵی بااڵی حزبەكەیان‌و خۆیان وەك‬ ‫هێزێكی نوێی پڕچەك بە دادگەری‌و سەر‬ ‫راست لەبەرامبەر نەهێشتنی جیاوازییەكان‬ ‫نیشان بدەن‪ ،‬بەاڵم خودی عەلی باپیر هەموو‬ ‫هۆشدارییەكانی چەپاندو بە قودرەتی خۆی‬ ‫بڕیارەكەی بردەسەرو گوێی لەبەرامبەر‬ ‫دەست لەكاركێشانەوەی دەی��ان كادیری‬ ‫چاالك‌و بەئەزموون‌و دڵسۆزی حزبەكەی‬ ‫خەواند‪ .‬ئەم گوێ خەواندنەی عەلی باپیر‬ ‫فەرامۆشكردنی توندترین دەنگی ناڕەزایی‬ ‫بوو كە لەمێژووی حزبەكەیدا رووبەڕووی‬ ‫بووەتەوە‪ .‬پەیامی ئەم گوێخەواندنەی عەلی‬ ‫باپیر لەبەرامبەر دەنگە ناڕەزاییەكانداو‬ ‫بێباكی ئەو لەبەرامبەر توڕەیی ئەندامانیدا‬ ‫ئ���ەوەی پێوتین ك��ە ع��ەل��ی باپیر لە‬ ‫دەرهاویشتە ترسناكەكانی سەر ئایندەی‬ ‫حزبەكەی ناترسێت‪ .‬لێرەدا ئەم چەپاندن‌و‬ ‫پێشێلكارییەی مافی دەنگی ئەندامانی‬ ‫كۆمەڵ لەالیەن عەلی باپیرەوە بۆ چەند‬ ‫خاڵێكی سەرەكی دەگەڕێنینەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬عەلی باپیر هەر لەپەیڕەوی‬ ‫ناوخۆی حزبەكەیدا بەشێوەیەكی تاكتیكی‬ ‫كاری كردووەو قەد چاوی ئایندەی دوری‬ ‫حزبەكەی خۆی نەبینیوە‪ .‬بۆنموونە دانانی‬ ‫پۆستی پێشەوای كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫جگە لە تاكتیكێك بۆ خەساندنی دەنگە‬ ‫ناڕەزاییەكانی باڵێكی بەرینی كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی هیچی تر نەبوو‪ . .‬لە شێوازی‬ ‫هەرەمیی دەسەاڵتی ئەم حزبەدا دەبوو‬ ‫پێشەوا مەكتەبی هەبووایەو شتێكی لەو‬ ‫شێوەیەش ئێستا لەناو كۆمەڵدا هەیە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەوە روون��ە بۆ لەناو پ��ەی��ڕەودا‬ ‫مەكتەبی ئەمیر باسكراوە‪ ،‬بەاڵم مەكتەبی‬ ‫پێشەوا ب��اس ن��ەك��راوە‪ .‬چونكە دانانی‬

‫عەبدولستار مەجید و عەبدولڕەحمان عەبدولڕەحیم دوو كاندیدەكەی كۆمەڵ بۆ كابینەی هەشتەم‬ ‫لێرەدا چەند خاڵێكی دیمان بۆ دێنێتە‬ ‫پێشەوە‪ .‬كە سەلمێنەری ئەوەن كاریگەری‬ ‫پەیڕەوەكان كەسەكان ناهێنێتە گۆڕێ‌‪،‬‬ ‫بەڵكو كەسەكان بەزەوقی قازانج‌و مەرامی‬ ‫خۆیان پێڕەوەكە چێئەكەن‪ .‬لەبەشی‬ ‫دووەم���ی م���ادەی نۆهەمیدا بەخاڵێك‬ ‫ئاماژەدراوە بەوەی كە پێویستە ئەندامی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ ب���ەرژەوەن���دی ك��ۆم��ەڵ بخاتە‬ ‫سەرووی بەرژەوەندی خۆیەوە‪ .‬ئەم خاڵە‬ ‫لەسەرەتاوە ئەمیری كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫پێشێلی كردو لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە‬ ‫شەخسییەكانی خ��ۆی‌و لەسەر بنەمای‬ ‫هاوكێشەی پەیوەندییەكانی ئەوكاتەی‌و‬ ‫خەنجەردان لەنەیارەكانی ناو بزتنەوەی‬ ‫ئیسالمی پۆستێكی تەشریفاتی دای��ە‬ ‫شێخ محەمەد بەرزنجی تا تەماعگیریی‬ ‫بكات ل��ەن��او ك��ۆم��ەڵ��داو بەتیرێك هەم‬ ‫خانەوادەی مەال عەلی پێكا‪ ،‬كە چوونی‬ ‫شێخ محەمەد بەرزنجی بۆناو كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی بۆیان موفاجەئە بوو‪ ،‬هەمیش‬ ‫توانی بەشێكی گەورەو رەسەنی بزووتنەوە‬ ‫بهێنێتە ناو كۆمەڵەوە بەمەش لەو كاتەدا‬ ‫پالنی جیابوونەوەكەی سەركەوتوو بوو‪.‬‬ ‫لەوكاتەوە تائێستا پێشەوای كۆمەڵ بارێكە‬ ‫بەسەر شانی كۆمەڵی ئیسالمییەوە‪ .‬هەر‬ ‫بۆیە بوونیشی لەناو پ��ێ��ڕەوی كۆمەاڵ‬ ‫بەشێوەیەكی كاتی ئاماژەی پێكراوەو‬ ‫كاروبارەكانی ئێستای لەناو پەیڕەوا شوێنی‬ ‫نییە‪ .‬تەنانەت سەرپەرشتی مەكتەبی‬ ‫زانایان لەئەستۆی ئەمیردایە نەك پێشەوا‪.‬‬ ‫ئەم گەمەكردنە بەپێشەوا لۆژیكی نییە‪.‬‬ ‫خاڵی دووەم بریتییە ل��ەو راستییەی‬ ‫كە ت��ەواوی پەیڕەوی كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫پەیڕەوێكی سیاسییەو عەقیدەو بیروباوەڕ‬

‫بەرژەوەندییەكی كاتیدا نوسراوە‪ .‬بۆنموونە‪.‬‬ ‫لەپێناو بەرژەوەندییەكی كاتیدا زەروورەتی‬ ‫پێشەوا هاتە پێش‪ ،‬ئەوە تەنها بۆ دانانی‬ ‫شوێنێك بوو بۆ شێخ محەمەد بەرزنجی‬ ‫ئەو نەدەبوو لەژێر دەستی عەلی باپیردا‬ ‫بێت نە دەبوو عەلی باپیر لەژێر دەستیدا‬ ‫بێت‪ ،‬ئیدی هاوكێشەكە بەم جۆرە حەلكرا‪.‬‬ ‫كەواتە بوونی گەر بەرزترین پۆستی ناو ئەو‬ ‫پەیڕەوە بۆ لەكۆڵكردنەوەی شەخسێك‌و‬ ‫بڕینی بیانووی مەالیەك دانرابێت‪ .‬ئەوە‬ ‫ئەو راستییە دووپاتدەكاتەوە‪ ،‬كە هیچ‬ ‫كام لەپلەو مادەكان هەڵقواڵوی پێویستی‬ ‫ن��ی�ن‌و ك��ۆی ه��ەم��ووی��ان بەندوباوێكی‬ ‫كاتین‌و بەزەوقی ئەمیرێك زیاد دەكرێن‌و‬ ‫كەم دەكرێنەوە‪ .‬مەكتەبەكانی كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی بەهیچ كلۆجێك شێوەی كاریان‌و‬ ‫پێویستییان روون نەكراوەتەوە‪ .‬بەاڵم كاری‬ ‫ئەمیرو پێشەوا باس كراوە‪ .‬هەڵەكە لێرەدا‬ ‫ئەوەیە كە دەبوو پێویستی مەكتەبی ئەمیرو‬ ‫زانایان‌و مەكتەبەكە بخرایەتە روو نەك ئەو‬ ‫كەسەی كە سەرپەرشتی دەكات‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫لە ئێستادا كە پێشەوای كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫كۆچی دووای��ی ك���ردووە‪ ،‬كۆمەڵ نایەت‬ ‫كەسێك لەشوێنی دانێت‪ ،‬كەواتە پێشەوا‬ ‫هێندە زەرور بوو تا بارگرژییەكە لەسەر‬ ‫كورسییەكەی عەلی باپیر نەهێڵێت‌و شێخ‬ ‫محەمەد قانع بكات بەو كورسییە كاتییە‪.‬‬ ‫چوون كۆمەڵ لەئێستادا گەر شوێنگرەوەی‬ ‫شێخ محەمەد بەرزنجی دانەنێت‪ ،‬واتە‬ ‫گاڵتەی بە پۆستی شێخ هاتووەو وەك‬ ‫هەڵخەڵەتاندنێك ئەو پۆستەی پێداوەو‬ ‫پێویست نییە‪ ،‬چ��وون گ��ەر پێویست‬ ‫بووایە ئەوە دەبوو ئێستە شوێنگرەوەی‬ ‫هەبێت‪ .‬لەراستیدا ئەوە نموونەیەكی زەقە‬

‫كۆمەڵی ئیسالمی‌و یەكگرتووی ئیسالمی‬ ‫بەم كارانەیان سەلماندیان دوو هێزی‬ ‫چەقبەستووی نەریتی سواوی تاكڕەوی‌و‬ ‫تاك بڕیاری‌و ئەرستۆكراتییەتی رابردوون‌و‬ ‫وەك دوو هێزی كالسیكی لەنەزمی‬ ‫حزبایەتیدا بەجێماون‌و بچوكترین توانای‬ ‫گۆرانكاڕی لەهەگبەیاندا نییە‬ ‫پێشەواو مەكتەبەكەی بەندە بەو چەند‬ ‫رۆژەی تەمەنی شێخ محەمەد بەرزنجییەوە‬ ‫كەماویەتی‪ .‬ئ��ەوەش ئاماژەیە بەنیازی‬ ‫رەوان��ی كۆمەڵ لە پێچانەوەی پۆستی‬ ‫پێشەوادا‪ .‬مەهزەلەی ئەم شێوە حزبانە‬

‫لە جەوهەریدا شوێنی نییە‪ .‬ئەم پەیڕەوە‬ ‫ن��ەن��وس��راوە ت��ا دۆزێ��ك��ی رەواو غ��ەدری‬ ‫سەر نەتەوەیەك‌و سیاسەتی لەنێوبردن‬ ‫ئاینێك هەڵگرێك‪ ،‬بەڵكو نوسراوی چەند‬ ‫كەسێكە بۆ ماوەی ژیانی خۆیان‌و لەپێچی‬

‫لەتاكتیكی بوونی كارەكانی عەلی باپیر و‬ ‫بۆ دوور نەڕوانین‌و نەبوونی ستراتیژ لە‬ ‫مۆخی ئەو پیاوەدا‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬عەلی باپیر هەر لەسەرەتاوە‬ ‫بڕوای بەدەنگی جیاواز نەبووە‪ ،‬ئیتر ئەو‬

‫دەنگە گەر لەناو خ��ودی خانەوادەكەی‬ ‫خۆیشیدا بێت‪ .‬هەمووان دەبوو وەك ئەو‬ ‫بیركەنەوەو وەك ئەو بەندایەتی بكەن‪.‬‬ ‫ئ��ەوەش لە ئێستادا یەكێكە لە گرفتە‬ ‫زی��ن��دووەك��ان كە رووب����ەڕووی پەیكەری‬ ‫حزبەكە بووەتەوە‪ .‬چوون كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫وەك ئاشكرایە لەبنچینەدا لە ‪ 4‬باڵی‬

‫واسیتەو واسیتەكارییەكانی عەلی باپیر‪.‬‬ ‫ئەوان فرە بەلۆژیكی بەرووی عەلی باپیردا‬ ‫هەڵشاخان‌و چەندین بڕوانامەداریان سیڤی‬ ‫خۆیان بۆ پۆستەكانی ئایندەی حكومەت‬ ‫پێشكەش كرد‪ .‬رێبەری ئەم جواڵنەوەیە‬ ‫فازیل قەرەداخی كادیری بااڵو نوسەری‬ ‫بەسەلیقەو بەتوانای كۆمەڵی ئیسالمی بوو‬ ‫كە ئەویش ئەندامێكی دێرینی راپەرینی‬ ‫ئیسالمییە‪ .‬ئەو فرە بەروونی و رەوانی‬ ‫رەخنەكانی ئ��اراس��ت��ەی عەلی باپیرو‬ ‫سیاسەتە چەوتەكانی كۆمەڵ كردو فرە‬ ‫بەلۆژیكی شرۆڤەی نادادگەرییەكەی كۆمەڵ‬ ‫كرد‪ .‬بەجۆرێك كەسانێكی ب ‌ێ بڕوانامەو‬ ‫نائاگا لە پسپۆڕی لەبەرامبەر بڕوانامەی‬ ‫دك��ت��ۆرای هەمان ب���واردا سەركەوتنیان‬ ‫بەدەستهێنا‪ .‬عەلی باپیر بۆخۆی دەركی‬ ‫بەم هەڵمەتەی كاری راپەرینەكان كردو‬ ‫بەوردی ئاگاداری بوو‪ .‬هەربۆیە بەب ‌ێ هیچ‬ ‫گوێدانە رەخنەو داواكانیان بڕیارەكەی خۆی‬ ‫بردە سەرو بەڵكو بەگاڵتەجاڕییەكیشەوە‬ ‫لە دەست لەكاركێشانەوەكانی دەڕوانی ‌و‬ ‫بەوتەی خۆی نوسی بووی دوعای خێریان‬ ‫بۆدەكەین‪ .‬ئەم گاڵتە كردنە بەشعوری‬ ‫دەی���ان ك��ادی��رو ه��ەڵ��س��وڕاوی زی��ن��دووی‬ ‫كۆمەڵ‪ ،‬نەك هەر عەلی باپیر بۆخۆی‬ ‫ئەندازییاری بوو بەڵكو پێشی خۆشبوو‬ ‫وازیان هێنا‪ ،‬چوون ئەوان لە چاوی عەلی‬ ‫باپیردا قەسدیان رەخنە نەبوو‪ ،‬هەروەك‬ ‫چ��ۆن مەبەستیشیان كەسی شیاو بۆ‬ ‫شوێنی شیاو نەبوو‪ .‬بەڵكو مەبەستەكە‬ ‫شتێكە میدیای كۆمەڵ نایهەوێت بیڵێت‌و‬ ‫ناكرێت بەیانی بكات‪ .‬مەبەستەكە ئەو‬

‫حزبانەدا زۆر زۆر بەهەڵە راڤەی بۆكراوەو‬ ‫مومارەسە دەكرێت‪ .‬لە مەنهەجی ئیسالمی‬ ‫‌و لە شرۆڤەی حوكمداریی ئیسالمیدا شورا‬ ‫بریتی نییە لەچەند ئەندامێك كە وەك یەك‬ ‫و تەنانەت وەك ئەمیر بیركەنەوە‪ ،‬كەواتە‬ ‫لەم پرەنسیپەدا شورا پێویستی و مانای‬ ‫خۆی لەدەست دەدات‪ .‬نەخێر شورا واتە‬ ‫چەند دەنگێكی خاوەن بۆچوونی سەربەخۆو‬ ‫واتە چەند دەنگێك بۆ وتووێژكردن لەسەر‬ ‫پرس‌و جۆكانی رۆژگار كە نوێنەری چین‌و‬ ‫توێژە جیاوازەكانی كۆمەڵگەن‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئ��ەوەی كۆمەڵ‌و یەكگرتوو مومارەسەی‬ ‫دەكەن لەتمەیەكی گەورەیە لەمەفهومی‬ ‫شوراو ئەوەی ئەوان بە شورایان كردووە‬ ‫یەزیدی كوڕی موعاویەو خودی موعاویە‬ ‫بەشورایان نەكردووە‪ .‬هەر بۆیە پەیامی‬ ‫چەپاندنی دەنگە جیاوازەكانی ناو كۆمەڵ‌و‬ ‫لێشاوی دەست لەكاركێشانەوەكان‌و بێباكی‬ ‫میدیاو ئەندامانی سەرەوەی كۆمەڵ‌و لەو‬ ‫بێزارییە‪ .‬ئەم راستیانەی خوارەوەمان‬ ‫پێدەڵێت‬ ‫یەكەم‪ :‬عەلی باپیر بۆخۆی قسەی‬ ‫هەوەڵ‌و كۆتای كۆمەڵەو قسەی ئەو واتە‬ ‫پەیڕەوی كۆمەڵ‌و واتە دەستوورو رامیاری‬ ‫كۆمەڵ‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬عەلی باپیر بێباكە لەوەی كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی دەنگەكانی لەوەی‪ ،‬كەهەیە كەمتر‬ ‫بێتەوە‪ ،‬ئەو هەر هێندە كورسی دەوێت‪،‬‬ ‫كەبەشی خانەوادەكەی خۆی بكات‪ ،‬چوون‬ ‫دەركەوت هەرگیز كەیف خۆش نییە بەوەی‬ ‫كەسێكی دەرەوەی خ��ان��ەوادەو دەست‌و‬ ‫پێوەندی خۆی لەناو كۆمەڵدا دەستی‬

‫عەلی باپیر بێباكە لەوەی كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫دەنگەكانی لەوەی‪ ،‬كەهەیە كەمتر بێتەوە‪،‬‬ ‫ئەو هەر هێندە كورسی دەوێت‪ ،‬كەبەشی‬ ‫خانەوادەكەی خۆی بكات‪ ،‬چوون دەركەوت‬ ‫هەرگیز كەیفخۆش نییە بەوەی كەسێكی‬ ‫دەرەوەی خانەوادەو دەستوپێوەندی خۆی لەناو‬ ‫كۆمەڵدا دەستی هەبێت‬ ‫سەرەكی پێكهاتووە‪ .‬باڵێك كە خودی دارو‬ ‫دەستەكەی عەلی باپیرن‌و خۆیان بە درێژە‬ ‫پێدەری بزووتنەوەی كۆن دەزانن‪ .‬باڵێكیش‬ ‫كە سەلەفییە جیهادییەكانن بە پێشەوایەتی‬ ‫دڵشاد گەرمیانی ‌و دلێر گەرمیانی ‌و‬ ‫زۆری��ن��ەی گەرمیانی سەلەفییەكانیانن‬ ‫لەتەكدایە‪ .‬ئ��ەم باڵە گرفتیان لەتەك‬ ‫عەلی باپیردا گرفتی عەقیدەو چۆنییەتی‬ ‫مومارەسەی هزرو رامیاری ئیسالمییە لەناو‬ ‫كۆمەڵداو لەنێو میدیاو راگەیاندنەكاندا‌و‬ ‫گرفتیان رواڵەت‌و شێوەو تەوقەو پۆشاك‌و‬ ‫مۆسیقاو موجامەلەی عەلمانییەكانە‪.‬‬ ‫باڵەكەی تر وا وردە وردە لە كۆڵ عەلی‬ ‫باپیر بوونەوە باڵەكەی شێخ محەمەد‬ ‫بەرزنجین‪ .‬بەاڵم بەهێزترین باڵ لەنێو‬ ‫كۆمەڵدا باڵی ب��زووت��ن��ەوەی راپەڕینی‬ ‫ئیسالمییە كە دیارترین كەسیان بریتییە‬ ‫لە ئارام قادری ئەندامی مەكتەبی سیاسی‬ ‫كۆمەڵ‌و تۆفیق كەریم‌و نازم عەبدولاڵو‬ ‫چەند ئەندام سەركردایەتی‌و مەكتەب‬ ‫سیاسییەكی تر‪ .‬ئەم باڵە هەر لەسەرەتاوە‬ ‫عەلی باپیر گێچەڵی پێگێڕاون‪ .‬وەل ‌ێ ئەوان‬ ‫ستراتیژیانە لە ئایندەی كۆمەڵ دەڕوانن‌و‬ ‫لە ئێستادا زۆرینەی ئەندامانیان رەوانەی‬ ‫ێ كردوون تا بەبڕوانامەو پسپۆڕییەوە‬ ‫دەر ‌‬ ‫بگەڕێنەوە‪ .‬بە ب��ڕوای چاودێرانی سەر‬ ‫رەوتی كاری ئیسالمی كوردستانیش ئەم‬ ‫شەپۆلی ناڕەزاییەی كۆمەڵی ئیسالمیش‬ ‫لە ئێستادا لە راپەڕینەكانەوە سەرچاوەی‬ ‫گ��رت‪ .‬چونكە ئەمە دەستپێكی ل��ەروو‬ ‫وەستانیان بوو بۆ نەزمی خزمخزمێنەو‬

‫بەرنامە سیستەماتیكییە ب��وو‪ ،‬كە لە‬ ‫ه��ەوەڵ��ەوە ئ��ارام ق��ادر ك��اری بۆكردوو‬ ‫ئەوانی سازكرد تا ئامادە بن بۆ پۆست‌و‬ ‫كورسییەكانی ئایندە‪ .‬عەلی باپیر دەیزانی‬ ‫ئەمە بەرنامەیەو ئەوە وەك پالنێكە دژ بە‬ ‫ئایندەی بنەماڵەو دەست‌و پێوەندەكانی‪،‬‬ ‫هەر بۆیە كەسێكی وەك عەبدو ستار كە‬ ‫ئەندام پەرلەمانی بۆی زیادە بوو ئێستا‬ ‫فەزڵی دابەسەر كەسانێك كە بڕوانامەی‬ ‫دكتۆرایان لە كشتوكاڵدا هەیەو ئەوی‬ ‫نەخوێندەواری كردە وەزی��ری كشتوكاڵ‪.‬‬ ‫ئەم مەهزەلەیە لە هیچ كوێی دونیاداو‬ ‫لەهیچ فەرهەنگێكی ویژدان‌و عەقڵدا بوونی‬ ‫نەبووەو نابێت‪ .‬تەنانەت لەنێو ئەزموونی‬ ‫كاری حزبی بەعسیشدا مەحاڵ بوو كەسێك‬ ‫بەب ‌ێ پسپۆڕی‌و كەفائەت پۆستێكی‬ ‫هەستیاری وەك مودیرعام و پلەی وەزارەت‬ ‫وەربگرێت‪ .‬دیارە خودی كۆمەڵی ئیسالمی‌و‬ ‫یەكگرتووی ئیسالمی ب��ەم كارانەیان‬ ‫سەلماندیان دوو هێزی چەقبەستووی‬ ‫نەریتی سواوی تاكڕەوی‌و تاك بڕیاری‌و‬ ‫ئەرستۆكراتییەتی راب���ردوون‌و وەك دوو‬ ‫هێزی كالسیكی لەنەزمی حزبایەتیدا‬ ‫بەجێماون‌و بچوكترین توانای گۆرانكاڕی‬ ‫لەهەگبەیاندا نییە‪ .‬تەنانەت كۆنسەرڤاتیڤی‬ ‫ئەوان نەبەستراوە بە وابەستەبوونیان بە‬ ‫بەندو باوی شەرعەوە‪ ،‬بەڵكو بەستراوە بەو‬ ‫رەگە داخراوەی چەپاندن‌و چەوسانەوەی‬ ‫بەرامبەرەوەو بەوردی مومارەسەی خەیاڵی‬ ‫تاكەكەس دەك��ەن‌و ب��ڕواب��وون بەشوراو‬ ‫شەراكەت لەهەگبەو جاڕیاندا نییە‪ .‬چەمكی‬ ‫شورا لە زیهنی ئەندامانی سەركردایەتی ئەم‬

‫هەبێت سەری خۆی بخورێنێت چی جای‬ ‫ئەوەی پۆستێكی وەك ئەندامی پەرلەمان‬ ‫یان وەزارەتی هەبێت‪.‬‬ ‫سێهەم‪ :‬ئیسالمییەكان لەگەڵ نەریت‌و‬ ‫م��ۆدێ��ل��ی ف��رەی��ی ‌و دەن��گ��ی ج��ی��اوازدا‬ ‫رانەهاتوون‌و بەكارەساتی دەزانن‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫ب��ەو ساناییە تەوژمێكی بەرینی لەو‬ ‫جۆرە بندەست دەكەن‌و گوێ لە ئاستیدا‬ ‫دەخەوێنن‪.‬‬ ‫چ��وارەم‪ :‬ئاماژەكانی بچووكبوونەوەی‬ ‫هێزە سیاسییە ئیسالمییەكان روونتر‬ ‫دەردەك��������ەون‌و ل��ەپ��ێ��ش ه��ەم��وان��ەوە‬ ‫سەركردایەتی پەی پێبردووە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫پێش كەوتنی ت��ەواوەت��ی سەركردایەتی‬ ‫قەسدیانە دەستیان لەپۆست‌و كورسییەكان‬ ‫گیر بێت‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬بەگشتی ب��ۆ ج��ەم��اوەری‬ ‫ك��وردس��ت��ان روون��ب��ووی��ەوە ك��ە كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتووو ئەوە نین كە هەڵگری پرۆژەی‬ ‫دادپەروەری و دادوەری بن‪ ،‬چون بۆ خودی‬ ‫حزبەكەی خۆیان دادوەریان خستە ژێر پێ‬ ‫ئیدی چۆن چاوەڕوان دەكرێت بۆ خەڵكێكی‬ ‫نا حزبی دادوەری لەدابەشكردنی پۆست‌و‬ ‫شەراكەتی واڵتدا مومارەسە بكەن‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬تەنگژەی داعش‌و مومارەسەی‬ ‫دور لەبەهای ئینسانی گروپە توندەكان‪،‬‬ ‫یادەوەری تاڵی ئەم تەڤگەرە ترسناكەیان‬ ‫هێنایەوە بەبیر خەڵكی كوردستانداو بۆیان‬ ‫روون بوویەوە ئەوان ئەسڵیان دەچێتەوە‬ ‫سەر خوێن‌و هەرگیز هێزی خەیاڵی جوان‌و‬ ‫خودانی رەسەن‌و خەونی پاكی ئەم میللەتە‬ ‫نین‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )204‬دوشةممة ‪2014/6/16‬‬

‫عەلمانیەت لە فەرەنسا‬ ‫شیدان وەسیق‬ ‫و‪ :‬بەڵێن محەمەد‬

‫لە شۆڕشی ‪ 1789‬بۆ یاسای‬ ‫جیاكردنەوەی دەوڵەت و‬ ‫كڵێساكان لە ‪1905‬‬ ‫بابەتی لێكۆڵینەوەكەی ئێمە لێرەدا‬ ‫بریتییە ل��ە لێكۆڵینەوەی پ��رۆس��ەی‬ ‫عەلمانیەت لە فەرەنسا‪ ،‬كە ڕوب��ەڕوی‬ ‫چ��ەن��دی��ن ه�����ەورازو نشێو ب��وەت��ەوە‬ ‫لەمیانەی سێ سەدەی مێژوییدا‪ .‬یاسای‬ ‫جیاكردنەوەی دەوڵ���ەت و كڵێساكان‬ ‫لە س��ەدەی بیستەمدا‪ ،‬دەرەنجامی ئەو‬ ‫خەباتەیە كە لەگەڵ شۆڕشی گەورەی‬ ‫فەرەنسا لە ساڵی ‪1789‬دا دەستپێدەكات‪.‬‬ ‫عەلمانیەت لەو واڵتەی ئێمەدا هەمیشە‬ ‫ڕوب��ەڕوی چەندین تەحەدا و هەڕەشەی‬ ‫نوێ بۆتەوە‪ ،‬بۆ نمونە كێشەی بااڵپۆشی‬ ‫ئیسالمی لە خوێندنگاكاندا یەكێكە لەو‬ ‫هەڕەشە و تەحەدایانەی لە عەلمانیەتی‬ ‫واڵتی ئێمە دەكرێت‪ .‬ئێستا دەمانەوێت‬ ‫ڕەوشی عەلمانیەت لە واڵتە جیاوازەكانی‬ ‫جیهان لە ڕوانگەی جیاكردنەوەی دین و‬ ‫دەوڵەت هەڵبسەنگێنین‪.‬‬ ‫لەم بەشەدا ئێمە بەشێوەیەكی گشتی‬ ‫ل��ە نمونەی عەلمانیەتی فەرەنسایی‬ ‫دەكۆڵینەوە‪ .‬دەڵێین «نمونە»‪ ،‬چونكە‬ ‫ه��ەر ل��ەو واڵت����ەدا ب��وە ك��ە زاراوەی‬ ‫عەلمانیەت داهێنراوە و لە ڕاستیشدا‬ ‫فۆرمێكی ت��ەواوی هەبوە‪ ،‬چونكە بەو‬ ‫جۆرەی ئاماژەی بۆ دەكەین‪ ،‬فەرەنسا‬ ‫تاكە واڵتی ئەوروپاییە كە دەستورەكەی‬ ‫باس لە «كۆماری عەلمانی» دەكات‪.‬‬ ‫عەلمانیەت لە فەرەنسا بەشێوەیەكی‬ ‫ڕادیكالی سەرهەڵدەدات‪ ،‬چەندین هۆكاری‬ ‫مێژویی ج��ۆراوج��ۆر بونەتە هۆی وەها‬ ‫پرۆسەیەك كە لەنێوانیاندا‪ ،‬چوار هۆكار‬ ‫زۆر سەرەكین‪.‬‬ ‫سەرەتا پێویستە باس لە دەسەاڵتی‬ ‫بەهێزی كڵێسا و ڕۆحانیەت بكەین‪ ،‬لە‬ ‫مێژوی فەرەنسادا كە هەمو بوارە سیاسی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی و كولتورییەكانی ئەم واڵتەی‬ ‫داگیركردبو‪ .‬هەروەها دەتوانین هۆكاری‬ ‫دوەمیش لە وەرچەرخانی بەكاوەخۆی‬ ‫كاتۆلیكیەتدا كورتبكەینەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫ب���ەراورد بە پرۆتستانتیەت كە ڕێگای‬ ‫«ریفۆرم»ی گرتەبەر و پەیڕەوینەكرد‪،‬‬ ‫ل��ە دام��ەزراوەی��ەك��ی ن��اوەن��دی ئاینی‪.‬‬ ‫كڵێسای كاتۆلیك یان كڵێسای پاپایەتی‬ ‫دەزگ��ای��ەك��ی سێنتڕال و ن��اوەن��دخ��واز‪،‬‬ ‫زنجیرەی پلەوپایە و بەهێزی هەبو‬ ‫ك��ە ب��ەن��اوی ڕزگ��ارك��ردن��ی مرۆڤایەتی‬ ‫و بانگەشەكردن بۆ ڕێبەرایەتیكردنی‬ ‫مرۆڤەكان لەسەر زەوی‪ ،‬فەرمانڕەوایی‬ ‫بەسەر واڵت و دەوڵەتدا دەكرد‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫بەهەمو شێوەیەك و سەرسەختانە دژایەتی‬ ‫سیكۆالریزاسیۆن «عەلمانیبون»ی لە‬ ‫پەیوەندیە كۆمەاڵیەتی و سیاسیەكاندا‬ ‫دەكرد‪.‬‬ ‫هۆكاری سێهەم ڕێشەكەی لەناكۆكی‬ ‫درێ��ژم��اوە و بێ كۆتایی ئاینزایی لە‬ ‫فەرەنسادا هەیە‪( .‬لەبەرئەوەی كوشتاری‬ ‫سێ هەزار پرۆتستانت لە شەوی ‪23‬ی‬ ‫ئ��وت��ی ‪ ،1512‬ن��اس��راو ب��ە كوشتاری‬ ‫سانت بارتێلمی‪ ،‬ی��ان سەركوتكردنی‬ ‫پرۆتستانتەكان ل��ە ‪1685‬دا ك��ە بوە‬ ‫هۆی ئەوەی دوسەد هەزار كەسی سەر‬ ‫بە پرۆتستانت لە فەرەنسا ڕابكەن)‪.‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوە جەنگە ئاینیەكان باسی‬ ‫زەرورەت���ی جیاكردنەوەی دەوڵەتیان‬ ‫دەكرد لە كڵێسا‪« .‬ئاشتی ناوخۆیی»‪،‬‬ ‫«یەكێتی نەتەوەیی» و پێكەوەژیانی‬ ‫ئاشتیانەی ئاینەكان‪ ،‬بونە دەروازەیەك بۆ‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكان‪.‬‬ ‫سەرەنجام پێویستە قسە لەبارەی‬ ‫شۆڕشی گ���ەورەی فەرەنسا و پاشان‬ ‫بزوتنەوەی دژە كڵێسایی لە س��ەدەی‬ ‫نۆزدەهەمی ئەم واڵت��ەدا بكەین‪ ،‬كە لە‬ ‫پرۆسەی توندئاژۆیی عەلمانیەتدا لە‬ ‫واڵتانی تری ئەوروپاییدا بێ وێنە بو‪.‬‬ ‫عەلمانیەت لە فەرەنسادا ڕوب��ەڕوی‬

‫چەندین هەورازونشێوی جیاواز بوەتەوە‪،‬‬ ‫لە میانەی سێ قۆناغی مێژوییدا‪ :‬قۆناغی‬ ‫یەكەم لە شۆڕشی ‪1789‬ەوە‪ ،‬بۆ پەیمانی‬ ‫ناپلیۆن لەگەڵ پاپا لە ساڵی ‪ .1801‬ئەمە‬ ‫ئەو قۆناغەیە كە پرۆسەی جیابونەوەی‬ ‫دەوڵەت و كڵێسا بە كردار دەستپێدەكات‪.‬‬ ‫قۆناغی دوەم ئەمە ئ��ەو قۆناغەیە‬ ‫كە عەلمانیەت بە شێوەیەكی ناتەواو‬ ‫جێبەجێدەكرێت‪ ،‬لە پەیمانی سەرەوە‬ ‫دەستپێدەكات و تا ساڵی ‪ ،1871‬واته‌‪:‬‬ ‫دامەزراندنی كۆماری سێیەمی فەرەنسا‬ ‫درێژەی دەبێ‪.‬‬ ‫سەرەنجام لە دەرەی ‪ 1870‬بەدواوە كە‬ ‫بزوتنەوەی چاكسازییە عەلمانیەكان بە‬ ‫دەرەنجامێكی تاڕادەیەك كۆتایی و تەواو‬ ‫دەگەن‪ ،‬واته‌ دانانی یاسای جیابونەوەی‬ ‫دەوڵ��ەت و كڵێساكان‪ ،‬كە ئەمەش لە‬ ‫ساڵی ‪1905‬دا خۆی دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫دوای ئەم مێژوە و لەمیانەی سەدەی‬ ‫بیستەمدا‪ ،‬عەلمانیەت دەبێتە یەكێك لە‬ ‫تایبەتمەندیە سەرەكی و بونیادیەكانی‬

‫كاتۆلیك نفوز و دەسەاڵتێكی سیاسی‬ ‫بەهێزی هەبو‪ .‬كاردینالەكان بەردەوام و‬ ‫بۆ هەمیشە سیناتۆر بون و لە ئەنجومەنی‬ ‫سینادا مافگەلیان هەبو‪ .‬واتا دەیانتوانی‬ ‫هەمو ئەو شتانە ڕەتبكەنەوە كە دژ بە‬ ‫دین ب��ون‪ ,‬هەروەها كڵێسا دەسەاڵتی‬ ‫بااڵی لەكاروبارە كۆمەاڵیەتیەكانی‪ ،‬وەك‬ ‫جێگیربونی باری كەسێتی‪ ،‬زەماوەند و‬ ‫ژن و مێردایەتی‪ ،‬پەروەردە و فێركردن‪،‬‬ ‫تەندروستی (نەخۆشخانەكان)‪ ،‬دامەزراوە‬ ‫خێرخوازی و ئەوانی تردا هەبو‪ .‬نوێنەرێكی‬ ‫ڕۆحانیەكان ئەندامی ئەنجومەنی بااڵی‬ ‫سیستەمی پەروەردەی واڵت بو‪.‬‬ ‫‪ .2‬دەستێوەردانی فەرماندەرانەی‬ ‫دەوڵەت لەكاروباری دینیدا‪ ،‬لە ڕاستیدا‬ ‫«مافەكانی پاشا» وەكو ئیمتیازاتەكانی‬ ‫دام����ەزراوەی دی��ن دەه��ات��ەه��ەژم��ار‪ .‬لە‬ ‫فەرەنسادا دەزگایەك بەنێوی وەزارەتی‬ ‫دی���ن ه��ەب��و‪ .‬وەزارەت�����ە كولتیەكان‬ ‫(رێورەسمەكان) دەسەاڵتیان هەبو و‬ ‫دەوڵ��ەت لە ب��وارە جیاوازەكانی وەك‬

‫جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت‬ ‫هەنگاوێكی تر دەچێتە پێشێ‪،‬‬ ‫ئەویش بەهۆی دەستێوەرنەدانی‬ ‫دەوڵەت لەكاروباری ئاینیه‬ ‫كۆماری فەرەنسایی‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوانە و هەروەها بونی زیاتر‬ ‫لە دوسەد ساڵ خەبات‪ ،‬عەلمانیەت لە‬ ‫فەرەنسا هێشتاش ڕوب���ەڕوی چەندین‬ ‫كێشە‪ ،‬بەرگری و هەڕەشە و تەحەدای‬ ‫گەورە بوەتەوە ‪ .‬كێشەی حیجابی ئیسالمی‬ ‫لە قوتابخانە عەلمانیەكان و مشتومڕە‬ ‫ڕوانگەیی‪ ،‬سیاسی و كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫لەم بارەیەوە لە قوتابخانە دەوڵەتیەكانی‬ ‫فەرەنسادا‪ ،‬یەكێكە لەم هەڕەشانەی لە‬ ‫عەلمانیەت دەك��رێ��ن‪ .‬لێرەدا پێویست‬ ‫دەكات كەمێك لەسەر پەیوەندی نەریتی‬ ‫و سوننەتی هەبوی نێوان دەوڵ��ەت و‬ ‫كڵێسای واڵتمان‪ ،‬واتا فەرەنسا بوه‌ستین‪،‬‬ ‫تا بەر لە شۆڕشی گەورەی ‪.1789‬‬ ‫ئەم دو دامەزاراوەیەی سەرەوە‪ ،‬واته‌‬ ‫دەوڵ���ەت و كڵێسا‪ ،‬ل��ە هەمو مێژوی‬ ‫فەرەنسادا پەیوەندییەكی ئۆرگانیك‬ ‫و دێرینەیان لەگەڵ یەكتریدا هەبوە‪.‬‬ ‫بۆنەكانیان كۆمەڵێك نەریتی دیاریكراو‬ ‫و سیستەمیان خستۆتەوە كە بە نەریتی‬ ‫گالیكانی ناسراوە‪ .‬لویسی چواردەهەم‬ ‫(س��ەدەی هەڤدەهەم) ڕێساكانی ئەم‬ ‫ڕێبازە دادەهێنێت و ناپلیۆنی یەكەم‬ ‫(سەرەتاكانی س��ەدەی نۆزدەهەم)‪ ،‬بە‬ ‫ئیلهام وەرگرتن لەوە‪ ،‬پەیمانی ناسراو‬ ‫بە كۆنكۆردات (ی��ان ڕێككەوتننامەی‬ ‫نێوان دەوڵەت و ڤاتیكان) لەگەڵ پاپادا‬ ‫ئیمزادەكات‪.‬‬ ‫گالیكانیسم لە فەرەنسادا لەسەر دو‬ ‫ڕوكنی بنەڕەتی و پێویست دامەزرابو‪:‬‬ ‫‪« .1‬جێگیربون»ی كڵێسا لە كاروباری‬ ‫سیاسیی كۆمەاڵیەتیدا‪ .‬پێویستە ئاماژە‬ ‫ب�ه‌وه‌ بکه‌ین لە فەرەنسادا‪ ،‬تا نیوەی‬ ‫یەكەمی س��ەدەی ن��ۆزدەه��ەم‪ ،‬كڵێسای‬

‫ك��اروب��اری دارای���ی (پێدانی م��اف بە‬ ‫ك��ارم��ەن��دان و خ���اوەن پلەوپایەكانی‬ ‫كڵێسای كاتۆلیك) و دام��ەزراوەك��ان��ی‬ ‫(یان دیاریكردنی ئەسقوفەكان) كڵێسای‬ ‫دەكردە پەیڕەو و پاشكۆی خۆی‪.‬‬ ‫ب��ەم چەشنە ل��ە ف��ەرەن��س��ای پێش‬ ‫شۆڕش‪ ،‬لەالیەكەوە لەگەڵ كڵێسایەكی‬ ‫كاتۆلیكی میللی «بەفەرنساییبو» و نیوە‬ ‫سەربەخۆ لە ڤاتیكان ڕوبەڕوین كە لە‬ ‫كاروباری سیاسی و كۆمەاڵیەتی دەوڵەت‬ ‫و واڵتدا نفوزی هەبو‪ ،‬لەالیەكی ترەوە‬ ‫لەگەڵ دەوڵەتێكدا سەروكارمان هەیە‬ ‫كە لە ڕێگای پەیوەندیە قوڵەكانی خۆی‬ ‫لەگەڵ دامەزراوەی ئایندا‪ ،‬لەبواری دارایی‪،‬‬ ‫ڕاستەوخۆ و بەشێوەیەكی فەرماندەرانە‬ ‫دەستی لە كاروباری كڵێسا وەردەدا‪.‬‬ ‫ی��ەك��ەم‪ :‬ش��ۆڕی ‪ ،1789‬س��ەرەت��ای‬ ‫عەلمانیەت بەكردەوە‬ ‫پرۆسەی عەلمانیەت لە فەرەنسا لەگەڵ‬ ‫ڕاگەیاندنی ئازادی ویژدان لە مانیفێستی‬ ‫مافەكانی مرۆڤ و هاواڵتی لە ‪26‬ی ئوتی‬ ‫‪1789‬دا دەس��ت پێدەكات‪ .‬لە مادەی‬ ‫دەیەمی ئەم مانیفێستەدا هاتوە‪:‬‬ ‫«نابێت هیچ كەسێك بەهۆی جیاوازی‬ ‫بۆچونی‪ ،‬تەنانەت ئاینی ئازار بدرێت بە‬ ‫مەرجێك نەبێتە هۆی تێكدانی سیستەمی‬ ‫گشتی كە بەهۆی یاساوە دیاریكراوە»‪.‬‬ ‫گرنگی مێژویی پرەنسیپەكەی سەرەوە‬ ‫ل��ەوەدای��ە كە بە ڕەسمی دەستەبەری‬ ‫ناساندنی ئ��ازادی وی��ژدان وەكو یەكێك‬ ‫لە ئازادییە تاكەكەسیەكان و هاوكات‬ ‫مەرجداركردنی بەوەی نەبێتە تێكدەری‬ ‫سیستەمی گشتی‪ ،‬دەك���ات‪ ،‬هەروەها‬ ‫مانیفێستی جیاكردنەوەی بواری مافی‬ ‫تایبەتی ی��ان كۆمەڵگەی مەدەنیە لە‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬ ‫بواری گشتی یان دەوڵەت بەشێوەیەكی‬ ‫دیار هەروەها ئەم مانیفێستە دەستەبەری‬ ‫«جیاكردنەوەی» بواری دین و ویژدان‬ ‫دەكات لە دەوڵەت‪.‬‬ ‫مانیفێستی م��اف��ەك��ان��ی م���رۆڤ و‬ ‫هاواڵتیان دو بوار لەیەكتری جیادەكاتەوە‪:‬‬ ‫لەالیەكەوە كۆمەڵگەی مەدەنی كە شوێنی‬ ‫ئازادیەكانی تاك‪ ،‬ئازادیی باوەڕ و ویژدان‬ ‫و تەنانەت الیەنی ئاینیە‪ ،‬لەالیەكی ترەوە‬ ‫بەشی گشتی یان دەوڵ��ەت كە بەهۆی‬ ‫جیاكردنەوەی لەالیەنی س��ەرەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەستەبەری ئازادیەكانی ئەوان دەكات‪.‬‬ ‫پێش مەرجی سەرەكی «جیاكردنەوەی‬ ‫دین و دەوڵ��ەت» بەوجۆرەی جەختمان‬ ‫لێكردەوە‪ ،‬جیاكردنەوەی دەوڵەتە لە‬ ‫كۆمەڵگەی مەدەنی‪ .‬ئەم جوداكردنەوەیەی‬ ‫دوەمە كە لەپێش جیاكردنەوەی یەكەمە‪،‬‬ ‫بە دیارترین تایبەتمەندی مۆدێرنێتەی‬ ‫خۆرئاوا هەژماردەكرێت و لە فەرانسادا‬ ‫لەگەڵ شۆڕی گەورەدا سەرهەڵدەدات‪.‬‬ ‫بەاڵم مانیفێستەكە لەبارەی ئازادیە‬ ‫تاكەكەسیەكان و بەشێوەیەكی دیار‬ ‫ل��ەب��واری عەلمانیەتدا ‪ ،‬گەشەیەكی‬ ‫سنوردری هەیە‪ .‬چونكە تەنها باس لە‬ ‫ئازادیی ویژدان دەكات و ئازادیی ڕێوڕەسم‬ ‫لەژێر ئەم نێوەدا و بەشێوەیەكی كامڵ‬ ‫بەڕەسمیەت ناناسێت‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم قانونی ئەساسی (دەس��ت��ور)‬ ‫‪ ،1791‬بە تەزمینكردنی (یان دابینكردنی)‬ ‫ئ��ازادی��ە ئاینی و م��ەزەب��ی��ەك��ان‪ ،‬ئەم‬ ‫كەموكورتیەی سەرەوە قەرەبو دەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەم قانونەدا «ئازادی هەر مرۆیەك لەو‬ ‫ب��اوەڕەی پێوەیە پابەندە» دەستەبەر‬ ‫دەكرێت‪ .‬مادەی سەرەوە بەشێوەیەكی‬ ‫س��ەرەك��ی ئاینەكانی پرۆتستانت و‬ ‫یەهودیەتی لەبەرچاوگرتوە‪ .‬لەم دەستور و‬ ‫قانون و بڕیاری ئەنجومەنی دامەزرێنەران‬ ‫(‪12‬ی ئاڤرێلی ‪ )1790‬باس لە «دینی‬ ‫سەربەخۆ» یان «دینی ڕەسمی» ناكات‪.‬‬ ‫شۆڕش ئازادیی باوەڕ‪ ،‬وەكو یەكێك لە‬ ‫ئازادیەكانی بەشەریەت و هاوئاست لەگەڵ‬ ‫ئازادیی ویژدان بە ڕەسمی دەناسێنێ و بە‬ ‫نەفیكردنەوەی «دینی ڕەسمی» ئیمتیاز‬ ‫و سەرتری نادات بە هیچ دینێكی تر‪.‬‬ ‫لەالیەكی ت���رەوە‪ ،‬ه��ەم��ان دەستور‬ ‫ڕای��دەگ��ەی��ەن��ێ ك��ە «ه��اواڵت��ی��ان حەقی‬ ‫هەڵبژاردنی وەزی��رە ئاینیەكانی خۆیان‬ ‫هەیە»‪ ،‬سەرەنجام هەڵبژاردنی كاركەران‬ ‫و كارمەندانی كاروباری دی��ن‪ ،‬دەچێتە‬ ‫دەرەوەی ڤاتیكان و یان ئەو ئەسقەفانەی‬ ‫كە لە كاتۆلیسیسمدا هەڵبژێردراوی پاپ‬ ‫ب��ون‪ .‬بەمجۆرە جیاكردنەوەی دین لە‬ ‫دەوڵەت هەنگاوێكی تر دەچێتە پێشێ‪،‬‬ ‫ئەویش بەهۆی دەستێوەرنەدانی دەوڵەت‬ ‫لەكاروباری ئاینیه‌‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم جیاكردنەوەی دین و دەوڵەتە‬ ‫بەشێوەیەكی ت��ەواو نەبو ‪ .‬لەڕاستیدا‬ ‫دەسەاڵتی تازە دامەزراو‪ ،‬هەم لەئەنجومەن‬ ‫و هەم لە دەستوریشدا دەیەویست كڵێسا‬ ‫بخاتە ژێر دەستی خۆیەوە ‪ ،‬لەم ڕوەوە‬ ‫عەلمانیەت لە شۆڕشی فەرەنساییدا جگە‬ ‫لە قۆناغێكی ك��ورت نەبێ‪ ،‬بەتەواوی‬ ‫نەهاتەدی‪.‬‬ ‫ئەنجومەن بە دانانی «یاسای مەدەنی‬ ‫ڕۆحانیەت» لە ‪12‬ی ژوئیەی ‪،1790‬‬ ‫ئەساسنامەیەكی نوێی ب��ۆ كڵێسای‬ ‫كاتۆلیك لەسەر بنەمای گالیكانیسم دانا‪.‬‬ ‫لەسەر ئەو بنەمایە‪ ،‬كڵێسای كاتۆلیكی‬ ‫فەرەنسایی لە بۆنەكانیدا لەگەڵ ڤاتیكان‬ ‫سەربەخۆیەكی نیسبی دەب��ێ‪ ،‬چونكه‌‬ ‫دەك��ەوێ��ت��ە ژێ��ر دەس��ەاڵت��ی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ی��ەوە‪ .‬بەمچەشنە دەوڵ��ەت��ی‬ ‫شۆڕشگێڕی بە دانانی یاسا لەبارەی‬ ‫كاروباری كڵێساوە بە ك��ردەوە یەكێك‬ ‫لە پرەنسیپە سەرەكیەكانی عەلمانیەت‪،‬‬ ‫واته‌ دەستێوەرنەدان و دەخالەت نەكردنی‬ ‫دەوڵەت لە كاروباری دینیدا دەخاتە ژێر‬ ‫پایەوە‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫شيدان وسيق‪ :‬الئيسيتة چيست؟ چاث دوم‪،‬‬ ‫نشر اختران‪ ،‬تهران‪ ،1387 ،‬صص ‪.115-89‬‬

‫و‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه دو هەفتە جارێک‬

‫عەزیز رەئوف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫دنیا‬ ‫دین و پارلەمان‬ ‫باڵوبوونەوەی گرتەیەكی ڤیدیۆیی كە بكوژەكەی دنیا لەبەردەم قورئانێكدا‬ ‫سوێنددەخوات كە لەسەر شەرەف ژنەكەی كوشتووە‪ ،‬گرتەیەكی هێندە‬ ‫كاریگەربوو كە بەجۆرێك بە كتێبێكی پیرۆزەوە شەرعیەت بۆ كوشتن‬ ‫دەهێنێتەوە‪ ،‬مرۆڤ توشی سەرسوڕمان دەكات‪ .‬ئەگەر لەپێش ئەم گرتە‬ ‫ڤیدیۆییەوە پیاوانی دینی و پارتە ئیسالمیەكان حاشایان لەوە كردبێت كە‬ ‫كێشەی كوشتنی ژن كێشەیەكی دینی نیە و كێشەیەكی كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئەم گرتە ڤیدیۆییە پەردەی لەسەر ئەو ڕاستیە هەڵماڵی كە لە پشت كوشتنی‬ ‫ژنانەوە بە بیانوی شەرەف‪ ،‬پاڵنەرێكی ئاینی هەیە و ناتوانرێت ئەو پاڵنەرە‬ ‫بشاردرێتەوە‪.‬‬ ‫لە هەمووی سەیرتر بەرپرسی لیژنەی مافی مرۆڤ لە پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫كە گەنجێكی سەر بە حزبە ئیسالمیەكانە بە شانازیەوە ئەم ڤیدیۆیە لەسەر‬ ‫پەیجەكەی خۆی باڵودەكاتەوە و وەك ئەوەی بیەوێت ئەو بەرپرسیارێتیە‬ ‫لەسەر پارلەمان و دەزگ��ا حكومیەكان البەرێت و بەو پەڕی جورئەتەوە‬ ‫دەنوسێت؛ دنیا لەسەر شەرەف كوژراوە‪ ،‬وەك ئەوەی هەموو پیاوی دنیا‬ ‫مافی ئەوەی هەبێت بەرگری لەشەرەفی خۆی بكات‪ .‬وەك ئەوەی بیانویەك‬ ‫هەبێت بۆ كوشتنی ژن و ئەو بیانوەش بەرگریە لە شەرەف و ئاینیش ڕێگە‬ ‫بەم كوشتنە بدات‪.‬‬ ‫بەر لە هەر شت پارلەمانی كوردستان كە سەرۆكایەتیەكەی هێزێكی نوێیە‪،‬‬ ‫دەبوو بەر لە هەر دامەزراوەیەك هەڵوێستی جدی هەبوایە‪ ،‬نەك بڵێت هەموو‬ ‫شەرمەزارین بەم مەرگە‪ ،‬وەك ئەوەی بڵێ شەرمەزارین كە مەسەلەكە شەرەفە‬ ‫و كەسمان جورئەت ناكەت توخنی مەسەلەی شەرەف بكەوین‪ .‬بەر لە هەر‬ ‫دەمامەزراوەیەك پارلەمان دەبوو دوای ئەم ڕووداوە مەرگی حەرام بكردایە‪.‬‬ ‫یان النی كەم جورئەت بكات بڕیارێك دەربكات و بنوسێت كوشتنی ژن بە هەر‬ ‫بیانویەكەوە بێت حەرامە‪ ،‬بەاڵم بەو پێیەی ئەندامانی پارلەمان ئیسالمیەكان‬ ‫ئەكتیڤن و گۆڕانەكان بەشێكیان پاشخانێكی ئیسالمیان هەیەو پێشتریش‬ ‫ڕایان گەیاندووە كە هیچ یاسایەك دەرناكەن كە دژ بە پرنسیپەكانی ئاینی‬ ‫ئیسالم بێت‪ ،‬وا دەكات پارلەمان دەستەوەستان بێت لەسەر ئەم ڕووداوە‪.‬‬ ‫ئەم كوشتنە بە بیانوی لەسەر شەرەف و هاواری پیاوكوژ كە پیاوانی‬ ‫ئاینی فریای بكەون‪ ،‬چونكە بەرگری لەشەرەف كردووە گاڵتەجاڕییەكە كە‬ ‫كۆی تەفسیری هێزە ئیسالمیەكان و پیاوانی ئاینیش دەخاتە ژێر پرسیارەوە‪.‬‬ ‫كەس نەبوو لە پیاوانی سیاسی ناو پارتە ئیسالمیەكان جورئەت بكات ئەم‬ ‫مەرگە ڕەتبكاتەوە‪ .‬هیچ پارتێكی ئیسالمی بەیانێكی دەرنەكرد تا قورئانەكە‬ ‫لەدەستی پیاوكوژەكە وەربگرێتەوە و پێمان بڵێت ئەو كتێبە پیرۆزە كتێبی‬ ‫پیاوكوژان نیە و چیتر نابێت بەناوی ئاینەوە خوێن بڕژێت‪ ،‬ئیدی دەبێت‬ ‫بپرسین تۆ وەك پیاوی سیاسی ناو پارتە سیاسییەكان چیت كردووە؟ چ‬ ‫گۆڕانكارییەك لە كۆمەڵگەدا بەرهەمدەێت‪ ،‬جگە لە ئامادەبوون لەسەر خوانی‬ ‫جەهل و جگە لە كڕكەوتن لەسەر ئەو ویراسە ناشرینەی كە بەردەوامی بە‬ ‫كوشتن و شەرەف و تاریكبینی دەدات؟ تۆیەك جورئەت نەكەی بەرگری لە‬ ‫قورئان و ئیدانەی پیاوكوژان بكەی‪ ،‬وەك گروپە ئیسالمیەكان ئیدی پێم بڵێ‬ ‫داهێنانی پارتە ئیسالمیەكان لە چیدایە‪ ،‬تەنانەت نەتوانن بەرگری لە كتێبی‬ ‫پیرۆزیش بكەن و لە بن دەستی پیاوكوژان دەری بهێنن؟‬ ‫هەرچەندە یەكێتی زانایانی ئیسالمی لە كوردستان لە هێزەكانی تر‬ ‫بەجورئەتتر بوو بەیانێكی دەردەكرد و رەتی دەكردەوە ئایین ڕێگە بدات بەم‬ ‫شێوەیە مرۆڤ بكوژرێت‪ ،‬بەاڵم ئەم جۆرە لە دەركردنی بەیان بە شێوەیەكی‬ ‫شەرمنانە لەئاست تاوانێكی وا گەورە شایەنی باسكردن نیە‪.‬‬ ‫دی��اردەی كوشتنتی ژنان لە كوردستان هێندە شەرمنانەیە وا دەكات‬ ‫مرۆڤ شەرم بكات كە لەوەها كۆمەڵگەیەكدا ئەم هەموو خوێن و كوشتنە‬ ‫لەسەر كڕینەوەی شەرەف و بێدەنگی و بەهانە هێنانەوەیە بۆ كوشتن‪،‬‬ ‫دۆخەكە تا دێت خوێناویتر دەكات‪ .‬هەوڵنەدان بۆ سنورێك بۆ ئەم جۆرە لە‬ ‫كوشتن و كارانەبوونی ڕێكخراوەكانی ئافرەتان و دەنگهەڵبڕینی كاتی و دواتر‬ ‫بێدەنگیەكی كوشندە و بیرچوونەوەی ڕوداوەكان‪ ،‬حەرامنەكردنی كوشتنی ژن‬ ‫لەژێر هەر بیانویەك لەالیەن پارلەمانەوە‪ ،‬وا دەكات ئەم جۆرە لە كوشتن‬ ‫هەر بەردەوام بێت‪ .‬تا لە شوێنێكدا ستۆپ بۆ ئەم جۆرە لە ڕووداو دانەنرێت‪.‬‬ ‫تا دوای ئەم دێڕە خاڵێك دانەنێین و ئیتر بڵێین بەسە‪ ،‬ئەوا ئەم جۆرە لە‬ ‫كوشتن هەر بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫ئەم دۆخە هەڵوێستی جدی دەوێت‪ .‬دەبێت ڕیفۆرمی خێزانی ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫ناكرێت كۆی كێشەكانی كۆمەڵگەی كوردی لە كێشەی سیاسیدا كورتبكەینەوە‬ ‫و كێشەكانی ناو خێزان و ماڵەكان‪ ،‬جێ بهێڵین بۆ پیاوان ئەوانیش بە یاسای‬ ‫دارستان مامەڵە لەگەڵ منداڵەكانیاندا بكەن‪ .‬كێ جۆرئەت دەكات دەسكاری‬ ‫(كەلتوری خوار ناوك) بكات؟ چ دامەزراوەیەك؟ چ پارتێكی دینی؟ چ پیاو‬ ‫و زانایەكی ئاینی؟ كام ڕێخراوی ژنان جورئەت دەكات بڵێت جەستەم مڵكی‬ ‫خۆمە و هی هیچ كەسی تر نیە؟ بەبێ ئەم ئازایەتیە‪ ،‬بەبێ ئەم جورئەتە‪ ،‬تا‬ ‫جەستەی ئەوی تر شەرەفی من بێت‪ ،‬تا من خاوەنی جەستەی خۆم و تۆش‬ ‫بم‪ ،‬وا ئەم جۆرە لە كارەسات هەر بەردەوام دەبێت‪ .‬ئاسۆكانی ئەم جۆرە لە‬ ‫جورئەت لە ئێستادا لە ئارادا نیە‪ ،‬تەنها وەك دەنگەدەنگ دەبینرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كەلتوری جەستەی شەرەفی منە‪ ،‬دەبێت بە یاسا بسڕێتەوە‪ .‬ئەگەر نا دەبێت‬ ‫خۆمان بۆ مەرگێكی تر و كوشتنی دنیایەكی تر ئامادەبكەین‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )204‬دوشةممة ‪2014/6/16‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫جەژنی نەورۆز و چوارشەممە سوورەی كوردەواری‬

‫ئاهەنگی ئاگری چوارشەممە سورێ لە کوردستانی خۆرهەاڵت‬ ‫موعتەسەم ساڵەیی‬

‫(‪)٢/2‬‬ ‫چوارشەممە سورە‬ ‫لەبیرمە لە سەردەمی مناڵیمدا لە‬ ‫شاری كەركوك یادی ڕۆژی چوارشەمە‬ ‫سوورە بەرز ڕادەگیرا‪ .‬وەها ڕاهاتبووین‬ ‫كە لە ڕۆژان���ی چوارشەممەی مانگی‬ ‫نیساندا دەچ��ووی��ن��ە نێو گژوگیای‬ ‫گۆڕستانی شێخ محێدینی كەركوك و‬ ‫بە نان و هێلكە خ��واردن نیوەڕۆژەمان‬ ‫دەكرد‪ .‬بەاڵم بۆ سااڵنێكی زۆر دەچێت‬ ‫ئاهەنگ‌گێڕانی چوارشەممە س��وورە لە‬ ‫كەركوك و ناوچەكەدا بەیەكجارەكی‬ ‫لە بیرچۆتەوە و نەماوە‪ .‬لە هەندێك‬ ‫ناوچەی كوردستانی ئێراندا چوارشەممە‬ ‫سوورە وەكو جەژنێكی ڕەسەنی میللی‬ ‫سەیر دەك��رێ��ت و ب��ەرز ڕادەگ��ی��رێ��ت‪.‬‬ ‫ئێوارەی سێ‌شەممە لە چەندین شوێن‬ ‫ئاگر هەڵدەكرێت و خەڵكی بەدەووریدا‬ ‫كۆ دەبنەوە و بەسەریدا باز دەدەن‪.‬‬ ‫هەمووان بە گۆرانی وتنەوە دەڵێن‪:‬‬ ‫سووری تۆ بۆ من‬ ‫زەردی من بۆ تۆ‬ ‫چوار‌شەممە كوڵە‬ ‫گڕ و تینی دڵە‬ ‫پاكی و جوانیت بۆ من‬ ‫دەردو بەاڵی من بۆ تۆ(‪)١‬‬ ‫ل��ە ش����ەوی س �ێ‌ش��ەم��م��ە ل��ە س��ەر‬ ‫چ��وارش��ەم��م��ە م��اڵ��ەك��ان ش��ەوچ��ەرەی‬ ‫پێویست ئامادە دەك��ەن‪ .‬مێوژ و گوێز‬ ‫و هەنجیرە وشكە و ب��ادەم و چەوركە‬ ‫دەخ���ۆن‪ .‬منااڵنیش بۆ كۆكردنەوەی‬ ‫شیرینیی جەژنانەی چوار‌شەممە سوورە‬ ‫بە مااڵندا دەگەڕێن‪ .‬بە دەنگێكی بەرز‬ ‫هاوار دەكەن‪:‬‬ ‫سەری چاڵێ بنی چاڵێ‬ ‫یاخوا نەمرێ گەورەی ماڵێ‬ ‫یاخود دەڵێن‪:‬‬ ‫هەالو مەالوە‬ ‫سەد و سێ سوار ڕاوەستاوە‬ ‫كچتان ببێ بە بووك‬ ‫كوڕتان ببێ بە زاوا‬ ‫یاخود هاوار دەكەن و دەڵێن‪:‬‬ ‫هەتەرێ مەتەرێ‬ ‫شتێك باوێنە‬ ‫پشت چەپەرێ(‪)٢‬‬ ‫وەكو هەماهەنگییەك كابانی مااڵنیش‬ ‫ن��اچ��ار دەب���ن شتێك ب��ە مناڵەكان‬ ‫پێشكەش بكەن و دڵیان خۆش بكەن‪.‬‬ ‫ئێزیدی ئاینێكی ڕەسەنی كوردییە و‬ ‫مێژوویەكی چەند هەزار ساڵەی هەیە‪.‬‬ ‫وشەی ئێزیدی لە زمانی سۆمەریدا لە‬ ‫سێ بڕگە پێك‌دێت‪ )A-ZI-DA( :‬كە‬ ‫بە مانای «گیانی خێرخواز» دێت(‪.)٣‬‬ ‫گ��ەش��ت��ی��اری ڕۆژئ���اوای���ی (فلێچەر)‬ ‫‪ Fletcher‬لە بارەی ئێزیدییەكانەوە‬ ‫دەڵێت كە ئەو تایفەیە خۆیان پێیان‬

‫باشترە بە (داسنی) ناوببرێن زیاتر لە‬ ‫هەر ناوێكی تر‪ .‬گەشتیارێكی تریش‬ ‫ك��ە (ب��اج��ەر) ‪ Badger‬ە هەمان‬ ‫بۆچوون پشت ڕاس��ت دەك��ات��ەوە(‪.)٤‬‬ ‫وش��ەی داسنی لە دوو بەش پێك‌دێت‬ ‫كە بریتین لە (دێو ‪ -‬یەسنا) بە مانای‬ ‫«دێو پەرستی»‪ .‬ئەم ئاینەیش لە پێش‬ ‫سەرهەڵدانی زەردەشتدا هەبووە‪ .‬گەرچی‬ ‫زەردەش��ت دێوپەرستیی قەدەخە كرد؛‬ ‫بەاڵم بنەبڕ نەكرا و ئەوەتا تاوەكو ڕۆژی‬ ‫ئەمڕۆمان هەر لە ئارادایە و‪ ،‬قاڵبێكی‬ ‫تری وەرگرتووە و «مەلەك تاوس» جێی‬ ‫«دێو» ی گرتۆتەوە‪ .‬هەردوو كەڵچەری‬ ‫تایەفەی ئێزیدی و كاكەیی بەشێكی‬ ‫گرنگ و كاریگەر لە مێژووی ئێمەی كوردا‬ ‫پێك‌دەهێنن‪ .‬گەر ئەو دوو تایەفەیە لە‬ ‫ئارادا نەبوونایە‪ ،‬ئەوا كەلەبەرێكی گەورە‬ ‫و گران لە كەڵچەر و مێژووماندا پەیدا‬ ‫دەبوو‪.‬‬ ‫جەژنی چوارشەممە سوورە لە ئاینی‬ ‫ئێزیدیدا دەكەوێتە س��ەری ساڵ و لە‬ ‫ی��ەك��ەم ڕۆژی نیسانی ڕۆژه��ەاڵت��ی و‬ ‫چ��واردەی مانگی نیسانی ڕۆژئ��اوای��ی‪.‬‬ ‫گەر یەكەم ڕۆژی نیسانی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫(یولیانی) بكەوێتە ڕۆژی پێنج‌شەممەوە؛‬ ‫ئەوا جەژنەكە بۆ ماوەی هەفتەیەك دوا‬ ‫دەخرێت بۆ ڕۆژی چوار‌شەممەی دواتر‪.‬‬ ‫چوار‌شەممە س��وورە بە جەژنی سەری‬ ‫ساڵ و جەژنی مەلەك تاوسیش ناودێر‬ ‫دەكرێت‪ .‬هەموو خەڵكیش بەو بۆنەیەوە‬ ‫خۆیان ت��ەڕپ��ۆش دەك��ەن و منااڵن و‬ ‫ئافرەتانیش جل و بەرگی ئاڵ و وااڵ لەبەر‬ ‫دەكەن‪ .‬بەو بۆنەیەوە تێكڕا دەڵێن‪:‬‬ ‫نیسان بخۆ بووكا هەیڤایێ‬ ‫مەلەك زین دەڤێ مە دەئێتە خوارێ‬ ‫دەنك دكەت لبەهارێ‬ ‫ئ��ەل��ه��ی��رە ب��ك��رە ه��ەت��ا دچ��ی��ای��ێ‬ ‫شنگارێ(‪.)٥‬‬ ‫جەژنی س��ەری ساڵی ئێزیدییان لە‬ ‫سەرەتای نیساندا بە جەژنی مەلەك‬ ‫ت��اووس ناودێر دەكرێت‪ .‬ئەم ناوەیش‬ ‫ل��ە ن���اوی خ���واوەن���د (دوم������وزی) ی‬ ‫سۆمەرییەكانەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬كە‬ ‫لە سەرەتای ساڵدا و لە سەرەتای مانگی‬ ‫نیساندا ئاهەنگیان بۆ دەگێڕا‪ .‬لەالی‬ ‫بابلیەكان پاشتر ناوی «دوموزی» بوو‬ ‫بە خواوەند «تەممووز»‪ .‬لەالی صابیئە‬ ‫مەندائیەكانیش بووە بە (تاوز)‪ .‬لەالی‬ ‫ئێزیدییەكان ناوەكە بە (مەلەك تاووس)‬ ‫دەق دەگرێت‪ .‬لە زمانی التینیشدا بووە‬ ‫بە دی��وس ‪ Deus‬كە بە مانای خوا‬ ‫دێت‪ .‬ناوی ئەم خواوەندە دەگاتە واڵتی‬ ‫یۆنانی كۆن و دەبێت بە (زی��وس) كە‬ ‫گەورە خوای گریكەكان بوو‪.‬‬ ‫ك��اب��ان��ی ئ��ێ��زی��دی��ی��ەك��ان ل��ە ڕۆژی‬ ‫سێ‌شەممەی پێش چوار‌شەممە سوورە‪،‬‬ ‫دەس��ت دەك��ەن بە هێلكە ك��واڵن��دن و‬ ‫ڕەنگاوڕەنگ‌كردنیان بە بۆیە‪ .‬نانی‬ ‫چەوریش دەكەن و بە مااڵندا بە ناوی‬ ‫مردووەكانیانەوە دەیانبەخشننەوە‪ .‬لە‬ ‫گوند و الدێكانیشدا سەرلەبەیانی خەڵكی‬

‫ئاهەنگی (چارشەمێ سور) ی ئێزدیەکان‪ ،‬چوارشەممه‌ی یەکەمی نیسان‬ ‫ڕوودەكەنە دەشت‌و‌دەر‪ .‬ئاونگی ڕووەك‬ ‫و گژوگیاكان بە دەم‌و‌چ���اوی خۆیاندا‬ ‫دەس���وون‪ .‬م��ەڕ و بزنیان دەدۆش���ن و‬ ‫هەندێكی وەكو تەبەڕوك هەڵدگرن‪ .‬مەڕ‬ ‫و بزن و كار و بەخیشیان تێكەڵ بە‬ ‫یەكتری دەكەن‪ .‬لە بیریشیان ناچێت كە‬ ‫پێش خۆركەوتن لە ڕۆژی چوارشەممەدا‬ ‫الل���ەزار و گولیلكە س���وورەی نیسانی‬ ‫دەش��ت و دەر بچنن‪ .‬بە هەندێك قوڕ‬

‫دەبەخشی‪ .‬گولیلكە س��وورەی نیسان‬ ‫ل��ەالی ئێزیدییەكان مانا و واتایەكی‬ ‫ب��ەرف��راوان و گرنگ دەبەخشێت‪ .‬ئەم‬ ‫گولیلكەیە دوو الیەنی جیاواز دەگرێتە‬ ‫خۆی‪ :‬ڕەنگە سوورەكەی مانای خوێن و‬ ‫شو‌نمایشی مانای‬ ‫مردن دەبەخشێت‪ .‬نە ‌‬ ‫بوژانەوە و سەرهەڵدان دەگەیەنێت‪ .‬لە‬ ‫جەژنەكانی (ئەدۆنیس) دا لە ئاسیای‬ ‫بچووكی ڕۆژئاوا و واڵتی گریكدا‪ ،‬خەڵكی‬

‫نیسان لە دەشت و دەر دەڕوێن‪ .‬یەكێك‬ ‫لە جەژنە بەناوبانگەكانی ئەدۆنیس لە‬ ‫مانگی نیساندا دەگێڕدرا(‪.)٨‬‬ ‫لە زۆر جێگای ئێراندا شەو و ڕۆژی‬ ‫چوارشەممە سوورە بە شووم و نەگریس‬ ‫دەزان��ن‪ .‬لەو ڕۆژەدا سەفەر ناكەن و‬ ‫دەترسن‪ .‬دیارە ئەو جێگاگەلە لەپێشدا‬ ‫زەردەش��ت��ی ب��وون��ە‪ .‬ئ��ەڵ��م��اس خانی‬ ‫كەنووڵەیی شاعیری ك��وردی س��ەدەی‬

‫هەردوو كەڵچەری تایەفەی ئێزیدی و كاكەیی بەشێكی‬ ‫گرنگ و كاریگەر لە مێژووی ئێمەی كوردا پێك‌دەهێنن‪ ،‬و‬ ‫گەر ئەو دوو تایەفەیە لە ئارادا نەبوونایە؛ ئەوا كەلەبەرێكی‬ ‫گەورە و گران لە كەڵچەر و مێژووماندا پەیدا دەبوو‬ ‫ڕۆژی بیست و پێنجی مانگی دوازدەی كانوونی یەكەم ڕۆژی‬ ‫لە‌دایك‌بوونی (میترا) یاخود خواوەند (میهر) ی ئاریاییە‪ .‬ئەم‬ ‫بەروارە چۆتە نێو ئاینی مەسیحیەوە‪ ،‬ئێستا مەسیحیەكان ئەو‬ ‫ڕۆژە بە ڕێكەوتی لە‌دایك‌بوونی سەروەری مەسیح دادەنێن‬ ‫و لیتاو توێكڵی ڕەنگا‌و‌ڕەنگی هێلكە و‬ ‫گولیلكە س��وورەی نیسان دەلكێنن بە‬ ‫بانی دەرگای ماڵەكانیانەوە(‪.)٦‬‬ ‫گەلێك داب‌و‌ن��ەری��ت��ی س��ۆم��ەری و‬ ‫هیندۆئەوروپاییە ئاری نەژادەكان پاشتر‬ ‫دەچێتە نێو ئاینی مەسیحیەوە‪ .‬ڕۆژی‬ ‫بیست و پێنجی مانگی دوازدەی كانوونی‬ ‫یەكەم ڕۆژی لە‌دایك‌بوونی (میترا) یاخود‬ ‫خواوەند (میهر) ی ئاریاییە‪ .‬هەر لەو‬ ‫ڕۆژە بە دواوە كات و وەختی ڕۆژگار‬ ‫لە س��ەر حیسابی شەوگار دەس��ت بە‬ ‫درێژبوونەوە دەكات‪ .‬ئەو ڕۆژەیش (‪25‬‬ ‫كانوونی یەكەم) بە ڕۆژی لە‌دایك‌بوونی‬ ‫خواوەند میهر دادەنرێت‪ .‬ئەم بەروارە‬ ‫چۆتە نێو ئاینی مەسیحیەوە‪ ،‬ئێستا‬ ‫مەسیحیەكان ئ��ەو ڕۆژە بە ڕێكەوتی‬ ‫لە‌دایك‌بوونی سەروەری مەسیح دادەنێن‪.‬‬ ‫خواوەند دوموزی یاخود تەممووز پاش‬ ‫مردنی لە س��ەرەت��ای مانگی نیساندا‬ ‫زیندوو دەبێتەوە‪ ،‬بە هەمان شێواز و‬ ‫دەستوور ڕێكەوتی ڕۆژی (‪ )25‬ی مانگی‬ ‫ئازار جەژنی لێبووردەییە و (عید الفصح)‬ ‫بە هەڵسانەوەی سەروەری مەسیح لە نێو‬ ‫مردووان دادەنرێت(‪.)٧‬‬ ‫شێوازی خاچی چەماوە (سواستیكا)‬ ‫یش لەالی ئاریاییە كۆنەكان هەردەم لە‬ ‫ئ��اراداب��ووە‪ .‬هەر هەمان نەخش مانای‬ ‫پیت و بەرەكەتی لە زمانی سۆمەریدا‬

‫بە بۆنەی مردنی ئەو خواوەندەوە شین و‬ ‫گریانیان بە كۆمەڵ بۆ دەگێڕا‪ .‬پاشتریش‬ ‫كۆتەڵێكیان بۆ دروست دەكرد و فڕێیان‬ ‫دەدایە نێو ئاوی دەریا و ڕووبارەوە‪ .‬لە‬ ‫واڵتی فینیقیایش جەژنەکە لە وەرزی‬ ‫بەهاردا دەگێڕدرا‪ ،‬چونكی لەو وەرزەدا‬ ‫گوایە بەرازێكی كێوی ئەدۆنیس دەكوژێت‬ ‫لەسەر چیاكانی لوبنان‪ .‬وەهایشی بۆ‬ ‫دەچ��وون كە ئ��اوی لێخنی سوورباوی‬ ‫جۆگەلە و ڕووبارەكان لە وەرزی بەهاردا‬ ‫خوێنی سووری ئەدۆنیسە‪ .‬لە درێژەی‬ ‫داستانەكەیشدا دەڵێت كە لە خوێنی‬ ‫خواوەند ئەدۆنیس گولیلكە س��وورەی‬

‫ئێزیدی ئاینێكی‬ ‫ڕەسەنی‬ ‫كوردییە و‬ ‫مێژوویەكی‬ ‫چەند هەزار‬ ‫ساڵەی هەیە‬

‫دوازدەی كۆچی لە بەرهەمی شیرین و‬ ‫فەرهادەكەیدا سێزدە‌بەدەر و چوارشەممە‬ ‫س��وورە بە‌شوومی ن��اودەب��ات‪ .‬شێرۆی‬ ‫كوڕی خەسرەوی پەروێزی ساسانی كە‬ ‫ئەوینداری شیرینی باوەژنی خۆی دەبێت‬ ‫و وەكو لە داستانەكەدا هاتووە باوكی‬ ‫خۆی دەكوژێت‪ .‬جا ئەڵماس خانی شاعیر‬ ‫لە كاتی نوتفە‌بەستنی شێرۆدا دەڵێت‪:‬‬ ‫ماە سەفەر بی جلووس ئەنجوم‬ ‫چوار‌شەممە سووری سەفەر سێزدەهوم‬ ‫نەودەم نەتالیع شووم شۆر شەڕ‬ ‫ستارەی مەریخ شانا باڵ و پەڕ‬ ‫وات����ە ل��ە م��ان��گ��ی س��ەف��ەر ڕۆژی‬ ‫چوارشەممە س��ورێ سێزدەی سەفەر‬ ‫كە ئەستێرەی مەریخ (دیاردەی شەڕە)‬ ‫دەركەوت و نوتفەی شێرۆ بەسترا(‪.)٩‬‬ ‫زۆر جار لە داستان و حیكایەتەكاندا‬ ‫گوڵی س��وور هێمای خوێن و مردنە‪.‬‬ ‫لە داستانی الس و خەزالدا هاتووە كە‬ ‫السی ئەویندار دەتوانێت گوڵی عاجباتیی‬ ‫سەرسوڕهێنەر ب��ەدەس��ت بهێنێت بۆ‬ ‫خەزاڵ‪ ،‬بەاڵم لەو ڕێیەكەیدا جەستەی بە‬ ‫تیری دوژمن دەپێكرێت‪ .‬لە هەڵبەستی‬ ‫(گ��وڵ��ی خ��وێ��ن��اوی) ی (گ����ۆران) ی‬ ‫شاعیردا دەبینین الوەكە دڵی خوێناویی‬ ‫خ��ۆی لە ب��ری گوڵی س��وور پێشكەش‬ ‫بە دەستگیرانەكەی دەك��ات‪ ،‬ئەویش‬ ‫پ��اش ئ���ەوەی جەستەی ب��ە گوللـەی‬

‫دوژم��ن دەپێكرێت‪ .‬هەمان دی��اردە لە‬ ‫چیرۆكی (بولبول و سوورەگوڵ) ‪The‬‬ ‫‪Nightingale and the Rose‬‬ ‫ی نووسەری ئیرلەندایی (ئۆسكار وایلد)‬ ‫دا ڕوودەدات‪ .‬لە چیرۆكی ن��اوب��راودا‬ ‫گوڵێكی سوور بە خوێنی دڵی بولبولێك‬ ‫دەڕوێت‪ .‬زۆر جار داستان و حیكایەتە‬ ‫میللییەكانی جیهان لە چەند ڕوویەكەوە‬ ‫هاوشێوەن‪ .‬بۆ نموونە ئەدۆنیس لە سەر‬ ‫چیای لوبنان بەرازێكی كێوی دەیكوژێت؛‬ ‫لە حیكایەتی (خ��ەج و سیامەند) ی‬ ‫كوردییشدا هەمان بەسەرهات بەدەی‬ ‫دەكرێت‪ :‬سیامەند دەكەوێتە بەر قۆچی‬ ‫تیژی كەڵەكێوییەك و لەسەر لوتكەی‬ ‫چیایەكی بەرزی كوردستانەوە بەردەبێتە‬ ‫خوارەوە و گیانی لە دەست دەدات‪.‬‬ ‫الل��ەزار و گولیلكە س��وورەی مانگی‬ ‫نیسان مایەی بوژانەوە و سەرهەڵدانی‬ ‫ژیانە‪ .‬لە هەمان كاتدا ڕەنگە سوورەكەی‬ ‫ڕەمزو هێمایە بۆ خوێن و مردن‪ .‬ئەوەتا‬ ‫شاعیری فارسی ناسراو (عومەر خەیام)‬ ‫لەم ڕووەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەو دەشتە كەوا هەر اللەزارە‬ ‫گواڵڵەی خوێنی چەند شەهرەیارە‬ ‫بە هەمان دەستوور شاعیری ناسراوی‬ ‫خۆمان (ئەحمەد موختار جاف) دەڵێت‪:‬‬

‫بەسەر خاكا ئەگەر نازیش بكەن كوردینە حەقتانە‬ ‫تەماشای سێبەری ئەو شاخ و كێوە وا لەسەرتانە‬ ‫بەبێ ق��ەدری بەسەریا ڕام��ەب��وورن حورمەتی‬ ‫بگرن‬ ‫گواڵڵە سوورەی ئەم سەحرایە خوێنی جگەرتانە‬

‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫(‪ )١‬شیالن گەیالنی‪ .‬چوارشەممە‬ ‫سورێ‪ .‬ڕۆژنامەی هەولێر‪ .‬ژمارە (‪.)493‬‬ ‫(‪.)2009 / 3 / 18‬‬ ‫(‪ )٢‬مەحموود عومەر باوزی‪ .‬ڕێوڕەسمی‬ ‫چوارشەممە س��وور‪ .‬گۆڤاری (مێرگ)‪،‬‬ ‫هەولێر‪ .‬ژمارە (‪.)2011( .)70‬‬ ‫(‪ )٣‬أرش���د حمد م��ح��و‪ ،‬اإلي��زي��دي��ون‬ ‫في كتب الرحالة الربيطانيني‪ .‬مؤسسة‬ ‫موكرياني‪ .‬دهوك‪ .)2012( ،‬ص‪.99 .‬‬ ‫(‪ )٤‬سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ال‪.96 .‬‬ ‫(‪ )٥‬كريم سليمان‪‹ ،‬سرسال› عيد رأس‬ ‫السنة اإليزدية‪ .‬مجلة (الصوت اآلخر)‪،‬‬ ‫أربيل‪ .‬العدد (‪ 1( .)236‬نيسان ‪.)2009‬‬ ‫(‪ )٦‬سالي جودت‪ ،‬األربعاء األحمر عيد‬ ‫التكوين والخليقة والوالدة‪ .‬مجلة (الصوت‬ ‫اآلخر)‪ .‬أربيل‪ .‬العدد (‪ 18( .)383‬نيسان‬ ‫‪.)2012‬‬ ‫(‪ )٧‬فراس السواح‪ ،‬مغامرة العقل األوىل‪.‬‬ ‫الطبعة الثالثة عشرة‪ .‬دار عالء الدين‪ ،‬دمشق‪.‬‬ ‫(‪ .)2002‬ص‪.372 .‬‬ ‫(‪ )٨‬جيمس فريزر‪ ،‬أدونيس أو تموز‪.‬‬ ‫ترجمة‪ :‬جبرا إبراهيم جبرا‪ .‬المؤسسة‬ ‫العربية ل��ل��دراس��ات وال��ن��ش��ر‪ ،‬ب��ي��روت‪.‬‬ ‫(‪ .)1979‬ص‪.153 .‬‬ ‫(‪ )٩‬محەمەد حیجازی‪ ،‬شوناسی ئۆلی‬ ‫و فەلسەفەی نەتەوەی ك��ورد‪ .‬وزارەت��ی‬ ‫ڕۆشنبیری و والوان‪ ،‬سلێمانی‪.)2012( .‬‬ ‫ال‪.305 .‬‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )204‬دوشةممة ‪2014/6/16‬‬

‫خو َيندنةوةى ئاين‬

‫قەرزاوی‪ :‬خراپترین وەرچەرخان‌و ئاقیبەت شەڕی‬ ‫سعد قرش*‬ ‫و‪ .‬خەسرەو مەحمود‬ ‫لەسااڵنی یەقیندا مەسەلەیەكی‬ ‫فیقهیم خستە بەردەم شێخ محەمەد‬ ‫غ��ەزال��ی‌و‪ ،‬پێی گ��وت��م‪( :‬لەدكتۆر‬ ‫ق�����ەرزاوی ب��پ��رس��ە‪ .‬م��ن س��ەرق��اڵ��م‬ ‫بەفیكرەوە‪ ،‬ئەویش بەفیقهەوە)‪..‬‬ ‫م��ن ق��وت��اب��ی��ەك ب���وم ل��ەزان��ك��ۆی‬ ‫ق��اه��ی��رە‪ ،‬ب���ەش���داری ت��ام��ەزرۆی��ی‬ ‫هەزاران كەسم دەكرد بۆ ئامادەبونی‬ ‫یوسف ق��ەرزاوی لەزانكۆدا‪ ،‬یاخود‬ ‫سەندیكای پزیشكاندا (بیت الحكمە)‪،‬‬ ‫هوتافەكەمان ب��ەرزدەب��ۆوە بە (الله‬ ‫اكبر ولله الحمد)‪ ،‬لەجیاتی چەپڵەو‬ ‫ف��ی��ك��ەی عەلمانیە ب��ێ��ب��اوەڕەك��ان‬ ‫لەكۆنگرەگەلێكدا كە هاوشێوەكانیان‬ ‫لەعەلمانیانی كافر بانگ دەكران بۆیان‪.‬‬ ‫لەناخی دڵمانەوە هوتافی (تكبیر) ‌و‬ ‫(الحمد)مان دەكێشا‪ ،‬تەنانەت گەر‬ ‫شێخی دكتۆر قسەیەكی گوتبێت كە‬ ‫نەرمیش نەبوبێت‪.‬‬ ‫لەوتەكەی شێخ قەرزاوی‪ ،‬قسەكەیم‬ ‫سەبارەت بەسەركەوتنی ئۆكتۆبەری‬ ‫‪ 1973‬لەبەرماوە (بەسەر جولەكەدا‬ ‫سەركەوتین لەجەنگی رەم��ەزان��دا‬ ‫كاتێك گوتمان‪ :‬الله اكبر‪ .‬لە‪1967‬‬ ‫یشدا بەزاندنیانین ل��ەب��ەر ئ��ەوەی‬ ‫دروش��م��ەك��ەم��ان‪( :‬شمشێرەكەمان‬ ‫تەحەدای قەدەر دەكات) بو‪.‬‬ ‫(ه���اوش���ێ���وەی ه������ەزاران ك��ەس‬ ‫لەموریدانی شێخ‪ ،‬خاوەنی فەزیڵەتی‬ ‫ب���ی���رك���ردن���ەوەی رەخ��ن��ەگ��ران��ەو‬ ‫چاوخشاندنەوە بەگوتەكانیدا نەبوم‪،‬‬ ‫لەو كاتەدا ئەوەشم نەكەوتەوە یاد‬ ‫كە موسوڵمانان لەجەنگی ئوحوددا‬ ‫تێكشكان لەكاتێكدا كە پێغەمبەری‬ ‫خوداشیان لەنێودا بو‪ ،‬دروشمەكەشیان‬ ‫(وسیفنا یتحدی القدر) نەبو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بێئاگابون لەگرنگترین مەرجەكانی‬ ‫شەڕ‪.‬‬ ‫ب�����ڕوام ب��ەش��ێ��خ ك����رد‪ ،‬چونكە‬ ‫خ��ۆش��م��دەوی��س��ت‪ ،‬ل���ەو ك��ات��ەوەی‬ ‫لەمنداڵیدا كتێبی (ظاهرة الغلو فی‬ ‫التكفری)م خوێندبۆوە‪ ،‬كە كتێبیش نەبو‬ ‫بەڵكو كتێبۆچكەیەك بوو لەشێوەی‬ ‫نامیلكەیەكدا‪ ،‬لەباڵوكراوەكانی (صوت‬ ‫الحق)‪ 12 ،‬قرش‪ ،‬ئەو كارەكەی لەگەڵ‬ ‫م�ن‌و لەگەڵ شێخدا گەشەی ك��ردو‪،‬‬ ‫لەزنجیرەی (كتاب االمە) لە(دوحە)‬ ‫دەرچ��و‪ ،‬لەكاتێكدا كە من لەپۆلی‬ ‫یەكەمی دوان��اوەن��دی ب��وم‪ ،‬زیادكراو‬ ‫بەناونیشانی (الصحوة االسالمیة‬ ‫بنی اجلحود والتطرف)‪ .‬قسەی شێخ‬ ‫ل��ەوك��ات��ەدا ل��ێ��ب��وردوان��ەو ن��ەرم بو‪،‬‬ ‫لەسیاقێكدا بارگەكراو و مینڕێژكراو كە‬ ‫لەسایەی دەستە وەستانی‌و بێچارەیی‬ ‫خ��ۆم��ان‌و كەمیی تەمەنمان خۆیان‬ ‫لـێكردبوین بەشێر‪ ،‬هونەركاریشیان‬ ‫پ���ەی���دا ك����رد ل���ەش���ێ���وازەك���ان���ی‬ ‫ح��ەرام��ك��ردن��دا‪ ،‬ب��ۆ ئ���ەوەی ئاسان‬ ‫بێت لەسەر یەكێك لەئێمە كە خۆی‬ ‫تۆمەتبار بكات بەهەڵگرتنی هەندێك‬ ‫لەبەرپرسیارێتی روخانی خەالفەت‌و‪،‬‬ ‫الوازی���ی موسوڵمانان ل��ەب��ەرچ��اوی‬ ‫خەڵكی‪ ،‬لەالیەنی خۆمانەوە كەوتینە‬ ‫ه���ەڵ���ەداوان ب��ۆ رك��اب��ەری��ی ئەمانە‬ ‫ب��ەزی��ادڕەوی��ك��ردن ل��ەرەت��ك��ردن��ەوەی‬ ‫ناوەندگیری (الوسطیة)یدا‪ ،‬رێگەگرتن‬ ‫ل��ەو رێگایانەی ب��ۆح��ەاڵڵ دەچ��ن‌و‪،‬‬ ‫رك��اب��ەری��ك��ردن ب��ۆ بەحەرامكردنی‬ ‫ح��ەاڵڵ‌و‪ ،‬بەهیچ سەیركردنی موباح‪،‬‬ ‫ئێمە نوكتەی خۆشمان دەهێنایەوە‬ ‫ل��ەس��ەر كتێبەكەی شێخ (الحالل‬ ‫وال��ح��رام فی االس�ل�ام)‌و‪ ،‬دەمانگوت‬ ‫ناونیشانە وردەكەی (الحالل والحالل‬ ‫فی االس�ل�ام)ە‪ .‬كتێبی پیاوێكیشم‬ ‫بەرگوێ‌ كەوت لەحیجاز كە رەخنەی‬ ‫لـێدەگرت‪ ،‬منیش كەوتمە پەلەپەل‬ ‫بۆ گەڕان بەدوایداو‪ ،‬لەكتێبخانەیەك‬ ‫كڕیم لەشەقامی (العباسی) لەگەرەكی‬ ‫(المحلە الكبری)‪ ،‬كە بریتیبو لەكتێبی‬ ‫(االعالم ببیان اخطاء الشیخ القرضاوي‬ ‫فی كتاب احلالل واحلرام)‪ ،‬لەنوسینی‬ ‫ساڵح بن فوزان بن عەبدواڵ ئال فوزان‪.‬‬

‫ل��ەن��اوەن��دگ��ی��ری��ی��ەك��ەی ق���ەرزاوی‬ ‫دەبوینەوەو‪ ،‬بەدوای فەتواكانی ئیبن‬ ‫تەیمیەو بۆچونی ئیبنولقەیم لەمۆسیقاو‬ ‫گۆرانیدا دەگەڕاین‪ ،‬هەروەها بەدوای‬ ‫تەفسیری سورەتی نوری (ابی االعلی‬ ‫المودودی)‌و‪ ،‬هەمو ئەو شتانەی ژیان‬ ‫سەختدەكەن‌و دەیكەنە بابەتێك كە‬ ‫تەنیا شایستەی بەسوك سەیركردن‬

‫بەئەمیر لەكاتێكدا كە پێغەمبەرەكەی‬ ‫لەئێوە نیە‪ ..‬هەركەسێك سەبارەت‬ ‫بەدەسەاڵتی محەمەدو میراتەكەی‬ ‫ملمالنێمان لەگەڵدا بكات‪ ،‬لەكاتیكدا‬ ‫كە ئێمە ئەولیا‌و عەشیرەتی ئەوین‪،‬‬ ‫ئ��ەو كەسە بێبەڵگەیەو تاوانبارو‬ ‫ت��ی��اچ��وە)‪ ،‬گ��وت��ارێ��ك ئ��ای��ن تێیدا‬ ‫تێكەڵ بەسیاسەت‌و‪ ،‬پێغەمبەرێتیش‬

‫ ‬ ‫یوسف قەرزاوی‬

‫عەلمانیەت دەچ���و‪ ،‬گ��ەل كامەیان‬ ‫هەڵدەبژێرێت‪ ..‬جەماوەر بەبێزاری‌و‬ ‫سوكایەتیپێكردنەوە روبەڕوی قسەكەی‬ ‫ئەو (فوئاد زەكەریا) بوەوەو‪ ،‬قسەكەی‬ ‫منیشیان بەباشزانی‪ .‬راستیەكەشی‬ ‫ئەمە نە لەبێهێزیی ئەو‌و نە لەبەهێزیی‬ ‫منیشەوە بو‪ ،‬بەڵكو لەالوازیی بەتاڵ‬ ‫(الباطل)ەوە بو كە خۆی بۆ پارێزەریی‬

‫والعدالە)ش بەراستی ببێتە حزبێكی‬ ‫سیاسی‪ .‬ب��ەاڵم مورشید‪ -‬كە هیچ‬ ‫رۆژێك نەبینرا بێت لەكاتی بانگەواز‬ ‫یاخود هەر چاالكیەكی ئاینیدا‪ ،‬ئەو‬ ‫یاخود خ��ەی��رەت شاتیری جێگری‪-‬‬ ‫زۆر چونەتە ناو سیاسەتەوە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئ���ەوەی پۆستەكەی گ��ەورەت��رە لە‬ ‫(سەرۆككۆمار)‪ ،‬بێهودەش نەبو كە‬

‫محەمەد غەزالی‬

‫بەسەرسامییەوە بۆ دواوە دەڕوانم‪ ،‬ئینجا لەسەرەنجامی‬ ‫پیاوێك وردەبمەوە كە پێشتر نموونەیەك بوو بۆ ئاراستەی‬ ‫ئیسالمی لێبوردە‪ ،‬لەپاشانیشدا بوبێت بەرەمزێك بۆ روخساری‬ ‫سیاسەتێكی دزێو‪ ،‬ستایشی ئەسەدو قەزافی بكات‌و‪،‬‬ ‫دواتریش گوێ‌ بەوێرانكردنی دو واڵت بەناوی ئاینەوە نەدات‌و‪،‬‬ ‫میسریش وەك گۆرەپانێك بۆ جەنگی نێوان دو بەرەی‬ ‫(كوفرو ئیمان) ببینێت‬ ‫بێت‪ .‬ل��ەس��زادان‌و سەركۆنەكردنی‬ ‫خ��وددا زیادڕەویمان دەك��رد‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هێشتنەوەی دەرگا بەداخراوی بەسەر‬ ‫وردەكارییەكانی فیتنە گەورەكەداو‪،‬‬ ‫چاومان دەپۆشی لەوەی كە معاویە‬ ‫بەوتاربێژەكانی دەگ��وت كە كۆتایی‬ ‫بەجوێندان‬ ‫بەوتارەكانیان بهێنن‬ ‫بەئیمامی عەلی‌و ئالی بەیتەكەی‌و‪،‬‬ ‫هەروەها چاوپۆشین لەزۆرێك لەوانەی‬ ‫ئەوەیان رەتكردەوە كە تەبەڕا لەعەلی‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی��ان لەناخماندا چاندبو كە‬ ‫مشتومڕ مەكروهە‪ ،‬بۆ ئەوەی پرسیار‬ ‫لەوە نەكەین كە بۆچی هاوەاڵن تەرمی‬ ‫پەیامبەریان بەجێهێشت‌و‪ ،‬كەوتنە‬ ‫ناكۆكیەوە لەكاروبارەكانی دنیادا‪،‬‬ ‫س���ەرەڕای گ��وت��ەزای (اك���رام المیت‬ ‫دفنه‪ :‬رێزگرتن لەمردو ناشتنیەتی)‪.‬‬ ‫گ��ەر پەیامبەر (د‪.‬خ) (ئەجندا) ‌و‬ ‫(تیۆری فەرمانڕەوایی) بەجێهێشتبایە‬ ‫پەیڕەوییان لـێدەكردو‪ ،‬مەسەلەكە‬ ‫ك��ۆت��ای��ی��دەه��ات‪ .‬ب���ەاڵم ئ���ەوەی لە‬ ‫(سەقیفە)دا رویدا سەرەتای (ملمالنێی‬ ‫سیاسی) بوو‪ ،‬سەرەتای دەوڵەتەكە‬ ‫بو‪ ،‬پشتیوانەكان ‌وتیان‪( :‬لەئێمەدا‬ ‫ئەمیرێك هەبێت‌و لەئێوەشدا ئەمیرێك)‪،‬‬ ‫عومەر وتی‪( :‬مەحاڵە شتی وا‪ ،‬دو‬ ‫شمشێر لەیەك كاالندا كۆنابنەوە‪ ،‬بەو‬ ‫خوایە عەرەبیش رازی نابن بتانكەن‬

‫تێكەڵ بەدەسەاڵت دەبێت‪ ،‬یەكەمین‬ ‫س��وت��ەم��ەن��ی ئ��اگ��ری دەم��ارگ��ی��ری��ی‬ ‫جاهیلیش‌و‪ ،‬خۆبەكوێخاكردن بو‬ ‫لەسەر عەرەب‌و قسەكردن بەناویانەوە‪.‬‬ ‫لەئایندا دوالیزمی ه��ەق‌و بەتاڵ‬ ‫ئ��ام��ادە دەب���ن‪ ،‬لەسیاسەتیشدا بۆ‬ ‫دوالیزمی راست‌و هەڵە دەگۆڕدرێت‌و‪،‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا راست بێت لەشوێنێكی‬ ‫دیكە دەبێتە هەڵە‪ ،‬ئەوەش كە لێرەو‬ ‫لەئێستادا هەڵەبێت لەزەمەنێكی دیكەی‬ ‫ئێرەدا دیسانەوە دەبێتەوە دروست‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی عومەرو كۆچكەران كردیان‬ ‫سەرەتای چاندنی (بەعەلمانیكردن)‬ ‫بو‪ ،‬دیالەكتیكی دنیایی لەمەڕ دەوڵەت‪،‬‬ ‫گەرچی سیاسەتیش دەمامكێكی ئاینی‬ ‫پۆشی‪ ،‬بەاڵم قەرزاوی لەكتێبەكەیدا‬ ‫(االس�لام والعلمانیە وجه ًا لوجه)‪،‬‬ ‫‪ ،1987‬ئ��ەوەی دەیڵێت یاخود بۆی‬ ‫دەچێت بەئیجتیهادێكی نابینێت كە‬ ‫ئەگەری راست‌و هەڵەی هەبێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫قسە لەگەڵ جەماوەرێكدا دەكات كە‬ ‫چاوپێداخشاندنەوەو رەخنەگرتنی نیە‪،‬‬ ‫وەكئەوەی من لەو ماوەیەدا وابوم‪،‬‬ ‫لەسااڵنی یەقیندا‪.‬‬ ‫لەپێشەكی كتێبەكەدا‪ ،‬مشتومڕێكی‬ ‫سەندیكای پزیشكان باس دەك��ات‪،‬‬ ‫كە فوئاد زەكەریا نوێنەری ئاراستەی‬ ‫عەلمانی ب��وە تێیدا‪( :‬كۆنگرەكە‬ ‫لەراپرسیەكی میللی دەربارەی ئیسالم‌و‬

‫ئامادە كردبو‪ ،‬هێزی هەقیش كە خوا‬ ‫رێزداری كردم بە بەرگریكردن لێی)‪.‬‬ ‫دواتر ئاو بەڕوبارەكەدا رۆیشت‌و‪،‬‬ ‫الفاو زۆر بو‌و و تاڤگەكانی دروستكرد‪،‬‬ ‫من وازم لەقەرزاوی هێناو بەجێمهێشت‬ ‫بۆ ئەو چارەنوسەی بۆی دیاریكرابو‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ب��ۆخ��ۆی دی����اری ك��ردب��و‪،‬‬ ‫بەوریاییشەوە چاودێری ‌وتارەكەیم‬ ‫كرد لەمەیدانی تەحریردا لە (هەینی‬ ‫سەركەوتندا) ‪18‬ی فێبرایەری ‪.2011‬‬ ‫دیمەنەكانی پوچیی بەدواییەكدا‬ ‫هاتن‪ ،‬كاتێك بكوژان كران بەئەندام‬ ‫لەپارلەمانی ئیخوانیی تایەفەگەرداو ‌و‬ ‫ئاین تێكەڵ بەسیاسەت بو‪ ،‬تاڕادەیەك‬ ‫كە ناكرێت بەلۆژیك تەفسیر بكرێت‪،‬‬ ‫لەسەرەتای یەنایری ‪ 2013‬دا قەرزاوی‬ ‫رایگەیاند كە مشتومڕی لەگەڵ محەمەد‬ ‫بەدیعی مورشیدی رێكخستنی ئیخواندا‬ ‫كردوە سەبارەت بەچۆنێتی تەواوكردنی‬ ‫بنیادنانی دەزگ��اك��ان��ی دەوڵ���ەت‪.‬‬ ‫دو كەسی ناشایستە لەمەسەلەی‬ ‫تەواوكردنی بونیادنانی دەزگاكانی‬ ‫دەوڵەت دەڕوانن‪ ،‬یەكێكیان لەقەتەردا‬ ‫نیشتەجێیەو‪ ،‬ئ���ەوی دیكەشیان‬ ‫ئینتیمای بۆ رێكخستنێك هەیە كە‬ ‫چەمكی دەوڵەت تەكفیر دەكات‪.‬‬ ‫دەبوایە دوای دامەزراندنی حزبی‬ ‫(الحریە والعدالە) كۆمەڵەكە بگەڕێتەوە‬ ‫ب��ۆك��اری ب��ان��گ��خ��وازی‌و‪( ،‬ال��ح��ری��ە‬

‫هوتافاتی خۆپیشاندەران لەراگەیاندنی‬ ‫نادەستورییەوە ل��ە‪21‬ی نۆڤەمبەری‬ ‫‪ 2012‬دا ئەمانە بون‪( :‬بڕوخێ‌ بڕوخی‬ ‫دەسەاڵتی مورشید)‪ ،‬كە سوكایەتیە‬ ‫ب��ەم��وڕس��ی ك��ە گ��ەل وەك س��ەرۆك‬ ‫دان��ی پێدا نانێت‪ ،‬داوای روخاندنی‬ ‫دەس���ەاڵت���ەك���ەش ن���اك���ەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هوتافەكە ئاراستەی خاوەنی پایەو‬ ‫دەسەاڵتەكەیە‪ ،‬مورشیدەكە خۆی‪.‬‬ ‫لەكۆتایی ‪2012‬یشدا قەرزاوی گەلی‬ ‫میسری ه��ان��دا ب��ۆ وتنی (بەڵـێ‌)‬ ‫بۆ دەس��ت��ور‪ ،‬بەبیانوی ئ��ەوەی كە‬ ‫بڕیاردانی پرۆژەی دەستوری ئیخوانی‬ ‫زۆرێك لەپارەو سامان كێشدەكات‌و‪،‬‬ ‫ئاماژەشی بەبڕەكەی كرد بە‪ 20‬ملیار‬ ‫دۆالر كە دادەبارێتە سەر میسر گەر‬ ‫دان بەدەستوردا بنێت‪( :‬سامانی زۆر‬ ‫هەیە‪ ،‬لەوانەش لەقەتەردا ‪ 20‬ملیار‪،‬‬ ‫ئامادەیە بۆ چونە ن��او میسر‪20 ،‬‬ ‫ملیۆن بێكار‪ ..‬هەتا زیاتر دوا بكەوێت‪،‬‬ ‫بێكاریەكەیان زیاد دەبێت)‪ ،‬ناشزانین‬ ‫ئایا ملیارەكان هاتن؟ لەچ شتێكدا‬ ‫خەرجكران؟‪.‬‬ ‫كاتێك ئاین وەك كارتێكی سیاسی‬ ‫بەكاردەهێنرێت‪ ،‬ئاین‌و ئەو بەهایانەش‬ ‫شكستدەخۆن ك��ە دەیاننوێنێت‪،‬‬ ‫پیاوەكانیشی دەبنە سەرشۆڕو كۆیلەی‬ ‫خ���اوەن نیعمەتان‪ .‬ئ��ەم پرسیارە‬ ‫ئاراستەی ق��ەرزاوی ك��را‪( :‬هەمیشە‬

‫باسی بابەتی بنكەی (سیلیە) دەكرێت‬ ‫كە بریتیە لەسەنتەری فەرماندەی‬ ‫ئەمریكی لەقەتەردا كە ت��ۆی تێدا‬ ‫ئامادەیت‪ ،‬سەرنجت چیە لەسەر بونی‬ ‫ئەم بنكەیە؟) پرسیاركەرەكە زیرەك بو‬ ‫(پرسیاری لەقەرزاوی نەكرد سەبارەت‬ ‫ب��ەوەی بنكەكە ئامادە یاخود نا؟‬ ‫بەڵكو سەرنجەكەی سەبارەت بەبونی‬ ‫ئەم بنكەیە بو؟) شێخیش بەیەقینی‬ ‫زان��ای��ەك��ەوە دەڵ��ێ��ت‪( :‬م��ن نكوڵیی‬ ‫لەبونی بنكەكە دەكەم لەقەتەردا)‪.‬‬ ‫پیاوەكە خاوەنی پۆستێكی سیاسیی‬ ‫فەرمی یاخود نافەرمیی نیە لەقەتەردا‬ ‫ێ بەخشیوە‪.‬‬ ‫كە رەگەزنامەكەی خۆی پ ‌‬ ‫ئ���ەو ئ��ەرك��ان��ەش ك��ە پەیوەستن‬ ‫بەپۆشینی جلوبەرگە ئەزهەریەكەیەوە‬ ‫خاڵیین ل��ەو دەس��ەاڵت��ان��ەی مافی‬ ‫نەفیكردن یاخود بونی بنكەیەكی‬ ‫سەربازیی لەقەتەر یاخود شوێنی تردا‬ ‫پێ‌ دەبەخشن‪ .‬ئەمە كارێكە تایبەت‬ ‫فەرمانڕەواییەوە‬ ‫بەدەسەاڵتەكانی‬ ‫لەمیرنشینەكەدا‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەم مافە‬ ‫بەخۆیدەدات‪ ،‬رەنگە ناچاریش كرابێت‬ ‫بۆ ئەوە‪ ،‬بێهودەش نەبوە كە نازناوی‬ ‫(موفتی ناتۆ)ی لێنراوە‪ ،‬پرسیاریشی‬ ‫لێكراوە سەبارەت بەپەنابردنە بەر‬ ‫بیانیەكان ل��ەش��ۆڕش��ەك��ان��داو‪ ،‬بە‬ ‫بەڵـی وەاڵم��ی��داوەت��ەوە‪( :‬لەمیسردا‬ ‫موسوڵمانان پەنایان ب��ردۆت��ە بەر‬ ‫قیبتیەكان ل��ەش��ۆڕش��دا)‪ ،‬ئەمەش‬ ‫تەزویرێكی گەورە بو بۆ شۆڕشێكی‬ ‫نیشتمانی كە هیچ دروشمێكی ئاینی‬ ‫تێدا ب��ەرز نەكرابێتەوە‪ ،‬گ��ەر ئەمە‬ ‫رەگەزپەرستی نەبێت گویا دەبێت‬ ‫رەگەزپەرستی چی بێت؟‬ ‫دوای لەسەر كار البردنی (مورسی)‬ ‫یش‪ ،‬ق��ەرزاوی بانگەوازێكی كرد كە‬ ‫نەبۆ ئازادكردنی فەلەستین‌و نەبۆ‬ ‫رزگاركردنی غەززە جورئەتی ئەمشێوە‬ ‫بانگەوازەی نەبوە‪ ،‬بانگەوازی كرد‬ ‫بۆ موسوڵمانانی جیهان (لەهەمو‬ ‫شوێنێكدا‪ ،‬لەئیندۆنیسیاو مالیزیاو‬ ‫نەیجیریاو س��ەن��گ��ال‌و پاكستان‌و‬ ‫بەنگالدیش‌و هیندستان‌و سۆماڵ‌و‬ ‫ع��ی��راق‌و ئ��ێ��ران‌و لیبیاو ت��ون�س‌و‬ ‫سوریاو لوبنان‌و فەلەستین‌و ئەردەن‪،‬‬ ‫لەسەرجەم واڵتانی دنیادا)‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫لەمیسردا شەهید ببن‪ .‬موفتیەكەمان‬ ‫نازانێت كە سۆماڵ لەسەردەمی (دادگا‬ ‫شەرعیەكاندا) پەرتەوازە بو بۆ چەندین‬ ‫كۆمەڵ‌و تیرەو دەوڵەت‪ ،‬سوریاو عیراق‌و‬ ‫لیبیاش‪ ،‬لەژێر بەیداخی ئیسالمچێتیدا‬ ‫چاوەڕێی دەستێكی خودایی دەكات بۆ‬ ‫رزگاربون‪.‬‬ ‫بانگەوازی ئەم پیاوە بۆ شەهیدبون‬ ‫لەمیسردا نانیشتمانیە‪ ،‬هەماهەنگە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ هاندانێكدا ك��ە مەالیەكی‬ ‫س��ەل��ەف��ی ج��وێ��ن��ف��رۆش‌و زم��ان��درێ��ژ‬ ‫باڵویكردۆتەوە كە (وەج��دی غەنیم)‬ ‫ی ناوە‪ ،‬بۆ كۆنترۆڵكردنی پێگەكانی‬ ‫سوپا (دزینی ئەوەی تێیاندایە لەچەك‬ ‫بەشێوەیەكی خ��ێ��راو‪ ،‬دەستكردن‬ ‫بەپێكهێنانی سوپایەكی ئ���ازادی‬ ‫میسری ك��ە نیشتمانی زەوت��ك��راو‬ ‫بەهێزی چ��ەك لەبەكرێگیراوەكانی‬ ‫جولەكە بسەنێتەوە)‪ ،‬كە ئاماژەیەكی‬ ‫راشكاوانەیە بۆ سوپای میسر!‬ ‫بەسەرسامییەوە بۆ دواوە دەڕوانم‪،‬‬ ‫ئینجا ل��ەس��ەرەن��ج��ام��ی پ��ی��اوێ��ك‬ ‫وردەب��م��ەوە كە پێشتر نموونەیەك‬ ‫بوو بۆ ئاراستەی ئیسالمی لێبوردە‪،‬‬ ‫لەپاشانیشدا بوبێت بەرەمزێك بۆ‬ ‫روخساری سیاسەتێكی دزێو‪ ،‬ستایشی‬ ‫ێ‬ ‫ئەسەدو قەزافی بكات‌و‪ ،‬دواتریش گو ‌‬ ‫بەوێرانكردنی دو واڵت بەناوی ئاینەوە‬ ‫ن��ەدات‌و‪ ،‬میسریش وەك گۆرەپانێك‬ ‫بۆ جەنگی نێوان دو بەرە(ی كوفرو‬ ‫ئیمان) ببینێت‪.‬‬ ‫منداڵیم‪ :‬دەهێنمەوە ی��ادو‪ ،‬سەرم‬ ‫دەس��وڕم��ێ��ت ل��ەدان��ای��ی ئ��ەو زات��ەی‬ ‫دڵ��ەك��ان هەڵدەگێڕێتەوە‪ ،‬هیچیش‬ ‫شكنابەم جگە لەداواكردنی ئاخرخێریی‬ ‫لەخودا‪..‬‬ ‫*رۆماننوسێكی میسری‬ ‫سەرچاوە‪ :‬صحيفة (العرب) اللندنية ‪2014/5/1‬‬

‫ذمارة (‪ )204‬دوشةممة ‪2014/6/16‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫دەربارەى چەمكی تۆتالیتاریزم‬

‫كارل دیتریش براخەر‬ ‫لە فارسییەوە‪ :‬هێرۆ ئەحمەد‬ ‫(‪)2 – 2‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی چاودێرە‬ ‫رەخنەگرەكان زاراوەی “تۆتالیتاریزم”یان‬ ‫هەر لە سەرەتادا (‪ )1928‬هەم دەربارەی‬ ‫فاشیزم و ه��ەم دەرب���ارەی كۆمۆنیزمی‬ ‫(سۆڤێتی) بەكارهێنا‪ ،‬بۆیە ناتوانین‬ ‫بەكارهێنانی بەراوردكارییەكەی تەنها بە‬ ‫بەرهەمی جەنگی س��اردی دوای ‪1945‬‬ ‫بزانین‪ ،‬بەوجۆرەی هەندێك لە رەخنەگران‬ ‫ئەم زاراوەیەیان خستووەتەڕوو‪ .‬پێویستە‬ ‫جیاوازیی بكەین لە نێوان بەكارهێنانی‬ ‫نێگەتیڤی ئەم زاراوەیە بەهۆی راڤەكارانی‬ ‫لیبرالی (وەكو جی‪ .‬ئێچ‪ .‬ساباین‪)1937 ،‬‬ ‫و بەكارهێنانی پۆزەتیڤ بەهۆی بزووتنەوە‬ ‫یان سیستەمە سیاسییە تۆتالیتارەكان‬ ‫(ب��ەت��ای��ب��ەت‪ ،‬فاشیزمی ئیتالیایی و‬ ‫ناسیۆنال سۆسیالیزمی ئەڵمانی بە‬ ‫گشتی بەدرێژایی ساڵەكانی سەرەتای‬ ‫رایشی سێیەم)‪( ،‬هەڵبەت خودی هیتلەر‬ ‫زاراوەی “ئۆتۆریتێر” (‪)autoritär‬‬ ‫ی ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ا)‪ .‬كۆمۆنیستەكان‬ ‫دیاردەی تۆتالیتاریزمیان كورتكردەوە بۆ‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی سیستەمە شۆڕشگێڕی‬ ‫و دژە شۆڕشگێڕییەكان‪ .‬لە بەرانبەردا‪،‬‬ ‫تیۆریی فاشیستی تۆتالیتاری هەرگیز بە‬ ‫فەرمی دانی بە دەوڵەتی یەكێتی سۆڤێتیدا‬ ‫ن��ەن��ا وەك���و دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی تۆتالیتاری‪،‬‬ ‫بەڵكو وەكو دیكتاتۆرییەتێكی چینایەتی‬ ‫سەیریدەكرد‪ ،‬كە لە رووبەڕووبوونەوەیەكی‬ ‫ت���ەواودا ل��ەگ��ەڵ ئایدیای فاشیستیدا‪،‬‬ ‫كۆمەڵگایەكی یەكگرتووی بێچین بوو‪.‬‬ ‫لە ئەڵمانیا‪ ،‬جیاواز لە ئیتالیا‪ ،‬ئایدیای‬ ‫“دەوڵ���ەت���ی ت��ۆت��ال” ب��ەر لەگەیشتنی‬ ‫نازییەكان ب��ە دەس���ەاڵت (و تەنانەت‬ ‫ل�������ەدەرەوەی ح��زب��ی ن����ازی) ب��ەه��ۆی‬ ‫مافپەروەران و تیۆرداڕێژانی سیاسیی‬ ‫وەكو كارل شمیت پەرەی پێدرابوو‪ ،‬ئەم‬ ‫تیۆرداڕێژییە دەرەنجامی دژە لیبرالی و دژە‬ ‫پلۆرالیستی دێمۆكراسیی پەرلەمانی بوو‪،‬‬ ‫كە بەنێو قەیراندا دەڕۆیشت‪ ،‬واتا كۆماری‬ ‫ڤایمار‪ .‬لە قۆناغی زۆر گرنگی ساڵەكانی‬ ‫‪ 1933-1932‬ئ��ەم چەمكی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫بەهێزی تۆتالیتارە سەبارەت بە واقیعیەتی‬ ‫نوێی رژێمی هیتلەری بەكارهێنرا‪ .‬بەاڵم‬ ‫دروس���ت ب��ەم ه��ۆی��ەوە‪ ،‬دوای چەندین‬ ‫نووسینی زۆری بەرایی دەربارەی دەوڵەتی‬ ‫ت��ۆت��ال‪ ،‬هەرگیز ئ��ەم ئایدیایە (وەك��و‬ ‫فاشیزم) نەگۆڕا بۆ ئایدیایەكی فەرمی‪.‬‬ ‫هەندێك لە سەرمایەدارانی دەوڵەتی رەها‬ ‫تەنانەت كەوتنە نێو ئەم بەدگومانییەوە‪،‬‬ ‫ك���ە دی��ن��ام��ی��ك��ی��ەت��ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی و‬ ‫رەگەزپەرستانەی ناسیۆنال سۆسیالیزم‬ ‫پووچەڵ دەكەنەوە‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬بونیاد و سیاسەتی‬ ‫رایشی سێیەم‪ ،‬بە چەشنێكی بێ پێشینە‬ ‫و بەپێچەوانەی دیكتاتۆرێتییەكانی پێشوو‪،‬‬ ‫وابەستەی ئایدیای ئۆرگان‪ ،‬دەسەاڵت و‬ ‫ئایدیۆلۆژیی تۆتالیتاری بوو‪ .‬لەڕاستیدا‪،‬‬ ‫لە رۆژگاری زاڵبوونی دەوڵەتی ئێس‪.‬ئێس‬ ‫(‪ )s.s‬بەسەر دەوڵەتی ترادیسیۆنیی‬ ‫و سیستەمی مافناسیدا‪ ،‬رژێمی رۆژگاری‬ ‫جەنگی ناسیۆنال سۆسیالیزم بە سیاسەت‬ ‫و رێبازێكی جواڵو و پەرەسەندوو‪ ،‬ئازار و‬

‫ئەشكەنجە‪ ،‬تۆقاندن و پاكسازی ئەتنیكی‪،‬‬ ‫و سیاسیی راگەیاند‪“ .‬جەنگی پێرفێكت”‬ ‫تائەوپەڕی بوو بە تۆتالیتاری‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫سەرەنجامەكەی دەركەوتنی ئاشووبێكی‬ ‫رێنوێنیكراو بوو‪ .‬روون بۆوە رێكخستن و‬ ‫كارایی تۆتالیتاری لە سیستەمی بڕیاردانە‬ ‫تاكەكەسییە خۆویست و دوالیزمەكانی‬ ‫حزب‪-‬دەوڵەت لەژێر ئیرادەی رەها و تاقانەی‬ ‫“رێ��ب��ەر”دا س��ەرچ��اوەی گ��رت��ووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر ئایدیای رێكخستنی تاكویستانەی‬ ‫سیستەمی تۆتالیتاری “رێ��ب��ەری” هیچ‬ ‫پەیوەندییەكی بە واقیعیەتەوە نەبووبێت‪،‬‬ ‫هێشتا بەرانبەر بە پرەنسیپی زاڵ بەسەر‬ ‫نوێكردنەوەی ئۆرگانی دەوڵەت و كۆمەڵگادا‬ ‫واقعی ب��وو‪ .‬بەو زانیارییانەی ئەمڕۆكە‬ ‫دەربارەی دەوڵەتی شێواو و تێكتەنراوی‬ ‫رایشی سێیەم هەمانە‪ ،‬هێشتا مەیلی‬ ‫سەرەكیی بۆ بزووتن لە ئاستی ئۆرگان و‬ ‫جواڵنی تۆتالیتاریدا وەكو باشترین پنتی‬ ‫دەستپێك دەردەكەوێت بۆ شیكاركردنی‬ ‫ناسیۆنال سۆسیالیزم‪.‬‬ ‫ئ��ای��ا ئ���ەم پ��رەن��س��ی��پ��ەی “رێ��ب��ەری”‬ ‫دوای شیكاركردنی رەخنەیی سیستەمی‬ ‫ستالینیستی هێشتا بەهێزەوە دەمێنێتەوە‬ ‫و ئەمەش راستە؟ تیۆری كۆمۆنیستی‬ ‫هەرگیز سوودی لە زاراوەناسی تۆتالیتاریزم‬ ‫وەرنەگرت بۆ روونكردنەوە یان رەوایەتیدان‬

‫تاك لەڕێگای پشت بەستن بە پارێزگاری‬ ‫ج��ەم��اوەردا دەگ��ەڕێ��ت ئ��ەم چۆنایەتییە‬ ‫دێمۆكراتیكەی رژێم ناسەلمێنێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گ��وزارش��ت ل��ەس��ەر فۆرمێكی تایبەتی‬ ‫دی��ك��ت��ات��ۆری ج���ەم���اوەری دەك���ات���ەوە‬ ‫لەسەردەمی دێمۆكراتیكدا‪ .‬كەواتە الیەنی‬ ‫هەمەجۆری ئایدیا تۆتالیتاریستییەكان‬ ‫تەنها مەسەلەیەك نییە پەیوەست بە‬ ‫پێناسەكردنەوە‪ ،‬بەڵكو پەیوەندی بەم‬ ‫پرسیارەیشەوە هەیە‪ ،‬كە ئایا تۆتالیتاریزم‬ ‫سنوورداركراوە بەو سیستەمانەی خۆیان‬ ‫دەڵێن تۆتالیتارن‪ ،‬ی��ان تۆتالیتاریزم‬ ‫سیستەمە دیكتاتۆرییەكانی دیكە بە‬ ‫چەندین زاراوە و دۆگمی دی لەخۆدەگرێت‪،‬‬ ‫و تۆتالیتاریزم ئ��ام��رازی شیكاركردنی‬ ‫رەخنەییە بۆ تێگەیشتن لەم مەسەلەیە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە یەكەم‪ ،‬ئایدیای تۆتالیتاریزم‬ ‫شتێك نییە جگە لە پارچەیەكی سەیر‬ ‫و س��ەم��ەرەی فەلسەفەیەكی دەسەاڵتی‬ ‫زێدەڕۆ و ناواقیعی‪ ،‬كە پەیوەندی بە مرۆڤە‬ ‫بااڵ خۆویستەكانەوە هەیە بەو جۆرەی‬ ‫لە فاشیزمی مۆسۆلینیدا دەبینرێت‪ ،‬و‬ ‫هیچ بەهایەكی روونكردنەوەیی لەبواری‬ ‫ئەركی سیستەمی فاشیستیدا نییە و‬ ‫تەنانەت بەهای روونكردنەوەكەی لەبارەی‬ ‫ئەركی رژێمی هیتلەر ل��ەوەش كەمترە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم س��ەب��ارەت ب��ە دووەم‪ ،‬پێویستە‬ ‫ئایدیای تۆتالیتاریزم زیاتر پەرەپێبدرێت‬ ‫و هەڵبسەنگێنرێت بۆ ئ��ەوەی بتوانین‬ ‫توخمە سەرەكییەكانی بونیادی دیكتاتۆری‬ ‫مۆدێرنی پۆست دیمۆكراتیك روونبكەینەوە‪،‬‬ ‫ئەویش بەدەر لەو تەفسیركردنەی خودی‬ ‫ئەم رژێمانە دەربارەی خۆیان وەكو رژێمە‬ ‫رادیكاڵ یان پێشڕەوەكان‪ ،‬دێمۆكراتیك یان‬ ‫شۆڕشگێڕییەكان‪ ،‬چەپ یان راستەكان‪،‬‬ ‫بەدەستەوەی دەدەن‪.‬‬ ‫‪ .3‬تواناكانی بەكارهێنان و بەگەڕخستن‬ ‫ناتوانین بە سوودوەرگرتن لە چەندین‬ ‫ب���واری بەكارهێنانی زم��ان��ی و مانایی‬ ‫ئاماژەگەرانە‪ ،‬زاراوەی ئایدیای تۆتالیتاریزم‬ ‫وەكو چەمكێكی رەخنەیی بۆ بەراوردكردن‬ ‫و شیكاركردنی دیكتاتۆرێتییەكانی مۆدێرن‬

‫خەریكدەبێت‪ ،‬كەچی وێنایەكی زۆر‬ ‫ئاڵۆزتر و ناڕوونتری یەكگرتنی گشتی‬ ‫سیستەمە فاشیستیی و كۆمۆنیستییەكان‬ ‫بەدەستەوە دەدات‪ .‬بەاڵم ئەمە تاكەڕێگای‬ ‫گونجاندنی تیۆریی كۆمەاڵیەتییە لەگەڵ‬ ‫بەڵگەنامە مێژووییەكان و رزگاركردنیی‬ ‫چەمكی تۆتالیتاریزمە وەك��و ئامرازێكی‬ ‫سوودمەند لەدەستی الیەنگرانی ناڕەخنەگر‬ ‫و دوژمنانی‪.‬‬ ‫ئەمە لە ئاستی یەكەمدا مانای ئەوە‬ ‫دەبەخشێت‪ ،‬كە ناتوانین هیچ پێناسەیەكی‬ ‫پوختی تۆتالیتاریزم بهێنینە كایەوە‪،‬‬ ‫كە نموونە بەراییەكانی ئ��ەم ئایدیایە‪،‬‬ ‫وات��ا ئیتالیای فاشیست‪ ،‬و ه��ەروەه��ا‬ ‫هیتلەریزم و ستالینیزم لەخۆبگرێت‪.‬‬ ‫ل��ە ب��ەران��ب��ەردا‪ ،‬دەت��وان��ی��ن خەسڵەتە‬ ‫تایبەتمەندەكان وەكو چەندین خەسڵەتی‬ ‫“چۆنایەتی” دەستنیشان بكەین‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫لە دیكتاتۆرییەتییەكانی دیكەیشدا ئەم‬ ‫خەسڵەتانە دەستنیشان دەك��ەی��ن (لە‬ ‫ئەمەریكای التین‪ ،‬بەڵقان‪ ،‬ئیسپانیا و‬ ‫بەتایبەت چین)‪ .‬گرنگترین خەسڵەت و‬ ‫تایبەتمەندی لە هەموو بوارەكاندا لەنێو‬ ‫سیستەمی تۆتالیتاریستیدا بریتییە لە پێگە‬ ‫و هەڵوێستی سەروو ئاسایی كەسایەتی‬ ‫“رێبەر”‪ .‬دەركەوتنی “رێبەر”‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫پەیوەندیی بە هەلومەرجە گشتییەكانەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬كە زەمینە بۆ حكومەتی دیكتاتۆریی‬ ‫خۆشدەكات‪ ،‬بەاڵم هەرگیز ناتوانین وێنای‬ ‫خەسڵەتی سیستەمێكی تۆتالیتاری بەبێ‬ ‫كەسانێكی وەك��و مۆسۆلینی‪ ،‬هیتلەر‪،‬‬ ‫ستالین‪ ،‬فرانكۆ یاخود مائۆ بكەین‪ .‬ئەوان‬ ‫بەشێكن لە هێزە مێژووییەكانی سەروو‬ ‫هەر هۆكارێكی دیكە‪ ،‬وەك ئایدیۆلۆژیا یان‬ ‫رێبازێك‪ ،‬كە ئەوان بەخواست و ویستی‬ ‫خۆیان ئەمانە بەكاردەهێنن‪ .‬ئەم مەسەلەیە‬ ‫بۆ سوودوەرگرتنی ستالین لە ماركسیزمیش‬ ‫راس��ت��ە‪ ،‬دروس���ت ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەی ئەو‬ ‫ه��ەواڵن��ەی بۆ جیاكردنەوەی سیستەمە‬ ‫فاشیستی و كۆمۆنیستییەكان لەسەر‬ ‫ئەم بنەمایە دروستبووە‪ ،‬كە جیاوازییە‬ ‫ئایدیۆلۆژییەكانیان زۆر قوڵە‪ .‬بایەخ نەدانی‬

‫گرنگترین خەسڵەت و تایبەتمەندی لە هەموو‬ ‫بوارەكاندا لەنێو سیستەمی تۆتالیتاریستیدا بریتییە‬ ‫لە پێگە و هەڵوێستی سەروو ئاسایی كەسایەتی‬ ‫«رێبەر»‬ ‫بە حكومەتی دیكتاتۆر یان دیكتاتۆریی‬ ‫لە وات��ای پرۆلیتاریادا‪ .‬ب��ەاڵم ئایدیای‬ ‫نوێنەرایەتی‪ ،‬فۆرمێكی كاملتر و حەقیقیتری‬ ‫دێمۆكراسی‪ ،‬كە هەندێك كات تەنانەت‬ ‫هیتلەر بانگەشەی بۆ دەكرد‪ ،‬خۆی لەخۆیدا‬ ‫خەسڵەتی تۆتالیتاری بزووتنەوەیەك یان‬ ‫سیستەمێكی سیاسیی پووچەڵ ناكاتەوە‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا جیاوازیی تۆتالیتاریزم لەگەڵ‬ ‫فۆرمەكانی پێشووی دیكتاتۆریدا بریتییە لە‬ ‫توانایی ئەو بزووتنەوەیە بۆ سوودوەرگرتن‬ ‫ل��ە ف��ۆرم��ول��ەك��ان ی��اخ��ود دروس��ت��ك��راوە‬ ‫دێمۆكراتیكەكان‪ ،‬وەك��و ئ��ەوەی ت��ەواوی‬ ‫تواناكانی پەیوەندی مۆدێرن و تەكنۆلۆژیا‬ ‫بەكاردەهێنن بۆ دەستهێنانی رەزامەندی‬ ‫یاخود ملكەچی جەماوەر‪ .‬ب��ەاڵم نابێت‬ ‫پایەی نیمچەدێمۆكراتیكیی سیستەمە‬ ‫تۆتالیتارییەكان لەگەڵ واقیعیەتدا تێكەڵ‬ ‫ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ب���ەوج���ۆرەی ه��ەم رەخ��ن��ەگ��رە‬ ‫كۆنزەرڤاتیڤەكان و ه��ەم الیەنگرانی‬ ‫سیستەمە كۆمۆنیستی و فاشیستەكان‬ ‫وایانكردووە‪ .‬رەخنەگرانی كۆنزەرڤاتیڤ‪،‬‬ ‫تۆتالیتاریزم لەبنەڕەتەوە وەكو دەرەنجامی‬ ‫دێمۆكراسی پێناسەی دەكەن و الیەنگرانی‬ ‫سیستەمە كۆمۆنیستی و فاشیستییەكان‬ ‫ستایشی چۆنایەتی “دێمۆكراتیك” دەكەن‬ ‫وەك��و راپ��رس��ی و دەرب��ڕی��ن��ی هەست و‬ ‫بیروڕای جەماوەر‪ .‬ئەو راستییەی‪ ،‬كە‬ ‫گ��روپ و دارودەس��ت��ەی حاكم یان رێبەر‬ ‫بەدوای رەوایەتی بەخشین بە دیكتاتۆری‬

‫پێناسە بكەین‪ .‬زۆرینەی هەوڵەكان بۆ‬ ‫روونكردنەوەی شێوەناسی(تایپۆلۆژیی)‬ ‫یەكەی‪ ،‬ناسینی توخمە بونیادییەكانی‬ ‫سیستەمە تۆتالیتارییەكان دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەم ه��ەواڵن��ە ب��ەه��ۆی ناكۆكی و‬ ‫دژب����ەری ن��ێ��وان ش��ی��ك��اری م��ێ��ژووی��ی و‬ ‫شیكاری سیستەماتیكدا رووب����ەڕووی‬ ‫شكست بوونەتەوە‪ .‬ئەم رەخنەیە هاوكات‬ ‫روودەكاتە تیۆرییە بەناووبانگەكەی كارل‬ ‫یۆت‪ .‬فرەدریش و ز‪ .‬ك‪ .‬بەرژینسكی‪ :‬فۆرم‬ ‫و شێوازە وشكەكەی دەشێت بە ئاسانی‬ ‫هێرشی بكرێتە سەر ئەویش لەسەر ئەم‬ ‫بنەمایەی‪ ،‬كە بەڵگە مێژووییە بینراوەكان و‬ ‫پرۆژە گومانهەڵنەگر و ئەكسیۆماتیكەكەی‬ ‫ئەوان لەبەرچاو ناگرێت‪ .‬ئاشكرایە ناتوانین‬ ‫دیكتاتۆریەتی مۆدێرن بۆ چەند گۆڕانێكی‬ ‫ژم��ارەی��ی كورتبكەینەوە‪ .‬پوختەیەكی‬ ‫تایپۆلۆژییە جۆراوجۆرەكان هەر لە زیگموند‬ ‫نۆیمان‪ ،‬فرانتر نۆیمان و هانا ئارنتەوە‬ ‫بیگرە تا دەگاتە رۆبەرت تاكەر و لیۆناردۆ‬ ‫شاپیرۆ دەتوانێت الیەنێكی بەرفراوانتری‬ ‫تایبەتمەندیی و گ���ۆڕاوەك���ان بخاتە‬ ‫بەردەست بۆ بەراوردكردنی سیستەمەكان‪،‬‬ ‫كە ل��ەڕوان��گ��ەی هەلومەرجە مێژوویی‪،‬‬ ‫فیكری‪ ،‬ئابووریی و كۆمەاڵیەتییەكان‪،‬‬ ‫جیاوازییەكی زۆری���ان لەگەڵ یەكتریدا‬ ‫هەیە‪ .‬ئەمجۆرە تایپۆلۆژییە لەگەڵ ئەوەی‬ ‫لە ئاستە جۆراوجۆرەكانی بەراوردكردندا‬

‫هیتلەر بە ئایدیا بونیادییەكانی ناسیۆنال‬ ‫سۆسیالیزم یان پەیمانشكێنیان یاخود‬ ‫هێنانە ناوەوەی بەزۆری رێبازی “رێبەر” بۆ‬ ‫نێو ماركسیزم‪ ،‬خۆی نیشانەگەلێكی روون‬ ‫و ئاشكران لەسەر رۆڵی زاڵی هەمەالیەنی‬ ‫رێبەر‪ .‬وەها شتێك دەرب��ارەی پەیوەندی‬ ‫رێ��ب��ەر ب��ە ح��زب��ەوە ل��ەڕواڵ��ەت��دا خ��اوەن‬ ‫دەسەاڵتێكی تۆتال و هەروەها پەیوەندی‬ ‫رێبەر بە هەموو هۆكارەكانی دیكەی‬ ‫دەستەاڵت و كاریگەرییەكانیشی راستە‪.‬‬ ‫رێبەر بەهۆی پاكتاوكردنەكان یاخود ئەو‬ ‫تاكتیكانەی بۆ ناكۆكینانەوە و لە حكومەت‬ ‫خستن بەكاریان دەهێنێت‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫پێگەی مۆنۆپۆلكراوی خۆی بپارێزێت‪-‬‬ ‫ئەو شتەی مۆسۆلینی هەرگیز نەیتوانی‬ ‫بەدروستی بەرگری لێبكات‪-‬و بەمجۆرە‬ ‫تەواوی دەسەاڵت لە ئیرادەی خۆویستانەی‬ ‫رێبەرەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬نەك تەنانەت‬ ‫لە ئیرادەی تاكحزبانەی بەڕواڵەت خاوەن‬ ‫دەستەاڵتێكی كۆ و تۆتال‪.‬‬ ‫ئەمە پلە و پێگەی “رێ��ب��ەر”ـ��ە‪ ،‬كە‬ ‫دروس��ت وەك��و سیستەمی تاكحزبی بە‬ ‫هەموو رژێمێكی تۆتالیتارییەوە نووساوە‬ ‫و بونیادی راستەقینەی دەس��ەاڵت لەو‬ ‫جۆرە دیكتاتۆرییانەدا دەستنیشان دەكات‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ه��ەرج��ۆرە وەسفێكیش‬ ‫درابێتە پاڵ ئامانج یان رێبازەكانیان‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا‪ ،‬زێتر لەهەر شوێنێكی دیكە‪،‬‬

‫بونیادی عەقاڵنی هاوبەشی تۆتالیتاری‬ ‫بەسەر هەر جۆرە جیاوازییەكدا زاڵ دەبێت‪،‬‬ ‫كە ئێمە لە نێوان رژێمە چەپ و راستەكان‪،‬‬ ‫پێشڕەو و پاشكەوتووەكاندا دایدەنێین‪ .‬لە‬ ‫راستیدا دەتوانین بەو دەرەنجامە بگەین‪،‬‬ ‫كە ئەو خەسڵەتە تۆتالیتارییەی رێگەمان‬ ‫پ��ێ��دەدات ب��ەراوردێ��ك دەرب���ارەی رژێمە‬ ‫جیاوازەكان بكەین‪ ،‬پەیوەندی بەو كۆمەڵە‬ ‫هێزانەوە هەیە‪ ،‬كە تێیدا رێبەر بەسەر‬ ‫حزب و ئایدیۆلۆژییدا س��ەروەر دەك��ات‪.‬‬ ‫س��ەرەن��ج��ام‪ ،‬پێویستە ب��ە زاراوەی��ەك��ی‬ ‫تایبەتیتر دیكتاتۆریەتی لینینیستی یاخود‬ ‫پۆست ستالینیستی پێناسە بكەینەوە‪.‬‬ ‫دەت��وان��ی��ن ه��ەم��ان ب��اب��ەت دەرب���ارەی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی رێبەر لە بەرانبەر دەوڵ��ەت‬ ‫و ی��اس��ادا بەكاربهێنین‪ .‬ئ��ەم بابەتە‬ ‫پێكەوەبوونی جۆرێك ك���ردەوەی ت��ەواو‬ ‫خ��ۆوی��س��ت��ان��ە ل��ەگ��ەاڵ بەگەڕخستنی‬ ‫بەڕێوەبەرێتی و یاسایی روون دەكاتەوە‪،‬‬ ‫كە دەبێتە هۆی پەیدابوونی “حكومەتی‬ ‫دوانەتی” (ئەی‪ .‬فرانكل)‪ ،‬كە تێیدا دیسپلین‬ ‫و ئاشووب‪ ،‬جێگیری و شۆڕش بەیەكەوە‬ ‫دوانەییەك پێكدەهێنن‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬ئەم‬ ‫دوانەیی و دوالیزمە تەنها بۆ ئەوە هەیە‪،‬‬ ‫كە جۆرێك ماسك بەسەر نیمچەیاسایی‬ ‫كردەوە ئیرادی و خۆویستییەكاندا بكات‪،‬‬ ‫بێ ئەوەی هیچ ئاسایشێكی یاسایی یان‬ ‫پێشبینیكراوی دەرەوەی ئیرادەی رێبەر‬ ‫بوونی هەبێت‪ .‬تەنانەت وەها شتێك بە‬ ‫ئاشكرایی دەرب��ارەی رژێمەكانی هیتلەر‬ ‫و ستالین ب��ەرچ��او دەك��ەوێ��ت و تەنها‬ ‫چەند جیاوازییەكی هاكەزایی دەرب��ارەی‬ ‫نیمچەیاسایی (نەریتی ئەڵمانی) و یان‬ ‫نیمچەشۆڕشگێری بوونی هەبوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫مۆسۆلینی‪ ،‬لەگەاڵ ئەوەی لەسەر هەمان‬ ‫هێڵ دەجواڵیەوە و سەرباری رژێمەكەی‪،‬‬ ‫لەبەرانبەر مانەوەی رژێمی پاشایەتی و‬ ‫كڵێسا لە ئیتالیادا سەركەوتنێكی كەمتری‬ ‫بەدەست هێنا‪.‬‬ ‫تایبەتمەندییەكی دیكەی گرنگ‪ ،‬كە‬ ‫سیستەمە تۆتالیتارییەكان لە هەموو فۆرمە‬ ‫كۆنترەكانی دیكەی دیكتاتۆرێتییەكان‬ ‫ج��ی��ادەك��ات��ەوە‪ ،‬برێتییە ل��ە ئاستی‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی ژیانی تاك و كەس لەم‬ ‫سیستەمانەدا‪ ،‬كە تاك دەكاتە گوێڕایەڵی‬ ‫“ئ��ەخ�لاق��ی ن���وێ”‪ ،‬ئ��ەو ئ��ەخ�لاق��ەی بە‬ ‫رەفتاریی دەستەجەمعی دەبەخشرێت‪ .‬رژێم‬ ‫تەواو بەشێوەیەكی روون و ئاشكرا دەیەوێت‬ ‫هەموو هەرێمەكانی ژیان بەسیاسیی بكات‪،‬‬ ‫و سەركەوتنی ئەوەش لە پراكتیزەكردنی‬ ‫ئەم بەشەی كۆنتڕۆڵكردنی تۆتالیتاریدا‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە رژێ��م تا چ ئاستێك‬ ‫ت��وان��ای ئ��ەوەی هەیە پروپاگەندەكەی‬ ‫خۆی دەرب��ارەی تێكەڵكردنی دەوڵ��ەت و‬ ‫كۆمەڵگا‪ ،‬حزب و خەڵك‪ ،‬تاك و كۆمەڵ‬ ‫لە یەكەیەكی گشتی و تۆتالدا بەدیبهێنێت‪.‬‬ ‫لێرەوەیە‪ ،‬كە ئایدیۆلۆژیی بەرەو ئەركە‬ ‫بونیادییەكەی دەبزوێنرێت‪ :‬پاساو یان‬ ‫تەنانەت بەرزنرخاندنی پەیمانشكێنی و‬ ‫پێشێلكردنی یاسا باوەكان و ئەخالقیات‬ ‫لە بەرژەوەندی ئامانجە بااڵكانی نەتەوە‬ ‫یان رەگەز‪ ،‬یاخود ئایدیالە كۆمەاڵیەتی و‬ ‫چینایەتییەكانی كۆمەڵگا و هەروەها لەمانا‬ ‫گشتییەكەی ئەو ئامانج و ئامرازانەی داوای‬ ‫بەخشین و لەخۆبوردوویی تاك دەكات و‬ ‫ترس و تۆقاندن و تاوان تائەوپەڕی بەرز‬ ‫دەكاتەوە و دەڵێت ئەمە لە بەرژەوەندی‬ ‫“گشتی” دایە‪ ،‬هەمان ئەو “گشتێتی”یەی‬ ‫ئایدیۆلۆژیی تۆتالیتاری لێیەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪.‬‬ ‫بەمجۆرە تا ئێرە روون ب��ۆت��ەوە‪ ،‬كە‬ ‫لەم بوارەدا رواڵەتێكی شێوە دێمۆكراتیی‬ ‫چ گرنگییەكی زۆر و زەوەن���دی بۆ ئەو‬ ‫رژێمانە هەیە‪ ،‬كە بانگەشەی رەزامەندی‬ ‫گشتی دەك��ەن‪ .‬بۆ پاراستنی ئەفسانەی‬ ‫دەستكردی “ئیرادەی گشتی”‪ ،‬كە لە رژێمی‬ ‫تاكحزبی و تاكڕێبەریدا بەرجەستە بووە‪،‬‬ ‫لەبەرانبەر ئەم واقیعیەتە ئەزموونییەی‬ ‫تاكەكان و گروپە جیاوازەكان بەسروشت‬ ‫خوازیاری نوێنەرایەتین لە حزب و هۆكارە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی دەستەاڵتدا‪ ،‬ئیدی رژێمی‬ ‫تۆتالیتاری ناتوانێت پشت بە تەكنیكەكانی‬

‫حكومەتە دیكتاتۆرە كۆنەكان ببەستێت و‬ ‫تەنها سەركوتكردنە سوپایی یان فشارە‬ ‫ئایینییەكان بەكاربهێنێت‪ .‬تەنها بە‬ ‫حكومەتكردن بەناوی گەل یان خەڵكەوەیە‪،‬‬ ‫كە دیكتاتۆریەتە مۆدێرنەكان دەتوانن‬ ‫كەم ت��ازۆر چ��اوەڕوان��ی پشتیوانیكردنی‬ ‫خۆبەخشانەی جەماوەر بن‪ ،‬كە بۆ جواڵندن‬ ‫و پ��ەرەدان��ی ئاستی ف���راوان و ئەركی‬ ‫كاریگەریانەی رژێم پێویستە‪ .‬بۆ گەیشتن‬ ‫بەم مەبەستە‪ ،‬ئەوا سوودێكی زۆریش لە‬ ‫پروپاگەندەی مۆدێرن وەردەگیرێت‪ ،‬كە‬ ‫بەگشتی پیرۆزكردنی رێبەر و گەورەكردنی‬ ‫و پێدانی سیفەتی كاریزمایی و نیمچەئایی‬ ‫ب���ەو‪ ،‬دەك��ەوێ��ـ��ت��ە ن��ێ��و چ��وارچ��ێ��وەی‬ ‫ئەمجۆرە پروپاگەندەیەوە‪ .‬دروستكردنی‬ ‫رەوشێكی شێوە دێمۆكراتیی یەكێكە لەو‬ ‫پێشمەرجە سەرەكییەكانی دیكتاتۆرییە‬ ‫تۆتالیتارییەكان‪ ،‬ئەویش بەڕێی كۆكردنەوە‬ ‫ب��ەرف��راوان��ەك��ان��ی ج��ەم��اوەر و پرۆسە‬ ‫هەستیارەكانی دیكەی پەیوەندییەكان‪،‬‬ ‫كە تێیدا راستەوخۆ تاك بە “رێبەر”ـەوە‬ ‫دەبەسترێتەوە و “رێبەر”یش وەكو نوێنەری‬ ‫هەموو یەكەكان زیتدەكرێتەوە‪-‬بێ ئەوەی‬ ‫هیچ پێویستییەك بە هۆكارە نێوانكارەكانی‬ ‫وەكو پەرلەمانی ئازاد یان گروپە خاوەن‬ ‫ب��ەرژەوەن��دەك��ان��ی دیكە بكات‪ :‬ئ��ەوەی‬ ‫دورست دەكرێت برێتییە لە دێمۆكراسیی‬ ‫جەماوەری راستەوخۆ‪.‬‬ ‫ل���ە ك��ۆت��ای��ی��دا پ��ێ��وی��س��ت��ە بڵێین‬ ‫پەسەندكران و سوودمەندبوونی تێگەی‬ ‫تۆتالیتاریزم ت���ەواو سەربەخۆیە لەو‬ ‫هەڵەبەكارهێنانە پەیتاپەیتاییانەی ئەم‬ ‫زاراوەی��ە لەالیەنی ئامانجەكانی جەنگی‬ ‫س��ارد و پروپاگەندەكانی دیكە‪ .‬ئەگەر‬ ‫هیچ گومانێك لەبارەی بوونی هەندێك لە‬ ‫جیاوازییە سەرەكییەكانی نێوان فاشیزم و‬ ‫كۆمۆنیزمدا لە پانتای ئامانجە ئایدیۆلۆژیی‬ ‫و سیاسەتە كۆمەاڵیەتییەكاندا نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەرانبەردا جیاوازیدانان لەنێوان‬ ‫تۆتالیتاریزمی راست و چەپدا بە سەرنجدان‬ ‫لە ئەركی پراكتیكی سیستەمەكانی وەكو‬ ‫هیتلەری و ستالینی كارێكی ئاسان نییە‪.‬‬ ‫هاوكات لێكچوونێكی سەرسووڕهێنەریش‬ ‫لەنێوان تایبەتمەندییە سەرەكییەكانی ئەم‬ ‫جۆرە حكومەتانەدا بوونی هەیە‪ .‬لەگەاڵ‬ ‫ئەوەی ئەم رژێمانە بەڕواڵەت مەسەلەیەكن‬ ‫پەیوەندییان ب��ەراب��وردوو و م��ێ��ژووەوە‬ ‫هەیە و چیدی دووب��ارە نابنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫توخمە بونیادییەكانی ئایدیای تۆتالیتاری‬ ‫هێشتا لە سەردەمی دێمۆكراسیی ئێمەدا‪،‬‬ ‫لە س��ەردەم��ی بزووتنەوە ج��ەم��اوەری و‬ ‫گۆڕانكارییە قوڵە كۆمەاڵیەتییەكاندا‬ ‫ئ���ام���ادەی���ی ه���ەی���ە‪ .‬ئ��ەم��ە هێزێكی‬ ‫پۆتانسیەلیانەیە‪ ،‬كە “رێبەران”ی داهاتوو‬ ‫هەركاتێك قەیرانە كۆمەاڵیەتییەكان‪،‬‬ ‫پێویستی سۆزمەندییانە بە ئاساییش‪،‬‬ ‫بیروبۆچوونە ئیدیۆلۆژییەكان و تینووبوون‬ ‫بۆ دەستەاڵت بەیەكەوە گونجان‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەتوانن لەهێزەكییەوە بە كردەكی ببن (لە‬ ‫پۆتانسیەلییەوە ببن بە ئاكتوالی یان لە‬ ‫بالقوەوە ببن بە بالفعل‪-‬و) و لەم باوەڕەدا‬ ‫خۆیان دەربخەن‪ ،‬كە تەنها بە چڕبوونەوەی‬ ‫هەموو هێزەكان لە فاكتەرێكی دەستەاڵتدا‬ ‫و بەخشینی رەهای ئازادی تاك بەرانبەر‬ ‫بە مژدەدەرانی هەزارەیی‪ ،‬ئەوا بزووتنەوە‬ ‫سیاسییەكان و رێبەرە سیفەت خوداییەكان‬ ‫دەتوانن كێشەكانی كۆمەڵگای مۆدێرن‬ ‫چ��ارەس��ەر ب��ك��ەن‪ .‬ب��ەم��ج��ۆرە‪ ،‬ئایدیای‬ ‫تۆتالیتاریزم دیاردەیەك نییە پەیوەست‬ ‫بێت بە رابوردوو و رەوشی تایبەتی قۆناغی‬ ‫نێوان دوو جەنگی جیهانی‪ ،‬بەڵكو بەشێكە‬ ‫لە پرۆسەی مۆدێرنیزاسیۆنی نەتەوەكان‬ ‫و كۆمەڵگاكان لە سەردەمی دێمۆكراسی‬ ‫جەماوەری‪ ،‬بیرۆكراسی و ئایدیۆلۆژییە‬ ‫نیمچەئایینییەكاندا‪.‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‬ ‫فیلیپ پی‪ .‬وینر (سرویراستار) و آ‌یزیا‬ ‫برلین (ویراستار بخش سیاسی)‪ :‬فرهنگ‬ ‫اندیشەهای سیاسی‪ ،‬ترجمە خشایار‬ ‫دیهیمی‪ ،‬چ��اپ س��وم‪ ،‬نشر ن��ی‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫‪ ،1389‬ل‪.388-374‬‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )204‬دوشةممة ‪2014/6/16‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫من و ئه‌وانی تر!‬

‫دادپه‌روه‌ری‪ ،‬به‌رامبه‌ر به‌ ده‌سه‌اڵت‬

‫دایالۆگی نێوان نوام چۆمسكی‌و میشێل فۆكۆ‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬یارۆ هیرانی‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫ئ �ه‌م تێكست ‌ه ده‌ره‌نجامی مشتومڕێكی‬ ‫نێوان میشێل فۆكۆو ن��وام چۆمسكیی ‌ه به‌‬ ‫ه �ه‌ردوو زمانه‌كانی ئینگلیزی و فه‌ره‌نسی‪،‬‬ ‫پێشكه‌شكه‌ری دیالۆگه‌ك ‌ه فۆنس ئه‌لدیرزه‌و‬ ‫له‌نۆڤه‌مبه‌ری ‪ 1971‬له‌خوێندنگه‌ی بااڵی‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیا له‌ئایندهۆڤن تۆماركراوه‌و پاشتر‬ ‫له‌ته‌له‌ڤزیۆنی هۆله‌ندیشدا په‌خشكراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌لدیرز‪ :‬ئه‌مێستا با بێین ‌ه سه‌ر سیاسه‌ت‪.‬‬ ‫ده‌مه‌وێت سه‌ره‌تا له‌جه‌نابی فۆكۆ بپرسم‬ ‫بۆچی ئه‌و بایه‌خ ‌ه گه‌وره‌ی ‌ه ب ‌ه سیاسه‌ت‬ ‫ده‌دات‪ ،‬به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك ك ‌ه وه‌ك خۆی پێیوتم‬ ‫به‌الیه‌و‌ه گرنگتر‌ه له‌فه‌لسه‌فه‌؟‬ ‫فۆكۆ‪ :‬من هه‌رگیز ئیشم له‌فه‌لسه‌فه‌دا‬ ‫ن��ه‌ك��ردوه‌‪ .‬ب���ه‌اڵم كێشه‌ك ‌ه ل��ێ��ره‌دا نیه‌‪.‬‬ ‫پرسیاره‌كه‌ی تۆ ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌‪ :‬بۆچی تا ئه‌و‬ ‫ڕاده‌ی � ‌ه بایه‌خ ب ‌ه سیاسه‌ت ده‌ده‌م؟ منیش‬ ‫بۆئه‌وه‌ی زۆر به‌ئاسانی وه‌اڵمتبده‌مه‌و‌ه ده‌بێت‬ ‫بڵێم‪ :‬بۆ ده‌بێت بایه‌خی پێنه‌ده‌م‪ .‬چ كوێریی‌و‬ ‫كه‌ڕیی‌و دژوارییه‌كی ئایدیۆلۆژی ده‌توانێت‬ ‫واملێبكات ده‌ستبه‌رداری بایه‌خدان به‌و بابه‌ته‌‬ ‫ببم ك ‌ه له‌هه‌موو شتێكی دیك ‌ه گرنگتره‌‬ ‫له‌ژیانماندا‪ ،‬مه‌به‌ستم ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی ك ‌ه تێیدا‬ ‫ده‌ژین‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه ئابورییانه‌ی‬ ‫ده‌یبزوێنن‌و ئه‌و سیستمه‌شی ك ‌ه ده‌ستنیشانی‬ ‫ئه‌و فۆرم ‌ه رێكخراوان ‌ه ده‌ك��ات ك ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ئاستی سیاسی رێپێدراوو قه‌ده‌غ ‌هن‌و هه‌میشه‌‬ ‫ره‌فتار‌و هه‌ڵسوكه‌وتمان ئاڕاسته‌ده‌كه‌ن؟‬ ‫دواجار ده‌بێت ئه‌و‌ه بزانین ك ‌ه كارایی سیاسی‬ ‫ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی ك ‌ه تێیدا ده‌ژین‪ ،‬جه‌وهه‌ری‬ ‫بوونمان پێكده‌هێنێت‪ .‬هه‌‌ربۆی ‌ه وه‌كچۆن‬ ‫ناتوانم وه‌اڵمی ئه‌و پرسیار‌ه بده‌مه‌و‌ه ك ‌ه بۆ‬ ‫ده‌بێت بایه‌خی پێبده‌م‪ ،‬هه‌روایش ناتوانم به‌‬ ‫پرسیاره‌كه‌ی خۆت نه‌بێت وه‌اڵمتنه‌ده‌مه‌وه‌‪:‬‬ ‫بۆچی ده‌بێت بایه‌خی پێنه‌ده‌م؟‬ ‫ئه‌لدیرز‪ :‬تۆ ناچاریت بایه‌خی پێبده‌یت‪،‬‬ ‫وانیه‌؟‬ ‫فۆكۆ‪ :‬به‌ڵێ‪ ،‬چونك ‌ه النیكه‌م شتێكی سه‌یر‌و‬ ‫سه‌مه‌ر‌ه نیه‌‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه پێویست به‌كردنی‬ ‫پرسیاره‌كه‌‌و وه‌اڵمدانه‌وه‌شی ناكات‪ .‬چونكه‌‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه كێشه‌ی ڕاسته‌قین ‌ه دروستده‌كات‬ ‫بایه‌خنه‌دانی مرۆڤ ‌ه ب ‌ه سیاسه‌ت‪ .‬هه‌ر بۆیه‌‬ ‫له‌جیاتی ئه‌وه‌ی ئه‌و پرسیار‌ه له‌من بكه‌یت‬ ‫باشتر واب��وو له‌كه‌سێكی بكه‌یت ك ‌ه بایه‌خ‬ ‫به‌سیاسه‌ت نادات‪ .‬ئه‌وكات مافی خۆت ‌ه به‌سه‌ریا‬ ‫بنه‌ڕێنیت‌و هاواربكه‌یت‪ :‬چۆن سیاسه‌تت بۆ‬ ‫گرنگ نیه‌‌و سه‌رنجت ڕاناكێشێت؟‬ ‫ئ �ه‌ل��دی��رز‪ :‬ب �ه‌ڵ��ێ‪ ،‬ل��ه‌وان��ه‌ی��ه‌‪ .‬جه‌نابی‬ ‫چۆمسكی‪ ،‬هه‌موومان به‌حه‌سره‌تی ئه‌وه‌ین‬ ‫ك ‌ه بزانین ئامانج ‌ه سیاسیه‌كانت چین‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی په‌یوه‌ندیی ‌ه به‌ناوبانگه‌كه‌ت به‌‬ ‫ئانارشیزمی سه‌ندیكاییه‌وه‌‪ ،‬ی��ان وه‌ك‬ ‫خ��ۆت ده‌ستنیشانتكرد‪ ،‬سۆسیالیستیه‌‬ ‫ئازادیخوازه‌كه‌ت‪ .‬ئه‌و ئامانج ‌ه سه‌ره‌كییانه‌‬ ‫چین؟‬ ‫چۆمسكی‪ :‬ئ�ه‌گ�ه‌رچ��ی ح��ه‌زده‌ك��ه‌م به‌‬ ‫وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرسیاری یه‌كه‌میان ده‌ستپێبكه‌م‬ ‫چونك ‌ه به‌المه‌و‌ه پرسیارێكی زۆر گرنگه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫خۆم ده‌گ��رم‌و ته‌نها وه‌اڵمی به‌شی دووه‌می‬ ‫پرسیاره‌كه‌ت ده‌ده‌مه‌وه‌‪ .‬ده‌گه‌ڕێمه‌و‌ه بۆ ئه‌و‬ ‫بابه‌ته‌ی ك ‌ه كه‌مێك پێش ئێستا باسمانكرد‪،‬‬ ‫ئه‌ویش گه‌ر به‌هه‌ڵه‌دا نه‌چووبم بریتی بوو له‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه یه‌كێك له‌ره‌گه‌ز‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی سروشتی‬ ‫مرۆیی پێویستیبوونیه‌تی ب ‌ه كاری داهێنه‌رانه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی داهێنه‌رانه‌‌و كاراییه‌كی‬ ‫ئه‌فراندنئامێزی سه‌ربه‌خۆ ك ‌ه پابه‌ند نی ‌ه به‌و‬ ‫ده‌ره‌نجام ‌ه به‌رته‌سكه‌ی ده‌زگا دیسپۆتییه‌كان‬ ‫ده‌یسه‌پێنن‪ .‬ده‌ره‌نجامی هه‌موو ئه‌مانه‌ش‬ ‫ده‌گه‌ین ‌ه ئ �ه‌وه‌ی ك ‌ه پێویست ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫شیاو له‌به‌رده‌م ئه‌م ئه‌گه‌رانه‌دا بكرێته‌و‌ه كه‌‬ ‫تا ئه‌وپه‌ڕی سنوری وه‌دیهێنان خاسیه‌تی‬ ‫ره‌گوڕیشه‌ییانه‌ی مرۆیی پێكده‌هێنێت‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫خۆی له‌خۆیدا مانای سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫ره‌گ�ه‌ز‌ه چه‌پێن ‌هر‌و سه‌ركوتگ ‌هر‌و وێرانك ‌هر‌و‬ ‫داپڵۆسێنه‌رانه‌ی له‌هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا هه‌ن‪،‬‬ ‫بۆ نمون ‌ه له‌كۆمه‌ڵگه‌كانی ئێمه‌دا‪ ،‬له‌سه‌ر‬

‫ئه‌و بنه‌مایه‌ی ك ‌ه ئه‌و ره‌گه‌زان ‌ه پاشماوه‌ی‬ ‫مێژوویین‪ .‬ه �ه‌ر شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كانی‬ ‫چ��ه‌وس��ان��دن��ه‌وه‌‪ ،‬چ �ه‌پ��ان��دن‌و سانسۆری‬ ‫دیسپۆتییانه‌ی هه‌ر الیه‌نێك له‌الیه‌نه‌كانی‬ ‫ب��وون‪ ،‬بۆنمون ‌ه خاوه‌نێتی خودگه‌رییانه‌ی‬ ‫سه‌رمایه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌ر به‌رته‌سككردنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫سه‌پێنرا‌و به‌سه‌ر پرۆژه‌یه‌كی مرۆییدا كه‌‬ ‫پاساوێكی هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی پێویست بێت‬ ‫بكرێت‪ ،‬بۆنمون ‌ه له‌پێناوی ده‌سته‌به‌ركردنی‬ ‫پێداویستی خۆراكدا بێت‪ ،‬یان پێویستی‬ ‫مانه‌وه‌‌و به‌رگریكردن له‌شتێكی ترسناكی‬ ‫له‌و چه‌شنانه‌‪ .‬ناكرێت له‌سه‌ر ئاستی ناوه‌كی‬ ‫پاساو بۆ ئه‌و شێوان ‌ه بهێنرێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫پێویست ‌ه له‌جیاتی ئه‌و‌ه له‌ناوببرێن‪.‬‬ ‫ب��ه‌ب��ڕوای م��ن‪ ،‬به‌تایبه‌تی ل��ه‌و واڵت �ه‌‬ ‫خۆرئاواییانه‌دا ك ‌ه خاوه‌ن ته‌كنۆلۆژیایه‌كی‬ ‫پێشكه‌تون پێویست ‌ه ئه‌و جۆر‌ه پێداویستییه‌‬ ‫بێسودان ‌ه وه‌البنرێن‪ ،‬به‌ودیویشدا دابه‌شكردنی‬ ‫ئ�ه‌و م��اف‌و سه‌رپشكیی ‌ه له‌نێو رێژه‌یه‌كی‬ ‫دیاریكراودا له‌گه‌ڵ جه‌ماوه‌ر‪ ،‬چونك ‌ه سانسۆری‬ ‫دیسپۆتیی‌و سه‌نته‌رییانه‌ی ده‌زگا ئابورییه‌كان‬ ‫ـ له‌یه‌ك كاتدا مه‌به‌ستم له‌سه‌رمایه‌ی تایب ‌هت‌و‬ ‫تۆتالیتاریزمی ده‌وڵه‌ت یاخود هه‌موو ئه‌و شێوه‌‬ ‫جیاواز‌ه تێكه‌اڵنه‌ی سه‌رمایه‌داری ده‌وڵه‌ت ‌ه كه‌‬ ‫لێره‌و له‌وێ هه‌ن ـ بوونه‌ت ‌ه پاشماوه‌ی مێژوویی‬ ‫وێرانكه‌ر‪ .‬پێویست ‌ه هه‌موو ئه‌و پاشماوانه‌‬ ‫له‌ناوببرێن له‌پێناوی دابه‌شكردنێكی راسته‌وخۆ‬ ‫له‌شێوه‌ی ئه‌نجومه‌نگه‌لێكی سه‌ندیكاییدا‪ ،‬یان‬ ‫له‌فۆرمی ئه‌و كۆبوونه‌وه‌‌و گروپانه‌ی تاكه‌كان‬ ‫خۆیان له‌چوارچێوه‌ی بوونی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ك��ار‌ه به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كانیاندا پێكیده‌هێنن‌و‬ ‫ڕێكیده‌خه‌ن‪ .‬سیستمێكی پێكهاتوو‪ ،‬نامه‌ركه‌زی‬ ‫بۆ كۆمه‌ڵ ‌ه ئازاد‌و سه‌ربه‌خۆكان ك ‌ه جێگه‌ی‬ ‫ت�ه‌واوی ده‌زگا ئابوریی‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‬ ‫تێداببێته‌وه‌‌و هه‌موویان بگرێته‌خۆ‪ ،‬به‌و شته‌‬ ‫داده‌مه‌زرێت ك ‌ه من ب ‌ه ئانارشیزمی سه‌ندیكاكان‬ ‫ن��اوی��ده‌ب �ه‌م‪ ،‬پێموابێت ئه‌م ‌ه ئ �ه‌و فۆرمه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ‌ه رێكخراوه‌ی ‌ه بۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫پێشكه‌وتو له‌سه‌ر ئاستی ته‌كنۆلۆژی كه‌‬ ‫تێیدا مرۆڤه‌كان نه‌گۆڕێن‌و وردنه‌كرێنه‌وه‌‬ ‫بۆ ئامرازگه‌لێك له‌ره‌وره‌وه‌كانی میكانیكدا‬ ‫به‌ته‌نها‪ .‬هیچ پێویستییه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫واناكات وه‌ك كۆمه‌ڵێك ئه‌ڵق ‌ه سه‌یربكرێن‬ ‫زنجیره‌كانی به‌رهه‌مهێناندا‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه پێویسته‌‬ ‫به‌سه‌ر ئه‌و هه‌ڵوێسته‌دا سه‌ربكه‌وین‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫به‌خوڵقاندنی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك بۆ ئ��ازادی‌و‬ ‫پێكهاتنێكی سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك كه‌‬ ‫ئه‌نگێزه‌ی ئه‌فرێنه‌رانه‌ی ره‌گداكوتیوی نێو‬ ‫سروشتی مرۆیی به‌و شێوه‌ی ‌ه وه‌دیبێت كه‌‬ ‫خۆی ده‌یه‌وێت‌و بڕیاری له‌سه‌رده‌دات‪ .‬جارێكی‬ ‫دیك ‌ه ده‌یڵێمه‌وه‌‌و وه‌ك جه‌نابی فۆكۆش‬ ‫باسیكرد‪ ،‬نازانم ب��وون�ه‌وه‌ری مرۆیی چۆن‬ ‫ده‌توانێت بایه‌خ به‌و پرسیار‌ه نه‌دات‪.‬‬ ‫ئه‌لدریز‪ :‬جه‌نابی فۆكۆ‪ ،‬پ��اش ئ �ه‌وه‌ی‬ ‫گوێمان له‌قسه‌كانی به‌ڕێز چۆمسكی بوو‪ ،‬ئایا‬ ‫پێتوای ‌ه بتوانین كۆمه‌ڵگه‌كانمان ب ‌ه دیموكراتی‬ ‫ناوببه‌ین‌و پێناسه‌بكه‌ین؟‬ ‫فۆكۆ‪ :‬نه‌خێر‪ ،‬من پێموانی ‌ه كۆمه‌ڵگه‌كانمان‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی ڕه‌ه��ا دیموكراتی بن‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫مه‌به‌ست له‌دیموكراسی پراكتیزه‌كردنێكی‬ ‫ك��رده‌گ��ی��ی��ان�ه‌ی ده‌س����ه‌اڵت بێت ل �ه‌الی �ه‌ن‬ ‫جه‌ماوه‌رێكی یه‌كگرتووه‌و‌ه ك ‌ه به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫هیراركییان ‌ه له‌فۆرمی چینه‌كاندا رێكنه‌خراون‪،‬‬ ‫ئه‌وا ته‌واو ئاشكرای ‌ه ك ‌ه ئێم ‌ه هێشتا ته‌واو‬ ‫دووری��ن لێیه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ت �ه‌واو ئاشكرایه‌‬ ‫ك ‌ه ئێم ‌ه له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی دیكتاتۆرییه‌تی‬ ‫چیندا ده‌ژین‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی ئه‌و چینه‌ی ك ‌ه به‌‬ ‫توندوتیژیی خۆی ده‌سه‌پێنێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت گه‌ر‬ ‫ئامرازه‌كانی ئه‌و توندوتیژیی ‌ه ده‌زگایی یان‬ ‫ده‌ستوریی بن‪ ،‬به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك ك ‌ه ناتوانین به‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی ‌ه بڵێین دیموكراتییه‌‪.‬‬ ‫ب��اش�ه‌‪ .‬ك� ‌ه پرسیارتلێكردم ب��ۆ بایه‌خ‬ ‫به‌سیاسه‌ت ده‌ده‌م‪ ،‬ئه‌وه‌بوو وه‌اڵممنه‌دایته‌وه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه پرسیاره‌ك ‌ه زۆر ئاشكرا‌و دیار بوو‬ ‫ب�ه‌الم�ه‌وه‌‪ ،‬ب�ه‌اڵم ره‌نگ ‌ه پرسیاره‌كه‌ت ئاوا‬ ‫بێت‪ :‬ب �ه‌چ ڕێگه‌یه‌ك ب��ای�ه‌خ به‌سیاسه‌ت‬ ‫ده‌ده‌م؟ ئه‌گه‌ر تۆ پرسیاره‌كه‌ت به‌مشێوه‌یه‌‬ ‫بكردایه‌‪ ،‬كه‌نه‌تكرد‪ ،‬ده‌ب��ووای � ‌ه بڵێم من‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌وه‌كانمدا زۆر پێشكه‌وتونیم‌و‬ ‫تاڕاده‌یه‌كی كه‌م ه��اوڕای قسه‌كه‌ی جه‌نابی‬

‫چۆمسكییم‪ ،‬وات ‌ه ناتوانم ده‌ستنیشان یان‬ ‫ته‌نانه‌ت پێشنیاری نمونه‌یه‌ك بكه‌م بۆ كارایی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئایدیاڵ ك ‌ه كاریگه‌ری هه‌بێت‬ ‫له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگ ‌ه زانستی ‌ه ته‌كنۆلۆژییه‌كه‌مان‪.‬‬ ‫له‌به‌رامبه‌ریشدا‪ ،‬یه‌كێك له‌و ئه‌ركانه‌ی كه‌‬ ‫به‌الی منه‌و‌ه به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ زۆر‬ ‫گرنگه‌‌و ده‌كه‌وێت ‌ه سه‌روی هه‌موو ئه‌ركه‌كانی‬ ‫دیكه‌و‌ه ئه‌مه‌یه‌‪ :‬ده‌بێت ئاماژ‌ه بۆ هه‌موو ئه‌و‬ ‫ئه‌و په‌یوه‌ندییانه‌ی ده‌سه‌اڵتی سیاسی بكه‌ین‌و‬ ‫ده‌ریانبخه‌ین ـ ب ‌ه په‌یوه‌ندیی ‌ه شاراوه‌كانیشه‌وه‌‬ ‫ـ ك ‌ه ئێستا به‌هۆیانه‌و‌ه چاودێری جه‌سته‌ی‬ ‫ك��ۆم�ه‌اڵی�ه‌ت��ی ده‌ك��رێ��ن‪ ،‬وات��� ‌ه ئ���ه‌وه‌ی كه‌‬ ‫سه‌ركوتیده‌كات‌و ده‌یچه‌پێنێت‪ .‬ده‌مه‌وێت‬ ‫بڵێم‪ :‬شتێكی شاراو‌ه نیه‌‪ ،‬النیكه‌م له‌كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫خۆرئاواییه‌كاندا ك ‌ه ده‌سه‌اڵت له‌ژێر ده‌ستی‬ ‫حكومه‌تدا چه‌قببه‌ستێت‌و سه‌نترالیزه‌بێت‪،‬‬ ‫پاشتریش له‌الیه‌ن ده‌زگاگه‌لێكی دیاریكراوی‬ ‫تایبه‌تی وه‌ك به‌ڕێوه‌بردن‪ ،‬پۆلیس‪ ،‬سوپا‌و‬ ‫ماشێنی ده‌وڵه‌ته‌و‌ه پیاده‌‌و پراكتیزه‌بكرێت‪،‬‬ ‫سه‌رباری جێبه‌جێكردن‌و سزادانی هه‌ر یه‌كێك‬ ‫ك ‌ه لێی البدات‪ .‬به‌اڵم به‌بڕوای من ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسی له‌الیه‌ن ده‌زگاگه‌لێكی دیكه‌شه‌وه‌‬ ‫پراكتیزه‌ده‌كرێت ك ‌ه وا خۆینیشانده‌دات‬ ‫جیای ‌ه له‌ده‌وڵه‌ت‪ ،‬له‌كاتێكدا وا نیه‌‪ ..‬ئێمه‌‬ ‫ئه‌م ‌ه ده‌زانین بۆ خێزان‌و زانكۆ‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتیش بۆ ت �ه‌واوی سیستمی خوێندن كه‌‬ ‫له‌ڕوكه‌شدا وادیار‌ه خزمه‌ت به‌باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫مه‌عریف ‌ه ده‌ك���ات‪ ،‬ب��ه‌اڵم هه‌ڵده‌ستێت به‌‬ ‫به‌ستنه‌وه‌ی چینێكی كۆمه‌اڵیه‌تی دیاریكراو‬ ‫به‌ده‌سه‌اڵته‌وه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا چینێكی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫دیكه‌ی لێداده‌بڕێت‪ .‬ده‌زگ���ای مه‌عریفه‌‪،‬‬ ‫ده‌زگ���ای ی���ه‌د‌هك‌و چ��اودێ��ری ته‌ندروستی‪،‬‬ ‫ب��واری پزیشكی بۆ نمونه‌‪ ،‬یارمه‌تیده‌رن‬ ‫بۆ چه‌سپاندنی ده‌سه‌اڵتی سیاسی‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫به‌ئه‌ندازه‌یه‌كی ئه‌وتۆ له‌كۆمه‌ڵێك حاڵه‌تی‬ ‫دی��اری��ك��راودا ك ‌ه په‌یوه‌ندیان ب ‌ه پزیشكی‬ ‫ئه‌قڵییه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬به‌ئاشكرا ده‌بینرێت‪ .‬به‌ڕای‬ ‫من ئه‌ركی سیاسی ڕاسته‌قین ‌ه له‌كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫وه‌ك ئه‌مه‌ی ئێمه‌دا بریتی ‌ه له‌ڕه‌خنه‌كردنی‬ ‫ئه‌و ده‌زگایانه‌ی له‌ڕوكه‌شدا وادیارن بێالی ‌هن‌و‬ ‫سه‌ربه‌خۆن‪ ،‬وات ‌ه ڕه‌خنه‌كردنیان به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫ك ‌ه بتوانێت په‌رد‌ه له‌سه‌ر ئه‌و توندوتیژییه‌‬ ‫هه‌ڵبماڵێت ك ‌ه هه‌ڵگرییه‌تی‪ ،‬هه‌روه‌ها توانای‬ ‫خه‌باتكردن له‌دژی‪ .‬به‌الی منه‌و‌ه ئه‌و ڕه‌خنه‌‌و‬ ‫شه‌ڕ‌ه دوو شتی سه‌ره‌كیین‪ ،‬ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌م‬ ‫هۆیانه‌‪ :‬یه‌كه‌م‪ ،‬چونك ‌ه ده‌سه‌اڵتی سیاسی‬ ‫زۆر دورتر ده‌ڕوات‌و له‌قواڵییه‌كدا ئیشده‌كات‌و‬ ‫چه‌سپیو‌ه زۆر گه‌وره‌تر له‌وه‌ی ك ‌ه ئێم ‌ه بۆی‬ ‫ده‌چین‌و دامانناوه‌‪ .‬ده‌سه‌اڵتی سیاسی خاوه‌ن‬ ‫چه‌ندین سه‌نت ‌هر‌و كۆڵه‌كه‌ی نه‌بینراو‪ ،‬نادیار‌و‬ ‫نه‌ناسراوه‌‪ ،‬ئه‌و به‌رهه‌ڵستی ‌ه ڕاسته‌قینه‌یه‌ی كه‌‬ ‫ده‌یكات‌و ده‌ینوێنێت‪ ،‬هه‌روه‌ها توندوتۆڵییه‌‬ ‫ڕاسته‌قینه‌كه‌ی له‌و جێگه‌یه‌دای ‌ه ك ‌ه ئێمه‌‬ ‫بیرماننه‌كردۆته‌و‌ه تێیدا بێت‪ .‬له‌وانه‌یه‌‬ ‫ته‌نها ئه‌و‌ه به‌س نه‌بێت ك ‌ه بڵێین له‌پشتی‬ ‫حكومه‌ت یان پشتی ده‌وڵ�ه‌ت�ه‌و‌ه چینێكی‬ ‫بااڵده‌ست هه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و بااڵده‌ستییه‌‬ ‫له‌نێو زاراو‌ه سیاسیه‌كاندا به‌ته‌نها گوزارشت‬ ‫نی ‌ه له‌چه‌وساندنه‌وه‌یه‌كی ئابووری‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئامرازه‌كه‌یه‌تی‪ ،‬له‌شێوه‌ی گه‌وره‌ترین مه‌رجدا‬ ‫ك ‌ه وایلێده‌كات شیاو بێت‌و ببێت‪ ،‬هه‌ربۆیه‌‬ ‫رزگاربوون له‌یه‌كێكیان وابه‌سته‌ی ناسینێكی‬ ‫ته‌واوی ئه‌وی دیكه‌یانه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام نه‌بین‬ ‫له‌سه‌ر ناسینی ئه‌و كۆڵه‌كانه‌ی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫چینایه‌تی له‌سه‌ریان راده‌وه‌س��ت��ێ��ت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ریسكی ئه‌و‌ه ده‌كه‌ین به‌رده‌وامبێت له‌سه‌ر‬ ‫پراكتیزه‌كردنی‌و به‌ودیویشدا سه‌رله‌نوێ‬ ‫ب��ن��ی��ات��ن��ان �ه‌وه‌ی ده‌س���ه‌اڵت���ی چینایه‌تی‬ ‫له‌چوارچێوه‌ی ئه‌و ره‌وت��ه‌دا ك ‌ه به‌ڕوكه‌ش‬ ‫وادیار‌ه شۆڕشگێڕانه‌یه‌‪.‬‬ ‫چۆمسكی‪ :‬به‌ڵێ‪ ،‬به‌دڵنیاییه‌و‌ه ته‌بام‬ ‫له‌گه‌ڵ ڕاكه‌تدا‪ ،‬به‌ته‌نها وه‌ك تیۆر‌ه نا‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫وه‌ك كرداریش‪ .‬به‌ڕای من دوو ئه‌ركی كولتوریی‬ ‫ه�ه‌ن‪ :‬ئ �ه‌وه‌ی ك ‌ه من باسمكرد له‌هه‌وڵدان‬ ‫بۆ خوڵقاندنی جیهانبینیه‌ك ده‌رب���اره‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دادپ��ه‌روه‌ر له‌ئاینده‌دا خۆی‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌خوڵقاندنی تیۆره‌یه‌كی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی مرۆییشدا‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌و‌ه شتێكی‬ ‫شیاو بێت‪ ،‬ك ‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای چه‌مكێكی‬ ‫توندوتۆاڵ‌و پته‌و بۆ جه‌وهه‌ری سروشتی مرۆیی‬

‫دامه‌زرابێت‪ .‬ئه‌م ‌ه ئه‌ركی یه‌كه‌میانه‌‪.‬‬ ‫دووه‌میشیان‪ ،‬بریتی ‌ه له‌تێگه‌یشتنێكی‬ ‫ڕوون‌وئ��اش��ك��را ب��ۆ س��روش��ت��ی ده‌س���ه‌اڵت‪،‬‬ ‫س���ه‌رك���وت���ك���ردن‪ ،‬ت���ی���رۆر‌و وێ��ران��ك��اری‬ ‫له‌كۆمه‌ڵگه‌كانماندا‪ .‬ئه‌مه‌ش خۆی له‌خۆیدا‬ ‫ت���ه‌واوی ئ��ه‌و ده‌زگ��ای��ان � ‌ه ده‌گ��رێ��ت �ه‌و‌ه كه‌‬ ‫ت��ۆ باستكردن‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا ه�ه‌م��وو ده‌زگ��ا‬ ‫سێنتراڵه‌كانی هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی پیشه‌سازی‪،‬‬ ‫وات�� ‌ه كۆمپانیا ئ��اب��ووری��ی�ه‌ك��ان‪ ،‬دارای���ی‌و‬ ‫بازرگانیه‌كان‌و له‌قۆناغی ئینده‌شدا ئه‌و‬ ‫كۆمپانیا ف��ره‌ڕه‌گ�ه‌زان�ه‌ی ك ‌ه ئه‌مشه‌و زۆر‬ ‫لێمانه‌و‌ه دوورنین (ه �ه‌ر له‌فیلیپسه‌و‌ه تا‬ ‫ئایندهۆڤن)‪.‬‬ ‫ئه‌وان ‌ه ده‌زگا سه‌ره‌كیه‌كانی سه‌ركوتكردنن‪،‬‬ ‫ده‌زگ��ای دیسپۆتیی‌و یاسای ئیكتیفاكردن‬ ‫به‌خۆ ك ‌ه س �ه‌رب��اری هه‌موو ئ �ه‌و شتانه‌ی‬ ‫له‌باره‌ی خۆیه‌و‌ه ده‌یانڵێت وادیار‌ه بێالیه‌ن‬ ‫بێت‪ :‬ئێم ‌ه سه‌ر به‌دیموكراتیی بازاڕیین‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫ئه‌و شته‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌بێت زۆر به‌وردی تێیبگه‌ین‬ ‫له‌و روانگه‌یه‌و‌ه ك ‌ه ته‌واو له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵته‌‬ ‫دیسپۆتییه‌كانیدا ته‌بادێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه سه‌رباری‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌هه‌ناوی خۆیدا هه‌ڵگری شێوه‌یه‌كی‬ ‫تایبه‌ت ‌ه له‌چاودێریكردن ك ‌ه زاده‌ی بااڵده‌ستی‬ ‫هێزه‌كانی بازاڕ‌ه له‌كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی نایه‌كساندا‪.‬‬ ‫به‌دڵنیاییه‌و‌ه ده‌بێت له‌م حاڵه‌تان ‌ه تێبگه‌ین‌و‬ ‫به‌ودیویشدا به‌رهه‌ڵستیانبكه‌ین‪ .‬به‌الی منه‌وه‌‬ ‫ئه‌مان ‌ه ده‌كه‌ون ‌ه چوارچێوه‌ی بواری ئه‌و ئه‌ركه‌‬ ‫سیاسیانه‌مانه‌و‌ه ك ‌ه زۆرترین وزه‌ی بوونمان‬ ‫بۆخۆی ده‌بات‌و قوتیده‌دات‪ .‬نامه‌وێت باسی‬ ‫ئه‌زمونی تاكه‌كه‌سی خۆم بكه‌م له‌م بواره‌دا‪،‬‬ ‫به‌اڵم وابزانم ئه‌ركه‌كه‌ی من له‌م خاڵه‌دا په‌نهانه‌‪،‬‬ ‫وه‌كچۆن پێموای ‌ه ئه‌ركی ئه‌وانی دیكه‌ش هه‌ر‬ ‫له‌م خاڵه‌دایه‌‪ .‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پێموایه‌‬ ‫شه‌رمه‌زاریی ‌ه كاری ئه‌بستراكت‌و فه‌لسه‌فی‬ ‫دووربخه‌ینه‌و‌ه له‌م مه‌یدانه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئامانجی‬ ‫ك��اری فه‌لسه‌فی سه‌رله‌نوێ بنیاتنانه‌وه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه له‌نێوان چه‌مكێك بۆ سروشتی‬ ‫مرۆیی ك ‌ه بایه‌خێكی ته‌واو ده‌دات به‌ئازادی‪،‬‬ ‫ب ‌ه سه‌ربه‌رزیی‌و ئه‌فراندن‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌موو‬ ‫خاسیه‌ت ‌ه سه‌ره‌كیی ‌ه مرۆییه‌كانی دیكه‌‪،‬‬ ‫پاشانیش به‌ستنه‌وه‌یان به‌ئایدیایه‌كه‌وه‌‬ ‫بۆ بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تی ك ‌ه ت��ه‌واوی ئه‌و‬ ‫خاسیه‌تانه‌ی تێدا بێته‌دی‌و له‌ناویدا ژیانی‬ ‫م��رۆی��ی به‌مانا ب �ه‌رف��راوان �ه‌ك �ه‌ی پانتایی‌و‬ ‫جێگه‌یه‌كی گ�ه‌وره‌ت��ری هه‌بێت‪ .‬له‌ڕاستیدا‬ ‫ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه بیر له‌گۆڕان یاخود شۆڕشی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌كه‌ینه‌وه‌‪ ،‬سه‌رباری ئه‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه سه‌خت ‌ه ده‌ستنیشانی ورده‌كارییه‌كانیان‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬پێویست ‌ه تاڕاده‌یه‌ك ئه‌و‌ه بزانین كه‌‬ ‫پێمانوای ‌ه ئێم ‌ه بۆ كوێ ده‌ڕۆی��ن‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫شتێك ‌ه ك ‌ه تیۆره‌یه‌كی له‌وجۆر‌ه ده‌توانێت‬ ‫پێمانبڵێت‪.‬‬ ‫فۆكۆ‪ :‬به‌ڵێ‪ ،‬ب �ه‌اڵم ئایا هه‌ستناكه‌یت‬ ‫مه‌ترسیه‌ك له‌گۆڕێیه‌؟ ئه‌گه‌ر تۆ ده‌ڵێیت شتێك‬ ‫هه‌ی ‌ه ناوی سروشتی مرۆییه‌‌و ئه‌و سروشته‌‬ ‫مرۆییه‌ش هێشتا له‌م كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی ئێستادا‬ ‫ئه‌و ماف‌و توانایانه‌ی بۆ ده‌سته‌به‌رنه‌بووه‌‬ ‫وایلێبكات خۆی وه‌دیبهێنێت‪ ...‬وابزانم تۆ وات‬ ‫وت‪.‬‬ ‫چۆمسكی‪ :‬به‌ڵێ‪.‬‬ ‫ف��ۆك��ۆ‪ :‬ئ �ه‌گ �ه‌ر وت��م��ان ئ �ه‌م � ‌ه ڕاس��ت��ه‌‌و‬ ‫وای �ه‌‪ ،‬هه‌ستناكه‌یت ریسكی ئ�ه‌و‌ه ده‌كه‌ین‬ ‫له‌چوارچێوه‌ی كۆمه‌ڵێك چه‌مك‌و كاتیگۆریه‌وه‌‬ ‫ك ‌ه له‌كۆمه‌ڵگه‌‌و ژی��ار‌و كولتوره‌كه‌مانه‌وه‌‬ ‫خوازراوه‌‪ ،‬سنورێك بۆ ئه‌و سروشت ‌ه له‌یه‌ككاتدا‬ ‫ئ��ای��دی��اڵ‌و واقیعی ‌ه داده‌ن��ێ��ی��ن ك� ‌ه تاوه‌كو‬ ‫ئێستا شاراوه‌یه‌‌و نادیاره‌‌و چه‌پێنرا‌و؟ ئێستا‬ ‫نمونه‌یه‌كی تاڕاده‌یه‌ك ئاسان ده‌هێنمه‌وه‌‪.‬‬ ‫سۆسیالیزم له‌قۆناغێكدا‪ ،‬له‌كۆتایی سه‌ده‌ی‬ ‫ن��ۆزده‌ی � ‌هم‌و س �ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫ده‌یوت مرۆڤ له‌كۆمه‌ڵگ ‌ه سه‌رمایه‌دارییه‌كاندا‬ ‫ته‌واوی مه‌رج ‌ه له‌بار‌و شیاوه‌كانی په‌ره‌سه‌ندن‌و‬ ‫خۆوه‌دیهێنانی بۆ نه‌ڕه‌خساوه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫سروشتی مرۆیی له‌ناو سیستمی سه‌رمایه‌داریدا‬ ‫وێرانكراوه‌‌و داوه‌شێنراوه‌‪ .‬ئه‌و سۆسیالیزمه‌‬ ‫خه‌ونی ب ‌ه مرۆڤێكه‌و‌ه ده‌بینی‌و دواجاریش‬ ‫رزگاركرا‪ .‬به‌اڵم داخۆ سۆسیالیزم‪ ،‬سه‌رباری‬ ‫ده‌رككردن‌و وه‌دیهێنانی ئه‌و سروشت ‌ه مرۆییه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و نمونه‌‌و مۆدێل ‌ه چی بوو ك ‌ه به‌كاریهێنا؟‬ ‫له‌ڕاستیدا نمونه‌‌و مۆدێلی بۆرژوازیه‌ت بوو‪.‬‬

‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬ ‫خود‌ ل ‌ه چاوی ئه‌وانی تره‌وه!‬ ‫ڕێبازی كارلێكردنی سیمبولی(‪)Symbolic Interactionism‬‬ ‫یه‌كێك ‌ه ل ‌ه گرنگترین ئاڕاس���ت ‌ه فیكریه‌كان‪ ،‬ك ‌ه‌ زانس���تی سۆشیال‬ ‫ك كارلێكردنی‬ ‫س���ایكۆلۆژی مۆدێرنی پێ ده‌ناس���رێته‌و‌ه ‪ .‬وه‌ك چه‌م ‌‬ ‫س���یمبولی بۆ یه‌كه‌م جار ل ‌ه ‪1969‬دا له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵناسیی ئه‌مریكی‬ ‫(هاربه‌رت بلومه‌ر) ه‌و‌ه داهێنراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ڕه‌وگوڕیش���ه‌ی ئه‌م چه‌مكه‌‬ ‫فه‌لسه‌فی و پراگماتیكی ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ زانكۆی شیكاگۆ و ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫بۆ فه‌یله‌سوف و ده‌رونشیكاری كۆمه‌اڵیه‌تیی ئه‌مریكی (جۆرج هاربه‌رت‬ ‫مید)‪ .‬بیرۆكه‌ی س���ه‌ره‌كی ئه‌م ڕێباز‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه مرۆڤ بونه‌وه‌رێكیی‬ ‫كۆمه‌اڵیتی ‌ه و خودیش له‌و هه‌ماهەنگیی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌دا دروست ده‌بێت‪.‬‬ ‫مید بۆ داڕش���تنی تێزه‌كه‌ی خۆی سێ تێمای سه‌ره‌كی ل ‌ه كۆمه‌ڵناسه‌‬ ‫پراگماتیسته‌كانه‌و‌ه وه‌رگرتو‌ه ك ‌ه ئه‌مانه‌ن‪ ،‬یه‌كه‌م‪ :‬جه‌ختكرد ‌ن له‌سه‌ر‬ ‫كارلێك و كاریگه‌ری نێوان مرۆڤ و جیهان ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌ی‪ .‬دووه‌م‪:‬‬ ‫بینینی مرۆڤ و جیهانی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌ی وه‌ك پرۆسه‌یه‌كی دینامیكی‬ ‫به‌رده‌وام‪ .‬س���ێیه‌م‪ :‬گرنگ���ی دان ب ‌ه توانای مرۆڤ ب���ۆ ڕاڤه‌كردن و‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی ئه‌و جیهان ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ی ك ‌ه تیایدا ده‌ژی‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه كتێبی (ئه‌قڵ‪ ،‬خ���ودو كۆمه‌ڵگه‌) دا مید ب���اس ل ‌ه هه‌ژمون‬ ‫و ده‌س���ه‌اڵتی كۆمه‌ڵگ ‌ه ل ‌ه س���ه‌ر ئه‌قڵی م���رۆڤ ده‌كات و پێوای ‌ه كه‌‬ ‫ئه‌قڵ (شتێك) نی ‌ه ل ‌ه تاكه‌كه‌سدا به‌ڵكو پرۆسه‌یه‌ك ‌ه خۆی ل ‌ه دیارده‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان���دا نمای���ش ده‌كات‪ .‬هه‌ربۆی��� ‌ه مید ب���اوه‌ڕی ته‌وای‬ ‫‌یه بۆ گۆڕینی هه‌نوكه‌و ئه‌وه‌ی كه‌ل ‌ه ئێس���تادا‬ ‫ب��� ‌ه توانای م���رۆڤ هه ‌‌‬ ‫ڕووده‌دات‌‪ .‬ئه‌و مرۆڤه‌ی كه‌ل ‌ه نوسین و باڵوكراوه‌كانی میدا ده‌یبنینه‌وه‌‪،‬‬ ‫مرۆڤێك ‌ه ئازاده‌و سه‌ربخۆ‪ ،‬خۆی ل ‌ه هه‌موو كۆت و پێوه‌نده‌كانی وه‌ك‬ ‫ترادس���ێۆن ‪ ،‬ئایین و ته‌نانه‌ت س���نور‌ه بایۆلۆژیه‌كانیش ڕزگاركردوه‌‌‪.‬‬ ‫كه‌س���ێك ‌ه ته‌واو پالس���تیكی ك ‌ه ئاماده‌ی ‌ه ژیانی خۆی ئه‌وانی تریش‬ ‫بگۆڕێت‪ .‬ب��� ‌ه مانایه‌كی تر‪ ،‬هه‌ردوو خ���ود و ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تیش له‌‬ ‫گۆڕانێكی به‌ده‌وامدان‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ش بۆ خۆی زاده‌ی ئه‌و كاروكرده‌وانه‌ی‬ ‫تاكه‌كان ‌ه ك ‌ه ل ‌ه ئێس���تادا ئه‌نجامی ده‌ده‌ن‪ .‬دی���ار‌ه ئه‌م ڕێباز‌ه نوێیه‌‬ ‫فیكریی ‌ه‌ جه‌خت ل ‌ه س���ه‌ر هه‌نوكه‌ی مرۆڤ و كاریگه‌ریه‌كانی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌كات‪ ،‬به‌و مانایه‌ی ئه‌وه‌ی ك ‌ه ل ‌ه ئێستاو هه‌نوكه‌دا‬ ‫ڕووده‌دات كاریگه‌ری خۆی ل ‌ه س���ه‌ر ڕابردووی مرۆڤه‌كان جێده‌هێڵێت‌!‬ ‫هه‌ڵب���ه‌ت ئه‌م���ه‌ش ب��� ‌ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌و دی���د‌ه ده‌رونش���یكارییه‌‬ ‫فرۆیدییه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه پێیوای ‌ه كێشه‌و گرفته‌كانی ڕابردوو هه‌میش ‌ه بوون و‬ ‫ئاماده‌گییا ‌ن ل ‌ه ئێس���تادا هه‌یه‌! ب ‌ه بیروڕای مید مرۆڤ چۆن مێژووی‬ ‫خ���ۆی به‌رهه‌مده‌هێنێته‌وه‌‪ ،‬چۆنیش چیرۆكی تاز‌ه ل ‌ه س���ه‌ر خۆی و‬ ‫ده‌روبه‌ره‌كه‌ی دروستده‌كات هه‌مووی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ك ‌ه چۆن‬ ‫دۆخ ‌ه كۆمه‌الیتیه‌كان و هه‌ماهه‌نگی نێوان مرۆڤه‌كان پێناس ‌ه ده‌كات‪.‬‬ ‫مید وه‌ك ئۆبێكتێك مامه‌ڵ ‌ه ل ‌ه گه‌ڵ خودا ده‌كات و پێوای ‌ه ك ‌ه به‌رده‌وام‬ ‫ده‌توانێت ب ‌ه خۆیدا بچێته‌وه‌‪ ،‬بیربكاته‌وه و بگۆڕێت‪ .‬یه‌كێك ل ‌ه مه‌رجه‌‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی دروستبوونی كه‌سێتی ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه مرۆڤ بتوانێت خۆی‬ ‫ل��� ‌ه چاوی ئه‌وانی تردا ببینێته‌وه‌! به‌و مانایه‌ی ‌ه ك ‌ه مرۆڤ بتوانێت له‌‬ ‫خۆی بێت ‌ه ده‌رێ و سه‌رله‌نوێ خۆی ببینێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك چۆن بیشتوانێت‬ ‫بچێت ‌ه ناو خودی ئه‌وانه‌ی تره‌وه هه‌س���تیان پێبكات ب ‌ه واته‌یه‌كی تر‬ ‫بتوانێت خۆی بخات ‌ه ش���وێنی ئه‌وانی ترو ل ‌ه گۆشه‌نیگای ئه‌وانیشه‌وه‌‬ ‫هه‌م س���ه‌یری ڕه‌فت���اری خۆی و‌ه هه‌م س���ه‌یری كاردانه‌وه‌و ڕه‌فتاری‬ ‫ئه‌وانیش بكات‪ .‬مید ئه‌م توانای مێنتالیزه‌كردن و ره‌نگدانه‌وه‌یه‌ی خود‬ ‫ده‌گه‌ڕێنێته‌و‌ه بۆ قۆناغ ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كانی گه‌شه‌ی مناڵ و باس ل ‌ه دوو‬ ‫قۆناغی گرن���گ ده‌كات ك ‌ه ب ‌ه قۆناغی گه‌مه‌كردن و قۆناغی یاریكردن‬ ‫ناویان ده‌بات ‪ .‬ل ‌ه قۆناغی یه‌كه‌مدا مناڵ فێری ئه‌و‌ه ده‌بێت ك ‌ه ڕۆڵی‬ ‫زۆرب���ه‌ی ئه‌وانه‌ی كه‌ل ‌ه ده‌وروبه‌ریدان وه‌ربگرێ���ت و ڕه‌فتاری (ئه‌وی‬ ‫تری گرنگ) ‪ ،‬بۆ نمون ‌ه دایك و باوك و كه‌س��� ‌ه نزیكه‌كانی وه‌ك خۆی‬ ‫بكاته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه قۆناغی دووه‌مدا ‪ ،‬وات ‌ه قۆناغی یاریكردن مناڵ فێر‬ ‫ده‌بێت ڕۆڵ و ڕه‌فتاری هه‌ندێ كه‌سی تایبه‌ت بكات ‌ه هی خۆی الساییان‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬بۆ نمون ‌ه فیگه‌رو كاره‌كته‌ره‌كانی دیزنی ك ‌ه جیهان و ئه‌قڵی‬ ‫مناڵ له‌و قۆناغه‌دا داگیرده‌كات‪‌.‬‬ ‫ب��� ‌ه بۆچوونی مید مرۆڤ ب ‌ه مرۆڤی ل ‌ه دایك نابێت به‌ڵكو ده‌كرێته‌‬ ‫مرۆڤ له‌ڕێی پرۆس���ه‌یه‌كیی به‌رده‌وامی سۆسیالیزه‌كردنه‌وه‌‌‪ ،‬كه‌تیایدا‬ ‫هه‌موو ئه‌و نۆرم‪ ،‬به‌ها‪ ،‬ئاكار‪ ،‬ڕێساو یاسا كۆمه‌اڵیاتیانه‌ی ك ‌ه پێویسته‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بیكات ‌ه بونه‌وه‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تی‌ فێرده‌بێت‪ .‬ئه‌و چه‌مكی‬ ‫(من)ی تاك ‪(،‬خۆم)ی كۆمه‌ڵ و( ئه‌وی تری گرنگ) به‌كارده‌هێنێت‬ ‫بۆ ڕاڤه‌كردنی خود و پێوایه‌ كه‌ئێمه‌ی مرۆڤ له‌س���ه‌ره‌تادا بونه‌وه‌ری‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی���ن و دوات���ر ده‌بین ‌ه تاك كه‌س‪ .‬مید هی���چ جیاوازیه‌ك له‌‬ ‫نێ���وان هزر و كرده‌وه‌دا ناكات و پێوای ‌ه خود ل ‌ه (من) ی س���وبێكت‬ ‫و (خۆم)ی ئۆبێكت پێكهاتووه‌‪( ،‬خۆم) ئه‌و كات ‌ه دروس���تده‌بێت كه‌‬ ‫خود بتوانێت خ���ۆی وه‌ك ئۆبێكتێك ببینێت‪ ،‬وات ‌ه ل ‌ه چاوی ئه‌وانی‬ ‫تره‌و‌ه خ���ۆی ببینێت‪ .‬به‌ڕای مید (من)ی تاكه‌كه‌س���ی و‌ه (خۆم)ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی دوو دیوی هه‌مان دراون و (ئه‌وی تری گرنگ)یش ده‌بێته‌‬ ‫ئه‌ڵقه‌یه‌كی په‌یوه‌ندی و ئه‌وه‌ی ك ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه ده‌یكات ‌ه تاكه‌كه‌سی‬ ‫و‌ه ب ‌ه پێچه‌وانه‌شه‌و‌ه ئه‌و‌ه ‌ی تاكه‌كه‌سیی ‌ه ده‌یكاته‌و‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی‪‌.‬‬

‫ذمارة (‪ )204‬دوشةممة ‪2014/6/16‬‬

‫‪8‬‬

‫د‪ .‬رەجائی فاید‪ ،‬نوسەرو لێکۆڵەری میسری‪:‬‬

‫تێڕوانینی سەرانی عەرەبی و دەوڵەتانی عەرەبی بۆ‬ ‫پرسی کورد‪ ،‬تێڕوانینێكی نەزانانە بووه‌‬ ‫سازدانی‪ :‬دوعا عەبدولعەزیز*‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫ئەو نوسەر و ڕۆشنبیرانەی جیهانی‬ ‫ع��ەرەب��ی ك��ەم��ب��ون‪ ،‬ك��ە ل��ەس��ەر ك��ورد‬ ‫و پرسە ڕەواك���ەی لێكۆڵینەوەو قسەو‬ ‫هەڵوێستی مرۆییان هەبوبێت و كاری‬ ‫نوسین و ڕۆژنامەنوسی خۆیان بۆ ئەو‬ ‫بابەتە تەرخانكردبێت‪ .‬ئەمجارە نوسەرو‬ ‫ڕۆژنامەنوسێکی دونیای عەرەبی و میسریمان‬ ‫بەسەركردەوە‪ ،‬كە هەردەم دوای كەوتنی‬ ‫(سەدام حوسەین) و دروستبونی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬هەڵوێست و خوێندنەوەی‬ ‫زانستیانه‌ی بۆ پرسی كورد هەبوە‪.‬‬ ‫«رەج���ائ���ی ف��ای��د» وەك كەسێكی‬ ‫بێالیەن و قەڵەمێكی ئ���ازاد‪ ،‬ب��ازن��ەی‬ ‫نەتەوەیی و نیشتمانی بڕیوەو لە میسرو‬ ‫دەزگا ڕاگەیاندنە عەرەبیەكانەوە‪ ،‬باسی‬ ‫پرسی كوردو بابەتە هەنوكەییەكان‪ ،‬وەك‬ ‫ڕۆژنامەنوسێك‪ ،‬دەخاتەڕو‪ ،‬ڕاستگۆیانە‬ ‫لێكۆڵینەوەی لەو بارەوە هەیە‪ ،‬توانیویەتی‬ ‫پ��ەردە لەسەر چەندین پ��رس و ڕوداوی‬ ‫گرنگی كوردی و ئێراقی‪ ،‬وەك توێژەرێكی‬ ‫بوێر‪ ،‬بخاتە بەرباس‪ ،‬هەر بۆیە ڕۆژنامەی‬ ‫(چاودێر) ئەمجارەش چوە واڵتی میسر و‬ ‫له‌گه‌ڵ (ڕەجائی فائد) ئەم چاو پێكەوتنەی‬ ‫ئەنجامدا‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬پاش دەستخۆشیمان‬ ‫ب��ۆ ئ��ەم دەرف��ەت��ەی ك��ە ڕەخساندتان‪،‬‬ ‫پێمان خۆشە ڕاستەوخۆ لەو پرسیارەوە‬ ‫دەستپێبكەین‪ ،‬وەك��و ئ��ەوەی بەڕێزتان‬ ‫نوسەرێكی ع��ەرەب و پاشان نوسەرێكی‬ ‫دی����ارن ل��ەس��ەر دۆزی ك���ورد و پرسە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی‪ ،‬ده‌کرێت تێڕوانینێكی‬ ‫گشتی دەوڵەتانی عەرەبیمان بدەیتێ‌ لەسەر‬ ‫دۆزی كورد؟‬ ‫ڕەج��ائ��ی ف��ائ��د‪ :‬ئێمە ل��ە جیهانی‬ ‫بەرژەوەندیەكاندا دەژی��ن‪ ،‬ه��ەردەم ئەم‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ان��ە لە ئاستی دەوڵ��ەت��ان��دا‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش واڵتانی عەرەبی‪ ،‬بەرامبەر‬ ‫ئ��ەو پرسە ڕۆڵ��ی گ��ەورەو كپكەرەوەیان‬ ‫ب��ی��ن��ی��وە‪ ،‬دەوڵ��ەت��ان��ی ع��ەرەب��ی��ش ل��ەو‬ ‫بێدەنگیەی لە ئاست ئەو پرسە مرۆییە و‬ ‫لەو پشتگوێخستنە‪ ،‬جیاوازیان هەبووە‪ .‬با‬ ‫من نمونەیەك بهێنمەوە بەتایبەت لە سەر‬ ‫میسری خۆمان‪ ،‬وەك دەبینن هەبونی پێنج‬ ‫ملیۆن مرۆڤی میسری لە واڵتی ئێراق و‬ ‫كاركردنی لەو واڵتە بە درێژایی هەشتاكان‪،‬‬ ‫بێدەنگیان خستە مشتی بەرپرسانی‬ ‫واڵت��ەوە‪ ،‬بە دەستپێكردنی داگیركردنی‬ ‫(كوەیت) هەڵگەڕانەوەی سەرانی عەرەبی‬ ‫لە (س��ەدام حوسەین) و دەسەاڵتەكەی‪،‬‬ ‫ئیتر ئێمەی میسری زوبانمان بەربوو‪،‬‬ ‫هاتینەقسەكردن لەسەر كارە نامرۆڤانەكانی‬ ‫(س���ه‌دام حوسەین) و پرسی ئەنفال و‬ ‫جینۆسایدكردنی كوردان و كیمیابارانكردنی‬ ‫هەڵەبجەو كوشتنی پێنج ه��ەزار مرۆڤی‬ ‫بێتاوان‪ .‬بۆیە دەوڵ��ەت��ان��ی ع��ەرەب��ی لە‬ ‫سیاسەتكردن و نواندنی هەڵوێستەكانیاندا‬ ‫س��ەب��ارەت بە پرسی ك���وردی‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئ��ێ��س��ت��اش زی���ات���ر ب���ەرژەوەن���دی���ەك���ان‬ ‫لەبەرچاودەگرن‪ ،‬نەك پرانسیبە مرۆییەكان‬ ‫و بیرو باوەڕەكانیان‪ .‬بەڕای من جیهانی‬ ‫سیاسەتكردن و دەوڵەتداری لە دوێنێ‌ و‬ ‫ئیمڕۆشدا‪ ،‬هەمان ڕەوتی گرتووە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫زلهێزەكانیش بەرامبەر بە پرسی كورد هه‌ر‬ ‫بێهه‌ڵوێست بون‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەی باشە سیاسیە‬ ‫ع��ەرەب��ەك��ان‪ ،‬ه��ەر تەنیا ب��ەرژەوەن��دی��ی‬ ‫لێكدەدەنەوە یان نه‌ته‌وه‌گه‌ریش کاریگه‌ریی‬ ‫خ��ۆی ه�ه‌ی�ه‌؟ ئ��ەو واڵت��ە عەرەبیانە چ‬ ‫بەرژەوەندییه‌کی گ��ەورەی��ان دەكەوێتە‬ ‫م��ەت��رس��ی��ەوە‪ ،‬ت��ا ئ��ەوەن��دە ترسیان لە‬ ‫دروستبونی كیانێكی سیاسی بۆ كوردان‬ ‫هەبێت؟‬ ‫ڕەجائی فائد‪ :‬دۆزی كورد دۆزێكی نوێ‬

‫نیە‪ ،‬پاشان تێڕوانینی دەوڵەتانی عەرەبی‬ ‫له‌ڕوی مێژوییه‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ قۆناغە جیاوازەكان‬ ‫گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتوه‌‪ .‬سەرەتا تێڕوانینی‬ ‫سەرانی عەرەبی و دەوڵەتانی عەرەبی‪،‬‬ ‫تێڕوانینێكی نەزانانە ب��وو‪ ،‬تێگەیشتنی‬ ‫لە پشتەوە نەبوو‪ ،‬تەنها ئەوەندە نەبێت‬ ‫لەدەم سەرانی ئەو واڵتانەوە هەندێ‌ وتەو‬ ‫قسەی خۆیانیان پێگەیاندبون كە زیاتر‬ ‫زانیاریی سەرەتایی و هەڵەبون‪ ،‬گوایه‌‌‬ ‫ك��ورد‪ »:‬كۆمەڵێ كەسی هەڵگەڕاوه‌ن و‬ ‫مەبەستیان بێهێزكردن و پارچەپارچەكردنی‬ ‫ئەو واڵتەیەو بەدەستیسەی هەندێ‌ واڵتی‬ ‫ناوچەیی و مەرامی ئەوان خەریكی كاری‬ ‫تێكدەرانەن‪ ،‬دواج��ار ئامانجیان تێكدانی‬ ‫ئاسایشی واڵت و ئاسایشی واڵتانی عەرەبی‬ ‫و ئەم جۆرە دەربڕین و چەمكانە بوون»‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدا بیریان چوو بوو ئەوەی‬

‫ل��ەس��ەر ئاسایشی ع��ەرەب��ی دادەن��ێ��ت‪.‬‬ ‫پاشان لە ڕاستیدا ئەوانەی كە لە واڵتانی‬ ‫عەرەبیەوە دەهاتن و زیاتر لەوێ‌ دەمانەوە‪،‬‬ ‫بەو جۆرە بیركردنەوەیەی بەعس مێشكیان‬ ‫پڕ دەكرا‪ ،‬چونكە بیركردنەوەی ئەو حزبه‌و‬ ‫ئ��ەو دەس��ەاڵت��ە داب��ەزی��ب��وە ن��او خەڵكی‬ ‫عەرەبی ئێراقی و دواتر دەگوازرایەوە بۆ‬ ‫ئەوانەی كە لە واڵتانی تری عەرەبیەوە‬ ‫دەهاتن‪ .‬تەنانەت لەم دوایەشدا كەسێكی‬ ‫وەك م��ن ك��ە دەمویست پ��رس��ەك��ان و‬ ‫بابەتەكان وەك چۆن هەیە بیگەیەنم و‬ ‫بیدەم بەگوێیی ئەوانی تردا‪ ،‬زۆر ئاسان‬ ‫نەبوو‪ ،‬بەڵكو زۆرجار تووشی ڕقلێبونەوە‬ ‫لەالیەن عەرەبەكانەوە دەبومەوە‪ .‬بەتایبەت‬ ‫من لە كۆڕو دانیشتنه‌كاندا كاتێ‌ بۆچوون‬ ‫و توێژینەوەكانی خۆمم بەرچاودەخست و‬ ‫پرسەكانم دەخستە بەرباس‪ ،‬تووشی ئەو‬

‫دان��اوە‪ ،‬ه��ەردەم بیریان بەالی ڕۆژئ��اواوە‬ ‫بوەو بیریان لە بەدەستهێنانی ڕای عەرەب‬ ‫و سەرانی ع��ەرەب نەکردۆته‌وه‌و هەوڵی‬ ‫ئه‌وه‌یان نه‌داوه‌ دۆزی خۆیان بۆ واڵتانی‬ ‫عەرەبی ڕونبکه‌نه‌وه‪ ،‬هەوڵی كردنەوەی‬ ‫نوسینگەكەیان لە ئەوروپاو ڕۆژئاوا ده‌دا‪،‬‬ ‫به‌اڵم واڵتانی عەرەبییان پشتگوێده‌خست‪،‬‬ ‫ئەزانی ڕوبه‌ڕو‪ ،‬من ئەمەم وەك ڕاستیەک‬ ‫بە هەندێ‌ الیەنی كوردی وتوەو گەیاندوە‪.‬‬ ‫كە بەڵێ‌ ئێوە كەمتەرخەمیتان نواندوەو‬ ‫تائێستاش دەینوێنن‪ ،‬ناتوانن پ��رس و‬ ‫خواستە ڕاستەقینەكانتان بە شێوازێكی‬ ‫پێویست بگەیەننە ناوەندە عەرەبیەكان‪،‬‬ ‫تەنها ڕوەو ئ��ەوروپ��ا و ڕۆژئ���اوا دەڕۆن‪،‬‬ ‫دەب��وو هەردوكیانتان بكردایە‪ .‬هەرچەند‬ ‫ئەتوانم بڵێم لەمەشدا لە واڵت��ی لیبیادا‬ ‫سەركەوتووبون‪ ،‬ئێوە توانیبوتان دۆزی‬

‫هەماهەنگی پرسی كورد بوبێت لەوكاتەدا‬ ‫ه��ەر گرنگ ب���ووە‪ ،‬ب��ەاڵم دی���ارە ئەمڕۆ‬ ‫ڕاستیەكان خۆیان زیاتر ئاشكرادەكەن‪،‬‬ ‫لەناوەندە عەرەبی و جیهانیەكاندا‪ ،‬وشەی‬ ‫كوردستان و چەمكی ك��وردب��ون بوەتە‬ ‫بابەتێكی زیندو‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌راوردی بکه‌ین به‌‬ ‫حه‌فتاکان‪ ،‬ئاسمان و ڕێسمانە‪.‬‬ ‫پاشان دەمەوێت ڕاستیەكی تر هەیە‬ ‫ب��ۆ ت��ۆی ب��اس ب��ك��ەم‪ ،‬ئ��ەوی��ش پرسی‬ ‫فیدراڵیەتە كە لەئێراقی نوێدا كورد لەناو‬ ‫دەس��ت��وردا هەوڵی جێگیركردنی داوەو‬ ‫لە ڕاپرسیشدا دواتر دەنگی بە ئەرێ بۆ‬ ‫داوە‪ ،‬ئ��ەزان��ی ه���ەردەم پشتیوانیم لەو‬ ‫چەمكە كردوەو هەرگیز ڕقم لە فیدراڵیەت‬ ‫نەبوە‪ ،‬چونكە من پێم وایە ئەوە به‌رهه‌می‬ ‫ژیرانه‌ی بیرکردنه‌وه‌ی کورد ب��ووه‌‪ ،‬نەك‬ ‫وەك میكانیزم و ف��اك��ت��ەری جیایی و‬

‫• نوسه‌ر و ڕۆژنامه‌نوسێکی میسرییه‌‪ ،‬پسپۆڕ ‌ه ل ‌ه‬ ‫مێژوی نوێی کورد‪.‬‬ ‫• چه‌ندین کتێبی له‌سه‌ر کوردو ئێراق و کێشه‌ی کورد‬ ‫نوسیوه‌‪ ،‬وه‌ک‪(:‬كردستانبعیونمصریە‪ ،‬المسألەالكردیەفیا‬ ‫لعراقوتركیا‪،‬أكرادنعموعراقیونأیچا‪،‬كردستانالعراقأكپرمن‬ ‫فیدرالیەوأقلمنإستقالل‪،‬كردستانالعراقاشكالیەالهویەبینا‬ ‫لوگنیالعراقیوالقومیالكردی‪.).‬‬

‫لەناوەندە عەرەبی و جیهانیەكاندا‪ ،‬وشەی كوردستان و‬ ‫چەمكی كوردبون بوەتە بابەتێكی زیندو‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌راوردی‬ ‫بکه‌ین به‌ حه‌فتاکان‪ ،‬ئاسمان و ڕێسمانە‬ ‫ئاسایشی ئەوان دەخاتە ژێر پرسیارەوە‪،‬‬ ‫ئەو تێڕوانینە گشتگیره‌ی سەرانی ئەوانە‪،‬‬ ‫كە لە سیاسەت و دەوڵەتداریەكەیاندا‬ ‫جێبەجێیان دەكرد و دەیكەن‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌‬ ‫بەركەناركردن یان بەچاوی نزم و هاواڵتی‬ ‫پلە دوو حیسابیان بۆ بكەن‪ ،‬ئامادەنین‬ ‫كەسانی تر قبوڵبكەن‪ .‬هەوڵی كاركردن‬ ‫بۆ قبوڵكردنی ئەوانی تر نەدەن‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫ئەمە بۆ خۆی وەك ترس و پرسیار‬

‫تەنگژەیە دەبومەوە‪ .‬ڕاستیەكی تریش هەیە‬ ‫دەبێت كورد و ڕۆشنبیران و دیبلۆماتكارانی‬ ‫ك��ورد و س��ەران��ی ك��وردی��ش لەبەرچاوی‬ ‫بگرن‪ ،‬كە ئەم تێرمە لە بیركردنەوەیە‬ ‫بەرامبەر كورد لەالیەن سەرانی عەرەبی‬ ‫و سیاسیەكانی عەرەب تووشی هاتبون و‬ ‫هاتوون‪ ،‬تەنها هەڵەكە لەالیەن عەرەب و‬ ‫سیاسیە عەرەبەكانەوە نیە‪ ،‬بەڵكو ئەوە‬ ‫سەرانی كورد و جۆری مامەڵەی دیبلۆماسی‬ ‫ئەوانیش كاریگەریی نەرێنی‬

‫كورد وەك ڕاستەقینەیەك بۆ سەركردەیەكی‬ ‫وەك « موعەمەر قەزافی» شیبكەنەوە‬ ‫و بیگەیەنن‪ ،‬ئەمەش پاڵپشتێك بوو‪،‬‬ ‫ئیتر هەرچۆنێك سەرانی كورد توانیویانە‬ ‫(موعەمەر قەزافی) بكەنە الیەنگیری خۆیان‬ ‫و باس لەكورد بكات و پاڵپشتی لە دۆزی‬ ‫كورد بكات‪ ،‬لە كاتێكدا كە ناوهێنانی كورد‬ ‫لەوكاتەدا لە سەردەمی سه‌دام حوسەیندا‪،‬‬ ‫كارێكی مەزن بوو بۆ ئه‌و کاته‌ی كورد‪،‬‬ ‫سا ئەگەر ق��ەزاف��ی بۆ هەرمەبەستێكی‬ ‫ت��ر ه���اوك���اری و‬

‫پەرتەوازەبونی پێكهاتەی خاكی ئێراق‬ ‫بێت‪ .‬تۆ تەماشای دەوڵەتە بەهێزەكانی‬ ‫جیهان لە ب��وارە جۆربەجۆرەكاندا بكە‪،‬‬ ‫دەزانی سیستمی فیدراڵی پراكتیك دەكەن‪،‬‬ ‫باشترین فاكتەری بەهێزبونیشیانە‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫ئەڵمانیا سیستمی فیدراڵی جێبەجێدەكات‪،‬‬ ‫واڵتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا‪ .‬ئەزانی لەوێ‌‬ ‫وات��ای ڕاستەقینەی (هاواڵتیبون) زیاتر‬ ‫پڕاكتیك دەكرێت؟ هەربۆیە بۆ مەشهەدی‬ ‫ئێراقی پێم وایە میكانیزمێكی ئاقاڵنەیان‬ ‫هەڵبژاردوەو بژاردەیەكی ت��ەواو باش و‬

‫ده‌بێت ئێراق بكرێتە سێ هەرێمەوە‪ ،‬هەرێمێك بۆ كورد كە ئیمڕۆ‬ ‫ئەوە وەكو واقیع هەیە‪ ،‬ده‌بێت بۆ سونەی ئێراقیش هەرێمێك‬ ‫هەبێت‪ ،‬بۆ شیعەكانیش هەرێمێكی خۆبەرێوەبەری هەبێت و‬ ‫حكومەتێكی فیدراڵی بە بونی سێ هەرێم چارەسەری بارودۆخەكە‬ ‫دەكات‬

‫چارەسەركەرە بۆ ئەو گرفتانەی ڕوبەڕوی‬ ‫واڵتی ئێراق دەبنەوه‌‪ .‬ئەزانی به‌رکه‌وتن ‌ه‬ ‫ئاینی و تایه‌فیه‌كانی خەڵكی ئێراق‬ ‫لەبەرئەوەی ڕیشەیەكی مێژوویی قووڵیان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەو سانایە لەبن نایەن و چارەسەر‬ ‫ناكرێن‪ .‬پێم وایە وەك كەسێكی چاودێر و‬ ‫وەك خوێندنەوەیه‌ك بۆ ئەو بارودۆخەی‬ ‫ئێراقی تیایە‪ ،‬ئەوەیە كە ده‌بێت ئێراق‬ ‫بكرێتە سێ هەرێمەوە‪ ،‬هەرێمێك بۆ كورد‬ ‫كە ئیمڕۆ ئەوە وەكو واقیع هەیە‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫بۆ سونەی ئێراقیش هەرێمێك هەبێت‪،‬‬ ‫بۆ شیعەكانیش هەرێمێكی خۆبەرێوەبەری‬ ‫هەبێت و حكومەتێكی فیدراڵی بە بونی سێ‬ ‫هەرێم چارەسەری بارودۆخەكە دەكات‪.‬‬ ‫ئەزانی لەو ساتەوەی كورد لە باكوری‬ ‫ئ��ێ��راق ب��وەت��ە خ���اوەن���ی ه��ەرێ��م��ێ��ك و‬ ‫حكومەتێكی خۆجێی پراكتیك دەك��ات‪،‬‬ ‫باشترین دۆخ و گ��وزەران و پێشكەوتن و‬ ‫ئاسایشی بۆ دانیشتوانەكەی مسەوگەر‬ ‫ك��ردووە؟ دەبوو سووننە و شیعەش وەها‬ ‫بكەن‪ ،‬باچیتر ئەو كێشانە نەبنە هه‌ڕشه‌‬ ‫بۆ دانیشتوانی و ئاسایش و پێکه‌وه‌ژیان‬ ‫بكەوێتە ژێرپرسیارەوە‪ .‬دوبارە دەیڵێمەوە؛‬ ‫فیدراڵیەت پێویستیەك و میكانیزمێكە‬ ‫دەبێت شیعەو سوننەش‪ ،‬وەك كوردەكان‬ ‫دەس��ت��ی ب��ۆ ب��ب��ەن ب��ۆ ئ����ەوەی ئ��ێ��راق‬ ‫بەیەكپارچەیی بمێینێتەوە‪ ،‬ماناكانی‬ ‫دیموكراسی و هاواڵتیبون ب��ۆ هەموو‬ ‫پێكهاتەو ڕەگەزەكان مسەوگەربكات‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬زۆرج��ار كە باس‬ ‫دێتە سەر سەربەخۆیی كورد‪ ،‬دروستبونی‬ ‫دەوڵ��ەت��ی ك���وردی‪ ،‬ئیتر توكی س��ەری‬ ‫سیاسیە عەرەبەكان گرژدەبێت‪ ،‬ڕاستەوخۆ‬ ‫ئەمە وه‌ک پیالنێك بۆ پارچەكردنی ئومەی‬ ‫ئیسالمی ناوی ده‌به‌ن‪ .‬لەكاتێكدا دەبینین‬ ‫ئەو ئومە ئیسالمیە عەرەبیە خۆیان بون‬ ‫بە چەند بەشەوەو دەیان واڵتی عەرەبی‬ ‫دروستبون‪ ،‬ئەم هه‌الهه‌البونه‌ی خۆیان‬ ‫بە زیان لەسەر ئومەی ئیسالمی نازانن‪،‬‬ ‫كەچی دروستبونی ده‌وڵه‌تێكی كوردی بەو‬ ‫شێوە نەرێنیە لێی دەدوێن؟! بۆ ئەمە چی‬ ‫دەڵێیت؟‬ ‫ڕەج��ائ��ی ف��ائ��د‪ :‬ل��ە ڕاستیدا م��ن بەو‬ ‫تێفكرین و بیركردنەوانە دەڵێم گەمژەیی‪.‬‬ ‫ئەزانی من با وتەی كەسایەتیەكی سیاسی‬ ‫ع��ەرەب��ی ب��ەن��اوب��ان��گ» دك��ت��ۆر جەمال‬ ‫ئ��ات��اس��ی» ك��ە هەڵگری ب��ی��ری ع��روب��ەو‬ ‫ناسری بوو‪ ،‬بۆت بخه‌مه‌ڕوو‪ ،‬ئەو پیاوە‬ ‫سیاسیەكی سوری‪ ،‬تا سەرئێسقان ناسریی‬ ‫بوو‪ .‬لەساڵەكانی ‪ 1941‬كاتێك كە شۆڕشی‬ ‫(ڕەشید عالی گەیالنی) لە ئێراق ڕوویدا‪ ،‬بۆ‬ ‫بەهاناوەهاتنی ئەو شۆڕشەو پشتگیریكردنی‬ ‫شۆڕشەكە لەگەڵ سێ لە هاوەاڵنی لە خاكی‬ ‫سوریاوە‪ ،‬واتە لە شاری (دیمەشق)ەوە‬ ‫ڕێیان گرتەبەر و هاتن بۆ واڵتی ئێراق‪ .‬لە‬ ‫یاداشتەكەیدا دەنوسێت‪ « :‬ئێمە وەختێ‌‬ ‫گەیشتینە ئەوێ‪ ‌،‬شۆڕش كپكرابویەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫مەجبور ڕێگەی گەڕانەوەمان هەڵبژارد بۆ‬ ‫سوریا بە قاچاخی‪ ،‬لەو كاتەدا ڕۆیشتینە‬ ‫شوێنێك لە باكوری ئێراق‪ ،‬بینیمان لەناو‬ ‫كۆمەڵێ خەڵكداین‪ ،‬هەر لە جلوبەرگ و‬ ‫شێوازی ژیان و قسەكردن و هەڵسوكەوتدا‬ ‫زۆرجیاواز بوون‪ ،‬لەكاتێكدا پرسیارمان كرد‬ ‫ئایا ئێمە هەر لەناو خاكی ئێراقداین‪ ،‬وتیان‬ ‫بەڵێ‪ ،‬دڵنیایان كردینەوە كە ئێمە لەناو‬ ‫خاكی ئێراقداین‪ ،‬تەنانەت ڕەبایەی سوپای‬ ‫ئێراقیشیان پیشانداین و وتیان ئەوە سوپای‬ ‫ئێراقە‪ ،‬بۆیە هەر لەو كاتەدا تێگەیشتم‬ ‫كە ئەمە نەتەوەیەكن ب��ەزۆر لكێنراون‬ ‫بەعەرەبەوە و سەر بەعروبەو خاكی عروبە‬ ‫هەژماركراون‪ ،‬گەرنا ئەوانە گەلێكی جیاوازن‬ ‫و شایەنی مافی خۆیانن‪.‬‬ ‫*رۆژنامەوانێکی میسرییە تایبەت‬ ‫بۆ روانگە و رەخنە کار دەکات‬