477

‫دەبێت كورد بیری نەچێت‬ ‫بۆ راگەیاندنی دەوڵەت‬ ‫پێویستیی بە پشتگیریی ئەمەریكایە‬ ‫ئەلیزا ماركۆس‪ ،‬پسپۆڕی دۆسێی كورد لەئەمەریكا بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫‪4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )477‬دو شةممة ‪2014/7/21‬‬

‫داعش پالن بۆ تێكدانی‬ ‫ئاسایشی كەركوك دادەڕێژێت‬ ‫"چاودێر" هەیكەلی رێكخراوەیی‬ ‫داعش لەكەركوك ئاشكرادەكات‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست‬ ‫"چاودێر" كەوتون‪ ،‬رێكخراوی‬ ‫تیرۆریستی (داعش) هەیكەلی‬ ‫رێكخراوەیی خۆی لەشاری كەركوك‬ ‫پێكهێناوەو بەو شێوازەی كە‬ ‫خۆیان ناویان ناوە ویالیەتی‬ ‫كەركوك‪ ،‬كەسێكیان بەناوی نیعمە‬ ‫عەبدولمەناف كە ناسراوە بە‬ ‫(ئەبو فاتیمە) وەكو والی كەركوك‬ ‫دیاریكردوە‪ .‬دیاریكردنی هەیكەلی‬ ‫رێكخراوەیی داعش لەكاتێكدایە‪ ،‬كە‬ ‫ئەم گروپە هەوڵەكانیان بۆ تێكدانی‬ ‫ئاسایشی كەركوك چڕكردۆتەوەو‬ ‫هێزێكی زۆرو چەكی قورسیشیان‬ ‫لەدەوروبەری كەركوك كۆكردۆتەوە‪.‬‬ ‫هەروەك بەپێی زانیارییە‬ ‫باوەڕپێكراوەكانی "چاودێر"‪،‬‬ ‫ئەو گروپە تێرۆریستیە لەهەوڵی‬ ‫ئەوەدان ئۆتۆمبێلی بۆمبڕێژكراو‬ ‫ببەنە ناو شاری كەركوكەوە‪.‬‬ ‫هەیكەلی داعش لە كەركوك‬ ‫بەپێی ئ��ەو زانیارییانەی دەست‬ ‫"چاودێر" كەوتون‪ ،‬ئەو هەیكەلەی‬ ‫داع��ش دیاریكردوە‪ ،‬جگە لە والی‬ ‫كەركوك‪ ،‬قاسم خەلیل ئەلحەمدانی‬

‫ن��اس��راو ب��ە (ئ��ەب��وخ��ەل��ی��ل) وەك‬ ‫بەرپرسی هەیئەی شەرعی ویالیەتی‬ ‫ك��ەرك��وك دەستنیشانكراوە كە‬ ‫دەس��ەاڵت��ی زۆرەو ل���ەدوای وال��ی‪،‬‬ ‫ئەو دێ��ت‪ .‬كەرتەكانی تری شاری‬ ‫كەركوكیش لە ویالیەتەكەی داعش‬ ‫بەمشێوەیە بەرپرسی بۆ دان��راوە‪:‬‬ ‫محەمەد سەلیم ح��ەردان بەرپرسی‬ ‫كەرتی حەویجە‪ ،‬حارس شجاع عەزۆ‬ ‫ناسراو بە (عەبدولعەزیز) بەرپرسی‬ ‫كەرتی ریاز‪ ،‬باسم محەمەد ئەحمەد‬ ‫ناسراو بە (ئەبو حوزەیفە) بەرپرسی‬ ‫ك��ەرت��ی داق����وق‪ .‬م��ش��ت��اق تاڵب‬ ‫ئەلجبوری ناسراو بە (ئەبوئەنەس)‬ ‫بەرپرسی ك��ەرت��ی رەش���اد‪ .‬ماهر‬ ‫عەبدوڵاڵ جدوع ئەلعزی‪ ،‬بەرپرسی‬ ‫كەرتی غیدە‪ .‬عادل ئەمین ناسراو‬ ‫بە (ئەبوئیستبراق) بەرپرسی كەرتی‬ ‫دوز‪ .‬ئەبو ع��ەب��دوڵ�ڵا‪ ،‬بەرپرسی‬ ‫كەرتی عەباسی‪ .‬سلمان عەبد شبیب‬ ‫ناسراو بە (ئەبوسفیان) بەرپرسی‬ ‫كەرتی زاب ‌و غەیس ئیبراهیم مراد‬ ‫ناسراو بە (ئەبو ماهر) بەرپرسی‬ ‫كەرتی الحلوات‪.‬‬ ‫بازگەكانی داعش‬ ‫لەدەوروبەری كەركوك‬ ‫ه����ەر ب��ەپ��ێ��ی ئ����ەو زان��ی��اری��ی��ە‬ ‫باوەڕپێكراوانەی دەست "چاودێر"‬

‫گەڕانەوەی‬

‫ك��ەوت��ون‪ ،‬داع��ش ب��ە فیعلی ئەو‬ ‫كەرتانەی خستۆتەگەڕو تەنانەت‬ ‫لەچەند ناوچەیەكی دەوروب���ەری‬ ‫كەركوك نزیك بە حەویجە چەند‬ ‫بازگەیەكی دان��اوە وەك��و بازگەی‬ ‫گوندی (زیبان) كە دوو تانک و چوار‬ ‫ئۆتۆمبێلی بەدۆشكەوە لێیە لەگەڵ‬ ‫هێزێكی داعش‪ ،‬هەروەها بازگەیەكیان‬ ‫ل��ە گ��ون��دی (ال��م��رە) دان����اوە‪ ،‬كە‬ ‫لەوێش ‪ 4‬تانک و ‪ 3‬ئۆتۆمبێلی‬ ‫دۆشكەی لێیەو ئەمە جگە لەوەی‬ ‫كە بازگەیەكی گەورەشیان داناوە لە‬ ‫دوڕیانی (ریاز ‪ -‬كەركوك) كە لەوێش‬ ‫هێزێكی داعشی لێیە‪ .‬لەتازەترین‬ ‫كاریشیاندا هێزە تیرۆریستییەكەی‬ ‫داعش بەربەستێكی لە نزیك ناحیەی‬ ‫(مولتەقاو ریاز تا دەگاتە گوندی‬ ‫بەشیر) دروستكردوە كە هێزێكی‬ ‫زۆریشی لێ كۆكراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەو س���ەرچ���اوە ب��اوەڕپ��ێ��ك��راوە‪،‬‬ ‫ئەوەشی بۆ "چاودێر" ئاشكراكرد‪،‬‬ ‫داعش لەهەوڵی ئەوەدایە لەرێگەی‬ ‫ئۆتۆمبێلی بۆمبڕێژكراوەوە‪ ،‬ئاسایشی‬ ‫ش��اری كەركوك تێكبدات بۆ ئەو‬ ‫مەبەستەش چەند ئۆتۆمبێلێكیان‬ ‫ئامادەكردوە‪ ،‬بەاڵم هێزە ئەمنییەكان‬ ‫بە وردی چاودێرییان دەكەن تاوەكو‬ ‫ئەو پالنانەیان هەڵبوەشێننەوە‪.‬‬

‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪:‬‬ ‫چارەسەر بۆ كێشەكانی یەكێتی‪،‬‬ ‫ئامادەیی مام جەاللە‬

‫داهاتی سااڵنەی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان‬ ‫‪ 10‬ملیارو ‪800‬‬ ‫دۆالرە‬ ‫ملیۆن‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫پرۆفیسۆر جیهاد عۆدە بۆ “چاودێر”‪:‬‬

‫پارەی ‪ 150‬هەزار تۆن گەنم نەدراوە بە جوتیاران‬

‫ئاسایشی خۆراكی كوردستان لە مەترسیدایە‬ ‫خەلیفەی موسڵمانان‪ ،‬ئەبوبەکری دووەم!‬ ‫دکتۆر عادل باخەوان‬

‫‪3‬‬

‫شۆڕشی‬ ‫بەرشەلۆنە‬

‫مام‬

‫‪5‬‬

‫عیراقی پێش حوزەیران‬ ‫دروست نابێتەوە‬

‫‪8‬‬

‫ئەفسانەی کەڵەشێرێک‬ ‫‪7-6‬‬

‫گابریل گارسیا مارکیز‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )477‬دو شةممة ‪2014/7/21‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫مام جەالل‪ ..‬دەرفەتێك بۆ پێكەوەژیانی سیاسی‬ ‫كاریگەریی گەڕانەوەی مام جەالل لەسەر سێ ئاست‬ ‫یەكێتیی‪ ،‬چونكە ئ��ەو كە سكرتێری‬ ‫گشتیی (ی‪.‬ن‪.‬ك)‌و كارگێڕی سەرەكی‬ ‫حزب بو‪ ،‬رۆڵی هەبو لەئاراستەكردنی‬ ‫سیاسەتی دەرەوە‌و ناوخۆی یەكێتیی‬ ‫دا‪ .‬كە تاڵەبانی‪ ،‬بێ ئامادەیی نەوەی‬ ‫دوای خ��ۆی‪ ،‬لەیەكێتیی دورك��ەوت��ەوە‪،‬‬ ‫پێشبینیدەكرا یەكێتیی بگاتە بەردەم‬ ‫سێ ریانێكی مەترسیدار‪ :‬داخزان بەرەو‬ ‫باوەشی پارتی‪ ،‬تێكەڵبون لەگەڵ گۆڕان‪،‬‬ ‫یان مانەوە وەك حزبێكی ناكاریگەر‪ .‬بەاڵم‬ ‫فرزەند شێركۆ‬ ‫بەتێپەڕبونی كات‪ ،‬كە رۆژگارێكی سەخت‬ ‫بو بۆ یەكێتیی‪ ،‬ئەو حزبە تارادەیەك‬ ‫هەندێك لەگێڕانەوە باوەڕپێكراوەكان مەترسییەكانی تێپەڕاند‪ ،‬قۆناغەكەی‬ ‫دەڵێن‪ :‬سەرۆك مام جەالل كە لەشەوێكی كۆنترۆڵ كرد‌و بەكاریگەرییەوە گەڕایەوە‬ ‫بەفرانباری ساڵی ‪ ،2012‬باری تەندروستی سەر گۆڕەپانی سیاسی‪ .‬بێ هۆ نییە‬ ‫گەیشتە ئاستێكی مەترسیدار‪ ،‬هۆكارەكەی كە تێپەڕاندنی قەیرانە سیاسییەكەی‬ ‫بۆ ناڕەزایەتییەكانی لەپرۆسەی سیاسی یەكێتیی‪ ،‬هاوكاتبو لەگەڵ تێپەڕاندنی‬ ‫عیراق‌و توڕەبونی لەسەرۆك وەزیر نوری قەیرانە تەندروستییەكەی سەرۆك مام‬ ‫مالكی دەگەڕێتەوە‪ .‬پێش ئەو روداوە‪ ،‬جەالل‪.‬‬ ‫تاڵەبانی ب��ەن��وری مالكی راگەیاندبو‬ ‫ئێستاش بەگەڕانەوەی بۆ سلێمانی‪ ،‬مام‬ ‫«ئەبێت بزانیت ئ��ەوان��ەی هەڕەشەیان جەالل‪ ،‬بۆ ماوەیەك سلێمانیی ئەكاتەوە‬ ‫لەكورد كردوە چیان بەسەرهات»‪.‬‬ ‫بەیەكێك لەوێستگە سیاسییەكانی عیراق‌و‬ ‫پاش دوركەوتنەی بەهۆی وەرگرتنی ئەو ترافیكە دیپلۆماسییەی لەسلێمانی‬ ‫چارەسەری وردی پزیشكی لەئەڵمانیا‌و دابڕابو‪ ،‬دەشێت رو لەم ناوەندە بكاتەوە‪.‬‬ ‫مانەوەی بۆ ماوەی ساڵێك‌و حەوت مانگ‬ ‫مام جەالل‪ ،‬بەگەڕانەوەی بۆ دەباشان‪،‬‬ ‫لەبەرلین‪ ،‬ج��ەالل تاڵەبانی‪ ،‬یەكەمین دەبێت ب��ەو باڵندە ئەفسانەییەی كە‬ ‫سەركۆماری كوردی عیراق‪ 2014/7/19 ،‬سێبەرەكەی دانیشتوانی ناوچەكەی‬ ‫گەڕایەوە هەرێمی كوردستان‌و لەمیوانخانە دەپارێزێت‪ .‬نزیكبونەوەی مام جەالل‬ ‫تایبەتەكەی خۆی لەدەباشان‪ ،‬نیشتەجێ لەسەركردەكانی حزب‪ ،‬گریمانەی ئەوە‬ ‫ئ��ەب��ێ��ت‪ .‬گ���ەڕان���ەوەی ت��اڵ��ەب��ان��ی‪ ،‬كە دروستدەكات كە بڕیارەكانی یەكێتیی‬ ‫پێشوازییەكی سیاسیی گەرموگوڕی لێكرا‪ ،‬خێراتر یەكال بكرێنەوە‌و ئەو مەرجەعەی‬ ‫چ���اوەڕوان ئەكرێت لەسەر سێ ئاستی ك��ە یەكێتیی ب���ۆی دەگ�����ەڕا‪ ،‬لێیان‬ ‫هەستیار‪ ،‬كاریگەریی دروس��ت بكات‪ :‬نزیكبێتەوە‪ .‬ئەم دۆخ��ە وا دەك��ات كە‬ ‫لەسەر ئاستی ناوخۆی (ی‪.‬ن‪.‬ك)‪ ،‬مام سەركردایەتی یەكێتیی‪ ،‬بەرادەوامبێت‬ ‫جەالل ئەبێت بەو مەرجەعەی كە دوا بڕیار لەراپەڕاندنی كاروبارە تەكتیكییەكان‬ ‫لەسەر مەسەلە گرنگەكان ئەدات‪ ،‬لەسەر بەاڵم بۆ مەسەلە ستراتیژییەكان‪ ،‬پرسوڕا‬ ‫ئاستی هەرێمی كوردستان‪ ،‬گەڕانەوەی بەتاڵەبانی بكات‪.‬‬ ‫تاڵەبانی ئەتوانێت بااڵنسی ستراتیژیی‌و‬ ‫ه��ات��ن��ەوەی م��ام ج���ەالل‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ هەرێمی ئ���ام���ادەك���اری ب��ێ��ت ب��ۆ ئ��ەن��ج��ام��دان��ی‬ ‫كوردستان زام��ن بكات‌و لەسەر ئاستی نوێكردنەوە‌و گۆڕانكاریی ریشەیی لەناو‬ ‫پرۆسەی سیاسییش لەعیراق‪ ،‬ئەكرێت یەكێتیی دا‪ ،‬رەنگە دەرفەتی بونی مام‬ ‫مام جەالل وەكو قوتابخانەیەكی تایبەت‪ ،‬جەالل بتوانێت‪ ،‬بەستنی كۆنگرە ئاسانتر‌و‬ ‫درێژەی پێبدرێت‪.‬‬ ‫بڕیارەكانی كاریگەرتر بكات‪ .‬لێرەشەوە‬ ‫گەڕانەوەی مام جەالل‪ ،‬دەرفەتی كرانەوەی‬ ‫یەكەم‬ ‫سیاسیی بەڕوی یەكێتیی دا زیاتر دەكات‌و‬ ‫یەكێتیی‪:‬‬ ‫ناوخۆی‬ ‫لەسەر ئاستی‬ ‫باشوایە سەركردایەتی ئەم حزبە‪ ،‬ئەم‬ ‫دورك����ەوت����ن����ەوەی م����ام ج����ەالل‪ ،‬دەرفەتە بۆ پێكەوەژیان لەدەستنەدەن‪.‬‬ ‫راچڵەكینێكی گ��ەورە‌و مەترسیداربو بۆ‬

‫دوەم‬ ‫لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان‪:‬‬ ‫گەڕانەوەی مام جەالل وەكو سكرتێری‬ ‫گشتیی‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەم قۆناغەی یەكێتیی‪،‬‬ ‫دەتوانێت ببێتە هەوێنی ئاشتەواییەكی‬ ‫نیشتمانیی لەهەرێمی كوردستاندا‪ .‬پاش‬ ‫دورك��ەوت��ن��ەوەی م��ام ج��ەالل‪ ،‬یەكێتیی‌و‬ ‫گۆڕان (كە دانوستانەكانیان بۆ نزیكبونەوە‬ ‫لەیەكتر زۆر چ��وب��وە پ��ێ��ش)‪ ،‬لەیەكتر‬ ‫دورك��ەوت��ن��ەوە‪ ،‬ه��ەروا پەیوەندییەكانی‬ ‫ن��ێ��وان یەكێتیی نیشتمانیی‌و پارتی‬ ‫دیموكراتیش پاشەكشێیان ك��رد‪ .‬لەم‬ ‫قۆناغەدا‪ ،‬پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتیی‌و‬ ‫هێزە ئیسالمییەكانیش كە هەر تاڵەبانی‬ ‫ئەندازیارێكی گرنگی ب��و‪ ،‬الواز ب��ون‪.‬‬ ‫وەك ك��اردان��ەوەش‪ ،‬بزوتنەوەی گ��ۆڕان‬ ‫لەپارتی دیموكرات نزیكبۆوە‌و پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستانیش (بەتایبەت‬ ‫پ��اش ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ەی ‪)2013/9/21‬‬ ‫ب��ەگ��ۆڕان��دا پ���ردی ل��ێ��دا ب��ۆ گەیشتن‬ ‫ب��ەن��اوج��ەرگ��ەی سلێمانی‪ .‬ئ��ەم ژینگە‬ ‫نوێیە‪ ،‬ئیسالمییەكانیشی لەیەكتر نزیك‌و‬ ‫ل��ەپ��ارت��ە نادینییەكان دورخ��س��ت��ەوە‌و‬ ‫ژینگەی كۆمەاڵیەتیی كوردستانی بەنەرمی‬ ‫دابەشكرد‪.‬‬ ‫جگە لەڕەهەندی دیپلۆماسیی ناوخۆیی‪،‬‬ ‫گ��ەڕان��ەوەی م��ام ج��ەالل (ئ��ەگ��ەر وەكو‬ ‫گ��ەڕان��ەوەی قوتابخانەیەكی پەیوەندی‌و‬ ‫فیكری سیاسی كاری تیا بكرێت)‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەتوانێت ببێتە هۆكار بۆ راستكردنەوەی‬ ‫باری السەنگی هەرێمی كوردستان لەسەر‬ ‫ئاستی پەیوەندییە ئیقلیمییەكانی هەرێم‪.‬‬ ‫بەتایبەت ك��ە م��ام ج��ەالل توانیوبوی‬ ‫ب��ااڵن��س��ی س��ت��رات��ی��ژی ل��ەس��ەر ئاستی‬ ‫پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫رابگرێت‌و تا لێرەبو‪ ،‬هەرێمی كوردستان‬ ‫نە سەر بەئێران‌و نە پاشكۆی توركیا بو‪.‬‬ ‫بۆیە بەدوركەوتنەوەی تاڵەبانی‪ ،‬هەرێم زۆر‬ ‫بەخێرایی لەجەبهەیەكی ئیقلیمی نزیك‌و‬ ‫لەبەرەیەكیش دوركەوتەوە‪ .‬زۆری نەخایاند‬ ‫ئەم السەنگبونە‪ ،‬بەهەڕەشەی راستەوخۆ‌و‬ ‫ئ��ەگ��ەری مەترسی ب��ۆ س��ەر ئاسایشی‬ ‫نەتەوەیی هەرێمی كوردستان وەاڵمدرایەوە‪.‬‬ ‫بەگەڕانەوەی مام ج��ەالل‪ ،‬دەتوانرێت‬ ‫ه��ەرێ��م ل��ەق��ەی��ران��ی س��ی��اس�ی‌و ئەمنیی‬ ‫خوڵقاوی ناوچەیی‪ ،‬رزگار‌و لەمەترسییەكان‬ ‫بپارێزرێت‪.‬‬

‫سێهەم‬ ‫لەسەر ئاستی عیراق‪:‬‬ ‫سەرۆك مام جەالل تاكە سەركردەی‬ ‫عیراقە كە بەبراوەیی لەكایەی سیاسیی‬ ‫عیراق دەرچوە‪ .‬بردنەوەی مام جەالل‪،‬‬ ‫ب��وب��ە ه��ۆك��ار ب��ۆ ب��راوەی��ی ك��وردی��ش‬ ‫لەعیراقدا چونكە بەئاوڕدانەوە لەمێژوی‬ ‫سیاسیی سەركردە شیعە‌و سوننەكان‪،‬‬

‫لەپرۆسەی سیاسی‪ ،‬كۆمەڵە گروپێكی‬ ‫بەعسیی بەشدار لە(مقاوەمەی عیراقی)‌و‬ ‫كەمینەیەك تێوەگالو لەتیرۆری رەش‪،‬‬ ‫پاش دەركەوتنی سوپای عیراقی ئازاد‪،‬‬ ‫زۆرینەیان بونەتە بەرەیەكی سیاسی‌و‬ ‫چەكداریی رانەگەیەندراو‪ ،‬لەبەرامبەردا‬ ‫شیعەش كە پاش روخانی رژێمی بەعس‪،‬‬ ‫خۆیان زۆرینە‌و خاوەنی راستەقینەی‬

‫چاوەڕوان دەكرێت گەڕانەوەی تاڵەبانی لەسەر‬ ‫سێ ئاستی هەستیار‪ ،‬كاریگەریی دروست‬ ‫بكات‪ :‬لەسەر ئاستی ناوخۆی (ی‪.‬ن‪.‬ك)‪ ،‬مام‬ ‫جەالل دەبێت بەو مەرجەعەی كە دوا بڕیار‬ ‫لەسەر مەسەلە گرنگەكان ئەدات‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئاستی هەرێمی كوردستان‪ ،‬گەڕانەوەی‬ ‫تاڵەبانی ئەتوانێت بااڵنسی ستراتیژیی‌و‬ ‫پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ هەرێمی‬ ‫كوردستان زامن بكات‌و لەسەر ئاستی پرۆسەی‬ ‫سیاسییش لەعیراق‪ ،‬ئەكرێت مام جەالل وەكو‬ ‫قوتابخانەیەكی تایبەت‪ ،‬درێژەی پێبدرێت‬ ‫دەردەك����ەوێ����ت ك��ە دۆڕان���دن���ی ئ��ەو‬ ‫سەركردانە‪ ،‬بۆتە هۆكار بۆ دۆڕاندنی‬ ‫مەزهەب‌و نەتەوەكانیان لەگۆڕەپانی‬ ‫سیاسی دا‪.‬‬ ‫گرنگترین سەركردەكانی سوننەی‬ ‫عەرەب كە پاش ‪ 2003‬دەركەوتن‪ ،‬ئەمڕۆ‬ ‫لەناو شەقامی سوننەدا ناوزڕاون‪ .‬زۆرێك‬ ‫لەسەركردە سیاسییەكانی شیعەش یان‬ ‫تۆمەتباربن بەالدان‌و كەمتەرخەمی‪ ،‬یان‬ ‫بەتاوان‌و تاكڕەوی‪ .‬ئەم دۆخە وایكرد‬ ‫كە هەم شیعە‌و هەم سوننە‪ ،‬بەدۆڕاوی‬ ‫لەكایەی عیراقدا لەیەكبخۆن‪.‬‬ ‫سوننەی عەرەب كە لەساڵی ‪2003‬ەوە‬ ‫بون بەسێ بەش‪ :‬كەمینەیەكی بەشدار‬

‫ع��ی��راق��ب��ون‪ ،‬ب��ەه��ۆی تێكەڵكردنی‬ ‫حكومەت لەگەڵ میلیشیا‪ ،‬گەیشتنە ئەو‬ ‫هەڵدێرەی كە جڵەوی حوكمیان لەدەست‬ ‫دەربكرێت‌و لەبری دامەزراوەی دەوڵەتی‪،‬‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ن��ا رەس��م��ی‪ ،‬ب��ەڕێ��وەب��ەرن‬ ‫ی��ان بیانپارێزێت‪ .‬ه��ۆك��اری ئەمەش‬ ‫(بەپەراوێزخستنی فاكتەرە مێژویی‌و‬ ‫ناوخۆیی‌و دەرەكییەكان)‪ ،‬بۆ نەبونی‬ ‫س��ەرك��ردەی كاریزمی لەنێو شیعە‌و‬ ‫سوننەدا دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەشەوە هەتا مام جەالل لەبەغداد‬ ‫بو‪ ،‬كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫ب��ەغ��داد‪ ،‬ن��ەت��ەق��ی��ن��ەوە چونكە ئەو‬ ‫سەركردەیە توانیبوی رێگە لەپێكدادانی‬

‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان ب��گ��رێ �ت‌و سفرە‬ ‫فراوان‌و میوانخانە كراوەكەی‪ ،‬بوارێكی‬ ‫هەمیشەیی بۆ گفتوگۆ‌و دانوستانی نێوان‬ ‫ن��ەی��اران رەخساندبو‪ .‬كە م��ام جەالل‬ ‫لەبەغدا دوركەوتەوە‪ ،‬دەرگای جەهەنەم‬ ‫ب���ەروی پ��ڕۆس��ەی سیاسی‌و رەوش��ی‬ ‫ئەمنیی عیراقدا كرایەوە‪.‬‬ ‫گەڕانەوەی مام جەالل دەتوانێت رۆڵی‬ ‫هەبێت لەیەكالكردنەوەی كاندیدێكی‬ ‫شیاو كە كورد وەك سەركۆمار بینێرێتە‬ ‫بەغداد‪ .‬ئەم كاندیدەی یەكێتیی‪ ،‬گرنگە‬ ‫هەڵگری دیپلۆماسییەتی تاڵەبانی بێت‬ ‫لەپاراستنی پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫خۆرهەاڵت‌و خۆرئاوا‪ .‬بۆ بەرژەوەندی‬ ‫ك���ورد واب���اش���ە‪ ،‬ك��ە ك��ان��دی��دەك��ەی‬ ‫یەكێتیی‪ ،‬ن��ە دوژم��ن��ی ت���اران بێت‬ ‫ن��ە ن��ەی��اری ئ��ەن��ك��ەرە‪ ،‬ن��ە الیەنگری‬ ‫ئەسەد بێت‌و نەهاوپەیمانی ریاز‪ .‬ئەم‬ ‫جۆرە لەكەسایەتییە‪ ،‬رەنگە تاڵەبانی‬ ‫بتوانێت لەناو یەكێتیی دا بیدۆزێتەوە‌و‬ ‫بیسەلمێنێت‪ .‬شوێنكەوتنی رێبازی‬ ‫تاڵەبانی‪ ،‬ئەتوانێت رێ لەشەڕی تایەفی‬ ‫نێوان شیعە‌و سوننە بگرێت‌و زەمانەتی‬ ‫دەسكەوتەكانی كورد بكات لەعیراقدا‪.‬‬ ‫بەتایبەت كە بەدوركەوتنەوەی تاڵەبانی‪،‬‬ ‫هەرێم ئەو پشتە بەهێزەی نەما‌و ئەوەی‬ ‫تاڵەبانی لەبەغداد پارێزەری بو‪ ،‬كەوتە‬ ‫بەر مەترسی‪.‬‬ ‫ئەنجام‪:‬‬ ‫گەڕانەوەی مام جەالل‪ ،‬دەستپێكردنی‬ ‫قۆناغێكی ن��وێ ئەبێت بۆ یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان كە بتوانێت‬ ‫لەسەر ئاستی ناوخۆی حزب‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئاستی هەرێمی كوردستان‌و لەسەر ئاستی‬ ‫دەوڵەتی عیراق‪ ،‬خۆی رێكبخاتەوە‪ .‬مام‬ ‫جەالل مەرجەعی بااڵی یەكێتیی‌و خاوەن‬ ‫بڕیارێكی بنچینەیی هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫بنیادنەری قوتابخانەیەكی تایبەتی‬ ‫دیپلۆماسییە لەعیراقدا‪ .‬لەبەرژەوەندی‬ ‫الی���ەن���ە ك��وردس��ت��ان��ی‌و ع��ی��راق��ی��ی��ە‬ ‫باوەڕدارەكاندایە بەپرۆسەی سیاسی‪،‬‬ ‫كە بەجیاوازی بیروڕا‌و ئەجێنداكانەوە‪،‬‬ ‫گەڕانەوە‌و بونی مام جەالل بەهەلێكی‬ ‫مێژویی بۆ پێكەوەژیان‌و هەنگاونان بۆ‬ ‫چارەسەركردنی قەیرانەكان بزانن‪.‬‬

‫رۆژئاوای كوردستانی دەوڵەمەند‬ ‫داهاتی سااڵنەی رۆژئاوای كوردستان ‪ 10‬ملیارو ‪ 800‬ملیۆن دۆالرە‬ ‫زیاتر لەنیوەی (بوجە‪ ،‬داهاتی نەوت‪ ،‬داهاتی كشتوكاڵ)ی سوریا پێكدەهێنێت‬ ‫ئا‪ ،‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫گرنگی‌و دەوڵەمەندی‌و هەڵكەوتەو‬ ‫سامانی (ن���ەوت‪ ،‬كشتوكاڵ‪ ،‬ئ��او)‬ ‫لەرۆژئاوای كوردستان‪ ،‬بۆتە جێگەی‬ ‫سەرنجی میدیا جیهانی‌و عەرەبییەكان‌و‬ ‫پاش راپۆرتەكەی كەناڵی ‪ ،bbc‬كەناڵی‬ ‫(عەرەبیە)ی سعودیش‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫داتاو زانیاری ورد سەبارەت بەئابوری‬ ‫نەوت‌و كشتوكاڵ‌و ئاو و داهاتی سااڵنەی‬ ‫ئەم بەشەی كوردستان‌و بەراوردكردنی‬ ‫بەدەوڵەتی سوریا روماڵ دەكات‪.‬‬ ‫ئ��ەم هەرێمە ك��وردی��ی��ەی باكوری‬ ‫رۆژه���ەاڵت���ی دەوڵ��ەت��ی س��وری��ا‪ ،‬كە‬ ‫بەكوردستانی سوریا‪ ،‬یاخود رۆژئاوای‬ ‫كوردستان دەناسرێت‪ ،‬كە بەعیراق‌و‬ ‫ت��ورك��ی��اوە ه��اوس��ن��ورە‪ ،‬لەگرنگترین‬

‫ئەوشارانەی كە تێیدا هەن‪ ،‬بریتین لە‬ ‫قامیشلو‪ ،‬حەسەكە‪ ،‬دێریك‪ ،‬عامودا‪،‬‬ ‫سەرێكانی‪ ،‬كوبانی‪ ،‬عەفرین‪ .‬روبەری‬ ‫ئەم ناوچە كوردییە دەگاتە ‪ 24‬هەزار‬ ‫كیلۆ مەتر دوجا‪ ،‬كە دەكاتە نزیكەی‬ ‫روب��ەری هەموو لوبنان‪ .‬ئەم ناوچەیە‬ ‫نزیكەی ‪ 3‬ملیۆن‌و ‪ 500‬هەزار كەس تێیدا‬ ‫نیشتەجێن‪ ،‬كە زۆرب��ەی هەرەزۆریان‬ ‫كوردن‪ ،‬لەگەڵ كەمینەیەكی دیكە لە‬ ‫نەتەوەكانی عەرەب‌و ئاشوری‪.‬‬ ‫ئ��ەم ن��اوچ��ەی��ە یەكێكە لەناوچە‬ ‫دەوڵ��ەم��ەن��دەك��ان ل����ەروی سامانی‬ ‫ئابورییەوە‪ ،‬ل��ەروی ئابوری نەوتەوە‬ ‫دەتوانێت لەرۆژێكدا ‪ 250‬هەزار بەرمیل‬ ‫نەوت بەرهەمبهێنێت‪ ،‬جگە لەوەی كە‬ ‫بڕێكی ئێجگار گەورەی گازی سروشتی‬ ‫هەیە‪ ،‬كە تا ئێستا بەژمارە خەماڵندنی‬

‫بۆ ئەنجامنەدراوە‪.‬‬ ‫ئەم ناوچە كوردییە زیاتر لەنیوەی‬ ‫بەرهەمی نەوتی واڵت��ی سوریا لەخۆ‬ ‫دەگرێت‪ ،‬كە پێش روداوە سیاسییەكانی‬ ‫ئەمدواییە ‪ 380‬هەزار بەرمیل نەوت بو‪.‬‬ ‫كشتوكاڵیش یەكێكی دیكەیە‬ ‫لەپشتیوانییە ئابورییە بەهێزەكانی‬ ‫ئ��ەم ه��ەرێ��م��ە‪ .‬روب���ەری ئ��ەو ناوچە‬ ‫كشتوكاڵییانەی لەم ناوچە كوردییەدا‬ ‫ه��ەن‪ ،‬دەگ��ات��ە ‪ 18‬ه��ەزار كیلۆمەتر‬ ‫چ��وارگ��ۆش��ە‪ ..‬ك��ە بەرهەمهێنانی‬ ‫گەنم تێیدا دەگ��ات��ە ‪ 1‬ملیۆن‌و ‪400‬‬ ‫ه��ەزار تۆن گەنم‪ ،‬كە ئەم رێژەیەش‬ ‫‪%37‬ی بەرهەمی گەنمی سوریایە‪.‬‬ ‫بەرهەمهێنانی پەمو (لۆكە)‪ ،‬دەگاتە‬ ‫‪ 273‬ه��ەزار ت��ۆن‪ ،‬كە ئەو رێژەیەش‬ ‫‪%39‬ی بەرهەمی پەموی سوریایە‪ .‬ئەم‬

‫ناوچە كوردییە زیاتر لە ‪ 15‬ملیۆن داری‬ ‫زەیتونی تێدایە‪ ،‬كە ‪%23‬ی كۆی داری‬ ‫زەیتونی سوریا پێكدەهێنێت‪ .‬بەمەش‬ ‫كۆی گشتی كشتوكاڵ‌و بەروبومی ئەم‬ ‫ناوچەیە‪ ،‬دەكاتە ‪%45‬ی كشتوكاڵی‬ ‫هەمو خاكی سوریا‪.‬‬ ‫ئەم كشتوكاڵەش پشت بەسامانێكی‬ ‫ئ��اوی ئێجگار گ��ەورە دەبەستێت كە‬ ‫لەناوچەكەدا هەیە‪ .‬تێدا ‪ 10‬بەنداو‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە س��ەرج��ەم��ی��ان ت��وان��ای‬ ‫گلدانەوەو عەممار كردنی ‪ 300‬ملیۆن‬ ‫مەتر چوارگۆشە ئاویان هەیە‪ .‬جگە لە‬ ‫‪ 8‬روباری گەورە‪ ،‬كە گەوەرەترینیان‬ ‫روب����ارە زەب��ەالح��ەك��ەی دیجلەیە‪.‬‬ ‫جگە لەسەدان ه��ەزار كانی‌و كارێزو‬ ‫س���ەرچ���اوەی دی��ك��ە‪ .‬ب��ەم��ەش ئ��ەم‬ ‫ناوچەیە ‪%55‬ی كۆی گشتی سەرچاوە‬

‫ئاوییەكانی سوریای پێكهێناوە‪.‬‬ ‫بەپێی نرخی بازەڕە جیهانییەكان‪،‬‬ ‫ئەم هەرێمە سااڵنە دەتوانێت لەكەرتی‬ ‫پیشەسازی ن��ەوت��دا ‪ 9‬ملیارو ‪500‬‬ ‫ملیۆن دۆالر داهاتی نەوتی هەبێت‪.‬‬ ‫لەبەرهەمی زەیتونیش‪ 750 ،‬ملیۆن‬ ‫دۆالرو لە گەنمیش ‪ 372‬ملیۆن دۆالرو‬ ‫لە بەرهەمی لۆكەش ‪ 230‬ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫سەرجەمی ئەم داهاتانەش دەكاتە ‪10‬‬ ‫ملیارو ‪ 800‬ملیۆن دۆالر‪ ،‬كە دەكاتە‬ ‫زی��ات��ر ل��ەن��ی��وەی ب��وج��ەی س��ااڵن��ەی‬ ‫دەوڵەتی سوریا‪.‬‬ ‫‪ 2014/1/21‬ه��ەرس��ێ كانتۆنی‬ ‫ع���ەف���ری���ن‌و ك���وب���ان���ی‌و ج���ەزی���رە‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەرێتی خۆجێییان راگەیاند‪،‬‬ ‫لەئێستاشدا لەهەندێك شوێن‌و ناوچەی‬ ‫ئ���ەم ب��ەش��ەی ك��وردس��ت��ان ش��ەڕی‬

‫هێرش‌و روبەڕوبونەوەو مەترسییەكانی‬ ‫چەكدارانی داعش دەكەن‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئ��ەون��اوچ��ە ن��ەوت��ی��ی��ان��ەی ك��ە ك��ورد‬ ‫دەیەوێت پارێزگاری بكات‌و داعش‪-‬‬ ‫یش دەیەوێت دەستی بەسەردا بگرێت‬ ‫بەتایبەت شاری كوبانی‪.‬‬ ‫بەپێی نرخی بازەڕە جیهانییەكان‪،‬‬ ‫ئەم هەرێمە سااڵنە دەتوانێت لەكەرتی‬ ‫پیشەسازی ن��ەوت��دا ‪ 9‬ملیارو ‪500‬‬ ‫ملیۆن دۆالر داهاتی نەوتی هەبێت‪.‬‬ ‫لەبەرهەمی زەیتونیش‪ 750 ،‬ملیۆن‬ ‫دۆالرو لە گەنمیش ‪ 372‬ملیۆن دۆالرو‬ ‫لە بەرهەمی لۆكەش ‪ 230‬ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫سەرجەمی ئەم داهاتانەش دەكاتە ‪10‬‬ ‫ملیارو ‪ 800‬ملیۆن دۆالر‪ ،‬كە دەكاتە‬ ‫زی��ات��ر ل��ەن��ی��وەی ب��وج��ەی س��ااڵن��ەی‬ ‫دەوڵەتی سوریا‪.‬‬

‫مام‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )477‬دو شةممة ‪2014/7/21‬‬

‫گەڕانەوەی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫كادرێكی پێشكەوتوی یەكێتی‪ :‬تارادەیەك یەكێتی ئەو‬ ‫مەترسییانەی تێپەڕاند كە لەغیابی مام جەاللدا هەبون‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪:‬‬ ‫تەنیا چارەسەر بۆ كێشەكانی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬ئامادەیی مام جەاللە‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫گەڕانەوەی مام جەالل لەئەڵمانیاوە‬ ‫بۆ سلێمانی بە «روداوێكی‬ ‫مێژویی» وەسفدەكرێت‌و‪ ،‬بەرای‬ ‫چاودێرانیش گەڕانەوەی ناوبراو‬ ‫كاریگەری دەبێت لەسەر پرسە‬ ‫نێوخۆییەكانی یەكێتی‌و یەكڕیزیی‬ ‫الیەنە سیاسییەكانی كوردستان‪،‬‬ ‫بگرە لەچارەسەركردنی كێشەكانی‬ ‫عیراقیشدا‪.‬‬ ‫مام جەالل ئێوارەی پێرێ‪،‬‬ ‫دوای ساڵێك‌و حەوت مانگ‬ ‫دوركەوتنەوەی لە عیراق‌و‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەئەڵمانیاوە‬ ‫بەفڕۆكەیەكی تایبەت گەڕایەوە‬ ‫سلێمانی‌و لەدەباشان نیشتەجێبو‪.‬‬

‫بگاتە كەناری ئارامی‌و سەربەخۆیی‪.‬‬ ‫هاوكات د‪ .‬جوان ئیحسان ئەندامێكی‬ ‫سەركردایەتیی یەكێتی‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫وت��ی «گ��ەڕان��ەوەی س��ەرۆك م��ام جەالل‬ ‫روداوێكی ئاسایی نییە‪ ،‬بەڵكو روداوێكی‬ ‫میژویی‌و سیاسییە‌و بۆ رێكخستنەوەی‬ ‫كاروباری ناو ح��زب‌و ریزەكانی یەكێتی‬ ‫تەنیا كەس‌و تەنیا چارەسەر بۆ كێشەكانی‬ ‫یەكێتی ئامادەیی مام جەاللە‪ ،‬زۆرجار كە‬ ‫دەوترێت لەوانەیە نەیەتەوە ناو كایەی‬ ‫سیاسی ئەمانە دورن لەراستییەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫كاری سیاسی ئێمە پشتی بەفیكر بەستوە‌و‬ ‫بۆ ئەوەش پێویستمان بەمامە تا رێگامان‬ ‫بۆ دابنێت‪ ،‬لەبەرئەوە هێشتا ئەو توانایەی‬ ‫تێدایە كە چارەسەری سیحری بۆ یەكێتی‬ ‫دابنێت»‪.‬‬ ‫وەاڵمێك بۆ چەواشەكاران‬ ‫م��ام ج���ەالل ل���ەرۆژی ‪2012/12/17‬‬ ‫لەشاری بەغداد نەخۆش كەوت‌و دواتر بۆ‬ ‫چارەسەركردن رەوان��ەی واڵتی ئەڵمانیا‬ ‫ك��راو لەنەخۆشخانەی شاریتەی بەرلین‬ ‫مایەوە‪ ،‬تاكو پێری ‪ 2014/7/19‬لەرێگەی‬ ‫فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانییەوە‬ ‫گ��ەڕای��ەوە سلێمانی‌و لەماڵەكەی خۆی‬ ‫لەدەباشان نیشتەجێبو‪.‬‬ ‫لەو ماوەیەی لەئەڵمانیا مام چارەسەری‬ ‫وەردەگرت‪ ،‬بەشێك لەمیدیا‌و رۆژنامەنوس‌و‬ ‫كەسێتییە سیاسییەكان باسی نەمانی مام‬ ‫جەاللیان كرد‪ ،‬بەاڵم ئەم گەڕانەوەیەی‬ ‫س���ەرۆك م��ام ج���ەالل وەاڵم��ێ��ك ب��و بۆ‬ ‫ئەو كەسانەی ئەو چەواشەكارییانەیان‬ ‫باڵودەكردەوە‪.‬‬ ‫لەمبارەیەوە‪ ،‬جوان ئیحسان ئەندامی‬ ‫سەركردایەتیی یەكێتی‪ ،‬ئاماژە بەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬مەترسییەكە لەوەدایە‪ ،‬كە میدیا‌و‬ ‫رۆژن��ام��ەن��وس‪ ،‬رێ��ب��ازی چەواشەكارانە‬ ‫بەكاربهێنن بۆ ب�ڵاوك��ردن��ەوەی بیرێكی‬ ‫ژەه��راوی‪ ،‬ئەوانەی پێشتر بەو شێوەیە‬ ‫قسەیانكردوە‪ ،‬بەراستی پێویستە كۆمەاڵنی‬ ‫خەڵكی كوردستان‌و رۆشنبیران تێبگەن‬ ‫ل��ەوەی ئ��ەو دەزگ��ای��ان��ە چ��ەواش��ەك��ارن‌و‬ ‫چونەتە ناو كارێك كە هی ئەوان نییە‪،‬‬ ‫پێویستە كە هەواڵێك باڵودەكرێتەوە‪ ،‬جا‬ ‫چ دڵخۆشكەر بێت‪ ،‬یان ناخۆش راستگۆیی‬ ‫تێدابێت‪ ،‬چونكە زۆربەی زۆری ئەو دەزگا‬ ‫میدیاییانەی جیهان كە ناوبانگێكی باشیان‬ ‫هەیە‪ ،‬پەیوەندیی هەیە بەباڵوكردنەوەی‬ ‫متمانە لەناو خەڵكدا‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی «ئەو جۆرە دەزگایانەی‬ ‫كە لەناو عیراق‌و هەرێمی كوردستاندا‬ ‫كار دەك��ەن‪ ،‬ئەگەر كاتی خۆی هەواڵی‬ ‫خراپیان لەبارەی تەندروستی مامەوە‬ ‫ب�ڵاوك��ردۆت��ەوە‪ ،‬ب��ەداخ��ەوە راستگۆییان‬ ‫ل��ەدەس��ت��داوە‪ ،‬پێویستناكات لەمەودوا‬ ‫خەڵك بەدوایاندا بگەڕێت»‪.‬‬

‫مام جەالل‌و یەكێتی‬ ‫ك��ادرێ��ك��ی پ��ێ��ش��ك��ەوت��وی یەكێتی‪،‬‬ ‫ب��ە»چ��اودێ��ری» راگ��ەی��ان��د‪ ،‬گ��ەڕان��ەوەی‬ ‫م��ام ج��ەالل تین‌و ب���ڕوای بەخشییەوە‬ ‫بەهەمو الی��ەك لەسەر ئاستی عیراق‌و‬ ‫كوردستان‌و یەكێتیش‪ ،‬بەدرێژایی مێژو‬ ‫م��ام ك��اری��گ��ەری گرنگی ل��ەس��ەر دۆخ��ی‬ ‫یەكێتیی هەبوە‪ ،‬سەرباری ئەوەی لەسەر‬ ‫ئاستی ناوچەكەش كاریگەری هەبوە‪،‬‬ ‫بەهیواین تەندروستییەكەی بەجۆرێك‬ ‫بێت كە بتوانێت پرسەكانی ناو یەكێتی‬ ‫یەكالبكاتەوە‪ ،‬ئەگەر وەك جارانیش نەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لەهەندێك پرسدا رۆڵ‌و قورسایی‬ ‫خۆی بگێڕێت‪ ،‬تا ناو ماڵی یەكێتی لەم‬ ‫پەرتەوازییەی ئێستای رزگاربكات تا‬ ‫ناوەندی بڕیار لەناو یەكێتیدا جارێكی تر‬ ‫چاالك بێتەوە‪.‬‬ ‫ئارام حەمەی مینا‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەكات‪،‬‬ ‫یەكێتی تارادەیەك توانی ئەو مەترسیانە‬ ‫تێبپەڕێنێت كە جاران هەمان بو لەغیابی‬ ‫مام جەاللدا‪ ،‬لەو ماوەیەشدا مەكتەبی‬ ‫س��ی��اس �ی‌و س��ەرك��ردای��ەت��ی��ی یەكێتی‬ ‫بەشێوەیەكی عاقاڵنە خەونی نەیارانیان‬ ‫بەتاڵ كردەوە كە دەیانوت یەكێتی لەغیابی‬ ‫مامدا دوچاری هەڵوەرین‌و پێكدادانی قورس‬ ‫دەبێت‪ ،‬ژم��ارەی��ەك چ��اودێ��ری سیاسی‌و‬ ‫ناوەندی میدیایی فاڵیان لەسەر یەكێتی‬ ‫دەگرتەوە‌و چاوەڕێیان دەكرد كە یەكێتی‬ ‫بەرەو پوكانەوە بچێت‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬سەركردایەتی‬ ‫هەنگاوی حەكیمانەی باشیان ن��ا‪ ،‬تا‬ ‫یەكێتی بەپێی خەونەكانی ئەو كەسانە‬ ‫نەبێت‪ ،‬كە چاوەڕێی هەڵوەرینی یەكێتی‬ ‫بون‪ ،‬گەڕانەوەی مام دەبێتە هۆكاری زیاتر‬ ‫توندوتۆڵكردنەوەی برایەتیی ناو یەكێتی‌و‬ ‫جارێكی تر یەكێتی بخاتەسەر راستەرێگای‬ ‫شەقامی پێشەنگایەتی بۆ رابەرایەتیكردنی‬ ‫دۆزی رەوای گەلەكەمان‪ ،‬بەتایبەتی كە‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكانی یەكێـتی‬ ‫ئێستا گ��ەل‌و واڵتمان ل��ەب��ەردەم پرسی‬ ‫ع��ەزی��ز رەئ���وف‪ ،‬ن��وس��ەر‌و چ��اودێ��ری‬ ‫ری��ف��ران��دۆم‌و س��ەرب��ەخ��ۆی��دای��ە‪ ،‬ئەمانە سیاسی‪ ،‬لەوتارێكدا كە لەپەیجی تایبەتی‬ ‫وادەخوازێت مام جەالل كە ماوەی ‪ 60‬ساڵە خۆی لە تۆڕی كۆمەاڵیەتیی فەیسبوك‬ ‫خۆی بۆ خەبات‌و كوردایەتی تەرخانكردوە‪ ،‬ب�ڵاوی��ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬نوسیویەتی‪ ،‬ئەگەر‬ ‫سەركردایەتیی سیاسیی كورد دەتوانێت مام ج��ەالل وەك ج��اران بێتەوە دنیای‬ ‫سود لەمام وەربگرێت‪ ،‬تا میللەتەكەمان سیاسەت‌و باری تەندورستی سەریەشەی‬

‫بۆ دروستنەكات‪ ،‬ئەولەویەتی كارەكانی‬ ‫دەب��ێ��ت دروس��ت��ك��ردن��ی سیستمێكی‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ردن بێت بۆ یەكێتی‪ .‬ئەگەر‬ ‫بتوانێت دۆخی یەكێتی چاكبكات‪ ،‬ئەوا‬ ‫وەك جاران ئومێدێكی گەورە دەبێت بۆ‬ ‫یەكێتی‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬دەشنوسێت «گەڕانەوەی مام‬ ‫جەالل بۆ سلێمانی هەر خوا ناردویەتی‪،‬‬ ‫ئەگەر بتوانرێت قەیرانەكانی ناو یەكێتی‬ ‫چارەسەر بكات‪ ،‬قەیرانێك عەیبەیەكی‬ ‫گ��ەورەی بۆ ئ��ەم پارتە دروستكردوە‪.‬‬ ‫دەبێت مام جەالل دەستبەرداری سیاسەتی‬ ‫وەشاندنی گۆچان بێت‌و لەجیاتی گۆچان‬ ‫دەبێت بەرپرسانی یەكێتی فێری سیاسەت‬ ‫بكات تا پارتەكە پێویستی نە بەگۆچان‬ ‫هەبێت بۆ ترساندن‪ ،‬نە بە گۆچان بۆ‬

‫بەسەرهاتی خەباتی گەلی كوردستان بۆ‬ ‫ئ��ازادی‌و دیموكراسی‪ ،‬بەڵكو مامۆستاو‬ ‫رێنیشاندەرێكی مەزنە‪ ،‬كە لەئەزمون‌و‬ ‫شارەزایی‌و حیكمەتی ئ��ەوەوە زۆر شت‬ ‫فێربوین‪.‬‬ ‫د‪.‬ب��ەره��ەم‪ ،‬ب��ڕوای��وای��ە‪ ،‬نزیكی مام‬ ‫لەهەمومان پێویستە بكرێتە سەرەتایەكی‬ ‫ت���ازەی هەوڵەكانمان ب��ۆ چارەكردنی‬ ‫گرفتەكان‌و بەرقەراركردنی ئاشتەوایی‪.‬‬ ‫ه��ەروەك مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‬ ‫لەراگەیەندراوێكدا كە بەبۆنەی گەڕانەوەی‬ ‫م���ام ج����ەالل ب�ڵ�اوی���ك���ردەوە‪ ،‬تێیدا‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬گەڕانەوەیەك‪ ،‬پڕاوپڕە‬ ‫لەمانا جوانەكانی گەڕانەوەی سەرۆكێك‪،‬‬ ‫ك��ە دەوڵ���ەت���ان‪ ،‬ه��ێ��زە سیاسییەكان‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ن��ەت��ەوەی ك���وردو خەڵكی‬

‫نێودەوڵەتیشی بەدوای خۆیداهێنا‪،‬‬ ‫چ��اودێ��ران پێیانوایە‪ ،‬م��ام جەالل‬ ‫دەتوانێت رۆڵ��ی كاریگەر بگێڕێت‪،‬‬ ‫ئەگەر تەندروستی بواری بدات‪.‬‬ ‫ئەندامێكی ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫ع��ی��راق ل��ەف��راك��س��ی��ۆن��ی یەكێتی‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬مام جەالل‬ ‫بۆ عیراق وەك چەترێك وایە و هەموال‬ ‫یەنەكان دەكەونە ژێر ئەو چەترەو‬ ‫كەس ناتوانی لە ژێر قسەی دەربچێت‪،‬‬ ‫بۆیە پێشبینی چ��ارەس��ەری كێشەكان‬ ‫دەكەم ‪.‬‬ ‫ن��ەوزاد رەس��وڵ‪ ،‬وتیشی «مام جەالل‬ ‫دەتوانێ‌ بەگەڕانەوەی بۆ سیاسەت سەرجەم‬ ‫كێشەكانی عێراق چارەسەربكات‪ ،‬بۆیە‬ ‫هیواخوازین بگەڕێتەوە مەیدانەكەو وەك‬ ‫جارن ببێتەوە هەوێنی چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانی ن��ێ��وان ه��ەرێ��م و ب��ەغ��دادو‬ ‫كێشەكانی عێراق بەگشتی»‪.‬‬ ‫ع��ەب��دول��س��ەالم م��ال��ك��ی‪ ،‬س��ەرك��ردە‬ ‫لەكوتلەی دەوڵەتی یاسا لەبەیاننامەیەكدا‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬گ��ەڕان��ەوەی مام ج��ەالل لەم‬ ‫قۆناغەدا گرنگیی خۆی هەیە‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫ناوبراو لەو كاتەی پۆستی سەرۆككۆماری‬ ‫وەرگرتوە‪ ،‬بێالیەنانە كاریكردوەو پشتگیری‬ ‫هیچ پێكهاتەو حزبێكی نەكردوەو‪ ،‬بوەتە‬ ‫پارێزەری دەستور‪.‬‬ ‫لە بەیاننامەیەكیشدا باڵیۆزخانەی‬

‫«ئەو كەنااڵنەی هەواڵی ناڕاستیان لەبارەی تەندروستیی‬ ‫تاڵەبانی باڵودەكردەوە‪ ،‬راستگۆییان لەدەستدا»‬

‫نەكەوتنی جەستەی یەكێتی»‪.‬‬ ‫«مام لەسیاسەت دانابڕێت»‬ ‫رۆژنامەنوسیشدا‪،‬‬ ‫لەكۆنگرەیەكی‬ ‫كە شەوی بەر لەگەڕانەوەی مام جەالل‬ ‫بۆ خاكی نیشتیمان سازیكرد‪ ،‬قوباد‬ ‫تاڵەبانی‪ ،‬جێگری سەرۆكی حكومەتی‬ ‫هەرێم‌و كوڕی تاڵەبانی‪ ،‬وتی «مام جەالل‬ ‫هەمیشە لەسیاسەتدا بوە‌و دەشمێنێتەوە‌و‬ ‫دانابڕێت‪».‬‬ ‫ن��اوب��راو‪ ،‬راشیگەیاند‪ ،‬تەندروستیی‬ ‫باشە‌و پێشتریش بینیمان كە لەپڕۆسەی‬ ‫هەڵبژاردنی رابردوشدا بەشدارییكرد‪ ،‬تیمە‬ ‫پزیشكییەكانیشی ب���ەردەوام لەگەڵیدا‬ ‫دەبن‌و چاودێریدەكەن‪.‬‬ ‫هاوكات د‪.‬ب��ەره��ەم ساڵح‪ ،‬لەپەیجی‬ ‫تایبەتی خ��ۆی ل��ەت��ۆڕی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫فەیسبوك هەر بەو بۆنەیەوە رایگەیاند‪،‬‬ ‫جێگەی مام جەالل لەدڵ‌و دەرونی خەڵك‬ ‫بێ هاوتایە‪ ،‬بۆ ئێمەش تەنیا سەركردەو‬ ‫رابەرێك نییە بۆ كاروانی سەروەری‌و پڕ‬

‫س��ەراپ��ای عیراق‪ ،‬بەچاوی ئومێدەوە‪،‬‬ ‫چاوەڕوانی گەڕانەوەی سەرۆك تاڵەبانین‪.‬‬ ‫ه��ەر ل��ە راگ��ەی��ەن��راوەك��ەی مەكتەبی‬ ‫سیاسیی یەكێتیدا هاتوە «هەڵبەتە‬ ‫یەكێتیەكانیش‪ ،‬ك��ە راب��ەرەك��ەی��ان‪،‬‬ ‫مامۆستا‌و هەڤاڵەكەیان دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫جگە لەخۆشحاڵی گ���ەڕان���ەوەی مام‬ ‫جەالل‪ ،‬خۆشحاڵترن كە بەتایبەتی لەم‬ ‫هەلومەرجەدا‪ ،‬دەگ��ات��ەوە كوردستان‌و‬ ‫عێراق‪ ،‬چونكە ئەم گەڕانەوەیە‪ ،‬هەمان‬ ‫ی��ادەوەری گەڕاندنەوەی مام ج��ەالل لە‬ ‫ی���ادەوەری پێشمەرگەو گەلەكەماندا‪،‬‬ ‫دەژێ��ن��ێ��ت��ەوە ك��ە لەساڵی (‪– 1976‬‬ ‫‪ )1977‬دا‪ ،‬ت���ەواوی خەڵك چاوەڕێی‬ ‫مژدەی گەڕانەوەی بون بۆ رابەرایەتیكردنی‬ ‫شۆڕشی نوێ‌»‪.‬‬ ‫كاریگەریی مام لەگۆڕەپانی سیاسیدا‬ ‫جیا ل��ەك��اردان��ەوە نێوخۆییەكان‪،‬‬ ‫گەڕانەوەی مام جەالل كاردانەوەی عیراقی‌و‬

‫ئەمەریكا لە عیراق پیرۆزبایی لە گەلی‬ ‫عیراق ك��ردوە‪ ،‬بەبۆنەی بە سەالمەتی‬ ‫گەڕانەوەی سەرۆك مام جەاللەوە بۆ واڵت‪.‬‬ ‫بەیاننامەكە‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكردوە‬ ‫«بەدرێژایی‌ سااڵنی‌ راب��ردو مام جەالل‬ ‫داكۆكیكارێكی‌ ماندونەناس‌و كاریگەر بوە‬ ‫بۆ هاوبەشی‌ نیشتیمانی‌و‌ یەكگرتویی‌‪،‬‬ ‫سەركردایەتی‌و دیدگاو توانای‌ لەدۆزینەوەی‌‬ ‫سازان لەنێوان سەركردە سیاسییەكان لە‬ ‫عیراقدا‪ ،‬مۆدێلێكی‌ رێزلێگیراوە بۆ ئەوەی‌‬ ‫كەسانی‌ تریش بیگرنەبەر»‪.‬‬ ‫لەبارەی (مام جەالل)ەوە‬ ‫ج��ەالل تاڵەبانی‪ ،‬ن��اس��راو ب��ە (م��ام‬ ‫ج���ەالل)‪ ،‬سكرتێری گشتیی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‌و سەرۆككۆماری‌‌‬ ‫عیراق‪ ،‬كوڕی شێخ حیسامەدینی‌ شێخ‬ ‫ن��وڕەڵ�ڵای ت��اڵ��ەب��ان��ی‪ ،‬رێ��ك��ەوت��ی ‪12‬ی‬ ‫تشرینی دوەم��ی ساڵی ‪ ١٩٣٣‬لەگوندی‬ ‫كەلكانی بناری چیای كۆسرەت لەدایكبوە‪.‬‬ ‫سەرەتای منداڵی هەر لەو گوندە دەبێ‪،‬‬

‫قوباد تاڵەبانی‪:‬‬ ‫مام جەالل‬ ‫لەكایەی‬ ‫سیاسیدا‬ ‫دەمێنێتەوە‬ ‫پاشان كاتێك باوكی دەبێتە رێبەری‬ ‫تەكیەی تاڵەبانی لەكۆیە‪ ،‬بەماڵەوە دەچنە‬ ‫ئ��ەوێ‌و خوێندنی سەرەتایی لەو شارە‬ ‫تەواودەكات‪.‬‬ ‫تاڵەبانی لەسەرەتای الوییەوە پەیوەندی‬ ‫بەپارتی دیموكراتی كوردستانەوە كردوە‌و‬ ‫لەوێوە تێكەاڵوی كاری سیاسی بوە‪.‬‬ ‫ل��ەم��ان��گ��ی ش��وب��ات��ی س��اڵ��ی ‪١٩٥٣‬‬ ‫سەرپەرشتی یەكەمین كۆنگرەی یەكێتیی‬ ‫قوتابیانی كوردستانی‌ ك��ردوە‪ ،‬هەر لەم‬ ‫كۆنگرەیەدا بەسكرتێری گشتیی ئەو‬ ‫رێكخراوە هەڵدەبژێردرێ‪ .‬هەمان ساڵ بوە‬ ‫یەكێك لەدامەزرێنەرانی یەكێتیی الوانی‬ ‫دیموكراتی كوردستان‌و‪ ،‬سااڵنی ‪-١٩٥٣‬‬ ‫‪ ١٩٥٥‬دەبێتە سكرتێری گشتیی الوان‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٥٩‬كۆلێژی م��اف لە بەغداد‬ ‫تەواودەكات‪.‬‬ ‫لە ‪1‬ی حوزەیرانی ‪ 1975‬یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستانی دامەزراندوەو لە‬ ‫‪1‬ی حوزەیرانی ‪ 1976‬رابەرایەتی شۆڕشی‬ ‫نوێی گەلەكەمانی ک��ردوە‪ ،‬لەراپەڕینە‬ ‫مەزنەكەی گەلی كوردستاندا لەئاداری‬ ‫‪ 1991‬رۆڵی كاریگەری هەبوەو لەدوای‬ ‫روخانی رژێمی س��ەدام حسێن ل��ە‪2003‬‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی حوكم بوەو موڕافەعە‬ ‫گەورەكەی لە ئەنجومەنی حوكمدا كرد‪،‬‬ ‫بە ب��ەرزك��ردن��ەوەی نەخشەیەكی كۆنی‬ ‫سەردەمی عوسمانلی كە كوردستانییەتی‬ ‫كەركوك دەسەلمێنێت‪ ،‬ئەوەش هەنگاوێكی‬ ‫بو بۆ مافی چارەنوسی گەلی كوردستان‪.‬‬ ‫لە ‪6‬ی نیسانی‌ ‪ 2005‬دوای هەڵبژاردنی‬ ‫لەالیەن كۆمەڵەی نیشتمانیی عیراقەوە‪،‬‬ ‫پۆستی سەرۆككۆماری پێدرا‪ ،‬بەوەش‬ ‫ب��وە ی��ەك��ەم س��ەرۆك��ی ك��ورد لەمێژوی‬ ‫سیاسیی عیراقدا كە پۆستی سەرۆكی‬ ‫عیراق لەئەستۆبگرێت‪ ،‬ه��ەروا یەكەم‬ ‫سەرۆككۆماری هەڵبژێردراوە لەالیەن‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لەمێژوی‬ ‫دروستبونی ع��ی��راق��ەوە لەبیستەكانی‬ ‫سەدەی رابردوەوە‪ .‬تاڵەبانی دو خول‌و بۆ‬ ‫ماوەی‌ هەشت ساڵ سەرۆككۆماری‌ عێراق‬ ‫بوە‪ ،‬بەاڵم زیاتر لەساڵ‌و نیوێكی‌ كۆتایی‌‬ ‫ئەو ماوەیەی‌ لەنەخۆشخانە بەسەربرد‪.‬‬ ‫ج��ەالل تاڵەبانی‌‪ ،‬لە ‪17‬ی‌ كانونی‌‬ ‫یەكەمی‌ ‪ 2012‬بەهۆی‌ جەڵتەی‌ دەماغەوە‪،‬‬ ‫گەیەندرایە نەخۆشخانەی‌ مەدینە توببی‌‬ ‫بەغداد‪ .‬تەنها دوای‌ سێ رۆژو بەمەبەستی‌‬ ‫چاودێریكردن‌و چارەسەركردنی‌ پزیشكی‪‌‌،‬‬ ‫بەغدادی‌ بەرەو نەخۆشخانەی‌ شاریتەی‬ ‫ئەڵمانیا بەجێهێشت‌و‪ ،‬لەوكاتەوە تا ئەمڕۆ‬ ‫لەژێر چاودێریی‌ پزیشكیدا بوو‪.‬‬ ‫ت��اڵ��ەب��ان��ی ل��ەگ��ەڵ ه��ێ��رۆ ئیبراهیم‬ ‫ئەحمەدی‌ ئەندامی‌ مەكتەبی‌ سیاسیی‌‬ ‫یەكێتی‌ هاوسەرگیری كردوەو‪ ،‬دو كوڕی‌‬ ‫هەیە بەناوەكانی‪ :‬پاڤێڵ‌و قوباد‌‪.‬‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )47٧‬دو شةممة ‪2014/7/٢١‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫تەوەری‬

‫كورد و ئەمەریکا‬

‫ئەمەریكا ئێستا بەكاتێكی‬

‫گونجاو نابینێت بۆ راگەیاندنی‬ ‫سەربەخۆیی كوردستان‬

‫ئەلیزا ماركۆس‪ ،‬پسپۆڕی دۆسیەی كورد لە ئەمەریكا‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬

‫ئەلیزا ماركۆس‪ :‬سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمەریكا زۆردەمێكە وەك خۆیەتی‪،‬‬ ‫سازدانی‪ :‬داستان ئاسۆ‬ ‫دەمێكە دژی داب��ەش��ك��اری��ی عیراقە‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫وەكچۆن دژی دابەشكاریی سوریاش‬ ‫سۆران نەقشبەندی‬ ‫بوە‪ ،‬ئەمەریكا هێشتا بەهیوایە عیراق‬ ‫ئایا ئەمەریكا چۆن دەڕوانێتە دۆزی بەیەكگرتویی بهێڵنەوە‪ ،‬بۆیە نەخێر‬ ‫ك��ورد لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا؟ ئایا پێموانیە هیچ گۆڕانكارییەك لەئارادا‬ ‫دەیەوێت كێشەی كورد لە ناوچەكەدا بێت‪.‬‬ ‫ب��ەدام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی كوردستان‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت ئەو دەوڵەتەی كە‬ ‫یەكالببێتەوە‪ ،‬ی��ان هێشتا ئەمەریكا‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ی ل��ە نەخشە كۆنەكەی زی��اد لەهەر دەوڵەتێكی تر تەنها بیر‬ ‫(سایكس –پیكۆ) دەك���ات‪ ،‬ئەگەر لەبەرژەوەندییەكانی خۆی دەكاتەوە‬ ‫ئەمەریكا لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی ئەمەریكایە‪ .‬ئەو دەوڵەتەیە كە كار لەسەر‬ ‫خۆی مامەڵە لەگەڵ كورد بكات‪ ،‬ئەی س��ۆز‌و فرمێسك‌و جینۆساید ناكات‌و‬ ‫ك��ورد چ��ۆن دەت��وان��ێ��ت خ��ۆی بخاتە تەنها كار لەسەر سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫ن��او ستراتیژی ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی خۆی دەك��ات‌و‪ ،‬هەر هەنگاوێكیش بە‬ ‫ئەمەریكاوە؟ كورد و پەیوەندییەكانی سود‌و بەرژەوەندیی خۆی نەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ كۆشكی سپی وەك كایەیەكی ئامادەنابێت هەنگاوی دوەم بنێت‪.‬‬ ‫ستراتیژی‌و حەیاتی دەبێتە تەوەرێكی بۆچونی ئێوە لەمبارەیەوە چییە؟‬ ‫ئ��ەل��ی��زا م���ارك���ۆس‪ :‬وەك ه��ەم��و‬ ‫«چاودێر»‌و لە میانەی تەوەرەكەشدا‬ ‫دیالۆگ لەگەڵ شارەزایانی سیاسەتی دەوڵەتانی دیكە‪ ،‬ئەمەریكا دەیەوێت‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكا‌و چاودێرانی ئەو پارێزگاری لەبەرژەوەندییەكانی خۆی‬ ‫بكات‪ ،‬پێموانیە كە ئەمەریكا زیادەڕۆیی‬ ‫سیاسەتە دەكات‪.‬‬

‫دابەشبونە لەئێستادا ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫س���وری���ا ئ����ەم ج����ۆرە ئ��ۆت��ۆن��ۆم��ی��ە‬ ‫رەتدەكاتەوە‪ ،‬ئەمەریكاش پاڵپشتی‌و‬ ‫پشتگیریی ئۆپۆزسیۆنی سوریا دەكات‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە توركیا ئەمە رەتدەكاتەوە‬ ‫ئەمەریكایش ل��ەم��ڕوەوە كۆكە لەگەڵ‬ ‫توركیا‪.‬‬ ‫وەكچۆن كوردەكانی باشور مافی‬

‫ئەلیزا ماركۆس‬

‫ نووسەری كتێبی (خوێن و باوەڕ‪ ،‬پەكەكە و‬‫شەڕی كورد لە پێناو سەربەخۆییدا)یە‬ ‫ بەهۆی نوسینێكیەوە لەسەر دۆزی كورد لە‬‫‪ 1999‬لەتوركیا سێ ساڵ زیندانیدەكرێت‬ ‫ لەرۆژنامەی (بۆستن گلۆب)ی ئەمریكی‬‫تایبەت بە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست كاریكردوە‬ ‫ لەئاژانسی (رۆیتەرز) لە توركیا كاریكردوە‬‫ ل��ە ئێستادا ب��ۆ زۆرێ���ك ل��ە رۆژن��ام��ە‬‫ئەمەریكییەكان دەنووسێ‪ ،‬بە تایبەت پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی لە توركیا و پەیوەندییەكانی كورد و‬ ‫ئەمەریكا‌و هەرێمی كوردستان‪.‬‬

‫كوردستانێكی‬ ‫سەربەخۆ‬ ‫رەنگە مایەی‬ ‫كێشەبێت‬ ‫بۆ توركیاو‬ ‫ئێران‬

‫هەرێم‌و توركیا؟ ئەمەریكا چۆن لە نەوتی‬ ‫هەرێم دەڕوانێت؟ بەرژەوەندییەكانی‬ ‫لەنەوتی هەرێمدا چیین؟‬ ‫ئەلیزا م��ارك��ۆس‪ :‬ئەمەریكا زۆر‬ ‫پشتگیرنەبوە لەبەستنەوەی بۆری‬ ‫ن��ەوت��ی ك��وردس��ت��ان ب��ەت��ورك��ی��اوە‪،‬‬

‫حكومەتی هەرێمی كوردستان هەڵەیەكی گەورەی كردوە‬ ‫كە نوێنەرێكی پلەبااڵی چاالكی لەواشینتۆن نیە‬ ‫لە درێ��ژەی ئەم تەوەرەیەدا‪ ،‬ئەلیزا‬ ‫م��ارك��ۆس‪ ،‬پسپۆڕی ب��واری ك��ورد لە‬ ‫ئەمەریكا‪ ،‬لەسەر ئەم پرسە قسەدەكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەبڕوای ئێوە پەیوەندیی‬ ‫كورد‌و ئەمەریكا لە چ ئاستێكدایە؟ ئایا‬ ‫ئەمەریكا بەشێوەیەكی رەسمی دۆزی‬ ‫كورد دەناسێت؟‬ ‫ئەلیزا ماركۆس‪ :‬پێموانیە لەئێستادا‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��ا ئ��ام��ادەب��ێ��ت دان بنێت‬ ‫بەدەوڵەتی كوردیدا‪ ،‬بەاڵم پرسیارەكە‬ ‫لێرەدا ئەوەیە‪ ،‬كە ئایا ئێستا كاتێكی‬ ‫گونجاوە بۆ راگەیاندنی دەوڵەتی كوردی‪،‬‬ ‫ه��ەروا ئەگەر زۆرێ��ك لەواڵتانی دیكە‬ ‫دەوڵەتی كوردیان بەفەرمی ناساند‪،‬‬ ‫ئەوكات ئەمەریكا دەكەوێتە ئەمری‬ ‫واق��ی��ع��ەوە‪ ،‬ئەمەریكا دەكەوێتە ژێر‬ ‫فشارێكی زیاترەوە بۆ بەفەرمی ناساندنی‬ ‫دەوڵ��ەت��ی ك����وردی‪ ،‬ب���ەاڵم پێموایە‬ ‫ێ‬ ‫لەئێستادا ك��ورد نابێ‌ پشتئەستورب ‌‬ ‫بەپاڵپشتیی ئەمەریكا بۆ راگەیاندنی‬ ‫دەوڵەتی كوردی‪.‬‬

‫بكات لەم پرسەدا‪ ،‬سەرجەمی واڵتان‬ ‫دەیانەوێت پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان‬ ‫لەپێش ه��ەم��و شتێكەوە ب��ێ��ت‪ .‬تۆ‬ ‫دەتوانی بڵێی كە بەرژەوەندییەكانیان‬ ‫هەڵەیە ئەمەیان شتێكی ترە‪ ،‬بەاڵم لەم‬ ‫قۆناغەدا ئەمەریكا دژی دابەشكاریی‬ ‫عیراقە‪ ،‬چونكە لەپشێوی دەترسێت‪.‬‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ێ��ك��ی س��ەرب��ەخ��ۆ رەن��گ��ە‬ ‫كێشەساز بێت لەگەڵ توركیاو ئێراندا‪،‬‬

‫هۆكارەكەشی ئ��ەوەی��ە كە ئەمەریكا‬ ‫پشتگیریی بەغداد دەكات‪ ،‬بەغدادیش‬ ‫دەڵێ‌ ئەم رێككەوتنانەی كە لەنێوان‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و كۆمپانیاكاندا دەكرێن‬ ‫یاسایی نین‪ ،‬چونكە ئەو رێككەوتنانە‬ ‫لەالیەن بەغدادەوە مۆرنەكراون‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫بەجۆرێك دەڕوانێتە حكومەتی ناوەندی‬ ‫كە تەنها یاساگێڕی فەرمی عیراقە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەمەریكا پشتگیریی بەغداد دەكات لەم‬

‫ێ پشت‬ ‫لەئێستادا كورد ناب ‌‬ ‫ێ بەپاڵپشتیی ئەمەریكا بۆ‬ ‫ئەستورب ‌‬ ‫راگەیاندنی دەوڵەتی كوردی‬

‫بەدڵنیاییشەوە كێشەی گەورەیان دەبێت‬ ‫لەگەڵ عیراق‪ .‬ئەگەرێكی بەهێزی دیكە‬ ‫كە ئەمەریكا لێی دەترسێت‪ ،‬ئەوەیە كە‬ ‫دوای سەربەخۆیی كوردستان‪ ،‬رەنگە‬ ‫شوێنی دیكەش بجەنگن بۆ سەربەخۆیی‬ ‫خۆیان (كەمینەی دیكەی ناو عیراق)‪،‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەردەوام دەوترێت سیاسەتی ئەمەش عیراق بەرەو تێهەڵچون‌و گرژی‌و‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكا گۆڕاوە‪ ،‬ئایا پێتانوایە ئاڵۆزی دەبات‪.‬‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا بەرامبەر‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬پێتوایە ك��ە ل��ە ئێستادا‬ ‫بە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست گ��ۆڕاوە؟ لەو‬ ‫نێوەندەدا هیچ گۆڕانێكی لەسیاسەتی ویالیەتە یەكگرتوەكان دان بنێت بە‬ ‫سەربەخۆی كوردستاندا؟‬ ‫لەگەڵ كورددا كردوە؟‬ ‫ئ��ەل��ی��زا م����ارك����ۆس‪ :‬ئ��ەم��ەری��ك��ا‬ ‫دان ب��ەس��ەرب��ەخ��ۆی��ی ك��وردس��ت��ان��دا‬ ‫ن��ان��ێ��ت ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و دان‬ ‫بەبەرژەوەندییەكانی كوردستاندا دەنێت‪،‬‬ ‫ئەمەریكا بیروڕای وایە كە ئێستا كاتێكی‬ ‫گونجاو نیە بۆ راگەیاندنی سەربەخۆیی‬ ‫كوردستان‪.‬‬

‫ئەمەریكا‬ ‫هیچ‬ ‫بەرژەوەندییەكی‬ ‫لەنەوتی‬ ‫كوردستاندا‬ ‫نیە‬

‫‪4‬‬

‫چاودێر‪ :‬لەئێستادا نەوتی هەرێم بۆ‬ ‫بازاڕەكانی جیهان لەرێگای توركیاوە‬ ‫دەگوازرێتەوە‪ ،‬ئایا ئەمەریكا تاچەند‬ ‫گەشبینە بەم پەیوەندییە ئابورییەی‬

‫چۆن گوێت لـێ‌ بگرێت‪ ،‬لەكاتێكدا كە تۆ‬ ‫قسەكەرێكی فەرمیت نەبێ‌‌و رۆژانە قسە‬ ‫لەگەڵ ئەمەریكیەكاندا نەكات لەجیاتی‬ ‫تۆ!‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت گۆڕانكارییەكان‪،‬‬ ‫نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەگۆڕن‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەدوای «بەهاری عەرەبی»‪،‬‬ ‫لەئێستادا لە رۆژئ���اوای كوردستاندا‬ ‫ئ���ی���دارەی س��ەرب��ەخ��ۆ پێكهێنراوە‪،‬‬ ‫بەبڕوای ئێوە ئەمەریكا دان بە ئیدارەی‬ ‫سەربەخۆی رۆژئ���اوا دەن��ێ��ت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫تو ر كیا ش‬

‫ئەلیزا ماركۆس‪ :‬كێشەی رۆژائ��اوای‬ ‫كوردستان ت��اڕادەی��ەك وەك كێشەی‬ ‫كوردستانی سەربەخۆ وایە لەچوارچێوەی‬ ‫عیراقدا‪ .‬ئەمەریكا نایەوێت سوریا دابەش‬

‫پەیەدە یاریزانێكی بەهێزی‬ ‫مەیدانی سوریایە‬ ‫ببێت‪ ،‬ئەگەر تەنانەت بۆ چەند ناوچەیەكی‬ ‫ئۆتۆنۆمیش بێت‪ .‬النیكەم تائەوكاتەی‬ ‫كە هەمو سوریا رەزامەندی نیشانبدات‬ ‫ل��ەس��ەر ئ��ەم‬

‫بارەیەوە‪ .‬ئەمەریكا هیچ بەرژەوەندیەكی‬ ‫لەنەوتی كوردستاندا نیە ئەمە سەرەڕای‬ ‫ئ���ەوەی پێیوایە ن��ەوت��ی كوردستان‬ ‫بەشێكە لەسەرمایەی سروشتیی عیراق‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت بەپێی یاساكانی عیراق‬ ‫مامەڵەی پێوەبكرێت‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬پێویستە ئێستا ك��ورد‬ ‫چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەمەریكادا بكات‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا پەیوەندییەكان بە دامەزراوەیی‬ ‫كراون؟‬ ‫ئەلیزا ماركۆس‪ :‬پێویستە حكومەتی‬ ‫هەرێم ئ��ەوە بزانێت‪ ،‬كە پێشموایە‬ ‫دەیزانێ‌ كە پێویستیی بەپشتگیریی‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��ا ه��ەی��ە ب��ۆ راگ��ەی��ان��دن��ی‬ ‫سەربەخۆیی‪ ،‬پێموایە حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان هەڵەیەكی گەورەی كردوە كە‬ ‫نوێنەرێكی پلەبااڵی چاالكی لەواشینتۆن‬ ‫نیە‪ .‬دوای ئەوەی قوباد تاڵەبانی ئەوێی‬ ‫بەجێهێشت ك��ەس نەچو جێگەكەی‬ ‫بگرێتەوە‪ ،‬ئەمەش بەو مانایە دێت‬ ‫كە ك��ورد كەسێكی ئەوتۆ گونجاوی‬ ‫نیە كە نوێنەرایەتی بكات لەواشینتۆن‪،‬‬ ‫ئەمەش كێشەیەكی گەورەیە‪ ،‬ئەمەریكا‬

‫دژی بێت؟‬

‫ئەوەیان هەیە كە ئۆتۆنۆمیان هەبێ‌‪،‬‬ ‫بەهەمانشێوە ك��وردی رۆژئ���اواش ئەو‬ ‫مافەیان هەیە‪ ،‬ئەمە سەرەڕای ئەوەی‬ ‫كە زیاتر لەساڵێكە ل��ەدژی (داع��ش)‬ ‫دەجەنگن‪ ،‬بەمپێیەش كوردی سوریا كە‬ ‫دیارە مەبەستم لە (پەیەدە و یەپەگە)‬ ‫یە لەم بەرژەوەندییەدا هاوبەشن لەگەڵ‬ ‫ئەمەریكا‪ ،‬بەجەنگی دژ بەتێرۆرو‬ ‫ئیسالمی ت��ون��دڕەو ل��ەن��اوچ��ەك��ەی‌و‬ ‫ل��ەخ��ۆره��ەاڵت��ی ن���اوەڕاس���ت‪ .‬پ��ەی��ەدە‬ ‫یاریزانێكی بەهێزە لەسەر مەیدانی‬ ‫سوریا‪ ،‬ئەوان نوێنەرایەتیی ژمارەیەكی‬ ‫زۆری كورد دەكەن لەوێ‌‪ ،‬بۆیە بەگرنگی‬ ‫دەزانم كە هەریەك لەحكومەتی هەرێم‌و‬

‫دو كت َيبى ئةليزا ماركؤس لةسةر دؤسيةى كورد‬

‫ێ‬ ‫ئەمەریكا پەیوەندیی باشیان هەب ‌‬ ‫لەگەڵ ئەم رێكخراوەدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )47٧‬دو شةممة ‪2014/7/٢١‬‬

‫ناوخۆ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئاسایشی خۆراكی هەرێم لەمەترسیدایە‬ ‫هەرێم خاوەنی گەنمێكی زۆرە‪ ،‬بەاڵم حكومەت توانای هەڵگرتن‌و كڕینەوەی لەجوتیاران نییە‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬

‫جەمال ئیسماعیل‪ ،‬وتیشی "تائێستا‬ ‫دی��ار نییە ك��ەی پ��ارە دەدرێ���ت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ق��س��ەی��ان ل��ەس��ەر ئ���ەوە ك����ردوە كە‬ ‫پارەكەیان پێدەدرێت‪ ،‬لەوەش گرنگتر‬ ‫ئەوەیە جوتیار مافی نافەوتێت پارەی‬ ‫خۆی پێدەدرێت‪.‬‬

‫بارودۆخەی ئێستادا‪.‬‬ ‫داوای پارەكەیان دەكەن‬ ‫شیروان ئەحمەد‪ ،‬تەمەن ‪ 40‬ساڵ‪،‬‬ ‫جوتیار‪ ،‬ئ��ام��اژەب��ەوەدەك��ات‪ ،‬لەپاش‬ ‫هەوڵوماندوبونێكی زۆرو پێگەیاندنی‬ ‫بەرهەمەكەی‪ ،‬ئەو هەمو چاوەڕوانیەی تا‬ ‫گەنمەكەی لێوەردەگیرێت‪ ،‬ئینجا دەبێت‬ ‫چاوەڕێی پارەكەی بێت تاوەریدەگرن‪،‬‬ ‫ئەمساڵیش مەترسی ئ���ەوەی هەیە‪،‬‬ ‫پارەكە بەمزوانە وەرنەگرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەوان پێویستیان بەو پارەیە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "سااڵنی تر كێشەی‬ ‫زۆرم����ان روب����ەڕودەب����ۆوە‪ ،‬ئەمساڵ‬ ‫پارەكەشی هاتەسەر‪ ،‬لەو بڕوایەدا نیم‪،‬‬ ‫بەهۆی ئەم بارۆدۆخەی ئێستاوە‪ ،‬بەزویی‬ ‫پارەكە وەربگرین"‪.‬‬ ‫جوتیارێكی ت��ر بەنیگەرانییەوە‪،‬‬ ‫ب���اس���ل���ەوەدەك���ات‪ ،‬ح���ەزدەك���ات كە‬ ‫گەنمەكەی گەیاندە سایلۆكە پارەكەی‬ ‫وەربگرێت‪ ،‬درەن��گ پێدانی پارەكەیان‬ ‫لەبەرژەوەندیی ئەواندا نییە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ئەم واڵتە واڵتی قەزاو قەدەرە‪ ،‬دەترسێت‬ ‫رەنج‌و ماندوبونی هەروا بڕوات‌و پارەكەی‬ ‫وەرنەگرێت‪ ،‬بەهۆی ئەم بارودۆخەی‬ ‫ئێستاوە‪.‬‬ ‫شەماڵ رەحیم‪ ،‬وتیشی "ه��ەر كە‬ ‫ئیشت ك��رد پ��ارەك��ەت دەستبەجێ‬ ‫وەرن���ەگ���رت وەك ئ���ەوە وای���ە هیچت‬ ‫نەكردبێت‪ ،‬چونكە هەستدەكەیت هەوڵ‌و‬ ‫ماندوبونەكانت بەخەسار نەچوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا هەست بەنائارامی دەكەین‪ ،‬تا ئەو‬ ‫كاتەی پارەكەی وەردەگرین"‪.‬‬

‫هەرێمی كوردستان لەگەڵ داعش‬ ‫لەحاڵەتی جەنگدایە‪ ،‬ئەگەر لەداهاتودا‬ ‫روب��ەڕوی جەنگی بەغدادیش نەبێتەوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئ��ەوەش��ی ب��اس ل��ەه��ەوڵ��دان بۆ‬ ‫سەربەخۆیی دەك��رێ��ت‪ ،‬ئەگەری ئەوە‬ ‫هەیە هەرێمی ك��وردس��ت��ان روب���ەڕوی‬ ‫گ��ەم��ارۆی ئ��اب��وری ببێتەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەكاتێكدایە بەرای شارەزایانی ئابوری‪،‬‬ ‫ئاسایشی خۆراك لەهەرێمی كوردستان‬ ‫لەمەترسیدایە‪ ،‬بەتایبەت كە حكومەتی‬ ‫هەرێم هیچ ئامادەكارییەكی بۆ ئەو‬ ‫قۆناغە نەكردوە‪ ،‬بەو پێیەشی گەنمی‬ ‫ج��وت��ی��اران ك��ە بەرهەمێكی باشەو‬ ‫دەتوانرێت پشتی بێ ببەسترێت‪ ،‬ئێستا‬ ‫حكومەت نە دەتوانێت هەڵیبگرێت‌و نە‬ ‫دەتوانێت پارەی جوتیارانیش دابینبكات‪،‬‬ ‫بۆیە بەناچاری دەبێت رەوانەی بەغدادی‬ ‫بكات وەك سااڵنی پێشو‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫لەمساڵدا ناردنی ئ��ەو گەنمە بەهەڵە‬ ‫دەزانرێت‪ .‬بەاڵم بەرپرسێكی پارێزگای‬ ‫سلێمانی جەخت ل��ەوە دەك��ات��ەوە كە‬ ‫گەنمی ئەمساڵ نانێرن بۆ بەغداد‪.‬‬ ‫ئەمساڵ سایلۆی سلێمانی نزیكەی ‪200‬‬ ‫هەزار تۆن گەنم لەجوتیاران وەردەگرێت‪،‬‬ ‫ك��ۆب��ون��ەوەك��ان��ی حكومەتی ه��ەرێ �م‌و‬ ‫پارلەمانتارانیش لەوبارەیەوە درێژەی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم هێشتا وەك جوتیاران دەڵێن‬ ‫لەنێوان هەولێرو بەغداد گیریان خواردوەو‬ ‫ن��ازان��ن ك��ام��ی��ان ب��ەره��ەم��ەك��ەی��ان لێ‬ ‫وەردەگرێت‌و پارەكەیان بۆ خەرجدەكات‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ل��ەس��ەر حكومەتی هەرێم‬ ‫پێویستە‪ ،‬خۆی گەنمەكە بكڕێتەوەو بۆ‬ ‫گەنمەكە رەوانەی بەغداد ناكرێت‬ ‫ئاسایشی خۆراك پشتی پێ ببەستێت‌و‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەری گشتیی كارگێریی‬ ‫پاڵپشتییەكی ب��اش��ی ج��وت��ی��اران‌و‬ ‫كەرتی كشتوكاڵ بوایە‪ ،‬بەتایبەت لەم پارێزگای سلێمانی‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪،‬‬

‫‪5‬‬

‫"جوتیاران لەنێوان هەولێرو بەغداد گیریان خواردوە"‬ ‫ئەو گەنمەی لەجوتیاران وەردەگیرێت‬ ‫لەسایلۆكانی كوردستان دادەن��رێ��ت‪،‬‬ ‫بەهۆی ئەو بارودۆخە خراپەی عیراقی‬ ‫تێدایە رەانەی بەغداد ناكرێت‪.‬‬ ‫عەبدولخالق محەمەد‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫مانەوەی گەنمی جوتیاران لەهەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��ە دو هەنگاو دەك��رێ��ت‪،‬‬ ‫گەنمەكە دەن��ێ��ردرێ��ت ب��ۆ ئاشەكانی‬ ‫سلێمانی‌و بەهیچ شێوەیەك ئاشەكان‬ ‫ناوەستن‪ ،‬ئەو گەنمەشی زیاددەبێت‪،‬‬ ‫رێوشوێنی یاسایی پەیڕەودەكرێت بۆ‬

‫هەڵگرتن‌و داپۆشینی‪.‬‬ ‫هیچ جوتیارێك مافی نافەوتێت‬ ‫ناوبراو باسیلەوەشكرد‪ ،‬بۆ ساڵی داهاتو‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەری س��ای��ل��ۆی سلێمانی‪،‬‬ ‫هەمو سایلۆكان تەواودەبن‪ ،‬كوردستان‬ ‫توانای هەڵگرتنی گەنمی زۆری دەبێت‪ ،‬رونیكردوە‪ ،‬تائێستا ‪ 150‬هەزار تۆن گەنم‬ ‫چونكە شەش سایلۆ لەدروستكردندان‪ ،‬لە جوتیاران وەرگیراوە‌و بەردەوامیش‬ ‫سایلۆی پیرەمەگرون كە قەبارەكەی دەب��ن لەوەرگرتنی گەنم لەجوتیاران‪،‬‬ ‫‪ 80‬هەزار تۆن گەنم دەگرێت‪ ،‬وا بڕیارە پێدانی پ��ارە بەجوتیاران لەسەر ئەم‬ ‫مانگی ‪ 10‬تەواوبێت‪ ،‬سایلۆی رانیە ‪ 40‬ب��اردۆخ��ەی ئێستا وەس��ت��اوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ه��ەزار ت��ۆن دەگ��رێ��ت‪ ،‬سەیدسادق ‪ 40‬حكومەتی عیراق پارەكە ن��ەدات‪ ،‬ئەوا‬ ‫ه��ەزار‪ ،‬لەگەڵ سایلۆكانی چەمچەماڵ‪ ،‬حكومەتی ه��ەرێ��م خ��ۆی پ��ارەك��ە بۆ‬ ‫كەالر‪ ،‬دەربەندیخان‪ ،‬هەڵەبجە‪ ،‬قەاڵدزێ‪ .‬جوتیاران خەرجدەكات‪.‬‬

‫ئاسایشی ئابوری نییە‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬پسپۆڕێكی ئابوری‪،‬‬ ‫دەڵێت "لە كوردستان بەهیچ شێوەیەك‬ ‫ئامادەباشی بۆ ئاسایشی خۆراك لەكاتی‬ ‫جەنگدا نەكراوە‪ ،‬ئاسایشی ئابوری لەسەر‬ ‫ئاستی جیهان دو ج��ۆرە‪ ،‬یەكەمیان‬ ‫ئاسایشی تاكەكان‪ ،‬ئەوەش بۆ ئەوەی‬ ‫تاكەكان دەرامەتێكی وای��ان هەبێت‬ ‫بەبەردەوامی پێداویستییە سەرەكییەكانی‬ ‫خۆیان لە خۆراك‌و پۆشاك‌و تۆندروستی‌و‬ ‫فێركردن پڕبكەنەوە‪ ،‬وەكئەوەی ئێستاش‬ ‫ك��ە م��وچ�ە‌و داه��ات��ی ت��اك نییە‪ ،‬وات��ا‬ ‫ئاسایشی ت��اك ب��اش نییە‪ ،‬دوەمیان‬ ‫لەسەر ئاستی كۆمەڵە كە ئاسایشی‬ ‫خ��ۆراك ئ��ەوەی��ە بتوانین بەبەرهەمی‬ ‫ن��اوخ��ۆ زۆرب����ەی پێداویستییەكان‬ ‫دابینبكەین‪ ،‬بەاڵم لەكوردستان زۆربەی‬ ‫زۆری پێداویستییەكان ل��ەدەرەوە دێن‪،‬‬ ‫بەكەرەستە خۆراكییەكانیشەوە‪ ،‬كەواتە‬ ‫لەكوردستان ئاسایشی ئابوری نییە‪.‬‬ ‫د‪ .‬م��ح��ەم��ەد رەئ�����وف‪ ،‬جەختی‬ ‫لەوەشكردەوە‪ ،‬مەترسی ئەوەیە گەمارۆ‬ ‫بخرێتە سەر هەرێمی كوردستان‪ ،‬چونكە‬ ‫ئێمە دەڵێین بەرەو راگەیاندنی دەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆ دەڕۆی���ن‪ ،‬لەبەرئەوە ئێران‬ ‫بەتەواوەتی دژی ئەوەیە‪ ،‬وای دادەنێت‬ ‫دەوڵ��ەت��ێ��ك دروس��ت��ب��وە دروس��ت��ك��راوی‬ ‫ئیسرائیلە‪ ،‬بەمەش سنورەكانی خۆی‬ ‫دادەخ�����ات ب��ەس��ەرم��ان��دا‪ ،‬س��ەرب��اری‬ ‫ناڕازیبونی عیراق‪.‬‬

‫داوادەكرێت ئاوارە عەرەبەكان كەمپیان بۆ دروستبكرێت‬ ‫لەڕوی ئابورییەوە هەاڵوسانی ئابوری‌و لەڕوی كۆمەاڵیەتی‌و ئەمنییەوە مەترسییان دروستكردوە‬ ‫هەولێر‪ -‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫دوای كۆنترۆڵكردنی شارەكانی موسڵ‌و‬ ‫تكریت‌و چەند ناوچەیەكی دیكە لەالیەن‬ ‫داع��ش��ەوە‪ ،‬ژم��ارەی��ەك��ی زۆری ئ��اوارە‬ ‫رویان لە شارەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫كردوە‪ ،‬ئەمەش بوەتە جێگەی نیگەرانیی‬ ‫هاواڵتیان‪ ،‬بەو پێیەی لەڕوی ئابورییەوە‬ ‫ه���ەاڵوس���ان‌و ل����ەڕوی ك��ۆم��ەاڵی��ەت �ی‌و‬ ‫ئەمنییشەوە مەترسییان لەسەر هەرێم‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬بۆیە داوا دەكرێت‪ ،‬ئەو‬ ‫ئاوارانە لەكەمپدا كۆبكرێنەوەو رێگەیان‬ ‫پێ نەدرێ لە شارەكاندا نیشتەجێ بن‪.‬‬ ‫هاواڵتیان نیگەرانن‬ ‫ه����ەژار ئ��ەن��وەر ك��ە هاواڵتییەكی‬ ‫دانیشتوی هەولێرە‪ ،‬وتی "هاتنی هاواڵتی‬ ‫عەرەب لەشارەكانی ناوەڕاست‌و باشوری‬ ‫عیراقەوە‪ ،‬كاریگەری كردۆتەسەر هەموان‪،‬‬ ‫ئێمە نابێ شۆڤێنیانە بیربكەینەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبێ وریای عەرەبەكانیش بین"‪.‬‬ ‫ئەو هاواڵتییە‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬كرێی‬ ‫خانو بەرزبۆتەوەو نرخی كەلوپەلیش‬ ‫بەهەمانشێوە‪ ،‬جگە ل���ەوەی رەنگە‬ ‫خەڵكانێك هەبن‪ ،‬بیانەوێت بەبیانوی‬ ‫ئاوارەبونیان دزەبكەن‌و بارودۆخی ئەمنی‬ ‫تێكبدەن‪ ،‬تاپۆكردنی زەوی‌و خانوش‬ ‫یەكێكە لەو مەترسییانەی بۆ دواڕۆژ‬ ‫هەیانە‪.‬‬ ‫ه��اواڵت��ی��ی��ەك��ی ت��ر ب��ەن��اوی ئ���ارام‬ ‫س���ەرح���ەد‪ ،‬ب��ڕوای��وای��ە‪ ،‬ه��ات��ن��ی ئ��ەو‬ ‫ئاوارانە كاریگەریی نەرێنی لەسەر كۆی‬ ‫كایەكانی ژی��ان لەهەرێمی كوردستان‬ ‫دروستدەكات‪ ،‬بۆ نمونە ئەو ئاوارانە ئاوو‬ ‫كارەباو سوتەمەنی‌و خ��ۆراك‌و شوێنی‬ ‫نیشتەجێبونیان پێویستە‪ ،‬ئەمەش‬

‫دەبێتەهۆی دروستبونی ه��ەاڵوس��ان‌و‬ ‫رێژەی خواست لەسەر ئەو پێداویستیانە‬ ‫ب��ەرزدەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬سەرئەنجام بەزیانی‬ ‫هاواڵتیانی هەرێم دەشكێتەوە‪.‬‬ ‫بەوتەی بڕیار محەمەد كە هاواڵتییەكی‬ ‫شاری هەولێرە‪ ،‬نیشتەجێبونی ئەو ئاوارانە‬ ‫لەناو گ���ەڕەك‌و ش��ارەك��ان كاریگەریی‬ ‫ئ��اب��وری‌و كۆمەاڵیەتی دروس��ت��ك��ردوە‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك نرخەكان هەڵكشاون‌و ئەو‬ ‫خزمەتگوزارییانەی پێشتر هەبون‪ ،‬ئێستا‬ ‫بەشێكی بۆتە پشكی ئەوانیش‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بارگرانی بەسەر شانی هاواڵتیانەوە‬ ‫دروستكردوە‪.‬‬ ‫ئەو هاواڵتییە‪ ،‬ئەوەشی وت "باشترە‬ ‫هەمو ئاوارەكان كەمپیان بۆ بكرێتەوە‪،‬‬ ‫ێ چاودێریی‬ ‫چونكە ئەوكاتە دەت��وان��ر ‌‬ ‫وردیش بكرێن"‪.‬‬ ‫ژنێكیش بەناوی سەبیحە بەكر‪ ،‬كە‬ ‫دانیشتویەكی هەولێرە‪ ،‬دەڵێت "ئێستا‬ ‫ئێمە دراوسێیەكی عەرەبمان هەیە‪ ،‬لێیان‬ ‫بێزاربوین‪ ،‬گەنجەكانیان ناچنە ژورەوەو‬ ‫جلوبەرگی نەشیاو لەبەردەكەن‪ ،‬یان‬ ‫دەنگە دەنگی زۆر دەكەن‪ ،‬بۆیە ناتوانین‬ ‫ب��ەئ��ازادی��ی خ��ۆم��ان بتوانین هاتوچۆ‬ ‫بكەین"‪.‬‬ ‫ئەو هاواڵتییە‪ ،‬وتیشی "ئێستا كرێچین‪،‬‬ ‫خاوەنی خانوەكەمان‪ ،‬داوای لێكردوین‪،‬‬ ‫كرێكەی بۆ زیادبكەین‪ ،‬یان بۆی چۆڵ‬ ‫بكەین‪ ،‬چونكە كرێی خانو گران بوە‪،‬‬ ‫كرێی خانوێك پێشتر ‪ 300‬هەزار دینار‬ ‫بوە‪ ،‬ئێستا بوە بە ‪ 600‬هەزار دینار"‪.‬‬ ‫هەاڵوسانی ئابوری دروستكردوە‬ ‫رۆژنامەنوسێكی ئابوری‪ ،‬پێیوایە‪،‬‬ ‫ل��ەڕوی مرۆییەوە كارێكی شیاوە كە‬ ‫دەرگ���ای هەرێمی ك��وردس��ت��ان ب��ەڕوی‬ ‫عەرەبەكاندا كراوەتەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬

‫هاواڵتیانی عەرەب لە ترسی داعش رو لە هەرێم دەکەن‬

‫پێویستە رێوشوێنی بەرامبەر بگیرێتەبەر‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك كاریگەریی خراپ لەسەر‬ ‫هەرێمی كوردستان دروستنەكەن‪.‬‬ ‫هەنگاو هاشم‪ ،‬بە "چاودێر"یشی وت‬ ‫"ئ��ەوەی ئێستا لەهەرێمی كوردستان‬ ‫دەگ��وزەرێ‪ ،‬هاتنی عەرەبەكان جۆرێك‬ ‫لە هەاڵوسانی ئ��اب��وری دروستكردوە‬ ‫لەسەر ئابوریی هەرێم‪ ،‬بەتایبەت لەبواری‬ ‫نیشتەجێبون‌و سوتەمەنیدا‪ ،‬ه��ەروەك‬ ‫ئەوان موڵكیان بەناو دەكرێت لەهەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ك��ە ئ��ەم��ە ب��ۆ داه��ات��وی‬ ‫ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان ب��اش نابێت"‪.‬‬ ‫ئەو رۆژنامەنوسە‪ ،‬كردنەوەی كەمپ‪،‬‬ ‫بەباشترین چارەسەر بۆ ئەم قۆناغە‬ ‫دەزانێت‪.‬‬

‫ئەگەر لەكەمپدا كۆنەكرێنەوە‪،‬‬ ‫دیاردەی نامۆ سەرهەڵدەدات‬ ‫الیخۆشیەوە توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫پێیوایە‪ ،‬تێكەاڵوبونی دو كلتوری‬ ‫جیاواز كاریگەریی خۆی هەیە لەسەر‬ ‫ژیانی هاواڵتیان‌و رەنگە ئەو كاریگەرییە‬ ‫زۆرج��ار بەالیەنی خراپ بێت‪ ،‬ئەوەشی‬ ‫گرنگە تەنها لەیەك روان��گ��ەوە نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو لە هەمو الیەنەكانی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئابوری كاریگەریی خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬ه��ەر ئ��ەوەش سەردەكێشێ بۆ‬ ‫زیادبونی رێژەی تاوان‌و گرانبونی نرخ‌و‬ ‫بازاڕ لەالیەك بە هۆی زیادبونی ژمارەی‬ ‫دانیشتوان‌و لەالیەك بەهۆی قۆستنەوەی‬ ‫ئەو دەرفەتە لەالیەن بازرگانانەوەو لەڕوی‬

‫سیاسیشەوە بۆ داهاتو كاریگەرییان‬ ‫دەبێت‪ ،‬رەنگە بەهۆی مانەوەیان ببنە‬ ‫بەشێك لە دانیشتوانی ئەو ناوچانە‪،‬‬ ‫ئەگەری ئەوەش هەیە لەداهاتو داوای‬ ‫ماف بكەن‪.‬‬ ‫محەمەد گۆمەشینی‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪،‬‬ ‫ناكرێت بەو شێوەیە باڵوە بەو ئاوارانە‬ ‫بكرێت‪ ،‬پێویستە هاتنەدەرو كاریان بە‬ ‫مۆڵەت بێت‪ ،‬ئەوە ستانداری جیهانییە‬ ‫بۆ كەمپ‌و ئاوارە‪ ،‬ئەگەرنا لە داهاتودا‬ ‫دیاردەو تاوانی نامۆ دەردەكەون‪.‬‬ ‫پەرشوباڵویی ئاوارەكان ئەركی‬ ‫هەموان قورستردەكات‬ ‫بەڕێوبەری گشتی رێكخراوی ‪CDO‬‬

‫رایدەگەیەنێ‌‪ ،‬پێشنیازمان بۆ كۆمسیاری‬ ‫ب��ااڵی ك��اروب��اری پەنابەرانی س��ەر بە‬ ‫(‪)UNHCR‬‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان‬ ‫ك�����ردوەو داواش����م����ان ل��ەرێ��ك��خ��راوە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان‌و پارێزگارو وەزارەتی‬ ‫ناوخۆی حكومەتی هەرێم ك��ردوە‪ ،‬كە‬ ‫پێویستدەكات لەسەرجەمی پارێزگاو‬ ‫ێ‬ ‫ئیدارەكانی هەرێم كەمپی تایبەت هەب ‌‬ ‫بەلەخۆگرتنی ئ��اوارەك��ان��ی عیراق كە‬ ‫لەپارێزگاكانی نەینەواو سەاڵحەدین‌و‬ ‫چ��ەن��د ن��اوچ��ەی��ەك��ی ت���رەوە ه��ات��ون‪،‬‬ ‫بەجۆرێك ژی��ان��ی ل��ەب��ارو تەندروست‬ ‫پێداویستییەكانیانەوە‬ ‫بەدابینكردنی‬ ‫لەكەمپەكاندا دابینبكرێ‌ كە پێكهاتون‬ ‫لەئاوارەكانی عەرەب‌و شەبەك‌و ئێزیدی‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی ئەو فشارو قەرەباڵغییەی لەناو‬ ‫شارەكان هەیە‪ ،‬كەمبكەینەوە‪.‬‬ ‫عەتا محەمەد‪ ،‬بۆ"چاودێر" وتیشی‬ ‫"بەكۆكردنەوەی ئ��اوارەك��ان رێكخراوە‬ ‫جیهانی‌و ناوخۆییەكان‌و خێرخوازانیش‬ ‫باشتر كۆمەك‌و پێداویستیەكان دەگەیەنن‬ ‫ب��ەو ئ��اواران��ەو باشتر خزمەتگوزاریان‬ ‫پیشكەشدەكرێ‌"‪.‬‬ ‫ئەوەشی خستەڕو‪ ،‬هیوادارین سەرجەم‬ ‫پارێزگاكان بیر لەو پالنە بكەنەوە لەگەڵ‬ ‫وەزارەتی ناوخۆ‪ ،‬جێگەی دڵخۆشیە ئێستا‬ ‫لەچەمچەماڵ خەریكی دروستكردنی‬ ‫كەمپێكن‪ ،‬لەهەولێرو دهۆكیش سێ‌ كەمپ‬ ‫هەیە بۆ ئەو ئاوارانەی ناوخۆی عیراق‪،‬‬ ‫پێشنیاریشمان ك��ردوە ئ��ەو كەمپەی‬ ‫بەشێوەیەكی كاتی لەناحیەی عەربەت‬ ‫دروستكرا بۆ پەنابەرانی رۆژئاوا‪ ،‬بۆ ئەو‬ ‫ئاوارانەی ناوخۆش سودی لێوەربگیرێ‪.‬‬ ‫لەمبارەیەوە "چ��اودێ��ر" پەیوەندی‬ ‫بەهێرش محەمەد جێگری قایمقامی‬ ‫ناوەندی هەولێرەوە كرد‪ ،‬بەاڵم ناوبراو‬ ‫لەوبارەیەوە لێدوانی نەدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )47٧‬دو شةممة ‪2014/7/٢١‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫پیاوە سپییەكەو چەند دەقیقەیەك!‬

‫بابان حەمە‬ ‫لەدواج���ارد‪ ،‬ئ���ەوەی پێ���ی دەوت���را‬ ‫صەمامولئەم����ان‪ ،‬یان عەقڵ���ی مودەبیر‪،‬‬ ‫یان پیاوی چارەس���ەری ئەزەمات‌و قەیرانە‬ ‫سیاسییە ئاڵۆزەكان‪ ،‬گەڕایەوە ئەو زێدەی‬ ‫پتر لە ‪ 60‬ساڵە توانای بۆ ئەسوتێنێت‪.‬‬ ‫گەڕان���ەوەی م���ام‪ ،‬بەتەنه���ا روداوێكی‬ ‫سیاس���ی‌و تۆمارێ���ك نییە لەس���وچێكی‬ ‫الپ���ەڕەی مێ���ژودا ك���ە تەنها بنوس���رێت‬ ‫پاش س���اڵێك‌و ‪ 7‬مانگ لەتێكچونی بارە‬ ‫تەندروستییەكەی‪ ،‬بەمێژوی ‪19‬ی تەموزی‬ ‫‪ 2014‬گەڕایەوە هەرێمی كوردستان‌و تەواو!‬ ‫‪ ..‬نەخێر!‬ ‫گەڕانەوەی مام جەالل‪ ،‬لەساتەوەختێكی‬ ‫دژوارو پڕ نائارامی‌و بۆشایی سیاسی‌و حوكم‌و‬ ‫غیابی قەراردایە‪ ،‬لەساتەوەختێكدایە عیراق‬ ‫شەاڵڵی خوێن‌و كوش���تن‌و شەڕی دەستەو‬ ‫یەخەو كۆاڵن بەكۆاڵن���ی هێزە تاریكخوازو‬ ‫دژە دیموكراس���ییەكانن‪ ،‬س���اتەوەختی‬ ‫جەنجاڵی‌و راكردنە لەدۆخێك‪ ،‬كە بەواقعی‬ ‫بۆنی ژی���ان‌و هەڵك���ردن‌و یەكقبوڵكردنی‬ ‫لێنای���ات‪ ،‬چرك���ە س���اتی چەخماخ���ەی‬ ‫گەورەی ش���ەڕی تاییف���ی‌و مەزهەبییە كە‬ ‫جەنابیان لەچەندین وێستگەدا فریادڕەسی‬ ‫خامۆش���كردنی ئەو ئاگرە مەترسیدارە بوە‬ ‫كە ئێس���تا ئێمە دەزانیی���ن لێكەوتەكانی‬ ‫چەند نەگریس‌و وێرانكارو گەورەن‪.‬‬ ‫ئ���ەو س���اتەیە ك���ە ئی���دی ش���تێك‬ ‫نەماوەتەوە ناوی سەروەری‌و یەكپارچەیی‬ ‫خاك���ی عیراق‌و پێكەوە ژی���ان‌و هەڵكردنی‬ ‫سیاس���ییە‪ ،‬دۆخێك���ە تێدا دەس���تنابرێت‬ ‫ب���ۆ چارەس���ەرێك ك���ە ت���ەواوی الیەنە‬ ‫عیراقییەكان بتوانن پشتیوانی بن‪ ،‬زنجیرە‬ ‫قەیران‌و ئاڵۆس���كانێكی سیاسییە‪ ،‬كە هیچ‬ ‫سیاسەتوانێك پەی بەچارەسەرێكی لێبڕاو‬ ‫‌و حش���اهەڵنەگر ناكات‌و لێكەوتە سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەت���ی‌و ئابوری‌و ئەمنییەكانی بخاتە‬ ‫ئەستۆ و بەرپرسیاربێت!‬ ‫س���اڵێك‌و ‪ 7‬مانگ جێهێش���تنی عیراق‪،‬‬ ‫تایم���ی رودان���ی زنجیرەی���ەك تێكچون‌و‬ ‫ش���ڵەقان بو‪ ،‬تایم���ی ئیعتیس���امی یەك‬ ‫لەدوایەك‌و هەینی لەدوا هەینی كوش���ت‌و‬ ‫بڕو رژانی خوێنی ناوچە سوننە نشینەكان‌و‬ ‫ش���یعەی فەرمانڕەوای حوكمی عیراق بو‪،‬‬

‫رۆڵی مام‪ -‬لەخامۆشكردنەوەی چەندجارەی‬ ‫ئاگری نەگریسی شەڕی تایفی‌و مەزهەبی‪،‬‬ ‫جێگەی شانازی ئێمە نەبو وەك كورد! بەقەبارەی‬ ‫گەورەیی ئەوەی كە جێگەی ئیفتیخاری عەرەبی‬ ‫سوننە‪-‬شیعە بو‬ ‫مودەیەك���ی س���ەخت‌و درێ���ژو بێتامب���و‬ ‫لەژیانك���ردن بەنێ���و ئەزەمات���ی نەناردنی‬ ‫بودج���ەو كەمبونەوەی پ���ارەی بانكەكان‌و‬ ‫شەڕەدەنوكی نێوان هەرێم‪-‬بەغداد‌و لێدوانی‬ ‫ئاگرینی بەرپرس���انی هەردوال‪ ..‬تا دەگاتە‬ ‫ئەو بۆشاییە سیاسی‌و ئەمنییەی داعش‪-‬ی‬ ‫گەیاندە موس���ڵ‌و ئێستاش هەمان قەیران‌و‬ ‫ئالۆزی‌و بۆش���اییە ئەمنی‌و سیاسییەكان‪،‬‬ ‫درێژكراوەو تۆخبونەوەو تەقینەوەی هەمان‬ ‫روداون ك���ە دوای جێهێش���تنی (مام) بۆ‬ ‫چارەس���ەر‪ ،‬لەعیراق‌و هەرێمی كوردستاندا‬ ‫خوڵقا‪.‬‬ ‫ئێم���ە ل���ەوە دەگەڕێن ك���ە گەڕانەوەی‬ ‫سەرۆككۆمار‪ ،‬چ رۆڵێك دەگێڕێت لەهەردو‬ ‫ب���ژاردەی هێش���تنەوەو پش���تیوانیكردنی‬ ‫عیراقێك���ی هەڵوەش���اوە‌و بونیادنانەوەو‬ ‫چارەس���ەركردنی ئەو قەی���ران‌و ئاڵۆزییە‬ ‫كەڵەكەبوە؟ یان بژاردەی پشتیوانیكردن‌و‬ ‫بەهێزكردنی ئەجێندای ئەو پڕۆژەیەی ناوی‬ ‫ریفراندۆم‌و و س���ەربەخۆیی ئەم بەش���ەی‬ ‫كوردس���تانە‪ ،‬لەبەر هیچ ن���ا! لەبەرئەوەی‬ ‫هەری���ەك لەم دو بژاردەی���ە‪ ،‬جگە لەوەی‬ ‫دەستبردن بۆ هەریەكەیان بێهیچ دودڵییەك‬ ‫باج���ی دەوێ���ت‪ ،‬بوێری دەوێ���ت‪ ،‬بڕیاری‬ ‫مێژوی���ی دەوێت‪ ..‬دواجار بەرپرس���یارێتی‬ ‫مێژویشی دەوێت‪.‬‬

‫دوای نس���كۆی ‪‌1975‬و دامەزراندنەوەی‬ ‫یەكێت���ی نیش���تمانی‌و دەس���پێكردنەوەی‬ ‫شۆڕش���ی ن���وێ‪ ،‬دەكرێت بڵێی���ن یەكەم‬ ‫وتەزای فیدڕالیزم‌و ش���یكارو قس���ەكردن‬ ‫لەس���ەر نفیدڕاڵ���ی‌و تەمخس���تنە س���ەر‬ ‫حوكمی زاتی‌و ش���رۆڤەی مژاری واقعیانەی‬ ‫دەستاودەس���تپێكردنی ئەوكات���ەی رژێمە‬ ‫یەكلەدوایەكەكان���ی عیراق‪ ،‬لە بەكر‪-‬ەوە تا‬ ‫صەدام‪ ،‬لەدەمی ئەم گەورە پیاوەوە كەوتە‬ ‫سەرزار‌و شرۆڤەی دیكە‪.‬‬ ‫ئاس���ۆكانی بینین���ی‌و روانگ���ەی م���ام‬ ‫ج���ەالل‪ ،‬زۆر دوربین���ی لەبڕی���ارو بڕیاری‬ ‫حاسم‌و چارەنوسساز‪ ،‬هەمیشە ئامادەبونی‬ ‫عەقڵییەت���ی تەدبی���رو توان���ای بێ���ڕەزا!‬ ‫لەنزیكخستەنەوەو كورتكردنەوەی مەودای‬ ‫دوری الیەن���ەكان ب���ۆ نزیكتری���ن مەوداو‬ ‫پێكهات���ن‪ ،‬تەمەتوعك���ردن بەئیس�ڵ�اح‌و‬ ‫تەوافوق‌و خوڵقاندنی ژینگەی دیموكراسی‌و‬ ‫پێكەوەژی���ان‪ ،‬ئەدگارو ناس���ینەوە هەرە‬ ‫هەستپێكراوەكانی مام‪-‬بون لەدەسەاڵتدا‪.‬‬ ‫ئەوەی نەدەكرا لەعیراق���داو بۆ عیراق‪،‬‬ ‫ئەو دەیكرد‪ ،‬تەنانەت هەندێك كەس���ایەتی‬ ‫گرنگی ساحەی سیاسی عیراق‪ ،‬لەنمونەی‬ ‫ئەوان���ە ع���ادل عەبدولمه���ەدی‪ ،‬ئەحمەد‬ ‫چەلەبی‪ ،‬عەمم���ار ئەلحەكیم‪ ،‬جەعفەری‪،‬‬ ‫تەنانەت شەخصی عەلی سیستانی‪ -‬گەورە‬

‫مەرجەعی ش���یعەكانی عی���راق‪ ،‬كەوتبونە‬ ‫واقوڕمان لە سیاس���ەتی حەكیمانەی مام‬ ‫جەالل‌و بەهرەی گەورەی عەقڵیەتی سیاسی‬ ‫مام‪ ،‬لەچاندنی رۆحییەت���ی پێكەوەژیان‌و‬ ‫رێكەوتن‌و دانوستان لەسەر قەیران‌و روداوە‬ ‫سیاس���ی‌و حوكمییەكانی عیراقدا‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەبڕگەیەك���دا ع���ادل عەبدولمەهدی‪ ،‬پاش‬ ‫س���ازدانی ئ���ەو رێكەوتنەی ك���ە لەماڵی‬ ‫ئیبراهیم جەعفەری مام س���ازی كردبو بۆ‬ ‫پێكهێنانی یەكەمی���ن كابینەی حكومەتی‬ ‫عیراقی‪ ،‬ودواتر بەرێكەوتنە چوار قۆڵییەكە‬ ‫ناس���را لەنێوان (ك���ورد‪ ،‬صەدرییەكان‪،‬‬ ‫ئەنجومەن���ی بااڵی شۆڕش���ی ئیس�ل�امی‪،‬‬ ‫حزبی دەع���وە)‪ ،‬لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ‬ ‫رۆژنامەی شەرقولئەوس���ەت ب���ە (پیاوی‬ ‫چارەسەر لەچەند دەقیقیەك)دا ناوی برد‪.‬‬ ‫رۆڵ���ی م���ام‪ -‬لەخامۆش���كردنەوەی‬ ‫چەندج���ارەی ئاگری نەگریس���ی ش���ەڕی‬ ‫تایفی‌و مەزهەبی‪ ،‬جێگەی ش���انازی ئێمە‬ ‫نەبو وەك ك���ورد! بەقەب���ارەی گەورەیی‬ ‫ئ���ەوەی كە جێگ���ەی ئیفتیخ���اری عەربی‬ ‫سوننە‪-‬ش���یعە بو‪ ..‬موتەئەس���یفانە! ئەم‬ ‫وتەی���ەش هەروا كەوتەوە ك���ە مام جەالل‬ ‫وەك بونیادن���ەرە گەورەكەی عیراقی نوێ‪،‬‬ ‫لەپەراوێزی نەشونما ئابوری‌و سیاسییەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستاندا لێكدرایەوەو هەندێك‬ ‫سیروپیازی زیاتری لەگەڵدا پێخۆر كرد!‬ ‫ئەوەش���ی كە دەگوترێ���ت "مام جەالل‬ ‫ناكرێ���ت تەنهاو تەنها لەچ���وار چێوەیەكی‬ ‫تەس���كی حزبی‌و لۆكاڵی���دا زیپ‪-‬بكرێت"‬ ‫هەتا ئەو شوێنە ناڕاستبو! ئەگەر لەماوەی‬ ‫زیات���ر ل���ە ‪ 8‬س���اڵ حوكمڕان���ی عیراقدا‬ ‫لێدوانێ���ك‪ ،‬وتەی���ەك‪ ،‬تەنها ی���ەك وتەی‬ ‫عاتیفی‪-‬ناسیاسی‌و ناسیۆنالیستی لەلێوی‬ ‫بكەوتایەتەخوارەوەو قەیرانی جۆربەجۆرو‬ ‫بۆش���ایی سیاس���ی‌و ئەمنی جۆراوجۆری‬ ‫لێكەوت بوایە!‬ ‫ناڕاس���تبو تا ئەوشوێنەی وەك جێگری‬ ‫س���ەرۆكی ‪( Si‬سۆس���یال ئەنت���ەر‬ ‫ناس���یۆنال)‪ ،‬وەك دوجار هەڵبژاردنەوەی‬ ‫بەیەكەمی���ن س���ەرۆكی كۆم���اری عیراقی‬ ‫فیدڕاڵ‪ ،‬وەك خامۆش���كاری خوێنڕشتنی‬ ‫سوننە‪-‬ش���یعە‪ ،‬لەرابردویش���دا وەك‬ ‫ش����ەخصی یەكەمی سازان‌و سازش لەسەر‬ ‫رێكەوتن���ەوە لەگەڵ پارت���ی‌و كۆتایهێنان‬ ‫بەش���ەڕی نەگریس���ی براك���وژی‪ ،‬وەك‬ ‫هەڕەش���ەو هەڵوێس���تە توندەكانی‪ ،‬نامەو‬ ‫لێدوانە توندەكانی بۆ یەكەمین س���ەرۆكی‬ ‫حكومەت���ی ئەوكاتە (ئیبراهیم جەعفەری)‬ ‫و پاش���ان هەمان لێدوان‌و نامە توندەكانی‬ ‫دژ بەئۆپەراس���یۆنەكانی دیجل���ەو ب���ۆ‬ ‫ن���وری مالكی‪ ...‬ئەمانەو دەیان‌و س���ەدان‬ ‫هەڵوێستی سیاسی‌و حەكیمانەتری مام‪-‬ن‬ ‫كەچونەتە نێ���و هەگبە پڕ‌و س���پییەكەی‬ ‫ژیانی سیاسیی ئەو پیاوە سپییەوە‪.‬‬

‫تاچەند گەڕانەوەی مام گرنگە ؟‬

‫رێبین حەسەن‬ ‫دوای س���اڵێک و ح���ەوت مان���گ‬ ‫لەجێهێشتنی خاكی نیشتیمان‌و وەرگرتنی‬ ‫چارەس���ەری پزیشكی‌و مانەوەی لەواڵتی‬ ‫ئەڵمانی���ا‪ ،‬دواجار س���ەرۆك مام جەالل‪،‬‬ ‫وەك س���ەركردەیەكی كارێزمایی عیراق‌و‬ ‫كوردس���تان گەڕای���ەوە خاك���ی هەرێم‌و‬ ‫خەونی هەموان���ی هێنایەدی كە جارێكی‬ ‫تر گەڕایەوە‪ ،‬لێرەش���ەوە س���ەرەتایەكی‬ ‫نوێ دەس���تپێدەكاتەوە‪ ،‬چونكە بەهۆی‬ ‫ئ���ەو دۆخە ئاڵ���ۆزەی كە لەس���ەرەتای‬

‫ئەمس���اڵەوە گۆڕەپانی سیاسی عیراقی‬ ‫گرتۆت���ەوە‌و بەتایبەتی���ش گەیش���تنە‬ ‫خاڵی س���فر لەنێ���وان حكومەتی هەرێم‌و‬ ‫بەغ���دا‪ ،‬لەس���ەر كێش���ە‌و ناكۆكیەكانی‬ ‫نێوانیان‪ ،‬تا نوس���ینی ئ���ەم بابەتە هیچ‬ ‫كەس���ێك نەیتوانیوە ببێتە فریادڕەس���ی‬ ‫چارەس���ەركردنی ئ���ەو كێش���انە‪ ،‬ك���ە‬ ‫بەشێكی زۆری هاونیشتیمانان باجەكەیان‬ ‫داوە‪ .‬ب���ەاڵم ئایا بۆچی گەڕانەوەی مام‌و‬ ‫چاوەڕوانی هەموان بەو شێوەیە بۆ «مام»‬ ‫گرنگی خۆی هەیە‪ ،‬ئای���ا گەڕانەوەكەی‬ ‫دەبێ���ت تەنیا وەك روداوێكی ئاس���ایی‌و‬ ‫میدیای���ی تەماش���ابكرێـت‪ ،‬بێگوم���ان‬ ‫وەاڵم���ی ئەو دو پرس���یارەش پەیوەندی‬ ‫بەدو راس���تیەوە هەیە‪ .‬هەروەك لێرەش‬ ‫بەدواوە لەس���ەر ئەرزی واقیع پەڕەیەكی‬ ‫س���پی هەڵدەدرێـتەوە ب���ۆ عیراقیەكان‌و‬ ‫دانیشتوانی كوردستان‪ .‬بێگومان شتێكی‬ ‫ئاش���كرایە كە بەحكوم���ی تەمەن‌و باری‬ ‫تەندروس���تی م���ام وەك راب���ردو رەنگە‬ ‫نەتوانێ���ت بەش���دارییەكی كارای لەكۆی‬ ‫پڕۆسە‌و سیستمی سیاسی واڵتدا هەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم وەك چاودێرانی سیاس���ی ئاماژەی‬ ‫ب���ۆ دەك���ەن بون���ی ناوب���راو دەتوانێت‬

‫لەالیەكەوە ببێت���ە هەوێنی كۆكردنەوەی‬ ‫هەم���و الیەن���ە ناكۆك���ەكان‌و لەالیەكی‬ ‫تریشەوە هەر هیچ نەبێت دەتوانرێت سود‬ ‫لەئەزمون‌و بیركردنەوەكانی وەربگیرێت‪،‬‬ ‫چونك���ە خاڵێك���ی گرنگ لەكەس���ایەتی‬ ‫مام���دا هەیە‌و ه���ەر ئەوەش���ە وایكردوە‬ ‫زۆرجار بە كەس���ێكی بلیم���ەت لەقەڵەم‬ ‫بدرێت‪ ،‬ئەمە بۆ عیراق‪ ،‬بەاڵم ئەوەی كە‬ ‫زیاتر لەم كاتەدا باس‌و خواس���ی زیاتری‬ ‫لەس���ەرە بریتیە لەوەی كە ئایا تاچەند‬ ‫بەگەڕانەوەی سەرۆك تاڵەبانی‪ ،‬یەكێتی‬ ‫ناو یەكێت���ی دەپارێزرێ���ت‌و تاچەندیش‬ ‫دەتوانرێت كێشە ناوخۆییەكانی ئەو حزبە‬ ‫ئاسۆی چارەسەركردنیان بۆ بدۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫بێگوم���ان وەاڵمدانەوەی ئەم پرس���یارە‬ ‫لەگەڵ ئەوەی كە پێویس���تی بەكاتێكی‬ ‫زیاتر هەیە‪ ،‬بەاڵم بەهۆی ئەزمونی پێش‬ ‫نەخۆشكەوتنەكەی تاڵەبانی دەركەوت كە‬ ‫تا مام لەنیشتیماندا بو‪ ،‬یەكێتی هەمیشە‬ ‫لەپێش���ەوەی حزبەكان���دا ب���وە لەهەمو‬ ‫داستان‌و قۆناغە جیاوازەكانی سەردەمی‬ ‫حكومڕانی‌و پرس���ی چارەنوس���ازەكاندا‪،‬‬ ‫بۆی���ە ئێس���تاش لەهەم���و كات زیات���ر‬ ‫چاوەڕێدەكرێت ك���ە كە مام جەالل وەك‬

‫ج���اران بتوانێت ف���رە دەن���گ‌و رەنگی‬ ‫جی���اوازی ن���او یەكێت���ی نەهێڵێت یان‬ ‫هەر هیچ نەبێت س���نورێكی بۆ دابنێت‪،‬‬ ‫چونكە ئەگەر دوركەوتنەوەكەی تاڵەبانی‬ ‫ب���ۆ عیراقییەكان‌و ناوچ���ەی خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاس���ت مایەی خەم بوبێت‪ ،‬ئەوا بۆ‬ ‫یەكێتی‌و قاعیدە‌و سەركردایەتی یەكێتی‬ ‫زیاتر لەهەم���و كات زیانی پێگەیاندوە‪،‬‬ ‫جگ���ە لەوەی كە لەم كات���ەدا كۆمەڵێك‬ ‫گۆڕان���كاری گرن���گ لەناوچەكە‌و عیراق‌و‬ ‫هەرێمدا هاتۆتە ئاراوە‌و بەشێكی گرنگی‬ ‫ئەوانەش پێویس���تی بە جەالل تاڵەبانی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەتایبەت كە ئێستا بەشێكی زۆری‬ ‫ناوچەكان���ی دەرەوەی هەرێ���م لەالیەن‬ ‫هێزەكان���ی پێش���مەرگەوە دەپارێزرێن‌و‬ ‫ئ���ەوەش یەكێك ب���و لەخەونەكانی مام‬ ‫كە ئەو ناوچانە بگەڕێنەوە س���ەر خاكی‬ ‫نیشتیمان‪ ،‬بێگومان بۆ ئەوەش سەرۆك‬ ‫مام جەالل دەتوانێت بەباشترین میكانیزم‬ ‫پێناسەیەكی نوێی ئەو ناوچانە بكاتەوە‌و‬ ‫لەپرسی ئەنجامدانی راپرسیشدا دەتوانێت‬ ‫دەرئەنجامێك���ی ب���اش ب���ۆ گەلەكەمان‬ ‫بەدەست بهێنێت‪.‬‬

‫تاڵەبانی‌و‬ ‫سیستانی عیراق‬

‫ئەنوەر حسێن (بازگر)‬ ‫س���ەرئەنجام دەركەوت‪ ،‬عیراق‪ ،‬كوردستان‪ ،‬هەرێم‌و نە (ی‪.‬ن‪.‬ك) بێ‬ ‫مام جەالل‪ ،‬پ���ڕە لەكەموكوڕی‪ ،‬غیابی ئەو رۆڵی هەیە لەس���ەرهەڵدانی‬ ‫قەیران‌و كاریگەری خراپیش���ی كردە س���ەر رەوش���ی سیاس���ی عیراق‌و‬ ‫هەڵكش���انی كێرڤی نائارام���ی‪ ،‬توندوتیژی‪ ،‬تی���رۆرو نائەمنی‌و ملمالنێی‬ ‫تایەفیش���یعەوس���وننە‪.‬‬ ‫رۆڵ���ی مام ج���ەالل لەعیراق���ی نوێ���دا‪ ،‬لەوكاتەوە دەس���تیپێكرد كە‬ ‫ئەمریكییەكان (‪ )2003‬ویس���تیان عیراق بڕوخێنن‪ ،‬پرسیان «مام جەالل‬ ‫بەبۆچونی تۆ ئێران دەخاڵ���ەت ناكات لەعیراقدا‪...‬؟‪ ،‬یان نابێتە لەمپەر‬ ‫لەبەردەم س���یناریۆكانی ئێمەو كارەكانمان لێ تێكبدات‪...‬؟»‬ ‫مام جەالل لەوەاڵمدا‪ ،‬سەفەرێكی تاران دەكات‌و ئەمریكی‌و ئێرانییەكان‬ ‫لەو دودڵییە نەج���ات دەدات‪ ،‬ئێرانییەكان رازیدەكات كە ئەمەریكا ببێتە‬ ‫دراوس���ێی تاران ‪ -‬كە بۆ ئەوكات پەیوەندی واش���نتۆن‌و تاران لەئەوجی‬ ‫خراپیدا بو ‪ -‬بەاڵم دواجار‪ ،‬مام‪ ،‬بەوە ئێرانییەكانی قەناعەت پێكرد‪ ،‬كە‬ ‫ئایا لەروخانی رژێمی ئەفغانس���تان ئێ���وە‪ ،‬قازانجتان نەكردوە؟ كە هێزە‬ ‫دۆستەكانی خۆتان ‪ -‬مەبەس���تی بورهانەدین رەبانی‌و قلبەدین حكمتیار‬ ‫بو؟ ‪ -‬ئێس���تا لەئەفغانس���تان حاكم���ن‌و هەر ئەمەریكاش پرۆس���ەكەی‬ ‫بەڕێوەب���رد‪.‬‬ ‫دواج���ار م���ام پێیان دەڵێ���ت «روخانی س���ەدام‌و بەعس ب���ۆ ئێوە‪،‬‬ ‫لەئەفغانس���تان باش���ترە»‪ ،‬كە ئێرانییەكان دەڵێن چۆن؟‬ ‫دەڵێت‪« :‬هەمو هێزە سیاسییە ش���یعەكان‪ ،‬دۆستی خۆتانن‪ ،‬بەشێك‬ ‫لەس���وننەكان‌و توركمان���ەكان‌و ئێم���ەی كوردیش هەر دۆس���تی نزیكی‬ ‫خۆتانین»‪ ،‬بەوش���ێوەیە ئێرانییەكان رازی دەبن‪ ،‬نەك دژی پرۆس���ەی‬ ‫روخان���ی عیراق‌و س���ەدام نەب���ن‪ ،‬بەڵكو ه���اوكاری‌و هەماهەنگی بكەن‌و‬ ‫بۆچونەكانی مام جەاللیش���یان لەدواییدا بۆ دەركەوت كە سەد دەر سەد‬ ‫راستن‪ ،‬هەربۆیە ئێرانییەكان‌و ئەمریكییەكان هەمیشە پشتیوانی سەرۆك‬ ‫كۆمار بون‌و پێی���ان وابو‪ ،‬كە رێگای نەجات���ی عیراقییەكانەو رۆڵی ئەو‬ ‫رێگرە لەهەڵگیرس���اندنی شەڕی تائیفی نێوان شیعەو سوننە‪ ،‬كە ئەوكات‬ ‫دەوڵەتی توركیا‪ ،‬دژایەتی خۆی لەگەڵ روخانی س���ەدام‌و عیراق نیشانداو‬ ‫ه���اوكاریئەمەری���كاینەك���رد‪.‬‬ ‫ئەو یەكەم س���ەرۆك كۆمار بو لەمێژوی عیراقدا‪ ،‬وەكو س���ێ پێكهاتە‬ ‫نەیدەڕوانیی���ە عیراقیی���ەكان‪ ،‬ئەو ب���ۆی گرنگ نەبو مامەڵ���ەو رێزگرتن‬ ‫لەس���ەر بناغەی كوردبون‪ ،‬ش���یعەبون‪ ،‬س���وننەبون بێت‪ ،‬بەڵكو لەسەر‬ ‫بنەم���ای رێزگرتن لەفۆرم���ی هیومانیزم‌و رێزگرتن لەئی���رادەی تاكەكان‌و‬ ‫فەراهەمكردنی ئازادییەكان‌و دیموكراسی‌و رێزگرتن لەمافەكانیان‪ ،‬سەیری‬ ‫عیراق���یدەك���رد‪.‬‬ ‫واتا الی مام‪ ،‬مامەڵەكردن لەس���ەر بنەمای ناسنامە‪ ،‬تائیفە‪ ،‬ئیتنیك‪،‬‬ ‫رەگەز‪ ،‬رەش‌و س���پی نەبو‪ ،‬هەرئەوەش���ە عیراقیی���ەكان‪ ،‬مام جەاللیان‬ ‫لەرەن���گ‌ورەفت���اریتەنه���اكوردبون���دانەدی���وە‪.‬‬ ‫ئ���ەوەش ماناو مەغزاكەی ئەوەیە س���ەرۆك‪ ،‬بەب���ێ رەفتارو مامەڵەی‬ ‫دیموكراس���یانەو فەراهەمكردن���ی ئازادی ناتوانێ���ت الی هەمو تاكەكانی‬ ‫ناو ئەو سیس���تمە بەیەك چاو س���ەیربكرێت بەتایبەتی���ش لەعیراقدا كە‬ ‫لێوانلێوە لەش���ەڕو كێش���ەو مێژویی‌و ناكۆكییەكانی قوڵپدەدەن‪ ،‬بەتەنها‬ ‫فاكتەرێكی س���ادەی بەس بو‪.‬‬ ‫هەربۆی���ە تا س���ەردەمی وج���ودی م���ام لەبەغدا‪ ،‬بەر ب���ەو ناكۆكی‌و‬ ‫تەقینەوانە گیرابو كە ئێس���تا رویاندا‪.‬‬ ‫بێگوم���ان رۆڵی مام جەالل لەگەڵ سیس���تانی تەواوك���راوی یەكتربون‬ ‫لەعیراق���دا‪ ،‬ئەم وەك���و راب���ەرو كارێزمایەكی دیموك���رات‌و ئازادیخواز‪،‬‬ ‫سیس���تانیش وەكو مەرجەعیەت‌و پیاوێكی مەزهەبی‌و دینی كە هەمیش���ە‬ ‫دەستی بەئاش���تییەوە بو كە نەكا لەرێگا دەربچێت‌و ببێتە ماڵوێرانی بۆ‬ ‫گەالن���یعی���راق‪.‬‬ ‫واتا مام‌و سیس���تانی لەعیراق‪ ،‬تەواوكەری یەكتربون‪ ،‬هەربۆیە ئێستا‬ ‫عیراقییەكان‪ ،‬كوردو واڵتانی دراوس���ێش دەبێت بۆ رێزگرتن لەم خەبات‌و‬ ‫تێكۆش���انەی ئەوان‪ ،‬كۆمەڵگ���ەی نێودەوڵەتی قەناع���ەت پێبكەن‪ ،‬كە‬ ‫تاڵەبانی‌و سیس���تانی ش���ایەنی وەرگرتنی خەاڵتی نۆبڵن بۆ ئاش���تی‪.‬‬ ‫چۆن ئەم مافە دراوە بەش���یملون پێرێزو عەرەفات‪ ،‬لەس���ەر پرۆسەی‬ ‫ئاش���تی‌ و س���وڵحی ئیس���رائیل‌و فەڵەس���تینییەكان‪.‬‬ ‫چۆن درا بەدیكلێرك‌و ماندێال لەئەفریقای باش���ور لەسەر كۆتایی هاتن‬ ‫بەسیس���تمی ئاپارتایدو هەاڵوێردی رەش‌و س���پی‪.‬‬ ‫بەاڵم مەس���ەلەیەكی گرنگ هەی���ە كە لەعیراقدا هەرگی���ز جارێكی تر‬ ‫دوبارە نابێت���ەوە‪ ،‬ئەوانیش نە دیكتاتۆریەتی س���ەدام حس���ێن‌و رژێمە‬ ‫رەفتار فاشیەكەی‪ ،‬نە دیموكراسییەكەی تاڵەبانی‌و رۆڵە گرنگ‌و مێژویی‌و‬ ‫ئاش���تیخوازانەكەی لەعیراقدا‪ ،‬ممكنی نیە هیچیان لەعیراقدا جارێكی تر‬ ‫دوب���ارەببن���ەوە‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )47٧‬دو شةممة ‪2014/7/٢١‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫داودئۆغلو‪:‬‬ ‫سەقامگیریی عێراق گرنگە‬

‫ئەسڵی ئایدنباش‪:‬‬ ‫دەمیرتاش براوە دەبێت‬

‫ئەحمەد داودئ��ۆغ��ل��و وەزی���ری دەرەوەی توركیا‪،‬‬ ‫لەدیدارێكی تەلەفیزیۆنیدا لەكەناڵی ‪ NTV‬ی‬ ‫توركی‪ ،‬رایگەیاند‪ :‬لەكۆبونەوەكانماندا لەگەڵ‬ ‫بەرپرسانی كوردو الیەنەكانیتر‪ ،‬رامانگەیاندووە‬ ‫كە لەئێستادا سەقامگیری عێراق الم��ان گرنگە‪،‬‬ ‫دەبێت سیاسەتێكی بێالیانە‌و گشتگیرییانە لەپێناو‬ ‫بەرژەوەندی هەمو گەالنی عێراق پەیڕەو بكرێت‪.‬‬

‫ئەسڵی ئایدنباش‪ ،‬گۆشەنوس لە رۆژنامەی‬ ‫میلییەت دەڵێت « كاندیدبونی سەاڵحەدین‬ ‫دەمیرتاش‪ ،‬دەنگۆیەكی زۆری لەناو چین‌و‬ ‫توێژە جیاوازەكانی توركیا داوەت��ەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫كاندیدی راستەقینەی حەق‌و گۆڕانخوازییە‪،‬‬ ‫پێشبینی دەك��ەم هەندێ‌ لەدەنگەكانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن ببات‪ ،‬بۆیە بە كاندیدێكی‬ ‫براوەی دادەنێم»‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫هاوسەرۆكی ك‪.‬ج‪.‬د‪:‬‬ ‫توركیا سیاسەتی دوفاقی دەكات‬ ‫ئایسەل توگلوك هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن‬ ‫دی��م��وك��رات رای��گ��ەی��ان��د‪ :‬م���اوەی دو ساڵە‬ ‫مۆدێلێكی خ��ۆس��ەری ل��ە رۆژئ����اوا ب��ۆ ك��ورد‬ ‫دەستەبەر بوە‪ ،‬توركیا درێژە بەدژایەتیكردنی‬ ‫دەك���ات‌و لەكاتێكدا بەنیازە ئاشتی لەگەڵ‬ ‫ك��وردی باكور بكات‪ ،‬ئەمە سیاسەتێكی دو‬ ‫فاقییەو پێویستە لەمەڕ هێرشەكانی داعش‬ ‫بۆسەر كۆبانی هەڵوێست وەربگرێت‪.‬‬

‫رۆژئاوا‪ ،‬لەنێو گەمارۆ و بەرخوداندا‬

‫ساڵح موسلیم‪ :‬داوامان لەهەرێمی كوردستان كردووە پێكەوە روبەڕوی داعش ببینەوە‬ ‫ئۆجەالن‪ :‬هێرشەكانی داعش جێی قبوڵكردن نییە‌و كاتی بەستنی كۆنفرانسی نەتەوەیی هاتووە‬ ‫راپۆرتی‪ ،‬چاودێر‪-‬ئاژانسەكان‬ ‫لە ‪ 2‬ی تەموزی ئەمساڵ چەكدارەكانی‬ ‫داعش بەچەك‌و تۆپی قورسەوە هێرشیان‬ ‫كردەسەر ناوچەكانی هەرێمی كۆبانی‌و‬ ‫م���اوەی زی��ات��ر ل���ەدو هەفتەیە ش��ەڕو‬ ‫پێكدادان لەنێوان یەكینەكانی پاراستنی‬ ‫گ���ەل(ی‪.‬پ‪.‬گ)‌و چەكدارەكانی داعش‬ ‫درێژەی هەیە‪.‬‬ ‫لەماوەی ئەو ش��ەڕو پێكدادانەشدا‪،‬‬ ‫پارتی یەكێتی دیموكرات (پ‪.‬ی‪.‬د)‬ ‫چەند جارێك بانگەوازی ئەوە كردووە‬ ‫ك��ە هەرێمی ك��وردس��ت��ان هاوكارییان‬ ‫بكات‪ ،‬ب��ەاڵم تائێستا بەفەرمی وەاڵم‬ ‫نەدراونەتەوە‪.‬‬

‫ك‪.‬ج‪.‬ك‪ :‬داعش هاوكاری لەتوركیا‬ ‫وەردەگرێت‬ ‫بەستا فورات‪ ،‬ئەندامی كۆنسەی كۆما‬ ‫جڤاكێن كوردستان ك‪.‬ج‪.‬ك‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوەدەكات كە داعش سنورەكانی توركیا‬ ‫بۆ هێرشبردنەسەر كۆبانی بەكاردەهێنێت‪.‬‬ ‫بەستا فورات دەڵێت « داعش هێزێكی‬ ‫چەواشەكار و بۆ پارچەكردن‪ ،‬دابەشكردن‬ ‫و بەڕێوەبردنی هەرێمەكە‪ ،‬لە الیەن كۆنە‬ ‫بەعسی و هێزەكانی سوونی دیكەوە‬ ‫بەكاردەهێنرێت‪ .‬لەناو الیەنگرانیان دا‬ ‫هەندێك هێز و الیەنی كوردیش هەن‪.‬‬ ‫داعش هێزێكی دژبەری شۆڕشی گەالنی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستە‪ .‬داعش بە پشتگیری‬ ‫توركیا هێرشی شۆڕشی ڕۆژئاوا دەكات‪.‬‬ ‫لە توركیا پەروەردە كراون‪ ،‬ئەندامانیان‬

‫لە ئەورووپا بەسەر توركیادا دەربازی‬ ‫ڕۆژئاوا دەبن و چەكەكانیانیش لە توركیا‬ ‫بۆ بەڕێكراون»‪.‬‬ ‫موسلیم‪ :‬پێشنیاری پێكەوە خەباتمان‬ ‫كردووە‬ ‫ساڵح موسلم ه��اوس��ەرۆك��ی پارتی‬ ‫یەكێتی دیموكراتی (پ‪.‬ی‪.‬د)‪ ،‬دیدارێكی‬ ‫لەگەڵ رادی��ۆی ( دۆتچە ڤەیللە ) ی‬ ‫ئەڵمانی‪ ،‬س��ەب��ارەت بە هەڕەشەكانی‬ ‫داعش بۆسەر ڕۆژئاوای كوردستان‪ ،‬داوای‬ ‫كرد لەگەڵ باشوری كوردستان خەباتی‬ ‫هاوبەشی لەدژی داعش بكرێت‪.‬‬ ‫دەرب��ارەی هەڕەشەی داعش بۆسەر‬ ‫كوردستان ‌و ئەگەری هاوكاری نێوان‬ ‫كوردانی باشور و رۆژئاوا‪ ،‬ساڵح موسلم‬ ‫وت��ی «ئێمە ب��ان��گ��ەوازی پێویستمان‬

‫كورد وەك فاكتەرێكی سەرەكی‬ ‫لەكێبڕكێی سەرۆككۆماریدا‬ ‫دەدۆزنەوە‪.‬‬

‫شنۆ هیرانی‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان كێبڕكێی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫ئ���ەم���ج���ارەی ت��ورك��ی��ا ب���ۆ پ��ۆس��ت��ی‬ ‫سەرۆككۆماری كە ماوەی دو هەفتەی‬ ‫م��اوە‪ ،‬تادێت ك��ورد وەك فاكتەرێكی‬ ‫سەرەكی یەكالییكردنەوەی ئەو ملمالنێیە‬ ‫دێتە پێشەوە‪ .‬ل��ە دوای���ن پێشهاتدا‬ ‫ب��ەرب��ژێ��ری هاوبەشی ه���ەردوو پارتی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی توركیا (ئەكمەلەدین‬ ‫ئیحسانئۆغڵو) وەك كاندیدی خۆیان‬ ‫رایگەیاندووە‪ ،‬ئیحسانئۆغڵو پشتیوانی‬ ‫خۆی دەرب��ارەی قۆناغی چارەسەری‌و‬ ‫پرسی كورد دەربڕی‪ ،‬ئەم هەڵوێستەش‬ ‫قسەو لێكدانەوەی زۆر لەخۆدەگرێت‪ .‬وەك‬ ‫ئاشكرایە هەردوو پارتی ئۆپۆزسیۆن كە‬ ‫بریتین لە پارتی كۆماری گەل (ج‪.‬هـ‪.‬پ)‬ ‫و پارتی بزاڤی نەتەوەپەرست (م‪.‬هـ‪.‬پ)‪،‬‬ ‫لەسەر مەسەلەی پرسی كورد‌و پڕۆسەی‬ ‫چ��ارەس��ەری لەتوركیا‪ ،‬ڕاو بۆچونی‬ ‫جیاوازیان هەبوو‪ ،‬هەروەها هاوشێوەی‬ ‫پرسەكانی تایبەت بەسیستمی دەوڵەت‬ ‫سیاسەتی دەرەوەو مەسەلە فكریەكاندا‬ ‫لەیەكتری زۆر جیاوازن‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لە‬ ‫یەك خاڵدا كۆیان دەكاتەوە دروستكردنی‬ ‫هێزێكی هاوبەشە بۆ بەرپەچدانەوەی‬ ‫هەژمونی ئ��ەردۆغ��ان و پارتەكەی كە‬ ‫ماوەی ‪12‬ساڵە وەك تاقە پارت لەڕێگەی‬ ‫تاكە كەسێكەوە واڵت بەڕێوە دەبەن‪،‬‬ ‫هەرچەندە حكومەتەكەی ئەردۆغان نەك‬ ‫تەنها بۆ ئۆپۆزسیۆن گۆڕەپانێكی متمانە‬ ‫پێكراو نیە‪ ،‬بەڵكو بۆ كوردیش بەهەمان‬ ‫شێوەیە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا كورد لەنێو ئەم‬ ‫بێمتمانەییەشدا خەریكە ڕێگەی خۆیان‬

‫هەڵوێستی ج‪.‬هـ‪.‬پ‬ ‫ج‪.‬ه��ـ‪.‬پ س��ەب��ارەت بەپرسی ك��وردو‬ ‫هەنگاوەكانی ئ��ەردۆغ��ان دەرب���ارەی‬ ‫دەستپێكردنی قۆناغی ئاشتی میانڕەو‬ ‫بووەو بەئاشكرا دژایەتی خۆی بۆ ئەم‬ ‫پرۆسەیە ڕانەگەیاندوە‪ ،‬بەاڵم هەرگیز‬ ‫بەوە ناچێت ئەم میانڕەویە لە قەناعەت‬ ‫بون بێت بەم مەسەلەیە‪ ،‬چونكە بە دەیان‬ ‫ساڵ ئەم پرسە لە ژێر چنگی ئەم پارتەدا‬ ‫گوشراوەتە سەریەكتری و سەركوتكراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم م‪.‬ه��ـ‪.‬پ بەپێچەوانەوە هەمیشە‬ ‫راستەوخۆی دژایەتی پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫ك���ردووەو خ��ودی ئ��ەردۆغ��ان��ی ك��ردوەو‬ ‫بەوەش تۆمەتباری كردوە كە لەپێناو‬ ‫گەیشتن بەسەرۆكایەتی كۆمار هەموو‬ ‫شتێك دەكات و لەژێر ناوی چارەسەری‬ ‫لەگەڵ عەبدوڵاڵ ئۆجەالندا توركیا بەرەو‬ ‫بەشبون دەبەن‪.‬‬ ‫لەدوای ئەم هەڵوێستانە لە ئێستادا‬ ‫بەربژێری هەدوو پارتی ئۆپۆزسیۆن لەم‬ ‫كاتە هەستیارەدا چی وادەكات الیەنگری‬ ‫خۆی بۆ ئەم پرسە دەربڕێت؟ بێگومان‬ ‫گوتارەكەی ئیحسانئۆغڵو ڕەنگە بۆ‬ ‫هەندێ ناوەندی سیاسی چاوەڕواننەكراو‬ ‫بوبێت! ب���ەاڵم ل��ەگ��وت��ارەك��ەی زیاتر‬ ‫ناوەڕۆكی سیاسی ئەم هەڵوێستە گرنگە‪.‬‬ ‫ئەمەش ئەوە دەگەێنێ كە بەتایبەتی‬ ‫م‪.‬ه���ـ‪.‬پ س���ەرەڕای متمانەنەكردن و‬ ‫قەناعەت نەبونیان بەبونی پرسێكی‬ ‫نەتەوەی وەك پرسی كورد‪ ،‬لە توركیا‪،‬‬ ‫لەبەرامبەردا گەیشتۆتە ئەو ب��اوەڕەی‬ ‫كە هێزی كورد سەنگی یەكالیكەرەوەیە‬ ‫لەم كێبڕكێیەدا‪ .‬لەدۆخی ئێستاو دوای‬ ‫دە ساڵ لە بەڕێوەبردنی ئاك پارتی‪،‬‬ ‫كۆمەڵگەی توركیا بەشێوەیەكی گشتی‬ ‫دابەشی سەر دوو جەمسەر و مینبەری‬ ‫فكری و ئ��ای��دۆل��ۆژی ب��ون‪ .‬یەكەمیان‬ ‫جەمسەری سكۆالرو دیموكراتخوازەكانە‬ ‫و ئەویتریش ئیسالمی محافزكارەكانە‪.‬‬ ‫هەرچەندە لەم دوو شێوە دابەشبونەدا‬

‫لەكۆمەڵگەی كوردیشدا هەمان كاریگەری‬ ‫هەیە لەچوارچێوەی توركیا بەگشتی‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم پاڵنەرێكیتر كە ك��ورد لە ناو‬ ‫خۆیاندا لەم دوو جەمسەردا جیادەكاتەوە‬ ‫پاڵنەری نەتەوەیە ك��ەه��ەردوو الیەنی‬ ‫سكۆالرو محافزكارەكان لەناو كۆمەڵگای‬ ‫كوردستان لەیەك ریزدا كۆدەكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش فاكتەرێكی سەرەكییە بۆئەوەی‬ ‫لەسەر گۆڕەپانی سیاسیدا هێزێك نیشان‬ ‫ب��دەن‪ .‬ئ��ەم پاڵنەرە نەتەوەیەش كە‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش وەك بەربژێری‬ ‫ك��ورد نوێنەرایەتی دەك��ات لەوێنەی‬ ‫تێستێك وایە بۆ هەدوو الیەنەكەیتر تاكو‬ ‫بزانن هێزی ئەم پاڵنەرە نەتەوەیە چەند‬ ‫گەورەیە‪ .‬لە خولی یەكەمدا دەنگەكانی‬ ‫دەم��ی��رت��اش ئاشكرا دەب���ن و بەپێی‬ ‫راپرسیەكانیش بێت پێدەچێت ‪ %8‬بۆ‬ ‫‪ %10‬ی دەنگەكان بەدەست بهێنێت‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش بەپێی نفوسی كورد لە توركیا‬ ‫رێژەیەكی باشە‪ .‬بۆچونەكانیش وای‬ ‫بۆدەچن ئەگەر هەیە كێبڕكی لەنێوان‬ ‫ئ��ەردۆغ��ان و ئیحسانئۆغڵو لەخولی‬ ‫دووەم��ی پڕۆسەكە لەسەر ئەو میرانە‬ ‫بێت كە دەمیرتاش لە خولی یەكەمدا‬ ‫بەجێی دەهێڵێت‪ .‬وەك ئاماژەمان پێكرد‬ ‫رەنگە ئەم پاڵنەرە نەتەوەیە بەالی هێزە‬ ‫سیاسیەكان كارتێكی فشاری زۆر گەورە‬ ‫بێت و ئەردۆغانیش خۆی بەخاوەنی‬ ‫دەزانێت و بەهەمان شێوە بۆ كوردیش‬ ‫بەم كارتە فشارە ئ��ەردۆغ��ان ناچاری‬ ‫گرتنەبەری رێوشوێنی دەستوری بكات‬ ‫بۆ پێدانی مافی كورد‪ ،‬دوایی هاتنەسەر‬ ‫پۆستی سەرۆككۆمار‪ ،‬چونكە هەر لە‬ ‫ئێستاوە دیارە كە هاوكێشەكان ئەوەن‬ ‫ك��ە ل��ە ئ��ەگ��ەر ن��ەب��ردن��ەوەی هەریەك‬ ‫لەئەردۆغان و ئیحسانئۆغڵو ئەوكاتە‬ ‫چونە پاڵی ك��وردان بۆ ه��ەر الیەنێك‬ ‫هاوكێشەكە یەكالی دەكاتەوە سەرەداوی‬ ‫هەموو هاوكێشەكانیش دووبارە بەدەستی‬ ‫ئۆجەالنەوەن بە هەمان شێوە ئەمە بۆ‬ ‫هڵبژاردنە گشتیەكانیش ڕاستە كە بڕیارە‬ ‫لە ‪ 2015‬ئەنجام بدرێت‪.‬‬

‫ئاڕاستەی باشوری كوردستان كردوە‪،‬‬ ‫داعش لە باشووری كوردستان هێرش‬ ‫دەكاتە سەر هەرێمەكانی كەركوك و‬ ‫هێزی پێشمەرگە‪ ،‬لە شەنگال هێزەكانی‬ ‫ی‪.‬پ‪.‬گ و پێشمەرگە بەیەكەوە دژی‬ ‫داعش شەڕیان كرد‪ ،‬ئەو هاوكاریە تەنها‬ ‫هاوكاریەكی هەرێمی بوو‪ ،‬ئێمە داوامانكرد‬ ‫ئەوە بگەیەنینە ئاستێكی بڵندتر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تائێستا وەاڵم��ی ئەم داخوازیەی ئێمە‬ ‫ن���ەدراوەت���ەوە‌و كارێكی باشە ئەگەر‬ ‫هاوكاری نێوانمان دروست ببێت»‪.‬‬ ‫موسلم‪ ،‬راشیگەیاندووە كە هەرێمی‬ ‫باشوری كوردستان لەئاستی مەترسی‬ ‫داع��ش تێنەگەیشتوە یاخود بەباشی‬ ‫لە دۆخی ڕۆژئ��اوای��ان بڕوانیبایە‪ ،‬ئەوا‬ ‫هەنگاوی پێویستیان لەوبارەیەوە دەنا‪.‬‬ ‫میرئۆغلو‪ :‬دەبوایە پێشتر پ‪.‬ی‪.‬د‬ ‫داوای هاوكاری بكردایە‬ ‫ئۆرهان میرئۆغلو‪ ،‬نوسەرو روناكبیری‬ ‫كورد لەوتارێكیدا لە رۆژنامەی ستاری‬ ‫توركی‪ ،‬سەبارەت بەپەیامەكەی پ‪.‬ی‪.‬د‬ ‫بۆ هەرێمی كوردستان‌و وەاڵم نەدانەوەی‬ ‫داواكەی پ‪.‬ی‪.‬د‪ ،‬بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە‬ ‫كە پێشتر لەدۆخی ئاساییدا پ‪.‬ی‪.‬د‬

‫نەیویستووە پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردستان‌و خ��ودی سەرۆكی هەرێمی‬ ‫كوردستاندا فراوان بكات‪.‬‬ ‫میرئۆغلو دەڵ��ێ��ت «پ‪.‬ی‪.‬د لە‬ ‫رۆژئاوا دەیتوانی مودێلێكی بەڕێوەبردن‬ ‫لەشێوەی هەرێمی كوردستان پەیڕەو‬ ‫بكات‪ ،‬بەوەی گشت پارتە كوردییەكان‬ ‫ب��ەش��داری لەبەڕێوەبردنی دەس��ەاڵت��دا‬ ‫بكەن‪ ،‬ئەگەر ئ��ەوەی بكردابایە ئەوا‬ ‫لەگەڵ بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی‬ ‫كورددا دەگونجا‌و ئەوكات هەڵوێستێكی‬ ‫ئەرێنی لەنێوان ب��اش��ورو رۆژئ���اوادا‌و‬ ‫بەهێزتر دەبو»‪.‬‬ ‫میرئۆغلو ل��ەدرێ��ژەی وتارەكەشیدا‬ ‫جەخت لەوەدەكاتەوە كە دەبێت پ‪.‬ی‪.‬د‬ ‫رێگە بدات بەو كوردانەی بیروبۆچونی‬ ‫جیاوازیان هەیە پەیوەندی ببەستێت‌و‬ ‫دەشڵێت «هیچ نەبێت ئەگەر پ‪.‬ی‪.‬د‬ ‫پابەندی رێككەوتننامەی هەولێر بوایە‪،‬‬ ‫ئەوا لەمڕۆدا شۆڕشی رۆژئ��اوا دۆغێكی‬ ‫باشتری دەبو»‪.‬‬ ‫ئۆجەالن‪ :‬كاتی بەستنی كۆنفرانسی‬ ‫نەتەوەیی هاتووە‬ ‫ل����ەدوا س���ەردان���ی ش��ان��دی پ��ارت��ی‬

‫دیموكراتی گەالن كە هەریەك لەسرری‬ ‫س��ورەی��ی��ا ئ��ۆن��دەرو ل��ەی�لا زان���ا پێك‬ ‫هاتبون بۆ دورگەی ئیمرالی بەمەبەستی‬ ‫چاوپێكەوتن لەگەڵ عەبدوڵاڵ ئۆجەالن‬ ‫سەرۆكی پ‪.‬ك‪.‬ك‪ ،‬ئۆجەالن ئیدانەی‬ ‫هێرشە نامرۆڤییەكانی داعشی بۆ سەر‬ ‫گەلی رۆژئاوا كردبو‬ ‫ئۆجەالن رایگەیاند هێرش‌و ئابلوقەی‬ ‫گەلی رۆژئاوا جێی قبوڵكردن نییە‌و داواشی‬ ‫لەگەنجان‪ ،‬الیەنە دیموكراتخوازەكان‬ ‫كردبو لەدژی ئەو هێرشە بوەستنەوە‪.‬‬ ‫داواشی كردبو مەترسی داعش لەناوچەكە‬ ‫بەگشتی پێویستە ب��ەزوت��ری��ن كات‬ ‫كۆنگرەی نەتەوەیی كورد ببەسترێت‪.‬‬ ‫شایەنی باسە لەپاش بانگەوازەكەی‬ ‫ئۆجەالن‪ ،‬هەفتەی رابردو بەپێی هەواڵێكی‬ ‫رۆژنامەی حورییەتی توركیا نزیكەی ‪800‬‬ ‫گەنج لەباكوری كوردستانەوە لەڕێگەی‬ ‫سنوری نێوان باكورو رۆژئ��اوا چونەتە‬ ‫ریزەكانی ی‪.‬پ‪.‬گ وە‪ ،‬لەلێدوانێكیدا‬ ‫ساڵح موسلیم دەربارەی ئەو گەنجانەی‬ ‫لەباكورەوە بۆ كۆبانی چون‪ ،‬وتی «ئەو‬ ‫گەنجانەی لەباكورەوە هاتون‪ ،‬هیچیان‬ ‫چەكدار نین‌و بەڕەزامەندی خۆیان هاتون‬ ‫بەرگری لە كۆبانی بكەن»‪.‬‬

‫یاسای سەربازگیریی زۆرەملێ‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫ئەنجومەن���ی تەش���ریعی كانتۆن���ی جزی���رە لەڕۆژئ���اوای‬ ‫كوردس���تان‪ ،‬بەمدواییان���ە قانونێكی بەن���اوی واجبی دیفاع‬ ‫دەركردوە (سەربازگیری زۆرەملێ‌)‪ .‬دەركردنی ئەم قانونەش‬ ‫لەگەڵ زیادبونی هێرش���ەكانی رێكخراوی تیرۆریس���تی داعش‬ ‫بۆسەر ناوچەی كۆبانی هاوكاتە‪.‬‬ ‫قانونەك���ەش ناون���راوە «قانون���ی بەجێهێنان���ی ئەركی‬ ‫خۆپاراستنی ناوچەكانی ئیدارەی خۆسەری»‪ .‬ئەم قانونەیش‬ ‫تێك���ڕای نێرینەكان لەنێ���وان ‪ 18‬بۆ ‪ 30‬س���اڵ دەگرێتەوە‌و‬ ‫بەشداربونی مێینەش تێیدا بە مەرجی خۆبەخش‌و داخوازیەوە‬ ‫بەستراوەتەوە‪.‬‬ ‫مەكتەبی راگەیاندنی ئەنجومەنی تەشریعی كانتۆنی جزیرە‬ ‫لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاندوە «ئەم قانونە ئەركێكی ئاكاری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیە كە تێك���ڕای پێكهاتەكانی كۆمەڵگە دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم قانونە هەمو بنەماڵەكانی كانتۆنی جزیرە ناچاردەكات كە‬ ‫كەسێكیان بۆ ئەركی بەرگریكردن رابسپێرن‪ .‬ئەمەیش تێكڕای‬ ‫ئەو نێرینانە دەگرێـتەوە كە لەنێوان ‪ 18‬بۆ ‪ 30‬ساڵدان»‪.‬‬ ‫هەروەه���ا لەدرێژەی ئ���ەم بەیاننامەیەدا هات���وە كەوا ئەم‬ ‫قانونە مێینەكانیش دەگرێتەوە‪ ،‬بەاڵم بەشداربونیان بەشتێكی‬ ‫خۆبەخ���ش‌و خۆخواز لەقەڵەم���دراوە‪ .‬ئەوەیش رونكراوەتەوە‬ ‫ماوەی بەجێگەیاندنی ئەم ئەركە شەش مانگە‌و دەبێ بەشێوەی‬ ‫نورە دەبێت‌و لەماوەی یەك ساڵیشدا بەڕێوەبچێت‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫قانونە س���ەبارەت بە خوێندكاران كراوە بە دو ساڵ‌و دەتوانن‬ ‫بەش���ێوەی پچڕ – پچڕیش ئەمە بەجێ بهێنن‪ ،‬هەروەها ئەم‬ ‫قانونە لە بنەماڵەی شەهیدان خۆشبوە‌و ئەو خانەوادانەیشی‬ ‫كەوا كەس���ێكیان لەڕیزەكان���ی یەكەكانی پاراس���تنی گەل‪،‬‬ ‫ئاسایش یاخود بزوتنەوەی رزگاری نەتەوەییدایە‌و ئەوانەیشی‬

‫كە كوڕی تاقانەیان هەیە لەگەڵ نەخۆش���ییە درێژخایەنەكان‬ ‫ناگرێتەوە‪.‬‬ ‫قانونەكەی���ش بڕێك���ی دراوی مانگانە ب���ۆ خێزانی ئەوانە‬ ‫دەبریت���ەوە كەوا لەخزمەتی س���ەربازیدان‪ ،‬هەروەها هەندێك‬ ‫سزایشی بۆ ئەوانە بڕیوەتەوە كەوا خۆیان لەم ئەركە دەبوێرن‪.‬‬ ‫ش���ایانی ئاماژەپێكردنە ك���ەوا ئەم قانونە مش���تومڕێكی‬ ‫زۆری ناوەت���ەوە‌و هەندێ���ك بەب���اش‌و هەندێ���ك بەخ���راپ‬ ‫روب���ەڕوی دەبنەوە‪ ،‬واتە هەندێ���ك قبوڵیدەكەن‌و هەندێكیش‬ ‫رەتیدەكەنەوە‪ .‬لێرەش���ەوە بەدور لە هەمو هاشوهوش���ێكی‬ ‫بەرتەس���كی حیزبی‪ ،‬دەبێ بپرس���ین رۆژئاوای كوردس���تان‬ ‫چۆنی دەتوانێ لەم قۆناغە هەس���تیارەدا بەرەنگاری هێرشی‬ ‫گروپی تیرۆریستی داعش ببێتەوە؟ بەتایبەت دوای ئەوەی لە‬ ‫شەڕەكانی ئەمدواییانەدا لە پارێزگای موسڵ‌و شوێنەكانیتردا‬ ‫رێژەیەكی بەرچاو چەك‌وچۆڵی لە سوپای عێراق دەستخستوە‬ ‫ئەمە لەالیەك‪ .‬لەالیەكیتریش گەلێك لە بنەماڵەكانی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان ژمارەیەكی زۆر لە رۆڵەكانیان بۆ پاراستنی ئەمنی‬ ‫رۆژئاوا لە هەرسێ كانتۆنەكە بەختكردوە‪ .‬نەك هەر ئەوەندە‬ ‫بەڵكو گەلێك بنەماڵەش هەن زیاتر لە رۆڵەیەكیان بەخشیوە‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لەو رۆڵەكانی دیكەیان كە ئێستا لە گۆڕەپانەكانی‬ ‫جەنگدان‪.‬‬ ‫گەلێك لە بنەماڵەكانیش هەن كەوا لە رۆژئاوای كوردستان‬ ‫رایانك���ردوە‌و چونەتە دەرەوە بەبیانوی تاكڕەوی‌و دیكتاتۆری‬ ‫دەسەاڵتی ئەمری واقیع! وەك ئەوەی ئیدیعای دەكەن‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدای���ە كە ئەم بنەمااڵنە ناوچەكانیان هیچ هێرش���ێكی‬ ‫لەس���ەر نییە‪ .‬خۆیان‌و مناڵەكانیان رایانك���ردوە بۆ توركیا‌و‬ ‫هەرێمی كوردس���تان‌و ئەركی پاراستنی خاكی نیشتمانیان بۆ‬ ‫ئەو بنەمااڵنە جێهێش���توە كەوا باوەڕی���ان بە بەرگریكردن لە‬ ‫خاكی نیشتمان هەیە‪.‬‬ ‫لەبەرامبەریشدا كە ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی لە سوریا‪،‬‬ ‫لە بەیاننامەیەك���دا رەتكردنەوەی یەكجارەك���ی خۆی لەمەڕ‬ ‫قانونی سەربازگیری زۆرەملی لە ناوچەی جزیرە رایگەیاندوە‪.‬‬ ‫بیانوشیان بۆ ئەمە گوایە ئەم قانونە دەبێـتەهۆی چۆڵكردنی‬ ‫خاكی رۆژئاوای كوردس���تان‪ .‬تەنها بەمەیشەوە نەوەستاون‪،‬‬ ‫بەڵكو داوایان لە حكومەت‌و پەرلەمانی هەرێمی كوردس���تان‬ ‫كردوە هەرچی زوە لەسەر ئەم مەسەلەیە بێـنەدەنگ!‬

‫ذمارة (‪ )47٧‬دو شةممة ‪2014/7/٢١‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫لەدادگا‌و فەیسبوك چۆن باسی خیانەتی هاوسەرگیری دەكرێت؟‬ ‫چاودێر ‪ -‬شاباز‪ ،‬رۆشنا‪ ،‬ئارەزوو‪:‬‬ ‫«ژنەك���ەم زۆر تەلەفون���ی بۆ دەهات‪،‬‬ ‫ك���ە چاوی بە من دەك���ەوت موبایلەكەی‬ ‫دادەخست‌و دەپەش���ۆكا‪ ،‬پێمدەوت قسە‬ ‫لەگەڵ كێ دەكەی دەیوت تۆ هەقت چیە‪،‬‬ ‫بەو هۆیەشەوە لێی كەوتمە گومانەوە‪ ،‬تا‬ ‫ش���ەوێكیان گوێم لێبوو بە تەلەفونەكەی‬ ‫قس���ەی دەكرد‪ ،‬كات (‪)10‬ی ش���ەوبوو‬ ‫لە قات���ی س���ەرەوە ب���ووم وای دەزانی‬ ‫چومەتە دەرەوە قس���ەی لەگەڵ كەسێك‬ ‫دەكرد‌و پێدەكەنی‌و باس���ی خۆشەویستی‬ ‫دەكرد» ئەمە وتەی یەكێكە لەو كەسانە‬ ‫كە دۆسیەكەی ئێس���تا لە دادگای باری‬ ‫كەسێتی سلێمانیە‌و بە تۆمەتی (خیانەتی‬ ‫زەوجی) داوای جیابونەوە لە هاوسەركەی‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫خیانەت���ی هاوس���ەرگیری لەهەرێم���ی‬ ‫كوردس���تان بەرەو هەڵكش���ان دەچێت‪،‬‬ ‫ش���ارەزایانی ئەو بوارەی���ش هۆكارەكانی‬ ‫بۆ گرفت���ی ئاب���وری‌و خراپبەكارهێنانی‬ ‫تەكنەلۆجیا‌و كەمیی هۆشیاری تاكەكانی‬ ‫كۆمەڵ دەگێڕنەوە‪ ،‬بەپێی ئامارێكیش كە‬ ‫دەست «چاودێر» كەوتوە لەماوەی سێ‌‬ ‫مانگی ئەمس���اڵدا دوو ه���ەزارو ‪ 20‬داوای‬ ‫تەاڵق پێشكەش بە دادگای باری كەسێتی‬ ‫س���لێمانی ك���راوە‪ ،‬بەپێ���ی ئامارەكەش‬ ‫لەمانگی یەك���دا ‪ 751‬لەمانگی دودا ‪744‬‬ ‫مانگی س���ێ‌ ‪ 525‬داوای تەاڵق پێشكەش‬ ‫ك���راون‪ ،‬بەش���ێكی ئ���ەم داواكاریانەی‬ ‫هاوسەرەكان‪ ،‬بۆ جیابونەوە‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫بەخیانەتی هاوسەرگیریەوە هەیە‪.‬‬ ‫چارەسەری هەڵە بە هەڵە‬ ‫پارێزەرێ���ك ئام���اژە ب���ەوەدەكات‪،‬‬ ‫تێنەگەیش���تن لەنێ���وان هاوس���ەرەكاندا‬ ‫هەنگاونانە بەرەو خیانەتی هاوسەرگیریی‪،‬‬ ‫هەندێكجاریش خیانەتی هاوس���ەرگیریی‬ ‫لە پێناوی تۆڵە س���ەندنەوەدایە‪ ،‬چونكە‬ ‫الیەنێكیان كاتێك دەبینێت هاوسەرەكەی‬ ‫خیان���ەت دەكات‪ ،‬ئەوی���ش وەك‬ ‫تۆڵەكردنەوە دەست لەگەڵ كەسانی دیكە‬ ‫تێكەڵ دەكات‪.‬‬ ‫موزەفەر محەمەد‪ ،‬وتیش���ی «زۆرجار‬ ‫خێزانی كوردی چارەسەری هەڵە بە هەڵە‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەوەیش بەهۆی نەبوونی س���ۆزو‬

‫خۆشەویس���تی لەنێوان هاوس���ەرەكاندا‬ ‫رودەدات‪ ،‬هەندێكجاری���ش یەكێ���ك ل���ە‬ ‫هاوس���ەرەكان پەنا دەباتە بەر پالنێك بۆ‬ ‫پڕكردنەوەی ئەو سۆز‌و خۆشەویستیە» ‪.‬‬ ‫ناوبراو باس لەوەشدەكات «گونجاوترین‬ ‫تەمەن بۆ هاوسەگیریی لە سەروو تەمەنی‬ ‫(‪ )18‬س���اڵیەوە‪ ،‬چونك���ە لەخ���وار ئەو‬ ‫تەمەن���ەوە‌و بە زۆر بە ش���وودانی كچان‬ ‫خیانەتی هاوسەرێتی لێدەكەوێتەوە‪».‬‬ ‫یەكتری تۆمەتبار دەكەن‬ ‫س���ەبارەت بەهۆكارەكان���ی خیانەتی‬ ‫هاوس���ەرگریی بەبۆچون���ی پارێزەرێك‪،‬‬ ‫زووشوكردنی ئافرەتان‌و بەزۆر بەشودانی‬ ‫ك���چ‌و كەمی توانای سێكس���ی لەپیاوان‌و‬ ‫ژناندا‪ ،‬هۆكارێكی س���ەرەكین بۆ ڕوودانی‬ ‫ئەو دیاردەیە‪.‬‬ ‫پارێ���زەر ك���ردار عەبدولكەری���م‬ ‫رونیدەكات���ەوە‪ ،‬هەموو ئەو كەیس���انەی‬ ‫پەیوەندی���ان بەكێش���ەكانی خێ���زان‌و‬ ‫تەاڵقدان���ەوە هەیە‪ ،‬ه���ۆكاری جیاوازیان‬ ‫هەی���ە‪ ،‬هەندێكی���ان مەجال���ی ئ���ەوەی‬ ‫تێدای���ە كێش���ەكەی چارەس���ەر بكرێت‪،‬‬ ‫هەندێكیشیان بەپێچەوانەوەیە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە دروس���تنەبونی خیانەتی‬ ‫هاوس���ەرگیری ل���ە خێزانەكان���دا كردار‬

‫پارێزەرێك‪ :‬خێزانی كورد چارەسەری هەڵە بەهەڵە دەكات‬ ‫راوێژكارێكی كۆمەاڵیەتی‪ :‬پێویستە لەدوای قۆناغی ناوەندی‪،‬‬ ‫وانەی هۆشیاری خێزانی بخوێنرێت‬ ‫عەبدولكەری���م وتیش���ی» ئەگ���ەر‬ ‫ئافرەت���ەكان بەدڵی خۆیان ش���وبكەن‌و‬ ‫پیاوانیش بەڕەزامەندی خۆیان پرۆس���ەی‬ ‫هاوس���ەرگیریی ئەنجام ب���دەن‪ ،‬كچانیش‬ ‫زو بەش���ونەدرێـن‪ ،‬ئ���ەوا خیانەت���ی‬ ‫هاوسەرگیریی زۆر كەمدەبێتەوە»‪.‬‬ ‫ئەو پارێزەرە پێشیوایە‪ ،‬الیەنی مادیش‬ ‫هۆكارێكە بۆ دروس���تبون‌و دروستنەبونی‬ ‫ئەو دیاردەیە‪ ،‬چونكە هەندێك لە هاواڵتیان‬ ‫الیەن���ی م���ادی زۆر لەب���ەر چاودەگرن‌و‬ ‫هەندێكاتیش بۆ بەدەستهێنانی دەكەونە‬ ‫ئەو حاڵەتەوە‪.‬‬ ‫هۆكاری خیانەت‬ ‫لەڕاپرس���یەكی ت���ۆڕی كۆمەاڵیەت���ی‬ ‫فەیس���بوك ك���ە پەیامنێ���ری چاودێ���ر‬

‫س���ەبارەت بە خیانەتی هاوس���ەرگیریی‬ ‫ئامادەی ك���ردوە‪ ،‬زۆرێك لەژنان هۆكاری‬ ‫خیانەت���ی هاوس���ەرگیریی ب���ۆ ڕەگەزی‬ ‫بەرامبەریان دەگێڕنەوە‪ ،‬بەهەمان ش���ێوە‬ ‫پیاوانی���ش خەتاكە دەدەنە پ���اڵ ژنان‪،‬‬ ‫بەشێكی دیكەش پێیانوایە» دەبێت ژن‌و‬ ‫مێرد لەڕوی خۆشەویستی‌و هەست‌و سۆز‌و‬ ‫سێكسەوە یەكتر پەراوێز نەخەن»‪.‬‬ ‫بەپێی راپرس���یەكی فەیسبوك بەشێك‬ ‫لەگەنجان كە تەمەنیان لەنێوان (‪)20-16‬‬ ‫ساڵدا دەبێت بەپێویستی دەزانن‪ ،‬هەموو‬ ‫ژن‌و مێردێك س���ەرەتا لەس���ەر بنەمای‬ ‫خۆشەویستی‌و رێكەوتن لەسەر چۆنیەتی‬ ‫ژیانی داهاتویان پڕۆس���ەی هاوسەرگیریی‬ ‫ئەنجام بدەن‪ ،‬بۆ ئ���ەوەی زیاتر تێبگەن‬ ‫لە خوڕەوشت‌و چۆنیەتی بیكردنەوەیان‌و‬

‫خۆشەویس���تیش بە مەرج‌و ئەركی یەكەم‬ ‫دادەنێن‪ ،‬پێش���یانوایە ئەگەر بەو شێوازە‬ ‫پرۆسەكە ئەنجامبدرێت‪ ،‬كەمتر دەكەونە‬ ‫ناو خیانەتی هاوسەرگیرییەوە‪.‬‬ ‫ئەو گەنجان���ەش كەتەمەنیان لەنێوان‬ ‫(‪)25-20‬س���اڵیدایە بەگش���تی دوو‬ ‫بیركردنەوەی جیاوازیان هەیە‪ ،‬هەندێكیان‬ ‫پێیان وایە هۆكاری خیانەت دەگەڕێتەوە‬ ‫ب���ۆ تاكەكە خ���ۆی‌و چۆنیەت���ی ترس‌و‬ ‫گرنگیدان بەكۆمەڵگاو بەهامرۆڤایەتیەكان‌و‬ ‫ئاینەكان‪ ،‬ئەوان دەڵێن» ئەگەر كەسەكە‬ ‫خوڕەوش���تێكی بەرزی هەبێ���ت‌و لەژیان‬ ‫تێگەشتبێت‌و فكرێكی رۆشنبیری هەبێت‪،‬‬ ‫سەرەتا لەگەڵ كەس���ێكدا هاوسەرگیریی‬ ‫ن���اكات ئەگەر لێ���ی تێن���ەگات‌و بزانێت‬ ‫لەگەڵی���دا ناگونجێت‪ ،‬دواتری���ش نابێتە‬

‫هۆی خیانەتكردنی هاوس���ەرگیریی‪ ،‬ئەم‬ ‫تەمەنە مەرجی خۆش���ەویتی پێش زەواج‬ ‫زۆر بەگرن���گ ن���ازان‌و دەڵێ���ن» گرنگ‬ ‫نی���ە لەپێش���تردا خۆشەویس���تی هەبێت‬ ‫یان ن���ا‪ ،‬گرنگ ئەوەیە ل���ەدوای ئەوەش‬ ‫خۆشەویستی هەبێت‪ ،‬بەاڵم نەبێتە هۆی‬ ‫خیانەتكردن»‪.‬‬ ‫بەپێچەوان���ەی هەردوو ئ���ەم تەمەنانە‬ ‫ئەوانەی تەمەنیان لەسەرو (‪ )30‬ساڵەوەیە‬ ‫تانە لە هاوس���ەرگیریی‌و خۆشەویس���تی‬ ‫پێش وەختە دەدەن‌و بەگشتی دەڵێن»‬ ‫لەپێشتردا هاوسەرگیریەكان بەبێ‌ بینینی‬ ‫ی���ەك ‌و خۆشەویس���تی ئەنجام���دراوەو‬ ‫هی���چ خیانەت‌و كێش���ەیەكی گ���ەورەی‬ ‫لێنەكەوتۆتەوە»‪.‬‬ ‫ئەوان پێی���ان وایە‪ ،‬دەبێ���ت هەردوو‬ ‫رەگەز كارێك نەكەن لەكۆمەڵگادا خۆیان‌و‬ ‫بنەماڵەكانیان ش���ەرمەزار بكەن‪ ،‬جا ئەو‬ ‫كارە خیانەت���ی هاوس���ەرگیریە یاخ���ود‬ ‫دزی‌و كارە نابەج���ێ‌و نایاس���اییەكانی‬ ‫دیكەی���ە‪ ،‬بەگش���تی ئ���ەوان دەڵێ���ن‬ ‫چۆنیەت���ی گونجاندنی ئ���ەو دوو رەگەزە‬ ‫بۆ پرۆسەی هاوس���ەرگیریی‪ ،‬بۆ رازیبون‬ ‫بەهەم���وو نەهامەتیەكانی ژن‌و مێردایەتی‬ ‫دەگەڕێت���ەوە بەنمون���ەش (ه���ەژاری‌و‬ ‫نەخۆشی‪- ،‬بێكاری‪.‬‬ ‫پێش هاوسەرگیریی چی بكرێت‬ ‫بەهێ���ز س���ابیر عەبدوڵ�ڵ�ا راوێژكاری‬ ‫كۆمەاڵیەت���ی پێیوای���ە‪ ،‬رێكخراوەكان���ی‬ ‫كۆمەڵ���گای مەدەنی ب���ە ئەركی خۆیانی‬ ‫بزانن لەڕێگەی خول‌و ۆركش���ۆپی تایبەت‬ ‫ب���ە ش���ێوازی ژیان���ی هاوس���ەرگیریی‌و‬ ‫بەخێوكردن���ی خێزان‪ ،‬هۆش���یاری بدەنە‬ ‫گەنجان پێش ئەنجامدانی پرۆسەكە‪.‬‬ ‫وتیش���ی» لەوانەیە ب���ەوە نەتوانرێت‬ ‫ئەو هۆش���یاریە بە تاك بەتاكی كۆمەڵگا‬ ‫ب���گات ب���ەاڵم دەتوانن لەڕێگ���ەی پڕۆژە‬ ‫یاس���ایەكەوە بدرێتە پەرلەم���ان‌و ئەندام‬ ‫پەرلەمانەكانیش فش���ار بكەن بۆ ئەوەی‬ ‫لەڕێگەی وەزارەتی پەروەردەوە هۆشیاری‬ ‫خێزانی لەدوای قۆناغی خوێندنی ناوەندی‬ ‫بخوێنرێت‌و بەوەش س���ەرجەم هاواڵتیان‬ ‫هۆش���یار دەكرێنەوە لەوەی چۆن بتوانن‬ ‫ژیان���ی هاوس���ەرگیریی پێكبهێن���ن‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی خیانەتی هاوسەرگیریی لێدروست‬ ‫نەبێت‌و ڕێژەی تەاڵقی���ش كەمدەبێتەوە‪،‬‬ ‫پرۆسەیەكی سەركەوتو ئەنجام بدەن»‪.‬‬

‫هاوبەشیەكانی نێوان ئالودەبوانی مادەی هۆشبەرو خوگرتن بەسەیركردنی فیلمی سێكسی‬ ‫زانكۆی كامبریج كاریگەریەكانی سەیركردنی فیلمی سێكسی ئاشكرادەكات‬ ‫یەكەمی���ن لێكۆڵین���ەوەی بەكۆمەڵە كە‬ ‫دەربارەی ئەو كەس���انە ئەنجامدراوە كە‬ ‫بەهۆی ئەو شێواویە دەرونیەوە مەینەتی‬ ‫دەچێژن‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەش���دا هێشتا‬ ‫لەم قۆناغ���ەدا ناتوانی���ن بڵێین كە ئەو‬ ‫كەسانە ئالودەبون‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬سایتی ‪ bbc‬فارسی‬ ‫بەپێ���ی نوێتری���ن لێكۆڵین���ەوە ك���ە‬ ‫لەزانكۆی كامبریج لەبریتانیا ئەنجامدراوە‪،‬‬ ‫دەركەوت���وە ئەو كەس���انەی كە خویان‬ ‫بەس���ەیركردنی فیلم���ی سێكس���یەوە‬ ‫گرت���وە‪ ،‬لەكات���ی تەماش���اكردنی ئەو‬ ‫جۆرە فیلمانەدا‪ ،‬چاالكیەكانی مێشكیان‬ ‫هەمان ئ���ەو كاریگەرییان���ە دەردەخەن‬ ‫كە ئالودەبوانی مادەی هۆش���بەر لەكاتی‬ ‫بینینی ئەو مادە هۆش���بەرانەدا هەستی‬ ‫پێدەكەن‪ ،‬هەستكردنەكەش بەشێوەیەكە‬ ‫كە جۆرێ���ك لەمورتاحی‌و خۆش���ی تێدا‬ ‫دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەك���ەی زانك���ۆی كامبری���ج‬ ‫لەسەر مێشكی ‪ 19‬پیاو ئەنجامدراوە كە‬ ‫خویان بەس���ەیركردنی فیلمی سێكس���ی‬ ‫گرتوەو بەپێی لێكۆڵینەوەكە ئاشكرایان‬ ‫كردوە كە كاتێك ئەو كەس���انە س���ەیری‬ ‫فیلمی سێكسی دەكەن هەمان ئەو بەشە‬ ‫لەمێشكیان چاالك دەبێت كە ئالودەبوانی‬ ‫مادەی هۆش���بەر لەكاتی بینینی مادەی كەسانە بەئامێری (‪ )MRI‬وەرگرتوە‪.‬‬ ‫هۆش���بەردا چ���االك دەبێ���ت‌و هەس���ت‬ ‫بەخۆشحاڵی دەكەن‪.‬‬ ‫كاریگەرییە كۆمەاڵیەتیەكان‬ ‫بەراوردكردنە‬ ‫ئ���ەو‬ ‫بۆ‬ ‫لێكۆڵی���ارەكان‬ ‫دو پی���او ل���ەو (‪ )19‬كەس���ەی ك���ە‬ ‫س���ودیان لەوێنەگرتن���ی مێش���كی ئەو لێكۆڵینەوەكەیان لەس���ەر ئەنجامدراوە‪،‬‬

‫لەئێستادا ژمارەیەكی زۆری پیاوانی گەنج ناتوانن كۆنترۆڵی ئارەزووە سێكسیەكانیان بكەن‪،‬‬ ‫چونكە ئارەزوی سێكسی ئەوان بەهۆی سەیركردنی فیلمە سێكسیەكانەوە تەواو لەبەرزیدایە‬ ‫ئاش���كرایان كردوە‪ ،‬كە بەهۆی خوگرتن‬ ‫بەبینینی فیلمە سێكسیەكانەوە لەژیانی‬ ‫رۆژانەیان���دا كارەكانیان لەدەس���تداوە‪،‬‬ ‫هەروەها چوار كەس���ی دیكەیان ئەوەیان‬ ‫ئاش���كرا ك���ردوە‪ ،‬ك���ە ئ���ەوان بەهۆی‬

‫كاریگەریەكان���ی س���ەیركردنی فیلم���ە‬ ‫سێكس���یەكانەوە‪ ،‬وای���ان لێهات���وە كە‬ ‫بەردەوام رو لەماڵە س���ۆزانیەكان بكەن‪،‬‬ ‫هاوكات بەش���ێك لەلێكۆڵیاران پێیانوایە‬ ‫ئەم كەسانە زیاتر هاوشێوەی نەخۆشیە‬

‫دەرونی���ەكان قەلەق���ی‌و لەدەس���تدانی‬ ‫كۆنترۆڵ وایە‪.‬‬ ‫خانمە دكت���ۆر والری ون‪ ،‬مامۆس���تا‬ ‫لەزانك���ۆی كامب���رج‪ ،‬رایگەیاندوە‪ ،‬ئەمە‬

‫درۆو خیانەت‬ ‫پاواله���ال‪ ،‬س���ەرۆكی ئەنجومەن���ی‬ ‫چارەس���ەركردنی ئالودەب���وان‌و قەلەقی‬ ‫سێكسی لەبریتانیا‪ ،‬دەڵێت «ئینتەرنێت‬ ‫ێ وێنە‪ ،‬كاریگەری كردۆتە‬ ‫بەشێوەیەكی ب ‌‬ ‫سەر ئاكارو كردارە سێكیەكان»‪.‬‬ ‫هال‪ ،‬ئەوەش روندەكاتەوە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫ژمارەیەك���ی زۆری پیاوانی گەنج ناتوانن‬ ‫كۆنترۆڵی ئارەزووە سێكسیەكانیان بكەن‪،‬‬ ‫چونكە ئارەزوی سێكس���ی ئەوان بەهۆی‬ ‫سەیركردنی فیلمە سێكسیەكانەوە تەواو‬ ‫لەبەرزیدایە‪ ،‬بەجۆرێ���ك تەنانەت ئەگەر‬ ‫هاوس���ەرگیریش بكەن‪ ،‬هاوسەرەكانیان‬ ‫ناتوانن ح���ەزو ئارەزەكانی ئەو گەنجانە‬ ‫تێ���ر بكەن‪ ،‬بۆیە بەم هۆیەوە پەیوەندیی‬ ‫هاوسەرگیری رووبەڕوی لێكترازان‌و كێشەو‬ ‫گرفت دەبێت���ەوە‪ ،‬بەم���ەش پەیوەندی‬ ‫سێكسی نێوان هاوسەرەكان‪ ،‬ناهاوسەنگ‬ ‫دەبێت‌و درۆو خیانەتی هاوسەریش زیاتر‬ ‫خۆیان دەردەخەن‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )47٧‬دو شةممة ‪2014/7/٢١‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫چێشتخانەیەك دەچێتە ئاسمان‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژن�����ام�����ەی ش��ی��ن��خ��وای چین‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬چێشتخانەی (خ��واردن‬ ‫لەئاسمان)‪ ،‬ناوی ئەو چێشتخانەیە‪ ،‬كە‬ ‫لەناوچەی بازرگانی لوشیازوی شاری‬ ‫شەنگەهای چین‪ ،‬كە دوەم گ��ەورە‬ ‫شاری ئابوریە كراوەتەوە‪ ،‬چێشتخانەكە‬ ‫لەرێگەی بەرزكەرەوەیەكی ‪ 50‬مەتری‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــةكـ ـت ـ ـ ــرب ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫كە دەڕوانێت بەسەر بەشێكی زۆری‬ ‫شاری شەنگەهایدا‪ ،‬مێزی میوانەكان‬ ‫ب��ەرزدەك��ات��ەوە بۆ ئاسمان‪ ،‬لەوێوە‬ ‫خواردن پێشكەشی میوانەكان دەكرێت‪،‬‬ ‫كە بێجگە لەستافی چێشتخانەكە‪22 ،‬‬ ‫میوان لەخۆ دەگرێت‪ ،‬بڕی پارەی هەر‬ ‫ژەمە خواردنێك لەنێوان ‪ 302‬بۆ ‪1423‬‬ ‫دۆالرە‪.‬‬

‫شوتی ‪ 50‬كیلۆیی پەیدابو‬

‫@@‬

‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬

‫حاویەكان لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە‬ ‫دەفرۆشێت‬

‫كە لەبەرهەمهێنانی كێڵگە شوتیەكەیدا‪،‬‬ ‫ئەندازیارێكی كشتوكاڵ هاوكاری بوە‪،‬‬ ‫«لوتفی» راشیگەیاند بەهیچ شێوەیەك‬ ‫بێجگە لەپەینی ئ���اژەڵ‪ ،‬هیچ ج��ۆرە‬ ‫مادەیەكی كیمیایی بەكارنەهێناوە‪،‬‬ ‫«لوتفی» بەنیازە شوتیەكانی بەناوی‬ ‫شوتی ماناوگات ناوبنێت‪ ،‬بەهۆی ئەوەی‬ ‫لەو ناوچەیە بەرهەم هاتوە‪.‬‬

‫گەرچی لوتی نییە‪ ،‬بەاڵم ژیانی ئاساییە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی میروری بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪« ،‬تیسا ئیفانز» ئەو‬ ‫منداڵە ت��ەم��ەن ‪ 17‬مانگەیە‪ ،‬كە‬ ‫لەخێزانێكی ئێرلەندی لەزگماكیەوە‬ ‫بەبێ‌ لوت لەدایكبوە‪ ،‬نەخۆشیەكەی‬ ‫تیسا بەنەخۆشیە دەگ��م��ەن��ەك��ان‬ ‫ناودەبرێت لەجیهانداو نزیكەی ‪40‬‬ ‫حاڵەتی لەمجۆرە هەیە‪ ،‬تیسا ئیفانز‬ ‫بەهۆی نەبونی لوت‪ ،‬هەست بەهیچ‬ ‫بۆنێك ن��اك��ات‪ ،‬ب���ەاڵم وەك هەر‬ ‫منداڵێكی ئاسایی توشی سەرمابون‌و‬ ‫كۆكە‌و پژمین دەبێت‪.‬‬

‫گرین ئیفانز دایكی تیسا دەڵێت‪،‬‬ ‫سەرەتای لەدایكبونی تیسا‪ ،‬توشی‬ ‫شۆك بوم نەمدەتوانی باوەڕ بەخۆم‬ ‫بكەم‪ ،‬كە منداڵێكی ل��ەو شێوەیە‬ ‫ێ ل���وت دەژی‌و گەشە‬ ‫چ���ۆن ب��ەب � ‌‬ ‫دەك��ات‪ ،‬بەاڵم رۆیشتنی كات ژیانی‬ ‫وەك ه��ەر منداڵێكی تر ئاساییانە‬ ‫تێپەڕی‌و بەردەوامیش زەردەخەنە‬ ‫س��ەر لێوەكانی جێناهێڵێت‌و دەم‬ ‫بەپێكەنینە‪ ،‬ئاستەمە هەركەسێك‬ ‫لەنزیكەوە تیسا ببینێت‌و جێی خۆی‬ ‫نەكاتەوە لەدڵیدا‬

‫@@@‪@1‬‬

‫‪@@1‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پۆلیسی شارۆچكەی ئوسترافا لەچیك‪ ،‬توانیان كەسێك دەسگیر بكەن‪ ،‬كە‬ ‫نزیكەی ‪ 100‬حاویەی خۆڵی لەناو گەڕەكەكاندا دزیوە‪« ،‬گابریال هولتشاكوفا»‬ ‫وتەبێژی پۆلیسی ئوسترافا رایگەیاند‪ ،‬ئەم تۆمەتبارە نزیكەی ساڵێكە خەریكی ئەم‬ ‫كارەیەو بەهۆی دزییەكەیەوە زیانی ‪ 2500‬دۆالری گەیاندوە بەشارەوانی شارەكە‪.‬‬ ‫گابریال وتیشی‪ ،‬دزەكە لەلێكۆڵینەوەدا دانی بەتاوانەكەیدا ناوە كە بەهۆی‬ ‫ئەوەی لەبارودۆخێكی ئابوری خراپدا ژیان دەگوزەرێنێت‪ ،‬پەنای بردۆتە بەر ئەم‬ ‫جۆرە لەدزیكردن‌و راشیگەیاندوە زۆربەی حاویەی خۆڵەكانی لەشوێنە دورەكانی‬ ‫شارەكەدا دزیوەو دواتر لەرێگەی ئینتەرنێتەوە ریكالمی بۆ كردون‌و فرۆشتونی‪.‬‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ل��ەن��اوچ��ەی م��ان��گ��اوت‪-‬ی ئەنتالیا‬ ‫لەتوركیا‪ ،‬جوتیارێك توانی لەكێڵگە‬ ‫كشتوكاڵیەكەیدا ج��ۆرێ��ك لەشوتی‬ ‫بەرهەمبهێنێت ك��ە كێشی زۆرب��ەی��ان‬ ‫لەنێوان ‪ 48‬بۆ ‪ 58‬كیلۆیە‪.‬‬ ‫«لوتفی ئای» بۆ زۆرێك لەمیدیاكانی‬ ‫توركیا رایگەیاند‪ ،‬كە تۆوی شوتیەكەی‬ ‫جۆرێكی تایبەت ب��وە‪ ،‬نەشیشاردەوە‬

‫‪11‬‬

‫بەخواردنەوەی قاوە چاوەكانت بپارێزە‬

‫چاودێر‪-‬پەریوش سەردار‪:‬‬ ‫لەتازەترین لێكۆڵینەوەی پسپۆرانی‬ ‫ئەمەریكی‌و یابانیدا‪ ،‬دەرك��ەوت��وە كە‬ ‫خواردنەوەی كوپێك قاوە لەرۆژێكدا‪،‬‬ ‫س��ودێ��ك��ی ئ��ێ��ج��گ��ار گ����ەورە ب��ەچ��او‬ ‫دەگەیەنێت‌و لەنەخۆشی دەیپارێزێ‌‪.‬‬ ‫ئەسید كلروژنیك‪ ،‬ئەنتی ئۆكسیدانێكی‬ ‫بەهێزە ل���ەق���اوەدا‪ ،‬پسپۆرانی ئەم‬ ‫بوارە لێكۆڵینەوەكەیان لەسەر مشك‬ ‫ئەنجامداوەو ب��ۆی��ان��دەرك��ەوت��وە‪ ،‬ئەو‬ ‫مشكانەی كە بە «ئەسید نیتریك»‬ ‫چارەسەریان بۆ كراوە توشی كزبونی‬

‫شەبەكەی چاوبون‪ ،‬بەاڵم ئەو مشكانەی‬ ‫«ئەسید كلروژنیك» یان بۆ چارەسەر‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��اوە ت��وش��ی هیچ ن��ەب��ون‪،‬‬ ‫«هولیۆم جانك» مامۆستای زانكۆی‬ ‫كرنكی ئەمەریكی‌و پسپۆر لەو بوارەدا‬ ‫دەڵێت «شەبەكە تەبەقەیەكی ناسكە‬ ‫ل��ەچ��اودا كە چەندین ه��ەزار خانەی‬ ‫ح��ەس��اس ب��ەخ��ۆرو خ��ان��ەی عەسەبی‬ ‫تێدایە كە دەبنە هۆی راگەیاندنی بینین‪،‬‬ ‫ئەم خانانە بەشێوەی گروپ لەڕێگەی‬ ‫عەسەبی بینین‪ ،‬بینایی دەنێرن بۆ‬ ‫مێشك»‪.‬‬

‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬ ‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@2‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@@9@@@@@@@@8@@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬زان��ای��ەك��ی ك��ۆچ��ك��ردوی ك��وردە‬ ‫بەبێ‌ پیتی كۆتایی ‪-2‬نیوەی سایە‪،‬‬ ‫وەك یەكن‪ ،‬مراوی و خڕ‪ ،‬وەك یەكن‬ ‫‪-3‬لەیەك دەچن‪ ،‬ئاگرەكەی زۆرە‪ ،‬دوان‬ ‫لەجرج ‪-4‬وەك یەكن‪ ،‬نیوەی سەرە‪،‬‬ ‫ن��ی��وەی ك���ەرە‪ ،‬داد هەیەتی ‪-5‬ب��ۆ‬ ‫تاشینە‪ ،‬سەركردەیەكی كۆچكردوی‬ ‫كوردە‪ ،‬زیندەوەرێكە ‪-6‬بازو ئەیناسێ‌‪،‬‬ ‫بۆچون‪ ،‬دوان ل��ەدار ‪-7‬تایبەتە بۆ‬ ‫چێشت ‪-8‬دەبێتە خزم «پ»‪ ،‬ئاوی‬ ‫تیایە‪ ،‬زۆر بچوك ‪-9‬زەوی‪ ،‬ئالیكی‬ ‫ێ سەر‪ ،‬نیوەی كاسۆ‬ ‫ئاژەڵە‪ ،‬رەقی ب ‌‬ ‫‪-10‬فاڵ هەیەتی‪ ،‬هەوا‪ ،‬درەختێكە ‪-11‬‬ ‫بەبێ‌ ماركس‪ ،‬درەختێكە ‪-12‬هەویرو‬ ‫رۆن‪ ،‬داری باریكی درەخت‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬شیكردنەوە‪ ،‬شوێنێكە لەسنوری‬ ‫پێنجوێن ‪-2‬نێرەی گیانلەبەرێكە‪ ،‬لوس‬ ‫‪-3‬پێداویستی ماڵە‪ ،‬نیوەی كورە‬ ‫‪-4‬لەسەرخۆیی‪ ،‬پێداویستی خانوە‪،‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی��ەك��ی كوردییە ‪-5‬ئ���ارەزو‪،‬‬ ‫لێهاتو ‪-6‬خواردنێكە‪ ،‬ب��ەرگ «پ»‬ ‫‪-7‬ئ��اوی هەیە ‪-8‬ناوێكی كوردییە‪،‬‬ ‫دواكەوتن ‪-9‬دایە پیرە‪ ،‬خواردنەوەیە‪،‬‬ ‫لەخەستەخانە زۆرە ‪-10‬درەختێكە‪،‬‬ ‫رێوییەو داماو بوە ‪-11‬روت‪ ،‬سەندی‬ ‫«پ»‪ ،‬ق��ەب��ە ‪-12‬دەزگ���ای���ەك���ی‬ ‫رۆشنبیرییە‪ ،‬باڵندەیەكە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫لەوشەی «كۆ»‪ 30 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«كۆ» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪:‬كۆڵۆمبیا‪ ،‬كۆاڵن‪،‬‬ ‫كۆكە‪ ،‬كۆچ‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫حەسیب مەال سەعید‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دەرگای دۆزەخ لەتوركمانستانە‬ ‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ ن����اك����رێ‌ ش����ەرم‬ ‫لەهەمو شتێك بكەی‪،‬‬ ‫خۆت قورس بگرە‪ ،‬ئەم‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫جۆرج كورنیس‪-‬ی ئەمەریكی‪ ،‬بریاریدا هەفتەیە بەخت یاوەرتە‪..‬‬ ‫دەرگ����ای دۆزەخ‪ ،‬ن��اوێ��ك��ە بەسەر بچێتە ناو ئەو چاڵەوە‪.‬‬ ‫كەسێكی دورە واڵت‬ ‫لەسەردەمی‬ ‫سەرەتا‬ ‫ئەم چاڵە ئاگرینە‪،‬‬ ‫چاڵێكی ئاگریندا بڕاوە كە روبەرەكەی‬ ‫دەبینیتەوە‪.‬‬

‫ـ هەمو گفتێك چارەسەر‬ ‫نیە بۆ بەختیاری ژیان‪،‬‬ ‫ل��ەس��ەر ك��ارەك��ان��ی خۆت‬ ‫بەردەوامبە‪ ،‬مەهێڵە نهێنی‬ ‫خۆشەویستیت دزە بكات‪.‬‬

‫‪100‬مەترەو قواڵییەكەی ‪ 50‬مەتر‪ ،‬نزیكەی‬ ‫‪ 250‬كیلۆمەتر لەعەشق ئابادی پایتەختی‬ ‫توركمانستانەوە دورە‌و مێژوەكەی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ‪ 45‬ساڵ لەمەو پێش‌و‬ ‫بەردەوام ئەم چاڵە ئاگرینە لەبڵێسەدایەو‬ ‫ئاگری لـێ‌ نەبراوە‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتێكی كەناڵی ناشیوناڵ‬ ‫ج��وگ��راف��ی��ك‪ ،‬گ��ەش��ت��ی��اران دەت��وان��ن‬ ‫لەوشكانی‌و ئاسمانەوە ئەم چاڵە ئاگرینە‬ ‫ببینن‪ ،‬بەاڵم لەمانگی نۆڤەمبەری ساڵی‬ ‫راب��ردو‪ ،‬دۆزەری ناوچە سروشتیەكان‬

‫یەكێتی سۆڤیەتی ج���اران لەساڵی‬ ‫‪ ،1971‬بەهۆی لێچون‌و گازی سروشتی‌و‬ ‫قرذاأل‬ ‫طا‬ ‫داروخانی زەویەوە دروستبوە‪ ،‬دواتر بۆ‬ ‫‪7/20-6/21‬‬ ‫‪5/20-4/21‬‬ ‫رێگەگرتن لەكەوتنەوەی كارەساتێكی‬ ‫سروشتی لەناوچەكەدا‪ ،‬چەند پسپۆڕێكی‬ ‫ـ ئ����ەم ه��ەف��ت��ەی��ە‬ ‫بواری جیۆلۆجی هەستان بەكردنەوەی‬ ‫ـ ه��ەم��و ك��ارەك��ان��ت ب����اری دارای���ی���ت ب��اش‬ ‫ئاگرێك تیایدا‪ ،‬بۆ ئەوەی لەماوەی چەند بەباشی دەچن بەڕێوە‪ ،‬دەب��ێ��ت‪ ،‬شك مەخەرە‬ ‫رۆژێ��ك��دا ئ��ەو گ��ازە بسوتێت‌و كۆتایی پڕۆژەیەك ژیانت ئاسودە س���ەر ب���رادەرەك���ان���ت‪،‬‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم تائێستا ئاگرەكە بەردەوامەو دەكات‪ ،‬لەخۆشەویستیدا خۆشەویستەكەت كەمێك‬ ‫دانیشتوانی ناوچەكەش بەدەرگای دۆزەخ زۆرەملێیی نییە‪.‬‬ ‫لێت دو دڵە‪ ...‬وریابە‪.‬‬ ‫ناوی دەبەن‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ سەفەرێك دێتە رێت‪،‬‬ ‫دەت��وان��ی دوای خەیت‪،‬‬ ‫نامەیەكی ب��رادەرێ��ك��ت‬ ‫دێتە الت‪ ،‬ئ��ەو رێگەی‬ ‫خۆشەویستیت بۆ نیشان‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ شوێن كارێك مەكەوە‬ ‫ك��ە ه��ی ت��ۆ ن��ی��ە‪ ،‬بیر‬ ‫لەرابردو مەكەرەوە‪ ،‬گرنگ‬ ‫ئەوەیە كە لەم هەفتەیەدا‬ ‫بەختەوەر دەبیت‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ ئ������ەوان������ەی ك��ە‬ ‫ب��رادەرەك��ان��ت دەیڵێن‬ ‫وا نیە‪ ،‬ب��ڕوا بەخۆبون‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ە‪ ،‬ئ��ەوەن��دە‬ ‫خۆشەویستەكەت توڕە‬ ‫مەكە‪ ،‬باش نیە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ لەكاركردندا توڕە‬ ‫م��ەب��ە‪ ،‬ه��ەم��و ك��ارێ��ك‬ ‫هیالكی دەوێ��ت‪ ،‬گرنگ‬ ‫ئ�����ەوە ن��ی��ە ب���ەزوی���ی‬ ‫شارەزایی پەیدا بكەیت‪،‬‬ ‫گرنگ سەركەوتنە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ گ���وێ‌ رای�����ەڵ ب��ە‪،‬‬ ‫ئەوانەی لەتۆ گەورەترن‪،‬‬ ‫ش����ارەزات����رن‪ ،‬لەهەمو‬ ‫پەندێك دەرسێك وەرگرە‪،‬‬ ‫كەسێك خۆشەویستیت‬ ‫دەداتی‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ تەمبەڵی لەكاركردندا‬ ‫ێ‬ ‫بێ‌ هیوایی لەدوایە‪ ،‬ناكر ‌‬ ‫بیر لەژیان نەكەیتەوە‪،‬‬ ‫ئ���ەوەن���دە رەق م��ەب��ە‬ ‫بەرامبەر بەخۆشەویستی‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ هەرچییەكت پێ‌ كرا‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر بەنزیكەكانت‬ ‫بیكە‪ ،‬بەمەرجێك دڵت پاك‬ ‫بێت‪ ،‬شك مەخەرە سەر‬ ‫قسەی خۆشەویستەكەت‪..‬‬ ‫دڵپیس مەبە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ ه��ەف��ت��ەی��ەك��ی‬ ‫خ���ۆش���ب���ەخ���ت���ی���ە‪،‬‬ ‫ن��ام��ەی��ەك��ی ج��وان��ت‬ ‫ب���ۆ دێ‌‪ ،‬پ���ارەی���ەك‬ ‫دەگ���ات���ە دەس��ت��ت‪،‬‬ ‫لە خۆ شە و یستیشد ا‬ ‫بەڵێنێك دەبیستی‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫هەردێ‌ سەمیر‬

‫‪w w w .c ha w d ernews .com‬‬

‫‪No. (477) 21-7-2014‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫كەسێتیە سەركێشەكەی "چپەی رابردو"‪:‬‬

‫لەبەر‬ ‫خۆشەویستیم‬ ‫بۆ رۆڵەكەم‪،‬‬ ‫توانیم ‪10‬‬ ‫كیلۆ لەكێشم‬ ‫دابەزێنم‬ ‫چاودێر‪ -‬ساندرا‪:‬‬ ‫درامای «چپ���ەی رابردو»‪ ،‬یەكێكە‬ ‫ل���ەكارە نویێەكان���ی كۆمپانی���ای‬ ‫خ���اوێ فیلم كە لەش���ەوانی رەمەزاندا‬ ‫لەكەناڵ���ی (كوردس���ات) پەخ���ش‬ ‫دەكرێ���ت‪ .‬یەكێك لەكەس���ایەتیەكانی‬ ‫نێ���و دراماكە كەس���ایەتی (ئازادە)كە‬

‫بۆ نابن‬ ‫بەتاڵەبانی؟‬

‫هونەرمەند هەردێ سەمیر ئەو رۆڵەی‬ ‫بەرجەستەكردوە‪.‬‬ ‫ناوبراو بە «چاودێ���ر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئ���ەم درامای���ە بەرهەم���ی كۆمپانیای‬ ‫(خاوێ فیل���م)ەو لەالیەن پش���تیوان‬ ‫حەس���ەن خاوێی رۆڵی ئازادم پێدرا‪،‬‬ ‫دوای خوێندنەوەی س���یناریۆكە‪ ،‬ئەو‬ ‫رۆڵ���ەم زۆر ب���ەدڵ بو‪ ،‬ك���ە یەكێكە‬ ‫لەكەس���ایەتیە س���ەرەكییەكانی نێ���و‬

‫دراماك���ە‪ ،‬ئامادەباش���ییەكی زۆرم بۆ‬ ‫ك���ردو توانیم لەم���اوەی ‪ 45‬رۆژدا ‪10‬‬ ‫كیلۆ لەكێش���م داببەزێنم بۆ مەبەستی‬ ‫كارە هونەرییەكە‪ ،‬بەخۆشحاڵیش���ەوە‬ ‫ئ���ەوەی لەتوانامدا بێت ك���ردم‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئەوەی ماوەتەوە هەڵس���ەنگاندنی ئەو‬ ‫بینەرە خۆشەویس���تەیە كە بەدرێژایی‬ ‫مانگی رەمەزان بینەرمان بون‪.‬‬ ‫هەرلێرەش���ەوە ه���ەردێ‌ س���ەمیر‬

‫سوپاسی س���تافی «چپەی رابردو»ی‬ ‫كردو وتی «دەست خۆشی لەسەرجەم‬ ‫ئەو كەس‌و الیەنانە دەكەم كە هاوكارمان‬ ‫ب���ون‪ ،‬لەكۆتایش���دا هی���چ كارێك بێ‬ ‫كەموكورتی نابێ���ت‌و لەكەموكورتیمان‬ ‫ببورن‪ ،‬بەڵێن دەدەم هەمیشە بەكاری‬ ‫نوێ‌و س���تایلی جیاوازەوە لەخزمەتی‬ ‫بینەراندا بم»‪.‬‬

‫لەساڵیادی شاعیری نەمر شێركۆ بێكەس‪-‬دا‬

‫ێ كتێبی تایبەت‬ ‫س ‌‬ ‫بەشێركۆ بێكەس چاپدەکرێن‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫بڕیارە رۆژی ‪ 2014/8/4‬لەهۆڵی رۆش���نبیریی سلێمانی‪،‬‬ ‫ك���ە دەزگای چ���اپ‌و پەخش���ی س���ەردەم رێكیدەخ���ات‪،‬‬ ‫ساڵڕۆژی شاعیری گەورەی كورد مامۆستا شێركۆ بێكەس‬ ‫بەڕێوەبچێت‪.‬‬ ‫هەر لەو چاالكییەدا دەزگای رۆشنبیریی جەمال عیرفان‪،‬‬ ‫لەدرێ���ژەی كارەكانیدا ئامادەكاری بۆ ئەو یادی س���اڵڕۆژە‬ ‫ێ ك���ە تایبەت‬ ‫دەكات‌و پێن���ج كتێ���ب بەچ���اپ دەگەیەن ‌‬

‫بەش���اعیری گەورەی كورد شێركۆ بێكەس‌و سیانیان تەواو‬ ‫بوەو لەسەر ئەركی د‪ .‬تەها رەسول چاپ كراون‪.‬‬ ‫كتێبە چاپك���راوەكان‪ ،‬یەكەمیان "دو ه���ەزار وێنە‪ ،‬دو‬ ‫هەزار وش���ە‪ ،‬دو هەزار س���اڵ" دوەمیان "اسگورە شیركو‬ ‫بیكس الشعریە" ی نوس���ەر لوقمان مەحمودە‪ ،‬سێیەمیان‬ ‫"خامەكان بۆ شێركۆ بێكەس دەدوێن"‪.‬‬ ‫ێ كتێبەكە لەرۆژی ‪ 2014/8/4‬بەدیدەی خوێنەران‬ ‫هەرس ‌‬ ‫شاد دەبن‪.‬‬

‫چاودێر‪-‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫"ئاش���نا ئەحمەد دەوڵ���ەت" یەكێكە‬ ‫ل���ەو هونەرمەن���دە ش���ێوەكارانەی كە‬ ‫بەرۆحێك���ی پاك���ەوە مامەڵ���ە لەگەڵ‬ ‫كارە هونەرییەكانی���دا دەكاو ح���ەزی‬ ‫بەتاقیكردنەوەی گش���ت ج���ۆرە رێبازو‬ ‫قوتابخان���ە هونەرییەكان���ە‪ ،‬خ���ۆی‬ ‫بەڕێبازێكی تایبەتییەوە نەبەستۆتەوە‪،‬‬ ‫تائێس���تا بەش���داری لە ‪ 40‬پێشانگەی‬ ‫هاوبەش���دا ك���ردوەو ‪ 12‬پیش���انگەی‬

‫تایبەتی خ���ۆی كردۆتەوەو بەش���داری‬ ‫لەحەوت سەمپۆزیۆمی جیهانیدا كردوە‪،‬‬ ‫ماوەی ‪ 21‬س���اڵە ل���ەدەرەوەی هەرێم‬ ‫دەژی‪" ،‬چاودێر" ئەم دیمانەیەی لەگەڵدا‬ ‫سازدا‪:‬‬ ‫چاودێر‪ :‬چۆن هونەری ش���ێوەكاریت‬ ‫هەڵبژارد؟‬ ‫ئاش���نا‪ :‬لەمنداڵیم���ەوە خولی���ای‬ ‫وێنەكێش���انم هەب���وە‪ ،‬ه���ەر لەقۆناغی‬ ‫سەرەتاییەوە مامۆس���تاكانم هەمو دەم‬ ‫داوایان لێدەكردم كە نەخشەی واڵتان‪،‬‬

‫روداوی گەڕان���ەوەی م���ام ج���ەالل‌و ناوبانگی ئ���ەم سیاس���ەتمەدارە‪ ،‬جارێكی تر‬ ‫پرس���ی تاكایەتی (فرادە)ی ئەومان لەناو پارتەكەی‌و كوردس���تان‌و لەعێراق‌و تەنانەت‬ ‫لەناوچەكەش لەال دەوروژێنێتەوە‪ .‬تاكایەتی‪ ،‬دو جۆری هەیە‪ ،‬جۆرێكیان سروش���تییەو‬ ‫بریتییە لەو جیاوازییانە لەرەفتارو بیركردنەوە كە باری بایەلۆژی‌و فس���یۆلۆژیی مرۆڤ‪،‬‬ ‫كولتور‪ ،‬سیاس���ەت‪ ،‬ئابوری‪ ،‬پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬لەنێوان مرۆڤەكاندا دروس���تیان‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫ئەم ج���ۆرەی تاكایەتی‪ ،‬دیاردەیەكی ئاس���اییەو بەش���ێوەیەكی رێژەیی مرۆڤەكان‬ ‫لەیەكتر جیادەكاتەوەو شوناسی جیاجیان پێدەبەخشێت‪ ،‬چونكە ئاشكرایە رەگەزەكان‬ ‫لەیەكناچ���ن‪ ،‬كەلتوری واڵتێك بۆ یەكێكی تر‪ ،‬ناوچەی���ەك بۆ ناوچەیەكی دی‪ ،‬لەیەك‬ ‫جیاوازن‪ ،‬سیس���تەمێكی دیكتات���ۆری نابێتە سیس���تەمێكی دیموك���رات‪ ،‬ئابورییەكی‬ ‫كش���توكاڵی هەمان ئابوری نییە كە پشت بەپیشەس���ازیی دەبەستێت‪ ،‬ئەو چوارچێوە‬ ‫كۆمەاڵیەتییانەی كە مرۆڤەكان‪ ،‬لەواڵتانی جیاجیا‪ ،‬لەناویاندا پەروەردە دەبن‪ ،‬یەك شت‬ ‫نین‪ ،‬واتە بەسروش���تی حاڵ جیاوازیگەلێك هەن ك���ە تایبەتمەندیی دەدەنە مرۆڤەكان‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر خەس���ڵەتی هاوبەشیش���یان لەنێواندا هەبێت‌و خۆیان لەناو گروپەكاندا‬ ‫رێكبخەن‪ ،‬ئەمە پێی دەوترێ تاكایەتیی سروشتی‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ئێم���ە تاكایەتیی ترم���ان هەیە كە ناسروش���تییە‪ ،‬ئەمەی���ان تەنها هەندێ‬ ‫مرۆڤ���ی دیاریكراو لەكۆمەڵگەكاندا بەرجەس���تەی دەكەن‪ ،‬وات���ە تەنانەت ئەگەر هەمو‬ ‫س���تراكتۆرەكان‌و هەلومەرجەكان���ی مرۆڤەكانیش یەكبن‪ ،‬دیس���انەوە هەر بەتاكایەتیی‬ ‫خۆیان دەمێننەوەو لەوانیتر ناچن‪ .‬سروش���تی ئەم تاكایەتییەش بریتییە لەكۆبونەوەی‬ ‫كۆمەڵێك خەس���ڵەت كە لەمرۆڤی ئاساییدا نین‌و مرۆڤ دەكەنە بونەوەرێكی دەركەوتو‬ ‫و جێی س���ەرنج‪ ،‬خاوەنی لێهاتویی‌و توانای گەورە‪ ،‬كاراكتەرێك كە بەئارەزوی خۆمان‌و‬ ‫بەبێ زۆرملێ دەكەوینە ژێر سیحرو كاریگەرییەكانییەوە‪.‬‬ ‫زانای بەریتانی « گاڵتۆن» ئەم جۆرە مرۆڤانە بەلێهاتو (عبقری) ناودەنێت‌و لەسێ‬ ‫خەسڵەتدا كورتیان دەكاتەوە‪ :‬زیرەكی‪ ،‬ورە‪ ،‬توانای كاركردن‪ .‬هەرچی سۆسیۆلۆگ‪-‬ی‬ ‫ئەڵمانی»ماكس ڤیبەر»ە‪ ،‬ئەوا بەچەمكی (كاریزما) دەیانناسێنێت‌و پێیوایە توانایەكی‬ ‫ئەفس���وناوییان هەی���ە «‪ ،»magical powers‬ئ���ەو هێزەی هەیانە لەس���ەرو‬ ‫سروشتەوەیەو حاڵەتێكی غەیبی وەرگرتوەو لەواقعدا بەرجەستە دەبێت‪.‬‬ ‫ئەم جۆرەی تاكایەتیی���ش‪ ،‬لێهاتویی گاڵتونی بێت‪ ،‬یان كاریزمای ڤیبەری‪ ،‬دواجار‬ ‫ئەو شتەیە كە دەشێت كاراكتەرێكی وەك تاڵەبانیمان بۆ راڤەبكات‪ .‬ئەم جۆرە كەسانە‬ ‫لەناو مێژوی كۆمەڵگەكاندا ئێجگار كەمن‪ ،‬ئەگەر كایەی درەوشانەوەش���یان سیاس���ەت‬ ‫بێت‪ ،‬ئ���ەوا بڕی تاكایەتییان زیاتر دەبێت‪ ،‬چونكە جگە لەخەس���ڵەتە كەس���ییە كەم‬ ‫وێنەكانیان‪ ،‬هێزو دەس���ەاڵت‪ ،‬یاساو بڕیار‪ ،‬سەروەت‌و س���امان‪ ،‬زانیاری‌و مەعریفەش‪،‬‬ ‫دەبنە س���ەرچاوەی تری قوڵكردنەوەی تاكایەتییان‪ ،‬بەاڵم لەژێر كاریگەریی خەسڵەتە‬ ‫كەسییەكانیاندا‪.‬‬ ‫غاندی لەهندس���تان‪ ،‬چەرچڵ لەبەریتانیا‪ ،‬دیگۆل لەفەرەنسا‪ ،‬ماو لەچین‪ ،‬ئەتاتۆرك‬ ‫لەتوركیا‪ ،‬ناسڕ لەمیسر‪ ،‬ماندێال لەباشوری ئەفریقیا‪ ،‬بۆرقێبەلەتونس‪ ،‬تیتو لەیۆگسالڤیا‪،‬‬ ‫شێخ زاید لەئیمارات‌و چەندین نمونەی تر‪ ،‬لەو رابەرە مێژوییانەن كە هەڵگری خەسڵەتی‬ ‫مرۆڤی كاریزمی‌و لێهاتویی تاكانەن‌و بەئاس���انی دوبارە نابن���ەوە‪ .‬خۆ ئەگەر ئەمڕۆش‬ ‫پرس���یار ئەوە بێت‪ :‬بۆ تاڵەبانییەكی دی لەعێراق‌و لەناو كوردو باش���وری كوردستان‌و‬ ‫لەناو حزبەكەیدا هەڵناكەوێت‪ ،‬ئەوا نهێنیی ئەمە تەنها تاكایەتیی تاڵەبانی خۆیەتی!‪.‬‬ ‫‪Adalat74@gmail.com‬‬

‫ئاشنا ئەحمەد‪:‬‬ ‫من خاوەنی‬ ‫بیرۆكەی‬ ‫سەمپۆزیومم‬ ‫یان وێنەی ئەندامەكانی لەشی مرۆڤیان‬ ‫بۆ بكێشم‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬هونەری شێوەكاری لەهەرێمی‬ ‫كوردستاندا چۆن هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫ئاشنا‪ :‬لەكوردستاندا لەئاستێكی زۆر‬ ‫بەرزدا دەیبینم‪ ،‬خۆشبەختانە ژمارەیەكی‬ ‫بەرچاو و دی���ار لەهونەرمەندان دەبینم‬ ‫بەس���ەركەوتوانە لەگش���ت بوارەكان���دا‬ ‫بەتایبەتی لەبواری تەش���كیلیدا‪ ،‬كورد‬ ‫خاوەنی مێژویەكی هونەریی كۆنە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬پیش���انگەی س���ەمپۆزیۆمی‬

‫عەدالەت عەبدوڵاڵ‬

‫مانگی پێشو‪ ،‬بیرۆكەی تۆ بو‪ ،‬دەتوانی‬ ‫باسێكی ئەو بیرۆكەیە بكەیت؟‬ ‫ئاشنا‪ :‬س���اڵی ‪ 2010‬ئەو بیرۆكەیەم‬ ‫الدروست بو‪ ،‬لەسوید خۆم بەشداربوم‪،‬‬ ‫هەر لەوكاتەوە ئ���ەوەم دەهێنایە پێش‬ ‫چ���اوی خ���ۆم كە ئ���ەو ئاوات���ەم بێتە‬ ‫دی‪ ،‬تا ببێتە پردێك���ی هونەری نێوان‬ ‫كوردس���تان‌و واڵتان‪ ،‬شوكور هاتە دی‪،‬‬ ‫منیش بەرپرسی هونەرمەندانی دەرەوەی‬ ‫كوردستانم‌و خاوەنی ئەم بیرۆكەیەم‪.‬‬

‫‪ 50‬كتێب وەك دیاری‬ ‫بۆ مۆنۆمێنتی ئەنفال‬

‫چاودێر ‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫لەماوەی ئەم چەند ساڵەی كاركردنیدا‪،‬‬ ‫دەزگای رۆشنبیری جەمال عیرفان بۆ هەر‬ ‫س���اڵێك كە تێپەڕ دەبێت كارێكی جوان‬ ‫ئەنجامدەدەن‌و دەبێتە جی دەستخۆشی‬ ‫رۆشنبیرانن ئەمساڵ ‪ 27‬كتێبیان بەزمانە‬ ‫جیاوازەكانی توركی‌و فارسی‌و شێوەزاری‬ ‫كرمانجی خوارو بەچاپ گەیاندوە‪.‬‬ ‫هەر لەمساڵدا رۆژی ‪50 ،2014/7/15‬‬ ‫كتێبی ناوازەیان پێشكەش بەكتێبخانەی‬ ‫مۆنۆمێن���ت‪-‬ی چەمچەم���اڵ ك���ردوە‪،‬‬

‫"بەڕێوەبەری كتێبخانەی جەمال عیرفان"‬ ‫لەلێدوانێك���دا بە "چاودێ���ر"ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئ���ەو كتێبانە هەموی���ان تایبەتن بەیادی‬ ‫ئەنف���ال‌و یادی كیمیاباران���ی هەڵەبجەی‬ ‫ش���ەهیدو هی تر‪ ،‬ئێم���ە وەك دیارییەك‬ ‫پێشكەش���ی "مۆنۆمێنت���ی ئەنفال"مان‬ ‫كردوە لەچەمچەم���اڵ‪ ،‬بەئومێدی ئەوەی‬ ‫كە ب���ەردەوام ل���ەم ج���ۆرە دیاریاینەو‬ ‫زیاتریش پێش���كەش بكەی���ن‌و بتوانین‬ ‫كەمێ���ك لەئەركی سەرش���انمان س���وك‬ ‫بیكەن‪.‬‬

‫باڵوکراوەی نوێ‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫نیگایەک لە ئەدەب‪...‬‬ ‫بینینێک بۆ سیاسەت‬ ‫نوێترین کتێبی نووسەر و ڕووناکبیر‪،‬‬ ‫پشکۆ نەجمەدین‬

‫ژمارەکانی داهاتوو‬ ‫دەقێکی نوێی‬ ‫الزۆ‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤18‬دووشةممة ‪ 2014/7/21‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫ئامادەکارییەکانی هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ دەستی پێ کرد‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫دەستەی بەڕێوەبەری بنكەی ڕووناكبیریی‬ ‫گەالوێژ‪ ،‬بڕیاری داوە ڕۆژی پێنج شەممە ڕێكەوتی‬ ‫‪ 2014/11/20‬یەكەمین ڕۆژی هەژدەیەمین‬ ‫فێستیڤاڵی گەالوێژ بێت و وەك سااڵنی پێشوو بۆ‬ ‫ماوەی چەند ڕۆژێك بەردەوام بێت‪.‬‬

‫ڕاشیانگەیاندووە‪ ،‬ئەمساڵیش وەك سااڵنی‬ ‫پێشوو پێشبڕكێی شیعرو چیرۆك و لێكۆڵینەوەیان‬ ‫دەبێت و هەر لەئێستاوە دەست دەكەن بە وەرگرتنی‬ ‫بابەتەكانی شیعرو چیرۆك و لێكۆڵینەوە‪.‬‬ ‫ئاشكراشیان كردووە‪ ،‬بۆ وەرگرتنی بابەتەكانیش‬ ‫لیژنەیەك دان���راوە كە لە ‪ 2014/7/20‬هەتا‬ ‫‪ 2014/10/1‬بابەتەكان وەردەگرێت و بەگەیشتنیان‬ ‫ئاگادارتان دەكاتەوە‪.‬‬

‫وتوشیانە‪ ،‬فێستیڤاڵی گەالوێژ نیازی وایە لە‬ ‫بانگهێشتكردنی میوانە ئەوروپییەكاندا ئەمساڵ‬ ‫تەرخان بكات بۆ نووسەران و بیرمەندانی ئەڵمانی‪،‬‬ ‫بۆیە لە ڕێگەی نووسەر‪ ،‬ڕەخنەگر‪ ،‬د‪.‬س��ەروەر‬ ‫عەبدوڵاڵوە كە نیشتەجێی واڵت��ی ئەڵمانیایە‬ ‫ژمارەیەك شاعیرو نووسەرو بیرمەندی ناوداری‬ ‫ئەڵمانی بانگهێشت دەكرێن‪ .‬ئەمە س��ەرەڕای‬ ‫ژمارەیەك میوانی كوردو عەرەب و فارس و تورك‬

‫و واڵتانی دی‪.‬‬ ‫فێستیڤاڵێكی‬ ‫گ���ەالوێ���ژ‪،‬‬ ‫فێستیڤاڵی‬ ‫ڕووناكبیرییەو سااڵنە بنكەی ڕووناكبیریی گەالوێژ‪،‬‬ ‫لە شاری سلێمانی‪ ،‬پایتەختی ڕۆشنبیریی سازی‬ ‫دەكات‪ ،‬تا ئێستا حەڤدە فێستیڤاڵی ساز كردووەو‬ ‫بڕیارە ئەمساڵیش هەژدەهەمین فێستیڤاڵی خۆی‬ ‫بەڕێوەبەرێت‪.‬‬ ‫‪festefal18@hotmail.com‬‬

‫یادی گابازێك به‌ ناوی ئێرنست هه‌منگوه‌ی‬ ‫ئه‌و چیرۆكنووسه‌ی ته‌قه‌ی له‌ ئه‌ده‌بیات و هاوڕێیه‌كانی ده‌كرد‬

‫كاتێك ئێزرا پاوه‌ند‪ ،‬شاعیری گه‌وره‌ی‬ ‫ئه‌مه‌ریكایی و یه‌كێك ل ‌ه كاریگه‌رترین‬ ‫شاعیران له‌ دنیای شیعری مۆدێرندا‪،‬‬ ‫ساڵی ‪( 1945‬ئه‌وكاته‌ی ل ‌ه ڕۆم ده‌ژیا)‬ ‫ب ‌ه تۆمه‌تی تۆماركردنی سه‌دان به‌رنامه‌ی‬ ‫دژه‌ئه‌مه‌ریكایی و جووله‌كه‌نه‌ویستان ‌ه‬ ‫بۆ ڕادی��ۆی ئیتاڵیا‪ ،‬به‌ ده‌ستی سوپای‬ ‫ئه‌مه‌ریكا ده‌ستگیر كرا‪ ،‬بوو ب ‌ه یه‌كێك‬ ‫ل ‌ه جه‌نجاڵترین كه‌سایه‌تییه‌ ئه‌ده‌بییه‌كانی‬ ‫جیهان‪ .‬پاش ده‌ستگیركردنی گه‌ڕێندرایه‌و‌ه‬ ‫بۆ ئه‌مه‌ریكا و به‌ وه‌رگرتنی حوكمی شێتی‬ ‫ل ‌ه دادگه‌‪ 13 ،‬ساڵی ل ‌ه نه‌خۆشخانه‌یه‌كی‬ ‫ده‌روون���ی‪ ،‬له‌ «واشنتن دی‪ .‬سی‪».‬ـدا‬ ‫به‌سه‌ر برد‪.‬‬ ‫كاتێك «ئارچیباڵد مه‌ك لیش‪ »،‬ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1943‬ـ���دا خه‌به‌ری دای � ‌ه ئێرنست‬ ‫هه‌منگوه‌یی ه��اوڕێ��ی‪ ،‬ك ‌ه ئێزرا پاوه‌ند‬ ‫به‌رنامه‌ی وا به‌رهه‌م ده‌هێنێت‪ ،‬هه‌منگوه‌ی‬ ‫ك ‌ه ڕۆژگارێك ل ‌ه نێزیكترین هاوڕێیه‌كانی‬ ‫پ��اوه‌ن��د ب��وو و ل � ‌ه ده‌ستپێكی ك��اری‬ ‫نووسه‌رێتییه‌كه‌یدا ل ‌ه پشتیوانیی گرانبه‌های‬ ‫ئه‌و كه‌ڵكی وه‌رگرتبوو‪ ،‬له‌ وه‌اڵم��دا ئه‌م‬ ‫نامه‌یه‌ی نووسی‪.‬‬ ‫فێنیكا ڤێخیا‬ ‫سێن فره‌نسیسكۆ دێ پاوال‪ ،‬كووبا‬ ‫ئارچیی ئازیز!‬ ‫سپاس كه‌ ئاماری وڕێنه‌كردنه‌كانی ئێزرا‬ ‫پاوه‌ندت بۆ ناردم‪ .‬دیار‌ه شێت بووه‌‪ .‬پێم وای ‌ه‬ ‫بكرێت بسه‌لمێنرێت كه‌ ته‌نانه‌ت له‌ كاتی‬ ‫دوای��ی��ن كانتۆكانه‌وه‌ (كۆشیعری پ��اوه‌ن��د)‬ ‫شێت بووه‌‪ .‬شایه‌نی ته‌مبێكردن و ڕسوایییه‌‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم زی���ات���ر ل��� ‌ه ه���ه‌ر ش��ت��ێ��ك ش��ای��س��ت�ه‌ی‬ ‫قه‌شمه‌ریپێكردنه‌‪ .‬نابێت له‌ داری بده‌یت و‬ ‫نابێت شه‌هیدێكی لێ دروست بكه‌یت‪ .‬ئه‌و‬ ‫پێشینه‌یه‌كی دوورودرێ��ژی ل ‌ه ده‌ستودڵبازی‬ ‫و هاوكاریی بێهاوتای هونه‌رمه‌نداندا هه‌یه‌ و‬ ‫ل ‌ه گه‌وره‌ترین شاعیرانی زیندووی جیهانه‌‪.‬‬ ‫ڕێی ناچێت ‌ه سه‌ر كه‌سێك به‌ عه‌قڵی سه‌لیمه‌و‌ه‬ ‫قسه‌ی ئاوا عه‌یب و قۆڕ بكات‪ .‬هاوڕێیه‌كانی‬ ‫ك ‌ه باشتر ده‌یانناسی و شاهیدی تێچكوونی‬ ‫زه‌ین و هێزی داوه‌ریی ئه‌و بوونه‌‪ ،‬ده‌بێت بۆ‬ ‫به‌رگریلێكردنی بكه‌ون ‌ه خۆ و به‌م پێی ‌ه پاكان ‌ه‬ ‫بۆ ڕه‌فتاره‌كه‌ی بكه‌ن؛ ئه‌م ك��اره‌ بزاوتێكی‬ ‫ت�ه‌واو قێزه‌ون ده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌نجامدانه‌كه‌ی‬ ‫ب��ێ ئ �ه‌م�لاوئ �ه‌وال پێویسته‌‪ .‬م��ن ده‌ ساڵ ‌ه‬ ‫هیچ نامه‌گۆڕینه‌وه‌یه‌كم له‌گه‌ڵیدا نه‌بوو‌ه و‬ ‫دواجار ك ‌ه بینیم ‪ 1933‬بوو‪ ،‬هه‌ر ئه‌وكاته‌ی‬ ‫جۆیس ده‌عوه‌تی كردبووم ب��ڕۆم بۆ الی تا‬ ‫به‌رگه‌گرتنی ح��زووری ئێزرا ل ‌ه ماڵه‌كه‌یدا‬ ‫ئاسانتر بكه‌م‪.‬‬ ‫ئێزرا هه‌مان كاتیش نه‌ختێك شێت دیار‬ ‫ب��وو‪ .‬به‌رنامه‌ ڕادیۆیییه‌كانی ب� ‌ه ت �ه‌واوی‬ ‫ده‌به‌نگانه‌ن‪ .‬خۆزگ ‌ه ده‌كرا له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ‌ه‬

‫له‌ ‪1961‬ـدا‪ ،‬ئه‌و بكوژه‌ی ب ‌ه گولله‌یه‌ك ئێرنست هه‌منگوه‌ی كوشت‪ ،‬پێشتر كتێبی «ماڵئاوایی له‌ چه‌ك»ـی‬ ‫نووسیبوو‪ ،‬سه‌یره‌؛ وه‌رگێڕانێكی تری ئه‌و ناونیشانه‌‪« ،‬چه‌كفڕێدان»ـه‌‪.‬‬

‫ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬

‫سه‌باره‌ت به‌وه‌ی باش نووسراوه‌‬

‫نه‌فره‌تییه‌ ده‌مه‌ته‌قێیه‌كی چاكمان كردبا‪،‬‬ ‫به‌اڵم ده‌توانیت ل ‌ه منی ڕاببینیت ك ‌ه له‌ هیچ‬ ‫ئه‌ركێكی پێویست درێغی ناكه‌م‪)...( .‬‬ ‫(ئیمزا‪« ،‬ئێرنست هه‌منگوه‌ی»)‬

‫هه‌ڵبه‌ت هه‌منگوه‌ی پێشتر ل ‌ه كتێبی‬ ‫«پاریس‪ ،‬جه‌ژنی نه‌بڕاوه»ـدا سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه ئێزرا هێندێك شتی نووسیون‪ ،‬كه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌م نامه‌یه‌دا ته‌واو دژ و ناكۆكن‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌ ئێرنست هه‌منگوه‌ی له‌ یادنووسی‬ ‫«ئێزرا پاوه‌ند و ده‌ستودڵه‌ باشه‌كه‌ی»ـدا‬ ‫گوتوویه‌تی‪« :‬ئێزرا هەمیشە هاوڕێیەکی‬ ‫باش بوو و هەمیشە بە دەم خەڵکییەوە‬ ‫ب��وو‪ ».‬یان له‌ شوێنێكی دیكه‌ی هه‌مان‬ ‫یادنووسدا ئاماژه‌ی به‌و‌ه داوه‌‪« :‬ئێزرا ل ‌ه‬

‫«به‌ بۆنه‌ی وه‌رگرتنی خه‌اڵتی نۆبێله‌وه»‌‬

‫من میهره‌بانتر بوو‪».‬‬ ‫ئێرنست هه‌منگوه‌ی‪ ،‬به‌ گشتی به‌و‌ه‬ ‫ناسرابوو له‌ نامه‌كانیدا كه‌سێكی به‌تێبینی‬ ‫ن��ه‌ب��ووه‌‪ .‬ئ �ه‌م �ه‌ ت �ه‌ن��ان �ه‌ت ب �ه‌ گ��وت��اری‬ ‫نۆبێله‌كه‌یشییه‌و‌ه ده‌بینرێت‪ .‬كه‌ زوو زوو‬ ‫هه‌ڵده‌چێت و قسه‌ی هه‌ڵیتوپه‌ڵیت ده‌كات‬ ‫و بۆچوونی سه‌رپێیی و ناقۆاڵ ده‌رده‌بڕێت‪.‬‬ ‫هه‌منگوه‌یی ن��او ن��ام�ه‌ك��ان‪ ،‬سه‌تاسه‌ت‬ ‫پێچه‌وان ‌ه و دژی هه‌منگوه‌ی چیرۆكنووسه‌‪.‬‬ ‫چیرۆكنووسێك ك ‌ه هه‌میشه‌ ب ‌ه دوای شوێنی‬ ‫گونجاوی وشه‌ له‌ناو ڕسته‌ و كۆی چیرۆكدا‪،‬‬ ‫ده‌گه‌ڕا‪.‬‬ ‫ئێرنست هه‌منگوه‌ی‪ ،‬ئه‌و چیرۆكنووس ‌ه‬ ‫بوو ته‌قه‌ی له‌ ئه‌ده‌بیات كرد‪ ،‬پاشان ل ‌ه‬ ‫هاوڕێیه‌كانی و سه‌ره‌نجام ل ‌ه خۆیشی‪.‬‬

‫به‌اڵم كه‌سێك نه‌بوو‪ ،‬نامه‌كانی به‌كاوه‌خۆ‬ ‫بنووسێت‪.‬‬ ‫هه‌منگوه‌ی ل �ه‌و ن��ووس�ه‌ران�ه‌ ب��وو ك ‌ه‬ ‫نووسه‌ران ‌ه ده‌ژی��ا و الدێیه‌كی چه‌په‌ك و‬ ‫بچكۆله‌ی بۆ ژیانی خۆی هه‌ڵبژاردبوو‪.‬‬ ‫پشیله‌یه‌كی هه‌بوو‪ ،‬ناوی لێ نابوو‪ ،‬مام ‌ه‬ ‫ویلی‪ ،‬دوازد‌ه ساڵ له‌گه‌ڵیدا ژیا و دواجار‬ ‫به‌و‌ هۆیه‌وه‌ ك ‌ه پشیله‌ك ‌ه سه‌یار‌ه لێی دا‬ ‫و پێیه‌كانی شكان‪ ،‬ناچار بوو گولله‌ی‬ ‫خه‌السی لێ ب��دات‪ .‬پێشتر ل ‌ه نامه‌یه‌كدا‬ ‫نووسیبووی ناتوانم كارێك بكه‌م ویلی تێ‬ ‫بگات نه‌فه‌رێك به‌ ته‌مای ‌ه بیكوژێت‪.‬‬ ‫ئ��ێ��رن��س��ت ه��ه‌م��ن��گ��وه‌ی‪ 61 ،‬س���اڵ ب���ه‌ر ل ‌ه‬ ‫خۆكوشتنه‌كه‌ی‪ ،‬له‌ ‪21‬ـی ‪7‬ـی ‪1899‬ـدا ل ‌ه دایك بوو‪.‬‬

‫ئ���ێ���رن���س���ت‬ ‫هه‌منگوه‌ی‪10 /‬ـی‬ ‫دیسه‌مبه‌ر‪1954 ،‬‬ ‫لەگەڵ ئ��ەوەی‬ ‫ن��ە ب���ەه���رەم لە‬ ‫گ������وت������اردان و‬ ‫ن���ە ت���وان���ام لە‬ ‫گ���وت���ارب���ێ���ژی و‬ ‫نە دەس��ەاڵت��م لە‬ ‫ڕەوانبێژیدا هەیە‪،‬‬ ‫خۆزگە دەخ��وازم‬ ‫س�����وپ�����اس�����ی‬ ‫ب��ەڕێ��وه‌ب��ەران��ی‬ ‫ب��ەخ��ش��ن��دەی��ی‬ ‫ئ��ەل��ف��رێ��د نۆبێل‬ ‫ب�������ک�������ەم ب���ۆ‬ ‫خەاڵتەکە‪.‬‬ ‫ه���������ی���������چ‬ ‫نووسەرێک‪ ،‬کە ئەو نووسەرە مەزنانە دەناسێ کە خەاڵتەکەیان‬ ‫وەرنەگرتووە ناتوانێ قبووڵی ئەمە بکات بە سەرکزییەوە نەبێت‪ .‬هیچ‬ ‫پێویست ناکات ناوی ئەو نووسەرانە لیست بکەم‪ .‬هەر کەسێک لێرە‬ ‫دەشێ لیستی خۆی بە پێی زانیاری و ویژدانی خۆی دروست بکات‪.‬‬ ‫ئەوە بۆ من مەحاڵ دەبێت داوا لە باڵیۆزی واڵتەکەم بکەم گوتارێک‬ ‫بخوێنێتەوە‪ ،‬کە تێیدا نووسەرێک هەموو ئەو شتانەی گوتووە‪ ،‬کە لە‬ ‫دڵی خۆیدا هەبوون‪ .‬شتەکان لەوەدا کە مرۆڤ دەینووسێت ڕەنگە‬ ‫دەمودەست درک نەکرێن‪ ،‬لەمەشدا هەندێجار بەختی یارە؛ بەاڵم لە‬ ‫دواییدا شتەکان زۆر باش دەبینرێن و نووسەر بەمانە و بە ئەندازەی‬ ‫ئەو کیمیایەی خاوەنێتی‪ ،‬دەمێنێتەوە یان لە بیر دەکرێت‪.‬‬ ‫نووسین‪ ،‬لە باشترین حاڵەتیدا‪ ،‬ژیانێکە لە تەنیایی‪ .‬ڕێکخراوەکانی‬ ‫نووسەران لە ئازاری تەنیایی نووسەران کەم دەکەنەوە‪ ،‬بەاڵم بەگومانم‬ ‫لەوەی نووسینەکانی بەرەوپێش ببەن‪ .‬نووسەر لە مەکانەتی جەماوەریدا‬ ‫گەورە دەبێت‪ ،‬لەو کاتەدا سابات بۆ تەنیایی خۆی دروست دەکات و‬ ‫زۆر جاریش کارەکەی دەداتە دواوە‪ .‬بەوەی ئەو بە تەنیا کارەکانی‬ ‫دەکات و ئەگەر نووسەرێکی بەشی پێویست باش بێت‪ ،‬دەبێت هەموو‬ ‫ڕۆژێک ڕووبەڕووی ئەبەدییەت‪ ،‬یان الوازیی هەبوونی ببێتەوە‪.‬‬ ‫بۆ نووسەری ڕاستەقینە هەر کتێبێک دەبێت دەستپێکردنێکی نوێ‬ ‫بێت‪ ،‬لەوێدا دووبارە هەوڵ بۆ شتێک دەدات کە دەکەوێتە سەرووی‬ ‫بەدیهێنانەوە‪ .‬دەبێت هەمیشە هەوڵ بۆ شتێک بدات کە هەرگیز ئەنجام‬ ‫نەدراوە یان کە ئەوانی تر هەوڵیان بۆ داوە و شکستیان هێناوە‪ .‬ئینجا‬ ‫هەندێجار‪ ،‬بەختێکی باشی لەگەڵدا بێت‪ ،‬سەر دەکەوێت‪.‬‬ ‫نووسینی ئەدەبیات چەندە سانا دەب��وو ئەگەر تەنیا ئەوەندە‬ ‫پێویست بوایە ئەوەی باش نووسراوە بە شێوەیەکی تر بنووسرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەش چونکە ئێمە لە ڕابردوودا نووسەری وەها مەزنمان هەبوون‪ ،‬کە‬ ‫نووسەر دوور لە ڕابردوو پاڵ نراوەتە شوێنێک‪ ،‬کە هیچ کەس ناتوانێت‬ ‫کۆمەکی بکات‪.‬‬ ‫من لە چاو ئ��ەوەدا کە نووسەرم زۆر زۆرم قسە کرد‪ .‬نووسەر‪،‬‬ ‫دەبێ ئەوەی بۆ گوتن هەیەتی بینووسێت نەک بیڵێت‪ .‬من دووبارە‬ ‫سوپاستان دەکەم‪.‬‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ژوان جه‌الل‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٨‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/٢١‬‬

‫‪2‬‬

‫««‬

‫سەدوپازدەساڵەی یادی لەدایکبوونی ئێرنست هەمنگوەی‬

‫ئێرنست هه‌منگوه‌ی‬

‫نووسه‌رێک که‌ نه‌وه‌ له‌ دوای نه‌وه‌ ده‌یخوێنێته‌وه‬ ‫و‪ .‬له‌ سوێدییه‌وه‪ :‬که‌ریم تاقانه‌‬ ‫ئێرنست میللر هه‌منگوه‌ی (‪ )1961 -1899‬نووسه‌رێکی‬ ‫ئامریکای���ی بوو که‌ زۆری له‌باره‌ی واڵت ‌ه یه‌کگرتووه‌کانی‬ ‫ئامریکاوه نه‌نووسی‪ .‬ئه‌و سه‌باره‌ت ب ‌ه ئورووپا‪ ،‬ئافریکا‬ ‫و کووبا نووس���یی‪ .‬هه‌منگوه‌ی سه‌باره‌ت به‌ سرووشت‪،‬‬ ‫ش���ار‪ ،‬هه‌وا‪ ،‬زریان‪ ،‬ماس���ی‌خاتوونه‌ک‪ ،‬ئاوی ش���ین و‬ ‫قووڵیی زه‌ریا نووس���یی‪ .‬ئه‌و لێک���ی ده‌دایه‌و‌ه خواردن‬ ‫چۆن تامێکی هه‌ی ‌ه و باسی ده‌کرد خواردنه‌وه‌کان چۆن‬ ‫چۆن���ی تێکه‌ڵ بکرێن‪ .‬هه‌منگوه‌ی هه‌م باس���ی هونه‌ری‬ ‫کوش���تنی جانه‌وه‌ر‌ه مه‌زنه‌کانی ده‌کرد و هه‌میش باسی‬ ‫هونه‌ری خۆشویستنی ژن‪.‬‬ ‫ئێرنس���ت هه‌منگوه‌ی نۆ ڕۆمان‪ ،‬س���ه‌دان چیرۆک و‬ ‫به‌س���ه‌رهات‪ ،‬یه‌ک ش���انۆگه‌ری‪ ،‬نێزیکه‌ی سه‌د شیعر‪،‬‬ ‫چ���وار کتێبی به‌ڵگه‌ی���ی و نێزیکه‌ی چوارس���ه‌د وتاری‬ ‫ڕۆژنامه‌وانیی نووسی‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و زۆر زوو له‌گه‌ڵ دنی���ای ماڵوێرانکه‌ری جه‌نگدا‬ ‫ئاش���نا ب���وو‪ .‬ئه‌زموونی جه‌نگ���ی یه‌که‌م���ی جیهانی‬ ‫کاریگه‌رییه‌کی قووڵی له‌سه‌ر که‌سایه‌تی و بیر و زه‌ینی‬ ‫دانا‪ .‬ئێرنست هه‌منگوه‌ی‪ ،‬به‌ره‌به‌یانی ڕۆژی ‪2‬ـی مانگی‬ ‫که ڕاویش���ی‬ ‫حه‌وتی ‪ ،1961‬تفه‌نگ ‌ه س���اچمه‌یییه‌که‌ی‪‌‌ ،‬‬ ‫پێ ده‌ک���رد‪ ،‬به‌ نێوچه‌وانی خۆیه‌وه ن���ا و کۆتاییی ب ‌ه‬ ‫ژیانی خۆی هێنا‪ .‬ئه‌و هیچ نامه‌یه‌کی ماڵئاواییش���ی بۆ‬ ‫که‌سوکاره‌که‌ی به‌جێنه‌هێشت‪.‬‬ ‫هه‌منگوه‌ی‪ ،‬پێش���تر و له‌و چه‌ن���د مانگی دوایییه‌ی‬ ‫ژیانی���دا‪ ،‬گه‌لێک ج���ار هه‌وڵ���ی خۆکوش���تنی دابوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم س���ه‌رنه‌که‌وتبوو‪ .‬باوکی هه‌منگ���وه‌ی ل ‌ه ته‌مه‌نی‬ ‫په‌نجاوح���ه‌وت س���ااڵندا‪ ،‬به‌ تفه‌نگ‪ ،‬خۆی کوش���تبوو‪.‬‬ ‫دواتریش خوشک و برایه‌کی ئێرنست خۆیانیان کوشت‪.‬‬ ‫ئێرنست هه‌منگوه‌ی ل ‌ه ساڵی ‪ 1939‬هه‌تا ساڵی ‪1‌ 960‬‬ ‫ل���ه‌ کووبا‪ ،‬ل ‌ه دێیه‌کی بچکۆله‌‪ ،‬ژی���ا‪ .‬ماڵه‌که‌ی‪ ،‬فینکا‬ ‫ڤیگیا‪ ،‬ل ‌ه سه‌ره‌تای شه‌سته‌کانه‌وه کراوه‌ت ‌ه موزه‌‪.‬‬ ‫*‬ ‫"ئێرنس���ت هه‌منگوه‌ی له‌قه‌وه‌شێن بوو‪ ،‬ئه‌و ل ‌ه کاتی‬ ‫مه‌ستیدا هاواری ده‌کرد و هه‌راوزه‌نای ده‌نایه‌وه‪ .‬کاتێکیش‬ ‫ڕه‌خنه‌گرێک به‌شێوه‌یه‌کی نه‌رێنی له‌باره‌ی نووسینیه‌وه‬ ‫قس���ه‌ی بکردای ‌ه یا بینووس���یایه‌‪ ،‬هه‌منگوه‌ی جوێن و که‌روکه‌ربابێ���ک هه‌رگیزاوهه‌رگی���ز‪ ،‬پ���اش وه‌رگرتنی ببێته‌وه‪ .‬ئه‌م ترس ‌ه بوو ب ‌ه پته‌وترین هێزی پاڵپێوه‌نه‌ری‬ ‫قس���ه‌ی ناش���یرینی پێ ده‌گوت‪" ".‬ئێرنست ئینسانێکی خه‌اڵتێکی ئه‌وتۆ‪ ،‬شتێکی ماقووڵی نه‌نووسیوه‪ ".‬ولیه‌م ئه‌و‪ ،‬له‌ نووسیندا‪.‬‬ ‫به‌دفه‌ڕ‪ ،‬ترس���نۆک‪ ،‬س���اخته‌چی و دڵپیس بوو‌‪ .‬ئه‌و بۆ فۆکنه‌ر‪ ،‬دوای خۆکۆش���تنی ئێرنس���ت هه‌منگوه‌ی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫■ ئه‌و‪ ،‬پ���اش جه‌نگ���ی دووه‌می جیهانی‪ ،‬هه‌میش��� ‌ه‬ ‫نووس���ین‪ ،‬ل ‌ه ژیاننامه‌ی خۆی که‌ڵکی وه‌رده‌گرت هه‌تا نیویۆرک تایمزدا گوتی ک ‌ه ئ���ه‌و نه‌مردووه و نه‌وه‌کانی که‌مه‌ربه‌ندێک���ی ده‌به‌س���ته‌وه و پێی���ه‌وه ده‌گ���ه‌ڕا‪.‬‬ ‫تۆڵ��� ‌ه ل ‌ه ژنه‌کانی پێش���ووی و دایکوبابی بکاته‌وه‪ .‬به‌م ئێمه‌‪ ،‬ی ‌هک‌ له‌ دوای یه‌ک‪ ،‬ده‌یخوێننه‌وه‪.‬‬ ‫‌که هیی س���ه‌ربازێک له‌ "وێرماچتی نازیست‬ ‫که‌مه‌ربه‌نده ‌‌‬ ‫ش���ێوه‌یه‌یش زۆرێک له‌ هاوڕێکانی خۆی تێوه ده‌گالند و‬ ‫وه‌ختێک ولیه‌م فۆکنه‌ر له ‪1949‬دا خه‌اڵتی نۆبێلی‬ ‫له‌به‌ر چاوی خه‌ڵک شه‌رمه‌زاری ده‌کردن‪".‬‬ ‫"ئ���اگات له‌ خۆت بێ‪ ،‬ئه‌گه‌ر نا له‌ کتێبی داهاتوومدا‬ ‫ه ئه‌ده‌بیاتدا ب���رده‌وه‌‪ ،‬هه‌منگوه‌ی نووسیی‪« :‬هیچ‬ ‫ل‌‬ ‫دێی!"‪ ،‬ئه‌م ‌ه هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک بوو ک ‌ه هه‌منگوه‌ی به‌ سوودی‬ ‫خۆی ده‌یکرد‪.‬‬ ‫که‌روکه‌ربابێک هه‌رگیزاوهه‌رگیز‪ ،‬پ��اش وه‌رگرتنی‬ ‫ئه‌و جۆره قسه‌وباس���انه‌ی سه‌ره‌وه‪ ،‬که‌ به‌درێژاییی‬ ‫خه‌اڵتێکی ئه‌وتۆ‪ ،‬شتێکی ماقووڵی نه‌نووسیوه‪ ».‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌م س���ااڵنه‌ی دوایی له‌باره‌ی ئێرنس���ت هه‌منگوه‌یه‌وه‬ ‫ئێرنس���ت‬ ‫گوتراون‪ ،‬ده‌کرێ به‌ته‌نیا هۆکارێکیان هه‌بێ‪:‬‬ ‫ولیه‌م فۆکنه‌ر‪ ،‬دوای خۆکۆشتنی هه‌منگوه‌ی‪ ،‬له‌ نیویۆرک‬ ‫هه‌منگوه‌ی یه‌کجار زۆر چاک ده‌ینووس���ی‪ .‬تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫ه‬ ‫ه ئه‌و نه‌مردووه و نه‌وه‌کانی ئێمه‌‪ ،‬یه‌ک‌ ل ‌‬ ‫تایمزدا گوتی ک ‌‬ ‫و که‌سایه‌تیی ئه‌و بووبوونه‌ هۆی ئه‌وه ک ‌ه هێندێک که‌س‬ ‫چاویان ب ‌ه دیداری خۆی و نووسینه‌کانی هه‌ڵنه‌یا‪.‬‬ ‫دوای یه‌ک‪ ،‬ده‌یخوێننه‌وه‬ ‫ش���ێوازی نووس���ینی هه‌منگوه‌ی‪" ،‬ڕێب���ازی کێوی‬ ‫هه‌منگوه‌ی له‌ وه‌س���یه‌تنامه‌‌که‌یدا له‌ س���اڵی ‪ ،1958‬بوو‪ .‬له‌س���ه‌ر که‌مه‌ربه‌نده‌که‌ نووس���رابوو‪" :‬ئه‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫سه‌هۆڵین"‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه "مه‌رگ له‌ دوانیوه‌ڕۆدا" خستیه ڕوو‪،‬‬ ‫ناس���راوه‪ .‬هه‌منگ���وه‌ی ده‌یگوت‪" :‬من هه‌میش��� ‌ه هه‌وڵ قه‌ده‌غ���ه‌ی کردبوو ک��� ‌ه نامه‌کانی پ���اش مه‌رگی باڵو ئه‌مه‌یش���دا ڕقی له‌ نازیس���م و فاش���یزم بوو‪ -‬درۆیه‌ک‬ ‫ده‌ده‌م له‌س���ه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ی کێوی سه‌هۆڵین بنووسم‪ .‬بکرێنه‌وه‪ .‬ماری‌هه‌منگوه‌ی‪ ،‬چواره‌م ژنی ئێرنس���ت ک ‌ه له‌الیه‌ن درۆزنانه‌وه‪".‬‬ ‫حه‌وت هه‌ش���ته‌می له‌ژێر ئاودایه و ته‌نیا یه‌ک هه‌شته‌می میراتگریشی بوو‪ ،‬ئه‌م داخوازییه‌ی نێو وه‌سیه‌تنامه‌که‌ی‬ ‫■ وه‌ختێک ده‌ینووس���ی‪ ،‬ڕاهاتبوو هه‌ستێته‌ سه‌ر پێ و‬ ‫ده‌بینرێ‪ .‬ده‌توانی هه‌موو ئه‌و ش���ته‌ی ک ‌ه هه‌ستی پێ ئێرنس���تی هه‌ڵو‌ه‌ش���انده‌وه و لێ گه‌ڕا نام���ه‌کان باڵو به‌رده‌وام له‌سه‌ر یه‌ک الق خۆی بکێشێ‪.‬‬ ‫ده‌که‌ی‪ ،‬ال ببه‌ی‪ ،‬ئه‌مه‌ ته‌نیا کێوه‌ سه‌هۆڵینه‌ک ‌ه به‌هێز بکرێنه‌وه و ببن ‌ه موڵکی خه‌ڵک‪.‬‬ ‫■ ئه‌و ب���ه‌ خه‌مۆکییه‌کانی خۆی���ی ده‌گوت‪black :‬‬ ‫ئێرنس���ت هه‌منگوه‌ی ده‌ڵێ‪" :‬هه‌موو کتێبه‌ باشه‌کان ‪ ass‬و ئه‌وان ده‌س���ت له‌ نێو ده‌س���ت له‌گه‌ڵ‌ کۆتاییی‬ ‫ده‌کا‪ .‬ئه‌م ‌ه ئه‌و به‌ش���ه‌یه ک���ه‌ ناتوانرێ ببینرێ‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫نووس���ه‌رێک به‌س���ه‌ر ش���تێکدا باز بدا له‌به‌ر ئه‌وه‌ ک ‌ه به‌م ش���ێوه‌یه لێک ده‌چن که ل ‌ه ڕووداوه‌کان‪ ،‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه به‌خته‌وه‌ران ‌ه یا که‌متر به‌خته‌وه‌رانه‌ی ڕۆمان و پرۆژه‌کانی‬ ‫‌ڕاستیدا ڕوویان بدایه‌‪ -‬ڕاستترن‪ .‬تۆیش کاتێک کتێبێکی دیکه‌ی نووسین‪ ،‬ده‌چوون ‌ه پێش‪.‬‬ ‫نایناسێ‪ ،‬کونێک ده‌که‌وێته‌ داستانه‌که‌وه‪".‬‬ ‫هه‌منگوه‌ی پێشه‌کیی بۆ کتێبی نووسه‌ری ئیتالیایی ئه‌وتۆ ده‌خوێنیته‌وه‪ ،‬ده‌بێ هه‌ستێکی وات له‌ ال دروست‬ ‫■ ئ���ه‌و له‌پێناوی دۆزین���ه‌وه‌ی ناوونیش���ان بۆ ڕۆمان‬ ‫ئێلیو ڤیتورینی نووس���ی‪ .‬ئه‌و ده‌نووسێ ک ‌ه "باران" بۆ بێ ک ‌ه ئه‌م ‌ه ل ‌ه ژیانی خۆتدا ڕووی داوه‪ ،‬پاش���ان ئیدی و چیرۆکه‌کان���ی و هه‌روه‌ه���ا دروست‌ده‌س���تپێکردن و‬ ‫که‌س���ێکی ئاکادیمی‪ H2O ،‬و هێندێک به‌شی دیکه‌یه‌‪ ،‬هه‌موو ش���تێک ده‌بێته هیی تۆ؛ باشه‌کان و خراپه‌کان‪ ،‬کۆتاییپێهێنانیان‪ ،‬کات���ی زۆری داده‌نا و گه‌لێک ڕه‌نجی‬ ‫به‌اڵم "باران"‪ ،‬له‌ الی نووسه‌رێکی چاک‪ ،‬تێکهه‌ڵکێشراوه شاگه‌ش���که‌بوون‪ ،‬په‌ش���یمانی و په‌ژاره‪ ،‬ئینسانه‌کان و ده‌کێشا‪.‬‬ ‫له‌ "زانست‪ ،‬ئه‌زموون‪ ،‬شه‌راب‪ ،‬نان‪ ،‬ڕۆن‪ ،‬خوێ‪ ،‬سرکه‌‪ ،‬ش���وێنه‌کان و هه‌وا و ش���تگه‌لێک که‌ بوون‪ .‬ئه‌گه‌ر تۆ‬ ‫■ ئ���ه‌و به‌درێژایی���ی ژیان���ی ئه‌ده‌بی���ی خ���ۆی‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ته‌ختی خه‌و‪ ،‬به‌ره‌به‌یان‪ ،‬شه‌وان‪ ،‬ڕۆژان‪ ،‬زه‌ریا‪ ،‬پیاوان‪ ،‬بتوانی کارێکی ئه‌وتۆ بکه‌ی که‌ هه‌موو ئه‌مان ‌ه بگه‌ن ‌ه الی عاده‌ته‌ی هه‌بوو ک ‌ه دۆست و نادۆست بهێنێته‌ نێو کار‌ه‬ ‫ژنان‪ ،‬سه‌گ‪ ،‬ماشێنی دڵخواز‪ ،‬پایسیکڵ‪ ،‬کێو و دۆاڵن‪ ،‬ئینسانه‌کان‪ ،‬که‌ وایه‌‪ ،‬تۆ نووسه‌ری‪".‬‬ ‫ئه‌ده‌بییه‌کانیه‌وه‪ .‬له‌ئاکامدا ل ‌ه ترسی دانه‌وه‌ی قه‌ره‌بوو‪،‬‬ ‫ب���ه‌ ترس و دڵه‌خورپه‌یه‌کی به‌رده‌وام���ه‌وه‌‪ ،‬ژیانی‌برد‌ه‬ ‫ده‌رکه‌وتن ل ‌ه ده‌رنه‌که‌وتنی شه‌مه‌نده‌فه‌ر به‌ هێڵی ڕاست‬ ‫سه‌ر‪.‬‬ ‫زانیبووت؟‬ ‫و الردا‪ ،‬ئه‌وین‪ ،‬شه‌ره‌ف و کۆڵنه‌دان‪ ،‬مۆسیقا‪ ،‬مۆسیقای‬ ‫■ ئه‌و‪ ،‬بیرۆکه‌ی خۆبه‌راوردکردنی له‌گه‌ڵ نووس���ه‌رانی‬ ‫■ هه‌منگ���وه‌ی‪ ،‬ح���ه‌زی ل ‌ه ن���اوی یه‌که‌م���ی خۆی‪،‬‬ ‫مه‌جلیس���ان و له‌گه‌ن‪ ،‬نێگه‌تیڤ و پۆزه‌تیڤی وازێرمان‪،‬‬ ‫هاوچه‌رخ���دا ڕه‌ت ده‌کرده‌وه‌‪ ،‬چونک���ه‌ پێی وا بوو ک ‌ه‬ ‫گه‌یش���تن و نه‌گه‌یش���تنی ته‌قه‌مه‌نی���ی چاوه‌ڕوانکراو‪" ،‬ئێرنست"‪ ،‬نه‌بوو‪.‬‬ ‫■ ئه‌و حه‌زی ده‌کرد له‌گه‌ڵ وش���ه‌ و نێوه‌ڕۆک و مانای ناوبانگ���ی ئ���ه‌وان ته‌نی���ا له‌الی���ه‌ن ڕه‌خنه‌گرانه‌وه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ی���ا به‌هێزکردن‪ ،‬دان���ی حه‌ق‪ ،‬یا‪ :‬براک���ه‌ت‪ .‬ئه‌مانه‌ بۆ‬ ‫پێویس���تیان به‌ بلیمه‌تێک ‌ه بۆ ئ���ه‌و وه‌رزی کتێبه‌ی ل ‌ه‬ ‫وشه‌ی تایبه‌تی گه‌م ‌ه بکا‪.‬‬ ‫نووسه‌رێکی چاک‪ ،‬هه‌موو به‌شه‌کانی بارانن‪"...‬‬ ‫■ وه‌ختێک تووڕه ده‌ب���وو‪ ،‬ڕق و تووڕه‌یییه‌که‌ی خۆی ئارادایه‌‪ ،‬دروست کراوه‪.‬‬ ‫ل ‌ه وتارێک���دا‪ ،‬که‌ گۆڤاری‪ ، Escapade‬س���اڵی‬ ‫‪ ،1959‬ب�ڵ�اوی ک���رده‌وه‌‪ ،‬هه‌منگ���وه‌ی وه‌ک وته‌بێژی له‌سه‌ر کاغه‌زێک ده‌نووسییه‌وه‪ ،‬کاغه‌زه‌که‌ی ده‌خست ‌ه نێو‬ ‫سه‌رچاوەکانی ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬ ‫خه‌باتکار‪ ،‬یا "گه‌وره‌ترین قس���ه‌بێژ"ـی سه‌رده‌م‪ ،‬ناوزه‌د پاکه‌تێکی نامه‌وه و پاشان هه‌موو نام ‌ه پڕ له‌ ڕقه‌کانی ل ‌ه‬ ‫‪1.http://hd.se/‬‬ ‫ئارکیڤی تایبه‌به‌تیی خۆیدا ده‌پاراست‪.‬‬ ‫کرا‪.‬‬ ‫_‪2.http://nobelgrottan.se/Ernest‬‬ ‫■ ئه‌و له‌ ترسێکی هه‌میش���ه‌ییدا ده‌ژیا‪ ،‬ترس له‌وه ک ‌ه‬ ‫وه‌ختێ���ک ولیه‌م فۆکنه‌ر ل ‌ه س���اڵی ‪1949‬ـدا خه‌اڵتی‬ ‫‪Hemingway.html‬‬ ‫نۆبێلی ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتدا برده‌وه‌‪ ،‬هه‌منگوه‌ی نووسیی‪ :‬هیچ توانای نووس���ین له‌ ده‌س���ت بدا یان وه‌ک نووسه‌ر خاو‬

‫«سێ چیرۆک و دە شیعر»‬

‫نامەی هەمنگوەی سەبارەت بە‬ ‫یەکەمین کتێبی‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬مەریوان هەڵەبجەیی‬ ‫ئێدمۆند وێڵس���ۆن ڕۆژی ‪21‬ی ئۆكتۆبەری ‪ 1923‬ئه‌م بابه‌ته‌ى خواره‌وه‌ى‬ ‫له‌ س���توونى "یادداش���ت ‌ه ڕۆژانه‌كانى ئه‌هلی كتێبێكدا" ك ‌ه نووسینی "برۆتۆن‬ ‫ڕاس���كۆ"یه‌‪ ،‬له‌ ژماره‌ی تایبه‌تى ڕۆژانى یه‌كشه‌ممه‌ى باڵوكراوه‌ى "تریبۆن"ی‬ ‫نیۆیۆركدا باڵو كرا‌یه‌وە‪.‬‬ ‫برۆت���ۆن ڕاس���كۆ له‌و س���ه‌رده‌مه‌دا خ���ۆی سه‌رنووس���ه‌رى ئه‌ده‌بیی ئه‌م‬ ‫تایبه‌تنامه‌یە بوو ‪:‬‬ ‫ده‌مه‌وئێواره‌ س���ه‌رێكم له‌ ماریو ئیدمۆند وێڵس���ۆن دا‪ ،‬وێڵسۆن سه‌ره‌نجی‬ ‫منى ڕاكێشا بۆ نووسینێكی سه‌رنجڕاكێش ك ‌ه ب ‌ه قه‌ڵه‌مى ئێرنست هه‌منگوەى‬ ‫نووسرابوو‪ ،‬له‌ ژماره‌ى نوێی " لیتڵ ڕیڤیۆ" چاپ بووبوو‪ ،‬و‌ه گاالنتی ‌ه "لویس"‬ ‫دانه‌یه‌ك ل ‌ه كتێبی "س���ێ چیرۆك و ده‌ ش���یعر"ی به‌رهه‌مى هه‌منگوەى ك ‌ه‬ ‫ل���ه‌ پاریس چاپ كرابوو ن���اردی بۆم و ڕاى له‌ ب���اره‌وه‌ دابوو‪ ،‬ك ‌ه كتێبێكی‬ ‫سه‌رنجڕاكێش ‌ه و به‌ دڵم ده‌بێت ‪.‬‬ ‫به‌اڵم من هێشتا ده‌رفه‌تم بۆ نه‌ڕه‌خساوه‌ بیخوێنمه‌وە‪.‬‬ ‫"ویڵسۆن" سه‌رماى بووبوو‪ ،‬گله‌یی ده‌كرد له‌وه‌ى كێشه‌ى نیۆیۆرك ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫مرۆڤ به‌ ئه‌سته‌م ده‌توانێت ئاسوود‌ه بێت و ته‌ندروست بێت تێیدا ‪.‬‬ ‫ئه‌م شار‌ه به‌رده‌وام مرۆڤ تووڕ‌ه ده‌كات و دانیشتوانى "مه‌نهاتن" هه‌میش ‌ه‬ ‫سه‌رمایان بوو‌ه ‪.‬‬ ‫زۆری نه‌خایان���د هەمنگوەى ك ‌ه له‌و س���ه‌رده‌مه‌دا ل ‌ه باڵوكراوه‌یەكدا ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫كه‌نه‌دا كاری ده‌كرد ئه‌م نامه‌یەی خواره‌وه‌ى بۆ نووسیبووم ‪:‬‬ ‫به‌ڕێز جه‌نابی وێڵسۆن‬ ‫‪11‬ی نۆڤەمبه‌رى‪1933 ،‬‬ ‫ل ‌ه یادداشت ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی و ئه‌ده‌بییه‌كانى برۆتۆن ڕاسكۆدا خوێندمه‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫تۆ س���ه‌رنجی ئه‌وت ڕاكێش���اوه‌ بۆ چه‌ند پارچه‌یه‌ك ل ‌ه نووسینه‌كانى من ل ‌ه‬

‫«‬

‫باڵوكراوه‌ى "لیتڵ ڕیڤیۆ"‪ .‬من كتێبی "سێ چیرۆك و د‌ه شیعر"ت بۆ ده‌نێرم‪.‬‬ ‫تا ئه‌و جێگایه‌ی ئاگادارم هێشتا كه‌س ل ‌ه ئه‌مەریكا له‌ باره‌ى ئه‌م كتێبه‌و‌ه‬ ‫بابه‌تى نه‌نووسیو‌ه ‪.‬‬ ‫گرتروود س���تاین نامه‌یه‌ك���ى نووس���یوه‌ و هه‌واڵی ئ���ه‌وه‌ى ڕاگه‌یاندوو‌ه‬ ‫ڕەخنه‌یه‌كى له‌سه‌ر ئه‌م كتێب ‌ه نووسیوه‌ به‌اڵم نازانم تا ئێستا چاپی كردوو‌ه‬ ‫یان نا ‪.‬‬ ‫له‌ كه‌نه‌دا مرۆڤ ئاگاى ل ‌ه هیچ شتێك نامێنێت ‪.‬‬ ‫حه‌ز ئه‌كه‌م چه‌ند دانه‌یه‌ك ل ‌ه كتێبه‌كه‌م بنێرم بۆ چه‌ند كه‌س���ێك به‌ڵكوو‬ ‫ڕه‌خنه‌ى له‌س���ه‌ر بنووس���ن به‌اڵم نازانم ئایا هه‌ر به‌و جۆره‌ى ل ‌ه فه‌ره‌نس���ا‬ ‫نه‌ریتێكی ناچارییه‌‪ ،‬ئه‌بێت ش���تێك له‌ پش���ت كتێبه‌كانه‌و‌ه بنووس���رێت و‬ ‫پێشكه‌ش بكرێن به‌ كه‌سانێك یاخود نا‪.‬‬ ‫چونكه‌ كه‌س من ناناسێت و ناشكرێت خوێندنه‌وه‌ى كتێبه‌كانم بسه‌پێنرێت‬ ‫به‌س���ه‌ر هیچ كه‌س���ێكدا‪ ،‬ڕەنگ ‌ه ئه‌و كه‌س���انه‌ى كه‌ كتێبه‌كانیان پێده‌گات‪،‬‬ ‫ئاره‌زووى خوێندنه‌و‌ه نیشان ناده‌ن‪ ،‬وه‌ك جه‌نابی ڕاسكۆ ك ‌ه دواى سێ مانگ‬ ‫هێش���تا ده‌رفه‌تیان نه‌بوو‌ه ئه‌و نوسخه‌یه‌ی ك ‌ه خانه‌ى چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ى‬ ‫"گاالنتی ‌ه " بۆی ناردووه‌ بیخوێنێته‌و‌ه ‪.‬‬ ‫" ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدای ‌ه ده‌كرێت هه‌موو كتێبه‌كه‌ ل ‌ه ماوه‌ى كاتژمێر و نیوێكدا‬ ‫بخوێنیته‌و‌ه ‪".‬‬ ‫كانتیكت پابلیش���ینگ كامپانی‪ ،‬هی "مه‌ك ئه‌لمۆنه‌" ئه‌م ناوه‌ندی چاپ و‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ی ‌ه به‌رهه‌می ولیام كارلووس ولیامز‪ ،‬مینا لوڤی‪ ،‬مارس���دن هارلی‬ ‫و ماك ئه‌لمۆنی باڵو كردووەته‌و‌ه ‪.‬‬ ‫هی���وادارم كتێبه‌ك ‌ه په‌س���ه‌ند بكه‌ى‪ .‬ئه‌گه‌ر كتێبه‌ك ‌ه س���ه‌رنجڕاكێش بوو‬ ‫به‌الته‌وه‌‪ ،‬تكایه‌ چوار‪-‬پێنج كه‌س کە ڕه‌نگه‌ ڕه‌خنه‌ى له‌س���ه‌ر بنووسن‪ ،‬پێم‬ ‫بناس���ێن ‌ه بۆ ئه‌وه‌ى كتێبیان بۆ بنێرم‪ .‬زۆر سوپاسی لوتفی به‌ڕێزتان ئه‌كه‌م‬ ‫و مه‌منوونتان ئه‌بم ‪.‬‬ ‫ئه‌م ناونیشانه‌ى من تا مانگی یه‌ك كارى پێده‌كرێت‪ .‬له‌و به‌رواره‌ به‌ دواو‌ه‬ ‫ئێم���ه‌ ده‌گه‌ڕێینه‌و‌ه بۆ پاریس‪ .‬چ ده‌رفه‌تى ئه‌نجامدانى ئه‌م كاره‌ت هه‌بێت چ‬ ‫نه‌تبێت‪ ،‬له‌هه‌ر حاڵەتێكدا سوپاست ده‌كه‌م ‪.‬‬ ‫تۆرێنتۆ‪ -‬كه‌نه‌دا‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٨‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/٢١‬‬

‫‪3‬‬

‫"ژیان هیچ ناهێنێت‪ ،‬بەاڵم هیچ شتێكیش ژیان‬ ‫ناهێنێت‪".‬‬ ‫ئەندرێ مالرۆ‬ ‫گەرچی پێشتر و لە چەند شوێنێكدا سەبارەت‬ ‫بە كامۆ و هزری كامۆ دواوم‪ )1(،‬بەاڵم بە پێویستم‬ ‫زانی بۆ ئەم وەرگێڕانەی (ئەفسانەی سیزیف)یش‬ ‫چەند دێڕێك بنووسم‪.‬‬ ‫هەڵبەتە بەر لە هەر ش���تێك دەبێ ئەوە بڵێین‬ ‫ك���ە ئەلبێ���ر كام���ۆ (‪ )1960-1913‬ئەوەن���دەی‬ ‫ڕۆماننووس و چیرۆكنووسە‪ ،‬ئەوەندە فەیلەسووف‬ ‫نییە و خۆیش���ی دانی بەمەدا ناوە و هەرگیز وەك‬ ‫فەیلەس���ووفێك خۆی نەناس���اندووە‪ ،‬گەرچی لە‬ ‫زانكۆی جەزائیر فەلس���ەفەی خوێن���دووە و هەر‬ ‫لەوێش بە دوو ڕێبازی فەلس���ەفیی دیاری سەدەی‬ ‫بیستەم ئاش���نابووە‪ ،‬واتە فەلسەفەی بوونگەرایی‬ ‫و هەروەها دیاردەناسی (یان فینۆمینۆلۆجی)‪ .‬لە‬ ‫فەلسەفەی بوونگەراییش���دا زیاتر لقە دینییەكەی‬ ‫ناسی و بایەخی پێدا‪ ،‬بەتایبەتیش بوونگەراییەكەی‬ ‫س���ۆرێن كیركەگۆر و یاس���پەرز و چیستۆڤ‪ .‬لە‬ ‫دیاردەناسیش���دا گرنگیی بە دامەزرێنەرەكەی دا‪،‬‬ ‫واتە ئێدمۆند هۆس���ێرل‪ .‬هەر بۆی���ە دەبینین لە‬ ‫"ئەفس���انەی سیزیف"دا بەشێك بۆ لێدوان لەسەر‬ ‫ئەم فەیلەسووفانە تەرخان دەكات‪.‬‬ ‫كامۆ لە سەرەتاكانی دووەمین جەنگی جیهانیدا‬ ‫"ئەفسانەی سیزیف"ی نووسی و لە ساڵی ‪1942‬دا‬ ‫بۆ یەكەمی���ن جار چاپ كرا‪ .‬هەروەكو خۆیش���ی‬ ‫دەڵێت‪ ،‬ئەو نەیویس���تووە لەڕێی ئ���ەم كتێبەوە‬ ‫فەلسەفەیەك بۆ پووچی (یان ئەبسێرد) بخاتەڕوو‪،‬‬ ‫هێندەی ویس���توویەتی دەربارەی هەس���تكردن بە‬ ‫پووچ���ی بدوێت‪ ،‬كە ئەمەش س���ەرەتایەكە نەك‬ ‫كۆتایی‪ .‬س���ەرەتایەك كە دەكرێ بە س���ەرەتای‬ ‫ڕزگاربوون���ی مرۆڤی لە قەڵەم بدەین لە دەس���ت‬ ‫كۆمەڵێك وەهم كە پێشتر گیرۆدەیان بووە‪.‬‬ ‫بەاڵم با بپرس���ین ئاخ���ۆ پووچی چییە و كەی‬ ‫هەستكردن پێی الی مرۆڤ سەرهەڵدەدات؟‬ ‫پووچی "یان ئەبس���ێرد" (‪ )2‬الی كامۆ بریتییە‬ ‫لەو دژوازییەی (‪ )3‬ل���ە ئەنجامی بەریەككەوتنی‬ ‫هۆش���ی مرۆڤ و گێتییەوە پەیدا دەبێت‪ ،‬كاتێك‬ ‫مرۆڤ پرسیار لە گێتی دەكات و گێتیش بێدەنگ‬ ‫و بێ وەاڵمە‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ئەم���ە پێناس���ەی پووچییە ل���ە مانا‬ ‫گش���تییەكەیدا‪ .‬ئەگین���ا هەس���تكردن بە پووچی‬ ‫وابەس���تەیە بەو بیرۆكەیەوەی كە ژیان بێ مانایە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە دەتوانین بڵێین كە ئەم كتێبە پەیجۆرییە‬ ‫لەسەر ماناداری و بێمانایی ژیان‪.‬‬ ‫لەبەرئەمەشە س���ەرەتای كتێبەكە بەوە دەست‬ ‫پێدەكات كە بە تەنها یەك مەس���ەلەی فەلسەفیی‬ ‫جیددی هەیە كە ئەویش خۆكوش���تنە‪ .‬ئاخۆ ژیان‬ ‫ش���تێكی مانادارە و دەهێنێت بێگوزەرێنین‪ ،‬یان‬ ‫نەخێر بێمانایە و لەو حاڵەتەش���دا كە ژیان بێمانا‬ ‫بوو‪ ،‬ئاخۆ چەند ڕەوای ‌ه پەنا بۆ خۆكوشتن بەرین‬ ‫و خۆمانی لێ قوتار بكەین؟ ئەی ئاخۆ ڕێگەچارەی‬ ‫ت���ر هەیە؟ گەر ڕێگەچارەی تر نەبێت مرۆڤ چۆن‬ ‫دەتوانێ بەبێ پەنابردنە بەر خۆكوش���تن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەم پووچییەدا هەڵبكات و چۆنیش ڕەفتار بكات؟‬ ‫بێگوم���ان دوای ئەوەی كامۆ جەخت لەس���ەر‬ ‫بێمانایی ژیان دەكاتەوە‪ ،‬هەڵهاتن لەو بێماناییەش‬ ‫ڕەتدەكات���ەوە و بە ڕێگەچارەی دانانێت‪ .‬هەڵبەت‬ ‫هەاڵتنیش شێوەی جیاوازی هەیە‪.‬‬ ‫خۆكوش���تن ئەو هەاڵتنەیە كە بە ئەنجامدانی‪،‬‬ ‫م���رۆڤ لەو هاوكێش���ەیە ڕادەكات كە پێویس���تە‬ ‫ئەمەك���دار بێ���ت ب���ۆی‪ .‬ب���ە واتایەك���ی تر لە‬ ‫ئینسانیبوونی خۆی ڕادەكات‪ .‬پاشان كامۆ دەڵێت‬ ‫ك���ە غەریزەی ژیان بەهێزترە ل���ەو هۆكارانەی بۆ‬ ‫خۆكوش���تن پاڵمان پێوە دەنێن‪ .‬ئێمە بەر لەوەی‬ ‫خ���وو بە بیركردنەوەوە بگرین خوومان بە ژیانەوە‬ ‫گرتووە‪ .‬لێرەدا قس���ەیەكی فەیلەس���ووفی گەورە‬ ‫"فریدریش نیتچ���ە"م بیر دەكەوێت���ەوە كە كامۆ‬ ‫خۆیش���ی زۆر لەژێ���ر كاریگەرییدا ب���ووە‪ .‬نیتچە‬ ‫لە زمانی زەردەش���تەوە دەڵێ���ت‪" :‬ئەوەی وامان‬ ‫لێدەكات لەسەر ژیان بەردەوام بین‪ ،‬خۆشەویستی‬ ‫ژی���ان نییە‪ ،‬بەڵكو ئەوەیە كە خوومان بە ژیانەوە‬

‫كامۆ و ئەفسانەی سیزیف‬ ‫گرتووە"‪.‬‬ ‫كامۆ ئەم خۆكوشتنەیان ناودەنێت "خۆكوشتنی‬ ‫جەستەیی"‪ ،‬بەاڵم جۆرێكی تری هەاڵتن هەیە كە‬ ‫ناوی لێدەنێت "خۆكوشتنی فەلسەفی"‪ .‬بۆ ئەمەش‬ ‫چەند فەیلەس���ووفێكی ئەقڵگ���ەرا (یان ئەقاڵنی)‬ ‫ب���ە نموونە دەهێنێتەوە‪ .‬ئەوەتان���ێ كیركەگۆر و‬ ‫چیس���تۆڤ و یاس���پەرز‪ ،‬دوای ئەوەی ڕووبەڕووی‬ ‫دژوازیی پووچی دەبنەوە لەڕێی (بازدانی ئیمان)‬ ‫ـەوە لێی ڕادەكەن‪ .‬بە هەمان ش���ێوە هۆس���ێرلی‬ ‫دیاردەناس و ئ���ەو بیرمەندانەی ك���ە "ئەقڵ" بە‬ ‫ش���رۆڤەكاری ڕەهای گێتی دەزانن‪ .‬لەكاتێكدا بە‬ ‫بۆچوونی كامۆ‪ ،‬گەرچی ئێم���ە ناچارین بە تەنها‬ ‫لەڕێ���ی ئەقڵەوە ش���تەكانی دونیا ڕاڤ���ە بكەین‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ئەقڵیش س���نووردارە و ل���ە توانایدا نییە‬ ‫حەقیقەتەكانمان بە ڕەهایی بۆ كەشف بكات‪.‬‬ ‫جۆرێكی تری ئەو هەڵهاتنە یان بازدانە‪ ،‬بریتییە‬ ‫لەوەی مرۆڤ خۆی بە ئومێدێكەوە هەڵبواس���ێت‬ ‫ب���ۆ جیهانێكی تر یان بۆ ئاین���دە‪ ،‬لە كاتێكدا بە‬ ‫بۆچوون���ی كامۆ‪ ،‬ئەوەی ئادەمیزاد ش���كی دەبات‬ ‫ئەم جیهانەیە و مەملەكەتەكەش���ی هەموو وا لەم‬ ‫جیهانەدا و ئەوەی هەبێت "هەنووكە"یە و ش���تێك‬ ‫بە ناوی "ئایندەیەكی مسۆگەر"ەوە نییە‪.‬‬ ‫بۆی���ە م���رۆڤ پێویس���تە لەگ���ەڵ پووچی���دا‬ ‫هەڵب���كات و لەن���او دژوازییەكانیدا بژی‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫هۆش���یارییەكی فرەوە‪ ،‬واتە ژیانێكی ئەبسێردانە‬ ‫بژی‪ ،‬كە ئ���ەم ژیانەش بە بۆچوونی كامۆ س���ێ‬ ‫خەس���ڵەت دەگرێتەخۆ‪ :‬یاخیب���وون و ئازادی و‬ ‫جۆش و خرۆش بۆ ژیان‪.‬‬ ‫كام���ۆ چ���وار نموونە ب���ۆ ژیانی ئەبس���ێردانە‬ ‫دەهێنێت���ەوە كە بریتین لە‪ :‬دۆن جوان و‪ ،‬ئەكتەر‬ ‫و‪ ،‬جیهانگیر و پاشانیش داهێنەر‪.‬‬ ‫دۆن ج���وان ل���ە دڵدارییەكانی���دا ب���اوەڕی بە‬ ‫فەلسەفەی چەندایەتییە نەك چلۆنایەتی‪ ،‬بۆیە بە‬ ‫هەمان تین و شەوقەوە دۆستەكانی خۆشدەوێت‪.‬‬ ‫ئەكتەر لەس���ەر تەختەی ش���انۆ و لە ماوەیەكی‬ ‫دیاریكراودا دەچێتە ڕۆحی چەندین كەسانی ترەوە‬ ‫و ژیانی ئەوان دەژی و تاقی دەكاتەوە‪.‬‬ ‫جیهانگی���ر ‪ Conqueror‬كەس���ێكە‬ ‫هۆشیارییەكی زۆری بە تەنیایی مێتافیزیكی خۆی‬ ‫هەی���ە و بە مانا س���ەربازییەكەی داگیركەر نییە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە دەتوانین نموونەكەی لە پڕۆمیسیۆس���دا‬ ‫ببینینەوە ک���ە ڕووناکی لە خواوەندەکان دەدزێت‬ ‫بۆ ئادەمیزاد و‪،‬الیەنی مرۆڤ دەگرێت‪.‬‬ ‫داهێنەری���ش نموونەیەك���ی ت���ری پاڵەوان���ی‬ ‫ئەبسێردە كە لەڕێی داهێنانەكانییەوە سەرلەنوێ‬ ‫وەسفی ئەزموونەكانی ژیان دەكاتەوە‪.‬‬ ‫دواج���ار كامۆ مرۆڤی هاوچەرخ بە "س���یزیف"‬ ‫دەش���وبهێنێت و وەكچۆن زەردەش���ت الی نیتچە‬ ‫دەبێتە پاڵەوانی "بااڵمرۆ‪ -‬سوپەرمان"‪ ،‬ئاوەهاش‬ ‫س���یزیف الی كامۆ دەبێتە پاڵەوانی ئەبس���ێرد‪.‬‬ ‫بەاڵم بۆ س���یزیف؟ بۆ وەاڵمدانەوەی ئەمە دەبێ‬ ‫بگەڕێینەوە بۆ ئەفسانە ئەسڵییەكە‪.‬‬ ‫لە میتۆلۆجیای گریكدا سیزیف یان سیزیفۆس‬ ‫‪ Sisyphus‬كەس���ێكی ت���ا بڵێی���ت زۆرزان‬ ‫بوو‪ ،‬ل���ە توانایدا بوو خواوەن���دەكان فریوبدات و‬ ‫نهێنییەكانیان ئاشكرا بكات و سەرپێچییان بكات‪.‬‬ ‫ل���ە یەكێك لە ڕاپۆرتەكان���دا دەوترێ كە وەختێ‬ ‫زیۆس‪ ،‬ئێجینای كچی ئیزۆپ دەڕفێنێت‪ ،‬سیزیف‬ ‫ب���ەم كارەی دەزانێت و کات���ێ ئیزۆپ دەچێت بۆ‬ ‫الی س���یزیف و گلەیی و سکااڵ لە زیۆس دەکات؛‬ ‫س���یزیف ڕاس���تییەکەی ال دەدركێنێت و بەمەش‬ ‫زیۆس زۆر تووڕە دەبێت‪.‬‬ ‫بۆی���ە وەختێ س���یزیف دەمرێ���ت‪ ،‬زیۆس بە‬ ‫هادی���س دەڵێ���ت تا زنجی���ری بكات‪ ،‬س���یزیف‬ ‫هەڵیدەخەڵەتێنێت بەوەی ك���ە داوای لێ دەكات‬ ‫قایم���ی و توندوتۆڵیی زنجیرەك���ە تاقی بكاتەوە‪،‬‬ ‫ئیتر كاتێ���ك تاناتۆس زنجیرەكە تاقی دەكاتەوە‪،‬‬ ‫س���یزیف توند دەیبەستێتەوە و بەمجۆرە جیهانی‬ ‫خ���وارەوە چۆڵ دەبێت و وای لێ دێت چیتر كەس‬ ‫نامرێ���ت‪ .‬بۆیە ئاریس���ی خواوەن���دی جەنگ زۆر‬ ‫تووڕە دەبێت و دەچێ���ت تاناتۆس ڕزگار دەكات‬ ‫و س���یزیف بۆ دۆزەخ دەنێرێت‪ .‬سیزیفیش بەر لە‬ ‫مەرگ���ی دەیەوێ هاوس���ەرەکەی تاقی بکاتەوە و‬ ‫وەسیەتێك بۆ هاوسەرەكەی دەكات کە نەینێژێت‬ ‫و لە مەیدانێکی گش���تیدا تەرمەکەی فڕێبدات‪ ،‬كە‬ ‫س���یزیف دەمرێت‪ ،‬هاوس���ەرەكەی وەسیەتەكەی‬ ‫جێبەجێ دەکات‪ .‬س���یزیفیش پێی س���ەیر دەبێت‬ ‫کە هاوسەرەکەی ئەمەی کردووە و بە بێ ئەمەکی‬ ‫دەزانێ لە ئاس���ت خۆشەویس���تیدا‪ .‬بۆیە شاژنی‬ ‫جیهانی خوارەوە (واتە پێرسیڤۆنی) قایل دەكات‬ ‫ك���ە بگەڕێتەوە بۆ دونیا (جیهانی س���ەرەوە) تا‬ ‫دەرفەتێكی بداتێ بچێتەوە بۆ الی هاوس���ەرەكەی‬ ‫و لۆم���ەی بكات لەس���ەر ئ���ەو كارە‪ .‬بەاڵم كاتێ‬ ‫س���یزیف دەگەڕێتەوە بۆ دونیا‪ ،‬بە دیمەنی دەریا‬

‫گومان دەکرێ کە یەکێکیان لەوی تری وەرگرتبێت‪.‬‬ ‫بۆ وەرگێڕانە فارس���ییەکانیش‪ ،‬دەقێکیان باشە و‬ ‫ئەوانی تر باش نین‪ ،‬ئەویش دەقە وەرگێڕراوەکەی‬ ‫(شهال ش���ریعتمداری)یە‪ ،‬کە دیس���ان ئەویش لە‬ ‫هەڵە خاڵی نییە‪ .‬بە هەرحاڵ مەبەستمە بڵێم کە‬ ‫متمانەپێکراوترین دەق ب���ۆ ئەم وەرگێڕانە؛ دەقە‬ ‫ئینگلیزییەکەیە و ئ���ەم کاری بەراوردکردنەش بۆ‬ ‫م���ن ماندووبوونەکەمی چەندب���ارە کرد‪ .‬هەروەها‬ ‫پێویس���تە ئاماژە بەوەش بدەم کە جگە لە چەند‬ ‫پەراوێزێکی کامۆ خ���ۆی‪ ،‬ئەوانی تر هەموو خۆم‬ ‫بە مەبەس���تی ڕوونکردنەوەی زیاتر دامناون تا لە‬ ‫تێگەش���تنی کتێبەکەدا زیات���ر یارمەتیی خوێنەر‬ ‫بدەن‪.‬‬ ‫بۆ تێگەیش���تن ل���ە هەن���دێ زاراوەی تایبەت‬ ‫به‌ فیک���ری کامۆش‪ ،‬پێم وای���ە گەڕانەوە بۆ ئەو‬ ‫پێش���ەکییەی کە بۆ وەرگێڕان���ی کتێبی (مرۆڤی‬ ‫یاخی) نووسیومە؛ بەس بێت‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا دەڵێین كە "ئەفسانەی سیزیف"یش‬ ‫هەروەك���و "مرۆڤ���ی یاخ���ی" یەكێكە ل���ە كتێبە‬ ‫گرنگەكانی سەدەی بیستەم و گەر "مرۆڤی یاخی"‬ ‫مانێفێستی یاخیبوون بووبێت لە سەدەی بیستدا‪،‬‬ ‫ئەوا "ئەفس���انەی س���یزیف" بەر لەو‪ ،‬مانفێستی‬ ‫ئەبسێرد بوو‪ ،‬كە دواتر كاریگەریی خۆیان لەسەر‬ ‫گەلێ ڕۆماننووس و شانۆنووس و بیرمەندی دونیا‬ ‫جێهێشت‪.‬‬

‫ئه‌م نووسین ‌ه پێشەکیی وەرگێڕانە کوردییەکەی کتێبی «ئەفسانەی سیزیف»ـی ئەلبێر کامۆیە کە ئازاد بەرزنجی کردوویە‬ ‫بە کوردی و لە ئایندەیەکی نزیکدا لەالیەن ناوەندی غەزەلنووس‪ -‬بۆ چاپ و باڵوکردنەوەوە‪ ،‬چاپ و باڵو دەکرێتەوە‬

‫ئازاد بەرزنجی‬

‫««‬

‫سەدوپازدەساڵەی یادی لەدایکبوونی ئێرنست هەمنگوەی‬

‫و كەژ و كێو و دەش���تەكان ش���ەیدا دەبێتەوە و‬ ‫نایەوێ بگەڕێتەوە‪ ،‬وەلێ زیۆس فەرمان بە هادیس‬ ‫دەدات ت���ا بیگەڕێنێتەوە ب���ۆ جیهانی خوارەوە و‬ ‫ئەمجارە ئەو سزا سەختەی بەسەردا دەسەپێنێت‬ ‫كە گاشەبەردێكی گەورە بەرەو لووتكەی شاخێك‬ ‫بەرێ���ت و هەرئەوەندە خەریكە بگاتە ش���اخەكە‪،‬‬ ‫بەردەكە خلۆر دەبێتەوە وئەمیش دیسانەوە دەبێ‬ ‫ئ���ەو كارە ب���ۆ دووەمین جار و ب���ۆ هەتا هەتایە‬ ‫دووپات بكات���ەوە‪ ،‬لەو ڕووەوەی کە هیچ ئازارێک‬ ‫س���ەختتر نییە لە ئ���ازاری کارێک کە دەیکەیت و‬ ‫بێهوودەیە‪.‬‬ ‫كام���ۆ س���یزیف ب���ەو پاڵەوان���ەی پووچ���ی‬ ‫دەزانێت كە شایس���تەی ئەو س���زایە بوو لەالیەن‬ ‫خواوەندەكان���ەوە‪ ،‬چونكە دژ ب���ە ئیرادەی ئەوان‬ ‫وەس���تایەوە و نهێنییەكانی دركان���دن و ڕقی لە‬ ‫مەرگ دەبۆوە و ش���ەیدای ژیان بوو‪ .‬هەربۆیە ئەو‬ ‫س���زایەی‪ ،‬ئ���ەو نرخە بوو كە دەب���وو لەبری ئەو‬ ‫عیشقەی بۆ ژیان بیدایە‪.‬‬ ‫ئاخۆ سیزیف بەختەوەرە؟‬ ‫كامۆ بە "ئەرێ" وەاڵمی ئەم پرسیارە دەداتەوە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی س���یزیف هۆش���یارە بەو كارەی كە‬ ‫دەیكات و ئەو چارەنووس���ەی ل���ە ئامێز گرتووە‪.‬‬ ‫بەاڵم بەدەر لەم بۆچوونەی كامۆ دەپرسین‪ :‬ئاخۆ‬ ‫كەس���ێك كە تا ئەبەد مەحكومە ب���ە هەڵگرتنی‬ ‫گاش���ەبەردێك و سەرخستنی بۆ س���ەر كێوێك‪،‬‬ ‫س���وور دەشزانێ كە دەبێ هەموو ڕۆژێك و هەموو‬ ‫جارێ���ك هەمان كار دووبارە و چەندبارە بكاتەوە‪،‬‬ ‫ت���ا چەند دەتوانین بە كەس���ێكی بەختەوەری لە‬ ‫قەڵەم بدەین؟‬ ‫ب���ەر لەوەی کۆتای���ی بەم چەند دێ���ڕە بهێنم‪،‬‬ ‫دەمەوێ ش���تێک س���ەبارەت ب���ە وەرگێڕانی ئەم‬ ‫کارە بڵێم‪ .‬هەڵبەت پێش هەموو ش���تێک دەمەوێ‬ ‫جەخت لەسەر ئەوە بکەمەوە کە وەرگێڕانی کارە‬ ‫فیکرییەکان���ی کام���ۆ‪ ،‬ت���ەواو بەپێچەوانەی کارە‬ ‫ئەدەبییەکانییەوە‪ ،‬س���ەخت و دژوارە‪ .‬نووس���ینە‬ ‫فیکرییەکانی کامۆ‪ ،‬بە تایبەتیش " مرۆڤی یاخی"‬ ‫و " ئەفسانەی سیزیف" پڕن لە خوازە و سیمبوڵ‬ ‫و زاراوە و ئایرۆن���ی و لێکچوان���دن و ئاماژەکردن‬ ‫و گەڕاندن���ەوە بۆ کاری فیک���ری و ئەدەبیی تر و‬ ‫‪...‬هت���د‪ .‬من بۆ ئەوەی ئەوەن���دەی لە توانامدایە‬ ‫وەرگێڕانێک���ی ورد بەدەس���تەوە بدەم‪،‬دەق���ە‬ ‫ئینگلیزییەک���ەم کرد بە س���ەرچاوەی یەکەم و بە‬ ‫پل���ەی یەکەم پش���تم بەو دەقە بەس���تووە کە لە‬ ‫چاپکراوەکان���ی دەزگای (پەنگوین)ـە کە یەکێکە‬ ‫لە دەزگا بەناوبانگ و متمانەپێکراوەکانی ئەوروپا‬ ‫و جیهان‪ .‬بەاڵم هەر بەوەش���ەوە نەوەس���تاوم و‬ ‫چ���ی وەرگێڕانی ت���ری ئەو کتێبەیە ب���ە هەردوو‬ ‫زمانی عەرەبی و فارس���ی پەی���دام کردن وەکو لە‬ ‫سەرەتاشەوە ئاماژەم پێ داون و تۆمارم کردوون‬ ‫و‪ ،‬بە بەراوردی هەموویان کارەکەم ئەنجام داوە‪.‬‬ ‫گەرچی کاتێ بەراوردم کردوونەتەوە لەگەڵ دەقە‬ ‫ئینگلیزییەکە‪ ،‬هیچیان؛ کەم تا زۆر‪ ،‬خاڵی نەبوون‬

‫لە هەڵ���ەی وەرگێڕان و لە نێویاندا وەرگێڕانەکەی‬ ‫(انیس زکی حسن) و (مجاهد عبدالمنعم مجاهد)‬ ‫ل���ە عەرەبییەکەدا باش بوون‪ ،‬گەرچی داڕش���تنی‬ ‫گەلێ بڕگە و ڕستەیان دەقاودەق وەک یەک وایە و‬

‫په‌راوێزه‌كانی ئه‌م باسه‌‪:‬‬ ‫بڕوان ‌ه پێش���ه‌کیی کتێبی (مرۆڤی یاخی) ئه‌لبێر کامۆ‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕان���ی ئازاد به‌رزنجی‪ ،‬ل ‌ه چاپکراوه‌کانی ئه‌ندێش���ه‌ بۆ‬ ‫چاپ و باڵوکردنه‌وه‌‪.2012 ،‬‬ ‫هه‌روه‌ها کتێب���ی (نیگاکان) ده‌زگای چاپ و په‌خش���ی‬ ‫سه‌رده‌م‪ ،‬چ‪.2011 ،2‬‬ ‫هه‌روه‌ها کتێبی (چه‌ند وێستگه‌یه‌کی فیکری و ئه‌ده‌بی)‬ ‫چ‪3‬ک سه‌رده‌م ‪.2008‬‬ ‫‪ 2‬ده‌م���ه‌وێ لێ���ره‌دا ئاماژ‌ه به‌وه‌ بده‌م ک���ه‌ له‌م کتێبه‌دا‬ ‫هه‌ندێجار وشه‌ی "ئه‌بسێرد"م به‌کارهێناوه‌‪ ،‬که‌ هه‌ردووکیان‬ ‫هاو واتان و ب ‌ه یاک مانا دێن‪.‬‬ ‫‪ 3‬دژوازی‪ :‬وات���ه‌ ناودژێت���ی ی���ان (تناق��ض)‬ ‫‪.contradicting‬‬

‫ڕۆمانی گاتسبیی مەزن‬

‫نامەی هەمنگوەی بۆ سکۆت فیتزجێڕاڵد‬

‫‪٢٨‬ی مەی‪١٩٣٤ ،‬‬ ‫سکۆتی ئازیز!‬ ‫ه���ەم ح���ەزم ل���ە‬ ‫کتێبەکەت بوو‪ ،‬هەمیش‬ ‫ح���ەزم لێ���ی نەبوو‪.‬‬ ‫وەس���فی باشی سارا و‬ ‫جێڕاڵد دەکەیت «خوا‬ ‫دووس ب���ە نەف���رەت‬ ‫بکات‪ ،‬ک���ە کتێبەکەی‬ ‫هەڵگرت���ووە و لەگەڵ‬ ‫خۆی���دا بردوویەت���ی و‬ ‫من ئێستە ناتوانم باش‬ ‫ئام���اژە بەو ش���وێنانە‬ ‫بک���ەم ک���ە خەریک���م‬ ‫باس���یان دەکەم‪»...‬‬ ‫پاش���ان‬ ‫ب���ەاڵم‬ ‫کەسایەتییەکانت چاک‬ ‫خراپ کردوون و بە زۆر ویس���تووتە لەگەڵ ئەو ش���تانەدا کە لەگەڵیان���دا نایەنەوە بیانگونجێنی و‬ ‫بیانگۆڕی بۆ مرۆڤانێکی تر‪ ،‬بەاڵم س���کۆت! ئەم کارە ناکرێت‪ .‬کاتێ خەریکی لە بارەی مرۆڤانێکی‬ ‫ڕاس���تەقینەوە دەنووس���ی‪ ،‬ناتوانن لە ژنوپیاوێک لە دایک بووبن کە دایکوباوکی ڕاس���تەقینەیان‬ ‫نیین‪ ،‬یان ئەوەی ناچاریان بکەی کارگەلێک بکان کە نایکەن «کەس���ایەتیی ئەوان لەالیەن هەمان‬ ‫دایکوباوکانی ڕاس���تەقینەی سروشتییەوە دروس���ت دەبێت‪ ».‬دەتوانی کەسایەتیی من‪ ،‬یان زێلدا‪،‬‬ ‫پۆلین‪ ،‬هێدلی‪ ،‬یان سارا یان جێڕڵد هەڵگری و لە بارەیانەوە بنووسی‪ ،‬بەاڵم دەبێ هەر بەو جۆرەی‬ ‫هەن بیانپارێزی و بخوازی تەنیا ئەو ش���تانە ئەنجام بدەن کە دەرەقەتی دێن‪ .‬ناتوانی دانەیەکیان‬ ‫بکەی بەوی تریان‪ .‬دروس���تکردنی کەس���ایەتییەک چاکترین کارێکە دەکرێ بکرێت‪ ،‬بەاڵم ناتوانی‬ ‫کەسایەتییەک کە بە گشتی هەبوونەکەی خۆی نادا بە دەستەوە‪ ،‬بئافرێنیت‪.‬‬ ‫ئەمە هەر ئەو ش���تەیە کە ئێم���ە‪ ،‬زۆر لە خۆمان بکەین دەتوانی���ن ئەنجامی بدەین‪ ،‬بارودۆخ و‬ ‫ڕووداوگەلێک هێندە ڕاستەقینە بن کە وەک شتێ قەرار بێ ڕوو بدەن‪.‬‬ ‫بەاڵم تۆ ڕابوردووەکان و داهاتووەکان بە چاولێکردنی کەسایەتییەکانت دروست ناکەیت‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫ئەوان لەو بەس���ەرهاتە س���اختانەوە کە بۆ خۆتت دروست کردوون هەڵدەبژێریت‪ .‬تۆ باشتر لە هەر‬ ‫کەسێک دەتوانی بنووسیت‪ ،‬لێهاتووییت وەک ئەسپێ بوونتی گرتووەتەوە و دەزانم بە لێهاتووییش‬ ‫دەچی بۆ جەهەننەم‪ .‬س���کۆت! بیکە لە ڕێی خوا ڕاس���تەقینە بنووس���ە‪ ،‬لە ب���ارەی هەرکەس و‬ ‫هەرشتێکەوە کە دەتەوێ بنووسی‪ ،‬بیر لەوە مەکەرەوە کەسێک پێی ناخۆش دەبێت‪)...( .‬‬ ‫کتێبەک���ەت هێن���دەش کە دەڵێم خراپ نییە‪ ،‬بەاڵم باش���تر لەمانیش دەتوانی بنووس���ی‪ .‬کاتێ‬ ‫خەریکی دەنووسی تەنانەت ئابووری و دەروونناسییش دەتوانی بخوێنییەوە و شتانێکی تری جگە‬ ‫لەمان���ە کۆمەکت ناکەن‪ .‬ئێمە وەکوو ئ���ەم بەندبازە بەدبەختانەین کە باش دەتوانین هەڵبەزودابەز‬ ‫بکەین‪ ،‬لە کاتێکدا دنیا پڕە لەو بەندبازانەی لە ژیانیاندا ناتوانن خۆ هەڵدان‪.‬‬ ‫توو گیانی عیسا‪ ،‬بنووسە و ئەوەندە لە بیری ئەوەدا مەبە خەڵکی دەڵێن چی‪.‬‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٨‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/٢١‬‬

‫‪4‬‬

‫سەدوپازدەساڵەی یادی لەدایکبوونی ئێرنست هەمنگوەی‬

‫دەسەاڵتی زەعیم لە نێوان زەبر و گەمژەیی‬

‫««‬

‫خوێندنەوەیەکی کراوە لەپێناو دۆزینەوەی شوناسی زەعیم لە دەقی «پایزی زەعیم»ـی تەڵعەت تاهیردا‬ ‫عەبدواڵ سڵێمان (مەشخەڵ)‬ ‫به‌شی دووه‌م‬ ‫ئەفس���انە لە دەقی پ���ازی زەعیم���دا خاوەنی هیچ‬ ‫ڕەهەندێکی کۆمەاڵیەتی و کلتووری نییە‪ ،‬چونکە زەعیم‬ ‫خۆی کەوتۆتە دەرەوەی هەر هەلومەرجێکی سیاس���ی‬ ‫و کۆمەاڵیەت���ی و ئابووری‪ .‬ب���ۆ نزیکبوونەوە لە واقیع‪،‬‬ ‫نووسەر گەش���تی نێو ئەفس���انەکانمان پێدەکات‪ .‬ئەم‬ ‫گەش���تەش تەنها ی���ەک ئەرکی گرنگ ئەنج���ام دەدات‬ ‫ئەویش دەرخستنی ڕووی شوناسی زەعیمە‪ .‬لێرە شاعیر‬ ‫شوناس���ی زەعیم لە ڕێگەی بەکارهێنانی ئەفس���انەوە‬ ‫دەخاتە ڕوو‪ .‬ئەفسانە لەم دەقە هەر لەبەردەم تەوزیف‬ ‫کردنیکی ئاسایدا نییە‪ ،‬بەڵکە ڕەهەندی ئەفسانە واوەتر‬ ‫دەچێت و دەبێتە بەش���ێک لە پرۆس���ەیەکی فراوانتر‪،‬‬ ‫ئەویش پرۆسەی ناس���اندنی ماهیەتی زەعیمە‪ .‬شاعیر‬ ‫لەم پرۆس���ەیەدا دەس���ت و پێ س���پی نیی���ە و هونەر‬ ‫دەنوێن���ێ‪ .‬لێرە زەعیم پاڵەوانە‪ ،‬بڕی���اردەرە‪ ،‬بەهێزە‪،‬‬ ‫خ���اوەن تواناییەکی لەڕادەبەدەرە‪ .‬سروش���ت بەزێنە و‬ ‫لەدەرەوەی یاس���اکانی سروشت و ژیانەوەیە‪ .‬شوناسی‬ ‫زەعیم شوناس���ێکی بە زەبر و بە دەس���ەاڵتە‪ .‬خاوەن‬ ‫فەرمانە و دەتوانێ چی بوێ بیکات‪ .‬کەوابوو تا ئێس���تا‬ ‫زەعیم تەنه���ا دەرەوەی دیارە‪ .‬خوێنەر تەنها لەبەردەم‬ ‫شکڵ و بیچمی کەس���ێکی ئەفسانەییە کە مەگەر تەنها‬ ‫خواوەندەکانی ئەفس���انەکان ئەو بیچمەیان هەبێ‪ .‬ئەم‬ ‫وێنەی���ەی دەرەوەی زەعیم س���ەرباری زەعامەکەتەی‪،‬‬ ‫دەرخس���تنی الیەنێکی نادیاری ژیان���ی زەعیمە ئەویش‬ ‫ئەکتەربوون���ە‪ .‬زەعی���م ئەکتەرە و دەبێ ب���ەردەوام و‬ ‫ڕۆژانە تەمسیل بکات‪ .‬دەبێ وای خۆی نیشان بدات کە‬ ‫سەرحاڵە‪ ،‬لەسەر شنگ و تاقەتە‪ ،‬گوێی فیل دەردێنێ‬ ‫و گوێز بە دان دەشکێنێ‪.‬‬ ‫تاکە کەسە بتوانێت‬ ‫بە گوفتارى‪ ،‬مانا بسڕێتەوە !‬ ‫بە کردارى‪ ،‬جووڵە لە جووڵە بخات ! (دەقی پایزی‬ ‫زەعیم تەلعەت تاهیر)‬ ‫بەخش���ینی ئەو س���یفەتانە بە زەعیم ل���ە الیەکەوە‬ ‫هێمایە بە توانا و دەس���ەاڵتی زەعیم وەک کاریزمایەک‬ ‫ل���ە قەڵەمڕەوی خۆی���دا و لەالیەکی ترەوە نیش���انەی‬ ‫دەستبردنە یان پەنابردنە بۆ ئەفسانەکردنی پاتریاکێک‬ ‫ک���ە مێنتاڵیتییەک���ەی لەس���ەر دیکتاتۆریەتی بێپەردە‬ ‫ڕسکاوە‪ .‬ئەم پەنابردنە بۆ ئەفسانە پەنابردنە بۆ زمان‬ ‫و ش���ێوازێکی دەربڕین‪ .‬ئەفس���انە لەم دەقەدا کۆمەکی‬ ‫خوێنەر دەکات دیوی دەرەوەی زەعیم و دەسەاڵتەکانی‬ ‫ببێنێ‪ ،‬توانا و فەرمانەکانی لەمس بکات و هێزی سوپا‬

‫و دەست و پێوەندەکانی و نەعرەتەکانی زەعیم ببیستێ‪.‬‬ ‫کەوابوو دەس���تبردن بۆ ئەفسانە پرۆسەیەکی نائاگایی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو شاعیر بە هۆشیارییەوە هەوڵی داوە الیەنی‬ ‫خواوەن���دی زەعیم وێن���ا بکات‪ .‬ئەمەش دەرخس���تنی‬ ‫شوناس���ی زەعیمێک���ی بە زەبر و بە دەس���ەاڵتە‪ .‬واتە‬ ‫نیش���اندان و بەرجەس���تەکردنەوەی شوناسی دەرەوەی‬ ‫زەعیمە‪.‬‬ ‫(‪)٢‬‬ ‫ترس و گرێ دەروونییەکانی زەعیم لە پەیوەست‬ ‫بە شوناسەوە‬ ‫شوناسی ناوەوە‬ ‫زەعیم گەرچی لە هەیکه‌لی دەرەوەیدا وەک بینیمان‬ ‫چ هێز و ئیرادەیەکی پتەو و چ دەسەاڵتێکی گەورەی لە‬ ‫پشت وەستاوە‪ ،‬بەاڵم لە هەمان کاتدا وەختێ بەشەکانی‬ ‫تری پایزی زەعیم دەخوێنین���ەوە دەبینین ڕووبەڕووی‬ ‫ناواخنێکی وێ���ران و کەللەیەکی بەت���اڵ دەبینەوە‪ .‬بۆ‬ ‫ئەم مەبەستەش ش���اعیر سوود لە ڕایەڵ و پەیوەندییە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانی زەعیم وەردەگرێت‪ .‬شاعیر لەڕێگەی‬ ‫کارەکتەری دایک���ی زەعیمەوە گەل���ێ وردکاری ژیانی‬ ‫ڕۆژانەی زەعیممان بۆ دەخات���ە ڕوو‪ .‬ئەو زانیاریانەش‬ ‫ڕۆڵیکی گرنگ دەگێڕن لە جێگیرکردن و خس���تنەڕووی‬ ‫شوناسی ڕاستەقینەی زەعیم‪ .‬دایکی زەعیم کە نزیکترین‬ ‫کەسە لە زەعیم و کانگای خاڵە الوازەکانی کوڕەکەیەتی‬ ‫زۆر بەس���اکاری بێئەوەی بچووکترین کێشەی لەزمانی‬ ‫گتوگۆ هەبێ‪ ،‬سەرکۆنەی کورەکەی دەکات‪:‬‬ ‫رۆڵە هەندێ پارە لە پشتییەک بشارەوە‪ .‬گیانى دایە‬ ‫لەو کورسییە بتهێننە خوارەوە هیچ ئیشێک نازانى‪ .‬ئاخر‬ ‫تۆ قەس���ابیش نەبووى! یان خۆزگە دەنگت خۆشبایە!‬ ‫ئێس���تا ش���وکر‪ ،‬وەزیرەکان مریش���کم بە ناوى چین و‬ ‫ماچین���ەوە لێدەکڕن‪ ،‬لەو کورس���ییە بتهێننە خوارەوە‬ ‫ئەوەش نامێنێ‪ .‬کەس���ی دایە‪ ،‬هەردووکمان پیر بووین‪،‬‬ ‫بتهێننە خوارەوە دەبێ تەنیا سەیرى ئەلبومى وێنەکانت‬ ‫بکەیت‪ ،‬منیش حەوس���ەڵەم نەماوە‪ ،‬چیتر سەڵکە پیاز‬ ‫و دۆش���اوى تەماتە و ژێرپیاڵە خوێ‪ ،‬لە دراوس���ێکان‬ ‫قەرزکەم ‪( .‬دەقی پایزی زەعیم تەلعەت تاهیر)‬ ‫گێڕان���ەوەی ئەم قس���ەیەی دایکی زەعی���م لەزاری‬ ‫توتییەک���ی هەاڵت���ووەوە‪ ،‬دەرخس���تنی الیەکی لێل و‬ ‫تاریکی ئەو تابلۆیەیە کە من ناوم ناوە شوناسی ناوەوە‪.‬‬ ‫لێرە دەبینین زەعیم کەس���ێکە بوودەڵەیە‪ ،‬ژێر دەستی‬ ‫بۆڵەب���ۆڵ و ئامۆژگارییەکان���ی دایکییەتی‪ ،‬ئەو دایکەی‬ ‫وەک وتمان زمانی گتفوگۆ نازانێ و خەمیەتی کوڕەکەی‬ ‫لەو تەخت���ە نەهێننە خوار‪ ،‬دایکێک���ی نەخوێندەواری‬ ‫بێئاگا لە کارەکتەری کوڕەکەی و بێخەبەر لە پرەنسیپ‬ ‫و بنەم���ای ژیانی س���ەرۆکایەتی و دپپلۆماتیکیی و زۆر‬

‫دوور ل���ە ژان و خەمی مەملەکەت‪ .‬ش���اعیر جارێک بە‬ ‫خ���ۆی و جارێکیتر لە ڕێگەی دایک���ی زەعیمەوە دۆخە‬ ‫سایکۆڵۆژییە تێكشکاوەکەی زەعیم دەخاتە ڕوو‪ .‬دایکی‬ ‫زەعیم سەرباری خۆشەویستی بۆ کوڕەکەی‪ ،‬کە ئەویش‬ ‫خۆشەویستییەکی شروش���تییە‪ ،‬لەخەمی داهاتوو دایە‪،‬‬ ‫پێشبینی ئەوە دەکات کە ڕەنگە ڕۆژێک بە ڕاپەڕینێکی‬ ‫جەم���اوەری یان کودەتایەک کوڕەکەی لەس���ەر تەخت‬ ‫بهێننە خوار و باریان لێژ بێ‪ .‬بۆیە هەڵپەی ئەوە دەکا و‬ ‫دنەی کوڕەکەی دەدات تا بیرێک لە پاشەڕۆژ بکاتەوە‪.‬‬ ‫بۆی���ە خوێندنەوەی دایک ب���ۆ زەعی���م‪ ،‬یارمەتیدەری‬ ‫خوێنەرە بۆ بینینی زەعیمی ئۆریجیناڵ کە کوڕە دەست‬ ‫و پێ سپیەکەیەتی‪ .‬ئەمە دەرخستنی کانزا ئەسڵییەکەی‬ ‫زەعیمە لەژێ���ر دەمامکەکانەوە‪ .‬ب���ەاڵم زەعیم هەر لە‬ ‫ئاس���تی گوناه و دەستەپاچەییدا نامێنێتەوە‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫دۆخێکی تراژیدی گەورەدا ژیان بەسەر دەبات‪.‬‬ ‫مەیبینن لە وێنەکاندا پێدەکەنێت‪ ،‬زەعیم گوناحە ‪.‬‬ ‫گندۆرەیەکى بە قەڵەمبڕ پاک نەکرد و ترسى ژەهرى‬ ‫نەبێ !‬ ‫لە نیوەش���ەواندا سەالجەى بۆ قومێ ئاو نەکردەوە و‬ ‫ترسى تەقینەوەى نەبێ!‬ ‫بۆینباخێکى نەبەستا پەتى سێدارەى بیر نەهێنێتەوە‬ ‫! (دەقی پایزی زەعیم تەلعەت تاهیر)‬ ‫ترس سێبەری خستۆتە س���ەر ژیانی زەعیم‪ .‬زەعیم‬ ‫بەپێچەوانەی ئەو هێز و دەسەاڵتەی کە هەیەتی‪ ،‬ترس‬ ‫لێی ناگەڕێ یەک ش���ەو بە ئاسوودەیی سەر بخاتە سەر‬ ‫س���ەرین‪ .‬ترس غەریزەیەکی سروش���تییە و لە هەموو‬ ‫زیندەوەرێک���دا بوونی هەیە‪ .‬ترس���ەکەی زەعیم زیاد لە‬ ‫مان���ا و دەاللەتێکی هەیە‪ .‬زەعی���م تا ئەمرێت ناتوانێت‬ ‫بەکامی دڵی خۆی بچێتە بازاڕ و قاپێک ش���ێلم بخوات‬ ‫و ش���ەربەتێک هەڵقوڕێنێ‪ ،‬یان بچێتە دوکانی کاستەر‬ ‫فرۆشێک و کاستەرێک بخوات‪.‬‬ ‫زەعیم دەیەوێت سادە بژى ‪.‬‬ ‫لەبەر چاوى کامێراکان‪،‬‬ ‫بەرى نەشۆراوەى باخچەکان دەخوات و‬ ‫وەک پسپۆرێکى کشتوکاڵى بە پێکەنینەوە دەڵێت ‪:‬‬ ‫پەیینى کەمە و‬ ‫پاش���ەڕۆى بیست و شەش گوێدرێژى نەخەساوى بۆ‬ ‫تەرخانکەن ‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەى لە میللەت نزیک بێ‪،‬‬ ‫چوارالى الندگرۆزەرەکەى نارنجى کردووە‪،‬‬ ‫گوایە تەکس���ییە و بە نهێنى بە ش���وێن گرفتەکانى‬ ‫خەڵکدا دەگەڕێ ‪( .‬دەقی پایزی زەعیم تەلعەت تاهیر)‬ ‫ئ���ەم س���اویلکەییەی زەعیم بە گەمژە س���ەیرکردنی‬ ‫خەڵک���ە‪ .‬هەرچەندە زەعیم خەڵک ب���ە گەمژە دەزانێ‪،‬‬ ‫لە هەمان کاتیش���دا خەڵک لە گەمژەیی زەعیم دڵنیان‪.‬‬

‫بوونی ئاوێتەبوونێکی گەورە لە نێوان ترس و گەمژەیی‪،‬‬ ‫بوونی کەلێنێک���ی زەبەالح لەنێ���وان زەعیم و خەڵک‪،‬‬ ‫بوونی فریوێکی زۆر بەوەی زەعیم لە نەسلی خواوەندە‪،‬‬ ‫ئەو پاکێچە دراوانەن کە شوناسی زەعیم خۆی تیایاندا‬ ‫دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫دایکى گوتەنى بریا دارتاش بوایە‪ ،‬یان معاون توبى‪،‬‬ ‫یان هیچ نەبێ‪ ،‬هونەرمەند ‪.‬‬ ‫بەاڵم تەنیا دەزانێ فەرمان دەربکا !‬ ‫هەموو سامانەکەى واڵتێک و فتقێکە‬ ‫کە دەنگى ژانى زۆر لە فیکەى کتریی دەچێ! (دەقی‬ ‫پایزی زەعیم تەلعەت تاهیر)‬ ‫زەعیم نەخۆش���ە ئەویش بە هەردوو باری بایۆلۆژیی‬ ‫– س���ایکۆلۆژیی و سیاس���ی ‪ -‬کۆمەاڵیەت���ی‪ .‬زەعی���م‬ ‫لەالیەک���ەوە فتقی هەی���ە ئەمەش ڕێگرە ل���ە کارکردن‬ ‫و ماندووکردنی جەس���تە لەکاتی پێویس���تدا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ب���ەدەوری خۆی گرێیەک���ی دەروونی ب���ۆ پێکهێناوە‪.‬‬ ‫لەالیەکی تریش���ەوە بەمانا سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکەی‬ ‫زەعیم فەرمانڕەوایەکی ترسنۆک و تۆقیوە لە دەوروبەر‬ ‫و دەس���ت وپێوەن���د‪ .‬ل���ەرزۆک لەبەردەم پێش���هات و‬ ‫ڕووداو‪ ،‬الواز لەبەردەم ژن و خۆشەویستی‪ .‬ئەو ژنانەی‬ ‫زەعی���م پێوەندی پێ���وە هەن‪ ،‬ژنانگەلێک���ی زۆرزان و‬ ‫بەرژەوەندخ���وازن‪ ،‬جگە لەوەی وەاڵمی داواکانی زەعیم‬ ‫نادەن���ەوە‪ ،‬دزیش���ی لێدەکەن‪ .‬زەعی���م ناوێرێ هەموو‬ ‫ئاوێ���ک بخواتەوە و هەموو خواردنێک بخوا و دەس���ت‬ ‫بداتە هەموو شتێک گەر پێشوەخت پشکنینی پێویستی‬ ‫بۆ نەکرابێ‪ .‬ئەم بوودەڵەییەی زەعیم شوناسی دووەمی‬ ‫زەعیمە‪ .‬خوێنەر لەم دەقەدا لەبەردەم زەعیمێکی گوناه‬ ‫و الواز و بێدەسەاڵتدایە‪.‬‬ ‫زەعیم گوناحە ‪..‬‬ ‫تا ئێستا کەس خەبەرێکى راستى پێنەداوە !‬ ‫ژەمێکى بە تێرى نەخواردووە !‬ ‫پاسەوانەکانى بە پاساوى ژەهر‪،‬‬ ‫نیوەى چێشتەکەى دەخۆن ‪.‬‬ ‫لە ترسى ئەوان‪ ،‬هەنگوین لە کونى دیوار دەشارێتەوە‪.‬‬ ‫ناچارە بە دزى دکتۆرەکان ساوار بە گۆشت بخوا ‪.‬‬ ‫ژیان���ى تایبەتیش���ى نەماوە (دەقی پای���زی زەعیم‬ ‫تەلعەت تاهیر)‬ ‫ئەم کابووس���ی ترس���ە ه���ەر بە تەنها لە قەس���ر و‬ ‫کۆش���کی زەعیمەک���ەی تەلعەت تاهی���ردا بوونی نییە‪.‬‬ ‫بەڵکو ئەتمۆس���فیری ژیانی ڕۆژانەی س���ەرجەم زەعیم‬ ‫و دەسەاڵتدارەکانە لە گۆش���ە جیاجیاکانی حکومڕانی‬ ‫ڕۆژهەاڵت‪ .‬کێرڤی ڕوونبوونەوەی شوناس���ی زەعیم پێ‬ ‫بەپێی چوونەس���ەر و نزیکبوون���ەوەی دەق لە کۆتایی‬ ‫لە ئاس���تێکەوە دەچێتە ئاس���تێکی تر‪ .‬واتە س���ەرەتا‬ ‫لەب���ەردەم زەعیمێک���ی گون���اه وەس���تابووین و ئینجا‬

‫زەعیمێک���ی نەخ���ۆش و دەروون داهێزراوم���ان بینی و‬ ‫ئێستاش زەعیمێکی نەخوێندەوار‪.‬‬ ‫زەعیم ئەو رۆژنامەیە دەخوێنێتەوە‪،‬‬ ‫ک���ە خۆى بۆ خۆى دەریدەکا ‪( .‬دەقی پایزی زەعیم‬ ‫تەلعەت تاهیر)‬ ‫خوێندەوارییەک���ەی زەعی���م خویندەوارییەک���ی‬ ‫ئەپستمۆلۆژی نییە و بارگاوی نییە بە مەعریفە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫خوێندەوارییەکەی زیاتر لێککردنەوەی ڕەش و س���پییە‬ ‫لە یەکتر و هیچتر نا‪ .‬ئەم خوێندەوارییەش بۆ کەسێکی‬ ‫ئاس���ایی ڕەنگە کێش���ە نەبێت‪ ،‬بەاڵم بۆ فەرمانڕەوای‬ ‫مەملەکەت کارەس���اتە‪ .‬ئەم س���یفەتە نەخوێندەوارییە‬ ‫دیسانەوە سیفەتێکی بەرباڵوی نێو فەرمانڕەواکانە‪.‬‬ ‫ئەم پارادۆکس���ییە لە ژیانی زەعی���م گەرچی زادەی‬ ‫خەیاڵە‪ ،‬بەاڵم تا س���ەر ئێسک واقیعییە‪ .‬چونکە حاڵی‬ ‫زەعیمەکەی تەلعەت تاهیر کە دەرخەری شوناسیشیەتی‪،‬‬ ‫هەمان دۆخی زەعیمەکانی ڕۆژهەاڵتە‪ ،‬هەمان حاڵی ئەو‬ ‫سەرۆک و پاشا و ئەمیر و شێخانەیە کە خاوەن سوپای‬ ‫گەورە و دەمودەزگان و س���ڵ لە س���ێبەرەکانی خۆیان‬ ‫دەکەنەوە‪ .‬ئ���ەو زەعیمانەی ک���ە دیوارێکی گەورەیان‬ ‫لە نێوان خۆیان و خەڵکدا دروس���ت کردووە‪ .‬ئەوانەی‬ ‫پێیان وایە خەڵک تەنها بۆ ئەوان دەژیت‪ .‬زەعیمگەلێک‬ ‫کە لە قوول���ەی قاف دان و دەنگی کەس���یان ناگاتێ‪.‬‬ ‫زەعیمگەلێکی دەروون پر لە گرێ و گۆڵ و نەخوێندەوار‬ ‫و بێتوان���ا و بوودەڵە و لەهیج لەب���ار نەبوو‪ .‬ئەم وێنە‬ ‫نیگەتیڤە پڕ بە پێس���تی ئەو دۆخە تاڵ و کارەساتبار و‬ ‫غەمبارەی���ە کە بەداخەوە خاوەنانی ئەم وێنانە بڕیار لە‬ ‫چارەنووسی ملیۆنان مرۆڤ دەدەن‪.‬‬

‫بەردێک‪ ...‬دارێک‪ ...‬ڕووبارێک!‬ ‫هەڤپەیڤینێکی تەلەفزیۆنی لەگەڵ مایا ئەنجەڵو‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان شوانی‬ ‫به‌شی دووه‌م‬ ‫چارل���ی‪ :‬چ دێڕێ���ک‪ ،‬چ س���تانزایەکی ش���یعری‬ ‫"س���وێندخواردنه‌كه‌" زۆر کاریگەرە لەسەر تۆ و لەگەڵتا‬ ‫ماوەتەوە؟‬ ‫مایا‪" :‬بەیانی باش"!‬ ‫چارلی‪ :‬بۆچی؟‬ ‫مایا‪ :‬با پێت بڵێم بۆچی‪ .‬من دڵخۆشم و سوپاسگوزارم‬ ‫کە ت���ۆ دەبینم بە بەرنامەیەکی س���ەرکەوتووەوە‪ .‬ئەم‬ ‫بەرنامەیەم خۆش دەوێ‪ ،‬شەوان تا درەنگ بە دیارییەوە‬ ‫دادەنیشم‪ ،‬هەرچەند زۆربەی جاریش دەڵێم من دانانیشم‬ ‫بە دیار ئەم چاوپێکەوتنەوە‪ ،‬من هیچ خۆشیم بەم کەسە‪،‬‬ ‫بەم ژنە نایەت‪ ،‬کەچی دەبەس���ترێم بە هونەرەکەتەوە‬ ‫و ب���ە هەڵبژاردەکانتەوە‪ .‬لە هەمان کاتیش���دا‪ ،‬پێموایە‬ ‫باڵوبوونەوەی ژمارەیەکی زۆری بەرنامە گفتوگۆییەکان‬ ‫هێمایە بۆ لەدەستدانی توانای قسەکردن لە ناو کۆمەڵی‬ ‫واڵتەکەی ئێمەدا‪ .‬خەڵک تەماشای گفتوگۆی خەڵکانی‬ ‫تر دەکەن لە تەلەفزیۆن���دا وەک لەوەی خۆیان هەوڵی‬ ‫ئەوە ب���دەن بە کەس���ێکی تر بڵێ���ن "بەیانیت باش!"‬ ‫پێموایە گەر ئەم س�ڵ�اوکردنە گەرموگوڕە لە ناو خۆمان‬ ‫و غەریبەکان���دا دانەمەزرێنینەوە‪ ،‬ل���ە پەیواندیمان بە‬ ‫یەکترەوە دەپچڕێین‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬دەزانی���ت‪ ،‬ڕەنگە ئەمەش لە تۆ ڕوویدابێت‪،‬‬ ‫ئێمەمان���ان کە ل���ە تەلەفزی���ۆن کار دەکەین‪ ،‬کۆمەڵێ‬ ‫خەڵک دەمانناس���ن کە ئێمە ئەوان ناناس���ین‪ .‬بەاڵم بە‬

‫ه���ۆی ئەو هەموو بەرکەوتنەمەوە لەگەڵ کەس���انی تر‪،‬‬ ‫گەلێ جار بیرم نایەتەوە ئایا ئەم کەس���ە دەناسم یان‬ ‫ناسیومە یاخود‪ ...‬بۆیە هەر جارێک نیگام لەگەڵ نیگای‬ ‫کەسێکی تر یەکانگیر دەبێ ساڵوی لێ دەکەم‪ ،‬هەواڵی‬ ‫دەپرس���م‪ ،‬هەمیش���ە کەس���ەکەی تر زەردەخەنەیەک‬ ‫ڕووخس���اری دەتەنێ‪ ،‬تەنانەت ئەگەر نەشمناسێ‪ ،‬خۆ‬ ‫لەوانەش���ە بڵێ باشە بۆچی س�ڵ�اوم لێ دەکات؟ بەاڵم‬ ‫زەردەخەنەک���ە دەردەکەوێ���ت چونک���ە پەیوەندییەکی‬ ‫مرۆڤان���ە لە نێو هەمووماندا هەی���ە‪ .‬بەاڵم لەبەر ژیانی‬ ‫خێرای ڕۆژانە و هەموو ئ���ەو ئەرکانەی دەبێ بەجێیان‬ ‫بگەیەنین‪ ،‬بە الی یەکدیدا تێپەڕ دەبین و ئەو پەیوەندییە‬ ‫دروست ناکەین‪ ،‬یەکتریش دەبینین و پەیوەندی ناکەین‪.‬‬ ‫دەبێ هەرچۆنێک بێ یەکتری بناسینەوە و بڵێین من تۆ‬ ‫دەناس���م‪ ،‬دەزانم تۆ لێرەیت‪ ،‬مرۆڤێکیت لەسەر هەمان‬ ‫ئەم ڕێگایەی من‪.‬‬ ‫مایا‪ :‬بە تەواوی وایە! هەر ئەوەندەیە! (بەپێکەنینەوە)‬ ‫زۆر سێکسییە!‬ ‫چارل���ی‪ :‬خەڵکی بۆ گەلێ ش���تی جیاواز س���ەرۆک‬ ‫کلینتۆنیان بیر دەمێنێ لە کاتی س���وێندخواردنەکەیدا‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەی تۆ؟ لەو کاتەوەی ش���یعرەکەت خوێندۆتەوە‪،‬‬ ‫چ ش���تێکت تێدا ڕووی���داوە؟ دەم���ەوێ دوای ئەمەش‬ ‫ڕاستەوخۆ بچمە سەر باسی کتێبە نوێیەکەت (گەشت)‪.‬‬ ‫مایا‪ :‬چوارئەوەندەی جاران پۆستم بۆ دێت!‬ ‫چارلی‪ :‬لە واڵتانی تریشەوە؟‬ ‫مایا‪ :‬بەڵێ‪ ،‬لە واڵتانی تریشەوە‪ .‬شیعرەکە بۆ نزیکەی‬ ‫‪ ٤٠‬زوبان���ی تر وەرگێڕدراوە‪ .‬وەرگێڕانەکانم بۆ دەنێرن‪.‬‬ ‫هەن���دێ جاریش بە چەند جۆرێکی جی���اواز بۆ هەمان‬ ‫زوبان وەرگێ���ردراوە و من ئەو زوبانان���ە نازانم‪ ،‬بەاڵم‬

‫هەمیشە بە س���ێ وشەکەی ئەووەڵیدا دەیناسمەوە‪ ،‬کە ئی���دی هات���ن و منیش باس���ی هەندێک لە کێش���ە و باشترین کۆڕاڵەکان کۆڕاڵی کڵێسای شایلۆی بابتیست‬ ‫شیعرەکەی خۆمە‪ ،‬بەردێک‪ ،‬دارێک‪ ،‬ڕووبارێک‪ ،‬هەندێ نەهامەتییەکان���ی خۆمم بۆ کردن ک���ە تێمپەڕاندوون‪ ،‬بوو‪.‬‬ ‫یان لە تێپەڕاندنیان���دام‪ ،‬یان هەق وایە تێیان بپەڕێنم‪.‬‬ ‫جاریش بە وێنەی وردەماسییەوە لە ڕووبارەکەدا‪.‬‬ ‫مایا‪ :‬دەچم بۆ کڵێسای مێترۆپۆلیتان‪ ،‬بەاڵم ئەندامم‬ ‫چارل���ی‪ ]...[ :‬پێت وایە ئێس���تا خەڵک زیاتر بایەخ دواتر مارش���ا گەلێزبی وتارەکەی لە گۆڤاری ئێس���نس لە کڵێس���ای س���ەیلەم لە باک���ووری کارۆلینا‪ .‬کاریش‬ ‫باڵو کردەوە‪ .‬سوزان تەیلۆریش زەنگی بۆ لێدام و پێی دەک���ەم لە کڵێس���ا و هەندێ جار ش���یعر بۆ کۆڕاڵەکە‬ ‫بە شیعر دەدەن؟‬ ‫مایا‪ :‬ئێمە هەمیش���ە بایەخمان بە شیعر داوە‪ ،‬بەاڵم وت���م کە وتارەکە هێند جەم���اوەری هەبووە‪ ،‬کە ناچار دەخوێنمەوە‪.‬‬ ‫ڕەنگبێ ئێس���تا زیاتر ڕێزی لێ بگرین‪ .‬هەرکەس���ێ کە ب���ووە گۆڤارەکە بنێرێتەوە بۆ ژێر چاپ تا نوس���خەی‬ ‫چارلی‪ :‬خۆشترین سروودی ئایینی کامەیانە الی تۆ؟‬ ‫گوێی لە ئەریس���ا فرناکلین و ویڵی نێڵسن و ئاشفۆرد و زیاتری لێ چاپ بکەن‪ .‬دواتر ژنانی زۆر لە سەرلەبەری‬ ‫مای���ا‪ :‬جوانترینی���ان ئەوەیە کە نەنک���م دەیوت لە‬ ‫سیمپسن گرتبێت‪ ،‬گوێی لە شیعر گرتووە‪ .‬بەاڵم ئێستا واڵتەوە‪ ،‬بەتایبەت ژنانی ڕەشپێس���ت و ئیس���پانیایی‪ ،‬کڵێس���ا‪ .‬دەبوو هەموو یەكشەممەیەکی خوا نەنکم ئەو‬ ‫باش���تر ددانی پێدا دەنێین کە گوێ لە شیعر دەگرین‪ .‬پەیوەندیی���ان پێوە دەگرت���م و داوایان دەکرد کە زیاتر سروودەی تێدا بگوتایە‪ .‬هەموو یەکشەممەیەک قەشەی‬ ‫پی���اوی پیاوانە ڕەنگبێ ددان بەوەدا نەنێ کە حەزی لە لەسەر ئەم بابەتە بنووسم‪ .‬ئۆپرا تەلەفۆنی بۆ کردم و کڵێسا لە دوای وتارەکەی خۆی دەیوت (السایی دەنگی‬ ‫خواردنی کێکە‪ ،‬بەاڵم ددان بەوەدا دەنێ و پێی ش���ەرم وتی ئەمە بەس نییە‪ ،‬بە هیچ جۆرێک ئەمە بەس نییە‪ .‬قەش���ە دەکاتەوە)‪ :‬ئێستاش خۆش���حاڵین کە خوشکە‬ ‫نییە کە گوێ لە شیعر دەگرێ‪.‬‬ ‫پێی وت���م کە وتارەکەی کەپس ک���ردووە و کۆپییەکی هێندەرسۆن س���روودێکمان بۆ بڵێت‪ .‬هەموو جارێکیش‬ ‫چارلی‪ :‬زۆر باش���ە‪ .‬ئ���ەی چی تۆی هێنایە س���ەر لە ترومبێلەکەیدا و کۆپییەکی تری لە تەنیش���ت جێی ب���ە درێژایی دە س���اڵ‪ ،‬نەنکم بە سەرس���وڕمانەوە لە‬ ‫وەاڵم���دا دەیوت‪" :‬من؟!" س���ووریش دەیزانی کە بەڵێ‬ ‫پیاوی پیاوانە ڕەنگبێ ددان بەوەدا نەنێ کە حەزی لە خواردنی کێکە‪ ،‬بەاڵم خ���ۆی! منیش لە دڵی خۆمدا دەمگ���وت بەڵی تۆ‪ ،‬دە‬ ‫هەس���تە گۆرانییەکەت بڵێ و بیبڕەوە‪ ،‬هەموو دەزانن‪،‬‬ ‫ددان بەوەدا دەنێ و پێی شەرم نییە کە گوێ لە شیعر دەگرێ‬ ‫تەنانەت دەزانن کە کام سروودیش دەڵێیت‪ .‬بە خنەخن‬ ‫نووستنەکەی داناوە‪ .‬منیش بیرم کردەوە‪ ،‬خۆ من شتێک و بە کەماڵی ئیس���راحەت خۆی دەگەیانە الی کۆڕاڵەکە‬ ‫نووسینی کتێبی گەشت؟‬ ‫مایا‪ :‬دوو ژن‪ .‬سوزان تەیلۆر‪ ،‬سەرنووسەری گۆڤاری دەزانم‪ ،‬ش���تێک فێر بووم‪ ،‬هەر هیچ نەبێت بەر گەلێک و مناڵەکانیش هەموو پێ���م پێدەکەنین‪ ،‬دەیانوت ئەوە‬ ‫ئێسنس؛ مارشا گالێزبی‪ ،‬سەرنووسەری گۆڤاری ‪ Ms.‬ژیریی کەوتووم‪ .‬ئیدی نووس���یم‪ .‬ناوی کتێبەکەشم هەر دیسان نەنکت دەستی پێکردەوە‪ .‬پاشان دەیچڕی‪" :‬من‬ ‫‪ Magazine‬ئ���ەم ژنان���ە تەلەفۆنیان ب���ۆ کردم و لە گۆرانییەکی گۆس���پێڵەوە وەرگرتووە‪ .‬زۆر حەزم لەو گردۆڵکەیەکم لە غەم‪ ،‬ون و سەرلێشێواو لەم گەردوونە‬ ‫داوایان لێ کردم کە وتارێکیان بۆ بنووس���م س���ەبارەت گۆس���پێڵە بوو‪ ،‬بە تایبەت ک���ە خەڵکانی بەتەمەن لە بەرینە‪".‬‬ ‫بەو ش���تانەی کە لە ژیانمدا فێریان بووم‪ .‬لە ڕاس���تیدا کڵێس���ا دەیانووت‪ ،‬بە ش���انازییەوە دەستیان دەخستە‬ ‫چارلی‪ :‬کەواتە بە هۆی کاریگەری ئەوانەوە کەوتیتە‬ ‫چەند وانەیەک دادراوم‪ ،‬بەاڵم چەندی فێر بووم ئەوەیان سەر کەلەکەیان و دەیانوت‪.‬‬ ‫نووس���ینی کتێبەکە‪ .‬پێشکەشیشت کردووە بە ئۆپرا بە‬ ‫چارل���ی‪ :‬ڕۆژانی یەکش���ممان بۆ کڵێس���ا دەچیت؟ دنیایەک خۆشەویستییەوە‪.‬‬ ‫ش���تێکی ترە (پێکەنین)‪ ...‬منیش ڕازی بووم‪ ،‬چونکە‬ ‫مایا‪ :‬بەڵێ‪.‬‬ ‫بەو هۆیەش���ەوە دەهاتن بۆ الم و خواردنم بۆ دروس���ت چونکە من کە لە واش���ینگتۆن دەژی���ام ئەگەر هەر بۆ‬ ‫دەکردن‪ ،‬خواردن کردنیش یەکێک���ە لە هیوایەتەکانم‪ .‬گۆرانییەکانیش بووایە بۆ کڵێس���ا دەچووم‪ .‬یەکێک لە‬

‫«‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٨‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/٢١‬‬

‫‪5‬‬

‫فه‌یله‌سووفی شه‌هید‬ ‫فەلسەفە وەک هونەری مردن‬

‫کۆستیکا براداتان‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سەیوان محەمەد‬

‫««‬

‫سەدوپازدەساڵەی یادی لەدایکبوونی ئێرنست هەمنگوەی‬

‫لەدەست نەدات‪ ،‬دەبێت بگۆڕێت بۆ شتێکی تر‪:‬‬ ‫نمایش‪ .‬دەبێت لە تاقیكردنەوەیەک دەرچێت‬ ‫لەسەرزەمینێکی ن��ام��ۆدا‪ ،‬لە هەرێمێکدا کە‬ ‫هیی خۆی نییە‪ .‬چونکە دوایین تاقیکردنەوەی‬ ‫فەلسەفەمان لە مەودای پرۆسەیەکی عەقاڵنیی‬ ‫جێگیردا ڕوون���ادات (نووسین و فێرکردن و‬ ‫وان��ەدان��ەوە)‪ ،‬بەڵکو لە شوێنێکی ت��ردا‪ :‬لە‬ ‫ڕووب��ەڕووب��وون��ەوەی توند لەگەڵ مەرگی ئەو‬ ‫ئ��اژەڵ��ەدا کە خۆمانین‪ .‬شیاویی فەلسەفەی‬ ‫ه��ەرک��ەس ئەگەر خ��ۆی بەیان بکات ئ��ەوا لە‬ ‫نمایشی ڕاستەوخۆی ڕووب��ەڕووب��وون��ەوەی ئەو‬ ‫کەسەدایە لەگەڵ مەرگی خۆیدا؛ بەوجۆرە بۆمان‬ ‫دەردەکەوێت ئایا هیچ ناوەڕۆکێکی هەیە یان‬ ‫سەرلەبەر شتێکی بێکەڵکە‪ .‬پێم بڵێ چۆن لەگەڵ‬ ‫ترسی لەناوچوونتدا دەجووڵێیتەوە‪ ،‬منیش پێت‬ ‫دەڵێم فەلسەفەی تۆ چییە‪.‬‬ ‫ل���ەوەش زی��ات��ر‪ ،‬م��ەرگ ڕووداوێ��ک��ی هێندە‬ ‫ترسێنەرە و ترسەکەش هێندە گەردونییە‬ ‫کە بانگهێشتکردنی لە ڕێگەی دڵسۆزییەوە‬ ‫دەرح���ەق بە بیروڕاکانت شتێکە لە هەمان‬

‫خ��ۆی ب��ۆ خواپەرستی ت��ەرخ��ان��دەک��ات‪_.‬و‪).‬‬ ‫هیپاشیا بۆ ماڵەوە دەگ��ەڕای��ەوە‪ ...‬لە گەڕانی‬ ‫ئاسایی خۆیەوە بەناو شاردا‪ .‬لە گالیسکەکەی‬ ‫هێنرایەخوارەوە و پەلکێشکرا بەرەو کەنیسەی‬ ‫سیزاریۆن‪ ...‬لەوێ جلەکانیان لەبەردا دڕی و‬ ‫بە «پارچە خشتی شکاو» کوشتیان‪ ...‬پاشان‬ ‫جەستەیان ڕاکێشایە دەرەوەی شار بۆ شوێنێک‬ ‫کە پێی دەگوترا کینارۆن‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی لەسەر‬ ‫کۆمەڵەدارێک بیسووتێنن‪».‬‬ ‫یەکێک ل��ە ئ��ام��اژەک��ان��ی م��ەرگ��ی ج��ۆردان��ۆ‬ ‫برونۆ بەتایبەت کاریگەرە‪ .‬تۆمارێکی ئەو کاتە‬ ‫(ئەڤیڤسۆ دی ڕۆما ‪١٩‬ی شوباتی ‪ )١٦٠٠‬دەڵێت‪:‬‬ ‫«لە ڕۆژی هەینیدا لە کامپۆ دی فیۆری ئەو‬ ‫برا دۆمەنیکانییەیان بە زیندوویی سووتاند‪ ،‬ئەو‬ ‫کافرە کەلەڕەقەی کە لە زمانیان خستبوو بەهۆی‬ ‫ئەو شتەی خراپانەی گوتبووی‪ ،‬مەیلی گوێگرتنی‬ ‫نەبوو نە لە ئەوانەی دەیانویست ئارامی بکەنەوە‬ ‫و نە لە هیچ کەسێکی تریش‪».‬‬ ‫(ک��ە ل��ە زم��ان��ی��ان خستبوو!) بەئەستەم‬ ‫ڕوونکردنەوەیەکی باشتر هەیە بۆ ئ��ەوەی کە‬

‫ئەمە بە دەگمەن ڕوودەدات‪ ،‬ب��ەاڵم کاتێک‬ ‫ڕوودەدات هەرایەکی گەورە دەنێتەوە؛ سەرنجی‬ ‫هەموان ڕادەکێشێت و دەبێتە بابەتێکی باوی‬ ‫گفتوگۆ و دیبەیت لە بازاڕ و شوێنە گشتییەکاندا‪.‬‬ ‫خەڵکی هان دەدات بۆ الیەنگیری و مشتومڕ و‬ ‫تەنانەت شەڕکردنیش لەپێناو شتگەلێکدا کە‬ ‫تەواو دیار و فەلسەفین‪ .‬ئەمە بەسەر سوکراتدا‬ ‫هات‪ ،‬هەروەها بەسەر هیپاشیا و تۆماس مۆر و‬ ‫جۆردانۆ برونۆ و یان پاتۆچکە و چەندکەسێکی‬ ‫تردا‪ .‬بە هۆی سزای مەگ و لەسێدارەدان لەناو‬ ‫ئاپۆڕەی جەماوەر و ئ��ازاردان هەتا کوشتنەوە‬ ‫ئەو فەیلەسوفانە کەوتنە هاودژترین بارودۆخەوە‪:‬‬ ‫عاشقانی لۆژیک و ئارگومێنتی عەقاڵنی بە‬ ‫هێزێکی وەحشییانە بێدەنگ کران؛ بەرهەمێنەرە‬ ‫بە تواناکانی گوتار بەکارهێنانی وشەیان لێ‬ ‫یاساغکرا؛ مامۆستایانی دیبەیت و گفتوگۆکردن‬ ‫چیتر توانای وتووێژیان نەما‪ .‬کەواتە چی لەو‬ ‫فەیلەسوفانە مایەوە؟ تەنیا بێدەنگییان‪ ،‬تەنیا‬ ‫ئامادەگیی جەستەییان‪ .‬تەنیا هۆکارێک بۆ‬ ‫دەربڕین کە بۆیان مابێتەوە جەستەیانە‪ -‬ئەو‬ ‫جەستەیەی کە لەو ساتەدا دەمرد‪.‬‬ ‫دۆخ��ەک��ە م��وف��ارەق��ەی خ��ۆی ه��ەی��ە‪ .‬ئ��ەوە‬ ‫خوویەکی کۆنە لە نێوان فەیلەسوفانی خاوەن‬ ‫بیروڕا و قەناعەتە جیاوازەکاندا کە ڕقێکی تایبەت‬ ‫بەرامبەر جەستە پیشان بدەن‪ .‬لە کۆنەوە‪ ،‬النیکەم‬ ‫لە فەلسەفەی ڕۆژئاوادا‪ ،‬جگە لە چەند دۆخێکی‬ ‫ناوازە‪ ،‬جەستە وەکو شتێکی بێبایەخ بینراوە بە‬ ‫بەراورد بە عەقڵ و ڕۆح‪ -‬هەرێمی «گۆشت»‪،‬‬ ‫واتە مەیدانی شتە ڕاڤەهەڵنەگرەکان و غەریزەی‬ ‫کوێرانە و ئ��ارەزووە ناخاوێنەکان‪ .‬بەمجۆرەشە‬ ‫فەیلەسوفە نەفرەتلێکراوەکان‪ :‬بەبێ قسەکردن‪،‬‬ ‫ل��ە دۆخ��ی گیانسپاردندا تەنیا جەستەیان‬ ‫دەمێنێتەوە بۆ خۆدەربڕین‪ .‬ڕەنگە یەکێک بە‬ ‫گاڵتەجاڕییەوە بڵێ دواجار جەستە هەلی ئەوەی‬ ‫دەستکەوتووە تۆڵە لە فەیلەسوفەکان بکاتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم سەرەتا چۆن دەگەنە ئەو دۆخە؟ وا باوە کاتدا سەرنجڕاکێش و بێزارکەریشە‪ .‬ئەوانەی «بێدەنگکردنی بەرامبەر» بە چ مانایەک دێت‪.‬‬ ‫هەندێک لە فەیلەسوفان بیروڕاگەلێکی دیاریکراو وەها کارێک دەکەن تایبەتمەندی هەڵبژارنێکی لەڕاستیدا من هیچ شتێکم دژی نووسینگەی‬ ‫دادەهێنن کە بەرەو گرتنەبەری شێوازێکی تایبەتی سەیر لەخۆدەگرن‪ ،‬تایبەتمەندی جیاکارییەکی پیرۆز نییە جگە ل��ەوەی کە ڕەنگە هەندێجار‬ ‫ژیانیان دەبات‪ .‬بەاڵم هەندێجار‪ ،‬شێوازی ژیانیان تاڕادەیەک نامرۆڤانە‪ ،‬هەموان بە سەرسامییەوە مەیلی ئەوەیان هەبووە شتەکان زۆر بەحەرفی‬ ‫بەرەو دۆخێکیان دەبات کە تێیدا دەکەونە بەردەم لەبەردەمیاندا ڕادەوەستن‪ .‬هەروەها ئەو کارە وەربگرن‪.‬‬ ‫نکۆڵی ناکرێت کە «مردن لەپێناو بیروباوەڕدا»‬ ‫هەڵبژاردن لەنێوان دڵسۆزی بۆ بیروڕاکانیان یان جۆرێکی دیاریکراوی هێزیشی لەگەڵدا دەبێت‪.‬‬ ‫نکۆڵیکردنی یەکجارەکی لێیان‪ .‬یەکەمیان دەکاتە هەربۆیەش‪ ،‬بۆ نموونە قوربانیدانیدانی کەسێک بەم مۆدێلە ڕووداوێکی دەگمەنە‪ .‬خۆشبەختانە‬ ‫«مردن لەپێناو بیروڕا»دا‪ ،‬لە کاتێکدا دووەمیان بەخۆی (وەک ناڕەزاییەکی سیاسی) ڕەنگە هەموو فەیلەسوفان ڕووب���ەڕووی س��زای مەرگ‬ ‫زۆرج��ار تێوەگالنە نەک تەنیا لە نکۆڵیکردنی کاریگەریی کۆمەاڵیەتی و سیاسیی وێرانکەری ناکرێنەوە‪ .‬لەگەڵ ئ��ەوەش��دا پەلەمە بڵێم‪:‬‬ ‫شێوازی ژیانی ئەو فەیلەسوفە‪ ،‬بەڵکو بە تەواوی هەبێت‪ ،‬وەک چۆن لە تونس بینیمان کاتێک هەرچەندە دەگمەنیش بێت‪ ،‬دۆخەکە گریمانەیەک‬ ‫سڕینەوەی ئەو دیدگا فەلسەفییانەشە کە بووەتە محمد بوعزیزی تەمەن ‪ ٢٦‬س��اڵ ئاگری لە نییە‪ .‬ئ��ەم شتانە ڕووی��ان��داوە و دووب���ارەش‬ ‫ئیلهامی ئ��ەو شێوازی ژیانە‪ .‬وا دی��ارە ئەوە جەستەی خۆی بەردا‪ .‬هەر لەبەر ئەمەشە مەرگی دەبنەوە‪ .‬بەمانایەکی دیاریکراو‪ ،‬ئەگەری مەرگی‬ ‫سەختترین هەڵبژاردن بێت‪ .‬بە مانایەکی سادەتر‪ ،‬ئەو فەیلەسوفانەی کە لەپێناو بیروڕاکانیاندا کەسێک بەهۆی بیرکردنەوەیەوە دەکەوێتە‬ ‫شۆڕدەبێتەوە بۆ ئەم تەلیسمە‪ :‬ئەگەر بڕیار دەم��رن ڕاستەوخۆ وەک بەشێکی جەوهەریی کرۆکی پێناسەی ڕۆژئاواوە بۆ فەلسەفە‪ .‬کاتێک‬ ‫بدەیت دڵسۆز بیت دەرحەق بە بیروڕاکانت‪ ،‬چیتر کارەکانیان تەماشا دەکرێت‪ .‬لە ڕاستیدا زۆرجار سوکراتی ئەفالتۆن لە فایدۆندا ڕایدەگەیەنێت‬ ‫بوونت نابێت‪ .‬مردنت دواهەلت دەبێت بۆ ئەوەی مردنەکەیان لە ژیانیان گرنگتر دەبێت‪ .‬بۆچی کە فەلسەفە پراکتیزەکردنێکی بەهێزی مەرگە‪،‬‬ ‫بیروڕاکانت پراکتیزە بکەیت‪ .‬لەالیەکی ترەوە‪ ،‬سوکرات کەسێکی هێندە گرنگ و کاریگەرە؟ ڕەنگە تەنیا مەبەستی ئەوە نەبێت کە پێویستە‬ ‫ئەگەر «خیانەت» دەرحەق بە بیروڕاکانت بکەیت بەزۆری بەهۆی شێواز و بارودۆخی مردنەکەیەوە‪ .‬ئامانجی فەلسەفە یارمەتیدانمان بێت لە ڕاهاتن‬ ‫(ڕەنگە دەرحەق بە خۆشت بێت)‪ ،‬بە زیندوویی‬ ‫دەمێنیتەوە‪ ،‬بەاڵم بەبێ هیچ بیروباوەڕێک کە‬ ‫پێم بڵێ چۆن لەگەڵ ترسی لەناوچوونتدا دەجووڵێیتەوە‪،‬‬ ‫بتوانیت لەگەڵیدا بژیت‪.‬‬ ‫دۆخ��ی فەیلەسوف لە ڕووب��ەڕووب��وون��ەوەی‬ ‫منیش پێت دەڵێم فەلسەفەی تۆ چییە‬ ‫هەڵبرژاردنێکی وادا بە گشتی ن��اس��راوە بە‬ ‫«دۆخ��ی سنوور»‪ .‬ب��ەاڵم ئەم سنوورە تەنیا‬ ‫پەیوەندیی بەو فەیلەسوفەوە نییە کە تێوەگالوە‪ ،‬ڕەنگە هەرگیز کتێبێکی نەنووسیبێت‪ ،‬بەاڵم بەشێوەیەکی باشتر لەگەڵ فانیبوونماندا‪،‬‬ ‫بە مانایەکی گرنگتر‪ ،‬ئەمە سنووری فەلسەفە یەکێک لە جوانترین کۆتاییەکانی لە مێژوودا بەڵکو هەرکەسێک کە سەرقاڵی پراکتیزەکردنی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬ئەو تخوبەی کە فەلسەفە ڕووبەڕووی داهێنا‪ :‬کۆتایی خۆی‪ .‬هەر تێکستێکی فەلسەفی فەلسەفەیە دەبێت لەو ڕیسکانە تێبگات کە لە‬ ‫‹ئەوی تر›ـەکەی دەبێتەوە (واتە هەر شتێک بە بەراورد بەو کۆتاییە‪ ،‬کرچوکاڵ دەردەکەوێت‪ .‬کارەکەیدایە‪ .‬دواجار ئەم پێناسەیە هیی کەسێکە‬ ‫کە فەلسەفە نییە) و لە پاشان دەکەوێتە بەر هەروەک چۆن نووسینەکانی هیپاشیا نەماونەتەوە کە لەسەر ئەو بیروڕایانەی دەریبڕیوە سزای‬ ‫بەاڵم نمایشی جوانی مردنەکەی لە سەرەتای مەرگی بەسەردا دراوە و پێش چەند کاتژمێرێک‬ ‫تاقیکردنەوەوە‪.‬‬ ‫ڕەنگە یان پاتۆچکە‪ ،‬زۆر پێش ئەوەی بخرێتە سەدەی پێنجەمدا‪ ،‬ئەگەرچی نەرێنییش بووبێت‪ ،‬لە مردنەکەی گوتوویەتی‪ .‬وانەکە؟ ڕەنگە ئەوە‬ ‫بەردەم هەڵبژادنێکی لەوجۆرەوە لەالیەن ئۆفیسە هەرگیز لەوە نەکەوتووە سەرنجمان ڕابکێشێت‪ .‬بێت فەیلەسوفبوون مانای شتێکە زیاتر لەوەی‬ ‫باشەکانی پۆلیسی سیاسیی چیکسڵۆڤاکییەوە لە سکۆڵەرێکی م��ۆدێ��رن‪ ،‬ماریا زیڵسکا‪ ،‬ئەوە تەنیا ئامادەی مردن بیت‪ ،‬لە خاڵێکدا بە سستی‬ ‫‪١٩٧٧‬ـدا‪ ،‬دەرکی بەو سنوورە کردبێت‪ ،‬کاتێک دەگێڕێتەوە کە چۆن پاش دانانی پاتریارک چاوەڕوانی بیت و پێی قایل بیت؛ ڕەنگە داوای‬ ‫گوتوویەتی «فەلسەفە بە خاڵێک دەگ��ات کە سیرڵ (کە دواتر لەالیەن کەنیسەوە بە کەسێکی ئ��ەوەش لە کەسی فەیلەسوف بکات کە هانی‬ ‫تێیدا چیتر پرسیارکردن و وەاڵمدانەوە بەس پیرۆزیش ناسێنرا)‪ ،‬هەندێک لە مەسیحییە پڕ مەرگی خ��ۆی ب��دات‪ ،‬بەجۆرێک لە جۆرەکان‬ ‫نییە‪ ،‬هەردوو بە وزەیەکی لەڕادەبەدەرەوە‪ ،‬کە جۆشوخرۆشەکانی ئەسکەندەرییە یارمەتیی لەنیوەی ڕێگا بەپیرییەوە بچێت‪ .‬ئ��ەوەش‬ ‫تێیدا فەیلەسوف چیتر بۆ پێشەوە ناڕوات‪ ،‬تەنیا هیپاشیایاندا بڕواتەپاڵ ترادیسیۆنی مەرگی زاڵبوونە بەسەر مردندا‪ .‬هەندێجار فەلسەفە وەک‬ ‫مەگەر بتوانێت بڕیارێک بدات‪ ».‬ئەو بڕیارە لە سوکراتی‪« :‬لە ڕۆژێکی مانگی ئ��ازاری ساڵی «هونەری ژیان» وەرگیراوە کە ئەوەش ڕاستە‪.‬‬ ‫سیاقی تردا هەر مانایەکی هەبێت‪ ،‬دانانی دیدی ‪٤١٥‬ـدا جەماوەر حەقیقەتیان کوشت‪ ...‬لەماوەی بەاڵم هۆکاری باشیش هەیە کە باوەڕ بهێنیت‬ ‫پاتۆچکە لەم گفتوگۆیەدا ناڕوونە‪ .‬خاڵێک هەیە چلەدا (ڕێوڕەسمێکی ئایینی مەسیحییە کە بەوەی فەلسەفە دەتوانی «هونەری مردن»یش‬ ‫کە فەلسەفە لە پشتییەوە‪ ،‬ئەگەر ڕووخساریشی نزیکەی شەش هەفتە دەخایەنێت و تێیدا ئیماندار بێت‪.‬‬

‫«‬

‫«مرن لە پێناوی بیروڕا»دا بابەتی شەهادەتە‪-‬‬ ‫«شەهادەتی فەلسەفی»‪ .‬هەرچەندە بۆ ئەوەی‬ ‫شەهادەت بەدی بێت‪ ،‬هێندە بەس نییە مردنی‬ ‫کەسێک سەرنجڕاکێش بێت‪ .‬مردن تەنیا نیوەی‬ ‫کارەکەیە‪ ،‬نیوەکەی تری چنینی گێڕانەوەیەکی‬ ‫باشی شەهادەت و دۆزینەوەی گوێگرە‪ .‬مەرگی‬ ‫فەیلەسوف شتێکی بێهودە دەب��ێ��ت بەبێ‬ ‫گێڕەرەوەیەکی گونجاو و هەروەها بەبێ ویژدانێک‬ ‫لەالیەن گوێگرەوە کە هەست بە تاوان بکات‪.‬‬ ‫هەستکردنی دەستەجەمعی بەتاوان دەتوانێت‬ ‫موعجیزە بخولقێنێت لە گێڕانەوەی شەهادەتێکدا‬ ‫کە لە دۆخی ڕووداندایە‪ .‬من لە شوێنێکی تردا‬ ‫دەربارەی گرنگیی گێڕانەوەی چیرۆک و یادەوەریی‬ ‫دەستەجەمعی لە دروستکردنی شەهادەتی‬ ‫سیاسیدا نووسیومە‪ .‬هەمان شت بەزۆری لەگەڵ‬ ‫فەیلەسوفە شەهیدەکانیشدا دروستە‪ .‬بە مانایەکی‬ ‫دیاریکراو‪ ،‬چیتر ئەوان خەڵکانێک نین لە گۆشت و‬ ‫خوێن‪ ،‬بەڵکو دەکرێنەوە بە کارەکتەری ئەدەبی؛‬ ‫چیرۆکەکانیان‪ ،‬ئەگەر کاریگەربن‪ ،‬دەبێت شوێن‬ ‫چەند یاسایەکی دیاریکراو بکەوێت و لەگەڵ‬ ‫ژانرێکی دیاریکراودا بگونجێت و وەاڵمی چەند‬ ‫پێویستییەک بداتەوە‪ .‬بەدڵنیاییەوە‪ ،‬چەندین‬ ‫مێژوونووس هەن کە هەمیشە بەدوای سەلماندنی‬ ‫«ڕاستییەکان»ـەوەن‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ -‬واز لەوە‬ ‫بێنین کە مێژوونووسین بەو شێوازەی دەمێک‬ ‫پێش ئێستا هایدن وایت پیشانی داوە‪ ،‬خۆی‬ ‫جۆرێکە لە ئەدەب‪« -‬ڕاستی»یە نائاسییەکان بە‬ ‫دەگمەن دەتوانن تەحەدای ئەو گێڕانەوانە بکەن‬ ‫کە ئاگامەندیی جەماوەریی داگیرکردووە‪.‬‬ ‫نووسەرانی سەردەمی ڕۆشنگەری‪ ،‬پاشانیش‬ ‫سکۆڵەرە فێمینیستەکانی س��ەدەی بیستەم‪،‬‬ ‫ڕۆڵی گرنگیان گێڕاوە لە «کردنی» هیپاشیا‬ ‫بە فەیلەسوفی شەهید‪ .‬ه���ەزاران نووسەری‬ ‫دژەئایینی و ڕۆشنبیری دیاریش هەمان شتیان‬ ‫بۆ برونۆ ک��ردووە‪ ،‬ه��ەروەک ڤاکالڤ هاڤێل بۆ‬ ‫پاتۆچکەی کردووە‪ .‬بەاڵم هەتا ئێستا گەورەترین‬ ‫دروستکەری فەیلەسوفی شەهید ئەفالتۆنە‪.‬‬ ‫ئەو تەنیا سوکراتی نەکرد بە فەیلەسوفێکی‬ ‫شەهیدی نمونەیی‪ :‬پاڵەوانێک ک��ە بەهۆی‬ ‫گرنگیدانییەوە بە ژیانی چاکە و گەڕان بەدوای‬ ‫داناییدا‪ ،‬کۆمەڵگەکەی دەکات بە دوژمنی خۆی؛‬ ‫ئامادەبوونی بۆ مردن لەپێناو فەلسەفەکەیدا‬ ‫نەوەک قبوڵکردنی فەرمانەکانی جەماوەرێکی‬ ‫بەالڕیدابراو؛ ژینگەیەکی سیاسی دوژمنکارانە‬ ‫کە بە تەحەمولنەکردن و بیرتەسکی ناسراوە؛‬ ‫دۆخێکی ق��ەی��ران��اوی کە ب��ەرەو زنجیرەیەک‬ ‫ڕووداوی دراماتیکی دەڕوات؛ ترۆپکیش لە فۆرمی‬ ‫دادگایەکی ئاشکرادا و لە ڕووب��ەڕووب��وون��ەوە‬ ‫لەگەڵ ئاپۆڕەیەکی شڵەژاودا؛ دواجاریش مەرگی‬ ‫پ��اڵ��ەوان��ان��ەی‪ ،‬ئەگەرچی ن��ادادپ��ەروەران��ەی‪،‬‬ ‫پاڵەوانەکە‪ ،‬شکۆمەندکردنی ئەوی بەدوادا دێت‪.‬‬ ‫لەوەش زیاتر‪ ،‬وادیارە نووسینەکانی ئەفالتۆن‬ ‫هەڵسوکەوتی ڕاستەقینەی خەڵکی وێناکردووە‬ ‫لە ڕووبەڕووبوونەوەیاندا لەگەڵ هەڵبژاردنێکی‬ ‫هاوشێوەی ئەوەی سوکرات‪ .‬بۆ نمونە کاتێک‬ ‫ت��ۆم��اس م��ۆر‪ ،‬کەمێک پێش سەرپەڕاندنی‪،‬‬ ‫دەڵێت «من وەک خزمەتکارێکی باشی پاشا‬ ‫دەمرم‪ ،‬بەاڵم وەک یەکەمین خزمەتکاری خودا»‪،‬‬ ‫ئاماژەیەکی ئاشکرا دەکات بۆ قسەکانی سوکرات‬ ‫لەکاتی دادگاییکردنیدا‪ ،‬کە ئ��ەم گوتەیەی‬ ‫لە عوزرخواهییەوە هێناوە‪« :‬ب��ەڕێ��زان‪ ،‬من‬ ‫خزمەتکارێکی زۆر سوپاسگوزار و دڵسۆزی‬ ‫ئێوەم‪ ،‬بەاڵم گوێڕایەڵییەکی گەورەترم بەرامبەر‬ ‫بە خودا هەیە‪».‬‬ ‫ئەم فەیلەسوفانە‪ -‬تەنانەت ناتوانن بشمرن‬ ‫ئەگەر ئاماژەیەکی گونجاو و توێژەرانە بە‬ ‫سەرچاوەکان ن��ەدەن! ه��ەروەک خۆی دەیگوت‬ ‫دەبێت ئەم تۆماس مۆرە لەپڕ تروسکاییەکی‬ ‫بە مێشکدا هاتبێت کە ئ��ەوەی خەریک بوو‬ ‫دەیکرد بەو ڕادەیە ڕاستەقینە نەبووە وەک خۆی‬ ‫ویستبووی؛ وەک ئەوەی شتێکی «ناواقیعی»‪-‬‬ ‫جیهانی چیرۆک‪ ،‬ئەو کتێبانەی خوێندبوونییەوە‪-‬‬ ‫دزەیانکردبووە ناو نمایشی مردنەکەی خۆیەوە‪.‬‬ ‫ب��ەدڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە‪ ،‬م���ەرگ خ��ۆی ئەزموونێکی‬ ‫ڕاستەقینەی سەختە‪ ،‬ڕەنگە سەختترین بێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا دەترسم مۆر ڕاستی کردبێت‪:‬‬ ‫مردن بۆ بیروڕا هەرگیز لە فۆرمێکی خاوێندا‬ ‫نایەت‪ .‬هەمیشە بەشێکی واقیع و بەشێکی‬ ‫چیرۆکە (بەڕێژەی دیارینەکراو)‪ .‬وەک زۆربەی‬ ‫شتەکان لە ژیاندا‪.‬‬

‫ئه‌فسانه‌ی‬ ‫که‌ڵه‌شێرێک‬

‫گابریل گارسیا مارکیز‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬ڕه‌ووف بێگه‌رد‬ ‫کابرایه‌کی الدێیی که‌ ل ‌ه شاری پینارویای واڵتی‬ ‫ئیسپانیا ده‌ژی‪ .‬جگ ‌ه ل ‌ه تایبه‌تمه‌ندیی شوێنه‌که‌ی‬ ‫شتێکی زۆر نائاسایی تری هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م کابرای ‌ه‬ ‫خاوه‌نی مریشکێکه‌ دووڕۆژ دوای هه‌ڵهێنانی‬ ‫جووجه‌ڵ ‌ه ده‌که‌وێت ‌ه قرته‌قرت‪ .‬تا ئه‌و شوێنه‌ی ل ‌ه‬ ‫کورته‌ هه‌واڵه‌کانه‌و‌ه شتێکمان به‌ده‌ست گه‌یشت‪،‬‬ ‫کابرای گوندیی کوالنه‌یه‌کی زۆر چاکی بۆ دروست‬ ‫کردبوو‪ .‬غه‌ریزه‌ی زۆری «دایکایه‌تی» مریشکێک‬ ‫که‌ زیاد له‌وانی تر هێلکه‌ی ده‌کرد‪ ،‬هه‌قی ئه‌وه‌ی‬ ‫دابووی ‌ه ستایش بکرێت‪ .‬کاتێک مریشکه‌ ناوداره‌ک ‌ه‬ ‫له‌ کوالنه ‌تازه‌که‌یدا جێگیربوو‪ ،‬ئه‌رکی ڕۆژانه‌ی‬ ‫له‌یادکرد و به‌ جۆرێکی گوماناویی له‌ ده‌وری‬ ‫کوالن ‌ه نزیکه‌کانی خۆی که‌وتبوه‌ گه‌ڕان‪ .‬تاوای‬ ‫لێ هات له‌سه‌ر سنووری کوالنه‌کان خاوه‌نه‌کانیان‬ ‫به‌شه‌ڕهاتن‪ .‬به‌اڵم هه‌وڵیاندا سیاسه‌تمه‌داران ‌ه‬ ‫چ��اره‌ی کیشه‌ک ‌ه بکه‌ن و ئاشته‌وایی و ئارامی‬ ‫بپارێزن‪ ،‬تادوای ماوه‌یه‌ک ل ‌ه گله‌یی و گازنده‌ ڕێک‬ ‫که‌وتن و ئاشت بوونه‌وه‌‪...‬‬ ‫نهێنێ گه‌ڕانی ب �ه‌رده‌وام��ی مریشکه‌ک ‌ه زوو‬ ‫ئاشکرابوو‪ .‬له‌گه‌ڵ مریشکه‌کانی تردا هاوڕێیه‌تیه‌کی‬ ‫وای به‌ست که‌ له‌ کوالنه‌کانیاندا ده‌م��ای�ه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ک ئ�ه‌وه‌ی به‌یاسا کوالنه‌ی خۆی بن وابوو‪.‬‬ ‫مریشکه‌ک ‌ه ل ‌ه کوالنه‌یه‌کی تازه‌دا‪ ،‬به‌وپه‌ڕی بێ‬ ‫شه‌رمییه‌وه‌ له‌گه‌ڵ الوترین که‌ڵه‌شێردا په‌یوه‌ندیی‬ ‫خۆشه‌ویستی به‌ست‪ .‬که‌ڵه‌شێرێکی زۆر جوان و‬ ‫شکۆمه‌ند ل ‌ه ڕه‌چه‌ڵه‌کی کۆنی ئیسپانیایی‪ .‬کلکی‬ ‫درێژ‪ ،‬گه‌ردنێکی زراڤ‪ ،‬ڕه‌فتارێکی زۆر ڕێک و‬ ‫پێک و ده‌نگیشی ل ‌ه شه‌یپوری به‌یانیان ده‌چوو‪.‬‬ ‫زۆرب��ه‌ی مریشکه‌کان شێت و شه‌یدای ب��وون‪.‬‬ ‫که‌ڵه‌شێره‌که‌یش پێش ئ �ه‌وه‌ی چێشت لێنه‌ر‌ه‬ ‫به‌ناوبانگه‌که‌ی شاربێت‪ .‬ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ مریشک ‌ه‬ ‫ت��از‌ه هاتوه‌که‌دا کوالنه‌یه‌کی ت��ازه‌ی ته‌نیا بۆ‬ ‫خۆیان دروست کرد‪ .‬چوار ڕۆژی ته‌واو هه‌ر به‌ته‌نیا‬ ‫له‌وکوالنه‌یه‌دا مانگی هه‌نگونییان به‌سه‌ر برد‪.‬‬ ‫هه‌موو به‌یانیه‌کیش ده‌چوه‌ به‌رده‌م په‌نجه‌ره‌ی‬ ‫کابرای گوندیی و ده‌یخوێند بۆ ئه‌وه‌ی پێی بڵێت‬ ‫به‌یانیداوه‌‪ .‬ڕێک وه‌ک یه‌کێک له‌وکه‌ڵه‌شێرانه‌ی ل ‌ه‬ ‫شیعره‌کانی لۆرکادا هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌م هاوسه‌رگیریی ‌ه‬ ‫زۆری نه‌خایه‌ند‪ .‬بێگومان له‌م باره‌یه‌وه‌ ته‌‌لگوراف‬ ‫هیچی نه‌وت‪ .‬دوای هه‌فته‌یه‌ک‪ ،‬ئیدی که‌ڵه‌شێر‬ ‫و مریشکه‌ک ‌ه لە ئێواراندا پێکه‌وه‌ پیاسه‌یان‬ ‫نه‌ده‌کرد‪ .‬نووستنی دوای هه‌ر نان خواردنێک‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت دوای نانی به‌یانیشیان واز لێ هێنا‪.‬‬ ‫بووکه‌خانی تاز‌ه ل ‌ه ده‌ره‌و‌ه هاتوو جێگای ژن‬ ‫و مێردایه‌تی ته‌رک کرد و به‌دڕه‌وشت بوو‪ .‬دوای‬ ‫هه‌شت ڕۆژی مانگی هه‌نگوینی ته‌نانه‌ت هێلکه‌یه‌کی‬ ‫نه‌کردبوو‪ .‬ب�ه‌اڵم ئه‌و مریشکه‌ی که‌ ب �ه‌رده‌وام‬ ‫هێلکه‌ی ده‌کرد و هێلکه‌ی ئاڵتوونی‪ .‬ل ‌ه دواییدا‬ ‫هێلکه‌ی کرد‪ ،‬له‌و هێلکه‌یه‌‪ ،‬دوای چه‌ند ڕۆژێک‬ ‫که‌ڵه‌شێرێک هاته‌ده‌رێ‪ .‬هه‌ر ک ‌ه هاته‌ده‌ره‌و‌ه له‬ ‫‌یه‌که‌م به‌ره‌به‌یاندا خوێندی‪ .‬چو‌ه سه‌ر شوێنێکی‬ ‫به‌رز‪ ،‬وه‌ک هه‌ر نێرینه‌یه‌ک ک ‌ه هه‌میش ‌ه جێگای‬ ‫له‌به‌رزیدایه‌‪ .‬که‌س بڕوای نه‌ده‌کرد له‌و مریشک ‌ه‬ ‫ئاساییه‌‪ ،‬که‌ڵه‌شێرێک ب ‌ه دنیا هاتبوو ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌فته‌ی پیرۆزدا ڕۆڵی که‌ڵه‌شێرە به‌ناوبانگه‌که‌ی‬ ‫کتێبی ئینجیلی ده‌بینی‪ .‬که‌ڵه‌شێرێک به‌ده‌نگ ‌ه‬ ‫به‌رزه‌که‌ی‪ ،‬وه‌ک پاسی کردبێت‪ .‬سێ جار هاواری‬ ‫به‌سه‌ر پتروسی پیرۆزدا کردبوو‪ .‬ئه‌ی بۆ ده‌ڵێن‬ ‫که‌ڵه‌شێره‌کان پاس ناکه‌ن؟‬ ‫سەرچاوە‪ :‬نوشتەهای کرانەای‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٨‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/٢١‬‬

‫‪6‬‬

‫««‬

‫سەدوپازدەساڵەی یادی لەدایکبوونی ئێرنست هەمنگوەی‬

‫بۆ یه‌كه‌مین جار دۆستۆیفسكی فێرمان ده‌كات‬ ‫چێژ ل ‌ه ڕیسوایی ببینین‬ ‫ئۆرهان پامۆك‬ ‫و‪ .‬له‌ ئه‌ڵمانییه‌وه‌‪ :‬پێشه‌وا فه‌تاح‬ ‫(‪)2-٢‬‬

‫شیده‌كاته‌و‌ه ك ‌ه مرۆڤ له‌گه‌ڵ هه‌ڵسوكه‌تی ژیرانه‌دا ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی ئاڵۆزدایه‌‪( :‬سه‌رله‌به‌ری هێزی مرۆڤ‬ ‫له‌وه‌دایه‌ بیسه‌لمێنێت كه‌ برغو! نیی ‌ه به‌ڵكو مرۆڤ ‪...‬‬ ‫هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌شه‌ شتێك ناكه‌ین ك ‌ه خه‌ڵكی لێمان‬ ‫چاوه‌ڕوانن‪ ،‬باڵكو شتێكی ناچیزو بێمانا ده‌كه‌ین‪).‬‬ ‫پیاوی ناو ژێرزه‌مینه‌ك ‌ه خۆی له‌ داناییه‌كی زانستی‬ ‫ده‌پارێزێت‪ ،‬ل ‌ه به‌هێزترین چه‌كی ڕۆژئاوا‪ ،‬به‌چه‌شنێك‬ ‫ك ‌ه دواجار نكوڵی له‌وه‌ش ده‌كات دووجاران دوو چوار‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫گرنگ ئه‌وه‌ی ‌ه دۆستۆیفسكی بۆ فكری له‌و جۆر‌ه‬ ‫كاراكتێرێك خه‌ڵق ده‌كات باوه‌ڕت پێی بێت‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌ ڕۆمانه‌كانی دوات��ری��دا ب ‌ه ت�ه‌واوه‌ت��ی ده‌یهێنێت ‌ه‬ ‫ب��ه‌ر تیشك ‌و وه‌ك ڕۆم��ان��ن��ووس��ێ��ك ج �ه‌وه �ه‌ری‬ ‫ڕاسته‌قینه‌یه‌تی‪ ،‬ئه‌زموونه‌كانییه‌تی كه‌ له‌گه‌ڵیاندا‬ ‫ده‌یكات‪ :‬كاركردن له‌ دژی به‌رژه‌وه‌ندی خۆت‪ ،‬ئاره‌زوو‬ ‫بینین ل ‌ه ئازار‪ ،‬له‌ناكاو به‌ حه‌سره‌ته‌وه‌ به‌رگری ل ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌و‌ه بكه‌یت كه‌ خه‌ڵكی لێت چاوه‌ڕوانن‪...‬‬ ‫ئێمه‌ ده‌توانین ئه‌و چاوه‌ڕوانیان ‌ه وه‌ك ناسیۆنالیزمی‬ ‫ئه‌وروپی خۆپه‌رستییه‌تی دانا بخوێنینه‌وه‌‪ .‬ڕه‌نگه‌ بۆی ‌ه‬ ‫له‌م سه‌رده‌مه‌دا بۆ ئێم ‌ه تێگه‌یشتن له‌ ڕه‌سه‌نییه‌تی‬ ‫دۆستۆیفسكی هێند سه‌خت بێت‪ ،‬چونك ‌ه له‌پاش خۆی‬ ‫زۆر السایی كراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ا ل��ه‌م ئ �ه‌زم��وون �ه‌ وردب��ی��ن �ه‌وه‌ ك �ه‌ پ��ی��اوی ناو‬ ‫ژێرزه‌مینه‌ك ‌ه ده‌یكات‪ :‬ئێواره‌یه‌ك به‌ته‌نیشت باڕێكی‬ ‫ناقۆاڵدا ڕاده‌بوورێت ‌و ده‌بینێت چه‌ند پیاوێك ب ‌ه‬ ‫ده‌وری مێزێكی بلیارده‌و‌ه تێكهه‌ڵده‌ده‌ن‪ .‬له‌ناكاو‬ ‫پیاوی ناو كون ‌ه سه‌ردابه‌ك ‌ه ئیره‌ییه‌ك دایده‌گرێت‪.‬‬ ‫ده‌یه‌وێت وه‌ك یه‌كێك له‌و پیاوانه‌ ڕیسوا بكرێت ‌و‬ ‫ل ‌ه په‌نجه‌ره‌كه‌و‌ه فڕێبدرێت ‌ه ده‌رێ‪ .‬پێ ده‌نێت ‌ه ناو‬ ‫باڕه‌كه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌جێی ئه‌وه‌ی هیواكه‌ی بێت ‌ه دی‬ ‫‌و تێهه‌ڵدان بخوات‪ ،‬به‌ جۆرێكی ته‌واو جیاواز ڕیسوا‬ ‫ده‌كرێت‪ :‬ئه‌فسه‌رێك پاڵی پێو‌ه ده‌نێت له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫سه‌رڕێگاكه‌ی گرتووه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌ جۆرێك پاڵی پێو‌ه‬ ‫ده‌نێت وه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌ر ئه‌سڵه‌ن نه‌یبینێت ‌و په‌ی‬ ‫پێنه‌بات‪.‬‬ ‫م��ن ل��ه‌و به‌شه‌ چ��ك��ۆالن �ه‌دا ه �ه‌م��وو ئێلێمێنت ‌ه‬ ‫چاره‌نووسسازه‌كانی ڕۆمانه‌كانی دواتر ده‌بینم‪ .‬گه‌ر‬ ‫دۆستۆیفسكی كتومت وه‌ك شكسپیر نووسه‌رێكی هێند‬ ‫مه‌زن بێت ك ‌ه وێنای مرۆڤی گۆڕیبێت ‌و ده‌وڵه‌مه‌ندی‬ ‫كردبێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانین لێره‌دا یه‌كه‌مین ئاماژه‌كانی‬ ‫وێنه‌یه‌كی نوێی مرۆڤ بدۆزینیه‌وه‌و چاودێری چۆنییه‌تی‬ ‫دروستبوونی ئه‌و ئه‌زموونه‌ گرنگ ‌ه بكه‌ین‪ .‬شكست‬ ‫‌و به‌دبه‌ختی دۆستۆیفسكییان ل ‌ه جیهانی براوه‌كان‬ ‫دابڕیوه‌‪ .‬ئه‌و كینی ل ‌ه ڕۆشنبیره‌ خۆرئاواخوازه‌كان‬ ‫هه‌ستابوو كه‌ ب ‌ه سووك ته‌ماشای گه‌لی ڕووسیایان‬ ‫ك���ردووه‌‪ ،‬كه‌ ب ‌ه س��ووك ته‌ماشاى كه‌سێكی وه‌ك‬ ‫خودی دۆستۆیفسكییان ك��ردووه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ گێژاوێكدا‬ ‫تێوه‌گالبوو‪ :‬له‌الیه‌كه‌و‌ه بته‌وێت به‌خۆرئاوابوون بنه‌بڕ‬ ‫بكه‌یت‌و له‌الیه‌كی دیكه‌وه‌ مه‌حكوم بیت به‌وه‌ی بۆ ئه‌و‬ ‫مه‌به‌سته‌ هونه‌ری ئه‌وروپی‪ ،‬واتا ڕۆمان به‌كاربهێنیت‪.‬‬ ‫(یاداشته‌كانی كون ‌ه ژێرزه‌مینێك) ده‌ره‌نجامی‬ ‫زه‌حمه‌تێك ‌ه بۆ نووسینه‌وه‌ی حیكایه‌تێك ك ‌ه پێ ب ‌ه‬ ‫هه‌موو ئه‌و پله‌ ده‌روونیانه‌دا ده‌نێت‪ ،‬یاخود زه‌حمه‌تێك‬ ‫بۆ خه‌لق كردنی كاراكتێرێك ‌و جیهانێك‪ ،‬كه‌ هه‌موو‬ ‫ئه‌و ناكۆكییانه‌ به‌ چه‌شنێكی باوه‌ڕپێكراو یه‌كده‌خه‌ن‪.‬‬ ‫دۆستۆیفسكی له‌پاش ده‌ستپێكردنی ئه‌و كتێب ‌ه‬ ‫نامه‌ی بۆ براكه‌ی خۆی نووسیبوو‪ ،‬ك ‌ه هه‌مانكات‬ ‫باڵو كه‌ره‌وه‌شی بوو و ده‌ڵێت‪( :‬خۆشم نازانم چی‬ ‫لێده‌رده‌چێت‪ ،‬ڕه‌نگه‌ شتێكی خ��ه‌راپ و بێمانای‬ ‫لێده‌رچێت‪).‬‬ ‫ئه‌زموونه‌ مه‌زنه‌كانی مێژووی ئ �ه‌ده‌ب به‌گشتی‬ ‫ب ‌ه بێئامان ‌و نه‌خشه‌و پالن دێنه‌ ب��وون‪ .‬وه‌ك ل ‌ه‬ ‫(یاداشته‌كانی كون ‌ه ژێرزه‌مینێك) دا ده‌یبینین‬ ‫ئه‌زموون ‌ه سه‌رسوڕهێنه‌رو كۆتشكێنه‌كان به‌هۆی‬ ‫گه‌وره‌ترین زه‌حمه‌تی نووسه‌رێكی داهێنه‌ره‌و‌ه دێن ‌ه‬ ‫بوون‪ ،‬كه‌ ل ‌ه ته‌قه‌الدایه‌ خۆی ل ‌ه دۆخێكی ناكۆك ‌و‬ ‫سه‌خت ده‌رباز بكات‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه نووسه‌ره‌كان خۆیان ل ‌ه كاتی نووسیندا‬ ‫ئه‌نجامه‌كان نه‌بینن‪ .‬ب��ه‌اڵم گ �ه‌ر ئ�ه‌م��ڕۆ توانای‬ ‫قبوڵكردن ‌و خۆشویستنی بۆگه‌ن ‌و بۆسارو چڵك ‌و‬ ‫شكسته‌كانمان سه‌ر ب ‌ه وێنای مرۆڤایه‌تیمان بن‪ ،‬گه‌ر‬ ‫هه‌بوونی دروستییه‌ك ل ‌ه چێژه‌كانی ڕیسواییدا سه‌ر‬ ‫ب ‌ه وێنای مرۆڤایه‌تیمان بێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانین بڵێین‬ ‫ك ‌ه (یاداشته‌كانی كونه‌ ژێرزه‌مینێك) ده‌ستپێك‬ ‫بووه‌‪ .‬من زۆر ئاسووده‌م كه‌ به‌شێكی به‌رینی ئه‌ده‌بی‬ ‫مۆدێرن كتومت به‌و دڵه‌ڕاوكێ پڕئه‌شكه‌نجه‌ی ‌ه گه‌ور‌ه‬ ‫بوون‪ :‬ئه‌وروپی بوون‌و هه‌مانكات كینه‌یه‌كی مه‌زن ل ‌ه‬ ‫ئه‌وروپی بوونیان تیادایه‌‪.‬‬

‫ئ��اراس��ت�ه‌ی ت��ووڕه‌ی��ی�ه‌ك�ه‌ی دۆستۆیفسكی پتر‬ ‫شۆڕشێك بووه‌ ل ‌ه دژی شێوازی به‌كارهێنانی فكری‬ ‫ئ�ه‌وروپ��ی ل ‌ه واڵت��دا وه‌ك ل ‌ه كاردانه‌وه‌یه‌كی دژ‌ه‬ ‫ڕۆژئاواییانه‌‪ .‬زیاتر له‌و خه‌یاڵ ‌و پاڵوانه‌ی پشت‬ ‫یوتۆپیزم‪ ،‬ئه‌و كه‌یفه‌ پریمیتیڤه‌ كه‌ لێوه‌ی ده‌خوڵقێن‬ ‫دۆستۆیفسكی تووڕه‌ ده‌كات‪ .‬چیدیك ‌ه به‌رگه‌ی ئه‌وه‌ی‬ ‫نه‌گرتووه‌ كه‌ ڕۆشنبیر‌ه ڕووسییه‌كان له‌گه‌ڵ هه‌موو‬ ‫فكرێكی تاز‌ه هاورده‌كراوی ئه‌وروپیدا بڕوایان وابوو‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌موو نهێنییه‌كانی جیهان ‌و ل �ه‌وه‌ش گرنگتر‬ ‫له‌ هه‌موو نهێنییه‌كانی واڵتی خۆیان تێگه‌یشتبن‪،‬‬ ‫س �ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش به‌هۆی ئه‌و كرده‌وه‌یانه‌وه‌ چه‌ند‬ ‫له‌خۆڕازیبوون‪ .‬له‌به‌رئه‌و‌ه شه‌ڕی دۆستۆیفسكی له‌سه‌ر‬ ‫ژیربیریی ‌ه ناچارییه‌ (دایه‌لێكتیكی دیته‌رمینیزم)‬ ‫پریمیتیڤه‌كه‌ی چێرنیشێفسكی نه‌بووه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌سه‌ر‬ ‫شێوازی ژیانی ئ�ه‌و فكرانه‌‪ :‬له‌سه‌ر ئ�ه‌و هه‌ستی‬ ‫به‌خته‌وه‌ری‌و براوه‌ییانه‌ی كه‌ لێیانه‌وه‌ ده‌رچوون‪.‬‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫ڕۆشنبیران‬ ‫دۆستۆیفكسی زۆر جار گوتوویه‌تی‪ ،‬ئه‌و‬ ‫بناغه‌ی ئه‌و وردبوونه‌وه‌یه‌ بنیاتناوه‌‪.‬‬ ‫پشتگیری له‌ ڕۆژئاوا ده‌كه‌ن په‌یوه‌ندی خۆیان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ دۆستۆیفسكی له‌الیه‌كه‌وه‌ زانیویه‌تی‬ ‫گه‌لدا دۆڕان���دووه‌‪ .‬به‌ ڕاوبۆچوونی من ئ�ه‌وه‌ ته‌نها ته‌نها له‌ڕێی به‌خۆرئاوابوونه‌وه‌ شتێك پێده‌گات‬ ‫بیانوویه‌كه‌‪ .‬دۆستۆیفسكی تاوه‌كو باوه‌ڕ ب ‌ه فكرێك ‌و له‌الیه‌كی دیكه‌و‌ه ب ‌ه سووك ته‌ماشای ڕۆشنبیر‌ه‬ ‫بهێنێت‪ ،‬ده‌بای ‌ه ئه‌و فكر‌ه نه‌وه‌ك دانا‪ ،‬به‌ڵكو فكره‌یه‌كی به‌خۆرئاوابووه‌كانی كردووه‌‪ ،‬ده‌بێت ‌ه هۆكاری ئه‌سڵ ‌و‬ ‫(شكستخواردوو) و ملكه‌چی مامه‌ڵه‌یه‌كی نایه‌كسان ڕه‌سه‌نی ئه‌و یاداشتانه‌ی‪.‬‬ ‫بێت‪ .‬له‌پشت ئه‌و قێزو كینه‌یه‌و‌ه ك ‌ه دۆستۆیفسكی‬ ‫هه‌موو پسپۆڕه‌كانی ئه‌ده‌بیاتى دۆستۆیفسكی له‌وه‌دا‬ ‫‌كان‬ ‫ل ‌ه ‪١٨٦٠‬ـه‌كاندا دژ به‌ لیبه‌راڵه‌ ڕۆژئاواخوازه‬ ‫كۆكن‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م كتێبه‌ بنیاتنه‌ری به‌ردوبناغه‌یه‌كی‬ ‫‌رمینیزمیان‬ ‫‌و ئه‌و مۆدێرنیستانه‌ی یوتۆپیای دیته‬ ‫ئاماده‌كاره‌ بۆ ڕۆمان ‌ه مه‌زنه‌كانی‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ش شتێكی‬ ‫(فه‌لسه‌فه‌ی ناچاری) باڵو كردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئاوی داون‪ ،‬هێند‌ه سه‌رنجڕاكێشه‌ كاتێك ده‌بینین دۆستۆیفسكی‬ ‫حه‌قیقه‌تێك خۆی حه‌شارداوه‌‪ ،‬ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه له‌و گرژییه‌ی نێوان ئاگاهی ‌و كینه‌ی خۆی چی‬ ‫ئه‌وان فكره‌كانیان مژده‌ی سه‌ركه‌وتنیان تیادا بووه‌‪.‬‬ ‫خوڵقاندووه‌‪.‬‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل‬ ‫له‌ڕاستیدا كێشه‌كه‌ ئاڵۆزترو تاریكتره‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫به‌س نییه‌ دۆستۆیفسكی ڕه‌خنه‌كه‌ی خۆی سه‌باره‌ت‬ ‫هه‌موو ئه‌و جێیانه‌ش ك ‌ه خه‌ڵكی تیادا به‌ده‌ست ب ‌ه ڕۆمانه‌كه‌ی چێرنیشێڤسكی هه‌رگیز نه‌نووسیوه‌‪،‬‬ ‫پێچه‌وانه‌ی نێوان خۆرهه‌اڵت ‌و خۆرئاواوه‌‪ ،‬ئه‌وروپی ئه‌گه‌رچی به‌ڵێنی ب� ‌ه براكه‌شی داوه‌! ده‌شێت‬ ‫‌و خۆماڵیه‌وه‌ ده‌ناڵێنن‪ .‬چونكه‌ دۆستۆیفسكی فكری هۆكارێكیان بۆ ئ�ه‌و‌ه بگه‌ڕێته‌وه‌ كه‌ نه‌یتوانیوو‌ه‬ ‫ماتریالیسته‌كانی‪ ،‬كه‌ خۆی ب ‌ه چه‌شنێكی ده‌مارگیران ‌ه وتارێكی ڕه‌خنه‌گرانه‌ ته‌نها دژ به‌ لۆژیكێك بنووسێت‪،‬‬ ‫به‌رهه‌ڵستی ده‌كرد‪ ،‬به‌ (دروست) ده‌زانی‪ .‬سه‌ره‌تا با كه‌ خ��ۆی ب ‌ه ڕاستودروستی زان��ی��ووه‌‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫له‌یادمان نه‌چێت كه‌ دۆستۆیفسكی ئه‌ندازیارێك بووه‌و ئ�ه‌وه‌ش نووسه‌ری داهێنه‌ری وه‌ك دۆستۆیفسكی‪،‬‬ ‫له‌ په‌روه‌رده‌یه‌كی مۆدێرن بێبه‌ش نه‌بووه‌؛ جیهانبینی كه‌ سه‌رچاوه‌ی هێزیان پتر له‌ خه‌یاڵیان وه‌ك ل ‌ه‬ ‫ئه‌و له‌و فكرو خه‌یااڵن ‌ه پێك هاتووه‌‪ ،‬نه‌شیزانیو‌ه ده‌ره‌نجامكردنێكی مه‌نتیقه‌وه‌ وه‌رده‌گرن‪ ،‬فكره‌كانی‬ ‫بیركرنه‌وه‌یه‌كی به‌ جۆرێكی دیكه‌ چییه‌و چۆن خۆیان زێده‌تر ل ‌ه ڕۆمان ‌و چیرۆكدا ده‌رده‌ب��ڕن‪ .‬ب ‌ه‬ ‫ده‌بێت‪ .‬ئێمه‌ ده‌توانین وای دانێین‪ ،‬دۆستۆیفسكی هه‌رجۆرێكیش بێت نیوه‌ی یه‌كه‌می ئه‌و یاداشتان ‌ه‬ ‫پڕ به‌دڵ حه‌زی كردبێت بتوانێت به‌ جۆرێكی دیكه‌‪ ،‬چه‌ند‌ه ڕۆمانن‪ ،‬هێنده‌ش وتارن ‌و هه‌ندێك جار ب ‌ه‬ ‫وات��ا (ڕووس��ی تر) بیر بكاته‌وه‌‪ ،‬ب�ه‌اڵم هه‌وڵى بۆ جوودا باڵو كراونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫نه‌داوه‌‪ .‬كۆتایی ژیانی له‌ناو ده‌ستنووسه‌كانیدا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و ن��ی��وه‌ی یه‌كه‌م ‌ه ن����اوداره‌ی ڕۆم��ان �ه‌ك �ه‌ ل ‌ه‬ ‫له‌و سااڵنه‌دا سه‌رقاڵی (برایانی كارامازۆف) بوو‌ه مۆنۆلۆگێكی ت���ووڕه‌ی سه‌نت‪-‬پیته‌رسبۆرگیه‌ك‬ ‫نووسیونی ‌و گرنگی ب ‌ه ژیاننامه‌ی سۆفیگه‌رایه‌تی پێكهاتووه‌‪ ،‬ك �ه‌ پ��اش میراتگرییه‌كی چكۆالن ‌ه‬ ‫ڕووسی‪-‬ئۆرتۆدۆكسی داوه‌‪ ،‬ده‌بینه‌ گه‌واهیده‌رى‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ دۆستۆیفسكی له‌و مه‌جاله‌دا چه‌ند نه‌زان‬ ‫ه��ه‌م��وو پ��س��پ��ۆڕه‌ك��ان��ی ئ��ه‌ده‌ب��ی��ات��ى‬ ‫ب��ووه‌‪( .‬ب�ه‌اڵم من ب ‌ه دڵم ‌ه كه‌ چۆن هه‌ڵوێستێكی‬ ‫پراگماتیكی (كرده‌نی) و ئوتیلیتاری (كه‌ڵكخواز)ـی‬ ‫دۆستۆیفسكی له‌وه‌دا كۆكن‪ ،‬كه‌ ئه‌م كتێبه‌‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ ،‬له‌جێی ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر دۆڕاندنی په‌یوه‌ندی‬ ‫بنیاتنه‌ری به‌ردوبناغه‌یه‌كی ئاماده‌كاره‌ بۆ‬ ‫له‌گه‌ڵ گه‌لدا‪ ،‬سكااڵ له‌سه‌ر خۆی تۆمار بكات‪).‬‬ ‫هه‌ڵه‌ش نییه‌ گه‌ر بڵێین‪ ،‬دۆستۆیفكسی ڕای وابوو‌ه‬ ‫ڕۆمانه‌ مه‌زنه‌كانی‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ش شتێكی‬ ‫فكر‌ه ئه‌وروپییه‌كان (ئیندیڤیدوالیزمی لێده‌رچێت) ل ‌ه‬ ‫ڕووسیاشدا سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست ده‌هێنن ‌و له‌ڕاستیدا‬ ‫هێنده‌ سه‌رنجڕاكێشه‌ كاتێك ده‌بینین‬ ‫هه‌ر ئه‌وه‌ش هۆكاری هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ی دۆستۆیفسكیی ‌ه‬ ‫دۆستۆیفسكی له‌و گرژییه‌ی نێوان ئاگاهی‬ ‫له‌و فكرانه‌‪.‬‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫ئ‬ ‫‌‪:‬‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫�ك‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫���ار‬ ‫�‬ ‫دووب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫پێویست‬ ‫ب��ه‌اڵم‬ ‫‌و كینه‌ی خۆیدا چی خوڵقاندووه‌‬ ‫دۆستۆیفسكی دژایه‌تی كردوو‌ه ناوه‌ڕۆكی به‌خۆرئاوابوون‬ ‫ن �ه‌ب��ووه‌‪ ،‬به‌ڵكو زه‌روری��ی��ه‌ت ‌و ڕه‌واییه‌تییه‌كه‌ی‬ ‫بووه‌‪ .‬به‌ بڕوای ئه‌و ڕۆشنبیره‌ خۆرئاواخوازه‌كانی ده‌ستبه‌رداری پۆستی فه‌رمانبه‌رییه‌كه‌ی ده‌بێت‬ ‫واڵته‌كه‌ی لوتبه‌رز بوون‪ ،‬چونك ‌ه خۆیان ل ‌ه هه‌ستی ‌و كۆمه‌ڵگا جێده‌هێڵێت ‌و خۆی له‌ به‌ندییه‌ك ‌و‬ ‫سه‌ركه‌وتنیانه‌وه‌ ب ‌ه ڕاست زانیوه‌‪ .‬ئێمه‌ ده‌بێت ئه‌و‌ه دۆخێكی ده‌روونیدا گۆشه‌گیر ده‌كات‪ ،‬كه‌ خۆی ب ‌ه‬ ‫له‌یاد نه‌كه‌ین ك ‌ه لوتبه‌رزی ل ‌ه فه‌رهه‌نگی دۆستۆیفسكیدا (كونه‌ ژێرزه‌مین) ه‌كه‌ی خۆی ناوزه‌ندی ده‌كات‪.‬‬ ‫گه‌وره‌ترین گوناهه‌یه‌و وشه‌ی (سه‌ربه‌رز) ته‌نها وه‌ك ئه‌م كاراكتێره‌ سه‌ره‌تا په‌الماری دیدێك ده‌دات ك ‌ه‬ ‫جنێو به‌كاردێت‪ .‬كه‌ دوو ساڵ له‌وه‌وبه‌ر ل ‌ه (یاداشت ‌ه چێرینیشێفسكی ناوی ناو‌ه (خۆپه‌رستییه‌تی دانا)‪.‬‬ ‫زستانییه‌كان له‌سه‌ر سه‌رنجه‌ هاوینییه‌كان)دا باسی ل ‌ه به‌و پێی ‌ه مرۆڤ له‌بنه‌ڕه‌تدا له‌ سروشتی خۆیه‌وه‌ باشه‌و‬ ‫یه‌كه‌م گه‌شتی ئه‌وروپا كردووه‌‪ ،‬خووه‌كانی ئه‌وروپای گه‌ر بته‌وێت ته‌نها له‌ڕێی زانست‌و عه‌قڵه‌وه‌ هۆشیاری‬ ‫(ئیندیڤیدوالیزم‪ ،‬به‌رچاوته‌نگی‪ ،‬جه‌ماوه‌ری) هه‌میش ‌ه بكه‌یته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و وه‌ك به‌رژه‌وه‌ندییه‌ك ته‌ماشای ده‌كات‪.‬‬ ‫ب ‌ه لوتبه‌رزی ‌و شانازییه‌و‌ه گرێداوه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه به‌و شێوه‌یه‌ خودی خۆی كۆمه‌ڵگایه‌كی یوتۆپایی‬ ‫له‌حزه‌یه‌كی تووڕه‌یی سه‌ر ترۆپكدا ده‌نووسێت‪ ،‬قه‌ش ‌ه داده‌مه‌زرێنێت‪ ،‬گه‌ر ته‌نها شوێنكه‌وتووی به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫ئینگلیزه‌كان هێنده‌یان سامان هه‌یه‌ كه‌ بتوانن به‌سه‌ر خ��ۆی بێت‪ .‬ب��ه‌اڵم م��رۆڤ��ی ن��او كونه‌سه‌ردابه‌ك ‌ه‬ ‫سه‌ربه‌رزیدا زاڵبن‪ .‬له‌الیه‌كی دیكه‌و‌ه فه‌ڕه‌نسییه‌كان به‌جۆرێكی دیكه‌یه‌‪ :‬سه‌ره‌تا ئه‌وه‌مان نیشان ده‌دات‪،‬‬ ‫نه‌جیبزاده‌ییه‌كی له‌خۆبایییان ت��ی��اداب��ووه‌ ته‌نها ك ‌ه ته‌نانه‌ت مرۆڤیش هه‌میشه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆی‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی ده‌ست له‌ناو ده‌ست به‌ناو شه‌قامه‌كاندا كار ناكات‪ ،‬گه‌رچی پێكهاته‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كه‌شى ب ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬ ‫پیاسه‌یان ك��ردووه‌‪ .‬هه‌شتا ساڵ دوات��ر سارته‌ر ل ‌ه ڕوونى ببینێت‪( .‬مرۆڤ ده‌توانێت وای بخوێنێته‌وه‌‪Orhan Pamuk, Der Blick aus meinem :‬‬ ‫‪Fenster, Carl Hanser Verlag, 2006‬‬ ‫ڕۆمانی (قێز)یدا‪ ،‬كتێبێك ل ‌ه زه‌ینی (یاداشته‌كانی ب ‌ه خۆرئاوابوون له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ڕووسیادایه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫كون ‌ه ژێرزه‌مینێك)دا‪ ،‬جیهانێكی ت��ه‌واوی له‌سه‌ر ئه‌وه‌شدا من خۆمی لێ ده‌پارێزم‪ ).‬پاشان ئه‌وه‌مان بۆ‬

‫«‬

‫میتۆدی ره‌خنه‌ى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‬ ‫پانتاییه‌ك بۆ فره‌خوێندنه‌وه‌‬ ‫د‪ .‬على طاهر به‌رزنجی‬ ‫به‌شی چواره‌م‬

‫ده‌توانین سیماكانى ڕه‌خنه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی به‌ دوو هه‌نگاو دیاریبكه‌ین‪ ،‬یه‌كه‌میان‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كی ترادیسیۆنی ئامانجه‌كه‌ی دیاریكردنی شوێنه‌ ته‌مومژاویه‌كان و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‬ ‫سه‌قامگیره‌كانه‌‪ ،‬له‌م هه‌نگاوه‌دا خوێنه‌ر وا چاره‌سه‌ری ده‌ق ده‌ك��ات ب�ه‌وه‌ی پێكهاته‌یه‌كی‬ ‫زمانه‌وانییه‌‪ ،‬تێدا الیه‌نه‌ ره‌وانبێژییه‌كان ده‌دۆزرێته‌وه‌‪ ،‬دووه‌میشیان گه‌ڕانه‌ به‌دواى بونیادی گۆڕاو‪،‬‬ ‫تا بیخاته‌ دۆخێكی پارچه‌پارچه‌كراو‪ ،‬دواتر سه‌رله‌نوێ بیه‌كه‌وه‌ گرێیان ده‌دات‪ ،‬به‌اڵم به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫جیا له‌ ئه‌ركی توخمه‌ سه‌ره‌كییه‌كان كه‌ پێكهێنه‌رى ده‌قن به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌وه‌ی په‌راوێزخراوه‌‬ ‫ده‌بێته‌ كرۆك ئه‌وه‌یشی كرۆكی ده‌قه‌كه‌یه‌ ده‌بێته‌ په‌راوێز‪ .‬گۆڕانی ئه‌ركی ره‌گه‌زه‌كانى ده‌ق به‌پێی‬ ‫كۆمه‌ڵێك پره‌نسیپه‌ تایبه‌ته‌ به‌ نیشانه‌و ئاماژه‌پێكه‌رو ئاماژه‌پێكراو ئامانج لێی ده‌رخستنی رۆڵی‬ ‫تاكی خوێنه‌ره‌ له‌ پێشكه‌شكردنی ده‌ق و راڤه‌كردنی به‌شێوه‌یه‌ك له‌و وته‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت‬ ‫كه‌ ده‌ڵێت هه‌موو خوێندنه‌وه‌و راڤه‌كردنی ده‌ق ره‌تكردنه‌وه‌ی پێش خۆیه‌تی‪ ،‬ئه‌مه‌ش واده‌كات كه‌‬ ‫ده‌ق كراوه‌و بێكۆتایی بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش رێگاخۆشكه‌ر ده‌بێت بۆ غه‌زوكردنی له‌الیه‌ن هه‌موو یه‌كه‌یه‌كی‬ ‫زمانه‌وانییه‌وه‌ كه‌ به‌شداره‌ له‌ پێكهێنانیدا‪ .‬كاتێك ده‌ستده‌كرێت به‌ خوێندنه‌وه‌و راڤه‌كردن‪ ،‬هه‌موو‬ ‫سه‌قامگیرییه‌ ترادیسیۆنه‌ ره‌خنه‌ییه‌كان دوورده‌خرێنه‌وه‌و مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ نیشانه‌ی زمانه‌وانی له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌ماى بێسه‌قامگیری راڤه‌كردنێكی ئازادو ره‌ها ده‌كرێت‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ خۆنابه‌سترێنه‌وه‌ به‌هیچ‬ ‫مه‌به‌ست و سه‌نته‌رو لۆجیكی زانستى دیاریكراو‪ ،‬تێدا خوێنه‌ر وا ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ تاكه‌ سه‌رچاوه‌یه‌‬ ‫له‌یه‌ك كاتدا واتا دیاریده‌كات و لێیده‌كۆڵێته‌وه‌‪ .‬به‌پێی ئه‌م بنه‌مایه‌ تاكی خوێنه‌ر واتا داده‌نێ‬ ‫و دیاریده‌كات به‌بێ گوێدان به‌ واتاى ناو ده‌قه‌كه‌و مه‌به‌ستى دانه‌ر‪ ،‬چونكه‌ باوه‌ڕی پێی نییه‌و‬ ‫هه‌ستیش به‌ بوونی ناكات له‌ناو ده‌قه‌كه‌دا‪ ،‬ئه‌و پره‌نسیپه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی كه‌ پێی‬ ‫وایه‌ ده‌ق بێ خوێنه‌ر بوونی نییه‌‪ ،‬ئه‌و خوێنه‌ره‌ش له‌ هه‌ر خوێندنه‌وه‌یه‌كدا به‌ ئه‌ركی نووسه‌ر‬ ‫جێبه‌جێده‌كات‪ ،‬لێره‌دا ئه‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ خوێنه‌ر هه‌وڵنادات كه‌شفی ده‌الله‌ته‌كانى ده‌ق به‌پێی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى خودیی و بابه‌تی بكات‪ ،‬به‌ڵكو به‌پێی بۆچوونی ده‌روونی و وێناكردنی كه‌سی‬ ‫خۆی ده‌یكات‪.‬‬ ‫“د‪.‬ایمان عیسى الناصر” به‌ سێ خاڵ ئاوڕ له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی ده‌داته‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ هزری په‌رتبوونی “التشضى” هه‌ڵته‌كاندوه‌ له‌پێناو سه‌رله‌نوێ‬ ‫داڕشتنه‌وه‌یه‌كی مه‌عریفی بۆ هه‌موو سه‌لمێنراو “مسلمات” و گریمانه‌كان‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئه‌و هزره‌یه‌ كه‌ نایه‌وێ توێژینه‌وه‌ له‌ ڕاستى بكات‪ ،‬به‌ڵكو ده‌یه‌وێت توێژینه‌وه‌ له‌‬ ‫چۆنێتی پێكهێنانی ڕاستى و دژه‌كه‌ی بكات‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬پراكتیزه‌كردنی ئه‌م فه‌لسه‌فه‌یه‌ به‌سه‌ر گوتارى ئه‌ده‌بیدا چاره‌سه‌رى زۆر له‌ كێشه‌‬ ‫هه‌ڵواسراوه‌كان ده‌كات گرنگترینیان تواناى ئه‌م گوتاره‌یه‌ بۆ فره‌ده‌اللى له‌الیه‌ك و تواناى‬ ‫بوونی وێنایه‌كی تیۆری بۆ به‌دواچوونی پێكهێنانی ئه‌و گوتاره‌و پێشوازیكردن لێی‪ ،‬هه‌رچه‌ند‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی له‌ بناغه‌دا میتۆدێكی فه‌لسه‌فییه‌‪ ،‬ئامانج لێی رزگاركردنی گوتارى‬ ‫فه‌لسه‌فییه‌ له‌ سه‌نته‌رى میتافیزیكی هێنانی ئه‌م زاراوه‌یه‌ بۆ كێڵگه‌ی توێژینه‌وه‌ ئه‌ده‌بیه‌كان‬ ‫ده‌توانی یارمه‌تیده‌ری ره‌خنه‌گری ئه‌ده‌بی بێت‪ ،‬تا به‌ره‌و قواڵیی میكانیزمه‌كانى ده‌ق بڕوات‪.‬‬ ‫“دریدا ‪ ”Derrida‬خاوه‌ن تیۆرێكی ناسراوه‌ به‌ناوى سه‌نته‌ریزمی وشه‌ “‪”Logo Centrism‬‬ ‫و میتافیزیكی ئاماده‌ “میتافیزیقیا احلضور” خوێنه‌رو ڕاڤه‌كه‌ری زۆر له‌ به‌رهه‌مه‌كانى “رۆسۆ‪،‬‬ ‫سوسیر‪ ،‬فروید‪ ،‬ئیفالتون‪ ،‬جان جینیه‌‪ ،‬هیكل‪ ،‬ماالرمیه‌‪ ،‬هوسیرل‪ ،‬اوستن‪ ،‬كانت”ه‌‪.‬‬ ‫زۆر له‌ ڕه‌خنه‌گران له‌سه‌ر هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی دواون «خوێندنه‌وه‌ی ده‌قی ئه‌ده‌بی‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كی به‌رفراوان و گۆڕاوه‌ “متغیره‌” به‌پێی قۆناغى مێژوویی و رۆشنبیری خوێنه‌ر‬ ‫كه‌ تێدا ده‌ژی‪ ،‬به‌پێی ئه‌م تێگه‌یشتنه‌‪ ،‬واتاى ده‌ق واتایه‌كی بێكۆتاییه‌‪ ،‬واتایه‌كی كراوه‌یه‌ خۆی‬ ‫ده‌به‌ستێته‌وه‌ به‌و زه‌مه‌ن و مێژوویه‌ی كه‌ خوێنه‌ر تێدا ده‌ژی‪ ،‬لێره‌دا ئه‌ركی خوێنه‌ر دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ق نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو سه‌رله‌نوێ نووسینه‌وه‌یه‌تی»‪.‬‬ ‫«هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی الى دریدا له‌ شیكردنه‌وه‌ی سیمیولۆژی بۆ پێكهێنانی ئایدیۆلۆژیای‬ ‫بۆماوه‌ “ایدیولوجی موروث” خۆی ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬پارچه‌كردنی ڕه‌گه‌زه‌كانى ده‌قه‌ بۆ یه‌كه‌ی بچووك‬ ‫و گه‌وره‌و پرۆسه‌ی تێگه‌یشتنی پێكهێنانی كارى ئه‌ده‌بییه‌«‪.‬‬ ‫واتا راسته‌وخۆكه‌ى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی گوماناوییه‌‪ ،‬دریدا خۆیشی به‌گومان بووه‌ له‌‬ ‫وه‌رگێڕانی بۆ زمانه‌كانی تر‪ ،‬به‌اڵم له‌ڕووی ده‌الله‌تی هزرییه‌وه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌‪ ،‬چونكه‌ له‌ڕووی قوڵی‬ ‫ده‌اللیدا سه‌رله‌نوێ خوێندنه‌وه‌ی گوتارو سیستمه‌ هزرییه‌كان ده‌گه‌یه‌نێ‪ ،‬ئه‌مه‌ش پشت ئه‌ستوره‌‬ ‫به‌ ره‌گه‌زو قوڵبوونه‌وه‌ به‌ناویاندا‪ ،‬تا به‌ته‌واوه‌تی واتا شاراوه‌كان ده‌ربكه‌وێت‪.‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی تێده‌كۆشێت ئاماژه‌پێكراوێك “مدلول” به‌رجه‌سته‌ بكات كه‌ پابه‌ند بێت‬ ‫به‌ جۆرێك له‌ خوێندنه‌وه‌و ئاماده‌كردنی نائاماده‌ “المغیب” بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندكردنێكی به‌رده‌وامی‬ ‫مه‌دلوله‌كان به‌بێ فره‌خوێندنه‌وه‌ی ئاماژه‌پێكه‌ره‌كان‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ره‌و یه‌ك له‌دواى یه‌كی بێكۆتایی‬ ‫ده‌الله‌ته‌كان ده‌ڕوات‪ ،‬هه‌روه‌ك چۆن ره‌خنه‌گری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی ئه‌مه‌ریكی “بول دیمان”‬ ‫ئاماژه‌ به‌ كۆتایی سه‌رده‌می كارى ئه‌ده‌بی ده‌كات و مژده‌ی ده‌ستپێكی سه‌رده‌مێكی تازه‌ ده‌دات‬ ‫ئه‌ویش سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتی خوێنه‌ره‌ “عصر سلطه‌ القارئ”‪.‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی وا سه‌یری گوتار ده‌كات كه‌وا سیستمێكی ته‌واونه‌كراو بێت‪ ،‬ته‌واوكراوه‌كه‌ی‬ ‫ته‌نها الیه‌نی گۆكردن ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش دیمه‌نی هێڵیه‌‪ ،‬كۆڵه‌كه‌كه‌یشی داله‌كانه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ره‌و‬ ‫ئه‌و واتایه‌ ده‌ڕوات كه‌ بڵێین گوتار دواى مردنی نووسه‌ره‌كه‌یشی به‌ به‌رده‌وامى به‌رهه‌مدێت‬ ‫و نامرێت‪ ،‬له‌به‌رئه‌مه‌یه‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی بانگه‌شه‌ی نووسینی ده‌كرد‪ ،‬نه‌ك قسه‌كردن‪،‬‬ ‫چونكه‌ یه‌كه‌میان‪ ،‬زه‌روره‌تى مانه‌وه‌ی دواى مردنی به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كه‌ی به‌هێزتره‌ له‌ دووه‌م‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دووه‌میان واته‌ قسه‌كردن “الكالم” بواره‌كه‌ی كه‌متره‌‪ ،‬ته‌نها له‌ چوارچێوه‌ی دیاریكراودایه‌‪.‬‬ ‫“دریدا” دواى توێژینه‌وه‌ی بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی و دیالۆكه‌كه‌ی ئه‌فالتون له‌ “فیدروس”دا‬ ‫گه‌یشته‌ ئه‌و ئه‌نجامه‌ ئه‌گه‌ر قسه‌كردن چوارچێوه‌یه‌كی ئاماده‌یی و ناسنامه‌و یه‌كێتى به‌ڵگه‌نه‌ویست‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌وا نووسین چوارچێوه‌یه‌كی نائاماده‌و جیاوازی و فره‌یی و له‌یه‌كنه‌چوونه‌ “التباین”‪.‬‬ ‫گرنگترین پره‌نسیپه‌كانى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‬ ‫‪ -1‬دریدا له‌م خاڵه‌وه‌ به‌ هه‌تاهه‌تایی و ره‌هایی لۆگۆس و ئیحتیواى میتافیزیكی كه‌ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫خۆی به‌سه‌ر بیری رۆژئاوادا پیاده‌كردبوو ره‌تده‌كاته‌وه‌‪ ،‬داواده‌كات ئه‌و فه‌لسه‌فه‌ی كه‌ كرۆكه‌كه‌ی‬ ‫ئاماده‌بوونه‌و عه‌قڵ سه‌رمه‌شقێتى جیابكرێته‌وه‌‪ ،‬نهێنیه‌كه‌یشی ته‌نگژه‌ى بیری رۆژئاوایه‌ كه‌ پشت‬ ‫به‌ تیشكۆی “بۆره‌” سه‌ره‌كی ده‌به‌ستێت وه‌ك ڕه‌چه‌ڵه‌ك‪ ،‬مرۆڤ ره‌گه‌زه‌كانى تر په‌راوێز ده‌خات‬ ‫و ده‌كه‌وێته‌ راستییه‌كی واهیمه‌داره‌وه‌ كه‌ ده‌بێته‌ ده‌ستنیشانكردنی بوون‪ ،‬هه‌رشتێك بنه‌ڕه‌تی‬ ‫بێت وه‌ك پێویستى بوونی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك “دیكارت” له‌ وته‌ به‌ناوبانگه‌كه‌یدا ده‌ڵێت «من‬ ‫بیرده‌كه‌مه‌وه‌ كه‌واته‌ من هه‌م» من له‌ ده‌ره‌وه‌ی بوارى گوماندایه‌‪ ،‬چونكه‌ بۆ خۆی به‌هۆی‬ ‫كاریگه‌ریی بیركردنه‌وه‌وه‌ ئاماده‌یه‌‪ ،‬به‌مه‌ زمان ئه‌م جیاكاریی و واقیعیه‌تی ئاماده‌كاریی شت‬ ‫دیاریده‌كات‪ ،‬كه‌واته‌ ئاماده‌بوون بنه‌ماى ئه‌و مه‌عریفه‌ ڕاسته‌قینه‌یه‌یه‌ كه‌ هه‌مانه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش خاڵێكی‬ ‫هه‌ڵه‌یه‌ به‌هۆی بانگه‌شه‌ی سه‌نته‌ریزمی وشه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ تێبینی ده‌كه‌ین دریدا ویستویه‌تی‬ ‫له‌ رێگاى ئه‌م تێزه‌وه‌ ڕه‌خنه‌ له‌ بیری “سوسیر” بگرێ كه‌ كۆی بایه‌خدانه‌كه‌ى وشه‌ به‌ناوى‬ ‫ئاماده‌بوونی خودیی وشیاریی خودی ته‌واوده‌بێت‪.‬‬ ‫كه‌ ته‌وه‌ری سه‌ره‌كی له‌ ئاماژه‌پێكه‌رو ئاماژه‌پێكراودایه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ی دواییان كه‌ دریدا به‌ بێهوده‌و‬ ‫نه‌شیاوی ده‌بینێت‪ ،‬ئه‌م بۆچوونه‌ جێگره‌یش وای له‌ بیری رۆژئ��اوا ك��ردووه‌ كه‌ ئاخاوتن له‌‬ ‫بووندا پێشبكه‌وێت هاوشێوه‌ی هزری فه‌لسه‌فى كۆن‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ش هزری بونیادگه‌ری‬ ‫تێكده‌شكێنێت‪ ،‬كه‌ بۆ دیاریكردنى واتاو ده‌الله‌تى وشه‌كان له‌ بازنه‌ی عه‌قڵدا ده‌خولێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌پێی بۆچوونی ئه‌و كارێكی بێهوده‌یه‌‪ ،‬چونكه‌ هه‌واڵه‌ی نیشانه‌كانى پێش و پاشوومان‬ ‫ده‌كات كه‌ واده‌كات به‌یه‌كجاری ئاماده‌بوونی واتاو شوناسه‌كه‌ی ره‌تبكاته‌وه‌‪ ،‬واتا ته‌نها له‌ شێوه‌ی‬ ‫ئاماده‌بووندا ده‌جوڵێت‪ ،‬چونكه‌ هه‌میشه‌ له‌ بزاوتن و دواخستن و كامڵبووندایه‌‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٨‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/٢١‬‬

‫‪7‬‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬

‫سەدوپازدەساڵەی یادی لەدایکبوونی ئێرنست هەمنگوەی‬

‫ت‪ .‬س‪ .‬ئێلیوت‬ ‫نووسەری وێرانەخاک‬

‫و‪ .‬له‌ ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬سروود ته‌ها‬

‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬له‌ خوانی نۆبێلدا‬

‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬زانیار عومرانی‬ ‫ئه‌كادیمیای سوێدی‪ -‬بۆ خه‌اڵتی نۆبێل‪ ،‬ل ‌ه ‪1948‬ـدا‪،‬‬ ‫به‌ هۆكاری "پشكی به‌رجه‌ست ‌ه و پێشه‌نگانه‌ی ئه‌و‪،‬‬ ‫ل ‌ه شیعری هاوچه‌رخدا" خه‌اڵتی نۆبێلی به‌ شاعیر و‬ ‫ڕه‌خنه‌گری ئه‌ده‌بی‪" ،‬ت‪ .‬س‪ .‬ئێلیوت" ڕه‌وا بینی‪.‬‬ ‫کاتێک ل ‌ه گێژاوه‌ی بیرکردنه‌وه‌دا ڕۆ ده‌چ��ووم ک ‌ه‬ ‫داخۆ‌ ئه‌م ئێواره‌ی ‌ه ده‌بێ چیتان پێشکه‌ش بکه‌م‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫ی ساکارییه‌و‌ه پێزانینی‬ ‫خۆزگه‌ی ئه‌وه‌م هه‌بوو له‌وپه‌ڕ ‌‬ ‫خۆم ل ‌ه هه‌مبه‌ر ئه‌و شانازیی ‌ه ک ‌ه ئه‌کادیمیای سوێدی‬ ‫به‌ منی به‌خشیوه‌‪ ،‬ده‌رببڕم‪ .‬به‌اڵم بە ڕادەی پێویست‬ ‫بۆم سه‌لماوه‌‌ که‌ ئه‌رکێکی سانا نییه‌‪ :‬سه‌رقاڵبوونی من‬ ‫له‌گه‌ڵ وشه‌کاندای ‌ه که‌چی هێشتا وشه‌کان ل ‌ه پاشه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ستووره‌کانمدا ه��ەن‪ .‬ته‌نیا ئاماژه‌ ب �ه‌و‌ه ده‌ده‌ ‌م‬ ‫ئاگاداری ئه‌و‌ه بووم بڕیار وای ‌ه که‌ به‌رزترین نیشانی‬ ‫شانازیی نێونه‌ته‌وه‌یی ب ‌ه "مرۆڤی وشه‌کان" ببه‌خشرێ و‬ ‫ته‌نیا ده‌توانم بڵێم هه‌مووکه‌سێک پێشتر ئه‌مه‌ی ده‌زانی‪.‬‬ ‫به‌ ددانپێنان ب ‌ه لێنه‌هاتوویی خۆم‪ ،‬گومان و دڕدۆنگی‬ ‫‌مه سه‌ر ئه‌و عه‌قڵییه‌ته‌ی به‌سه‌ر ئه‌کادیمیادا زاڵه‌؛‬ ‫ده‌خه ‌‌‬ ‫بۆ ڕیزگرتن له‌م ئه‌کادیمیایه‌‪ ،‬وێده‌چێ چاوه‌ڕوان بکرێ‬ ‫من وه‌کو ڕه‌خنه‌گرێکی ئه‌ده‌بی‪ ،‬ناسنامه‌ی "شاعیربوون"‬ ‫الی خۆمدا په‌سه‌ند بکه‌م‪ .‬ئه‌م خه‌اڵت ‌ه وه‌رده‌گیردرێ‬ ‫هه‌تا به‌خشدرابێ‪ ،‬که‌ منیش تاقیم کرده‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه سۆنگه‌ی‬ ‫وه‌رگرتنی ئه‌م خه‌اڵته‌وه‌ فێر بووم ک ‌ه تێکڕای هه‌ست ‌ه‬ ‫نۆڕماڵه‌کانی لەخۆباییبوون و فیزکردن وا‌ ل ‌ه هه‌ر مرۆڤێک‬ ‫چاوه‌ڕوان ده‌کرێ ل ‌ه ئاوه‌ها ساتگه‌لێکدا ده‌نوێندرێن‪،‬‬ ‫چێژوه‌رگرتن ل ‌ه پیاهه‌ڵدان خۆی ده‌رده‌خا و تووڕه‌یی‬ ‫له‌و ناهاوئاهه‌نگییه‌دا هه‌ستپێکراو ده‌بێ و ئه‌م پرسیار‌ه‬ ‫ئاراسته‌ ده‌بێ ئایا له‌ نووته‌که‌ساته‌وه‌‌ به‌ره‌و فیگه‌رێکی‬ ‫‌وه‬ ‫گشتی ڕاپێچ ده‌بین؟ خه‌اڵتی نوبێل له‌م ڕوانگه‌یه ‌‌‬ ‫هاوشێوه‌ی دیکه‌ی خه‌اڵته‌کانه‌ و ته‌نیا ئاست و پله‌که‌ی‬ ‫به‌رزتره‌‪ ،‬ڕه‌نگبێ هێشتا بۆ دۆزینه‌وه‌ی وشه‌گه‌لێک ب ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی ده‌ربڕینی پێزانینی خۆم ته‌قه‌ال بده‌م‪ :‬به‌اڵم‬ ‫به‌و هۆیه‌و‌ه ک ‌ه له‌ ڕه‌هه‌ندێکه‌و‌ه ئه‌م خه‌اڵت ‌ه له‌وانی‬ ‫دی جیا ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ده‌ربڕینی هه‌ستی تاک‪ ،‬ماک و‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌کی ده‌وێ ک ‌ه زمان ناتوانێ دابینی بکات‪.‬‬ ‫که‌ وایه‌ سه‌ره‌تا ده‌بێ هه‌موو تواناکانم بخه‌م ‌ه گه‌ڕ‬ ‫هه‌تا شرۆڤه‌که‌م به‌ره‌و دوان له‌سه‌ر گرنگیی خه‌اڵتی‬ ‫ئه‌ده‌بیی نوبێل به‌کێش بکرێ هه‌تا ب ‌ه شێوه‌یه‌کی‬ ‫ناڕاسته‌وخۆ خۆمم ده‌ربڕیبێت‪ .‬ئه‌گه‌ر به‌سانایی ئه‌م ‌ه‬ ‫گه‌یێنه‌ری ناساندنی لێهاتوویی شاعیر بێت یان ئه‌وه‌ی‬ ‫ک ‌ه گوایه‌ ناوبانگی نووسه‌رێک سنووره‌کانی واڵته‌که‌ی‬ ‫و هه‌روه‌ها زمانه‌که‌شی بەزاندووە‪ ،‬به‌سه‌ختی ده‌توانین‬ ‫بڵێین ل ‌ه زه‌مه‌نێکی دیاریکراودا هه‌ر یه‌ک ل ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫ی بایه‌خی ئه‌وه‌ی هه‌بێ‬ ‫له‌ویترمان زیاتره‌‪ ،‬چ جای ئەوە ‌‬ ‫زه‌ق بکرێته‌وه‌ و له‌وانی‌تر هەاڵوێردرێ‪ .‬به‌اڵم من له‌ ‌م‬ ‫خەاڵتی نوبێله‌دا شتێکی زیاتر و گرنگتر له‌و ناساندنه‌م‬ ‫به‌دی کرد‪ .‬ئه‌مه‌ به‌الی منه‌وه‌ به‌س له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫تاکێکدا چڕ ناکرێته‌وه‌ ک ‌ه جارناجار له‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ک بۆ‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌کی تر و ل ‌ه الیه‌ن شتێکه‌وه‌ وه‌کو کرده‌وه‌یه‌کی‬

‫ڕازاو‌ه بۆ پ��ڕک��ردن�ه‌وه‌ی رۆڵێکی تایبه‌ت و بوون‬ ‫به‌ سیمبۆلێکی تایبه‌ت به‌کار بهێندرێت‪ .‬بۆنه‌یه‌ک‬ ‫ڕێکده‌خرێ‪ ،‬که‌ له‌وێدا به‌هه‌ڵکه‌وت خه‌اڵتێک ئاراسته‌ی‬ ‫تاکێک ده‌کرێ {له‌گه‌ڵ هه‌ندێ کارکرد که‌ پێشتر ب ‌ه‬ ‫ئه‌نجامی نه‌گه‌یاندوون}‪ .‬که‌ وای ‌ه پرسیار ئه‌وه‌ نییه‌ ئاخۆ‬ ‫ئه‌و بایه‌خی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌‌ ک ‌ه جیا بکرێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ئایا ئه‌و ده‌توانێ کارکردێک (‪)Function‬‬ ‫ده‌سته‌به‌ر بکا ک ‌ه پێ ڕاسپێردراوه‌‪ :‬کارکردی ئه‌وه‌ی‬ ‫که‌ وه‌کو نوێنه‌رێک خزمه‌ت بکا و هه‌ر مرۆڤێک بتوانێت‬ ‫گرنگایه‌تی مه‌زنتر له‌ئاست به‌هاکانی ئه‌و شته‌ی که‌ بۆ‬ ‫خۆی نووسیویه‌تی‪ ،‬به‌ ده‌سته‌و‌ه بخات‪.‬‬ ‫وای بۆ ده‌چ��ن گوای ‌ه شیعر وه‌ک��و ناوچەییترینی‬ ‫تێکڕای هونه‌ره‌کان هەژمارە بکرێت‪ .‬نیگارکێشان‪،‬‬ ‫په‌یکه‌رتاشی‪ ،‬ته‌الرسازی‪ ،‬مۆسیقا‪ ،‬ده‌توانن ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫گشت ئه‌و که‌سان ‌ه ک ‌ه ده‌یبینن یا گوی بۆ ڕاده‌دێرن‪،‬‬ ‫چێز به‌خش بن‪ .‬به‌اڵم زمان‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت زمانی شیعر‪،‬‬ ‫مژارێکی جیاوازه‌‪ .‬وێده‌چێ شیعر له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی‬ ‫خه‌ڵکی به‌یه‌که‌و‌ه گرێ بدا‪ ،‬لێکیان جیا ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ێ ل ‌ه‬ ‫به‌اڵم له‌ الیه‌کی تره‌وه‌ دەبێ فەرامۆش نەکر ‌‬ ‫هه‌مانکاتدا که‌ زمان له‌مپه‌رێک ڕۆ ده‌نێ‪ ،‬شیعر بۆ خۆی‬ ‫هۆکارێکمان ب ‌ه ده‌سته‌و‌ه ده‌دا که‌ به‌ مل ئه‌و له‌مپه‌ره‌دا‬ ‫زاڵ ببین‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی چێژ ل ‌ه شیعری زمانێکی دیک ‌ه‬ ‫ببه‌ین‪ ،‬ده‌بێ چێژ له‌ تێگه‌یشتنی ئه‌و خه‌ڵکه‌ که‌ به‌و‬ ‫زمانەوە گرێیان خواردووه‌‪ ،‬ببه‌ین‪ ،‬ته‌نیا له‌ڕێگه‌ی ئه‌و‬ ‫تێگه‌یشتنه‌یه‌ که‌ لەو شیعرەی هەڵدەهێنجێنین نه‌ هیچ‬ ‫ڕێگه‌یه‌کی تر‪.‬‬ ‫ڕه‌نگبێ هه‌روه‌ها بیر ل ‌ه مێژووی شیعر له‌ ئه‌ورووپا‬ ‫و له‌و کاریگه‌ریی ‌ه مه‌زنه‌ بکەینەوە که‌ شیعری زمانێکی‬ ‫دی هاورده‌ی زمانێکی ده‌کا؛ ده‌شێ له‌ بیرمان بمێنێت‬ ‫هه‌ر شاعیرێکی ‌بلیمه‌ت زێده‌تر ل ‌ه زمانه‌که‌ی خۆیشی‪،‬‬ ‫قه‌رزاری بێ ئەمال و ئەوالی شاعیرانی زمانگه‌لی دیکه‌یه‌؛‬ ‫شیعری هه‌ر واڵت و هه‌ر زمانێک ک ‌ه ل ‌ه شیعری زمان ‌ه‬ ‫بیانییه‌کان ئاو نه‌دێرابێ‪ ،‬داده‌کشێ و ته‌فروتوونا ده‌بێ‪،‬‬

‫کاتێک شاعیرێک له‌گه‌ڵ خه‌ڵکه‌که‌یدا ده‌دوێ‪ ،‬ده‌نگگه‌لی‬ ‫گشت ئه‌و شاعیرانه‌ی زمانگه‌لی بیانی ک ‌ه کاریگه‌رییان‬ ‫له‌سه‌ر داناوه‌‌‪ ،‬دێنه‌ گۆ‪ .‬له‌ هه‌مانکاتدا خۆیشی خه‌ریک ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ شاعیره‌ الوه‌کانی دیکه‌ی زمانه‌کاندا قس ‌ه ده‌کات‬ ‫و ئه‌م شاعیر‌ه گه‌نجانه‌ شێوه‌ڕوانینی ئه‌و بۆ خه‌ڵکه‌که‌ی‬ ‫واڵتی خۆیان ده‌گوازنه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ تا ڕاده‌یه‌ک ل ‌ه ڕێگای‬ ‫ئه‌و کاریگه‌ریی ‌ه ک ‌ه له‌سه‌ر شاعیرانی دی داده‌ن��رێ‪،‬‬ ‫مسۆگه‌ر ده‌بێ‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌ندێکی ل ‌ه ڕێگای وه‌رگێڕان‬ ‫{ک ‌ه ده‌بێ چه‌شنێک ل ‌ه سه‌رله‌نوێ ئه‌فراندنی شیعره‌کان‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن شاعیرانی دیکەوە بێت} و نه‌ختێکیشی ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن به‌رده‌نگه‌کانی زمانه‌که‌یه‌وه‌ که‌ خۆیان شاعیر‬ ‫نیین‪ ،‬مسۆگه‌ر ده‌بێ‪ .‬له‌م سۆنگه‌یه‌و‌ه شاعیر ده‌توانێ‬ ‫ب �ه‌ره‌و تێگه‌یاندنی خه‌ڵکانی واڵت� ‌ه جۆراوجۆره‌کان‬ ‫هه‌نگاو بهاوێ‪.‬‬ ‫به‌دڵنیاییه‌و‌ه له‌ به‌رهه‌می هه‌ر شاعیرێکدا ک ‌ه بکرێ‬ ‫پێناسه‌ی شاعیربوونی پێوه‌ بلکێندرێ‪ ،‬زیاتر له‌و شته‌ی‬ ‫ک ‌ه ته‌نیا بۆ دانیشتوانی هه‌مان ده‌ڤه‌ر سه‌رنجڕاکێش بێ‬ ‫یا ب ‌ه هه‌مان زمان بدوێ‪ ،‬ناوه‌ڕۆکی هاوبه‌شیش به‌دی‬ ‫ده‌کرێ‪ .‬به‌اڵم به‌مه‌یشه‌و‌ه ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه {شیعری‬ ‫ێ و ته‌نانه‌ت بۆ وشه‌ی‬ ‫ئه‌ورووپا} مانایه‌ک ل ‌ه خۆ‌ ده‌گر ‌‬ ‫{شیعری جیهانی} ئه‌مه‌ لواوه‌‪ .‬پێم وای ‌ه له‌ شیعردا‬ ‫هه‌رچه‌ند به‌شێوه‌یه‌کی ناته‌واو‪ ،‬خه‌ڵکی واڵته‌ جیاواز و‬ ‫زمان ‌ه جۆراوجۆره‌کان‪ -‬وا لێکده‌درێته‌وه‌ که‌ به‌ڕاشکاوی‬ ‫ته‌نیا له‌ڕێگه‌ی که‌مینه‌یه‌کی گچکه‌‌ له‌ هه‌ر واڵتێکدا بێت ‌ه‬ ‫ئه‌نجام‪ -‬تێگه‌یشتن له‌یه‌کدی به‌دی دێن ‌ن و وێڕای ئه‌م‬ ‫ناته‌واوبوونه‌ دیسانه‌و‌ه پێویست ده‌بێ‪ .‬منیش خه‌اڵتی‬ ‫نوبێلی ئه‌ده‌بیات ک ‌ه به‌ شاعیرێک ده‌به‌خشدرێ‪،‬‬ ‫وه‌رده‌گ��رم‪ ،‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه پله‌ی یه‌که‌مدا بانگه‌شه‌یه‌که‌ بۆ‬ ‫باننەتەوەییبوونی بایه‌خی شیعر‪ .‬به‌مجۆره‌ ئه‌و ڕاستیی ‌ه‬ ‫پشتڕاست ده‌کرێته‌و‌ه ک ‌ه پێویسته جارناجار‌شاعیرێک‬ ‫هه‌ڵبژێرین‪ :‬له‌ به‌رده‌متاندا ڕاده‌وه‌ستم‪ ،‬نه‌ به‌ هۆی‬ ‫لێهاتوویی خۆمه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکوو وه‌کو هێمایه‌ک‪ ،‬بۆ ساتێک‪،‬‬ ‫بۆ بایه‌خدان ب ‌ه شیعر‪.‬‬

‫لە بارەی شیعری شااڵو حەبیبەوە‬ ‫بڕوا بەرزنجی‬ ‫ئەگەر بە گشتی شیعری شااڵو بخوێنینەوە‪ ،‬ئەوا زوو‬ ‫سەرنجمان بۆ هەندی تایبەتمەندی لە پێکهاتەی شیعری‬ ‫ئەم شاعیرە ئەچێت‪.‬‬ ‫شااڵو سەر بەو نەوەیەیە کە لەسەرەتای سەدەی‬ ‫نوێ دەردەک��ەون‪ ،‬واتە دوایی دووهەزارەکان‪ ،‬ئەگەر‬ ‫چەمکی « نەوە» یەکی نوێ ڕاست بێت و بتوانین‬ ‫ناویان بنێین نەوەی نوێ‪ ،‬دیارە فیسۆلۆجیەن ڕاستە و‬ ‫وەک نوێگەریش لە دەق و دنیایی ئەدەبیان پرسیار و‬ ‫گومانی زۆر لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫شیعری شااڵو‪ ،‬لە نێو بوندایە‪ ،‬واتە باسی بونی‬ ‫شتەکانمان بۆ دەکات نەک وەسفیان‪ ،‬ئەو باسی ئازار‬ ‫ئەکات و لەناو بریندا خوێنمان بۆ ئەگێڕێتەوە‪ ،‬نەک‬ ‫وەسفی ئازارمان بۆ بکات‪ ،‬کە لەدەقی ئەوانیتردا‬ ‫ئەما نابینین و زیاتر وەسفی و بەراوردکارین‪ ،‬ئەویش‬

‫درێژکراوەی ئەو خەسڵەتەن لە ئەدەبی کوردی کە‬ ‫خودی شتەکە باس ناکات و ناگێڕدرێتەوە‪ ،‬بەڵکە‬ ‫وەسفیمان بۆ دەکات و لە چواردەوری دەخولێنەوە و‬ ‫ناچنە جەوهەری خودی ئەو بابەتە‪.‬‬ ‫شیعر چونە بۆ نێو تاریکیی و قواڵییەکان و بەشە‬ ‫ونبوەکانی ئێمە‪ ،‬ئەمە بە شاعیری ڕاستەقینەو نوێگەر‬ ‫ئەکرێت‪ ،‬هەندێ لە شاعیران خۆیان قواڵیی دروست‬ ‫ئەکەن و دەنگیان کپ ئەکەن‪ ،‬دەقەکانیان تاریکە بە‬ ‫بڕیاری ئەوەی چونەتە تاریکایی ئێمە‪.‬‬ ‫بەاڵم دەقی ڕاستەقینە دەچێتە تاریکی و بە ڕونی‬ ‫و ڕۆشنی دێتە دەر‪ ،‬دەچێتە قواڵیی و دەنگی بەرزو‬ ‫ڕەوان دەبیستین‪.‬‬ ‫دەق��ی ش��ااڵو ب��ەر پۆڵێنی دووەم دەک��ەوێ��ت‪ .‬بە‬ ‫تێگەیشتنی زۆرێ��ک لە شاعیران و ڕەخنەگران بۆ‬ ‫نمونە ‪« :‬ڕۆالن بارت و باختین و ماالرمییە» کە لە‬ ‫شوێنی جیاواز سەبارەت بە شیعر نوسیویانە‪ ،‬شیعر‬ ‫نە پڕۆسەیەکی میتۆلۆسییە نە لۆگۆسی‪ ،‬بەڵکو‬ ‫کردەیەکیتر لە نێوان عەقڵ و بێ عە‌قڵی یان خەیاڵ‪.‬‬ ‫ئەوەی یاری سەرەکی دەکات زمان و خەیاڵە‪ ،‬خەیاڵێک‬ ‫بە نێو مەعریفەو عەقڵدا بە مۆفەقی هاتبێتە دەر‪ ،‬ئەم‬ ‫دوانە پێکەوە دەتوانن سیفەتی خالق بون بدەنە شاعیر‬ ‫و دەقێکمان بدەنێ بونی تێدا بێت نەک وەسفی بونی‬ ‫شتێک‪.‬‬ ‫مۆفەقی ئەم زمانەی شااڵو‪ ،‬یارمەتیدەر بوە لەوەی‬ ‫توانای گەڕانەوەی هەبوبێت بۆ ڕابردوویەکی دور‪ ،‬بۆ‬

‫چیرۆکەکانی دین و مێژوو بۆ خەیاڵی کلتوری و دینیمان‬ ‫و بتوانێت ئەو بونانە بخوڵقێنێتەوە‪ ،‬ئەگەر کەمێک لە‬ ‫دەقەکانی شااڵومان خوێندبێتەوە‪ ،‬ئەزانین باسی چی‬ ‫ڕابردو چی بونێک دەکەین‪ ،‬ئەم گەڕانەوەیەی شااڵو‪،‬‬ ‫ئەم تێکەڵکردن و زیندو کردنەوەی وجودییەتمان لە‬ ‫کۆن و نوێ‪ ،‬شێوەیەکە لە کارکردن کە الی ئەدۆنیس‬ ‫داهێنەرانە دەیبینن لە کارکردنی لەنێو توراسی عەرەبی‪،‬‬ ‫لەنێو خەیاڵی دینی و کلتورییانەی ڕۆژهەاڵتییەکان‬ ‫ئەمە بە تایبەتی لە کتێبی «میسرناسی نوێی»‬ ‫حەبیبە ئەیبینین‪ ،‬کە قەسیدە شیعرێکی درامی ئەوە‪.‬‬ ‫ش��ااڵو‪ ،‬پرسیاری گ��ەورە ی لە ڕێگەی ئەدەبەوە‬ ‫نییە‪ ،‬پریاری گەورە‪ ،‬خەونی گەورە‪ ،‬چیرۆکی گەورە‪،‬‬ ‫لە ڕۆحی ئایدۆلۆژیاو ئاینەوە دێن‪ ،‬نەک ئەدەب‪ ،‬لە‬ ‫ئەدەبیشدا زیاتر لە نێو ئەدەبی ئایدۆلۆژیدان‪ ،‬ئێمە الی‬ ‫شااڵو ئارامانە لەنێو ستاتیکای گێڕانەوەکانین‪ ،‬هەست‬ ‫بە باری قورسی شتە گەورەکان ناکەین‪،‬لێرە ئینسانێک‬ ‫دەدوێت دور لە بەرگیتر‪ ،‬بەڕوتی وەک وێنەی ڕاستی‬ ‫هونەر خۆی‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ەی��ش وادەک����ات ش���ااڵو دورە ل��ە وەس���ف و‬ ‫بەراوردکاری‪ ،‬چونکە هەمو وەسفێک ئەمان بات بەرەو‬ ‫الیەنگیری‪ ،‬با بڕیار وابێت لەناو جوانیش کاربکەین‪،‬‬ ‫بەاڵم الیەنگیری جوانیش ناشرینی بەرهەم دێنێت‪ ،‬ئەو‬ ‫جوانی باس دەکات و وێنە دەکات‪ ،‬بێ وەسف‪ .‬بەڵێ‪،‬‬ ‫ئەمانە و زۆرشتیتر خەسڵەتی جیاکەرەوەن بۆ دەقی‬ ‫شااڵو‪.‬‬

‫ئه‌كادیمیای سوێدی‪ -‬بۆ خه‌اڵتی نۆبێل‪ ،‬ل ‌ه ‪1991‬ـدا‪ ،‬ب ‌ه هۆكاری «نووسین ‌ه‬ ‫داستانئامێزه‌كانی‪ ،‬ك ‌ه توانیویان ‌ه سوودێكی ئێجگار گه‌ور‌ه ب ‌ه مرۆڤایه‌تی‬ ‫بگه‌یه‌نن» خه‌اڵتی نۆبێلی ب ‌ه چیرۆكنووس و ڕۆماننووسی ئه‌فریكایی‪،‬‬ ‫«نادین گاردیمه‌ر» ڕه‌وا بینی؛ كه‌ حه‌فته‌ی ڕابردوو كۆچی دوایی كرد‪.‬‬

‫نادین گاردیمه‌ر‬ ‫خوانی ڕه‌سمیی نۆبێل‪10 /‬ـی دیسه‌مبه‌ر‪1991 ،‬‬ ‫شكۆمه‌ندان‪ ،‬جه‌نابى شاهانه‌‪ ،‬پایه‌به‌رزان‪ ،‬دۆستانى براوه‌‪ ،‬خانمان و پیاوانى به‌ڕێز!‬ ‫كاتێك كچ ‌ه شه‌ش سااڵنه‌كه‌ى هاوڕێیه‌كم ل ‌ه باوكییه‌وه‌ بیستبووى كه‌ من‬ ‫خه‌اڵتى نۆبێڵ وه‌رده‌گرم‪ ،‬پرسیبووى كه‌ ئایا هه‌رگیز له ‌ڕابردوودا ئه‌و خه‌اڵته‌م‬ ‫وه‌رگرتووه‌؟ باوكیشى ل ‌ه وه‌اڵمدا پێی وتبوو ك ‌ه هه‌ركه‌سێك له ‌ته‌مه‌نیدا ته‌نها‬ ‫یه‌كجار ده‌توانێت وه‌ریبگرێت‪ ،‬ئینجا كچه‌كه‌ى ڕاده‌مێنێت و پاشان ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌ها!‬ ‫كه‌واته‌ وه‌كو سورێژه‌ وایه‌‪.‬‬ ‫فلۆبێرت ده‌ڵێت ك ‌ه شه‌ره‌فمه‌ندكردن نووسه‌ر بێشه‌ره‌ف ده‌كات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ژان پۆڵ سارته‌ر ئه‌م جۆر‌ه شه‌ره‌فمه‌ندكردنه‌ى ڕه‌ت كردۆته‌وه‌‪ ،‬جا ئه‌م ‌ه وه‌كو‬ ‫نه‌فره‌تێك یاخود نه‌خۆشییه‌ك بینرابێت نازانم‪ .‬من به‌ش به‌حاڵى خۆم‪ ،‬وه‌رگرى‬ ‫ئه‌م خه‌اڵته‌‪ ،‬له‌م ئێواره‌ ئاهه‌نگه‌دا ب ‌ه به‌خته‌وه‌رتر و سودمه‌ندتر ده‌زانم وه‌ك ل ‌ه‬ ‫كه‌سێك كه‌ سورێژ‌ه بگرێت‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا من ب ‌ه هه‌ردوو ئه‌زموونه‌كه‌دا تێپه‌ڕیوم‪.‬‬ ‫به‌اڵم قسه‌ى ئه‌و كیژۆڵه‌یه‌ شتێك ل ‌ه ڕاستیی تێدایه‌‪ .‬گومانی تێدانییه‌ ك ‌ه‬ ‫نووسین یه‌كێك ‌ه له‌و پیش ‌ه ماندووكه‌ر و پڕ ئازارانه‌ى پێویستى ب ‌ه گۆشه‌گیری و‬ ‫تێڕامان هه‌یه‌‪ .‬پێموای ‌ه و ته‌نانه‌ت سه‌رنجیشمداو‌ه كه‌ ئێمه‌ى نووسه‌ر ئه‌و هاندان و‬ ‫تێكه‌اڵوبوونه‌مان نیی ‌ه وه‌كو ئه‌و كه‌سانه‌ى كه‌ ئیشه‌كانیان ب ‌ه كۆمه‌ڵه‌‪ .‬ئێم ‌ه یه‌ك‬ ‫نه‌خراوین‪ :‬شاعیران به‌ ته‌نها ده‌خوێننه‌وه‌‪ ،‬نووسه‌رانى په‌خشان چاوه‌ڕێى هیچ‬ ‫ئاماژه‌یه‌ك ناكه‌ن تا چی بڵێن‪ ،‬هه‌ریه‌كه‌و ئامڕازێكى ده‌ربڕینى خودیى به‌كاردێنێت‬ ‫بۆ به‌یه‌كگه‌یاندنى هارمۆنیا و ئاوازه‌ ته‌واونه‌كراوه‌كان‪ .‬ده‌بێت ب ‌ه هه‌موو بوونمانه‌و‌ه‬ ‫بژین تا پشكوتنى به‌رهه‌مه‌كانمان ببینین‪ ،‬به‌اڵم پێویسته‌ به‌ ته‌نها ئیش بكه‌ین‪.‬‬ ‫له‌م گۆشه‌گیریی ‌ه ناكۆكه‌ى خوده‌وه‌‪ ،‬نووسینه‌كانمان هه‌روه‌كو ڕۆاڵند بارپێز ب ‌ه‬ ‫«ئاماژه‌ گرنگه‌كه‌« ناوى ده‌بات به‌ ئاڕاسته‌ى ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى له‌گه‌ڵیاندا ده‌ژین‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها به‌رامبه‌ر جیهان ك ‌ه ئاوااڵكردنى دڵمان ‌ه ب ‌ه باشترین ئه‌و شتانه‌ى ك ‌ه‬ ‫هه‌مانه‌‪.‬‬

‫«‬

‫فلۆبێرت ده‌ڵێت كه‌ شه‌ره‌فمه‌ندكردن نووسه‌ر‬ ‫بێشه‌ره‌ف ده‌كات‬

‫كاتێك له‌ناو میلله‌تێكى ژێرده‌سته‌ى ڕه‌گه‌زپه‌رستدا ده‌ستمكرد ب ‌ه نووسن‪ ،‬وه‌ك‬ ‫زۆرێكى دیك ‌ه هه‌ستم به‌و‌ه ده‌كرد ك ‌ه ل ‌ه سوچێكى دنیاى بیر و خه‌یاڵ و جوانیدام‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش كه‌ له‌ شێوه‌ى شیعر و ڕۆمان و دراما و وێنه‌كێشان و په‌یكه‌رسازیدا‬ ‫به‌رجه‌سته‌ ده‌بوو‪ ،‬تایبه‌ت بوو به‌و جیهان ‌ه دووره‌ى ك ‌ه به‌ «ئه‌ودیو كه‌ناره‌كان»‬ ‫ناسرابوو‪ .‬ئه‌مه‌ خه‌ونى هاوچه‌رخه‌كانم بوو ب ‌ه ڕه‌شوسپییانه‌و‌ه كه‌ سه‌ركێشى‬ ‫بكه‌ن به‌ره‌و ئه‌وێ تا بچنه‌ جیهانى وێنه‌كێشه‌كانه‌وه‌‪ .‬وا ده‌رده‌ك �ه‌وت ك ‌ه ئه‌و‬ ‫به‌ربه‌ست ‌ه ڕه‌نگییه‌‪ -‬من ئه‌و وێن ‌ه زه‌ق و دێرینه‌ى ڕه‌گه‌زپه‌رستی به‌كاردێنم‪ -‬وه‌كو‬ ‫ده‌روازه‌ى یاساى چیرۆكه‌كه‌ى كافكا وابوو ك ‌ه ته‌واوى ته‌مه‌نى گیرۆده‌ى كردنه‌وه‌ى‬ ‫بوو چونك ‌ه تێنه‌گه‌یشت كه‌ ته‌نها خودى خۆی تواناى كردنه‌وه‌ى هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫دركى ئه‌وه‌ى پێكردین ك ‌ه بۆ دۆزینه‌وه‌ى جیهان‪ ،‬پێویستمان به‌وه‌ی ‌ه ب ‌ه ته‌واوى‬ ‫بچینه‌ جیهانى خۆمانه‌و‌ه و له‌پێشدا ده‌بوو ل ‌ه تراژیدیاى شوێنى خودى خۆمانه‌و‌ه‬ ‫ده‌ستپێبكه‌ین‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر خه‌اڵتى نۆبێل واتایه‌كى تایبه‌تى هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا په‌ره‌پێدانى ئه‌م فكره‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌م ده‌سته‌بژێر‌ه گه‌ردوونییه‌دا ئه‌و‌ه ده‌خه‌نه‌ڕوو ك ‌ه هیچ كۆمه‌ڵگایه‌ك‪ ،‬واڵتێك‬ ‫یاخود كیشوه‌رێك ب ‌ه ته‌نها ده‌سته‌به‌رى دروستبوونى كولتوورێكى ڕاسته‌قینه‌ى‬ ‫مرۆڤ ناكات له‌م جیهانه‌دا‪ .‬پێكه‌وه‌بوونى ئه‌م كۆمه‌ڵ ‌ه براوه‌یه‌ به‌وانه‌ى ڕابردوو و‬ ‫ئێستاشه‌وه‌‪ ،‬سه‌لمێنه‌رى ئه‌و پێكه‌وه‌ ژیانه‌یه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٨‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٧/٢١‬‬

‫‪8‬‬

‫سەدوپازدەساڵەی یادی لەدایکبوونی ئێرنست هەمنگوەی‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫««‬

‫ذمارة (‪ )209‬دوشةممة ‪2014/7/21‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪209‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )209‬دوشةممة ‪2014/7/21‬‬

‫خەوە رۆژو‬ ‫عەلی مستەفا‬ ‫چەند ساڵێكی كەمە لە هەرێمی‬ ‫كوردستاندا دی��اردەی��ەك��ی نوێی‬ ‫رۆژوگرتن لە رەمەزاندا پەیدابوە‪.‬‬ ‫ئەویش نەخەوتن تاكو پارشێو و‬ ‫دوات��ر خەوتن تاكو نزیك نوێژی‬ ‫عەسر‪ .‬ئەمەش ناودەنێین «خەوە‬ ‫رۆژو» واتە رۆژوگرتن بە خەوەوە‪.‬‬ ‫زۆرینەی ژنان بە گەنج و پیرەوە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫منداڵ و هەرزەكار و تەنانەت هەند ‌‬ ‫لە پیاوانی بە تەمەنیش بەمجۆرە‬ ‫رەمەزان دەگوزەرێنن كە زۆرینەی‬ ‫رۆژیان لە مانگی رەمەزاندا بە خەو‬ ‫بەڕێدەكەن‪ .‬ئەم دیاردەیە ئەمڕۆ‬ ‫لە هەرێمی كوردستاندا پێشینەی‬ ‫نییە و نەبیستراوە كەسانێك‬ ‫بەوجۆرە رۆژویان گرتبێت‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لە واڵتانی دراوسێشماندا دیاردەی‬ ‫لەمجۆرە لە ئارادانییە‪.‬‬ ‫ئ��ەم دی��اردەی��ە ل��ەن��او كلتوری‬ ‫رۆژوگرتن و رەمەزاندا پێدەچێت‬ ‫درێژكراوەی چەمكی «لیلە القدر‬ ‫– شەوانی قەدر» بێت‪ .‬كە لە ‪10‬‬

‫شەوی كۆتایی مانگی رەمەزانەوە‬ ‫دەستپێدەكات بۆ كۆتایی‪ .‬لەم ‪10‬‬ ‫رۆژەی كۆتایی رەمەزاندا مانەوە‬ ‫لە مزگەوت و خۆ خەریككردن بە‬ ‫ێ پەرستشەوە پێشینەیەكی‬ ‫هەند ‌‬ ‫ئاینی و هەندێ‌ ئامۆژگاری لەسەرە‪.‬‬ ‫ئ���ەم دی���اردەی���ە ت��اك��و ئێستا‬ ‫هیچ ن��اوەن��دێ��ك��ی ئاینی وێنەی‬ ‫ئ��ەوق��اف ی��ان یەكێتی زان��ای��ان‪،‬‬ ‫ی��ان هیچ م��ەال و كەسایەتییەكی‬ ‫فیقهی و شەرعی نایهوروژێنن و‬ ‫الیەنی شەرعی بوونی یان نەبونی‬ ‫باسناكەن‪ .‬بەاڵم بەگشتی ئەگەر‬ ‫دی��اردەی��ەك لە ن��اوەن��دی ئاینیدا‬ ‫وتوێژی لەسەر نەكرا‪ ،‬ئ��ەوە دو‬ ‫مانا دەگەێنێ‌‪ :‬یەكەم یان ئەوەیە‬ ‫دەزگ���ای ئاینی(مەال و ناوەندە‬ ‫فەرمی و نافەرمییەكان) پێیان‬ ‫باشە و راستەوخۆ و ناراستەوخۆ‬ ‫هانی دیاردەكە دەدەن‪ ،‬دوەم یان‬ ‫ئەوەیە كە بەالی دەزگای ئاینیەوە‬ ‫ئەو دیاردەیە هیچ پەیوەندییەكی بە‬ ‫ئاینەوە نییە و بون و نەبونی كێشە‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫من پێموایە ئەگەری یەكەم تەواوە‬ ‫كە یەكێك لە هاندەر و هۆكارەكانی‬

‫فتبۆڵ وەك مەترسیی‬ ‫ستراكتۆر‪ ،‬وەك‬ ‫دوژمنی بیروباوەڕ‬ ‫‪2‬‬

‫رایان عوسمان‬

‫ئەم دیاردەیە دەزگای ئاینیە‪ ،‬چونكە‬ ‫بەشێك لەو كەسانە لە مزگەوت‬ ‫دەمێننەوە و مەالی مزگەوتەكانیش‬ ‫سەرپەرشتی و بەشدار و هاندەرن‬ ‫تیایدا‪ .‬ب��ەاڵم هۆكاری سەرەكی‬ ‫ئەم دیاردەیە ئەو دۆخە تایبەتەی‬ ‫هەرێمی كوردستان و عێراقە كە‬ ‫ئێمە كۆمەڵێكی بەرخۆر و بێ‌ ئیش‬ ‫ێ بەرهەمین‪ .‬ئێمە كۆمەڵێكمان‬ ‫و ب‌‬ ‫هەیە كە ئەگەر نیوەیشی بخەوێت و‬ ‫تاكو دوانیوەڕۆش دوكان و بازاڕ و‬ ‫ئیش و كار بوەستێت هیچ كەسێك‬ ‫ێ بەرهەم و بێزیان نابێت و هیچ‬ ‫ب‌‬ ‫شتێك ناگۆڕێت؟!‬ ‫لەبەرامبەریشدا ئایا دەزگ��ای‬ ‫ئاینی نابێت لە خەمی ئەوەدا بێت‬ ‫و لەوە بكۆڵێتەوە كە دیاردەیەكی‬ ‫لەمجۆرە ه��ان��دەری تەمبەڵی و‬ ‫ه��ان��دەری بێئیشی و بێبەرهەمی‬ ‫و ب��ەرخ��ۆری��ی��ە‪ .‬ه��ەرچ��ەن��دە ئەم‬ ‫دیاردەیە لە روك��اردا جۆرێكە لە‬ ‫دی��ن��داری و پەرستش‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫بنەمادا ئەم دیاردەیە بەرهەمی ئەو‬ ‫دۆخە ئابوریە حازرخۆری‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫زۆرینەی ژنان بە گەنج‬ ‫و پیرەوە‪ ،‬منداڵ و‬ ‫هەرزەكار و تەنانەت‬ ‫ێ لە پیاوانی بە‬ ‫هەند ‌‬ ‫تەمەنیش زۆرینەی‬ ‫رۆژیان لە مانگی‬ ‫رەمەزاندا بە خەو‬ ‫بەڕێدەكەن‬

‫عەلی وەردی گاڵتەی بەوە دەهات‬ ‫کە وەعز بتوانێت سروشتی مرۆڤ‬ ‫بگۆڕێت‬ ‫‪3‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫حەمە سەعید حەسەن‬

‫ه‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫پ‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ننە‬ ‫لەگەڵ شەیتاندا‬ ‫د‬ ‫کتۆر عادل باخ ‌هوان‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )209‬دوشةممة ‪2014/7/21‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫‪2‬‬

‫فتبۆڵ وەك مەترسیی ستراكتۆر‪ ،‬وەك دوژمنی بیروباوەڕ‬ ‫بكەنەوە‪ .‬مەسەلەكە چاوەڕێ‌ كردنیش‬ ‫نییە كە میسی س��زا ب��دەن‪ ،‬چونكە‬ ‫كۆمەڵگەی موسوڵمان هیچ كات لەم‬ ‫دۆخە هەستیارانەدا چ��اوەڕێ‌ ناكات‬ ‫و هەڵسەنگاندن ناكات‪ .‬مەسەلەی‬ ‫زۆرتریش بوون كە زۆر ساكارتر بوون‬ ‫لەمە و هەر زوو خێرا كاردانەوە نوێنراوە‬ ‫كە چی دواتر هەڵەتێگەیشتنیش بووە‪.‬‬ ‫ل��ە فەیسبووكیش ت��ەس��ەوری ئ��ەوە‬ ‫ێ‬ ‫دەبێت كە وێنەی میسی ناشیرین بكر ‌‬ ‫و وەك بابەتی سوتاندنی قورئانەكەی‬ ‫لێبكرێتەوە‪ .‬بەهەرحاڵ ئێستا فتبۆڵ‬ ‫ئاشتەواییەكی نهێنی لەگەڵ ستراكتۆری‬ ‫ئێمە واژۆكردووە و ئەمە لەبەرئەوەیە كە‬ ‫ناچاری كۆمەاڵیەتی و هەژموونی كایەكە‬ ‫خۆیەتی ئیتر یان چوونەسەرەوەی‬ ‫هوشیاری ئێمەیە‪ ،‬فتبۆڵ بووەتە‬ ‫بابەتی یەكەمی تەماشاكردنی پیاوانە و‬ ‫قۆرخیان كردووەتەوە‪ .‬ئەگەر یەكەمیش‬ ‫نەبێت‪ ،‬دەكەوێتە دوای مەیلە توندە‬

‫رایان عوسمان‬ ‫هیچ شتێك ئەوەندەی فتبۆڵ زوو‬ ‫بە جیهاندا باڵو نەبوویەوە‪ .‬خۆی‌و‬ ‫یاساكانی وەك ئاینێك هەر زوو لە‬ ‫تێكڕای جیهانەوە پێشوازییان لێكرا‪.‬‬ ‫فتبۆڵ رەهەندی س��ادەو ساكاری لە‬ ‫خۆگرت‪ ،‬چێژ‪ ،‬پتەوكردنی پەیوەندی‬ ‫گەالن و بیناكردنەوەی ناسنامەی ئەو‬ ‫گەالنەی كە نەیاندەتوانی بە رێگەیەكی‬ ‫تر خێرا بناسرێن و دواتر دەركەوتنی‬ ‫وەك پیشە‌و ناوبانگ‌و گەیشتن بەوپەڕی‬ ‫دەركەوتن و هەواداریی كە ئەمەیان‬ ‫رواڵ��ەت��ی ئ��ەم س�ێ‌ دەی��ەی��ە ئەژمار‬ ‫دەكرێن‪ .‬فتبۆڵ یەكەمجار كە هات‬ ‫وەك دوژمنێك بۆسەر ستراكتۆری ئێمە‬ ‫تەماشا دەكرا‪ .‬لەبەرئەوە كە بابەتێكی‬ ‫چێژوەرگرتن و لەبیركردنی دەرەوەی‬ ‫خۆی بوو‪ ،‬هیچ جیاوازییەكی نەبوو لە‬ ‫الدانی كۆمەاڵیەتی و لێدان لەستراكتۆری‬ ‫دێرینە‪ .‬یەكەم بەریەككەوتنی ئێمە و‬ ‫هەوەڵین چاالكییەك كە بێگانە (بە‬ ‫قەولی نۆرم) خزاندییە نێو كولتوورو‬ ‫رەس��م��ی دێ��ری��ن��ەم��ان‪ ،‬ئ��ەم فتبۆڵە‬ ‫نەعلەتییە بوو‪ .‬وەك شەیتانێك هات‬ ‫بۆ ئەوەی ئێمە خافڵ بكات‪ ،‬سەرمان‬ ‫ل��ێ تێكبداو ل��ەك��اروب��اری رۆژان���ەو‬ ‫گوێڕایەڵیمان بخات‪ .‬فتبۆڵ رێك هات‬ ‫و لەو یەكڕیزییەی دا كە دەسەاڵتی‬ ‫باوك ساڵەهای ساڵ شێرزاد حەسەن‬ ‫گووتەنی بە چەند دیوارێكی ئەستوور‬ ‫چنیبووی‪ .‬مندااڵنی گوندەكان لە گەڵ‬ ‫هاتنی ئەم كایەیە گومان دەكرا چیتر‬ ‫ئەو تاكە ملكەچ و گوێڕایەاڵنە نەبن كە‬ ‫بە نەریت گۆش دەكران‪.‬‬ ‫مەیدانی فتبۆڵ گرنگ نەبوو لەچی‬ ‫پێك دەهات‪ ،‬كوالیتی وەرزشگەكەی‬ ‫و ت��ۆپ��ەك��ەی چ���ۆن ب���وو‪ ،‬گرنگ‬ ‫ئ��ەو ئەتمۆسفێرە ب��وو كە فتبۆڵ‬ ‫زاڵ���ی دەك���رد و ئ��ەو هەلومەرجە‬ ‫چوارچێوەدارە بوو كە دەیخواست‪،‬‬ ‫تۆ دەرەوەی خۆت فەرامۆش بكەی‬ ‫و بیرت لە چوارگۆشە الكێشەییەكەی‬ ‫نێو مەیدانی وەرزشكردنەكە بێت‪.‬‬ ‫لێرەوە هەر زوو باوكانی ئێمە كەوتنە‬ ‫مەترسیی لەدەستدانی چاودێری كردنە‬ ‫توندەكەی خۆیان‪ .‬س��وور دەزان��را‬ ‫كە ئەم فتبۆڵە درۆیەكی گ��ەورەی‬ ‫غەرب و بێگانەكانە و بۆ تێكدانی‬ ‫نەریت و رەسمە جوانەكانی خۆمان‬ ‫هاتووە‪ .‬مندااڵن درەنگ دەگەڕانەوە‬ ‫ماڵەوە‪ ،‬كاروبارەكانی تری گوند و‬ ‫ملكەچبوونە سەرسامەكانی تریش‬ ‫لەسەرێكەوە با بوەستن‪ .‬فتبۆڵ‬ ‫ئیتر هێرشێكی گ��ەورە بوو بۆسەر‬ ‫باوكساالری و كۆنترۆڵ نەكراویش‬ ‫مایەوە‪ .‬ئەوەی سەیر بوو ئەو ڕق و‬ ‫بێزارییە زۆری باوكانی ئێمە بوو لەم‬ ‫فتبۆڵە كە تا هەنووكەش ماوەتەوە‬ ‫و درێ��ژەی هەیە‪ .‬پێشوازی كردنی‬ ‫ئێمە وەك كۆمەڵگەیەك كە پانتایی‬ ‫تاك تیایدا بێجگە لە وەهمێك هیچی‬ ‫تر ن��ەب��وو‪ ،‬وەه��ا ب��ار قورسییەكی‬ ‫بۆ ه��ەواداران��ی ئەم یارییە دروست‬ ‫دەك����رد‪ .‬وەرزش ه��ەر زوو ب��ووە‬ ‫دوژمنێكی سەرسەختی ستراكتۆری‬ ‫كۆمەاڵیەتی و بە مەترسییەك هەژمار‬ ‫دەكرا‪ .‬دەبوو تۆ وەرزشكار بیت و‬ ‫لەناخەوە وەرزشكار بیت‪ .‬فتبۆڵ هەر‬ ‫زوو بووە تابۆیەكی كۆمەاڵیەتی و لە‬ ‫كۆڕو دانیشتنەكانی شەوانەدا هێرشی‬ ‫دەكرایە سەر‪ ،‬وەك دووركەوتنەوی‬ ‫مندااڵن و گەنجان لە داب و نەریت و‬ ‫ئاكاری پێدراو چاوی لێدەكرا‪ .‬فتبۆڵ‬ ‫هەر دوژمنی ستراكتۆر نەبووە‪ ،‬ئەو‬ ‫لەسەر بنەمای ئەو هاوكێشەیە كاری‬ ‫كردووە كە هەرچی ل��ەدەرەوە بێت‪،‬‬ ‫دوژمنی دین و دنیایە و لێرەشەوە‬ ‫ئ��ەو دێ��ڕە فارسییە ڕوون��ك��ەرەوەی‬ ‫ئەمەیە كە دەڵێت لەناو دۆستانی‬ ‫كۆندا جیاوازی لە نێوان هونەر و‬ ‫تابۆكان نەدەكرا‪ ،‬چونكە قسە لەسەر‬ ‫ڕەزامەندی بوو‪ .‬لێرەوە دوای هونەر‪،‬‬

‫وەرزش لە ترسی کۆمەڵگە ئیسالمییەکانەوە بەرەو مومارەسەکردن‬ ‫فتبۆڵ بە تایبەتی و وەرزش بە‬ ‫گشتی هەر بە سادەیی و بێكێشە‬ ‫كەوتنە داوی كۆمەڵگەوە و كرانە‬ ‫تابۆ‪ .‬ئەو سزا توندو سەختانەی كە‬ ‫بۆ بكەرانی ئەم یارییە لە ئێوارانی‬ ‫ش���ارو گ��ون��دەك��ان��ی ك��ۆن��ی ئێمەدا‬ ‫دادەن��ران‪ ،‬هیچیان كەمتر نەبوو لە‬ ‫س��زای فەرامۆشكردن و الدان لە‬ ‫دەسەاڵتی باوك‪ .‬لێرەوە بەشێك لەو‬ ‫منەی كە فرۆید باسی لێوە دەكات‪،‬‬ ‫منی س����زادراوی خ��ەری��ك ب��وو بە‬ ‫تابۆیەكی شەیتانییەوە و لە كۆنەستی‬ ‫ئێمەش هەر ماوەتەوە‪ .‬لە قۆناغی‬ ‫گەشەكردنی زانیاری و هاتنەنێوەوەی‬ ‫میدیا و هۆیەكانی گ��رێ��دان��ەوە و‬ ‫پەیوەندیگرتنی گشتییەوە كە الی‬ ‫ئێمە لە تەلەفزیۆنەوە دەستی پێكرد‪،‬‬ ‫فتبۆڵ زەنگێكی مەترسیی بوو بۆ‬

‫هەموو نوێژە فەرزەكان ئامادە بن و‬ ‫هیچ ئۆپشنێكی دیكە بوونی نەبوو‪،‬‬ ‫هەروەك چۆن دەسەاڵتی ئەوەش نەبوو‬ ‫كە كردنی نوێژی فەرز بكرێتە دەرەوەی‬ ‫ناچاركردنەوە‪ .‬ئەقڵی دینی ئێمە لەم‬ ‫گریمانەیەوە تەسەوری خۆی لەسەر‬ ‫فتبۆڵ دەخستەڕوو‪ .‬فتبۆڵ چونكە‬ ‫نوێژەكانی عەسری دوادەخست‪ ،‬هیچی‬ ‫كەمتر نەبوو لەو بزوتنەوە بانگخوازانەی‬ ‫رۆژئاوا كە ستراكتۆری دینی ئێمە وەك‬ ‫ڤایرۆسی عەقیدەتی تەماشای دەكردن‪.‬‬ ‫بزوتنەوەی بانگەشەی مەسیحی و‬ ‫جوولەكە چەند خەتەر بوون و كاریان‬ ‫ڕووخاندنی بە واتا كۆڵەكەكانی باوەڕی‬ ‫گەنجانی ئێمە بوو‪ ،‬فتبۆڵیش هەمان‬ ‫چەشن‪ .‬هەر ئەمە بوو وای لە هەندێك‬ ‫بزوتنەوەی جیهادی كرد لە شوێنێكی‬ ‫وەك هەوراماندا بكەونە ملمالنێیەكی‬

‫ملمالنێ ب���رەو پ��ێ��داب��وو‪ ،‬ل��ەالك��ەی‬ ‫تریشەوە فتبۆڵ رێك وەك تریاك وابوو‬ ‫كە گەنجی بۆ خۆی رادەكێشا و لە‬ ‫نوێژی ف��ەرز و پەیڕەوكردنی نۆرمە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی دەكرد‪ .‬فتبۆڵ رێك‬ ‫لەم خاڵەدا لەگەڵ حەرامكراوەكانی‬ ‫وەك خ��واردن��ەوە كحولیەكان كە لە‬ ‫سەردەمێكدا بە ه��ۆی لەدەستدانی‬ ‫هۆش و بیری موسوڵمانانەوە بۆ نوێژ و‬ ‫كاروبارەكانی تر یاساخ كرابوون‪ ،‬یەكی‬ ‫گرتبووەوە‪ .‬یانی ئەوەی كە خواردنەوە‬ ‫كحولییەكان بەسەر تاكی ئیمانداری‬ ‫ئەو دەمەدا دەیانهێنا‪ ،‬تۆپی پێش بۆ‬ ‫ئێستا هەمان كاری دەكرد‪ .‬هەرجۆرە‬ ‫غافڵبوونێك بۆ دین و دونیای ئێمە‬ ‫خراپ دەكەوتەوە‪ .‬ئەمە پالنی رۆژئاوا‬ ‫بوو لە رێگەی سەرگەرمكردنی گەنجانی‬ ‫ئێمەوە بە شێوەی سەرەخۆ و نهێنی‬

‫فتبۆڵ وەك نادیارێك هات و سەرجەم‬ ‫پانتاییە كۆمەاڵیەتی و دینییەكانی ئێمەی‬ ‫داگیركرد‪ ،‬قارەمان و هەوادارەكانی‬ ‫گۆڕی‪ ،‬چوارچێوە و جیهانبینییەكانیشی‬ ‫گۆڕی‬ ‫تێكدانی بینینمان‪ .‬فتبۆڵ دەهات و‬ ‫لەگەڵ خۆیدا هەواداری هێنا‪ ،‬سۆزی‬ ‫ئێمەی بۆ بێگانە دەجوواڵند‪ .‬ئێمە كە‬ ‫گۆشكراوی فەرهەنگێكی دینی بووین‪،‬‬ ‫نەدەبوو موعتادی شتێك بین كە سەر‬ ‫بە ئێمە نییە‪ .‬تریاكی تەماشاكردنی‬ ‫فتبۆڵ دیسانەوە ئەو خووە خراپە‬ ‫بوو كە وایكرد بوو ئێمە لە نەتەوەو‬ ‫ئایینی خ��ۆم��ان��ەوە‪ ،‬ل��ە ن��ەری��ت و‬ ‫باوی دینی و كۆمەاڵیەتی خۆمانەوە‬ ‫وەرگەڕێین و تێكەڵ بەوانی تر بین‪.‬‬ ‫فتبۆڵ لە ت��ەس��ەوری كۆمەاڵیەتی‬ ‫ئامادە دا گێچەڵێك بوو كە دەستی‬ ‫دەخستە نێو پەیوەندی و ئینتیما‬ ‫دینی و كۆمەاڵیەتییەكانمانەوە‪.‬‬ ‫یانی ترسی فتبۆڵ الی ئێمە لەوەوە‬ ‫دەستیپێكرد بوو كە بەرەو نادیارمان‬ ‫دەب���ات‪ .‬ن��ادی��ار ئیتر دی��ار نییە چ‬ ‫كارەساتێكی دەخوڵقاند‪ .‬ترس لە نادیار‬ ‫وەك بەختیار عەلی دەڵێت‪»:‬رێگەگرتن‬ ‫ب��وو ل��ەوەی ه��ەر شتێك وەك خۆی‬ ‫ێ لە‬ ‫بگاتە الی ئێمە ئەنجا هیچ نەب ‌‬ ‫پێشهاتەكانی بكۆڵینەوە»‪ .‬فتبۆڵ‬ ‫هێشتا نەگەیشتبوو‪ ،‬سەرلێشێوای‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی و دۆك��ت��ری��ن��ی دینی‬ ‫خستبووەوە‪ .‬فتبۆڵ كەهات‪ ،‬كاتی‬ ‫بانگی گ���ۆڕی‪ .‬دەب���وو گەنجان لە‬

‫توندەوە لەگەڵ فتبۆڵ و دەسكاری كات‬ ‫و یاساكانیان دەكرد و ئەو جلوبەرگەی‬ ‫كە ئەوان پێیان پەسەند بوو‪ ،‬دەبوو‬ ‫شوێنی درێس و شۆرتی وەرزشوانەكان‬ ‫بگرێتەوە‪ .‬لەباشترین دۆخدا كە ئەمە‬ ‫نەچووە پێش‪ ،‬تەقاندنەوەی گۆڵی‬ ‫یاریگاكان بووە مەسجێك بۆ كۆمەڵی‬ ‫نوێژ فەوتیانان‪ .‬ل��ەوەش جیاوازتر‪،‬‬ ‫دەركردنی فەتوا و بڕیاری سەیر بوو كە‬ ‫هێنانی جلوبەرگی وەرزشی بۆ مزگەوت‬ ‫جا ئیتر بە لۆگۆ و رێكالم و ئااڵی‬ ‫هەر یانەو واڵتێكەوە بێت تا بگاتە ناوی‬ ‫یاریزانە بەناوبانگەكان‪ ،‬حەرام دەكراو‬ ‫نوێژی پێ‌ بەتاڵ دەبووەوە‪.‬‬ ‫خاڵێكی تر كە فتبۆڵی ئەوەندەی تر‬ ‫لەبەرچاوی ستراكتۆری دینی دەخست‪،‬‬ ‫غافڵ بوونە سەرسامكەرەكەی بوو‪.‬‬ ‫گەنجانێكی زۆر بە هۆی كردنی ئەم‬ ‫یارییەو مەیلیان بۆ تەماشاكردنی وایان‬ ‫لێهاتبوو كە بیرلە نوێژە فەرزەكانی‬ ‫عەسر و ئێوارە نەكەنەوە‪ .‬لەالیەكەوە‬ ‫فتبۆڵ لە فۆڕمە كۆنە كۆنفلێییەكەیدا‬ ‫لەگەڵ تەوژمی یەكتر نەخوێندنەوەی‬ ‫ئێمە وەك كۆمەڵگەیەكی یەكپارچەی‬ ‫یەكانگیر لە بیركردنەوەدا دەهاتەوە‬ ‫و ئ��ەم��ە ت��ەم��اش��اك��ردن��ی ی��اری��ی��ە‬ ‫خۆماڵییەكانی وەك چێژێكی سەیری‬

‫تا بگەنە ئ��ەوەی دەس��ت لە بەها و‬ ‫ڕوكنە دینی یەكان هەڵبگرن‪ .‬هەموو‬ ‫ئەمانە بەشێك بوون لە گوتاری ئەو‬ ‫كاتە دەربارەی هاتنی فتبۆڵ‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەمەشدا فتبۆڵ هەر زوو و بێ‌ ترس لە‬ ‫رێگەی میدیاكانەوە دەهاتە نێوماڵەكان‬ ‫و شوێنی بە دۆكترینە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫ڕەگ داكوتاوەكان چۆڵدەكرد‪ .‬هیچ‬ ‫س��وژەی��ەك وەك فتبۆڵ بەگەرمی‬ ‫نەمایەوە‪ .‬چۆن دەبێت سیاسەت و‬ ‫هوشیاری تا دەگاتە ئینتیمای نەتەوەیی‬ ‫كرچ و كاڵ ببنەوە‪ ،‬دینداری و دۆكترین‬ ‫ك��ز ببن و روون��اك��ی��ی��ان نەمێنێت‪،‬‬ ‫كەچی ئەم بەاڵیە هەر ڕۆبچێتە ناو‬ ‫بیركردنەوەی گەنجەكانەوە‪ .‬لێرەوە‬ ‫فتبۆڵ بۆ هەمیشە مەترسییەكەی‬ ‫دەردەكەوت‪ .‬ئەوەی لەدەستی ئایین و‬ ‫كۆمەڵگە هات‪ ،‬كردیان بۆ ئەوەی ئێمە‬ ‫ئەفسانە و قارەمانی داستانەكانمان‬ ‫نەگۆڕین و مژووڵی قارەمانانی تۆپی‬ ‫پێی نەخشە بۆ دارێ����ژراوی بێگانە‬ ‫نەبین‪ .‬بەاڵم هەموو ئەمانە سوودیان‬ ‫نەبوو‪ .‬فتبۆڵ وەك نادیارێك هات‬ ‫و سەرجەم پانتاییە كۆمەاڵیەتی و‬ ‫دینییەكانی ئێمەی داگیركرد‪ .‬قارەمان‬ ‫و ه��ەوادارەك��ان��ی گ��ۆڕی‪ .‬چوارچێوە‬ ‫گ���ۆڕی‪.‬‬ ‫جیهانبینییەكانیشی‬ ‫و‬

‫لێرەوە ئەگەر ئەمە بە بەریەككەوتن‬ ‫ێ‬ ‫ل��ەگ��ەڵ رۆژئ����اوا دابنێین‪ ،‬دەك��ر ‌‬ ‫دوای مەترسییەكانی بزوتنەوەكانی‬ ‫باڵوكردنەوەی بیروباوەڕی جوولەكە‬ ‫و مەسیحی بۆسەر یەكپارچەییمان‪،‬‬ ‫فتبۆڵ دووەم كارەساتی نەخوازراوی‬ ‫چاوەڕێ نەكراو بووە كە ستراكتۆری‬ ‫ئێمەی ت��ووش��ی نەهامەتی گ��ەورە‬ ‫كردووە‪ .‬ئێستا فتبۆڵ لەوەش دەرچووە‬ ‫كە دەسكاری ستراكتۆری كرد بین‪،‬‬ ‫بگرە وابەستەییەكی سەیری لەناوماندا‬ ‫چ��ان��دووە كە هەموو پابەندییەكانی‬ ‫ئ��ێ��رەی ت��ێ��دا ك��اڵ ك��ردووی��ن��ەت��ەوە‪.‬‬ ‫فتبۆڵ یەكەمین فیتنە بوو بۆ سەر‬ ‫یەكگرتوویی سیستم و پێدراوە دینی و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانمان‪.‬‬ ‫ه��ەرك��ەس��ێ��ك خ��ۆش��ەوی��س��ت��ی بۆ‬ ‫یاریزانەكان تا ئاستی خۆشویستن‬ ‫و ناوهێنان و باسكردنیانی هەبووا‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫دەگوترا لەگەڵ ئەواندا حەشر دەكر ‌‬ ‫و زۆرجارانیش ئەمە بە پێچەوانەوە‬ ‫دەكەوتەوە‪ .‬یەكڕیزی سیستم هاتبوو‬ ‫ئەمە بكاتە هۆیەكی كۆنترۆڵكردنی‬ ‫ه����ەواداران و وەرزش���وان���ان‪ ،‬كەچی‬ ‫هەندێك كەس هەبوون پێیان خۆشبوو‬ ‫ل��ەو دنیاش بێت‪ ،‬بگەنە دی��داری��ان‪.‬‬ ‫هەنووكەش لەگەڵ گۆڕانی جیهان و‬ ‫بوونی فتبۆڵ بە هێمای گەورەترین‬ ‫پردی پەیوەندی جیهان و لكاندنەوەی‬ ‫نەتەوە و گەالنی دونیا بە یەكەوە كە‬ ‫بە ه��ۆی پشێوی و ه��ەر هەڵەیەكی‬ ‫سیاسیی و داگیركاری و تەنانەت بگرە‬ ‫(بۆچوونە ئایینیەكان)یشەوە دابڕاون‬ ‫كە گەورەترین كوشتاریان خستۆتەوە‪،‬‬ ‫هێشتا ه��ەر مەسەلەی موسوڵمان‬ ‫بوونی ئەستێرەكان و جێبەجێكردنی‬ ‫فەرزەكانی وەك حەج و عومرە و شتی‬ ‫تر دێتە پێشێ‌‪ .‬مۆندیالی فەرەنسای‬ ‫‪ 98‬زۆرێك لە ئێمەی كردە هەواداری‬ ‫فەرەنسیەكان گ��وای��ە موسوڵمانی‬ ‫وەك زێ��دان��ی��ان ه��ەی��ە و دوات��ری��ش‬ ‫مەسەلەی موسوڵمان بوونی نهێنی‬ ‫كاكا و هێنری و ئۆزێل بەم دواییانە‬ ‫و ریبێری وایانكردووە بەشێكی گرنگی‬ ‫هەواڵی وەرزش الی ئێمە بن‪ .‬بەشێك‬ ‫لە ه��ەواداری ئێمەش پابەندی دۆخی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەستێرە و یانەكانی‬ ‫جیهانە‪( .‬ی��اری��زان��ە بەرازیلییەكان‬ ‫سێكسی و داوێن پیسن)‪ ،‬المپارد بە‬ ‫هۆی ناپاكی هاوسەرییەوە كەسێتی‬ ‫داب���ەزی���وە و چ��ەن��دان بەرچەسپی‬ ‫دینی و كۆمەاڵیەتی كە تەنیا تیراژی‬ ‫رۆژنامەكانی ئێمە و بەشێك لە واڵتە‬ ‫عەرەبیەكانن بەم چەشنە دەیانكەنە‬ ‫هەواڵ و بگرە هیچ پەیوەندییەكیان بە‬ ‫ئاستی ناوبانگ و هەواداری ئەوان لە‬ ‫واڵتەكانی خۆیانەوە نییە‪ .‬ڕەمەزانی‬ ‫ئەمساڵ تێكەڵبوونێكی سەیری هەبوو‬ ‫بەمۆندیالی بەرازیلەوە‪ ،‬كەڕەمەزان و‬ ‫مۆندیالی كۆكردەوە‪ ،‬بابەتی مۆندیال‬ ‫بابەتێكی كەمتر نەبوو لە رەم��ەزان‌و‬ ‫ل��ەوێ��ش��ەوە رۆژووگ��رت��ن��ی ئەستێرە‬ ‫ب��ەش��دارب��ووەك��ان ه��ات��ەوە گ��ۆڕێ‌‪.‬‬ ‫لێدوانەكانی ئەمدواییەی میسی كە‬ ‫گوایە سووكایەتی بە موسوڵمانانی‬ ‫جیهان ك��رد و ب��ە ن��ەخ��ۆش ن��اوی سیاسییەكەوە لە میدیاكان‪ .‬رەنگە‬ ‫بردن‪ ،‬زۆر سەیر كەوتەوە چونكە تا جیاوازی هەوادارییش ماڵەكانی بۆ‬ ‫هەنووكەش هیچ هەڵوێست و ناڕەزاییەك قبوڵكردن و رێزگرتن هاندان بێت واتە‬ ‫لە كۆمەڵگای موسوڵمانانی دونیاوە و ئەكسێپت و ریسپێكت‪.‬‬ ‫ێ كە چاو‬ ‫ئ��ەوەش چ��اوەڕێ‌ دەك��ر ‌‬ ‫الی ئێمەش سەری هەڵنەداوە‪ .‬ئەمە‬ ‫ل��ەالی��ەك ب��ۆ كێبڕكێی م��ۆن��دی��ال و ب��ەو پ��ەی��ام��ان��ەدا بخشێنرێتەوە كە‬ ‫سەركەوتنی تانگۆكان بۆ یاری كۆتایی لە یاریگەكان ئامادەییان هەیە و‬ ‫گەڕایەوە كە ترسی ئەوە هەبوو میسی كاریگەرییان لەسەر نەرمی كولتووری و‬ ‫شكستی ئەڵمانییەكان وەك پێشوو مامەڵەكردنی ئێمەش دا هەبێت‪ .‬فتبۆڵ‬ ‫بخواتەوە و مەسەلەكە دواخرا هەرچەند وەك هەمیشە بە كۆنترۆڵ نەكراوی‬ ‫واش دەرچوو‪ ،‬لەالیەكی تریشەوە دیدە دەمێنێتەوە‪ ،‬بۆیە وا چاكترە لەگەڵی‬ ‫كۆمەڵناسییەكە بۆ ئێمە گرنگە كە پێك بێین بەرەچاوكردنی ئەو پەیامە‬ ‫هەژموونی فتبۆڵ و میسی وایانكردووە جوانانەی كە هەڵی گرتوون‪ ،‬نەك بە‬ ‫كە موسوڵمانان چیتر ئەو ه��ەوادارە دیدە هەندێجار تاریكەكەی خۆمان لە‬ ‫ناهوشیارانە نەبن كە تەنیا تەماشاكەر ئاست رێزنەگرتن و قبوڵنەكردنی ڕای‬ ‫بن و بە لێدوانێك هەڵبێن‪ .‬ئێستا ئەوانی تر‪ .‬ئەگەر وانەكەین‪ ،‬لە ئاست‬ ‫كاتی ئەوە هاتووە كە فتبۆڵ و ئایین هەمان ملمالنێكردنی پێشووداین‪ ،‬بگرە‬ ‫جیابكەنەوە و وەك تەوای پارچەكانی مەترسیی و كاردانەوەكانی ئێستاشی‬ ‫تری جیهان بیر لە چێژ و كەیف خۆشی زیاترن‪.‬‬

‫ڕەمەزانی‬ ‫ئەمساڵ‬ ‫تێكەڵبوونێكی‬ ‫سەیری هەبوو‬ ‫بەمۆندیالی‬ ‫بەرازیلەوە‪،‬‬ ‫كە ڕەمەزان‬ ‫و مۆندیال‬ ‫کۆبونەوە‪،‬‬ ‫بابەتی مۆندیال‬ ‫بابەتێكی‬ ‫كەمتر نەبوو‬ ‫لە رەمەزان‌و‬ ‫لەوێشەوە‬ ‫رۆژووگرتنی‬ ‫ئەستێرە‬ ‫بەشداربووەكان‬ ‫هاتەوە گۆڕێ‌‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )209‬دوشةممة ‪2014/7/21‬‬

‫واعیزی سوڵتان‬ ‫حەمە سەعید حەسەن‬ ‫‪ ١‬لە ‪٢‬‬ ‫شەست ساڵی تەواو لەمەوپێش‪ ،‬د‪ .‬عەلی‬ ‫ئەلوەردی‪ )١٩٩٥ – ١٩١٣( ،‬کتێبێک باڵو‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬ناوی (واعیزی سوڵتان) دەبێت‪،‬‬ ‫کە هەنووکە ئ��ەو کتێبە دەخوێنینەوە‪،‬‬ ‫هێشتا هااڵوی تەندووری چاپخانەکەی لێ‬ ‫هەڵدەستێت و هەر دەڵێیت تازەکی چاپ‬ ‫کراوە‪ .‬واعیزی سوڵتان‪ ،‬مێژووی ئیسالمی‬ ‫دوای کۆچی دواییی پەیامبەر دەگێڕێتەوە‬ ‫و ڕووناکی دەخاتە سەر ئەو ملمالنێیەی‬ ‫لەسەر خەالفەت هەبووە‪ .‬ئەو کتێبە کە‬ ‫بە بوێرییەکی کەموێنەوە نووسراوە‪ ،‬پێمان‬ ‫دەڵێت‪ :‬لە شەست ساڵی ڕابردوودا‪ ،‬دونیای‬ ‫ئیسالم نەک بەرەو پیشەوە هەنگاوی نەناوە‪،‬‬ ‫بەڵکوو بۆ دواوەیش گەڕاوەتەوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬ع��ەل��ی ئ���ەل���وەردی ک��ە مێتۆدێکی‬ ‫عەقاڵنیی ڕەچاو دەکرد و کاریگەرییەتیی‬ ‫ئیبن خەلدوون و (جاحیز)یشی لەسەربوو‪،‬‬ ‫زانایەکی کۆمەاڵیەتیی سیکوالریستی میانڕۆ‬ ‫بوو‪ ،‬ئەو (ئەلوەردی)یە‪ ،‬لەوەوە هاتبوو‪،‬‬ ‫باپیرە گەورەی گواڵوی دروست دەکرد‪ .‬ئەو‬ ‫سەرەتا لە زانکۆی ئەمریکایی لە بەیرووت‬ ‫خوێندوویەتی و دواتر ماستەر و دۆکتۆرای‬ ‫لە زانکۆی تەکساس ت��ەواو ک��ردووە و تا‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٧٠‬لە زانکۆی بەغدا مامۆستا بووە‪.‬‬ ‫چونکە بایەخی بە لێکۆڵینەوە دەرب��ارەی‬ ‫ت��اک��ی عێراقی دەدا‪ ،‬نەتەوەچییەکان‬ ‫بە ناوچەپەرستی تۆمەتباریان دەک��رد‪،‬‬ ‫مارکسیستەکانیش لێی ڕازی نەبوون‪ ،‬چونکە‬ ‫پشتی بە مەتریالیزمی مێژوویی نەدەبەست‪.‬‬ ‫ئەلوەردی زیاتر بەوە بەناوبانگە کە باسی‬ ‫دووفاقیی تاکی عێراقی کردووە‪ ،‬دووفاقییەک‬ ‫کە خۆی لە نێوان کولتووری کۆچەری و‬ ‫بەها (شار)ستانییەکاندا دەبینییەوە و لە‬ ‫نێوانیاندا هاتوچۆی بوو‪.‬‬ ‫د‪ .‬عەلی ئەلوەردی کە وای بۆ دەچێت‪،‬‬ ‫ڕەوش��ت��ی ت���اک‪ ،‬ب��ەره��ەم��ی هەلومەرجی‬ ‫کۆمەاڵیەتییە‪ ،‬لە کتێبی (واعیزی سوڵتان)‬ ‫دا‪ ،‬مێتۆدی وەعزی ئیفالتوونی دەداتە بەر‬

‫لە واعیز دەگرت‪ ،‬نەک لە ئایین و ئەوەی‬ ‫دەسەلماند کە واعیز هەمیشە لەسەر خوان و‬ ‫لەسەر دینی خاوەنشکۆیە‪.‬‬ ‫د‪ .‬ئ��ەل��وەردی دەی��گ��وت‪ ،‬عێراقییەکان‬ ‫بەرلەوەی بیر لە گۆڕینی کۆمەڵ بکەنەوە‪،‬‬ ‫دەبێت خۆیان وەک تاک بگۆڕن‪ ،‬ئاخر پێی‬ ‫وابوو‪ ،‬کەسانێک توانای ئەوەیان نەبێت خۆیان‬ ‫بگۆڕن‪ ،‬لە کوێ دەتوانن کۆمەڵ بگۆڕن؟ لە‬ ‫قۆناغێکدا کە تاک سەرکوت دەکرا‪ ،‬تەنیا‬ ‫گوێ لە خێڵ و گرووپ و حیزب دەگیرا‪ ،‬د‪.‬‬ ‫عەلی پێی لەسەر بایەخی تاک دادەگرت و‬ ‫قسەی لەسەر کۆمەڵگەیەکی لیبراڵ دەکرد‪،‬‬ ‫بۆیە ه��ەم نەتەوەپەرستی تەسکبین بە‬ ‫گژیدا دەچووەوە‪ ،‬هەم چەپی ئاوەزبەردین‪.‬‬ ‫کە واعیزی سوڵتان ب�ڵاو ب���ووەوە‪ ،‬وەک‬ ‫هەورەگرمە دەنگی دایەوە‪ ،‬چەندان کتێب و‬ ‫گوتار لە دژی نووسران‪ ،‬ئاخر کتێبێک بوو‪،‬‬ ‫پڕ لە بیرۆکەی بوێرانە و نوێ‪.‬‬ ‫لە (واعیزی سوڵتان)دا‪ ،‬الی کەم لە‬ ‫عێراقدا‪ ،‬یەکەمین جار بوو‪ ،‬نووسەرێک بڵێت‪:‬‬ ‫هەڵبژاردن وەک شۆڕش وایە‪ ،‬ئەمەیان بە‬ ‫دەنگدان دەکرێت و ئەوەی تریان بە گوللە‪،‬‬ ‫خەڵک لەبری ئ��ەوەی بڕژێنە گۆڕەپانی‬ ‫شۆڕشەوە‪ ،‬لەڕێی سندووقی دەنگدانەوە‪،‬‬ ‫دەسەاڵتداران دەگ��ۆڕن‪ .‬یەکەمین جاربوو‪،‬‬ ‫نووسەرێک بابەتییانە‪ ،‬باس لە ناکۆکییەکانی‬ ‫نێوان‪ ،‬کەسوکاری پەیامبەر و یاوەرانی‬ ‫بکات‪ ،‬کە یەکەمیان باڵی شیعەیە‪ ،‬دووەمیان‬ ‫سوننە‪ ،‬کە ت��ەواوی ملمالنێیەکە لەسەر‬ ‫دەسەاڵت و دراو بووە‪ .‬یەکەمین جار بوو‬ ‫نووسەرێک بڵێت‪ :‬لە هەر جێیەک ژن بااڵپۆش‬ ‫بوو‪ ،‬لەوێ الدانی سێکسی و هاوڕەگەزخوازی‬ ‫گەشە دەکات‪ .‬هەم کتێبەکە کە ڕاستگۆیانە‬ ‫و ڕاشکاوانە و قۆشمەئامیزانە نووسراوبوو‪،‬‬ ‫قەدەغە کرا و لە بازاڕدا کۆ کرایەوە‪ ،‬هەم‬ ‫هەوڵی تیرۆرکردنی نووسەرەکەی درا و چەند‬ ‫ڕۆژێکیش لە زیندان توند کرا‪.‬‬ ‫د‪ .‬عەلی ئەلوەردی گاڵتەی لێ دەهات کە‬ ‫بتوانین بە هۆی ئامۆژگارییەوە‪ ،‬سروشتی‬ ‫ئینسان بگۆڕین و دەیگوت‪ :‬ئەمە وەک ئەوە‬ ‫وایە‪ ،‬بە ئینسان بڵێین‪ :‬واز لە سروشتی‬

‫بینین‬ ‫نێوان فەرمانڕەوا و خەڵکەوە‪ ،‬شۆڕشی بە‬ ‫دوادا دێت‪ ).‬کە موسڵمانان ڕا دەبن و خەلیفەی‬ ‫تێدا دەکوژرێت‪ ،‬مەعاویە‪ ،‬خراپ سوود لە‬ ‫کراسە خوێناوییەکەی عوسمان وەردەگرێت‬ ‫و بۆ بەدیهێنانی مەرامی خۆی دەیخاتە گەڕ‪.‬‬ ‫دۆکتۆر ئەلوەردی لەبارەی ئەمەوییەکانەوە‬ ‫دەنووسێت‪( :‬گوێیان نەدەدایە ئەوەی ئایین‬ ‫چی دەڵێت‪ ،‬وەک کۆچەرییەکی دێرین‪ ،‬بە‬ ‫شمشێر دەسەاڵتی خۆیان دەسەپاند‪ ).‬هەروەها‬ ‫دەڵێت‪( :‬دین و دەوڵەت‪ ،‬سروشتیان جیاوازە‪،‬‬ ‫دانوویان پێکەوە ناکوڵێت‪ ،‬دەوڵ��ەت پشت‬ ‫بە چەوساندنەوە و پاوانخوازی و زەبروزەنگ‬ ‫دەبەستێت‪ ،‬بەاڵم ئایین سەرچاوەی بەزەیی و‬ ‫دادپەروەری و یەکسانییە‪ ،‬بۆیە کۆکردنەوەی‬ ‫ئایین و دەوڵەت‪ ،‬لە یەک دام��ەزراوەدا‪ ،‬وەک‬ ‫پێکەوە کۆکردنەوەی ئاگر و ئاو وایە‪).‬‬ ‫د‪ .‬عەلی ئەلوەردی دەنووسێت‪( :‬خەلیفەی‬ ‫بەغدادنشین‪ ،‬بە پێچەوانەوەی خەلیفەی‬ ‫شامنشینەوە‪ ،‬وەک ڕووک����ەش خ��ۆی وا‬ ‫پیشان دەدا‪ ،‬خەریکی خوداپەرستییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ڕاستییەکەی ئەمیش وەک ئ��ەو‪ ،‬ه��ەر بە‬ ‫کاروباری دونیایییەوە خەریک دەب��وو‪ ).‬یان‬ ‫دەڵێت‪( :‬خەلیفەی ئەمەوی‪ ،‬بە ڕاشکاوی‬ ‫کۆچەری ب��وو‪ ،‬چی ویستبا بە زەب��ری هێز‬ ‫دابینی دەکرد و بەپێی کولتووری بیابانیش‬ ‫چی دەستکەوتبا بە حەاڵڵی دەزانی و وای بۆ‬ ‫دەچوو‪ ،‬هەق لە شمشێردایە‪).‬‬ ‫د‪ .‬عەلی ئ��ەل��وەردی بە پشبەستن بە‬ ‫س��ەرچ��اوەی جێی متمانە‪ ،‬دەنووسێت‪:‬‬ ‫(خەلیفە موتەوەکیل چوارهەزار کەنیزەکی‬ ‫هەبوو‪ ،‬لەگەڵ هەموویاندا سەرجێیی کردبوو‪،‬‬ ‫ل‪ )١٢‬بەاڵم (هاروون ئەلڕەشید دوو هەزار‬ ‫کەنیزەکی هەبوو‪ ،‬یەکێکیانی بە سەدهەزار‬ ‫دینار کڕیبوو‪ ،‬سێسەد لە کەنیزەکەکانی‬ ‫ژەنیار و گۆرانیێژ بوون‪ .‬گۆرانیبێژێکی پیاوی‬ ‫هەبوو‪ ،‬هێندە پێی سەرسام دەبێت‪ ،‬دەیکات‬

‫ئەلوەردی پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت‬ ‫کە واعیزان بە گشتی‪ ،‬تاک و‬ ‫تەرایەکی لێ دەربچێت‪ ،‬لە پێناوی‬ ‫قازانجی خۆیاندا‪ ،‬الیەنی دەسەاڵتداران دەگرن و‬ ‫ئەرکی ئایینیی ڕاستەقینەی خۆیان کە گوتنی‬ ‫ڕاستییەکانە‪ ،‬فەرامۆش دەکەن و لێهاتوویی‬ ‫و توانای خۆیان بۆ خزمەتی ستەمکاران و بۆ‬ ‫چەسپاندنی ستەم بەگەڕ خستووە‬ ‫نەشتەری ڕەخنەی زانستی و بە لۆگیکی‬ ‫ستەمکاران و چین و توێژە دەوڵەمەندەکانی‬ ‫لە قەڵەم دەدات‪ .‬ئەو پێی وای��ە‪ ،‬دیرۆک‬ ‫بەگوێرەی لێکدانەوەی لۆگیکییانە بەڕێوە‬ ‫ناچێت‪ ،‬بەڵکوو زیاتر زادەی سروشتی‬ ‫ئینسانە‪ ،‬سروشتێک ک��ە ب��ە زەحمەت‬ ‫گۆڕانی بەسەردا دێت‪ .‬لە واعیزی سوڵتاندا‪،‬‬ ‫ئەلوەردی پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت کە‬ ‫واعیزان بە گشتی‪ ،‬تاک و تەرایەکی لێ‬ ‫دەربچێت‪ ،‬لە پێناوی قازانجی خۆیاندا‪،‬‬ ‫الی��ەن��ی دەس���ەاڵت���داران دەگ���رن و ئەرکی‬ ‫ئایینیی ڕاستەقینەی خۆیان کە گوتنی‬ ‫ڕاستییەکانە‪ ،‬فەرامۆش دەکەن و لێهاتوویی‬ ‫و توانای خۆیان بۆ خزمەتی ستەمکاران‬ ‫و بۆ چەسپاندنی ستەم بەگەڕ خستووە‪.‬‬ ‫ئەلوەردی دەیگوت‪ :‬سروشتی ئینسان لەڕێی‬ ‫وەعزەوە‪ ،‬هیچ گۆڕانێکی بەسەردا نایەت و‬ ‫تەنانەت خودی واعیزیش‪ ،‬ئەو مۆچیارییانە‬ ‫ڕەچاو ناکات کە هەمیشە بە گوێی ئەم و‬ ‫ئەویاندا دەدات‪ ،‬بۆیە واعیزان کەیفیان پێی‬ ‫نەدەهات و بەوە تۆمەتباریان دەک��رد کە‬ ‫ڕەخنە لە ئایین دەگرێت‪ ،‬هەرچەندە ڕەخنەی‬

‫مرۆڤانەی خ��ۆت بهێنە و ئیدی ببە بە‬ ‫فریشتە! یان دەیگوت‪ :‬وەک چۆن گورگ‬ ‫بە ئامۆژگاریکردن‪ ،‬دەس��ت لە خواردنی‬ ‫مەڕ هەڵناگرێت‪ ،‬ئینسانیش ئەگەر لەسەر‬ ‫بەکارهێنانی ستەم ڕاه��ات‪ ،‬گوێ لە واعیز‬ ‫ناگرێت و بە مۆچیاری دەسبتەرداری ستەم‬ ‫نابێت‪ .‬ئەو بڕوای بەوە نەبوو ئینسانێکی‬ ‫ب��ەد‪ ،‬ه��ەر کە هاتە س��ەر ئایینی ئیسالم‬ ‫ئیدی دەب��ێ��ت ب��ە کەسێکی چ��اک‪( .‬کە‬ ‫میری موسڵمانان‪ ،‬خەلیفە عوسمانی کوڕی‬ ‫عەففان‪ ،‬کچەکەی بە شوو دەدات‪ ،‬دووسەد‬ ‫هەزار دەرهەم لە داهاتی گشتی بە زاواکەی‬ ‫دەبەخشێت‪ ،‬لەسەر ئەو کارە کە دەکەوێتە‬ ‫خانەی گەندەڵکارییەوە‪ ،‬زەی��دی کوڕی‬ ‫ئەرقەم کە کلیلداری خەزێنەی بەیتولمال‬ ‫دەبێت‪ ،‬دەست لە کار دەکێشێتەوە‪ .‬ل‪)٣٣‬‬ ‫کە ئەوەم لە کتێبی (واعیزی سوڵتان)ی (د‪.‬‬ ‫عەلی ئەلوەردی)دا خوێندەوە‪ ،‬میری کۆمەڵ‪،‬‬ ‫مەال عەلی باپیرم وەبیر هاتەوە‪ ،‬ئەوە نەبوو‬ ‫ئەویش‪ ،‬لە کابینەی هەشتەمدا‪ ،‬زاواکەی کرد‬ ‫بە وەزیر!‬ ‫د‪ .‬ئەلوەردی دەڵێت‪( :‬کە بۆشایی کەوتە‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫بە والیی میسر‪ .‬ل‪ )٥٣‬سزای نێرباز مەرگ‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم کە (ئەبوو نەواس شیعری بەسەر‬ ‫کوڕدا هەڵدەدا و گۆرانبێژ ئەو شیعرەی بۆ‬ ‫خەلیفە دەچ��ڕی‪ ،‬خەاڵتێکی باش دەک��را‪.‬‬ ‫ل‪)٥٧‬‬ ‫وەک د‪ .‬عەلی ئەلوەردی لە (واعیزی‬ ‫سوڵتان)دا نووسیویەتی‪( :‬خەلیفە خوای‬ ‫دەپەرست و عەبدی خوای تااڵن دەکرد‪.‬‬ ‫ل‪ )٥٤‬خەلیفە هەم خەڵکی تااڵن دەکرد‪ ،‬هەم‬ ‫لە خەوفی خوا‪ ،‬لە هۆش خۆی دەچوو‪ .‬تا‬ ‫ستەمی کۆمەاڵیەتی زیاتر بووایە‪ ،‬ژمارەی‬ ‫واع��ی��ز و مزگەوتیش لەگەڵیدا زی��ادی��ان‬ ‫دەک��رد‪ .‬ئەو دووانەیەی بە الی خەلیفەی‬ ‫بەغدادنشینەوە گرنگ بوو‪ :‬نهوود و نقوود‬ ‫بوون و خەلیفە هەم بە (ژنی سپیوسۆڵی‬ ‫چاوبەکلەوە) س��ەرق��اڵ دەب���وو‪ ،‬ه��ەم بە‬ ‫خواپەرستیشەوە‪ ،‬د‪ .‬ئەلوەردی گوتەنی‪:‬‬ ‫(خەلیفە هاوزەمان میستەر هاید و دۆکتۆر‬ ‫جیکڵیش بوو‪ .‬ل‪)٦٢‬‬ ‫(ئ��ەو سەروەختە وەع��ز دەستکەوتی‬ ‫باشی ه��ەب��وو‪ ،‬ه��ەر کەسێک ل��ە هەموو‬ ‫بوارێکدا تووشی نسکۆ هاتبا‪ ،‬دەچ��وو‬

‫دەبوو بە واعیز‪ ،‬ئاخر ئیشێکی ئاسان بوو‪،‬‬ ‫هەندێک ئایەت و فەرموودەی لەبەر دەکرد‪،‬‬ ‫جببەیەکی پانوپۆڕی دەپۆشی‪ ،‬مێزەرێکی‬ ‫گەورەی لەسەر دەنا‪ ،‬ڕیشی بەر دەدایەوە‪،‬‬ ‫ئیدی خێری بەسەردا دەڕژا‪ .‬ل‪ )٦٣‬واعیز و‬ ‫سوڵتان‪ ،‬تەواوکەری یەکتری بوون‪ ،‬ئەمیان‬ ‫بە قسە‪ ،‬ستەمی لە خەڵک دەکرد و ئەویان‬ ‫بە ک��ردەوە‪ .‬کە ستەمکارێک ڕاپرسییەک‬ ‫لەناو واعیزاندا دەکات‪ ،‬لێیان دەپرسێت‪ :‬ئایا‬ ‫کافرێکی دادپەروەر لە موسڵمانێکی ستەمکار‬ ‫باشترە؟ هەموویان دەنگ بە موسڵمانێکی‬ ‫زاڵم دەدەن‪.‬‬ ‫د‪ .‬ئەلوەردی شەست ساڵ لەمەوپێش‬ ‫دەڵێت‪( :‬پەروەردەی نوێ‪ ،‬قوتابییان هان‬ ‫دەدات‪ ،‬پێکەوە گەمە بکەن‪ ،‬پێبکەنن‪،‬‬ ‫سەما بکەن و بە ڕۆژی نیوەڕۆ دڵ��داری‬ ‫بکەن‪ ،‬ئاخر ئەگەر ئەوانەیان لێ قەدەغە‬ ‫بکرێت و ویقارێکی دەستکردیان بەسەردا‬ ‫بسەپێنرێت‪ ،‬خ��وا دەزان��ێ��ت لە تاریکیدا‬ ‫چی دەک���ەن‪ ).‬د‪ .‬ئ��ەل��وەردی بایەخێکی‬ ‫زۆری بە ئەبو زەر ئەلغەففاری داوە کە‬ ‫واعیزێکی هەژاردۆست و سۆسیالیست بووە‬ ‫و گوتوویەتی‪( :‬پێم سەیرە کەسێک هیچی‬ ‫نەبێت بیخوات و هانایش بۆ شمشێرەکەی‬ ‫نەبات‪ ).‬بە پێچەوانەوەی غەففارییەوە‪،‬‬ ‫واع��ی��زان هەمیشە دەی��ان��گ��وت‪ :‬ب���اوەڕدار‬ ‫هەست بە ه��ەژاری ناکات‪ ،‬باوەڕ لەسەروو‬ ‫ئەو شتانەوەیە کە بۆ ئینسان پێویستن‪ .‬د‪.‬‬ ‫ئەلوەردی دەنووسێت‪( :‬هەرچەندە ئیسالم‬ ‫بۆ لەناوبردنی کۆیالیەتی سەری هەڵدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دواتر لە سایەی ئیسالمدا‪ ،‬کۆیالیەتی پەرەی‬ ‫سەند‪ .‬ل‪ )١٠١‬هەروەها دەڵێت‪( :‬ئەگەر‬ ‫ئەوپەڕی دەوڵەمەندی و ئەوپەڕی هەژاری لە‬ ‫کۆمەڵێکدا پێکەوە هەبن‪ ،‬زوو یان درەنگ‪،‬‬ ‫تەقینەوە ڕوو دەدات‪ ،‬ئەو کەلێنە بەرینە‬ ‫بە ئایین و ئ��اوڕوو پینە ناکرێت‪ .‬ل‪)١٠٢‬‬ ‫هەرچەندە ئەبو زەر ئەلغەففاری کە هەمیشە‬ ‫الیەنی ستەملێکراوانی دەگرت‪ ،‬لە سەردەمی‬ ‫پەیامبەر و سااڵنی دوات��ردا ژی��اوە‪ ،‬کەچی‬ ‫لیژنەی فەتوای ئەزهەر‪ ،‬لە سەروەختی‬ ‫ف��ارووق پاشادا‪ ،‬بە دەرچ��وو لە کۆدەنگی‬ ‫موسڵمانان تاوانباری کرد!‬ ‫سەردەمی عوسمان‪ ،‬یاوەران بەسەر دوو‬ ‫سەنگەردا دابەش بووبوون‪ ،‬الیەکیان وەک‬ ‫ئەبو زەر لەگەڵ ئەوەدا دەبن‪ ،‬دەست بەسەر‬ ‫سامانی دەوڵەمەنداندا بگیرێت و بەسەر‬ ‫ه��ەژاران��دا داب��ەش بکرێت‪ ،‬بەشەکەی تر‬ ‫وەک خەلیفە الیەنی خەڵکی دەوڵەمەندیان‬ ‫دەگ��رت و دەیانگوت‪ :‬ئ��ەوە زات��ی خودایە‬ ‫بڕیار دەدات‪ ،‬پارە بە کێ دەبەخشێت و بە‬ ‫کێ نا‪ ،‬بەاڵم ڕاستییەکەی دراو‪ ،‬سامانێکی‬ ‫کۆمەاڵیەتییە‪ ،‬ئەگەر لە دەستی کەسانێکی‬ ‫کەمدا کۆ ببێتەوە‪ ،‬ستەمی لێ دەکەوێتەوە‪،‬‬ ‫بۆیە هەمیشە دەبێت‪ ،‬دادپەروەرانە بەشی‬ ‫کۆمەڵی لێ بدرێت‪ .‬گوتەیەک هەیە‪ ،‬دەڵێت‪،‬‬ ‫ئینسان ئەگەر هەژار بوو‪( ،‬سارق‪ ،‬دز) و‬ ‫ئەگەر دەوڵەمەند بوو‪( ،‬فاسق‪ ،‬بەدئاکار)ی‬ ‫لێ دەردەچێت‪ .‬د‪ .‬عەلی ئەلوەردی پێی وایە‪،‬‬ ‫ئەرکی دەسەاڵت تەنیا دابینکردنی ئاسایش‬ ‫نییە‪ ،‬دەبێت بژێوییش بۆ خەڵکی هەژار لە‬ ‫ڕێی وەرگرتنی باجەوە لە دەوڵەمەندان دابین‬ ‫بکات‪ .‬ئەو وای بۆ دەچێت‪ ،‬زەکات بەس نییە‬ ‫و دەبێت لەگەڵ هەڵکشانی ساماندا‪ ،‬ڕێژەی‬ ‫باجیش هەڵبکشێت‪.‬‬ ‫(ک��ە حوسەینی ک��وڕی ئیمامی عەلی‬ ‫دەک��وژرێ��ت‪ ،‬ژنەکانی و کچەکانی بە دیل‬ ‫دەگیرێن و وەک سەبایا (ژنانی دەستکەوتی‬ ‫شەڕ) بە سەری ڕووتی بۆ شام‪ ،‬بۆ یەزیدی‬ ‫ک��وڕی مەعاویە دەب��رێ��ن‪ ،‬پیرەمێردێکی‬ ‫موسڵمان لێیان نزیک دەبێتەوە و دەڵێت‪،‬‬ ‫ئۆخەی لەسەر دەستی لەشکری میری‬ ‫ب��اوەڕداران��دا تووشی نسکۆ هاتوون‪ .‬بەاڵم‬ ‫کە پێی دەڵێن‪ ،‬ئ��ەو ئافرەتانە س��ەر بە‬ ‫خانەوادەی پەیامبەرن‪ ،‬ئاخر فاتیمە زەهرای‬ ‫دایکی حوسەین‪ ،‬کچی پەیامبەر ب��ووە‪،‬‬ ‫دەست بە گریان دەک��ات‪ .‬لەشکری یەزید‬ ‫هەمان مامەڵەی کافرانی لەگەڵ ئەوانیشدا‬ ‫ک��ردووە‪ ،‬هەرچەندە پەیامبەر گوتوویەتی‪:‬‬ ‫ئەوی حوسەینی خۆش بوێت‪ ،‬منیشی خۆش‬ ‫دەوێت‪ ،‬ئەوی منی خۆش بوێت‪ ،‬خوایشی‬ ‫خۆش دەوێ��ت‪ ،‬ئەوی خوای خۆش بوێت‪،‬‬ ‫جێگەی بەهەشتە‪ .‬د‪ .‬عەلی ئەلوەردی‪،‬‬ ‫واعیزی سوڵتان ل‪)١١٢‬‬ ‫‪٢٠١٤/٧/١٢‬‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه مانگی دوجار‬

‫دکتۆر عادل باخه‌وان‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫خه‌لیفه‌ی موسوڵمانان‪،‬‬ ‫ئه‌بوبه‌کری دوه‌م !‬ ‫ل ‌ه ‪ 10‬ی حوزه‌یرانی ‪ 2014‬دا‪ ،‬ده‌وڵه‌تی ئیسالمی (داعشی کۆن) ده‌ستبه‌سه‌ر‬ ‫شاری موسڵدا ده‌گرێت و دواتر‪ ،‬به‌ به‌رچاوی جیهانه‌وه‌‪ ،‬شاربه‌شار و الدێ‬ ‫به‌ الدێ به‌ره‌و به‌غدادی پایته‌خت به‌ڕێده‌که‌وێت و سوپاکه‌ی نوری مالیکی‪،‬‬ ‫گروپ له‌ دوای گروپ‪ ،‬هه‌ڵدێن و مه‌یدانه‌کانی جه‌نگ به‌جێده‌هێڵن‪.‬‬ ‫خه‌لیفه‌ی نوێی موسوڵمانان‪ ،‬ئه‌بوبه‌کری دوه‌م‪( ،‬ئه‌بوبه‌کری یه‌که‌م له‌‬ ‫ساڵی ‪ 573‬دا له‌دایكبوه‌ و له‌ ساڵی ‪ 634‬دا کۆچی دوایی کردوه‌ و یه‌که‌م‬ ‫خه‌لیفه‌ی موسوڵمانان بوه‌‪ ،‬ئه‌بوبه‌کری دوه‌م ساڵی ‪ 1971‬له‌ سامه‌ڕا له‌دایکبوه‌‬ ‫و ئێستا خۆی وه‌ك خه‌لیفه‌ی نوێی موسوڵمانان ده‌ناسێنێت)‪ ،‬به‌ته‌نها سێ‬ ‫گۆشه‌ی سوننه‌ی له‌ژێر ده‌ستی نوری مالیکی ده‌رنه‌هێنا‪ ،‬به‌ته‌نها ڕوبه‌ری‬ ‫جوگرافی کۆنترۆڵکراوی فراواننه‌کرد‪ ،‬به‌ڵکو ڕوبه‌ری ته‌نزیمی ئه‌ندامه‌کانیشی‬ ‫به‌شێوه‌یه‌کی سه‌رسوڕهێنه‌رانه‌ فراوانکرد‪.‬‬ ‫به‌پێی ئه‌و داتایانه‌ی که‌ تائێستا له‌به‌رده‌ستدان‪ ،‬له‌ ‪ 10‬ی حوزه‌یرانی ‪2014‬‬ ‫وه‌ تا ئه‌مڕۆ نزیکه‌ی دوانزه‌ هه‌زار عێراقی سوننه‌ په‌یوه‌ندیان به‌ ڕیزه‌کانی‬ ‫سوپا ڕادیاکاڵه‌که‌ی خه‌لیفه‌ی «موسوڵمانان»‪ ،‬ئه‌بوبه‌کری دوه‌مه‌وه‌ کردوه‌‪.‬‬ ‫به‌م پێیه‌ش ژماره‌ی عێراقیه‌ سوننیه‌کانی «داعش» به‌رزده‌بێته‌وه‌ بۆ نزیکه‌ی‬ ‫بیست هه‌زار!‬ ‫تاکوێ سوننه‌کانی عێراق به‌ ئه‌بوکری دوه‌م‪ ،‬خه‌لیفه‌ی موسوڵمانان ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫خوا لێی ڕازیبێت! کامانه‌ن ئه‌و سوننانه‌ی که‌ پێیانوایه‌ بۆ شکستهێنان‬ ‫به‌ نوری مالیکی و حکومه‌تی شیعه‌نشینی به‌غداد‪ ،‬ده‌بێت به‌ تونێلی‬ ‫«هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ شه‌یتان»دا تێپه‌ڕن؟‬ ‫گه‌ر ئێمه‌ خراپترین گریمانه‌ له‌سه‌ر ژماره‌ی سوننه‌ی عه‌ره‌ب له‌ عێراقدا‬ ‫وه‌ربگرین‪ ،‬گومانی تیادانیه‌ که‌ ڕێژه‌یان چه‌ند ملیۆنێك تێده‌په‌ڕێنێت‪ .‬له‌‬ ‫کۆی ئه‌م چه‌ند ملیۆنه‌‪ ،‬ئاماده‌یی بیست هه‌زار سوننی عه‌ره‌بی یه‌کساننیه‌‬ ‫به‌ گوزارشتکردن له‌ خه‌ون‪ ،‬به‌رژه‌وه‌ندی‪ ،‬خواست و گره‌وه‌کانی زۆرینه‌ی‬ ‫«گه‌لی» سوننه‌ له‌ عێراقدا‪ .‬لێره‌وه‌‪ ،‬چرکه‌ساتی گه‌ڕان به‌دوای شوناسی‬ ‫ئه‌و گروپانه‌ی که‌ «به‌یعه‌ت» به‌ خه‌لیفه‌ی موسوڵمانان‪ ،‬ئه‌بوبه‌کری دوه‌م‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬ده‌مانباته‌وه‌ سه‌ر چوار کاتیگۆری جیاوازی‪ ،‬پێکه‌وه‌نه‌گونجاوی‪،‬‬ ‫ناهاوئاهه‌نگ که‌ هه‌ریه‌که‌یان خاوه‌نی ڕوانین و ئه‌جه‌ندای تایبه‌ت به‌ خۆیه‌تی‪.‬‬ ‫کاتیگۆری یه‌که‌م بریتیه‌ له‌ ک��ۆی ئ�ه‌و ئه‌کته‌رئیسالمیسته‌ سوننه‌‬ ‫ڕاپه‌ڕیوانه‌ی که‌ له‌ ‪ 2003‬وه‌ تا ئێستا‪ ،‬له‌چوارچێوه‌ی عێراقدا‪ ،‬چه‌کیان‬ ‫هه‌ڵگرتوه‌ و ده‌خوازن له‌ڕێگای جیهادی «ناسیۆنالیزه‌کراوه‌وه‌«‪ ،‬واته‌ جیاواز‬ ‫له‌ جیهادی گلۆبالیزه‌کراوی ئه‌لقاعیده‌ و هاوشێوه‌کانی‪ ،‬په‌یوه‌ندیه‌کانی هێز‬ ‫له‌ عێراقدا بگۆڕن‪ .‬په‌یوه‌ندیی نێوان ئه‌م ئه‌کته‌رانه‌ له‌گه‌ڵ قوتابخانه‌ی برایانی‬ ‫موسوڵمانی عێراقیدا‪ ،‬له‌ زۆربه‌ی دۆخه‌کاندا ته‌نها له‌ ئاستی په‌روه‌رده‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیدایه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند گریمانه‌ی په‌یوه‌ندیی ته‌نزیمیش له‌ پێشمانه‌وه‌‬ ‫ڕێده‌کات و تائێستا ناتوانین نه‌ بیسه‌لمێنین‪ ،‬نه‌ نه‌فیبکه‌ین‪.‬‬ ‫کاتیگۆری دوه‌م بریتیه‌ له‌ به‌شێکی زۆر له‌و هێزه‌ عه‌شائیریانه‌ی که‌‬ ‫له‌ سااڵنی ڕابوردودا و له‌ژێر کارایی سوپای ئه‌مه‌ریکیدا‪ ،‬چوارچێوه‌یه‌کی‬ ‫ڕێکخستنیان به‌ناوی «سه‌حه‌وات» ڕاگه‌یاند و جه‌نگی سه‌روماڵیان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌لقاعیده‌دا کرد‪ .‬پاش کشانه‌وه‌ی سوپای ئه‌مه‌ریکا له‌ عێراق و سپاردنی واڵت‬ ‫به‌ حکومه‌ته‌ شیعییه‌که‌ی نوری مالیکی‪ ،‬ئه‌م هێزانه‌ په‌راوێزخران و به‌ره‌اڵی‬ ‫نێو کۆاڵنه‌کانی کۆمه‌ڵگایه‌کی بیناکراو له‌سه‌ر «زه‌بروزه‌نگی خۆڕایی» کران‪.‬‬ ‫کاتیگۆری سێیه‌م بریتیه‌ له‌و ورده‌ گروپه‌ سوننیه‌ ناسیۆنالیستانه‌ی که‌‬ ‫تائێستاش خه‌ون به‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی «مه‌رکه‌زیه‌تی» سوننه‌ له‌ به‌غداد ده‌بینن‪.‬‬ ‫له‌بیرماننه‌چێت که‌ له‌ چرکه‌ساتی داگیرکردنی به‌غداد له‌الیه‌ن ئیمپراتۆریه‌تی‬ ‫عوسمانیه‌وه‌ ( ساڵی ‪ )1638‬تا چرکه‌ساتی داگیرکردنی له‌الیه‌ن ویالیه‌ته‌‬ ‫یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مه‌ریکاوه‌ (ساڵی ‪ ،)2003‬سوننه‌کان فه‌رمانڕه‌وای عێراق‬ ‫بوون‪ :‬واته‌ ‪ 357‬ساڵ له‌ ده‌سه‌اڵت! که‌منین ئه‌و گروپانه‌ی که‌ له‌نێو ئه‌م‬ ‫نوستالژیایه‌دا ده‌ژین و له‌پێناوی گه‌ڕانه‌وه‌ی خه‌یاڵکراودا ئاماده‌ن ده‌ستبخه‌نه‌‬ ‫نێو ده‌ستی شه‌یتانه‌کانه‌وه‌ !‬ ‫کاتیگۆری چواره‌م و کۆتاییش بریتیه‌ له‌ به‌عسیه‌کان‪ .‬من یه‌کێکم له‌وانه‌ی‬ ‫که‌ پێموایه‌ له‌مێژوی عێراقدا به‌عسیبون واته‌ ئینتیما بۆ کاتیگۆریه‌کی تایبه‌تی‬ ‫جیاواز‪ .‬به‌عسیبون مۆدێلێکی ناوازه‌یه‌ له‌ ژیان‪ ،‬له‌ ڕوانین‪ ،‬له‌ جواڵنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت له‌ به‌شه‌ربون‪ .‬مرۆڤی به‌عسی‪ ،‬وه‌ك هه‌ر که‌سێکی دیکه‌ مرۆڤ نیه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك هه‌ر که‌سێکی دیکه‌ له‌نێو مرۆڤه‌کاندا ناژی و وه‌ك هه‌ر مرۆڤێکی دیکه‌‬ ‫نامرێت‪ .‬به‌عسیبون تایپێکه‌ له‌ به‌کۆمه‌اڵیه‌تیبونێك که‌ هه‌میشه‌ ڕوبه‌ره‌کانی‬ ‫جیاده‌کاته‌وه‌ له‌وانی تر‪( .‬له‌ کتێبی زه‌بروزه‌نگی ڕادیکاڵدا به‌وردی باسمان‬ ‫له‌م ئه‌زمونه‌ کردوه‌)‪.‬‬ ‫پێموایه‌ بۆ باشتر تێگه‌شتن له‌ هه‌ر یه‌کێك له‌م چوار کاتیگۆریه‌ و‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌کانیان به‌ ئه‌بوبه‌کری دوه‌م‪ ،‬خه‌لیفه‌ی نوێی موسوڵمانانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌کرێت چه‌ند گۆشه‌یه‌ك ته‌رخانبکه‌ین‪ .‬به‌اڵم به‌شێوه‌یه‌کی گشتی ده‌توانین‬ ‫لێره‌دا ئاماژه‌ به‌وه‌بده‌ین که‌‪ :‬ئه‌م گروپانه‌‪ ،‬چ پێکه‌وه‌ و چ به‌ جیا‪ ،‬نوێنه‌رایه‌تی‬ ‫«گه‌لی» سوننه‌ له‌ عێراقدا ناکه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها به‌یعه‌تی ئه‌م گروپانه‌ به‌ خه‌لیفه‌ی‬ ‫نوێی موسوڵمانان‪ ،‬ئه‌بوبه‌کری دوه‌م‪ ،‬دروست وه‌ك «زه‌واجی سیغه»‌ الی‬ ‫شیعه‌‪ ،‬یان واژوکردنی ڕێکه‌وتننامه‌ی کاتی ئه‌کته‌ره‌ ئه‌فسانه‌ییه‌کان له‌گه‌ڵ‬ ‫شه‌یتانه‌کاندا وایه‌ و‪ ،‬به‌ته‌واوبونی شانۆگه‌ریه‌که‌‪ ،‬ڕۆڵه‌کان کۆتاییان پێدێت و‬ ‫هه‌ر ئه‌کته‌رێك ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ پانتایی جواڵنه‌وه‌ی ئاسایی خۆی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )209‬دوشةممة ‪2014/7/21‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫مرۆڤی مولحیدی مۆدێرنیتێ و سەردەمی پۆست‌‪-‬مۆدێرن‬

‫جۆن كۆرتنی مەری*‬ ‫و‪ .‬بەڵێن محەمەد‬ ‫به‌شی سێیەم‬ ‫مرۆڤی مولحیدی سەردەمی پۆست‌‪-‬‬ ‫مۆدێرن‬ ‫لەم سەردەمەدا دوو جۆر مرۆڤی مولحید‬ ‫دەركەوتووە؛ بۆیە ئێمە بۆ ئەم سەردەمە‬ ‫پێویستمان بە ناوێكی تازە هەیە‪« .‬پۆست‌‪-‬‬ ‫مۆدێرن» «‪ »Post-modern‬ئەو‬ ‫ناوەیە كە ناتوانێت ئ��ەم س��ەردەم��ە بە‬ ‫شێوەیەكی كامل وەس��ف بكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫النیكەم نیشانی دەدات كە ئەم سەردەمە‬ ‫سەرباری بوونی گەلێك ج��اوازی لەگەڵ‬ ‫سەردەمی مۆدێرنیزمدا؛ بەاڵم لە هەمان‬ ‫كاتدا درێژەپێدەری ئەو سەردەمەیشە‪.‬‬ ‫جۆری یەكەم‪ ،‬مرۆڤی مولحیدی شۆڕشی‬ ‫جیهانی كۆمیونیزمە‪ .‬ئەو تاكێك نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو گروپێك‪ ،‬چینێك و بە دەربڕینێكی‬ ‫باشتر‪ ،‬حزبێكە‪ .‬ئەم مرۆڤە خەڵكێكی‬ ‫دروست كردووە كە تەعبیری كتێبی پیرۆز‬ ‫ـ واته «ئەو خەڵكەى خودا ناناسێت» ـ‬ ‫بە ت��ەواوی بۆ ئەو ئینسانە دەگونجێت‪.‬‬ ‫بزوێنەرە ئیلحادییەكەى ئەو جیاوازیی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب��زوێ��ن��ەری ئیلحادی س��ەردەم��ی‬ ‫مۆدێرنیزمدا هەیە‪ :‬مرۆڤی سەردەمی‬ ‫مۆدێرنیتێ دەیویست بەبێ خودا لە جیهان‬ ‫تێ‌بگات‪ ،‬كە بە شێوەیەكی راستەوخۆ و‬ ‫جودا لە خۆى‪ ،‬لەگەڵیدا رووبەڕوو ببوەوە‬ ‫و دەی��ەوی��س��ت تەفسیری ئ��ەو جیهانە‬ ‫بكات‪ ،‬ب��ەاڵم مرۆڤی نوێی كۆمیونیست‬ ‫دەیویست جیهان بگۆڕێت‪ .‬مەبەستی‬ ‫ئ��ەو لە «جیهان»؛ هەمان ئ��ەو شتەیە‬ ‫كە ماركس پێی دەڵێت «سروشت» واتا‬ ‫كۆى سیستەمی بەرهەمهێنانی ماددی و‬ ‫پەیوەندییە مرۆییەكان‪ ،‬كە هێزی كاری‬ ‫ئینسان بە درێژایی مێژوو هێناویەتیە‬ ‫ب��وون��ەوە‪ .‬جیهان‪ ،‬جیهانی پیشەسازی‬ ‫و بەرهەمی كار و پیشەسازیی ئینسانە‬ ‫و سروشت بەم مانایە‪ ،‬بە تەعبیرەكەى‬ ‫ماركس‪« ،‬جەستەیەكی نائۆرگانی» ی‬ ‫ئەوە‪ .‬لە قوتابخانەی ماركسیزمدا ئینسان‬ ‫لەگەڵ سروشتدا یەك‌دەگرێت و چیتر بە‬ ‫شێوەیەكی ت��ەواو لەو جیانەبووەتەوە‪،‬‬ ‫چونكە سروشت بەرهەمی ك��اری خودی‬ ‫ئ��ەوە‪ .‬ب��ەم ج��ۆرە سروشت ئاوێنەیەكە‬ ‫ئینسان لە خۆیدا نیشان دەداتەوە و ـ بە‬ ‫دەربڕینێكی باشتر ـ ئاوێنەیەکە ئینسان‬ ‫خ��ۆى تێدا دەبینێتەوە‪ ..‬ل��ەم ڕووەوە؛‬ ‫سروشت بریتیە لە خودی ئینسان‪ .‬ئەو‬ ‫كاتەى سروشت وردەكارییەكانی خۆى‬ ‫ئاشكرا دەك��ات؛ هێزی ناوەكیی ئینسان‬ ‫لە ڕوانگەی ئەوەوە دەردەكەوێت‪ .‬ئینسان‬ ‫لە ڕێگای سروشتەوە‪ ،‬كە بەرهەمی كاری‬ ‫خودی ئەوە؛ بە بوونی ڕاستەقینەى خۆى‬ ‫دەگ���ات‪ .‬ف��ەردی ماركسیست دەیەوێت‬ ‫ئینسان سروشت بگۆڕێت كە مانایەكی بۆ‬ ‫ئەم ئاڵۆزیەش هەیە و ئەم گۆڕانە‪ ،‬نەك‬ ‫تەنها بەبێ خودا‪ ،‬بەڵكو لە ڕووی رق و‬ ‫كینە دژ بە خودا ئەنجام دەدات‪ .‬بە كورتی؛‬ ‫بەو جۆرەى خودی ماركس بە ڕاشكاوی‬ ‫گوتوویەتی‪ ،‬خواستی فەردی ماركسیست‬ ‫بریتیە لە «سەركوتكردنی خودا»‪.‬‬ ‫جۆری دووەم‪ ،‬مرۆڤی مولحیدی شانۆیە‪.‬‬ ‫من لێرەدا وشەى «شانۆ» (‪ )theater‬بەو‬ ‫مانایە بەكاردەهێنم كە بەیكۆن ‪Bacon‬‬ ‫بەكاری‌هێناوە‪ .‬ئەو «بتەكانی شانۆ» ی لە‬ ‫كۆمەڵە چوارینەى بتە مرۆییەكاندا (یان‬ ‫بە تەعبیرێكی ئەبستراكتیتر‪ ،‬دەمارگیرییە‬ ‫مرۆییەكان) لە شوێنی چوارەمدا جێگیر‬ ‫كردووە‪ .‬منیش وەك ئەو شانۆ بە جیهانی‬ ‫وەهمە گشتیەكان‪ ،‬كاریگەریە هاوبەش و‬

‫ئەو هەستانەى هەموو ئینسانەكان تێیدا‬ ‫هاوبەشن‪ ،‬دەزانم‪ .‬شانۆ لە بنچینەدا ئەو‬ ‫جیهانەیە كە تێیدا فەنتازیاكان و سۆزە‬ ‫نمایشیەكان ئامڕازێكن ب��ۆ دەربڕینی‬ ‫بیروباوەڕەكان‪ .‬مرۆڤی مولحیدی نوێی‬ ‫ئێمە دواى دروستكردنی وەها شانۆیەك‪،‬‬ ‫تێیدا نیشتەجێ دەبێت‪ .‬ئامانجی ئەو‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی ئ��ەم ش��ان��ۆی��ەی��ە و ئەم‬ ‫ئامانجە بە ئەندازەیەكی زۆرەوە لە ڕێگای‬ ‫هونەرەوە ریالیزە دەكات و بەدی‌دەهێنێت؛‬ ‫ه��ون��ەرگ��ەل��ێ��ك��ی وەك چ��ی��رۆك��ن��ووس��ی‬ ‫بەتایبەت درامانووسی (كە ناوی «شانۆی‬ ‫ئەبسوردیتی –پووچگەرایی» لەپێشەوە‬ ‫ب��ۆخ��ۆى ه��ەڵ��گ��رت��ووە) و وێنەكێشی‬ ‫و پ��ەی��ك��ەرت��اش��ی و ت��ەن��ان��ەت ه��ون��ەرە‬ ‫نمایشیەكان‪ .‬ئەو نەك بە مانای بەرز و‬ ‫كۆنی وشە فەیلەسوفە‪ ،‬و نەك تەنانەت‬ ‫بە مانای سازشكردنی ئەمڕۆیی؛ هیچ‬ ‫گرنگییەك بە میتافیزیك و ئەپستمۆلۆژیا‬ ‫نادات و لە ڕاستیدا دوژمنێكی سەرسەختی‬ ‫ئێستای مێتافیزیكایە‪ .‬لە بەرانبەردا ڕوو‬ ‫دەكاتە فینۆمینۆلۆژیا‪ ،‬واتا ڕوو دەكاتە‬ ‫وەسف‌كردنی «ب���ارودۆخ» ی ئینسان‪.‬‬ ‫ئەو گرنگی بە ئەخالقیش دەدات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تا ئێستا نەیتوانیوە ئەخالقێك جگە لە‬ ‫«ئەخالقی وەستاو لەسەر ب��ارودۆخ» كە‬ ‫لە بنچینەدا ئەخالق نییە‪ ،‬بونیاد بنێت‪.‬‬ ‫بە هەر حاڵ‪ ،‬ئەگەر ئەنترۆپۆلۆژیا وەك‬ ‫زانستێك سەیر بكەین‪ ،‬ك��ە خەریكی‬ ‫لێكۆڵینەوە لە سروشتی ئینسان دەبێت؛‬ ‫ئەو هەرگیز ڕوو ناكاتە ئەم زانستە‪ ،‬چونكە‬ ‫پرینسیپە گریمانكراوەكەى بریتیە لەوەى‬ ‫ئینسان هیچ سروشتێكی نیە‪ ،‬الی ئەو‬ ‫ئینسان جەوهەرێك نییە‪ ،‬بەڵكو تەنها‬ ‫ئامادەیی و جۆرێك لە پرۆسەیە‪ ،‬و ـ ئەگەر‬ ‫شتێک لە مانا عیبرانیە سەرەتاییەکەی بە‬ ‫وشەى «بوون» بدەین ـ دەتوانین بڵێین‬ ‫ئەو یەك «بوون» ـە‪ ،‬یەك وجودە‪ ،‬واتا‬ ‫یەك «دەرك��ەوت��ن»ی بەردەوامە لە هەر‬ ‫ساتێكدا‪ ،‬چاالك و ئازادە‪.‬‬ ‫مرۆڤی مولحیدی شانۆ‪ ،‬بەپێچەوانەى‬ ‫مرۆڤی مولحیدی ئەكادیمی‪ ،‬نایەوێت بەبێ‬ ‫خودا لە جیهان تێ‌بگات و تەفسیری بكات‪.‬‬ ‫الی ئەو جیهان ئەبسوردە (پووچە)‪ .‬ئەو‪،‬‬ ‫لە ڕێگای یەكەمەوە‪ ،‬خوازیاری گۆڕینی‬ ‫جیهان نیە‪ ،‬چونكە ئەم گۆڕانە هەرچییەك‬ ‫بێت؛ ناتوانێت بخاتە دەرەوەى پووچیەوە‪.‬‬ ‫ئامانجی ئەو تەنها «ریالیزەكردن» یان‬ ‫«بەدیهاتن» ‪ exist‬ی جیهانێكی بێ‬ ‫خودایە (من دەبێت ئەم وشەیە بەم جۆرە‬ ‫«‪ »exsist‬بنووسم تا مانا فراوانەكەى‬ ‫خۆى لەدەست ن��ەدات)‪ .‬بە دەربڕینێكی‬ ‫وردتر‪ ،‬ئامانجی ئەو «بەدیهاتن» ی خودی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬واتا بەدیدهاتنی ئینسانێك كە‬ ‫دەی��ەوێ��ت ل��ەم جیهانەدا بێ‌خودا بێت‪.‬‬ ‫ئ��ەو دەڵێت جیهان بێ‌خودایە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئیرادەكەى ل��ەوەوە سەرچاوەى گرتووە‬ ‫كە جیهان وەك خۆی بێ خودایە‪ .‬ئەو‬ ‫دەیەوێت خودا نەبێت‪.‬‬ ‫ل��ە درێ����ژەى ب��اس��ەك��ەدا دەم��ەوێ��ت‬ ‫تایبەتمەندییەكانی هەر دوو جۆرەكەى‬ ‫ئیلحادی س��ەردەم��ی پ��ۆس��ت‪-‬م��ۆدێ��رن‬ ‫ب��خ��ەم��ە ب���ەر ب���اس‪ .‬س��ەرەت��ا ب���اس لە‬ ‫چەند تایبەتمەندییەك دەك��ەم كە لەالی‬ ‫ه��ەردوو مرۆڤە مولحیدەكەى سەردەمی‬ ‫پ��ۆس��ت‪-‬م��ۆدێ��رن‪ ،‬س��ەرب��اری جیاوازیە‬ ‫زۆر و زەوەندەكانیشیان‪ ،‬بە هاوبەشی‬ ‫دەبینرێتەوە؛ پاشان بەپوختی ئاماژە بە‬ ‫خەسڵەتە تایبەتییەكانی هەر یەكێكیان‬ ‫دەكەم‪.‬‬ ‫مرۆڤی شۆڕش (جیهانی كۆمیونیزم)‬ ‫و ئینسانی شانۆ لە شەش تایبەتمەندیدا‬ ‫هاوبەشن‪ .‬ئەم تایبەتمەندیانە‪ ،‬بەتەنها و‬ ‫بەیەكەوە‪ ،‬نیشانی دەدەن كە دوو جۆر‬ ‫ئینسانی ناوبراو سەر بە سەردەمێك (یان‬ ‫سەر فەزایەكی رۆحی)ـن كە جیاوازە لەگەڵ‬ ‫سەردەمی مۆدێرن (مۆدێرنیتێ) دا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پەیوەندییەكی تایبەتیشی پێیەوە هەیە‪.‬‬ ‫تایبەتمەندیی یەكەم‪ :‬هەردوو ئینسانەكە‬ ‫رووبەڕووی مەسەلەكی تاقانە بوونەتەوە‪.‬‬ ‫پێشتر گوتم كە باوەڕی جولەكە و مەسیحیی‬ ‫وەس��ت��او ل��ەس��ەر ك��ۆك��ردن��ەوەی خ��ودا و‬ ‫جیهان‪ ،‬بووە هۆى پەیدابوونی دوو پرس‪:‬‬ ‫میتافیزیكی و ئەوی‌دیكەیان ئەخالقی‪.‬‬ ‫مەسەلەى یەكەم بریتی بوو لەوەى چۆن‬ ‫خالق و مەخلوق دەتوانن هەردووكیان‬ ‫ب��وون��ی��ان ه��ەب��ێ��ت و ه��ەردووك��ی��ش��ی��ان‬ ‫سەرچاوەى كاریگەری بن‪ .‬ئەم مەسەلەیە‪،‬‬ ‫كە بیركردنەوەى سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫بەرگی فەلسەفیی بەبەردا كرد و هاوكات‬ ‫ڕێگاچارەى فەلسەفییشی بۆ دۆزی��ەوە‪،‬‬ ‫هاوكات بە تەواوی بیركردنەوەى نوێیشی بە‬

‫كێشەكە ئەوەیە ئەگەر خودا بوونی‬ ‫هەبێت و ئەگەر بەو جۆرەیشە كە‬ ‫هەیە‪ ،‬واتا هەم خالقە و هەم هێزی‬ ‫موتڵەقە؛ ك��ەوات��ە چ��ۆن دەشێت‬ ‫جیهان بەم جۆرە بێت كە هەیە‪،‬‬ ‫واتە شوێنی جۆرەها شەڕ و خراپە‬ ‫و مەیدانی فەالكەت و بەدبەختی‬ ‫ئینسان بێت‬ ‫خۆیەوە سەرقاڵ كرد‪ .‬مەسەلەى دووەم كە‬ ‫هەمیشە سەرنجامی ئازاردەرانی ویستووە‪،‬‬ ‫ئەمڕۆ بە چەندین هۆی مێژوویی و تیۆری‪،‬‬ ‫كە لێرەدا كاتمان نییە باسیان بكەین‪،‬‬ ‫كەوتوەتە بەر سەرنجی گشتی‪ .‬كێشەكە‬ ‫ئەوەیە ئەگەر خودا بوونی هەبێت و ئەگەر‬ ‫بەو جۆرەیشە كە هەیە‪ ،‬واتا هەم خالقە و‬ ‫هەم هێزی موتڵەقە؛ كەواتە چۆن دەشێت‬ ‫جیهان ب��ەم ج��ۆرە بێت كە هەیە‪ ،‬واتا‬ ‫شوێنی جۆرەها شەڕ و خراپە و مەیدانی‬ ‫فەالكەت و بەدبەختی ئینسان بێت‪.‬‬ ‫هیچ كەسێك ن��ات��وان��ێ��ت خ��ۆى لەم‬ ‫پرسە ب��دزێ��ت��ەوە‪ .‬ئ��ەم پرسە ب��ۆ هەر‬ ‫كەسێك تاقیكردنەوەیەكە‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫تاقیكردنەوەكیش ب��وو بۆ قەومی بەنو‬ ‫ئیسرائیل كاتێك لە مەسساهـ ‪Massah‬‬ ‫ی��ان مێریباهـ ‪ Meribah‬ڕووب���ەڕووی‬ ‫كارەساتی تینوێتی بوونەوە لە بیابان‪.‬‬ ‫ئەمە تافیكردنەوەیەك نییە بۆ عەقڵی‬ ‫ئینسان‪ ،‬چونكە م��ەس��ەل��ەى خ��راپ��ە‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەى مەسەلەی میتافیزیكیەوە كە‬ ‫بەدواى ڕێگاچارەى فەلسەفیدا دەگەڕێت‪،‬‬ ‫بەگشتی لە فەلسەفە دوور دەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫بەڵكو تاقیكردنەوەیەكە بۆ ئیختیاری‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬چونكە ئینسان تووشی دڵەڕاوكێ‬ ‫دەبێت كە واقیعیەتی ئامادەی خودا وەك‬ ‫حاكمی چاكەخواز و ڕێكخەری جیهان‬ ‫ه��اوڕا لەگەڵ ڕەتكردنەوەى خراپەكاری‬ ‫ك��ە ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم واق��ی��ع��ی��ەت��ەدا ب��وون‪،‬‬ ‫رەت‌بكاتەوە‪ .‬پرسیارەكانی مرۆڤ لێرەدا‬ ‫پرسیاری فەلسەفی نین‪ ،‬بەڵكو مێژوویی‪-‬‬ ‫ئۆنتۆلۆژییە‪ .‬ئەو دەپرسێت‪« :‬خ��ودای‬ ‫من لە كوێیە؟ ئایا ئەو زیندووە؟» ئەمە‬ ‫مەسەلەیەكە ك��ە ئینسانی ش���ۆڕش و‬ ‫ئینسانی شانۆ هەریەكەو بە شێوە و وزەى‬ ‫تایبەت بە خۆى ڕووبەڕووی بووەتەوە‪.‬‬ ‫تایبەتمەندیی دووەم‪ :‬ئەم تایبەتمەندیە‪،‬‬ ‫كە لەتایبەتمەندی یەكەمەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪ ،‬ئەوەیە كە ه��ەردوو ئینسانەكە‬ ‫مەرگی خودا قبوڵ دەكەن‪ .‬نیتشە گوتی‪:‬‬ ‫«ئەم خودا كۆنە چیتر زیندوو نییە؛ ئەو‬ ‫بە تەواوی مردووە»‪( .‬ئەم دەستەواژەیە‬ ‫لە كتێبی «وەهای گوت زەردەشت» ـەوە‬ ‫وەرگیراوە‪ ،‬بەاڵم لە زۆربەى نووسینەكانی‬ ‫نیتشەدا دەك��رێ��ت ئەمە ببینرێتەوە)‪.‬‬ ‫زۆر باشە ئەگەر بپرسین بۆچی نیتشە‬ ‫ئەم هەواڵە‪ ،‬كە «هەواڵێكی ترسناكە»‪،‬‬ ‫ڕادەگەیەنێت و مەبەستیشی لەم هەواڵە‬ ‫چی ب��وو‪ .‬وەاڵم��ەك��ەى هەرچییەك بێت؛‬ ‫ئەم شتە لە سەردەمی مۆدێرندا باو نەبوو‪.‬‬ ‫ل��ەو س��ەردەم��ەدا‪ ،‬ئینسان بە بەهانەى‬ ‫باشی عەقڵگەراییەوە بەمە بەسی كردبوو‬ ‫كە بڵێت خودا بوونی نییە‪ ،‬واتا بوونی‬ ‫ئ��ەو حەقیقەتێكی عەقڵیی لەپشتەوە‬ ‫نیە و كەواتە هەرگیز بریتی نەبووە لە‬ ‫حەقیقەتێك‪ ،‬بەڵكو تەنها وەهمێك بووە‪،‬‬ ‫جیهانی عەقڵ‪ ،‬كە جیهانی یەقینی ئینسانە‪،‬‬ ‫هیچ پێویستییەكی بە خودا نییە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەفسانەى مەرگی خ��ودا‪ ،‬بەپێچەوانەى‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوەى س��ەردەم��ی م��ۆدێ��رن��ەوە‪،‬‬ ‫دەربڕی واقیعییەتێكی مێژوویی و گۆڕانێك‬ ‫لە كۆى پرۆسەى ڕووداوەكان و ڕەوتی نوێ‬ ‫بۆ چارەنووسی ئینسانە‪ .‬لەم ڕووەوە ئەم‬ ‫ئەفسانەیە پڕە لە هەست و سۆز‪ ،‬چ ئەم‬ ‫هەست و سۆزە بریتی بێت لە تووڕەییەكی‬ ‫بەهێز یان نیگەرانییه‌كی ناخۆش و یان‬ ‫هەڵچوونێكی شێتانە؛ سەرەنجام‪ ،‬ئینسان‬ ‫ب��ەرەو ب��ڕی��اردان ڕادەكێشێت‪ .‬عەقڵ و‬ ‫ئیمان هەرچییەك بیانەوێت دەرب��ارەى‬ ‫بوونی خودا بیڵێن؛ راستییەكەى ئەمەیە‬ ‫كە ئەو لە مێژوودا‪ ،‬كە جیهانی یەقینی‬

‫م��رۆڤ و مەیدانی ك��اری ئ��ەوە‪ ،‬چووەتە‬ ‫دەرەوە‪ .‬نیتشە لەگەڵ ئەفسانەكەى خۆیدا‪،‬‬ ‫بەئاگاییەوە ئەو مەسەلەیەى سەردەمی‬ ‫مۆدێرنی خستە بەر باس‪ ،‬كە ئەگەرچی لە‬ ‫ڕووی هەڵەویستنەوە لێی دوور كەوتبوەوە‪.‬‬ ‫ئێوە‪ ،‬تەنها بەم هۆیەوە كە هەندێك وایان‬ ‫گوتووە‪ ،‬دەتوانن بڵێن جیهان پێویستیی‬ ‫بە خالقێك نییە كە تەفسیری بكات‪،‬‬ ‫بەاڵم ناتوانن بڵێن جیهان پێویستیی بە‬ ‫حاكمێك نییە كە ئیدارەى بدات‪ ،‬چونكە‬ ‫هیچ كەسێك ج��ورئ��ەت ناكات شتێكی‬ ‫وەها بڵێت‪ .‬ئەگەر خودا مردووە كەواتە‬ ‫چ كەسێك حاكمی موتڵەقە؟ تەنانەت بە‬ ‫گەڕانەوە بۆ خراپ‌بەكارهێنانیش ناتوانن‬ ‫ل��ەم پ��رس��ی��ارە دوور ب��ك��ەون��ەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫پرسیارێكە ئینسانی شۆڕش و ئینسانی‬ ‫شانۆ هەر یەكێكیان بە شێوەی تایبەت بە‬ ‫خۆى و لەسەر بنەماى هاوبەشی مەرگی‬ ‫خودا ڕاستەوخۆ رووبەڕووی بوونەتەوە‪.‬‬ ‫تایبەتمەندیی سێیەم‪ :‬ئەم تایبەتمەندیە‪،‬‬ ‫كە دیسان لە تایبەتمەندیی یەكەمەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬بریتیە لەوەى ئیلحادی‬ ‫شۆڕش و شانۆ بریتیە لە پرینسیپێكی‬ ‫بابەتەكە‪ .‬ئەم ئیلحادە تەنانەت زەحمەت بە‬ ‫خۆیشی نادات كە جل‌وبەرگێكی دیكە لەبەر‬ ‫بكات و خۆى وەك دەرەنجامی بەڵگەیەك‬ ‫نیشان ب��دات؛ لەم ڕووەوە‪ ،‬ب��ەراورد بە‬ ‫ئیلحادی ئەكادیمی؛ سەرڕاستترە‪ .‬سەرباری‬ ‫ئەمە‪ ،‬ئیلحادی نوێ بە هۆى دەركەوتە‬ ‫ڕاستەقینەكەیەوە وەك پرەنسیپێكی‬ ‫بابەتەكە و بڕیاردانی ئازادانەى یەكەمەوە‬ ‫كە خۆى وەك زەروورەتێكی دیالەكتیكی‬ ‫نانوێنێتەوە‪ ،‬هەڵوێستی هێزەكان لە‬ ‫مەیدانەكەدا دەگۆڕێت‪ .‬ئەو كەسانەى سەر‬ ‫بە ئەكادیمیا بوون وایان هەست‌دەكرد كە‬

‫دەبێت لە ڕەتكردنەوەى خودا و ئیمان بە‬ ‫ئەو و لە ڕەتكردنەوەى بەڵگە كۆنەكان بۆ‬ ‫باوەڕبوون بەو‪ ،‬بەڵگە لەوەوە بهێننەوە‪ .‬لە‬ ‫سەردەمی مۆدێرندا ئیمان بە خودا بۆچوونی‬ ‫زۆرینە و تێز ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم ئیلحاد‪ ،‬وەك‬ ‫تازەیی و دژایەتی لەگەڵ بۆچوونی زۆرینە‬ ‫واتا بە ئەنتی‪-‬تێز سەیر دەكرا‪ .‬سەردەمی‬ ‫ڕۆش��ن��گ��ەری ئ��ەم��ەى ب��ە ج��ی��اوازی‌دان��ان‬ ‫لەنێوان دەمارگیری و رۆشنگەریدا قبوڵ‬ ‫كرد‪ .‬بەاڵم ئەو هەڵوێستانەى تا بەر لە‬ ‫سەردەمی پۆست‪-‬مۆدێرن جێگیر بوون‪،‬‬ ‫ئێستا گۆڕانیان بەسەردا هاتووە‪ .‬ئیلحاد‬ ‫بووە بە پرینسیپی بابەتەكە و ئەفسانەى‬ ‫مەرگی خوداش بۆچوونی زۆرینە و تێزە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەى ئەنتی‪-‬تێز (باوەڕبوون بە خودا)‬ ‫ئیعتیبار وەربگرێت‪ ،‬ف��ەردی مەسیحی‪،‬‬ ‫ئەگەر دەیتوانی‪ ،‬دەب��وو دووب��ارە خودا‬ ‫زیندوو بكاتەوە و ئیمان دەبوو بۆ پێداگرتن‬ ‫لەسەر خۆى بەڵگە بهێنێتەوە‪.‬‬ ‫دەبێت لێرەدا ئەوەش ئیزافە بكەین كە‬ ‫ئیلحادی هاوچەرخ وێنای ئەوە دەكات كە‬ ‫بیركردنەوەى سەردەمی مۆدێرن لە ڕاستیدا‬ ‫بەڵگە بۆ رەتكردنەوەى ئیمان دەهێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم بابەتە بێ‌گومان دەرب��ارەى ماركس‬ ‫ڕاستە‪ ،‬چونكە ئەو لە ب��وارى جیاوازدا‬ ‫بە هەمان شێوەى ئیلحادی ئەكادیمی‪،‬‬ ‫ب��ۆ نموونە ل��ە ڕەت��ك��ردن��ەوەى چەمكی‬ ‫خوڵقاندندا‪ ،‬بەڵگەكاری دەك��ات‪ .‬بەاڵم‬ ‫تەنها شتێك كە خوێنەر لە بەرهەمەكانی‬ ‫ت�ێ‌دەگ��ات ئ��ەوەی��ە كە ئ��ەو تەنانەت لە‬ ‫فۆڕمی پرسیارەكە تێ‌نەگەیشتووە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە مەسەلەى بەردەوامیی جیهان لەگەڵ‬ ‫مەسەلەى توانای جیهان تێكەڵ دەكات‪.‬‬ ‫ئەو زیاتر بە قبوڵكردنی ئەو تیۆریەى‬ ‫ڕاس��ت��ەوخ��ۆ ل��ە ف��وی��ەرب��اخ وەری��گ��رت��ووە‬ ‫وازدەهێنێت‪ ،‬واتا ئ��ەوەى دین وەهمە و‬ ‫خودا بریتییە لە مەخلوقی خەیاڵكردی‬ ‫خ��ودی ئینسان‪ .‬ب��ەو ج��ۆرەى بینیمان‬ ‫ئەم تیۆرییە سەر بە سەردەمی مۆدێرنە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئیلحادی ماركسیستی و ئیلحادی‬ ‫شانۆیی بۆ دواوە ناگەڕێنەوە و وەك بنەما‬ ‫و سەرچاوەى خۆیان لەم تیۆریە ناڕوانن‪.‬‬ ‫هیچ یەكێك لەوان كاتێك بەدواى ڕێگایەك‬ ‫بۆ ئاڕاستەكەى خۆیان‪ ،‬بۆ سەركوتكردنی‬ ‫خ��ودا و نائامادەیی ئ��ەو دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫بە هیچ جۆرێك بۆ دواوە و بەتایبەت‬ ‫بەڵگەكانی سەردەمی مۆدێرن (مۆدێرنیتێ)‬ ‫ناگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫تایبەتمەندیی چوارەم‪ :‬ئینسانی شۆڕش‬ ‫و ئینسانی شانۆیی لەم بۆچوونەدا هاوڕان‬ ‫كە خودا تەنها شتێكە كە نابێت ڕووی‬ ‫تێ‌بكەین و دەبێت چیتر ڕەچاوی نەكەین‪،‬‬ ‫بەڵكو الی ئ��ەوان خ��ودا هەڕەشەیەكی‬ ‫جدییە كە دەبێت دژ بەو خەبات بكەین و‬ ‫لە خراپە و شەڕی موتڵەقی خودا ڕزگارمان‬ ‫بێت‪ .‬خودا وەهمێكی بێ‌زیان نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫وەهمێكی زیاندەرە‪ .‬ئەم دوو ئینسانە بە‬

‫لە مۆدێرنیتێدا‪ ،‬م��رۆڤ بە بەهانەى‬ ‫باشی عەقڵگەراییەوە بەمە بەسی‬ ‫كردبوو كە بڵێت خودا بوونی نییە‪،‬‬ ‫واتە بوونی ئەو حەقیقەتێكی عەقڵیی‬ ‫ل��ەپ��ش��ت��ەوە نیە و ه��ەرگ��ی��ز بریتی‬ ‫نەبووە لە حەقیقەتێك‪ ،‬بەڵكو تەنها‬ ‫وەهمێك ب���ووە‪ ،‬و جیهانی عەقڵ‬ ‫كە جیهانی یەقینی ئینسانە هیچ‬ ‫پێویستییەكی بە خ��ودا نییە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەفسانەى مەرگی خودا‪ ،‬بەپێچەوانەى‬ ‫بیركردنەوەى مۆدێرنیتێوە‪ ،‬دەربڕی‬ ‫واقیعییەتێكی مێژوویی و گۆڕانێك‬ ‫ل��ە ك��ۆى پ��رۆس��ەى ڕووداوەك����ان و‬ ‫ڕەوتی نوێ بۆ چارەنووسی ئینسانە‬

‫مولحیدبوون ڕازی نین‪ ،‬بەڵكو هەردووكیان‬ ‫دژ بە خودان‪ .‬ئەوان مولحید نین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دژبەرن و خودا و هێزی موتڵەق بە دوژمنی‬ ‫سەرسەختی خۆیان سەیر دەكەن‪ .‬حەز بۆ‬ ‫سەركوتكردنی خودا یان بزركردنی ئەو‪،‬‬ ‫لێرەوە سەرچاوە دەگرێت‪.‬‬ ‫تایبەتمەندیی پێنجەم‪ :‬ئ��ەم دوو‬ ‫ئینسانە دژە‪-‬خوا تازەیە بۆ دوژمنایەتیی‬ ‫جدی خۆیان لەگەڵ خودا گەلێك بنەمای‬ ‫هاوبەشیان هەیە‪ .‬الی ئەوان خودا وەك‬ ‫دروستكەری سروشت و حاكمی مێژوو‬ ‫دوژمنی ئازادیی ئینسانە‪ .‬ئەگەر خودا‬ ‫بوونی هەیە و ئینسانی خەڵق ك��ردووە‬ ‫و بەتایبەت حوكمڕانی بەسەر ئینساندا‬ ‫دەكات؛ كەواتە چیتر ئینسان ئازاد نییە‪.‬‬ ‫تێگەیشتنی ئەم دوو ئینسانە بۆ ئازادی زۆر‬ ‫لەگەڵ یەكتری جیاوازە‪ ،‬بەاڵم سەرباری‬ ‫هەموو ئەم جیاوازییانە‪ ،‬هەردووكیان كۆكن‬ ‫كە ئازادی بریتیە لە ئۆتۆنۆمی موتڵەق؛‬ ‫جگە لەم شێوەیە‪ ،‬هەرگیز شتێك نابێت‬ ‫ناوی ئازادی بێت‪ .‬ئازادی واتا سەربەخۆیی‬ ‫و سەربەخۆییش وات��ا چوونە ئەودیوی‬ ‫هەموو سنووردارێتییەكەوە؛ كەواتە ئەگەر‬ ‫ئازادی خودا بەرزتر بێت لە ئازادیی ئینسان‬ ‫و سەرەنجام ئەو سنووردار بكات؛ كەواتە‬ ‫ئازادی لە ئینسان وەردەگیرێتەوە‪ .‬ئینسان‬ ‫دەبێت خودای جیهانی خۆى بێت‪ ،‬چ ئەم‬ ‫جیهانە‪ ،‬سروشتی ماركسیستی بێت یان‬ ‫پوچگەرایی شانۆیی؛ جگە لەم شێوەیە‪،‬‬ ‫ئینسان هەرگیز ئینسان نییە‪.‬‬ ‫تایبەتمەندیی شەشەم‪ :‬ئینسانی شۆڕش‬ ‫و ئینسانی شانۆیی‪ ،‬هەرچەندێكیش‬ ‫لە وەسفكردنی ئ��ازادی لەگەڵ یەكتری‬ ‫جیاوازیان هەبێت؛ لە لێكدانەوەیەكی‬ ‫زۆر كۆنكرێتیدا لە یەكەوە نزیكن‪ :‬هیچ‬ ‫یەكێك ل��ەوان بەو شتەى لە سەردەمی‬ ‫مۆدێرندا پێی‌دەگوترێت ئازادی‪ ،‬سەرنجێك‬ ‫ناخەنەڕوو‪ .‬لە سەردەمی مۆدێرندا باس‬ ‫لە ئازادییە نوێكان‪ ،‬مافەكانی مرۆڤ و‬ ‫هاوواڵتی و ئازادییە مەدەنییەكان كە قانون‬ ‫دەتوانێت گەرەنتی بكات‪ ،‬كرابوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئازادیی ڕاستەقینەى ئینسان لەگەڵ ئەم‬ ‫شێوە قانونییە بێ‌بەهایانەدا بەدی نایەن‪،‬‬ ‫چونكە ئەم شێوانە هەرگیز پەیوەندییان بە‬ ‫مەسەلەى ئازادییەوە نیە‪ .‬ئینسان تەنانەت‬ ‫ئەگەر هەڵگری تەواوی ئازادیە تازەكانیش‬ ‫بێت‪ ،‬دیسان هەر كۆیلەیە‪ .‬بەاڵم كۆیلەى چ‬ ‫كەسێك؟ هەر دوو ئینسانی نوێ یەك‌دەنگ‬ ‫وەاڵم دەدەنەوە‪ :‬كۆیلەى سروشتی خۆی‪،‬‬ ‫هەرچەند هەر یەكێكیان وشەى «سروشت»‬ ‫بە مانای تایبەت بە خۆى بەكار دەهێنێت‪.‬‬ ‫ئینسانی شۆڕش دەڵێت‪ :‬ئینسان دەبێت‬ ‫لە جەستەى نائۆرگانی و نائۆرگانیزەكراوی‬ ‫خ��ۆی��دا ل��ە ڕێ��گ��ای ئۆرگانیزەكردنیەوە‬ ‫ل��ە كۆمەڵگای كۆمیونیستیدا ڕزگ��اری‬ ‫ببێت‪ .‬ئینسانی شانۆیی دەڵێت‪ :‬ئینسان‬ ‫دەبێت لە ج��ەوه��ەری خۆیدا لە ڕێگای‬ ‫بەدیهێنانی پوچییەوە ڕزگ��ار بێت‪ .‬لە‬ ‫هەردوو شێوەكەدا‪ ،‬ئازادی پەیوەندیی بە‬ ‫بیروبۆچوونەكان و یاساكانەوە نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پەیوەندی بە پراكتیك و مێژووەوە هەیە‪.‬‬ ‫مەسەلەى ئ��ازادی مەسەلەى گەرەنتیی‬ ‫ئەو ئازادییە نییە كە بە جۆرێك دابین‬ ‫كراوە‪ ،‬بەڵكو مەسەلەى دابینكردنی ئەو‬ ‫ئازادیەیە كە هێشتا بوونی نییە‪ .‬كاتێك كە‬ ‫ئینسانی شۆڕش و ئینسانی شانۆیی بڕیار‬ ‫بۆ ئازادكردنی ئینسان دەدەن؛ لە ڕاستیدا‬ ‫بڕیاریان بۆ خوڵقاندنی ئینسان داوە‪،‬‬ ‫خوڵقاندنێكی نوێ‪ ،‬كە مەرجەكەى بریتیە‬ ‫لە سەركوت‌كردنی خودا یاخود بزركردنی‪.‬‬ ‫* ج���ۆن ك��ۆرت��ن��ی م���ەری ‪John‬‬ ‫‪ ١٩٠٤( Courtney Murray‬ـ‬ ‫‪ :)١٩٦٧‬تیۆلۆجیست (الهوتي) و قەشەی‬ ‫یەسوعیی ئەمێریکایی‪ .‬هەوڵی داوە بۆ‬ ‫یەک‌خستنی نێوانی کاتۆلیکیزم و پلورالیزم‬ ‫(فرەگەرایی) ی ئایینی‪ ،‬و بایەخی تایبەتیی‬ ‫داوە بە پەیوەندیی نێوان ئازادیی ئایینی‬ ‫و دامەزراوەکانی دەوڵەتی نوێی بنیاتنراو‬ ‫لەسەر بنەمای دیمۆکراسی‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫مەری‪ ،‬جۆن كۆرتنی‪ ،‬مەسەلەی خوا‪،‬‬ ‫دوێنێ و ئەمڕۆ‪:‬‬ ‫‪Murray, John Courtney,‬‬ ‫‪The Problem of God,‬‬ ‫‪Yesterday and Today. New‬‬ ‫‪Haven: Yale University‬‬ ‫‪Press. 1964. PP. 102-107.‬‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )209‬دوشةممة ‪2014/7/21‬‬

‫خو َيندنةوةى ئاين‬

‫ڕۆژهەاڵتی ناوین ‪ ...‬هەنگاوێك بۆ دیموكراسی و دوو‬ ‫هەنگاو گەڕانەوە بۆ بەربەریەت‬ ‫ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬ ‫دوای «ش���ەڕی ك��ەن��داو ‪ -‬هێرشی‬ ‫ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی بۆعێراق و‬ ‫داگیركردنی لەالیەن ئ��ەوان��ەوە»‪ ،‬دوو‬ ‫ڕووداوی گرنگ لە رۆژه��ەاڵت��ی ناوین‪،‬‬ ‫بەتایبەت ل��ە ع��ێ��راق و ن��اوچ��ەك��ەدا‬ ‫ڕوویانداوە‪.‬‬ ‫ی���ەك���ەم‪ :‬ل��ەن��اوب��ردن��ی رژێ��م��ی‬ ‫دیكتاتۆریەتی رەگەزپەرستی بەعسی‬ ‫عەرەبی لەعێراق ‪ ،‬پاشان درووستكردنی‬ ‫فەزایەكی ن��وێ لە ژیانی سیاسی بۆ‬ ‫دروستكردنی حكومەتێكی ن��وێ كە‬ ‫لەسەر بنەمای فرەیی و دان��ن��ان بە‬ ‫پلورالیزم وهێنانە كایەی سیستمێكی‬ ‫فیدراڵی لەعێراق ‪ .‬لەسەر بنەمای ئەو‬ ‫دەستورە نوێیەی عێراقیەكان دەنگیان‬ ‫بۆداو بە ئەرێی هەموال پەسەندیان كرد‪.‬‬ ‫كە ئەمە بەڕای هەموو چاودێرانی سیاسی‬ ‫ئامانج تیایدا هەنگاوێك بوو بۆ بەرەو‬ ‫دیموكراسی و گیانی یەكترقبوڵكردن‬ ‫و‪ ،‬دامەزراندنی سیستمێك كە تیایدا‬ ‫دەستور بااڵدەست و مافەكانی مرۆڤ‬ ‫تیایدا بەرقەراربن‪ .‬بەاڵم مەخابن ئەمە‬ ‫تەنها هەنگاوێك بوو‪..‬‬ ‫دووەم‪ :‬شۆرشەكانی بەهاری عەرەبی‬ ‫و سەركەوتنی شۆرشی تونس وپاشان‬ ‫شۆڕشی ‪25‬ـ��ى یەنایەری میسری و‬ ‫تەنینەوەی ئەم شۆڕشانە بۆ واڵتانی‬ ‫عەرەبی بەگشتی‪ ،‬بۆخۆی خەمێك و‬ ‫هیوای گەالنی چەوساوەی لەپشت بوو‪،‬‬ ‫ئەم شۆڕشانە بە ڕژانە سەرشەقام و نەرێ‬ ‫كردن و راپەرینی بێچەك وچۆڵ لەالیەن‬ ‫هەمو توێژە جیاجیاكانەوە دەستی‬ ‫پێكرد‪ .‬راستە ئەم رژان��ە سەرشەقام‬ ‫و خۆپیشاندانانە دواتر ماناو چەمكی‬ ‫شۆرشیان داب��ری بۆخۆیان ‪ ،‬دی��ارە‬ ‫ئەمەش بۆخۆی میكانیزمێكی گونجاو‬ ‫و شیاو و كارابوو بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫ئ��ازادی ‪ ،‬بۆ ئەم كارەشیان ئەوانەی‬ ‫لەسنورو چ��وارچ��ێ��وەی نیشتمانی و‬ ‫كۆمەڵگەیەكدا بوون و هاورایی گشتیان‬ ‫بۆ ئەو مەبەستە دەستەبەركرد‪ ،‬وەخۆیان‬ ‫ئیختیاری ئەو جۆرە شۆرشەیان كرد‬ ‫ب��ە ئامانجی الب��ردن��ی زوڵ��م و زۆرو‬ ‫ق��ۆرخ��ك��اری ‪ ،‬ك��ردن��ەوەی ئاسۆیەك‬ ‫بۆ بەشداری سیاسی و پێدانی مافی‬ ‫ئینسانی و هاونیشتمانی ‪ ،‬كە دواجار‬ ‫من ئەم شۆرشانەم بەكردەێكی ئەخالقی‬ ‫وئازادیهێن دەبینین‪ .‬پرسیارەكە لێرەدایە‬ ‫كە ئایا خودی شۆرش كە كردەیەكی‬ ‫ئەخالقی كۆمەڵیە‪ ،‬كە ئامانجی پیرۆزی‬ ‫بەدواوەیە‪ ،‬تا چەند لۆژیك ڕێنماییكەرو‬ ‫بزوێنەرە تیایدا؟ پاشان لەسەردەستی‬ ‫كۆمەڵێكی تایبەت نەهاتوەتە بوون !!‬ ‫بۆیە گرنگ بوو شۆرشەكانی بەهاری‬ ‫ع��ەرەب��ی ك��ەش��ۆرش��ی ه��ەم��وو چین و‬ ‫توێژەكان ب��وون ‪ ،‬كۆمەڵێك خۆیان‬ ‫نەكەنە خاوەنی‪ ،.‬بەاڵم مەخابن چی لێ‬ ‫بەرهەم هات‪ ،‬بۆ نموونە ‪:‬‬ ‫لەمیسردا ئەگەر ئیخوان ل��ەوەدا‬ ‫س���ەرك���ەوت���وو ن���ەب���وو ك���ە ش���ۆرش‬ ‫بكاتە میكانیزمێك بۆدرووستكردنی‬ ‫فەزایێكی دیموكراسی‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا‬ ‫سەركەوتوونەبوو لەرێی دەسەاڵتیشەوە‬ ‫حكومەت بكات بە دام��و دەزگایەكی‬ ‫ئیخوانی‪ ،‬چونكە لە ‪ 30‬یۆنیۆدا لێی‬ ‫س��ەن��رای��ەوە‪ ،‬س��ەرب��از دەس��ت��ی گرت‬ ‫بەسەر بەرهەمی شۆڕشەكەدا‪ ،‬ئەوەی‬ ‫مەبەست بوو و ئەوەی خوێنی بۆ رژابوو‬ ‫ئایا دەس��ەاڵت��ی س��ەرب��ازی بەئامانجی‬ ‫دەگەیەنێت؟!‬ ‫لە لیبیادا پاش ئەوەی واڵت كاول بوو‬ ‫بەهاوكاری واڵتانی خۆرئاوا ئەنجومەنی‬ ‫كاتی پێكهات و دواج��ار سەركەوتنی‬ ‫بەدەست هێناو ل��ەرۆژی ‪2011-10-25‬ز‬ ‫ئەنجومەنی ك��ات��ی لیبیا بەفەرمی‬ ‫رایگەیاند كەهەستاون بە ناشتنی تەرمی‬ ‫«موعەمەر قەزافی و موعتەسەمی كوڕی‬

‫و وەزی���ری ب��ەرگ��ری ئەبوبەكر یونس‬ ‫جابری» لەشوێنێكی نادیار لە بیابانی‬ ‫لیبیا دا‪ .‬هەر ئەوكات ئەو كوشتنە‬ ‫دەرگای بۆ سەر ئەو پرسیارە گەورەیە‬ ‫ك��ردەوە ك��ەدوای قەزافی كێ‌ حوكمی‬ ‫لیبیادەكات؟ چونكە شۆرشی لیبیا‬ ‫لە پێكهاتەی جیاوازو بیرورای هێزە‬ ‫جیاوازەكانی ناو شۆرش وەك (ئیسالمی‪-‬‬ ‫لیبرالی –مەلەكی و خێڵەكی) پێكدێت‪،‬‬ ‫ئەمە سەرەڕای بوونی هێزی نێودەوڵەتی‬ ‫وەكو «هێزەكانی ناتۆ» كە تائێستەش‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی و ئامانجی هاوبەشیان‬ ‫بریتی بوە لە كۆتایی هاتن بە رژێمەكەی‬ ‫قەزافی بەبێ‌ ئەوەی هیچ رێككەوتنێكی‬ ‫مەبدەئییان لەسەر ناسنامەی دەوڵەت و‬ ‫بەرێوەبردنی سیستمی سیاسی هەبێت‪.‬‬ ‫س��ەرەرای ئەمانەش ئەنجومەنی كاتی‬ ‫لیبیا كەنەخشە رێگای بۆ قۆناغی‬ ‫گواستنەوەی راگەیاندبوو لەرێگەی‬ ‫پەیمان نامەیەكی دەستووری كاتیەوە‬ ‫كەتیایدا ‪ 37‬م��ادەى لەخۆدەگرت بۆ‬ ‫س��پ��اردن��ی دەس���ەاڵت و ئەنجامدانی‬ ‫هەڵبژاردن لەو واڵتەدا ‪.‬بەاڵم ئەمانە دادی‬ ‫بارودۆخەكەی نەداو ئەوخەونی هێنانی‬ ‫دیموكراسیە بەهەدەرچوو كە ئامانجی‬ ‫لەناوبردنی هەموو شتێك لەپێناو دوبارە‬ ‫بنیادنانەوەیەكی گونجاوی دەوڵەت‪.‬‬ ‫هەربۆیە نەبوونی لۆژیكی سیاسی‬ ‫سەردەمیانە بوە پاڵپشتی جیۆ سیاسی‬ ‫لیبیا‪ ،‬ئ��ەو بابەتەی كە ئاڵۆزیەكی‬ ‫زیاتر ل��ەئ��ەن��دازەی خ��ۆی وپێكهاتەی‬ ‫خێڵەكی و پ���ەروەردە وماكی خراپی‬ ‫حوكمی تاكرەوی قەزافی لەماوەی چل‬ ‫ویەك ساڵەی خۆی‪ ،‬وایكرد كە تائیمرۆ‬ ‫ناروونیەك لەپاشەرۆژو ئەنجامی شۆرش‬ ‫هەرهەبێت و‪ ،‬نەزانرێت بە چ بارێكدا‬ ‫تای تەرازوەكە دەكەوێت بەزوویی! واتە‬ ‫بەرهەمی شۆرش پاروویەكی وەها چەور‬ ‫نەبوو كە ئەنجومەنی كاتی لیبیا بە‬ ‫سانایی و دوای مردنی موعەممەر قەزافی‬ ‫بەوپەلەیە بێت بەدەستیەوە بۆدەمی‬ ‫ببات و نۆشی بكات!!چونكە قەزافی‬ ‫لەماوەی دەسەاڵتی خۆیدا سیاسەتی‬ ‫(نادەوڵەتی‪ -‬الالدولە) ی پیادە دەكرد و‪،‬‬ ‫خۆی بەمەسیحی رزگاركەر بەرامبەرگەل‬ ‫و نەتەوەی عەرەب پیشان دەدا ! بۆیە‬ ‫كێشەی ه��ەرەگ��ەورەی قەززافی بریتی‬ ‫بوو لەو بۆشاییەی كە لەنێوان خەیاڵ‬ ‫پاڵویەكانیخۆی و توانا راستەقینیەكانی‬

‫دا كە كێشەیەكی جیۆستراتیژی بۆ‬ ‫دەوڵ��ەت��ی لیبیا خستبوەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫تا ئەمرۆ لە كەموكوریەكی گ��ەورەدا‬ ‫دەناڵێنێت كە خ��ۆی لە (هەیكەلی‬ ‫دەوڵ��ەت و ئەو پانتاییە جوگرافیاییە‬ ‫جیاو پەرشو باڵوەی و ئەو هەمو بەرهەمو‬ ‫سامانە زۆرو زەوەندە‪ ،‬لەبەرامبەردا كەم‬ ‫تواناییەكی دانیشتوانی وكەمبرستی‬ ‫توانای تاكەكانی وبێهێزی سوپاو الوازی‬ ‫بیری دەوڵەت) دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫سێیەم سوریاو ئەوە بەرهەمی نزیكەی‬ ‫س��ێ س��اڵ��ەی ش��ۆڕش��ی س��وری��ای��ە‪ ،‬كە‬ ‫قووڵبوونەوەی تایفەگەری ودەستوەردانی‬ ‫میلیشیای چواردەورو کەمبڕستی و بێ‬ ‫ئاكامی ئەنجومەنی كاتی لە ئاست‬ ‫ڕووداوەك��ان‪ ،‬بەدەر لەكاولكاری هیچی‬ ‫تری لێبەرهەم نەهات‪..‬ئیدی لێرەوە‬ ‫دەبێت سەرنج لەسەر كۆمەڵێك ماك كە‬ ‫لەناواخنی كلتووری سەقەتی بەدەوی و‬ ‫بەربەریەوە بۆ ئەم كۆمەڵگانە ماوەتەوە‪،‬‬ ‫دابنێین‪ .‬بزانین ئەمەی ئیمرۆ ڕوودەدات‬ ‫سەرەتا هەنگاوێك بوون بەدەورو خولی‬ ‫دیموكراسی و ئازادیدا چ لەعێراق و چ‬ ‫لە لیبیاو چ لەیەمەن و چ لە سوریا‬ ‫دەسوڕانەوە‪ .‬مەگەر مالیكی و ئەسەد‬ ‫و داعش وبەرەی نوسرەو ئیخوان و‬ ‫حەفتەر وكێو كێ‪..‬ئەمانە بەچ ئامانجێك‬ ‫دەیانویست دەست بۆ سوڵتە ببەن و‬ ‫ئێستە دەیانەوێت چۆن سیاسەت بكەن‬ ‫؟ ئەمانە ئەو پرسیارانەن كە مرۆڤی‬ ‫هوشیار ناتوانێت لەم رۆژهەاڵتی ناوینە‬ ‫خۆیان لێبدزێتەوە‪ ،‬چونكە دواج��ار‬

‫کاتێک تەماشای بارودۆخی‬ ‫سیاسی و ئەو قەیران و گێچەڵە‬ ‫هەمەجۆرانە دەكەیت كە ڕوویان‬ ‫لەم ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوینە‬ ‫كردووە‪ ،‬بۆت دەردەكەوێت‬ ‫بەهۆی ئەو هەنگاوە پێچەوانانەی‬ ‫شۆڕش وبەرەو دیموكراسی‬ ‫چوونە بوە‪ ،‬بەمانا دوو هەنگاو‬ ‫و چەند هەنگاو بەرەو بەربەری‬ ‫و هەمەجیەت رۆیشتن هەنگاوی‬ ‫هەڵگرتوە‬

‫كاریگەری و شوێنگەدانەر دەبن لەسەر‬ ‫پاشەرۆژی خاك وگەل ونیشتمانەكەی‪.‬‬ ‫وەختەكارێك تەماشەی بارو دۆخی‬ ‫سیاسی و ئ��ەو ق��ەی��ران و گێچەڵە‬ ‫هەمەجۆرانە دەكەیت كە ڕووی��ان لەم‬ ‫ن��اوچ��ەی رۆژه��ەاڵت��ی ناوینە ك��ردووە‪،‬‬ ‫بۆت دەردەكەوێت بەهۆی ئەو هەنگاوە‬ ‫پێچەوانانەی شۆڕش وبەرەو دیموكراسی‬ ‫چوونە بوە‪ ،‬بەمانا دوو هەنگاو و چەند‬ ‫هەنگاو ب��ەرەو بەربەری و هەمەجیەت‬ ‫رۆیشتن هەنگاوی هەڵگرتوە‪ .‬هەرلەم‬ ‫پ��رۆس��ەی��ەش��دا هەست ب��ە تێكئااڵنی‬ ‫ئایدیۆلۆژیاو مەزهەب و تایفەگەرایی‬ ‫ودیدی جیاواز بۆ پرسە هەمەجۆرەكان‬ ‫دەكەیت ‪ ،‬بە شێوازێك ئەوەی تیایدا‬ ‫ون��ەو ئ��ەوەی تیایدا كەنارگیرخراوە‬ ‫عەقاڵنیەت و گیانی پێكەوەژیان و‬ ‫بەرژەوەندی گشتی خەڵكی بەشمەینەتی‬ ‫ناوچەكەیە‪ ،‬ل��ەوالش��ەوە دەسبژێری‬ ‫فیكری و سیاسی لەم رۆژهەاڵتی ناوینە‬ ‫خۆیان لە عەقاڵنیەت و ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫گشتی وواڵت بواردوەو باوەشیان بەبیری‬ ‫تایفیەت و مەزهەب و ئایندا كردووە‪ ،‬بێ‬ ‫ئەوەی بەدەر لە بەرماڵی بەرژەوەندی‬ ‫خۆیان شتێكی تر بەسۆمای چاویانەوە‬ ‫تێپەڕببێت‪ ،‬تەنانەت گوێیەك بۆ بابەتی‬ ‫تەماشەكردنی بارودۆخەكە شل ناكەن‬ ‫و بۆنێكی تێگەیشتن لەو بۆسوتگەی‬ ‫مرۆڤ و خاك و ئاوە ناكەن‪ ،‬كە بەهۆی‬ ‫ئەو تەسكبیركردنەوەی ئەوان ‪»،‬نەمانی‬ ‫گیانی مرۆڤدۆستی» رۆژهەاڵتی ناوینی‬ ‫تێكەوتوەو گڕی گرتووە‪ ،‬خەڵكەكەی و‬ ‫خاكەكەی دەبێت بەسوتوو‪.‬‬ ‫ل��ەراس��ت��ی��دا دەب����وو ئ���ەوان���ەی كە‬ ‫دەس��ت��ەب��ژێ��ری ئ��ەم گ��ەل و واڵت��ان��ەن‬ ‫و سەركردایەتی كردنی ئ��ەم گ��ەل و‬ ‫كۆمەڵگانەیان لەمشتە‪ ،‬لەو ئەركەیاندا‬ ‫كە سەركردایەتی و گرتنەخۆی زیاتری‬ ‫خەڵك و ئاراستەكردنی ئەوانی تریان‬ ‫لەسەرشانە‪ ،‬بیرێكیان لەو جۆری جیاوازی‬ ‫و ملمالنێیانە كردبایەوە داخۆ بەرەو چ‬ ‫كونجێكی جەهەننەمی هەنگاویان پێ‬ ‫هەڵدەگرێت و‪ ،‬هۆشیاریەكی ئەوتۆیان‬ ‫لەو هەنگاوانەیان هەبا كە بەناوی ئاین و‬ ‫مەزهەب و خاك و حوكم و یەكپارچەیی‬ ‫واڵتەكەیانەوە گرتوویانەتە بەر‪ .‬مەگەر‬ ‫ئەو شێوازەی ئ��ەوان گرتویانەتە بەر‬ ‫ڕوەو ئەو ئامانجەی ئەوان ئاراستەیان‬ ‫دەكات؟! مەگەر ئەمەی لەم رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوینەوە بەناوی ئاین دەكرێت ؟ چ‬ ‫ئاینێك و چ پەیامبەرێك و چ خودایێك‬ ‫بەوكارە ڕازی��ە؟ مەگەر كام ئاین هات‬ ‫پەیامی دژە مرۆڤی بەرپاكرد‪ ،‬ئاینێك‬ ‫ن��اوی ئاشتی بێت و پەیامی ئاشتی‬ ‫بێت كێ ب��وو ك��ام فریشتەی ئاسمان‬ ‫هات و گۆڕی بۆ مرۆڤ سەربڕین و بۆ‬ ‫شەڕى تایفی شیعەو سوننە‪ ،‬هەڵگرتنی‬ ‫م��اف��ی ئینسانی ل��ەس��ەر ی��ەك��ت��ری؟!‬ ‫مەگەر ئ��ەوان��ەی ئیمرۆ ئ��ەو هەنگاوو‬ ‫رێوشوێنانەی كە دەگیرێنەبەر لە كوشتن‬ ‫وبڕین و ك��اری نامرۆڤانەو سیاسەتی‬ ‫چەوتی درندانە‪ ،‬بەناوی ئاین و پاراستنی‬

‫دەبوو ئەوانەی كە‬ ‫دەستەبژێری ئەم گەل و‬ ‫واڵتانەن و سەركردایەتی‬ ‫كردنی ئەم گەل و‬ ‫كۆمەڵگانەیان لەمشتە‪ ،‬لەو‬ ‫ئەركەیاندا كە سەركردایەتی‬ ‫و گرتنەخۆی زیاتری خەڵك‬ ‫و ئاراستەكردنی ئەوانی تریان‬ ‫لەسەرشانە‪ ،‬بیرێكیان لەو‬ ‫جۆری جیاوازی و ملمالنێیانە‬ ‫كردبایەوە‬ ‫م��ەزارگ��ەی ئاینی و درووس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫خەالفەتی ئاینی و پاراستنی سنوری‬ ‫واڵتی ئاینی و سەركەوتنی پارتی ئاینی‬ ‫و‪..‬هتد لەكام دەقی ئاین و لەكام ووتەی‬ ‫خوداو لەكام پەیامی فریشتەی ئاسمانی‬ ‫دا هاتبوو ؟! لەكام تێگەیشتنی ئاینیدا‬ ‫هاتبوو بەرامبەرەكەت گەر ملی نەدا‬ ‫بۆ خواستەكانت فیشەكێك بەتەوقی‬ ‫س��ەری��ەوە ب��ن��ێ‪..‬؟! مەخابن ئاینێك‬ ‫بۆ رەحمەتو للعالەمین هاتبێ و تۆ‬ ‫وەك كەرەستەو میكانیزمێك بۆ ئاگرو‬ ‫ئاسنبارانكردنی تەنانەت هاودینەكان و‬ ‫هاونیشتمانیەكانی خۆت بەكاری ببەیت‪!.‬‬ ‫تەنها بەبیانووی ئەم سوننەیەو ئەو‬ ‫شیعەیەو ئەم حیزبواڵیەو ئەو نوسرەیە‬ ‫و ئەوداعشەو ئەو چی‪ ..‬ئەمە لوتكەی‬ ‫بەربەریەت و هەمەجیەتە یان دینداری‬ ‫یان پاریزگاری لە پیرۆزی‪..‬بۆیە لێرەوە‬ ‫گەر كۆمەڵناسیانە بچیتە ناو بابەتی‬ ‫ڕووداوەكان تێدەگەیت ئەمەی دەقەومێت‬ ‫و لە بەرچاوان دەگوزەرێت‪ ،‬بەرهەمی ئاین‬ ‫نیە بەڵكو بەرهەمی ئەو بیری بەدەویەت‬ ‫و بەربەریەتەیە كە ئیبن خەلدوون چەند‬ ‫س��ەدە لەمەوپێش ئ��ام��اژەی پێداوە‪.‬‬ ‫ئاین و ئایدیۆلۆژیاو یەكپارچەیی خاك‬ ‫و هتد‪..‬تەنها كەرەستەن بۆ پەرەپێدان‬ ‫و بیانوودان بەتیرۆر و كوشت وبڕو‬ ‫كاری نامرۆڤانەی نێو كلتووری بەربەری‬ ‫عەرەبی لەم رۆژهەاڵتی ناوینە‪ .‬هەمووی‬ ‫لە ناوبازنەی ئەنانیەت و خۆویستی‬ ‫و كلتوری خۆپیرۆزی و خۆگەورەیی‬ ‫ولۆژیكی خۆبەراستزانی و الڵكردنی‬ ‫زمانی لۆژیكی ئینسانیانە بیركردنەوەیە‬ ‫‪...‬لەبەرامبەردا نەخوێندنەوەی بەرامبەر‬ ‫و بچوك تەماشەكردنی ئ��ەوان��ی ترو‬ ‫نەهێشتنەوەی بوارێك بۆ دەربرینی راو‬ ‫گوێ شل نەكردنێك بۆ بیستن لەوانی ترو‬ ‫نەمانی گیانی لێبوردن و پێكەوەژیان‪...‬‬ ‫كە ئەمە نەخۆشیەكە توشی كۆمەڵگەی‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی ب��وەو تەنانەت وای��ك��ردوە‬ ‫م��رۆڤ��ەك��ان ببنە س��ەن��ت��ەری یاسا‬ ‫هەمەجیەكان و‪ ،‬ب��ەدەرل��ەوەش لەبری‬ ‫خواو پێغەمبەرو دەقەپیرۆزەكان بێنەوە‬ ‫دەنگ و‪ ،‬بێنە هەمو گۆڕەپانەكانەوە‬ ‫و ه��ەرچ��ی ل��ە خ��زم��ەت ئەنانیەت و‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی و خۆویستیەكەیاندایە ‪،‬‬ ‫بیكەنە بااڵی میكانیزم و پەیامەكەیان‬ ‫و بەرامبەرەكەیان بەو بەربەریەت و‬

‫عەقڵە بەدەویەتەو كلتوورە جاهیلیەتەوە‬ ‫لەم زەمەنی پۆستمۆدێرنە و كۆمەڵگەی‬ ‫مەعریفیەدا‪ ،‬نەفامی سەدە تاریكەكان‬ ‫بكەنە قورگی ئەم كۆمەڵگایانەوە‪.‬‬ ‫ئیمرۆ كۆمەڵگەكانی رۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫بە قۆناغی رەگەزیەتێكی كەمنمونە‬ ‫لە مێژووی سیاسی و شارستانێتی دا‬ ‫تێپەڕ دەبن‪ ،‬كە رۆئیاو پێشبینیكردنی‬ ‫پاشەرۆژێكی هێمن و ئارام بۆیان لێڵی‬ ‫و ناڕوونیەكەی زاڵترە لەهەرشتێ‌ تر‪.‬‬ ‫ئەمە بەدەرلەوەی كە پێكهاتەو دانەكانی‬ ‫ئەم كۆمەڵگایانە پەرتەوازەو هەڵگری‬ ‫جیاوازی نەرێنی‪ ،‬كە ترس ودڵەراوكێی‬ ‫لەسەر گیانی پێكەوەژیانی مرۆیانە‬ ‫درووستكردووە‪ ،‬لەسەر ئاستی سیاسی‬ ‫و كۆمەاڵیەتی و دەروون��ی شوێنگەی‬ ‫دان��اوە‪ .‬ئیتر ئ��ەوەش بابوەستێت كە‬ ‫نەفامی و نەزانی لەسیاسەتكردن و‬ ‫ملمالنێی تەقلیدیانە و تەنها قسەی خۆم‬ ‫بێت لەهەنگاونانی سیاسی و بەربەریانە‬ ‫دەس��ت ب��ۆ ج��ڵ��ەوی دەس��ەاڵت��ب��ردن و‬ ‫خاڵی لەهەر لۆژیكێكی سەردەمیانە كە‬ ‫لەگەڵ بارودۆخە سیاسیە نوێیەكاندا‬ ‫بێتەوە‪ ،‬ئەم پەتاو دەردەش گێژاوێكی‬ ‫سیاسی خستوەتەوە و ب��ە چەندین‬ ‫واڵت وسەركردەو نێوەندگیر‪،‬چارەسەری‬ ‫گرفتێكی س��ادەی��ان پێنەكرێت ‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە بە نێوەندگیری چەند واڵت‬ ‫ناتوانرێت كەسێك لەسەر پۆستەكەی لە‬ ‫پێناو كۆمەڵگەكەیدا دووربخرێتەوە ! كە‬ ‫ئەمەش دوورە لەهەر رەفتارێكی ئینسانی‬ ‫و دیموكراسی وسیاسی سەردەمیانە‪.‬‬ ‫هەرئەمەشە نەبوونی متمانەو ترس و‬ ‫دڵەراوكێی بۆ تاكی رۆژهەاڵتی درووست‬ ‫كردووە لەئاست هەرهەنگاوێكی سیاسی‬ ‫لە ناوچەكەدا بنرێت‪ .‬چونكە یەكەم‬ ‫زمانی ئەم كارەكتەرە سیاسیانەی زمانی‬ ‫توندوتیژی و تۆمەتباركردنی بەرامبەرەو‬ ‫و یەكەم میكانیزمی گەیشتنیان بەوی تر‪،‬‬ ‫زمانی چەك و هێزە‪ ،‬یەكەم چارەسەری‬ ‫بارودۆخە نەخوازراوەكان الیان چۆنیەتی‬ ‫خۆسەپاندن و نەهێشتن ولەناوبردنی‬ ‫ئەوی ترە‪ ،‬كە ئەم یەكەمینانە بەدەر‬ ‫لەكاولكاری و كوشت وب��ڕو ئ��اوارەو‬ ‫دەرب��ەدەرك��ردن��ی خەڵكی ناوچەكە‬ ‫هیچی تری لێ بەرهەم نایەت و دواجار‬ ‫داهاتووی ئەم واڵتانە بەتونێلی نادیاردا‬ ‫دەبات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )209‬دوشةممة ‪2014/7/21‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫چەمكی سیاسەت الی ماكیاڤێللی‬ ‫نووسینی‪ :‬شەكوە مەحمود زادە‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬هێرۆ ئەحمەد‬

‫دوای نزیكەی‬ ‫پێنج سەدە‪ ،‬فكرە‬ ‫سیاسییەكانی‬ ‫ماكیاڤێللی شیاوی‬ ‫لێكۆڵینەوەن و‬ ‫بیری زۆرینەی‬ ‫ئەو توێژەرانەی‬ ‫بەخۆیەوە‬ ‫سەرقاڵكردووە‪،‬‬ ‫كە لەگەڵ‬ ‫لێكۆڵینەوەى‬ ‫سیاسییدا خەریك‬ ‫دەبن‬

‫(‪)3 – 1‬‬ ‫پێشەكی‬ ‫ن��اووب��ان��گ��ی ماكیاڤێللی وەك��و‬ ‫بانگەشەكار و بەرگریكاری سیاسەتی‬ ‫هێز‪ ،‬تا ئەمڕۆش لە سەرتاسەری جیهاندا‬ ‫ماوەتەوە‪ .‬نووسراوە سیاسییەكانی‪،‬‬ ‫ئەوی لە الی هەندێك لە رەخنەگران‪،‬‬ ‫وەك���و ئ��اراس��ت��ەك��ەری ب���ەرژەوەن���دی‬ ‫دەسەاڵتداران و پاساوی سوودوەرگرتن‬ ‫لە دەسوێژێك بۆ گەیشتن بە ئامانج‪،‬‬ ‫ناساندووە‪ .‬بەاڵم دوالیزم و دووڕەهەندی‬ ‫بیری ماكیاڤێللی‪ ،‬نیشانەی بەردەوامی‬ ‫و تازەیی ئەوە‪ .‬هێشتاش دوای نزیكەی‬ ‫پێنج س���ەدە‪ ،‬فكرە سیاسییەكانی‬ ‫ماكیاڤێللی شیاوی لێكۆڵینەوەن و بیری‬ ‫زۆرینەی ئەو توێژەرانەی بەخۆیەوە‬ ‫سەرقاڵكردووە‪ ،‬كە لەگەڵ لێكۆڵینەوەی‬ ‫سیاسییدا خەریك دەبن‪ .‬ئەم نووسینە‪،‬‬ ‫هەوڵێكە بۆ خستنەڕووی دووب��ارەی‬ ‫فكرەكانی ئ��ەم بیرمەندە سیاسییە‬ ‫مەزنەی قۆناغی رێنیسانس و هاوكات‬ ‫هەوڵێكە بۆ ناسینی پێگەی ماكیاڤێللی‬ ‫لە نێو مێژووی بیرە سیاسییەكاندا‪.‬‬ ‫پێگەی ماكیاڤێللی لە نێو مێژووی‬ ‫بیری سیاسییدا‬ ‫ئ����ەو پ���رس���ی���اران���ەی ل���ەالی���ەن‬ ‫ماكیاڤیللییەوە لە سەرەتای سەدەی‬ ‫ش��ازدەه��ەم��دا س���ەرەت���ای گ��رت��ب��وو‪،‬‬ ‫هێشتاش شیاوی توێژینەوە و گفتوگۆن‬ ‫لە سیاسەتدا‪ .‬پرسە گرنگەكانی جێ‬ ‫سەرنجی ماكیاڤێللی بریتین ل��ەوەی‬ ‫پەیوەندی نێوان سیاسەت و ئەخالق‬ ‫چییە و پێویستە چ��ۆن بێت؟ ئایا‬ ‫سیاسەتمەدارێك دەبێت تەنها دەربارەی‬ ‫سەركەوتنی كار و كردارەكانی خۆی‬ ‫بیربكاتەوە یان پێویستە پەیڕەوی لە‬ ‫یاسا گشتییە ئەخالقییەكان بكات؟‬ ‫تیۆری و فەلسەفەی سیاسیی دەتوانێت‬ ‫چ رێسایەك لەخۆبگرێت بۆ ك��رداری‬ ‫سیاسیی؟ ئایا رێساگەلی گشتیی‬ ‫بڕواپێكراو و باو هەن سەبارەت بە‬ ‫سەركەوتن بۆ ك��رداری سیاسیی یان‬ ‫سەركەتنی سیاسیی زیاتر لە ئەنجامی‬ ‫كاردانەوە سەبارەت بە نەرمینواندن و‬ ‫خۆگونجاندن پەیوەست بە هەلومەرجە‬ ‫جیاوازەكان‪ ،‬كە شیاوی دەستەبەربوون‬ ‫ب��ێ��ت؟ ئ��اس��ۆك��ان��ی س��ی��اس��ەت چ��ۆن‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ب��ە یاسامەندییە ت��ەواو‬ ‫پەرەسەندووە مێژووییەكانەوە دەكەن؟‬ ‫ئایا شتێكی پەرەسندووی جیهانی لە‬ ‫مێژوودا بوونی هەیە یان هەر قۆناغێكی‬ ‫پەرەسەندن لە م��ێ��ژوودا‪ ،‬قۆناغێكی‬ ‫پەرەسەندن یان وەرچەرخان بەدوای‬ ‫خۆیدا دەهێنێت؟ تەواوی ئەم پرسیارانە‪،‬‬ ‫پەیوەستن بە بیرمەند و تیۆرداڕێژێكی‬ ‫فلۆرەنسی سەدەی شازدەهەم‪.‬‬ ‫سپینۆزا و رۆس���ۆ‪ ،‬ل��ە فەلسەفە‬ ‫سیاسییەكەی خ��ۆی��ان��دا‪ ،‬هەمیشە‬ ‫پەیڕەوییان لە ماكیاڤێللی كردووە‪ .‬لە‬ ‫سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا‪ ،‬هێگل و‬ ‫فیختە‪ ،‬كە هاوچەرخ و بینەری داڕمانی‬ ‫ئیمپراتۆریی رایشی كۆنی ئەڵمانی بوون‪،‬‬ ‫بۆ وەاڵمدانەوەی پرسیارە سیاسییەكانی‬ ‫خ��ۆی��ان‪ ،‬بۆ كتێبەكانی ماكیاڤێللی‬ ‫دەگ��ەڕان��ەوە‪ .‬لە س��ەدەی بیستەمدا‪،‬‬ ‫هەم مۆسۆلۆنی و هەم گرامشی‪ ،‬كە‬ ‫نەیاری ئەو و لە زیندانەكانی ئەودا بوو‪،‬‬ ‫روانگەكانی خۆیان پەیوەست دەكرد‬ ‫بە ماكیاڤێللییەوە و بۆ بیر و رامانە‬ ‫سیاسییەكانی خۆیان‪ ،‬بۆ ماكیاڤێللی‬ ‫دەگەڕانەوە‪ .‬بەم چەشنە‪ ،‬ماكیاڤێللی‬ ‫توانی وەكو «رێبەری فكری» كێشە‬ ‫و رەوت و ت��اك��ە ج��ۆراوج��ۆرەك��ان‬ ‫و هەندێكجاریش دژب����ەری خ��ۆی‪،‬‬ ‫بدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم دۆزینەوەیە لە الیەكەوە دروستە‪،‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی ماكیاڤێللی لە ت��ەواوی‬ ‫نووسراوە سیاسییەكانی خۆیدا‪ ،‬هەرگیز‬

‫ب��ە جەختەوە الیەنگیری رەوتێكی‬ ‫سیاسیی ن��اك��ات‪ .‬لە نووسراوەكانی‬ ‫ئ����ەودا دەش��ێ��ت چ��ەن��دی��ن دەرب��ڕی��ن‬ ‫بدۆزرێنەوە‪ ،‬كە زیاتر كۆنزەرڤاتیڤانە‪،‬‬ ‫ی��ان زی��ات��ر چاكسازیخوازانە و یان‬ ‫زیاتر شۆڕشگێڕانەیە‪ .‬كۆنزەرڤاتیڤە‬ ‫ئینگلیزی و ئەمەریكاییەكان‪ ،‬زیاتر‬ ‫كتێبی «گوتارەكان» دەكەنە بەرنامەی‬ ‫كاری خۆیان‪ ،‬لە كاتێكدا شۆڕشگێڕانی‬ ‫وەكو رۆسۆ و گرامشی و سیاسییەكانی‬ ‫ئەوروپای كیشوەری‪ ،‬زیاتر ئاراستە‬ ‫رووەو كتێبی «میر» وەردەگرن‪ .‬هەمان‬ ‫ش��ت‪ ،‬دژب��ەری لە نێو نووسینەكانی‬ ‫ئەودا هێناوەتە ئارا و خستنەڕووی ئەم‬ ‫دژبەرییەش‪ ،‬ئامانجی سەرەكی ئەم‬ ‫نووسینە پێكدەهێنێت‪.‬‬ ‫چ سیاسەتێك باشترین سیاسەتە؟‬ ‫ئ���ەم پ��رس��ە ب��ۆ ماكیاڤێللی هیچ‬ ‫گرنگییەكی ن��ەب��وو‪ ،‬بەڵكو ئ��ەو لە‬ ‫هەلومەرجە ب��اوە سیاسییەكانەوە‬ ‫سەرەتایدەگرت‪ .‬تەنانەت لەمەش زیاتر‪:‬‬ ‫هەم رێبەری شۆڕش جیامپی لە ئیتالیا‪،‬‬ ‫كە دەیخواست دەسەاڵت مۆنۆپۆل بكات‬ ‫و هەم چزارە بۆرژا (یان سیزار بۆرژیا)‪،‬‬ ‫ك��ە دەیویست دەس��ەاڵت��ەك��ەی خۆی‬ ‫بپارێزێت‪ ،‬بوونە جێ سەرنج و رامانە‬ ‫سیاسییەكەی ماكیاڤێللی‪ .‬لە هەموو‬ ‫پنتە تیۆرییە سیاسییەكاندا‪ ،‬شتێك‬ ‫روانینی ماكیاڤێللی سەرقاڵكردبوو‪:‬‬ ‫هونەری راست(فەزیلەت)‪ ،‬و ئەمە الی‬ ‫ماكیاڤێللی واتا كرداری سیاسیی‪ ،‬كە بۆ‬ ‫سەركەوتن گۆڕا‪ .‬ئەمە ئەو دەرەنجامەی‬ ‫لێكەوتەوە‪ ،‬كە تێڕوانینەكانی ئەو‬ ‫بوونە جێ سەرنج و سوودلێوەرگرتنی‬ ‫بزووتن و رەوتە جیاوازە سیاسییەكان‪.‬‬ ‫ه���اوك���ات‪ ،‬پ��ێ��ك��ه��ات��ەی ب��ن��اغ��ەی��ی‬ ‫نووسراوەكانی ماكیاڤێللی لە بنەڕەتدا‬ ‫ك��ۆم��اری��خ��وازان��ەی��ە و ه��ۆش��ی بەبەر‬ ‫پێكهاتەی دێمۆكراسیی خۆرئاواییدا‬ ‫كردووە‪ .‬ئەم بۆچوونەی‪ ،‬كە ماكیاڤێللی‬ ‫كۆماریخوازێكی مەزنە‪ ،‬لەوانەیە وەكو‬ ‫پارادۆكس دەربكەوێت‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫هەم ژاكۆبنەكان و هەم ناپلیۆن ئەویان‬ ‫خوێندۆتەوە و سوودیان لێوەرگرتووە‪.‬‬ ‫هەروەها لینین و مۆسۆلۆنی پەیڕەویان‬ ‫لە هەندێك تێڕوانینەكانی ماكیاڤێللی‬ ‫ك���ردووە‪ .‬س��ەرب��اری ئەمە‪ ،‬پێویستە‬ ‫بگوترێت ئەگەر ئێمە ماكیاڤێللی وەكو‬ ‫رێبەری فكری حكومەتی تیرۆرئاسای‬ ‫ژاكۆبنەكان و جەنگە داگیركارییەكانی‬ ‫ناپلیۆن و هەروەها بە رێبەری فكری‬ ‫فاشیزمی بزانین‪ ،‬ئەوا تێڕوانینەكانی‬ ‫ئەومان وەرگێڕاوەتە سەر وێنەیەكی‬ ‫كاریكاتێری‪ .‬لێرەدا هاودەنگ لەگەڵ‬

‫رۆسۆ‪ ،‬پێویستە بڵێین‪« :‬ماكیاڤێللی‬ ‫ل��ەژێ��ر پ����ەردەی پ���ەروەردەك���ردن���ی‬ ‫پاشاكان‪ ،‬راستییەكەی وان��ەی فێری‬ ‫نەتەوەكان كردووە‪ .‬میری ماكیاڤێللی‪،‬‬ ‫لە راستیدا‪ ،‬كتێبی كۆماریخوازانە»‪.‬‬ ‫بەو جۆرەی دواتر دەبینین‪ ،‬دەستكەوتە‬ ‫ف��ك��ری��ی��ەك��ان��ی ماكیاڤێللی رووەو‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی یاسامەندییە زاڵ��ەك��ان‬ ‫بەسەر زانست و سیاسەتدا ئاراستەی‬ ‫وەرگرتووە و ئەو دەستوور و رێسایانەی‬ ‫ئەو بۆ كرداری سیاسیی دەیخاتەڕوو‪-‬‬ ‫سەرباری دەركەوتنی پارادۆكسەكەی‪-‬‬ ‫گ����ۆڕاوە ب��ۆ دێ��م��ۆك��راس��ی‪ .‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ماكیاڤێللیدا گۆڕانێكی نموونەیی لە‬ ‫فەلسەفەی سیاسیی كالسیكی جیهانی‬ ‫كۆن و هەروەها تێگەیشتنی سیاسەت‬ ‫ل��ە س��ەدەك��ان��ی ن���اوەڕاس���ت رووەو‬ ‫بیری سیاسیی سەردەمی نوێ (یان‬ ‫مۆدێرن)‪ ،‬روودەدات‪ ،‬كە دواتر تەواوی‬ ‫تێڕوانین و تیۆرییە سیاسییەكانی‬ ‫سەردەمی نوێ ئەم پێكهاتەیە دەكەن‬ ‫بە بنەڕەتی خۆیان‪ .‬ماكیاڤێللی شێوازی‬ ‫پرسی سیاسەتی دووبارە داڕشتۆتەوە‪،‬‬ ‫و ه��ەروەه��ا رێكبەند و ل��ە نوێوە‬ ‫فۆرمولەكەی كردۆتەوە و لەم روانگەیەوە‬ ‫دەشێت وەك دانەری زانستی سیاسیی‬ ‫مۆدێرن بناسرێت‪.‬‬ ‫پێكهاتەی قۆناغی رێنیسانس‬ ‫یاكوب بۆركهارت‪ ،‬بیرمەندی گەورەی‬ ‫سوێسرایی‪ ،‬لە كتێبەكەیدا بە ناوی‬ ‫«كولتووری رێنیسانس لە ئیتالیا»‬ ‫دەڵێت‪« :‬رێنیسانس نەك الساییكردنەوە‬ ‫و كۆكردنەوەی دەستكەوتەكانی جیهانی‬ ‫كۆن بوو‪ ،‬بەڵكو قۆناغی زیندووبوونەوە‬ ‫و دۆزی��ن��ەوەی دووب����ارەی جیهان و‬ ‫مرۆڤ بوو‪ .‬لە قۆناغی رێنیسانسدا‪ ،‬بۆ‬ ‫یەكەمین جار لە ئەوروپا و خۆرئاوا‪،‬‬ ‫پڕۆژەی «مرۆڤێكی جیهانی» داڕێژرا‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەم «مرۆڤی جیهانی»یە‬ ‫راستییەكەی لەدایكبوونەوەی دووبارەی‬ ‫م��رۆڤ��ی ئ��ەوروپ��ای��ی و خ��ۆرئ��اوای��ی‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم ئەو مرۆڤەی بەمجۆرە بە‬ ‫بانگەشەی جیهانێتی هاتە مەیدانەكە‪،‬‬ ‫ئامانجی دی��اری��ك��ردن و راڤەكردنی‬ ‫تێڕوانینە گشتییەكانی مرۆڤایەتی بوو‪.‬‬ ‫رێنیسانس پرۆسەی تاكگەرایی قۆناغێك‬ ‫بوو‪ ،‬دەیویست خۆی وەكو سێنتەری‬ ‫خۆبڕیاردەری ئاگامەند بناسێنێت‪ ،‬و‬ ‫لە الیەكی دیكەوە‪ ،‬خۆی دادەماڵی لە‬ ‫جیهانی دراوە ئایینی‪-‬سیمبولییەكان‪ ،‬تا‬ ‫دووبارە لە پێكهاتەی سروشتگەراییدا‬ ‫خۆی بدۆزێتەوە»‪.‬‬ ‫لەو قۆناغەدا‪ ،‬شێوە ژیانی ستاتیك‬ ‫(وەس��ت��او)ی سەدەكانی ن��اوەڕاس��ت‬

‫دادەڕمێت و شێوە دینامیكییەكانی ژیانی‬ ‫قۆناغی سەردەمی نوێ سەرەتا دەگرێت‪.‬‬ ‫رووخسارەكانی ئەم دینامیكییە دەشێت‬ ‫لە ه��ون��ەر‪ ،‬ئەدەبیات و فەلسەفەی‬ ‫ئەو قۆناغەدا بیدۆزینەوە‪ .‬لە سەدەی‬ ‫چ��واردەه��ەم��دا ب���ۆرژوازی بازرگانی و‬ ‫دارایی ئیتالیا‪ ،‬سەرباری ئەوەی شوێن‪،‬‬ ‫كە لە سەدەكانی ناوەڕاستدا وەكو‬ ‫زەوی شیاوی كشتوكاڵ گرنگی هەبوو‪،‬‬ ‫ئەوا كاتیشیان دۆزییەوە‪ .‬ئیدی زەنگی‬ ‫كڵێسا تەنها مانای ئایینی نەبوو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەم زەنگە مانای كاتژمێر و شەو و رۆژ‬ ‫و كاتیشی دەبەخشی‪ .‬لەو رۆژگارەدا‪،‬‬ ‫شار گرنگییەكی زێتری پەیدا دەكرد‬ ‫بەرانبەر بە گوند و س��ەرم��ای��ەداری‬ ‫بازرگانی و دارایی بە كڕینی زەوییەكان‪،‬‬ ‫ئەریستۆكراتیكی زەویندار و تەنانەت‬ ‫كڵێسا وەك��و زەوی��ن��دارێ��ك��ی گ��ەورە‬ ‫پاشەكشەی دەكرد‪ .‬پاپا پیوسی دووەم‬ ‫لەو رۆژگارەدا سەبارەت بەمە گوتبووی‪:‬‬ ‫«لە ئیتالیای ئانی گۆڕاندا‪ ،‬كە هیچ‬ ‫شتێك پتەو نییە و هیچ دەستەاڵتێكی‬ ‫كۆن بوونی نییە‪ ،‬بە سانایی دەتوانیت‬ ‫وەكو كوڕی پاشا بێیتە بوون»‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی زەینی ئەو قۆناغە زیاتر‬ ‫لەمە روون بكەینەوە‪ ،‬پێویستە ئەم‬ ‫پنتە گرنگە بخەینەڕوو‪ ،‬كە یەكێك‬ ‫لە مەزنترین بانكدارانی ئیتالیا لەو‬ ‫قۆناغەدا‪ ،‬لەسەر چەكەكانی دەنووسی‪:‬‬ ‫«بەناوی خوداوەند و سوود»‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫ئەم بۆرژوازییە سەرباری خوداوەند‪،‬‬ ‫س��وودی��ش��ی دۆزی��ی��ەوە و دەیویست‬ ‫زێ��ت��ری��ش ل��ە خ���وداوەن���د ب��ەرزت��ری‬ ‫بكاتەوە‪ .‬فلۆرەنس سێنتەری ئەم‬ ‫سەرمایەدارییە بوو‪ .‬لە گەورەترین ئەو‬ ‫خانەدانانەی لە فلۆرەنسدا دەسەاڵتدار‬ ‫بوون‪ ،‬دەشێت بنەماڵەی مەدیتچی لە‬ ‫پێشەوە دابنێین‪ .‬كۆزیمۆ مەدیتچی‬ ‫نەك تەنها لە دەوڵەمەندترین كەسانی‬ ‫رۆژگارەكەی خۆی بوو‪ ،‬بەڵكو لە ساڵی‬ ‫‪ 1434‬سیاسەتی دەوڵ��ەت��ش��ارەك��ەی‬ ‫خۆیشی دیاریدەكرد‪ .‬نۆڤا ئۆ لۆرنتزۆ‬ ‫یەكێك لە گەورەترین كەسانی هونەر‪،‬‬ ‫ئەدەبیات و فەلسەفە بوو و لە رۆژگاری‬ ‫ژیانی خۆیدا وەك��و میری فلۆرەنس‬ ‫دەب��ی��ن��را‪ .‬ماكیاڤێللی كتێبی میر‬ ‫پێشكەشی هەمان لۆرنتزۆی مەدیتچی‬ ‫دەك��ات‪ ،‬بە ئومێدی ئ��ەوەی الی ئەو‬ ‫چەند پۆستێك وەربگرێت‪ .‬كوڕەكەی‬ ‫لۆرنتزۆ‪ ،‬جیۆڤانی لە ساڵی ‪1513‬‬ ‫وەكو پاپا لیۆی دەیەم تاجی لەسەرنا‪.‬‬ ‫دوای ماوەیەك‪ ،‬كلێمنتسی حەوتەم‪،‬‬ ‫كە ئەویش مەدیتچی بوو‪ ،‬وەكو پاپا‬ ‫هەڵبژێردرا‪ .‬لە ساڵی ‪ 1533‬كچەكەی‬

‫نۆڤا لۆرنتزۆ‪ ،‬كاترین دومەدیتچی لەگەڵ‬ ‫پاشای داه��ات��ووی فرەنسە‪ ،‬هێنری‬ ‫دووەم‪ ،‬ژیانی ه��اوس��ەری پێكهێنا‪.‬‬ ‫لێرەدا دەشێت مێژووی ژیانی بنەماڵەی‬ ‫مەدیتچی بە بزووتنەوەیەكی چەماوەیی‬ ‫نموونەیی ببینین ل��ە رێنیسانسی‬ ‫ئیتالیدا‪ :‬لە گەشەكردنێكی خێرای‬ ‫بنەماڵەیەكی سەرمایەدار و فیۆدالەوە‪،‬‬ ‫رووەو بنەماڵەیەكی ئەریستۆكراتیك بە‬ ‫هەڵگرتنی ئیدیالە فیۆدالییەكان‪ .‬ئەم‬ ‫«نوێكردنەوەیەی ئەریستۆكراتیك»‬ ‫لەالیەن بنەماڵە بانكدار و بازرگانە‬ ‫گ��ەورەك��ان و ئەفسەرانی فلۆرەنس‪،‬‬ ‫دی���اردەی���ەك���ە وەك����و پ��رۆس��ەی��ەك��ی‬ ‫پارادۆكس (دژب��ەر) خۆی دەردەخ��ات‬ ‫لە پرۆژەی گشتێتی رێنیسانسی ئیتالیا‬ ‫و سەردەمی نوێدا‪ ،‬واتا گەشەسەندنی‬ ‫ب�������ۆرژوازی و پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫سەرمایەداری‪ .‬ماكیاڤێللی لە داڕشتنی‬ ‫تیۆریی دەوڵ��ەت��ی مۆدێرندا‪ ،‬لە زۆر‬ ‫الیەنەوە وەاڵمی هەمان ئەو بزووتنەوەیە‬ ‫پارادۆكسئاسا و گ��ەڕان��ەوەی��ەی نێو‬ ‫گەشەسەندنی ب����ۆرژوازی ئیتالیی‬ ‫دەدات��ەوە‪ .‬لەگەڵ ئەم گەشەسەندنەی‬ ‫بۆرژوازی بازرگانی و داراییدا‪ ،‬پێویستە‬ ‫ب��اس ل��ە هیومانیستەكانی قۆناغی‬ ‫رێنیسانس بكەین‪ .‬ئەو هیومانیستانە‬ ‫لەگەڵ سەرمایەداران یەكیانگرت دژ بە‬ ‫ئەریستۆكرات و كڵێسا و لەم قۆناغەدا‬ ‫بوو‪ ،‬پڕۆژەی یەكگرتنی «پارە و فكر»‬ ‫هاتە ئارا‪ ،‬كە تایبەتمەندییەكی گرنگی‬ ‫ئەو سەردەمە بوو‪ .‬یەكگرتنی پارە و‬ ‫فكر لە خەباتی شاریانە دژ بە كڵێسا‬ ‫و ئەریستۆكراتیك بووە هۆی ئەوەی‬ ‫ئەو توێژانەی لە كاتی لەدایكبوونیانەوە‬ ‫بێ بەهرە بووبوون لەو ئیمتیازانەی‬ ‫لە پەیوەندییەكانی ئەریستۆكراتیك و‬ ‫ئایینی سەدەكانی ناوەڕاستدا هەبوون‪،‬‬ ‫هەنگاو بنێن رووەو چەندین كایەی تازە‬ ‫لە ژیانی كۆمەاڵیەتیدا‪ .‬لەم جەنگەدا‪،‬‬ ‫فكر شوێنی پارەی گرتەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫بیرمەندانی ئەو قۆناغەش لە چینەكانی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��ی كۆمەڵگاوە دەرك��ەوت��ن‪.‬‬ ‫هیومانیستەكان بە التینی دەیاننوسی‪،‬‬ ‫بەاڵم شێوازی نووسینەكەیان باشتر‬ ‫ك���رد‪ .‬ك��ەچ��ی ل��ە رۆژگ����اری دان��ت��ێ‪،‬‬ ‫زمانی خەڵكی ئیتالیا‪ ،‬واتا ئیتالیایی‪،‬‬ ‫لە ئەدەبیاتدا‪ ،‬زمانی التینی خستە‬ ‫پ���ەراوێ���زەوە‪ .‬ل��ە س��ەرەت��ای قۆناغی‬ ‫رێنیساندا‪ ،‬پێترارك و لە كۆتاییەكەی‬ ‫ئەو قۆناغەدا ماكیاڤێللی‪ ،‬هەبوون‪.‬‬ ‫هیومانیستەكانی قۆناغی رێنیسانس‬ ‫دەیانویست «مرۆڤی جیهانی» لەگەڵ‬ ‫بیركردنەوەی جیهانی و جیهانگەرا‬ ‫دروستبكەن و ئەمەش چارەنووسی‬ ‫س��ەردەم��ی ن��وێ��ی��ە‪ ،‬ك��ە ل��ە جیاتی‬ ‫بیركردنەوەی ناوچەیی (هەندەكی)‬ ‫دەیانویست بیركردنەوەی جیهانی و‬ ‫جیهانگەرا (هەمەكی) بهێننە ئارا‪.‬‬ ‫ماكیاڤێللی وەكو یەكێك لە مەزنترین‬ ‫نوێنەرانی بیركردنەوەی رێنیسانس‪،‬‬ ‫دێتە نێو ئ��ەم نەریتەوە و لەبارەی‬ ‫سیاسەت بە شێوەیەكی جیهانی و‬ ‫هەمەكی‪ ،‬بە رام��ان و بیركردنەوەی‬ ‫قوڵەوە خەریك دەبێت‪.‬‬ ‫ژیانی ماكیاڤێللی‬ ‫نیكۆلۆ ماكیاڤێللی لە ‪3‬ی مەی‬ ‫‪ 1469‬ل��ە ف��ل��ۆرەن��س ل��ە خێزانێكی‬ ‫چینی ناوەڕاستەوە هاتە بوون‪ .‬باوكی‬ ‫بێرناردۆ ماكیاڤێللی‪ ،‬یەكێك بوو لە‬ ‫خێزانە ئەریستۆكراتەكان‪ ،‬بەاڵم هەژار‬ ‫كەوتبوو‪ .‬ماكیاڤێللی لە خێزانێكی‬ ‫شەش كەسیدا دەژیا و باوكی خوازیاری‬ ‫زۆر بوو بۆ خوێندنی منداڵەكانی و بۆ‬ ‫ئەمەش خەریكی سەرماگوزاری بوو‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی دەیزانی پێشڤەچوون و‬ ‫پێشخستنی منداڵەكانی تەنها پەیوەستە‬ ‫ب��ە خوێندنی ئ��ەوان��ەوە و توانستە‬ ‫دارای��ی��ەك��ان��ی خ��ێ��زان ناشێت ببێتە‬ ‫رێگەیەكی دیكە بۆ بەرەوپێشچوونی‬ ‫ئەوان‪ .‬ماكیاڤێللی لە تەمەنی هەشت‬ ‫ساڵیدا نێردرایە الی مامۆستایەكی‬ ‫التین‪ .‬باوكی ماكیاڤێللی پارەیەكی زۆری‬ ‫خەرجدەكرد بۆكڕینی كتێبی التینی‬

‫بۆ كوڕەكەی و بەم هۆیەوە خێزانەكە‬ ‫هێدی هێدی ه��ەژار دەك��ەوت��ن‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی بەرگەگرتنی ئەم خەرجیانە بۆ‬ ‫ماكیاڤێللی‪ ،‬سەرەنجامی هەبوو و ئەو‬ ‫لە تەمەنی ‪ 29‬ساڵیدا بە بەڕێوەبەری‬ ‫«دیوانی دووەم» و ئەندامی «كونسلی‬ ‫دە كەسی» دەسەاڵتدارێتی فلۆرەنس‬ ‫هەڵبژێردرا‪ ،‬كە تێیدا بڕیار لەسەر‬ ‫سیاسەتی دەرەوە و ئاساییشی كۆماری‬ ‫ف��ل��ۆرەن��س دەدرا‪ .‬ماكیاڤێللی لەم‬ ‫ئەركەیدا‪ ،‬ك��اری دیپلۆماتیكی خۆی‬ ‫بەباشی ئەنجام دەدا و ساڵ لە دوای‬ ‫ساڵ لە پێگەكەی خۆیدا دەمایەوە‪ .‬ئەو‬ ‫وەكو سەركونسولگەر و دیپلۆمات بۆ‬ ‫الی چزارە بۆرجا‪ ،‬سیزار ماكسیمیلیان‬ ‫و لە ه��ەم��ووان گرنگتر بۆ دەرب��اری‬ ‫پاشایەتی فرەنسە نێردرا‪ .‬سەرباری‬ ‫ئەم ئەركەی‪ ،‬رێكسختنەوەی دووبارەی‬ ‫هێزی سوپایی بەو سپێردرا و هاوكات‬ ‫لە فلۆرەنسدا میلیشیایەكی دروستكرد‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ 1512‬ماكیاڤێللی بەهۆی‬ ‫بەشداریكردن لە پیالنگێڕی كودەتا‬ ‫دژ بە مەدیتچییەكان (ئەو شتەی تا‬ ‫ئێستا نەسەلمێنراوە) و بەرگریكردن‬ ‫لە كۆماری فلۆرەنس‪ ،‬لەسەر كار الدرا‬ ‫و هاوكات دوورخ��رای��ەوە‪ .‬ماكیاڤێللی‬ ‫هەمیشە زیسنززیونی بێتەوە نێو جیهانی‬ ‫سیاسەت‪ ،‬بەاڵم ئەم كارە لە ماوەی‬ ‫ژیانیدا بە ت��ەواوی دەستەبەر نەبوو‪.‬‬ ‫لەوانەیە بێ ویژدانانە بێت‪ ،‬بەاڵم سوودی‬ ‫لە جیهانی سیاسەت وەرگ��رت��ووە لە‬ ‫دوورخراوەییەكەیدا‪ ،‬چونكە ماكیاڤێللی‬ ‫تازە لە رۆژگ��اری دوورخستنەوەیەدا‪،‬‬ ‫ماوەی ژیانی خۆی تەرخانكرد بوو بە‬ ‫رامان و قوڵبوونەوە لە كاری سیاسییدا‬ ‫وەك���و سیستەمێكی ب��ی��رك��ردن��ەوە‪.‬‬ ‫ماكیاڤێللی لە ساڵی ‪1512‬دا دەستی‬ ‫بە نووسینی «گوتارەكان» كرد و لە‬ ‫ساڵی ‪ ،1513‬لە ماوەی چوار مانگدا‪،‬‬ ‫كتێبی «میر»ی نووسی‪ .‬دوو بەرهەمی‬ ‫دیكەی گرنگی ئەو «هونەری جەنگ»‬ ‫(‪ )1520‬و «م��ێ��ژووی ف��ل��ۆرەن��س»‬ ‫(‪ )1525‬یەك لە دوای یەك باڵو كرانەوە‬ ‫و كاری نووسینی «گوتارەكان»یش‬ ‫كۆتایی دەه��ات‪ .‬ماكیاڤێللی هەمیشە‬ ‫بە تیۆرییەكانی خۆی وەك��و رێباز و‬ ‫مێتۆدێك دەیڕوانییە كرداری سیاسیی‪،‬‬ ‫بەاڵم جگە لە چەند كارێكی ناگرنگ لە‬ ‫رۆژگاری مەدیتچییەكاندا‪ ،‬هیچ كارێكی‬ ‫دیكەی پێنەسپێردرا‪ .‬كاتێك لە ساڵی‬ ‫‪ 1527‬بنەماڵەی مەدیتچی لە فلۆرەنس‬ ‫دوورخرانەوە‪ ،‬ماكیاڤێللی وای دەبینی‪،‬‬ ‫كە دەتوانێت جارێكی دیكە بۆ سیاسەت‬ ‫بگەڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم بەهۆی هاریكاریكردنی‬ ‫مەدیتچییەكان‪ ،‬ئەم ئ��ارەزووەی هیچ‬ ‫ئامانجێكی نەبوو و لە هەمان ساڵدا لە‬ ‫‪22‬ی جونی ‪1527‬دا كۆچی دوایی كرد‪.‬‬ ‫ماكیاڤێللی لە نامەكانیدا هەمیشە‬ ‫گ���ازەن���دەی ئ���ەوە دەك����ات‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫دوورخ��راوەی��ی��دا ناچارە تەنها لەگەڵ‬ ‫ژنان و مریشك و كەڵەشێراندا سەرقاڵ‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم لە كاتێكدا جیهانی سیاسەت‬ ‫پێویستییەكی بەرچاوی بە ئەو هەیە‪.‬‬ ‫لە بیركردنەوەدا‪ ،‬ئامانجی سەرەكی‬ ‫ماكیاڤێللی دروستكردنی دەوڵەتێكی‬ ‫بەهێز و جێگیر بوو لە ئیتالیا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو ئامانجەشی بێ ئاكام بوو‪ .‬چوار‬ ‫مانگ دوای مردنی ماكیاڤێللی‪ ،‬سوپای‬ ‫ف��ەرەن��س��ا ئیتالیا داگ��ی��ر دەك���ات و‬ ‫بەمجۆرە رێنیسانسی ئیتالی كۆتایی‬ ‫پێدێت‪ .‬لە روانگەی مێژووییشەوە هزری‬ ‫ماكیاڤێللی لە ئیتالیادا بە بێ بەرهەم‬ ‫مایەوە و ئیتالیا لە ساڵی ‪ 1870‬بەهۆی‬ ‫گاریبالدی بە یەكگرتوویی گەیشت و‬ ‫لەو كاتەشەوە تا ئەمڕۆ ئیتالیا هەرگیز‬ ‫دەوڵەتێكی بەهێزی ن��ەب��ووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫تیۆری و فكری سیاسیی ماكیاڤێللی‬ ‫لە جیهانی خۆرئاوادا الیەنگری زۆری‬ ‫هەبوو‪ .‬زانستی سیاسەت و ك��رداری‬ ‫سیاسیی لە سەردەمی نوێدا خۆی بەر‬ ‫لە هەركەسێك‪ ،‬قەرزاری ماكیاڤێللییە و‬ ‫لەم روانگەیەوە ئەو سەركەوتنی مەزنی‬ ‫بەدەستهێنا‪ ،‬هەڵبەت دوای مەرگی‪،‬‬ ‫ئەویش نەك لە ئیتالیادا‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )209‬دوشةممة ‪2014/7/21‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫ژنان یه‌كه‌مین بێگانه بوون له‌ مێژووی خۆرئاوادا‬ ‫ـ گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ژولیا كرستیڤاـ‬ ‫بۆ ئازادی ده‌ستبه‌رداری مافه‌كانی‬ ‫مرۆڤ ببێت‪ ،‬به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه‬ ‫‌بۆ من زۆر پێویست بوو كه‌ یاسا‬ ‫ه��اوت��ای مافه‌كانی م��رۆڤ بێت و‬ ‫له‌گه‌ڵیدا بگونجێت‪ .‬من هه‌رگیز‬ ‫مافه‌كانی مرۆڤ به‌ هێزی ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫چه‌وسێنه‌ر ب �ه‌راورد ناكه‌م‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ی��اس��ا و مافه‌كانی م���رۆڤ ت��ه‌واو‬ ‫ناكۆكن به‌و چه‌شنه‌ ده‌وڵه‌ته‌‪.‬‬ ‫سازكردنی‪ :‬جۆناتان ره‌ی‬ ‫له‌ عه‌ره‌بیه‌وه‌‪ :‬بڕوا عه‌الدین‬ ‫‪2-1‬‬ ‫له‌م گفتۆگۆیه‌ی خ���واره‌وه‌دا ك ‌ه‬ ‫فه‌یله‌سوفی به‌ریتانی (جۆناتان‬ ‫ره‌ی) له‌گه‌ڵ بیریار (ژولیا كرستیڤا)‬ ‫دا س��ازی��ك��ردوه‌‪ ،‬شیكاركردن بۆ‬ ‫به‌شێكی زۆر ل�ه‌ ب��ارودۆخ�ه‌ك��ان��ی‬ ‫جیهانی هاوچه‌رخ ده‌بینین‪ .‬كرستیڤا‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی زۆر بێشكه‌وتوانه‌‬ ‫مشتومڕ ل��ه‌ب��اره‌ی مه‌سه‌له‌كانی‬ ‫وه‌ك ك��ۆچ له‌ جیهانی سێیه‌مه‌وه‌‬ ‫ب����ه‌ره‌و خ���ۆرئ���اوا ده‌ك�����ات‪ ،‬ئ �ه‌و‬ ‫داواده‌كات به‌شێوه‌یه‌كی دیموكراتی‬ ‫و دادپه‌روه‌رانه‌ سامان له‌ جیهاندا‬ ‫داب �ه‌ش��ب��ك��رێ��ت ت���اوه‌ك���و ه �ه‌رچ��ی‬ ‫جیاوازیه‌ ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانه‌‬ ‫بنه‌بڕبكرێن‪ .‬شانبه‌شانی ئه‌وه‌یش‪،‬‬ ‫تیشك ده‌خ��ات �ه‌ س �ه‌ر تیۆره‌كانی‬ ‫فێمینیزم‌ و سیمۆلۆژیا (نیشانه‌ناسی)‬ ‫و ده‌روونشیكاری‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م���ه‌ی خ����واره‌وه‌ی����ش ده‌ق���ی‬ ‫گفتوگۆكه‌یه‌ كه‌ تاڕاده‌یه‌كی زۆر‬ ‫بارگاویه‌ به‌ ئایدیای زۆر سه‌رنجڕاكێش‬ ‫وه‌ك هه‌وێنێك بۆ گفتوگۆیه‌كی پڕ له‌‬ ‫ئارگیومێنت‪:‬‬ ‫جۆناتان‪ :‬له‌ زۆربه‌ی كاره‌كانتدا‬ ‫شتێك هه‌یه‌ كه‌ بۆنی ئانارشیزمی‬ ‫ل��ێ��دێ��ت‪ ،‬چ��ون��ك�ه‌ وه‌ك ده‌بینین‬ ‫ب��ه‌ره‌ن��گ��اری ت����ه‌واوی شێوه‌كانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ده‌زگایی ده‌بیته‌وه‌ له‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌ی ئێستاماندا‪ ،‬مه‌به‌ستم له‌‬ ‫(ده‌وڵ �ه‌ت ـ نه‌ته‌وه) یان (نه‌ته‌وه‌‬ ‫ـ ده‌وڵ��ه‌ت) ه‪ .‬دوای ئ�ه‌و ڕاستیه‌‬ ‫ده‌م�ه‌وێ��ت بپرسم‪ :‬ئایا ب��ه‌ڕای تۆ‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ت��ا چه‌ند ب���اوه‌ڕ‪ /‬متمانه‌‬ ‫به‌ ئایدیای ((مافه‌كانی م��رۆڤ))‬ ‫بكه‌ین؟‬ ‫كرستیڤا‪ :‬م��ن ت���ه‌واو ه��ۆگ��ر و‬ ‫په‌یوه‌ستی ئایدیای (ئانارشیزم)‬ ‫م‪ ،‬ئ����ه‌وه‌ ب��ی��رۆك �ه‌ی �ه‌ك �ه‌ ك��ه‌ له‌‬ ‫كتێبه‌كانمدا ده‌رب�����اره‌ی شیعر‬ ‫گفتوگۆم ل�ه‌ب��اره‌ی��ان�ه‌وه‌ ك��ردوه‌ و‬ ‫بۆ من چه‌شنێكه‌ له‌ یاخیبوون له‌‬ ‫چه‌وسانه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم دژی ده‌سه‌اڵت‬ ‫یان یاسا نیه‌‪ .‬من هه‌رگیز نه‌متوانیوه‌‬ ‫به‌بێ بوونی هه‌ندێك په‌یوه‌ندی به‌‬ ‫یاساوه‌‪ ،‬فانتازیای ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫و تاكه‌كه‌سی بكه‌م‌‪.‬‬ ‫الی م��ن مه‌سه‌له‌كه‌ په‌یوه‌ندی‬ ‫ب �ه‌ ڕه‌ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی ی��اس��اوه‌ نیه‌‪،‬‬ ‫هێنده‌ی په‌یوه‌ستی گرێدانیه‌تی‬ ‫به‌ تێگه‌یشتنی به‌رفراوانی ئێمه‌وه‌‬ ‫ب��ۆ ئ �ه‌زم��وون��ی م��رۆڤ��ای�ه‌ت��ی‪ ،‬وات �ه‌‬ ‫به‌ستنه‌وه‌ی به‌و شتانه‌وه‌ كه‌ زانسته‌‬ ‫مرۆییه‌كان و مێژوو له‌ باره‌یه‌وه‌‬ ‫پێمانی ده‌ڵێن‪ ،‬هه‌موو ئه‌وه‌یش له‌‬ ‫پێناوی ئ�ه‌وه‌ی كه‌ وا بكه‌ین یاسا‬ ‫زیاتر ڕوون و به‌رجه‌سته‌ و كه‌متر‬ ‫ئه‌بستراكت بێت‪.‬‬ ‫ب��ا ڕوون��ت��ر ب��دوێ��م‪ :‬م��ن خ��ۆم له‌‬ ‫واڵتێكی كۆمۆنیست (بولگاریا)‬ ‫ل�ه‌دای��ك��ب��ووم ك �ه‌ ن �ه‌ یاسا بوونی‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬نه‌ مافه‌كانی مرۆڤ‪ ،‬هه‌ربۆیه‌‬ ‫هه‌رگیز نه‌موتوه‌ كه‌ پێویسته‌ خه‌بات‬

‫ئه‌وروپای خۆرهه‌اڵته‌‪ .‬دۆخی ژیان‬ ‫و گ��وزه‌ران و ئابووری له‌و واڵتان ‌ه‬ ‫تا ئاستێكی زۆر توند و دڵڕه‌قانه‌‬ ‫مه‌ترسیداره‌‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ ئه‌و خه‌ڵكانه‌‬ ‫به‌ناچاری په‌نا بۆ ئێمه‌ ده‌هێنن و‬ ‫فشارمان له‌سه‌ر دروستده‌كه‌ن‪ .‬من‬ ‫هیچ دڵنیا نیم له‌وه‌ی كه‌ خه‌ڵكی له‌‬ ‫خۆرئاوا درك به‌و دژوارییانه‌ ده‌كه‌ن‬ ‫كه‌ ئێمه‌ ڕوب �ه‌ڕوی��ان بووینه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌یان شتێكه‌ كه‌ زیاتر سیاسیه‌كان‬ ‫باسی ده‌كه‌ن‪ .‬به‌اڵم كه‌سی ئاسایی‬ ‫له‌ فه‌ره‌نسا یان به‌ریتانیا تا ئه‌و‬ ‫ئه‌ندازه‌یه‌ هۆشیار نیه‌ به‌م مه‌سه‌ال‬ ‫نه‌‪.‬‬

‫جۆناتان‪ :‬له‌و كتێبه‌تدا كه‌ به‌م‬ ‫دواییانه‌ ده‌رباره‌ی (بێگانه‌كان) ب ‌ه‬ ‫ناونیشانی (بێگانه‌كان‌ به‌ خۆمان)‬ ‫باڵوبۆوه‪ ،‬تۆ باس له‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ك‬ ‫ده‌كه‌یت كه‌ پێویستی به‌ كه‌سانی‬ ‫جۆناتان‪ :‬كه‌واته‌ له‌م رۆژگ��اره‌ی‬ ‫بێگانه‌ ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬چونكه‌ هه‌میشه‌‬ ‫ده‌ی �ه‌وێ��ت بێگانه‌كان له‌ ده‌ره‌وی ئێستاماندا (بێگانه‌) چه‌ندین الیه‌نی‬ ‫خۆی بهێڵێته‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌نده‌ی من له‌ هه‌یه‌ كه‌ ده‌بێته‌ هۆی خوڵقاندنی‬ ‫بیرۆكه‌كه‌ت سه‌باره‌ت به‌ بێگانه‌كان ئه‌و كێشه‌ سیاسیانه‌‪ .‬دیاره‌ ده‌كرێت‬ ‫تێگه‌یشتبم تۆ ده‌ت�ه‌وێ��ت بڵێیت‪ :‬ئه‌و كێشانه‌ له‌ الیه‌ن سیاسیه‌كان‪،‬‬ ‫پێویسته‌ درك به‌وه‌ بكه‌ین‌ كه‌ هه‌ر ئابووریناسه‌كان‪ ،‬پ��ارێ��زه‌ره‌ك��ان‪،‬‬ ‫یه‌ك له‌ ئێمه‌ له‌ناو خۆیدا بێگانه‌یه‌كه‌ ه��ه‌روه‌ه��ا ل �ه‌ ڕێ��ی ی��اس��ادان��ان و‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌ی بێكاری و ‪ ...‬هتده‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆ خۆی‪ .‬دروسته‌؟‬ ‫چاره‌سه‌ربكرێن‪.‬‬ ‫ك��رس��ت��ی��ڤ��ا‪ :‬ئ���ه‌و كتێبه‌ چه‌ند‬ ‫الیه‌نێكی هه‌یه‌‪ .‬له‌ ئێستادا ئه‌وروپا‬ ‫كرستیڤا‪ :‬تا ڕاده‌یه‌ك مه‌سه‌له‌كه‌‬ ‫فشارێكی زۆری هاتنی بێگانه‌ی په‌یوه‌ند‌ی به‌ قبوڵكردنی (بێگانه‌)‬ ‫له‌سه‌ره‌‪ .‬بۆ نمونه‌ فه‌ره‌نسا بڕێكی وه‌ هه‌یه‌ له‌ واڵته‌كانماندا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زۆر په‌نابه‌ر و بێگانه‌ی له‌خۆگرتوه‌‪ ،‬ب���ه‌ر ل��ه‌ ه���ه‌ر شتێك م�ه‌س�ه‌ل�ه‌ی‬ ‫به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی له‌ واڵتانی باكوری هاوكاریكردنیشیانه‪ ،‬ئێمه‌‌ ده‌بێت‬

‫ژنانی ئه‌و نه‌وه‌یه‌ی ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه دوای ساڵی ‪ 1927‬ه‌و ‌ه‬ ‫گه‌شه‌یان ب ‌ه بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫فێمینیزم دا‪ ،‬به‌ر ل ‌ه هه‌ر‬ ‫شتێك سووربوون له‌سه‌ر‬ ‫جیاوازی‪ .‬بۆ نمون ‌ه الی‬ ‫(سیمون دی بوڤوار)‬ ‫كێشه‌ك ‌ه زیاتر په‌یوه‌ندی‬ ‫به‌ ده‌رخستنی شوناس یان‬ ‫یه‌كسانی نێوان ژنان و‬ ‫پیاوانه‌و ‌ه هه‌بوو‬ ‫ئه‌فریقاوه‌ هاتوون‪ .‬به‌اڵم به‌ریتانیا‬ ‫پ�ه‌ن��اب�ه‌ری واڵت��ان��ی ت��ری تێدایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وروپا هه‌ستده‌كات له ‌الیه‌ن ئه‌و‬ ‫واڵت��ان �ه‌وه‌ ه�ه‌ڕه‌ش�ه‌ی لێ ده‌كرێت‬ ‫ب���ه‌وه‌ی ك �ه‌ ب����ه‌رده‌وام په‌نابه‌ری‬ ‫ئه‌وانی بۆ دێت‪ ،‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‬ ‫ك �ه‌ كێشه‌یه‌ك هه‌یه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫ئه‌وروپی وروژاندویه‌تی و‌ ئه‌ندامانی‬ ‫میلله‌ته‌كه‌ی وا لێكردوه‌ بكه‌ونه‌‬ ‫كێبڕكێیه‌كه‌وه‌ كه‌ به‌الی زۆربه‌یانه‌وه‌‬ ‫ئیدی قبوڵ نیه‌ و به‌رگه‌ی ناگرن‪.‬‬ ‫بۆ نمونه‌ ئینگلیزه‌كان به‌رگه‌ی ئه‌وه‌‬ ‫ناگرن كێبڕكێ له‌گه‌ڵ فه‌ره‌نسیه‌كان‬ ‫ی���ان ئ �ه‌ڵ��م��ان �ه‌ك��ان ب��ك��ه‌ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫فه‌ره‌نسیه‌كان خۆیان تۆقیون له‌‬ ‫ئاستی كێبڕكێی ئه‌ڵمانه‌كان بۆیان‪.‬‬ ‫ئه‌مێستا با باسی ڕه‌هه‌ندێكی تری‬ ‫ئ�ه‌م كێشه‌یه‌ بكه‌م‪ :‬مه‌به‌ستم له‌‬

‫ه��اوك��اری��ان ب��ك �ه‌ی��ن‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫له‌ناو واڵته‌كانی خۆیاندا‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئه‌وروپا ناتوانێت ته‌حه‌مولی ئه‌و‬ ‫هه‌موو خه‌ڵكه‌ بكات‪ .‬ئه‌وروپایش‬ ‫سنورێكی خۆی هه‌یه‌ بۆ وه‌رگرتن‬ ‫و جێكردنه‌وه‌ی بێگانه‌ و په‌نابه‌ر‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆیه‌ من پێم وایه‌ ده‌بێت بڕێك‬ ‫له‌ سه‌روه‌ت و سامانی خۆمانیان پێ‬ ‫ببه‌خشین تا بتوانن به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫باشتر بژین‪ .‬به‌اڵم چ ئه‌وه‌ی كه‌ له‌‬ ‫ئه‌وروپا فه‌رموویان لێبكه‌ین یان‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی‌ له‌ ناو واڵته‌كانی خۆیاندا‬ ‫كۆمه‌كیان بكه‌ین‪ ،‬هیچ كام له‌مانه‌‬ ‫ن��اك��ات �ه‌ ئ����ه‌وه‌ی ك��ه‌ م �ه‌س �ه‌ل �ه‌ی‬ ‫(بێگانه‌) ف �ه‌رام��ۆش بكه‌ین‪ .‬من‬ ‫ح �ه‌زده‌ك �ه‌م ئ �ه‌م دۆخ��ی پێویستی‬ ‫ڕوبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌ی بێگانه‌یه‌‬ ‫وه‌ك جۆرێك له‌ تێڕامانی تاكه‌كه‌سی‬

‫پێناسه‌ بكه‌م‪ ،‬وات �ه‌ له‌ ڕێی ئاین‬ ‫و ده‌روون��ش��ی��ك��اری��ی�ه‌وه‌‪ ،‬ی��ان زۆر‬ ‫به‌ساده‌یی پێت بڵێم‪ ‌،‬له ‌ڕێگه‌ی‬ ‫كاركردنه‌وه‌ له‌سه‌ر خودی خۆمان‪.‬‬ ‫مه‌به‌ستم له‌وه‌یه‌ بپرسیت‪ :‬بۆچی‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ به‌ بوونی بێگانه‌كان په‌ست‬ ‫و نیگه‌ران ده‌بم؟ ڕه‌نگه‌ هی ئه‌وه‌‬ ‫بێت كه‌ شتێكی سه‌یر و نامۆ له‌ ناو‬ ‫خۆمدا هه‌یه‌‪ ،‬یان كێشه‌یه‌ك هه‌یه‌‬ ‫له‌ ناو مندا و چاره‌سه‌رنه‌كراوه‌‪ ،‬یان‬ ‫شتێك هه‌یه‌ له‌ودا كه‌ ئاماژه‌یه‌ بۆ‬ ‫نه‌بوونی دانایی ئه‌و و هه‌ر ئه‌وه‌یش‬ ‫ده‌بێته‌ مایه‌ی خه‌م بۆ من‪ .‬هه‌ر بۆیه‌‬ ‫له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی هه‌ستم ئه‌و كێشانه‌‬ ‫ل �ه‌ ن��او خ��ۆم��دا چ��اره‌س��ه‌ر بكه‌م‪،‬‬ ‫نه‌خێر ده‌ریده‌هاوێژمه‌ ناو ئه‌وه‌وه‌‬ ‫(ئ���ه‌وی بێگانه‌) وه‌ك قۆچێكی‬ ‫قوربانی‪ ،‬هه‌روه‌ها وه‌ك به‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫زۆر ئاشكرا بۆ كێشه‌كانی خۆمان‪،‬‬ ‫خۆمان وه‌ك ئێمه‌ی ئینگلیز و‬ ‫ئه‌ڵمان و فەرەنسی‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م چ �ه‌ش��ن �ه‌ خ��ودش��ی��ك��اری��ی�ه‌‬ ‫مایكرۆسكۆپئاسایه‌ كه‌ له‌ ڕاستیدا‬ ‫م��ان��ای ده‌س��ت �ه‌ب �ه‌رك��ردن��ی ئاشتی‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌هریمه‌نه‌كانی ن��اوه‌وه‌ی‬ ‫خۆمان و دۆزه‌خه‌ ناوه‌كیه‌كانماندا‪،‬‬ ‫ئا ئ �ه‌و خودشیكاركردنه ده‌شێت‬ ‫ببێته‌ ڕێگر له‌وه‌ی كه‌ ئیدی هه‌موو‬ ‫تاوان و لۆمه‌ و گوناهه‌كان نه‌خه‌ینه‌‬ ‫ئه‌ستۆی (بێگانه‌)‪ .‬سه‌باره‌ت به‌‬ ‫ت��ه‌واوی كێشه‌كانیشمان‪ ،‬ده‌شێت‬ ‫ئه‌و لێكتێگه‌یشتنه‌ ئاڵوگۆڕكارانه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها هاوكاری و یارمه‌تیدانی‬ ‫یه‌كتری بۆ خۆی ئه‌و شته‌ بێت كه‌‬ ‫مافه‌كانی مرۆڤ وه‌ك به‌شداریه‌ك‬ ‫له‌م بواره‌دا پێشكه‌ش به‌ مرۆڤی ده‌‬ ‫كه‌ن‪.‬‬

‫خاڵی سه‌ره‌كی و بنه‌ڕه‌تی‬ ‫جیاوازی نێوان من و‬ ‫تیۆره‌كانی (سیمون دی بو‬ ‫ڤوار) ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ باوه‌ڕی‬ ‫من ب ‌ه ده‌روونشیكاری‬ ‫گه‌شه‌یان به‌ بزوتنه‌وه‌ی فێمینیزم‬ ‫دا‪ ،‬به‌ر له‌ هه‌ر شتێك سووربوون‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر ج��ی��اوازی‪ .‬ب��ۆ نمونه‌ الی‬ ‫(سیمون دی بوڤوار) كێشه‌كه‌ زیاتر‬ ‫په‌یوه‌ندی به‌ ده‌رخستنی شوناس‬ ‫یان یه‌كسانی نێوان ژنان و پیاوانه‌وه‌‬ ‫هه‌بوو‪ .‬ئاشكرایه‌ كه‌ ده‌زانین بۆ‬ ‫وایه‌‪ :‬چونكه‌ ئه‌وه‌ خه‌بات بووه‌ له‌‬ ‫پێناوی یه‌كسانی و مافی یه‌كسان‬ ‫و ‪ ...‬هتد‪ .‬به‌اڵم به‌ الی نه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ت��ره‌وه‌ مه‌سه‌له‌كه‌ زۆر ئاڵۆزتره‌‪،‬‬ ‫لێره‌دا مانای ئه‌وه‌ نیه‌ كه‌ ته‌واوی‬ ‫خه‌باته‌كه‌ له ‌پێناوی یه‌كسانیدا‬ ‫له‌بارببه‌یت‪‌ .‬كه‌واته‌ سه‌رباری هه‌موو‬ ‫ئه‌و ڕاستیانه‌‪ ،‬مه‌سه‌له‌كه‌ بریتیه‌ له‌‬ ‫داننان به‌ بوونی جیاوازیدا‪ ،‬بریتیه‌‬ ‫له‌ ڕوبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی (بێگانه‌یی) و‬ ‫ژیان و هه‌ڵكردن له‌ گه‌ڵیدا‪ ،‬وه‌ك‬ ‫دوو هێزی دژ و ناكۆك به‌یه‌ك نا كه‌‬ ‫هه‌میشه‌ له‌ جه‌نگدان‪ ،‬له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ڕق و كینه‌یش ن��ا‪ ،‬به‌ڵكو وه‌ك‬ ‫دوو ق��ه‌واره‌ی سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬هاوكات‬ ‫ڕێزگرتنیش له‌ ئه‌وی تری (بێگانه‌)‪.‬‬

‫جۆناتان‪ :‬ئه‌ی ئایا چۆن ئایدیای‬ ‫(بێگانه‌)‪ ،‬یان بیرۆكه‌ی ئه‌وه‌ی كه‌‬ ‫خۆت به‌ خۆت (نامۆ و بێگانه‌) بیت‪‌،‬‬ ‫جۆناتان‪ :‬تۆ باسی ئه‌وه‌ ده‌كه‌یت‬ ‫به‌ تیۆره‌كانی جیاوازی ڕه‌گه‌زییه‌وه‬ ‫ده‌به‌ستیته‌وه‌‌؟ دیاره‌ به‌كارهێنانێكی كه‌ (سیمون دی بوڤوار) خاوه‌نی‬ ‫زۆر ب���ه‌رف���راوان ب��ۆ وه‌سفكردنی بیرۆكه‌ی یه‌كسانی نێوان ژن و پیاو‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی (فێمینیزم) له‌سه‌ده‌ی ب��ووه‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم هه‌ر ئه‌ویش خاوه‌نی‬ ‫بیسته‌مدا هه‌یه‌‪ .‬له‌ قۆناغی یه‌كه‌مدا ئه‌و تیۆره‌ی مێینه‌ییه‌ وه‌ك دۆخی‬ ‫كێشه‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌ زیاتر بریتی بوو بوونی ئه‌وی تر‪ ،‬ن�ه‌وه‌ك بوونێكی‬ ‫له‌ شوناسی ژنان له‌گه‌ڵ پیاوان‪ ،‬له‌ دیارینه‌كراو و ده‌ستنیشان نه‌كراو‪،‬‬ ‫قۆناغی دووم��دا بوو به‌ مه‌سه‌له‌ی ل �ه‌ كاتێكدا ب��ی��رۆك �ه‌ی س�ه‌ره‌ك��ی‬ ‫ش��ون��اس��ی ژن دژی پ��ی��او‪ ،‬ب �ه‌اڵم‌ نێرینه‌یی مانای ‌وای �ه‌ كه‌ (ئ�ه‌وی‬ ‫قۆناغی سێهه‌می ئه‌م ملمالنێیه‌ كه‌ تر) ئه‌وی تر نیه‪ .‬به‌الی منه‌وه‌ ئه‌م‬ ‫تۆیشی تێدایت و به‌شێكیت لێی ئایدیایه‌یشت تا ڕاده‌یه‌ك هاوشێوه‌ی‬ ‫بریتیه‌ له‌ گومان له‌ چه‌مكی شوناس ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ته‌ كه‌ باس له‌ بێگانه‌یی‬ ‫خۆی‪ .‬پرسیاره‌كه‌ الی من ئه‌وه‌یه‌ كه‌ و نامۆیی ده‌كه‌یت به‌ كه‌سێكی تر‪‌‌.‬‬ ‫ئایا ئه‌و ئایدیای (بێگانه‌ یان نامۆ‬ ‫كرستیڤا‪ :‬ئه‌وه‌ ڕاسته‌ كه‌ منیش‬ ‫به‌ خود) ه‌ هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی هه‌یه‌‬ ‫وه‌ك هه‌موو تاكه‌كانی ئه‌و نه‌وه‌یه‌ی‬ ‫به‌ جیاوازی ڕه‌گه‌زییه‌وه‌؟‬ ‫خ��ۆم ت��ا ڕاده‌ی���ه‌ك���ی زۆر ل �ه‌ ژێر‬ ‫كاریگه‌ری (سیمون دی بوڤوار) دا‬ ‫كرستیڤا‪ :‬به‌ڵێ‪ ،‬ئ �ه‌وه‌ ڕاسته‪ ‌.‬بووم‪ ،‬ئه‌گه‌رچی جیاوازیه‌كی زۆر له‌‬ ‫خ���ۆی ك��ت��ێ��ب �ه‌ك �ه‌م ب���ه‌ م��ێ��ژووی نێوانماندا هه‌یه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی سه‌باره‌ت‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كان له‌گه‌ڵ (بێگانه)‌ له‌ به‌ په‌یوه‌ندیمان به‌ (فێمینیزمه‌) ه‌‬ ‫كولتوری خۆرئاوادا ده‌ستپێده‌كات‪ .‬وه‪‌.‬‬ ‫به‌ڕای من جیاوازیه‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ به‌الی منه‌وه‌ شایسته‌ی‬ ‫تێرامان و تێبینیكردنه‌ ئه‌و ڕاستیه‌ نێوان من و ئ�ه‌و ده‌گ�ه‌ڕێ��ت�ه‌وه‌ بۆ‬ ‫مێژووییه‌یه‌ كه‌ یه‌كه‌مین (بێگانه‌) ج�ه‌خ��ت��ك��ردن�ه‌وه‌ك�ه‌ی ئ��ه‌و له‌سه‌ر‬ ‫كانی مێژووی خۆرئاوا ژنان بوون! بیرۆكه‌ی (دایكایه‌تی)‪ .‬من پێموایه‌‬ ‫بۆ نمونه‌ ئ �ه‌وه‌ ژنانی (داندیس) له‌ ئێستادا تا ڕاده‌ی��ه‌ك ده‌توانین‬ ‫ن ل��ه‌ ئ �ه‌ف��س��ان �ه‌ گ��ری��ك��ی �ه‌ك��ان و‌ داوای شوناسی فێمینیستانه بكه‌ین‬ ‫نوسینه‌كانی (ئه‌سخیلۆس) دا كه‌ و كێشه‌ی (دایكایه‌تی) فه‌رامۆش و‬ ‫له‌ ده‌ره‌وه‌ ده‌مانگه‌یه‌نن به‌ واڵتی پشتگوێ بخه‌ین‪‌.‬‬ ‫ڕه‌نگه‌ هۆیه‌كه‌ی ئ �ه‌وه‌ بێت كه‌‬ ‫گریك‪ .‬پرسیاره‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ چۆن‬ ‫ئه‌و ژنانه‌ له‌ الیه‌ن شاری گریكیه‌وه‌ له‌و كاته‌دا ئایدیای ئ �ه‌وه‌ی ژنێك‬ ‫پ��ێ��ش��وازی ده‌ك��رێ��ن؟ ب���ه‌ڕای من (نه‌یوستبێت سكی هه‌بێت) زۆر زۆر‬ ‫مه‌سه‌له‌ی (بێگانه‌) ته‌واو په‌یوه‌ستی سه‌ره‌تایی بووبێت‪ ،‬وه‌كچۆن ڕه‌نگه‌‬ ‫ج��ی��اوازی جێنده‌ری و ڕه‌گه‌زییه‌‪ .‬په‌یوه‌ندی به‌وه‌یشه‌وه‌ هه‌بووبێت كه‌‬ ‫ئێمه‌‪ ،‬چ پیاوان و چ ژنان بوونه‌وه‌ری ژنان كه‌متر سه‌ربه‌خۆیی سێكسیان‬ ‫ج��ی��اوازی��ن‪ .‬ژن��ان��ی ئ��ه‌و ن �ه‌وه‌ی �ه‌ی ه�ه‌ب��ووب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم (سیمون دی‬ ‫ك �ه‌ ل �ه‌ دوای س��اڵ��ی ‪ 1927‬ه‌وه‌ بوڤوار) وه‌ك شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌‌كانی‬

‫كۆیالیه‌تی یان به‌ربه‌ستێك له‌به‌رده‌م‬ ‫ژناندا له‌ دایكایه‌تی ڕوانیوه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم خاڵی سه‌ره‌كی و بنه‌ڕه‌تی‬ ‫ج��ی��اوازی نێوان من و تیۆره‌كانی‬ ‫(سیمون دی بو ڤوار) ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫بۆ باوه‌ڕی من به‌ ده‌روونشیكاری‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها تێڕوانینی زۆرینه‌ی هه‌ره‌‬ ‫زۆری خه‌ڵك به‌ په‌رده‌هه‌ڵماڵین‬ ‫له‌سه‌ر ده‌روون و پێشكه‌شكردنی‬ ‫كۆمه‌ك و به‌شداریه‌كی بێئه‌ندازه‌ به‌‬ ‫ژیار خۆی‪.‬‬ ‫جۆناتان‪ :‬باشه‌ وای داده‌نێم ك ‌ه‬ ‫بایه‌خی ت��ۆ ب�ه‌ ژن��ان وه‌ك دای��ك‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ بایه‌خدانی تۆ به‌‬ ‫ده‌روونشیكاری‪ .‬چۆن ده‌ستتكرد‬ ‫ب�ه‌ مه‌شق و پراكتیككردن وه‌ك‬ ‫ده‌روونشیكارێك‪ ،‬ئ �ه‌ی كاره‌كه‌ت‬ ‫وه‌ك ده‌روونشیكارێك له‌ ئێستادا چی‬ ‫ه‌؟‬ ‫كرستیڤا‪ :‬م��ن ل �ه‌ب �ه‌ر هه‌ندێك‬ ‫ه��ۆك��اری م�ه‌ع��ری��ف��ی ب��ای �ه‌خ��م به‌‬ ‫ده‌روون��ش��ی��ك��اری دا‪ ،‬ئ�ه‌گ�ه‌رچ��ی‬ ‫هه‌ندێك هۆكاری تایبه‌تی تاكه‌كه‌سی‬ ‫خۆیشم هه‌بوو‪ .‬ئه‌و كاته‌ سه‌رقاڵی‬ ‫توێژینه‌وه‌ بووم له‌ زماندا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌ بواری (دۆخ ـ سنور) ی زماندا‪،‬‬ ‫بۆ نمونه‌ زمانی منااڵن به‌ر له‌وه‌ی‬ ‫بتوانن قسه‌بكه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها زمانی‬ ‫ئه‌وانه‌ی كه‌ (وڕێنه‌) ده‌كه‌ن‪ .‬دواجار‬ ‫تێگه‌یشتم كه‌ ناكرێت به‌رواردێكی‬ ‫زم��ان�ه‌وان��ی پوخت ل�ه‌ ن��ێ��وان ئه‌م‬ ‫دی��اردان �ه‌دا بكه‌یت‪ ،‬ئ �ه‌وه‌ شتێكی‬ ‫قورسه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ من تێبینیمكردبوو‪،‬‬ ‫له‌پشت هه‌ر كه‌‌سێكه‌وه‌ كه‌ قسه‌ی‬ ‫بكردایه‌ ڕه‌گه‌زێكی زۆر تایبه‌تی‬ ‫خودی كه‌سه‌كه‌ له‌ ووته‌كانیدا ئاماده‌‬ ‫ب��وو‪ ،‬وه‌ك��چ��ۆن الی منیش وا بوو‬ ‫كاتێك كه‌ تێبینیم ده‌ك��رد‪ .‬ئا به‌و‬ ‫شێوه‌یه‌ هه‌ستمكرد بۆ ئه‌وه‌ی باشتر‬ ‫له‌و ((زمانی ـ سنور)) ه‌ تێبگه‌م‪،‬‬ ‫پێویستم به‌ تێڕوانینی ده‌روونشیكاری‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬وه‌كچۆن بۆ ئ �ه‌وه‌ی بتوانم‬ ‫ب��ب��م�ه‌ خ���اوه‌ن���ی ئ���ه‌و ك���ارای���ی و‬ ‫لێهاتووییه‌ی ده‌روونشیكاری‪ ،‬ده‌بوو‬ ‫خۆیشم شیكاربكه‌م و مه‌شقێكی‬ ‫شیكارانه‌ بكه‌م‪ .‬ئا به‌و شێوه‌یه‌ وازم‬ ‫له‌ كاره‌كانم له‌گه‌ڵ مناڵ (هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌رب����اره‌ی م��ن��اڵ) هێنا و ئێستا‬ ‫به‌ته‌نها كار له‌گه‌ڵ گه‌وره‌كان ده‌كه‌م‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم كه‌سی به‌ته‌مه‌ن له‌سه‌ر چرپای‬ ‫ده‌روونشیكاری ڕاسته‌وخۆ دیوێكی‬ ‫منااڵنه‌ی خۆیت بۆ ده‌رده‌خات‪ ،‬هه‌ر‬ ‫بۆیه‌ ده‌توانیت بڵێیت من له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و منااڵنه‌ كارده‌كه‌م كه‌ به‌ته‌مه‌ن‬ ‫و به‌سااڵچوون‪ ،‬واته‌ ئێمه‌ی گه‌وره‌‬ ‫وه‌ك مناڵ‪ .‬ئه‌وه‌ نزیكه‌ی ‪ 20‬ساڵه‌‬ ‫من ئه‌و كاره‌ ده‌كه‌م‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )209‬دوشةممة ‪2014/7/21‬‬

‫پرۆفیسۆر جیهاد عۆدە‪ ،‬بۆ روانگە و رەخنە‪:‬‬

‫‪8‬‬

‫ئێراقێكی یەكگرتو یاخود ئێراقێكی هاوشێوەی‬ ‫پێش حوزەیران دروستنابێتەوە‬ ‫پرۆفیسۆر‬ ‫جیهاد عۆدە‬ ‫• مامۆستای زانست ‌ه‬ ‫سیاسییه‌کان ‌ه ل ‌ه زانکۆی‬ ‫حه‌ڵوان له‌ میسر‬ ‫• پسپۆڕه‌ ل ‌ه پێشهات ‌ه‬ ‫ستراتیژییه‌کان ل ‌ه‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوین‬ ‫• خاوه‌نی چه‌ندین کتێب و‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌یه‌‪.‬‬

‫« داعش» هەر لەكتوپرێكدا سەری هەڵنەداوە‪ ،‬بەڵكو ئەوە‬ ‫بەرهەم و كەڵەكەبوی بیری سەلەفیی توندڕەوی ئێراقیە‬ ‫پرۆفیسۆر جیهاد عۆدە‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫پرۆفیسۆر جیهاد ع��ۆدە ب��ەدەر‬ ‫لەوەی كە كەسیایەتیەكی ئەكادیمیە‪،‬‬ ‫وەك س���ەرۆك���ی ب��ەش��ی زان��س��ت��ە‬ ‫سیاسیەكانی زانكۆی (حەلوان) لە‬ ‫قاهیرەی پایتەختی واڵت��ی میسر‪،‬‬ ‫سەرقاڵی كاری ئەكادیمی و زانستی‬ ‫و ئیداریی خۆیەتی‪ ،‬ب��ەاڵم توانای‬ ‫ئ��ەو كەسایەتیە ئەكادیمیە لەو‬ ‫چوارچێوەیەدا قاڵبی نەگرتوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەو وەكو یەكێك لەو سیاسەتوانانەی‬ ‫جیهانی عەرەبی كە ه��ەردەم لەسەر‬ ‫پرسە نوێكان و پرسەكانی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەراس��ت‪ ،‬نوسین و قسەو وتارو‬ ‫ڕاوبۆچونی تایبەت بەخۆی هەبوە‪،‬‬ ‫ه��ەردەم ڕاو بۆچونەكانی شوێنگەی‬ ‫هەڵوێستە لەسەركردن و گ��وێ بۆ‬ ‫شلكردنی تەنانەت سیاسیەكان بون‪،‬‬ ‫هەربۆیەش ئەم تواناو سەلیقەیەی‬ ‫وایكردوە ماوەیەك ببێتە ڕاوێژكاری‬ ‫دی����اری س��ەرۆك��ی پ��ێ��ش��وی میسر‬ ‫«حوسنی م��وب��ارەك» و دواتریش‬ ‫ج��ەم��ال م��وب��ارەك��ی ك���وڕی‪ .‬ئەمە‬ ‫بەدەرلەوەی ڕاوبۆچونەكانی هەردەم‬ ‫بونەتە پێشەنگی وتارو هەڵسەنگاندنە‬ ‫ڕۆژنامەوانی و سیاسیەكان‪ .‬ڕۆژنامەی‬ ‫(چ��اودێ��ر) بۆ پرسی سەرهەڵدانی‬ ‫(داع��ش) و ڕوداوەك��ان��ی پ��اش ‪10‬ی‬ ‫حوزەیرانی ڕاِبردوی ئێراق‪ ،‬بە باشی‬ ‫زانی لە نزیكەوە و لە شاری قاهیرە‬ ‫گفتوگۆیەكی ڕۆژن��ام��ەوان��ی لەگەڵدا‬ ‫سازبكات‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬لە دەیەیەی‬ ‫ی��ەك��ەم��ی م��ان��گ��ی «ی��ۆن��ی��ۆ» وە‪،‬‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری و پ��رس��ی س��ی��اس��ی و‬ ‫سەربازی نوێ ڕویكردۆتە واڵتی ئێراق‪،‬‬ ‫بەشێوازێك بارودۆخەكەی گۆڕیوە‪،‬‬ ‫گرنگترین ئ��ەو ی���اری و دروش��م��ە‬ ‫نوێیانەی پاش ئەو ڕوداوانە چین؟‬ ‫پرۆفیسۆر جیهاد ع��ۆدە‪ :‬سەرەتا‬ ‫دەم����ەوێ����ت الی ك���وردەك���ان���ەوە‬ ‫دەستپێبكەم‪ ،‬گرنگترین چەمكێ‌ كە‬ ‫ب��ەالی ه��ەم��والوە‪ ،‬وەك دروشمێكی‬ ‫نوێ باڵوبویەوە لەسەر زاری سەركردە‬ ‫كوردەكانیش هاتە نێو بابەتەكانەوە‪،‬‬

‫بریتی بو( ئێراقی پێش ڕوداوەكانی‬ ‫موسڵ‪ ،‬و ئێراقی پاش ڕوداوەكانی‬ ‫موسڵ) ئەمە واتاكەشی ڕونە‪ ،‬لەسەر‬ ‫زاری س��ەرەك وەزی��ران��ی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستانەوە « نێچیروان‬ ‫بەرزانی» تێگەیشتم لەمەبەستی ئەو‬ ‫دەربڕینە‪ ،‬كە بۆچی وەها دەوترێت؟‬ ‫پێم وایە ڕوداوەكانی لەمەو دوا‪ ،‬سا‬ ‫ئەگەر بە كۆتایی هاتنی ڕژێمەكەی‬ ‫مالیكی و سەركەوتنی شۆڕشگێران‬ ‫بێت یان بە پێچەوانەوە‪ ،‬سەركەوتنی‬ ‫مالیكی و پێڕەكەی یان هەرچیەك لەو‬ ‫بابەتە كە كۆتایی بە داعش بهێنێت‪،‬‬ ‫جا بە تەداخولی ئێران و ئەمریكابێت‬ ‫یان هەر دەسوەردانێكی تری ناوچەیی‬

‫خۆ كوردەكانیش دەبینین ئەوانیش‬ ‫ب��ۆ پ��ت��ەوك��ردن و توندتۆڵكردنی‬ ‫هەرێمەكەیان‪ ،‬بە خێرایی لە جوڵەدان‬ ‫و ه��ەوڵ��ی س��ەرب��ەخ��ۆی��ی خ��ۆی��ان و‬ ‫جیابونەوەی تەواوی خۆیان دەدەن‪.‬‬ ‫ئەمە ئەگەر ئەم ڕوداوانە بەو ئاقاری‬ ‫دابەشینەوەی ئێراق بچن‪ !.‬هەربۆیە‬ ‫ه��ێ��زە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ەك��ان پێویستە‬ ‫لەسەر جۆری بیركردنەوەو چۆنیەتی‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ەوەی ئێراقێكی پاش‬ ‫ڕوداوەكانی موسڵ ئەمە لەبەرچاوبگرن‪،‬‬ ‫كە ب��ەڕای من ئەگەری دابەشبونی‬ ‫دەوڵەتی ئێراق بۆ سێ كیانی سیاسی‬ ‫بەڕونی دەبینم‪.‬‬ ‫دوع���ا ع��ەب��دول��ع��ەزی��ز‪ :‬ڕێكخراوی‬

‫ئەگەری دابەشبونی دەوڵەتی‬ ‫ئێراق بۆ سێ كیانی سیاسی‬ ‫بەڕونی دەبینم‬ ‫لەم قەیرانە‪ ...‬گرنگ ئەوەیە یاساكانی‬ ‫یاریی لە سیاسەتی ئێراقی گۆڕان و‬ ‫یاسای یاریی نوێ هاتونەتەئاراوە‪،‬‬ ‫كە ئاماژە بەوە دەدەن بەدڵنییاییەوە‬ ‫ئێراقێكی یەكگرتو یا خود ئێراقێكی‬ ‫ه��اوش��ێ��وەی پ��ێ��ش م��ان��گ��ی یۆنیۆ‬ ‫دروستنابێتەەوەو ئەوە كۆتایی هات‪.‬‬ ‫لێرەوە لە سایەی ئەم دۆخە نوێیەشدا‬ ‫یاسا نوێیەكانی سیاسەتكردن لە‬ ‫واڵت��ی ئێراقدا جۆرێتر دەخ���وازن‪،‬‬ ‫ب��ەم��ان��ا ئیتر دەب��ێ��ت ج��ۆرێ��ك��ی تر‬ ‫بونیادنانەوە لەئێراقدا كاری بۆ بكرێت‪،‬‬ ‫پێكهاتە ئاینی و نەتەوەییەكانی‬ ‫ئێراق بەتەواوی لەبەرچاوبگیرێـت‪.‬‬ ‫ئیمڕۆ ئ��ێ��راق ب��ەدەس��ت سیاسەتە‬ ‫تایفەگەریەكەی مالیكی دوچ��اری‬ ‫گرژی و پێكدادانی تایفی بوەتەوە‪،‬‬ ‫لەوالشەوە وەحشیەتگەراییەكانی «‬ ‫ڕێكخراوی داع��ش» بەتەواوی گیانی‬ ‫توندوتیژی و تیرۆری پەرەپێسەندوە‪.‬‬

‫دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام‬ ‫« داعش» ناوی ئەو دەوڵەتەی خۆی‬ ‫کرد به‌ «خەالفەتی ئیسالمی»‪ ،‬ناوی‬ ‫ئێراق و شامی تیایدا لێكردەوەو البرد‪،‬‬ ‫گوایە ئەبوبەكری بەغدادی بەیعەتی‬ ‫خەالفەتی پێدراوە الی موسڵمانانی‬ ‫موجاهید و بوبە یەكەم خەلیفەی ئەو‬ ‫دەوڵەتە‪ ،‬یان ئەو خەالفەتە نوێیە‪..‬‬ ‫ئەم تێفكرین و كارە چەندە مەترسی‬ ‫لەسەر ڕۆژهەاڵتی ناوین هەیە؟ چۆن‬ ‫هەڵسەنگاندن بۆ ئ��ەو ب��ارودۆخ��ەی‬ ‫ئێراق دەكەی بەو تێفكرینەوە؟‬ ‫پ���رۆف���ی���س���ۆر ج��ی��ه��اد ع����ۆدە‪:‬‬ ‫سەرهەڵدانی ئەم ڕێكخراوە كە «‬ ‫داع��ش» كورتكراوەی ناوەكەیەتی‪،‬‬ ‫هەر لەكتوپرێكدا سەری هەڵنەداوە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئ��ەوە بەرهەم و كەڵەكەبوی‬ ‫بیری سەلەفیی توندڕەوی ئێراقیە‪،‬‬ ‫كە دەركەوتنی زیاتری بۆ ساڵەكانی‬ ‫ش��ەڕی تایفی ‪ 2007‬و‪2008‬ی ئێراق‬

‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬بەتایبەت ئەو كاتانەی‬ ‫ك��ە «ئ��ەب��وم��ەس��ع��ەب��ی زەرق����اوی»‬ ‫س��ەرۆك��ای��ەت��ی دەوڵ��ەت��ی ئیسالمی‬ ‫دەك���رد لەئێراقدا‪ ،‬خ��اوەن��ی تواناو‬ ‫هێزی دەستوەشێنی ئەوتۆ بو كە‬ ‫هەم ئەمریكیەكان و هەم دەوڵەتی‬ ‫ئێراقیشی خستبوە ژێر هەڕەشەوه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫کات پێیان دەوترا ڕێكخراوی قاعیدە له‌‬ ‫ئێراق‪ ،‬چونكە پێیان باشبو ڕێكخراوی‬ ‫قاعیدە تەمویل و سەركردایەتیەكەی‬ ‫بگرێتەئەستۆی خۆی‪ ( .‬پاش ئەوەی‬ ‫ڕێكخراوی قاعیدەو سەركردەكانی‬ ‫ب��ە ئەبومەسعەبی زەرق��اوی��ش��ەوە‬ ‫تیاچون)‪ ،‬لەوكاتەدا ئیبراهیم ناوێك‬ ‫كە بەئەبوبەكر بەغدادی ناسرابو‪ ،‬بۆ‬ ‫پلەی ئەمیری ئەو ڕێكخراوە هەڵكشا‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪2008‬ەوە بەشێوەیەكی نهێنی‬ ‫و كەم خۆدەرخەر‪ ،‬لە ئەستۆی گرتوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم ڕێ��ك��خ��راوە ت��ا س��اڵ��ی ‪ 2011‬و‬ ‫دەرچونی سوپای ئەمریكا لە ئێراق‪،‬‬ ‫بە بێ دەركەوتنێكی ئەوتۆ مایەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم پاش ئەوەی كە خەڵكی سوننەی‬ ‫ئ��ێ��راق��ی ت��وش��ی تەنگپێهەڵچنینی‬ ‫سەركردەكانی و بێبەڵێنیەكانی مالیكی‬ ‫بەخەڵكی ئ��ێ��راق و پێكهاتەكانی‬ ‫بویەوە‪ ،‬بەتەواوی هەوڵی كەنارخستن‬ ‫و دورخستنەوەی و پەرتەوازەكردنی‬ ‫سوننەكانی بەپاڵپشتی ئ��ێ��ران دا‬ ‫و ڕژێ��م��ەك��ەی مالیكی هەمو دام��و‬ ‫دەزگاكانی سوپاو دەوڵەتی لە تاقمی‬ ‫خ��ۆی ئاخنی و ئ��ەوان��ی ت��ری هەمو‬ ‫پەراوێزخست‪ .‬لێرەدا سوننە بو بەدو‬ ‫ب��ەش��ەوە‪ »:‬بەشێكی كەم لەهەوڵی‬ ‫چارەسەركردنی سیاسیانەو و جۆرێك‬ ‫لە نزیكبونەوە لەدەوڵەت بون‪ ،‬بەشی‬ ‫دوەمیش لە مالیكی و دارودەستەكەی‬ ‫دورک �ه‌وت��ن �ه‌وه‌‪ .‬ل��ەوالش��ەوە ش��ۆڕش‬ ‫و ن��اڕەزای��ی��ەك��ان��ی واڵت���ی س��وری��ا‬ ‫پاڵپشتێكی ب��اش و گونجاو بون‬ ‫بۆ ئەبوبەكربەغدادی و پێڕەكەی‬ ‫تا گێانێك بەبەری ڕێكخراوەكەیدا‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬هێزە سەربازیەكەی توندو‬ ‫تۆڵبكاتەوە‪ ،‬بتوانێت چەند ناوچەیەكی‬ ‫«دێ���رئ���ەل���زور» و « ن��اوچ��ەك��ان��ی‬ ‫دەوروب����ەری حەسەكە» ی خ��اوەن‬ ‫ب��ی��رەن��ەوت دەس��ت بەسەردابگرێت‬ ‫و ب��ەپ��اڵ��پ��ش��ت��ی ه��ێ��زی ئەقلیمی‬

‫بەناراستەوخۆ خەریكی فرۆشتنی‬ ‫قاچاخی نەوت بێت و الیەنی ئابوری‬ ‫ڕێكخراوەكەشی پێ تۆكمە بكات و‬ ‫زۆرێ��ك لەئەندام والیەنگر لەخەڵكی‬ ‫سوریاو بیانی‪ ،‬واتە ئەوانەی هاتبون‬ ‫بۆ جیهاد بەالی خۆیدا ڕابكێشێت‪.‬‬ ‫ئەم پیاوە « ئەبوبەكر بەغدادی»‬ ‫سودی لەهەڵەكانی سەركردەكانی پێش‬ ‫خۆی لەوانە ئەبومەسعەب زەرق��اوی‬ ‫وەرگ��رت لەكاتی سەركردایەتیكردنی‬ ‫ڕێكخراوەكەیدا و خۆی جیاكردەوە‬ ‫لەقاعیدەو ناوی خۆی گۆڕی‪ ،‬بەمەش‬ ‫جۆرێك لە پشتگیری و نزیكی زیاتری‬ ‫ل��ەالی��ەن خەڵكی س��وری��او ئێراقەوە‬ ‫مسەوگەركرد‪ .‬ئەمە بەدەر لەوەی ئەم‬ ‫پیاوە جۆرێك لە جیاوازی و جۆرێك لە‬ ‫بێدەنگی لە كاركردن و خۆ بەدورگرتن‬ ‫لە تەسریحاتی ڕاگەیاندنەكان و هات‬ ‫و هاواركردن و كۆمەڵێ‌ چاوپێكەوتن‬ ‫و كاری ڕاگەیاندن و پروپاگەندەیی‬ ‫ك��ە ل��ەس��ەرك��ردەك��ان��ی ڕێ��ك��خ��راوی‬ ‫قاعیدەو ئیسالمیەكاندا هەبو‪ ،‬خۆی‬ ‫لێ بەدورگرتوە و كەم خۆی پیشانی‬ ‫دەرەوەی خۆی داوە‪.‬‬ ‫ئەمە لەلەالیەك و لەالیەكەی تریشەوە‬ ‫لەدەستدانی ش��اری گ���ەورەی وەك‬ ‫موسڵ لەالیەن هێزەكانی مالیكیەوە‪،‬‬ ‫گرنگترین ڕوداو بو پاش ئەو شۆڕشەی‬ ‫ه��ۆزەك��ان��ی ع��ەرەب��ی سوننە دژی‬ ‫ڕژێمەكەی مالیكی پێشتر لەناوچەكانی‬ ‫ئەنبار هەڵیانگیرساندبو‪ ،‬بۆیە ئەمە‬ ‫ل��ەڕوك��اردا هێزی داع��ش��ە‪ ،‬گەرنا‬ ‫ناواخنی بابەتەكە درێ��ژەی شۆڕشی‬ ‫هۆزە سوننیەكانی ئێراقەو بەرامبەر‬ ‫سوپای ئێراق بونەتەوە‪ ،‬چونكە هەر‬ ‫لە بەیاننامەكاندا دەردەك��ەوێ��ت كە‬ ‫ئ��ەوە داع��ش نیە باسی داگیركردنی‬ ‫ب��ەغ��داد دەك���ات باسی لەناوبردنی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی مالیكی و دام��ەزران��دن��ی‬ ‫ناوچەیەكی سوننی دەك��ات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هۆزەكانی سوننەی عەرەبن و بەناوی‬ ‫« شۆڕشكێرانی ئێراق» ئەو بەڵێنانە‬ ‫دەدەن‪ .‬گرنگترین نمونەش ئەو تانەی‬ ‫« ئەبوعوبیدی نەعیمی» وتەبێژی‬ ‫هێزەكانی عەشائیری سوننە بو‪ ،‬وتی‪:‬‬ ‫کاتی ئەوە هاتوە لەم ماوەیەدا بەغداش‬ ‫پ��اك بكەینەوە لە دەستی تاقم و‬ ‫دەسەاڵتەكەی مالیكی و ئەو والیەتەی‬ ‫ئەو تەواو كۆتایی هات‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا‬ ‫مالیكی هەر خەریكی بەخشینەوەی‬ ‫تۆمەت و بڕوبیانوهێنانەوەو هەوڵی‬ ‫م��ان��ەوەی خ��ۆی بۆ والیەتی سێیەم‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬ب��ەم وتانەی‬ ‫بەڕێزت بێت داگیركردنی موسڵ لەالیەن‬ ‫داعشەوە تەنها ناو بوە؟ پاشان ئەی‬

‫پرسی كوردەكان لەم بارودۆخەدا چی؟‬ ‫پرۆفیسۆر دكتۆرجیهاد ع��ۆدە‪:‬‬ ‫پێویستە ئاماژە بەوە بدەم لەسەرەتای‬ ‫داگیركردنی موسڵ‪ ،‬پاش ئاماده‌كردنی‬ ‫دۆخەكە بۆ پرۆسەی داگیركردنەكە‪،‬‬ ‫سێ ڕیكخراوی دیار و جیا بەشداریان‬ ‫ل��ەداگ��ی��رك��ردن��ی ئ��ه‌و ش���اره‌دا ك��رد‪،‬‬ ‫ئەوانیش ڕێكخراوی « داع��ش» و‬ ‫پێكهاتەی ه��ۆزەك��ان و سوپای «‬ ‫نەقشبەندی»‪ .‬بەڕای من تواناو هێزو‬ ‫كاریگەری ئەم دو رێكخراوەی تر لە‬ ‫ڕێكخراوی داعشی جیهادی زۆر زیاتر‬ ‫بو‪.‬‬ ‫ك��وردەك��ان��ی��ش زو ك��ەوت��ون��ەت��ە‬ ‫خ��ۆو ناوچە جێناكۆكانیان ل �ه‌ڕوی‬ ‫سه‌ربازییه‌وه‌ کۆنتڕۆڵکرد‪ ،‬سنوری‬ ‫خ��ۆی��ان ل��ەگ��ەڵ داع��ش و ڕێكخراوە‬ ‫ش��ەرك��ەرەك��ان��دا ج��ی��اك��ردوەت��ەوە‪.‬‬ ‫هەرچەند هێشتا ئامارێكی ڕاس��ت‬ ‫نەدراوەتە دەستەوە كە توركمانەكان‬ ‫ژم��ارەی��ان چ��ەن��دە‪ ،‬ب��ەاڵم لەوناوچە‬ ‫جێناكۆكانە بونیان هەیە لەگەڵ‬ ‫ك���وردەك���ان ب��ەت��ای��ب��ەت ل��ەس��ن��وری‬ ‫كەركوك و «تازەخورماتو» نزیكەی‬ ‫‪20‬كیلۆمەتری باشوری شاری كەركوك‪،‬‬ ‫بەهۆی ئەوەی ئەمانە شیعەمەزهەبیان‬ ‫تیادایە جاران لەژێر ناوی « هێزەكانی‬ ‫س��ەح��وە» ش���ەڕی دژە ق��اع��ی��دەو‬ ‫س��ون��ن��ەی��ان دەك����رد‪ ،‬ب���ەاڵم ئێستا‬ ‫لەچوارچێوەی هێزی پێشمەرگەدا و‬ ‫یان لەپەنای هێزی پێشمەرگەدا بیری‬ ‫تایفی شیعی هەر دەیانجوڵێنێت و‬ ‫ش��ەڕی داع��ش ی��ش دەك���ەن‪ ،‬هێزی‬ ‫پێشمەرگەش دەتلێنن ب��ەش��ەڕی‬ ‫سوننەو داعشەوە‪ .‬دەبیستین كەشەڕ‬ ‫لەنێوان پێشمەرگەو داعش دا كراوە‬ ‫و كوژراو و بریندار هەیە‪ ،‬لەراستیدا‬ ‫بیری تایفی كاریگەری تێوەگالنیان لەو‬ ‫شەڕە زیاتردەكات‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬ڕۆڵ��ی كورد‬ ‫ل��ە پ��اراس��ت��ن��ی ش���اری ك��ەرك��وك‪،‬‬ ‫دورخستنەوەی لەدەستی ڕێكخراوی «‬ ‫داعش» چۆن هەڵئەسەنگێنی؟‬ ‫پرۆفیسۆر جیهاد عۆدە‪ :‬لەسنوری‬ ‫ناوچە ناكۆكەكاندا شیعە مەزهەب و‬ ‫سوننە مەزهەب تێكەاڵوبوون‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫ل��ە» ت��ازە خورماتو» و شیعەكان‬ ‫الفیتەی سەوزی شیعی لەپاڵ ئااڵی‬ ‫توركمانی بەرەنگی س��ەوزو هیالل‬ ‫و ئەستێرەكەیەوە‪ ،‬ب��ەرزدەك��ەن��ەوە‬ ‫هاوڕایی بیرو تێفكرینی شیعەی ئێراقن‬ ‫و بەفتواكانی ئایەتواڵ سیستانی‬ ‫چ��ەك هەڵدەگرن وخ��ۆی��ان پڕچەك‬ ‫دەكەن‪ .‬ئەمە بۆ خۆی دۆخی سنوری‬ ‫پێشمەرگەو كوردەكان ئاڵۆزتردەكات‪،‬‬ ‫چونكە كوردەكان لەوناوچە هێزیان‬ ‫هەیەو دژایەتی توركمانەكانیش ناكەن‪،‬‬ ‫تەنانەت لەگەڵ هێزی پێشمەرگەدا‬ ‫چ��ەك��داری شیعی توركمانیش لەو‬ ‫ناوچانە ئامادەی دەرچون و دەوریاتی‬ ‫س��وپ��ای��ی��ش دەب�����ن‪ ،‬ب��ۆی��ە ه��ێ��زی‬ ‫پێشمەرگە بەهۆی ئەم هێزە شیعیەوە‬ ‫هەرگیز بێشەڕو شۆرنابێت‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫پێشمەرگە شەری داعش و سوننەش‬ ‫تائێستە لەبیریاندا نیەو تەنها پاراستنی‬ ‫سنوری خۆیان لەكارنامەیاندا هەیە‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدا بەو پێیەی توركمانەكان‬ ‫هەستدەكەن كە ناوچەكەیان دراوەتەوە‬ ‫پاڵ هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫پ��اش ئ���ەوەی س��وپ��ای ئ��ێ��راق‪ ،‬بێ‬ ‫هیچ ڕوب��ەڕوب��ون��ەوەی��ەك چەكەكانی‬ ‫جێهێشت و ناوچەكەی تەسلیمی هێزی‬ ‫پێشمەرگە كردەوە‪ ،‬ئێستاش جۆرێك‬ ‫لەهەماهەنگی لەنێوانیشیاندا هەیە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەو سنورە‪ ،‬سنورێكی هێمن‬ ‫نەبوە و نابێت‪.‬‬