478

‫شەڕی داعش و‬ ‫مەزهەبی دەگاتە بەغدا‬ ‫پرۆفیسۆر جیهاد عۆدە بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫‪8‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )478‬دو شةممة ‪2014/8/4‬‬

‫"چاودێر" چاوپێكەوتنێكی پەخشنەكراوی مەال بەختیار لەگەڵ كەناڵی “كوردسات نیوز” باڵودەكاتەوە‬

‫مەال بەختیار‪ :‬بۆچونی گشتی ئێمەو پارتی لەسەر سەربەخۆیی‬ ‫كوردستان‌و مەترسییەكانی داعش هیچ جیاوازییەكی نییە‬ ‫بڕوام وایە ئەمەریكاو ئێران‬ ‫بۆ لێدانی داعش هەماهەنگی بكەن‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫"چاودێر" دەقی ئەو چاوپێكەوتنەی مەال‬ ‫بەختیار باڵودەكاتەوە كە رۆژی ‪2014/7/9‬‬ ‫ل��ەس��ەر داخ����وازی ك��ەن��اڵ��ی ك��وردس��ات‬ ‫نیوز ئەنجامدرا‪ ،‬ب��ەاڵم چاوپێكەوتنەكە‬ ‫پەخشنەكرا‪ .‬كە تێیدا ناوبراو چەندین‬ ‫ت���ەوەری گرنگی تایبەت بە ب��ارودۆخ��ی‬ ‫عیراق‌و هەرێمی كوردستان‌و یەكێـتی‌و‬ ‫مەترسییەكانی داعش‌و پەیوەندیی حزبە‬ ‫كوردستانییەكان شیدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ل���ەوب���ارەی���ەوە م���ەال ب��ەخ��ت��ی��ار‪ ،‬لە‬ ‫پێشەكییەكدا سەبارەت بە پەخشنەكردنی‬ ‫چ��اوپ��ێ��ك��ەوت��ن��ەك��ە ن��وس��ی��وی��ەت��ی "ئ��ەم‬ ‫چاوپێكەوتنە‪ ،‬لەسەر داخوازی "كوردسات‬ ‫نیوز"‪ ،‬رۆژی (‪ )2014/7/9‬ئەنجامدراوە‪،‬‬ ‫وەك��و هەمیشە‪ ،‬لەسەر ت��ەواوی ت��ەوەرو‬ ‫جومگەكان‪ ،‬بەڕاشكاوی قسەی خۆم كرد‪.‬‬ ‫وادی���ارە‪ ،‬ئەم ج��ۆرە وەاڵم��ە راشكاوانە‪،‬‬ ‫لەگەڵ سیاسەتی ئێستای "كوردسات نیوز"‬ ‫ناگونجێ‌‪ .‬بۆیە پەخشیان نەكرد‪.‬‬

‫لەسەر تێپەڕاندنی ئەو جۆرە هەڵبژاردنەی كە لەپارێزگای‬ ‫هەولێر كرا‪ ،‬موزەكەرەیەكمان داوە بەبرایانی پارتی‬

‫دوای چاوەڕوانییەكی پێویست‪ ،‬مافی‬ ‫خ��ۆم��ە‪ ،‬چۆنم ب��وێ‌‪ ،‬چاوپێكەوتنەكە‬ ‫باڵوبكەمەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ رێزم بۆ كوردسات نیوز‪.‬‬ ‫مەال بەختیار‬ ‫دەقی چاوپێكەوتنەكە لەالپەڕەكانی‬ ‫(‪)4-3-2‬دا دەخوێننەوە‬

‫لەسەردانەكەماندا‬ ‫بۆ ئێران پێمان‬ ‫راگەیاندن كە تەرحی‬ ‫سەپێنراو قبوڵناكەین‬

‫بۆ روبەڕوبونەوەی داعش‬ ‫ئەمەریكا چاوەڕێی حكومەتێكی بێ مالكی دەكات‬ ‫گۆڕان رازی نیە‪ ،‬دو ساڵی‬ ‫یەكەم پارێزگار الی یەكێتی بێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوێنێ خولێكی دیكەی گفتوگۆكانی‬ ‫الیەنە براوەكانی ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫سلێمانی دەستیپێكردەوەو بڕیاریشە ئەم‬ ‫پرسە لەكۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫سلێمانی گفتوگۆی لەسەر بكرێتەوە‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر"یش‬ ‫ئەگەرێكی بەهێزە كە پۆستی پارێزگاری‬ ‫سلێمانی دو ساڵ بە دو ساڵ لەنێوان‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕاندا دابەشبكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گۆڕان بەوە رازی نییە دو ساڵی یەكەم‬ ‫پۆستەكە الی یەكێتی بێت‪.‬‬ ‫دوێنێ ‪ 2014/8/3‬گفتوگۆكانی وەفدی‬

‫دانوستانكاری یەكێـتی لەگەڵ لیستی‬ ‫خزمەتی كۆمەڵ‌و یەكگرتو كۆبونەوەو‬ ‫هاوكات گۆڕانیش بەهەمان شێوە لەگەڵ‬ ‫ئەو لیستە ئیسالمیەدا كۆبونەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەگەیشتونەتە ئەنجامێكی یەكالكەرەوە‪.‬‬ ‫ل����ەوب����ارەی����ەوە‪ ،‬س��ەرچ��اوەی��ەك��ی‬ ‫باوەڕپێكراو‪ ،‬بە "چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫یەكێتی رازی بوە پۆستی پارێزگاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬دو ساڵ بە دو ساڵ لەنێوان‬ ‫یەكێتی‌و گ��ۆڕان��دا دابەشبكرێت‌و دو‬ ‫ساڵی یەكەمیش یەكێتی ئەو پۆستە‬ ‫وەربگرێت‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا بزوتنەوەی‬ ‫گ��ۆڕان رەزام��ەن��دی خ��ۆی لەسەر ئەم‬ ‫پێشنیازە دەرنەبڕیوە‪.‬‬

‫ژان بۆدریار دەربارەی دین‬ ‫‪5‬‬

‫پارلەمان لە وتاری‬ ‫مزگەوتەكان دەكۆڵێتەوە‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫سەرۆكی لیژنەی ئەوقاف لەپارلەمانی‬ ‫كوردستان رایدەگەیەنێت‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫ن��ەه��ێ��ش��ت��ن��ی ف����رە وت������اری ئ��ای��ن��ی‬ ‫لەمزگەوتەكانی كوردستاندا‪ ،‬لیژنەیەك‬ ‫بەهاوكاری وەزارەتی ئەوقاف‌و كاروباری‬ ‫ئاینی دروستدەكەن‪.‬‬ ‫د‪ .‬س��ەراج ئەحمەد محەمەد‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫ل��ی��ژن��ەی ئ��ەوق��اف‌و ك���اروب���اری ئاینی‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬لەلێدوانێكدا‬ ‫بۆ "چ��اودێ��ر" رایگەیاند‪ ،‬وەك لیژنەی‬ ‫ئەوقاف هەفتەیەك پێش جەژن لەگەڵ‬ ‫وەزی��ری ئەوقافدا كۆبوینەتەوە‌و یەك‬

‫نۆرەی‬ ‫“دی ماریا” یە؟‬

‫لەتەوەر‌و بابەتەكان كە بەگرنگمان زانی‬ ‫باسی لێبكەین‪ ،‬فرە وت��اری ئاینی بو‬ ‫لەالیەن ژمارەیەك لەمامۆستایانی ئاینی‬ ‫لەمزگەوتەكاندا‪ ،‬دەبێت وەزارەتی ئەوقافی‬ ‫هەرێم زۆر بەجدی كار لەسەر ئەو بابەتە‬ ‫بكات‪ ،‬ئێمەش بۆ چارەسەركردنی ئەوە‪،‬‬ ‫بیرمان لەرێگاچارەیەكی گونجاو كردۆتەوە‬ ‫جا چ وەك پڕۆژە یاسا‪ ،‬یان رێنمایی بێت‬ ‫بەهاوكاری‌و هەماهەنگی هەردوالمان‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "بێگومان نەك هەر بۆ‬ ‫وتاری رۆژی هەینی‪ ،‬بەڵكو بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی بۆ وتاری ئاینیش دەمانەوێت كە‬ ‫وت��اری ئاینی یەكڕەنگی‌و یەك دەنگی‬ ‫لەهەرێمدا پێوە دیاربێت‪.‬‬

‫‪7-6‬‬

‫‪5‬‬

‫"تائێستا نزیكەی ‪ 500‬كورد‬ ‫پەیوەندییان بەداعشەوە كردوە"‬

‫‪5‬‬

‫شێرکۆ بێکەس بە پاسکیلێکەوە‬ ‫دەگەڕێتەوە‬

‫‪1‬‬

‫ذمارة (‪ )478‬دو شةممة ‪2014/8/4‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫«چاودێر» دەقی چاوپێكەوتنێكی پەخشنەكراوی مەال بەختیار لەگەڵ “كوردسات نیوز” باڵودەكاتەوە‬

‫مەال بەختیار‪ :‬جیاوازی لەبۆچونی گشتی‌و لێكدانەوەی گشتی‬ ‫یەكێتی‌و پارتی لەسەر راپرسی‌و مەترسی داعش نییە‬ ‫ئەم چاوپێكەوتنە‪ ،‬لەسەر داخوازی‬ ‫«كوردسات نیوز»‪ ،‬رۆژی (‪)2014/7/9‬‬ ‫ئەنجامدراوە‪ ،‬وەكو هەمیشە‪ ،‬لەسەر‬ ‫تەواوی تەوەرو جومگەكان‪ ،‬بەڕاشكاوی‬ ‫قسەی خۆم كرد‪.‬‬ ‫وادیارە‪ ،‬ئەم جۆرە وەاڵمە راشكاوانە‪،‬‬ ‫لەگەڵ سیاسەتی ئێستای «كوردسات‬ ‫نیوز» ناگونجێ‌‪ .‬بۆیە پەخشیان نەكرد‪.‬‬ ‫دوای چاوەڕوانییەكی پێویست‪ ،‬مافی‬ ‫خۆمە‪ ،‬چۆنم بوێ‌‪ ،‬چاوپێكەوتنەكە‬ ‫باڵوبكەمەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ رێزم بۆ كوردسات نیوز‪.‬‬ ‫مەال بەختیار‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬ئەگەر لەگۆڕانكارییەكانی‬ ‫ناوچەكەوە دەستپێبكەین‪ ،‬یان راستر بڵێم‬ ‫لەدوای هێرشەكانی داعشەوە دەستپێبكەین‪،‬‬ ‫كە بەڕێزتان پێشتر پێشبینی ئەم بارودۆخەی‬ ‫ئێستای ناوچەكەتان كردبو‪ .‬خوێندنەوەی‬ ‫جیاواز هەیە بۆ روداوەكانی ئەم دواییە‪،‬‬ ‫بەتایبەت سەبارەت بەهەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫هەندێك لەچاودێران یان ئاماژەكان بۆ ئەوەن‬ ‫كە دەرفەتێكی زێڕین بۆ هەرێمی كوردستان‬ ‫هاتۆتەئاراوە‪ ،‬س��ەب��ارەت بەڕاگەیاندنی‬ ‫دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان‪ ،‬ئایا ئەمە‬ ‫دەرفەتە زێڕینەكەیە؟ ئایا سەركردایەتی‬ ‫سیاسی كورد‪ ،‬خۆی بۆ ئەم دەرفەتە زێڕینە‬ ‫ئامادەكردوە؟ ئەگەر خۆی ئامادە نەكردوە‪،‬‬ ‫هۆكارەكان چین؟‬ ‫مەال بەختیار‪-‬سوپاس بۆ چاوپێكەوتنەكە‌و‬ ‫كاتی خۆیەتی‪ .‬بێگومان سەبارەت بەوەی‬ ‫پێشبینی كراوە یان نەكراوە‪ ،‬ئەوە لێگەڕی‬ ‫با لەدوتوێی مێژودا بمێنێتەوە‪ .‬كە بەداخەوە‬ ‫هەندێكجار نەك ئەو قسانەی دەكرا لەسەر‬ ‫مەترسییەكانی ئێستا وەك پێویست گوێی‬ ‫لێنەدەگیرا! بگرە پێچەوانەكەی دەوتراو‬ ‫تەنانەت لەسەر ئ��ەو قسانەش دژایەتی‬ ‫دەكراین‪ ،‬كە دەمانوت بارودۆخەكە بەرەو‬ ‫هەلومەرجێكی مەترسیداری ئاوامان دەبات‪.‬‬ ‫ئەوە لێدەگەڕێم‪.‬‬ ‫دێمەوە سەر مەسەلەی سەربەخۆیی‪،‬‬ ‫كە ئایا هەلومەرجەكە چی بۆ كورد تێدا‬ ‫هەڵكەوتوە‌و بابەتێكی زۆر گرنگە‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئێستا وای لێهاتوە كە (موزایەدە پەڵەی‬ ‫داوە!) ل��ەن��او ب��زوت��ن��ەوەی ك��وردای��ەت�ی‌و‬ ‫لەكوردستاندا‪ .‬ئەوەندەی موزایەدە بەم‬ ‫م��ەس��ەالن��ەوە دەك����رێ‌‪ ،‬خ��ەری��ك��ە هەمو‬ ‫دەب ‌ێ بەموزایەدە‪ .‬كە بەشبەحاڵی خۆم‬ ‫بۆ دەس��ت��ەواژەی م��وزای��ەدەی��ش‪ ،‬كە بۆ‬ ‫یەكەمینجارە لێرەوە دەیڵێم باوەڕموایە بڵێن‬

‫موزەكەرەیەكمان‬ ‫داوە بەبرایانی‬ ‫پارتی‪ ،‬لەسەر‬ ‫تێپەڕاندنی ئەو‬ ‫جۆرە هەڵبژاردنەی‬ ‫كە لەپارێزگای‬ ‫هەولێر كراوە‬ ‫«زۆر بەرك ‌ێ«‌و بۆ موناقەسەش «كەم‬ ‫بەركێ‌« بەكاربهێنین‪ .‬ئێستا زۆربەركێ‌‬ ‫لەتێزەكانی س��ەرب��ەخ��ۆی��ی كوردستان‬ ‫لەم كەناڵ‪ ،‬لەو سایت‌و رۆژنامە هاتۆتە‬ ‫پێشەوەو راستەوخۆ هەندێكجار‌و زۆرجاریش‬ ‫ناڕاستەوخۆ‪ ،‬هەندێك فەریكە نوسەر‌و‬ ‫كاسەلێسی ئەمالو ئەوال‪ ،‬دەیانەو ‌ێ یەكێتیی‬ ‫بخەنە ژێر پرسیارەوە لەسەر پرسێكی ئاوا‪.‬‬

‫بۆ یەكەمینجار لەدوای جەنگی دوەمی جیهانەوە هەتا ساڵی (‪ )1982‬یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬دروشمی «مافی چارەی خۆنوسین» بەرزدەكاتەوە‬ ‫دەم���ەو ‌ێ ل��ێ��رەدا مۆڵەتم ب��دەی��ت كە‬ ‫پ��ان��ۆرام��ای��ەك ل��ەس��ەر ئ��ەم ب��ارودۆخ��ە‬ ‫باسدەكەم‌و پیادەچینەوە بۆ ئ��ەوەی كە‬ ‫نەوەیەكی ت��ازە هەیە‌و خوێنەری كتێب‬ ‫كەمبۆتەوە‪ ،‬خوێنەری مێژو كەمتر بۆتەوە‪.‬‬ ‫بۆیە پێمخۆشە ئەم بەرنامە تایبەتییە‬ ‫بقۆزمەوە بۆ ئ��ەوەی ئ��اوڕێ��ك ل��ەڕاب��ردو‬ ‫بدەینەوەو هەندێك لەالپەڕەكانی ئەم‬ ‫وێستگە سیاسییانە سەبارەت بەمافەكانی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬سەربەخۆیی چۆن گوێزرایەوە بۆ‬ ‫ئۆتۆنۆمی‌و چۆن ئۆتۆنۆمیمان گۆڕی بۆ‬ ‫فیدراڵ‌و ئێستاش لەسەركەوتنی فیدراڵدا‬ ‫چۆن بیر لەستراتیجێكی تر دەكەینەوە‪.‬‬ ‫م��ێ��ژوی ب��زوت��ن��ەوەی ك��ورد ل��ەس��ەدەی‬ ‫حەڤدەهەم‌و هەژدەهەم‪ ،‬پڕە لەخەبات لەپێناو‬ ‫پاراستنی میرنشینەكانی كوردستان‪ ،‬لەوێ‌‬ ‫شتێك نییە بەناوی ئۆتۆنۆمی‪ ،‬خەباتە بۆ‬ ‫ئەوەی میرنشین بمێنێ‌‪ .‬میرنشین یەكەمین‬ ‫ناوكی دەسەاڵتی سەربەخۆیی كوردستانە‬ ‫لەسەردەمی دەرەبەگایەتیدا‪ .‬هەمو سەدەی‬ ‫حەڤدەهەم‌و هەژدەهەم هێرشی سەفەوی‌و‬ ‫عوسمانی‌و قاجارییەكانە بۆ لەناوبردنی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی سەربەخۆیی میرنشینەكان‌و‬ ‫ئەوانیش بەرەنگاری دەكەن بۆ ئەوەی ئەو‬ ‫دەسەاڵتە بمێنێ‌‪ .‬ئەگەر بمابایە دەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆی سەرانسەری كوردستان‪ ،‬لەدوای‬ ‫ئەو میرنشینانە دەهاتەدی‪ ،‬بەاڵم نەهاتەدی‬ ‫هەتا سەدەی نۆزدەهەم‪ .‬هەتا ناوەڕاستی‬ ‫س���ەدەی ن��ۆزدەه��ەم��ی��ش راپەڕینەكانی‬ ‫بزوتنەوەی ك��ورد‪ ،‬هەتا دەگاتە كۆتایی‬ ‫س��ەدەی نۆزدەهەمیش ئەو راپەڕینانەی‬ ‫بزوتنەوەی كورد لەهەمو بەشەكانی كورستان‬ ‫ب��ۆ سەربەخۆیی كوردستانە‪ .‬لوتكەی‬ ‫ئ��ەو راپەڕینانەش لەسەردەستی شێخ‬ ‫عوبەیدوڵاڵی نەهری (‪ )1880‬لەناوچەی‬ ‫نەهری یان هەكاری‪ ،‬كۆنگرەی نەتەوەیی‬ ‫كورد دەبەستێ‌‌و ستراتیجی رزگاركردنی هەر‬ ‫چوارپارچەكەی كوردستان لەو كۆنگرەیەدا‬ ‫دەنەخشێنرێ‌‪ .‬ئەم خەباتەش ب��ەردەوام‬ ‫دەب�ێ‌‪ ،‬لەهەمو بەشەكانی كوردستان بۆ‬ ‫سەربەخۆیی كوردستان هەتا سەروبەندی‬ ‫پاشەكشەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی‌و‬ ‫سەرهەڵدانی ئیتحادی‌و تەرەقی لەباكوری‬ ‫كوردستاندا‪ .‬ل��ەم ك��ات��ەدا قسە لەسەر‬ ‫ئیساڵحات‌و ئۆتۆنۆمی ب��ۆ گ��ەالن��ی ناو‬ ‫قەڵەمڕەوی عوسمانی دەكرێ‌‪.‬‬ ‫لێرەدا دیقەت بدە كە بۆ یەكەمینجار‬ ‫لەمێژوی ئەدەبیاتی سیاسی كوردیدا‌و‬ ‫ئەدەبیاتی ئەرمەنی‌و چەركەسی‌و گەالنی‬ ‫ت��ردا‪ ،‬قسە ل��ەوەدەك��ر ‌ێ كە ئۆتۆنۆمی‬

‫لەچوارچێوەی قەڵەمڕەوی عوسمانیدا‬ ‫بەگەالن ب��درێ‌‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا ئەگەر‬ ‫س��ەی��ری ه��ەم��و ئ��ەوروپ��ا بكەیت‪ ،‬یەك‬ ‫ئەزمونی ئۆتۆنۆمی ل��ەئ��ەوروپ��ا نییە‪.‬‬ ‫عوسمانییەكان‪ ،‬یان توركخواهەكانی ناو‬ ‫عوسمانییەكان دەیانەو ‌ێ ئەزمونی فیدراڵ‬ ‫لەدنیادا بچوك بكەنەوە بەناوی ئۆتۆنۆمی‬ ‫یان خۆبەڕێوەبردنی ئەم گەالنە بۆ ئەوەی‬

‫بەاڵم دواتر ئەو پرسە كپ دەبێتەوە هەتا‬ ‫سەردەمی كۆماری مەهاباد‌و پێش ئەویش‬ ‫(ژ ‌ێ كاف) هەیە لەوێ‌‌و گۆڤاری (نیشتمان)‬ ‫دەردەك���ات‪ ،‬كە ئ��ەو گ��ۆڤ��ارەش یەكێكە‬ ‫لەگۆڤارە ناسیونالیستەكانی ك��وردی‪ ،‬كە‬ ‫لەژمارە (‪)5،6،7،8،9‬دا دەڵێت «بژی‬ ‫كوردو كوردستانی گ��ەورە»‪ ،‬كە ئەمەش‬ ‫ل��ەروپ��ەڕی یەكەمی گ��ۆڤ��ارەك��ەدا هەیە‪.‬‬

‫ئێستا پرۆژەی دەستور هەم لەنێوان‬ ‫یەكێتی‌و پارتی رێككەوتن هەیە‪ ،‬هەم‬ ‫لەپەرلەمان بڕیار هەیە‪ ،‬هەم نامەی‬ ‫رەسمی بەڕێز سەرۆكی هەرێم بۆ‬ ‫پەرلەمان هەیە‪ ،‬كە لەماوەی دوای‬ ‫هەڵبژاردنەوەی پەرلەمان‪ ،‬ئەم‬ ‫پەرلەمانە دەبێت رۆڵی خۆی ببینێت‬ ‫ئەوكاتە هەمیشە عوسمانییەكان زاڵبن‪.‬‬ ‫كاتێكیش جەنگی یەكەمی جیهانی دێتە‬ ‫پێشەوە‪ ،‬هەر لەوكاتەدا بۆ یەكەمینجار‬ ‫وشەی ئۆتۆنۆمی لەسەر دەستی (شێخ‬ ‫عەبدولقادری نەهری)‪ ،‬كە كوڕی (شێخ‬ ‫عوبێدواڵی نەهری)یە دێتە ناو ئەدەبیاتی‬ ‫كوردییەوە‪ .‬راپەڕینەكانی الی ئێمەش‬ ‫لەباشور‪ ،‬لەڕاپەڕینی بارزانییەكانەوە هەتا‬ ‫هەوڵەكانی باكور‪ ،‬هەمویان لەژێر كاریگەری‬ ‫ئەو ئەدەبیاتەدا‌و لەو ماوە كەمەدا‪ ،‬باس‬ ‫لەسەربەخۆیی نامێن ‌ێ لەمێژودا‪ .‬بەاڵم كە‬ ‫شێخ مەحمود سەرهەڵدەدا‪ ،‬سمكو كە‬ ‫سەرهەڵدەدا‪ ،‬دیسانەوە سەربەخۆیی دێتە‬ ‫پێشەوە‪ .‬دواهەمین س��ەرداری كوردیش‬ ‫لەمێژوی بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورددا‬ ‫شێخ م��ەح��م��ود‪-‬ە ك��ە ئ��ااڵی ش��ەك��اوەی‬ ‫سەربەخۆیی كوردستان هەڵدەگرێ‌‪ ،‬دیارە‬ ‫شێخ سەعیدی پیران‌و راپەڕینی ئاگری داخ‬ ‫پێش ئەوەش‪ ،‬هەمویان بۆ سەربەخۆییە‪.‬‬

‫ب��ەاڵم كە (ژ ‌ێ ك��اف) دەگ��ۆڕ ‌ێ بەحزبی‬ ‫دیموكراتی كوردستان‌و كۆماری كوردستان‬ ‫رادەگەیەنرێ‌‪ ،‬بۆ خۆم خوێندنەوەم بۆ‬ ‫كۆمارەكە ئەوەیە كە بەكردەوە كۆمارێكی‬ ‫سەربەخۆیە ل��ەو ه��ەل��وم��ەرج��ەدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چ��اوەڕێ��ی پشتیوانیان ك���ردوە تاببێ‌‬ ‫بەسەربەخۆیی‪ ،‬بەداخەوە پیالنگێڕییەكان‌و‬ ‫خیانەتی سۆڤییەتی ئەوكاتە كۆماریان‬ ‫لەناوبرد‪ .‬ئیتر لێرەوە قۆناغی ئۆتۆنۆمی‬ ‫دەستپێدەكات لەمێژوی كورددا‌و ئۆتۆنۆمی‬ ‫دەبێت بەئایدۆلۆجییەت‪ ،‬دەب ‌ێ بە بەرنامەی‬ ‫حزبەكان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان‪-‬یش‬ ‫ئااڵ هەڵگری ستراتیجی ئۆتۆنۆمییە لەمێژوی‬ ‫گەلەكەماندا‪ .‬بێگومان ئەم پارتەی كە ئێستا‬ ‫هەیە درێژەپێدەری هەمان ئەو پارتییەیە‬ ‫كە كۆمار شكاوەو ستراتیجی ئۆتۆنۆمیش‬ ‫بەتەواوەتی چ لەسەردەمی مامۆستا ئیبراهیم‬ ‫ئەحمەد‪ ،‬چ دوای ئەویش لەسەردەمی مام‬ ‫جەالل‌و دواتریش لەگەڕانەوەی خوالێخۆشبو‬

‫ب��ارزان��ی‪-‬ی��ش��دا ه��ەم��ان ئ��اراس��ت��ەی��ە كە‬ ‫ئۆتۆنۆمییە‪ ،‬هەتا ئەوكاتەی كە یەكێتیی‪-‬ش‬ ‫دادەم���ەزر ‌ێ بەداخەوە هەر ئۆتۆنۆمییە‪،‬‬ ‫ك��ە ئۆتۆنۆمیش ستراتیجێكی نەزۆكە‬ ‫لەبزوتنەوەی كوردایەتیدا‌و لەڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا‪ ،‬بۆ؟ چونكە لەڕۆژهەاڵتێكدا هیچ‬ ‫واڵتێك لەداگیركەرانی كوردستان دیموكراتی‬ ‫نەبن‪ ،‬چۆن داوای ئۆتۆنۆمی لێدەكەیت؟!‬ ‫ئۆتۆنۆمی بەشێكی ئۆرگانێكی سیستمێكی‬ ‫دیموكراتییە‪ .‬كە دیموكراسیش نەبو مەحاڵە‬ ‫ئۆتۆنۆمی بێتەدی‪.‬‬ ‫لێرەشەوە دێمە سەرخاڵێكی گرنگ‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە كە شۆڕشی ئەیلول تەواوی‬ ‫ستراتیجەكەی ئۆتۆنۆمییە‪ ،‬كە خیانەتننامەی‬ ‫جەزائیر م��ۆر دەك���رێ‌‪ ،‬ستراتیجەكەی‬ ‫ئۆتۆنۆمییە‪ ،‬كە پارتی‌و قیادەی مۆقەتەش‬ ‫دادەم���ەزر ‌ێ ستراتیجەكەی ئۆتۆنۆمییە‪،‬‬ ‫كە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪-‬یش‬ ‫دادەمەزرێ‌‪ ،‬ستراتیجەكەی هەر ئۆتۆنۆمییە‪.‬‬ ‫بۆ بەدبەختی‪-‬ش كە كۆمەڵەی رەنجدەران‬ ‫(‪ )1970‬دادەمەزرێ‌‪ ،‬هەر باسی ئۆتۆنۆمی‬ ‫دەكات‪ ،‬لەكاتێكدا كۆمەڵەی رەنجدەران‪،‬‬ ‫چەپێكی ماركسیستی ماویستییە‪ .‬دواتریش‬ ‫ك��ە ش���ۆڕش دەستپێدەكەین‪ ،‬دەڵێین‬ ‫«دیموكراسی بۆ عیراق‌و ئۆتۆنۆمی راستەقینە‬ ‫بۆ كوردستان»‪« ،‬الثورة العراقیە المندلعە‬ ‫من جبال كردستان»‪ .‬ئەمە قسەی ئێمەیە‪،‬‬ ‫قسەی پارتی‌و حزبی شیوعیش هەروابوە‪،‬‬ ‫قسەی بزوتنەوەی سۆسیالیست‪-‬ش هەروا‬ ‫ب��وە‪ .‬هەتا ساڵی (‪ )1982‬هیچ حزبێك‬ ‫لەكوردستاندا قسە لەگۆڕینی ستراتیجی‬ ‫ئۆتۆنۆمی ناكات‪ .‬بەڵكو یەكەمین حزب كە‬ ‫قسە لەسەر گۆڕینی ئەو ستراتیجە دەكات‪،‬‬ ‫بۆ یەكەمینجار ل��ەدوای جەنگی دوەم��ی‬ ‫جیهانەوە هەتا ساڵی (‪ )1982‬یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‪-‬ە‪ ،‬دروشمی «مافی‬ ‫چارەی خۆنوسین» بەرزدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ك����وردس����ات ن���ی���وز‪ -‬ت���ۆ م��ێ��ژوت‬ ‫بەبیرهێناینەوە‪ ،‬باست لەقۆناغەكانت كرد‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی ئێستا گرنگەو قسەی لەسەر‬ ‫دەك��رێ‌‪ ،‬هەمو دەڵێن دەرف��ەت��ی زێڕینە‬ ‫ب��ۆ ك���ورد‪ ،‬كاتی راگەیاندنی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫سەربەخۆی كوردستانە‪ ،‬ب��ەاڵم یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كرودستان‪ ،‬سیاسەتێكی رونی‬ ‫نییە‪ ،‬تەنانەت ب��اس ل���ەوەش دەك��رێ‌‪،‬‬ ‫كە ئێوە دژی هەوڵەكانن بۆ راگەیاندنی‬ ‫دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان‪ ،‬بۆچی؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬كەمێك لەقسەكانم ماوە‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانم وەاڵمی ئەم پرسیارەت‬

‫بەدوری نازانم‬ ‫ئەمریکا و ئێران‬ ‫بۆلێدانی داعش‬ ‫هاوكاری یەكتر‬ ‫بكەن‬ ‫دەتوانر ‌ێ مافی چارەنوس بەسەربەخۆیی‬ ‫لێكبداتەوە‪ .‬ئەمە یەك‪ .‬كەواتە یەكێتی‬ ‫كە وتویەتی ستراتیجە گشتییەكەمان مافی‬ ‫چارەنوسە‪ ،‬بەسەربەخۆیشەوەیە‪ ،‬نەك‬ ‫مافی چارەنوس هەتا فیدراڵی‌و باقییەكەی‬ ‫ترمان ناوێ‌‪ .‬لەسیاسەتدا قسەی واناكرێ‌‌و‬ ‫لێكدانەوەی واش ناكر ‌ێ بۆ دروشمی مافی‬ ‫چارەنوس‌و هیچ كەسێكیش ناتوان ‌ێ ئەو‬ ‫لێكدانەوەیە بكات‪.‬‬ ‫لێرەشەوە دێ��م��ەوە س��ەر ئ��ەوەی ئایا‬ ‫یەكێتی لەگەڵ مافی چارەنوس‌و دەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆی كوردستانە‪ .‬لەسەدا سەد ئەگەر‬ ‫هەلومەرجەكە گۆڕا‌و لەهەرالیەك ئومێدمان‬ ‫هەبێ‌‪.‬‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬مەبەستت چییە ئەگەر‬ ‫هەلومەرجەكە گۆڕا؟‬ ‫مەال بەختیار‪-‬هەلومەرجی ئێستای كە‬ ‫سیاسەتی نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتی‪،‬‬ ‫س��ی��اس��ەت��ی دەوڵ��ەت��ان��ی دەوروب�����ەری‬ ‫ك���وردس���ت���ان‪ ،‬س��ی��اس��ەت��ی ن��اوخ��ۆی��ی‪،‬‬ ‫هاوكێشە سیاسییەكانی ئێستا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫گۆڕاو یەكێتی‌و هەمو هێزە سیاسییەكان‬ ‫دانیشتین لێكۆڵینەوەمان لەبارەوە كردو‬ ‫لەپارلەمان لێكۆڵینەوەی بۆكراو زانیمان‬ ‫مافی چارەنوس‪ ،‬بەڕاگەیاندنی دەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆی كوردستان كاتێتی‪ ،‬ئەمڕۆ بێ‌‬ ‫لەگەڵیداین‪ ،‬سبەی ب ‌ێ لەگەڵیداین‪ .‬دو‬ ‫سبەی ب ‌ێ لەگەڵیداین‪.‬‬

‫«««‬

‫پێشەكی‬

‫بەدیقەتتر بدەمەوە‪ .‬ساڵی (‪ )1982‬یەكێتی‬ ‫دروشمی مافی چارەنوس بەرزدەكاتەوە‪،‬‬ ‫ل��ەئ��ەش��ك��ەوت��ی خ��ەت �ێ‌‪ ،‬ل��ەك��ۆب��ون��ەوەی‬ ‫سەركردایەتیدا بەسەرپەرشتی جەنابی مام‬ ‫جەالل‪ ،‬ئەمە دروشمە‪ ،‬گۆڕینی پرۆگرام‌و‬ ‫ستراتیجە‪ .‬لەڕاپەڕینیشدا كە دێینەوە‪،‬‬ ‫دەرفەتێك دێتە پێشەوە بۆ یەكێتی‪،‬‬ ‫ك��ە دروش��م��ەك��ەی ب��ەك��ردەوە جێبەجێ‌‬ ‫بكات‪ ،‬دروشمی فیدراڵمان بەرزكردەوە‪.‬‬ ‫بۆیە دەپرسم‪ ،‬هەمو مێژونوسەكان كە‬ ‫مێژوی ئێمە دەنوسنەوە‪ ،‬بەویژدانەوە‬ ‫بچن ساڵی (‪ )1992-1991‬ئەدەبیاتی‬ ‫هەمو حزبە سیاسییەكان بخوێننەوە بزانن‬ ‫فیدراڵ‌و دەستەواژەی فیدراڵ ك ‌ێ هێنایە‬ ‫ن��او ب��زوت��ن��ەوەی ك��وردای��ەت �ی‌و چۆنمان‬ ‫چەسپاند! ملمالنێی ئەوكاتەی یەكێتی‪-‬ش‬ ‫لەگەڵ هەمو الیەنەكان لەسەر فیدراڵ‌و‬ ‫حوكمی زات��ی چۆنەو چ��ۆن نییە‪ .‬واتە‬ ‫هەم دروشمەكە یەكێتیی گۆڕیویەتی‌و هەم‬ ‫جێبەجێكارەكەشی یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستانە لەساڵی (‪.)1992‬‬ ‫دێمەوە س��ەر پرسیارەكە‪ ،‬مەسەلەی‬ ‫سەربەخۆیی كوردستان‪ .‬جار ‌ێ ئەو بابەتە‬ ‫مافی چارەنوسیش دەگرێتەوە‪ .‬زاراوەی‬ ‫مافی چارەنوس‪ ،‬لەمافی روناكبیرییەوە‬ ‫هەتا مافی سەربەخۆیی دەگ��رێ��ت��ەوە‪.‬‬ ‫مافی روناكبیری‪ ،‬ئۆتۆنۆمی‪ ،‬فیدراڵی‪،‬‬ ‫كۆنفیدراڵی‌و سەربەخۆیی رەه��ا‪ .‬مافی‬ ‫چ��ارەن��وس هەمو ئەمانە دەگ��رێ��ت��ەوەو‬ ‫هەر هەلومەرجێك بێتە پێشەوە بۆ هەر‬ ‫میللەتێك‪ ،‬لەراپرسیدا بێ‌‪ ،‬یان بەبڕیاری‬ ‫سەركردایەتی‪ ،‬یان پەرلەمانی ئەو واڵتەبێ‌‪،‬‬

‫ذمارة (‪ )478‬دو شةممة ‪2014/8/4‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫هەر هەلومەرجێك بێتە پێشەوە بۆ هەر میللەتێك‪ ،‬لەراپرسیدا بێ‌‪ ،‬یان بەبڕیاری سەركردایەتی‪ ،‬یان پەرلەمانی ئەو واڵتەبێ‌‪،‬‬ ‫دەتوانرێ‌ مافی چارەنوس بەسەربەخۆیی لێكبداتەوە‬

‫ك���وردس���ات ن��ی��وز‪ -‬ك���ەوات���ە پێتوایە‬ ‫سەركردایەتی سیاسی كورد ئامادەنییە بۆ‬ ‫راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬ئێستا ئامادەین بۆ راپرسی‪،‬‬ ‫بەخوێندنەوەی من وایە هێشتا لەناو عیراقی‬ ‫دیموكراتی فیدراڵ‌و لەدەستورداین‪ .‬ئەگەر‬ ‫بێتو راپرسی بكەین‌و هەمو ناوچە كێشە‬ ‫لەسەرەكان بەزوترین كات بۆمان هەڵكەوت‬ ‫لەفرسەتێكی نزیكدا راپرسی لەسەر ناوچە‬ ‫كێشە ل��ەس��ەرەك��ان بكەین‌و بیانخەینەوە‬ ‫سەر كوردستان‪ ،‬بەكۆبونەوەی ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگاكان‌و قەزاكان‌و ناحییەكانیشەوە‪ ،‬دەبێ‌‬ ‫ئەوان بڕیاربدەن راپرسی بكرێ‌‌و بیانخەینەوە‬ ‫سەر كوردستان‪ .‬ئەمە یەك‪.‬‬ ‫دو‪ ،‬ئەم داع�ش‌و ماعشە‪ ،‬وەكو دیفاكتۆ‬ ‫ئ��ەگ��ەر حكومەتێكی ق��اع��ی��دەی��ی‪ ،‬ی��ان‬ ‫حكومەتێكی سەلەفی جیهادی توندڕەو‬ ‫لەناوچە سوننی نشینەكان داب��م��ەزرێ‌‌و‬ ‫ببن بەدراوسێی ئێمە‪ ،‬حكومەتی ئەمریكا‌و‬ ‫عیراق‌و دەوڵەتانی دەوروربەرمان دەرەقەتی‬ ‫نەیەن‪ ،‬بەشبەحاڵی خۆمان بەهیچ شێوەیەك‬ ‫ناب ‌ێ دڵنیابین‌و دەستبەج ‌ێ دەب ‌ێ دەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆی كوردستان رابگەیەنین‪.‬‬

‫كوردسات نیوز‪ -‬كەواتە دو بۆچونی جیاواز‬ ‫نییە لەناو مەكتەبی سیاسی؟‬ ‫مەال بەختیار‪-‬نەخێر‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك‪.‬‬ ‫گفتوگۆ هەیە‪ ،‬بەاڵم دو بۆچون دژ بەیەك‬ ‫لەناو یەكێتیی بونی نییە سەبارەت بەوەی ئەم‬ ‫هەلومەرجە چۆن دەقۆزینەوە‪ .‬شتی وا ئەسڵ‌و‬ ‫ئەساسی نییە‪ .‬هەركەسێك وتبێتی قسەی‬ ‫گیرفانی خۆیەتی‪.‬‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬سەبارەت بەگۆڕانكارییەكان‌و‬ ‫پێكهێنانی حكومەتی ت����ازەی ع��ی��راق‪،‬‬ ‫بەهەمانشێوە باس لەوەدەكرێت‪ ،‬كە یەكێتیی‬ ‫لەمالكی‪-‬یەوە نزیكە! ئێوە داكۆكی لەوە‬ ‫دەكەن كە جارێكی تر بۆ ویالیەتی سێهەم‬ ‫كاندید بكرێتەوە؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬بۆ مالكی چەند فرقەی‬ ‫س��ەرب��ازی ب��ۆ دروس���ت ك��ردوی��ن؟! چەند‬ ‫پارەی داوە بەیەكێتی؟! كە ئێستا موچەی‬ ‫كوردستانی بڕیوە‪ .‬مالكی چەند تەنكەر‬ ‫بەنزینی بۆ سلێمانی یان خانەقین‪ ،‬یان بۆ‬ ‫گەرمیان‌و كەركوك ن��اردوە‪ .‬مالكی لەكوێ‌‬ ‫كارئاسانییەكی بۆ یەكێتی كردوە هەتا ئەمە‬ ‫رەنگدانەوەی پەیوەندییەكی نهێنی نێوان‬ ‫یەكێتی‌و مالكی بێ‌! هەندێك كەس دەچنە‬ ‫الی مالكی قسە دەكەن‪ ،‬كە قسەی گیرفانی‬ ‫خۆیانە‪ .‬یەكێتیی یەكڕیزی كوردایەتی‪ ،‬گوتاری‬ ‫یەكگرتوی كوردایەتی بەهیچ شێوەیەك بۆ‬ ‫هیچ مەسەلەیەك ئێستا لێپرسراوێتی تێكدانی‬ ‫هەڵناگرین‪ .‬لەبەر ئەوە یەكێتی نە لەمالكی‬ ‫نزیكین لەسەر حسابی هیچ الیەكی تر‪ ،‬نە‬ ‫لەسوننە نزیكین لەسەر حسابی شیعە‪ ،‬نە‬ ‫لەشیعەش نزیكین لەسەر حسابی سوننە‪.‬‬ ‫بەشبەحاڵی خۆمان ئەو تۆمەتە رەتدەكەینەوە‬ ‫كە لەگەڵ مالكی رێككەوتنی نهێنی هەبێ‌‪.‬‬ ‫بەهیچ ش��ێ��وەی��ەك شتێكی وانییە وەك‬ ‫یەكێتیی‪-‬ش وامان وتوە‪ ،‬ئەگەر جیاوازییەك‬ ‫هەب ‌ێ تەنها لەمەدایە كە وتومانە‪ ،‬پێش ئەوەی‬ ‫شیعە دوابڕیاری خۆی لەسەر كاندید كردن‌و‬ ‫نەكردنی مالكی بدات‪ ،‬كورد قەزاوەت نەكات‬ ‫باشە‪ .‬ئەم كێشەیە‪ ،‬كێشەی شیعە خۆیەتی‌و‬ ‫زیاتریش لەوەمان بەوەفدە شیعەكان وتوە‪.‬‬ ‫وتومانە راستە بەڕێز مالكی سەرۆك وەزیرانی‬ ‫عیراق بوە‪ ،‬بەاڵم هەمو شیعە لێپرسراوێتی‬ ‫سەرنەكەوتنی حكومڕانی عیراقتان دەكەوێتە‬ ‫سەرشان‪ .‬چونكە سەرۆكی حكومەتەكان‬ ‫هەمو شیعە ب��ون‌و تائێستا سەركەوتنتان‬ ‫بەدەستنەهێناوەو هیچ الیەنێكی شیعەش‬ ‫ناتوان ‌ێ بڵ ‌ێ من خۆم لەژێر لێپرسراوێتی‬ ‫تێكشكانی حوكمڕانێتی ئێستای عیراق دەرباز‬ ‫دەك��ەم‪ .‬ئێمە ئەمەش دەڵێین‪ ،‬ب��ەاڵم كێ‌‬ ‫یەكەم بڕیارو دوا بڕیاری دەره��ەق بەئێستا‬ ‫بەدەستەوەیە‪ ،‬شیعەكان دەب ‌ێ خۆیان جارێ‌‬ ‫ئەو بڕیارە بدەن‌و دەب ‌ێ ئێمە جار ‌ێ بوەستین‬ ‫بزانین شیعە چۆن بڕیار دەدات‪.‬‬

‫ئەوەی پارتی لەهەولێر كردی‬ ‫چاوەڕوان نەكراو بو چونكە هەمومان‬ ‫دروشمی حكومەتی یەكڕیزی‬ ‫نیشتیمانیمان لەسەر ئاستی‬ ‫كوردستان‌و پارێزگاكان بەرزكردبۆوە‬ ‫كوردسات نیوز‪ :‬هیچ فشارێكتان لەالیەن‬ ‫ئێرانەوە لەسەر نییە‪ ،‬بۆ ئەوەی پشتگیری‬ ‫لەمالكی بكەن؟‬ ‫مەال بەختیار‪-‬فشار بەمانای فشار نا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەمانای گفتوگۆ هەیە‪ .‬هەتا ئێمە لەدواهەمین‬ ‫كۆبونەوە كە من‌و برای بەڕێز كاك نێچیرڤان‬ ‫لەتاران بوین‪ ،‬بەڕێز شەمخانی‪-‬مان بینی‪،‬‬ ‫كە جێگری دوەم��ی ئەنجومەنی ئاسایشی‬ ‫ئێرانە‪ ،‬وتمان كە «تەرحی تەحمیلی» قبوڵ‬ ‫ناكەین‪ ،‬واتە تەرحی سەپێنراو قبوڵ ناكەین‪.‬‬ ‫پێشنیاز بەگفتوگۆ شتێكەو ئەگەر بسەپێنرێت‬ ‫شتێكی ترە‌و لەهەر الیەكەوە ب ‌ێ قبوڵمان‬

‫ك��وردس��ات نیوز‪ -‬چ جیاوازییەك هەیە‬ ‫لەنێوان بۆچونی ئێوەو پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستان‪ ،‬سەبارەت بەڕاگەیاندنی دەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆی كوردستان؟‬ ‫مەال بەختیار‪-‬بەشبەحاڵی خۆم جیاوازی‬ ‫نابینم‪.‬‬ ‫كوردسات نیوز‪-‬بەاڵم ئ��ەوەی كە باسی‬ ‫ل��ێ��وەدەك��ر ‌ێ دو رێ��گ��ەی ج��ی��اوازە‪ .‬ئێوە‬ ‫رێگەیەكتان گرتۆتەبەرو پارتی دیموكراتیش‬ ‫رێگەیەكی تر؟‬ ‫مەال بەختیار‪-‬منیش وای نابینم‪.‬‬ ‫كوردسات نیوز‪-‬چۆن؟‬ ‫م���ەال ب��ەخ��ت��ی��ار‪--‬ل��ەك��ۆب��ون��ەوەك��ان��م��دا‪،‬‬ ‫لەدانیشتنەكانم‪ ،‬لەكۆبونەوەی نهێنیم‌و‬ ‫لەئاشكراشدا‪ ،‬مەسەلەی مافی چارەنوس‪،‬‬ ‫دەوڵەتی سەربەخۆ‪ ،‬ئەگەرەكان‪ ،‬داعشەكان‪،‬‬ ‫نییە‪ .‬تەنانەت هەڵوێستی یەكێتی‌و پارتی‌و‬ ‫هەمو‬ ‫عیراقییەكان‪ ،‬مالكی‌و غەیرە مالكی‬ ‫حكومەتی كوردستانمان بەڕونی خستەڕو‪.‬‬ ‫لێكدەدەینەوەو هەموشمان لێكداوەتەوە‪.‬‬ ‫ی��ەك زەڕە ج��ی��اوازی لەبۆچونی گشتی‌و‬ ‫كوردسات نیوز‪ :‬ئێران تەرحێكی وەهای‬ ‫لەسەر‬ ‫لێكدانەوەی گشتی یەكێتی‌و پارتی‬ ‫هەبو؟‬ ‫داعش‬ ‫ئەگەر‬ ‫راپرسی‌و مەترسی داعش نییە‪،‬‬ ‫مەال بەختیار‪-‬نەخێر‪ ،‬پێشنیازی نەبو كە بڵێ‌‬ ‫بو بە ئەمری واقیع دەبی ئێمە چی بكەین‌و‬ ‫دەب ‌ێ وابكەن‪ .‬بەاڵم خۆمان پێشوەخت وتمان‬ ‫ئێستاش چۆن مامەڵە لەگەڵ عیراق بكەین‪،‬‬ ‫كە بەگفتوگۆ پرۆژەیەكی ستراتیجی بۆ لێدانی‬ ‫جیاوازی لەنێوانماندا نەبوە‪ .‬لەبەرئەوە ئەم‬ ‫داعش هەبێ‌‪ ،‬بۆ دامەزراندنەوەی حكومەتی‬ ‫لێكدانەوەیە‪ ،‬كە لێكدانەوەی فاڵنە نوسەرەو‬ ‫ك��وردس��ات ن��ی��وز‪ -‬ئێوە رێككەوتنێكی عیراقی هەبێ‌‪ .‬بەشێك بین لەو گفتوگۆیە‪،‬‬ ‫بەشێك بین لەو پرۆژەیە‪ ،‬ئەمریكاشی تێدابێ‌‌و‬ ‫رقی خۆی دەڕێژێ‪ ،‬یان بۆ خۆی دەیەو ‌ێ پارە ستراتیژی نهێنیتان هەیە لەگەڵ ئێراندا؟‬ ‫لەم دەزگای موخابەراتی زۆرتر وەربگر ‌ێ یان‬ ‫دەوڵەتان هەموان یارمەتی ئەمكارە بدەن‪،‬‬ ‫مەال بەختیار‪-‬ستراتیجی؟!!‬ ‫لەو زۆرتر وەربگرێ‌‪ ،‬ئەمە لەالی من ناخوا‪.‬‬ ‫ئەوا ئێمەشی تێداین‪ .‬بەاڵم ئێمە بەتاقی تەنها‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬بەڵێ‌‪.‬‬ ‫ئێستە لەڕوی بابەتییەوە‪ ،‬مەسەلەی مافی‬ ‫م��ەال بەختیار‪-‬ئاوا وەاڵم��دەدەم��ەوە كە‪ ،‬ناكەوینە ناو ئەو كێشمەكێشەیەوە‪.‬‬ ‫چارەنوس‪ ،‬دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان‪ ،‬ناتوانین لەئەمریكا كەمتر حساب بۆ ئێران‬ ‫راپرسی هاتۆتە پێشەوە‪ ،‬ئەمەش بابەتییە‪ ،‬بكەین‪ .‬ئەمریكا بەهەمو ئەمریكایی خۆیەوە‪،‬‬ ‫ك���وردس���ات ن��ی��وز‪ -‬ب��ۆ هەمیشە ب��اس‬ ‫خودی نییە‪ .‬پەیوەندی بەوەشەوە نییە كاممان بەریتانیا بەهەمو بەریتانیای خ��ۆی��ەوە‪ ،‬لەهەژمونی ئێران دەكر ‌ێ لەناوچەكەدا؟ ئەی‬ ‫پێش ئەویترمان كەوتوین‪.‬‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایش‌و نەتەوە یەكگرتوەكان‌و توركیا! ئەی توركیا‌و رۆڵی توركیا لەپشت ئەم‬ ‫دەوڵ��ەت��ە زلهێزەكانی دنیا بەهەمو هێزی سیناریۆیانەی ترەوە؟‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬ئەم قسانەی بەڕێزتان‪ ،‬خۆیانەوە حسابی ورد بۆ پێگەی ئێران‪،‬‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬هەمو واڵتێكی هەرێمایەتی‪،‬‬ ‫بۆچونی رەسمی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی جیۆپۆڵەتیك‌و دەسەاڵتی ئێران‪ ،‬هەوڵەكانی بەپێی پێگەو هاوسنوری لەگەڵ عیراق‌و‬ ‫نیشتمانیی كوردستانە؟‬ ‫دانوستاندنی چەكی ئەتۆمی هەیەتی یان كوردستان‪ ،‬هەژمونیان هەیەو كارگیەریان‬ ‫مەال بەختیار ‪-‬بەڵێ‌‪.‬‬ ‫نییەتی‪ ،‬كاریگەری ئێران حسابی زۆری بۆ هەیە‪ .‬عیراقیش كاریگەری لەسەر ئەوانە هەیە‪.‬‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬بۆچونی هەموتانە‪.‬‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬بۆیە ناتوانین لەم واڵت��ە گەورانە بۆچی ئێستا هەمو واڵتانی ناوچەكە بەهۆی‬ ‫مەال بەختیار ‪-‬بەڵێ‌‪.‬‬ ‫كەمتر حساب بۆ پێگە‌و كاریگەری ئێران هەم ئەو كەتنەی داعش ناویەتییەوە كەوتونەتە‬ ‫باس‬ ‫ئێستا‬ ‫��ەاڵم‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫�وز‪-‬‬ ‫ك��وردس��ات ن��ی�‬ ‫لەعیراق‌و هەم لەناوچەكەشدا بكەین‪ .‬ئەمە ئەمادەكاری سەربازیی‪ ،‬ئاسایش‌و سیاسی‌و‬ ‫ل��ەوەدەك��ر ‌ێ كە دو بۆچونی جیاواز لەناو یەك‪.‬‬ ‫ئیداری خۆی‪ .‬بۆ؟ لەبەرئەوەی دۆخی ناو‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتیی هەیە! باڵێكتان‬ ‫دوەم‪ ،‬دورو نزیك نەك رێككەوتننامەی عیراق كاریگەری لەسەر ئەو دەوڵەتانە هەیە‪.‬‬ ‫ئەوی ترتان تۆمەتبار دەكات بەوەی كە دژی ستراتیجیمان نییە‪ ،‬نە نوسراو نە نەنوسراو‪ ،‬دۆخی ئەو واڵتانەش كاریگەری لەسەر عیراق‬ ‫ئیجماعی نیشتمانین‪ ،‬دژی هەنگاوەكانن بۆ بەڵكو رێككەوتنی تەكتیكیشمان لەگەڵ ئێراندا هەیە‪.‬‬

‫هەر كاتێك زانیمان مافی چارەنوس‪،‬‬ ‫بەڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی‬ ‫كوردستان كاتێتی‪ ،‬ئەمڕۆ بێ‌‬ ‫لەگەڵیداین‪ ،‬سبەی بێ‌ لەگەڵیداین‪ .‬دو‬ ‫ێ لەگەڵیداین‬ ‫سبەی ب ‌‬

‫«««‬

‫«««‬

‫كوردسات نیوز‪ -‬واتە ئێوە لەگەڵ ئەوەنین‬ ‫كە دەوت��ر ‌ێ ئەم هەلە زێڕینەكەیە‌و كاتێتی‬ ‫بۆ ئەوەی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان‬ ‫رابگەیەندرێ‌؟‬ ‫مەال بەختیار ‪-‬ئەم هەلە پرسیاری مافی‬ ‫چارەنوس‌و پرسی مافی چارەنوسی هێناوەتە‬ ‫ئەدەبیاتی سیاسی كوردییەوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫هەمو حزبەكان‪ ،‬بەپارلەمانیشەوە بڕیاری مافی‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانمان نەداوە‪.‬‬ ‫هیچ الیەك ئەو بڕیارەی نەداوە‪.‬‬

‫پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان؟!‪.‬‬ ‫م��ەال بەختیار‪-‬خێری نەنوس ‌ێ ئ��ەوەی‬ ‫وای نوسیوە‪ ،‬ئەگەر لەكۆبونەوەی مەكتەبی‬ ‫سیاسی بوە‪ ،‬ئەوا لەكۆبونەوە ئەم بابەتەمان‬ ‫باس نەكردوە‪ .‬جیاوازی لەنێوان مەكتەبی‬ ‫سیاسی بۆ سەربەخۆیی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬بۆ‬ ‫راپرسی‪ ،‬بۆ ناوچە كێشە لەسەرەكان‪ ،‬نییە‪.‬‬

‫نییە‪ .‬بەاڵم ئێران دێت قسەمان لەگەڵدادەكات‪،‬‬ ‫بەڵێ‌‪ .‬لەگەڵ هەمو الیەنەكان قسە دەكات‪،‬‬ ‫بەڵێ‌‪ .‬سەفەری ئێمە بۆ ئێران هەیە‪ ،‬بەڵێ‌‪.‬‬ ‫نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستان لەتاران‬ ‫هەیە‪ ،‬بەڵێ‌‪ .‬ئەمانە هەیە‌و سیاسەتی ئێمەش‬ ‫هەمان ئەو سیاسەتەیە كە لەكوردستانداو‬ ‫ل��ەن��او ح��ك��وم��ەت‌و س��ەرۆك��ای��ەت �ی‌و هێزە‬ ‫كوردستانییەكاندا پەیڕەوە لەكوردستاندا‪ .‬یەك‬ ‫رێككەوتنی نهێنی لەنێوان یەكێتیی‌و ئێراندا‬ ‫نییە‪.‬‬

‫ه���ەروەه���ا ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دێ��ت��ی ئ��ێ��ران‌و‬ ‫كوردسات نیوز‪ :‬كاك بەختیار‪ ،‬پێشتر‬ ‫جیاوازییەكانی لەگەڵ توركیا لەچیدایە؟ پێشبینی ئ��ەم دۆخ���ەی ئێستات كردبو‪،‬‬ ‫یەكەم‪ ،‬ئێران واڵتێكی شیعەیەو لەعیراقدا پێشبینی هەڕەشەكانی داعش‌و هێرشەكانی‬ ‫لەسەدا پەنجا زیاتری شیعەیە‪.‬‬ ‫داعشتان ك��ردب��و! چ خوێندنەوەیەك بۆ‬ ‫دوەم‪ ،‬ئێران لەبەسرەوە هەتا دەگاتە داهاتو دەكەیت؟ بەتایبەت كە داعش موسڵی‬ ‫سنوری الی توركیا سنوری لەگەڵ عیراق‌و داگیركردو بەرە بەرە لەپێشڕەویدایە بەرەو‬ ‫كوردستان هەیە‪ ،‬توركیاش سنورەكەی بەغدا!‬ ‫ئاشكرایە لەكوێوە بۆ كوێیە‌و كەمترە‪ .‬ئەمەش‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬هیچ ب��ەدوری نازانم شەڕ‬ ‫دو خاڵی گرنگە هەم لەباری سیاسییەوە‪ ،‬هەم لەناو بەغدادو دەوروبەریشی روب��دات‪ .‬سێ‌‬ ‫لەباری كۆمەاڵیەتی‌و هەم لەباری جوگرافی‪ ،‬هەفتە لەمەوبەر هێرشێكی گەورەیان هەبو‬ ‫ب��ۆ س��ەر ب��ەغ��داد‪ ،‬ف��ەرم��ان��دە س��ەرب��ازی‌و‬ ‫ئەمنییەكانیشیان ئامادەكردبو‪ ،‬تا لەناو‬ ‫بەغداد بیتەقێننەوەو ل���ەدەرەوەش هێرش‬ ‫بكەن‪ .‬ئەمەمان لەرۆژنامەی «چاودێر»‬ ‫ب�ڵاوك��ردەوە‪ ،‬نەخشەكەشمان باڵوكردەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوانەی ناو بەغداد ئامادەیی تەواویان‬ ‫نەبو‪ ،‬كە هێرشەكە ل��ەدەرەوەی بەغدادەوە‬ ‫هات‪ ،‬ئەوان لەناو بەغداد بیتەقێننەوە‪ .‬دور‬ ‫نییە ئەم سیناریۆیە دوبارە بكەنەوە‪ .‬دور‬ ‫نییە پارێزگاكانی نەینەوا‌و سەاڵحەدین‪،‬‬ ‫ب��ەش��ێ��ك��ی ك���ەرك���وك‌و ب��ەش��ێ��ك��ی دی��ال��ە‬ ‫هێشتا لەبەردەستیاندابێ‌‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەوەی‬ ‫دەیخوێنمەوە‪ ،‬ئ��ەوەی دەیبیستم مەزندە‬ ‫ناكەم‪ ،‬نە داعش بتوان ‌ێ ئیدارەی ئەم ناوچەیە‬ ‫بكات‪ ،‬نە عەشایەر‌و سوننەی موعتەدیل‬ ‫(م��ۆدێ��رات)ی ئەم ناوچەیە بەداعش‌و بەم‬ ‫كوردسات نیوز‪ :‬پێمباشە بگەڕێینەوە سەر‬ ‫جۆرە سیستمەی داعش رازی ببن‪ .‬نەهێزە باسی ریفراندۆم‌و ئامادەكاری بۆ سەربەخۆیی‬ ‫جیهادییەكانی جیاواز‌و بەعسییەكانیش كە ك��وردس��ت��ان‪ .‬ئ��ەگ��ەر ب��اس ل��ەڕی��ف��ران��دۆم‌و‬ ‫سنوری‌و ئاسایشەوە ئێران كاریگەرییەكی بەیەكەوە كۆبونەتەوە‪ ،‬دەتوانن هەتا سەر سەربەخۆیی كوردستان بكەین‌و هەنگاوەكان‬ ‫ئێجگار زۆری هەیە بەسەر ئەم ناوچەیەوە‪ .‬ناكۆكییەكانیان خەفە بكەن‪ .‬ئەمە جگە لەوەی بۆ سەربەخۆیی كوردستان بكەین‪ .‬هەمیشە‬ ‫ئەمە جگە ل���ەوەی مەسەلەی بازرگانی‌و نەئەمریكا‪ ،‬نەئێران‪ ،‬نەئێمەو شیعەی عیراق‪ ،‬بۆچونی جیاواز ب��ەدوای خۆیدا دەهێنێت‪،‬‬ ‫دیپلۆماسی‌و ئاسایش‌و هەر شتێكی تر كە نە سوننەی مۆدێرات‌و نەهێزە دیموكراتەكانی كە لەوانەیە هەندێك لەبۆچونەكان جێی‬ ‫دێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫ناوچەكە‪ .‬بۆیە ئەو قسەیەش رەتدەكەمەوە رەخنەی هەندێ لەالیەنە سیاسییەكان بێت‌و‬ ‫هەژمونی لەسەر كورد نییە‪ ،‬ئەمە نازانم‪ .‬كە سعودیە پاڵپشتییەكی راستەوخۆی داعش جێی قبوڵی هەندێ الیەنیتر بێت‪ .‬چاودێرانی‬ ‫بەاڵم هەژمونی لەسەر شیعە هەیە‪ ،‬چارەنوسی دەكات‪ .‬شتێكی وا نییە‪.‬‬ ‫سیاسی ئاماژەیان بەوە كردوە كە گرنگترین‬ ‫شیعە بەیەكەوە بەستراوە‪ ،‬شیعەی عیراق‪،‬‬ ‫هەنگاو ب��ەر ل��ەس��ەرب��ەخ��ۆی�ی‌و گرنگترین‬ ‫شیعەی ئ��ێ��ران‪ ،‬شیعەی ی��ەم��ەن‪ ،‬شیعەی‬ ‫هەنگاو بەر لەڕیفراندۆم‪ ،‬هەمواركردنەوەی‬ ‫كوردستان نیوز‪ :‬كەواتە پێتوایە كێیە؟‬ ‫لوبنان ئەمە هەموی بەیەكترەوە بەستراون‌و‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬ئەمە راست نییە‪ ،‬دوێنێ‌ پرۆژەی دەستوری هەرێمە‪ .‬كە هەمو الیەنە‬ ‫بەشتێكی ناسروشتی نازانم‪ .‬بەاڵم هەژمون یەكێك لەئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی سیاسییەكان لەبانگەشەی هەڵبژاردندا بەڵێن‬ ‫بەمانای ئەوەی نەتوانیت بەب ‌ێ ئێران هیچ سعودیە‪ ،‬لێدوانیداو وتی‪ :‬كە هەم فەلسەفەی بو بەخەڵكی كوردستانیاندا‪ ،‬هەمو باسیان‬ ‫بڕیارێك بدەیت‪ ،‬هەژمون بەزمانی عەرەبی وەهابییەت لەسعودیە یارمەتیدەری داعشە‪ ،‬لەوەكرد كە یەكەم ك��اری پەرلەمان دەبێ‬ ‫هەم زۆرێك لەكۆمەككارانی سعودیە یارمەتی هەمواركردنەوەی دەستور بێت‪.‬‬ ‫ئەمانە دەدەن‪ .‬ئەمە راستە‪ ،‬ب��ەاڵم وەك‬ ‫م��ەال بەختیار‪ -‬با رونتر قسە بكەین‪.‬‬ ‫سیستم‪ ،‬سیستمی سعودیە ئێستا بەهیچ قاڵبێك نییە لەدنیادا بڵێین ئەزمونەكان‬ ‫شێوەیەك لەبەرژەوەندی نییە‪ ،‬هێزێكی وەكو هەموی لەیەك قاڵبدان‪ .‬دەوڵەت هەیە‪ ،‬بوە‬ ‫داعش سەركەوتن بەدەستبهێنێت‪ .‬كۆی ئەو بەدەوڵەتی سەربەخۆ‪ ،‬دەستوری نەبوە‌و دوای‬ ‫ب��ارودۆخ��ەی لەناوچەكە هەیە‌و سیاسەتی ئ��ەوە دەستوری بۆ خۆی دان��اوە‪ .‬دەوڵ��ەت‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬ئەوروپا‌و رۆژئاوا دەزانین‪ ،‬سیاسەتی هەیە (‪ )500‬ساڵە دەوڵ��ەت��ە دەس��ت��وری‬ ‫ئێرانیش دەزانین‪ ،‬بۆیە هیچ بەدوری نازانم‌و نییەو بەیاسای عورفی بەڕێوەدەچێ‌‪ .‬هەمو‬ ‫بۆ مێژوش دەیڵَێم‪ ،‬كە ئێران‌و ئەمریكا ئ��ەوروپ��ای رۆژه���ەاڵت هەڵوەشایەوە‌و هیچ‬ ‫چۆن لەژێرەوە لەسەر مەسەلەی ئەفغانستان الیەكیشیان پرۆژەی دەستوریان نەبو‪10( ،‬‬ ‫هاوكاری یەكتریان ك��رد‌و لەسەر عیراقیش بۆ ‪ )12‬دەوڵەتی تازەش لەئەوروپا دامەزرا‪.‬‬ ‫بەجۆرێك لەجۆرەكان بۆ روخاندنی سەدام‪ ،‬ئێمە پرۆژەی دەستورمان هەیە‪ .‬ئەم پرۆژەی‬ ‫هاوكاری ئەمالو ئەوالی یەكتریان كرد‪ .‬بۆیە دەستورەش هەورازو نشێوی زۆری بەخۆیەوە‬ ‫واتە (هەیمەنە)‪ ،‬بەمانی ئەوەی هەیمەنەتێكی هیچ بەدوری نازانم بۆلێدانی داعشیش هاوكاری دیوە‪ .‬حزبەكانی ئۆپۆزسیۆنی كوردستان‪ ،‬كە‬ ‫تەواوەتی لەسەر ئێمە هەبێ‌‌و نەتوانین بڕیارێك یەكتر بكەن‪ .‬ناتوانم فاڵبگرمەوە بڵێم مانگێك ئۆپۆزسیۆن بون‌و ئێستا بەشێكن لەدەسەاڵت‌و‬ ‫بدەین‪ ،‬ئەمەم نەزانیوە‪.‬‬ ‫یان دوانی دیكە‪ ،‬بەاڵم داعش‪ ،‬لەئەنجامدا خۆشبەختانە لەحكومەتێكی نیشتیمانی‬ ‫ناتوان ‌ێ ئیدارەی ئەم پارێزگایانەی بەدەستەوە بنكەفراوان‌و یەكڕیزیدان‪ .‬ئەوكاتە لەماوەیەكی‬ ‫بمێنێ‌‪ .‬بەاڵم شەڕ لەگەڵ داع��ش‪« ،‬لێدەو كەمدا‪ ،‬دوج��ار‪ ،‬ستراتیجی خۆیان بەرامبەر‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬سەبارەت بەتوركیا؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬توركیا واڵتێكی زۆر گرنگە هەڵێ‌«‪ ،‬ئەوەی عەرەب پێیدەڵێت «كر‌و فر»‪ .‬بەدەستور گ��ۆڕی‪ .‬جارێكیان رای��ان وابو‬ ‫هەر لەناو میللەتدا سەرۆك هەڵببژێردرێت‪.‬‬ ‫لەناوچەكەدا‪ .‬واڵتێكە گەورەترین بەشی‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬تۆ سوری لەسەر ئەوەی جارێكیشیان گۆڕیان‌و وتیان نەخێر دەبێ لەناو‬ ‫ك��وردس��ت��ان ل��ەوێ��ی��ە‪ .‬واڵتێكە پەیوەندی‬ ‫ب��ەئ��ەوروپ��ا هەیەو حسابێكی گ���ەورەی بۆ كە داعش ناتوانێ ئیدارەی ئەم پارێزگایانە پارلەماندا هەڵببژێردرێت‪ .‬جۆرەها گۆڕانكاری‬ ‫بەسەر راكانیاندا دەه��ات‪ .‬ئێستا پ��رۆژەی‬ ‫دەكات‪ .‬لەحلفی ناتۆیە‪ .‬پێگەی جوگرافی‪ ،‬بكات؟‬ ‫دەستور هەم لەنێوان یەكێتی‌و پارتی رێككەوتن‬ ‫ئاسمانی‌و دەریایی‌و وشكانی توركیا یەكێكە‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬من بڕوام وایە‪.‬‬ ‫هەیە‪ ،‬هەم لەپەرلەمان بڕیار هەیە‪ ،‬هەم نامەی‬ ‫لەواڵتە گرنگەكان‪ ،‬ئابورییەكی بەهێزی هەیە‬ ‫ك��وردس��ات نیوز‪ -‬باشە ئەمە بۆچونی رەسمی بەڕێز سەرۆكی هەرێم بۆ پەرلەمان‬ ‫ئێستا لەدنیاداو سیاسەتێكی قبوڵكراوی‬ ‫هەیە لەجیهان‌و لەناوچەكەدا‪ ،‬ئێستا توركیا تۆیە‪ ،‬عیراقی دوای داعش چۆن خوێندنەوەی هەیە‪ ،‬كە لەماوەی دوای هەڵبژاردنەوەی‬ ‫لەگفتوگۆدایە لەگەڵ پەكەكە‌و قسە لەسەر بۆ دەك���ەی؟ بەتایبەت پەیوەندی نێوان پەرلەمان‪ ،‬ئەم پەرلەمانە دەبێت رۆڵی خۆی‬ ‫ئەوە دەكر ‌ێ جەنابی ئۆجەالن ئازاد بكەن‪ .‬پێكهاتەكان ‪ ،‬كورد لەگەڵ سوننە و شیعەدا؟ ببینێت‪ .‬بەشبەحاڵی خۆشمان بەگرنگی‬ ‫مەال بەختیار ‪ -‬عیراقی دوای داعش‪ ،‬دەبێ‌ دەزانین پەرلەمانی ئێستا‪ ،‬كە خۆشبەختانە‬ ‫ب��زوت��ن��ەوەی��ەك��ی دی��م��وك��راس �ی‌و م��ەدەن��ی‪،‬‬ ‫هەمو الیەنەكانمان لەناو پەرلەمانین‌و رێژەی‬ ‫بزوتنەوەیەكی پەرلەمانی بەهێز لەتوركیا عیراقێكی تر دەبێت‪.‬‬ ‫ناو پارلەمان‌و پێكهاتەی پەرلەمان‪ ،‬گۆڕانێكی‬ ‫هەیە‪ .‬ئەمانە هەمویان سەبارەت بەكورد چ‬ ‫ئەوتۆی بەسەردا نەهاتوەو هەمو الیەنەكان‬ ‫لەباشور‪ ،‬چ لەباكور‪ ،‬چ لەرۆژئاوا‌و رۆژهەاڵتی‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬چۆن؟‬ ‫مەال بەختیار‪-‬بەنزیكی دەزانم عیراق ببێت ئێستا لەوێین‪ ،‬بەسیاسەتی تازەشەوە لەوێین‪،‬‬ ‫كوردستان‪ ،‬مەسەلەیەكی ئێجگار گرنگە‬ ‫لەواڵتێكدا هەمو ئەم گۆڕانكارییانە هەیەو بەسیستەمێكی فیدراڵی‪ ،‬چەند ناوچەیی‌و چەند بەتێگەیشتنی تازەشەوە لەوێین‪ ،‬یەكێتی‪-‬ش‬ ‫ساڵ بەساڵیش لەقازانجی بەرەو پێشبردنی هەرێمی‪ .‬ناوچەی سوننە‪ ،‬شیعە‌و بەغداش لەگەڵ هەمواركردنەوەی دەستورین‪ ،‬پێشموایە‬ ‫دیموكراسی‌و چارەسەكردنی باشتری هەندێ‌ پایتەختی هەمومان بێت‪ .‬ئەمە بەنزیك دەزانم پێشئەوەی بگەینە راپرسی‪ ،‬دەستور هەموار‬ ‫لەكێشەكانی كورد هاتۆتە پێشەوە بۆ ئێمە‪ .‬لەئێستادا‪ .‬ئەگەر ئەمەش روی نەدا‪ ،‬سوننە بكەینەوە‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لەوەی پەیوەندییەكی بازرگانی‌و لەئاستی قۆستنەوەی هەلەكەدا نەبو‪ ،‬بۆ‬ ‫كوردسات نیوز‪ :‬لەگەڵ هەمواركردنەوەی‬ ‫نەوتی گرنگ لەنێوان توركیا لەگەڵ هەرێمی ئەوەی سوننەی مۆدێرات‌و سوننەی دیموكرات‌و دەستورن؟‬ ‫كوردستان هەیە‪ ،‬كە دوانزە بۆ سیانزە ملیار مەدەنی‪ ،‬بتوانن ناوچەیەكی فیدراڵ بۆ خۆیان‬ ‫مەال بەختیار‪-‬بەڵێ‌‪.‬‬ ‫دۆالر بازرگانی ئێمەو توركیایە‪.‬‬ ‫بكەن بەئەمری واقیع‪ .‬ئەگەر ئەمە روینەدا‪،‬‬ ‫بێگومان نەسوننە بەعیراقی پێش ئێستا‬ ‫رازی دەبێت‪ ،‬نەئێمەی كوردیش بەم جۆرە‬ ‫سیستەم‌و سیاسەتەی عیراق رازی دەبین‪.‬‬ ‫ئێستا ئەولەویەتمان ناوچە كێشە لەسەرەكانە‪،‬‬ ‫ه��ەر س��ەرۆك وەزی���ران‌و حكومەتێك بێتە‬ ‫پێشەوەو بچینە ناو پەرلەمانی عیراقیش‪،‬‬ ‫بێگومان حكومەتێكمان دەوێت هەمو هەڵەكانی‬ ‫حكومەتی عیراق‪ ،‬تەنگژەو تەنگ‌و چەڵەمەكانی‬ ‫ئابوری سیاسی‪ ،‬ئاسایش‌و ناوچە كێشە‬ ‫لەسەرەكان‪ ،‬چۆنییەتی بەشداریكردنی هەمو‬ ‫الیەنەكان‪ ،‬حكومەتی تەوافوقی نیشتیمانی‬ ‫ف���راوان‪ ،‬هەمو ئەمانە دەب � ‌ێ ئەمجارەیان‬ ‫كۆنكرێتی بێت‌و ماوەی دیاریكراوی چۆنییەتی‬ ‫جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنانەش دیار بكرێ‪.‬‬ ‫كە ل��ەدوای لەكۆڵكردنەوەی ب��ەاڵی داعش‪،‬‬ ‫گفتوگۆ لەنێوان ئێمەو هەمو الیەنەكان‪ ،‬حزب‌و‬ ‫الیەنە سیاسییەكانی عیراق دەستپێدەكات بۆ‬ ‫ئەوەی سیستەمێكی حوكمرانی‌و حكومەتێكی‬ ‫نیشتیمانی بنكە فراوان بە بەشداری هەمو‬ ‫پێكهاتەكان‪ ،‬بەكورد‪ ،‬شیعەو سوننە‪ ،‬توركمان‌و‬ ‫مەسیحی‌و هەرچی پێكهاتەیە بكەوینە گفتوگۆ‪،‬‬ ‫بێگومان سیستمێك ئەم عیراقە ببات بەڕێوە‬ ‫كە لەئاستی تموحی هەمو الیەكماندا بێت‪،‬‬ ‫ئەگینا ئەگەر بڵێین وەك��و لەمەوبەر رازی‬ ‫دەبین‪ ،‬نەخێر رازی نابین‪.‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )478‬دو شةممة ‪2014/8/4‬‬

‫« ««‬

‫كوردسات نیوز‪:‬ئێوە ماوەی سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێمتان درێژكردەوە بۆ دو ساڵ‪ ،‬بەرامبەر‬ ‫ب���ەوەی پ���رۆژەی رەشنوسی دەس��ت��وری‬ ‫هەرێمی كوردستان هەموار بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئێستا دەڵێن لەگەڵ هەمواركردنەوەین‪ ،‬یان‬ ‫جەختدەكەنەوە لەسەر ئەوەی دەبێ هەموار‬ ‫بكرێتەوەو سورن لەسەر هەموار كردنەوەی؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬كە دەڵێم لەگەڵ ئەوەین‪،‬‬ ‫لێكدانەوەی جیاوازی بۆ مەكە‌و «لەگەڵ»‬ ‫بەمانای ئ��ەوەی بەردەوامین‪ .‬كاك فازڵ‬ ‫م��ی��ران��ی ل��ەش��ار پ��رێ��س‪ ،‬گفتوگۆیەكی‬ ‫جوانی كردبو‪ ،‬وتی «ئەگەر دەق هەبو‪،‬‬ ‫ئیجتیهاد ن��اخ��وات»‪ .‬رێككەوتن دەقە‪،‬‬ ‫بڕیاری پارلەمان‪ ،‬دەق��ە‪ .‬نامەی بەڕێز‬ ‫سەرۆكی هەرێم‪ ،‬دەقە‪ .‬ئەو دەقانە هەموی‬ ‫جەخت لەسەر هەمواركردنەوەی دەستور‬ ‫دەكاتەوەو هیچیان ناڵێن دەستور نابێ‬ ‫هەموار بكرێتەوە‪ .‬كە وابێ ئێستا تۆپەكە‬ ‫ل��ەگ��ۆڕەپ��ان��ی پ��ارل��ەم��ان��دای��ە‪ ،‬س��ەرۆك��ی‬ ‫پەرلەمان‪ ،‬بەڕێزی كاتی خۆی بەر لەهەمو‬ ‫شتێك زی��ات��ر باسی ه��ەم��وارك��ردن��ەوەی‬ ‫دەستوری دەكرد‪ .‬ئێستاش خۆی سەرۆكە‪.‬‬ ‫ئێمەش فراكسیۆنمان هەیە‌و ب��ە(‪)18‬‬ ‫پارلەمانتاراوە لەناو پارلەمانداین‪ .‬هێزە‬ ‫ئیسالمییەكانیش لەناو پارلەمانن‪ .‬بەپێی‬ ‫نامەی بەڕێز سەرۆكی هەرێم‪ ،‬دیاریكردوە‬ ‫كەی ئەركیانە قسە لەهەمواركردنەوەی‬ ‫دەستور بكەن‪ ،‬با دەستبەجێ دەستپێبكەن‌و‬ ‫با ئیشەكە نەكەن بەئیشی ئێمە بەتەنها‪.‬‬ ‫ماوەیەكە تۆپەكەیان هەڵداوەتە گۆڕەپانی‬ ‫یەكێتییەوە‪ .‬هەمویان نەرمە هەڵوێست‬ ‫دەردەبڕن لەسەر ئەم بابەتە! بەاڵم جاران‬ ‫گەرمە هەڵوێست بو‪ ،‬كەچی ئێستا نەرمە‬ ‫هەڵوێستە‪ .‬بۆ ئەمە ببێ بەمایەی جیاوازی‬ ‫گەورەی نێوانمان‪ ،‬با هەمومان بەیەكەوە‬ ‫دابنیشین‌و فراكسیۆنەكان قسە لەوە بكەین‪،‬‬ ‫تەخریجەی ه��ەم��وارك��ردن��ەوەی دەستور‬ ‫بەو شێوەیە بكەین‪ ،‬كە بیخەینە خزمەتی‬ ‫یەكێتی هێزە كوردایەتییەكان‌و دەستوریش‌و‬ ‫یەكێتی هێزە دیموكراتییەكانیش بخەینە‬ ‫خزمەتی سەرخستنی راپرسیەكی سەركەوتو‬ ‫لەمێژوی خۆماندا‪.‬‬

‫سلبی نەبو‪ ،‬بەمەوزوعیانە سەیری هەمو‬ ‫هێزە سیاسییەكانی كردو لەسەر حسابی‬ ‫یەكێتی‌و لەسەر كێشەكانی ناو یەكێتی‬ ‫نەخشەی نەكێشا‪ ،‬ب��ەرن��ام��ەی نهێنی‬ ‫دانەنا‪ ،‬ئەوكاتە یەكێتیی بێگومان دەرگاو‬ ‫پەنجەرەكان دەكەینەوە بۆ ئەوەی لەگەڵ‬ ‫گۆڕان بكەوینە گفتوگۆ‪ ،‬بۆئەوەی بتوانین‬ ‫رێككەوتنامەی سیاسی هەبێ بیكەین‪ ،‬هەم‬ ‫ئەگەری تری لەئاییندەشدا هاتە پێشەوە‬ ‫ئامادەین بۆ گفتوگۆ‪ .‬بەاڵم بەم نەهجە‪،‬‬ ‫ب��ەم عەقڵییەتە‌و ب��ەم ڕق��ە كە تائێستا‬ ‫بەرامبەر بەیەكێتیی هەیە‪ ،‬بەداخەوە كە‬ ‫بەڕاستی بەشتێكی سروشتی نازانین‌و بڵێین‬ ‫لەچوارچێوەی قسە ك��ردن لەچۆنییەتی‬ ‫پێكهێنانی حكومەتی یەكڕیزی نیشتمانی‬ ‫فراوان‪ ،‬یان حكومەتی یەكڕیزی نیشتمانی‬ ‫سلێمانی‪ ،‬لەم چوارچێوەیە بەو الوە زیاتر‬ ‫هێشتا دەرەتانێكی تر شكنابەین كە بڵێن‬ ‫بیقۆزینەوە یان بچینە پێشەوە‪ .‬جەنابت‌و‬ ‫هەمو بینەرێكی ئازیزیش دەزان��ێ��ت كە‬ ‫دروشمی حكومەتی یەكڕیزی نیشتمانی‬ ‫یەكێتیی زۆریش زەرەرمان لێكردوە‪ ،‬وەكو‬ ‫حزب وەكو دەستكەوتی حزبی‪ ،‬بەاڵم ئەوە‬ ‫سیاسەتی یەكێتیی بوە‌و ئەوەتا ئێستا لەژێر‬ ‫چەتری ئەو حكومەتە یەكڕیزییە‪ ،‬هەمومان‬ ‫كۆبوینەتەوە‪.‬‬

‫لەبارەی هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستورەوە ئێستا تۆپەكە‬ ‫لەگۆڕەپانی پارلەماندایە‪،‬‬ ‫سەرۆكی پەرلەمان‪ ،‬بەڕێزی‬ ‫كاتی خۆی بەر لەهەمو شتێك‬ ‫زیاتر باسی هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستوری دەكرد‬ ‫ك��وردس��ات ن��ی��وز‪ :‬ك��ەوات��ا گەشبینی‬ ‫لە ئ��ەدای پارلەمان؟ لە داهاتوی كاری‬ ‫پارلەمان؟‬ ‫ناتوانم بەگەشبین‌و رەشبینی قسەت‬‫لەگەڵدا بكەم‪ ،‬رەنگە بارودۆخێك بێتە‬ ‫پێشەوە ئەم پارلەمانە هیچی پێنەكرێت‪.‬‬ ‫رەن��گ��ە پارلەمانێكی زۆر س��ەرك��ەوت��و‬ ‫بێت‪ .‬هەلو مەرجەكە ناتوانم ئێستا زۆر‬ ‫بەمتمانەوە قسەت لەگەڵدا بكەم‪ .‬بەاڵم ئەم‬ ‫پارلەمانە بەم پێكهاتەی كە ئێستا هەیە‪،‬‬ ‫هیوای سەركەوتنی بۆ دەخوازم‌و فراكسیۆنی‬ ‫خۆشمان راس��پ��اردوە‪ ،‬ئەگەر رەخنەش‬ ‫دەگرن‪ ،‬رەخنەكانیان هەموی ئیجابی بێت‪،‬‬ ‫نەك فەوزای ناو پارلەمان بێت‪.‬‬ ‫ك��وردس��ات نیوز‪ :‬پێم باشە بەشێكی‬ ‫ئەم دیدارەمان تەرخانبكەین بەپێكهێنانی‬ ‫حكومەتە خۆجێیەكان‪ ،‬پەیوەندی ئێوە‬ ‫وەك��و یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان‪،‬‬ ‫لەگەڵ الیەنە سیاسییەكانی تر‪ ،‬پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان‪.‬‬ ‫ئەوەی كە ئێستا زۆر گرنگەو قسەی لەسەر‬ ‫دەك��رێ��ت‪ ،‬پێكهێنانی ئ��ی��دارەی خۆجێی‬ ‫سلێمانییە‪ ،‬كە گرفتی سەرەكیە لەنێوان‬ ‫ئێوەو بزوتنەوەی گۆراندا‪ .‬دەمەوێ لەزاری‬ ‫بەڕێزتەوە‪ ،‬وەك��و لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێری مەكتەبی سیاسی‪ ،‬بزانم پەیوەندی‬ ‫ئێوەو گۆڕان‪ ،‬رێكەوتنی ئێوەو گۆڕان لەكۆتا‬ ‫خاڵدا گەشتونەتە كوێ؟‬ ‫مەال بەختیار‪-‬با لەسەر هەموی قسە‬ ‫بكەم‪ ،‬بۆ ب��ەس سلێمانی‪ ،‬ت��ۆش وەكو‬ ‫الینەكانی تر شەڕەكە بەتەنها مەهێنەرەوە‬ ‫بۆ سلێمانی‪ .‬حكومەتی یەكڕیزی نیشتمانی‬ ‫ل��ەالی یەكێتیی پاكێج ب��و‪ .‬كوردستان‪،‬‬ ‫عیراق‪ ،‬پارێزگاكان‌و بۆ خواریشەوە بۆ‬ ‫قائیمقامیەتەكانیش‪ ،‬هەمان بۆچونمان‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ن��ات��وان��م بڵێم یەكێتی‌و پارتی‬ ‫لەكابینەی (‪ )5،6،7‬هەڵەمان نەكردوە‪.‬‬ ‫هەڵەمان كردوەو دەمانتوانی كەشێكی باشتر‬ ‫بڕەخسێنین بۆ ئ��ەوەی متمانەی زیاتری‬ ‫هێزە سیاسییەكان‌و میللەت لەناو خۆماندا‬ ‫دروستبكەین‪ ،‬بەاڵم نابێت ئەو هەاڵنەی‬ ‫بچوكبن یان زۆر‪ ،‬كە لەكابینەكانی پێشودا‬ ‫بۆ چۆنییەتی ئیدارەكردنی ناوچەكان كراوە‪،‬‬ ‫دوبارە بكرێنەوە‪ .‬ئەوەی پارتی لەهەولێر‬ ‫كردی چاوەڕوان نەكراو بو‪ .‬چونكە هەمومان‬ ‫دروشمی حكومەتی یەكڕیزی نیشتیمانی‪-‬‬ ‫مان لەسەر ئاستی كوردستان‌و پارێزگاكان‬ ‫ب��ەرزك��ردب��ۆوە‪ .‬ئەمەش بۆ یەكەمینجارە‬ ‫بەبینەری ئازیزی ئێوەی بڵێم‪ ،‬ئەوەیە كە‬ ‫موزەكەرەیەكمان داوە بەبرایانی پارتی‪،‬‬ ‫لەسەر تێپەڕاندنی ئەو جۆرە هەڵبژاردنەی‬ ‫كە لەپارێزگای هەولێر كراوە‪.‬‬

‫برایانی پارتی‪ ،‬موزەكەرەكەیان بەهەند‬ ‫وەرگرتوەو پێش چەند رۆژێك كۆبونەوەی‬ ‫مەكتەبی سیاسیان لەسەر كردوەو گوێیان‬ ‫ل��ەڕەخ��ن��ەی الیەنەكانی تریش گرتوەو‬ ‫بەئیجابی بڕیاریانداوەو دەرگای ئەو گفتو‬ ‫گۆیەیان ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬كە ئێستا لەگەڵ‬ ‫گۆڕان‪ ،‬كۆمەڵ‪ ،‬یەكگرتو‪ ،‬لەگەڵ یەكێتیی‬ ‫نیشیمانیی كوردستان‪-‬یش دەستیپێكردوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەیەكێتی‪ ،‬لەسلێمانی‪-‬ش بێگومان‬ ‫دەبێ بزانن كە لەگەڵ ئەوەداین كە قۆرخی‬ ‫دەس��ەاڵت نەكرێت لەالیەنی یەكێتیەوە‪،‬‬ ‫چونكە بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ قۆرخكردنی‬ ‫دەسەاڵت نین‪.‬‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬ئێوە ناتانەوێ هەمان‬ ‫ئەزمونی هەولێر دوبارە بكەنەوە؟‬ ‫م��ەال بەختیار‪-‬نەخێر یەكێتی ئ��ەوە‬ ‫ناكات‪ ،‬لەئەنجومەنی پێشوی پارێزگای‬ ‫سلێمانیش كە لیژنەكان دابەشكراوە بەهەمو‬ ‫الیەنەكاندراوە‪ .‬كە ئەوە لەهەولێر‌و لەدهۆكیش‬ ‫نەكرابو‪ .‬بەاڵم لەسلێمانی ئەوە كرابو‪ .‬ئەوە‬ ‫هێزە ئیسالمییەكانە پرسیاریان لێبكەن‪.‬‬ ‫ئێستاش لەگەڵ ئەوەین لەئەنجومەنیش‬ ‫لیژنەكان بەپێی ئیستحقاقی هەڵبژاردن‬ ‫ب��درێ بەهەمو الی��ەن��ەك��ان‌و لەپارێزگاو‬ ‫لەقائیمقامیەتەكانیش بەهەمانشێوە بەپێی‬ ‫ئیستحقاقی هەڵبژاردن‪ ،‬تەنانەت لەپارێزگای‬ ‫هەڵەبجەش بەپێی ئیستحقاقات بكرێت‪.‬‬ ‫بێگومان لەناو ئەم هێزانەدا‪ ،‬یەكێتی‌و‬ ‫گۆڕان‪ ،‬زۆرترین دەنگمان هێناوە‪ .‬دەمەوێ‬ ‫لێرەوە رایبگەیەنم كە گفتوگۆ لەگەڵ هەمو‬ ‫الیەنەكان‪ ،‬تا ئەم چركەساتەش بەردەوامە‌و‬

‫كوردسات نیوز‪ -‬پارلەمانی كوردستان كە‬ ‫هەمو هێزو الیەنە سیاسییەكان بەشداریان‬ ‫تێدا ك��ردو ئێستا هیچ شتێك نەماوە‬ ‫بەناوی ئۆپۆزسیۆن‪ .‬نەیانتوانی كێشەو‬ ‫قەیرانێكی وەكو سوتەمەنی وەك پێویست‬ ‫تێ بپەڕێنن‪ .‬ئێستا تۆ گەشبینی بەرامبەر‬ ‫بەوەی كە بتوانن پرۆژەی دەستور جارێكی‬ ‫تر هەموار بكەنەوە؟ بەم دۆخەی ئێستای‬ ‫پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬كە هەندێ لەئەندام‬ ‫پەرلەمانەكان خۆیان رەخنەی لێ دەگرن؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬تۆ بەرنامەی رابردوت‪ ،‬سێ‬ ‫دۆستت هێنابو قسەیان لەسەر ئەم بابەتە‬ ‫دەكرد‪ ،‬یەكێكیان وتی «ریزی بەنزینخانەكان‬ ‫وا ئەوەستن‪ ،‬ئەمە ئیهانەكردنی كەرامەتی‬ ‫ئینسانی كوردە»!‪ .‬ئەم قسانە لەقەیرانی‬ ‫سوتەمەنیدا ناوترێت‪ ،‬واڵت نییە ساڵی‬ ‫(‪ 2‬بۆ ‪ )3‬جار قەیرانی سوتەمەنی نەبێت‬ ‫لەدنیادا‪ .‬ئێران واڵتێكی نەوتییە‪ ،‬دوەم‬ ‫یان سێیەم دەوڵەتی بەرهەمهێنی نەوتە‬ ‫لەدنیادا‪ .‬بزانە ناو بەناو توشی چ قەیرانێكی‬ ‫سوتەمەنی‌و بەنزین دەبێت‪ .‬چ��وار ساڵ‬ ‫لەمەوبەر لەكوێت ب��وم‪ ،‬كێشەی زانكۆ‪،‬‬ ‫كێشەی ترافیك‪ ،‬كێشەی بەنزینخانەیان‬ ‫هەبو‪ .‬لەكاتێكدا كوێت (‪ )600‬ملیار دۆالر‬ ‫پاشكەوتی هەیە لەبانكەكانی دنیادا‪ .‬ئەم‬ ‫قەیرانی سوتەمەنییە بەهۆی دۆخەكەوە‬ ‫هاتۆتە پێشەوە‪ .‬نەك بەهۆی ئەوەی كە‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬هەڵوێستیان چی بوە؟‬ ‫مەال بەختیار‪-‬ئێستا وەاڵمت دەدەمەوە‪ .‬دەڵ��ێ��ی��ن بەحوكمی ئ���ەو ب���ارودۆخ���ەی‬ ‫پێشتر قەیرانمان هەبوە‪ ،‬یان نەخشەی‬ ‫دابەش نەكردنی سوتەمەنیمان لەكوردستاندا موزەكەرەیەكی مەسئوالنەمان داونەتێ كوردستان‪ ،‬عیراق‌و ناوچەكە پیایدا دەڕوات‪،‬‬ ‫نەبوە‪ .‬زستانان سوتەمەنی دابەشدەكرێت‌و بەناونیشانی جەنابی سەرۆكی پارتی‌و پێشمەرگە لەشەڕە‪ ،‬هێزەكانمان هەموی‬ ‫بەنزینخانەكان ئیشی خۆیان دەك��ەن‌و جێگرەكەی‌و بەڕێز مەكتەبی سیاسی پارتی‪ .‬لەشەڕە‌و لەئیدارەی سلێمانی‌و جومگەكانی‪،‬‬ ‫یەكێتی نفوسێكی دیاری هەیە‪ ،‬پێمانوایە‬ ‫یەدەگی خۆمانمان خستوە‪ .‬پااڵوگەش‬ ‫ك��وردس��ات ن��ی��وز‪ -‬ن��اوەرۆك��ەك��ەی��م��ان ل��ەم هەلومەرجەش یەكێتی دەتوانێت‬ ‫هەیە لەكوردستاندا‪ ،‬ب��ەاڵم قەیرانێك‬ ‫پارێزگای سلێمانی بەسەركەوتویی ببات‬ ‫هاتۆتە پێشەوە پااڵوگە دەرەقەتی نایەت‪ ،‬پێدەڵێیت؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬ناوەرۆكەكەی ئەوەیە‪ ،‬كە ب��ەڕێ��وەو بەئاماریش سەلماندمان‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە قبوڵمە‪ .‬سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی‬ ‫دەوێت قبوڵمە‪ .‬بەاڵم ئەم حكومەتە‌و ئەم ئەو سیاسەتە سیاسەتێكی باش نەبو‪ ،‬ئە‌و لەچەند ساڵی رابردودا سلێمانی لەكۆمەڵێك‬ ‫پارلەمانەش مەخەنە ژێ��ر لێپرسراوێتی بڕیارەش بڕیارێكی سەركەوتو نەبو‪ ،‬داواتان ك��ەی��س��دا یەكەمی هەمو ع��ی��راق ب��وە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی كە قەیرانەكەی دروس��ت��ك��ردوەو لێدەكەین كە ئیعادەی نەزەر لەم بڕیارە بەئامارو بەڕاڤە جوانەكانی (د‪.‬عیزەت‬ ‫نەیتوانی قەیرانەكە چارەسەر بكات‪ .‬كێشە بكەن‌و گفتو گۆ لەگەڵ هەمو حزبەكان بكەن‪ ،‬صابر) هەمو ئە‌و پڕوپاگەندانەشمان بەدرۆ‬ ‫نە پارلەمانەو نە حكومەتە‪ .‬دۆخێكی نەك لەگەڵ یەكێتیی نیشیمانیی كوردستان‪ ،‬خستەوە‪ ،‬كە دەیانوت سلێمانی زیندانە‪،‬‬ ‫چاوەڕوان نەكراو بوە‌و داعش بومەلەرزەیەك بۆ ئەوەی ئەو كێشانە چارەسەر بكەین‌و یاسلێمانی نابوت كراوەو ئەتككراوە‪ .‬هەمو‬ ‫نەبێتە كۆسپ لەبەردەممانداو كێشەی ئەمانەمان ب��ەدرۆ خستۆتەوە‪ .‬كەواتە‬ ‫بوە توشی ئەم واڵتە بوە‪.‬‬ ‫تریشمان بۆ بێتە پێشەوە‪ .‬خۆشبەختانە خۆمان بەشایەنی ئەوە دەزانین كە جارێكی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫تریش بتوانین پارێزگاری سلێمانی ببەین‬ ‫بەڕێوەو دوا قسەشمان ئەوەبوە‪ ،‬بەزاری‬ ‫خۆم ئەم قسەیەم كردوە‪ ،‬كە كێ زۆرینەی‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بەدەستهێنا‪،‬‬ ‫دەبێ ئەو بیباتەوە‪ .‬هەڵبژاردنەكەش دو‬ ‫قۆناغە‪ ،‬قۆناغێكیان دەبێ (‪ )17‬كورسی‬ ‫بهێنی‪ ،‬ئەگەر بەدەستتهێنا باشە‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫قۆناغی دوەم دەبێ زۆرینەی كەمایەتی‪،‬‬ ‫واتە یەكێتی (‪ )13‬بهێنین‌و گۆڕان (‪)12‬‬ ‫بهێنێ‪ ،‬ئەوا یەكێتیی بردومانەتەوە‪ .‬یەكێتی‬ ‫(‪ )12‬بین‌و گۆڕان (‪ )11‬بێ‪ ،‬هەر یەكێتیی‬ ‫بردویەتییەوە‪ .‬بەپێچەوانەشەوە گۆڕان‬ ‫(‪)13‬ب��ێ‌‌و یەكێتی (‪ )12‬ب ‌ێ ئەوا ئەوان‬ ‫بردویانەتەوە‪ .‬یان كامە الیەنیشمان بتوانێ‬ ‫(‪ )17‬كورسییەكە مسۆگەر بكات‪ ،‬بێگومان‬ ‫ئ��ەو الیەنە بردویەتییەوە‪ .‬ئەمجارەش‬ ‫نەمانتوانی بەداخەوە (‪ )17‬كورسییەكە‬ ‫مسۆگەر بكەین‪ ،‬بەاڵم لەگفتوگۆی گەرمداین‌و‬ ‫لەم مینبەرەی ئێوەشەوە هەمو الیەك دڵنیا‬ ‫دەكەینەوە‪.‬‬

‫بەنزیكی دەزانم عیراق ببێت‬ ‫بەسیستەمێكی فیدراڵی‪،‬‬ ‫چەند ناوچەیی‌و چەند هەرێمی‪.‬‬ ‫ناوچەی سوننە‪ ،‬شیعە‌و‬ ‫بەغداش پایتەختی هەمومان‬ ‫بێت ئەمە بەنزیك دەزانم‬ ‫لەئێستادا‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬ئەگەر گ��ۆڕان (‪)17‬‬ ‫كورسییەكەی بەدەستهێنا‪ ،‬ئێوە رازی‬ ‫دەبن؟‬ ‫مەال بەختیار ‪-‬پیرۆزیان بێت‪.‬‬ ‫ك��وردس��ات نیوز‪ -‬ئەگەر قسە لەسەر‬ ‫پەیوەندی الیەنە سیاسییەكان بكەین‪ ،‬زۆر‬ ‫بەگرنگی دەزان��م قسە لەسەر پەیوەندی‬ ‫نێوان یەكێتی‌و گ��ۆڕان بكەین‪ ،‬چونكە‬ ‫هەندێك لەچاودێران پێیانوایە نزیكبونەوەی‬ ‫یەكێتی‌و گ��ۆڕان ل��ەب��ەرژەوەن��دی ئارامی‬ ‫سلێمانیدایە! ئێوە لەپارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستانەوە نزیكن؟‬ ‫مەال بەختیار ‪-‬ئەوانیش لەیەكێتییەوە‬ ‫نزیكن‌و هەر یەكێتی نزیك نین‪.‬‬

‫ك��وردس��ات نیوز‪ -‬بەدەرفەتی دەزان��م‬ ‫پرسیارێكتان س��ەب��ارەت ب��ەب��ارودۆخ��ی‬ ‫ناوخۆی یەكێتی بكەم‪ ،‬بەتایبەت لەدوای‬ ‫ئەم هەڵبژاردنانەوە‪ .‬بەڕێزت ئاماژەت بەوە‬ ‫كرد كە لەسیاسەتدا ئاشكرایە كە یەكێتیی‬ ‫چ رۆڵێكی هەیە‪ ،‬بەاڵم ئایا یەكێتی ئەو‬ ‫قەیرانەی تێپەڕاندوە كە لەماوەی رابردودا‬ ‫پێیاندەوت قەیرانی ناوخۆی لەناو یەكێتی‪-‬دا‬ ‫هەیە؟‬ ‫مەال بەختیار‪-‬قەیران بەمانای قەیرانمان‬ ‫نەماوە‪ ،‬بەاڵم كێشەمان م��اوە‪ .‬جیاوازی‬ ‫هەیە‪ ،‬جاریوایە ق��ەی��ران مەترسی زۆر‬ ‫گ��ەورەی لێدەكرێ‌‪ .‬بەاڵم كێشە مەترسی‬ ‫بچوكی لێ دەكرێ‌‪ .‬بەڵ ‌ێ كێشەمان ماوە‪،‬‬ ‫بۆچونی جیاوازمان م��اوە‪ ،‬بەاڵم لەدوای‬ ‫(‪ )30‬نیسان قەیرانمان نەماوەو تێمانپەڕاند‪.‬‬ ‫لەدوای (‪)21‬ی مانگی(‪)9‬ی ساڵی پارەوە‪،‬‬ ‫دوچ��اری قەیران بوین‌و قوڵتریش دەكرا‪.‬‬ ‫بەاڵم یەكێتیی وردە وردە هەڵماندەمژی‌و‬ ‫كێشەكانی ناوخۆمان هەڵمژی‌و خۆمان بۆ‬ ‫هەڵبژاردن ئامادەكرد‪ .‬بەكارو كاردانەوە‬ ‫مامەڵەمان نەكرد‪ .‬ئەگەر بیرت بێت وتارێكم‬ ‫نوسی‪ .‬كە ئەوكاتە فەوزایەك دروست ببو‪،‬‬ ‫خەڵك دەیوت ئەم سەركردایەتییە بابڕوا‪،‬‬ ‫ئەم مەكتەبی سیاسیە بابڕوات‌و ریزێك ناوی‬ ‫تازەیان دەهێنایە پێشەوە‌و خۆیان بەم‌و‬ ‫بەودا هەڵدەواسی‪ .‬ئەوكاتە نوسیم بەئارامی‬ ‫بیر بكەنەوەو بەقوڵی رەخنە بگرن؛ واشمان‬ ‫كرد‪ .‬بەئارامی بیرمان ك��ردەوەو بەقوڵی‬ ‫رەخنەمان گرت‪ ،‬بۆیە توانیمان بەرنامەی‬ ‫(‪ )30‬نیسان بەسەركەوتویی ببەین بەڕێوە‪.‬‬

‫كوردسات نیوز‪ -‬ئەوانیش لەئێوەوە نزیكن‌و‬ ‫جیاوازییەكی زۆر نییە لەبۆچونەكانتان‪،‬‬ ‫ئ��ەوەن��دەی لەپارتییەوە نزیكن‪ ،‬ناتوانن‬ ‫هێندە لەبزوتنەوەی گۆڕانەوە نزیكبن؟ كە‬ ‫سەرچاوەیەكی هاوبەشتان هەبوە‌و دەتوانین‬ ‫بڵێین فكر و بۆچونێكی هاوبەشیشتان‬ ‫هەبوە؟‬ ‫م��ەال بەختیار‪-‬شانازی ب��ەو مێژوەوە‬ ‫دەكەین كە لەنێوان ه��ەردوالدا هەیە‪ .‬ئەو‬ ‫مێژوە هەتا جیابونەوەی گۆڕان‪ ،‬مێژویەكی‬ ‫هاوبەشی هەموالیەكمانە‪ ،‬لەگەورەو بچوكی‬ ‫یەكێتییەوە‪ ،‬هەتا گەورەو بچوكی ئەوان‌و‬ ‫بەشداریمان لەپێكهێنانی ئ��ەو مێژوەدا‬ ‫ك��ردوە‪ .‬یەكێتی قۆرغی مێژوەكەشمان‬ ‫ن��ەك��ردوەو ئەگەر بینوسین بەویژدانەوە‬ ‫دەینوسین‪ ،‬بەبێ ویژدانانە ناینوسین‌و‬ ‫كەسیش لەو مێژوەدا ناشكێنین‌و خەڵكیشی‬ ‫لێدەرناكەین‪ .‬وەك��و خ��ۆی دەینوسین‪.‬‬ ‫هەر كەسێكیش ئێستا لەناو گۆڕان بێت‌و‬ ‫ئەوكاتە فیشەكێكی بۆ یەكێتی تەقاندبێت‪،‬‬ ‫هەڵوێستێكی جوانی نواندبێت‪ ،‬دێڕێكی بۆ‬ ‫نوسیبێتین‪ ،‬وەكو خۆی لەمێژوی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستاندا بۆی دەنوسین‪.‬‬ ‫سەبارەت بەئێستاو دوای جیابونەوەی‬ ‫گۆڕانیش‪ ،‬بەداخەوە نەهجی گۆڕان لەدوای‬ ‫جیابونەوە بەنەهجێكی وێرانكەر بۆ یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان دەخوێنینەوە‪،‬‬ ‫بەنەهجی ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەی یەكێتیی‬ ‫نیشتیمانیی كوردستان دەخوێنینەوە‪.‬‬ ‫لێپرسراو‬ ‫پەیوەندیان بەم لێپرسراو و بەو‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬بەرلەكۆتایی بەرنامەكە‪،‬‬ ‫و شەو دەچنە ماڵی ئەم‌و دەچنە ماڵی ئەو دوا پێشبینی تۆ سەبارەت بەدۆخی ئێستای‬ ‫لێرەوە پڕوپاگەندە دەكەن‌و لەوێ پڕوپاگەندە عیراق‌و ناوچەكە چیە؟ ئایا تۆ گەشبینی‬ ‫دەك��ەن‌و ناكۆكییەكانمان گ��ەورە دەكەن‪ ،‬یان رەشبینی؟‬ ‫تائێستا لەسەر كێشەكانی ناو یەكێتی‪،‬‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬گەشبینم‌و پێموایە ئەم‬ ‫ئەوەندەی هەیە یەك قسەی پۆزەتیڤیان شەڕە لەگەڵ داعش‪ ،‬وەكو چۆن لەمیسر‪،‬‬ ‫بۆ یەكێتیی نەكردوە!بەپێچەوانەوە هیواو لێرە‌و لەشوێنەكانی تر‪ ،‬بێگومان لەمیسر‬ ‫ئومێدیان لەسەرئەوە هەڵچنیوە كەی یەكێتی بەشە توندڕەوەكەی دەڵێم‪ ،‬لەگەڵ ئەوەنیم‬ ‫ناكۆكییەكانی بگاتە بن بەست‌و بتەقێتەوە! بەهەمو هێزە ئیسالمییەكان توندڕەوی‬ ‫كە خۆشبەختانەش نەتەقیوەتەوە‪ ،‬ئەوەی بنوێنرێت‪ ،‬هەرگیز لەگەڵ ئەوەنیم‪ .‬پێموایە‬ ‫ئەوان چاوەڕێیان دەكرد كە یەكێتی لە(‪ )30‬لەناوچەكە بەگشتی‪ ،‬ئەم شەڕە لەگەڵ هێزە‬ ‫نیساندا دەنگێكی كەمتر بهێنین‌و ببێتە فێندەمێنتالیستەكان‪ ،‬دواهەمین شەڕی‬ ‫مایەی تەقینەوەی كێشەكانمان‪ ،‬نەك چارەنوسسازە بۆ هێزە دیموكراتەكان‪.‬‬ ‫ئەوە نەبو‪ ،‬بگرە ئەوانەی لەناو خۆشمان ل���ەدوای س��ەرك��ەوت��ن ب��ەس��ەر ئەمانەدا‪،‬‬ ‫پێیانوتین ئەو دەنگە ناهێنین‪ ،‬كە هێناومانە‪ .‬پرۆسەیەكی تازە بەرەو ئاسۆیەكی تازەی‬ ‫ئەوانیش تێگەیشتن كە بەهەڵەدا چون‌و دیموكراسی لەناوچەكە دێتە پێشەوە‪،‬‬ ‫یەكێتی دەنگێكی زۆری هێناو سەركەوتنی هەموی لەبەرژەوەندی هێزە دیموكراتییەكاندا‬ ‫گەورەشی هێناو توانی هەم ل��ەدەرەوەی دەبێ‌‌و تەنانەت ئەو هێزانەی كە سەلەفی‬ ‫خۆیی‌و ه��ەم ل��ەن��اوەوەی خ��ۆی تەوزیفی جیهادیش نین‪ ،‬ئ��ەو هێزە ئیسالمیانە‬ ‫بكات‪ ،‬ئێستا یەكێتی لەهاوكێشەكاندا بەشیعەو سوننەشەوە لەدوای سەركەوتن‬ ‫هەر یەكێتیە‪ ،‬لەهاوسەنگی سیاسیدا هەر بەسەر ئەماندا‪ ،‬ناتوان ‌ێ جارێكی تر وەكو‬ ‫یەكێتی‪-‬یە‪ .‬لەو پۆستانەشی كە ویستومانە جاران هەژمونیان بەسەردا بسەپێنێ‌‪.‬‬ ‫خۆشبەختانە هەر یەكێتی‪-‬یە‪ ،‬هەروەها‬ ‫لەچۆنییەتی مامەڵەكردن لەگەڵ كێشەكانی‬ ‫كوردسات نیوز‪ -‬بەڕێز مەال بەختیار‪،‬‬ ‫كە‬ ‫ناو یەكێتی‪-‬دا هەر یەكێتی‪-‬یە‪ .‬ئەوەی‬ ‫ئ��ەگ��ەر ب��ەی��ەك رستە پێشبینی خۆتم‬ ‫وتراوە وتراوەو رۆشتوە‪ .‬دەمێنێتەوە ئێستا پێ بڵێی‪ ،‬ئایا عیراق بەیەك پارچەیی‬ ‫كە یەكێتیی بەرامبەر بەگۆڕان چی دەڵێین‪ ،‬دەمێنێتەوە‪ ،‬یان پارچە دەبێت؟‬ ‫دڵنیاتدەكەمەوەو هەمو قاعیدەو قەواعیدو‬ ‫مەال بەختیار‪-‬ئەگەری داب��ەش بونی‬ ‫سەركردەكانی گۆڕان‪-‬یش دڵنیادەكەمەوە‪ ،‬بەهێزە‪ ،‬بەاڵم بەڕەهایی نییە‪.‬‬ ‫كەی گۆران نەهجی خۆی كرد بەنەهجێكی‬ ‫دیموكراسی ئیجابی‌و رەخنەكانی تەنها‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )478‬دو شةممة ‪2014/8/4‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بۆ روبەڕوبونەوەی داعش‬ ‫ئەمەریكا چاوەڕێی حكومەتێكی بێ مالكی دەكات‬ ‫لەحاڵەتی دانانەوەی مالكی كێشەكانی عیراق قوڵتردەبنەوەو پێگەی سەربازی‬ ‫داعش‪-‬یش بەهێزتر دەبێت‬ ‫راپۆرتی شیكاری‪ :‬بابان حەمە‬ ‫تەنه���ا ‪ 5‬رۆژ م���اوە لەب���ەردەم كوتل���ە‬ ‫براوەكانی هەڵبژاردنە پارلەمانییەكەی عیراق‌و‬ ‫لەناویش���یاندا دیاریك���ردن‌و یەكالكردنەوەی‬ ‫گەورەتری���ن كوتلە ب���ۆ پێكهێنانی حكومەت‌و‬ ‫دەستنیشانكردنی بەربژێرێك بۆ سەرۆكایەتی‬ ‫حكومەت‪ .‬ئەم پرسەش راستەوخۆ پەیوەندی‬ ‫بەبارودۆخ���ی ئەمنیی���ەوە هەی���ە‪ ،‬چونك���ە‬ ‫ئەمەریكا بۆ روبەڕوبونەوەی داعش‪ ،‬چاوەڕێی‬ ‫پێكهێنانی حكومەتێكی بێ مالكی دەكات‪.‬‬ ‫بەپێ���ی دەس���تور پ���اش ‪ 15‬رۆژ لەدوای‬ ‫دەستنیش���انكردنی س���ەرۆككۆماری عیراق‪،‬‬ ‫دەبێت گەورەترین فراكسیۆنی نێو پارلەمانی‬ ‫عیراق‪ ،‬دوایی���ن بەربژێری خۆی پێش���كەش‬ ‫بەسەرۆكایەتی كۆمارو سەرۆكایەتی پارلەمانی‬ ‫عیراق بكات بۆ دەنگدان لەس���ەری‪ .‬بەاڵم تا‬ ‫ئێستا كوتلەكانی نێو هاوپەیمانێتی شیعەكان‬ ‫ن���ەك هەر ناكۆكیان لەنێودا دروس���ت بوە بۆ‬ ‫یەكالكردنەوەی ئەو پرس���ە‪ ،‬بەڵكو ناكۆكی‌و‬ ‫دوركەوتنەوەیان لەیەك���دی‪ ،‬بۆتە گرێكوێرەو‬ ‫بەربەربەس���تێكی گەورە كە بتوانن لەماوەی‬ ‫‪ 5‬رۆژی ئاین���دەدا ئەو پرس���ە یەكالبكەنەوە‪،‬‬ ‫بەمەش رەنگە ماڵی ش���یعە بكەوێتە لێواری‬ ‫هەڵوەشاندنەوە‌و ئەنجومەنی بااڵی ئیسالمی‌و‬ ‫رەوت���ی س���ەدر و مەرجەعییەت���ی ب���ااڵی‬ ‫شیعەكانی عیراقیش دژی پااڵوتنەوەی مالكی‪-‬‬ ‫ن‌و لەنوێتری���ن روداویش���دا جەعفەری رەنگە‬ ‫بهێننەوە ناو موعادەلە حكومییەكە‪.‬‬ ‫گەورەترین‌و فرە پاڵێوراوترین فراكسیۆنن!‬ ‫س���ەبارەت بەپێكهێنان���ی حكوم���ەت‌و‬ ‫یەكالكردن���ەوەی پرس���ی (گەورەتری���ن‬ ‫فراكس���یۆن)‪ ،‬لەئێس���تادا دیاریكردن���ی ئەو‬ ‫گەورەترینە‪ ،‬لەنێوان ماڵی شیعەدا كێشەیەكی‬ ‫گ���ەورەی ناوەت���ەوە‪ ،‬بەش���ێوەیەك هەریەك‬ ‫لەدەوڵەتی یاس���او هاوپەیمانی نیش���تمانیش‬ ‫بەهەمانشێوە خۆی بە گەورەترین فراكسیۆنی‬ ‫ناو پارلەمان دەزانێت‌و هەردوكیشیان تائێستا‬ ‫سازش���یان نەك���ردوە لەو مەس���ەلەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەریەكێ���ك لەو دو لیس���تە‪ ،‬بەمافی خۆیان‬ ‫دەزانن بەربژاری خۆیان بۆ وەرگرتنی پۆستی‬ ‫س���ەرۆكی حكومەت رادەستی س���ەرۆكایەتی‬ ‫كۆمارو پارلەمانی عیراق بكەن‌و ئەو پۆس���تە‬ ‫گەورەیە بۆخۆیان بپچڕن‪.‬‬ ‫یەكێ���ك لەبەربەس���تە هەرەگ���ەورەكان‌و‬ ‫هۆكاری نانەوەی پەش���ێوییەكە‪ ،‬س���وربونی‬

‫ئەمەریکا هەڵوێستی رونی سەربازیی بەرامبەر داعش نییە‬ ‫دەوڵەتی یاساو سەرۆكەكەیەتی (نوری كامیل‬ ‫مالكی) بۆ وەرگرتنی پۆس���تی س���ەرۆكایەتی‬ ‫حكومەت‌و وەرگرتنەوەی ئەو پۆستە بۆ جاری‬ ‫سێهەم‌و یەك لەدوا یەك‪.‬‬ ‫ئینكاری سەری خوارد!‬ ‫س���وربونی دەوڵەتی یاس���او سەرۆكەكەی‪،‬‬ ‫لەكاتێكدای���ە ك���ە هاوپەیمان���ی نیش���تمانی‬ ‫ش���یعەكان (دەوڵەتی یاس���ا "بەسەرۆكایەتی‬ ‫مالكی"‪ ،‬تەیاری س���ەدری "بەس���ەرۆكایەتی‬ ‫موقتەدا س���ەدر"‪ ،‬ئەنجومەنی بااڵی ئیسالمی‬ ‫"بەسەرۆكایەتی عەممار ئەلحەكیم"‪ )..‬بێجگە‬ ‫لەدەوڵەتی یاس���ا‪ ،‬هیچ لیس���تێكی دیكە لەو‬ ‫هاوپەیمانێتیی���ە رازینین‌و رازیش نابن بەوەی‬ ‫مالك���ی جارێكی دیكەو بۆجاری س���ێهەم ئەو‬ ‫پۆستەی پێبدرێتەوە‪.‬‬ ‫بەش���ێكی هەرە زۆری س���ەركردایەتی نێو‬ ‫هاوپەیمانی شیعەكان (بێجگە لەدەوڵەتی یاسا)‬ ‫پێیانوایە كە سوربونی مالكی‌و لیستەكەی بۆ‬ ‫وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆكایەتی حكومەت‪،‬‬ ‫لەئێس���تادا بێجگ���ە ل���ەوەی كە ئاڕاس���تەو‬ ‫پش���تیوانی مەرجەعییەت���ی لەگەڵ���دا نییە‪،‬‬ ‫هۆكارێكی گەورەشە بۆ لێكهەڵوەشاندنی ماڵی‬ ‫شیعە‪ ،‬چونكە پێیانوایە ماوەیەك لەمەوپێش‬ ‫كە ئەو ئینكاری‌و س���ووربونەی مالكی وەك‬ ‫ئێس���تا نەب���و‪ ،‬هەموی���ان پێی���ان وابوە كە‬ ‫بەربژێری س���ەرۆكایەتی نابێ���ت مالكی بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ دەوڵەتی یاسا بێت‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا‬ ‫نوری مالكی كارێكی وایكردوە كە نەك رێگری‬

‫بكرێت لەدوب���ارە كاندیدكردن���ەوەی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پاڵێوراوەكەش نەبێتە نسیبی لیستەكەی‪.‬‬ ‫هاتنەوەی جەعفەری بۆ ناو موعادەلەكە‬ ‫الی خۆش���ییەوە ت���ەاڵڵ زەوبەع���ی‬ ‫س���ەربەكوتلەی موتەحیدون بە (غەد پرێس)‬ ‫ی رادەگەیەنێت كە ئەگەر مالكی نەپاڵێورێت‪،‬‬ ‫ئەوا هاوپەیمانیی ش���یعە هەڵدەوەش���ێتەوەو‬ ‫پێدەچێ���ت مالك���ی ك���ە چەن���د كوتلەیەكی‬ ‫س���وننەش پش���تگیری دەكەن خ���ۆی وەك‬ ‫گەورەترین كوتلە بناسێنێت‪.‬‬ ‫لەدواهەمین گۆڕانكاریش���دا‪ ،‬دوێنێ ئێوارە‬ ‫كەناڵی (ئەلبەغدادی���ە) ئاماژەی بۆ ئەوەكرد‬ ‫كە ئیبراهی���م جەعفەری دەبێت���ە موفاجەئە‬ ‫گەورەكەو زۆر نزیكە ببێتە پاڵێوراوی سەرەكی‬ ‫هاوپەیمانی نیشتمانی‌و پشتیوانیشی لەالیەن‬ ‫هەردو كوتلەی ئەنجومەنی بااڵو سەدرییەكان‌و‬ ‫لەالیەن مەرجەعییەتی بااڵشەوە لێكراوە‪.‬‬ ‫سوننەش هاتنە ناو دەنگە دەنگەكەوە!‬ ‫كوتلە س���ونییەكانیش لەسەر هەمان پرس‬ ‫دێنەدەنگ‌و راشیدەگەیەنن كە پێویستە دادگای‬ ‫فیدڕالێ پرس���ی گەورەترین فراكسیۆن یەكال‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬چونكە ئەوان هەر زوبەزو بەربژێری‬ ‫خۆیان بۆ وەرگرتنی پۆس���تی س���ەرۆكایەتی‬ ‫پارلەم���ان دیاریك���ردوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەیش���دا‬ ‫چاوەڕوانی ئەوە دەكەن ك���ە بزانن بەربژێری‬ ‫ش���یعەكان بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكایەتی‬ ‫حكومەت كێیە؟ تا ئ���ەوان بەربژێری خۆیان‬ ‫لەوەرگرتنی پۆس���تی جێگری س���ەرۆككۆمار‬

‫دی���اری بك���ەن‪ ،‬ه���ەر بۆیە ل���ەزاری یەكێك‬ ‫لەس���ەركردەكانییەوە (محەم���ەد خالی���دی‪-‬‬ ‫كوتلەی موتەحیدون) رایدەگەیەنن كە "تەنها‬ ‫بەربژێری ئێمە بۆ وەرگرتنی پۆس���تی جێگری‬ ‫سەرۆككۆمار ئوسامە نوجێفییە‪ ،‬بەاڵم لەهەر‬ ‫ئەگەرێك���دا كە مالكی بەس���ەرۆكی حكومەت‬ ‫هەڵبژێردرێتەوە‪ ،‬ئەوان پاشەكشێ لە پرۆسەی‬ ‫سیاسی عیراق دەكەن"‬ ‫خالیدی راش���یدەگەیەنێت ك���ە بێجگە لەو‬ ‫مەرجەی سونییەكان‪ ،‬س���ەرجەم كوتلەكانی‬ ‫س���وننەی نێو هاوپەیمانێتییەكەیان لەس���ەر‬ ‫ه���ەردو پڕۆژەك���ەی ئوس���امە نوجێفی یەكال‬ ‫بونەت���ەوە‪ ،‬كەی���ان ئەوەت���ا پێ���ڕۆ (نظام)‬ ‫ی المەركەزییەت���ی بەڕێوەبردن���ی تەواوەتی‬ ‫بۆ پارێزگاكان‪ ،‬یاخ���ود پێكهێنانی هەرێمێك‬ ‫لەس���ەر بنەم���ای بەڕێوەبردن (هاوش���ێوەی‬ ‫هەرێمی كوردستان) جێبەجێبكرێت‪.‬‬ ‫ئەمەریكا‪ :‬حكومەتی دیموكراسی پێكنایەت!‬ ‫لەنوێتری���ن روداوی میدیای���ی‌و كۆمۆن���ە‬ ‫راپرس���ییەكانی ئەمەریكاش‪ ،‬ئاژانسی هەواڵی‬ ‫ئەمەریكا (ئاسۆش���ێیتد پرێ���س) بەهاوكاری‬ ‫لەگ���ەڵ رێكخ���راوی ‪ GFK‬راپرس���ییەكی‬ ‫ئەنجام���داوەو لەیەكێ���ك لەوەاڵمەكان���ی‬ ‫ئ���ەو پرس���یارەدا دەردەكەوێت ك���ە ‪%80‬ی‬ ‫ئەمەریكیی���ەكان پێیانوای���ە ك���ە پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی عیراقی دیموكراسیانە نابێت‪.‬‬ ‫ئەمەش لەكاتێكدا كە لەناوەڕاس���تی مانگی‬ ‫رابردو‪ ،‬بەش���ێوەیەكی ناڕاستەوخۆ ئەمەریكا‬ ‫الریبونی خۆی لە سێبارە پااڵوتنەوەی مالكی‬ ‫دەربڕی بۆ پۆستی س���ەرۆكوەزیرانی عیراق‌و‬ ‫جۆرێك پش���تتێكردنی ئەو قەیرانە سەربازی‌و‬ ‫ئەمنییەی پاش گرتنی موسڵ لەالیەن داعش‪-‬‬ ‫ەوە بۆ عیراق دەربڕیوە‪.‬‬ ‫هاوكات بەپێی هەندێك زانیاری باوەڕپێكراو‬ ‫كە دەس���ت "چاودێ���ر" كەوت���ون‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫چاوڕێی پێكهێنانی حكومەتی داهاتوی عیراق‬ ‫دەكات كە مالكی سەرۆكایەتی نەكات‪ ،‬ئەوكات‬ ‫ستراتیژو سیاسەتی خۆی بۆ روبەڕوبونەوەی‬ ‫داعش دەخاتە رو‪.‬‬ ‫هەر بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر" لەحاڵەتی‬ ‫وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆكوەزیران لەالیەن‬ ‫مالكییەوە‪ ،‬كێشەكانی عیراق بەراورد بەئێستا‬ ‫زیاتر قوڵدەبنەوە‌و بەمەش پێگەی س���ەربازی‬ ‫داعش لەش���ارەكانی عیراق‌و بەتایبەت ناوچە‬ ‫سوننە نشینەكان بەهێزتر دەبێت‪.‬‬

‫"نزیكەی ‪ 500‬كورد پەیوەندییان بەداعشەوە كردوە"‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫بەهۆی پەرەسەندنی هێرش‌و پەالمارەكانی‬ ‫ئەمدوایی���ەی داع���ش ب���ۆ س���ەر بەش���ێك‬ ‫لەناوچە رزگاركراوەكانی خاكی كوردس���تان‬ ‫لەهەردو پارێزگای موس���ڵ‌و دیالە‌و زیادبونی‬ ‫هێرش���ەكانیان بۆ سەر هێزەكانی پێشمەرگە‬ ‫لەبەرەكان���ی پێش���ەوەی جەن���گ‪ ،‬تادێ���ت‬ ‫مەترس���یەكانی بااڵ دەس���تی داع���ش زیاتر‬ ‫دەبێ���ت‌و لێپرس���راوی دەس���تەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەب���ی سیاس���ی یەكێت���ی نیش���تیمانی‬ ‫كوردس���تانیش ئەگەرەكان���ی پێش���كەوتنی‬ ‫س���ەربازی گروپ���ی تیرۆریس���تی داعش لەم‬ ‫هەلومەرج���ە گ���ۆڕاوەی جیه���ان‌و ناوچەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬بەمەترسیەكەی گەورە‬ ‫ناودەبات‌و پێشیوایە‪ ،‬پەیوەندی پێوەكردنی‬ ‫هەر كوردێك بە جانەوەرانی داعشەوە كە لەدو‬ ‫بەشی كوردس���تاندا كورد دەكوژن‪ ،‬بەڵگەی‬ ‫ئەوەیە كە هێشتا بیری كۆنەپەرستی‪ ،‬بیری‬ ‫س���ەلەفی‪ ،‬بیری خۆكوژی‪ ،‬بی���ری تێكدانی‬ ‫دیموكراس���ی‪ ،‬بی���ری رێگرت���ن لەئازادبونی‬ ‫تەواوی نەتەوەی كورد‪ ،‬هێشتا لەناو كۆمەڵی‬

‫ئێمەدا نەسڕاوەتەوە‪.‬‬ ‫لەوبارەی���ەوە‪ ،‬م���ەال بەختی���ار‪ ،‬ئێوارەی‬ ‫‪ ،2014/8/2‬لەمیانی بەشداریكردنی لەچلەی‬ ‫تێكۆش���ەری دێرین‌و پێش���مەرگەی مەفرەزە‬ ‫سەرەتاییەكانی شۆڕش���ی نوێی گەلەكەمان‌‪،‬‬ ‫مەحمود عەبدولڕەحمان ناس���راو بە (ش���ێخ‬ ‫عەلی)‪ ،‬كە لەهۆڵی رۆش���نبیری س���لێمانی‬ ‫بەڕێوەچو‪ ،‬وتارێكی پێشكەش كردو لەبەشێكی‬ ‫وتارەكەیدا رایگەیاند‪ ،‬لەهەلومەرجی ئێستای‬ ‫رۆژه���ەاڵت‌و هەلومەرجی ئێس���تای عیراق‌و‬ ‫دەوروبەرم���ان‪ ،‬بەش���ەكانی كوردس���تان‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەرۆژئاوا‌و باش���وری كوردستان‪،‬‬ ‫دوژمنانی وەكو داعش‪ ،‬دوژمنانی خوێنخۆری‬ ‫نەتەوەكەم���ان‪ ،‬دیموكراس���یمان‪ ،‬ئازادیمان‪،‬‬ ‫مەدەنییەتمان‪ ،‬ژنانمان‪ ،‬ئاسودەیی مرۆڤمان‪،‬‬ ‫دوژمنێكی سەرس���ەخت تازە بەتازە بەرۆكی‬ ‫گرتوین‪ ،‬بەدڵنییاییەوە ئ���ەم دوژمنە بەقەد‬ ‫خۆی زیانمان پێدەگەیەنێ‌‪ .‬ئێس���تا شەڕێكی‬ ‫گ���ەرم لەناوچەی زوم���ارو ئ���ەو ناوچانەی‬ ‫تر دەس���تیپێكردووە‪ ،‬كە ش���ەڕی دەس���تەو‬ ‫یەخەیە‌و تائێس���تا زیاتر لەبیست پێشمەرگە‬ ‫شەهید بوون‌و بەدەیانی تریش برینداربون‪.‬‬ ‫لێپرسراوی دەس���تەی كارگێڕی مەكتەبی‬

‫سیاس���ی یەكێتی‪ ،‬ئاماژەی بۆ ئەوەش���كرد‪،‬‬ ‫بەداخ���ەوە ئەم جۆرە دوژمنە خۆمان بەهۆی‬ ‫نادیدەگرتنی تەرازوی هێزو نەزانینی ئەوەی‬ ‫كە ئەمانە شانەی نوستوی عەقڵی دواكەوتون‪،‬‬ ‫عەقڵی سەلەفین‪ ،‬عەقڵی كۆنەپەرستین لەناو‬ ‫ئێم���ەدا‪ ،‬نادیدەگرتنی ئەوانە‌و پاك نەكردنی‬ ‫عەقڵە دواكەوتوەكان‌و كۆنەپەرستەكان لەالی‬ ‫ئێمە‪ ،‬دەبێ‌ ئێستاش لەناو خۆماندا بترسین‬ ‫ئەو هێزە لێرەو لەوێ‌‪ ،‬دیس���انەوە ئەم هێزە‬ ‫ئەگەر خوانەخواستە لەشوێنێك لەشوێنەكان‪،‬‬ ‫پێشكەوتنی س���ەربازیان بەدەستهێنا‪ ،‬ناڵێم‬ ‫س���ەركەوتن‪ ،‬چونكە س���ەركەوتنی سیاسی‬ ‫قەد بەدەستناهێنن لەم هەلومەرجە گۆڕاوەی‬ ‫جیهان‌و رۆژهەاڵتدا‪ ،‬ئەگەر پێش���كەوتنێكی‬ ‫سەربازی خوانەخواستە دەستبهێنن‪ ،‬بترسین‬ ‫ك���ە لەناوچە رزگار كراوەكانیش���ەوە خەڵك‬ ‫هەب���ێ‌‪ ،‬زۆرتر ل���ەوەی مەزن���دەی دەكەین‬ ‫پەیوەندیان پێوەبك���ەن‪ ،‬وەك دەزانین زیاتر‬ ‫لەچوار س���ەد بۆ پێنج سەد كەس پەیوەندی‬ ‫پێوەكردوون‪ .‬پەیوەندی پێوەكردنی كوردێك‬ ‫بەم جانەوەرانەوە كە لەدوو بەشی كوردستاندا‬ ‫ك���ورد دەكوژن‪ ،‬بەڵگەی ئەوەیە كە هێش���تا‬ ‫بیری كۆنەپەرس���تی‪ ،‬بیری سەلەفی‪ ،‬بیری‬

‫خۆكوژی‪ ،‬بیری تێكدانی دیموكراس���ی‪ ،‬بیری‬ ‫رێگرتن لەئازادبوونی تەواوی نەتەوەی كورد‪،‬‬ ‫هێش���تا لەناو كۆمەڵی ئێمەدا نەسڕاوەتەوەو‬ ‫ئەمەش یەكێكە لەمەترس���ییە گەورەكان كە‬ ‫رووبەڕوومان بۆتەوە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا‪،‬‬ ‫قەدەری ئێمەش‪ ،‬قەدەری گەالنی ئازادیخواز‪.‬‬ ‫قەدەری ئێمەش‪ ،‬قەدەری هەموو دیموكرات‌و‬ ‫ئازادیخوازەكان���ی ناوچەكەی���ە‪ .‬ق���ەدەری‬ ‫ئێم���ەش‪ ،‬قەدەری ئ���ەو س���ەنگەرانەیە كە‬ ‫دواهەمین ش���ەڕی دیموكراسی دەبێ‌‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەم دوژمنانەی دیموكراسیش بكەین‌و بچینە‬ ‫سەنگەر‌و لەس���ەنگەرەكانی پێشەوەبین‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی دیموكراس���ی‪ ،‬هەم وەكو دیموكراسی‬ ‫بپارێزین‪ .‬هەم ناوچە كێش���ە لەسەرەكانیش‬ ‫هەتا هەتایە بگێڕینەوە سەر كوردستان‪.‬‬ ‫ناوب���راو وتیش���ی "بەگێڕان���ەوەی ناوچە‬ ‫كێش���ە لەسەرەكانیش بۆ س���ەر كوردستان‪،‬‬ ‫بەبێگوم���ان زۆر نزی���ك دەكەوینەوە لەوەی‬ ‫ئەگ���ەر هەلومەرج���ی دنی���او رۆژه���ەاڵت‌و‬ ‫دەروبەرم���ان لەباربێ‌‪ ،‬لەئاییندەیەكدا‪ ،‬نازانم‬ ‫نزیك دەبێ‌ ی���ادور دەبێ‌‪ ،‬ئەوكاتە دەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆی كوردستانیش رابگەیەنین"‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫دڵنیایی‬ ‫زیاترمان دەوێت‬ ‫لەپێناو مانێفێستی مەدەنیانەو‬ ‫ژیارییانەی ئیسالمی سیاسی كوردی‬

‫ئەبوبەكر جاف‬ ‫بڕواما وایە‪ ،‬س���ەردەمانێك‪ ،‬ئیس�ل�امی سیاسی ئێمە‬ ‫بەش���ێك بو ل���ەو بەربەریەت���ەی لەس���ەرەتاو ناوەندی‬ ‫نەوەدەكاندا دەگوزەرا‪ .‬ئیسالمی سیاسی‌و هێزە سیاسییە‬ ‫ئیسالمییەكانیش بەش���ێك بون لەوەی دەگوزەرا‪ ،‬وەك‬ ‫تەواوی هێزە سیاس���ییەكانی ت���ری دونیایی ئێمە‪ .‬واتە‬ ‫ئ���ەوەی رویدا ت���ەواوی هێزەكانمان‪ ،‬هەركەس���ەو بەش‬ ‫بەخۆی بەرپرس���یارە لەوەی كۆمیونیتێی ئێمەیان ماندو‬ ‫كرد‪ .‬بەش���ێك بون لەپێكهاتەی خێڵەك���ی‌و قەبەلییانە‌و‬ ‫نامەدەنیان���ەی كۆمیۆنیتێ���ی سیاس���ی ئێم���ە‪ .‬دوات���ر‬ ‫پرۆسەكە ئاراس���تەیەكی تری وەرگرت‪ .‬ئاراستەیەك كە‬ ‫دەكرێت بەماڵیك���ردن‌و بەمەدەنیبونی تەواوی هێزەكانی‬ ‫ئێم���ە دابنرێت‪ .‬ش���ەڕو غەری���زەی ش���ەڕ‌و كەڵكەڵەی‬ ‫ش���ەڕی هێزەكانی ئێمە ماڵیكراو‪ ،‬لەب���ری بەربەریەت‪،‬‬ ‫ئاراس���تەیەكی تری وەرگرت‪ .‬ئێوەیەكی تر بەرهەمهێنرا‪.‬‬ ‫لەنێو ئەم پرۆسەی بەمەدەنیبونەشدا‪ ،‬ئیسالمییەكانیش‬ ‫هاتنە ناو پرۆس���ەكەوە‪ ،‬ب���ەاڵم ئەمە بەس نییە‪ .‬ئەوەی‬ ‫ئێس���تا هێزە ئیس�ل�امییەكان لەمیانەی بەیاننامەیەكەوە‬ ‫سەركۆنەی داعش دەكەن‪ ،‬ئایا ئەم سەركۆنەكردنە تەنیا‬ ‫ئیدانەكردنە لە(ئیجتیهاد)‌و میكانیزمی كاری ئیس�ل�امی‪،‬‬ ‫یاخ���ود جی���اوازی‌و دوری‌و لێكدابڕانێك���ی ریش���ەیی‌و‬ ‫پرەنسیپییە‪ ،‬لەنێوان ئیسالمی سیاسی كوردی‌و تەوژمە‬ ‫قیتال���ی‌و جیهادیی���ە خەالفەتخوازە پەڕگی���رو توندڕەو‬ ‫تیرۆریستەكان؟‬ ‫ئێمە تەنیاو تەنیا بە(بەیانامەیەك)‪ ،‬بەوتارێكی رۆژی‬ ‫هەینی پیرۆز‪ ،‬بەموحازەرەوە دەس���تگوتارەكانی شەوانی‬ ‫رەمەزانی پیرۆز‪ ..‬دڵمان ئاو ناخواتەوە‪ .‬دەبێت گوتارێك‬ ‫هەبێت كە ئیس�ل�امی سیاس���ی دونیای ئێم���ە‪ ،‬گروپ‌و‬ ‫تەوژمە سیاس���ی ‪ -‬ئاینییەكانی دونیای ئێمە‪ ،‬هەنگاوی‬ ‫رادیكاڵییانەت���ر بنێ���ن‪ .‬دەبێ���ت ئەدەبیاتێكیان هەبێت‬ ‫گوزارش���ت لەم مەیلە مەدەنی‌و بەش���دارییە سیاسییەی‬ ‫ئیسالمییەكانی دونیای ئێمە بكات‪.‬‬ ‫ب���ۆ نمون���ە‪ ،‬پێویس���تمان بەڕوئیایەك���ی رون هەیە‬ ‫لەبارەی پرۆس���ەو ئاكت���ە مەدەنییەكان‪ .‬پێویس���تمان‬ ‫بەب���اوەڕو قەناعەتێكی پرەنس���یپی هەیە س���ەبارەت بە‬ ‫كردە مەدەنییەكان وەك تیۆرو وەك كردار‪ .‬پێویس���تمان‬ ‫بەمانێڤس���تی ئیس�ل�امییەكانی الی خۆمان هەیە تا ئەو‬ ‫نادڵنیای���ی‌و نائارامیی���ەی ئینس���انی ك���وردی هەیەتی‬ ‫س���ەبارەت بەئیزدیواجییەتی گوتاری ئیسالمی سیاسی‬ ‫نەمێنێت‪.‬‬ ‫ئەم مانێڤس���تە تەنی���ا لەدەس���تگوتارو موحازەرەو‬ ‫خولەكان���ی وانە وتن���ەوەدا دەرناكەوێ���ت‪ .‬ئەمە ئیمان‌و‬ ‫قەناعەتێك���ی قوڵە بەپرس‌و ك���ردە مەدەنییەكان‪ .‬ئێمە‬ ‫كەمترین ئەدەبیاتی ئیس�ل�امی سیاسیمان هەیە بەرانبەر‬ ‫بە(ئێستای) دونیای كوردی‪.‬‬ ‫ئێستای دونیای كوردی بەو كێشەو پرسە هەنوكەیی‌و‬ ‫ئیس���تایانەی خۆی كە هەی���ە‪ :‬مەدەنییەت‌و ئیرادەیەكی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬پرسی ناسیۆنالیستانەی جڤاكی كوردی‪ ..‬پێش‬ ‫هەرشتێك پێویستمان بەگوتارێكی مانێڤستبوە لەبارەی‬ ‫ئینس���ان‌و ئیرادەو ئازادی ئینس���ان‪ ،‬ئەمەش پێویستی‬ ‫بەدەستبەرداربون لەزۆر شت هەیە‪.‬‬ ‫دەركەوتەو چونەناو پرۆس���ە مەدەنییەكانەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫چ���ی بەكرچوكاڵی���ش بێت‪ ،‬بەاڵم بۆ ن���او دونیای گەمە‬ ‫مەدەنی‪-‬دیموكراس���ییەكانی ئێس���تای دونی���ای كوردی‬ ‫جێگەی س���تایش‌و دەستخۆش���ین‪ .‬هەڵوێستگەلێكی زۆر‬ ‫باش بینراوە‪ ،‬نیەتی باش پیشاندراوە‪ ،‬لەئاستی كردەییدا‬ ‫دەیبینین‪ ،‬بەاڵم هێش���تاكە رادیكاڵی نین‪ .‬بەاڵم ئینسان‬ ‫بەویژدانەوە قسە بكات‪ ،‬دەبێت دەستخۆشییان لێبكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم پێویستمان بەدڵنیایی زیاترە‪ .‬دڵنیاییەك وێنەیەكی‬ ‫كوردیان���ەی تەواو جیاوازمان بەرچ���او بكەوێت بەكردەو‬ ‫كردەی ناو فەزای گش���تی‪ .‬لەالیەكیتریشەوە پێوستمان‬ ‫بەوەیە نا‪-‬ئیسالمییەكان‪ ،‬كاریان ساغكردنەوەو داتاشینی‬ ‫كۆمەڵێ���ك وێنەی پێش���ینەو حوكمی موس���بەق نەبێت‬ ‫بەسەر هێزە ئیسالمییەكاندا‪ .‬پرۆسەكە‪ ،‬گەمەی مەدەنی‪،‬‬ ‫بەشداری لەفەزای گشتیدا فرە سەرە‪ .‬بەاڵم زیاتر‌و زیاتر‬ ‫پێویستمان بەمانێڤس���تی مەدەنیانەی ئیسالمی سیاسی‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )478‬دو شةممة ‪2014/8/4‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫لەسایەی تایەفەگەری‌و داعش‪ ،‬عیراق بەرەو كوێ؟‬

‫ئەحمەد فاتح محەمەد‬ ‫حكومەتەك���ەی مالكی هەمیش���ە جێگای‬ ‫رەخن���ە‌و گلەییەك���ی زۆر ب���وە‪ ،‬ئەمە نەك‬ ‫تەنه���ا لەالیەن ك���ورد‌و س���وننەكان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەالی���ەن خ���ودی مەزهەب���ی شیعەش���ەوە‪.‬‬ ‫مالك���ی ئەنگێزەیەك���ی هەب���و ب���ۆ ئەوەی‬ ‫خۆی تەواوی جومگە سیاس���ی‌و س���ەربازی‌و‬ ‫ئەمنی‌و یاس���ایی‌و قەزاییەكان كۆنترۆڵبكات‪،‬‬ ‫تاڕادەیەكیش لەمەدا س���ەركەوتوبو‪ ،‬چونكە‬ ‫مالكی دەیویس���ت بەجۆرێك خۆی بسەپێنێت‬ ‫كە فریادڕەس���ی عیراقییەكان‪ ،‬لەئێستاش���دا‬ ‫دەبینین هەندێك ئاماژە دەنێرێت وەك ئەوەی‬ ‫لەقسەی مەرجەعیەتیشدا نەبێت‪ ،‬لێ‌ مالكی‌و‬ ‫دەوڵەتی یاسا لەئێس���تادا زۆرترین كورسیان‬ ‫هەی���ە‪ ،‬ب���ەاڵم دیفاكتۆیەكی ن���وێ‌ لەعیراق‬ ‫س���ەریهەڵداوە‪ ،‬لەماوەی كەمت���ر لەمانگێك‬ ‫مالك���ی ‪ 3/1‬خاك���ی عیراقی لەدەس���تداوە‪،‬‬ ‫سوپاكەی توشی هەرەسێكی گەورەبوە‪ .‬ئەمە‬ ‫بەدەر لەوكێشانەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان‬ ‫هەیەتی‪ ،‬دواكێشەش پرسی فرۆشتنی نەوت‌و‬ ‫برینی بەشە بودجەی هەرێم‪.‬‬

‫داعش هاوكێشەی تازەی عیراق‪:‬‬ ‫ئایا داعش نوێنەری س���وننەكانی عیراقە؟‬ ‫زۆرێ���ك لەچاودێران باس لەوە دەكەن داعش‬ ‫نوێنەری س���وننەكانە‪ ،‬ئەمەش دوای ئەوەی‬ ‫س���وننەكان‌و ناوچ���ە سوننەنش���ینەكان زۆر‬ ‫فەرامۆش���كرابون‪ ،‬ب���ەاڵم لەراس���تیدا داعش‬ ‫لەم ناوچان���ەدا پێگەیەكی سیاس���ی ئارامی‬ ‫بۆخۆی دەستەبەركردوە‪ .‬ئەمەش لەبەرئەوەی‬ ‫نوێن���ەرە فەرمیەكانی س���وننە لەحكومەتی‬ ‫مالك���ی هێن���دەی لەپرس���ی موزای���ەدە‌و‬ ‫خۆدەوڵەمەندكردن بون لەپرسی سوننەكاندا‬ ‫نەبون‪ ،‬دوای روداوەكان���ی ئەنبار‌و پەالماری‬ ‫مالك���ی بۆ س���ەر ئ���ەو ش���ارە‌و كۆتایهێنان‬ ‫بەخۆپیشاندان‪ ،‬ئیتر رەوشەكە بەرەو ئالۆزی‌و‬ ‫لێكدابڕان رۆش���ت‪ ،‬سوننەكان هەستیان بەوە‬ ‫نەدەكرد ئیتر هی���چ پەیوەندییەكیان هەبێت‬ ‫لەعی���راق‪ ،‬بۆیە كاتێ���ك داع���ش رودەكاتە‬ ‫زۆنی سوننە نش���ین‪ ،‬مۆڵگەیەكی پشتیوانی‬ ‫دەدۆزێت���ەوە‪ .‬ئێس���تاش ل���ەو س���نورانەدا‬ ‫پێش���وازییان لێكراوە‪ ،‬بەاڵم هەندێك كاریان‬ ‫دەبێتە هۆی مایەی بێزاری خەڵكی س���وننە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئەگەر بزانین زۆرێك لەچەكدارەكان‬ ‫رەگەزنامەی عەرەب���ی‌و بیانیان هەیە‪ ،‬نامۆیە‬ ‫بەكلت���ور‌و مامەڵەكردنی كۆمەڵ���ی عیراقی‌و‬ ‫سوننەكان‪ .‬ئێس���تا داعش روبەرێكی فراوانی‬ ‫بەدەس���تەوەیە‪ ،‬هەروەها داراییەكی باش���ی‬ ‫لەبەردەس���تدایە‌و نەوتیش دەفرۆشێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫دەتوانێ���ت بەردەوامی پێببەخش���ێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئایا داع���ش تاكەی دەتوانێت بەردەوام بێت؟‬ ‫لەئێس���تادا پرۆس���ەی پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫عیراق تەواو نەبوە‪ ،‬گوت���اری حكومەت دیار‬

‫نی���ە بۆیە داعش تاكو حكومەتی نوێی عیراق‬ ‫دروست نەبێت بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫كـێ‌ حكومەت پێكدێنێت؟‬ ‫تائێس���تا گرف���ت لەبەردەم���ی پێكهێنانی‬ ‫حكومەت���ی نوێی عیراق خودی نوری مالكیە‪،‬‬ ‫دەوڵەت���ی یاس���ا داكۆكی لەو ماف���ە دەكات‬ ‫كە ئ���ەوان گەورەترین كوتل���ەی پەرلەمانین‪،‬‬ ‫س���ەرۆكی حكومەت مافی خۆیان���ە‌و دەبێت‬ ‫نوری مالكی بێت‪ ،‬واتە پرۆس���ەی پێكهێنانی‬ ‫حكوم���ەت بەشەخس���ەنە ك���راوە‪ ،‬الیەن���ە‬ ‫شیعییەكان تائێس���تا ناكۆكن نەگەیشتونەتە‬ ‫دەرەنجامێك لەسەر مالكی‪ ،‬لەالیەكی تریشەوە‬ ‫ئێران بەوردی چاودێری بارودۆخەكە دەكات‪،‬‬ ‫نفوزی مالكی هەڵدەس���ەنگێنێت‪ ،‬واتە ئێستا‬ ‫ئێران بریاری كۆتای نەداوە‪ ،‬هەر كات بزانێت‬ ‫ماڵی ش���یعە دەكەوێتە مەترسیەوە‌وئەمەش‬ ‫هەڕەش���ەیە بۆسەر هیاللی شیعی‪ ،‬راستەوخۆ‬ ‫دەخالەت دەكات‪ .‬مالكی چەند رۆژێكی كەمی‬ ‫لەبەردەم دایە بۆئەوەی الیەنەكان رازی بكات‪،‬‬ ‫چ هاوپەیمانە ش���یعەكانی یاخود كوردەكان‪.‬‬ ‫بۆی���ە ئەبێ���ت لەچاوەروان���ی حكومەت بین‪،‬‬ ‫چونكە پێكهێنانی حكوم���ەت وەاڵمدەرەوەی‬ ‫ئەو پرس���یارە دەبێت ئایا چ���ۆن بەرەوروی‬ ‫داعش دەبێتەوە‪ ،‬چونكە دیفاكتۆی داعش لەو‬ ‫س���نورانە لەالیەن ئەمریكا‌و بەریتانیا جێگای‬ ‫قبول نیە‪ ،‬بەتایبەت���ی دوای ئەوەی پەیامی‬ ‫عیراقی فیدرالیان بەگوێی هەمو الیەكدا‪.‬‬ ‫كورد‌و هەرێمێكی تر‬ ‫عی���راق لەس���ایەی حوكم���ی تایەفەگەری‬ ‫شكستی گەورەی خواردوە‪ ،‬لەدوای پرۆسەی‬

‫ئازادی عیراق لە‪ 2003‬نەدەستور ئەو زامنەی‬ ‫پێكهاتەكانی خەڵكی عیراق بو‪ ،‬نەحكومەتی‬ ‫عیراقی���ش وەك پێویس���ت س���ەركەوتوبو‬ ‫لەئەركەكانی سەرش���انی‪ ،‬راس���تە كێش���ەی‬ ‫سەربازی‌و سوپا لەعیراق كێشەیەكی قورسە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم حكومەت رەنگدان���ەوەی پێكهاتەكانی‬ ‫عیراق نەبو‪ .‬ئێس���تاش ئەم���ە دوا دەرفەتە‬ ‫لەب���ەردەم عیراقییەكان���دا‪ ،‬حكومەتی عیراق‬ ‫دەبێ���ت بتوانێت كێش���ەكانی لەگ���ەل كورد‬ ‫لەرێگای دەستور چارەسەر بكات نەك لەسەر‬ ‫بنەمای سیاسی‌و زۆرینەی سیاسی‪ ،‬هەروەها‬ ‫پێكهاتەی سوننە نابێت هێندە فەرامۆشبكرێن‬ ‫ت���اراددەی پەالماردان‪ .‬عی���راق دەبێت ددان‬ ‫ب���ەو راس���تیەدا بنێ���ت كەنمون���ەی فیدراڵ‬ ‫لەهەرێمی كوردستان س���ەركەوتو بوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبێ���ت هەرێمێكی تریش تایبەت بەس���وننە‬ ‫دروست ببێت بۆ ئەوەی گرژییە تایەفییەكان‬ ‫خ���او ببێتەوە‪ .‬كورد ئێس���تا لەدیفاكتۆیەكی‬ ‫تازەدای���ە‌و ناگەرێتەوە دواوە‪ ،‬هیچ حكومەتی‬ ‫عیراقی بیر ل���ەوە نەكاتەوە كورد بگەڕێتەوە‬ ‫س���نورەكانی پێش ‪ .2014/6/10‬بۆیە ئەگەر‬ ‫ش���یعەكان بیانەوێت لەم رەوش���ە نائاسایی‌و‬ ‫گرژیی���ە دەربچ���ن‪ ،‬دەبێت بگەرێنەوە س���ەر‬ ‫دەستور‪ ،‬كێشەی نەوت‌و بودجە‌و پێشمەرگە‬ ‫لەگەل كورد یەكالیی بكرێتەوە نەك بەردەوام‬ ‫ببێتە هەرەش بۆس���ەر خەڵكی كوردس���تان‪،‬‬ ‫لەگەل سوننەش بژاردەی هەرێمی سوننەیان‬ ‫بخات���ە ب���ەردەوم بۆئ���ەوەی عی���راق بەرەو‬ ‫ماڵوێرانی نەچێت‪ .‬كورد ئێس���تا لەس���نوری‬ ‫خۆیدایە‌و داكۆكی‌و پارێزگاری لەخۆی دەكات‪،‬‬ ‫ئەمەش هەن���گاوی یەكەمە ب���ەرەو ئەگەری‬ ‫داهاتو‪.‬‬

‫چەكی قورس بۆ هەرێم ‪ ..‬بەمانا بونیەوییەكەی‬

‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫هەرچی باسی دەوڵەت‌و چەمكی سەروەری‬ ‫بكرێ‌‪ ،‬راس���تەوخۆ هەر قوتابیەكی زانس���تی‬ ‫سیاس���ی بیر لەهێز‌و پاراس���تنی سنورەكانی‬ ‫واڵت دەكات���ەوە‪ .‬وات���ە ئەگەرچ���ی پرس���ە‬ ‫س���ەربازیەكان بوارێكی جیاوازە لەسیاسەت‌و‬ ‫مش���تومڕەكانی‪ .‬بەاڵم لەئەنجامدا تەواوكەری‬ ‫یەكترین‪.‬‬ ‫بەم مانایە رێگە بەخۆمان دەدەین بپرسین‪:‬‬ ‫وەرگرتنی چەكی ق���ورس لەالیەن هەرێمەوە‬ ‫چی دەگۆڕێت؟ بڕیاری پڕ چەككردنی كورد‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەالی���ەن ئەمریكاوە چ كاریگەریەك‬ ‫دروس���ت دەكات؟ لەبەرانبەریش���دا چ جۆرە‬ ‫دڵەڕاوكێی���ەك بۆ بەرانبەرەكانی كورد دێنێتە‬ ‫كایەوە؟‪...‬هتد‪.‬‬ ‫ئێمە دوچاری سەریەش���ەیەكی زۆر نابین‬ ‫ئەگەر بڵێین‪ :‬لەدوای پڕچەككردنی پێشمەرگە‬ ‫بەتەكنەلۆژی���ای نوێ‪ ،‬ئی���دی هەنگاوەكانی‬ ‫دروس���تبونی دەوڵەتی كوردی پەلەتر ئەبن‪..‬‬ ‫هەر ئەوەندەی ئەو سیس���تەمەش جێگیركرا‪،‬‬

‫ئی���دی نێوانی ك���ورد‌و راگەیاندن���ی دەوڵەت‬ ‫بەئەندازەی دوری نێوانی دو برۆی سەر هەردو‬ ‫چاو دەمێنێتەوە؟‬ ‫ئەمە بەپش���ت بەس���تن بەو لێدوانەی كە‬ ‫وەزارەت���ی دەرەوەی ئەمەریكا تیایدا باس���ی‬ ‫لەتۆكمەكردنی (بەرگری كوردی!) كرد‪ .‬واتە‬ ‫تەواو بەدابڕاوی لەعیراق‌و سیستەمی بەرگری‬ ‫عیراق���ی ئام���اژەی پێدا‪ .‬هەروەه���ا خاڵێكی‬ ‫تری���ش كە هان���دەرە بۆ ئەو بڕوای���ە بریتیە‬ ‫ل���ەوەی ئەمریكا پڕچەككردن���ی كوردی رەت‬ ‫نەكردەوە‪ ،‬بەڵكو رایگەیاند‪ :‬كورد پێویس���تی‬ ‫بەپڕ چەككردن هەیە‪ ..‬هەروەها گوتی‪ :‬حاڵی‬ ‫حازر ئێمە لێكۆڵینەوە لەو داوایە دەكەین‪.‬‬ ‫هەرێمێك���ی پ���ڕ چ���ەك بەتەكنەلۆژی���ای‬ ‫ئەمریك���ی‪ ،‬توانس���تی بەرگریك���ردن لەخۆی‬ ‫دەبێت‪ .‬كەواتە س���نورەكانی پارێزراو دەبن‪.‬‬ ‫ئەم���ە لەالیەك‪ ،‬لەالیەكی تریش���ەوە هەرێمی‬ ‫كوردستان لەئێستادا هێشتا بەشێكە لەعیراق‪،‬‬ ‫لەڕوی تی���ۆرەوە پرس���ی كڕین���ی چەكیش‬ ‫پرسێكی تایبەت بەدەوڵەتی ناوەندیە‪ ،‬كەچی‬ ‫هەرێم دەستپێشخەری دەكات بۆ كڕینی چەكی‬ ‫ئەمەریكی‪ ،‬یان وەرگرتنی چەكی ئەمەریكی‪،‬‬ ‫ئەمەریكیەكانیش قای���ل ئەبن بەوەی مامەڵە‬ ‫لەگەڵ ئەو داواو خواس���تەی هەرێمدا بكەن‪،‬‬ ‫بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ حكومەتی ناوەند‪.‬‬ ‫گەر بەتەنها لەم گۆشە نیگایانەوە سەرنج‬ ‫بدەین‪ ،‬تێدەگەین پرسی پڕچەككردنی كورد‪،‬‬ ‫هەروا پرسێكی رۆتینی نیە‪ ،‬هەربۆیە بینیمان‬ ‫كاردان���ەوەی حكومەتی ناوەندی توندبو‪ ،‬ئەو‬

‫حكومەتە نەك هەر هەڕەش���ەی ئیس���تیغالل‬ ‫نەكردنی دۆخی ئێس���تای كرد‪ .‬بەڵكو داوای‬ ‫گەڕاندنەوەی ئەو چەك‌و تەقەمەنیانەیشی كرد‬ ‫كە لەكاتی گرتنی موسڵ و ناوچەكانی تردا بۆ‬ ‫پێشمەرگە بەجێ‌ ماون‪.‬‬ ‫قس���ەكە لەسەر ئەوە نیە ئایا ئەو داوایەی‬ ‫حكومەت���ی عی���راق رەوایە یان ن���ا؟ بەڵكو‬ ‫قسەكە لەسەر ئەوەیە ئەو داوایەی حكومەتی‬ ‫عیراقی���ش رەهەندێكی بونی���ەوی هەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫بە ئەمەریكیەكان ئەڵ���ێ‪ :‬ئەو چەكەی كاتی‬ ‫خۆی ئێوە داوتانە بەس���وپای عیراق‪ ،‬ئێستا‬ ‫بەش���ێكیان كەوتونەتە دەس���تی پێشمەرگە‪،‬‬ ‫ئیتر پێویس���ت بەوە ن���اكات جارێكی تریش‬ ‫تەكنەلۆژیای ئەمریكی بدرێت بەپێش���مەرگە‪.‬‬ ‫واتە ترسەكە لەبەهێزبونی زیاتری پێشمەرگەیە‬ ‫تا ئەو رادەیەی بتوانێ هاوسەنگی ستراتیژی‬ ‫لەنێوان خۆی‌و حكومەتی ناوەندیدا بشكێنی‌و‬ ‫الری بكاتەوە بەالی خۆیدا‪.‬‬ ‫چونك���ە لەو حاڵەتەدا ئی���دی خەونی ژێر‬ ‫بار خس���تنەوەی كورد دەبێتە تراویلكە‪ .‬ئەم‬ ‫ئەگ���ەرەش بەهێزەترە لەئەگ���ەری بەالوازی‬ ‫مانەوەی پێشمەرگە‪ ،‬بەو بەڵگانەی كە پێشتر‬ ‫باس���مان كرد‪ .‬هەروەها ب���ەم دو بەڵگەیەی‬ ‫خوارەوەش‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬سەرۆكی هەرێم لەبەسەركردنەوەی‬ ‫بەرەكانی پێشمەرگەدا پێی راگەیاندن كە بەم‬ ‫زوانە چەكی قورستان پێدەگات‪.‬‬ ‫ئ���ەم لێدوانە هەروا ئاس���ایی نیە‪ .‬چونكە‬ ‫بیرمان رادەكێش���ێت بۆ پرس���یاری گرنگتر‪،‬‬

‫س����ەدام‌و ئێس����تای نوری مالكیدا هەمیش����ە‬ ‫بەهێزو خۆنیشاندەرێكی بەتوانا بوە بەرامبەر‬ ‫بەسیس����تمی ئیداریی‌و حوكمڕان����ی بەبەراورد‬ ‫بەناوچەكان����ی ت����ری عی����راق ب����ە بەغ����دای‬ ‫پایتەختیش����ەوە‪ ،‬بۆتە نمونەی����ەك بۆ دنیای‬ ‫دەرەوە تاكو ئەم ئەزمونە لەڕوی سەقامگیری‌و‬ ‫ئاسایشەوە بگوازرێتەوە بۆ ناوچەكانی تر‪.‬‬ ‫ئەوەنەی نەماوە نزیك بینەوە لەس����اڵێكی‬ ‫پڕ قەیران����ی دارایی‪ ،‬ئەوەی زۆرتر كاریگەریی‬ ‫لەس����ەر داناوین قەیرانی یەكەمەو دواتر ئەوی‬ ‫تر‪ ،‬وات����ە بڕین����ی بودجەو موچەی����ەو دواتر‬ ‫داخستنی رێگا ‌وشكانییەكانی بەغدادو هەرێم‬ ‫قفڵبونی بازرگانی نێوان شارەكان‌و سنورەكان‪.‬‬ ‫لەگ����ەڵ س����ەرهەڵدانی قەیرانەك����ەدا‪،‬‬ ‫كوردس����تان بەقەیران����ی دوای هەڵب����ژاردن‌و‬ ‫پێكهێنان����ی حكومەتی نوێ����دا تێپەڕی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوای پێكهێنانی حكومەتیش بەئێستاش����ەوە‬ ‫حكومەت خەمس����اردە بەرامبەر بەگرتنەبەری‬ ‫رێگ����ە چارەس����ەرو داڕش����تنی پالنێ����ك بۆ‬ ‫روبەڕوبونەوەی ئ����ەم قەیرانە داراییە‪ ،‬لێرەوە‬ ‫ئێمە ئەوەمان بە بەغدادو واڵتانی ناوچەكەش‬ ‫وت بەهەمو ئەو چەند س����اڵەی حكومڕانیمان‬

‫نەمانتوانی موچ����ەی مانگێكی فەرمانبەرانمان‬ ‫بەتەواوەت����ی بدەی����ن وەك ئ����ەوەی لەبەغداد‬ ‫پێمانوت����راوە‪ ،‬بەئێستاش����ەوە كەحكوم����ەت‬ ‫قەرزاری فەرمانبەران����ە! ئەمەیان وەكو موچە‬ ‫كە زۆرینەی كۆمەڵگای ئێمە بۆتە موچە خۆر‬ ‫دەنا لەپاڵ ئەمانەشدا هەمو چین‌و توێژەكان‌و‬ ‫بازرگانانیش دوچ����اری زیانی ماددی‌و بێكاری‬ ‫بونەتەوە‪.‬‬ ‫پارلەمانی كورس����تان كاتێ����ك میوانداری‬ ‫س����ەرۆكوەزیران‌و وەزیرانی پەیوەندیداری كرد‬ ‫ب����ۆ رونكردنەوەی ئ����ەم مەس����ەالنە نەتوانرا‬ ‫مەس����جی ئ����ەوە بگەیەنرێت����ە هاواڵتیان كە‬ ‫پالنەكان����ی داهاتو چی دەبن بۆ روبەڕوبونەوە‬ ‫تەنها ئەوە نەبێت ك����ە موچەكان دوادەكەون‬ ‫بەاڵم نافەوتێن‪ ،‬لەكاتێكدا گرنگترین پرس����ی‬ ‫خۆبەڕێوەب����ەری واڵت مەس����ەلە داراییەكەی‌و‬ ‫پاراس����تنێتی‪ ..‬بەاڵم بۆ دوەمجار شتەكان بۆ‬ ‫چارەسەركردن پێچەوانە بونەوە‪.‬‬ ‫كاتێ����ك قەیرانەكە ئەمەریكای گرتەوە كە‬ ‫تائێستاش نەهاتونەتەوە سەرخۆیان پالنێكی‬ ‫تۆكمەیان دان����ا بۆ روبەڕوبونەوەكەی‌و یەكێك‬ ‫لەبەندەكان����ی ن����او پالنەكە كە ب����ە (پالنی‬

‫بەم تەرزە‪ :‬ئەگەر پێشمەرگە بەتەكنەلۆژیای‬ ‫ئەمەریكی پڕچەك بكرێت‪ ،‬چۆن راس���تەوخۆ‬ ‫ئەو چەكە قورس���انە دەخرێنە بەردەس���تی‬ ‫پێش���مەرگە؟ چۆن دەبێ‌ مەش���قیان لەسەر‬ ‫نەكرێ؟ مادام پێشمەرگە مەشقی لەسەر ئەو‬ ‫چەكانە نەكردوەو شارەزای بەكارهێنانیان نیە‪،‬‬ ‫چۆن ب���ەو خێراییە چەكەكان ئەخرێنە بواری‬ ‫خزمەتی كردەییەوە؟ تۆ بڵێی ئەمەریكا خۆی‬ ‫شارەزا‌و پس���پۆڕی بەكارهێنانی ئەو چەكانە‬ ‫نەنێرێتە هەرێم؟ كەواب ‌ێ ئایا ناتوانین بڵێین‬ ‫ئ���ەو س���ەوداو مامەڵەی���ە هەماهەنگی نێوان‬ ‫دوالیەن���ی خ���اوەن س���ەروەرییە؟ كە لەڕوی‬ ‫یاساییەوە هاوشانن؟‪..‬هتد‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬حكومەتی عیراق لەچەند كەناڵێكی‬ ‫نافەرمیی���ەوە (وەك نوێن���ەری سیس���تانی‬ ‫لەنەج���ەف) داوای بەپەل���ە چارەس���ەری‬ ‫گرفتەكان���ی نێوان هەرێ���م‌و بەغدادی كردوە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا ماوەی حەوت مانگی رابردو بێدەنگ‬ ‫بون لەهەمو ئەو س���تەمەی بەغداد لەخەڵكی‬ ‫كوردستانی كرد‪.‬‬ ‫دواج���ار‪ :‬هەرچۆن لێك بدرێتەوە‪ ،‬پڕچەك‬ ‫كردنی پێشمەرگە‪ ،‬یان تەنانەت مامەڵەكردنی‬ ‫ئەمریكا ئەگ���ەر بەنەخێریش بێت لەگەڵ ئەو‬ ‫داوای���ەی هەرێمدا‪ .‬نیش���انەی گۆڕانی گرنگە‬ ‫لەپێگەی ك���ورددا‪ ...‬ئەوەت���ا الیەنەكانی تر‬ ‫لەپێش���یانەوە بەغ���داد وردەكاریەكان���ی ئەو‬ ‫گۆڕانە بونیەوی���ە دەخوێننەوە‌و هێدی هێدی‬ ‫دەستور پەنجەی لەگەڵدا نەرم دەكەن‪..‬‬

‫مام جەالل‬ ‫لەكوێ‌ بێت‪،‬‬ ‫ئارامی لەوێیە‬ ‫هونەر رەس���وڵ ئەحمەد‬ ‫لەگ���ەڵ زۆر جی���اوازی تری م���ام جەالل لەگەڵ ت���ەواوی سیاس���یەكانی تری‬ ‫كوردس���تان‌و ناوچەكە‪ ،‬رەنگە خاڵێكی ت���ری جیاوازو گرنگ ئەوەبێت‪ ،‬مام جەالل‬ ‫لەهەركوێ‌ حزوری هەبێت لەو ش���وێنە هەم گفتوگۆو لێكتێگەیشتن هەیەو هەمیش‬ ‫ئارام���ی‪ .‬بێگومان بەم رێ���ژە زۆرەی لەمام جەالل‪-‬ەوە ئارام���ی دەبینرێت لەهیچ‬ ‫سیاس���یەكی تردا بەدی ناكرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر بتەوێت باسی سااڵنی خەبات‌و تێكۆشان‌و رۆڵ‌و گرنگی لەهەڵگیرسانەوەی‬ ‫شۆڕش بكەی‪ ،‬ناچاری باسی ئەو كاریزماییە بكەی كە لەمام جەالل‪-‬دا بونی هەیە‪،‬‬ ‫بێگومان هەر ئەمەش���ە بوە بەخاڵی جیاوازی ئەو‪ ،‬لەگەڵ زۆر سیاسی تر‪ .‬ئەگەر‬ ‫كەمێك بگەڕێینەوە بۆ رابردو كەم نین ئەو س���ەركردانەی شانبەشانی مام جەالل‬ ‫خەباتیان كرد‪ ،‬بەاڵم سروش���ت‌و جی���اوازی تاڵەبانی‌و ئەو كاریزماییەی كە لەبونی‬ ‫ئەودا هەیە هۆكاری ئەوە بو‪ ،‬كە جیاوازتر لەهاوخەباتەكانی ش���ێوازێكی تایبەتی‬ ‫هەبێت لەسیاس���ەت‌و مامەڵەو چۆنیەتی كاركردنی‪ ،‬چونكە (مام جەالل) شێوازی‬ ‫سیاس���ەت‌و مامەڵەو ئیدارەدانی بوە خوێندنگەیەكی تایبەتی خۆپێگەیاندن‪.‬‬ ‫هەر بەهۆی ئەو تایبەتمەندیەش���ەوەیە‪ ،‬لەوكاتەی تاڵەبانی بو بەسەرۆككۆماری‬ ‫عیراق‪ ،‬رۆڵ‌و پێگەی مام جەالل جیاوازتر لەهەر سیاسیەكی تر دەركەوت‌و هەمیشە‬ ‫چەت���ری كۆك���ەرەوەی هەم���و ناكۆكی���ەكان ب���وە‪.‬‬ ‫هەرلەبەر ئەمەش دەبینین ئەو كاتانەی مام جەالل بەهۆی تەندروستیەوە لەچەند‬ ‫كاتێكی جیاوازدا عیراق بەرەو واڵتێكی تر بەمەبەس���تی چارەس���ەر جێدەهێڵێت‪،‬‬ ‫واڵت بەرەو كێش���ەو گرفت‌و شەڕی تائیفی مل دەكێش���ێ‌و لێكتێگەیشتن‌و گفتوگۆ‬ ‫بون���ی نامێنێت‪ .‬بینیمان ئ���ەو ماوەیە مام جەالل بەهۆی تەندروس���تیەوە لەواڵت‬ ‫نەب���و عیراق یەكپارچە بو بەئاگرو متمانە لەناو الیەنەكاندا نەما‪ .‬لەو یەك س���اڵ‌و‬ ‫حەوت مانگەی تاڵەبانی لەسەرۆكایەتی كۆمار نەبو‪ ،‬دۆخی بەغدادو هەرێم گەیشت‬ ‫بەكوێ‌و موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لەس���ایەی سیاسەتی تاكڕەوی مالكی‌و وردە‬ ‫هەڵەی خۆمانەوە بڕدراو هەرێ���م لەوماوەیەدا لەقەیرانێكی گەورەدا دەگوزەرێ���ت‪.‬‬ ‫هەرلەب���ەر ئەم دڵنیای‌و ئەو س���یحری لەیەكت���ر نزیككردنەوەیە (مام جەالل)‬ ‫هۆكاری راس���تەوخۆی ئەوەیە هەركات بەهۆی نەخۆش���یەوە س���ەفەری كردبێت‌و‬ ‫گەڕابێت���ەوە هەمو الیەنە ناكۆك���ەكان ناچار بونە بێنە الی م���ام جەالل‪ ،‬چونكە‬ ‫هەم���وان لەگەڵ ئەوەی كە ناكۆكی نێوانیان ئەرزو ئاس���مانە‪ ،‬بەاڵم لەیەك خاڵدا‬ ‫یەكانگیرن ئەویش ئەوەیە‪ ،‬كە لەتەنیش���ت تاڵەبانیەوە هەست بەدڵنیای دەكەن‌و‬ ‫ئاسودەن‪ .‬واتا وەك ئەو مەسەلە باوەی كە هەیە مام جەالل لەهەر كوێبێت ئەوێ‬ ‫الیس���ەرەوەیە‪.‬‬ ‫لەرێكەوتی‪ 19‬تەموز بەدواوە‪ ،‬دەباش���ان بوە بەوێستگەی سیاسەیەكانی هەرێم‌و‬ ‫بەغدادو هەموان بەجی���اوازی بیروبۆچونەكانیان‌و بون���ی كەمترین خاڵی هاوبەش‬ ‫لەنێوانیان‪ ،‬س���ەردانی مام جەالل دەكەن‌و مەبەستیانە ئەگەر تەندروستی رێگەی‬ ‫پێبدات‌و پزیشكەكانی پێیان گونجاو بێت‪ ،‬لەدەباشەنەوە گرێ كوێرەی قەیرانەكان‬ ‫بكات���ەوە‪.‬‬ ‫هەرچەن���دە من پێموایە (مام جەالل) دوای پش���ودان‪ ،‬لەبری س���ەرقاڵكردنی‬ ‫بەهەندێ كێش���ەو گرفتی ترەوە باش���ترە لەپێناوی مانەوەی یەكێتی وەك هێزی‬ ‫كاریگەرو داهێنەر‪ ،‬كەمێك دەس���توەربداتە ناوكاروب���اری حزب‌و ئەو وزەیەی مام‬ ‫هەیەت���ی بۆ یەكریزی ناو یەكێتی تەرخانی ب���كات‌و كەمێك ریزە خوارو الرەكانی‬ ‫ناو یەكێتی چاك بكاتەوەو بۆ ئەبەدیش نەخشە رێگایەك دابنێت تا هەموان لەناو‬ ‫یەكێتی بەتایبەت نەوەی س���ێیەمی یەكێتی وەك نەخش���ەرێی كاری داهاتو كاری‬ ‫لەس���ەربكەن‪.‬‬ ‫ئێس���تا هاوش���انی سیاس���یەكانی عیراق‌و هەرێم‌و الیەنە سیاس���یەكانی هەرێم‪،‬‬ ‫ئەندام���ان‌و الیەنگرانی یەكێت���ی‪ ،‬بەتایبەت ئەوانەی لەخەم���ی یەكڕیزی نێوماڵی‬ ‫یەكێت���ی دان‪ ،‬بەهاتن���ەوەی مام جەالل هەس���ت بەئارامی دەك���ەن‪ .‬چونكە ئەو‬ ‫ماوەیەی س���كرتێرەكەیان لێرەنەبو زۆر كێش���ەی بچوك گەورە بون‌و یەكێتی وەك‬ ‫حزب���ی بێ‌ مەكەزیەت دەركەوت‌و بڕیاردان بوەبە یەكێك لەكارە زۆر قورس���ەكانی‬ ‫ناو یەكێتی‪ .‬ئێس���تا هەموان هەست بەوە دەكەن لەدەباشان پیاوێك هەیە خاوەن‬ ‫بڕیارەو لەهەمانكاتدا ئارام بەخش���ە بۆ ئەوكاتانەی هەس���ت بەدڵەڕاوكێ‌ دەكرێ‌‪،‬‬ ‫دڵنیای لەوە پیاوە ئارام بەخش���ەكە لێرەیە‪.‬‬

‫پالنێك بۆ رزگاركردنی قەیرانی دارایی كوردستان‬

‫كیسرا ئەحمەد‬ ‫قەیرانە ئابورییەكەی هەرێمی كوردستان دو‬ ‫الیەنەو بەدو شێوازی جودا كاریگەریی كردۆتە‬ ‫س����ەرمان‪ .‬قەیرانێكیان پێش هاتنی داعشە‪،‬‬ ‫ئەوی����ش راس����تەوخۆ پەیوەن����دی بەملمالنێی‬ ‫سیاس����ی‌و كێشە هەڵپەس����ێردراوەكانی نێوان‬ ‫هەرێ����م‌و بەغداوە هەبو ك����ە لەكۆتاییدا بڕینی‬ ‫بودج����ەو موچ����ەی فەرمانبەران����ی هەرێمی‬ ‫لێكەوتەوە‪.‬‬ ‫دوەمیش����یان قۆناغ����ی هاتن����ی داع����ش‌و‬ ‫داگیركردنی چەند شارو شارۆچكەیەكی عیراق‬ ‫بو‪ ،‬بەاڵم ئەوەی زیاتر پەیوەندی بەهەرێمەوە‬ ‫هەبو كۆنترۆڵكردنی موس����ڵ‌و ئەو رێگایانە بو‬ ‫كە ئێمە دەبەستێتەوە بە ناوەندەوە‪.‬‬ ‫حكومەت����ی هەرێم لەعیراق����ی نوێی دوای‬

‫رزگاركردن����ی قەیران����ی دارای����ی) ناس����راوە‪،‬‬ ‫لێخۆش����بونی باج ب����و لەچین����ە ناوەندەكان‌و‬ ‫كۆمپانیاكان كەنزیكەی بە س����ەد ملیار دۆالر‬ ‫دەخەمڵێنرا‪ .‬بەاڵم س����ەرەڕای نەبونی موچەو‬ ‫كۆنترۆڵ نەكردنی بازاڕو گرانی شتومەكەكان‌و‬ ‫راوەس����تاندنی كارە بازرگانیی����ە دەرەك����ی‌و‬ ‫ناوخۆیی����ەكان لێرە لەكات����ی قەیرانی بەنزین‬ ‫لەقۆناغ����ی دوای هاتنی داعش‪ ،‬نرخی بەنزین‬ ‫بۆ چینەكان����ی كۆمەڵگە بەرزكرایەوە‪ .‬لەپێناو‬ ‫چارەسەركردندا‪.‬‬ ‫لەئەمەری����كا هێن����ری بۆڵس����ون وەزی����ری‬ ‫خەزێن����ەی ئەمری����كا پالنێك����ی داڕش����تن بۆ‬ ‫چۆنێت����ی بەرەنگاربون����ەوەی ئ����ەو قەیرانەو‬ ‫بەجۆرج دەبلیو بوش����ی كوڕو لێپرس����راوانی‬ ‫ئەمری����كاو ئابوری ناس����ان‌و سیاس����ییەكان‬ ‫بۆ پاراس����تنی دراوەكەیان‌و چارەس����ەركردن‬ ‫كۆبون����ەوەی پەلەی����ان كرد ت����ا واڵتەكەیان‬ ‫رزگار بك����ەن لەو قەیرانە داراییە‪ ،‬ئەو پالنەی‬ ‫داڕێ����ژرا لە ‪ 14‬بەن����د پێكهاتبو‪ ،‬بەاڵم دواجار‬ ‫بەهەمواركردنەوەی چەند بەندێكی ئەنجومەنی‬ ‫پیران پەس����ەندی ك����رد‪ ،‬ئەوان بەوەش����ەوە‬ ‫نەوەس����تان بۆ چاودێریكردنی جێبەجێكردنی‬

‫‪8‬‬

‫خاڵەكانی چەندین لیژنەی بااڵیان پێكهێنا‪.‬‬ ‫لەئەوروپاش‪ ،‬یۆنان یەكێك بو لەو واڵتانەی‬ ‫خەڵكانێكی زۆر بەدەس����ت قەیرانی ئابوریەوە‬ ‫نااڵندی����ان تاوایكرد هەڵبژاردنی پێش����وەخت‬ ‫بكەن‌و پارلەمان‌و حكومەت����ی نوێ هەڵبژێرن‬ ‫ب����ۆ كپكردن����ەوەی خۆپیش����اندان‌و ناڕەزایی‬ ‫هاواڵتیان‪ ،‬یەكێتی ئەوروپا چەندینجار وایلێكرد‬ ‫كۆبونەوەی نائاس����ایی بكەن لەس����ەر دۆخی‬ ‫ش����ڵەقاوی یۆنان‪ ،‬كە بەجۆرێ����ك بو قەرزی‬ ‫واڵتانی تری یەكێت����ی ئەوروپاش نەیدەتوانی‬ ‫رزگاری بكات لەو بارەی بەس����ەر شانییەوەی‬ ‫بو كاتێك واڵتانی تری یەكێتییەكەو نزیك لەو‬ ‫واڵتە دوچاری دڵەڕاوكێ‌ ببون بۆ گواستنەوەی‬ ‫قەیرانەكە بۆ واڵتەكانیان‪ ،‬بەاڵم تائێستا لێرە‬ ‫نەتوانراوە پڕۆژەیەكی رزگاركەر بۆ قەیرانەكەی‬ ‫كوردس����تان دابڕێژرێت‌و بەئاشكرا كۆبونەوەی‬ ‫بەپەلەو لیژنەی تایبەتمەندی بۆ دابین بكرێت‪،‬‬ ‫كاتێ����ك دەڵێن نوری مالكی بە نادەس����توری‬ ‫موچ����ەی فەرمانبەران دەبڕێت ب����ەاڵم نازانین‬ ‫باجی گومرگ‌و رس����وماتەكانی دەگەڕێنرێتەوە‬ ‫بۆ بەغداد بۆچی بۆ ئێمە نادەس����توری دەبێت‬ ‫ئەگ����ەر لەبەغدای ببڕین‌و بەس����ەر هاواڵتیانی‬

‫خۆماندا دابەش����ی بكەی����ن!‪ ،‬نازانین چونكە‬ ‫تائێس����تا بۆمان رون نەكراوەتەوە ئەو داهاتە‬ ‫بۆخۆمانە یان بۆ بەغدادە؟‪.‬‬ ‫لەگ����ەڵ ئەوەش����دا خەڵك����ی كوردس����تان‬ ‫گەشبین بو بەفرۆش����تنی نەوت‌و دابەشكردنی‬ ‫پارەك����ەی بەس����ەر هاواڵتیان����دا‪ ،‬ب����ەاڵم‬ ‫بەربەس����تەكانی‪ ،‬ه����ەم بەئاڵوگۆڕكردن����ی‬ ‫داهاتەك����ەی هەمیش بەكڕینی لەالیەن واڵتانی‬ ‫نێودەوڵەتییەوە ئەو گەشبینیەی نەهێشتوە‪،‬‬ ‫پێویس����تە تایەكالكردنەوەی ئەو كێش����انەش‬ ‫ژیان����ی هاواڵتی����ان بەپالن����ی دارای����ی‌و ب����ۆ‬ ‫پاراستنی ناوبانگی كوردس����تان‌و بۆ حوكمی‬ ‫خۆبەڕێوەبەری����ی‪ ،‬كاربەدەس����تانی ئەم واڵتە‬ ‫بی����ری جدی بكەن����ەوە ل����ەو ناوبانگە‪ ،‬پالنی‬ ‫رزگاركردن����ی كوردس����تان لەقەیران����ی دارایی‬ ‫دابڕێ����ژن نەك پالنێ����ك كەموچەی پێ‌ بكرێت‬ ‫بەدۆالر كە زیانی بۆ هاواڵتیان هەبێت‌و زۆربەی‬ ‫ئابوری ناس����ان هۆش����داری لەبارەیەوە بدەن‌و‬ ‫بەش����ێكی فەرمانبەران‌و مامۆستایان جەژنێك‬ ‫بەب����ێ‌ موچە بەڕێبكەن‪ ،‬ئەگ����ەر راوێژیان پێ‌‬ ‫بكرێت ئابوری ناسە خۆماڵییەكانمان هیچیان‬ ‫كەمتر نابێت لەوانەی ئەمەریكا‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )478‬دو شةممة ‪2014/8/4‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫موراد یەتكین‪:‬‬ ‫دەبێت توركیا پالنی هەبێت‬

‫كوركچو‪:‬‬ ‫ئامانجمان هەڵبژاردنی ‪ 2015‬یە‬

‫ئەتەاڵی‪:‬‬ ‫نەخشەڕێگەكە ئاشكرا دەكەین‬

‫موراد یەتكین گۆشەنوس لە رۆژنامەی‬ ‫رادیكال دەڵێت « روداوەكانی سوریا‌و‬ ‫عێراق كاریگەریی لەسەر پەكخستنی‬ ‫پەیوەندیی ئابوری‌و دیبلۆماسی توركیا‬ ‫دروستكردووە‪ ،‬دەبێت بەزوترین كات‬ ‫ت��ورك��ی��ا پ�لان��ی ستراتیجی لەهەمبەر‬ ‫روداوەكانی داعش‌و ناوچەكە بخاتەگەڕ»‪.‬‬

‫ئەرتوغول كوركچو‪ ،‬پارلەمانتاری پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن دەڵێت «هەڵبژاردنی‬ ‫گشتیی ‪ 2015‬الم��ان گرنگە‌و ئامانجمان‬ ‫بەدەستهێنانی زۆری��ن��ەی ئەندامێتی‬ ‫پارلەمانە‪ ،‬بۆیە بەشداریمان لەهەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆككۆماری دەبێتە پڕوپاگەندەیەك بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی ‪2015‬ی گشتیی توركیا»‪.‬‬

‫ب��ەش��ی��ر ئ����ەت����ەاڵی‪ ،‬ی�����اری�����دەدەری‬ ‫س��ەرۆك��وەزی��ران��ی توركیا رایگەیاند‪:‬‬ ‫حكومەتی ئ��اك پ��ارت��ی س���ورە ل��ەوەی‬ ‫ئاشتی‌و سەقامگیری بۆ توركیا دەستەبەر‬ ‫بكات‌و وابڕیاریشە لەهاوینی ئەمساڵدا‬ ‫نەخشەڕێگەی تایبەت بەچارەسەری‬ ‫پرسی كورد بۆ رایگشتیی ئاشكرا بكەین‪.‬‬

‫هەدەپە بەرەو پارتێكی توركیایی دەڕوات‬ ‫پەكەكە داوا دەکات پشتگیری لە دەمیرتاش بکرێت‬ ‫راپۆرتی چاودێر‬ ‫لەپاش ئەوەی لەمانگی رابردودا پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن (هەدەپە)‪ ،‬كۆنگرەی‬ ‫دووەم���ی بەست‌و بڕیار درا سەرجەم‬ ‫پارلەمانتارانی پارتی ئاشتی‌و دیموكراتی‬ ‫(بەدەپە)‪ ،‬بچنەناو هەدەپە وە‪ ،‬دواتریش‬ ‫كاندیدبونی س��ەاڵح��ەدی��ن دەمیرتاش‬ ‫ه��اوس��ەرۆك��ی ه��ەدەپ��ە ب��ۆ پۆستی‬ ‫س��ەرۆك��ك��ۆم��اری توركیا‪ ،‬بانگەشەی‬ ‫هەڵبژاردن بەشێوەیەكی گشتگیرییانە‬ ‫دەكات كە دەنگی شەقامی توركی ببات‌و‬ ‫بانگەواز بۆ پرەنسیبەكانی دەوڵەتی‬ ‫دیموكراتی‪ ،‬یەك ئااڵ‪ ،‬یەكسانی گەالن‬ ‫دەكات و دەشڵێت «بوین بەتوركیایی»‪.‬‬ ‫لەالیەكیتریشەوە ئەم گشتگیرییەی‬ ‫هەدەپە واتە پێناسی كورد بەبنەمای‬ ‫سەرەكی خەباتی سیاسی وەرناگرێت‪،‬‬ ‫بەوهۆیەوە نیگەرانی هەندێ‌ لە پارت‌و‬

‫الیەنی كوردی لێكەوتۆتەوە پشتیوانی‬ ‫خۆشیان بۆ دەمیرتاش رەتكردۆتەوە‪.‬‬ ‫دەمیرتاش‪ :‬بوین بەتوركیایی‬ ‫ل��ە كۆبونەوەیەكی رۆژن��ام��ەوان��ی��دا‬ ‫لەشاری هەتای سەاڵحەدین دەمیرتاش‬ ‫رایگەیاند كە پارتەكەیان بۆتە پارتێكی‬ ‫توركیایی‌و بەو ئاڕاستەیەش پڕوپاگەندەی‬ ‫سیاسی خۆیان‌و هەروەها ركابەری خۆی‬ ‫بۆ پۆستی سەرۆككۆماری توركیا دەكات‪.‬‬ ‫سەبارەت بە دەستەواژەی توركیایی‬ ‫بون‪ ،‬دەمیرتاش وتی « توركیایبون مانای‬ ‫ئەوەنییە كە پەیوەست بیت بە سیاسەتی‬ ‫ناوەندەوە‪ ،‬بەڵكو مانای سیاسەتێكی‬ ‫گشتگیری بۆ گشت چینە چەوساوەكان‌و‬ ‫گەالنی توركیا دەگەیەنێت‪ ،‬ئەمەمانای‬ ‫توركییایی بون دەگەیەنێت‪ ،‬هەر بەو‬ ‫هۆیەشەوە بەسەرۆككۆماربونم دەبێتە‬ ‫دەستكەوێت بۆ گەلی توركیا»‪.‬‬

‫ئەتەاڵی‪ :‬هەدەپە پڕۆژەی ئێمەو‬ ‫ئۆجەالنە‬ ‫ب��ەش��ی��ر ئ���ەت���ەاڵی ی����اری����دەدەری‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا ئاشكرایكرد كە‬ ‫پارتی دیموكراتی گ��ەالن (هەدەپە)‪،‬‬ ‫ل���ەوادەی پڕۆسەی ئاشتیدا بەبڕیاری‬ ‫هاوبەشی هەریەك لە عەبدوڵاڵ ئۆجەالن‌و‬ ‫دەزگ���ای هەواڵگیری توركیا (میت)‬ ‫دام�����ەزراوەو ل��ە ئێستاشدا ه��ەدەپ��ە‬ ‫سیاسەتێكی گونجاو و كاریگەر پەیڕەو‬ ‫دەك��ات‪ .‬لەدرێژەی وتەكانیدا ئەتەاڵی‬ ‫وتیشی «بەشداریكردنی پارلەمانتارانی‬ ‫بەدەپە بۆ ناو هەدەپە هەنگاوێكی باشە‌و‬ ‫دەتوانرێ رۆڵی گرنگ بگێڕن»‬ ‫سەبارەت بەکاندیدبونی دەمیرتاش‬ ‫وتیشی «ت��ادێ��ت سیاسەتی توركی‬ ‫پەیڕەودەكات»‪.‬‬ ‫هوداپار‪:‬‬ ‫دەمیرتاش كاندیدی كورد نییە‬ ‫پ��ارت��ی داوای ئ����ازاد (ه���وداپ���ار)‬

‫دوو روی جیاواز‪ ،‬دەمیرتاش و ئەردۆغان‬

‫پشتیوان عەبدولرەحمان‬ ‫پڕۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری لە‬ ‫توركیا نزیكبۆتەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا وردە‬ ‫وردە شیكردنەوەو لێكدانەوەی چڕوپڕی‬ ‫لەالیەن سیاسی‌و رۆژنامەنوسانەوە بۆ‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫س��ێ رك��اب��ەرەك��ە ب��ۆ ئ��ەو پۆستە‬ ‫هەریەك لە (رەجەب تەیب ئەردۆغان‪،‬‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش و ئەكمەلەدین‬ ‫ئیحسانئۆغلو)‪ ،‬ئەو سێ كەسە هەریەكەو‬ ‫خ��اوەن��ی گوزارشتێكی ئ��ای��دۆل��ۆژی و‬ ‫فەلسەفەیەكی جیاوازیان هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر لە (ئەردۆغان و ئیحسانئۆغلو‬ ‫وردبینەوە‪ ،‬ئەوا لە هەناویاندا هەڵگری‬ ‫پەیامێكی نزیك بەیەكن‪ .‬بەتایبەت‬ ‫لەو روەوە كە كاندیدی ئەو پارتانەن‬ ‫كە لە هەناویاندا پ��ارێ��زەری چەمكی‬ ‫دەسەاڵتداری كەمالیزم دەبن ئەگەر لە‬ ‫دەسەاڵت بن یان ئۆپۆزسیۆن‪.‬‬ ‫ئەردۆغان و دەمیرتاش‬ ‫ئەردۆغان ئەو كاندیدەی كە چانسی‬ ‫سەركەوتنی زۆرە بەهۆی ئ��ەو ماوە‬ ‫درێژەی كە پارتەكەی لە دەسەاڵتدایەو‬ ‫لەهەمانكاتدا س��ەرۆك��وەزی��ران ب��ووەو‬ ‫ێ‬ ‫توانیویەتی لەو ماوەیەدا واتە لە س ‌‬ ‫هەڵبژاردندا یەكەمی لەسەرئاستی توركیا‬ ‫تۆماربكات‌و هەروەها تایبەت بە بابەتە‬ ‫چارەنوسسازەكانی پرسی كورد و پێگەی‬ ‫ئابوری لە س��ەروی هەموی توانیوێتی‬ ‫هەنگاوی ئیجابی بهاوێژێت‪ .‬ئێستا كە‬ ‫كاندیدە بۆ پۆستی سەرۆككۆمار‪ ،‬هەمو‬ ‫ئەو دەرفەت و ئیمكانانەی خستۆتەگەڕ‬ ‫لە پێناوی ئەوەی سەربكەوێت‪.‬‬ ‫ئەردۆغان‪ ،‬سیمبولێكە بۆ زۆرینەی‬

‫ئیسالمی توركی بەتایبەت بەرەی سوننەو دەك��ات كە هەڵگری پەیامی بەیەكەوە‬ ‫خەیاڵی گەڕانەوە بۆ دەسەاڵتێكی بە ژیانە كە لە هەناوی دیموكراتی مۆدێرنیتە‬ ‫هێزی تو‌ركەكان لەناوچەكەدا هاوشێوەی سەرچاوە دەگرێت‪.‬‬ ‫سەردەمی عوسمانی‪ ،‬هەر لەسەر ئەو‬ ‫هەدەپە و خۆسەری دیموكراتی‬ ‫بنەمایەش ئێستا راستەوخۆ پشتگیری‬ ‫لە دوای هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی‬ ‫لەبەرەكانی سونە دەك��ات لە عێراق و‬ ‫وەك روكاریش لەخەمی فەڵەستینیەكان توركیا‪ ،‬كە پارتی بەدەپە سەركەوتنی‬ ‫و ئیخوانەكانی میسردایەو لێدوانی ب��ەرچ��اوی بەدەستهێنا‪ ،‬یەكێك لە‬ ‫هۆكاری سەركەوتنەكەی بۆ ئەو دروشمە‬ ‫توندیش دژبە ئیسرائیل دەدات‪.‬‬ ‫س��ەاڵح��ەدی��ن دەم��ی��رت��اش خ��اوەن دەگ��ەڕای��ەوە هاواڵتی ئ��ازادو خۆسەری‬ ‫واتاو شڕۆڤەی جیاوازە بە ب��ەراورد بە دیموكراتی‪ .‬بۆ كورد‬ ‫لەو قۆناغەدا كۆمسیۆنی خۆسەری‬ ‫ئەردۆغان‪ ،‬دەمیرتاش وەك كاندیدێكی‬ ‫پارتی دیموكراتی گ��ەالن(ه��ـ‪.‬د‪.‬پ)‪ ،‬لە دیموكرات هەدەپە كە درێژكراوی بەدەپە‬ ‫توركیا كە گوزارشت لە هێڵی كورد دەكات یە‪ ،‬هەنگاو بەهەنگاو كۆڕو سیمینارێك‬ ‫وەك هێلێكی چاالك‪ ،‬بەاڵم سنوری بە دەخات بۆ تێگەیشتنی ئەندام و دۆست‬ ‫هێزییەكەی سنوردارە‪ ،‬بە تایبەت لەالیەن و الیەنگیرانی لەو مۆدێلەی فیدراڵی كە‬ ‫نەتەوەو گ��روپ و ب��اوەڕی و كەمینانە ئەوان لە توركیا داوای دەكەن‪.‬‬ ‫دەمیر چەلیك پەرلەمانتاری شاری‬ ‫پشتگیری لێدەكرێت كە تاوەكو ئێستا لە‬ ‫توركیا لە مافەكانیان بێبەش وەك كو‌رد‪ ،‬م���وش ل��ەس��ەر لیستی ه��ەدەپ��ە لە‬ ‫الز‪ ،‬چەركەز و ئەرمەنی هەروەها ئاسوری پەرلەمانی توركیا‪ ،‬لە ریپۆرتاژێكی لەگەڵ‬ ‫رۆژنامەی تەرەف‪ ،‬زۆر بەڕونی ئاماژە بەو‬ ‫و سریانی و عەلەوی و ئێزیدی هتد ‪.‬‬ ‫هاوكات دەمیرتاش كە هاوسەرۆكی مۆدێلەی دەكات‌و بەمشێوەیە دەیخاتەڕوو‬ ‫پارتی گەالنە‪ ،‬ئەو پارتە تاكە پارتی كە پارتەكەیان هەنگاو بۆ ئەو مەبەستە‬ ‫سیاسی توركیایە توانیویەتی پێوانە دەنێت‪ ،‬زۆر بە وردی تیشك دەخاتە‬ ‫سەردەمیانەی یەكێتی ئەوروپاو واڵتانی سەرالیەنەكانی فیدراڵی یان خۆسەری‬ ‫رۆژئاوا جێبەجێ بكات لە بەشداربونی دیموكراتی بە تایبەت لە سەر بنەماكانی‬ ‫ژنان لە هەموو جومگەكانی پارتەكەی پەروەردە‪ ،‬ئابووری ‪،‬كلتور‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫پێچەوانەی هەموو پارتەكانی توركیا كە هتد‪...‬‬ ‫پەیوەست بەپڕۆسەی هەڵبژاردنی‬ ‫رێژەی ژن لە نێو ئەندامانییاندا لە هەموو‬ ‫سەرۆككۆمارو دەرچونی هەر كاندیدێك‬ ‫ئاستەكاندا لە پلەیەكی نزمدایە‪.‬‬ ‫سەالحەدین دەمیرتاش لەالیەن ئەوچین چۆن ب��ەرەو پیری ئەو ئامادەكاریەی‬ ‫و توێژانە پشتگیری دەكرێت كە بەدەست ك��وردان دێ��ت كە بزوتنەوەی سیاسی‬ ‫زولم و زۆری سەدەیەك لە چەوسانەوه كورد لە توركیا خۆی بۆ ئامادە كردووەو‬ ‫دەنالێنن لەالیەن دەسەالتدارە یەك بە تائێستاش شەقامی توركی و پارتە‬ ‫دوای یەكەكاندا‪ ،‬لە ژێر دروشمی یەك سیاسیەكان ئاشنایەتیەكی ئەوتۆیان‬ ‫واڵت و یەك ئ��ااڵو یەك زم��ان‪ ،‬كە تا بۆ ئەو مۆدێلە نیە‪ ،‬لە هەنگاونان بۆی‬ ‫ئ��ەم��رۆش دروش��م��ی س��ەرەك��ی ه��ەردوو خاوەن كاردانەوەیەكی چۆن دەبن جێگەی‬ ‫كاندیدەكەیتر بۆ پۆستی سەرۆككۆمار پ��رس��ی��ارە‪ ،‬ك� ‌ە ئەنجامی دەنگەكانی‬ ‫دەمیرتاش سەنگێكیتری سیاسی بە‬ ‫ئەو دروشمەیە‪.‬‬ ‫بۆیە زۆرێك لە كەسانی سیاسەتمەدارو تیۆری خۆسەری دیموكراتی لەتوركیا‬ ‫رۆشنبیرو كەس و الیەنیتر لەسەر ئەو دەدات و لە ئەگەری خولی دووەمیشدا‬ ‫بنەمایە پشتگیری لە دەمیرتاش دەكەن جێی باس دەبێت بۆ ئ��ەوەی ئەنجامی‬ ‫كە ئەو گوزارشت لە هێلێكی دیموكرات یەكالكەرەوە بە كام ئاڕاستە دەبەن‪.‬‬

‫لەراگەیەنراوێكیدا ئاماژەیان بەوەكردووە‬ ‫ك��ە پ��ش��ت��ی��وان��ی ه��ی��چ كاندیدێكی‬ ‫س��ەرۆك��ك��ۆم��اری ن��اك��ەن داواش���ی���ان‬ ‫لەالیەنگرانی كردووە دەنگ بە كاندیدی‬ ‫الیەنێك نەدەن‪.‬‬ ‫حوسەین یڵماز‪ ،‬یاریدەدەری سەرۆكی‬ ‫گشتی ه���وداپ���ار ل��ە ك��ۆن��گ��رەی��ەك��ی‬ ‫رۆژنامەوانیدا رایگەیاند هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆككۆماری لەڕیگەی گەلەوە بەگرنگ‬ ‫دەزانێ‌و دەشڵێت « یاسا رێگر بوە لەوەی‬ ‫كاندیدی پارتەكەمان بۆ سەرۆككۆماری‬ ‫نیشان بدەین»‪.‬‬ ‫راشیگەیاند كە لەو سێ‌ بەربژێرەی بۆ‬ ‫پۆستی سەرۆككۆماری هەیە هیچكامیان‬ ‫لەگەڵ بنەماو ئایدۆلۆژی پارتەكەیان‬ ‫ناگونجێت و سەبارەت بە كاندیدبونی‬ ‫دەمیرتاش دەڵێت «دەمیرتاش كاندیدی‬ ‫هەدەپە یە‪ ،‬هەدەپەش پارتێكی توركییە‬ ‫بەوەی ئیتر بانگەواز بۆ ئەوە دەكات‪،‬‬ ‫پارتی كوردی نییە‪ ،‬كەواتە دەمیرتاش‬

‫كاندیدی پارتێكی توركییە‪ ،‬واتە هیچ ئەمە بۆ توركیا دەستكەوتە»‪.‬‬ ‫جیاوازییەكی لەگەڵ كاندیدەكانیتر‬ ‫بایك‪ :‬هەدەپە داهاتوی توركیایە‬ ‫نییە»‪.‬‬ ‫جەمیل بایك هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن‬ ‫مەهەپە‪ :‬دەمیرتاش هەدەپەی كردە كوردستان‪ ،‬لەوتارێكیدا لە رۆژنامەی‬ ‫ئازادیا واڵت باڵوكراوەتەوە دەری��ارەی‬ ‫پارتێكی توركیایی‬ ‫بەگشتگیریكردنی هەدەپە بۆ پارتێكی هەڵسەنگاندنی گرنگی بونی هەدەپەو‬ ‫ت��ورك��ی��ای��ی‪ ،‬پ��ارت��ی نەتەوەپەرستی كاندیدبونی دەمیرتاش كردووە‪.‬‬ ‫ل��ەوت��ارەك��ەی��دا ئ��ام��اژە ب��ەوەدەك��ات‬ ‫وەك پ��ارت��ی ب��زاڤ��ی نەتەوەپەرستی‬ ‫دڵخۆشكردووە‌و بەهەنگاوێكی گرنگ‌و ئامانج لەپێكهێنانی هەدەپە بۆ ئەوەبوە‬ ‫دەستكەوتێك بۆ توركیای وەسفدەكەن‪ .‬ك��ە پارتێك بێت بتوانێت رك��اب��ەری‬ ‫سینان ئۆگان‪ ،‬پارلەمانتاری پارتی پارتەكانیتری توركیا بكا‌و بەوهۆیەشەوە‬ ‫بزاڤی نەتەوەپەرست(مەهەپە)‪ ،‬سەبارەت سیاسەتێكی گشتگیریانە‌و گوتاری‬ ‫بە كاندیدبونی سەاڵحەدین دەمیرتاش ه��اوب��ەش��ی پ��ێ��ك��ەوە ژی���ان ب��ۆ گشت‬ ‫ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی هەڵوێستی راب���ردوی نەتەوەكانی توركیا بدات لەچوارچێوەی‬ ‫پارتەكەیان بە ئیجابی وەسفكردو وتی ئازادی دیموكراسیدا‪.‬‬ ‫روناكبیران‪ ،‬هونەرمەندان‪ ،‬چەپەكان‌و‬ ‫« بەكاندیدكردنی دەمیرتاش هەدەپە‬ ‫بۆتە پارتێكی توركیایی‪ ،‬بەوەی رەتی چینی كرێكاران‌و ع��ەل��ەوی‌و ئەوانیتر‬ ‫سیاسەتێكی ن��ەت��ەوەی��ی دەک����ات و پشتیوانی لێبكەن تاكو بەداخوازییە‬ ‫بەشێوەی سیستمی توركیایی كاردەكات دیموكراتییەكانیان بگەن‪.‬‬

‫ستراتیژیی سەربازی یەكەكانی‬ ‫پاراستنی گەل‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫بەمدواییانە یەكەكانی پاراس���تنی گەل(ی‪.‬پ‪.‬گ)‪ ،‬توانیان‬ ‫ش���اری حەس���ەكە بە یەكجاری لەچەنگ���ی هێزەكانی رژێمی‬ ‫بەعس رزگابكەن كە خۆی شارێكە زۆرینەی عەرەبە‪ .‬هەروەها‬ ‫دواتریش توانیان بەرپەرچی هێرش���ەكانی گروپی تیرۆریستی‬ ‫داعش بدەنەوە كە بەتەمابون ش���ارەكە بگرن‌و بیخەنەس���ەر‬ ‫خەالفەت���ە ئیس�ل�امییەكەی خۆی‪ .‬لەگ���ەڵ ئەمەش ی‪.‬پ‪.‬گ‬ ‫توانی لەڕێی هەڵمەتی پاكسازیی خۆیەوە تێكڕای شارەكە لە‬ ‫گروپە نەیارەكان پاكبكاتەوە‪.‬‬ ‫بێگومان دەستبەسەرداگرتنی شاری حەسەكە گۆڕانگارییەكی‬ ‫بەرچاوی لە هاوسەنگییە سیاسی‌و سەربازییەكانی ناوچەكە‌و‬ ‫رۆژئ���اوای كوردس���تان هێناوەتەكایەوە‪ ،‬چونك���ە ئەم هێزە‬ ‫ئەوەی س���ەلماندوە كەوا توانای پاراستنی ناوچەكە‌و تێكڕای‬ ‫پێكهاتەكانی هەیە‪ .‬خۆی دیاریش���ە كە پێكهاتەكانی عەرەب‪،‬‬ ‫ئاشوری‌و س���وریانی بەس���ۆزدارییەكی زۆرەوە لەدەوری ئەم‬ ‫هێزە كۆبونەتەوە‌و شانبەش���انی هێزەكان���ی ی‪.‬پ‪.‬گ لەدژی‬ ‫داعش دەجەنگن‪.‬‬ ‫بەدەربڕینێكیت���ر رەوش���ی ت���ازەی رۆژئاوای كوردس���تان‬ ‫پێویستی بە ستراتیژیەتێكی سەربازی تازە هەیە‪ .‬گومانیشی‬ ‫تێدا نییە كەوا رزگاركردنی شاری حەسەكە سەرەتا‌و ناوەڕۆكی‬ ‫ئەم ستراتیژییە تازەیە دەبێت‪ .‬ئەمەیش هەنگاوێكی بوێرانەیە‬ ‫بەرەو ئاڕاستەیەكی راست‪ ،‬چونكە ناوچەكە گەلێك رەهەندی‬ ‫مەترسیداری لەخۆگرتووە كە ئاسایش‌و سەقامگیریی ناوچەكە‬ ‫بەتایبەت ناوچەی جزیرەی خس���تۆتە مەترسیەوە‪ .‬لەبەرئەمە‬ ‫قسە‌و قسەلۆكی هەندێك كەسایەتی كەوا خۆشیان بە روناكبیر‬ ‫ێ خۆی بگەیەنێتە‬ ‫دەزانن گوایە زۆر ئاس���تەمە ی‪.‬پ‪.‬گ بتوان ‌‬ ‫ناو قواڵیی شاری حەس���ەكە‌و گەڕەكە عەرەبییەكان شتێكی‬ ‫ناماقوڵە‪ .‬هۆیەكەیش���ی دیارە‪ ،‬چونكە پاراستنی ناوچەكانی‬ ‫جزیرە لە هەڕەش���ەكانی گروپی داعشی تیرۆریست پێویستی‬ ‫بەوە هەیە كەوا دەیان كیلۆمەتر لە سنورەكانی ئەو ناوچەیە‬

‫دور بخرێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەش���ەوە دەتوانی���ن بێژین لەدیدگایەكی س���ەربازییەوە‬ ‫زاڵبونی یەكەكانی پاراستنی گەل بەسەر رێكخراوی تیرۆركاری‬ ‫داعش‌و دەركردنیان بۆ ئەوبەری سنوری پارێزگاكە‪ ،‬فشارەكان‬ ‫لەس���ەر ناوچەی كۆبان���ی كەمدەكاتەوە كەوا دوای ش���اری‬ ‫قامیشلو ( لە پارێزگای حەسەكە) لە جزیرە‌و شاری عەفرین‬ ‫( لە پارێزگای حەلەب) بە س���ێیەم ش���اری گەورەی كوردی‬ ‫لەقەڵەمدەدرێت‪ .‬بەپێی س���ەرچاوەكانیش رێژەی دانیشتوانی‬ ‫كۆبانی‌و دەوروبەری دەگاتە نزیكەی ‪ 400‬هەزار كەسێك‪.‬‬ ‫گرنگی كۆبانی لەو روەوەیە كەوا وەكو قەڵش���ێك‌و پوازێك‬ ‫لەناو جەرگەی ناوچەكانی ژێردەس���ەاڵتی خەالفەتی داعشی‬ ‫تیرۆریست لەسەر سنوری نێوان توركیا ‪ -‬سوریا هەڵكەوتوە‪.‬‬ ‫ئەم س���نورەیش بەگش���تی ‪ 700‬كیلۆمەتر دەگرێتەوە‌و داعش‬ ‫توانیویەت���ی نزیك بە ‪ 250‬كیلۆمەت���ری كۆنتڕۆڵ بكات‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە لە رۆژهەاڵتی ش���اری حەلەبەوە دەسپێدەكات‌و هەتاكو‬ ‫رۆژئاوای ش���اری سەرێكانی لە حەس���ەكە دەگرێتەوە‪ ،‬كەوا‬ ‫‪ 180‬كیلۆمەتر لەش���اری كۆبانی دورە‪ .‬بۆیە رێكخراوی داعش‬ ‫دەیەوێ ئەم ناوچانە تێكرا بەیەكەوە ببەستێـتەوە‪.‬‬ ‫لەمڕۆوە دەتوانین بێژین ستراتیژیەتی ی‪.‬پ‪.‬گ بۆ كردنەوەی‬ ‫بەرەی ت���ازە لەبەرانب���ەر داعش لە روانگەی س���ەربازییەوە‬ ‫س���تراتیژیەكی راست‌و دروس���تە‪ .‬تەنها ئەمەش نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەدیدی س���ەربازییەوە پێویس���ت بەوە هەیە كەوا سەرلەنوێ‬ ‫بەرەی سەریكانیش بكرێتەوە‌و دەستو پەیوەندەكانی گروپی‬ ‫تیرۆریستی داعش لەم ناوچەیە قەاڵچۆبكرێت‪ .‬بەتایبەت لەم‬ ‫كات���ەدا كەوا هێزی هۆزەكانی دێرەزور توانیویانە پەیتا پەیتا‬ ‫پەالم���اری گروپی داعش بدەن‌و ‪ %30‬خاكی پارێزگاكەیان لەم‬ ‫گروپە پاكبكەنەوە‪ .‬ئەمە بێلەو پێكدادانانە پچڕ پچڕانەی كەوا‬ ‫لەنێوان داعش‌و هێزەكانی پێشمەرگە لەناوچە جۆربەجۆرەكان‬ ‫هاتۆتەكایەوە‪ .‬لەالیەكیتریش���ەوە هێزەكانی سوپای عێراق لە‬ ‫پارێزگا سوننەنشینەكان لە پێشڕەویدان‪.‬‬ ‫لەگەڵ گش���ت ئەمانەیش لە كۆتایی���دا دەتوانین بڵێین ئەو‬ ‫بۆچون���ەی كەوا دەڵێ پێش���ڕەوی ی‪.‬پ‪.‬گ ب���ۆ ناو قواڵیی‬ ‫ناوچە عەرەبییەكان شتێكی ناڕاستە‪ ،‬ئەوە خودی بۆچونەكە‬ ‫س���ەقەتە‌و لە بۆچ���ون‌و پاڵنەری بەرتەس���كی شەخس���ی‌و‬ ‫حیزبییەوە س���ەرچاوە دەگرێت‪ .‬بۆی���ە تێكەوتنی هێزەكانی‬ ‫ی‪.‬پ‪.‬گ بۆ ناو قوالیی بەرەكانی دوژمن لەدیدی سەربازییەوە‬ ‫شتێكی رەوا‌و راستە‪ ،‬چونكە لەڕێی ئەم ستراتیژییە تازەیەوە‬ ‫دەتوانرێ كۆتایی بەو گەمارۆ سەربازییە قورسە بهێنرێ كەوا‬ ‫داعش زیاتر لە ساڵێكە بەسەر ئەو ناوچەیەیدا سەپاندوە‪.‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫ذمارة (‪ )478‬دو شةممة ‪2014/8/4‬‬

‫فەلسەفەو كۆمەڵ‬ ‫ئایدیۆلۆژیا‬

‫تێك���ەڵ دەبن بەبێ‌ ئ���ەوەی تایبەت بێت‬ ‫بەوەس���فكردنی گروپێكی كۆمەاڵیەتیەوە‬ ‫جیا لەوانی دی‪.‬‬

‫یاسین النصیر‬ ‫و‪ :‬خەسرەو مەحمود‬ ‫(‪)4-1‬‬ ‫روانینێکی گشتی‬ ‫لەژیان‌و نوسنیەكانماندا زۆر ئایدیۆلۆژیا‬ ‫دێنینە ن���اوەوە‪ ،‬خەریكیش���ە ببێتە ئەو‬ ‫زاراوەی���ەی ك���ە هەری���ەك لەڕوناكبیرو‬ ‫سیاس���ەتمەدارو ئابوریناس‌و پزیش���ك‌و‬ ‫مامۆس���تای زانس���تەكان‌و مامۆس���تای‬ ‫فەلس���ەفەو رەخنەگری ئ���ەدەب‌و پیاوی‬ ‫ئاین‌و بەرهەمهێن‌و فرۆشیارو بەكاربەر‪...‬‬ ‫تاد‪ ،‬هەمویان لەبەكارهێنانیدا بەشدار ببن‪،‬‬ ‫هیچ كایەیەكی مەعریفە نیە لەناسینەوەو‬ ‫دیاریكردنی خۆیدا پش���ت بەئایدیۆلۆژیا‬ ‫نەبەستێت‪ ،‬چونكە ئایدیۆلۆژیا گوزارشت‬ ‫لەڕوانینێك���ی كەش���فكەرانەی ه���ەر‬ ‫چاالكیەكی كۆمەاڵیەتی یاخود كەلتوریی‬ ‫دەكات‪ ،‬تاكە كەس���ی بێت یان بەكۆمەڵ‪،‬‬ ‫لەبوارەكانی سیاس���ەت‌و فیكرو دەوڵەت‌و‬ ‫رەگەزو هی تریشدا‪.‬‬

‫لەو سۆنگەیەوە كە چەمكی ئایدیۆلۆژیا بۆ‬ ‫قۆناغەكانی بەر لەزانست‌و بەر لەفەلسەفە‬ ‫درێژ دەبێتەوە‪ ،‬ناكرێت ئاین‌و میتۆلۆژیاو‬ ‫هەم���و ئ���ەوەی تێیاندای���ە لەنەری���ت‌و‬ ‫لەبەرئ���ەوە دەگوترێت ك���ە ئاینەكان‬ ‫ئەفسانەو بیروباوەڕ ئایدیۆلۆژیی نەبێت‪،‬‬ ‫ناش���كرێت‪ ،‬مرۆڤی چاخەكانی میتۆلۆژیا ئایدیۆلۆژیای���ان هەی���ەو زانس���تەكانیش‬ ‫بیركردنەوەكەی تەنیا لەس���ەر پێویستیە خاوەن ئایدیۆلۆژیان‌و فەلسەفەش بەهەمان‬ ‫رۆژانەكانی بوەستێت‪ ،‬بەڵكو فیكرەكەی ش���ێوە‪ ،‬كە ئەو چەمكەیە كە فەلسەفەو‬ ‫درێژبۆت���ەوە ب���ۆ گ���ەردون‌و خوڵقاندنی سیاسەت‌و زانس���تەكانی سەرقاڵ كردوە‪،‬‬ ‫خواوەن���دو بیروب���اوەڕەكان‌و‪ ،‬كردن���ی لەقۆناغگەلێكی دیاریكراوی مێژوی فیكردا‬ ‫مرۆڤەكان بەكەس���انێك كە بەشێوەیەكی وا بڕیاردراوە كە دەبێت هەمو چاالكیەكانی‬

‫لەدەرەنجام���ە پڕاكتیكیەكانیدا لەمەیدانە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان���دا‪ ،‬دووەمیش لەمەیدانە‬ ‫مەعریفیەكاندا‪.‬‬ ‫لێ���رەوە ئایدیۆلۆژی���ا لەن���او ئ���ەو‬ ‫بونی���ادە دیالەكتیكیان���ەدا هەژمار كراوە‬ ‫ك���ە بەنەفیكردن���ی بەردەوام���ی رەگەزە‬ ‫نێگەتیڤەكان���ی خۆی پەرە دەس���تێنێت‪،‬‬ ‫هیگڵیش دایناوە بەبناغەیەك بۆ مەعریفەو‬ ‫رێگای���ەك ب���ۆ گەیش���تن بەحەقیق���ەت‬ ‫لەقۆناغێك���ی دیاریك���راودا‪ ،‬ئایدیۆلۆژیا‬ ‫چەمكەكان���ی جێگیر ناب���ن‌و بەڕێبازێكی‬

‫هیچ ئایدیۆلۆژیایەك‬ ‫نیە بكەوێتە پێش‬ ‫كاركردنەوە جگە‬ ‫لەئایدیۆلۆژیای غەیبی‪،‬‬ ‫هەر مومارەسەیەكی‬ ‫بەكۆمەڵ‬ ‫ئایدیۆلۆژیایەكی‬ ‫پەرەسەندو‬ ‫بەرهەمدەهێنێت‬

‫لەبەرئەوە هەوڵدەدەین لێرەدا لەسەر‬ ‫هەندێك لەڕەهەندو ریشەكانی‌و لەسەر ئەو‬ ‫كێڵگانەش بوەس���تین كە دەیانگرێتەوەو‬ ‫ئەو چۆنێتی‌و ش���ێوازی ئایدیۆلۆژیایەش‬ ‫كە لەژیاندا بەرهەمیدەهێنین‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫هێن���د فراوانە ك���ە ناكرێ���ت لەبوارێكی‬ ‫دیاریك���راودا قەتی���س بكرێ���ت‪ ،‬رەنگە‬ ‫نزیكترین نمونەش بۆ وێناكردنی ئەوە بێت جەبریی ئی���رادە غەیبی���ەكان جێبەجێ‌ فیكری���ی یاخ���ود عەمەلی���ی جێبهێڵێت هاوش���ێوەش كارن���اكات‪« ،‬هەم���و‬ ‫كە بەهەوا یاخود ئاو یان ئاگر بیچوێنین‪ ،‬بك���ەن‪ ،‬ب���ەاڵم لەدەرەنجام���ی روانینە تا ئ���ەو رادەیەی كە فۆكۆ بانگەش���ەی ئایدیۆلۆژیایەك دەبێ���ت ئایدیۆلۆژیایەكی‬ ‫لەو روەوە كە ناكرێت نە ئاو نە هەواو نە ئایدیۆلۆژیە كورتبینەكەی بۆ تێگەیش���تن «مەرگ���ی ئایدیۆلۆژی���ا»ی ك���ردوە‪ ،‬دژ بەره���ەم بهێنێت‪ ،‬لەمیانی پڕۆس���ەی‬ ‫ئاگریش بەیەك جۆر بەكاربهێنرێن‌و‪ ،‬یەك لەپەرەس���ەندن لەوە كشایەوەو سروشتی هاوش���ێوەی مەرگی دانەرو مەرگی دەق‪ ،‬بەرهەمهێنان���ی جیاوازییەكان���ی نێ���وان‬ ‫ش���ێوازی بەكارهێنانیان هەبێت‪ ،‬یاخود بیرك���ەرەوەی خس���تە جێ���گای غەیب‌و ماركس���یزمیش بەدەمامكێكی دۆزنانەی خ���ودو ئ���ەوی دی «لەنێ���وان ئێم���ەو‬ ‫یەك شێوەیان هەبێت‪ ،‬نە یەك دۆخیش‪ ،‬خواوەندەكان‪ ،‬بەمش���ێوەیە پەرەسەندنی لەقەڵەم���دا‪ ،‬بەتایبەتیش كە پاس���او بۆ ئەواندا» ئەمەش ئەوەیە كە «تیربۆرن»‬ ‫بۆ نمونە هەمو بەكارهێنانێكی ئاو یاخود زانس���ت ئایدیۆل���ۆژی‌و كۆمەاڵیەتی���ەو كۆڵۆنیالیزم‌و هەژمونی س���ەرمایەداری‌و دەیڵێ���ت‪ ،‬دەبێت هەم���و ئایدیۆلۆژیایەك‬ ‫ئاگ���ر‪ ،‬مان���ای دەركەوتنی ش���ێوەیەكی بەدوای چارەنوسەكانی مرۆڤ‌و گەردوندا دەستبەسەرداگرتنی مافەكانی كاركردن‌و روخس���ارەكانی جیاوازبون���ی لەگ���ەڵ‬ ‫زەوتكردن���ی س���امان‌و س���ەركوتكردنی ئایدۆلۆژیاكان���ی دیكەدا دی���اری بكات‪،‬‬ ‫نوێیە بۆیان‪ ،‬كە گوزارش���ت لەكردەیەكی دەگەڕێت‪.‬‬ ‫س���ەربازی دەهێنێت���ەوە‪ ،‬هەم���و ئەمانە سەبارەت بەبابەتە كۆمەاڵیەتی‌و مێژوییە‬ ‫كۆمەاڵیەتی دەكات ك���ە خاوەنی بنەماو‬ ‫لەقۆناغی زانستیشدا ئایدیۆلۆژیا چۆتە ئایدیۆلۆژی���ان‪ ،‬ب���ەاڵم مانا زانس���تیەكە هەس���تیارەكان‪ ،‬ب���ەوەش ب���ەزەرورەت‬ ‫دەرەنجام���ی خۆیەتی‌و‪ ،‬خاڵی پۆزەتیڤ‌و‬ ‫سیاقی زانستیانەی بیركردنەوەوە‪ ،‬بەاڵم ئایدیۆلۆژیان���ە پەرەدەپ���ۆش دەكەن‌و‪ ،‬ئایدیۆلۆژیای پێچەوانە لەخودی خۆیاندا‬ ‫نێگەتیڤی خۆی هەیە‪.‬‬ ‫لەقۆناغی دوای زانس���تیدا پەیوەس���تبوە دەیگ���ۆڕن بۆ سیاس���ەتێكی پراگماتیانە بەرهەمدەهێنن‪ ،‬ئایدیۆلۆژیاكانی دیكەیش‬ ‫ب���ۆ نمون���ە ئاگ���ر دەس���وتێنێت‪ ،‬بەئاراستەكانی رەوتی ژیانی كۆمەاڵیەتی‌و بۆ دەستگرتن بەس���ەر سامانی كۆمەڵگە ه���ەروا دەك���ەن ك���ە گفتوگۆیەكی گەرم‬ ‫ب���ەاڵم نانی���ش دەبرژێنێ���ت‌و خەڵكیش ئاب���وری‌و كەلتورییەوەو بوە بە بەش���ێك هەژارەكان���داو زەوتكردنی���ان‪ ،‬لەبەرئەوە لەنێوان ئایدیۆلۆژی���اكان دێنێتە ئاراوەو‪،‬‬ ‫گ���ەرم دەكات���ەوە‪ ،‬ك���ە دەرەنجامەكان لەبیركردن���ەوەی فەلس���ەفی چین���ە تێڕوانینێكی س���اختەیە بۆ پێش���كەوتن‌و دەبێتە مایەی تێكدانی جێگیریی تاكەكان‬ ‫هەمیش���ە نەفی سروش���تی ئاگر دەكەن‪ ،‬كۆمەاڵیەتیەكان ب���وە بەمەیدانەكەی‌و بە دیموكراسیەت‌و ئازادبون‪ ،‬لەبەرامبەریشدا لەیەك كایەی ئایدیۆلۆژیدا‪ ،‬كە هەمیش���ە‬ ‫ئایدیۆلۆژی���اش بەهەم���ان ش���ێوە‪ ،‬بەش���ێك لەبونیادی س���ەرخان دانراوە‪ ،‬هەر ئایدیۆلۆژیایەك داخراو بێت بەس���ەر پەیوەندییەك���ی راكێش���انی تاكەكان بۆ‬ ‫ئایدیایەكی خۆی تەنیا لەمیانی دو دژەوە لەكاتێكدا ك���ە بونیادی ژێرخان‪ ،‬دارایی‌و ئایدیایەكی دیاریك���راودا‪ ،‬ئەویش دەبێتە ئەم‌و ئەو ئایدیۆلۆژیا لەئارادایە»‪.‬‬ ‫«ئ���ەوە خەڵكی خۆیان���ن‪ ،‬ئایدیاكانی‬ ‫بەرهەمدەهێنێت كە نێگەتیڤ‌و پۆزەتیڤن‪ ،‬دەزگاو هێزەكان���ی بەرهەمهێنان بڕیاری س���اختە بەوپێیەی پەنجەرەی مەعریفی‬ ‫خودی���ی‪ -‬بەرژەوەن���دی‪ -‬وگەردونی���ی‪ -‬لەس���ەر دەدات‪ ،‬لێ���رەوە رێگاك���ەی بۆئەوی دی ناخاتە سەر پشت‪ ،‬عەبدوڵاڵ خۆیان بەرهەمدەهێنن‪ ،‬بەاڵم خەڵكانێكی‬‫مەعریف���ە‪ -‬ئەنجامەكانیش لەبەرژەوەندی لەبەرجەس���تەكردن‌و پێكهێنان���ی ژیانی عورەویش بۆ چوار جۆر دابەشی دەكات‪ :‬واقیعی‌و ئاكتیڤن‪ ،‬ئەوانەی گەش���ەیەكی‬ ‫ئەق���ڵ‌و لەپێناو گەش���ەی بیركردنەوەدا رۆژانەمان���دا تەخت‌و قیرت���او نیە‪ ،‬بەڵكو سیاس���ی‌و‪ ،‬كۆمەاڵیەت���ی‌و‪ ،‬مەعریف���ی‌و دیاریك���راوی هێزەكان���ی بەرهەمهێنان‌و‬ ‫دەب���ن‪ ،‬لێ���رەدا ئایدیۆلۆژی���ا لەدایكبوە دوای ئ���ەوەی بازن���ە مەعریفیەكان���ی هاوبەش لەنێ���وان جۆرەكانی تردا‪ ،‬هەر ش���ێوازی پەیوەندیەكانی���ان كە گونجاوە‬ ‫بۆئەوەی بمێنێتەوە‪ ،‬كە بۆ ش���ێوەگەلی خ���ۆی دان���او هەندێ���ك لەچەمكەكانی جۆرێكیش لەم جۆرانە لەخودی بونیادی لەگەڵ ئەو هێزانەدا‪ ،‬دو كەرتیان دەكات»‪،‬‬ ‫نوێی مەعریفی هاتۆت���ە ئاراوەو‪ ،‬ناكرێت رێكخس���ت – ك���ە گەلێك زۆریش���ن‪ -‬بو خۆیدا دژی خۆی بەرهەمدەهێنێت‪ ،‬یەكەم ئەم گوزارشتە سەرەتایەكە بۆ تێگەیشتن‬ ‫لەقاڵبێكدا یا لەپێناسەیەكی دیاریكرداودا بەرابەرێ���ك ب���ۆ جیاكردن���ەوەی ئایدیا‬ ‫كورتبكرێت���ەوە ك���ە بكەوێت���ە دوای درۆزنەكان لەراس���تگۆكان‌و‪ ،‬ئامڕازێك بۆ‬ ‫گۆڕانكاریەكانی لەمێژوداو‪ ،‬وەك پێناسەو جی���اكاری نێوان بیركردنەوەی زانس���ت‌و‬ ‫رونكردن���ەوە بەكارك���ردن‌و تاقیكردنەوە بیركردن���ەوەی غەیب���ی‪ ،‬ب���ەو مانایەی‬ ‫رونبكرێت���ەوە‪ ،‬كێڵگ���ەی ئایدیۆلۆژی���ا پەیوەس���ت بوە بەژیانی مرۆڤ‌و ئایدیاو‬ ‫ف���راوان‌و گەورەی���ەو ف���رە تێڕوانینەو‪ ،‬كارەكانیەوەو‪ ،‬لەو بیركردنەوە بەرزەیەوە‬ ‫دەوڵەمەن���دەو‪ ،‬ئاس���ان نیە وەس���تان كە پەیوەستبوە بەرۆح‌و رەهاوە دابەزیوە‬ ‫لەس���ەر وردەكاریەكانی كە فەیلەسوف‌و بۆ زەوی‌و چۆت���ە مەیدانەكانی كاركردن‌و‬ ‫بڕیارو رەخنەگرانی س���ەرقاڵكردوە‪ ،‬بەو جوتیاری‌و بازرگانی‌و رێكخس���تنی شارو‬ ‫هیوایەی ئەم بەش���دارییە ببێتە رێبازێك ئاوەدان���ی‌و‪ ،‬تەنانەت نوس���ینی چیرۆك‌و‬ ‫بۆ تێگەیشتن لەوەی چۆن بیربكەینەوەو چام���ە‪ ،‬ئایدیۆلۆژی���ا لەقۆناغەكان���ی‬ ‫بژی���ن‌و تێڕوانینمان هەبێ���ت‌و كاربكەین‪ ،‬كۆتایی���داو كەئێس���تا لەئ���ارادان بۆت���ە‬ ‫بەڕێبازێك كەزەمینەس���ازی بكات بۆ ئەو بابەتێك كە روانین بۆ جیهان دەنوێنێت‪،‬‬ ‫كەس���ەی بیەوێت بەفراوانی كار لەس���ەر روانینێكی م���اددی‌و رۆحیی پێكەوە‪ ،‬كە‬ ‫رەهەندو مەیدانەكانی كاركردنیان بكات‪ ،‬روانینە كۆمەاڵیەتی‌و فەلسەفیەكانی تێدا‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫زنجیرە وتارێکە‬ ‫نوسەرو روناكبیری‬ ‫ناوداری عەرەب «یاسین النصیر»‬ ‫دو هەفتە جارێك‬ ‫تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت‪.‬‬

‫هەر ئایدیۆلۆژیایەك داخراو بێت‬ ‫بەسەر ئایدیایەكی دیاریكراودا‪،‬‬ ‫ئەویش دەبێتە ساختە بەوپێیەی‬ ‫پەنجەرەی مەعریفی بۆئەوی دی‬ ‫ناخاتە سەر پشت‬ ‫لەئایدیۆلۆژیاو رێگای دروس���تبونەكەی‌و‪ ،‬ش���وێنی نیش���تەجێ‌‌و فێركردنیان‪ .‬ئەم‬ ‫دەبینی���ن ئایدیۆلۆژی���ا خوازی���اری چوار مەرجانە ك���ە ژیانی ئ���ەوان دەخەنەڕو‪،‬‬ ‫چاككردن���ی كارەكانی���ان دەس���ەپێنێت‬ ‫فاكتەری بنەڕەتیە بۆ بەرهەمهێنانی‪:‬‬ ‫بەسەریاندا‪.‬‬ ‫‪-1‬بون���ی كەس���انێك كاربك���ەن‌و‬ ‫‪-3‬ئەم كارە بوون���ی جوتیارو كێڵگەو‬ ‫بیربكەن���ەوە‪ :‬ئەمەش مان���ای وایە ئەو‬ ‫كەس���انەی كارناك���ەن‌و بیرناكەن���ەوە‪ ،‬كشتوكاڵ دەسەپێنێت‪ ،‬كە جوتیار بونی‬ ‫خەڵكانی تەواو نین‪ ،‬بەڵكو لەكەس���انی نیە بەبێ‌ كێڵگەو تۆو‪ ،‬كێڵگەش بونی نیە‬ ‫ئاس���ایی نزیكت���رن‪ ،‬ئەوان���ەی پش���ت بەبێ‌ جوتیارو ت���ۆو‪ ،‬تۆوەكانیش بونیان‬ ‫بەدیاری‌و بەخش���ش دەبەستن‪ ،‬مەرجی نیە بەبێ‌ خاكی باش‌و گرنگیدانی جوتیار‬ ‫كاركردن‌و بیركردنەوە پێویس���تە لەهەمو پێی‪ .‬ئەم پەیوەندییە لەناو پرۆس���ەیەكی‬ ‫بەرهەمهێنان���ی ئەقڵ���ی ی���ان فیكرییدا بەرهەمهێنانی بەكۆمەڵدایە‪ ،‬هۆش���یاری‬ ‫یاخ���ود ه���ەر چاالكیەكی مرۆیی���دا‪ .‬لەو پێی دەبێتە پابەندبون بەمەرجێكی ژیان‌و‬ ‫روەوە كە كاری چاالك جەس���تە دەخاتە بونی مرۆڤەوە‪ ،‬ب���ەو مانایەی جوتیاران‬ ‫جوڵەو‪ ،‬گەش���ە بەبیر دەدات‌و هەڵەكانی هۆش���یارییان بەزەرورەت���ی بونی خۆیان‬ ‫پێش���و راس���تدەكاتەوەو‪ ،‬رێب���ازی نوێ‌ لەال دروست دەبێت‪ ،‬كە كۆمەڵێكی بێكار‬ ‫دادەهێنێ���ت‌و‪ ،‬كات ك���ورت دەكات���ەوە‪ ،‬نی���ن‪ ،‬بەڵكو خ���اوەن توان���ای كردەیین‬ ‫زەمەن���ی رۆژانە رێكدەخ���ات‌و‪ ،‬یاریدەی ب���ۆ كارێك ك���ە غەیری ئ���ەوان بەجێی‬ ‫رێكخس���تنی پەیوەن���دی نێ���وان ژینگەو ناهێنێ���ت‪ ،‬بونی���ان بەبونی هۆش���یاری‬ ‫كەش���وهەواو هەلومەرج‌و پێویس���تیەكان كۆمەاڵیەتیان���ەوە بەس���تراوە بەوەی كە‬ ‫دەدات‪ ،‬لەبەرئەوە هەمو بیركردنەوەیەكی رۆڵیان هەبێ���ت لەئابوری‌و سیاس���ەت‌و‬ ‫ئایدیۆلۆژی مەرجە كە ئەوانەی هەوڵی بۆ كەلت���ورو گەش���ەپێدانی كۆمەڵگەكاندا‪.‬‬ ‫ئەم بونە هۆشیارانەیەش بریتیە لەرەوتی‬ ‫دەدەن لەكاركەرانی كارا بن‪.‬‬ ‫ژیانی واقیعیانەیان‪ ،‬نەك ژیانی خەیاڵیی‬ ‫‪-2‬ئەوانەی كاردەك���ەن‪ :‬دەكەونە ژێر پشتبەستو بەغەیبیات‪.‬‬ ‫مەرجێك���ی دیاریك���راوەوە ك���ە بریتیە‬ ‫‪-4‬دەبێ���ت ئ���ەوە هەم���وی ببێت���ە‬ ‫لەوەی‪ ،‬كارەكەیان گەش���ە بەتواناكانیان‬ ‫دەدات‌و هێزەكانی ئەقڵ‌و بەرهەمهێنانیان مای���ەی گواس���تنەوەی هۆش���یاری‬ ‫زی���اد دەكات‌و ت���ەرزی پەیوەندیی���ە ت���اك لەهۆش���یارییەكی خودیی���ەوە بۆ‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان���ی نێ���وان خۆی���ان‌و هۆش���یارییەكی بەكۆمەڵ‪ ،‬بەر لەكاركردن‬ ‫ژینگەكەیان فراوان دەكات‪ ،‬واتە ئەوە بەس تاكێكمان هەبو بەهۆشیارییەكی سادەوە‪،‬‬ ‫نیە جوتیار كشتوكاڵ بكات‌و بەرهەمەكەی ك���ە بریتیە لەوەی كش���توكاڵ گەش���ە‬ ‫بفرۆش���ێت‪ ،‬بەڵكو دەبێت گەشە بەتوانا دەكات‌و دەبێتە خۆراك بەهۆی هێزەكانی‬ ‫ئەقڵیەكانی بدات ب���ۆ چاككردنی خاك‌و زەوی‌و ب���اران‌و جوتی���ارەوە‪ ،‬گ���ەر ئەم‬ ‫ت���ۆو فرۆش���تن‌و‪ ،‬وەرزی گونج���او ب���ۆ س���ێینەیەش نەبوایە بەره���ەم نەدەهاتە‬ ‫چاندن هەڵبژێرێت‌و‪ ،‬كشتوكاڵەكە بەئاوو بەر‪ ،‬ئەمە هۆشیارییەكی سادەی فەردی‌و‬ ‫بەچاودێری گەش���ەپێبدات‌و‪ ،‬ئامڕازەكانی س���ەرەتاییە‪ ،‬ئ���ەو ئایدیۆلۆژیایەش كە‬ ‫چاك ب���كات‪ ،‬دواتری���ش كەڵەكە بونێك لێوەی بەرهەمدێت غەیب���ی‌و تەمەاڵنەیە‬ ‫ب���ۆ بەرهەمهێنان���ی ش���ارەزایی بۆ هێزە نەك ئامڕازێكی كارا‪.‬‬ ‫لەكاتێك���دا ك���ە ژیان���ی بەردەوام���ی‬ ‫هەرەوەزیەكان‌و‪ ،‬دامەزراندنی ش���ێوازێك‬ ‫لەپەیوەندی���ەكان لەنێ���وان جوتیاران���دا عەمەلی���ی‌و بەرهەمهێنان���ی زۆر‪،‬‬ ‫وەك دورین���ەوەی هاوب���ەش‌و‪ ،‬رێگایەكی گەشەس���ەندو و ب���اش‌و‪ ،‬وەبەرهێنان���ی‬ ‫رێكخ���راو ب���ۆ ئاڵۆگ���ۆڕی ئامێ���رەكان‌و مادی لەبوارەكانی گەشەپێدان‌و ئابوری‌و‬ ‫بەكۆمەڵبون���ی فرۆش���تن‌و‪ ،‬رێككەوت���ن تەندروس���تی‌و فێرك���ردن‌و ئاوەدان���ی‌و‬ ‫لەس���ەر نرخ���ەكان‌و‪ ،‬دیاریكردنی وادەو‪ ،‬پەرەپێ���دان‌و‪ ،‬پێكهێنان���ی كۆمەاڵنێكی‬ ‫وەبەرهێنانی بەشێك رەخنەی بەرهەمهاتو پس���پۆڕ لەجوتی���اران بەنەوعیەتێك���ی‬ ‫لەپەرەدان بەتوانا كەلتوری‌و تەندروستی دیاریكراو و بەرهەمێك���ی دیاریكراوەوە‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانی���ان‌و‪ ،‬چاككردنی ژیان‌و ئاڵوگۆڕی شارەزاییەكان‪ ،‬كە ئایدیۆلۆژیای‬ ‫هۆش���یاری بەكۆم���ەڵ دادەمەزرێنێ���ت‌و‬ ‫دی���اری دەكات‌و‪ ،‬لەهۆش���یاری فەردی‌و‬ ‫غەیبیەوە دەیگوازێتەوە بۆ هۆشیارییەكی‬ ‫دامەزراوەیی عەمەلی‪ ،‬هۆش���یاری یەكەم‬ ‫س���ەرەتایی‌و خۆڕس���كە‪ ،‬لەكاتێك���دا كە‬ ‫هۆش���یاری دوەمی���ان هۆش���یارییەكە‬ ‫پەیوەست بەژیانی بەكۆمەڵ‌و كۆمەڵگەوەو‪،‬‬ ‫لەوێش���ەوە ئایدیۆلۆژیایەك���ی بەكۆمەڵ‬ ‫سەرچاوە دەگرێت كە كەلتوری مومارەسە‬ ‫پێكدەهێنێ���ت‪ ،‬هی���چ ئایدیۆلۆژیای���ەك‬ ‫نی���ە بكەوێت���ە پێ���ش كاركردن���ەوە‬ ‫جگ���ە لەئایدیۆلۆژی���ای غەیب���ی‪ ،‬ه���ەر‬ ‫مومارەسەیەكی بەكۆمەڵ ئایدیۆلۆژیایەكی‬ ‫پەرەسەندو بەرهەمدەهێنێت‪.‬‬

‫ئاینەكان ئایدیۆلۆژیایان هەیەو زانستەكانیش خاوەن‬ ‫ئایدیۆلۆژیان‌و فەلسەفەش بەهەمان شێوە‪ ،‬ئەو‬ ‫چەمكەیەش كە فەلسەفەو سیاسەت‌و زانستەكانی‬ ‫سەرقاڵ كردوە‪ ،‬لەقۆناغگەلێكی دیاریكراوی‬ ‫مێژوی فیكردا وا بڕیاردراوە كە دەبێت هەمو‬ ‫چاالكیەكانی فیكریی یاخود عەمەلیی جێبهێڵێت‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )478‬دو شةممة ‪2014/8/4‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫چۆن لەقەڵەوی رزگارمان دەبێت‬ ‫چاودێر‪ -‬پەریوش سەردار‪:‬‬ ‫لەتازەترین رێنماییدا‪ ،‬پزیشكەكان‬ ‫ئەوەیان خستۆتەڕو‪ ،‬كە ژەمەكانی‬ ‫نانخواردن‪ ،‬بەتایبەت بەیانیان لەگەڵ‬ ‫خ��واردن��ی م��ی��وەدا رێكبخەین‪ ،‬تا‬ ‫لەقەڵەوی‌و بێهێزی دوربكەوینەوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬م��ح��ەم��ەد حسێن ئینتزاری‪،‬‬ ‫مامۆستا لەزانكۆی ئەسفەهان دەڵێ‌‪:‬‬ ‫ێ جێی نانی بەیانیان‬ ‫هیچ شتێك ناتوان ‌‬ ‫بگرێتەوەو نەخواردنی نانی بەیانیانیش‬ ‫باش نیەو زیانی زۆرە‪ ،‬ماوەی نێوان‬ ‫نانی بەیانی‌و ئێوارە ماوەكەی زۆرەو‬ ‫دەگاتە ‪ 12-10‬سەعات‪ ،‬لەشی مرۆڤیش‬ ‫لەو ماوە زۆرەدا پێویستی بەخورادنی‬ ‫باش‌و ڤێتامین هەیە‪.‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫«ئینتزاری» باش لەوەیش دەكا‬ ‫كە «نانخواردنی تەواو تەندروست دو‬ ‫بەشە‪ ،‬نان بەقەدەر ژەمی كەسەكە‬ ‫خۆی‪ ،‬پەنیری كەم چەور‪ ،‬ماستی كەم‬ ‫چ��ەور‪ ،‬یەك هێلكەی ك��واڵو‪ ،‬ئەمانە‬ ‫رێگرن لەزیادبونی كێش»‪.‬‬ ‫هەروەها ئاماژە بەوەیش دەدا كە‪:‬‬ ‫میوە باشترین رێگەیە بۆ دابەزاندنی‬ ‫كێش‪ ،‬ب��ەاڵم لەبەیانیاندا‪ ،‬خواردنی‬ ‫سێوێك یان مۆزێك پێش نانخواردن‬ ‫سودی زۆرە‪ ،‬بەنەخواردنی خواردنی‬ ‫باش لەبەیانیاندا ڤیتامین لەلەشماندا‬ ‫كەمدەبێتەوە‪ ،‬بۆیە لەنیوەڕواندا‬ ‫زی��ادەڕۆی��ی دەك��ەی��ن‌و دەبێتە هۆی‬ ‫زیادبونی كێشمان‪.‬‬

‫@@‬

‫@@@‪@1‬‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬ ‫‪@10‬‬

‫هەردو دەست‌و‬ ‫هەردو قاچی‬ ‫ئەلیكترۆنین‬

‫یاریگاكانی برازیل دەبنە‬ ‫شوێنی نیشتەجێبون‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی میروری بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬ماسیو ئیمزی ئوستورالی تەمەن ‪ 41‬ساڵ‪ ،‬یەكەم‬ ‫پیاوی جیهانە كە هەر چوار بەشی جەستەی لەرێگەی ئامێری ئەلیكترۆنیەوە كاربكات‪ ،‬دوای‬ ‫ئەوەی بەهۆی نەخۆشییەكی ترسناكەوە پزیشكەكانی یەكێك لەنەخۆشخانەكانی سیدنی پایتەختی‬ ‫ئوستورالیا‪ ،‬بەمەبەستی پاراستنی ژیانی ماسیو ئیمزی‪ ،‬لەنەشتەرگەریەكی سەركەوتودا هەستان‬ ‫بەبڕینەوەی هەر دو دەست‌و قاچی‪.‬‬ ‫دوای سەركەوتنی نەشتەرگەرییەكە‌و دانانی ئامێری ئەلیكترۆنی لەشوێنی دەست‌و قاچەكانی‪،‬‬ ‫ئیمزی بۆ ئاژانسەكان رایگەیاند‪ :‬لەسەرەتای نەشتەرگەریەكە لەناخمدا هەستم بەنائارامیەكی زۆر‬ ‫دەكرد‌و دەم وت ئاستەمە بتوانم باسی ئازارەكانم‪ ،‬بكەم‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا هەست بەژیانێكی‬ ‫باشتر دەكەم هیوادارم چیرۆكی ژیانی من بتوانێت هاوكاری ژیانی كەسانی تر بكات‪.‬‬

‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@2‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@@9@@@@@@@8@@@@@@@@7@@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬نوسەرێكی ن���اوداری ك���وردە ‪+‬‬ ‫خواردنەوەیەكە ‪-2‬لەكاوەدایە‪ ،‬نیوەی‬ ‫لەقلەق‪ ،‬نیوەی وازی ‪-3‬چنگ‪ ،‬رەنگێكە‬ ‫«پ» ‪-4‬خ��واردن��ێ��ك��ە‪ ،‬ل��ەب��ادەدای��ە‬ ‫‪-5‬ن��ی��وەی م��راك‪ ،‬ج��ۆرە راخەرێكە‪،‬‬ ‫روناككەرەوەیە ‪-6‬بەرگێكە‪ ،‬سیان‬ ‫لەكلدان‪ ،‬ژمارەیەكە ‪-7‬كار‪ ،‬كەسێكی‬ ‫بەدو قێزەونە ‪-8‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬دوعا‪،‬‬ ‫گوندێكە لەشارەزور «پ» ‪-9‬نیوەی‬ ‫سیان‪ ،‬بەشێكە لەلەش ‪ +‬پیتێك‪ ،‬ساین‬ ‫لەسەرۆ ‪-10‬لەتی ك��رد‪ ،‬ژمارەیەكە‪،‬‬ ‫كەلوپەل «پ» ‪-11‬قەبیلە «پ»‪،‬‬ ‫بەشێكە لەلەش ‪-12‬سەركردەیەكی‬ ‫جیهانی بو‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬راكردن‪ ،‬روەكێكە ‪-2‬سەركردەیەكی‬ ‫جیهانی بو «پ»‪ ،‬واڵخ دەیناسێ‌‪،‬‬ ‫نیوەی ب��ازە ‪-3‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬ئاوی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬لەیانەكاندایە ‪-4‬تەنیشت‪،‬‬ ‫ش��ەرت «پ» ‪-5‬بەشێكە لەلەش‪،‬‬ ‫م��ی��وەی��ەك��ە ‪-6‬ب����ەئ����ارەزوی خ��ۆت‪،‬‬ ‫ن��ی��وەی زەرو‪ ،‬وەك یەكن ‪-7‬دوان‬ ‫ل��ەق��ەل‪ ،‬ب��ی��رەوەری ‪-8‬وەك یەكن‪،‬‬ ‫ئامێرێكی مۆسیقایە ‪-9‬ئومێد «پ»‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبێل هەیەتی‪ ،‬بۆ دورخستنەوەی‬ ‫باڵندەیە ‪-10‬خیانەتكارن‪ ،‬درەختێكە‪،‬‬ ‫ق��ای��م ‪-11‬چ��ی��ای��ەك��ە ل��ەك��وردس��ت��ان‬ ‫‪-12‬بەناوبانگ‪ ،‬زۆرینەی لەش‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫سەرنجڕاكێشترین درەخت لەجیهاندا‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫داری «وەس��ت��اری��ە» لەیابان‪،‬‬ ‫مێژویەكی دێرینی هەیەو لەهەندێك‬ ‫لەباخچەكانیدا ب��ۆت��ە ج��ێ��ژوان‌و‬ ‫سەرنجی زۆرێ��ك لەگەشتیارانی بۆ‬ ‫خۆی راكێشاوە‪ ،‬داری وەستاریەی‬ ‫ب��اخ��چ��ەی ئ��ەش��ی��ك��اج��ا‪-‬ی ی��اب��ان‪،‬‬ ‫تەمەنی ‪ 144‬س��اڵ��ەو لەبنەمادا‬ ‫دارێكی چین‪-‬یە‪ ،‬بەاڵم ئەم درەختە‬ ‫لەیابان‌و ئەمەریكادا گرنگی تایبەتی‬ ‫پ��ێ��دراوەو نزیكەی ‪ 11‬مەتر بەرز‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬بەهۆی رەنگە ئەرخەوانی‌و‬ ‫گوڵی داری وەستاریە كە لەشیوەی‬ ‫هێشوی ترێدا درێ��ژ دەبێتەوە بۆ‬ ‫نزیكەی ‪ 30‬ب��ۆ ‪ 60‬سانتیمەتر‪،‬‬ ‫گەشتیاران‌و میوانانی باخچەكە‬ ‫هەست بەئاسودەییەكی زۆر دەكەن‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫دوای مۆندیالی ‪2014‬ی بەرازیل‪ ،‬دو ئەندازیاری فڕەنسی‬ ‫لەپرۆژەیەكداو بۆ كەمكردنەوەی شوێنی نیشتەجێبون بیریان‬ ‫لەبەكارهێنانی یاریگاكانی بەرازیل كردۆتەوە بۆ ئەو مەبەستە‪.‬‬ ‫ئاكسل دی ستامباو سیلفیان ماكوكس‪ ،‬لەپرۆژەیەكی نوێدا‬ ‫بەناوی كازا فیوتیبۆل رایانگەیاند‪ ،‬ئامانجمان لەم پرۆژەیە‬ ‫گۆڕینی ‪ 12‬یاریگای جیهانیی بەرازیلە بۆ یەكەی نیشتەجێبون‪،‬‬ ‫بەرێژەی ه��ەزار بۆ دو ه��ەزار یەكەی نیشتەجێبون لەهەر‬ ‫یاریگایەكدا‪ ،‬كە دەتوانرێت لەكۆی ئەو ‪ 12‬یاریگایە ‪ 20‬هەزار‬ ‫یەكەی نیشتەجێبون دروستبكرێت‪ ،‬هەر بەپێی پرۆژەكەی كازا‬ ‫فیوتیبۆل چاوەرواندەكرێت چارەسەری ‪ %18.6‬ئەو كەسانە‬ ‫بكات كە لەخوار هێڵی هەژارییەوە دەژین‪ ،‬لەگەڵ ‪ 250‬هەزار‬ ‫كەس كە بەهۆی ئامادەكاریەكانەوە لەشوێن‌و جێگای خۆیان‬ ‫البراون یان دەركراون‪ .‬جێێ‌ وەبیر هێنانەوەیە لەدەستپێكی‬ ‫جامی جیهانی ‪ 2014‬كە مانگی راب��ردو كۆتایهات بەهۆی‬ ‫خەرجكردنی دەیان ملیار دۆالر لەیاریگاكاندا‪ ،‬لەالیەن زۆرێك‬ ‫لەدانیشتوانەوە س��ەدان خۆپیشاندان دژی ئامادەكای ئەو‬ ‫پاڵەوانێتیە رێكخرا‪.‬‬

‫لەوشەی «مان»‪ 30 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«مان» كەوتبێتە كۆتایی‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬چۆمان‪ ،‬رامان‪،‬‬ ‫كەمان ‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬خالید نورەدین‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر‬ ‫وەربگرە‬

‫هاوسەرگیریی گاو مانگا بەڕێوەچو‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬لەناوچەی مادیای برادیشی‬ ‫هیندستان‌و بەئامادەبونی پێنج هەزار كەس‪ ،‬گوبال باتوار‪-‬ی هاواڵتیی هیندی‪،‬‬ ‫بەبڕی ‪ 15‬هەزار دۆالر ئاهەنگێكی هاوسەرگیری بۆ مانگاو گاكەی سازكرد‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوەی زۆرێك لەهیندییەكان مانگا بەكائینێكی پیرۆز سەیر دەكەن‌و‬ ‫لەكاتی ناهەمواریدا هانای بۆدەبەن‪ ،‬هەر بۆیە باتواری لەئاهەنگەكەدا رایگەیاند‬ ‫م��اوەی دو مانگە ئامادەسازی دەك��ەم بۆ ئ��ەم ئاهەنگە‌و مەبەستیشم لەم‬ ‫هاوسەرگیرییە پاراستنی بەروبومی كشتوكاڵەكەیەتی لەمێروە زیانبەخشەكان‌و‬ ‫كارەساتی سروشتی‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ پرسیاركردن لەشتێك‬ ‫كە نەیزانی سەركەوتنت‬ ‫دەدات����ێ‌‪ ،‬خ��ۆت لەكەس‬ ‫زی�����ز م����ەك����ە‪ ،‬ب��اس��ی‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت الی‬ ‫كەسانی تر مەكە‪.‬‬

‫ـ زۆر بیر دەكەیتەوە‬ ‫باش نیە‪ ،‬كەمێك پشو بدە‬ ‫بەمێشكت‪ ،‬كەسێك زۆر‬ ‫دڵی لەالتە‪ ،‬دڵت فراوانەو‬ ‫خۆشەویستیت‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ م���ژدەی���ەك���ی خ��ۆش‬ ‫ب��ەڕێ��وەی��ە‪ ،‬هەڵەشەیی‬ ‫لەناوبردنی هەستی مرۆڤە‪،‬‬ ‫ئەوەندە خۆشەویستەكەت‬ ‫زیز مەكە‪ ،‬رێزی بگرە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ مەچۆرە ژێر كاریگەری‬ ‫كەسەوە‪ ،‬هەوڵبدە خۆت‬ ‫ژی��ان��ی خ��ۆت رێكخەی‪،‬‬ ‫ك��ەس��ێ��ك خۆشەویستی‬ ‫خۆیت پێدەبەخشێ‌‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ج��وان��ی هەمو شتێك‬ ‫نیە‪ ،‬بڕوابەخۆبون مەرجە‪،‬‬ ‫ئەم ماوەیە هەواڵی خۆش‬ ‫دەبیستی‌و كەسێك دڵیت‬ ‫بۆ دەكاتەوە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ێ‬ ‫ـ ل���ەه���ەم���و ه����ەور ‌‬ ‫ب��اران نابارێ‌‪ ،‬سەركەوتن‬ ‫نوشوستیشی ل��ەدوای��ە‪،‬‬ ‫گ��رن��گ ئ��ەوەی��ە ل��ەژی��ان‌و‬ ‫خۆشەویستیدا ب���اوەڕت‬ ‫بەرزبێ‌‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ كارێك كە هی تۆ نیە‬ ‫مەیكە‪ ،‬بەردی زل نیشانەی‬ ‫ن��ەه��اوی��ش��ت��ن��ە‪ ،‬لەخەمی‬ ‫پ���رۆژەی���ەك���دای وی����ژدان‬ ‫بەكاربێنە دێتە دی‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ئەم ماوەیە خەمباریت‪،‬‬ ‫ه��ەوڵ��ب��دەو سەفەرێكی‬ ‫نزیك‌و كورت بكە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫الی خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫سكااڵ مەكە‪ ،‬باش نیە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ ئ����������ەوەی ب���ی���ری‬ ‫لێدەكەیتەوە دێتە دی‪،‬‬ ‫ئیهتیمام بەجوانی جلوبەرگ‬ ‫ب���دە‪ ،‬خۆشەویستەكەت‬ ‫هەواڵێكی خۆشت دەداتێ‌‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ ئ��ەم م��اوەی��ە كەمێك‬ ‫پشو پێویستە‪ ،‬خ��اوەن‬ ‫كارەكەت مژدەیەكی خۆشت‬ ‫ێ دیارییەك‬ ‫دەدات��ێ‌‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫ب��ەخ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫ببەخشی‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ زۆر پارە بەفیڕۆدان‬ ‫ب���اش ن��ی��ە‪ ،‬رەزی��ل��ی��ش‬ ‫لەنەخۆشی‪،‬‬ ‫جۆرێكە‬ ‫م������ەرج ن���ی���ە ه��ەم��و‬ ‫ش���ت���ێ���ك ب���ەق���س���ەی‬ ‫خۆشەویستەكەت بكەی‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ كە بڕیاری كارێكت‬ ‫دا پاشگەز مەبەرەوە‪،‬‬ ‫راڕا مەبە‪ ،‬مەچۆرە ژێر‬ ‫ك��اری��گ��ەری ك��ەس��ەوە‪،‬‬ ‫ژیاندا‬ ‫بەبەرنامەكانی‬ ‫بچۆرەوە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (478) 4-8-2014‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫پەیكەری شێركۆ بێكەس لەبەردەم دەزگای سەردەم دادەنرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫ب��ڕی��ارە لە ئایندەیەکی‬ ‫ن��زی��ک��دا پ��ەی��ک��ەرێ��ک بۆ‬ ‫ش��اع��ی��ری گ����ەورەی ک��ورد‬ ‫«ش���ێ���رک���ۆ ب��ێ��ک��ەس»‬ ‫ل��ەب��ەردەم بینای دەزگ��ای‬ ‫چ��اپ و پەخشی س��ەردەم‬ ‫دابنرێت‪ .‬هاوکات ئەمڕۆش‬ ‫مەراسیمی ساڵیادی مەرگی‬ ‫ئ��ەو شاعیرە لە سلێمانی‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪.‬‬ ‫ل���ەو ب���ارەی���ەوە ئ���ازاد‬ ‫بەرزنجی‪ ،‬سەرۆكی دەزگای‬ ‫چ��اپ‌و پەخشی س��ەردەم‬ ‫ئ���ام���اژەی ب��ەوەی��ش��دا كە‬ ‫«ل��ەئ��ای��ن��دەی��ەك��ی نزیكدا‬ ‫بەنیازین پەیكەرێك بۆ‬ ‫شاعیر ل��ەب��ەردەم دەزگ��ای‬ ‫س��ەردەم��دا دابنێین‪ ،‬دو‬ ‫خ��ەاڵت��ی��ش��م��ان ئ��ام��ادەی��ە‬ ‫ب��ۆ ب��وارەك��ان��ی نوسین‌و‬ ‫وەرگ���ێ���ڕان ك��ە ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫لەرۆژی دامەزراندنی دەزگادا‬ ‫پێشكەش بكرێن»‪ ،‬سەرباری‬ ‫ه��ەم��و ئەمانە میوانێكی‬ ‫زۆرمان لەشارەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستانەوە بانگهێشت‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫زانیاری زیاتر لە پاشکۆی‬ ‫«رەخ���ن���ەی چ���اودێ���ر»دا‬ ‫دەخوێننەوە‪.‬‬

‫بودجەی حزبەكان و‬ ‫ناحەقیی گەورە!‬

‫ئەحمەد عەبدوڵاڵ‬

‫گروپی ژین‪ ،‬موزیك دەهێننە سەر شەقام‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫«گروپ���ی ژی���ن» ژمارەی���ەك الوی‬

‫پێگەیش���توی ش���ارەكانی هەرێم���ی‬ ‫كوردس���تانن‪ ،‬تاڕادەیەك���ی ب���اش‬

‫جێدەستیان لەكاركردندا دیارە‪ ،‬ئێستاش‬ ‫ل���ەم ماوەی���ەی كاركردنیان���دا بەنیازن‬

‫دڵنیا قەرەداغی بۆ «چاودێر»‬ ‫شوكردنەكەم پەیوەندیی نیە بەهونەرەكەمەوەو‬ ‫هەمیشە شانازی بەكوردبونمەوە دەكەم‬ ‫چاودێر‪-‬نەشمیل‪:‬‬ ‫«ی���اد» تازەترین ئەلبوم���ی هونەرمەند «دڵنیا‬ ‫قەرەداغی»یەو لەئایندەیەكی نزیكدا باڵودەبێتەوە‪،‬‬ ‫هونەرمەن���د خاوەنی ‪ 70‬گۆرانی‌و چ���وار ئەلبومە‪،‬‬ ‫س���ەبارەت بەم كارە نوێیەی «چاودێر» ئەم دیمانە‬ ‫كورتەی لەگەڵدا سازدا‪:‬‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬بۆ ن���اوی «یاد»ت بۆ ئ���ەم ئەلبومە‬ ‫نوێیەت هەڵبژارد؟‬ ‫دڵنیا‪ :‬سەرجەم گۆرانییەكانی ئەم ئەلبومە نوێیەم‬ ‫گۆران���ی فۆلكل���ۆرن‌و یادێكە بۆ ئ���ەو هونەرمەندە‬ ‫مەزنانەی كە لەكۆندا گۆرانییان وتوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئایا كلیپت بۆ هیچ كامیان ئەنجامداوە؟‬ ‫دڵنی���ا‪ :‬نەخێر كلیپم بۆ هی���چ كامیان نەكردوە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم كلیپم ب���ۆ گۆرانییەك���ی نوی ك���ردوە‪ ،‬كە‬ ‫لەجۆرجیا كاری وێنەگرتنی بۆ كراوەو بەم نزیكانەش‬

‫باڵودەبێتەوە‪.‬‬ ‫ێ هاریكاری ئ���ەم ئەلبومە نوێیەتی‬ ‫چاودێر‪ :‬ك��� ‌‬ ‫كردوە؟‬ ‫دڵنیا‪ :‬سەرجەمیان لەس���ەر ئەستۆی خۆم بوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەش���دا زۆر سوپاس���ی كاك ساالری سازو‬ ‫خات���و ئەمەل‌و تاری���ق ئاكرەیی دەك���ەم كە كاری‬ ‫دەنگیی���ان بۆ ئەنجامدام‌و فۆت���ۆ دیانا‪-‬یش كە زۆر‬ ‫ماندوبون لەگەڵما‪.‬‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬ئاخ���ۆ هەواداران���ی دەنگ���ت ل���ەم‬ ‫هاوسەرگیرییە نوێیەت زویر نابن؟‬ ‫دڵنی���ا‪ :‬ش���وكردنەكەم پەیوەن���دی نی���ە‬ ‫بەهونەرەكەمەوە‪ ،‬بەپێچەوانەوە رەنگە بتوانم زیاتر‬ ‫خزمەت���ی گەلەكەم بكەم‪ ،‬من هەمیش���ە ش���انازی‬ ‫بەكوردبونمەوە دەكەم‪.‬‬

‫موزیك‌و ش���انۆ لەس���ەر ش���ەقامەكان‌و‬ ‫ش���وێنە گش���تی‌و پاركەكاندا بەبینەران‬ ‫ئاش���نا بكەن‪ ،‬لەپێناو ئەم كارەش���یاندا‬ ‫جگ���ە لەخۆشەویس���تی‌و وەفاو س���ۆز‬ ‫بەنی���ازی هیچ دەس���تكەوتێك نین‪ ،‬ئەو‬ ‫بڕە پارەیەی كە دەستیش���یان دەكەوێت‬ ‫دەیبەخش���نە‪ ،‬الیەن���ی پاككردن���ەوەی‬ ‫ژینگەو نەخۆش���خانەی تاالس���یمیاو ئەو‬ ‫شوێن‌و الیەنانەش كە دەكرێ‌ بەویژدانەوە‬ ‫ئاوڕیان لـێ‌ بدرێتەوە‪.‬‬ ‫شڤان ئاوات‪ ،‬یەكێك لەئەندامانی ئەم‬ ‫گروپە بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫من لەهەولێرەوە هاتومەتە س���لێمانی‪،‬‬ ‫تەنیا بەنیازی نمایش هاتوم‌و بۆ دو رۆژ‪،‬‬ ‫بەاڵم وا ‪ 14‬رۆژە لەس���لێمانیم‌و هەست‬ ‫بەئازادییەكی تەواو دەكەم‪ ،‬هەستدەكەم‬ ‫لەوپەڕی بەختەوەری���دام‌و ئاواتە خوازم‬ ‫موزیك‌و شانۆ بەشێوەیەكی جوان‌و پاك‬ ‫بگاتە سەرشەقام‌و ش���وێنە گشتیەكان‪،‬‬ ‫هیچ شارێكم نەدیوە هاوشێوەی سلێمانی‬ ‫بەختەوەری بەژیان ببەخشێ‌ بەتایبەتی‬ ‫لەڕوی شانۆو مۆسیقاوە‪.‬‬

‫پرۆژە یاسای رێكخس���تنی بودجەی حزبەكانی هەرێمی كوردستان‪ ،‬كە لەماوەی‬ ‫رابردودا جێگای پرس���یار‌و نیگەرانی زۆربو‪ ،‬س���ەرئەنجام لەپارلەمانی كوردس���تان‬ ‫ێ‬ ‫پەسەندكرا‌و ئێستا تەنها موافەقەتی سەرۆكی هەرێم دەیكاتە یاسای كارپێكراو‪ ،‬بەب ‌‬ ‫ئەوەی پڕۆژە یاساكە زۆرترین كەلێنەكانی تەمویلی ئەحزابی لەهەرێمی كوردستاندا‬ ‫پڕكردبێتەوە‌و توانیبێتی شلوش���ێواویی یارمەتی حزبەكان چارەسەربكات‌و فشاری‬ ‫راستەقینەی حزبەكان لەسەر دارایی هەرێم‌و قوتی خەڵك كەمبكاتەوە‪.‬‬ ‫پرۆژە یاس���اكە كە لە چ���وار ماددە پێكهاتوە‌و ‪%1‬ی بودجەی گش���تی هەرێمی‬ ‫كوردس���تان دەگرێت���ەوە‪ ،‬زۆرێك لەتێبینییەكانی رەچاونەك���ردوە‪ ،‬كە لە تەمویلی‬ ‫ئەحزابی واڵتانی جیهانی پێش���كەوتودا هەیە‪ ،‬لەپێش هەمویانەوە زۆری بڕی پارە‬ ‫بۆ حزبە سیاس���یەكان‪ ،‬كە بەپێی خەماڵندنی بودجەی س���اڵی ‪ 2013‬دەگاتە ‪160‬‬ ‫ملی���ار دینار‪ ،‬هەروەها دانەنان���ی میكانیزمێكی گونجا‌و كە حزب���ەكان ناچاربكات‬ ‫خەرجییەكانیان كەمبكەنەوە‌و پش���ت بەئابونەی ئەندامەكانیان ببەس���تن‪ ،‬چونكە‬ ‫بەئاشكرا دیارە حزبە سیاس���یەكانی هەرێم زیادەڕۆیی لەخەرجییەكانیاندا دەكەن‌و‬ ‫كەمترین داهاتی شەفافی سااڵنەیشیان هەیە‪ ،‬كە لەگەڵ هیچ یەكێك لەستاندارەكانی‬ ‫پێوەری تەمویلی ئەحزابی دنیای پێش���كەوتودا یەكناگرێتەوە‪ ،‬س���ەرەڕای ئەوەی‬ ‫نەخەرجی‌و نە داهاتی سااڵنەیش���یان لەالیەن هی���چ یەكێك لەدەزگاكانی چاودێری‬ ‫داراییەوە وردبینی بۆ ناكرێت‌و بەمشێوەیەش ناحەقییەكی گەورە بەرامبەر بودجەی‬ ‫گشتی كراوە‪.‬‬ ‫ش���ێوازی پاڵپش���تیكردنی حزبە سیاسیەكانی هەرێمی كوردس���تان كە لەساڵی‬ ‫(‪)1993‬ەوە بەیاس���ایەك بڕیاری لەسەردراوە‪ ،‬تائێس���تا چوارچێوەیەكی یاسایی‌و‬ ‫ش���یاوی نەبوە‌و لەماوەی رابردودا بەلێشاو و گۆترە بەسەر حزبەكاندا دابەشكراوە‪،‬‬ ‫بەبێ‌ ئەوەی حزبەكان س���ااڵنە رونكردنەوەیان لەس���ەر چۆنیەتی خەرجكردنی بڕی‬ ‫ئەو پارەیە هەبێت‌و بزانرێت ژمارەی راس���تەقینەی ئەندامانی حزبەكان چەندبوە؟‬ ‫پێویس���تیان بەبڕی چەندبوە؟ چاالكی س���ااڵنەیان چیبوە؟چونكە ناكرێت زۆربەی‬ ‫كادیر‌و هەوادارانی پارتەكان موچەخۆری حكومەتن‪ ،‬یان لەس���ەر س���لكی حكومی‬ ‫دامەزرێنراون‌و سااڵنەیش ‪ 160‬ملیار دینار بخرێتە خەزێنەی حزبەكانەوە‌و كەسیش‬ ‫نەزانێت لەچیدا خەرجبكرێت‌و بە بەرزبونەوەی داهاتی سااڵنەیش رێژەی تەمویلەكە‬ ‫ێ ئەوەی بزانرێ���ت بۆچی ئەم بڕگەیە زیادك���راوە!‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫زیاتر بكرێ���ت‪ ،‬بەب ‌‬ ‫دەبو رێكخستنی بودجەی حزبەكان بەش���ێوازێكی وابوایە حزبەكانی ناچاربكردایە‬ ‫هەنگاوبەهەنگاو خەرجییەكانیان كەمتربكەنەوە‌و پشت بەداهاتی ناوخۆ ببەستن‪.‬‬ ‫بەكورتی خاڵە الوازەكانی پرۆژە یاس���اكە‪ ،‬س���ەرەڕای ئەوەی نەیتوانیوە هانی‬ ‫حزبەكان بدات پش���ت بەخۆیان ببەس���تن لەدابینكردنی خەرجییەكانیاندا‪ ،‬چەندین‬ ‫ێ حزب‌و الیەن دۆزیوەتەوە تا بتوانرێت بڕێك پارەی گشتییان‬ ‫حوجەیشی بۆ هەند ‌‬ ‫ب���ۆ دابین بكرێت‪،‬بەبێ‌ ئەوەی پێوەرێكی ش���یاوی بۆ تەمویلەكە دۆزیبێتەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێش���نیاز دەكەم س���ەرۆكی هەرێم پرۆژەك���ە رەتبكاتەوە‌و جارێك���ی تر ڕەوانەی‬ ‫پارلەم���ان بكرێت���ەوە‪ ،‬تابتوانرێت پێداچونەوەی جیدی تێدابكرێت‌و بەش���ێوەیەك‬ ‫رێكبكرێتەوە كە دۆخ‌و واقعی سیاس���ی‌و ئابوری‌و داهاتی سااڵنە‌و چاالكی حزبەكانی‬ ‫تێ���دا رەچاوبكرێت‌و رێگری لە بەهەدەردانی بەش���ێكی گرنگی س���امانی نەتەوەیی‬ ‫بكرێ���ت‪ ،‬بەتایبەتی لەم دۆخەدا دەبو هەمو حزب���ەكان زیاتر موراعاتی بارودۆخی‬ ‫خەڵك‌و حكومەتیان بكردایە‪ ،‬نەك بەئارەزوی خۆیان‌و دۆم ئاسا كاڵشیان بۆ خۆیان‬ ‫بدورییایە‪.‬‬

‫قاوەخانەی كەلتوری سپۆنسەریی دەكات‬ ‫پیشانگەیەك‪ ،‬مامۆستایانی كۆلێژی هونەرە‬ ‫جوانەكانی سلێمانی كۆدەكاتەوە‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژان���ی ‪ 8-1‬ت���ا ‪،2014/10-1‬‬ ‫قاوەخانەی كولتوری‪ ،‬لەهۆڵی قاوەخانە‬ ‫پیش���انگەیەكی ش���ێوەكاری هاوبەش بۆ‬ ‫‪ 14‬مامۆستای كۆلێژی هونەرە جوانەكان‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫هونەرمەن���دی ش���ێوەكار «ئاری���ان‬ ‫ئەبوبەك���ر» وەك رێكخ���ەری كاری‬ ‫هونەری ئەم پیشانگەیە بە «چاودێر»ی‬

‫راگەیان���د‪ :‬وەك خۆم كارە هونەرییەكانم‬ ‫رێكخستوەو حەزمان كردوە ئەو مامۆستا‬ ‫بەڕێزانە پێكەوە كاربكەن‪ ،‬حەزمان كردوە‬ ‫لەگەورەیی كارەكەدا پێكەوە دەربكەون‪،‬‬ ‫قاوەخان���ەی كولتوری سپۆنس���ەری ئەم‬ ‫كارەیە ب���ۆ ماوەی دو مان���گ‌و هەریەك‬ ‫لەهاوڕێ‌ عەلی دیزاینەری كارەكەیەو كازم‬ ‫عەلی وەك فۆتۆگرافەر بەشدارن‪.‬‬

‫ئەمڕۆ‪ ،‬هەموان لە هۆڵی ڕۆشنبیریین‬ ‫ئەمڕۆ ‪ ٨/٤‬کاتژمێر ‪٦‬ی ئێوارە‪ ،‬لە هۆڵی ڕۆشنبیریی‬ ‫سلێمانی‪ ،‬دەزگ���ای چ��اپ و پەخشی س���ەردەم‪ ،‬یادی‬ ‫یەکساڵەی کۆچی دوایی شێرکۆ بێکەسی شاعیری گەورە‬ ‫و سەرۆکی پێشووی دەزگاکەیان دەکەنەوە‪ .‬ئازاد بەرزنجی‬ ‫سەرۆکی دەزگ��ای س��ەردەم‪ ،‬تەکیدی لە یادکردنەوەی‬ ‫بێکەس کردەوە و ڕایشی گەیاند لەو یادەدا چەند کتێب و‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫باڵوکراوەیەکی تایبەت بە شێرکۆ بیكەس باڵو دەکرێتەوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ دوو دۆسیەی تایبەت لە گۆڤارەکانی ئەدەبی سەردەم‬ ‫و سەردەمی عەرەبی‪ ،‬هەروەها فیلمێکی دۆکیۆمێنتاری و‬ ‫دوو پارچەمیوزیک پێشکەش دەکرێن‪.‬‬ ‫لە الیەکی ترەوە‪ ،‬دەزگای جەمال عیرفان‪ ،‬چوار کتێبی‬ ‫تایبەت بە شێرکۆ بێکەس لەو یادەدا باڵو دەکاتەوە‪.‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )٤1٩‬دووشةممة ‪ 2014/٨/٤‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫شاعیرێک لە هەزاران ئاوێنەی بچکۆلەدا‬ ‫سااڵنە شێرکۆ بێکەس بە پاسکیلێکەوە دەگەڕێتەوە‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫شێرکۆ ب��ێ��ک��ەس‪ ،‬ن��اوێ��ک��ە هەموو‬ ‫کوردێک قسەیەک هەیە دەربارەی بکات‪،‬‬ ‫تەنانەت بۆ ئەو دیندارە توندڕەوەی ڕقی‬ ‫لەم کافرە گەورەیە بوو‪.‬‬ ‫قسەی ئێمە گێڕانەوەیەکە بۆ یادی ئەم‬ ‫مرۆڤ و شاعیرە گەورەیە‪ ،‬گێڕانەوەی‬ ‫دی��دارێ��ک‪ ،‬ب��ۆ ڕەخ��ن��ەی چ��اودێ��ر‪ ،‬کە‬ ‫چەند ڕۆژ بەر لە دواسەفەری بۆ سوێد‬ ‫ئەنجاممان دا و بوو بە دواگفتوگۆی‬ ‫شێرکۆ بێکەس کە بە سێ ب��ەش لە‬ ‫ڕەخنەی چاودێردا باڵو بووەوە‪.‬‬ ‫سێ ڕۆژ بەر ل��ەوەی سەفەر بکات‪،‬‬ ‫کە تەواو دەنگی نووسا و تەندروستیی‬ ‫تێک چوو‪ ،‬ئێمە وەک ستافی ڕەخنەی‬ ‫چ��اودێ��ر‪ ،‬لە بەیانییەکی هەینی‪ ،‬کە‬ ‫پێشتر وادەم��ان لەگەڵیدا دانابوو‪ ،‬لە‬ ‫دەزگای سەردەم چووینە الی‪ ،‬ئەو زۆر‬ ‫پێش ئێمە ل��ەوێ ب��وو‪ ،‬تەپڵەکەکەی‬ ‫بەردەمی پڕ کردبوو لە فلتەری جگەرە‪،‬‬ ‫وەک هەمیشە پێکەنینێکی پڕکۆکە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کۆکەی ئەم جارە قورس و قووڵ‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوەی دواهەمین کۆکەکانی بێت وا بوو‪.‬‬ ‫دی��دارەک��ەم��ان ل��ەس��ەر س��ێ ت��ەوەرە‬ ‫بوو‪ ،‬ئەدەبیاتی شێرکۆ‪ ،‬ژیانی سیاسی‪،‬‬ ‫تەندروستی و هەندێ پرسیاری ڕۆژ‪.‬‬ ‫نزیکەی دوو کاتژمێر و نیو گفتوگۆمان‬ ‫کرد‪ ،‬فۆتۆگرافەکەمان ژێوار فازیڵ بوو‪،‬‬ ‫جگەرەیەکی کەنتی ئەمەریکی پێشکەش‬ ‫کرد تا بیکێشێت‪ ،‬کێشای‪ ،‬بەاڵم زۆر‬ ‫کۆکی‪ ،‬نزیکی چارەکێک نەیتوانی قسە‬ ‫بکات و بە پێکەنینەوە گوتی‪« :‬ئەم‬ ‫جگەرەیە ئەمکوژێت‪ ،‬تۆ ئەم جگەرەیەت‬ ‫یامێ تا بمکوژێت‪».‬‬ ‫دوای دیدارەکە بە دوورودرێژی باسی‬ ‫ت��ازەت��ری��ن کتێبی شیعریی خ��ۆی بۆ‬ ‫کردین‪ ،‬بە ناوی پاسکیل‪ .‬پاسکیلێک کە‬ ‫قەرار بوو جارێکی تر لە ڕێی زمانێکی‬ ‫متوربەکراو بە توخمەکانی سروشت‪،‬‬ ‫ئ��ازاری ئینسان و خەمی نەتەوە‪ -‬کە‬ ‫بە زمانی شێرکۆیی ناسراوە‪ ،‬بێتەوە‬ ‫ناو ئەدەبی کوردی‪ .‬وەک چۆن دەزانین‬ ‫هەندێک لە نووسەران مەرگیان لە پڕ‬ ‫دەگات و ناتوانن دواکتێبیان تەواو بکەن‪،‬‬ ‫ئەوا پاسکیلیش کتێبی تەواونەکراوی‬ ‫شێرکۆ بێکەسە‪ .‬لێرەوە دەتوانین ئەو‬ ‫ئەماژەیە بخوێنینەوە‪ ،‬کە دەقی شێرکۆ‬ ‫بێکەس هەمیشە لە ڕەوتدایە و هەرگیز‬ ‫تەواو نابێت‪ .‬شیعرێک هەمیشەیییە‪ ،‬وەک‬ ‫هاتنی پاسکیلێک کە هەموان چاوەڕێین‬ ‫بگات و هەرگیز ناگات‪ .‬بەاڵم هەموان‬ ‫دەزانین کە بە ڕێوەیە و لە دوورەوە‬ ‫دەیبینین؛ پاسکیلێک کە شیعری شێرکۆ‬ ‫بێکەس بوو‪.‬‬

‫بێکەس لە هەموو شوێنێک ناوی‬ ‫ئێمەی لە بیر بوو‪ .‬دەمەوئێوارەیەک‪،‬‬ ‫ئەو ساتەی گڵۆپەکانی ستۆکهۆڵم‬ ‫وەک ئەڵماس دەدرەوشانەوە‪ ،‬وتووێژی‬ ‫ئێمە ل��ە گ��ەڕەک��ی «گامالستان»‬ ‫لەسەر ئەو تێکستانەی شێرکۆ بوو‬ ‫ک��ە دەک��رێ��ت وەک ت��راک��ی حەوتی‬ ‫«شەقام» بکرێنە گۆرانی‪ .‬هەر لەو‬ ‫کۆاڵنە تەسک و باریکانەدا گۆرانیی‬ ‫«خۆم ئەو وەختەی باڵندە بووم»‬ ‫بۆ الزۆم چڕی‪ .‬باسی ئەوەشمان کرد‬ ‫کە دەبێت بەیەکەوە سەردانی بکەین‬ ‫و من ئەم ئ��اوازە نوێیەی بە گوێدا‬ ‫بچرپێنم و الزۆش کتێبی «شازادەی‬ ‫کۆشکی ڕەش»ی پێشکەش بکات‪.‬‬ ‫بە هۆی خراپیی باری تەندروستییەوە‬ ‫نەمانتوانی سەردانی بکەین‪ ،‬ئەمە‬ ‫برینی قووڵی ئێمەیە‪ .‬ئ��ەو کاتەی‬ ‫لە بیمارستانیش ب��ووە‪ ،‬ئەوساتەی‬ ‫تراکی یەکێک لە گۆرانییەکانی سیدیی‬ ‫پێشووی منیان خستووەتە سەر‪ ،‬ئەو‬ ‫چاوەکانی کردوونەتەوە و بزەیەکی‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫من درەنگتر لە کانی شێرکۆم لە‬ ‫نزیکەوە ناسی‪ ،‬ب��ەاڵم ئاشنایەتیی‬ ‫هەردووکمان بە ئەدەبی یەکتر کۆنتر‬ ‫بوو‪ .‬ئێمە قەرزارباری ئەو شاعیرەین‬ ‫کە هەموومانی لە بیر بوو‪ ،‬کە خەمی‬ ‫دەخواردین‪ ،‬کە لە ڕێگەی نووسین و‬ ‫تێکستەکانیەوە جوانیی دەخوڵقاند و‬ ‫وەک پاروو دەیکرد بە دەمی ئێمەوە‪ ،‬تا‬ ‫سەرباری تاریکی و ئازارەکان‪ ،‬ڕووناکی‬ ‫بچنینەوە‪ .‬جێگای شێرکۆ چۆڵە و‬ ‫هەرواش دەمێنێتەوە‪ .‬ئێمە وەک دوو‬ ‫ژنی غەمگین تا ئابەد ئەم پیاوەمان‬ ‫لە بیر دەبێت‪ .‬لە هەر شوێنێک ناوی‬ ‫ببیستین ڕادەچڵەکێین‪.‬‬

‫چێنەر عوسمان‬

‫پۆرترەیتەکان‬

‫تایبەت بە ڕەخنەی چاودێر‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/٤‬‬

‫‪2‬‬

‫««‬

‫یادی یەکساڵەی مەرگی شێرکۆ بێکەس‬

‫كورده‌كان خه‌ڵكانێك كه‌ به‌ شوێن واڵته‌كه‌یاندا ده‌گه‌ڕێن‬ ‫كتێبێك سه‌باره‌ت به‌ كورد‬

‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینووسێت‬ ‫‪1‬‬ ‫بیرم نیی ‌ه كێ گوتویه‌تى ك ‌ه (ناس���كترین ش���یعر درۆزنترینیانه‌)‪ ،‬به‌و‬ ‫مانایه‌ى ك ‌ه مه‌جاز مه‌ودایه‌ك���ى فراوانى له‌ زماندا داگیركردووه‌‪ ،‬ئه‌ودیوى‬ ‫واقیع و ش���ته‌كان ده‌دركێنێ‪ ،‬مانایه‌كیتر بۆ ماناكان و له‌ ماناكان موتورب ‌ه‬ ‫ده‌كا‪ .‬ئ���ه‌وه‌ى ل��� ‌ه ڕوبار‌ه گه‌وره‌كه‌ى ش���یعرى ك���وردى ڕووده‌دا ڕێك ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌وه‌یه‌‪ :‬ئه‌و شیعرانه‌ى ڕاس���تگۆن به‌رانبه‌ر ب ‌ه واقیع و شته‌كانه‌و‌ه‬ ‫باشتر و زۆرتر گرنگیان پێده‌درێت له‌الیه‌ن میدیا ڕه‌سمیه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ى‬ ‫دیوى یه‌ك���ه‌م و ڕووكه‌ش ده‌بینن‪ ،‬ئه‌وانه‌ى ل��� ‌ه ته‌نكه‌ئاودا یه‌كدوو قه‌ف‬ ‫پانتۆڵی���ان لێ هه‌ڵكردوو‌ه و گاڵت ‌ه ب ‌ه بانگ���ه‌واز‌ه ناوازه‌كه‌ى ئارتۆر رامبۆ‬ ‫ده‌ك���ه‌ن كه‌ ب ‌ه نووزه‌یه‌كى نزم���ه‌و‌ه بانگى ده‌كرد‪( :‬ده‌ى ئه‌ى نه‌فس���ى‬ ‫ئازیزم‪ :‬به‌ره‌و ده‌ریا‪ ،‬به‌ره‌و قواڵیى ده‌ریا) ‪.‬‬ ‫ئه‌م نه‌هامه‌تیی ڕاستگۆییه‌ى شیعر (كه‌ یه‌كسانه‌ ب ‌ه درۆى سیاسه‌ت) ل ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتنى گوتارى سیاسیه‌كانه‌و‌ه دێت به‌سه‌ر گوتارى رووناكبیرییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مڕۆ سیاس���یه‌كان به‌رژه‌وه‌ندیان یه‌كسان كردووه‌ به‌ به‌ ڕاستگۆیى و هه‌ر‬ ‫شاعیرێكیش له‌سه‌ر خوانى ئه‌و (به‌رژه‌وه‌ندى‪ -‬راستگۆییه‌) دانه‌نیشێت ئه‌وا‬ ‫ب ‌ه خۆى ب ‌ه مه‌جازه‌كانیه‌وه‌ ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ى هاوكێشه‌ ژیارى و شارستانیه‌كانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ى ئێواران سه‌یرى ته‌له‌فزیۆن بكا‬ ‫تێده‌گا ئه‌م نیشتیمان ‌ه الى سیاسیه‌كان‬ ‫ل ‌ه بتى خورماى سه‌رده‌مى جاهیلى ده‌چێت‪:‬‬ ‫به‌شه‌و ده‌یپه‌رستن و‬ ‫به‌ڕۆژ ده‌یخۆن ‪.‬‬

‫ئه‌م كتێب ‌ه ‪ 390‬الپه‌ڕه‌ییه‌ ل ‌ه ‪ 5‬به‌ش پێك هاتووه‌‪ .‬ل ‌ه پێش���ه‌كیی كتێبه‌كه‌دا كێڤین مكیرنان ده‌ڵێت‪« :‬ل ‌ه ماوه‌ى ‪15‬‬ ‫ساڵ سه‌فه‌رمدا ل ‌ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‪ ،‬ژماره‌یه‌كی زۆر كوردم بینی‪ ،‬ئه‌و كه‌سانه‌ى كه‌ منیان بانگهێشت ده‌كرد بۆ‬ ‫ماڵ���ی خۆی���ان بۆ ئه‌وه‌ى ك ‌ه ژیانیان له‌ نزیكه‌و‌ه ببینم‪ .‬گوێم ل ‌ه چیرۆكه‌كانیان گرت و له‌ خه‌ونه‌كانیاندا هاوبه‌ش‬ ‫بووم و به‌م بۆنه‌و‌ه زۆر هه‌ستم به‌ خۆشی ده‌كرد‬ ‫ل���ه‌ كتێبی یه‌كه‌مدا یان به‌ش���ی یه‌كه‌می كتێبه‌كه‌دا ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه ناوی ‪ The stage of set 7‬باس دێنێت ‌ه گۆڕ‪.‬‬ ‫مسته‌فا زاهیدی‬ ‫باسی یه‌كه‌م ب ‌ه ناوی ‪" Viva La fiesta‬بژى جیژن‬ ‫كێڤی���ن مكیرن���ان (‪ )Kevin McKiernan‬و خۆشی"‪ .‬ئه‌م به‌شه‌ به‌م شێوه‌ی ‌ه ده‌ست پێده‌كات‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌رباره‌ى كورده‌كان ل ‌ه عێراق‪ ،‬ئێران و توركیا و سووریا ئه‌وه‌ى بۆڵدزێره‌كان ته‌رمی ‪ 54‬كه‌س���یان هه‌ڵدایه‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫نووس���یویه‌تی ل ‌ه س���اڵى ‪1991‬ـه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و ساڵى ساڵى ‪ 1983‬ل ‌ه الیه‌ن سه‌ربازه‌كانی سه‌دام حوسێنه‌و‌ه‬ ‫‪ 1970‬پیشه‌كه‌ى خۆی وه‌ك رۆژنامه‌نووس و ژۆڕنالیست ئێع���دام كرابوون‪ ،‬ژماره‌یه‌ك له‌ ك���ورده‌كان كه‌ ل ‌ه كه‌مپ ‌ه‬ ‫ده‌ستپێكرد و په‌رژای ‌ه سه‌ر تێكهه‌ڵچوون ‌ه چه‌كدارانییه‌كانی زۆره‌ملێكاندا ده‌ژیان به‌ شێوه‌یه‌كی كونجكۆاڵنه‌ ده‌ستیان‬ ‫ئه‌مریكیی ‌ه ره‌س���ه‌نه‌كان‪ .‬ل ‌ه كتێبی كورده‌كان خه‌ڵكانێك ك���رد ب ‌ه هه‌ڵدانه‌وه‌ى زه‌وی‪" .‬ئه‌و ته‌رمانه‌ ته‌نها كۆمه‌ڵێك‬ ‫كه‌ به‌ ش���وێن واڵته‌كه‌یاندا ده‌گه‌ڕێن "‪ The Kurds a‬ئێس���ك بوون ب ‌ه جلوبه‌رگه‌وه‌‪ ".‬یه‌كێ���ك ل ‌ه په‌نابه‌ره‌كان‬ ‫‪ " people in search of their homelands‬ئ���ه‌وه‌ى گوت‪ .‬زۆربه‌ى دیله‌كان ده‌س���تیان به‌س���ترابوو‪.‬‬ ‫وێكچوون���ه‌كان ده‌خات ‌ه روو‪ -‬نموون ‌ه هاوبه‌ش���ه‌كانی وه‌ك په‌نابه‌رێكیت���ر ئه‌مه‌ى گوت‪ .‬ئاماژه‌ ب���وو به‌وه‌ى ك ‌ه ئه‌م‬ ‫كه‌لت���وور و زمان و جینۆس���اید به‌كار ده‌ب���ات‪ -‬له‌ نێوان كه‌سان ‌ه زۆر به‌ په‌له‌پڕووزه‌ و خێرا ئێعدام كراون‪.‬‬ ‫باسی دووهه‌می كتێبی یه‌كه‌م ب ‌ه ناوی نه‌ته‌وه‌ى شاراو‌ه‬ ‫مێژووی ئه‌مریكیی ‌ه ره‌س���ه‌نه‌كان و ئه‌زموونی كورده‌كان‪.‬‬ ‫كورده‌كان به‌ حه‌شیمه‌تێكى زیاتر ل ‌ه ‪ 25‬میلیۆن كه‌سه‌و‌ه یان گه‌م���ارۆدراوی فه‌رامۆش���كراو "‪secret :1991‬‬ ‫گه‌وره‌ترین گرووپی ئیتنیكین ل ‌ه دونیا ك ‌ه ده‌سه‌اڵتی خۆیان ‪ "?Nation or forgotten Enclave‬ب���اس ل ‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌اڵم تا ئێس���تا به‌رده‌وام له‌ هه‌وڵدان بۆ گه‌یش���تن شه‌ڕى كوێت و دواتر هۆكاره‌كانی سه‌ركه‌وتنی شۆڕش ل ‌ه‬ ‫ب��� ‌ه ئۆتۆنۆمی‪ .‬دوای جه‌نگی یه‌كه‌م���ی جیهانی به‌ڵێن ب ‌ه كوردستانی باشوور ده‌كات‪.‬‬ ‫ل ‌ه باس���ی س���ێهه‌می كتێبی یه‌كه‌مدا ب��� ‌ه ناوی "جاری‬ ‫كورده‌كان درا كه‌ واڵتێكی خۆیان هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم خه‌ونه‌كان‬ ‫به‌ هۆی گوشارى ناسیۆنالیست ‌ه توركییه‌كان و سه‌رله‌نوێ دووهه‌م ك ‌ه س���ه‌ردانی كوردس���تانم ك���رد‪A second‬‬ ‫خۆنوێكردنه‌وه‌ى هاوپه‌یمانه‌كانه‌و‌ه ل ‌ه رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ‪ Visit to Kurdistan‬له‌م به‌شه‌دا ئه‌ڵێت‪" :‬بۆ جاری‬ ‫رووخان‪ .‬س���اڵه‌كانی دواتری سه‌ده‌‪ -‬س���ه‌ده‌ى بیسته‌م‪ -‬دووه���ه‌م گه‌ڕامه‌و‌ه بۆ عێراق و توركیا له‌ پاییزی ‪1991‬‬ ‫مێژووی كورده‌كان پڕ بووه‌ له‌ تێكهه‌ڵچوونێكى به‌رده‌وام‪ .‬ب ‌ه ڤیزه‌یه‌كی تایبه‌ته‌و‌ه ب���ۆ فێربوون و زانیارى وه‌رگرتن‬ ‫كێڤین مكیرنان (‪ )Kevin McKiernan‬مێژووی ده‌رباره‌ى كورده‌كان و ئه‌وه‌ى ك���ه‌ بۆچی ئه‌مریكییه‌كان‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس���تی له‌گ���ه‌ڵ گێڕانه‌وه‌ى تایبه‌تی خۆی گرینگی به‌م ناوچه‌یه‌ ده‌ده‌ن‪ ".‬ئه‌و ئه‌ڵێت له‌ ئیستانبووڵه‌و‌ه‬ ‫تێكه‌ڵ كردووه‌‪ ،‬به‌و شێوه‌یه‌ى كه‌ خۆى رووبه‌ڕوو كورده‌كان كۆرسی تایبه‌تم ده‌سی پێكرد‪ .‬له‌وێوه‌ سه‌ردانی دیاربه‌‌كر‬ ‫ل ‌ه ش���اخه‌كان ل��� ‌ه ئێران و عێراق و ش���انه‌ نهێنیه‌كان ل ‌ه ده‌كات‪" .‬ل���ه‌ به‌ره‌به‌یانێكدا خۆم له‌ به‌ش���ی باش���وورى‬ ‫توركیا و خانووی ئه‌منی گه‌ریالكان ل ‌ه س���ووریا و لوبنان رۆژهه‌اڵتی توركیادا بینییه‌و‌ه ل ‌ه ش���ارێكدا كه‌ پێی ده‌ڵێن‬ ‫دیاربه‌كر‪ .‬دیاربه‌كر ب ‌ه پێته‌ختی كورده‌كان ده‌ژمێردرێت‪.‬‬ ‫بینیو‌ه ‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م كتێب��� ‌ه ‪ 390‬الپه‌ڕه‌یی ‌ه ل ‌ه ‪ 5‬ب���ه‌ش یان وه‌ك ب���اس ل ‌ه مێ���ژووی دیاربه‌كر و فه‌زای ش���ارى دیاربه‌كر و‬ ‫نووس���ه‌ر دیارى ك���ردوو‌ه ل ‌ه ‪ 5‬كتێب پێ���ك هاتووه‌‪ .‬ل ‌ه ته‌نانه‌ت جۆرى جلپۆشینی خه‌ڵكی ئه‌و ناوچه‌ی ‌ه و ره‌فتار‬ ‫پێش���ه‌كیی كتێبه‌كه‌دا نووس���ه‌ر ده‌ڵێت‪" :‬له‌ ماوه‌ى ‪ 15‬و هه‌ڵس���ووكه‌وتی خه‌ڵكی ئه‌و ناوچه‌ی ‌ه ده‌كات‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫س���اڵ سه‌فه‌رمدا ل ‌ه رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‪ ،‬ژماره‌یه‌كی زۆر باس له‌و‌ه ده‌كات كه‌ له‌م شار‌ه ژماره‌یه‌ك ئه‌مریكیم بینی‬ ‫كوردم بینی‪ ،‬ئه‌و كه‌س���انه‌ى كه‌ منیان بانگهێشت ده‌كرد كه‌ ئه‌وانیش ب ‌ه مه‌به‌س���تێكى هاوش���ێوه‌ى مه‌به‌ستی من‪،‬‬ ‫بۆ ماڵی خۆیان به‌وه‌ى ك ‌ه ژیانیان له‌ نزیكه‌وه‌ ببینم‪ .‬گوێم واته‌ بۆ كاركردن و لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر كلتوورى كورده‌كان‬ ‫ل ‌ه چیرۆكه‌كانیان گرت و ل ‌ه خه‌ونه‌كانیاندا هاوبه‌ش بووم و هاتبوون ‌ه ئه‌م شاره‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌ باس���ی چواره‌م���ی كتێب���ی یه‌كه‌م���دا ب���ه‌ ناوی‬ ‫به‌م بۆنه‌و‌ه زۆر هه‌ستم ب ‌ه خۆشی ده‌كرد‪.‬‬ ‫تیموس���ی وارگێ���ر (‪ )Timothy warger‬ل��� ‌ه تاوانه‌كان(‪ )Atrocities‬باس له‌ تاوانه‌كانی هه‌ڵه‌بج ‌ه‬ ‫ناوه‌ندی چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ى (‪ Sandra Dijkstra‬و ئه‌نفال و كوش���تنی به‌كۆمه‌ڵی بارزانییه‌كان و سه‌رجه‌م‬ ‫) پێش���نیارى پێك���ردم ب���ه‌وه‌ى كه‌ كتێبێ���ك ده‌رباره‌ى ئه‌و رووداوانه‌ ده‌كات ك ‌ه ل ‌ه كوردستانی باشوور روویانداو‌ه‬ ‫كورده‌كان ئاماده‌ بكه‌م دوای ئه‌وه‌ى راپۆرتێكم ده‌رباره‌ى تا به‌هارى ‪ 1991‬و هه‌ر له‌م به‌شه‌دا باس له‌ سوله‌یمانی‬ ‫‪ 1991‬ده‌كات و باس ل ‌ه شوێنگه‌ى جوگرافیایی سلێمانی‬ ‫عێراق خوێنده‌وه‌‪".‬‬

‫ده‌كات‪.‬‬ ‫ل ‌ه به‌ش���ی ‪5‬ی كتێبی یه‌كه‌مدا ب���اس ب ‌ه ناوی ‪The‬‬ ‫‪ Leadership‬ب���اس له‌ مێ���ژووی ده‌س���ه‌اڵتدارێتی‬ ‫كوردس���تان ئه‌كات‪ .‬یه‌ك���ه‌م باس ل ‌ه س���ه‌رۆك كۆمارى‬ ‫بوون���ی م���ام جه‌الله‌وه‌ ده‌س���ت پێ���ده‌كات له‌ س���اڵى‬ ‫‪ .2005‬ئه‌ڵێت‪" :‬كه‌ س���اڵى ‪ 2005‬ج���ه‌الل تاڵه‌بانی‬ ‫ب���وو ب ‌ه س���ه‌رۆك كۆمارى عێراق مه‌س���عوود بارزانی بوو‬ ‫به‌ س���ه‌رۆكی حكوومه‌ت���ی كوردس���تان‪ ،‬هه‌واڵه‌ك ‌ه وه‌ك‬ ‫بۆم���ب ته‌قیه‌وه‌‪ .‬لێ���ره‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ ب���ۆ دیدارى خۆى‬ ‫له‌گه‌ڵ جه‌الل تاڵه‌بانی و ئه‌نووسێت‪" :‬ساڵى ‪ 1991‬ك ‌ه‬ ‫جه‌الل تاڵه‌بانیم بینی ‪ 56‬س���اڵی ته‌مه‌ن بوو‪ .‬كه‌سێكی‬ ‫قسه‌خۆش و زانا و ئه‌ته‌كێتی سیاسی هه‌بوو‪ .‬ئه‌و یاسای‬ ‫خوێندب���وو ل ‌ه به‌غداد‪ .‬ده‌یه‌ى ‪ 1960‬و ‪ 1970‬بوو ب ‌ه‬ ‫ئه‌ندامێكى بااڵی پارتی دیمۆكراتی كوردستان‪ ،‬ل ‌ه ده‌یه‌ى‬ ‫‪1970‬دا تاڵه‌بانی چه‌ند س���اڵێك ل ‌ه مۆسكۆ ژیا‪ ،‬پاشان‬ ‫ل��� ‌ه كۆتاییه‌كانی ده‌یه‌ى ‪1970‬دا ‪PUK‬ی دامه‌زراند‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ باس ل ‌ه سه‌رۆك كۆمارى بوونی مام جه‌الل و‬ ‫كه‌س���ایه‌تی مام جه‌الل و ژیانی ئه‌و وه‌ك سه‌رۆك كۆمارى‬ ‫عێراقی نوێ ده‌كات و پاشان ئه‌و قسه‌یه‌ى سه‌دام حوسێن‬ ‫دێنێته‌وه‌ كه‌ عه‌فواتی ب���ۆ هه‌موو كورد ده‌ركردوو‌ه جگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه مام جه‌الل‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌م به‌ش���ه‌دا ب���اس له‌ په‌یوه‌ندی نێ���وان كورد و‬ ‫ئه‌مری���كا ده‌كات ئه‌ڵێت‪" :‬كورده‌كان زۆریان پێ خۆش��� ‌ه‬ ‫به‌وه‌ی كه‌ له‌گ���ه‌ڵ ئه‌مریكا په‌یوه‌ندییه‌كی دۆس���تانه‌یان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬له‌ س���ه‌ر ئه‌ساسی پاراستنی به‌رژوه‌ندییه‌كی دوو‬ ‫الیه‌نه‌‪ .‬به‌اڵم ئ���ه‌م په‌یوه‌ندییه‌ تا چه‌ن���د په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫دوالیه‌نه‌یه‌؟ له‌م به‌شه‌دا ده‌په‌رژێت ‌ه سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی‬ ‫كورد و پارت��� ‌ه كوردییه‌كان له‌گ���ه‌ڵ ئه‌مریكا و الی وای ‌ه‬ ‫كه‌متر ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ ب ‌ه ش���ێوه‌ى دیپلۆماتیكی به‌ڕێو‌ه‬ ‫چووه‌‪".‬‬ ‫هه‌ر له‌م به‌شه‌دا باسێكی كورد له‌ كۆمارى كوردستان و‬ ‫مێژووی كۆمار ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌م كتێبه‌ ل ‌ه به‌ش���ه‌كانیتردا ده‌په‌رژێته‌ سه‌ر كۆمه‌ڵێك‬ ‫بابه‌تیتر وه‌ك "ئه‌لقاعید‌ه له‌ كوردس���تان" و تیرۆریس���م‬ ‫ل���ه‌ كوردس���تان‪ .‬هه‌روه‌ه���ا ژماره‌یه‌ك له‌ كه‌س���ایه‌تیی ‌ه‬ ‫سیاس���ییه‌كانی كوردس���تانی بینیوه‌و وتووێ���ژی له‌گه‌ڵ‬ ‫كردوون له‌وانه‌ "ش���ااڵو عه‌لی عه‌سكه‌رى" و له‌و رێگاشه‌و‌ه‬ ‫باس ل ‌ه ژیان و كه‌سایه‌تی عه‌لی عه‌سكه‌رى ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌م كتێب ‌ه س���اڵى ‪2010‬دا ل ‌ه الیه‌ن ده‌زگای چاپ و‬ ‫باڵوكردن���ه‌وه‌ى ‪ Martin press‬ل ‌ه نیۆیۆرك چاپ و‬ ‫باڵو كراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫هه‌ق���ه‌ بۆ ئه‌و گه‌النه‌ى ك���ه‌ تازه‌ له‌ژێر داگی���ركارى نه‌جاتیان ده‌بێ و‬ ‫ئازاد ده‌بن و ش���ۆڕگێڕه‌كانى ده‌س���ه‌اڵت ده‌گرنه‌ ده‌ست‪ ،‬ئه‌وا خه‌ڵكه‌كه‌ى‬ ‫ده‌س���تبه‌جێ رۆمانه‌كه‌ى سه‌لمان روش���دى بخوێننه‌وه‌ (مندااڵنى نیوه‌ى‬ ‫ش���ه‌و) تا بزانن ش���ۆڕش چۆن هه‌میش��� ‌ه ل ‌ه بۆس���ه‌دای ‌ه له‌ دژى ئه‌والد‌ه‬ ‫ش���ه‌رعیه‌كانى خۆى‪ .‬چۆن هه‌میش ‌ه مردووه‌كانى ش���ۆڕش هه‌موو ژیان و‬ ‫پرۆژه‌كان���ى زیندووانى پ���ێ ته‌ئجیل ده‌كرێ‪ ،‬ئه‌و زیندووانه‌ى به‌ش���داریى‬ ‫شۆڕش���یان كردووه‌ چ به‌اڵیه‌كن به‌سه‌ر هاوه‌ڵ ‌ه شۆڕش���گێڕه‌كانیانه‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫دواتر بوونه‌ت ‌ه ده‌س���ه‌اڵت‪ ،‬نایانه‌وێ ته‌نانه‌ت بیانناسن و بشیانبینن‪ ،‬تاكو‬ ‫زیندووانى ئه‌مڕۆ چیرۆكه‌كان���ى رابردوویان به‌ بیر نه‌هێننه‌وه‌‪ ،‬ئێمه‌ له‌ژێر‬ ‫یادكردن���ه‌وه‌ى مردووه‌كانه‌و‌ه نغرۆ بووی���ن و زیندووه‌كانیش ب ‌ه بێده‌نگى‬ ‫فه‌رامۆش كراون‪.‬‬ ‫له‌م واڵته‌ى ئه‌دۆنیس گوته‌نى‪:‬‬ ‫كه‌ (ته‌نیا مردووه‌كانى له‌سه‌ر هه‌قن)‬ ‫ڕۆژان ‌ه هه‌ر خه‌به‌رێك ده‌بیستم‪،‬‬ ‫به‌ ده‌ست خۆم نیه‌ ئه‌م دێڕه‌ى موته‌نه‌بى ده‌ڵێمه‌وه‌‪:‬‬ ‫و منزل لیس لنا بمنزل‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫هه‌میش���ه‌ ئه‌و پرس���یاره‌مان پێ وه‌اڵم نه‌دراوه‌ته‌وه‌ ك ‌ه بۆچى هونه‌رى‬ ‫كاریكاتێ���ر هونه‌رێك���ى دووره‌په‌رێ���ز و فه‌رامۆش ك���راوه‌؟ هونه‌رێك ‌ه ب ‌ه‬ ‫بارته‌قای گرنگیى خۆى بێنرخ كراو‌ه و ئاوڕى شایس���ته‌ى لێ نه‌دراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه هونه‌رمه‌ندانى كاریكاتێرس���تى ك���وردى خه‌مبارترین هونه‌رمه‌ند بن‬ ‫له‌ناو ژانر‌ه هونه‌رییه‌كان‪.‬‬ ‫چۆن ده‌كرێ تراژیدیاى خه‌ونه‌كانمان بنووسینه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ كاتێكدا‪:‬‬ ‫واقیع خۆى بۆته‌ نوكته‌‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫هه‌ر جاره‌ى له‌ په‌نا شتێك خۆمان ده‌شارینه‌وه‌‪:‬‬ ‫ل ‌ه ناو دارستانێك ئومێدى ساخته‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ته‌نیا بۆى هه‌یه‌ ببێت ‌ه كارگه‌ى گۆچان‪.‬‬ ‫ل ‌ه په‌نا رووناكبیریه‌ك‪ ،‬كه‌ ل ‌ه چاوقایمى خۆمانه‌و‌ه پێى ناڵێین سه‌راب‪.‬‬ ‫له‌ په‌نا مێژووێك‪ ،‬ك ‌ه ڕاستیه‌كانى ب ‌ه خزمایه‌تى دووریش‬ ‫ناگه‌نه‌وه‌ به‌ درۆكانى ناو كتێبان‪.‬‬ ‫له‌ په‌نا نیشتیمانێك‬ ‫هه‌موو ته‌ڵه‌كانى‪ ،‬به‌ هێالنه‌ پێ فرۆشتین‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ئاى ل ‌ه ماناى ئه‌و ڕه‌نگ ‌ه زه‌رده‌ى ئێستامان‬ ‫چه‌ند جیاوازه‌ ل ‌ه تامى ئه‌و كێك ‌ه زه‌رده‌ى‬ ‫له‌ منداڵیمدا‬ ‫داپیره‌م ب ‌ه دزى هه‌ژاریه‌و‌ه ده‌یدامێ‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫شیعرى باش خولیاى جوانیه‌ و كارى به‌سه‌ر هه‌قه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬گه‌ر داشمان‬ ‫نا كارى به‌س���ه‌ر هه‌ق���ه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬كام ‌ه هه‌ق؟ كێ خاوه‌ن���ى هه‌قیقه‌ته‌ ل ‌ه‬ ‫نێوان ئه‌و هه‌موو مۆنتاربۆیانه‌ى له‌سه‌ربانى باره‌گاكانى حزب و له‌ كه‌ناڵى‬ ‫سیاسه‌ت و ل ‌ه مناره‌كانه‌و‌ه دێن؟ كێ راست ‌ه له‌ناو ژاوه‌ژاوى بانگه‌وازه‌كان؟‬ ‫ئایا له‌ له‌ئه‌خیردا مرۆڤ بوونه‌وه‌رێكى ته‌نیا نییه‌؟ (ته‌نیایى ش���اعیر واتا‬ ‫یه‌كس���انبوونى ناوه‌وه‌ى شاعیر به‌ ئه‌وانیتر و پێچه‌وانه‌كه‌یشى هه‌ر ڕاسته‌‪.‬‬ ‫ده‌با بڕۆینه‌و‌ه الى ئه‌و ش���اعیره‌ى ك ‌ه ده‌ڵێ (ته‌نیایى دارستانه‌‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه‬ ‫تاقه‌دره‌ختێك)‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/٤‬‬

‫‪3‬‬

‫ژیل دۆلوز و چەمکی سینەما‬ ‫شاهۆ مەحموودی‬ ‫زۆربەی بیرمەندانی بواری س���ینەما لە س���ەر ئەو‬ ‫ڕایە کۆکن کە گرینگترین پرۆژەی تیوری س���ینەمایی‬ ‫لە سەد ساڵی رابردوودا هەمان پرۆژەی ناوازەی ژیل‬ ‫دۆلوزە (‪)Gilles Deleuze 1925 -1975‬‬ ‫کە ساڵی ‪ ١٩٨٣‬لە ژێر ناوی «سینەما یەک و سینەما‬ ‫دوو» کەوت���ە ب���ەر دیدەی خوێن���ەران‪ .‬هەوڵی ئەم‬ ‫کتێبانە لە پێناو ئەوەدایە کە هاوکات هەم نزیکایەتی‬ ‫فەلسەفە و سینەما بخاتە ڕوو هەمیش سینەما لە ژێر‬ ‫دەس���ەاڵتی فەلسەفە دەرباز کات‪ .‬الی دۆلوز سینەما‬ ‫مێدیۆمێکی بە تەواوەتی س���ەربەخۆیە‪ ،‬واتە سینەما‬ ‫وەک فۆرمێک لە ئەندێش���ە‪ .‬ب���ە بێ ئەوەی بە الرێدا‬ ‫بڕۆین‪ ،‬تێگەشتن لەو چەمکانەی کە دۆلوز دەیانخاتە‬ ‫ژێر پرس���یار تا رادەیەک قورس���ە‪ .‬چ���ون هاوکات‬ ‫پێویس���تی بە ناس���ینی کۆمەڵێک چەمکی فەلسەفی‬ ‫و زانیاری دەرب���ارەی تیۆری فیلم و ش���ارەزاییەکی‬ ‫قووڵ بە س���ەر مێژووی س���ینەمادا هەی���ە‪ .‬هەڵبەت‬ ‫هەر لە سەرەتاوە دۆلوز ئاگادارمان دەکاتەوە لەوەی‬ ‫کە ئ���ەم کتێبە مێژووی کرۆنۆلۆژیکی س���ینەما نییە‬ ‫و بەڵکوو ش���ێوازێک لە مێژوونووس���ی سرووشتییە‪.‬‬ ‫یانی ش���ێوازێک لە پۆلێنکردن کە خۆی بە ژانرەکان‬ ‫و جۆرەکان���ی س���ینەما نابەس���تێتەوەو هەوڵدەدات‬ ‫لە دیاردەناس���ی و زمانناس���ی دەربازمان کات‪ .‬واتە‬ ‫هەوڵێکە لە پێناو پۆلێنکردنی وێنەکان و نیشانەکان‬ ‫کە دۆلوز وەک مەنتقی س���ینەما ن���اوی لێدەبات‪ .‬لە‬ ‫یەکەمین س���اڵەکانی باڵوبوونەوەی ئەم کتێبە‪ ،‬بڕێک‬ ‫لە ئاکادێمیە س���ینەماییەکان دژایەتی خۆیان لەگەڵ‬ ‫روانگەکانی دۆلوز دەرب���ڕی و دیارترین هۆکاری ئەم‬ ‫دژایەتیەش ئەوە بوو کە لە نیگای مێتۆدۆلۆژیەوە ئەم‬ ‫پرۆژە نە درێژە و نە هاوشێوەی مێتۆدە پێشووەکان‬ ‫بوو کە زۆربەیان لە دوو روانگەی زمانناس���ی سۆسۆر‬ ‫و دەروونش���یکاری الکانی‪ -‬فرۆیدی پێکهاتبوون‪ .‬واتە‬ ‫تیوریە زاڵەکانی هەفت���ای زایینی وەک فۆرمالیزم و‬ ‫دیاردەناس���ی و توێژینەوەی گوت���ار و خوێندنەوەی‬ ‫دەرونشیکاری‪.‬‬ ‫ئام���اژە فەلس���ەفیەکانی دۆلوز ل���ەم کتێبەدا بۆ‬ ‫دوو فەیلەس���ووفی جیاوازە‪ .‬چارلز سێندێرس پێرس‬ ‫(‪ )١٩١٤-١٨٣٩‬مەنتقناس���ی پراگماتیستی ئەمریکی‬ ‫و هانری بێرگس���ۆن (‪ )١٩٤١-١٨٥٩‬فەیلەس���ووفی‬ ‫فەرەنسی‪ .‬پێرس ناوێکی ئاشنایە بۆ نیشانەناسەکان‬ ‫و ئەو س���امانەی کە بۆ پۆلێنکردنی نیش���انەکان بە‬ ‫کاری ئەبەس���تێت یەکێک ل���ە مەتریالەکانی دۆلوزە‬ ‫ک���ە چەمکی «وێن���ە»ی پێ پێناس���ە دەکات‪ .‬واتە‬ ‫مۆدێل���ی س���ێ کەرت���ی (‪ )Tridic model‬کە‬ ‫دۆلوز وەک «جەدوەل���ی مەندلیۆف لە کیمیادا» بۆ‬ ‫خوێندنەوەی «وێنە» لە سینەما بەکاری ئەبەستێت‬ ‫و هۆکاری کاردانەوەکەش���ی ئەوەی���ە کە لە دەرەوی‬ ‫«زمانناسی»ـیەوە هەوڵ دەدات بگاتە زانستێکی نوێ‬ ‫بۆ خوێندنەوەی نیشانەکان و وێنەکان‪ .‬دووهەمین و‬ ‫گرینگترین ناو لەم پرۆژە تیوری سینەماییەدا «هێنری‬ ‫بێرگس���ۆن»ـە کە بەردی بناغ���ەی خوێندنەوەکانی‬ ‫دۆلوز لە سەر روانگەکانی بێرگسۆن دەربارەی چەمکی‬ ‫جووڵە (‪ )Movement‬بنیاد دەنرێت‪ .‬بێرگسۆن‬ ‫فەیلەس���ووفی سەردەمی پۆزۆویس���تەکان و هاوکات‬

‫«‬

‫ژیل دۆلوز‪ ،‬فه‌یله‌سووفی فه‌ره‌نسی‪ 1925 ،‬له‌ دایك بوو و له‌ ‪4‬ـی نۆڤه‌مبه‌ری ‪1995‬ـدا‪ ،‬له‌‬ ‫په‌نجه‌ره‌ی ئه‌پارتمانه‌كه‌یه‌وه‌ خۆی فڕێ دایه‌ خواره‌وه‌ و خۆی كوشت‪.‬‬

‫دەڵێت ئێمە ئەتوانین کە حەرەکە و جووڵەی ئەم تیرە‬ ‫بە سەر زەمەندا دابەشکەین‪ .‬بۆ نموونە بڵێین کە لە‬ ‫چ چرکەیەکی تایبەتدا ئەم تیرە چ مەودایەکی بڕیوە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم قەت ناتوانین ئەو کات���ە بدۆزینەوە کە تیر لە‬ ‫خاڵێکەوە بەرەو خاڵێکی تر رۆش���توە‪ .‬واتە ناتوانین‬ ‫حەرەکە یان جووڵە ببینین)‪ .‬لێرەوە دەگەینە چەمکی‬ ‫ئیس���تمرار یان ‪ .Duration‬واتە درکێکی نوێ لە‬ ‫چەمکی زەمەن کە لە دەرەوەی کرۆنۆلۆژی یان زەمەنی‬ ‫عیلمی و رۆژمێریدایە‪ .‬دۆلوز لە پێناو ساناکردنەوەی‬ ‫مان���ای ‪ Duration‬لە وتووێژێکیدا لەگەڵ گۆڤاری‬ ‫کایە دۆ س���ینەما ئاماژە دەدات بە وتەیەکی فێدریکۆ‬ ‫فێلین���ی‪« :‬ل���ەم ئەخیرانەدا فێلین���ی وتوویەتی کە‬ ‫ئێمە ئێس���تا هاوکات لە سەردەمی منداڵی و پیری و‬

‫«وێنە» بۆ دۆلوز گرینگترین ئۆبژەی سینەمایە و ئەو‬ ‫تەفسیرەی کە لە «وێنە» هەیەتی جیاوازە لە وێنەی‬ ‫فۆتۆگرافی و سینەماتوگرافی‪ .‬الی دۆل��وز هەموو‬ ‫شتێک «وێنە»یە‪ .‬واتە هیچ جیاوازییەک لە نێوان وێنە‬ ‫و بابەتی دەرەکیی وێنە و زانیاریی ئێمە دەربارەی ئەو‬ ‫بابەتە بوونی نییە‬

‫دژی پۆزۆویس���تەکان بوو کە ب���ەڕای دۆلوز یەکێک‬ ‫لەو کەس���ە ناوازانەی���ە کە توانیویەت���ی دەرگایەکی‬ ‫گەورە بۆ خوێندنەوەی س���ینەما بکاتەوە‪ .‬بێرگسۆن‬ ‫بە پێچەوانەی ئەندێشەی س���ەردەمی خۆی رۆڵێکی‬ ‫گەورەی لە نۆژەنکردنەوەی زانس���تی مێتافیزیکی و‬ ‫ئەخالقی و ئایینی لە فەلسەفەدا بەڕێوە برد و لە سەر‬ ‫ئ���ەو بڕوای ‌ه بوو کە جیاکردنەوەی پاژەکانی زانس���ت‬ ‫لەیەکتر دەبێتە هۆی لێکپچڕانی پێوەندیە زاتیەکانی‬ ‫ئ���ەو پاژانە‪ .‬ئ���ەو دەڵێت کە هەموو دی���اردەکان لە‬ ‫جیهان���دا خ���اوەن تایبەتمەن���دی «زەمەن���ی»ن و‬ ‫بەردەوام لە جوڵەدان‪ .‬مانای زەمەن الی بێرگس���ۆن‬ ‫پێکهاتەیەکە لە «ئیس���تمرار» و «بەردەوامبوون»‬ ‫و «بەدواداهات���ن»‪ .‬واتە جووڵە ی���ان حەرەکە ئەو‬ ‫ئیمکانەمان پێنادات کە بە س���ەر چەن پاژدا دابەش‬ ‫بکرێت و دۆلوز بۆ شەرحی ئەم بابەتە ئاماژە دەدات‬ ‫بە پارادۆکس���ەکانی زێنۆ‪( .‬لەم پارادۆکسەدا تیرێک‬ ‫لە کەوانەکەی رەها دەکرێت بەرەو نیشانەیەک‪ .‬زێنۆ‬

‫««‬

‫یادی یەکساڵەی مەرگی شێرکۆ بێکەس‬

‫الوێتیدا دەژین‪ .‬ئەمە وتەیەکی سه‌راپا بێرگسۆنیە‪».‬‬ ‫ئەم بابەتە روونکردنەوەی هەمان شتە کە لە خوودی‬ ‫کتێبەکەدا ئام���اژەی پێدەدات‪ .‬دۆلوز لە س���ەر ئەو‬ ‫بروایە جەوه���ەری دیاردەکان لە س���ەرەتاوە خۆیان‬ ‫دەرناخەن و ناناسرێن بەڵکوو لە درێژەی پەروەردە و‬ ‫پێشکەوتنیدا ئاشکرا دەبێت‪ ،‬واتە کاتێک دەسەاڵتی‬ ‫ئەو دیاردە مسۆگەر کرابێت‪ .‬لێرەوە دەتوانین چەمکی‬ ‫«مێژووی سروش���تی» سینەما بناس���ین بە هەمان‬ ‫شێوە کە دۆلوز لە رێگەی بێرگسۆنەوە بۆمان پێناسە‬ ‫دەکات‪ .‬دیاردەکان لە س���ەرەتادا نوێ نین چونکە لە‬ ‫هەوڵی الساییکردنەوەدان‪ .‬س���ینەما لە سەرەتادا چ‬ ‫وەک گۆش���ەنیگا (‪ )Point Of view‬و چ وەک‬ ‫زەمەن (‪ )Time‬لە هەوڵی الساییکردنەوەدا بووە‪.‬‬ ‫بۆی���ە بەردەوام کامێرا س���ابت و بە ب���ێ جووڵەیە‪،‬‬ ‫هەروەها زەمەنی فیلمیک لەگەڵ زەمەنی واقیعدا یەکن‬ ‫(وەک نمون���ە فیلمەکانی برایانی لومیەر) ‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫درێژەدا بە نێوانجی مۆنتاژ‪« ،‬وێنە» توانی خۆی لە‬

‫ش���وێنی س���ابت دەرباز کات و بە پشتیوانی جوڵەی‬ ‫کامێ���را و رەهاکردنی گۆش���ەنیگا‪ ،‬جەوهەر و زاتی‬ ‫حەقیقی سینەمای خوڵقاند‪ .‬لێرەوەیە کە «وێنە» لە‬ ‫هەموو بەشە دیار و نادیارەکانیدا لە «شوێن» دەرباز‬ ‫دەبێت و چیتر چەمکێکی زەمانیە‪ .‬بەڕای دۆلوز ئەمە‬ ‫سەرەتای س���ینەمایە وەک مێدیۆمێکی سەربەخۆ کە‬ ‫لە رێگەی ئەم ئیمکانەوە دەتوانێت ئەندێشە ئەزموون‬ ‫بکات و «دێکۆپاژە فەلسەفیەکانی» تایبەت بە خۆی‬ ‫بخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫«وێنە» بۆ دۆلوز گرینگترین ئۆبژەی س���ینەمایە‬ ‫و ئەو تەفس���یرەی کە لە «وێن���ە» هەیەتی جیاوازە‬ ‫لە وێنەی فۆتۆگرافی و س���ینەماتوگرافی‪ .‬الی دۆلوز‬ ‫هەموو ش���تێک «وێنە»یە‪ .‬واتە هیچ جیاوازییەک لە‬ ‫نێ���وان وێنە و بابەتی دەرەکیی وێنە و زانیاریی ئێمە‬ ‫دەرب���ارەی ئەو بابەتە بوونی نییە‪ .‬ئێمە بەردەوام لە‬ ‫«وێنە»کان کۆمەڵێک زانیاری وەردەگرین کە دیسان‬ ‫خودی ئەو زانیاریانەش «وێنە»ن‪ .‬دۆلوز مێتۆدەکەی‬ ‫خۆی لە س���ەر ئێلێمانە فۆرماڵەکانی س���ینەما وەک‬ ‫کادێ���ر و مۆنتاژ و جووڵەی کامێرا و کالێر و رووناکی‬ ‫بنی���اد دەنێ���ت و ئ���ەم ئێلێمانانە بە س���ەرەکیترین‬ ‫ماتریاڵەکانی سینەما بۆ ئەندێشە و پەروەردەکردنی‬ ‫«چەمک» دەناسێت‪ .‬واتە «چەمک» وەک ئەمرێکی‬ ‫کراوە کە بەردەوام لە گۆڕانکاری و سەیروورە و بوون‬ ‫(‪ )becoming‬دایە‪.‬‬ ‫ئەگەر پێش���تر خوێندنەوە سینەماییەکان دەبوونە‬ ‫پردێک لە نێوان بینەرەکان و فیلمەکاندا و هەوڵیاندەدا‬ ‫کە شەرح و تەفسیرێکی روون و مانادار بە دەستەوە‬ ‫ب���ەن‪ ،‬دۆلوز هەوڵدەدات تەنانەت ئ���ەم پردە لە ناو‬ ‫بەرێت و هیچ مەودای���ەک نەهێڵێتەوە‪ .‬خوێندنەوەی‬ ‫«س���ینەما یەک» فێرمان دەکات ک���ە مەتریاڵەکانی‬ ‫س���ینەما بناس���ین و لە رێگەی ئەو مەتریااڵنەوە لە‬ ‫پرۆس���ەی داهێنان���ی فیلمەکاندا بەش���داری بکەین‪.‬‬ ‫ئەمەیە ئەو خاڵە گرینگەی کە پرۆژەکەی ژیل دۆلوز‬ ‫دەکات بە گرینگترین بەرهەمی تیوری فیلم لە هەموو‬ ‫مێژووی سینەمادا‪.‬‬ ‫سەرچاوەکانی ئه‌م باسه‌‪:‬‬ ‫س���ینەما یەک‪ .‬ژیل دۆل���وز‪ .‬وەرگێرانی‪ :‬مازیار ئیس�ل�امی‪.‬‬ ‫تاران‪ .‬مینوی خرد‪١٣٩٢ .‬‬ ‫مادە و یاد‪ .‬هێنری بێرگسۆن‪ .‬وەرگێرانی عەلی قولی بەیانی‪.‬‬ ‫تاران‪ .‬دفتر نشر فرهنگ اسالمی‪١٣٧٥ .‬‬ ‫وتووێ���ژی گۆڤاری «کایە دۆ س���ینەما» لەگەڵ ژیل دۆلوز‪.‬‬ ‫پاسکال یونیتزێر و ژان ناریۆنی‪.١٩٨٣ .‬‬

‫ڕۆمانی فرانكشتاین له‌ به‌غداد‬

‫تۆمارى شارێك له‌ سه‌رده‌می جه‌نگدا‬ ‫گه‌یالن محه‌مه‌د‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫ڕۆم���ان زیاتر له‌ه���ه‌ر ژانه‌رێكى دیكه‌ى ئه‌ده‌ب���ى مرونه‌تى هه‌ی��� ‌ه و خه‌یاڵى خوێنه‌ر‬ ‫ده‌وروژێنێت ئه‌مه‌یش به‌وه‌ى كه‌به‌رده‌وام ڕێگ ‌ه ده‌دات به‌خوێنه‌ر گریمانه‌ بكات له‌لێكدانه‌وه‌و‬ ‫تێگه‌یشتنیدا بۆئه‌و بابه‌ته‌ى باسى لێو‌ه ده‌كرێ‪ ،‬دیاره‌ ئاسۆى داهێنانى ڕۆمان به‌رینه‌ و‬ ‫ده‌توانێ سوود له‌ته‌كنیكى سه‌رجه‌م ژانه‌ره‌ ئه‌ده‌بیه‌كانی دیكه‌ وه‌ربگرێت و ته‌وزیفی بكات‬ ‫له‌پێكهاته‌و ئاس���تى به‌ره‌و پێشچوونى ڕوداوو كه‌س���یاتیه‌كاندا‪ .‬وه‌ك (میحائیل باختین)‬ ‫ده‌ڵێت ڕۆمان هێشتا له‌سه‌ره‌تادایه‌‪ ،‬تامه‌ودایه‌كی دورنمایش ئاسۆى داهێنانى ڕۆمان هه‌ر‬ ‫به‌وااڵیى ده‌مێنێته‌و‌ه به‌ڕوى هه‌موو بابه‌تانه‌ى كه‌په‌یوه‌ندى به‌مرۆڤ و ژیانه‌وه‌ هه‌ی ‌ه وات ‌ه‬ ‫فۆرمێك���ی دیارىكراوى نی ‌ه هونه‌رى ڕۆم���ان نه‌توانێت تێپه‌ڕێنێت و ببێته‌ گرفت وله‌مپه‌ر‬ ‫له‌به‌رده‌م گه‌شه‌كردن وبه‌ره‌و پێشچوونیدا‪ ،‬له‌ئێستادا ڕۆمان گرنگی و بایه‌خێكى گه‌وره‌ى‬ ‫هه‌ی��� ‌ه چونكه‌ هیچ هونه‌رێكى ئه‌ده‌بى دیك ‌ه جگ���ه‌ له‌ڕۆمان ناتوانێت جێگه‌ى هه‌موو ئه‌و‬ ‫گۆڕانكاریانه‌ بكاته‌وه‌ كه‌له‌جیهانی ئه‌مڕۆدا ده‌بینرێت ئه‌مه‌ به‌ده‌ر له‌وه‌ى كه‌ ڕۆمان وردتر‬ ‫وێناى كێشه‌و مه‌ینه‌تیه‌كانی مرۆڤ ده‌كات (ماریو ڤارگاس یوسا)ى نووسه‌رى گه‌روره‌ى‬ ‫پیرۆى ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌گه‌ر ڕۆمان نه‌بوایه‌ كه‌متر بایه‌خمان ده‌دا به‌به‌های ئازادى ئه‌و به‌هایه‌ى‬ ‫كه‌ نرخ و مانا ده‌گه‌ڕێنێته‌و‌ه بۆژیان‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕۆمان هۆشیارمان ده‌كاته‌و‌ه له‌و دۆزه‌خه‌ى‬ ‫كه‌له‌ژیانماندا ساز ده‌بێت بێ بوونى ئازادى‪.‬‬ ‫دیار‌ه ئه‌و بابه‌ت و س���یمانه‌ى ده‌بنه‌ ته‌وه‌ره‌و بونی���ادى هونه‌رى ڕۆمان گه‌لێك زۆرن‬ ‫جه‌ن���گ و ئه‌و نه‌هامه‌تیان���ه‌ى كه‌به‌دوایدا دێت یه‌كێكه‌ له‌و بابه‌تان���ه‌ى كه‌له‌زۆر ڕۆماندا‬ ‫باس لێوه‌كراوه‌ به‌ڵكو بۆت ‌ه ته‌وه‌ره‌ى بنه‌ڕه‌تى هه‌ندێ له‌ش���اكاره‌ ئه‌ده‌بیه‌كان‪ .‬ده‌كرێ‬ ‫لێره‌دا ئاماژه‌ به‌ڕۆمانى شه‌ڕوئاش���تى تۆلس���تۆى بكه‌ین هه‌روه‌ها ڕۆمانى (بیس���توپێنج‬ ‫كاتژمێر)ى (كونستانتان جورجیو) گه‌یشتۆت ‌ه لوتكه‌ى داهێنان ل ‌ه ده‌رخستنى شوێنه‌وار‌ه‬ ‫ترس���ناكه‌كانى ش���ه‌ڕى دووه‌می جیهانی و ئه‌و برینانه‌ى كه‌به‌جێیهێش���تووه‌ له‌ویژدانی‬ ‫مرۆڤایه‌تیدا‪ ،‬هه‌روه‌ها وێناى ئه‌و چاره‌نووس���ه‌ تۆقێنه‌رو ترس���ناكه‌ ده‌كات كه‌چاوه‌ڕێى‬ ‫كه‌سانی بێتاوان ده‌كات له‌كاتی جه‌نگدا‪.‬‬ ‫له‌دواى (‪ )11‬س���مته‌مبه‌ره‌و‌ه جارێكى دیك ‌ه بابه‌تى ملمالنێى نێوان ژیارى رۆژهه‌اڵت و‬ ‫ڕۆژئاواو كاریگه‌رى نێگه‌تیڤى توندڕه‌وى له‌سه‌ر پێكهاته‌ى كۆمه‌ڵگاكان ده‌بێت ‌ه بناغه‌ى كارى‬ ‫چه‌ندین ڕۆمان و كارى هونه‌رى لێره‌دا ده‌كرێ ڕۆمانى (ریح الجنه‌)ى نووس���ه‌رى سعودى‬ ‫و ڕۆمانى (محال)ى نووس���ه‌رو بیرمه‌ندى میصرى یوسف زیدان وه‌ك نموونه‌ بهێنینه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌هه‌مان شێوه‌ ڕۆمانى (فرنكشتاین ل ‌ه بغداد)ى نووسه‌رى عیراقى (ئه‌حمه‌د سه‌عداوى)‬ ‫كه‌خه‌اڵتى بۆكه‌رى س���اڵى ‪2014‬ی پێبه‌خشراوه‌‪ ،‬باس له‌واقیعی عراقی دوای ساڵى ‪2003‬‬ ‫ده‌كات‪ .‬بابه‌تى س���ه‌ره‌كیى ڕۆمانه‌كه‌ له‌و ملمالنێ و ناكۆكىی ‌ه تایه‌فه‌گه‌رى و سیاسیان ‌ه‬ ‫وه‌رگیراوه‌ كه‌له‌دواى ساڵى ‪2003‬و‌ه له‌ناوفه‌زاى كۆمه‌ڵگاى عیراقدا ته‌شه‌نه‌ده‌كات و زیاتر‬ ‫هه‌وڵده‌دات ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ بخاته‌ڕوو كه‌به‌س���ه‌ر پێكهاته‌و سروشتى شارى (به‌غدا)یا‬ ‫دێت له‌ئه‌نجامی ئه‌و ملمالنێ وشه‌ڕه‌ى كه‌هه‌مووى له‌یه‌ك كاتدا وه‌ك گڕكان ده‌ته‌قێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ش���ه‌ڕ له‌سه‌ر شوناس شه‌ڕى تایه‌فه‌گه‌رى ش���ه‌ڕ له‌به‌رژه‌وه‌ندى الیه‌نێكى ده‌ره‌كی شه‌ڕى‬ ‫پاراس���تنی پۆست و پێگه‌ هه‌موو ئه‌م الیه‌نانه‌ به‌گش���تى و شه‌ڕى تایه‌فه‌گه‌رى ب ‌ه چڕى‬ ‫له‌چوارچێوه‌ى ئ���ه‌م ڕومانه‌دا ده‌بینرێت‪ ،‬بێگومان ئه‌م ڕۆمان ‌ه سروش���تێكى س���وریالى‬ ‫ته‌لیسماوى تراژیدى هه‌ی ‌ه هیچ نووسه‌ر و ڕۆماننووسێك نیی ‌ه بتوانێ له‌كاره‌كانیدا له‌واقیع‬ ‫داببڕێ كاتێكی���ش واقیعێكی پووچگه‌راو پڕگرێوگۆڵ ده‌بینرێت ئه‌وا خودى ئه‌و واقیعه‌ى‬ ‫كه‌ڕۆمان بابه‌ته‌كانی له‌كانگایه‌و‌ه هه‌ڵگۆزیوه‌ پڕكێش���ه‌و ته‌ماوییه‌و به‌هاو پێوانه‌كانى تێدا‬ ‫ونه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر باس له‌ڕه‌گه‌زى ش���وێن بكه‌ین ل ‌ه ڕۆمانى (فرنكش���تاین له‌به‌غدا) به‌و پێیه‌ى‬ ‫ك ‌ه شوێن ڕه‌هه‌ندێكی واقیعى ڕاس���ته‌قین ‌ه ده‌دات به‌ڕوداوه‌كان‪ ،‬ده‌بینین ئه‌و چوارچێو‌ه‬ ‫ش���وێنیه‌ى كه‌ده‌بێته‌ ته‌ختى شانۆى ڕوداو و كه‌سایه‌تیه‌كان شارى به‌غداده‌‪ ،‬به‌تایبه‌تیش‬ ‫گه‌ڕه‌كی به‌تاوین‪ ،‬جگه‌ل ‌ه به‌غداد وه‌ك ڕه‌گه‌زى شوێن ئاماژه‌ ده‌كرێ به‌هه‌ولێر به‌تایبه‌تى‬ ‫عنكاوه‌و هه‌روه‌ها شارى عماره‌و قلع ‌ه سكر‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ى وه‌ك باگراوندی شوێنى ڕوداوكان‬ ‫ده‌منێته‌و‌ه ش���ارى به‌غداو گه‌ڕه‌ك و شه‌قامه‌كانیه‌تى (زه‌عفه‌رانیه‌‪ ،‬صه‌در‪ ،‬ئه‌بو نه‌واس‪،‬‬ ‫س���ه‌عد ون‪ ،‬دوره‌) ئه‌مان ‌ه له‌دیارترین ناوچه‌كانی ش���ارى به‌غدان ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر خوێنه‌ر‬ ‫ڕاس���ته‌وخۆیش نه‌چوبێته‌ ئه‌و ش���وێنانه‌ ئه‌وا له‌ڕێگه‌ى كه‌ناڵ ‌ه فه‌زایه‌كانه‌و‌ه به‌و شوێنانه‬ ‫‌ئاش���نابوو‌ه به‌و پێیه‌ى له‌وناوچانه‌دا ته‌قینه‌وه‌و پێكدادانى چه‌كدارى ڕویداوه‪ ‌،‬جگه‌ له‌و‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێ ڕوداو هه‌یه‌ كه له‌ ڕۆمانه‌كه‌دا باسكراوه‌و به‌زیندوویى ل ‌ه بیره‌وه‌رى تاكی عیراقیدا‬ ‫ده‌منێت���ه‌وه‌ له‌وان ‌ه ڕوداوى پردى ئه‌ئیم ‌ه كه‌ژماره‌ى قوربانیه‌كانی گه‌یش���ته‌‪ 1000‬كه‌س‪،‬‬ ‫گرنگ���ى ئ���ه‌م‬ ‫ڕۆمان��� ‌ه له‌وه‌دا‬ ‫نیی��� ‌ه كه‌باس‬ ‫له‌كۆ مه‌ڵ���ێ‬ ‫ڕ و د ا و‬ ‫كا ر ه‌س���ا تی‬ ‫واقعیى ده‌كات‬ ‫به‌ڵك���و زیاتر‬ ‫گرنگیه‌كه‌ى ل ‌ه‬ ‫وه‌دا ده‌بینرێت‬ ‫كه‌كۆ مه‌ڵ���ێ‬ ‫گۆ ڕ ا ن���كا ر ى‬ ‫ئاش���كرا ده‌كات به‌س���ه‌ر پێكهاته‌و ده‌رونی تاكی عێراقیدا هات���ووه‌‪ ،‬ئه‌قڵیه‌تى زۆربه‌ى‬ ‫كه‌س���ایه‌تیه‌كانى ئه‌م ڕۆمان ‌ه له‌م ڕسته‌یه‌ى محمود الس���وادىدا یه‌كده‌گرنه‌و‌ه كه‌ده‌ڵێت‬ ‫((پ���ار‌ه كلیكلى هه‌موو ش���تێك ‌ه چراى ئه‌فس���وناى ئه‌م ژیانه‌یه‌)) دی���اره‌ ئه‌مه‌ له‌زارى‬ ‫كه‌سێكى رۆژنامه‌نووسه‌و‌ه ده‌بیستین نه‌وه‌ك له‌زارى كه‌سێكى بازرگان و سه‌رمایه‌داره‌و‌ه‬ ‫له‌ب���ه‌ر ئه‌وه‌ ئه‌م ڕس���ته‌ی ‌ه دالله‌تێك���ى قوڵ وه‌رده‌گرێ���ت ئاماژه‌ی��� ‌ه بۆالوازبوونى به‌ها‬ ‫ڕۆش���نبیرى و فكیریه‌كان‪ ،‬له‌الیه‌ك���ه‌و‌ه ده‌بینین كه‌به‌غداد له‌ش���ارێكى زیندووه‌وه‌ بۆت ‌ه‬ ‫ش���ارێكی خامۆش و تاریك هه‌ندێك له‌تایه‌فه‌و شوێنكه‌وتووى ئاینه‌كان كه‌به‌شێك بوون‬ ‫له‌ڕس���تى مێژووى عێراق و ش���ارى به‌غداد ناچار ده‌بن ئه‌و ش���اره‌ به‌جێبهێڵن‪ .‬له‌الیه‌كی‬ ‫دیكه‌یش���ه‌وه‌ كه‌سانێك ده‌بینین كه‌س���وود وه‌رده‌گرن له‌گه‌رمبوونى بازاڕى شه‌ڕو تادێت‬ ‫پانتایى مۆڵك و خاوه‌نداریه‌تیان فراوان ده‌بێت‪ ،‬ئاین و دروش���م و س���مبوول ‌ه ئاینیه‌كان‬ ‫به‌كارده‌هێنن وه‌ك ئاڕم و ناونیش���انى پڕۆژ‌ه بازرگانیه‌كانیان‪ ،‬بێگومان یه‌كێك له‌ڕه‌گه‌ز‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تیه‌كانی ڕۆمان كاره‌كته‌ر یاخود كه‌س���ێتى ڕۆمانه‌‪ ،‬ئه‌مه‌یش دابه‌ش ده‌بێت به‌سه‌ر‬ ‫دووجه‌مسه‌ردا كاره‌كته‌رى سه‌ره‌كی و كاره‌كته‌رى الوه‌كی‪ ،‬پێكهاته‌ى گێڕانه‌وه‌كارى ڕۆمان‬ ‫به‌ناته‌واوى ده‌مینێته‌وه‌‪ ،‬بێ بوونى كه‌سایه‌تی مه‌رج نیی ‌ه كاره‌كته‌ره‌كان له‌فۆرمی مرۆڤدا‬ ‫ده‌ربكه‌وێ‪ ،‬ده‌ش���ێ شێوازو شكڵى جۆاروجۆر وه‌ربگرن‪ ،‬وه‌لێ هه‌رچونێك بێت كاره‌كته‌ر‬ ‫وه‌ك ڕه‌گه‌زێكى س���ه‌ره‌كی ده‌مێنێته‌و‌ه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بڕوابكه‌ین به‌وه‌ى ك ‌ه روالن بارت‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬كه‌سایه‌تیه‌كانى ڕۆمان جگه‌ له‌ بوونه‌وه‌رى كاغه‌ز هیچى دیكه‌ نین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/٤‬‬

‫‪4‬‬

‫یادی یەکساڵەی مەرگی شێرکۆ بێکەس‬

‫دەسەاڵتی زەعیم لە نێوان زەبر و گەمژەیی‬

‫««‬

‫خوێندنەوەیەکی کراوە لەپێناو دۆزینەوەی شوناسی زەعیم لە دەقی «پایزی زەعیم»ـی تەڵعەت تاهیردا‬ ‫عەبدواڵ سڵێمان (مەشخەڵ)‬ ‫به‌شی سێیه‌م ‪ -‬كۆتایی‬ ‫(‪)٣‬‬ ‫پایزی زەعیم‪ ..‬بەهەشتی زیندان‬ ‫بوون���ی پەیوەندییەک���ی زۆر نزیک ل���ە نێوان‬ ‫قەسیدەی پایزی زەعیم و ڕۆمانی پایزی پەتریارکی‬ ‫گابرێل گارس���یا مارکیز و هەروەها نووسینی (لە‬ ‫پەراوێ���زی ڕۆمانی پای���زی پەترێرکی مارکێزەوە)‬ ‫لەسەرەتای دەقەکە هێمای ئیلهامبوونی ڕۆمانەکەیە‬ ‫بۆ ئەو دەقە ش���یعرییە و ڕەوینەوەی گومانی هەر‬ ‫لێکدانەوەیەکی ترە بۆ س���ەرچاوە و لەدایکبوونی‬ ‫دەقی پای���زی زەعیم‪ .‬وات���ە کاک تەلعەت تاهیر‬ ‫نەهاتووە ناوەڕۆکی ڕۆمانەکە بکاتە شیعر‪ .‬بەڵکو‬ ‫هەوڵیداوە لە پەنجەرەیەکی تر و بەگۆشەنیگایەکی‬ ‫ترەوە لە پای���زی زەعیمە ملهوڕەکانی خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست وردبێتەوە‪ .‬بەراوردکردنی دەقی پایزی‬ ‫زەعیم و پای���زی پەتریارک (نەک پەترێرک)کاری‬ ‫ئەدەبی بەراوردکارییە و پەیوەندی بەم باس���ەی‬ ‫من���ەوە نییە‪ .‬ب���ەاڵم خاڵی هاوب���ەش لە هەردوو‬ ‫ناونیشانی دەقەکاندا پایزە‪ .‬من لێرە کارم بەسەر‬ ‫پایزەک���ەی مارکیزەوە نییە‪ ،‬ب���ەاڵم بۆ پایزەکەی‬ ‫زەعیمی لەمەر خۆمان دەڵێم هەر تەنها گوزارشت‬ ‫لە وەرزێکی س���اڵ نییە‪ ،‬بەڵکو پایز سیمبۆڵێکە‬ ‫بۆ نیش���اندانی ڕەن���گ زەردی و وش���کبوونەوە‪،‬‬ ‫هێمای���ە بۆ گوزەش���ت بوون���ی س���ەوزی ژیان‪،‬‬ ‫نیش���انەی نزیکبوونەوەیە لە کۆتایی‪ .‬زەعیمەکان‬ ‫ی���ان «س���ەرکردەکان ت���ا ڕادەیەک���ی زۆر وەک‬ ‫چاوتێبڕینێکی گونجاو بۆ تێگەیشتن لە هەڵکشان‬ ‫و داکش���انی وێنەی مێژوو دەناسرێنەوە»(‪ )٥‬بەو‬ ‫پێیە ناس���ینی سەرکردە‪ ،‬ناس���ینی هەلومەرج و‬ ‫ئاستی هۆشیاری سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی‬ ‫کۆمەڵگەیە لە بڕگەیەک���ی زەمەندا‪ .‬پایزی زەعیم‬ ‫وەک ناو و نیشانیش سیمبۆڵی کۆتایی سیستمی‬ ‫زەعیم���ە و نزیکبوونەوەیە لە دۆخ���ی ڕاپەڕین و‬

‫شۆڕش‪.‬‬ ‫ئاس���اکان وەک چۆن کاریان لەسەر تێکشکاندنی‬ ‫بەر دەخوات‪ ،‬بەاڵم دەس���تى ل���ە جوانییەکانى حورمەت و ش���کۆی خەڵکە‪ ،‬ئاواش کار لەسەر بە‬ ‫بەهاربوونی دەس���ەاڵتیان دەکەن‪ .‬بۆیە پایز لێرە‬ ‫درەخت بەربووە‪.‬‬ ‫لە کۆش���کدایە‪ ،‬ب���ەاڵم پێى لە خۆش���ییەکانى هێمای زەنگێکی ترس���ناکە بۆ عەرشی دیکتاتۆرە‬ ‫مله���وڕەکان‪ .‬هێمای���ە بۆ ئەوەی س���ەرباری هەر‬ ‫پیاسە بەربووە‪.‬‬ ‫ش���کۆ و دەسەاڵتێک س���ەرتاپای ژیانیان پایزە و‬ ‫کۆترى هەیە و بێ پەنجەرەى دۆست‪.‬‬ ‫خاڵییە لە هەر خۆشی و چێژێکی سادە‪ .‬شێوازی‬ ‫ترێى هەیە و شەرابى نییە!‬ ‫ژی���ان و چۆنییەتی فەرمانڕەوایی کردنی زەعیم بە‬ ‫هاوارى هەیە و نابێتە گۆرانى!‬ ‫دەوری خۆی کارئاس���انی دەکات لە ناس���ینەوە و‬ ‫(دەقی پایزی زەعیم تەلعەت تاهیر)‬ ‫زەعیم دەس���تی ب���ە هەموو ش���تێک دەگات و بەرجەستەکردنەوەی شوناسی زەعیم‪.‬‬ ‫چێژیان لێ نابێنێ‪ ،‬چی ب���وێ لە ئیختیاریدایە و‬ ‫(‪)٤‬‬ ‫چی ئارەزوو بکات دەیخوا بەاڵم لەزاری زەعیمەوە‬ ‫سەرئەنجام‬ ‫تامی هیچ ن���ادەن‪ .‬جوانی لە چ���اوی زەعیمەوە‬ ‫لێ���رەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە شوناس���ی‬ ‫بێرەونەق���ە‪ ،‬باغ و باغاتەکانی کۆش���ک جگە لە‬ ‫زەعیم دەبڵ شوناس���ە‪ .‬زەعیم ل���ە یەک کاتدا بە‬ ‫زیندانێکی ڕەنگین هیچیتر نین‪.‬‬ ‫هێ���زە و بێهێ���زە‪ ،‬خوێن���دەوارە و نەخوێندەوار‪،‬‬ ‫هێڵى تەمەن لە دەستەکانیدا نابینرێ ‪.‬‬ ‫بەتوانای���ە و بێتوان���ا‪ ،‬بە زەبرە و بێدەس���ەاڵت‪،‬‬ ‫ناو لەپى‪ ،‬وەک پێستى سکى بۆقێکى پیر‪،‬‬

‫«‬

‫شوناسی زەعیم شوناسێکی ڕۆژهەاڵتییە و هەمان تایبەتمەندیی ڕۆژهەاڵتییانەی‬ ‫هەیە کە خۆی لە پیادەکردنی ستەمی بێئەوپەڕدا دەبینێتەوە‬

‫ساف و جیڕە!‬ ‫زەعیم‪:‬‬ ‫زیندووێکى دیارى‪،‬‬ ‫مردنێکى نادیارە!‬ ‫(دەقی پایزی زەعیم تەلعەت تاهیر)‬ ‫ژیان���ی زەعیم نەخش���ە بۆ کێش���راوە و دەبێ‬ ‫بەپێ���ی ڕەچەت���ە و ڕێنمایی پزیش���کی تایبەت‬ ‫بژێ���ت‪ .‬وەک چۆن ژیان���ی زەعیم بۆ خەڵک ڕوون‬ ‫نیی���ە‪ ،‬مردنی���ش نادی���ار دەب���ێ و چۆنیان بوێ‬ ‫(چ���ۆن بەرژەوەن���دی بنەماڵە و خێ���زان و خێڵ‬ ‫‪..‬ببوورن بەرژەوەندی گش���تی و واڵت بخوازێ!!)‬ ‫وا ڕایدەگەێن���ن‪ .‬پایزی زەعیم هەر پایزی تەمەنی‬ ‫زەعی���م نییە‪ ،‬بەڵک���و ڕەوینەوەی ئ���ەو ترس و‬ ‫بیمەیە کە دەس���ەاڵت بەدرێژای���ی ژیانی لە دڵ و‬ ‫بیری خەڵکیدا چاوندوویەت���ی‪ .‬زەعیمە فیرعەون‬

‫س���ەرحاڵە و نەخۆش‪ ،‬بەهەیبەت���ە و بوودەڵەیە‪،‬‬ ‫خ���اوەن فەرمانە و ژێردەس���تەی گلەیی و بۆڵەی‬ ‫دایکیەتی‪ .‬ئەم دەبڵ شوناسە گوزارشتە لە دەبڵ‬ ‫ژی���ان و دەبڵ مۆراڵ و دەب���ل بیچم‪ .‬دوو وێنەیی‬ ‫ژیان زەعیم ئەو ڕاس���تییە حاش���اهەڵنەگرەیە کە‬ ‫هەموومان دەیزانین و نایڵێین‪ ،‬هەستی پێدەکەین‬ ‫و خۆمان���ی لێ گێل دەکەین‪ ،‬دەیبینین و چاومان‬ ‫لە ئاس���تیدا دادەخەین‪ ..‬ب���ە بۆچوونی من ئەمە‬ ‫ئەو جوانییەیە ک���ە دەقی پایزی زەعیم لە خۆیدا‬ ‫هەڵیگرتووە‪.‬‬ ‫سەرەنجام لە سیاقی دەقی «پایزی زەعیم»ی‬ ‫تەلع���ەت تاهی���ر و لە گەڕان بە دوای شوناس���ی‬ ‫زەعیمدا‪ ،‬دەتوانی���ن بۆچوونەکانمان لەم خااڵنەدا‬ ‫چر بکەینەوە‪:‬‬ ‫ی���ەک‪ :‬شوناس���ی زەعی���م دەبڵ شوناس���ە‪.‬‬

‫شوناس���ێکی پتەو و بە زەبر(شوناسی دەرەوە) و‬ ‫شوناس���ێکی الواز و بوودەڵە (شوناسی ناوەوە)‪.‬‬ ‫هەردوو شوناس���ەکە ل���ە یەککات���دا زەعیمی لە‬ ‫تەناقوزاتێکدا هێشتۆتەوە و ناچارە لەبەردەم ڕای‬ ‫گشتی و دیوانی زەعامەتی خۆیدا نمایش بکات و‬ ‫وەک ئەکتەر ڕۆڵ ببێنی‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬شوناس���ی زەعیم شوناسێکی ڕۆژهەاڵتییە‬ ‫و هەم���ان تایبەتمەن���دی ڕۆژهەاڵتیان���ەی هەیە‬ ‫ک���ە خۆی ل���ە پیادەکردنی س���تەمی بێئەوپەڕدا‬ ‫دەبینێت���ەوە‪ ..‬ئەمەش ڕێ���ک پێچەوانەی پێوانە‬ ‫دیموکراسییەکانی دەسەاڵتدارێتیی ڕۆژئاوایە‪ .‬ئەم‬ ‫شوناس���ی ڕۆژهەاڵتبوونە تایبەتمەندی ئەو زەعیم‬ ‫و س���ەرکردانەی ڕۆژهەاڵتی ناوین���ن کە هەڵگری‬ ‫ڤایرۆسی دیکتاتۆریەتن‪.‬‬ ‫س���ێ ‪ :‬دەقی پایزی زەعیم گەمەیەکی هونەری‬ ‫پارادۆکس���ییە و تەژییە لە ئایرۆنی‪ .‬ش���اعیر لە‬ ‫ڕێگەی نیش���اندانی تەناقوزات���ی ژیانی زەعیمەوە‬ ‫بەاڵم بە ڕێگەیەکی هونەرسازی ئایرۆنی‪ ،‬پلەیەکی‬ ‫هونەریی بەرزی بە دەقەکەی بەخشیوە‪.‬‬ ‫چ���وار‪ :‬خەی���اڵ و واقیع بە زمانێکی س���ادە و هەڵدەگرێ کە خوێنەری ڕەخنەگر دەتوانێ ئیشی‬ ‫لەسەر بکات و الیەنە نادیارەکانی بخاتە ڕوو‪.‬‬ ‫ساکار و جوان و بەرز نەخشێنراون‪.‬‬ ‫پێنج‪ :‬زمانی دەقەک���ە دوورە لە زمانی نوخبە‬ ‫تێبینی‪ :‬قەسیدەی «پایزی زەعیم» نووسینی‬ ‫و گەم���ەی ئاڵۆزی زمانەوانیی‪ .‬ش���اعیر هەر ئەو‬ ‫ئامراز و ڕەگەزانە ب���ەکار دەهێنێت کە مرۆڤێکی کاک تەلع���ەت تاهیر لە ڕۆژنام���ەی هەواڵ ژمارە‬ ‫سادە بەزمانی س���ادە دەریان دەبڕێت‪ .‬شاعیر لە ‪ ٣٨٠‬س���اڵی ‪ ٢٠١٠‬باڵو بۆتەوە‪ .‬بەاڵم بۆ ئاگاداری‬ ‫خاڵبەندیی���ەوە خوێنەر دەباتە نێ���و ئەو جیهانە خوێنەر‪ ،‬بۆ سەرجەم کۆپڵە و نموونە شیعرەکانی‬ ‫نێو ئەم نووسینە من پشتم بەو دەقە بەستووە کە‬ ‫سەرسوڕمانەکەی دەق‪.‬‬ ‫ش���ەش‪ :‬حاڵەت���ی ب���ەرز و نزمبوون���ەوەی کاک تەلعەت تاهیر خۆی بۆی ناردم و بەڕێنووسی‬ ‫وێناکردنی دۆخەکانی زەعیم حاڵەتێکی دراماتیکە خۆی باڵوم کردوونەتەوە‪.‬‬ ‫و ئاس���تەکانی ژی���ان زەعی���م بوونەت���ە پەیژەی‬ ‫ناسینەوەی شوناس‪.‬‬ ‫سەرچاوەکانی ئه‌م به‌شه‌‪:‬‬ ‫ئەم ئیشکردنە لەسەر واقیع و وێناکردنی بیچمی ‪-٥ The New Psychology of‬‬ ‫زەعیم بەو ئاستە لە تەکنیک و هونەر چانسی ئەوە ‪Leadership Identity, Influence, and‬‬ ‫‪Power‬‬ ‫دەدا بە دەق تا ل���ە دڵی خوێنەردا جێگای خۆی‬ ‫‪S. Alexander Haslam, Stephen D.‬‬ ‫بکاتەوە و لەپانتایی یادەوەریدا بۆ ماوەیەکی زۆر‬ ‫‪Reicher and Michael J. Platow page‬‬ ‫بمێنێتەوە‪ .‬دەقی «پایزی زەعیم « دەقێکی فرە‬ ‫‪http://books.google.ca/books‬‬ ‫ئاس���ت و فرە پەلوپۆیە و گەلێ خوێندنەوەی تر‬

‫بەردێک‪ ...‬دارێک‪ ...‬ڕووبارێک!‬ ‫هەڤپەیڤینێکی تەلەفزیۆنی لەگەڵ مایا ئەنجەڵو‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان شوانی‬ ‫به‌شی سێیه‌م ‪ -‬كۆتایی‬ ‫چارلی‪ :‬چییە ئ����ەم هاوڕێیەتیی����ە؟ چیی ئێوە‬ ‫هەردووکتان بە یەکەوە دەبەستێتەوە؟‬ ‫مایا‪ :‬ئۆپرا خۆمم بیردەخاتەوە‪.‬‬ ‫چارل����ی‪ :‬ب����ە ه����ۆی ڕووداوەکانی س����ەردەمی‬ ‫منداڵییەوە؟‬ ‫مای����ا‪ :‬بە هۆی ئ����ەو ڕووداوانەوە ک����ە پیایاندا‬ ‫تێپەڕی����وە و تێیپەڕان����دوون و چ����ی لەگەڵ خۆیدا‬ ‫هێن����اوە‪ .‬دەبینی����ت‪ ،‬کاتێ کەس����ێک ڕووبەڕووی‬ ‫توندوتیژی����ی دەبێتەوە‪ ،‬هێند برین����دار دەبێت کە‬ ‫ئەستەمە بگاتە ئەو ناسکیی و هەست و سۆزانەی‬ ‫کە لە ناخیدایە‪ .‬بەو هۆیەش����ەوە نەک هەر دەبیتە‬ ‫قوربانی بەڵکو دەبیتە قوربانی دروس����تکەر‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئۆپرا توانیوێتی خۆی لەوە بەدوور بگرێت‪ .‬منیش‬ ‫ئەوەم ال پەسەندە‪ ،‬چونکە خۆشم هەوڵم داوە جگە‬ ‫لەوەی کەسێکی ساڕێژبوو بم‪ ،‬ساڕێژکەریش بم‪.‬‬ ‫چارل����ی‪ :‬پێتوای����ە بە هۆی ئ����ەو تواناییەوە کە‬ ‫بە خەڵ����ک دەڵێ تۆ تەنیا نیت‪ ،‬ت����ۆش ئازارێکی‬ ‫هاوبەش����ت هەیە لەگەڵ من کە لە منداڵیدا بە هۆی‬ ‫توندوتیژی و دەستدرێژییەوە چەشتووتە‪...‬‬ ‫مای����ا‪ :‬بەڵێ‪ ،‬بەاڵم ئەو نایڵ����ێ‪ ،‬ئەو بەو جۆرە‬ ‫دەژی و ب����ەو ج����ۆرە هەڵس����وکەوت دەکات ک����ە‬ ‫س����اڕێژکەرە‪ ...‬منیش ش����انازی ب����ەوەوە ئەکەم؛‬ ‫شانازی بەو بااڵنسەوە کە هەیەتی‪.‬‬ ‫چارل����ی‪ :‬ڕەنگب����ێ ه����ەر ئ����ەوەش بووبێ کە‬ ‫کردوویەتی بە دەوڵەمەندترین ژنی دنیا‪.‬‬ ‫مای����ا‪( :‬پێکەنی����ن) نا‪ ،‬ب����اوەڕ ناک����ەم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەوڵەمەند لە خوودی خۆیدا بەڵێ‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬بەاڵم بە ش����ێوەیەک لە شێوەکان‪ ،‬ئەو‬ ‫هێزێکی ڕاکێش����انی سەرسوڕهێنەری هەیە بە هۆی‬ ‫ئ����ەو پەیوەندییەوە کە خەڵک هەیانە لەگەڵیدا؛ کە‬ ‫ئەو لە سەرەتاییترین هەس����تەکانیان تێدەگات –‬ ‫ترس و دڵەڕاوکێ و پەراوێزکەوتن‪.‬‬

‫مایا‪ :‬لەگەڵ ئەوەش����دا‪ ،‬خاوەنی ئاس����وودەیی و‬ ‫شادومانیی و پێکەنینی گەورە‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬لە ش����وێنێکدا ل����ە کتێبەکەتدا دەڵێیت‬ ‫«ژیری����ی ل����ە پێش هەم����وو ش����تێکەوە خوڵقا و‬ ‫تێگەیش����تن ل����ە ئەزەلەوە هەب����ووە» ئەمە مانای‬ ‫چییە؟‬ ‫مای����ا‪ :‬همم‪ ...‬ئێمە هەموومان زۆر دەزانین‪ .‬ئەو‬ ‫وتەی����ەش بیرمان دەهێنێت����ەوە کە ئێمە چەند زۆر‬ ‫دەزانین‪ .‬من تابلۆیەکم هەیە کە فیبی کێشاویەتی‪.‬‬ ‫نۆ ژنی ڕەشپێس����تن لەس����ەر کورس����ی سەفەری‬ ‫دانیشتوون‪ .‬ئەم تابلۆیە ژنەکانی سەردەمی دایکم‬ ‫و نەنکم بیردێنێت����ەوە‪ .‬کە لە دەزگای تەلەفزیۆنی‬ ‫فۆکس کارم دەکرد‪ ،‬وەک یەکەم ژنە ڕەشپێس����تی‬ ‫دەرهێنەر و نووس����ەر‪ ،‬هەرکاتێک گومانم هەبووایە‬ ‫ل����ەوەی کە چ����ی ڕاس����تە بیکەم‪ ،‬چیی ش����تێکی‬ ‫بنەمای����ی و ئەخالقییە‪ ،‬لەبەردەم ئ����ەو تابلۆیەدا‬ ‫دادەنیش����تم‪ ،‬هەت����ا ئێس����تاش ه����ەر وا دەکەم‪،‬‬ ‫دەمپرس����ی ئاخ����ۆ نەنکم بڵێ چی؟ ب����ەاڵم پێش‬ ‫ئەوەی بگەمە کۆتایی پرسیارەکە‪ ،‬گوێم لە دەنگی‬ ‫دەب����وو کە پێی دەوت����م‪ »:‬کچی خۆم بۆچی خۆت‬ ‫لە من باش����تر نازانی چیی ڕاستە؟» ڕاستییەکەش‬ ‫ئەوەیە کە هەموومان دەیزانین‪ ،‬ئەو وتەیەش ئەوە‬ ‫دەگەیەنێ����ت‪ ،‬ژیریی لە ئەزەل����ەوە هەبووە‪ ،‬ئێمە‬ ‫باش ڕاستییەکە دەزانین‪ ،‬بەاڵم درۆ لەگەڵ خۆمان‬ ‫دەکەی����ن لە پێن����او هاوگونجاندن و ئاس����وودەیی‬ ‫یان لەبەر دیپلۆماس����ییەت‪ .‬دەڵێین نەمانزانی چی‬ ‫بکەین‪ ،‬بەاڵم باش باش زانیومانە‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬تۆ هەروەها باس����ی ناکۆکی نێوان ژنان‬ ‫و پیاوان����ی ڕەشپێش����ت دەکەیت؟ چ����ۆن دەبێت‬ ‫ئ����ەم ناکۆکیی����ە هەبێت لە کاتێک����دا ئێوە گەلێک‬ ‫هاوبەشییتان هەیە؟‬ ‫مای����ا‪ :‬پێم وایە ئەو وتارە زیات����ر پەیوەندی بە‬ ‫ناکۆکییەکان����ی نێوان ژن و پیاو بە گش����تیی هەیە‬ ‫وەک لە ناکۆکییەکانی ژن و پیاوی ڕەشپێس����ت بە‬ ‫تایبەتی‪ .‬ب����ەاڵم ناتەباییەک هەیە لە نێوان ژنان و‬ ‫پیاوانی ڕەشپێستد‪،‬ا کە گەلێک بەسۆ و ترسناکە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی ئێمە پێکەوە لە ئەفەریقاوە هێنراوین‬

‫بۆ ئێرە‪ ،‬لەو کەشتییانەدا کە پێیان دەیانهێناین بۆ‬ ‫ئێرە‪ ،‬پشت و سکمان پێکەوە دەنووسان‪ ،‬لە میز و‬ ‫گووی یەکتر هەڵدەکێشراین‪ .‬پێکەوە هەڵدەستاین‬ ‫وپێک����ەوە پێش کازیوە دەچووینە س����ەر کار و تا‬ ‫خۆرئاوا بوون پێکەوە دەهاتینەوە‪ .‬ئێمە هەمیش����ە‬ ‫یەکسان بووین‪ .‬ئەو بااڵنسە تێکدەچێت ئەگەر ژن‬ ‫خۆی بە ئازاتر و بااڵدەس����تتر بزانێت و پیاوانیش‬ ‫هەست بکەن کە جێیان نابێتەوە لە ژیانی ژنەکاندا‪،‬‬ ‫هەموو ئەو قوربانییانەی داومانە بە هەدەر دەچێت‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬ڕەوشت‪ .‬نووس����یوتە کە گەیشتوونەتە‬ ‫ش����وێن و زەمانێک کە ڕەوشت بایەخی پێنادرێت‪.‬‬ ‫ڕەوشتبەرزی گاڵتەی پێدەکرێت و تەنانەت وشەی‬ ‫«ڕەوشت» باوی نەماوە‪.‬‬ ‫مایا‪ :‬بەڵێ‪ ،‬ئێستا وای لێهاتووە گەر بتەوێ گاڵتە‬

‫«‬

‫دەکاتەوە کە نێچیرێک لەو ناوەدایە‪.‬‬ ‫مایا‪ :‬ڕێک وایە! ڕەنگە خەراپەکار تەنانەت بیری‬ ‫الی ئەوە نەبووبێ پەالمار بدا‪ ،‬بەاڵم کە دەبیستێ‬ ‫کەسێک بێدەسەاڵتی و الوازیی خۆی ڕادەگەیەنێت‪،‬‬ ‫ناچار دەبێت پەالمار بدات‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬بەش����ێکی تر ل����ە کتێبەکەت وەک خۆی‬ ‫دەخوێنم����ەوە ک����ە دەڵێ‪ :‬گ����ەر وەک هونەر ژیان‬ ‫بکەین‪ ،‬دەبێت هەمیش����ە لێب����وردە بین‪ .‬من ناڵێم‬ ‫گەمژەیی قەب����وڵ بکە‪ ،‬ب����ەاڵم کەموکورتییەکانی‬ ‫خۆشت لەبیر بێت ‪.‬‬ ‫مایا‪ :‬لە ڕاس����تیدا قێزەونترین و ترس����ناکترین‬ ‫م����رۆڤ ئەو مرۆڤە لەخۆڕازییان����ەن کە پێیان وایە‬ ‫الش����ەیەکی کوژراو لە حەش����ارگەکانیاندا نییە یان‬ ‫حەش����ارگەیان هەر نییە‪ .‬ئەوانە زۆر درۆزنن‪ .‬پێم‬

‫وای لێ هاتووە گەر بتەوێ گاڵتە بە کەسێک بکەیت دەڵێیت «فاڵن کەس‬ ‫خاوەن مەبدەئە‪ ،‬یان فاڵن کچ پاکیزەیە‪ ،‬فاڵن کوڕ تەمەنی بیست ساڵە و هێشتا‬ ‫سێکسی نەکردووە»‬

‫بە کەس����ێک بکەیت دەڵێیت «فاڵن کەس خاوەن‬ ‫مەبدەئە‪ ،‬یان فاڵن کچ پاکیزەیە‪ ،‬فاڵن کوڕ تەمەنی‬ ‫بیس����ت ساڵە و هێشتا سێکسی نەکردووە‪ »!...‬لە‬ ‫پڕێکدا ئەم بابەتانە بوونەتە بابەتی قەشمەرییات‪،‬‬ ‫لە بری ئەوەی هیچ نەبێ بۆ س����اتێک ڕامانبگرن و‬ ‫جێی س����ەرنج بن‪ .‬کەچی هەر زوو هەست دەکەین‬ ‫کە ئەم کەسانە هیچ گرنگییەکیان نییە لە کۆمەڵگە‬ ‫و گفتوگۆکان����ی ئێم����ەدا و دەیانکەی����ن بە بابەتی‬ ‫نوکتەکانمان‪ .‬ئەمە ڕاست نییە!‬ ‫چارل����ی‪ :‬بۆڵەب����ۆڵ نەک هەر ناش����رینە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫مەترسیداریش����ە؛ پیاوخراپان ئاگادار دەکاتەوە کە‬ ‫قوربانییەک لە ناوچەکەدایە‪.‬‬ ‫مای����ا‪ :‬لەوانەی����ە پیاوخراپەکە هەقی بەس����ەر‬ ‫کەسەوە نەبێت و سەرقاڵی خواردنی لەفەیەک بێت‪.‬‬ ‫ئەمیش دەس����ت دەکات بە گلەوگازندە و بۆڵەبۆڵ‪،‬‬ ‫تا پیاوخراپەکە ناچار دەکات پەالماری بدات‪.‬‬ ‫چارل����ی‪ :‬بۆڵەب����ۆڵ نەک ه����ەر عەیب����ە بەڵکو‬ ‫مەترسیداریشە! خودی بۆڵەبۆڵەکە ڕاوکەر ئاگادار‬

‫وای����ە پێش ئەوەی حوکم بەس����ەر کەس����دا بدەیت‬ ‫پێویستە تەماشایەکی خۆشت بکەیت و ئەوەندەت‬ ‫غیرەت هەبێت قبوڵی ئەوە بکەیت کە دەیبینیت!‬ ‫چارل����ی‪ :‬ل����ە ب����ارەی گاڵتەوگەپ����ەوە دەڵێیت‬ ‫«پێویستە ددانی پێدا بنێین کە ئۆبیسیتی شایانی‬ ‫گاڵتەپێک����ردن نییە و قس����ەی بازاڕیی ش����ایانی‬ ‫پێکەنی����ن نییە و نابێ هان����دەر بین بۆ خوڵقاندنی‬ ‫دایک و باوکانی بێدەسەاڵت و ژێردەستەی مندااڵنی‬ ‫ب����ێ چاووڕوو‪ .‬بێڕێزیی و القرتێ تاکە ڕێگا نیین بۆ‬ ‫دەستپێکردنی گفتوگۆکانمان‪.‬‬ ‫مای����ا‪ :‬ئێمە هەمیش����ە ئەمە ل����ە تەلەفزیۆنەوە‬ ‫دەبینی����ن‪ .‬خەڵک خەریکە الیان ئاس����ایی بێت کە‬ ‫گفتوگ����ۆ و ڕا گۆڕینەوە لە نێ����وان ژن و پیاوێکدا‬ ‫یان لە نێوان دوو ژن یان دوو پیاودا تەنیا لە ڕێی‬ ‫القرتێ و سوکایەتی کردنەوە بێت‪ .‬لە ڕاستیدا ئێمە‬ ‫بەمە بچووک دەبینەوە‪.‬‬ ‫چارلی‪ :‬بێ ئاگا لەوەی کە ئەوجۆرە ڕەفتارانە لە‬ ‫متمانەبەخۆبوون و ڕێزی مرۆڤانە کەم دەکاتەوە‪.‬‬

‫چارلی‪ :‬پێم بڵێ ئێس����تا لە کوێی تەمەنتدایت؟‬ ‫دەت����ەوێ چی بکەیت لە ئێس����تادا؟ لە داهاتوودا؟‬ ‫چونکە هەموو شتێکت کردووە‪...‬‬ ‫مایا‪ :‬زۆر شتم تاقیکردوونەتەوە‪ ،‬لە هەندێکیان‬ ‫سەرکەوتوو بووم و لە هەندێکیشیان پێچەوانەکەی‪.‬‬ ‫چارل����ی‪ :‬ئ����ەوەی من بە دڵمە لە ت����ۆدا ئەوەیە‬ ‫ک����ە هەرچیت کردووە بە پ����ەرۆش و تامەزرۆییەوە‬ ‫کردووتە‪ ،‬هەر لە ڕۆژنامەنووس����یی و ش����اعیریی و‬ ‫نووسەری و نمایشکاری و دەرهێنەری و‪ ...‬هەموو‬ ‫ئەوانەی تر کە ئاماژەن بۆ بڕوابەخۆبوونێکی ناوازە‬ ‫بە خۆت و ئامادەیی بۆ شکستهێنان‪.‬‬ ‫مایا‪ :‬ڕەنگبێ ئەوە ترس����ناکتر بێ کە ڕیس����کی‬ ‫بەدەستهێنانی سەرکەوتن بکەیت‪.‬‬ ‫چارل����ی‪ :‬تێناگ����ەم‪ ...‬کەواتە ه����ۆی ئەوەی کە‬ ‫شکس����ت دەهێنن یان ه����ەوڵ ن����ادەن ئەوەیە کە‬ ‫سەرکەوتنیان ناوێت‪.‬‬ ‫مای����ا‪ :‬بەڵێ‪ ،‬زۆر کەس نایانەوێت س����ەرکەوتوو‬ ‫بن‪ .‬چونکە کە سەرکەوتوو بوویت‪ ،‬ئیدی لەبەردەم‬ ‫خودا و خەڵکیدا بەرپرس����یاریت‪ .‬ئەو کاتە دەبێت‬ ‫یان لە پەیمانەکان����ت هەڵبێیت یان بەرگرییان لێ‬ ‫بکەی����ت‪ .‬چارلی‪ ،‬من لە مێ����ژە قاییل بووم‪ .‬قاییل‬ ‫بووم بەوەی کە دەم����رم‪ .‬ئیدی کە من بتوانم دان‬ ‫بەوەدا بنێم کە دەمرم‪ ،‬ئیتر بۆچی نەتوانم شتێک‬ ‫کە لەوە کەمترە‪ ،‬بکەم؟‬ ‫سەرچاوەی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬ ‫‪Charlie Rose Show‬‬ ‫‪Interview 1993‬‬ ‫‪www.pbs.org‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/٤‬‬

‫‪5‬‬

‫««‬

‫یادی یەکساڵەی مەرگی شێرکۆ بێکەس‬

‫ڕەخنەی فێمینیستی‬

‫وێنای ژن له نێوان پاکیزەیی و سۆزانیبووندا‬ ‫هۆزان مه‌حموود‬ ‫تێڕوانینێك یاخود باوەڕێك هەیە كە گوایە‬ ‫ئەدەب‌و هونەر بەگشتی گێڕانەوە‌و رەنگدانەوەی‬ ‫سەردەمی خۆیانن‪ .‬ئەمە دەمانخاتە بەردەم ئەو‬ ‫هەڵبژاردنەی كە لەناو تێكست‌و كارە هونەرییەكاندا‬ ‫بەدوای ئایدیاڵە كۆمەاڵیەتی‌و مێژویی‌و سیاسیەكانی‬ ‫سەردەمدا بگەڕێین‪ .‬شیكاری بكەین‌و بیخەینە‬ ‫ژێر زەڕەبینی رەخنەوە‪ .‬لەناویاندا «رەخنەی‬ ‫ئەدەبی فێمینیستی»‌و سەیری رۆڵە بەكڵێشەكراو‬ ‫خوازراوەكانی جێندەر بكەین لەزەمەن‌و شوێنی‬ ‫ج��ی��اوازدا‪ .‬لەهەمانكاتدا لەرێگەی ئ��ەدەب��ەوە‬ ‫دەتوانین بیرۆكەیەكمان دەستبكەوێت لەسەر‬ ‫پەیوەندی‌و رۆڵ��ە جێندەرییەكان لەكۆنەوە تا‬ ‫ئێستا‪ .‬بۆ نمونە ئاستی گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫تێڕوانینی كۆمەڵگا تێبگەین بۆ رۆڵ‌و پێگەی ژن‪،‬‬ ‫وەچۆن ئەدەب لەزەمەنێكدا دەكرێتە بوارێك بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانەوەی ئەم رۆاڵنە‪.‬‬ ‫گەر ئاوڕێكی خێرا لەوێنای ژن بدەینەوە لەئەدەبی‬ ‫سەردەمی رێنیسانسەوە تا ئێستا‪ ،‬دەبینین رۆڵی‬ ‫ژن لەبونەوەرێكی پاكیزە‪ ،‬ژێردەستە‌و ملكەچەوە‬ ‫گۆڕدراوە بۆ ژنێكی تر‪ .‬ژنێك كە دەتوانێت پاكیزە‬ ‫نەبێت‌و پابەند نەبێت بەرۆڵە خوازراوەكان كە‬ ‫كۆمەڵگا بۆی دیاری دەكات‪ ،‬ژنێك كە دەتوانێت‬ ‫خۆی بنوسێتەوە‌و رۆمان‪ ،‬شیعر‪ ،‬هونەر‌و موزیك‬ ‫بەرەەم بخێنی‌و لەزۆربەری بوارە گشتی یەكاندا‬ ‫ببنینرێ‌و ببیسترێ‪ .‬وێنای ژن وەك��و پاكیزە‬ ‫یان لەشفرۆش پانتاییەكی گ��ەورەی لەئەدەب‌و‬ ‫هونەردا داگیركردبو‪ .‬لەكۆمەڵگای رێنیسانسدا‬ ‫پاكیزەیی ‪ Chastity‬سیفەتێك ب��و كە‬ ‫ێ ستایش دەكرا‪ .‬پاكیزەیی‬ ‫زۆربەی كات ژنی پ ‌‬ ‫وەكو دیاریەكی مەزن كە ژن لەماڵی باوكیەوە‬ ‫دەیبات بۆ ماڵی هاوسەرەكەی‪ .‬لێكۆڵەرەكان‬ ‫لەرێگەی شیكاری نزیك لەدەقەكانی ویلیام‬ ‫شەكسپیر بۆیان دەركەوتوە كە هەندێك لەخانمە‬ ‫پرۆتاگۆنیستەكانی دەقەكانی‪ ،‬نیشاندەری گرنگی‬ ‫پاكیزەبونی ژن بون‪ .‬هۆكاری ئەمەش دەگەڕێننەوە‬ ‫بۆئەوەی‪ ،‬كە ئەمە رەنگدانەوەی رۆڵە جێندەرییە‬ ‫خوازراوەكانی ئەو سەردەمە بوە‪ ،‬كە شەكسپیر‬ ‫تیا ژی��اوە‪ .‬ئەم گرنگیدانە بەپاكیزەیی جۆرێك‬ ‫لەحەزی “ماسكولین‪/‬پیاوگەرایی” الی پاڵەوانی‬

‫دەقەكانی بەرجەستە دەكرد‪ .‬بەاڵم ئەو ژنانەی كە‬ ‫لەم وێناكردنەدا جێگایان نەدەبۆوە بە“ژنی كەتو”‬ ‫یان “ ساقیت ‪ ”Fallen women-‬ناوزەد‬ ‫دەكران‪..‬‬ ‫بەدیوێكی ت��ردا لە نیگارەكانی سەردەمی‬ ‫رەنەیسانسدا كە درێ��ژك��راوەی ئەنتیكە بوە‪،‬‬ ‫وێ��ن��ای ژن وەك پ��اك��ی��زە‪ ،‬ج��وان وە ملكەچ‬ ‫بەرهەم هێنراوەتەوە‪ .‬بۆ نمونە جەستەی روتی‬ ‫ژن‪ ،‬گەنج‪ ،‬جوان‌و پاكیزە لەكاری نیگاركێشانی‬ ‫ئەو سەردەمەدا بەرجەستە ك��راوە‪ .‬وێنەی ژنە‬ ‫ك��ۆرت��ی��س��ان��ەك��ان��ی��ش‪ “”Courtesan‬ك��ە لە‬ ‫سەردەمی چاخەكانی ناوەڕاست لەدیوەخانی‬ ‫خ��ان��ەدان��ەك��ان‌و مەلیكەكاندا خزمەتكاربون‬ ‫شوێنای خۆی داگیردەكات لەهونەرو ئەدەبیاتی‬ ‫رێنیسانسدا‪ .‬كۆرتیسانەكان بەو ژنانە دەوترێ كە‬ ‫هاودەمیی پیاوە دەسەاڵتدارەكانیان دەكرد‪ .‬ئەمانە‬ ‫دەبوایە گەنج‪ ،‬جوان‌و خاوەنی زانیاری بونایە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی هاودەمێكی باش بن بۆ خانەدانەكان‪.‬‬ ‫هەڵبەت ئەمانە پەیوەندی سێكسوالیشیان لەگەڵ‬ ‫پیاوە خانەدانەكاندا هەبو‪ .‬دوات��ر لەسەدەی‬ ‫ه��ەژدەوە وەكو لەشفرۆش ناودەبران‪ .‬هەروەها‬ ‫لەم كۆنتێكستەدا جەستەی ژن روبەرێك بوە‬ ‫بۆ دەربڕین‪ ،‬چەوسانەوە‪ ،‬سیێكسوالیزەكردن‌و‬ ‫بەكااڵكردن‪ .‬سەرەڕای ئازادبونی ژن لەزۆر روەوە‬ ‫ل��ەس��ەدەی ه��ەژدە ب���ەدواوە‪ ،‬ب��ەاڵم وێناكردنی‬ ‫جەستە ژن‌و فێتیشایزكردن‌و بەشمەكخۆركردنی‬ ‫ژن‌و بەكااڵكردنی سیمایەكی زەمەنی ڤیكتۆریاكان‬ ‫بو لەبەریتانیا‪ .‬وێناكردنی ژن وەك پاكیزە یان‬ ‫پۆرترێتی خاتوو لیلس‬ ‫لەشفرۆش ب��ەردەوام لەكات‌و شوێنی جیاوازدا‬ ‫كاری ‪Dante Gabriel Rossetti‬‬ ‫بەرهەم هێنراوەتەوە‪.‬‬ ‫لەسەردەمی مەلیكە ڤیكتۆریادا لەسەدەی‬ ‫ن���ۆزدەدا لەبەریتانیا مەسەلەی پاكیزەبون مۆراڵی ژن بوە‪ .‬ئەم هەمو گرنگی دانە بەقژ لەو ‪ ”Woman‬سەیردەكرێ‪.‬‬ ‫هەرچەند هەندێك لە فێمینیستەكان لەو‬ ‫گرنگی زۆری هەبوە‪ .‬بۆ نمونە پۆشینی جل‌و سەردەمەدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە جل‌و بەرگی‬ ‫ش��ێ��وازی ق��ژ داه��ێ��ن��ان‌و نمایشكردنی جێگای ژنان زۆر داپۆشراو بوە‪ ،‬لەڕاستیدا تەنها شوێنێكی ب��اوەڕەدان كە پەخش كردنەوەی قژ‌و الدان لەو‬ ‫ك��ۆدە مۆرالیانەی زەمەنی مەلیكە ڤیكتۆریا‬ ‫مشت‌ومڕ‌و دیاریكردنی مۆڕالی‌و بێ مۆراڵی ژن ژن كە بەدەرەوە بوە دەم‌وچاو قژی بوە‪.‬‬ ‫«ژنی ساقت» یان ژنێك ل��ەدەرەوەی مۆراڵ جۆرێك بوە لەهەڵگەڕانەوە لەنۆرمە باوەكان‪.‬‬ ‫بوە لەو س��ەردەم��ەدا‪ .‬لێكۆڵەرەكان باس لەو‬ ‫بەرجەستەییەی پرچی ژن دەكەن لەرۆمانەكانی لەتابلۆكانی “ دانتێ گابرییەل رۆسێتی‪ Dante -‬گەرچی لەوكاتەدا ئەم ژنانە وەكو ژنی كەوتو‪/‬‬ ‫سەردەمی ڤیكتۆریادا‪ .‬بۆ نمونە باس لەوە دەكەن ‪ ”Gabriel Rossetti‬دا رەنگی داوەتەوە‪ .‬ساقیت‪ ،‬یاخود كەم مامەڵەیان لەگەڵ دەكرا‪.‬‬ ‫كە تەنانەت ش��ێ��وازی قژبەستن «بەشێوەی بۆ نمونە پۆرترێتی خاتو لیلس “ ‪ Lady‬ئەم ژنانە قوربانی سەردەمی خۆیان بون‪ ،‬بەو‬ ‫تۆپەڵ» نمونەی پاكیزەیی‌و پابەندبون بوە ‪ ”1866-Lilith‬كە خانمێكە قژێكی پڕ‌و زۆری هۆیەی دەكەوتنە دەرەوەی ب��واری كاركردن‌و‬ ‫بەكۆدی مۆراڵەوە‪ .‬لەكاتێكدا بەردانەوەی قژ‌و پێوەیە‌و خەریكی شانەكردنێتی‌و شان‌و ملی روتە‪ .‬خوێندن‌و ژیانێكی نۆرمال‪ .‬هەندێك جاردەكەوتنە‬ ‫پەخشكردنی بەسەر شان‌و ملدا نیشاندەری بێ ئەمە وەكو وێناكردنی ژنی ساقیت “‪ Fallen‬ب��ەر بێ وی��ژدان��ی زۆری كۆمەاڵیەتی‪ ،‬وەك لە‬

‫رۆمانی “ نەێنی یەكانی خاتو ئاودلی‪Lady -‬‬ ‫‪ ”1862 - Audley›s Secret‬رۆمان نوسی‬ ‫بەریتانی خاتو “م��اری ب��رادۆن” دەردەك���ەوێ‪.‬‬ ‫هەندێك لە خانمە نوسەرەكانی بەریتانیا وەكو‬ ‫خاتو “ئێلیزابێت گاسكێڵ ‪Elizabeth‬‬ ‫‪ ”1865– 1810-Gaskell‬و” ماری برادۆن‬ ‫“ ‪ ”1915– 1835 Mary Braddon‬لە‬ ‫رۆمانەكانیاندا ب��اس ل��ەو ب��ارودۆخ��ە دژوارەی‬ ‫ژنان دەكەن لەزەمەنی مەلیكە ڤیكتۆریادا‪ .‬وە‬ ‫لەرۆمانەكانیاندا دەرخەری ئەو تێڕوانینە هەڵەیەن‬ ‫كە چی وا دەكات هەندێك هەڵسوكەوتی ژنان‬ ‫مۆرالی بێت‌و هەندێكی تر بیانخاتە دەرەوەی‬ ‫مۆراڵەوە‪ .‬نمونەی «‪Fallen woman-‬‬ ‫ژنی ساقیت» لەهەندێك لە رۆمانەكانی خاتو‬ ‫“ئیلیزابێتدا “ رەنگ دەدات��ەوە‪ .‬بەهەمان شێوە‬ ‫لەرۆمانەكانی خاتو ماری برادۆنیشدا چیرۆكی‬ ‫پرۆتاگۆنیستەكان “پ��اڵ��ەوان��ی چیرۆكەكان”‬ ‫بەپێچەوانەی ژنی ئایدیاڵە لەكۆمەڵگای ئەوە‬ ‫سەردەمەدا كە جیاوازی جێندەری‌و چین‪/‬كالس‬ ‫سیمای سەرەكی بو‪.‬‬ ‫لەمەوە ئەوەمان بۆ دەردەك���ەوێ كە دەق‪/‬‬ ‫تێكست گەر نوسەرەكەی ژن یان پیاو بێت‪،‬‬ ‫لەهەر زەم��ەن‌و شوێنێكدا بێت دەرخ��ەری ئەو‬ ‫ساتەوەختەیە كە تێدا ژیاوە‪ .‬بەهەمو كێشە‌و ئازار‌و‬ ‫گرێ كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی یەكانەوە لێكۆڵەر‪،‬‬ ‫خوێنەر وە رەخنەگر دەتوانێت تێگەیشتنی خۆی‬ ‫گەاڵلە بكات لەسەری‪ .‬ئ��ەوەی ب��ەردەوام بۆتە‬ ‫خولیای لێكۆڵەرە فێمینیستەكان‪ ،‬وە جێگای‬ ‫رەخنەیانە لەمامەڵەكردن لەگەڵ دەق‪ ،‬رادەی‬ ‫بەرهەمهێنانەوەی بەها‌و نۆرم گەلێكە كە دژە ژنە‬ ‫لەسەردەمی خۆیدا‌و لەتێكست‌و كارە هونەریەكاندا‬ ‫رەنگدانەوەی خۆی بەجێدەهێڵێت‪.‬‬ ‫سەرچاوەکانی ئه‌م باسه‌‪:‬‬

‫‪Kelso, Ruth. Doctrine for the Lady of the‬‬ ‫‪Renaissance. Urbana: University of Illinois‬‬ ‫‪Press, 1956‬‬ ‫‪Rossetti, Dante Gabriel, Lady Lilith, Access‬‬ ‫‪date 30/08/2014 http://www.rossettiarchive.‬‬ ‫‪org/docs/s205.rap.html‬‬ ‫‪Auerbach, Nina, ‘The Rise of the Fallen‬‬ ‫‪Woman’, in Nineteenth Century Fiction, 35 “1”,‬‬ ‫‪“1980” Access date 10th May 2012‬‬ ‫‪Braddon, Mary Elizabeth, Lady Audley’s‬‬ ‫”‪Secret “London: Atlantic Books, 2009‬‬ ‫‪Gaskell, Elizabeth, Ruth “Oxford: Oxford‬‬ ‫”‪University Press, 2011‬‬

‫تارماییەکانی عەشق و مەرگ‬ ‫له‌ باره‌ی ئیریک ئیمانۆئێل ئیشمیتەوه‌‬

‫بەیان عەزیزی‬ ‫گەورەترین رووداوی ژیانی هاوبەش هەر ئەوەیە‬ ‫کە ژنومێردەکان پێکەوە بمێننەوە و پێکەوە‬ ‫بژین‪ .‬واتە لە دوای تێپەڕینی سااڵنێکی زۆر هێشتا‬ ‫لەگەڵ یەکتردا بژین‪ .‬هیچ لەمە زەحمەتتر نییە‪.‬‬ ‫ئەمرۆکە لە رۆژئاوا وادەزان��ن کە بەختەوەری و‬ ‫گەرمای ژیان واتە ئەوەی کە مرۆڤەکان چ ژن چ‬ ‫پیاو بەردەوام عەشقی جیاوازیان هەبێت بەاڵم بە‬ ‫باوەڕی من گەرما و رێز و بەختەوەری تایبەتە‬ ‫بەو کەسانەی کە لە دوای تێپەڕینی سااڵنێکی‬ ‫زۆر هێشتا ژیانی هاوبەشیان راوەستاو بێت و‬ ‫هێشتا پێکەوەبن‪ .‬ئەمە زۆر زۆر دژوارە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫کە هەستەکان لەناو نەچن و نەبن بە نەفرەت و‬ ‫توندوتیژی‪ .‬من دەمویست ئەم بارودۆخە پیشان‬ ‫بدەم‪ .‬ئەوەی کە ژنومیردەکان چۆن عەشقەکەیان‬ ‫دەرمان بکەن و نەهێڵن کە عەشقەکەیان بەفیرۆ‬ ‫بچێت‪ .‬بەرای من دژوارترین‪ ،‬پڕهاتوهاوارترین و‬ ‫پڕمەترسیترین سەفەری ژیان‪ ،‬ژیانی هاوبەشی‬ ‫ژنومێردایەتییە‪.‬‬ ‫ئەمە قسەکانی ئیریک ئیمانۆئێل ئیشمیتە‪.‬‬ ‫نووسەر‪ ،‬شانۆنووس و فەیله‌سووفی فەرەنسییە‬ ‫ک��ە س��اڵ��ی‪ ١٩٦٠‬ل��ە دای��ک ب��ووە و دۆک��ت��ۆرای‬ ‫فەلسەفەی هەیە‪ .‬سەعید کەمالی دێهقان لە‬ ‫پاریس چەندین کاتژمێری لەگەڵ ئەم نووسەرە‬ ‫بەسەر برد و وتووێژێکی سەرنجڕاکێشی لە گەڵ‬ ‫ئێشمیتدا لە رۆژنامەی (کارگزاران‪١٤‬مرداد‪)١٣٨٧‬‬ ‫دا چاپ کرد‪ .‬ئەم نووسەرە ئاگاداری بەشێکی زۆر‬

‫لەو شانو و وەرگیڕانانەیە کە لەمالوالی جیهاندا‬ ‫لە بەرهەمەکانی ک��راوە‪ .‬شارەزاییەکی باشی‬ ‫سەبارەت بە زمان و فەرهەنگی فارسی هەیە و‬ ‫موتاالی زۆری لەسەر عێرفانی رۆژهەاڵت کردووە‪.‬‬ ‫لە وتووێژەکەیدا باس لەوە دەکات‪:‬‬ ‫لەزۆربەی شانۆنامەکانی مندا پرسیارگەلێکی‬ ‫گ��رن��گ دەپ��رس��رێ��ن ک��ە ه��ی��چ واڵم��ێ��ک��ی��ان بۆ‬ ‫نادۆزرێتەوە‪ .‬بابەتەکانی من لە بارودۆخی مرۆڤ‪،‬‬ ‫پێوەندیە هەستیارەکان‪ ،‬جنسیەت‪ ،‬عێرفان‪ ،‬خوا‪،‬‬ ‫گومان‪ ،‬نەبوونی ئیمان و حوکمکردن لەسەر رۆحی‬ ‫مرۆڤەکان و‪ ...‬دەدوێن و لەم شانۆیانەدا دنیایەک‬ ‫پرسیار دێتە ئاراوە کە هیچ واڵمیکیان بۆ نییە‪.‬‬ ‫ئێریک زۆرب����ەی ک��ات��ەک��ان ک��ە ل��ە شوێنە‬ ‫جیاوازەکانی دنیادا دەڕوات بۆ سەیری ئیجرا‬ ‫و بەرێوەچوونی شانۆنامەکانی‪ ،‬قاتی نیلی یان‬ ‫رەش لەبەر دەکات‪ .‬لە زۆربەی رەسمەکانیشیدا‬ ‫دەمبەپێکەنینە پێچەوانەی زۆرێک لە نووسەران‬ ‫کە تاڵن! بەرهەمەکانی بە ‪ ٤٣‬زمان تەرجەمە‬ ‫ک��راوە و لە ‪ ٥٠‬واڵت��دا شانۆکانی خراوەتە بەر‬ ‫نیگای بینەرەکانی شانۆ‪ .‬خەاڵتە نەتەوەیی و‬ ‫نێودەوڵەتیەکانی زۆرن و الیەنگرانی لە ژمارە‬ ‫ب��ەدەرن‪ .‬ستایلی نووسینی ئێریک ئیمانوئیل‬ ‫ئیشمیت تایبەتە‪ ،‬بە زمانێکی سادە دەنووسێت‬ ‫و رستەکان کورتن و کەمترین شوبهاندنی شتەکان‬ ‫و کەسایەتیەکان بەکاردەبات‪ .‬زۆربەی کتێبەکانی‬ ‫لە ‪ ٨٠‬یان‪ ٩٠‬الپەرە زیاتر نابێت‪ .‬هەر بابەتێک کە‬ ‫دەنووسێت تا قواڵیی دڵ و زەینی خوێنەرەکەی‬ ‫کاریگەر دەبێت و تا چەند رۆژ لەگەڵیان دەژیت‪.‬‬ ‫بەرهەمەکانی ئیشمیت وەب��ی��ر هێنانەوەن‪،‬‬

‫بیرهێنانەوەی ژیانێک کە زۆربەمان فەرامۆشمان‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫وردەجەنایەتەکانی ژنومێردایەتی‪ ،‬میوانخانەی‬ ‫دوو دنیا‪ ،‬گوڵەکانی مەعریفە‪ ،‬ئیبراهیم ئاغا و‬ ‫گوڵەکانی قورئان‪ ،‬ئوسکار و خانمی پەمەیی‪،‬‬ ‫ئولیس لە بەغدادەوە‪ ،‬خانمێک لە ئاوێنەدا‪ ،‬بیر‬ ‫لەوە بکەوە کە بێتهۆڤێن مردووە لە حاڵێکدا کە‬ ‫زۆر گەمژە هێشتا زیندوون و عەشق لەرزە و‪...‬‬ ‫ژمارێک لە بەرهەمەکانیەتی‪.‬‬ ‫ئەو شەوەی لیزا ژیلی کوشت‬ ‫لیزا ئەو ژنە جوانەیە کە دەستی ژیلی گرتووە‬ ‫و لە نەخۆشخانەوە دێنەوە بۆ م��اڵ��ەوە‪ .‬ژیل‬ ‫نووسەرێکی بەناوبانگە و زیاتر رۆمانی پۆلیسی‬ ‫و جینائی دەنووسێت کە لە دوای رووداوێکی‬ ‫سەیر و نادیار لە پلیکانە یان قادرمەکانەوە‬ ‫کەوتۆتە خوارەوە‪ ١٥ ،‬رۆژی تەواو لە نەخۆشخانە‬ ‫بووە و بە تەواوەتی زاکیرەی لەدەست داوە و‬ ‫راب��ردووی وەبیر نایەتەوە‪ .‬لە یادی نەماوە کێ‬ ‫بووە‪ ،‬چ ژیانێکی بووە و تەنانەت نازانێ ئەم‬ ‫ژنە هاوسەریەتی یان نا و هیچیتر‪ .‬لیزا لەوپەڕی‬ ‫میهرەبانیدا پێ دەڵ��ێ‪ :‬ئەمشەو گەرایتەوە بۆ‬ ‫ماڵەوە‪ .‬وەک جاران ژیان دەست پێدەکەیتەوە‪.‬‬ ‫ئەمە یەکەمین رستەکانە کە لە سەرەتای‬ ‫هاتنەوە بۆ ماڵەوە دەوترێت‪ .‬لیزا دەست دەکات‬ ‫بە گێڕانەوەی رابردووە‪ .‬هەر جارەو بە نیشانەیەک‬ ‫بە شتێک بە وتەیەک‪ .‬ژیل بەاڵم‪ ،‬هەر باسی ئەوە‬ ‫دەک��ات کە بە داخ��ەوە ئەمانەی بیر نایەتەوە‪.‬‬ ‫هەوڵ دەدات کەسایەتی خۆی بیر بێتەوە بەاڵم‬

‫سوودی نییە و تەنانەت تووشی گومان دەبێت‬ ‫کە ئایا ئەم ژنە راست دەکات؟ ئایا بە راستی‬ ‫ئەو شتانەی باسی دەکات حەقیقەتە یان لیزا‬ ‫دەیهەوێت وێنەیەکیتر لە ژیانی خۆیان پیشان‬ ‫بدات؟ فەزایەکی قورس و ناخۆشە‪ .‬لیزا وێنەکێشە‬ ‫و زیاتر بۆ دڵی خۆی تابلۆ دەکێشیت و هەندێجار‬ ‫دەیانفرۆشیت‪ ١٥ .‬ساڵ لەوەپیش ئەم دوو کەسە‬ ‫لە میوانیەکدا پێکەوە ئاشنابوون و عاشقی یەک‬ ‫بوون و پاشان زەماوەندیان کردووە بەڵآم ژیانی‬ ‫هاوبەش زۆر جار تووشی قەیران بووە‪.‬‬ ‫چیرۆکی ژیل و لیزا لە ناو دیالۆگەکاندا ئارام‬ ‫ئارام دەرواتە پێشەوە و توێژەکان لەسەر ژیان‬ ‫الدەچێت و پێوەندیی نێوان ئەم دوو کەسە زیاتر‬ ‫ئاشکرا دەبێت‪ .‬ژیل چەندین جار پرسیار لەوە‬ ‫دەکات کە چۆن تووشی ئەو رووداوە بووە؟ لیزا‬ ‫دەڵێت‪ :‬کاتێ لە پلیکانەکان دەهاتیتە خوارەوە‬ ‫لەناکاو گەڕایتەوە و ئ��اوڕت دای��ەوە‪ ،‬بااڵنست‬ ‫تێکچوو‪ ،‬سەرت درا لەم دارە و کەوتیتە خوارەوە‪.‬‬ ‫هەر ئ��ەوەن��دە‪ .‬دی��ارە کە ژیل دیسان پرسیار‬ ‫دەکات و باوەڕی نەکردووە‪ .‬بە بەرەوپێشچوونی‬ ‫دیالۆگەکان دەردەکەوێت کە راستیەکان شتێکی‬ ‫دیکەن‪ .‬پەیکەرەیەکی قورس دراوە لە سەری ژیل‬ ‫و پاشان لە قادرمەکان خراوەتە خوارەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫کێ ئەم ک��ارەی ک��ردووە؟ کێ ویستویەتی ژیل‬ ‫بکوژێت؟ لەبەر چی؟‬ ‫لە هەموو ئ��ەم س��ااڵن��ەدا کە ژی��ل خەریکی‬ ‫نووسینی رۆمانەکانی ب��ووە و لیزا سەرقاڵی‬ ‫وێنەکێشان بەرەبەرە لە یەکتر دوور کەوتوونەوە‬ ‫و عاشقی وێنەی رابردووی یەکترن تا راستیەکانی‬

‫ئێستا‪ .‬چیرۆک دەگ��ات��ە شوێنی هەستیار و‬ ‫دەردەکەوێت کە ئەمە لیزا بووە کە ئەو جەنایەتەی‬ ‫ک��ردووە و ویستویەتی ژیل بکوژێت و خێراش‬ ‫پەشیمان بۆتەوە و بردویەتی بۆ نەخۆشخانە‪ .‬لیزا‬ ‫سااڵنێکی زۆر لە ناو ژیان و نووسینەکانی ژیلدا‬ ‫خۆی نابینیتەوە و هەست دەکات کە ژنەکانیتر‬ ‫و رووداوەک��ان��ی��ت��ر جێگەی ئ��ەوی��ان گ��رت��ووە‪.‬‬ ‫لەسەناسەری کتێبەکەدا دیالۆگەکان زیاتر و زیاتر‬ ‫پێوەندی پساوی ئەودووکەسە و دژواریەکانی‬ ‫ژیانیان پیشان دەدات‪ .‬لە کۆتایی الپەرەکاندا‬ ‫عەشقێکی بزر بوو دیسان سەرهەڵدەداتەوە‪.‬‬ ‫ئەوان بە سەرەتای ژیانی هاوبەش و بە سەرەتای‬ ‫ئاشنابوونیانەوە دەرۆنەوە و ئەو هەستانە لەواندا‬ ‫زیندوو دەبێتەوە‪ .‬لەکۆتاییدا دەبینین کە ژیل‪،‬‬ ‫لیزای بەخشیوە‪ ،‬لیزا دیسان عاشق دەبێتەوە و‬ ‫ئەوان وەک یەکەم جار کە هێشتا زەماوەندیان‬ ‫نەکردبوو‪ ،‬پێکەوە قسە دەکەن و سەر لە نوێ‬ ‫دەست دەکەنەوە بە ژیان‪.‬‬ ‫خوێنەر کە دەست دەکات بە خوێندنەوەی ئەم‬ ‫بەرهەمە تاکۆتایی لەناو داوی بەسەرهاتەکەدا‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬دەی��ان پرسیاری بۆ ساز دەبێت‬ ‫و هەڵبەت هەر بەوجۆرەی کە ئیشمیت خۆی‬ ‫لەسەرەتاوە باس کرا‪ ،‬هیج کام لە پرسیارەکان‬ ‫وه‌اڵم نادرێتەوە‪ .‬خوێنەر خۆی دەبێ دادوەر بێت‬ ‫و حەقیقەت لەنێوان کەسایەتیەکاندا دابەش بکات‪.‬‬ ‫ئایا عەشق هەمان بوونەوەرە کە ژیان دەبەخشێت‬ ‫یان خۆمان لە رۆژ و شەوەکاندا دەیکوژین و‬ ‫تەرمەکەی لەگەل خۆماندا هەڵدەگرین؟‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/٤‬‬

‫‪6‬‬

‫««‬

‫یادی یەکساڵەی مەرگی شێرکۆ بێکەس‬

‫ئەنــــفال؛ خەیاڵێک لەناو واقیع‬ ‫واقیعێک لەناو ئەدەبى کوردى‬

‫کاروان محەمەد فەتاح‬ ‫‹‹دەتوانین بە یەک ملیۆن ڕێگاى جیاواز‪ ،‬تاکە‬ ‫ڕووداوێک بگێڕینەوە‪‹ ››.‬جەیمس جۆیس›‬ ‫بۆ ئەم بابەتە ناچارم بیر لە پێوەندیى نێوان واقیع‬ ‫و خەیاڵ بکەمەوە‪ ،‬بەوەى ئەم دوو چەمکە کاتێک‬ ‫کارلێک لەگەڵ یەک دەکەن‪ ،‬کاریگەریى کامیان لەوەى‬ ‫تریان زۆرت��رە؟ پاشان مێژووى کامەیان کۆنترە؟‬ ‫ئەگەر زانیمان پێش واقیع خەیاڵ هەیە‪ ،‬ئەوە زۆر‬ ‫ئاسانە تێبگەین‪ ،‬کە تاوانى ئەنفال پێش ئەوەى واقیع‬ ‫بێت و بە کردار بنوێنرێت‪ ،‬لە خەیاڵدانى ڕژێمێکدا‬ ‫دروست بووە‪ .‬بە مانایەکى تر خەیاڵ پێشمەرجە بۆ‬ ‫لەدایکبوونى واقیع‪ .‬بوون بۆ خۆى منداڵى شەرعیى‬ ‫خەیاڵە‪ .‬بە وردبوونەوە لە چیرۆکە ئایینییەکانیش‬ ‫ئەوە دەسەلمێت‪ ،‬کە خەیاڵ پێش واقیع کەوتووە‪.‬‬ ‫نامەوێ لە کۆنتێکستى تاوانى ئەنفال و هۆکارەکانى‬ ‫دروستبوونى بکۆڵمەوە‪ ،‬بەڵکو دەم��ەوێ لەبارەى‬ ‫ئەو کاریگەرییەى‪ ،‬کە لەسەر بەرهەمى نووسەران و‬ ‫ئەدیبانى ئێمە جێى هێشتووە‪ ،‬بنووسم‪.‬‬ ‫كورد لەپاڵ جوولەکەدا يەکێک لەو میللەتانەیە‪ ،‬کە‬ ‫مێژوویەکى ماندوو و پڕ لە تراژیدییان هەیە‪ .‬ئەگەر‬ ‫پێویستیى داهێنان دروست بکات‪ ،‬ئەوا تراژیدیا دایکى‬ ‫ئەو پێویستییەیە بۆ داهێنان‪ .‬ڕاستتر بڵێم تراژیدیا‪ ،‬چ‬ ‫خودى‪ ،‬چ کۆیى‪ ،‬هەمیشە بنەڕەتێکە بۆ داهێنان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتى داهێنانى هونەرى و ئەدەبى‪ .‬لێرەدا ڕۆڵى خەیاڵ‬ ‫وەک چەمکێکى کاریگەر دەردەکەوێ و لەگەڵ داهێناندا‬ ‫پێوەندییەکى توند دروست دەکات‪ ،‬بەوەى خەیاڵ دوو‬ ‫ئەرکى گەورەى هەیە‪ ،‬هەم واقیع دەخوڵقێنێت و هەم‬ ‫واتایش بەو واقیعە دەبەخشێ‪ ،‬کە خوڵقاندوویەتى‪،‬‬ ‫داهێنانیش هەر ئەم دوو ڕۆڵە دەبینێت‪ .‬مێژوو وەک‬ ‫واقیعێک بەهەموو ڕەهەندەکانییەوە کەرەستەیەکى‬ ‫گرنگە لە دەستى ئ��ەدەب و هونەردا و ئاڕاستەى‬ ‫نوێ لە ب��ەردەم نووسەر و هونەرمەند دەکاتەوە‪.‬‬ ‫هۆلۆکۆستى جوولەکە و ئەنفالى کورد دوو نموونەى‬ ‫مێژووى واقیعین‪ ،‬یەکەمیان نزیکەى سێچارەکە‬ ‫سەدەیە ڕووى داوە و دووەمیان چارەکە سەدەیەک‪.‬‬ ‫لێکچوونى زۆر لەنێوانیاندا دەبینرێ‪ ،‬چونکە هەردوو‬ ‫میللەت وەک یەک تاوانیان بەرانبەر کراوە و جینۆساید‬ ‫کراون‪ ،‬بێ ئەوەى ئەم لەو گەورەتر‪ ،‬یان بچووکتر‬ ‫بێت‪ ،‬چونکە لە بنەڕەتدا گەورەیى و بچووکیى تاوان‬ ‫بە قەبارە و ژمارەى قوربانییەکان ناپێورێ‪ ،‬بەڵکو‬ ‫پێوانەکردنى تاوان کەوتووەتە سەر ئەو کاریگەرییەى‬ ‫جێى دەهێڵێت‪ .‬کاتێک دەبینین جوولەکە نزیکەى‬ ‫شەش ملیۆن و کورد سەدوهەشتاودوو هەزار کەسى‬ ‫لێ ئەنفال ک��راوە‪ ،‬ماناى ئ��ەوە نییە‪ ،‬کە تاوانى‬ ‫هۆلۆکۆست لە هیى ئەنفال گ��ەورەت��ر بێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫جیهان دەیناسێ‪ ،‬بەڵکو هێشتنەوەى ئەو تاوانە لە‬ ‫یادەوەریی تاکى جوولەکە‪ ،‬پاراستنى مێژووەکەى و بە‬ ‫هونەریی و ئەدەبییکردنى جینۆسایدەکە‪ ،‬هۆلۆکۆستى‬ ‫بە گەورەیى هێشتووەتەوە‪ .‬دوایین جار ئەڵمانیا لە‬ ‫ڕێگەى ‹ئەنجیال مێرکل›ى ڕاوێژکاری واڵتەکەیەوە‬ ‫بە فەرمى داواى لێبوردنى لە گەلى جوولەکە کرد‪،‬‬ ‫کاتێک لە ساڵى ‹‪›٢٠٠٨‬ـدا لە پەرلەمانى ئیسرائیل‬ ‫گوتى‪‹‹ :‬ئه‌ڵمانیا لێپرسراوێتیی مێژوویی به‌رانبه‌ر ئه‌م‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌هه‌یه‌و ته‌نیا به‌ددانپێنانی ئێمه‌ به‌و کاره‌ساته‬ ‫‌مێژووییه‌و دڵنیاکردنتان به ‌سه‌رهه‌ڵنه‌دانه‌وه‌ی نازی‪،‬‬ ‫جارێکیتر ده‌توانین خزمه‌تی مرۆڤایه‌تی بکه‌ین‪ ››.‬ئەمە‬ ‫دەرخەرى هێزى نەتەوەى جوولەکەیە‪ ،‬کە واى کردووە‬ ‫ئەڵمانیا داواى لێبوردن بکات‪ .‬هەر لەم ڕووەوە چەندین‬ ‫کتێب لەسەر کۆمەڵکوژییەکە باڵو ب��ووەوە‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫گرنگترینیان‪ ،‬کە تا ئێستا من ئاگادارى بم‪ ،‬کتێبەکەى‬ ‫‹ستیڤان بروشفێڵد و پاوڵ ئا‪ .‬لیڤین› بێت بە ناوى‬ ‫‹هۆلۆکۆست›‪ ،‬کە ‹شێرزاد هەینى› کردوویەتى بە‬ ‫کوردى‪ .‬لەو کتێبەدا لێکۆڵینەوەی زۆر ورد لەبارەى‬ ‫جینۆسایدى جوولەکە و ژمارەى قوربانییەکانى کراوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ پێشاندانى وێنەکان وەک داتایەکى گرنگ‪.‬‬ ‫ئەم نموونەیە بەم وردییە لەسەر تاوانى ئەنفال لەناو‬ ‫نەتەوەى کورددا دووبارە نەبووەتەوە‪ .‬ڕەنگە جیاوازى‬ ‫نەتەوەى کورد و جوولەکەدا لە ڕووبەڕووبوونەوەى‬ ‫ستەمدا لەم پاراگرافە بچووکەى سەرەتاى ڕۆمانى‬ ‫‹ئانا کارنینا›ى ‹لیۆ تۆڵستۆى›ـدا دەربکەوێت‪:‬‬

‫‹‹هەموو خێزانە دەوڵەمەندەکان لە یەک دەچن‪ ،‬بەاڵم ئارام›ـدا کاتێک باسى کوشتن و لەناوبردنى گەلى‬ ‫خێزانە هەژارەکان هەر یەکە و بە جۆرى جیاواز و قەوقاز دەکات بە دەستى بەلشەفیکەکان‪ ،‬من چێژ لە‬ ‫تایبەت بە خۆیان ه��ەژارن‪ ››.‬مەبەستم لەوەیە‪ ،‬کە خوێندنەوەى ئەو کوشتن و لەناوبردنە دەبینم‪ ،‬یانى‬ ‫ڕژێمە ستەمکارەکان وەک یەک بیر دەک��ەن��ەوە و گێڕانەوەى ئازار و نەهامەتى لەنێو ئەدەبدا چێژبەخشە‪،‬‬ ‫هەموو دەیانەوێ بۆ گەیشتن بە ئامانج میللەتانى تر چونکە ئەو ئازار و تراژیدیایە هەمان ماناى واقیعی‬ ‫ئازار بدەن و لەسەر دنیا بیانسڕنەوە‪ ،‬بەاڵم میللەتە نییە و بەرگێکى ئەدەبیی لەبەر دەکرێت‪ .‬ئەزموونى‬ ‫ستەملێکراوەکان وەک خێزانە هەژارەکان هەر یەکەیان خۆمت بۆ دەگێڕمەوە‪ ،‬کاتێک تێکستێکم لەسەر ئەنفال‬ ‫بە جۆرى جیاواز ڕووب��ەڕووى ئەو ستەمە دەبنەوە‪ .‬خوێندبێتەوە‪ ،‬هەر کە یەکەم پاراگرافم تەواو کردووە‪،‬‬ ‫گەلى جوولەکە چەندین فیلمى دەرهێنا‪ ،‬ژمارەیەکى زانیومە دواى ئەوە چى ڕوو دەدا‪ ،‬وەک فیلمێک‪ ،‬کە‬ ‫ئێجگار زۆریش شیعر و چیرۆک و ڕۆمان لەسەر تاوانى پێشتر بینیبێتم‪ ،‬ئاوا ڕووداو و دیمەنەکانم هێناونەتە‬ ‫هۆلۆکۆست نووسران و بەو هۆیەوە جیهانیان لە خۆیان بەرچاوى خۆم‪ ،‬ئەمە نەک هەر چێژى پێ نەبەخشیوم‪،‬‬ ‫ئاگادار کردەوە‪ ،‬بەاڵم ئێمە چەند فیلم‪ ،‬چەند بەرهەمى بەڵکو بێزارییەکى سەیر دایگرتووم و واى لێ کردووم‬ ‫ئەدەبیمان لەسەر تاوانى ئەنفال هەیە‪ ،‬تا لە ڕێگەیەوە ئەو دەقە ئەدەبیانە نەخوێنمەوە‪ ،‬کە لەسەر تاوانى‬ ‫خۆمان بە دنیا بناسێنین؟ ئەو بەرهەمانەیش چۆنن؟! ئەنفال نووسراون و دەنووسرێن‪.‬‬ ‫جیاوازیى لە هەڵبژاردنى بابەتدا دروس��ت نابێ‪،‬‬ ‫خۆ لە مێژووى دنیادا کۆمەڵکوژیى و جینۆسایدى دژ‬ ‫بە میللەتان زۆر کراون‪ ،‬بەاڵم بە بڕواى من هیچیان بەڵکو لە شێوازى ڕوانین بۆ بابەتەکە دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫وەک هۆلۆکۆست نەیانتوانیوە زیندوو بمێننەوە‪ ،‬هەمووان لەسەر ‹‹عەشق و خۆشەویستى‪ ،‬دابڕان‪،‬‬ ‫کە ڕەهەندێکى گرنگیى ئەم مانەوەیە پێوەندیى بە سەفەر‪ ،‬مردن و چەندین بابەتى تر›› دەنووسین‪،‬‬ ‫کارکردنى ورد و قووڵى هونەرمەندان و ئەدیبانى بەاڵم هەریەک بە تەکنیکى تایبەت بە خۆى‪ ،‬وەک‬ ‫‹جەیمس جۆیس› دەڵێت‪‹‹:‬دەتوانینبەیەکملیۆنڕێگ‬ ‫جوولەکەوە هەیە‪.‬‬ ‫ئێستا دەتوانم زیاتر ڕووبەڕووى ئەو پرسیارە ببمەوە‪ ،‬اىجیاواز‪،‬تاکەڕووداوێکبگێڕینەوە‪ ››.‬ئەگەر تاوەکو‬ ‫کە ئەنفال لە کوێى ئەدەبى ئێمەدایە؟ لەناو ئەدەبى ئێستا لەناو ئەدەبى نووسراوماندا ئەنفال جیاوازیى‬ ‫دروست نەکردووە و زمانێکى نوێى‬ ‫دەبڕینى بەرهەم نەهێناوە‪،‬لەبەر‬ ‫ئەوەنییە‪ ،‬کە خ��ودى بابەتەکە لە‬ ‫توانایدا نییە جیاوازى دروست بکات‬ ‫و زمانى کوردى ناتوانێ ئەمە بکات‪،‬‬ ‫نەخێر‪ ،‬بەڵکو لەبەرئەوەیە بابەتەکە‪،‬‬ ‫یان بڵێم تاوانەکەوە کەحیکایەتێکى‬ ‫دەیانجار بیستراو دەگێڕدرێتەوە‪ .‬بۆ‬ ‫نووسەر هەموو بابەتێک وەک یەکە‪،‬‬ ‫ئەوە بیر و خەیاڵى ئەوە کام بابەتە‬ ‫گەورەو زەق و کام بابەتیش بچووک‬ ‫و بێبایەخ دەک��ات‪ .‬بە واتایەکى تر‬ ‫الى نووسەرى کورد تاوەکو ئێستا‬ ‫چەمکى ئەنفال بیرکردنەوە نەبووە‪،‬‬ ‫بەڵکو گێڕانەوەى حیکایەتێک بووە‪،‬‬ ‫سرووشتى حیکایەتیش وایە بابەتێک‬ ‫وەک ڕووداوى مێژوویى لە سەرەتاوە‬ ‫بۆ ناوەڕاست و دواتریش بۆ کۆتایى‪،‬‬ ‫بێ گۆڕانکارى‪ ،‬دەگێڕدرێتەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫زانیمان بیرکردنەوە ج��ی��اوازى لە‬ ‫نووسین و دەربڕیندا دروست دەکات‪،‬‬ ‫ئاسان دەتوانین ل��ەوە بگەین‪ ،‬کە‬ ‫بۆ ئەنفال هێشتا لە ئەدەبى ئێمەدا‬ ‫ن��ەس��ەرچ��اوەى داهێنان ب��ووە‪ ،‬نە‬ ‫زمانى نوێ کردووەتەوە و نە بووەتە‬ ‫کێشەیەکى فیکرییش‪ .‬ن��ووس��ەر‬ ‫کە نەیتوانى بیر بکاتەوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫فۆتۆ‪ :‬جەمال پێنجوێنی‬ ‫دروستکردنى زمانێکى تایبەت بە‬ ‫خۆى‪ ،‬دەبێتە مەحاڵ‪ .‬لە بنەڕەتدا‬ ‫هەموو خەیاڵێک لەناو زماندا جێگەى‬ ‫کوردیدا ئەوەندەى سەرنجم دابێت تاوانى ئەنفال وەک دەب��ێ��ت��ەوە‪‹ .‬هایدیگەر› پێى وای��ە ‹‹زم���ان ماڵى‬ ‫واقیعێک مامەڵەى لەگەڵدا کراوە‪ ،‬کە ئەمە بۆ خۆى بوونە‪ ››.‬سەرچاوەى بوونیش خەیاڵە‪ .‬ئەو هەموو‬ ‫کێشەیەکى گەورەیە و هێشتا نەنفال الى نووسەرى دەقە ئەدەبییە لەسەر تاوانى ئەنفال دەخوێنینەوە‪،‬‬ ‫ئێمە نەبووەتە کێشەیەکى فیکرى‪ ،‬یان سەرچاوەیەک کەچى لە چەند تێکستێکى کەمیانیاندا نەبێت‪ ،‬هەست‬ ‫بێت بۆ داهێنان‪ .‬بە مانایەکى تر هێشتا ئەنفال بە جیاوازى ناکەین‪.‬‬ ‫لە ئەدەبى کوردیدا وشە و واتاى ئەنفال زیاتر لە‬ ‫لەناو تێکستدا کەرەستەیەکە بۆ بەرهەمهێنانەوەى‬ ‫واقیعێکى هاوشێوەى واقیعى بەردەست‪ ،‬ئەنفالى ناو شیعردا ڕەنگى داوەتەوە‪ ،‬کە من لەو باوەڕەدام هۆى‬ ‫تێکست‪ ،‬هەمان ئەنفالە‪ ،‬کە لە واقیعدا ڕووى داوە‪ .‬کوشتنى واتاى ئەنفال و بەرهەمنەهێنانى مانایەکى‬ ‫بە تێگەیشتنى من چەمکى ئەنفال لەناو ئەدەبدا تا لە تازە بۆ چەمکەکە و نەبوونى بە یادەوەرییەکى جێگیر‪،‬‬ ‫بەرگە مێژووییەکى دانەماڵرێت و نەکرێتە خەیاڵێک‪ ،‬هەر پێوەندیى بەوەوە هەیە‪ ،‬کە دەنگى شیعر لەناو‬ ‫دواتر ئەو خەیاڵە پارچە پارچە نەکرێت بۆ چەندین ئەدەبى ئێمەدا تاڕادەیەک لە هەموو ژانرەکانى ترى‬ ‫وێنەى جیاواز و پاشان ئەم وێنە پارچە پارچانە ئەدەب زاڵترە‪ ،‬کە لە بەشى زۆری شیعرەکانیشدا زیاتر‬ ‫واقیعێکى نوێى پێ دروست نەکرێ‪ ،‬ئەوە زۆر ئەستمە گلەییکردن لە بەختى کورد‪ ،‬نیشاندانى ناشیرینیى‬ ‫لەناو ئەدەبى کوردیدا لەسەر تاوانى ئەنفال چاوەڕێی رژێمى بەعس‪ ،‬قوربانى و جەالد‪ ،‬فريشتە و ئەهریمەن‬ ‫بەرهەمهێنانى دەقێکى جوان بین‪ ،‬چونکە ئەگەر ئەمە هەست پێ دەکرێ‪ ،‬کە ئەم وێنانە هەمان وێنەى دووبارە‬ ‫نەکرێ ناتوانرێ ماناى نوێ هەم لە تاوانەکە‪ ،‬هەم لە و بینراوى ناو واقیعن و وێنەیەکى نوێیان لێ بەرهەم‬ ‫نەهێنراوە‪ .‬لە ئەدەبى گێڕانەوەیشماندا ‹چیرۆک و‬ ‫وشەکە و هەمیش لە مێژووەکەیدا بدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫کێشەى ئەدەبى ئێمە لەوەدایە‪ ،‬کە پێوەندیى خۆى ڕۆمان› کەمترین بابەتى ئەنفال دەبینینەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫لەگەڵ مێژوو لەسەر بنەماى گێڕانەوەى ڕووداو لە کات و ئەم دوو ژانرە لەناو مۆدێرنەدا سەریان هەڵداوە و‬ ‫شوێنى تایبەت بە ڕووداوە مێژووییەکە دادەمەزرێنێت‪ ،‬ئێمە کەمتر سوودمان لێیان وەرگرتووە بۆ گێڕانەوەى‬ ‫لە کاتێکدا کات و شوێنى ڕووداوەکە وەک ئەوەى لە ڕووداوەکانى ڕابردوو و مێژووى نەتەوەییمان‪.‬‬ ‫هەموو ئەم بۆچوونانە وام لێ ناکەن بڕیارى ڕەها‬ ‫واقیعدا ڕووى داوە‪ ،‬سنووردارە‪ ،‬تۆ وەک نووسەرێکى‬ ‫ئەدەبى بۆیە ئەم مێژووە دەگێڕیتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەى لەبارەى نەبوونى دەقێکى جوان لەناو ئەدەبى کوردیدا‬ ‫سنوورى کات و شوێن ببەزێنیت و بە یارمەتى خەیاڵى سەبارەت بە تاوانى ئەنفال ب��دەم‪ ،‬بەڵکو مێژووى‬ ‫بێسنوورتدەستکاریى کات و شوێنەکەى بکەیت و ئەدەبى ک��وردى تێکستى ق��ووڵ‪ ،‬جیاواز و جوانى‬ ‫لەو ب��ارەوە بەرهەم هێناوە‪ ،‬چونکە ئەو بەرهەمانە‬ ‫بیانگۆڕیت‪.‬‬ ‫ناکرێ لە هیچ بەرهەمێکى ئەدەبى و هونەریدا جوانى ڕاستەوخۆ نا‪ ،‬بەڵکو ناڕاستەوخۆ کاریان نوێکردنەوەى‬ ‫و ئێستاتیکا لەپێناو گەیاندنى بیرێکدا پشتگوێ بخرێ‪ ،‬ماناى ئەنفال و کاریگەرییەکانى لەسەر تاکى کورد‬ ‫کە ئەمە لەناو ئەدەبى کوردیدا نموونەى زۆرە و ئەنفال ک���ردووە‪ ،‬ب��ەاڵم هێشتا ئەمە لە ئاستى گەورەیى‬ ‫دیارترینیانە‪‹.‬میخایل شۆڵۆخۆف› لە ڕۆمانى ‹دۆنى تاوانەکە‪ ،‬یان تراژیدیاکەدا نییە‪ ،‬یانیش زۆر کەمترە‪.‬‬

‫میتۆدی ره‌خنه‌ى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‬ ‫پانتاییه‌ك بۆ فره‌خوێندنه‌وه‌‬ ‫د‪ .‬على طاهر به‌رزنجی‬ ‫به‌شی پێنجه‌م‬

‫وێنه‌ی زه‌ینی واهیمه‌داربوونی ئه‌و شته‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنێت ڕاستییه‌كی گریمانكراویشی‬ ‫به‌سه‌ردا ده‌ڕژێت كاتێك ده‌ڵێن وشه‌یه‌ك واتاى ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ئه‌وه‌ شێوه‌یه‌ك ل ‌ه‬ ‫شێوه‌كانى چڕكردنه‌وه‌ بۆ راستییه‌كه‌ی ئه‌و واتایه‌ی پێده‌به‌خشێت‪ ،‬نه‌ك واتایه‌كی تر له‌‬ ‫رێگاى به‌كارهێنانییه‌وه‌ له‌الیه‌ن كه‌سێكه‌وه‌ له‌ماوه‌یه‌كی زه‌مه‌نی دیاریكراودا‪.‬‬ ‫له‌به‌رئه‌مه‌ واتاى كۆتایی ده‌ق هه‌یه‌ سیماى ئاماده‌بوونی ڕه‌هاى هه‌ڵگرتووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫په‌یوه‌ندی دژیه‌كی ناوه‌یه‌تی جگه‌ له‌ كاركردنی ژێرخانی بۆ شێواندنی چه‌سپینه‌كه‌ی تا‬ ‫وایلێدێت دوچارى ته‌نگژه‌ى ئاماده‌بوون ببێت‪ ،‬تا هه‌موو ئاماژه‌یه‌ك ونبكات كه‌ بانگه‌شه‌ی‬ ‫داخرانی گشتى واتا ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ /2‬سه‌نته‌ریزمی ده‌نگ و سه‌نته‌ریزمی وشه‌ دریدا واى ده‌بینێ كه‌ په‌یوه‌ندی ده‌نگ‬ ‫وشه‌ به‌ سه‌نته‌ریزمی عه‌قڵی مرۆڤی رۆژئاوا ڕوكردنه‌ ده‌سه‌اڵت رێخۆشكه‌ر ده‌بێت بۆ‬ ‫جیاوازییه‌كیهه‌ستى و ناهه‌ستى‪ ،‬لێره‌دا نرخ بۆ وشه‌ ده‌بێت ئه‌وه‌كانى تر فه‌رامۆشده‌كرێت‪،‬‬ ‫ئاراسته‌كردن به‌الى وشه‌و جه‌خت كردن له‌سه‌ر سه‌نته‌ریزمی له‌ژێر ناوى ئاماژه‌پێكه‌رى‬ ‫ناویی “دال اسمی” كۆتاییه‌كه‌شی ئاماژه‌پێكراوی ناوییه‌ “مدلول اسمی”‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها هۆی بێده‌سه‌اڵتى مه‌عریفی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ بایه‌خدان به‌ ره‌وانبێژی و خواستن‬ ‫هه‌ر له‌ كۆنه‌وه‌ ده‌نگ خۆی زاڵكردبوو به‌سه‌ر میتافیزیكی رۆژئاوادا‪ ،‬هه‌ر له‌ ئه‌فالتونه‌وه‌‬ ‫بگره‌‪ ،‬تا سه‌ده‌ی بیسته‌م‪ ،‬هه‌موو فه‌یله‌سوفه‌ رۆژئاواییه‌كان پێیان باش بووه‌ مامه‌ڵه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌نگدا بكه‌ن‪ ،‬چونكه‌ ڕوون و ئاشكرا بووه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌ر ناڕوونی ده‌الله‌ته‌كان‬ ‫و نائاماده‌یی سیاقی گه‌یاندن خۆیان له‌ نووسین دوره‌په‌رێز ده‌گ��رت‪“ ،‬سوكرات” و‬ ‫“ئه‌فالتوون” نووسینیان به‌ عه‌قڵێكی سڕكردوو داناوه‌‪ .‬ئه‌وان به‌م شێوه‌یه‌ ویستویانه‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی مه‌عریفی له‌ژێر ڕكێفی یاسایه‌كی به‌ندكراودا‪ ،‬بونیاد بنێن‪ ،‬به‌م شێوه‌‬ ‫تونده‌یش داهێنان ده‌مرێت‪ ،‬به‌اڵم دریدا دژ به‌م جیهانبینیه‌ بووه‌ به‌وه‌ی زمانی نوسینی‬ ‫له‌گه‌أل گوتن و گۆی زاره‌كی هاوتا كردووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك چۆن گوتنی گۆكراو شێوه‌یه‌ له‌‬ ‫شێوه‌كانى نووسین‪-.‬‬ ‫‪ /3‬نووسین‪ -‬جیاوازیى‪ -‬دواخستن “الكتابه‌” “االختالف” “االرجاءو” ئه‌مه‌ ئه‌و سێ‬ ‫بنه‌مایه‌ن كه‌ جاك دریدا دایهێناون جه‌خت له‌سه‌ر شێواندنی كپی مێژین ده‌كه‌ن‪ ،‬نووسین‬ ‫الى دریدا چه‌مكی ترادیسیۆنی و باو ناگه‌یه‌نێ‪“ ،‬پیت” یاخود‪ ،‬نه‌خشی بینراو‪ ،‬نووسین‬ ‫ده‌بێت به‌ سه‌نته‌ر‪ ،‬تا پێش قسه‌كردن بكه‌وێت و بچێته‌ گفتوگۆیه‌كی ئاشتیخوازانه‌وه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ زماندا‪.‬‬ ‫نووسین پانتاییه‌ك بۆ گفتوگۆكردن له‌نێوان ده‌رهێنه‌رو ئه‌كته‌ردا داده‌پۆشێت ده‌رباره‌ی‬ ‫جموجۆڵ‪ ،‬مۆسیقاو ئه‌و دیمه‌نانه‌ی كه‌ له‌سه‌ر ته‌خته‌ ده‌كرێن بێ هیچ فه‌رمانێكی‬ ‫سه‌پێنراوی به‌زۆر‪ ،‬ئه‌میش هه‌ماهه‌نگی گشتى نێوان وتراو ئه‌وه‌ی لێده‌بێته‌وه‌ كه‌ په‌نا‬ ‫ده‌باته‌ به‌ر ته‌قینه‌وه‌ی خامۆشی و بێده‌نگ وه‌ك رێخۆشكردنێك بۆ خوڵقاندنی به‌رهه‌م‬ ‫و داهێنراوێك له‌گه‌ڵ چاوه‌ڕوانكراو ئه‌ڵقه‌ی چه‌سپاندا یه‌كبگرێت‪ ،‬له‌ رێگاى ئه‌م په‌یمانه‌‬ ‫ئاشتیخوازانه‌ى نێوان وشه‌و نووسیندا‪ ،‬هه‌ڵوه‌شێنه‌رێكی تر ده‌رئه‌په‌ڕێت‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ده‌ستوری وشه‌ ده‌كێشێنێته‌وه‌ له‌الیه‌ن ئه‌و وێنه‌ ڕوخسارییه‌ی كه‌ دریدا به‌مه‌به‌ست‬ ‫پشتى پێده‌به‌ستێت‪ ،‬تا ڕاستى دۆزینه‌وه‌كه‌ بسه‌لمێنێت‪ ،‬ئه‌ویش جیاكارییه‌‪ ،‬كه‌ تێدا‬ ‫یارى به‌ پێكهاته‌ی وشه‌یی ده‌كرێت‪ ،‬تا هزری تێكده‌رى میتافیزیكی ئاماده‌بوو تێبپه‌ڕێنێ‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش وا له‌ ره‌خنه‌گران ده‌كات پرسیار له‌ كرۆك و بنه‌ماكه‌ی بكه‌ن ئایه‌ جیاوازییه‌ یان‬ ‫دواخستنه‌‪.‬‬ ‫هزری رۆژئاوایی پێش ره‌وته‌ نوێگه‌رییه‌كان‪ ،‬باوه‌ڕی به‌ ئاماده‌بوون هه‌بووه‌‪ ،‬واته‌ هزر‪،‬‬ ‫باوه‌ڕ به‌ هیچ شتێك ناكات‪ ،‬ته‌نها ئاماده‌بوونێك نه‌بێت له‌ هۆشیاریدا‪ ،‬ئه‌مه‌ش شێوه‌ی‬ ‫ده‌الله‌ت و واتا وه‌رده‌گرێت‪ ،‬هه‌موو واقیعێك به‌الیانه‌وه‌ عه‌قاڵنی بووه‌‪ ،‬واته‌ پێویست بووه‌‬ ‫له‌ هۆشیاریدا ئاماده‌بێت و چه‌مكه‌ عه‌قاڵنییه‌كه‌ نوێنه‌رایه‌تی ده‌كرد‪ ،‬به‌اڵم هزری رۆژئاوایی‬ ‫له‌ ئه‌نجامی شۆڕشه‌كان هه‌میشه‌ له‌ گۆڕاندا بووه‌‪ ،‬تا واى لێهات باوه‌ڕ به‌ دژ بكات‪،‬‬ ‫واته‌ به‌ هزری نائاماده‌ “الغیاب”‪ ،‬ئه‌مه‌ش واتاى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ خوددا الیه‌نێكی شاراوه‌و‬ ‫نهێنی هه‌یه‌ كه‌ ئاماده‌بوونی له‌ هۆشیاریدا نییه‌‪ ،‬بۆ هزریش نییه‌ نوێنه‌رایه‌تی بكات و‬ ‫ره‌نگدانه‌وه‌ی بێت‪ ،‬بۆیه‌ هه‌میشه‌ له‌ نائاماده‌ییدایه‌‪ ،‬ئا به‌م بیرۆكه‌ی نائاماده‌بوونه‌وه‌‬ ‫“جاك دریدا” پێشه‌واى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی هاته‌ گۆڕه‌پانه‌كه‌‪.‬‬ ‫الى بونیادگه‌راییه‌كان به‌زۆری خوێنه‌ر له‌ژێر ركێفی ده‌ق و تواناكانى ناو ده‌قدایه‌‪،‬‬ ‫سه‌ربه‌ست نییه‌‪ ،‬ناتوانێت له‌خۆیه‌وه‌ زۆر شت بۆ ده‌قه‌كه‌ زیاد بكات‪ ،‬یاخود ده‌قه‌كه‌‬ ‫باركات له‌ شرۆڤه‌كردن‪ ،‬به‌اڵم الى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌راكان دانه‌ر به‌ته‌واوه‌تی مردووه‌‪،‬‬ ‫خوێنه‌ر به‌ رێگاى تایبه‌تی خۆی ده‌توانێت شرۆڤه‌ بكات‪ .‬هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌راكان وه‌ك‬ ‫بونیادگه‌راییه‌كان باس له‌ چه‌ند خوێندنه‌وه‌ ناكه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو باس له‌ بێكۆتایی خوێندنه‌وه‌‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌ژێر سێبه‌رى بێئاماده‌بوونی سه‌نته‌رى ده‌قدایه‌‪ ،‬به‌م شێوه‌یه‌ دیسانه‌وه‌‬ ‫خوێنه‌ر خاوه‌ن ده‌سه‌اڵتی دیاریكردنی ده‌الله‌ته‌كانه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی له‌گه‌ڵ بونیادگه‌رییدا له‌وه‌دا یه‌كده‌گرنه‌وه‌ به‌ جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫ئاماژه‌پێكه‌ره‌و ئاماژه‌پێكراو “الدال والمدلول”‪ .‬زمان الى هه‌ردوكیان الساییكردنه‌وه‌ نییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ چوونه‌ نێو ورده‌كاریی ئاماژه‌پێكه‌رو ئاماژه‌پێكراو ناكۆكن‪ ،‬چونكه‌ په‌یوه‌ندی‬ ‫نێوان ئه‌و دوانه‌ الى هه‌ردوكیان له‌خۆوه‌یه‌ “اعتباطیه‌”‪.‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌راییه‌كان بایه‌خێكی زۆر به‌ رۆڵی نووسین ده‌ده‌ن‪ ،‬تاڕاده‌یه‌كی زۆر‬ ‫ده‌یخه‌نه‌ پێش ده‌نگه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ى بۆچوونه‌ باوه‌كانى هزری رۆژئاوا بووه‌‬ ‫هه‌ر له‌ “ئه‌فالتون”ه‌وه‌ تا “شتراوس”‪ ،‬گوتن “الكالم” جه‌وهه‌رو ڕه‌چه‌ڵه‌ك بووه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫بایه‌خدانه‌ى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌راییه‌كان به‌ نووسین له‌جیاتی گوتن “الكالم” ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫بۆئه‌وه‌ی كه‌ گوتن له‌ڕوانگه‌ی ئه‌وانه‌وه‌ واتاى مۆنۆپۆلكردنی ده‌سه‌اڵتی گوتار “اخلطاب”و‬ ‫دانیه‌تی به‌ قسه‌كه‌ر‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌وه‌ نووسین شرۆڤه‌یه‌كی زیاتر ده‌دات به‌ ده‌ق و تێدا دانه‌ر‬ ‫نائاماده‌یه‌و خوێنه‌ر خاوه‌ن ده‌سه‌اڵت ده‌بێت‪ ،‬به‌م شێوه‌یه‌ نووسین ده‌بێته‌ چوارچێوه‌یه‌ك‬ ‫بۆ نائاماده‌بوون و هاودژی و فره‌یی‪.‬‬ ‫به‌شى دووه‌م‪:‬‬ ‫پراكتیزه‌كردن‬ ‫خوێندنه‌وه‌ له‌ڕوانگه‌ى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌راییه‌وه‌ خوێندنه‌وه‌یه‌كی ئاسایی نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫شێوازێكه‌ له‌ شێوازه‌كانى نووسین‪ ،‬به‌واتاى ئه‌وه‌ی كاتێك خوێنه‌ر ده‌قێك ده‌خوێنێته‌وه‌‬ ‫ئه‌وه‌ سه‌رله‌نوێ ده‌ینوسێته‌وه‌‪ ،‬واته‌ سه‌رله‌نوێ به‌رهه‌می دێنێته‌وه‌ كه‌واته‌ خوێندنه‌وه‌كه‌‬ ‫جۆرێكه‌ له‌ دوب��اره‌ نووسینه‌وه‌ی ئ�ه‌وه‌ی كه‌سێكی تر نووسیوێتی به‌پێی ئه‌و یاسا‬ ‫سیستمێكه‌ی دروستبووه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر خوێندنه‌وه‌ به‌م شێوه‌یه‌ نه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا خوێندنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫داهێنانه‌ نابێت‪ ،‬بۆئه‌وه‌ی داهێنانه‌ش بێت‪ ،‬ده‌بێت خوێندنه‌وه‌یه‌كی تر تێپه‌ڕێنێت‪.‬‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ ده‌قدا باوه‌ڕ به‌وه‌ ناهێنێ به‌وه‌ی‬ ‫ڕون دیاره‌ له‌ واتا‪ ،‬به‌ڵكو هه‌وڵده‌دات هه‌ڵیبوه‌شێنێته‌وه‌ بۆ گه‌ڕان به‌دواى واتاى تردا كه‌‬ ‫هاودژبێت له‌گه‌أل ئه‌وه‌ی ڕون و رێگه‌ پێدراوه‌‪ ،‬كه‌واته‌ له‌ڕوانگه‌ى ئه‌مانه‌وه‌ ده‌ق ناته‌واوه‌‬ ‫پڕه‌ له‌ كه‌له‌به‌ر ده‌قی ته‌واوكراو نییه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/٤‬‬

‫‪7‬‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬

‫یادی یەکساڵەی مەرگی شێرکۆ بێکەس‬

‫بێلینی و ڕۆژهەاڵت‬ ‫ئۆرهان پاموك‬ ‫و‪ .‬له‌ سوێدییه‌وه‌‪ :‬هیوا قادر‬ ‫ناوی بێلینی نموونەیەکی باشە بۆ کێبەرکێی نێوان برایان‬ ‫لە مێژووی هونەردا‪ .‬سێ هونەرمەندی بەناوبانگ بەم ناوەوە‬ ‫هەن‪ .‬یەکەمیان‪ ،‬یاکوبۆ بێلینی‪ ،‬ئەمیان تا ئێستا کەمتر‬ ‫بە کارە هونەرییەکانی ناسراوە چونکە باوکی دوو کوڕی‬ ‫هونەرمەندی ناسراو بووە‪ .‬کوڕە گەورەکەیان جێنتیلی بێلێنی‬ ‫«‪ »1507-1429‬لەسەروەختی ژیانیدا یەکێک بووە لە هەرە‬ ‫هونەرمەندە ئاهەنگسازەکانی ڤینیسیا‪ .‬بەاڵم ئەمڕۆ زیاتر‬ ‫بەو تابلۆیانەی ناسراوە کە لە گەشتەکەیدا بۆ ئیستەنبوڵ‬ ‫کێشاونی ـ سەردەمی ئەو قوستەنتینۆپێڵ بووە ـ بەتایبەتیش‬ ‫پۆترێتی سوڵتان مەهمەدی دووهەم‪ .‬برا بچکۆلەکەی ـ یان‬ ‫هەندێک جار دەنگۆی ئەوە هەیە کە زڕبرای بێت ـ جیۆڤانی‬ ‫بێلینی‪ ،‬زیاتر ئەمڕۆ لەناو مێژووی هونەری ئەوروپادا وەک‬ ‫بەکارهێنەرێکی ڕەنگەکان بە شێوەیەکی تایبەت بە خۆی‬ ‫یادی ئەکرێتەوە‪ .‬جیۆڤانی بێلینی کاریگەرییەکی قوڵی‬ ‫لەسەر ئەو ڕێنیسانسە هونەرییەی ڤینسیا هەبووە هەر بۆیە‬ ‫مێژوونووسانی هونەر جێگایەکی تایبەتیان لە مێژووی هەموو‬ ‫هونەری ئەوروپادا پێ بەخشیوە‪.‬‬ ‫کاتێک س��وڵ��ت��ان م��ەه��م��ەدی دووه����ەم س��اڵ��ی ‪1453‬‬ ‫قوستەنتینیەی خستە ژێر چنگی خۆیەوە تەمەنی بیست‬ ‫و ی��ەک س��اڵ ب��وو‪ ،‬لە هەمانکاتدا سەنتەری دەسەاڵتی‬ ‫عوسمانی بەهێزکرد و ئەمەش بووە هۆی ئەوەی دەست‬ ‫بەسەر هەموو ئەو شتانەدا بگرێت کە ئەویان کردە بەهێزترین‬ ‫فەرمانڕەوای دنیا‪ .‬لە سەروەختی فەرمانڕەوایی خۆیدا‬ ‫بەشێکی گەورەی بۆسنە‪ ،‬کراوتیا‪ ،‬ئەلبانیا و گرێکالندی‬ ‫ئەو ڕۆژگارەی خستە ژێر دەسەاڵتی عوسمانییەوە‪ ،‬هەموو‬ ‫قوتابییەکی تورک کە خاوەنی شانازی نەتەوەیی خۆی بوو‬ ‫ناچارکرا سااڵنیکی زۆر ئەو دەستکەوت و پەیماننامە و وتارە‬ ‫ئاشتیانەی ئەزبەربکەن کە دەستکەوتی ئەو بوون‪ .‬سوڵتان‬ ‫مەهمەد بەیارمەتی سوپایەکی نوێ و بەهێز توانی جەنگ‬ ‫دژ بە ڤینیسیا و کۆمەڵە دورگەکانی دەوروب��ەری دەریای‬ ‫ناوەڕاست بەرپابکات‪ ،‬دوای بیست ساڵ جەنگی ماندووکەر و‬ ‫شەڕەدەم و چەتەگەرایی ناو دەریا لە ساڵی ‪1479‬دا جەنگ‬ ‫وەستا و پەیمانی ئاشتی بەسترا‪ .‬لەو ماوەی ئاشتییەدا‪،‬‬ ‫کە رێگای ئاوی نێوان ڤینسیا و ئیستەنبوڵ کرایەوە‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی ‪1479‬دا سوڵتان داوای نیگارکیشێکی زیرەکی لە‬ ‫ڤینسیا کرد‪ ،‬ئەنجوومەنی پیرانی ڤینسیا بەخۆشحاڵییەوە‬ ‫بەو داوایە ڕازی بوو سەرباری ئەوەی بەشێک لە واڵتەکەی‬ ‫خۆیان لەدەستدابوو‪ .‬ـ جێنتیلی بێلێنی ـ نێردرا بۆ تورکیا‬ ‫لەکاتێکدا ئەو لە ڤینیسیا سەرقاڵی ڕازاندنەوەی کۆشکی‬ ‫دۆقەکان بوو‪ .‬جێنتیلی بێلێنی وەک باڵوێزێکی کلتوری‬ ‫سەفەری بەرەو ڕۆژه��ەاڵت کرد‪ ،‬ماوەی ساڵ و نیوێک لە‬ ‫ئیستەنبوڵ مایەوە و پیشانگایەکی لە هۆڵی نەتەوەی لە ژێر‬ ‫ناوی «بێلینی و ڕۆژهەاڵت»دا کردەوە‪ .‬سەرنجڕاکێشترتن‬ ‫تابلۆی ناو ئەتەلێکەی بێلینی لەو پێشانگایەیدا پیشاندراوە‪،‬‬ ‫الی هەمووانیشەوە ئەو کاریگەرییە دوو الیەنەی ئەوروپا‬ ‫و خ��ۆره��ەاڵت بەسەر کارەکانییەوە بینراوە‪ ،‬بێ هیچ‬ ‫دوودڵییەکیش یەکێک لەو کارانەی ئەو پۆترێتە بە ڕۆن‬ ‫دروستکراوەی سوڵتان مەهمەدی دووهەم بوو‪ .‬پێموانییە‬ ‫هیچ خوێنەوارێکی تورک هەبێت ئەو پۆترێتەی نەبینیبێت‪،‬‬ ‫کە موڵکی گەلەری نەتەوەیی لەندەنە‪ ،‬ئەو پۆترێتە دیارترین‬ ‫کارێکە لەناو هەموو ئەو هەزاران کارە چاپکراوانەی ناو کتێب‬ ‫و گۆڤار و ڕۆژنامە و ئەفیش و سەر ڕووی پارە و پولەکان‪.‬‬ ‫هیچ سوڵتانێکی سەردەمی کالسیکی نییە‪ ،‬بە سوڵتان‬ ‫سولەیمانی گەورەشەوە‪ ،‬پۆترێتەکەی ئەوەندە جێی باوەڕ‬ ‫و هەستبزوێنەر بووبێت‪ .‬بەو شێوازە واقیعییە سادە و بەو‬ ‫سیبەرە پێرفێکت و کەوانەیەی سەر سەری سوڵتانەوە ئەو‬ ‫کارە وایلێهاتووە کە تەنها وەک پۆترێتێکی سوڵتان مەهمەدی‬ ‫دووهەم سەیرنەکریت‪ ،‬بەڵکە ببێتە سومبولێک بۆ سوڵتانە‬ ‫عوسمانییەکان‪ ،‬هەروەک چۆن وێنەکانی چی گیجارا وێنەیەکی‬ ‫بەرجەستەکراوی شۆڕشگێڕانەن‪ .‬کاتێک لە نزیکەوە سەیری‬ ‫پۆترێتەکە ئەکەیت لچێکی ئاوساو‪ ،‬پێڵوویەکی مات ئەبینیت‪،‬‬ ‫هەروەها برۆیەکی ژنانەی هیاللی لەگەڵ ئەوەشدا باریک‪،‬‬ ‫لوتێکی درێژ و کەوانەیی ـ کە تاکە نیشانەیەکی کلتوری‬ ‫سوڵتانە عوسمانییەکانە کە هیچ ئیرسێکی بەگزادەیی تیادا‬ ‫نییە ـ بە جۆرێکە هەست ئەکەیت ئەتوانێت لەسەر هەر‬ ‫شەقامێکی ئیستەنبوڵدا گەر بتەوێت ڕێکەوتی بینینی‬ ‫خزمێکی ئەم سوڵتانە ئەفسانەییە بکەیت‪ .‬کاتێک یادی ‪550‬‬ ‫ساڵەی بەدەستخستنی ئیستەنبوڵ لە ساڵی ‪2003‬دا کرایەوە‪،‬‬ ‫بانقی یاپی کرێدی ئەرکی هێنانی ئەو تابلۆ بەناوبانگەی‬ ‫کێشا‪ ،‬کاتێکیش لە بیوگلوو پیشاندرا سەدان هەزار کەس‬ ‫لە پیر و جوان هاتن بۆ سەیرکردنی ئەم کارە ئەفسانەییە‪.‬‬ ‫قەدەغەبوونی وێنەکێشان لە ئیسالمدا و حوکمدانی پێش‬ ‫وەخت و نەزانینی کێشانی پۆترێت هۆکارگەلێک بوون بۆ‬ ‫ئەوەی هیچ کام لە وێنەکێشە عوسمانییەکان پۆترێتی واقعی‬ ‫سوڵتانەکان نەکێشن‪ .‬بەاڵم ئەو بێ مەیلییە لە پێشاندانی‬ ‫کەسایەتییەکاندا تەنها هونەری وێنەکێشانی نەگرتۆتەوە‪.‬‬ ‫مێژوونووسە عوسمانییەکانیش کە باسێکی زۆریان لەسەر‬ ‫سەربازەکان و ڕووداوە سیاسییەکانی سەروەختی خۆیان‬ ‫نووسیوە‪ ،‬مەیلێکی زۆر تایبەتیان بۆ هەڵسەنگاندنی‬ ‫تایبەتمەندی الیەنی دەرونی سوڵتانەکان نەبووە‪ ،‬سەرباری‬

‫ئەوەی هیچ ڕێگرییەکی ڕاستەوخۆش نەخراوەتە بەردەمتان‪.‬‬ ‫لە نیوەی ناوەڕاستی سااڵنی ‪1900‬کاندا کاتێک تورکیای‬ ‫نوێ لەدایکبوو لەگەڵیدا کۆکبوونێک لەبەرامبەر ئەوروپاشدا‬ ‫لەدایکبووە‪ ،‬نووسەرێکی شۆڕشگێڕی وەک یەحیا کەمال کە‬ ‫زۆر باش ئەو پرسیارە کلتورییە ماندووکەرانەی ناسیوە و‬ ‫خۆشی کەسێکی نزیک بووە لە کلتوری ئەوروپا و سااڵنێکی‬ ‫زۆر لە پاریس ژی��اوە‪ ،‬نووسیویەتی‪« :‬تورکیا ئەبوو بە‬ ‫واڵتێکی تر گەر ئێمە هونەری وێنەکێشان و پەخشانی‬ ‫ئەدەبیمان هەبوایە»‪ .‬ئەو تەنها مەبەستی یاداشتکردن‬ ‫و بەدۆکۆمێنتکردنی ڕاب��ردوو نەبووە لە ڕێگای وێنە و‬ ‫تێکستەوە‪ .‬سوڵتان مەهمەدی دووهەمیش بۆخۆی بەو‬ ‫نوقسانییەی نەزانیوە لەکاتێکدا وەک مۆدیلێک لەبەردەم‬ ‫بێلینیدا دانیشووە‪ ،‬جگە لەوەی یەحیا کەمال پێیوایە ئەبوو‬ ‫نیگارکێشەکە سروشێکی لە س��ۆزی نەتەوەیی و سودی‬ ‫لە تەکنیکی باوی وێنەکیشان وەربگرتایە‪ .‬لە ڕێگای ئەم‬ ‫قسەیەوە تێ ئەگەیت چۆن نووسەرێکی موسڵمان ئەوەندە‬ ‫لە کلتوری خۆی ناڕازییە و خەونیش بە بەدەستهێنانی‬ ‫کلتورێکی بیانییەوە ئەبینێت‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ گوزارشتکردنە‬ ‫سەرنجڕاکێشە هونەرییەکەشیدا چاوپۆشی لە شوناسی خۆی‬ ‫ناکات‪ .‬ئینسان ئەتوانێت لێکۆڵینەوە لەسەر ئەو خەونە‬ ‫مندااڵنەیە و سروشی ئەو کارە هونەریانە لە پێشانگاکەی‬ ‫«بێلینی و ڕۆژهەاڵت»دا بکات‪ ،‬وەک ئەوەی بەدوورودرێژی‬ ‫لە کەتەلۆگەکەدا هاتووە‪.‬‬ ‫تابلۆیەکی تر هەیە کە بە هی بێلینی ئەزانرێت‪ .‬ئەویش‬ ‫تابلۆیەکی بچکۆلەی نایابە‪ ،‬وەک مینیاتیرێکی گەورە وەهایە‪،‬‬ ‫وێنەی پیاوێکی الو پیشان ئەدات بە دانیشتنانەوە کە پێ‬ ‫ئەچێت نووسەرەبێت یاخود وێنەکێش‪ .‬لەبەر ئەوەی وەرەقەی‬ ‫ژێر دەستی ئەو پیاوە الوە گوارە لە گوێیەی کە قەڵەمێکی‬ ‫بەدەستەوەیە بەتاڵە‪ ،‬نازانین ئەیەوێت لەسەر وەرەقەکە‬ ‫بنووسێت یاخود وێنەی لەسەر بکێشێت‪ .‬بەاڵم هەر زوو لە‬ ‫رێگای گوزارشتی ڕوخسارییەوە تێ ئەگەین لەکاتی گرتنی‬ ‫قەڵەمەکە بەدەستییەوە‪ ،‬بەو نیگا زیت و جوڵەیەی لێویەوە‬ ‫و خۆئامادەکردنی و گرتنی قەڵەمەکە بەدەستە چەپییەوە‬ ‫ئەیەوێت لەسەر وەرەقەکە بنووسێت‪ .‬ئەو دیقەتدانە وردەی‬ ‫بۆ سەر وەرەقەکە و ئەو خۆکۆکردنەوە ڕاستەقینەییەی وا لە‬ ‫من ئەکات ڕێزی بگرم‪ .‬سەرقاڵبوونی ئەو الوە بە کارەکەیەوە‬ ‫ئەبینی کە ئەیەوێت لە ڕێگای تێکست یان وێنەکێشانەوە‬ ‫بەئەنجامی بگەیەنێت‪ ،‬یاخود شتێکی تری لەو جۆرە بکات‪.‬‬ ‫هەروەها بینەر ئەزانێت ئەو شتەی هونەرمەندەکە ویستوێتی‬ ‫پێی گەیشتووە و ئەیەوێت دەستیپێبکات‪ .‬جوانی ناو ئەو‬ ‫وەرەق��ە ساف و لوسە سپییە و زەردی ئەو دەموچاوەی‬ ‫ناو تابلۆکە و ئەو حاڵەتەی نیگارکێشەکە لەگەڵیدا ژیاوە‬ ‫موچڕکە بە مندا دێنێت‪(.‬زۆر ل��ەو کەسانەی نزیک بە‬ ‫سوڵتان مەهمەدی دووهەم بوون لەناو مێژوونووسەکانیشدا‬ ‫کریتۆبۆلیۆسی خەڵکی ئیمبروس‪ ،‬گێراویانەتەوە کە‬ ‫سوڵتان گرنگییەکی زۆری داوە بە کوڕە الوە جوانەکان‪،‬‬ ‫لەبەر خاتری ئ��ەوان ئامادەبووە خۆی توشی تەنگەژەت‬ ‫سیاسی بکات‪ ،‬حەزی کردووە وێنەی ڕوخساریان بکێشرێت‪،‬‬ ‫هەروەها جوانی ڕوخساریان زۆر گرنگ بووە بۆ وەرگرتنیان‬ ‫وەک خزمەتکارێکی ناو کۆشک)‪ .‬جوانی ئەو پیاوە الوە و‬ ‫شێوەی سەرنجدانی لەگەڵ ئەو باکگروندە سادەیەدا یەکیان‬ ‫گرتۆتەوە و بوونەتە شتێکی ئەوتۆ کە لەگەڵ هەموو جارێک‬ ‫سەیرکردنیدا من پڕ ئەکەن لە سەرسوڕمان‪ .‬بە دڵنیاییەوە‬ ‫ئەو سەرسوڕمانەش پەیوەندی بەو وەرەقەیەی دەستییەوە‬ ‫هەیە کە تەواو بەتاڵە‪ ،‬لەبەرئەوەی زۆر بە وردی سەرنجی‬ ‫لێ ئەدات بەجۆرێک وا لە ئینسان ئەکات هەستبکات کە‬ ‫ئەو بۆخۆی ئەو شتە ئەبینێت و لەبەرچاویدایە و ئەیەوێت‬ ‫بینووسێت یان وێنەی بکێشێت‪ .‬بەهەمان شێوەی لە ڕێی‬ ‫تێگەیشتنی نیگای و شێوەی گرتنی قەڵەمەکەی دەستییەوە‬ ‫لە جوڵەی جەستەشی ئەگەیت‪ .‬بەاڵم لەبەرئەوەی لەناو‬ ‫وەرەقەکەدا هیچ تێکستێک‪ ،‬وێنەیەک‪ ،‬کەسێک یان دیمەنێک‬ ‫لە باکگروندا نییە حاڵەتێکی سەیری داوە بە تابلۆکە‪ .‬هەست‬ ‫ئەکەیت ئەمە ساتێکی فۆتۆگرافییە کە پێش ‪ 550‬ساڵ‬

‫لەمەوبەر وێنەکێشراوە و لەوەدایە بەسەربچێت‪ ،‬قەڵەمەکەی‬ ‫سەر وەرەقەکە لەوەدایە دەست بە جوڵەبکات‪ ،‬ڕوخساری‬ ‫ناو تابلۆکەش خەریکە لە خۆشیدا بگەشێتەوە وەک ئەوەی‬ ‫هەست بە بینینی کەسێک بکات کە لەبری ئەو قەڵەمەکەی‬ ‫گرتووە بەدەستییەوە‪.‬‬ ‫ئەم تابلۆ بچوکە پڕ مانایە پێش سەدەیەک لەمەوبەر‬ ‫لە ئیستەنبوڵ کەوتۆتە دەستی ستورد گاردنەر‪ ،‬دواتر‬ ‫مۆزەخانەیەکی هونەری لە بۆستۆن کردۆتەوە‪ .‬لەیەکێک لە‬ ‫سوچاکانی ئەم مۆزەخانەیەدا پێش چەندان ساڵ لەوەوبەر‬ ‫لوتم بوو بە لوتی ئەم تابلۆ ئاوییە بچوکەوە کاتێک کە‬ ‫خەریکی هاتن و چوون بووم لە نێوان سەیرکردنی تابلۆکانی‬ ‫ناو مۆزەخانەی تیزان و مۆزەخانەی یوهان سینگر سەرگێنت‪.‬‬ ‫بۆئەوەی بتوانم تابلۆکە ببینم لێی چوومە پێشەوە و ئەو‬ ‫پەردەیەم هەڵدایەوە کە بەسەریدا درابوو بۆ پارێزگاریکردنی‬ ‫لە ڕووناکی‪ .‬کاتێک لە تابلۆکە چوومە پێشەوە هەستم بە‬ ‫مەودای نێوان خۆم و تابلۆکە کرد هەروەک مەودای نێوان‬ ‫سوچی ناو تابلۆکە و ئەو وەرەقەیەی دەستی‪ .‬هێندەی‬ ‫دیقەتدانی سوڵتانێک لە مینیاتیرێک کاتێک کە ئەیگرێت‬ ‫بەدەستییەوە منیش ئاوا دیقەتی ئەو تابلۆ ئاوییە بچکۆلەیەی‬ ‫بێلینیم دا‪ ،‬بەجۆرێک لێی چووبوومە پێشەوە وەک ئەوەی‬ ‫چنگم لە نهێنییەک گیرکردبێت! هەروەها سەریشم بردبووە‬ ‫پێشەوە‪ ،‬تەواو وەک سوچی ناو تابلۆکەدا‪ .‬من پێموایە‬ ‫ئەو جیاوازیانەی هونەری وێنەکێشانی ئیسالمی لە هونەری‬ ‫ئەوروپی جیائەکاتەوە ئەگەر هێندەی یەکتری نەبن ئەوا‬ ‫بەقەدەر یەکترین‪ ،‬هەم لە ڕووی پەیامی وێنەکەوە‪ ،‬تا ئەگات‬ ‫بەو بێتاقەتی و نیگا پڕ لە نهێنییە‪ .‬وێنەکێشانی ئیسالمی‬ ‫هونەرێکە لە فۆرمێکی سنورداردا‪ ،‬وەک لە ڕازاندنەوەی‬ ‫کتێبدا دەرئەکەوێت لەکاتێکدا بە دیواریشەوە هەڵناواسرێت‪.‬‬ ‫ئەم تابلۆ ئاوییەی کە بە هی بێلینی ئەزانرێت لە جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا بەناوبانگە‪ ،‬بەاڵم هێندەی پۆترێتەکەی سوڵتان‬ ‫مەهمەد دووهەم نا‪ .‬یەکێک لە هۆکارەکان ئەوەیە کە گوایە ئەم‬ ‫پیاوە الوەی ناو تابلۆکە سوڵتان جامە‪ ،‬زۆر زاڵمانە لەالیەن‬ ‫براکەیەوە بەرپەرچی هەڵسوکەوتەکانی و سەرکێشییەکانی‬ ‫دراوەتەوە کە ئەمەش بۆخۆی بۆتە بابەتێک بۆ زۆر لە ڕۆمانە‬ ‫میلۆدرامییەکان‪ .‬لەو کتێبە مێژوویانەی سەردەمی منداڵی‬ ‫مندا کە لەالیەن نووسەرە ناسیۆنالیستەکانەوە ئەنووسران‪،‬‬ ‫وەسفی سوڵتان جەمیان وەک سوڵتانێکی لێبوردە و‬ ‫شازادەیەکی الوی دۆستی ڕۆژئاوا ناساندووە‪ ،‬بەاڵم سوڵتان‬ ‫بایەزیدی دووهەمی برایی دەرمانخواردی کردووە و دواتر ئەو‬ ‫پشتی کردۆتە هونەر و ئاشنایەتی ئەوروپا‪ .‬ئەم پۆترێتەی‬ ‫بێلینی دوای مردنی سوڵتان مەهمەد گەیشتۆتە دەستی‬ ‫دەرب��اران و خانەدانانی ئاک کویللو لە تەبرێز‪ ،‬دواتریش‬ ‫دەستی سەفەوییەکانی ئەوسای ئێران کەوتووە‪ .‬پێش ئەوەی‬ ‫دەستی خانەدانە عوسمانییەکان بکەوێتەوە لەڕێی سەر‬ ‫گۆڕینەوەی کاتی شەڕەکان لەالیەن هونەرمەندانی ئێرانییەوە‬ ‫کۆپی کراوە‪ .‬یەکێک لەو کۆپیانە کە لەو ڕیێیەوە ئەتوانی‬ ‫باوەڕ بەو خەونە ڕۆمانسییە بهێنیت کە هەم هونەرمەندانی‬ ‫ئیسالمی و ئەوروپی لەسەر هەمان موتیڤ کاریان کردووە‪،‬‬ ‫هونەرمەندی شارەزاو دروستکەری مینیاتیر بەهزاد کۆپپەکی‬ ‫ک��ردووە و ئێستا ئەو تابلۆیە لە مۆزەخانەی ئاشتییە لە‬ ‫واشینتۆن‪ .‬کاتێک سەیری ئەم کۆپییە ئەکەیت ئەبینیت‬ ‫ئەم هونەرمەندە سەفەوییە پۆترێتێکی لەناو ئەو وەرەقەیەدا‬ ‫کردووە کە کاتی خۆی بێلینی بەبەتاڵی بەجێیهێشتووە‪،‬‬ ‫لێرەدا ئەبینیت کە چۆن هونەرمەندە ئیسالمییەکان ئەو‬ ‫هۆشیارییەیان بۆ هەنەری پۆترێت نەبووە و بەهۆی ئەو‬ ‫نەزانینەی خۆیانەوە ئەو هونەرەیان شێواندووە‪.‬‬ ‫دوای ڕینیسانس ئەوروپا بەئاشکرا بوو بە بااڵدەستین‬ ‫و یەکەمین لە بواری هونەردا‪ ،‬نەک لە بواری سەربازیدا‪.‬‬ ‫دوای تێپەڕبوونی س��ەدەی��ەک بەسەر هاتنی بێلینی بۆ‬ ‫ڕۆژهەاڵت لەالیەن ڤەسارییەوە ستایشی زیرەکییەکەی کراوە‪،‬‬ ‫لەالیەن سوڵتانە عوسمانییەکانیشەوە ستایشکراوە تەنانەت‬ ‫لە کاتێکدا کە دژایەتیکردنی وێنەکێشە ئەوروپییەکان‬ ‫دەستی پێکردبوو‪ .‬ڤەساریی سەبارەت بە فیلیپۆ لیپی‬ ‫گێڕاویەتییەوە کە لەالیەن چەتە دەریاییە ڕۆژهەاڵتییەکانەوە‬ ‫گیراوە بەاڵم دواتر لەبەرئەوەی وێنەی دەسەاڵتدارە نوێکانی‬ ‫کێشاوە ئازادکراوە‪ .‬پۆترێتە هەستیارەکەی بێلێنی ئەوەمان‬ ‫بیردێنێتەوە کە لە ڕۆژهەاڵتیشدا ئینسان هەبوون‪.‬‬ ‫کاتێک بایەزیدی دووهەمی ک��وڕی سوڵتان مەهمەدی‬ ‫دووه��ەم جێگای باوکی گرتۆتەوە هەمان ئ��ەو مەیلەی‬ ‫باوکی بۆ هونەری پۆترێت نەبووە‪ ،‬پۆترێتەکەی باوکی کە‬ ‫بێلینی کێشابووی لە بازاڕێکدا ئەیفرۆشێت‪ .‬لە کتێبەکانی‬ ‫قوتابخانەی سەردەمی منداڵی مندا ئەم ڕووداوەی��ان وەک‬ ‫دژایەتییەک لەالیەن وێنەکێشانی ڕێنیسانس و درۆیەکی‬ ‫هەڵبەستراو باسکردووە‪ ،‬هەروەها هێماشیان بۆ ئەوە کرادووە‬ ‫کە ڕەنگبوو ئێمە واڵتێکی ترمان هەبوایە ئەگەر هاتوو خاوەنی‬ ‫هونەرێکی تر بووینایە‪ .‬ڕەنگیشە وابوایە! هەموو کاتێک کە‬ ‫دیقەتی تابلۆکەی بێلینی ئەدەم لەوبڕوایەدام کە خۆی زۆر‬ ‫دڵخۆشبووبێت پێی‪ .‬چونکە کاتێک ئینسان لەبەردەم مێزی‬ ‫نووسینەکەیدا دائەنیشێت باشتر وێنە ئەکێشێت‪ ،‬هەروەک‬ ‫چۆم بەوێنەکێشانی کەسایەتییەکانی شانۆنامەکانی بێکیت‬ ‫زۆر لە ژانی قاچ و جومگەکانت نامێنێت‪.‬‬ ‫سەرچاوەی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬ ‫‪Orhan Pamuk‬‬ ‫‪Andra färger‬‬

‫و‪ .‬له‌ ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬سەیوان محەمەد‬

‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬ل ‌ه خوانی نۆبێلدا‬

‫ئه‌كادیمیای سوێدی‪ ،‬بۆ خه‌اڵتی نۆبێل‪ ،‬ل ‌ه ‪1974‬ـدا‪ ،‬ب ‌ه هۆكاری‬ ‫«هونەری گێڕانەوە‪ ،‬دووربینی لە خاک و تەمەن‪ ،‬لە خزمەتی‬ ‫ئازادیدا‪ ».‬خه‌اڵتی نۆبێلی به‌ ئه‌یڤند یۆنسۆن و هاری مارتینسن‬ ‫(سوێدی) ڕه‌وا بینی‪..‬‬

‫ئه‌یڤند یۆنسۆن‬ ‫خوانی ڕه‌سمیی نۆبێل‪١٠ /‬ـی دیسەمبەر‪١٩٧٤ ،‬‬ ‫لەبری خۆم و «هاری مارتینسن» زۆر بە کورتی لەسەر ئەم دۆخە‬ ‫دەدوێم کە ئێستا خۆمانی تێدا دەبینینەوە‪.‬‬ ‫زۆرجار شاعیر یان ئەدیب کە ئاوڕدەداتەوە لەوەی بەدەستی هێناوە‬ ‫لە م��اوەی ئەو سااڵنەدا کە گوزەراندوویەتی‪ ،‬بەگشتی هەندێک لە‬ ‫دەستکەوتەکانی الپەسەندە‪ ،‬لەکاتێکدا ئەوانی تر کەمتر‪ .‬بەهای وەها‬ ‫شێوازێکی ڕەخنەکردنی خود زۆرجار لەوەدایە کە دیدگای تر بۆ ژیانمان‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬ئەمەش یادەوەریی ئەو مامۆستایانەی بۆمان گرنگ بوون‪،‬‬ ‫دەوروژێنێت و بەهێزی دەکات‪ .‬ئەوان ڕەنگە شاعیر و بیرمەندگەلێک بن کە‬ ‫دەمێکە جێیان هێشتووین‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا بە هۆی جوانیی کارەکانیانەوە‬ ‫دەژین‪ ،‬یان ڕەنگە نووسەری هاوچەرخ بن‪ ،‬گەنج یان پیر‪ ،‬کە سەرچاوەی‬ ‫ئیلهامێکی خۆش بوون بۆ ئێمە و بە ڕێگەی مژدەبەخشدا ڕێنوێنیان‬ ‫کردووین‪.‬‬ ‫ئێمە دەتوانین بە پێزانینێکی زۆرەوە مامۆستا باشەکانی ڕۆژانی کۆن‬ ‫و گرنگی قوتابخانەمان بیربکەوێتەوە کاتێک بە منداڵی هەندێکمان لەسەر‬ ‫تەختە خەریکی ڕاهێنانی نووسین و ڕێکخستنی پیتەکان بووین بۆ ئەوەی‬ ‫لە کاتی گونجاودا تێگەشتنێکی ڕوونترمان ال دروست بێت دەربارەی‬ ‫بەکارهێنانی باشتر و خراپتری ئەلفوبێ‪.‬‬ ‫کاری نووسەر زۆرجار ڕەنگدانەوەی ئەو شتانەیە کە لە ژیاندا بۆی‬ ‫ئاشکرا ب��ووە؛ ئەو ئەزموونانەی کە دەبنە زەمینەی نووسینی شیعر‬ ‫یان چیرۆک‪ .‬هەریەک لە شاعیر و چیرۆکبێژ چیرۆک دادەهێنن لەپێناو‬ ‫بەرهەمهێنانی وێنە ڕاستەقینەکانی واقیع‪ -‬واقیع وەک خۆی‪ ،‬یان وەک‬ ‫ئەوەی کە بۆ ئەوان دەردەکەوێت‪ .‬لە بەرەژانەکانی ئیلهام و گێژەنەکانی‬ ‫بیرۆکەوە ڕەنگە دواجار شیعر بتوانێت بگات بە تێکەڵەی ڕاستیی وشەومانا‬

‫«‬

‫بەهای ڕەخنەکردنی خود زۆرجار‬ ‫لەوەدایە کە دیدگای تر بۆ ژیانمان‬ ‫دەکاتەوە‬

‫و دەریبڕێت‪ .‬ڕەنگە هەندێجار شاعیر یان چیرۆکبێژەکەی تۆش هەستی‬ ‫چێژێکی خودپەسەندی قووڵ ئەزموون بکات لە کاری خراپ بەکارهێنان و‬ ‫چاککردنەوە و داڕشتندا‪.‬‬ ‫لە ناوەڕاستی هەموو نووسینە باشەکاندا‪ ،‬ئەوەی تا ئێستا داهێنراوە و‬ ‫ئەوەش کە دادەهێنرێت‪ ،‬پیاوێک هەیە‪ ،‬لەناو ڕەگەزی خۆیدایە و دەورەدراوە‬ ‫بە تەکنۆلۆژیا و توندوتیژی و هاوسۆزی کە ڕەنگە ڕووبەڕووی ببێتەوە‬ ‫لەو ئازار و خۆشییانەدا کە چارەنووسی تاکگەرایی یان کۆمەاڵیەتیی‬ ‫ئەو پێکدەهێنن‪ .‬لە دونیای ئێستادا‪ ،‬لەم سەردەمەی ئێمەدا‪ ،‬هەست‬ ‫دەکەین ئازار و ژان و ئەشکەنجەی جەستە و ڕۆح لە هەر کاتێکی تری‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتی زۆرتر بووە‪ .‬زۆرێک لە پیاوانی زانست و لە شاعیران‬ ‫بە شێوازی تایبەتی خۆیان‪ ،‬بە ڕێگا و هۆکاری جۆراوجۆر و بە یارمەتیی‬ ‫ئەوانی تر‪ ،‬بەبێ وچان گەڕاون بەدوای جیهانێکی باشتردا بۆ هەموان‪.‬‬ ‫بەمەش دەبێت باوەڕمان وابێت کە هیوا و ئارەزوو دەتوانن لە دواهەمین‬ ‫ئامانجمان نزیکترمان بکەنەوە‪ :‬دادپەروەری بۆ هەموان‪ ،‬نادادپەروەرییش‬ ‫بۆ هیچ کەسێک‪.‬‬ ‫من و هاری مارتینسن دەخوازین سوپاسی ئەکادیمیای سوێدی بکەین بۆ‬ ‫ئەم شەرەفەی بە ئێمەی بەخشیوە لە سەرکەشیکردن کە بەبێ ڕاوێژکردن‬ ‫بە ئێمە یان هەرکەسێکی تر خستووینەتیە ئەم هەڵوێستەوە کە ئێستا‬ ‫خۆمانی تێدا دەبینینەوە‪.‬‬ ‫هاوکات سوپاسی ئەم دامەزراوەیە دەکەم کە بە ناوی بەڕێز ئەلفرێد‬ ‫نۆبێلەوە بەبێ ناڕەزایی قبووڵی کردووین– لە ڕاستیدا هێندە میهرەبان‬ ‫بوون کە ئەمڕۆ ئامادەبوونی ئێمە لێرەدا پەسەند بکەن‪ ،‬بەوەش شتێکیان‬ ‫پێ بەخشیوین وابکات هەڵوێستی تایبەتی ئێمە– ئەوەی کە ئێستا‬ ‫ئاماژەم پێ کرد– کەمتر لەوەی کە ڕەنگە دەرکەوتبێت ناپەسەند بێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤١٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/٤‬‬

‫‪8‬‬

‫یادی یەکساڵەی مەرگی شێرکۆ بێکەس‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫««‬

‫ذمارة (‪ )210‬دوشةممة ‪2014/8/4‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪210‬‬

‫ذمارة (‪ )210‬دوشةممة ‪2014/8/4‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫لەبارەی گوتاری ‹هەق› و ‹فتوحات› ی ئیسالمییەوە‬ ‫عەلی زەڵمی‬ ‫لە گفتوگۆیەكدا لەتەك هندۆسیێكی‬ ‫خەڵكی هند و كریستانێكی خەڵكی‬ ‫گانا و موسڵمانیكی خەڵكی عێراق و‬ ‫بەهایێكی خەڵكی ئێران و بودیێكی‬ ‫خەڵكی نیپاڵ‪ ،‬هەندێ راو بۆچوون‬ ‫لەسەر رۆڵی ئاین و بەهاكانی مرۆڤی‬ ‫سەردەم گۆڕدرایەوە‪ .‬ئەوەی سەرنجی‬ ‫ڕاكێشام بابای سونی عێراقی زۆر‬ ‫سەختگیرانە و خۆبەهەقزانانە راو‬ ‫بۆچونەكانی دەردەب����ڕی و بگرە‬ ‫ل��ەوەش زیاتر دەیویست بڵێ كاكە‬ ‫ئیوە هەمووتان گومڕان و ئیسالم‬ ‫تاكە چارەسەرە‪ .‬ئ��ەوەش سەرنجی‬ ‫راكێشام و مایەی تێڕامانم بوو كابرای‬ ‫بەهایی لەتەنیشتمدا زۆر هێمنانە لە‬ ‫موسڵمانەكە گوێی گرت بوو و رێزی‬ ‫لە راكانی دەگرت‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە‬ ‫ئ��ای��ن��ەك��ەی ئ��ەو ل��ەژێ��ر رەحمەتی‬ ‫كۆماری ئیسالمیدا كەمترین ئازادییە‬ ‫ئاینیەكانیان ن��ەپ��ارێ��زراوە ( وەك‬ ‫خۆی وتی بەهیچ شێوەیەك رێگایان‬ ‫ن���ادەن پەرستش و سروتەكانیان‬ ‫ئەنجام بدەن)‪ ،‬پاشان بابای هندۆسیم‬ ‫دەبینی ك��ە خ��اوەن��ی كەلتوریكی‬ ‫دۆڵ��ەم��ەن��دی وەك هندستانە كە‬ ‫ژمارەی دانیشتوانی هێندەی هەموو‬ ‫موسڵمانانی جیهان دەبێت و كەچی‬ ‫زۆر بە شەرمەوە نمونەی لە ئاینەكەی‬ ‫خۆی دەهێنایەوە و بە حورمەتەوە‬ ‫گوێی شل كردبوو بۆ كابرای عراقی كە‬ ‫باسی رەحمەتی ئیسالمی دەكرد‪ .‬رێك‬ ‫لەو مانگەدا (مانگی حوزیەران ‪)٢٠١٤‬‬ ‫ئەو گفتوگۆیەمان هەبوو بەپێی ژمارە‬ ‫و داتاكانی نەتەوە یەكگرتوەكان تەنها‬ ‫مانگی شەش لە عێراقدا ‪ ٤٤٠٠‬كەس‬ ‫بەهۆی شەڕەنگێزی مەزهەبی سونە‬ ‫و شیعە لە عێراقدا ك��وژراون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبەرامبەردا بە ئەستەم ڕووداوی‬ ‫كوشتنی تاكە مرۆڤێك دەبیستی لە‬ ‫هیندستان بەهۆی جیاوازی ئاینی و‬ ‫مەزهەبیەوە‪ ،‬دیارە كە هندستانیش‬ ‫چەندە دۆڵەمەند و فرەكلتور و ئاینە‪.‬‬ ‫ئەوەی من ویستم لەوێدا جەختی‬ ‫لەسەر بكەمەوە ئەوەبوو كە ئەگەرچی‬ ‫گوتاری خۆ بەهەقزانی لەناو هەموو‬ ‫ئاینەكاندا هەیە و دیارە هەر ئەمەشە‬ ‫داینەمۆی گردبونەوەی خەڵكی لەسەر‬ ‫ئەو ئاین و رێچكەیە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫ترسناكە ئەوەیە كە لێرەدا یەكێك‬ ‫بێت نەك هەر بڵێ من لەسەر هەقم‪،‬‬ ‫بگرە ئەو گوتارەی ئەوەندە روو قایمی‬ ‫بداتێ كە بڵێ‪« :‬ئەبێ تۆ شوێن‬ ‫ئاینەكەی من بكەوێت ئەگین تۆ‬ ‫هەڵەی»‪.‬‬ ‫ئێستا لەوانەیە خوێنەر بتوانێ‬

‫لینكێك لەنێوان ئ��ەو ناونیشانەی‬ ‫س��ەرەوە و ئەو كورتە بەسەرهاتەی‬ ‫ئاماژەمان پێكرد بدۆزێتەوە‪ .‬دەمەوێت‬ ‫لەم كورتە نوسینەدا سەرنجێكی خێرا‬ ‫بخەمەڕوو لەسەر پرۆسەی بانگەشەی‬ ‫ئیسالم و باڵوبونەوەی و وەستان‬ ‫لەسەر چەمكەگەلێكی وێنەی فەتحی‬ ‫ئیسالمی لە ڕابردوودا و پاشان گۆڕانی‬ ‫ئەو چەمكە بۆ چەمكێكی دیكە وێنەی‬ ‫بانگەوازی ئیسالمی ‪ .‬دیارە زیاتر ئەم‬ ‫گۆڕانكاریە كاتێ ڕوویدا كە ئیسالم‬ ‫وەك دەسەاڵتی سیاسی هەرەسیهێنا‬ ‫بە كۆتایی هاتنی دەوڵەتی عوسمانی‪،‬‬ ‫وەك دوا خەالفەتی ئیسالمی‪ ،‬ئیدی‬ ‫چەندین بزاڤ و رەوتی ئیسالمی لەژێر‬ ‫ناوی سەحوەی ئیسالمی (بوژانەوە‪-‬‬ ‫رابون) سەریان هەڵدا‪ ،‬دیارترینیان‬ ‫ئیخوان لە میسر و جەماعەی ئیسالمی‬ ‫ل��ە پاكستان‪ .‬بۆیە گرنگە ل��ەوە‬ ‫تێبگەین ئەو گوتارەی پێیوایە ئەبێت‬ ‫ئەم ئاینە بگاتە هەمووجێ و لەهەموو‬ ‫سەردەمێكدا ‪ ،‬پڕە لە ئیشكالیەت و‬ ‫تەنراوە بەچەندین هەلومەرجی هزری‬ ‫و سیاسی و كۆمەاڵیەتی و ژیاریی‪.‬‬ ‫ئێمە لێرەدا تەنها پرسیار دەخەینە‬ ‫سەر ئەم چەمكە و كەمێك لەسەری‬ ‫ڕادەوەستین‪.‬‬ ‫ل���ەرووی مێژووییەوە فتوحاتی‬ ‫ئیسالمی بەو پرۆسەی داگیركاریە‬ ‫دەوترێت كە جەنگاوەرە موسڵمانەكان‬ ‫داوای��ان لە دەسەاڵتی مەملەكەت و‬ ‫فەرمانڕەوایەكان كردوە لەدەوروبەری‬ ‫نیمچە دورگ���ەی ع��ەرەب و یەمەن‬ ‫و شام و میسر دواتر فارس و رۆم‬ ‫كە ملكەچی ئیسالم و فەرمانڕەوای‬ ‫ئیسالم ببن‪ .‬خۆ ئەگەر ڕازی نەبووبن‬ ‫ئ��ەوا هێرشیان كردوەتە سەریان و‬ ‫داگیریان ك��ردون‪ .‬هەرچەندە هیچ‬ ‫بەڵگەیەكی زمانەوانی یان مێژووی‬ ‫نیە لەبەردەستدا سەبارەت بەوەی‬ ‫ك��ە چەمكی فتوحات ل��ە ‹فتح›ی‬ ‫م��ەك��ەوە هاتبێت‪ ،‬ب��ەاڵم لەزمانی‬ ‫ع��ەرەب��ی��دا ‹ف��ت��ح› بەچەندین مانا‬ ‫دێت‪ ،‬لەوانە‪ :‬كردنەوە‪ ،‬قەزاوەتكردن‬ ‫‪ ،‬بەرچاڕونكردنەوە و سەركەوتن‪،‬‬ ‫هەروەها بەمانای فەتحی واڵت دێت‬ ‫ب أ َ ْهلَ َها‬ ‫واتە ‹دَخَ لَ َها ب َ ْع َد أ َ ْن َغلَ َ‬ ‫ط ِت ِه›« (بڕوانە دەسەاڵتی ئیسالم و فەرمانڕەواكان (‬ ‫سلْ َ‬ ‫وَأَخْ َ‬ ‫ض َع َها لِ ُ‬ ‫معجم الوسيط‪ ،‬قاموس المعانی)‪ .‬وەك لە پێناسەی وشەكەدا هاتوە)‪.‬‬ ‫جائیتر روون نیە ئاخۆ ئەم چەمكی ‹ ئەشێ بەدەستی ئەنقەست ماناكانی‬ ‫فتوحات› كە كۆی ‹ فتح ‹ بە فەتحە ئەم وشەیە تێكەڵكرابێت بۆ مەبەستی‬ ‫داگیركردنی ‹ئ��ەوی دی ‹ كافر و‬ ‫َح)‪.‬‬ ‫(سەرە) و ناوە نەك فعل ( َفت َ‬ ‫وات����ە ت��ێ��ك��ەڵ��ك��اری��ی��ەك ه��ەی��ە ناموسڵمان (مەسیحی‪،‬جوو ‪،‬صابئە‬ ‫لەنێوان ئەوەی ئاخۆ مەبەست لێی ‪،‬مەجوسی ‪،‬بودی هتد‪ ) ..‬بەدرێژای‬ ‫بەرچاوڕونكردنەوەیە بۆ خەڵكان بە م��ێ��ژووی ئیسالمی لەسەر دەستی‬ ‫رەحمەتی ئیسالم و گەیاندنی تەعالیمی فەرمانڕەوا ئیسالمیەكان و وەرگرتنی‬ ‫ئیسالمی بە خەڵكە ی��ان مەبەست رەوای��ەت��ی ل��ەو ك���ردارەی پێغەمبەر‬ ‫لێوەی داگیركردن و ملكەچیانە بۆ ك��ە ك��ردوی��ەت��ی ل��ەس��اڵ��ی‪ ٨‬كۆچی‬ ‫بەرامبەر ( ‪ ٦٣٠/٠١/١٠‬ز)‪ .‬چونكە‬

‫شکستی نەوەی‬ ‫یەکەمی ئیسالمی‬ ‫سیاسی لە کوردستاندا‬ ‫‪2‬‬

‫سەالم عەبدولكەریم‬

‫ل���ەرووی م��ێ��ژووی��ی��ەوە فتوحاتی ئیسالمی بەو‬ ‫پرۆسە داگیركاریە دەوترێت كە جەنگاوەرە‬ ‫موسڵمانەكان داوایان لە دەسەاڵتی مەملەكەت و‬ ‫فەرمانڕەوایەكان كردوە كە ملكەچی ئیسالم و‬ ‫فەرمانڕەوای ئیسالم ببن‪ .‬خۆ ئەگەر ڕازی نەبووبن‬ ‫ئ��ەوا هێرشیان كردوەتە سەریان و داگیریان‬ ‫كردون‬ ‫ل��ەدی��دی موسڵمانانەوە هەرچیەك‬ ‫(پاش قورئان) پێغەمبەر وتویەتی‬ ‫و كردویەتی و بێدەنگبوە لەسەری‬ ‫ئەوا ڕەوای��ە بۆ موسڵمانان و بگرە‬ ‫پاداشتیشی لەسەر وەردەگرن‪.‬‬ ‫ئێمە ئەم ساغكردنەوە مێژوویی‬ ‫و زم��ان��ەوان��ی��ە بەجێدەهێڵین بۆ‬ ‫ش��ارەزای��ان��ی ب��وارەك��ان��ی خ��ۆی��ان‪،‬‬ ‫ئەوەی ئێمە لێرەدا بەكورتی لەسەری‬ ‫دەوەستین ئەم پرسیارەیە‪ ،‬كە ئاخۆ‬ ‫ئەو تێگەیشتنە لەكوێوە سەرچاوەی‬ ‫گرتوە كە دەبێت ئیسالم بگاتە هەموو‬

‫ئیسالم بایەخی بە گوتاربێژیی‬ ‫دا‪ ،‬چونکە پێویستی بە واعیز‬ ‫هەبوو‬ ‫‪3‬‬

‫حەمە سەعید حەسەن‬

‫كونج و قوشبنی ئەم دونیا پان و‬ ‫بەرینە!؟ هەروەها پاش ئیسالم و‬ ‫موحەمەد بۆ دەبێت هەموو ئاین و‬ ‫پێغەمبەرەكانی دیكە هەڵوەشێنەوە‬ ‫و رەوایەتیان نەمینێ! دیسان لێرەدا‬ ‫بواری ئەمە نیە ئێمە شیكار كاری‬ ‫ورد بۆ ئەمجۆرە لە گوتاری ئیسالمیە‬ ‫بكەین و یەكە بەیەكە ئەو دەق و‬

‫سەرچاوانە پشتگیری لەم جۆرە‬ ‫گوتارە دەك��ەن و باسیان بكەین و‬ ‫شیكردنەوەیان بۆ بكەین‪ .‬بەاڵم النی‬ ‫كەم خۆ دەتوانین پرسیار لەسەر‬ ‫ئەم تێڕوانین و دونیابینیە بكەین كە‬ ‫جۆریك لە رەهایی و پیرۆزی وەرگرتوە‬ ‫و رامان لەسەری الی عەقڵی ئیسالمی‬ ‫مایەی قبوڵ نیە و مەترسیدارە‪.‬‬ ‫بێگومان ئێمە رووی دەممان لەو‬ ‫ئەقڵە باوە ئیسالمیە دەقگەراییە كە‬ ‫نەك هەر پێیوایە سنورەكانی ئاینی‬ ‫ئیسالم خودی سنوری هەق و راستی‬ ‫رەهان بگرە پێشی وایە لەبەرامبەر‬ ‫ئەم «هەقە» دا هەقی دیكە بوونی‬ ‫نیە و ه��ەرچ��ی هەیە «ب��اط��ل» و‬ ‫«ضالل»ە‪ .‬بۆیە دەبێت و بگرە واجبە‬ ‫ئەم هەقە ئیالهی و رەهایە بگەێنرێتە‬ ‫هەموو جێیەك و هەمووكەسێك‪ ،‬ئیتر‬ ‫گەیاندنی ئەمە چ بەناوی بانگەواز‬ ‫(دەعوە) بێ یان داگیركردن ( فەتح‬ ‫) بێ‪ ،‬یاخود بە ئاشتی و بازرگانی‬ ‫بێت یان بەشەڕ و هێز ئەنجام بدرێ‪.‬‬ ‫واتە پرسیاری ئێمە نیە تۆچۆن و‬ ‫بەچ شێوازێك ئەو پەیامە دەگەێنی‬ ‫بەڵكو پرسیارەكە ئەوەیە تۆ ئەو‬ ‫رەوایەتیەت لەكوێوە هێناوە كە مافی‬ ‫ئەوەت بداتێ ماوەیەك بۆ جیاوازی‬ ‫ئاینی نەهێڵیتەوە‪ .‬دی��ارە هەر ئەم‬ ‫ئەقڵیەتی پاوانكاری هەقیقەتەیە لەناو‬ ‫خودی ئاینی ئیسالم خۆیدا كەمترین‬ ‫عەقیدەی جیاواز و مەزهەبی جیاواز‬ ‫جێگای نابێتەوە‪ ،‬هەندێجار ئاستی‬ ‫گرژی مەزهەبی جیاواز و عەقیدەی‬ ‫جیاواز دەگاتە ئاستی ئاینی جیاواز‬ ‫و رەتكردنەوەی ئەویدی‪ .‬كارەساتی‬ ‫ئەم تەرزە لەبیركردنەوە و دونیابینی‬ ‫و ئایدیۆلۆژیایی ئاینی لەوێدایە لەبری‬ ‫گفتوگۆی هەقیقەت بكات سەرگەرمی‬ ‫گەیاندنی هەقیقەتە و لەبری زمانی‬ ‫دای��ەل��ۆگ و ب��وره��ان زم��ان��ی وەع��ز‬ ‫و ئیرشادە بەكاردەهێنی لەتەك‬ ‫ق��س��ەب��ۆك��ەردا‪ .‬پ��اش��ان قەیرانێكی‬ ‫دیكەی ئ��ەم ئایدیۆلۆژیایە ئەوەیە‬ ‫تەنها كار لە بوارێكی ژیان و ژیوار‬ ‫ناكات ( واتە بواری ئاینی تێكەڵ بە‬ ‫بواری گشتی دەكات )‪ ،‬بەڵكو تەواوی‬ ‫ژیان دەتەنێ و داواك��ارە و لە وردو‬ ‫درشتی ژیانت موحاسەبەت بكات‪ .‬ئەو‬ ‫دیدە لەسەر بنەمایەك دامەرزراوە كە‬ ‫ئەوەندە قەزاوەتكردن و دادگاییكردنە‬ ‫لە هەلسوكەوتەكانمان بە گ��ەورە‬ ‫و بچوكەوە ئەوەندە داننان نیە بە‬ ‫بەهای جیاوازیەكان و پرنسیپەكانی‬ ‫تەساموح‪.‬‬

‫شەڕی داعش‬ ‫دەگاتە بەغدا‬ ‫پرۆفیسۆر جیهاد عۆدە‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )210‬دوشةممة ‪2014/8/4‬‬

‫‪2‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫رەوتی ئیسالمیی‌و مەسەلەی دەسەاڵت‪ ..‬شكستی نەوەی یەكەم‬ ‫سەالم عەبدولكەریم‬ ‫ئامانجی وتار‪:‬‬ ‫ئ���ەم وت����ارە دەی���ەوێ���ت تیشك‬ ‫بخاتە س��ەر ئ��ەو هۆكارانەی‪ ،‬كە‬ ‫وای��ان ك��ردووە رەوت��ی ئیسالمی لە‬ ‫ب��اش��ووری ك��وردس��ت��ان س��ەرب��اری‬ ‫بوونی مێژووییەكی دوور‌و درێژ بەر‬ ‫لە راپەڕین‌و دوای راپەڕینیش پاش‬ ‫نزیكەی چارەكە سەدەیەك لەكاری‬ ‫سیاسی‪ ،‬ن��ەك نەیتوانیوە بگاتە‬ ‫تەختی دەس���ەاڵت‌و ب��ەش��داری كارا‬ ‫لە فەرمانڕەواییدا بكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ت��ادێ��ت بچووكتر دەب��ێ��ت��ەوە‌و لە‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا دەن��گ‌و كورسی‬ ‫كەم دێنن‪ ,‬بە ب��ەراورد بەو بوون‌و‬ ‫ئامادەییە‌و ج��ۆری ئ��ەو كۆمەڵگە‬ ‫مسوڵمانەی تێیدا دەژی �ن‌و لەباری‬ ‫ك��ەش‌و ه��ەوای ئاستی ئاینداریی‌و‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری��ی خ���ەڵ���ك‪ .‬ه��اوك��ات‬ ‫ئ��ەم وت��ارە دەی��ەوێ��ت ل��ەس��ەر ئەم‬ ‫پرسیارانە راوەستە بكات‪ ،‬بۆچی‬ ‫رەوتی ئیسالمی نەیتوانیوە بەشداری‬ ‫كارا بكات؟ ئایا نەوەی یەكەمی ئەو‬ ‫رەوتە چ بەرپرسیارێتیەك ئەكەوێتە‬ ‫ئەستۆیان‪ ،‬بەحوكمی ئەوەی تاوەكو‬ ‫ئێستا زۆرب��ەی��ان لە ناوەندەكانی‬ ‫ب��ڕی��اری سیاسیی حزبەكانیاندا‬ ‫ماون‌و كاریگەرییان لەسەر ئاراستە‌و‬ ‫بڕیاری سیاسیی حزبەكانیان هەیە؟‬ ‫ئایا ئەرك‌و وەزیفەی نەوەی یەكەم‬ ‫چییە ل��ەم دۆخ����ەدا؟ ب��ۆچ��ی ئەم‬ ‫نەوەیە نەیتوانیوە دوای ئەو ماوەیە‬ ‫النیكەم دۆخی حزبایەتیكردنی ئەم‬ ‫رەوتە سیستماتیزەكراو بكەن‌و بەرەو‬ ‫مۆدێلێكی ن��وێ‌و ه��اوچ��ەرخ��ان��ەی‬ ‫بەرن؟‬ ‫س��ەرن��ج��ێ��ك��ی خ��ێ��رای��ی دۆخ���ی‬ ‫سیاسیی‌و فەرمانڕەوایی لەباشووری‬ ‫كوردستان‪:‬‬ ‫بەر لەوە گرنگە ئاماژە بەوە بكەین‪،‬‬ ‫كە پێویستە لێرەوە زانستیانە ئەوەی‬ ‫پێی دەوترێ رەوتی ئیسالمی یاخود‬ ‫ئیسالمیی سیاسیی یان ئیسالمگەرا‬ ‫ب��خ��رێ��ت��ە ب��ۆت��ەی خ��وێ��ن��دن��ەوەی‬ ‫ئەكادیمیەوە‌و وەك كێڵگەیەكی‬ ‫مەعریفی تەماشای بكرێت‪ .‬چونكە‬ ‫لە زۆرب��ەی كایە رۆشنبیرییەكانی‬ ‫واڵتانی دیكە ئیسالمیی سیاسیی‬ ‫وەك كێڵگەیەكی زانستی‌و مەعریفی‬ ‫تەماشا ئەكرێت‌و مامەڵەی لەگەڵدا‬ ‫دەكرێت‪ ،‬چ وەك كۆڵەرانی دەرەوەی‬ ‫رەوتەكە‌و چ وەك ئەو كاراكتەرانەی‬ ‫نێو خودی رەوتەكەش‪.‬‬ ‫ئێمە لەم وت��ارەدا تەنها لەسەر‬ ‫ئ��ەو گ��رف �ت‌و ه��ۆك��اران��ە دەدوێ��ی��ن‬ ‫كە پەیوەستن بە ن��ەوەی یەكەمی‬ ‫رەوت���ەك���ەوە‪ ،‬ن��ەك تەنها هەموو‬ ‫هۆكارەكان‪ ،‬چونكە زۆر هەڵدەگرێت‪.‬‬ ‫پ��ێ��ش��وەخ��ت دەش����ێ خ��راپ��ی‌و‬ ‫ش��ڵ��ەژاوی‌و ناسەقامگیریی دۆخی‬ ‫فەرمانڕەوایی یەكێكە لە هۆكارە‬ ‫س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان ب����ووە‪ ،‬ك��ە ن��ەك‬ ‫بۆ رەوت��ی ئیسالمی‪ ،‬بەڵكو رێگر‬ ‫بووە لەبەردەم گەشەكردنی ژیانی‬ ‫دیموكراسیی‌و مەدەنی لە باشووری‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬چونكە نەیهێشتووە‬ ‫ژی��ان��ی سیاسیی ب���ەرەو پێشەوە‬ ‫ب��ڕوات‌و تا ساڵی ‪ 2005‬هەڵبژاردن‬ ‫ئەنجام ن��ەدراوە‪ .‬كە ئ��ەوە یەكێك‬ ‫لە ئامرازەكانی ژیانی دیموكراسیی‬ ‫دی��اردەی��ەك��ی گرنگیشیەتی‪ .‬بەاڵم‬ ‫دەكرێ ئەم هۆكارە وردترو لە وتاری‬ ‫سەربەخۆتردا بخوێنرێتەوە‪.‬‬

‫نەوەی یەكەمی رەوتی ئیسالمیی‪..‬‬ ‫ئەزمون‌و كەمتەرخەمی‪:‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ت��ەم��اش��ای��ەك��ی ن���ەوەی‬ ‫یەكەمی رەوتی ئیسالمیی بكەین‪ ،‬لە‬ ‫زۆربەی پارتە ساسییەكان‪ ،‬تێبینی‬ ‫ئ��ەوە دەك��ەی��ن‪ ،‬س���ەرەڕای ئ��ەوەی‬ ‫هەموویان نەماون‪ ،‬بەاڵم ژمارەیەكی‬ ‫باشیان ماون تا ئێستا‌و بەردەوامن‬ ‫ل��ە ك����اری س��ی��اس��ی��ی‪ .‬یەكەمین‬ ‫سەرنجێك كە لەسەر ئەم نەوەیە‬ ‫دروس��ت دەبێت الم��ان‪ ،‬ئەوەیە كە‬ ‫نەوەیەكی كەمتەرخەمن‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لە رووی نوسینەوە‌و یاداشتكردنی‬ ‫ئەو روداو‌و مێژوویانەی‪ ،‬كە تێیدا‬ ‫ژیاون بەگشتیی‌و بەتایبەت مێژووی‬ ‫الی���ەن���ە ج��ی��اوازەك��ان��ی رەوت���ی‬ ‫ئیسالمیی‪ .‬چونكە كاتێك هەست‬ ‫ب��ەم كەمو كورتیە دەك��ەی��ت‪ ،‬كە‬ ‫دەت��ەوێ��ت كۆڵینەوەیەكی زانستی‬ ‫‌و بابەتی ل��ەب��ارەی��ەوە بنوسیت‪.‬‬ ‫زۆرب���ەی رەوت‌و پ��ارت‌و رێكخراوە‬ ‫سیاسییەكانیتر تاڕادەیەك مێژووی‬ ‫خ��ۆی��ان ی��اداش��ت ك���ردووە‌و شتێك‬ ‫زانیاری لەبەردەستدایە‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫ئێستا وردە وردە هەندێ هەوڵی كەم‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم لە ئاستی پێویستدا نیە‪.‬‬ ‫ك��ەم��ت��ەرخ��ەم��ی ئ���ەم ن��ەوەی��ە‪،‬‬ ‫تەنها لە یاداشت نەكردنی مێژووی‬ ‫رەوت���ی ئیسالمیدا ن��ەوەس��ت��اوە‪،‬‬ ‫بەڵكو لە حاست دواكەوتن‌و بچووك‬ ‫بوونەوەی قەبارەی دەنگ‌و پێگەی‬ ‫جەماوەری رەوتەكەشدا ئامادەیی‬ ‫هەیە‌و ب��ەردەوام��ە‪ .‬لەهەموو دونیا‬ ‫نەوەی یەكەمی رەوتە سیاسییەكان‪،‬‬ ‫ب��ەرپ��رس��ی��اری یەكەمن ل��ە ب��ەرەو‬ ‫پ��ێ��ش��چ��وون‌و دواك��ەوت��ن��ی دۆخ��ی‬ ‫رەوت��ەك��ەی��ان‪ .‬ئەگەر تەماشایەكی‬ ‫تونس بكەین‪ ،‬بە ئاشكرا تێبینی‬ ‫ئامادەیی بەهێزی كەسایەتییەكی‬ ‫وەك( محەمەد راش��د غەنوشی)‬ ‫دەك���ەی���ن‌و گەیشتنە دەس��ەاڵت��ی‬ ‫پارتی ن��ەه��زەی تونسی سەرباری‬ ‫بارودۆخەكانی بەهاری عەرەبیی‪،‬‬ ‫فاكتەرێكی گ��ەورەی بۆ ئەو پیاوە‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە‪ ،‬ل��ە توركیا ئێستا‬ ‫دەبینین ئاكەپە‌و ئۆردوگان‌و عەبدواڵ‬ ‫گوڵ لە دەسەاڵتدان‪ ،‬چاكە‌و هۆكارە‬ ‫سەرەكییەكەی بۆ راب��ەری ئاینی‌و‬ ‫سیاسەتمەداری گ���ەورەی رەوت��ی‬ ‫ئیسالمیی ت��ورك��ی��ا(ن��ەج��م��ەدی��ن‬ ‫ئەربەكان) دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە هەتا‬ ‫دوا قۆناغی ژیانی سیاسیی بەردەوام‬ ‫ب��وو‪ ،‬ه��ەم��وو ش��ێ��وازەك��ان��ی ك��اری‬ ‫سیاسیی بەرجەستە ك��رد‪ .‬راستە‬ ‫ناكرێ بارودۆخی توركیا‌و باشووری‬ ‫كوردستان لەسەر هەموو ئاستەكان‬ ‫ب��ەراورد بكرێن‌و وەك یەك تەماشا‬ ‫ب��ك��رێ��ن‪ ،‬ب���ەاڵم گ��رف��ت��ی گ���ەورەی‬ ‫نەوەی یەكەمی رەوتی ئیسالمی لە‬ ‫ب��اش��ووری كوردستان ئ��ەوەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫نەوەیەكە توانای دووربینی نیە‪،‬‬ ‫قودرەتی خوێندنەوەی ژیانی نوێ‌و‬ ‫مۆدێلی سیاسەتكردنی هاوچەرخی‬ ‫نیە‌و لە جوغزێكی تەسكی سیاسیدا‬ ‫بەتەنها دەخولێتەوە‪.‬‬ ‫ن��اك��رێ رەوت���ی ئیسالمی وێ��ڕای‬ ‫ئەو تەمەنە درێ��ژەی لە باشووری‬ ‫ك��وردس��ت��ان ه��ەی��ەت��ی‌و تائێستا‬ ‫نەیتوانیبێت بگاتە دەسەاڵت یاخود‬ ‫النیكەم‪ ،‬فراكسیۆنێكی گ��ەورەی‬ ‫پەرلەمانی بێت‪ ،‬كە فراكسیۆنی‬ ‫براوە‌و یەكەم ناچار بكات‪ ،‬پێكەوە‬ ‫حكومەت پێكبهێنن‪ .‬ئێمە تێدەگەین‬ ‫لەهەمووو ئ��ەو ه��ۆك��ار‌و رێگرانەی‬ ‫دیكە كە بوونیان هەیە‪ ،‬بەاڵم كاتی‬ ‫ئ��ەوە هاتووە رەوت��ی ئیسالمیی لە‬ ‫خۆی بپرسێ‌و لە ن��ەوەی یەكەمی‬ ‫بپرسێتەوە بۆچی‌و لەبەرچی كە‬ ‫ج��واڵن��ەوەی��ەك ل��ە دەرف��ەت��ێ��ك��ی‬ ‫زەمەنی كەمدا دووق��ات‌و سێ قاتی‬ ‫ئەوان كورسی پەرلەمانی بباتەوە؟‬ ‫ئاخۆ رەوتی ئیسالمیش خەڵكی بە‬ ‫ئەزمون‌و شارەزا‌و بەتوانای تیا نیە‬ ‫لە ن��ەوەی یەكەمیدا؟ ئەگەر هەیە‬

‫دەبێ بپرسرێ بۆچی ناتوانن هەمان‬ ‫رۆڵ��ی ن��ەوەی یەكەم‌و سەركردەی‬ ‫سیاسیی ئەو جواڵنەوەیە ببینن‪ ،‬كە‬ ‫ئەتوانێت ئەو سەركەوتنە گەورەیە‬ ‫لە دەرفەتێكی كەمدا‌و لە م��اوەی‬ ‫چ��وار س��اڵ��دا وەدەس���ت بهێنێت؟‬ ‫ئەگەر نیە دەب��ێ رەوت��ی ئیسالمی‬ ‫ب���ەدوای جێگرەوە‌و ئەلتەرناتیڤی‬ ‫دی��ك��ەدا ب��گ��ەڕێ�ت‌و دەس��ت��ب��ەرداری‬ ‫نەوەی یەكەم ببێت‪ ،‬ئەگەرنا دۆخی‬ ‫سیاسیی هێندە خێرا دەڕوات‪ ،‬بەشی‬ ‫هێندە چاوەڕوانی ناكات‌و ئەوەندەی‬ ‫تر دوا دەكەون‪.‬‬ ‫هۆكارەكانی‬ ‫شكستی نەوەی یەكەمی‬ ‫رەوتی ئیسالمیی‪:‬‬ ‫س��ەرەت��ا دەب���ێ ب��پ��رس��ی��ن ئایا‬ ‫ن��ەوەی یەكەم شكستی هێناوە لە‬ ‫ئیدارەكردنی كاری سیاسیدا یان نا؟‬ ‫ئەگەر شكستی هێناوە‪ ،‬ئەی بۆچی‬ ‫هێشتا پارتە سیاسییەكانی نێو‬ ‫رەوتی ئیسالمی لە ژیانی سیاسیی‬

‫ئ��ەب��ن‪ ،‬ئ��ەوك��ات بەشێكی زۆری‬ ‫پانتاییەكانی كۆمەڵگە جێدەهێڵن بۆ‬ ‫كەڵەكەبوونی كێشەكان‪ ،‬هەروەك خۆ‬ ‫تەرخان نەكردنی یەكجاری وادەكات‪،‬‬ ‫ل��ەه��ەر دۆخ��ێ��ك��دا پێشنیازكردنی‬ ‫چ��ارەس��ەر ب��ەس ن��ەب �ێ‌و سنووری‬ ‫كێشەكان فراوانتر ببن‪.‬‬

‫پارتە سیاسیەی‪ ،‬كە تێیدایەتی بیر‬ ‫دەكاتەوە‌و بڕیار دەردەكات‪ ،‬هەروەك‬ ‫چ��ۆن هەندێ كاتیش سیاسییەك‬ ‫بەهۆی شارەزابوونی لە شەریعەت‬ ‫ف��ەت��وا‌و ب��ڕی��اری ش��ەرع��ی تیۆریزە‬ ‫دەكات‪ .‬ئەم دوو وێنەیە هەردووكیان‬ ‫ه��ەڵ��ەن‪ ،‬هەڵە ل���ەوەدا كە گرفتی‬ ‫گەورەتریان بۆ رەوتە ئیسالمییەكە‌و‬ ‫بوونی لەسەر گۆڕەیانی سیاسی‪.‬‬ ‫دووەم‪:‬‬ ‫رێكخستنی ئەم دوو كایەیە مایەی‬ ‫خۆهەڵواسین‬ ‫ب��اش��ت��رك��ردن��ی دۆخ����ی سیاسیی‬ ‫بە پۆست‌و پلەكانی فەرمانڕەواییدا‪:‬‬ ‫رەوتی ئیسالمییە‪ .‬هاوكات نەوەی‬ ‫یەكێكە لە هۆكارە بنەڕەتییەكانی‬ ‫یەكەمن لەمە بەرپرسیارە‌و ئەركی ن��ەوەی یەكەم‪ ،‬ئەوەیە كە لەبری‬ ‫سەرشانی ئ��ەم ن��ەوەی��ە ئ��ەم دوو ب��ی��رك��ردن��ەوە ل���ەوەی ئ��ەگ��ەر هەر‬ ‫كایەیە رێكبخات‪ ،‬چونكە ن��ەوەی دەرفەتێكیان بۆ رەخسا بەشداری‬ ‫یەكەم لەهەردوو كایەكەدا شارەزایی حكومڕانی‌و كایەی سیاسیی‌و مەدەنی‬ ‫هەیە‌و تاڕادەیەكی زۆریش لە بواری بكەن‪ ،‬باشترین نمونە‌و خەڵكی شیاو‬ ‫ب��ان��گ��ەواز‌و دەەع����وەدا‪ ،‬بەحوكمی بخەنە ئەو جێگانەوە‪ ،‬تێبینی ئەوە‬ ‫ئەوەی زۆربەیان مامۆستای ئاینی‌و دەكەین‪ ،‬بە پێچەوانەوە بە هەڵپە‬ ‫نەوەی شێخ‌و پیاوە ئاینییەكان بوون‌و خۆیان‌و بەشێك لە كەسە نزیكەكانیان‬ ‫ژیانی خوێندنی ئ��ەو قۆناغانەش بردۆتە پێشەوە‌و كراونەتە وەزیر‌و‬ ‫حوجرەكان‌و مزگەوتەكان بوون‪.‬‬ ‫پەرلەمانتار‌و بەڕێوەبەری گشتیی‪،‬‬ ‫رێك نەخستنی ئەم دوو كایەیە‪ ،‬ئەگەر سەرنجێكی وەزی��ر‌و ئەندام‬ ‫لە ژیانی نوێ‌و هاوچەرخی سیاسیدا پ��ەرل��ەم��ان��ی رەوت���ی ئیسالمی بە‬

‫گرفتی گ��ەورەی ن��ەوەی یەكەمی رەوتی‬ ‫ئیسالمی لە باشووری كوردستان ئەوەیە‪،‬‬ ‫ك��ە ن��ەوەی��ەك��ە ت��وان��ای دوورب��ی��ن��ی نیە‪،‬‬ ‫قودرەتی خوێندنەوەی ژیانی نوێ‌و مۆدێلی‬ ‫سیاسەتكردنی هاوچەرخی نیە‌و لە جوغزێكی‬ ‫تەسكی سیاسیدا بەتەنها دەخولێتەوە‬

‫ب��اش��ووری كوردستان ب��ەردەوام �ن‌و‬ ‫بوونیان هەیە؟‬ ‫دەبێ ئەوە لێكجیا بكەینەوە‪ ،‬كە‬ ‫مانای شكست لێرەدا پەیوەستە بە‬ ‫شكستی نەوەی یەكەم لە گەیاندنی‬ ‫رەوت���ی ئیسالمیی ل��ە دەس���ەاڵت‌و‬ ‫فەرمانڕەوایی‪ ،‬گەیشتنە دەسەاڵت‬ ‫بەمانای ب��ەش��داری حكومەت نا‪،‬‬ ‫وەك ئ��ەوەی لە ئێستا‌و راب��ردوودا‬ ‫ب��ە وەزی��رێ��ك ی��اخ��ود دوو وەزی��ر‬ ‫ه��ەب��ووە ل��ە دۆخ��ە ج��ی��اوازەك��ان��دا‪،‬‬ ‫چونكە ئەمە پێی ناوترێ گەیشتنە‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬لەبەرئەوەی كاتێك وەك‬ ‫گەیشتنە دەسەاڵت ئەژمار ئەكرێت‪،‬‬ ‫كە بەشدارییەكە كارا بێت‌و النیكەم‬ ‫نیوەی وەزارەتەكانی حكومەتی لە بن‬ ‫دەستا بێت‌و توانای جێبەجێكردنی‬ ‫بەرنامەی چاكسازیی تێیاندا هەبێت‪.‬‬ ‫كە ئەمەش تائێستا رووینەداوە‪.‬‬ ‫یەكەم‪:‬‬ ‫رێك نەخستنی بانگەواز‌و‬ ‫سیاسەت‪:‬‬ ‫یەكێك لەو كێشە بنەڕەتیانەی كە‬ ‫رەوت��ی ئیسالمیی تائێستا پێیەوە‬ ‫گیرۆدەیە‌و توانای خۆقوتاركردنی‬ ‫نییە لێی‪ ،‬بریتیە لە رێك نەخستنی‬ ‫ك��اری سیاسیی‌و دەع��وە‌و بانگەواز‬ ‫پ��ێ��ك��ەوە‪ ،‬چ��ون��ك��ە ه��ەن��دێ��ك ج��ار‬ ‫بانگخواز‌و مامۆستایەكی ئاینی لەبری‬ ‫هەمو رەوتە ئیسالمییەكە یان ئەو‬

‫رەوت���ی ئیسالمیی ت��وش��ی گرفت‬ ‫كردووە‪ ،‬بەتایبەت بێتوانای كردووە‬ ‫لەوەدا وەزیفەكانی دەوڵەتداریی بە‬ ‫شێوە سەردەمییەكەی بخوێنێتەوە‌و‬ ‫تیۆریزەی بكات‪ .‬بۆیە تێبینی ئەوە‬ ‫دەكەین‪ ،‬كە هێزێكی دیكە دێت‌و لە‬ ‫دەرفەتێكی كەمدا دەتوانێت دوو‬ ‫قات‌و سێ قاتی پارتە سیاسییەكانی‬ ‫نێو رەوت���ە ئیسالمییەكە دەن �گ‌و‬ ‫كورسیی پەرلەمانی بەدەست بهێنێت‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە توانای بانگخواز‌و ئەو‬ ‫كەسانەی دیكە لەكار دەخات‪ ،‬كە لە‬ ‫بواری شەریعەتدا شارەزان‪ ،‬چونكە‬ ‫رەوت��ی ئیسالمیی تەنها تەركیزی‬ ‫لەكایەی سیاسییە‌و وادەزانێت تەنها‬ ‫لە سیاسەتەوە دەتوانێن دەستكاریی‬ ‫جومگەكانی ژیانی خەڵك بكات‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا بە پێچەوانەوە دەشێ‬ ‫هێزێكی سیاسیی ئاینی بێت یان نا لە‬ ‫دۆخی ئابووریی‌و یان كۆمەاڵیەتییەوە‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری ل��ە ژی��ان��ی خ��ەڵ�ك‌و‬ ‫كۆمەڵگە‌و ت��ەن��ان��ەت سیاسەتیدا‬ ‫ب��ك��ات‪ .‬لەئێستادا‌و داه��ات��ووش��دا‬ ‫كۆمەڵگەی ئێمە دەكەوێتە بەردەم‬ ‫زۆر ك��ێ��ش��ەی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ ،‬كە‬ ‫دەكرێ لە رێگەی ئاینەوە بتوانرێ‬ ‫‌و بە خوێندنەوەی نوێی دەقەكانی‬ ‫ئاین هاوكاری كۆمەڵگە بكرێ لە‬ ‫رووەكانی كۆمەاڵیەتی‌و ئابووریی‌و‬ ‫تەنانەت سیاسیشیەوە‪ ،‬بۆیە كاتێك‬ ‫بانگخوازەكان بە سیاسەتەوە سەرقاڵ‬

‫ئێستاشەوە بدەین‪ ،‬دەبینین جگە‬ ‫لەوەی لە نەوەی یەكەمی نێو رەوتە‬ ‫ئیسالمیەكەن‪ ،‬هاوكات یان ئەندامی‬ ‫مەكتەبی سیاسی ی��ان ئەندامی‬ ‫س��ەرك��ردای��ەت��ی�ن‌و ل��ەس��ەر بنەمای‬ ‫موستەفید ن��ەب��وون ی��ان نزیكیان‬ ‫لەنەوەی یەكەمەوە وەك كات دانراون‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا دەب���وو ئیسالمییەكان‬ ‫ت��ازەت��ری��ن م��ۆدێ��ل��ی��ان پێشكەش‬ ‫بكردایە‪ .‬ئەم خۆهەڵواسینە تەنانەت‬ ‫مەسەلەی خانەنشینی‌و بوارەكانی‬ ‫تریش گرتۆتەوە‪ ،‬نەك تەنها ئەمە‬ ‫بەڵكو وەك مۆدێلی لێهاتووە‌و هەندێ‬ ‫لە مناڵ‌و ن��ەوەی یەكەمی رەوت��ی‬ ‫ئیسالمیی ن��ێ��ردراون بۆ دەرەوە‌و‬ ‫لە ئێستاوە پ��ەراوە‌و پرۆڤەیان پێ‬ ‫ئەكرێت بۆ پۆستەكان بۆئەوەی‬ ‫دوایی كە دانران كەس گلەیی نەكات‬ ‫بڵێن بڕوانامە‌و شارەزاییان نیە‪ .‬بۆیە‬ ‫ئەم هۆكارە ئەو كێشەیەی بۆ رەوتە‬ ‫ئیسالمیەكە دروستكردووە كە كەمتر‬ ‫ئومێدی پێبدرێت‪ ،‬نەم تەنها لەسەر‬ ‫ئاستی جەماوەری‪ ،‬بەڵكو لە نێوخۆی‬ ‫رەوت��ەك��ە‌و الی چینە خوێنەوارو‬ ‫گەنجەكەش‪ ،‬چونكە دەشێ نەوەی‬ ‫یەكەمی رەوتی ئیسالمیی لە خۆی‬ ‫بپرسێت بە چ پێوەرێكی سیاسیی‌و‬ ‫حكومڕانی‌و ئاینی‌و شەرعی رەوایە‬ ‫خ��ەڵ��ك��ی ب��ێ��ب��ڕوان��ام��ە ‌ون���ا ئەهل‬ ‫بخەیتە وازەرەت��ێ��ك��ەوە‪ ،‬كە دوور‌و‬ ‫نزیك شارەزایی لێی نیە؟ كەسێك‬

‫بەهەموو تەمەنی رەنگە خاكەنازێكی‬ ‫نەخستبێتە س��ەرش��ان��ی‪ ،‬ئێستا‬ ‫ئەیكەیتە وەزی��ری كشتوكاڵ ئەبێ‬ ‫لەبەردەم خەڵك‌و خوادا چ وەاڵمێكت‬ ‫پێبێت‪ ،‬لەكاتێكدا داوا لە خەڵك‬ ‫ئەكەیت چاوەڕێی ئ��ەوەت لێبكات‬ ‫دۆخی حكومڕانی ئیسالح بكەیت؟ بە‬ ‫كوێی كام دەقی ئاینی‌و كام تێكستی‬ ‫سیاسیی‌و حكومڕانی نوێدا ئەشێ‪ ،‬كە‬ ‫كەسێك لە میكانیك شارەزایە بچیت‬ ‫وەزارەتی كارەبا بخەیتە بەردەمی‌و‬ ‫وابزانی ئەوە وەزارە هەستیارە بە‬ ‫دوع �ا‌و فووكردن بەڕێوە دەڕوات؟‬ ‫بۆیە بەردەوامی ئەم دۆخ‌و دیاردانە‬ ‫ن��ەوەی یەكەم لێی بەرپرسیارە‪،‬‬ ‫چونكە هێشتا هەژموونی بەسەر كایە‬ ‫سیاسییەوە هەیە‌و دەتوانێت خەڵكە‬ ‫بەتوانا‌و خاوەن بڕوانامەكان بباتە‬ ‫پێشەوە‌و بەشداریان پێبكات‪.‬‬ ‫سێیەم‪:‬‬ ‫تێنەگەیشتن‬ ‫لە چەمكی ئەخالق‌و سیاسەت‪:‬‬ ‫یەكێكیتر لە هۆكارەكانی شكست‬ ‫ه��ێ��ن��ان��ی رەوت����ی ئیسالمیی بۆ‬ ‫نەگەیشتنە دەس��ەاڵت‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫بە شكستی ن��ەوەی یەكەم هەیە‬ ‫لە تێگەیشتن لە كایەی سیاسەت‌و‬ ‫ئەخالقەوە‪ .‬ئەوەی تێبینی ئەكرێت‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە نەوەی یەكەمی رەوتی‬ ‫ئیسالمیی ئەخالقیانە تەماشای‬ ‫سیاسەت ئەكات‌و چاوەڕێی ئەوەیە‬ ‫ئاخۆ لە سیاسەتدا درۆ ئەكرێت‬ ‫ی��ان ن��ا‪ ،‬پەیمان شكێنی ئەكرێت‬ ‫ی��اخ��ود ن��ا‪ ،‬چونكە ئ��ەم ن��ەوەی��ە‬ ‫ه��ێ��ن��دەی چ���اوەڕێ���ی ئ��ەوەی��ە كە‬ ‫بزانێت ركابەركانی بێبەڵێن‌و درۆ‬ ‫ئەكەن یان نا‪ ،‬لە هەوڵی ئ��ەوەدا‬ ‫نیە س��ی��اس��ەت وەك سیاسەت‌و‬ ‫ئەخالق وەك ئەخالق بخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا مەبەست لەوە نیە‪ ،‬كەرەوتی‬ ‫ئیسالمی بە پێوەرەكانی ماكیاڤیللی‬ ‫سیاسەت‌و مامەڵە ب��ك��ات‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫هەمیشە لە سیاسەتدا موناوەرە‬ ‫هەیە‪ .‬تاكتیك‌و تەكنیك هەیە‪ ،‬نەك‬ ‫چاوەڕوانی‌و حوكمی ئەخالقیی‪ .‬ئەم‬ ‫تێنەكەیشتنە ە ئەخالق‌و سیاسەت‬ ‫هۆكار بووە بۆ ئەوەی نەوەی یەكەم‬ ‫خوێندنەوەیەكی تەندروستی بۆ‬ ‫كایەی سیاسیی نەبێت‪ ،‬هەمیشە‬ ‫بایەخ بەو كەسانە بدات‪ ،‬كە زێتر‬ ‫پەیوەستن بە ئەركە ئاینیەكانەوە‪،‬‬ ‫هەروەها كەمتر بایەخ بە میدیا‌و كایە‬ ‫نوێیەكانی دیكەی سیاسەت كردن‬ ‫ب��دات‪ ،‬بۆ نمونە كایەیەكی گرنگی‬ ‫وەك هونەر‪ ،‬بەیەكجاری فەرامۆش‬ ‫ك����راوە‪ ،‬ل��ەك��ات��ێ��ك��دا دەت��وان��رێ��ت‬ ‫گۆڕانكاریی گەورە لە هزر‌و تێڕواننیی‬ ‫كۆمەڵگەدا دروست بكات‪.‬‬ ‫لەم دۆخانەدا بەرپرسیارێتیەكە‬ ‫ئەكەوێتە سەرشانی نەوەی یەكەم‪،‬‬ ‫چونكە ن���ەوەی ی��ەك��ەم دەتوانێت‬ ‫ئ��ەم كایانە لەیەك جیا بكاتەوە‌و‬ ‫رۆشنایی بخاتە سەریان‌و تەوزیفیان‬ ‫بكات‪ ،‬چونكە چوارچێوەی كاركردنی‬ ‫رەوتەكە هێندەی تێبینی ئەكەین‬ ‫تادێت بچووكتر‌و تەسكتر ئەبێتەوە‬ ‫تەنها بۆ كایەی سیاسەت‌و ئەویش‬ ‫سیاسەتێكی بارگاوی بە ئەخالق‪.‬‬ ‫بۆیە دەك��رێ ئ��ەم بابەتە جێگەی‬ ‫بیروڕای جیاواز‌و لێكدانەوەی جیا‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم لەو راستیە كەم نابێتەوە‪،‬‬ ‫كە ن��ەوەی یەكەم بەرپرسیارێتی‬ ‫دۆخی ئێستای رەوتی ئیسالمی لە‬ ‫ئەستۆدایە‌و بەر لەوەی بەیەكجاری‬ ‫ژی��ان��ی سیاسیی جێبهێڵن دەب��ێ‬ ‫لە خەمی دەستكاریكردنی كایەی‬ ‫سیاسی‌و رێكخراوەیی خۆیاندا بن‌و‬ ‫بتوانن ل��ەس��ەر ه��ەم��وو ئاستەكان‬ ‫دونیابینی ن��وێ ب��ەره��ەم بهێنن‪،‬‬ ‫ب��ۆئ��ەوەی ل��ە داه���ات���وودا رەوت��ی‬ ‫ئیسالمی چانسی ئەوەی هەبێت بە‬ ‫بەشدارییەكی زیاترەوە بچێتە نێو‬ ‫حكومەت‌و كایەی فەرمانڕەواییەوە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )210‬دوشةممة ‪2014/8/4‬‬

‫واعیزی سوڵتان‬ ‫حەمە سەعید حەسەن‬ ‫‪٢-2‬‬ ‫هەموو بۆچوونێکی تازە‪ ،‬لە سەرەتاوە‬ ‫نامۆ دێتە پێش چ��او‪ ،‬ئاخر هێشتا‬ ‫خەڵکەکە پێی ئاشنا نەبوون‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ئەگەر ئەو بۆچوونە نوێیە‪ ،‬ملکەچی بەها‬ ‫دێرینە باوەکانی کۆمەڵ نەبێت‪ ،‬بۆچوونی‬ ‫وەها تەنانەت دەشێت بە کوفر لە قەڵەم‬ ‫بدرێت‪ ،‬ب��ەاڵم هەر هەمان بۆچوون کە‬ ‫دەبێتە شتێکی ئاسایی و خەڵکەکە‬ ‫هۆگری دەبن‪ ،‬لە کنیان وەک بەشێک لە‬ ‫ئایینی لێ دێت و ئینجا ئەوی بە گژیدا‬ ‫بچێتەوە‪ ،‬ڕەنگە بە کافر نێوزەد بکرێت‪.‬‬ ‫کۆچەری‪ ،‬الیەنی ئایینێک ناگرن‪ ،‬هێزی‬ ‫نەبێت‪ ،‬ئاخر بڕوایان بە هێز هەیە و‬ ‫سووک سەرنجی هەموو جۆرە الوازییەک‬ ‫دەدەن‪ .‬ئ��ەوە بۆیە لە س��ەرەت��اوە کە‬ ‫پایەمبەر الواز و چەوساوە بوو‪ ،‬گاڵتەیان‬ ‫بە ئیسالم دەهات‪ ،‬بەاڵم کە هێزی پەیدا‬ ‫ک��رد‪ ،‬خێڵە کۆچەرییەکان‪ ،‬بە کۆمەڵ‬ ‫پێیەوە پێوەست دەبوون‪.‬‬ ‫مێژوویش وەک ئینسان لەسەر دوو‬ ‫الق دەڕوات‪ ،‬بۆ ئەوەی چوونە پێشەوە‬ ‫ڕوو بدات‪ ،‬ناچارین القێکمان بۆ پێشەوە‬ ‫ببەین‪ ،‬لە کاتێکدا القەکەی دیکەمان لە‬ ‫جێی خۆی وەستاوە‪ ،‬ئەمەیش تەواو لە‬ ‫بزووتنەوی دیرۆک دەچێت‪ ،‬ئەوە نییە لە‬ ‫هەموو قۆناغێکدا گرووپێک داکۆکی لە‬ ‫بەها دێرینەکان دەکەن و گرووپێکی دیکە‬ ‫هەوڵی گۆڕانکاری دەدەن؟ چونکە کۆمەڵ‬ ‫هەمیشە لە گۆڕاندایە‪ ،‬بۆیە ملمالنێی‬ ‫نێوان ئەو دوو گرووپە‪ ،‬وەک مەحاڵ وایە‬ ‫کپ ببێتەوە و ئیدی ئەوە وەک شتێکی‬ ‫ئاسایی لێ دێت‪ ،‬ئەو دوو الیەنە‪ ،‬تۆمەت‬ ‫وەپاڵ یەکدی بدەن و نوێخوازان لە ڕوانگەی‬ ‫کۆنەپارێزانەوە بە زەندیق و دەستی‬ ‫دەرەکی لە قەڵەم بدرێن و کۆنەخوازانیش‬ ‫الی پێشکەوتنخوازان‪ ،‬وەک ستەمکار و‬ ‫زەوتکەری سامانی میللەت باس بکرێن‪.‬‬

‫دام��ەزران��د‪ ،‬جیاوازییەکەیان تەنیا لە‬ ‫هەندێک سرووتی ئایینیدا بوو‪ ،‬کیسرا بە‬ ‫ناوی (هورمز)ەوە خەریکی بە کۆیلەکردنی‬ ‫خەڵک دەبوو‪ ،‬ئیسالم بە ناوی خوای تاک‬ ‫و مەزنەوە‪).‬‬ ‫ئ���ەوە ه��ەڵ��ەب��وو ک��ە واع��ی��ز خەڵکی‬ ‫بەسەر دوو سەنگەردا داب��ەش دەک��رد‪،‬‬ ‫خەڵکی باش و خەڵکی خراپ‪ ،‬ئیدی چی‬ ‫چاکەیە دەیدایە پاڵ الیەنی یەکەم و چی‬ ‫خراپەیشە لەسەر الیەنی دووەمی دەکرد‬ ‫بە م��اڵ‪ .‬ئەو پۆلێنکردنە دووانەیییە‪،‬‬ ‫دروست نییە‪ ،‬ئاخر ئینسان تێکەڵەیەکە‬ ‫لە چاکە و خراپە و لە هەموو کەسێکدا‬ ‫وەک چۆن الیەنی خراپ هەیە‪ ،‬الیەنی‬ ‫چاکیش هەیە‪ ،‬جیاوازییەکە لە نێوان‬ ‫کەسەکاندا ڕێژەیییە‪ ،‬لە چەندایەتیدایە‪،‬‬ ‫نەک لە چلۆنایەتیدا‪ .‬ئەوی لە خەوش‬ ‫ب��ەدەرە‪ ،‬ئینسان نییە‪ ،‬ڕەنگە فریشتە‬ ‫بێت و هەر کەسێکیش ئەم یان ئەو وەک‬ ‫فریشتە پێناسە بکات‪ ،‬یان فریودراوە‪،‬‬ ‫یان فریودەرە‪.‬‬ ‫هەرچەندە پەیامبەر پێی لەسەر ئەوە‬ ‫داگ��رت��ووە کە موسڵمان (گوێڕایەڵی‬ ‫خولقاوێک نابێت لە خالق یاخی بووبێت‪)،‬‬ ‫بەاڵم واعیز بە گشتی هەمیشە الیەنی‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوای دەگ���رت‪ ،‬بە چاوپۆشین‬ ‫لەوەی فەرمانڕەوا ملکەچی خوایە‪ ،‬یان‬ ‫لە فەرمانی یاخیبووە‪ .‬د‪ .‬عەلی ئەلوەردی‬ ‫دەیگوت‪( :‬ئەوە کەی دەچێتە عەقڵەوە‪،‬‬ ‫ئینسان هەر کە گوتی‪ :‬بێجگە لە خودای‬ ‫م��ەزن‪ ،‬هیچ خوداوەندێکی دیکە نییە‪،‬‬ ‫ئیدی لە هەموو گرێ دەروونییەکان و بەها‬ ‫خراپەکان خاڵیی ببێتەوە و فریشتەیەکی‬ ‫پاکژی لێ دەربچێت؟) هەڵەی کوشندەی‬ ‫موعتەزیلە ئەوەبوو‪ ،‬دەیانویست ئایین کە‬ ‫پشت بە غەیب دەبەستێت‪ ،‬لەگەڵ عەقڵ‬ ‫و لۆگیکدا بگونجێت‪.‬‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر گ��ۆوای��ن ل��ە (م��ێ��ژووی‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ەک��ان)دا دەن���ووس���ێ���ت‪( :‬ک��ە‬ ‫کوستانتینی ئیمپراتۆر بە خۆی و میر‬ ‫و سەرکردە و جەلالدەکانییەوە‪ ،‬چوونە‬

‫سەندەوە‪ .‬شیعر لە سەردەمی پەیامبەر‬ ‫و ئەبوو بەکر وعومەریشدا‪ ،‬ئەو بایەخەی‬ ‫نەما‪ ،‬ئاخر وەک کولتووری سەردەمی‬ ‫جاهیلی سەیر دەکرا‪ .‬پەیامبەر تەنیا ئەو‬ ‫شیعرەی پەسەند دەک��رد کە داکۆکیی‬ ‫لە ئیسالم ک��ردب��ا‪ .‬نیکلسۆن دەڵێت‪:‬‬ ‫(شاعیران دوژمنی سەرسەختی پەیامبەر‬ ‫بوون‪ ،‬گاڵتەیان بە ئایینەکەی دەهات‪).‬‬ ‫پێش سەرهەڵدانی ئیسالم‪ ،‬شیعر الی‬ ‫عەرەب‪ ،‬ئەوەندە گرنگ بوو‪ ،‬لە سوارچاک‬ ‫بایەخی زیاتر بوو‪ .‬ئیسالم چونکە لەبری‬ ‫شیعر‪ ،‬بایەخی بە گوتاربێژی دەدا‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستی بە واعیز هەبوو‪ ،‬نەک شاعیر‪.‬‬ ‫عومەر بۆیە خالیدی کوڕی وەلیدی بە‬ ‫دڵ نەبوو‪ ،‬چونکە خەاڵتی بە شاعیران‬ ‫دەبەخشی‪ ،‬ئەوە مەعاویە بوو‪ ،‬بەهای بۆ‬ ‫شیعر گەڕاندەوە و تەنانەت زێدەڕۆییشی‬ ‫لە ڕێزلێنانی شاعیراندا دەک��رد‪ ،‬ئاخر‬ ‫دەیزانی‪ ،‬لە بیاباندا دوو چەک گرنگن‪،‬‬ ‫شمشێر و شیعر‪ .‬ئەمەوییەکان شیعریان‬ ‫بۆ سەرقاڵکردنی ع��ەرەب کە شکۆی‬ ‫دێرینی پێش ئیسالمی خۆیانی وەبیر‬ ‫دەهێنانەوە‪ ،‬وەگەڕ خست‪ .‬شاعیری خێڵ‬ ‫بەشێکی لە جیابوونەوە نەهاتووە لە‬ ‫خێڵەکەی‪ ،‬بەاڵم شاعیری شار‪ ،‬دەشێت‬ ‫ئەمڕۆ پەسنی کەسێک بدات کە دوێنێ‬ ‫هەجووی کردووە‪.‬‬ ‫ئ��ەدەب��ی ع��ەرەب پ��ڕە لە پەسندانی‬ ‫کەسانی ستەمکار و بەدئاکار‪ ،‬ئاخر ئەوانە‬ ‫توانای ئەوەیان هەبووە بەشێکی باش لە‬ ‫داهاتی تااڵنکراوی خەڵک‪ ،‬وەک خەاڵت‬ ‫بە شاعیران و واعیزانی دەربار ببەخشن‪.‬‬ ‫عەوام چونکە نەیدەزانی چی دەگوزەرێت‪،‬‬ ‫بە ئاسانی ب��ڕوای بە ستایشەشیعر و‬ ‫ف��ری��ودەرەگ��وت��ار دەک���رد‪( .‬جارێکیان‬

‫ئیسالم هات و بەسەر سیستەمی‬ ‫(کیسرا)دا سەرکەوت‪ ،‬بەاڵم جۆرێکی‬ ‫تر لە حوکمی کیسرای دامەزراند‪،‬‬ ‫جیاوازییەکەیان تەنیا لە هەندێک سرووتی ئایینیدا‬ ‫بوو‪ ،‬کیسرا بە ناوی (هورمز)ەوە خەریکی بە‬ ‫کۆیلەکردنی خەڵک دەبوو‪ ،‬ئیسالم بە ناوی خوای‬ ‫تاک و مەزنەوە‪).‬‬ ‫ک��رۆک��ی مەسەلەکە ئ��ەوەی��ە‪ ،‬هەموو‬ ‫نوێخوازێک دوای سەرکەوتنی‪ ،‬دەبێتە‬ ‫کۆنەپارێز و نوێخوازێکی دیکە لێی یاخی‬ ‫دەبێت‪ .‬ئاوایە ڕەوتی میژوو‪ ،‬بۆیە ئەو‬ ‫لۆگیکە دێرینەی بانگەشە بۆ حەقیقەتی‬ ‫نەگۆڕ دەکات‪ ،‬لە الیەن لۆگێکی نوێوە کە‬ ‫لۆگیکی بڕوابوونە بە جیاوازی و ناکۆکی‪،‬‬ ‫ڕەت دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫تا هەڵبژاردن پاکژتر بێت و ئەنجامەکەی‬ ‫لە قازانجی زۆرینە بکەوێتەوە‪ ،‬دەربڕینی‬ ‫ن��اڕەزای��ی و مەترسیی سەرهەڵدانی‬ ‫یاخیبوون و ش��ۆڕش کەمتر دەبنەوە‪.‬‬ ‫کۆمەڵێک بواری ئەوەی نەبێت بە هۆی‬ ‫دەنگدانی هێمنەوە‪ ،‬فەرمانڕەوایانی‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬لە ناچارییەوە بە هۆی نواندنی‬ ‫زەب��روزەن��گ و شۆڕشەوە دەیانگۆڕێت‪.‬‬ ‫وەک د‪ .‬عەلی ئەلوەردی لە (واعیزی‬ ‫سوڵتان)دا باسی دەکات‪( ،‬دوای نزیکەی‬ ‫نیو سەدە لە کۆچی دوایی پەیامبەر‪ ،‬لە‬ ‫ئیسالمدا سیستەمی ش��وورا بە تەواوی‬ ‫کۆتایی پێ هات و سیستەمی شمشێر‬ ‫و قامچی جێی گرتەوە‪ .‬ئیسالم هات و‬ ‫بەسەر سیستەمی (کیسرا)دا سەرکەوت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم جۆرێکی تر لە حوکمی کیسرای‬

‫ناو کریستیانیزمەوە‪ ،‬ئیدی ئایینی مەسیح‬ ‫کە پێشتر دینێکی چەوساوە بوو‪ ،‬داوای‬ ‫بەزەیی و خێری دەکرد‪ ،‬بوو بە ئایینی‬ ‫دەوڵ���ەت و میر و س��ەرک��ردە‪ ،‬ب��وو بە‬ ‫سیستەمی ستەم و خوێنڕشتن‪ ،‬ئیدی‬ ‫کریستیانیزم پۆشاکی پاکژیی و خێری‬ ‫لەبەر دام��اڵ��ڕا‪ ).‬دانتی‪ ،‬گەورەشاعیری‬ ‫ئیتالیایی‪ ،‬لەو بارەیەوە دەڵێت‪( :‬کە‬ ‫کوستانتین ب��وو بە کریستیان‪ ،‬شەڕ‬ ‫پەرەی سەند‪ ).‬د‪ .‬عەلی ئەلوەردی پێی‬ ‫وایە‪( :‬وەک چۆن کریستیانیزم شۆڕشیک‬ ‫بوو دژی ستەمی قەیسەر‪ ،‬ئیسالمیش‬ ‫لە س��ەرەت��اوە شۆڕشیک ب��وو لە دژی‬ ‫ستەمی قورەیش‪ ،‬کە خێڵی ستەمکار و‬ ‫سوودخۆری قورەیش‪ ،‬هاتنە ناوییەوە‪،‬‬ ‫ئیسالمیان تێک دا‪ ).‬قورەیش بیست‬ ‫ساڵێک لە پێناوی بتەکانیاندا‪ ،‬شەڕی‬ ‫پەیامبەریان ک��رد‪ ،‬کەچی کە لەگەڵ‬ ‫داگیرکردنی مەککەدا‪ ،‬بتەکانی خۆیان‬ ‫بە تێکشکاوی بینییەوە‪ ،‬هیچ بە الیانەوە‬ ‫گرنگ نەبوو‪.‬‬ ‫ک��ە ئ��ی��س�لام ه���ات‪ ،‬ق��ورەی��ش��ی لە‬ ‫ب��ەرزای��ی��ی��ەوە هێنایە خ���وارەوە و ئەو‬ ‫جێپێ ئایینی و ئەدەبییەی هەیبوو‪ ،‬لێی‬

‫هەندێک سەرخێڵ لە کن مەعاویە دەبن‪،‬‬ ‫یەکی س��ەده��ەزاری��ان پێ دەبەخشێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بڕێکی کەمتر بە سەرخێڵێکیان‬ ‫دەدات‪ ،‬کە دەپرسێت‪ :‬بۆچی بەشی من‬ ‫لە هی وان کەمترە؟ مەعاویە پێی دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەوان ئایینی خۆیشیان پێ فرۆشتووم!‬ ‫کابرایش دەڵێت‪ :‬ئێ باشە لە منیشی‬ ‫بکڕە! ل‪)٢٩٥‬‬ ‫عومەری کوڕی عەبدولعەزیز‪ ،‬شیعری‬ ‫بە ت��ەواوی فەرامۆش کرد و دەیگوت‪:‬‬ ‫ئەو خەاڵتەی بە شاعیر دەدرا‪ ،‬دزی بوو‬ ‫لە داهاتی موسڵمانان‪ .‬پێش ئ��ەو‪ ،‬لە‬ ‫مزگەوتەوە‪ ،‬جنێودان بە عەلی کوڕی ئەبوو‬ ‫تالیب‪ ،‬وەک نەریتی لێ هاتبوو‪ ،‬ئەوەیشی‬ ‫قەدەغە کرد‪ .‬بە الی ئەو خەلیفەیەوە‪،‬‬ ‫ڕەچاوکردنی دادپەروەری‪ ،‬لە ڕازاندنەوەی‬ ‫مزگەوت گرنگتربوو‪ .‬ئومەوییەکان بۆ‬ ‫ئەوەی سەرانە کەم نەبێتەوە‪ ،‬پێیان باش‬ ‫نەبوو‪ ،‬کەسانی سەر بە ئایینی دیکە‪،‬‬ ‫بێنە ناو ئیسالمەوە‪ ،‬یان کە دەب��وون‬ ‫ب��ە موسڵمانیش ه��ەر س��ەران��ەی��ان لێ‬ ‫وەردەگیرا‪ ،‬عومەری کوڕی عەبدولعەزیز‪،‬‬ ‫سەرانەسەندنی ل��ە کەسانی تازەکی‬ ‫موسڵمانبوو قەدەغە کرد و گوتی‪( :‬خودا‬

‫پەیامبەری وەک بانگخواز ناردووە‪ ،‬نەک‬ ‫وەک باجگر‪ ).‬د‪ .‬عەلی ئەلوەردی پێی‬ ‫وایە‪( ،‬ئەو ئایینی یەکسانییەی پەیامبەر‬ ‫هێنای‪ ،‬لەگەڵ تەرمی عەلی کوڕی ئەبی‬ ‫تالیبدا لە گ��ٶڕ ن��را‪ )،‬ع��وم��ەری کوڕی‬ ‫عەبدولعەزیز ویستی (زیندوو)ی بکاتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم خۆی زوو (مرد‪).‬‬ ‫د‪ .‬عەلی ئەلوەردی بەشێکی کتێبی‬ ‫واعیزی سوڵتانی بۆ عەمماری کوڕی‬ ‫یاسر تەرخان کردووە‪ ،‬کە دایکی خەڵکی‬ ‫حەبەشە ب��ووە‪ ،‬بۆیە ڕەشپێست بووە‪،‬‬ ‫عەرەبیش بە چاوێکی سووکەوە سەرنجی‬ ‫خەڵکانی ڕەشپیست دەدەن‪ ،‬ئاخر خۆیان‬ ‫ل��ەوان پێ بااڵترە‪ .‬سووک سەیرکردنی‬ ‫ڕەشپیست‪ ،‬هێشتا الی عەرەبی عێراق‬ ‫هەر هەیە و ئەوی پێستی ڕەش بێت‪،‬‬ ‫بە کۆیلەی دەزانن‪ .‬خالیدی کوڕی وەلید‬ ‫و عەمری کوڕی عاس‪ ،‬وەک کۆیلە لە‬ ‫عەمماریان دەڕوانی و بۆ سووکایەتی پێ‬ ‫کردن بە ناوی دایکییەوە‪ ،‬بانگیان دەکرد‪،‬‬ ‫ئاخر الی عەرەب کە ژنیان پێ سووکە‪،‬‬ ‫بە ناوی دایکەوە بانگکردن‪ ،‬ئەوپەڕی‬ ‫سووکایەتییە‪.‬‬ ‫عەمماری ک��وڕی یاسر یەکێک بوو‬ ‫لەوانەی هەر زوو بووبوو بە موسڵمان‪،‬‬ ‫بۆیە ه��ەم خ��ۆی ئەشکەنجەیەکی زۆر‬ ‫دراب��وو و هەم دایک و باوک و برایشی‬ ‫لەژێر ئەشکەنجەدا گیانیان لە دەست‬ ‫دابوو‪ .‬وەک چۆن الی خۆمان‪ ،‬هەندێک‬ ‫ناپاک‪ ،‬دوای ڕاپ��ەڕی��ن پلە و پۆستی‬ ‫بااڵیان وەرگرت‪ ،‬ئەوانەشی ئەشکەنجەی‬ ‫عامریان داب��وو کە دوات��ر هاتبوونە ناو‬ ‫ئیسالمەوە‪ ،‬ئەویان بە شاگرد ڕانەدەگرت‪،‬‬ ‫بۆیە ئەویش ناوبەناو پێیاندا هەڵدەشاخا‪.‬‬ ‫عەممار دژی عوسمان بوو‪ ،‬الیەنی عەلیی‬ ‫دەگ���رت و وەک ئ��ەب��و زەر ب��ە گژ‬ ‫خانەدانەکانی قورەیشدا دەچووەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی کە ئەبوو زەر ئەلغەففاری‬ ‫بانگەشەی بۆ (سۆسیالیزم) دەکرد‪،‬‬ ‫یەکێک بوو لەو هۆکارانەی خەڵکیان‬ ‫بۆ ڕابوون لە دژی عوسمان هان دا‪.‬‬ ‫پەیامبەر لە ب��ارەی ئەبوو زەرەوە‬ ‫دەیگوت‪( :‬ئەو بە تەنیا ڕێ دەکات‪،‬‬ ‫ب��ە تەنیا دەم��رێ��ت و ب��ە تەنیایش‬ ‫س��ەرل��ەن��وێ زی��ن��دوو دەب��ێ��ت��ەوە‪).‬‬ ‫ع��ەم��م��اری ک����وڕی ی��اس��ر‪ ،‬داوای‬ ‫دادپ��ەروەری��ی کۆمەاڵیەتی نەدەکرد‪،‬‬ ‫بانگەشەی بۆ بڕواهێنانی ڕاستەقینە‬ ‫دەکرد و پێی وابوو‪ ،‬قورەیشییەکان‪،‬‬ ‫بە دڵ ئیسالمیان هەڵنەبژاردووە‪،‬‬ ‫بەڵکوو هەلپەرستانە ڕەدووی واقیعەکە‬ ‫ک��ەوت��وون‪ .‬عەمماریش وەک ئەبوو‬ ‫زەر وای بۆ دەچوو‪ ،‬عوسمان لە ڕێی‬ ‫ڕاستی ئەبوو بەکر و عومەر الی داوە‪.‬‬ ‫عەممار پێی واب���وو‪ ،‬ئایین‪ :‬بە‬ ‫جوانی ڕەوتارکردنە لەگەڵ خەڵکدا‪،‬‬ ‫ئ��ی��دی س��رووت��ەک��ان��ی دی��ک��ە‪ ،‬شتی‬ ‫الوەکی و ڕووکەشن‪ ،‬ئەبو زەر لەباری‬ ‫ئابوورییەوە‪ ،‬داوای یەکسانیی لە‬ ‫نێوانی دەوڵ��ەم��ەن��دان و ه��ەژاران��دا‬ ‫دەک���رد‪ ،‬ب��ەاڵم عەممار داوای ئ��ەوەی‬ ‫دەکرد‪ ،‬بە هەمان چاوی ڕێزەوە سەرنجی‬ ‫خانەدان و کۆیلە بدرێت‪ .‬عەمماری کوڕی‬ ‫یاسر دەی��گ��وت‪ :‬ئایین لەسەر بناغەی‬ ‫یەکسانی و دادپ��ەروەری ڕۆ ن��راوە‪ ،‬کە‬ ‫ئ��ەو دوو کۆڵەکە گرنگەی فەرامۆش‬ ‫کران‪ ،‬ئیدی ئایین چ سوودێکی بۆ خەڵک‬ ‫هەیە؟ عەممار هەستی کردبوو‪ ،‬کوژرانی‬ ‫عوسمان‪ ،‬قازانجێکی زۆری بە مەعاویە‬ ‫گەیاندبوو‪ ،‬ئەویش بۆیە خۆی بە کوشت‬ ‫دا‪ ،‬تا کوشتنەکەی لە بەرژەوەندیی عەلی‬ ‫بشکێتەوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬ع��ەل��ی ئ��ەل��وەردی دەن��ووس��ێ��ت‪:‬‬ ‫(م���ووس���ای ک����وڕی ن��ەس��ی��ر ب���ەدەم‬ ‫ئەنفالکردنی ئافریکاوە‪ ،‬لەگەڵ خۆیدا‪،‬‬ ‫سێسەد هەزار دیلی هێنابووەوە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ڕۆشنایی دەقی قورئاندا‪ ،‬پێنجیەکی ئەو‬ ‫دیالنەی بۆ خەلیفە ڕەوانە کردبوو‪ .‬هەمان‬ ‫سەرکردەی موسڵمان کە لە داگیرکردن‬ ‫و تااڵنکردنی ئەندەلوس گەڕابووەوە‪ ،‬سی‬ ‫ه��ەزار ئافرەتی پاکیزەی لەگەڵ خۆی‬ ‫هێنابووەوە کە هەموویان بوون بە نسیبی‬ ‫میری موسڵمانان و کەسانی نزیکی‪.‬‬ ‫ل‪ )٢٦٩‬ئەوە لووتکەی کۆمێدیای ڕەش‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫ک��ۆچ��ەری‪ ،‬الی��ەن��ی ئایینێک ن��اگ��رن‪،‬‬ ‫هێزی نەبێت‪ ،‬ئاخر ب��ڕوای��ان ب��ە هێز‬ ‫ه��ەی��ە و س���ووک س��ەرن��ج��ی هەموو‬ ‫ج��ۆرە الوازی��ی��ەک دەدەن‪ .‬ئ��ەوە بۆیە‬ ‫لە س��ەرەت��اوە کە پایەمبەر الواز و‬ ‫چەوساوە ب��وو‪ ،‬گاڵتەیان بە ئیسالم‬ ‫دەهات‪ ،‬بەاڵم کە هێزی پەیدا کرد‪،‬‬ ‫خێڵە کۆچەرییەکان‪ ،‬بە کۆمەڵ پێیەوە‬ ‫پێوەست دەبوون‬ ‫بوو‪ ،‬تااڵنکردنی سەر و سامانی گەالنی‬ ‫دیکە‪ ،‬بە جیهاد لە پێناوی بەرزڕاگرتنی‬ ‫ناوی پاکی خوادا‪ ،‬لە قەڵەم دەدرا! د‪.‬‬ ‫ئەلوەردی دەڵێت‪( :‬ئەوانە گێلن شانازی‬ ‫بەو ڕابردووەوە دەکەن‪ ،‬ئەگەر نا دەبوو لە‬ ‫شەرمەزاریدا سەریان دانەوێنن‪ .‬پارادۆکس‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬نەفرەت لە تەیمووری لەنگ‬ ‫دەکەین کە پەالماری خاکی ئێمەی داوە‪،‬‬ ‫کەچی شانازی بەو سەرکردانەی عەرەبەوە‬ ‫دەکەین کە هەمان ڕەوتاری ئەویان لەگەڵ‬ ‫گەالنی دیکەدا نواندووە‪ .‬ل‪ )٢٦٩‬هەروەها‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ :‬تەیمووری لەنگ کە ئەویش‬ ‫سەرکردەیەکی موسڵمانان بوو‪ ،‬ئەویش‬ ‫الی ئێمەوە‪ ،‬بە تااڵنی و بە ئافرەتی‬ ‫دیلەوە بۆ سەمەرقەند دەگەڕایەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫مەزارە بڵندە سەوزەکەی کە بە ئایەتی‬ ‫قورئان دەورە دراوە‪ ،‬شوێنێکی پیرۆزە و‬ ‫ڕۆژانە موسڵمانان سەردانی دەکەن!‬ ‫(کە ئەمەوییەکان مەدینەیان داگیر‬ ‫ک��رد‪ ،‬هێندەیان ل��ە خ��زم و دۆس��ت و‬ ‫ی��اوەران��ی پەیامبەر کوشت‪ ،‬هێندەیان‬ ‫خوێن ڕشت‪ ،‬پێ لەسەر خوێن دەخزا‪.‬‬ ‫ل‪ )٢٧٦‬لەشکرێک لە شاری پەیامبەردا‬ ‫و لەگەڵ کەسوکاری پەیامبەردا‪ ،‬ئەوە‬ ‫ڕەوتاری بووبێت‪ ،‬ئاخۆ چی لە کورد و‬ ‫تورک و ف��ارس‪ ،‬لە جوولەکە و ئێزدی‬ ‫و کریستیان کردبێت؟ ئاخۆ لە خۆتان‬ ‫پرسیوە‪ :‬بۆچی پەرستگەی الل��ش‪ ،‬لە‬ ‫دۆڵێکی تەسکی تەریکدا خۆی حەشار‬ ‫داوە؟ گەالنی ژێردەستە سەرەتا وایان‬ ‫دەزان��ی‪ ،‬ئیسالم ئایینی دادپ��ەروەری و‬ ‫یەکسانییە‪ ،‬بەاڵم دواتر بۆیان دەرکەوت‬ ‫ع��ەرەب وەک کۆیلە سەرنجی گەالنی‬ ‫دیکە دەدات‪ .‬ڕابوونی عەباسییەکان‪ ،‬بۆ‬ ‫تۆڵەسەندنەوە بوو لە عەرەبی ستەمکار‪،‬‬ ‫ئەوە بۆیە ئەبوو موسلیم‪ ،‬قڕی خستە‬ ‫عەرەبی خوراسانەوە‪.‬‬ ‫س��ی��اس��ەت دڵ��ی نییە‪ ،‬ئ���ەوە بۆیە‬ ‫سیاسەتکار بۆ گەییشتن بە کورسیی‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬سڵ لە کوشتنی پەیامبەریش‬ ‫ناکاتەوە‪ .‬سیاسەت و خراپە‪ ،‬دووانەیەکن‬ ‫ب��ێ ی��ەک هەڵناکەن و ب��ۆ ئ���ەوەی لە‬ ‫بواری سیاسەتدا سەرکەوتووبین‪ ،‬دەبێت‬ ‫پێشەکی ل��ەب��ەردەم سوپای خراپەدا‪،‬‬ ‫تووشی نسکۆ هاتبین‪ .‬ئەلوەردی پێی‬ ‫وایە‪( :‬عەلی کوڕی باوکی تاڵیب چونکە‬ ‫خۆی نەدا بە دەست خراپەوە‪ ،‬بۆیە لە‬ ‫بواری سیاسەتدا تووشی تێکشکان هات‪،‬‬ ‫بەاڵم الی ئەوانەی پێیان وایە مێژوو‪،‬‬ ‫زادەی شەڕی پرەنسیپە و ئینسان نابێت‬ ‫لە پێناوی قازانج و دەسەاڵتدا‪ ،‬دەست لە‬ ‫پرەنسیپ هەڵبگرێت‪ ،‬ئەوا عەلی یەکێکە‬ ‫لە قارەمانە س��ەرک��ەوت��ووەک��ان‪ ).‬ئیبن‬ ‫خەلدوون پێی وایە‪ ،‬هەق بەبێ هێز‪ ،‬هیچ‬ ‫کەڵکی نییە‪ ،‬بۆیە ئەگەر لەسەر هەقیش‬ ‫بین‪ ،‬بەاڵم هێز شک نەبەین‪ ،‬پێویستە‬ ‫بێدەنگ بین‪ .‬عەلی گوێرایەڵی واعیزێکی‬ ‫وەک ئیبن خ��ەل��دوون ب��ا‪ ،‬ب��ە کوشت‬ ‫نەدەچوو‪ ،‬وەلێ ئەگەر ئەو لێکدانەوەیە‬ ‫پێڕەو بکرێت‪ ،‬مێژوو لە جێی خۆی‬ ‫دەوەستێت‪.‬‬ ‫گوزارەی (ئەهلی سوننە و جەماعەت)‬ ‫لە سەردەمی (موتتەوەکیل)دا کە بە‬ ‫(نیرۆن)ی خۆرهەاڵت ناسراوە‪ ،‬داهاتووە‪،‬‬

‫پێشتر (ئەهلی فەرموودە)یان گوتووە‪،‬‬ ‫سوننە و ف��ەرم��وودە ه��اووات��ان‪ .‬ئەهلی‬ ‫سوننە پشتیان بەم فەرموودەیە قایمبوو‪:‬‬ ‫(یاوەرانم وەک ئەستێرەی ئاسمان وان‪،‬‬ ‫شوێن هەر کامێکیان بکەون‪ ،‬ڕێی راستتان‬ ‫گرتووە‪ ).‬شیعە دەستیان بە داوێنی ئەم‬ ‫فەرموودەیەوە گرتبوو‪ ( :‬خانەوادەی‬ ‫من وەک کەشتییەکەی نووح وایە‪ ،‬هەر‬ ‫کەسێک لەو کەشتییەدا بێت‪ ،‬ڕزگاری‬ ‫دەبێت‪ ،‬ئەگەر نا دەخنکێت‪ ).‬سوننە‬ ‫کە بە شیعە دەڵێن‪ :‬ڕەوافیز‪ ،‬ل��ەوەوە‬ ‫هاتووە‪ ،‬سوننە یاوەرانی پەیامبەریان‬ ‫ڕەت کردووەتەوە‪ .‬شیعە کە بە سوننە‬ ‫دەڵێن‪ :‬نەواصیب‪ ،‬لەوەوە هاتووە‪ ،‬سوننە‬ ‫دوژمنایەتیی خ��ان��ەوادەی پەیامبەریان‬ ‫کردووە و الیەنی ئومەوییەکانیان گرتووە‪.‬‬ ‫الی سوننەی توندڕۆ‪ ،‬زەندیق لە شیعە بێ‬ ‫گوناهترە!‬ ‫د‪ .‬عەلی ئەلوەردی دەڵێت‪( :‬زانا)یانی‬ ‫شیعە مووچەیان لە دەوڵەت وەرنەدەگرت‪،‬‬ ‫بۆ دابینکردنی بژێوی‪ ،‬پشتیان بە خەڵک‬ ‫دەبەست‪ ،‬بەاڵم خەڵک (عەوام) لەگەڵ‬ ‫گۆڕاندا نییە‪ ،‬بۆیە شیعە ئێستایش بە‬ ‫هەمان دڵگەرمی سێزدە سەدە و قوسوور‬ ‫ل��ەم��ەوب��ەرەوە‪ ،‬ش��ی��وەن ب��ۆ حوسەین‬ ‫دەک���ەن‪ .‬سوننە چونکە ب��ڕوای��ان بە‬ ‫خەالفەت هەبوو‪ ،‬پشتی عەبباسییەکانیان‬ ‫گرت‪ ،‬شیعە چونکە بڕوایان بە ئیمامەت‬ ‫هەبوو‪ ،‬وای بۆ دەچوون‪ ،‬نابێت ئیمام لە‬ ‫غەیری خانەوادەی عەلی بێت‪ .‬ئەلوەردی‬ ‫پێی وایە‪ ،‬عەلی کە لە ئیسالمدا ڕەمزی‬ ‫شۆڕش بوو‪ ،‬بە دەستی سەفەوییەکانەوە‪،‬‬ ‫وەک کەرەسەی گەمەی مندااڵنی لێ هات‪.‬‬ ‫خالید موحەممەد خالید گوتەنی‪ :‬ئایین کە‬ ‫پێویستی بەوە هەبوو‪ ،‬سوڵتان‪ ،‬واعیزی‬ ‫بۆ بە کرێ بگرێت‪ ،‬ئیدی وەک ئایین‬ ‫نامێنێت‪ ،‬دەبێت بە پرۆژەیەکی بازرگانی‪.‬‬ ‫ئەوەیش جێی سەرنجە‪ ،‬نیسابوورری‪،‬‬ ‫ب��وخ��اری‪ ،‬ڕازی‪ ،‬ت��ەب��ەری‪ ،‬غ��ەزال��ی‪،‬‬ ‫خوراسانی‪ ،‬شەهرستانی‪ ،‬خەوارزمی و‬ ‫ئەسفەهانی‪ ،‬هیچ کامیان بە زێد و بە‬ ‫ڕەچەڵەکیش ناچنەوە سەر عەرەب!‬ ‫لە ڕوانگەی د‪ .‬عەلی ئەلوەردییەوە‪،‬‬ ‫(ئەوە سیاسەت بوو‪ ،‬ئایینی وێران کرد‪،‬‬ ‫ئاخر سیاسەت تێکەڵی هەر شتێک بوو‬ ‫لە کەڵکی دەخات‪ ).‬موتتەوەکیل دین و‬ ‫دەوڵەتی کرد بە یەک سیستەم‪ ،‬دین بە‬ ‫قەڵەم الیەنی دەوڵەتی دەگرت‪ ،‬دەوڵەتیش‬ ‫بە شمشێر پشتی ئایینی دەگرت‪ .‬ئەوسا‬ ‫خەڵک ئەم نزایەیان دەکرد‪ :‬خوایە گیان‬ ‫دین و دەوڵ��ەت سەربخە! ب��ەاڵم هێدی‬ ‫هێدی لە بەهای ئایین هاتە خوارەوە و‬ ‫دەوڵەتیش سەرنەکەوت‪ .‬قەڵەمەکەی‬ ‫(ئیبن حەزەم)یش وەک شمشێرەکەی‬ ‫ح��ەج��ج��اج واب����وو‪ ،‬ئیبن ح����ەزەم لە‬ ‫ئەندەلوسەوە بە قەڵەمەکەی داکۆکیی لە‬ ‫دەوڵەتی ئیسالم دەکرد و حەججاجیش لە‬ ‫عێراقەوە بە شمشێرەکەی‪.‬‬ ‫‪٢١‬ی تەمووزی ‪٢٠١٤‬‬ ‫(*) الدکتور علي ال��وردي‪ ،‬وعاظ‬ ‫السالطین‪ ،‬الطبعة الثالثة‪ ،‬دار الوراق‬ ‫‪ ٢٠٠٩‬لندن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )210‬دوشةممة ‪2014/8/4‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫پیرۆزیی داروده‌وه‌ن ل ‌ه ئاین‌ و مێژوودا‬

‫موعته‌سه‌م ساڵه‌یی‬ ‫سااڵنی زوو ك ‌ه به‌ته‌نیشتی گوندێكی‬ ‫كوردستاندا ره‌ت‌ببووینایه‌‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫جار دیمه‌نی دارێكی زه‌ب�ه‌الح سه‌رنجی‬ ‫راده‌كێشاین‪ .‬كۆمه‌ڵێك ب �ه‌ردی خڕخڕ‬ ‫وه‌كو په‌رژین ل ‌ه ده‌وروبه‌ری ئه‌و دارانه‌دا‬ ‫كه‌ڵه‌ك ‌ه ده‌كران‪ .‬چه‌ندین پارچ ‌ه په‌ڕۆی‬ ‫س�ه‌وزی��ش ب ‌ه ق �ه‌د لق ‌و چڵه‌كانیه‌و‌ه‬ ‫به‌ده‌م شنه‌باو‌ه ده‌شه‌كانه‌وه‌‪ .‬له‌الیه‌ن‬ ‫گوندنشینه‌كانه‌و‌ه ئه‌و شوێنانه‌ وه‌كو‬ ‫م �ه‌زارگ��ا به‌پیرۆزی ته‌ماشا ده‌ك��ران‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت گ �ه‌ر ئ �ه‌و داران �ه‌ی��ش ب��ه‌ردار‬ ‫بوونایه‌‪ ،‬ئه‌وا كه‌س نه‌یده‌وێرا ده‌ست بۆ‬ ‫به‌روبوومی به‌رێت‌و بیانخوات‪ .‬به‌اڵم ئێستا‬ ‫ل ‌ه ڕۆژی ئه‌مڕۆماندا له‌ ئاكامی زیادبوونی‬ ‫راده‌ی خوێنده‌واری له‌ نێو خه‌ڵكیدا‪،‬‬ ‫ده‌بینین ئه‌و دیارده‌ی ‌ه تاڕاده‌یه‌ك كه‌می‬ ‫كردووه‌و داوی ‌ه له‌كزی‪ .‬به‌درێژایی مێژوو‬ ‫هه‌ندێك ره‌گه‌زو پێكهاته‌ی سروشت وه‌كو‬ ‫ئاوو ئاگرو به‌ردو داروده‌وه‌ن پیرۆزیی‬ ‫پێبه‌خشراوه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت هه‌ندێك شارو‬ ‫ناوچه‌یش پیرۆزیی به‌بااڵدا بڕاوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫داگیركه‌رانی واڵته‌كه‌مان شارو ناوچه‌كانی چاپی مۆرێکی لوله‌کیی سومه‌ری‪ ،‬که سه‌رچاوه‌ی کۆنی چیرۆکی (ئاده‌م و حه‌ووا و درەختی ژیان و ماره‌که‌) پێشان ده‌دات‬ ‫كوردستانیان ل �ه‌و ج��ۆر‌ه پ��ی��رۆزی ‌و‬ ‫قودسیه‌ته‌ بێ به‌ش كردووه‌‪ .‬بۆیه‌ به‌س‬ ‫به‌ ته‌نیا ئه‌و چه‌ند داران �ه‌ی��ان پێمان‬ ‫ره‌وا بینیوه‌‪ !...‬به‌پێی ئاینی جووه‌كان‬ ‫دارودره‌خ��ت ده‌ورێكی گرنگ ‌و كاریگه‌ر‬ ‫ل ‌ه سه‌رگوزشته‌ی خه‌لق ‌و ئه‌فرانداندا‬ ‫ده‌بینێت‪ .‬ب�ه‌ڕاده‌ی�ه‌ك دارێكی نێو ب ‌ه‬ ‫هه‌شت ده‌ستنیشانی چاره‌نووسی ره‌گه‌زو‬ ‫ده‌سته‌ی مرۆ ده‌كات‪ .‬خوای په‌روه‌ردگار‬ ‫پاش ئه‌وه‌ی یه‌كه‌م مرۆی نێر ب ‌ه ناوی‬ ‫ئ��اده‌م به‌قوڕ دروس��ت ده‌ك��ات‪ .‬فوو ب ‌ه‬ ‫لووتیدا ده‌ك��ات ‌و رووح��ی ده‌خاته‌به‌رو‬ ‫ته‌مه‌نی بیست ساڵی پێده‌به‌خشێت‪.‬‬ ‫پاشتریش خودا هه‌ڵده‌ستێت به‌ خه‌واندنی‬ ‫ئاده‌م‪ .‬یه‌كێك ل ‌ه په‌راسووه‌كانی ئاده‌م‬ ‫ده‌رده‌هێنێت‌و پڕی ده‌كات له‌ گۆشت‪ ،‬به‌و‬ ‫شێوه‌یه‌یش له‌ په‌راسووی باو‌ه ئاده‌مه‌و‌ه‬ ‫دایه‌ حه‌وا ده‌خوڵقێت‪ .‬خودا ئ��اده‌م ‌و‬ ‫ح �ه‌وا ده‌خاته‌ ب ‌ه هه‌شتی عه‌دنه‌وه ‌و‬ ‫فه‌رمانیان به‌ سه‌ردا ده‌دات كه‌سه‌رپشكن‬ ‫ل ‌ه خواردنی هه‌موو جۆره‌ مێوه‌یه‌كی نێو‬ ‫ب ‌ه هه‌شت جگه‌ ل ‌ه به‌روبوومی (داری‬ ‫زانیاری ‪ -‬شجرة المعرفة‌) به‌والوه‌ نه‌بێت‪.‬‬ ‫ب �ه‌اڵم مارێك ده‌تووانێت فریوی دای ‌ه‬ ‫حه‌وا بدات‌و له‌ خشته‌ی به‌رێت‌و قایلی‬ ‫بكات ب ‌ه خواردنی مێوه‌ی داری زانیاری‪.‬‬ ‫پاشتریش باوه‌ ئادەمی مێردیشی هه‌مان‬ ‫مێوه‌ ده‌خوات‪ .‬به‌و پێیه‌یش سه‌رپێچی‬ ‫فه‌رمانی خوا ده‌ك �ه‌ن‪ .‬ل ‌ه ئاكامی ئه‌و‬ ‫كرده‌وه‌یه‌یاندا خوا له‌ هه‌ردووكیان تووڕ‌ه‬ ‫ده‌بێت ‌و ل ‌ه به‌هه‌شت ده‌ری��ان ده‌كات‬ ‫‌و ره‌وان �ه‌ی سه‌ر زه‌وییان ده‌ك��ات‪ .‬به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌ ل ‌ه ته‌وراتدا هاتوو‌ه‬ ‫‌و ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫(خوا ئاده‌می خه‌واڵوو كرد و خه‌واندی‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه په‌راسووه‌كانی ده‌رهێناو‬ ‫پڕیكرد له‌ گۆشت‪ .‬خوا ل ‌ه په‌راسووی‬ ‫ئاده‌م ئافره‌تێكی خوڵقاندو هێنای بۆ‬ ‫ئاده‌م‪ .‬پاشتر ئاده‌م وتی ئه‌م ‌ه ئێسكێك ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئێسكه‌كانم ‌و گۆشتێك ‌ه له‌ گۆشتم‪ .‬مێوه‌ی داره‌ك���ه‌ی خ���وارد‪ ،‬پاشتریش خوارد كه‌ڕێنماییم كردن لێی نه‌خۆن‪.‬؟ ل ‌ه ته‌وراتدا باس ل ‌ه شه‌یتان نه‌كراوه‌‪ .‬دووه‌میش مایه‌ی خراپ ‌ه ‌و تاریكیه ‌و ب ‌ه‬ ‫ئه‌م ‌ه ناوی ئافره‌ته‌و له‌ مرۆ ده‌رهێنراوه‌‪ .‬هه‌مان مێوه‌ی ده‌رخ��واردی مێرده‌كه‌ی ئ��اده‌م له‌وه‌اڵمدا ده‌ڵ��ێ ئه‌و ئافره‌ته‌ی به‌اڵم پاشتر له‌ لێكدانه‌و‌ه ‌و بۆچوون ‌و شه‌یتان ناوده‌برێت‪ .‬ئه‌م بیرۆكه‌یه‌یش‬ ‫هه‌ر بۆیه‌ پیاو وه‌ها ڕاهاتووه‌ كه‌ دایك دا‪ .‬ئه‌وسایش چاوو مێشكیان كرایه‌و‌ه ‌و كه‌پێشكه‌شت كردم ئه‌و مێوه‌ی داره‌كه‌ی كه‌ڵچه‌ری جووه‌كاندا وه‌ها لێكدراوه‌ته‌و‌ه له‌ ئاینی زه‌رده‌شتیه‌و‌ه هه‌ڵهێنجراو‌ه ‌و‬ ‫‌و باوكی به‌جێبهێڵێت ‌و په‌یوه‌ست بێت هه‌ستیان كرد كه‌ رووت‌و قووتن‌و شه‌رم ده‌رخ��واردم دا‪ .‬خوا به‌مار ده‌ڵێت‪ :‬تۆ كه‌ شه‌یتان خۆی ده‌كات ب ‌ه مارو ئاده‌م وه‌رگیراوه‌‪ .‬چونكی ل ‌ه ئاینی زه‌رده‌شتیدا‬ ‫به‌ ژنه‌كه‌یه‌و‌ه ‌و به‌هه‌ردووال جه‌سته‌یه‌ك دایگرتن‪ .‬گه‌اڵی دار هه‌نجیریان دووری مه‌لعونیت‌و ده‌بێت له‌سه‌ر سكت بخشێیت ‌و ح��ه‌وا فریو ده‌دات‪ .‬له‌ ئاینه‌كانی دوو هێزی سه‌ره‌كی هه‌ن‪ .‬یه‌كه‌میان هێزی‬ ‫پێكبهێنن‪ .‬ئاده‌م ‌و حه‌وا هه‌ردووال به‌بێ ‌و عه‌وره‌تی خۆیان پێ شارده‌وه‌‪ ..‬خوا ‌و خاك‌وخۆڵیش بخۆیت‪ .‬ببیت به‌دوژمنی پاشتریشدا باس ل ‌ه شه‌یتان ده‌كرێت رووناكی‌و چاكه‌یه‌ ب ‌ه ناوی (ئاهورامزدا)‬ ‫شه‌رم به‌ڕووتی ده‌س��ووڕان�ه‌وه‌‪ .‬ماره‌ك ‌ه غه‌زه‌بی ل ‌ه ئاده‌م ‌و حه‌وا گرتو نه‌فره‌تی ئافره‌ته‌كه‌و نه‌وه‌كانی‪ .‬به‌ئافره‌ته‌كه‌یشی ن �ه‌ك م��ار‪ .‬وش �ه‌ی شه‌یتان ب ‌ه زمانی وه‌‪ .‬هێزی دووه‌میش هێمای خراپ ‌ه ‌و‬ ‫خ��ۆی ل ‌ه ئافره‌ته‌ك ‌ه نزیك ك��رده‌و‌ه ‌و ل ‌ه م��ار ك��ردو له‌گه‌ڵ ژنه‌كه ‌و ن�ه‌وه‌ی وت‪ :‬ده‌بێت به‌سكپڕی ماندوو ببیت ‌و عیبری (شا‌تان) ‌ه كه‌به‌مانای نكۆڵیكه‌رو ش �ه‌ڕو تاریكی ‌ه ب ‌ه ن��اوی (ئه‌هریمه‌ن)‬ ‫به‌ئێش ‌و ئازاریش منداڵت ببێت‪ .‬پیاو السار دێت‪ .‬ل ‌ه كه‌ڵچه‌ری جووه‌كاندا بوو‌ه ه‌وه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت وشه‌ی شه‌یتانیش هه‌ر ل ‌ه‬ ‫پێی وت‪ :‬ئایا راست ‌ه كه ‌خوا وتوویه‌تی ژنه‌كه‌دا دوژمنایه‌تی داهێنا‪.)١()..‬‬ ‫ل ‌ه هه‌موو داره‌كانی به‌هه‌شت مه‌خۆن‪.‬‬ ‫له‌ ته‌وراتدا زیاتر سه‌رگوزشته‌ی ئاده‌م زاڵ بێت به‌سه‌رتداو تۆیش شه‌یدای به‌ (ساتان)‪ .‬له‌ سریانیشدا ب��وو‌ه ب ‌ه زمانی ئاریایی كۆنه‌و‌ه وه‌رگیراوه‌‪ .‬وشه‌ی‬ ‫ئافره‌ته‌كه‌ وه‌اڵمی ماری داو‌ه‌و وتی‪ :‬ل ‌ه ‌و ح �ه‌وا ب��اس ده‌ك��رێ��ت‪ .‬پ��اش ئ �ه‌وه‌ی بیت‪ .‬خوا به‌ئاده‌میشی وت‪ :‬مادامه‌كی (سۆتۆنۆ)‪ .‬وشه‌ی ئینگلیزی ‪( Satan‬شید)كه‌ب ‌ه مانای تیشك دێ��ت‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫مێوه‌ی به‌هه‌شت ده‌خۆین‪ .‬به‌س به‌ته‌نیا ه��ه‌ردوو ژن ‌و مێرد ل ‌ه مێوه‌ی داری گوێ ڕایه‌ڵی ژنه‌كه‌ت بوویت‌و له‌و داره‌ت هه‌ر هه‌مان شت ده‌گه‌یه‌نێت ‌و ل ‌ه زمانی ئێستا ناوی (خورشید) ل ‌ه نێو میلله‌تی‬ ‫مێوه‌ی نێوه‌ڕاستی به‌هه‌شت ناخۆین‪ .‬زانیاری ده‌خۆن‪ .‬گوێیان ل ‌ه ده‌نگی پێی خوارد كه‌فه‌رمانم به‌سه‌ردا دابوویت لێی عه‌ره‌بیشدا بوو‌ه ب ‌ه (ئیبلیس)‪ ،‬كه‌ ل ‌ه كوردو فارسدا هه‌ی ‌ه ب ‌ه مانای تیشكی‬ ‫خ��وا پێی وت��ووی��ن ل �ه‌و داره‌ مه‌خۆن خودا ده‌بێت له‌به‌هه‌شت‪ .‬ئاده‌م ‌و حه‌وا نه‌خۆیت ده‌بێت زه‌ویش به‌ هۆی تۆو‌ه وشه‌ی «دیابۆلۆس» ‪ Diabolos‬ى خۆر دێت‪ .‬وشه‌ی (شیدان)یش یاخود‬ ‫نه‌بادا بمرن‪ .‬ماره‌كه‌ ب ‌ه ئافره‌ته‌كه‌ی خۆیان ده‌شارنه‌وه‌‪ .‬خوا بانگی ئاده‌م نه‌فره‌ت لێكراو بێت‪ .‬به‌ماندوو شه‌كه‌تی یۆنانیه‌وه‌ وه‌رگیراوه‌‪ .‬هه‌روه‌ها له‌ زمانی شه‌یتان ب ‌ه مانای تیشكدارو سووتێنه‌ر‬ ‫وت‪ :‬هه‌رگیز نامرن‪ ،‬به‌ڵكو خوا ده‌زانێت ده‌كات‌و پێی ده‌ڵێ له‌ كوێیت؟ له‌وه‌اڵمدا به‌روبوومی زه‌وی بخۆیت ‌و به‌درێژایی ئینگلیزیشدا ده‌ووترێت «دیڤڵ»‪ Devil‬دێت‪ .‬شاعیری ئێرانی حافیزی شیرازی‬ ‫ل ‌ه باره‌ی باوه‌ ئاده‌مه‌و‌ه ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫گه‌ر له‌و دار‌ه بخۆن چاوتان ده‌كرێته‌و‌ه ده‌ڵ��ێ‪ :‬گوێمان ل ‌ه ده‌نگی پێت بوو ژیانت سه‌وزه ‌و گژوگیای زه‌وی بخۆیت (‪.)٣‬‬ ‫‌و هه‌روه‌كو خوا شاره‌زای چاكه‌و خراپ ‌ه زانیمانیش ك ‌ه رووتین‪ ،‬بۆیه‌ ل ‌ه شه‌رمانا ‌و به‌ ع�ه‌رەق��ی نێوچه‌وان نانی خۆت‬ ‫ل ‌ه ئاینی جووه‌كاندا دوو هێز هه‌یه‌‪ ،‬پدرم ره‌وزه‌ی ره‌وزان به‌دو گندم بفروخت‬ ‫‌و خێر و شه‌ڕ ده‌بن‪ .‬ئافره‌ته‌كه‌ بینی خۆمان ش���ارده‌وه‌‪ ..‬خوا ده‌ڵ��ێ‪ :‬چۆن په‌یدا بكه‌یت‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌ی ل ‌ه خۆڵیت كه‌یه‌كه‌میان خوای ‌ه ‌و ناوی (یه‌هوه‌)یه ناخلف باشم أگر من ب ‌ه جوی نه‌فروشم(‪)٤‬‬ ‫ك ‌ه مێوه‌ی داره‌كه‌ بۆ خواردن ده‌شێت زانیت كه‌ڕووتیت‪ .‬ئایا ل ‌ه داری زانیاریت ده‌بێت بۆ خۆڵیش بگه‌ڕێیته‌وه‌(‪‌ .)٢‬و ره‌مز ‌و هێمای خێرو چاكه‌یه‌‪ .‬هێزی‬ ‫یانی باوكم ئاده‌م ب ‌ه هه‌شتی ب ‌ه دوو‬ ‫‌و ره‌نگ ‌و بۆیشی شیاوه‌‪ .‬ده‌ستی بردو‬

‫ل ‌ه ئاینی جووه‌كاندا دوو هێز هه‌یه‌‪ :‬یه‌كه‌میان خوای ‌ه‌و ناوی «یه‌هوه‌»‬ ‫یه ‌و هێمای چاكه‌یه‌‪ ،‬هێزی دووه‌میش مایه‌ی خراپ ‌ه ‌و تاریكیه ‌و‬ ‫به‌ «شه‌یتان» ناوده‌برێت‪ .‬ئه‌م بیرۆكه‌یه‌یش ل ‌ه ئاینی زه‌رده‌شتیه‌و ‌ه‬ ‫وه‌رگیراوه‌‪ ،‬چونكه له‌ ئاینی زه‌رده‌شتیدا دوو هێزی سه‌ره‌كی هه‌ن‪:‬‬ ‫یه‌كه‌میان هێزی رووناكی‌و چاكه‌یه‌ به‌ ناوی «ئاهورامه‌زدا» وه‌‪ ،‬هێزی‬ ‫دووه‌میش هێمای خراپ ‌ه‌و تاریكیه‌ به‌ ناوی «ئه‌هریمه‌ن» ه‌وه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫وشه‌ی «شه‌یتان» یش هه‌ر له‌ زمانی ئاریایی كۆنه‌وه‌ وه‌رگیراوه‬

‫له‌ داستانه‌ سۆمه‌رییه‌كاندا هاتووه‌ كه‌ خواوه‌نده‌كان به‌ قوڕ‬ ‫یه‌كه‌م مرۆ دروست ده‌كه‌ن‪ .‬له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی خواوه‌نده‌كان ماندوو‬ ‫ده‌بن‌و بۆیه‌‪ ،‬دایكه‌ خواوه‌ندی زه‌وی (مامی) یاخود (نه‌نتۆ) راده‌سپێرن‬ ‫مرۆیان بۆ دروست بكات‪ ،‬تاوه‌كو مرۆ یارمه‌تی خواوه‌نده‌كان بدات‬ ‫له‌ كاروباریاندا‬

‫ده‌نك ‌ه گه‌نم فرۆشت‪ .‬منیش ناڕه‌سه‌ن بم‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌ ده‌نك ‌ه جۆیه‌ك نه‌یفرۆشم‪ ..‬ل ‌ه‬ ‫مۆر و واژۆیه‌كی گڵینه‌ی سۆمه‌ریی كۆندا‪،‬‬ ‫ك ‌ه مێژووه‌كه‌ی ده‌گ�ه‌ڕێ��ت�ه‌و‌ه بۆ دوو‬ ‫هه‌زار ساڵ پێش سه‌رهه‌ڵدانی ته‌ورات‪،‬‬ ‫چ��اوم��ان ب ‌ه ژن ‌و پیاوێك ده‌كه‌وێت‬ ‫كه‌ به‌رامبه‌ر ب ‌ه یه‌كتری دانیشتوون‬ ‫‌و دارێك ل ‌ه نێوانیاندایه‌وه‌ دوو مێوه‌ی‬ ‫گرتووه‌‪ .‬ل ‌ه پشتی ژنه‌كه‌یشه‌و‌ه مارێك‬ ‫ده‌بینرێت‪ .‬ل ‌ه داستان ‌ه سۆمه‌رییه‌كانیشدا‬ ‫هاتووه‌ ك ‌ه خواوه‌نده‌كان ب ‌ه قوڕ یه‌كه‌م‬ ‫م��رۆ دروس��ت ده‌ك���ه‌ن‪ .‬ل ‌ه ب �ه‌ر ئ �ه‌وه‌ی‬ ‫خواوه‌نده‌كان ماندوو ده‌بن‌و بۆیه‌‪ ،‬دایك ‌ه‬ ‫خواوه‌ندی زه‌وی (مامی) یاخود (نه‌نتۆ)‬ ‫راده‌سپێرن مرۆیان بۆ دروس��ت بكات‪،‬‬ ‫تاوه‌كو مرۆ یارمه‌تی خواوه‌نده‌كان بدات‬ ‫ل ‌ه كاروباریاندا‪:‬‬ ‫ئانكی ده‌می كرده‌وه ‌و به‌ خواوه‌ند‌ه‬ ‫مه‌زنه‌كانی وت‬ ‫له‌ ڕۆژی یه‌كه‌م‌و پێنجه‌م‌و پازده‌یه‌می‬ ‫مانگدا‬ ‫جێگاو شوێنێكی پاك ئاماده‌ ده‌كه‌م‬ ‫خواوه‌ندێك سه‌رده‌بڕدرێت‬ ‫(ننتۆ) خوێن‌و گۆشتی خواوه‌نده‌ك ‌ه‬ ‫تێكه‌ڵ به‌ قوڕ ده‌كات‬ ‫ئه‌وسایش خواوه‌ندو مرۆڤ پێكه‌و‌ه‬ ‫یه‌كده‌گرن‌و دێن ‌ه ئاراوه‌(‪)٥‬‬ ‫ل ‌ه ده‌قێكی سۆمه‌ریدا ه��ات��وو‌ه ك ‌ه‬ ‫خ��واوه‌ن��د (ئێنكی) پ �ه‌راس��ووی �ه‌ك��ی‬ ‫ده‌یه‌شێت كه‌ به‌و په‌راسووه‌یش ب ‌ه زمانی‬ ‫سۆمه‌ری ده‌ووترێت (ت��ی)‪ .‬ئه‌وسایش‬ ‫خواوه‌ندێك به‌ ناوی (نین ‪ -‬تی) یه‌و‌ه‬ ‫بانگ ده‌ك��رێ��ت كه‌به‌ مانای (خانمی‬ ‫پ �ه‌راس��ووه‌)‌ دێ��ت‪ ،‬تاوه‌كو په‌راسووی‬ ‫خواوه‌ند (ئێنكی) چاره‌سه‌ر بكات‪ .‬له‌و‬ ‫ده‌قه‌دا هاتووه‌‪:‬‬ ‫ ئه‌ی برام چی ئازارت ده‌دات؟‬‫ په‌راسووم ئازارم ده‌دات‬‫ له‌ پێناوی تۆدا (نین ‪ -‬تیم)‬‫په‌یدا كرد(‪.)٦‬‬ ‫له‌ ده‌قێكی بابلیی كۆندا ب ‌ه ناوی‬ ‫(ده‌ق���ی سیپار) ه��ات��ووه‌‪ ،‬ك� ‌ه گ �ه‌ور‌ه‬ ‫خ��واوه‌ن��د (م���ه‌ردوخ) هه‌ڵده‌ستێت ب ‌ه‬ ‫خوڵقاندنی مرۆ ل ‌ه قوڕ‪:‬‬ ‫مردۆخ بێژنگێكی ل ‌ه قامیش‬ ‫له‌سه‌ر رووی ئاودا دروست كرد‬ ‫ئه‌وسا پارچ ‌ه قوڕێكی هه‌ڵشێال‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی خواوه‌نده‌كان‬ ‫ل ‌ه ئارامگه‌ی خۆیاندا ئاسووده‌بن‬ ‫مرۆی بۆیان دروست كرد‬ ‫ل ‌ه هه‌مان كاتدا تۆوی به‌شه‌رییه‌تی‬ ‫خوڵقاند‬ ‫پاشتریش گیانله‌به‌ری دروست كرد‬ ‫هه‌روه‌ها دیجله‌و فوراتی دروستكرد و‬ ‫رێڕه‌ویانیشی ده‌ستنیشان كرد(‪.)٧‬‬ ‫له‌ قورئانی پیرۆزیشدا ده‌فه‌رمێت‬ ‫ك ‌ه خ��وای پ �ه‌روه‌ردگ��ار م��رۆی ل ‌ه قوڕ‬ ‫دروستكرد (وأذ قال ربك للمالئكة أني‬ ‫خالق بشرا من طين‪ .‬فأذا سويته ونفخت‬ ‫فيه من روحي)‪.‬‬ ‫په‌راوێزه‌كان‪:‬‬ ‫‪ .١‬شاكر شاهين‪ .‬العقل في المجتمع‬ ‫العراقي‪ .‬دار التنوير‪ .‬بيروت‪ .‬الطبعة‬ ‫االولى (‪ )٢٠١٠‬ص (‪)٤٥٥‬‬ ‫‪ .٢‬العهد القديم‪ .‬التوراة (په‌يمانی‬ ‫ك��ۆن)‪ .‬سفر التكوين (سه‌رگوزشته‌ى‬ ‫ئه‌فراندن)‪ ،‬ئیصحاحى سێ‪.١٨ – ١٦ :‬‬ ‫‪ .٣‬دكتور مصطفى علي الجوزو‪ ،‬من‬ ‫األساطير العربية والخرافات‪ .‬دار الطليعة‬ ‫بيروت (‪ )١٩٧٧‬ص (‪.)٢١‬‬ ‫‪ .٤‬محه‌مه‌د حيجازی‪ ،‬شوناس و ئۆل‬ ‫و فه‌لسه‌فه‌ی نه‌ته‌وه‌ی كورد‪ .‬وەزارەتی‬ ‫رۆشنبيری سلێمانی (‪ )٢٠١٢‬الپ��ەڕە‬ ‫(‪.)٥٣‬‬ ‫‪ .٥‬فراس السواح‪ ،‬مدخل إلى نصوص‬ ‫الشرق القديم‪ .‬منشورات دار عالء الدين‪،‬‬ ‫دمشق (‪ )٢٠٠٦‬ص (‪.)١٣‬‬ ‫‪ .٦‬شاكر شاهين‪ .‬العقل في المجتمع‬ ‫العراقي‪ .‬ص (‪.)٤٥١‬‬ ‫‪ .٧‬األب سهيل قاشا‪ ،‬تأريخ الفكر في‬ ‫العراق القديم‪ .‬دار التنوير‪ ،‬بيروت (‪)٢٠١٠‬‬ ‫ص (‪.)١٨٦‬‬

‫ذمارة (‪ )210‬دوشةممة ‪2014/8/4‬‬

‫‪5‬‬

‫ژان بۆدریار دەربارەى دین‬ ‫ويليام دێل و تیمۆتی بێل‬ ‫پێشڕەو‬ ‫لەئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫محەمەد‬ ‫ژان ب��ۆدری��ار (‪)2007 – 1929‬‬ ‫ت��ی��ۆری��زەك��ەرێ��ك��ی پۆستمۆدێرنی‬ ‫كولتوورییە‪ ،‬كە زیاتر و بەتایبەت‬ ‫بەهۆى ئەو رەخنانەوە ناسراوە‪ ،‬كە‬ ‫لە كۆمەڵگای مەسرەفگەرای هاوچەرخ‬ ‫گ��رت��وون��ی‪ .‬ئ���ەو س��ۆس��ی��ۆل��ۆژی��ای‬ ‫خوێندووە و یەكێكە لە تیۆریستە‬ ‫بەرچاوەكانی پۆستمۆدێرنە‪.‬‬ ‫ژان بۆدریار لە ساڵی ‪ 1929‬لە‬ ‫رایمزی باكوری خۆرهەاڵتی فەرەنسا‬ ‫لەدایكبووە‪ .‬باپیر و نەنكی لەو‬ ‫ناوچەیە جوتیار ب��وون و دای��ك و‬ ‫باوكیشی مەشغوڵی خزمەتی بواری‬ ‫شارەوانی و مەدەنی بوون‪ .‬بۆدریار‬ ‫ل��ە زان��ك��ۆی نانتر و الی هێنری‬ ‫لۆڤیفرە سۆسیۆلۆژیای خوێند‪ .‬لە‬ ‫ساڵى ‪1966‬ـەوە تاوەكو سەروەختی‬ ‫خانەنشین بوونی‪ ،‬وانەى سۆسیۆلۆژیی‬ ‫لە زانكۆى نانتر دەگوتەوە‪ .‬بەرهەمە‬ ‫یەكەمینەكانی بۆدریار لەروانگەیەكی‬ ‫ماركسیستییەوە‬ ‫س��ۆس��ی��ۆل��ۆژی‬ ‫نووسراون‪ ،‬بەاڵم بۆدریار لە بەرهەم‬ ‫و لێكۆڵینەوەكانی دواتریدا كەوتە‬ ‫رەخنەگرتن لە مامۆستاكانی خۆى‬ ‫(لۆڤیفرە‪ ،‬ماركس و سارتەر)‪ .‬مەیلی‬ ‫س��ەرەت��ای ب��ۆدری��ار ب��ۆالی تیۆری‬ ‫ماركسیستی كاتێك ب��ەرەو كۆتایی‬ ‫رۆیشت‪ ،‬كە رووبەڕووی ئایدیا پاش‪-‬‬ ‫بونیادگەراییەكانی دەی��ەى ‪1970‬‬ ‫بووەوە‪ .‬هەروەها بۆدریار خوێندكاری‬ ‫تیۆرییەكانی رۆالن بارت و مارشال مەك‬ ‫لوهان‪ ،‬تیۆریستی ماس میدیا‪ ،‬بوو‪.‬‬ ‫یەكەمین كتێبی بۆدریار‪ ،‬سیستەمی‬ ‫ئوبێكتەكان‪( ،‬لە ساڵی ‪ 1968‬بە‬ ‫فەرەنسی باڵوكراوەتەوە)‪ ،‬بریتییە‬ ‫لە شیكارییەكی نیشانەناسیانەی‬ ‫ك��ول��ت��وور‪ ،‬ك��ە ل��ەژێ��ر ك��اری��گ��ەری‬ ‫ئایدیا پاشبونیادگەراییەكانی بارت‬ ‫نووسرابوو‪.‬‬ ‫ب��ۆدری��ار ل��ەو بەرهەمانەیدا‪ ،‬كە‬ ‫دەرب��ارەى كولتووری پۆستمۆدێرن‬ ‫نووسیونی – ئ��ەو بەرهەمانەى‬ ‫گ��ەل��ێ��ك ب��ان��گ��ەش��ەى رادی��ك��اڵ��ی��ان‬ ‫هەیە – گەلێك ئایدیای جیاوازی‬ ‫بوارە جیاوازەكانی وەك زمانناسی‪،‬‬ ‫فەلسەفە‪ ،‬سۆسیۆلۆژیا و زانستی‬ ‫سیاسیی بەكارهێناوە‪ .‬ئەو چەندین‬ ‫ب��واری ج��ۆراوج��ۆری بەكارهێناون‪،‬‬ ‫ك��ە م��اس میدیا‪ ،‬مەسرەفگەرایی‬ ‫جەمعی‪ ،‬كۆمەڵگای مەسرەفی‪،‬‬ ‫جەنگ و ت��ی��رۆری��زم ل��ەخ��ۆدەگ��رن‪.‬‬ ‫بۆدریار زیاتر بە كتێبی «سیموالكرا‬ ‫و زڕەنواندنەوە» (‪Simulacra‬‬ ‫‪ )& Simulation‬ناسراوە‪( ،‬كە‬ ‫بەزمانی فەرەنسی لە ساڵى ‪1981‬‬ ‫ب�ڵاوك��رای��ەوە)‪ .‬ئ��ەو ل��ەم كتێبەدا‬ ‫خەریكی شیكاركردنی سروشتی‬ ‫ك��ول��ت��ووری پۆستمۆدێرن دەبێت‪،‬‬ ‫و جەخت لەسەر ئ��ەوە دەكاتەوە‪،‬‬ ‫ك��ە ك��ول��ت��ووری ه��اوچ��ەرخ ت��وان��ای‬ ‫ئەوەى نەماوە وێنە (‪ )Image‬لە‬ ‫واقیعییەت (‪ )reality‬جیابكاتەوە‪.‬‬ ‫بۆدریار دەڵێت «جیهانی ناسراو بە‬ ‫جیهانی سوبێكت و ئوبێكت‪ ،‬جیهانی‬ ‫ئامانجەكان و ئامرازەكان‪ ،‬جیهانی‬ ‫چ��اك��ە و خ��راپ��ە‪ ،‬بەهیچ جۆرێك‬ ‫یەكسان نییە بە بارودۆخی جیهانی‬ ‫ئێمە»‪( .‬ئاڵوگۆڕی مەحاڵ‪ ،‬ل‪)28‬‬ ‫ب��ۆدری��ار ل��ەو لێكۆڵینەوانەى بۆ‬ ‫كولتووری پۆستمۆدێرنی خۆرئاوا‬ ‫ئەنجامی داون‪ ،‬مەیلێكی تایبەتی بەالی‬ ‫وێناكردنەوە(‪)representation‬‬

‫خو َيندنةوةى ئاين‬

‫ئایدیاكانی بۆدریار گەلێك پرس و تەنگژەى‬ ‫گرنگیان رووب���ەڕووی لێكۆڵینەوەى ئایین‬ ‫ك��ردۆت��ەوە‪ .‬ب��ۆدری��ار جەخت ل��ەس��ەر ئ��ەوە‬ ‫دەكاتەوە زۆربوونی وێنەكان‪ ،‬كە تایبەتمەندی‬ ‫و خاسیەتی س��ەردەم��ی پۆستمۆدێرنەیە‪،‬‬ ‫هەروەها خاسییەتی هەندێك لەو فۆرمانەى‬ ‫ئایینی هاوچەرخ و تەكنەلۆژیایانەیشە‪ ،‬كە بۆ‬ ‫پەرەپێدان یاخود باڵوكردنەوەى پەیامەكانی‬ ‫خۆیان‪ ،‬سوود لەم ئایینانە وەردەگرن‬ ‫دا هەیە‪ .‬بەرهەمەكانی ئەو دەیەوێت‬ ‫پێمان بڵێت تەكنەلۆژیا و میدیا‬ ‫چ��ۆن دەت��وان��ن كاریگەریی لەسەر‬ ‫وێ��ن��اك��ردن��ەوەى ئەزموونەكانمان‬ ‫و زان��ی��ن��م��ان دەرب�����ارەى جیهان‪،‬‬ ‫دابنێن‪ .‬بۆدریار دەڵێت كولتووری‬ ‫ه��اوچ��ەرخ بەجۆرێك پ��ڕب��ووە لەو‬ ‫وێ��ن��ان��ەى ت��ەل��ەڤ��زی��ۆن و فیلم و‬ ‫زڕەب���ان���گ���ەش���ە(‪)advertising‬‬ ‫و فۆرمەكانی دیكەى م��اس میدیا‬ ‫دروستیكردوون‪ ،‬كە لەناو ئەو وێنانەدا‬ ‫بەهیچ جۆرێك ناتوانین جیاوازی‬ ‫لەنێوان ری��اڵ و وێ��ن��اك��راودا‪ ،‬یان‬ ‫حەقیقەت و درۆدا بكەین‪ .‬وێنەكان‬ ‫واقیعییەت نانوێننەوە‪ ،‬بەڵكو خۆیان‬ ‫دەبن بە واقیعییەت‪ .‬كەواتە‪ ،‬ژیانی ئێمە‬ ‫زڕەن���وان���دن���ەوە(‪)simulations‬‬ ‫ى واقیعییەتە‪ ،‬بە مانایەك‪ ،‬هەر‬ ‫ئ��ەم زڕەن��وان��دن��ەوەی��ە ب��ەه��ۆى چە‬ ‫م��ك��س��ازی��ی��ەك��ان��ەوەی��ە(‪conce‬‬ ‫‪ ،)ptualizations‬ك��ە هیچ‬ ‫ب��ن��ەم��ای��ەك ی���ان پەیوەندییەكی‬ ‫راستەوخۆى بە واقیعییەتەوە نییە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەى پێیدەگوترێت واقیعییەت‪،‬‬ ‫بەرهەمدەهێنرێت‪ .‬وێنەكان لەالیەن‬ ‫ماس میدیاوە بەرهەمهێنراون‪ ،‬نە هیچ‬ ‫ئاماژەیەك بە واقیعییەت دەكەن و نە‬ ‫هەڵگری هیچ مانایەكی راستەوخۆشن‪.‬‬ ‫ئایا ئێمە دەرەنجامی ژیانێكین‬ ‫لەنێو كۆمەڵگایەكدا‪ ،‬كە پۆستمۆدێرن‬ ‫و پ��ڕب��ووە ل��ە وێ��ن��ەك��ان؟ ك��ەوات��ە‪،‬‬ ‫ئەزموونەكانی ئێمە بۆ جیهان‪ ،‬لە‬ ‫رێگا و بەهۆى زۆرێك لە وێنەكانەوە‬ ‫س��ەرچ��اوە دەگ��رێ��ت‪ ،‬ئ��ەو وێنانەى‬ ‫هەموو رۆژێك رووبەڕوویان دەبینەوە‪،‬‬ ‫وێ��ن��ەگ��ەل��ێ��ك چ��ۆن��ێ��ت��ی بینین و‬ ‫شتبینینی ئێمە دروس��ت دەك��ەن‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬تێگەیشتن لە بەدەنێكی‬ ‫پێرفێكت و ت��ەواو بەهۆى هەندێك‬ ‫لە ئەزموونە راستەوخۆكانی ئێمە‬ ‫بۆ جیهان سەرچاوە ناگرن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بە زۆری لە رێگاى هەموو ئەو وێنە‬ ‫ب��ەدەن��ی��ان��ەوە دروس���ت دەب���ن‪ ،‬كە‬ ‫میدیاكان‪ ،‬زڕەبانگەشە و ئامرازەكانی‬ ‫دیكەى بەرهەمهێنانی وێنە بۆ ئێمەى‬ ‫رەوانە كردووە‪.‬‬ ‫چ��ەم��ك��ەك��ان��ی «زڕەن���وان���دن���ەوە‬ ‫و‬ ‫(‪)simulacrum‬‬ ‫«ناواقیعییەت» (یان سەرواقیعییەت‬ ‫‪ )hyperreality‬لە تێگەیشتنی‬

‫س��ەرەك��ی��ان��ەى ب���ۆدری���اردا لەسەر‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان واقیعییەت و‬ ‫وێ��ن��اك��ردن��ەوەك��ان��ی واقیعییەتدا‬ ‫وەستاون‪ .‬زڕەنواندنەوە‪ ،‬وێنە یاخود‬ ‫وێناكردنەوەى شتێكە‪ .‬بۆدریار ئەم‬ ‫زاراوەیە بۆ ئاماژەكردن بە وێنەیەك‬ ‫بەكاردەهێنێت‪ ،‬كە دەبێتە جێگرەوەى‬ ‫شتێك‪ ،‬كە بڕیاربووە وێنای بكاتەوە‪.‬‬ ‫ب��ۆدری��ار لە كتێبی «سیموالكرا و‬ ‫زڕەنواندنەوە»دا جیاوازیی لەنێوان‬ ‫س��ێ ق��ۆن��اغ ی���ان «دەس���ت���وور»‬ ‫زڕەن���وان���دن���ەوە‬ ‫(‪)order‬ی‬ ‫لەمێژووی خۆرئاوادا دەك��ات‪ .‬وێنە‬ ‫ی��ان زڕەن��وان��دن��ەوە – لەنێو هەر‬ ‫دەستوورێكدا ‪ -‬سەبارەت بەو شتەى‬ ‫وێنە یان زڕەنواندنەوە دەیەوێت وێنای‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬وردە وردە لەخۆى نامۆ‬ ‫دەبێت‪ .‬سیموالكراكانی دەستووری‬ ‫یەكەم ‪ -‬كە واقیعییەت دەگۆڕێت یان‬ ‫ماسكی بەبەردا دەكات – بە زۆری‬ ‫لەسەردەمی بارۆكدا دەركەوتن‪ ،‬ئەو‬ ‫سەردەمەى رەسەنایەتی بۆ خۆنواندن‬ ‫دەگەڕاندەوە و بەسەر ریالیزمدا زاڵی‬ ‫دەكرد‪ .‬بە گەڕانەوە بۆ وتارێكی واڵتەر‬ ‫بنیامین «ئیشی هونەری لەسەردەمی‬ ‫میكانیكیدا»‪،‬‬ ‫بەرهەمهێنانەوەى‬ ‫بۆدریار دەركەوتەى سیموالكراكانی‬ ‫دەس��ت��ووری دووەم دی��اری��دەك��ات‪،‬‬ ‫سەردەمی مۆدێرنی بەرهەمهێنانی‬ ‫ج��ەم��ع��ی (‪ )mass‬و ئ��ەو‬ ‫زیادەبەرهەمەى لە بەرهەمهێنانەوەوە‬ ‫سەرچاوە دەگ��رن‪( ،‬وات��ا وێنەكانی‬ ‫وێ��ن��ەی��ەك��ی «رەس�����ەن»‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫دواجاردا وێنەى شتی «ریاڵ»یشن)‪.‬‬ ‫ئ��ەم سیموالكرایە‪ ،‬تەنها وێنەى‬ ‫وێنەیە (‪it is an image of‬‬ ‫‪ .)an image‬سیموالكراكانی‬ ‫دەستووری سێیەم‪ ،‬زڕەنواندنەوەكانی‬ ‫قۆناغی پۆستمۆدێرن لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫لە سەردەمی پۆستمۆدێرنەدا هەموو‬ ‫پەیوەندییەكانی سیموالكرا لەگەڵ‬ ‫واقیعییەتدا ب��زر دەب��ێ��ت‪ .‬ئەمە‬ ‫واقیعییەتە سیموالكرای ئەم قۆناغەى‬ ‫بەرهەم هێناوە‪ ،‬نەك الساییكردنەوە‬ ‫(‪)imitation‬ی واقیعییەت‪ .‬لە‬ ‫سەردەمی پۆستمۆدێرنەدا سیموالكرا‬ ‫جێگەى ریاڵی گرتۆتەوە‪ ،‬هەر لەبەر‬ ‫ئەمەشە ئێمە لەجیهانی سیموالكراكاندا‬ ‫دەژی��ن‪ .‬ئەگەرچی دەشێت وێنەكان‬ ‫الیەنی ئاماژەكردن یان وێناكردنەوەى‬

‫ئوبێكتەكانی جیهانی ریاڵ (واقعی)‬ ‫و «رەنگدانەوە» (‪)reflecting‬‬ ‫ی واق��ی��ع��ی��ی��ەت��ی ل��ەپ��ێ��ش��دا‪-‬‬ ‫ه��ەب��وو(‪ )preexisting‬دروست‬ ‫بكات‪ ،‬بەاڵم بۆدریار دەڵێت وێنەكانی‬ ‫سەردەمی پۆستمۆدێرنە بەسەر ریاڵدا‬ ‫زاڵن‪ .‬ئەگەر بەم ئاوایە بێت‪ ،‬كەواتە‬ ‫ئێمە لە جیهانی زڕەنواندنەوەدا دەژین‬ ‫نەك لە جیهانی واقیعییەتدا‪ .‬یەكێك لە‬ ‫خاسیەتەكانی ئەم دنیا پۆستمۆدێرنە‪،‬‬ ‫زۆرب��وون��ی میدیایە (میدیاگەلێكی‬ ‫وەك فۆتۆگرافی‪ ،‬فیلم‪ ،‬تەلەڤزیۆن‬ ‫و ت��ۆڕی جیهانی ئینتەرنێت)‪ ،‬كە‬ ‫وێنەگەلێك بەرهەم دەهێنن تاوەكو‬ ‫ببنە زڕەن��وان��دن��ەوەى واقیعییەت‪.‬‬ ‫ب��ۆدری��ار دەڵ��ێ��ت «زڕەن��وان��دن��ەوە‪،‬‬ ‫نواندنەوەى ئەو شتەیە‪ ،‬كە نیمانە»‪.‬‬ ‫(سیموالكرا و زڕەنواندنەوە‪ ،‬ل‪ .)3‬بە‬ ‫كورتی‪ ،‬زڕەنواندنەوە بۆ واقیعییەت‬ ‫ن��اگ��ەڕێ��ت��ەوە‪ ،‬ی��ان زڕەن��وان��دن��ەوە‬ ‫واقیعییەت نانوێنێتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەی��ەوێ��ت كۆپییەكی واقیعییەت‬ ‫دروس��ت��ب��ك��ات ی��ان [تەقلیدێكی[‬ ‫واقیعییەت بونیادبنێت‪.‬‬ ‫ل���ە ك��ت��ێ��ب��ی «س���ی���م���والك���را و‬ ‫زڕەنواندنەوە»دا‪ ،‬بۆدریار نموونەیەك‬ ‫دەهێنێتەوە و ئاماژە بەوە دەكات‪،‬‬ ‫كە وێنەیەك چۆن دەتوانێت ببێتە‬ ‫خودی واقیعییەت‪ .‬ئەو دەگەڕێتەوە‬ ‫ب��ۆ چ��ی��رۆك��ێ��ك��ی خ��ۆرخ��ە لویس‬ ‫بۆرخیس‪ ،‬كە «وێنەكێشی ئیمپراتۆر‬ ‫نەخشەیەكی وەها دەكێشێت‪ ،‬كە بە‬ ‫وردی و دوورودرێ���ژی بەرگ بەسەر‬ ‫پانتایی و ق��ەڵ��ەم��ڕەوەك��ەی ئ��ەودا‬ ‫دەكات» (سیموالكرا و زڕەنواندنەوە‪،‬‬ ‫ل‪ .)1‬ئەم نەخشەیە‪ ،‬كە نواندنەوەی‬ ‫فەزایەكی واقیعییە‪ ،‬دەبێت بە خودی‬ ‫واقیعییەت‪ ،‬یان‪ ،‬بۆدریار گوتەنی‪،‬‬ ‫دەبێت بە هایپەرریالیتی (ناواقیعییەت‬ ‫یان سەرواقیعییەت)‪« :‬زڕەنواندنەوە‬ ‫چیتر نواندنەوەى پانتاییەك‪ ،‬بوونێكی‬ ‫س��ەرچ��اوەی��ی (‪،)referential‬‬ ‫یان جەوهەرێك (‪)substance‬‬ ‫نییە‪ .‬بەڵكو لەالیەن چەند مۆدێلێكی‬ ‫ریاڵەوە دروستكراوە‪ ،‬كە ب��ەدەرە‬ ‫لە رەسەنایەتی یاخود واقیعییەت‪:‬‬ ‫ئەویش هایپەرریاڵە (ناواقیعییە)»‬ ‫(سیموالكرا و زڕەنواندنەوە‪ ،‬ل‪.)1‬‬ ‫لەم روانگەیەوە‪« ،‬ئەم پانتاییە چیتر‬ ‫نە س���ەروەرە بەسەر نەخشەكەدا‪،‬‬

‫و نە درێ��ژەش بە بوونی نەخشەكە‬ ‫دەدات‪ ،‬بەڵكو ئ��ەوە نەخشەكەیە‬ ‫زاڵ����ە ب��ەس��ەر پ��ان��ت��ای��ی��ەك��ەدا –‬ ‫پێشڕەوایەتی سیموالكرا – و پانتایی‬ ‫(‪ )territory‬دروس��ت��دەك��ات‪ ،‬و‬ ‫ئ��ەگ��ەر بمانەوێت بگەڕێینەوە بۆ‬ ‫ئەو حیكایەتە‪ ،‬ئەمڕۆ پانتاییەكە‪،‬‬ ‫دەبینین پارچەكانی لەسەر پانتایی‬ ‫نەخشەكەدا بەهێواشی لەنێو دەچن»‪.‬‬ ‫(سیموالكرا و زڕەنواندنەوە‪ ،‬ل‪ .)1‬الی‬ ‫بۆدریار‪ ،‬نەخشە دەبێتە واقیعییەت‪،‬‬ ‫نەك نواندنەوەى واقیعییەت‪ .‬كەواتە‪،‬‬ ‫جیهانی هایپەرریاڵ ئەو جیهانەیە‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ەن��اوەوەی��دا ری��اڵ و خەیالی‬ ‫تەقیونەتەوە‪ ،‬ن��ە چیتر سنوورە‬ ‫جیاكەرەوەكانی ئەو دووانە بوونیان‬ ‫هەیە و نە ئەو سنوورانەشی‪ ،‬كە‬ ‫ئەو ب��وارە ئۆتۆنۆمانەى لەیەكتری‬ ‫جیادەكردەوە‪ .‬كەواتە‪ ،‬تۆڕی سی‬ ‫ئێن ئێن و تۆڕەكانی دیكەى هەواڵ‪،‬‬ ‫جیاوازی نێوان واقیعییەت‪ ،‬بیروباوەڕ‪،‬‬ ‫وەزرش‪ ،‬س��ی��اس��ەت‪ ،‬ئ���اووه���ەوا‪،‬‬ ‫و س��ەرگ��ەرم��ی ب��ری��ن��دار دەك���ەن و‬ ‫لەناوی دەب��ەن‪ .‬ه���ەواڵ(‪،)news‬‬ ‫ناتوانێت وەسفی واقیعییەت یاخود‬ ‫ن��وان��دن��ەوە ب��ك��ات‪ ،‬چونكە خۆى‬ ‫واقیعییەتە‪ .‬بۆدریار تا ئەو شوێنە‬ ‫دەڕوات و دەڵ��ێ��ت رۆڵ��ی میدیا و‬ ‫دروس��ت��ك��راوە خەیاڵییەكانی دیكە‬ ‫– وەك دیزنی الند – دروستكراوی‬ ‫خودی ئەمەریكان‪ ،‬ئەو ئەمەریكایەى‬ ‫جگە لە زڕەنواندنەوەى هایپەرریاڵ‬ ‫(ناواقیعییەت)ی واقیعییەت شتێكی‬ ‫دیكە نییە‪.‬‬ ‫زڕەن��وان��دن��ەوە بەگشتی ئاماژە‬ ‫ب��ە شتێك دەك���ات‪ ،‬ك��ە درۆزن��ان��ە‬ ‫ی��اخ��ود ق��ەڵ��ب و س��اخ��ت��ەی��ە‪ ،‬یان‬ ‫ناواقیعییە (‪ )unreal‬یاخود‬ ‫ناڕەسەنانەیە‪ .‬ب��ەاڵم ب��ۆدری��ار بەم‬ ‫ئاسانییە زڕەنواندنەوە لەبەرانبەر‬ ‫بە ریاڵ دانانێت؛ بەڵكو‪ ،‬لەنێوانی‬ ‫ئەم دووان��ەدا‪ ،‬دابڕانێكی رادیكااڵنە‬ ‫دەبینێت‪ .‬الی بۆدریار‪ ،‬ئێمە چیتر‬ ‫ناتوانین ب��اس ل��ە حەقیقەت یان‬ ‫درۆی رێژەیی‪ ،‬وێنەكان و وێناكردن‬ ‫و نواندنەوەكان بكەین‪ .‬ئەو جیهانە‬ ‫م��ەج��ازی��ی��ان��ەى ل��ەالی��ەن گرافیكی‬ ‫خوڵقێنراون‪،‬‬ ‫كۆمپیوتەرەكانەوە‬ ‫جەخت لەسەر ئەم ئایدیایە دەكەنەوە‪،‬‬ ‫كە دەكرێت واقیعییەت دروستبكرێت‬

‫تەنانەت ل��ەو شوێنەشدا‪ ،‬كە هیچ‬ ‫واقیعییەتێكی لەپێشدا‪-‬هەبوو بوونی‬ ‫نییە تاوەكو ئەم ڤێرژنە مەجازییە‬ ‫بینوێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئایدیاكانی بۆدریار گەلێك پرس‬ ‫و تەنگژەى گرنگیان رووب���ەڕووی‬ ‫لێكۆڵینەوەى ئایین ك��ردۆت��ەوە‪.‬‬ ‫ب���ۆدری���ار ج��ەخ��ت ل��ەس��ەر ئ��ەوە‬ ‫دەك��ات��ەوە زۆرب��وون��ی وێنەكان‪ ،‬كە‬ ‫تایبەتمەندی و خاسیەتی سەردەمی‬ ‫پۆستمۆدێرنەیە‪ ،‬هەروەها خاسییەتی‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ل��ەو ف��ۆرم��ان��ەى ئایینی‬ ‫هاوچەرخ و تەكنەلۆژیایانەیشە‪ ،‬كە‬ ‫بۆ پەرەپێدان یاخود باڵوكردنەوەى‬ ‫پەیامەكانی خ��ۆی��ان‪ ،‬س���وود لەم‬ ‫ئایینانە وەردەگرن‪ .‬لەوانەیە بكرێت‬ ‫بپرسین ئەم زۆربوونی وێنانە‪ ،‬كە‬ ‫ل��ەالی��ەن میدیا ج��ۆراوج��ۆرەك��ان��ەوە‬ ‫دروس��ت��ك��راون‪ ،‬چ كاریگەرییەكیان‬ ‫ل��ەس��ەر ئایین ه��ەی��ە‪ .‬ئایا ئایینی‬ ‫هاوچەرخیش بووە بە زڕەنواندنەوەى‬ ‫راب����ووردووی ئایین؟ ئەگەر وای��ە‪،‬‬ ‫چۆن؟ بۆنموونە بانگەشەى ئایینی‬ ‫لە تەلەڤزیۆن لە ئاستی پڕبوونی‬ ‫وێنەكاندا لە جیهانی پۆستمۆدێرندا‬ ‫ئیش دەك���ات؟ ئ��ای��ا ن��وان��دن��ەوەی‬ ‫(‪religious‬‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی��ی��ەك��ان‬ ‫‪ )representations‬لە راستیدا‬ ‫شتێگەلێكن جگە لە زڕەنواندنەوە؟‬ ‫ئ��ەم پ��رس و تەنگژە بۆدریاریانە‬ ‫هەموویان كاتێك گرنگ دەردەكەون‪،‬‬ ‫كە ل��ەوە تێبگەین بەگشتی ئایین‬ ‫بەمجۆرە دەركەوتووە‪ ،‬كە دەیەوێت‬ ‫شتێكی «ری��اڵ��ی��ان��ە»ی ریاڵێك‬ ‫(”‪ )really” real‬وەسف بكات‪،‬‬ ‫وەسفی واقیعییەتێك دەكات‪ ،‬كە بە‬ ‫بانگەشەى بۆدریار چیتر بوونی نییە‪.‬‬ ‫سەرچاوەى ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬ ‫‪William E.Deal and‬‬ ‫‪Timothy K.Beal: THE‬‬‫‪ORY FOR RELIGIOUS‬‬ ‫‪STUDIES,‬‬ ‫‪ROUT‬‬‫• ‪LEDGE New York‬‬ ‫‪London, 2005, pp.40‬‬‫‪43.‬‬ ‫ ‬

‫ذمارة (‪ )210‬دوشةممة ‪2014/8/4‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫چەمكی سیاسەت الی ماكیاڤێللی‬ ‫نووسینی‪ :‬شەكوە مەحمود زادە‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬هێرۆ ئەحمەد‬

‫گ���وت���اری س��ی��اس��ی��ی الی‬ ‫ماكیاڤێللی بە شێوەیەكی‬ ‫بڕاوە و رادیكاڵ دابڕاوە‬ ‫ل���ە گ���وت���اری سیاسیی‬ ‫س��ەدەك��ان��ی ن��اوەڕاس��ت‬ ‫و ه���ەروەه���ا گ��وت��اری‬ ‫ك��ۆن��ی ی��ۆن��ان��ی‪-‬رۆم��ی و‬ ‫دەرگ��ای��ەك��ی مێژوویی‬ ‫رووەو س��ەردەم��ی نوێ‬ ‫ئاوەاڵ دەكات‬

‫(‪)3 – 2‬‬ ‫پڕۆژەیەكی نوێ بۆ پرسەكە‬ ‫لەگەڵ ئ��ەوەی ماكیاڤێللی لە سەرەتای‬ ‫قۆناغی سەردەمی نوێدا دەژیا و لە ژیانی‬ ‫خۆیدا سەرەتا وەكو دیپلۆمات كاری دەكرد و‬ ‫لەگەڵ كاری سیاسییدا بەو چەشنە خەریك‬ ‫دەب��وو‪ ،‬كە تا ئەوكاتە لە ژێ��ر نموونەی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاستدا پراكتیزە دەك��را‪،‬‬ ‫بەاڵم توانی لە بیركردنەوەى سیاسیی خۆیدا‬ ‫نەریت و تێڕوانینی ترادیسیۆنی سیاسەتی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست رەتبكات و تیۆریی‬ ‫سیاسیی و مێژوویی خۆی بە پرەنسیپ و‬ ‫نموونەكانی سەردەمی نوێ دابڕێژێت‪ .‬گوتاری‬ ‫سیاسیی الی ماكیاڤێللی بە شێوەیەكی‬ ‫بڕاوە و رادیكاڵ دابڕاوە لە گوتاری سیاسیی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست و هەروەها گوتاری‬ ‫كۆنی یۆنانی‪-‬رۆمی و دەرگایەكی مێژوویی‬ ‫رووەو سەردەمی نوێ ئاوەاڵ دەكات‪ .‬ئەوەی‬ ‫ماكیاڤێللی جیادەكاتەوە لە جیهانبینییە‬ ‫سیاسیی‪-‬مێژووییەكانی سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫واتا سیاسەتنامەنووسی بەر لە خۆی‪ ،‬كە‬ ‫لە ئەوروپادا پێی دەڵێن «ئاوێنەی میر»‪،‬‬ ‫بریتییە لە الدانێكی رادیكال لە هەرجۆرە‬ ‫تێڕوانینێكی «مەبەستمەندیی یەزدانی» و‬ ‫یان «تیلیۆلۆژی»ی پێكهاتەی دەوڵەت‪.‬‬ ‫بەپێی تێڕوانینی قەشە ئاگۆستین‪ ،‬كە لە‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست وەكو ئەرگیومێنتێكی‬ ‫ت��ەواو سەیر دەك��را‪ ،‬مێژوو بەهۆی ویست‬ ‫و خواستی ی��ەزدان��ی و لە الی��ەن خ��وداوە‬ ‫رێنوێنی دەكرێت‪ .‬ب��ەاڵم الی ماكیاڤێللی‬ ‫مێژوو بەرهەمی كار و ویستی مرۆڤەكانە‪.‬‬ ‫مێژوو بۆ ماكیاڤێللی ئۆبژێكتیڤیزمی خۆی‬ ‫لە دەستێوەردانی خوداوەندییەوە وەرناگرێت‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەم ئۆبژێكتیڤیزمە لە پێكهاتەی‬ ‫ناوەكی و پێویستێتیی پرۆسیس و رووداوە‬ ‫مێژووییەكانەوە وەردەگ��رێ��ت‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫ماكیاڤێللی نووسینەكەی خۆی «مێژووی‬ ‫فلۆرەنس» وەكو مێژوونووسانی مەسیحی‪،‬‬ ‫بە داستانی كتێبی پیرۆز لە پێكهاتەی‬ ‫بورجی بابل و نەفرەتی خودا بۆ مرۆڤەكان‪،‬‬ ‫دەستپێناكات‪ ،‬بەڵكو ئەو مێژووە بە هێرشی‬ ‫ژەرمەنەكان بۆ ئیتالیا سەرەتادەگرێت و‬ ‫روون دەكرێتەوە‪ .‬لە مێژوونووسی قۆناغی‬ ‫ئیسالمیش‪ ،‬ئێمە بینەری ئەوەین‪ ،‬كە هەموو‬ ‫مێژوونووسان لە ئادامەوە سەرەتا دەگرن و‬ ‫لێكدانەوەی هەموو پەیامبەران ئەنجام دەدەن‪،‬‬ ‫تا ب��ەو مێژووە بگەن‪ ،‬كە جێ سەرنجی‬ ‫خۆیانە‪ .‬لە واڵتانی ئیسالمیدا تەنها خواجە‬ ‫نیزام ئەلمولك لەو ترادیسیۆنە الدەدات و‬ ‫ئەگەری ئەوە هەیە سیاسەتنامەكەی الی‬ ‫ماكیاڤێللی هەبووبێت‪ .‬ب��ەاڵم سەلماندنی‬ ‫ئەمە‪ ،‬پێویستی بە توێژینەوەیەكی گشتگیر‬ ‫و بەڵگەمەندە‪.‬‬ ‫ماكیاڤێللی بیركردنەوەى ترانسێندێنتال لە‬ ‫سیستەمە فیكرییەكەى خۆیدا بەدەر دەكات‬ ‫و یاسامەندییەكانی پرۆسەى پەرەسەندنی‬ ‫مێژوویی شرۆڤە دەكات بەبێ هێنانە ناوەوەی‬ ‫بیركردنەوەى ترانسێندێنت‪ .‬بەم هۆیەوە ئەو‬ ‫بە رەتكردنەوەی خەریكبوونی ترانسێندێنت‬ ‫لەبارەی مێژوو‪ ،‬روودەكاتە مێتۆدی هۆكارێتی‬ ‫لە لێتوێژینەوەی مێژووییدا‪ .‬لێرە بەدواوە‬ ‫دەستێوەردانی خ��وداوەن��دی نابێتە هۆی‬ ‫وەرچەرخانە مێژووییەكان‪ ،‬بەڵكو تەنها‬ ‫سروشت‪ ،‬رەفتار و ك��ردارەك��ان��ی م��رۆڤ‪،‬‬ ‫پرۆسەى مێژوویی دەسازێنێت‪ .‬ئەم كارە‬ ‫–دەستێوەردانی مرۆیی‪ -‬ئ��ەو پێشنیارە‬ ‫لۆژیكییەیە‪ ،‬كە ماكیاڤێللی لە دوو ئیشە‬ ‫سەرەكییەكەیدا‪ ،‬واتا «میر» و «گوتارەكان»‬ ‫سوودی لێوەردەگرێت و لەم روانگەیەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫گۆڕان بە مێتۆدی مێژوونووسین دەدات‪ .‬لەگەڵ‬ ‫دوو چەمكی باوی سەردەمی رێنیسانس‪،‬‬ ‫وات��ا «ڤیرتو(فەزیلەت)» و «بەخت»‪،‬‬ ‫ئەوا ماكیاڤێللی چەمكی «زەروورەت»ی��ش‬ ‫دەهێنێتە نێو گوتاری سیاسیی‪-‬مێژوویی‬ ‫تیۆرییەكەی خۆیەوە‪ .‬چەمكی زەروورەت‬ ‫ل��ەو روانگەیەوە پێویست ب��وو‪ ،‬كە وەكو‬ ‫دەستێوەرنەدانی خوداوەندی وەك هۆكاری‬

‫دیاریكەر و بگۆڕی مێژوو‪ ،‬پێویست بوو‬ ‫هۆكارێكی دیكە وەكو بەردەوامی پرۆسە‬ ‫مێژووییەكان لەبەرچاو بگیرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫مێژوو نەبێتە ئاستی رووداونووسییەكی‬ ‫س��اك��ار‪ .‬ئ��ەم زەروورەت������ە‪ ،‬ب��ە یەكێكی‬ ‫ئەندازەگیری ئەژمار دەكرێت‪ ،‬كە ماكیاڤێللی‬ ‫لەگەڵیدا چۆنێتی پەیوەندییە ناوەكییەكانی‬ ‫شیاوی ناسین لە مێژوودا دەسازێنێتەوە‪.‬‬ ‫رێسا سیاسییەكانی ماكیاڤێللی تەواو پشت‬ ‫بەستە لەسەر بنەمای ئەندازەگیری ئەم‬ ‫پەیوەندیە ناوەكییە مێژووییەوە‪ .‬تەنها ئەو‬ ‫كەسەی یاسامەندی و پرۆسە و رووداوە‬ ‫مێژوویی و سیاسییەكان بزانێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫لە پێگەیەكدا دەبێت‪ ،‬كە مەبەستەكانی‬ ‫خۆی دەستەبەر دەك��ات‪ .‬لێكۆڵینەوە لە‬ ‫یاسامەندییە مێژووییەكان ئەو توانستە بە‬ ‫مرۆڤەكان دەدات‪ ،‬كە تا ئەندازەیەك خۆیان‬ ‫رزگار بكەن لە دەست هێزەكانی چارەنووس و‬ ‫خو ونەریتی هەمەچەشنەی بەخت‪ .‬توانستی‬ ‫زاڵبوون بەسەر مێژوودا لەڕێگای ناسینی‬ ‫یاسامەندییەكانی‪-‬ئەمەیە ئەو فۆرمولە تیۆریی‬ ‫و پراكسیسی بەرنامەیەی‪ ،‬كە رێنیسانسی‬ ‫ئیتالی بۆمان دەخاتەڕوو‪:‬‬ ‫«میرەكانی ئێمە‪ ،‬كە دوای چەندین‬ ‫ساڵ لە دەسەاڵتدارێتی‪ ،‬سەروەرێتی خۆیان‬ ‫لەدەستداوە‪ ،‬پێویست ناكات لەم روانگەیەوە‬ ‫گلەیی لە چارەنووس بكەن‪ ،‬بەڵكو پێویستە‬ ‫گلەیی لە جەبانی(ترسنۆكی) خۆیان بكەن‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی لە رۆژگارە ئارامەكاندا بیریان‬ ‫ل��ەوە ن��ەدەك��ردەوە‪ ،‬كە شتەكان ئەگەری‬ ‫گۆڕانیان هەیە‪ .‬هەروەها ئەمەش هەر هەڵەی‬ ‫مرۆڤایەتییە‪ ،‬كە لە رۆژگارە ئارامەكانیشدا‬ ‫بیریان لە تۆفانی دەریا نەدەكردەوە‪ .‬كاتێك‬ ‫رۆژگاری خراپەكاری گەرووی گرتن‪ ،‬ئەوان‬ ‫تەنها بیریان لە راك��ردن دەك���ردەوە‪ ،‬نەك‬ ‫بەرگریكردن»‪( .‬میر‪ ،‬ل‪.)101‬‬ ‫ئامانجی سەرەكی ماكیاڤێللی لە میردا‬ ‫«خۆپارێزی» دەوڵ��ەت و «بەرژەوەندی‬ ‫دەوڵ��ەت» ـە و ئەو بۆ ئەم خۆپارێزییە‪،‬‬ ‫ناسینی زەروورەت و هەبوونی ڤیرتو بە‬ ‫وات��ای توانست و شایستەیی و لێهاتوویی‬ ‫لەگەڵ یەكدیدا پەیوەست دەك��ات‪ .‬ئەگەر‬ ‫زەروورەت����ی مێژوویی نەناسرێت و یان‬ ‫سیاسەتمەداران هیچ ڤیرتویەكیان نەبێت‪،‬‬ ‫بەمجۆرە ئەوان دەبنە قوربانی گەمە رەش‬ ‫و ناڕوونەكانی چارەنووس و هەروەها دەبنە‬ ‫قوربانی خوونەریتی هەمەچەشن‪ .‬ئەمجۆرە‬ ‫قوربانیبوونە لە تێڕوانینی ماكیاڤێللیدا‬ ‫بریتییە لە هۆی نەناسینی زەروورەت لە‬ ‫فەلسەفەی مێژووی ئ��ەودا‪ ،‬كە هەمیشە‬ ‫لەگەڵ هەڵبژاردنی دیكتاتۆر و چارەڕەشیدا‬ ‫بووە و شرۆڤەكردنی كۆتایی ناشایستەیی و‬ ‫لێهاتوویی سیاسیی تاكەكەس یان نەتەوە و‬ ‫واڵت نیشان دەدات‪.‬‬

‫«رەفتار ئەم شێوە نەخۆشییەی سیلە‪،‬‬ ‫كە سەبارەت ب��ەوە پزیشكان دەڵێن ئەم‬ ‫نەخۆشییە ل��ە قۆناغەكانی س��ەرەت��ادا‬ ‫چ��ارەس��ەرك��ردن��ی ئاسانە و سەختە لە‬ ‫ناسینیدا‪ .‬ب��ەاڵم لە قۆناغەكانی پاشتردا‬ ‫كاتێك‪ ،‬كە لە سەرەتاكانیدا ئەو ناسرا و‬ ‫چارەسەر نەكرا‪ ،‬ئەوا بۆ ناسین ئاسان و‬ ‫بۆ چارەسەركردن سەختە‪ .‬لە سیاسەتدا‬ ‫بەم چەشنەیە‪ :‬ئەو ئاژاوەگێڕیانەی لە واڵتدا‬ ‫سەردەردێنن‪ ،‬ئەگەر زوو بزانرێن‪ ،‬كە هەڵبەت‬ ‫بۆ ئەم كارە هۆشێكی دانا پێویست دەكات‪،‬‬ ‫ئەوا زۆر زوو كۆتاییان پێدەهێنرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر نەزانرێن و زێتر ببن‪ ،‬تا ئەو شوێنەی‬ ‫هەر كەسە توانستی ناسینی هەبێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئیدی هیچ دەرمانێك ناتوانێت چارەسەری‬ ‫بكات»‪( .‬میر‪ ،‬ل‪)10‬‬ ‫ل��ێ��رەدا ب��ە ج��ی��اوازی��دان��ان ل��ە نێوان‬ ‫«كەسێكی دان���ا» و «ه��ەرك��ەس��ێ��ك»‪،‬‬ ‫ماكیاڤێللی بانگەشەكەی خۆی بەوە بەڵگەدار‬ ‫دەك��ات‪ ،‬كە سیاسەت وەكو یەك هونەر و‬ ‫زان��س��ت دەخ��رێ��ت��ەڕوو‪ .‬سیاسەت لەگەڵ‬ ‫ماكیاڤێللیدا رێسا و یاسا تایبەتمەندەكانی‬ ‫خۆی وەردەگرێت‪ ،‬كە پێویستە بخرێتەڕوو‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەی بە ئامانجەكانی جێ سەرنجی‬ ‫ئەو بگەین‪ .‬لێرە ب��ەدواوە نەك خواستی‬ ‫بەرز‪ ،‬بەڵكو توانستی سەركەوتن‪ ،‬باشترین‬ ‫تایبەتمەندییەكانی كەسی سیاسەتمەدار‬ ‫پێكدەهێنێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ماكیاڤێللیدا سیاسەت وەكو «هونەری‬ ‫دەستگەیشتن بە شیاوەكان» تایبەتمەندی‬ ‫خۆی دەستەبەر دەكات‪ ،‬ئەگەرچی هەندێك‬ ‫لە بیری سیاسیی ئەودا بە دوای «هونەری‬ ‫دەستگەیشتن بەنەشیاوەكان»دا دەگەڕێن‪.‬‬ ‫ئەمە بەستراوە بە جۆری تێگەیشتنی ئێمە‬ ‫لە ماكیاڤێللی‪-‬بەو جۆرەی لە مێژووی فیكردا‬ ‫دوای ئەو هاتۆتە ئارا‪-‬ئەو وەكو بیرمەندێكی‬ ‫كۆنزەرڤاتیڤ‪ ،‬ریفۆرمیست‪ ،‬و یان شۆڕشگێر‬ ‫خراوەتەڕوو‪ .‬بەاڵم پێویستە ئەوە بخەینەڕوو‪،‬‬ ‫كە ماكیاڤێللی لە شرۆڤەكردنە سیاسیی‪-‬‬ ‫مێژووییەكانی خۆیدا ریالیزمیی پەتی وەكو‬ ‫بنەمای تیۆرییەكەی خ��ۆی دادەن��ێ��ت و‬ ‫هەرجۆرە ویستێكی نۆرماتیڤ (پێوەری) لە‬ ‫سیاسەتدا بە توندی رەتدەكاتەوە‪:‬‬ ‫«لەبەر ئەوەی لە نێوان ئەو ژیانەی‪ ،‬كە‬ ‫بەم چەشنە هەیە و ئەو ژیانەی‪ ،‬كە پێویستە‬ ‫بەو چەشنە بێت‪ ،‬بەمجۆرە جیاوازییەكی‬ ‫گ���ەورە ل��ەئ��ارادا ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە هەركاتێك‬ ‫سەرنجمان خستەسەری‪ ،‬كە پێویستە چی‬ ‫رووب��دات‪ ،‬و نەك ب��ەوەی‪ ،‬كە چ رووداوێ��ك‬ ‫لە واقیعدا دێتەپێشێ‪ ،‬ئەوا بوونی خۆی زێتر‬ ‫لەنێو دەبات نەك ئەوەی پارێزگاری لێبكات‪.‬‬ ‫ئەو مرۆڤەی تەنها داوای چاكە دەك��ات‪،‬‬ ‫بەناچاری شكست دێنێت لە نێوان ئەو هەموو‬ ‫مرۆڤانەی‪ ،‬كە باش نین»‪( .‬میر‪ ،‬ل‪)63‬‬

‫الی ماكیاڤێللی مەترسی راستەقینە بە‬ ‫ئاشكرا دەگەڕێتەوە بۆ «دەستوورمەندی‬ ‫سیاسیی»‪ .‬ئەگەر الی ئەفالتون و ئەرستۆ‬ ‫زانینی سیاسەتی راستەقینە لە پەیوەندیدا‬ ‫ل��ەگ��ەڵ بیری خۆشبەختی و فەزیلەتدا‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬ئەوا ماكیاڤێللی بەشێوەیەكی‬ ‫رادیكال خۆی بەدوور دەگرێت لە تێگە ی‬ ‫خۆشبەختی بۆ مرۆڤەكان و تەنها ئەو شتەی‬ ‫بە گرنگی دادەنێت‪ ،‬جێگیری سیاسییە لە‬ ‫واڵت��دا‪ .‬ئەمە گوتنێكی بێ ویژدانانەیە‪،‬‬ ‫كە ئەویش ب��اوەڕی پێیەتی‪ ،‬و كۆمەكێكی‬ ‫زۆری بە ناوزڕاندنی خۆی كردووە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەو تەنانەت لەو شوێنانەی‪ ،‬كە بە رواڵەت‬ ‫دەستەبەركردنی خۆشبەختی بۆ مرۆڤ‬ ‫ش��ی��اوە‪ ،‬باسی ن��ەك��ردووە و تەنها باسی‬ ‫«خۆپارێزی» دەوڵ��ەت و «ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫دەوڵەت» و جێگیری سیاسیی واڵتی كردووە‪.‬‬ ‫ماكیاڤێللی باوەڕیی وایە‪ ،‬كە «تاكی ئازاد‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬بەڵكو نەتەوەی ئازاد هەیە و‬ ‫تاكێك تەنها كاتێك دەتوانێت پرۆپاگەندەی‬ ‫ئەوە بكات‪ ،‬كە ئازادە‪ ،‬ئەوەیە‪ ،‬كە پەیوەست‬ ‫بێت بە نەتەوەیەكی ئازادەوە»‪.‬‬ ‫تێزی نەگۆڕی ئەنترۆپۆلۆژیی(یان سروشتی‬ ‫مرۆڤ) وەكو یەكێك لە گرنگترین توخمە‬ ‫جێگیرەكان لە بیری ماكیاڤێللیدا خراوەتەڕوو‪،‬‬ ‫كە لە بەرانبەریدا دەت��وان��رێ��ت شرۆڤەی‬ ‫گۆڕانكارییە مێژووییەكان بكرێت‪ .‬تاكی مرۆڤ‬ ‫الی ماكیاڤێللی تاكێكی نەگۆڕە و مێژوو لە‬ ‫بزووتن و گۆڕاندایە‪ .‬تەنها بەهۆی قبوڵكردنی‬ ‫ئ��ەم پرەنسیپە وات��ا جێگیری و نەگۆڕی‬ ‫سروشتی مرۆڤەوەیە‪ ،‬كە دەشێت هەلومەرجە‬ ‫ج��ی��اوازەك��ان‪ ،‬كە ئ��ەو لێیاندەتوێژێتەوە‪،‬‬ ‫بەراورد بكەین‪ .‬ماكیاڤێللی نەگۆڕی سروشتی‬ ‫مرۆڤ دەخاتە بەر لێكۆڵینەوە و لە كردار و‬ ‫پەرچەركردارەكانی مرۆڤەكان لە هەلومەرج و‬ ‫داكەوتە جیاوازەكاندا ورد دەبێتەوە‪:‬‬ ‫«هەركەسێكی لەگەڵ مێژووی هاوچەرخ‬ ‫و دێرین س��ەروك��اری هەبێت‪ ،‬بە ئاسانی‬ ‫تێدەگات‪ ،‬كە هەموو نەتەوە و دەوڵەتان لە‬ ‫قۆناغەكانی پێشوودا خواستگەلی هاوشێوە‬ ‫و خوونەریتی هاوشێوەیان هەبووە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئێمە بە وردییەوە لە رابوردوو بكۆڵینەوە‪ ،‬بە‬ ‫سادەیی دەتوانین لەبارەی هەر دەوڵەتێك‪،‬‬ ‫كە پێشبینی ئاییندەی كردووە و بە دوای‬ ‫چارەسەردا گەڕاوە‪ ،‬بیربكەینەوە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫ئامرازەكانی رابوردوو لەبەردەستماندا نییە»‪.‬‬ ‫(گوتارەكان‪ ،‬ل‪)107‬‬ ‫فەلسەفەی سیاسیی ماكیاڤێللی‪ ،‬سەرباری‬ ‫نەگۆڕی سروشتی مرۆڤ‪ ،‬ئەوا لەسەر تەوەری‬ ‫رەشبینی سەبارەت بە مرۆڤ دام��ەزراوە‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەی سەردەمی رۆشنگەری‪ ،‬كە مرۆڤ‬ ‫بە سروشت «باش و چاك»ـە‪ ،‬ماكیاڤێللی‬ ‫و دوای ئەویش هۆبز‪ ،‬مرۆڤ لەخۆیدا بە‬ ‫«خراپ‪ ،‬گەندەڵ و شەڕانگێز» دادەنێن‪ .‬ئەم‬

‫دووانە‪ ،‬هەم ماكیاڤێللی و هەم هۆبز رەوایەتی‬ ‫دەدەن���ە دەوڵ���ەت بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەم‬ ‫خراپە سروشتییەی مرۆڤ‪ .‬ئەم رەشبینییە‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژییە‪ ،‬پنتی بزووتنی فكری سیاسیی‬ ‫سیستەماتیكی ماكیاڤێللی پێكدەهێنێت‬ ‫و بەم رێگەیەوە پێشنیارێك بۆ دەوڵەتی‬ ‫مۆدێرن وەكو دامەزراوەیەك دادەنێت‪ ،‬كە‬ ‫تەنها بە ئامرازی هێز و زۆردارییەوە دەشێت‬ ‫ب��ەردەوام و پایەدار بێت‪ .‬لێرەدا جیاوازی‬ ‫س��ەرەك��ی «پێكەوەژیانی سیاسیی» لە‬ ‫سەردەمی نوێدا لەگەڵ سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت‪ .‬لە كاتێكدا لە سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاستدا چەمكی «وەف��اداری» بناغەی‬ ‫كۆبوونەوەی سیاسیی پێكدەهێنا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەوڵەتی مۆدێرن لەسەر بنەمای بێ متمانەیی‬ ‫و ب��اوەڕن��ەب��وون ب��ە ه��اوواڵت��ی��ان بناغەی‬ ‫دەڕێژرێت‪ .‬ئەم كردارە ستراتیژییە دوالیزمە‪،‬‬ ‫واتا رەشبینی ئەنترۆپۆلۆژییانەی ماكیاڤێللی‪،‬‬ ‫هەم وەكو پێشنیاری لۆژیكی و هەم وەكو‬ ‫الیەنی گرنگی دابینكردنی رەوایەتی دەوڵەتی‬ ‫مۆدێرن‪ ،‬دەشێت وەكو مەزنترین دەستكەوتی‬ ‫ماكیاڤێللی دابنرێت‪.‬‬ ‫وەاڵمی ماكیاڤێللی بۆ داڕمانی سیستەمی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست و داڕمانی سیستەمی‬ ‫فكری سكۆالستیسیزم و داڕمانی پارادایمی‬ ‫سیستەمی هیرارشیی سەدەكانی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫بیری «خۆپارێزی» دەوڵەتی هێنایە ئارا‪،‬‬ ‫ئەویش بە هەر بەها و ئامرازێك خستییەڕوو‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا لە سەدەكانی ن��اوەڕاس��ت��دا‪،‬‬ ‫دەسەاڵتە «رێژەیی»یەكانی كڵێسا و جیهانی‬ ‫خۆی بە سەرنجدان لە ستاتیكی هەلومەرجە‬ ‫هەبووەكان لەو قۆناغەدا بە شێوەی دەستەاڵتە‬ ‫«رەها»كان دەردەخست‪ ،‬بەهۆی دینامیكی‬ ‫سەروەر بەسەر ئەو هەلومەرجانەی لە گەشەی‬ ‫سەرمایەداری یەكەمەوە سەرچاوەیان گرتبوو‪،‬‬ ‫پاپا و سیزار «دەستەاڵتی راستەقینە»ی‬ ‫سیاسیی و سوپایی خۆیان رۆژ بە رۆژ‬ ‫لەدەست دەدا‪ .‬بەم هۆیەوە پەیوەندییەكانی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست‪ ،‬كە تێیدا پاپا و سیزار‬ ‫وەكو دەستەاڵتی كڵێسایی و دەستەاڵتی‬ ‫عورفی لە س��ەرەوەی هەرەمەكەدا بوون‪،‬‬ ‫ئەوا لە قۆناغی رێنیسانسدا لەنێوچوو‪ .‬بە‬ ‫هاتنەئارای ش��ارەك��ان لە س��ەرەت��ای ئەم‬ ‫پرۆسیسە و هاتنەئارای دەوڵەت‪-‬نەتەوەكان لە‬ ‫درێژبوونەوەی ئەم پرۆسیسەدا‪ ،‬پاپا و سیزار‬ ‫(پاشا) مەرجەكانی هەبوونی دەستەاڵتی‬ ‫خۆیان لەدەستدا‪ .‬بەمجۆرە داڕمانی سیستەمی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست هاتەپێش‪ ،‬لەبەرەوەی‬ ‫گەرەنتی ئەم سیستەمە تا كاتێك شیاو‬ ‫بوو‪ ،‬كە «وروژاندنی بەهایی» و گەرەنتییە‬ ‫پیرۆزییەكان دەیانتوانی بێ لەمپەر‪ ،‬لە‬ ‫سەرچاوەیەكی دەستەاڵتەوە بگوازرێنەوە بۆ‬ ‫سەرچاوەی دەستەاڵتێكی دیكە‪.‬‬ ‫نەمانی تێگەیشتنی سەدەكانی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫واتا نەمانی وێناكردنی مرۆڤ بۆ جیهان و‬ ‫خوداوەند‪ ،‬و هەروەها داڕوخانی سیستەمی‬ ‫سیاسیی سەدەكانی ناوەڕاست لە ئەوروپای‬ ‫سەدەكانی ‪ 14‬و ‪15‬دا‪ ،‬لە نێو دەروونی مرۆڤدا‬ ‫هەستێكی خەمۆكی قوڵ هاتە ئارا‪ .‬سەدەی‬ ‫پ��ازدەه��ەم لە تەواوێتی خۆیدا‪ ،‬س��ەدەی‬ ‫خەمۆكییەكی گشتی و رەشبینییەكی قوڵ‬ ‫بوو‪ .‬تێكشكانی بیری سەدەكانی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫هەروەها بووە هۆی هاتنەئارای رەوتەكانی‬ ‫ئێپیكوری و ترسێكی قوڵ هاتەبوون سەبارەت‬ ‫بە مەرگ‪ .‬لە نێو سیستەمێك‪ ،‬كە ئیدی بیری‬ ‫ترانسێندێنتی خوداوەندی لە رۆژگاری داڕمانی‬ ‫سیستەمی بیركردنەوەى سكۆالستیسیزم هیچ‬ ‫جۆرە دڵنیایی و جەخت و گەرەنتییەكی بە‬ ‫مرۆڤ نەدەدا‪ ،‬كە تایبەتمەندی فەلسەفەی‬ ‫سكۆالستیك بوو‪ ،‬ئەوا جیهان و مێژوو لەمە‬ ‫ب��ەدواوە وەكو هەڕەشەیەك بۆ سەر مرۆڤ‬ ‫دەردەكەوتن‪.‬‬ ‫بەمجۆرە باوەڕبوونی م��رۆڤ بە نەمری‬ ‫دەروون لەنێو چوو و لەمە بەدواوە مەرگ نەك‬ ‫وەكو رزگاری و رەهایی مرۆڤ بەو جۆرەی لە‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاستدا باوبوو‪ ،‬بەڵكو وەكو‬ ‫دوژمنی م��رۆڤ دادەن��را‪ .‬ئەم ئاگامەندییە‬ ‫سەبارەت بە لەنێوچوونی مرۆڤ‪ ،‬ئیدی بووە‬ ‫هۆی ئ��ەوەی‪ ،‬كە م��رۆڤ بێ چەندوچوون‬ ‫سیستەمی خوداوەندی پەسەند نەكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بە پێچەوانەوە بووە هۆی هەوڵدانی مرۆڤ بۆ‬ ‫«خۆپارێزی»‪ .‬ماكیاڤێللی بە ویستی خۆی‬ ‫پشت بەست لەسەر «خۆپارێزی» دەوڵەت‬

‫لە ژێر هەر هەلومەرج و بەهەر ئامرازێك‪،‬‬ ‫بیری ترانسێندێنت‪ ،‬كە سەروەر بوو بەسەر‬ ‫بیری سیاسیی قۆناغی سەدەكانی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫لە پێش مەرج و پێش گریمانەی ئەم بیرە‪،‬‬ ‫باوەڕی بە بەهای دووەم هێنا‪ .‬الی تۆماس‬ ‫ئاكویناس و لە فەلسەفەی سكۆالستیسیزمی‬ ‫سەدەكانی ناوەراستدا‪ ،‬چاكە و خۆشبەختی‬ ‫دەروون وەكو بااڵترین جەوهەر و ئامانجی‬ ‫ژیان دەناسرا و بوونی مرۆیی و «خۆپارێزی»‬ ‫مرۆڤ و چڤاتی سیاسیی رۆڵی پلە دووی‬ ‫هەبوو‪ ،‬الی ماكیاڤێللی ئەم هەلومەرجە تەواو‬ ‫پێچەوانە كرایەوە‪ .‬بۆ ماكیاڤێللی جەوهەری‬ ‫ژیانی سیاسیی بریتییە لە «خۆپارێزی»‬ ‫دەوڵەت‪ .‬ئەو بەهایەكی بااڵتر بۆ ئەو كەسانە‬ ‫دادەنێت‪ ،‬كە «بۆیان واڵت بەهادارترە لە‬ ‫دەروون»‪ .‬ئەگەر بۆ تۆماس ئاكویناس‬ ‫خۆشبەختی دەروون بااڵترین ئامانجی ژیانی‬ ‫مرۆیی بێت‪ ،‬ئەوا الی ماكیاڤێللی ئەم كارە لە‬ ‫باشترین دۆخدا گرنگییەكی پلە دووی هەیە‬ ‫و الی ئەو بااڵترین ئامانجی چڤاتی سیاسیی‬ ‫بریتییە لە «خۆپارێزی» و «بەرژەوەندی‬ ‫دەوڵ��ەت»‪ .‬پێچەوانەبوونەوەی تێڕوانینی‬ ‫بەهایی سەدەكانی ن��اوەڕاس��ت لەبارەی‬ ‫ئامانج و ئامراز‪ ،‬لە هیچ شوێنێكدا باشتر لە‬ ‫تێڕوانینی ماكیاڤێللی لەبارەی رۆڵی ئایین‬ ‫نایەتە بەرچاو‪ .‬ماكیاڤێللی ئایین بە ئامرازێك‬ ‫دەزانێت‪ ،‬كە دەشێت بە پشت بەستن پێی‪،‬‬ ‫جێگیری سیاسیی واڵت دابین و گەرەنتی‬ ‫بكرێت‪ .‬لەمە بەدوا‪ ،‬ئایین بەو جۆرەی لە‬ ‫سەدەكانی ناوەراستدا سەیردەكرا گۆڕا و‪،‬‬ ‫نەك وەكو ئامانجی ژیانی مرۆیی‪ ،‬بەڵكو تەنها‬ ‫وەكو ئامرازێك دادەنرا بۆ جێگیری چڤاتی‬ ‫سیاسیی‪ .‬بە پێچەوانەی سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫و تەنانەت بە پێچەوانەی تێڕوانینی مارتین‬ ‫لۆتەر‪ ،‬كە دەوڵەت و فەرمانڕەوا بە شتێكی‬ ‫خوداوەندی و یەزدانی دادەن��را و ئەوەش‬ ‫بە «كاریزمای یەزدانی» لێكدەدرایەوە‪،‬‬ ‫ماكیاڤێللی دەوڵ��ەت و میر «پاشا» بە‬ ‫شتێكی ئەمجیهانی و ئایین وەكو دڵنیاییترین‬ ‫و تاقیكراوەترین ئامراز دەزانێت بۆ رێگرتن‬ ‫لەو مەیلە مرۆییانەی‪ ،‬كە رووەو داڕمان و‬ ‫گەندەڵی ئاراستە وەردەگ���رن‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫ماكیاڤێللی ئەو سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمییە‬ ‫بە سیاسەت دەبەخشێت‪ ،‬كە بە سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست و تەنانەت جیهانی ئەنتیكەش‬ ‫نامۆبوو‪ .‬لەبەرئەوەی ئەو نەك تەنها سیاسەت‬ ‫لە ئایین جیادەكاتەوە‪ ،‬بەڵكو ئایین دەخاتە‬ ‫ژێر كۆمەڵەیەك لە ئامانجە سیاسییەكان‪.‬‬ ‫گۆڕانی پارادایمی(نموونەیی)‪ ،‬كە لەگەڵ‬ ‫ماكیاڤێللیدا لە مێژووی بیرە سیاسییەكاندا‬ ‫روودەدات‪ ،‬وەكو ئەو گۆڕانە پارادایمییەیە‪،‬‬ ‫كە لەگەڵ نیكۆالوس كۆپەرنیكۆس لە جیهانی‬ ‫فیزیكیدا هاتە ئارا‪ .‬بەمجۆرە كۆپەرنیكۆس‬ ‫سیستەمی خۆری دۆزییەوە‪ ،‬كە تێیدا خۆر‬ ‫چەقی گەردوونە‪ ،‬ماكیاڤێللیش سیستەمی‬ ‫سیاسەتی دۆزی��ی��ەوە‪ ،‬كە خ��ۆری دەوڵ��ەت‬ ‫لە سێنتەرەكەیدایە‪ .‬هاوتەریب لەگەڵ‬ ‫ئەم ك��ارەدا‪ ،‬ماكیاڤێللی ئەو یاسامەندییە‬ ‫ناوەكییانەی مێژوو دادەڕێژێت‪ ،‬كە تەواو‬ ‫سەربەخۆیە لە دەستێوەردانی خوداوەند‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی كۆپەرنیكۆس لەبارەی سیستەمی‬ ‫گ���ەردوون و یاساكانی سروشت ئەنجامی‬ ‫دەدات‪ ،‬ئەوا ماكیاڤێللیش لەبارەی مێژووی‬ ‫ژیانی مرۆیی ئەنجامی دەدات‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫لە مێژووش وەكو پرۆسیسیی پەرەسەندنی‬ ‫نیمچەسروشتی تێدەگات‪ .‬لەجیاتی «شاری‬ ‫خ���ودا»ی ئۆگۆستینۆس‪ ،‬ئ��ەو چەمكی‬ ‫«زەروورەت» دادەنێت‪ .‬ماكیاڤێللی‪ ،‬كە‬ ‫بە توندی لە ژێر كاریگەری قەیرانی زاڵی‬ ‫فلۆرەنس ب��وو و ب��ەدوای رێگەچارەكانی‬ ‫نەهێشتنی ئ��ەم ق��ەی��ران��ان��ەدا دەگ���ەڕا‪،‬‬ ‫ئیدی وەك��و بیرمەندانی س��ەر بە نەریتی‬ ‫سكۆالستیسیزم و یان جیهانی ئەنتیكە‪،‬‬ ‫ب��ەدوای مەرجەكانی ژیانێكدا ناگەڕێت لە‬ ‫فەزیلەت و خۆشبەختی بۆ هاوواڵتیان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تەواوی سەرنجی خۆی چڕكردووەتەوە لەسەر‬ ‫بەردەوامی ناوەكی و گەشەسەندنی دەوڵەت‬ ‫و واڵت‪ .‬بەمجۆرە‪ ،‬تەواوی دەستوورەكانی‬ ‫دیكە بەدوای نۆرمی رەهای «خۆپارێزی» و‬ ‫«بەرژەوەندی» دەوڵەتدا دێن‪ .‬لەم رووەوە‪،‬‬ ‫كاتیگۆری «خۆپارێزی» دەوڵەت‪ ،‬دەگۆڕێت‬ ‫بۆ شێوەیەكی ماتەریالیترین كاتیگۆری‬ ‫نوێسەردەم‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )210‬دوشةممة ‪2014/8/4‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫من و ئه‌وانی تر!‬

‫ژنان یه‌كه‌مین بێگانه بوون له‌ مێژووی خۆرئاوادا‬ ‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ژولیا كرستیڤا‬

‫سازكردنی‪ :‬جۆناتان ره‌ی‬ ‫له‌ عه‌ره‌بیه‌وه‌‪ :‬بڕوا عه‌الدین‬ ‫‪2- 2‬‬ ‫جۆناتان‪ :‬تۆ زۆر به‌ وردی بایه‌خ ب ‌ه‬ ‫قۆناغه‌ زۆر سه‌ره‌تاییه‌كانی گه‌شه‌ی‬ ‫مناڵ ده‌ده‌ی��ت‪ ،‬واته‌ قۆناغه‌ (به‌رله‌ ـ‬ ‫ئۆدیپی) یه‌كه‌ی مناڵ كه‌ هێشتا زمانی‬ ‫نه‌گرتووه‌‪ .‬فرۆیدیش له‌ شوێنێكدا باسی‬ ‫له‌ مێینه‌یی وه‌ك تاریكترین كیشوه‌ری‬ ‫ده‌روون��ش��ی��ك��اری ك����ردووه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم له‌‬ ‫ئێستادا زۆرب��ه‌ی ده‌روونشیكاره‌كان‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن ساڵی یه‌كه‌می ژی��ان��ی مناڵ‬ ‫كیشوه‌ره‌ تاریكه‌ ڕاسته‌قینه‌كه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ماوه‌یه‌ش په‌یوه‌ندیه‌كی زۆر تایبه‌تی به‌‬ ‫مه‌سه‌له‌ی مێینه‌ییه‌وه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫كرستیڤا‪ :‬ب��ه‌ر ل�ه‌ه��ات��ن��م ب��ۆ ن��او‬ ‫ده‌روونشیكاری پێم وابوو هه‌ندێك الیه‌ن‬ ‫و سیما له‌ زمانی‌ شیعریدا هه‌ن‌ كه له‌‬ ‫ناو (ده‌نگه‌ تایبه‌تیه‌كانی مناڵ) یشدا‬ ‫هه‌ن (مه‌به‌ستی كریستیڤا له‌ گروگاڵ و‬ ‫ئه‌و تۆنه‌ موزیكیانه‌یه‌ كه‌ له‌ زاری مناڵ‬ ‫دێنه‌ده‌رێ‌! و‪.‬ك)‪ ،‬چونكه‌ زمانی شیعری‬ ‫زمانێكی میوزیكیه‌‪ ،‬به‌زۆرییش موزیك‬ ‫به‌ سه‌ر مانادا زاڵده‌بێت‪ .‬بۆ نمونه‌ ئێمه‌‬ ‫الی (ماالرمێ) له‌ زمان تێده‌گه‌ین‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌ مانا تێناگه‌ین‪‌ .‬هه‌ر ئه‌و هه‌ژموونه‌ی‬ ‫زمان وای لێكردم تێبینی ئه‌وه‌ بكه‌م‬ ‫كه‌ سه‌رچاوه‌ی ئه‌و گرو‌گاڵ و ده‌نگه‌‬ ‫تایبه‌تیانه‌ی مناڵ دوو مانای هه‌یه‌‪ .‬له‬ ‫‌الیه‌كه‌وه‌ ده‌ربڕی ئه‌و قۆناغه‌ (به‌رله ـ‬ ‫ئۆدیپی) ه‌یه‌ كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ نارسیزم‪:‬‬ ‫واته‌ ناسه‌قامگیریی سنوره‌كانی (من) و‬ ‫ئه‌گه‌ره‌ خه‌مۆكه‌كان‪ ،‬له‌ الیه‌كی تریشه‌وه‌‬ ‫تایبه‌ته‌ به‌و قۆناغه‌ی كه‌ تیایدا مناڵ‬ ‫ت �ه‌واو پشتی به‌ دایكی به‌ستووه‌‪ .‬ئا‬ ‫به‌و شێوه‌یه‌ ده‌بینین كه‌ زمانی شیعری‬ ‫چه‌شنێك له‌ میوزیكی قۆناغه‌كانی به‌ر‬ ‫له‌ زمانگرتنمان نیشانده‌دات‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی كه‌ ه�ه‌م به‌ڵگه‌یه‌كه‌ بۆ‬ ‫نارسیزمه‌ له‌رزۆكه‌كه‌ی كه‌سێتیمان و‬ ‫هه‌م بۆ په‌یوه‌ندی نێوان دایك و منا‬ ‫ڵیش‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ شتێكه‌ زۆر ب �ه‌ ئاشكرا‌ له‌‬ ‫ب��اوه‌ڕی‌ بڕێكی زۆر له‌ شاعیره‌كاندا‬ ‫ده‌یبینی كاتێك‌ ده‌ڵێن‌ ئێمه‌ بوونه‌وه‌ری‬ ‫مێیینه‪ ‌،‬ب���وون���ه‌وه‌ری دای��ك��ان��ه‌ و‬ ‫هه‌ندێكجاریش هۆمۆسێكسوێلین‪ .‬بۆ‬ ‫نمونه‌ بڕوانه‌ ڕۆماننوسی ئیرله‌ندی‬ ‫(جه‌یمس جۆیس) كاتێك‌ له‌ رۆمانی‬ ‫(یۆلیسیس)دا مۆنۆلۆژه‌كه‌ی (مۆولی)‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ ژێر كاریگه‌ریه‌كانی ئه‌فسونی‬ ‫وێنه‌ی مێیینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ نمونه‌یه‌كه‌ بۆ‬ ‫سه‌لماندنی ئ �ه‌وه‌ی كه‌ من ده‌رب��اره‌ی‬ ‫الیه‌نه‌كانی زم��ان��ی ئاخاوتنی مناڵ‬ ‫باسیده‌كه‌م‪ ،‬زمانێك كه ‌ئه‌و به‌شانه‌‌‌ی‬ ‫شێوه‌ی وشه‌ی داتاشراویان وه‌رگرتووه‌‪،‬‬ ‫پتر ل �ه‌ گ��ۆران��ی ده‌چ���ن ن��ه‌ك زم��ان‬ ‫خۆی‪ .‬ئه‌مێستا به‌شێك له‌ ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫هاوچه‌رخ به‌ته‌نیا سه‌رقاڵی قۆناغه‌كانی‬ ‫چۆنێتی ئیشكردنی ئه‌و زمانه‌ دێرینه‌‬ ‫به‌جێهێڵراوه‌‌ی ق��ۆن��اغ��ی (ب��ه‌رل��ه ـ‬ ‫ئۆدیپی) و پاشكۆیه‌تیه‌ بۆ دایكایه‌تی‪‌.‬‬ ‫‌‌‬ ‫ج��ۆن��ات��ان‪ :‬زۆرب�����ه‌ی ك��اره‌ك��ان��ی‬ ‫سه‌ره‌تات ده‌رباره‌ی تیۆره‌ی زمانه‌وانی‬ ‫و سنوره‌كانین‪ .‬ئایدیای سه‌ره‌كی‬ ‫تۆ ل�ه‌و كارانه‌تدا بریتیه‌ ل��ه‌وه‌ی كه‌‬ ‫ده‌بێت پێشوه‌خت تاكێكی قسه‌كه‌رمان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬وه‌ك��چ��ۆن هه‌ندێك زاراوه‌ی‬

‫سیمیۆلۆژییشت به‌كارهێناوه‌ بۆ بۆ‬ ‫وه‌سفكردنی شتێك (كه‌ توندوتیژی‬ ‫له‌سه‌ر پراكسیسكراوه)‌ تاوه‌كو یارمه‌تی‌‬ ‫تاكه‌كه‌سی قسه‌كه‌ر بدات دروستببێت‪.‬‬ ‫ئایا تۆ هه‌وڵت ده‌دا نیشانی بده‌یت‬ ‫ئه‌و تیۆره‌ زمانه‌وانیه‌ ئه‌كادیمیه‌ باوه‌‬ ‫هه‌ڵه‌یه‌‌‪ ،‬یان هه‌ر ته‌نها مه‌به‌ستت بوو‬ ‫بڵێیت ته‌واو ناهۆشیاره‌ به‌و گریمانانه‌ی‬ ‫كه‌ پێشوه‌خت‌ خۆی دایڕشتوون؟‬

‫(چیین) ده‌كه‌یت كه‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌ بۆ‬ ‫س�ه‌ر هه‌موو وێنایه‌كی تایبه‌تی ئه‌و‬ ‫خ��ۆرئ��اوای �ه‌ی ك�ه‌ ب���اوه‌ڕی ب�ه‌ بوونی‬ ‫یه‌ك خ��ودا هه‌یه‌‪ .‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‬ ‫كه‌ زمانی ماته‌ریالیزمی دیاله‌كتیكی‬ ‫به‌كارده‌هێنیت و زۆر ده‌گه‌ڕێیته‌وه‌‬ ‫بۆ سه‌ر ئایدیاكانی (ماو زیتۆنگ) و‬ ‫(لینین)‪ .‬ئایا خوێندنه‌وه‌ی ئێستای‬ ‫خۆت بۆ ئه‌و ده‌قانه‌ چۆنه‌؟‬

‫كرستیڤا‪ :‬پێم وانیه‌ تیۆره‌ زمانه‌وانی ‌ه‬ ‫مۆدێرنه‌كان هه‌ڵه‌بن‪ ،‬ته‌نها ئه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ سه‌ر به‌ ترادسیۆنێكی مه‌عریفین‪.‬‬ ‫ئه‌و تیۆرانه‌ سه‌ركه‌وتنی به‌رچاویان‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬به‌اڵم كێشه‌یان ئه‌وه‌یه‌ كه‌‬ ‫ناتوانن هیچ په‌یوه‌ندیه‌ك به‌و‌ مه‌به‌سته‬ ‫تایبه‌تیانه‌ی خوده‌وه‌ دروستبكه‌ن كه‌ له‌‬ ‫ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌روونشیكارییدا‬ ‫بایه‌خیان هه‌یه‪ .‬بۆ نمونه‌ تیۆره‌ی‬ ‫زمانه‌وانی هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌ ده‌یه‌وێت‬ ‫خود له‌ بابه‌ت جیابكاته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌خوازێت هۆشیاری قسه‌كه‌ریش له‬ ‫توندوتۆڵیی و خۆگریی (الصالبة) زمان‬ ‫خۆی جوێبكاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مانه‌ش هه‌موویان‬ ‫مایه‌ی له‌سه‌روه‌ستان‌ و تێبینین‪ ،‬به‌‬ ‫تایبه‌تی له‌ دۆخه‌‌كانی نه‌خۆشییدا‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ل��ه‌و ك��ات��ان �ه‌دا ك �ه‌ شیفره‌‬ ‫و ك��ۆده‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان له‌ دۆخی‬ ‫توانه‌وه‌ و نه‌مان دان‪ .‬ئه‌مه‌ ئه‌و شته‌یه‌‬ ‫كه‌ من پێیده‌ڵێم (نیشانه‌ناسی) یان‬ ‫سیمیۆلۆژیا‪ ،‬واته‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ بێژه‌ی‬ ‫مناڵ به‌ر له‌قۆناغی دروستبوونی ڕسته‌‬ ‫(‪ ،)syntax‬یان ئه‌وه‌ی كه‌ ناومناوه‌‬ ‫(سیمبولی)‪ .‬هه‌موو ئه‌وانه‌یش پێكه‌وه‬ ‫دینامیكی زمان دروستده‌كه‌ن‪ ،‬جۆرێك‬ ‫له‌ دینامیك كه‌ بۆ نمونه‌ له‌ هه‌ندێك‬ ‫دۆخی زمانی شیعری (جیمس جۆیس)‬ ‫دا ده‌یبینین‪ ،‬به‌اڵم له‌ نوسینی نوسه‌ره‌‬

‫كرستیڤا‪ :‬وه‌ك ئاركیۆلۆژیستێك‬ ‫ده‌یانخوێنمه‌وه‌ كه‌ ب�ه‌دوای یۆتۆپیادا‬ ‫ده‌گ���ه‌ڕێ���ت‪ .‬ئ���ه‌و ده‌ق��ان��ه‌ نمایشی‬ ‫یۆتۆپیایان ده‌ك��رد‪ ،‬گوزارشت بوون‬ ‫له‌ دۆخ��ی نه‌رێنی ئ�ه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی‬ ‫كه‌ تیایدا ده‌ژیاین‪ ،‬واته‌ نمونه‌یه‌كی‬ ‫پ��ۆزه‌ت��ڤ و ئه‌رێنی ن��ه‌ب��وون‪ .‬ئێمه‌‬ ‫هه‌رگیز نه‌مانویستوه‌ ب��اوه‌ڕی ماوی‬ ‫یان لینینیزم له‌ فه‌ره‌نسا یان به‌ریتانیا‬ ‫یان هه‌ر واڵتێكی تر دابمه‌زرێنین و‬ ‫باڵوبكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌یشی‬ ‫كه‌ ویستیان بزوتنه‌وه‌ی ماویزم (النیكه‌م‬ ‫بزوتنه‌وه‌كه‌ی ئێمه‌ له‌ فه‌ره‌نسا) ‌وه‌ك‬ ‫بزوتنه‌وه‌یه‌كی دۆگماتیست نیشانبده‌ن‪،‬‬ ‫به‌ هه‌ڵه‌ تێگه‌یشتبوون‌‪ .‬به‌اڵم به‌الی‬ ‫ئێمه‌وه‌ ڕێچكه‌یه‌ك بوو بۆ پرسیاركردن‬ ‫له‌ ترادسیۆنی خۆرئاوایی‪ .‬ئه‌وه‌ی له‌‬ ‫چییندا سه‌رنجی من ڕاكێشا بریتی‬ ‫بوو له‌ تاویزم‪ ،‬ڕۆڵی ئافره‌ت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫نوسین به‌ ئاماژه‌ و ده‌نگ له‌ گوزارشتی‬ ‫چیینیدا‪ .‬ده‌ش��ێ��ت ئ��ه‌م پرسیارانه‌‬ ‫ئاڵۆز بن‪ ،‬به‌اڵم بۆ خۆیان به‌ره‌نگاری‬ ‫هه‌ندێك ئایدیای خۆرئاواییان ده‌كرد كه‌‬ ‫پێشوه‌خت دروستبوو بوون‪ .‬وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ ئێمه‌ بیرمان لێكردبۆوه‌‪ ،‬بریتی بوون‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵێك ئایدیا كه‌ په‌یوه‌ندیان‬ ‫به‌ ماویه‌كان و به‌رله‌سوكراتیه‌كانی‬ ‫س���ه‌رده‌م���ه‌ دێ��ری��ن �ه‌ك��ان �ه‌وه‌ ه �ه‌ب��وو‪.‬‬

‫‌‌خواستێكی ماركسی هه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫ده‌ی�ه‌وێ��ت (هیگڵ) بخاته‌وه‌ سه‌ر‬ ‫پێی خ��ۆی‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ زۆر گرنگ ‌ه‬ ‫ئێمه‌ش ده‌ستبده‌ینه‌ باڵی الهوت و‬ ‫له‌سه‌ر پێی خۆی ڕایبگرینه‌وه‌‪ .‬الهوت‬ ‫له‌ناو خۆیدا هه‌ڵگری چه‌شنێك ل ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندیی مه‌عریفی ئاوارته‌یه‬ ‫كالسیكیه‌كانیشدا هه‌ستی پێده‌كرێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر گوێ له‌ هه‌ندێك ڕسته‌ی به‌لزاك‬ ‫بگریت گوێت ل �ه‌و نه‌غمه‌ و تۆنانه‌‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م چه‌شنه‌ دینامیكیه‌ی‬ ‫زم��ان س �ه‌رب��اری سه‌ركوتكردنیشی‪،‬‬ ‫له‌ ت���ه‌واوی ئ �ه‌و گ��وت��اره‌ فێركاری و‬ ‫زانستی و سیاسیانه‌دا ده‌بینین كه‌‬ ‫تیایاندا به‌زۆری هه‌وڵ بۆ كۆنترۆڵكردنی‬ ‫ئه‌نگێزه‌ و سۆزه‌كانی مرۆڤ ده‌درێت‪.‬‬ ‫ئا به‌و شێوه‌یه‌ ده‌توانیت له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ئایدیای سیمیۆلۆژی و سیمبولی به‌‬ ‫مانای بوونی زمانێكی یه‌كااڵكه‌ره‌وه‌‬ ‫ك��ه‌ ب��ت��وان��ێ��ت گ���ۆڕان���ك���اری ب��ك��ات‪،‬‬ ‫(زانستی توێژینه‌وه‌ له‌ سیمبوله‌كانی‬ ‫گوتار) دابمه‌زرێنیت‪ .‬كه‌واته‌ زانسته‌‬ ‫زمانه‌وانیه‌كان هه‌ڵه‌ نین‪ ،‬ته‌نها ئه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ بابه‌ت و مێژوویه‌كی تایبه‌تیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫جۆناتان‪ :‬قۆناغێك له ‌ژیانی پیشه‌یی‬ ‫تۆ هه‌یه‌ له‌ حه‌فتاكاندا كه‌ نه‌ك هه‌ر‬ ‫به‌ته‌نها (ماركس) ی ‌بوویت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫(م���او) یه‌كی زۆر تۆخیش بوویت‪.‬‬ ‫هه‌ندێك ده‌ق��ت هه‌ن كه‌ ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌‬ ‫بۆ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ و تیایاندا وا وه‌سفی‬

‫بخاته‌وه‌ سه‌ر پێی خ��ۆی‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌‬ ‫زۆر گرنگه‌ ئێمه‌ش ده‌ستبده‌ینه‌ باڵی‬ ‫الهوت و له‌سه‌ر پێی خۆی ڕایبگرینه‌وه‌‪.‬‬ ‫الهوت له‌ناو خۆیدا هه‌ڵگری چه‌شنێك‬ ‫له‌ ده‌وڵه‌مه‌ندیی مه‌عریفی ئاوارته‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی له‌و الیه‌نه‌وه‌‌ كه‌ تایبه‌ته‌‬ ‫به‌ ئه‌زمونی مرۆیی‪ .‬ئه‌مێستا ده‌كرێت‬ ‫ئه‌و كاره‌ به‌ كۆمه‌كی ده‌روونشیكاری و‬ ‫زانستی زمانه‌وانی بكه‌ین‪ .‬من پێموایه‬ ‫ئ��ا ب �ه‌و شێوه‌یه‌‌ ده‌ك��رێ��ت سه‌رقاڵی‬ ‫ئه‌وكولتورانه‌ ببین و ل��ه‌دووره‌و و به‌‬ ‫جۆرێك له‌ هاوسۆزیه‌‌وه‌ بیانخوێنینه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونكه ده‌شێت یارمه‌تیده‌رمان بن بۆ‬ ‫ڕیفۆرمكردنی ئه‌و ترادسیۆنانه‌ی كه‌‬ ‫تایبه‌تن به‌ خۆمان‪.‬‬ ‫ج���ۆن���ات���ان‪ :‬ل���ه‌ ن��ێ��و ئ����ه‌و شته‌‌‬ ‫سه‌رسوڕهێنه‌رانه‌ی كه‌ له‌ به‌رهه‌مه‌كانتدا‬ ‫ده‌یبینین به‌ته‌نها یۆتۆپیا نیه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو بوونی چه‌شنێك له‌ ئومێدی‬ ‫خه‌ونئاسایشه‌ و هاوكاتیش پێویستی‬ ‫ئێمه‌یه‌‌‌ ب��ه‌و ئ��وم��ێ��ده‌‪ .‬ل �ه‌ كۆتایی‬ ‫كتێبه‌كه‌ت (شۆڕشێك له‌ زمانی شیعری)‬ ‫یشدا ب��اس له‌ جۆرێك‌ مه‌رجه‌عیه‌ت‬ ‫ب��ۆ ژی��ان ل �ه‌ كۆتایی قۆناغی ‪2000‬‬ ‫ساڵدا ده‌كه‌یت و‌ پێت وایه‌ گوێزانه‌وه‌‬ ‫ل�ه‌ سیستمی ده‌ره‌ب �ه‌گ��ای �ه‌ت��ی �ه‌وه‌ بۆ‬ ‫سه‌رمایه‌داری به‌ته‌نها ڕوداوێكی بچوك‬ ‫و الوه‌كیه‌‪ ،‬كه‌چی له‌ كتێبه‌كه‌ی ترت‬ ‫(حیكایه‌ته‌كانی خۆشه‌ویستی) دا باس‬ ‫له‌و قه‌یرانه‌ وه‌ك دۆخێكی ب �ه‌رده‌وام‬ ‫ده‌ك�ه‌ی��ت‪ .‬ئایا ده‌كرێت بڵێین ئه‌مه‌‬ ‫جوڵه‌یه‌كه له‌ ئومێدی سیاسیه‌وه‌ الی‬ ‫تۆ له‌ حه‌فتاكانی س �ه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫به‌ره‌و شتێكی ته‌واو جیاواز له‌ ئێستادا‌؟‬ ‫‌‬ ‫كرستیڤا‪ :‬به‌ڕای من ئێستا مه‌سه‌له‌كه‌‬ ‫زۆر جیدیتره‌ له‌وسا‪ .‬هاوڕاتم كه‌ ئه‌و‬ ‫بیرۆكه‌ی قه‌یرانه‌ خ��ۆی بریتیه‌ له‌و‬ ‫قه‌یرانه‌ی كه‌ به‌ به‌رده‌وامی قوڵتر و قوڵتر‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬من خۆم زۆر ڕوون و ئاشكرام‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌و قه‌یرانه‌‪ ،‬به‌اڵم نازانم ئایا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ب��ۆ خ��ۆی دیدێكه‌ س �ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫پێشبینیكردن و كه‌شفكردنه‌؟ ئه‌وه‌یان‬ ‫نازانم‪ .‬به‌م دواییانه‌ ڕۆمانی (پیاوه‌‬ ‫باشه‌كه‌ و گورگه‌كان) م باڵوكرده‌وه و‬ ‫ده‌توانم بڵێم سه‌ره‌تاكه‌ی به‌ كوشتن و‬ ‫تیرۆركردنی باوكم له‌ خه‌سته‌خانه‌یه‌كی‬ ‫ئه‌وروپای خۆرهه‌اڵت ده‌ستپێده‌كات‪،‬‬ ‫ئه‌ویش به‌هۆی نه‌بوونی توانای پزیشكی‬ ‫و بایه‌خپێنه‌دانه‌وه‌‪ .‬من هه‌وڵمدا له‌و‬ ‫شۆكه‌ تایبه‌تیه‌ی خ��ۆم �ه‌وه‌ كارێك‬ ‫دروستبكه‌م كه‌ وه‌ك میتافۆرێك وایه‌ بۆ‬ ‫ته‌واوی ئه‌زمونه‌كه‌مان‪ .‬من له‌و كاره‌مدا‬ ‫جیهانی خۆمان (خۆرهه‌اڵت و خۆرئاوا)‬ ‫م وه‌ك هاوشێوه‌ی قه‌یرانی ئیمپراتۆریای‬ ‫ڕۆمانی نیشانداوه‌‪ ،‬واته‌ وه‌ك گشتێكی‬ ‫بێبه‌ها و پڕپڕ له‌ ڕق و كینه‌ كه‌ نازانێت‬ ‫ڕووه‌ و كوێ مل ده‌نێت‪ ،‬ته‌نها ئه‌وه‌‬ ‫نه‌بێت كه‌ ده‌زانێت‌ ستالین و هیتله‌ری‬ ‫ن��اوێ��ت‪ .‬ب��ه‌ڕای من ته‌نها به‌هایه‌كی‬ ‫ئه‌رێنی كه‌ ‌له‌م رۆژگ���اره‌دا مابێته‌وه‌‬ ‫بریتیه‌ له‌و به‌ها كۆن و به‌سه‌رچوانه‌ی‬ ‫زاده‌ی‌ ئایینن و به‌هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ داخ��وازی�ه‌ك��ان��ی سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫سێكسیدا ته‌بانایه‌نه‌وه‌‪ .‬ه �ه‌ر بۆیه‌‬ ‫دره‌ن��گ یان زوو‪ ،‬مرۆڤه‌كان به‌توندی‬ ‫به‌ر ئه‌و دیاردانه‌ ده‌كه‌ون‪ .‬مه‌به‌ستمه‌‬ ‫بڵێم‌ به‌ها ئایینیه‌كان پێویستن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زۆر قورسه‌ مرۆڤ قه‌بوڵیان بكات و‬ ‫له‌گه‌ڵیان هه‌ڵبكات‪ .‬من له‌و ڕۆمانه‌مدا‬ ‫وێنه‌یه‌كی ئێجگار ڕه‌شبینانه‌م كێشاوه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك خ��ۆم ب���ڕوام ب���ه‌وه‌ نیه‌ ك �ه‌ له‌‬ ‫قۆناغی گوێزانه‌وه‌ و گۆڕانكارییدا بین‪،‬‬ ‫له‌بنه‌ڕه‌تیشدا نه‌ تروسكاییه‌ك ده‌بینم‪،‬‬ ‫نه‌ هیچ ئه‌نجامێكی ئه‌رێنیش‪.‬‬

‫مه‌به‌ستی ئێمه‌ له‌ (م��اوی��زم) ئه‌وه‌‬ ‫ب���وو‪ .‬ئ��ه‌ی ئێستا چ��ۆن ده‌یبینم؟‬ ‫ڕه‌نگه‌ به‌الته‌وه‌ سه‌یر بێت كه‌ بڵێم‬ ‫هه‌رگیز ئه‌و ئایدیایانه‌ ڕه‌تناكه‌مه‌وه‪،‬‬ ‫وه‌ك��چ��ۆن ده‌م��ه‌وێ��ت جارێكی تریش‬ ‫ه�ه‌ر وا بكه‌مه‌وه‌‪ ،‬لێ شتێك هه‌بوو‬ ‫كه‌ له‌و‌ كاته‌دا فه‌رامۆشمان كردبوو‪،‬‬ ‫ئه‌و شته‌ی كه‌ هه‌وڵده‌ده‌م له‌ ئێستادا‬ ‫بیكه‌م‪ .‬ئ�ه‌و بایه‌خدانه‌ به‌ كولتوری‬ ‫ناخۆرئاوایی شتێكی باش بوو تا وه‌ك‬ ‫ڕێگه‌یه‌ك بۆ پرسیاركردن له‌ كولتوری‬ ‫مه‌سیحی ‌به‌كاریبهێنین‪ .‬به‌اڵم چه‌نده‌‬ ‫پێمان بكرێت‪ ،‬ده‌مانه‌وێت له‌ كولتوری‬ ‫مه‌سیحی خۆی تێبگه‌ین‪ ،‬به‌تایبه‌تی له‌‬ ‫په‌یوه‌ندیدا به‌ پرسیاره‌كانی به‌رامبه‌ر و‬ ‫ئه‌ویتره‌وه‌‪ .‬بۆ نمونه‌ هه‌ردوو كتێبه‌كانم‬ ‫(حیكایه‌ته‌كانی خۆشه‌ویستی) و‬ ‫(بێگانه‌ به‌ خۆمان) ه �ه‌وڵ��ده‌ده‌ن له‬ ‫‌ڕوانگه‌ی باوه‌ڕنه‌كردن به‌ ترادسیۆنی‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫الهوتیه‌وه‌ كه‌ میراتی ئێمه‌یه‌ و ده‌بێت‬ ‫جولیاكرستیفا‪ :‬الغرباء األوائ��ل في‬ ‫هه‌وڵبده‌ین لێی تێبگه‌ین‪ ،‬جارێكی التاريخ الغربي هم النساء‪ ،‬ماڵپه‌ری‬ ‫تر سه‌رله‌نوێ دابه‌شكردن و جۆرێك (العرب اون�لای��ن)‪ .‬وه‌رگێڕانی‪ :‬أزراج‬ ‫له‌ پۆلێنكردن بكه‌نه‌وه‪‌‌ .‬خواستێكی عمر‪ ،‬به‌رواری ‪. 2009\8\15‬‬ ‫ماركسی هه‌یه‌ كه‌ ده‌یه‌وێت (هیگڵ)‬

‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬

‫‌‬

‫خود ل ‌ه دیدی گۆفمانه‌وه!‬

‫مرۆڤ ل ‌ه دونیای مۆدێرنه‌دا ب ‌ه به‌رده‌وامی ل ‌ه ژێر چاودێرییدا ‪ ،‬به‌‬ ‫جۆرێك چاوی كامێرا ل ‌ه سه‌ر ڕه‌فتارو هه‌ڵسوكه‌وتیه‌تی ك ‌ه بۆشاییه‌ك‬ ‫بۆ خود نه‌ماو‌ه ك ‌ه تیای ‌ه بتوانێت خۆی بێت و ماسك و ده‌مامكه‌كانی‬ ‫ل ‌ه خۆی بكات���ه‌وه‌‪ .‬ڕوونتر بڵێین چاوی ئه‌وی تر ل ‌ه دونیای ئه‌مڕۆدا‬ ‫چاوێكی ئه‌لیكترۆنیه‌و به‌اڵم مرۆڤ ته‌نانه‌ت ل ‌ه به‌رده‌م ئه‌م چاوه‌شدا‬ ‫هه‌ر ل ‌ه نواندندای ‌ه‌ تا بتوانێت ڕازی بكات ل ‌ه ئاستی چاوه‌ڕوانیه‌كانیدا‬ ‫بێ���ت‪ .‬وورده‌كاریه‌كانی ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ی نێوان مرۆڤ چاوی ئه‌وانی‬ ‫ت���ر ل ‌ه ژیانی ڕۆژان���ه‌دا‪ ،‬یه‌كێك ‌ه ل ‌ه تێز‌ه گرنگه‌كانی كۆمه‌ڵناس���یی‬ ‫كه‌ندی‪ ،‬ب ‌ه ره‌گه‌ز یه‌ه���ودی‪ ،‬ئێڤرینگ گۆفمان ‌ه ك ‌ه پێگه‌یه‌كی دیارو‬ ‫به‌رچاوی له‌‌سه‌ر زانستی سۆشیال س���ایكۆلۆژیه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه كتێبی‬ ‫(م���ن و ده‌مامكه‌كان) دا باس وورده‌كاریه‌كانی ژیانی رۆژانه‌ی مرۆڤ‬ ‫په‌یوه‌ندی��� ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ده‌كات‪ ،‬ئ���ه‌و په‌یوه‌ندیه‌ی كه‌ب ‌ه (ڕوو‬ ‫ب��� ‌ه ڕوو)ناوی ده‌بات‪ .‬گۆفمان ش���انۆ وه‌ك میتاف���ۆر به‌كاردێنێت و‬ ‫وه‌كچۆنیش میتافۆره‌كانی تریش وه‌ك( جه‌ماوه‌ر‪ ،‬كه‌والیس‪ ،‬ده‌مامك‪،‬‬ ‫ڕۆڵ‪ ،‬هتد) له دونیای شانۆ وه‌رده‌گرێت بۆ تێگه‌شتن وڕاڤه‌كردنی ژیان‬ ‫و په‌یوه‌ندی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‪ .‬به‌كارهێنانی ئه‌م مۆدێل ‌ه دراماتیكی ‌ه بۆ‬ ‫بینینی جیهان وه‌ك شانۆیه‌كی گه‌ور‌ه یارمه‌تیمان ده‌دات له‌و كۆدان ‌ه‬ ‫تێبگه‌ین ك ‌ه چۆن مرۆڤ وه‌ك ئه‌كته‌رێك له‌سه‌ر ئه‌و سه‌حن ‌ه شانۆی‬ ‫ژیان ‪ ،‬ب ‌ه به‌رده‌وامی له‌گ���ه‌ڵ به‌رامبه‌ره‌كانیدا ل ‌ه نواندندایه‌‪ .‬ب ‌ه ڕای‬ ‫گۆفمان خودی مرۆڤ به‌رده‌وام ل ‌ه گۆڕاندای ‌ه و ده‌وس���تێت ‌ه سه‌ر ئه‌و‬ ‫سیاق ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ی ك ‌ه تێیده‌كه‌وێت‪ ،‬به‌و پێیه‌ش ته‌نانه‌ت خودیش‬ ‫شتێكی شه‌خسی نیی ‌ه به‌ڵكو ده‌وروبه‌ر ڕۆڵێكی گه‌ور‌ه ل ‌ه دروستبون‬ ‫و فۆرمه‌ڵه‌بوون���ی ده‌بینێت‪ .‬ئه‌و پێیوای��� ‌ه ك ‌ه ئێمه‌ی مرۆڤ جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫كۆس���تیه‌ماكی به‌رمان‪ ،‬ده‌مامكه‌كان و س���ه‌حنه‌ی ئه‌و ش���انۆیه‌یی‬ ‫ك��� ‌ه ڕۆڵی له‌س���ه‌ر ده‌بینین هیچی تر نین! ئه‌وه‌ی باش���ی و خراپی‬ ‫ڕۆڵه‌كانمان پیشانده‌دات جه‌ماوه‌ره‌‪ .‬ب ‌ه واته‌یه‌كی تر‪ ،‬ئێم ‌ه به‌رده‌وام‬ ‫خه‌ریك���ی نواندنین ل ‌ه به‌رده‌م ئه‌وانی تردا ‪ ،‬ئه‌وانی تریش چاوه‌ڕێی‬ ‫یاسایانه ڕه‌فتار بكه‌ین ك ‌ه بۆمان‬ ‫‌‌‬ ‫ئه‌ومان لێده‌كه‌ن ب ‌ه پێی ئه‌و ڕێسا و‬ ‫دانراوه‪ .‬له‌وه‌ش گرنگتر ده‌بێت زۆر ب ‌ه توندی ئه‌و ماسكه‌ی ك ‌ه ڕۆڵی‬ ‫پێو‌ه ده‌بینین ب ‌ه ده‌موچاومانه‌و‌ه بنوس���ێنین‪ ،‬گه‌ر نا هه‌موو كاتێك‬ ‫ڕیس���كی ئه‌و‌ه هه‌ی ‌ه ك ‌ه ماسكه‌كه‌مان لێبكه‌وێت ‌ه خوارێ و ده‌موچاو‌ه‬ ‫ڕاس���تیه‌كه‌مان ده‌ركه‌وێ���ت! هه‌ربۆیه‌ش پێویس���تمان ب ‌ه ڕووگه‌یه‌ك‬ ‫(واجهه‌) هه‌ی ‌ه تا له‌رێی���ه‌و‌ه بتوانین ده‌موچاوی خۆمانی پێبارێزین‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت خالێكی‌تری گرنگی ئه‌م شیكارییه‌ی گۆفمان ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫نه‌ك به‌ته‌نها خه‌ریكی پاراستن و هێشتنه‌وه‌ی ماسك و ده‌موچاوه‌كه‌ی‬ ‫خۆمانین به‌ڵكو پێویس���ت ‌ه ماس���كی ئه‌وانی تریش بپارێزین تا لێیان‬ ‫نه‌كه‌وێته‌خ���وارێ! ئه‌م ‌ه ڕه‌هه‌ند‌ه دینییه‌ك���ه‌ی تێزه‌كه‌ی گۆفمان ‌ه ك ‌ه‬ ‫ده‌موچاوی مرۆڤ ب ‌ه شتێكی پیرۆز ده‌دانێت‪ ،‬پێوای ‌ه هه‌رگیز نابێت‬ ‫په‌رد‌ه ل ‌ه ڕووی ده‌موچاوێك هه‌ڵماڵیت و فه‌زحی بكه‌ی‪ ،‬وه‌كچۆنیش‬ ‫نابێ���ت ل ‌ه ڕووگه‌ی هی���چ ده‌موچاوێك هێند‌ه نزیك بیته‌و‌ه ك ‌ه كون‬ ‫وكه‌له‌به‌ره‌كانی ببینیت‪ .‬گه‌ر پێویستیش بكات هه‌ر نزیك بیته‌و‌ه لێی‪،‬‬ ‫ئه‌وا ل ‌ه بری ئه‌وه‌ی‌ كون وكه‌له‌به‌ره‌كانی ده‌رخه‌یت‪ ،‬ده‌بێت هه‌وڵبده‌ی‬ ‫چاوی لێ پۆش���یت یان یارمه‌تی بده‌یت تا دایانپۆشێت‌! ب ‌ه واته‌یه‌كی‬ ‫تر نابێت ده‌موچاوی مرۆڤ وه‌ك شت مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكرێت‪،‬چونك ‌ه‬ ‫ده‌توانیت هه‌موو شتێك ل ‌ه شت دروستبكه‌یت‪ ،‬ته‌نانه‌ت كاتێك شتێك‬ ‫ده‌شكێنیت ده‌كرێت شتێكی تازه‌تری لێ دروستبكه‌یت! به‌اڵم كاتێك‬ ‫ده‌موچاو وه‌ك شت ده‌بینرێت ئه‌وا هاڕه‌ده‌كات ده‌شكێت و‌ه ئه‌وه‌شی‬ ‫لێ ده‌مێنێته‌و‌ه ب ‌ه ته‌نیا (هیچ)‌ه ل ‌ه به‌رئه‌و‌ه كاتێك مرۆڤ ماسكه‌كه‌ی‬ ‫لێده‌كه‌وێت ‌ه خوارێ‪ ،‬ئه‌وه‌ی ل ‌ه پش���تی ئه‌و ماسكه‌وه‌یه‌(هیچ)ه‪ ،‬ئه‌م‬ ‫هیچه‌ش شتێكی هاوبه‌ش ‌ه ل ‌ه نێوان هه‌موو مرۆڤه‌كاندا‪..‬‬ ‫له‌مباره‌یه‌و‌ه گۆفم���ان ده‌ڵێت‪ (:‬ل ‌ه الیه‌كه‌و‌ه جه‌ماوه‌ر پێوای ‌ه ك ‌ه‬ ‫‌وه هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫لوغز و هێزێكی ش���اراو‌ه ل ‌ه پش���ت ئه‌و نواندن و نمایشه ‌‌‬ ‫‌كه س���یحر و نهێنیه‌كانی خۆی ب ‌ه تریڤیاڵ‬ ‫الكه‌ی تریش���ه‌و‌ه ئه‌كته‌ره ‌‌‬ ‫ده‌بینێت‪ ،‬وه‌كچۆن ل ‌ه كۆتایی چیرۆك و حیكایه‌ته‌كاندا ڕاس���تی ئه‌و‬ ‫نهێنیه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت كه زۆر جار‌ل ‌ه پشتی لوغزو نهێنیه‌كانه‌وه‌‬ ‫هیچ لوغزێك بوونی نیه‌! به‌اڵم كێشه‌ك ‌ه له‌وه‌دای ‌ه ك ‌ه رێ ل ‌ه جه‌ماوه‌ر‬ ‫بگریت درك به‌م په‌یوه‌ندی ‌ه بكات‪‌).‬‬ ‫ك‬ ‫هه‌ربۆیه‌ش گۆفمان ده‌موچاو‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌ی مرۆڤ ب ‌ه یه‌كێ ‌‬ ‫ل ‌ه هه‌ر‌ه سه‌رمای ‌ه شه‌خس���یه‌كانی‪،‬وه‌كچۆنیش ب ‌ه هۆكاری خۆشی و‬ ‫ئارامی ئه‌و ده‌بینێت‪.‬پێوای ‌ه ئه‌م ‌ه قه‌رزێكه‪ ،‬كۆمه‌ڵگ ‌ه پێبه‌خش���یوه‌‪،‬‬ ‫گه‌ر ب ‌ه پێی چاوه‌ڕوانیه‌كانی كۆمه‌ڵگ ‌ه ڕه‌فتار نه‌كات ئه‌وا ده‌خرێت ‌ه ژێر‬ ‫پرسیاره‌وه‌‪ .‬سه‌باره‌ت ب ‌ه نۆرم و ڕێسا كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‪ ،‬ئه‌و پێیوای ‌ه‬ ‫ب ‌ه ته‌نها ئه‌وانه‌ی ل ‌ه ناو ئه‌و چوارچێوه‌یه‌دا ڕۆڵ ده‌بینین و ب ‌ه ئاگان‬ ‫ل ‌ه یاساو ڕێس���اكانی ده‌توانن ببن ‌ه كه‌س���انی ئاسایی و ناسنامه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی وه‌ربگرن‪،‬ئه‌مان ‌ه ده‌توانن هه‌م ڕێزی خۆیان وه‌هه‌م ڕێزی‬ ‫به‌رامبه‌ره‌كانیش���یان بگرن ‪ .‬ئه‌و نمونه‌ی نه‌خۆش���خانه‌ی ده‌روونی و‬ ‫زیندان وه‌ك دوو دامه‌زراو‌ه ده‌هێنێته‌و‌ه بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ‌ه بواریان‬ ‫نه‌بوو‌ه یاخود نه‌یانتوانیو‌ه ب ‌ه پێی ڕێساو نۆرمه‌كانی كۆمه‌ڵگ ‌ه ڕه‌فتار‬ ‫بكه‌ن و ڕۆڵه‌كانی خۆیان بنوێنن‌‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )210‬دوشةممة ‪2014/8/4‬‬

‫پرۆفیسۆر جیهاد عۆدە‪ ،‬بۆ روانگە و رەخنە‪:‬‬

‫‪8‬‬

‫ئەگەر زو چارەسەری ئه‌م بارودۆخە نەكرێت‬ ‫شەڕی خوێناوی تایفی شیعەو سوننە به‌ته‌واوی ده‌ته‌قێته‌وه‌‬ ‫پرۆفیسۆر‬ ‫جیهاد عۆدە‬ ‫• مامۆستای زانست ‌ه‬ ‫سیاسییه‌کان ‌ه ل ‌ه زانکۆی‬ ‫حه‌ڵوان له‌ میسر‬ ‫• پسپۆڕه‌ ل ‌ه پێشهات ‌ه‬ ‫ستراتیژییه‌کان ل ‌ه‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوین‬ ‫• خاوه‌نی چه‌ندین کتێب و‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌یه‌‪.‬‬

‫مالیكی ئیمڕۆ ناڕاستەوخۆ‬ ‫هەڕەشەی شەڕیش لە کورد دەكات‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫سازدانی‪ :‬دوعا عەبدولعەزیز‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬کورد به‌شداربو‬ ‫ل��ه‌ ده‌وڵ���ه‌ت���ی ئ��ێ��راق��دا‪ ،‬ئ����ه‌وان چ‬ ‫کارییگه‌رییه‌کیان له‌ خوڵقاندنی ئه‌م‬ ‫دۆخه‌دا هه‌بوه‌؟‬ ‫پرۆفیسۆر جیهاد ع��ۆدە‪ :‬ڕاستە‬ ‫جێی خۆیەتی ئەمەش الی لێبكرێتەوە‬ ‫لەم هاوكێشەیەدا ك��ورد چ ڕۆڵێكی‬ ‫بینی؟ بەپێی « غاریس ستانسیفلد»‬ ‫كوردەكان تەنها سودیان له‌ دۆخه‌که‌‬ ‫وه‌رگرت‪ ،‬بەو پێیەی كە لەگەڵ مالیكی‬ ‫كەوتبونە كێشەوە‪ ،‬ئیتر ئەمان لەم‬ ‫دۆخ��ەدا بەشوێن قازانجی خۆیانەوە‬ ‫ب��ون‪ ،‬لەراستیشدا ئ��ەوان قازانجی‬ ‫زیاتریان دەسكەوت‪ .‬ئەوەبو هێزی‬ ‫ئامادەی خۆیان كۆكردەوەو بەپەلە‬ ‫جواڵن و ئەو شوێنانەی كە چەندین‬ ‫س��اڵ��ە دەی��ان��وی��س��ت‪ ،‬خستیانەوە‬ ‫ژێرچنگی خۆیان و هەوڵی پاراستنی‬ ‫ئەو سنورەشیان بەو هێزە چەكدارەی‬ ‫خۆیان سپارد‪ ،‬بەتایبەت لەسنوری‬ ‫پارێزگای كەركوك‪ .‬ئەو كەركوكەی‬ ‫ك��ە س��ەرك��ردە ك��وردەك��ان ب��ەدڵ و‬ ‫پیرۆزگەی كوردستانیان ناودەبرد‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە (جێناكۆكه‌کان) ل��ە ژێر‬ ‫چنگی سوپای هەڵهاتوی مالیكیدا‬ ‫سەندەوەو كە جاران داوایان دەكرد بە‬ ‫پێی یاسا‪ ،‬لە ساڵی ‪ 2005‬ەوه‌ لە ژێر‬ ‫ماده‌ی ‪140‬دا هەوڵی گەڕاندنەوەیان‬ ‫بۆ دەدا‪ .‬حكومەتەكەی (مالیكی)‬ ‫هەر دوایدەخست‪ ،‬بەاڵم ئەمان بەم‬ ‫شێوازە دەستیان بەسەردا گرتەوە‪،‬‬ ‫بەمەش نزیگەی ‪%40‬ی زەوی هەرێمی‬ ‫كوردستان زیادی كرد‪.‬‬ ‫دوع���ا ع��ەب��دول��ع��ەزی��ز‪ :‬هەرێمی‬ ‫كوردستان نزیكەی دو دەی��ەو نیوە‬ ‫ناوچەیەكی هێمن و ئاسایشە‪ ،‬چونكە‬ ‫بە درێژایی شەڕەكانی ناوخۆی ئێراق‬ ‫و ب��ەرب�ڵاوی تەقینەوەو شەڕەكانی‬ ‫ن��ێ��وان ق��اع��ی��دە وه���ەروەه���ا هێزی‬ ‫بەرهەڵستكار ناسراو بەمقاوەمەی‬ ‫ئێراقی دژی سوپای ئەمریكا و ئێراق‬ ‫دوای ‪ ،2003‬لەناوچەكانی تری ئێراق‪..‬‬

‫ك��ەچ��ی ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان وەك‬ ‫ناوچەیەكی بێگرفت و خۆشگوزەران‬ ‫ده‌ركه‌وتوە‪ ،‬ب��ەڕای بەڕێزتان دوای‬ ‫ئەم گۆڕانكاریانە و سەرهەڵدانی شەڕی‬ ‫داعش هەر ئاوا دەمێنێتەوە؟ یاخود‬ ‫ئ��ەو كاریگەریە نەرێنیانە كامانەن‬ ‫لەسەر هەرێمی كوردستان دروستدەبن‬ ‫پاش ڕوداوەكانی موسڵ؟‬ ‫پ��ڕۆف��ی��س��ۆر ج��ی��ه��اد ع����ۆدە‪ :‬تا‬ ‫ئێستاش ئەوە نزیكەی مانگێ‌ زیاتر‬ ‫بەسەر بارودۆخەكەدا تێپەڕدەبێت‪،‬‬ ‫هەرێمی كوردستان ه��ەروەك خۆی‬ ‫ماوەتەوە‪ ،‬هێمنی و ئاسایشی خۆی‬ ‫لەدەستنەداوە‪ .‬بەاڵم لەڕاستیدا هەرێمی‬ ‫كوردستان ك��اری گ��ەورەو هەنگاوی‬

‫هەبێت لەو ب��وارەدا زیاتر ڕوب��ەڕوی‬ ‫ببێتەوە‪ ،‬ئەوەیە لێتێنەگەیشتن لەگەڵ‬ ‫م��ەرك��ەزدا دروستبێت و مەركەزیش‬ ‫بەهێزبێتەوە‪ ،‬بەمانا كە حكومەتی‬ ‫ناوەندیی نەسازێت و بەو هەڕەشانەوە‬ ‫بمێنێتەوە‪ ،‬بەمەش دۆخەكە ئاڵۆزتر‬ ‫بكات و كورد لەگەڵ حكومەتی ناوەندیی‬ ‫بكەوێتە شەڕەوە‪ ،‬گەرنا مەترسیەكانی‬ ‫تر لەسەر كورد بە ئەندازەی توانای‬ ‫ك��ورد نین‪ ،‬پ��اش��ان ئ��ەوە ڕون��ە که‌‬ ‫ب��ارودۆخ��ی نێوان هێزە سونیەكان‬ ‫و داعش لەگەڵ هێزەكەی مالیكی و‬ ‫میلیشیا شیعەكان بەردەوامیی دەبێت‪،‬‬ ‫دواج��ار ئەمە ڕوەو بەغداد دەڕوات‪،‬‬ ‫بەاڵم پێم وایە لەبەر زۆری میلیشیا‬

‫لەبەر زۆری میلیشیا شیعەكان‬ ‫ب��ەت��ای��ب��ەت ل��ەن��اوچ��ەی «س���ەدر»‬ ‫س��ون��ن��ەك��ان ت��وان��ای م��ان��ەوەی��ان‬ ‫ل��ەب��ەغ��داد نابێت‪ ،‬بەڵكو ئ��ەوان‬ ‫ل��ە ك��ات��ی بەهێزیشیاندا تەنها‬ ‫لەدەرەوەی بەغداوە دەمێننەوە‬ ‫گ��ەورەو و بوێرانەی لەبەردەمدایە‪.‬‬ ‫تا سنورەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫لەگەڵ « داعش و هێزە سوننیەكان‬ ‫«‪ ،‬یاخود لەگەڵ سوپاكەی مالیكی‬ ‫لە دوای ڕوداوەكانی موسڵ بپارێزێت‪،‬‬ ‫كە بەنیازە و دەیەوێت ناوچەكانی‬ ‫م��وس��ڵ ب��خ��ات��ەوە ژێ��ردەس��ەاڵت��ی‬ ‫مەركەزی‪ ،‬لەهەمانكاتدا مالیكی ئیمڕۆ‬ ‫ناڕاستەوخۆ هەڕەشەی شەڕیش دەكات‬ ‫لەگەڵ ك��وردا‪ ،‬ئایا هەڵوێستی هەر‬ ‫ئاوا دەبێت كە كاتێك كوردیش ئەو‬ ‫ناوچانەی پێشمەرگەی هێناوەتە ناوی‬ ‫و بە خاكی خۆی دەزانێت؟! بۆیە پێم‬ ‫وایە ئەو پرسیارە بەژیری وسەلیقەی‬ ‫دیبلۆماسی كوردان وەاڵم دەدرێتەوە‪.‬‬ ‫پێم وایە تائێستە كورد گرفتێكی گەر‬

‫شیعەكان بەتایبەت لەناوچەی «سەدر‬ ‫« سوننەكان ت��وان��ای م��ان��ەوەی��ان‬ ‫لەبەغداد نابێت‪ ،‬بەڵكو ئ��ەوان لە‬ ‫كاتی بەهێزیشیاندا تەنها لەدەرەوەی‬ ‫ب��ەغ��داوە دەمێننەوەو دەت��وان��ن ئەو‬ ‫پارێزگایانە‪ ،‬واتە (نەینەواو ڕومادی‬ ‫و سەالحەدین و دیالەو بەشێك لە‬ ‫كەركوكیش) لە ژێركۆنترۆڵی ئەواندا‬ ‫بمێنێتەوەو ئەوكاتیش لەنێوان ئەو‬ ‫دوالیەنەدا شەڕی خوێناوی ڕوده‌دات‬ ‫و بەو سانایە كۆتایی پێنایەت‪ .‬بۆیە‬ ‫ئەگەر زو چارەسەری سیاسی بۆ ئەو‬ ‫بارودۆخە نەكرێت‪ ،‬كارەساتی جەرگبڕ‬ ‫و ش��ەڕی خ��وێ��ن��اوی تایفی شیعەو‬ ‫سوننە ده‌ته‌قێته‌وه‌‪ .‬هیوادارم ئەوە‬ ‫ڕو نەدات‪ ،‬بیگومانیش لەو دۆخەشدا‬

‫هەرێمی كوردستان وەك ناوچەیەكی‬ ‫هێمن هەردەمێنێتەوە ل��ەڕوی شەرو‬ ‫ش���ۆڕەوە ب��ەدوردەب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم ئەو‬ ‫شوێنە س��ن��وری��ان��ەی ك���ورد گرفتی‬ ‫مەزهەبی تیایاندا‪ ،‬هەیە ئەو شوێنانە‬ ‫پریشكی شەڕی بەردەكەوێـت‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬پێمان خۆشە‬ ‫باسی ئ��ەو پەیمان و پەیوەندیانە‬ ‫بكەیت كە لەپشتی پەردەوە ڕێكخراوی‬ ‫«داع��ش» لەگەڵ هێزە هەرێمی و‬ ‫جیهانیەكاندا هەیەتی‪ ،‬بەتایبەت ئەوەی‬ ‫ئێمە دەمانەوێـت ئەمریكایە‪ ،‬چونكە وا‬ ‫باسدەكەن كە «ڕێكخراوی « داعش»‬ ‫واشنتۆن لەپشت دروستبونیەوە هەبوە‬ ‫و هاوكاری كردوە؟ مەگەر ئەمە چەندە‬ ‫ڕاستە؟‬ ‫پرۆفیسۆر جیهاد ع��ۆدە‪ :‬كاتێك‬ ‫باسی پەیوەندی داع��ش و دەزگ��ای‬ ‫هەواڵگری ئەمریكا دەكەیت‪ ،‬ڕاستەوخۆ‬ ‫ئ��ەو ڕاپ��ۆرت��ە فەرمیانەی وەزارەت��ی‬ ‫بەرگری واڵتە یەكگرتوەكانی ئەمریكام‬ ‫دێنەوە یاد‪ ،‬كە باس لەزیندانی بونی‬ ‫ئەبوبەكربەغدادی سەرۆكی ڕێكخراوی‬ ‫داعش دەك��ەن‪ ،‬لە مانگی فیبرایەر(‬ ‫شوبات) تا دیسەمبەر(كانونی یەكەم)‬ ‫ی ‪2004‬زاینی لەزیندانی ئەمریكیەكان‬ ‫لە ئێراق‪ ،‬هەرچەندە» عەقید كینس‬ ‫ك��ی��ن��گ» ب���اس ل��ەزی��ات��ر م��ان��ەوەی‬ ‫(ئ��ەب��وب��ەك��ر ب��ەغ��دادی) دەك���ات لە‬ ‫زیندانی ئەمریكیەكان‪ ،‬پاشان لەالیەن‬ ‫خودی ئەمریكیەكانەوە دواتر ڕادەستی‬ ‫دەسەاڵتی ئێراقی كراوەتەوەو پاشان‬ ‫ئازادكراوە‪ .‬بەو پێیە بە كەسێتیەكی‬ ‫گوماناوی دێتەهەژمار‪ ،‬ب��ەوەی كە‬ ‫پاش دەرچونی لە زینداندا كۆتایی بە‬ ‫گروپی قاعیدە هاتوەو سەركردەكانی‬ ‫(بە ئەبومەسعەبی زەرق��اوی)ش��ەوە‬ ‫ك��وژراون‪ ،‬گۆڕەپانەكە لە ئێراقدا بۆ‬ ‫ئەم چۆڵكراوەو وەك سەركردەیەك‬ ‫دەستنیشانكراوە‪ .‬ب��ۆی��ە هەندێك‬ ‫ل��ە چ��اودێ��ران وای ب��ۆ دەچ���ن بەو‬ ‫پێیەی پ��اش ب��ەرب��ون��ی ڕاستەوخۆ‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ك��ردوە ب��ە ڕێ��ك��خ��راوی‬ ‫قاعیدەوە لە ئێراق‪ ،‬پاش ماوەیەكی‬ ‫ك���ورت م��ۆڵ��گ��ەی خ��ۆح��ەش��اردان��ی‬ ‫سەرانی قاعیدە لەالیەن ئەمریكیەكان‬ ‫كەشفكراوەو بوەتە ه��ۆی كوژرانی‬

‫ئ��ەوان و مانەوەی ئەم‪ ،‬ئیتر بوەتە‬ ‫جێگەی گومان‪ .‬لێرەوە ناساندنی‬ ‫(ئەبوبەكر بەغدادی) وەك كەسێكی‬ ‫گومان لەسەر لە الیەن لێكۆڵەرانی‬ ‫سیاسی بابەتێكی ه��ەب��وە‪ ،‬پێیان‬ ‫وایە پەیوەندیی بەناوەندی هەواڵگری‬ ‫ئەمریكاوە هەیە‪.‬‬ ‫پ���اش���ان ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ئ���ام���اژەی‬ ‫ڕاستەقینەی ترهەن كە پەیوەندیی‬ ‫(ئەبوبەكر ب��ەغ��دادی) دەبەستنەوە‬ ‫بە دەزگ��ای هەواڵگری ئەمریكاوە‪،‬‬ ‫بەوەی كە لەزیندانی ئەمریكیەكاندا‬ ‫سەرانی دەزگ��ای هەواڵگری ئەمریكا‬ ‫پەیوەندیان پێوەكردوە‪ ،‬بەشداری‬ ‫كۆمەڵێك نەخشەرێگاو بەرنامەدارێژی‬ ‫كاری ڕێكخراوەیی كردوە‪ ،‬وەك چۆن‬ ‫ب��اس��ی كەسێكی ت��ری تیرۆریست‬ ‫بەهەمانشێوەی ئەم لە لیبیا دەكەن‬ ‫بەناوی « عەبدولحەكیم بەلحاج» كە‬ ‫ئەویش سەرەتا لەالیەن ئەمریكیەكانەوە‬ ‫دەگیرێت و زیندانی دەكرێت‪ ،‬چەند‬ ‫ساڵ لەناو زیندانی ئەمریكیەكان لە‬ ‫ئەمریكا دەیگوزەرێنێت و دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫وەكو (ئەبوبەكر بەغدادی) دەزگای‬ ‫هەواڵگری ئەمریكا پەیوەندی لەگەڵدا‬ ‫گ���رێ���دەدەات و پ��اش��ان ڕادەس��ت��ی‬ ‫دەسەاڵتەكەی «موعەممەر قەزافی»‬ ‫دەكرێتەوە‪ ،‬ئەویش ڕاستەوخۆ بڕیاری‬ ‫ئازادكردنی بۆ دەردەكات‪ .‬لە كۆتاجار‬ ‫دا دەبینین «عەبدولحەكیم بەلحاج‬ ‫«وەك س��ەرك��ردەی��ەك��ی س��ەرب��ازی‬ ‫شۆڕگێڕانی لیبیا ب��ەدەردەك��ەوێ��ت‪،‬‬ ‫بەشداری لە خستنی دەسەاڵتەكەی‬ ‫(موعەممەر قەزافی) دەكات و پاشان‬ ‫لەگەڵ سەرهەڵدانی شۆڕشی سوریا‬ ‫لەگەڵ چەندین چ��ەك��داردا دێ��ت بۆ‬ ‫س��وری��او ب��ەش��داری��ی لەجیهاد دژی‬ ‫ڕژێمەكەی بەشار ئەسەد دەكات‪ ،‬بەڕای‬ ‫من ئەبوبەكر بەغدادی و عەبدولحەكیم‬ ‫بەلحاج دوڕوی ی��ەك��دراون‪ ،‬ه��ەردو‬ ‫لەالیەن دەزگای هەواڵگری ئەمریكاوە‬ ‫پاڵپشتی دەكرێن‪.‬‬ ‫ج��ا ب��ۆ زی��ات��ر س��ەل��م��ان��دن��ی ئ��ەم‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ەی داع���ش و دەزگ���ای‬ ‫هەواڵگری‪ ،‬تێبینی دەكەیت ئەمریكا‬ ‫پەلەی نیە لەلێدانی داعش و پاشان‬ ‫ج��ێ��ی خ��ۆی��ەت��ی ب��وت��رێ��ت ه��ۆك��اری‬ ‫دواخستنی ف��رۆك��ە (‪ )F16‬كانی‬ ‫بەئێراق لەكاتێكدا لەكەیەوە ئەو‬ ‫گرێبه‌ستی كڕینی فرۆكانە تەواوكراوە‪،‬‬ ‫كەچی ڕادەستی دەسەاڵتی ئێراقیان‬ ‫ن��اك��ات‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا ئەمریكا‬ ‫دەی���ت���وان���ی ل���ەگ���ەڵ دەرك��ەوت��ن��ی‬ ‫(ئەبوبەكر بەغدادی) ڕاستەوخۆ بە‬ ‫فرۆكە بێ فرۆكەوانەكانی هێرش بباتە‬ ‫س��ەری و كۆتایی پێبهێنێت‪ ،‬بەاڵم‬

‫لەڕاستیدا ئەمریكا خۆی پێویستی بەو‬ ‫یاریكەرە هەیەو نایەوێت لەناوی ببات‪،‬‬ ‫هەربۆیەش پنتی بڕیار لە پنتاگۆن هیچ‬ ‫بریارێكی یەكالكەرەوە بۆ شەڕكردن لە‬ ‫دژی داعش ن��ەداوەو جارێ‌ نیازیشی‬ ‫نیە بیدات‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەی بارودۆخی‬ ‫واڵت��ان��ی ع��ەرەب��ی چ��ۆن دەب��ی��ن��ی‪،‬‬ ‫هەڵوێستی ئ��ەوان بۆ ئەو بارودۆخە‬ ‫نوێیەی هاتوەتە ئارا چیە؟‬ ‫پڕۆفیسۆر جیهاد ع��ۆدە‪ :‬جیهانی‬ ‫عەرەبی هەرلە كەنداوەوە بۆ ڕۆژئاوا‪،‬‬ ‫ئیمڕۆ واڵتەكانی بە قۆناغێكی زۆر‬ ‫ن��ارەح��ەت��دا تێدەپەرێن‪ ،‬لەگێرمەو‬ ‫كێشەی سیاسی و ئابوریدا دەتلێنەوە‪،‬‬ ‫ئیسالمی سیاسیش هۆكاری سەرەكی‬ ‫ئ��ەو گ��رف��ت و كێشانەیە و بوەتە‬ ‫فاكتەرێكی پشێوی و دەستكەالیەك بۆ‬ ‫پارچەپارچەكردنی زیاتری دەوڵەتانی‬ ‫ع��ەرەب��ی‪ ،‬نمونەی ئێراق و سوریاو‬ ‫لیبیاو‪..‬هتد ئیمڕۆ سەرهەڵدانی‬ ‫هێزی نوێ و ڕێكخراوی تیرۆریستی‬ ‫نوێ‌ بە پاڵپشتی دەزگا هەواڵگیریە‬ ‫زلهێزەكان‪ ،‬خەریكی جێبەجێكردنی‬ ‫بەرژەوەندیی زلهێزەكانن و دواج��ار‬ ‫بە فیرۆدانی سامانی ئ��ەم واڵتانەو‬ ‫كاولكردن و پارچەپارچەكردنیان لە‬ ‫شێوەی میرنشینی بچوك و ناوچەیی‪،‬‬ ‫بونیادنانی خودموختاری خۆجێی‬ ‫بێهێزی هەمەجۆر‪ ،‬جا بەفەرمی بێت‬ ‫یان نافەرمی‪ ،‬ئەمە ب��ەدەر لەوەی‬ ‫گیانی تائیفیەت و ڕەگ���ەزی ت��ەواو‬ ‫زیندوكراوەتەوەو بوەتە فاكتەرێكی‬ ‫كاریگەر لەسەر بەردەوامی كێشەكان و‬ ‫فراوانبونی جیاوازیەكان‪ ،‬ونبونی گیانی‬ ‫پێكەوەژیانی گەل و نەتەوەكانی ئەم‬ ‫جیهانی عەرەبیە‪ ،‬بێگومان ئەمەش‬ ‫هەموی بە فیتی موخابەراتی دەرەكی‪.‬‬ ‫ئ��ەم ب��ارودۆخ��ەی ه��ات��وەت��ەئ��اراوە‬ ‫هیچی ل��ەب��ەرژەوەن��دی��ی گەالنی ئەم‬ ‫ناوچانەدا نیە‪ ،‬كە پێم وانیە ئەمە‬ ‫بەرهەمی ئەم چەند ساڵە بێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەمە ڕیشەیەكی مێژویی هەیەو لەگەڵ‬ ‫یەكەم بونیادناوەی ئەو دەوڵەتانە‬ ‫لەالیەن ئیستیعمارەوە‪ ،‬دوای شەری‬ ‫جیهانی یەكەم تۆوی گێرمەو كێشەكان‬ ‫نێژراون و بەردەوام ئەم گرفتانە ژێر‬ ‫بەژێر هاوكاری مانەوەی گرفتەكان و‬ ‫چارەسەرنەبونی برینە قوڵەكانیان‬ ‫ك���ردوە‪ .‬هەربۆیە دەستی دەرەك��ی‬ ‫و ئیستیعمار ت��ەن��ان��ەت لەپشتی‬ ‫ئەوانەشەوە بوە كە هەوڵی ئازادكردنی‬ ‫واڵتیان داوە لەدەستی ئیستیعمار و‬ ‫دوب��ارە خۆبەرێوەبەری واڵت‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوە پێم وانیە ئەم كێشانە زۆر نوێ‌‬ ‫بن بە ئ��ەن��دازەی ئ��ەوەی گرفتەكان‬ ‫نوێكراونەتەوەو یاریكەری ن��وێ و‬ ‫دەسكەال بۆ هێشتنەوەی ملمالنێ‌ و‬ ‫ئاژاوەكان بە جۆرێك ئیتر لەخزمەت‬ ‫بەرژەوەندیە دەرەكیه‌كاندا بێـت‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬مەگەر پێت‬ ‫وانیە دوب���ارە ڕۆژه��ەاڵت��ی ناوین لە‬ ‫دابەشكردنەوەیەكی نوێتر دایە؟‬ ‫پرۆفیسۆر جیهاد عۆدە‪ :‬بارودۆخە‬ ‫س��ازێ��ن��راوەك��ان وەك��و ب��ن��دۆڵ وان‪،‬‬ ‫ملمالنێی زلهێزەكان بەدەوری ناوچەكەو‬ ‫دزی��ن��ی س��ام��ان و س��ەروەت��ەك��ەی��دا‬ ‫دەخولێنەوە‪ .‬پەیماننامەی سایكس‪-‬‬ ‫پیكۆ بۆ خ��ۆی ب��ەو شێوازە بو كە‬ ‫خاك و سامانی ناوچەكەیان لەسەر‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی خۆیان بەشكرد وبە‬ ‫ویستی خۆیان واڵتیان لێپێكهێنا‪،‬‬ ‫بەمانا تێگەیشتنی پراكتیكی ئەوان بو‬ ‫بۆ دابەشینەوەی نیشتمانی عەرەبی‪،‬‬ ‫بۆیە ئەو شتە بەدور نازانرێت دوبارە‬ ‫دەستكاری نەخشەی سیاسی بكەنەوە‪.‬‬