476

‫“چارەسەركردنی قەیرانی‬ ‫سوتەمەنی ساڵێك دەخایەنێت”‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬سەرۆكی لیژنەی دارایی‌و ئابوری لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪ ،‬كە چارەسەركردنی‬ ‫قەیرانی سوتەمەنی لەهەرێمی كوردستان نزیكەی ساڵێك دەخایەنێت‪ .‬دەشڵێت "بە وەزی��ری سامانە‬ ‫سروشتییەكانمان وتوە كە قۆرخكاریی لە پرۆسەی نەوت‌و سوتەمەنیدا هەیەو دەبێت چارەسەربكرێت‪ ،‬وەزیری‬ ‫سامانە سورشتییەكانیش بەڵێنی داوە دو پااڵوگەی نەوت لەگەرمیان‌و دهۆك دروستبكرێن‌"‪ .‬د‪ .‬عیزەت سابیر‪،‬‬ ‫لە دیالۆگێكدا لەگەڵ "چاودێر"‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬حكومەتی هەرێم لەچارەسەركردنی قەیرانەكەدا هەڵەی هەیە‪.‬‬ ‫دەشڵێت "لەم كاتی بێ موچەییەدا نرخی لیترێك بەنزین بە ‪ 800‬دینار زۆرەو كاریگەریی لەسەر گوزەرانی‬ ‫خەڵكی دروستدەكات‪ ،‬بۆیە لەقۆناغی داهاتودا ئێمە هەوڵی ئەوە دەدەین نرخی بەنزین كەمبكەینەوە"‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )476‬دو شةممة ‪2014/7/14‬‬

‫داعش لەموسڵەوە چەك‌و هێز‬ ‫رەوانەی دەوروبەری كەركوك دەكات‬ ‫لەچەند رۆژی رابردودا ئەبوبەكری‬ ‫بەغدادی سەردانی حەویجەی كردوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەپێی ئ��ەو زانیارییانەی دەست‬ ‫"چاودێر" كەوتون‪ ،‬لە چەند رۆژی‬ ‫رابردودا ئەبوبەكر بەغدادی سەردانی‬ ‫شارۆچكەی حەویجەی كردوەو لەگەڵ‬ ‫بەرپرسانی ناوچەكەدا كۆبۆتەوە‪.‬‬ ‫هاوكات چەكدارانی داع��ش چەك‌و‬ ‫تەقەمەنی‌و هێزیان لەپارێزگای‬ ‫نەینەواوە بۆ حەویجە گواستۆتەوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە سەرچاوەیەكی ئەمنیی‬ ‫ب��اوەڕپ��ێ��ك��راو‪ ،‬ب��ە "چ���اودێ���ر"ی‬ ‫راگ��ەی��ان��د‪ ،‬رۆژی ‪5‬ی ئ��ەم مانگە‬ ‫ئەبوبەكر بەغدادی ئەمیری گروپی‬ ‫تێرۆریستی داعش‪ ،‬سەردانی قەزای‬ ‫حەویجەی كردوەو لەنزیك پەیمانگەی‬ ‫تەكنیكیی قەزاكە كۆبونەوەی لەگەڵ‬ ‫بەرپرسانی ن��اوچ��ەك��ەدا ك��ردوە‪.‬‬ ‫هاوكات كەسێكیش بە ناوی ئەبو‬ ‫حەسەن لەالیەن داع��ش��ەوە وەكو‬ ‫وال��ی حەویجە دەستنیشانكراوە‪.‬‬ ‫س��ەرچ��اوەك��ەی "چ��اودێ��ر" دەڵێت‬ ‫"ئەبو حەسەن پێشتر لەسوپای‬ ‫سەردەمی بەعسدا ئەفسەر بوەو بە‬ ‫رەچەڵەك خەڵكی دیالەیە"‪.‬‬ ‫هاوكات لەگەڵ سەردانی ئەبوبەكر‬ ‫بەغدادی بۆ قەزای حەویجە‪ ،‬ژمارەی‬ ‫چ��ەك��داران��ی داع��ش لەناو قەزاكە‬ ‫زی��ادك��راون‌و لەچەند ناوچەیەكی‬

‫قەزاكەدا بارەگایان داناوە‪ .‬چاودێرانی دەستیان ب��ەس��ەر چەند ماڵێكی‬ ‫ئەمنی‌و سەربازیش بەهێزبونی داعش دیاری شارەكەدا گرتوەو كردویانە بە‬ ‫لەم قەزایەدا بە مەترسیەكی گەورە بارەگای داعش‪ ،‬وەكو ماڵی فەیاز‬ ‫بۆ سەر ئاسایشی كەركوك لەقەڵەم ئەلبجاری دادوەری لێكۆڵینەوەی‬ ‫حەویجەو محەمەد تەمیم ئەندام‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫س���ەرچ���اوە ب��اوەڕپ��ێ��ك��راوەك��ەی پ��ارل��ەم��ان��ی ع���ی���راق و یاسین‬ ‫"چاودێر"‪ ،‬ئەوەشی ئاشكراكردوە‪ ،‬كە ئەلعبێدی ئەندامی خولی پێشووی‬ ‫لەچەند رۆژی رابردودا‪ ،‬چەكدارانی پەرلەمانی عیراق‪ ،‬هەر هەمان رۆژ‬ ‫داع���ش‪ ،‬چەكی دژە ئاسمانییان دوو كەسایەتی دی��ار ك��ە خزمی‬ ‫لەموسڵەوە هێناوە بۆ حەویجەو بە عەلی حەسەن مەجیدن بەناوەكانی‬ ‫س��ەر ناوچەكانی پ��ردی حەویجە‪( ،‬موعتەز ئەحمەد صعب و مستەفا‬ ‫دەروازەی پەیمانگەی تەكنیكی‪ ،‬میقداد ئەحمەد صعب) لە شاری‬ ‫لەگەڵ باخەكانی نزیك دەروازەی موسڵەوە هاتوونەتە ناو كەركوك كە‬ ‫ئەمەش گومان دەكرێت پەیوەندیان‬ ‫حەویجەدا دابەشیانكردوە‪.‬‬ ‫قەزای حەویجە بەدوری ‪ 50‬كیلۆمەتر‪ ،‬ب��ەداع��ش��ەوە ه��ەب��ێ��ت‪ .‬ه���ەر ل��ەم‬ ‫دەك��ەوێ��ت��ە ب��اش��وری رۆژئ����اوای چوارچێوەیەداو بۆ خۆڕێكخستنەوەی‬ ‫كەركوك‌و دانیشتوانەكەی نزیكەی خۆیان و كۆنترۆڵكردنی حەویجەو‬ ‫‪ 450‬ه��ەزار ك��ەس دەب��ن‌و زۆرب��ەی دەوروب����ەری ك��ەرك��وك بەگشتی‪،‬‬ ‫ه��ەرە زۆری���ان ع��ەرەب��ی سوننەن‌و بەرپرسانی داعش دادگای حەویجەیان‬ ‫س��ەر ب��ە عەشیرەتەكانی جبور‪ ،‬ب��ەت��ەواوی دەستبەسەرداگرتووەو‬ ‫عوبێد‪ ،‬شەمەرو دلێم‪-‬ن‪ .‬لەئێستاشدا تەنانەت دادوەرەك��ان��ی��ان الب��ردوەو‬ ‫بەشی زۆری عەشیرەتەكانی سوننە (قازی شەرعی)یان داناوە كە حوكم‬ ‫لەپێناوی لێدانی سوپای عیراق‌و دەكات‪ ،‬ئەمەش وایكردوە خەڵكێكی‬ ‫مالكی ه��اوك��اری��ی گ��روپ��ی داع��ش زۆر رووب��ەڕووی شەرع و سزاكانی‬ ‫ب��ك��رێ��ن��ەوەو ب���ەت���ەواوی سیمای‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫ل���ەالی���ەك���ی دی���ك���ەش���ەوە ه��ەر دادگایان لە شارەكە نەهێشتووە‪ ،‬بۆ‬ ‫ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی خۆڕێكخستنی ئەمەش لەئێستادا دادگاكە لەالیەن‬ ‫چ��ەك��داران��ی داع��ش ل��ەدەوروب��ەری دوو قازی شەرعییەوە بەناوەكانی‬ ‫ك���ەرك���وك‪ ،‬رۆژی ‪( ،2014/7/3‬ئەبو ئەیوب ئەلهرمزی)و (مەال‬ ‫چەكدارانی داعش لە شاری حەویجە‪ ،‬جاسم) سەرپەرشتی دەكرێن‪.‬‬

‫پارلەمانتارێكی یەكگرتو‪:‬‬

‫بەالمانەوە گرنگە‬ ‫پۆستی سەرۆك كۆمار‬ ‫بۆ یەكێتی بێت‬

‫‪4‬‬

‫ئێران‪ ،‬ئەمریكا‪ ،‬سوننە‪ ،‬كورد و بەشی زۆری شیعە‪:‬‬

‫لەگەڵ‬ ‫كاندیدكردنەوەی‬ ‫مالكیدا نین‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست‬ ‫"چاودێر" كەوتون‪ ،‬شەوی ‪12‬ی‬ ‫ئەم مانگە الیەنە شیعەكانی عیراق‬ ‫كۆبونەوەیان لەسەر دیاریكردنی‬ ‫كاندیدی سەرۆك وەزیران كردوە‪،‬‬ ‫بەاڵم نەگەیشتونەتە رێككەوتن‪.‬‬ ‫هاوكات بەشێكی زۆری شیعەكان‌و‬ ‫ئەنجومەنی بااڵی ئیسالمی عیراق‪،‬‬ ‫كاندیدكردنەوەی مالكییان بۆ خولی‬ ‫سێیەمی سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران رەتكردۆتەوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬سەرچاوەیەكی‬ ‫باوەڕپێكراو لەشاری بەغدادوە‬ ‫بە "چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬جگە‬ ‫لەزۆرینەی شیعەكان هەریەكە‬ ‫لە واڵتانی ئەمەریكاو ئێران‬ ‫كاندیدكردنەوەی "مالكی"یان‬ ‫قبوڵ نیە‪ ،‬ئەمە جگەلەوەی كە‬ ‫سوننەكانیش دژی كاندیدكردنەوەی‬ ‫مالكین‪ .‬هەروەها كوردیش‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی لەگەڵ‬ ‫كاندیدكردنەوەی مالكیدا نین‪،‬‬ ‫بۆیە پێشبینیدەكرێت مالكی‬ ‫جارێكی دیكە نەتوانێت ئەو پۆستە‬ ‫وەربگرێتەوە‪.‬‬

‫مامۆستایەكی ئاینی‪:‬‬

‫عەدنان عوسمان‪ ،‬بۆ “چاودێر”‪:‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆن باجی لێدوان‌و پەیامەكانی پێشوی دەداتەوە‬ ‫رۆشنگەریی‪ ،‬لەنێوان دوێنێ و ئەمڕۆدا‬ ‫هاشم ساڵح‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫ئەوەی داعش بەناوی زەواجی‬ ‫نیكاحەوە دەیكات جۆرێكە لەزینا‬

‫‪10‬‬

‫ژن لە سێ زەمەنی ئەدەبیدا‬

‫دیمەنە نەمرەکان‬ ‫‪7-6‬‬

‫هۆزان مەحمود‬

‫‪6‬‬

‫ذمارة (‪ )476‬دو شةممة ‪2014/7/14‬‬

‫هەواڵ و راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫جیاوازیی نێوان قاعیدەو داعش‬ ‫ئارۆن لۆند‪ :‬لەنێوان زەواهیری‌و ئەبوبەكر بەغدادی‪-‬دا لەبارەی‬ ‫سەلەفییەتی جیهادی‌و دەستڕاگەیشتن بەداهاتەكانی سوریاو عیراق‪،‬‬ ‫ملمالنێیەك هەیە كە دور نییە بەرەو تەقینەوە بڕوات‬ ‫ئا‪ :‬كاروان یاروەیس‬ ‫هیچ كات هێندەی ئێستا دەزگا‬ ‫هەواڵگرییەكان‌و توێژەرانی بواری‬ ‫رێكخراوە تیرۆریستییەكان‪ ،‬لێكۆلینەوەو‬ ‫بەدواداچونیان لەبارەی رێكخراوی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی لەعیراق‌و شام‪ ،‬ناسراو‬ ‫بە(داعش) نەكردوە‪ ،‬لەپاش روداوەكانی‬ ‫موسڵەوە‪ ،‬داعش وەكو مەترسیدارترین‬ ‫رێكخراوی تیرۆریستی كەوتە ریزبەندی‬ ‫یەكەمی لیستی تیرۆرەوە‪ ،‬سەرباری‬ ‫هەمو لێكۆڵینەوەكان هێشتا لەبارەی‬ ‫ناسنامەو چۆنێتی دامەزراندنییەوە‬ ‫گێڕانەوەو داتای جیاواز هەیە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫نهێنی زو پەلهاویشتنی داعش‌و‬ ‫كۆنترۆڵكردنی موسڵ‌و بەشی زۆری ناوچە‬ ‫سوننەنشینەكانی عیراق‌و سەرچاوەی‬ ‫داراییان‪.‬‬ ‫داعش‪ ،‬وەك دەوڵەمەندترین ڕێكخراوی‬ ‫تیرۆریستی‬ ‫توێژەرو پسپۆڕی سویدی لە بواری‬ ‫گروپە تیرۆریستییەكان (ئارۆن لۆند)‪،‬‬ ‫ك��ە زی��ات��ر س��ەرق��اڵ��ە ب��ەت��وێ��ژی��ن��ەوەی‬ ‫مەیدانی لەسەر داعش‪ ،‬ئاشكرای دەكات‪،‬‬ ‫سەرچاوەی دارای��ی داعش جۆراوجۆرەو‬ ‫پشت بەیەك سەرچاوە نابەستن‪ ،‬لەو‬ ‫بارەیەوە دەڵێت‪ :‬بەشێك لە تەمویلەكردنی‬ ‫داع����ش ل��ەڕێ��گ��ای پ��ی��اوان��ی ئ��ای��ن�ی‌و‬ ‫سەرمایەدارانەوەیە لەواڵتانی كەنداو‪ ،‬جگە‬ ‫ل��ەوەش بەشێوەیەكی سەرەكی داعش‬ ‫خ��ۆی‪ ،‬خۆی تەمویل دەك��ات‪ ،‬لەڕێگای‬ ‫داهاتی گومرگی‪ ،‬كە بەسەر دەروازە‬ ‫سنورییەكاندا دەیسەپێنن‌و‪ ،‬لەڕێگای‬ ‫فرۆشتنی چەك كە دەستیان دەكەوێت‪،‬‬ ‫هەروەها بەهۆی كۆنترۆڵكردنی كێڵگە‬

‫هەواڵگری ئەمەریكا‪ 131 :‬كەسایەتی سیاسی‌و ئەكادیمی‌و ئاینی‌و‬ ‫بازرگان‪ ،‬مانگانە پیتاك بەداعش دەدەن‪ ،‬كە زۆربەیان سعودین‌و كۆی‬ ‫داهاتی داعش‪ ،‬سااڵنە بەملیارێك‌و ‪ 500‬ملیۆن دۆالر دەخەمڵێنرێت‬ ‫ئەمانە گاڵتەجاڕی بو‪ ،‬بۆنمونە‪ ،‬ئەبو بەكر‬ ‫بەغدادی رێكخراوی ئەلقاعیدە تۆمەتبار‬ ‫دەك���ات بەڕێزگرتن ل��ە پەیماننامەی‬ ‫سایكس پیكۆ‪ ،‬بیانوی ئەوەش دەهێنێتەوە‬ ‫رێكخراوی ئەلقاعیدە دەیەوێت لەعیراق‬ ‫دوری بخاتەوە‪ ،‬یان لەو سنورەیە كە هێزە‬ ‫داگیركارەكان كێشاویانە‪ .‬دیارە رێكخراوی‬ ‫ئەلقاعیدە رێزی ئەو سنورە ناگرێ‌‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تەنها دەیەوێت ئەبوبەكر بەغدادی لەژێر‬ ‫كۆنترۆڵدابێت»‪.‬‬

‫نەوتییەكان لەباكوری سوریا‌و بەشێكی‬ ‫عیراق‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی چەكدارەكانی داعش‬ ‫لەواڵتانی جیاوازەوە دێن‪ ،‬بۆیە سەرچاوەی‬ ‫داهات‌و پشتیوانی داراییان جیاوازە‪.‬‬ ‫كەناڵی ‪ cnn‬ی ئەمریكی لەڕاپۆرتێكدا‬ ‫ب��ەدواداچ��ون��ی ل��ەم ب��ارەی��ەوە ك��ردوەو‬ ‫سەرچاوەی دارایی داعشی ئاشكراكردوە‪،‬‬ ‫كە لەسێ‌ رێگاوە دەستیان دەكەوێت‪:‬‬ ‫سەرچاوەی یەكەم‪ :‬كردەوەی رفاندنی‬ ‫هاواڵتیان‌و ئازادكردنیان بەرامبەر بەپارەو‬ ‫تااڵنی كردن‌و دزی‪ ،‬سەپاندنی باج بەسەر‬ ‫بەغدادی سەركردەیەكە الی هەموان‬ ‫بازرگانان‌و دوكانداران‌و ئەوەی رەتیشی‬ ‫پەسەندنیە‬ ‫ئەیمەن زەواهیری‬ ‫ ‬ ‫ئەبوبەکر بەغدادی‬ ‫بكاتەوە سزای توند دەدرێ��ت‪ .‬ئەوە بو‬ ‫كە ئەبو بەكر بەغدادی وەك (خەلیفە‬ ‫گەورە دەربكەوێ‌‪ ،‬بەاڵم وادی��ارە داعش‬ ‫بینرا‪ ،‬كە پ��اش كۆنترۆڵكردنی موسڵ هەواڵگرین‪.‬‬ ‫دەستیان بەسەر كۆی پارەی ناو بانكەكانی‬ ‫جۆراوجۆی سەرچاوەی دارایی داعش عەقیدەیەكی جیهادی توندەڕەوانەتر ئیبراهیم)‪ ،‬خەلیفەی موسڵمانان ناوزەدكرا‪،‬‬ ‫سنوری پارێزگاكەدا گرت‪ ،‬هەروەها ئەو وادەكات‪ ،‬ئەم رێكخراوە لەماوەیەكی كەم‌و بەرجەستە دەكات‪ ،‬كە لەشەڕی عیراقدا مانای وانیە الی هەمویان پەسەند بو‪ ،‬لەناو‬ ‫و لە بانگەشەی جیهادیانەدا لەتۆڕی داعش‌و ئەو گروپانەی تر‪ ،‬كە هاوكاری‬ ‫چ��ەك‌و ك��ەل‌و پەالنەی دەستیان كەوت بەشێوەیەكی خێرا گەشە بكات‪.‬‬ ‫لەبازاڕی رەشدا فرۆشتویانەوە‪.‬‬ ‫ملمالنێی نەوەكان لەنێوان بەغدادی‌و ئەنتەرنێتدا چەسپا‪ .‬لەكاتێكدا رێكخراوی داعش بون لە كۆنترۆڵكردنی موسڵ لەوانە‬ ‫س��ەرچ��اوەی دوەم‪ :‬پاڵپشتی دارای��ی‬ ‫قاعیدە رەگ��ی لەئەفغانستان‌و ئەو ئەو (نەقشبەندییەكان‪ ،‬كەتیبەی شۆڕشی ‪،20‬‬ ‫زەواهیری‬ ‫دەرەوە‪ ،‬لەسەروی هەمویانەوە واڵتانی‬ ‫لەنێوان ئەبو بەكر بەغدادی تەمەن تۆڕە تیرۆریستە بچوك‌و رێكخراوانەیە‪ ،‬كە سوپای ئیسالمی‪ ،‬چەكدارانی عەشایەر)‬ ‫سعودیەو قەتەر‪ ،‬ئەمەش شاراوانیەو بەپێ‌ ‪ 43‬س��اڵ‌و ئەیمەن زەواه��ی��ری تەمەن لەپشتەوە كاردەكەن‌و دەگەڕێنەوە سااڵنی كەسێكی خۆشەویست نیە‪ ،‬بۆیە بەغدادی‬ ‫بانگەشەی ئ��ەوە دەك��ات بنەماڵەكەیان‬ ‫زانیارییە هەواڵگرییەكانی ئەمەریكا ‪ 64 131‬س��اڵ��دا‪ ،‬ملمالنێیەكی توند هەیە‪ ،‬هەشتاكان‌و نەوەدەكان»‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪ 2005‬ئەیمەن زەواه��ی��ری رەگی ئەچێتەوە سەر محەمەد‪ ،‬پێغەمبەری‬ ‫كەسایەتی سیاسی‌و ئەكادیمی‌و ئاینی‌و توێژەرانی بواری گروپە تیرۆریستییەكان‬ ‫بازرگان مانگانەو پیتاك بەداعش دەدەن‪ ،‬پێیانوایە سەرچاوەی ئەم ملمالنێیە تەنها رەخ��ن��ەی لە ئەبو مەسعەب زەرق��اوی ئیسالم‪ ،‬بۆ ئەوەی بەم رێگایەوە بچێتە‬ ‫كە زۆربەیان سعودین‪ ،‬هەروەك سەرچاوە هۆكارەكەی جیاوازی شێوازی كاركردن‌و سەركردەی توندەڕوەكان گرت‪ ،‬كە كاتی نێو دڵی زۆرینەی عەرەبی عەشایەری‬ ‫هەواڵگرییەكان ك��ۆی پ���ارەی داع��ش بیروبۆچون‌و بەرژەوەندییەكان نیە‪ ،‬بەڵكو خۆی كوژرا‪ ،‬بەتێوەگالنی لەبەكارهێنانی س��ون��ن��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ���ەوان بەشەجەرەی‬ ‫بەملیارێك‌و ‪ 500‬ملیۆن دۆالر دەخەمڵێنن‪ ،‬جیاوازی تەمەنی بەغدادی‌و زەواهیری‪ ،‬توندوتیژی دژی شیعە لە عیراق‪ ،‬بەگشتی بنەماڵەی بەغدادیدا چونەتەوەو دەزانن‬ ‫زەواهیری بانگەشەی میانڕەوی تەكتیكی‌و دورو نزیك پەیوەندییان بەپێغەمبەری‬ ‫ئەمە جگە لە پرچەك ك��ردن‌و ناردنی ملمالنیێ‌ نەوەكانی دروستكردوە‪.‬‬ ‫هاوكاری لۆجستی لەالیەن هەندێك واڵتەوە‬ ‫ئ���ارۆن لۆند ل��ەم ب��ارەی��ەوە دەڵێت هاوكاری دەكرد لەگەڵ گروپە ئیسالمییە ئیسالمەوە نیە‪.‬‬ ‫ئ��ارۆن لۆند لەم بارەیەوە دەڵێت «‬ ‫كە بەزیاتر لە ‪ 1800‬چەكداری خۆبەخش « م��ەب��دەئ��ی��ی��ەن‪ ،‬رەن��گ��ە ج��ۆرێ��ك لە چەكدارەكانی تر‪ ،‬لەكاتێكدا رێكخراوی‬ ‫مەزەندە دەكرێت‪.‬‬ ‫ملمالنێی نەوەكان لەناوخۆی بزوتنەوە داع��ش ئامادەنیە دەسەاڵتەكان دابەش ئەپریلی ساڵی ‪ ،2013‬گروپەكەی ئەبو‬ ‫بازرگانیكردنی‬ ‫بەكر بەغدادی بەناوی (دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫سێیەم‪:‬‬ ‫س��ەرچ��اوەی‬ ‫سەلەفییە جیهادییەكان هەبێت‪ ،‬لەهەمو بكات‪.‬‬ ‫لەبارەی رەگی ئەم ملمالنێیانەوە‪ ،‬ئارۆن لە عیراق) وە ناسراوبو‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫ن��ای��اس��ای��ی‌و س���اغ���ك���ردن���ەوەی دراو حاڵەتێكدا تەمەنی زەواهیری زیاتر لە‬ ‫بەهەماهەنگی هەندێك دام��ودەزگ��ای ‪ 64‬ساڵە‪ ،‬تەمەنی عومەر بەغدادی ‪ 43‬لۆند دەڵێت « لەجیابونەوەی ساڵی ‪ ،2013‬گشتی وەك���و ب��ەش��ێ��ك ل��ەڕێ��ك��خ��راوی‬ ‫ئابوری‌و بانك‪ ،‬كە بەپێ‌ بڕیاری سیاسی ساڵە‪ ،‬زۆرب��ەی پیاوانی ئاینی بەتەمەن ه��ەردوال ناڕەزایەتیان بەرامبەر یەكتری ئەلقاعیدە بون‪ ،‬بەاڵم ئەبو بەكر بەغدادی‬ ‫ك��اردەك��ەن‌و لەژێركاریگەری هەندێك پشتیوانی زەواه��ی��ری دەك���ەن‪ ،‬راستە دەربری لە ناكۆكییە ئایدیۆلۆژییەكانیان‪ ،‬نەیدەویست جیهادكردنی تەنها لەناو‬ ‫ن��اوەن��دی ب��ڕی��اری س��ی��اس�ی‌و دەزگ���ای ئێستا نایەنەوێ‌ شێوەی ناكۆكییەكان كە لەسەرەتاوە بونی نەبو‪ ،‬زۆرجار هەمو عیراقدا قەتیس بكات‪ .‬بۆیە سنوری‬

‫ئەردۆغان بۆ داعش‪:‬‬

‫رەنگە سبەینێ سەرۆكی پارلەمانی‬ ‫عیراق‌و جێگرەكانی هەڵبژێردرێن‬

‫سەبرمان نەماو‬ ‫بارمتەكان ئازاد بكەن‬

‫چاودێر ‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دانیشتنی دوێنێ پارلەمانی عیراق كە‬ ‫تایبەت بو بەهەڵبژاردنی سەرۆكی پارلەمان‌و‬ ‫جێگرەكەی‪ ،‬بەهۆی رێكنەكەوتنی الیەنەكان‬ ‫دواخ��را بۆ رۆژی سێشەممە‪ .‬هەرچەندە‬ ‫نیسابی یاسایی ئەو دانیشتنە تەواو بو‬ ‫و زۆربەی پارلەمانتاران‌و سەرۆكی كوتلە‬ ‫سیاسییەكانیش ئامادەبون‪ ،‬بەاڵم نەتوانرا‬ ‫سەرۆكایەتی پارلەمان دیاریبكرێت‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكی فراكسیۆنی یەكێتیش‬ ‫لە پارلەمانی عیراق‪ ،‬ئاماژە بەوە دەكات‬ ‫كە كارنامەی دانیشتنەكە بەسوێندخواردنی‬ ‫ئ��ەو پارلەمانتارانە دەستی پێكرد كە‬ ‫لەدانیشتنەكەی پێشوتردا سوێندیان‬ ‫ن��ەخ��واردب��و‪ ،‬پ��اش ئ���ەوە ه��ەر بەپێی‬ ‫كارنامەكە دەبوایە سەرۆكی پارلەمان‌و‬ ‫دو جێگرەكەی هەڵبژێردرانایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی پێشتر تەوافوقی سیاسی‬ ‫لەسەر نەكرابو‪ ،‬هەڵبژاردنەكانیان دواخرا‬ ‫بۆ كاتژمێر ‪11‬ی سەرلەبەیانی رۆژی ‪3‬‬ ‫شەممە‪.‬‬ ‫د‪.‬بەختیار جەبار شاوەیس‪ ،‬لەلێدوانێكدا‬ ‫بۆ "چاودێر" وتی مەهدی حاسڵ‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫پارلەمانی عیراق‪ ،‬راشكاوانە باسی لەوەكرد‬ ‫كە ئەو نایەوێت بڕیاری خۆی فەرز بكات‬ ‫بەسەر پارلەمانتارە عیراقییەكان‪ ،‬چونكە‬

‫دەمیرتاش‪ :‬دەبێت‬ ‫توركیا لەمەترسی‬ ‫داعش بەئاگا بێتەوە‬

‫دانیشتنی دوێنێی پارلەمانی عیراق‬ ‫فشارێكی زۆری لەسەر بو كە ببەسترێت‌و‬ ‫تێیدا سەرەداوەكانی رێككەوتن لەسەر‬ ‫دیاریكردن‌و هەڵبژاردنی سەرۆكی پارلەمان‌و‬ ‫دو جێگرەكەی ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫ئەو پارلەمانتارە ئاماژە بۆ ئەوەیش‬ ‫دەكات كە هەتا ئێستا الیەنە سیاسییەكانی‬ ‫عیراق نەگەیشتونەتە هیچ رێكەوتنێكی‬ ‫بنبەست بۆ ئەو مەبەستە‪.‬‬ ‫بەختیار شاوەیس ئاماژە بۆ ئەوەیش‬ ‫دەكات كە ئەگەر هەیە رۆژی ‪ 3‬شەمەی‬ ‫داهاتو سەرۆكی پارلەمان‌و جێگرەكەی‬ ‫دی���اری ب��ك��رێ�ن‌و دەن��گ��دان ل��ەس��ەری��ان‬ ‫ئەنجامبدرێت‌و سوننەكانیش كاندیدی‬

‫خۆیان دیاری كردوەو پێشكەشی سەرۆكی‬ ‫كاتی پارلەمانیشیان كردوە بۆ دەنگدان‬ ‫لەسەری‪ ،‬ب��ەاڵم دەنگدانەكە دواخ��را بۆ‬ ‫دانیشتنی ئایندە‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت بەدانیشتن‌و دانوستاندنی‬ ‫فراكسیۆنە ك��وردی��ەك��ان��ی پارلەمانی‬ ‫عیراقیش‪ ،‬شاوەیش ئاماژەی بۆ ئەوەكرد‬ ‫كە ئەوان هیچ دانیشتن‌و رێكەوتنێكیان‬ ‫نەكردوە‪ ،‬بەاڵم كەس الری لەوە نیە كە‬ ‫سەرۆكی كۆماری عیراق دەبێت بۆ كوردو‬ ‫لەنێو ئەوەیشدا بۆ یەكێتی نیشتمانی‬ ‫كوردستان بێت‪ ،‬جێگری دوەمی سەرۆكی‬ ‫پارلەمان دەبێت بۆكورد‌و لەنێو ئەوەیشدا‬ ‫بۆ پارتی بێت‪.‬‬

‫ف���راوان ك��رد لەساڵی ‪ 2011‬بەنهێنی‪،‬‬ ‫ئ��ەوەش لەڕێگای دام��ەزران��دن��ی گروپی‬ ‫(ب��ەرەی نوسڕە) لە سوریا‪ .‬هەروەها‬ ‫لەمانگی نیسانی ‪ 2013‬ناوەكەی گۆڕی‬ ‫بۆ (دەوڵەتی ئیسالمی لەعیراق‌و شام)‌و‬ ‫داواش��ی لە (ب��ەرەی نوسڕە) كرد بێنە‬ ‫ریزەكانیانەوە‪ ،‬داواكارییەكەی رەتكرایەوە‬ ‫لەالیەن زۆربەی سەركردەكانی (بەرەی‬ ‫نوسڕە) ەوە ئ��ەوان��ەی‪ ،‬كە الیەنگیری‬ ‫خۆیان بۆ (ئەیمەن زەواهیری) دەربری‬ ‫بو‪ .‬زەواهیریش ‪ ،‬كە بەبااڵترین ئەمیر لە‬ ‫رێكخراوی ئەلقاعیدە دادەنرێت بڕیارەكەی‬ ‫ئەبو بەكر ب��ەغ��دادی رەت��ك��ردەوە‌و ئەم‬ ‫رەتكردنەوەیەش دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ زۆر‬ ‫ه��ۆك��ار‪ ،‬ل��ەوان��ەش ناكۆكی شەخسی ‌و‬ ‫ئایدیۆلۆژی‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا‪ ،‬هەردوال‬ ‫ملمالنیێ‌ ئ��ەوەی��ان ب��و‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫سەرەكی بۆ چونە نێو شەڕ لەسوریا‪،‬‬ ‫ئەم شەڕەش پەیوەستە بەدەستهێنانی‬ ‫ب��ەره��ەم��ە سروشتییەكان‌و چ��ەك��دارە‬ ‫بیانیەكان‌و چ��ەك‌و تەقەمەنی‌و پێگەی‬ ‫گەورە لەبزوتنەوەی جیهادی جیهانی»‪.‬‬ ‫حەمید ئەلجبوری ش���ارەزا لەبواری‬ ‫بنەچەی عەشایەری سوننە لەبارەی‬ ‫ب���ەغ���دادی‪-‬ی���ەوە‪ ،‬دەڵ���ێ���ت‪ :‬ئ���ەو لە‬ ‫بنەماڵەیەكی ئاسایی‌و سادەو بێ‌ ناوبانگی‬ ‫سوننەیە‪ ،‬بانگەشەكردنی بۆ ئ��ەوەی‬ ‫دەچێتەوە سەر پێغەمبەر هیچ بنەمایەكی‬ ‫نیە‪ ،‬ئەو لەالیەن خەڵكەوە جێی رێز نیە‪.‬‬ ‫ئەبو بەكر بەغدادی لەالیەن نەوەی‬ ‫یەكەمی ئەلقاعیدەوە جێی متمانە نیە‪،‬‬ ‫ئەوان پێیانوایە جگە لە چەكدارێكی سادە‬ ‫هیچی تر نەبوە‪ ،‬بەتایبەتی كاتێك لەالیەن‬ ‫ئەیمەن زەواهیری راب��ەری ئەلقاعیدەوە‬ ‫خودی عومەر بەغدادی‌و رێكخراوەكەیەوە‬ ‫رەتكراونەتەوە‪ ،‬كە زو بێت یان درەنگ‬ ‫ئەم ناكۆكیانە دەتەقنەوە‪.‬‬

‫چەكر‪ :‬بەهۆی‬ ‫داعشەوە سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی ئەنقەرە‬ ‫پەكیكەوتوە‬ ‫چاودێر‪ -‬میدیاكان‪ :‬پێرێ‌ رەجەب‬ ‫ت��ەی��ب ئ��ەردۆغ��ان س��ەرۆك��وەزی��ران��ی‬ ‫توركیا‪ ،‬هۆشداری دایە داعش بەوەی‬ ‫بەزوترین كات گیراوەكانی واڵتەكەی‬ ‫ئازاد بكات‪.‬‬ ‫م��ان��گ��ی ح����وزەی����ران ل���ەالی���ەن‬ ‫چەكدارەكانی داعشەوە هێرش كرایە‬ ‫س��ەر كونسوڵی توركیا لەموسڵ‌و‬ ‫ب��ەو هۆیەشەوە ‪ 49‬هاواڵتی توركی‬

‫دەستگیركران‪ ،‬كە دیپلۆماتكاران‌و‬ ‫تیمی ئەمنیی‌و ك��ەس‌و ك��اری ئ��ەوان‬ ‫ل��ەخ��ۆدەگ��رێ �ت‌و تائێستاش ئ��ازاد‬ ‫نەكراون‪.‬‬ ‫لەوتارێكیدا ئ��ەردۆغ��ان هۆشداری‬ ‫دای��ە داع �ش‌و وت��ی» دەستگیركردنی‬ ‫‪ 49‬هاواڵتیمان ل��ەالی��ەن ئەندامانی‬ ‫داعشەوە‪ ،‬هیچ بەرژەوەندییەك بەئەوان‬ ‫ناگەیەنێت‪ ،‬چونكە ئێمە سیاسەتێكی‬ ‫ئ��اش��ت��ی��ی��ان��ە ل��ەپ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫دەرەوەماندا پەیڕەودەكەین‪ ،‬ئەمە دوا‬ ‫پەیامی منە بۆ ئێوە‪ ،‬سەبرمان نەماو‬ ‫دەستگیراوان ئازاد بكەن»‪.‬‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش‪ ،‬هاوسەرۆكی‬ ‫ه��ەدەپ��ە‪ ،‬رایگەیاند دەبێت توركیا‬ ‫بەئاگا بێتەوە لەمەترسی داعش‌و بۆ‬ ‫ئ��ەو مەبەستەش گشت پەیوەندییە‬ ‫دەرەكییەكانی بخاتەگەڕو هەڵوێستی‬ ‫توندی دژبە داعش هەبێت‪.‬‬ ‫دەمیرتاش‪ ،‬كە لەهەمانكاتدا كاندیدە‬ ‫بۆ سەرۆككۆماری توركیا‌و ركابەری‬ ‫ئەردۆغانە‪ ،‬دەشڵێت «ئەگەر بێت‌و‬ ‫داعش دەست بەسەر كۆبانی‪-‬دا بگرێت‪،‬‬ ‫ئەوا مەترسی بۆ سەقامگیری توركیا‬ ‫دەبێت‌و دورنییە لەماوەی ‪ 15‬رۆژدا‬ ‫داعش بگاتە خەتای‌و ئەدەنە»‪.‬‬

‫روشەن چەكر‪ ،‬نوسەرو رۆژنامەنوسی‬ ‫ن������اوداری ت��ورك��ی ل��ەوت��ارەك��ەی��دا‬ ‫لەڕۆژنامەی وەتەن ئاماژە بەوەدەكات‬ ‫داع��ش تێڕوانینێكی زۆر ج��ی��اوازی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ی��س�لام��دا ه��ەی��ە‌و دەڵ��ێ��ت‬ ‫«ئەردۆغان لەبانگەوازەكەی بۆ داعش‬ ‫ئیسالمی كردۆتە ئامۆزش بۆ ئەوەی‬ ‫دەستگیركراوەكان ئازاد بكرێت»‬ ‫ن��وس��ەر ل���ەدرێ���ژەی وت��ارەك��ەی��دا‬ ‫دەشڵێت «بەهۆی دەستبەسەراگرتنی‬ ‫‪ 49‬هاواڵتی توركیا لەالیەن داعش‪-‬‬ ‫ەوە‪ ،‬لەڕاگەیاندنەكانی توركیادا رەخنە‬ ‫ل��ە داع���ش ن��اگ��ی��رێ�ت‌و حكومەتیش‬ ‫هەستیارانە مامەڵە دەكات‪ ،‬واتە لەبەر‬ ‫دەستبەسەرەكان ئەنقەرە هەڵوێستی‬ ‫رونی لەمەڕ روداوەكانی عیراق نییە»‪.‬‬ ‫الی خۆشیەوە دوێنێ‌ ساڵح موسلیم‪،‬‬ ‫هاوسەرۆكی پەیەدە لەلێدوانێكیدا بۆ‬ ‫ئاژانسی فورات رایگەیاندبو كە داعش‬ ‫بەچەكی قورسەوە هێرش دەكاتە سەر‬ ‫ناوچەكانی نزیك كۆبانی‌و ئێمەیش‬ ‫ئێستا ئامادەین رێككەوتن لەگەڵ‬ ‫واڵتانی دەوروبەر بكەین‪ ،‬چونكە داعش‬ ‫بەتەنها مەترسی بۆسەر كورد نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو مەترسی بۆسەر رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ناوەڕاست هەیە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )476‬دو شةممة ‪2014/7/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫«ئۆپۆزسیۆن لە دروشمەوە بۆ ناكارامەیی دەسەاڵت»‬ ‫گۆڕان دەكەوێتە بەر لێشاوی رەخنە‬ ‫عەدنان عوسمان‪ :‬ئۆپۆزسیۆنی پێشو‬ ‫ناتوانێت ‪%20‬ی پەیام‌و دروشمەكانی‬ ‫جێبەجێ بكات‬

‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان وەك یەكێك‬ ‫لەالیەنەكانی پێشوی ئۆپۆزسیۆن‪،‬‬ ‫بەردەوام جەختی لەسەر شەفافیەت‌و‬ ‫رای ئازاد‌و رەخنەگرتن‌و چەسپاندنی‬ ‫دادپەروەری كۆمەاڵیەتی دەكردەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دوای كەمتر لەدو مانگ‬ ‫لەبەشداریكردنی لەكابینەی هەشتەمی‬ ‫حكومەتی هەرێم‪ ،‬هاوكات لەگەڵ‬ ‫فراوانبونی قەیرانەكانی هەرێم‪ ،‬گۆڕان‬ ‫پاشەكشەی لەم بابەتانە كردوە‌و‬ ‫بێدەنگییەكی بێ وێنەی هەڵبژاردوە‪،‬‬ ‫بۆیە ئەو حزبە دوچاری رەخنەیەكی‬ ‫توندی كادرو الیەنگر‌و رۆژنامەنوسانی‬ ‫بۆتەوە‪ .‬پارلەمانتارێكی پێشوی‬ ‫گۆڕان دەڵێت «گەشبین نیم بەوەی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن بتوانێت ‪%20‬ی پەیامەكانی‬ ‫كە لەكاتی هەڵبژاردندا باسی كردوە‪،‬‬ ‫ئێستا جێبەجێی بكات»‪.‬‬ ‫كپكردنی دەنگی ئازاد‬ ‫بەپێی ئ��ەو زانیارییانەی دەس��ت‬ ‫«چاودێر» كەوتون‪ ،‬لەئێستادا لەناو‬ ‫گۆڕان كەس بۆی نییە رەخنە بگرێت‌و‬ ‫هیچ شتێكیش ل��ەب��ارەی سیاسەتی‬ ‫بزوتنەوەكەوە بڵێت‪ ،‬بەتایبەتی ئەو‬ ‫گۆڕانكارییەی بەسەر سیاسەتی گۆڕاندا‬ ‫هاتوە لەسەردەمی ئۆپۆزسیۆن بون‌و‬ ‫س��ەردەم��ی چ��ون��ەن��او ح��ك��وم��ەت��ەوە‌و‬ ‫بەبڕیاری خ��ودی نەوشیروان مستەفا‬ ‫لێدوانی رۆژن��ام��ەن��وس��ی ل��ەژم��ارەی��ەك‬ ‫سەركردە‌و كەسە دیارەكانی بزوتنەوەكە‬ ‫قەدەغەكراوە‌و بۆ ئ��ەوەش نەوشیروان‬ ‫مستەفا چ��اودێ��ری میدیاكان دەك��ات‪،‬‬ ‫هەر كەسێكیش لەدەرەوەی ئەو فەرمانە‬ ‫بجوڵێتەوە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر هەیە روب���ەڕوی‬ ‫سزاببێتەوە‪.‬‬ ‫گ���ۆڤ���اری ش���ار‪ ،‬ل����ەدوا ژم���ارەی���دا‬ ‫باڵویكردۆتەوە‪ ،‬بەهۆی بۆچونی جیاوازەوە‬ ‫ح��ەوت كارمەندی كەناڵی (‪)KNN‬‬ ‫دورخ��راون��ەت��ەوە‪ ،‬لەوانە س��ەاڵح كاكە‬

‫نوسەرێك‪ :‬راگەیاندنەكەی گۆڕان كە‬ ‫ساڵێك لەمەوبەر خەریكبو دنیای دەخوارد‪،‬‬ ‫ئێستا چەند شەرمنانەیە‬ ‫ئەو كەسانە بیت كە قوتی ماڵ‌و منداڵیان‬ ‫بەستراوە بەو موچەیەوە كە مانگانە‬ ‫وەریدەگرن باش دەزانی»‪.‬‬

‫کادر و دەنگدەرانی گۆڕان رەخنە لە حزبەکەیان دەگرن‬ ‫حەمە كە بەهۆی لێدوانێكەوە دەركراوە‪،‬‬ ‫ئەو رۆژنامەنوسە بەگۆڤارەكەی وتوە‬ ‫«ه��ۆك��اری نانبڕین‌و س��زادان��م تەنیا‬ ‫لێدوانێك بوە لەبارەی فرۆشتنی كەناڵی‬ ‫(‪ )KNN‬كە پێموابوە ب��ەو پێیەی‬ ‫كەناڵەكە لەماوەی پێنج ساڵی رابردودا‬ ‫هەڵگری خەم‌و ناڕەزایەتیەكانی خەڵك‬ ‫بوە‪ ،‬بۆیە بەگرنگم زانیوە كە بینەری‬ ‫كەناڵەكە ئ��اگ��ادارب��ن لەچارەنوسی‬ ‫كەناڵەكە»‪.‬‬ ‫نوسەران دێنەدەنگ‬ ‫ه��ەڵ��س��وڕاوێ��ك��ی پ��ێ��ش��وی گ���ۆڕان‬ ‫لەوتارێكدا نوسیویەتی «ئیتر بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان قیمەتی سیاسی نەماوە‪ ،‬هەمو‬ ‫ئینسانێكی ئاقڵ هەست بەشەرمەزاری‬ ‫دەك��ات كە رۆژێ ل��ەرۆژان بەوشەیەك‬ ‫پشتیوانی ل��ەم بزوتنەوەیە ك��ردوە‪،‬‬ ‫چونكە ئێستا لەحاڵی غەرغەرەدایەو‬ ‫بەلۆكە تنۆك تنۆك ئاو دەكەنە سەر‬ ‫لێوەكانی تا بەتەواوی نەخنكێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئێمە بۆتە جێگای بەزەیی‪ ،‬ئەوەندەیش‬ ‫دەسەاڵتمان نییە تا لەخنكان رزگاری‬ ‫بكەین‌و رەونەقەكەی جارانی بدەینەوە»‪.‬‬

‫ئارام ئەحمەد‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەكات‬ ‫«كە سەیری تیڤی (ك��ەی ئێن ئێن)‌و‬ ‫میدیاكانی تری دەكەم‪ ،‬میدیای دەسەاڵت‬ ‫ج��وان��ت��رو ج��دی��ت��رو دڵ��س��ۆزت��ر خ��ۆی‬ ‫پیشاندەدات‌و بابەتە رەخنەییەكانی‌و‬ ‫باسكردنی ژی��ان��ی خەڵك الی ئ��ەوان‬ ‫فراوانترەو الی میدیای گ��ۆڕان وشكی‬ ‫ك����ردوە‪ ،‬م��ی��دی��ای گ����ۆڕان دەرۆزەی‬ ‫پێدەشێت»‪.‬‬ ‫ناوبراو رونیشیكردەوە‪ ،‬لەدو مانگی‬ ‫راب��ردودا ئەم هەمو ئاڵوگۆڕە هەبوە‪،‬‬ ‫بچوكترین تەحلیلمان لەالیەن بەرپرسانی‬ ‫گ��ۆڕان‌و خ��ودی نەوشیروان مستەفاوە‬ ‫نەبیست‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات جەمال پیرە‪ ،‬نوسەرێكی‬ ‫دیكە لەپەڕەی تایبەتی خۆی لەتۆڕی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی فەیسبوك‪ ،‬دەنوسێت‬ ‫ی گ���ۆڕان نەیتوانی‌ هیچ‬ ‫«ب��زوت��ن��ەوە ‌‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬نە سیاسەت نە سیستم‪ ،‬نە‬ ‫ێ داعش هات‌و‬ ‫ئیدارە‪ ،‬دنیا وێران دەب ‌‬ ‫ی كرد‪ ،‬توركیا كۆنتڕۆڵی‬ ‫مالكیی‌ هەڕەشە ‌‬ ‫كرد‪ ،‬كوردستانی‌ خۆرئاوا وێران دەبێ‪،‬‬ ‫ی داخست‪ ،‬بەنزین نامێنێ‌‌و‬ ‫ئێران سنور ‌‬ ‫گ��ران دەب���ێ‌‪ ،‬پێشمەرگە‌و هاواڵتیان‬

‫شەهیددەبن‪ ،‬راگەیاندنەكەی‌ كە ساڵێك‬ ‫لەمەوبەر خەریك بو دنیا بخوات‪ ،‬ئێستا‬ ‫ی‬ ‫چەند شەرمنانەیە‪ ،‬بگرە زۆرجار نوققە ‌‬ ‫لێوە نایە»‪.‬‬ ‫هەڵسوڕاوانی پێشوی گۆڕان رەخنەی‬ ‫توند دەگرن‬ ‫م��ەه��دی ئەبوبەكر‪ ،‬رۆژنامەنوسی‬ ‫پێشوی كۆمپانیای وش��ە‪ ،‬پەیامێكی‬ ‫توند ئاڕاستەی وەزی��ری دارای��ی هەرێم‬ ‫دەكات‪ ،‬كە سەر بەبزوتنەوەی گۆڕانەو‪،‬‬ ‫پێی دەڵێت «جەنابی وەزی��ر لەبیرتە‬ ‫كاتێك حزبەكەی جەنابت ئۆپۆزسیۆن‬ ‫بو‪ ،‬هەمیشە جەختی لەسەر عەدالەتی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی دەك������ردەوە‪ ،‬هەمیشە‬ ‫خۆی بەپاڵپشتی خەڵكی زۆڵملێكراوو‬ ‫ب���ەش���خ���وراوی خ��ەڵ��ك��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫نیشاندەدا‪ ،‬لەبیرتە كاتێك لەگردەكە‬ ‫بویت‪ ،‬تۆش وەكو ئێمە دەژیای؟ بگرە‬ ‫ئاستی ژیانت لەئاستی ژیانی زۆرێك‬ ‫لەئێمەش خراپتربو‪ .‬تۆیش سەرچاوەی‬ ‫ژیانت ئەو بڕە موچەیە بو كە لەكۆمپانیای‬ ‫وشە‌و دواتر لەبزوتنەوەی گۆڕان وەرت‬ ‫دەگرت‪ ،‬بۆیە دەبێت باش ئاگاداری ژیانی‬

‫ئۆپۆزسیۆن باجی دروشمەكانی‬ ‫دەدات‬ ‫الی خۆشیەوە پارلەمانتارێكی پێشوی‬ ‫فراكسیۆنی گۆڕان لەپارلەمانی كوردستان‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬لەكوردستاندا‬ ‫رۆشنبیری تەواو لەسەر ئەرك‌و كارەكانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن لەپێشتر‌و لەكاتی چونە‬ ‫دەسەاڵتدا نییە‪ ،‬هەر ئەمەشە وادەكات‬ ‫خەڵك ب��ەو شێوەیەی ئێستا رەخنە‬ ‫لەئۆپۆزسیۆن بگرن‌و بەهەمان شێوەی‬ ‫رابردو لێی بڕوانن‪.‬‬ ‫عەدنان عوسمان‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫بەشێكی رەخنەكان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫كە ئۆپۆزسیۆن بەرونی پەیامەكانی خۆی‬ ‫نەگەیاندوە‌و الوازییەكیش لەمیدیاكانیدا‬ ‫هەیە‪ ،‬كە هێشتا وادەردەكەون پێیەكیان‬ ‫لەئۆپۆزسیۆنەكەی جارانە‌و پێیەكیشیان‬ ‫لەدەسەاڵتدایە‪ ،‬لەكاتێكدا كە لەحكومەتدا‬ ‫سوێندی یاسایی خورا‪ ،‬كەواتە بەشداری‬ ‫لەحكومەتدا‪ ،‬بۆیە لەئێستادا شتێك‬ ‫نەماوە لەكوردستاندا ناوی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫بێت‪ ،‬واتە فەراغێكی گەورەی ئۆپۆزسۆن‬ ‫هەیە‌و جارێكی تر كۆمەڵی ك��وردی‌و‬ ‫رۆژنامەكان ئەركی ئۆپۆزسیۆن دەبینن‪،‬‬

‫وەك پێش ‪ 2009/7/25‬كە ئ��ەوەش‬ ‫خراپە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی «لەكاتی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫بوندا الیەنە سیاسییەكان دروشمبازی‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬وات��ە كاتێك كە ئۆپۆزسیۆن‬ ‫بیت ه��ەم��و شتێك دەك��ەی��ت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫كە دەچیتە دەس��ەاڵت��ەوە تێدەگەیت‬ ‫جێبەجێكردنی دروش��م��ەك��ان كارێكی‬ ‫گ��ران��ە‪ ،‬پێشتر ئۆپۆزسیۆن دروشمی‬ ‫شەعبەوی بوە لەپێناوی دەنگ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا لەگەڵ واقیعێكدا مامەڵە دەكەن‬ ‫كە دەسەاڵتەكانی تیا سنوردارە‪ ،‬زۆرجار‬ ‫كە الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بەشداری‬ ‫دەس���ەاڵت دەك���ەن‪ ،‬دوای ماوەیەكی‬ ‫كەم روب��ەڕوی رەخنەی توندی خەڵك‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬چونكە ناتوانن پەیامەكانی‬ ‫پێشتریان جێبەجێبكەن»‪.‬‬ ‫ئەو پارلەمانتارەی پێشوی گۆڕان‪،‬‬ ‫دەش��ڵ��ێ��ت «گ��ەش��ب��ی��ن ن��ی��م ب���ەوەی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن بتوانێت ‪%20‬ی پەیامەكانی‬ ‫كە لەكاتی هەڵبژاردندا باسی كردوە‪،‬‬ ‫ئێستا جێبەجێی بكات‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ل��ەك��ات��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��دا ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‬ ‫ماكینەیەكی گ��ەورە ب��وە بۆ فڕێدانی‬ ‫دروشم‪ ،‬بەاڵم نەیتوانیوە ماكینەیەك بێت‬ ‫بۆ دروستكردنی بەرنامەیەكی جیاوازتر‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت ئێستا ئۆپۆزسیۆن باجی‬ ‫لێدوان‌و پەیامەكانی پێشوی بداتەوە»‪.‬‬

‫«كورد لەپرۆسەی سیاسیی عیراق نەكشاوەتەوە»‬ ‫شرۆڤەكارێك‪ :‬گوتاری سیاسی كورد شپرزەیی پێوەدیارە‬ ‫پارلەمانتارێك‪ :‬وەزیرەكان دەچنەوە بۆ بەغداد‬ ‫چاودێر‪ -‬هەولێر‪:‬‬ ‫چاودێرانی سیاسی پێیانوایە‪،‬‬ ‫بارودۆخی ئێستای عیراق زیاتر لەهەر‬ ‫كاتێكی دیكە دەخوازێت‪ ،‬كورد‬ ‫یەكڕیزی خۆی بپارێزێت‪ ،‬چونكە‬ ‫بەوتەی هەندێ چاودێریی سیاسی‪،‬‬ ‫لەئێستادا جۆرێك لەشپرزەیی بەگوتاری‬ ‫سیاسیی كوردەوە دیارە‪ .‬لەتازەترین‬ ‫پێشهاتیشدا وەزیرە كوردەكان بایكۆتی‬ ‫كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانیان‬ ‫كرد‪ ،‬بەاڵم پارلەمانتارێكی كورد‬ ‫پێیوایە‪ ،‬بەشدارینەكردنی وەزیرەكان‬ ‫لەكۆبونەوەكاندا مانای ئەوە نییە‪ ،‬كورد‬ ‫لەپرۆسەی سیاسیدا كشابێتەوە‪.‬‬ ‫پەیوەندییەكانی هەولێرو بەغداد‬ ‫چوار شەممەی رابردو‪ ،‬مالكی هەڕەشەی‬ ‫ت��ون��دی لەهەرێمی ك��وردس��ت��ان ك��رد‌و‬ ‫هەولێری بە «مۆڵگەی داعش‌و بەعسی‌و‬ ‫تێرۆرستان» لەقەڵەمدا‪ ،‬لەبەرامبەریشدا‬ ‫ێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم‬ ‫ه��ەرس � ‌‬ ‫بەتوندی وەاڵمی مالكیان دایەوە‪.‬‬

‫ه���اوك���ات رۆژ ن����وری ش��اوەی��س‬ ‫ج��ێ��گ��ری س���ەرۆك���وەزی���ران���ی ع��ی��راق‬ ‫لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەنوسیدا كشانەوەی‬ ‫وەزیرەكوردەكانی لەحكومەتی ناوەندی‬ ‫راگەیاند‪.‬‬

‫عیراقەوە هەیە‪.‬‬ ‫ن����ەوزاد رەس����وڵ‪ ،‬پ��ارل��ەم��ان��ت��اری‬ ‫لەپارلەمانی‬ ‫یەكێتی‬ ‫فراكسیۆنی‬ ‫ع��ی��راق‪ ،‬ب��ە»چ��اودێ��ر»ی راگ��ەی��ان��د‪،‬‬ ‫س���ەرج���ەم ف��رك��س��ی��ۆن��ەك��ان ب��ەب��ڕی��ار‬ ‫بەشداری دانیشتنەكەمان ك��ردوە‪ ،‬هیچ‬ ‫بڕیارێكی نەچونمان بۆ بەغداد بەدەست‬ ‫نەگەیشتوە‪ ،‬بۆیە بەشداری دانیشتنەكەی‬ ‫دوێنێمان كرد‪.‬‬

‫هەرێم خەریكی چییە؟‬ ‫ێ‬ ‫هەرێمی كوردستان لەسەر كۆمەڵ ‌‬ ‫خاڵ یاری دەكات‪ ،‬لەالیەك وەزیرەكانی‬ ‫ك��ش��ان��دۆت��ەوەو پ��ارل��ەم��ان��ت��ارەك��ان��ی‬ ‫دەن��ێ��رێ��ت��ەوە ب��ۆ ب���ەغ���داد‪ ،‬كەچی‬ ‫وەزیرەكان دەچنەوە بەغداد‬ ‫لەوتوێژەكانیشی لەگەڵ الیەنە شیعی‌و‬ ‫لەالیەكی دیكەوە ئەندامێكی كوردی‬ ‫سونییەكان بەردەوامە‪.‬‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەران رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫لەچەند رۆژی رابردودا مەسعود بارزانی هاتنەوەی وەزی��رە كوردەكان لەبەغداد‬ ‫لەگەڵ ئوسامە نوجێفی سەرۆكی كوتلەی كشانەوە نییە‪ ،‬بەڵكو هەڵپەساردنی‬ ‫موتەحیدون كۆبۆتەوەو لەگەڵ جۆ بایدن كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانەو‬ ‫جێگری سەرۆكی ئەمەریكا بەتەلەفۆن دەگەڕێنەوە سەر كارەكانیان‪.‬‬ ‫قسەی كردوە‪ ،‬پێشتر رۆژ نوری شاوەیس‬ ‫د‪ .‬ش��ێ��رك��ۆ م��ەن��گ��ۆڕی ئ��ەن��دام��ی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ چ��ەن��د وەف��دێ��ك��ی شیعەكاندا ئەنجومەنی ن��وێ��ن��ەران��ی ع��ی��راق‪ ،‬بە‬ ‫دانیشتنی كردوە‪ .‬لەنوێترین پێشهاتیشدا «چ��اودێ��ر»ی راگ��ەی��ان��د‪ ،‬گ��ەڕان��ەوەی‬ ‫ب��اس لەهاتنی وەفدێكی هاوپەیمانی وەزیرە كوردەكان بۆ هەرێم‪ ،‬كشانەوە‬ ‫نیشتمانی بۆ هەولێر دەكرێت‪ ،‬كە ئەمانە نییە ل��ەح��ك��وم��ەت��ی ع��ی��راق‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هەموی پەیوەندی بەپێكهێنانی حكومەتی هەڵپەساردنی كۆبونەوەی هەفتانەی‬

‫ئەنجومەنی وەزیرانە‪ .‬وتیشی «ئەوەندەی‬ ‫من ئاگاداربم وەزیرەكوردەكان دەچنەوە‬ ‫بۆ سەر دەوامی فەرمی خۆیان»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬رۆیشتنی‬ ‫پارلەمانتارە كوردەكان بۆ بەغداد بۆ‬ ‫ئامادەبونیان لەكۆبونەوەی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران‪ ،‬پەیوەندی بەهاتنەوەی وەزیرە‬ ‫كوردەكانەوە نییە‪ ،‬بەڵكو پابەندبونێكی‬ ‫دەستورییەو ناكرێت پێشێلبكرێت‪.‬‬ ‫ل��ەالی��ەك��ی دی��ك��ەوە ع���ادل ن���وری‪،‬‬ ‫پ��ارل��ەم��ان��ت��اری یەكگرتوی ئیسالمی‬ ‫لەئەنجومەنی نوێنەران بە»چاودێر»ی‬ ‫راگ��ەی��ان��د‪ ،‬ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫عێراق جیاوازە لەئەنجومەنی وەزیران‪،‬‬ ‫لەئەنجومەنی نوێنەراندا مالكی حاكم‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم لەئەنجومەنی وەزیراندا مالكی‬ ‫حاكمەو لەبڕیارەكانیدا ناگەڕێتەوە بۆ‬ ‫وەزیرەكوردەكان و پرسیان پێ‌ ناكات‪،‬‬ ‫بۆیە بایكۆتیان كردوە»‪.‬‬ ‫كورد ستراتیژی نییە‬ ‫سەبارەت بەبڕیاری ك��ورد لەماوەی‬ ‫ه��ەف��ت��ەی راب�����ردودا ب��ۆ ك��ش��ان��ان��ەوەو‬

‫راگەیاندنی کشانەوەی وەزیرەکان لە حکومەت‬ ‫نەكشانەوەی وەزیرەكان مامۆستایەكی‬ ‫زانكۆ‪ ،‬دەڵێت «ك��ورد هیچ بەرنامەو‬ ‫ستراتیژێكی دی��اری��ك��راوی نییە بۆ‬ ‫بەغداد»‪.‬‬ ‫د‪ .‬س��اڵ��ح م���ەال ع���وم���ەر‪ ،‬باسی‬ ‫لەوەشكرد‪ ،‬بەشداریكردنی پارلەمانتارو‬ ‫وەزیرەكان لەپرۆسەی سیاسیی عیراق‬ ‫بەبەرنامە نییە‪ ،‬بەڵكو بەدەستی واڵتانی‬ ‫دیكەیەو واڵتانی دەوروبەر بڕیار لەسەر‬ ‫چون‌و نەچونی كورد بۆ بەغداد دەدەن»‪.‬‬ ‫ن��اوب��راو‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ش��ەڕەك��ە‪ ،‬ش��ەڕی پۆست بێت‪ ،‬كورد‬

‫دەمێكە ئەو گەمەی دۆڕان��دوە‪ ،‬چونكە‬ ‫پێشتریش كورد پۆستی هەبوە لەبەغداد‪،‬‬ ‫پێویست ناكات چیتر كورد شەڕی پۆست‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ئ���ەوەش���ی خ��س��ت��ەڕو‪ ،‬ل���ەو گەمە‬ ‫سیاسییەدا‪ ،‬پێویستە ك��ورد باشترین‬ ‫بەرنامەی توكمەی هەبێت‌و قسە لەسەر‬ ‫سنورو داواكارییەكانی بكات‪ ،‬بەمەرجی‬ ‫جێبەجێكردنی داواكارییەكانی بگەڕێتەوە‬ ‫بەغداد‪ .‬هەروەك رونیكردەوە‪ ،‬لە گوتاری‬ ‫سیاسییدا شپرزەیەك بە كوردەوە دیارە‪،‬‬ ‫ئێستانازانی داواكارەكانی چییە‪.‬‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )476‬دو شةممة ‪2014/7/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫حكومەتی هەرێم بەشێك بوە لەدروستبونی قەیرانی سوتەمەنی‬ ‫د‪ .‬عیزەت صابر‪ ،‬سەرۆكی لیژنەی دارایی‌و ئابوری لە پارلەمانی كوردستان‪ ،‬بۆ”چاودێر”‬

‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە ‬ ‫س����ەرۆك����ی ل���ی���ژن���ەی دارای������ی‌و‬ ‫ئ��اب��وری ل��ەپ��ارل��ەم��ان��ی ك��وردس��ت��ان‪،‬‬ ‫ئ��اش��ك��رای��دەك��ات‪ ،‬حكومەتی هەرێم‬ ‫بەشێك ب��وە لەدروستبونی قەیرانی‬ ‫سوتەمەنی‪ .‬ئاماژەبەوەشدەكات‪ ،‬كە‬ ‫بەهۆی دواكەوتنی موچە نرخی یەك‬ ‫لیتر بەنزین بە (‪ )800‬دینار زۆرە‌و‪،‬‬ ‫هەوڵدەدەین ئەوەش كەمبكەینەوە بۆ‬ ‫ئوتومبێلی تایبەت‪.‬‬ ‫د‪.‬ع��ی��زەت ص��اب��ر‪ ،‬ل��ەم دیالۆگە‬ ‫ت��ای��ب��ەت��ەی��دا ل��ەگ��ەڵ «چ���اودێ���ر»‪،‬‬ ‫راشیدەگەیەنێت‪ ،‬سامانە سروشتییەكان‬ ‫بەڵێنیداوە لەگەرمیان پاڵێوگەیەك‬ ‫دروستبكەن‌و پااڵوگەی سورقاوشانیش‬ ‫ئەگەر شایانی ئەوەیە مۆڵەتی پێبدرێ‌‪،‬‬ ‫ه��ەروا لەدهۆكیش پاڵێوگەیەكی تر‬ ‫دروس��ت��دەك��ات‪ ،‬ت��اوەك��و ئ��ەو قەیرانە‬ ‫بەشێوەیەكی بنەڕەتی چارەسەربكرێ‌‪،‬‬ ‫بەمەش تاوەكو چ��وار ساڵی داهاتو‬ ‫نزیكەی ‪ 10‬پاڵێوگەمان دەبێ‌ لەهەرێمی‬ ‫كوردستاندا‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬حكومەتی ه��ەرێ��م كاتی‬ ‫چەندە پێویستە بۆ چارەسەركردنی‬ ‫قەیرانی سوتەمەنی؟‬ ‫د‪.‬عیزەت صابر‪ :‬حكومەتی هەرێم‬ ‫بۆ چارەسەركردنی قەیرانی سوتەمەنی‬ ‫النیكەم ساڵێكی پێویستە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫خاكێكی زۆر گ��ەڕاوەت��ەوە ب��ۆ سەر‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەوەش ژمارەیەكی‬ ‫زۆر لەدانیشتوانی ژێر دەسەاڵتی بەغداد‬

‫ئێستا ه��ات��ون��ەت��ەوە ژێ��ر دەس��ەاڵت��ی‬ ‫حكومەتی ه��ەرێ��م‪ ،‬ه���ەروا پێشتر‬ ‫سوتەمەنی بۆ كەركوك لەپاڵێوگەی‬ ‫بێجییەوە دابیندەكرا‪ ،‬ئێستا پێویستە‬ ‫هەرێم پێویستییەكانی ئەوێش دابین‬ ‫بكات‪ ،‬هەروەها دو ملیۆن لیتر بەنزین‬ ‫لەپاڵێوگەی بێجییەوە بۆ ئێمە دەهات‪،‬‬ ‫ئێستا ئ��ەوەش نایەت‌و دەب�ێ‌ خۆمان‬ ‫دابینی بكەین‪ ،‬هەروەك پاڵێوگەكانی‬ ‫خۆشمان ساڵێكیان دەوێ‌ بۆ ئەوەی‬ ‫پاڵێوگەی تری نوێ‌ دروستبكەین‌و توانای‬ ‫پاڵێوگەكانی خۆشمان زیادبكەین‪،‬‬ ‫تاوەكو ئەو قەیرانە چارەسەربكەین‪.‬‬

‫بەنزینی بێجی بڕا‬ ‫وەزارەتی سامانە‬ ‫ د‪.‬عیزەت صابر ئیسماعیل‬‫سر و شتیە كا نی‬ ‫ لەدایكبوی ‪ - 1973‬سلێمانی‬‫هەڵەیەكی كرد‪،‬‬ ‫ دكتۆرا لە بواری كارگێڕی‌و ئابوری‬‫چونكە وەزارەت‬ ‫ سەرۆكی بەشی ئابوری بوە لە كۆلێجی‬‫ئ���ەو بەنزینەی‬ ‫بازرگانیی زانكۆی سلێمانی‬ ‫ل��ەت��ورك��ی��اوە بە‬ ‫ راوێ��ژك��اری ئابوری ب��وە لە ئەنجومەنی‬‫ه����ەزار‌و (‪)250‬‬ ‫وەزیران‬ ‫دی��ن��ار دەك���ڕی‌و‬ ‫بە (‪ )500‬دینار‬ ‫دەی������دای������ەوە‬ ‫هاواڵتیان‪ ،‬لەپرێكا ئەوەی نەهێشت‌و‬ ‫نرخەكەی گرانكرد‪ ،‬واتە (‪ )500‬دیناری‬

‫نرخی یەك لیتر بەنزین بە (‪ )800‬دینار‬ ‫زۆرە‌و هەوڵدەدەین ئەوەش كەم بكەینەوە‬ ‫تا چوار ساڵی داهاتو‪ ،‬نزیكەی ‪10‬‬ ‫پااڵوگەمان دەبێ‌ لە هەرێمی كوردستاندا‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوت��رێ��ت‪ ،‬ئەو قەیرانەی‬ ‫بەنزین كە لە هەرێمدا دروستبوە‪،‬‬ ‫حكومەت خ��ۆی خوڵقاندویەتی‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی پاساو بۆ زیادكردنی نرخی بەنزین‬ ‫بێنێتەوە‪ .‬بۆچونی ئێوە لەمبارەیەوە؟‬ ‫د‪.‬ع���ی���زەت ص��اب��ر‪ :‬لەراسیتیدا‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ی ه���ەرێ���م ب��ەش��ێ��ك ب��وە‬ ‫لەدروستبونی قەیرانەكە‪ ،‬لەوكاتەی‬

‫بۆ بەنزینی توركیا نەهێشت‌و كردی بە‬ ‫هەزار‌و (‪ )250‬دینار‪ ،‬لەبەرئەوەی لە‬ ‫ئێستادا بەهۆی ئەوەی بەغداد بودجە‬ ‫نانێرێت وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‬ ‫ناتوانێ‌ بە (‪ )500‬دینار بۆ هەر لیترێك‬ ‫بەنزین بۆ هاواڵتیانی هەرێم دابین بكات‪،‬‬ ‫بۆیە بەهەوڵی ئەندامانی پارلەمان‬ ‫گەیشتینە چارەسەرێكی ناوەندیی‬

‫ئ���ەوەی ئێستا‪ ،‬وەزارەت����ی سامانە‬ ‫سروشتیەكان هەڵەی هەیە‌و پێویست بو‬ ‫لێكۆڵینەوەی وردتری بۆ بكردایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهەرحاڵ ئێستا ئەو چارەسەرەمان بۆ‬ ‫دۆزیوەتەوە‪.‬‬

‫ئێستا ئەمانەی ك���راوە چ��ارەس��ەری‬ ‫كاتیین‌و پێویستە چ��ارەس��ەری تری‬ ‫باشتر بدۆزرێتەوە‌و بكرێ‌‪ ،‬بۆیە دڵنیام‬ ‫بەهۆی دواكەوتنی موچە نرخی یەك‬ ‫لیتر بەنزین بە (‪ )800‬دینار زۆرە‌و‬ ‫هەوڵدەدەین ئەوەش كەم بكەینەوە بۆ‬ ‫ئوتومبێلی تایبەت‪.‬‬

‫(‪ )500‬دینار بۆ دابین بكات‪ ،‬ئێمە س ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئەندامی پارلەمان چەند رۆژێك لەمەوبەر‬ ‫ل��ەگ��ەڵ س���ەرۆك‌و جێگری سەرۆكی‬ ‫حكومەتی ه��ەرێ�م‌و وەزی���ری سامانە‬ ‫سروشتیەكان دانیشتین‪ ،‬پێشنیارمكرد‬ ‫كە زۆر گرنگە نرخی بەنزین بۆ تەكسی‌و‬ ‫پاسەكان بە (‪ )500‬دینار بێت تاوەكو‬ ‫نرخی هاتوچۆ گ��ران نەكەن‌و گرانی‬ ‫نەكەوێتە بازاڕەوە‪ ،‬ئەوانیش بەقسەیان‬ ‫كردین‪ ،‬لەبەر ئەوەی هەرچیەك كرابێ‌‬ ‫كراوە‪.‬‬

‫چ��اودێ��ر‪ :‬لەئێستادا ه��اواڵت��ی��ان‬ ‫رەخنەیان هەیە لەپارلەمانتاران بەوەی‬ ‫نەیانتوانیوە فشار بخەنەسەر وەزارەتی‬ ‫سامانە سروشتیەكان تاوەكو نرخی‬ ‫سوتەمەنی گ��ران ن��ەك��ات‌و كێشەكە‬ ‫چارەبكات؟‬ ‫د‪.‬عیزەت صابر‪ :‬ئەندامانی پارلەمان‬ ‫چاودێر‪ :‬تاچەند بڕوات بەوە هەیە‪،‬‬ ‫زیاتریان كرد لەوەی كە پێویست بو حكومەتی ه��ەرێ��م ب��ەو رێگەچارانە‬ ‫بیكەن‪ ،‬چونكە بەغداد بودجە نانێرێ‌و چارەسەرێكی بنەڕەتیی قەیرانەكە‬ ‫یەك ملیۆن ئوتومبێلیش هەیە لەهەرێم‪ ،‬بكات؟‬ ‫بۆیە وەزارەت ناتوانێ‌ بەنزینیان بە‬ ‫د‪.‬عیزەت صابر‪ :‬بۆ ئەم قۆناغەی‬

‫چ��اودێ��ر‪ :‬هەمیشە ب��اس لە زۆری��ی‬ ‫داهاتی نەوتی كوردستان‌و كردنەوەی‬ ‫پاڵێوگەی دیكە دەكرێت‪ .‬ئایا ناكرێت‬ ‫بەر لەوەی سوتەمەنی هەناردەی دەرەوە‬ ‫بكرێت‪ ،‬پێویستیی ناوخۆ پڕبكرێتەوە؟‬ ‫د‪.‬ع���ی���زەت ص��اب��ر‪ :‬لەدانیشتنی‬ ‫پارلەمانی كوردستان لەگەڵ وەزیری‬ ‫س��ام��ان��ە س��روش��ت��ی��ەك��ان جەختمان‬ ‫ل��ەوەك��ردەوە‪ ،‬كە جۆرێك قۆرخكاری‬ ‫بە پ��رۆس��ەی ن��ەوت‌و سوتەمەنییەوە‬ ‫دەبینرێ‌‪ ،‬ئەمەش لەبەرژوەندیی خەڵكی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��دا ن��ی��ە‪ ،‬چونكە خەڵكی‬ ‫كوردستان لەسەر دەری��ای��ەك نەوت‬ ‫دەژی‪ ،‬شایانی ئ��ەوە نیە لەقەیرانی‬ ‫نەوت‌و بەنزیندا بژی‪ ،‬بۆیە داوامان لێكرد‬ ‫بە زوترین كات پاڵێوگەیتر دروستبكات‌و‬ ‫نزیكبێت لە بیرەنەوتەكانەوە‪ ،‬بەڵێنیداوە‬ ‫لەگەرمیان پاڵێوگەیەك دروستبكات‌و‬ ‫ئەوە سورقاوشان ئەگەر شایانی ئەوەیە‬ ‫مۆڵەتی پێبدرێ‌‪ ،‬ه��ەروا لە دهۆكیش‬ ‫پاڵێوگەیەكی تر دروستبكات‪ ،‬تاوەكو‬ ‫ئ��ەو قەیرانە بەشێوەیەكی بنەڕەتی‬ ‫چارەسەربكرێ‌‪ ،‬بەمەش تاوەكو چوار‬ ‫ساڵی داهاتو نزیكەی ‪ 10‬پاڵێوگەمان‬ ‫دەبێ‌ لە هەرێمی كوردستاندا‪.‬‬

‫ئێمەی پارلەمانتارانی كورد لە بەغداد بمێنینەوە باشترە‬ ‫عادل نوری‪ ،‬ئەندامی پارلەمانی عیراق‪ ،‬بۆ”چاودێر”‬ ‫سازدانی‪ :‬ئاودێر نەسرەدین‬ ‫ئ��ەن��دام��ێ��ك��ی پ��ارل��ەم��ان��ی ع��ی��راق‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت «پارلەمانتارانی كورد‬ ‫لە بەغداد بمێنینەوە باشترە‪ ،‬چونكە‬ ‫كارەكانی ئێمە لە ئەركی وەزیرەكان‬ ‫ج��ی��اوازە‪ ،‬ئ���ەوەی ب��ۆ ئێمە گرنگە‬ ‫دیاریكردنی پۆستی سەرۆككۆمارە‬ ‫ك��ە ه��ی ك����وردە‪ ،‬وەك��چ��ۆن پۆستی‬ ‫س��ەرۆك��وەزی��ران بۆ شیعە‌و سەرۆكی‬ ‫پارلەمانیش بۆ سوننەیە»‪.‬‬ ‫عادل نوری‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا‬ ‫ل���ەگ���ەڵ «چ����اودێ����ر»‪ ،‬دەش��ڵ��ێ��ت‬ ‫«بەالمانەوە گرنگەو لەگەڵ ئەوەداین‬ ‫پۆستی سەرۆک کۆماری عیراق بدرێتەوە‬ ‫بەیەکێتی»‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬دواپێشهاتەكانی بارودۆخی‬ ‫عیراق‌و راگەیاندنی «خەالفەت» لەالیەن‬ ‫داع��ش‌و قوڵبونەوەی ناكۆكییەكانی‬ ‫سوننە‌و شیعە لەالیەك‌و‪ ،‬ناوەند‌و هەرێم‬ ‫لەالیەكیترەوە چۆن دەبینیت؟‬ ‫ع��ادل ن��وری‪ :‬ئ��ەم گێژاوە ئەمنی‌و‬ ‫ئ��اب��وری‌و سیاسی‌و یاساییانەی كە‬ ‫لەعیراقدا دروستبون‪ ،‬سەرجەمیان‬ ‫بەهۆی پەراوێزخستنی دەس��ت��ورەوە‬ ‫ب��ون‪ ،‬عیراقییەكان ل���ەدوای ساڵی‬ ‫‪2003‬وە روب���ەڕوی ئەزمونێكی نوێ‬ ‫بونەوە‌و هەموان چاوەڕێی ئەوە بوین‬ ‫كە دەستورێك بێتەئاراوە كە هەمو‬ ‫پێكهاتە سەرەكییەكانی عیراق بەبێ‬ ‫جیاوازی بەژیانێكی شەرەفمەندانە كە‬ ‫كەرامەتی ئینسانی تێدا پارێزراو بێت‪،‬‬ ‫زوڵموزۆرەكانی پێشتر ل��ەدوای ساڵی‬ ‫‪1921‬ەوە نەمێنێت‪ ،‬ب��ەاڵم بەداخەوە‬ ‫ئ��ەم��ە روی���ن���ەدا‪ ،‬ل��ەك��ات��ێ��ك��دا هەمو‬

‫ئەوانەی كە ئێستا‌و ل��ەدوای روخانی‬ ‫رژێمەوە لەسەر حوكمن پێشتر خۆیان‬ ‫ئۆپۆزسیۆن ب��ون‌و النیكەم ‪ 35‬ساڵ‬ ‫ئ��ازار‌و مەینەتییەكی زۆری��ان بینیوە‪،‬‬ ‫دوای ‪‌2005‬و بونی دەس��ت��ورێ��ك كە‬ ‫زۆربەی عیراقییەكان لەسەری رازی بون‪،‬‬ ‫بەداخەوە ئەوە بۆ ماوەی دو خولە نوری‬ ‫مالكی دەستورەكەی پشتگوێخستوە‪،‬‬ ‫زوڵموزۆرێك لەعیراقدا دروستبوە‪ ،‬كە‬ ‫كورد‌و عەرەبی سوننەی بە رێژەیەكی‬ ‫زۆرتر تێدا چەوسایەوە‪ ،‬لەگەڵ بەشێك‬ ‫لەعەرەبە شیعەكان‪ ،‬لەبەرئەوە ئەم‬ ‫بارودۆخە وەاڵم��دان��ەوەی دروستكرد‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەناوچە سوننییەكاندا‪ ،‬بۆ‬ ‫ماوەی نزیكەی دو ساڵ خۆپیشاندانیان‬ ‫ئەنجامدا‌و خێمەیان ه��ەڵ��دا‪ ،‬كەس‬

‫عەسكەری‌و موقاوەمە‪ ،‬ب��ەدەرل��ەوەی‬ ‫كە ئەم گروپانە لەناوچە سوننییەكان‬ ‫ت��اچ��ەن��د ب��اش��ن ی��اخ��ود خ��راپ��ن‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە بابەتێكی دیكەیە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەمە‬ ‫وایكرد هەڵگەڕانەوەیەك‪ ،‬لەو ناوچانە‬ ‫هاتەئاراوە‪ ،‬ئێستا بە ك��رداری عیراق‬ ‫بوە بە دو بەشەوە‪ ،‬هەرێمی سوننەش‬ ‫دروستبوە‪ ،‬هەرچەندە ئێمە پێمانخۆش‬ ‫بو لەژێر چەتری دەستوری عیراقدا‬ ‫هەرێمی ناوەند هەبوایە‌و مەركەزەكەش‬ ‫ناوەندی عیراق بوایە‪ ،‬وەكو هەمو دونیا‬ ‫كە ئێستا رێ��ژەی ‪%44‬ی هەمو دونیا‬ ‫بە سیستمی فیدراڵیەت بەڕێوەبچێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم هەمو ئ��ەم ه��ەواڵن��ە ب��ەداخ��ەوە‬ ‫لەالیەن مالكیەوە شكستیان پێهێنرا‪،‬‬ ‫ئێستا ئەم بارودۆخە س��ەرەڕای هەمو‬

‫بەالمانەوە گرنگە پۆستی سەرۆك كۆمار‬ ‫بدرێتەوە بە یەكێتی‬ ‫لەساڵی داهاتودا شەڕێکی گەورە لەناو‬ ‫عەرەبی سوننە خۆیدا دروستدەبێت‬ ‫نەچو بەدەمیانەوە‪ ،‬بە ئاگر‌و ئاسن‬ ‫پەالماردران‪ ،‬ئەم مەزڵومەتیە وایكرد‬ ‫كە بواری دەستی دەرەكی دروستبو‪،‬‬ ‫دوات��ر داع��ش ل��ەودی��و سنورەكانەوە‬ ‫ه��ات��ەن��اوەوە‪ ،‬هەرچەندە ئ��ەوەی كە‬ ‫ئێستا هەیە بەتەنها داع��ش نییە‌و‬ ‫خەڵكێكی دیكەی زۆری لەگەڵدایە‪،‬‬ ‫لەوانە سوارەی عەشایەری‌و مەجلیسی‬

‫هەوڵەكانی مالكی بەاڵم هاتۆتەئاراوە‪،‬‬ ‫پێموایە ب��ارودۆخ��ەك��ە بەمشێوەیە‬ ‫نامێنێتەوە‪ ،‬لەماوەی ساڵێكی داهاتودا‪،‬‬ ‫شەڕێكی گەورە لەناو عەرەبی سوننە‬ ‫خۆیدا دروستدەبێت‪ ،‬كۆمەڵێك گروپی‬ ‫چەكدار هەن كە ژمارەیان زۆرە‌و دژی‬ ‫داعش یەكدەگرن‪ ،‬لەماوەی ئەم ساڵەدا‬ ‫شەڕێكی گەورە دروستدەبێت‌و دواجاریش‬

‫داعش لەعیراق وەدەردەنرێت‪ ،‬لەسەر‬ ‫زەمینی واقیع كۆمەڵێك خەڵكی سوننە‬ ‫ناوچەكە بەڕێوەدەبەن‪ ،‬پێشموایە لەم‬ ‫ماوەیەدا ئێمە دەبینە دەوڵەت‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ئێستا هەیە سەرەتای كۆتاییەكەیە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بۆچونێك هەیە‪ ،‬پێیوایە‬ ‫«ج��ی��اب��ون��ەوە ل��ە سەقامگیرییدا‬ ‫مسۆگەرترە وەك لە تەنگژەدا»‪ .‬رای‬ ‫ئێوە لەمبارەیەوە؟‬ ‫عادل نوری‪ :‬ئێمە سەد ساڵە لەگەڵ‬ ‫عەرەبەكاندا شەریكین‪ ،‬بەاڵم شەریكێكی‬ ‫زۆر خراپمان بون‪ ،‬بەهەمان شێوە لەگەڵ‬ ‫تروكەكان‌و فارسەكاندا شەریكێكی‬ ‫زۆر خراپمان ب��ون‪ ،‬بۆیە س��ەد ساڵ‬ ‫كافیە بۆ ئەوەی ئێمە چاوەڕێیی ئەوە‬ ‫نەكەین كەسێك بێت‌و بڵێت قوربان‬ ‫فەرمو ئەو دەوڵەت‌و ئەوەش ئااڵكەت‪،‬‬ ‫ئێمە بەدرێژایی مێژو قوربانیمان بۆ‬ ‫دروستبونی دەوڵەتی ك��وردی داوە‪،‬‬

‫ئەو هەمو خوێنەمان بۆ هەنگاوێكی لەو‬ ‫چەشنە داوە‪ ،‬بۆیە ئێستا دیفاكتۆیەك‬ ‫ه��ات��ۆت��ەئ��اراوە‌و واڵت��ان��ی دون��ی��اش‬ ‫پێداچونەوە بە رێككەوتنی (سایكس‪-‬‬ ‫پیكۆ) دەكەنەوە‪ ،‬كە كوردستانی كردە‬ ‫پێنج پارچە‪ ،‬زۆرێ��ك لە واڵتەكانیش‬ ‫بەمە رازین‪ ،‬ئەوانەشی ناڕازین‪ ،‬بێگومان‬ ‫بەرژەوەندییان هەیە‪ ،‬بۆیە هیوادارم‬ ‫واڵتە ناڕازییەكان دراوسێیەكی باشی‬ ‫ئێمەبن‪ ،‬چونكە سااڵنێكە شەرێكێكی‬ ‫باشی ئێمە نەبون‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬پێتوایە بایكۆتكردنی‬ ‫حكومەتی كاربەڕێكەر‌و پارلەمانی نوێی‬ ‫عیراق تاچەند هەنگاوێكی دروس �ت‌و‬ ‫كاریگەرە لەم قۆناغەدا؟‬ ‫عادل نوری‪ :‬ئەو حكومەتەی ئێستا‬ ‫هەیە حكومەتێكی كاربەڕێكەر نییە‬ ‫بەپێی یاسا‪ ،‬بەڵكو حكومەتەكە خۆی‬ ‫وای لەخۆیكردوە كە بەوشێوەیەی‬

‫ئێستای لێ بێت‪ ،‬لەراستیدا وەكو‬ ‫وەزیرێك ناتوانین لەتەنیشت وەزیری‬ ‫گواستنەوەوە دابنیشم كە رێگری‬ ‫دەكات لەهاتنی دەرمان‪ ،‬یاخود لەگەڵ‬ ‫وەزیری داراییدابم‌و حەوت مانگ بێت‬ ‫موچەی هەرێمی بڕی بێت‪ ،‬یان لەگەڵ‬ ‫وەزیری بەرگریدابم‌و هەڕەشە لەهەرێم‬ ‫بكات‌و سەرۆكوەزیرانیش هەولێر بە‬ ‫«مۆڵگەی تێرۆرستان» ناوببات‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا هەولێر باجێكی زۆری بۆ‬ ‫ئەو هێزانە داوە لەمێژودا‌و بەهۆی‬ ‫ئەوانەوە چەندینجار بۆردومانی هەرێم‬ ‫ك��راوە‪ ،‬بۆیە كشانەوەی وەزیرەكان‬ ‫هەنگاوێكی ئێجگار گرنگە‪ .‬هەرچی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ب��ە پ��ارل��ەم��ان��ەوە هەیە‬ ‫پێموایە‪ ،‬پارلەمانتارانی كورد لە بەغداد‬ ‫بمێنینەوە باشترە‪ ،‬چونكە كارەكانی‬ ‫ئێمە لە ئەركی وەزیرەكان جیاوازە‪،‬‬ ‫ئ��ەوەی بۆ ئێمە گرنگە دیاریكردنی‬ ‫پۆستی سەرۆككۆمارە كە هی كوردە‪،‬‬ ‫وەكچۆن پۆستی س��ەرۆك��وەزی��ران بۆ‬ ‫شیعە‌و س��ەرۆك��ی پ��ارل��ەم��ان��ی��ش بۆ‬ ‫سوننەیە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬باست لەپۆستی سەرۆككۆمار‬ ‫كرد‪ ،‬بۆچونتان لەسەر ئەو پۆستە چیە؟‬ ‫ع��ادل ن��وری‪ :‬بەداخەوە لەئێستادا‬ ‫سەرۆككۆمار لێرە ئامادەیی نییە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نا پۆستی سەرۆككۆمار بەبێ دودڵی‬ ‫بۆ تاڵەبانی دەبو‪ ،‬لەئێستاشدا ئێمە‬ ‫پێمانباشە كە ئەو پۆستە بدرێتەوە بە‬ ‫یەكێتی‪ ،‬لەو كەسانەشی تاكو ئێستا‬ ‫لەناو ئەو حزبەدا دیاریكراون‪ ،‬كەسانی‬ ‫زۆر شیا‌و شایستە‌و لێهاتون‪ ،‬ئەوەی‬ ‫گرنگە ئ��ەو پۆستە بدرێتە یەكێتی‪،‬‬ ‫ئیتر یەكێتی كێ كاندید دەكات ئەوە‬ ‫پەیوەندی بەخۆیەوە هەیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )476‬دو شةممة ‪2014/7/14‬‬

‫ناوخۆ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫وەزیری كارەبا بۆ "چاودێر"‪ :‬پالنمان هەیە‪ ،‬بەمەرجێك بودجە هەبێت‬ ‫بۆ چارەسەری قەیرانی كارەبا‪ ،‬كابینە بنكەفراوانەكەش چاوەڕێی بودجەیە‬ ‫وەرگرتوە‪ ،‬هیچ چارەسەرێكیان پێ نییە‪،‬‬ ‫دەڵێن "چ��اوەڕێ��ی حكومەت دەكەین‪،‬‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫تا بودجەمان بۆ دابینبكات" لەكاتێكدا‬ ‫لەگەڵ سەرهەڵدانی وەرزی گەرما‪ ،‬خۆیان بەشداری سەرەكی حكومەتن‪.‬‬ ‫جارێكی تر ه��اوك��ات لەگەڵ قەیرانی‬ ‫هاواڵتیان نیگەرانن‬ ‫س��وت��ەم��ەن��ی‪ ،‬ق��ەی��ران��ی ك���ارەب���اش‬ ‫هاواڵتیان نیگەرانن لەوەی كارەبا وەك‬ ‫سەریهەڵدایەوە‪ ،‬هاواڵتیان پێیانوایە‪،‬‬ ‫ئەگەر سوتەمەنی پەیوەندیی بەداعشەوە ترافیكالیتی لێ هاتوە‪ ،‬بەبێ بەرنامە‬ ‫هەبێت‪ ،‬ئەی كارەبا پەیوەندی بەچییەوە كارەبا دەكوژێتەوەو دێتەوە هیچ كاتی‬ ‫هەیە‪ ،‬هاواڵتییەك دەڵێت "كارەبا بوەتە دیارنییە‪.‬‬ ‫هیوا قادر‪ ،‬فەرمانبەرە‌و‪ ،‬تەمەنی ‪35‬‬ ‫ترافیكالیت‪ ،‬كەس نازانێت كەی هەیەو‬ ‫كەی نییە"‪ ،‬بەڕێوەبەری راگەیاندنی ساڵە‪ ،‬ئاماژەی بۆئەوەكرد‪ ،‬ئەو بیری‬ ‫كارەبای سلێمانیش‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬بەپێی بێت كارەبا هەر خراپبوەو بە بەردەوامی‬ ‫سیستمێك هەر فیدەرێك لۆدی لەسەر هەرجارەی بەرنامەیەك جێبەجێكراوە‪،‬‬ ‫بێت‪ 25 ،‬جار هەڵدەبێ و دەكوژێتەوە‪ .‬ب��ەردەوام كارەبا كێشەی سەرەكی بوە‬ ‫وەزی��ری ك��ارەب��اش رایدەگەیەنێت‪ ،‬بۆ لەم هەرێمەدا‪.‬‬ ‫ئەو هاواڵتییە‪ ،‬باسی لەوەكرد "لەم‬ ‫چارەسەركردنی قەیرانی كارەبا چاوەڕێی‬ ‫وەرزە گ��ەرم��ەو مانگی رەم��ەزان��ەدا‪،‬‬ ‫بودجە دەكەن‪.‬‬ ‫كارەبا لەهەمو كات زیاتر پێویستە‪،‬‬ ‫لەم شەوانەی پێشتر سەیری یارییەكانی‬ ‫ئەوانیش هەر چاوەڕێن‬ ‫لەسااڵنی راب��ردودا كارەبا یەكێك لە مۆندیالم دەكرد‪ ،‬الیەنگری بەرازیل بوم‪،‬‬ ‫كێشە چارەسەرنەكراوەكانی هەرێمی لەو كاتەدا كارەبا بڕا‪ ،‬كاتێك هاتەوە‪،‬‬ ‫كوردستان بوە‪ ،‬ب��ەردەوام بەرپرسانی ب���اوەڕم ن��ەدەك��رد‪ ،‬ك��ە چ��وار گۆڵیان‬ ‫حكومەت بەبەڵێن‌و بەبیانوی جۆراوجۆری لێكرابوو"‪.‬‬ ‫ه���ەروەك م��ری��ەم ع��ەب��دوڵ�ڵاش‪ ،‬كە‬ ‫وەك نەبونی بودجە باسی قەیرانەكەیان‬ ‫مامۆستایە‌و تەمەنی ‪ 32‬ساڵە‪ ،‬باس‬ ‫كردوە‪.‬‬

‫هەر فیدەرێك لۆدی لەسەر بێت ‪25‬‬ ‫جار دەكوژێتەوەو هەڵدەبێتەوە‬ ‫چوار ساڵی راب��ردو‪ ،‬الیەنەكانی ئەو‬ ‫كاتی ئۆپۆزسیۆن رەخنەی توندیان‬ ‫ئ��اراس��ت��ەی ح��ك��وم��ەت‌و وەزارەت�����ە‬ ‫خ��زم��ەت��گ��وزاری��ی��ەك��ان دەك����رد‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ئێستا خۆشیان كە ئەو وەزارەتانەیان‬

‫لەوەدەكات‪ ،‬كارەبا یەكێكە لە قەیرانەكانی‬ ‫ئەم هەرێمە‪ ،‬چونكە ئەو كارەبای هەیە‪،‬‬ ‫لە ب��ری ئ��ەوەی بۆ هاواڵتیانی هەرێم‬ ‫سەرفبكرێت‪ ،‬ناردۆیانە بۆ موسڵ‪.‬‬ ‫ئەو هاواڵتییە‪ ،‬دەڵێت "حكومەت هیچ‬

‫ماوەیەك پێش ئێستا‪ ،‬بۆیە سیستەمێك‬ ‫جێبەجێدەكەین ك��ە ه��ەر فیدەرێك‬ ‫ل���ۆدی ل��ەس��ەر ب��ێ��ت‪ ،‬دەك��وژێ��ت��ەوەو‬ ‫دوای ساردبونەوە‪ ،‬ئۆتۆماتیكی خۆی‬ ‫هەڵدەبێتەوە‪ ،‬ئەم كوژانەوەیەش ‪ 25‬جار‬ ‫رودەدات‪ ،‬دوای ئەوە دەگوازرێتەوە بۆ‬ ‫فیدەرێكی تر‪.‬‬ ‫سیروان محەمەد‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫دانانی ئەم سیستمەش قازانجی تێدایە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەیە هاواڵتیان رێژەی بەكارهێنانی‬ ‫ك��ارەب��ا كەمبكەنەوە‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫بۆئەوەیە بۆ ئ��ەوەی پارێزەر بێت بۆ‬ ‫ك��ارەب��ای گشتی‌و نەبێتەهۆی بڕانی‬ ‫كارەبای گشتی‪.‬‬ ‫ن��اوب��راو‪ ،‬وتیشی "كەمی كارەبای‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ی��ش‪ ،‬ه��ۆك��ارێ��ك��ی دی��ك��ەی‬ ‫كارەبا بڕانە‪ ،‬سلێمانی پێویستی بە‬ ‫‪1500‬مێگاواتە‪ ،‬ب��ەاڵم ‪ 750‬مێگاواتی‬ ‫هەیە"‪.‬‬

‫سلێمانی نیوەی پێویستی كارەبای بۆ دابیندەكرێت‬ ‫بەرنامەی نییە‪ ،‬كارەبا لەكاتی دیاریكراودا‬ ‫بكوژێتەوە‪ ،‬باشترە لەوەی ئێستا‪ ،‬كە‬ ‫وەك ترافیك الیتی لێ هاتوە‪ ،‬ناتوانم‬ ‫ئیش بە ئامێرە كارەباییەكان بكەم‪،‬‬ ‫زیانی بەهەمویان گەیاندوە"‪.‬‬ ‫موەلیدەكانیش نیگەرانن‬ ‫بەهۆی بڕانی ب��ەردەوام��ی كارەبای‬ ‫نیشتمانییەوە‪ ،‬جگە لەهاواڵتیان‪ ،‬خاوەن‬ ‫موەلیدە ئەهلییەكانیش نیگەرانبون‪،‬‬ ‫چونكە دەب��ێ��ت رۆژان����ە دەی���ان جار‬

‫موەلیدەكانیان هەڵبكەن‌و بیكوژێننەوە‪ .‬لەو كاتانەی كە كارەباپچڕپچڕ دەبڕێت‪،‬‬ ‫رزگ��ار ق��ادر‪ ،‬خاوەنی موەلیدەیەكی كارەبا دابینناكەین‪ ،‬چونكە ناكرێت‬ ‫ئەهلییە‪ ،‬ئاماژەی بەوەكرد‪ ،‬ئەوان بەپێی رۆژان��ە دەی��ان جار كارەبا هەڵبكەیت‌و‬ ‫ئەو رێنماییانەی بۆیان هاتوە‪ ،‬كارەبا بۆ بیكوژێنیتەوە"‪.‬‬ ‫هاواڵتیان دابیندەكەن‪ ،‬بەاڵم ماوەیەكە‬ ‫سلێمانی نیوەی كارەبای پێویستی‬ ‫ك��ارەب��ای نیشتمانی زو زو دەبڕێت‪،‬‬ ‫بۆ دێت‬ ‫ئ��ەوەش سیستمێكە بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەری راگەیاندنی كارەبای‬ ‫كارەبا جێبەجێدەكەن كە هەر فیدەرێك‬ ‫لۆدی لەسەربێت‪ ،‬كارەبای ئەو گەڕەكانە سلێمانی‪ ،‬ئاماژەی بەوەكرد‪ ،‬ماوەیەكە‬ ‫پلەی گەرما بەرزبۆتەوە‌و هاواڵتیانیش‬ ‫دەبڕێت‌و دێتەوە‪.‬‬ ‫خ��اوەن موەلیدەكە‪ ،‬دەشڵێت "ئێمە ك��ارەب��ا زۆرت��ر س��ەرف دەك��ەن لەچاو‬

‫وەزیری كارەبا‪ :‬چاوەڕێی بودجەین‬ ‫وەزی��ری كارەبای حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬پالن‌و‬ ‫پ��ڕۆژەی��ان لەبەردەستە بۆ چاككردنی‬ ‫كارەبای نیشتیمانی‪ ،‬بەمەرجێك بودجەی‬ ‫پێویستی بۆ دابینبكرێت‪.‬‬ ‫د‪.‬س��ەاڵح��ەدی��ن ب��اب��ەك��ر‪ ،‬ئ��ام��اژەی‬ ‫بۆئەوەشكرد‪ ،‬لەم چەند رۆژەی پێشتردا‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران كۆبونەتەوەو باسی‬ ‫كێشەی كارەباش كراوە‪.‬‬ ‫ناوبراو دەرب��ارەی ئەو ‪1000‬مێگاوات‬ ‫ك��ارەب��ای��ەی بۆ ناوچەكانی پارێزگای‬ ‫نەینەوا دەنێردرێت‪ ،‬وتی "ئەوە بڕیاری‬ ‫سەروی منەو‪ ،‬بەپێی گرێبەستێكیشە‪،‬‬ ‫ه���اوك���ات ل����ەب����ەرژەوەن����دی ن��اوچ��ە‬ ‫تازەئازادكراوەكانیشە‪ ،‬بۆیە تا ئێستاش‬ ‫بەردەوام كارەبایان بۆ دەچێت" ‪.‬‬

‫دهۆك پلەی یەكەم‌و هەولێر دوەم‌و سلێمانی سێیەمە‬ ‫لەچوار ساڵی رابردودا ‪ ٥٠‬هەزار خوێندكار وازیان لەخوێندن هێناوە‬ ‫چاودێر‪ -‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫ب��ەگ��وێ��رەی ئ��ام��ارە فەرمییەكانی‬ ‫وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان لەماوەی چوار ساڵی رابردودا‬ ‫زیاتر لە پەنجا هەزار خوێندكار وازیان‬ ‫لەخوێندن هێناوە‪ ،‬هەر بەگوێرەی ئەو‬ ‫ئامارەش زۆرترین خوێندكار لەقۆناغی‬ ‫حەوتی بنەڕەتی وازیان هێناوەو پارێزگای‬ ‫دهۆكیش بەپلەی یەكەم دێت‪ ،‬پسپۆڕێكی‬ ‫ب����واری پ������ەروەردەش ه��ۆك��ارەك��ەی‬ ‫دەگەڕێنێتەوە بۆ كەمتەرخەمییەكانی‬ ‫وەزارەتی پەروەردە‪.‬‬

‫رێژەی ئەو دابڕانە لەو پرۆسەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫ژمارەی بەشداری خوێندكار لەو پرۆسەیە‬ ‫زیادیكردوە بەمەش دەردەكەوێ‌ رێژەی‬ ‫دابڕان زیادیكردوە‪.‬‬ ‫دوایین ئاماریش هی ساڵی خوێندنی‬ ‫(‪)2014-2013‬ی���ە كە لەو ساڵەدا یەك‬ ‫ملیۆن‌و ‪ 290‬ه���ەزارو ‪ 85‬خوێندكار‬ ‫پەیوەندیان ب��ەپ��رۆس��ەی خوێندنەوە‬ ‫ك����ردوە‪ 11 ،‬ه����ەزارو ‪ 57‬خوێندكار‬ ‫دابڕاون لەخوێندن‪ ،‬لەو ساڵەشدا رێژەكە‬ ‫كەمیكردوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە بەڕێوەبەری پێشكەوتو‬ ‫ل���ەوەزارەت���ی پ����ەروەردەی حكومەتی‬ ‫هەرێم‪ ،‬رایدەگەیەنێ‌‪ ،‬بەگوێرەی ئەو‬ ‫ئامارانەی لەماوەی چوارساڵدا كۆمان‬ ‫ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬س��ااڵن��ە ژم��ارەی��ەك��ی زۆر‬ ‫خوێندكار وازی��ان لەخوێندن هێناوە‪،‬‬ ‫بەگوێرەی ئامارەكانیش پارێزگای دهۆك‬ ‫لەپلەی یەكەم دێت‌و پارێزگاكانی هەولێرو‬ ‫سلێمانی بەپلەی دوەم‌و سێهەم دێن‪.‬‬ ‫حاجی جوان‪ ،‬ئەوەشی خستەڕو‪ ،‬ئەو‬ ‫ئامارانە هەردو رەگەزەكە لەپۆلی یەك تا‬ ‫نۆی بنەڕەتی دەگرێتەوە‪ ،‬بۆیە سااڵنە‬ ‫ژمارەی بەشداری خوێندكاران لەپرۆسەی‬ ‫خوێندن و پەروەردەو فێركردن هاوتەریب‬ ‫ب��ەم رێ��ژەی��ە ژم���ارەی دابڕانیش روی‬ ‫لەزیادبون كردوە‪.‬‬

‫ئامارەكان‬ ‫بەپێی ئامارەكان‪ ،‬لەساڵی خوێندنی‬ ‫(‪ )2011-2010‬لەهەرێمی كوردستان یەك‬ ‫ملیۆن‌و ‪ 144‬هەزارو ‪ 5‬هەزار خوێندكار‬ ‫بەشداری پرۆسەی خوێندنیان كردوە‪،‬‬ ‫ل��ەم رێ��ژەی��ە (‪ )11‬ه����ەزارو (‪)596‬‬ ‫خوێندكار دابڕاون لەپرۆسەی خوێندن‪.‬‬ ‫لەساڵی خوێندنی (‪)2012-2011‬‬ ‫یەك ملیۆن‌و ‪ 163‬هەزارو ‪ 805‬خوێندكار‬ ‫بەشداری پرۆسەی خوێندنیان كردوە‪ ،‬لەو‬ ‫رێژەیە (‪ )14‬هەزارو (‪ )109‬خوێندكار‬ ‫داب��ڕاون‌و بەمەش رێژەكە بەرزبۆتەوە‬ ‫بەبەراورد بەئاماری ساڵی پێشتر‪.‬‬ ‫لەساڵی خوێندنی (‪)2013-2012‬‬ ‫دهۆك پلەی یەكەمی گرتوە‬ ‫یەك ملیۆن‌و ‪ 284‬هەزارو ‪ 550‬خوێندكار‬ ‫ه���ەر ب���ەگ���وێ���رەی ئ���ەو ئ���ام���ارەی‬ ‫پەیوەندیان ب��ەپ��رۆس��ەی خوێندنەوە‬ ‫كردوە‪ ،‬ژمارەی ئەو خوێندكارانەی دابڕاون وەزارەت�����ی پ������ەروەردەی حكومەتی‬ ‫لەپرۆسەی خوێندن و پەروەردەو فێركردن هەرێم‪ ،‬پارێزگای دهۆك بەپلەی یەكەم‬ ‫بریتیە لە‪ 13‬هەزارو ‪ 805‬خوێندكار‪ ،‬لەو دێت لەدابڕانی خوێندكاران لەپرۆسەی‬ ‫ساڵەشدا هەرچەندە رێژەكە كەمیكردوە‪ ،‬خ��وێ��ن��دن‌و پ����ەروەردەو ف��ێ��رك��ردن كە‬ ‫بەاڵم ناكاتە ئاماژەیەك بۆ كەمبونەوەی ل��ەم��اوەی چ��وارس��اڵ��دا ل��ەو پارێزگایە‬

‫پێویستی پێی هەیە‪ ،‬بۆ ئەوەی ببێتە‬ ‫خاوەنی بیركردنەوەیەكی جیاواز بۆ‬ ‫ئەوەی بەرامبەر بیركردنەوە ناكامڵەكان‬ ‫بوەستێ‌‪ ،‬زۆر كەمتەرخەمبوە‌و بەتایبەت‬ ‫ل��ە ب��وارەك��ان��ی ئاینی و زانستی كە‬ ‫ێ خوێندكار بچێتە ئاستێكی‬ ‫ن��ای��ەو ‌‬ ‫مەعریفی بااڵوە‪ .‬هەروەها ئەو بڕیارەشی‬ ‫بەناكامڵی دەركردوە كە باس لەوەدەكات‬ ‫خوێندنی بنەڕەتی ناچارییە‪ ،‬چونكە هیچ‬ ‫بەرپەرچدانەوەیەكی نییەو هیچ یاسایەك‬ ‫نییە‪ ،‬چی بكات‪ ،‬ئەگەر خوێندكار وازی‬ ‫هێنا‪.‬‬ ‫ناوبراو ئەوەشی خستەرو‪ ،‬لەوبوارەدا‬ ‫س��ەرك��ەوت��و ن��ەب��وی��ن ك��ە خوێندكار‬ ‫بەرامبەر بیكردنەوەی بەرامبەرەكەی‬ ‫خوێندنەوەی هەبێ‌‌و گفتوگۆبكات‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەو خوێندكارانە وازدەهێنن لەخوێندن‪.‬‬

‫شارەزایانی بواری پەروەردە‪:‬‬ ‫وەزارەتی پەروەردە كەمتەرخەمە‬ ‫بریتییە لە ‪ 22‬هەزارو ‪ 494‬خوێندكار‪،‬‬ ‫ه��ەروەك پارێزگای هەولێر ریزبەندی‬ ‫دوەمی هەیە‪ ،‬لەو ئامارە كە ‪ 17‬هەزارو‬ ‫‪ 206‬خوێندكار داب����ڕاون‪ ،‬پارێزگای‬ ‫سلێمانیش ریزبەندی سێهەمی هەیەو‬ ‫لەماوەی ئەو چوار ساڵەدا ‪ 10‬هەزارو‬ ‫‪ 867‬خوێندكار‪ ،‬گۆی گشتی لەماوەی‬

‫ه��ەرچ��وارس��اڵ��ەك��ەدا ‪ 50‬ه���ەزارو ‪ 567‬یەكێكیان پەیوەندیی بەبواری ئابوری‌و‬ ‫خێزان‌و گوزەرانی ژیانیان هەیە‪.‬‬ ‫خوێندكارن كە دابڕاون لەخوێندن‪.‬‬ ‫ف��ای��ەق س��ەع��ی��د‪ ،‬ب��ۆ "چ���اودێ���ر"‬ ‫وتیشی "بەشێكی تریش لەهۆكارەكان‬ ‫هۆكارەكانی چین؟‬ ‫پ��س��پ��ۆڕێ��ك��ی ب����واری پ�����ەروەردە‪ ،‬دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ خ���ودی وەزارەت����ی‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬هۆكارەكانی دابڕانی پ��ەروەردە‪ ،‬كە لەگەیاندنی ئەو پرۆسە‬ ‫خ��وێ��ن��دك��اران دەك���رێ‌ ب��ەدو بەشەوە پەروەردەییە مەعریفیانەی خوێندكار‬

‫هۆكارە دەرونییەكان‬ ‫توێژەرێكی دەرونی پێیوایە‪ ،‬هۆكارە‬ ‫دەرونییەكانی دابڕانی خوێندكاران بۆ‬ ‫ێ هۆكاری دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە بریتین لە‬ ‫س‌‬ ‫هۆكارەكانی ژینگەو بۆهۆكاری هاوبەشی‬ ‫نێوان بۆماوەو ژینگە لەگەڵ هۆكارە‬ ‫بۆماوەییەكان‪.‬‬ ‫ئ��ارام جەمال‪ ،‬توێژەری دەرون��ی بۆ‬ ‫"چاودێر" وتی "هۆكارە ژینگەییەكانی‬ ‫چەند بوارێكی وەكو خێزان‌و خوێندنگاو‬ ‫دروس��ت بەكارنەهێنانی تەكنەلۆژیاو‬ ‫ژینگەی ئابوری‌و جوگرافی‌و قەرەباڵغی‬ ‫پ��ۆل لەگەڵ ن��اش��ارەزاب��ون��ی مامۆستا‬ ‫لەچۆنیتیی وانەوتنەوە‪ ،‬لەگەڵ هۆكارە‬ ‫هاوبەشەكانی ئاستی ژی��ری‌و ئاستی‬ ‫ئ��اوات‌و نەخۆشیە سایكۆسۆماتیەكان‬ ‫رۆڵی خۆیان دەبینین"‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )476‬دو شةممة ‪2014/7/14‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫عیراق‪ ،‬مەرگ‌و ژیان!‬ ‫ئەسعەد جەباری‬

‫ێ پێكهاتەیە دور لەتوندو‬ ‫بەخواستی ئەو س ‌‬ ‫تیژی‌و یەكتر س���ڕینەوە‪ ،‬كورد خەباتی‬ ‫بۆ دەس���تەبەركردنی ئامانجەكانی خۆی‬ ‫دەكردو رێزیشی بۆ پێكهاتەكانیتر دادەنا‬ ‫ب���ەو مەرجەی كەس نەتوان���ێ‌ لەبازنەی‬ ‫پەراوێزخستن دەبچێ‌‪ ،‬دەستوری عیراق‬ ‫‪ 2005‬كوردی زیاتر بەس���تەوە بەعیراق‌و‬ ‫ئەو بڕوایەشی لەفەرهەنگی خۆی دەرهێنا‬ ‫كە چیت���ر هاواڵتی پل���ە دو نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫خەمخ���ۆری راس���تكردنەوەی هەڵەكان‌و‬ ‫گرژیەكانیش دەبێت كە مێژوی خوێناوی‬ ‫عیراق بەرهەمی هێنابو!!‪.‬‬ ‫رۆژگاری دوای پرۆس���ەی ئازادیش ئەو‬ ‫راستیە تاڵەی س���ەلماندەوە كە عیراقی‬ ‫ن���وێ جیاوازیەكی ئەوت���ۆی نیە لەگەڵ‬ ‫عیراقی سەدەی رابردو‪،‬بەتایبەتی شانۆی‬ ‫سیاسی واڵت لەس���ەر بنەمای ئیتنیكی‌و‬ ‫مەزهەبی‌و نەتەوەیی هەمو سیستمەكانی‬ ‫قۆرخكردو هەر بەهەمان رێچكەی جاران‬ ‫پێكهات���ەكان كەوتنە پەالم���اری یەكتر‪،‬‬ ‫بۆسەو پالنی كێبڕكێی تیۆری پالنگێڕی‬ ‫ب���وە كاری س���ەرجەم پێكهاتەكان‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە عیراق لەگەڵ رۆگاردا گلۆر دەبویەوە‬ ‫بەرەو نەمان���ی یەكجارەك���ی‌و ئەزمونی‬ ‫‪11‬س���اڵی حكومەتی یەك ل���ەدوای یەك‬ ‫ئەوەی سەلماند ‪ 90‬ساڵی پێش پرۆسەی‬ ‫ئ���ازادی هی���چ جیاوازیەك���ی ئەوت���ۆی‬ ‫نی���ە لەگ���ەڵ ئەزمونی دوای پرۆس���ەی‬ ‫ئازادی!!!بەڵگەش بۆ راستی قسەكەمان‬ ‫زمانی هەڕش���ەو یەكتر قڕكردنە كە هیچ‬ ‫كام لەپێكهاتەكان ئامادەی سازش‌و یەكتر‬ ‫قبوڵك���ردن نین تاكو عیراق راس���تەڕێی‬ ‫خ���ۆی بدۆزێتەوە‪ ،‬هەر بۆی���ە ئەم واڵتە‬ ‫ئەگەر بۆ یەك سەدەیتریش بەو شێوەیە‬ ‫ێ ش���ك گەالنی خۆیان‬ ‫پێكەوەبن ئەوا ب ‌‬ ‫دەهاڕن‌و مێژوش لەسەرزەنش���تكردنیان‬ ‫زیاتر هیچیان بۆ تۆمار ناكات!‪.‬‬

‫لەیەك مانگ���ی رابردودا عی���راق زۆر‬ ‫دراماتیكیانە دابەش���ی سێ‌ هەرێمی جیا‬ ‫جیابو‪ ،‬ئەم پێش���هاتە مەیدانیە پێش���تر‬ ‫ێ دەكرد‬ ‫هەندێك لەچاودێ���ران دركیان پ ‌‬ ‫ك���ە لەهەر چركەس���اتێكدا ئ���ەو دۆخە‬ ‫لەدایك بێت‪ ،‬بەجۆرێك س���ێ‌ كوچكەی‬ ‫كاراكت���ەرە هێزە سیاس���ەكان كە خۆی‬ ‫ل���ە (ك���ورد‌و عەرەبی ش���یعەو عەرەبی‬ ‫س���ونە)دەبینێتەوە بەڕاس���تەوخۆبێت‬ ‫یان ناڕاس���تەوخۆ كار بۆ هێنانەدی ئەو‬ ‫پارچە پارچەبونە دەك���ەن تاكو ئەوەی‬ ‫لەرێككەوتن���ی (س���ایكس بیكۆ‪)1916‬‬ ‫دەره���ەق بەناوچەك���ەو عی���راق كراوە‬ ‫سەرلەنوێ پێویستی بەداڕشتنەوەیەكیتر‬ ‫هەیە تا ئەندازەی ئەوەی بۆ هەمو الیەك‬ ‫سەلمێنرا لەیەك س���ەدەی رابردودا ئەم‬ ‫عیراقە بوە س���وتەمەنی ئەو رێككەوتنەو‬ ‫دەرئەنجامەكانی‪ ،‬ئەگەر سەد ساڵ پێش‬ ‫ئێستا س���ایكس بیكۆ كاری بۆ لكاندنی‬ ‫گەالنی ناوچەكە كردب���ێ تاكو لەبازنەی‬ ‫واڵتێك���دا بەناوی عی���راق گردببنەوە تا‬ ‫شكۆیەك ببەخشن بەنیشتمان‌و واڵتێكی‬ ‫ف���رە نەتەوەو مەزهەب بەزۆری زۆرداری!‬ ‫ئەوا دوای یەك سەدە تێپەراندن دەركەوت‬ ‫ك���ە هیچ گەلێك ئامادە نیە لەژێر ركێفی‬ ‫گەلێكیتر بچەوسێتەوەو سەرەئەنجام ملی‬ ‫رێگای هاتو نەهات یان ش���ۆڕش یاخود‬ ‫كودەت���ا دەگرنەبەر بۆ یەكالییكردنەوەی‬ ‫داخوازیەكانی���ان هەروەك چۆن لەمێژوی‬ ‫عیراقی هاوچەرخدا بەكوش���تنی مەلیك‌و‬ ‫كوش���تنی یەك���ەم س���ەرۆك كۆم���ارو‬ ‫لەس���ێدارەدانی رژێمی س���ەدام حوسێن‬ ‫عیراق بەرەو دابەشبون!‬ ‫كۆتایی بەدرامایەكی ‪ 90‬س���اڵی حوكمی‬ ‫س���اڵی ‪ 2014‬بۆ عی���راق پڕ روداو بو‪،‬‬ ‫پادشایەتی‌و كۆماری هێنرا!‪.‬‬ ‫هەرچی پرۆس���ەی ئ���ازادی عیراق بو خولی س���ێیەمی ئەنجومەن���ی نوێنەران‬ ‫لە‪ 2003‬دەروازەیەك بو بۆ لێكتێكەیشتن‌و س���ەركەوتو نەب���ون لەتێپەڕاندن���ی‬ ‫كرانەوەی���ەك رەخس���ا تا ك���ۆی روداوە بودجەو عیراقیان ب���ەو دوڕیانە گەیاند‪،‬‬ ‫تراژیدیاییەكان���ی عی���راق دابڕێژرێتەوە هەڵبژاردنی ‪30‬ی نیس���ان دەرفەتێك بو‬

‫بۆ راس���تكردنەوەی هەڵەكان‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫هەڵبژاردنە تروس���كای بەسیاسەتی واڵت‬ ‫نەبەخش���ی بەتایبەتی هەروەكو پێش���و‬ ‫كورس���یەكان وەكو خۆی دابەشكرایەوە‬ ‫بەس���ەر پێكهات���ەكان بەڕێ���ژەی نزیك‬ ‫لەئەنجامی خولی سێیەم!‪،‬هێشتا چێژمان‬ ‫لەوەرگرتنی ئەنجامەكانی ئەو هەڵبژاردنە‬ ‫وەرنەگرتب���و بۆمب���ە تەوقیتكراوەك���ە‬ ‫تەقی���ەوە ب���ەڕوی عیراق���ی مالیكی كە‬ ‫خواستی لەوەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك‬ ‫وەزیران ب���ۆ جاری س���ێیەم دۆخەكەی‬ ‫هێندەیتر ش���ڵەژاندو لەیەك كاتدا كوردو‬ ‫س���ونەی عەرەبی لەبەردەم ئەم بابەتەدا‬ ‫نەیانتوانی بێدەنگبن‪.‬‬ ‫دەن���گ هەڵبڕین���ی كورد‌و س���ونەی‬ ‫عەرب���ی لەس���اتەوختێكدابو كە هێزێكی‬ ‫تیرۆریس���تی نێودەوڵەت���ی بەن���اوی‬ ‫(دەوڵەتی ئیسالمی عیراق‌و شام‪-‬داعش)‬ ‫پاش ئ���ەوەی ك���ە لەس���وریاوە خۆیان‬ ‫رێكخستبو كەوتنە پەالماری پارێزگاكانی‬ ‫نەینەوا‌و س���ەاڵحەدین‌و دیال���ە‌و ئەنبار‌و‬ ‫خواس���تی خۆیان لەماوەی چەند رۆژێكدا‬ ‫هێنایەدی!!‪ ،‬ئەو روداوانە عیراقی توشی‬ ‫ش���ۆك كرد بەتایبەتی سەرۆك وەزیرانی‬ ‫كاربەڕێك���ەر (نوری كامل مالیكی) دوای‬ ‫ئەو روداوە ب���ەدو رۆژ لە‪11‬ی حوزەیران‬ ‫هاتە قسەو لەوتاری هەفتانەی خۆیدا یەك‬ ‫رستەی دابەگوێی خەڵك ئەویش(عیراق‬ ‫لەژێر هەڕەشەدایە)! كە ئەم رستەیە پێش‬ ‫ئ���ەو كاتەش لەچەندی���ن بۆنەی جیاجیا‬ ‫گوێم���ان لێببو‪،‬ئ���ەو روداوان���ەی كە تا‬ ‫دەهات عیراقی شپرزەكردبو بوە هاندەری‬ ‫ئەوەی ك���ە مەرجەعیەتی ش���یعە بێتە‬ ‫قسەو فەتوای جیهادی كەفائەی دەركردو‬ ‫لەوت���اری هەفتانەی خۆی���دا رۆژی ‪18‬ی‬ ‫حوزەیران سەرۆك وەزیران نوری مالیكی‬ ‫جگە لەسوپاس���گوزاری بۆ مەرجەعیەت‬ ‫ك���ە پێ���ی واب���و فریادڕەس���انە بوە بۆ‬ ‫پاڵپش���تی حكومەتە كاربەڕێككەرەكەی‬ ‫ی���ەك دونیا پاكانەی بۆ دەس���ەاڵتەكەی‬ ‫هێنایەوە‪ ،‬هەرچی وتاری هەفتانەی ‪25‬ی‬ ‫حوزەیرانیش بو بەهەمان شێوە سوپاسی‬ ‫مەرجەعیەت بو! لەبری ئەوەی كە عیراق‬ ‫رۆژ بەرۆژ دەكواڵ تا نەخش���ەڕیچگایەكی‬

‫دەربازبون بدۆزێتەوە كەوتبوە پاكانە بۆ‬ ‫مەرجەعیەت‪ ،‬ئ���ەوەی كە دۆخی عیراقی‬ ‫زیات���ر بەرەو بنبەس���ت گەیان���د هەردو‬ ‫وت���ارە هەفتانەییەك���ەی رۆژانی ‪‌2‬و ‪9‬ی‬ ‫تەمموز ب���و كە هەردو وتارەكەی تۆمەت‬ ‫بەخشینەوە بو بۆ كورد‌و سەرزنشتكردنی‬ ‫كوردبو ك���ە ئەوە كوردە بوەتە هاندەری‬ ‫دابەش���كردنی عیراق‌و پاڵپش���تی هێزی‬ ‫تیرۆر دەكات‪،‬ئەم س���انەو هەڕەشەكانی‬ ‫دەره���ەق بەكوردس���تان‌و پایتەختەكەی‬ ‫بەج���ارێ بازن���ەی ئاگ���ری ش���ەڕەكەی‬ ‫فراوانتر كردەوەو بەراس���تەوخۆبێت یان‬ ‫ناڕاس���تەوخۆ دوب���ەرەی لەبەردەم خۆی‬ ‫كردەوە بۆ ش���ەڕی (داع���ش‌و مالیكی)‌و‬ ‫شەڕی میدیایی نێوان (كورد‌و مالیكی)!‪،‬‬ ‫ئەم هەنگاوەی مالیكی لەوەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێ كە س���ەرۆكی هەرێمی كوردستان‬ ‫پێش���تر ل���ە‪ 2014/7/4‬بەئاش���كرا چوە‬ ‫پەرلەمان���ی كوردس���تان‌و ی���ەك الیەنە‬ ‫رایگەیان���د كە چیت���ر ئێم���ە چاوەڕێی‬ ‫جێبەجێكردن���ی م���ادەی ‪ 140‬ناكەی���ن‌و‬ ‫ئێس���تا ش���تێك نەماوە ن���اوی مادەی‬ ‫‪140‬بێت پ���اش ئەوەی كە پێش���مەرگە‬ ‫لەهەمو ناوچە كوردس���تانیەكانی شوێنی‬ ‫جێناكۆكی خس���تەوە ژێر ركێفی خۆی‪،‬‬ ‫ئێستا كاتی ئەوەیە رێگایەك بدۆزرێتەوە‬ ‫بۆ ئەنجامدان���ی ریفران���دۆم‌و پارلەمانی‬ ‫كوردستانیشی راس���پارد بۆ دۆزینەوەی‬ ‫ئەو رێگا یاساییە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ئێس���تا عی���راق دابەش���بوە بۆ س��� ‌‬ ‫هەرێمی جیاجیا ك���ە دەبێت هەموالیەك‬ ‫دان بەو راستیە بنێن كە چۆن نەخشەی‬ ‫سیاسی گۆڕا بەهەمان شێوەش نەخشەی‬ ‫جوگرافی���اش گۆڕا بۆ ب���ەر لەرێكەوتنی‬ ‫س���ایكس بیكۆو لەنێ���و دۆخێكدا عیراق‬ ‫خۆی دۆزیوەتەوە كە هەر دەبێت پەرداخی‬ ‫ئاش���تەوایی ئەو دابەش���بونە هەرچەندە‬ ‫تاڵبێت بنۆشن چونكە سەدەیەك پێكەوە‬ ‫بەزۆر ئەوەی پشتڕاس���تكردەوە كە ئەم‬ ‫عیراقە بەهەلەپێكەوە لكێنراوەو ناشبێت‬ ‫نەوە ل���ەدوای نەوە باجی ئ���ەو هەڵەیە‬ ‫بدەین!‪.‬‬ ‫‪Asaad_g69@yahoo.com‬‬

‫لەپەراوێزی گۆڕانكاریە خێراكاندا‪:‬‬ ‫ئایا عیراق لەدابەشبون نزیكبوەتەوە؟‬

‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫ئەمە ئەو پرس���یارەیە كە لە ئێستادا‬ ‫زۆرتری���ن ناوەندە میدیایی‌و سیاس���ی‌و‬ ‫ئەكادیمیەكان���ی ناوچەكە‌و جیهانیش���ی‬ ‫بەخۆی���ەوە س���ەرقاڵكردوە‪ .‬بێگوم���ان‬ ‫ێ بێ���ت یان بەنەخێر‪،‬‬ ‫وەاڵمەكە بە بەڵـ ‌‬ ‫لێكەوتەی گرنگی بەدوادا دێت هەم لەڕوی‬ ‫هەنوك���ەی پێكەوە ژیان���ی پێكهاتەكانی‬ ‫واڵتی عیراقەوە‪ ،‬هەم لەڕوی مێژویشەوە‪.‬‬ ‫چونكە ئەوەی لەئیس���تادا دەگوزەرێت‬ ‫ب���ۆ رەنگرێژیكردن���ی نەخش���ەكانی‬ ‫ناوچەكەیە لەهەمو روەكانەوە بۆ تەواوی‬ ‫سەدەی بیس���ت‌و یەك‪ .‬یانی‪ :‬لەئێستادا‬ ‫ناوچەكە بەه���ەر ئاقارێكدا قاڵب بگرێت‪،‬‬ ‫بەدرێژایی س���ەدەی بیست‌و یەك لەسەر‬ ‫ئەو قاڵبە دەڕوات‌و مەگەر س���ەرهەڵدانی‬ ‫هێزێك���ی ئیمپریالیس���تی وەك چی���ن‌و‬ ‫ێ‬ ‫هەڵكشانی هەژمونی لەناوچەكەدا‪ ،‬بتوان ‌‬ ‫ئەو ماستەر پالنە بگۆڕێت‪ .‬ئەڵبەت ئەم‬ ‫ئەگ���ەرەش لەدی���دی ستراتیژناس���یەوە‬ ‫تاڕادەیەك���ی زۆر دورە‪ ،‬چونكە هێش���تا‬

‫رەگەزەكان���ی بااڵدەس���تی ئەمەری���كا‪،‬‬ ‫رەگەزگەلێك���ی گەورەن‌و هیچكام لەهێزە‬ ‫تازە هەڵكش���اوەكان‪ ،‬نە ورچی روسی‌و‬ ‫ن���ە بەرازیل‌و ن���ە پڵنگە نوس���توەكانی‬ ‫ئاس���یاش‪ ،‬هەروەها ن���ە هێزەكانی وەك‬ ‫ئاڵمان لەكیشوەرە پیرەكەی ئەوروپادا‪،‬‬ ‫ناتوانن بەرهەڵس���تی بكەن‪ ،‬یان جێگەی‬ ‫بگرنەوە‪..‬‬ ‫لەم گۆش���ە نیگایەوە دەبێ‌ لەبایەخی‬ ‫گۆڕانكارییەكان���ی ناوچ���ەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاس���ت‌و لەنێویش���یدا لەبارودۆخی‬ ‫عی���راق س���ەرنجبدەین‪ .‬چونك���ە ئەوەی‬ ‫لێرە دەگوزەرێ���ت‪ ،‬لێكەوتەیەكی لۆكاڵی‬ ‫ملمالنێی���ی زلهێزە جیهانیەكانە لەس���ەر‬ ‫س���ەپاندنی هەژمون���ی بەس���ەر ناوچە‬ ‫زیندەییەكانی دنیا‌و سەرچاوەكانی وزەدا‬ ‫بۆ س���ەدەی بیس���ت‌و یەك‪ .‬ك���ە هەمو‬ ‫چاوەڕوانی���ەكان پێیانوایە س���ەدەیەكی‬ ‫ئەمریكی دەبێت‪ .‬نەك چینی یان روسی‪.‬‬ ‫دەم���ەوێ بڵێ���م‪ :‬ه���ەر هەڵەكردنێك‬ ‫لەخوێندنەوەو هەڵسەنگاندنی رەوشەكەدا‪،‬‬ ‫ه���ەر كەمتەرخەم���ی‌و زیادەڕەوی���ەك‬ ‫لەبڕیاردان���دا‪ .‬بۆ س���ەد س���اڵی رەبەق‬ ‫بەالیەنی كەمەوە ك���ورد (پێكهاتەكانی‬ ‫تری���ش) ئەبات���ە دواوە‪ ..‬چونك���ە ئەو‬ ‫ێ‬ ‫ماس���تەرپالنەی ئیس���تا جێبەجێدەكر ‌‬ ‫وەك گوتمان بۆ تەواوی سەدەی بیست‌و‬ ‫یەك���ە‪ .‬بۆی���ە هیواداری���ن زۆر بەوردی‌و‬ ‫بەگوێرەی ئەبجەدیاتی خودی نەخشەكە‪،‬‬ ‫روداوەكان بخوێنین���ەوە‪ .‬چونكە هیچكام‬ ‫لەوردەكاریەكان���ی روداوە لۆكاڵی���ەكان‬

‫لەچوارچێ���وەی نەخش���ە بنەڕەتیەك���ە‬ ‫دەرنوچون‪ ،‬النیكەم تائێس���تای نوسینی‬ ‫ئەم چەند دێڕە‪.‬‬ ‫لێ���رەوە دەگەڕێم���ەوە س���ەر هەمان‬ ‫پرس���یاری پێشو‪ :‬ئایا دابەشبونی عیراق‬ ‫نزیكبوەتەوە؟‬ ‫لەڕاس���تیدا چ���ەن بەڵگەی���ەك‬ ‫لەبەردەس���تدان‪ ،‬دەمانگەیەنن���ە ئ���ەو‬ ‫بڕوایەی بڵێین ئیس���تا لەهەر كاتێكی تر‬

‫ێ مانگ‬ ‫ش���اری حومس دوای ساڵێك‌و س ‌‬ ‫لەالیەن چەكدارە سونیەكانەوە چۆڵكرا‌و‬ ‫ئ���ەو چەكداران���ە بەئۆتۆب���وس هێنرانە‬ ‫سنورەكانی عیراق‌و دوای چەند رۆژێكیش‬ ‫گڵۆپی سەوزیان بۆ هەڵكرا تاكو دەست‬ ‫بەسەر موسڵدا بگرن‪.‬‬ ‫‪-2‬ئەوەی گومانی خاڵی یەكەم بەهێزتر‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەوەی لەمەشهەدێكی دراماتیكی‬ ‫زۆر ئاشكرادا‪ ،‬سوپایەكی پۆشتەو پەرداخ‬

‫هەر هەڵەكردنێك لەخوێندنەوەو هەڵسەنگاندنی‬ ‫رەوش���ەكەدا‪ ،‬هەر كەمتەرخەم���ی‌و زیادەڕەویەك‬ ‫لەبڕیاردان���دا‪ .‬ب���ۆ س���ەد س���اڵی رەب���ەق بەالیەنی‬ ‫كەمەوە كورد (پێكهاتەكانی تریش) ئەباتە دواوە‬ ‫زیاتر عیراق لەدابەش���بون نزیكبوەتەوە‪.‬‬ ‫لەوانە‪:‬‬ ‫‪-1‬جێبەجێكردن���ی پالن���ی (موس�ڵ�ا‬ ‫بەحوم���س) ئەوەب���و لەبریت���ی ش���اری‬ ‫حومس���ی س���وریا‪ ،‬الیەن���ە هەرێم���ی‌و‬ ‫نێودەوڵەتییەكان قایلبون بەوەی بەشێك‬ ‫لەعی���راق بدرێتە دەس���تی س���وننەكان‬ ‫(بەتایتڵی داع���ش)‪ .‬هەمومان ئاگاداری‬ ‫ئەوەبوین چۆن بەگوێ���رەی رێكەوتنێك‬

‫بەتەكنەلۆژیای ئەمریكی‪ ،‬لەماوەی كەمتر‬ ‫لەیەك كاتژمێردا ناوچەكانیان چۆڵكرد‌و‬ ‫دایانە دەستی سوننەكان‪ .‬بەغداش هیچ‬ ‫كاردانەوەیەكی فەوری نەبو‪.‬‬ ‫‪-3‬جێگ���ەی س���ەرنجە هەم���و ئ���ەو‬ ‫ناوچان���ەی عی���راق لەگرتنی موس���ڵ‌و‬ ‫دواتریش چۆڵكردنی ناوچە سونیەكانەوە‬ ‫لەالی���ەن حكومەتی ناوەندی���ەوە درانە‬ ‫دەس���ت س���وننەكان‪ ،‬هەم���ان ئ���ەو‬

‫‪8‬‬

‫لەچاوەڕوانی‬ ‫دەوڵەتی‬

‫كوردیدا‬ ‫ستار باقی كەریم‬

‫كەس���ێك نیە لەكوردانی دڵسۆز‪ ،‬حەز بەبونی دەوڵەتێكی كورد نەكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مەیس���ەر بونی ئەو ئاواتە هێندە ئاس���ان نییە‪ ،‬بەتایبەت لەواقیعێكی نوێدا كە‬ ‫زۆرینەی دەسەاڵتدارە سیاسییەكانی ناوچەكە بەتەواوی سەر لەداهاتوی ناوچەكە‬ ‫دەرناك���ەن‪ .‬هەرچەندە وەك كاردان���ەوەی دەبینم‪ ،‬ئەگەر بۆ هەر مەرامێك بێت‪،‬‬ ‫قسەوباس لەسەر بنیاتكردنی دەوڵەتی كوردی‌و ریفراندۆمە‪.‬‬ ‫پێویس���تە ئێمەی كورد بەش���ێوەیەك بڕوانینە پرس���ی دەوڵەتی كوردی‪ ،‬كە‬ ‫بكرێتە ستراتیژی سەرەكی‌و پەیوەستی نەكەینەوە بەهەندێك بارودۆخی دیكەوە‪،‬‬ ‫بەمانایەكی دی ئەوكارە تەنها بۆ مێژو نەبێت‪ ،‬بەڵكو بۆ داهاتو بێت‪.‬‬ ‫لەكاتی جاڕدانی كۆماری مەهاباد‪ ،‬سەرۆكی نەمر (قازی مەحەمەد) توانی ئەو‬ ‫سەركێشییە بكات‌و ناوی بچێتە مێژوەوە‪ ،‬بەاڵم لەبەر هەر هۆیەك بێت نەیتوانی‬ ‫درێژە بەمانەوەی ئەو كۆمارە بدات‪ .‬لێرەوە دەپرسین ئایا راگەیاندنی ئەو كۆمارە‬ ‫لەكات‌و س���اتی خۆی���دا بو؟‪ ،‬لەگەڵ بونی پەندی (ماف دەس���ەنرێت‌و نادرێت)‪.‬‬ ‫ئەوەیان خاڵێكە ناكرێت بەئاس���انی بڕیاری لێبدرێ���ت‪ ،‬چونكە بۆچی ژمارەیەك‬ ‫لەبەرپرس���ان‌و هاوكاران���ی قازی كۆمارەكەیان جێهێش���ت‌و پتش���یان تێیكرد!؟‬ ‫بەجۆرێك���ی دیكە رەنگە ناوماڵی كورد ئەوس���ا یەكنەبوبێت‌و بگرە پەرتەوازەش‬ ‫بوبێت‪ ،‬ئەگەر نا بۆ لەم ئان‌و س���اتە ئەو كەس���انە پشتیان كردە قازی‌و روەوە‬ ‫خۆرئاوا هەنگاویان نا‪.‬‬ ‫ئەگ���ەر ئەو بۆچونەی پێش���تر دروس���ت بێت‪ ،‬بەدڵنیایی���ەوە‪ ،‬تا رادەیەكی‬ ‫زۆر ئێس���تا درك بەناتەبای���ی‌و پەرتەوازەیی‌و یەكنەخس���تنی نێ���و ماڵی كورد‬ ‫دەكرێ���ت‪ ،‬رەنگە بوترێت ت���ەواو حیزب‌و الیەنەكان ه���اوڕان لەگەڵ پەیامەكانی‬ ‫بااڵترین دەس���ەاڵتەكەی هەرێم‪ ،‬دەڵێم راستە هاوهەڵوێستی هەیە‪ ،‬بەاڵم لەروی‬ ‫س���ایكۆلۆژییەوە دو دڵی‌و نیگەرانیەكی زۆر بەوتەكانی بااڵترین دەس���ەاڵتەكەی‬ ‫هەرێمەوە دیاربو لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بێگومان هەڵوێستی پارتەكانی دیكەش‬ ‫هەمان خوێندنەویان بۆ دەكرێت‪ ،‬ئەگەرچی پێموایە بەشێك لەو حیزبانەی دەنگی‬ ‫(ئم)یان هەڵبژاردوە‪ ،‬ئەوانە پێشتریش بەوەی هەبوە رازیبون‪ ،‬چونكە زۆرینەیان‬ ‫كاری���ان ب���ۆ خورماكە كردوە نەوەك خ���ودا! ئەگەرنا ئێس���تا لەهەمو كات پتر‬ ‫پێویس���تمان بەزمانی رەخنە‌و یەكتر قەبوڵك���ردن هەیە‪ ،‬كەچی لەهەندێك الیەن‬ ‫پێچەوانەكەی بەدیدەكرێت‪ .‬بۆیە ئەگەر كورد سەركێش���ییەكی لەمجۆرە بكات كە‬ ‫مافی خۆیەتی‪ ،‬رەنگە وەك باش���وری سودان‌و تەیموری رۆژهەاڵتی بەسەر بێت‪،‬‬ ‫كە هیوادارم ئەوەیان رونەدات‪.‬‬ ‫چونكە س���ەرەرای نا لەباری بارودۆخی ئابوری‌و سیاس���ی‌و كارگێری هەرێم‪،‬‬ ‫زۆرینەی نهێنیەكانمان الی توركیاو بەتایبەت‌و دواتریش ئێران پاراستوە‪ ،‬كە ئەم‬ ‫دوانەش رەنگە بتوانن لەماوەی تەنها بیس���ت‌و چوار كاتژمێر لەرێگای داخستنی‬ ‫دەروازە سنورییەكانیان هەرەسمان پێبێنن!‬ ‫لەبەر ئەوە پێویس���تە وردترو دوربینانەتر بڕوانینە ئەم مەس���ەلە هەستیارە‪،‬‬ ‫نەوەك���و ئەم دەوڵەت���ەش بەدەردی كۆنگ���رەی نەتەوەیی ببردرێ���ت‌و بۆ تەنها‬ ‫ێ ساڵی‬ ‫مەرامێكی سەرۆكایەتیكردن یان نەكردن ئەم دەستكەوتانەی لەبیست‌و س ‌‬ ‫رابردو بەدەستهاتون لەدەستیان بدەین‪.‬‬ ‫نەخش���ەیەی گرتۆت���ەوە ك���ە ناوەناوە‬ ‫لەمیدیا ئەمریكیەكان���ەوە نمایش دەكرا‬ ‫گوایە عیراق بەو شێوەیە دابەش دەبێت‪.‬‬ ‫چۆن ئەو جوڵەیە لەگەاڵ نەخشە پێشتر‬ ‫راگەیەنراوەكەدا یەكی گرتەوە؟‬ ‫‪-4‬هەڵوێستی ئیسرائیل زۆر رونە‌و ئەو‬ ‫جۆرە پش���تیوانی كردنە بۆ دروستبونی‬ ‫دەوڵەت���ی كوردی‪ ،‬نیش���انەیە لەس���ەر‬ ‫ئەوەی ئیس���رائیلیەكان گەیشتونەتە ئەو‬ ‫دەرەنجامەی كە عی���راق دابەش دەبێت‪.‬‬ ‫بۆی���ە دەیان���ەوێ دەوڵەت���ی داهات���وی‬ ‫كوردس���تان بكەن���ە دۆس���تی خۆیان‪.‬‬ ‫بەچاوپۆش���ین لەوەی ئەو ئامانجەیان بۆ‬ ‫دێتە دەستا یان نا؟!‪.‬‬ ‫‪-5‬هەڵوێس���تی ئێ���ران لەس���ەر زاری‬ ‫(عەبدواڵهیان) جێگری وەزیری دەرەوە‪،‬‬ ‫بەهەم���ان ش���ێوە رونت���ر دۆخەكە رون‬ ‫ێ گوت���ی‪ :‬لەحاڵەت���ی‬ ‫دەكات���ەوە كات��� ‌‬ ‫راگەیاندنی دەوڵەتێك���ی كوردیدا‪ ،‬ئێران‬ ‫بەهەم���و ش���ێوەیەك دژایەت���ی دەكات‪.‬‬ ‫هەروەها پێشوەخت كەمكردنەوەی جوڵە‬ ‫لەس���ەر مەرزەكان‪ .‬ئەمانەش نیش���انەن‬ ‫لەس���ەر ئەوەی ئێرانیش گەیشتۆتە ئەو‬ ‫ئەنجامەی كە دەوڵەتی كوردی تەحسیل‬ ‫حاسڵە‪ .‬س���ەرنجبدە لەزمانی دەربڕینی‬ ‫ێ دەوڵەتەك���ە‬ ‫ێ ناب��� ‌‬ ‫لێدوانەك���ە‪ ،‬ناڵـ��� ‌‬ ‫ێ كە راگەیەنرا‬ ‫رابگەیەن���رێ‪ .‬بەڵكو دەڵـ ‌‬ ‫ئێمە دژایەتی دەكەی���ن‪ ..‬كەمكردنەوەی‬ ‫س���ەرمەرزیش‬ ‫جموجوڵەكان���ی‬ ‫ئاماژەی���ە لەس���ەر ئ���ەوەی ئێرانیەكان‬ ‫لەمومارەس���ەكردنی فش���ارەكانیاندا‬

‫گەیش���تونەتە قۆناغی ئیجرایی‌و بڕیاری‬ ‫سیاسیان تێپەڕاندوە‪ .‬كەواتە الی ئەوان‬ ‫راگەیاندنی دەوڵەتی كوردی‌و دابەشبونی‬ ‫عی���راق‪ ،‬لەخان���ەی مەزندەكردن���ەوە‬ ‫تێپەڕیوەو گەیش���تۆتە ئاستی‌وەرگرتنی‬ ‫هەڵوێس���ت لەس���ەر زەوی‪ .‬كە ئەمەش‬ ‫قۆناغێكی پێشكەوتو ترە لەمەزەندەگیری‬ ‫سیاسی‪.‬‬ ‫‪-6‬دوایەمی���ن نیش���انە بریتیە لەخوێن‬ ‫ساردی بەغدا بۆ چارەسەری گرفتەكان‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬لەدوای پاشەكش���ەی وەزیرە‬ ‫كوردەكان‪ ،‬بەغ���دا وەك ئەوەی لەخوای‬ ‫ویس���تبێ‌ بەش���دارییە سیاس���یەكە‬ ‫هەڵبوەش���ێنێتەوە‪ ،‬یەكس���ەر جێگ���ەی‬ ‫ێ‬ ‫وەزیرە كوردەكانی پڕ كردەوە‪ ..‬كەواب ‌‬ ‫نە لەس���ەر خاك پەیوەندیم���ان پێكەوە‬ ‫ماوەو نە بە مانا سیمبولییەكەش لینكمان‬ ‫لەگەڵ بەغدا ماوە كە خۆی لەبەش���داری‬ ‫سیاسی كورد لەبەغدا دەبینیەوە‪ ..‬هەمان‬ ‫شت بۆ سوننەكانیش راستە‪..‬‬ ‫دواجار‪ :‬ئەمانەو چەندین ئەرگۆمێنتی‬ ‫ێ خۆبەس���تنەوە بڵێین‪:‬‬ ‫ت���ر‪ ،‬وادەكەن ب ‌‬ ‫عی���راق لەئێس���تادا لەه���ەر كاتێكی تر‬ ‫زیاتر لەدابەش���بون نزیكە‪ ..‬سەرنجبدە‪،‬‬ ‫ئێمە دەڵێین لەدابەشبون نزیكە‪ .‬ناڵێین‬ ‫دابەش���بونەكە حەتمیەو لەسەداسەدە‪..‬‬ ‫بەم مانایەش هێشتا بوار ماوە نەخشەكە‬ ‫ێ بەم‬ ‫هەموار بكرێت���ەوە‪ .‬كوردیش دەب ‌‬ ‫ش���ێوە الس���تیكیە لەگۆڕانكاریی���ەكان‬ ‫تێبگات‌و مامەڵەی لەگەڵدا بكات‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )476‬دو شةممة ‪2014/7/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫هاوسەرۆكی ك‪.‬ج‪.‬ك‪:‬‬ ‫درێژە بەخەباتی چەكداری دەدەین‬

‫دەنیز ئاربۆان‪:‬‬ ‫ئەگەری شەڕی داعش‌و توركیا هەیە‬

‫ئیچتەن‪:‬‬ ‫مەترسی لەسەر پڕۆسەی چارەسەری نەماوە‬

‫جەمیل بایك هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن كوردستان‬ ‫ێ لەواڵتانی دەوروبەر‬ ‫رایگەیاند‪ :‬لەئێستادا هەند ‌‬ ‫دەیانەوێت گەریال چەک دابنێت‪ ،‬لەكاتێكدا دۆخی‬ ‫رۆژئ��اوای كوردستان‌و كۆبانی‪ ،‬ئەوە نیشاندەدات‬ ‫كورد روبەڕوی هێرش‌و مەترسی قڕكردنی كولتوری‬ ‫و جەستەیی بۆتەوە‪ ،‬بۆیە دەبێ گەلی كورد بەئاگا‬ ‫بێت لەو پیالنە نێونەتەوەییە‌و بەوهۆیەشەوە‬ ‫گەریال درێژە بەخەبات چەكداری دەدات‪.‬‬

‫پڕۆفیسۆر دەنیز ئاربۆان لەدیدارێكی لەكەناڵی‬ ‫‪imc‬رایگەیاند‪ :‬لەڕابردودا توركیا پەیوەندیی‌و‬ ‫هاوكاری لەگەڵ عەرەبە سونەكانی عێراقدا‬ ‫هەبوە‪ ،‬لە ئێستادا داع��ش مەترسی لەسەر‬ ‫سنورەكانی توركیا دروستكردووە‪ ،‬پێدەچێت‬ ‫توركیا لەگەڵ داعش بچێتە شەڕێكی قورسەوەو‬ ‫ب��ەو ه��ۆی��ەش��ەوە پ��ەی��وەن��دی ل��ەگ��ەڵ ك��وردی‬ ‫ناوچەكەدا كاریگەرترو بەهێزتر بێت‪.‬‬

‫جومعە ئیچتەن پارلەمانتاری ئ��اك پارتی‬ ‫رای��گ��ەی��ان��د‪ ،‬بەتێپەڕبونی پ���ڕۆژە یاسای‬ ‫چارەسەری لەپارلەمان‪ ،‬هەنگاوێكی گرنگی‬ ‫حكومەتی ئاك پارتییە بۆ چارەسەری پرسی‬ ‫ك���ورد‪ ،‬م��ان��ای ئ��ەوەی��ە ك��ە مەترسی لەسەر‬ ‫پەكخستنی پڕۆسەكە نەماوە‌و هەنگاوێكیشە بۆ‬ ‫بەرەوپێشچونی رەوتی دیموكراتیی لەتوركیا‪.‬‬

‫هاوسەرۆكی پارتی دیموکراتی گەالن‪:‬‬

‫كاندیدەكەمان بۆ سەرۆككۆمار‪ ،‬تەنیا نوێنەری كورد نابێت‬ ‫ئا‪ :‬چاودێر‪ -‬میدیاكان‬

‫چ��ەوس��اوەی توركیا‬ ‫خەبات دەكات»‪.‬‬ ‫دەرب������ارەی ی��ەك‬ ‫لەئامانجی پارتەكەیان‬ ‫دەشڵێت «ه���ـ‪.‬د‪.‬پ‬ ‫پ�������ڕۆژەی ئ����ەوەی‬ ‫هەیە كە بزوتنەوەی‬ ‫ئ�����ازادی�����خ�����وازی‬ ‫ت��ورك��ی��ا ل��ەڕێ��گ��ەی‬ ‫پ���ارت���ەك���ەی���ان���ەوە‬ ‫یەكبگرنەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەتەنها بەبزوتنەوەی‬ ‫س��ی��اس��ی ك����وردەوە‬ ‫پ���ەی���وەس���ت���ن���ی���ە‪،‬‬ ‫ب��ەڵ��ك��و ب��زوت��ن��ەوە‬ ‫سیاسیەكانی رۆئاوای‬ ‫ێ‬ ‫ت���ورك���ی���اش دەب��� ‌‬ ‫بەشداری لەپڕۆسەی‬ ‫یەكگرتنەوەو خەباتی‬ ‫هاوبەشی بۆ توركیای‬ ‫دیموكراتی بكەن»‪.‬‬

‫فیگەن یوكسەكداغ‪ ،‬هاوسەرۆكی‬ ‫پارتی دیموكراتی گ��ەالن(ه��ـ‪.‬د‪.‬پ)‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت پارتەكەیان تەنها نوێنەری‬ ‫نەتەوەیەكی توركیا نییە‪ ،‬بەڵكو پارتێكی‬ ‫گشتگیرەو خەبات بۆ هەمو گەالنی‬ ‫چەوساوەی توركیا دەك��ات‪ .‬دەشڵێت‬ ‫«كاندیدەكەمان بۆ پۆستی سەرۆككۆماری‬ ‫توركیا‪ ،‬كە سەاڵحەدین دەمیرتاشە‪،‬‬ ‫تەنیا نوێنەرایەتی كورد ناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫نوێنەری راستەقینەی گەلە‌و پێویستە‬ ‫چینی چەوساوەی توركیا‌و ئازادیخوازان‬ ‫پشتیوانی لێبكەن»‪.‬‬ ‫ناوبراو لە دیالۆگێكیدا لەگەڵ كەناڵی‬ ‫(ئ��ەل��ج��ەزی��رە ت���ورك) باسی لەچەند‬ ‫بابەتێكی پەیوەست بەرۆژەڤەی توركیا‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫راستەقینەی گەلەو پێویستە چینی گشت راگەیاندن‌و ئۆرگانەكانی دەوڵەت‬ ‫پارتێكی گشتگیرین‬ ‫چەوساوەی توركیا‌و دیموكراتخوازەكان بۆ بەرژەوەندیی‌و پڕوپاگەندەی خۆی‬ ‫لەپاش ئ��ەوەی لەكۆنگرەی دوەم��ی‬ ‫دەن��گ��ی پێبدەن ب��ۆ بەدەستهێنانی خستۆتەگەڕ‪ ،‬بەو هۆیەشەوە روبەڕوی‬ ‫ه���ـ‪.‬د‪.‬پ دا‪ ،‬پارلەمانتارانی ب‪.‬د‪.‬پ‬ ‫رەخنەی زۆر بۆتەوە‪.‬‬ ‫دیموكراسی‌و ئازادی»‪.‬‬ ‫دەمیرتاش كاندیدی گەلە‬ ‫چونەناو ه���ـ‪.‬د‪.‬پ وە‪ ،‬س��ەب��ارەت بە‬ ‫لە دی��دارەک��ەدا ئاماژەی بەوەشكرد‬ ‫سەبارەت بەبونی كاندیدی پارتەكەیان‬ ‫بەشداریكردنی بزوتنەوەی سیاسی كورد‬ ‫دەربارەی متمانەی الیەنەكان‬ ‫لەڕێگەی هـ‪.‬د‪.‬پ وە هاوسەرۆكی هـ‪.‬د‪.‬پ ب��ۆ پۆستی س��ەرۆك��ك��ۆم��اری توركیا‪ ،‬كە پڕۆسەی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردنی‬ ‫لەدرێژەی دیدارەكە هاوسەرۆكی هـ‪.‬‬ ‫دەڵێت «هـ‪.‬د‪.‬پ پارتێكی نییە بەتەنها هاوسەرۆكی هـ‪.‬د‪.‬پ جەخت لە گرنگی س���ەرۆك���ك���ۆم���اری ل���ەت���ورك���ی���ا بە‬ ‫گوتاری بۆ الیەنێك یان بۆ نەتەوەیەكی س��ەاڵح��ەدی��ن دەم��ی��رت��اش دەك��ات��ەوە دادپەروەرییانە بەڕێوەناچێت‪ ،‬بەوەی د‪ .‬پ ئاماژە بەوەدەكات كە پێویستە‬ ‫دی��اری��ك��راوی توركیا هەبێت‪ ،‬بەڵكو بەوەی وەك كاندیدێكی بێالیەنە خۆی س��ەرۆك��وەزی��ران��ی ئێستای توركیا كە متمانەی ت��ەواوەت��ی بۆ بەردەوامبونی‬ ‫پارتێكی گشتگیرەو بۆ هەمو گەالنی پاڵێوراوە‪ ،‬دەڵێت «دەمیرتاش نوێنەری كاندیدە بۆ پۆستی سەرۆككۆماری‪ ،‬پڕۆسەی ئاشتی دەستەبەربێت‌و دەشڵێت‬ ‫پڕۆفایل‪:‬‬ ‫ لە ‪ 1971‬لە ئەدەنە لەدایك بووە‬‫ سااڵنێكی زۆر كاری رۆژنامەنوسی‬‫كردووە‬ ‫ لە ‪ 2009‬وە سیاسەت دەكات‬‫ پ��ێ��ش��ت��ر س����ەرۆك����ی پ��ارت��ی‬‫سۆسیالست بوە‬ ‫ ل���ە ‪ ٢٢‬ح���وزەی���ران���ی ‪٢٠١٤‬‬‫ل���ەك���ۆن���گ���رەی دوەم������ی ه���ەدەپ���ە‬ ‫بەهاوسەرۆك هەڵبژێردراوە‪.‬‬

‫ستراتیژی توركیا لە چوارچێوەی عێراقێكی یەكگرتودا‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫زیاتر لەساڵێكە باس لە راگەیاندنی‬ ‫دەوڵەتی ك��وردی دەكرێت‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫ئەم بابەتە خواستی زۆرینەی ڕەهای‬ ‫ك��وردە‪ ،‬بەاڵم باسكردنی لەم ماوەیەدا‬ ‫زیاتر رەهەندی سیاسی وەرگرتووە و‬ ‫تەنانەت بۆتە كارتێكی فشار‪ ،‬هاتنی‬ ‫داعش و راگەیاندنی خەالفەتی ئیسالمی‬ ‫لە ناوەڕاستی عێراق و كۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫ناوچە داب��ڕێ��ن��راوەك��ان ل��ەالی��ەن هێزی‬ ‫پێشمەرگەی كوردستانەوە‪ ،‬ئەوەندەیتر‬ ‫ئەگەری جیابونەوەی هەرێمی كوردستانی‬ ‫بەهێزتر كردووە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی دەم��ەوێ��ت ل��ێ��رەدا ئاماژەی‬ ‫پێبكەم هەڵوێستی توركیایە دەربارەی‬ ‫سەربەخۆیبونی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫ه��ەڵ��وێ��س��ت��ی ت��ورك��ی��ا س���ەب���ارەت‬ ‫بەسەربەخۆیی تاڕادەیەك ڕۆشن نییە‪،‬‬ ‫بەهۆی ئەوەی هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری‬ ‫لە توركیا كەمتر لەمانگێكی م��اوە‪،‬‬ ‫كاربەدەستانی حكومەتی توركیا بەهۆی‬ ‫هەستیاری هەڵبژاردنەكەوە لێدوانی‬ ‫ج��ی��اوازی��ان ل��ەوب��ارەی��ەوە داوەو تاكو‬ ‫بۆیان بكرێت لەسەربەخۆیبونی هەرێمی‬ ‫كوردستان خۆیان بەدور دەگرن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لێدوانی ئەم دواییەی دوو بەرپرسی بااڵی‬ ‫حكومەتی توركیا هەڵوێستی توركیای‬ ‫ڕۆشنتر كرد‪ .‬بولەنت ئارنچ یاریدەدەری‬ ‫س��ەرۆك��وەزی��ران��ی توركیا س��ەب��ارەت‬

‫بەڕاگەیاندنی سەربەخۆیی كوردستان‌و‬ ‫هەڵوێستی ئیسرائیل بەوەی پشتیوانی‬ ‫ل���ەوە دەك���ات ئ��ارن��چ وت��ی «كاتێك‬ ‫بینیامین نەتانیاهوی سەرۆكی ئیسرائیل‬ ‫داوای دروستبوونی دەوڵەتی كوردی‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەمە مانای ئەوە نیە دەوڵەتەكە‬ ‫دروستبێت»‪ .‬ئەمەش ئەوە دەردەخات‬ ‫توركیا ڕازیی نییە بەدابەشبونی عێراق‪،‬‬ ‫پێشتریش لێدوانەكەی حوسەین چەلیك‬ ‫یاریدەدەری سەرۆكی گشتی ئاك پارتی‬ ‫پشتیوانی بۆ سەربەخۆیبونی كوردستان‬ ‫راگەیاندبو‪ ،‬هەروەها لەهەفتەی رابردودا‬ ‫ئەحمەد داودئۆغڵوی وەزیری دەرەوەی‬ ‫توركیا بەڕونی هەڵوێستی واڵتەكەی‬ ‫دەربڕی‌و وتی «توركیا لەگەڵ دابەشبونی‬ ‫عێراق نیە و پشتگیری لەعێراقێكی‬ ‫یەكگرتو و پەكپارچەیی دەكات»‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی ساڵی ‪ 2002‬ئاك پارتی‬ ‫حكومڕانی گرتە دەس��ت‪ ،‬گۆڕانكاری‬ ‫سەرەكی لە سیاسەتی دەرەوەی ئەو‬ ‫واڵتەدا كرد‪ ،‬بەتایبەت سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫ت��اك ڕەه��ەن��دی كە تەنها پەیوەندیی‬ ‫پتەوی لەگەڵ واڵتانی رۆژئ��اوا هەبوو‪،‬‬ ‫وەرچەرخانێكی لەم ج��ۆرە سیاسەتە‬ ‫كرد و لەو كاتەوە تائێستا بەسیاسەتی‬ ‫فرە ڕەهەندی پەیوەندییەكانی لەگەڵ‬ ‫واڵتانی عەرەبی و ئیسالمی بنیاد دەنێ‪،‬‬ ‫ئەمەش بەرەنجامی تێزەكەی داودئۆغڵوە‬ ‫كە پێوایە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی‬ ‫پێشو هاوبەشی كەلتوری‪ ،‬سیاسی و‬ ‫ڕۆشنبیری لەگەڵ واڵتانی عەرەبی و‬ ‫ئیسالمی هەبووە و ئێستا كاتی ئەوەیە‬ ‫ئەم جۆرە تێڕوانینە ببوژێتەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫ئ��ەوە دەردەخ����ات ع��ێ��راق وەك��و واڵت‬ ‫لە ستراتیژی توركیادا زۆر لە هەرێمی‬ ‫كوردستان گرنگترە و خێروبێری زیاتر‬ ‫دەبێت‪ ،‬ل��ەدوای نەمانی رژێمی سەدام‬

‫حوسەین‪ ،‬توركیا نەیتوانی ڕۆڵی سەرەكی‬ ‫هەبێت لە بینیاتنانەوەی ژێرخانی عێراق‬ ‫و پێشخستنی كەرتی وزە و وەبەرهێنان‬ ‫لەسەرانسەری عێراق‪ ،‬چونكە حكومەتی‬ ‫عێراق بەكاریگەری هەژمونی شیعە‬ ‫بەرژەوەندییەكانی توركیای لەناوەڕاست‬ ‫و باشوری عێراق گۆشەگیر كردبوو‪،‬‬ ‫توركیا بۆ پڕكردنەوەی ئەم بۆشاییە‬ ‫سەرەتا هەژمونی ئابوری و وەبەرهێنان‬ ‫و ئاڵۆگۆڕی بازرگانی لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردستاندا فراوانكرد‪ ،‬بەتایبەت كەرتی‬ ‫وزەی هەرێمی پێشخست‪ ،‬واتە هەژمونی‬ ‫قۆناغ بەندی جوگرافی بەكارهێنا‪ ،‬پاشان‬ ‫بەرەنجامی روداوەكانی عێراق و تاكڕەوی‬ ‫مالیكی وای��ك��رد ت��ورك��ی��ا پشتگیری‬ ‫سەرسەخت لەعەرەبی سوننە بكات و‬ ‫بتوانێ وەبەرهێنان لە موسڵ و چەند‬ ‫ناوچەیەكی كەركوكدا بكات‪ ،‬داڵدەدانی‬ ‫تارق هاشمی و سەردانەكانی ئوسامە‬ ‫نوجێفی و سیاسەتمەدارانی دیكەی‬ ‫عەرەبی سوننە وایكرد پەیوەندیەكی‬ ‫پتەو لەنێوان توركیا و پارتە سوننەكان‬ ‫دروس��ت��ب��ێ��ت‪ .‬ئ��ەم��ەش دەك���رێ ن��اوی‬ ‫لێبنرێ قۆناغی دووەم���ی هەژمونی‬ ‫جوگرافی لە ناوەڕاستی عێراق‪ ،‬ئێستا‬ ‫توركیا توانیویەتی پەیوەندی لەگەڵ‬ ‫دوو پێكهاتەی گرنگی عێراق بەهێزبێت‬ ‫كە كورد و عەرەبی سوننەیە‪ ،‬كەواتە‬ ‫توركیا پشتگیری لە دەوڵەتێكی كوردی‬ ‫ناكات كە ستراتیژی ماوە دوری عێراقی‬ ‫ل��ەدەس��ت بچێت‪ ،‬چونكە ڕاگەیاندنی‬ ‫دەوڵ��ەت��ی ك��وردی ی��ان سەربەخۆیی‪،‬‬ ‫جیابونەوەی سوننە لە عێراق مانای كێشە‬ ‫لەگەڵ حكومەتی ناوەند‪ ،‬بەرەنجامیش‬ ‫ئەوەی توركیا دەیخوازێ درێژەپێدانی‬ ‫پەیوەندی سیاسی و ئابورییە لەگەڵ‬ ‫دوو هەرێمەی كورد و سوننە كە ئێستا‬

‫هەیەتی‪ ،‬ب��ەاڵم توركیا پشتگیری لە‬ ‫دەوڵەتی ك��وردی دەك��ات بە مەرجێك‬ ‫سنوری دەوڵەتەكە هەر سێ پارێزگاكەی‬ ‫هەرێم بێت‪ ،‬چونكە كەركوك و موسڵ‬ ‫و ناوچە دابڕێنراوەكان بەهۆی ئەوەی‬ ‫توركمانی تێدا نیشتەجێیە و ناوچەی‬ ‫دەوڵ��ەم��ەن��دن ب��ە سامانی سروشتی‪،‬‬ ‫دەروازەی دەستێوەردانی توركیان بۆ‬ ‫بەشەكانیتری عێراق‪ ،‬لەبەرئەوە دەوڵەتی‬ ‫ك��وردی بە ناوچەكانی سنوری مادەی‬ ‫‪ 140‬كارتەكانی دەستی توركیا دەردێنێت‬ ‫و ناتوانێ‌ بەهۆی توركمان و پشتگیری‬ ‫سوننە هەژمونی سیاسی و ئامانجە‬ ‫ئابوریەكەی بەدیبێنێت‪.‬‬ ‫دەستبەسەرداگرتنی بەشێكی بەرچاوی‬ ‫ش��ارە سوننیەكان لەالیەن داعشەوە‪،‬‬ ‫گۆڕانكاریەكی بەرچاوی هێنایەوە كایەوە‪،‬‬ ‫لەئێستادا زۆرب��ەی الیەنەكانی سوننە‬ ‫بەشێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ‬ ‫پشتگیری لە داع��ش دەك��ەن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وا دەك���ات سوننە بەشێك لەهێز و‬ ‫دەس��ەاڵت��ی��ان بۆ بگەڕێتەوە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫بااڵدەستی شیعە ل��ەم��اوەی پێشودا‪،‬‬ ‫ب��ەش��داری ڕاستەقینەی سوننەكان‬ ‫لەسەر حسابی شیعە دەبێت‪ ،‬كەواتە‬ ‫ئەمە ڕێگەخۆشكەر دەب��ێ بۆ ئ��ەوەی‬ ‫توركیا هەژمونێكی بەرچاوتری هەبێ لە‬ ‫حكومەتی تازەی عێڕاقدا‪ .‬دوو هەفتە‬ ‫لەمەوبەر چەند پارتێكی سوننە لە شاری‬ ‫ئیستانبوڵ كۆنگرەیەكیان ڕێكخست و‬ ‫بە ئاشكرا باسیان لەوە كرد‪ ،‬ئامانجیان‬ ‫ئەوەیە ش��ارە سوننیەكان لە مالیكی‬ ‫و میلیشیا شیعەكان پ��اك بكەنەوە‪.‬‬ ‫ه��ەم��وو ئ��ەو گ��ۆڕان��ك��اری و پێدراوانە‬ ‫ئەوە دەردەخ��ەن عێراقێكی یەكگرتوو‬ ‫دەكەوێتە چوارچێوەی ستراتیژی دوور‬ ‫مەودای توركیاوە‪.‬‬

‫«الیەنی سەرەكی لەپڕۆسەی چارەسەری‬ ‫حكومەتی ئاك پارتی‌و ئەردۆغانە‪ ،‬گەلی‬ ‫كورد بزوتنەوەی سیاسی كورد متانەی‬ ‫تەواوەتییان بۆ پرۆسەكە نیشانداوە‬ ‫پێویستە بەزوترین كات رێككەوتن ئەنجام‬ ‫بدرێت‪ ،‬ئەویش بە رێككەوتن لەگەڵ‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬ئاشتی لەگەڵ گەل دەبێت»‪.‬‬ ‫رێگە بۆ بەشداریی سیاسی خۆشبكرێت‬ ‫یەك لە تەوەرە گرنگەكانی هاوسەرۆكی‬ ‫ه��ـ‪.‬د‪.‬پ ئاماژەی پێكردووە پەیوەستە‬ ‫بە پاكێجی چارەسەرییەوە كە لەماوەی‬ ‫رابردودا لەالیەن حكومەتی توركیاوە بۆ‬

‫گەڕانەوەی گەریالكان دەركراو هەروەها‬ ‫ئازادكرانی سەرجەم دەستگیركراوانی‬ ‫دۆسیەی ك‪.‬ج‪.‬ك ل��ەوب��ارەی��ەوە بونی‬ ‫ئ��ەو پاكێجە ل��ەم ق��ۆن��اغ��ەدا بەگرنگ‬ ‫دەزان��ێ��ت‪ ،‬دەشڵێت «ل��ێ��رە ب���ەدواوە‬ ‫هەنگاوی خێراتری دەوێ��ت پڕۆسەكە‬ ‫ئەوانەی لەزیندان بەدۆسەی ك‪.‬ج‪.‬ك‬ ‫ئ���ازادك���راون رێگە ب��درێ��ت بەشداریی‬ ‫سیاسی بكەن‌و ئاكتیف بن‪ .‬دەشڵێت‬ ‫«پڕۆسەکە هەنگاوی خێرای دەوێت ‌و‬ ‫نابێت حكومەتی توركیا بۆ بەرژەوەندی‬ ‫خۆی هەلەكان بقۆزێتەوەو لەهەنگاونان‬ ‫بوەستێت»‪.‬‬

‫كورد‪ ،‬ئەو كوردەی‬ ‫جاران نیە‬

‫رەوا حاجی‬ ‫ل���ەم ش���ەوانەدا وەك هەر تاكێكی‬ ‫تری ئ���ەم كۆمەڵگەیە لەس���ەر تۆڕی‬ ‫كۆمەاڵیەتی چاوێكم خشاند بە پەیجی‬ ‫هاوڕێكانمدا‪ ،‬ك���ە زۆربەیان لەباكوری‬ ‫كوردس���تانن و هەندێكی زۆریش���یان‬ ‫لەناوشارە تورك نش���ینەكانی توركیا‬ ‫دەژی���ن ‪ .‬ئ���ەوەی جێی س���ەرنج بو‬ ‫بەالمەوە ئ���ەو تەوژمە بوو لە هەواڵ و‬ ‫هاندان بۆ پش���تگیری كردن وبانگەواز‬ ‫ب���ۆ دەربڕینی ناڕەزای���ی بەرامبەر ئەو‬ ‫هێرش���انەی كە لەالی���ەن داعش‪-‬ەوە‬ ‫دەكرێتەسەر كورد لە عێراق و دواتریش‬ ‫لەڕۆژئاوای كوردستان‪ ،‬لەكاتێكدا كورد‬ ‫لەباكوریش هێشتا ژانی دیموكراسیەكی‬ ‫ت���ەواو نەب���ووەو بەئامانج���ی خ���ۆی‬ ‫نەگەیەشتووە ‪.‬‬ ‫لێرەدا بیری ئ���ەو وتەیەم كەوتەوە‬ ‫ك���ە دو س���اڵ لەمەوپێ���ش گەنجێكی‬ ‫ئام���ەد لەكاتی دەرهێنان���ی فیلمێكی‬ ‫ێ ب���وم‪ ،‬پێی وتم‬ ‫دۆكومێنت���اری لەو ‌‬ ‫دوژمنەكانمان هەم���ان ئەو دوژمنانەن‬ ‫ك���ە لەس���ەدەی ‪ ٢٠‬دا هەبوون و رێگر‬ ‫بوون ل���ەوەی ببینە خاوەن���ی كیانی‬ ‫خۆم���ان و ئێس���تا هەم���ان یاریم���ان‬ ‫لەگەڵدا دەكەن‪ ،‬بەاڵم كورد هەمان ئەو‬ ‫كوردەی پێش���وو نییە‪ ،‬بەورد بونەوە‬ ‫لەم قسەیە دەتوانین ئەو هاوكێشەیەش‬ ‫شیبكەینەوە كاتێك باس لە هۆكارەكانی‬ ‫دروستنەبونی كیانی كوردی دەكرێ لە‬ ‫هیچ كام لەچوار پارچەی كوردس���تان‪،‬‬ ‫یەكێك لەهۆكارەكان بۆ بێئاگایی كورد‬ ‫لەگەڵ یەكت���ری لەپارچە جیاوازەكان‬ ‫دەگەڕێنن���ەوە‪ ،‬واتە ش���ۆڕش لەباكور‬ ‫ئاگای لەشۆڕش���ەكەی ق���ازی نەبووە‪،‬‬ ‫شۆڕشی باشور ئاگاداری شۆڕشەكەی‬ ‫باكور نەبووە‪ .‬ئێس���تا كورد لە باشور‬ ‫ئاگای لەك���وردە لە باكور لە باكوریش‬ ‫ئاگایان لە باشورو رۆژهەاڵت و رۆژئاوا‬ ‫هەیە‪ .‬ئەم���ە جێی گرنگ‌و پەرەپێدانی‬ ‫پەیوەندییەكانە‪.‬‬ ‫پش���تگیری ی‪.‬پ‪.‬گ بۆ پێشمەرگە‬

‫لەبەرامب���ەر ش���ەڕ ل���ەدژی داعش لە‬ ‫كەركوك و موس���ڵ نیش���انەی ئەوەیە‬ ‫كە كورد چ لەس���ەر ئاس���تی سیاسی‬ ‫چ لەسەر ئاس���تی كۆمەاڵیەتی چەندە‬ ‫ئاگای���ان ل���ە دۆخ���ی خۆی���ان هەیە‪،‬‬ ‫هەڵبەت ئەم پشتگیری كردنەش زادەی‬ ‫چەند حیزبێكە لەهەرێم نەك هەمویان‪،‬‬ ‫لەدوای دەربڕینی پش���تگیری كردن بۆ‬ ‫ش���ۆڕش و جۆری خەبات���ی كورد هەم‬ ‫ل���ە باكور ه���ەم لە رۆژئ���اوا‪ ،‬بەنمونە‬ ‫یەكێتی نیشتیمانی كوردستان كاتێك‬ ‫ب���ەردەوام هەوڵی پش���تگیری كردنی‬ ‫خەباتی سیاس���ی بزوتن���ەوەی كورد‬ ‫ل���ە باكور داوە‪ ،‬كە ه���اوكات ئەمەش‬ ‫لە رۆژئاوا كاری لەس���ەر كراوە‪ ،‬چۆن‬ ‫و بە چ پێوانەی���ەك ئەوە دەتوانرێ‪،‬‬ ‫لە ئیدارەی گش���تی ی‪ .‬ن‪ .‬ك بپرسن‬ ‫كە چۆن پش���تگیری لە رۆژئاواو باكور‬ ‫كراوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێی هەڵوەستەیە‪،‬‬ ‫بۆچونی هەندێ الیەن و پارتی سیاسیە‬ ‫ل���ە هەرێم‪ ،‬بۆ نمونە پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كاتێك ئەم دەستەواژەیەم‬ ‫بیست‪ ،‬بەڕاس���تی توشی شۆك بووم‪،‬‬ ‫پارت���ی ب���ۆ ی‪.‬پ‪.‬گ ‪ :‬ئەگەر ڕێگە بە‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان‪-‬س���وریا‬ ‫بدەن ل���ە رۆژئاوا بۆ ناو دەس���ەاڵت‪،‬‬ ‫ئ���ەوا كۆبانی‪-‬تان لەدەس���ت ناچێت!‬ ‫ئەم رس���تەیە هێندە دەستەواژەیەكی‬ ‫مەترسیداری تێدایە‪ ،‬رێك ئەوەمان بیر‬ ‫دەخاتەوە كە راستە شەڕی ناوخۆ لەناو‬ ‫كوردەكانی لەرۆژئاواش هەیە‪ ،‬ش���ەڕی‬ ‫نێوان گروپی تیرۆریستی‌و یەكینەكانی‬ ‫ی‪.‬پ‪.‬گ لەوچوارچێوەدای���ە كە رۆڵ لە‬ ‫دابڕان یان نزیكبونەوەی بەرەی كوردی‬ ‫لەرۆژئاوا دەبێت ‪.‬‬ ‫بەداخەوە ك���ە پارتێكی سیاس���ی‬ ‫لەپێن���او بەهێزكردن���ی هەیمەن���ەی‬ ‫دەس���ەاڵتی خۆی���دا‪ ،‬گروپێك���ی‬ ‫تیرۆریستی بكاتە پالنی ئەو ئامانجەی‬ ‫كە دەیەوێت‪ ،‬ب���ەاڵم ئەوەی كە دەبێ‬ ‫بەبیر پش���تگیریكەرانی تیرۆریس���تان‬ ‫دا بهێنینەوە‪ ،‬ئەوەیە كە هاوش���ێوەی‬ ‫ئوسامە بن الدن رۆژێ دێ تیرۆریستان‬ ‫كە ئەجەندایان تەواو دەبێت‌و ئەوكات‬ ‫وەك دوپش���ك هەڵوێس���ت دەنوێنێ‪،‬‬ ‫ئەوج���ا دوب���ارە دەبێ پەن���ا بۆ گەل‬ ‫بێنن���ەوە‪ ،‬كە بێگومان ئ���ەو كات بۆ‬ ‫خەباتی پارتە كوردی هەم بۆ خیتابی‬ ‫نەتەوەیی ‪.‬زۆر درەنگ دەبێت‪.‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫ذمارة (‪ )476‬دو شةممة ‪2014/7/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫ژنانی عێراق دەكەونە داوی سوكایەتیەكانی (داعشە)وە‬ ‫مامۆستایەكی ئاینی‪ :‬ئەوەی داعش بەناوی زەواجی نیكاحەوە دەیكات جۆرێكە لەزینا‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاشتی ئەحمەد‬ ‫یەكێك لەو كاران���ەی كە داعش دوای‬ ‫كۆنترۆڵكردن���ی ناوەڕاس���ت‌و رۆژئاوای‬ ‫عێراق دەیكات‪ ،‬دانیشتوانی شارەكانیشی‬ ‫نیگ���ەران كردوە‪ ،‬مەس���ەلەی (زەواجی‬ ‫نیكاح) یان (بەشودانی بەزۆر لەپێناوی‬ ‫خ���وداو جیهاد) وەك���و گروپەكە ناویان‬ ‫ناوە‪ ،‬ئەمەش وایك���ردوە كە چەكدارانی‬ ‫ئ���ەو گروپە تیرۆریس���تییە م���اڵ بەماڵ‬ ‫بگەڕێ���ن‌و داوای كچ‌و ژنی���ان لێبكەن بۆ‬ ‫ئ���ەوەی زەواجی نیكاحیان لەگەڵ بكەن‪،‬‬ ‫ئ���ەم ج���ۆرە زەواج���ەش وا دەكات لە‬ ‫یەك رۆژدا كچێك لەگ���ەڵ چەندین پیاو‬ ‫س���ەرجێی ب���كات‪ ،‬بەبێ‌ ئ���ەوەی خۆی‬ ‫رەزامەندی لەسەر بێت‌و ئەمەش وایكردوە‬ ‫كە یەكێك لە ئەندامانی كۆمسیۆنی مافی‬ ‫م���رۆڤ لەعی���راق بڵێ���ت‪ :‬زۆرترین ئەو‬ ‫كەسانەی كە توشی ئیهانەو سوكایەتی‌و‬ ‫هەڕەشەو دەس���تدرێژی دەبنەوە‪ ،‬كچان‌و‬ ‫ژنان‪ ،‬كە بەزۆر بەناوی (نیكاح) چەكدارە‬ ‫تیرۆریس���تەكان لەخۆیان مارە دەكەن‌و‬ ‫تەنیا بۆ كات بەس���ەربردن دەستدرێژیان‬ ‫دەكەنەس���ەر‪ ،‬ه���اوكات مامۆس���تایانی‬ ‫ئاینی هەرێمی كوردس���تانیش ئەم جۆرە‬ ‫هاوس���ەرگیریە بەناش���ەرعی دەزان���ن‌و‬ ‫پێیانوایە ئەم زەواجە جۆرێكە لەزینا‪.‬‬

‫تەنیا بۆ ئارەزوی سێكسیە‬ ‫الی خۆش���یەوە پارێزەر ئارام غەفور‪،‬‬ ‫رونیدەكات���ەوە‪ ،‬ئەو هاوس���ەرگیرییەی‬ ‫داعش دەیكات‪ ،‬تەنها الیەنی سێكس���ی‬ ‫لەبەرچ���او دەگرێت‪ ،‬بۆ ئەو مەبەس���تە‬ ‫هی���چ ئ���ەرك‌و مافێ���ك ناخەتە س���ەر‬ ‫ش���انی ژن و مێرد‪ ،‬لەخاڵێكی تردا ئەو‬ ‫هاوس���ەرگیرییە پێچەوانەی یاسایە لەبەر‬ ‫ئەوەی كە هاوسەرگیرییەكە بەكاتی واتا‬ ‫بۆ ماوەیەكە‪ ،‬ئەوەش پێچەوانی یاس���ای‬ ‫باركەسێتییە‌و ناگونجێت لەگەڵ مادەكانی‬ ‫یاسای باری كەسێتیدا»‪.‬‬

‫ئاین���ی ئیس�ل�ام نیكاح���ی كات���ی‬ ‫قەدەغەك���ردوە‪ ،‬ئ���ەو نیكاح���ەی ئەوان‬ ‫دەیكەن حەرامە‪ ،‬چونك���ە لەیەك كاتدا‬ ‫ئەو ئافرەتە دەستاودەس���تی پێدەكرێت‌و‬ ‫دەدرێ���ت بەچەند پیاوێك‪ ،‬ئەو نیكاحەی‬ ‫داع���ش دەی���كات بوختانێك���ە ب���ەدەم‬ ‫ئیسالمەوە دەكرێت‪.‬‬ ‫سامان سەنگاوی‪ ،‬جەختدەكاتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫پرۆسە هاوس���ەرگیریەی داعش دەیكات‬ ‫س���وكایەتی كردنە بەژن���ان‌و بنەماكانی‬ ‫هاوس���ەرگیریی‪ ،‬لەبەرئ���ەوە ئیس�ل�ام‬ ‫گرنگییەك���ی زۆری بەهاوس���ەرگیریی‬ ‫داوە‪ ،‬لەس���ەردەمی پێ���ش ئیس�ل�امدا‬ ‫چەند جۆرێك هاوس���ەرگیریی هەبو كە‬ ‫عەرەب كردویەتی‌و سوكایەتیەكردن بوە‬ ‫بەژن‌و بەهای ژن‪ ،‬ئەو هاوس���ەرگیریانەی‬ ‫حەرامكراون‪ ،‬وەك هاوسەرگیریی موتعە‌و‬ ‫س���یغە كە ه���ەر ڕۆژەی ژن الی پیاوێك‬ ‫بێ���ت‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئەو هاوس���ەرگیریی‬ ‫داعش دەیكات زۆرخەتەرەو س���وكایەتی‬ ‫كردنە بەژن‪.‬‬

‫لەڕوانگەی مافی مرۆڤەوە‪ ،‬پارێزەرەكە‬ ‫رونیدەكاتەوە‪ ،‬بەئاش���كرا پێش���یلكاریە‬ ‫بەمرۆڤ‌و ب���ێ ڕێزیە بەكەرامەتی مرۆڤ‪،‬‬ ‫ك���ە هەر س���اتێك ئ���ەو ژنە بەدەس���ت‬ ‫كەس���ێكەوەیەو بەهەوەس���ی خ���ۆی‬ ‫ئارەزوەكان���ی پ���ێ تێ���ردەكات‪ ،‬دوایش‬ ‫ئەگەر كاری پێ نەم���ا وازی لێدەهێنێت‬ ‫ئەوش پەڕی بێڕێزیە بەمرۆڤ‌و مافەكانی‪.‬‬ ‫ضةند ذنة ضةكدار َيكى داعش‬

‫بەوت���ەی خۆی���ان داع���ش هەڵگ���ری‬ ‫فكرەیەكی س���ەلەفی جیهادین‌و چەندین‬ ‫كاری قێزەون بەناوی ئاینی ئیس�ل�امەوە‬ ‫جۆرێكە لەزینا‬ ‫دەكەن‪ ،‬وەك سەربڕین‌و دەستدرێژیكردنە‬ ‫الی خۆیشیەوە‪ ،‬مامۆستایەكی دیكەی‬ ‫س���ەر ئافرەت���ان‌و ژنان لەو ش���وێنانەی ئاینی باس���ی لەوەكرد‪ ،‬لەڕوی شەرعەوە‬ ‫لەعێراق‌و س���وریادا دەس���ەاڵتیان هەیە‪ ،‬ئەو جۆرە هاوسەرگیریی داعش دەیكات‪،‬‬ ‫س���ەرەڕای وەرگرتنی س���ەرانەو غەرامە بەهی���چ جۆرێك جێگەی قبوڵكردن نییە‪،‬‬ ‫نیكاح قەدەغەیە‬ ‫لەبازرگان‌و س���ەرمایەدارانی سنورەكانی چونكە لەش���ەرعدا دەبێ���ت مەرجەكانی‬ ‫مامۆس���تایەكی ئاینی رونیدەكاتەوە‪ ،‬خۆیان‪.‬‬ ‫نیكاح بێتەدی پاش���ان حیسابی نیكاحی‬

‫بۆ دەكرێت‪ ،‬مەرجەكانیش وەكو ڕازیبونی‬ ‫ك���وڕو كچەكە بەیەكت���ری‪ ،‬بەخێوكەری‬ ‫كچەكە (وەلی ئەمری كچەكە)و ش���ایەت‬ ‫ئام���ادەی پرۆس���ەی هاوس���ەرگیریبن‪،‬‬ ‫هەروەه���ا نابێت كەس���ەكە واتا كوڕەكە‬ ‫نییەتی هەبێت ئەو ئافرەتە بۆ ماوەییەكی‬ ‫كاتی بخوازێت‪ ،‬لەگەڵ دابینكردن شوێن‌و‬ ‫نەفەقەكیشان‪.‬‬

‫سەرتیپ لەتیف‪ ،‬وتیشی» ئەوەی كە‬ ‫دەبیسترێت دەربارەی نیكاحی جیهاد بۆ‬ ‫ێ ش���ایەت‌و نەبونی‬ ‫ماوەییەكی كاتی‌و ب ‌‬ ‫بەخێوكەری كچەكە‪ ،‬بۆیە ئەوەی داعش‬ ‫دەی���كات لەڕوانگ���ەی دین���ەوە جۆرێكە‬ ‫لەزینا‌و بەرەاڵیی‌و ڕێگە خۆش���كردنە بۆ‬ ‫نانەوەی فەس���ادی‌و خراپە كاری بەناوی‬ ‫شەرعەوە»‪.‬‬

‫باسی لەوەش���كرد‪ ،‬ئافرەت بۆ ئەوە‬ ‫دروستنەكراوە كۆمەڵێك خەڵك بەكاری‬ ‫بهێن���ن ب���ۆ خاڵی كردن���ەوەی ئارەزوە‬ ‫سێكس���ییەكانی‌و بێڕێزك���ردن پێ���ی‪،‬‬ ‫بەڵكو بەپێچەوانەوە دەبیت بەباش���ترین‬ ‫ش���ێوە مامەڵ���ەی لەگەڵ���دا بكرێ���ت‌و‬ ‫مافەكانی لەبەرچاو بگێرێت‪ ،‬مافەكانیان‬ ‫پێش���ێلنەكرێت بەپاس���اوی ئ���ەو جۆرە‬ ‫هاوسەرگیرییانە»‪.‬‬

‫شارە كوردییەكانیشی گرتۆتەوە‬ ‫بەمەبەستی بونیادنانی خێزانێكی تەندروست‬ ‫شوكردنی كچانی خوار ‪ 15‬ساڵ‬ ‫هەرێمی كوردستان‬ ‫لەئێران دەگاتە ئاستی مەترسیدار‬ ‫هۆشیاردەكرێتەوە‬ ‫چاودێر‪-‬شنە بابا عەلی‬

‫چاودێر‪ -‬سایتی (‪)DW‬ی فارسی‪:‬‬ ‫ئامارەكان‪ ،‬مەترس���ی ئەوە نیش���ان‬ ‫دەدەن‪ ،‬كە بەردەوام رێژەی ش���وكردنی‬ ‫كچانی ژێر تەمەنی ‪ 15‬س���اڵی لە ئێران‬ ‫لەبەرزبونەوەدای���ە‪ ،‬ئ���ەم دیاردەی���ەش‬ ‫تەنیا تایبەت نیە بەناوچە یان ش���ارێكی‬ ‫دیاریك���راو‪ ،‬بەڵكو ت���ەواوی ئەو واڵتەی‬ ‫بە شارە كوردییەكانیش���ەوە گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫رێكخراوەكانی مافی مندااڵنیش هۆشداری‬ ‫دەدەنە ئەو واڵت���ە‪ ،‬بەپێی ئامارەكانیش‬ ‫تەنیا لەماوەی نۆ مانگی س���اڵی ‪2013‬دا‬ ‫‪ 31‬هەزار كچ لەخوار تەمەنی ‪ 15‬س���اڵی‬ ‫شویان كردوە‪.‬‬ ‫بەپێ���ی ئامارێك كە لەالیەن كۆمەڵەی‬ ‫(یەكس���انی بۆ ئێ���ران) باڵوكراوەتەوەو‬ ‫دەركەوتوە كە لەنۆ مانگی یەكەمی ساڵی‬ ‫رابردودا ‪ 31‬هەزار كیژۆڵە كە تەمەنیان‬ ‫لەخوار (‪ )15‬ساڵییەوە‪ ،‬هاوسەرگیرییان‬ ‫كردوە‪ ،‬ئ���ەم رێژەی���ەش (‪)%5‬ی هەمو‬ ‫ئەو هاوس���ەرگیریە پێكدەهێنێت‪ ،‬كە لەو‬ ‫ماوەیەدا لەئێران تۆماركراون‪.‬‬ ‫ه���اوكات كۆمەڵەك���ە ئەوەش���ی‬ ‫باڵوكردۆتەوە‪ ،‬كە جگە لەو (‪ )31‬هەزار‬

‫وەزارەت���ی تەندروس���تیی حكومەتی‬ ‫هەرێم���ی كوردس���تان‪ ،‬لەچوارچێ���وەی‬ ‫هەوڵەكان���ی ب���ۆ پێشخس���تنی كەرتی‬ ‫تەندروس���تی‌و فەراهەمكردن���ی ژیانێكی‬ ‫تەندروس���ت بۆ هاواڵتیانی كوردس���تان‬ ‫(تەندروس���تیی خێزان) دەكاتە یەكێك‬ ‫لەئەولەویاتی كارەكانی‪.‬‬

‫بةشودانى كضانى منداأل نا ِرةزايي ر َيكخراوةكانى منداآلنى ل َيدةكةو َيتةوة‬

‫ژنانەی ك���ە هاوس���ەرگیریان كردوە لەو‬ ‫ماوەیەدا خوار تەمەنی ‪ 19‬ساڵین‪.‬‬ ‫ئام���ارەكان دەریدەخەن كە لەس���اڵی‬ ‫‪ 2012‬دا ‪ 29‬ه���ەزار كچ لەنێوان تەمەنی‬ ‫(‪ )14-10‬ساڵیدا شویانكردوە‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫رێژەی���ە لەس���اڵی ‪ 2013‬دا بەرزبۆتەوەو‬ ‫تەنیا لە ‪ 9‬مانگی یەكەمی ئەو س���اڵەدا‬ ‫گەیش���تۆتە (‪ )31‬هەزار ك���چ‪ ،‬ئەمەش‬

‫«لەماوەی نۆ مانگدا ‪ 31‬هەزار كچی‬ ‫خوار تەمەنی ‪ 15‬ساڵی شویان كردوە»‬ ‫كیژۆڵەیە نزیك���ەی ‪ 178‬هەزار لەماوەی‬ ‫ئەو نۆ مانگەدا كە هاوسەرگیرییان كردوە‬ ‫تەمەنیان لەنێوان (‪ )19-15‬س���اڵیدایە‪،‬‬ ‫بەم پێی���ەش بێت لە ‪ %36‬ی هەمو ئەو‬

‫نیش���انی دەدات ك���ە س���ااڵنە دیاردەكە‬ ‫لەزیادبوندایە‪.‬‬ ‫ئەوەی جێگەی نیگەرانی كۆمەڵناسان‌و‬

‫ش���ارەزایانی ئێرانە بەش���ێكی بەرچاوی‬ ‫ئەو كچانەی لەخوار تەمەنی ‪ 15‬س���اڵی‬ ‫ش���ویانكردوە‪ ،‬هاوس���ەرەكانیان لەنێوان‬ ‫تەمەنی (‪ )40-30‬ساڵی‌و بەرەو ژوردایە‪.‬‬ ‫بەپێ���ی بڕیارنام���ەی نێودەوڵەت���ی‬ ‫مافی من���داڵ كە ئێرانی���ش یەكێكە لەو‬ ‫واڵتان���ەی ئ���ەم پەیماننامەی���ەی ئیمزا‬ ‫كردوە هەركەس���ێك تەمەنی لەخوار ‪18‬‬ ‫س���اڵ بێت بەمنداڵ لەقەڵ���ەم دەدرێت‌و‬ ‫پەیماننامەكەش هاوس���ەرگیری مندااڵنی‬ ‫قەدەغە كردوە‪.‬‬ ‫بەپێی یاساكانی هاوسەرگیری لەئێران‪،‬‬ ‫كچ���ان لەتەمەنی ‪ 13‬س���اڵی‌و كوڕانیش‬ ‫لەتەمەنی ‪ 15‬س���اڵی رێگەیان پێدەدرێت‬ ‫هاوسەرگیری بكەن‪ ،‬هاوكات یاسا رێگەی‬ ‫داوە كە باوك ی���ان باپیر بەرچاوكردنی‬ ‫بەرژەوەندی���ی منداڵەكەی‪ ،‬كچان لەخوار‬ ‫تەمەنی (‪ )13‬ساڵیشی بەشوبدەن‪.‬‬

‫ل���ەو چوارچێوەیەش���دان بەهاوكاری‬ ‫رێكخراوی (ابن مس���توی)بۆ پەرەپێدانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئەمریكی بۆ گەش���ەپێدانی‬ ‫تەندروس���تی خول���ی هۆش���یاریی ب���ۆ‬ ‫رێكخراوەكانی تایبەتمەند بەژنان‌و خێزان‌و‬ ‫پزیش���كان دەكاتەوەو لەو رێگەیەشەوە‬ ‫خێزانی كوردو بەتایبەتی ژنان فێردەكرێن‬ ‫كە چۆن خێزانێكی تەندروست بنیاتبنێن‪.‬‬ ‫لەوبارەی���ەوە دكت���ۆرە س���الینا‪،‬‬ ‫پزیش���كی ژنان كەیەكێك���ە لەوانەبێژانی‬ ‫خولەكانی رێكخراوی (ابن مس���توی) بۆ‬ ‫پەرەپێدانی كۆمەاڵیەتی بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬ئ���ەم خوالنەی ئێمە دەربارەی‬ ‫(تەندروستی خێزان) س���ازمان كردوە‪،‬‬ ‫بەه���اوكاری وەزارەت���ی تەندروس���تی‬ ‫عیراق‌و وەزارەتی تەندروس���تیی هەرێمی‬ ‫كوردستان دەبێت لەپێناوی باشتركردنی‬ ‫تەندروس���تی خێزان���ی عیراقی‌و هەرێمی‬ ‫كوردستاندایە‪.‬‬ ‫سالینا وتیشی «خولەكەمان بەردەوام‬ ‫دەبێ���ت هەتاوەك���و ‪ 2014/7/30‬بەاڵم‬ ‫لەئێس���تادا بەهۆی بارودۆخ���ی ئەمنیی‬ ‫عیراقەوە كێشەمان بۆ دروستبوە»‪.‬‬

‫ێ پارێزگای سلێمانی‌و خێ���زان دەبێت���ە هۆی ئ���ەوە خێزانێكی‬ ‫خولەكە لەهەرس��� ‌‬ ‫دروس���ت بەره���ەم بهێنی���ت بەم���ەش‬ ‫هەولێرو دهۆك كراوەتەوە‪.‬‬ ‫كۆمەڵگەیەكی تەندروست دێتە بونەوە‪.‬‬ ‫ناوب���راو‪ ،‬دەش���ڵێت «ئ���ەم خوالنە‬ ‫الی خۆش���یەوە كاك ئەحم���ەد‪ ،‬وەكو‬ ‫نوێن���ەری رێكخراوی (ابن مس���توی)بۆ زانیاری نوێی پێبەخش���ین كە لەداهاتودا‬ ‫پەرەپێدان���ی كۆمەاڵیەتی ك���ە ئامادەی دەتوانین بەش���ێوەی كاری رێكخراوەیی‬ ‫خولەكان بوە‪ ،‬بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬خولی هۆش���یاری بۆ ژن���ان‌و خێزانەكان‬ ‫پێویس���تە ئ���ەم ج���ۆرە ۆرك ش���ۆپانە ئەنجامبدەین تاوەكو ئەوانیش سودمەندبن‬ ‫بەردەوام بێت‪ ،‬چونكە تەندروستی خێزان لەو زانیاریانە»‪.‬‬ ‫ناوب���راو ئام���اژەی بەوەش���كرد‪ ،‬كە گرنگیەكی گەورەی هەیە‌و تەندروس���تی‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )476‬دو شةممة ‪2014/7/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەهۆی مادە كهولییەكانەوە شاژن لەكۆشك دەردەكرێ‌‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫دوای ‪ 30‬س��اڵ خۆشەویستی‌و نۆ‬ ‫ساڵیش لەژیانی هاوسەرگیری‪ ،‬شاژنی‬ ‫بریتانیا داوا لەئەمیر چارلسی كوڕی‬ ‫دەكات لەژنەكەی جیا ببێتەوە‪ .‬گۆڤاری‬ ‫گڵوب‪-‬ی بریتانی لەنوێترین ژمارەیدا‪،‬‬ ‫باس لەوە دەك��ات بەهۆی ئالودەبونی‬ ‫زۆری كامیلیای بوكی بەمادە كهولیەكان‪،‬‬ ‫ش��اژن داوا لەچارلسی ك��وڕی دەك��ات‬ ‫ل��ەژن��ەك��ەی جیا ببێتەوە‪ .‬گۆڤارەكە‬ ‫رونیشیكردۆتەوە‪ ،‬ئەوەی كامیلیا بۆتە‬ ‫گرفت بۆی‪ ،‬بێهیوا بونە لەسەر دانیشتنی‬ ‫كورسی شاژن لەدوای مردنی ئیلیزابیس‪،‬‬ ‫هیچ گومانێكی لەوە نیە كۆشك بۆ شازادە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫فەرهەنگی گینس بۆ تۆماركردنی ژمارە‬ ‫پێوانەییەكان‪ ،‬رومیسا جیلدی توركی‬ ‫بەدرێژترین كچە الوی جیهان دیاریكرد‪،‬‬ ‫رومیسا درێژیەكەی ‪ 213.6‬سانتیمەترەو‬ ‫لەناوچەی سفرانبولو‪-‬كارابوك دەژی‌و‬ ‫تەمەنی ‪ 17‬ساڵە‌و خوێندكاری ‪-11‬ی‬ ‫ئامادەییە‪.‬‬ ‫روم��ی��س��ا‪ ،‬درێ��ژت��ری��ن ك��ەس��ی ن��او‬ ‫خ��ێ��زان��ەك��ەی��ەت��ی‌و ب��ەه��ۆی تێكچونی‬ ‫هۆرمۆنی گەشەی خانەكانی لەش بااڵو‬ ‫دەست‌و پێیەكانی لەشێوە سروشتیەكەی‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــةكـ ـت ـ ـ ــرب ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ویلیام شاژنە كید میدلتۆن دەبێت‪.‬‬ ‫ك��ام��ی��ل��ی��ا ب����ۆ ك��ۆت��ای��ی��ه��ێ��ن��ان‬ ‫بەجیابونەوەكەی‪ ،‬بەنیازە داوای بڕی‬ ‫‪ 350‬ملیۆن دۆالر بكات‌و مەبەستیەتی‬ ‫ب��ەدەس��ت��ی ب��ەت��اڵ لەكۆشك نەچێتە‬ ‫دەرەوەو لەبەرامبەر پێنەدانی ئەو‬ ‫بڕە پارەیە هەڕەشەی بردنە دەرەوەی‬ ‫نهێنیەكانی كۆشكی كردوە‪.‬‬ ‫پ��ەی��وەن��دی خۆشەویستی چارڵس‬ ‫لەگەڵ كامیلیا دەگەڕێتەوە بۆ پێش‬ ‫ه��اوس��ەرگ��ی��ری ل��ەگ��ەڵ ش��اژن��ە دیانا‪،‬‬ ‫دوای م��ردن��ی دی��ان��ا لەنیسانی ‪2005‬‬ ‫هاوسەرگیرییان ئەنجامدا‪.‬‬

‫درێژترین كچی توركی چوە گینسەوە‬

‫خۆی زیاتر درێژ دەبن‪ ،‬رومیسا دەڵێت‬ ‫«ل��ەراب��ردودا زۆرج��ار بەهۆی شێوەی‬ ‫روخسارو بااڵمەوە توشی گاڵتەپێكردنی‬ ‫چوار دەورم بومەتەوە‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا‬ ‫ئەو قسانە كاریگەریان لەسەرم نەماوە»‪.‬‬ ‫رومیسا زۆرج��ار بۆ گەڕانی ناو شوێنە‬ ‫گشتیەكان پەنا دەباتە بەر سواربونی‬ ‫كورسی گەڕۆك‪ .‬دەشڵێت زۆر دڵخۆشم‪،‬‬ ‫چونكە ب��ەئ��اس��ان��ی دەس��ت��م دەگ��ات��ە‬ ‫شوێنە بەرزەكان‌و دەتوانم مرۆڤەكانیش‬ ‫لەبەرزییەوە ببینم‪ ،‬ئەمەش شتێكی‬ ‫ناخۆش نیە‪.‬‬

‫@@‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ه��وك��وش��ی‪ ،‬ئ���ەو گ��ون��دەی‬ ‫ن���ی���پ���ال���ی���ی���ەی ب����ەه����ۆی‬ ‫ن��ەخ��وێ��ن��دەواری��ی��ەوە بۆتە‬ ‫شوێنی فریودانی هەژارەكان‪،‬‬ ‫دەوڵ���ەم���ەن���دەك���ان ژی��ان��ی‬ ‫ه���ەژاران���ی���ان ق��ۆرخ��ك��ردوە‬ ‫لەبەرامبەر بڕێك پارەی كەمدا‬ ‫بەفرۆشتنی بەشێك لەجەستەی‬ ‫خۆیان‪.‬‬ ‫ی�����ان ف����ری����وی����ان����دەدەن‬

‫@@@‪@1‬‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬ ‫‪@10‬‬

‫كێشی وەرەمێك س ‌ێ ئەوەندەی‬ ‫الشەكەیەتی‬

‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫میدییاكان‪:‬‬ ‫پزیشكانی ناوچەی شانشی چین‪ ،‬هەستان بەالبردنی وەرەمێكی الشەی‬ ‫نەخۆشێك‪ ،‬كە بەگەورەترین وەرەم لەمێژوی پزیشكیدا دادەنرێت‪ ،‬كە كێشەكەی‬ ‫‪ 110‬كیلۆیە‌و نەخۆشەكە نزیكەی ‪ 16‬سەعات‪-‬ی پێویست بوە تاكو نەشتەرگەریەكەی‬ ‫بۆ ئەنجام بدرێت‪ .‬پزیشكەكانیش سەرسامی خۆیان دەربڕی لەژیانی ئەو نەخۆشە‪،‬‬ ‫ێ ئەوەندەی الشەی زیاد بوە‪.‬‬ ‫چونكە وەرەمەكەی نزیكەی سـ ‌‬ ‫یان جینینین‪-‬ی تەمەن ‪ 37‬س��اڵ‪ ،‬هەر لەمنداڵییەوە بەهۆی نەخۆشی‬ ‫بۆماوەییەوە‪ ،‬توشی نەخۆشی ‪ Neurofibromatosis‬بوەو كاریگەری‬ ‫كردۆتە سەر خانەكانی لەشی‪ ،‬ئەمەش بۆتە هۆی گەشە سەندنی وەرەمەكەی‪.‬‬ ‫یان‪ ،‬لەتەمەنی ‪ 12‬ساڵیدا بۆ ئەم وەرەمە نەشتەرگەریەكی بۆ ئەنجامدراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم سودی نەبوە‪ ،‬سەرلەنوێ‌ دروستبۆتەوەو بێزار بوە لەخواردنی چارەسەر‌و‬ ‫هاتوچۆكردنی الی پزیشكەكان‪ ،‬دواتر بەهۆی گەورەبونی وەرەمەكەیەوە بۆ دواجار‬ ‫لەماڵەوە كەوتوە تاكو كێشی وەرەمەكە گەشتۆتە ‪ 110‬كیلۆ‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@2‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@@9@@@@@@@@8@@@@@@@@7@@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬هۆكار‪ +‬لێئەدرێ‌ ‪-2‬باڵندەیەكە‪،‬‬ ‫ێ ‪-3‬كەمێك «پ»‪،‬‬ ‫ن��اك��رێ‌و ئ��ەك��ر ‌‬ ‫زویر‪ ،‬كانزایەكە ‪-4‬دۆست‪ ،‬لەتۆبەدایە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫پیسییە ‪-5‬بەمنداڵی الس��ار دەوت��ر ‌‬ ‫‪-6‬ش��ارێ��ك��ە ل��ەع��ی��راق‪ ،‬ن��ی��وەی پ��ارو‬ ‫‪-7‬تایبەتە بەسەر «پ»‪ ،‬سیری داماو‪،‬‬ ‫خۆزگە ‪-8‬ب��اڵ��ی گ��رت‪ ،‬باڵندەیەكە‬ ‫«پ»‪ ،‬برایمی داماو ‪-9‬دوان لەچەو‪،‬‬ ‫ن��ی��وەی ب��ەه��ێ‌‪ ،‬ژم��ارەی��ەك��ە «پ»‪،‬‬ ‫پرسیارە ‪-10‬خواردنێكە ‪-11‬كەسی‬ ‫فێڵباز «پ»‪ ،‬باڵندەیەكە‪ ،‬قومار‬ ‫ێ ‪-12‬خ��واردن��ێ��ك��ە‪ ،‬س��ەر‬ ‫دەی��ن��اس�� ‌‬ ‫ئەیناسێ‌‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬بەشێكە ل��ەل��ەش ‪ +‬ب��ەری دار‬ ‫پێش پێگەیشتنی ‪-2‬ن��ی��وەی بانە‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە «پ»‪ ،‬لەتەڵەدایە ‪-3‬دوان‬ ‫لەباق‪ ،‬پیتێك‪+‬بەیانی‪ ،‬خواردنێكە‬ ‫‪-4‬السار‪ ،‬زۆرجار هەڵئەكەوێ‌‪ ،‬خوایە‬ ‫ێ لێمان ‪-5‬خەندە‪ ،‬دوان لەالس‪،‬‬ ‫دورب ‌‬ ‫دراوێ��ك��ە ‪-6‬پیتێك‪ +‬شارۆچكەیەكە‬ ‫لەعیراق‪ ،‬ورچی عەرەب ‪ -7‬پیتێك ‪+‬‬ ‫زۆر كەس هەیەتی‪ ،‬گەیشت ‪-8‬شین‬ ‫بو‪ ،‬گیای ناو ئاو ‪-9‬خواردن‪ ،‬بەشێكە‬ ‫لەسەر «پ»‪ ،‬نیوەی هادی ‪-10‬وەك‬ ‫ێ‬ ‫یەكن‪ ،‬ساردەمەنیەكە‪ ،‬ه��ەوای ت ‌‬ ‫ێ ‪-11‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬بەچل فلس‬ ‫ئەكر ‌‬ ‫بو «پ»‪ ،‬نیوەی میاو ‪-12‬خورادنێكە‬ ‫‪ +‬درەختێكە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫لەوشەی «كاڵ»‪ 15 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«كاڵ» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬كاڵش‪ ،‬كڵۆڵ‪،‬‬ ‫كاڵوكوڕە‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫نوێ‌ لوقمان‬

‫زۆربەی دانیشتوانی گوندێك گورچیلەیەكیان فرۆشتوە‬ ‫ب����ەدام����ەزرادن����ی����ان وەك‬ ‫ف��ەرم��ان��ب��ەری ح��ك��وم��ی‪ ،‬یان‬ ‫هەڵخەڵەتاندنیان بەوەی لەكاتی‬ ‫بەخشینی گورچیلەدا جارێكیتر‬ ‫خۆڕسكانە دروستدەبێتەوە‪.‬‬ ‫زۆرب��ەی دانیشتوانی هوكوشی‬ ‫خەریكی كشتوكاڵن‌و داهاتی‬ ‫رۆژانەیان دو دۆالرە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ب���ەردەوام ت��رس‌و دڵەڕاوك ‌‬ ‫باڵی بەسەر هوكوشیدا كێشاوەو‬ ‫نزیكەی ‪ 75‬خێزانی تێدا دەژی‪،‬‬

‫‪11‬‬

‫ل��ەه��ەر خێزانێكیش یەكێك‬ ‫ی��ان دوان گورچیلەی خۆیان‬ ‫فرۆشتوە‪ ،‬ئەو بڕە پارەیەش‬ ‫وەری����دەگ����رن ت��ەن��ه��ا بەشی‬ ‫پزیشكیەكانی‬ ‫پێداویستیە‬ ‫نەشتەرگەرییەكەیان‬ ‫دوای‬ ‫دەك��ات‪ .‬ئەوەی جێی سەرنجە‬ ‫هیچ كەسێك لەدانیشتوانی ئەو‬ ‫گوندە تائێستا لەرێی فرۆشتنی‬ ‫ئەندامەكانی الشەیەوە ژیانی‬ ‫گۆڕانكاری تێدا نەكراوە‪.‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫منداڵەكانتان لەتابلێت دوربخەنەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬پەریوش سەردار‪:‬‬ ‫ت��وێ��ژەران��ی ئەمریكی‪ ،‬ئامۆژگاری‬ ‫دایكان‌و باوكان دەكەن كە نەكەونە ژێر‬ ‫كۆنترۆڵی حەزی منداڵەكانیان‪ ،‬چونكە‬ ‫لەتوێژینەوەكەیاندا‬ ‫دەرك��ەوت��وە‪،‬‬

‫بەكارهێنانی تابلێت لەالیەن مندااڵنەوە‬ ‫دەبێتە هۆی الوازی گەشەی ماسولكەكانی‬ ‫دەست‌و قۆڵ‌و چەند نەخۆشییەكی دیكە‪.‬‬ ‫كاور‬ ‫ه��ەر لەتوێژینەوەكەدا ل��ەس��ەر دو‬ ‫‪4/20-3/21‬‬ ‫گروپی مندااڵن كە بەشێكیان بۆ ماوەی‬ ‫زیاتر لە دو كاتژمێر ئایپادو تابلێتیان‬ ‫ـ ئەم هەفتەیە لەخەم‬ ‫بەكارهێنابو‪ ،‬گروپی دوەمیش دو كاتژمێر‬ ‫ێ‬ ‫بەكاریانهێنابو‪ ،‬بۆیان دەرك��ەوت‪ :‬كە دوردەب����ی����ت‪ ،‬ناشب ‌‬ ‫گروپی یەكەم گەشەی ماسولكەكانی ب���ەرن���ام���ەی رۆژان�����ەت‬ ‫دەست‌و قۆڵیان دواكەوتوەو هەندێكیشیان ف�����ەرام�����ۆش ك���ەی���ت‪،‬‬ ‫جومگەكانی پەنجەیان توشی هەوكردن گفتی راستگۆیی بدە‬ ‫بەخۆشەویستەكەت‪.‬‬ ‫بوە‪.‬‬ ‫ئەو هۆشیارییەش دراوە بەدایكان‌و‬ ‫طا‬ ‫باوكان كە گەشەی ماسولكەكانی دەست‌و‬ ‫‪5/20-4/21‬‬ ‫پەنجەكان لەسااڵنی یەكەمی‬ ‫دەستپێدەكات‪،‬‬ ‫منداڵییەوە‬ ‫لەڕێگای هەڵگرتن‌و یاریكردن‬ ‫ـ پێویستیت بەپارەیەكە‬ ‫ب��ەش��ت��ەك��ان��ی دەوروب�������ەر‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش نوسین‌و وێنەكێشان‪ ،‬ب����ۆ ب���ەڕێ���وەب���ردن���ی‬ ‫ه���ەروەه���ا ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ئ��ەو بەرنامەكەت‪ ،‬بەرنامەكەت‬ ‫ئامێرانە بۆ ماوەیەكی درێژ لەالیەن س��ودی هەیە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫مندااڵنەوە گرفتی دیكە دروستدەكەن توڕەیی مەنوێنە‪ ،‬باش‬ ‫نیە‪.‬‬ ‫وەك ئازارەكانی پشت‌و شان‌و مل‪.‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ ه��ەواڵ��ێ��ك��ی خۆش‬ ‫دەبیستیت‪ ،‬قازانجێكی‬ ‫ب��اش دەك��ەی��ت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫وریابە هەندی كەس لێت‬ ‫نەقۆزنەوە‪.‬‬ ‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ كەسێك دەبینیت‌و‬ ‫پێی ش��اد دەب��ی��ت��ەوە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫وریابە پارە هەمو شت ‌‬ ‫ێ شك بخەیتە‬ ‫نیە‪ ،‬ناب ‌‬ ‫خۆشەویستیەوە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ئ��ەم م��اوەی��ە وری��ای‬ ‫خ��ۆت ب��ە‪ ،‬هەمو ج��ۆرە‬ ‫سنوری‬ ‫خواردنێكیش‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە بەڵێنت دا‬ ‫ب��ەخ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫بیهێنە جێ‌‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ ئ��ەوەن��دە م��ڕو مۆچ‬ ‫مەبە‪ ،‬خۆت بەزل مەزانە‪،‬‬ ‫وریابە لەتاقیكردنەوەی‬ ‫ه������اوڕێ������ك������ان������ت‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت رقی‬ ‫لەگلەییە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ ئ����ەوەن����دە خ��ۆش‬ ‫باوەڕ مەبە‪ ،‬گرنگی بدە‬ ‫بەخۆت‪ ،‬بەقسەی هەلەق‌و‬ ‫م���ەل���ەق ب����ڕوا م��ەك��ە‪،‬‬ ‫بشزانە خۆشەویتسەكەت‬ ‫راستگۆیە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ك����ارێ����ك م��ەك��ە‬ ‫ك��ە س��ور ب��زان��ی��ت هی‬ ‫ت��ۆ ن��ی��ە‪ ،‬پ��ێ‌ ب��ەق��ەد‬ ‫بەڕەكەی خۆت راكێشە‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا شتێك‬ ‫هەیە ناوی وەفایە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ زەرەر خەمی ناوێ‌‪،‬‬ ‫نوشوستی جۆشدامانی‬ ‫ن������اوێ‌‪ ،‬ل��ێ��ك��داب��ڕان‪،‬‬ ‫سەرسامی ن��اوێ‌‪ ،‬گرنگ‬ ‫ك��ۆڵ��ن��ەدان��ە ل��ەه��ەم��و‬ ‫بوارەكاندا‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ لەهیچ كارێی جوان‬ ‫مەترسە‪ ،‬لەهەنگاوناندا‬ ‫پرسیارو وردبینی هەیەو‬ ‫دەی��������ەوێ‌‪ ،‬ئ���ەوەن���دە‬ ‫دڵ��ت پیس نەبێ‌‪ ،‬ژیان‬ ‫خۆشەویستیە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ كەوتن هەستانەوەی‬ ‫هەیە‪ ،‬زەرەر‪ ،‬قازانجی‬ ‫بەدواوەیە‪ ،‬شەڕمەهێنە‬ ‫نێو ژیانتەوە‪ ،‬لەوتەكانی‬ ‫خۆشەویستەكەت زویر‬ ‫مەبە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ ه��ەت��ا دەت��وان��ی‬ ‫ب����ەوەف����اب����ە‪ ،‬وەف���ا‬ ‫بەختەوەری لەدواوەیە‪،‬‬ ‫گەر نەتتوانی كێشەی‬ ‫خۆشەویستی چارەسەر‬ ‫بكەی‪ ،‬هەوڵبدە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w .c ha w d ernews .com‬‬

‫‪No. (476) 14-7-2014‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫ئاڤان جەمال‪ :‬هونەر گەیاندومی بەم پۆستە‬ ‫چاودێر ‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫هونەرمەن���د ئاڤ���ان جەم���ال ئ���ەو‬ ‫هونەرمەندە رۆح س���وكەیە‪ ،‬كە بەدڵێكی‬ ‫ف���راوان‌و لەخۆڕازیی���ەوە خ���ۆی كاندید‬ ‫ك���رد بۆ ئەندام���ی ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫س���لێمانی‌و توانی س���ەركەوتن بەدەست‬ ‫بهێنێ‌‪،‬‬ ‫دەرب���ارەی تێكەڵبونی كاری هونەری‌و‬ ‫ب���ون بەئەندام لەئەنجومەن���ی پارێزگادا‬ ‫«چاودێ���ر» ئ���ەم دیمانەی���ەی لەگەڵدا‬ ‫رێكخست‪:‬‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬ئاخ���ۆ خۆت���ان بەرنام���ەو‬ ‫پڕۆژەت���ان هەبوە ب���ۆ خۆكاندیدكردنی‬ ‫ئەنجومەن���ی پارێزگا‪ ،‬یاخود پێش���نیار‬ ‫كرابون؟‬ ‫ئاڤان‪ :‬پێشتر خۆم بۆ ئامادەنەكردبو‪،‬‬ ‫بەڵكو پێش���نیار كراب���وم‪ ،‬من باوەڕێكی‬ ‫زۆرم بەخزمەتكردن���ی گەلەك���ەم هەیە‪،‬‬ ‫بەالی منەوە خزمەت هەر خزمەتە لەهەر‬ ‫الیەنێكەوە بێ���ت‪ ،‬هونەریی بێت‪ ،‬یاخود‬ ‫هەر بوارێكی تر‪.‬‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬یەكێ���ك لەدروش���مەكانی‬ ‫بانگەش���ەكردنتان ب���ۆ هەڵب���ژاردن‪،‬‬ ‫دروستكردنی شانۆی تایبەت بەشانۆگەری‬ ‫بو‪ ،‬دەڵێن چی؟‬ ‫ئاڤان‪ :‬پڕۆژەمان زۆرە‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا‬ ‫باس���ی ناكەم‪ ،‬جێبەجێكردنی باش���ترە‬

‫لەباسكردنی‪ ،‬بۆیە لەئێستادا پێشناكەوم‬ ‫لەباسكردنی هەتا جێبەجێ‌ نەكرێ‌‪.‬‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬ئاخۆ ل���ەم خۆكاندیدكردن‌و‬ ‫دەرچونەت���دا كاریگ���ەری نابێت‪ ،‬یاخود‬ ‫كارناكاتە سەر هونەرەكەت؟‬ ‫ئاڤان‪ :‬م���ن هەتا ئیش هەبێ‌ دەیكەم‪،‬‬ ‫تەنانەت لەكاتی بانگەشەش���دا سەرقاڵی‬ ‫كاری هون���ەری ب���وم‪ ،‬م���ن گەرچ���ی‬ ‫لەپرۆژەش���دا هیالكبوم‪ ،‬ب���ەاڵم هەرگیز‬ ‫هیچ ش���تێك كارناكاتە سەر هونەرەكەم‪،‬‬ ‫حەزو ئارەزوم بۆی زۆرن‪ ،‬لەواڵتی ئێمەدا‬ ‫هونەرمەن���د بەتەنیا هونەر ناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كاری تری هەیەو تەنیا پەیوەس���ت نیە‬ ‫بەهونەرەوە‪ ،‬م���ن هونەر گەیاندومی بەم‬ ‫پۆستە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەرنامەی لەمەودواتان چییە‬ ‫بۆ كاری هونەری؟‬ ‫ئاڤان‪ :‬سێ‌ گۆرانییە‪:‬‬ ‫ـ «دورم» گۆرانییەك���ی كرمانجییەو‬ ‫«فەرهاد حەمەس���اڵح» ئاوازو موزیكی‬ ‫گرتۆتە ئەستۆی خۆی‌و «ئیمان بۆتانی»‬ ‫شیعری بۆ داناوە‪.‬‬ ‫ـ «ئێوارە» ئاوازو مۆسیقای «خەلیل‬ ‫عەبدوڵاڵ» و شیعری سیمین چایچی‬ ‫ـ «بێ‌ من مەڕۆ» ئ���اوازی «بورهان‬ ‫موفت���ی زادە» و مۆس���یقای توان���ا‬ ‫حەمەخورش���یدو ش���یعری «مەوالن���ا‬ ‫جەاللەدینی رومی»‪.‬‬

‫مالكی‪ ،‬كوردو داعش‬ ‫دەكات بەدەوڵەت؟‬ ‫لەتیف حسێن‬

‫ئاالن هادی‪ :‬لەئێستادا زۆربەی كارە هونەرییەكانمان‬ ‫وەستاون‌و بونەتە قوربانی دۆخێكی خراپ‬ ‫سلێمانی ‪ -‬ساندرا‪:‬‬ ‫ئاالن هادی‪ ،‬یەكێك���ە لەو هونەرمەندە‬ ‫الوانەی كە لەس���اڵی ‪-1999‬ەوە دەستی‬ ‫ب���ەكاری هونەری كردوە لەوانە ش���انۆیی‬ ‫«مەل���ی بەختیاری‪ ،‬داس���تانێ‌ لەئەنفال‪،‬‬ ‫ماكبێس‪ ،‬لێگەڕێن با بژین‪ ،‬مەلی دەریا»‪،‬‬ ‫جگە لەم كارانەی لەچەندین دراماشدا وەك‬ ‫ئەكتەر رۆڵی بینیوە لەوانە «وەسێتنامە‪،‬‬ ‫ژیلەم���ۆ‪ ،‬س���ایە» جگە لەچەن���د كورتە‬ ‫فیلمێ���ك لەئێستاش���دا ئەندام���ی گروپی‬ ‫«شانۆی چێوارە»‪.‬‬ ‫س���ەبارەت ب���ەكاری ش���انۆیی‌و دراما‬ ‫لەئەمڕۆدا‪ ،‬ئاالن بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئاش���كرایە بارودۆخ���ی ئێس���تای هەرێم‪،‬‬ ‫كاریگ���ەری خراپی كردۆتە س���ەر هەمو‬

‫لەسیاسەتەوە بۆ كێشە كۆمەاڵیەتیەكان‬

‫(پەیوەندیی كراوەی خێزانی) دوای جەژن نمایش دەكرێت‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫دەقی ش���انۆیی «پەیوەندی كراوەی‬ ‫خێزان���ی» یەكێك���ە لەجوانتری���ن ئەو‬ ‫دەقانەی كە هەردو نوس���ەری هاوس���ەر‬ ‫«داریوف���ۆو فرانكارامە» نوس���یویانە‪،‬‬ ‫ئ���ەم دو هاوس���ەرە ماوەی ‪ 60‬س���اڵە‬ ‫پێكەوە كاری ش���انۆ دەكەن‌و توانیویانە‬ ‫كاریگەرییەكی بەرچاویان هەبێت لەسەر‬ ‫شانۆیی جیهانیی‪.‬‬ ‫مەری���وان هەڵەبجەی���ی ئ���ەم دەق���ە‬ ‫ش���انۆییەی وەرگێ���ڕاوە‪ ،‬لەئێستاش���دا‬ ‫«زەری���ا س���امی» كاری دەرهێنانی بۆ‬ ‫دەكات‪ ،‬بڕیاریش وایە دوای جەژن نمایش‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫مەری���وان هەڵەبجەیی س���ەبارەت بەم‬ ‫دەقە شانۆییە بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئ���ەم دەق���ە جیاوازییەك���ی زۆری هەیە‬ ‫لەزۆربەی ئەو دەقانەی تر كە (داریۆفۆو‬ ‫هاوسەرەكەی نوس���یویانە)‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫بەوە ناس���راوە كە نوسەرێكی سیاسیەو‬ ‫ب���ەردەوام رەخنە لەدەس���ەاڵت دەگرێ‌‪،‬‬

‫لەم دەقەیدا باس لەژیانی هاوس���ەرێتی‌و‬ ‫ژیانی رۆژانەی ناوم���اڵ دەكات‪ ،‬دەقێكە‬ ‫بەنیگایەك���ی فێمێنیس���تیانە‪ ،‬پیاوێكە‬ ‫بانگەشەی رۆش���نبیری ئەكا‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫هاوسەرەكەی زۆری خۆش دەوێ‌‪ ،‬ئەمیش‬ ‫خیانەت���ی لێدەكاو ب���ەردەوام بەپۆزەوە‬

‫باسی یارە خۆشەویستەكانی بۆ ژنەكەی‬ ‫دەكا‪ ،‬وردەكاریەكان���ی ئ���ەم دەقە‪ ،‬زۆر‬ ‫ج���وان‌و س���ەرنج راكێش���ن لەدیالۆگ‌و‬ ‫گفتوگۆی نێوان ئەكتەرەكاندا‪.‬‬ ‫«داریۆف���ۆ» س���اڵی ‪ 1997‬خەاڵتی‬ ‫نۆبڵی وەرگرتوە‪.‬‬

‫چمكەكانی ژیان‌و رەنگدانەوەی نەگەتیڤی‬ ‫ب���ەدوای خۆیدا هێناوە‪ ،‬هونەرییش بەدەر‬ ‫نییە لەو بەركەوتە نەگەتیڤەو كەم تا زۆر‬ ‫ئاسەواری خۆی تێدا جێكردۆتەوە‪.‬‬ ‫س���ەبارەت بەخۆئامادەك���ردن لەكاری‬ ‫نوێی���دا ئاالن ئاماژەی بەوەیش���دا كە‪ :‬وا‬ ‫بڕیاربو لەم س���اڵدا خۆمان ئامادە بكەین‬ ‫بۆ كارێكی ش���انۆیی ن���وێ‌ لەگەڵ گروپی‬ ‫«ش���انۆیی چێ���وار»‪ ،‬ب���ەاڵم بەداخەوە‬ ‫بەهۆی ئەم دۆخەی ئێستای هەرێمەكەمان‬ ‫نەمانتوانی دەس���تبكەین بەئامادەكردنی‪،‬‬ ‫لەكۆتایی قسەكانیش���یدا وتی‪ :‬هونەر ئەو‬ ‫خەمە نییە لەئێس���تادا پێگەیەكی توندی‬ ‫دانابێ���ت لەنێو دەزگا تایبەتەكانی س���ەر‬ ‫رەوت���ی هونەریی‪ ،‬بۆیە لەئێس���تادا ئەو‬ ‫كێش���انە بەردەوام بونیان دەبێت ئەگەر‬ ‫خراپتریش نەبێت‪ ،‬لەبەرئەوە لەئێس���تادا‬ ‫زۆربەی كارە هونەرییەكانمان وەس���تاون‪،‬‬ ‫بونەت���ە قوربان���ی دۆخێك���ی خ���راپ‪،‬‬ ‫ئەم���ەش بۆتە كۆس���پ لەب���ەردەم كارو‬ ‫چاالكیەكانماندا‪.‬‬

‫ئەگەرچی لەس���ەرەتای خولی یەكەمی دەس���تبەكاربونی دەوڵەتی مالكی‪ ،‬وەرەقەی‬ ‫كورد چوە دەس���تی‌و بەڵێنی جێبەجێكردنی داواكارییەكانیش���یداو‪ ،‬كوردیش بەشداری‬ ‫دەوڵەتەكەی بو‪ ،‬بەاڵم ش���ەڕی لێدوانی ئاگراوی مالكی‌و رونتر بڵێم ش���یعەو سەرۆكی‬ ‫هەرێ���م‪ ،‬رونتریش پارتی دیموكراتی كوردس���تان‪ ،‬هەر ب���ەردەوام بو‪ ،‬چونكە لەمێژوی‬ ‫پەیوەندی نێوان ئەم دو كەس���ایەتییەی عیراق‌و حاكمی یەكەمی ناوچەكانیان بەردەوام‬ ‫گرژبوە‪ ،‬بەاڵم لەوكاتە س���ەرەتاییانەدا بونی كەسایەتی تاڵەبانی‌وەكو ئیسفنج‪ ،‬هەمو‬ ‫بارودۆخ‌و تەش���ەنوجاتەكان‌و گەیش���تن بەم رۆژەی هەڵمژیبو‪ ،‬نەیدەهێش���ت هیچ كات‬ ‫پەیوەندییەكان بەمجۆرەی ئێستا رو لەمەترسی بكات‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا تاڵەبانی لەسەر‬ ‫گۆڕەپانی سیاسی ئامادەیی نییە‪ ،‬تا گرژییەکان كۆتایی پ ‌ێ بێنێت‪ ،‬بۆیە شەڕی لێدوانە‬ ‫ئاساییەكان دەبنە فیشەكی گڕدارو تەنها تەقاندنیان ماوە‪.‬‬ ‫پەراوێزخس���تن‌و وەدەرنانی سوننەكان‌و رەمزەكانیان‪ ،‬كێش���ەی نەوت‌و پێشمەرگە‪،‬‬ ‫ئەگەرچی ئەمانە كێش���ە جەوهەری‌و بنەڕەتییەكانیش نین‪ ،‬وای لەم واڵتە كرد كە جگە‬ ‫لەو زۆرینە پێش���تر چەوساوەیەی ئێس���تا كە مالكی دەمڕاستیانە‪ ،‬سەرجەمیان هەست‬ ‫بەغوبن‌و گۆشەگیری لەم واڵتەدا بكەن‌و پەنا بۆ رێوشوێنی جیاجیا ببەن‪ ،‬تا دەسەاڵتی‬ ‫مالكی كۆتایی پ ‌ێ بێت‪.‬‬ ‫ئەگەرچی باوەڕموایە لەئێس���تادا هێندەی لێدوانەكان‌و دەس���تی هەرێمایەتی‌و شەڕی‬ ‫جیاجی���ای واڵتانی ترو یەكالكردنەوەی لەناو عیراق���دا‪ ،‬كاریگەرییان بۆ لەگرێژنەبردنی‬ ‫بارودۆخەك���ە هەیە‪ ،‬نیو هێندە ك���ردارەكان‌و واقیع رۆڵی تێی���دا نییە‪ ،‬چونكە بیرمان‬ ‫نەچێت‪ ،‬دەوڵەتی كوردی تەنها كێش���ەی لەگەڵ مالكی‌و عەرەبی شیعەدا نابێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دراوس���ێكانی ئەم دەوڵەتە كوردییە لەئایندەی نزیكدا دەبنەوە هەڕەش���ە لەس���ەری‌و‬ ‫ئارامی‌و ئۆقرەیی بۆ ماوەیەكی دورخایەن ئامادەیی نابێت‪ ،‬داعش‌و سوننەكان لەالیەك‌و‬ ‫ئێرانی هەمیشە شیعەش كە وەك بوكەڵە ئەم واڵتە یاری پێدەكەن‪ ،‬رێگە بەو ئارامی‌و‬ ‫ئۆقرەییە نادەن‌و رەنگە بارودۆخی ش���ەڕی دەستەویەخە ئەگەر هەنگاو ئاماژەكان بەم‬ ‫ش���ێوەیەی ئێستا بڕوات‪ ،‬بەرۆكی ئەم‌ واڵتە بگرێت‪ ،‬كە لەئێستادا زەمینەی لەباری بۆ‬ ‫رەخسێنراوە‪ ،‬چ لەالی مالكی‌و لەالی دەوڵەتی ئیسالمی‌و تەنانەت كوردیشەوە‪.‬‬ ‫لەكاتێكیش���دا ئەگەر ئەو ش���ەڕە كەمێك بەهۆی دەستێوەردانی ئێران‌و ئەمریكا‪ ،‬كە‬ ‫لەراستیدا شەڕی ئەم واڵتە شەڕی راستەقینەی ئەم دو واڵتە ناكۆكەیە‪ ،‬كاریگەری لەسەر‬ ‫دواخس���تنی دەبێت‪ ،‬لەالیەكی تریش���ەوە‪ ،‬لێدوانەكانی مالكی‌و بارزانی‪ ،‬خۆنواندنێكی‬ ‫سیاس���یانەیە‪ ،‬ن���ەك بڕیارێك���ی یەكالكەرەوە‪ ،‬ك���ە بارودۆخی عیراقی بەش���ێوەیەك‬ ‫ئاڵۆزكردوە‪ ،‬كە رەنگە رێگەچارەی سیاس���یانەو ئاش���تیانە كەمێك مەحاڵ‌و ئەس���تەم‬ ‫بێت‪ ،‬بیریش���مان نەچێت مالكی بۆ وەس���تاندنی كورد لەراگەیاندنی دەوڵەت‪ ،‬هەرچی‬ ‫لەدەست بێت بەیارمەتی ئەو واڵتانەی كە هەمیشە نەیاری كورد بون دەیكات‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمیی داعشی دراوسێشمان‪ ،‬ئەگەرچی لەئێستادا بەموتڵەقی رەتی ناكەنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەپاش���ەڕۆژدا گومانی تێدا نییە دژایەتی دەكەن‌و بەرهەڵستیدەكەن‪ ،‬چونكە لەئێستادا‬ ‫نایەنەوێت بەرەیەكی تری ش���ەڕ بۆ خۆیان بكەنەوەو توانست لەخۆیان ببڕن‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫دەستدرێژییەكانیان بۆس���ەر ناوچە كوردنش���ینەكان‪ ،‬بەجۆرێك لەجۆرەكان راگرتوەو‬ ‫مالكییان خس���تۆتە گومانێكەوە كە بەئاش���كرا ئەوە بڵێت داعش لەهەولێرە‪ ،‬خۆئەگەر‬ ‫مالكی‌و سیاسەتەكەشی نەبوایە‪ ،‬نە دەوڵەتی ئیسالمی‌و نە دەوڵەتی كوردی هیچ نەبێت‬ ‫بۆ ماوەیەكی درێژتر درێژدەكرایەوەو زۆر لێدوان‌و ش���رۆڤەی تریش لەئێس���تادا بونیان‬ ‫نەدەبو‪ ،‬پرس���یاری جەوهەری لێ���رەدا ئەوەیە‪ ،‬كە ئاخۆ ئێران‌و ش���یعەكان‌و تەنانەت‬ ‫ئەمریكاش‪ ،‬رێگە بەوە دەدەن مالكی ئەم دو دەوڵەتە لەعیراقدا دروستبكات‪ ،‬یان نا؟‬

‫جوانترین شۆخی ناو یاریگاكان راوچییە!‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەیش���دا كە هەڵبژاردەكەی‬ ‫ێ جامەكە گەڕای���ەوە‪ ،‬بەاڵم هاندەرە‬ ‫بەب ‌‬ ‫ش���ۆخە بەلجیكیەك���ە لەنێو كورس���ی‬ ‫هاندەران���ەوە ئامانجی خۆی پێكاو توانی‬ ‫قەرەب���وی دۆڕانی واڵتەك���ەی بكاتەوە‪.‬‬ ‫لەكاتی ئامادەبونی لەیاریگاكانی بەرازیل‪،‬‬ ‫وەك هاندەرێكی سەرسەختی هەڵبژاردەی‬ ‫بەلجیكا‪ ،‬ئاكس���یل دیسبیگلیر‪-‬ی تەمەن‬ ‫‪ 17‬س���اڵ‪ ،‬دیمەن‌و شێوازی هاندانی زۆر‬ ‫بەزویی لەراگەیاندنی جیهاندا باڵوبوەوەو‬

‫وەك جوانترین كچە هاندەر ناسێنرا‪ ،‬هەر‬ ‫لەو ماوەیەداو دوای كردنەوەی الپەڕەیەكی‬ ‫تایبەتی فەیس���بوك بەن���اوی خۆیەوە‪،‬‬ ‫ئاكس���یل توانی لەماوەیەكی كەمدا ‪300‬‬ ‫هەزار بین���ەر لەخۆی كۆبكات���ەوە‪ .‬بەم‬ ‫دەركەوتنەشی ئاكس���یل توانی سەرنجی‬ ‫كۆمپانیای لۆریالی فرەنسی‪ ،‬كە لەبواری‬ ‫جوانكاری خانماندا بەرهەمهێنان دەكات‪،‬‬ ‫بۆندی پێش���كەش بكەن‌و ببێتە یەكێك‬ ‫لەروخس���ارە ن���وێ‌و دیارەكانی ریكالمی‬ ‫كۆمپانیاكەی���ان‪ ،‬ب���ەاڵم ئ���ەوەی جێی‬ ‫س���ەرنجە‪ ،‬دوای باڵوبونەوەی وێنەیەكی‬ ‫بەچەكێكەوە لەگەڵ ئاس���كە كێوییەكدا‪،‬‬ ‫كۆمپانیاك���ە لەبۆندەك���ەی خەریك���ە‬ ‫پاش���گەز دەبێت���ەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەش���دا‬ ‫یەكێك لەخولیاكانی ئاكس���یل راوكردنە‪،‬‬ ‫پێدەچێت لەئێستادا ئەم وێنەیەی ببێتە‬ ‫هۆی لەناوبردنی خەونەكەی‪ .‬كۆمپانیای‬ ‫لۆری���ال وەك خەمخۆرێكی بواری ژینگە‪،‬‬ ‫لەساڵی ‪ 2012‬دا‪ ،‬بڕی ‪ 1.2‬ملیۆن دۆالری‬ ‫بەخش���یوە بەرێكخراوەكانی پاراس���تنی‬ ‫ژینگەو سامانی ئاژەڵیی جیهان‪.‬‬

‫له‌ ژماره‌ی داهاتوودا‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫مۆسیقا فه‌رامۆشی كردم‬

‫شیعرێكی نوێی‬ ‫شااڵو حه‌بیبه‌‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫دواهەمین هەناری دونیا‬ ‫لە تاران باڵو کرایەوە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫دواهەمین هەناری دونیا‪ ،‬ڕۆمانی‬ ‫نووسەری ناوداری کورد‪ ،‬بەختیار عەلی‪،‬‬ ‫لە واڵتی ئێران و دوای ماوەیەکی زۆر‬ ‫بەبێ سانسۆر باڵو کرایەوە‪ ،‬ئەو ڕۆمانە‬ ‫ل��ەالی��ەن «م��ەری��وان هەڵەبجەیی»ی‬ ‫وەرگێڕەوە کراوە بە فارسی و بڕیاریشە‬ ‫لە مانگی داهاتوودا چەندان دانیشتنی‬ ‫ڕەخنەیی لەسەر ئەنجام بدرێت‪.‬‬ ‫م��ەری��وان هەڵەبجەیی‪ ،‬وەرگ��ێ��ڕی‬ ‫ڕۆمانی دواهەمین هەناری دونیا بۆ‬ ‫فارسی‪ ،‬بە ڕەخنەی چاودێری وت‪:‬‬ ‫«دواجار و دوای گۆڕینی سێ دەزگای‬ ‫چ��اپ و ب�ڵاوک��ردن��ەوە ک��ە دوان��ی��ان‬ ‫داخ���راون‪ ،‬دواهەمین هەناری دونیا‬ ‫بە تیراژی ه��ەزار دان��ە چ��اپ و باڵو‬ ‫کراوەتەوە‪».‬‬ ‫ئ���ەو ڕوون����ی ک�����ردەوە‪ ،‬ئ���ەو سێ‬ ‫چ��اپ��خ��ان��ەی��ە ل���ە ب��ەن��اوب��ان��گ��ت��ری��ن‬ ‫چاپخانەکانی ئێرانن و ئێستاش ئەو‬ ‫ڕۆمانە لەالیەن چاپخانەی «ثالث»‬ ‫چاپ و باڵو کراوەتەوە‪.‬‬ ‫وت��ی��ش��ی‪ :‬ڕۆم��ان��ەک��ە ب��ەب��ێ هیچ‬ ‫سانسۆرێک باڵو کراوەتەوە و بڕیاریشە‬ ‫کۆمەڵێک ڕەخنەگری جددی ئێران لە‬ ‫هەریەکە لە شارەکانی تاران‪ ،‬شیراز‪،‬‬ ‫ئەسفەهان‪ ،‬ڕەشد‪ ،‬کرماشان و تەبرێز‬ ‫قسەی لەسەر بکەن و هەڵسەنگاندنی‬ ‫بۆ بکەن‪».‬‬ ‫هەڵەبجەیی ئاشکراشی کرد‪ ،‬ئەمە‬ ‫چ��وارەم ڕۆمانی بەختیار عەلییە کە‬ ‫کردوویەتی بە فارسی و ئێستا دوانی‬ ‫تریان لەژێر چاپدان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )٤1٧‬دووشةممة ‪ 2014/7/١٤‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫مۆپاسان بە کوردی‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ت��وان��ا ئ��ەم��ی��ن��ی چ��ی��رۆک��ن��ووس‪،‬‬ ‫ڕایدەگەیەنێت پێنج کتێبی ئامادەی‬ ‫چاپن و لەناویشیاندا چیرۆکە گرنگەکانی‬ ‫نووسەری فەڕەنسی مۆپاسان بوونیان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫توانا ئەمین‪ ،‬بە ڕەخنەی چاودێری‬ ‫وت‪« :‬دووان لەو کتێبانە کە (خودا‬ ‫لەسەری مرۆڤدا) و (کەوتن)ی ئەلبێر‬ ‫کامۆ‪ ،‬لە دەزگ���ای جەمال عیرفان‬ ‫و چاپەمەنی مانگ‪ ،‬لە ڕۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫کوردستان‪ ،‬چاپ دەبنەوە‪ .‬کتێبەکانی‬ ‫تریش کە نوێن بریتیین؛ لە کۆمەڵە‬ ‫سوسیۆ‪-‬ئەدەبیی‬ ‫خوێندنەوەیەکی‬ ‫لەمەڕ ئۆبژێکتگەلێکی جیاواز جیاوازی‬ ‫نێو ژیان و گواستنەوەیان لە چاوەوە بۆ‬ ‫کا‌غەز‪ ،‬کارێکی تریان وەرگێڕانی کۆمەڵە‬ ‫شیعرێکی هەڵبژاردەی فارسییە کە‬ ‫بەشی زۆری شیعرەکانی سوهراب لەخۆ‬ ‫دەگرێت‪ ،‬کاری کۆتاییش هەڵبژاردەی‬ ‫چیرۆکە باش و گرنگەکانی نووسەری‬ ‫فەڕەنسی (گێ‪.‬دو‪ .‬مۆپاسان)‌ـە»‬ ‫توانا ئەمین کارەکانی مۆپاسانی‬ ‫لە فارسییەوە وەرگێڕاوە و نووسەر‬ ‫و ڕۆم���ان���ن���ووس ب���ەی���ان س��ەل��م��ان‬ ‫پێداچونەوەو بەراوردی کردووە بە دەقە‬ ‫ئورگیناڵەکەی کە فەڕەنسییە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەشەوە‪ ،‬بەیان سەلمان وتی‪:‬‬ ‫«یەکێک لە گرفتە سەرەکیەکانی‬ ‫بەراوردکردن بۆ زمانی دووەمی وەک‬ ‫فارسی و ع��ەرەب��ی‪ ،‬بە تایبەتی کە‬ ‫دەقەکەی لێوە وەرگێڕاوە؛ مەسەلەی‬

‫س���ان���س���ۆر‬ ‫و ب��ڕی��ن��ی‬ ‫پە ڕ ە گر ا فی‬ ‫ت����ەواوە‪ ،‬چ‬ ‫لەبەر ئەوەی‬ ‫ل����ە ڕووی‬ ‫ف��ی��ک��ری��ی و‬ ‫س��ی��اس��ی��ی‬ ‫و ئ��ای��ن��ی��ی‬ ‫ل�����ەگ�����ەڵ‬ ‫ئ���ەو واڵت���ە‬ ‫ن��اگ��ون��ج��ێ‪-‬‬ ‫م��ەرج��ی��ش‬ ‫ن��ی��ی��ە ک��ە‬ ‫ن����ووس����ەر‬ ‫خۆی ئەوەی‬ ‫وی��س��ت��ب��ێ‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم خود‬ ‫س��ان��س��ۆری‬ ‫ھان������������ی‬ ‫دەدات‪،-‬‬ ‫یاخود لەبەر‬ ‫ق��س��ەک��ردن‬ ‫ل��ە ح���ەز و‬ ‫ئ�������ارەزوو و‬ ‫سێکس بە گشتی‪ ،‬بەاڵم لە ئەمڕۆدا‬ ‫خۆشبەختانە جارێ ئێمە وەک کورد‬ ‫ئەوەندە بوارەمان ھەیە کە دەقەکان‬ ‫سانسۆر نەکەین‪».‬‬ ‫توانا ئەمین‪ ،‬لەبارەی کاریگەربوون‬ ‫و خۆشەویستی خۆی بۆ مۆپاسان‪،‬‬ ‫سەبارەت بەم نووسەرە فرانسییەوە‬ ‫گوتی‪« :‬مۆپاسان یانی بیرکردنەوەی‬ ‫زۆر‪ ،‬یانی ن��اوازەی��ی و تەنیایی بێ‬

‫ح��ەد‪ ،‬ئ��ەو تەنها بە ‪ ٤٣‬س��اڵ ژیان‬ ‫جگە لەوەی بوو بە قۆناغ لە نووسینی‬ ‫کورتەچیرۆکدا‪ ،‬بووش بە نووسەری‬ ‫شاکاری ئەدەبی جیهانیی‪ ،‬کە ئێستا‬ ‫ئ��ەوەی لە جیهاندا بەخۆی دەڵێت‬ ‫خوێنەر و خوێنەری ئەدەبیاتە دەبێت‬ ‫مۆپاسانی خوێندبێتەوە‪».‬‬ ‫کتێبەکەی مۆپاسان لە ئێستادا‬ ‫هەموو کارەکانی تەواو بووە و ئامادەیە‬ ‫بۆ چاپ‪.‬‬

‫بەدیجیتاڵکردنی کاری شێوەکاری‬

‫ژیان و بەرهەمەکانی پیراندێللۆ وەردەگێڕدرێت‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ژی��ان و بەرهەمەکانی پیراندێللۆ‪،‬‬ ‫چیرۆکنووس و شانۆنامەنووسی ئیتاڵی‬ ‫لەالیەن ئەردەاڵن عەبدوڵاڵوە کراوە بە‬ ‫کوردی‪.‬‬ ‫ل��وی��ج��ی پ��ی��ران��دێ��ل��ل��ۆ ی��ەک��ێ��ک��ە‬ ‫ل��ە چ��ی��رۆک��ن��ووس و ش��ان��ۆن��ووس��ە‬ ‫بەناوبەنگەکانی ئیتاڵیا و جیهان‪،‬‬ ‫بەرهەمەکانی بۆ زیاتر لە چل زمانی‬ ‫جیهانی وەرگێڕاون بەتایبەتی شانۆکانی‪،‬‬ ‫کە لە زۆربەی واڵتانی جیهاندا لەسەر‬ ‫تەختەی شانۆ نمایش کراون‪.‬‬ ‫کتێبی «پیراندێللۆ» لە نووسینی‬ ‫«عوض شعبان» لەالیەن «ئ��ەردەاڵن‬ ‫عەبدوڵاڵ» لە زمانی عەرەبیەوە کراوەتە‬ ‫کوردی‪ ،‬ئەم کتێبە باس لە وێزگەکانی‬ ‫ژیانی پیراندێللۆ دەک���ات‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەرهەمەکانی‪ ،‬جگە لەوەش چیرۆکێکی‬ ‫بەناوی «خوالێخۆشبوو» لەگەڵ شانۆی‬ ‫«کووپە» لەخۆ دەگرێت‪.‬‬ ‫پیراندێللۆ لە ساڵی ‪ 1934‬خەاڵتی‬ ‫نۆبێلی ئەدەبیات وەردەگ��رێ��ت‪ ،‬لەناو‬ ‫ئ��ەدەب��ی م��ۆدێ��رن��ی ئیتاڵیدا‪ ،‬جێگە‬ ‫و پایەیەکی ئێجگار گرینگی هەیە‪.‬‬ ‫پیراندێللۆ ب��ە یەکێک ل��ە ن��ووس��ەرە‬ ‫م��ەزن��ەک��ان��ی س���ەدەی بیستەم دێتە‬ ‫ژماردن‪ ،‬ئەو لە کارەکانیدا بە شێوازێکی‬

‫س���ەی���ر واق���ی���ع و‬ ‫وەه������م ت��ێ��ک��ەڵ‬ ‫ب��ەی��ەک دەک���ات‪،‬‬ ‫ب����ەڕادەی����ەک کە‬ ‫خوێنەر ناتوانێت‬ ‫ل��ە ی��ەک��ی��ان جیا‬ ‫بکاتەوە‪ .‬لە کارە‬ ‫بەناوبانگەکانی‪:‬‬ ‫شەش کاراکتەر بە‬ ‫دوای نووسەرێکدا‬ ‫دەگەڕێن‪ ،‬هنری‬ ‫چوارەم‪.‬‬ ‫ه�������ەر ل����ەم‬ ‫ک����ت����ێ����ب����ەدا‬ ‫ب����ۆچ����وون����ی‬ ‫ک���ۆم���ەڵ���ێ���ک‬ ‫ڕەخ���ن���ەگ���ری‬ ‫ئ���ی���ت���اڵ���ی و‬ ‫ج����ی����ه����ان����ی‬ ‫ل�����ە ب������ارەی‬ ‫پیر ا ند ێللۆ و ە‬ ‫خ���راون���ەت���ە‬ ‫ڕوو‪ ،‬ج��گ��ە‬ ‫ل���ەوەش باس‬ ‫ل�����ە م���ی���ت���ۆدی‬ ‫نووسین و ناوەڕۆکی بەرهەمەکانی ئەم‬ ‫کەڵەنووسەرەی ئیتاڵیا دەکرێت‪.‬‬ ‫جێگەی ئاماژەیە ئەم کتێبە لەالیەن‬ ‫دەزگای سەردەم چاپ کراوە‪ ،‬کتێبێکی‬

‫گیرفانییە و‬ ‫‪ 190‬الپەڕەیە‪ ،‬ئەم کتێبەش بەشێکە‬ ‫لە پ��ڕۆژەی بنیاتنەرانی کولتوور‪ ،‬کە‬ ‫پڕۆژەیەکی ئەدەبی و فکریی دەزگای‬ ‫سەردەمە‪.‬‬

‫چاودێر وتی‪« :‬ئەم شێوازە لە دونیادا‬ ‫هونەرێکی تازەیە و لەگەڵ دروستبوونی‬ ‫ئا‪ :‬ئاراس عەبدوڵاڵ‬ ‫بەرنام���ەی (فۆتۆش���ۆپ)دا‪ ،‬ئ���ەم‬ ‫هونەرمەند «ئاالن عەلی» چوارەمین هونەرەیش دروستبووە‪ .‬ئەم شێوازەی‬ ‫پێشانگای تایبەتی خۆی بە ناونیشانی کە ل���ەم پێش���انگایەدا کارم لەس���ەر‬ ‫«س���ێبەری ئەو» لە ش���اری سلێمانی ک���ردووە دەتوانم بڵێم بەدیجیتاڵکردنی‬ ‫کردەوە‪ ،‬پێش���انگاکە ماوەی چوار ڕۆژ کاری ش���ێوەکارییە‪ ،‬ئەویش لە ڕێگای‬ ‫بەردەوام ب���وو کە تیای���دا هونەرمەند بەرنامەی (فۆتۆشۆپ)ـەوە‪».‬‬ ‫وتشی‪« :‬ئەگەر س���ەیری کارەکانی‬ ‫«‪ »٤٤‬تابلۆی لە هەڵبژاردەی کارەکانی‬ ‫م���ن بکەی���ت ئەوەن���دەی فۆڕم���ی‬ ‫خۆی نمایش کردبوو‪.‬‬ ‫شێوازی کارکردنی ئاالن تێکەڵەیەکە شێوەکارییە ئەوەندە فۆتۆگرافی نییە‪،‬‬ ‫لە هونەری ش���ێوەکاری و فۆتۆگرافی‪ ،‬فۆت���ۆ خزمەتێک���ی بینای ئیش���ەکەی‬ ‫لەوبارەی���ەوە هونەرمەن���د بۆ ڕەخنەی منی ک���ردووە‪ ،‬بەاڵم وردەکاریی هەموو‬

‫ئیشەکان دەگەڕێتەوە بۆ شێوەکاری‪».‬‬ ‫بەپێی ئەوەی الیەنی فەنتازی لەناو‬ ‫ئەم جۆرە لە کارکردندا زۆر بەرفراوانە‪،‬‬ ‫دەتوانرێت گەلێ���ک فکرەی جۆراوجۆر‬ ‫لە ڕێگەی ئەم هونەرەوە بەرجەس���تە‬ ‫بکرێت‪ ،‬هونەرمەند دەڵێت‪« :‬سەرجەم‬ ‫کارەکان���ی من هەڵگری فکرەی تایبەت‬ ‫بەخۆیان���ن‪ ،‬یەکێ���ک ل���ە ئیش���ەکانم‬ ‫لەژێر کاریگەریی ش���یعرێکی (جەمال‬ ‫غەمبار)دا دروس���تکردووە کە دەڵێت‪،‬‬ ‫(باخ بوومای���ە دەمێک بوو تۆ لە مندا‬ ‫ڕوابوویت) فکرەکە لەو شیعرەوە هاتووە‬ ‫و بووە بە وێنە‪».‬‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/١٤‬‬

‫««‬

‫یادی سه‌دوده‌ساڵه‌ی مه‌رگی ئانتۆن چێخۆف‬

‫‪15/7/2014‬‬

‫«ڕابردوو واڵتێکی بیانییە»»‬

‫دیداری پاریس ڕیڤیوو لەگەڵ ڕەیمۆند کارڤەردا‬

‫دیدەنیکاران‪ :‬مۆنا سیمپسۆن‪ ،‬لویس بوزبی‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬هەژار عوسمان‬ ‫بەشی چوارەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫دیدەنیکار‪ :‬چەندێک لەوانەی دەیاننووسیت‬ ‫لە کۆتاییدا فڕێیان دەدەیت؟‬ ‫ڕەیمۆن���د کارڤ���ەر‪ :‬زۆر‪ ،‬گ���ەر یەکەمین‬ ‫ڕەشنووس���ی چیرۆکەک���ە چل الپ���ەڕە بوو‪،‬‬ ‫ئەوا عادەتەن کاتێ ل���ە کۆتاییی چیرۆکەکە‬ ‫دەبم���ەوە دەبێتە نیوە‪ .‬ڕاس���تییەکەی ئەوە‬ ‫تەنیا پرس���ی لێ دەرک���ردن و فڕێدان نییە‪.‬‬ ‫زۆریان لێ دەردەکەم‪ ،‬بەاڵم هەروەتر هەندێ‬ ‫شتیش���ی بۆ زیاد دەکەم و هەندێکی دیکەی‬ ‫لێ دەسڕمەوە‪.‬‬ ‫دیدەنیکار‪ :‬ئایا ئێستا پرۆسێسی بژارکردن‬ ‫و پێداچوونەوە گۆڕاوە کە چیرۆکەکان درێتر‬ ‫و دلۆڤانتر دیارن؟‬ ‫ڕەیمۆند کارڤەر‪ :‬دلۆڤان و دەس���توااڵتر‪،‬‬ ‫بەڵ���ێ‪ ،‬ئەوە وش���ەیەکی گونج���اوە بۆیان‪.‬‬ ‫بەڵێ‪ ،‬پێش���ت دەڵێم بۆچ���ی‪ .‬زوو وەختی‬ ‫قوتابخانە تایپێستێک هەبوو کە‪ ،‬یەکێکە لە‬ ‫تایپێستەکانی زەمانی خۆی تائێستا‪ ،‬وشەی‬ ‫پرۆسێس���ەر‪ ،‬من دەتوانم چیرۆکێکی بدەمێ‬ ‫بۆ تایپ و ئەویش دەستبەجێ تایپی کردووە‬ ‫و منی���ش کۆپییەکی باش���ی چیرۆکەکەم ال‬ ‫دەبێ‪ ،‬ه���ەرچ ناوەڕۆکێکە دڵم بیخوازێ بۆی‬ ‫دەیکەم و دەیگ���ۆڕم و دەینێرمەوە بۆی؛ بۆ‬ ‫ڕۆژی دوای���ی چیرۆکەکەم ب���ۆ گەڕاوەتەوە‪،‬‬ ‫دیس���ان کۆپییەکی باش���تر‪ .‬پاش���ان نرخی‬ ‫لەسەر زیاد دەکەم دیسان و دیسان بارتەقای‬ ‫ئ���ەوەی بمەوێ‪ ،‬ب���ۆ ڕۆژی دادێ و جارێکی‬ ‫تر کۆپییەکی باش���تریم ل���ەال دەبێ‪ .‬حەزم‬ ‫لەو ش���تەیە‪ .‬ڕەنگە وەک ش���تێکی چکۆڵە‬ ‫دەرکەوێ‪ ،‬لەڕاستیدا‪ ،‬بەاڵم ئەو شتە ژیانمی‬ ‫گۆڕی‪ ،‬ئەو ژنە و وشەی پرۆسێسەر‪.‬‬ ‫دیدەنیکار‪ :‬دینداریت؟‬ ‫ڕەیمۆند کارڤەر‪ :‬نەخێر‪ ،‬بەاڵم دەبێ بڕوام‬ ‫ب���ە موعجیزەکان و ئەگ���ەری زیندووبوونەوە‬ ‫هەبێ‪ .‬هیچ پرسیاری دی ناوێ‪ .‬هەموو ڕۆژێ‬ ‫کە لە خەو هەڵدەستم‪ ،‬دڵم خۆشە بەوەی لە‬ ‫خەو هەڵسم‪ .‬س���ا بۆیە پێم خۆشە بەیانیان‬ ‫زوو لە خەو هەڵسم‪ .‬لە ڕۆژانی مەینۆشینمدا‬ ‫دەخەوت���م تا نیوەڕۆژ و ئەو ش���تانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەمیشە بە لەرزینەوە بەخەبەر دەهاتم‪.‬‬ ‫دیدەنی���کار‪ :‬پەش���یمانی ل���ە زۆرێک لەو‬ ‫ش���تانەی لە ڕابردوو ڕوویان���داوە لەکاتێکدا‬ ‫شتەکان زۆر خراپبوون؟‬ ‫ڕەیمۆند کارڤەر‪ :‬ئێس���تا ئیدی من ناتوانم‬ ‫هیچ بگۆڕم‪ .‬بۆم نالوێ و ناتوانم پەش���یمان‬ ‫بم‪ .‬بەس���انایی ئەو ژیانە ئێستا ڕۆیشتووە و‬ ‫منیش ناتوانم پەش���یمان ب���م لەوەی بووەتە‬ ‫ڕاب���ردوو‪ .‬م���ن دەبێ و ناچارم لە ئێس���تادا‬ ‫بژی���م‪ .‬ژیانی ڕاب���ردوو بەدڵنیایی���ەوە ئیتر‬ ‫تێدەپەڕێن���رێ‪ -‬بە چەش���نێك بۆ من دوورە‬ ‫وەکبێژی بەسەر کەسێکدا هاتبووبێ و من لە‬ ‫ڕۆمانێکی س���ەدەی نۆزدەیەمدا بیخوێنمەوە‪.‬‬ ‫م���ن زیاتر لە پێنج خولەک ل���ە مانگێکدا بە‬ ‫ڕابردووەوە بەس���ەر نابەم‪ .‬ڕابردوو بەجیددی‬ ‫واڵتێک���ی بیانییە و ئەوان ل���ەوێ جیاوازانە‬ ‫شتەکان ئەنجام دەدەن‪ .‬شتەکان ڕوودەدەن‪.‬‬ ‫لەڕاس���تیدا هەس���تدەکەم دوو ژین���ی جیام‬ ‫هەبووە و ژیاوم‪.‬‬

‫دیدەنی���کار‪ :‬دەتوان���ێ کەمێ���ک لەم���ەڕ‬ ‫کاریگەریی���ە ئەدەبییەکانەوە قس���ە بکەیت‪،‬‬ ‫یاخود النیکەم ناوی هەندێ نووسەر بڵێ کە‬ ‫کارەکانیانت تا ئەوپەڕی بەدڵە؟‬ ‫ڕەیمۆند کارڤ���ەر‪ :‬ئێرنس���ت هەمنگوەی‬ ‫یەک���ە‪ .‬چیرۆکەکان���ی س���ەرەتای‪Big« .‬‬ ‫‪« ،»Two-Hearted River‬پش���یلە‬ ‫لەژێر ب���اران»‪The Three-Days« ،‬‬ ‫‪« ،»Blow‬نیشتیمانی س���ەرباز»‪ ،‬زۆری‬ ‫دیکەی���ش‪ .‬چێخۆف‪ .‬پێموای���ە چێخۆف ئەو‬ ‫نووس���ەرەیە کارەکان���ی هەرەزۆرتر بەدڵمن‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم کێ حەز ب���ە چێخۆف ناکا؟ ئێس���تا‬ ‫م���ن لەمەڕ چیرۆکەکانی ئەوەوە قس���ەوباس‬ ‫دەکەم‪ ،‬نە شانۆنامەکانی‪ .‬شانۆنامەکانی بۆ‬ ‫من زۆر بەخاوخلیچکی دەبزوێن‪ .‬تۆڵس���تۆی‪.‬‬ ‫ه���ەر کورتەچیرۆکێکی ب���ێ‪ ،‬هەر نۆڤێالیەک‬ ‫و ئان���ا کارێنینا‪ .‬نە جەنگ و ئاش���تی‪ .‬زۆر‬ ‫خاوخلیچکە‪ .‬ب���ەاڵم مەرگی ئیڤ���ان ئیلیچ‪،‬‬ ‫ئوس���تاد و پیاو‪« ،‬چەندێک خاکی پێویستە‬ ‫پیاوێک؟» تۆڵس���تۆی باش���ترینی ئەوانەیە‬ ‫لەوێ دەژیێن و هەن‪ .‬ئیزاک بابێڵ‪ ،‬فالنەری‬ ‫ئۆکۆنەر‪ ،‬فران���ک ئۆکۆن���ەر‪ .‬دوبلنییەکانی‬ ‫جەیمس جۆیس‪ ،‬جۆن چیڤەر‪ .‬مادام بۆڤاری‪.‬‬

‫و دۆقەکان و ڕووخانی شانشینەکان‪ .‬لێگەڕان‬ ‫و حەز‪ ،‬گرتنەئەس���تۆ و بەڵێنی س���ازکردنی‬ ‫پاڵەوانان لە مەقامی شیاوی خۆیان‪ .‬چەندین‬ ‫ڕۆمان بە پاڵەوانانی‪-‬گەورەتر‪-‬لە ژیان‪ ).‬وەلێ‬ ‫خوێندنەوەی ئەوەی چێخۆف دەبوو بینووسێ‬ ‫لەو نامەیە‪ ،‬هەروەها لە نامەکانی دیکەیش���ی‬ ‫و خوێندن���ەوەی کورتەچیرۆکەکانی‪ ،‬وای لێ‬ ‫کردم شتەکان جیاواز لەوەی پێشتر بینوومن‬ ‫ببینم‪ .‬هەر زۆر دوای ئەوە نەبوو شانۆنامەیەک‬ ‫و ژمارەی���ەک چیرۆکم کە ماکس���یم گۆرکی‬ ‫نووس���یبوونی خوێندەوە‪ ،‬بە سانایی ئەوەی‬ ‫لە چیرۆکەکاندا بەهێزتر کردبوو کە چێخۆف‬ ‫دەبوو بیڵێ‪ .‬ڕیچارد فۆرد نووسەرێکی باشی‬ ‫دیکەیە‪ .‬بە پلەی یەکەم ڕۆماننووس���ە‪ ،‬وەلێ‬ ‫هەروەتر کورتەچیرۆک و وتاریشی نووسیوە‪.‬‬ ‫هاوڕێیەکم���ە‪ .‬من چەن���دان هاوڕێم هەن کە‬ ‫هاوڕێ���ی چاک���ن‪ ،‬هەندێ لەوان نووس���ەری‬ ‫چاکیشن‪ .‬هەندێکیشیان زۆر چاک نین‪.‬‬ ‫دیدەنیکار‪ :‬لەو بارودۆخەدا چی دەکەیت؟‬ ‫مەبەس���تم ئەوەیە‪ ،‬چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو‬ ‫بارەدا دەکەیت کە‪ -‬ئەگەر یەک لە هاوڕێکانت‬ ‫هەندێ ش���تی باڵوک���ردەوە و تۆ حەزت لێی‬ ‫نەبوو؟‬

‫چێخۆف ئەو نووسەرەیە کارەکانیم بێ ئەندازە خۆش دەوێن‪ .‬بەاڵم کێ هەیە‬ ‫حەز بە چێخۆف نەکات؟ لە نامەکانی و خوێندنەوەی کورتەچیرۆکەکانییەوە‪،‬‬ ‫وای لێ کردم شتەکان جیاواز لەوەی پێشتر بینوومن ببینم‬ ‫س���اڵی ڕابردوو ئ���ەو کتێب���ەم خوێندەوە‪،‬‬ ‫لەگەڵیشدا وەرگێڕانی نوێی نامەکانی فلوبێرت‬ ‫کە لەسەروەختێکدا خەریکی داڕشتنی مادام‬ ‫بۆڤ���اری بووە نووس���یونی‪ .‬کۆن���راد‪« .‬زۆر‬ ‫دوورە بۆ ڕۆیش���تن»ی ئەپدای���ک‪ .‬هەروەتر‬ ‫هەندێ نووس���ەری سرنجڕاکێش هەن لە یەک‬ ‫دوو ساڵیدا ڕابردوودا ناسیومن وەک تۆبیاس‬ ‫وۆل���ف‪ .‬کتێبی چیرۆکەکان���ی لە «باخچەی‬ ‫شەهیدە ئەمەریکییەکانی باکوور» ڕاستوڕەوا‬ ‫سرنجڕاکێش���ە‪ .‬ماک���س س���کۆت‪ .‬بۆبی ئان‬ ‫ماسۆن‪ .‬باسی وێم کرد؟ باشە‪ ،‬تابڵێی باشە‬ ‫و ش���ایانی ئەوەیە دووجار باسی لێوە بکرێ‪.‬‬ ‫هارۆڵد پینتەر‪ .‬ڤی‪ .‬ئێس‪ .‬پریچێت‪ .‬سااڵنێ‬ ‫لەمەوبەر هەندێ ش���تم لە نامەیەکدا لەالیەن‬ ‫چێخۆفەوە خوێن���دەوە کە‪ ،‬کاری تێ کردم‪.‬‬ ‫موژیاریی���ەک بوو بۆ یەک ل���ە نامەبەرکانی‪.‬‬ ‫ش���تێکی ئاوا ب���وو‪ :‬برادەر‪ ،‬پێویس���ت ناکا‬ ‫لەب���ارەی ئ���ەو خەڵکە سەیروس���ەمەرانەوە‬ ‫بنووسیت کە شتی سەیروسەمەر ڕادەپەڕێنن‬ ‫و کاروکردەوەیەک ئەنجام دەدەن کە بێنەوە‬ ‫ی���اد‪( .‬تێگەیەنرام من ل���ە وەختی کۆلێژ و‬ ‫خوێندنەوەی شانۆنامەکان سەبارەت بە شازادە‬

‫مانگی بەهاردا دەردێ‪ ،‬ئاگرەکان‪ -‬هەموو ئەو‬ ‫شیعرانەی منی تێدایە کە ویستوومە بەردەوام‬ ‫بم‪.‬‬ ‫دیدەنیکار‪ :‬چۆن کاریگەریی لەسەر یەکتر‬ ‫دادەنێن؟ نووس���ینی داس���تان و نووس���ینی‬ ‫شیعر؟‬ ‫ڕەیمۆند کارڤەر‪ :‬هیچیدی کاریگەریی لەسەر‬ ‫یەکتر دانانێن‪ .‬بۆ ماوەیێکی زۆر بەیەکسانی‬ ‫نووسینی شیعر و نووسینی داستان مەراق و‬ ‫حەزی من بوو‪ .‬لە گۆڤارەکاندا هەمیش���ە لە‬ ‫پێشاندا هەڵمدەدایەوە سەر شیعر یەکەمجار‬ ‫پێش���ئەوەی چیرۆک���ەکان بخوێنم���ەوە‪ .‬لە‬ ‫کۆتایی���دا‪ ،‬دەبوو بژاردەی���ەک بکەم‪ ،‬ئیدی‬ ‫منیش بە ڕێی داس���تاندا هاتمە خوارێ‪ .‬ئەوە‬ ‫دروس���تترین هەڵبژاردن بوو ب���ۆم‪ .‬من «لە‬ ‫زگی دایکمەوە» ش���اعیر نیم‪ .‬نازانم گەر من‬ ‫«لە زگی دایکمەوە» ش���تێکی دی بم جگە‬ ‫لە ڕەگەزنێرێکی ئەمەریکیی ¬سپیپێس���ت‪.‬‬ ‫لەوانەی���ە ببم���ە ش���اعیرێکی جارج���ار و‬ ‫بەڕێكەوت‪ .‬بۆ ئەوە من یەکالیی بوومەتەوە‪.‬‬ ‫ئەوە باش���ترێکە لەوەی هەرگیز نەبیتە هیچ‬ ‫جۆرێکی شاعیر‪.‬‬ ‫دیدەنی���کار‪ :‬ناودەرک���ردن چەن���د ت���ۆی‬ ‫گۆڕیوە؟‬ ‫ڕەیمۆند کارڤەر‪ :‬هەس���ت ب���ە ناڕەحەتی‬ ‫دەکەم بەو وش���ەیە‪ .‬ت���ۆ ببینە‪ ،‬من بە وەها‬ ‫هیوایەكی كەمەوە دەستم پێ كرد لەیەكەمین‬ ‫مەقامدا‪ -‬مەبەستم ئەوەیە‪ ،‬دەبێ لەم ژیانەدا‬ ‫چەند دوور بڕۆیت بۆ ئەوەی دەس���ت بكەیت‬ ‫بە چیرۆكنووس���ین؟ من قەدری خۆمم زۆر ال‬ ‫نەبوو لە دەرەنجامی خواردنەوەوە‪ .‬جا ئەوە‬ ‫سەرس���امییەكی بەردەوام و بێ لێكدانەوەیە‬ ‫بەالی منەوە‪ .‬بەاڵم دەتوانم پێت بڵێم كە پاشی‬ ‫پێش���وازی لە «ئێمە باسی چی دەكەین؟‪»،‬‬ ‫هەستم بە متمانەبەخۆبوونێك كرد كە‪ ،‬پێشتر‬ ‫هەرگیز هەستم پێ نەكردبوو‪ .‬هەموو شتێكی‬ ‫باش كاتێ ڕووی���داوە‪ ،‬كە یەكیان گرتووە تا‬ ‫وا لەمن بکەن تەنانەت بمەوێ كاری باش���تر‬ ‫بك���ەم‪ .‬ئەمە هان���دان و زۆرلێكردنێكی باش‬ ‫بووە‪ .‬هەموو ئەم ش���تانەیش لە فەترەیەكی‬ ‫زەمەن���ی ژیانم���دا دێنە كایە ك���ە‪ ،‬من هێزم‬ ‫زۆرترە لەوەی پێش���تر هەمبووە‪ .‬دەزانی من‬ ‫چی دەڵێم؟ هەس���ت بە بەهێزتری دەكەم و‬ ‫زۆر دڵنیاتر لە ئاڕاس���تەی ئێس���تام لەوەی‬ ‫پێشتر هەمبووە‪ .‬لەبەرئەوە «ناودەركردن»‪-‬‬ ‫یاخ���ود بابڵێین ئەم كەش���فەنوێیەی دیقەت‬ ‫و خوودانەنووس���ین‪ -‬بووەتە ش���تێكی باش‪.‬‬ ‫ئەوە پش���تگیریی بڕوابەخۆبوونمی كردووە و‬ ‫بەهێزتری كردووە‪ ،‬لەكاتێكدا بڕوابەخۆبوونم‬ ‫ئاتاجی بە پشتگیری و بەهێزكردن بوو‪.‬‬ ‫دیدەنیکار‪ :‬كێ یەكەمینجار نووسینەكانت‬ ‫دەخوێنێتەوە؟‬ ‫ڕەیمۆن���د کارڤ���ەر‪ :‬تێس گاالگ���ەر‪ .‬وەك‬ ‫بۆخ���ۆت دەزانیت‪ ،‬ئەو خۆیش���ی ش���اعیر و‬ ‫چیرۆكنووس���ە‪ .‬هەموو ش���تێك پێشانی وێ‬ ‫دەدەم كە دەینووس���م جگە لە نامەكان‪ ،‬وە‬ ‫تەنانەت هەندێك لەوانیش���م پێش���انی داوە‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ئەو چاوێكی جوان و بەدیقەتی نایابی‬ ‫هەیە و شێوازێكی هەستكردنی خودی خۆی‬ ‫بۆناو ئەوەی من دەینووس���م‪ .‬هیچ ش���تێكی‬ ‫پێش���ان نادەم هەتا خاڵ���ی كۆتایی دانەنێم‬ ‫و بەقەد ئ���ەوەی لەتوانامدای���ە نەیانهێنم و‬ ‫نەیانب���ەم‪ .‬ئ���ەوە عادەتەن چ���وارەم یاخود‬ ‫پێنجەم ڕەشنووس���ە‪ .‬ئنجا ئیتر ئەو گش���ت‬ ‫ڕەشنووس���ە دوابەدوای یەك دەخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫تا ئێس���تا من س���ێ كتێبم پێشكەش���ی ئەو‬ ‫كردووە و ئەو پێشكەشكردنانە بەس ڕەمزی‬ ‫ئەڤین و دڵس���ۆزی نین؛ ئەوانە هەروەتریش‬ ‫دەرخەری ڕێزی بااڵن كە لەودا هەڵمگرتوون‬ ‫و ددانپێدان���ان و سوپاس���گوزارییەكی ئ���ەو‬ ‫كۆمەك و نیگایانەن كە ئەو پێی بەخشیوم‪.‬‬

‫ڕەیمۆن���د کارڤ���ەر‪ :‬هی���چ ناڵێم ت���ا لێم‬ ‫دەپرسێ و هیوام وایە نەپرسێ‪ .‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫پرس���یارت لێکرا تۆ دەبێ بە جۆرێ بیڵێیت‬ ‫ک���ە هاوڕێیەتییەکە وێ���ران و نوقمی ژێرئاو‬ ‫نەکەیت‪ .‬تۆ دەتەوێ برادەرەکەت باش���ترین‬ ‫ئیش ب���کا و باش���ترین ئەوەی ل���ە توانا و‬ ‫حەولی ئەودایە بنووس���ێت‪ .‬بەاڵم هەندێجار‬ ‫نووسینەکانیان هیوابڕن‪ .‬تۆ دەتەوێ هەموو‬ ‫شتێ بەباشترین شێوە بۆ ئەوان بچێتە پێش‪،‬‬ ‫بەاڵم تۆ ئەم ساموترسەت هەیە کە‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫وانەبێ و تۆش ناتوانێ ش���تی لەوە زیاتریان‬ ‫بۆ بکەیت‪.‬‬ ‫سەرنج‪:‬‬ ‫دیدەنیکار‪ :‬هێشتا شیعر دەنووسیت؟‬ ‫ڕەیمۆن���د کارڤەر‪ :‬بڕێک‪ .‬بەاڵم بەس نییە‪.‬‬ ‫ئەم دیدارەی «ڕەیمۆند کارڤەر» چەند بەش���ێکی‬ ‫دەمەوێ زیاتر بنووس���م‪ .‬گ���ەر فەترەیەکی ماوە و مخابن لێرەدا تەنیا توانیمان چوار بەش���ی باڵو‬ ‫زەمەنیی زۆر تێپەڕێ‪ ،‬ش���ەش مانگ و شتی بکەینەوە‪ – .‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫وا‪ ،‬دەروونپەرێشان دەبم ئەگەر هیچ شیعرێکم‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬ ‫نەنووس���یبێ‪ .‬خۆمم بەالوە سەیر و موعجیزە‬ ‫‪http://www.theparisreview.org/‬‬ ‫دەبێ ئەگەر ببینم وەس���تاوم لەوەی شاعیر ‪interviews/3059/the-art-of-fiction-‬‬ ‫بم و وەس���تاوم لەوەی بتوانم شیعر بنووسم‪.‬‬ ‫‪no-76-raymond-carver‬‬ ‫عادەتەن ئیتر وایە دادەنیشم و هەوڵ دەدەم‬ ‫هەندێ شیعر بنووسم‪ .‬ئەم کتێبەی من کە لە‬

‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینووسێت‬ ‫له‌گ���ه‌ڵ هاتنه‌كای���ه‌وه‌ى هه‌ر قه‌یرانێكى سیاس���یدا‪ ،‬ده‌یان و‬ ‫س���ه‌دان ده‌نگ ده‌بیستین كه‌ بیرى ش���یعرى به‌رگرى ده‌كه‌ن و‬ ‫ده‌نووسن و ده‌ڵێن (زۆر پێویستیمان ب ‌ه ئه‌ده‌بى به‌رگرى هه‌یه‌)‪،‬‬ ‫هه‌ندێكیان گرفته‌ك ‌ه ده‌كه‌ن ‌ه شه‌خس���ى و ده‌نووس���ن و ده‌ڵێن‬ ‫(ئاى‪ ..‬مامۆس���تا ش���ێركۆ بێكه‌س چه‌ند زوو جێتهێش���تین؟)‬ ‫هه‌ندێكیشیان ته‌ماهى له‌گه‌ڵ دێڕ و كۆپله‌ى شیعرى حه‌فتاكانى‬ ‫س���ه‌ده‌ى راب���ردووى (عه‌بدوڵال په‌ش���ێو و له‌تی���ف هه‌ڵمه‌ت)‬ ‫دا ده‌ك���ه‌ن و ل���ه‌ واڵ و په‌یجه‌كان���دا باڵویده‌كه‌نه‌و‌ه و ده‌یخه‌ن ‌ه‬ ‫ناو چوارچێ���وه‌ى ته‌لبه‌ندكراوه‌وه‌ ك ‌ه له‌س���ه‌ریه‌و‌ه جامانه‌یه‌كى‬ ‫خوێناوى ده‌شه‌كێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م قسان ‌ه بۆ ژانره‌كانى دیكه‌ى ئه‌ده‌ب‬ ‫و هونه‌ریش ڕاس���تن‪ ،‬لێره‌وه‌ ئه‌و تابلۆیان��� ‌ه بازاڕ په‌یدا ده‌كه‌ن‬ ‫ك ‌ه كۆترى باڵ بریندار و پۆس���تاڵیان تێدایه‌‪ ،‬ئه‌و شانۆگه‌ریان ‌ه‬ ‫دێن ‌ه سه‌ر ته‌خته‌ كه‌ باس له‌ نه‌به‌ردى و مه‌ردایه‌تى مه‌خلوقێكى‬ ‫به‌سته‌زمان ده‌كه‌ن كه‌ ناوى ئینسانه‌‪ .‬له‌م جۆر‌ه فه‌زا قه‌یراناویانه‌دا‬ ‫ته‌نیا ئ���ه‌و ئه‌دیب و هونه‌رمه‌ندان��� ‌ه زه‌ره‌ر ده‌كه‌ن ك ‌ه باوه‌ڕیان‬ ‫ب ‌ه كردنه‌وه‌ى ئاس���ۆى نوێ هه‌یه‌‪ ،‬ن���ه‌ك ره‌نگدانه‌وه‌ى واقعێكى‬ ‫ڕزیو‪ .‬ئه‌وانه‌ى سوودمه‌ندیش ده‌بن ئه‌و ئه‌دیب و هونه‌رمه‌ندانه‌ن‬ ‫كه‌ ئه‌ده‌ب و هونه‌ره‌كانیان له‌ژێر تایتڵى پیرۆزه‌و‌ه ده‌ش���ارنه‌وه‌‪،‬‬ ‫پیرۆزی���ی ل��� ‌ه نادیار و ئاینده‌و‌ه نایه‌ت (ك���ه‌ دیدگاى ئه‌ده‌ب و‬ ‫هونه‌ره‌)‪ ،‬به‌ڵكو له‌ دیار و ڕابردووه‌وه‌ دێت (كه‌ دیدگاى ئاین و‬ ‫سیاسه‌ته‌)‪ .‬بۆیه‌ هه‌میش ‌ه شیعر‌ه به‌رگریه‌كانى مامۆستا شێركۆ‬ ‫بێكه‌س و په‌ش���ێو و هه‌ڵمه‌ت و هتد‪ ..‬بیانه‌وێ و نه‌یانه‌وێ‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ئه‌نقه‌ست بووبێت یان نا‪ ،‬جۆگه‌ل ‌ه بوون و له‌ ئه‌خیردا چوونه‌ته‌و‌ه‬ ‫ناو ڕوبارى سیاسته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ ئه‌گه‌ر نه‌شچووبنه‌وه‌ ناو مه‌سبه‌حى‬ ‫مه‌زره‌عه‌ى سیاسیه‌كانه‌وه‌‪ .‬لێره‌و‌ه چه‌ندان ئه‌دیب و هونه‌رمه‌ند‬ ‫ده‌ناس���م ل���ه‌ كاتى قه‌یران���دا ده‌بێ بێده‌نگ بن و ن ‌ه كۆڕ س���از‬ ‫ده‌ك���ه‌ن و نه‌ پێش���ه‌نگا ده‌كه‌نه‌و‌ه و ن ‌ه ش���انۆ نمایش ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫چونك��� ‌ه بازاڕى میدی���اكان و تۆڕه‌كانى په‌یوه‌ن���دى به‌ پیاوانى‬ ‫قۆناغ ‌ه هه‌س���تیاره‌كانیان نابینن‪ ،‬ل ‌ه راستیشدا ئه‌وان ئه‌دیب و‬ ‫هونه‌رمه‌ندى راس���ته‌قینه‌ى ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ن و نه‌بوونه‌ت ‌ه به‌شێك‬ ‫ل��� ‌ه مه‌جهودى حه‌رب���ى‪ .‬دیدگا و روانگه‌ى هون���ه‌ر و ئه‌ده‌بیات‬ ‫په‌یوه‌ندى ب ‌ه بیرۆكه‌ى س���وودبه‌خش نییه‌‪ ،‬جا سوودبه‌خش بۆ‬ ‫كێ؟ س���ه‌یر‌ه ئه‌دی���ب و هونه‌رمه‌ند هه‌بن باوه‌ڕیان ب ‌ه ش���ه‌ڕ و‬ ‫ب هه‌بێت بۆ گه‌یشتن ب ‌ه خۆشگوزه‌رانى؟ ئه‌ده‌ب و هونه‌ر‬ ‫ئاشوو ‌‬ ‫مێژوو دروس���ت ده‌كه‌ن‪ :‬نه‌ك دیكۆمێنت بن له‌باره‌ى مێژووه‌وه‌‪.‬‬ ‫واقی���ع ده‌گۆڕن‪ ،‬تێیده‌په‌ڕێنن‪ :‬ن���ه‌ك ره‌نگدانه‌وه‌ى واقیع بن و‬ ‫كاوێژى بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌ده‌ب و هونه‌ر‪ ،‬ئه‌دیب و هونه‌رمه‌ند دژى ش���ه‌پۆل ‌ه باو و‬ ‫چه‌سپاوه‌كانى كۆمه‌ڵگ ‌ه و نه‌ته‌و‌ه مه‌له‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه ته‌نیشت‬ ‫هێز‌ه چه‌كداره‌كانه‌و‌ه ببن ‌ه سه‌وڵلێده‌رى كه‌شتیی ‌ه شڕوشه‌قه‌كه‌ى‬ ‫هزر و دنیابینیی ته‌قلیدى و زانراوه‌كانى سیاسه‌ت و ئایدۆلۆژیا ك ‌ه‬ ‫كاپتنێكى سیاسى به‌ر‌ه و كه‌ناره‌كانى به‌رژه‌وه‌ندى لێیده‌خوڕێ‪.‬‬ ‫لێره‌و‌ه ده‌بینین ل ‌ه قه‌یرانه‌كاندا كه‌س كارى ب ‌ه نالى نییه‌‪ ،‬كه‌س‬ ‫كارى ب ‌ه مۆس���یقا نییه‌‪ ،‬كه‌س كارى ب ‌ه هونه‌رى جوانناس���ه‌و‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬هه‌موومان ده‌بینه‌ قوربانیى تایتڵى ده‌سته‌جه‌معه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ى به‌رگریكردنى ئه‌ده‌ب و هونه‌ر ل ‌ه ژیان و ئینسان‪ ،‬ل ‌ه جوانى‬ ‫و كرانه‌وه‌ى دید و نه‌فس به‌س���ه‌ر نادیار و مه‌جهوله‌وه‌‪ ،‬یه‌كسان‬ ‫نه‌بێ���ت ب ‌ه به‌رگریكردن ل��� ‌ه مانه‌وه‌و نه‌ته‌وه‌؟ خۆش���اردنه‌وه‌ى‬ ‫سیاسیه‌كان له‌به‌ر سێبه‌رى مانشێتى سه‌ربه‌خۆیى و پیرۆزییه‌كان‬ ‫و شاردنه‌وه‌ى فه‌شه‌لیان به‌رانبه‌ر ئینسان و باشتركردنى ژیانه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه ئه‌س���تۆى خۆیان ‌ه و لێیان ده‌وه‌شێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌رهه‌مهێنانى‬ ‫ده‌س���ته‌واژه‌كانى ئه‌ده‌ب و هونه‌رى له‌رزۆك و خیانه‌تكار مایه‌ى‬ ‫پێكه‌نینه‌‪ ،‬بێگومان كه‌س���یش ناتوانێ قس���ه‌یه‌ك بكات (وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ى ل ‌ه ئێس���تادا ماركس ببه‌یت ‌ه مزگه‌وتێكى موس���ڵ و هاوار‬ ‫بكه‌یت خوا هه‌یه‌ و ئیس�ل�امیش هه‌قه‌‪ ،‬جا با بتوانێ قسه‌ بكا!)‬ ‫ل ‌ه كه‌یه‌و‌ه سیاس���ى و سیاسه‌تى كوردى چاوقایمى ئه‌وه‌ى په‌یدا‬ ‫كردوو‌ه به‌ ئه‌ده‌ب و هونه‌ر بڵێت‪ :‬له‌رزۆك؟ هه‌رچه‌ند لێره‌دا هه‌ر‬ ‫ئه‌و له‌رزۆكییه‌ باش���تره‌ ل ‌ه چه‌س���پاو و زانراو‪ ،‬له‌رزۆك كراوه‌ و‬ ‫به‌خش���نده‌یه‌ به‌رانبه‌ر ب ‌ه سب ‌ه و ئاینده‌وه‌‪ ،‬ده‌فڕێ و نازانرێ ل ‌ه‬ ‫كوێ ده‌نیشێته‌وه‌‪ .‬زانراو و چه‌سپاو له‌ قه‌برى ڕابردوو راكشاوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ره‌كانى سووتاوه‌‪ ،‬جووڵه‌ى كوژراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر سیاسه‌ت ئامانجى گه‌یشتن بێت ب ‌ه گشتپرسى ئیجابى‪،‬‬ ‫ئ���ه‌وا كرۆكى داهێنان بریتییه‌ ل ‌ه ڕه‌خن ‌ه و ره‌تكردنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ده‌بى‬ ‫ڕازى و هون���ه‌رى ڕه‌زامه‌ند‪ :‬بوونى نه‌ب���وو‌ه و نابێت‪ ،‬ته‌نیا له‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگایان���ه‌دا نه‌بێت كه‌ ش���مولیبوون و داپڵۆس���ێنه‌ر بوون‪،‬‬ ‫حه‌فتا ساڵ و زیاتریش له‌ ئه‌ده‌بیات و هونه‌رى ڕه‌سمیى یه‌كێتى‬ ‫س���ۆڤیه‌تدا بچووكترین كێش���ه‌ نه‌ده‌بینرا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و ئه‌ده‌بیات ‌ه‬ ‫ره‌سمیی ‌ه ڕووكه‌ش و موزه‌یه‌فه‌ چووه‌ ناو مه‌زبه‌له‌ى ته‌ئریخه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر سیس���ته‌م و ده‌وڵتدارى چه‌سپاندن و پارێزگارى بێت ل ‌ه‬ ‫واقی���ع و مێژوو‪ ،‬ئ���ه‌ده‌ب و هونه‌ر ش���كاندن و تێپه‌ڕاندنى ئه‌و‬ ‫واقیعه‌ی���ه‌ ل ‌ه ڕێ���ى جووڵه‌ و زمانه‌وه‌‪ ،‬فه‌تح���ى مانا و دیدگه‌ى‬ ‫نوێ بۆ كرانه‌وه‌ى واقیع به‌س���ه‌ر ئه‌گه‌ره‌كاندا هیچى كه‌متر نیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه ناونیش���انه‌كانیتر (جا سیاسى بن یان كۆمه‌اڵیه‌تى)‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر سیاس���ه‌ت بنازێت به‌ بنیادتنانه‌و‌ه و جێگیركردنى الیه‌ن ‌ه‬ ‫ئاب���ورى و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‪ ،‬ئه‌وا ئ���ه‌ده‌ب و هونه‌ر له‌ جووڵه‌ى‬ ‫هه‌میشه‌ییدای ‌ه بۆ گۆڕینى الیه‌نه‌ ئیستاتیكى و رووناكبیرییه‌كان‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/١٤‬‬

‫‪3‬‬

‫یادی سه‌دوده‌ساڵه‌ی مه‌رگی ئانتۆن چێخۆف‬

‫‪15/7/2014‬‬

‫پاسەوانێک لە مەزرا نه‌ك له‌ سینه‌ما‬ ‫نامه‌كانی جه‌ی‪ .‬دی‪ .‬سالنجه‌ر‬

‫یوهانس ئیدفێلت‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬ئه‌رسه‌الن حه‌سه‌ن‬

‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ژوان جه‌الل‬ ‫‪١٩‬ـی جوالی‪١٩٥٧ ،‬‬ ‫ئازیز مستەر هێربێرت!‬ ‫ه���ەوڵ دەدەم پێ���ت بڵێ���م هەڵوێس���تی من‬ ‫بەرامبەر مافی س���ەرتەختەی ش���انۆ و سکرینی‬ ‫«پاس���ەوانێک لە مەزرا» چییە‪ .‬ئ���ەم ئاوازەم‬ ‫زۆر جار چڕی���وە‪ ،‬بۆیە ئەگەر دڵم���ت لە ناویدا‬ ‫نەبینییەوە‪ ،‬هەوڵ بدە بەخش���ندە بیت‪ ...‬بەر لە‬ ‫هەر ش���تێک‪ ،‬ڕێی تێ دەچێت ڕۆژێک ئەو مافانە‬ ‫بفرۆشرێن‪ .‬مادەم هەمیشە ئەگەرێکی زۆر بەسەر‬ ‫س���ەرمەوە ڕاوەس���تاوە‪ ،‬کە من بە دەوڵەمەندی‬ ‫نەمرم‪ ،‬زۆر بە جددی بیرۆکەی جێهێش���تنی ئەو‬ ‫مافە نەفرۆش���راوانە بۆ هاوسەرەکەم و کچەکەم‬ ‫وەک جۆرێ���ک لە بیم���ە‪ ،‬لە مێش���کمدا دەهێنم‬ ‫و دەب���ەم‪ .‬بەاڵم بێس���نوور خۆش���حاڵم دەکات‪،‬‬ ‫ئەگەر بە پەلە ئەوەی س���ەرخەم‪ ،‬کە دەزانم من‬ ‫ناچار نابم دەرەنجامەکان���ی ئەو ئاڵووێری کڕین‬ ‫و فرۆش���تنە ببینم‪ .‬من ب���ەردەوام ئەمە دەڵێم و‬ ‫وا دیارە کەس هاوڕام نییە‪ ،‬بەاڵم «پاس���ەوانێک‬ ‫لە م���ەزرا» ڕۆمانێک���ی زۆر ڕیوائیی���ە‪ .‬دیمەنی‬ ‫نادەس���تکردی تێدا هەن– مەگ���ەر یەکێک کەر‬ ‫بێت نکۆڵی لەوە بکات‪ -‬بەاڵم‪ ،‬بۆ من‪ ،‬قورسایی‬ ‫کتێبەکە لە دەنگ���ی وەگێڕدایە‪ ،‬ئەو تایبەتێتییە‬ ‫بێ وەس���تانانەی دەنگی‪ ،‬هەس���تی شەخس���یی‬ ‫خ���ۆی بەرامب���ەر خوێنەرەکەی‪-‬گوێگرەک���ەی و‬ ‫س���ەرپەڕیی لە جیاکردنەوەیان���دا‪ ،‬ئەو گوتانەی‬ ‫ل���ە ب���ارەی پەلکەزێڕینەکانی گاس���ۆلینەوە لە‬ ‫چااڵوەکانی شەقامدا لەالوە دەیانڵێت‪ ،‬فەلسەفە‬ ‫یان شێوازی تێڕوانینی لە جانتای پێستەمانگا و‬ ‫کارتۆنی بەتاڵی دەرمانی ددان– لە وش���ەیەکدا‬ ‫کورتی بکەمەوە‪ ،‬بیرکردنەوەکانی‪ .‬ناتوانرێت بە‬ ‫حەق لە تەکنیکی کەس���ی‪-‬یەکەمی خودی خۆی‬ ‫جودا بکرێتەوە‪ .‬ڕاس���تە‪ ،‬ئەگەر جوداکردنەوەکە‬ ‫ب���ە زۆرەملێ ئەنجام بدرێت‪ ،‬بەش���ی پێویس���ت‬ ‫کەرەس���تەی بۆ ش���تێک لێ دەمێنێت���ەوە‪ ،‬کە‬ ‫پێی دەگوترێ���ت ئێوارەیەکی خۆش (یان ڕەنگە‬ ‫هەروا س���ەرنجڕاکێش) لە ش���انۆدا‪ .‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫من ئەو بیرۆکەیەم بە تەواوەتی بەالوە ناش���رین‬ ‫نەبێ���ت النیکەم بەش���ی ئەوە الم ناش���رینە‪ ،‬کە‬ ‫خۆم لە فرۆش���تنی ماف���ەکان بگێڕمەوە‪ .‬زۆرێک‬ ‫ل���ە بیرکردنەوەکانی‪ ،‬بێگوم���ان‪ ،‬دەتوانرێت بە‬ ‫زۆر بکرێن���ە دایال���ۆگ– یان بکرێ���ن بە جۆرێک‬ ‫لە تەوژمێک���ی خودئاگاییانەی ئامێری بڵندگۆدا‪-‬‬ ‫ب���ەاڵم بەزۆرکردن ئەو وش���ەیە ک���ە ڕێک بۆی‬ ‫دەگونجێت‪ .‬ئەوەی ئەو هێندە سروش���تییانە لە‬ ‫عوزلەتی خۆیدا لە ڕۆمانەکەدا بیری لێ دەکاتەوە‬ ‫و دەیکات‪ ،‬لەس���ەر تەختەی ش���انۆ لە باشترین‬ ‫حاڵەتدا دەتوانێت تەنیا س���اختە‪-‬درۆیەک بێت‪،‬‬ ‫ئەگەر وشەیەکی وەها بوونی هەبێت (هیواداریشم‬

‫سالنجه‌ر جارێك بۆ «ئیلیا كازان»ـی نووسی‪ :‬له‌وانه‌یه‌ هۆڵدن پێی خۆش نه‌بێ بكرێت به‌ فیلم‬ ‫نەبێت‪ ).‬ئەوە باس���ی مەس���ەلەی خەتەرناکیی‬ ‫لەئەندازەب���ەدەری هەڵبژاردن���ی ئەکتەریش هەر‬ ‫ناک���ەم‪ ،‬خ���وا ڕەحمم���ان پێ ب���کات‪ .‬تۆ قەت‬ ‫منداڵێکی ئەکتەرت بینیوە لەسەر تەختەخەوێک‬ ‫چوارمش���قی دانیشتبێت و ئاسایی بێتە بەرچاو؟‬ ‫من دڵنیام نەتدیوە‪ .‬هەروەها «هۆڵدن کۆڵفیڵد»‬ ‫خۆی‪ ،‬بە بۆچوونی توندڕەوانە و ش���کهەڵنەگری‬ ‫من‪ ،‬ئەس���ڵەن نانوێندرێ���ت‪ .‬ئەکتەرێکی گەنجی‬ ‫هەس���تیار و زیرەک و بەهرەدار ب���ە پاڵتۆیەکی‬ ‫دوودی���وەوە‪ ،‬ناتوانێ���ت هەر نزیکی���ش ببێتەوە‬ ‫ل���ەوەوە‪ .‬ئەوە کەس���ێکی دەوێت ئەوە و ئەوە و‬ ‫ئ���ەوەی تێدا بێت‪ ،‬تا بتوانێ���ت ئەنجامی بدات‪،‬‬ ‫زۆریش نین ئەو کوڕە گەنجانەی کە تەنانەت ئەوە‬ ‫و ئەوە و ئەوەشیان هەبێت‪ ،‬بە باشی بزانن چی‬ ‫لێ بکەن‪ .‬هەروەها‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەوەش���ی‬ ‫س���ەربخەم‪ ،‬پێم‬ ‫وا نیی���ە هی���چ‬ ‫د ە ر هێنە ر ێ���ک‬ ‫بتوانێ پێی بڵێت‪.‬‬ ‫لە و ێ���د ا‬ ‫د ە و ە س���تم ‪.‬‬ ‫بەداخ���ەوە ب���ۆ‬ ‫کۆتاییهێن���ان بە‬ ‫قس���ەکانم‪ ،‬تەنیا‬ ‫دەتوان���م ئەوەت‬ ‫پ���ێ بڵێ���م‪ ،‬کە‬ ‫ئەگەر تا ئێستاش‬ ‫درکت نەکردووە‪،‬‬ ‫من ل���ەو ڕووەوە‬ ‫هەس���تێکی زۆر‬ ‫چەسپیوم هەیە‪.‬‬ ‫بە هە ر ح���ا ڵ ‪،‬‬ ‫س���وپاس‪ ،‬ب���ۆ‬ ‫نام���ە دۆس���تانە‬ ‫و ش���ایان ب���ە‬ ‫خوێندنەوەک���ەت‪.‬‬ ‫نامەکان���م ل���ە‬ ‫بەرهەمهێنەکانەوە‬ ‫ز ۆ ر بە ی���ا ن‬ ‫جەهەندەم بوون‪.‬‬

‫دڵسۆزانە‪،‬‬ ‫[ئیمزا]‬ ‫جەی‪ .‬دی‪.‬‬ ‫سالنجەر‬

‫گۆته‌‪ ،‬دنیای شیعر و حه‌قیقه‌ت‬ ‫بیره‌وه‌رییه‌كانی له‌ سێ كتێبدا‬

‫««‬

‫بە ڕێگای کەنەداوە‬ ‫‪7‬ـی ئۆکتۆبەر‪١٩٥٣ ،‬‬ ‫ئازیز مستەر کۆرنفیڵد!‬ ‫وا چ���اوەڕێ دەک���ەم ب���ۆ چەن���د مانگێک لە‬ ‫س���ەفەر بم و بەداخ���ەوەم ناتوانم ئەو گفتوگۆیە‬ ‫لەگەڵ ت���ۆدا بکەم‪ .‬بەهەرحاڵ‪ ،‬ب���ا ئەوە بڵێم‪،‬‬ ‫هەرچیی بریکارەکانم گوتوویانە ڕاستە‪ .‬من نرخی‬ ‫پەرۆش���یی تۆ دەزانم و ڕێ���زی دەگرم‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫ئێستادا من ڕۆمانەکەم تەنیاوتەنیا وەک ڕۆمانێک‬ ‫دەبینم‪ .‬ئەگەر لە داهاتوودا بۆچوونم گۆڕی– کە‬ ‫زۆر جێی گومانە‪ -‬زۆر ڕێی تێدەچێت خۆم کاری‬ ‫هەڵبژاردنی ئەکتەرەکان و دەرهێنەرەکان بگرمە‬ ‫ئەستۆ‪ .‬سوپاس بۆ حەزی تۆ‪ ،‬بەاڵم تکایە ئەمە‬ ‫بە هەموو جۆرێک بە بڕیاری کۆتاییم وەربگرە‪.‬‬ ‫ب���ە میهرەبانیی���ەوە لەم کاخەزی یادداش���تە‬ ‫ببوورە‪ .‬من فشاری کاتم لەسەرە‪.‬‬ ‫جەی‪ .‬دی‪ .‬سالنجه‌ر‬ ‫‪17‬ـی دیسەمبەر‪١٩٧٥ ،‬‬ ‫ئازیز مس بامەن!‬ ‫بەڵ���ێ‪ ،‬ژمارەیەک چیرۆک���ی کۆنەکراوەی من‬ ‫هەن لە گۆڤارەکاندا‪ ،‬زۆربەیان بیس���توپێنج یان‬ ‫سی س���اڵ لەمەوبەر نووسراون‪ .‬تا ئەو شوێنەی‬ ‫من بزانم‪ ،‬کتێبخان���ە تۆزێک گەورەکان‪ ،‬زانکۆ و‬ ‫ئەوانی تر‪ ،‬هێش���تا لە فایلدا لە جێیەکدا هەڵیان‬ ‫گرت���وون‪ .‬ئیتر من دەتوانم ه���ەر ئەوەندەت پێ‬ ‫بڵێم‪ ،‬بەڕاس���تییەکەی‪ .‬پێش���نیاری ئەو چیرۆکە‬ ‫کۆنانە بۆ هیچ کەس ناکەم‪.‬‬ ‫ئیمزا‬ ‫جەی‪ .‬دی‪ .‬سالنجەر‬

‫سه‌رچاوه‌كانی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬

‫ ‪1-‬‬ ‫‪http://www.reddi t.com/r/‬‬ ‫_‪movies/comments/194z76/1957_letter‬‬ ‫‪from_jd_salinger_explains_why_catcher/‬‬ ‫ ‪2-‬‬ ‫‪http://flavorwire.files.wordpress.‬‬ ‫‪com/2010/12/salinger1.jpg‬‬ ‫ ‪3-‬‬ ‫‪h t t p : / / w w w .‬‬ ‫‪manhattanrarebooks-literature.com/‬‬ ‫‪salinger%20letter%201000.jpg‬‬

‫(‪)٢-٢‬‬ ‫كه‌ پێی خس���ت ‌ه واڵت���ی كۆن���ی ئیتالیاوه‌‪،‬‬ ‫بوونی لێوڕێژ بوو له‌خۆشی ژیان‪ .‬ئه‌م ورووژان ‌ه‬ ‫فكری ‌ه له‌نوس���ینه‌كانیدا‪ ،‬ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌س���ه‌ردانی باكوری ئیتالیا‪ ،‬له‌شاره‌كانی ڕۆما‪،‬‬ ‫«نیاپل» یان ل ‌ه «سیس���یل» ب���ۆی لوابوو‪.‬‬ ‫بێجگ���ه‌ له‌وانه‌‪ ،‬ئ���ه‌م س���ه‌ردانان ‌ه وایكرد ك ‌ه‬ ‫س���اغله‌می ڕۆحی خۆشی به‌ده‌س���ت بێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫واقعیه‌ت��� ‌ه ك ‌ه كۆمه‌ڵێك گه‌ش���تیارانی ئیتالیاو‬ ‫خه‌ڵكان���ی خاوه‌ن قه‌ڵه‌م���ی میلله‌تی جیاجیا‪،‬‬ ‫له‌م س���ه‌ده‌یه‌دا‪ ،‬گه‌ش���تنامه‌یان نووسیوه‌ ك ‌ه‬ ‫هیچكامێكیان‪ ،‬گرنگیه‌تی گه‌ش���تنامه‌ی گۆته‌ی‬ ‫نیی���ه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی له‌م كتێب���ه‌دا هه‌ڵمان بژاردووه‌‪،‬‬ ‫ده‌ك���رێ پ���اراوی‪ ،‬گه‌وره‌یی و تی���واری بخات ‌ه‬ ‫مێشكى خوێنه‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫كتێبی «خه‌بات له‌فه‌ره‌نس���ه‌دا» كه‌ گۆت ‌ه‬ ‫له‌ساڵی ‪ 1822‬نووسیویه‌تی‪ ،‬یادداشتێكه‌ له‌ساڵی ‪ ،1792‬ڕۆژان ‌ه نووسیویه‌تی‪ .‬ئه‌م كتێبه‌‪ ،‬به‌رهه‌می‬ ‫هاوڕێیه‌تی گۆته‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ ش���ازاده‌یه‌كی «ویمار» كه‌ هاوش���انی س���ووپای نه‌مساو پروس له‌خاكی‬ ‫فه‌ره‌نسه‌‪ ،‬هه‌وڵیانداو‌ه به‌شێوازێكی ناكامان ‌ه پێش به‌گه‌شه‌كردنی شۆڕشی ئه‌م واڵته‌ بگرن‪ .‬قه‌ت گۆت ‌ه‬ ‫به‌ینی له‌گه‌ڵ ش���ه‌ڕ خۆش نه‌بووه‌‪ .‬خۆی ناوده‌نێ «منداڵی ئاش���تی» و ته‌نانه‌ت له‌و هاوڕێیه‌تیه‌یدا‬ ‫له‌گه‌ڵ شازاده‌ی ویمار له‌فه‌ره‌نسه‌‪ ،‬زیاتر سه‌رقاڵی لێكۆڵینه‌وه‌كانی بوو‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬له‌تێڕوانینی‬ ‫بینه‌رێ���ك ك ‌ه به‌خێرایی ده‌توانێ كاردانه‌وه‌ی هه‌بێ‪ ،‬ش���ایه‌تی الیه‌نگرینه‌كردنی ش���ه‌ڕ بوو له‌خاكی‬ ‫فه‌ره‌نس���ه‌دا‪ .‬زۆر زیاتر له‌وكه‌س���ان ‌ه هه‌س���تی به‌ڕۆڵی یه‌كالكه‌ره‌وه‌ی ئه‌و قۆناغه‌ كردبوو ل ‌ه مێژووی‬ ‫ئه‌ورووپادا‪ ،‬ك ‌ه ڕاسته‌وخۆ گرفتاری شه‌ڕ بوون‪ .‬باش ده‌یزانی كه‌ دیسانه‌و‌ه ل ‌ه له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شانی‬ ‫ڕژێمی پێشووی فه‌ره‌نسه‌‪ ،‬سه‌رده‌مێكی نوێ له‌خاكی ئه‌و واڵته‌‪ ،‬ل ‌ه ده‌سپێكدایه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژارده‌یه‌ك ل ‌ه كتێبی «شیعر و حه‌قیقه‌ت»‬ ‫كتێبی یه‌كه‌م‬ ‫ل ‌ه ‪28‬ی مانگی ئوتی س���اڵی ‪ 1749‬به‌نوێژی نیوه‌ڕۆ‪ ،‬ڕێك س���ه‌عات دوازده‌‪ ،‬له‌شاری فرانكفۆرت‬ ‫پێم خس���ت ‌ه جیهانه‌وه‌‪ .‬هه‌موو هه‌لومه‌رجێكی هه‌بوو له‌و ساتانه‌دا‪ ،‬زۆر دڵڕفێن و دڵخواز بووه‌‪ .‬خۆر‬ ‫ل ‌ه تاوه‌ری (س���ونبوله‌) وه‌س���تابوو له‌و سه‌عاته‌دا‪ ،‬له‌لوتكه‌ی دره‌وش���انه‌وه‌ی دابوو‪« .‬ژۆپیته‌ر» و‬ ‫«ڤینۆس» هاوڕێیانه‌‪ ،‬چاودێریان ده‌كرد‪ .‬هه‌س���اره‌ی ئه‌ستێره‌ناس���ان‪ ،‬ته‌واو له‌خزمه‌تمدابوو گومان‬ ‫ده‌كرێ كه‌ هۆی ڕزگاربوونم و به‌رده‌وامیی ژیانم بووبێت‪ .‬چونكه‌ به‌هۆی بوونی «مامان»‪ ،‬تاڕاده‌یه‌ك‬ ‫به‌مردووی���ی له‌دایك بووبم‪ .‬به‌اڵم هه‌ركه‌ پێم نایه‌ جیهان و تیش���كی ژی���ان ده‌وری دابووم‪ ،‬له‌مردن‪،‬‬ ‫دووركه‌وتمه‌وه‌‪ .‬ئه‌م خاڵ ‌ه وایكرد ك ‌ه «جۆهان وڵفگانگ تكس���تۆر»ی باپیره‌ی دایكم ك ‌ه س���ه‌رۆكی‬ ‫شاره‌وانیش بوو‪ ،‬پزیشكێكی منداڵبوون بۆ شاره‌كه‌ بێنێ و وانه‌ی له‌دایكبوون به‌ مامانه‌كان بڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پاش ئه‌وكاته‌‪ ،‬ئه‌و بارودۆخ ‌ه باش بوو گیانی زۆربه‌ی مندااڵن‪ ،‬ل ‌ه مردن ڕزگاری بووه‌‪.‬‬ ‫كاتێ���ك ئه‌و خاڵه‌م بیرده‌كه‌وێته‌و‌ه ك ‌ه له‌س���ه‌رده‌می نه‌وجه‌وانی���م‪ ،‬چ ڕووی داوه‌‪ ،‬زۆربه‌یان ك ‌ه‬ ‫بۆخۆم ئه‌زموونم كردووه‌‪ ،‬موتووربه‌ی ئه‌و ڕووداوانه‌ی ده‌كه‌م‪ ،‬ك ‌ه بیستوومه‌‪ .‬دیار‌ه به‌پێویستی نازانم‬ ‫ب ‌ه ڕاڕایی و دیقه‌ت‪ ،‬لێیان بكۆڵمه‌وه‌ ك ‌ه كامه‌یانم بیستوو‌ه و كامه‌یانم ئه‌زموون كردووه‌‪ .‬ته‌نیا ده‌توانم‬ ‫بڵێم ئێمه‌‪ ،‬له‌خانوویه‌كی زۆر كۆنی له‌دوو خانووی لێكجیا درووستكراودا ده‌ژیاین‪ ،‬كه‌ له‌ناوه‌ڕاسته‌و‌ه‬ ‫له‌تكراب���ێ‪ .‬پلیكانه‌كانی تاوه‌رئاس���ا‪ ،‬مرۆڤی ده‌برده‌ ژووره‌‪ ،‬ناڕێكه‌كان‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی دیكه‌‪ ،‬كێش���ه‌ی‬ ‫نایه‌كس���انی نهۆمی خانووه‌كه‌‪ ،‬له‌ڕێگه‌ی په‌یژه‌وه‌‪ ،‬چاره‌سه‌ر كرابوو‪ .‬بۆ ئێمه‌ی منداڵ‪ ،‬وات ‌ه خوشك ‌ه‬ ‫گچكه‌تره‌ك���ه‌م و من‪ ،‬گرنگترین خاڵ گه‌یش���تنمان بوو به‌ژوورێكی نهۆم���ی یه‌كه‌می خانووه‌كه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫ژوورۆچكه‌یه‌‪ ،‬ده‌رگایه‌كی به‌پانایی ته‌الره‌كه‌ هه‌بوو كه‌ یه‌كسه‌ر به‌جیهانی ده‌ره‌وه‌ی ده‌به‌ستینه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو خانووه‌كانی دراوسێمان‪ ،‬جێگایه‌ك بوو كه‌ له‌قه‌فه‌سی باڵنده‌كان ده‌چوو‪ .‬زۆرتر ژنه‌كان‬ ‫له‌وێ���دا كۆده‌بوونه‌وه‌ و خه‌ریكی داوودروومان و چنین ده‌بوون‪ .‬ته‌نانه‌ت چێش���تلێنه‌ره‌كان ده‌هاتن ‌ه‬ ‫ئه‌وێ تا له‌په‌نا ژنه‌كانی دیكه‌ی دراوس���ێیان‪ ،‬زه‌الته‌كه‌یان بكه‌ن‪ .‬ژنه‌كان هه‌رله‌وێ پێكه‌وه‌ ده‌دوان‪.‬‬ ‫له‌بارودۆخێكی له‌م چه‌شنه‌دا‪ ،‬ش���ه‌قامه‌كانی ناوچه‌كه‌مان‪ ،‬زیاتر له‌دۆخی واڵتانی ئه‌ورووپی ده‌چوو‪.‬‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬به‌س���ه‌رنجدان له‌ به‌وه‌فابوونی بۆ بنه‌مای نه‌ریتی گشتی‪ ،‬له‌خۆیدا هه‌ستی ب ‌ه جۆرێك ئازادی‬ ‫ده‌كرد‪ .‬منداڵه‌كانیش ده‌هاتنه‌ بن ئه‌و كه‌پرانه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌هاوس���ێكانمانه‌وه‌ی ده‌به‌ستینه‌وه‌‪ .‬له‌دراوسێتی‬ ‫و ڕووبه‌ڕوومان‪ ،‬س���ێ برا ده‌ژیان‪ .‬منداڵی سه‌رۆكی شاره‌وانی خوالێخۆش بوو «ڤۆن ئۆچسنیستین»‬ ‫بوون‪ .‬پێكه‌وه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندیی تۆڵمان هه‌بوو‪ .‬زۆریان خۆشده‌ویستم و به‌رده‌وام گاڵته‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كردم‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند له‌دۆخی ئاس���اییدا‪ ،‬بنیاده‌می ش���ێلگیر بوون‪ ،‬به‌اڵم كه‌ ده‌گه‌یشتین ‌ه یه‌ك‪ ،‬باسی زۆر‬ ‫شتمان ده‌كرد و هۆگری خۆیانمیان ده‌كرد‪ .‬له‌ڕوویه‌كه‌وه‌ له‌م گاڵتان ‌ه ده‌ستپێشخه‌ر بووم‪ .‬مه‌سه‌له‌ك ‌ه‬ ‫به‌م ئاقاره‌ بوو كه‌ ئه‌وكاته‌‪ ،‬زۆربه‌ی ئه‌و ش���مه‌كانه‌ی له‌چێش���تخان ‌ه سوودیان لێوه‌رده‌گیرا‪ ،‬له‌جۆری‬ ‫س���یرامیك بوون‪ .‬بێجگه‌ له‌مانه‌‪ ،‬زۆربه‌ی شمه‌ك و هۆكاره‌كانی یاریی مندااڵنیش له‌گڵینه‌ و سیرامیك‬ ‫درووستكرابوو‪ .‬دوانیوه‌ڕۆیه‌كی جوان ك ‌ه هه‌موو جێگه‌یه‌ك نوقمی كپی و بێده‌نگی بووبوو‪ ،‬له‌و ژوور‌ه‬ ‫دارین ‌ه خه‌ریكی یاری بووم ب ‌ه شمه‌كه‌كانی یاریم‪ .‬له‌ناكاو له‌خۆمدا هه‌ستم به‌بێزاریه‌كی سه‌یر كرد ل ‌ه‬ ‫یاریكردن به‌و كه‌لوپه‌النه‌‪ .‬هه‌ربۆیه‌‪ ،‬یه‌كیانم فڕێدای ‌ه كۆاڵنه‌كه‌‪ .‬زۆر دڵخۆش بووم ك ‌ه توانیبووم یه‌كێك‬ ‫له‌و یاریانه‌ بشكێنم كه‌ بێزاریان كردبووم‪ .‬له‌م ناوه‌دا‪ ،‬له‌پڕ منداڵه‌كانی سه‌رۆكی شاره‌وانی خوالێخۆش‬ ‫ب���وو ك���ه‌ له‌كۆاڵنه‌كه‌دا ئه‌م دیمه‌ن ‌ه یان دیتبوو‪ ،‬چه‌پڵه‌یان بۆ لێدام به‌ڵك ‌ه به‌قایم دووباره‌یان كرده‌و‌ه‬ ‫ك ‌ه هێش���تاش شتی دیكه‌ش فڕێ ده‌م ‌ه ده‌رێ‪ .‬منیش سێودووم لێ نه‌كرد و یاریه‌كی گڵینه‌م فڕێدای ‌ه‬ ‫ده‌رێ‪ .‬ئه‌وانیش هێشتا زیاتر له‌پێشدا‪ ،‬به‌ورووژانه‌و‌ه هاواریان كرد‪ :‬هێشتا زۆرتر‪.‬‬ ‫م���ن ك ‌ه ورووژابووم‪ ،‬هه‌رچی له‌به‌ر ده‌س���تم بوو ل ‌ه گڵینه‌و س���یرامیك‪ ،‬ت���اوم دایه‌و هه‌ڵمدای ‌ه‬ ‫ده‌رێ‪ .‬هه‌رك ‌ه هه‌س���تم ده‌كرد دراوس���ێكانم‪ ،‬بۆ كاره‌ك ‌ه هان���م ده‌ده‌ن‪ ،‬وای لێده‌كردم كه‌ به‌هه‌ڵدانی‬ ‫قاپه‌ گڵینه‌كان‪ ،‬وه‌اڵمی هاندانه‌كانیان بده‌مه‌وه‌‪ .‬دوای كه‌مێك‪ ،‬هه‌موو ئه‌و ش���تانه‌ی قابیلی ش���كان‬ ‫بوون له‌ژووره‌كه‌دا و قاپوقاچاغی چێشتخانه‌كه‌مانیش���م فڕێ دابوو‌ه ده‌رێ‪ .‬ئه‌وان هه‌روه‌ك هاواریان‬ ‫ده‌كرد ك ‌ه دیسانه‌و‌ه له‌سه‌ر كاره‌كه‌م به‌رده‌وام بم‪ .‬پاش كه‌مێك‪ ،‬سه‌روفیساڵی به‌ته‌مه‌نێك ده‌ركه‌وت‬ ‫و پێش���ی به‌كاره‌كه‌م گرت‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی نه‌ده‌بوو ڕووبدا‪ ،‬ڕووی دابوو كۆمه‌ڵێك قاپی شكاوی گڵین ‌ه‬ ‫له‌كۆاڵنه‌ك ‌ه كه‌ڵه‌ك ‌ه بووبوون‪ .‬ئه‌م ڕووداوه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند ش���تێكی گچك ‌ه نه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم هانده‌رم بوون بۆ‬ ‫ئه‌م كاره‌‪ ،‬ئه‌وه‌ یاده‌وه‌رییه‌كی پێكه‌نیناوی و شایانی بیستنه‌‪ ،‬ك ‌ه تا مردن له‌گه‌ڵمن‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه له‌خانووی باپیری دایكمدا ده‌ژیاین‪ .‬بۆخۆی له‌ژوورێكی گه‌وره‌دا ده‌ژیا كه‌ به‌سه‌ر حه‌وشه‌ی‬ ‫خانووه‌ك��� ‌ه و ژوورۆچكه‌كه‌دا ده‌یڕوانی‪ .‬هه‌ندێجار تا نزیكی كورس���ییه‌كه‌ی یاریمان ده‌كرد‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫كاتێك كه‌ نه‌خۆش بوو له‌جێگه‌كه‌یدا كه‌وتبوو‪ ،‬س���نووری یاریكردنم���ان تا ته‌خته‌خه‌وه‌كه‌ی ده‌برد‪.‬‬ ‫به‌باش���ی ده‌یهێنمه‌و‌ه به‌رچاوی خۆم ك ‌ه وه‌ك فریش���ته‌یه‌ك‪ ،‬ش���ووش و باریك‪ ،‬نوورانی و هه‌میش ‌ه‬ ‫جلس���پی‪ ،‬ده‌هات ‌ه پێش چاوانم‪ .‬هه‌ڵس���وكه‌وتی زۆر به‌خشندانه‌ و لێكوله‌بار بوو‪ .‬ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌‪،‬‬ ‫خاڵێكی بوو كه‌ له‌زه‌ینمدا‪ ،‬هه‌روه‌ك ماوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬ ‫ایران امروز‪ .‬نوشته‌ی یوهانس ادفلت‪ .‬برگردان‪ :‬اشكان اویشن‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/١٤‬‬

‫‪4‬‬

‫یادی سه‌دوبیستودووساڵه‌ی له‌دایكبوونی واڵته‌ر بینیامین‬

‫‪15/7/2014‬‬

‫دەسەاڵتی زەعیم لە نێوان زەبر و گەمژەیی‬

‫««‬

‫خوێندنەوەیەکی کراوە لەپێناو دۆزینەوەی شوناسی زەعیم لە دەقی «پایزی زەعیم»ـی تەڵعەت تاهیردا‬

‫عەبدواڵ سڵێمان (مەشخەڵ)‬ ‫به‌شی یه‌كه‌م‬ ‫گەڕان بە دوای ئایدێندتی کارەکتەری هەر دەقێک‬ ‫دەبێ لە بونیادی دەقەکەوە دەست پێبکەین‪ .‬لەو‬ ‫جێگایەوە کە س���تراکتۆری دەق دەبێتە هۆکاری‬ ‫نیش���اندان یان بەرجەس���تە کردنەوەی وێنەکانی‬ ‫کارەکتەری دراو لە دەق‪ .‬بەم پێیە خوێنەر دەبێ‬ ‫لە مانا دیار و ش���اراوەکان‪ ،‬زمان و ئامڕازەکان‪،‬‬ ‫س���یمبۆڵ و ڕەگەزەکانی تری ئەدەب ورد بێتەوە‬ ‫و ئەو پارچان���ە کۆبکاتەوە و دوات���ر پێکیانەوە‬ ‫بنووس���ێنیت و تا وێن���ەی کارەکتەری دراو ڕوون‬ ‫دەبێتەوە و ئینجا لەوێش���ەوە ناساندنی شوناسی‬ ‫کارەکتەرەک���ە ئەنج���ام بدرێت‪ .‬ئەم پرۆس���ەیە‬ ‫هەندێج���ار ورد و ئاڵ���ۆزە و هەندێج���اری تریش‬ ‫بڕێک سادەترە‪ ،‬ئەویش لەسەر هونەری دواندن و‬ ‫داڕشتنی نووسەر وەستاوەتەوە‪ .‬نووسەر دەتوانێ‬ ‫لە پێناو بە ئاکام گەیاندنی ئەم پرۆسەیە دەست‬ ‫بۆ گەل���ێ تەکنیک و چەمکگەل���ی وەک ئایین و‬ ‫ئەفسانە‪ ،‬زانس���ت و تەکنەلۆژیا‪ ،‬دەروونناسی و‬ ‫کۆمەڵناسی‪ ،‬فەلس���ەفە و‪ ...‬تاد ببات‪ .‬تەلعەت‬ ‫تاهیری ش���اعیر ل���ەم دەقەیدا (پای���زی زەعیم)‬ ‫ئەفس���انە و ب���اری س���ایکۆلۆژی کردۆتە مەبنای‬ ‫گەیش���تن بە دوا پلەی ئایدێندتی کارەکتەرەکەی‪،‬‬ ‫بۆ گەیش���تن بە نیشاندانی دوا مۆدێلی جۆرێک لە‬ ‫زەعام���ەت کە پڕە لە ناکۆک���ی و دژ بەیەک‪ ،‬پڕە‬ ‫لە تراژیدیا و کۆمیدیا‪ ،،‬دواجار پڕە لە دونیایەک‬ ‫ئەگەر و پێش���بینی ک���ە لەوانەیە کۆمەڵگە بخاتە‬ ‫بەردەم مەترس���ییەکی گەورەوە‪ .‬لەالیەکی ترەوە‬ ‫ئ���ەوەی وا دەکات دەقێکی ئەدەبی بخوێنرێتەوە‪،‬‬ ‫ڕادەی پەیوەس���ت بوونی خوێنەرە بە دەقەکەوە‪.‬‬

‫هونەرس���ازی لە تەالری دەق‪ ،‬خوێنەری جیددی‬ ‫دەخات���ە ب���ەردەم بەرپرس���یارەتی ئەدەب���ی و‬ ‫ڕەخنەییەوە‪ .‬هونەرس���ازی یان هونەری وێناکردن‬ ‫ل���ە پایزی زەعیمدا س���ەرەتا بە ئەفس���انەکردنی‬ ‫کارەکتەر دەس���ت پێدەکات و کۆتاییشی نادیارە‪.‬‬ ‫ئەفس���انەش وەک ئاش���کرایە لە چیرۆک و وشە‬ ‫پێکهات���ووە‪ .‬ڕووداوەکان���ی ناو ئەفس���انە وەک‬ ‫چیرۆکێکی ڕاس���تەقینە تەماشا دەکرێن‪ ،‬زۆربەی‬ ‫ج���ار ڕووداوەکان ترس���ناکن و ل���ە ڕاب���ردوودا‬ ‫ڕوویان���داوە و پاڵەوانەکانی���ش کەس���انی زۆر بە‬ ‫توانا و لەڕادەبەدەر بەهێزن ئیتر چ ئینس���ان بن‬ ‫ی���ان خواوەند یان هەر فۆرمێکی تر لە کارەکتەر‪.‬‬ ‫ئەم ش���ێوازە قەناعەتپێکەرەی ئەفسانە لە خۆیدا‬ ‫هەڵیگرتووە‪ ،‬ڕێگەخۆشکەرە بۆ ناسینی ڕاستییەکی‬ ‫بە میتافۆرکراو نەک ڕاستییەکی ئەدەبی‪ .‬چونکە‬ ‫ڕاس���تی ئەدەبی یانی وێناکردنی واقیع‪ .‬ئەدەبیش‬ ‫پانتاییەکە توانیویەتی ئەفسانە لە خۆیدا هەڵبگرێ‬ ‫و بیپارێزێ‪ .‬لێ���رە پەیوەندییەکی دوالی لەنێوان‬ ‫ئەفسانە و ئەدەب دێتە ئاراوە‪ .‬ئەدەب‬ ‫ئەفس���انە نمایش دەکات و ئەفسانەش‬ ‫ئەدەب دەوڵەمەند دەکات‪ .‬نووس���ەران‬ ‫لە گۆش���ەنیگای جی���اوازەوە دەڕواننە‬ ‫پێویستی ئەفسانە لە نووسینەکانیان‪.‬‬ ‫«نووس���ەری مۆدێرن بڕیار دەدا بچێتە‬ ‫ناو ئەفسانەوە لەبری ئەوەی تەنها وەکو‬ ‫ش���ێوەی بینینی خەڵکانی ڕابردوو بیبینێ‪)١(».‬‬ ‫بەم پێیە نووس���ەری مۆدێرن نایەت دەس���ت بە‬ ‫چنین و داوی کۆن���ەوە بگرێت و ئەژدیهای هەزار‬ ‫ڕوخس���ار و دێوی ترسناکمان بۆ بنەخشێنێ‪ ،‬ئەو‬ ‫دێ لە س���ەحنەی کۆمەڵگاوە دەست بۆ ئەفسانە‬ ‫دەبات و ل���ە میتافۆری هەڵدەکێش���ێ‪ .‬لە دەقی‬ ‫«پای���زى زەعیم»دا کاک تەلع���ەت تاهیر لە دوو‬ ‫ئاس���تدا ئیش لەسەر دەرخس���تنی وێنەی زەعیم‬ ‫دەکات‪ .‬لە ئاستی ئەفسانە و دەرخستنی قودرەتە‬ ‫بێئەوپەڕەکان���ی زەعی���م (شوناس���ی دەرەوە) و‬ ‫لەئاستی س���ایکۆلۆژی کە بچووککردنەوەی وێنە‬ ‫کێش���راوەکەی زەعیم���ە تا خاڵ���ی چرکردنەوەی‬ ‫ڕەنگ���ەکان و دەرکەوتنی وێن���ەی هەڵگێڕدراوەی‬ ‫ناخی زەعیم بە ڕەش و سپی (شوناسی ناوەوە)‪.‬‬ ‫هەردوو ئاس���تەکە بەدرێژایی شیعرەکە ئاوێتە بە‬

‫«‬

‫یەکتر هەناس���ە دەدەن‪ .‬درێژکردنەوەی ئەم دوو‬ ‫ڕەهەندە وەک دوو جۆگەلە لەڕووی وردکردنەوەوە‬ ‫دەڕژێنە ناو چاڵی شوناسی زەعیم‪ .‬ئەم نووسینە‬ ‫هەوڵ دەدات پایزی زەعیم لەو ڕەهەند و ئاستانەدا‬ ‫بهێنێتە گۆ و لەو کۆدانە ورد بێتەوە کە ساختمانی‬ ‫ئایدی شوناسی لەسەر بنیاد نراوە‪.‬‬ ‫(‪)١‬‬ ‫ڕەهەندی ئەفسانە لە شوناسی زەعیمدا‬ ‫شوناسی دەرەوە‬ ‫بونی���ادی دەق���ی پای���زی زەعی���م بونیادێکی‬ ‫س���ایکۆ ‪ -‬میتۆلۆژیی���ە و خوێن���ەر دەتوان���ێ لە‬ ‫میانی ئ���ەم بونیادەوە بگات ب���ە وردکارییەکانی‬ ‫شوناسی زەعیم‪ .‬نووسەر هاتووە بە پەنابردن بۆ‬ ‫ئەفس���انەپەیکەری زەعیمی وەک خواوەندێک بۆ‬ ‫نەخشاندووین‪ .‬واتە س���یفەتە لەڕادەبەدەرەکانی‬ ‫زەعیم س���یفەتگەلێکن لەس���ەرووی سروش���تەوە‬ ‫(‪ )Supernatural‬ەوەن و تواناکان���ی‬

‫لەڕووی س���ایکۆ ‪ -‬میتۆلۆژیی���ەوە دەمانگەێنێتە‬ ‫خاڵی مەبەست‪.‬‬ ‫کەس بیرى نایە لە کەیەوە بۆتە زەعیم؟‬ ‫ئەوەى زانراوە کەسێکى ئاسایى نییە !‬ ‫دەتوانێ کانزاکانى ژێر زەوى بخوات و‬ ‫پێدەشت بە دارستانەوە بجوێت و‬ ‫روبار هەڵقوڕێنێ و ئاسمان بخاتە باخەڵییەوە !‬ ‫مێژوونوسەکانى دەڵێن ‪:‬‬ ‫تواناى زەعیم لە ئەفسانەکانیش بەدەرە‪،‬‬ ‫(دەقی پایزی زەعیم تەلعەت تاهیر)‬

‫لەئاس���تی پەنابردن بۆ ئەفسانە‪ ،‬بەڵکو لەئاستی‬ ‫زمانیش���دا لەڕێگەی پەنابردن بۆ خاڵبەندییەوە‪،‬‬ ‫بەرجەستە بکاتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر «ئەفس���انە لە ڕوانگەی فەلس���ەفییەوە‬ ‫بتوان���رێ ب���ە جۆرێ ل���ە جۆرەکانی هۆش���یاری‬ ‫کۆمەاڵیەتی و بە هەوڵێکی س���ەرەتایی مرۆڤ بۆ‬ ‫ناسینی جیهان و تێگەیشتنی جیهان دابنرێت‪)٣(».‬‬ ‫یان وەک ڕۆالن بارت دەڵێ «ئەفس���انە جۆرێکە‬ ‫ل���ە ئاخاوتن»(‪ )٤‬ئەی خوێن���ەری کورد لەکوێی‬ ‫ئەم ناس���ین و تێگەیش���تنەوەی الیەنی ئاخاوتنی‬ ‫دەق���ی پایزی زەعیمەوەی���ە؟ دەقی پایزی زەعیم‬ ‫ل���ە تەموم���ژ نەپێچراوەت���ەوە‪ ،‬بەڵک���و بەڕوونی‬ ‫ستراکتۆری دەقەکە دەبینرێت‪ .‬زەعیمی نێو دەقی‬ ‫پایزی زەعیم‪ ،‬زەعیمێکی بەرجەستە و شوناسداری‬ ‫ژیانی کۆمەڵگ���ەی ڕۆژهەاڵتییە‪ .‬ئەمەش ئینتمای‬ ‫دەقەی پایزی زەعیمە بۆ شوێنگەی لە دایکبوونی‪.‬‬ ‫شاعیر جارێک وێنەی زەعیم لە ئاوێنەی دەرەوەوە‬ ‫و جارێکی تر لە ئاوێنەی ناوەوە دەکێش���ێ‪ .‬ئەم‬ ‫وێنەکێش���انە بێ هیچ زۆر لەخ���ۆ کردنێک ئەنجام‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫دروستکەرى وەرزەکانە‬ ‫بە قسەکانى بەهار دێنێ‪،‬‬ ‫بە کردەوەکانیشى پایز !‬ ‫(دەقی پایزی زەعیم تەلعەت تاهیر)‬

‫زەعی���م مەقامێک���ی بەرزت���ری ل���ە مرۆڤەکان‬ ‫هەیە و تواناکانی لە س���ەرووی ئەفسانەشەوەن‪.‬‬ ‫س���ەرکەوتنی تەوزیف���ی ئەفس���انەش ل���ە دەقی‬ ‫ئەدەبی پەیوەس���تە بەوەی کە دەبێ ئەفسانەکە‬ ‫بەهێز بێ‪ .‬ئەم بەهێزییەی ئەفس���انە ڕۆڵی هەیە‬ ‫لە درێژبوونەوەی تەمەنی ئەفسانەکە‪ .‬ئەفسانەی‬ ‫بەهێز س���نووری نەوەکان و س���ەدەکان دەبڕێت‪.‬‬ ‫بەم پێیە ئەفس���انەی بەهێز وەک مارگرەیت ئات‬ ‫ود دەڵ���ێ «هەرگی���ز نام���رێ»(‪.)٢‬‬ ‫بەهێزبوونی ئەفس���انەش دەگەڕێتەوە‬ ‫بونیادی دەقی «پایزی زەعیم» بونیادێکی سایکۆ‪-‬بۆ ئ���ەو ڕایەڵ و پەیوەندییانەی نێوان‬ ‫میتۆلۆژییە و خوێنەر دەتوانێ لە میانی ئەم بونیادەوەکارەکتەری ئەفس���انەکە و واقیع‪ .‬واتە‬ ‫نووس���ەر هەوڵ دەدات لە چادرگاکانی‬ ‫بگات بە وردکارییەکانی شوناسی زەعیم‬ ‫نێوان واقیع و ئەفسانەوە میتافۆریانە‬ ‫خوێن���ەر بدوێنێ‪ .‬نووس���ەری کارامە‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی ئه‌م به‌شه‌‪:‬‬ ‫بەهێزترن لە سەرجەم یاساکانی سروشت و نۆرم زمانی ئەفس���انە دەکاتە زمانی واقیع‪ .‬ئەو دەزانێ‬ ‫سەرچاوەکان ‪:‬‬ ‫و نەریتە باوەکانی کۆمەڵگە‪ .‬شوناسێک کە زەعیم دەمامکی ئەفس���انە فراوانترکردن���ەوەی پانتایی ‪-١ Myth and Modern Writer Alan‬‬ ‫لەم دەقەدا پشتی پێدەبەستێ شوناسێکی (فوق ئازادییەکانی نووس���ەرە لە دەرخس���تنی کرۆکی ‪wall, 2009. From Myth, Metaphor,‬‬ ‫العادة)یە و ناتوانین لەم ئاستەدا زەعیم بگێڕینەوە بابەتەکەی‪ .‬دەمامکی ئەفس���انە لە دەقی ئەدەبی ‪and Science Published by Chester‬‬ ‫ناو گۆمەڵگە و بە مرۆڤەکانی بەراورد بکەین‪ .‬لەم لەالیەکەوە پەردەیەکی تەنکە کە جووڵە و چاالکی کە لەم سەرچاوەیەی خوارەوە ‪Academic Press‬‬ ‫‪.‬وەرگیراوە‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەیەی خوێنەر و دەق ئەو پرسیارانە ئایدیای دەق و نووس���ەر دادەپۆش���ێ و لەالیەکی ‪h t t p : / / w w w . r l f . o r g .‬‬ ‫دێنە پێشەوە وەک ئەوەی بۆچی زەعیم فیرعەون ترەوە دەستی خوێنەر دەگرێ بەرەو نزیکبوونەوە ‪u k / f e l l o w s h i p s c h e m e /‬‬ ‫ئاس���ا لە مرۆڤەوە کراوە بە خواوەند؟ سەرچاوەی لە ئامانج‪ .‬هەروەها ناڕاستەوخۆیی لە دیاریکردنی ‪w r i t i n g / d o c u m e n t s /‬‬ ‫‪MythandtheModernWriter.pdf‬‬ ‫ئ���ەو هێزە لە ڕادەب���ەدەرەی زەعیم چییە و چۆن مەبەس���ت و گرتنەبەری زیگزاگ���ی ئەدەبیش ڕۆڵ ‪-٢ The Myth series & Me Margaret‬‬ ‫بەدەستی هێناوە؟ ئایا زەعیم بەپێوەری ئەفسانە دەبێنێ لەدەرخستنی ئامانجی دەق‪ .‬مادام هەموو ‪Atwood Read magazine Volume 6‬‬ ‫‪Issue 1 p 35‬‬ ‫نەمرە؟ و گەلێ پرسیاری تریش‪ .‬بۆ گەڕان بەدوای دەقێکی ئەدەبی ئامانجێکی لەخۆیدا هەڵگرتووە‪،‬‬ ‫‪ -٣‬دراس���ة في ادب الفولکل���ور الکردي الدکتور عزالدین‬ ‫شوناس���ی زەعیم پێویس���ت ناکات بەدوای بنەما کەواب���وو مافی نووس���ەرە ئازادییەکانی خۆی لە‬ ‫‪.‬مصطفی رسول دار احلریة الطباعة بغداد ‪ ١٩٨٧‬ص ‪١٣‬‬ ‫‪-٤ Roland Barthes‬‬ ‫کالس���ییەکانی ئایدێنتیدا بگەرێێ���ن و مەودایەکی نیش���اندانی ئ���ەو ئامانجە بۆ خوێنەر بەدەس���تە ‪Mythologies‬‬ ‫سیاسی پێببەخشین‪ ،‬بەڵکو بە وردبوونەوە لەسەر بگرێت و پیادە بکات‪ .‬کاک تەلعەت لەم شیعرەدا ‪Translated by Annette Lavers USA‬‬ ‫‪1972 page 109‬‬ ‫دۆخەکانی دەق و کارەکت���ەری زەعیم بەتایبەتی هەوڵدەدا سەرس���امییەکانی خۆی نەک هەر تەنها‬

‫شانۆنامه‌ى «ڕه‌شپێسته‌كان»ـى ژان ژینیه‌‬ ‫دادگاییكردنى پیاوى سپی و دیدگا ڕه‌گه‌زپه‌رستانه‌كه‌ى‬

‫ئیبراهیم ئه‌لعه‌ریس‬ ‫و‪ .‬له‌ عه‌ره‌بییه‌وه‌‪ :‬شوان ئه‌حمه‌د‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫ئ���ه‌وه‌ى لێره‌دا س���ه‌یره‌و پێویس���ت ‌ه ئاماژه‌ى‬ ‫پێبده‌ین ئه‌وه‌یه‌‪( ،‬ژینیه‌) وه‌ك رۆشنبیرانى دیك ‌ه‬ ‫له‌نێوه‌ندێك���ى بۆرژوازییه‌و‌ه نه‌هاتبوو تا دواتر واز‬ ‫له‌و چینه‌ بهێنێ‪ ،‬به‌ڵكو له‌ڕیزى خه‌ڵكانێكى هه‌ژارو‬ ‫به‌شمه‌ینه‌تدا گه‌وره‌بووبوو‪ ،‬بۆی ‌ه هه‌ر له‌منداڵیه‌وه‌و‬ ‫به‌پێى راپۆرت‌و تۆماره‌كانى پۆلیس‪ ،‬به‌هۆى دزى‌و‬ ‫سه‌رپێچیكردنى یاساكانه‌وه‌‪ ،‬چه‌ندین جار زیندانى‬ ‫كراوه‌‪.‬‬ ‫به‌وهۆیه‌وه‌و پاشان له‌ڕێى نووسینه‌وه‌ى ته‌واوى‬ ‫ئه‌و شتانه‌وه‌‪ ،‬توانى سه‌رنجى ناوه‌ندى رۆشنبیریى‬ ‫فه‌ره‌نسى به‌الى خۆیدا رابكێشێت‪ ،‬تا ئه‌و ئاسته‌ى‬ ‫كه‌ كه‌س���ێكى وه‌ك (ژان پۆڵ سارته‌ر) كتێبێكى‬ ‫له‌باره‌وه‌ ده‌نووس���ێت‌و ئه‌و كتێب���ه‌ش به‌یه‌كێك‬ ‫له‌ناوازه‌ترین تێكسته‌كانى بایۆگرافیاى نووسه‌ران‬ ‫ئه‌ژمار ده‌كرێت ك ‌ه له‌فه‌ره‌نساى سه‌ده‌ى بیسته‌مدا‬ ‫نووس���رابێت‪ .‬به‌تایبه‌ت ئه‌و كتێب ‌ه سه‌رده‌مانێك‬ ‫باڵوبووه‌و‌ه ك ‌ه هێشتا نوسه‌ره‌كه‌ى له‌ژیاندا مابوو‪.‬‬ ‫(ژان ژینیه‌) په‌رۆشى زۆر كێشه‌و مه‌سه‌له‌ بوو‬ ‫وه‌ك په‌رۆش���ى بۆ په‌راوێزخراو و ره‌شپێسته‌كان‌و‬ ‫كه‌س���انى بێده‌س���ه‌اڵت‌و فه‌له‌س���تینیه‌كان‪.‬‬ ‫سه‌روه‌ختێك له‌ناوه‌ڕاس���تى هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى‬ ‫رابردودا كۆچى دوایى ده‌كاتن وه‌س���یه‌ت ده‌كات‌و‬ ‫ده‌خوازێت له‌كیشوه‌رى ئه‌فریقاو له‌واڵتى مه‌غریب‬ ‫به‌خاك بسپێردرێت‌و ئه‌و داواكاریه‌شى وه‌ك خۆى‬ ‫جێبه‌جێ ده‌كرێت‪.‬‬ ‫راس���ته‌ (ژینی���ه‌) داكۆكى له‌ب���ه‌ش مه‌ینه‌ت‌و‬ ‫مافخ���وراوان ده‌ك���رد‪ ،‬ب���ه‌اڵم داكۆكیكردنێك���ى‬

‫كوێرانه‌و ب���ێ قه‌یدو مه‌رج نه‌ب���وو‪ .‬بۆیه‌ هه‌ندێ‬ ‫ج���ار له‌الی���ه‌ن ئه‌وانه‌وه‌ ك ‌ه داكۆك���ى لێده‌كه‌ن ـ‬ ‫وه‌ك فه‌له‌س���تینى‌و جه‌زائیرى‌و په‌راوێزكه‌وته‌كانى‬ ‫دیكه‌وه‌‪ ،-‬له‌س���ه‌ر هه‌ندێ هه‌ڵوێست‌و ره‌فتارى ك ‌ه‬ ‫له‌ڕواڵه‌ت���دا وه‌ها دیاربوو كه‌ له‌پش���تگیریكردن‌و‬ ‫به‌رگریكردن لێیان س���ارد بووبێته‌وه‌‪ ،‬رووبه‌ڕووى‬ ‫ره‌خنه‌و گازنده‌ ده‌ب���ووه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم هیچ ك ‌ه له‌مان ‌ه‬ ‫جاڕس���ى نه‌ده‌كردو له‌دڵى نه‌ده‌گرت‪ .‬یه‌كێك له‌و‬ ‫به‌رهه‌مانه‌ى شایس���ته‌ى هه‌ڵوه‌سته‌ له‌سه‌ركردن ‌ه‬ ‫شانۆگه‌رى (ره‌شپێس���ته‌كانه‌)‪ ،‬ئه‌و شانۆگه‌ریه‌ى‬ ‫بۆ یه‌كه‌مجار له‌س���اڵى ‪1959‬دا پێش���كه‌ش كراو‬ ‫هه‌راوزه‌نایه‌كى زۆرى نایه‌وه‌‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌ى بابه‌تى‬ ‫س���ه‌ره‌كیى ش���انۆگه‌ریه‌كه‌ باس له‌ره‌گه‌زپه‌رستى‬ ‫ده‌كات‌و ئه‌و باس���ه‌ش له‌و س���ه‌رده‌مه‌دا كه‌متازۆر‬ ‫قسه‌كردن له‌باره‌یه‌و‌ه یاساغ بوو‪.‬‬ ‫ئه‌وروپی���ه‌كان پێی���ان وابوو ره‌گه‌زپه‌رس���تى‬ ‫له‌كۆمه‌ڵگاكان���ى ئه‌وان���دا نیی���ه‌و ئه‌وه‌ ش���تێك ‌ه‬ ‫له‌ئه‌مری���كاو له‌ئه‌فریقادا بوونى هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم (ژان‬ ‫ژینی���ه‌) دێ���ت‌و له‌ڕێى ئه‌و ش���انۆگه‌ریه‌وه‌ پێمان‬ ‫ده‌ڵێت‪( :‬ئه‌ى چۆنه‌ بڵێین ره‌گه‌زپه‌رستى لێره‌یه‌و‬ ‫له‌ناوماندا ده‌ژى؟)‬ ‫له‌ش���انۆگه‌رى (ره‌شپێس���ته‌كان)دا رووداوێكى‬ ‫دیاریكراو نییه‌و ئه‌وه‌ى هه‌ی ‌ه بریتیه‌ له‌دادگایكردنى‬ ‫دنیابینیى پیاوى س���پى بۆ خه‌ڵكانى ره‌شپێست‪.‬‬ ‫لێره‌و‌ه (ژینیه‌) ب���ه‌رده‌وام ئومێده‌وار بوو ك ‌ه ئه‌و‬ ‫شانۆگه‌رییه‌ى له‌الیه‌ن ئه‌كته‌ره‌ ره‌شپێسته‌كانه‌و‌ه‬ ‫پێش���كه‌ش بكرێت‪ ،‬به‌اڵم ئاماده‌ب���وان‌و بینه‌رانى‬ ‫سپیپێس���ته‌كان بن‪ ،‬چونكه‌ مه‌به‌ستى سه‌ره‌كیى‬ ‫ئه‌وان���ن‌و ئه‌وان زیاتر په‌یوه‌ندییان به‌و پرس���ه‌و‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫قس���ه‌یه‌كى (ژان ژینی���ه‌) هه‌ی ‌ه له‌س���ه‌ر ئه‌م‬ ‫ش���انۆگه‌ریه‌ى كه‌ ده‌ڵێ���ت‪( :‬ح���ه‌ز ده‌كه‌م له‌و‬ ‫هۆڵه‌ى ش���انۆگه‌رییه‌كه‌ى تێ���دا نمایش ده‌كرێت‪،‬‬

‫ژان ژینی ‌ه له‌گه‌ڵ ئالن گیزنبێرگدا‬

‫ئه‌وان له‌ئه‌س���ڵدا كه‌سانێكى ره‌شپێستن‪ .‬ره‌شێك‬ ‫ماس���كى فه‌رمانڕه‌وا ده‌پۆش���ێت‌و ره‌شێكى دیك ‌ه‬ ‫ماسكى شاژن ده‌كات ‌ه سه‌رى‌و یه‌كێكى تر ده‌مامكى‬ ‫قه‌ش���ه‌و دادوه‌ر و‪ ...‬هت���د‪ .‬له‌س���اته‌وه‌ختێكى‬ ‫نمایش���ه‌كه‌دا پێویس���ت ‌ه ماس���كه‌كان بك���ه‌ون‪،‬‬ ‫به‌جۆرێ���ك ئه‌و بینه‌ر‌ه سپیپێس���ته‌ى له‌هۆڵه‌كه‌دا‬ ‫ئاماه‌ى بینینى ش���انۆگه‌رییه‌كه‌یه‌‪ ،‬توش���ى شۆك‬ ‫بێت‌و رێك‌وڕاست خۆى ببینێت‪.‬‬ ‫جارێكى دیك���ه‌ دوباره‌ى ده‌كه‌ینه‌وه‌و ده‌ڵێین‪:‬‬ ‫(بۆ ژان ژینیه‌ مه‌سه‌له‌كه‌ ئه‌وه‌ نییه‌ له‌خۆرئاواو‌ه‬ ‫نووس���ه‌رێكى سپیپێس���ت بێت‌و به‌چه‌وساوه‌كان‬ ‫بڵێت‪ :‬ئێو‌ه چه‌وساوه‌و به‌شمه‌ینه‌تن‪ ،‬ئه‌وان ئه‌و‌ه‬ ‫باش ده‌زانن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ى پێویستى به‌هۆشیارى‌و‬ ‫ئاگاداركردن���ه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ئێمه‌ین ك��� ‌ه خێروبێراتى‬ ‫نه‌ته‌وه‌كان���ى دیك���ه‌ى دنیام���ان به‌ت���ااڵن بردو‬ ‫ره‌گه‌زپه‌رس���تیمان داهێنا و هه‌ڵمان كوتای ‌ه سه‌ر‬ ‫واڵتى خه‌ڵكانى دى‌و دانیش���توانى ئه‌و واڵتانه‌مان‬ ‫ده‌ربه‌ده‌ر كرد و كردمانن به‌ئاوار‌ه و په‌ناهه‌نده‌‪).‬‬ ‫ژان ژینی ‌ه بۆی ‌ه به‌م ش���تانه‌ هۆشیاره‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫كاتێ���ك خ���ۆى دزى ده‌كات‌و زیندان���ى ده‌كرێت‌و‬ ‫هه‌میش��� ‌ه له‌ڕی���زى په‌راوێزكه‌وته‌كانى كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ده‌توانێت خۆى بخات ‌ه ناو پێست‌و به‌رگى‬ ‫مرۆڤێكى ره‌شپێست یان جه‌زائیرى‌و فه‌له‌ستینى‌و‬ ‫ته‌نان���ه‌ت خزمه‌تكارێكیش���ه‌و‌ه (وه‌ك نمونه‌یه‌ك‬ ‫بڕوان ‌ه ش���انۆنامه‌ى– خزمه‌تكاره‌كان‪ -‬كه‌ یه‌كێك ‌ه‬ ‫له‌ش���انۆنام ‌ه به‌ناوبانگ���ه‌كان‌و زیاتر س���ه‌روكارى‬ ‫له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌ى فه‌ره‌نسیدایه‪).‬‬ ‫ژینی���ه‌‪ ،‬ئه‌و وه‌رگۆڕان ‌ه به‌رده‌وامه‌ى ب ‌ه قه‌ده‌رى‬ ‫نووسه‌ر و به‌ ئه‌ركى سه‌رشانى خۆى ده‌زانى‪.‬‬

‫له‌ناو ئاماده‌بوواندا هه‌ر هیچ نه‌بێت یه‌ك كه‌س���ى بۆ فه‌له‌ستینیه‌كان ئه‌و نووسینانه‌ى نه‌نووسیوه‌‪،‬‬ ‫سپیپێس���تى تێدا بێت‌و ئه‌و كه‌س���ه‌ش فۆكس���ى به‌ڵكو بۆ خۆرئاواو ئیس���رائیلییه‌كانى نووسیوه‌‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر بێت‌و له‌و‌ه تێبگات ك ‌ه ئه‌و شانۆگه‌رییه‌ بۆ شانۆگه‌ریه‌كه‌شى ده‌رباره‌ى شۆڕشى جه‌زائیر‪ ،‬بۆ‬ ‫جه‌زائیرییه‌كان نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌وه‌ فه‌ره‌نس���یه‌كانن‬ ‫پێشكه‌ش ده‌كرێت‪).‬‬ ‫ژینی���ه‌ پێیوایه‌ ره‌شپێس���ته‌كان كێش���ه‌كانى پێویس���تیان پێیه‌تى‌و له‌پێناو سه‌رنجڕاكێش���ان‌و‬ ‫خۆی���ان ده‌زان���ن‌و ئ���اگادارن ل���ه‌وه‌ى چ���ۆن هۆشیاركردنه‌وه‌ى ئه‌واندا نووسراوه‌و‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ى مه‌به‌س���ت ‌ه نه‌یاره‌كه‌ی���ه‌و ئه‌و نه‌یاره‌ش‬ ‫له‌ئێس���تاداو به‌درێژایى مێژوو‪ ،‬ده‌چه‌وسێنرێنه‌وه‌و‬ ‫س���ه‌ركوتده‌كرێن‪ ،‬بۆیه‌ پێویس���تیان ب���ه‌و‌ه نیی ‌ه له‌هۆڵى نمایش���ه‌كه‌دایه‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه بۆ نابێت ئه‌ویش‬ ‫نووسه‌رێكى سپیپێست بێت‌و له‌و دۆخ ‌ه به‌ئاگایان رۆڵى خۆى بگێڕێت‪.‬‬ ‫كه‌وات���ه‌ له‌ش���انۆگه‌ریى (ره‌شپێس���ته‌كان)‬ ‫بێنێ���ت‪ .‬به‌اڵم سپیپێس���ته‌كان پێویس���تیان به‌و‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬ ‫دا ئه‌كته‌ر‌ه ره‌شپێس���ته‌كان ده‌مامك ده‌به‌س���تن‪،‬‬ ‫هۆشیارى‌و به‌ئاگاهێنانه‌وه‌یه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ابراهی��م العریس‪( :‬الزنوج) جلان جینی��ه‌ – حماكم ‌ه الرجل‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫‌اڵم‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ببینن‪،‬‬ ‫‌كان‬ ‫ه‬ ‫سپیپێس���ت‬ ‫رۆڵى‬ ‫بابتوان���ن‬ ‫‌شى‬ ‫ه‬ ‫دیك‬ ‫‌كانى‬ ‫ه‬ ‫ئه‌م قسانه‌ى (ژینیه‌) بۆ نووسین‬ ‫االبیض ونظرته العنصریه‌ – جریده‌ (احلیاة‌‪).‬‬ ‫ده‌رباره‌ى فه‌له‌ستینیه‌كان هه‌ر راسته‌‪ ،‬چونكه‌ ئه‌و مه‌رجه‌ى له‌ڕێى ده‌مامكه‌كانه‌وه‌ ئه‌وه‌ دیار بێت ك ‌ه‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/١٤‬‬

‫‪5‬‬

‫یادی سه‌دوبیستودووساڵه‌ی له‌دایكبوونی واڵته‌ر بینیامین‬

‫‪15/7/2014‬‬

‫قەیرانی خوێندنەوە‬

‫بەردێک‪ ...‬دارێک‪ ...‬ڕووبارێک!‬

‫ڕووخساری خوێنه‌ری ئه‌مڕۆ‬

‫هەڤپەیڤینێکی تەلەفزیۆنی لەگەڵ مایا ئەنجەڵودا‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان شوانی‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫سەرەتای بەرنامەکە لەگەڵ مایا ئەنجەڵو‬ ‫دەست پێدەکەین‪...‬‬ ‫مایا لە ژیانیدا وەک��و ڕۆژنامەنووس‬ ‫و ئەکتەر و دەرهێنەر و گۆرانیبێژ و‬ ‫شانۆنامەنووس و ئامۆژگار و چاالکوانی‬ ‫مافی مەدەنی و گەلێکی تر کاری کردووە‪.‬‬ ‫یازدە کتێبی پڕفرۆشی نووسیون و لەگەڵ‬ ‫مارتین لوسەر کینگ کاری کردووە و چەندین‬ ‫سەرۆک خەاڵتی ڕێزلێنانیان پێ بەخشیوە‪.‬‬ ‫ئێستاش بە هۆی کتێبی (دەزان��م بۆچی‬ ‫باڵندەی ناو قەفەزەکە گۆرانی دەچڕێ)‪،‬‬ ‫ک��ە یاداشتنامەی س��ەردەم��ی منداڵیی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬باشتر ناسراوە‪ .‬بەاڵم ئەمساڵ‬ ‫سەرنجی کۆمەڵی خەڵکی ئەمەریکای‬ ‫ڕاکێشا بە هۆی ئەو هۆنراوە ناوازەیەی کە‬ ‫لە بیستی یانیوەریدا پێشکەشی سەرۆک‬ ‫کلینتۆنی ک��رد‪ ،‬لە بۆنەی ڕێوڕەسمی‬ ‫سوێندخواردنەکەیدا‪ .‬نوێترین کتێبی بە‬ ‫ناوی (گەشت) بە چاپ گەیشتووە‪.‬‬ ‫چ��ارل��ی‪ :‬زۆر خۆشحاڵین ک��ە ئ��ەم‬ ‫هاوڕێیەمان ئێستا لە ستودیۆ لەگەڵمانە و‬ ‫بەخێرهاتنی دەکەین و زۆر سوپاس‪.‬‬ ‫مایا‪ :‬زۆر سوپاس چارلی‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬دەبێ ئەوە بڵێم کە تۆش هەروەها‬

‫ب��ەاڵم هەفتەی پێشوو قسەمان لەگەڵ‬ ‫سەرۆک کلینتۆن کرد و وەبیرمان هێنایەوە‬ ‫کە دەبێت داوا لە نووسەرێک یان شاعیرێک‬ ‫بکات‪ ،‬بۆ ئەوەی پارچە نووسینێکی بۆ‬ ‫سوێندخواردنەکەی بۆ بنووسێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫بێ دوودڵی و دەستبەجێ وتی‪ ،‬کەواتە بە‬ ‫مایا ئەنجەڵو بڵێن‪ .‬وتم‪ ،‬با جارێ دانیشم‪،‬‬ ‫ئەوجا پرسیم باشە چ��ۆن نووسینێکی‬ ‫دەوێت؟ دەینووسم بەاڵم چی بنووسم؟ من‬ ‫بەمە دڵخۆشم و ڕێزێکی زۆرم لێ نراوە و‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا تۆقیوم‪ ،‬چونکە نزیکەی‬ ‫مەحاڵە شیعرێکی گشتیی بنووسرێت‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬شیعرێک کە هەمووان دەیبیستن‬ ‫و هەمووان دەزانن تۆ نووسیوتە‪...‬‬ ‫مایا‪ :‬بەڵێ‪ ،‬پاشان شیعرێک کە بۆ‬ ‫کەسێکی دەنووسیت ل��ەوێ ئامادەیە و‬ ‫هەمووان گوێیان ڕادێ���راوە‪ .‬ئەمە خۆی‬ ‫ل��ە خ��ۆی��دا پ��ارادۆک��س��ە‪ .‬شیعر شتێکی‬ ‫تایبەت و ناوەکییە‪ .‬ب��ەاڵم ئیتر تازە‬ ‫خەڵکی ئەم هەواڵەیان بیستبوو‪ ،‬کە لە‬ ‫ب��ازاڕ و فڕۆکەخانەکان منیان دەبینی‬ ‫لێیان دەپرسیم ئەرێ شیعرەکە بە كوێ‬ ‫گەییشت؟‬ ‫چارلی‪( :‬بە پێکەنینەوە) شیعرەکەت‬ ‫تەواو کرد؟‬ ‫مایا‪ :‬کتومت ئاوها! هەر زۆر سەخت‬ ‫بوو‪ .‬پێویستی کرد خۆم دوور بخەمەوە لە‬ ‫«کەس» و بۆ «واڵت»ـە خۆشەویست و‬ ‫یەکگرتووەکەم بنووسم‪.‬‬

‫کە لەم شیعرەدا لە ب��ارەی بەردەکەوە‬ ‫باسکراوە‪ ،‬لە گۆرانییەکەی گۆسپێڵی*‬ ‫س���ەدەی ن����ۆزدەدا ه��ات��ووە‪( .‬بەشێک‬ ‫ل��ە گۆسپێلەکە دەڵ��ێ��ت) دارەک���ەش لە‬ ‫گۆرانییەکی نەنکمەوە وەرمگرتووە‪ .‬نەنکم‬ ‫کە مردووە‪ ،‬بااڵی لە سەروو شەش پێوە‬ ‫بوو و ئەم گۆرانییەی دەوت (من نابێ‬ ‫بجوڵێنرێم‪ ،‬نابێ پاڵ پێوە بنرێم‪ ،‬هەر وەک‬ ‫دارێ��ک کە بە ئاو چێنراوە‪ )...‬ئەم سێ‬ ‫شتەم لەمانەوە وەرگرتووە‪.‬‬ ‫چ��ارل��ێ‪ :‬ئ��ەی دوای ئ��ەوەی ئ��ەم سێ‬ ‫شتەت هەبوو؟‬ ‫مایا‪ :‬ئیدی دەمتوانی باسی هەموومان‬ ‫ب��ک��ەم‪ ...‬ئیسپانیایی و ج��وول��ەک��ە و‬ ‫ئیتاڵیایی و موسوڵمان و هۆمۆسێکسوال‬ ‫و هێترۆسێکسوال و خواپێداو و بێالن و‬ ‫هونەرمەند و‪ ....‬هەر هەموومان کە ئەم‬ ‫واڵتە ناوازەیە پێکدێنین‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬کە ت��ەواو بوویت شیعرەکەت‬ ‫خستە الوە و وتت ئیتر بەسە تەواوم کرد‪.‬‬ ‫یان یاریت لەگەڵ کرد و وەک گۆرانی و‬ ‫گۆسپێل وتتەوە؟‬ ‫مایا‪ :‬هەموویم ک��رد‪ .‬خستمە الوە و‬ ‫هێنامەوە بەردەست و یاریم لەگەڵ کرد‬ ‫و دواتر تەلەفۆنم بۆ هاوڕێیەکانم کرد و‬ ‫دەمگوت تکایە تەنها گوێ بگرە‪ .‬هەر‬ ‫جارێک گوێیان لێ دەب��وو دەگ��ری��ان و‬ ‫دەیانوت‪ ،‬ئافەرین مایا! ئیتر هەستم کرد‬ ‫کە تەواوم کردووە‪.‬‬

‫مایا ئه‌نجه‌ڵو‪ ،2014/5/28 ،‬له‌ ته‌مه‌نی ‪86‬ـساڵیدا كۆچی دوایی كرد‪ .‬ئه‌و به‌ كتێبی‬ ‫«دەزانم بۆچی باڵندەی ناو قەفەزەکە گۆرانی دەچڕێ» به‌ناوبانگه‬ ‫خەڵکی ویالیەتی باکووری کارۆلینایت‪ ،‬لە‬ ‫خۆرئاوای شاری سەیلەم دەژییت‪.‬‬ ‫مایا‪ :‬بەڵێ‪ ،‬وای��ە‪ ،‬لە زانکۆی لەیک‬ ‫فۆرێستەر کار دەکەم‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬با یەکەم جاری باسی هۆنراوەی‬ ‫سوێندخواردنەکە بکەم‪ ،‬چونکە ئێجگار زۆر‬ ‫سەرنجی خەڵکی ڕاکێشاوە‪ .‬چۆن ئەمە‬ ‫هاتە کایەوە؟ هەستت چۆن ب��وو؟ ئەو‬ ‫ساتەمان بۆ باس بکە‪.‬‬ ‫مایا‪ :‬باشە‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬ئەزانم تۆ پێشتر ئەمەت کردووە‪.‬‬ ‫مایا‪ :‬نا‪ ،‬نەخێر‪ .‬ئەمجارەیان تازەیە‪.‬‬ ‫هاوی تۆماسۆن تەلەفۆنی بۆ کردم‪...‬‬ ‫چارلی‪ :‬هاوی دەرهێنەری تەلەفزیۆنییە‬ ‫و هاوڕێی سەرۆک کلینتۆنە‪....‬‬ ‫مایا‪ :‬بەڵێ‪ ،‬بەاڵم من وەکو هاوسەری‬ ‫لیندا دەمناسی‪ ،‬هەردووکیان دەرهێنەر‬ ‫و ن��ووس��ەری بەرنامەی ‪designing‬‬ ‫‪ women‬ب���وون‪ .‬وام��زان��ی داوام لێ‬ ‫دەک��ات کە سێگمێنتێک بۆ بەرنامەکە‬ ‫بنووسم یان ڕۆڵی یەکێک لە ژنەکان ببینم‬ ‫لە بەرنامەکەدا‪ .‬دواتر وتی دەزانم داوا لە‬ ‫شاعیر ناکرێت کە شیعرێک بنووسێت‪،‬‬

‫چارلی‪ :‬چوویت بۆ ک��وێ؟ ڕاتکرد لە‬ ‫شار؟‬ ‫مایا‪ :‬ژوورێکی ئوتێلم بە کرێ گرت‪ ،‬من‬ ‫هەمیشە کاتێ کە دەنووسم ژوورێ��ک لە‬ ‫ئوتێل دەگرم‪ .‬سەعات پێنجی بەرەبەیان‬ ‫ماڵ جێدێڵم و دەچم بۆ ژووری ئوتێلەکە‪.‬‬ ‫هەموو فۆتۆ و وێنە کێشراوەکان لە دیواری‬ ‫ژوورەک��ە دەکەمەوە و دادەنیشم بە دیار‬ ‫قەڵەم و ئینجیلێک و فەرهەنگێک و بوتڵێک‬ ‫شەرابی شێری‪-‬یەوە‪.‬‬ ‫چ��ارل��ی‪ :‬ب��ە شێرییەکە دەس���ت پێ‬ ‫دەکەیت؟‬ ‫مایا‪ :‬هەرکامێکیان کە یەکەم جار بە‬ ‫دەستمەوە بێت!‬ ‫چ��ارل��ی‪ :‬شیعرەکە دەڵ���ێ‪ :‬ب��ەردێ��ک‪،‬‬ ‫دارێک‪ ،‬ڕووبارێک‪ /‬ماڵی چەندین بوونەوەر‬ ‫کە زەمانێک پێش ئێستا ڕۆیشتوون‪/‬‬ ‫ماستۆدۆن و دایناسۆر کە یادگاری خۆیان‬ ‫لەو مانەوە کورتەی ئێرەدا جێهێشتووە‪....‬‬ ‫م��ای��ا‪ :‬دەس��ت��وان‪ ،‬باسی ب��ەردەک��ە و‬ ‫دارەکە و ڕووبارەکەت بۆ بکەم؟ من ئەم‬ ‫سێ هێمایەم لە بەستەیەکی ئەفەریقی‪-‬‬ ‫ئەمەریکییەوە وەرگرتووە‪ .‬هەموو ئەوەی‬

‫چارلی‪ :‬ئەی ناردت بۆ ڕاوێژکارەکانی‬ ‫سەرۆک؟‬ ‫مایا‪ :‬نەخێر‪ .‬ناچار نەکرابووم‪ .‬تەنانەت‬ ‫پێشیان وتم هەرچی چەندێک کاتت دەوێت‬ ‫لەسەر مینبەرەکە ئازاد بە‪ .‬بەاڵم دەزانم‬ ‫کورتبێژیی هونەری هونەرەکانە و ڕۆحی‬ ‫داناییە‪ ،‬بەاڵم دەبوو چەند ڕۆژێک پێشتر‬ ‫شیعرەکەیان بدەمێ تا چاپی بکەن بۆ ئەو‬ ‫بینەرانەی کە گوێیان گرانە‪ ،‬بەاڵم سەرۆک‬ ‫خۆی نەیبینیبوو و نەشیبیستبوو‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬لە کاتی خوێندنەوەیدا دردۆنگ‬ ‫ب��ووی��ت؟ ی��ان ت���ەواو زاڵ ب��ووی��ت و لە‬ ‫پەیوەندیدابوویت لەگەڵ شیعرەکە‪ ،‬کە‬ ‫دەتتوانی بە تەواویی هەستەکانت دەربڕیت؟‬ ‫مایا‪ :‬من لە شیعرەکەدا بووم‪ .‬چونکە‪،‬‬ ‫دوو سەرۆک و ژنەکانیان و دوو هاوڕێی‬ ‫خۆشەویستم و کوڕەکەم و کوڕەزاکەم لە‬ ‫المەوە بوون‪ .‬ئەگەر لە شیعرەکەدا نەبوومایە‬ ‫ئەوا لە ترسا بۆم نەدەخوێندرایەوە‪.‬‬ ‫چ���ارل���ی‪ :‬س����ەرۆک کلینتۆن دوای‬ ‫خوێندنەوەی چیی گوت؟‬ ‫مایا‪ :‬زۆر زۆر سوپاسی کردم‪ ،‬پێشبینیی‬ ‫ئەوەی نەکردبوو‪.‬‬

‫««‬

‫تیم پارکس‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪:‬‬ ‫ئەسعەدی مەال موستەفا‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫ب��ا وەب��ی��رخ��ۆم��ان بهێنینەوە کە‬ ‫ئ��ەب��ێ خ��وێ��ن��دن��ەوەی رۆم��ان��ەک��ان��ی‬ ‫سااڵنی پێش هەشتا چەندێک سەخت‬ ‫بووبێت‪ .‬سەرنجی ئەم چەند دێڕەی‬ ‫ویلیام فۆکنەر‪ ،‬نووسەری بەناوبانگی‬ ‫ئەمریکی بدە‪ ،‬لە رۆمانی (هاملێت)دا‪:‬‬ ‫«پ��اڵ��دەک��ەوت ل��ە چرکەساتی‬ ‫بەئاگاهاتنەوەی ژیانی دونیایەکی پڕ‬ ‫لە جەنجاڵیی خەڵكدا‪ ،‬ئەو گژوگیایەش‬ ‫کە یەک بار دڵۆپە ئاویان کۆڵدابوو‬ ‫کڕنوشیان دەب��رد لەناو تەمومژدا‬ ‫ل��ەب��ەردەم رووخ��س��اری��دا ک��ە رەش‬ ‫هەڵگەرابوو‪ ،‬چرچ ببوو‪ ،‬لە نێوانی‬ ‫هێڵی هەر چرچێکدا چەند دڵۆپێک‪،‬‬ ‫کە وەک رەوتی چەن سەربازێک لە‬ ‫جوڵەدابوون‪ ،‬ئەبینران‪ ،‬هەر یەکەیان‬ ‫نیگارێکی بچکۆلەی گزنگی ئەو‬ ‫رۆژەیان لە چاودابوو‪ ،‬تاموبۆنی ژنە‬ ‫دەوڵ��ەم��ەن��دە ت��ەپ و بۆگەنەکەیان‬ ‫هەڵگرتبوو‪ ،‬لە ناوەڕاستی ئەمەشدا‬ ‫دەنگی سمە دوفاقە قوڕاوییەکانی‬ ‫چەند ئەسپێک‪ ،‬کە لەناو تەمومژی‬ ‫سرودی هاوسەرگیریدا نوقوم بووبوون‪،‬‬ ‫گوێیان ئەسمی‪».‬‬ ‫ئەمە ئەو ئاڵۆزییەیە کە کەسێک‬ ‫پێویستە خۆی بۆ ئامادەبکات کاتێک‬ ‫رۆمانێکی لەوجۆرە ئەخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک رۆم��ان��ێ��ک��ی ل���ەو ج���ۆرە‬ ‫ئەخوێنیتەوە لە بەیانییەکی سارددا لە‬ ‫وێزگەی شەمەندۆفێرێک هەستئەکەیت‬ ‫کە ئەوە کاتێکی گونجاونیە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫ئەکرێت خوێندنەوەیەکی لەو جۆرە لەو‬ ‫ساتوشوێنەدا تەندروست دەرنەچێت و‬ ‫خوێنەر بەالرێدا ببات‪ ،‬یان خوێنەر‬

‫«‬

‫رۆمانەکە‪ .‬کاتێکیش دەستپێئەکەیتەوە‬ ‫ناتوانی بەو تامەزرۆییەی پێشترەوە‬ ‫مەلەبکەیت لەنێو گۆمی چیرۆکەکە‪،‬‬ ‫ئێ خۆ ناشکرێ سەرلەنوێ رۆمانەکە‬ ‫بخوێنیتەوە لە سەرەتاوە‪.‬‬ ‫ب��ا بچینە س��ەر رۆمانێکی وەک‬ ‫«هاوڕێکەمان»ی چارلس دیکنزی‬ ‫ن��ووس��ەری بەناوبانگی بەریتانی‪.‬‬ ‫سەرنجبدە ئ��ەم پ��ەرەگ��راف��ەی نێو‬ ‫رۆمانەکە‪:‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک وەاڵم����ی ئ���ەو پ��رس��ی��ارە‬ ‫قورسەی دۆزییەوە کە چۆن خەڵکی‬ ‫ئەتوانن بژین بێ ئ��ەوەی رێبازێکی‬ ‫ت��ای��ب��ەت ب��ە خ��ۆی��ان ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬وە‬ ‫کاتێکیش دەاڵڵەکانی خۆی پڕ ئیش‬ ‫کرد و کردنی بە یاسادانەرو وای لە‬ ‫دەنگدەرە پاکوبێگەردەکانی هەرێمی‬ ‫(پۆکێت بریچ) ک��رد هەڵیبژێرن و‬ ‫بیکەنە نوێنەری (یونیڤێرس) هەفتەی‬ ‫ئایندە بەڕێز ڤینیەرین بڕیارئەدا‬ ‫ببێتە دەستەی کارگێری (چیڵتن‬ ‫هەندرێدس)‪ ،‬وە دادوەریش دەستەی‬ ‫کارگێڕی (پۆکێت بریچس ثاوزەندس)‬ ‫قبوڵ ئەکات‪ ،‬پاشان خێزانی ڤێنیەرین‬ ‫خانەنشین ئەبن و ئەچن بۆ هەرێمی‬ ‫کالیس لە فەرەنسا بۆ ئەوەی لەسەر‬ ‫ئەڵماسەکانی خاتو ڤینیەرین بژی‪،‬‬ ‫چونکە بەڕێز ڤینیەرین بڕێکی باشی‬ ‫سامانەکەی خستبووە بازرگانی ئەم‬ ‫ئیشەوە‪ ،‬وە بۆ ئەوەی بۆ نیپتون و‬ ‫ئەوانی تر بگێڕێتەوە کە چۆن بەڕێز‬ ‫ڤینیەرین خانەنشینبووە لە پەرلەمان‬ ‫و چۆن لە رابردودا ئەنجومەنی گشتی‬ ‫ئەو کاتە لە خۆی و شەش سەد و‬ ‫پەنجاو حەوت هاوڕێی ئازیزو کۆنی‬ ‫پێکهاتبو ک��ە ه��ەری��ەک��ەی خەڵکی‬ ‫واڵتێك بوون‪.‬‬ ‫ئەم پارچە نووسینە لە کۆتایی‬ ‫رۆم��ان��ەک��ەدای��ە ک��ە ه��ەش��ت س��ەد‬ ‫پ��ەڕەی��ە‪ .‬کاتێک ئ��ەم نووسینەی‬ ‫سەرەوە ئەخوێنیتەوە پێویستە هەمو‬

‫ڕۆمانێکی ناسک داڕێژراو کە چیرۆکەکەی جوان‬ ‫بێت و لە کۆمەڵێک ڕستەی شێوە جیاوازی ڕێزمانی‬ ‫پێک هاتبێت دەکرێ بکرێت بە دەیان بەشەوە و‬ ‫کاریش نەکاتە سەر ڕەوتی گشتیی ڕۆمانەکە‬

‫والێبکات لێکدانەوەیەکی پێچەوانەبکات‬ ‫بۆ ئەو رۆمانە‪ .‬لە الیەکی ترەوە ئەگەر‬ ‫هەمیشە لە وێزگەو شوێنە گشتیەکان‬ ‫ئ��ەو ج��ۆرە رۆمانانە بخوێنینەوە‪،‬‬ ‫ئەکرێ سەخت بێت بڕیاری وەستان‬ ‫ب��دەی��ن ل��ە شوێنێکی گ��ون��ج��اوی‬ ‫رۆمانەکەدا‪ .‬پێموایە نمونەکەی پێشوو‬ ‫قسەکەم ئەسەلمێنێت‪ .‬بۆ نمونە‪،‬‬ ‫کاتێک ئەو رۆمانەی ویلیام فۆکنەر‪،‬‬ ‫کە باسمانکرد‪ ،‬ئەخوێنینەوە لە ناو‬ ‫شەمەندۆفێردا‪ ،‬تۆش ئەگەیتە سەر‬ ‫دەستەواژەی «ژنە دەوڵەمەندە تەپ‬ ‫و بۆگەنەکە»‪ ،‬لە پڕێکدا شەمەندۆفێر‬ ‫ئەوەستێت و ئەڵێت «ئاگاداری! ئێرە‬ ‫(پیکادلی سێکس)ە یان (تایمس‬ ‫سکۆیە)یە‪ ،‬هەرکەسێک ئەیەوێت‬ ‫دابەزێت با بفەرموێ‪ »،‬تۆش پێویستە‬ ‫دابەزیت‪ ،‬ئەمەش ئەبێتە هۆی پچڕانی‬ ‫ئەندێشەو بیرت ل��ەس��ەر چیرۆکی‬

‫روداوەکانی پێشتر کە رویانداوە بزانی‪،‬‬ ‫پ��اش��ان ه��ەن��دێ زان��ی��اری پێویستە‬ ‫ل��ەب��ارەی سیستەمی پەرلەمانی‬ ‫بەریتانیا‪ ،‬وە ئ��ەو وات��ا تایبەت و‬ ‫ج��ی��اوازان��ەی کە ک��ات هەیەتی لەم‬ ‫رۆمانەدا‪ .‬چارلس دیکنز دەریایەکە کە‬ ‫پێویستە زیاتر لە نیو سەعات خۆتی‬ ‫تیا نقومبکەیت ئینجا دەستبکەیت‬ ‫بە مەلەی خوێندنەوە تیایدا‪ ،‬ئەگینا‬ ‫ئەبێت تەنها لە تەنکایی بیرکردنەوەدا‬ ‫بمێنینەوە‪.‬‬ ‫با بێینەوە بۆ س��ەدەی بیستەم‪.‬‬ ‫هێنری گرین‪ ،‬نووسەری ئینگلیزی لە‬ ‫وەسفی گۆڕستانێکدا ئەنووسێت‪:‬‬ ‫کاتێک هەڵدەگەڕای بەسەر درەختە‬ ‫تازیەبارەکاندا‪ ،‬گوڵوگوڵزارێکی زۆرت‬ ‫ئەبینی‪ ،‬ل��ە کاتێکدا ل��ێ��رەول��ەوێ‬ ‫بەرامەی ئەو دەستەگوڵە نوێ و تەڕانە‬ ‫پەرش ببۆوە کە لەسەر گۆڕەکان‪ ،‬کە‬

‫ساردتربون لەمڕۆ‪ ،‬دانرابوون‪ .‬بەهۆی‬ ‫ئەو چەپکە گواڵنەوە ئەتتوانی گۆڕی‬ ‫ئازیزان لەیەکدی جیابکەیتەوە‪ ،‬لە‬ ‫دوروب����ەری گ��ۆڕەک��ان��ی��ش درەخ��ت��ی‬ ‫س���ەرو‪ ،‬رون���اک و ک��ام��ەران‪ ،‬مەنگ‬ ‫وەک ئەم پاشنیوەرۆیە‪ ،‬رادەمان لە‬ ‫هەرکەسێک سەیری ئەو گۆڕانەیان‬ ‫ئەکرد‪ ،‬کاتێکیش نۆرەی مردنی ئەو‬ ‫کەسانە ئەهات‪ ،‬کڕنوشیان ئەبردو‬ ‫پاشان ئەژاکان و ئەمردن‪.‬‬ ‫ئ��ەم چەند دێ��ڕەی هێنری گرین‬ ‫ئاگادارکردنەوەیەکی قورسە بۆ ئەو‬ ‫کەسانەی ئەم رۆمانە ئەخوێننەوە‬ ‫کە ناکرێ بە سادەوساکاری بڕواننە‬ ‫ئ��ەم رۆم��ان��ەو ناتوانن ب��ە خێرایی‬ ‫بیخوێننەوە‪ ،‬بەڵکو پێویستیان بە‬ ‫خوێندنەوەیەکی قوڵی ئەم پەرتوکە‬ ‫هەیە‪ .‬دێڕی وا هەیە لە رۆمانەکانی‬ ‫گریندا پێویستیان بە سێ تا چوار‬ ‫خوێندنەوە هەیە تا بە تەواوی تێی‬ ‫ئەگەی‪ ،‬هەروەک ئەڵێ‪« :‬ئەبێ هەنێ‬ ‫کاتی خۆت لە ئارامیدا ببەخشی بە‬ ‫من کاتێک ئ��ەت��ەوێ نووسینەکانم‬ ‫بخوێنیتەوە‪».‬‬ ‫ج��ەی کاسپن ک��ان��گ‪ ،‬ن��وس��ەری‬ ‫ئەمریکی‪ ،‬لە گۆڤاری نیو یۆرکەردا‬ ‫ئەنوسێت «ل��ە رۆمانێکی باشدا‬ ‫هەر وشەیەک گرنگی تایبەتمەندی‬ ‫خۆی هەیەو کاریگەری هەیە لەسەر‬ ‫رێ���رەوێ رۆم��ان��ەک��ە‪ ».‬ئ��ەم قسەیە‬ ‫پیرۆزی ئەدات بە دەقی نوسین‪ .‬بە‬ ‫راش��ک��اوی ئەیڵێم گومانم هەیە کە‬ ‫ئەم وتەیە هەرگیز راست دەرچوبێت‪.‬‬ ‫نوسەرەکان هەمیشە نوسینەکانی‬ ‫خۆیان باڵوکردۆتەوەو پاشان دوبارە‬ ‫باڵویانکردۆتەوە لەگەڵ هەمو جۆرە‬ ‫گۆڕانکاریئەک لە دەقی نوسینەکاندا‪،‬‬ ‫کەچی هەرگیز روینەداوە گۆرانکاری‬ ‫بکەن لە ئەزمونی خوێنەرەکاندا‪،‬‬ ‫ئەزانم خەڵکانێک هەن ئەڵێن هەمیشە‬ ‫نوسەری شاز هەیە کە ئەم بیروبۆچونە‬ ‫نایانگرێتەوە وەکو «فۆکنەرو تۆماس‬ ‫ه���اردی و ل��ۆرێ��ن��س»‪ ،‬ب��ەاڵم م��ن و‬ ‫کۆمەڵێکی زۆر لە خوێنەران پێمان‬ ‫وایە کە ناوەرۆکی گشتی گرنگەو یەک‬ ‫وشەو دو وشە کارناکەتە سەر رەوتی‬ ‫خوێندنەوەی رۆمانەکە لەبەر ئەمەشە‬ ‫لە کۆتایی خوێندنەوەی کتێبەکەدا هەر‬ ‫خوێنەرەو بە شێوازێک لێکدانەوەی بۆ‬ ‫ئەکات‪.‬‬ ‫وادەردەک���ەوێ���ت ل��ەم رۆژگ����ارەدا‬ ‫وت��ەک��ەی کانگ دروس��ت نەبێ‪ .‬من‬ ‫پێم وایە ڕۆمانێکی ناسک داڕێژراو کە‬ ‫چیرۆکەکەی جوان بێت و لە کۆمەڵێک‬ ‫ڕستەی شێوە جیاوازی ڕێزمانی پێک‬ ‫هاتبێت ئ��ەک��رێ بکرێت ب��ە دەی��ان‬ ‫بەشەوە و کاریش نەکاتە سەر ڕەوتی‬ ‫گشتیی ڕۆمانەکە؛ وە پێشم وایە بەش‬ ‫بەشکردنی نوسینەکە هەرگیز خوێنەر‬ ‫ماندو ناکات و وا لە خوێنەریش ئەکات‬ ‫بتوانێ بە ئاسانی بیخوێنینەوەو‬ ‫لە هەرکوێیەکیش ویستی بتوانێ‬ ‫بوەستێت ب��ێ ئ���ەوەی توشی هیچ‬ ‫گرفتێک ببێت کاتێک دواتر ویستی‬ ‫دەست پێبکاتەوە‪ ،‬هەرچەندە دانی‬ ‫پێدا ئەنێم هەمیشە رۆمان و نووسینی‬ ‫شاز هەن کە ئەم بیروبۆچونەی من‬ ‫نایانگرێتەوە‪ ،‬بگەڕێ دڵنیام رۆژێک‬ ‫دێنە بەردەستت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/١٤‬‬

‫‪6‬‬

‫یادی هه‌شتاساڵه‌ی له‌دایكبوونی وۆڵ سۆینكه‌‬

‫‪13/7/2014‬‬

‫ژن له‌ سێ زه‌مه‌نی ئه‌ده‌بیدا‬

‫میتۆدی ڕه‌خنه‌ى‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‬

‫ڕه‌خنه‌ی فێمینیستی‬

‫پانتاییه‌ك بۆ فره‌خوێندنه‌وه‌‬

‫هۆزان مەحموود‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كان ئه‌وه‌م���ان پێ ده‌ڵێن ك ‌ه زۆربه‌ری‬ ‫پ و باڵوكردنه‌وه‌و خوێندنی‬ ‫بواره‌كانی نووس���ین‪ ،‬چا ‌‬ ‫ئه‌ده‌بیات به‌ده‌ست پیاوه‌وه‌ بووه‌و له‌خزمه‌ت ئه‌واندا‬ ‫و بۆ گێڕانه‌وه‌و نووس���ینی ئه‌وان بووه‌‪ .‬و‌ه زۆربه‌ی‬ ‫ئه‌ده‌بیات���ی به‌رهه‌مهاتوو تا س���اتی س���ه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫ره‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی فێمینیستی‪ ،‬پڕ بوون ل ‌ه گێڕانه‌وه‌‌و‬ ‫نووس���ینی ئه‌وبابه‌تان���ه‌ی ك��� ‌ه كۆمه‌ڵێ���ك خولیای‬ ‫پیاوان��� ‌ه وێناده‌كات‪ ،‬بۆ نمون��� ‌ه جه‌نگ‪ ،‬داگیركاری‪،‬‬ ‫سه‌ركێشی‪ ،‬كه‌ش���فكردن‪ ،‬نواندنی توندوتیژی‌و هتد‪.‬‬ ‫ل ‌ه ناو ئ���ه‌م مێژووه‌دا‌و له‌كه‌ناری ئه‌م نووس���ه‌رانه‌دا‬ ‫ژنان���ی نووس���ه‌ر رووبه‌ڕووی ده‌یان كێش���ه‌‌و رێگری‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئابوری‌و ترادیس���یۆنی بوون‪ .‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌وه‌ش هه‌لی خوێندنیان نه‌بوو و‌ كاره‌كانیان به‌كه‌م‬ ‫س���ه‌یرده‌كرا‪ .‬تا س���ه‌رهه‌ڵدانی ره‌خنه‌ی فێمینیستی‬ ‫نووس���ینی ژنان نه‌خرابووه‌ كانونی ئه‌و نووسه‌رانه‌ی‬ ‫ك ‌ه له‌ خوێندنگه‌كان ده‌خوێنران‪ .‬كانونی نووس���ه‌ران‬ ‫ته‌نها كانونی به‌رهه‌م ‌ه ئه‌ده‌بییه‌كانی پیاوانی نووسه‌ر‬ ‫بوون‪ .‬له‌ هه‌مان كاتیش���دا تێكستی ژنانی نووسه‌رو‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی���ان كڕی���اری كه‌مب���ووه‌‪ ،‬دی���اره‌ وه‌كو‬ ‫به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ نه‌ده‌كرا‪.‬‬ ‫س���ه‌رهه‌ڵدانی ره‌خن���ه‌ی ئه‌ده‌بی فێمینیس���تی‪،‬‬ ‫ش���ڵه‌قاندنی دۆخێك���ی چه‌س���پاو بوو ل���ه‌ دونیای‬ ‫به‌رهه‌مهێنان���ی ئه‌ده‌ب���دا‪ .‬ژن���ان له‌په‌راوێ���زی ئه‌م‬ ‫دونیایه‌داو له‌ كات‌و ش���وێنی جی���اوازدا گه‌ر به‌هۆی‬ ‫پێگ���ه‌ی خانه‌واده‌كه‌یان���ه‌و‌ه هه‌ل���ی ئه‌وه‌ی���ان ب���ۆ‬ ‫ره‌خسابێت ببنه‌ فێرخواز‪ ،‬بنووسن‌و بخوێننه‌وه‌ ئه‌وا‬ ‫ده‌ستیان بۆ نووس���ین بردووه‌‪ .‬به‌هۆی ئه‌وه‌ی مافی‬ ‫خوێندن بۆ ژنان له‌سه‌رتاس���ه‌ری دونی���ادا مافێكی‬ ‫یونیڤێرساڵی نه‌بوو‪ ،‬ته‌نها پیاوان بۆیان هه‌بوو بچن ‌ه‬ ‫ب���ه‌ر خوێندن‪ .‬هه‌ربۆیه‌ش ژن���ان له‌ خوێندن بێبه‌ش‬ ‫كرابوون‪ ،‬تاوه‌كو س���ه‌ده‌ی هه‌ژد‌ەهەم ته‌نها هه‌ندێك‬ ‫ل ‌ه ژنانی خانه‌دانه‌كان‌و چینی مام ناوه‌ند بۆیان هه‌بوو‬ ‫بچن��� ‌ه قوتابخانه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌م رێگریانه‌ش���داو به‌پێی‬ ‫لێكۆڵینه‌و‌ه له‌مێژوی ئه‌ده‌ب‌و شیعر ده‌ركه‌وتووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ژنانی نووس ‌هر‌و ش���اعیرو داهێنه‌ر زۆر له‌ كۆنه‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫مه‌یداندا بوون‪ .‬بۆ نمون ‌ه یه‌كه‌م ش���یعری تۆماركراو‬ ‫له‌مێژووی مرۆڤایه‌تیدا‪ ،‬كه‌له‌س���ه‌ر خش���ته‌ی قوڕین‬ ‫نووس���راوه‌‪ ،‬ده‌ركه‌وتوو‌ه كه‌ ژن نووس���یویه‌تی‪ .‬ئه‌م‬ ‫یه‌كه‌مین ژن ‌ه شاعیره‌ی مرۆڤایه‌تی ناوی ئێن‪-‬هێدۆ‪-‬ئانا‬ ‫(‪ )En-hedu-an‬ب���ووه‌‪ .‬ب ‌ه پێی لێكۆڵینه‌وه‌كان‬ ‫ی پیاوانەیە‪ ،‬دەنووسی‬ ‫خاتوو ئیڤانس‪ ،‬ڕۆمانەکانی بە ناوی «جۆرج ئیلیۆت»ـه‌وه‪ ،‬کە ناو ‌‬ ‫ده‌ركه‌وت���وو‌ه ك ‌ه ئه‌م خانمه‌ ل ‌ه س���اڵه‌كانی ‪2285‬ی‬ ‫به‌ر له‌ زایندا ژیاوه‌‌و شیعری نووسیوه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫(ئه‌كه‌دیه‌كان���ی كۆن) ل���ه‌ (مێزۆپۆتامیا)‪ .‬هه‌روه‌ها چه‌قبه‌ستووه‌ی هه‌ژاند‪ .‬ره‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی فێمینیستی‬ ‫س���ێهەمین ئێرا‪ :‬ل ‌ه ‪ 1920‬تا ئێستا‪ ،‬ئه‌م سه‌رده‌م ‌ه‬ ‫خانمه‌ش���اعیری یۆنانی ساپهۆ‪ Sappho -‬كه‌ ل ‌ه سه‌رچاوه‌ی یه‌كی گرنگ بوو بۆ پرسیاردروستكردن‪ .‬به‌س���ه‌رده‌می (فیمی���ه‌ڵ‪ -‬مێین���ه‌) پێناس���ه‌كراوه‌‪،‬‬ ‫س���ه‌ده‌ی شه‌شی به‌رله‌زایندا ژیاو‌ه وه‌كوو گه‌وره‌ترین له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ستراتیژی خست ‌ه به‌رده‌ست ژنان بۆ به‌وه‌ی ژنانی نووس���ه‌ر هه‌ردوو دۆخه‌كه‌ی پێش���وو‬ ‫ش���اعیری لی���رك داده‌نرێ���ت‪ .‬هه‌روه‌ها ل��� ‌ه بواری شرۆڤه‌‌و شیكردنه‌وه‌ی تێكس���ت بۆ خستنه‌ڕوی ئه‌و ره‌ت ده‌كه‌ن���ه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك خۆی���ان ده‌نووس���ن‪ ،‬ن���ه‌ك‬ ‫رۆماننووسیندا رۆمانی (به‌سه‌رهاتی گێنجی‪ The( -‬بابه‌تانه‌ی په‌یوه‌ندی به‌ڕۆلی ژنان‌و سێكس���والیتی‌و وه‌كو الس���اییكردنه‌وه‌ی پیاوانی نووس���ه‌ر‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫‪ Tale of Genji‬ك��� ‌ه هه‌ندێك ل���ه‌ لێكۆڵه‌ره‌كان جێن���ده‌ره‌وه‌ هه‌ی���ه‌‪ ...‬به‌دیوێك���ی ت���ردا دیدی ژن ن���ه‌ك وه‌ك پرۆتێس���تۆكردنی ئ���ه‌و وێناكردنان���ه‌‪.‬‬ ‫وه‌كو سه‌ره‌تاییترین رۆمانی جیهان له‌قه‌ڵه‌میان داوه‌‪ .‬ب���ۆ خۆی���ان‌و دونی���ای ده‌ره‌وه‌ی���ان‪ ،‬وێناك���ردن‌و ئه‌م س���ه‌رده‌مه‌ س���ه‌رده‌مێكه‌ كه‌ ژنان وه‌ك خۆیان‬ ‫ئه‌م رۆمان��� ‌ه خانمێكی ژاپۆنی ك ‌ه ناوی موراس���اكی نوێنه‌رایه‌تیكردن له‌ نووس���ینی ش���یعر‪ ،‬ئه‌ده‌ب و‌ه بیرده‌كه‌نه‌وه‌‌و ده‌نووس���ن‪ .‬پرۆژه‌ی زیندووكردنه‌وه‌ی‬ ‫ش���یكیبۆ ‪ ))Murasaki Shikibu‬ب���وه‌ هه‌زار داهێنان���ی ت���ری كولتووری‪ ،‬به‌ پێ���ی لێكۆڵینه‌وه‌ی ونوس���ینه‌كانی ژنانی چیرۆكنووس زۆرێكیانی هێنای ‌ه‬ ‫پرۆفیسۆر (ئێله‌ین شوالته‌ر) دابه‌شبوو‌ه به‌سه‌ر سێ ن���او خوێندنی ئه‌ده‌بیاتی ئینگلیزییه‌وه‌‪ .‬كه‌ پێش���تر‬ ‫ساڵ دوای زاین نووسیوێتی‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی زانراوه‌ له‌ سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست ل ‌ه خۆرئاوادا ئێرای جیاوازدا‪ ،‬یاخود س���ێ زه‌مه‌نی جیاوازدا‪ ،‬ئه‌م ل��� ‌ه كانونی ئه‌ده‌بیاتدا ش���وێنایان ونبوو‪ .‬ئه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫ژنانی نووسه‌رو ش���اعیر له‌ بواری ئه‌ده‌ب‌و كولتوری س���ێ ئێرایه‌ (فیمینین‪ ،‬فێمینیس���ت‌و فیمه‌یڵ مێیه‪ -‬ب���واری لێكۆڵینه‌وه‌ی ره‌خنه‌گران���ه‌ی ژنانی لێكۆڵه‌ر‬ ‫س���ه‌رده‌می خۆیاندا به‌رهه‌می نووس���ینیان هه‌بووه‌‪ Feminine, Feminist, Female‌ .‬بوون‪ .‬بۆم���ان ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌ ك���ه‌ ده‌رگایه‌كی تریان‬ ‫هه‌وره‌ه���ا به‌ش���داری ژنان له‌ ب���واری به‌رهه‌مهێنانی خاتوو (ئێله‌ین شوالته‌ر‪ Elaine Showalter -‬به‌سه‌ر دونیای ئه‌ده‌بیاتدا كردۆته‌وه‌‪ ،‬كه‌ پێشتر ته‌نها‬ ‫ئه‌ده‌بیدا له‌ خۆرئاوا ل ‌ه س���ه‌ده‌كانی هه‌ژده‌و نۆزده‌دا له‌ كتێبی (ئه‌ده‌بێكی خۆی���ان‪ A Literature -‬كڵه‌بێكی پیاوان ‌ه بووە‪.‬‬ ‫رووی ل���ه‌ زیادبوونێكی به‌رچاو ك���ردووه‌‪ .‬به‌ تایبه‌ت ‪ ، .1977 of Their Own‬ك���ه‌ لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك ‌ه‬ ‫به‌هه‌م���وو ئ���ه‌و ره‌خن���ه‌‌و ئاڵ���ۆزی‌و كه‌موكوڕی‌و‬ ‫له‌ ئینگلته‌را‌و ئه‌مریكا ك ‌ه چینێكی مامناوه‌ندی ژنان له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك ژنی نووسه‌ری ئینگلیز ل ‌ه سه‌ره‌تای جیاوازییان���ه‌وه‌ ك��� ‌ه ل��� ‌ه بی���روڕاو لێكۆڵینه‌وه‌كانی‬ ‫دروس���ت ده‌بێت‪ ،‬ئه‌م توێ���ژه‌ خولیایان خوێندنه‌وه‌‌و س���ه‌ده‌ی نۆزده‌و‌ه تا سه‌ده‌ی بیست‪ .‬ئه‌ده‌بیاتی ئه‌م فێمینیس���ته‌كاندا هه‌یه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم فاكتێك ك ‌ه ئینكاری‬ ‫نووس���ین ده‌بێت به‌هۆی ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌تی خوێندن‌و ژنه‌ نووس���ه‌ران ‌ه به‌م شێوه‌ی ‌ه به‌س���ه‌ر سێ زه‌م ‌هن‌و لێناكرێ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ به‌رده‌وام گۆڕانكاریی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫س���ه‌رچاوه‌و كاتی���ان له‌به‌رده‌س���تدا ب���ووه‌‪ .‬لێره‌و‌ه ئێرادا دابه‌شده‌كات؛‬ ‫دروست ده‌كه‌ن‪ .‬س���ه‌ر به‌هه‌ر كامپێكی فێمینیستی‬ ‫یه‌كه‌مین ئێ���را‪ :‬ل ‌ه ‪ 1880-1840‬ئێرای (فێمینین‪ -‬بین رۆڵ‌و كاریگ���ه‌ری‌و ه���ه‌وڵ‌و ماندوبوونی ئه‌مان ‌ه‬ ‫نووسه‌رگه‌لێكی وه‌كو (جه‌ین ئۆستین‪ ،‬ماری شێللی‬ ‫و ئێمیل���ی برۆنت���ێ) ده‌رده‌ك���ه‌ون ك ‌ه ت���ا ئه‌مرۆش مێینه‌یه‌تی) بووه‌‪ .‬له‌م زه‌مه‌نه‌دا ژنی نووس���ه‌ر رۆڵ ‌ه هۆش���یارییه‌كه‌ی مه‌زنی له‌زۆر ب���واردا الی ژن‌و پیاو‬ ‫نووسینه‌كانیان زۆر به‌رجه‌سته‌ن‪ .‬هه‌ندێك ل ‌ه خانمان خوازراوه‌كان���ی مێینه‌یه‌ت���ی ناوه‌كی ك���ردووه‌‌و به‌و دروستكردووه‌‪ .‬هه‌ریه‌كێك له‌م شه‌پۆله‌ فێمینستیان ‌ه‬ ‫له‌ژێر ناوی خوازراو یان پیاودا ده‌یاننووسی‪ .‬بۆ نمون ‌ه وێناكردن���ه‌و‌ه رۆمانی نووس���یوه‌ ك ‌ه پیاو وێنای ژنی ژن���ی هێناوه‌ت ‌ه ن���او زۆر بواره‌وه‌‪ ،‬كه‌ پێش���تر ته‌نها‬ ‫رۆماننووس���ی به‌ناوبانگی ئینگلی���زی جۆرج ئیلیۆت كردووه‌‪ .‬هه‌ندێك له‌م ژنه‌ نووسه‌رانه‌ بۆ نمون ‌ه خاتوو روبه‌رێكی پیاوان ‌ه بوون‪ ،‬كه‌ بێگومان ئه‌ده‌ب یه‌كێك‬ ‫(‪ .)1880-1819 George Elliott‬ك���ه‌ ناوێكی ئیڤان���س كه‌ دواتر به‌ ناوی پی���او‪ -‬جۆرج ئیلیۆته‌و‌ه بووه‌ له‌و رووبه‌رانە‪.‬‬ ‫خوازراوی پیاوان ‌ه بووه‌و ناوی راس���ته‌قینه‌ی نووسه‌ر ده‌نووس���ێ نمونه‌ی ئ���ه‌و خانمه‌ نووس���ه‌رانه‌ن ك ‌ه‬ ‫خاتوو ماری ئان ئیڤانس ‪ Mary Ann Evans‬ویس���تویانه‌ جێگایان ببێته‌وه‌ له‌دونیای پیاواندا‪ .‬و‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌كان ئەم باسە‪:‬‬ ‫بووه‌‪ .‬ئه‌وه‌مان بیر نه‌چێت ك ‌ه ئه‌و سه‌رده‌مه‌ نووسینی به‌ نه‌فه‌سێكی پیاوانه‌و‌ه ل ‌ه بواره‌كه‌ی خۆیاندا كاریان‬ ‫‪Gillespie T. (2010). Doing literary‬‬ ‫خانمه‌كان وه‌كو نووس���ینی «ڕۆمانسی»‌و «درامای كردووه‌و نووسیویانه‌‪.‬‬ ‫‪criticism: Helping students engage‬‬ ‫دووه‌مین ئێرا‪ :‬ل ‌ه ‪ 1920-1880‬خانمه‌ نووسه‌ره‌كانی ‪with challenging texts. Stenhouse‬‬ ‫رووداوی ناوماڵ» چاولێده‌كران‪ .‬و‌ه بۆ خۆپاراس���تن‬ ‫‪Publishers.‬‬ ‫له‌م رۆڵ ‌ه به‌ كڵێش���ه‌كراو‌ه بۆ ژنانی نووس���ه‌ر خاتوو ئ���ه‌م س���ه‌رده‌مه‌ ره‌ف���زی (فێمینیتی‪-‬مێینه‌یه‌تی)‬ ‫ده‌كه‌نه‌وه‌ ل ‌ه نووس���یندا‪ ،‬به‌ واتایه‌كی تر نایانه‌وێت ‪Shari Benstock, Suzanne Ferriss‬‬ ‫(م���اری ئیڤانس) بڕی���ار ده‌دات ب ‌ه ن���اوی پیاوه‌و‌ه‬ ‫‪(2002) A Handbook of Literary‬‬ ‫الس���ایی پیاوانی نووسه‌ر بكه‌نه‌وه‌ ل ‌ه وێناكردنیان بۆ‬ ‫(جۆرج ئیلیوت) به‌رهه‌مه‌كانی باڵوبكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪Feminisms, Oxford University press‬‬ ‫له‌گ���ه‌ڵ س���ه‌رهه‌ڵدانی ش���ه‌پۆله‌كانی فێمینیزم‌و ژن‪ .‬ئه‌م نووسه‌ران ‌ه له‌ دژی ئه‌و رۆڵه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییان ‌ه ‪Showalter, Elaine (1977) A Literature‬‬ ‫وه‌س���تانه‌وه‌‌و نووس���ینه‌كانیان ك���رده‌ بوارێ���ك بۆ ‪of Their Own: British Women Novelists‬‬ ‫به‌تایبه‌ت شه‌پۆلی دووه‌می فێمینیزم له‌شه‌سته‌كانی‬ ‫‪From Bronte to Lessing. Princeton:‬‬ ‫‌‪.‬‬ ‫ه‬ ‫دۆخ‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫پرۆتێستكردنی‬ ‫سه‌ده‌ی بیس���ت‪ ،‬ره‌خنه‌ی فێمینیس���تی ئه‌م دۆخ ‌ه‬ ‫‪Princeton UP.‬‬

‫««‬

‫د‪ .‬على طاهر به‌رزنجی‬ ‫به‌شی سێیه‌م ‪ -‬كۆتایی‬ ‫بنه‌ماكانى میتۆدی هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه‬ ‫الى دریدا‬ ‫• هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ه��زری رۆژئاوایی‬ ‫و ره‌خنه‌گرتن لێی ب���ه‌وه‌ی هزرێكه‌ ب ‌ه‬ ‫ده‌وروبه‌ری عه‌قڵدا چڕ بۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫• ئیدانه‌كردنی هزری رۆژئاوایی به‌وه‌ی‬ ‫سه‌نته‌ره‌كه‌ی ده‌سه‌اڵتى ده‌نگه‌‪.‬‬ ‫• بانگه‌شه‌كردن بۆ المه‌ركه‌زیه‌ت‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫المه‌ركه‌زیه‌تی عه‌قڵ و ده‌نگ‪.‬‬ ‫• بانگه‌شه‌كردن بۆ جێگیركردنی زانستى‬ ‫نووسین (علم الكتابه‌) وه‌ك ئه‌لته‌رناتیڤێكی‬ ‫گوتارى زاره‌كی (اخلطاب الشفهی)‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه (دریدا) میتۆدی بونیادگه‌رى‬ ‫ڕه‌ت��ك��ردۆت��ه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه پابه‌ندی زم��ان‬ ‫و ده‌ن��گ ب��ووه‌‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌وه‌ میتۆدی‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی له‌سه‌ر پره‌نسیپی‬ ‫سه‌قامگیری (الثبات) خۆی بونیاد نانێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها به‌پێی سه‌نته‌رێكی دیاریكراویش‬ ‫هه‌نگاو نانێت‪ ،‬پاشكه‌وتنی بونیادگه‌ری‬ ‫ل ‌ه سه‌رنه‌كه‌وتنیدایه‌ له‌مه‌ڕ دیاریكردنی‬ ‫گشتیی بزاوتی داله‌كاندایه‌‪ ،‬له‌هه‌مانكاتیشدا‬ ‫پێداگرتنیان له‌سه‌ر بابه‌تى بونیاد ل ‌ه‬ ‫سیستمدا به‌ره‌و چه‌ند مه‌دلولێكی كۆتایی‬ ‫بردن‪ ،‬سه‌ره‌ڕاى ئه‌مانه‌یش بایه‌خنه‌دانیان‬ ‫ب ‌ه پێگه‌ی كاریگه‌ریی خوێنه‌ر‪ ،‬یه‌كێك بوو‌ه‬ ‫ل ‌ه شكسته‌كانیان‪ ،‬به‌ بۆچوونی ئه‌وان‪ ،‬ده‌ق‬ ‫واتا ده‌دات به‌ خوێنه‌ر‪ ،‬له‌هه‌مانكاتیشدا‬ ‫ده‌ق رۆڵی بكه‌رو ته‌واوكه‌رى ڕاسته‌وخۆیش‬ ‫ده‌بینێ‪ ،‬به‌ده‌ستهێنانی واتا ب ‌ه روانگه‌ی‬

‫«‬

‫ده‌سه‌اڵتی به‌و‌ه نه‌داو‌ه ك ‌ه خوێنه‌ر واتا له‌ناو‬ ‫ده‌قدا دروستبكات‪ ،‬یاخود خوێنه‌ر واتایه‌ك‬ ‫بڵێ هیچ په‌یوه‌ندی به‌ ده‌قه‌كه‌و‌ه نه‌بێت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو مه‌به‌ست ل ‌ه بێكۆتایی واتا ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫كه‌ خوێنه‌ر بۆی هه‌ی ‌ه زی��اد ل ‌ه واتایه‌ك‬ ‫بوروژێنێ به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌و واتا تازه‌ی ‌ه ئیحا‬ ‫له‌ ده‌قه‌كه‌و‌ه وه‌رده‌گرێت‪ ،‬وات ‌ه دال یه‌ك‬ ‫واتاى نییه‌ هه‌ر له‌سه‌رى بوه‌ستین»‪.‬‬ ‫ئێمه‌ش ته‌باین له‌گه‌ڵ ئ�ه‌م بۆچوون ‌ه‬ ‫به‌وه‌ی كه‌ خوێنه‌ر هه‌ر واتایه‌ك به‌ده‌ستدێنێ‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه چوارچێوه‌ی چه‌مكی ده‌قه‌كه‌دا‬ ‫بێت‪ ،‬وات�ه‌ ڕایه‌ڵه‌یه‌كی په‌یوه‌ندی واتاو‬ ‫ده‌قه‌كه‌ به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كی دووالیه‌نه‌یه‌‪ ،‬هه‌وڵده‌دات‬ ‫ه �ه‌رچ��ۆن��ێ ب��ێ��ت‪ ،‬ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی هه‌موو‬ ‫ده‌قێك بكات‪ ،‬یه‌كه‌م جار توێژینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ترادیسیۆنی (تقلیدی)‪ ،‬تا واتا رونه‌كه‌ی‬ ‫بسه‌لمێنێ‪ ،‬دوات����ر ئ���ه‌و وات���ای���ه‌ی ك ‌ه‬ ‫پێیگه‌یشتووه‌ هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫ب ‌ه خوێندنه‌وه‌یه‌كی دژ به‌وه‌ی یه‌كه‌مه‌‪ ،‬تا‬ ‫درزێك ده‌كاته‌ نێوان واتاى ڕوون و واتا‬ ‫شاراوه‌كه‌ی ده‌ق‪.‬‬ ‫ب������ه‌م پ����������رۆژه‌ی خ���وێ���ن���دن���ه‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی هه‌موو فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫رۆژئ��اوای��ی�ه‌ك��ان هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه‌‪ ،‬جا‬ ‫ئ �ه‌م �ه‌ش خ��ۆی ل � ‌ه وات���اى سه‌قامگیرو‬ ‫ڕاستى زانستى و شوناس و هوشیاری دا‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬به‌كورتى هه‌موو بنه‌ماكانى‬ ‫گوتارى فه‌لسه‌فى رۆژئ���اوا ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌توانین بڵێین (دری��دا) له‌ژێر كاریگه‌ری‬ ‫(نیتشه‌) و (هایدگه‌ر)دایه‌و‪ ،‬هه‌ندێ جاریش‬ ‫ئه‌وانی تێپه‌ڕاندووه‌‪( ،‬دریدا) وایده‌بینێ ك ‌ه‬ ‫هزری رۆژئاوا له‌سه‌ر دوالیزمێكی دوژمنكاران ‌ه‬ ‫وه‌ك دوالیزمی عه‌قأل و سۆز‪ ،‬عه‌قڵ و الشه‌‪،‬‬ ‫پیاو و ژن‪ ،‬زاره‌كی و نووسین‪ ،‬بونیادنراوه‌‪،‬‬ ‫له‌م دوالیزمانه‌شدا گرنگی ب ‌ه یه‌كه‌م دراوه‌و‬ ‫دووه‌م په‌راوێزخراوه‌‪ ،‬دریدا به‌مه‌یش ده‌ڵێت‬

‫خوێندنه‌وه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی خوێندنه‌وه‌یه‌كی دووالیه‌نه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌وڵ ده‌دات هه‌رچۆنێك بێت‪ ،‬توێژینه‌وه‌ی هه‌موو ده‌قێك بكات‪،‬‬ ‫یه‌كه‌م جار توێژینه‌وه‌یه‌كی ترادیسیۆنی (تقلیدی)‪ ،‬تا واتا ڕوونه‌كه‌ی‬ ‫بسه‌لمێنێت‪ ،‬دواتر ئه‌و واتایه‌ی كه‌ پێی گه‌یشتوو ‌ه هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه‌‬ ‫سه‌نته‌ریزمی لۆجیكی (تمركز املنطقی)‬ ‫وات ‌ه سه‌نته‌ریزمی وشه‌و قسه‌یه‌‪.‬‬ ‫(دریدا) ئاره‌زو بۆ سه‌نته‌ر ده‌گه‌ڕێنێته‌و‌ه‬ ‫بۆ نه‌زعه‌ی سه‌نته‌رى لۆگۆس خودی وشه‌ی‬ ‫لۆگۆس یۆنانییه‌‪ ،‬به‌رانبه‌ره‌كه‌ی وشه‌یه‌‪،‬‬ ‫س�ه‌ره‌ت��ا وش � ‌ه ه �ه‌ب��ووه‌‪ ،‬وش �ه‌ش بنه‌ماى‬ ‫هه‌موو شته‌كانه‌‪ ،‬گره‌نتى ئاماده‌بوونی‬ ‫گشتى جیهانه‌‪ ،‬هه‌موو شتێ ئه‌نجامی ئه‌م‬ ‫تاك هۆكاره‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ك ‌ه ئینجیل‬ ‫نووسراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا وشه‌ى یه‌زدان‬ ‫گۆكراو‌ه (منطوقه‌) وشه‌ی گۆكراویش ل ‌ه‬ ‫الشه‌یه‌كی زیندوه‌و‌ه ده‌رده‌چێت نزیكتر‌ه ل ‌ه‬ ‫هزری دروستكه‌ر‪ ،‬تا وشه‌ی گۆكراو‪ ،‬دریدا‬ ‫بۆچوونی وایه‌ ك ‌ه پێشخستنی گوتن (كالم)‬ ‫به‌سه‌ر نووسیندا به‌واتایه‌كی تر نه‌زعه‌ی‬ ‫س�ه‌ن��ت�ه‌رى ده‌ن��گ سیمایه‌كی بنه‌ڕه‌تی‬ ‫دیاریكراوی سه‌نته‌رى لۆگۆس و وشه‌یه‌‪.‬‬ ‫ك����ات����ێ����ك ده‌ق������ێ������ك ب���ه‌پ���ێ���ی‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی شیده‌كرێته‌و‌ه لێره‌دا‬ ‫ته‌نها دۆزینه‌وه‌ی واتاو ده‌الله‌ت ‌ه شاراوه‌كان‬ ‫ك ‌ه نووسه‌ر به‌ مێشكیدا نه‌هاتوو‌ه ئامانج‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌قێكی ت��از‌ه پێكدێت‪،‬‬ ‫پێویست به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه ده‌ك��ات ك ‌ه‬ ‫هه‌مان وات��او ده‌الله‌ته‌كان ڕه‌تبكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆی ئ �ه‌وه‌ی سه‌رله‌نوێ‬ ‫ده‌قێكی تر دروستبێت‪ ،‬ئه‌ویش پێویستى‬ ‫ب � ‌ه ه�ه‌ڵ��وه‌ش��ان��دن�ه‌وه‌ی�ه‌‪ ،‬ت��ا بێكۆتایی‪،‬‬ ‫به‌واتاى ئه‌وه‌ی ڕاستییه‌كی تا سه‌ر نییه‌‪،‬‬ ‫هه‌تا نرخێكی رێژه‌یشی نییه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه خودی‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ش ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬

‫بونیادگه‌رى الى خوێنه‌ر پابه‌ند‌ه به‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه پێكهاته‌و سیستم و بزاوتی بونیاده‌ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه سیستم و پێكهاته‌كانى چی ب ‌ه ده‌ق‬ ‫ده‌به‌خشن‪.‬‬ ‫ده‌توانین قس ‌ه له‌سه‌ر هه‌ندێ ل ‌ه ده‌ستكه‌وت ‌ه‬ ‫ڕه‌خنه‌ییه‌كانى پرۆژه‌كه‌ی (دری��دا) له‌مه‌ڕ‬ ‫ره‌خنه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی به‌پێی ئه‌م‬ ‫خااڵنه‌ی خواره‌و‌ه بكه‌ین‪:‬‬ ‫• جیاوازی (االختالف) ‪.Difference‬‬ ‫• ره‌خن ‌ه ل ‌ه سه‌نته‌رگه‌رایی (نقد التمركز)‬ ‫‪.Critique of Centricity‬‬ ‫• ی��ارى دال یاخود دال��ى عائم (لعب ‌ه‬ ‫الدال او الدال العائم) ‪Theory of play‬‬ ‫‪.Grammatology‬‬ ‫• زانستى نووسین‪.‬‬ ‫• ئاماده‌و نائاماده‌یی (احلضور والغیاب)‬ ‫‪.Presence and Absence‬‬ ‫ئه‌م پێنج خاڵه‌ به‌ره‌و ئامانجێكمان ده‌به‌ن‬ ‫كه‌ پێمان ده‌ڵێ هه‌موو شت له‌ پرۆژه‌ی‬ ‫ناهه‌میشه‌ییه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌راییدا‬ ‫چونك ‌ه هه‌موو پێكهاته‌و بونیاده‌كان ل ‌ه‬ ‫دۆخێكی به‌رده‌وامی ناكۆتاییان‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫ئه‌نجامی داڕوخانی نموونه‌ی مرۆڤایه‌تی‬ ‫و ڕه‌تكردنه‌وه‌ی ترادیسیۆنی داهێنانه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی مرۆڤایه‌تیی ‌ه به‌رانبه‌ر ب ‌ه ده‌ق‪،‬‬ ‫له‌هه‌مانكاتیشدا بێباوه‌ڕییه‌ به‌ راستى ڕه‌هاو‬ ‫ڕه‌تكردنه‌وه‌ی سه‌قامگیرییه‌‪.‬‬ ‫به‌رانبه‌ر به‌و ڕه‌خنانه‌ی كه‌ ئاڕاسته‌ی‬ ‫میتۆدی ڕه‌خنه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ب���ه‌وه‌ی خوێنه‌ر خ��ۆی هه‌موو‬ ‫سه‌رنج‪ :‬ب ‌ه سپاسه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م بابه‌ت ‌ه له‌مه‌ درێژتر‌ه و لێره‌دا‬ ‫ده‌قه‌كه‌ بارده‌كات به‌واتاى خۆی (د‪.‬عماد‬ ‫ته‌نیا توانیمان سێ به‌شی باڵو بكه‌ینه‌وه‌‪ – .‬ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬ ‫حسین) ده‌ڵێت‪« :‬هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/١٤‬‬

‫‪7‬‬

‫یادی هه‌شتاساڵه‌ی له‌دایكبوونی وۆڵ سۆینكه‌‬

‫‪13/7/2014‬‬

‫بۆ یه‌كه‌مین جار دۆستۆیفسكی فێرمان ده‌كات‬ ‫چێژ ل ‌ه ڕیسوایی ببینین‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬چرا نەوزاد‬ ‫ته‌نیشت ئافره‌تی به‌هێزو لوتبه‌رزه‌و‌ه سه‌ر شۆڕ ده‌كه‌ن‬ ‫‌و ته‌واو ده‌ست له‌ خۆیان ده‌شۆن ‌و ئازاره‌كانیان ل ‌ه‬ ‫جۆرێك له‌ نمایشكردنی شانازیاندا ده‌توێننه‌وه‌– ل ‌ه‬ ‫(قومارچی) و (گێله‌پیاو)دا تووشی دێن‪.‬‬ ‫كاتێك دۆستۆیفسكی به‌ هه‌ستی نشوستییه‌و‌ه‬ ‫ده‌ستبه‌رداری خۆشه‌ویسته‌كه‌ی ده‌بێت ‌و لێی دوور‬ ‫ده‌كه‌وێته‌وه‌و ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ڕووسیا‪ ،‬ده‌بیستێته‌و‌ه‬ ‫ژنه‌كه‌ی كه‌ نه‌خۆشی سیلی هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه سه‌ره‌مه‌رگدایه‌‪.‬‬ ‫میخایلی برای هه‌وڵ ده‌دات مۆڵه‌تنام ‌ه بۆ گۆڤارێكی نوێ‬ ‫وه‌ربگرێت جێی گۆڤاره‌كه‌ی دیكه‌ بگرێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم یه‌ك‬ ‫ل ‌ه دوای یه‌ك شكست ده‌خوات‪ .‬دواجار مۆڵه‌تنامه‌ك ‌ه‬ ‫به‌ده‌ست ده‌هێنن (گۆڤاره‌كه‌ ناوی ئێپۆخا ده‌بێت‪،‬‬ ‫واتا سه‌رده‌م)‪ ،‬به‌اڵم پاره‌كه‌یان به‌ش ناكات‪ :‬ژماره‌ی‬ ‫مانگی یه‌كیان ل ‌ه مانگی سێدا ده‌رده‌چێت‪ ،‬دیزاین ‌و‬ ‫له‌یئاوتیشیان تابڵێی خراپه‌‪ .‬كاتێك (یاداشته‌كانی‬

‫ئۆرهان پامۆك‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه ئه‌ڵمانییه‌وه‌‪ :‬پێشه‌وا فه‌تاح‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫ئێمه‌ هه‌موومان ب ‌ه تاموچێژه‌كانی ڕیسوایی ئاشناین‪.‬‬ ‫باشه‌‪ ،‬با ب ‌ه جۆرێكی دیكه‌ بیڵێم‪ .‬ئێمه‌ هه‌موومان‬ ‫زه‌مه‌نێك ژیاوین كه‌ تیایدا ب ‌ه ڕیسواكردنی خودی‬ ‫خۆمان ئاسوود‌ه بووین‪ .‬ده‌زانین چ هه‌ستێكه‌ گه‌ر ئه‌و‬ ‫باره‌ قورسه‌ی مۆراڵ له‌كۆڵ خۆمان بكه‌ینه‌وه‌و دایبنێین‪،‬‬ ‫وه‌ك هه‌موو ئه‌وانی دیكه‌ بین‪ ،‬كاتێك به‌ تووڕه‌ییه‌و‌ه‬ ‫خۆمان دووب��اره‌و سه‌دباره‌ ده‌كه‌ینه‌وه‌– به‌چه‌شنێك‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی بمانه‌وێت قه‌ناعه‌ت به‌ خۆمان بكه‌ین ‌و‬ ‫خۆمان بگه‌یه‌نین ‌ه یه‌قین– كه‌ ئیدی چیدیك ‌ه قیمه‌تی‬ ‫یه‌ك پولی قه‌ڵبمان نه‌ماوه‌‪ .‬لێگه‌ڕێیت كه‌سانی دیك ‌ه‬ ‫ڕیسوات بكه‌ن یاخود خۆت ده‌ستپێشخه‌ری بكه‌یت ‌و‬ ‫هه‌ر له‌جێدا خۆت خۆت ڕیسوا بكه‌یت‪ ،‬دواجار ده‌كاته‌و‌ه‬ ‫هه‌مان شت‪ .‬ئه‌وه‌ كتومت ئه‌و خاڵه‌ی ‌ه كه‌ ئێم ‌ه تیایدا‬ ‫خودی خۆمانین‪ ،‬له‌ نێوه‌ندی بۆگه‌ن ‌و بۆسارو چڵك‬ ‫‌و خوو و ئه‌ته‌كیه‌ته‌كانماندا ئاسووده‌ین‌و ده‌ست له‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵده‌گرین ڕاوبۆچوونی باش ‌و پۆزه‌تیڤمان سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه ماباقی مرۆڤایه‌تی هه‌بێت‪ .‬ئه‌و دواهه‌مین جێگه‌ی ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ ئاسووده‌به‌خشه‌ ك ‌ه هه‌میش ‌ه سه‌رله‌نوێ ب ‌ه‬ ‫منه‌تدارییه‌و‌ه یادی ئه‌و تووڕه‌هاتی ‌و خۆپه‌رستیان ‌ه‬ ‫ده‌كه‌ینه‌وه‌ كه‌ به‌م جێگه‌یان گه‌یاندووین‪.‬‬ ‫من ك ‌ه له‌پاش سی س��اڵ (یاداشته‌كانی كون ‌ه‬ ‫ژێرزه‌مین)ـی دۆستۆیفسكیم بۆ دووهه‌مین جار‬ ‫خوێنده‌وه‌‪ ،‬وام هه‌ست كرد ئه‌و بۆچوونان ‌ه له‌ڕێی ئه‌و‬ ‫كتێبه‌وه‌ تۆختر ده‌بنه‌وه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌ یه‌كه‌م‬ ‫خوێندنه‌وه‌مدا خۆشی‌و لۆژیكییه‌كانی ڕیسوایی كه‌متر‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیان بردبوویانم وه‌ك له‌ تووڕه‌هاتی پاڵه‌وانه‌كه‌و‬ ‫بێكه‌سییه‌كه‌ی ل ‌ه ناوچه‌كانی ده‌وروب���ه‌ری سه‌نت‪-‬‬ ‫پێته‌رسبورگ ‌و زمانه‌ زبرو بێله‌زه‌ت ‌و كۆمیدییه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫پیاوی ن��او كون ‌ه ژێرزه‌مینه‌ك ‌ه وه‌ك چه‌شنێك ل ‌ه‬ ‫ڕاسكۆلنیكۆفی تاوان‌و سزا ده‌هات ‌ه پێش چاوم‪ ،‬وه‌ك‬ ‫كه‌سێك ك ‌ه هه‌ستی تاوانباری‌و ویژدانی دانابێت‪ .‬هه‌ر‬ ‫به‌و پێیه‌ش ئه‌و پاڵه‌وان ‌ه له‌ ڕێی گومانه‌كانى خۆیه‌و‌ه‬ ‫به‌و لۆژیكه‌ سه‌رگه‌رمكه‌ر‌ه گه‌یشتووه‌‪ .‬من ب ‌ه هه‌ژد‌ه‬ ‫ساڵیم (یاداشته‌كانی كون ‌ه ژێرزه‌مینێك)م بۆ گرنگ‬ ‫بوو‪ ،‬چونكه‌ زۆر ڕاشكاوانه‌ شتگه‌لێكی زۆری هێنای ‌ه‬ ‫سه‌ر زمان‪ ،‬كه‌ من ل ‌ه ئیستانبوڵ ده‌مبینین ‌و هه‌ستم‬ ‫پێده‌كردن‌و ده‌مزانین– به‌بێ ئه‌وه‌ی بزانم كه‌ ده‌یانزانم‪.‬‬ ‫ده‌ستبه‌جێ كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی پاڵه‌وانه‌كه‌م‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ ده‌وروبه‌ره‌كه‌ی خۆی پاشه‌كشێی كردبوو و ڕێی‬ ‫دووره‌په‌رێزی گرتبوو‌ه به‌ر‪ ،‬له‌ خۆم دا ده‌دۆزییه‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا سووربوونی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ك ‌ه شتێكی ناڕه‌وای ‌ه‬ ‫مرۆڤ له‌ چل ساڵ زێده‌تر بژی (ك ‌ه دۆستۆیفسكی‬ ‫له‌ڕێی پاڵه‌وان ‌ه چل ساڵه‌كه‌یه‌و‌ه ئه‌مه‌ی گوتووه‌‪ ،‬خۆی‬ ‫ته‌مه‌نی چل و سێ ساڵ بووه‌)‪ .‬پاشان ك ‌ه پێی وابوو‌ه‬ ‫له‌ كه‌ناڵێكی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ژیانی واڵته‌كه‌ی خۆیدا‬ ‫مه‌حرومه‌‪ ،‬چونك ‌ه كتێبی ڕۆژئاوایی مێشكیان ژه‌هرخوارد‬ ‫ك���ردووه‌؛ كه‌ وای هه‌ست ك��ردوو‌ه ه�ه‌ر جۆرێك ل ‌ه‬ ‫هۆشداری نه‌خۆشییه‌كه‌ بۆخۆی؛ كه‌ گوتوویه‌تی كاتێك‬ ‫ئازاره‌كانی كه‌م ده‌كه‌ن خۆی ب ‌ه تاوانبار ل ‌ه قه‌ڵه‌م‬ ‫ده‌دات؛ كه‌ ڕووخساری خۆی زۆر ب ‌ه گه‌مژانه‌ زانیووه‌؛‬ ‫ك ‌ه یاری وه‌ك (ئاخۆ ده‌توانم به‌رگه‌ی نیگای ئه‌و پیاو‌ه‬ ‫بگرم) ك��ردووه‌‪ ...‬ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیانه‌ی پاڵه‌وانه‌كه‌‪،‬‬ ‫كه‌ منیش له‌ خۆمدا ده‌مبینینه‌وه‌‪ ،‬به‌و كاراكتێره‌یان‬ ‫ده‌به‌ستمه‌وه‌و كارێكیان ده‌كرد ك ‌ه (سه‌یروسه‌مه‌ری ‌و‬

‫نامۆییه‌كه‌ی)م‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی بیانخه‌م ‌ه ژێر پرسیاره‌وه‌‪،‬‬ ‫بكه‌مه‌ تایبه‌تمه‌ندی خۆم‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه من ب ‌ه هه‌ژده‌ساڵی هه‌ستم به‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫قوڵه‌ی‪ ،‬ك ‌ه كتێبه‌كه‌و كاراكتێره‌كه‌ی ئاماژه‌ی پێده‌دا‪،‬‬ ‫كردبێت‪ ،‬به‌اڵم به‌بێ هیچ جۆره‌ درێژه‌دانێك له‌ تێڕامان‬ ‫فه‌رامۆشم كردبێت‪ ،‬چونكه‌ زۆر به‌ دڵمدا نه‌ده‌چوو و‬ ‫پێم سه‌یر بوو‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌مڕۆ‪ ،‬ل ‌ه خوێندنه‌وه‌ی دووهه‌ممدا ده‌توانم‬ ‫بێباكانه‌تر دان ب���ه‌وه‌دا بنێم ك ‌ه الی من بابه‌تی‬ ‫ڕاسته‌قین ‌ه و سه‌ره‌كی ئه‌و كتێبه‌ چییه‌ ئه‌و ده‌سه‌اڵت‬ ‫‌و هێزه‌ی داوه‌ت��ێ‪ :‬حه‌سوودی ك ‌ه ئه‌وروپی نییه‌‪،‬‬ ‫تووڕه‌یی ك ‌ه ئه‌وروپی نییه‌‪ ،‬شانازی ‌و سه‌ربه‌رزی ك ‌ه‬ ‫ئه‌وروپی نییه‌‪ .‬من له‌ گه‌نجیمدا تووڕه‌یی ئه‌و كابرای‬ ‫ژێرزه‌مینه‌م‪ ،‬ك ‌ه زۆر ئاسان خۆم پێ شوناس ده‌كرد‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ پشتتێكردنێكی ئیندیڤیدوالی له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا‪،‬‬ ‫لێتێكچووه‌‪ .‬منیش چونك ‌ه‬ ‫ب���ه‌ خ��ۆش��ح��اڵ��ی��ی �ه‌وه‌–‬ ‫ه���ه‌روه‌ك هه‌موو تورك ‌ه‬ ‫ب �ه‌ڕۆژئ��اوای��ی��ب��ووه‌ك��ان��ی‬ ‫دیكه‌– خۆم ب ‌ه ئه‌وروپیتر‬ ‫ل�����ه‌وه‌ی ك��� ‌ه ه���ه‌ب���ووم‬ ‫ل�� ‌ه ق��ه‌ڵ��ه‌م ده‌دا‪ ،‬وام‬ ‫ده‌زان����ی خۆشویستنى‬ ‫ل���ه‌ڕادده‌ب���ه‌ده‌رى من بۆ‬ ‫ئ �ه‌و پ��ی��اوه‌ى ل �ه‌و كون ‌ه‬ ‫ژێرزه‌مینه‌ گیریكردووه‌‪،‬‬ ‫ف��ك��رێ��ك��ی ج��ێ��گ��ی��ری‬ ‫ف �ه‌ل��س �ه‌ف��ی��ی � ‌ه ن����ه‌وه‌ك‬ ‫كێشه‌یه‌كی ده‌روون���ی ‌و‬ ‫ڕۆح���ی ك�� ‌ه پ �ه‌ی��وه‌ن��دی‬ ‫ب� ‌ه ئ��ه‌وروپ��اوه‌ هه‌بێت‪.‬‬ ‫بیرمه‌نده‌ ئه‌وروپییه‌كان‬ ‫ل � ‌ه ن��ی��چ �ه‌وه‌ بیگره‌ بۆ‬ ‫س���ارت���ه‌ر ی���اخ���ود ئ �ه‌و‬ ‫ب��وون��گ �ه‌رای��ی �ه‌ی ك � ‌ه ل ‌ه‬ ‫كۆتایی شه‌سته‌كاندا ل ‌ه‬ ‫توركیا سه‌ریهه‌ڵدایه‌وه‌‪،‬‬ ‫س���ه‌ی���روس���ه‌م���ه‌ره‌ی���ی‬ ‫‌و ت��ای��ب �ه‌ت��م �ه‌ن��دی ئ �ه‌و‬ ‫پ��ی��اوی ژێ��رزه‌م��ی��ن�ه‌ی��ان‬ ‫ب ‌ه وشه‌گه‌لێك‪ ،‬ك ‌ه زۆر‬ ‫ئ �ه‌وروپ��ی��ان �ه‌ ده‌ه��ات��ن� ‌ه‬ ‫پ��ێ��ش چ����اوم‪ ،‬ب��ۆ شی‬ ‫ده‌كردمه‌وه‌‪ .‬به‌و شێوه‌ی ‌ه‬ ‫له‌ هه‌موو ئه‌و شتانه‌یان‬ ‫دوور ده‌خ��س��ت��م�ه‌وه‌ ك ‌ه‬ ‫كتێبه‌ك ‌ه به‌ تاقی ته‌نها‬ ‫به‌گوێی مندا ده‌یچرپاند‪.‬‬ ‫ب���ۆ ئ�����ه‌وه‌ی ب��اش��ت��ر‬ ‫تێبگه‌ین (یاداشته‌كانی‬ ‫كون ‌ه ژێرزه‌مینێك) چی ب ‌ه‬ ‫گوێی ئه‌وانه‌دا ده‌چپێنن‪،‬‬ ‫ك ‌ه له ‌پاش سی ساڵ «یاداشته‌كانی كونه‌ ژێرزه‌مین»ـی‬ ‫ك ‌ه وه‌ك من ل ‌ه په‌راوێزی‬ ‫‌كی‬ ‫ئه‌وروپادا ل ‌ه زۆرانبازییه‬ ‫دۆستۆیفسكیم بۆ دووهه‌مین جار خوێنده‌وه‌‪ ،‬وام هه‌ست كرد ئه‌و‬ ‫ب �ه‌رده‌وام��دا له‌گه‌ڵ فكری‬ ‫ئه‌وروپیدا ده‌ژی��ن‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫بۆچوونان ‌ه له ‌ڕێی ئه‌و كتێبه‌وه‌ تۆختر ده‌بنه‌وه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫چاوێك به‌سه‌ر ئه‌و سااڵنه‌دا‬ ‫بخشێنینه‌وه‌‪ ،‬كه‌ تیایاندا‬ ‫له‌ یه‌كه‌م خوێندنه‌وه‌مدا خۆشی ‌و لۆژیكییه‌كانی ڕیسوایی كه‌متر‬ ‫دۆستۆیفسكی ئه‌و ڕۆمان ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیان بردبوویانم وه‌ك له‌ تووڕه‌هاتی پاڵه‌وانه‌كه‬ ‫عاجباتییه‌ی نووسیوه‌‪.‬‬ ‫ساڵێك پێشتر‪١٨٦٣ ،‬‬ ‫دۆستۆیفسكی بۆ دووهه‌م گه‌شتی ئه‌وروپای به‌ڕێكه‌وت‪ ،‬كون ‌ه ژێرزه‌مینێك) له‌ژێر ئه‌و هه‌لومه‌رجانه‌دا له‌ گۆڤاری‬ ‫كه‌ نشوستێكی مه‌زنی لێكه‌وته‌وه‌‪ .‬ب ‌ه هیوای ئه‌وه‌ی ‌ه (ئێپۆخا)دا له‌ سه‌رانسه‌ری واڵت باڵو ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬یه‌ك‬ ‫له‌ده‌ست نه‌خۆشی ژنه‌كه‌ی ‌و شكستی گۆڤاره‌كه‌ی خوێندنه‌و‌ه چیی ‌ه بۆی ناكرێت‪.‬‬ ‫شتێكی دیكه‌ش ك ‌ه نابێت له‌یادی بكه‌ین ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫(زه‌مه‌ن) كه‌ خۆی ده‌ری ده‌كردو سه‌نت‪-‬پێته‌رسبورگ‪،‬‬ ‫هه‌ڵبێت‪ .‬س �ه‌ره‌ڕای ئ�ه‌وه‌ش نیازی هه‌ی ‌ه له‌ پاریس سه‌ره‌تا بڕیاربوو ك ‌ه (یاداشته‌كانی كون ‌ه ژێرزه‌مینێك)‬ ‫به‌ دزییه‌وه‌ (ئاپۆلیناریا سوسلۆڤا)ی خۆشه‌ویستی ب ‌ه وتار باڵو ببنه‌وه‌‪ .‬دۆستۆیفسكی به‌نیاز بووبوو‬ ‫ببینێت كه‌ بیست‌و پێنج ساڵ له‌ خۆی گه‌نجتره‌‪( .‬هه‌ر وت��ارێ��ك��ی ڕه‌خ��ن �ه‌ی��ی ل �ه‌س �ه‌ر (چ��ی ب��ك �ه‌ی��ن؟) ی‬ ‫بۆیه‌ش كاتێك دواتر له‌هه‌مان شار یه‌كتر ده‌بینن‪ ،‬ل ‌ه چێرنیشێفسكی بنووسێت‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وكات ساڵێك به‌سه‌ر‬ ‫باڵو كردنه‌وه‌یدا تێپه‌ڕیبوو‪ .‬ئه‌و ڕۆمانه‌ له‌ناو گه‌نج ‌ه‬ ‫تورگنجێڤیشی ده‌شارێته‌وه‌‪).‬‬ ‫ب �ه‌اڵم سه‌ره‌تا ب ‌ه دوودڵ��ی��ی�ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه ڕۆژئ��اواو ڕیفۆرمخوازه‌كاندا جێی خۆی كردبووه‌وه‌و‬ ‫دۆستۆیفسكی خ��ۆی– له‌جێی ئ���ه‌وه‌ی ب���ڕوات بۆ هه‌ڵگری جۆرێك له‌ هێڵ‌و تارمایی كتێبێكی ڕێبه‌رنام ‌ه‬ ‫پاریس بۆ الی ئه‌ڤینه‌كه‌ی– ده‌ڕوات بۆ ڤیزبادن بۆ بوو بۆ گه‌شبینییه‌كی هۆشیار‪ .‬من تێده‌گه‌م چی شتێك‬ ‫قوماركردن‌و كۆڵێك پاره‌ ده‌دۆڕێنێت‪ .‬ئه‌م نه‌گبه‌تیی ‌ه له‌و كتێبه‌دا بووبوو‌ه هۆكاری تووڕه‌یی دۆستۆیفسكی‪،‬‬ ‫له‌ په‌یوه‌ندی گه‌ڵ خۆشه‌ویسته‌ بێبه‌زه‌ییه‌كه‌یدا درێژ‌ه چونك ‌ه له‌ شه‌سته‌كاندا وه‌رگێڕدراوه‌ته‌ سه‌ر زمانی‬ ‫ده‌خوات‪ .‬كاتێك سولسۆڤا چاوه‌ڕێی دۆستۆیفسكییه‌‪ ،‬توركی ‌و ب ‌ه پێشه‌كییه‌كی (دژه‌‪-‬دۆستۆیفسكیانه‌وه‌‪،‬‬ ‫دۆستێكی دیكه‌ بۆ خۆی په‌یدا ده‌كات‪ ،‬ئه‌م ‌ه به‌بێ ك ‌ه گوایه‌ كه‌سێكی به‌هه‌ڵپه‌و ڕه‌شبین ‌و نانه‌جیبه‌) ل ‌ه‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی به‌ گه‌یشتنی بۆ پاریس له‌ دۆستۆیفسكی ئیستانبوڵ باڵو كراوه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌و گه‌نجه‌ كۆمه‌نیستانه‌ی‬ ‫بشارێته‌وه‌‪ .‬ئه‌سرین‪ ،‬هه‌ڕه‌شه‌‪ ،‬تكاو ڕجای بێوچان‪ ،‬ك ‌ه هه‌واداری یه‌كێتی سۆڤییه‌ت بوون ب ‌ه هه‌مان كوێری‬ ‫ته‌نازول ‌و سه‌رشۆڕی‪ ،‬كینه‌‪ ،‬غه‌مباری ب �ه‌رده‌وام ‌و مندااڵنه‌ی یوتۆپیاییه‌وه‌ وه‌ك سه‌رده‌می خۆی ل ‌ه‬ ‫ده‌سته‌پاچه‌یی‪ :‬دۆستۆیفسكی هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی ڕووسیا پێشوازیان لێ كردووه‌‪.‬‬ ‫به‌سه‌ر دێت ك ‌ه دواتر كاراكتێر‌ه نێرینه‌كانی– كه‌ ب ‌ه‬

‫«‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬ ‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬له‌ خوانی نۆبێلدا‬

‫ئه‌كادیمیای سوێدی‪ -‬بۆ خه‌اڵتی نۆبێل‪ ،‬ل ‌ه ‪1986‬ـدا‪ ،‬ب ‌ه هۆكاری «ل ‌ه گۆشه‌یه‌كی فراوانی‬ ‫كولتوورییه‌و‌ه و له‌گه‌ڵ واتای شاراوه‌ی شیعریدا درامای بوون داده‌ڕێژێت» خه‌اڵتی نۆبێلی ب ‌ه‬ ‫«وۆڵ سۆینكه‌»ـی شاعیر‪ ،‬ڕۆماننووس و شانۆنامه‌نووسی نایجیری‪ ،‬ڕه‌وا بینی‪.‬‬

‫وۆڵ سۆینک ‌ه‬ ‫خوانی ڕەسمیی نۆبێل‪١٠ /‬ـی دیسەمبەر‪١٩٨٦ ،‬‬ ‫شکۆمەندان‪ ،‬خانمان‪ ،‬پیاوان!‬ ‫به‌یەکگەیشتنی جیهانی نۆردیک و‪ ،‬جیهانی ئەفریکا بەتایبەت ئەو بەشەی‬ ‫کە لە جیهانی یۆرووبا پێک هاتبوو‪ ،‬لە شوێنی تێکەڵبوونی هەردوو کولتووردا‪،‬‬ ‫ڕووداوێکی خۆنەویست بوو‪ .‬کە من نوێنەری بەیەکگەشتنێکی سونبولیم‪ ،‬بەسادەیی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی داهێنانە وێژەیی و هونەرییەکانی من «ئۆگەن»ـن‪ ،‬ئەویش‬ ‫خواوەندی داهێنان و کاولکاریی لیریک و کانزاناسییە‪ .‬ئەم خودایەتییەم لە‬ ‫زاناکەتان «ئاڵفرێد نۆبێل» ڕابینی لە یەکەمین سەرەتاکانی کاتدا‪ ،‬بە پاککردنەوەی‬ ‫ڕێگایەک لەنێو پەشێوییەکی سەرەتایی و دێریندا‪ ،‬تەقاندنەوەی ڕێگاکە بەنێو‬ ‫کرۆکی زەویدا‪ ،‬بۆ هاوەڵە خواوەندەکانی کە بەدوای یەکگرتنەوەدا دەگەڕان لەگەڵ‬ ‫ئێمەدا‪ ،‬ئێمەی مەرگدار (بمر‪ ).‬ئەو ڕووداوەم بە ڕوونی بۆ باڵوکەرەوەكان باس‬ ‫کرد‪ ،‬چەند بڕوانامەیەکی شیعرم وەرگرت بە شێوەیەکی سروشتی لەژێر تایتڵی‬ ‫«ئیدانرێی‪ ».‬ڕەنگە چاوت بەو ڕێپۆرتاژە کەوتبێت کە وەرگێڕدراوە بۆ زمانی‬ ‫سویدی لەژێر تایتڵی «ئۆگەن سکوگا‪ ».‬ئەگەر نا‪ ،‬پێشنیار دەکەم بچیت بۆ‬ ‫نزیکترین کتێبفرۆش بۆ ئەم پارچە پێشمێژووییە کە بە ڕاستوڕوونیی ئۆگەن‬ ‫دەکات بە باپیرەگەورەی داهێنەرە مەزنەکەتان‪ ،‬ئاڵفرێد نۆبێل‪.‬‬ ‫ئەم هاندانەم ال گرنگە چونکە‪ ،‬ئەگەر پیاسەیەکی ئاسایی بە شەقامەکاندا بکەیت‬ ‫یان لە لۆبی هۆتێلەکانی ستۆکهۆڵم ورد ببیتەوە‪ ،‬دەکرێت ئەو دەربڕینە ببینیت کە‬ ‫نەتەوەکەم‪ ،‬نایجیریا‪ ،‬هەوڵی داوە هەندێک لە بڕێکی زۆری کێشەکانی چارەسەر‬ ‫بکات‪ ،‬بە جێگۆڕکێکردنی پەنهانی نیوەی دانیشتوانەکەی بۆ سوید‪ .‬بەاڵم دڵنیاتان‬ ‫دەکەمەوە‪ ،‬هێشتا لە ڕازیبوونی دوودڵییەکی سروشتی دەرباره‌ی ناسنامەی ئەم‬ ‫داهێنەرە نزیک نەبووەتەوە‪ .‬چونکە هێشتا ناتوانن تێبگەن بۆچی ئۆگەنەکەی‬ ‫ئەوان ئەم هێزە نهێنییەی گواستەوە بۆ سویدێک لە جیاتی نەوەکانی یۆرووباکەی‬ ‫خۆی‪ .‬شاخەکانی سوید شوێنێکی دڵڕفێنی نیشتەجێبوونی خواوەندەکانیەتی‪،‬‬ ‫ئەوە دەزانین‪ ،‬بەاڵم زستانی سویدی و شەوە دوورودرێژەکانی بە ئەستەم لەگەڵ‬ ‫باری هەست و هۆشیدا یەک دەگرنەوە‪ .‬وە کاتێک ئاکوا ڤتای ناوخۆ دەکرێت‬ ‫یارمەتیدەر بێت لە ئاوێتەکردنی بڕێک گەرمیی بۆ ناو ناوچە گەرمەکانی‪ ،‬دەزانین‬ ‫ئەو هێشتا دەست لە شەرابی دارخورماکەی هەڵناگرێت‪.‬‬ ‫ڕۆژێک‪ ،‬وا دێتە بەرچاوم‪ ،‬ئەم نهێنیە دەڕەوێنینەوە‪ .‬لە هەمان کاتدا‪ ،‬بەاڵم‪،‬‬ ‫خۆمان ڕازی دەکەین بە شکۆدان بەو دنیابینییەی هەبوونی ئێمەی‪ ،‬ئەمڕۆ و‬ ‫لێرە‪ ،‬کرد بە ڕووداوێکی پۆزەتڤ‪ ،‬وە لەبەر ئەوەی خەونی ئاڵفرێد نۆبێل بوو کە‬ ‫گۆڕانکاریی مرۆڤدۆستانە‪ ،‬هەتا ئەوانەش بێ هەر زانیارییەکی گرنگن‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫کواڵیتیی ژیانی مرۆڤ بە گشتی بگۆڕێنێت‪ .‬ئەوەش وانەیەکی ئۆگەنە‪ ،‬ئەو‬ ‫سەرچاوەیەی جەنگی دووالگریی سروشتی مرۆڤ‪ .‬وە هەموومان لە کۆششکردن‬ ‫یەک دەگرینەوە کە ڕووە بەستەییەکەی داهێنانەکانمان سەرکەوتن بەدەست دێنێت‬ ‫لە سەردەمی ئێمەدا‪ ،‬ئەو باڵندە خۆبەدەستەوەنەدەرەی هەموو سەردەمەکان لە‬ ‫داو بنێین‪ ،‬ئاشتی‪ ،‬لەسەر هەسارەی زەویی ئێمە‪.‬‬ ‫زە نۆبێل پرایس ‪١٩٨٦‬‬ ‫ئێدتەر ووڵیم ئۆدلبێرگ‬ ‫ستۆکهۆڵم‪١٩٨٧ ،‬‬

««

8

2014/٧/١٤ ‫) دووشه‌مم ‌ه‬٤١٧( ‫ژمار ‌ه‬

www.chawdernews.com

‫ذمارة (‪ )208‬دوشةممة ‪2014/7/14‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪208‬‬

‫ذمارة (‪ )208‬دوشةممة ‪2014/7/14‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫داعـــش و خــــاك‬

‫«داعـــش هـــاتوە بـــۆ ئـــەوەی بـــمێنێتــــەوە»‬ ‫هاوژین ئەبوبەكر‬ ‫ئەوە راستیەكە كە پاش ‪ 2003‬رێكخراوی‬ ‫قاعیدە بەهەمو هێزی خۆیەوە هاتە عێراق‬ ‫بۆ جەنگردن دژی سوپای ئەمریكا‪ .‬لەمەشدا‬ ‫كەسێكی ئ��وردون��ی دەرك���ەوت بەناوی‬ ‫«زەرق���اوی» كە كاریزمایەكی بەهێزی‬ ‫لەنێو جیهادییەكانی قاعیدە و رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا پەیداكرد كە لە زۆرب��واردا‬ ‫هەژمون و كاریزمای ئوسامەی تێپەڕاندبو‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم لەگەڵ ك��وژران��ی زەرق���اوی چیتر‬ ‫رێكخراوی قاعیدە گورزی كوشندەی لێدرا‬ ‫و لەمەدا «سەحەوات» رۆڵی كاریگەریان‬ ‫هەبوو‪ .‬لە وتارێكی پێشترماندا ئاماژەمان‬ ‫بەوە كرد كە قاعیدە لە بنەمادا بۆ دژایەتی‬ ‫ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی دروستبو‪،‬‬ ‫هەمو ئایدۆلۆجیا و شەرعیبونیشی لەسەر‬ ‫دژایەتی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی بونیاد‬ ‫نا‪ .‬بەاڵم قاعیدەی عێراق بەسەركردایەتی‬ ‫زەرق��اوی بە قۆناغێكی دیكەدا رۆشت و‬ ‫گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لە ئایدۆلۆجیای‬ ‫قاعیدەی «بنالدن»دا كرد‪ ،‬ئەویش ئەوەبو‬ ‫كە قاعیدەی عێراق لە «ئەنتی ئەمریكا»وە‬ ‫گ��ۆڕی ب��ۆ ئەنتی «ش��ی��ع��ە»‪ .‬ئ��ەوەش‬ ‫راستیەكە كە ریكخراوی قاعیدە سوننە‬ ‫مەزهەبە و وەهابیزم و سەلەفییەت تیایدا‬ ‫زاڵە‪ .‬ئەوەش رونە كە رەوتی سەلەفیزم و‬ ‫وەهابیەت بە گشتی ناكۆكە لەگەڵ شیعە‪.‬‬ ‫بەاڵم قاعیدە ئایدۆلۆجیا و كارنامەكەی‬ ‫لەسەر دژایەتی ئەمریكا بونیادنا‪ .‬ئەمەش‬ ‫ئەو جیاوازییە بنەڕەتیەی نێوان قاعیدە‬ ‫و داعشە كە یەكەمیان دژە ئەمریكا كار‬ ‫و ئەجێندای یەكەمیەتی‪ ،‬دوەمیشیان دژە‬ ‫شیعە‪.‬‬ ‫لەم وتارەشدا هەوڵدەدەین خەسڵەتێكی‬ ‫دیكەی داع��ش ب��اس بكەین كە جیای‬ ‫دەكاتەوە لە قاعیدە‪ ،‬ئەویش پەیوەندی‬ ‫داعش و خاكە‪.‬‬ ‫داعش راستە لە سوریا سەرەتا پێگەی‬ ‫خۆی قایمكرد و دواتر خۆی راگەیاند و لە‬ ‫قاعیدە و «بەرەی نوسرە» جیابویەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم داعش درێژكراوەی قاعیدەی عێراقە‬ ‫بە سەركردایەتی زەرقاوی‪ .‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ك��وژران��ی زەرق����اوی ئ��ەو س��ەرك��ردە و‬ ‫جیهادیانە پەرتەوازە بوون و كەوتنە بەر‬ ‫هێرشی خێڵە عەرەبیەكان بەسەركردایەتی‬ ‫«سەحەوات»‪ .‬لەگەڵ هەڵگیرسانی جەنگ‬ ‫لە سوریا زۆرب��ەی��ان چوونە سوریا بۆ‬ ‫بەشداریكردن لەو جەنگە مەزهەبییەی كە‬ ‫ئێران و حیزبواڵشی تێوەگالبوو‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫نەخشەی دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی‬ ‫ئەگەر سەرەتا لە ناونیشانی داعش‬ ‫وردب��ی��ن��ەوە كە (ال��دول��ە االسالمیە فی‬ ‫ال��ع��راق و ال��ش��ام)ە‪ .‬ئ��ەم ناونیشانەش‬ ‫درێژكراوەی ئەو ناونیشانەبو كە سااڵنی‬ ‫نێوان ‪ 2007-2006‬قاعیدەی عێراق لەخۆی‬ ‫نابو كە(الدولە االسالمیە فی العراق)بو‪.‬‬

‫(رێكخراو‪-‬تنظيم)‪( ،‬حركە‪ -‬بزوتنەوە)‪،‬‬ ‫(جبهە‪ -‬ب���ەرە) و چەند وشەگەلێكی‬ ‫هاوشێوەیان بەكارهێناوە‪ ،‬وەك��و لە‬ ‫كۆنینەكان (كۆمەڵەی ئیخوان موسلمین)‪،‬‬ ‫(ك��ۆم��ەڵ��ەی ئیسالمی ل��ە پاكستان)‪،‬‬ ‫لەهەشتاكانیشدا چەندین جموجوڵی‬

‫حوكم (حیزبی داد و گەشەپێدان)بو لە‬ ‫توركیا و مۆدیلی ناو و شێوازی لە واڵتە‬ ‫عەرەبیەكانی وەكو تونس و میسر السایی‬ ‫ك��رای��ەوە‪ .‬ل��ەالی خۆشمان بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمی و كۆمەڵی ئیسالمی و یەكگرتوی‬ ‫ئیسالمی نمونەی ئەو ناوانە بون‪ .‬واتە‬

‫حیزب و رێكخراوە ئیسالمییەكان بەزۆری كۆمەڵێك‬ ‫زاراوەگەلی وێنەی (كۆمەڵە‪-‬جماعە و جمعیە)‪( ،‬حیزب)‪،‬‬ ‫(رێكخراو‪-‬تنظيم)‪( ،‬حركە‪ -‬بزوتنەوە)‪( ،‬جبهە‪ -‬بەرە) و‬ ‫چەند وشەگەلێكی هاوشێوەیان بەكارهێناوە‬ ‫لەو ناونیشانەی پێشتر و لەوەی ئێستاشدا‬ ‫وشەی (دولە) جێگیرە‪ .‬وشەی «دولە»ش‬ ‫مانای دەسەاڵت دەگرێتەوە بەسەر خاك و‬ ‫خەڵكێكدا‪.‬‬ ‫ئەگەر تێبینی بكەین حیزب و رێكخراوە‬ ‫ئیسالمییەكان بەزۆری كۆمەڵێك زاراوەگەلی‬ ‫وێنە(كۆمەڵە‪-‬جماعە و جمعیە)‪( ،‬حیزب)‪،‬‬

‫ئیسالمی بەناوی (بزوتنەوەی ئیسالمی)‬ ‫ل��ە چەندین واڵت��ی ئیسالمیدا خۆیان‬ ‫راگەیاند‪ .‬لە نەوەدەكانیشدا دیارترین هێزی‬ ‫ئیسالمی كە لە هەڵبژاردنەكاندا بردیەوە‬ ‫(بەرەی ئیسالمی لە جەزائیر)بو‪ .‬لە دو‬ ‫هەزارەكانیشەوە دیارترین حیزبگەلێك كە‬ ‫لە هەڵبژاردنەكاندا بردییەوە و هاتە سەر‬

‫ئەم رەوتە ئیسالمییانە هیچیان زاراوەی‬ ‫(دولە)یان لە خۆیان نەناوە وەكو ئەوەی‬ ‫كە داع��ش كردویەتیە ن��اوی خ��ۆی‪ .‬ئەم‬ ‫ناونانە لەخۆوە نییە و پالنێكی پێشوەخت‬ ‫و ئامانج و بیركردنەوە و ئاراستەكردنی لە‬ ‫پشتەوەیە‪.‬‬ ‫ل��ەوك��ات��ەوەی ك��ە داع��ش ل��ە ب��ەرەی‬

‫قاعیدە و داعش‪،‬‬ ‫ملمالنێی برا‬ ‫جیهادییەکان‬

‫پۆست ئیسالمیستەکان بڕوایان‬ ‫بە هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەیە‬

‫بەهمەن تاهیر نەریمان‬

‫‪3‬‬

‫عەزیز رەئوف‬

‫نوسرە جیابویەوە چیتر بە تەنها خۆی‬ ‫لە پارێزگای (رەق��ە)ی سوریا حوكمی‬ ‫ئیسالمی راگەیاند و هەمو نەیارەكانی‬ ‫ك��وش��ت‪ .‬ه��ەر ل���ەوێ‌ ب��ەن��اوی حوكمی‬ ‫ئیسالمی و مەحكەمەی شەرعی و خەالفەی‬ ‫ئیسالمییەوە دەستیكرد بە پراكتیككردنی‬ ‫شەریعەتی ئیسالمی‪.‬‬ ‫لەماوەی ئەم دوو مانگەی رابردوشدا‬ ‫پ��رۆژەی داعش بەتەواوی بەرجەستەبو‬ ‫ل��ەوەی كە چەمكی (دول��ە) بەناوەكەی‬ ‫خۆیەوە لە خۆوە نییە ئەم رەوتە نوێیە‬ ‫ك��ار لەسەر ئ��ەوە دەك��ات كە دەوڵ��ەت‬ ‫دابمەزرێنێ‌‪ .‬ئەوەتا بە هەموو هێزی‬ ‫خۆیەوە توانی لە ماوەیەكی كەمدا لە‬ ‫سەدا سی خاكی عێراق و چەند شارێكی‬ ‫گەورەی كەوتە دەست و لە كۆتایی مانگی‬ ‫رابردوشدا ناونیشانی خۆی لە (دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی لە عێراق و ش��ام) گ��ۆڕی بۆ‬ ‫(دەوڵەتی ئیسالمی) كە كۆتا ئامانجی‬ ‫خ��ۆی ب��ەوە راگ��ەی��ان��دوە ك��ە خەالفەی‬ ‫ئیسالمی زیندودەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەسەرەتادا كاتێك داعش هاتە عێراقەوە‬ ‫و موسڵ و سەالحەدین و ناوچەكانی‬ ‫ت���ری داگ��ی��رك��رد‪ ،‬وێ��ن��ەی رێ��ك��خ��راوە‬ ‫تیرۆریستیەكانی دیكە چاودێران وای بۆ‬ ‫دەچوون كە دوای چەند تااڵن و كوشتن و‬ ‫تۆقاندنێك ئەو هێزە دەگەڕێتەوە بۆ سوریا‬ ‫و ناوچە دورەدەستی و سنورییەكان‪ .‬بەاڵم‬ ‫قۆناغ بە قۆناغ و هەنگاو بەهەنگاو ئەو هێزە‬ ‫دەیەوێت ئەوە بگەێنێت بە بەرامبەرەكان‬ ‫كە من نەهاتوم تاكو رێبوارێكی كاتی بم‪،‬‬ ‫بەڵكو هاتوم بمێنمەوە‪ .‬بۆ سەلماندنی‬ ‫ئەمەش ئاماژە بەم هەنگاوانەی داعش‬ ‫دەكەین‪:‬‬ ‫هەر لە سەرەتاوە داعش ناوی خۆی بە‬‫(دولە‪ -‬دەوڵەت) هێناوە نەكو كۆمەڵە و‬ ‫رێكخراو و حیزب و بەرە و هتد‪ ...‬ئەمەش‬ ‫مانای وایە لە بیروبۆچونی ئەو هێزەدا‬ ‫خ��اك و حوكمكردن و دەوڵ��ەت��داری و‬ ‫جوگرافیا تەوەرەی سەرەكی كارەكانیانە‪.‬‬ ‫ئەمەش جیاكرەوەیەكی بنەڕەتی نێوان‬ ‫داع��ش و قاعیدە و زۆرێ��ك رێكخراوی‬ ‫جیهادی و تیرۆریستیە‪.‬‬ ‫ داعش لە هەر شوێنێك دەستی بڕوات‬‫مەحكەمەی شەعی و دادوەری شەرعی و‬ ‫ئاینی دادەنێت و گرنگە بەالیەوە كە خەڵی‬ ‫ئەو شوێنە بە پێی ئایدۆلۆجیای ئەوان‬ ‫بەڕێوە بچن‪.‬‬ ‫داع��ش لە هەوڵی ئ��ەوەدای��ە دەستی‬‫بگات بە زۆرترین كێڵگە و پااڵوتەی نەوت‬ ‫و گاز‪ ،‬تاكو لەو رێگەوە بتوانێت ئیدارە‬ ‫و دارای��ی خەڵك بەڕێوەبەرێت‪ .‬هەر لە‬

‫هەر لە سەرەتاوە‬ ‫داعش ناوی خۆی‬ ‫بە (دەوڵەت)‬ ‫هێناوە نەكو‬ ‫كۆمەڵە و‬ ‫رێكخراو و حیزب‬ ‫و بەرە و هتد‪...‬‬ ‫ئەمەش مانای‬ ‫وایە لە بیروبۆچونی‬ ‫ئەو هێزەدا خاك‬ ‫و حوكمكردن‬ ‫و دەوڵەتداری‬ ‫و جوگرافیا‬ ‫تەوەرەی سەرەكی‬ ‫كارەكانیانە‬

‫سوریاوە دەستیكردوە بە فرۆشتنی نەوت‬ ‫و ئەم مانگەی پێشویش دەستیكردوە بە‬ ‫فرۆشتنی نەوتی خاو لە بیرە نەوتەکانی‬ ‫عێراق‪.‬‬ ‫یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی گوتار و‬‫باڵوكراوەكانی داعش ئەوەیە كە بەردەوام‬ ‫نەخشەی ئەو خاك و جوگرافیا و دەوڵەت‬ ‫و خ��ەالف��ەت ب�ڵاودەك��ات��ەوە كە ب��اوەڕی‬ ‫پێیەتی‪.‬‬ ‫تازەترین هەوڵی داعش دامەزراندنی‬‫كەناڵێكی فەزاییە بەناوی (دابق)‪.‬‬ ‫ئەمانە هەمو ئاماژەن ب��ەوەی كە لە‬ ‫بەرنامە و ئایدۆلۆجیای داعشدا خاك‬ ‫و جوگرافیا گرنگییەكی زۆری هەیە‬ ‫و دەی��ەوێ��ت پێمان بڵێت م��ن هاتوم‬ ‫بمێنمەوە و ئەوەش یەكێكە لە جیاكەرەوە‬ ‫بنەڕەتیەكانی لەگەڵ گروپ و رێكخراوە‬ ‫جیهادی و تیرۆریستیەكانی دیكە‪.‬‬

‫«پێ‬ ‫م باشە موسوڵمانان‬ ‫بە تەكفیركردن و‬ ‫بێبەر ‌ی‬ ‫كر‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫اڵ‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫دا‬ ‫وا‬ ‫ی‬ ‫بەی‬ ‫ع‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫پ‬ ‫ێ‬ ‫دا‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫خ‬ ‫ەلیفەکه‌ی‬ ‫داعش بدەنەوه!»‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )208‬دوشةممة ‪2014/7/14‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫‪2‬‬

‫ڕۆشنگەریی‪ ،‬لەنێوان دوێنێ‌‌و ئەمڕۆدا‬ ‫د‪ .‬هاشم ساڵح‬ ‫و‪.‬شوان ئەحمەد‬

‫ن��ەدەم��ارگ��ی��ری دەزان����ێ‌‌و نەدادگاكانی‬ ‫پشكنینیش دەناسێت!! بەاڵم ئاخۆ ئێمە‬ ‫لەئێستادا لەئەوجی دادگاكانی پشكنیندا‬ ‫نین؟ بۆ ئەوەی لەرادەی گرنگی‌و بایەخی‬ ‫س��ەردەم��ی رۆشنگەریی ب��ۆ نەوەكانی‬ ‫داه��ات��وی ئ��ەوروپ��ا تێبگەین‪ ،‬پێویستە‬ ‫بڵێین ئەم نەوەیەو نەوەكانی داهاتویش‪،‬‬ ‫ل��ەئ��ازادی فیكری بەهرەمەند نەدەبون‪،‬‬ ‫گەر ئەو جەنگە بێ‌ ئامانە نەبونایە كە‬ ‫فەیلەسوفانی رۆشنگەریی پێش دو سەدە‬ ‫ئەنجامیاندا‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە ئ��ەوش��ت��ەی��ە ك��ە ب��اس��ك��اران��ی‬ ‫هاوچەرخی فەرەنسا وەك (میشیل لونی)‬ ‫(‪ )1‬مامۆستا لەزانكۆی (نیس) لەباشوری‬ ‫ف��ەرەن��س��ا‪ ،‬دان��ی پێدا دەن��ێ��ن‪ .‬ئەوەتا‬ ‫ئەو باسكارە سەبارەت بەو مەسەلەیە‬ ‫دەڵێت‪ »:‬گەر لەئێستادا مەسحیەت لەگەڵ‬ ‫شارستانیەتی مۆدێرندا ئاشتبوبێتەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هەواڵنەی ڤۆڵتێرو جان‬ ‫جاك رۆسۆ پێش دو سەدە بەخەرجیاندا‪.‬‬ ‫كەوا بێت ئێمە بەهەرمی كارو ماندویونی‬ ‫ئ��ەوان دەچنینەوە‪ ..‬ئ��ەوان ماندوبون‌و‬ ‫زۆری��ان چەشت‪ ،‬ئێمەش بەرهەمەكەی‬ ‫دەچنینەوە‪ ..‬ئ��ەوە فەیلەسوفان بون‬ ‫بیرۆكەی – ئایینی ئەقاڵنیان‪ -‬هێنایە‬ ‫ئ���اراو ل��ەو س��ەردەم��ان��ەدا ب��ەگ��ژ رق‌و‬ ‫توڕەیی كڵێساو فێندەمێنتالیستەكاندا‬ ‫چونەوە‪ ،‬بەاڵم بۆ ئێمە فێندەمێنتالیزم‬ ‫هیچ مەترسیەكی نییە‪ ،‬هۆكارەكەشی‬ ‫زۆر ئاسانە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە مەسیحیەت‬ ‫بۆتە ئاینێكی ئەقاڵنی‪ ،‬ئەو ئەقاڵنیەتەی‬ ‫ڤۆڵتێرو رۆسۆ خەونیان پێوە دەبینی‌و‬ ‫خەباتیان لەپێناویدا دەكرد‪ ،‬لەسەردەم‌و‬ ‫رۆژگ��اری ئەمڕۆماندا بۆتە هەقیقەتێكی‬ ‫حاشاهەڵنەگر‪ .‬كڵێسای كاتۆلیكی وەك‬ ‫سەردەمانی فەیلەسوفانی رۆشنگەریی‪،‬‬ ‫فشار دروس��ت ناكات‌و سانسۆر لەسەر‬ ‫بیركردنەوە دانانێت‪ .‬نەخێر لەئێستادا‬ ‫پیاوانی ئایینی لەفەرەنساو تێكڕای واڵتانی‬ ‫ئ��ەوروپ��ی دیكەدا ‪ ،‬هەمان هەڵوێستی‬

‫بەالی رۆشنبیری هاوچەرخی ئەروپیەوە‬ ‫رۆشنگەری بۆتە بابەتێكی مێژویی‪ ،‬واتە‬ ‫بۆتە رابردو‪ .‬بۆیە سەروەختێك تاوتوێی‬ ‫رۆشنگەریی دەك��ات‪ ،‬بۆ ئەوەیە بزانێت‬ ‫شارستانیەتە مۆدێرنەكەی چۆن چۆنی‬ ‫دروستبوە‪ ،‬یان بۆ ئەوەیە بەو هەوڵەو‬ ‫الدانانەدا بچێتەوە كە لەدو سەد ساڵی‬ ‫راب���ردودا روی��ان��داوە‪ .‬ئ��ەم پرۆسەیەش‬ ‫مانای رەخنەگرتن لەمۆدێرنەو بژاركردن‌و‬ ‫راستكردنەوەی رۆشنگەریی دەگەیەنێت‪،‬‬ ‫وەكو ئەوەی (هاپرماس)‌و (ئاالن تۆرین)‌و‬ ‫هابرماس‬ ‫چەندین فەیلەسوفی هاوچەرخی دیكە‬ ‫ئەنجامی دەدەن‪.‬‬ ‫لەدژی‬ ‫كە‬ ‫نییە‬ ‫چەكە‬ ‫ئەو‬ ‫رۆشنگەریی‬ ‫چاوێك بە بەرهەمی گەورە تیۆلۆژیستە‬ ‫فێندەمێنتالیزمی ئایینی بەكاربهێنرێت‪،‬‬ ‫هاوچەرخەكانی مەسیحیەتدا بگێڕین‪،‬‬ ‫بەو ج��ۆرەی كە لەسەردەمی (ڤۆڵتێرو‬ ‫ت��ا بزانین چ��ۆن چ��ۆن �ی‌و ب �ێ‌ دو دڵی‬ ‫دی��درۆو رۆس��ۆ)دا باو بو‪ ،‬ئەویش لەبەر‬ ‫سەرگەرمی تاوتوێكردن‌و لێكۆڵینەوەی‬ ‫هۆكارێكی سادەكە كە فێندەمێندتالیزمی‬ ‫تازەترین تیۆری زانستی‌و فەلسەفیەكانن‪.‬‬ ‫دەمارگیرو توندڕەو لەئەوروپادا ئاسەواری‬ ‫واتە ئەوان سەروەختێك باس لەكاروباری‬ ‫نەماوە! هیچ رۆشنبیرێكی ئەوروپی لەخۆی‬ ‫ئایینی دەكەن‪ ،‬لەگۆشەنیگایەكی جیاواز‬ ‫ناترسێت‪ ،‬گەر هاتو رەخنەی لەبیروباوەڕی‬ ‫ترەوە قسەی لێدەكەن‪ ،‬جیاواز لەدیدی‬ ‫ئایینی مەسیحی گرت‪ ،‬یاخود بەشێوەیەكی‬ ‫ئەو فێندەمێنتالیستە پەڕگیرو دۆگمایانەی‬ ‫زانستی مێژویی لێكۆڵینەوەی لەبارەیەوە‬ ‫ت��اه��ەن��وك��ەش ه���ەر دی��ل��ی ئەقڵیەتی‬ ‫ك���رد‪ .‬ب���ەاڵم ب��ۆ رۆش��ن��ب��ی��ران��ی ئێمە‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاستن‪ .‬لەم روەوە بڕوانە‬ ‫رۆشنگەریی مەسەلەی مان‌و نەمانە واتە‬ ‫ئ��ەو ج��ی��اوازی��ەی ن��ێ��وان (شێخ یوسف‬ ‫هەر بەتەنها پرسێكی ئەكادیمی ساردو سڕ‬ ‫ق���ەرزاوی) كە تائێستاش هەر لەفەزای‬ ‫نییە‪ ،‬بەو ج��ۆرەی بیریارێكی فەرەنسی‬ ‫فیقهی سەدەكانی ناوەڕاستدایە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫یان ئینگلیزی یاخود ئەڵمانی مامەڵەی‬ ‫تیۆلۆژستی ئەڵەمانی (هانز كۆنگ)(‪ )2‬كە‬ ‫لەتەكدا دەكات‪ .‬واتە بارودۆخی رۆشنبیر‬ ‫باس لەتیۆلۆژی پۆست مۆدێرنە دەكات‪.‬‬ ‫الی ئێمە جیاوازە لەبارودۆخی رۆشنبیری‬ ‫لەسەدەی نۆزدەهەمدا (واتە راستەوخۆ دوا‬ ‫خۆرئاوایی‪ .‬ئەمەش پەیوەندی بەو كەلێن‌و‬ ‫سەردەمی رۆشنگەریی)‪ ،‬كەسێك نەبو لەو‬ ‫جیاوازیە مێژویە گەورەوە هەیە كە لەنێوان‬ ‫بڕوایەدا بێت كە مۆڵ بەبێ‌ ئایین یاخود‬ ‫ئێمەو كۆمەڵگە پێشكەوتوەكانی ئەوروپاو‬ ‫بەبێ‌ جێبەجێكردنی سەروت‌و رێوڕەسمە‬ ‫ئەمریكادا هەیە‪ .‬گەر بێت‌و ئەم پێدراوە‬ ‫تاقەت پڕوكێنە رۆژان��ەی��ی��ەك��ان‪ ،‬بونی‬ ‫زەق‌و گەورەیە لەبەرچاو نەگرین‪ ،‬ئەوا‬ ‫هەبێت ئەوە ئەو شتە بو كە مەحاڵ بو‬ ‫ناتوانین لەهیچ حاڵی بین‌و بۆمان ناكرێت‬ ‫خەڵكانی ئەو سەردەمە بیری لـێ‌ بكەنەوەو‬ ‫كێشەكە ب��ەرون‌و رەوان��ی باسی بكەین‪.‬‬ ‫كەواتە ئەو سۆفیستایزمانەی ئێمە كە دێن‌و‬ ‫دەڵێن رۆشنگەریی سەردەمی بەسەرچوەو‬ ‫پێویستمان پێی ن��ی��ە‪ ،‬ب��ەو ك��ارەی��ان‬ ‫هەڵەیەكی گ��ەورە دەك��ەن‪ .‬بۆیە دەبێت‬ ‫دەستبەجێ‌ وەاڵمیان بدەینەوەو بڵێین‪»:‬بۆ‬ ‫كـێ‌ س���ەردەم‌و رۆژگ���اری رۆشنگەریی‬ ‫بەسەرچوە؟ بۆ كۆمەڵگە ئیسالمییەكانی‬ ‫ئێمە یان بۆ كۆمەڵگەكانی ئەوروپا؟ بۆچی‬ ‫كۆمەڵگەكانی ئێمە هەمان ئەو جەنگە‬ ‫فیكریانەیان بەخۆیانەوە بینی كە كۆمەڵگە‬ ‫ئەوروپیەكان ئەزمونیان كرد؟ ئایا ئێمەش‬ ‫وەك ئەوان هەمان ملمالنێی داهێنەرانەی‬ ‫نێوان زانست‌و ئایینمان ئەزمونكرد‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی بەر لەدو سەدە زیاترە كۆمەڵگە‬ ‫ئەوروپیەكان بەخۆیانەوە بینی‪ .‬ئایا ئێمە‬ ‫كەلەپوری ئایینیمان شەن‌و كەو كردوەو‬ ‫ئ��ەو كەلەپورەمان هێناوەتە ژێ��ر باری‬ ‫رەخنەی مێژویی‌و فەلسەفی‪ ،‬وەك ئەوەی رۆسۆیان هەیە لەپرس‌و باسی موعجیزەو بەخەیاڵیاندا بێت‪ .‬لەو سەردەمانەدا خەڵكی‬ ‫ئەوروپیەكان لەگەل دەستپێكی سەردەمی غەیبانیەت‌و ئەو مەسەالنەی كە لەكاتی لەو بڕوایەدا بون كەسی بێباوەڕ ناشێت‬ ‫رۆشنگەرییدا لەگەڵ كەلەپوری ئایینی خۆیدا هەراو زەنای زۆری لەسەردەكرا‪ .‬كەسێكی چاك‌و بەئەخالق بێت‌و بەتەنگ‬ ‫خۆیاندا كردیان؟»‪.‬‬ ‫ئایا ئەمە بەئەقڵدا دەچێت‌و وایە؟ بەڵـێ‌ ناوناوبانگی خۆیەوە بێت‪ .‬لەو رۆژگارەدا‬ ‫ئەمە ئەو رستە پرسیارەیە كە دەبێت بەئەقڵدا دەچێت‪ ،‬لەبەرئەوەی پیاوانی یاساغ بو كەسێك هەبێت‌و باوەڕی بەئایین‬ ‫بیانكەین‪ ،‬بۆخاتری ئ��ەوەی ئەو هەڵەو ئایینی لەفەرەنسای هاوچەرخدا‪ ،‬ناچارن نەبێت‪‌.‬واتە وەها وێنای كەسێكی بێباوەڕو‬ ‫بەدحاڵی بونانەی پێ‌ بڕەوێنێنەوە كە گەشەی زانستی‌و پێشكەوتنی ئەقاڵنی تەنانەت عەلمانیش دەك��را‪ ،‬كەمرۆڤێكی‬ ‫دیماگۆگیەكانی ئێمە رەواجی پێدەدەن‪ .‬بەهێند بگرن‌و لەتوانایدا نەماوە وەك جاری بێئابڕو و هەڵەشەو بێ‌ مۆراڵە‪.‬‬ ‫لەراستیدا جاڕسبونی ئەوانە لەرۆشنگەریی‪ ،‬جاران هەڵوێستی توند وەربگرن‌و دژایەتی‬ ‫بەاڵم لەكۆمەڵگە ئەوروپیە مۆدێرنەكاندا‪،‬‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ هۆكارێكی پەنهان‌و شاراوە گەشەكردن‌و بەرەوپێشچون‌و بیرۆبۆچونە ژمارەی كەسانی بێباوەڕ زیاترە لەژمارەی‬ ‫كە بەدەگمەن باسی دەكەن‪ ،‬ئەویش ئەوەیە فەلسەفیەكان بكەن»‪.‬‬ ‫ئەوانەی ب��اوەڕدارن‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەو‬ ‫فەیلەسوفانی‬ ‫دەبینین‬ ‫ب��ەم��ج��ۆرە‬ ‫دەیانەوێت داكۆكی لەفێندەمێنتالیزم بكەن‪،‬‬ ‫مامەڵە ئەخالقی‌و ساغڵەمەی لەكۆمەڵگە‬ ‫بەبێ‌ ئ��ەوەی ‌وەه��ا دەرب��ك��ەون‪ ..‬ئەوانە رۆشنگەری پیاوانی ئایینیان ناچاركرد ئەوروپیەكاندا هەیە‪ ،‬زۆر زیاترە لەوەی‬ ‫دەیانەوێت كەلەپوری كۆن بپارێزن لەوەی‪ ،‬بەوەی بیروباوەڕی مەسیحیەت لەزۆرێكی لەكۆمەڵگەی ئ��ی��م��ان��دارەك��ان��دا (وات��ە‬ ‫لێكۆڵینەوە رەخنەییی‌و مێژویەكانیان زۆر شتی نائەقاڵنی پاكبكەنەوە‪ ،‬تاكار لەكۆمەڵگەكانی ئێمەدا) هەیە بەڵگەش‬ ‫بەسەردا پراكتیزە بكرێت‪ .‬بەمجۆرە لەگەڵ گەیشت ب���ەوەی ل��ەئ��ەوروپ��ادا پیاوی بۆ ئەمە پێشكەوتنی ئەو كۆمەڵگەیەنەو‬ ‫فێندەمێنتالیستەكاندا لەو هەڵوێستەدا ئایینی لەزۆر روەوە لەفەیلەسوف بچێت‪ ،‬دواك��ەوت��ن��ی ئ��ەوان��ی دیكەیە! بێگومان‬ ‫یەكدەگرنەوە‪ .‬ئەڵبەتە لەم حاڵەتەشدا بەتایبەت ل��ەروی گومانكردنی ئەقاڵنی ئەمە بەمانای بانگەشەكردن بۆ بێباوەڕی‬ ‫فێندەمێنتالیستەكان زۆرباشترن‌و بگرە شەن‌و كەوكردنی هەر مەسەلەیەك بەر ناگەیەنێت‪ ،‬بەڵكو بەو مانایە دێت كە‬ ‫جوامێرتریشن‪ ،‬لەبەر ئەوەی رێك‌و راست‌و لەبروا پێكهێنانی‪ ،‬لەگەڵ پەیڕەوكردنی مرۆڤ ئازادە لەوەی بڕوادار بێت یان بێبڕوا‬ ‫بەڕۆژی نیوەڕۆ داكۆكی لەفێندەمێنتالیزم میتۆدی ئەزمونگەریی‪ .‬ل��ێ��رەوە ئیدی بێت‪ ،‬بەاڵم لەوەدا ئازاد نییە كە خراپەكاری‬ ‫دەك�����ەن‪ ،‬ن���ەك ل��ەپ��ش��ت��ی پ�����ەردەوەو ب��اوەڕی دەمارگیرو كوێرانەو نائەقاڵنی دەرهەق بەكەسانی دیكەو كۆمەڵگە بكات‪،‬‬ ‫بەنهێنی‪ .‬سەرەڕای ئەوەش ئەوانە رەتی پاشەكشەیكردو رێگەی بۆهاتنە ئارای لەرێی گرتنەبەرو ئەنجامدانی رەفتارێكی‬ ‫دەك��ەن��ەوە مەسیحیەت‌و ئیسالم لەیەك ئیمانێكی نوێی كراوەو ئەقاڵنی خۆشكرد نائەخالقیەوە»‪ .‬لەراستیدا بێباوەڕی‬ ‫ئاستدا دابنێن‪ ،‬چونكە بەبۆچونی ئەوان ك��ە پ��رس��ی��ارە ئەقاڵنی فەلسەفیەكان بەمانای پ��ڕاو پڕی وشەكە بونی نییە‪.‬‬ ‫ئیسالم لەمەسیحیەت چاكترەو ئاینێكە بەهێند دەگ��رێ��ت‪ .‬هێندە ب��ەس��ە كە مرۆڤێك نیە لەم دنیایەدا بڕوای بەشتێك‬

‫یان بەهایەك یاخود فەلسەفەیەك نەبێت‪.‬‬ ‫ك��ەواب �ێ‌ ئ��ەوان��ەی ئێمە بەبێباوەڕیان‬ ‫دەزانین‪ ،‬لەراستیدا بێباوەڕنین‪ .‬راستە‬ ‫ئەوانە ناچن بۆ كڵێساو نوێژ ناكەن‌و رۆژو‬ ‫ناگرن‪ ،‬بەاڵم بەپێی رێسایەكی مۆراڵی‬ ‫كۆنكرێتی مامەڵەو هەڵسوكەوت لەگەڵ‬ ‫كەسانی دیكەدا دەكەن‌و ئەركی سەرشانی‬ ‫خۆیان بەرامبەر كۆمەڵەگە جێبەجێدەكەن‌و‬ ‫رێز وادە‌و بەڵێنی خۆیان دەگرن‌و دەربایسی‬ ‫نێوبانگ‌و كەسایەتی خۆیان‪ .‬هاوكات ئەو‬ ‫كەسانەی خ��اوەن رۆنشبیریەكی نوێی‬ ‫زانستی فەلسەفین‪ .‬بەالی ئەو كەسانەوە‬ ‫فەلسەفە جێگەی ئایینی بۆگرتونەتەوە‪،‬‬ ‫بۆیە وەك ئیماندارانی تەقلیدی هیچ‬ ‫دەم��ارگ��ری��ی��ەك��ی ئایینی‌و مەزهەبیان‬ ‫نیە‪ .‬ئەڵبەتە لەسەردەمی رۆشنگەریدا‬ ‫بەیەكجاری تێكەڵكردنی بێباوەڕ لەگەڵ‬ ‫بەدڕەوشت‌و بێئابڕودا كۆتایی نەهات‪.‬‬ ‫ب��ەڵ��گ��ەش ب��ۆ ئ��ەم��ە ئ��ەوەی��ە خ��ودی‬ ‫(ڤۆڵتێر) خۆشی ل��ەو ب���اوەڕەدا بو كە‬ ‫ئەوەی باوەڕ بەبونی خودا نەبێت‪ ،‬ناكرێت‬ ‫كەسێكی ئەخالقی بێت‪ .‬ئەوە تا وتەیەكی‬ ‫بەناوبانگی هەیە دەڵێت‪»:‬من دەمەوێت‬

‫لەكۆمەڵگە ئەوروپیە مۆدێرنەكاندا‪،‬‬ ‫ژمارەی كەسانی بێباوەڕ زیاترە لەژمارەی‬ ‫ئەوانەی باوەڕدارن‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەو‬ ‫مامەڵە ئەخالقی‌و ساغڵەمەی لەكۆمەڵگە‬ ‫ئەوروپیەكاندا هەیە‪ ،‬زۆر زیاترە لەوەی‬ ‫لەكۆمەڵگە ئیماندارەكاندا هەیە‬ ‫ئ��ەوەی سەرپەرشتی كارەكانم دەك��ات‌و‬ ‫جلەكانم بۆ دەدورێت‌و بەردەستیم دەكات‪،‬‬ ‫كەسانێك بن باوەڕیان بەخودا هەبێت‪،‬‬ ‫چونكە ئەوە دڵنیایم دەداتێ‌‌و وام لێدەكات‬ ‫هەستبكەم دزیم لێناكەن یان گەر دزیشیان‬ ‫لێكردم‪ ،‬خاترم دەگرن!»‪ .‬ڤۆڵتێر پێیوابو‬ ‫بڕوابون بەخودا وادەكات مرۆڤ سڵ لەزۆر‬ ‫شت بكاتەوە‪ ،‬واتە نەهێڵێت ماڵی خەڵك‬ ‫بخوات یاخود دەستدرێژی بكاتە سەریان‪،‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی لەسزای خودا دەترسێت‪.‬‬ ‫رەنگە ئەوە لەو سەردەمانەدا راستبو بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم دوای ئەوە شتەكان گۆڕان بەهۆی‬ ‫هۆشیار بونەوەو رۆشنبیربونی خەڵك‌و‬ ‫خوا لەرێی قوتابخانە مۆدێرنەكانەوە‪.‬‬ ‫بەوەش ئایین بو بەپرسێكی ناوەكی‌و لەوە‬ ‫كەوت شتێكی روكەشانە‌و رواڵ��ەت بێت‪.‬‬ ‫سەربارەی ئەوە فەلسەفەی رۆشنگەریش‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی بوە مایەی ئەوەی‬ ‫مۆراڵێكی نوێ‌ (واتە مۆراڵێكی عەلمانی)‬ ‫بێتە ئارا‌و لەهەوڵی ئەوەشدا بو بیسەلمێنێ‌‬ ‫كە دەشێت ئاكار سەربەخۆ بێت لەدینداری‌و‬ ‫لەدەرەوەی دینداریدا بونی هەبێت‪ .‬بەڵگەش‬ ‫بۆ ئەوە گەندەڵبونی توێژی پیاوانی ئایینی‬ ‫بو كەبەشێكی زۆری��ان لەو سەردەمەدا‬ ‫وێران بو بون‪ .‬واتە بەپێچەوانەی ئەوەی‬ ‫(ڤۆڵتێر) ب��اوەڕی پێی هەبو‪ ،‬دینداری‬

‫پیاوانی ئایینی رێ��ی ئ��ەوەی لێنەگرتن‬ ‫دزی نەكەن‌و خەڵكی هەژارو بەشمەینەت‬ ‫لەخشتە نەبەن‪ .‬بەمجۆرە‌و بۆ یەكەمین‬ ‫جار بیرۆكەی هەبونی مرۆڤێكی مۆراڵی‬ ‫هاتە ئارا كە رەنگە دیندارو باوەڕداریش‬ ‫نەبێت‪ .‬واتە نەسەردانی كڵێساو مزگەوت‬ ‫ب��ك��ات‌و ن��ەڕێ��و ڕەس��م��ە ئایینیەكانیش‬ ‫جێبەجێبكات‪ .‬خەڵكانی ئەو سەردەمە‬ ‫دەیان پرسی‪»:‬ئەرێ‌ چینیەكان بێباوەڕ‬ ‫نین؟ ئەوان بێئاگانین لەوەحی‌و ئینجیل‌و‬ ‫یەسوعی مەسیح؟ كەچی لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫دەبینین لەهەڵسوكەوت‌و مامەڵەكردندا‬ ‫زی��اد لەئێمە كەبڕوامان بەخودا هەیە‪،‬‬ ‫پابەندی بەها مۆڕاڵیەكانن!»‪ .‬ئەمە‬ ‫(پیپەر بایل) (‪ )1706-1647‬یەكێك لەو‬ ‫گەورە بیریارانەی رێگەیان لەبەردەم هزری‬ ‫رۆشنگەریدا خۆشكرد‪ ،‬گەیاندە ئەوەی‬ ‫بڵێیت‪»:‬ئاكار شتێكی سەربەخۆیەو‬ ‫پەیوەندی بەدینداری روكەش‌و درۆزنانە‌وە‬ ‫نییەو بگرە ت��ەواو پێچەوانەی دینداریە‬ ‫بەشێوە دۆگماو پەڕگیرەكەی»(‪.)3‬‬ ‫بەڵگەشی بۆ ئەوە ئەو شتانە بو كە‬ ‫لەو سەردەمەدا مەسیحیەكان بەیەكتریان‬ ‫دەك��رد‌و چۆن چۆنی لەسەر (ناسنامە)‬ ‫وەك��ە ئ���ەوەی ئێمە لەئێستادا باسی‬ ‫دەكەین‪ ،‬كاتۆلیكی پرۆتستانت مەزهەبێكی‬ ‫س��ەردەب��ڕی دەی باشە ل��ەم��ەدا م��ۆراڵ‬ ‫لەكوێدایە؟ ئایا ب��ڕوا ب��ون ب��ەی��ەزدان‪،‬‬ ‫دەستی ئەوكەسانەی بەست تا تاوانی‬ ‫وەها نەكەن؟‬ ‫رەنگە هەندێ‌ ئیمانداری راستەقینەی‬ ‫گێڕابێتەوە تا تاوانی لەو جۆرە نەكەن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم خۆ زۆرب��ەی زۆری خەڵك‌و خوای‬ ‫ت��ر دەم��ارگ��ی��رو ن��ەف��ام‌و ت��ون��دڕەوب��ون‪،‬‬ ‫هەمیشە ئ���ام���ادەی ئ���ەوەب���ون ش��ەڕی‬ ‫مەزهەبی‌و خاچپەرستی ئەنجامبدەن‪.‬‬ ‫س����ەرەڕای ئ���ەوە م��ۆراڵ��ی عەلمانیەت‬ ‫بەسەر ت���ەواوی مرۆڤایەتیدا جێبەجێ‬ ‫دەبێت‌و هەمویان دەگرێتەوە‪ ،‬نەك تەنها‬ ‫بۆ خەڵكانی سەر بەئایین‌و ئاینزاكەی‬ ‫خۆم بێت‪ ،‬وەك ئ��ەوەی (پیپەر بایل)‬ ‫ی پرۆتستانتی دەیوت‪ .‬بەواتایەكی دیكە‬ ‫پێویستە بەشێوەیەكی مۆراڵیانە مامەڵە‬ ‫لەگەڵ هەمو كەسێكدا بكەم‪ ،‬نەك تەنها‬ ‫لەگەڵ كەسانی سەر بەئایین‌و ئاینزاكەی‬ ‫خۆمدات واب��م‪ .‬بە عەلمانیكردنی مۆراڵ‬ ‫ی��ان هاتنە ئ���ارای مۆراڵێكی عەلمانی‬ ‫لەسەردەمی رۆشنگەریدا‪ ،‬بەو مانایەیە‬ ‫بێگومان ئ��ەم شتە ب���ەالی كۆمەڵگە‬ ‫ئەوروپیە مۆدێرنەكانەوە ب��ڕاوەت��ەوە‪،‬‬ ‫چونكە هەنوكە كەس بیر لەسوتاندنی‬ ‫ب��ێ��ب��اوەڕان‌و ئەوكەسانە ن��اك��ات��ەوە كە‬ ‫رێورەسمە ئاینییەكان جێبەجێ ناكەن‪.‬‬ ‫گەر وایان بكردایە‪ ،‬ئەوا دەبو لەئێستادا‬ ‫لەسەدا ن��ەوەدی هاواڵتیانی فەرەنسایان‬ ‫بسوتاندایە‪ .‬ئێستا لەواڵتانی پێشكەوتوی‬ ‫ئەوروپادا ئیماندارو بێباوەڕان بەئاشتەوایی‬ ‫پێكەوە دەژی��ن‪ ،‬كاتۆلیك‌و پرۆتستانت‬ ‫بەیەكەوە هەلدَەكەن‪ .‬تەنانەت ڤاتیكان‬ ‫خۆشی لەهەوڵی ئ��ەوەدای��ە ئۆفیسێك‬ ‫بۆ وتوێژو راگۆڕینەوە لەگەڵ بێباوەڕاندا‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬لەكاتێكدا‌و لەسەردەمانی پێشودا‬ ‫بەئاگر دەیسوتاندن! ئایا فەزڵ‌و چاكەی‬ ‫هەمو ئ��ەو ئازادیانەی گەالنی ئەوروپا‬ ‫لێی بەهرەمەندن‪ ،‬بۆ كێ‌ دەگەڕێتەوە؟‬ ‫بێگومان بۆ فەیلەسوفەكانی رۆشنگەری‌و‬ ‫ئ��ەو جەنگە بێئامانانەی ب��ەدرێ��ژای��ی‬ ‫چەندین س��اڵ ئەنجامیاندا‪ .‬لەئێستادا‬ ‫ئ��ەو ئازادیانە وای��ان لێهاتوە‪ ،‬خەریكە‬ ‫ئەوروپیەكی هاوچەرخ بیری دەچێتەوە كە‬ ‫ئەوە بەخوێن‌و فرمێسك‌و شەڕی بێئامان‬ ‫بەدەستهاتوە‪ .‬ئەوانەی پێشو تۆوەكەیان‬ ‫چاندو ئارەقەی زۆریان رشت‌و لەئێستاشدا‬ ‫نەوەكانیان بەروبومەكەی دەچننەوە‪ .‬ئەم‬ ‫پرۆژە گەورەیەی رۆشنگەریی‪ ،‬تاكو ئێستا‬ ‫لەواڵتانی عەرەبی‌و ئیسالمیدا روی نەداوە‪.‬‬ ‫هەربۆیە شەڕوشۆڕی ئایینی‌و مەزهەبی‬ ‫بۆتە مۆتەكەیەك‌و بەرۆكی هەمومانی‬ ‫گرتوە‪ ،‬هەر لەوپەڕی خۆرئاواوە بیگرە تا‬ ‫دەگاتە پاكستان‌و عیراق‌و سوریاو لوبنان‌و‬ ‫میسرو ئێران‌و ئەفغانستان‌و ‪..‬هتد‪ .‬ئەو‬ ‫كوشت‌و بڕەی قاعیدە‌و فەتحولئیسالم‌و‬ ‫جوندولشام)‌و بزاوتە توندڕەوەكانی دیكە‬ ‫ئەنجامی دەدەن‪ ،‬گەورەترین بەڵگەن لەسەر‬

‫ئەوەی جیهانی ئیسالمی لەچ قەیرانێكی‬ ‫قوڵدایە؟!‪ ،‬قەیران لەگەڵ خودی خۆی‌و‬ ‫لەگەڵ مۆدێرنەو شارستانیەتی نوێشدا‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪ -1‬میشیل لونی‪ :‬پسپۆڕێكی گەورەیە‬ ‫لەبواری سەردەمی رۆشنگەری لەفەرەنساداو‬ ‫بەشێوەیەكی تایبەتیش ش��ارەزای فیكری‬ ‫ئایینی‌و سیاسی ژان ژاك رۆس��ۆی��ە‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەی لەسەر تەواوی بەرهەمەكانی‬ ‫رۆسۆ نوسییوە‪ ،‬گرنگترین بەرهەمەكانیشی‬ ‫ئەمانەن‪:‬‬ ‫– ‪-Michel Launay: Jean‬‬ ‫‪Jacques Rousseau et son‬‬ ‫‪temps, Paris, 1969.‬‬ ‫‪-Le Vocabu Laire Litterai‬‬‫‪re de Jean-Jacques Rous‬‬‫‪seau, Paris, 1979.‬‬ ‫‪ -2‬هانز كۆنگ‪ :‬گ��ەورە تیۆلیژستێكی‬ ‫كاتۆلیكی ئەڵمانیە‪ .‬لەبواری تیۆلۆژیا‌و زانستە‬ ‫ئاینییەكاندا‪ ،‬بەیەكێك لەگەورە نوێخوازەكان‬ ‫ئەژمار دەكرێت‪ .‬پێشتر لەالیەن هەندێ‌‬ ‫لەناوەندە كۆنسێرڤاتیەكانی ناو ڤاتیەكانەوە‬ ‫سەرئێشەو رێگری بۆ دروستكراوە‪ .‬كەسێكە‬ ‫بەچاكی ئاگاداری نوێترین تیۆریا زانستی‌و‬ ‫فەلسەفیەكانە‌و هەر بەتەنها بەخوێندنەوەی‬ ‫تەقلیدیانەی ئاییینەوە داناكەوێت‪ .‬لەبەناو‬ ‫بانگترین بەرهەمەكانی‪:‬‬ ‫‪ Une The‬ك‪-Hans Kung‬‬‫‪ologie Pour Le Troisieme‬‬ ‫‪Millenaire. Paris. Seuil.‬‬ ‫‪1989.‬‬ ‫لەگەڵ بەرهەمێكی دیكەیدا كە تایبەت‬ ‫بە بەبواری زانستی بەراوردكاری ئاینیەكان‬ ‫بەناوی(مەسیحیەت‌و ئاینییەكانی دیكەك‬ ‫ئیسالم هیندۆیزم‪ ،‬بودایزم) ئەوەش كتێبیكی‬ ‫زۆر جوانە‪ ،‬لەبەر ئەوەی گفتوگۆ لەگەڵ سـێ‌‬ ‫بیریاری ئەڵمانیدا دەكات كە پسپۆڕن لەو‬ ‫ئایینانەدا‪ .‬هەركەسێك دەیەوێت ئاسۆی‬ ‫بیركردنەوەی ف���راوان بكات‌و لەقۆناغی‬ ‫دەمارگیری ئایینی‌و داخران بەسەربەخۆدا‬ ‫قوتابی بێت‪ ،‬با ئەم كتێبە بخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەوانەی لەكتێبەكەدا بەشدارن بەشێوازە‬ ‫تەقلیدیە دواكەوتوەكە باس لەئایین ناكەن‪،‬‬ ‫بەڵكو قسەكردنەكانیان بەشێوازێكی زاستی‌و‬ ‫فەلسەفیە‪.‬‬ ‫‪ Le Chris‬ك‪-Hans Kung‬‬‫‪tianisme et Les Religions‬‬ ‫‪du mon de: Islam, Hindou‬‬‫‪isme Bouddhisme. Paris.‬‬ ‫‪Seuil. 1986.‬‬ ‫لەماوەی راب��ردوش��دا پرۆفیسۆر (هانز‬ ‫كۆنگ) كتێبێكی قەوارە گەورەی دەربارەی‬ ‫ئیسالم چاپكردوەو ئێمە تائێستاش چاوەڕێی‬ ‫‌وەرگ��ێ��ڕان��ە فەرەنسیەكەی دەك��ەی��ن‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی بتوانین بیخوێنینەوەو ئاگاداری بین‪.‬‬ ‫خۆزگە عەرەبیش تەرجەمەیان بكردبایە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی بزانم چۆنچۆنی بیریارێكی گەورە‬ ‫تاوتوێی پرس‌و باسەكانی ئیسالم دەكات‪،‬‬ ‫ئەو ئیسالمەی لەئێستادا دنیای بەخۆیەوە‬ ‫خەریك كردوە‪.‬‬ ‫‪-3‬پیپەر بایل‪ :‬بیریارێكی پرۆتستانت‬ ‫مەزهەبی فەرەنسیە‪ .‬لەسەدەی حەڤدەهەم‌و‬ ‫لەنێوان سااڵنی (‪)1706 – 1647‬دا ژیاوە‪.‬‬ ‫لەواڵتەكەی خۆیدا بەدەست سەركوت‌و‬ ‫چەوساندنەوەی كاتۆلیكیەكانەوە زۆری‬ ‫چەشتوە‪ ،‬ل��ەب��ەرئ��ەوە هەڵهاتوە ب��ەرەو‬ ‫هۆڵەنداو لەوێدا زۆربەی زۆری بەرهەمەكانی‬ ‫خ���ۆی ن��وس��ی��وە‪ .‬ه���ەروەه���ا یەكێكە‬ ‫لەسەرمەشقەكانی سەردەمی رۆشنگەری‌و‬ ‫كاریگەری گەورەی لەسەر (ڤۆڵتێر‌و دیدرۆو‬ ‫رۆس��ۆ) جێهێشتوە بۆ زیاتر ئاگادار بون‬ ‫لەژیانی‌و بەرهەمەكانی بڕوانە ئەم كتێبەی كە‬ ‫پرۆفیسۆر (هۆبیرپۆست) پسپۆڕ لەئایینزای‬ ‫پرۆتستانیەت‌و كەلتوری ئەوروپای مۆدێرنەدا‬ ‫نوسیویەتی‪:‬‬ ‫‪-Hubert Bost, Pierre Bay‬‬‫‪le. Fayard, Paris, 2006.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫د‪ .‬هاشم صالح‪ ،‬معارك التنویریین‬ ‫وااڵصولیین فی اوروبا‪ ،‬دار الساقی‪ ،‬بیروت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )208‬دوشةممة ‪2014/7/14‬‬

‫قاعیده‌ و داعش‬ ‫ملمالنێی برا جیهادییه‌کان‬

‫‪3‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬

‫و‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه دو هەفتە جارێک‬

‫عەزیز ڕەئووف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫پۆست‪-‬ئیسالمیستەكان‬ ‫وەك شۆڕشگێڕ‬

‫ ‬ ‫ئەبوبەکر بەغدادی‬ ‫‌ به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان‬ ‫ق��اع��ی��ده‌‪ ،‬ئ��ه‌و ڕێ��ک��خ��راوه‌ی ک ‌ه‬ ‫له‌نه‌وه‌ده‌کاندا‪ ،‬تا لێدانی تاوه‌ره‌کانی‬ ‫ئه‌مریکا له‌ ‪11‬ی سێبته‌مبه‌ر‪ ،‬به‌و ‌ه‬ ‫ناسرابو که‌ نه‌ک له‌ هاوپه‌یمانه‌کانی‬ ‫ئه‌مریکا و ئه‌وروپا ده‌دات‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ڕاس��ت�ه‌وخ��ۆ ل�ه‌ن��او ئ �ه‌م واڵت��ان �ه‌دا‪،‬‬ ‫زۆر له‌چاالکییه‌ ترۆرستییه‌کانی‬ ‫ئه‌نجامده‌دا‪ ،‬ئه‌مریکا و ئه‌وروپای وه‌ک‬ ‫دوژمنی یه‌که‌می خۆی سه‌یرده‌کرد‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م س��ت��رات��ی��ژه‌ الی ب��ن الدن و‬ ‫ئه‌یمه‌ن زه‌واهری وه‌ک نه‌گۆڕێک هه‌ر‬ ‫مابویه‌وه‌‪.‬‬ ‫پاش ئه‌وه‌ی له‌ ‪ 2003‬ئه‌مریکا ئێراقی‬ ‫سه‌رده‌می (سه‌دام حسێن)ی کۆتایی‬

‫ئوسامە بن الدن‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ئه‌م واڵته‌یان به‌ر‌که‌وت و ل ‌ه‬ ‫ئاینزایه‌کی په‌راوێزخراوه‌وه‌‪ ،‬ده‌بن ب ‌ه‬ ‫الیه‌نێکی ته‌واو به‌هێزی فه‌رمانداری‪.‬‬ ‫سوننه‌عه‌ره‌به‌کانی ئێراق‪ ،‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی س �ه‌رداری��ی �ه‌ت��ی ئێراقیان‬ ‫لێسه‌نرایه‌وه‌‪ ،‬به‌رده‌وامیش هه‌ستیان‬ ‫به‌ په‌راوێزبون ده‌کرد‪ ،‬هه‌ر واش بو‪،‬‬ ‫له‌ الیه‌ن سه‌ره‌کوه‌زیرانه‌ شیعه‌کانه‌و ‌ه‬ ‫به‌رده‌وام په‌راوێزده‌خران‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌م‬ ‫هه‌سته‌ ڕێگه‌ی بۆ ئه‌وه‌ خۆشکردبو‬ ‫که‌ بیری جیهادیی باشتر له‌ ناو‬ ‫سوننه‌کاندا چه‌که‌ره‌بکات و زه‌وی‬ ‫سوننه‌ی ع �ه‌ره‌ب بو به‌ به‌پیتترین‬ ‫شوێن بۆیان‪ ،‬نه‌ک ته‌نها به‌رانبه‌ر‬ ‫ئه‌مریکاو هاوپه‌یمانه‌کانی‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ب �ه‌ران��ب �ه‌ر شیعه‌‪ ،‬ڕقێکی گ��ه‌ور ‌ه‬ ‫دروستبو‪ ‌.‬گروپه‌که‌ی ئه‌بو مه‌سعه‌ب‬

‫پێی وابو نابێت دوژمنایه‌تی شیع ‌ه‬ ‫دوابخرێت‪ ،‬هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌م خاڵه‌ش‬ ‫بو زه‌رق���اوی له‌گه‌ڵ مامۆستاکه‌ی‬ ‫خۆی(محه‌مه‌د مه‌قدسی) جیاواز بو‬ ‫و ئه‌ویش له‌گه‌ڵ بۆچونه‌کانی (بن‬ ‫الدن)دا کۆک بو‪.‬‬ ‫دوای ک��وژران��ی زه‌رق���اوی‪ ،‬ئه‌بو‬ ‫عومه‌ر به‌غدادی له‌ ‪ 2006‬کرا به‌ ئه‌میری‬ ‫قاعیده‌‪ ،‬له‌ ‪19‬ی ‪ 4‬ی ‪ 2010‬ئه‌میش‬ ‫کوژرا‪ ،‬ئه‌بو به‌کری به‌غدادی(إبراهيم‬ ‫عواد إبراهيم علي البدري السامرائي)‬ ‫کرا به‌ ئه‌میری ڕێکخراوه‌که‌ی قاعیده‌‪،‬‬ ‫له‌ پێش نیسانی ‪ 2013‬ئه‌بوبه‌کر‬ ‫به‌غدادی ناوی گروپه‌که‌ی گۆڕی بۆ‬ ‫(ده‌وڵه‌تی ئیسالمی له‌ ئێراق)‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌ر به‌ به‌شێک له‌ قاعیده‌ ده‌ناسرا‪،‬‬ ‫گ�ه‌وره‌ت��ری��ن دوژم��ن��ی ئێستای ئه‌م‬

‫قاعیده‌ ل ‌ه ئێستادا بڕوای ب ‌ه ته‌کتیک و‬ ‫هاوپه‌یمانیی هه‌ی ‌ه و ده‌یه‌وێت هاوپه‌یمانیی‬ ‫له‌نێوان هێز ‌ه جیهادییه‌کاندا دروستببێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم داعش ب ‌ه هیچ شێوه‌یه‌ک بڕوای ب ‌ه‬ ‫هاوپه‌یمانیکردن له‌گه‌ڵ که‌سدا نییه‬ ‫پێهێنا و خۆی هاته‌ ئێراقه‌وه‌ و ئه‌م‬ ‫واڵته‌ی به‌ڕێوه‌ده‌برد‪ ،‬گروپی جیهادیی‬ ‫ده‌ستیان ک��رد به‌ خۆڕێکخستن و‬ ‫لێدان له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی ئه‌مریکا‪،‬‬ ‫ئه‌مریکییه‌کان له‌ ڕوی مرۆییه‌و ‌ه‬ ‫زیانی گه‌وره‌یان به‌رکه‌وت و زیاتر ل ‌ه‬ ‫‪ 4500‬قوربانییان دا‪.‬‬ ‫ئه‌بو مه‌سعه‌ب زه‌رق��اوی‪ ،‬زۆرێک‬ ‫له‌ جیهادییه‌کانی له‌ ده‌وری خۆی‬ ‫ک���ۆک���رده‌وه‌و ه��ه‌ر ل��ه‌ ‪ 2003‬ه‌وه‌‬ ‫ده‌ستی کرد به‌ کاری جیهادیی خۆی‪،‬‬ ‫له‌سه‌ره‌تادا ئ�ه‌م خ��ۆی به‌ قاعید ‌ه‬ ‫نه‌ده‌زانی‪ ،‬به‌اڵم دواتر له‌ ئۆکتۆبه‌ری‬ ‫‪ 2004‬به‌یعه‌تی ب�ه‌ ب��ن الدن دا و‬ ‫گروپه‌که‌ی ناونا( ڕێکخستنی قاعید ‌ه‬ ‫له‌ ئێراق ی��ان ڕێکخستنی قاعید ‌ه‬ ‫له‌ میسۆپۆتامیا)‪ .‬زه‌رق��اوی وه‌ک‬ ‫قوتابییه‌کی ئه‌بو محه‌مه‌د مه‌قدسی‬ ‫(عصام به‌رقاوی) ئوردنی‪ ،‬به‌ بیره‌‬ ‫جیهادییه‌کانی ئ���ه‌وه‌وه‌ کاریگه‌ر‬ ‫ب��وه‌‪ ،‬محه‌مه‌د مه‌قدسی تیۆرستی‬ ‫گ���ه‌وره‌ی گ��روپ�ه‌ جیهادییه‌کانه‌ و‬ ‫هه‌مو سیستمی فه‌رمانداری واڵتانی‬ ‫سعودییه‌)‬ ‫عه‌ره‌بی(له‌ناویشیاندا‬ ‫به‌ ناشه‌رعی‪ ،‬له‌ ڕوی دینییه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌سفده‌کات‪.‬‬ ‫پاش ‪ 2003‬له‌ مێژوی ئێراقدا‪ ،‬بۆ‬ ‫یه‌که‌م جار شیعه‌کان پشکی شێری‬

‫زه‌رق�����اوی‪ ،‬س����ه‌ره‌ڕای ش��ه‌ڕ دژی‬ ‫ئه‌مریکا‪ ،‬ته‌رکیزیان خسته‌ سه‌ر‬ ‫ش �ه‌ڕی مه‌زهه‌بی و زۆرب���ه‌ی زۆری‬ ‫ناوچه‌کانی ئه‌نباریشیان له‌ژێر ده‌ستدا‬ ‫بو‪ .‬ئه‌مریکا نه‌یتوانی له‌ناویان ببات‪،‬‬ ‫به‌ پشتبه‌ستن به‌ هۆزه‌ سوننه‌کان‬ ‫هێزه‌کانی سه‌حوه‌ دروستکرا و ل ‌ه‬ ‫‪ 2006‬زه‌رقاوی له‌ناوبرا و قاعیده‌ش‬ ‫وه‌ده‌رن������را‪ ،‬ج��ارێ��ک��ی ت��ر سونن ‌ه‬ ‫په‌راوێزخرایه‌وه‌ و ئه‌و به‌ڵێنانه‌ی ک ‌ه‬ ‫درابون به‌ هێزه‌کانی سه‌حوه‌ مالکی‬ ‫جێبه‌جێی نه‌کردن و به‌ته‌واوی که‌وت ‌ه‬ ‫دژایه‌تی سوننه‌کان‪.‬‬ ‫پاش ئه‌وه‌ی ڕێکخروای قاعیده‌ و‬ ‫تالیبان له‌ ئه‌فغانستان توشی شکست‬ ‫هاتن‪ ،‬بن الدن به‌شێوه‌یه‌کی ته‌کتیکی‬ ‫له‌ ئێران نزیک بویه‌وه‌ و ته‌نانه‌ت ژنێکی‬ ‫و هه‌ندێک له‌ مناڵه‌کانی ڕه‌وان �ه‌ی‬ ‫ئێران کرد و زۆر له‌ سه‌رکرده‌کانی‬ ‫قاعیده‌ ل �ه‌وێ پ �ه‌ن��ادران‪ ،‬بۆیه‌ ل ‌ه‬ ‫ئێراقیش بن الدن و زه‌واهریش ده‌یان‬ ‫ویست ڕوی تفه‌نگه‌کانی قاعیده‌ و‬ ‫کاره‌ خۆکوژییه‌کانی ته‌نها به‌رانبه‌ر‬ ‫ئه‌مریکا بێت‪ ،‬له‌ ساڵی ‪ 2005‬ئه‌یمه‌ن‬ ‫زه‌واه���ری به‌ڕونی ئ�ه‌م داوای���ه‌ی ل ‌ه‬ ‫سه‌رکرده‌که‌ی قاعیده‌ له‌ ئێراق کرد‪،‬‬ ‫به‌اڵم زه‌رقاوی له‌م کاره‌دا به‌ته‌واوی‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ ئه‌میره‌کانی ن��اک��ۆک ب��و و‬

‫ڕێکخراوه‌ له‌ ئێراق بریتییه‌ له‌ شیعه‌‪،‬‬ ‫بگره‌ داگیرکردنی موسڵ و زۆربه‌ی‬ ‫ناوچه‌ سوننه‌نشینه‌کانی‪ ،‬زه‌برێکی‬ ‫کوشنده‌ بو له‌ خه‌ونی شیعه‌کان درا‪،‬‬ ‫که‌ ده‌یان ویست هیاللی شیعه‌(ئێران‪،‬‬ ‫ئێراق‪ ،‬سوریا‪ ،‬لوبنان) بونیادبنێن‪.‬‬ ‫ئه‌بو به‌کر به‌غدادی پاش چه‌ند‬ ‫مانگێک ن��اوه‌ک��ه‌ی ف��راوان��ک��رد بۆ‬ ‫(ده‌وڵ��ه‌ت��ی ئیسالمی ل�ه‌ ئ��ێ��راق و‬ ‫ش���ام)‪ ،‬ک �ه‌ وش���ه‌ی (ش���ام) ته‌نها‬ ‫سوریا نا‌گرێته‌وه‌ و لوبنان و ئوردن‬ ‫و فه‌له‌ستینیش ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬محه‌مه‌د‬ ‫مه‌قدسی به‌ته‌واوی دژی ئه‌م کاره‌ بو‪،‬‬ ‫بۆیه‌ وتارێکی توندی له‌سه‌ر نوسین و‬ ‫به‌ سه‌رلێشێواو و گومڕای ناوبردن‪.‬‬ ‫ل �ه‌گ �ه‌ڵ ڕاگ �ه‌ی��ان��دن��ی ن��اوه‌ک��ه‌ی‪،‬‬ ‫به‌غدادی داوای له‌ جه‌بهه‌ی نوسر ‌ه‬ ‫کرد که‌ بێنه‌ ژێر باڵییه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زۆرب �ه‌ی هه‌ره‌ زۆری سه‌رکرده‌کانی‬ ‫ب �ه‌ره‌ی نوسره‌ ڕه‌فزیان ک��رد‪ ،‬ئیتر‬ ‫له‌نێوان ئه‌م دو گ��روپ�ه‌دا‪ ،‬ته‌کفیر‬ ‫و یه‌کتر کوشتن و ش��ه‌ڕ له‌سه‌ر‬ ‫هه‌ژمون و خاک و ڕاکێشانی گه‌نج ‌ه‬ ‫جیهادییه‌کان ده‌ستی پێکرد‪ .‬ئه‌م‬ ‫ک��اره‌ی به‌غدادی کارێکی زیره‌کان ‌ه‬ ‫بو بۆ ڕاکێشانی گه‌نجه‌ جیهادییه‌کان‬ ‫بۆ الی خۆی‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌م کاره‌ی‬ ‫توانی خاکێک و ئابورییه‌کی به‌هێز‬

‫و چه‌کوجبه‌خانه‌یه‌کی باش بۆ خۆی‬ ‫ک��ۆب��ک��ات�ه‌وه‌‪ ،‬ک �ه‌ هه‌رگیز قاعید ‌ه‬ ‫نه‌یتوانییه‌وه‌ ئه‌و ک��اره‌ له‌ مێژوی‬ ‫خۆیدا بکات‪ .‬له‌ ئێستادا توانا دارایی‬ ‫و مرۆیی و ئابوری و سنورییه‌کانی‬ ‫خ�ه‌الف�ه‌ت�ه‌ک�ه‌ی ب��ه‌غ��دادی‪ ،‬زۆر ل ‌ه‬ ‫جه‌بهه‌ی نوسره‌و و هه‌مو ڕێکخراوی‬ ‫قاعیده‌ به‌هێزتره‌‪.‬‬ ‫ن��اوی ڕێکخراوه‌که‌ی ئه‌بو به‌کر‬ ‫به‌غدادی‪ ،‬هه‌ر بۆ خۆی هیچ به‌هایه‌ک‬ ‫بۆ سنوری سایکس‪ -‬پیکۆ دانانێت‬ ‫و ئ �ه‌و سنورانه‌یان ب�ه‌ ه��ۆک��ار بۆ‬ ‫که‌رتکردنی دنیای ئیسالمی ناوبردو ‌ه‬ ‫و ئ�ه‌م�ه‌ش خاڵێکی ت��ری ناکۆکی‬ ‫نێوان ئه‌وان و قاعیده‌یه‌‪ ،‬نه‌ک له‌به‌ر‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی قاعیده‌ ڕێز بۆ ئه‌م سنور ‌ه‬ ‫سیاسیانه‌ داده‌نێت‪ ،‬به‌ڵکو له‌ ڕوی‬ ‫ته‌کتیکیه‌وه‌ الی قاعیده‌ هێشتا کاتی‬ ‫ئ �ه‌وه‌ نه‌هاته‌وه‌ تا باسی البردنی‬ ‫سنور بکرێت‪ ،‬ه�ه‌روه‌ه��ا له‌الیه‌کی‬ ‫تریشه‌وه‌ بۆ ئ��ه‌وه‌ی سنورێک بۆ‬ ‫فراوانخوازییه‌کانی ئه‌بوبه‌کر به‌غدادی‬ ‫دابنێت‪.‬‬ ‫قاعیده‌ ل�ه‌ ئێستادا ب���ڕوای ب ‌ه‬ ‫ته‌کتیک و هاوپه‌یمانیی هه‌یه‌ و‬ ‫ده‌یه‌وێت هاوپه‌یمانیی له‌نێوان هێز ‌ه‬ ‫جیهادییه‌کاندا دروستببێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫داعش به‌ هیچ شێوه‌یه‌ک بڕوای ب ‌ه‬ ‫هاوپه‌یمانیکردن له‌گه‌ڵ که‌سدا نییه‌و‬ ‫ته‌نها چه‌تره‌که‌ی خۆی ال شه‌رعیه‬ ‫و ئه‌وانی تریش ده‌بێت بێنه‌ ژێر‬ ‫ساباته‌که‌یه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫ئه‌بوبه‌کر ب �ه‌غ��دادی ب �ه‌وه‌ش �ه‌و ‌ه‬ ‫نه‌وه‌ستا و خه‌الفه‌تی ئیسالمیی‬ ‫ڕاگه‌یاند‪ ،‬له‌ناو ئه‌ده‌بیات ڕاگه‌یاندنی‬ ‫خه‌الفه‌تیشدا‪ ،‬به‌یعه‌تدان هه‌یه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر قاعیده‌ و هه‌مو جیهادییه‌کانی‬ ‫دونیایه‌ ک�ه‌ ده‌ب��ێ��ت دانبنین به‌م‬ ‫خه‌الفه‌ته‌دا و بچنه‌ ژێر ڕکێفییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ملمالنێیه‌کی تری ده‌سه‌اڵت‬ ‫و نفوسی له‌نێوان داعش له‌ الیه‌ک‬ ‫و هه‌مو جیهادییه‌کانی دونیا( بگر ‌ه‬ ‫هه‌مو ئه‌وانه‌ی بڕوایان به‌ دامه‌زراندنی‬ ‫خه‌الفه‌ت هه‌یه‌) دروستکردوه‌‪.‬‬ ‫قاعیده‌‪ ،‬له‌ کاره‌ توندوتیژییه‌کانیدا‬ ‫زۆر به‌که‌میی قوربانییه‌کان ده‌رده‌خات‪،‬‬ ‫ب�ه‌اڵم داع��ش کۆمه‌ڵکوژییه‌کانی ب ‌ه‬ ‫خوێنێکی سارده‌وه‌و به‌ ڤیدۆ پیشانی‬ ‫دنیا ده‌دات‪ ،‬به‌ دڕندانه‌ترین شێوه‌ش‬ ‫له‌ سروتێکی دینیدا له‌ناویانده‌بات‪.‬‬ ‫ده‌کرێت ملمالنێکانی نێوان داعش‬ ‫و قاعیده‌ ببه‌ینه‌ ناو ملمالنێی نێوان‬ ‫نه‌وه‌کانه‌وه‌ و له‌ ناو داعشدا‪ ،‬گه‌نج ‌ه‬ ‫جیهادییه‌کان به‌یعه‌تی پ��ێ��ده‌ده‌ن‬ ‫و زی��ات��ر دڵ��ی��ان ب��ۆ الی خه‌لیف ‌ه‬ ‫داعشییه‌که‌ ل��ێ��ده‌دات‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم هیچ‬ ‫پیرێکی ن��اوداری جیهادی تا ئێستا‬ ‫دان��ی ب�ه‌ خه‌الفه‌ته‌که‌ی ب�ه‌غ��دادی‬ ‫ته‌مه‌ن ‪ 43‬ساڵیدا نه‌ناوه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ئه‌یمه‌ن زه‌واهیری ‪ 64‬ساڵ به‌ نه‌وه‌ی‬ ‫سه‌رده‌می خۆیان ده‌زانن‪.‬‬

‫پۆست‪-‬ئیسالمیستەکانیش وەک هەر ئایدۆلۆژیا و ڕێبازێکی ئاینی و سیاسی بە جۆرێک‬ ‫لە جۆرەکان لە ململالنێ سیاسیەکان و هاتنە سەر کورسیی دەسەاڵتیان‪ ،‬ئەگەر هەیە‬ ‫ناشرینی لەگەڵ خۆیاندا هەڵگرن‪.‬‬ ‫بە بڕوای بیرمەندی فەرەنسی ئۆلیڤەر ڕوا‪ ،‬پۆست ئیسالمیستەکان ئەو هێز و گروپ و‬ ‫تاکانەن کە لە دنیای عەرەبی و ئیسالمیدا النی کەم بڕوایان بە هەڵبژاردنی پارلەمانی و‬ ‫مومارەسەی سیاسی هەیە و لە مومارەسەکردنی ژیان و سیاسەت و کاردا وەک کارەکتەر‬ ‫یان گروپ و هێزە عەلمانیەکان ڕەفتاردەکەن‪ .‬ئۆلیڤەر ڕوا ئەم جۆرە گروپ و هێزانە ناو‬ ‫دەنێت پۆست‪-‬ئیسالمیست و پێی وایە ئەمان بەمانای ئیسالمی‪ ،‬وەک ئەوەی لە سەدەی‬ ‫ڕابردوودا حزبە ئیسالمیەکان بانگەشەیان بۆ دەکرد تەواو جیاوازن‪ .‬ئەو نمونەی ئەم‬ ‫هێزانە بەوە دەهێنێتەوە کە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ئیسالمیستەکان وەک عەلمانیەکان ئەوەندەی ڕوو لە زانکۆ و ناوەندە‬ ‫ئەکادیمیەکان دەکەن‪ ،‬ئەوەندە ڕوو لە مزگەوت ناکەن و سەرقاڵبوونیان بە دامەزراوەکانەوە‬ ‫وایان لێدەکات وەک عەلمانیەکان سەرقاڵ بن بە ژیانەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬باس لە یەکسانیی کۆمەاڵیەتی و جیاوازیی دەکەن و ئەوەی الیان جێی باس‬ ‫نیە ئوممەی ئیسالمیە‪ .‬بۆ نمونە حزبێکی وەک برایانی موسوڵمان لە مسر و نەهزە لە‬ ‫تونس ئەوەندەی سەرقاڵی واڵتەکەی خۆیانن‪ ،‬ئەوەندە باس لە ئوومەی ئیسالمی ناکەن‪،‬‬ ‫وەک ئەوەی ئیسالمیستەکان لە سەدەی ڕابردوودا لەسەری کۆک بوون‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئەم هێزە دینیانە وەک هێزە عەلمانییەکان بەشداردەبن لە پرۆسەی‬ ‫دیموکراسیدا‪ .‬ئەم هێزانە بە بەشدارییەکی جدییەوە لە ململالنێی سیاسی بە کەرەستە‬ ‫مۆدێرنەکانەوە بەشداردەبن‪ .‬باس لە مافەکانی مرۆڤ دەکەن و تەلەفزیۆنیان هەیە و‬ ‫ئەوەی هێزە عەلمانیەکان بۆ گەیشتن بە کورسی دەسەاڵت دەیکەن‪ ،‬ئەمان بەزیادیشەوە‬ ‫ئەنجامی دەدەن‪ ،‬بەبێ ئەوەی بیر لەوە بکەنەوە وەها ڕەفتارێکی سیاسی و تاکەکەسی‬ ‫چەندە لەگەڵ دەقی پیرۆزدا یەکدەگرێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەوە دیدی ئۆلیڤەر ڕوا دیدێکی جیاوازە لە دیدەکانی تر لەمەڕ ئیسالمیەکان‪ .‬ئەو‬ ‫گەرەکێتی چەمکی موقەدەسی سیاسی لەم هێزە دینیانە بکاتەوە و پێمان بڵێت ئەوانیش‬ ‫هێزی مۆدێرنن و ئەگەری هەڵە و کەمووکوڕیشیان هەیە‪.‬‬ ‫چۆن پۆست‪-‬ئیسالمیستەکان ببەستینەوە بە بەهاری عەرەبییەوە؟ هێزە دینیەکانی‬ ‫دنیای عەرەبی کە ئۆلیڤەر ڕوا بە پۆست‪-‬ئیسالمیست ناویان دەبات‪ ،‬چون دەتوانن‬ ‫لە بەهاری عەرەبیدا مامەڵەیەکی ئەقاڵنی بکەن؟ بەاڵم ئەوەی لە بەهاری عەرەبی و‬ ‫بەتایبەت میسر دا ڕویدا‪ ،‬ڕێک وامان لێدەکات قەناعەت بەو دیدە بهێنین کە ئیسالمیەکان‬ ‫دیموکراسی وەک ماسکێک بەکاردەهێنن‪.‬‬ ‫بەکورتی ڕاستی هێزە دینیەکان لە بەهاری عەرەبیدا دەردەکەوێت و بە هەڵبژاردنی‬ ‫مورسی یەکەم سەرۆکی ئیسالمی لە مسردا خەریکە دەمامکی ئەم هێزە پۆست‪-‬‬ ‫ئیسالمیستە( بەدیدی ڕوا) دادەماڵرێت‪ .‬بۆیە المان سەیر نەبێت ئەمە وا لە بیرمەندی‬ ‫عەرەبی (تارق ڕەمەزان) بکات کە لە سەرەتاوە بەهاری عەرەبی بە شۆڕش ناودەبات‬ ‫و لە چاوپێکەوتنێکی کەناڵی جەزیرە لەگەڵ بیرمەندی جیهانی سالڤۆی ژیژەک بەهاری‬ ‫عەرەبی بە شۆڕش ناوببات و پاش هاتنە سەردەسەاڵتی ئیسالمیەکانیش تارق ڕەمەزان‬ ‫بە دەنگی بەرز ڕایبگەیەنێت کە لە میسردا شۆڕش دزاروە‪.‬‬ ‫ئەوەی ئیشکال هەڵدەگرێت لە دیدی ئۆلیڤەر ڕوادا‪ ،‬ئەوەیە کە قسە لەسەر ئەو‬ ‫ماسکە ناکرێت کە ئیسالمیستەکان هەڵیانگرتووە‪ .‬خوێندنەوەی ئەو ماسکە زۆر گرنگە‬ ‫بۆ توێژەر‪ ،‬ئەو گەمەیەی هێزە دینیەکان لە خۆرهەاڵت دەیکەن زۆر ترسناکە‪ .‬ئەوەی‬ ‫ئۆلیڤەر ڕوا هەستی پێناکات ئەو ماسکەیە کە ئیسالمیستەکان پۆشیویانە و لەگەڵ هاتنە‬ ‫سەر دەسەاڵتیان دادەماڵرێن‪.‬‬ ‫لێرەوە ئێمە لەبەردەم بەهارێکی عەرەبیداین کە تا دێت ماسکی هێزەکانی تێدا دەکەوێت‬ ‫و دەستی پۆست ئیسالمیستەکان کەشف دەبێت و بە دیموکراسی دێنە سەر دەسەاڵت‬ ‫و دواجار خۆیان دیموکراسی دەک��وژن‪ .‬ڕێک ئەمە لە ئێستای مسردا دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫دەسکاریکردنی یاساکان لەالیەن مورسیەوە( سەرباری تێبینی لەسەر یاساکان) دەسکاری‬ ‫مسر بکات و بیکاتە دەوڵەتێکی ئیسالمی‪ .‬هەرچەندە ئەمان شەڕی گەورەیان دژ بە‬ ‫دیکتاتۆریەت کردووە بەاڵم نوسەر عەبدولڕەحمان ڕاشد ئەوە ناشارێتەوە کە زۆرێک لە‬ ‫هێزە دینیەکان شەڕی دیکتاتۆریەتیان کردووە و دواجاریش وەک دیکتاتۆرەکان ڕەفتاریان‬ ‫کردووە‪ .‬ڕاشد لە نوسینێکدا بەناوی ( مورسی بەهاری عەرەبی کوشت) نمونەی خومەنی‬ ‫لە ئێران و حەسەن تورابی لە سودان و حەماس لە فەلەستین دەهێنێتەوە‪ ،‬کە چۆن‬ ‫ڕەفتار و ئەو دەسەاڵت و نیمچە دەسەاڵتەی هەیانبووە ڕاستی خۆیان تێیدا دەرکەوتووە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی شۆڕشەکان بمێننەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی بەهاری واڵتان نەبێت بە زستانی سەرخت‪،‬‬ ‫دەبێت ئەو ماسکانە ببینین کە هێزە دینیەکان دەیپۆشن‪ ،‬هەرچەندە گرنگە ئەم هێزانە‬ ‫بێنە سەر دەسەاڵت بۆ ئەوەی سحری تەماحە سیاسییەکانیان بەتاڵ بێتەوە‪ ،‬بەاڵم نابێت‬ ‫ئەوەش بشارینەوە ڕەنگە ئەم هێزانە بەهاتنە سەر دەسەاڵتیان زۆر شت لەگەڵ خۆیاندا‬ ‫بسوتێنن‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪.1‬دی����دی ئ��ۆی��ڤ��ەر ڕوا‪http://geopolitics.blog.lemonde. :‬‬ ‫‪this-is-not-a-islamic-revolution”-olivier-roy-“/03/04/2011/fr‬‬ ‫‪/and-the-middle-east-uprisings‬‬ ‫‪.2‬دیدی تاریق ڕەمەزان‪http://www.aljazeera.com/programmes/ :‬‬ ‫‪html.2011238843342531/02/2011/rizkhan‬‬ ‫‪.3‬دیدی عەبدولرەحمان راشد‪http://www.asharq-e.com/news. :‬‬ ‫‪31936=id&2=asp?section‬‬

‫ذمارة (‪ )208‬دوشةممة ‪2014/7/14‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫داعش و ئیسالم‬

‫دەستەی فەتوای بانكێكی ئیسالمی‪( .‬د‪.‬‬ ‫همام سعید) ئەندامی پارلەمانی ئوردونی‪.‬‬ ‫سه‌روه‌ر پێنجوێنی‬ ‫مەال (حسن أیوب) لە مەال ئیخوانیەكانی‬ ‫ئەزهەر‪.‬‬ ‫بەشی دوەم و کۆتایی‬ ‫ـ سەرباری گەلێك دەزگا و ڕێكخراوی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬وەكو‪ :‬ڕایەڵەی زانایانی ئایینیی‬ ‫داعش نوێنەری ئیسالمن یان‬ ‫عێراقی (رابطة العلما‌ء العراقیین) لقی‬ ‫پێچەوانەی ئیسالمن؟‬ ‫* هەرچەند داعش خۆی بە نوێنەری موسڵ‪ .‬كۆڕی فیقهی ئیسالمی (مجمع الفقه‬ ‫ڕاستەقینەی ئیسالم دەزانێت و هەمان ئااڵی اإلسالمي) لە سودان‪ .‬كۆمەڵێك لە زانایانی‬ ‫ڕەشی (العقاب) ی پێغەمبەری هەڵكردوە ئایینیی ئوردون لە فەتوایەكی هاوبەشدا‪.‬‬ ‫ئەمانە و گەلێكی تریش بە دروستیان‬ ‫و دروشمی یەكتاپەرستی (ال إله إال الله)‬ ‫و مۆرەكەی پێغەمبەر (محمد رسول الله) زانیوە بۆ موسوڵمانی موجاهید كە خۆی‬ ‫ی لەسەر نوسیوە؛ بەاڵم لە ڕاستیدا هەر بتەقێنێتەوە ب��ە دوژم��ن��ی داگ��ی��رك��ەردا‬ ‫لە سەرەتاوە لە چەند الیەنەوە لە ئیسالم (زیاتر تایبەتی دەك��ەن��ەوە بە حاڵەتی‬ ‫الی داوە و كاری ناشەرعیی ئەنجام داوە‪ .‬داگ��ی��رك��اری��ەوە‪ ،‬و ئەمەش باكگراوندی‬ ‫ئەم فەتوایە ڕون دەك��ات��ەوە كە زادەی‬ ‫بۆ نمونە‪:‬‬ ‫ـ لە ئیسالمدا‪ ،‬هەتا لە جیهادیشدا‪ ،‬ئەو بارودۆخەی سەردەمی نوێی جیهانی‬ ‫كاری خۆكوژی دروست نیە‪ .‬هیچ كاتێك عەرەبی و ئیسالمیە)‪ ،‬و بەو مەرجەی بە‬ ‫لە ئیسالمدا ڕێگە بە خۆكوشتن نەدراوە‪ ،‬ئامانجی دەستوەشاندن بێت لە دوژمن و‬ ‫ب��ەوەش��ەوە ك��ە ل��ە ج��ی��ه��اددا ب��ێ��ت‪ .‬لە بە مسۆگەری ئەم ئامانجە بپێكێت نەك‬ ‫مێژوی ئیسالمدا ك��اری شەهادەتخوازی هەر ئەنجامدەرەكەی لەناو ببات‪ .‬هەتاكو‬ ‫(استشهادي) هەبوە‪ ،‬واتە جێبەجێكردنی ئەگەر خەڵكی مەدەنییش پێوە ببێت‬ ‫هێرشێك یان بەرگرییەك بە ئامادەیی (مەبەستیان خەڵكی مەدەنی لە دوژمنی‬ ‫تەواوەوە بۆ بەخشینی گیان و بە دڵنیایی داگ��ی��رك��ەر)؛ دروس��ت��ە چونكە ئەوانیش‬ ‫ت��ەواوەوە لەوەی مردن مسۆگەرە (وەكو بەشێكن لە هێزی داگیركەر!‬ ‫بەم شێوەیە دەبینین زۆرب��ەی فەقیهە‬ ‫ئەو صەحابیەی كە دەروازەكە باخەكەی‬ ‫كردەوە لە یەمامە‪ ،‬بەڕائی كوڕی مالیك‪ ،‬هاوچەرخەكان ئەو كردەوە خۆكوژیانە بە‬ ‫كە سور دەیزانی دەكوژرێت)‪ ،‬بەاڵم كاری دروست و بەڵكو كارێكی گەورە دەزانن‪.‬‬ ‫خۆكوژی (انتحاري) بەوەی كەسەكە بۆ ب��ەاڵم ئەمانە زۆرب��ەی��ان‪ ،‬ئەگەر نەڵێین‬ ‫خۆی بكوژێت؛ لە ئیسالمدا جێی نابێتەوە‪ .‬هەمویان‪ ،‬س��ەر ب��ەو ت��ەوژم��ە ئیسالمیە‬ ‫هەرچەند لە ڕاستیدا لە سەردەمی نوێی نوێیەن كە سەروسەودای سیاسیی هەیە‬ ‫جیهانی ئیسالمیدا و ل��ەژێ��ر پەستانی و بە فەتواكانیان هەڵوێستی سیاسی‬ ‫واقیعی داگیركاریی واڵتانی عەرەبی و دەردەبڕن‪ ،‬ئەگەرنا مەرج نیە گوزارش لە‬ ‫ئیسالمیدا ل��ەالی��ەن خ��ۆرئ��اوای��ی��ەك��ان و تێڕوانینێكی فیقهیی ڕەسەن بكات‪.‬‬ ‫لە بەرامبەری ئەوانەوە؛ زۆرب��ەی زانا‬ ‫بەتایبەتی ئیسڕائیلەوە؛ فەتوای دروستیی‬ ‫كردەوەی خۆكوژی لەژێر ناوی كردەوەی ئایینیە سەلەفیەكان‪ ،‬كە سەر بە تەوژمە‬ ‫شەهادەتخوازی (استشهادي) دا لەالیەن ئیسالمیە نوێیە سیاسیەكە نین‪ ،‬ئەو‬ ‫گەلێك لە فەقیهە ئیسالمیەكانەوە دەرچوە‪ ،‬كردەوانە بە دروست نازانن و بە جۆرێك‬ ‫لە خۆكوشتن (انتحار) یان دەزان��ن‪ ،‬و‬ ‫لەمانە‪:‬‬ ‫ـ م��ەال (عبد الله بن حمید)‪ ،‬قازیی پێیان وای��ە ڕێگەیەكی شەرعی نین بۆ‬ ‫پێشوی مەككە‪ ،‬ك��ە ل��ە فەتوایەكیدا زیانگەیاندن بە دوژمن‪ .‬دیارترینی ئەمانە‪:‬‬ ‫كردەوەی خۆكوژی بە جۆرێكی شەرعیی مەال (عبد العزیز بن عبد الله آ‌ل الشیخ)‬ ‫موفتیی سەعودییە و سەرۆكی دەستەی‬ ‫جیهاد داناوە‪.‬‬ ‫ـ زانای ئایینی (ناصر الدین األلبانی)‪ ،‬كە گەورەزانایانی ئیسالمی‪ ،‬و زانای ئایینیی‬ ‫پێی وا بوە ئەو كردەوانە ئەگەر سەركردەی سەلەفیی ناسراو مەال (محمد بن صالح‬ ‫موسوڵمانی فەرمانیان پ ‌ێ بدات؛ بە جیهاد العثیمیین) لە كتێبێكیدا بە ناوی (فتاوی‬ ‫األئمة فی النوازل المدلهمة)‪ .‬ئەمانە پێیان‬ ‫حسێبن و خۆكوشتن (انتحار) نین‪.‬‬ ‫ـ (د‪ .‬وەه��ب��ە زوح��ەی��ل��ی)‪ ،‬فەقیهی وای��ە ڕێگەی خۆتەقاندنەوە ڕێگەیەكی‬ ‫هاوچەرخ‪ ،‬كردەوەی خۆكوژی بە دروست ش��ەرع��ی و ڕەوای جیهاد نیە چونكە‬ ‫دەزان��ێ��ت و پێی وای��ە بۆ ئەمڕۆ بوەتە جیهاد لەسەر ڕوبەڕوبونەوە و جەنگانی‬ ‫سەربەرزانە وەستاوە بەاڵم خۆتەقاندنەوە‬ ‫پێویستییەكی شەرعیی ناچاركەر‪.‬‬ ‫ـ (د‪ .‬یوسف ق����ەڕەزاوی)‪ ،‬فەقیهی كارێكی ترسەنۆكانە و نزمە و جۆرێكە‬ ‫هاوچەرخ‪ ،‬فەتوای داوە كە ئەو كردەوانە لە هەلپەرستی و فێڵ كە ئاستێكی نزمی‬ ‫گەورەترین جۆری جیهادن و لە بابەتی ئەو هەیە‪ .‬ئینجا ئەوەش دەكەن بە بەڵگە كە‬ ‫تۆقاندن (إرهاب) ـە شەرعیەن كە قورئان لە قورئاندا هاتوە دەڵێت (یقاتلون فی‬ ‫داوای كردوە كاتێك وتویەتی‪( :‬وأعدوا لهم سبیل الله فیقتلون ویقتلون) (التوبة‪:‬‬ ‫ما استطعتم من قوة ومن رب��اط الخیل ‪ ،)111‬وات��ە‪ :‬لە ڕێی خ��وادا دەجەنگێن‪،‬‬ ‫ترهبون به عدو الله وعدوكم) (سورەتی ئیتر دەكوژن و دەكوژرێن‪ .‬بەم شێوەیەش‬ ‫جیهاد تایبەت كراوە بە هێرشكردن و كاری‬ ‫ئەنفال‪ ،‬ئایەتی ‪.)60‬‬ ‫ـ م���ەال (م��وح��ەم��م��ەد م��وت��ەوەل��ل��ی سەربازانەوە كە لە دوژم��ن دەكوژێت و‬ ‫شەعڕاوی)‪ ،‬كە وتویەتی‪( :‬ك ‌ێ وتویەتی دەشكوژرێت‪ .‬و ئیتر ئەوە ناگرێتەوە كە‬ ‫ئ���ەوان���ە ت��ێ��رۆری��س��ت��ن؟ ئ����ەوە قسەی خۆی بكوژێت‪ .‬هەروەها خۆتەقاندنەوە‬ ‫جۆرێكە لە ناپاكی (غدر) كە لە حەدیسدا‬ ‫ئەمێریكایە)!!‬ ‫ـ ه��ەروەه��ا شەیخی پێشوی ئەزهەر قەدەغە ك��راوە لە جیهاددا بكرێت‪ ،‬كە‬ ‫(موحەممەد سەیید تەنتاوی)‪ ،‬ئەمیش گێڕانەوەكان دەڵێن پێغەمبەر وتویەتی‪:‬‬ ‫پێی وا بوە ئەوانەی ك��ردەوەی خۆكوژی (اغزوا وال تغلوا وال تغدروا وال تمثلوا وال‬ ‫دەكەن؛ بەرگرییەكی شەرعی لە خۆ دەكەن تقتلوا ولیدا)‪ ،‬بەم پێیەش تەقاندنەوە و‬ ‫بەرامبەری ئەوانەی دەستدرێژی دەكەنە خۆتەقاندنەوەی لەناكاو جۆرێكە لە ناپاكی‬ ‫س��ەر ئوممەتەكەیان‪ ،‬وات��ە (دف��اع عن و كەسانی مەدەنی و ژن و منداڵیش پێوە‬ ‫دەبن‪ .‬هەروەها بەڵگە بەوەش دەهێننەوە‬ ‫النفس) ـە و شەرعیە‪.‬‬ ‫ـ (د‪ .‬موحەممەدسەعید ڕەم���ەزان كە پێغەمبەر موسوڵمانی هان داوە بۆ‬ ‫بوتی)‪ ،‬كە پێی وا ب��وە ئ��ەو كردەوانە ئەوەی ڕوبەڕوبونەوەی دوژمن بە خۆزگە‬ ‫لەسەداسەد شەرعین ئەگەر مەبەست لێیان نەخوازێ‪،‬ت كە تویەتی‪( :‬ال تتمنوا لقا‌ء‬ ‫دەستوەشاندن بێت لە دوژمنان‪ ،‬و ئەوانەی العدو وسلوا اهلل العافیة‪ ،‬فإذا لقیتموهم؛‬ ‫ف��اص�بروا‪ ،)..‬ئەمەش وات��ە ه��ەوڵ نەدات‬ ‫جێبەجێیان دەكەن شەهیدن‪.‬‬ ‫ـ (د‪ .‬موحسین عەبدولحەمید)‪ ،‬حیزبی بە ئەنقەست ڕوبەڕوبونەوە ڕو بدات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئیسالمیی عێراقی (ئیخوان)‪ ،‬كە وتویەتی‪ :‬ئەوەی خۆی دەتەقێنێتەوە؛ بەئەنقەست‬ ‫ئ��ەو گەنجانەی خ��ۆی��ان دەتەقێننەوە؛ و خۆبەخۆ هێرش دەكات‪ .‬ئینجا بەڵگەی‬ ‫پلەیان ل��ەو موجاهیدانە ب��ەرزت��رە كە بنەڕەتی ئەو هەمو هەڕەشەیەیە كە لە‬ ‫دەزانن بەبێوەیی دەگەڕێنەوە بۆ ناو ماڵ ئیسالمدا هەیە لە خۆكوشتن كە پێویست‬ ‫بە باسكردنیان ناكات و شتێكی زانراوە لە‬ ‫و منداڵیان!‬ ‫ـ كەسانێكی تری ئیسالمیی زۆریش‪ ،‬ئیسالمدا‪ ،‬ئەم كردەوە خۆكوژیانەش لەسەر‬ ‫هەمان مەبەست دوپ��ات دەك��ەن��ەوە‪ ،‬و ئەوە وەستاون كە هێرشبەر بە دەستی‬ ‫كردەوە خۆكویەكان بە شەرعی دەزانن و خۆی و چەكی خۆی لە هێرشەكەدا خۆی‬ ‫بەرگرییان لێ دەكەن‪ .‬وەكو‪( :‬د‪ .‬عجیل دەكوژێت‪.‬‬ ‫ئەو بەڵگانەش كە ئەوانی تر دەیهێننەوە‬ ‫جاسم النشمي) ڕاگری كۆلێجی (شەریعە)‬ ‫ی زان��ك��ۆی ك��وەی��ت‪( .‬د‪ .‬أحمد هیكل) بۆ دروستیی فیقهیی ك��ردەوەی خۆكوژی‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی ب��ااڵی ك��اروب��اری (وەكو باسی صەحابییەك بە ناوی بەڕائی‬ ‫ئیسالمی ل��ە میسر‪( .‬د‪ .‬سعد ظ�لام) كوڕی مالیك‪ ،‬كە لە جەنگی یەمامەدا دژی‬ ‫ئەندامی كۆڕی توێژینەوە ئیسالمیەكان هەڵگەڕاوەكان داوای كرد لە جەنگاوەرە‬ ‫لە میسر‪( .‬د‪ .‬علی حممد الص ّوا) سەرۆكی موسوڵمانەكان فڕێی بدەنە ناو ئەو باخەوە‬ ‫بەشی فیقهـ لە زانكۆی ئوردون و ئەندامی كە هەڵگەڕاوەكان پەنایان بۆ بردبو بۆ‬

‫وێنەی ئەو مۆرەی وا باوە‬ ‫لەسەر نقێمی مستیلەی پێغەمبەر‬ ‫و نامەکانی پێ مۆر کردوە‬

‫وێنەی ئااڵی داعش کە کۆپیی وێنەی‬ ‫مۆرەکەی لەسەر‬

‫ئایا بە کۆپیکردنی وێنەی مۆری پێغەمبەر؛ داعش دەبێتە نوێنەری ئیسالم؟‬ ‫ئ�ه‌وه‌ی دەروازەك���ەی بكاتەوە‪ ،‬كە دڵنیا‬ ‫بو دەكوژرێت‪ ،‬و ـ سەرچاوە ئیسالمیەكان‬ ‫دەڵێن ـ هەشتا و چەند لێدانی بەركەوت‪.‬‬ ‫هەرچەند سەرەنجام لە مردن ڕزگاری بو)؛‬ ‫تەنها دەبنە بەڵگە بۆ هێرشێك كە جەنگاوەر‬ ‫دڵنیا بێت لەالیەن دوژمنەوە دەكوژرێت‬ ‫نەك بە دەستی خۆی خۆی بكوژێت‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیەش دەبێتە هەڵمەتی شەهادەتخوازی‬ ‫(استشهادي) نەك خۆكوژی (انتحاري)‬ ‫(هەرچەند جیهادیەكان كردەوەی خۆكوژی‬ ‫بە «استشهادي» ناو دەب��ەن و ئەمەش‬ ‫تێكەڵكردنێكی بەئەنقەستە)‪.‬‬ ‫ئەگەر داعش بنەمایەكی ئیسالم (كە‬ ‫قەدەغەكردنی خۆكوژیە بە شێوەیەك‬ ‫ئ��ەوەی خۆی دەك��وژێ��ت؛ بەپێی ئیسالم‬ ‫هەتاهەتایە دۆزەخیە) هەڵ‌بوەشێنێتەوە؛‬ ‫ئیتر چ ئیسالمێك دەمێنێتەوە بەرگریی لـ ‌ێ‬

‫و متمانەش بكەن و لە كوشتنی ژن و‬ ‫منداڵ و پیر و پەككەوتە و هەتا نامەبەر‬ ‫و دانوستكاریش سڵ نەكەنەوە! ئەوەی‬ ‫ئێستە دەیبینین ئیسالمێكە هەتا بەبێ‌‬ ‫ڕەوشتی ئیسالمی و تەتانەت خێڵەكییش!‬ ‫ـ لە ئیسالمدا كوشتنی موسوڵمان‪،‬‬ ‫بەبێ‌ ئ��ەوەی تاوانی كوشتنی كردبێت‬ ‫ی��ان ه��اوس��ەردار بوبێت و ناپاكیی لە‬ ‫ه��اوس��ەرەك��ەی كردبێت ی��ان لە ئیسالم‬ ‫هەڵگەڕابێتەوە؛ دروست نیە و تاوانێكی‬ ‫گەورەیە (ال ّ‬ ‫حيل دم امرئ مسلم إال بإحدى‬ ‫ثالث‪ :‬الثيب الزاني‪ ،‬والنفس بالنفس‪ ،‬والتارك‬ ‫لدينه‪...( ،)...‬يشهدوا أن ال إاله إال اهلل‬ ‫وأن حممدا رسول اهلل ويقيموا الصالة ويؤتوا‬ ‫الزكاة فإذا فعلوا ذلك عصموا مين دمائهم‬ ‫وأمواهلم إال حبق اإلس�ل�ام‪ .)...‬هەروەها‬ ‫گێڕانەوە ئیسالمیەكان دوپاتی دەكەنەوە‬

‫دەبێت موسوڵمانان خۆیان لە گروپی‬ ‫تێرۆریستی وەكو داعش بێ‌بەری‬ ‫بكەن‪ ،‬و دەكرێت تەكفیریش‬ ‫بكرێن‪ ،‬لەو ڕوانگەیەوە كە‬ ‫كۆمەڵێك حەرام (به‌تایبه‌تی وه‌کو‬ ‫كوشتنی موسوڵمان و تااڵنكردنی‬ ‫ماڵ و سامانی و زەوتكردنی‬ ‫«ناموس» ـی) بە حەاڵڵ دەزانن‬ ‫بكات و ـ بە خەیاڵی خۆی ـ سەری بخات؟!‬ ‫بنچینەی كاری ئیسالمی دروستی (ص ّحة)‬ ‫ـە‪ ،‬واتە ئەوەی هەرچی دەكرێت؛ دەبێت‬ ‫بنچینەی لە شەرع و دەقەكانی قورئان‬ ‫و سوننەتدا هەبێت‪ .‬ئەگەر بە كارێكی‬ ‫ناشەرعی ئیسالم گەورەترین دەستكەوت‬ ‫بەدەست بهێنێت؛ مادەم كارە شەرعی نیە؛‬ ‫دروست نیە‪.‬‬ ‫بەتایبەتی دەبێت سەرنجی ئ��ەوەش‬ ‫بدەین كە گروپە تێرۆریستەكانی وەكو‬ ‫(ق��اع��ی��دە) و (داع���ش) خۆتەقاندنەوە‬ ‫بەرامبەر هەمو نەیارەكانیان بەكار دەهێنن‪،‬‬ ‫نەك تەنها هێزە داگیركەرەكان‪ ،‬و لە هەمو‬ ‫تەقینەوەیەكیشدا كە لە ئاوەدانیەكاندا‬ ‫كۆمەڵێك موسوڵمان و خەڵكی ناوخۆ‬ ‫دەبنە قوربانی‪.‬‬ ‫بە داخ��ەوە ئێسته نەوەیەكی نو ‌ێ لە‬ ‫موسوڵمان دەبینین كە ئامادەیە ئیسالمیش‬ ‫پێشێل بكات لەپێناوی قەاڵچۆكردنی‬ ‫نەیارەكانیدا‪ .‬بەڵكو هەندێك لە موسوڵمانان‬ ‫دەبینین پشت لە هەمو بەها و ڕەوشتێكی‬ ‫ئایینییش دەك���ەن ل��ە ڕوب��ەڕوب��ون��ەوەی‬ ‫نەیارە سیاسی و ئایینیەكانیاندا‪ .‬زۆر‬ ‫ترسناكە موسوڵمانانێك هەبن لە ئیسالم‬ ‫تەنها دەم��ارگ��ی��ری و توندڕەویەكەیان‬ ‫وەرگرتبێت و ڕەوشتەكەی و گەلێك لە‬ ‫یاساكانیشی لەو پێناوەدا پێشێل بكەن‪.‬‬ ‫چەندە نەشیاوە موسوڵمانانێك هەبن لە‬ ‫پێناوی سەرخستن(!) ی ئیسالمدا خودی‬ ‫ئیسالمیش پێشێل بكەن و دەس��ت بۆ‬ ‫هەمو ناپاكییەك ببەن و هەتا بازرگانیی‬ ‫ماددە هۆشبەرەكانیش بكەن! چەند دزێوە‬ ‫موسوڵمانانێك دەبینیت ناپاكی لە پەیمان‬

‫كە پێغەمبەر وتویەتی‪( :‬قتال المسلم كفر)‪،‬‬ ‫واتە‪ :‬كوشتار (شەڕكردن و لـێ‌كوشتن)‬ ‫ی موسوڵمان ك��وف��رە‪ .‬ج��ا ه��ەر وەك��و‬ ‫وەههابیەكانی نیمچەدورگەی عەرەبی لە‬ ‫سەدەكانی (‪ 18‬ـ ‪ )20‬دا كە دەیاندا بەسەر‬ ‫موسوڵمانانی مەككە و مەدینە و تائیفدا و‬ ‫هەزارانیان لـێ‌ دەكوشتن و بە بێباوەڕیان‬ ‫دەزانین تەنها بەو بیانوەی موسوڵمانی‬ ‫ڕاستەقینە (=وەههابی!) نین و سەر بە‬ ‫شەریفەكانی مەككە یان عوسمانیەكانن(!)؛‬ ‫ئێستەش داع��ش ه��ەر موسوڵمانێكیش‬ ‫ملكەچیان نەبێت و ڕێیان لـێ‌ بگرێت؛‬ ‫دەكوژن‪ ،‬بەبێ‌ ئەوەی ڕەچاوی ئەوە بكەن‬ ‫كە موسوڵمانە‪ .‬داعش لەم الیەنەوە هەمو‬ ‫سنورێكی تێپەڕاندوە‪ ،‬و چەكداری گروپە‬ ‫ئیسالمیە تێرۆریستەكانیش دەكوژێت!‬ ‫ـ بە هەمان شێوە ناموسی ئافرەتی‬ ‫موسوڵمان لە ئیسالمدا پارێزراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫داعش لە هەر شوێنێك دەستیان بڕوات؛‬ ‫وەك���و ئ��اف��رەت��ی ناموسوڵمان ب��ۆ ئەو‬ ‫ئافرەتانە دەڕوانن كە سەر بە خۆیان نین‪،‬‬ ‫هەتا لەوانەش كە سوننین‪ .‬جا ئیتر بە‬ ‫ناو و بیانوی (جیهادی نیكاح) ـەوە بێت‬ ‫یان بە دەستدرێژیی سێكسیی بێ‌پەردە‬ ‫بێت (بەپێی زان��ی��اری��ەك��ان ل��ە موسڵ‬ ‫و هەندێك شوێنی تر گ��ەڕاون بۆ كچ و‬ ‫بەتایبەتی كچی منداڵ‪ ،‬بۆ جیهادی نیكاح‪،‬‬ ‫و دەستدرێژیشییان كردوەتە سەر هەندێك‬ ‫كچ كە هەندێكیان لە دوای��ی��دا خۆیان‬ ‫كوشتوە یان بە گریانەوە ئەو ئەزمونە‬ ‫دەگێڕنەوە‪ .‬بەڵكو ڕاپۆرتەكان ئاماژە بۆ‬ ‫ئ��ەوەش دەك��ەن كە داع��ش دەستدرێژیی‬ ‫بەكۆمەڵیان كردوەتە سەر ژنانی هێزە‬

‫چەكدارەكانی تری وەكو ئەوانەی بەرەی‬ ‫نوسڕە!)‪.‬‬ ‫ـ ب��ە ه��ەم��ان شێوە م��اڵ و سامانی‬ ‫موسوڵمان لە ئیسالمدا پارێزراوە و بە هیچ‬ ‫شێوەیەك دروست نیە تااڵن بكرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫دەبینین داعش هەر شتێكی بەر دەست‬ ‫بكەوێت؛ بە حەاڵڵی دەزانێت و زەوتی‬ ‫دەكات‪ ،‬و هەمیشە چاوی لە تااڵنكردنی‬ ‫بانكەكانە بۆ بەهێزكردنی خۆی‪.‬‬ ‫ـ پێش هەمو ئ��ەوان��ەش داع��ش زۆر‬ ‫بەسادەیی تەكفیری هەر موسوڵمانێك‬ ‫دەكەن كە ملكەچیان نەبێت (هەر بۆیە‬ ‫خوێن و ناموس و سامانیشی بە حەاڵڵ‬ ‫دەزان��ن‪ ،‬تومەز حسابی ناموسوڵمانی بۆ‬ ‫دەك��ەن)‪ .‬ئەمەش لە ئیسالمدا تاوانێكی‬ ‫گ���ەورەی���ە‪ ،‬بەڵكو ئ��ەو موسوڵمانەی‬ ‫موسوڵمانێكی تر تەكفیر دەك���ات؛ لە‬ ‫ئیسالمدا دەوت��رێ��ت ك��ە ئ��ەو تەكفیرە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ خۆی و خۆیی پێ‌ كافر‬ ‫دەبێت (ئەم چەمكە لە چەند «فەرمودە»‬ ‫یەكی پێغەمبەردا دوپات كراوەتەوە‪ ،‬وەكو‬ ‫ئەوەی وتویەتی‪« :‬إذا َّ‬ ‫كفر الرجل أخاه فقد‬ ‫باء بها أحدهما»‪ ،‬يان‪« :‬من دعا رجال بالكفر‬ ‫أو قال عدو اهلل وليس كذلك إال حار عليه»‪،‬‬ ‫يان‪« :‬أميا رجل مسلم أكفر رج ًال مسلم ًا‪ ،‬فإن‬ ‫كان كافرا‪ ،‬وإال كان هو الكافر»)‪.‬‬ ‫ـ ئ��ەوەی كە زۆر نەگونجاوە لەگەڵ‬ ‫ئیسالمدا لەم بنەمایانەی كاری داعش‪،‬‬ ‫ئ��ەوەی��ە ئ��ەم كوشتن و دەس��ت��درێ��ژی و‬ ‫تااڵنكردنە بە حەاڵڵ دەزانن‪ ،‬كە ئەمەش‬ ‫دەبێتە بە بەحەاڵڵزانین (استحالل) ی‬ ‫حەرام‪ ،‬كە لە ئیسالمدا مرۆڤی پێ‌ كافر‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫ڕاستە لە مێژوی كۆنی ئیسالمیشدا‬ ‫ئەم جۆرە كارانە دەبینینەوە‪ .‬لە مێژوی‬ ‫كۆن و نوێی موسوڵمانانیشدا زۆر گروپ‬ ‫و دەس��ەاڵت هەبون كە خوێنی یەكتریان‬ ‫ڕشتوە و یەكترییان بە ناموسوڵمان و‬ ‫خوێن‌حەاڵڵ داناوە و گیان و ماڵ و سامان‬ ‫و «ناموس» ی یەكتریان زەوت كردوە‪،‬‬ ‫و ئەمە نامۆ نیە بە عەقڵی ئیسالمی و‬ ‫عەرەبی و ئەو مێژوەی ئەم عەقڵە دروستی‬ ‫ك��ردوە‪ .‬و ڕاستە ئ��ەم بنەمایانە (وات��ە‬ ‫بەڕەوازانینی زەوتكردنی گیان و ماڵ و‬ ‫«ناموس» ی ناموسوڵمان) لە ئیسالم‬ ‫خۆیەوە سەریان هەڵداوە‪ ..‬بەاڵم‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئ��ەو گروپانە لە خەمی جێبەجێكردنی‬ ‫ئیسالمدان؛ ئایا ئەو كردەوانەی دەیانكەن‬ ‫لەگەڵ خودی ئیسالمدا یەك دەگرنەوە؟!‬ ‫ئەگەر لە ڕوانگەیەكی شەرعیی ڕوت��ەوە‬ ‫بۆ كارەكانیان بڕوانرێت؛ لەگەڵ ئیسالمدا‬ ‫بەتەواوی تەبان؟!‬ ‫داعش موسوڵمانن؟‬ ‫یان تێرۆریستن؟‬ ‫* شتێك ك��ە زۆر گ��رن��گ��ە دوپ���ات‬ ‫بكرێتەوە؛ ئەوەیە كە دەبێت داعش وەكو‬ ‫گروپێكی تێرۆریستی بناسرێت‪ ،‬نەك وەك‬ ‫گروپێكی ئایینی‪ ،‬نەك وەك��و نوێنەری‬ ‫ئیسالم‪ .‬ئەمەش لە دو الیەنەوە‪:‬‬ ‫ـ الی��ەن��ە نائیسالمیەكە‪ .‬هەڵەیەكی‬ ‫گ��ەورەی��ە ك��ە هەندێك ك��ەس و الیەنی‬ ‫نائیسالمی دەڵێن داعش و هاوشێوەكانی‬ ‫ئیسالم جێبەجێ‌ دەكەن و گوایە ئەوەی‬ ‫ئەوان دەیكەن؛ هەر ئەو بنەمایانەیە كە‬ ‫لە ئیسالمدا هەن و داعش وەكو خۆیان و‬ ‫بەبێ‌ گونجاندن و شاردنەوە و كەمكردنەوە‬ ‫جێبەجێیان دەكات‪ .‬ڕاستە بڕێك ڕاستی‬ ‫لەم قسەیەدا هەیە‪ :‬ڕاستە لە ئیسالمدا‬ ‫كۆمەڵێك بنەما هەن كە فەرمان دەدەن بە‬ ‫كوشتاری ناموسوڵمان‪ ،‬بەتایبەتی عەرەبی‬ ‫فرەپەرست ئەگەر ئامادە نەبن موسوڵمان‬ ‫ببن‪ ،‬و نەتەوە و شوێنكەوتەی ئایینەكانی‬ ‫تر ئەگەر ئامادە نەبن موسوڵمان ببن و‬ ‫سەرانەش ن��ەدەن‪ ..‬و ڕاستە لە یاسای‬ ‫ئیسالمدا كوشتنی هەڵگەڕاوە لە ئیسالم‬ ‫هەیە‪ .‬و گەلێك شتی تریش‪ .‬بەاڵم؛ پێشتر‬ ‫ڕونمان كردەوە كە گروپە تێرۆریستەكانی‬ ‫وەكو داعش‪ ،‬توندوتیژترن لەوەی لە بنەڕەتی‬ ‫ئیسالمدا هەیە‪ ،‬و توندوتیژیەكەیان سنوری‬ ‫ئیسالم دەبەزێنێت‪ ،‬و بەڵكو موسوڵمانی‬ ‫جیاواز لە خۆیشیان دەگرێتەوە‪ ،‬و گەلێك‬ ‫لە كارەكانیان لەگەڵ خودی ئیسالمیش‬ ‫تەبا نین و هەندێكیان پێچەوانەی ئیسالمن‬ ‫یان بەالی كەمەوە هەڵبژاردنی سەرپشكیە‬ ‫توندوتیژەكەی ناو ئیسالمن‪ .‬هەتا ئەگەر‬ ‫گریمان ك��ار و ك����ردەوەی ئ��ەم گروپە‬ ‫تێرۆریستانە بەتەواوییش لەگەڵ ئیسالم‬ ‫تەبا بێت؛ هێشتا بە بڕوای من هەڵەیە ئەمە‬ ‫وەكو لێكدانەوە و پاساوی كارەكانیان باس‬ ‫بكرێت‪ .‬چونكە‪:‬‬ ‫‪ .1‬هەرچەند پاڵنەرەكە لە بنەڕەتدا‬

‫پاڵنەرە ئایینی ـ ئیسالمیەكە بێت؛ هێشتا‬ ‫پاڵنەر و باكگراوندە سیاسیەكە و بارودۆخە‬ ‫نوێیەكە بەرپرسیاری سەرەكیە‪ .‬و لێرەوە‬ ‫ئیسالم وەكو پاساودانێك بەكار دێت بۆ‬ ‫كردەوەی گروپێكی تێرۆریستی نمونەیی‪.‬‬ ‫‪ .2‬ئ��ی��س�لام وەك�����و م���ێ���ژوی���ەك؛‬ ‫ب��زوت��ن��ەوەی��ەك��ی سیاسی و ئ��اب��وری و‬ ‫كۆمەاڵیەتی ب��وە لە قۆناغێكی مێژویی‬ ‫كۆندا‪ .‬و دەق��ە ئیسالمیەكان كۆمەڵێك‬ ‫دەقی كەلەپوری و كۆنن و زۆربەی یاسا‬ ‫ئیسالمیە نەگونجاوەكان م��ردون و لە‬ ‫یاسای دەستوریی واڵتە خۆرهەاڵتیەكاندا‬ ‫نین و تەنها ئوصولیەكان و ئیسالمیە‬ ‫توندڕەوەكان زیندویان دەكەنەوە‪ .‬لەبەر‬ ‫ئ��ەوە مرۆڤی توندڕەو بۆ خۆی لۆمە و‬ ‫سەرزەنشت دەكرێت لەسەر زیندوكردنەوەی‬ ‫دەق و بنەمای توند و نەگونجاو‪ ،‬و نابێت‬ ‫بونی بنەمای توندڕەو لە ئیسالمدا وەكو‬ ‫پاساو وەربگیرێت‪ .‬تێرۆریست تاوانبارە‪،‬‬ ‫هەرچەند ئایدیۆلۆجیایەكیش هەبێت پاڵی‬ ‫پێوە بنێت‪.‬‬ ‫‪ .3‬ئ���ەوەی ك��ە دەم��ەوێ��ت ب���ەوردی‬ ‫هەڵوێستەی لەسەر بكەم و سەرنجم داوە؛‬ ‫ئەوەیە كە هەمو گروپە وەههابیەكان‪ ،‬بە‬ ‫جیاوازیی ئاڕاستەكانیانەوە‪ ،‬و بەتایبەتی‬ ‫گروپە جیهادیەكانیان‪ ،‬هەر لە میلیشیاكانی‬ ‫ئەمیرە سەعودیەكانەوە هەتاكو میلیشیا‬ ‫ئایینیەكانی دەوڵ��ەت��ی سەعودیی نو ‌ێ‬ ‫و هەتاكو ئ��ەو گ��روپ��ە تێرۆریستانەی‬ ‫سەعودیە هەڵیان‌دەهێنێت و هه‌نارده‌ی‬ ‫شوێنانی تریان دەكات؛ هەمویان لە یەك‬ ‫تایبەتمەندیی فیكریدا یەك دەگرنەوە كە‬ ‫كەم سەرنج دراوە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە زۆر‬ ‫هەوڵ دەدەن ببنە نوسخەیەك لە ئیسالم!‬ ‫ئیسالم بە ه��ەردو باڵی یەكتاپەرستی‬ ‫(توحید) و جیهادەوە‪ .‬ڕاستە ئیسالم‬ ‫وەكو بزوتنەوەیەكی مێژویی بە هەردو باڵ‬ ‫و كۆڵەكەی (تەوحید و جیهاد) ەوە‪ ،‬لە‬ ‫سەدەی (‪ 7‬ز‪ ).‬وە هەیە! بەاڵم لە سەردەمی‬ ‫نوێدا و لە ناوخۆی كۆمەڵگای ئیسالمیدا‬ ‫گروپێك بێت و بیەوێت ئیسالمێكی تر‬ ‫دوبارە بكاتەوە و خۆی بكاتە نۆرەیەكی‬ ‫تری ئیسالم و خۆی بە (موسوڵمانان) و‬ ‫(یەكتاپەرستان) لە قەڵەم بدات و هەمو‬ ‫نەیارەكانی ـ بە موسوڵمانانی جیاواز لە‬ ‫خۆیانەوە ـ بە (فرەپەرستان) ناو ببات‪ ،‬و‬ ‫توندوتیژی و كردەوە تێرۆریستیەكانی ـ كە‬ ‫تەڕووشك پێكەوە دەسوتێنن ـ بە (جیهاد)‬ ‫لە قەڵەم ب��دات‪ ،‬و ناوچەی مەنكوب و‬ ‫چارەڕەشی ژێر دەستیان بە (دار اإلسالم)‬ ‫دابنێن و ناوچەكانی تر (كە هەمویان‬ ‫موسوڵماننشینن) بە (دار الحرب) بزانن‪...‬؛‬ ‫ئەمە شتێكی ترە‪ ،‬و جیاوازە لە ئیسالم‬ ‫خ��ۆی‪ .‬ئەمە الساییكردنەوەی ئیسالمە!‬ ‫دوبارەكردنەوەی ئیسالمە! وەهمی ئیسالمە‬ ‫نەك ئیسالم خۆی! یانی گروپێك خۆی لـ ‌ێ‬ ‫دەبێتە ئیسالم و خۆی لە جێی ئیسالم‬ ‫دادەنێت و وا دەزانێت جارێكی تر ئیسالم‬ ‫هاتوەتەوە! ئەمە گەورەترین نەخۆشی و‬ ‫كارەساتە كە ڕوبەڕوی كۆمەڵگای ئیسالمی‬ ‫بوەتەوە! گروپێك بكەوێتە وەهمی ئەوەی‬ ‫وا بزانێت جارێكی تر ئەزمونی ئیسالم‬ ‫و چیرۆكی ئیسالم (ه��ەر لە كۆچەوە‬ ‫هەتاكو جەنگی ب��ەدر و ئینجا فەتح و‬ ‫ئینجا خیالفەت) ل��ەس��ەر دەس��ت��ی ئەو‬ ‫جارێكی تر دوبارە دەبێتەوە‪ .‬ئەمە زیاتر‬ ‫لە وەهمێك و نەخۆشییەكی دەرونیەوە‬ ‫نزیكترە تاكو دڵ��س��ۆزی ب��ۆ ئیسالم و‬ ‫جێبەجێكردنی ئیسالم‪ .‬تكام وایە بەوردی‬ ‫لەو دیاردەیە سەرنج بدرێت‪ .‬ئ��ەوەی لە‬ ‫گروپە تێرۆریستەكانی دەبینین؛ وەهمی‬ ‫دوبارەكردنەوەی چیرۆكی ئیسالم پێشان‬ ‫دەدات‪ .‬هەمو گروپە وەههابیەكان لەم‬ ‫وەهمەدا هاوبەشن‪ .‬یەكەم جار كاتێك‬ ‫هەستم بە وەهمە كرد كە الی مێژونوسە‬ ‫وەههابیەكان خوێندمەوە چۆن میلیشیایەكی‬ ‫وەههابی‪-‬سەعودی كە خەریكی تااڵنكردن و‬ ‫كوشتاری خێڵێكی تری ناو نیمچەدورگەی‬ ‫عەرەبین‪ ،‬بە موسوڵمانان «المسلمون» ناو‬ ‫دەبەن!‬ ‫ـ الیەنە ئیسالمیەكە‪ .‬دەبێت موسوڵمانان‬ ‫خۆیان لە گروپی تێرۆریستی وەكو داعش‬ ‫ب�ێ‌ب��ەری بكەن‪ ،‬و دەك��رێ��ت تەكفیریش‬ ‫بكرێن‪ ،‬لەو ڕوانگەیەوە كە كۆمەڵێك حەرام‬ ‫(به‌تایبه‌تی وه‌کو كوشتنی موسوڵمان و‬ ‫تااڵنكردنی ماڵ و سامانی و زەوتكردنی‬ ‫«ناموس» ـی) بە ح��ەاڵڵ دەزان��ن‪ .‬من‬ ‫پێم باشە موسوڵمانان بە تەكفیركردن و‬ ‫بێبەری‌كردن وەاڵمی داوای بەیعەتپێدانەكەی‬ ‫خەلیفەکه‌ی داعش بدەنەوه!‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )208‬دوشةممة ‪2014/7/14‬‬

‫هەڵوێستەیەكی ڕەخنەیی‬ ‫لەسەر خوێندنی زانستە ئیسالمییەكان‬ ‫خەسرەو مەحمود‬ ‫هەموومان دەزانین لەمڕۆی كوردستاندا‬ ‫چەندین خوێندنگەو كۆلێژ و پەیمانگا بۆ‬ ‫خوێندنی زانستە ئیسالمیەكان بوونی‬ ‫هەیە ‪ .‬هەر لە قوتابخانە ئایینیەكانەوە‬ ‫كەلەدوای پۆلی شەشەمی بنەڕەتی یاخود‬ ‫نۆیەمی بنەڕەتیەوە قوتابی وەردەگرن ‪،‬‬ ‫تا دەگات بە پەیمانگاكانی پێگەیاندنی‬ ‫پێشنوێژ و وت��ارخ��وێ��ن ‪ ،‬س���ەرەڕای‬ ‫كۆلێژەكانی خوێندنە ئیسالمیەكان‬ ‫ی��اخ��ود لێكۆڵینەوە ئیسالمیەكان‬ ‫(دراسات اسالمیە) ‪ ،‬ئەمجۆرە خوێندنگا‬ ‫و پەیمانگا و كۆلێژانە لەسەرجەم‬ ‫پارێزگاكانی كوردستانی باشوردا هەن ‪،‬‬ ‫خوێندنگا ئاینیەكان لە شارەكانیشدا واتە‬ ‫لە قەزاكانیشدا بوونیان هەیە ‪.‬‬ ‫دیارە ئێمە لەسەردەمانێكی كۆنەوە‬ ‫بەبوونی حوجرەی فەقێ و مەالكان لە‬ ‫مزگەوتەكانی كوردستاندا ئاشناین و‬ ‫‪ ،‬شێوازی خوێندنی نوێ و هاوچەرخ‬ ‫لەدنیای ئێمەدا ت��اڕادەی��ەك تازەیە‬ ‫‪ .‬وات��ە پێشتر خ��وێ��ن��دەواران��ی ئێمە‬ ‫تەنیا لە مزگەوتەكاندا فێردەبوون و ‪،‬‬ ‫قۆناغەكانی خوێندنی ئەوێیان دەبڕی‬ ‫‪ .‬بێگومان س��روش��ت��ی هەلومەرجی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و كەلتوری ئەو سەردەمانە‬ ‫بەشێوەیەك ب��ووەو لە ئاستێكدا بووە‬ ‫كە ئەو جۆرە خوێندنە كۆن و تەقلیدیە‬ ‫ئاسایی و مایەی قەبوڵ كردن بێت و‬ ‫‪ ،‬گلەیی ل��ەوە نەكرێت كە بۆچی ئەو‬ ‫شێوە خوێندنانەیان تێنەپەراندووەو بە‬ ‫خوێندنی نوێ و ‪ ،‬زانستە نوێیەكانی‬ ‫سەردەم ئاشنا نەبوون ‪ .‬بەڵكو بەدیوێكدا‬ ‫م��ای��ەی دەستخۆشیشە ك��ە ئەمجۆرە‬ ‫لەخوێندن ‪ ،‬س���ەرەڕای دواك��ەوت��وی��ی‬ ‫میتۆدو بەرنامەكانی ‪ ،‬بەاڵم بووە بەهۆی‬ ‫ئەوەی جۆرێك لە خوێندەواری لەدنیای‬ ‫ئێمەدا هەبێت ‪ ،‬ئەمە سەرەڕای ئەوەی‬ ‫كە ڕوناكبیرو مونەوەرانی ئەو سەردەمانە‬ ‫‪ ،‬كە پێشەنگی روناكبیرانی ئەمڕۆی‬ ‫كوردن ‪ ،‬لە مزگەوتەكانەوە پێگەیشتوون‬ ‫‪ ،‬كە بریتین لە شاعیرە بەناوبانگ و‬ ‫دیارەكانی مێژووی كورد ‪ ،‬لە نمونەی‬ ‫مەالی جزیری و ئەحمەدی خانی و نالی‬ ‫و مەحوی و ‪.....‬تا دەگاتە سەر زێوەر و‬ ‫قانیع و پیرەمێرد و زۆرێكی دیكەش ‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەیان بەراستی مایەی شكۆ و شانازییە‬ ‫بۆ خوێندنی حوجرە كە ئەم ئەركەی‬ ‫ئەنجام داوەو ‪ ،‬ئەو كەڵەپیاوانەی بۆ‬ ‫بەرهەمهێناوین ‪.‬‬ ‫كێشەكە ل��ە دوای هاتنەكایەی‬ ‫قوتابخانە و خوێندنی فەرمی نوێوە‬ ‫ب��ۆ الی ئێمە دەس���ت پ��ێ دەك���ات ‪،‬‬ ‫دوای ئ��ەوەی شێوازی نوێ و حكومی‬ ‫خوێندن و زان��ی��اری نوێی ه��اوچ��ەرخ‬ ‫دەگەنە واڵت��ی ئێمەو هاوشێوەكانی ‪.‬‬ ‫دی��ارە ئەوە مایەی گلەیی و نیگەرانی‬ ‫نیە كەلەپاڵ هاتنەكایەی قوتابخانەو‬ ‫خوێندنی نوێدا ‪ ،‬حوجرەكان و خوێندنی‬ ‫بەرنامە كۆنەكانیان بەردەوامیی هەبێت‬ ‫‪ ,‬بەڵكو گرفتەكە لەوەدایە كە ئەم‬ ‫بەرنامە ترادسیۆنال و كۆنانە بچنە ناو‬ ‫قوتابخانە نوێیەكانەوە ‪ ،‬لەپاڵ زانستی‬ ‫نوێی پزیشكیی ‪ ،‬ئ��ەن��دازەو فیزیك و‬ ‫كیمیا و ماتماتیك و زانستە نوێیەكانی‬ ‫دی��ك��ەدا ‪ ،‬خ��اوەن��ی كۆلێژێك بین كە‬ ‫زانستی بەر لە هەزار ساڵ بخوێنێت ‪،‬‬ ‫میتۆد و بابەتەكانی خوێندنی سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست زیندو ڕابگرێت و ‪ ,‬خۆیشی بە‬ ‫جیاواز لە حوجرە بزانێت و ‪ ،‬خۆی بە‬ ‫نوێگەرو مۆدێرن و زانستیی بێتە بەرچاو‬ ‫‪ ،‬تەنیا لەبەر ئ��ەوەی لەناو بینایەكی‬ ‫جیاواز لە مزگەوتدا وانەكانی دەخوێنێت‬ ‫‪ ،‬كە بینای زانكۆ یان پەیمانگا یان‬ ‫خوێندنگایەو ‪ ،‬مامۆستاكانیشی بە قات و‬ ‫بۆینباخەوە وانە دەڵێنەوەو دێن و دەچن‬ ‫‪ .‬ڕەنگە زمانەكەشیان كوردیتر بێت لە‬ ‫هی مامۆستایانی مزگەوت ‪ ،‬لەپاڵ ئەوەدا‬

‫كەلە قۆناغەكانی ناوەندی و دواناوەندی‬ ‫خوێندنیاندا ئاشنایەتیەكی سەرەتاییان‬ ‫بە زانستە نوێیەكان پ��ەی��داك��ردووە ‪.‬‬ ‫بەاڵم لەم جیاوازیە ڕوكەشانە بەوالوە‬ ‫‪ ،‬دەتوانین بڵێین جیاوازییەكی ئەوتۆ‬ ‫لەگەڵ مامۆستایان و قوتابیانی حوجرەو‬ ‫مزگەوتەكاندا بەدی ناكەین ‪.‬‬ ‫لەمەش ب���ەوالوە ‪ ،‬لەراستیدا نەك‬ ‫ف��ەزڵ��ی��ان ب��ەس��ەر ف��ەق��ێ و مەالكانی‬ ‫مزگەوتەوە نیە ‪ ،‬بەڵكو لە زۆر ڕووەوە‬ ‫لەوان لەخوارترن ‪ ،‬لەڕوی شارەزاییەوە‬ ‫ل���ەوان كەمتواناترن و ‪ ،‬هەندێكجار‬ ‫سەلەفیترو توندوتیژترو ‪ ،‬نزیكتر لە‬ ‫رۆحی بیاباننشینەكانەوە ‪.‬‬ ‫زۆر جار خودی قوتابیانی ئەمجۆرە‬ ‫خوێندنگە نوێیە ئیسالمیانە ‪ ،‬ئەو‬ ‫مەالیانەیان بەالوە پەسەندترە لە مامۆستا‬ ‫نوێیەكان كەلەوێدا وان��ە دەڵێنەوە ‪،‬‬ ‫چونكە ش��ارەزات��رن لە زانستەكان و‬ ‫تەنانەت هەندێكجار لە تواناو شێوازی‬ ‫ڕوونكردنەوەشدا ل��ەوان لەپێشترن !!‬

‫ئاشكرایە كە ئەو مەالیانەی بەرنامەی‬ ‫خوێندنی حوجرەیان ت��ەواوك��ردووەو‬ ‫ئیجازەیان وەرگرتووە ‪ ،‬النیكەم بوون‬ ‫بە خاوەنی بەرچاوڕوونی و ئاشنایەتیەك‬ ‫لەگەڵ ئەو زانستانەدا ‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫زانستیەكانی نەحو و س��ەرف یاخود‬ ‫ڕێزمانی زمانی عەرەبی ‪ ،‬كە لە هەموو‬ ‫زانستەكانی دیكە گرنگترو لەپێشترن و ‪،‬‬ ‫وەك كلیل یاخود دەروازەی زانستیەكانی‬ ‫دیكە دێنە ئەژمار ‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا كە دەرچوانی پەیمانگا و‬ ‫كۆلێژە ئیسالمیەكان لە زانستەكاندا بە‬ ‫گشتی و ‪ ،‬لە نەحو و سەرف و فێربوونی‬ ‫زم��ان��ی ع��ەرەب��ی��دا بەتایبەتی ‪ ،‬كەم‬ ‫شارەزاییان هەیە ‪ ،‬یاخود شارەزاكانیان‬ ‫ل��ەم ب����وارەدا كەمن ‪ ،‬ب��ە قوتابی و‬ ‫مامۆستاكانیشیانەوە ‪.‬‬ ‫سروشتی بەرنامەی خوێندنی حوجرە‬ ‫واب���ووە ك��ە وان���ەو كتێبەكانی زۆرو‬ ‫قورسیش بوون و ‪ ،‬خوێندكار(فەقێ)‬ ‫ش ناچاربووە لەبەریان بكات و ‪ ،‬لەم‬

‫گرفتەكە لەوەدایە كە‬ ‫ئەم بەرنامە ترادسیۆنال و‬ ‫كۆنانە بچنە ناو قوتابخانە‬ ‫نوێیەكانەوە ‪ ،‬لەپاڵ زانستی‬ ‫نوێی پزیشكیی ‪ ،‬ئەندازەو‬ ‫فیزیك و كیمیا و ماتماتیك‬ ‫و زانستە نوێیەكانی دیكەدا‬ ‫‪ ،‬خاوەنی كۆلێژێك بین كە‬ ‫زانستی بەر لە هەزار ساڵ‬ ‫بخوێنێت‬

‫پێناوەدا ه��ەوڵ و ماندوبوونێكی زۆر‬ ‫بخاتەكار ‪ ،‬بەردەوام سەرقاڵی لەبەركردن‬ ‫و گوتنەوەی وانەكانی بێت ‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫كە ئەمجۆرە هەوڵدانە زۆرو بەردەوامەو‬ ‫‪ ،‬ئەم زۆری��ی مەنهەجە لە خوێندنگەو‬ ‫كۆلێژە ئیسالمیەكاندا بوونی نیە ‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مەنهەج كەم و شێوازی تێگەیاندن بەپەلە‬ ‫و ‪ ،‬تاقیكردنەوەش ئاسان ‪ ،‬النیكەم‬ ‫بەراورد بە حوجرە كۆنەكان ‪.‬‬ ‫الوازی���ی ئاستی خوێندن و كەمیی‬ ‫دەستخستنی زان���ی���اری ل��ە كۆلێژە‬ ‫ئیسالمیەكاندا ‪ ،‬هۆكاری زۆرە ‪ ،‬یەكەمیان‬ ‫بۆ ڕۆتینیەتی خوێندن بەگشتی لە دنیای‬ ‫ئێمەدا دەگەڕێتەوە ‪ ،‬واتە ئەو دۆخەی‬ ‫خوێندن كە تەنیا گرنگی بەلەبەركردن‬ ‫و دەرخكردنی زانیاریگەلێكی كەم و‬ ‫سادە دەدات و ‪ ،‬تەنیا تاقیكردنەوەش‬ ‫دەكاتە سەنگی مەحەك ‪ ،‬ئامانجەكەش‬ ‫بەدەستهێنانی بڕوانامەیە نەك فێربوونی‬ ‫زان��س��ت ‪ ،‬گەیشتنە ب��ە دام��ەزران��دن‬ ‫ل���ە ش��وێ��ن��ێ��ك��دا ‪ ،‬ن���ەك ه���ەوڵ���دان‬ ‫ب��ۆ پ��ێ��داچ��ون��ەوەی م��ەن��ه��ەج��ەك��ەو ‪،‬‬ ‫دەوڵەمەندكردنی تواناكانی قوتابی ‪ .‬ئەم‬ ‫دۆخە میكانیكیەی مامەڵەكردن لەگەڵ‬ ‫زانست و مەعریفەدا لە دنیای ئێمەدا ‪،‬‬ ‫وایكردووە كە قوتابی (فێربوون)تەنیا‬ ‫وەك ئەرك و وەك مەرجی بەدەستهێنانی‬ ‫بڕوا نامە تێبگات ‪،‬لێرەشەوەیە كە دوای‬ ‫دەرچوون و بەدەست هێنانی بڕوانامە ‪,‬‬ ‫كتێب و مەعریفەی لەبەرچاو دەكەوێت ‪،‬‬ ‫چونكە لەكاتی خوێندندا خواخوای بووە‬ ‫لەو ئیلتیزامە ئازاد ببێت !!‬ ‫پێدەچێت ئ��ەم كێشانەی باسمان‬ ‫كردن ‪ ،‬كەم و بچووك بن ب��ەراورد بە‬ ‫كێشەی دیكەی لە نموونەی ئ��ەوەی‬ ‫كە ئەم خوێندنگاو پەیمانگاو كۆلێژە‬ ‫ئیسالمیانە دەبنە شوێنێك بۆ باڵ و‬ ‫حیزبەكانی ئیسالمی سیاسی و ‪ ،‬بۆ‬ ‫باڵوكردنەوەو گەشەدان بە سەلەفیەت‬ ‫و تەكفیرو توندوتیژی ‪ ،‬بە تێكەڵكردنی‬ ‫ه��ەم��وو شتێك و س��ەراپ��ای ژی��ان بە‬ ‫ئاین و ‪ ،‬مامەڵەكردنی هەموو بابەت و‬ ‫دیاردەیەك بە لۆژیكی حەاڵڵ و حەرام‬ ‫و بیدعە و شیرك !! هەوڵدان بۆ ئەوەی‬ ‫نەك هەر ئەو جۆرە خوێندنگایانە بكرێن‬ ‫بە مزگەوت ‪ ،‬بەڵكو هەموو ژیان و ‪،‬‬ ‫هەموو شوێنێك و فەزایەك ب��ەرەو بە‬ ‫مزگەوتكردن بەرن ‪.‬‬ ‫دی��ارە ئەمە بە مانای كەمكردنەوە‬ ‫نیە لەبەهاو گرنگی مزگەوت ‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مەبەست ئەوەیە كە هەموو بابەتێك و‬ ‫هەموو بوارێك ‪ ،‬هەموو كایەیەك خاوەنی‬ ‫شوێنی تایبەت بە خۆیەتی و ‪ ،‬ئەرك و‬ ‫ڕۆڵی تایبەت بە خۆیەتی ‪ .‬زانكۆ جیاوازە‬

‫خو َيندنةوةى ئاين‬

‫پێدەچێت ئەم كێشانەی‬ ‫باسمان كردن ‪ ،‬كەم و‬ ‫بچووك بن بەراورد بە‬ ‫كێشەی دیكەی لە نموونەی‬ ‫ئەوەی كە ئەم خوێندنگاو‬ ‫پەیمانگاو كۆلێژە ئیسالمیانە‬ ‫دەبنە شوێنێك بۆ باڵ و‬ ‫حیزبەكانی ئیسالمی سیاسی و‬ ‫بۆ باڵوكردنەوەو گەشەدان‬ ‫بە سەلەفیەت و تەكفیرو‬ ‫توندوتیژی‬ ‫لە مزگەوت ‪ ,‬بازاڕو فەرمانگەو شوێنی‬ ‫دیكەش بە هەمان شێوە خاوەنی ئەرك و‬ ‫تایبەتمەندی خۆیانن ‪ .‬ماوەتەوە ئەوەی‬ ‫هەڵوێستەیەك لەسەر بەرنامەی خوێندنی‬ ‫ئەو خوێندنگاو كۆلێژە ئیسالمیانە بكەین‬ ‫‪.‬‬ ‫ئاشكرایە كە ئەوەی خوێندنی نوێ لە‬ ‫خوێندنی كۆن جیادەكاتەوە ‪ ،‬ئاشنابوونە‬ ‫بە میتۆدی نوێی زانستی و ‪ ،‬پێشكەوتنی‬ ‫نوێی زانستی و مەعریفەی مرۆیی ‪ ،‬سود‬ ‫وەرگرتنە لەو ئەزموونە نوێیانەی لەمڕۆدا‬ ‫م��رۆڤ پێیگەیشتووە ‪ .‬وات��ە ئ��ەوەی‬ ‫سیستمی خوێندنی ئێستا لەهی جاران‬ ‫و لە بەرنامەو شێوازە تەقلیدیەكەی‬ ‫خوێندن جیادەكاتەوە ‪ ،‬بریتی نیە لە‬ ‫پۆشاك و بیناو كورسی و تەختە ڕەش‬ ‫و‪ ,‬بوونی كۆمیوتەر و مامۆستایانێك‬ ‫كە خاوەنی بڕوانامەگەلێكن كە تەنیا‬ ‫ناوەكانیان لە بڕوانامە كۆنەكان جیاوازە ‪،‬‬ ‫واتە لەجیاتی ئەوەی بگوترێت مەالیەكی‬ ‫دوانزە عیلم ‪ ،‬دەگوترێت مامۆستایەكی‬ ‫خاوەن بڕوانامەی ماستەر یاخود دكتۆرا‬ ‫‪ ،‬كەلە راستیدا نە لە زانستدا و نە لە‬ ‫شێوازو مامەڵەشدا لەو مەالیانە لەپێشتر‬ ‫نیە ‪.‬‬ ‫بابێینە سەر هەندێك لەو زانستانەی‬ ‫لەو خوێندنگەو كۆلێژانەدا دەخوێنرێن ‪،‬‬ ‫با لە زانستی (فقە)ەوە بۆ نمونە دەست‬ ‫پێبكەین ‪ ،‬دەبینین چەند كتێبێك و‬ ‫چەند دەقێك لەم زانستەدا نوسراونەتەوە‬ ‫كە باس لە بابەتگەلێك دەكەن كە هەزار‬ ‫ساڵیان بەسەردا تێپەڕیوەو ‪ ،‬لەمڕۆدا‬ ‫بوونیان نەماوە ‪ ،‬لە نمونەی باسی‬ ‫كۆیلەو باسی جیهادو جیزیە و بابەتی‬ ‫تر ‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی كەلەسەر یەك‬ ‫مەزهەبی دیاریكراو دەخوێنرێت و ‪،‬‬ ‫هەندێك بابەتیش تایبەتە بە خاك و‬ ‫نەتەوەی عەرەبەوە ‪ ،‬سەڕەرای ئەوەی‬ ‫كە ئەم زانستە لە بنەڕەتدا لەمڕۆدا‬ ‫جێگای پرسیارە ‪ ،‬بەو پێیەی لەمڕۆدا‬ ‫ئێمە چەندین زانستی نوێمان هەیە‬ ‫جێگەی ئەو بابەتانەی گرتۆتەوە كە لە‬ ‫(فقە المعامالت) دا هەن ‪ .‬لە نمونەی‬ ‫زانستی یاسا و كۆمەڵناسی و ئابووری و‬ ‫زۆرێكی دیكە‪ .‬دیارە بە لەبەرچاوگرتنی‬ ‫ئەوەش كە بەڵگەی حوكمە شەرعیەكانی‬

‫ناویان بە گشتی الوازن ‪,‬بەو مانایەی‬ ‫زۆربەیان پشتیان بە فەرموودەی الواز و‬ ‫بەڵگەی الوازی ئسوڵیی بەستووە لەبەر‬ ‫ئەوە دەبێت لەمڕۆدا ئەم زانستە(فقە)‬ ‫و س��ەرج��ەم زان��س��ت��ەك��ان��ی دی��ك��ەش‬ ‫پێداچونەوەیەكی ریشەییان تێدا بكرێت ‪.‬‬ ‫خۆ ئەگەر بێینە سەر زانستی (أصول‬ ‫الفقە)‪ ،‬ئەوا كێشەكە گەلێك گەورەتر‬ ‫دەبێت ‪ ،‬چونكە ئ��ەم زانستە ‪ ،‬واتە‬ ‫زانستی (اصول الفقە) بەڵگەگەلێكی بۆ‬ ‫هەڵێنجانی یاسای شەرعی داناوە ‪ ،‬كە‬ ‫هەموویان پێویستیان بە پێداچونەوەیە‬ ‫‪ .‬كێشەكانی زانستی (فقە)یش هەر لەم‬ ‫زانستەوە سەرچاوە دەگرن ‪.‬‬ ‫سەبارەت بە فەرموودەو زانستەكانی‬ ‫ف���ەرم���ودەش ‪ ،‬ئ���ەوا بابەتێكی پڕ‬ ‫ئیشكالیەتە ‪ ،‬بەڵكو لەوانەیە زیادڕەوی‬ ‫نەكەین گەر بڵێین زۆرب��ەی كێشەكانی‬ ‫ئەقڵی ئاینی لە فەرموودەوە هاتون ‪،‬‬ ‫لەبە پیرۆز ڕاگرتنی فەرموودەو ‪ ،‬دانانی‬ ‫وەك قورئان و دەقی جێگیر ‪.‬‬ ‫دی��ارە دەرب��ارەی زانستی تەفسیری‬ ‫قورئانیش كێشەكە لەوەدایە كە قورئان‬ ‫بەشی زۆری بابەتەكانی بەپێی ئیجتهاد‬ ‫گۆرانیان بەسەردا دێت ‪ ،‬واتە بەشی‬ ‫زۆری لە بابەتە گۆڕاوەكانن (المتغیرات)‬ ‫كە بە گوێرەی شوێن و بارودۆخ گۆڕانیان‬ ‫بەسەردا دێت و حوكمەكانیان دەگۆڕێن‬ ‫‪ .‬وات��ە زۆرب��ەی دەقەكانی قورئان بۆ‬ ‫خۆیان جێگیر نین هەتا تەفسیرەكانیان‬ ‫جێگیر بن ‪ ,‬هەر بۆیە بۆ نموونە مایەی‬ ‫سەرسامیە گ��ەڕان��ەوە بۆ تەفسیرێكی‬ ‫وەك تەفسیرەكەی (اب���ن كثير) و‬ ‫(تەبەری)وەك دەقی پیرۆز كە بەرهەمی‬ ‫خوێندنەوەو تێگەیشتنی چەندین سەدە‬ ‫لەمەوبەرن !!‬ ‫ئەوەش كە بە ژیاننامەی پەیامبەرو‬ ‫‪ ،‬مێژووی ئیسالمیی ن��اوزەد دەكرێت‬ ‫و ‪ ،‬وەك م��ەن��ه��ەج دەخ��وێ��ن��رێ��ت ‪،‬‬ ‫ل��ەڕووی مێژوویی و زانستیەوە مایەی‬ ‫پێداچونەوەیە ‪ .‬خۆرئاوا بە مێژووی نوێی‬ ‫خۆیدا دەچێتەوەو ‪ ،‬ئێمەش مێژووی‬ ‫كۆنی خۆمان و زانا موسوڵمانەكانمان‬ ‫لێ بووە بە دەقی پیرۆز !!دیارە لە پاڵ‬ ‫بێئاگابوونی تەواومان لە میتۆدی نوێی‬ ‫زانستی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )208‬دوشةممة ‪2014/7/14‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫نیتشە وەك پزیشكی كولتوور‬ ‫ویست بۆ دەسەاڵت‬ ‫هەمیشە بوونی‬ ‫هەبووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەندێك لە پەیڕەوانی‬ ‫نیتشە‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫نازییەكان‪ ،‬ئەوەیان‬ ‫بەستۆتەوە بە رەگەزی‬ ‫«ئاریی»یەوە‪ ،‬و پاشان‬ ‫ئەم رەگەزەیان وەكو‬ ‫ئایدیای مرۆڤی بااڵ‬ ‫ناساند‬

‫جێنی تایچمەن‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬ئومێد محەمەد‬ ‫(‪)3 – 3‬‬ ‫ئەخالق و مرۆڤی بااڵ‬ ‫ئێمە لە پشت ئایدیاكانی نیتشە‬ ‫ل���ەب���ارەی م��ۆراڵ��ی ئ��اس��ای��ی و ب��او‪،‬‬ ‫روانگەیەكی پوخت‪ ،‬بە دیاردەیەكی‬ ‫ج��ی��اوازەوە دەبینین‪ :‬ئ��ەو م��ۆراڵ��ەی‬ ‫نەتەنها سوودمەندە‪ ،‬بەڵكو ئۆبژێكتیتر‬ ‫و ریالیتیترە لە مۆراڵەكانی دیكە‪ .‬ئەم‬ ‫دی��اردەی��ە یاسایەكی بەهێزە‪ ،‬یاسای‬ ‫پ��ەی��وەن��دی س����ەروەران و م��رۆڤ��ە بێ‬ ‫رەحمانەكە‪ .‬لەگەڵ ئ��ەم بابەتەدا تا‬ ‫ئاستێك لە كتێبی «ئ��ەودی��وی چاكە‬ ‫و خ��راپ��ە» (‪)1886‬دا دەكەوێـتە‬ ‫خەریكگەرییەوە‪ .‬ناوونیشانی ئەم‬ ‫كتێبە بەهۆی بۆچوونە تایبەتییەكانی‬ ‫نیتشەوە‪ ،‬ناوێكی شیاو نییە و باشتر بوو‬ ‫بەمجۆرە بایە‪« :‬ئەودیوی چاكە و خراپە‬ ‫ترادیسیۆنییەكان» یان «ئەودیوی چاكە‬ ‫و خراپەی كۆمەڵگای ئاڵمانی سەدەی‬ ‫نۆزدەهەم»‪ .‬ئەم مۆراڵە تازەیە بوو بە‬ ‫یاسایەك‪ ،‬كە لە كاتیگۆری پەرەسەندنی‬ ‫مرۆڤی بااڵشدا واتای پەیداكرد‪ .‬مرۆڤی‬ ‫بااڵ ئەو كەسەیە تاهەنوكە نەهاتۆتە‬ ‫بوون‪ ،‬بەاڵم هەر بەو چەشنەی مرۆڤ‬ ‫لە مەیمونەوە پەرەیسەند‪ ،‬ئەوا ئەمیش‬ ‫هێدی هێدی و لەگەڵ پەرەسەندنی مرۆڤدا‬ ‫دێتە بوونەوە‪ .‬مۆراڵی باوی سەدەی‬ ‫نۆزدەهەم مۆراڵێك بوو بۆ رەشەخەڵك‬ ‫سوودمەند بوو و ئەگەر رووینەكردبایە‬ ‫گ��ەرەن��ت��ی��ك��ردن��ی خ��ۆش��گ��وزەران��ی‬ ‫رەشەخەڵك‪ ،‬ئ��ەوا هیچیدی سەرنجی‬ ‫لێنەدەرا و بە نەبوونی و فەرامۆشی‬ ‫دەسپێردرا‪ .‬نیتشە ب��اوەڕی وابوو ئەو‬ ‫سەردەمەی ئەم تێیدا دەژیت‪ ،‬بەم قۆناغە‬ ‫گەیشتووە‪ .‬بە دیدی نیتشە‪ ،‬هۆكاری‬ ‫داڕم��ان��ی كولتووری چینی ناوەڕاست‬ ‫(ب��ۆرژوازی) ئاڵمانی‪ ،‬زیادبەكارهێنانی‬ ‫ئەو مێژووە و ناكاراییبوونی مێژووەكە‬ ‫بوو‪ .‬رەشەخەڵك بە هەڵە وێنای ئەوەیان‬ ‫دەكرد‪ ،‬كە ئەم یاسایانە لە هەموو كات‬ ‫و هەموو شوێنێكدا كاراییان تێدایە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم داب و نەریت و ترادیسیۆنیی‬ ‫رەشەخەڵك و ناتواناییان لە رەتكردنی‬ ‫ئەم كولتوورە بێ بەهایەدا‪ ،‬بووەتە رێگر‬ ‫ل��ەب��ەردەم پەرەسەندن و دەركەوتنی‬ ‫مرۆڤی بااڵی دواخستووە‪.‬‬ ‫ئەفسانە پێویستەكان‪ :‬ئەپستمۆلۆژیا‬ ‫نیتشە ل��ە ئ��اراس��ت��ەگ��رت��ن رووەو‬ ‫ئەپستمۆلۆژیا‪ ،‬و ت��ی��ۆری��ی زان��ی��ن‪،‬‬ ‫ئیقتیباسی ل��ە ف��ەل��س��ەف��ەی كانت‬ ‫وەرگرتووە‪ .‬كانت باوەڕی وایە مرۆڤەكان‬ ‫توانستی ئ��ەوەی��ان نییە جیهان بەو‬ ‫چەشنە بناسن‪ ،‬كە هەیە‪ .‬هەر شتێكی‬ ‫ئێمە وێ��ن��ای دەك��ەی��ن و دەیناسین‪،‬‬ ‫راستییەكەی دەرەنجامی راڤەكردنی‬ ‫تایبەتی ئێمەیە بۆ ئەو شتە و روانگە‬ ‫ی��ان تێڕوانینەكانی ئێمە‪ ،‬بوونەتە‬ ‫میانگیرێك لە نێوان تێگەیشتنی ئێمە‬ ‫لەو شتە و راستەقینەی خودی شتەكە‪.‬‬ ‫كانت باوەڕی وایە تەنها یەك روانگە‬ ‫لەوانەیە بۆ ت��ەواوی مرۆڤەكان بوونی‬ ‫هەبێت‪ ،‬ئ��ەو روان��گ��ەی ل��ە راستیدا‬ ‫پەیوەندی ئێمە بە جیهانەوە دەپچڕێنێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هەرچییەك بێت روانگەیەكی گشتی‬ ‫و جیهانییە‪ .‬نیتشە رێژەگەرایە و بە‬ ‫دی��دی ئ��ەو‪ ،‬روانگەی هەنوكەیی ئێمە‬ ‫تەنها یەكێكە لە ژمارەبەدەری روانگە‬ ‫مێژوویی و بیۆلۆژیكییەكان‪ ،‬كە ناتوانین‬ ‫هیچ یەكێك ل��ەوان��ە وەك��و زانینێكی‬ ‫جەخت و رەسەن دابنێین‪ .‬ئەم ئایدیایە‬ ‫كاریگەرییەكی زۆری لەسەر فەلسەفەی‬ ‫فەرەنسا و ئاڵمانیای سەدەی بیستەم‬ ‫دان��ا‪ ،‬بەاڵم سەرباری ئەمە‪ ،‬دەتوانین‬ ‫لەبارەی كێماسییەكانی ئەمەوە خەریكی‬ ‫توێژینەوە بین‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەتوانین وەها لێكۆڵینەوە بكەین‪ ،‬كە‬ ‫حەقیقەت كۆمەڵەیەكە لە تەواوی روانگە‬

‫شیاوەكان یان بە پێچەوانەوە ژمارەیەك‬ ‫روانگەی جیاوازی حەقیقەتە جیاوازەكان‬ ‫بوونیان هەیە‪.‬‬ ‫ئەفسانەكانی لۆژیك و‬ ‫«حەقیقەتیی» پێرسپێكتیڤیزم‬ ‫مەبەستی نیتشە لە لۆژیك‪ ،‬برێتیی‬ ‫نییە لە سیستەمە فۆرمولەییەكانی‬ ‫وەكو سیلۆگیسم ‪ ،‬بەڵكو راستەوخۆ‬ ‫مەبەستی پرەنسیپە سەرەكییەكانی‬ ‫وەكو پرەنسیپی پارادۆكسە نەشیاوەكانە‬ ‫(بۆ نموونە‪ :‬پرۆپۆزیشنێك ناشێت هەم‬ ‫راست بێت و هەم ناڕاست)‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫ئەم پرەنسیپانە كاریگەرییان لەسەر‬ ‫ت���ەواوی بیركردنەوەی عەقاڵنیانە و‬ ‫شرۆڤەییانە داناوە‪ ،‬بەاڵم نیتشە هەموو‬ ‫ئەمانە وەكو ئەفسانەیەك رەتدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ب��ۆچ��ی؟ ب��ا رووب��ك��ەی��ن��ە پرەنسیپی‬ ‫ئایدێنتیتی ‪ .‬پێدەچێت ئەم پرەنسیپە‬ ‫تەواو پرەنسیپێكی جیهانی و دروست‬ ‫بێت‪ ،‬كەواتە ئێمە لە نێو جیهانی گۆڕاوی‬ ‫حەقیقتەكاندا ئ��ەزم��وون وەردەگ��ری��ن‪.‬‬ ‫بە رووكردنە تێڕوانینی نیتشە‪ ،‬ئەمە‬ ‫هەڵەیە‪ ،‬چونكە ئەو (وەكو شۆپنهاوەر)‬ ‫باوەڕی وایە حەقیقەتە ئەزموونییەكان‬ ‫رەوتگردنێكی ناكۆتا و هەمیشەیین‬ ‫و پرەنسیپی ئایدێنتیتی ناتوانێت‬ ‫بوونێكی گۆڕاو بگشتێنێت‪ .‬نموونەیەك‬ ‫لەم بوارەدا هەیە دەشێـت بەم چەشنە‬ ‫بێت‪ :‬ئێمە لە راستیدا لەبارەی «هەمان‬ ‫رووب��ار»ـ��ەوە دێینە ئاخافتن و لەم‬ ‫كارەدا سەرنج دەدەینە سەر یەكسانی‪،‬‬ ‫بەاڵم حەقیقەت ئەمەیە‪ ،‬كە ئەم رووبارە‬ ‫«هەمان» رووباری پێشوو نییە‪ .‬یاخود‬ ‫با نموونەی پرۆپۆزیشنێكی گشتێنراو‬ ‫لەبەرچاو بگرین‪ .‬بەگشتیكردنی كاروبارە‬ ‫ئەزموونییەكان ناشێت تەواو دروست بن‪،‬‬ ‫بەاڵم بەاڵم ئێمە شادمانانە رستەكانی‬ ‫خۆمان بەم چەشنە دەستپێدەكەین‪:‬‬ ‫«هەموو سوانەكان سپین»‪ ،‬و یان‬ ‫«هەموو قەلەڕەشەكان رەشن»‪ .‬جگە‬ ‫لەم شێوەیە‪ ،‬زۆر بە سەختی توانستی‬ ‫بەڵگەهێنانەوەمان دەبێت‪ .‬لە الیەكی‬ ‫دی��ك��ەوە‪ ،‬ئەمەش روون و ئاشكرایە‬ ‫رۆژگارێك ئەم گشتاندن و پرەنسیپانەی‬ ‫دیكە و بەكاربردنی بەڵگاندنەكان‪،‬‬ ‫كۆمەكیان بە ئێمە ك��ردووە لە رێگەی‬ ‫پەرەسەندندا‪.‬‬ ‫گشتاندن لەوانەیە كارێكی دروست‬ ‫نەبێت و ل��ە ب��وارێ��ك��ی تایبەتیشدا‬ ‫گریمانەیەكی گشتی نادروست باشتر‬ ‫و پەسەندكراوتر بێت لە گریمانەیەكی‬ ‫تایبەتی دروس��ت‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫كەسێك لە جەنگەڵدا بە تەنها بێت‪،‬‬ ‫ئەوا گریمانەی ئەوە بۆ ئەم گرنگترە‪،‬‬ ‫كە هەموو ئاژەڵەكان مەترسیدارن‪ ،‬نەك‬ ‫ئ��ەوەی لیستێكی لە ئاژەڵە دڕن��دە و‬ ‫نادڕندەكانی بۆ ئامادە بكرێت‪ .‬نیتشە‬ ‫دەرەنجامی ئەوە دەستەبەر دەكات‪ ،‬كە‬

‫نیتشە هەندێك ج��ار شتێك دەڵێت‬ ‫و ه��ەن��دێ��ك ج���ار‪ ،‬شتی دی��ك��ە‪ .‬ئەو‬ ‫بیرمەندێكی جێگیر نییە و هەوڵدان‬ ‫بۆ جێكەوتكردنی بۆچوونەكانی ئەو لە‬ ‫نێو یەك فۆرمی بۆچوونی چەسپاودا‪،‬‬ ‫كارێكی بێهودەیە‪ .‬یەكێك لە رێگەكانی‬ ‫راڤەكردنی پێرسپێكتیڤیزمەكەی ئەو‬ ‫ئەمەیە‪ ،‬كە روانگە و دی��دی تازەمان‬ ‫ب��ۆ ئ��ەم گ���ۆزارە و كێشانە هەبێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬ئێمە دەتوانین لەبارەی‬ ‫شیاوبوونی تیۆرییە جیاوازەكان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هاوشێوە‪ ،‬توێژینەوە و گفتوگۆ بكەین‪،‬‬ ‫و یان دەتوانین لەبارەی شیاوبوونی ئەو‬ ‫دەرەنجامانەی بەهۆی خودی نیتشە و‬ ‫یان بەهۆی پەیڕەوەكانییەوە بۆ ئەم‬ ‫تیۆرییە هاتوونەتەئارا‪ ،‬بێینەئاخافتن‪.‬‬ ‫ئێمە دەتوانین وەكو نیتشە بپرسین ئایا‬ ‫پێرسپێكتیڤیزم ئیمتیازێكی پەرەسەندنە‬ ‫بۆ ئیمان یان بە پێچەوانەوە‪ ،‬ئەم زانستە‬ ‫تەنها دەبێتە هۆی «گۆڕهەڵكەندن بۆ‬ ‫رەگەزیی مرۆیی»‪.‬‬

‫حەزەكانی مرۆڤ بۆ دروستاندنی تەواوی‬ ‫پرەنسیپە لۆژیكییەكان‪ ،‬بە خەباتێك‬ ‫دادەنرێت لە پێناوی مانەوەی خۆیدا‪،‬‬ ‫بەاڵم لەوانەیە ئەم گۆزارانە بۆ ئایەندە‪،‬‬ ‫بەم ئەندازەیە سوودمەند نەبن‪.‬‬ ‫روانگەی نیتشە هاوكات هەم تیۆریی‬ ‫زانینە و هەمیش تیۆریی حەقیقەتە‪.‬‬ ‫ئەو رایدەگەیەنێت لە ژیاندا چەندین‬ ‫وەهم و سەرابی زەرووری بوونیان هەیە‪،‬‬ ‫كە بەپێی پێویستی و روانگەی تاك و‬ ‫كۆمەڵ گۆڕانیان بەسەردا دێت‪ .‬ئێمە‬ ‫دەتوانین بەم وەهم و سەرابانە بڵێین‬ ‫«ساختەكاری پێرسپێكتیڤی» ‪ .‬بە‬ ‫دیدی نیتشە‪ ،‬باوەڕبوون بە حەقیقەت‪،‬‬ ‫لە خۆیدا درۆ و الدانە و هیچ شتێك بە‬ ‫ناوی حەقیقەتی رەها و كۆتایی بوونی‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا دەردەكەوێت بریتییە‬ ‫ل��ەوەی ئ��ەو كەسانەی ب��اوەڕی��ان وایە‬ ‫حەقیقەت جگە لە وەه��م و سەرابێك‬ ‫ب��ەوالوە شتێكی دیكە نییە‪ ،‬ئ��ەوا بە‬ ‫سانایی هەر بەپێی تۆرییەكەی خۆیان‬ ‫مرۆڤی بااڵ و گەڕانەوەی هەمیشەیی‬ ‫دەتوانین بیانخەینە نێو تەنگژەوە‪ .‬تەنها‬ ‫ئایدیای مرۆڤی بااڵ بۆ یەكەمین جار‬ ‫ئەو پرسیارەی گرنگە لێرەدا زیتیبكەینەوە‬ ‫ئەمەیە‪ ،‬كە ئایا ئەم هزرەی تۆ خۆی لە كتێبی «وەه��ای گوت زەردەش��ت»‬ ‫حەقیقەتێكە (ئەو شتەی تۆ باوەڕیت دا (‪ )85-1884‬جێكەوتكرا‪ .‬لەم‬ ‫پێی نییە)؟ یان لە درۆیەك زێتر نییە؟ بەرهەمەدا نیتشە بۆچوونەكانی خۆی بە‬ ‫ئەگەر حەقیقییە‪ ،‬كەوایە شتێك بە ناوی سوودوەرگرتن لە مێژووی خەیاڵی دانای‬ ‫«حەقیقەت» بوونی هەیە؟ یان ئەگەر ئیرانی‪ ،‬زەردەشت‪ ،‬دەخاتەڕوو و رێكیان‬ ‫حەقیقەت بوونی نییە‪ ،‬و ئەم رستەیەش‪ ،‬دەخات‪.‬‬ ‫مرۆڤی بااڵ كێیە؟ نیتشە چەندین‬ ‫كە «حەقیقەتی پەتی و كۆتایی بوونی‬ ‫نییە» كەواتە دروست نییە جارێكی دیكە وەسفی سەرسووڕهێنەر لەبارەی ئەم‬ ‫بوونی حەقیقەتێكی پەتی بسەلمێنرێت بوونەوە و پەیوەندی ئەو بە رەگەزی‬ ‫و دیسان دەتوانین وەه��ا لێكۆڵینەوە مرۆییەوە‪ ،‬دەخ��ات��ەڕوو‪ .‬ئەو دەڵێت‪:‬‬ ‫بكەین‪ ،‬كە ئەگەر حەقیقەت بوونی نییە‪ ،‬مرۆڤ وێنەی تەنافێكە لە نێوان مەیمون‬ ‫ئەی چۆن دەشێت باوەڕمان بە بوونی و مرۆڤی بااڵدا كێشراوە‪ .‬مرۆڤ تەنها‬ ‫ئەفسانەكان و وەهمەكان هەبێت؟ ئایا «تەنافێكە بۆ بەرزكردنەوەی كۆشكە‬ ‫بوونی ئەفسانەكان و وەهمەكان خۆیان ب��ێ ك��ۆت��اك��ان» و ئامانجێك نییە‪.‬‬ ‫نەفیكەرەوەی حەقیقەتێكی باو نین؟ مرۆڤ بوون ئەو شتەیە‪ ،‬كە پێویستە‬ ‫چۆن دەتوانین شتێك رەتبكەینەوە‪ ،‬كە لێی رابكەین و بەودیوی بگەین‪ .‬ئەم‬ ‫بوونی نەبێت؟ وەها پێدەچێت نیتشە ئەودیوە هەمان مرۆڤی بااڵیە‪ ،‬و مرۆڤی‬ ‫نەتوانێت بەبێ پارادۆكس‪ ،‬بانگەشەی بااڵش واتای زەوییە‪ .‬ئایا مرۆڤی بااڵ‬ ‫راستێتی تیۆریی پێرسپێكتیڤییەكەی بریتییە لە مرۆڤێك یان یان لە كرۆكدا‬ ‫خۆی بكات لەبارەی حەقیقەت‪ .‬ئێمە بوونەوەرێكە تازە؟ ئایا ئەو لە رووی‬ ‫نازانین نیتشە بە چ جۆرێگ دەیەویست بیۆلۆژییەوە لە مرۆڤەوە سەرچاوەی‬ ‫وەاڵمی ئەم ناكۆكییانە بداتەوە‪ ،‬بەاڵم گرتووە یان بەرهەمی هۆشی مرۆییە؟‬ ‫لەوانەیە ئەم ك��ارەی بە گەڕانەوە بۆ ئایا ئەو لە ئایەندەدا دەژیت یان تەنها‬ ‫«ئەفسانە زەرووی��ی��ەك��ان��ی لۆژیك» بوونەوەرێكی ئیدیالە؟ ئایا ئەو هەمان‬ ‫ئەنجام دابێت‪ .‬لەسەر ئەم بنەمایە‪« ،‬هۆشی ئازاد»ـە؟ ئایا ئەو لە رەگەزی‬ ‫لەوانەیە توانیبێتی خۆی رزگاربكات لە سكاندەناڤییە دڕندە و موزەردەكانی بەر‬ ‫تۆمەتی بە پارادۆكس كاركردن‪ ،‬چونكە لە مەسیحییەتە و وەكو ئاریاییە بكوژ و‬ ‫ئەگەر لۆژیك خۆی ئەفسانە بێت‪ ،‬ئەوا بەهێز و نەترسەكانە؟ ئەم راڤەكردنەی‬ ‫شتێك بە ناوی پارادۆكس بوونی نییە‪ .‬دوایی بۆ مرۆڤی بااڵ‪ ،‬بریتییە لە روانگەی‬ ‫لەم شێوەیەدا‪ ،‬نە نیتشە و نە هیچ نازیستی ئایدیای نیتشە‪ .‬زۆرێ��ك و‬ ‫كەسێكی دیكە‪ ،‬نەیانتوانیوە پارادۆكس لەوانەیە كۆی راڤەكاران‪ ،‬مرۆڤی بااڵ بە‬ ‫بئافرێنن و یان گرفتاری پارادۆكس ببن‪ .‬ئەفسانەیەك بزانن‪ ،‬كە دەشێت چەشنە‬ ‫بەمجۆرەی بینیمان‪ ،‬چەندین رێگا هەن ئامانجێك بێت بۆ جۆری پەرەسەندووتری‬ ‫بۆ راڤە و لێكدانەوەی پێرسپێكتیڤیزمی مرۆڤ‪ .‬سەرباری ئەمە‪ ،‬ئافرێنراوێكی‬ ‫نیتشە‪ .‬ئ��ەوەش ب��ەم هۆیەوەیە‪ ،‬كە ئەفسانەیی ش��ی��اوی وەس��ف��ك��ردن��ە و‬

‫وەسفكردنی نیتشە بۆ ئەم ئافرێنراوە‬ ‫بەم چەشنەیە‪ ،‬كە ئەو هەم لە رووی‬ ‫هۆشەكییەوە و هەم لە رووی رۆحییەوە‬ ‫زۆر بااڵترە لە مرۆڤ‪ .‬ئەفسانەی مرۆڤی‬ ‫ب��ااڵ دەشێت بە دەربڕینێكی دیكەی‬ ‫نیتشەی بزانین بۆ راڤەكردنی رەشبینی‬ ‫شۆپنهاوەر‪ .‬نیتشە لە بنەڕەتدا ژیان بە‬ ‫تراژیك دەبینێت‪ ،‬بەاڵم سەرباری ئەم‬ ‫رەشبینییە‪ ،‬ئەو جەختدەكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫دەڵێت ئێمە «بەڵێ» بۆ ژیان بكەین‬ ‫و ئەمەش پێچەوانەی شۆپنهاوەرە‪ ،‬كە‬ ‫هەمیشە «نەخێر»ی بۆ ژیان گوتووە‪.‬‬ ‫بە پەیڕەویكردن لە ئایدیای «بەڵێ‬ ‫بۆ ژیان»‪ ،‬نیتشە ئەفسانەیەكی دیكە‬ ‫دەئافرێنێت و ئەم ئەفسانەیەش بریتییە‬ ‫ل��ە گ��ەڕان��ەوەی هەمیشەیی‪ .‬بەپێی‬ ‫راڤەیەكی سادەهزرانە دەتوانین بڵێین‬ ‫ئایدیای گەڕانەوەی هەمیشەیی تۆرییەكی‬ ‫مێتافیزیكییە سەبارەت بە سروشتی كات‪،‬‬ ‫كە لەسەر ئەم بنەمایە‪ ،‬هەر رووداوێك‬ ‫دووب���ارە و چەندبارە روودەدات����ەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم‪ ،‬بەپێی بەڵگە و ئەرگیومێنتەكانی‬ ‫پەیوەست بە كۆنتێكستەكە‪ ،‬باشتر‬ ‫دەردەكەوێت ئەمە وەكو ئەزموونێكی‬ ‫پێشنیاركراو بزانین بۆ هەڵسەنگاندنی‬ ‫ئازایەتی‪ .‬ئەم ئەفسانەیە بە هەندێك‬ ‫پرسیار ئازایەتی ئێمە هەڵدەسەنگێنێت‪:‬‬ ‫ئایا دەت��وان��ی ژی��ان پەسەند بكەیت‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ژیانت لەگەڵ بوونی‬ ‫تەواوی ئازار و شكستەكاندا دووبارە و‬ ‫چەندبارە ببێتەوە؟ روون و ئاشكرایە‬ ‫نیتشە ب��ۆچ��وون��ی وەه��ای��ە‪ ،‬ك��ە ئەو‬ ‫كەسانەی وەاڵمی ئەرێنی ئەم پرسیارانە‬ ‫دەدەنەوە‪ ،‬باشتر و بوێرتر و ئازاترن لەو‬ ‫كەسانەی وەاڵمەكەیان نەرێیە‪ .‬مافی‬ ‫ئەوەمان هەیە ستایشی نیتشە بكەین‪،‬‬ ‫ئەو ستایش بكەین لەبەر ئەوەی سەرباری‬ ‫بوونی ئەو رەنج و شكست و تەنهایی و‬ ‫بێكەسی و نەخۆشی و نائومێدییەكانی‬ ‫سەبارەت بە هاوڕێكان و بێزاربوون لە‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بەاڵم هێشتا ئابێژە بۆ ژیان‪.‬‬ ‫ویست بۆ دەسەاڵت‬ ‫شۆپنهاوەر باوەڕی وایە ویست بۆ ژیان‬ ‫هۆكاری زۆرێك لە كاریگەرییەكانە لە‬ ‫روونكردنەوەی كاروبارەكانی جیهاندا و‬ ‫هەروەها هێزێكە‪ ،‬كە تەنانەت دەتوانین لە‬ ‫نێو بوارە نائۆرگانیكەكانیشدا بیبینینەوە‪.‬‬ ‫نیتشەش هەوڵیدا شرۆڤەیەكی هاوشیوە‬ ‫بۆ وەها ئەندازەیەكی مەزن پەیدا بكات‬ ‫و ئەم كارەیشی بە ئایدیای «ویست بۆ‬ ‫دەس��ەاڵت» ئەنجام دا‪ .‬بەڵگاندنەكانی‬ ‫ئەو لێرەدا‪ ،‬وەكو هەر شوێنێكی دیكە‪،‬‬ ‫زێتر رەهەندی پێشنیازی هەیە نەك‬ ‫بە شێوەیەكی گونجاو و یەكگرتوو‪.‬‬ ‫ئەو بەم گریمانەیە دەست پێدەكات‪،‬‬ ‫كە كاری مرۆڤ لە رووی هەڵبژاردنەوە‬ ‫نییە‪ ،‬هیچ یەكێك لەو كارانەی ئێمە‬ ‫ئەنجامی دەدەین‪ ،‬لە رووی هەڵبژاردن و‬ ‫ئامانجەوە نییە‪ ،‬چونكە ئەم كۆنسەپتانە‬ ‫جگە لە ئەفسانەیەك‪ ،‬شتێكی دیكە نین‪.‬‬ ‫پەیوەندییە فیزیكییەكانی نێوان هۆ و‬ ‫كاریگەریی یش جگە لە ئەفسانەیەك‬ ‫ب���ەوالوە‪ ،‬شتێكی دیكە و هۆكارێكی‬ ‫رەسەن نین‪ .‬ئەم پەیوەندییە‪ ،‬تەنها ئەو‬ ‫ئایدیایەیە‪ ،‬كە ئێمە ئافراندوومانە بۆ‬ ‫ئەوەی ئەم حەقیقەتە بێ رەحمە «راڤە‬ ‫بكەین»‪ ،‬كە رووداوە ئەزموونییەكان‬ ‫زنجیرەیەكن لەو كارانەی بە رواڵ��ەت‬ ‫یاسامەند و رێسادارن‪ .‬كارەكانی مرۆڤ‬ ‫نە دەرەنجامی هەڵبژاردنی ئازادانەی‬ ‫ئەوە و نە لە ژێر كۆنترۆڵی دەستەاڵتی‬ ‫وزە میكانیكییەكاندا ئەنجام دەدرێت‪،‬‬ ‫س��ەرب��اری ئەمە‪ ،‬ئ��ەم ك��اران��ە شیاوی‬ ‫پێشبینیكردنن‪ .‬چ��ۆن وەه��ا شتێك‬ ‫شیاوە؟ وەاڵم��ی نیتشە ئەمەیە‪ ،‬كە‬ ‫ت��ەواوی كارەكانی ئێمە بەهۆی ویست‬ ‫بۆ دەستەاڵت دیاریدەكرێن‪ .‬ویست بۆ‬ ‫دەستەاڵت خۆی لە خواستە ئاگامەند و‬ ‫نائاگامەندییەكانی تاكەكان و نەتەوەكاندا‬ ‫دەردەخ�����ات ب��ۆ دەس��ت��ەاڵت��وان��دن و‬ ‫ك��ۆی��ل��ەك��ردن��ی ت���اك و ن��ەت��ەوەك��ان��ی‬ ‫دیكە‪ .‬نیتشە كاتێك ستایشی ویست‬ ‫بۆ دەس��ت��ەاڵت دەك��ات‪ ،‬كە لە مرۆڤ‬

‫و ن��ەت��ەوە بەهێز و ئامانجدارەكاندا‬ ‫دەربكەوێت‪ ،‬بەاڵم ئەو كاتەی لە فۆرمە‬ ‫ناكاریگەر و الدارەكاندا دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫ئەوا نیتشە نەفرەتی لێدەكات‪ .‬كەواتە‬ ‫ریسواكردنی مەسیحایەتی و جولەكایەتی‬ ‫و دێمۆكراسی الی ئەو‪ ،‬بریتییە لەوەی‬ ‫ئەم ئایین و تیۆرییانە هەموویان الدەر‬ ‫و ناسەركەوتوو و نەشیاون‪ .‬ویست بۆ‬ ‫دەستەاڵت ئاڵتەرناتیڤێكە بۆ تەواوی‬ ‫ش��رۆڤ��ە لۆژیكی و نالۆژیكییەكانی‬ ‫رەف��ت��اری م��رۆڤ��ەك��ان‪ .‬یەكێك لەو‬ ‫ن��م��وون��ان��ەی نیتشە زۆر س���وودی‬ ‫لێوەردەگرێت‪ ،‬بریتییە لە نموونەی چینی‬ ‫دەوڵەمەندەكان‪ .‬نیتشە سەرنجی ئەوەی‬ ‫داوە‪ ،‬كە جیهانی بازرگانی هەندێك جار‬ ‫رووبەڕووی ریسوایی و نەنگی دەبێتەوە‬ ‫و هۆكارەكەیشی ئ��ەوەی��ە‪ ،‬كە مرۆڤە‬ ‫دەوڵەمەندەكان‪ ،‬ئەوانەی سامانێكی زیاد‬ ‫لە پێویستی خۆیان پێویستە‪ ،‬ناتوانن‬ ‫لە بەرانبەر وەسوەسەی بەدەستهێنانی‬ ‫سامانی زێتر بەڕێگە نایاساییەكاندا‪،‬‬ ‫بەرگری بكەن‪ .‬هۆكاری ئەم رەفتارە بە‬ ‫رواڵەت نەشیاوی راڤەكردنانە بریتییە‬ ‫لە ویستی فریودانی خەڵكانی دیكە و‬ ‫زاڵبوون بەسەریاندا و لەنێوبردنیان‪،‬‬ ‫سەرەنجام دەستەاڵتواندنێكی دوژمنانە‬ ‫تەنها بە مەبەستی ئ��ەوەی ئەزموونی‬ ‫خۆدەستەاڵتواندن بكەن‪.‬‬ ‫ئەگەرچی‪ ،‬بەپێی ئەم تیۆرییە‪ ،‬ویست‬ ‫بۆ دەس��ەاڵت هەمیشە بوونی هەبووە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەندێك لە پەیڕەوانی نیتشە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت نازییەكان‪ ،‬ئەوەیان بەستۆتەوە‬ ‫بە رەگ��ەزی «ئاریی»یەوە‪ ،‬و پاشان‬ ‫ئەم رەگەزەیان وەكو ئایدیای مرۆڤی‬ ‫بااڵ ناساند‪ .‬ئایدیاكانی نیتشە دوای‬ ‫مردنی خۆی‪ ،‬گۆڕان پێدران بۆ بەشێك‬ ‫لە ئیدیۆلۆژییەكان‪ ،‬كە بۆ پاساودانی‬ ‫شێتانەی ناسیۆنالسۆسیالیزم بە هەڵە‬ ‫س��وودی لێوەرگیرا‪ .‬بە داخ��ەوە ئەم‬ ‫هەڵەلێكدانەوەیە دوای مەرگی نیتشە‪،‬‬ ‫بوو بە خراپبوونی ناووبانگی ئەو‪.‬‬ ‫هەر كەسێك دەتوانێت بە هەستێكی‬ ‫ناوەكیی و كرۆكی خۆیەوە دەركی ئەوە‬ ‫بكات‪ ،‬كە هەرچەندە ویست بۆ ژیان‪،‬‬ ‫ویستێكی هاوبەشە لە نێوان ت��ەواوی‬ ‫گیانەوەراندا‪ ،‬بەاڵم ویست بۆ دەستەاڵت‬ ‫تەنها لە نێو تاك و رەگەز و نەتەوەكاندا‬ ‫دەبینرێت‪ .‬پ��ی��اوان‪ ،‬ژن��ان و مندااڵن‬ ‫هەموویان دەیانەوێت بژین‪ :‬بەاڵم ئایا‬ ‫هەموویان (بەبێ ب��واردن) خوازیاری‬ ‫ئەزموونكردنی دەستەاڵتن بە مەبەستی‬ ‫خودی دەستەاڵت؟ پێدەچێت هەندێك لە‬ ‫نیشانەكان لەبارەی ویست بۆ دەستەاڵت‬ ‫كردارنواندنێكی بەرگری بن‪ ،‬كە بەهۆی‬ ‫ترسی سەرچاوەگرتوو لە ویست بۆ ژیان‬ ‫هاتوونەتە بوون‪ .‬راستییەكەی تەواوی‬ ‫نیشانە دەرب��ڕدراوەك��ان دەشێت بەبێ‬ ‫كێشەیەكی تایبەت وەها راڤە بكرێن‪،‬‬ ‫كە ئەوانە درێ��ژەپ��ێ��دەری دەرب��ڕی��ن و‬ ‫نیشانەكانی شۆپنهاوەرن لەبارەی ویست‬ ‫بۆ ژیان‪.‬‬ ‫گریمانەی ئەوە دەكرێت‪ ،‬كە ویست بۆ‬ ‫دەستەاڵت بتوانێت هەموو شتێك رۆشن‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬بەاڵم راستییەكەی ئەم ئایدیایە‬ ‫زێتر جۆرێك روانگەیە بۆ جیهان نەك‬ ‫روونكردنەوە‪ .‬لە سەدەی بیستەمدا وەها‬ ‫روانگەیەك بۆ جیهان گۆڕا بۆ رەفتارێكی‬ ‫زۆر دزێ��و و بێ وێنە [دووەم جەنگی‬ ‫جیهانی]‪ .‬ستایشكەرانی نیتشە دەڵێن‬ ‫ئەگەر ئەو زیندوو بوایە‪ ،‬ئەوا لە داب و‬ ‫نەریت و سیفەتە مۆراڵییەكانی نازییەكان‬ ‫وەڕەس دەبوو‪ ،‬بەاڵم ئەم بۆچوونەی ئەو‬ ‫لەبارەی بێزاربوونی ئەو لە مرۆڤ‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەرەنجامگیرییەكەی گوماناوییە‪.‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬ ‫‪Jenny Teichman,‬‬ ‫‪Graham White(Ed): An‬‬ ‫‪Introduction to Modern‬‬ ‫‪European Philosophy,‬‬ ‫‪St. Martin›s Press, New‬‬ ‫‪York, 1995, pp. 76-91.‬‬

‫ذمارة (‪ )208‬دوشةممة ‪2014/7/14‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫سەنگەر قوباد‬ ‫پێوەندیی هونەر و زانست پێوەندییەكە‬ ‫كۆمەڵێك پرسیاری فەلسەفی پەیدا دەكات‪،‬‬ ‫ئەگەر جۆرە پێوەندییەك لە نێوانیاندا هەیە‪،‬‬ ‫ئاخۆ سروشتی ئ��ەو پێوەندییە چییە؟ بۆ‬ ‫پێوەندییان هەیە‪ ،‬لە كوێدا بە یەك دەگەن و لە‬ ‫كوێدا جودا دەبنەوە؟ خاڵە هاوبەش و دژەكانیان‬ ‫چین؟ لە ڕاستیدا بۆچوونی دژبەر لەهەمبەر ئەم‬ ‫پرسە هەن‪ ،‬بەرەیەك بە پێویستی دەزانن ئەو‬ ‫دوو كایەیە لە یەكدی داببڕێن‪ ،‬بەرەیەكیش وای‬ ‫بۆ دەڕوانن كە هونەر و زانست تێكەڵەیەكی لە‬ ‫یەك دانەبڕاون‪ ،‬بە تایبەت لە سایەی شۆڕشی‬ ‫مەعریفیی هاوچەرخدا ئەو دوو كایەیە پتر‬ ‫ئاوێتەی یەكدی دەبن و دەتوانن سوود بە یەكتر‬ ‫بگەیەنن‪ .‬سا بۆ وەستان لەسەر ئەم پرسە‪،‬‬ ‫سەرەتا ڕۆشنایی دەخەینە سەر هەر یەك لە‬ ‫هونەر و زانست بە جیا‪.‬‬ ‫چەمكی هونەر‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە هونەر دەب�ێ‌ ئاماژە بە‬ ‫هەندێ‌ پێناسەی فەلسەفی بدەین‪ ،‬بەوەی‬ ‫هونەر تەوژمێكە هەڵچوون و هەڵهێنان و‬ ‫كاریگەری بە یارمەتیی هێڵ و جوڵە و دەنگ‬ ‫و زار دەردەكەوێت‪ .‬هاوكات هونەر جۆریەكە‬ ‫لە جۆرەكانی ئاگاییی كۆمەاڵیەتی و چاالكیی‬ ‫مرۆیی‪ ،‬كەتوار لە وێنە و دەنگی هونەریدا‬ ‫پێچەوانە دەكاتەوە‪ ،‬ئەمەیش گرنگترین ئامرازی‬ ‫گەیاندنی جوانییە بە جیهان‪ .‬گەیاندنی جوانی‬ ‫دیرۆكێكی كۆنی هەیە و شوێنەوارە بەراییەكانی‬ ‫هونەر بۆ چاخی بەردینی كۆن دەگەڕێتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نزیكەی ‪ 20,000‬ساڵ بەر لە زایین‪ ،‬كە ئەو كات‬ ‫هونەر لە نێو گەلە سەرتایییەكاندا پێوەندییەكی‬ ‫ڕاستەوخۆی بە كارەوە هەبوو‪ ،‬وەلێ‌ هەنگاو‬ ‫لە دوای هەنگاو پێوەندییەكە ئاڵۆز و ئاڵۆزتر‬ ‫بوو‪ ،‬هەمیشەیش گەالن ڕۆڵێكی مەزنیان لە‬ ‫پێشخستنی هونەردا گێڕاوە‪ ،‬مێژووی هونەریش‬ ‫مێژووی پێشبینیكردن بووە بۆ واقیع‪ .‬پوختترین‬ ‫پێناسەی فەلسەفیش بۆ هونەر ئەوەیە كە‬ ‫بەرهەمهێنانی جوانییە لە ڕێگەی كۆششی‬ ‫مرۆڤی هۆشیارەوە بۆ سروشت‪ .‬لە كاكڵیشدا‬ ‫هونەر دەرخستنی شتی جوان نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ڕێگەیەكی جوانییە بۆ دەرخستنی شت‪ ،‬وەك‬ ‫كانت دەبێژێ‌ «كاری هونەری ئامانجە بەبێ‌‬ ‫ئامانج‪».‬‬ ‫چەمكی زانست‬ ‫زانست هاوتاكەی مەعریفەیە‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫زانینە لە یەكەیەكدا كۆدەبنەوە و پێی دەوترێ‌‬ ‫زانست‪ .‬هەر وەك ئەفاڵتۆن بە بەرزترین پلەی‬ ‫مەعریفە و ئەقڵ چوواندوویەتی‪ ،‬ئەڕستۆ‪-‬یش بە‬ ‫پەیبردنی گشتی ناوی دەبات‪ ،‬لەم سۆنگەیەوە‬ ‫زان��س��ت یەكەیەكە ت���ەواوی ئ��ەو دی��اردان��ە‬ ‫لەخۆدەگرێ‌ كە پێوەستن بە یەكدییەوە‪ ،‬بە‬ ‫ڕەچاوكردنی چییەتییان‪ .‬روونیشە زانست‬ ‫بریتییە لەو مەعریفانەی پێكەوە بەستراون‬ ‫و ئەنجامگیرییەكان لەگەڵ پێشەكییەكاندا‬ ‫یەكدەگرنەوە‪ ،‬هەر بە ئامرازی زانستیش پرسە‬ ‫گشتی و پاژییەكان تەواو دەكرێن‪ ،‬پشتیش بە‬ ‫هەوڵی كردەیی و لۆژیكی و دەاللەتی جیاواز‬ ‫دەبەستێت‪ ،‬كارێكی ئەقاڵنی و واقیعییە بۆ‬ ‫خوردكردنەوەی دیاردە و فاكتە كەتوارییەكان‪.‬‬ ‫زانست دی��اردەی��ەك��ی بابەتی و ماتریالییە‪،‬‬ ‫بۆیە دەگوترێ‌‪ ،‬زانست كۆمەڵێ‌ زانینی مرۆڤە‬ ‫لەبارەی سروشت و كۆمەڵگە و تێفكرین‪ ،‬كە بە‬ ‫بڕێك یاسا و ڕێسای لۆژیكی دەبزوێت‪.‬‬ ‫لێكدووركەوتنەوەی زانست و هونەر‬ ‫زان��س��ت و ه��ون��ەر ل��ە ه��ەن��دێ‌ وێستگەدا‬ ‫دوورەیەكن‪ ،‬زانست پشت بە ئەقڵ دەبەستێت‪،‬‬ ‫ئەقڵیش الی هەموو مرۆڤێك هەیە‪ .‬كۆكبوونی‬ ‫هەمووان لەسەر ئەنجامگیرییەكانی زانست‪.‬‬ ‫لە دەرەوە لە دیاردەكان دەڕوان�ێ‌ و‪ ،‬هەوڵی‬ ‫ئاشكراكردنی پێوەست و پێوەندییەكانی‬ ‫دەدات‪ ،‬سەرباری پشتبەستن بە یاسا زانستییە‬ ‫حەتمییە گشتی و جێگیرە ڕێژەییەكان‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ه��ون��ەر پشت ب��ە وی���ژدان دەبەستێ‪،‬‬ ‫كە الی هەموو مرۆڤەكان وەك ی��ەك نییە‪،‬‬ ‫بۆیە ئەنجامگیرییەكانی ج��ی��اوازن و چێژی‬ ‫كارە هونەرییەكان الی وەرگر لەیەكتر ناچن‪.‬‬ ‫هەروەها زانست و هونەر لە ڕووی مەبەست و‬

‫ئامانجەوە جیاوازن‪ ،‬مەبەست و ئامانجی زانست‬ ‫سوودمەندی و زانین و گشتگیرییە‪ ،‬وەلێ‌ ئامانج‬ ‫و مەبەستی هونەر دروستكردنەوەی كەتوار و‬ ‫گەڕانە بە دوای جوانیدا‪.‬‬ ‫یەكێكی تر لە جیاوازییەكان ئەوەیە كە‬ ‫دیدگەی زانست بۆ سەودای شتەكان لە ڕێگەی‬ ‫هەستەوەرەكانەوەیە‪ ،‬كە پاش لێكۆڵینەوەكانی‬ ‫لە تاقیگەدا بە تێۆرییەك كۆتاییی دێت‪ .‬وەلێ‌‬ ‫دیدگەی هونەر بۆ بوون‪ ،‬دیدگەیەكی خودییی‬ ‫ڕاستەوخۆیە و‪ ،‬پشت بە پێشبینیی ڕاستەوخۆ‬ ‫دەبەستێت‪ .‬لە ڕووی زمانیشەوە ئەو زاراوانەی‬ ‫زانست بە كاری دەهێنێت‪ ،‬یەك واتای دیاریكراو‬ ‫دەبەخشن‪ ،‬ب��ەاڵم زمانی هونەر فرەواتایی‬ ‫دەگرێتەخۆ و ب��واری لێكدانەوەی جیاجیای‬ ‫تێدایە‪ .‬لەهەمبەر پێوەری ڕاستگۆیش‪ ،‬لە‬ ‫زانستدا ئ��ەو پ��ێ��وەرە بابەتییە‪ ،‬كەچی لە‬ ‫هونەردا پێوەری ڕاستگۆیی ناوەكییە‪ ،‬چونكە‬ ‫سەر بە سروشتی خودییە‪ .‬جگە لەوەی زانست‬ ‫لە هونەر روونترە‪ ،‬زانست بە ڕوونی دەگاتە‬ ‫گشتیی خەڵك و بەبێ‌ گومان و ڕەتكردنەوە‬ ‫وەردەگیرێت‪ ،‬هەرچی هونەرە شاراوە و گرژە‪،‬‬ ‫كە هەموو كەسێك بە سانایی تێیناگات‪.‬‬ ‫بەیەكگەیشتنی هونەر و زانست‬ ‫سەرەڕای جیاوازییەكانیان‪ ،‬هونەر و زانست‬ ‫لە زۆر وێستگەدا بە یەك دەگەن‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫بەیەكگەیشتنەكەشیان لە ڕێگەی جیاوازەوەیە‪،‬‬ ‫وەلێ‌ ئەنجام لە زۆر شوێندا بەر یەك دەكەون‪،‬‬ ‫وەك ئ��ەوەی زۆری��ەك لە هونەرمەندەكان بۆ‬ ‫گەیشتن بە كەماڵی هونەری‪ ،‬رێگەی زانستییان‬ ‫بەكار هێناوە‪ ،‬نمونەی هونەرمەندی شێوەكار‬ ‫لیۆناردۆ داڤینشی‪ ،‬كە كۆششێكی زۆری لە‬ ‫بواری زانستی پزیشكیدا كرد‪ ،‬ئەو لە پێناو‬

‫دەب �ێ‌ ش��ارەزای��ی لە وێنەكێشانی پۆشاكی‬ ‫فیگەرەكانیدا هەبێت‪ ،‬هاوكات شارەزای پێوانە‬ ‫و قەبارەی ئێسك و جومگەكانی لەشی مرۆڤ‬ ‫و ئاژەڵ بێت‪ ،‬جگە لەوەی دەبێ‌ بە باشی لە‬ ‫ڕەگەزەكانی سروشت و پێكهاتەكانی تێبگات‪،‬‬ ‫بەم پێیە هونەر تێكەڵ بە زانست دەبێت‪،‬‬ ‫زانستیش لە هونەر سوودمەند دەبێت‪.‬‬ ‫زانست بە ڕێژەیەكی زۆر سوودی لە هونەر‬ ‫بینیوە‪ ،‬دیارترینیان كە تا ئەم سەردەمەیش‬ ‫سوودی لێ‌ دەبینێ‌‪ ،‬زانستی دەروونناسییە(یان‬ ‫دەروونشیكاری)‪ ،‬لە زۆر شوێنی جیهاندا گرێ‌‬ ‫دەروونییەكان لە ڕێگەی هونەرەوە دەكرێنەوە‪،‬‬ ‫دیارترینی ئەو دەروونناسانەی سوودیان لە‬ ‫ه��ون��ەر وەرگ���رت‪ ،‬سیگمۆند ف��رۆی��د و ك��ارل‬ ‫گۆستاف یونگ‪-‬ـە‪ ،‬كە هونەر بەشێكی سەرەكیی‬ ‫كارە دەروونشیكارییەكانیانی پێكدەهێنا‪ .‬لە‬ ‫ئێستایشدا ئەزموونە دەروونییەكان هونەر‬ ‫بەكاردەهێنن‪ ،‬بە تایبەت بۆ نەخۆشیی دەروونی‬ ‫الی مندااڵن‪ ،‬بۆ نمونە منداڵێكی زمانبەستراو‪،‬‬ ‫لە ڕێگەی بەكارهێنانی وێ��ن��ەوە‪ ،‬توێژەران‬ ‫توانیویانە لەو گرفتە بگەن كە بووەتە هۆی‬ ‫بەستنی زمانی منداڵەكە‪ .‬دەیان نمونەی دی‬ ‫كە هونەر وەك ئامرازێك بۆ بە ئامانجگەیشتنی‬ ‫زانست بەكار براوە‪ ،‬وەك چۆن هونەریش زانستی‬ ‫بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی بەكار بردووە‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە‪ ،‬تەكنیكی كۆمپیوتەری ئەمڕۆ پتر لە‬ ‫هونەرەوە نزیكە وەك لە زانست‪ ،‬هەروەها ئەو‬ ‫زانستانەی پێوەستن بە جوڵەی جەستەوە‪،‬‬ ‫هاوكات ئەو شۆڕشە گەورەیەی تەكنۆلۆژیا‬ ‫بەرپای كرد‪ ،‬ئەركی هونەرمەندی زۆر سووك‬ ‫كرد‪ ،‬لە پەیدابوونی كامێرا و گەورەكەرەوەی‬ ‫وێنە و ‪ ،...‬چونكە لە زەمەنی پێش كامێرادا‬ ‫نیگاركێشەكان دەبوو بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ‬ ‫سكێچی دیمەنەكان بكێشن و دواتر ڕەنگڕێژی‬

‫زانست بە ڕێژەیەكی زۆر سوودی‬ ‫لە هونەر بینیوە‪ ،‬دیارترینیان كە‬ ‫ێ‬ ‫تا ئەم سەردەمەیش سوودی ل ‌‬ ‫دەبینێ‌‪ ،‬زانستی دەروونناسییە(یان‬ ‫دەروونشیكاری)‪ ،‬لە زۆر شوێنی‬ ‫ێ دەروونییەكان لە‬ ‫جیهاندا گر ‌‬ ‫ڕێگەی هونەرەوە دەكرێنەوە‪،‬‬ ‫دیارترینی ئەو دەروونناسانەی‬ ‫سوودیان لە هونەر وەرگرت‪،‬‬ ‫سیگمۆند فرۆید و كارل‬ ‫گۆستاف یونگ‪-‬ـە‪ ،‬كە هونەر‬ ‫بەشێكی سەرەكیی كارە‬ ‫دەروونشیكارییەكانیانی پێكدەهێنا‬ ‫پەیبردن بە پێوانەی دروستی لەشی ئادەمیزاد‪،‬‬ ‫توێكارییەكی زۆری كرد‪ ،‬چەندین تەرمی لە‬ ‫گۆڕەكان دەرهێنا و توێكاری بۆ كردوون‪ ،‬بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە قەبارە و پێوانەی ئەندامەكانی‬ ‫لەشی مرۆڤ‪ ،‬بە تایبەت ئێسكی مرۆڤ‪ ،‬پاشان‬ ‫هێڵكاریی دەكێشان‪ ،‬تا دروستیی ئێسكی‬ ‫ئادەمیزاد بەرجەستە بكات‪ ،‬بەمەیش جگە‬ ‫لەوەی زانستی بۆ خزمەتی هونەر بەكارهێنا‪،‬‬ ‫خزمەتێكی زۆری��ش��ی ب��ە زانستی پزیشكی‬ ‫گەیاند‪ ،‬چونكە هێڵكارییەكانی ئەو هونەرمەندە‬ ‫لە تاقیگەكاندا كاری لەسەر دەكرا‪ ،‬ئەنجامیش‬ ‫هەوڵەكانی داڤینشی الساییكردنەوەی زۆری‬ ‫بە دوای خۆیدا هێنا و‪ ،‬لە ئەمڕۆی زانستدا‬ ‫دەبینرێ‌ تا چ ڕادەیەك پشت بە وێنەی جێگیر‬ ‫و جواڵوی ئەندامەكانی لەش دەبەسترێت‪.‬‬ ‫گوتەیەكی سواو هەیە كە دەڵێ‌ «هونەرمەند‬ ‫دەبێ‌ پزیشك و بەرگدروو و سروشتناس بێت‪».‬‬ ‫بۆ ئەنجامدانی ك��اری ه��ون��ەری‪ ،‬هونەرمەند‬

‫بكەن‪ ،‬كەچی لە زەمەنی كامێرادا‪ ،‬ئەم ئامێرە بە‬ ‫چركەیەك رۆڵی سكێچە ڕاستەوخۆكە دەگێڕێت‪،‬‬ ‫بە هەمان شێوە ئامێری گەورەكەرەوەی وێنەیش‬ ‫ئەركی نیگاركێش سووك دەكات‪ ،‬لەبری ئەوەی‬ ‫هێزی قۆڵ و باسك بۆ گەورەكردنەوەی سكێچی‬ ‫كارەكەی بەكار بهێنێت‪ ،‬ئامێری گەورەكەرەوەی‬ ‫وێنە (داتاشۆ) بەكاردەهێنێت‪.‬‬ ‫تا هەنووكە مشتومڕی ئەكادیمی لەمەڕ‬ ‫پ��رۆس��ەی وەرگ��ێ��ڕان لە ئ��ارادای��ە‪ ،‬كە ئاخۆ‬ ‫وەرگێڕان پرۆسەیەكی زانستییە یان هونەری؟‬ ‫ئ��ەم مەسەلەیە ڕاگ��ەی��ان��دن و ڕەوان��ب��ێ��ژی و‬ ‫تەالرسازی و میوزیك و وێنەكێشان و وێنەگرتن و‬ ‫پەیكەرسازی‪-‬یش دەگرێتەوە‪ ..‬لەگەڵ ئەوەیشدا‬ ‫نایشارینەوە كە زانست زۆر كەوتووەتە پێش‬ ‫هونەر‪ ،‬چونكە هونەرمەندی دوێنێ‌ هیچی لە‬ ‫هونەرمەندی ئەمڕۆ كەمتر نییە‪ ،‬وەلێ‌ زانای‬ ‫ئەمڕۆ زۆری لە زانای دوێنێ‌ زیاترە‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫بەهۆی پێشكەوتن و ئاشكراكردنی بەردەوامی‬

‫من و ئه‌وانی تر!‬

‫پێوەندیی هونەر و زانست‬ ‫زانستەوەیە‪ ،‬ئەگەرچی ئەركی زانست لە ئەركی‬ ‫هونەر قورسترە‪ ،‬چونكە لێكۆڵینەوەی زانستی‬ ‫وزە و زەمەنێكی زۆرتر لە هونەری دەوێت‪.‬‬ ‫بەزانستكردنی هونەر‬ ‫سەرباری بەیەكگەیشتن و لێكدووركەوتنەوەی‬ ‫هونەر و زانست‪ ،‬هەوڵیش بۆ بە زانستكردنی‬ ‫هونەر هەیە‪ ،‬وەك ئەوەی نیگاركێشی ئێراقی‬ ‫مەحمود سەبڕی هەوڵی بۆ دا و ئەو چەمكەی‬ ‫تیۆریزە كرد‪ ،‬بەوەی هونەر بەشێكە لە زانستی‬ ‫فیزیك‪ ،‬بەمەیش هونەر بە زانست دەكرێت‪.‬‬ ‫بە بۆچوونی مەحمود سەبڕی‪ ،‬لە بەر ئەوەی‬ ‫هونەر پێوەستە بە یاسا مەعریفی و زانستی‬ ‫و فیزیكییەكانەوە‪ ،‬ئەوانەی پێوەندیی بە وزە‬ ‫و ڕەنگ و دەنگ و تەن و خێرایی و زەمەن و‬ ‫شوێن‪-‬ـەوە هەیە‪ .‬بۆیە دەكرێ‌ هونەریش بخرێتە‬ ‫قاڵبی زانستەوە‪ ،‬چونكە وێنە هونەرییەكان‬ ‫بەدەر نین لە ڕەگەزە فیزیكییەكان و بەپێی‬ ‫پێوەندیی نێوان شتەكان گۆڕانیان بەسەردا‬ ‫دێت‪ ،‬ڕەنگدانەوەی واقیع و شتەكانی دیكەیان‬ ‫لەسەرە‪ ،‬خەسڵەتی شتەكانیش بە گوێرەی‬ ‫پێوانەی شتەكان دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬وەك بڕی‬ ‫شتەكان كاتێك لە ڕووی ڕەنگ یان قەبارەوە‬ ‫دەگۆڕێن‪ ،‬وێنەی گشتیی ئەو شتانە گۆڕانكاریی‬ ‫بەسەردادێت‪.‬‬ ‫مەحمود سەبڕی دەیەوێ‌ بێژێت كە جیهان‬ ‫كیانێكی بەستوو نییە و هەبووەكان نەبزواو نین‪،‬‬ ‫بەڵكو لە حاڵەتێكی بزواودان و‪ ،‬بڕەكان بە ڕەنگ‬ ‫و هێڵ و شێوەوە بەپێی جوڵە فیزیكییەكان لە‬ ‫ڕووی تەن و وزەی نێو شتەكانەوە دەگۆڕێن‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا وای بۆ دەچ �ێ‌ كە هونەرمەند بە‬ ‫چاوەكانی كار دەك��ات و جوانیی بەرجەستە‬ ‫دەك��ات‪ ،‬هەر چاوێكیش تیژ و وردبین بێت‪،‬‬ ‫پەی بەو جوڵە و گۆڕانكارییانەی بوون دەبات‪،‬‬ ‫هەر ئەو جوڵە و گۆڕانكارییانەیشە جوانیی‬ ‫دێنێتە بەرهەم‪ .‬جوانیی كارە هونەرییەكان لە‬ ‫جیاوازییاندایە‪ ،‬بۆ نمونە‪ ،‬وێنەكێشانی فیگەرێك‬ ‫لە چەند كات و شوێنێكی جیاوازدا‪ ،‬وێنەی‬ ‫جیاواز فۆرمەلە دەك��ات‪ ،‬بۆیە هونەرمەندیش‬ ‫بە باشی ئ��ەو گۆڕانكارییانە جیادەكاتەوە‬ ‫و‪ ،‬هەست بە گۆڕانی دیمەنەكان لە ڕووی‬ ‫زەمەن و شوێنەوە دەكات‪ ،‬چ گۆڕانی سێبەری‬ ‫فیگەرەكە بێت‪ ،‬یان ڕەنگ و هێڵی‪ ،‬یان كەشی‬ ‫گشتیی دیمەنەكە‪ ،‬ئەمەیش واتای شارەزاییی‬ ‫هونەرمەندە لە جوڵە فیزیكییەكاندا‪ ،‬كەوایە‬ ‫بە باشی پێوانەی شێوەكان‪ ،‬هێڵی دەرەكیی‬ ‫فیگەرەكان‪ ،‬تۆنی ڕەنگ و هێڵەكان‪ ،‬ڕۆشنایی‬ ‫و تاریكی‪ ،‬زب��ری و نەرمیی هێڵ و ڕەن��گ‪،‬‬ ‫دەزانێت‪ .‬كەوایە هونەرمەند مەعریفەی فیزیكیی‬ ‫هەیە‪ ،‬واتا بەشێكی زۆری كارەكەی زانستییە‪،‬‬ ‫لە هاوكێشە بەناوبانگەكەی ئەنشتاین پێكدێت‪:‬‬ ‫(وزە = تەن × چوارگۆشەی خێراییی تیشك)‬ ‫‪ ،‬ئەم هاوكێشەیە ڕەتكردنەوەی وێنەی بینراوی‬ ‫چاوە‪ ،‬واتا ڕەتكردنەوەی وێنەیە بۆ ئەوەی وزە‬ ‫شوێنی بگرێتەوە‪ ،‬ئەو وزەیەی لە ڕەنگ و هێڵ‬ ‫پێكدێت‪ .‬بە گوێرەی ئەم تیۆرییە بێت‪ ،‬ئەو‬ ‫ئاوەی لە تابلۆیەكدا دەیبینین‪ ،‬ئەو شێوە شلە‬ ‫نییە كە لە ڕێگەی چاوەوە دەبینرێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫حاڵەتی كارلێكردنی دوو پاژی هایدرۆجین و‬ ‫پاژێكی ئۆكسجینە‪.‬‬ ‫مەحمود س��ەب��ڕی ه��ەوڵ��ی دا ل��ە ڕێگەی‬ ‫تیۆرییەكەیەوە‪ ،‬وێنە بگۆڕێ‌ بۆ پرۆسەی‬ ‫فیزیكی‪ ،‬بۆ ئەوەی هونەر بە زانست بكات‪،‬‬ ‫زانستێك بۆ پەیبردن بە واقیع و لێی تێگەیشتن‪،‬‬ ‫ئەوەیش بە بەكارهێنانی ڕەگەز و كەرەستەكانی‬ ‫كاری هونەری‪ .‬بەپێی ئەم ئاڕاستەیە بێت‪،‬‬ ‫ه��ون��ەری نیگاركێشان شێوەیەكی هونەری‬ ‫و هەستی نییە‪ ،‬شێوەیەكی مەعریفییە و‪،‬‬ ‫پشتبەست بە پ���ەراوەی جوانی كۆشش بۆ‬ ‫ئاشكراكردنی كەتوار دەكات‪ ،‬بەمەیش هونەر‬ ‫وەك ئەزموونێكی خودیی پووچەڵ دەبێتەوە‪،‬‬ ‫دەبێ‌ بە ئەزموونی دەربڕینی جوانی لەسەر‬ ‫بنەمای مەعریفەی بابەتگەرایی‪.‬‬ ‫ئەنجام دەگەینە ئەوەی كە هونەر و زانست‬ ‫لە ئایكۆن و شێوازی ك��اردا ج��ی��اوازن و تا‬ ‫هەنووكەیش بە دوو كایەكی جیاواز ناسراون‪،‬‬ ‫لە زۆر ڕووەوە پشتیان لە یەكە‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫لە ڕووی كەرەستە و ن���اوەڕۆك و ئامانج و‬ ‫ئەنجامەوە‪ ،‬ب��ەاڵم لە ڕووی سوودگەیاندن‬ ‫بە یەكدی نزیكایەتییان هەیە‪ .‬ڕەگەزەكانی‬ ‫هونەریش شایەنی لێكدانەوەی زانستین‪ ،‬چونكە‬ ‫زانست دەتوانێ‌ كار لەسەر هونەریش بكات‪.‬‬

‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬

‫‌‬

‫شه‌ڕه‌نگێزی و جێنده‌ر!‬

‫په‌یوه‌ندیی نێوان شه‌ڕه‌نگێزی و ئه‌نجامدانی كاری توندوتیژی ب ‌ه‬ ‫ڕه‌گه‌زی نێر و ته‌ماشاكردنی شه‌ڕه‌نگێزی وه‌ك شوناسی ماسكولێن‌‪،‬‬ ‫یه‌كێك ‌ه له‌و بابه‌ت ‌ه ته‌مومژاویانه‌ی ك ‌ه جێگه‌ی س���ه‌رنج و تێڕامانه‌‪.‬‬ ‫پرسی ئه‌وه‌ی ك ‌ه ئایا پیاوببون شه‌ڕه‌نگێزی دروستده‌كات یاخود به‌‬ ‫‌نگێزییه ك ‌ه نێر ده‌كات ‌ه پیاو و‬ ‫‌‌‬ ‫پێچه‌وانه‌و‌ه ئه‌و‌ه س���یفه‌تی ش���ه‌ڕه‬ ‫شوناس��� ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌ی بۆ ته‌واو ده‌كات؟ ئه‌مان ‌ه پرسیارگه‌لێكن‬ ‫ك ‌ه ده‌كرێت بۆ وه‌اڵمه‌كانی پش���ت ب ‌ه كای ‌ه جیاوازه‌كانیی زانس���ته‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ببه‌ستین‪ .‬زۆرێك ل ‌ه توێژه‌ره‌وه‌كانی بواری زانستی‬ ‫بایه‌لۆژی ه���ۆكاری ئ���ه‌م په‌یوه‌ندیی ‌ه ده‌گه‌ڕێننه‌و‌ه ب���ۆ فاكته‌ری‬ ‫سۆس���یۆبایه‌لۆژی و پێیانوای ‌ه كه پرۆس���ه‌ی په‌ره‌سه‌ندن‪ ،‬ویست و‬ ‫وایكردوه پیاو ش���ه‌ڕه‌نگێز تر بێت ل ‌ه ژن‪.‬‬ ‫‌‌‬ ‫هه‌ڵپه‌ی پیاو بۆ مانه‌و‌ه‬ ‫به‌مانایه‌كی تر‪ ،‬پیاو ش���ه‌ڕه‌نگێزی وه‌ك میكانیزمێك هه‌م به‌رامبه‌ر‬ ‫پیاوی ت���ر‪ ،‬و‌ه هه‌م به‌رامبه‌ر ژنیش بۆ مان���ه‌و‌ه و به‌رده‌وامبوونی‬ ‫جین���ات و نه‌س���لی خ���ۆی به‌كارده‌هێنێ���ت‪ .‬له‌الیه‌كی تریش���ه‌وه‌‬ ‫زانستی پزیش���كی هۆكاری ئه‌م په‌یوه‌ندیی ‌ه به‌هێزو لێكدانه‌بڕاوه‌ی‬ ‫نێوان ش���ه‌ره‌نگێزی و ماس���كوالنیتی ده‌گه‌ڕێنێت���ه‌و‌ه بۆ هۆرمۆنی‬ ‫تێستۆس���یرۆن‌(‪ ، )Testosteron‬به‌و مانایه‌ی ك ‌ه هه‌ردوو ژن‬ ‫و پیاو ل ‌ه ڕێیی پرۆس���ه‌ی په‌ره‌سه‌ندنه‌و‌ه رۆڵی جیناتی جیوازیان‬ ‫تیا دروس���تبوو‌ه و به‌و پێیه‌ش پی���او ئێندرۆجینی وه‌ك هۆرمۆنی‬ ‫ڕه‌گه‌زی نێر‌‪ ،‬وه‌ژنیش ئێسترۆجینی وه‌ك هۆرمۆنی مێ تیادا هه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫و‌ه له‌به‌رئه‌وه‌ی پیاو و ب ‌ه تایبه‌تیش ل ‌ه ته‌مه‌نی هه‌رزه‌كارییدا رێژه‌ی‬ ‫ئه‌م هۆرمۆن ‌ه تیایاندا زۆره‪‌،‬ئه‌وا توانای ش���ه‌ڕه‌نگێزی و ئاره‌زوویان‬ ‫بۆ ئه‌نجامدانی كاری توندوتیژی زیاتره‌‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ل ‌ه زۆر الو‌ه ئه‌م‬ ‫تێز و لێكدانه‌وه‌یه‌ڕه‌خنه‌ی لێگیراوه‌‪ .‬له‌مباره‌یه‌ش���ه‌و‌ه پرۆفیسۆر و‬ ‫كۆمه‌ڵناسی به‌ریتانی جێف هێرن پێیوای ‌ه ك ‌ه به‌كارهێانی ئه‌م تێزه‌‬ ‫بۆ ڕاڤه‌كردنی په‌یوه‌ندی نێوان شه‌ڕه‌نگێزی و ماسكولێن شتێك ‌ه تا‬ ‫ئێستا یه‌كالیی نه‌كراوه‌ته‌و‌ه و ئه‌م هۆرمۆن ‌ه ب ‌ه ته‌نیا تایبه‌ت نی ‌ه به‌‌‬ ‫پیاو و به‌ڵكو ل ‌ه ژنیشدا هه‌یه‌! به‌رزبونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی ئه‌م هۆرمۆن ‌ه له‌‬ ‫پی���اودا ل ‌ه هه‌ندێ دۆخی تایبه‌تدا مانای ئه‌و‌ه نی ‌ه ك ‌ه ئه‌م هۆرمۆنه‌‬ ‫ش���ه‌ڕه‌نگێزی ل ‌ه پیاو دا دروستده‌كات‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه هه‌ردوو‬ ‫ماركوز هێرز پرۆفیس���ۆری سویدی ل ‌ه بواری كاروباری كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫تۆماس یوهانسۆن پرۆفیسۆر ل ‌ه بواری پێداگۆژیدا دژ‌ه ئارگومێنتی‬ ‫ئه‌م تێز‌ه ده‌كه‌ن و پێانوای ‌ه كه ئه‌م‌ لێكدانه‌وه‌ی ‌ه ناتوانرێت ب ‌ه ڕه‌ها‬ ‫وه‌ربگیرێت‪ .‬ئه‌وانیش ب ‌ه هه‌مان شێو‌ه ده‌ڵێن هۆرمۆنی تێستۆسیرۆن‬ ‫ب ‌ه ته‌نها تایبه‌ت ب ‌ه پیاو نیه‌‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ردوو هۆرمۆنی تێستۆسیرۆن‬ ‫و‌ه ئێسترۆجینیش ل ‌ه ژن و پیاویشدا هه‌ی ‌ه و ڕاده‌ی ده‌رهاویشتنیان‬ ‫ب ‌ه پێی ته‌م���ه‌ن ده‌گۆڕێت‪ .‬ئاماژه‌ش به‌و‌ه ده‌ك���ه‌ن ك ‌ه توێژینه‌وه‌‬ ‫نابێته هۆیه‌ك‬ ‫‌‌‌‬ ‫كه ئه‌م هۆرمۆن ‌ه‬ ‫مه‌یدانیه‌كان ئه‌وه‌یان ده‌رخس���تو‌ه ‌‌‬ ‫بۆ ئه‌نجامدانی ڕه‌فتاری توندوتیژی به‌ڵكو ته‌واو ب ‌ه پێچه‌وانه‌و‌ه دۆخ‬ ‫و حاڵه‌تی پر س���ترێس و كێشه‌و گرفت و شه‌ڕه‌نگێزی واده‌كات كه‌‬ ‫ئه‌م هه‌رمۆن ‌ه نه‌ك ب ‌ه ته‌نیا ل ‌ه پیاودا به‌ڵكو ل ‌ه ژنیش���دا زیاد بكات‪.‬‬ ‫هه‌ربۆیه‌ش ده‌رونزان ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ‌ه سه‌ر ئه‌و‌ه ته‌بان و هاوڕان‬ ‫ك ‌ه ش���ه‌ڕه‌نگێزی ل ‌ه مرۆڤدا زیاتر ستراتیژیه‌كی ئیختییاریه‪ ،‬توانای‬ ‫شه‌ڕه‌نگێزی سیفه‌تێك نی ‌ه ته‌نها تایبه‌ت ب ‌ه پیاو بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر چیش‬ ‫پیاو ل ‌ه ژیانی ئاسایی ڕۆژانه‌دا زیاتر توندوتیژی ده‌نوێنێت وه‌ك له‌‬ ‫ژن به‌اڵم له‌و بارودۆخانه‌ی ك ‌ه ژنیش تیایدا ده‌كه‌وێت ‌ه به‌ر هه‌ڕه‌ش���ه‌‬ ‫و هه‌ست ب ‌ه ئیهانه‌و شكاندن ده‌كات ئه‌وا هێنده‌ی پیاو شه‌ڕه‌نگێزه‌‪.‬‬ ‫ب��� ‌ه مانایه‌كی تر‪ ،‬پیاو زیاتر ل ‌ه ڕێى كرداره‌و‌ه ش���ه‌ڕه‌نگێزی خۆی‬ ‫نماییش ده‌كات به‌اڵم ژن ل ‌ه زۆربه‌ی كاتدا ل ‌ه ڕێی قسه‌وقسه‌ڵۆك و‬ ‫بوختانكردن و فیتنه‌ییه‌و‌ه شه‌ڕه‌نگێزی خۆی نمایش ده‌كات‪ .‬ڕوونتر‬ ‫بڵێین پیاو ئاكتیڤ تر توانای شه‌ڕه‌نگێزی خۆی به‌رجه‌ست ‌ه ونمایش‬ ‫ده‌كات ل ‌ه ل ‌ه كاتێكدا ژن پاسیڤانه ده‌یكات‌‪ .‬ئه‌وه‌ی ئه‌م دوو فۆڕمه‌‬ ‫ل ‌ه نمایش دروستده‌كات و تۆخ ده‌كاته‌و‌ه ئه‌و بونیاد و دیسكۆرسه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی��� ‌ه ك ‌ه پیاوب���وون و ژنبوون فۆرمه‌ل��� ‌ه ده‌كات‪ .‬لێره‌دا‬ ‫دیس���كۆرس ب ‌ه مانا فۆكۆییه‌ك ‌ه به‌كاردێنم‪ ،‬وات ‌ه ب ‌ه مانای ئه‌گه‌ری‬ ‫دروستكردنی قسه‌كردن ل ‌ه سه‌ر دیارده و په‌یوه‌ندیه‌كان‪ .‬بۆ نمونه‌‬ ‫یه‌كێ���ك له‌و گوتار‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیانه‌ی كه‌ل��� ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا له‌‬ ‫س���ه‌ر نێربوون باو‌ه و فێرمان ده‌كات ك ‌ه نێر چی ‌ه و چی پێده‌كرێت‬ ‫و ده‌توانین وه‌ك نمونه‌یه‌كی ئاشكرا بۆ په‌یوه‌ندی نێوان شه‌ڕنگێزی‬ ‫و ماس���كولێن به‌كاریبێنی���ن‌‪ ،‬ئه‌مه‌یه‌‪ (:‬به‌رخی نێر بۆ س���ه‌ر بڕین‬ ‫باش���ه!‌)گه‌ر تۆزێك ل ‌ه كاریگه‌ری ئه‌م گوتار‌ه بكۆڵینه‌و‌ه ئه‌وا بۆمان‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت ل��� ‌ه ناو هه‌موو نێرێكی كوردا جه‌الدێك(پاڵه‌وانێك) و‬ ‫قوربانیه‌ك دروس���تده‌كرێت‪ .‬نێرێك ك ‌ه توانا و ئاماده‌گی تیا بێت‬ ‫هه‌م س���ه‌ر ببڕێت و ببێت ‌ه قوربانی وه‌هه‌م بشتوانیت كه‌سێكی تر‬ ‫س���ه‌رببڕیت و ببێت ‌ه پاڵه‌وان یان جه‌الد! ڕوونتر بڵێم ئه‌و بونیاد و‬ ‫دیسكۆرس��� ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تتی ‌ه هیچ سنورێكی ل ‌ه نێوان شه‌ڕه‌نگێزی و‬ ‫نێربووندا نه‌هێشتۆته‌وه‪ ،‬ب ‌ه چاوپۆشینیش له‌وه‌ی گه‌ر‌ وه‌ك تاكێكی‬ ‫نێر ئه‌م ڕاستیی ‌ه قبوڵ بكرێت یان ڕه‌ت بكرێته‌و‌ه!‌ ‌‬

‫ذمارة (‪ )208‬دوشةممة ‪2014/7/14‬‬

‫‪8‬‬

‫كڵۆڵیی مەعنەویەت و زاڵیی ماتریاڵ لە ڕۆژوی مانگی ڕەمەزاندا‬ ‫ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬ ‫مانگی ڕەم��ەزان بۆ خۆی یەكێكە لەو‬ ‫مانگانەی كە لە نێوگەالنی موسڵمان‬ ‫بەگشتی و لە ك��وردەواری��ی خۆشماندا‪،‬‬ ‫بە شێوەی جیاواز پێشوازی لێدەكەن‪.‬‬ ‫هاوبەشی ئ��ەم گ��ەل و ن��ەت��ەوان��ەی كە‬ ‫پێشوازی مانگی ڕەم���ەزان دەك��ەن لە‬ ‫كۆمەڵ ‌ێ ئ��اداب و چوارچێوەی گشتی‬ ‫ئاینیدا هاوشێوەیی و هاوچەشنیان هەیە‪،‬‬ ‫گەرنا كۆمەڵناسیانە و دەرونیانە وردبیتەوە‬ ‫‪ ،‬ئەوەندە جیاوازی و جۆری مامەڵەكردن‬ ‫لەگەڵ ڕۆژو پرۆسەی ب��ەرۆژوب��ون بە‬ ‫ئەندازەی ڕۆژو گران جیاوازی و چۆنیەتی‬ ‫لێتێگەیشتن و چۆنیەتی ئەداكردنی‬ ‫جیاوازی ئەدۆزیتەوە‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە دەم��ان��ەوێ��ـ��ت ڕۆژو وەك‬ ‫پرۆسەیەكی ئاینی كۆمەاڵیەتی سەرنجێكی‬ ‫لێبدەین و لەوێوە پەنجە بخەینە سەر ئەو‬ ‫ڕەهەندە كۆمەاڵیەتی و دەرونیانەی كە‬ ‫لەپشت ئامادەسازیكردنی تاكەوە هەن‬ ‫بۆ ئەم پرۆسەی بەرۆژوبونە‪ ،‬وەستانێك‬ ‫لەسەر ئەو نۆرم و بەها كۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئاینیانە بوەستین كە تاك ئامادەسادەكەن‬ ‫بۆ ڕۆژوگرتن‪.‬‬ ‫هەمو گەل و نەتەوەیەك دارای خونەریت‬ ‫و كلتوری تایبەتە بەخۆی‪ ..‬ئەو خونەریت‬ ‫و كلتورەی كە لەدێر زەم��ان��ەوە بوەتە‬ ‫بەشێك لە چوارچێوەكێش بۆ ژیانكردنی‬ ‫و بەخشینی ماناكانی گوزەرانكردنی‬ ‫ئ�ه‌خ�لاق��ی��ان��ەی ت��اك��ەك��ان��ی‪ .‬بێگومان‬ ‫ئەو بەهاو نەریتانەش بەرمەبنای ئەو‬ ‫تێگەیشتنەیە ک ‌ه كۆمەڵگە بۆ ژیانكردن‬ ‫هەیبوەو پێی دابەزیوەتە بازاڕی ژیانه‌وه‌‪.‬‬ ‫وەختەكارێكیش باسی ژی��ان��ی ئاینی‬ ‫دەكەین بێگومان ئەمەش جیاكراوەی‬ ‫ئەو چوارچێوە تێگەیشتنە كلتورە نیە‬ ‫بۆ ژی��ان و داه��ات��وی م��رۆڤ‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەوەندە جیاوازیش نیە‪ .‬هەربۆیە ئاینیش‬ ‫بەشێك لەكلتور و دانەیەكی بریقەداری نێو‬ ‫پێكهاتەی كلتورەكانی گشت جیهانە‪ .‬ئەمە‬ ‫سەرەڕای ئەوەی كە ئاین بۆ خۆی لەڕەفەی‬ ‫پیرۆزیەكان دان��راوە‪ ،‬بەاڵم لەبەر ئەوەی‬ ‫ئاین پەیوەستە بە تواناو جۆری ئەدای تێڕوانین و جۆری دەسكەوتنی مەواریدی‬ ‫تاكەكانەوە و توانای وەرگرتنی مرۆڤەكان ژیانكردن و ڕۆشنبیری ئابوری و كلتوری‬ ‫و چۆنیەتی جێبەجێكردنی تاكەكانەوە‪ ،‬تەندروستیانەو زەوق و ج��ۆری حەزو‬ ‫ئیتر ئاینیش وەك بابەتێكی مرۆیی و چێژبردنیان بۆ بابەتەكانی نێو ژینگەی‬ ‫دیاردەیەكی ئینسانی و لەقاڵبی كردەو سروشتی و ژینگەی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬تێكڕا‬ ‫جموجوڵی مرۆڤەكان دا خۆی نمایشدەكات ئەمانە بەشداریان كردوە لە پێكهێنانی‬ ‫و دەبێتە سیمایەك بۆ هەڵسوكەوتی ئەو نەریت و نۆرمانەی كە جێدەست و‬ ‫ت��اك��ەك��ان‪ ،‬ی��اخ��ود سیمابەخشێك و شوێنگە دادەنێن لەسەر ئاین و ژیانی‬ ‫بااڵپۆشێكی ڕێژەیی جۆری ئەدای ئاینی و ئاینداری تاكەكانی كۆمەڵگە‪ ...‬ئەمە بەدەر‬ ‫هەڵسوكەوتی تاكەكان دەبێت‪ .‬دواجاریش لەوەش تاك بۆ خۆی جۆری كەسێتی و‬ ‫بەدەستهێنراوی مرۆڤەكان لەو پرۆسە پێگەو تێگەیشتن و هوشیاری و ژینگە‬ ‫ئاینیە شێوازی جیاو تێگەیشتنی و خەم و كۆمەاڵیەتی و ئابوری و ڕۆشنبیریەكەی‬ ‫هەوڵی جیاو ڕۆئیاو جیهانبینی تایبەتیان ب��ەش��داری دەك��ەن لە مومارەسەكردنی‬ ‫بۆ شتەكان دەبێت بە پێی كۆمەڵگەكان ژیانی ئاینیانەی‪ .‬بۆیە ژیانی ئەخالقیانەی‬ ‫و ئاستی بیركردنەوەو تێگەیشتنیان بۆ تاكەكان لە زەمەنێكەوە بۆ زەمەنێكی تر‬ ‫ژیان و ئاسودەیی مرۆڤ و پاشەڕۆژی گۆڕاوەو دەگۆڕێت‪ ،‬وەك چۆن لەشوێنگەو‬ ‫ُ‬ ‫جیهان‪ .‬ئایەتی پیرۆزی ِت ْل َك أ َّم ٌة َق ْد َخ ْت سەرزەمینێكی ك��ۆم��ەڵ��گ��ەی��ەك��ەوە بۆ‬ ‫َهلا َما َك َس َب ْت ول ُك ْم َما َك َس ْب ُت ْم [البقرە‪ :‬شوێنگەو سەرزەمینێكی تری كۆمەڵگە‬ ‫‪134‬بەڵگەیەكی حاشاهەڵنەگرە‪ ،‬لەكاتێكدا دەگۆڕێت‪ .‬باشی و خراپی و بەهاداری و‬ ‫ئاینی تاقانەیی ئاسمانی هەمو نەتەوەكان بێ بەهایی شتەكانیش النی كەم هەر بەو‬ ‫پێش پێغەمبەرایەتی موحەمەد(د‪.‬خ)و پێودانگەش دەگۆڕێت‪ ،‬هەربۆیەش ئاین‬ ‫بۆ ئەویش هەر ئیسالم بوەو هەرئیسالمە و ئاینداری مرۆڤ و كۆمەڵگەكانیشیان‬ ‫بۆ مرۆڤانی دوای ئەویش‪ .‬لەكاتێكدا بەو جیاوازی دەبێت‪ ،‬لێرەوەیە یەك ئاینی‬ ‫هەمو جیاوازی و ئەداكردنە جیاوازەوە‪ .‬یەكتاپەرستی بە پێی زەم��ەن جیاوازی‬ ‫ێ حەاڵڵ بوەو لەم ئاینەدا‬ ‫لێرەوە دێینە سەر ئەوەی ئایا لەكات و هەبوەو شت ‌ێ لەو ‌‬ ‫ساتێكدا ئەمە دۆخی جیاوازی ئاین بێت و ح��ەرام��ەو لەوزەمەندا ج��ۆری پەرستش‬ ‫لەسەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی تر گۆڕان شێوازێك ب��وەو لێرە شێوازێكی ترە‪،‬‬ ‫و جیاوازی هەبێت و لە كۆمەڵگەیەكەوە تەنانەت موعجیزەو سروشی پێغەمبەرێك‬ ‫بۆ كۆمەڵگەیەكی تر جیاوازی هەبێت و بۆ پێغەمبەرێكی دی بەپێی س��ەردەم‬ ‫لەكەسێكەوە بۆ كەسێكی تر تێگەیشتن وشوێنگەو كۆمەڵگەكان گۆڕاوه‌‪ .‬دواجار‬ ‫و ئەداكردنی جیاوازتری بۆ هەبێت و دەم��ەوێ��ت بڵێم ئەخالقیاتی كۆمەڵگە‬ ‫ببێتە سەرهەڵدانی مەزهەب و تایفەو پێڕو لەسەر ژیانی ئاینداری تاك و كۆمەڵگەكان‬ ‫گروپی جیاوازی ئاینی؟! ئاخۆ كاریگەری دادەنێت‪.‬‬ ‫دابونەریت و نۆرمەكۆمەاڵیەتیەكان چی‬ ‫ك��ات��ێ دەبینین ب��ەه��او نۆرمەكانی‬ ‫دەبێت؟ لەكاتێكدا ئەمانە بەشێك نین كۆمەڵگە دی��اری��ك��ەری ج���ۆری باشی‬ ‫لە دین‪ ،‬دەگونجێت چەند دین و چەند و خ��راپ��ی شتەكانن‪ ،‬بۆیە ئاینەكان‬ ‫خوێندنەوەی ئینسانیانەی مرۆڤەكانی ملكەچی تەسهیالتی مرۆڤەكان یاخود‬ ‫كۆمەڵگەیەك‪ ،‬واتە یەك ل��ەدوای یەكی توندڕەوكردنی و بیركردنەوەی مرۆڤەكان‬ ‫گەلێك ب��ەش��داری ل��ەج��ۆری نۆرمێكی دەب���ن‪ ...‬لێرەشەوە كۆمەاڵیەتی بونی‬ ‫كۆمەاڵیەتییان بوبێت‪ .‬جۆری ژیانكردن و ئ��ای��ن و پەرستشی ئاینی ب��ەت��ەواوی‬

‫ئامانجی ڕۆژو گواستنەوەی ئەزمونی ڕۆحییە بۆ جیهانی‬ ‫ماده‌گه‌ری‪ ،‬بەاڵم لە پڕۆسەی بەڕۆژوبوندا خاڵیبونەوەی‬ ‫مەعنەویەت بێ ئەوەی ئامانجەكەی بپێكێت ئاماده‌یه‬

‫َا‬

‫بەرچاودەكەوێت‪.‬‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە ئەدای ئاینیانەی تاكی‬ ‫ڕۆژوگ��ر لە مامەڵەكردنی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫دەرونیانەی لەگەڵ مانگی ڕەمەزاندا وەك‬ ‫مانگێك كە ئەركی ئاینیانەی ڕۆژوی تیادا بە‬ ‫ئەرك لەسەر مرۆڤە ئیماندارەكان بەواجب‬ ‫زان���راوە‪ ،‬سەرنجێكی كۆمەڵناسییانەی‬ ‫ئاینی بنوسین و ئەو ڕاستیە دەربخەین كە‬ ‫كۆمەڵگەی كوردیش زۆرینەی زۆری وەك‬ ‫موسڵمان لە پێشوازیكردن و چون بەدەمی‬ ‫ئەم مانگەوە جیاوازی و تایبەتمەندی‬ ‫خۆی هەیە‪ ،‬ئ��ەوەش بە كاریگەری ئەو‬ ‫خونەریتانەی كە لەپشت هەرجموجوڵ و‬ ‫ڕەفتارێكی تاكی كوردیەوەن كە جموجوڵ‬ ‫و هەڵسوكەوتی پەرستشی ئاینیش‬ ‫بەشێكن لەو‪.‬‬ ‫ل��ەك��ات��ێ��ك��دا ئ���ەم م��ان��گ��ە دەب��ێ��ت��ە‬ ‫تۆخكەرەوەی كۆمەڵ ‌ێ خو نەریت و نۆرمی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬دور تا نزیك پەیوەندیان‬ ‫بە پرانسیپە ئاینیەكانەوە نیەو مەغزای‬ ‫كۆمەاڵیەتی و دەرونیان تیا بااڵگەردانە‪..‬‬ ‫لەكاتێكدا دەزان��م ئەم بابەتە ئاوی زۆر‬ ‫دەكێشێ و ترنجدانی لەناو یەك الپەرەی‬ ‫ڕۆژنامەدا بەپرپۆڵەكردنی هەویریەتی‪..‬‬ ‫بۆیە پێم باشە تەنها لەسەر سێ خاڵی‬ ‫بوەستم لەوێوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬گرنگیدانی كوردەواری بە الیەنی‬ ‫مادی ڕەمەزان و ڕۆژو‪..‬بە دونیاییكردنی‬ ‫وەك خ��واردن��ەك��ان و ئ��ام��ادەك��ردن��ی‬ ‫هەمەجۆری خواردنەكان و بەماتریاڵیكردنی‬ ‫سیمای پەرستشەكە‪..‬‬ ‫كۆمەڵگەی كوردی ‪ 15‬ڕۆژ پێش هاتنی‬ ‫ڕەم��ەزان واتە لەنیوەی مانگی شەعبان‬ ‫بەناوی ش��ەوی ب��ەرات ئەم بەخێهێنانە‬ ‫ناراستەوخۆیەی مانگی ڕەمەزان بە خۆراك‬ ‫و شیرینی خواردن شیرینی بەخشینەوەو‬ ‫و خواردنی باش دانان لەسەر سفرەكان‬ ‫دەستپێدەكات‪ .‬بەگەیشتنی كۆتا ڕۆژەكانی‬ ‫مانگی شەعبان ئیتر ئەم هەوڵی خۆراكیە‬ ‫چڕدەكرێتەوە و هەر كەسەو هەر ئافرەتە‬

‫بە كڕینی كەلوپەلی خ��واردەم��ەن��ی بۆ‬ ‫ن��اوب��ازار خ��ۆی دەپێچێتەوە بە كڕینی‬ ‫چەندین جۆری خواردن گرنگترینیان برنج‬ ‫و گۆشت و پاقلەمەنیەكان و شیرینیەكانن‪.‬‬ ‫كۆڵو باری بۆ ماڵی لە دوكان و ماركێت‬ ‫و ب��ازاڕەك��ان��ەوە بۆ ماڵ دەگوێزێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەوە ئەو مانا سەرەكیەی ڕەمەزان كە‬ ‫بریتیە لەخۆگرتنەوە لە خواردن و كەم‬ ‫خۆدان لە خواردنە گران بەهاكان و وەك‬ ‫و ه��ەژاران ژیان‪..‬هتد بەسانایی بەهۆی‬ ‫ئەم خو عاداتەوە دەسررێتەوە الی ئەم‬ ‫ڕۆژو گرە‪ .‬هەربۆیە دەبو لەجیاتی ئەوەی‬ ‫لە بازاڕەكاندا خ��واردن و شمەك و كااڵ‬ ‫گران بەهاكان نرخیان دابەزیایە لەبەر‬ ‫ئەوەی فرۆشیان نامێنی و ئەم موسڵمانانە‬ ‫خۆیان لەو خواردن و خۆشیانە دەگرنەوە!‬ ‫كەچی بە پێچەوانەوە دوقات و چەند قاتی‬ ‫دەكەنەوە نرخەكەی بەهۆی زۆری خواستی‬ ‫ئەمان بۆ ئەو شمەك و خۆراكانە كورد‬ ‫واتەنی دەفڕێت!‪..‬‬ ‫دوەم‪ :‬ئامانجی ڕۆژو گواستنەوەی‬ ‫ئەزمونی ڕۆحییە بۆ جیهانی ماده‌گه‌ری‪،‬‬ ‫بەاڵم لە پڕۆسەی بەڕۆژوبوندا خاڵیبونەوەی‬ ‫مەعنەویەت بێ ئ��ەوەی ئامانجەكەی‬ ‫بپێكێت ئاماده‌یه‌‪ ..‬چونكە مەعنەویەتی‬ ‫زۆرینەی مرۆڤی موسڵمان ئەوەندە لە‬ ‫توێكڵدایە بەگەیشتنی بە ماتریاڵ ڕەنگی‬ ‫پێوەنامێنێت و خۆی بەقوربانی ماتریاڵ‬ ‫دەكات‪..‬من ناڵیم ئەمە لەهەمورۆژویەكدا‬ ‫و لەهەمو تاكێكدا بەم شێوازەیە بەاڵم‬ ‫ئیمرۆ لەكۆمەڵگەی كوردیدا ئەوەی وتمان‬ ‫بەزۆرینەیەوە دەخوێنرێتەوە‪.‬‬ ‫ئاین بەوەی كەجەخت لەسەر پەیوەندیی‬ ‫توندوتۆڵی مرۆڤ لەگەڵ خ��ودای خۆی‬ ‫دەكات و پەیوەستی مرۆڤ بە كۆمەڵێ‌‬ ‫بەهای گرنگی پەرستشی كە تیایدا بچوكی‬ ‫و ملكەچی و بەندایەتی مرۆڤ بۆ خواو‬ ‫پابەندی بە بەهابەرزە مەعنەویەكان‬ ‫قاڵبون لە بابەتەمەعنەویەكانی وەك‬ ‫ئیمان و تەقوا و پاكی و نەزاكەت و‪...‬‬

‫هتد پاش ئەوەی كەسی ئیماندار توانی‬ ‫ب��ە پەرستشە تەنیاكانی وەك نوێژو‬ ‫وێرد و پاككردنەوەی دەرون و زوهد و‬ ‫سافكردنی دەرون لەگەڵ خودا و خەڵك‪...‬‬ ‫هتد جیهانی مەعنەویەتی خۆی ئاوەدان‬ ‫بكاتەوە‪ ...‬لێرەوە هەنگاوی دوەمیشی‬ ‫دەستپێدەكات كە ئەویش ئەو پاكی و‬ ‫سافی و نەزاكەتیە لە دەرونیەوە بگوازێتەوە‬ ‫بۆ جیهانی ماتریاڵی‪ ..‬یەكەم هەنگاوی‬ ‫تاقیكردنەوەی ئیمانی تاكی باوەڕدار بۆ‬ ‫نێو جیهانی ماتریاڵ دەستپێدەكات‪ ،‬بەمانا‬ ‫خۆنەویستی و خۆشەویستی ئەوانی تر‬ ‫پێویستی بەڕامكردنی دەرون و ڕاهێنان‬ ‫وباجدان و ئازاركێشانی دەرونیی هەیە‪،‬‬ ‫بەبیركردنەوەی تەسەوفانەی مەولەوی‬ ‫ئاسا نەفەسی‪:‬‬ ‫وردبیم جۆشم وەرد تاویامەوە‪...‬‬ ‫تاوەروتبەی بەرز سەروەنیامەوە‪...‬‬ ‫گەرەكە‪ ،‬خۆپەیوەستكردن بە ئەخالقیات‬ ‫و كاڵكردنەوەی خواستە خودیەكان و‬ ‫هێنانەوەیان و ڕامكردنیان لەگەڵ خواستە‬ ‫خوداییەكە كەدواجار گەر كۆمەڵناسیانە‬ ‫سەرنجیان لێبدرێت‪ ،‬خواستی ئینسانی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ن و ب��ۆ خ��زم��ەت��ی ژیانی‬ ‫دەستەجەمعی و كپكردنەوەی ئەنانیەتی‬ ‫تاكن‪..‬لێرەوە یەكەم قۆناغی پاش كاركردن‬ ‫لە مەعنەویەت‪ ،‬گواستنەوەی بۆماتریاڵی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بە ڕۆژو دەستپێدەكات‪ ..‬ئاین‬ ‫دەیەوێت جەستەش و ماتریاڵی مرۆڤ و‬ ‫چێژە ماتریاڵیەكانی بخاتە بەردەم ڕاهێنان‬ ‫و بوارێك بۆ خۆبوردەیی و كاڵكردنەوەیەك‬ ‫كە ئیتر بوارێك بۆ نەكوشتنی خواستی‬ ‫ماتریاڵیانەی ئەوانی ترفەراهەم بكات و‬ ‫كاری بەخشین وزەكات دان وخۆگرتنەوە‬ ‫لە سەرفكردنی نەفامانەی خ��ۆراك و‬ ‫شمەكەكان دەهێنێتە كایەوە خواستی‬ ‫ئارامشی جیهانی یەكسانی لەهەگبەدەنێ‪،‬‬ ‫بەمەش كردنەوەی دەرگایەكە بۆ خواستی‬ ‫گشتی كۆمەڵگە‪ ،‬تەنگەتاوكردنی حەزو‬ ‫ئەنانیەتی ت��اك لە خواستی ماتریاڵی‬

‫ب��ۆ ئ��ەوان��ی تریشی پێدەفامرێتەوە‪..‬‬ ‫بەاڵم حەزی ماتریاڵی مرۆڤ و جیهانی‬ ‫مۆدێرنەی ق��اڵ بە ماتریاڵ ئەمە نەك‬ ‫پێ بەدینایەت‪ ،‬بەڵكو ئ��ەم پرۆسەیە‬ ‫بە ئ��ەن��دازەی ك��ردەی ڕیجێمكەرێكیش‬ ‫بۆ مەعنەویەتی خودی خۆیشی سودی‬ ‫لێوەرناگرێـت‪ .‬هەرئەم تێگەیشتنە لەسیماو‬ ‫ئەدگاری ئاینی كاریگەری و بیركردنەوەی‬ ‫تەسكی تەنها ب��ۆ خۆویستی‪-‬مرۆیی‪،‬‬ ‫جیهانی ئاینی و خواستی ڕاستەقینەی‬ ‫ئاینی بۆ ناو جیهانی خواستە تاكیەكان‬ ‫دەبات و لەنێو گۆمی ماتریاڵ و خەمی‬ ‫ماتریاڵیدا مەعنەویەتی م��رۆڤ دەكاتە‬ ‫دەكاتە قوربانی‪ .‬ئ��ەو ئاینداریەی كە‬ ‫ئیمرۆ جیهانی ئیسالمی بەگشتی كوردیش‬ ‫بەتایبەت تێكەوتوە و خوێنی كەسانی‬ ‫ت��ری پ��ێ ح��ەاڵڵ��دەك��رێ��ت ماكێكی ئەو‬ ‫دۆخەیە‪.‬كۆمەڵگەی كوردیش لەم پرۆسەی‬ ‫ڕۆژوگرتنەدا هەمان ڕێچكەی گرتوە‪ ،‬بەو‬ ‫مانایە مەعنەویەتی لەبەردەم خواستی‬ ‫ماتریاڵیە مرۆییەكەیدا چۆكی داداوە و‬ ‫ئەوەی بەناوی ڕۆژوگرتنەوە دەكرێت كورد‬ ‫واتەنی تەنها لەحیلە شەرعیەك دەچێت‬ ‫و بەرۆژ خۆی دەگرێتەوەو بەشەو هەقی‬ ‫زیاتری بۆ دەكاتەوە‪ ،‬هیچ گواستنەوەیەكی‬ ‫ئەزمونی ڕۆحی بۆ جیهانی ماتریاڵی تیا‬ ‫بەدیناكرێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬خزاندنی خو نەریتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫لەنێو ئادابە ئاینیەكانی ڕەم���ەزان‪ ،‬كە‬ ‫ئیمرۆ وادەزانیی ئەوانە ئادابی ئاینین‪،‬‬ ‫كەچی دورو نزیك ئەمانە ئاینی نین و‬ ‫بەڵَكو ئەمانە خونەریتی كۆمەڵگان‪.‬‬ ‫گەر ئێمە باسی كوردەواری خۆمان بكەین‬ ‫وەك نمونە‪ ،‬كە یەكێكە لەو كۆمەڵگانەی‬ ‫زیاتر بەالیەنی ماتریاڵی دەدات و ڕوكارە‬ ‫ماتریاڵیەكان سواغی نیەت و كارەكانی‬ ‫دەكات‪ ،‬یەكێك لەوانە ڕازاندنەوەی خۆراك‬ ‫و بەشداری كردنی دەستەجەمعی خواردن‬ ‫لەسەر یەك سفرەو خوان‪ .‬ئەمە بەشێكە‬ ‫لەو نەریتە كۆنەی كوردەواری كەباوەڕی‬ ‫بەدەستەجەمعی و بەشداری دەستەجەمعی‬ ‫لە خ��واردن و ئاڵوگۆركردنی خ��واردن و‬ ‫خۆراكەكان و كۆكردنەوەیان لەسەر یەك‬ ‫سفرەو دانیشتن لەسەری‪ ،‬بونی مێژینەی‬ ‫هەبوە‪ .‬لەكاتێكدا بۆخۆی ڕۆژو ئەركێكی‬ ‫فەردیەو تاك بۆخۆی هەڵدەستێت بە‬ ‫مانادانی ڕۆژویی پێدراوەكانی خۆی وەك‬ ‫ئەوەی زمانی و چاوی و گەدەی و جەستەی‬ ‫و هەستەكانی ‪..‬هتد دەیانگرێتەوە لەو‬ ‫شتانانەی كەواتای ڕۆژوبون بەم ئەندام و‬ ‫بەم تاكە دەبەخشن‪ ،‬بەاڵم دەبینی ئەمە‬ ‫ناتوانێت لە قاڵبێكی فەردی دا بهێڵێتەوە‬ ‫‪ ،‬بەربانگان دەیكاتەوە بەدەستەجەمعی‬ ‫وات��ای��ەك��ی ج��ەم��ع��ی دەب��ەخ��ش��ێ��ت��ەوە‬ ‫بەپەرستشەكەی و خواستە تاكگەراكەی‬ ‫لەناو بۆتەیەكی جەمعیدا پیشانیدەداتەوە‪،‬‬ ‫كاتێك كۆتابەو كارە فەردیە دەهێنێـت‬ ‫بەبەربانگردنەوەی‪ .‬دیارە لەجەژندا ئەمە‬ ‫تۆختر دەبێتەوە‪ .‬بەاڵم پرسەكە لێرەدایە‬ ‫كە بۆچی تانەیكاتەوە بەماتریاڵ ناتوانێت‬ ‫بەدەستەجەمعی ب��ك��ات��ەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەوەدەگەیەنێـت‪ ،‬كە خواستی ماتریاڵی‬ ‫الی مرۆڤی موسڵمانی ئیمرۆ و كوردەواری‬ ‫زیاتر بااڵو زاڵو ئامادە دەبێـت‪ ،‬خواستی‬ ‫ڕۆح��ی��ش��ی ئەرهەبێت ن��ات��وان��ێ��ت‪،‬ـ بە‬ ‫شێوەی جەمعی پیشانیان بداتەوە تاوەكو‬ ‫نەیانخاتە ناو قاڵبی م��ادی��ەوە‪ .‬لێرەوە‬ ‫مرۆڤی موسڵمانی ك��وردەواری زیاترینی‬ ‫ئ��ەوان��ی ت��ری خەمی م��ادی و خواستی‬ ‫ماتریاڵی هەیەو بە ئاسانی ملكەچی‬ ‫ماتریاڵ دەبێـت و هەركات كەوتە ناو‬ ‫جیهانی مادەوە ئیتر الوازی الیەنی ڕوحی‬ ‫زۆربەئاسانی لێ بەرچاودەكەوێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫زیاتر لەناو زۆرێ��ك لە م��ەالو مامۆستا‬ ‫ئاینیەكاندا بەتایبەت دەردەك��ەوێ��ت‪،‬‬ ‫كەكەمترین ئەوكەسانەن كەبەخششی‬ ‫مادیان بۆ هەژارو نەدارەكان هەیە‪ ،‬جاران‬ ‫بیری صۆفیزم وەك بەربەستێك پارێزەری‬ ‫ئەم تەرزە تێفكرین و ڕەفتارەیان بو بەاڵم‬ ‫ئێستا لەهەمو مرۆڤەكان زیاتر خۆی بۆ‬ ‫نێوجیهانی ماتریاڵ فرێدەدات و مانگی‬ ‫ڕەمەزان دەكاتە هۆكارێكی باش بۆ خۆ‬ ‫دەوڵەمەندكردنی و كۆكردنەوەی زیاتری‬ ‫سەدەقات و سەرفیترەو زەكات‪.‬‬