479

‫خۆزگە عیراقییەكانیش هاوشێوەی‬ ‫كورد بەیەكگرتویی شەڕی‬ ‫داعشیان دەكرد‬ ‫پارلەمانتارێكی دەوڵەتی یاسا‪ ،‬بۆ “چاودێر”‪:‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )479‬دو شةممة ‪2014/8/11‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫دانیشتوانی سێ گوندی ئێزدی لەژێر هەڕەشەی کوشتندان‬

‫"چاودێر" ژمارەی ئەو كچ‌و ژنە ئێزدییانە‬ ‫ئاشكرادەكات كە داعش رفاندونی‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬نەتەوە یەكگرتوەكان‪،‬‬ ‫تاوتوێی بە جینۆساید ناساندنی كوشتارگەو‬ ‫ئەنفالی ئێزدییەكان دەك���ات‌و بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش لەگەڵ پارلەمانی كوردستاندا‬ ‫پەیوەندیی دروستكردوە‪ .‬هاوكات بەپێی‬ ‫ئەو زانیارییانەی دەست "چاودێر" كەوتون‪،‬‬ ‫چەتەكانی داعش نزیكەی ‪ 1200‬كچ‌و ژنی‬ ‫ئێزدییان رفاندوەو لەئێستاشدا بەشێكیان لە‬ ‫ئوتێلێكی شاری موسڵن‪ .‬هاوكات بەرپرسی‬ ‫كاروباری ئێزدییەكان لەحكومەتی هەرێم‪،‬‬ ‫بۆ "چاودێر"‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪ ،‬كە جگە لەو‬ ‫ژن‌و كچانەی بەرەو ئوتێلێكی شاری موسڵ‬ ‫براون‪ ،‬وەجبەی دوەمی رفێندراوەكان كە‬ ‫ژمارەیان ‪ 700‬كەسە‪ ،‬براونەتە شوێنێكەوە‬ ‫كە لەئێستادا ئێمە شوێنەكەیان دەزانین‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەر سەالمەتی گیانیان‪ ،‬شوێنەكە‬ ‫بۆ دەزگاكانی راگەیاندن ئاشكراناكەین‪.‬‬ ‫خەیلی ب��وزان��ی‪ ،‬بەڕێوەبەری كاروباری‬ ‫ئێزدییەكان لە وەزارەتی ئەوقافی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەكات‪،‬‬

‫ك��ە چەتەكانی داع��ش ك �چ‌و ژنەكانیان‬ ‫هەڵبژاردوەو ئەوانەی جوان بون بردویانن‪.‬‬ ‫ن���اوب���راو‪ ،‬ئ��اش��ك��راش��ی��دەك��ات‪ ،‬هێشتا‬ ‫دانیشتوانی سێ گوندی ئێزدییەكان لەالیەن‬ ‫داعشەوە دەستبەسەرن‌و داوایان لێكراوە‬ ‫ببنە موسڵمان‪ ،‬ئەگەرنا دەكوژرێن‪.‬‬ ‫"چاودێر"‪ ،‬زانیاریی وردی لەسەر كچ‌و ژنە‬ ‫رفێنراوە ئێزدییەكان هەیە‪ ،‬بەاڵم لەپێناوی‬ ‫پاراستنی گیانی ئەو ژن‌و كچانەدا‪ ،‬لە‬ ‫ئێستادا ئەو زانیارییانە باڵوناكاتەوە‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر‬ ‫لەالپەڕە ‪2‬دا دەخوێننەوە‬

‫‪ UN‬کار بۆ بە‬ ‫جینۆسایدناساندنی‬ ‫ئەنفالی ئێزدییەکان‬ ‫دەکات‬

‫پێشمەرگە لەپێشڕەویدایەو‬ ‫چاوەڕواندەكرێت شەنگال‪-‬یش بەدەستبهێنرێتەوە‬

‫بریندان ئۆلیاری‪ ،‬بۆ "چاودێر"‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬ ‫گرتنەوەی مەخمورو گوێر سەرەتای سەركەوتنی هێزی پێشمەرگەی یەكگرتوی كوردستانە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫هێرشە‬ ‫اما دەکرێت ش فراوا‬ ‫ا لە ئۆب‬ ‫سەر داع‬ ‫داو‬ ‫ەکان بۆ‬ ‫اسمانیی‬ ‫ئ‬

‫ن بکات‬

‫داعش بە ئەمانەتەوە‬ ‫دەق جێبەجێدەکات‬

‫‪3‬‬

‫هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشە‬ ‫ئاسمانییەكانی ئەمەریكا بۆ سەر بنكەو‬ ‫بارەگاكانی داعش‪ ،‬هێزی پێشمەرگەی‬ ‫كوردستان لەبەرەكانی مەخمورو گوێر‪،‬‬ ‫سەركەوتنی بەدەستهێنا‌و توانی ئەو دو‬ ‫شارۆچكەیە لەدەست داعش دەربهێنن‌و‬ ‫پێشبینیش دەكرێت هێزی پێشمەرگە‬ ‫پێشڕەوی زیاتر بكات‌و ئەگەری ئەوەیش‬ ‫نزیكە شەنگالیش لەدەستی داعش رزگار‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫سەركەوتنەكانی هێزی پێشمەرگە‬ ‫لەكاتێكدایە‪ ،‬كە لەالیەن كۆماریخوازەكانی‬ ‫ئەمەریكاوە‪ ،‬داوا لەباراك ئۆباما سەرۆكی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا كراوە‬ ‫هێرشە ئاسمانییەكان بۆسەر داعش‬ ‫فراوانتر بكات‪.‬‬

‫هەر لەوبارەیەوە‪ ،‬دوێنێ لەناو شاری‬ ‫مەخمورەوە‪ ،‬مەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی‬ ‫دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬ب��ە ك��ەن��اڵ��ی تەلەڤزیۆنی‬ ‫گ��ەل��ی ك��وردس��ت��ان��ی راگ��ەی��ان��د‪ ،‬كە‬ ‫سەركەوتنەكانی بەرەی مەخمورو گوێر‪،‬‬ ‫سەرەتای سەركەوتنی هێزی پێشمەرگەی‬ ‫یەكگرتوی كوردستان دەبێت لە شەنگال‌و‬ ‫نەینەواو ناوچەكانی دیكە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬راشیگەیاند‪ ،‬سەركەوتنەكانی‬ ‫دوێنێ‪ ،‬سەركەوتنی هێزی پێشمەرگەی‬ ‫كوردستانەو ناكرێت‪ ،‬بە هیچ شێوەیەك‬ ‫بۆ مەبەستی حزبی بەكاربهێنرێن‪ .‬هاوكات‬ ‫وتیشی "هێزەكانی پەكەكەو یەپەگەش‬ ‫لە گرتنەوەی هەردو شارۆچكەی گوێرو‬ ‫مەخموردا بەشداریی بەرچاویان هەبوە"‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪2‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫بەرگریی بەرشەلۆنە‪:‬‬ ‫جگەرەكێش‪،‬‬ ‫شوشەیی و سەماكار‬

‫هێرشەكانی داعش‪،‬‬ ‫سیاسەتی ئەمریكای‬ ‫بەرامبەر كورد گۆڕی‬ ‫‪4‬‬

‫مەغۆلەكان‬ ‫دەگەڕێنەوە‬ ‫عیراق‬

‫داعش دەیەوێت كتێبخانە‬ ‫نیو ملیۆنییەكەی موسڵ‬ ‫بسوتێنێت‬

‫‪10‬‬

‫رۆماننوسانی کورد‬ ‫‪7-6‬‬

‫عەبدولموتەلیب عەبدواڵ‬

‫‪7‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )749‬دو شةممة ‪2014/8/11‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫پارلەمانی كوردستان‌و نەتەوەیەكگرتوەكان‬ ‫تاوتوێی بەجینۆسایدناساندنی ئەنفالی ئێزدییەكان دەكەن‬ ‫نزیكەی هەزارو ‪ 200‬ژن‌و كچی ئێزدی لەالیەن داعش‪-‬ەوە بۆ موسڵ رفێنراون‬ ‫چاودێر‪-‬‬ ‫سەرخێڵ هاشم و عەبدولڕەحمان بامەڕنی‪:‬‬ ‫ك��ارەس��ات��ەك��ەی هەفتەی راب���ردوی‬ ‫ش��ن��گ��ال‪ ،‬دەچ��ێ��ت��ە چ���وارچ���ێ���وەی‬ ‫كارەساتێكی م��رۆی��ی گ���ەورە‌و داوای‬ ‫ئەوەیشدەكرێت بەجینۆساید بناسێنرێت‪.‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستەیش لەئێستادا پارلەمانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و ن��ەت��ەوە یەكگرتوەكان‬ ‫تاوتوێی بەجینۆسایدناساندنی كوشتاری‬ ‫ئێزدییەكان دەكەن‪.‬‬ ‫هەرچەندە تائێستا ئ��ام��اری وردی‬ ‫ك��وژراوان��ی ئێزدی ل��ەب��ەردەس��ت نین‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم م��ن��دااڵن ل��ەق��ورب��ان��ی��دا پشكی‬ ‫زۆریان بەركەوتوە‪ ،‬ڕوداوەكانی شنگال‬ ‫دەنگدانە‌وەو كاریگەرییەكی بەرچاوی‬ ‫ناوخۆیی‌و جیهانی دروستكرد‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫بەپێی زان��ی��اری��ی��ەك��ان��ی «چ��اودێ��ر»‬ ‫�ی‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ەك��گ��رت��وەك��ان خ��ەری��ك�‬ ‫تاوانی دژ بە ئێزدییەکان‪ :‬رویەکی دیکەی‬ ‫بەجینۆساید ناساندن‌و تاوتوێكردنی‬ ‫ساالر مەحمود‪ ،‬ئەندامی پارلەمانی‬ ‫ئەو بابەتەیە‌و زانیارییەكانیش ئاماژە‬ ‫بەئاوارەبونی نزیكەی ‪ 150‬هەزار كەس‌و كوردستان بۆ چاودێر وت��ی «لەگەڵ‬ ‫كۆبوینەتەوە‌و‬ ‫رفاندنی نزیكەی هەزارو ‪ 200‬كچ‌و ژنی نەتەوەیەكگرتوەكان‬ ‫پرۆژەمان هەیە بۆ بەجینۆسایدناساندنی‬ ‫ئێزدی دەكەن لەالیەن داعش‪-‬ەوە‪.‬‬ ‫ئەو تاوانە گەورەیە»‪.‬‬ ‫وتیشی «نەتەوەیەكگرتوەكان وەاڵمیان‬ ‫نەتەوە یەكگرتوەكان دێتە سەرخەت‬ ‫بەبڕوای پارلەمانتارێكی كوردستان ئەرێنی بوە بەجۆرێك داوای وردەكاری‌و‬ ‫كارەساتەكەی شنگال تەنها مرۆیی نیە‪ ،‬رونكردنەوەی زیاتریان كرد‌و وە‌و وتویانە‬ ‫بەڵكو كلتوریشە چونكە تیرۆرستانی دەچێتە بەرنامەی تاوتوێكردنمانەوە»‪.‬‬ ‫ناوبراو ئاماژە بەوەشدەكات‪ ،‬بەهەمو‬ ‫داع��ش شوێنە كلتوری‌و ئاینییەكانی‬ ‫پێوەر‌و لێكدانەوەكان ئەو تاوانەی شنگال‬ ‫ئیزدیان تەقاندۆتەوە‪.‬‬

‫ئەنفال و جینۆساید‬ ‫تاوانێكە گەورەیە‌و شیاوی بەجینۆساید‬ ‫ناساندنە‌و دەبێت واڵتان تۆماری بكەن‪،‬‬ ‫ئێستا ئەگەر واڵتان بەهانای ئەو خەڵكە‬ ‫نەچن واتە یەكێك لەڕەگە دێرینەكانی‬ ‫مرۆڤایەتی كە ئێزیدیەكانن نامێنن‪.‬‬ ‫س���االر م��ح��م��ود رون��ی��ش��ی��ك��ردەوە‪،‬‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان تاوتوێی ئەو باسە‬ ‫دەك���ەن‌و بەهەماهەنگی كاردەكەین‪،‬‬ ‫جگەلەوەی داوای رونكردنەوەی زیاتریان‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫ئ��ەو پارلەمانتارە وت��ی «بەڵگەی‬

‫گەورە‌و گرنگ لەو تاوانە ئەوەیە كە ژن‌و‬ ‫پیاویان جیاكردۆتەوە ژنەكان لەبازاڕەكان‬ ‫دەف��رۆش��ن‪ ،‬ئ���ەوەش ب���ەدان پێدانانی‬ ‫بەكۆمەڵكوژی‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان‪،‬‬ ‫وەسفدەكرێت‪.‬‬ ‫شوێنی كچ‌و ژنە ئێزدییەكان‬ ‫ب���ەرێ���وەب���ەری گشتی ك��اروب��ارێ��ن‬ ‫ئ��ێ��زدی��ەك��ان‪ ،‬س��ەب��ارەت جینۆسایدی‬ ‫ئێزدیەكان‪ ،‬باسلەوە دەك��ات داوای��ان‬ ‫كردوە لەپارلەمانی كوردستان روداوەكەی‬

‫شنگال بەجینوساید بناسرێنێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەوە نەكرێت هیچ مانایەكی نییە‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت بەچارەنوسی شنگال‌و‬ ‫ئاوارەكانیش‪ ،‬خەیری بوزانی‪ ،‬پێیوایە‬ ‫ئ��ەگ��ەر داع��ش لەشنگالیش دەرك���را‪،‬‬ ‫مەترسییەكان بۆ سەر ئێزدیەكانی ئەم‬ ‫ناوچانە هەر بەردەوام دەبن‪.‬‬ ‫دەرب����ارەی ب��ەئ��ام��اری ئ��ەو خێزان‌و‬ ‫ئێزدییانی هەڵهاتو بۆ چیای شنگال‪،‬‬ ‫بوزانی پێیوایە زیاتر لە ‪ 130‬تا ‪150‬‬ ‫هەزار كەس لەژن‌و منداڵ‌و پیاو‌و پیرو‬

‫گەنج لەچیایی شنگال ئ���اوارە بون‌و‬ ‫بەشێكی پیرو منداڵ‌و نەخۆشەكان هەر‬ ‫لەوچیایە بەشێوەیەكی زۆر تراژیدی‬ ‫گیانیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫بۆ كەیسی فڕاندنی ئەو كچ‌و ژنانەیش‬ ‫لەالیەن داعشەوە‪ ،‬بەڕێوەبەری گشتی‬ ‫كاروباری ئێزدییەكان ئامارێكی ترسناك‬ ‫ب��اس��دەك��ات ب���ەوەی وەج��ب��ەی یەكەم‬ ‫زیاتر لە‪ 500‬كچ‌و ژن لەالیەن داعشە‌وە‬ ‫رف��ێ��ن��راب��ون‌و ب��ۆ هوتێلێكی نەینەوا‬ ‫ب��راون‪ .‬ئاماژە بۆ ئەوەیش دەك��ات كە‬ ‫ئەو كچانەش هەموییان ئەوانە بون كە‬ ‫وەك جوان هەڵیان ب��ژاردون‌و هەندێكی‬ ‫دیكەیان نەبردون‪.‬‬ ‫بوزانی ئاماژە بەوەجبەی دوەمی‬ ‫رفاندنی كچ‌و ژنە ئێزدییەكان دەكات‬ ‫كە ‪ 600‬بو ‪ 700‬كچ‌و ژنی دیكە دەبن‌و‬ ‫بەوتەی ئەویش ئێستا لەشوێنێكن كە‬ ‫نایانەوێت ئەو شوێنە بۆ دەزگاكانی‬ ‫راگەیاندن باڵوبكەنەوە‪.‬‬ ‫لەبارەی ئەو گوندانەی كە خەڵكەكەی‬ ‫نەیان توانیوە خۆیان رزگاربكەن‪ ،‬خەیری‬ ‫ێ گوند دەكات بەناوی‬ ‫بوزانی باس لە س ‌‬ ‫(كوچو‪ ،‬حاتمیە‌و نسێریێ‌)‪ ،‬كە داعش‬ ‫موڵەتی پێداون كە یان ئیسالم دەبن یان‬ ‫هەمویان دەكوژن‪.‬‬ ‫بوزانی باس لەو عەرەبانەش دەكات كە‬ ‫لەناوچەكەدا هاوكاری داعشییان كردوەو‬ ‫دەڵێت‪ ،‬نەك هەر هاوكاری داعشیان‬ ‫كردوە‪ ،‬بەڵكو دەستیان كردوە بەتااڵنێكی‬ ‫ئێجگار گەورەی ماڵە ئێزدیەكانیش‪.‬‬

‫پێشمەرگە لەپێشڕەویدایەو‬ ‫چاوەڕواندەكرێت شەنگال‪-‬یش بەدەستبهێنرێتەوە‬ ‫كۆمارییەكان داوا لە ئۆباما دەكەن هێرشە ئاسمانییەكان بۆسەر داعش فراوانتر بكات‬ ‫راپۆرتی‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنەوەی هێرشە‬ ‫ئاسمانییەكانی ئەمەریكا بۆسەر بنكەو‬ ‫بارەگامانی داع��ش‪ ،‬هێزی پێشمەرگەی‬ ‫كوردستان لەبەرەكانی مەخمورو گوێر‪،‬‬ ‫سەركەوتنی بەدەستهێنا‌و توانی ئەو دو‬ ‫شارۆچكەیە ل��ەدەس��ت داع��ش دەربهێنن‌و‬ ‫پێشبینیش دەك��رێ��ت هێزی پێشمەرگە‬ ‫پێشڕەوی زیاتر بكات‌و ئەگەری ئەوەیش‬ ‫نزیكە شەنگالیش لەدەستی داعش رزگار‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ەك��ان��ی ه��ێ��زی پێشمەرگە‬ ‫لەكاتێكدایە‪ ،‬كە لەالیەن كۆماریخوازەكانی‬ ‫ئەمەریكاوە‪ ،‬داوا لەباراك ئۆباما‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا كراوە كە هێزێکی پێشمەرگە لە مەخمور‪ ،‬پاش پاککردنەوەی لە داعش‬ ‫هێرشە ئاسمانییەكان بۆسەر داعش فراوانتر‬ ‫ناردنی چەك‌و تەقەمەنی بو كە بگاتە دەست رژێمی پێشو كردو دوپاتیشی ك��ردەوە كە‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫هێزی پێشمەرگە‪ ،‬بۆیە نیگەرانییەكانی ئ��ەوان رێگرن لە ئەنجامدانی جینۆساید‌و‬ ‫كۆشكی سپی گەیشتە ئەندازەی ئەوەی ئۆباما دەیانەوێت تیرۆریستان نەتوانن لەو سنورە‬ ‫جەختكردنەوە لەپێشكەشكردنەكانی‬ ‫بڵێت رێگە بەجینۆسایدی شەنگال نادەین‌و بمێننەوە»‪ .‬بەاڵم راشیگەیاند كە جارێكی‬ ‫ئەمەریكا بۆ كورد‬ ‫ئۆباما چ لەوتارەكەی كۆشكی سپی‌و چ ناهێڵین چەكدارانی داعشیش بگەنە سەر دیكە ئەمەریكا سەرباز نانێرێتەوە عیراق‌و‬ ‫لەلێدوانەكەی بۆ نیۆرك تایمزو واشینتگتۆن چیاكە‌و تائێستاش دوجار كۆمەكی مرۆییمان هاوكارییەكان تەنیا پاڵپشتی هێرشی‬ ‫پۆست‪ ،‬جەختی لەوەكردۆتەوە كە واڵتەكەی گەیاندوەتە ئەو ئاوارانە»‪ .‬راشكاوانەیش ئاسمانی دەبێت‪.‬‬ ‫هێزی ئاسمانی بەكاردەهێنێت بۆ ئامانجانەی باسی لەوەكرد كە واڵتەكەی‌ بەردەوام دەبێت‬ ‫بەپێی‌ هەواڵێكی‌ سایتی‌ فەرمی‌ كۆشكی‌‬ ‫كە مەترسی بۆسەر هەرێمی كوردستان‌و لە پێشكەشكردنی‌ یارمەتی‌ سەربازی‌ بۆ سپی‌ ئەمەریكایش‪ ،‬گەلی‌ كورد بۆ چەند‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ل��ەن��اوچ��ەك��ان��ی دی��ك��ەی عیراق كوردەكانی‌ عیراق كە لە روبەڕوبونەوەدان جارێكە سەلماندویەتی‌ كە دەتوانێت لەو‬ ‫دروست دەكەن‌و ئەم پشتیوانە سەربازییە لەگەڵ چەكدارانی‌ داعش‪.‬‬ ‫ب��ەش��ەی‌ ع��ی��راق��دا حوكمی‌ خ��ۆی‌ بكات‌و‬ ‫لەئێستاشدا دژ بەگروپە تیرۆریستەكان شەڕ‬ ‫ئاسمانییەشی بەردەوام دەبێت لەدروستبونی‬ ‫كورد جیاوازەو جینۆسایدیش ناكرێنەوە دەكات‪ ،‬بۆیە پێوستە ئیدارەی‌ ئۆباما لەپێناو‬ ‫هەر بارگرژی‌و مەترسییەكی تیرۆردا‪.‬‬ ‫لەبەشێكی دیكەی ئەو وت��ارەدا‪ ،‬ئۆباما باشتركردنی‌ ناوچەكە‌و جیهان‪ ،‬پشتیوانی‌‬ ‫ئ��ەوەی ئاشكرایە لەوتارەكەی سەرۆكی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا‪ ،‬جدییەتی بەوردی قسەی لەسەر پێشینە مێژویەكانی لەسەربەخۆیی‌ كوردستان بكات‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫پشتیوانی سەربازی‌و هێزی ئاسمانی‌و بەڵێنی جینۆسایدی نەتەوەی كوردی لەسەر دەستی چاودێرانی سیاسیش باسلەوە دەك��ەن كە‬

‫سەرۆكی ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكاو‬ ‫بەوەش كۆتایی بەوتەكانی هێنا كە ئەمەریكا‬ ‫هاوكاری زیاتر رەوان��ە دەك��ات‪ .‬ئاماژەشی‬ ‫بۆ ئەوە ك��ردوە‪ ،‬واڵتەكەی جێگەی هێزی‬ ‫ئاسمانی عیراق ناگرێتەوە‪ ،‬بەاڵم هاوكاریش‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەش��دەك��ات‪ .‬دەش��ڵ��ێ��ت‪ ،‬هەرێمی‌‬ ‫كوردستان سودی‌ لە قوربانیدانی‌ سوپای‌‬ ‫ئەمەریكا وەرگرتوە‌و حكومڕانیەكی‌ جیاوازی‌‬ ‫لەعیراقدا پێشكەشكردوە‪.‬‬

‫ئۆباما پ��اش مەسەلەی خستنە راپرسی‬ ‫پرسی سەربەخۆیی كوردستان لەیەكێك‬ ‫لەماڵپەڕەكانی كۆشكی سپی‌و هەروەها‬ ‫روداوە گ��ەرم‌و خوێناوییەكەی شەنگال‌و‬ ‫مەخمورو ج���ەالوال‪ ،‬زی��ات��ر ب��وە پاڵنەری‬ ‫وروژاندنی هەندێك پرسی گرنگی سیاسی‌و‬ ‫سەربازی تایبەت بەهەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫سەرۆكی ئەمەریكا ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ەگ��ەڵ س���ەرۆك وەزی��ران��ی بریتانیا‌و‬ ‫فرەنسا قسەیكردوەو «ئەوانیش پاڵپشتی‬ ‫خۆیان دەربڕیوە بۆ پشتیوانیكردنی خەڵكی‬ ‫سڤیل»‪ .‬وتیشی «جۆ بایدن لەگەڵ سەركردە‬ ‫عیراقییەكان لە پەیوەندیدایە»‪.‬‬ ‫«ئ���ەوان ك��ردەی��ی�ن‌و ل��ێ��ب��وردەن لەگەڵ‬ ‫تائیفە‌و ئاینەكانی دیكەدا»‪ .‬ئەم رستەیە‬ ‫بەشێك ب��و ل��ە ك��ۆت��ا ب��ەش��ی وت��ارەك��ەی‬

‫جۆن ماكین‪ :‬پێویستە ئەمەریكا‬ ‫هێرشەكانی فراوانتر بكات‬ ‫لەالیەكی دیكەیشەوە هەر دوێنێ جۆن‬ ‫ماكین سیناتۆری كۆمارییەكان‪ ،‬جەختی‬ ‫لەپشتیوانیكردنی ئاسمانی زی��ات��ری بۆ‬ ‫ناوچە كوردییەكان دەك��ردەوەو راشیگەیاند‬ ‫هێشتا ئەوەی كە ویالیەتە یەكگرتوەكان بۆ‬ ‫ئەوناوچانە پێشكەشیكردون چ لەپشتیوانی‬ ‫هێزی ئاسمانی‌و چ لەناردنی چەك‌و كەل‌وپەلی‬ ‫سەربازی‪ ،‬وەك پێویست نیین‪.‬‬ ‫ماكین راشیگەیاند‪ ،‬پێویستە ب��اراك‬ ‫ئۆباما پشتیوانی سەربازی زیاتر پێشكەش‬ ‫ب��ەه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان ب��ك��ات‌و هێرشە‬ ‫ئاسمانییەكانیش بۆسەر بنكەو بارەگاكانی‬ ‫داعش چڕتر بكاتەوە‪ .‬ناوبراو پێشیوایە كە‬ ‫داعش دوژمنی راستەوخۆی ئەمەریكایە‪.‬‬ ‫بینراش كە دوێنی لەالیەن حكومەتی‬ ‫بریتانییەوە كۆمەڵێك پیتاك‌و خ��ۆراك‌و‬ ‫ك��ەل‌وپ��ەل گەیەنرایە ئ��اوارەك��ان��ی چیای‬ ‫ش��ەن��گ��ال ك��ە پ��ێ��رێ ل��ەالی��ەن هێزەكانی‬ ‫پێشمەرگەو یەكینەكانی پاراستنی گەلەوە‬ ‫بەهانایانەوەچون‪ .‬هەر دوێنێش وەزی��ری‬

‫دەرەوەی فرەنسا هاتە هەولێر‌و لەگەڵ‬ ‫سەرۆكی هەرێمدا تاوتوێی بارگرژییەكانی‬ ‫ناوچەكەی کردو بەڵێنی پشتیوانی واڵتەكەی‬ ‫بۆ هەرێمی كوردستان دوپاتكردەوە‪.‬‬ ‫پێشمەرگە سەركەوتنی گەورەی‬ ‫بەدەستهێنا‬ ‫دوای ناردنی هێزی پشتیوانی ئاسمانی‬ ‫بۆ كارئاسانكردنی شەڕی دەستەو یەخەی‬ ‫هێزەكانی پێشمەرگە‪ ،‬ئەو روداو‌و گۆڕانكاری‌و‬ ‫پشتیوانییانە لێكەوتەی تازەی بەدوای خۆیدا‬ ‫هێناو هەر دوێنێش ل��ەدوا كاتژمێرەكانی‬ ‫ئێوارەدا‪ ،‬پێشمەرگە مژدەی پاككردنەوەو‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنەوەی ناحییەی گوێرو قەزای‬ ‫مەخموری راگەیاندو پێشەوەچونێكی زۆر‬ ‫بەرچاویش هەبوە‪.‬‬ ‫ه���اوك���ات ل���ەب���ەرەك���ان���ی ج���ەل���ەوال‌و‬ ‫خورماتوش‪ ،‬هێزەكانی پێشمەرگە چەندین‬ ‫هێرشی ی��ەك لەدوایەكی تیرۆریستانیان‬ ‫تێكشكاندوەو زیانێكی گ��ەورەی گیانی‌و‬ ‫ماڵییان بە چەتەكانی داع��ش گەیاندوە‪.‬‬ ‫پێشبینیشدەكرێت هێرشەكانی پێشمەرگە‬ ‫بۆ گرتنەوەی شەنگال‌و ناوچەداگیركراوەكانی‬ ‫دیكەیش دەستپێبكات‪.‬‬ ‫ب��ەوت��ەی ف��ەرم��ان��دە سەربازییەكانی‬ ‫پێشمەرگەو چاودێرانی سەربازی‪ ،‬چەتەكانی‬ ‫داعش توانای ئەوەیان نییە كە لەبەردەم‬ ‫هێرشەكانی پێشمەرگەدا خۆیان بگرن‪،‬‬ ‫بەتایبەت دوای ئ��ەوەی لەمەخمورو گوێر‬ ‫ورەیان روخا‪ ،‬ئەگەری زۆرە ئەم پێشڕەوییانەی‬ ‫پێشمەرگە بەردەوام بێت‌و لەپالنی داهاتودا‬ ‫شەنگال‪-‬یش بەدەستبهێننەوە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )479‬دو شةممة ‪2014/8/11‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫شەڕی داعش كوردانی چوار پارچەی كوردستان كۆدەكاتەوە‬ ‫داوادەكرێت ژوری عەمەلیات لەسەرجەم هێزە كوردستانییەكان دروستبكرێت‬ ‫ئەم هێزانە لەمەیدانەكانی شەڕ‌و لەروی‬ ‫هاوكاریكردنیان بۆ بەردەوامبون لەشەڕ‌و‬ ‫داكۆكیكردن لەخاكی كوردستان یەكبخات‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫ئەگەر لە ماوەكانی راب���ردودا حزبە‬ ‫سیاسییەكانی ك��وردس��ت��ان ناكۆكی‌و‬ ‫م��ل��م�لان��ێ��ی س��ی��اس��ی��ی��ان ه��ەب��وب��ێ��ت‪،‬‬ ‫هێرشەكانی داع��ش بۆ س��ەر باشوری‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ه��ەم��و ئ���ەو الی��ەن��ان��ەی‬ ‫ك��ۆك��ردۆت��ەوەو ئێستا جگە لەهێزی‬ ‫پێشمەرگەی هەرێم‪ ،‬شەڕڤانانی یەپەگەو‬ ‫گەریالكانی هەپەگە‌و پێشمەرگەی هەندێ‬ ‫الیەنی رۆژهەاڵت لە بەرەكانی جەنگدان‪.‬‬ ‫ئۆجەالن‪ :‬دەبێت تێكۆشانی هاوبەش‬ ‫بكرێت‬ ‫لەماوەی چەند رۆژی راب��ردودا شەڕ‬ ‫لە نێوان هێزەكانی پێشمەرگەو داعش‬ ‫لە ناوچە داب��ڕاوەك��ان درێ��ژەی هەبوەو‬ ‫بەهاوكاری فڕۆكە جەنگییەكانی ئەمەریكا‬ ‫گورزیان لە داعش وەشاندوە‪.‬‬ ‫رێبەری پارتی كرێكارانی كوردستان‪،‬‬ ‫رای��گ��ەی��ان��د‪ :‬پێویستە ل��ەب��ەرام��ب��ەر‬ ‫داعشدا هێزە كوردییەكان لەسلێمانی‪،‬‬ ‫تا تلكۆچەر یەكبگرن‪ ،‬دەبێت كورد‬ ‫لەو م��ژارەدا هەڵوێستێكی نەتەوەیی‌و‬ ‫هاوبەشی هەبێت‪.‬‬ ‫عەبدواڵ ئۆجەالن‪ ،‬وتیشی «دەبێت‬ ‫لەبەرامبەر گروپە چەتەكانی داعش‬ ‫تێكۆشانێكی هاوبەش بكرێت‪ ،‬ئەوان‬ ‫مەترسین ل��ەس��ەر ژی��ان��ی ه��اوب��ەش‌و‬ ‫دیموكراتی گەالنی هەرێمەكە‌و دەبێت‬ ‫لەبەرامبەریاندا توركمان‪ ،‬سریانی‪ ،‬كورد‌و‬ ‫نەتەوەكانی تر تێكۆشانێكی هاوبەش‬ ‫بكەن‪».‬‬

‫نوێنەری تەڤدەم بۆ «چاودێر»‪:‬‬ ‫یەكەمجارە لە مێژوی‬ ‫كورددا‪ ،‬هەرچوار پارچەی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەبەرەیەكی‬ ‫جەنگدا بن‬

‫شەڕەكەی تا كەی بەردەوام دەبێت؟‬ ‫تاكو ئێستا شەڕی داعش‌و پێشمەرگە‬ ‫درێژەی هەیە‪ ،‬نازانرێت كەی كۆتایی پێ‬ ‫دێت‪ ،‬لەدواین راگەیاندراویشدا مەكتەبی‬ ‫سیاسیی یەكێـتی‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬گەلەكەمان‬ ‫ئێستا لەشەڕدا نییە‪ ،‬بەڵكو لەجەنگێكی‬ ‫س��ەران��س��ەری��دای��ە ب��ەرام��ب��ەر هێزێكی‬ ‫تێرۆریستی نێونەتەوەیی‪ ،‬نەك ناوچەیی‪،‬‬ ‫بۆیە‪ ،‬جارێكی دیكە‪ ،‬دروشمە دێرینەكەی‬ ‫گ��ەل��ەك��ەم��ان‪ ،‬ب��ۆت��ەوە چ��ارەن��وس��م��ان‪،‬‬ ‫ئەویش (كورستان یان نەمانە)‪ .‬ئاماژەی‬ ‫بەوەشكردوە‪ ،‬هیچ جیاوازییەكی حزبی‬ ‫لەنێوان پێشمەرگەی كوردستاندا نییە‪،‬‬ ‫بڕیاری سیاسی‌و بەرنامەی عەسكەری‬ ‫پەسەندكراوی وەزارەتی پێشمەرگە‌و هێزە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬جێبەجێدەكرێت‪.‬‬

‫ئۆجەالن‪:‬‬ ‫لەسلێمانییەوە تا‬ ‫تلكۆچەر دژی‬ ‫داعش یەكبگرن‬ ‫ساڵح موسلیم‪:‬‬ ‫شان بەشانی پێشمەرگە شەڕ‬ ‫دەكەین‬

‫بیانوەستێنین‪ ،‬ئ��ەم��ەش پێویستی‬ ‫موسلیم‪ :‬شان بە شانی پێشمەرگە‬ ‫بەدروستكردنی هێزێكی هاوبەش هەیە‬ ‫دەجەنگین‬ ‫كە پێكهاتبێت لەهێزەكانی یەپەگە‌و‬ ‫رۆژئاوای‬ ‫لە‬ ‫زیاتر‬ ‫یەپەگە كە بۆ ساڵێك‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬تابتوانن پێكەوە هەمو‬ ‫جەنگدایە‪،‬‬ ‫لە‬ ‫داعش‬ ‫كوردستان لەگەڵ‬ ‫كەمینەكانی مەسیحی‌و سریانی‌و گەلی‬ ‫سەر‬ ‫بۆ‬ ‫داعش‬ ‫هێرشەكانی‬ ‫هەرزو لەگەڵ‬ ‫كوردیش لەعیراق‌و سوریا بپارێزن‪.‬‬ ‫شەنگال‌و ناوچەكانی دیكە‪ ،‬هێزەكانی‬ ‫گەیاندە باشور‪.‬‬ ‫قەرەیالن‪ :‬دەستكەوتەكانی گەل‬ ‫دیموكرات‬ ‫یەكێتی‬ ‫پارتی‬ ‫هاوسەرۆكی‬ ‫دەپارێزین‬ ‫شان‬ ‫(یەپەگە)‬ ‫رایگەیاند‪،‬‬ ‫(پەیەدە)‬ ‫گ��ەری�لاك��ان��ی ه��ەپ��ەگ��ەش ك��ە باڵی‬ ‫بەشانی پێشمەرگە لەدژی داعش لەهەرێم سەربازی پەكەكەیە‪ ،‬بەهێزێكەوە گەیشتنە‬ ‫دەجەنگن‪.‬‬ ‫بەرەكانی جەنگ بۆ روب��ەڕوب��ون��ەوەی‬ ‫ئانادۆڵ‪،‬‬ ‫ئاژانسی‬ ‫بۆ‬ ‫موسلیم‬ ‫ساڵح‬ ‫داع��ش‪ ،‬لەوبارەیەوە م��وراد قەرەیالن‪،‬‬ ‫پێشمەرگە‬ ‫هەمو‬ ‫دەبێ‬ ‫لەوەشكرد‪،‬‬ ‫باسی‬ ‫فەرمانداری بڕیارگەی ناوەندی پاراستنی‬ ‫لەئامادەباشیدابن دژی داعش‌و یەپەگەش گەل لەڕاگەیاندراوێكدا باس لەوەدەكات‪،‬‬ ‫بۆ وەستاندنی داعش ئامادەی هاوكاریی بەشداری لەشەڕەكانی شەنگال دەكەن‪،‬‬ ‫زیاترە‪ ،‬چونكە ئەم هێرشانە دژی گەلی هێزیشیان رەوانەی باشوری كوردستان‬ ‫كورد ئەنجامدەدرێ‌و دەبێ لەشوێنێكدا كردوە‪ ،‬لەهەر بەشێكی كوردستان بێت‪،‬‬

‫ئامادەین دەستكەوتەكانی گەلی كورد مەترسییەكە زی��ان ب��ە دەستكەوتی‬ ‫هەموو كوردەكان دەگەیەنێت»‪ .‬ناوبراو‪،‬‬ ‫بپارێزین‪.‬‬ ‫رون��ی��ش��ی��ك��ردەوە «ئ���ەوان پێشتریش‬ ‫«مەترسیی باشور‪ ،‬مەترسیی باكور‌و چەندین جار باسیان ل��ەوەك��ردوە‪ ،‬كە‬ ‫كورد پێویستی بەیەكڕیزی هەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫رۆژئاواشە»‬ ‫الی خۆشیەوە‪ ،‬نوێنەری تەڤگەری جەنگەی لە كوبانی دەكرا تەنهاجەنگێك‬ ‫جڤاتی دیموكرات‪( ،‬تەڤدەم) لە باشوری نەبو دژ بە رۆژئاوا‪ ،‬بەڵكو جەنگێكیش‬ ‫كوردستان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪ ،‬ئاماژە بۆ بو دژ بە ب��اش��ور‪ ،‬لە كۆبانییەوە بۆ‬ ‫ئ��ەوە دەك���ات‪ ،‬هەماهەنگی سەربازی سەرێكانی‪ ،‬دێرك‌و شەنگال‌و كەركوك‪،‬‬ ‫نێوان هێزە سیاسییەكانی كوردستان جەلەوالو سەعدییە‪ ،‬ئەم شەڕە هەموی‬ ‫ئێجگار گرنگە‪ ،‬ئەمە یەكەمجارە لە پەیوەندی بەیەكەوە هەیە»‪ .‬جەختی‬ ‫مێژوی ك��ورددا‪ ،‬كە هەرچوار پارچەی لەوەشكردەوە‪ ،‬كورد لە هەمو پارچەكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬پێكەوە لە بەرەیەكی جەنگدا چەندە پێویستی بە هەماهەنگی سەربازی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەوەندەش پێویستی بە هەماهەنگی‬ ‫بن دژ بە تیرۆریستان‪.‬‬ ‫دی��ار قامیشلۆیی‪ ،‬وتیشی «ه��ەر سیاسی هەیە‪ ،‬لەبارودۆخێكی واگرنگدا‬ ‫لەسەرەتاوە وتومانە‪ ،‬ئەو مەترسییەی كە خەریكە نەخشەی نوێ دروستدەبێت‪،‬‬ ‫ئەمڕۆ لەسەر باشوری كوردستان هەیە‪ ،‬زۆر پێویستە هەڵوێستی سیاسی ئێمە‬ ‫مەترسییە لەسەر باكورو رۆژئ��اواش‪ ،‬دور لە دەستكەوتی حزبی بێت‌و هەمو‬

‫الی��ەك لەبەر كێشە نەتەوەییەكانمان‬ ‫یەكڕیز بین‪.‬‬ ‫«داعش باشییەكی هەبو»‬ ‫سكرتێری حزبی ئایندەی كوردستان‪،‬‬ ‫ب��ۆ «چ��اودێ��ر» بەگرنگییەوە باسی‬ ‫هاتنی هێزی پێشمەرگەی پارچەكانی‬ ‫تری كوردستان بۆ بەرگریكردن لەخاكی‬ ‫كوردستان كرد‌و وتیشی «داعش لەگەڵ‬ ‫هەمو مەترسییەكانیدا‪ ،‬بەاڵم ئیجابیەتێكی‬ ‫هەبو ك��ە یەكێتییەكی ن��ەت��ەوەی��ی ال‬ ‫دروستكردین‪ ،‬ئەمە لەكاتی ئاسایدا‬ ‫دروستنەدەبو»‪.‬‬ ‫ق��ادر عەزیز‪ ،‬هێمای بۆ ئەوەشكرد‪،‬‬ ‫ئەم هێزانە لەئێستادا ناتوانن یەكبگرن‪،‬‬ ‫بەاڵم دەكرێت یان هەماهەنگییەكی جدی‬ ‫ی��ان ژورێ��ك��ی عەمەلیاتی ب��ااڵ لەنێوان‬ ‫ئەم هێزانەدا هەبێت بۆ ئەوەی چاالكی‬

‫شرۆڤەكارێك‪ :‬هاوكاریی ئەمەریكا‬ ‫گرنگە‬ ‫ه��ەرل��ەوب��ارەی��ەوە ف��ەت��اح زاخ��ۆی��ی‪،‬‬ ‫شرۆڤەكاری سیاسی‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬ناكرێت ئەم قەیرانەی ئێستا‬ ‫لەناوچەكە‌و عیراقدا هەیە ب��ەم��اوەی‬ ‫سەرهەڵدانی داع��ش بزانین‪ ،‬بێگومان‬ ‫پێش داع��ش��ی��ش توندوتیژیەكی زۆر‬ ‫لەعیراقدا هەبوە‌و دواتریش تارادەیەك‬ ‫بەهۆی روداوەكانی شۆڕشی سوریاوە ئەو‬ ‫توندوتیژیانە كەمبوەوە‪ ،‬داعش یەكێك‬ ‫لەدەرهاویشتەكانی قەیرانەكەیە‌و زیاتریش‬ ‫دەسكەالیەكی هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتییە‬ ‫ك��ە بەكاردەهێنرێت‪ ،‬لەچوارچێوەی‬ ‫عەقڵیەتێكی سەلەفیانە كار دەكەن‪ ،‬كە‬ ‫دژی هەمو بەها مرۆییەكانە‪ ،‬چارەسەكردن‬ ‫یاخود كۆتایهێنانی شەڕی داعش كارێكی‬ ‫ئاستەمە ئەمەش نەك لەبەرئەوەی ئەوان‬ ‫هێزێكی بەهێزن‪ ،‬بەڵكو لەبەرئەوەی‬ ‫بونەتە بەشێك لەملمالنێی هەرێمی‬ ‫كە رەگێكی قوڵی هەیە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫دەركەوتوە چەكدارانی داعش لەسنوری‬ ‫كوردستان توشی شكست ب��ون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانرێت بەئاسان وەكو‬ ‫هێزێك لەسەر گۆڕەپانی سیاسی ناوچەكە‬ ‫نەمێنێت‪.‬‬ ‫وتیشی‪« ،‬ه��اوك��اری ئەمریكا بۆ‬ ‫عیراق‌و هەرێمی كوردستان زۆر گرنگە‪،‬‬ ‫ه��اوك��اری ئەمەریكا دەت��وان��ێ��ت زوت��ر‬ ‫سەركەوتن بەسەر ئەو هێزە تاریكەدا‬ ‫بەدەستبێنێت»‪.‬‬

‫پارلەمانتارێكی دەوڵەتی یاسا‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪:‬‬

‫هێشتا كاندیدمان نوری مالكییە‬ ‫«خۆزگە عیراقییەكان هاوشێوەی كورد بەیەكگرتویی شەڕی داعشیان دەكرد»‬ ‫چاودێر‪ -‬ستار باقی كەریم‪:‬‬ ‫هێشتا مشتومڕەكانی كاندیدی‬ ‫سەرۆكوەزیران لە عیراق لەنێو شیعەكاندا‬ ‫درێژەی هەیە‪ ،‬پارلەمانتارێكی كوتلەی‬ ‫دەوڵەتی یاساش جەخت لەوەدەكاتەوە‪،‬‬ ‫تاكو ئێستا نوری مالكی كاندیدی ئەوانە‬ ‫بۆ پۆستی س��ەرۆك��وەزی��ران‌و ب��ەدوری‬ ‫دەزانێت ئیبراهیم جەعفەری ئەو پۆستە‬ ‫وەربگرێت‪ .‬هیواش دەخوازێت عیراقیش‬ ‫وەك كورد یەكدەنگ بن بۆ شەڕی داعش‪.‬‬ ‫ئینتیسار مەنخی پارلەمانتاری‬ ‫دەوڵ��ەت��ی یاسا‪ ،‬ب��ە»چ��اودێ��ر»ی وت‬

‫«بڕواناكەم‪ ،‬ئیبراهیم جەعفەری بێتە‬ ‫س��ەرۆك��وەزی��ران‪ ،‬سەعاتەكانی داهاتو‬ ‫بڕیارێكی ی��ەك�لاك��ەرەوە دەدەن لەو‬ ‫پرسە‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا تاكە كاندیدی‬ ‫هاوپەیمانیی نیشتیمانی بریتییە لە نوری‬ ‫مالكی‪.‬‬ ‫دەرب���������ارەی چ���ارەس���ەرك���ردن���ی‬ ‫كێشەكانی ن��ێ��وان هەولێرو ب��ەغ��داد‪،‬‬ ‫مەنخی‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬خودی كێشەكان‬ ‫لەسەرەتاوە دەكرا لەرێگای دەستورەوە‬ ‫چارەسەربكرێن‪ ،‬بەاڵم هەندێك الیەن‌و‬ ‫كەسێتی بۆ بەرژەوەندیی خۆیان‌و مەرامی‬ ‫سیاسی بەكاریانهێنا‪ ،‬بۆیە وا هەستدەكەم‬

‫كێشەكان دوای یەكالبونەوەی پرسی‬ ‫سەرۆكوەزیران جا هەر كەسێك بێت‪،‬‬ ‫دەچێتە دۆخێكی نوێوەو ئومێدەوارم‬ ‫بتوانین سود لەبارودۆخەكە وەربگرین‪.‬‬ ‫لەبارەی هەرێمی سوننەوە ناوبراو‪،‬‬ ‫باسی ل��ەوەك��رد‪ ،‬دروستكردنی هەر‬ ‫هەرێمێك كارێكی دەستورییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئ��ەوەی ئ��ەوان دەیانویست هەرێمێكی‬ ‫مەزهەبی‌و تایەفی بو‪ ،‬نەوەك ئەوەی لە‬ ‫هەرێمی كوردستان هەیە‪ ،‬بۆیە تا رادەیەك‬ ‫ئەوەیان بو بە خەون‪ ،‬بەپێچەوانەشەوە‬ ‫ئێستا كێشەی زیاتریان بۆ دروستبو‬ ‫لەالیەك لەگەڵ حزبە سونییەكانی ناو‬

‫پرۆسەی سیاسی عیراق‌و لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردستانیش توشی كێشە بون‪ ،‬چونكە‬ ‫لە ناوچەدابڕاوەكانەوە هێرشدەكەنە سەر‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫سەبارەت بەپێشڕەوییەكانی داعش‬ ‫پارلەمانتارەكەی دەوڵەتی یاسا‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوە دەكات‪ ،‬داعش تەكتیكی جەنگی‬ ‫گۆڕیوەو دەیەوێت دەرفەتی بۆشایی‬ ‫سیاسی عیراق بقۆزێتەوە‪ ،‬ئێستاش‬ ‫بۆیان بلوێت هێرش دەكەنە سەر بەغدادو‬ ‫ت���ەواوی ناوچەكانی دی��ك��ە‪ .‬وتیشی‬ ‫«ئ��ەوەی دەره��ەق بە هەرێمی دەكەن‪،‬‬ ‫واڵتانێكیان لەپشتەوەیە‪ ،‬دەیانەوێت‬

‫هەرێم بخەنە جەنگێكەوەو بیشێوێنن»‪.‬‬ ‫ئینتیسار م��ەن��خ��ی ه��ۆك��اری زو‬ ‫هاتنەدەنگی ئەمەریكاشی بۆ كورد‬ ‫ب���ەراورد بەهێرشكردنە س��ەر موسڵ‬ ‫لەالیەن داعشەوە‪ ،‬گەڕاندەوە بۆ ئەوەی‬ ‫هەرێم شوێنێكی ئارامی عیراقەو ئەمەریكا‬ ‫نایەوێت ئ��ەم ناوچەیەش بە دەردی‬ ‫بەشێك لەناوچەكانی دیكەی عیراق‬ ‫بچێت‪ .‬وتیشی «توركیا باكی بەوەنییە‬ ‫چی دەگوزەرێت‪ ،‬بەڵكو بەشوێن ئەوەیە‬ ‫كە چەندە بەرژەوەندییەكانی پارێزراون‪،‬‬ ‫پاشان دەكرا بوێرانەتر هەڵوێستی خۆی‬ ‫رابگەیاندایە‪ ،‬چونكە پڕ قازانجترین‬

‫واڵت��ە ل��ەڕوی ئابورییەوە لە هەرێمی‬ ‫كوردستاندا»‪.‬‬ ‫دەرب��ارەی رۆڵی پارچەكانی دیكەی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ل��ە ش���ەڕی داع��ش��دا ئەو‬ ‫پارلەمانتارەی دەوڵەتی یاسا دەڵێت‬ ‫«ك��ارێ��ك��ی زۆر ب��وێ��ران��ەی��ەو شایانی‬ ‫دەستخۆشییە‪ ،‬ئ��وم��ێ��دەوارم هەمان‬ ‫هەڵوێستیش لەبەرانبەر پێكهاتەكانی‬ ‫دیكەی عیراق بەگشتی ببینم‪ ،‬نابێت‬ ‫ئ��ەوەش��م��ان بیرچێت ك��ە ك���ورد لە‬ ‫پارچەكانی دیكەش هەر ك��وردن‪ ،‬بەم‬ ‫هەڵوێستەشیان وایانكرد هەرێم پتر‬ ‫پارێزراو بێت»‪.‬‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )479‬دو شةممة ‪2014/8/11‬‬

‫تەوەری‬

‫كورد و ئەمەریکا‬ ‫سازدانی‪ :‬داستان ئاسۆ‬ ‫ئایا ئەمەریكا چۆن دەڕوانێتە دۆزی‬ ‫كورد لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا؟ ئایا‬ ‫دەیەوێت كێشەی كورد لە ناوچەكەدا‬ ‫ب��ەدام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی كوردستان‬ ‫یەكالببێتەوە‪ ،‬ی��ان هێشتا ئەمەریكا‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ی ل��ە نەخشە كۆنەكەی‬ ‫(سایكس –پیكۆ) دەك���ات‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەمەریكا لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی‬ ‫خۆی مامەڵە لەگەڵ كورد بكات‪ ،‬ئەی‬ ‫ك��ورد چ��ۆن دەت��وان��ێ��ت خ��ۆی بخاتە‬ ‫ن��او ستراتیژی ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ئەمەریكاوە؟ كورد و پەیوەندییەكانی‬ ‫لەگەڵ كۆشكی سپی وەك كایەیەكی‬ ‫ستراتیژی‌و حەیاتی دەبێتە تەوەرێكی‬ ‫«چاودێر»‌و لە میانەی تەوەرەكەشدا‬ ‫دیالۆگ لەگەڵ شارەزایانی سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكا‌و چاودێرانی ئەو‬ ‫سیاسەتە دەكات‪.‬‬ ‫لە درێژەی ئەم تەوەرەیەدا‪ ،‬بریندان‬ ‫ئ��ۆل��ی��اری‪ ،‬پ��ڕۆف��ی��س��ۆر ل��ە زانستە‬ ‫سیاسییەكان لە زانكۆی «پێنسلڤانیا»ی‬ ‫ئەمەریكا ‪ ،‬لەسەر ئەم پرسە قسەدەكات‪.‬‬

‫لە دوای هێرشەکانی داعش‪،‬‬ ‫سیاسەتی ئەمەریکا بەرامبەر‬ ‫کورد گۆڕاوە‬

‫بریندان ئۆلیاری‪ ،‬پڕۆفیسۆری زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی “پێنسلڤانیا”ی ئەمەریكا‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬ ‫چ��������اودێ��������ر‪:‬‬ ‫ب���ەردەوام دەوترێت‬ ‫بریندان ئۆلیاری‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمەریكا گ��ۆڕاوە‪،‬‬ ‫ئ���ای���ا پ��ێ��ت��ان��وای��ە‬ ‫ لەدایكبوی ئیرلەندا‬‫سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫ مامۆستای زانستە سیاسییەكان‪ ،‬زانكۆی‬‫ئەمەریكا بەرامبەر‬ ‫پێنسلڤانیا‪ -‬ئەمەریكا‬ ‫ب����ە رۆژه����ەاڵت����ی‬ ‫ ‪ 2009 - 2003‬راوێژكاری حكومەتی هەرێمی‬‫ناوەڕاست گ��ۆڕاوە؟‬ ‫ل����ەو ن���ێ���وەن���دەدا‬ ‫كوردستان بوە‬ ‫ه��ی��چ گ��ۆڕان��ێ��ك��ی‬ ‫ خاوەنی چەند كتێبێكی چاپكراوە دەربارەی‬‫لەسیاسەتی لەگەڵ‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫كورددا كردوە؟‬ ‫* ئایندەی كوردستان لە عیراقدا‪2005 :‬‬ ‫بریندان ئۆلیاری‪:‬‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫* هەرێمی ك��وردس��ت��ان‪ :‬وەبەرهێنان لە‬ ‫ئەمەریكا بە هۆی‬ ‫ئایندەدا‪ ،‬دو چاپ ‪( 2009 ،2008‬بە هاوبەشی)‬ ‫روداوەك������ان������ەوە‬ ‫گۆڕاون‪ ،‬دیارترینیان‬ ‫س���ەرك���ەوت���ن���ی‬ ‫خ��ەالف��ەت��ی ئیسالمی (داع����ش)ە لە‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی سوریا‌و رۆژئ���اوای عیراق‌و‬ ‫هەرەسهێنانی سوپای فیدراڵی عیراقە‪،‬‬ ‫سیاسەتی ئەمەریكاش بەرامبەر بە‬ ‫كورد گۆڕاوە‪ ،‬بەرە كۆنەكەی ئەمەریكا‬ ‫هێشتا ئ��ەو سیاسەتەیان لەبەرچاوە‬

‫ئەگەر كورد گوێی لە ئامۆژگاریی ئەمەریكیەكان‬ ‫بگرتایە ئێستا هەرێمی كوردستان‌و مافی‬ ‫نەوت‌و پێشمەرگەش بونی نەدەبو‬ ‫چاودێر‪ :‬بەبڕوای ئێوە پەیوەندیی‬ ‫كورد‌و ئەمەریكا لە چ ئاستێكدایە؟ ئایا‬ ‫ئەمەریكا بەشێوەیەكی رەسمی دۆزی‬ ‫كورد دەناسێت؟‬ ‫بریندان ئۆلیاری‪ :‬پەیوەندیی كورد‌و‬ ‫ئەمەریكا بە چركەساتێكی میحوەریدا‬ ‫دەڕوات‪ ،‬داڕێژەرانی سیاسەتی ئەمەریكا‬ ‫ب��ەوان��ەش��ەوە ك��ە خ���وازی���ارن مالكی‬ ‫لە دەس��ەاڵت��دا ببیننەوە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫بەگومانم لەوەی ئەو رێگەیە شیاوبێت‪،‬‬ ‫بۆیە سیاسەت دارێژەرانی ئەمەریكا بۆ‬ ‫رێچكەیەكی نوێ دەگەڕێن‌و بۆ ئەوەش‬ ‫تورك‌و كورد بە هاوپەیمانی جێمتمانە‌و‬ ‫سەرەكی دەبینن لە ناوچەكەدا‪.‬‬

‫ئەمەریكا‬ ‫هەوڵیدا وەك‬ ‫رێزگرتنێك لە‬ ‫دەستوری عیراق‌و‬ ‫لەبەرچاوگرتنی‬ ‫ناوەندگەرایی‬ ‫رێگە بگرێت‬ ‫لەوەی كورد‬ ‫مافی نەوتی خۆی‬ ‫پیادە بكات‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫كە پشتیوانی كردنی بەغدادە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە رۆژەكانیان دیاریكراو بوە‪ ،‬ئێستا‬ ‫بەرەكەی تر پێیانوایە كە دەسەاڵتی‬ ‫بەغداد بەسەر ناوچە سوننەنشینەكان‌و‬ ‫بەسەر كوردەوە شكاوە‪ ،‬بۆیە سەرلەنوێ‬

‫س��ۆز‌و فرمێسك‌و جینۆساید ناكات‌و‬ ‫تەنها كار لەسەر سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫خۆی دەك��ات‌و‪ ،‬هەر هەنگاوێكیش بە‬ ‫سود‌و بەرژەوەندیی خۆی نەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫ئامادەنابێت هەنگاوی دوەم بنێت‪.‬‬

‫پێویستە لە چەند مانگی داهاتو‬ ‫كورد بڕیاری خۆی بدات‪ ،‬ئایا وەك‬ ‫دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری دەیەوێت‬ ‫دانوستان لەگەڵ عیراق بكات یان وەك‬ ‫دەوڵەتی سەربەخۆ‬ ‫وەبەرهێنانی تواناكان لە مالكیدا تەنیا‬ ‫ئێران‌و تایفەگەرەكان سودی لێ دەبینن‪،‬‬ ‫ئەمەریكا هەوڵدەدات كورد قایل بكات‬ ‫ب��ەوەی عیراق بخەنەوە سایەی ئەو‬ ‫دەس��ت��ورەی ساڵی ‪ 2005‬پەسەندكرا‪،‬‬ ‫بەاڵم كوردەكان باشتر دەك��ەن ئەگەر‬ ‫گوێ بەو ئامۆژگارییە ن��ەدەن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫كورد گوێی لە ئامۆژگاری ئەمەریكیەكان‬ ‫بگرتایە ئێستا هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫مافی نەوت‌و پێشمەرگەش بونی نەدەبو‪،‬‬ ‫لەمەدا كورد دروستبو‪ ،‬پێویستە كورد‬ ‫بە وردیی هەڵسەنگاندن بكات‌و هەمویان‬ ‫پێكەوە بەرەو پێش بڕۆن‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت ئەو دەوڵەتەی كە‬ ‫زی��اد لەهەر دەوڵەتێكی تر تەنها بیر‬ ‫لەبەرژەوەندییەكانی خۆی دەكاتەوە‬ ‫ئەمەریكایە‪ .‬ئەو دەوڵەتەیە كە كار لەسەر‬

‫روانگەی سیاسی‌و ئابورییەوە گەورەترین‬ ‫بەرژەوەندییان لە نەوتی كورددا هەیە‌و‬ ‫پێویستە ك��وردی��ش خ��ۆی سیاسەت‌و‬ ‫هەاڵوێردی خۆی رابگەیەنێت‌و كۆمپانیا‬ ‫ئەمەریكیەكانیش ئەوە دەكەن كە تێیدا‬ ‫باشن‪ ،‬كاری وەبەرهێنان بكەن‌و قازانج‬ ‫بەدەستبێنن‪ ،‬بێگومان قازانجی ئەوانیش‬ ‫هەمان ئەو قازانجە نیە كە حكومەتەكانی‬ ‫ئەمەریكا هەیانە‪ ،‬یان پێیانوایە‪.‬‬

‫ئەمەریكا ناكات‌و پێویستە بیرۆكەكە‬ ‫بمرێت‪ ،‬بەر لەوەی داڕێژەرانی سیاسەتی‬ ‫ئەمەریكا پێداچونەوە‌و هەڵسەنگاندن‬ ‫بۆ بەرژەوەندییەكان بكەن‪ ،‬كاتێكیش‬ ‫سیاسەتداڕێژەران ئەوە دەكەن‪ ،‬بۆیان‬ ‫دەردەك��ەوێ كە عیراقێكی كۆنفیدراڵی‬ ‫یان كوردستانێكی سەربەخۆ زیاتر لە‬ ‫بەرژەوەندییانە لە دۆخی هەنوكەیی‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬پێتوایە ك��ە ل��ە ئێستادا‬ ‫ویالیەتە یەكگرتوەكان دان بنێت بە‬ ‫سەربەخۆی كوردستاندا؟‬ ‫بریندان ئۆلیاری‪ :‬ئێستا ئەمەریكا‬ ‫دان��ی بە هەرێمی كوردستاندا ن��اوە‪،‬‬ ‫ه����ەروەك س��ەرك��ۆن��ەی یەكخستنی‬ ‫ناوچەكانی دیكەی هەرێمەكەی نەكردوە‬ ‫(لەنێوانیاندا باكوری نەینەوا‌و رۆژئاوای‬ ‫موسڵ‌و كەركوك‌و خانەقین‌و ‪...‬ت��اد)‪،‬‬ ‫پێویستە لە چەند مانگی داهاتو كورد‬ ‫ب��ڕی��اری خ��ۆی ب���دات‪ ،‬ك��ە ئ��ای��ا وەك‬ ‫دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری دەیەوێت‬ ‫دانوستان لەگەڵ عیراق بكات یان وەك‬ ‫دەوڵەتی سەربەخۆ‪ ،‬ئەمەریكاش بە‬ ‫شێوەیەكی پۆزەتیف مامەڵە لەگەڵ‬ ‫ب��ڕی��اری ك���وردی دەك���ات ئ��ەگ��ەر ئەو‬ ‫ب��ڕی��ارە دروس���ت‌و پ�لان بۆ داڕێ���ژراو‌و‬ ‫یەكگرتو بێت‪ ،‬سەركردایەتی ئەم بڕیار‌و‬ ‫دۆزەش لە دەستی سەرۆكی هەرێم‌و‬ ‫سەرۆكی حكومەت‌و كابینەی حكومەتی‬ ‫هەرێمدایە‪ ،‬كە پێویستە بە وریایی‌و بە‬ ‫دەستگرتن بە یەكڕیزی‌و یەكگرتویی‬ ‫كوردەوە بجوڵێنەوە‪.‬‬

‫بۆچونی ئێوە لەمبارەیەوە چییە؟‬ ‫بریندان ئۆلیاری‪ :‬بەرژەوەندی بەشێكە‬ ‫لە سیاسەتی ه��ەاڵوێ��رد‌و تەواوكاریی‬ ‫ئەمەریكا بۆ سیاسەتی دەرەوە وەك‬ ‫ه��ەر واڵتێكی دیكەی جیهان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەرژەوەندی هەروا سانا نیە كە بكرێتەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو پێویستە بڕیاری یەكالكەرەوەی لێ‬ ‫بدرێت‪ ،‬ناكۆكی لەسەر بێت‌و لە جەنگی‬ ‫بیرۆكەكاندا سەركەوتوبێت‪ ،‬ل��ەوەی‬ ‫بەرژەوەندییەكان لە كوێدان‪ ،‬بیرۆكەی‬ ‫چەسپاوی ئەمەریكا لە ساڵی ‪1980‬‬ ‫وە ئەوەبو كە دەسەاڵت‌و حكومەتێكی‬ ‫بەهێز‌و تۆكمە لە بەغداد هەبێت بۆ‬ ‫راگرتنی بااڵنس بەرامبەر بە ئێران‪،‬‬ ‫ئەو بیرۆكەیە لە جەنگەكانی كەنداودا‬ ‫چاودێر‪ :‬لەئێستادا نەوتی هەرێم بۆ‬ ‫خۆی راگرت‌و مایەوە‌و بە جینۆسایدی بازاڕەكانی جیهان لەرێگای توركیاوە‬ ‫ك��ورد‌و هەڵمەتی ئەنفالیش نەگۆڕا‪ ،‬دەگوازرێتەوە‪ ،‬ئایا ئەمەریكا تاچەند‬ ‫ئەو بیرۆكەیە خزمەت بە بەرژەوەندیی گەشبینە بەم پەیوەندییە ئابورییەی‬

‫هەرێم‌و توركیا؟ ئەمەریكا چۆن لە نەوتی‬ ‫هەرێم دەڕوان��ێ��ت؟ بەرژەوەندییەكانی‬ ‫لەنەوتی هەرێمدا چیین؟‬ ‫ب���ری���ن���دان ئ���ۆل���ی���اری‪ :‬ب���ە ه��ۆی‬ ‫دی��پ��ل��ۆم��اس��ی��ی��ەت‌و ئ��ارام��گ��رت��ن��ی‬ ‫س��ەرك��ردای��ەت��ی��ی ك���ورد‌و حكومەتی‬ ‫هەرێمەوە‪ ،‬حكومەتی توركیا بۆتە كلیلی‬ ‫هاوپەیمانی بۆ كوردستان‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫هەوڵیدا وەك رێزگرتنێك لە دەستوری‬ ‫عیراق‌و لەبەرچاوگرتنی ناوەندگەرایی‬ ‫رێگەبگرێت لەوەی كورد مافی نەوتی‬ ‫خۆی پیادەبكات‪ ،‬بەاڵم ئەم سیاسەتە‬ ‫ل��ە دۆخێكی خ��راپ��دای�ە‌و دارێ��ژەران��ی‬

‫ئەمەریكا دان‬ ‫بە رۆژئاوای‬ ‫كوردستاندا‬ ‫نانێت‪ ،‬تاكو‬ ‫توركیا ئامادە‬ ‫نەبێت ئەو‬ ‫هەنگاوە بنێت‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت گۆڕانكارییەكان‪،‬‬ ‫نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەگۆڕن‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەدوای «بەهاری عەرەبی»‪،‬‬ ‫لەئێستادا لە رۆژئ���اوای كوردستاندا‬ ‫ئ���ی���دارەی س��ەرب��ەخ��ۆ پێكهێنراوە‪،‬‬ ‫بەبڕوای ئێوە ئەمەریكا دان بە ئیدارەی‬ ‫سەربەخۆی رۆژئ���اوا دەن��ێ��ت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫توركیاش دژی بێت؟‬ ‫بریندان ئۆلیاری ‪ :‬ئەمەریكا دان‬ ‫بە دەسەاڵتی رۆژئ���اوادا نانێت‪ ،‬تاكو‬

‫بەهۆی دیپلۆماسیەت‌و ئارامگرتنی‬ ‫سەركردایەتیی كورد‌‪ ،‬حكومەتی توركیا‬ ‫بۆتە كلیلی هاوپەیمانی بۆ كوردستان‬ ‫سیاسەت لە ئەمەریكا دەزانن كە توركیا‬ ‫هاوپەیمانێكی باشترە لە ئێران‪ ،‬یان لە‬ ‫هەژمونێكی شیعەگەرا لە عیراق‪ ،‬یان‬ ‫لە داعش كە هەژمونی بەسەر ناوچە‬ ‫سوننەكاندا سەپاندوە‪ ،‬بۆیە سیاسەتی‬ ‫خۆیان دەگۆڕن ئەگەر روداوەك��ان بەو‬ ‫ئاقارە بڕوات‪ ،‬كوردان پێویستە بزانن كە‬ ‫جیۆپۆلەتیك گۆڕاوە‪ ،‬پەیوەندی لەگەڵ‬ ‫توركیا زۆر گرنگە‌و یەكالكەرەوەیە لە‬ ‫بەدیهێنانی سەروەری بۆ كوردستان‪.‬‬

‫توركیا ئامادەنەبێت ئەو هەنگاوە بنێت‪،‬‬ ‫پێویستە كوردی عیراق پشتیوانی ئەو‬ ‫دەسەاڵتەی رۆژئاوا بێت‌و‪ ،‬سوریش بێت‪،‬‬ ‫لە هەمانكاتدا كە ئەو دەسەاڵتە هەمو‬ ‫حزب‌و الی��ەن‌و پێكهاتە سیاسییەكانی‬ ‫كورد تیایدا بەشداری بكەن‌و هۆشداریان‬ ‫بدەنێ كە هەمان ئەزمونی هەرێمی‬ ‫كوردستان لە نێوان سااڵنی ‪ 1994‬بۆ‬ ‫‪ 1996‬دوبارەنەكەنەوە‪ ،‬كاتێك شەڕی‬ ‫ناوخۆ لەنێوان حزبە كوردییەكاندا رویدا‪،‬‬

‫ئەمەریكا بۆ رێچكەیەكی نوێ دەگەڕێت‌و بۆ‬ ‫ئەوەش كورد‌و تورك بەهاوپەیمانی جێمتمانە‌و‬ ‫سەرەكی دەبینێت‬ ‫ن��ەوت��ی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬حكومەتی پێویستە پشتیوانی ئ��ەوەش بن كە‬ ‫ئەمەریكا كەمترین بایەخی هەیە بۆ چارەسەرێكی ئاشتییانە بۆ دۆزی كورد‬ ‫نەوت‌و گاز لە هەر پارچەیەكی عیراق لە توركیا بێتەدی‪.‬‬ ‫لە راستیدا ت��ورك‌و ئەوروپاییەكان لە‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )479‬دو شةممة ‪2014/8/11‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئاوارەکان شوێنی گەشتیاران دەگرنەوە‬

‫‪5‬‬

‫لە ماوەی ‪ ٢٤‬سەعاتدا زیاتر لە ‪ ٢٠‬هەزار ئاوارە رویان لە شاری سلێمانی کردوە‬ ‫رەمەزان���دا بەپێی ئام���ارەكان ‪ 18‬هەزار‬ ‫كەس س���ەردانی ش���اری س���لێمانییان‬ ‫ك���ردوە‪ ،‬ب���ەاڵم ئ���ەوان ناتوان���ن هەمو‬ ‫ئەوانە بەگەش���تیار هەژماربكەن‪ ،‬چونكە‬ ‫بارۆدۆخی ناوەڕاس���تی عی���راق ئاڵۆزەو‬ ‫بۆتەهۆی ئەوەی هاواڵتییەكانیان گەشت‬ ‫نەكەن‪ ،‬ئەوانەش لەرێگەی فڕۆكەخانەو‬ ‫بازگەكان���ەوە دێ���ن‪ ،‬رەنگ���ە هەمویان‬ ‫گەشتیار نەبن‌و ئاوارەشیان تیدابێت‪.‬‬ ‫مستەفا حەمە رەحیم‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫وەكو چاودێریان كردوە‪ ،‬هۆتێلەكانیش زۆر‬ ‫جموجۆڵیان پێوە دیار نەبوە‪ ،‬ئەمە وەكو‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫س���ااڵنە لەگەڵ نزیكبون���ەوەی بۆنەو‬ ‫جەژنەكاندا گەش���تیاران بۆ بەسەربردنی‬ ‫كاتێكی خۆش رو لەهەرێمی كوردس���تان‬ ‫دەك���ەن‪ ،‬ب���ەاڵم ئەمس���اڵ بەه���ۆی‬ ‫نائارامیەکان���ەوە بەهەزاران ئاوارە رویان‬ ‫لە شارەکانی هەرێمی کوردستان کردوە‪،‬‬ ‫لە بەرامب���ەردا جیاواز لەس���اڵەكانی تر‬ ‫بەه���ۆی خراپیی بارودۆخ���ی ناوچەكانی‬ ‫عی���راق هاوس���نور لەگ���ەڵ هەرێم���ی‬ ‫كوردس���تان‪ ،‬رێژەی هاتنی گەش���تیاران‬ ‫بۆ هەرێم بەرێژەیەكی بەرچاو دابەزیوە‪،‬‬ ‫كە سێ‌ لەسەر چواری گەشتیاران كەمی‬ ‫كردوە‪ .‬بەڕێوەبەری كاروباری گەشتیاری‬ ‫لەبەڕێوەبەرایەتی���ی گەش���توگوزاری‬ ‫س���لێمانی‪ ،‬ئاماژەب���ەوەدەكات‪ ،‬زۆربەی‬ ‫ئەوانەش���ی كە ل���ەم ماوەی���ەدا هاتون‪،‬‬ ‫هەموی���ان گەش���تیار نین‪ .‬پس���پۆڕێكی‬ ‫ئابوریش‪ ،‬دەڵێت "نەهاتنی گەش���تیاران‬ ‫كاریگەرییەك���ی خراپی لەس���ەر ئابوری‬ ‫هەرێمی كوردستان هەیە"‪.‬‬ ‫بەه���ۆی توندبونی ش���ەڕوپێکدادانی‬ ‫نێ���وان داعش و پێش���مەرگە‪ ،‬لە ناوچە‬ ‫داب���ڕاوەکان ه���ەزاران ئ���اوارە رویان لە‬ ‫ش���ارەکانی هەولێ���رو رانی���ەو دوکان و‬ ‫سلێمانی کردوە‪ ،‬کە بەپێی زانیارییەکان‬ ‫لە ماوەی ‪ ٢٤‬سەعاتدا زیاتر لە ‪ ٢٠‬هەزار‬ ‫ئاوارەی ش���ەنگال و مەخم���ور رویان لە‬ ‫شاری سلێمانی کردوە‪.‬‬

‫زۆربەیان ئاوارەن‌و بەگشتیار دانانرێن‪ ،‬بۆ‬ ‫پێداویس���تییەكی زۆر نەبێت‪ ،‬پارە خەرج‬ ‫ناكەن‪ ،‬هەندێكیش���یان بۆسەردانی خزم‌و‬ ‫كەسیان دێن‪.‬‬ ‫ئامادەباشی باش نەكرابو‬ ‫الیخۆشییەوە‪ ،‬پس���پۆڕێكی ئابوری‪،‬‬ ‫ئەوەیخس���تەڕو‪ ،‬خراپی���ی باردۆخ���ی‬ ‫ئێستای سنورەكانی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫وایكردوە رێژەی گەشتیاران كەمبێتەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش لەڕوی ئابوریی���ەوە كاریگەریی‬ ‫خراپی بۆ سەر هەرێم هەیە‪.‬‬

‫گەش���تیاران كاریگەری خراپی بۆ س���ەر‬ ‫ئاب���وری دەبێ���ت‪ ،‬چونك���ە خەڵك كە‬ ‫گەش���ت دەكەن‪ ،‬دەچن بۆ شوێنی ئارام‬ ‫كەئاسایشی تێدابێت‪ ،‬گەورەتریت زەرەر‬ ‫كە ل���ەم باردۆخەدا زیان���ی بەركەوتوە‪،‬‬ ‫كەرتی گەشتیاریە‪.‬‬ ‫د‪ .‬محەم���ەد رەئ���وف‪ ،‬رونیكردەوە‪،‬‬ ‫پێویس���تە لەڕێگ���ەی كەناڵەكان���ی‬ ‫راگەیاندنەوە ری���كالم بكەن‌و دەریبخەن‬ ‫كوردس���تان هێمن‌و ئارامەو ئاسایش���ی‬ ‫تێدایە‪ ،‬ش���وێنە گەشتیارییەكان نیشانی‬ ‫خەڵ���ك بدەن ك���ە چەن���دە قەرەباڵغەو‬

‫لەجەژنی رەمەزاندا سێ‌ لەسەر چواری گەشتیاران بۆ‬ ‫سلێمانی كەمیكردوە‬ ‫بەڕێوەبەری گەشتیاری سلێمانی‪:‬‬ ‫ئەوانەی هاتون‪ ،‬هەمویان گەشتیار نین‪ ،‬زۆربەیان ئاوارەن‬ ‫دەرەوەی هەرێم‪ ،‬وەكو ناوخۆییش بەپێی‬ ‫پێویس���ت نەبوە‪ ،‬بەهۆی ئەوەی خەڵك‬ ‫كەس���وكارو هاوس���ەرەكانیان لەجەنگن‪،‬‬ ‫ناتوانن سەردانی شوێنە گەشتیارییەكان‬ ‫بكەن‌و وەك هاوخەمییەك بۆ ئەوان ناچنە‬ ‫دەرەوە‪ ،‬ئەم���ەش كاریگەرییەكی زۆری‬ ‫هەبوە بۆ سەر ش���وێنە گەشتیارییەكان‬ ‫كە چۆڵیان پێوە دیاربێت‪.‬‬ ‫حەم���ە رەحیم‪ ،‬باس���ی لەوەش���كرد‪،‬‬ ‫ب���ەراورد بەجەژنەكان���ی راب���ردو هاتنی‬ ‫گەش���تیاران بۆ هەرێم سێ لەسەر چوار‬ ‫كەمیك���ردوە‪ ،‬ئەوانەش ك���ە دێنە ئێرە‪،‬‬

‫رێژەی گەشتیاران سێ‌ لەسەر چوار‬ ‫كەمیكردوە‬ ‫بەڕێوەب���ەری كاروباری گەش���تیاری‬ ‫لەبەڕێوەبەرایەتی���ی گەش���توگوزاری‬ ‫س���لێمانی‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬لەجەژنی‬

‫د‪ .‬محەمەد رەئوف‪ ،‬رونیش���یكردەوە‪،‬‬ ‫راس���تە توان���ا داراییەكان���ی هەرێ���م‬ ‫لەهەناردەكردن���ی ن���ەوت باش���ە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كەرتی گەش���توگوزارییش رۆڵی باش���ی‬ ‫بینیوە لەكۆكردن���ەوەی داهات‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەوانەی گەشت دەكەن‪ ،‬هۆتێل دەگرن‌و‬ ‫ئۆتۆمبێل بۆ گواس���تنەوە بەكاردەهێنن‪،‬‬ ‫ك���ە دەچنە ش���وێنێكی گەش���تیاریش‬ ‫كەلوپەل‌و یاری بەكاردەهێنن‪ ،‬ئەمانەش‬ ‫هەم���وی دەبێت���ە داهاتێكی ب���اش بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬كەم هاتنی‬

‫كەش���ەكە ئارام���ەو هیچ ش���تێك نییە‪،‬‬ ‫دەبێت حكومەت‌و كەناڵەكانی راگەیاندن‬ ‫هەماهەنگیان هەبێت‌و لەرێگەی نوسراوەو‬ ‫ئاگاداریان بكاتەوە كە كوردستان ئارامەو‬ ‫ئاڵۆزییەكە نەگەش���تۆتە كوردس���تان‪،‬‬ ‫تائەوانیش باڵویبكەنەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیش���ی "ئامادەباشی باش‬ ‫نەك���راوە لەپێ���ش ج���ەژن‪ ،‬تاخەڵكی‬ ‫دەرەوە لەئاسایش���ی كوردستان ئاگادار‬ ‫بكەن���ەوە‪ ،‬كە هیچ ش���تێك روینەداوە‪،‬‬ ‫تاگەش���تیاران نەترسن لەسەردانكردنیان‬ ‫بۆ كوردستان"‪.‬‬

‫قەیرانی دارایی "هەرزان بازاڕەكان" گەرم دەكات‬

‫ئەندامێكی مونتەدای ئابوری‪ :‬بازرگانەكان ئەو كەلوپەالنە بەبەالش لەكارگەكان وەردەگرن کە ماوەی بەسەرچونیان نزیكە‬ ‫سلێمانی‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫چەند س���اڵێكە لەهەرێمی كوردس���تان هەرزان‬ ‫بازاڕ دەكرێنەوە‪ ،‬كە نرخی كەلوپەلەكانیان بەراورد‬ ‫بەبازاڕ كەمێك هەرزانترە‪ ،‬لەئێستاشدا كە قەیرانی‬ ‫دارایی هەرێمی كوردس���تانی گرتۆتەوە‪ ،‬هاواڵتیان‬ ‫زیات���ر رو لەو هەرزان بازاڕان���ە دەكەن‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫زۆریش لە كوالێتی كەلوپەل‌و نرخەكانیشیان رازی‬ ‫نین‪ ،‬هاواڵتیی���ەك دەڵێت "بەهۆی قەیرانی دارایی‌و‬ ‫بێ موچەییەوە ش���ت لە هەرزان بازاڕەكان دەكڕم"‪.‬‬ ‫بەڕێوەبەری چاودێریی بازرگانیی سلێمانیش‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوەدەكات‪ ،‬بەردەوام چاودێریی هەرزان بازاڕەكان‬ ‫دەكەن‪.‬‬

‫پێویس���ت كەلوپەلی���ان نییە‪ ،‬یان ئ���ەوە نییە كە‬ ‫خۆیان بانگەش���ەی ب���ۆ دەكەن‪ ،‬بەاڵم بەگش���تی‬ ‫نرخیان هەرزانترەو قازانجی كڕیاری تێدایە‪.‬‬ ‫ش���ێنێ‌‪ ،‬وتیش���ی "كوالێت���ی كااڵكان كەمترەو‬ ‫ب���ۆ س���ەرفكردنی كااڵكانیان ئەم ج���ۆرە بازاڕانە‬ ‫دەكەن���ەوە‌و ن���اوی دەنێن هەرزان ب���ازاڕ‪ ،‬چونكە‬ ‫هەندێك هەرزان بازاڕ هەبون‪ ،‬دوای ساغكردنەوەی‬ ‫كااڵكانی���ان دایانخس���توە‪ ،‬كەواتە بۆ فرۆش���تنی‬ ‫كەلوپەلەكانیان كردویاننەتەوە"‪.‬‬ ‫سەرنجی كڕیار رادەكێشن‬ ‫ئەندامێك���ی مونت���ەدای ئابوریی كوردس���تان‪،‬‬ ‫ئام���اژەی بەوەكرد‪ ،‬هەندێك ل���ەو هەرزان بازاڕانە‪،‬‬ ‫بەه���ۆی قەیرانی دارای���ی‌و كەمبون���ەوەی داهاتی‬ ‫تاكەوە دەكرێنەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی كڕیار راكێشن بۆ الی‬ ‫خۆیان‌و كااڵكانیان سەرفبكرێت‪.‬‬ ‫محەم���ەد كەری���م‪ ،‬بە"چاودێر"یش���ی راگەیاند‪،‬‬ ‫ئەو ه���ەرزان بازاڕان���ە‪ ،‬نرخیان لە ب���ازاڕ كەمێك‬ ‫هەرزانت���رە‪ ،‬ئ���ەوەش كارێكی باش���ە‪ ،‬بەمەرجێك‬ ‫كااڵكانیان كاتی بەسەرچونیان نزیكنەبوبێتەوە‪ ،‬یان‬ ‫بەسەرنەچوبێت‪ ،‬بەهای خۆراكی تێدابێت‪ ،‬كوالێتی‬ ‫باش بێت"‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬دەش���ڵێت "لە ئەوروپاو واڵتانی دەرەوە‬

‫بازرگانەكانی ئێمەش بەخۆڕایی وەریدەگرن‌و تەنیا‬ ‫تێچونی هێنانەوەی دەوێت‌و لێرەش مەجبورن بەم‬ ‫شێوەیە بەخێرا بیفرۆشن"‪.‬‬ ‫خەڵك زۆر رویان تێ دەكات‬ ‫بەڕێوەبەری هەرزان بازاڕێك لەش���اری سلێمانی‪،‬‬ ‫ئام���اژە ب���ەوەدەكات‪ ،‬ماوەی چەن���د رۆژێكە ئەم‬ ‫هەرزان بازاڕەی���ان كردۆتەوە‪ ،‬ك���ە كڕیارێكی زۆر‬ ‫رویان تێدەكات‪ ،‬ئەویش هۆكاری سەرەكی ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە پێنچ ه���ەزار ریكالمیان لەشوێنەگش���تییەكاندا‬ ‫باڵوكردۆتەوە‪.‬‬ ‫موعی���د حس���ێن‪ ،‬دەڵێت "ئێس���تا چاالكی بازاڕ‬ ‫كەمەو بەهۆی قەیرانی دارای���ی‌و نەبونی موچەوە‪،‬‬ ‫ئەم شێوازە بازاڕەمان كردۆتەوە‌و نرخمان دابەزاندوە‬ ‫لەچ���او بازاڕ‪ ،‬چونكە خۆمان كااڵكانمان لە دەرەوە‬ ‫دەهێنین‌و تەنانەت لەڕوی كوالێتیشەوە باشن"‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬باسیلەوەكرد‪ ،‬ئەگەر توانامان هەبێت‌و‬ ‫قازانجی لێ بكەین‪ ،‬ئەوە بەردەوام دەبین‌و هەرزان‬ ‫بازاڕەكە داناخەین‪.‬‬

‫"بەهۆی كەمیی نرخەوە دەچینە هەرزان‬ ‫بازاڕەكان"‬ ‫ێ مەحم���ود‪ ،‬تەمەن���ی ‪ 36‬س���اڵەو‪ ،‬ژنی‬ ‫بەه��� ‌‬ ‫ماڵەوەی���ە‪ ،‬باس���یلەوەدەكرد‪ ،‬رۆژێ���ك كوڕەكەی‬ ‫ریكالمی هەرزان بازاڕێكی هێناوەتەوە‪ ،‬كە تایبەتە‬ ‫چاودێرییان لەسەرە‬ ‫بە پێداویستییەكانی ناو ماڵ‌و دوای ئەوە سەردانی‬ ‫بەڕێوەب���ەری چاودێری���ی بازرگانی���ی‬ ‫ئەو شوێنە بكات‪.‬‬ ‫سلێمانی‪،‬باس���یلەوەكرد‪ ،‬ئ���ەم ج���ۆرە بازاڕان���ە‬ ‫ئەو هاواڵتییە‪ ،‬خەریكی شت كڕین بو لەیەكێك لە‬ ‫بەردەوام نرخیان هەرزانترەو كوالێتی‬ ‫هەرزان بازاڕەكاندا‪ ،‬وتی "هەرچەند كەلوپەلەكانیان‪،‬‬ ‫كااڵكانیان بەپێی كەمی نرخەكەیان‬ ‫تا ئاس���تێك هەرزانە‪ ،‬بەاڵم ئەو نرخانەی لەس���ەر‬ ‫باش���ن‪ ،‬هەندێك لەو هەرزان بازاڕانە‬ ‫ریكالمەكە نوسرابو‪،‬زۆر هەرزانتربو لە بازاڕ‪ ،‬كەچی‬ ‫بۆ ماوەی چەند ساڵێكە بەردەوامن‌و‬ ‫ئێس���تا كە س���ەیری نرخەكان دەكەم‪ ،‬لەگەڵ ئەو‬ ‫هەندێكیش���یان ماوەیەك���ی ك���ەم‬ ‫ریكالم���ەی بۆمان هاتبو‪ ،‬ه���ەر پارچەیەك ‪ 500‬بۆ‬ ‫دەخایەنێت‪.‬‬ ‫هەزار دیناری زیاترە"‪.‬‬ ‫س���ۆران عەبدولغەفور‪ ،‬دەش���ڵێت‬ ‫عوم���ەر كەریم‪،‬تەمەن ‪ 38‬س���اڵەو فەرمانبەرە‪،‬‬ ‫"بەردەوام لیژنەكانمان س���ەردانیان‬ ‫دەڵێ���ت "خاوەن���ی ‪ 4‬منداڵم‪ ،‬ئێس���تاش قەیرانی‬ ‫دەك���ەن‪ ،‬ب���ە جیاوازییەكی كەمیش‬ ‫موچەیەو ماوەیەكە‪ ،‬جگە لە خواردن‪ ،‬ئەوەی گرنگ‬ ‫نەبێت‪ ،‬نایكڕم‪ ،‬ئێستاش بۆیە چومە هەرزان بازاڕ‪ ،‬كارگەو خاوەن گەنجینەكان كاتێك كەلوپەلەكانیان بێ���ت‪ ،‬هەمیش���ە نرخی���ان هەرزانت���رە لەب���ازاڕ‪،‬‬ ‫لە وادەی بەسەرچون نزیكدەبێتەوە‪ ،‬هەر بەخۆڕایی كوالێتیش���یان باش���ە‪ ،‬بەاڵم هەندێجار دەس���تمان‬ ‫چونكە نرخەكەی هەرزانترە"‪.‬‬ ‫ێ تاهیر‪،‬تەمەنی ‪ 28‬س���اڵەو‪ ،‬فەرمانبەرە‪ ،‬دەیدەن بە بازرگانەكان‪ ،‬چونكە دەبێت ئەو خاوەن گرتوە بەس���ەر ماددەی بەس���ەرچودا‪،‬جاری واش‬ ‫شێن ‌‬ ‫باس���یلەوەكرد‪ ،‬تائێس���تا چەندجارێك س���ەردانی كارگانە ئ���ەو مادانە بگەڕێننەوە‌و بیكەن بە مادەی هەبوە‪ ،‬خۆی���ان بە جیا دایانن���اوەو پێیان وتوین‬ ‫ه���ەرزان بازاڕەكان���ی كردوە‪ ،‬هەندێ���ك جار وەك خ���او‪ ،‬ئ���ەوەش تێچونێكی زیات���ری دەوێت‪ ،‬بۆیە ئەمانە بەسەرچون"‪.‬‬

‫چاودێریی بازرگانی‪:‬‬ ‫بەردەوام چاودێریی هەرزان‬ ‫بازاڕەكان دەكەین‬

‫ذمارة (‪ )479‬دو شةممة ‪2014/8/11‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫شكۆی پێشمەرگە‬

‫د‪ .‬دڵشاد عومەر‬ ‫ه��ێ��ن��دەی ئ����ەوەی پسپۆڕییەكەم‬ ‫سیاسییە‪ ،‬سەربازی نییە! بەاڵم هەندێك‬ ‫ش��ت ه��ەی��ە ك��ە م���رۆڤ ل��ەم روداو و‬ ‫گۆڕانكارییە نوێیانەی ئەم چەند رۆژەی‬ ‫راب���ردو روی��ان��دا‪ ،‬ب��ەت��ەواوەت��ی هەست‬ ‫بەكەموكورت‌و كێشەو هەڵەكانی بكات‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەشەنگال‌و مەخمور سەعدییەو‬ ‫جەلەالو سنوری ئاگرینی نێوان هەرێمی‬ ‫كوردستان‌و چەكدارانی (داعش)‪.‬‬ ‫كەموكوڕییە س��ەرب��ازی‌و ئیعالمی‌و‬ ‫هەواڵگری‌و تاكتیكییەكانی جەنگ‌و تفاق‌و‬ ‫پێداویستییەكانی پێشمەرگە بۆ جەنگ‪،‬‬ ‫لەم چەند خااڵنەدا دەخەمە بەرچاو‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬لەسەر وەزارەت��ی پێشمەرگە‬ ‫پێویستە ك��ە ب��ەه��ەم��و ش��ێ��وەی��ەك‬ ‫بەكارهێنانی مۆبایلی زیرەك‌و كامێرادار‬ ‫لەسەر پێشمەرگەو شەڕەڤانانی قەدەغە‬ ‫بكات‪ ،‬چونكە كێشەی ه��ەرە گ��ەورەی‬ ‫پێشمەرگە ئەوەیە كە رەنگە هەندێكیان‬ ‫ل��ەس��ەروب��ەن��دی ه��ێ��رش‌و دی��اری��ك��ردن‌و‬ ‫ناسینەوەی شوێن‌و شوێنپێهەڵگرتن‌و‬ ‫گواستنەوەی زانیارییەكان‪ ..‬كۆمەكی‬ ‫گ��ەورە بكەن بەالیەنی ب��ەرەی دوژمن‪،‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدا دەبینیین‌و بینرا كە‬ ‫راستەوخۆ پاش گرتنی ئەو گرتەو وێنەو‬ ‫هەوااڵنە‪ ،‬لەتۆڕە كۆمەاڵیەتییەكاندا وەك‬ ‫بروسكە باڵو دەبێتەوە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬وەزارەت�������ی پ��ێ��ش��م��ەرگ��ە‬ ‫پێویستە لەسەری تەنهاو تەنها یەك‬ ‫وتەبێژو رون��ك��ەرەوە لەمیانەی شەڕو‬ ‫گۆڕانكارییەكاندا بۆ راگەیاندن‌و میدیاكان‬ ‫بگوازێتەوە‪ ،‬كە زۆر گرنگە كەسێكی‬ ‫پ��س��پ��ۆڕ‌و ش����ارەزای زان��س��ت‌و پالنی‬ ‫سەربازی بێت‌و بزانێت ئەوەی كە دەیڵێت‬ ‫نەبێتە پێخۆری میدیا دژەكان‌و ئەوەشی‬ ‫كە رونی دەكاتەوەو رایدەگەیەنێت پالن‌و‬ ‫ستراتیژی سەربازی هێزی پێشمەرگە‬ ‫نەخاتە مەترسییەوە‪.‬‬ ‫سێهەم‪ :‬هێزی پێشمەرگە لەروی پالنی‬ ‫جەنگی‌و سەربازی‌و توانای جەستەیی‌و‬ ‫مەبدەئی‌و بەكارهێنانەوە‪ ،‬دەركەوت كە‬ ‫كێشەی هەیە‪ ،‬كە دەكرێت وەزارەت��ی‬ ‫م��ەع��ن�ی‌و الی��ەن��ی ب��ەرپ��رس بەشێوە‬ ‫زانستییەكەی چ��ارەس��ەری ئەو گرفتە‬ ‫بكەن‪ ،‬بەچەشنێك كە سود لەئەزمون‌و‬ ‫راه��ێ��ن��ان‌و ب��ەك��اره��ێ��ن��ان‌و خوێندن‌و‬ ‫روبەروبونەوەو پالن ‪ B‬و ‪ C‬و ‪ D‬ئەزمون‬ ‫بكەن‪ ،‬بێجگە ل��ەوەش پێشمەرگەكان‬ ‫لەسەر بنەمای ئامادەیی روبەڕوبونەوەو‬ ‫جۆرەها جەنگی (بەكۆمەڵ‪ -‬جماعی)‪،‬‬

‫گ��روپ��ی ب��چ��وك‪ ،‬ت��اك‪،‬‬ ‫دوان��ی‪ ،‬پارتیزانی‪ ،‬بكەن‬ ‫كە لەدونیای هاوچەرخی‬ ‫س�����ەرب�����ازی�����دا ك����اری‬ ‫پ��ێ��دەك��رێ��ت‪ .‬ه��اوش��ان��ی‬ ‫ئەوەش لەروی دەرونییەوە‬ ‫پێشمەرگە بەهێز بكرێت‌و‬ ‫ئ��ەم مەسەلەیەش وەك‬ ‫كۆرسی خوێندن‌و خول‌و‬ ‫راهێنانی ورد ئەزمون‌و‬ ‫پراكتیزە بكرێت‪.‬‬ ‫چ���������وارەم‪ :‬ئ�����ەوەی‬ ‫ت���ا ئ��ێ��س��ت��ا وەزارەت������ی‬ ‫نەیتوانیوە‬ ‫پێشمەرگە‬ ‫بیكات‪ ،‬مانۆڕی سەربازیی‬ ‫پ���ی���ادەو ك��ەت��ی��ب��ەك��ان��ی‬ ‫ت��ۆپ��ه��اوێ��ژی‌و ه����اوەن‌و‬ ‫ت��ان�ك‌و زرێ���پ���ۆش‌و‪ ...‬تا‬ ‫ب��ەك��ار ب��ردن��ی چ��ەك��ی م��ام��ن��اوەن��دو‬ ‫سوك‪ ،‬كە ئەمەش دوای ئامادەسازی‌و‬ ‫راهێنانی تەواوەتی ئەنجامدەدرێت كە‬ ‫ب��ەداخ��ەوە ئەنجامنەدراوەو نەكراوە‪،‬‬ ‫كە ئەم پرۆسەیە‪ ،‬یاخود ئەم نواندنە‪،‬‬ ‫بێجگە لەوەی كەسە پسپۆڕو راهێنەرە‬ ‫س��ەرب��ازی‌و ب��ەئ��ەزم��ون��ەك��ان دەخ��ات��ە‬ ‫ب��اری سەرنجوەرگرتن‌و تێبینكردن‌و‬ ‫چارەسەركردنی كێشەو پڕكردنەوەی‬ ‫كەلێن‌و كەموكوڕییەكانی تایبەت بە‬ ‫هێزی سەربازی پێشمەرگە‪ ،‬ورەیەكی‬ ‫دەرون�����ی‌و پاڵپشتییەكی بەهێزی‬ ‫مەعنەویی پێشمەرگەش دەب��ێ��ت بۆ‬ ‫ئامادەكارییەكانی جەنگ‌و روبەڕوبونەوەی‬ ‫مەترسییەكان‪.‬‬ ‫پ��ێ��ن��ج��ەم‪ :‬ح��ك��وم��ەت��ی ه��ەرێ��م��ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و س��ەرۆك��ای��ەت��ی ه��ەرێ �م‌و‬ ‫وەزارەت��ی پێشمەرگە‪ ،‬تێبینی كرا كە‬ ‫زۆر بە پەلە پەل گرنگی‌و زەرورەت��ی‬ ‫چەك كڕین‌و ئەم مەسەلەیەی خستە بەر‬ ‫باس‌و خواس‪ ،‬كە دەبوایە ستراتیژێكی‬ ‫سەربازی وردو زانستییانە رۆژگارێكی‬ ‫زۆر زو و پێش ئەم رۆژانەی ئێستا ئەو‬ ‫مەسەلەیەی یەكال كردبایەتەوەو بەرێگەی‬ ‫مەشروع بێت یان رێگەی تر!‬ ‫بینراو بیسترا كە دەیان پێشمەرگە‬ ‫هەبون لەسەر حسابی گیرفانی خۆیان‌و‬ ‫لەبازاڕی رەشدا چەند فیشكەێكیان كڕیوە!‬ ‫یان پێشمەرگە هەبوە ئەوەندەی فیشەك‬ ‫لەمەخزەنەكەیدا هەبوە كە لەژمارەكانی‬ ‫پ��ەن��ج��ەی دەس���ت ت��ێ��پ��ەڕی ن��ەك��ردوە!‬ ‫لەكاتێكدا بەپێی یاسای سەربازی واڵتێكی‬ ‫وەك روسیا‪ ،‬هیچ جەنگاوەرێك نابێت لە‬ ‫‪ 128‬فیشەكی كەمتر پێبێت لەجەنگی‬ ‫ئاسایی بەرگریداو لەجەنگی هێرش‌و‬ ‫یەكالكەرەوەیشدا نابێت لە ‪ 200‬فیشەك‬ ‫كەمتری پێبێت بۆ چەكی ئاسایی سوك‪،‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫لێدان لەتیۆر‪،‬‬ ‫بەرلەتیرۆر‬ ‫هاوڕێ توانا مێرگەس���ەری‬

‫جگە لەكەل‌وپەلی ناو كۆڵەپشتەكەی كە‬ ‫ئاو و خۆراك‌و پۆشاك‌و تفاقی هەفتەیەك‬ ‫نابێت كەمتر بێت‪.‬‬ ‫بەڵێنی ئەو كۆمەك‌و پشتیوانییەی‬ ‫ئەمەریكاش (ب��ەوەی كە ئیدی چەك‌و‬ ‫تەقەمەنی‌و پشتیوانی س��ەرب��ازی بۆ‬ ‫پێشمەرگە دەن��ێ��رێ��ت) دەش��ێ��ت بۆ‬ ‫كاری لەمەودوای وەزارەت��ی پێشمەرگە‬ ‫پەیوەست بەم مەسەلەیەوە چاالكترو‬ ‫پراكتیزەتر بكات‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬كەلێنی ئەو جیاوازییە زۆرەی‬ ‫لەنێوان هێزو بەشە سەربازییەكانی‬ ‫پێشمەرگەدا هەیە‪ ،‬لەالیەك ئەوپەڕی‬ ‫ت��راژی��دی��ای��ەو لەالیەكیش ئ��ەو پ��ەڕی‬ ‫كۆمیدیا! لەهیچ شوێنێكی دون��ی��ادا‬ ‫روینەداوە لەچوارچێوەی یەك وەزارەتدا‬ ‫هێزی بەشەكی‌و دابڕاو كەلێنی گەورەی‬ ‫ئاگایی‌و زان��ی��اری‌و غیابی گۆڕینەوەی‬ ‫داتا سەربازییەكان لەنێواندا روب��دات‪،‬‬ ‫بەچەشنێك ئەم كارەساتە لەنێو وەزارەتی‬ ‫پێشمەرگەدا بونی هەیە‪ ،‬كت‌ومت وەك‬ ‫ئەوە وایە وەك پێشو دو ئیدارە بێت‪،‬‬ ‫بەچەشنێك كە پالنێكی وردو ئاشكراو‬ ‫رون‌و هەستپێكراو ك��ە پێشوەخت‬ ‫دارێژرابێت‌و وەك ستراتیژێكی سەربازی‬ ‫پالنی یەك لەدوایەكی بۆ دانرابێت كاری‬ ‫لەسەر نەكراوە‪.‬‬ ‫تەنها روداوی پاشەكشێكەی پێشمەرگە‬ ‫لە شنگال بەنمونە وەربگرین دەتوانین‬ ‫ئەم بابەتە بەرونی بخوێنیتەوەو شیكاری‬ ‫زیاتری لەسەر ئەنجامبدەیت‪.‬‬ ‫ح�����ەوت�����ەم‪ :‬پ���ەراوێ���زخ���س���ت���ن‌و‬ ‫ئافەرۆزكردنێكی گەورە هەیە لەهەمبەر‬ ‫هێزی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستاندا‬ ‫كراوە‪ ،‬دەیان وێنەو ڤیدیۆ دەبینیین كە‬ ‫پێشمەرگە لەسەنگەردا بە تفاقی (نا‬ ‫سەربازی)‪ ،‬واتە خۆراك‌و ئاو و پۆشاك‌و‬

‫جێگیربونی كتوپڕ (كابیناتی سەیاری‬ ‫گوللە نەبڕ)‪ ،‬نوقسانییەكی گ��ەورەی‬ ‫تیا بەدی دەكرێت‪ .‬دەیان وێنەو ڤیدیۆ‬ ‫لەبەر دەستدا هەن كە پێشمەرگە نان‌و‬ ‫تەماتە‪ ،‬یان نانە وشكەو چای قۆری سەر‬ ‫ئاگری دارو ‪ ...‬تادوایی كاتەكانی لەنێو‬ ‫مەتەرێزو سەنگەرەكاندا دەبژێرێت‪.‬‬ ‫هەمو ئ��ەم ب��اس‌و خ��واس‌و رەخنەو‬ ‫گلەییانە‪ ،‬بێجگە لەدڵسۆزی‌و هەڵقرچان‬ ‫بۆ دیفاع كاری شەرف‌و ناموس‌و ئاو و‬ ‫خاكی كوردستان (كە پێشمەرگەیە)‪،‬‬ ‫هیچی دیكە نین‌و ئەگەر بڕیار بێت‬ ‫موقەدەسترین وش���ەو چ��ەم��ك دوای‬ ‫(كوردستان) چی بێت؟ ئەوا بەدڵنیاییەوە‬ ‫(پێشمەرگە)یە‪ ،‬بۆیە ناكرێت چیتر‬ ‫شكۆی پێشمەرگە بەم بارودۆخ‌و كەلێن‌و‬ ‫نوقسانی‌و كەموكورتییەی ئێستاوە‬ ‫بشكێنرێت‪ ،‬ئەمەی ئێستا بەدڵنیاییەوە‬ ‫شكانی شكۆی پێشمەرگەیەو حكومەتی‬ ‫هەرێم‌و وەزارەتی پێشمەرگە بەرپرسیاری‬ ‫تەواوی ئەو مەسەالنەن كە باس كران‪.‬‬ ‫ل����ەدوا دێ����ڕی ئ���ەم ن��وس��ی��ن��ەم��دا‪،‬‬ ‫رستەیەكی روس��ی دێنمەوە ی��اد كە‬ ‫لەیاداشتی كاپتنێكی سەربازیدا نوسراوە‬ ‫كە لەزمانی جەنگاوەرێكییەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫(خۆم‌و چەك‌و كۆڵە پشتەكەم‪ ..‬دەكوژم‬ ‫‪ ..‬دەك��وژم‪ ..‬دەك��وژم‪ ..‬ئینجا رەنگە‬ ‫بكوژرێم!) مەبەست لەوەیە كە خۆی تێر‬ ‫(ل��ەروی نەفسی‌و جەستەیی‌و ئیرادەو‬ ‫چوستی‌و زی��رەك��ی��ی��ەوە)‪ ،‬تفەنگ تێر‬ ‫(لەروی فیشەك‌و تفاقی چەكەكەیەوە)‪،‬‬ ‫كۆڵەپشت تێر (ل���ەروی ه��ەم��و ئەو‬ ‫پێداویستییانە لە خ��ۆراك‌و خ��واردن‌و‬ ‫خواردنەو پۆشاك‌و جێگەی سەفەرییەوە‬ ‫كە لەهەفتەیەك كەمتر نەبێت)‪ ،‬بەمەش‬ ‫هیچ پاساوێكی نییە ك��ە نەكوژێت‌و‬ ‫نەكوژێت‌و نەكوژێت‪ ،‬ئەگەر نەكوژرێت!‬

‫ئەم���ڕۆ جیه���ان س���ەرقاڵە بە(بەرگرت���ن بەهەڕەش���ەكانی تی���رۆر)‪ ،‬نەك‬ ‫(هەڵكێش���انی ریشەكانی تیرۆر!) ئەم روانگە جیهانیە دەتوانێت بەزەبری هێزو‬ ‫چارەی ئەمنی بۆ س���اتێك لەش���ونێك ئاگری تیرۆر خامۆشكات‪ ،‬بەاڵم كاتێكی‬ ‫تر‌و لەش���ونێكی تر چاالكانە تر لەپێش���و گڕی ئاگری تیرۆر دەبینین‪.‬‬ ‫بەرل���ەوەی قاعی���دە‌و داع���ش‌و نوس���ڕە‌و س���ەرجەمی گروپ���ە تەكفیری‌و‬ ‫فەندەمێنتالیس���تەكان دەركەوتەیەك���ی سیاس���ی‌و جواڵن���ەوەی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫هێزگەلی قیتالی بن‪ ،‬دنیابینی‌و فەلس���ەفە‌و ئایدۆلۆژیایەكی تەمام عەیارن‪.‬‬ ‫داع���ش كوڕی بەوەفای ئەو دەقە زیندوانەیە كە ناتوانێت دونیا لەدەرەوەی‬ ‫خۆی پۆلێن بەندی رەش‌و س���پی‪ ،‬كافر‌و ئیمان دار‪ ،‬شەیتان‌و فریشتە‪ ،‬بكات‌و‬ ‫ببینێ���ت‪ ،‬هەر بۆیە بەرلەوەی تیرۆر (فیعل) بێت تیرۆر (فیكر)ە‪ ،‬ئەمە دەبێت‬ ‫وەك بەڵگە نەویس���تێك مامەڵە بكرێ‌‪ ،‬هەر هەڵسەنگاندنێك لەهەنبەر دیاردەی‬ ‫تیرۆر هیچ رونكارییەك نادات بەدەس���تەوە‪ ،‬مەگەر بەالڕێدا بردن نەبێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫زەرورە كەش���فی (تیۆر) وەك س���ەرچاوەی (تیرۆر) س���ەرئاو بخرێ‌‪ ،‬ئەگینا‬ ‫دەبێت هەردیلی دەس���تی ئەو خوێندنەوە س���ەتحییانە بین كە ئەو شرۆڤەكاری‬ ‫سیاس���ی‌و ئەم دەزگای س���یخوڕی‪ ،‬یان ئەو نەشاتی سەربازی‌و ئەم موحەلیلی‬ ‫جەنگ���یبۆم���انبەی���اندەكات‪.‬‬ ‫تاك���و ئێس���تا روانگەی جیهان���ی بۆ تی���رۆر تەماوییە یان باش���ترە بڵێن‬ ‫تەم���اوی كراوە! ئەمەریكاو رۆژئ���اوا مامەڵەیەكی پراگماتیس���تی‌و نائەخالقی‌و‬ ‫دیماگۆجییان���ە لەگەاڵ دیاردەیەكی وەك تیرۆر دەكات‪ ،‬ئەگەرچی لەروكەش���دا‬ ‫دژە‪ ،‬ب���ەاڵم هەمومان دەزانین پێگرتنی قاعیدە‌و پێگەیاندنی بن الدن‌و‪ ..‬تەواو‬ ‫ئاكتێك���ی ئەمەریك���ی بو لەدژی هەیمن���ەی كۆمۆنیزم‌و دەرپەڕاندنی س���وپای‬ ‫س���وری سۆڤیەتی لەئەفغانس���تان‪ ،‬بەخوێن‌و گیانی جیهادیس���تە عەرەبەكان‪،‬‬ ‫لەس���ەروەختی دامەزاندنی ئیخوان موس���لمین لە‪ 1928‬وەك دایك‌و داینەمۆی‬ ‫گروپە دواییەكانی تری ئیس�ل�امی سیاس���ی‪.‬‬ ‫ك���ردەی تیرۆری گروپ���ە توندەڕوەكان پش���ت ئەس���تورە بەمەنهەجیەت‌و‬ ‫دنیای���ەك دەق‌و (ئەحكام���ی ش���ەرعی)‪ ،‬بۆ ئ���ەوەی رەوایەتی خوێنڕش���تن‌و‬ ‫فرمێسك‌و س���ەربڕین‌و لەت‌وپەتكردنی مرۆڤ شەرمهێن‌و وەحشیەتگەری‪ ،‬بێتە‬ ‫ئەوپەڕی شەهامەت‌و ش���ەهادەتی ئیمانخوازی‪ ،‬ئیشكالییەتی بەرەنگاربونەوەی‬ ‫تیرۆر‌و تەماش���اكردنی وەك هاوكێشەی بزمار‌و چەكوش‪ ،‬گێالندنێكی ترسناكە‪،‬‬ ‫ئێمە‌و منداڵە وەس���ەرپێی‌و تازە زمان گرتوەكانیش ‪،‬بەغدادی‌و زەواهیری‌و بن‬ ‫الدن‌و زەرق���اوی‌و جۆالنی‌و‪ ..‬دەیان ناوی تری ئەكتەرە كاریگەرەكانی كێڵگەی‬ ‫تیرۆر دەناس���ین‪ ،‬رۆژانە چیرۆكی ژیان‌و ئاستی خوێندن‌و پێگەی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئابوریان دەبیس���تین‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لەپش���تی دروس���تكردنی ئەوانەوەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫فیكر‌و فەلس���ەفە‌و ئایدۆلۆژیایەی ئەوانن كەمترین زانیاریە پێمان دەگات‪.‬‬ ‫هەمومان دەزانین داعش‌و خەالفەتی راگەیانراوی ئیسالمی‪ ،‬لەیەك چركەدا‌و‬ ‫بەی���ەك ئەندازە دژی منارەی مزگەوت‌و س���ەڵیبی كەنیس���ە‌و قوبەی خاس���ە!‬ ‫دەزانین ئ���ەوان چەن���دە دژی زیندوەكانن‪ ،‬بەو ئەن���دازەش دژی مردوەكانن‪،‬‬ ‫چەندە دژی ش���ەڕكەرانن‪ ،‬ئەوەندە‌و زیاتریش دژی الشەڕەكانن! بەاڵم كەسمان‬ ‫پرس���یاری ئەوەمان الدروس���ت نابێت كە ئەمانە لەكام دین‌و دەقەوە رەوایەتی‬ ‫ئ���ەم بەربەریەت���ە‌وەردەگرن؟! راس���تیەكی ئاوڕلێنەداروەیە ك���ە هیچ كاتێك‬ ‫‌وەك���و ئێس���تا توندڕەویی دینی نەبۆتە كێش���ەیەكی جیهانی‪ ،‬كە ئەمەش���یان‬ ‫دەاللەت لەمامەڵەكردنێكی نادروس���تی كۆمەڵ���ی نێودەوڵەتی دەكات‪ ،‬دەرهەق‬ ‫بەروبەڕوبون���ەوەی تی���رۆر وەك گەورەترین هەڕەش���ەی جیهان���ی‪ ،‬لەكورترین‬ ‫دەربڕینیش���دا تیرۆر كۆتایی نایات‪ ،‬تاكو لەتێور نەدرێت‪ ..‬ئەمەشیان ئەركێكی‬ ‫رۆشنگەری‌و تەواو مەدەنی‌و عەقاڵنییە‪ ،‬نەك عەسكەری‌و چارەس���ەری ئەمنی‪.‬‬

‫هەستیاری دۆخی هەرێم‌و چەند سەرنجێك‬ ‫هاودین مەحمود‬ ‫لەم كاتە هەستیارەدا‪ ،‬كە سنورەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان لەژێر مەترسی هێرشی‬ ‫چ��ەك��دارن��ی داع���ش‪-‬دای���ە‌و پێشمەرگە‬ ‫ق��ارەم��ان��ەك��ان ب����ەورەی پۆاڵیینەوە‬ ‫ل��ەب��ەرەك��ان��ی ج��ەن��گ��ەوە پ��ارێ��زگ��اری‬ ‫لەخاكی كوردستان‌و شەرەف‌و ناموسی‬ ‫هەمومان دەكەن‪ ،‬هەمو چاوەكان رویان‬ ‫لەكۆنترۆڵكردنەوەی شەنگال‌و زومار‌و‬ ‫هەمو ئەو ناوچانەن‪ ،‬كە لەچەند رۆژی‬ ‫راب����ردودا كەوتنە چنگی چەكدارانی‬ ‫داعشەوە‪ ،‬هەر چەندە ئەو پاشەكشێیەی‬ ‫هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانەدا‪ ،‬قسەی‬ ‫زۆر هەڵدەگرێ‌و بابەتێكە بۆ نوسینی‬ ‫دەیان وتار‌و لێكۆڵینەوە بەدواداچونی‬ ‫رۆژن��ام��ەوان��ی دەس���ت دەدات‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫گرنگترینیان ئەوەیە كە سود لەو هەڵە‬ ‫كوشندانە وەربگیرێت‌و رشتنی خوێنی‬ ‫هاونیشتیمانیان‌و ئاوارەبونی سەدان‬

‫هەزار هاواڵتی یەزیدی‌و فراندنی دەیان‬ ‫ژن‌و كچ لەالیەن تیرۆریستانەوە‪ ،‬وەك‬ ‫ئ��ەوەی بڕیاریش دراوە سەرۆكی هێزە‬ ‫چەكدارەكانی هەرێم لێپرسینەوە لەگەڵ‬ ‫ئەو فەرماندانەدا بكات كە ئەو بارودۆخە‬ ‫نالەبارەیان خوڵقاند‪ ،‬كە ناوی پیرۆزی‬ ‫پێشمەرگە‌و هەیبەتی پێشمەرگەیان‬ ‫لەرزاند‪.‬‬ ‫لەداگیركردنی شەنگالدا خاڵێكی زۆر‬ ‫جەوهەری هەیە كە دەبێت هەمومان‬ ‫هەڵوەستەی لەسەر بكەین ئەوەیش‬ ‫یارمەتیدانی بەشێك لەعەرەبەكانی‬ ‫ئ��ەو ناوچەیە بۆ چ��ەك��داران��ی داع��ش‪،‬‬ ‫كە لەو وێنانەی لەسایت‌و كەناڵەكانی‬ ‫راگەیاندنەوە باڵوكرایەوە بینیمان كە‬ ‫چۆن گەنجەكانیان پێشوازی لەقافڵەی‬ ‫س��ەی��ارەی داع��ش دەك���ەن‌و دەربڕینی‬ ‫پشتیوانی بۆ چەكدارە دەمامكدارەكانی‬ ‫داعش بەرونی دەردەكەوێت‪ ،‬جا ئەگەر‬ ‫لەترسی گیانی خۆیان بوبێت یان بڕوای‬ ‫تەواویان بەو پشتگیرییە هەبوبێت!‬ ‫ئ���ەوەی زۆر گرنگە ك��ە پێویستە‬ ‫سەركردایەتی سیاسی كورد‌و حكومەتی‬ ‫هەرێم‌و سەرجەم الیەنە پەیوەندیدارەكان‬ ‫ئەنجامیبدەن‪ ،‬چاوخشانەوەیەكە بەو رێژە‬

‫بێشومارەی هاواڵتیانی‬ ‫عەرەب لەناوەندەكانی‬ ‫ش��ار ‌وەك هەولێری‬ ‫پایتەخت‌و سلێمانی‌و‬ ‫دهۆك‌و سەرجەم شارو‬ ‫ش��ارۆچ��ك��ەك��ان��ی��ت��ر‪..‬‬ ‫ن���������ەك ل�����ەس�����ەر‬ ‫ب��ن��ەم��ای راسیستی‪،‬‬ ‫ب���ەڵ���ك���و ل���ەس���ەر‬ ‫بنەمانی ئ��ی��دارەدان��ی‬ ‫ب��اش��ت��رو ئەمینترو‬ ‫ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ك��ردن��ی��ان‪،‬‬ ‫ك����ە ب���ەش���ێ���وەی���ەك‬ ‫لەشێوەكان مەرامی‬ ‫ت���رس���ن���اك���ی���ان ل��ێ‬ ‫چ�����اوەڕێ ن��ەك��رێ �ت‌و‬ ‫نەخوێنرێتەوە‪.‬‬ ‫الی ه����ەم����وان‬ ‫ئاشكرایە كە كۆاڵنێك‬ ‫شك نابەی ژمارەیەك خانوی عەرەبی‬ ‫تێدا نەبێت‪ ،‬كە بەچەند خێزانێكەوە تێدا‬ ‫دەژین‪ ،‬ئایا ئەمانە تەنها هاواڵتی ئاساین‌و‬ ‫لەبەر تێكچون باری ئەمنی هاتونەتە‬ ‫هەرێم‪ ،‬یان بەبەرنامە‌و ئامانجی ترەوە‬ ‫نێردراون‪ ،‬خوازیارین یەكەمیان بێت‪،‬‬

‫چونكە لەئەگەری دوەم��دا گەورەترین‬ ‫مەترسیمان دەكەوێتە سەر‪ .‬خوانەكردان!‬ ‫لەگەڵ هەر تێكچونی رەوشێك‪ ،‬ئەمانە‬ ‫دەبنە هێزێك لەناوخۆ بۆ پاڵپشتیكردنی‬ ‫ئ��ەو هێرشەی كە ل���ەدەرەوەی هەرێم‬ ‫داڕێژراوە‪.‬‬ ‫ئەگەر تەنها ل��ەب��ەرئ��ەوەی بەكورد‬

‫بوترێت مرۆڤدۆست‌و میوان بگرێتەخۆ‪،‬‬ ‫دەبێ‌ چ ئەمەكادارییەك بێت رۆڵەكانی‬ ‫خۆمان لەسەنگەرەكانی پێشەوە كە‬ ‫پ��ارێ��زەری خ��اك‌و نیشتیمانن شەهید‌و‬ ‫بریندار ببن‌و ئەم لێشاوە لەدۆخێكی‬ ‫ئەمنی سەقامگیردا راببوێرن! پێویستە‬ ‫ئەو عەرەبانە لەكامپێكدا كۆبكرێنەوە‌و‬

‫ئەو قەرەباڵغی‌و جەنجاڵییەی لەبازاڕ‌و‬ ‫ماركێت‌و فەرمانگە‪ ...‬دروستیانكردوە‬ ‫نەهێڵدرێت‪ ،‬چارەیەك بۆ ئەم قەیرانەی‬ ‫لەقەیراناوەدا دروستبوە بكرێت‪ .‬هەروەها‬ ‫چاوخشانەوەیەك بەو سەركردە عەرەبە‬ ‫سوننییانەی كە لەهەولێر نیشتەجێن‌و‬ ‫لەكەناڵەكانی راگەیاندنەوە میوانداری‬ ‫دەك���رێ���ن‌و پ��ەی��ام��ێ��ك ب�ڵاودەك��ەن��ەوە‬ ‫ك��ە پشتگیری ل��ەچ��ەك��داران��ی داع �ش‌و‬ ‫داگیركردنی موسڵ دەكەنەوە‪.‬‬ ‫الی هەموان ئاشكرایە كە هێزەكانی‬ ‫یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە)‪،‬‬ ‫شانبەشانی هێزەكانی پێشمەرگە رۆڵێكی‬ ‫ب��ەرچ��اوی��ان هەبوە لەپارێزگاریكردن‬ ‫لەخاكی كوردان‌و دەربازكردنی هاواڵتیانی‬ ‫شەنگال كە ئەوەیش هیچ منەتێك نیە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەركێكی نیشتیمانی‌و نەتەوەییە‪،‬‬ ‫دەبێ‌ زۆر لەوە ئاگاداربن كە ئەو هێزەی‬ ‫رەوان���ەی ب��اش��وری ك��وردس��ت��ان ك��راوە‬ ‫كاریگەری لەسەر هێزەكانی خۆیان‬ ‫نەبێت لەكۆبانێ‌‌و ق��ەن��دی��ل‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە هەر پیالن‌و‬ ‫رێكەوتنێك لەدژی نەتەوەی كورد لەهەر‬ ‫چوار پارچەكەی كوردستان بكرێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫بەرامبەر هەمومان كراوە‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )479‬دو شةممة ‪2014/8/11‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئەحمەد داودئۆغلو‪:‬‬ ‫داعش تیرۆریستی رادیكاڵە‬

‫هاوسەرۆكی كەجەكە‪:‬‬ ‫روبەڕوی هێرشەكان دەبینەوە‬

‫ئەحمەد داودئۆغلو وەزیری دەرەوەی توركیا لەدیدارێكی‬ ‫لەكەناڵی ئێن تی ڤی دەڵێت « داعش رێكخراوێكی‬ ‫تیرۆریستی رادیكاڵییە‪ ،‬عەرەب و تورك و كوردی تیا‬ ‫هەیە‌و مەترسییەكی گەورەی بۆ گشت پێكهاتەكانی‬ ‫ناوچەكە هەیە‪ ،‬ئێمە وەك توركیا ئامادەكاریمان بۆ‬ ‫بەرگریكردنمان كردووە كامپی هاریكاری مرۆیشمان بۆ‬ ‫پەنابەرانی هەرێمی كوردستان كردۆتەوە»‪.‬‬

‫جەمیل بایك هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن‬ ‫كوردستان رایگەیاند‪ :‬ئامانج لە هێرشەكانی‬ ‫داع��ش بۆ شنگال گەمارۆدانی شۆڕشی‬ ‫رۆژئ��اواو دواتریش باشوری كوردستانە‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت گشت الیەنە كوردییەكان‬ ‫لەگەڵ هێزەكانمان بەتوندترین شێوە‬ ‫روبەڕوی پالنەكانی داگیركەران ببینەوە‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫ساڵح موسلیم‪:‬‬ ‫دەبێت كۆنسەی سەربازی پێكبهێنرێت‬ ‫ساڵح موسلیم هاوسەرۆكی پارتی یەكێتی دیموكرات‬ ‫رایگەیاند‪ :‬لەهەمبەر هێرشەكانی داعش دەبێت‬ ‫یەكێتی‌و پارتی‌و لەگەڵ ئێمەدا رێكبكەون بۆئەوەی‬ ‫كۆنسەی هاوبەشی سەربازی بۆ روبەڕوبونەوەی‬ ‫تیرۆریستان پێكبهێنین‌و ئیتر كاتمان نییە چاوەڕێی‬ ‫هاوكاری واڵتانی دەوروبەر بكەین‪ ،‬بەڵكو دەبێت‬ ‫گشت ئیمكاناتی خۆمان بخەینەگەڕ‪.‬‬

‫پێنج خاڵ لەسەر داعش‪ ،‬كوردستانی عێراق‪ ،‬پەكەكە‪ ،‬توركیا‌و ئەمەریكا‬ ‫روشەن چەكر‬ ‫و‪ :‬چاودێر‬ ‫گواستنەوەی خیالفەت‬ ‫بۆ كوردستان‬ ‫لەخاكی كوردستان رەگی بەهێزی‬ ‫ئیسالمی بونی هەیە‪ ،‬لەتوركیا‪،‬‬ ‫سوریا‌و عێراق‪ ،‬لێرەدا رێكخراوەكانی‬ ‫داعش‌و قاعیدە‪ ،‬توانیویانە خۆیان‬ ‫جێگیر بكەن‪ ،‬بۆ نمونە لەناو داعشدا‬ ‫بەڕێژەیەكی كەم كوردی سوریا هەیە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم بەرێژەیەكی بەرچاو كوردی‬ ‫عێراق‌و توركیا هەیە‪ ،‬لەبەرامبەر‬ ‫ئ��ەم��ەش��دا ل���ەڕوی ئ��ی��دۆل��ۆژی��ی��ەوە‬ ‫تەماشای بكەین‪ ،‬داعش لەباشوری‬ ‫عێراق واتە لەناو عەرەبەكانی شیعەدا‬ ‫چانسی خ��ۆج��ێ��ك��ردن��ەوەی نییە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە دەوڵەتی ئیسالمی داعش‬ ‫نیەتی ئەوەی هەیە خۆی بۆ خاكی‬ ‫كوردستان بگوازێتەوە‪.‬‬

‫هاوپەیمانی واشنتۆن‬ ‫كاتێ‌ فڕۆكەكانی ئەمەریكا لەنزیك‬ ‫ن��اوچ��ەك��ان��ی ه��ەول��ێ��ر ب��ۆردوم��ان��ی‬ ‫داعشی كرد‪ ،‬روداوەكانی پێش ‪11‬‬ ‫ساڵ لەمەوبەرم هاتەوەبیر‪ ،‬لەپاش‬ ‫ماوەیەكی كەم بەسەر ئەوەی سوپای‬ ‫ئەمەریكا چوە ناو عێراقەوە‪ ،‬لەمارتی‬ ‫‪ 2003‬دا‪ ،‬گروپێكی قاعیدە بەناوی‬ ‫ئەنسارو ئیسالم لەناوچەیەكی نزیك‬ ‫هەڵەبجە خۆیان جێگیر كردبو‪ ،‬ئەو‬ ‫ك��ات ئۆپەراسیۆنێكی گشتگیریی‬ ‫لەدژی ئەوان دەستیپێكرد‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫ل��ەن��اوی ب���ردن‪ ،‬دەبینین لەكاتی‬ ‫داگیركردنی موسڵ لەالیەن داعشەوە‪،‬‬ ‫واشنتۆن هیچ هەڵوێستێكی نەبو‪،‬‬ ‫كاتێ‌ پریشكی شەڕەكە نزیك هەولێر‬ ‫ب��ۆی��ەوە‪ ،‬هێرشی ئاسمانی ک��ردو‪،‬‬ ‫دەستبەجێ‌ ئەمەریكا هاتەسەر خەت‪،‬‬ ‫ئەمەش بۆ گشت ناوچەكە ئەوەی‬ ‫نیشاندا كە بەهێزترین هاوپەیمانی‬ ‫ئەمەریکا لە عیراق كوردە‪.‬‬ ‫هێزی بەرگری كوردستان‬ ‫پێشمەرگە لەشنگال‪ ،‬لەمەخمور‬ ‫هەروەك چۆن سوپای عێراق موسڵی‬ ‫بەجێهێشت‪ ،‬ئەوانیش یەكەكانیان‬ ‫لەو ناوچانە كشانەوە‪ ،‬ئەمە جێی‬

‫سەرنجبو‪ ،‬ئایا هۆكارەكەی ئەوەیە‬ ‫كە داع��ش چەكی قورسی پێیە؟‪،‬‬ ‫پێموانییە‪ .‬دیارە هەرێمی كوردستانی‬ ‫عێراق كێشەی رێكخستنەوەی هێزە‬ ‫چەكدارەكانی هەیە‪ .‬لەوبارەیەوە‬ ‫چەند قسەو هۆكارێك دەخرێتەڕوو‪،‬‬ ‫ئ��ەوەش بۆمان نیشان دەدات كە‬ ‫ستراتیجی داعش زۆر بەباشی دركی‬ ‫بەو خاڵە الوازەی كورد كردووە‪.‬‬

‫هاوپەیمانی ئەنقەرە‬ ‫ێ‬ ‫لەپێش دو ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬كات ‌‬ ‫لەنزیك سنوری نێوان توركیا‌و سوریا‪،‬‬ ‫بارەگاكانی پەیەدە كە نزیك بە خەتی‬ ‫پەكەكەیە ئااڵی پەكەكە و هەڵواسینی‬ ‫وێنەكانی عەبدوڵاڵ ئۆجەالن لەسەر‬ ‫بارەگاكانیان هەبو‪ ،‬توڕەیی ئەنقەرەی‬ ‫لێكەوتەوە‪ ،‬بۆ نمونە تەیب ئەردۆغان‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا لەتەموزی‬ ‫کاتێک پریشکی شەڕەکە لە هەولێر‬ ‫‪ 2012‬وتی « توركیا چاوپۆشی لەو‬ ‫نزیکبۆیەوە‪ ،‬دەستبەجێ ئەمەریکا هاتەسەرخەت شتانە ناكات»‪ .‬وتیشی هەرشتێك‬ ‫بۆسەر ئاسایشی واڵتەكەمان هەڕەشە‬ ‫ئەمە بۆ گشت ناوچەکە ئەوەی نیشاندا کە‬ ‫بێت قبوڵی ناكەین و بەتوندی لەدژی‬ ‫دەوەستینەوە‪.‬‬ ‫بەهێزترین هاوپەیمانی لە عیراق کوردە‬ ‫دواتریش وتی «ئ��ەو هەرێمانەی‬ ‫لەباكوری سوریا دروستبون دانی‬ ‫هەڵوێستەكانی كەجەكەو پەكەكە چۆن شكست بەو شەڕەش بهێنرێت‪ ،‬پیانانێین‪ ،‬چونكە ئەوانە پێكهاتەی‬ ‫لەمانگی ح��وزەی��ران��دا وتارێكم لەكاتێكدا ئەگەر هەرێمی كوردستان تیرۆریستین» تەنانەت وتیشی بەمافی‬ ‫بەناوی «پەكەكە بۆچی دەیەوێت بەرپرسیارێتی شەڕی لەدژی داعش خۆمانی دەزانین دەستتێوەردانی‬ ‫لەگەڵ داعش بجەنگێت؟» نوسی‪ ،‬بكەوێتەسەر‪ ،‬ئ��ەو ك��ات پەكەكە خۆمان بكەین‪.‬‬ ‫لەماوەی رابردودا لەالیەن داعشەوە‬ ‫پەكەكە لەشەڕی یەكەمی كەنداو كاری ئاسان نابێت‪ ،‬بەوەی پەكەكە‬ ‫و لەكاتی پ��ڕۆس��ەی ئ��ازادك��ردن��ی لەدوای توركیا‌و سوریا‪ ،‬لەعێراقیش زنجیرەیەك كاری دڕندانە‌و قەتلۆعام‬ ‫عێراقیشدا لەبەرژەوەندیی خۆیدا دەبێتە كارەكتەرێكی س��ەرەك��ی‪ ،‬لەسوریاو عێراق ئەنجامدرا‪ ،‬لەگەڵیدا‬ ‫شكایەوەو لەهەمبەر روداوەكاندا زۆر ئەمەش چەند هێزو الیەنێك ناخوازن هاوكێشەی ن��اوچ��ەك��ەی گ��ۆڕی��وە‪،‬‬

‫لە پەراوێزی وتارەكەی داودئۆغڵو‬

‫شنۆ هیرانی‬ ‫جەنگیز چاندار‪ ،‬نوسەرو رۆژنامەنوسی‬ ‫ن����اوداری ت��ورك��ی��ا‪ ،‬ل��ەوت��ارێ��ك��ی��دا لە‬ ‫رۆژی ‪8‬ی ئ��ەم مانگەدا نوسیوێتی‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی سەرنجڕاكێش لە مانشێتی‬ ‫وتارەكەیدا دەڵێت « توركیا بەتایبەت‬ ‫ئەردۆغان و داودئۆغڵۆ لەپێناو پێشگرتن‬ ‫لەدروستبونی هەرێمێكیتری ك��وردان‪،‬‬ ‫ترسی داهاتویان لە كوردانی توركیا‬ ‫هەیە‪ ،‬بەوەی هەوڵ بۆ هەمان مەبەست‬ ‫بدەن»‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە كە چەند رۆژێك‬ ‫لەمەوبەر ئەحمەد داودئۆغڵۆ وەزیری‬ ‫دەرەوەی ت��ورك��ی��ا‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ دەزگ���ای‬ ‫هەوڵگیری واڵتەكەی چەند الیەنێكی‬ ‫دی��ك��ەی پ��ەی��وەن��دار ب��ەم كێشەیە لە‬ ‫وەزارەتی دەرەوەی توركیا كۆبونەوەی‬ ‫ئەنجامداوە‪ ،‬دوای كۆبونەوەكەش لە‬ ‫لێدوانێكی بۆ میدیاكان كە بە داخەوە‬ ‫میدیای كوردی نەیتوانی لێكدانەویەكی‬ ‫بێالیەنەی بۆ لێدوانەكانی داودئۆغڵو‬ ‫بكات‪ ،‬ناوبراو ئاماژەیەكی راستەوخۆی‬ ‫ب���ەوەدا كە داع��ش تیرۆرست نینن و‬ ‫بەڵكو كۆمەڵگەیەکی ت��ووڕەن و لە‬ ‫دەرئەنجامی ئەم ستەمەی كە لە عێراق و‬ ‫سوریا لەخەڵكی سوونە مەزهەب كراوەن‬ ‫دروست بون‪ ،‬پشتیوانیەكی جەماوەری‬ ‫زۆری��ان لەپشتەو ژمارەیەكی زۆری��ش‬ ‫لە توركمانە سونەكان لەم پێكهاتەیە‬ ‫جێگەی خۆیان دەگ���رن‪ .‬لەبەرامبەر‬ ‫روداوەك��ان��ی ئەم دواییەشدا تاوانباری‬ ‫سەرەكی رژێمەكەی عێراق و سوریای‬ ‫نیشاندا‪ ،‬دووبارە تەكیدی لەسەر ئەوەش‬

‫ك��ردەوە كە داع��ش كۆبونەوەی مرۆڤە‬ ‫توڕەكانن!‬ ‫ئەمە لە كاتێكدایە كە تائێستا و‬ ‫لەسەرەتای دەركەوتنی داعش توركیا‬ ‫بەپێی سەرچاوەكانی پەكەكە توركیا بەوە‬ ‫تۆمەتبار دەكات كە لەڕێگەی دەزگای‬ ‫هەواڵگیری واڵتەكەیەوە لەگەڵ داعشدا‬ ‫لە پەیوەندیی دابون‪ ،‬هۆكارەكانی توركیا‬ ‫بۆ یارمەتیدانی داع��ش‪ ،‬گرنگە ئاماژە‬ ‫بەوە بدەین كە هەریەك لە ئەردۆغان و‬ ‫داودئۆغڵو هەڵگری تێزی پان عوسمانیی‬ ‫نوێن و داودئۆغڵوش لە كتێبەكەی بەناوی‬ ‫(قواڵیی ستراتیژی) زۆر بەوردی ئەم تێزە‬ ‫دەخاتەڕوو‪ .‬دوابەدوای شكستی بەهاری‬ ‫عەرەبی و پێچەوانە بونەوەی كودەتاكەی‬ ‫میسریش‪ ،‬توركیا توشی نائومێدییەكی‬ ‫زۆر ب��وەوە‪ ،‬ل��ەوە ئەو ستراتیژیەی لە‬ ‫ئیستادا سەربگرێت ب��ە رادەیەكیش‬ ‫ت��وش��ی شكستی ه��ات لەسەرئاستی‬ ‫سیاسەتەكانی لە ناوچەكەو هەروەها‬ ‫یەكێتی ئەوروپاش نەیتوانی باوەشی بۆ‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬چونكە تێزی پان عوسمانیزم و‬ ‫پێوەرەكانی كۆپنهاگن پێكەوە ناپێكێن‪،‬‬ ‫لە سەروی هەمووشیانەوە ئەو شەپۆڵە‬ ‫گۆڕانكارییانەی كە بۆ ك��وردو رەوشی‬ ‫ئەوان لە ناوچەكە بەگشتی هاتۆتەئاراوە‪،‬‬ ‫ترسێكی ی��ەك��ج��ار زۆری ب��ۆ توركیا‬ ‫دروس��ت��ك��ردووە‪ ،‬بەتایبەتیش ئابوری‬ ‫توركیا لە ئێستادا بەرێژەیەكی زۆر‬ ‫پشتی بە نەوتی كورد بەستووە ئابوریی‬ ‫توركیاش لەهەمبەر روداوەكانی ئەمڕۆدا‬ ‫الوازتر بوە‪ ،‬ئاڵوگۆڕی لەگەڵ عێراق كەمتر‬ ‫بۆتەوە بەهۆی شەڕی ناوخۆی عێراقەوە‪،‬‬ ‫دروستبونی كوتلەیەكی گەورەی كوردی‬ ‫هەڵبەتە بۆ توركیا لە روی سیاسی و‬ ‫مێژویشەوە كارەساتەو رەنگە لەسەنگی‬ ‫سیاسی ئ��ەو زۆر كەمكاتەوە‪ .‬ڕەنگە‬ ‫داع��ش دوا ئومێدی دەوڵ��ەت��ی توركیا‬ ‫بێت بۆ جێبەجێكردنی مەرامەكانیان‪،‬‬ ‫تێكچونی ن��ەخ��ش��ەی سایكس بیكۆ‬ ‫دەوڵەتی توركیا ڕقی لەو نەخشەیەیە كە‬

‫بە بەهێزتر دەركەوت‪ .‬لەقەیرانەكانی‬ ‫سوریا‌و عێراقدا‪ ،‬بەهەمان شێوە‬ ‫پ��ەك��ەك��ە دەخ���وازێ���ت زۆرت��ری��ن‬ ‫دەستكەوتی هەبێت‪ ،‬لەمڕۆدا ئەو‬ ‫ویستەی زیاتر دەردەكەوێت بەوەی‬ ‫ویستی لەبەشداریكردنی پڕۆسەی‬ ‫شەڕ لەدژی داعش هەیە‪.‬‬ ‫داع����ش دوای دو م��ان��گ لە‬ ‫هێرشەكانی بۆسەر سوریا‪ ،‬شەڕەكەی‬ ‫هێنایە ناو عێراقەوە‪ ،‬هێشا رون نییە‬

‫ب��ەوج��ۆرە پەکەکە دەرب��ك��ەوێ��ت‪،‬‬ ‫لەوانەش بەڕێوەبەرانی هەولێرە‪.‬‬

‫دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە لە الیەن‬ ‫دەوڵەتەكانی براوەی ئەم شەڕە كێشراو‬ ‫تێدا خاكی عوسمانیەكانی پاشماوەی‬ ‫ئمپڕاتۆریەتەكەیان لەنێوان خۆیاندا‬ ‫دابەشكرد‪ ،‬چاودێرانیش پێیانوایە كە‬ ‫ناوچەكە بەگشتی لەژێر زەبری گۆڕانكاری‬ ‫گ���ەورەدای���ەوە و ئ��ەو نەخشەیەی كە‬ ‫لەسەردەمی جەنگی جیهانی یەكەمەوە‬ ‫بۆ ناوچەكە كێشراوە‪ ،‬لەژێر كاریگەری‬ ‫م��ەت��رس��ی��دای��ە‪ ،‬ت��ورك��ی��اش ی��ەك��ی لەو‬ ‫واڵتانەیە كە بەشێوەیەكی زۆر كاریگەری‬ ‫ئەم گۆڕانكاریانە كاری تێدەكا‌و توركیا‬ ‫دوای دروستبوونی دەوڵەتی مودرێنی‬ ‫توركیا هەمیشە بە هێمنی شارەزایانە‬ ‫م��ام��ەڵ��ەی ل��ەگ��ەڵ دۆخ���ی ن��اوچ��ەك��ەدا‬ ‫كردووەبە قازانجی خۆی شكاندویەتیەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم پێدەچێت ئەم جارەیان توركیا‬ ‫بزانیت كە گۆڕانكاریەكان لە قازانجی ئەو‬ ‫نەبێت‪ ،‬بۆیە هەوڵ دەدات بە كەمترین‬ ‫زیان لێیدەربچێت و یەكێ لە هۆكارەكانی‬ ‫دەستپێكردنی پڕۆسەی ئاشتی لەگەڵ‬ ‫كوردی لەوەوە سەرچاوە دەگرێت‪.‬‬ ‫توركیا لەپڕۆسەی ئ��ازادی عێراقەوە‬ ‫ئەوەی بۆ روون بۆتەوە كە رەوشی عێراق‬ ‫بۆشایەكی ئەمنی زۆر گەورەی لە ناوچەكە‬ ‫دروس��ت ك���ردوەو واڵت��ان��ی ناوچەكەش‬ ‫ناتوانن ئەم بۆشایە پڕبكەنەوە تەنانەت‬ ‫بە كوردیشەوە‪ .‬بەو هۆیشەوە سەرەتا‬ ‫ویستی بە هاوكاری توركمانەكان خۆی‬ ‫بكاتە ئەڵتەرناتیڤێك بۆئەوە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫هەڵبژاردنەكانی ‪ 2005‬رێژەی راستەقینەی‬ ‫توركمانەكان و سەنگی سیاسی ئەوانی‬ ‫بۆ ئاشكرابوو‪ ،‬بۆیە بایدایەوە سەر رەوتی‬ ‫سونەكان‪ ،‬قسەكانی داودئۆغڵوش لە‬ ‫سونگەیەوە سەرچاوە دەگرن‪ .‬لەكۆتایدا‬ ‫ماوەتەوە بڵێن كە تەدەخولی ئەمەریكا لە‬ ‫ناوچەكەو بەرەنگاربونەوە داعش گەلێك‬ ‫لە هاوكێشەكان دەگۆڕێت بەمەرجێك‬ ‫ئەمەریكا سور بێت لەسەر چارەسەركردنی‬ ‫دۆخەكەو دەستی واڵتانی ناوچەكە كورت‬ ‫كاتەوە لە دەست وەردانیان‪.‬‬

‫دەبینین ل��ەوب��ارەی��ەوە حكومەتی‬ ‫ئەنقەرە هەڵوێستێكی رونی نیشان‬ ‫نەداوە‪ ،‬ئەمە جێی لێپرسینەوەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئیتر پێدەچێت كارەكە گۆڕا‬ ‫بێت‪ ،‬لەكاتێكدا داعش ئیدعای ئەوە‬ ‫دەكات كە مافی عەرەبە سونەكان‬ ‫دەسێنێتەوە‪ ،‬لەالیەكیشەوە بۆتە‬ ‫مەترسی بۆسەر هەرێمی كوردستان‬ ‫كە هاوپەیمانی ستراتیجی ئەنقەرەیە‪،‬‬ ‫لەالیەكیتریشەوە پەكەكە لە عێراق‌و‬ ‫لە سوریا دەخوازێت رۆڵی بەرچاو‬ ‫بۆ لەناوبردنی دائش بگێڕێت‌و وەك‬ ‫دەستكەوتێك بۆی‪ ،‬ئەمەش جارێكیتر‬ ‫ئەنقەرە دەخاتە گومانەوە‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە حكومەتی ئاك پارتی‬ ‫دەبێت بەزوترین كات هەڵوێستی‬ ‫خۆی دەرب��ارەی روداوەك��ان نیشان‬ ‫بدات‌و پۆزسیۆنی خۆی بگۆڕێت‪.‬‬ ‫دەب��ێ��ت تێبینی ئ���ەوەش بكەین‬ ‫لەئێستادا لەبەرئەوەی بارمتەكانی‬ ‫توركیا لەالی داعش هەیە‪ ،‬توركیا‬ ‫ناتوانێ‌ ئەوەی دەیخوازێت بیكات‪،‬‬ ‫لەبەر بارمتەكان لەئێستادا چانسی‬ ‫ئەوەی نییە‪.‬‬ ‫رۆژنامەی وەتەن‬ ‫‪2014/8/9‬‬

‫پڕۆسەی چارەسەریی و مەرجەكانی كورد‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫پڕۆسەی چارەسەریی و قۆناغی‬ ‫ئاشتی لە توركیا زیاتر لە ساڵ و‬ ‫نیوێكە بەردەوامی هەیە‪ ،‬لە سایەی‬ ‫ئەم پڕۆسەیە توركەكان دەستكەوتی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئ��اب��وری‌و كۆمەاڵیەتیی‬ ‫بەدەستهێناوە و ت��ا سنورێكیش‬ ‫ژیرانەتر و دەستكراوەتر ب��وون لە‬ ‫ت��ون��دوت��ۆڵ��ك��ردن��ەوەی پەیوەندییە‬ ‫دەرەك���ی���ی���ەك���ان‪ .‬ه��اوش��ێ��وەی‬ ‫ت��ورك��ەك��ان ك��وردی��ش ل��ە روان��گ��ەی‬ ‫سیاسی‌و ژێ��رخ��ان و سەرخانەوە‬ ‫پێشكەوتنی زۆریان دەستخستووە‪،‬‬ ‫ناوچە كوردییەكان ئارامبوونەوە و‬ ‫جموجۆڵی بازرگانی و گەشتیاری و‬ ‫هەروەها وەبەرهێنانیش زیادیكردووە‪.‬‬ ‫ئەمەش ئەوە دەردەخ��ات پڕۆسەكە‬ ‫س��ودی دوو الی��ەن��ەی ه��ەب��ووە بۆ‬ ‫هەردوو نەتەوەكە كە سااڵنێكی درێژە‬ ‫بەهۆی بااڵدەستی تورك و بە هاوتا‬ ‫نەزانینی ك��ورد وەك��و نەتەوەیەكی‬ ‫ڕەس�����ەن و س���ەرەك���ی ت��ورك��ی��ا‪،‬‬ ‫نزیكەی سێ دەیە و نیوە كوردانی‬ ‫ب��اك��ور لەپێناوی بەدەستهێنانی‬ ‫مافە سەرەتاییەكانیان‪ ،‬خەباتی‬ ‫چەكدارییان بۆ كردووە و قوربانیان‬ ‫داوە‪.‬‬ ‫ئۆجەالن هۆشداری دەدات‬ ‫لەئێستادا ع��ەب��دوڵ�ڵا ئ��ۆج��ەالن‬ ‫س���ەرۆك���ی پ���ارت���ی ك��رێ��ك��اران��ی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەدوا پەیامیدا لە رێگەی‬ ‫پارێزەرەكەیەوە بۆ رایگشتی ئاشكرا‬

‫كرا‪ ،‬ئەوەیە كە نیگەرانی خۆی بۆ‬ ‫پڕۆسەی چارەسەری راگەیاندووە‪،‬‬ ‫بەوەی قۆناغی ئاشتی نەگەیشتۆتە‬ ‫ئاستی گفتوگۆی ڕاس��ت��ەوخ��ۆ و‬ ‫واژۆك���ردن���ی بەڵێننامە لەڕێگەی‬ ‫دانوستانی نێوان هەردوو الیەنەوە‪،‬‬ ‫ئ��ۆج��ەالن لە چەند رۆژی پێشودا‬ ‫پەیامێكی هۆشداریی دایە بەرپرسانی‬ ‫حكومەتی توركیا و داوای لێكردون‬ ‫ل��ەم��اوەی هەفتەیەكدا پڕۆسەكە‬ ‫بگەیەنرێتە ئاستی دان��وس��ت��ان و‬ ‫رێ��ك��ەوت��ن��ن��ام��ە‪ ،‬ئ��ەم��ە س����ەرەڕای‬ ‫ئەوەی ئۆجەالن نیگەرانی دەربڕیوە‬ ‫سەبارەت بەوەی دەوڵەت بەردەوامە‬ ‫لە دروستكردنی بنكەی سەربازیی‬ ‫و بەنداو لە ناوچە كوردنشینەكانی‬ ‫توركیا‪ .‬ئۆجەالن ڕەخنەی ئەوەشی‬ ‫لە ئاك پارتی گرتووە كە پڕۆسەی‬ ‫چ���ارەس���ەر وەك���و پ��ڕوپ��اگ��ەن��دەی‬ ‫ه���ەڵ���ب���ژاردن ب��ەك��اردەه��ێ��ن��رێ��ت‪،‬‬ ‫ئەمەش لە بەرژەوەندیی زیاتر زیان‬ ‫بەپڕۆسەكە دەگەیەنێت‪ ،‬ئۆجەالن ئەم‬ ‫هەفتەیە وەكو مۆڵەت بە حكومەتی‬ ‫توركیای داوە‪ ،‬كۆتا ڕۆژەكەی ڕۆژی‬ ‫هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری توركیایە‪،‬‬ ‫دیارە ئۆجەالن دەزانێت پشتیوانی‬ ‫دەنگی ك��ورد وا دەك��ا دەرچوونی‬ ‫ئەردۆغان مسۆگەر بكات‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫ئەم هەفتەیەی هەڵبژاردووە و داوای‬ ‫دانوستانی بەپەلە دەك��ا‪ ،‬بێگومان‬ ‫بەپێی پێشبینییەكانی هەڵبژاردن‬ ‫بێت‪ ،‬ئ��ەردۆغ��ان دەكەوێتە خولی‬ ‫دووەمی هەڵبژاردن‪ ،‬بۆ دەرچونیشی‬ ‫ل��ە خ��ول��ی دووەم پێویستی بە‬ ‫پشتگیری ك��ورد دەبێت‪ ،‬كوردیش‬ ‫بەبێ مەرج ئامادە نییە دەنگ بداتە‬ ‫ئەردۆغان‪ ،‬یەكێك لە مەرجەكانیش‬ ‫ئەوەیە ڕێكەوتننامە واژۆ بكرێ و‬ ‫كاتێكی دیاریكراویش بۆ بەڵێنەكان‬ ‫دیاریبكرێت ت��ازو جێبەجێبكرێت‪.‬‬ ‫داواكاریەكیتری پەكەكە ئۆجەالن‬

‫رەوشی ژیانی زیندانی ئۆجەالن باشتر‬ ‫بكرێ و لە زیندانەوە بگوازرێتەوە‬ ‫بۆ زیندانی ماڵی و لەژێر مانەوەی‬ ‫ناچاریدا ژیان بەسەربەرێت‪.‬‬ ‫سەربەخۆیی دیموكراتی‬ ‫سودێكیتری پڕۆسەی چارەسەری‬ ‫بۆ كورد ئەوەبوو‪ ،‬كورد لەهەڵبژاردنی‬ ‫رابردودا توانی ‪ 11‬شارەوانی گەورەی‬ ‫شارە كوردییەكان بەدەستبێنێت و‬ ‫هەوڵی باشتركردنی خزمەتگوزاری‬ ‫لەوناوچانەی بەدەستی هێناوە بدات‬ ‫و بەمەش ئەزمونێكی سەركەوتوی‬ ‫ئیدارەی خۆجێی بە پەیڕەوكردنی‬ ‫«سەربەخۆیی دیموكراتی « بهێنێتە‬ ‫ئ��اراوە‪ ،‬ئەمەش لە ئایندەدا و لە‬ ‫هەڵبژاردنەكانی دوات��ر وا دەك��ات‬ ‫كورد شارەوانی زیاتر بەدەستبێنێ و‬ ‫پێگەی خۆجێی بەهێزتر بكات‪.‬‬ ‫پڕۆژەی هەدەپە‬ ‫الیەنێكی گرنگی قۆناغی ئاشتی‬ ‫ئ���ەوە ب���وو‪ ،‬ك���ورد ت��وان��ی پارتی‬ ‫دی��م��وك��رات��ی گ���ەالن (ه���ەدەپ���ە)‪،‬‬ ‫دروستبكات و لەو رێگەیەشەوە هەوڵی‬ ‫ئەوەبدات هەموو نەتەوەكانی توركیا‬ ‫لەژێر سایەی ئەم پارتەدا كۆبكاتەوە‪،‬‬ ‫بە پڕەنسیپەكانی دیموكراسی و‬ ‫ڕەخساندنی مافی یەكسانی كاربكات‬ ‫بۆئەوەی مافی هەموو نەتەوەكانی‬ ‫توركیا دەستەبەر بكات‪ .‬ئەوەی لە‬ ‫هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری عێراق‬ ‫دەب��ێ��ت��ە پ��اس��ادان��ی سەركەوتنی‬ ‫ه���ەدەپ���ە ئ���ەوەی���ە‪ ،‬س��ەاڵح��ەدی��ن‬ ‫دەمیرتاش كاندیدی ئەو پارتە بۆ‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا‪ ،‬بە پشتگیری‬ ‫كورد و تورك و كەمە نەتەوەكانیتری‬ ‫توركیا‪ ،‬دەنگەكانی بگەیەنێتە ڕێژەی‬ ‫‪ ،%10‬ئەم ڕێژەیە دەرخ��ەری ئەوە‬ ‫دەبێ كورد توانیویەتی پشتیوانی‬ ‫نەتەوەكانتر بەدەستبێنێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )479‬دو شةممة ‪2014/8/11‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫مەغۆلەكان دەگەڕێنەوە عیراق‬

‫داعش دەیەوێت كتێبخانە نیو ملیۆنییەكەی موسڵ بسوتێنێت‬

‫هةولَةكانى داعش بؤ سوتاندنى كت َيب‪ ،‬مةغؤلةكان لةبريى روناكبرياندا د َين َيتةوة بةرضاو‬

‫چاودێر‪ -‬ئاژانسەکان‪:‬‬ ‫(داعش)‪ ،‬تەنیا جەس���تەی مرۆڤەكانی‬ ‫لەناونەب���ردووە‪ ،‬ژن‌و كچەكانی بە (جاریە)‬ ‫نەبردووە‪ ،‬گ���ۆڕو پەرس���تگە پیرۆزەكانی‬ ‫نەقاندۆتەوەو قەتولوعامی نەكردووە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫داعش وەكو (مەغۆلەكان) بە س���ووتاندنی‬ ‫كتێ���ب‌و كتێبخانەكان دەس���تیان پێكرد‪،‬‬ ‫ئەویش كاتێك لەناوەڕاستی مانگی تەموزی‬ ‫رابردوو‪ ،‬گەورەتری���ن كتێبخانەی ناحیەی‬ ‫سەعدیەیان لەپارێزگای دیالە سووتاند كە‬ ‫زیات���ر لە هەزارو ‪ 500‬كتێبی تێدابوو‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەش كە وەكو باڵویان كردۆتەوە بەمزوانە‬ ‫یەكێ���ك لەگەورەترین كتێبخانەكانی عیراق‬ ‫دەس���ووتێنن‪ ،‬ئەویش كتێبخانەی ناوەندی‬ ‫موس���ڵەو زیاتر لەنیو ملیۆن كتێبی تێدایە‪،‬‬

‫دوا ب���ەدوای ئ���ەوەش كتێبخان���ەو بەڵگە‬ ‫نوس���راوەكانی زانكۆی موسڵ دەسووتێنن‪،‬‬ ‫جگە لەوەی كە شاری مێژووی (ئەلحەزر)‌و‬ ‫(نەمرود)یش لەژێر هەڕەشەدان‪.‬‬ ‫مەغۆلەكان لەبەغدا‪،‬‬ ‫داعش لەموسڵ‬ ‫ئەم���ەی داعش دەیكات‪ ،‬تەنیا لەس���ەر‬ ‫دەستی مەغۆلەكانی بەسەر عیراق هاتووە‪،‬‬ ‫ئەویش كاتێ���ك لەس���اڵی ‪1258‬ی زاینی‬ ‫س���ەرجەم كتێبەكانی ئەو كاتەی بەغدایان‬ ‫خس���تە نێو رووباری دیجلە‪ ،‬كە كتێبەكان‬ ‫ئەوەندە زۆربوون‪ ،‬تا چەند رۆژێك رووباری‬ ‫دیجل���ە بەمەرەكەب���ی رەش���ی كتێبەكان‬ ‫رەش بب���وو‪ ،‬تەنانەت هەندێك س���ەرچاوە‬ ‫دەگێڕن���ەوە ك���ە فەرماندەی ئ���ەو كاتەی‬

‫مەغۆلەكان لەعی���راق‪ ،‬لەنێو روباری دیجلە‬ ‫پیاس���ەی دەكردو قاچەكانی تەڕ نەدەبوو‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی ئەوەندەی كتێب خستبوە نێو‬ ‫روبارەكەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی لەناحی���ەی س���ەعدیە رویدا‪،‬‬ ‫هەرچەن���دە كتێب���ەكان كەمب���ون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ترسەكەی خۆی دروس���تكردەوە بەتایبەت‬ ‫لەنێ���و روناكبیران���دا‪ ،‬چونكە ی���ادەوەری‬ ‫هەمویان گەڕایەوە بۆ زەمانی مەغۆلەكان‪،‬‬ ‫ئەمەشیان لەجێگای خۆی بو‪ ،‬ئەوەتا بەپێی‬ ‫پالنی تازەی داعش‪ ،‬بەنیازن لەم رۆژانەدا‪،‬‬ ‫زیات���ر لەنیو ملیۆن كتێ���ب‌و زیاتر لەچوار‬ ‫هەزار گۆڤار لەكتێبخانەی موسڵ بسوتێنن‪،‬‬ ‫كە ئەمەش ترس���ێكی گ���ەورەی لەناوەندە‬ ‫رووناكبیرییەكان دروس���تكردوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫كە ئ���ەم كتێبخانەیە چەندین س���ەرچاوەو‬

‫بەڵگەی دەگمەنی تێدایە كە چەندین ساڵە‬ ‫پارێزراون‌و لەهیچ سەردەمێك وێران‌و تااڵن‬ ‫نەكراون‪.‬‬ ‫جگ���ە ل���ەوەی بەپێ���ی زانیاریەكان���ی‬ ‫«چاودێر»‪ ،‬داعش بەنیازە دوای كتێبخانە‬ ‫گەورەكەی موس���ڵ‪ ،‬كتێبخان���ەی زانكۆی‬ ‫موس���ڵیش كە زیاتر ل���ە‪ 112‬هەزار كتێب‌و‬ ‫س���ەرچاوەی تێدایە بسوتێنێت‌و دوابەدوای‬ ‫ئەوی���ش كتێبخانەی ئەوق���اف كە ئەویش‬ ‫زیاتر لە ‪ 8‬هەزار دەستنووس‌و سەرچاوەی‬ ‫تێدایە كە زۆربەش���یان كتێب‌و سەرچاوەی‬ ‫ئاینین‪ ،‬بەاڵم داعش دانیانپیانانێت‪.‬‬ ‫ئەلحەزرو نەمرود‬ ‫دیارە‪ ،‬تیرۆریس���تانی (داعش)‪ ،‬لە‪19‬ی‬ ‫حوزەیران���ی ئەمس���اڵیش‪ ،‬یەك���ەم كاری‬

‫تەقاندن���ەوەی شارس���تانیەت ك���ە دەنگی‬ ‫دایەوە‪ ،‬تەقاندن���ەوەی پەیكەری گەورەی‬ ‫شاعیر (ئەبو تەمام) بو‪ ،‬كە لەناوجەرگەی‬ ‫شاری موس���ڵە‪ ،‬دوا بەدوای ئەوەش‌و هەر‬ ‫لەهەمان رۆژدا‪ ،‬گۆڕی مێژونوس���ی دیاری‬ ‫ئیس�ل�امی (ئیب���ن كەس���یر) رووخاندو‌و‬ ‫ئینج���ا پەیك���ەری میوزیكژەن‌و ش���اعیر‬ ‫(مەال عوس���مان ئەلموسڵییان) تەقاندەوە‪،‬‬ ‫دی���ارە بەمەش نەوەس���تان‪ ،‬ك���ە زانیان‬ ‫بۆیان دەچێتە س���ەر یەكسەر دەستیان بە‬ ‫شكاندنی پەیكەری (دایكە مریەم) كرد كە‬ ‫بەسەر كەنیسەیەكەوە بو‪ ،‬ئینجا مەرقەدی‬ ‫ش���ێخ فەتحی‪-‬یان خاپوركرد كە دەكەوێتە‬ ‫نزی���ك پ���ردی پێنجەمی ش���ارەكە‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە لەوەی كە گۆڕی پێغەمبەرەكانیش���ی‬ ‫تەقان���دەوە كە دیارترینی���ان تەقاندنەوەی‬

‫گ���ۆڕو مەرقەدی (نەبی یون���س) بوو‪ ،‬كە‬ ‫گۆڕەكە دەگەڕێتەوە بۆ س���اڵی ‪138‬ه واتە‬ ‫‪ 1300‬ساڵ بەر لەئەمڕۆ‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫مەرقەدی (نەبی شیت)‌و (نەبی جەرجیس)‬ ‫و سوڵتان عەبدوڵاڵ بن عاصم بن عومەر بن‬ ‫ئەلخەتاب‌و چەندینی تریشیان تەقاندەوە‪.‬‬ ‫ئێس���تاش گەورە روناكبیران‌و توێژەرانی‬ ‫عیراق‪ ،‬ترسیان لەوە هەیە كە تیرۆریستان‬ ‫بەڵێنی س���ووتاندنی كتێبخانە گەورەكانی‬ ‫موسڵ جێبەجێبكەن‌و دیمەنە تراژیدییەكانی‬ ‫مەغۆلەكانی���ان بیر بخەن���ەوە‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لەوەی كە ترس���یان هەی���ە داعش ئەوەیان‬ ‫بیربكەوێتەوە كە پەیكەرو دەستكردەكانی‬ ‫ش���اری (ئەلح���ەزر)ی مێژوویی‌و ش���اری‬ ‫نەم���رود بتەقێنن���ەوە كە ئەم دو ش���ارە‬ ‫مێژوییە وێنەیان نییە لەجیهاندا‪.‬‬

‫دەنگی رەگەزپەرستی دەبیسترێت‬

‫ئاوارەیەكی عەرەب‪ :‬تێكەڵكردنی ئێمە لەگەڵ داعش كارێكی ناڕەوایە‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاودێر نەسرەدین‪:‬‬ ‫ماوەیەكە لەهەرێمی كوردس���تان‪ ،‬دوای‬ ‫هێرش���ەكانی داع���ش ب���ۆ س���ەر هەرێمی‬ ‫كوردس���تان‪ ،‬هەڵمەتێ���ك دژی ئ���اوارە‬ ‫عەرەب���ەكان راگەیەن���دراوە و بەش���ێك‬ ‫لەچاودێران���ی سیاس���یش پێیانوای���ە ئەو‬ ‫هەڵمەت���ە رەگ���ەز پەرس���تییە دەس���تی‬ ‫دەرەكی تێدای���ە‪ ،‬چاالكوانێكیش پێیوایە‬ ‫كە هەڵمەتەكە پێچەوانەی بنەماكانی مافی‬ ‫مرۆڤ���ە‪ ،‬ئەندامێكی لیژنەی مافی مرۆڤیش‬ ‫جەخت لەوە دەكاتەو‪ ،‬لەپەرلەمان هەوڵ بۆ‬ ‫رێكخستنی ئاوارەكان دەدەن‪.‬‬

‫هیچ جۆرە توندوتیژییەكیان بەرامبەر بەكار‬ ‫ناهێنن‪ ،‬چونكە بە گوتەی خۆی كورد بەوە‬ ‫ناسراوە یارمەتی لێقەومان بدات‪.‬‬ ‫«دەبێت ئاوارەكان رێكبخرێن»‬ ‫عەلی مەحمود‪ ،‬چاودێری سیاسی‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوە دەكات‪ ،‬كە لەپێش راپەرین‌و دوای‬ ‫راپەڕینیش ژمارەیەك���ی زۆر لەهاواڵتیانی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬لەناوە‌و دەرەوە ئاوارە‬ ‫بوون‪ ،‬بۆیە ئێس���تا دەبێت المان ئاس���ایی‬ ‫بێ���ت‪ ،‬كە خەڵكانێك ئ���اوارەی ئێرە ببن‪،‬‬ ‫دەبێت رێزیان لێ بگیرێت‪.‬‬ ‫وتیش���ی «ئەم هەڵمەتەی كە ئێس���تا‬ ‫هەیە‌و دەكرێتە سەر ئاوارەكان‪ ،‬هەڵمەتێكی‬ ‫زۆر ناڕەوای���ە‪ ،‬چونك���ە ئەوان���ە زۆرینەی‬ ‫هەرە زۆریان لەترس���ی تی���رۆر هەڵهاتون‪،‬‬ ‫ناكرێ���ت لێرەش روبەڕوی تی���رۆر ببنەوە‪،‬‬ ‫بۆیە ناكرێت‪ ،‬بەش���ێوەیەكی راس���یزمانە‬ ‫دژیایەتییان بكرێت‪ ،‬بەڵكو پێویستە لەپاڵ‬ ‫هاوكارییەكان‌و رێگەدان بە نێشتەجێبوونیان‬ ‫بەسیستم چاودێریان بكرێت»‪.‬‬

‫كورد بەوە ناسراوە یارمەتی‬ ‫لێقەوماوان دەدات‬ ‫یەكێك ل���ەو هاواڵتیە عەرەبانەی ماوەی‬ ‫مانگێكە هاتۆتە ش���اری هەولێ���ر‌و لەگەڵ‬ ‫خێزانەك���ەی لەیەكێ���ك لەگەڕەكەكان���دا‬ ‫نیش���تەجێیە ئام���اژە ب���ۆ ئ���ەوە دەكات‪،‬‬ ‫كە ئ���ەوان ئ���اگاداری ئەوەن ك���ە لەتۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكاندا هەڵمەتێكی ناڕەزایی دژی‬ ‫دژایەتی ئاوارەكان كارێكی ناڕەوایە‬ ‫هاتنیان بەرپا كراوە‌و دەڵێت» تێكەڵكردنی‬ ‫هێمن فەرید چاالكوانی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫ئێمە لەگ���ەڵ داعش‪ ،‬هەڵمەتێكی ناڕەوایە‪،‬‬ ‫چونكە ئێمە لەترس���ی ئەوان ماڵ و حاڵ‌و رایدەگەێنێت‪ ،‬كە هەڵمەتی خۆپیش���اندان‬ ‫ژیانمان جێ هێش���تووە‪ ،‬لێ���رە بە هەزاران یاخود گردبون���ەوە دژی هاتن���ی ئاوارەی‬ ‫دەردە سەری ژیان دەبینە سەر‪ ،‬چاوەڕێی عەرەب ب���ۆ هەرێمی كوردس���تان‪ ،‬یاخود‬ ‫ئ���ەوە دەكەین كە ب���ارودۆخ كەمێك ئارام كردن���ە دەرەوەی ئەوان���ە هەڵمەتێكی زۆر‬ ‫ببێتەوە بۆئەوەی بگەڕێنەوە ش���وێنەكانی نامرۆڤانە‌و ناڕەوایە‌و پێویستە واز لەو باسە‬ ‫بهێنرێت‌و هاوكاریان بكرێت‪.‬‬ ‫خۆمان»‪.‬‬ ‫وتیشی» بەپێی بەڵێنامە جیهانییەكان‪،‬‬ ‫ئەو ئاوارەیە جەخت لەوە دەكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەوان دڵنیان هاواڵتیانی هەرێمی كوردستان بەتایبەت���ی جاڕنامەی گەردوونی مافەكانی‬

‫چاالكوانێكی كۆمەڵی مەدەنی‪ :‬هەڵمەتی ناڕەزایەتی‬ ‫دژی ئاوارەكان پێچەوانەی بنەماكانی مافی مرۆڤە‬

‫مرۆڤ‪ ،‬دەبێ���ت هاواڵتی لەس���ەر بنەمای‬ ‫مرۆڤ بونی رێزی لێ بگیرێت‪ ،‬نەك لەسەر‬ ‫بنەمای زمان‌و ئاین و نەتەوە‌و ش���تەكانی‬ ‫دیك���ە‪ ،‬بەداخ���ەوە ئەم رەگەزپەرس���تییە‬ ‫لەهەم‌و دونیادا بەرەو كاڵبوونەوە دەچێت‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم وا لێ���رە ت���ازە خەرێكە دەس���ت‬

‫پێدەكات»‪.‬‬ ‫ناوبراو باسی لەوەشكرد‪ ،‬رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵی مەدەنی دژایەتی بۆ هەر چەش���نە‬ ‫گردبوونەوەیەك دژی عەرەب یان مەسیحی‌و‬ ‫توركمانی‌و ئێزیدی‪ ،‬دەردەبڕن‪.‬‬ ‫چاالكوانەك���ەی كۆمەڵ���ی مەدەن���ی‬

‫رونیك���ردەوە‪ ،‬ئەم هەڵمەت���ە زۆر ناڕەوا‌و‬ ‫نامرۆڤانەی���ە‪ ،‬پێویس���تە داوا لەحمومەت‬ ‫بكرێت‪ ،‬ش���وێنیان لەدەرەوەی ش���ارەكان‬ ‫یاخود لەناوەوەی شارەكان بۆ دابین بكەن‪،‬‬ ‫راس���تە ئەمە لۆدی دروس���تكردوە‌و هەلی‬ ‫كاری كەمكردۆتەوە‪ ،‬ب���ەاڵم ناكرێت‪ ،‬هیچ‬

‫ئەندامێكی لیژنەی مافی مرۆڤی پەرلەمان‪ :‬پێویستە كار‬ ‫بۆ رێكخستنی ئاوارەكان بكرێت‪ ،‬نەك دژایەتیان بكەین‬

‫چەش���نە ناڕەزاییەك بۆ دەركردنیا بكرێت‪،‬‬ ‫چونكە ئەوانە پاشماوەی جەنگن‪.‬‬ ‫پێویستە هاتنی ئاوارەكان رێكبخرێت‬ ‫الی خۆیشیەوە فرسەت سۆفی‪ ،‬ئەندامی‬ ‫لیژنەی مافی مرۆڤ لەپەرلەمانی كوردستان‬ ‫رونیدەكاتەوە‪ ،‬ئ���ەوان لەگەڵ ئەوەدان كە‬ ‫هاتنی ئاوارەكان رێكبخرێت‌و لەئایندەش���دا‬ ‫هەوڵدەدەن لەپەرلەمان كاری لەسەر بكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم خۆپیشاندان‌و گردبونەوە بۆ دەركردن‬ ‫یاخود هەر ج���ۆرە كارێكی دیكە دژی ئەم‬ ‫ئاوارانە كارێكی نەخواس���تراوە‪ ،‬پێویستە‬ ‫خەڵك چاوی ك���راوە بێت‪ ،‬ئەگەر هەندێك‬ ‫لەم ئاوارانە ویس���تیان ببنە هۆی پشێوی‬ ‫پێویس���تە ئاگاداری الیەن���ی ئەمنییەكان‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬بەاڵم بەهیچ ش���ێوەیەك ناكرێت‬ ‫تەڕ‌و وشك پێكەوە بسوتێنرێت»‪.‬‬ ‫جەختیشی كردەوە‪ ،‬ناكرێت هاواڵتیانی‬ ‫هەرێمی كوردس���تان راسیزمانە كار بكەن‪،‬‬ ‫چونكە ئەمە هەنگاوێكی ناڕەوایەو كاركردنە‬ ‫بە رۆحیەتی تۆڵەسەندنەوە‪.‬‬ ‫ئەو ئەندامەی لیژنەی مافی مرۆڤ هێما‬ ‫بۆ ئەوە دەكات‪ ،‬هەمیش���ە سەركردەكان‌و‬ ‫هاواڵتیانی گەلی كوردستان بە شانازییەوە‬ ‫باس لەوە دەكەن‪ ،‬لەساڵی ‪ 1991‬تەنانەت‬ ‫عەسكەریش���یان نەكوش���تووە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫چۆن دەبێ���ت‪ ،‬تونوتی���ژی دژی هاواڵیانی‬ ‫مەدەنی بەكاربهێنرێت»‪.‬‬ ‫وتیش���ی « ئێس���تا ئێم���ە مەزڵومین و‬ ‫ناكرێت ببینە زاڵم‪ ،‬ناشكرێت تیرۆریستانی‬ ‫داعش لەگەڵ ئ���ەو هاواڵتی���ە مەدەنییانە‬ ‫تێكەاڵو بكرێن»‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )47٩‬دو شةممة ‪2014/8/١١‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بۆئەوەی لەشساغ بیت تەماتە بخۆ‬ ‫چاودێر‪ -‬پەریوش سەردار‪:‬‬ ‫تەماتە یەكێكە لەو روەكانەی‬ ‫كە گەورەترین سود بەخانەكانی‬ ‫ل��ەش��ی م����رۆڤ دەگ��ەی��ەن��ێ‌‪،‬‬ ‫رون���ك���ردن���ەوەك���ان ئ���ەوەی���ان‬ ‫راگ��ەی��ان��دوە ك��ە هیچ س��ەوزەو‬ ‫م��ی��وەی��ەك ه��ێ��ن��دەی تەماتە‬ ‫سودبەخش نین‪.‬‬ ‫ی��ەك ت��ەم��ات��ەی مامناوەند‬ ‫پێكهاتوە لە‪ 22 :‬كالۆری‪ ،‬پێنج‬ ‫غ��رام كاربوهیدرات‪ ،‬یەك غرام‬ ‫پڕۆتین‪ ،‬هەروەها سەرچاوەیەكی‬ ‫گرنگی ڤیتامین ‪ C‬و ڤیتامین‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫‪-A‬ە و فولید ئەسیدە‪.‬‬ ‫ئ����ەو ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ان��ەی كە‬ ‫ب��ەخ��واردن��ی ت��ەم��ات��ە ئ��ەگ��ەری‬ ‫توشبونیان كەمترە بریتین لە‪:‬‬ ‫لەناوبردنی میكرۆبی ناو لەش‪،‬‬ ‫دوركەوتنەوە لەنەخۆشیەكانی‬ ‫شێرپەنجەو دڵ‌و فشاری خوێن‌و‬ ‫نەخۆشییەكانی پێست‪.‬‬ ‫دیسانەوە سودێكی ئێجگار‬ ‫ێ ب��ەو ژنانەی‬ ‫گ��ەورە دەبەخش ‌‬ ‫دوگ��ی��ان��ن‪ ،‬چونكە رێ��ژەی��ەك��ی‬ ‫زۆر فولید ئەسیدی تێدایە‪ ،‬كە‬ ‫پێویستیەكی گرنگە بۆ كۆرپەلە‪.‬‬

‫@@‬

‫@@@‪@1‬‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬ ‫‪@10‬‬

‫شازادە ولیام دەبێتە‬ ‫فڕۆكەوانی فریاگوزاری‬

‫‪ 46‬دایك‬ ‫سەریان‬ ‫دەتاشن!‬

‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@2‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬ك���ەس���ای���ەت���ی‌و پ��ل��ەدارێ��ك��ی‬ ‫خێرەومەندی كورد بوە‪.‬‬ ‫‪-2‬دۆستی بلۆك‪ ،‬مەیگێڕ‪ ،‬ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-3‬زۆر بچوك‪ ،‬نیوەی بابە‪ ،‬تێر‪.‬‬ ‫‪-4‬خواردنێكە ‪ +‬جۆرەكانی بەروبومی‬ ‫جوتیار‪.‬‬ ‫‪-5‬دۆخ‪ ،‬نیوەی نامۆ‪ ،‬لەسەرخۆیی‪.‬‬ ‫‪-6‬ورگ‪ ،‬واڵتێكی عەرەبیە‪ ،‬هەڵم‪.‬‬ ‫‪-7‬قین‪ ،‬نەرم‪ ،‬موی سەر‪ ،‬ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-8‬كەری كلك بڕاو‪ ،‬باڵندەی نیشتو‪،‬‬ ‫درەختێكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-9‬جنێو نییەو ئ��ەوت��رێ‌‪ ،‬هۆكار‪،‬‬ ‫گەلەرییەكە لەسلێمانی‪.‬‬ ‫‪-10‬پ��ێ��ش سفر‪ ،‬س��ەر دەیناسێ‌‪،‬‬ ‫لەتبو‪.‬‬ ‫‪-11‬كاس‪ ،‬ژنە گۆرانیبێژێكی فارسە‪،‬‬ ‫تەنیشت‪.‬‬ ‫‪-12‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی‪ ،‬وێنەی ‪ 46‬دایكی ئەمەریكی باڵوكردەوە‪ ،‬كە وەك هاوسۆزییەك‬ ‫لەبەرامبەر توشبونی منداڵەكانیان بەشێرپەنجە‪ ،‬سەری خۆیان تاشیوە‪ ،‬ئەم ژنە ئەمەریكیانە‬ ‫ناسراون بە ‪ 46‬دایكەكە‌و سااڵنە لەیەكێك لەویالیەتەكانی ئەمەریكا‪ ،‬بەمەبەستی كۆكردنەوەی‬ ‫هاوكاری‌و سازكردنی ئاهەنگێگ بۆ منداڵەكانیان كۆدەبنەوە‪ ،‬كۆبونەوەی ئەمساڵیان لەویالیەتی‬ ‫بۆستن بوەو لەئاهەنگەكەشدا سەرجەمی ‪ 46‬دایكەكە هەستان بەتاشین‌و سفركردنی سەری خۆیان‬ ‫وەك هاوسۆزیەك بۆ منداڵەكانیان‌و سەرجەم ئەو كەسانەی توشبون بەنەخۆشی شێرپەنجە‪،‬‬ ‫هەر لەو ئاهەنگەدا بڕی ‪ 200‬هەزار دۆالریشیان بەخشیە دەزگاكانی لێكۆڵینەوەو گەڕان بەدوای‬ ‫چارەسەری نەخۆشیەكە‪.‬‬

‫هەر تاكێكی چینی ‪ 1000‬جگەرەی بەردەكەوێت‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬چ���او دەی��ن��اس�ێ‌‪ ،‬ئێسقان نیەو‬ ‫لەگۆشتایە ‪ +‬بێدەنگ بە‪.‬‬ ‫‪-2‬پیتێك ‪ +‬قوماشەو پیرۆز كراوە‪،‬‬ ‫دوری بەتێكەڵی‪.‬‬ ‫‪-3‬ج���وان���ك���ردن���ی ج��ام��ی وێ��ن��ە‪،‬‬ ‫نەتەوەیەكن «پ» ‪-4‬سیان لەدەشت‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە‪ ،‬نیوەی شەوق ‪-5‬كانزایەكە‪،‬‬ ‫بەشێكە لەلەش‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-6‬خەڵكی ئەو واڵتەیە‪ ،‬خواردنێكە‪.‬‬ ‫‪-7‬پیتێك ‪ +‬جۆرە چەكێكە‪ ،‬جۆرە‬ ‫یارییەكە‪.‬‬ ‫‪-8‬لەمەیدایە‪ ،‬هەڵئەگیرێ‌‪ ،‬لەسینەما‬ ‫هەبو‪.‬‬ ‫‪-9‬زۆر تیژە‪ ،‬زیرەك‪ ،‬دوان لەكەوا‪.‬‬ ‫‪-10‬باڵندە «پ»‪ ،‬كەسی خراپ‪.‬‬ ‫‪-11‬نیوەی كندی‪ ،‬دو دانە «پ»‪،‬‬ ‫ناڵە‪.‬‬ ‫‪-12‬گەڕەكێكی كۆنی سلێمانییە ‪+‬‬ ‫پیتێك‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫نوسینگەی ش���ازادە ول��ی��ام‪-‬ی بریتانی ب�ڵاوی��ك��ردەوە‪،‬‬ ‫لەسەرەتای ساڵی نوێدا‪ ،‬ش��ازادە ولیام وەك فڕۆكەوانی‬ ‫هێلیكۆپتەری فریاگوزاری كار دەكات‪ ،‬شازادە ولیام تەمەنی‬ ‫‪ 32‬ساڵەو لەرابردودا لەفڕۆكەخانەی سەربازیی شاهانەی‬ ‫بریتانی بەشداری لە ‪ 150‬كردەی فریاگوزاری‌و گەڕان كردوە‪،‬‬ ‫نوسینگەكەی راشیگەیاندوە شازادە لەمانگی سێپتێمبەری‬ ‫ئەمساڵداو ب��ۆم��اوەی پێنج مانگ بەگرێبەست لەگەڵ‬ ‫كۆمپانیایەكی مەدەنی لەفرۆكەخانەی كیمبردج‌و نوریتش دەست‬ ‫بەمەشقەكانی خۆی دەكات بۆ بەدەستهێنانی پلەی سەرۆكی‬ ‫تیمی فڕۆكەوانی‪ ،‬كە تیایدا ‪ 14‬تاقیكردنەوەو گەشتێك ئەنجام‬ ‫دەدات‪ ،‬لەئێستادا شازادە ولیام پلەی یاریدەدەری فرۆكەوانی‬ ‫هەیەو‪ ،‬بەم بەشدارییەش دەبێتە یەكەم ئەندامی خێزانی‬ ‫شاهانە لەبریتانیا‪ ،‬كە گرێبەست لەگەاڵ كۆمپانیایەكی مەدەنی‬ ‫واژۆ بكات بۆ ئەو جۆرە مەشقانە‪.‬‬

‫لەوشەی «زەر»‪ 15 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی «زەر»‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كەوتبێتە سەرەتایی وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬زەرگەتە‪ ،‬زەرو‪،‬‬ ‫زەرداو ‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫ماجید حەمەجان‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫بەپێی راپۆرتە ئابورییەكان‪ ،‬لەشەش‬ ‫مانگی رابردوی ‪2014‬دا‪ ،‬بەرهەمهێنانی‬ ‫توتن لەچین بەشێوەیەكی بەرچاو زیادی‬ ‫كردوە‪ ،‬لەراپۆرتێكی رۆژنامەی شینخوای‬ ‫چینیش هاتوە‪ ،‬بەپێی ئەو زیادكردنە‬ ‫ل��ەو ش��ەش م��ان��گ��ەدا‪ ،‬ه��ەر تاكێكی‬ ‫چین ‪ 1000‬ج��گ��ەرەی ب��ەردەك��ەوێ��ت‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی ب����ەردەوام رێكخراوە‬ ‫تەندروستیەكان‌و راگەیاندنەكان باس‬ ‫لەزیان‌و مەترسیەكانی كێشانی جگەرە‬ ‫دەك����ەن‪ ،‬بەپێی نوێترین ئ��ام��اری‬ ‫وەزارەت��ی تەندروستی چین‪ ،‬نزیكەی‬ ‫‪ 300‬ملیۆن جگەرەكێش لەچیندا هەیە‪،‬‬ ‫‪ 740‬ملیۆنیش روب��ەڕوی زیانی خراپ‬ ‫كێشانی جگەرەدەبنەوە لەفەرمانگەكان‌و‬ ‫شوێنە گشتیەكاندا‪ ،‬سااڵنەش ‪1.5‬‬ ‫ملیۆن ب��ەه��ۆی ئ��ەو نەخۆشیانەی‬ ‫كە جگەرەكێشان هۆكاریەتی دەبنە‬ ‫قوربانی‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫فیلەكان بە ‪ 20‬دۆالر ئۆتۆمبێلەكان دەشۆن‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬كە باخچەی جان فان سیلك‪-‬ی‬ ‫ێ فیلی ئەفریقیەوە رۆژانە میوان‌و‬ ‫ویالیەتی ئوریگۆنی ئەمەریكا‪ ،‬بەهۆی سـ ‌‬ ‫گەشتیارێكی زۆر رو لەباخچەكەیان دەك��ەن‌و بەڕێوەبەری ئەو باخچەیەش‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬كاری ئەو سێ‌ فیلەش شۆرینی ئۆتۆمبیلی میوان‌و گەشتیارانە‌و بۆ هەر‬ ‫ێ وەردەگیرێت‪.‬‬ ‫ئۆتۆمبێلێكیش بڕی ‪ 20‬دۆالریان لـ ‌‬ ‫ئەو بەرێوەبەرە وتیشی‪ ،‬ل��ەراب��ردودا باخچەی ئاژەاڵنی جان فان سیلك‪،‬‬ ‫روبەڕوی قەیرانێكی دارایی خراپ بوەتەوە‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا بەهۆی ئەم فیالنەوە‬ ‫كە مەشقپێكراون لەسەر شۆرینی ئۆتۆمبێل‪ ،‬رۆژ بە رۆژ ژمارەی گەشتیار‌و‬ ‫میوانەكانمان رو لەزیاد بونە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ شوێن ك��اری بابردو‬ ‫م����ەك����ەوە‪ ،‬ب��ەخ��ەی��اڵ‬ ‫رۆژەكان مەبەرە سەر‪ ،‬الی‬ ‫خۆشەویستەكەت ئەوەندە‬ ‫بەخۆتا هەڵمەدە‪.‬‬

‫ـ خەو هەمو شتێك نییە‪،‬‬ ‫ژیان هیالكی‌و شەونخونی‬ ‫دەوێ���ت‪ ،‬ئ��ەوەن��دە ت��وڕە‬ ‫مەبە‪ ،‬كەمێك س��ۆز بدە‬ ‫بەخۆشەویستەكەت‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ گەر بەرنامەی كارت‬ ‫ێ كوێرەی ژیان‬ ‫هەبێ‌‪ ،‬گر ‌‬ ‫دەكرێتەوە‪ ،‬كەسێك لێت‬ ‫نزیك دەبێتەوە‪ ،‬هەواڵێكی‬ ‫سەیرت دەداتێ‌‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ لەتوڕەبوندا ئەوەندە‬ ‫ب���ه���ێ���ڵ���ەرەوە ب��ەش��ی‬ ‫خۆشەویستی تیا مابێ‌‪،‬‬ ‫ئەوەندەش رو گرژ مەبە‪،‬‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ی ب���زەو‬ ‫زەردەخەنەی ئەوێ‌‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ك�����ارێ�����ك م���ەك���ە‬ ‫پەشیمانیش دادت نەدات‪،‬‬ ‫لەخۆتەوە هەڵمەچۆ‪ ،‬دو‬ ‫دڵ‌و دڵپیس مەبە بەرامبەر‬ ‫بەو كەسەی خۆشت ئەوێ‌‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ ه���ەف���ت���ەی���ەك���ی‬ ‫بەختەوەرییە‪ ،‬رۆژەك���ان‬ ‫مژدەبەخشن‪ ،‬دیارییەكت‬ ‫دەگ��ات��ە دەس���ت‪ ،‬كەمێك‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ی زی��ات��ر‬ ‫ببەخشە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ ه��ەم��و دەم���ێ‌ م��رۆڤ‬ ‫ل���ەخ���ۆش���ی���دا ن��اب��ێ��ت‪،‬‬ ‫گ���رن���گ ئ����ەوەی����ە س��ود‬ ‫ل��ەن��اخ��ۆش��ی��ی��ەك��ان��ی��ش‬ ‫وەرگریت‪ ،‬خۆشەویستەكەت‬ ‫مژدەیەكت دەداتێ‌‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ كارێكی ن��وێ‌ دێتە‬ ‫رێت‪ ،‬بەاڵم تاقیكردنەوەی‬ ‫ل���ەگ���ەڵ���دای���ە‪ ،‬وری���اب���ە‬ ‫ل��ەب��ی��رك��ردن��ەوەدا هەڵە‬ ‫ن��ەك��ەی‪ ،‬كەسێكی دور‬ ‫دەبینیتەوە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ خاوەنی ئەو پڕۆژەیەی‬ ‫تۆ ك��اری لەگەڵدا دەكەی‬ ‫س��ەف��ەر دەك����ات‪ ،‬ب���ڕوای‬ ‫ت�������ەواوی پ��ێ��ت ه��ەی��ە‪،‬‬ ‫بەوریاییەوە مامەڵە بكە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ بیر لەرابردو بكەرەوەو‬ ‫بزانە هەڵەكانت لەكوێدان‪،‬‬ ‫پارەیەكت دێتە دەست‪ ،‬شك‬ ‫مەخەرە س��ەر هاوڕێكانت‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ت��ا ئ��ەت��وان��ی ورە‬ ‫ب��ەر م���ەدە‪ ،‬دو دڵیی‬ ‫بخەرە الوە‪ ،‬گەورەیی‌و‬ ‫جوانی خ��ۆت بپارێزە‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا بەختت‬ ‫دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ مەچۆرە ژێر كارێكەوە‬ ‫كە هی تۆ نییە‪ ،‬هەمو‬ ‫شتێكیش پ����ارە نیە‪،‬‬ ‫لەوانەیە كەسێك ببینیت‌و‬ ‫بكەوێتە ژێر كاریگەرییەوەو‬ ‫خۆشت بوێ‌‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w .c ha w d ernews .com‬‬

‫‪No. (479) 11-8-2014‬‬

‫زێدی‬ ‫پێشمەرگە‬ ‫سەالم مستەفا‬ ‫هەمو ش���ەڕەكانمان بینی‪ ،‬بس���ت‬ ‫بەبس���ت‌و بنبەرد بەبنبەردی چیاكانی‬ ‫كوردستانمان تاقیكردەوە‪ ،‬هەناسەی‬ ‫سەركەوتنەكانمان بەیەكدی دەسپاردو‬ ‫ێ چەمەكانیشدا‬ ‫لەناو دۆڵ‌و شیو و گو ‌‬ ‫نەبەردیم���ان دەگێڕایەوەو دەمانكردنە‬ ‫دی���اری‪ ،‬زۆر هی�ل�اك بوی���ن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز وشەی «ئاخ»مان بەگەردندا‬ ‫هەڵنەواسی‪ ،‬ئازاری زۆرمان چەشت‪،‬‬ ‫هەرگی���ز پێیەوە نەتالین���ەوە‪ ،‬لەژێر‬ ‫هەر بس���تە ئاسمانێكدا ناومان لەسەر‬

‫كێل���ی ش���ەهیدێك نوس���ی‪ ،‬چیامان‬ ‫جێنەهێشت‌و رامان نەكرد‪.‬‬ ‫پێش���مەرگە‪ ،‬ئەی پیرۆزترین چەك‬ ‫بەدەستی نێو ئەم خاكە سوتاوەی كە‬ ‫باپیرانمان نوێژی خەبات‌و ش���ۆڕش‌و‬ ‫كۆڵنەدانیان لەس���ەر دەكرد‪ ،‬ساڵوت‬ ‫لـێ‌ بێ‌ تۆ گەورەی‪ ،‬لەنێو هەناس���ەی‬ ‫هەمومان���دا دێیت‌و دەچ���ی‪ ،‬پڕاوپڕی‬ ‫ب���ۆن‌و بەرام���ەی چی���او باخچەكانی‬ ‫ێ بێ‌‪.‬‬ ‫نیشتمان ساڵوت لـ ‌‬ ‫جەل���ەوال‪ ،‬ئەی ئەو ن���اوە جوانەی‬ ‫لەئێستادا لەسەر مەدالیای سەر سنگی‬ ‫دایك هەڵكۆڵراوی ساڵو‪ ،‬لەچاوەڕوانی‬ ‫مژدانەی زیاترداین‪.‬‬

‫خورمات���و‪ ،‬ئەی س���نورپارێزەكەی‬ ‫لەنێو دڵی پێش���مەرگەدا چەس���پاو‪،‬‬ ‫س�ڵ�او‪ ..‬لەنێو دێڕبەدێڕی س���رودی‬ ‫نیشتمانیدا دێیت‌و دەچی‪ ،‬لەچاوەڕوانی‬ ‫مژدانەی زیاترداین‪.‬‬ ‫مەخمور‪ ،‬ئەی دڵە دورەپەرێزەكەی‬ ‫سنوری هەولێر‪ ،‬س�ڵ�او‪ ،‬بەگەورەییت‬ ‫قەس���ەم بەئارەق���ەی نێوچەوان���ی‬ ‫پێش���مەرگە‪ ،‬گوڵی ناو ئینجانەكانی‬ ‫گوێر ئاو دەدەین‪.‬‬ ‫زوممار‪ ،‬ش���ارۆچكە بەعەشقەكەی‬ ‫نیگابڕی���و لەبەن���داوە تامەزرۆك���ەی‬ ‫موس���ڵ‪ ،‬س�ڵ�او‪ ...‬دەگەین���ە الت‌و‬ ‫لەسەمای ئازادیدا ئەتالوێنینەوە‪.‬‬

‫خەاڵت دەبەخشرێتە باشترین‬ ‫ێ كاری پۆرترێت‬ ‫س ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫دەزگای رۆشنبیریی جەمال عیرفان‪ ،‬لەخۆئامادەكردندایە بۆ كردنەوەی پیشانگەیەكی‬ ‫فراوانی تایب���ەت بەپۆرترێت‪ ،‬كە ئەمە الكردنەوەیەكە لەهون���ەری پۆرترێت‌و لەالیەكی‬ ‫تریش���ەوە دێكیۆمێنتكردنی پۆرترێتی كەسایەتییە دیارەكانی ناو شارو نیشتمانەكەمانە‬ ‫لەڕێگەی ئەم هونەرەوە‪.‬‬ ‫س���ەبارەت بەم كارە نوێیە‪ ،‬بەختیار سەعید بەڕێوەبەری كتێبخانەی جەمال عیرفان‬ ‫بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬س���ەرەتا بیرمان لەم پڕۆژەی���ە كردەوە تا دواتر بەهاوكاری‬ ‫ش���ێوەكارانی واڵت بتوانین بیر لەدامەزراندنی گەلەرییەكی تایبەت بەم هونەرە لەشاری‬ ‫سلێمانی بكەینەوەو هەلی كاركردنی هونەری فراوانترو گەورەتر بێت‪.‬‬ ‫لەهەمانكاتدا بەخش���ینی س���ێ‌ خەاڵتە بۆ باشترین س���ێ‌ كاری پۆرترێت كە لەالیەن‬ ‫لێژنەیەكەوە كارە سەركەوتوەكان دەستنیشان دەكرێن‪.‬‬ ‫ێ كاری نوێ‌‌و رەنگین بن‪ ،‬هەر‬ ‫مەرجی بەش���داریكردنی كارەكانیش ئەوەیە كە دەب��� ‌‬ ‫ێ بەپۆرترێتی‬ ‫ماتریاڵێكیش بێ‌ ئاس���اییە بۆ جێبەجێكردنی پۆرترێتەكە كە تایبەت دەب ‌‬ ‫كەسایەتییە هونەری‌و ئەدەبی‌و سیاسی‌و كەسە دیارەكانی كوردستان‪.‬‬ ‫كارەكان لەالیەن لێژنەیەكەوە هەڵدەبژێردرێت‪ ،‬دواتر لەگەڵ كردنەوەی پیشانگەیەك‬ ‫كوراسەیەكی تایبەت‌و گونجاو بۆ كارەكان دروستدەكرێ‌‌و چاپ دەكرێ‌‪.‬‬

‫ئێوە ه���ەر هەموتان‪ ،‬ئەی ش���ارو‬ ‫شارۆچكەو گوندەكانی سەرسنورو ناو‬ ‫هەناوی كوردستان بەخۆشەویستیتان‬ ‫قەس���ەم‪ ،‬جوانتری���ن زەماوەن���دی‬ ‫سەركەوتن بەڕێوەیە‪.‬‬ ‫ت���ۆش دڵنیاب���ە ش���ەنگال‪-‬م‬ ‫بەسوێندی مەشخەاڵنی شۆڕشی نوێ‌‪،‬‬ ‫دەگەینە الت‪ ،‬لەنێ���و هەمو چیاكانی‬ ‫كوردس���تانەوە چەپكە گوڵمان پێیەو‬ ‫ێ‬ ‫دەگەین���ە الت‪ ،‬دێین‌و گ���ەر دڵۆپ ‌‬ ‫ێ جێتناهێڵین‪ ،‬دێین‌و‬ ‫خوێنمان تیاماب ‌‬ ‫لەبەردەم هەناسەی دایكاندا سەری رێز‬ ‫دادەنەوێنین‌و س�ڵ�اوی پێشمەرگەیان‬ ‫دەدەینێ‌‪.‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫كوردستان‬ ‫لەمانشێتی‬ ‫نێودەوڵەتی‪-‬دا‬

‫گۆڕین���ی س���تراتیژیەتی داعش لەبەغ���داوە روەو هەولێر‪ ،‬روداوێك���ی چاوەڕوانكراو‬ ‫بو‪ ،‬بەوپێیەی لەبەراییەكانی دەركەوتنی ئەم هێزە تیرۆریس���تە‪ ،‬لەكوردس���تاندا زیاد‬ ‫لەخوێندنەوەیەكی بۆ كرا‪ ،‬ی‪.‬ن‪.‬ك هەر زو مەترس���ییەكانی داعش���ی بینی‌و پێی وابو‬ ‫كوردستان لەس���تراتیژی داعشدا نەك بونی هەیە‪ ،‬بەڵكو ئەوە تەنها كاتە تەحەكومی‬ ‫كردوە پەالماری س���ەنگەرەكانی پێش���مەرگە نەدەن‪ ،‬دیارە لەپاڵ ئەم دیدەی یەكێتی‬ ‫خوێندنەوەی جیاوازتریش هەبون‪.‬‬ ‫س���ەرئەنجام داعش پەالماری كوردس���تانی دا‪ ،‬ئەگەرچی پاشەكش���ەی پێشمەرگە‬ ‫لەهەندێك بەرەدا هەبو‪ ،‬بەاڵم بەرگری‌و ئازایەتی‌و خۆڕاگری پێشمەرگە سەلمێنرا‪.‬‬ ‫كۆی هێرش���ەكان‌و روداوەكانی ناوچەكە‪ ،‬وەرچەرخانێكی نوێی لەئاستی ناوخۆیی‌و‬ ‫ئیقلیمی‌و جیهانی بەدوادا هات‪ ،‬لەئاستی نەتەوەیدا ئەوەی گرێ‌ كوێرەی سیاسییەكان‬ ‫بو‪ ،‬پێشمەرگە كردیەوە‪ ،‬بەشداری گەریالو یەپەگەو پێشمەرگەكانی رۆژهەاڵت‪ ،‬تەجاوزی‬ ‫جیاوازییەكانی كرد‪ ،‬خوێنی كورد لەیەك س���ەنگەردا تێكەڵ بو‪ ،‬ئەوەی سیاسییەكانی‬ ‫كوردس���تان لەبەس���تنی كۆنگرەی نەتەوەیی بڕیارلێ���دراو‪ ،‬نەیانتوانی ئەنجامی بدەن‪،‬‬ ‫پێشمەرگەو گەریالو مەترسییە جدییەكان لەسەر ئەرزی واقیع ئەنجامیاندا‪.‬‬ ‫ئەمە س���ەرباری ئەوەی لەكاتی مەترسییەكاندا‪ ،‬نەخشە دەسكردەكان هیچ مانایەك‬ ‫بۆ بونیان نەماو س���ایكس بیك���ۆو خاڵە بنچینەییەكانی‌و ئ���ەو قواڵییە مێژوییەی كە‬ ‫داگیركەران بەهۆیەوە لەجەس���تەی كوردستاندا دروس���تیان كردبو لەخاڵێكدا یەكسان‬ ‫كرایەوە بەسفر‪.‬‬ ‫ئ���ەم روداوە خاڵی نییە لەگەیاندنی مەس���جی نەتەوەی بۆ دونیای دەرەوەی كورد‪،‬‬ ‫گەریال لەلیس���تی تیرۆردایە‪ ،‬بەاڵم ئێس���تا نەك هاوشانی پێش���مەرگە‪ ،‬بەڵكو لەگەڵ‬ ‫هێزەكان���ی ئەمریكادا لەیەك س���ەنگەردان كە ئەمە روداوێكی گەورەیە‪ ،‬بەئاراس���تەی‬ ‫تێگەیشتنێكی هاوبەش لەنێوان ‪ pkk‬و ئەمریكاو ئەوروپادا‪.‬‬ ‫لەرەهەن���دی نێودەوڵەتیی���ەوە هاتنە س���ەر خەتی ئەمریكا بۆ پاراس���تنی هەولێر‪،‬‬ ‫دونیابینی ئەمریكای دەرهەق بەهەرێمی كوردستان بەڕونی نیشاندا‪.‬‬ ‫هەنوكە هەرێمی كوردس���تان لەنەخشەی سیاس���ی ئەمریكادا پێگەیەكی ستراتیژی‬ ‫هەیەو كاركردنی بۆ ئامانجەكانی داهاتوی ئاسانتر كردوە‪.‬‬ ‫بەریتانیا وەك زلهێزێكی خاوەن بەها‪ ،‬لەدونیای سیاسیدا سەرقاڵی پڕۆژە بڕیارێكە‬ ‫لەئەنجومەنی ئاس���ایش س���ەبارەت بەداعش‪ ،‬بێگومان ئەم هەوڵەی دوای هێرشەكانی‬ ‫داعشە بۆ سەر هەرێم‪ .‬كە ئەمەش دواجار پەیامێكی ئاشكرای بۆ كورد تێدایە‪.‬‬ ‫پاڵپش���تی فەڕەنساو ئیتالیا‪ ،‬ئەچێتە چوارچێوە پڕۆژەیەكی گەورە بۆ دۆزی كورد‪،‬‬ ‫دواجار ئەوەی لەچەند رۆژی رابردودا لەكۆشكی سپی‌و تەالرو كۆشكی بڕیار بەدەستانی‬ ‫جیهانەوە سەبارەت بەهەرێمی كوردس���تان ئەنجامدرا‪ ،‬رەنگە لەمێژوی ناوچەكەدا بێ‌‬ ‫وێنە بێت‪ ،‬روداوەكانی دنیای عەرەبی دەریخس���ت ئەمریكاو ئەوروپا بەئەندازەی هەرێم‬ ‫نیگەرانی نەكردون‪ ،‬رەنگە هێرشە خێراكانی ئەمریكا بۆ سەر داعش‪ ،‬خێراترین بڕیاری‬ ‫ئەو واڵتە بوبێت كە ئامانج لێی پاراس���تنی هەرێمێكی بێ‌ قەوارەی وەك كوردس���تان‬ ‫بێت‌و ئەو راستیەی سەرەوەشی سەلماندبێت‪.‬‬ ‫ئەوەی پێویستە كە بوترێت س���ەركردایەتی سیاسی كورد بۆ داهاتوی كوردستان‪،‬‬ ‫تەنها س���ەرقاڵی دروش���می گەورەو فوتێكراو و بارگاوی بەس���ۆزی نەتەوەیی‌و خاڵی‬ ‫لەتێگەیشتنی واقعی كوردستان ئەبن‪ ،‬یان روداو و مەترسییەكان لەناخەوە جواڵندونی‌و‬ ‫لەجیاتی خیتابی دروستبونی دەوڵەتی كوردی بۆ بەدەستهێنانی دەنگێكی زیاتر‪ ،‬خاڵە‬ ‫الوازو كێشە زۆرو الوەكییەكان چارە دەكەن كە زۆرن‌و لەم نوسینەدا جێی باسكردنیان‬ ‫نابێتەوە‪.‬‬ ‫‪fahmiBurhan@gmail.com‬‬

‫هۆگر رەنجدەر‪ :‬شیعر سەرەكیترین‬ ‫ژانری ئەدەبەو هەرواش دەمێنێتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫هۆگر سوارە جەبار ناسراو بە «رەنجدەر»‪،‬‬ ‫گەنجێكی شاری هەولێرەو لەدنیا بەرینەكەی‬ ‫شیعردا خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬وەك هەر گەنجێكی‬ ‫تر لەسەرەتای قافڵەكەدایەو‪ ،‬دەیەو ‌ێ هەنگاو‬ ‫بەرەو سەركەوتن بنێ‌‪.‬‬ ‫دەرچ���وی پەمانگای تەكنیك���ی هەولێرەو‬ ‫لەچەندین كۆڕو فێستیڤاڵدا بەشداری كردوەو‪،‬‬ ‫خەاڵتی رێزلێنانی پێبەخشراوە‪ ،‬نامیلكەیەكی‬ ‫بەچاك���راوی هەی���ە بەناوی «هەناس���ەكانی‬ ‫س���پێدە»‪ .‬ناوبراو لەدیدارێكی كورتدا لەگەڵ‬ ‫«چاودێر» باسی ئەزمونی خۆی دەكات‪:‬‬ ‫چاودێر‪ :‬چۆن كەوتنە نێو دنیای شیعرەوە‪،‬‬ ‫چ شتێك پاڵنەر بو؟‬ ‫س���ەرەتای دەستپێكی نووس���ین لەژیانمدا‬ ‫قۆناغێك���ی زۆر گرنگب���و‪ ،‬تاقیكردنەوەیەكی‬ ‫گ���ەورە بو بۆمن‪ .،‬هەمو كات هەس���تمدەكرد‬ ‫زمانێك هەیە لەناخمدا ئەیەوێت بەشێوازێكیتر‬ ‫بدوێ���ت‪ ،‬رەنگ���ە لەپش���ت دەقەكان���ی هەر‬

‫فەهمی بورهان‬

‫نوس���ەرێك چەندین چیرۆك‌و خەونی رەنگاو‬ ‫رەنگ هەبن‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئاخۆ ش���یعر یارمەت���ی دەرە بۆ‬ ‫دەربڕین؟‬ ‫دواندنی رۆحە‪ ،‬شیعر فێرمان دەكات تەنها‬ ‫س���ەرنجی دیوی دەرەوەی شتەكان نەدەین‌و‬ ‫ب���ەدوای مروارییە ش���اراوەكاندا بگەڕێین‪...‬‬ ‫ش���اعیر لەڕێگای ش���یعرەوە هەست بەمرۆڤ‬ ‫بونی خۆی دەكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬شیعر لەئێستادا توانویەتی خۆی‬ ‫بگونجێنیت لەناو ئەدەبی كوردیدا؟‬ ‫شیعر سەرەكیترین ژانری ئەدەبەو هەرواش‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬چونكە شیعر هەمو كات توانای‬ ‫خۆنوێكردن���ەوەی هەی���ەو دەتوانێت لەگەڵ‬ ‫گۆڕانكارییەكان بڕوات‌و خۆی بگونجێنێت‪.‬‬ ‫هەستناكەم ش���یعر لەپاشەكش���ێدا بێت‪،‬‬ ‫هەندێكجار ئەوەش ب���ۆ بینینی ئەو بەرهەمە‬ ‫خراپان���ە دەگەڕێتەوە كە بەناوی ش���یعرەوە‬ ‫باڵودەكرێنەوە‪.‬‬

‫ژمارەکانی داهاتوو‬ ‫دەقی نوێی شیعریی‬ ‫کەریم دەشتی‪ ،‬بەرزان هەستیار‪ ،‬ئازاد سوبحی‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )٤٢٠‬دووشةممة ‪ 2014/٨/١١‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫گەڕان بە دوای نووسەرانی کورد لە کتێبێکدا‬ ‫بوشرا کەسنەزانی‪ ،‬پۆستەچییەک بەبێ لەدەرگادان‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬

‫بەڕۆژ ئاکرەیی‬

‫ڕێبوار سیوەیلی‬

‫بەشێك لە ڕۆمانێکی چاپنەکراوی‬ ‫ئۆرهان پاموك لە ڕەخنەی چاودێردا‬ ‫"سەمەرەیەك لە سەرمدا" ناوی نوێترین ڕۆمانی ڕۆماننووسی‬ ‫تورکی‪ ،‬هەڵگری خەاڵتی نۆبێلی ئەدەبیات‪ ،‬ئۆرهان پاموکە‪ ،‬کە‬ ‫بڕیار وایە ئەمساڵ لەالیەن وەشانخانەی "یاپی کرێدی"یەوە لە‬ ‫ئیستانبوڵ چاپ و باڵو بکرێتەوە‪ .‬پاموك تا ئێستا لە چەند‬ ‫دیمانەیەکدا ئاشکرای کردووە لەم ڕۆمانەدا بەسەرهاتێك دەگێڕێتەوە‬ ‫کە لە سەرەتای سااڵنی ‪١٩٦٠‬وە تا ‪ ٢٠٠٠‬درێژە دەخایەنێت‪.‬‬ ‫"من دارێکم"‪ ،‬کتێبێکی تری پاموکە کە بەهاری ئەمساڵ لەالیەن‬ ‫هەمان وەشانخانەوە چاپ و باڵو کرایەوە و کۆمەڵێك وتار و چەند‬ ‫بەشێکی هەندێك لە کتێبەکانی تری نووسەر لە خۆ دەگرێت‪.‬‬ ‫"سااڵنی مەولوود لە قوتابخانەی ناوەندی" بەشێکە لە ڕۆمانی‬ ‫"سەمەرەیەك لە سەرمدا" و لەو کتێبەدا باڵو کراوەتەوە‪" .‬ڕەخنەی‬ ‫چاودێر" ئەم بەشەی ڕۆمانە هێشتا چاپنەکراوەکەی پاموك بە‬ ‫کوردی لە وەرگێڕانی بەکر شوانی‪ ،‬لە ژمارەی داهاتوودا باڵو‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬

‫بەکر شوانی وەری دەگێڕێت‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫شوان کەریمدا‬ ‫سازدانی‪:‬‬ ‫ئاراس عەبدوڵاڵ‬

‫محەمەدی مەال کەریم‬

‫کەسنەزانی پۆستەچییەکە نامەکانی‬ ‫س��ەدان کەس دەگەیەنێتە دەستی‬ ‫ئێمە‪ .‬ئایا ئێمە مافی ئەوەمان‬ ‫هەیە نامەکانی نێوان دوو کەس‬ ‫بخوێنینەوە کە پێشتر و لە زەمان و‬ ‫بارودۆخێکی تردا‪ ،‬لە نێوان خۆیاندا‪،‬‬ ‫گۆڕیویانەتەوە؟ ئەمڕۆ ئەم دەرفەتە‬ ‫ئەدەبییە ڕەخساوە و دەتوانین بیر لە‬ ‫بیرکردنەوەیەک بکەینەوە کە پێشتر‬ ‫بۆمان نەبووە بیری لێ بکەینەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئاخۆ هیچ نووسەرێکی نامە‪،‬‬ ‫کە نامەکەی دەنووسێت‪ ،‬بیر لەوە‬

‫‪5‬‬

‫سەبارەت بە شانۆیی‬ ‫(ساڵی سفر)‬ ‫شادیە عەبدوول‬

‫ئەم ڕۆژانە کە جەنگە دەکەوینەوە‬ ‫بیری نامەکەی هەمنگوەی‪ ،‬کە‬ ‫پێشنیار بۆ هاوڕێیەکەی دەکات‪:‬‬ ‫«ئایا ناتوانین هەندێ لە نووسەران‬ ‫بنێرینە ئ��ەم جەنگە ت��ا ببێتە‬ ‫ئەزموونێک ب��ۆی��ان و شتی باش‬ ‫ب��ن��ووس��ن؟» ئەمە پێشەکییەکە‬ ‫بۆ کتێبی «ئیتر لە دەرگا نادات؛‬ ‫پۆستەچی‪ ».‬ئەم بەرهەمە کتێبی‬ ‫نامە کۆکراوەکانی ڕۆژگارە کۆنەکانی‬ ‫ئێمەیە‪.‬‬ ‫پۆستەچی پێشتر کەسێک بوو‪،‬‬ ‫نامەیەکی لە کەسێکەوە دەگەیاندە‬ ‫ک��ەس��ێ��ک��ی ت���ر‪ ،‬ئ���ەم���ڕۆ ب��وش��را‬

‫کە هەرگیز ئەو وردەکارییانەی نێو‬ ‫چیرۆک و ڕۆمانەکانی‪ ،‬لە نامەکانیدا‬ ‫بەکار نەدەهێنا‪ .‬ئەو لە نامەکانیدا‬ ‫هەموو بەربەستێک وەال دەنێت و‬ ‫قسەی دڵ��ی خ��ۆی دەک���ات؛ جنێو‬ ‫دەدات‪ ،‬سووکایەتی دەک��ات‪ ،‬ناو‬ ‫دەزڕێ��ن��ێ��ت و گاڵتە تەنانەت بە‬ ‫هاوڕێیەکانی خۆی دەکات‪ .‬هەڵبەت‬ ‫ل��ێ��رەدا مەبەست ئ��ەوە نییە کە‬ ‫نووسەرانی دیکەیش دەبێت ئەو‬ ‫کارە بکەن‪ ،‬هێندەی مەبەست لێی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬ئایا نووسەران‪ -‬بە تایبەت‬ ‫نووسەرانی کورد لەم کتێبەدا‪ -‬تا‬ ‫چەندێک توانیویانە قسەکانیان بەبێ‬ ‫خۆسانسۆری بنووسنەوە؟‬ ‫کەواتە نووسەرانی کورد لە «ئیتر‬ ‫لە دەرگ��ا ن���ادات؛ پۆستەچی»دا‬ ‫چ��ۆن��ن؟ پۆستەچیی ئ��ەم کتێبە‬ ‫سکێچی دانەبەدانەی نووسەرانی‬ ‫کوردی «وەکوو خۆی» خستووەتە‬ ‫ڕوو‪ .‬لەم ڕووەوە دەتوانن لە الپەڕە‬ ‫«دوو»دا نووسینێکی حەمە مەنتک‬ ‫بخوێننەوە‪ ،‬کە بوشرا کەسنەزانی‬ ‫وەک ت��وێ��ژەرێ��ک دەناسێنێت و‬ ‫کتێبەکەیشی وەک توێژینەوەیەک‬ ‫دەخ��ات��ە ڕوو‪ .‬توێژینەوەیەک لە‬ ‫دەروون و بارودۆخ و بیرکردنەوەی‬ ‫دەک��ات��ەوە ڕۆژێ��ک نامەکانی چاپ نووسەرانی کورد‪.‬‬ ‫دەک��رێ��ن؟ جیاوازیی نامەیەک کە‬ ‫کەواتە هەموان دەبێت دەرگاکانمان‬ ‫ن��ووس��ەرەک��ەی دەزان��ێ��ت ڕۆژێ��ک بکەینەوە ت��ا ئ��ەم پۆستەچییە بە‬ ‫نامەکەی چاپ دەکرێت و نامەیەک نامەکانییەوە (بەبێ ئەوەی لە دەرگای‬ ‫کە نووسەرەکەی بیر لە چاپبوونی دابێت) بێتە کتێبخانەکانمانەوە‪ .‬لەوانەیە‬ ‫ن��اک��ات��ەوە‪ ،‬چییە؟ ل��ەم ڕووەوە نامەیەک بخوێنینەوە کە ویستوومانە‬ ‫ج��ارێ��ک��ی ت��ر دەک��ەوی��ن��ەوە بیری جارێک لە جارەکان بینووسن‪.‬‬ ‫ئێرنست هەمنگوەی‪ ،‬نووسەرێک‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١١‬‬

‫‪2‬‬

‫ئەگەر ڕێت کەوتە تەوالێت بۆ کتێبخوێندنەوە‬

‫نووسەرە شەرمنەکان‬

‫له‌ تەوالێتدا‪ ،‬خه‌ڵوه‌ت‬

‫کتێبێک کە دەروونناسانە دەدوێت‬

‫چارلس سیمیچ‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سروود تەها‬

‫ده‌رگاك���ه‌و‌ه وه‌س���تاون و ئارامیان لێبڕاو‌ه‬ ‫هه‌تا بزانن دوایین ك���ه‌س ل ‌ه ژووره‌و‌ه چى‬ ‫خوێندووەته‌و‌ه وا گوماناوی ده‌ركه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫كاتێ���ك ب��� ‌ه میوانی���ی چووم ب���ۆ ماڵ ‌ه‬ ‫نه‌ناس���یاوه‌كان‪ ،‬كتێبخان���ه‌ى وه‌هام له‌ناو‬ ‫تەوالێته‌كانیان���دا بینی���و‌ه ك���ه‌ گه‌وره‌یی‬ ‫قه‌ب���اره‌ى و توانس���تى فكرییه‌كانی���ان‬ ‫حه‌په‌س���اندوومی‪ .‬ڕوون نه‌بوو به‌المه‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫ئایا دانانى "گفتوگۆكانى ئه‌فالتون" له‌به‌رگ ‌ه‬ ‫یۆنانییه‌ ڕه‌سه‌نه‌كه‌یدا‪ ،‬له‌پاڵ "یاساداڕێژیی‬ ‫كۆمۆنیستى"یه‌كه‌ى ماركس و دواین ڕۆمانى‬ ‫تۆماس پینچن ته‌نها بۆ سه‌رنجڕاكێش���انى‬

‫«‬

‫ه چه‌ندین‬ ‫هه‌ر بێ سوعبه‌ت‪ ،‬قه‌ناعه‌تم وای ‌‬ ‫بیركردنه‌وه‌ى جددی له‌ تەوالێته‌كاندا ئه‌نجام‬ ‫ه‬ ‫و ئه‌وه‌یش خه‌ساره‌تێكی گه‌وره‌ی ‌‬ ‫دراون ‌‬ ‫ه ن��او و ب��ی��رۆك�ه‌ى ئه‌و‬ ‫ب��ۆ م��رۆڤ��ای�ه‌ت��ى ك � ‌‬ ‫فه‌یله‌سووفانه‌ نه‌زانراون‬

‫س���ه‌ردانیكه‌ران بوو‪ ،‬یان ئه‌و براده‌ره‌ى تر‬ ‫كه‌ هه‌موو یاداش���تنامه‌كانى س���ه‌رۆكه‌كانى‬ ‫پێش���ووی تا ڕیگن له‌سه‌ریه‌ك هه‌ڵچنیبوو‪،‬‬ ‫بۆ پێكه‌نین بوو؟ به‌ده‌گمه‌ن له‌تەوالێته‌كاندا‬ ‫سوتفه‌ى شیعرم كردووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت له‌ ماڵى‬ ‫خودی شاعیره‌كانیش���دا‪ .‬له‌كاتێكدا زۆرێك‬ ‫كۆكراوه‌ و كه‌ش���كۆڵم به‌رچ���او كه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫ئایا خوێندنه‌وه‌ى یه‌كێك ل ‌ه تاكوێژییه‌كانى‬ ‫هاملێت یاخود "چام ‌ه بۆ بولبول"ه‌كه‌ى جۆن‬ ‫كیتس ل���ه‌و كات و ش���وێنه‌دا نه‌گونجاوه‌؟‬ ‫نازانم‪ .‬بیستووم ‌ه كه‌سانێك له‌سه‌ر ته‌والێت‬ ‫ئینجیلی���ان خوێندۆته‌وه‌‪ ،‬ك���ه‌ ته‌نانه‌ت بۆ‬ ‫منێكی بێباوه‌ڕ جێگه‌ى سه‌رس���وڕمان بوو‪،‬‬ ‫ل���ه‌وه‌ش قێزه‌ونت���ر ئه‌وه‌ بوو ك���ه‌ نیگارى‬ ‫مه‌ریه‌مى پاكی���زه‌و منداڵه‌كه‌یم له‌ یه‌كێك‬ ‫ل ‌ه ته‌والێته‌كاندا به‌رچاو كه‌وت‪ ،‬ك ‌ه ده‌كرێت‬ ‫له‌الیه‌ن یه‌كێك ل ‌ه وێنه‌كێش ‌ه الساییكه‌ره‌و‌ه‬ ‫به‌تواناكانى ڕافائێل كێشرابێت‪ ،‬یاخود‪ -‬خوا‬ ‫نه‌كرده‌!‪ -‬خودی مامۆستا بووبێت‪.‬‬ ‫وه‌ك���و خولیاى خۆش���م‪ ،‬زیاتر ئیش��� ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌ییه‌كان ڕامده‌كێشێت وه‌كو "ڕێبه‌ری‬ ‫فیلمى هۆڵیوێڵ"‪" ،‬کتێبى گینیس بۆ پێوان ‌ه‬ ‫جیهانیی���ه‌كان"‪" ،‬فه‌رهه‌نگى فه‌لس���ه‌فی"‪،‬‬

‫ڕه‌گه‌زێكه‌ ك ‌ه ب���ه‌ره‌و له‌ناوچوون ده‌چێت‪،‬‬ ‫ئه‌وان���ه‌ى ك ‌ه پش���تیان به‌ چاپك���راوه‌كان‬ ‫ده‌به‌س���ت ئیت���ر ده‌چن ‌ه مه‌نف���اى "مۆزه‌ى‬ ‫سمیس���ۆنیان" و نموونه‌یه‌ك���ى كۆپیكراوی‬ ‫كه‌س���ێكى وه‌كو ئه‌میان ل ‌ه ناو شوشه‌یه‌كدا‬ ‫دان���اوه‌‪ ،‬پانتۆڵه‌ك���ه‌ى داكه‌ن���دووه‌ و‬ ‫له‌س���ه‌ر ته‌والێتێك دانیش���تووه‌و ڕۆژنام ‌ه‬ ‫ده‌خوێنێت���ه‌وه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا س���ه‌ردانیكه‌ران‬ ‫ب��� ‌ه حه‌په‌س���اوی به‌الی���دا تێپ���ه‌ڕ ده‌بن‪،‬‬ ‫هه‌ندێكی���ان مل درێژ ده‌كه‌ن و ب ‌ه گومانه‌و‌ه‬ ‫ئ���ه‌و نووس���راو‌ه كورت���ه‌ ده‌خوێننه‌وه‌ ك ‌ه‬ ‫ده‌رباره‌ى ئه‌و خووه‌ س���ه‌یره‌ى باوانیان ل ‌ه‬ ‫خواره‌وه‌یدا نووسراوه‌‪ .‬له‌الیه‌كى تره‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫پیره‌پیاو‌ه دوور نیی ‌ه زۆر سه‌هووی كردبێت‬ ‫و له‌ داهات���وودا ته‌كنه‌لۆجی���ا ئاماژه‌ به‌م‬ ‫پێداویس���تییه‌ى مرۆڤ بكات و وه‌چه‌یه‌كى‬ ‫نوێی خوێندن���ه‌وه‌ى ئه‌له‌كترۆنی و ئایفۆن‬ ‫دیزاین بكات ك��� ‌ه تایبه‌ت بن ب ‌ه تەوالێت و‬ ‫ته‌والێتى گشتی و ئه‌و شوێنه‌ شه‌رمەندانه‌ى‬ ‫دیكه‌‪.‬‬ ‫‪2012\04\17‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬

‫نامە بە چەشنێك لە چەشنەکانی‬ ‫پەخش���انی هون���ەری دادەنرێ���ت‪.‬‬ ‫تەنانەت هێندێك لە ش���یعری نێزیك‬ ‫دەکەن���ەوە‪" .‬ئین تەباتەب���ا"‪ ،‬نامە‬ ‫بە قەس���یدەیەکی ئازادکراو دادەنێ‪.‬‬ ‫کەواتە نامەی���ش (بەتایبەت نامەی‬ ‫ئەدەب���ی) بنەم���ای خ���ۆی هەی���ە‪.‬‬ ‫بۆیەی���ش نووس���ەران پت���ر خۆیان‬ ‫بە الیەن���ی هون���ەری و هەڵبژاردنی‬ ‫وشە و دەس���تەواژەی جوان خەریک‬ ‫دەک���ەن‪ .‬ئەوەی من دەم���ەوێ لێرە‬ ‫بەرباسی بدەم‪ ،‬پەیڤین نییە لەبارەی‬ ‫ئەدەبیاتی نامەوە‪ ،‬بەڵکوو سرنجدانە‬ ‫لەس���ەر هێندێك الیەنی سایکۆلۆجی‬ ‫و سۆس���یۆلۆجی نووسەری کورد لە‬ ‫نامەکانی ناو کتێبی (ئیتر لە دەرگا‬ ‫ن���ادات؛ پۆس���تەچی!) ئامادەکردنی‬ ‫"بوشرا کەسنەزانی"‪.‬‬ ‫بۆ نۆڕین لە نامەکان‪ ،‬دەبێ باری‬ ‫سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و فیکریی ئەو‬ ‫سەردەمەی نامەکەی تێدا نووسراوە‬ ‫لەبەرچاو بگرین‪ .‬بە واتەیەکی دیکە‬ ‫هەری���ەك لەو الیەنان���ە کاریگەرییان‬ ‫لەس���ەر نووس���ەر و ڕۆش���نبیران‬ ‫هەی���ە‪ .‬ئایا ئێمە چ���ۆن بزانین هەر‬ ‫نووس���ەرێك ل���ە س���ەردەمی خۆیدا‬ ‫بیرکردن���ەوە و هەڵوێس���تی لەباری‬ ‫سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‪ ،‬فیکری‪ ...‬تاد‬ ‫چ���ۆن بووە؟ بێگومان کەس بە دۆی‬ ‫خۆی ناڵێ ترش���ە‪ .‬لەالیەکی دیکە‪،‬‬ ‫لە هاوڕێیەکی بپرس���ی‪ ،‬ڕەنگە پێیدا‬ ‫هەڵبڵێ‪ ،‬لە دوژمنی بپرسی‪ ،‬ئەویش‬ ‫بە باری خەراپە باسی دەکات‪.‬‬ ‫چارە؟‬ ‫ ‬‫"بوش���را کەس���نەزانی" ڕێیەک���ی‬ ‫وەه���ای دۆزیی���ەوە‪ ،‬ک���ە ڕەنگ���ە‬ ‫زۆربەی خوێنەران بڵێن‪ ،‬ئەوە تەنێ‬ ‫کۆکردن���ەوەی نامەی���ە‪ .‬بەبڕوای من‬ ‫نەخێر! ئەوەی "بوشرا" کردوویەتی‪،‬‬ ‫لێکۆڵینەوەیەک���ی س���ایکۆلۆجی و‬ ‫سۆسیۆلۆجییە‪ ،‬لەبارەی نووسەرانی‬ ‫کورد‪ .‬لەڕێی ئەم نامانەوە‪ ،‬دەروون و‬ ‫بیرکردنەوەی نووسەری کوردی نیشان‬ ‫دا‪ ،‬چونکێ هەر وش���ە و ڕستەیەکی‬ ‫ن���او نام���ەکان‪ ،‬کۆمەڵ���ێ دەاللەتی‬ ‫دەروونی و کۆمەاڵیەتییان لە پشتە‪.‬‬ ‫ل���ەو نامان���ەدا ڕووی ڕاس���تەقینەی‬ ‫نووس���ەرەکان دەرکەوت���ووە‪ ،‬جا چ‬ ‫بەالیەنی جوانی‪ ،‬یان ناشرینی بێت‪.‬‬ ‫من یەك بەبارە خۆم‪ ،‬گەلێ نووسەر‬ ‫هەب���وو‪ ،‬وامدەزان���ی‪ ،‬وەختی خۆی‬ ‫شۆڕەس���واری مەیدانێ بووە‪ ،‬کەچی‬ ‫لەڕێی وش���ەی نامەکانییەوە‪ ،‬زانیم‪،‬‬ ‫ئەمن سەهوم‪.‬‬ ‫هەم���وو نام���ەکان‪ ،‬کۆمەڵ���ێ‬ ‫ڕەهەندیان بە ب���ارە دەروونییەکەیدا‬ ‫هەی���ە‪ .‬نووس���ەرەکانمان لەن���او‬ ‫نامەکانیش���دا هێن���دە ش���ەرمنانە‬ ‫دەردەک���ەون‪ ،‬تەنان���ەت لە هێندێك‬ ‫نام���ەکان وش���ە و ڕس���تەی هێندە‬ ‫جوان دەردەکەون‪ ،‬کەچی لە واقیعدا‬ ‫شتێکی دیکە دەبینی‪.‬‬ ‫ئ���ەم لێکۆڵینەوەی���ەی "بوش���را"‬ ‫کۆمەکی باش���ی ئێم���ە دەکات‪ ،‬بەو‬ ‫واتایەی شارەزای سەردەمێک دەبین‪،‬‬ ‫ک���ە تێی���دا نەژیاوین‪ .‬س���ەردەمێك‬ ‫ڕەنگ���ە نەزانی���ن ڕۆش���نبیرانمان‬ ‫چ���ۆن ژیاون‪ .‬تەنان���ەت چۆنییەتیی‬ ‫بیرکردن���ەوەی نووس���ەران دەزانین‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی لەکن من جێی س���رنج بوو‪،‬‬ ‫شەرمنی نووس���ەرەکانە‪ .‬لە هێندێك‬ ‫ل���ەو نامان���ەدا بە ئاش���کرا خوێنەر‬ ‫هەس���ت بە چەپاندن ل���ە نامەکاندا‬ ‫دەکات‪ .‬تەنانەت وەک���وو لە پەیڤی‬ ‫س���ەرەتادا "بوش���را کەس���نەزانی"‬ ‫بەرباس���یداوە‪ ،‬زۆر وش���ە و ڕس���تە‬ ‫هەبووە‪ ،‬پێیان البردووە‪ .‬هەرچەندە‬ ‫لێکۆڵ���ەر ب���ە ئەرک���ی ئەخالقی���ی‬ ‫کارەکەی زانیوە‪ ،‬پرسیان پێ بکات و‬

‫لە هێنان���ەوەی ئ���ەو نموونانە‪ ،‬یان‬ ‫دەرخس���تنی الیەنی ڕەخنەی شاراوە‬ ‫لە نامەکان‪ ،‬ل���ە خۆڕا نییە‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫"بوش���را" پێم���ان دەڵێ���ت‪ :‬ئەمەیە‬ ‫پەیڤینی نووس���ەرانمان ل���ە نامەدا‪،‬‬ ‫واتە "بوش���را" هێندەی مەبەس���تی‬ ‫ئەوەی���ە ڕەخن���ە‪ ،‬ل���ەو ش���ێوازی‬ ‫ڕەخنەیەی نووسەری نامەکان بگرێ‪،‬‬ ‫هێندە مەبەستی نییە بڵێ نووسەری‬ ‫کوردیش‪ ،‬چەند ڕاشکاوانە لە نامەکان‬ ‫ڕەخنە ل���ە بەرهەمی یەکدی دەگرن‪.‬‬ ‫بەڵگەیش���مان بۆ ئەوە‪ ،‬هێنانەوەی‬ ‫نموونەی���ە ل���ە ئەدەبیات���ی نامەی‬ ‫فڕەنس���ی و فارس���ی تاکوو خوێنەر‬ ‫بە ناڕاستەوخۆ بەراوردەکە تێبگات‪.‬‬ ‫ه���اوکات زۆر ب���ە وردی نموون���ەی‬ ‫لە نام���ەی نووس���ەرە ک���وردەکان‬ ‫هێناوەتەوە‪ ،‬هەر ب���ە خوێندنەوەی‬ ‫نموون���ەکان دەزانی���ن‪ ،‬ئ���ەوەی‬ ‫"بوش���را" دەیکات‪ ،‬لێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫هێڵکاری‪ :‬گۆران محەمەد‬

‫ئه‌گ���ه‌ر ل ‌ه م���ن بچن‪ ،‬ده‌بێت هه‌میش��� ‌ه‬ ‫ش���تێكتان پێبێت له‌تەوالێتدا بیخوێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچیی���ه‌ك بێت‪ .‬جارێكی���ان په‌یامنێرێك‬ ‫پێیوتم ك ‌ه ش���ه‌وێكى له‌ ماڵى سه‌رۆكێكی‬ ‫پێشوودا به‌س���ه‌ربردووه‌‪ .‬په‌رۆشبوونى بۆ‬ ‫خوێندنه‌وه‌ ده‌یخات���ه‌ كه‌ڵكه‌ڵه‌ى گه‌ڕان تا‬ ‫کتێبێك ی���ان ڕۆژنامه‌یه‌كى چنگ بكه‌وێت‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ب���ۆ نه‌گبه‌تى‪ ،‬ل���ه‌و باڵه‌خان ‌ه‬ ‫زه‌به‌الحه‌ى ئه‌و قه‌راغ ده‌ریایه‌دا تاق ‌ه‬ ‫ش���تێك نادۆزێته‌وه‌ ب���ۆ خوێندنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت پێڕستێكى خواردنى سه‌فه‌ری‬ ‫یان ڕیكالم���ى كااڵى داش���كێندراوى‬ ‫فرۆشگایه‌كیش���ى ده‌س���تگیر نابێت‪.‬‬ ‫وه‌ك���و ب���ۆم ده‌ركه‌وت���ووه‌‪ ،‬هه‌وڵێك‬ ‫هه‌ی���ه‌ ب���ۆ قه‌ره‌بووكردن���ه‌وه‌ى ئه‌و‬ ‫دۆخه‌‪ .‬كه‌شكۆڵێك به‌ناوى "خوێنه‌رى‬ ‫تەوالێته‌كه‌ى مامه‌ جۆن" به‌شێوه‌یه‌كى‬ ‫به‌رباڵو له‌به‌رده‌س���تدایه‌و له‌ ماڵپه‌ڕی‬ ‫ئه‌مازۆندا به‌مش���ێوه‌ی ‌ه په‌سنی خۆی‬ ‫ده‌كات‪:‬‬ ‫دواجار گه‌یش���ته‌ به‌رده‌س���تتان‪...‬‬ ‫ئه‌و کتێبه‌ى ماوه‌یه‌كى زۆره‌ به‌دوایدا‬ ‫وێڵن! گه‌ڕانى نه‌بڕاو‌ه به‌دواى وتارێكی‬ ‫ماقوڵ ی���ان عه‌زابى سه‌رلێش���ێوانى‬ ‫خوێندنه‌وه‌ى بابه‌ت ‌ه كورته‌كان یاخود‬ ‫نووس���ینه‌ جدی و به‌پێزه‌كان كۆتایی‬ ‫ه���ات‪ .‬ئه‌م به‌رگ��� ‌ه بچووك ‌ه هه‌مووى‬ ‫له‌خۆده‌گرێ���ت‪ :‬ته‌رفیه���ی‪ ،‬كۆمیدیا‪،‬‬ ‫پ���ه‌روه‌رده‌‪ ،‬هونه‌ر‪ ،‬زانس���ت‪ ،‬مێژوو‪،‬‬ ‫كولتوورى س���ه‌رده‌م و‪ ...‬زیاتریش!‬ ‫ته‌نان���ه‌ت قه‌باره‌ى نووس���ینه‌كانیش‬ ‫دیاریك���راوه‌ و ده‌توانیت خوله‌كێك ب ‌ه‬ ‫بابه‌ت��� ‌ه كورته‌كانه‌وه‌ به‌س���ه‌ربه‌ریت‪،‬‬ ‫ی���ان ب���ه‌ده‌م خوێندن���ه‌وه‌ى بابه‌ت ‌ه‬ ‫درێژه‌كانه‌وه‌ پاڵی لێبده‌یته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌رێ تائێستا هیچ لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك كراو‌ه‬ ‫ده‌رب���اره‌ى چۆنێتیى كاتبه‌س���ه‌ربردنى ئه‌و‬ ‫كه‌س���انه‌ى له‌ تەوالێته‌كاندا خۆیان حه‌شار‬ ‫ده‌ده‌ن؟ تۆبڵێی ئه‌وان بخوێننه‌وه‌‪ ،‬جگه‌ر‌ه‬ ‫بكێش���ن‪ ،‬له‌گه‌ڵ خۆیان���دا گفتوگۆ بكه‌ن‪،‬‬ ‫ڕابمێنن ل ‌ه ش���ته‌كان‪ ،‬دوع���ا بكه‌ن‪ ،‬یاخود‬ ‫ته‌نها ئه‌بڵه‌ق ده‌بن و مێش میوانیان نییه‌؟‬ ‫ئه‌گه‌رنا‪ ،‬بۆچ���ى لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك نه‌كراوه‌؟‬ ‫ئه‌و هه‌موو ڕووناكییه‌ى ش���ه‌و تا به‌یان ل ‌ه‬ ‫تەوالێته‌كانى زۆر كوچ ‌ه و كۆاڵندا ده‌سوتێن‬ ‫ئاماژه‌ن بۆئه‌وه‌ى ك ‌ه ئ���ه‌و خه‌ڵكان ‌ه ته‌نها‬ ‫بۆ خۆش���تن نه‌چوونه‌ت���ه‌ ژووره‌وه‌‪ .‬ئینجا‬ ‫دوور نیی ‌ه هۆكاره‌كه‌ى بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆئه‌وه‌ى‬ ‫ژنان ل ‌ه مێرد‌ه پرخه‌پرخكه‌ره‌كانیان هه‌ڵبێن‬ ‫ی���ان پیاوان ل ‌ه ژن���ه‌ گرژومۆنه‌كانیان دوور‬ ‫بكه‌ون���ه‌و‌ه یاخود خ���ه‌و نه‌چێت ‌ه چاویان و‬ ‫په‌رۆشبن بۆ خه‌ڵوه‌تگه‌یه‌كى هێمن و ئارام‬ ‫بۆ خوێندنه‌وه ‌و بیركردن���ه‌وه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫هه‌موو چاودێریی���ه‌ى كه‌ ب ‌ه ده‌یان ده‌زگاى‬ ‫حكومى و ژماره‌یه‌كى بێش���ومار كۆمپانیاى‬ ‫تایبه‌ت ئاراس���ته‌ى هاوواڵتیانى ئه‌مەریكی‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬هیچ جێگه‌ى سه‌رس���وڕمان نیی ‌ه‬ ‫ئه‌گ���ه‌ر په‌رده‌ی نهێنیی ئ���ه‌و چاالكییانه‌ى‬ ‫دره‌نگانى شه‌ویان هه‌ڵدابێته‌وه‌ و پزیشكێكی‬ ‫ددان ل ‌ه مایامی یان جووتیارێك له‌ ئایۆواو‌ه‬ ‫یان كچه‌ سه‌ماكه‌رێك له‌ ڤێگاس ‌و هه‌زارانى‬ ‫ترى ئه‌و واڵته‌ ب���ه‌وردى له‌ژێر چاودێریدابن‬ ‫ب���ۆ دیاریكردن���ى ڕێژه‌ى ئه‌و هه‌ڕه‌ش���ه‌و‬ ‫مه‌ترس���ییه‌ى ك��� ‌ه ئ���ه‌وان و خوێنه‌ران���ى‬ ‫تەوالێته‌كانى دیكه‌ بۆ س���ه‌ر واڵت هه‌یان ‌ه و‬ ‫پێویستی هه‌ڵوێستیى كۆنگرێس له‌و ڕووه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه كاتى ئاشكراكردنى به‌ڵگه‌كاندا‪.‬‬ ‫ت���ۆ بڵێ���ی گه‌وره‌پیاوانم���ان له‌كات���ى‬ ‫دانیشتن له‌س���ه‌ر قه‌عده‌ى میزكردنه‌كانیان‬ ‫خه‌ریك���ى خوێندنه‌و‌ه بووبێت���ن؟ كه‌ مناڵ‬ ‫بووم ل ‌ه س���ڕبیا‪ ،‬س���ه‌رده‌مێك كه‌ كۆاڵن و‬ ‫ش���ه‌قامه‌كانى قه‌راغ ش���ار ئاوده‌س���تخان ‌ه‬ ‫ب���وون و خه‌ڵكى كه‌مده‌رامه‌ت كلینێكس���ی‬ ‫ته‌والێتی���ان ب ‌ه كه‌مالیات ده‌زانى‪ ،‬ئه‌و كۆن ‌ه‬ ‫ڕۆژنام���ه‌ له‌س���ه‌ریه‌ك كه‌ڵه‌كه‌بووانه‌ نه‌ك‬ ‫ته‌نه���ا جێگره‌وه‌یه‌كى به‌رچاو بوون‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫س���ه‌رچاوه‌یه‌كى گرنگى خوێندنه‌وه‌م بوون‬ ‫و ه���ه‌م پ���ه‌روه‌رد‌ه و هه‌م ئاسوده‌ییش���ی‬

‫پێده‌به‌خشیم‪ .‬هه‌مووان به‌هه‌مان ئه‌زمووندا‬ ‫تێپه‌ڕی���ن و ته‌نانه‌ت ئێس���تاش له‌ هه‌ندێك‬ ‫ماڵدا هه‌ر ل ‌ه هه‌م���ان دۆخدان‪ ،‬وایلێهاتبوو‬ ‫ئه‌گ���ه‌ر منداڵێ���ك یاخود كه‌س���ێكی ترى‬ ‫ئه‌و ماڵ��� ‌ه دیارنه‌مایه‌‪ ،‬یه‌كێكی���ان ده‌نارد‬ ‫ل��� ‌ه ده‌رگاى تەوالێته‌ك ‌ه ب���دات‪ .‬هه‌مووان‬ ‫كه‌س���انێك له‌خێزانه‌كانمان���دا هه‌بوو‌ه ك ‌ه‬ ‫ماوه‌یه‌ك���ى له‌ڕاده‌به‌ده‌ری���ان ل��� ‌ه ته‌والێت‬ ‫یان له‌ن���او حه‌وزى حه‌مام ‌ه پ���ڕ ئاوه‌كاندا‬ ‫ب��� ‌ه خوێندن���ه‌وه‌ى گۆڤ���ار و ڕۆمان���ه‌كان‬ ‫به‌س���ه‌ربردووه‌‪ ،‬هه‌تا ڕیزێك نه‌فه‌ر له‌ودیو‬

‫"ڕۆژنامه‌ى جووتیاران"‪ .‬به‌اڵم ك ‌ه په‌له‌په‌لم‬ ‫بوو پیپڵ مه‌گه‌زین ده‌خوێنمه‌وه‌ ده‌رباره‌ى‬ ‫ئه‌وه‌ى كه‌ كیێرا س���ێجویك و كێڤن به‌یكن‬ ‫ئامۆزازان یاخود تۆبڵێی ئێما س���تۆن پێی‬ ‫خۆش بێت ماچى ڕایان گۆسلین بكات یان‬ ‫ئان���درو گارفیڵد‪ .‬كه‌ڕه‌تێكی���ان له‌ یه‌كێك‬ ‫ل ‌ه ناخۆش���ترین ئێواره‌خوانه‌كان���دا بووم‪،‬‬ ‫پێموابوو له‌وانه‌بێت سه‌ردانێكى درێژخایه‌نى‬ ‫ئاوده‌س���ت ل���ه‌و بێزارییه‌م ك���ه‌م بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌هه‌رحاڵ‪ ،‬كاتێك چ���ووم و بینیم یه‌كێك‬ ‫بوو له‌و حه‌مام��� ‌ه مۆدێرنانه‌ى ك ‌ه به‌قه‌ده‌ر‬ ‫وێس���تگه‌ى ش���ه‌مه‌نه‌فه‌رێك‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬هیچ ش���تێكى لێنه‌بوو‬ ‫ب���ۆ خوێندن���ه‌و‌ه جگ���ه‌ ل��� ‌ه‬ ‫چه‌ن���د په‌ڕه‌یه‌ك���ى ڕێنمای���ی‬ ‫ك��� ‌ه ب��� ‌ه چاپێك���ى زۆر ورد‬ ‫نووسرابووه‌وه‌ له‌ناو پاكه‌تێكی‬ ‫ش���روبی كۆك���ه‌دا دانراب���وو‪،‬‬ ‫منیش وردودرشتیم خوێنده‌و‌ه‬ ‫بێئ���ه‌وه‌ى هی���چ په‌له‌په‌لێك‬ ‫بك���ه‌م ل ‌ه گه‌ڕان���ه‌وه‌م بۆ الى‬ ‫خاوه‌ن م���اڵ و میوانه‌كانیان‪.‬‬ ‫ئه‌گ���ه‌ر هیچی���ش نه‌بێ���ت بۆ‬ ‫خوێندنه‌وه‌‪ ،‬هه‌میشه‌ ده‌توانیت‬ ‫كاتی خ���ۆت ب��� ‌ه بیركردنه‌و‌ه‬ ‫ل���ه‌وه‌دا به‌س���ه‌ربه‌ریت ئای���ا‬ ‫واباش���تره‌ ك���ه‌ هاوڕێیه‌ك بۆ‬ ‫سووره‌ماس���ییه‌كه‌ى ماڵه‌وه‌ت‬ ‫بكڕیت یاخود ده‌ش���ێت جیهان‬ ‫س���نووردار بێت یان بێسنوور‪.‬‬ ‫هه‌ر بێ س���وعبه‌ت‪ ،‬قه‌ناعه‌تم‬ ‫وای��� ‌ه چه‌ندی���ن بیركردنه‌وه‌ى‬ ‫جددی ل ‌ه تەوالێته‌كاندا ئه‌نجام‬ ‫دراون و‌ ئه‌وه‌یش خه‌ساره‌تێكی‬ ‫گه‌وره‌یه‌ بۆ مرۆڤایه‌تى كه‌ ناو‬ ‫و بیرۆكه‌ى ئه‌و فه‌یله‌سووفان ‌ه‬ ‫نه‌زانراون‪.‬‬ ‫گوم���ان ل ‌ه دروس���تیى ئه‌و‬ ‫وته‌ی���ه‌ى پاس���كاڵدا نیی���ه‌ ك ‌ه‬ ‫ش���ه‌ڕانگێزترین ڕه‌فتاره‌كان���ى م���رۆڤ له‌و‬ ‫س���اته‌دا ده‌رده‌كه‌وێ���ت كه‌ ل��� ‌ه ژوورێكدا‬ ‫نه‌توانێت دابنیشێت‪ .‬باپیر‌ه به‌چاوى ئاوساو‬ ‫و ڕۆبێكى حه‌مامى كه‌ش���خه‌وه‌ ك ‌ه له‌خۆی‬ ‫ئااڵن���دووه‌‪ ،‬ب���ه‌ خشه‌خش���ی گۆره‌وییه‌و‌ه‬ ‫به‌س���ه‌ر زه‌وییه‌ك���ه‌دا‪ ،‬ب���ه‌الى كچ���ه‌زاو‬ ‫كوڕه‌كه‌ی���دا تێپه‌ڕده‌بێ���ت‪ ،‬ك���ه‌ ده‌بینێت‬ ‫هه‌ردووكیان س���ه‌ریان ش���ۆڕ كردووه‌ته‌و‌ه‬ ‫به‌س���ه‌ر مۆبایله‌كانیان���دا و ئاگایان ل ‌ه دنیا‬ ‫نییه‌‪ ،‬ئاخ هه‌ڵده‌كێشێت‪ .‬ده‌زانێت ك ‌ه مێژوو‬ ‫مزگێنی���ی بۆ هه‌ڵنه‌گرتووه‌‪ :‬ئه‌و س���ه‌ر ب ‌ه‬

‫حەمە مەنتك‬

‫ڕەچاوی هەستی ئەوانیشی کردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم نووسەرەکان وەکوو چۆن کاتی‬ ‫نووس���ینی نامەکان ڕێیان بە خۆیان‬ ‫داوە‪ ،‬ئەو وش���ە و ڕستانە بنووسن‪،‬‬ ‫ئاوهایش مادام ڕێ���ی باڵوکردنەوەی‬ ‫نامەکانی���ان دا‪ ،‬بە هەموو وش���ە و‬ ‫ڕس���تەکانەوە باڵوی���ان کردبانەوە‪.‬‬ ‫لێرەوە دەزانین وەک���وو چۆن تاکی‬ ‫ک���ورد‪ ،‬چەپاندنی س���ایکۆلۆجی و‬ ‫سۆسیۆلۆجیی هەیە‪ ،‬نووسەرەکانیش‬ ‫هەمان ش���ێوە‪ .‬لە ڕاستیدا دەبووایە‬ ‫ئ���ەو تەوقە بش���کێنن‪ ،‬وەکوو چۆن‬ ‫لە ش���یعر و نووس���ینەکانیان باسی‬ ‫یاخیبوون و تەوقش���کاندن دەکەن‪.‬‬ ‫لێرەوەی���ش گرینگی���ی کارەک���ەی‬ ‫"بوش���را" دەردەک���ەوێ‪ ،‬ک���ە چۆن‬ ‫دیوێکی دیک���ەی نووس���ەرەکانمان‬ ‫نیشان دەدات‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکە ش���ەرمنی پتر لەو‬ ‫نامانەدا دی���ارە‪ ،‬کە لەمەڕ بەرهەمی‬

‫««‬

‫ح��ەم��ە م��ەن��ت��ک‪ ،‬ل��ەم ب��اس��ەی��دا‪ ،‬ب��اس ل��ە کتێبی‬ ‫نامەکانی بووشرا کەسنەزانی دەکات‪ ،‬کە چۆن بووەتە‬ ‫لێکۆڵینەوەیەک لە دۆخ و تێهزرینی نووسەرانی کورد‬ ‫ڕەخنەئامێ���زە لەب���ارەی ئەدەبیاتی‬ ‫نامەوە‪.‬‬ ‫بەڵگەمان ب���ۆ لێکۆڵینەوەیی ئەم‬ ‫کتێبەی "بوشرا"‪ ،‬هێنانەوەی نموونەیە‬ ‫ل���ە ئەدەبیات���ی نام���ەی میللەتانی‬ ‫دیکە‪ .‬لە پێش���ەکییەکەدا‪ ،‬چەندین‬ ‫بابەت���ی ناو نامەکانی بەرباس���داوە‪.‬‬ ‫ب���ۆ ه���ەر بابەتێ���ك‪ ،‬نموون���ەی لە‬ ‫ئەدەبیات���ی نام���ەی میللەتانی دیکە‬ ‫هێناوەت���ەوە‪ ،‬دوات���ر نموونەی لەو‬ ‫نام���ە کوردییانەی���ش هێناوەتەوە‪.‬‬ ‫کاری بەراوردکردن‪ ،‬کاری توێژینەوە‬ ‫و لێکۆڵینەوەیە‪ ،‬دیس���ان دەیڵێمەوە‬ ‫ئ���ەم کارەی ب���ە ناڕاس���تەوخۆ بە‬ ‫خوێنەر دەڵێت‪ .‬ئەمەیش دەچێتە ناو‬ ‫خانەی ئەدەبیاتی بەراوردەوە‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەیش���دا نام���ەکان گەل���ێ الیەنی‬ ‫ئەو س���ەردەمەی تێیدا نووس���راوە‪،‬‬ ‫دەردەخ���ەن‪ .‬دەتوانی���ن ل���ە ڕووی‬ ‫باری سیاس���ی‪ ،‬فیکری‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‬ ‫س���وودیان لێوەرگرین‪ .‬هاوکات کۆی‬ ‫نامەکان‪ ،‬لە نامەی هونەری و جوان‬ ‫خاڵی نین‪ ،‬چونک���ێ لێکۆڵەر تەنێ‬ ‫نامەی نووس���ەرانی کۆنەکردۆتەوە‪،‬‬ ‫بەڵکوو نامەی کەسایەتیی سیاسی‪،‬‬ ‫ڕۆش���نبیر‪ ،‬هونەرمەن���دی تێدای���ە‪،‬‬ ‫ئەمەی���ش ڕەهەندەکان���ی کارەک���ە‬ ‫تۆکمەتر دەکات‪.‬‬

‫یەکدییەوە پەیڤیون‪ .‬هێندێکجار زۆر‬ ‫لە زمانچ���ەوری (موجامەلە) نێزێک‬ ‫بووەت���ەوە‪ .‬ل���ە نام���ەکان هێندەی‬ ‫پێداهەڵدانی دەقەکان کراوە‪ ،‬هێندە‬ ‫ڕەخنەیان لێ نەگیراوە‪ .‬دیارە ئەمەیش‬ ‫هۆکارگەلی ه���ەن‪" .‬هەمنگوەی" *‬ ‫کاتێك نامە بۆ "سکۆت فیتزجیڕاڵد"‬ ‫لەب���ارەی ڕۆمانەکەی "س���کۆت"ەوە‬ ‫(گاتس���بی مەزن) دەنێرت‪ ،‬زۆر بە‬ ‫ڕوونی و ئاش���کرا لەب���ارەی الیەنی‬ ‫کارەکت���ەر و هونەرەکان���ی دیکەی‬ ‫ڕۆمانەکە دەپەیڤێت‪ .‬هێندەی ڕەخنە‬ ‫دەگرێ���ت‪ ،‬هێن���دەی پێداهەڵناڵێ‪.‬‬ ‫ئەمەیش���یان دەچێتە خان���ەی ئەو‬ ‫لێکۆڵینەوەی���ەی‪ ،‬ک���ە "بوش���را"‬ ‫کردوویەت���ی‪ .‬لێکۆڵینەوەیەک���ە بە‬ ‫ش���ێوەیەکی ناڕاستەوخۆ هەموو ئەو‬ ‫ڕووانەمان ب���ۆ دەردەخەن‪ .‬دەبینین‬ ‫"بوشرا" بەتایبەت لە پێشەکییەکەدا‬ ‫زۆر بێالیەنانە‪ ،‬زۆر الیەن و تەکنیکی‬ ‫ک���ۆی نامەکان���ی ش���یکردۆتەوە و‬ ‫ئەنجامی باش���ی ل���ێ هەاڵوێردوون‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم خوێن���ەری ج���ددی ل���ەوە‬ ‫تێ���دەگات‪ ،‬ئ���ەم کارەی ئامادەکار‪،‬‬ ‫کارکردنێکی ناڕاس���تەوخۆیە‪ ،‬وەکوو‬ ‫لێکۆڵینەوەیەک���ی نادیار لە پش���تی‬ ‫کتێبەک���ەوە خ���ۆی حەش���ارداوە‪.‬‬ ‫بۆ نموون���ە‪ ،‬لە پێش���ەکییەکەدا لە‬ ‫شوێنێك ئاماژە بەوە دەکات (نامە؛‬ ‫*پاش���کۆی ڕەخنەی چاودێ���ر‪ ،‬ژمارە‪:‬‬ ‫ش���وێنێك ب���ۆ ڕەخنەی ش���اراوە)‬ ‫‪ ،٤١٨‬ڕێکەوتی‪.٢٠١٤/٧/٢١ :‬‬ ‫چەن���د نموونەیەک���ی هێناوەت���ەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١١‬‬

‫‪3‬‬

‫دەفتەرە ڕەشەکانی مارتین هایدێگەر‬ ‫بە ڕوانین لە بۆچوونەکانی تراڤنی و سیلڤیۆ فیتا‬ ‫دەفت���ەرەدا هەبێ���ت و دەڵێت هایدێگەر‬ ‫تەنیا هەوڵی داوە لەو س���ەردەمە دژوار‬ ‫و هەس���تیارەدا هاوکێشەکان بپارێزێت و‬ ‫سەنگیی خۆی بەدەست بهێنێتەوە‪.‬‬

‫بەکر شوانی‬ ‫مارتین هایدێگەر (‪ )١٩٧٦-١٨٨٩‬کە‬ ‫بە کاریگەرترین فەیلەس���ووفی سەدەی‬ ‫بیستەمی ئەڵمانیا دادەنرێت‪ ،‬چارەنووس‬ ‫وا دەکات لە ناوەڕاستی تەمەندا خۆی لە‬ ‫سایەی دەسەاڵتی نازییەکاندا ببینێتەوە‪.‬‬ ‫س���اڵی ‪ ١٩٣٣‬ت���ا ‪ ١٩٤٥‬ئەندام���ی‬ ‫پارتەک���ەی هیتلەر ب���ووە‪ ،‬واتە پارتی‬ ‫نەتەوەیی���ی سۆسیالیس���تی کرێکاریی‬ ‫ئەڵمان���ی (‪ .)NADAP‬کاتێکی���ش‬ ‫ل���ە س���اڵی ‪١٩٣٣‬دا لە س���ەرۆکایەتیی‬ ‫زانکۆی فرایبورگ دامەزرێندرا‪ ،‬لە وتەی‬ ‫دەس���ت بەکاربوون���دا داوای لە ڕەگ و‬ ‫ڕیش���ەوە نۆژەنکردن���ەوەی زانکۆی کرد‬ ‫لەس���ەر هەردوو بنەمای سۆس���یالیزمی‬ ‫نەتەوەیی وەك هێزی دەستنیش���انکەر‬ ‫و وابەس���تەبوون ب���ە کۆمەڵگ���ەوە‪.‬‬ ‫ئای���ا هایدێگ���ەر ئەنتیسامیس���تێکی‬ ‫باوەڕمەن���د ب���ووە و تا چەن���د باوەڕی‬ ‫ب���ە ئایدۆلۆژیای نازی هەب���ووە؟ ئەمە‬ ‫گفتوگۆیەکی نەبڕاوەی ناوەندە مێژوویی‬ ‫و فەلس���ەفییەکانی ئەڵمانیایە و کۆمەڵە‬ ‫دەفت���ەری یاداش���تەکانی ک���ە بەهاری‬ ‫ئەمس���اڵ بۆ یەکەمجار بە ناوونیش���انی‬ ‫«دەفتەرە ڕەش���ەکان» ب�ڵ�او کرایەوە‪،‬‬ ‫گڕی ئەو گفتوگۆیانەی گەرمتر کردووە‪.‬‬ ‫لەم س���ەردەمەدا پرسیاری هەرە گەورە‬ ‫ئەوەی���ە داخۆ خاڵ و ڕەهەندی هاوبەش‬ ‫و هاوتەری���ب لە نێوان ئایدۆلۆژیای نازی‬ ‫و فەلسەفەی هایدێگەردا هەبووە‪ ،‬یاخۆ‬ ‫ئەم فەیلەس���ووفە هەوڵی داوە دۆخەکە‬ ‫ل���ە پێناوی بەدیهێنانی بیر و ڕامانەکانی‬ ‫خۆیدا بەکار بهێنێت؟‬ ‫لێپرس���راوی ئەنس���تیتووی مارتی���ن‬ ‫هایدێگەر لە زانک���ۆی ڤوپەرتالی چیایی‬ ‫فەیلەس���ووف پیت���ەر تراڤن���ی یەکێکە‬ ‫لەوانەی کە سەرلەنوێ فوویان بە ئاگری‬ ‫گفتوگۆیەکان���ی تایبەت ب���ە پەیوەندیی‬ ‫نێوان هایدێگ���ەر و نازییەکاندا کردووە‪.‬‬ ‫ئەم ف���وو پێداکردنە دوای باڵوکردنەوەی‬ ‫کۆمەڵە دەفتەری یاداشت و تێبینییەکانی‬ ‫هایدێگەر دێت کە لە ‪ ٣٤‬دەفتەر پێکدێن‬ ‫و وەك گوتمان بە «دەفتەرە ڕەشەکان»‬ ‫ناودەبرێ���ن و هایدێگەر ل���ە ‪١٩٣١‬وە تا‬ ‫س���ەرەتای س���اڵی حەفتا بیرەوەری و‬ ‫بۆچ���وون و تێبینییەکانی خۆی تیایاندا‬ ‫تۆمار کردووە‪ .‬تراڤنی ل���ە وتارێکدا بە‬ ‫س���ەردێڕی «ئەنتیس���امییەت لە هزری‬ ‫مارتی���ن هایدێگەردا» کە ناوەڕاس���تی‬ ‫مانگ���ی ئ���اداری ڕابردوو ل���ە ڕۆژنامەی‬ ‫«بادیشە تسایتونگ»دا باڵو کراوەتەوە‪،‬‬ ‫دەنووس���ێت ئەو دەفتەران���ە نەك چاپ‬ ‫نەکراب���وون‪ ،‬بگ���رە بە هەبوونیش���یان‬ ‫نەدەزان���را و بەدەگم���ەن بین���راون و‬ ‫هایدێگ���ەر خۆیش���ی مەبەس���تی بووە‪،‬‬ ‫جگە لە کەس���وکاری خۆی‪ ،‬کەس���ی تر‬ ‫دەفتەرەکانی نەبینن‪ .‬دەفتەرە ڕەشەکانی‬ ‫هایدێگەر کە مانگی ئاداری ئەمس���اڵ لە‬ ‫‪ ٨‬بەرگدا چاپ کران‪ ،‬هەلی بۆ توێژەران‬ ‫ڕەخساندووە لە گۆش���ەنیگایەکی ترەوە‬ ‫بۆ دنیای فەلسەفە و بیر و بۆچوونەکانی‬ ‫هایدێگەر و مەیلی ئەو بەالی نازییەکاندا‬ ‫بڕوان���ن‪ .‬مێژووی یەکێك لە دەفتەرەکان‬ ‫ب���ۆ س���ااڵنی ‪ ١٩٤٦-١٩٤٥‬دەگەڕێتەوە‬ ‫و باوەڕێک���ی وا هەبوو ک���ە فەوتابێت‪،‬‬ ‫کەچی لەپڕ الی سیلڤیۆ فیتای پسپۆری‬ ‫ئەدەبیات س���ەری دەرهێناوە‪ .‬فیتای لە‬ ‫وتارێکدا دەنووسێت کە هایدێگەر هاوڕێی‬ ‫بنەماڵەی ئەوان بووە و دواتر پەیوەندیی‬ ‫خۆشەویستی لەگەڵ دایکی ئەودا داناوە‬ ‫و هەر ئ���ەو کاتەی���ش دەفتەرەکەی بە‬ ‫دیاری پێش���کەش کردووە‪ .‬فیتای ڕەتی‬ ‫دەکاتەوە بیرۆکەی ئەنتیسامیس���ت لەو‬

‫جووەکان لە ڕوانگەی هایدێگەرەوە‬ ‫فەیلەسووف تراڤنی لە هەندێك شوێنی‬ ‫یاداشتەکانی هایدێگەردا خاڵی کێشەدار‬ ‫دەبینێت و پووختەی بۆچوونەکانی لەو‬ ‫بارەی���ەوە بەمجۆرەیە‪« :‬پێویس���تە بۆ‬

‫تراڤنی‬ ‫یەکەمج���ار بڵێین هایدێگ���ەر هەر ئەوە‬ ‫نەبووە کە مەیلی بەالی سۆس���یالیزمی‬ ‫نەتەوەی���ی (نازییەکان)دا هەبووە و زۆر‬ ‫بەهەن���د وەریگرت���ووە و ماوەیەك وەك‬ ‫الیەنگر لەگەڵیدا بووە و پاشان ڕەخنەی‬ ‫ل���ێ گرتووە‪ .‬بەڵکو پێویس���تە ئیس���تا‬ ‫س���ەرنج بدەین کە ئەو بی���ری خۆی بۆ‬ ‫ئەنتیسامیزم کردووەتەوە‪ .‬هایدێگەر لە‬ ‫دەفتەرەکانیدا باس لە (بێ ڕەچەڵەکی)‬ ‫ی ج���ووەکان دەکات و پێ���ی وای���ە‬ ‫ئەقڵی ئەوان بەش���ێوەیەکی تایبەت بۆ‬ ‫حسابکردن گونجاوە‪ .‬بەمجۆرە هایدیگەر‬ ‫نەك هەر خزمەتی حوکمە پێشوەختییە‬ ‫ئەنتیسامیستییەکان دەکات‪ ،‬بەڵکو لەو‬ ‫ڕووەوە پەیوەندییەك لەگەڵ فەلسەفەی‬ ‫خۆیش���یدا دادەنێت کە تیایدا بەتوندی‬ ‫ڕەخنە لە چاخ���ی تەکنەلۆژیا دەگرێت‪.‬‬ ‫لەوێ���دا‪ ،‬بۆ نموون���ە‪( ،‬حس���ابکردن)‬ ‫جێ���ی (تەکنی���ك) دەگرێت���ەوە و لەپڕ‬ ‫جوولەکایەت���ی دەبێت ب���ە نوێنەرێکی‬ ‫تایبەت���ی تەکنیکی جیهان���ی‪ .‬هاوکات‬ ‫هایدێگ���ەر (پرۆتۆکۆڵەکان���ی دانایانی‬ ‫زایۆن) ڕەت دەکاتەوە کاتێك دەنووسێت‬ ‫ک���ە جووەکان���ی جیه���ان بەنهێن���ی لە‬ ‫دژی سۆسیالیس���تانی نەتەوەی���ی‬ ‫تێدەکۆش���ن‪ .‬ئەوەیش بۆچوونێکی باوی‬ ‫ئەنتیسامیس���تییانەی ئەو س���ەردەمەیە‬ ‫کە گوای���ە هێزێکی ش���اراوەی جیهانی‬ ‫هەی���ە خ���ۆی وەك جووەکان���ی جیهان‬ ‫بەناو دەکات و هەوڵ دەدات ئەڵمانەکان‬ ‫لەناوببات‪»....‬‬ ‫هایدێگەر ژمارەیەکی زۆر هاوڕێی‬ ‫جوولەکەی هەبووە‬ ‫س���یلڤیۆ فیت���ا بۆچوونەکان���ی‬ ‫تراڤن���ی ڕەت دەکات���ەوە و پێ���ی وایە‬ ‫ناوب���راو لەس���ەر ڕێگایەک���ی هەڵەیە و‬ ‫دەنووس���ێت بۆچوونەکان���ی هایدێگ���ەر‬ ‫هیچ پەیوەندییان بە ئەنتیس���امیزمەوە‬ ‫نییە‪ .‬ئەو دەڵێ���ت هایدێگەر ژمارەیەکی‬ ‫زۆر دۆس���ت و برادەری جووی هەبووە‪،‬‬ ‫الی مامۆستایەکی جوو بەناوی ئێدموند‬ ‫هوسێرل خوێندوویەتی و تەنانەت لەگەڵ‬ ‫ژنێک���ی جووی خ���اوەن خان���ەی چاپ‬ ‫و باڵوکردن���ەوەدا بەن���اوی هانا ئارندت‬ ‫پەیوەندیی خۆشەویستی هەبووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫فیتا دان بەوەیشدا دەنێت کە هایدێگەر‬ ‫لە ڕووی هزری حسابکارییانەوە ڕەخنەی‬ ‫لە ج���ووەکان گرتووە و پێ���ی وایە لەو‬ ‫بارەیەوە کەم سەرنج بووە‪ .‬فیتا ئەوەمان‬ ‫بەبی���ر دێنێتەوە کە ڕۆلێ حس���ابگێڕی‬ ‫لە مێ���ژوودا هەنگاو بە هەنگاو بەس���ەر‬ ‫جووەکاندا س���ەپێندراوە و هەر ئەوانیش‬

‫لە سەردەمی دەس���ەاڵتی قەیسەرەکانی‬ ‫ئەڵمانیا بژاردەی بواری ئابووری و بازاڕ‬ ‫بوون‪ .‬بەاڵم فیتا ئ���ەوە ڕەت دەکاتەوە‬ ‫ک���ە ڕەخنەگرتنی هایدێگەر لە جووەکان‬ ‫لە پ���ای حس���ابگێڕییان پەیوەندی بە‬ ‫ڕەگەزپەرس���تی و ئەنتیس���امیزمەوە‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫فیتا هۆکاری نزیکبوونەوەی هایدێگەر‬ ‫ل���ە نازییەکان دەگێڕێت���ەوە بۆ ئەگەری‬ ‫ئ���ەوەی لەوانەیە ئارەزووی شۆڕش���ێکی‬

‫سیلڤیۆ فیتا‬ ‫کردبێ���ت ب���ۆ نۆژەنکردن���ەوەی ڕوحی‬ ‫ئەڵمانی و دەڵێ���ت‪« :‬لەوانەیە کەمێك‬ ‫بە س���اویلکەیی وا بیری کردببێتەوە کە‬ ‫دامەزراندنیشی لە سەرۆکایەتیی زانکۆی‬ ‫فرایب���ورگ جۆرێك ل���ە نۆژەنکردنەوەی‬ ‫ئەڵمانی���ا لەگەڵ خۆی���دا بهێنێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫هایدێگەر لە س���ااڵنی ‪ ١٩٣٤‬و ‪١٩٣٥‬وە‬

‫بەکر شوانی لەم وتارەدا‬ ‫ل���ە ک���ۆم���ەڵ���ەدەف���ت���ەری‬ ‫ی��اداش��ت و تێبینییەکانی‬ ‫م����ارت����ی����ن ه���ای���دێ���گ���ەر‬ ‫دەدوێ�������ت‪ ،‬ک���ە ل���ە ‪٣٤‬‬ ‫دەف���ت���ەر پ��ێ��ک��دێ��ن و بە‬ ‫«دەف���ت���ەرە ڕەش��ەک��ان»‬ ‫ناودەبرێن‬ ‫ب���ۆی دەرک���ەوت ک���ە ڕایخی س���ێیەم‬ ‫(دەوڵەتی هیتلەر) ڕێك پێچەوانەی ئەو‬ ‫ش���تەیە کە ئەو دەیویست‪ .‬بۆیە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٣٤‬دەس���تی لە پۆس���تەکەی زانکۆ‬ ‫هەڵگ���رت‪ .‬جارێك ڕووب���ەڕوو بە خۆمی‬ ‫گوت‪ :‬دەزانیت‪ ،‬س���اڵی ‪ ١٩٣٣‬هێش���تا‬ ‫شتەکان زۆر ڕوون نەببوونەوە‪»...‬‬ ‫پێدەچێت ئ���ەم گفتوگۆیە ماوەیەکی‬ ‫تریش درێژە بخایەنێت‪ ،‬بەتایبەتی پاش‬ ‫ئەوەی فیتا ئاشکرای کرد کە کۆمەڵێك‬ ‫نام���ەی ئاڵوگٶڕک���راوی نێ���وان باوکی‬ ‫و هایدیگ���ەری الیە و بەنی���ازە باڵویان‬ ‫بکاتەوە‪.‬‬

‫ڕۆمانی فرانكشتاین له‌ به‌غداد‬

‫««‬

‫تۆمارى شارێك له‌ سه‌رده‌می جه‌نگدا‬ ‫به‌فرۆش���تن و كڕینى ورده‌واڵه‌و كه‌لوپه‌لى به‌كارهێنراوه‌و‌ه‬ ‫له‌قاوه‌خانه‌كه‌ى عه‌زیز املص��رىدا حیكایه‌ت ‌ه خه‌یاڵیه‌كانى‬ ‫گه‌یالن محه‌مه‌د‬ ‫بۆ خه‌ڵ���ك ده‌گێڕێته‌وه‌‪ ،‬تاده‌گات ‌ه ئه‌وه‌ى كه‌ده‌ڵێت كاتێك‬ ‫س���ه‌رۆك كۆمار بینیویه‌ت���ى بانگى ك���ردوو‌ه هادى به‌س‬ ‫(‪)2-٢‬‬ ‫باسمان بكه‌ باخه‌ڵك شۆڕش به‌رپانه‌كا دژمان‪ ،‬گرنگى ئه‌م‬ ‫نووسه‌ر یاخود گێڕه‌ره‌وه‌ (‪ )narrator‬كه‌له‌م ڕۆمانه‌دا كه‌سایه‌تیی ‌ه له‌وه‌دای ‌ه كه‌فاكته‌ره‌ى سه‌ره‌كییه‌ بۆده‌ركه‌وتنی‬ ‫به‌شێك نیی ‌ه له‌ ڕوداوه‌كان به‌ڵكو به‌ته‌نها چاودێرى ده‌كات كه‌سایه‌تیه‌كى س���ه‌نتڕاڵى ئه‌ویش كه‌س���ێتى (شسمه‌)ی ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه له‌زارى ئه‌وه‌وه‌ ئاشنای زۆربه‌ى كه‌سایه‌تیه‌كان ده‌بین كه‌له‌گ���ه‌ڵ ده‌ركه‌وتنیدا ئیدى سروش���تى گێڕانه‌وه‌كارى و‬ ‫و ڕوداوه‌كان ده‌بینین و هه‌ڵده‌س���ێت به‌وه‌زیفه‌ى ناساندنی ڕوداوه‌كان ئاس���تێكى جیاواز وه‌رده‌گ���رێ‪ ،‬ئه‌م كاره‌كته‌ر‌ه‬ ‫كه‌س���ایه‌تیه‌كان‪ .‬به‌خێرای���ی و به‌كورتى لێ���ره‌دا ده‌كرێ وه‌ك له‌ڕۆمانه‌ك���ه‌دا وه‌س���ف ده‌ك���رێ ك���ۆى پارچ���ه‌ى‬ ‫له‌كه‌سایه‌تی (فه‌ره‌ج ده‌الل)ه‌وه‌ ده‌ست پێبكه‌ین كه‌یه‌كێك ‌ه به‌جێماوى ئه‌و قوربانیانه‌ی��� ‌ه كه‌ده‌یانه‌وێت تۆڵ ‌ه بكه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌وان���ه‌ى به‌رژه‌وه‌ندى له‌وه‌دای ‌ه چه‌ڕ ب���ه‌رده‌وام بێت تاكو ئه‌م كه‌س���ایه‌تییه‌ تاڕاده‌یه‌ك له‌وانه‌ی ‌ه ب���ه‌الى خوێنه‌ره‌و‌ه‬ ‫بتوانێ خانوماڵ���ى ئه‌وكه‌س���انه‌ به‌هه‌رزانترین نرخ بكڕێت نامۆبێ���ت (‪ )uncanny‬به‌اڵم مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵیدا له‌و‬ ‫ئاس���ته‌وه‌ ده‌بێت كه‌پێى ده‌وترێ (وستانى كاتى حاڵه‌تى‬ ‫كه‌به‌ناچارى ڕوو له‌تاراوگه‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫دوو شوێن ده‌كات ‌ه ئامانج ئوتێلى (العروبه‌)و خانوه‌كه‌ى بڕوانه‌ك���ردن) (‪ )suspending‬وات��� ‌ه خوێنه‌ر تواناى‬ ‫(ئیلیش���وا)‪ ،‬دایك���ى دانیاڵ��� ‌ه دواجار قه‌ناع���ه‌ت ده‌كات هه‌ڵسه‌نگاندنى ده‌وه‌س���تێ دواى ئه‌وه‌ى (هادى) پارچه‌ى‬ ‫به‌خ���اوه‌ن توتێله‌ك ‌ه (أبو إنمار) به‌وه‌ى بیكاته‌ هاوبه‌ش���ى كۆمه‌ڵ���ێ قوربانى كۆده‌كاته‌وه‌ دایده‌نێ���ت تادواجار لوتى‬ ‫موڵكى و ئه‌ویش ئه‌ركى نۆژه‌نكردنه‌وه‌ى له‌ئه‌ستۆده‌گرێت‪ ،‬كه‌سێك له‌ته‌قه‌ینه‌وه‌یه‌كدا هه‌ڵده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ده‌یكاته‌ به‌شێك‬ ‫ه���ه‌ر خێرا ناوى بیناك���ه‌ له‌عروبه‌وه‌ ده‌گۆڕێ���ت به‌ناوێكى له‌و جه‌س���ته‌یه‌ كاتێ باسى ئه‌م جه‌ست ‌ه ده‌ستكرده‌ى خۆى‬ ‫ئاینى كه‌ئه‌مه‌یش به‌ده‌ر نىیه‌ له‌ماناو ئاماژه‌كردن بۆئه‌وه‌ى ده‌كات بۆخه‌ڵ���ك‪ ،‬ل���ه‌ قاوه‌خانه‌ك���ه‌ى (عه‌زیز املصرى)‬ ‫سه‌رده‌می قه‌ومیه‌ت ڕوو له‌ئاوابوونه‌و ئه‌وه‌ى كه‌له‌بره‌ودای ‌ه پێكه‌نی���ان پێیدێت به‌اڵم كاتێ���ك ته‌قینه‌وه‌یه‌ك ڕووده‌دات‬ ‫له‌نزیك ئوتێلى (ئه‌لسه‌دیر) و پاسه‌وانى ئوتێلك ‌ه (حسیب‬ ‫دروشم و ناو‌ه ئاینى و مه‌زهه‌بیه‌كانه‌‪.‬‬ ‫كه‌س���ایه‌تیه‌كى دیك ‌ه (ئیش���لوا) دایك���ی دانیاڵ ژنێكى محمود جه‌عفه‌ر) ده‌بێته‌ قوربانی ڕۆحى ئه‌و كه‌س���ایه‌تیی ‌ه‬ ‫به‌ساڵدا چوو‌ه و به‌ته‌نها خۆى له‌خانویه‌كدا ده‌ژى چاوه‌ڕێى له‌و جه‌سته‌یه‌دا نیش���ته‌جێ ده‌بێت‪ ،‬كه‌ده‌ستكردى (هادى‬ ‫ئه‌وه‌ی���ه‌ ك���وڕه‌ بێ سه‌روش���وێنه‌كه‌ى بێت���ه‌وه‌ كه‌له‌كاتی العتاك)ه‌ و دواتر ماڵى هادى به‌جێده‌هێڵێت كاتێك (ئیشلوا)‬ ‫جه‌نگ���ى عیراق و ئیرانه‌وه‌ ون بووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت مه‌راس���یمى ئه‌م بوونه‌وه‌ر‌ه بێ شوناسه‌ ده‌بینێت واده‌زانێ كوڕه‌كه‌یه‌تى‬ ‫پرسه‌یش���یان بۆگێراو‌ه به‌اڵم ئه‌و ه���ه‌ر به‌ئومێدى ئه‌وه‌ی ‌ه و زۆر ب ‌ه س���ۆزه‌و‌ه مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ ده‌كات و هه‌س���تیش‬ ‫كه‌بگه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬ڕه‌تیده‌كاته‌وه‌ به‌غدا به‌جێبهڵێت و مانه‌وه‌ى ده‌ك���رێ به‌وه‌ى ك ‌ه (دایكى دانی���اڵ) له‌حاڵه‌تى خه‌مۆكیدا‬ ‫به‌ئه‌ركێكى ئاینى ده‌زانێت و ده‌ڵێت ئاش���وریه‌كان هه‌رگیز نه‌ماوه‌‪ .‬كاتێ چیرۆكى ئه‌م جه‌س���ته‌ی ‌ه باڵوده‌بێته‌و‌ه هادى‬ ‫ئێره‌یان به‌جێنه‌هێش���تووه‌‪ ،‬هه‌موو هه‌فتەیه‌ك س���ه‌ردانی ئه‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ڕویداوه‌ لێیده‌پرسن‪ ..‬ئه‌ى دوایى؟‬ ‫وه‌اڵ هه‌ر ئه‌و‌ه بوو كه‌باسم كرد و و‌ه سه‌الم‬ ‫كڵێس���ا ده‌كات‪ ،‬له‌وێوه‌وه‌ قس��� ‌ه له‌گه‌ڵ كچه‌كانى ده‌كات‬ ‫ماناى چى هه‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه وتت؟ ئه‌و جه‌س���ته‌ی ‌ه به‌ره‌و‬ ‫ده‌توانین به‌پێى دابه‌شكردنه‌كه‌ى تۆدۆرۆف بۆفاكته‌ره‌كانى‬ ‫كه‌سایه‌تی كه‌دابه‌ش���یكردووه‌ به‌سه‌ر دووالیه‌ندا (ئیجابى) كوێ ڕۆیشت هادى؟‬ ‫ئه‌م چیرۆكه‌ باش نیی ‌ه هادى‪ ...‬چیرۆكێكى ك ‌ه بگێڕه‌وه‌‪.‬‬ ‫و(سلبى) په‌یوه‌ندى نێوان فه‌ره‌ج ده‌الل و ئیشلوا له‌خانه‌ى‬ ‫ئێو‌ه ب���ڕوا ناكه‌ن‪ ...‬باب���ه‌ كه‌یفى خۆتان��� ‌ه بامن بڕۆم‬ ‫سلبیدا دابنێین چونكه‌ مانه‌وه‌ى ئشیلوا به‌ربه‌ست ‌ه له‌به‌رده‌م‬ ‫به‌دیهێنانى خه‌ونى (فه‌ره‌ج ده‌الل)دا‪( .‬محمود الس���وادى) حسابى چاكانیشم له‌سه‌ر خۆتانه‪‌.‬‬ ‫به‌ت���ه‌واوى ئ���ه‌م چیرۆك ‌ه ده‌بێته‌ جێگ���ه‌ى دڵه‌ڕاوكێ و‬ ‫ڕۆژنامه‌نووس كه‌س���ایه‌تیه‌كى دیكه‌ی ‌ه كه‌له‌ده‌ره‌وه‌ى شارى‬ ‫به‌غداده‌و‌ه هاتووه‌و له‌ئوتێلى (عروبه‌) نیش���ته‌جێ ده‌بێت‪ ،‬ت���رس به‌جێده‌هڵێت له‌ده‌رونى خه‌ڵك���دا و ته‌نانه‌ت الیه‌نە‬ ‫له‌س���اڵى ‪2003‬و‌ه ده‌س���ت ده‌كات به‌كارى ڕۆژنامه‌نووسى په‌یوه‌نداره‌كانیش هه‌وڵده‌ده‌ن بگەنه‌ ڕاستى ئه‌م بوونه‌وه‌ر‌ه‬ ‫به‌رل���ه‌وه‌ى بچێته‌ الى (على باهر الس���عیدى) له‌ڕۆژنامه‌ى به‌تایبه‌تى دواى كوش���تنى (ئه‌بوزه‌یدون) كۆمه‌ڵێ كه‌سى‬ ‫(الهدف) كارده‌كات‪( .‬على باهر السعیدى) ده‌توانین بڵێین دیكه‌ ئ���ه‌م دیارده‌ی ‌ه به‌ته‌نها له‌ناو خه‌ڵك���دا باڵونابێته‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌س���ایه‌تیه‌كی ئیش���كالییه‌ خوێنه‌ر ناتوانێت به‌ئاس���انى به‌ڵك���و ڕۆژنام��� ‌ه ده‌زگا فه‌رمیه‌كانیش گرنگ���ى پێده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫ش���وناس وسروش���تى دیارى ب���كات له‌گه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ى وه‌ك خه‌ڵكى ناوچ ‌ه س���ونه‌ نش���ینه‌كانى به‌غداد (ئه‌لئه‌عزه‌می)‬ ‫ڕۆش���نبیرو ڕۆژنامه‌نووس خۆى پیشان ده‌دات به‌اڵم له‌گه‌ڵ ی ‌ه ده‌ڵێن ش���یعه‌یه‌كى توندڕه‌وه‌و له‌به‌رامبه‌ردا دانیشتوانى‬ ‫كۆمه‌ڵێ الیه‌ندا په‌یوه‌ندى هه‌ی ‌ه كه‌دورن له‌بوارى ڕۆشنبیرى گه‌ڕه‌كی سه‌در ده‌ڵێن وه‌هابیی ‌ه (محمود السوادى)یش دواى‬ ‫و ئاماژه‌یه‌كیش ده‌بینین بۆئه‌وه‌ى خه‌ریكى بازرگانى نه‌وته‌‪ ،‬ئه‌وه‌ى گوێى له‌تۆمارى ده‌نگى (شسمه‌) ده‌بێت له‌گۆڤارى‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و‌ه قورسه‌ به‌ئاسانى كۆتى ئه‌م كاره‌كته‌ر‌ه بكه‌ینه‌و‌ه (الحقیقه‌)دا وتارێكى به‌ناونیشانى (ئه‌فسانه‌كان له‌شه‌قامى‬ ‫ئ���ه‌و زیاتر له‌ڕه‌هه‌ندێكى هه‌یه‌و له‌س���ه‌ر ئاس���تى ده‌ره‌كی عیراقى) پاش���ان (على باهر) ناونیشانى وتاره‌ك ‌ه ده‌گۆڕێت‬ ‫زۆرگرنگى به‌ڕێك پۆشى خۆى ده‌دات و شیك ده‌رده‌كه‌وێت ب ‌ه (فرنكش���تاین ل ‌ه به‌غداد)‪ ،‬ئێم ‌ه ئه‌م كاره‌كته‌ر‌ه له‌چه‌ند‬ ‫و كتێب و نووسینى هه‌یه‌ له‌سه‌ر چه‌مكى دیموكراسى به‌اڵم ڕوانگه‌یه‌كه‌و‌ه ده‌بینین له‌ڕوانگه‌ى هادى العتاك‪ ،‬له‌ڕوانگه‌ى‬ ‫له‌الیه‌نێكی تره‌و‌ه په‌یوه‌ندى هه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ عه‌مید (س���رور) دایك���ى دانی���اڵ‪ ،‬له‌ڕوانگ���ه‌ى كه‌س���ێكى ڕۆژنامه‌نووس و‬ ‫دا كه‌سه‌رپه‌رش���تى ده‌زگاى (به‌دوادا چوون لێكۆڵینه‌وه‌) له‌ڕوانگه‌ى كه‌س���ێك كه‌له‌بوارى ئه‌منیدا كاربكات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌كات‪ ،‬په‌یوه‌ندیه‌كى فراوانی هه‌ی��� ‌ه له‌گه‌ڵ په‌رله‌مانتارو له‌ڕوانگه‌ى كه‌سێكى ئه‌ستێره‌ناس كه‌له‌ده‌زگایه‌كى ئاسایش‬ ‫خاوه‌نده‌س���ه‌اڵته‌كاندا نموونه‌ى ئه‌م جۆر‌ه ڕۆشنبیره‌ ته‌واو كارده‌كات‪ ،‬دواجار ل ‌ه زارى خۆیه‌و‌ه پێى ئاشنا ده‌بین‪.‬‬ ‫دی���ار‌ه ئه‌م ج���ۆره‌ ته‌كنیك ‌ه جگه‌له‌الیه‌نى ئیس���تاتیكى‬ ‫پێچه‌وانه‌ى چه‌مكى ڕۆش���نبیره‌‪ ،‬الى گرامشى كه‌وه‌زیفه‌ى‬ ‫س���ه‌ره‌كى ئه‌وه‌ی ‌ه كۆمه‌ل���گا به‌ره‌و س���ه‌ربه‌خۆیى به‌رێت الیه‌نێك���ى دیكه‌ى هه‌ی��� ‌ه ئه‌ویش چێژوه‌رگرتن���ى زیاترى‬ ‫له‌هۆش���یارى و بیركردنه‌وه‌دا به‌هه‌مان ش���ێو‌ه پێچه‌وانه‌ى خوێنه‌رو قوتاربوون ‌ه له‌حاڵه‌تى ڕوته‌خته‌بوونى كه‌سێتیه‌كه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و بۆچوونه‌ی ‌ه كه‌پێى وای ‌ه ڕۆش���نبیر نماینده‌ى ئه‌و به‌ش ‌ه ئه‌وه‌ى كه‌زیاتر سروش���تێكى نامۆده‌دات به‌م كه‌س���ایه‌تیی ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌كاتێك ده‌چێت ‌ه ناوچ���ه‌ى دۆره‌ كۆمه‌ڵێك كه‌س‬ ‫ده‌كات له‌كۆمه‌ڵ كه‌ كه‌س نییه‌ نماینده‌ى بكات‪.‬‬ ‫كێشه‌ك ‌ه له‌وه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات كه‌ئه‌م جۆر‌ه ڕۆشنبیران ‌ه ش���وێنى ده‌كه‌ون‪ ،‬هه‌ندێك له‌ش���وێنكه‌وتوانى ده‌ڵێن ئه‌م‬ ‫ده‌بن ‌ه نموون ‌ه بۆكه‌سانی دیك ‌ه (محمودالسوادى) به‌ته‌واوى كاره‌كته‌ره‌ نموونه‌ى هاواڵتى عیراقییه‌ ك ‌ه ده‌وڵه‌تى عیراقى‬ ‫ده‌یه‌وێت ش���وێن پێى (على باهر السعیدى) هه‌ڵبگرێته‌وه‌‪ ،‬له‌كاتى مه‌لیك فه‌یس���ه‌ڵه‌وه‌ تاكاتى داگیركارى ئه‌مه‌ریكى‬ ‫ته‌نان���ه‌ت ده‌یه‌وێت به‌دواى ئافره‌تێكدا بگه‌ڕێت له‌ ش���كڵ نه‌یتوانی���و‌ه به‌رهه‌م���ى بهێنێت نه‌ك هه‌ر ئ���ه‌وه‌ هه‌ندێك‬ ‫و ش���ێوه‌دا وه‌ك دۆس���ته‌كه‌ى (على باهر) وابێت به‌كورتى له‌ش���وێنكه‌وتوانى خۆیان ده‌كه‌نه‌ قوربانى له‌پێناویدا هه‌تا‬ ‫له‌زه‌ین���ى (محمود الس���وادى)دا (على باهر) س���وبرمانه‌‪ ،‬ئ���ه‌م بوونه‌وه‌ر‌ه هه‌ڵنه‌وه‌رێ چونك��� ‌ه ئه‌و له‌گه‌ڵ هه‌ر تۆڵ ‌ه‬ ‫مه‌ترس���ى ئه‌مجۆره‌ ڕۆش���نبیران ‌ه له‌وه‌دای ‌ه ك ‌ه هۆش���یارى س���ه‌ندنه‌وه‌یه‌كدا به‌ش���ێك له‌جه‌س���ته‌ى له‌ده‌ست ده‌دات‬ ‫كۆمه‌ڵ ساخته‌ ده‌كه‌ن له‌ڕێگه‌ى كۆمه‌ڵێك زاراوه‌و چه‌مكه‌و‌ه هه‌روەه���ا ده‌بینی���ن كۆمه‌ڵێكى ك ‌ه ل���ه‌و بڕوایه‌دایه‌ كه‌ئه‌م‬ ‫بێ ئه‌وه‌ى هییچ كام له‌تیۆرو ده‌س���ته‌واژانه‌ى باسى ده‌كه‌ن بوونه‌وه‌ر‌ه ئامێرێكى كوش���تنه‌‪ ،‬نیشانه‌ی به‌ر له‌ده‌ركه‌وتنی‬ ‫له‌كه‌سایه‌تیاندا ڕه‌نگبداته‌وه‪ ‌،‬دیاره‌ وه‌زیفه‌ى سه‌ره‌كی ئه‌م فریادڕه‌سه‪.‬‬ ‫ڕۆمانه‌كه‌ ب ‌ه ته‌قینه‌و‌ه ده‌س���ت پێده‌كات به‌هه‌مان شێو‌ه‬ ‫كاره‌كته‌ره‌ ئه‌وه‌ی ‌ه ده‌ریبخات ئاس���تى نوخبه‌ى ڕۆش���نبیر‬ ‫گه‌یش���تۆته‌چ ڕاده‌ی���ه‌ك له‌داته‌پین به‌ش���ێوه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر به‌ته‌قینه‌وه‌ی���ش كۆتایی دێت كه‌ئه‌م جار‌ه (هادى العتاك)‬ ‫كه‌سایه‌تى (فه‌ره‌ج ده‌الل) و (على باهر) به‌یه‌كه‌وه‌ دابنێین یه‌كێ���ك ده‌بێت كه‌ده‌بێت ب���ه‌و ته‌قینه‌وه‌یه‌وه‌ و ش���كڵى‬ ‫ده‌بینین ته‌نها ش���كڵ وڕواڵ���ه‌ت لێكتری���ان جیاده‌كاته‌و‌ه ده‌موچاوى تێك ده‌چێت و دواجار تۆمه‌ت بار ده‌كرێت به‌وه‌ى‬ ‫له‌ناوه‌ڕۆك���دا وه‌ك ی���ه‌ك وان و پ���ڕۆژه‌ى (عل���ى باهر)ى (شسمه‌)ی ‌ه و ده‌گیرێت لێره‌وه‌ ده‌گه‌ین ‌ه ئه‌و ئه‌نجامه‌ى ك ‌ه‬ ‫ڕۆش���نبیرو ڕۆژنامه‌نووس هه‌رهه‌مان پڕۆژه‌ى فه‌ره‌ج ده‌الل ‌ه ئه‌و بونه‌وه‌ر‌ه س���مبوله‌ بۆحاڵه‌تێكى مه‌رگی بێ كۆتایی و‬ ‫جه‌نگێك كه‌هه‌موو الیه‌نه‌كان ته‌نان���ه‌ت ئه‌والیانانه‌یش ك ‌ه‬ ‫كه‌سه‌رقاڵى كڕینوفڕۆشتنى خانوزه‌وه‌ىیه‌‪.‬‬ ‫كه‌س���ایه‌تیه‌كى كه‌ى ئه‌م ڕۆمانه‌ كه‌ده‌ك���رێ به‌خێرایى بۆماویه‌كى كاتی لێى سوودمه‌ند ده‌بن چاره‌نووسیان تێیدا‬ ‫باس���ى بكه‌ین عه‌مید (سرور)ه‌ كه‌له‌سه‌ر زارى (على باهر) ون ده‌بێت‪ ،‬لێره‌دا پێوسته‌ ئه‌وه‌بڵێین كه‌ئه‌م ڕۆمانه‌ به‌ده‌ر‌ه‬ ‫و‌ه تێده‌گه‌ی���ن ئه‌م كاره‌كته‌ره‌ په‌یوه‌ندى به‌ زالماى خه‌لیل له‌هه‌موو جۆر‌ه سیمه‌یه‌كى خۆشه‌ویستى‪ ,‬ئه‌مه‌یش ده‌الله‌تى‬ ‫زاده‌و‌ه هه‌ی ‌ه و به‌شێك له‌سیاسه‌تى ئه‌مه‌ریكا په‌یڕه‌و ده‌كات ئ���ه‌وه‌ى لێوه‌رده‌گیرێت ك ‌ه ئه‌و فه‌زایه‌ى ئه‌م ڕۆمانه‌ى تیادا‬ ‫بۆڕاگرتنى هاوس���ه‌نگى توندو تیژى له‌نێوان شیعه‌وسونه‌دا نوسراو‌ه فه‌زایه‌كى مه‌رگدۆسته‌‪ ،‬وات ‌ه به‌غداد‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ى‬ ‫و سه‌رپه‌رش���تى تیمی غافڵكوژى ده‌كات‪( .‬هادى العتاك) كه‌له‌هه‌زارویه‌كش���ه‌وه‌دا ده‌بینرێت‪ ،‬كه‌ پڕ‌ه ل ‌ه س���یحرى‬ ‫كه‌س���ایه‌تیه‌كى كه‌ى س���ه‌ره‌كی ئه‌م ڕۆمانه‌یه‌ س���ه‌رقاڵ ‌ه ژیاندۆستى‪ ،‬بۆت ‌ه شارێكى مه‌رگدۆست‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١١‬‬

‫‪4‬‬

‫««‬

‫ک ‌ه مردن هات‬ ‫شاعیران بۆ کوێ ده‌چن؟‬

‫سکێچ‪ :‬چێنەر عوسمان‬

‫بگه‌ڕێین���ه‌وه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی بزانی���ن ئه‌و ماڵه‌ی چی‬ ‫ل ‌ه خۆیدا هه‌ڵگرتووه‌‪ .‬خەسڵەتی زمانی (شێرکۆ)‬ ‫بێشوناس���ییه‌که‌یه‌تی‪ .‬ئێم ‌ه ناتوانین شوناسێکی‬ ‫ته‌واو ب ‌ه زم���ان بده‌ین‪ ،‬چونکه‌ هه‌ر شوناس���ێک‬ ‫گه‌مه‌یه‌کی دیکه‌ی زمانه‌ له‌ ناوه‌وه‌ی خۆیدا‪ .‬زمان‬ ‫ته‌نیا له‌ خودی خۆیدا ده‌ناسرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر به‌گوێره‌ی‬ ‫پارادۆکسه‌که‌ی (بێرتان ڕاسه‌ر) بێت‪ ،‬هه‌ر شتێک‬ ‫ل ‌ه خۆیدا هه‌بێت‪ ،‬مانای وای ‌ه ل ‌ه خۆیدا بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر زمان ته‌نیا له‌ خۆیدا ده‌ناسرێت‪ ،‬که‌وات ‌ه ل ‌ه‬ ‫خۆیش���یدا بوونی نییه‌‪ .‬ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌ی ‌ه زمان‬ ‫ل ‌ه یه‌ککاتدا خاوه‌نی زۆترین پارادۆکسی جیاوازه‌‪،‬‬ ‫له‌ کاتێکدا پارادۆکسه‌کان خۆیان به‌رهه‌می زمانن‪.‬‬ ‫به‌و پێیه‌ بێت زمان ئه‌و ش���ته‌ی ‌ه له‌ بێشوناس���یدا‬ ‫ده‌توانین شوناس���ی بۆ بدۆزین���ه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه کاتێکدا‬ ‫ئ���ه‌و بێشوناس���ییه‌ به‌ڵگه‌یه‌کی س���ه‌ره‌کیی ‌ه بۆ‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه هه‌رگیز ناتوانین به‌ شوناس���ی زمان‬ ‫بگه‌ی���ن‪ .‬ئایا ئه‌و‌ه ئێمه‌ی���ن له‌ناو زمان داین‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌و‌ه زمان��� ‌ه له‌نێو ئێمه‌دایه‌؟ ب��� ‌ه مانایه‌کی تر‪،‬‬ ‫سۆران ئازاد‬ ‫ئایا زم���ان بزوێنه‌ری ئێمه‌یه‌‪ ،‬ی���ان ئه‌وه‌ ئێمه‌ین‬ ‫زمان ده‌بزوێنین؟ خودی ئه‌و پرس���یاره‌ هه‌ڵگری‬ ‫هه‌ندێک م���ردن هه‌ن ناتوانین ب��� ‌ه ته‌نیا وه‌ک پارادۆکسی جیاوازه‌‪ .‬زمانی (شێرکۆ) مامه‌ڵه‌کردن‬ ‫ت پارادۆکس���ه‌کانی ناو زمان‪.‬‬ ‫مردن لێی���ان بڕوانین‪ ،‬به‌ڵکو ده‌ب���ن به‌ ڕووداوی ب���ووه‌ له‌گه‌ڵ گش��� ‌‬ ‫گ���ه‌وره‪ .‬مردنی (ش���ێرکۆ بێك���ه‌س) ڕووداوێک ‌ه زمانی ئ���ه‌و زمانێکی تێپه‌ڕێن���ه‌ر‌ه و ل ‌ه دۆخێکی‬ ‫کاریگه‌ریی گه‌وره‌ی له‌سه‌ر به‌شێکی زۆری ئێمه‌دا چه‌قبه‌س���توودا نامێنێته‌وه‌‪( .‬ش���ێرکۆ) ته‌واو ب ‌ه‬ ‫جێ هێشتووە‪ .‬ده‌پرسین بۆچی مردنی شاعیرێکی دوای زمانی خۆیدا وێڵه‌ و هیچ به‌ربه‌ستێکیش بۆ‬ ‫وه‌کو (ش���ێرکۆ) هێند‌ه بۆمان کاریگه‌ره‌؟ لێره‌دا وه‌س���تان نادۆزێته‌وه‌‪ .‬کاتێک ئاماژ‌ه به‌وه‌ ده‌دات‪،‬‬ ‫گه‌ڕانه‌و‌ه ب���ۆ ژیان و داهێنانه‌کان���ی یارمه‌تیمان ک ‌ه وش��� ‌ه ده‌یبات‪ ،‬ئه‌وا مانای ئه‌وه‌یه‌ (ش���ێرکۆ)‬ ‫ده‌ده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی چه‌ند ئاڕاستەیە‌کی ئه‌و ڕووداو‌ه پاس���یڤێک ‌ه و زم���ان ده‌یجووڵێنێ���ت‪ .‬وەک ئەو‬ ‫بخوێنین���ه‌وه‌‪ .‬کات���ێ (هایدیگ���ەر) ل���ە گوتاری تێگەیش���تنەی (هایدیگەر) لە گوتاری (نامەیەک‬ ‫(نامەیەک لەبارەی هویمانیزم)ەوە دەنووس���ێت‪ :‬لەبارەی هویمانی���زم)دا دەریدەبڕێت‪ ،‬بەوەی وەک‬ ‫(زمان ماڵی بوونە‪ .‬لەم ماڵەدا مرۆڤ نیشتەجێیە‪ .‬چ���ۆن مرۆڤ زمان ب���ە کار دەهێنێ���ت‪ ،‬زمانیش‬ ‫ئەوانەی بیر دەکەنەوە و ئەوانەی بە وشە داهێنان بە ش���ێوازی خ���ۆی مرۆڤ ب���ە کار دەهێنێنت و‬ ‫دەکەن پاس���ەوانی ئەو ماڵ���ەن)‪ ،‬ئەوا مانای وایە یاساکانی خۆی بە سەردا دەسەپێنێت‪ .‬ڕەنگە کەم‬ ‫زمان توان���ای هەیە فکر دابمەزرێنێت‪ ،‬مانای وایە نووسەر هەبێت هێندەی (شێرکۆ بێکەس) نزیکی‬ ‫هێن���دەی ڕێ دەدات نووس���ەر کاری پ���ێ بکات‪ ،‬ڕووداوی سیاسی و ئایدۆلۆجیاکان بووبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێندەیش ئەوەی بە سەردا دەسەپێنێت چۆن بە پارادۆک���س ئەوەیە زمانی ه���ه‌ر ئازاد بووه‪ ،‬بگرە‬ ‫کاری بهێنێت‪ .‬ئێمە ده‌بێت بۆ زمانی (ش���ێرکۆ) زمانی لە زۆر لەو ڕۆش���نبیرانە زیاتر ئازاد بووە‪،‬‬

‫کە بانگەشەی ئەوەیان کردووە دژی ئایدۆلۆجیان‌‪.‬‬ ‫ئایدۆلۆجیا هی���چ کاتێک نه‌یتوانیو‌ه س���نوور بۆ‬ ‫زمانی دابنێ���ت‪ ،‬چونک ‌ه وه‌کو ئام���اژه‌م پێی دا‪،‬‬ ‫زمانی ئه‌و زمانێک ‌ه ب���ه‌رده‌وام له‌ تێپه‌ڕاندندایه‌ و‬ ‫له‌ هیچ کوێیه‌کدا ناوه‌س���تێت‪( .‬شێرکۆ بێکه‌س)‬ ‫به‌رهه‌م���ی که‌لتووری ئێمه‌یه‌‪ ،‬که‌لتوورێک چه‌ندین‬ ‫ساڵه‌ زمانی ڕه‌تدانه‌وه‌ و سڕینه‌و‌ه باڵی به‌ سه‌ردا‬ ‫کێشاوه‪ ،‬بەاڵم بەردەوام ش���ەڕی ئەوەی کردووە‬ ‫ئەو کەلتوورە نەیکاتە هیی خۆی و جیاوازییەکانی‬ ‫نەسڕێتەوە‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو دژایه‌تییەی لێرە‬ ‫و لەوێ ڕووبەڕووی بوونەتەوە‌‪( ،‬شێرکۆ) هێمنانە‬ ‫درێژە ب���ە داهێنانی خۆی دەدات‪ .‬ئه‌و زمان ‌ه باو‌ه‬ ‫تێده‌په‌ڕێنێ���ت و ل���ه‌ فه‌زایه‌ک���ی زۆر جیاوازتردا‬ ‫خۆی ده‌بینێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و فه‌زایه‌ی زمانی س���ڕینه‌و‌ه‬ ‫و ش���کاندنه‌وه‌ی پێ ناگات‪ ،‬فه‌زایه‌ک له‌گه‌ڵ دیو‌ه‬ ‫ه���ه‌ر‌ه قووڵه‌کانی داهێناندا مامه‌ڵه‌ ده‌کات‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه زمانی (ش���ێرکۆ)دا ئێم��� ‌ه ڕووبه‌ڕووی‬ ‫ش���کاندنه‌وه‌ و سڕینه‌وه‌ی که‌س���انی تر نابینه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونک��� ‌ه ئەو ته‌واو ل���ه‌ داهێنانه‌کانی خۆی دڵنیا‬ ‫ب���وو‌ه و گیای نه‌مریی دۆزیوه‌ته‌وه‌‪ .‬مه‌به‌س���تمان‬ ‫ل ‌ه گیای نه‌مری‪ ،‬ئه‌و گیایه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه (گڵگامێش���ی)‬ ‫ی پادش���ا‪ ،‬به‌درێژایی ژیانی عه‌وداڵی دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ب���وو‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی له‌ م���ردن ڕزگاری بێت و نه‌مری‬ ‫به‌ده‌س���ت بهێنێت‪ ،‬کاتێکیش ب ‌ه ده‌س���تی هێنا‪،‬‬ ‫مارێک لێی دزی‪ .‬سه‌رئه‌نجام (گڵگامێش) ده‌گات ‌ه‬ ‫ئه‌و ئه‌نجامه‌ی‪ ،‬که‌ تاک��� ‌ه ڕێگه‌ی نه‌مری‪ ،‬کردنی‬ ‫شتی مه‌زن و داهێنانه‌‪ .‬گه‌ش���ته‌ دورودرێژه‌کانی‬ ‫(ش���ێرکۆ) ل ‌ه زماندا‪ ،‬ئه‌و گه‌شتانه‌ن‪ ،‬که‌ ئه‌ویان‬ ‫به‌ نه‌مری گه‌یاندووه‌‪ .‬ئه‌و گه‌ش���تان ‌ه ته‌نیا ل ‌ه ناو‬ ‫زمان���دان‪ ،‬چونکه‌ زم���ان تاک ‌ه ماڵ���ی بوونیه‌تی‪.‬‬ ‫مان���ه‌وه‌ی ئه‌و زمانه‌‪ ،‬مان���ه‌وه‌ی بوونی خۆیه‌تی‪،‬‬ ‫که‌وات ‌ه (ش���ێرکۆ) تاکو ئێس���تا ل���ه‌و ماڵه‌دای ‌ه و‬ ‫نه‌مردووه‌‪ ،‬بۆیه‌ باوه‌ڕکردن ب ‌ه مه‌رگی (ش���ێرکۆ)‬ ‫فێڵێک ‌ه و نه‌ستی ئێمه‌ هه‌رگیز قبووڵی ناکات‪.‬‬ ‫من وه‌ک خۆم له‌ ژیانی ئاساییمدا زۆر نووسه‌رم‬ ‫ناس���یوه‌ و به‌شێکی زۆریشیان هاوڕێمن‪( .‬شێرکۆ‬ ‫بێکه‌س) له‌و نووس���ه‌ره‌ هه‌ره‌ ده‌گمان ‌ه بووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ن���ه‌ بوغ���زی هه‌ب���وو ن ‌ه‬ ‫فی���ز‪ .‬یه‌که‌م دانیش���تنم‬ ‫(ش���ێرکۆ)‬ ‫له‌گ���ه‌ڵ‬ ‫ده‌که‌وێت��� ‌ه ئێواره‌یه‌کی‬ ‫درێ���ژ‪ ،‬ل���ه‌ یه‌کێ���ک‬ ‫ل���ه‌ رێس���تورانته‌کانی‬ ‫س���لێمانی ب���وو‪ ،‬ک��� ‌ه‬ ‫هه‌ر ی���ه‌ک له‌ (کاروان‬ ‫کاکه‌س���وور)‪( ،‬ئه‌نیتا‬ ‫ئێسپانده‌ر)‪( ،‬خاتوو‬ ‫به‌ه���ره‌) و (نه‌ه���رۆ‬ ‫س���اڵح ده‌لۆی���ی)‬ ‫ش���مان له‌گه‌ڵ بوون‬ ‫و ماوه‌یه‌ک���ی زۆر‬ ‫قس���ه‌مان له‌باره‌ی‬ ‫داهێنان و ئاس���تی‬ ‫ئێستای زمانمانەوە‬ ‫کرد‪ .‬ب���ه ‌درێژایی‬ ‫ئ���ه‌و دانیش���تنه‌‪،‬‬

‫مردن ناتوانێت ئه‌و ماڵه‌ی (شێرکۆ) تێک بدات‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ماڵێکه‌ له‌نێو زماندا‪ .‬که‌ مردن دێت‪ ،‬شاعیران ده‌رگای ماڵی بوونیان‪ ،‬که‌‬ ‫زمانه‌‪ ،‬داده‌خه‌ن و نامرن‬ ‫گه‌وره‌ی���ی و داهێنه‌ربوون���ی (ش���ێرکۆ)م زیاتر‬ ‫بۆ ده‌رک���ه‌وت‪ ،‬چونک ‌ه هه‌ر چه‌ند له‌ قس���ه‌کردن‬ ‫به‌رده‌وام ده‌بووین‪ ،‬ئەو هێن���د‌ه زیاتر تامه‌زرۆیی‬ ‫ب���ۆ قووڵبوونه‌وه‌ له‌و باس���انه‌ زیات���ر ده‌بوو‪ .‬ل ‌ه‬ ‫قسه‌کردنیش���دا شیعر ته‌واو کاریگه‌ری له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫دروس���ت کردبوو و نه‌ده‌توانرا جیاوازیی له‌نێوان‬ ‫(ش���ێرکۆ)ی شاعیر و ش���یعره‌کانیدا بکرێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫تامه‌زرۆییه‌ک���ی زۆری ب���ۆ هاوکاریکردن���ی هه‌ر‬ ‫پڕۆژه‌یه‌ک���ی داهێنه‌ران��� ‌ه هه‌بوو‪ ،‬بۆی���ه‌ خۆم ب ‌ه‬ ‫قه‌رزب���اری به‌ش���ێکی زۆری هاندانەکانی ده‌زانم‪،‬‬

‫چونک ‌ه (شێرکۆ) سه‌رمایه‌یه‌کی گه‌وره‌ی مه‌عنه‌وی‬ ‫بوو‪ ،‬هه‌ر کاتێک ویس���تبام‪ ،‬ده‌متوانی پشتی پێ‬ ‫ببه‌ستم‪ .‬ئه‌و س���ه‌رمایه‌ی ‌ه گه‌وره‌ی ‌ه ته‌نیا که‌سانی‬ ‫داهێنه‌ر ده‌بن ‌ه خاوه‌نی‪ ،‬چونک ‌ه نه‌ به‌ربه‌سته‌کانی‬ ‫ژیان و ن ‌ه مردن دەتوانن له‌ به‌های ئه‌و سه‌رمایه‌ی ‌ه‬ ‫که‌م بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫م���ردن ناتوانێ���ت ئه‌و ماڵه‌ی (ش���ێرکۆ) تێک‬ ‫ب���دات‪ ،‬چونک��� ‌ه ماڵێکه‌ له‌نێو زمان���دا‪ .‬ک ‌ه مردن‬ ‫دێت‪ ،‬شاعیران ده‌رگای ماڵی بوونیان‪ ،‬که‌ زمانه‌‪،‬‬ ‫داده‌خه‌ن و نامرن‪.‬‬

‫میتۆدی ڕه‌خنه‌ى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‬ ‫پانتاییه‌ك بۆ فره‌خوێندنه‌وه‌‬

‫د‪ .‬على طاهر به‌رزنجی‬ ‫به‌شی شەشه‌م‬ ‫له‌ڕوانگه‌ى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌راییه‌كانه‌وه‌ ده‌ق‬ ‫پێچه‌وانه‌ى بونیادگه‌راییه‌كانه‌ واته‌ ده‌ق به‌ره‌و‬ ‫سیستم و هاوشێوه‌یی “النظام و التشاكل”‬ ‫له‌سه‌ر هه‌موو ئاسته‌كان له‌وانه‌‪ :‬مۆرفۆلۆژی‪،‬‬ ‫ده‌نگی‪ ،‬ده‌الله‌تی ن��اڕوات‪ ،‬به‌ڵكو پێچه‌وانه‌ى‬ ‫بونیادگه‌راییه‌كان ئه‌مان گومان له‌مانه‌ى ناو ده‌ق‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌ ڕوانگه‌ى ئه‌مان به‌ره‌و دوركه‌وتنه‌وه‌و‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ ده‌چێت‪.‬‬ ‫به‌ بۆچوونی “دری��دا” هه‌میشه‌ واتا دواخراوه‌‬ ‫“تأجیل” پێویسته‌ پێی بگه‌یت‪ ،‬به‌اڵم گه‌یشتن‬ ‫به‌یه‌ك واتا هه‌میشه‌ ڕون��ادات‪ ،‬هه‌میشه‌ واتا بۆ‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی واتایه‌كی تر ه�ه‌ڵ��وه‌ش��اوه‌ت�ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش خۆی له‌ زنجیره‌یه‌ك ڕاڤه‌و به‌دواداچووندا‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ك پێشتر ئاماژه‌مان پێدا بونیادگه‌راییه‌كان‬ ‫له‌ ده‌ق �ه‌وه‌ ده‌ستیانپێكرد ب�ه‌وه‌ی ده‌ق خاوه‌ن‬ ‫نهێنییه‌ پێویستى به‌ تێڕامانه‌ بۆ تێگه‌یشتنی‬ ‫كاراى خوێندنه‌وه‌ پێویسته‌ له‌ سروشتى په‌یوه‌ندی‬ ‫دال كه‌ وێنه‌ی ده‌نگی وشه‌یه‌و‪ ،‬مه‌دلولیشی كه‌‬ ‫وێنه‌ی زهنی داله‌ تێبگه‌ین‪ ،‬ئاماژه‌پێكه‌ر “دال”‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی دۆخ��ی ئ��ام��اده‌ ده‌ك���ات‪ ،‬ئاماژه‌‬ ‫پێكراویش “مدلول” دۆخی نائاماده‌یه‌‪ ،‬ئا له‌م‬ ‫كاته‌دا رۆڵی خوێنه‌ر بانگكردنی ئه‌و نائاماده‌یه‌یه‌‪،‬‬ ‫وات �ه‌ بانگكردنی گه‌ڕانه‌ ب��ه‌دواى وێنا زهنییه‌‬ ‫نائاماده‌كه‌یه‌‪ ،‬تا ناته‌واویه‌كه‌ی پڕبكاته‌وه‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌ڕوانگه‌ی ئ�ه‌و په‌یوه‌ندییه‌ حه‌تمیه‌ی نێوان‬ ‫ئاماژه‌پێكه‌رو ئاماژه‌پێكراوه‌ ده‌بێت هه‌میشه‌‬ ‫ئاماژه‌پێكراو له‌ژێر ركێفی ئاماژه‌پێكه‌ردا بووه‌و بێ‬ ‫ئه‌و بوونی نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌ ئ���ه‌ن���ج���ام���ى ب����وون����ی گ����وم����ان الى‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌راییه‌كان له‌ په‌یوه‌ندی نێوان‬ ‫ئاماژه‌پێكه‌رو ئاماژه‌پێكراو گومانیشیان خسته‌ سه‌ر‬

‫هزری ئاماده‌بوون “احلضور” واته‌ ئاماده‌بوونی‬ ‫واتا له‌ ئه‌نجامى ئاماژه‌پێكه‌ره‌وه‌ ئه‌مه‌ش واتاكه‌ی‬ ‫هه‌میشه‌ خستۆته‌ دۆخی نائاماده‌وه‌‪.‬‬ ‫«هیچ خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆی نییه‌ بانگه‌شه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ بكات كه‌ هه‌ڵگری واتاى ته‌واو بێت‪ ،‬یاخود‬ ‫ده‌م له‌ سه‌نته‌رى واتا بدات‪ ،‬یان هزری گشتى‬ ‫ده‌قه‌كه‌ بڵێت هه‌موو خوێندنه‌وه‌یه‌ك یه‌قین نییه‌‪،‬‬ ‫@÷‪@ìŠóÙŽïqòˆbàb‬‬ ‫@‪çaíŽïä@ ñ‡äòíîóq‬‬ ‫ئاماده@‪õý‬‬ ‫‌@‪çbàí @ ðäìíi‬‬ ‫‌كانى‬ ‫بۆشاییه‬ ‫‪çbØóïîaŠó òìóä‡äb’òí‬تا @‪ óÜ‬له‌‬ ‫‌ی@‪ Üóè‬تێدایه‌‪،‬‬ ‫@÷‪ôàb−ó‬ه‬ ‫ه ‪óÜ‬ه‌میش‬ ‫÷‪@óÜ@ bmaì@ ðäìíiò†bàb÷@ ómaì@ HŠí›¨aI@ çìíiò†bàb÷@ ñŠè@ Šó@ ón‚@ çbï“ïäbàí @ ìa‹ÙŽïqòˆbàb‬‬ ‫سپیان ‪N‬ه@@‌ی واتاى‬ ‫نووسین یاخود له‌و پانتاییه‌‬ ‫÷‪òìò†bàb÷bä@ð‚û†@ómün‚@ó“ïàóè@ñóØbmaì@•óàó÷@òìòŠóÙŽïqòˆbàb÷@ôàb−ó‬‬ ‫‪@óÜ@ãò†@†í‚bî@LoŽ‬ه‌‬ ‫‌یشتنی ورد ل‬ ‫ه‬ ‫تێگ‬ ‫ترى‪îí‚@ïè‬لێبه‌رهه‌م بهێنێ» بۆ‬ ‫‪ïi@ìaìóm@õbmaì@ñ‹Üóè@óØ@pbÙi@òìó÷@ñó’óäbi@óïïä@ñüi@Ûóîòìóä‡åŽ‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪@ó“ïàóè@Lóïïä@μÔóî@Ûóîòìóä‡åŽ‬ه‌‬ ‫‪îí‚@ìíàóè@oŽ‬ده‌ق‪ ،‬خوێنه‌ر ب‬ ‫‪ïÝi@óØóÔò†@ôn“ @ñŠè@çbî@Lpa‡i@bmaì@õŠónäó‬دانه‌ر‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندی سێ گۆشه‌ى‬ ‫÷‪@ãóèŠójŽïÜ@õ‹m@õbmaì@ñóäbïr@óïîbnäbq@ìóÜ@†í‚bî@μìíä@ôäbØóïîb’üi@óÜ@bm@Lóîa‡Žïm@ñò†bàb‬‬ ‫‌یری‬ ‫هه‌ندێ له‌ میتۆده‌كان كه‌ بابه‌تی ئێمه‌ن سه‬ ‫‪@óÜ@ e‡äóè@ ói@ ŠóåŽîí‚@ L×ò†@ LŠóäa†@ õó’ü @ f@ ñ‡äòíîóq@ óÜ@ †Šì@ n“îóŽïm@ üi@ BfåŽïéi‬‬ ‫هێڵكاری ژماره‌ “‪ ”1‬و “‪ ”2‬بكه‌‪.‬‬ ‫‪@@NóÙi@H2I@ì@H1I@òŠbàˆ@ñŠbÙÝŽïè@ñ‹îó@çóáŽï÷@ðmóibi@óØ@çbØò†ünïà‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫@@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@@‬ ‫@‬

‫@@‬

‫‪@@Šóìíä‬‬

‫@@‬

‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬

‫@@‬

‫@†‪@@ @×ò‬‬

‫@@‬

‫@@‬

‫@@‬

‫@@‬

‫@‚‪@@ŠóåŽîí‬‬

‫@@‬

‫@‪@@ñ†ünïà‬‬ ‫@†‪@@ðbåäìŠò‬‬

‫@@‬ ‫@‪@@@ò†ünïà‬‬ ‫@‪@@ôäbØóïîóå‚òŠ‬‬ ‫@@‬ ‫@‪@@ ñò†ó‬‬

‫@‪@@ñ†ünïà‬‬

‫‪@ãóîò†Œüä‬‬

‫@@‬

‫@‪@@ðîì쉎ïà‬‬

‫@@‬ ‫@@‬

‫@@‬ ‫@@‬

‫@‪@@ñ†ünïà‬‬ ‫@‪@@ðmóîłóàüØ‬‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫‪@@ ãónïi@ñò†ó@ðäbØónó’@ì@çbØb−óq‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@@@@‪@@ ðîŠó †bïäíi‬‬ ‫@@‬ ‫@‬

‫@@‬

‫@‪@@õŠó †bïäíi@•bq‬‬

‫@@‬

‫@‪@@@@æm‹ Šòì@ñŠüïm‬‬

‫@‪@@@ñ†ünïà‬‬ ‫@@‬ ‫‪@@ðîaŠó òìóä‡äb’òíÜóè‬‬

‫@@‬ ‫‪@@a‡îŠ†@Ûbu@@@@@@@@@@@@@@@@@@Šòîbøìbî@piû‹ÐìŠì†ümbïÑïnî‹Ø@bïÜí¤Šbi@çýûŠ‬‬

‫@@‬

‫خشته‌ی “‪”1‬‬ ‫‚“‪@@H1I@ñón‬‬

‫‪@@N198™@Lsa@ði†ýa@‡ÕåÜa@wèbåà@Llb—Ô@‡ïÜìN†@1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ ‬‬

‫ئه‌م نیشتمانه‌ نیوه‌ڕوان‪ 17 ‬كه‌ ئه‌یبینی‬ ‫خۆیمان لێ ئه‌كا به‌ «گاندی» و‬ ‫له‌ شه‌ویشدا «بۆكاسا»یه‌و‬ ‫به‌یانیان سۆفییه‌كی نوورانیه‌و‬ ‫ئێوارانیش جلى “بارق” و “حه‌جاج”ى‬ ‫له‌به‌ردایه‌!‬ ‫به‌ رۆژ ئه‌و دره‌ختى شیعره‌و‬

‫@‪@@N229™@L199@LðäbrÜa@†‡ÉÜa@L‹“È@Êia‹Üa@‡Ýa@Lßí—ÑÜa@óݪ@La‡îŠ†@Ûbu@‡åÈ@óibnÙÜa@ãíéÑà@Lñ†‹ÙÜa@ôÝÈ@‡¼a‬‬

‫@‪@@×ò†@õòìòìbä‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫روكه‌شییه‌وه‌ واتاى ئاماده‌ی ناو ده‌قه‌كه‌ دیاریبكه‌ین‪،‬‬ ‫@‪@@ônïÜbàŠüÐ@õŠó †bïäíi‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫ب �ه‌وه‌ی ده‌قه‌كه‌ له‌ سه‌رباس كه‌ “نیشتمان”ه‌و‬ ‫@‪@@ómbéÙŽïq@õŠó †bïäíi‬‬ ‫@@‬ ‫@‪@@ @õŠó †bïäíi‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫@†‪@@×ò†@ñòìòŠò‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت و كۆتایی پێكدێت‪ ،‬سه‌رتاسه‌رى‬ ‫@†‪@@H×þÍäýaI@ça‹‚a‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫@†‪@@pa†ò†@bmaì@×ò‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫ده‌قه‌كه‌ بێزارییه‌ له‌ وشه‌ی نیشتمان‪ ،‬تاڕاده‌یه‌ك‬ ‫†‪@@×ò‬‬ ‫ئاماژه‌پێكه‌ره‌كان له‌ واتا فه‌رهه‌نگییه‌كه‌وه‌ نزیكن‪،‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ سه‌رله‌نوێ توێكارى ده‌قه‌كه‌‬ ‫@@‬ ‫@ @@ @@ @‪ @@HúŠbÕÜaI@ŠóåŽîí‚@@@@@@@@@ @HbnÑäýaI@òìóäa‹Ø@@@ @ðîaŠó òìóä‡äb’òíÜóè‬بكه‌ین‪ ،‬ت��ا وات��ا ش���اره‌وه‌ نووستووه‌كانى ناو‬ ‫@@‬ ‫ده‌قه‌كه‌ بدۆزینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا لێره‌دا ئامانجمان واتا‬ ‫@‚‪@@×ò†@ói@pa†ò†@bmaì@ŠóåŽîí‬‬ ‫@‚‪@ŠóåŽîí‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫‪@@ŠóåŽîí‚@ð‬‬ ‫@‚‪Übîó‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫نائاماده‌ییه‌كان ده‌بێت كه‌ ئه‌مه‌ش به‌پێی پره‌نسیپه‌‬ ‫@‪@@ŠóåŽîí‚@ôäbØbåŽîì‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫@@‬ ‫تیۆرییه‌كانى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی تاك ڕه‌هه‌ند‬ ‫@‪@@bmaì@ðîbmüÙŽïi‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫نییه‌و‪ ،‬بێكۆتاییه‌ و خودی خوێندنه‌وه‌كه‌یش دوا‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫خوێندنه‌وه‌ نابێت‪ ،‬چونكه‌ میتۆده‌ كالسیكیه‌كان‬ ‫@‪@@a‡Ôò†@ìbäóÜ@póÜýò†@õaì†ói@çaŠó ‬‬ ‫@@‬ ‫@‪@@ @õŠó †bïäíi‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫@@‬ ‫كار له‌سه‌ر ده‌الله‌تێكی دیاریكراو ده‌ك�ه‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫@@‬ ‫پره‌نسیپه‌كانى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی ئه‌ركی‬ ‫@@‬ ‫@@†‪ @@òìòŠóåŽîí‚@çóîýóÜ@póÜýò†@ðîbmüÙŽïi@ñó’óäbi@@@@@@@@@ðîaŠó òìóä‡äb’òíÜóè@@@@@@@@ @@ @×ò‬تێكدانى كۆده‌نگی ده‌الله‌ته‌كانه‌‪.‬‬ ‫@@‬ ‫له‌ كۆپله‌ی یه‌كه‌مدا ده‌قه‌كه‌ بۆته‌ گۆڕه‌پانی‬ ‫@‪@@HÓþn‚ýaI@ðîŒaìbïu‬‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@‬ ‫ناته‌بایی‪ ،‬ن �ه‌ك رێككه‌وتن‪ ،‬ئه‌مه‌ش خ��ۆی له‌‬ ‫@@‬ ‫‚“‪I@ñón‬‬ ‫‌ی‪”2“@@H2‬‬ ‫خشته‬ ‫وشه‌كانى “گاندی” و “بۆكاسا”دا ده‌بینێته‌وه‌‪،‬‬ ‫@@‬ ‫هه‌ردوو ئاماژه‌پێكه‌ره‌كه‌ هه‌واڵه‌ی دوو ئاماژه‌پێكراوی‬ ‫به‌ شه‌و ته‌وره‌‬ ‫ترمان ده‌ك �ه‌ن كه‌ دژبه‌یه‌كن‪ ،‬وات�ه‌ لێبورده‌یی‪،‬‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫‌تاو‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫تیرێژی‬ ‫به‌ رۆژ‬ ‫خۆشه‌ویستى‪ ،‬یه‌كسانی‪...‬تاد به‌رانبه‌ر سته‌م‪ ،‬ڕق‪،‬‬ ‫‌!‬ ‫ه‬ ‫‌نگ‬ ‫ه‬ ‫‌ز‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ش‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫ق‬ ‫‌و‬ ‫به‌ شه‬ ‫كینه‌‪ ،‬كوشتن‪ ،‬خوێنڕشتن‪.‬‬ ‫به‌یانیان سۆفییه‌كی نوورانیه‌و‬ ‫شه‌وی ڕابردوو نه‌نووستم‬ ‫ئێوارانیش جلى “بارق” و “حه‌جاج”ی‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫‌خ‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫واڵت‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫كوێری‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ نانی شه‌ل و‬ ‫له‌به‌ردایه‌‬ ‫گرتووم‬ ‫ه��ه‌ردوو وش �ه‌ى “به‌یانیان” و “ئ��ێ��واران” به‌‬ ‫شه‌وی ڕابردوو نه‌نووستم‬ ‫ه �ه‌ردوك��ی��ان دوال��ی��زم��ی زه‌مه‌نیی ن��او ده‌قه‌كه‌‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ سكااڵى‪ :‬گه‌اڵى غه‌در لێكرو‬ ‫پێكده‌هێنن‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش زیاتر له‌ پره‌نسیپه‌كانى‬ ‫پۆله‌ چۆله‌كه‌ی برسی‪ ،‬پۆله‌ شه‌پۆلی تینوو‪،‬‬ ‫میتۆدی بونیادگه‌رییه‌وه‌ نزیكه‌ ن�ه‌ك میتۆدی‬ ‫ماندوو‪،‬‬ ‫پۆله‌ گوڵی چاو به‌ فرمێسك ڕه‌وه‌ ئه‌سپی‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‪ ،‬چونكه‌ پره‌نسیپه‌كانى‬ ‫هاواریان لێكردووم‬ ‫ئه‌مان به‌زۆری خۆیان له‌ دوالیزم به‌دوور ده‌گرن‪.‬‬ ‫نیشتمان له‌ رووی جوگرافیاوه‌ به‌و پارچه‌ زه‌وییه‌ وشه‌كانى سۆفییه‌كی نورانی به‌رانبه‌ر “ب��ارق” و‬ ‫ده‌گوترێ كه‌ گه‌ل تیایدا نیشته‌جێیه‌‪ ،‬له‌ ده‌قی “حه‌جاج” هاودژی و ناته‌بایی دروستكردووه‌‪ ،‬نه‌ك‬ ‫شیعریدا به‌ ده‌الله‌تی جۆراوجۆر ته‌وزیف كراوه‌و ڕێككه‌وتن‪.‬‬ ‫ره‌هه‌ندی جیاوازیشی وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫وشه‌كانى ناو ئه‌م پێنج دێڕه‌ گاندی‪ ،‬بۆكاسا‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌ڕوانگه‌ى ئاماژه‌پێكه‌رو ئاماژه‌پێكراوه‌وه‌ سۆفى‪ ،‬ب��ارق‪ ،‬حه‌جاج‪ ،‬ئاماژه‌پێكراوی ده‌قه‌كه‌‬ ‫سه‌یری ئه‌م ده‌قه‌ بكه‌ین‪ ،‬ده‌توانین به‌ تێڕوانینێكی به‌ره‌و پێنج ده‌قئاوێزانی مێژوویی ده‌به‌ن كه‌ له‌ناو‬ ‫‪18 ‬‬

‫ده‌قه‌كه‌دا ته‌وزیف كراوه‌‪.‬‬ ‫نیشتمان له‌ بزاوتێكی جیوه‌ییدایه‌ “الحركه‌‬ ‫الزئبقیه‌” سه‌نته‌رێكی سه‌قامگیری له‌ ده‌قه‌كه‌دا‬ ‫نییه‌‪ ،‬ه �ه‌رج��اره‌ به‌شێوه‌یه‌ك خ��ۆی ده‌نوێنێ‪،‬‬ ‫ج��ارێ ن��اوه‌ جارێكی تر دره‌خته‌و به‌یانیه‌كیش‬ ‫سۆفییه‌كی نورانییه‌‪ .‬سه‌قامگیرنه‌بوونی نیشتمان‬ ‫و هاتووچۆكردنی له‌م سه‌رى ده‌قه‌كه‌وه‌ بۆ ئه‌و‬ ‫سه‌ری له‌ ڕه‌هه‌ندو پێگه‌ی جیاوازدا خۆی له‌ خۆیدا‬ ‫پراكتیزه‌كردنی پره‌نسیپێكی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌راییه‌‬ ‫كه‌ پێی وایه‌ ده‌ق بونیادێكی دیاریكراوی نییه‌و‪،‬‬ ‫خۆی له‌ سه‌نته‌رگه‌رایی دوورده‌خاته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی پره‌نسیپی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی له‌ ده‌قدا‬ ‫یه‌ك ئاماژه‌پێكراوی “مدلول” دیاریكراو نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫بێكۆتاییه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌م ده‌قه‌دا ده‌كرێ نیشتمان‬ ‫كه‌س بێت‪ ،‬بارودۆخی سیاسی بێت‪ ،‬ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫دیاریكراو بێت‪...‬تاد‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌ رووی زمانه‌وانییه‌وه‌ له‌ وشه‌ى نیشتمان‬ ‫وردبینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا بۆچوونه‌كه‌ی “دی سوسیر”مان‬ ‫ب��ی��رده‌ك�ه‌وێ��ت�ه‌وه‌ ك �ه‌ ده‌ڵ��ێ��ت زم��ان له‌خۆوه‌یه‌‬ ‫“اعتباطیه‌” بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر سه‌یری ده‌نگه‌كانى‬ ‫وشه‌ى نیشتمان له‌ زمانى كوردیدا بكه‌ین و بزانین‬ ‫بۆچی ك��ورد ئ �ه‌و ده‌نگانه‌ی ه �ه‌ڵ��ب��ژاردووه‌‪ ،‬تا‬ ‫گوزارشت له‌ واتا بكات له‌ ئه‌نجامدا هیچ هۆكارێكی‬ ‫لۆجیكیمان ده‌ستناكه‌وێت ده‌توانی له‌جیاتی ئه‌وه‌‬ ‫وشه‌ى تر به‌كاربهێنیت‪.‬‬ ‫به‌ رۆژ ئه‌و دره‌ختى شیعره‌و‬ ‫به‌ شه‌و ته‌وره‌‬ ‫به‌ رۆژ تیرێژی هه‌تاوه‌و‬ ‫به‌ شه‌و قه‌مه‌ی شه‌وه‌زه‌نگه‌!‬ ‫شه‌وی ڕابردوو نه‌نووستم‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ نانی شه‌ل و كوێری ئه‌م واڵته‌ یه‌خه‌ی‬ ‫گرتووم‬ ‫شه‌وی ڕابردوو نه‌نووستم‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ سكااڵى‪ :‬گه‌اڵى غه‌در لێكرو‬ ‫پۆله‌ چۆله‌كه‌ی برسی‪ ،‬پۆله‌ شه‌پۆلی تینوو‪،‬‬ ‫پۆله‌ گوڵی چاو به‌ فرمێسك ڕه‌وه‌ ئه‌سپی ماندوو‪،‬‬ ‫هاواریان لێكردووم‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١١‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫«لەگەڵ ئەوەدا نیم کە هەموو پرۆسەکەی شانۆیی دەبێت سوودبەخش بێت»‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ شوان کەریمدا‬ ‫واتە زۆر ش���ت کە دەیڵێیت بینەر دەیزانێت وەکو‬ ‫زانین بەاڵم ئیشی تۆ لەوێدا دەبێتە بیرخەرەوەی‬ ‫ئەو حاڵەتە‪ ،‬بێ گومان ئەم بیرخس���تەوەیەش لە‬ ‫فۆڕمێکی هونەریدا دەبێت‪.‬‬ ‫پرس���یار‪ :‬هەر لێرەوە بچینە ناو پرس���یارێکی‬ ‫ت���رەوە‪ ،‬تۆ دەڵێیت زۆر گرنگ���ە پەیوەندی بینەر‬ ‫ب���ا بڵێین خوێنەری���ش نەبچڕێت ب���ە نماییش و‬ ‫ش���انۆنامەوە‪ ،‬تا چەند گرنگ���ی دەدەیت بەوەی‬ ‫ئ���ەو کارەکتەران���ەی تۆ دروس���تیان دەکەیت لە‬ ‫ش���انۆنامەکانتدا و دواتریش دەیانگوێزیتەوە سەر‬ ‫تەختەی شانۆ‪ ،‬کارکتەریی ئێستایی و ئێرەیی بن؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬لەوانەی���ە ئەوە یەکێبێت لەو ش���تانەی‬ ‫کە وەک���و الیانی دەرهێنان ب���اش بێت بەاڵم بۆ‬

‫سازدانی‪ :‬ئاراس عەبدوڵاڵ‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫ش���وان کەری���م‪ ،‬ل���ە س���ااڵنی راب���ردوودا بە‬ ‫نمایشکردنی "ئازارەکانی ئەودیوی پەنجەرەیەک‪،‬‬ ‫کاتمان نەماوە بۆ گۆرانی و ش���ەوی نیشتیمانی"‬ ‫وەک ش���انۆکارێکی بەتوان���ا ل���ەالی بین���ەران و‬ ‫شانۆکاران ناسرا‪ ،‬ئەمساڵیش لە پرۆژەیەکی نوێی‬ ‫خۆیدا شانۆیی "ساڵی سفر"ی نمایش کرد‪.‬‬ ‫لەس���ەرجەم بەرهەمەکانی خۆیدا‪ ،‬شوان کەریم‬ ‫وەکو نووسەر و دەرهێنەر کاری کردووە‪ ،‬جگە لەوە‬ ‫لە یەکەمین نماییش���ی شانۆیی خۆیدا "ئازارەکانی‬ ‫ئەودیوی پەنجەرەیەک" وەکو ئەکتەریش بەشداری‬ ‫کردووە و خاوەنی ئەزمونی چەند س���اڵەیە لەگەڵ‬ ‫گروپێک���ی ش���انۆی "ئیرتیجال"دا ل���ەدەرەوەی‬ ‫واڵت‪ .‬ل���ەم گفتوگۆیەدا ه���ەوڵ دەدەین لەبارەی‬ ‫دەقی شانۆیی و نماییش���ی شانۆیی لەالی شوان‬ ‫کەری���م بدوێی���ن و تیش���ک بخەینە س���ەر چەند‬ ‫بابەتێکی پەوەندیدار بە نماییش���ە ش���انۆییەکانی‬ ‫هونەرمەندەوە‪.‬‬ ‫پرس���یار ‪:‬تێڕوانین���ی ت���ۆ ب���ۆ نماییش���ی‬ ‫ش���انۆیی چۆن���ە؟ الی تۆ پێویس���تە نماییش چ‬ ‫تایبەتمەندییەکی هەبێت؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬هەم بۆ نووس���ین هەم ب���ۆ دەرهێنان‪،‬‬ ‫بەڕای من نمایشێکی شانۆیی ئەگەر بۆ چرکەیەک‬ ‫پەیوەندی لەگ���ەڵ بینەردا دابڕا کێش���ەیەکە کە‬ ‫نابێت لە ش���انۆدا ڕوبدات‪ .‬تەکنیکەکان زۆرن بۆ‬ ‫ئەوەی دابڕان دروست نەبێت‪ ،‬هەندێکیان فێربووم‬

‫«‬

‫لە پرۆسەی نووسیندا کە دەست پێدەکەم من هەیکەلێکم‬ ‫هەیە‪ ،‬دەزانم سەرەتا چییە و کۆتایی چییە‪ ،‬دەشزانم لەسەر‬ ‫چ خەتێکی فکری ئیش دەکەم‬

‫و هەندێکی دیکەیشیان لە پرۆسەی فێربوونیاندام‪.‬‬ ‫من ش���انۆ ئ���اوا ئەبینم‪ ،‬ئیش���ێک ئەکەیت بینەر‬ ‫دائەنیش���ێنیت لە تەمەنی ئ���ەو تەرخان ئەکەیت‬ ‫بۆ خ���ۆت‪ ،‬دەبێ���ت دابڕانی تیا نەبێ���ت‪ .‬من بە‬ ‫پێچەوانەی ئ���ەو بۆچونەوەم ک���ە دەڵێت هەموو‬ ‫پرۆس���ەیەکی شانۆیی دەبێت س���وود ببەخشێت‬ ‫یان زیادەیەک بخاتە سەر مەعریفەی بینەر‪ .‬ئەمە‬ ‫هەرگیز وا نییە لەوانەیە لە پرۆسەیەکی شانۆییدا‬ ‫تۆ باس���ی ‪ ١٠‬ش���ت بکەیت کە تێیدا ئیشکردنت‬ ‫وەک نووسەر یان دەرهێنەر تەنیا بیرخستنەوەیە‪،‬‬

‫خودی پرۆسەی نووسین زەرەری لێ دابم‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەوەی کە من دەنووس���م وەکو نمایش دەنووسم‬ ‫واتە من بەجۆرێک دەنووس���م کە لەس���ەر ش���انۆ‬ ‫چۆن ئەم نووس���ینە ببینرێت‪ ،‬لەبەر ئەوە ئەگەر‬ ‫س���ەیری ئەو دەقانە بکەیت کە من دەیان نووسم‬ ‫ک���ەم دەرهێنەر‪ ،‬لەوانەیە یەک یان دوو دەرهێنەر‬ ‫ئیش���یان تێدا کردبێت کە ئەوی���ش لە گروپێکی‬ ‫بچوکدا کراوە‪ .‬ئەمە وەکو پرۆس���ەی دەرهێنان بۆ‬ ‫من زۆر باش���ە بەاڵم وەکو پرۆس���ەی نووسینەکە‬ ‫وەک���و وت���م زەرەری لێ داوم‪ .‬دەمەوێت باس���ی‬

‫ئەوە بکەم لە ئیش���ەکانما بەگش���تی‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەم دوو ئیش���ەی ئەخیرمدا "ش���ەوی نیشتیمانی‬ ‫و س���اڵی سفر" لەسەر ش���ێوازی نووسینی دەقی‬ ‫کۆالژ ئیش���م کردووە‪ ،‬وات���ە کۆمەڵێک چیرۆکت‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەو چیرۆکانە بەتەواوەتی تا کۆتایی مەرج‬ ‫نییە بییانگێڕیتەوە‪ ،‬بەقەدەر ئەوەی کە ئاماژە بە‬ ‫هەبوونی چیرۆکەکە دەدەیت‪.‬‬ ‫پرس���یار‪ :‬کەواتە دەتوانین بڵێین ئەو دەقانەی‬ ‫ک���ە تۆ دەیان نووس���یت‪ ،‬دەقێکن بۆ نماییش���ی‬ ‫خۆت دەینووسیت کە ڕەنگە لە ئامادەکردنیان بۆ‬ ‫نماییشدا هەندێک گۆڕانکاریان تێدا ڕوبدات؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬بێ گومان ئەو دەقانەی کە دەیان نووسم‬ ‫خەوی گەورەم لە پش���تیانەوە ئەوەیە کە ببن بە‬ ‫نماییش و خۆم یەکەم کەس���م ک���ە هەوڵ دەدەم‬ ‫نماییش���یان بکەم‪ ،‬بەاڵم دەقم هەیە نووسیومە و‬ ‫خۆم نەمتوانیوە کاری تێدا بکەم‪ .‬بەگش���تی ئەو‬ ‫دەقانەی کە من تا ئێس���تا نووس���یمە بەجۆریک‬ ‫نووسیمە کە خۆم بیانکەم بە نمایش‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬دروستکردنی کارەکتەر‪ ،‬چیرۆک دواتر‬ ‫ش���انۆنامە و نماییشیش لەالی تۆ کەرەستەکانیان‬ ‫چیی���ە؟ بەتایبەت���ی کە ت���ۆ چەند س���اڵێکە لە‬ ‫دەرەوەی واڵت دەژیت و ئەوەندەی دەبینم هەوڵی‬ ‫ئەوە ئەدەی نماییشەکانت بۆ بینەری ئێرە بن؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬چونکە پرسیارەکە زۆر گشتییە‪ ،‬تۆزێک‬ ‫کورتی ئەکەمەوە‪ ،‬لە پرۆسەی نووسیندا کە دەست‬ ‫پێدەکەم م���ن هەیکەلێکم هەیە دەزانم س���ەرەتا‬ ‫چییە و کۆتایی چییە‪ ،‬دەشزانم لەسەر چ خەتێکی‬ ‫فکری ئیش دەکەم‪ ،‬بێ گومان لەکاتی نووس���یندا‬ ‫زیادکردن و س���ڕینەوە هەیە‪ .‬بۆ پڕکردنەوەی ئەم‬ ‫هەیکەلە "وەکو نماییشی ش���انۆیی باس دەکەم"‬

‫پێویس���تت بە چییە؟! بێ گومان پێویس���تت بە‬ ‫کارەکتەرە‪ ،‬دروستکردنی ئەو کارەکتەرانە دەبێت‬ ‫زۆر پەیوەن���دی بەو خەتە فکریی���ەوە هەبێت کە‬ ‫باس���ی دەکەیت‪ ،‬با دوو ئیشی کۆتاییم بە نمونە‬ ‫بهێنم���ەوە‪ .‬ل���ە " کاتم���ان نەماوە ب���ۆ گۆرانی"‬ ‫کارەکت���ەری ژنەک���ە "سەوس���ەن" بەبەردەوامی‬ ‫پێدەکەنێ���ت بە موناس���ەبە و بێ موناس���ەبە‪ ،‬و‬ ‫مێردەکەش "دیلمان" کە کارەکتەرەکەی قەلەوە و‬ ‫لەڕێگەی جوڵەی بەردەوامەوە پێش���انمان دەدات‪.‬‬ ‫بەاڵم ل���ە "ش���ەوی نیش���تیمانی"دا بەتەواوەتی‬ ‫ب���ە پێچەوانەوەی���ە هیچ دیاردەیەکی سروش���تی‬ ‫ئیستیغالل نەکراوە بۆ دروستکردنی کارەکتەرەکان‬ ‫تەنانەت وەکو الیانی تەمەنیش‪ .‬ئەگەر باسی ئەم‬ ‫ئیشەم "ساڵی سفر" بکەین لەبەر ئەوەی کارەکتەر‬ ‫خەتێکی دیاریکراوی نییە لەسەر بڕوات کۆمەڵێک‬ ‫خەت���ی فکری ه���ەن کە کارەکتەرەکانی لەس���ەر‬ ‫دەڕۆن‪ .‬ب���ۆ نمونە کارەکتەرێکم���ان هەیە کە لە‬ ‫سەرەتاوە تا کۆتایی پەیوەندییەکی پتەوی هەیە‬ ‫بە دیینەوە‪ ،‬ئ���ەم پەیوەندییە دیینییە وا دەکات‬ ‫پەوەن���دی کارەکتەرەکە لەگ���ەڵ کارەکتەرەکانی‬ ‫دیک���ەدا و لەگەڵ بابەتەکانی ت���ردا دیاری بکات‪.‬‬ ‫کارەکتەرێک���ی ترمان هەیە بێباکە‪ ،‬واتە لەس���ەر‬ ‫فکرەک���ە کارەکت���ەرەکان داڕێ���ژراون‪ .‬ئیتر ئەو‬ ‫کارەکتەرە بااڵی کورتە‪ ،‬بەرزە‪ ٧٠ ،‬سالە یان ‪١٥‬‬ ‫س���اڵە گرنگ نییە من پێموایە لە هەموویدا جێی‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬هەر بۆیە ئەم س���تافە بەش���ێوەیەکی‬ ‫گشتی گەنجن‪ ،‬لەوانەیە ڕۆژێک لە ڕۆژان هەڵبەت‬ ‫لە داهاتوویەکی نزیکدا نا ڕەنگە ئەم دەقە ئەگەر‬ ‫جارێکی تر بکرێتەوە بە نماییش زۆر زۆر ئاسایییە‬ ‫ئەگەر بە ‪ ١٠‬ئەکتەری پیر ئیش بکرێت‪.‬‬

‫شانۆیی ساڵی سفر و‬ ‫گێڕانەوەی ژیانی ئێمە‬

‫شادیە عەبدول‬

‫دیمەنێک لە شانۆیی ساڵی سفر‬

‫بەردەوام هونەر وێرانکەر و تێکشکێنەری بێ‬ ‫ئاگایی مرۆڤ بووە‪ ،‬خەبەر هێنەرەوە بووە لەو‬ ‫خەوە قورسەی مرۆڤ تێیدەکەوێت سەبارەت بە‬ ‫ژیان و بیربردنەوەی ژیان‪.‬‬ ‫زۆر ڕاستە گەر بڵێین ترسی مرۆڤ لە بینینەوەی‬ ‫خۆی و ئامادە نەبوونی بۆ داننان بە واقیعی ئەو‬ ‫ژیانەی تێیدا دەژی‪ ،‬ترسێکە لە هەموو ترسەکانی‬ ‫تر کە لە هەر شتێک هەیەتی ڕوونترە‪ .‬بێگومان‬ ‫نامانەوێت هەموو ڕۆژێک و هەموو کات بیرمان بێت‬ ‫کە ژیان دووبارە بوونەوەیەکی پوچ و بەردەوامی‬ ‫پڕ شکستە‪ ،‬و نەگەیشتنە بە ئەو ڕوناکییەی کە‬ ‫لە خەیاڵماندا بۆی دەچین‪ .‬بۆیە ژیان فەرامۆش‬ ‫دەکەین‪ ،‬بیرمان دەچێتەوە ئێمە بونەوەرێکین لە‬ ‫گۆشت و خوێن‪ ،‬خاوەن ئاوەز و هەستین‪ ،‬دەبینە‬ ‫ئامێر و خۆمان لە سەر دووبارەیی ژیان میقات‬ ‫دەکەین لە هەمان ئەو کات و شوێنەی کە بۆ‬ ‫خۆمان داناوە وشەکان دەڵێینەوە یان نایڵێین‪،‬‬ ‫سەیر دەکەین یان نایکەین‪ ..‬هاوار دەکەین یاخود‬ ‫نایکەین‪ .‬دەبینە مرۆڤێکی دەستەمۆ بۆ گشت‬ ‫شتەکان‪ ،‬بۆ کار بۆ جەبری ژیان بۆ پیر بوون و‬ ‫لەناو چوون‪ .‬وردە وردە فەرامۆش کردنەکانمان‬ ‫زیاد دەکات وامان لێ دێت خۆمان لەبیر دەکەین‪،‬‬ ‫شار و یادەوەرییەکانمان بیر نامێنێت‪ .‬هاوڕێکانمان‬ ‫بە نەفرەت دەکەین‪ ،‬بیرمان دەچێتەوە کە خێزان‬ ‫و پێکەوە بوون چییە‪ .‬خۆشەویستیمان لێ دەبێتە‬ ‫پێداویستی هاوشێوەی خواردن و جل و بەرگ و‬ ‫پێاڵو‪ .‬لە خودی خۆمان کۆمەڵگەیەکی ڕوخێنەر‬ ‫و ڕەتکەرەوەی هەموو شتێک دروست دەکەین‪،‬‬ ‫یەکترمان لێ دەک��ات بە نەناسیاو و دەبینە‬ ‫ئەو تاکەی هیچمان نامێنێتەوە و هیچمان بۆ‬ ‫نامێنێتەوە‪.‬‬ ‫ساڵی سفر‪ -‬پڕاو پڕ وێرانکەری ترسی ئێمە‬ ‫بوو‪ ..‬ئەوە ئێمەین بە ت��ەواوی‪ ،‬هەر یەک لەو‬ ‫کارەکتەرانە و گیرۆدەی ژیانە دووب��ارە و پڕ‬ ‫ترس و تەنهاییەکەمانین‪ ،‬ئێمەین لە کارگەیەکی‬ ‫زەب��ەالح��دا گیرمان خ���واردووە لە ناو شارێکی‬ ‫فەرامۆشکراودا فەرامۆش کراوین‪ ،‬ئێمەین ناتوانین‬ ‫پڕ نەبین لە گومان و دودڵی‪ ،‬ناتوانین گرژ و مۆن‬ ‫نەبین لە بەرامبەر یەک و بەڕاستی بەیانی باش‬ ‫لەیەکتری بکەین‪ ،‬ناتوانیت یەکترمان خۆشبوێت‬

‫و بیر کردنەوە لە دانیشتنێک پێکەوە‬ ‫و دەستکردنە ملی یەکتری دەمانهێنێتە‬ ‫قاقا و پێکەنین‪.‬‬ ‫لە ئەزمونی کارەکانی پێشوتری‬ ‫دەره��ێ��ن��ەرەوە دەم��ان��ڕوان��ی‪ ،‬ه��ەر لە‬ ‫ڕیکالمەکانەوە دڵمان دەی��گ��وت کە‬ ‫ئەمەش جوانییەکی ت��رە‪ .‬بێگومان‬ ‫وا بوو پڕاو پڕ جوانی بوو‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫ماندوو بوونی دووری و غەریبی‪ ،‬پاشان‬ ‫بەر گەرمای تاقەت پڕوکێن و کار کردنی‬ ‫زۆر لەگەڵ ‪-‬دە‪ -‬ئەکتەر‪.‬‬ ‫هەر کە چووینە ناو فەزای شوێنی‬ ‫نمایش کردنی شانۆ_ییەکە‪ ،‬هەستمان‬ ‫بە شتێکی تایبەت دەکرد‪ ،‬زۆر جیاواز‬ ‫لە نمایشی ناو هۆڵە داخراوەکان‪ ،‬چونە‬ ‫ناو شوێنەکەوە دورکەوتنەوە بوو لەو‬ ‫فەزا واقیعیەکەی کە تێیداین و کاتێکی‬ ‫ج��ودا ل��ەو ئێستایەی ک��ە تێیداین‪.‬‬ ‫شوێنی نمایش کردن کە (ناو کارگەی‬ ‫جگەرە)بوو‪ ،‬تەنها بۆ تەواو کردنی ئەوە‬ ‫نەبوو کە کارەکتەرەکان لە کارگەیەکدا‬ ‫کار دەکەن و شەوی سەری ساڵی تێدا‬ ‫هێنانی هەر شتێک‪ ،‬بۆ هاوڕێ و خێزانەکان‪ ،‬بۆ وتارەکەی‪ .‬یەک مۆسیقاکەی‪ ..‬یەکێک خودا و‬ ‫بەسەردەبەن‪ ،‬بەڵکو ت��ەواو ڕۆح��ی بەخشیبوو خۆشویستن و دەستگرتنی یەکتری‪ .‬دووب��ارە یەکێک یاریەکەی ئەمشەو‪ .‬یەکێکیش بە پێکەنینە‬ ‫بە کۆی نمایشەکە‪ .‬هەستمان بە هەوای کراوە ب��وون��ەوەی ژی��ان و ن��ە دۆزی��ن��ەوەی ئامانج و بەرزەکەی و‪ ....‬تد‪ .‬وەک مردوو دەڕۆیشتنە سەر‬ ‫و شنەی با دەکرد و ئاسمانمان بەدی دەکرد‪ .‬ڕێگاکانی‪ ،‬م��رۆڤ دەخاتە ئەو حاڵەتە سەیر کار و وەک مردوو ساڵویان لە یەکتر دەکرد و‬ ‫گڵۆپی زەردی سەر جاددەکەمان لێوە دیار بوو و سڕ بوونەی کە هەر یەک لە کارەکتەرەکان دەیانخوارد و دەیانخواردەوە‪ ..‬ئەمە ئەو مردنە‬ ‫و سەرنجمان دەچ��ووە سەر درەخ��ت و جوڵەی تێیدا بوو‪ .‬هەرچەندە لە کۆی نمایشەکەدا تەنها بوو _ساڵی سفر_ نیشانی داین بە زیندوویی‪..‬‬ ‫یاریکردن بە وشە و ئاوازەی وتنەوەی وشەکان‬ ‫گەاڵ و گیا وشک بووەکان‪ .‬گوێمان لە دەنگی یەکێک لە کارەکتەرەکان دەبینرا کە ڕاستەوخۆ‬ ‫ئۆتۆمبیلەکان و جواڵنەوەی هێواش و خێرایان بەردەوام خۆی سەرخۆش دەکرد و دەیخواردەوە یەکێک بوو لە تایبەتمەندییە جوانەکانی زمانی‬ ‫دەبوو‪ ..‬دەنگی مزگەوتەکان و فریا کەوتنەکان و دەیویست لە دونیای ئەوانیتر بێئاگا بێت‪ .‬بەاڵم ئەم شانۆییە کە دەرهێنەر لە نوسینی دەقدا کاری‬ ‫و‪...‬‬ ‫دەرهێنەری «ساڵی سفر» لە هەڵبژاردنی شوێنێکی زیندووی‬ ‫کەواتە دەرهێنەر لە هەڵبژاردنی شوێنێکی‬ ‫زی��ن��دووی ک����راوەدا‪ ،‬ڕاس��ت و ڕاس��ت ژی��ان و‬ ‫ک��راوەدا‪ ،‬ڕاست و ڕاست ژیان و جەنجاڵیەکانی دروست‬ ‫جەنجاڵیەکانی دروس��ت ئەکاتەوە و پیشانمان‬ ‫دەدات‪ .‬بە دڵنیایی نمایش کردنی وەها شانۆیەک‬ ‫ئەکاتەوە و پیشانمان دەدات‪ .‬بە دڵنیایی نمایش کردنی‬ ‫لە هۆڵێکی داخ��راودا بینەری ڕازی نەدەکرد و‬ ‫وەها شانۆیەک لە هۆڵێکی داخراودا بینەری ڕازی نەدەکرد و‬ ‫دەرهێنەر زۆر بە ئاگا خۆی لەوە پاراستووە‪.‬‬ ‫�ەواوی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی _س��اڵ��ی سفر_ ب��ەت�‬ ‫دەرهێنەر زۆر بە ئاگا خۆی لەوە پاراستووە‬ ‫نمایشێکی زیندوو بوو‪ ،‬مردنی بۆ دەگێڕاینەوە‬ ‫مردنی جوانی مردنی زیندوێتی مردنی ژیان‪ .‬زۆربەی کارەکتەرکان لە نائاگایاندا جۆرێک لە لەسەر کردبوو‪ ،‬زمانێکی تایبەتمەندی خوڵقاندبوو‪،‬‬ ‫مردنی پیرۆزییەکان‪ ،‬پێمان ئەڵێت کە ئێمەی مەستییان بەهۆی شتێکی تر دروست کردبوو بۆ وەک دوبارە بەکار هێنانەوەی ڕستە و وشەکان‪،‬‬ ‫مرۆڤی مۆدێرن لەناو گێژاوی ئەو مردنەداین‪ .‬کوا خۆیان‪ ،‬کە دەبوو شتەکانی تری بیر بباتەوە‪ ...‬بەکار هێنانی ئاوازە و سترێس دروست کردنی‬ ‫هەستە گەرموگوڕەکانمان بۆ کار کردن و بەدەست یەکێک بە خەریک بوون بە نوسین و تەواو کردنی جیاواز‪ .‬بە بێ ئەوەی بینەر توشی بێزاری بکات‪،‬‬

‫«‬

‫یان هەست بە زیادەڕەوی بکرێت تێیدا‪ .‬هەروەها‬ ‫لەو شوێنانەدا کە بە چرپە یان بە هاوارێکی بەرز‬ ‫دیالۆگەکان دەوترانەوە‪ ،‬توانای کارەکتەرەکان زۆر‬ ‫باش بوو لە بەرجەستە کردنی ئەوەی کە پێویست‬ ‫بوو بکرێت‪ .‬ئەمە جگە لەوتنەوەی گۆرانییەکان و‬ ‫دروست کردنی ئەو دەنگانەی کە تێکەڵەیەک بون‬ ‫لە ئاواز و ژاوەژاو‪ ،‬کە بۆخۆی دروستکردنی ئەو‬ ‫شێوازە دەنگانە دەاللەت بوو لە ئەوەی جەنجاڵی‬ ‫دەنگەدەنگەکانی دەوروبەرمان لە گوێماندا پڕ‬ ‫بوون‪ ،‬پێێان ڕاهاتوین و مۆسیقا لەالمان نامۆیە‬ ‫و نایناسینەوە‪ ،‬تەنانەت ئەو تاکە کەسانەی‬ ‫لەناوماندا بیری مۆسیقایان ماوەو گوێی لێدەگرن‬ ‫ئەوانیش تەنها و نامۆن بە ئێمە‪ .‬یەکێک لە‬ ‫کارەکتەرەکان حەز بە مۆسیقا دەکات و هەمیشە‬ ‫گوێی لێ دەگرێت بەاڵم هەمیشە لە هێدفۆنەوە‪،‬‬ ‫بێ ئەوەی ئەوان ئاگایان لێ بێت و هیچ کاتیش‬ ‫گوێ بە گوتنەوەی ئەو (تارارررااا رااا) یانە نادەن‬ ‫کە لەبەر خۆیەوە دەیانڵێتەوە‪.‬‬ ‫لە کۆی ڕۆڵ بینینی هەر یەک لە ئەکتەرەکاندا‪،‬‬ ‫هەستمان دەکرد کە توانیویانە تێکەڵ کارەکتەرەکان‬ ‫ببن و لەگەڵیدا بژین‪ .‬هەر لە جوڵەو هەم لە‬ ‫دیالۆگ و دروستکردنی هەستی کارەکتەرەکان لە‬ ‫ناو خۆیاندا‪ ،‬زۆر گرنگە بینەر بتوانێت هەست‬ ‫بە حاڵەتی ڕاستەقینەی کارەکتەرەکان بکات لە‬ ‫ئەکتەرەکاندا و ماندوو نەبێت بەدەست تێکەڵ‬ ‫بوونی هەستی خودی ئەکتەرەکە و ڕۆڵەکەی‪،‬‬ ‫ی��ان نەبینینەوەی هەستی کارەکتەرەکە لە‬ ‫ئەکتەرەکەدا‪ .‬ئەکتەرەکان بە تەواوی توانیبویان‬ ‫لەناو مەودای فروانی شوێنی نمایشەکەدا خۆیان‬ ‫بەرجەستە بکەن و وابەستتەیی ڕۆڵبینینیان بە‬ ‫ئەوانی ترەوە نەشێوێت و هیچ کامیان لە سەرنج‬ ‫و چاوی بینەر ون نەبن‪.‬‬ ‫بە گشتی کۆی نمایشەکە شتێک بوو هەم‬ ‫نوێ و هەم جیاواز کە دەرهێنەر وریایانە و زۆر‬ ‫ورد ئامادەی کردبوو‪ ،‬یەکێکی تر بوو لە کارە‬ ‫جوان و ئومێد بەخشەکان‪ .‬گێڕانەوەی ژیانی ئێمە‬ ‫بوو بە هەموو گیرۆدەیی و مەینەتی و جوانی و‬ ‫ناشیرینییەکانمانەوە‪ ،‬بێ هیچ زۆر لەخۆ کردنێک‬ ‫لە هەم لە دەق و هەم لە نمایش دا‪ .‬ساڵی سفر‬ ‫ئەوەی مەبەستی بوو بە تەواوی پێی گەیاندین‪.‬‬ ‫پێی گوتین ئێمە ئەمەین لەناو ئەم کارگەیەدا‬ ‫لەناو ئەم ش��ارەدا لەناو ئەم واڵت��ەدا لەناو ئەم‬ ‫کیشوەرەدا و لەسەرئەم زەویە ئێمە بەم جۆرەین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١١‬‬

‫‪6‬‬

‫تێكستێكی سادە‌و زمانێكی وێران‬

‫شوان ئه‌حمه‌د‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫(پێموانییه‌ هیچ کتێبێکی ب��اش‪،‬‬ ‫ل �ه‌س �ه‌رب��ن �ه‌م��ای ڕوداوی ڕاس��ت�ه‌ق��ی��ن� ‌ه‬ ‫نوسرابێت‪ .‬خراپترین کتێبه‌کان ده‌رباره‌ی‬ ‫ئه‌وشتانه‌ن که‌ نوسه‌ره‌کانیان پێش نوسین‬ ‫دهیانزانی)‪.‬‬ ‫کارلۆس فۆینتس‬ ‫نوسینی یەك شێوە و‬ ‫دووبارە‪:‬‬ ‫دواب���ەدوای باڵوبونەوەی‬ ‫ڕۆم���ان���ی (ژن��ێ��ك ب��ەس��ەر‬ ‫م���ن���ارەوە)‪ ،‬ن��وس��ەرەك��ەی‬ ‫لە دیدارێكی ڕۆژنامەوانیدا‬ ‫دەڵ���ێ���ت‪( :‬ل���ەس���ەرەت���ادا‬ ‫ب��ی��رۆك��ەی ئ���ەم ڕۆم��ان��ە‬ ‫چیرۆكێكی زۆر سادەبوو‪،‬‬ ‫خوشك‌و براكانم لە هەولێر‬ ‫ڕۆژێك پێیان وتم‪ :‬منارەی‬ ‫چۆلی دەڕوخێنن)‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا كێشەی ئەم‬ ‫تێكستە ه��ەر ئەوەنییە‪،‬‬ ‫لەسەر بنەمای ڕوداوێ��ك��ی‬ ‫ڕاستەقینە نوسراوە‪ .‬خراپی‬ ‫كتێبەكە تەنها ب��ۆ ئ��ەوە‬ ‫ن��اگ��ەڕێ��ت��ەوە ك��ەدەرب��ارەی‬ ‫شت گەلێكە‪ ،‬نوسەرەكەی‬ ‫پێش وەخ���ت زانیویەتی‪،‬‬ ‫بەڵكو ئه‌م تێكستە كێشەو‬ ‫گرفتی گ��ەورەت��ری هەیە‪:‬‬ ‫(ك��ێ��ش��ەی ه��ی��چ ن��ەوت��ن‪،‬‬ ‫درێژدادڕییەكی بێ‌ سەمەر‪،‬‬ ‫زم��ان وێ��ران��ی‪ ،‬چەقبەست ‌ن‬ ‫و خۆ دووبارەكردنەوەو‪....‬‬ ‫هتد)‪.‬‬ ‫ئ�����ەم ڕۆم�����ان�����ەم ل��ە‬ ‫ساتەوەختێكدا خوێندەوە‬ ‫ێ‬ ‫(گەر بكرێت ناوی ڕۆمانی ل ‌‬ ‫بنێین) كە لە خوێندنەوەی‬ ‫چەند دەقێكی ج��وان‌و پڕ‬ ‫چێژی دیكە بوو بوومەوە‪:‬‬ ‫(س��ەم��ەر ق��ەن��دی ئەمین‬ ‫مەعلوف‪ ،‬خەونی خەونانی‬ ‫ئەنتۆنیۆ ت��اب��وك��ی‪ ،‬ك��ۆت��ری پاتریك‬ ‫زۆسكێند‪ ،‬كتێبی پ��ەراوێ��زن��وس��ان‌ و‬ ‫فەهرەستی عەتا محەمەد‪ ،‬ڤیكۆنتی دوو‬ ‫لەتبووی ئیتالۆ كالڤینۆ‪ ،‬عەزازیلی یوسف‬ ‫زێدان‪ ،‬دروزەكانی بوڵگراد‪ -‬بەسەرهاتی‬ ‫حەنا یەعقوب‪-‬ی ڕەبیع جابر)‪.‬‬ ‫بەدوای ئەوانەدا دەستم دایه‌ (ژنێك‬ ‫بەسەرمنارەوە)‪ .‬سادەیی دەقەكەو کرچ‬ ‫و كاڵی زمانەكەی‪ ،‬ن��ەك ه��ەر چێژی‬ ‫پێنەبەخشیم وەك خوێندنەوەی ئەو‬ ‫كتێبانەی پێشتر باسمكردن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بێزارو ماندوشیانكردم‪ .‬ماندووبوون‬ ‫لەوەی ڕۆمانێك بەدرێژایی(‪ )256‬الپەڕە‪،‬‬ ‫جگە لێشاوێك لەڕستەو پەرەگرافی‬ ‫دووبارە و دەبارەو مەنەلۆگ‌ و دیالۆگی‬ ‫ت‬ ‫بێ‌ ڕۆح‌ و كەم خوێن‪ ،‬هیچت پێ‌ نەڵێ ‌‬

‫و هیچت الجێنەهێڵێت‪( .‬من هەمیشە‬ ‫لەو كتێبانە هەڵدێم كەلە هیچ نه‌وتندا‬ ‫وێڵمان دەكەن)‪.‬بڕوانە‪( :‬عەتا محمەد‪:‬‬ ‫ێ‬ ‫كتێبی پەراوێزنوسان‪ -‬الپەڕە‪ .)16 ،‬ب ‌‬ ‫چەندوچون‪ ،‬هیچ نەوتیش خەسڵەتی‬ ‫سەرەكی ئەم تێكستەیە‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەوە ڕۆمان نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە باشترین حاڵەتدا تەقەلالیەكە بۆ‬ ‫ی و دەردە دڵی‬ ‫نوسینەوەی ڕازو گلەی ‌‬ ‫دەربارە و سەدبارە‪ ..‬وتنەوەی هەمان‬ ‫ئەوقسانەیە لە دوای ڕاپەڕینەوە (واتە‬ ‫نزیك بەچارەكە سەدەیەك)‪ ،‬نوسەرەكەی‬ ‫لە كۆڕو كۆبونەوە و سیمینار و دیداری‬ ‫ك و پەخشا ‌ن‬ ‫ی و شیعر‌و چیرۆ ‌‬ ‫ڕۆژنامەوان ‌‬ ‫و وت��ار و لێكۆڵینەوەكانیدا‪ ،‬بەپیتی‬ ‫درشت نوسیونیەتیەوە و بەدەنگی بەرز‬ ‫داویەتی بەگوێماندا‪.‬‬ ‫وەك نمونەیەکی زەقی ئەم حاڵەتە‬ ‫(تانوسینی ئ��ەم ب��اب��ەت��ەش ن��اوب��راو‬ ‫ب��ەب��ی��س��ت ‌و ئ���ەوەن���دە زن��ج��ی��رە كە‬ ‫كۆتاییەكەی دیارنییە‪ ،‬لە ڕۆژنامەی‬ ‫ت و‬ ‫باسدا درێژە بەهەمان بابەت دەدا ‌‬ ‫هەمان شت دەڵێتەوە)‪.‬‬ ‫تا ئەوشوێنەی ئاگاداربم ‌و سۆراخم‬ ‫كردبێ‌‪ ،‬هیچ كەس لە چیرۆك نوسانی‬ ‫ك��ورد ك��اری ل��ەس��ەر ئ��ەوەن��ەك��ردووە‪،‬‬ ‫تێكستەكانی لەسەربنەمای ڕوداوی‬ ‫ڕاستەقینە بنوسێت ‌و ئەوەندەش یەك‬ ‫شێوە خۆی دوبارەبكاتەوە‪ .‬ئەڵبەتە‬ ‫ی‬ ‫زۆرجاریش ئەو ڕوداوانە ئەوەندە بەزەق ‌‬ ‫ی و واقعیانە گ��وازراون��ەت��ەوە‪،‬‬ ‫و زۆپ � ‌‬

‫سەلیقە و ئەندێشەی وردنییە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫بۆ ئەو كارە پێویستە‪ ،‬تەنها گور ‌ج و‬ ‫گۆڵی‌و دیقەت دانە لە واقیعی كۆمەڵگە‬ ‫و كۆپیكردنەوەی ئەو ڕوداوان��ەی��ە كە‬ ‫ل��ەوێ��دا ڕودەدەن‪ .‬ئه‌ڵبه‌ته‌ نوسینی‬ ‫تێكستی ئاسایی‌و یەك شێوە‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫بیركردنەوەیەكی لەو جۆرە دەبێت‪.‬‬ ‫ڕۆم���ان ژیانێكی ئ��ەن��دێ��ش��ەك��راوە‪،‬‬ ‫ن��وس��ی��ن��ەوەی ژی��ان��ی ڕاستەقینەی‬ ‫كارەكتەرە خەیاڵیەكانە‪ ،‬كەچی لە‬ ‫ئەدەبی (شێرزاد ح��ەس��ەن)دا دەبێت‬ ‫بەكۆپیكردنەوەی هەقیقەتەكانی ناو‬ ‫واقیع خۆی‌ و دەبێت بە نوسینەوەی ژیانی‬ ‫ڕاستەقینەی كارەكتەرە ڕاستەقینەكان‪.‬‬ ‫(ژنێك بەسەرمنارەوە) وەك باقی‬ ‫دەق‌و نوسینەكانی دیكەی نوسەرەكەی‪،‬‬ ‫ی و‬ ‫دەبێتە تۆماری نوسینەوەی بێزار ‌‬ ‫دادڕا ‌ن و شلۆقبوونە زۆر واقعیانەكانی‪،‬‬ ‫ناو كۆمەڵگەی كوردی دوای ڕاپەڕین‪.‬‬ ‫ئ��ەم ڕۆم��ان��ە لە ب��ەرس��ادەی �ی‌و هیچ‬ ‫نەوتنی‪ ،‬لەبەر دەبارەكردنەوەی چەند‬ ‫تێمایەكی سواو‪ ،‬نەتوانای سەرسامكردنی‬ ‫خ��وێ��ن��ەران��ی ه��ەی��ەو نەچێژێكیان‬ ‫پێدەبه‌خشێت (ئەو چیرۆكەشی توانای‬ ‫سەرسامكردنی نەبێت‪ ،‬م��ان��ای وای��ە‬ ‫نەیتوانیووە ئەو فەزا سەیرە بخوڵقێنێت‬ ‫كە چیرۆك لەسەری وەستاوە)‪ .‬بڕوانە‪:‬‬ ‫(عەتا محەمەد‪ :‬جیهانی ڕاڤەنەكراو‪-‬‬ ‫ل��ەب��ارەی چ��ی��رۆك��ەوە‪ -‬بەشی یەكەم‪،‬‬ ‫سەردەمی ڕەخنە—ژمارە دوو‪ ،‬زستانی‬ ‫‪ ،2005‬الپەڕە ‪.)169‬‬

‫وەكی خۆی دانی پێدادەنێت‌ و دەڵێت‪:‬‬ ‫(خەریك بووە ئابڕۆی بچێت)‪.‬‬ ‫(لەپای ئەو چیرۆكەدا دووپاڵەوانەكەم‬ ‫كە پێیان زانی‪ ،‬ئابڕویان بردم‌و ئەوەش‬ ‫بووە مایەی نوسینی چیرۆكێكی دیكەم‬ ‫بەناوی گوناهی سپی)‪ .‬بڕوانە‪( :‬شێرزاد‬ ‫حەسەن‪ :‬چیرۆكی چیرۆكەكانم‪ -‬ڕیشۆڵە‪،-‬‬ ‫پەیك‪ ،‬ژمارە‪-19-‬سێشەمە ‪.)2011/9/6‬‬ ‫پ‬ ‫بێگومان (چیرۆكی مامز و ئەوینێكی ك ‌‬ ‫و عیزرائیل ‌و چی ‌و چی) هەمان شتن‬ ‫بن‪ .‬هەروەها لە دیدارێكی ڕۆژنامەوانیدا‬ ‫دەڵێت‪( :‬زۆرج��اران وتومە تەمبەڵ ‌و‬ ‫بێبەهرەم‪ ،‬دەن��ا بەتەنها نوسینەوەی‬ ‫ئەو هەقیقەتانەی واقیع بۆخۆی‪ ،‬هیچ‬ ‫ك‬ ‫هونەرێكی ناوێت)‪ .‬واتە الی ئەو چیرۆ ‌‬ ‫و ڕۆمان نوسین‪ ،‬پێویستی بەهونەر و‬

‫نوسینی ی��ەك ش��ێ��وە‌و دووب����ارە‪،‬‬ ‫یەكێك ‌ه لە خەسڵەتە دیارو ئاشكراكانی‬ ‫ئ��ەدەب��ی��ان��ی (ش���ێ���رزاد ح��ەس��ەن)‪..‬‬ ‫دوبارەبوونەوەیەك گەیشتۆتە ئاستێك‪،‬‬ ‫ت‬ ‫خوێنەر پێش وەخت بزانێت چی دەڵێ ‌‬ ‫و باسی چی دەكات‪ .‬من لێرەدا نامەوێت‬ ‫زۆر بەدوورودرێژی لەسەر ئەم حاڵەتە‬ ‫بوەستم‪ ،‬لەبەرئەوەی دەساڵ پێش ئێستا‬ ‫لەوتارێكمدا بەناوی (لەتەنیاییەوە بۆ‬ ‫پیرە پەپوولەكانی ئێواران)‪ ،‬هەندێ‌ شتم‬ ‫باسكردووەو لە نوسینێكی دیكەشمدا‬ ‫كە لە تەواوبووندایە بەناوی (هونەری‬ ‫خۆ دووبارەكردنەوە‪ -‬شێرزاد حەسەن‬ ‫بەنمونە)‪ ،‬بەوردی‌ و جارێكی دیكە لەو‬ ‫بابەتە دواوم‪.‬‬

‫کتێبی یەکەم‬

‫ژنێك بەسەر منارەوە‬

‫هەر جارەی‬ ‫کتێبێک‬

‫مایرهۆڵد‪:‬‬ ‫لەبارەی شانۆوە‬

‫««‬

‫دانا ڕەئووف‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە و سەرەتاکانی سەدەی‬ ‫بیستەم و لەگەڵ دەرکەوتنی کۆمەڵێک شانۆکاری بە سەلیقەدا‪،‬‬ ‫هونەری ریژی شانۆیش چەمک و شێوازە هونەرییەکانی لە‬ ‫فۆرمێکی نوێ و سەردەمیانەدا دەردەکەوێت و کارەکتەرێکی‬ ‫سەربەخۆیش بۆ ئەم هونەرە دەستەبەر دەکات‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫کەسانێکی وەک ماکس ڕاینهارت لە ئەڵمانیا‪ ،‬ئەندریە ئەنتوان‬ ‫لە فەڕەنسا‪ ،‬گۆردن کرەیگ لە بەریتانیا‪ ،‬ستانیسالڤسکی‬ ‫و مایرهۆڵد لە ڕووسیا بنەما سەرەکییەکانی هونەری ریژی‬ ‫دادەڕێ��ژن‪ .‬ئەم شانۆکارانە لە دید و بۆچوونی خۆیانەوە‪،‬‬ ‫دەستیان کرد بە لێکۆڵینەوەی تیۆری دەربارەی ئەزموونە‬ ‫کردەییەکانیان و گ��ەڕان ب��ەدوای پرسیارەکانی شانۆ و‬ ‫قووڵبوونەوە لە بنەماکانی هونەری نواندندا‪ .‬ئەم هونەرمەندانە‪،‬‬ ‫چەندە لە هونەری نواندنیان دەکۆڵییەوە و ئەکتەریان‬ ‫وەکوو ئامڕازێکی گرینگی هونەری شانۆ دادەنا‪ ،‬هێندەیش‬ ‫لە سروشتی هونەری شانۆ و پرەنسیپ و بنەماکانی ئەم‬ ‫هونەرەیان دەکۆڵییەوە‪ .‬ئەم ئەزموونە دەوڵەمەندەی هونەری‬ ‫ریژی دەروازەیەکی بەرین بە ڕووی دۆزینەوەی چەندین یاسای‬ ‫هونەری شانۆدا دەکاتەوە و جۆرە تێگەیشتن و هۆشیارییەکی‬ ‫تری شانۆیی بە ڕووی بینەران و هونەری شانۆیشدا دەکاتەوە‪.‬‬ ‫شانۆی ڕووسیش بەر لە شۆڕش و لە دوای شۆڕشیشەوە‪،‬‬ ‫ڕۆڵێکی گەورە لە گۆڕانکاری و دابڕانە سەرتاسەرییەکەی‬ ‫هونەری شانۆدا‪ ،‬چ لە ڕووی نواندن و چ لە ڕووی ریژییەوە‬ ‫دەبینێت؛ چەندین شانۆکاری گ��ەورەی وەک ڤاختانکۆڤ‪،‬‬ ‫گاڵدکۆڤ‪ ،‬تاییرۆڤ و ئێزنشتەین شانبەشانی ستانیسالڤسکی‬ ‫دەردەک���ەون‪ .‬ب��ەاڵم لەنێو ئەو شانۆکارانەدا (فیسیفۆڵد‬ ‫مایرهۆڵد) بە ئ��ەزم��وون و تاقیکردنەوە و لێکۆڵینەوە‬ ‫تیۆرییەکانی‪ ،‬وەکوو توانایەکی ئەزموونگەر و نوێکەرەوەی‬ ‫شانۆی ڕووسی دەردەکەوێت‪ .‬مایرهۆڵد هەر لە دەستپێکی‬ ‫تاقیکردنەوەکانیدا سوودی لە فۆرمەکانی شانۆی گرێکی‬ ‫کۆن‪ ،‬شانۆی ڕۆژهەاڵتی‪ ،‬بە تایبەتیش شانۆی چینی و‬ ‫کابووکی‪ ،‬پرنسیپەکانی شانۆی گەل‪ ،‬شانۆی کۆمیدی و‬ ‫کۆمیدیای دیالرتی وەرگرتووە‪( .‬ڤاختانکۆف) سەبارەت بە‬ ‫مایرهۆڵد گوتوویەتی‪( :‬هەموو نەمایشێک لە نەمایشەکانی‬ ‫مایرهۆڵد شانۆیەکی نوێیە‪ ،‬ئەمەیش لەبەر ئەو هەموو‬ ‫شێوازە دەوڵەمەندەی بە خۆیانەوەی دەگرێت‪ ).‬مایرهۆڵد‬ ‫چەندە گرینگی بە ئ��ەزم��وون و پرۆسە هونەرییەکەی و‬ ‫دیدی شانۆیی خۆی داوە‪ ،‬هێندەیش گرینگی داوە بە الیەنە‬ ‫تیۆرییەکە و ئەزموونەکانی خۆی نووسیوەتەوە‪ .‬پرۆسە‬ ‫شانۆییەکەی ڕەنگدانەوەیەکی دەقاودەقی بنەما تیۆری و‬ ‫بۆچوونە هونەرییەکانییەتی و تیۆر و پراکتیک دوو دیوی‬ ‫هەمان پرۆسەن و یەکتری ت��ەواو دەک��ەن‪ .‬نووسینەکانی‬ ‫مایرهۆڵد‪ ،‬کە بریتیین لە کۆمەڵێک گوتار و پەیوەستن بە‬ ‫ئەزموونە کردەییەکانی نێوان سااڵنی ‪ ١٩٠٥‬و ‪١٩١٢‬خۆیەوە‪،‬‬ ‫لە دوو کتێبدا بە ناوی (لە بارەی شانۆوە) باڵو کراونەتەوە‪.‬‬ ‫کتێبەکە لە سێ بەش پێک هاتووە‪ :‬بەشی یەکەمیان باسێکە‬ ‫سەبارەت بە دەروازەیەک بۆ تەکنیک و مێژووی شانۆ‪ ،‬باسێک‬ ‫سەبارەت بە کاری ریژی مایرهۆڵد لە شانۆنامەی تریستان و‬ ‫ئیسۆڵدەی ڤاگنەر‪ .‬بەشی دووەمیش کۆمەڵێک گوتارن‪ ،‬کە‬ ‫مایرهۆڵد لە کاتی جیاوازدا نووسیونی‪ ،‬لەم گوتارانەدا باسی‬ ‫راینهارت‪ ،‬کرەیگ‪ ،‬نووسەرە شانۆییەکانی رووسیا‪ ،‬شانۆی‬ ‫کۆن‪ ،‬سەبارەت بە ئەزموونەکانی خۆی وەکوو ریژیسۆر‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە دۆن جوانی مۆلێر‪ ،‬نموونە هێنانەوە لە دەفتەری‬ ‫یاداشتەکانی‪ ...‬هتد‬ ‫بەشی سێیەمیش تایبەتە بە شانۆی میللیی‪ .‬پاشکۆی‬ ‫کتێبەکەیش لیستەی ن���اوی ئ��ەو شانۆنامانەی ک��اری‬ ‫لەسەرکردوون و هەروەها شیکردنەوە و باسکردنی کارە‬ ‫شانۆییەکانی دەگرێتەخۆ‪ ،‬ئەم بەشەیان زیاتر بەرئەنجامی‬ ‫ئەزموونەکانی مایرهۆڵدە لەنێوان سااڵنی ‪ ١٩١٠‬و ‪١٩١٢‬دا‪.‬‬ ‫مایرهۆڵد سەبارەت بەم باسانە دەڵێت‪( :‬بەشی یەکەم و‬ ‫دووەمی ئەم کتێبە‪ ،‬بە تەواوی پەیوەندییان بەو کارانەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬کە لەنێوان سااڵنی ‪ ١٩٠٥‬و ‪١٩١٠‬دا کارم تیاکردوون‪،‬‬ ‫بەاڵم بەشی سێیەمییان پەیوەستە بەو لێکۆڵینانەوە‪ ،‬کە لە‬ ‫ساڵی ‪١٩١٢‬دا کردوومن‪).‬‬ ‫مایرهۆڵد لە دایک و باوکێکی بە نەژاد ئەڵمانی لە ‪١٠‬ی‬ ‫مانگی دووی ساڵی ‪ ١٨٧٤‬لە ڕووسیا لە دایک بووە و دوای‬ ‫خوێندنی ئامادەیی دەچێتە کۆلێژی یاساناسی‪ ،‬بەاڵم هەر‬ ‫زوو واز لە خوێندنی یاسا دەهێنێت و دەچێتە (درام��ای‬ ‫فیلهارمۆنیکا) بۆ خوێندنی هونەری نواندن‪ .‬پاش تەواوکردنی‬ ‫ئەم ئامۆژگایە‪ ،‬لە ساڵی ‪١٨٩٨‬دا و هەر لە سەرەتای‬ ‫دامەزراندنییەوە‪ ،‬دەبێتە ئەندامی شانۆی هونەریی مۆسکۆ و‬ ‫وەکوو ئەکتەر سەرکەوتووانە ڕۆڵی هەژدە کەسایەتی سەرەکی‬ ‫لە نەمایش و پرۆژە هونەرییە جۆربەجۆرەکانی ئەو شانۆ هەرە‬ ‫گرینگەی ڕووسیای ئەوکاتەدا دەبینێت‪.‬‬ ‫مایرهۆڵد لە ساڵی ‪ ١٩٠٢‬بە دواوە شانۆی هونەریی مۆسکۆ‬ ‫بەجێ دەهێڵێت و (کۆمەڵەی درامای نوێ) دادەمەزرێنێت‪.‬‬ ‫ئەم کۆمەڵەیە هەر لەسەرەتای دامەزراندنییەوە‪ ،‬وەکوو‬ ‫ڕێچکەیەکی جیاواز و دژ بە نەریت و پرەنسیپە باوەکانی ئەو‬

‫کاتەی شانۆ و ڕێبازی سرووشتگەرایی چاالکییەکی بەتین‬ ‫و سەربەخۆی دەبێت‪ .‬مایرهۆڵد بۆ ئەو کۆمەڵەیە چەندین‬ ‫شانۆیی نەمایش دەکات و کۆمەڵێک گەشتی هونەری بە‬ ‫هەرێم و ناوچە و شارەکانی ڕووسیادا دەکات تا لە ئاکامی‬ ‫ئەو کارە ئەزموونگەریانەدا و لە ژێر کاریگەری تەوژمەکانی‬ ‫سیمبوولیزم و ئینتباعی‪ ،‬دەگاتە بەرئەنجامی بنەماکانی‬ ‫شانۆیەکی مەرجدار و جیاواز‪ .‬لە ساڵی ‪١٩٠٥‬یشدا و بە‬ ‫یارمەتی ستانیسالڤسکی (شانۆی‪-‬ستۆدیۆ) دادەمەزرێنێت و‬ ‫لە ئەزموونەکانی ئەم شانۆ ستۆدیۆیەدا دووپاتی چەمکەکانی‬ ‫هێما و ئاماژە و زمانی جەستە دەکاتەوە‪ .‬ئەوەی جێگای‬ ‫سەرنجە‪ ،‬بەرهەمەکانی ئەم شانۆ ستۆدیۆیە نە بۆ بینەران‬ ‫و نە بۆ کەسە نزیکەکانی شانۆی هونەریی مۆسکۆ نەمایش‬ ‫نەکراون‪ .‬ئەگەرچی ئەم شانۆیە دەرگاکانی بە ڕووی بینەراندا‬ ‫ناکرێتەوە‪ ،‬بەاڵم ڕۆڵێکی ئێجگار گرینگی لە مێژووی شانۆی‬ ‫ڕووسیدا بینیووە و هەموو ئەو شتانەی‪ ،‬کە دواتر لە شانۆ‬ ‫پێشڕەوەکاندا بەرجەستە بوون‪ ،‬لە کار و ئەزموونەکانی ئەو‬ ‫شانۆ ستۆدیۆیەوە سەرچاوەیان وەرگرتووە‪ .‬مایرهۆڵد لەم‬ ‫قۆناخەدا بە قووڵی کەوتبووە ژێر کاریگەری شانۆی چینی‪،‬‬ ‫ژاپۆنی‪ ،‬کۆمێدیای دیالرتی و شانۆی کابوکی و کاناکاکی‬ ‫سەمائامێزی هیندی‪ ،‬کە دواج��ار هەموو ئەمانە بوون بە‬ ‫سەرچاوە سەرەکییەکانی تەکنیک و بۆچوونەکانی ئەو‪.‬‬ ‫مایرهۆڵد خۆی سەبارەت بەم شانۆ ستۆدیۆیە دەڵێت‪:‬‬ ‫(ستانیسالڤسکی دامەزرێنەری شانۆی‪-‬ستۆدیۆیەیە‪ .‬ئەوەیش‬ ‫ڕاستە‪ ،‬کە من وەک ریژیسۆر و لەگەڵ باشترین ئەندامانی‬ ‫کۆمەڵەی درامای نوێ پەیوەندیم پێوە کرد‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫ڕاستی بێت شانۆی‪-‬ستۆدیۆ نەبووە لقێکی الوەکی شانۆی‬ ‫هونەری مۆسکۆ‪ ،‬وەکوو ستانیسالڤسکی دەیوویست‪ .‬ئەم‬ ‫بەڵگەیەیش پێویستە بۆ ش��ارەزاب��وون لە ژیانی شانۆی‪-‬‬ ‫ستۆدیۆ‪ ،‬کە بەوپەڕی سەربەستییەوە کارەکانی دەکرد‪ .‬هەر‬ ‫لەبەر ئەم هۆکارەیش‪ ،‬کە بۆ من ڕوون و ئاشکرایە‪ ،‬بەوپەڕی‬ ‫خێرای و بەشێوەیەکی ئاسان لە پەنجەرەی شانۆی هونەریی‬ ‫ڕزگاری بوو‪ ،‬هەر بەهەمان خێرایی و بەشێوەیەکی ئاسان‬ ‫پشتی کردە شیوازە ئامادەکراوەکان و وەکوو تیرێکی تیژڕەو‬ ‫بەرەو دونیایەکی تازە هەنگاوی نا‪ ،‬بۆ ئەوەی بنەماکانی‬ ‫خۆی ڕۆ بنێت‪ ).‬ئەم شانۆ‪-‬ستۆدیۆیە بۆ مایرهۆڵد دەبێتە‬ ‫شانۆی پشکنین و لێکۆڵینەوە و دامەزراندنی شانۆیەکی نوێ‪،‬‬ ‫ئەوەیشی بۆ هەمووان یەکالکردنەوە‪ ،‬کە دەبێت بنەماکانی‬ ‫ئەم شانۆیە لەسەر ستراکتورە کۆنەکان ڕۆنەنرێتەوە؛ یان‬ ‫ئەوەتا درێژە بە ڕێباز و بنەما شانۆییەکانی شانۆی ئەندرێ‬ ‫ئەنتوان و ستانیسالڤسکی بدات یان لە سەرەتاوە دەست پێ‬ ‫بکاتەوە‪.‬‬ ‫شانۆی سرووشتگەرایی ئەکتەری جومگە خ��اوی لە‬ ‫ڕووی چوونە ناو ڕۆڵەکانییانەوە‪ ،‬لەسەر ئاستێکی گرینگ‬ ‫خوڵقاندووە‪ ،‬بەاڵم هۆکارەکانیان بنەما پالستیکییەکان‬ ‫نەبووە‪ ،‬بەڵکو ئارایشتگەرییانە بووە‪( .‬کاری هونەری تەنها‬ ‫لە ڕێگای ئەندێشەوە کارمان تێ دەکات‪ .‬لەبەر ئەوە پێویستە‬ ‫هەمیشە پاڵ بەم ئەندێشەیەوە بنێت‪ ،‬وریای بکاتەوە‪ ،‬نەک‬ ‫بەبێ کار بەجێیبهێڵێت و دەبێت لە هەموو نەمایشێکدا هەموو‬ ‫شتێک بدۆزێتەوە‪ .‬بەئاگاهێنانەوەی ئەندێشە‪ ،‬مەرجێکی‬ ‫پێویستە بۆ کردارە ئێستاتیکییەکان و یاسایەکی سەرەکی‬ ‫هەموو هونەرە جوانەکانیشە‪ .‬هەر لێرەوە‪ ،‬کارە هونەرییەکان‬ ‫نابێت هەموو شتێک بۆ بینەر ڕوون بکەنەوە‪ ،‬بێئەوەی‬ ‫خۆیان بیری لێبکەنەوە‪ ،‬بەڵکو تەنها ئەندێشەی بینەر بە‬ ‫ئاڕاستەیەکی دیاریکراودا دەورووژێنێت و دوا بڕیار بۆ خۆیان‬ ‫بەجێ دێڵێت‪).‬‬ ‫مایرهۆڵد بە شێوەیەکی گشتی لە هەموو قۆناخە جیاواز و‬ ‫پرۆژەکانیدا‪ ،‬هەمیشە لەگەڵ یەکەم دەست پێ کردنی ڕۆژانی‬ ‫خوێندنەوە و مەشق و چوونە سەر شانۆدا‪ ،‬ئەوەی بۆ قووتابی‬ ‫و ئەکتەرەکانی ڕوون کردۆتەوە‪ ،‬کە لە دەرهێنانی شانۆیدا‪،‬‬ ‫دوو خاڵی سەرەکی هەن پێویستە ڕەچاو بکرێن‪ :‬یەکەمیان‬ ‫گەیاندنی پەیام و بۆچوونی ن��ووس��ەری بەرهەمەکەیە‪،‬‬ ‫دووەمیشیان نەمایشکردنی ئەو پەیام و بۆچوونەیە لە‬ ‫شێوازێکی شانۆیدا‪ .‬ئەو شێوازەیشی ناو ناوە (گەمەی‬ ‫شانۆیی) و لەسەر ئەو بۆچوون و بنەمایە هەموو نەمایشێک‬ ‫ڕۆ دەنرێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١١‬‬

‫‪7‬‬

‫ڕۆماننووسانى كورد‬ ‫عه‌بدولموته‌لیب عه‌بدوڵاڵ‬ ‫رۆمان وه‌ك كرده‌یه‌كى هونه‌رى په‌خشانئامێز له‌ سه‌ر‬ ‫بنه‌ماى گێڕانه‌و‌ه و رووداو و كاراكته‌ر ل ‌ه نێوان خه‌یاڵ و‬ ‫حه‌قیقه‌تدا خۆى ده‌بینێته‌و‌ه و به‌ شێوه‌یه‌كى تا ئه‌ندازه‌یه‌ك‬ ‫ئاڵۆز ده‌چنرێت‪ ...‬ره‌نگ ‌ه ئه‌و به‌ ناو پێناسه‌ی ‌ه (ئاڵۆزیى‬ ‫رۆمان) و (ئازادیى رۆمان) له‌وێدا هه‌ڵگرێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ تاكو‬ ‫ئێستا نه‌توانراوه‌ سنوره‌كانى رۆمان وه‌ك پێویست دیارى‬ ‫بكرێت‪ ،‬نه‌ك هه‌ر ته‌نها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى به‌ بێ به‌شداریكردنى‬ ‫ژانره‌ ئه‌ده‌بیه‌كانى دیك ‌ه كورتى دێنێت‪ ،‬به‌ڵكو له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ى رۆمان وه‌سفكردنى رۆشنبیرییه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه كۆمه‌ڵگاى‬ ‫پێیدا ت��ێ��ده‌پ �ه‌ڕێ��ت‪...‬‬ ‫ئ���ه‌و ق��س �ه‌ی �ه‌ى دوای���ى‬ ‫ده‌رئه‌نجامى ئه‌و فیكره‌ی ‌ه‬ ‫كه‌ ده‌ڵێت «مرۆڤایه‌تى‬ ‫ل��� ‌ه گ �ه‌ش �ه‌ك��ردن��ێ��ك��ى‬ ‫ب���ه‌رده‌وام���دای���ه‌« ئ�ه‌و‬ ‫فیكره‌یه‌ى ك � ‌ه دنیاى‬ ‫م����ۆدێ����رن����ه‌ پ��ش��ت��ى‬ ‫پێده‌به‌ستێت‪ ،‬ناوه‌ڕۆكى‬ ‫ئ �ه‌و فیكره‌ی ‌ه خ��ۆى ل ‌ه‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ى بوونگه‌رایى‬ ‫هۆسره‌ل و هایدگه‌ر و س��ارت�ه‌ر‪ ...‬ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بایه‌خى ئه‌و فیكره‌ی ‌ه له‌ دوو خه‌سڵه‌تى جیاوازدایه‌‪:‬‬ ‫یه‌كه‌میان په‌یوه‌ندى به‌ تۆتالیتێریى و تێكشكاندنى‬ ‫وه‌همه‌ گه‌وره‌كانه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ...‬دووه‌میان ته‌عبیرى له‌ دوا‬ ‫سه‌ركه‌وتنه‌كانى ژیارى ده‌ك��ات‪ ...‬پرسیار ئه‌وه‌یه‌‪ :‬ئایا‬ ‫مرۆڤ ل ‌ه وه‌همه‌كانى ناوه‌وه‌ى خۆى رزگارى ده‌بێت‪ ،‬دنیا‬ ‫وه‌ك پێویست به‌ره‌و كۆمه‌ڵگایه‌كى گه‌شه‌كردوتر ده‌چێت‪،‬‬ ‫به‌ره‌و ته‌كامل ده‌چێت؟‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كى گشتى رۆمان ل ‌ه دواى هاتنه‌ ناوه‌وه‌ى‬ ‫فیكره‌ى پۆست مۆدێرنه‌ و درووستبوونى جۆرێك ل ‌ه‬ ‫هاوپه‌یمانى له‌ نێوان كه‌ناڵه‌كانى گه‌یاندن و ده‌سه‌اڵت‪...‬‬

‫«‬

‫وه‌ك بوونه‌وه‌رێكى خه‌یاڵى و هه‌ڵگرى كۆمه‌ڵێك ئاڵۆزى‬ ‫ناوه‌كى ته‌ماشا ده‌كات‪ ،‬وه‌ك چۆن له‌برى گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ‬ ‫رابردوو و یه‌قین ‌ه سروشتیه‌كان‪ ،‬سنوره‌كانى نێوان خه‌یاڵ‬ ‫و واقیع ده‌روخێنێت و ئه‌و تێكشكانه‌ش وه‌ك ده‌مامكێك بۆ‬ ‫گێڕانه‌و‌ه ب ‌ه كار ده‌هێنێت‪ ،‬به‌و مانایه‌ش رووداو و شته‌كان‬ ‫نابن ‌ه شوێن بایه‌خى گێڕانه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك چۆن زه‌مه‌كان (ئێستا‬ ‫و رابردوو و داهاتوو) به‌یه‌كداده‌چن و سه‌ره‌تا و كۆتایى‬ ‫ئه‌وه‌ند‌ه جێى بایه‌خ نییه‌‪ ...‬ئه‌مڕۆ زمانى رۆمان وه‌ك‬ ‫پارادیمێكى رێكخراوى‬ ‫م��ان��ا س �ه‌ی��ر ن��اك��رێ��ت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو راستى خۆى ل ‌ه‬ ‫سیستمێكى ناجێگیرى‬

‫سه‌رچاوه‌كانیدا ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫له‌وێشه‌ زمان ده‌ستبه‌ردارى پیرۆزى‬ ‫ده‌بێت و خۆى بۆ ته‌ئویلى جیاواز و‬ ‫فر‌ه خوێندنه‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬زمان ل ‌ه‬ ‫نێو رۆماندا له‌گه‌ڵ واقیع ناكه‌وێت ‌ه‬ ‫په‌رچه‌كردارى سلبییه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌ر خوێندنه‌و‌ه و ته‌ئویلێكى جیاواز‬ ‫دووباره‌ خۆى به‌رهه‌م ده‌هێنێته‌وه‌‪...‬‬ ‫به‌و مانایه‌ش زمان هه‌ر ته‌نها ئاوێنه‌ى‬ ‫بیركردنه‌و‌ه و كه‌ناڵێكى بێ الیه‌نى‬ ‫گه‌یاندنى هه‌ستى ن��اوه‌وه‌ى مرۆڤ‬

‫كاتێك ده‌ڵێین ئه‌و رۆمانه‌ جوانه‌؟! یه‌كه‌مجار نابێت له‌ بیرمان بچێت‬ ‫كه‌ بابه‌تى جوانى به‌ سه‌رنجى تێپه‌ڕ به‌ ده‌ست نایه‌ت‪ ،‬چونكه‌ بابه‌تى‬ ‫جوانى بونیادنانى ده‌قه‌ له‌ ئاگامه‌ندیى خوێنه‌ردا‪ ،‬به‌و مانایه‌ش جیاكاریى‬ ‫بنه‌ڕه‌تى بۆ بابه‌تى جوانى ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ده‌ق له‌ ناوه‌وه‌ ده‌رك بكرێت‬

‫ناشێ ده‌الله‌ت له‌ باشى (رابردوو) بكات! به‌ڵكو وه‌سفى‬ ‫ئه‌و‌ه ده‌كات‪ ،‬كه‌ بۆردیار ب ‌ه «ته‌قینه‌وه‌ى مانا» و لیوتار‬ ‫به‌ «بڕوانه‌بوون به‌ گێڕانه‌و‌ه گه‌وره‌كان» و هابرماس ب ‌ه‬ ‫«ئه‌زمه‌ى ره‌وایه‌تى» ناوى ده‌بات‪ ...‬وه‌سفى سه‌رده‌مێك‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ده‌كه‌وێت ‌ه ده‌ره‌وه‌ى یه‌قینه‌ سروشتیه‌كان و‬ ‫ناوه‌وه‌ى ئاڵۆزییه‌ مرۆییه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه كورتى ئه‌مڕۆ رۆمان وه‌سفى ئه‌و رۆشنبیرییه‌ ده‌كات‪،‬‬ ‫ك ‌ه كۆمه‌ڵگاى پێدا تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬هه‌ر ته‌نها پانتاییه‌كى بێ‬ ‫ره‌نگى یه‌ك ب ‌ه دواى یه‌كى گێڕانه‌وه‌ى یه‌ك ده‌نگ نییه‌‪،‬‬ ‫ته‌نها سه‌لماندن و حیكایه‌تكردنى زانیارییه‌كانى رابردوو‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌ پێناو ده‌ركه‌وتنى له‌ نێو بازنه‌ى میدیا‬ ‫و ده‌سه‌اڵتدا هه‌وڵده‌دات ئاماده‌یى خۆى چڕ بكاته‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى بتوانێت ئازادانه‌ به‌شدارى ل ‌ه ناوه‌نده‌كانى راگه‌یاندا‬ ‫بكات‪ ،‬هه‌وڵده‌دات له‌ ئاستێكى ب �ه‌رزى ئیستێتیكى و‬ ‫داهێناندا ناوه‌نده‌كانى راگه‌یاند به‌ره‌و ئه‌زموونگه‌ریى و‬ ‫ئه‌زموونگه‌ریى به‌ره‌و مه‌عریفه‌ى ئه‌ده‌بى به‌رز بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ رۆم��ان هه‌ر ته‌نها رووداوێ��ك نییه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌رگیز‬ ‫روونادات‪ ،‬رۆمان واقیع ناخاته‌ روو‪ ،‬به‌ڵكو كه‌شفى بوون‬ ‫ده‌كات‪ ...‬بوونیش هه‌ر ئه‌وه‌ نیی ‌ه كه‌ ده‌یبینین! ئه‌مڕۆ‬ ‫رۆمان هه‌ر ته‌نها نواندنى جۆرێك ل ‌ه گه‌مژه‌یى كاراكته‌ر‬ ‫و كاراكته‌رى ئیشكالى و چه‌مكئامێز نییه‌‪ ،‬ب�ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫بیرمان نه‌چێت فه‌زاى (كافكایى) و دژه‌ واقیعى (دۆن‬ ‫كیشوته‌ى سیرڤانتس) و (ئه‌بله‌ى دیستۆفیسكى) و ب ‌ه‬ ‫نێویه‌كداچوونى گێڕانه‌وه‌كانى (بۆرخیس) و واقیعى‬ ‫سیحرى (ماركیز‪ )...‬ك ‌ه فه‌زاى رۆمان ل ‌ه ئاوێته‌بوونى‬ ‫خه‌ون و واقیع ده‌سازێنن‪ ...‬هه‌ر ته‌نها هه‌ڵگرى گریمانه‌ى‬ ‫خودى و كۆجیتۆیه‌كى تایبه‌ت و پرسیارێكى په‌یوه‌ست‬ ‫ب ‌ه دادپ����ه‌روه‌رى و تابلۆیه‌كى راستگۆیانه‌ى ت��رس و‬ ‫تووندوتیژى و شیزۆفرینیا و نامۆیى و نیگه‌رانى و‬ ‫مۆته‌ك ‌ه و گۆشه‌گیرى‪ ...‬نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ڵگرى پرسێكى‬ ‫فینۆمینۆلۆجى و ئۆنتۆلۆجیه‌!‬ ‫ئه‌مڕۆ رۆمان پشت به‌ فره‌هه‌ڵوێستى و فره‌فیكرى و‬ ‫فره‌ده‌نگى و بۆچوونى جیاوازى ئایدیۆلۆجى ده‌به‌ستێت‪،‬‬ ‫جه‌خت له‌ فره‌كاراكته‌رى و بۆگێڕه‌وه‌ و گێڕه‌ڕه‌وه‌ و وه‌رگرى‬ ‫جیاواز ده‌كات‪ ،‬له‌سه‌ر شێواز و داڕشتنى جۆراوجۆر و‬ ‫به‌ كارهێنانى فه‌زاى كراوه‌ و یه‌كه‌ى شوێنكاتى تێكئااڵو‬ ‫وه‌س��ت��اوه‌‪ ...‬ب �ه‌اڵم له‌ بیرمان نه‌چێ وه‌ك دنیابینى‬ ‫په‌یوه‌سته‌ به‌ ئیشكالیى ئۆنتۆلۆجییه‌وه‌! ئه‌مڕۆ رۆمان‬ ‫ل ‌ه برى كاراكته‌رێك‪ ،‬ك ‌ه له‌سه‌ر ئه‌رزى واقیع ده‌ژى و‬ ‫كۆمه‌ڵێك خه‌سڵه‌تى ده‌ره‌كى هه‌ڵگرتووه‌‪ ...‬كه‌سایه‌تى‬

‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو هێز و تواناكانى له‌ كرده‌دا ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هیچ كۆمه‌ڵگایه‌كدا زمان دوا سنوره‌كانى مانا دیارى ناكات‪،‬‬ ‫به‌ڵكو هه‌میشه‌ وه‌ك گریمان ‌ه سه‌یرى مانا ده‌كات‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ملمالنێیه‌كى كراوه‌ى نێوان ده‌ست ‌ه جیاوازه‌كان!‬ ‫كاتێك ده‌ڵێین ئه‌و رۆمان ‌ه جوانه‌؟! یه‌كه‌مجار نابێت‬ ‫ل ‌ه بیرمان بچێت كه‌ بابه‌تى جوانى ب ‌ه سه‌رنجى تێپه‌ڕ ب ‌ه‬ ‫ده‌ست نایه‌ت‪ ،‬چونكه‌ بابه‌تى جوانى بونیادنانى ده‌ق ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئاگامه‌ندیى خوێنه‌ردا‪ ،‬به‌و مانایه‌ش جیاكاریى بنه‌ڕه‌تى بۆ‬ ‫بابه‌تى جوانى ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ده‌ق ل ‌ه ناوه‌وه‌ ده‌رك بكرێت‪،‬‬ ‫ده‌مه‌وێت بڵێم الى هه‌ندێك ل ‌ه رۆماننووسانى كورد جوانى‬ ‫رۆمانى كوردى و زمانى رۆمان له‌و په‌رچه‌كرداره‌ زمانییه‌دا‬ ‫خۆى ده‌بینێته‌وه‌ كه‌ ئاڕاسته‌ى واقیع ده‌كرێت‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫بیرمان نه‌چێت هه‌موو په‌رچه‌كردارێك رێگا له‌ ئازادى و‬ ‫هه‌ڕه‌مه‌كییه‌ت ده‌گرێت‪ ...‬هه‌ندێك ل ‌ه رۆماننووسانى كورد‬ ‫جوانى له‌ (هه‌ست جواڵندن)دا ده‌بیننه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ بیریان‬ ‫ده‌چێت ك ‌ه خه‌یاڵ ناشێ وه‌ك بوونێك كه‌ پێشتر هه‌بوو‌ه‬ ‫بگوازرێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و قسه‌یه‌م له‌وێو‌ه نایه‌ت كه‌ هه‌ست جوالندن‬ ‫وه‌ره‌قه‌یه‌كى حازر به‌ ده‌ستى بۆره‌ و داهێنان تێیدا ره‌نگ‬ ‫ناداته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و قسه‌یه‌م له‌وێوه‌ نایه‌ت كه‌ هه‌ست جوالندن ل ‌ه‬ ‫نێو كلتوره‌ جیاوازه‌كاندا جیاواز ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌وێو‌ه‬ ‫دێت كه‌ رۆمان وه‌ك ده‌قێكى خه‌یاڵئامێز ناشێ ب ‌ه هه‌مان‬ ‫شێوه‌ى شته‌ حه‌قیقییه‌كان دیارى بكرێت‪ ...‬رۆماننووسانى‬ ‫كورد له‌ كاتى خوێندنه‌وه‌ بیر له‌و پرسیاره‌ ده‌كه‌نه‌وه‌‪:‬‬ ‫چۆن رۆمان به‌بێ ماندووبوون به‌ره‌و پێشه‌و‌ه ده‌چێت‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫چۆن وا بكه‌ن جه‌ریانى بیركردنه‌وه‌ى خوێنه‌ر دووچارى‬ ‫ته‌گه‌ره‌‪ ،‬بۆشایى‪ ،‬یان دووچارى موفاجه‌ئ ‌ه نه‌بێته‌وه‌؟!‬ ‫هه‌ڵبه‌ته‌ ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ جه‌ریانه‌كه‌ به‌رده‌وام بێ‪ ،‬ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌بێ هه‌موو رسته‌یه‌كى دواتر ئه‌و پێشینانه‌ ته‌واو بكات‪،‬‬ ‫یان به‌جێبهێنێ ك ‌ه رسته‌ى پێشتر به‌رجه‌سته‌ى كردوو‌ه‬ ‫و وروژاندوویه‌تى‪ ،‬ئه‌گه‌ر نه‌یتوانى ئه‌و كار‌ه بكات‪ ،‬ئه‌و‌ه‬ ‫دووچ��ارى كه‌موكورتى (نیشتنه‌وه‌ دێ)‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫شێوه‌ ئاساییه‌ك ‌ه بێت‪ ،‬كه‌ خوێنه‌ران پێى راهاتوون‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ ده‌بێ رۆماننووسانى كورد دژه‌كه‌یان له‌ال بێ بایه‌خ‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬له‌وێو‌ه ك ‌ه ئه‌و‌ه موفاجه‌ئه‌‪ ،‬ته‌گه‌ره‌‪ ،‬بۆشایی ‌ه‬ ‫خوێنه‌ر دووچارى بیركردنه‌وه‌یه‌كى جیاواز و سه‌رسامبوون‬ ‫ده‌كات!! بێگومان ئه‌و بۆشایى و كه‌لێنه‌ ل ‌ه ساته‌وه‌ختى‬ ‫ئێستا دابڕاو نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌ به‌رانبه‌ر ساته‌وه‌ختى رابردوو‬ ‫دابڕاو ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ...‬دواجار ل ‌ه بیرمان نه‌چێت ك ‌ه ن ‌ه‬ ‫نووسه‌ر كۆگایه‌ و نه‌ خوێنه‌ر ب ‌ه كرده‌ى به‌تاڵكردنى ئه‌و‬ ‫كۆگایه‌ هه‌ڵده‌سێت؟!‬

‫كه‌واته‌ كاریگه‌رى جوانى به‌ نسبه‌ت زمان ناشێ به‌سه‌ر‬ ‫شتى هه‌بوودا جێگیر بكرێت‪ ،‬ك ‌ه به‌شێكى گه‌وره‌ى رۆمانى‬ ‫كوردى پێوه‌ى ده‌تلێته‌وه‌‪ ...‬چونك ‌ه كاریگه‌رى جوانى‬ ‫بۆشاییه‌ك بۆ سیفه‌ته‌كانى وش ‌ه داده‌مه‌زرێنێ‪ ،‬بۆشاییه‌ك‬ ‫كه‌ زمان نایناسێنێ و هه‌روه‌ها هیچ پێناسه‌یه‌كیش بۆ ئه‌و‬ ‫پێشكه‌ش ناكات!! به‌و مانایه‌ش من ناڵێم ده‌سته‌واژه‌ى‬ ‫«جوانه‌« یان «ئه‌و‌ه شته‌ جوانه‌« بێ مانایه‌‪ ...‬به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا «جوانه‌« چى ده‌گه‌یه‌نێت؟ هه‌ڵبه‌ت هیچ‬ ‫ناگه‌یه‌نێت‪ ،‬ته‌نها ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ك ‌ه مانایه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫هیچ نییه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه نه‌بێت كه‌ ل ‌ه میانى دوو ده‌سته‌واژه‌دا‬ ‫مانایه‌كى هه‌یه‌‪ ،‬كاریگه‌رى جوانى به‌وه‌ جیا ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كاتێكدا مرۆڤ هه‌وڵده‌دا پێناسه‌ى ئه‌و‌ه بكات‪ ،‬ك ‌ه مانای ‌ه‬ ‫له‌ دووتوێى مانایه‌كى دیكه‌دا ك ‌ه نایناسێت‪...‬‬ ‫ده‌مه‌وێت بڵێم به‌شێك ل ‌ه جوانى زم��ان ل ‌ه‬ ‫رۆمانى كوردیدا په‌یوه‌ندى به‌ پڕ بوونى مانا و‬ ‫بیركردنه‌وه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌موو ئاست ‌ه مه‌عریفى و‬ ‫خه‌یاڵیی ‌ه جیاوازه‌كانه‌وه‌‪ ،‬مه‌به‌ستم ل ‌ه ره‌هه‌ند‌ه‬ ‫جیاوازه‌كانى به‌رهه‌مهێنانى مانا و موفاجه‌ئه‌یه‌‪،‬‬ ‫مه‌به‌ستم ماناى سه‌رچاوه‌دار نییه‌‪ ،‬چونكه‌ ماناى‬ ‫سه‌رچاوه‌دار ناشێ سروشتێكى جوانى هه‌بێ‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچى ل ‌ه ئه‌سڵدا جوانیش بێ (شتێكى‬ ‫له‌خۆدا هه‌ڵگرتبێ كه‌ پێشتر نه‌بووبێ)‪ ...‬كه‌وات ‌ه‬ ‫سروشتى جوانى هه‌میش ‌ه له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ى‬ ‫دیاریكردنى وه‌سفدایه‌‪ ،‬چونك ‌ه جارێك‬ ‫جوانه‌ و جارێك وه‌سفییه‌‪ ،‬جارێك‬ ‫دووچ����ارى سه‌رسامیمان ده‌ك���ات و‬ ‫جارێكى دی��ك�ه‌ وه‌س��ف��ه‌‪ ...‬ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫پ �ه‌ی��وه‌ن��دى ب �ه‌ خ�ه‌ی��اڵ��ك��ردن هه‌یه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه هه‌رگیز ناشێ مانا هه‌تا هه‌تای ‌ه‬ ‫كاریگه‌رى جوانى هه‌بێ‪ ،‬وه‌ك چۆن هیچ‬ ‫مانایه‌كیش نیی ‌ه ته‌نها له‌ سه‌ر خه‌یاڵ‬ ‫بژى ئه‌وه‌ش یه‌كێك ‌ه له‌ ئیشكاله‌كانى‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه رۆماننووسانى ك��ورد‪...‬‬ ‫دووبار‌ه ده‌مه‌وێت بڵێم ده‌قى داهێنه‌ران ‌ه‬ ‫له‌وێدا خۆى ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ پێوه‌ر‌ه‬ ‫هونه‌رییه‌ باوه‌كان ته‌جاوز ده‌ك��ات و‬ ‫ئاسۆى چاوه‌ڕوانى خوێنه‌ر و پانتایى‬ ‫رۆشنبیرى باو ده‌گۆڕێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه كورتى ئه‌گه‌ر گێڕانه‌و‌ه له‌ دنیاى مۆدێرن ‌ه هه‌وڵبدات‬ ‫پشتگیرى له‌ به‌رده‌وامى سیستم بكات‪ ،‬ئه‌و‌ه ل ‌ه دنیاى پۆست‬ ‫مۆدێرن ‌ه به‌ ته‌واوى هه‌ڕه‌شه‌ له‌ سیستم ده‌كات‪ ...‬ئه‌ده‌بى‬ ‫مۆدێرن ‌ه له‌ نێو ئه‌و هه‌موو په‌رت و باڵوى و ئاژاوه‌گیرییه‌دا‬ ‫ب ‌ه دواى به‌ها و مانایه‌كدا ده‌گه‌ڕا و هه‌وڵیده‌دا ل ‌ه رێگاى‬ ‫داهێنانى ئه‌ده‌ب و هونه‌ره‌و‌ه هاوگونجان و یه‌كێتییه‌ك‬ ‫به‌دى بهێنێت‪ ،‬ده‌یویست ل ‌ه نێوان ئه‌و هه‌موو بێ نرخكردن‬ ‫و ئاژاوه‌گێڕییه‌ جوانى ده‌سته‌به‌ر بكات‪ ...‬به‌اڵم ئه‌ده‌بى‬ ‫پۆست مۆدێرنه‌ له‌و دنیا هیچ و وه‌سفیى و خه‌یاڵییه‌دا‬ ‫نكۆڵى ل ‌ه بوونى ماناى سه‌پاو ده‌كات و مامه‌ڵه‌ى خۆى‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌رهه‌مهێنانى مانا و موفاجه‌ئه‌ ده‌سازێنێت!!‬ ‫كاتێك ده‌ڵێم رۆمان ده‌الله‌ت له‌ باشى رابردوو ناكات‪،‬‬ ‫به‌و مانایه‌ی ‌ه كه‌ هونه‌رى رۆماننووسین هونه‌رێكه‌ ریكالم‬ ‫بۆخۆى ناكات‪ ،‬هونه‌رێكى ل�ه‌خ��ۆوه‌ى ئ���ازاده‌‪ ،‬وێنه‌ى‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كى نێرگزى و هۆشیار ده‌گرێت‪ ،‬به‌و مانایه‌ش‬ ‫چه‌مكى ره‌سه‌نایه‌تى ئه‌مڕۆ ناتوانێت به‌و شێوه‌یه‌ى ك ‌ه‬ ‫ده‌یناسین ته‌عبیر ل ‌ه خۆى بكات‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ویژدانى‬ ‫پیشه‌یى و رۆحى قوربانیدان و ئه‌رك و ماندوبوون و‬ ‫وردبینى و ده‌سه‌اڵت و مه‌یلى ناسیونالى و دادپه‌روه‌رى‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تى‪ ...‬به‌ره‌و له‌خۆوه‌یى و خودگه‌رایى و چێژ و‬ ‫ریكالم‪ ...‬هه‌نگاو ده‌نێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌مڕۆ دنیا به‌ره‌و‬ ‫فه‌زایه‌كى زیاد له‌ پێویست فانتازى و ره‌نگاوڕه‌نگ و‬ ‫نه‌رم و نادیار و هه‌اڵوساو هه‌نگاو ده‌نێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌مڕۆى دنیا به‌ره‌و ئازادى و ئازادى تاك ده‌بێته‌وه‌‪...‬‬ ‫ره‌سه‌نایه‌تى ناتوانێت به‌و شێوه‌یه‌ى ك ‌ه ده‌یناسین ته‌عبیر‬ ‫ل ‌ه خۆى بكات‪ ،‬چونكێ هه‌موو تاكێك ده‌یه‌وێت قسه‌ى‬ ‫خۆى هه‌بێت‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه كۆدا بتوێته‌وه‌‪ ،‬هه‌موو تاكێك‬ ‫ده‌یه‌وێت ته‌عبیر ل ‌ه خۆى بكات و به‌پێى به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى‬ ‫خۆى بجولێته‌و‌ه و ژیانى خۆى رێكبخات‪ ...‬ره‌سه‌نایه‌تى‬ ‫ناتوانێت به‌و شێوه‌یه‌ى ك ‌ه ده‌یناسین ته‌عبیر له‌ خۆى‬ ‫بكات‪ ،‬چونك ‌ه له‌ پرۆسه‌ى داهێناندا هه‌موو تێگه‌یشتنێك‬ ‫ل ‌ه باره‌ى ده‌نگ و سه‌رچاوه‌ له‌ نادیاردا ده‌خولێته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫به‌و مانایه‌ش فیگۆرى نووسه‌ر ئاوا ده‌بێت‪ ،‬له‌وێوه‌ش‬ ‫نووسین ب �ه‌ره‌و فره‌ ره‌نگى و ره‌هه‌ند‌ه جیاوازه‌كانى‬ ‫بیركردنه‌و‌ه و به‌شداریكردنى خوێنه‌ر و ئاسته‌كانى‬ ‫خوێندنه‌وه‌ى جیاوازمان ده‌كاته‌وه‌! به‌و مانایه‌ش نووسه‌ر‬ ‫بوونى خۆى له‌ بوونى ده‌قدا هه‌ڵناگرێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه‬ ‫به‌شدارى و ئاسته‌ جیاوازه‌كانى خوێندنه‌و‌ه و خوێنه‌ردا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ ده‌ق ده‌نگدانه‌وه‌ى ژماره‌یه‌كى‬ ‫ل ‌ه بننه‌هاتووى ده‌قه‌كانى پێش خۆیه‌تى‪ ...‬ئه‌و تێز‌ه‬ ‫توانیویه‌تى دنیابینى سه‌ده‌ى ناوه‌ڕاست و چه‌مكى ره‌هایى‬ ‫تێبپه‌ڕێنێت و یه‌قین ‌ه گه‌وره‌كان به‌ره‌و له‌قبوون بكاته‌و‌ه‬ ‫و ئه‌رزش بۆ په‌راوێز دابنێت‪ .‬ئه‌و شێوه‌یه‌ له‌ بیركردنه‌و‌ه‬ ‫گۆڕانكارییه‌كان و یارییه‌كانى مانا ده‌گوازێته‌و‌ه و ل ‌ه تاك‬ ‫ماناییدا گیر ناخوات‪ ...‬بۆی ‌ه رۆمان ده‌الل�ه‌ت له‌ باشى‬ ‫رابردوو ناكات‪ ،‬به‌ڵكو هه‌میش ‌ه ئه‌و واقیع ‌ه ره‌تده‌كاته‌و‌ه‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ئارا ڕەزا‬

‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬ل ‌ه خوانی نۆبێلدا‬

‫ئەکادیمیای س���وێدی‪ -‬بۆ خەاڵتی نۆبێ���ل‪ ،‬لە ‪١٩٩٢‬دا‪« ،‬بۆ کارێکی‬ ‫ش���یعریی پ���ڕ لە ڕووناکیی ش���کۆدار‪ ،‬ک���ە جەوه���ەری نیگایەکی‬ ‫مێژوویی لە خۆی���دا هەڵگرتووە‪ ،‬ئەوەش دەرەنجامی کۆشش���ێکی‬ ‫فرەکولتووریی���ە‪ ».‬خەاڵت���ی نۆبێلی بە دێرێک وۆڵکۆ‪ ،‬ش���اعیر و‬ ‫شانۆنامەنووسی کاریبی‪ ،‬ڕەوا بینی‪.‬‬

‫دێرێک وۆڵکۆ‬ ‫خوانی ڕه‌سمیی نۆبێل‪١٠ /‬ـی دیسەمبەر‪١٩٩٢ ،‬‬ ‫خاوەن شکۆیان‪ ،‬کەسایەتییە شاهانەکان‪ ،‬نوێنەرە دیارەکانی خەاڵتی‬ ‫نۆبێل‪ ،‬ئەندامانی لیژنەی بااڵی خەاڵتی نۆبێل‪ ،‬بەڕێزانی لیژنەی هەڵبژاردن‬ ‫و پەیمانگای کارۆلینسکا‪ ،‬خوێندکاران‪ ،‬خانمان‪ ،‬برایان‪ ،‬بەڕێزان!‬ ‫ساڵو!‬ ‫ئەو شەرەفەی ئێوە بە منتان بەخشیوە بەوپەڕی تەوازوعەوە بە ناوی‬ ‫ئەو تەنها زمانەوە کە سەرجەمی زمانە شکاوەکانی تری واڵتانی کاریبیا‬ ‫پێک دەهێنێت‪ ،‬قبوڵ دەکەم‪.‬‬ ‫لەم ساتەوەختەدا هەموویان لە ژێر سایەی یەکێتییەکدا یەکدەگرن؛‬ ‫ساتەوەختێک کە تیایدا دواجار دان بە تەقەال و تێکۆشانیاندا دەنرێت‬ ‫و منیش وەک خۆم بە شەرەفەوە و بە هەستکردن بە شکۆ و ئەوپەڕی‬ ‫تەوازوعەوە وەک نوێنەریان خەاڵتەکە وەردەگرم‪.‬‬ ‫ئەمە شەرەفمەندییە ب��ۆ م��ن ک��ە دواج���ار ت��ەق��ەال و تێکۆشانی‬ ‫بەردەوامی نووسەرانی «ئانتیڵیان» دەنرخێنرێت‪ ،‬تەوازوعی منیش‬ ‫لە نوێنەرایەتیکردنیاندا لە ڕێگەی وێنە هەر زۆر زوو دیارنەماوەکەمدا‬ ‫دەنرخێنم‪.‬‬

‫ك ‌ه به‌رهه‌مى ده‌هێنێت‪ ،‬هه‌میش ‌ه ب ‌ه دواى ته‌كنیكێكى جیاوازى رۆشنبیرییدا‬ ‫ده‌گه‌ڕێت‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ى تاك ب ‌ه شێوه‌یه‌كى تلقایى خۆشییه‌كانى تێدا به‌ ده‌ست‬ ‫بهێنێت‪ ،‬به‌مجۆر‌ه ئه‌مڕۆ ته‌وه‌ره‌ى سه‌ره‌كى رۆشنبیریى ب ‌ه ده‌ورى جیاوازى‬ ‫چێژ و خۆشیدا ده‌خولێته‌وه‌‪ ،‬نه‌ك ره‌سه‌نایه‌تى‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگاى ئه‌مڕۆ خۆى ل ‌ه سێ به‌شدا هه‌ڵده‌گرێته‌وه‌‪ :‬سیستمى ته‌كنیكاران‪،‬‬ ‫كه‌ كارایى (‪ )activity‬رۆڵى خۆى تێدا ده‌گێڕێت و سیستمى ده‌سه‌اڵت‬ ‫و دادپ �ه‌ره‌وه‌رى كۆمه‌اڵیه‌تى‪ ،‬ك ‌ه یه‌كسانى رۆڵى خۆى تێدا ده‌بینێته‌و‌ه و‬ ‫سیستمى رۆشنبیریى‪ ،‬كه‌ جیاوازى چێژ و خۆشى رابه‌رایه‌تى ده‌كات! به‌اڵم‬ ‫هه‌موو ئه‌وانه‌ى قسه‌مان لێكرد‪ ،‬ل ‌ه داهێناندا قابیلى ره‌تكردنه‌وه‌ى بێ سنووره‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ره‌تكردنه‌و‌ه تواناى نوێكردنه‌وه‌ى هه‌بێت و نه‌كه‌وێت ‌ه شێوازگیرییه‌وه‌‪،‬‬ ‫نه‌كه‌وێت ‌ه چوارچێوه‌ى ئاماده‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه هه‌رگیز ناتوانین سه‌رچاوه‌كانى‬ ‫داهێنان ده‌ستنیشان بكه‌ین‪ ،‬وه‌ك چۆن نوێ نایه‌وێت وه‌ك كۆن بێت‪ ،‬نایه‌وێت‬ ‫به‌ هێلێكى ئاسۆیى هاوگونجاو و ئامانجداردا هه‌نگاو بنێت‪ ،‬به‌ڵكو وه‌سفى‬ ‫ئه‌و رۆشنبیریی ‌ه ده‌كات‪ ،‬كه‌ ئه‌مڕۆى كۆمه‌ڵگاى پێدا تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬وێنه‌ى‬ ‫ئه‌و ماوه‌ی ‌ه ده‌گرێت‪ ،‬كه‌ ل ‌ه نێوان (خود) و (دنیاى ده‌ره‌وه‌) دایه‌‪ ،‬وێنه‌ى‬ ‫سه‌رده‌مێكى دووله‌تبوو‪ ،‬سه‌رده‌مێك كه‌ جه‌ست ‌ه و رۆح ده‌كه‌وێته‌ ژێر رۆشنایى‬ ‫بیستراو و بینراوه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ولێر ‪2014/6/29‬‬

««

8

2014/٨/١١ ‫) دووشه‌مم ‌ه‬٤٢٠( ‫ژمار ‌ه‬

www.chawdernews.com

‫ذمارة (‪ )211‬دوشةممة ‪2014/8/11‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪211‬‬

‫ذمارة (‪ )211‬دوشةممة ‪2014/8/11‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫داعش وەك پرسیارێكی گوماناوی لەخودی ئیسالم‬ ‫ئەگەرچی داعش خۆی وەك هێزێكی باوەڕداری سەرسەخت و ‹دەستەی‬ ‫رزگاركەری› ئیسالم دەناسێنی و لەهەڵبژاردنی دروشم‪ ،‬جلوبەرگ‪ ،‬ستایلی‬ ‫وتار و دەركردنی بڕیاری شەرعیدا ناوازەیی و تایبەتەمەندیەكی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەسەرنجدانی مێژووی ئیسالم‪ ،‬دیاردەیەكی شاز و ریزپەڕنییە لەخۆیدا‬ ‫داعش ماكینەیەكی زەبەالحی‬ ‫حەرامكردنی هەموو شتێكە‬ ‫لەهەموو ك��ەس‪ ،‬هاوكات‬ ‫بەحەاڵڵكردنی هەموو شتێكە‬ ‫لەخۆی‬ ‫نەوزاد جەمال‬ ‫دی��م��ەن��ی ش����ااڵوە خ��ێ��راو ی��ەك‬ ‫بەدوایەكەكانی ‹داع��ش› لەماوەی‬ ‫م��ان��گ��ێ��ك��دا‪ ،‬چ��ەن��دە ت��ۆق��ێ��ن��ەر و‬ ‫خوێناویی و ت��ی��ژڕەوب��وو‪ ،‬لەخۆیدا‬ ‫ئ���ەوەن���دەش ب��ەه��ێ��زك��ردن��ی گیانی‬ ‫گومان و لەقبوونی ب��اوەڕ بەبنەما‬ ‫و رێساكانی ئیسالمە‪ .‬چ��االك��ی و‬ ‫گوتارەكانی ئەو هێزە دۆگمایە‪ ،‬نەك‬ ‫هەر لەهەوڵی گێڕانەوەی خەالفەی‬ ‫رەس��ەن و ب��وژان��ەوەی ئیسالمێكی‬ ‫بێگەرد و بێخەوشە‪ ،‬بەڵكو بەهەمان‬ ‫گوڕوتینیش بەهێزكردنی پرسیارێكی‬ ‫خەفەو ش��اراوەی ناخی باوەڕدارانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ە ك��ە ب��ۆ ی��ەك��ەم ج��ارە‬ ‫لەمێژووییدا بەئاشكرا پرسیار دەكات‪:‬‬ ‫ئایا ئەمەیە دەوڵ��ەت��ی ئیسالمی؟‬ ‫ئەم هێزە چۆن دەتوانێ بەئاسانی‬ ‫ب��ەن��اوی ئ��ای��ن��ێ��ك��ەوە ئ���ەو ه��ەم��وو‬ ‫قەسابخانەسازییە ئەنجامبدات ئەگەر‬ ‫لەسەر هەق نەبێ؟ ئایا ئەمەیە پەیامی‬ ‫ئیسالمی راستینە و سەرخستنی‬ ‫ویستی خودایە؟ ئێستا كێ لە ئیسالم‬ ‫ب��ەت��ەواوەت��ی تێگەیشتووە و كێش‬ ‫الیداوە؟ ئاخر‪ ،‬ئێمەی كورد كە سەدان‬ ‫ساڵە باوەڕمان بە ئاینە‪ ،‬مسوڵمانی‬ ‫تەواوبووین یا گومڕاو سەرلێشێواوین‬

‫بۆیە خوێنمان حەاڵڵە؟‬ ‫ئایا ئەم هێزە كە تەنها بەناوی‬ ‫ئیسالم و بنەماكانیەوە دەدوێ‪ ،‬دواجار‬ ‫ئەحكامەكانی ئیسالم بەپێی دەقی‬ ‫ئایەت و فەرموودەكان بۆ مەبەستی‬ ‫خۆشی بەكاردەهێنێ‪ ،‬هەڵقواڵوی‬ ‫ئاینەكە خۆیەتی یا دروستكراوە؟‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی و جێبەجێكردنی‬ ‫فەرمانی خوا ملپەڕاندنی نەك هەر‬ ‫كەسێكە كە ئیسالمیش نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەوانەشی شایەتمانیان بەخودا و‬ ‫پێغەمبەر و قورئان و بنەماكانیشی‬ ‫ه��ێ��ن��اوە‪ ،‬ل����ەب����ەردەم شمشێری‬ ‫تاقیكردنەوەی ب���اوەڕدا‪ ،‬خوێنیان‬ ‫حەاڵڵە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی داعش خۆی وەك هێزێكی‬ ‫ب��اوەڕداری سەرسەخت و ‹دەستەی‬ ‫رزگ��ارك��ەری› ئیسالم دەناسێنی و‬ ‫لەهەڵبژاردنی دروش��م‪ ،‬جلوبەرگ‪،‬‬ ‫ستایلی وت��ار و دەرك��ردن��ی بڕیاری‬ ‫شەرعیدا ناوازەیی و تایبەتەمەندیەكی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم بەسەرنجدانی مێژووی‬ ‫ئ��ی��س�لام‪ ،‬دی���اردەی���ەك���ی ش���از و‬ ‫ریزپەڕنییە لەخۆیدا‪ .‬بۆیە‪ ،‬هەر بەو‬ ‫هێزە بەربەری و توندوتیژەی نابینم كە‬ ‫تەنها لەوێرانكردن و دەستبەسەراگرتن‬ ‫و كوشتن و بەكەنیزەكردن و تااڵنیدا‬ ‫دەخولێتەوە‪ ،‬بەڵكو بەو ئەزموونە‬ ‫تاقینەكراوە و زیندووەی دەبینم كە‬

‫پێویستە پیاوانی‬ ‫ئاینیش شەڕی داعش‬ ‫بکەن‪ ،‬چۆن ؟‬ ‫‪2‬‬

‫نەبەز ئاسۆ‬

‫راستەوخۆ مێژووی ه��ەزار ساڵەی‬ ‫ب����اوەڕداری ك��ورد‪ ،‬بۆیەكەم جارو‬ ‫سەرلەنوێ تاقیدەكاتەوە‪.‬‬ ‫رەنگە زیادەڕەوی نەبێ ئەگەر بڵێین‪،‬‬ ‫یەكەمجارە لەمێژوودا‪ ،‬گەرماوگەرم‬ ‫پرسیار ل��ەس��ەر خ��ودی ئیسالم و‬ ‫بنەماكانی بوروژێنرێ و بەئاشكرا‬ ‫خەڵكی قسەیان لێبكات و نیگەران و‬ ‫دوودڵیەكانی خۆی نەشارێتەوە‪ .‬كێ‬ ‫بوێری پرسیاركردنی هەبوو كە ئاخۆ‬ ‫ئیسالم توندوتیژی‪ ،‬سەربڕین‪ ،‬كچ بردن‬ ‫و تااڵنی و كۆیالیەتی بەڕەوا دەبینێ؟‬ ‫كۆمەڵگەی ب���اوەڕداری كوردستان‬ ‫ئ��ەگ��ەر ت��ون��دوت��ی��ژ و پەڕگیریش‬ ‫نەبووبێ لەرێورەسمەكانی ئیسالمدا‪،‬‬ ‫كۆمەڵگەیەكی داخراو و بێدەنگبووە‬ ‫لەسەر چییەتی باوەڕ و رۆڵی ئایین‬ ‫لە ژیانییدا‪ .‬هەمیشە باوەڕی ئایینی‬ ‫بێدەنگیەكی راستەوخۆ و كپكردنی‬ ‫دەرگای پرسیاری ئەقاڵنی و گومانی‬ ‫شیاوبووە لە خودی باوەڕەكەی ‪.‬‬ ‫رەنگە ئەم ساتە تەواو جیاوزبێ لە‬ ‫شااڵوی ئەنفال كە بەناوی ئایەتێكی‬ ‫ق��ورئ��ان‪ ،‬ی��ا ل��ە سوتاندنی گوندو‬ ‫مزگەوت و قورئانەكانیەوە‪ ،‬خەڵكی‬ ‫هانای دەبرد بۆ خوا كە چۆن دەبێ ئەم‬ ‫ستەمە قبوڵكات‪ .‬دەشێت ئەم ساتە‬ ‫بەهێزكردنی ئەو هەستە نادیارەی‬ ‫‹منی كوردی مسوڵمان› بێ كە هێشتا‬

‫لەنێو جیهانی ئیسالمیدا وەك هاوشان‬ ‫و ب��اوەڕدارێ��ك��ی راس��ت و دروس��ت‬ ‫هەژمارنەكراوم‪ .‬ئەو دووڕیانەبێ كە‬ ‫خواستی گەیشتن بەمافە نەتەوەیی و‬ ‫نیشتمانیەكان لەگەڵ پێوەر و بەها‬ ‫ئیسالمیە گشتیەكاندا بە ئاراستەی‬ ‫جیادا بڕۆن و یەكنەگرنەوە‪.‬‬ ‫هاوكات قووتبوونەوەی گوتارێكی‬ ‫ت��ری ئایینیە كە پێیوایە بەرگری‬ ‫لەخاك‪ ،‬نیشتمان‪ ،‬ئابڕوو ئەركێكی‬ ‫ئایینی و بەخشینی گیان شەهادەتە‬ ‫و پاداشتی بەهەشتە‪ .‬بەریەككەوتنی‬ ‫دوو گوتارێك و پێكدانیان لەواقیعدا‪،‬‬ ‫ل��ەرزی��ن ل��ەب��اوەڕێ��ك��ی چ��ەس��پ��او و‬ ‫چەقیودا هێنا‪ ،‬هەژانێكی لەڕۆحی‬ ‫ب�����اوەڕداری و زان��ی��اری س��ەب��ارەت‬ ‫بەئیسالمێكی راستودروستدا كرد‪.‬‬ ‫ئ��ی��دی ل��ێ��رەوە‪ ،‬داع���ش ئ��ەو هێزە‬ ‫سەرتاپاگیر و قەبەیەیە كە جارێكیتر‬ ‫باوەڕو بنەماكانی ئیسالم دەخاتەوە‬ ‫ژێر پرسیاری رەخنەیی و گومانی‬ ‫ئەقاڵنیەوە‪ .‬ئ��ەو هێزە نامێژوویە‬ ‫كە دەی��ەوێ بە دووب��ارەك��ردن��ەوەی‬ ‫ئەزموونی ئاینێكی پوخت و بێگەرد‪،‬‬ ‫رەوتی مێژووی ناوچەكە و سەرلەبەری‬ ‫دیدو باوەڕی خەڵك هەڵبوەشێنێتەوە‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ە ه��ەژم��وون��ی داع���ش تەنها‬ ‫لە ب���اوەڕە توندوتیژەكەیدا نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو لەخوڵقاندنی گومان و ئەو‬

‫داعش بە ئەمانەتەوە‬ ‫دەق جێبەجێ دەکات‬ ‫‪3‬‬

‫به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان‬

‫گریمانانەدایە كە لەناخی هەر باوەڕدار‬ ‫و كەسانێكی ئاییندارەوە توێژاڵی‬ ‫گرتووە‪ .‬بەدەربڕینێكیتر‪ ،‬پرسیاری‬ ‫شیانی بنەما و پەیامەكانی ئیسالم و‬ ‫رۆڵی مسوڵمانانیش لە شارستانیەت‬ ‫و ئاشتیی جیهانی دا‪ ،‬ك���ردەوە‬ ‫بەمشتومڕێك لەنێوان وەرگ��رت��ن و‬ ‫رەتدانەوەبێ‪ .‬بۆیە‪ ،‬وەك هێزێكی‬ ‫توندڕەو نەك هەر توانی نەشتەرگەری‬ ‫لە جوگرافیای سیاسی ناوچەكەدا‬ ‫بكات‪ ،‬بەڵكو وەك پرۆژەیەكی زەبردار‬ ‫لە هەوڵی نەشتەرگەری سەرتاسەری‬ ‫بڕوای ئایینیشدایە‪ .‬چونكی پەالمار و‬ ‫پێشڕەوییەكانی نەك هەر جیهادێكە‬ ‫لەدژی كوفر و موشریك و بێباوەڕان‪،‬‬ ‫بەڵكو جەنگێكی خێراو بەردەوامیشە‬ ‫لە دژی هەر تەوژم و لێكدانەوەیەكی‬ ‫ئیسالمی نەریتی و مەزهەبی كە‬ ‫ب����ەالدەر‪ ،‬بتپەرستێكی ش���اراوە‪،‬‬ ‫دووڕووی��ەك��ی‪-‬م��ون��اف��ق‪ -‬و راف��زی‬ ‫هەژماردەكات‪.‬‬ ‫داع���ش ماكینەیەكی زەب��ەالح��ی‬ ‫حەرامكردنی هەموو شتێكە لەهەموو‬ ‫ك���ەس‪ ،‬ه��اوك��ات ب��ەح��ەاڵڵ��ك��ردن��ی‬ ‫هەموو شتێكە لەخۆی‪ .‬ئامادەكردن‬ ‫و گ��ۆش��ك��ردن��ی م��وج��اه��ی��دێ بۆ‬ ‫خۆتەقاندنەوە‪ ،‬هەر ئامادەكردن نییە‬ ‫بۆ مردن‪ ،‬بەڵكو بەڕێكردنە بەرەو‬

‫بەهشت و گەیشتن بەخۆشیەكانی!‬ ‫هاوكات بەخشینی ئەوپەڕی خۆشی‬ ‫و چێژە لەدواساتەكانی ژیانیدا‪.‬‬ ‫چونكی مرۆڤێكە گیانی دەبەخشێ‪،‬‬ ‫ت��ال��ەژی��ان��دای��ە ل���ەس���ەروو ه��ەم��وو‬ ‫ك��ەس��ێ��ك��ەوەی��ە‪ .‬دەت��وان��ێ هەموو‬ ‫شتێك بكات‪ ،‬ئافرەتی بۆ بهێنرێ‪،‬‬ ‫خۆراك و خواردنەوە و هەرچییەك‬ ‫دڵی بیخوازێ رەوایە بۆی! چونكی‬ ‫پەیمانی بااڵی لەگەڵ خوای خۆی‬ ‫بەستووە‪.‬‬ ‫بەهەڵەداچووین ئەگەر پێمان وابێ‬ ‫داعش تەنها ماكینەیەكی جەنگ و‬ ‫تیكشكاندنە و لەبەرئەوەی گوتارێكی‬ ‫دیاریكراو و روخسارێكی تایبەت‬ ‫و مەترسیداری هەیە‪ ،‬هێزێكی بێ‬ ‫ئاراستەی كۆنەپارێزی هەزارساڵ‬ ‫لەمەوبەرە‪ .‬بێ سەر و سترایجیەت‬ ‫و تاكتیكە‪ .‬نەخێر‪ ،‬ئەوان هێزگەلێكە‬ ‫كە بەرەكانی شەڕ بەپێی پالنێكی‬ ‫پیشووتر هەڵدەبژێرێ‪ .‬زیرەكانە بیر‬ ‫لەبژارە سەخت و خاڵەالوازەكانی‬ ‫نەیارەكانیانی دەكاتەوە‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫خاوەنی دواكەوتووترین بیركردنەوەن‪،‬‬ ‫بەاڵم بەنوێترین ئامێر و كەرەسەی‬ ‫س����ەردەم����ی ج��ێ��گ��ەی خ��ۆی��ان‬ ‫خۆشدەكەن!‬

‫ئەوانەی لە مێژووی‬ ‫ئیسالمیدا حوکمیان کردوە‬ ‫هەرگیز پیاوی ئاینی نەبون‬ ‫عەزیز ڕەئووف‬

‫‪33‬‬

‫ذمارة (‪ )211‬دوشةممة ‪2014/8/11‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫‪2‬‬

‫كورد و پرسی ئیسالمگەرایی‬ ‫سۆران جەلیل ئیبراهیم‬ ‫پ��ڕۆس��ی��س��ەی ب��ە ئ��ی��س�لام��ك��ردن‪،‬‬ ‫هەڵمەتێكی سەرتاپاگیرە‪ ،‬كە دەست بۆ‬ ‫هەموو ڕەهەندەكانی ژیانی تاك و كۆمەڵ‬ ‫درێژ دەكات‪ .‬ئەم ڕەوتە دروستكردنی‬ ‫جیهانێكە‪ ،‬هاوكات گۆڕنی كۆمەڵ و‬ ‫داڕشتنەوەی پێوەند نییە كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫كولتوریی‪ ،‬سیاسی و ئابوورییەكانیشە‪.‬‬ ‫ئەم شێوازە بۆ گرتنە دەستی دەسەاڵت‬ ‫بە هەموو شێوازێك لە جووڵەدایە‪،‬‬ ‫جیاوازییەكی لەگەڵ تۆتالیتاریزم‪ ،‬كە‬ ‫هەمان میكانیزمی دیسپلین و سزا بەكار‬ ‫دەبات نییە‪.‬‬

‫ئیسالمی پ��ێ��ڕەوی دەك���ەن لەپێناو‬ ‫گەیشتن بە دەس��ەاڵت دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات ن��ەب��وون��ی دی��م��وك��راس��ی و‬ ‫نایەكسانی ئابووریی و بەهێزی هێندێك‬ ‫و الوازی هێندێك دەگەڕێتەوە‪ .‬سەرباری‬ ‫هەموو ئەو كێشانەی ئیسالمییەكان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ م��اف��ی م���رۆڤ و ئ����ازادی و‬ ‫دیموكراسی و خواستەكانی مرۆڤی‬ ‫سەردەم هەیانە‪ .‬ژینگە و بارودۆخێكی‬ ‫وای دروست كردووە‪ ،‬گۆڕانكاری تێیدا‬ ‫ئەستەمە‪.‬‬ ‫كەسێكی وەك��و (فەرید زەكەریا)‬ ‫دەگاتە ئ��ەوەی بڵێت‪(:‬گۆڕان بەرەو‬ ‫دیموكراسی ئەوكاتە دێ��ت��ەدی‪ ،‬كە‬ ‫ژینگەی كۆمەاڵیەتی ببێتە ژینگەیەكی‬

‫گەیشتن‪ ،‬بەاڵم هەر زوو دەسەاڵتیان‬ ‫تەنێ بۆ بەرنامەكەی خۆیان قۆرخ‬ ‫كردوو و ڕەتی هەموو بیروڕایەكی تریان‬ ‫كرد و ڕای خۆیان بووە ترۆپكی ڕا و‬ ‫بۆچوون‪.‬‬ ‫ئیسالمییە سیاسییەكان‪ ،‬ئایینی‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی��ان ل���ە ش��ت��ێ��ك��ی ڕووح���ی‬ ‫دەرچوواندووە و تێكەڵی سیاسەتیان‬ ‫ك���ردووە‪ .‬لە فەرهەنگی (لێترە) لە‬ ‫ساڵی ‪ 1870‬بەم شێوەیە پێناسەی‬ ‫سیاسەت دەك��ات‪ »:‬زانستی سیاسی‪،‬‬ ‫زانستی حوكم ك��ردن��ە»‪ .‬ه��ەروەه��ا‬ ‫فەرهەنگی (دوبیری)ش ‪ 1963‬هاتووە‪:‬‬ ‫«س��ی��اس��ەت زانستی ح��وك��م كردنی‬ ‫كۆمەڵە مرۆییەكانە»‪ .‬ئیسالمی سیاسی‬

‫ئ��ەو كێشانەی ئیسالمییەكان لەگەڵ‬ ‫مافی م��رۆڤ و ئ���ازادی و دیموكراسی و‬ ‫خواستەكانی م��رۆڤ��ی س���ەردەم هەیانە‪.‬‬ ‫ژینگە و بارودۆخێكی وای دروست كردووە‪،‬‬ ‫گۆڕانكاری تێیدا ئەستەمە‬ ‫لەمڕۆدا ئیسالم كێشەیەكی جیهانییە‪،‬‬ ‫كە سەختە لە بابەتێكی وا كورت هەموو‬ ‫كێشەكانی بەر باس بدرێت‪ .‬كاتێك‬ ‫باس لە تیرۆر دەكەین‪ ،‬یەكڕاست باسی‬ ‫ئیسالم دێتە ن��اوەوە‪ ،‬كاتێك باس لە‬ ‫ئ���ازادی‪ ،‬دیموكراسی‪ ،‬گۆڕانكارییە‬ ‫جیهانییەكان دەكەین هەمان شێوە‌‪.‬‬ ‫بۆیەش پرسیاری ئ��ەوەی موسڵمانان‬ ‫چییان دەوێ����ت؟ ب��ك��ەی��ن‪ .‬چ��ۆن لە‬ ‫دیموكراسی و تیرۆر و گۆڕانكارییەكان‬ ‫دەڕوان��ن؟ كەسێكی وەكو (بینیامین‬ ‫باربەر) لەو ب��اوەڕەدای��ە سەرهەڵدانی‬ ‫تیرۆر نە بۆ ئایین‪ ،‬نە بۆ جیاوازی‬ ‫شارستانی دەگ��ەڕێ��ت��ەوە‪ ،‬بەڵكو بۆ‬ ‫هەژاریی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابووری و زانیاری‬ ‫و نەبوونی ئازادیی و ژێردەستەیی و‬ ‫چەساندنەوەی سیاسیی‪ ،‬كە واڵتانی‬

‫ل��ی��ب��ڕاڵ‪ ،‬ه��اوك��ات ئ��ەوان��ەی داوای‬ ‫دی��م��وك��رات��ی��زەك��ردن��ی خ��ۆره��ەاڵت��ی‬ ‫ن��ێ��وەڕاس��ت دەك���ەن‪ ،‬شوێن وەه��م و‬ ‫سەراب كەوتوون ئەو ناوچەیە سیخناخە‬ ‫ب��ە پ�لان��گ��ێ��ڕی)‪ .‬پ��ێ��داگ��ری ل��ەس��ەر‬ ‫ئەوەیش دەكات هەڵبژاردنی ئازادیش‬ ‫توانای چ��ارەس��ەری ئەو بارودۆخەی‬ ‫نییە‪ .‬ئەگەر هەڵبژاردنێكی وەهاش‬ ‫لەو ناوچانەی ئیسالمییە سیاسییەكان‬ ‫بااڵدەستن بكرێت‪ .‬ئ��ەوا سیستمێكی‬ ‫وەه���ا ك��ورس��ی دەس����ەاڵت دەگرێتە‬ ‫دەست‪ ،‬كە زۆر لەوانەی پێش خۆیان‬ ‫داخراوتر و كۆنەپارێزترن و پتر دژایەتی‬ ‫هەموو سێستەمێكی نوێ و دیموكراسی‬ ‫دەكەن‪ .‬باشترین نموونەیش ئەوە بوو‪،‬‬ ‫كە لە میسر ڕوویدا‪ .‬ئیخوانەكان لەڕێی‬ ‫ئەم هەڵبژاردنە ئازادەوە بە دەسەاڵت‬

‫ڕێكوڕاست ئەمە پێڕەو دەكات‪ .‬چ لە‬ ‫كۆن و چ لە سەردەمی ئیستادا‪ ،‬واتە‬ ‫هیچ گۆڕانێك لە بیركردنەوەیا سەبارەت‬ ‫بە سیاست و ڕێبازی حوكم كردندا‬ ‫نەهاتووە‪( .‬حەسەن بەننا) دەڵێت‪:‬‬ ‫«دەت��وان��م بڵێم موسڵمان ئەگەر لە‬ ‫ك��اروب��اری گەلەكەیدا سیاسییەكی‬ ‫دووربین نەبێت بە گرنگییەوە تەماشای‬ ‫ئ��ەو ك��اروب��ارە نەكات‪ ،‬موسڵمانێكی‬ ‫ت��ەواون نییە»‪ .‬بۆیەش دەبێ هەموو‬ ‫كۆمەڵە و ڕێكخراوێكی ئیسالمیی‬ ‫گرنگیدان بە كاروباری سیاسی گەلەكەی‬ ‫لە پێشنەگی بەرنامەی خۆی دابنێت‪،‬‬ ‫دەنا پێویستی بەوە دەبێت لە واتای‬ ‫ئیسالم تێ بگات‪( .‬ئیخوان موسلیمین‬ ‫ل��ە گ��ەم��ەی سیاسەتدا‪ ،‬د‪.‬ڕەف��ع��ەت‬ ‫سەعید‪ ،‬و‪ :‬ئیهاب ڕۆشنا‪ ،1998 ،‬ل‪.16‬‬

‫دەپرسین كێشەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫ك��وردی��ی ل��ەگ��ەڵ ئیسالمی سیاسی‬ ‫چییە؟ چۆن ڕووناكبیریی كوردی لەمەڕ‬ ‫ئیسالمگەرایی هەڵوەستە دەك��ات؟‬ ‫نكۆڵی ل��ەوە ناكرێت لە سەرانسەری‬ ‫میدیاكانی جیهاندا‪ ،‬بەردەوام چەمكی‬ ‫ئیسالمی سیاسی س��ەردێ��ڕە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیەیش زێدەڕۆیی نییە‪ ،‬ئەگەر بڵێین‬ ‫ئەم چەرخە چەرخی ئیسالمی سیاسییە‪،‬‬ ‫ب��ە وات��ای��ەك دەنگوباسی ئیسالمی‬ ‫سیاسی و پێڕەوانی پلەی یەكەمی‬ ‫بایەخ و سەرنجەكانە‪ .‬مەبەستمان ئەوە‬ ‫نییە ئیسالمی سیاسی سەركەوتنی بە‬ ‫دەستهێنابێ‪ .‬بەو واتایەی بە هەزاران‬ ‫هەزار نووسین‪ ،‬ڕاپۆرت‪ ،‬لێكۆڵینەوە‪،‬‬ ‫بەدواداچوونی ڕۆژنامەوانی لەبارەی‬ ‫ئ���ەم چ��ەم��ك��ەوە ك����راوە‪ .‬ت��ەن��ان��ەت‬ ‫قورئان‪ ،‬مێژووی ئیسالم و ژیاننامەی‬ ‫پێغەمبەری ئیسالم دەیانجار پلەی‬ ‫یەكەمی لە چاپكردن و فرۆشتن لە‬ ‫كتێب وەدەستهێناوە‪ .‬لەبارەی ئیسالمی‬ ‫سیاسییەوە‪ ،‬ی��ان وردت���ر ل��ەب��ارەی‬ ‫ئیسالمەوە ڕووناكبیریی كورد بوون بە‬ ‫دوو بەرەوە‪ .‬بەرەیەك دژی ئیسالم و‬ ‫ئیسالمی سیاسی بوون‪ ،‬بەرەكەی دیكە‬ ‫پێچەوانە بەرگریان لە هەردووكیان‬ ‫دەكرد‪ .‬هێزە سیاسییەكان سوودمەندی‬ ‫یەكەمی ئەم ملمالنێیە بوون‪ ،‬بەاڵم ئایا‬ ‫ئەم ملمالنێیە چ خزمەتێكی بە كێشەی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬وەك��و كێشەیەكی نەتەوەیی‬ ‫ك���ردووە؟ ئەمە ئاشكرایە دی��اردەی‬ ‫ئیسالمگەرایی بۆتە كێشیەكی سیاسی‬ ‫و كولتووری لەنێو كورددا‪ .‬هاوكات ئایا‬ ‫ئیسالم كێشەیە‪ ،‬یان ئیسالمی سیاسی‬ ‫كێشەیە؟ ئایا كێشەكە خودی ئیسالمە‪،‬‬ ‫یان كۆمەڵی كوردەوارییە كە ناسنامەی‬ ‫ئایینداری خستۆتە پاڵ خۆی و وەكو‬ ‫موسڵمان پێناسەی خۆی دەكات؟‬ ‫كەواتە پرسیارەكە لەسەر ناسنامەی‬ ‫كولتووری و شارستانی ئێمەیە‪ .‬ئایا‬ ‫هێندەی ئێمە سەرقاڵی ئیسالم و‬ ‫ئیسالمی سیاسین‪ ،‬هێندە سەرقاڵی‬ ‫كێشە نەتەوایەتیەكەمانین؟ لە كاتێكدا‬ ‫دەب��وو ڕۆشنبیریی ك��وردی پتر بەالی‬ ‫مەسەلەی نەتەوایەتیدا بچووبایە‪ ،‬نەك‬ ‫ئەو دابەشبوونە سەیرەی ڕۆشنبیریی‬ ‫ك���وردی‪ ،‬بەتایبەت ل��ە ن��اوەڕاس��ت��ی‬ ‫سەتەی بیستەوە بۆ بەرەی كۆنەخواز‬ ‫و ب��ەرەی پێشكەوتنخواز‪ .‬مەسەلەی‬ ‫نەتەوایەتیمان بۆتە قوربانی ئەو‬ ‫بیركردنەوە و ئایدیۆلۆژیایە‪ .‬لەجیاتی‬

‫گەر كورد بیەوێت پڕۆژەیەكی‬ ‫تەواوی بۆ دابڕان لە ڕابردوویەك‪،‬‬ ‫كە تەنها لێی چ��ەوس��اوەت��ەوە‬ ‫هەبێت‪ ،‬دەبێ مەسەلەی ئیسالمی‬ ‫س��ی��اس��ی و ئ��ی��س�لام��گ��ەرای��ی‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی زانستی و فیكرییانە‬ ‫لێی بكۆڵێتەوە‬ ‫ئەوەی ڕۆشنبیریی كوردی كار لەبارەی‬ ‫ئەوەی چۆن كورد لە سێستەمی خێڵ‬ ‫و حیزب و سەركردەوه بۆ سێستەمێكی‬ ‫نەتەوەیی و دیموكراسی بكات‪.‬‬ ‫گەر كورد بیەوێت پڕۆژەیەكی تەواوی‬ ‫بۆ دابڕان لە ڕابردوویەك‪ ،‬كە تەنێ لێی‬ ‫چەوساوەتەوە هەبێت‪ ،‬دەبێ مەسەلەی‬ ‫ئیسالمی سیاسی و ئیسالمگەرایی‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەكی زانستی و فیكرییانە لێی‬ ‫بكۆڵێتەوە‪ .‬دەبێ ئاگادار بین‪ ،‬كە ئێمە‬ ‫لەبەردەم پرسێكی ئیسالمگەرایی داین‪،‬‬ ‫كە دەیەوێت كورد بە ئیسالمی سیاسی‬ ‫بكات‪ .‬چۆن بتوانین لەسەر گوتاریی‬ ‫ئیسالمی سیاسی ك��ار بكەین؟ ئایا‬ ‫ئەم ڕەوتە چی لە كۆمەڵگەی كوردی‬ ‫دەوێت؟‬ ‫فۆكۆ لەدوای هەڵگیرسانی شۆڕشی‬ ‫ئیسالمیی لە ئێران لە نووسینێكدا باس‬ ‫لە نیگەرانی و پرسیارەكانی سەبارەت‬ ‫بەم ڕەوتە نوێیە و ئەو ڕووداوانەی لە‬ ‫ئیران ڕوودەدەن‌ دەكات‪ .‬ئایا چەمكی‬ ‫ش���ۆڕش و حكومەتی ئیسالمی كە‬ ‫بوونەتە دروشمی خۆپیشاندەران چییە؟‬ ‫لەوێدا بە بۆچوونی فۆكۆ ئەم چەمك‬ ‫و دروش��م��ان��ە لەكن خۆپیشاندەران‬ ‫نە بیرۆكەیەكی دی��ار و ڕوون���ن‪ ،‬نە‬ ‫ئایدیایەكی بەرجەستەكراو‪ ،‬تاكو ئێمە‬ ‫ب��ەدوای واتاكانیان بگەڕێین و بزانین‬ ‫چییە و چۆنن‪ .‬ئ��ەو ڕووداوان����ە لەو‬ ‫سااڵنەدا گوزارشت لە هاتنی دۆخێكی‬ ‫دیكەی سیاسی دەك��ات‪ ،‬ئەویش بە‬ ‫سیاسەتكردنی كۆمەڵگە و ئایینە‪.‬‬

‫ب��ەالی ف��ۆك��ۆوە ڕەهەندێكی ن��وێ لە‬ ‫خ��ۆی دەگرێت ئەویش ڕەه��ەن��دی بە‬ ‫ڕووحانیكردنی سیاسەتە‪.‬‬ ‫بۆ ئێمەی ك��ورد‪ ،‬دەب��ێ ئاگاداری‬ ‫ئ��ەوە بین ئیسالمی سیاسی ب��ەرەو‬ ‫توندوتیژیەكی فیكری و هیزی چەكداری‬ ‫و تیرۆر دەڕوات‪ .‬دیارە زمانی توندوتیژی‬ ‫دەبێتە هەڕەشەیەك ئاساییش و گیانی‬ ‫م��رۆڤ‪ .‬تیرۆر دیاردەیەكە لە زمانی‬ ‫دی��ال��ۆگ ب��اس ل��ە م��ردن��ی سیاسەت‬ ‫دەكات‪ .‬كاتێك تیرۆر ڕێی توندوتیژی‬ ‫بەكار دەهێنێت‪ ،‬سیاسەت دەكوژێت‪،‬‬ ‫سیاسەت كورد دەكاتەوە بۆ بەكارهێنانی‬ ‫هێز‪ ،‬توندوتیژی كاتێك دێتەئاراوە‪ ،‬كە‬ ‫زمان كۆتایی پێدێت‪( .‬كارل پۆپەر)‬ ‫لە دایكبوون و سەرهەڵدانی سیاسەت‬ ‫كە لەسەر بنەمای دیالۆگ دامەزراوە‪.‬‬ ‫ب��ە سەرهەڵدانی كۆمەڵگەی ك��راوە‬ ‫دەبەستێتەوە‪ .‬ئ��ەم كۆمەڵگەیەش‬ ‫كاتیك هاتەكایەوە مرۆڤ توانی خۆی‬ ‫لە دەسەاڵتی خێاڵیەتی و كۆمەڵگەی‬ ‫داخراودا ڕزگار بكات‪.‬نووسەرێكی وەك‬ ‫(ئێگناتیڤ) توندوتیژی بە جۆرێك لە‬ ‫نیهلیزم دادەنێت‪ ،‬نیهلیزم بەو واتایە‬ ‫نا‪ ،‬كە هیچ باوەڕێكی نییە و پابەندی‬ ‫مۆڕاڵێك نییە‪ ،‬بەڵكو ب��ەو واتایەی‬ ‫ئایدیۆلۆژیای ڕەها و سەرەڕۆ‪ ،‬هاوكات‬ ‫خۆشاردنەوە و ل��ەژێ��رەوە كاركردن‪.‬‬ ‫قۆرخ و خەراپ بەكارهێنانی سیاسەت‪،‬‬ ‫بۆیەیش تیرۆر مەترسیەكە بە دوای‬ ‫مەرگی سیاسەتەوە دەگەڕێت‪.‬‬

‫شەڕی داعش‌و وەزیفەی ئاین‌و مامۆستایانی ئاینی‬ ‫نەبەز ئاسۆ‬ ‫پ��ەی��ج��ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان ڤ��ی��دۆ‌و‬ ‫وێنەیەكیان باڵوكردەوە لەم دۆخەدا‪ ،‬كە‬ ‫داعش بەرۆكی هەرێمی كوردستانی گرتەوە‪،‬‬ ‫مامۆستایەكی ئاینی وەك دەربڕینی‬ ‫پشتیوانی بۆ هێزی پێشمەرگە بە جلو‬ ‫بەرگی سەربازیی‌و پێشمەرگایەتییەوە‬ ‫وت��اری هەینی پێشكەش دەك���ات‪ .‬ئەم‬ ‫دیمەن‌و رووداوە پاش دەستخۆشی‌و بەرز‬ ‫نرخاندن هەڵگری چەند مەدولولێكە‪ ،‬كە‬ ‫پێویستە شیبكرێنەوە‪.‬‬ ‫سەرەتا كەس گومانی لەوە نیە‪ ،‬كە‬ ‫داعش هێزێكی تیرۆریستی مرۆڤ كوژن‌و‬ ‫بەناوی دینەوە وەك خەواریجەكان دەقە‬ ‫دینیەكان بەكار ئەهێنن بۆ كوشتنی‬ ‫ژن و مناڵ‌و خەڵكی بەتەمەن‌و وێ��ران‬ ‫كردنی نێوچەكان‌و دەست لە هیچ هێزێك‬ ‫ناپارێزیت نە نەتەوەیی نەعەلمانی ‌و نە‬ ‫ئیسالمیی دەرەوەی بیركردنەوەی خۆیان‪.‬‬ ‫ئەم دیاردەیە بەناوی ئیسالمەوە ئەوەمان‬ ‫پ��ێ��دەڵ��ێ��ت‪ ،‬ك��ە مەترسییەكی گ��ەورە‬ ‫بەناوی ئاینەوە روویكردۆتە كۆمەڵگە‌و‬

‫مامۆستایەکی ئاینی بە جلی سەربازییەوە‬ ‫واڵت��ەك��ەم��ان‪ ،‬ب��ەج��ۆرێ��ك جگە ل��ەوەی‬ ‫پێویستە بەهێز‌و چ��ەك‌و تەقەمەنی لە‬ ‫مەیدانی جەنگدا لەدژی بوەسیتنەوە‪ ،‬دەبێ‬

‫لە گۆڕەپانی فیكرو بیروباوەڕیشدا لە دژی‬ ‫بوەستینەوە‪ ،‬چونكە جگە لەچەكەكانی‬ ‫دەستیان‪ ،‬هاوكات‪ ،‬چەكی فیكریشیان‬

‫پێیە‌و ئەتوانن زی��ان��ی گ���ەورە تووشی‬ ‫گەنج‌و الوەكانمان بكەن‪ .‬بۆیە باشترین‬ ‫رێگە بریتییە لە پوچەڵكردنەوەی سیحری‬

‫وتارە ئاینییەكانیان‪ ،‬كە دەیانەوێت گەنجی‬ ‫ئێمەی پێ لەخشتە بەرن‪.‬‬ ‫ئەو مامۆستا ئاینیە باشترین كاری‬ ‫ئەنجامداوە‪ ،‬چونكە ئەوە هەم ورەیەكی‬ ‫بەرز بەخشینە بە پێشمەرگەكانمان‪ ،‬هەم‬ ‫دروستكردنی وێنایەكە‪ ،‬كە پوچەڵكردنەوەی‬ ‫ئەو پڕوپاگەندە دینیانەی داعشە‪ ،‬كە‬ ‫دەیانەوێت خەڵكی پێ فریو ب��دەن‪ .‬بە‬ ‫ب��ڕوای من مامۆستایانی ئاینی ئەركی‬ ‫قورسیان لەسەر شانە لەم دۆخەدا زیاتر‬ ‫هۆشیار كردنەوەی كۆمەڵگەی ئێمەیە‌و‬ ‫ناساندنی ئیسالمە وەك ئاینی لێبوردەیی‌و‬ ‫پێكەوەژیان‌و نەرم و نیانی‌و رەتكردنەوەی‬ ‫ئەو كارو كردەوانەی‪ ،‬كە داعش بەناوی‬ ‫ئاینەوە ئەنجامی دەدەن‪ .‬بەتایبەت‬ ‫ش��ەڕ فرۆشتن بە ك��وردس��ت��ان‌و خەڵكە‬ ‫مسوڵمانەكەی‪ ،‬جگە لە داردەستی كردن‬ ‫بۆ دوژمنانی كورد‪ ،‬هیچ پەیوەندییەكی بە‬ ‫ئیسالمەوە نیە‌و ئامانج لێی جێبەجێكردنی‬ ‫مەرام‌و تەڵەكەی دوژمنانی كوردە‪.‬‬ ‫گرنگی ئەو وێنە‌و دیاردەیە ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە دەب��ێ هەموو مامۆستایانی ئاینی‌و‬ ‫حزبە ئیسالمییەكانیش لەوە دڵنیابن‪ ،‬كە‬ ‫داعش نەك دینداری ئەوانی قەبوڵ نیە‪،‬‬

‫بەڵكو دەسەاڵتی بەسەریاندا بڕوات‪ ،‬دەبێ‬ ‫بەیعەتیان پێبدەن‌و دەستبەرداری شێوازی‬ ‫ئاینداری‌و كاری سیاسیی دینیانەی خۆیان‬ ‫ببن‪ ،‬بۆیە مەترسی داعش تەنها لەسەر‬ ‫گروپێكی سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتی دیاریكراو‬ ‫نیە بەتەنها‪ ،‬تاوەكو تەنها ئەو گروپ‌و‬ ‫پارتە سیاسیە روبەڕووی ببێتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پەیوەندی بەهەمووانە هەیە‪ .‬مەترسیی‬ ‫گەورەی ئەم گروپە خەواریجە ئەوەیە‪ ،‬كە‬ ‫پەیوەندی بە خاك‌و سنوری كوردستانیشەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬بەجۆرێك نەك تەنها بۆ كوردستان‪،‬‬ ‫بەڵكو ب��ۆ ت���ەواوی ن��اوچ��ەك �ە‌و نیازی‬ ‫دامەزارندنی خەالفەتێكە ئیسالمیان هەیە‪،‬‬ ‫كە كوردستانیش ئەگرێتەوە‪ ،‬بێگومان‬ ‫دیارە ئەو خەالفەتەش چ جۆرێك ئەبێت‪،‬‬ ‫كە مایەی هەڕەشە‌و تۆقاندن ئەبێت‪ ،‬نەك‬ ‫ئاسودەیی‪ ،‬هەروەك مایەی هەڕەشەش‬ ‫ئەبێت بۆ تەواوی ئەم كەمینە‌و گروپانەی‬ ‫تری كۆمەڵگە كە مسوڵمان نین‪ .‬بۆیە‬ ‫ئەبێت مامۆستایانی ئاینی هەوڵەكانیان‬ ‫زیاتر بخەنە گەڕ بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەم‬ ‫جۆرە لە فۆبیا بەناوی ئاین‌و ئیسالمەوە‌و‬ ‫ئەتوانن كاریگەرییەكانی كەمتر بكەنەوە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )211‬دوشةممة ‪2014/8/11‬‬

‫داعش‪ ،‬کوڕی ڕه‌سه‌نی ده‌قپه‌رسته‌کان‬ ‫به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان‬ ‫داعش یه‌کێکه‌ له‌و ده‌قپه‌رستانه‌ی‬ ‫که‌ ب��ه‌وردی و ئه‌مانه‌ته‌وه‌ ده‌قه‌‬ ‫پ��ی��رۆزه‌ک��ان��ی وه‌ک ف��ه‌رم��وده‌ و‬ ‫هه‌ندێک ئایه‌ت وه‌کخۆیان و بێ هیچ‬ ‫ده‌سکاریکردنێک جێبه‌جێده‌کات‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت هه‌مو ئ�ه‌و ڕه‌فتارانه‌ش‬ ‫جێبه‌جێده‌کات که‌ سوپای ئیسالم‬ ‫له‌ سه‌رده‌می فتوحاتدا به‌رانبه‌ر ئه‌و‬ ‫گه‌النه‌ جێبه‌جێی کردون که‌ فه‌تحی‬ ‫کردون‪ .‬هه‌ر بۆ نمونه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی پێی‬ ‫گوتراوه‌ غه‌نیمه‌تی شه‌ڕ‪ ،‬هه‌ر یه‌ک‌‬ ‫له‌ چوار خه‌لیفه‌ی ڕاشدین پێوه‌ی‬ ‫پابه‌ندبون و یه‌که‌م خه‌لیفه‌ی ڕشدین‬ ‫ئه‌بوبه‌کر له‌ شه‌ڕی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌کاندا‪،‬‬ ‫ماڵ و مااڵته‌کانیانی به‌ تااڵن برد‬ ‫و ژنه‌کانیانی ک��رد به‌ سه‌بایا و‬ ‫غه‌نیمه‌ت‪( .‬بڕوانه‌‪ :‬النتصار في‬ ‫الرد على المعتزلة القدرية األشرار‪،‬‬ ‫أب��و الحسين يحيى بن أب��ي الخير‬ ‫بن سالم العمراني اليمني الشافعي‬ ‫(المتوفى‪558 :‬هـ)‪ ،‬المحقق‪ :‬سعود‬ ‫ب��ن عبد العزيز الخلف‪ ،‬الناشر‪:‬‬ ‫أضواء السلف‪ ،‬الرياض‪ ،‬اململكة‬ ‫العربية السعودية‪ ،‬الطبعة‪:‬‬ ‫األول��ى‪1419 ،‬ه����ـ‪1999/‬م‪ ،‬عدد‬ ‫األج��زاء‪ ،3 :‬ص‪ .).841‬چ شتێک‬ ‫له‌م ئایه‌ته‌ ڕونتره‌ که‌ ده‌ڵێت‪(:‬‬

‫َف ُكلُوا مِمَّا َغ ِن ْمت ُْم َحالال ً َط ِّيبا ً‬ ‫هَّ َ‬ ‫هَّ َ‬ ‫وَاتَّ��قُ ��وا الل إ ِ َّن الل َغ ُفورٌ‬ ‫يم} (األن��ف��ال‪ .))69:‬یان با‬ ‫ر َ ِح ٌ‬ ‫جورئه‌ت بکه‌ین سه‌یری ئه‌م‬ ‫يت‬ ‫ط ُ‬ ‫فه‌رموده‌یه‌ بکه‌ین‪« :‬أ ُ ْع ِ‬ ‫سا لَ ْم ي ُ ْع َ‬ ‫ط ُه َّن أ َ َح ٌد ِم َن‬ ‫خَ ْم ً‬ ‫َ‬ ‫ب‬ ‫ع‬ ‫ر‬ ‫ال‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ُص‬ ‫ن‬ ‫ي‪:‬‬ ‫ل‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫اء‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫الأْ َن ِْب َي ِ ْ ِ‬ ‫ِ ْ ِ ُّ ِ‬ ‫سيرَ َة َ‬ ‫ت لِ َي‬ ‫ش ْه ٍر‪ ،‬وَ ُج ِعلَ ْ‬ ‫َم ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ج ًدا وَط ُهورًا‪ ،‬فأ مُّيَا‬ ‫الأْ َر ْ ُ‬ ‫ض َم ْ‬ ‫س ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫الصلاَ ُة‬ ‫ر َ ُج ٍل ِم ْن أ َّم ِتي أدْر َ َك ْت ُه‬ ‫َّ‬ ‫ت لِ َي الْ َغنَائ ِ ُم‪،‬‬ ‫ص ِّل‪ ،‬وَأ ُ ِحلَّ ْ‬ ‫َفلْ ُي َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫حُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫يت‬ ‫ط‬ ‫ع‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫ي‪،‬‬ ‫ل‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫د‬ ‫ح‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫وَلَ ْم‬ ‫َ ْ ِ ُ‬ ‫لأِ َ ٍ ْ ِ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الشفا َعة‪ ،‬وَكا َن الن َِّب ُّي ي ُ ْب َع ُ‬ ‫ث‬ ‫ت إِلَى‬ ‫اص ًة وَب ُ ِع ْث ُ‬ ‫إِلَى َق ْو ِم ِه خَ َّ‬ ‫َّاس َعا َّم ًة»‪ ،‬أَخْ َ��ر َج��ا ُه ِفي‬ ‫الن ِ‬ ‫ي‪( .‬شرح العقيدة‬ ‫يح‬ ‫ح‬ ‫َّ‬ ‫الص ِ َ نْ ِ‬ ‫الطحاوية‪ ،‬صدر الدين محمد‬ ‫علي بن محمد‬ ‫بن عالء الدين‬ ‫ّ‬ ‫ابن أبي العز احلنفي‪ ،‬األذرعي‬ ‫الصاحلي الدمشقي‪ ،‬حتقيق‪:‬‬ ‫أحمد شاكر‪ ،‬الناشر‪ :‬وزارة‬ ‫الشؤون اإلسالمية‪ ،‬واألوقاف‬ ‫والدعوة واإلرش��اد‪ ،‬الطبعة‪:‬‬ ‫األولى ‪ 1418 -‬هـعدد األجزاء‪:‬‬ ‫‪ ،1‬ص‪ .)126‬پێنج شتم پێدراوه‌‬ ‫که‌ پێغه‌مبه‌رانی پێش من پێیان‬ ‫نه‌دراوه‌‪ ،‬سه‌رکه‌وتن به‌ تۆقاندن ب ‌ه‬ ‫دوری ڕۆشتنی مانگه‌ڕێیه‌ک‪...... ،‬‬ ‫غه‌نیمه‌ته‌کانم بۆ حه‌اڵڵکراوه‌ که‌‬ ‫پێشتر بۆ که‌س حه‌اڵڵ نه‌کراوه‌‪)،...‬‬ ‫ل �ه‌م ف �ه‌رم��وده‌ی �ه‌دا‪ ،‬س �ه‌ب��اره‌ت به‌‬ ‫ڕه‌ف��ت��اره‌ک��ان��ی داع����ش‪ ،‬دو شت‬ ‫ڕێگه‌پێده‌دات‪:‬‬ ‫ه����ه‌م����و ئ������ه‌و ک�����اره‌‬ ‫‪ )1‬‬ ‫تیرۆرستیانه‌ی که‌ ئه‌م ڕێکخراوه‌‬ ‫ده‌ی��ک��ات ل�ه‌ سه‌ربڕین و کوشتن‬ ‫و ک��اری تیرۆرستی و تۆقاندن و‬ ‫دڕنداره‌تین مامه‌ڵه‌ کانیان له‌ناو‬ ‫ب‬ ‫چوارچێوه‌ی (ن ِ‬ ‫ُصرْ ُت بِال ُّر ْع ِ‬ ‫سيرَ َة َ‬ ‫ش ْه ٍر)دا به‌ ئاسانی جێی‬ ‫َم ِ‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئاخر ئه‌م کارانه‌ نه‌بێت‪،‬‬ ‫چۆن ده‌کرێت تۆقاندن به‌و ئاسته‌‬ ‫به‌رزه‌ی ده‌نگدانه‌وه‌ی مانگه‌ ڕێیه‌ک‬ ‫ترس‪ ،‬جێبه‌جێببێت؟!‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫��ت لِ َي‬ ‫‪ )2‬‬ ‫ئ�ه‌گ�ه‌ر (وَأ ِح��ل ْ‬ ‫م) نه‌بێت‪ ،‬چۆن داعشییه‌ک‬ ‫الْ َغنَائ ِ ُ‬ ‫ڕێگه‌ به‌خۆی ده‌دات ئه‌و هه‌مو ژن و‬ ‫مناڵ و ئاواره‌ مه‌سیحیانه‌ ته‌‌نها به‌‬ ‫جلی به‌ریانه‌وه‌‪ ،‬ده‌ربکه‌ن و هه‌مو‬ ‫ماڵ و مڵکیان وه‌ک پاره‌ی گه‌زۆ و‬ ‫مازو بۆ خۆیان حه‌په‌لوشبکه‌ن؟!‬ ‫ب�ه‌ پێی وشه‌نامه‌کانی زمانی‬ ‫ع �ه‌ره‌ب��ی و کتێبه‌ فقهییه‌کانیش‬ ‫بێت‪ ،‬غه‌نیمه‌ت له‌ جه‌نگدا‪ ،‬هه‌مو‬ ‫ئ �ه‌و به‌جێماوانه‌ ده‌گ��رێ��ت �ه‌وه‌ که‌‬

‫موجاهیده‌کان له‌ کاتی شکاندنی‬ ‫له‌شکری دوژمنه‌کانیان ده‌ستیان‬ ‫ده‌ک���ه‌وێ���ت‪ ،‬ه���ه‌ر ب�ه‌پ��ێ��ی ده‌ق��ی‬ ‫پیرۆزیش (غه‌نیمه‌ت) ته‌نها بۆ‬ ‫موسڵمان حه‌اڵڵه‌ و بۆ ئه‌وانی تر‬ ‫حه‌اڵڵ نییه‌‪.‬‬ ‫دواتر سوپای ئیسالم به‌ته‌واوی‬ ‫په‌یڕه‌وی له‌م خاڵه‌ کردوه‌ و له‌ هه‌مو‬ ‫فتوحاته‌کانیدا ماڵ و زێڕ و زیو و‬ ‫ژنه‌ سه‌بایاکانیان چێژلێوه‌رگرتوه‌‌‪،‬‬ ‫بۆ ڕونکردنه‌وه‌ و یه‌کااڵکردنه‌وه‌ی‬ ‫غه‌نیمه‌ت له‌ فقهیشدا (باب الغنائم)‬ ‫ی بۆ دان���راوه‌ و فه‌قیهه‌کان به‌‬ ‫وردی ئ �ه‌م �ه‌ی��ان ش��ی��ک��ردۆت �ه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ ئ��ه‌وه‌ی که‌ داع��ش به‌رانبه‌ر‬ ‫مه‌سیحیه‌کانی موسڵ کردی له‌خۆوه‌‬ ‫و بێبنه‌ما نه‌بوه‌‪ ،‬ه�ه‌ر له‌ خۆوه‌‬

‫نه‌ده‌بون‪ ،‬به‌ په‌یمان جزییه‌ بده‌ن‪،‬‬ ‫بۆ زیاتر بڕوانه‌‪( :‬الكتاب‪ :‬أبو‬

‫حابة‪،‬‬ ‫بكر الصديق‬ ‫َ‬ ‫أفض ُل َّ‬ ‫الص َ‬ ‫وَ ّ‬ ‫أحقهم باخلِالفة‪ ،‬محمد بن‬ ‫عبد الرحمن بن محمد بن عبد‬ ‫اهلل بن عبد الرحمن بن محمد‬ ‫بن قاسم العاصمي احلنبلي‬ ‫(املتوفى‪1421 :‬ه��ـ)‪ ،‬اجلز‌ء ‪،1‬‬ ‫ص‪.)128‬‬

‫ئ����ه‌وه‌ی داع���ش ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ژن‬ ‫وک��چ��ی ئێزیدییه‌کان ک��ردی له‌‬ ‫ب��ردن��ی��ان و ب�ه‌ک��ااڵک��ردن��ی��ان‪ ،‬الی‬ ‫ئ�ه‌وان بۆیان حه‌اڵڵه‌ و ئه‌مانه‌ له‌‬ ‫ناو کااڵ به‌تااڵنبراوه‌کانی جه‌نگدا‬ ‫ناویان( سه‌بایا)یه‌‪ ،‬ئه‌مانه‌ هیچ‬ ‫کارێکی نامۆیان نه‌کردوه‌‪ .‬کاتێک‬ ‫داع��ش به‌ مه‌سیحیه‌کانی موسڵی‬

‫تر ده‌ک��ات‪ ،‬هه‌روه‌ها وه‌ک ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌بوه‌ و ئیجماعی سه‌له‌فی له‌سه‌ر‬ ‫بوه‌‪ ،‬ئه‌م هێزه‌ ئه‌وه‌ی له‌ کلتوری‬ ‫ئیسالمیدا پێی ده‌گوترێت (تطبيق‬ ‫حدود الله)یان ته‌تبیقی شه‌ریعه‌ت‬ ‫جێبه‌جێده‌کات‪ ،‬جیاوازیان له‌گه‌ڵ‬ ‫زۆر ل�ه‌ ئیسالمییه‌کان‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌‬ ‫ئه‌مان ش�ه‌رم ناکه‌ن و ئ �ه‌وه‌ی به‌‬ ‫شه‌رعی بزانن وه‌کخۆی بێڕه‌توش‪،‬‬ ‫جێبه‌جێی ده‌که‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مانی تر‬ ‫شه‌رمن و دنیاییترن‪.‬‬ ‫بۆیه‌‪ ،‬ئ�ه‌و ته‌فسیرانه‌ی پێیان‬ ‫وای��ه‌ ک�ه‌ داع��ش ک��وڕی شه‌رعیی‬ ‫ئه‌م کلتوره‌ دینییه‌ ده‌قپه‌رستته‌‬ ‫حه‌نبه‌ڵییه‌ عه‌ره‌بییه‌ نین ت�ه‌واو‬ ‫هه‌ڵه‌ن‪.‬‬ ‫ل���ه‌ ئ��ێ��س��ت��ادا ئ��اق��ڵ��ه‌ک��ان��ی‬

‫داعش به‌رهه‌می ئه‌و مه‌نهه‌جه‌ سه‌له‌فیی ‌ه‬ ‫ئه‌مانه‌ت پارێزه‌ی ‌ه ک ‌ه وه‌ک خ��ۆی‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ئایه‌ت و فەرمودە و ڕه‌فتارانه‌ی سه‌له‌فی‬ ‫ساڵح جێبه‌جێده‌کات‪ ،‬ک ‌ه باسی موحاره‌به‌ی‬ ‫کافر و بێبڕواو دینه‌کانی تر ده‌کات‬ ‫ماڵو مڵکیان حه‌رام نه‌کرد و ئه‌م‬ ‫کارانه‌یان پشتئه‌ستوره‌ به‌ ده‌یان‬ ‫به‌ڵگه‌ی مێژویی و ف �ه‌رم��وده‌‪ .‬با‬ ‫بڕوانینه‌ ئ �ه‌م ده‌ق���ه‪ (‌:‬له‌ ساڵی‬ ‫نۆیه‌مدا(مه‌به‌ستی ساڵی نۆیه‌می‬ ‫کۆچییه‌)‪ ،‬که‌ ساڵی ته‌بوک بو‪،‬‬ ‫پێغه‌مبه‌ر نه‌سرانییه‌کانی (به‌نی‬ ‫ئه‌سفه‌ر)یان غه‌زوکرد‪ ،‬له‌کاتێکدا‬ ‫ئه‌مانه‌ دژی پێغه‌مبه‌ریش شه‌ڕیان‬ ‫نه‌کردبوو‪ ،‬ئه‌و موسڵمانانه‌ی له‌‬ ‫جیهاد دواکه‌وتبون قورئان زۆر به‌‬ ‫قورسی سه‌رکۆنه‌ی کردن‪ ،‬کاتێک‬ ‫سوره‌ی (توبة‪ -‬براء) دابه‌زی‪ ،‬که‌‬ ‫تیایدا ئه‌مری به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌‬ ‫و ڕیشه‌که‌نکردنی په‌یمانی له‌گه‌‌ڵ‬ ‫م��وش��ری��ک �ه‌ک��ان��دا ک���ردب���و‪ ،‬وات��ه‌‬ ‫په‌یوه‌ندیی له‌گه‌ڵ موشرکدا دوو‬ ‫ڕێگه‌ ب��وو‌‪ ،‬ی��ان موسڵمان بونه‌‬ ‫ی��ان ش��ه‌ڕ‪ .‬ئه‌مریشی ک��ردب��و که‌‬ ‫ش �ه‌ڕی ئه‌هلی کیتاب بکه‌ن هه‌تا‬ ‫سه‌رشۆڕانه‌ جزیه‌ ده‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫شه‌ڕیان کرد‪ ،‬شه‌ڕیان له‌گه‌ڵ بکه‌ن‬ ‫تا ئه‌و کاته‌ی که‌ موسڵمان ده‌بن یان‬ ‫جزیه‌ ده‌ده‌ن‪ .‬ئیتر له‌گه‌ڵ ئه‌هلی‬ ‫کیتابشدا‪ ،‬پاش سه‌رپێشۆڕکردنیان‪،‬‬ ‫ئینجا جزییه‌یان لێده‌سه‌ندن‪،...‬‬ ‫له‌سه‌رده‌می ئه‌بوبه‌کر و عومه‌ریشدا‪،‬‬ ‫هه‌ر ده‌بوایه‌ پاش شه‌ڕکردنیان‪،‬‬ ‫ئینجا جزییه‌ بده‌ن‪ ،‬واته‌ به‌وه‌ ڕازی‬

‫وت‪ :‬یان ده‌بێت جزیه‌ بده‌ن یان‬ ‫شه‌ڕتان له‌گه‌ڵ ده‌که‌ین تا مردن‬ ‫ی��ان موسڵمان ده‌ب���ن‪ ،‬ل �ه‌ هه‌مو‬ ‫م��ێ��ژوی(س��ه‌ل��ه‌ف)‪ ،‬ت�ه‌ن��ه��ا ئ�ه‌م‬ ‫مامه‌ڵه‌یه‌ ک��راوه‌ و مامه‌ڵه‌ی تر‬ ‫نه‌بوه‌‪ ،‬چونکه‌ ئه‌م کاره‌ سیفه‌تی‬ ‫ئه‌بوبه‌کر و عومه‌ر و عوسمانیش‬ ‫بوه‌‪(.‬هه‌مان س�ه‌رچ��اوه‌ی پێشو‪،‬‬ ‫ه��ه‌م��ان الپ������ه‌ڕه‌ش)‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ بۆ‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی ئه‌هلی کیتابیان پێ‬ ‫ده‌گوترێت‪ ،‬به‌اڵم بۆ ئه‌وانه‌ی که‌‬ ‫به‌ موشرک باسیان ده‌ک �ه‌ن‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ته‌نها ده‌بێت ئیسالم یان ده‌بێت‬ ‫بکوژرێن‪ .‬بڕوانه‌‪(:‬الوالء والبراء‬

‫والعداء في اإلسلم‪ ،‬أبو فيصل‬ ‫البدراني‪ ،‬ص‪.).70‬‬

‫ب��ۆی�ه‌ ئ��ه‌و ب��ۆچ��ون�ه‌ی ک �ه‌ پێی‬ ‫وای �ه‌ کاره‌کانی داع��ش غه‌ریبن و‬ ‫ته‌نها له‌وان ده‌وه‌شێته‌وه‌ هه‌ڵه‌ن‪،‬‬ ‫ئ�ه‌وان�ه‌ش هه‌ڵه‌ن که‌ پێیان وایه‌‬ ‫داعش ئه‌جێندای ڕون نییه‌ و که‌س‬ ‫نازانێت چۆن و بۆ چی ئه‌م کارانه‌‬ ‫ده‌کات‪.‬‬ ‫داع��ش به‌رهه‌می ئه‌و مه‌نهه‌جه‌‬ ‫سه‌له‌فییه‌ ئ �ه‌م��ان �ه‌ت پ��ارێ��زه‌ی�ه‌‬ ‫ک��ه‌ وه‌ک خ���ۆی‪ ،‬ئ��ه‌و ئ��ای��ه‌ت و‬ ‫ف�ه‌م��وده‌ و ڕه‌ف��ت��اران �ه‌ی سه‌له‌فی‬ ‫ساڵح جێبه‌جێده‌کات‪ ،‬که‌ باسی‬ ‫موحاره‌به‌ی کافر و بێبڕواو دینه‌کانی‬

‫ن���او ئ��ی��س�لام��ی��ی �ه‌ک��ان‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت‬ ‫ب �ه‌ت �ه‌واوی بۆیان ده‌ربکه‌وێت که‌‬ ‫گ��وت��اره‌ دینیه‌که‌یان‪ ،‬گوتارێکه‌‬ ‫فه‌زایه‌کی دینی له‌ناو کۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫دروستده‌کات‪ ،‬سه‌دان فرقه‌ی دینی‬ ‫له‌خۆیان ته‌کفیری تر له‌ بنهه‌نگڵیان‬ ‫ده‌رده‌تۆقێت‪ ،‬که‌ هه‌موان به‌ کافر‬ ‫ده‌زانێت و شه‌ڕی ناو ئیسالمییه‌کان‬ ‫خۆیان له‌ کۆی هه‌مو ئه‌و شه‌ڕانه‌‬ ‫خوێناوی ت��ر ده‌ب��ێ��ت ک�ه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وانی تردا ده‌یکه‌ن‪.‬‬ ‫ده‌ب����ێ����ت ئ���اق���ڵ���ه‌ک���ان���ی ن���او‬ ‫ئیسالمییه‌کان ئیتر ئه‌وه‌نده‌ توانای‬ ‫بیرکردنه‌وه‌یان هه‌بێت‪ ،‬که‌ گرفته‌که‌‬ ‫له‌ ده‌ره‌وه‌ نایه‌ت‪ ،‬نه‌ ده‌سته‌ و نه‌‬ ‫ته‌ڕه‌ماش‪ ،‬به‌ڵکو توندوتیژییه‌که‌‬ ‫له‌و ده‌قپه‌رستیه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌ ده‌ق له‌‬ ‫زه‌ینیاندا بوه‌ به‌ سه‌نه‌مێک مه‌گه‌ر‬ ‫ئیبراهیمێکیان تیا دروستبێت ده‌ست‬ ‫بکات به‌ شکاندنی ئه‌م بته‌ مرڤخۆره‌‪،‬‬ ‫ژیانکوژه‌ ئابڕوبه‌ره‌‪ ،‬ئابڕویه‌ک که‌‬ ‫س��وه��ره‌وه‌ردی و م�ه‌والن��ای ڕۆمی‬ ‫و ح �ه‌الج و ئیبن ڕوش��د و مرۆڤه‌‌‬ ‫مه‌زنه‌کانی ژیاری ئیسالمی ئه‌گه‌ر‌‬ ‫ئێستا له‌ ژیاندا بونایه‌ شه‌رمیان‬ ‫ده‌ک��رد له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌م ژیاره‬ ‫ئیسالمییه‌‌ ناویان بهێنرێت‪.‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬

‫و‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه دو هەفتە جارێک‬

‫عەزیز ڕەئووف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫ئۆلیڤەر ڕوا‬ ‫لە (شكستی ئیسالمی سیاسی)دا‬ ‫شكستی ئیسالمی سیاسی كتێبێكی نایابی لێكۆڵەری فەرەنسی ئۆلیڤەر ڕوایە‪.‬‬ ‫ئەو لەم كتێبەدا بە فراوانی باس لە شكستەكانی هێزە ئیسالمیەكان دەكات لە‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەراست و لە جیهان بەگشتی‪.‬‬ ‫ڕوا پێی وایە ئیسالم ئایینە‪ ،‬مادام ئایینە بۆیە دەتوانرێت بە چەندین فۆرمی‬ ‫سیاسی كاری لەسەر بكرێت‪ .‬ئەم ئایینە لە چەندین كەلتور و كۆمەڵگەی جیاوازدا‬ ‫خۆی گونجاندووە‪ .‬ئیسالم وەك ئاین‪ ،‬كێشە نیە‪ .‬زۆرێك لە خەڵك وابیردەكەنەوە كە‬ ‫دەبێت كەسەكان ئەوە بزانن كە ئیسالم دەیڵێت‪ ،،‬بەاڵم ئەوە ئامانج نیە‪ .‬گرنگیەكە‬ ‫لەوەدایە كە جیاكاری بكرێت لەنێوان ئەوەی موسڵمان دەیڵێت و ئەوەی ئیسالم‬ ‫دەیڵێت‪ .‬لەبەر ئەوە ئیسالم لە پراكتیزەكردندا‪ ،‬ئیسالم لە ئاخافتن و گوتاردا‪،‬‬ ‫جیاوازە لە پراكتیزەكردنی خەڵك بۆ ئیسالم و شوێنكەوتوانی ئیسالم‪ .‬سیاسیەك‬ ‫دەڵێ‌ من لەسەر ڕێبازی ئیسالمم و ڕۆشنبیرێكی موسوڵمانیش هەر وادەڵێت‪ .‬هەندێ‬ ‫جار گەنجەكان خۆپیشاندان دەكەن لەسەر شەقامەكان‪ ،‬جوتیاران ڕادەپەڕن بەناوی‬ ‫ئیسالمەوە‪ ،‬یاخود هەر شتێكی لەم بابەتە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە هەندێ‌ كات موجاهیدەكان لەالیەن گەنجە ڕۆشنبیرەكانەوە ڕێبەرایەتی‬ ‫دەكران‪ ،‬كە دەكرا لە بارودۆخێكی تردا ئەم گەنجانە ببن بە ماركسی‪ .‬ئەو گەنجانە‬ ‫خوێندكاربوون‪ .‬ئەوان بە سیستەمێكی نوێی پەرەوەردە گۆشكرابوون‪ .‬هەندێ‌ جار‬ ‫ئەوان بە زمانی بێگانە قسەیان دەكرد‪ .‬ئەوان گەنجی زۆر شارەزا بوون‪ .‬ئەو گەنجانە‬ ‫بەناوی ئیسالمەوە شەڕیان دەكرد‪ .‬كەچی زاراوەی ماركسیان بەكاردەهێنا‪ :‬شۆڕش‪،‬‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬ئایدۆلۆجیا و شتی لەو بابەتە‪ .‬لەبەرئەوە ئەمه‌ تێكەڵبوونێكە لەنێوان‬ ‫ماركسیزمی مۆدێرندا‪.‬‬ ‫ئۆلیڤەر ڕوا پێ وایە ئەو گەنجانە لەسەر ڕێبازی پیاوانی ئاینی نەریتخواز‬ ‫و لێكۆڵەرەوە ئیسالمیەكان نەدەڕۆیشتن‪ .‬پیاوانی ئاینی هەمیشە گرنگیان بەوە‬ ‫ن��ەدەدا كە كێ سەرزەنشتیان دەك��ات‪ .‬بەاڵم ڕوا دەڵێت‪ :‬هاوڕێ نوێیەكانم لەو‬ ‫سەردەمەدا ئەو ئیسالمیانە بوون‪ ،‬كە وا بانگم دەكردن كە ئەوان داوای دروستكردنی‬ ‫دەوڵەتێكی ئیسالمی دەكەن و ئایدۆلۆجیای ئیسالمیان بەكاردەهێنا‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫كۆمەڵگە بەئیسالم بكەن‪ ،‬تاكو بتوانن ئابوری ئیسالمی پێكبهێنن‪..‬هتد‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫لە لۆجیكدا‪ ،‬ئەوە پرۆژەیەكی مۆدێرنە‪ .‬ئەوە بۆچونێكی مۆدێرنە سەبارەت بەوەی‬ ‫كۆمەڵگە و دەوڵەت چۆن بێت‪.‬‬ ‫ئۆلیڤەر ڕوا دەڵێت لە ئێرانیش هەمان شتم بینی‪ .‬ئامانجی من ئەوە بوو كە‬ ‫بزانم ئەوان چ پرۆژەیەك پراكتیزە دەكەن‪ .‬بۆ ئەوەی بزانم لە چ ئاستێكدا ئەوان‬ ‫دەتوانن دەوڵەتی ئیسالمی دروستبكەن‪ .‬كاتێك من له‌ كۆتایی هەشتاكاندا جارێكی‬ ‫تر سەردانی ئێرانم كرد‪ ،‬بۆم دەركەوت كە دەوڵەتی ئیسالمی نەیتوانیوە ئیش لەسەر‬ ‫ئاین بكات‪ .‬لەبەر ئەوەی درەنگ یان زوو سیاسەت بەسەر ئاییندا سەردەكەوێت‪.‬‬ ‫ڕوا پێی وایە كێشەكە ئیسالم نییە‪ .‬كێشەكە بریتیە لەوەی كە تۆ چۆن وێنەی‬ ‫ئیسالم دەكەیت‪ .‬بە مانایەكی تر لە ئیسالمدا هیچ جیاكاریەك لەنێوان ئایین و‬ ‫سیاسەتدا نیە‪ .‬دەتوانی بۆ ئەمە چەندین بەڵگە بهێنیتەوە‪ .‬كێشەكە ئەمە نیە‪،‬‬ ‫ئایا ئەم ڕستەیە لە قورئاندا هەیە؟ كێشەكە ئەوەیە كە خەڵك بەگشتی چۆن لەم‬ ‫ڕستەیە تێدەگات‪ .‬یان سیاسەتكاران چۆن لەگەڵ ئەم ڕستەیەدا مامەڵە دەكەن؟‬ ‫لەڕاستیدا ئەمە هەڵگری زیاد لە بۆچونێكە‪ .‬پرۆژەی دروستكردنی دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫پێویستی بە شۆڕش و دامەزراوە و دەستور و ئایدۆلۆژیا و شتی تر هەیە‪ ،‬كە ئیشی‬ ‫لەسەر نەكراوە‪ ،‬نەك لەبەر ئیسالم‪ ،‬لەبەر ئەوەی لەڕاستیدا شتێك نیە بەناوی‬ ‫دەوڵەتی ئاینی‪ .‬تۆ دەوڵەتت هەیە كە مومارەسەی ئایین دەكات‪ .‬تۆ دەوڵەتگەلێكت‬ ‫هەیە كە شەریعەتی ئاینی بەكاردەهێنن‪ ،‬بەاڵم تۆ ناتوانیت دەوڵەتێكت هەبێت‪،‬‬ ‫بەتەنها لەسەر بنەمای ئایینی دامەزرابێت‪ ،‬هەر ئایینێك بێت‪.‬‬ ‫بێگومان هەموو ئاینێك لەسەر باوەڕ و فەزیلەت دامەزراوە‪ ،‬ئەگەر بتوانین ئەمە‬ ‫بڵێین‪ .‬ئاینەكان پشت بە چەمكگەلی ئەخالقی چاكە و خراپە و شتی تر دەبەستن‪.‬‬ ‫بەاڵم تۆ ناتوانی حوكمی كۆمەڵگەیەك تەنها بە كۆنسێپتە ئەخالقییەكان بكەیت‪،‬‬ ‫كاتێك نەبێت كە هەموومان فریشتەبین‪ .‬لەڕاستیشدا ئێمە هەموومان فریشتە نین‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوەی لە هزری نەریتپارێزی ئیسالمدا جیاوازی لەنێون ئاین و سیاسەتدا‬ ‫نیە‪ .‬بەاڵم لەڕاستیدا ناشاوانین بڵێین ئەم جیاوازییە هیچ لێكچونێكیش بەرهەم‬ ‫ناهێنێت‪ .‬ئەوانەی لە مێژووی جیهانی موسوڵماندا حوكمیان كردووە‪ ،‬هەرگیز پیاوی‬ ‫ئاینی نەبوون‪ .‬حوكمكەران هەمیشە بۆ خەڵك دەسەاڵتیان دەگرتە دەست‪ ،‬نەك‬ ‫بۆ ئایین‪ .‬كاتێك ئەوان دەسەاڵتیان دەگرتە دەست‪ ،‬ڕاهاتبوون دەیانوت‪ »:‬ئێمە‬ ‫كۆمەڵگەیەكی موسوڵمانین‪ ،‬شەریعەت لە دەوڵەتدا حوكم دەكات»‪ .‬وە ئەم یاسایە‬ ‫ڕێگەی دەدا بە پیاوانی ئاینی كە بڵێن جیاوازی لەنێوان ئاین و سیاسەتدا نیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئیستا ئیسالمیستەكان دەخوازن دەوڵەتی ئیسالمی بنیاد بنێن‪ ،‬ئەوان جارێكی تر‬ ‫بیر لە پەیوەندی نەریتی نێوان ئایین و سیاسەت دەكەنەوە‪ .‬ئەوان ناتوانن درێژە‬ ‫بە كردەوەی ئەمیر و سوڵتانەكانی رابردوو بدەن‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئەم ڕێگە تەقلیدیە‬ ‫بۆ دەوڵەت لەگەڵ بۆچونگەلی ئایدۆلۆجیدا ناگونجێت‪ ،‬بەوەی كە دەبێت دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی چۆن بێت و چۆن نەبێت‪ .‬لە دەوڵەتی ئیسالمیدا‪ ،‬سەرۆك‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬پێویستە موسوڵمانێكی ڕاستەقینە بێت‪ ،‬باشترین موسوڵمان بێت لەناو‬ ‫هەمواندا‪ .‬لێرەدا ئێمە كێشەیەكمان هەیە‪ .‬چۆن دەتوانین كەسێك دەستنیشان‬ ‫بكەین بۆ سەرۆكی دەوڵەت كە موسوڵمانێكی ڕاستەقینە و هەڵگری پرەنسیپەكانی‬ ‫ئیسالم بێت؟ بەڕاستی ئەمە پرسیارە بنەڕەتیەكەیە‪ .‬ئەمەیە وا دەكات كە ئۆلیڤەر‬ ‫ڕوا پێمان بڵێت لە بنەڕەتدا ئیسالمیی سیاسی لە دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەدا‬ ‫شكستی هێناوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )211‬دوشةممة ‪2014/8/11‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫سەرچاوە و بەستێنەکانی سەرهەڵدانی ئیسالم‬ ‫دیمانەیەک لەگەڵ پڕۆفیسۆر یۆزێف فان ئێس‬

‫سازدانی‪ :‬کریستیان مایەر‬ ‫و‪ .‬شێرکۆ یاسین‬ ‫‪2-1‬‬ ‫ئایا ئیسالم ئاینێکی ت��ەواو و کامڵ‬ ‫بو وەختێک موحەممەد بانگەشەکەی‬ ‫ڕاگەیاند؟ تا چ ڕادەی���ەک بە وردی و‬ ‫دڵنیاییەوە دەتوانین باسی سەرەتای‬ ‫سەرهەڵدانی ئیسالم و گ��روپ و ئاینزا‬ ‫یەکەمە ئیسالمیەکان و بیروباوەڕەکەیان‬ ‫بکەین؟ ئیسالمناس و مێژوونووسی‬ ‫گەورەی ئەڵمانی پڕۆفیسۆر (یۆزێف فان‬ ‫ئێس) ‪١٩٣٤( Josef van Ess‬‬ ‫ـ) تەمەنی بۆ دۆزی��ن��ەوەی وەاڵم��ی ئەو‬ ‫پرسیارانە تەرخان ک��ردووە و کۆمەڵێک‬ ‫باس و نووسینی زانستی و تایبەتی لەو‬ ‫بارەیەوە هەیە‪ .‬لەم دیمانەیەدا (کریستیان‬ ‫م��ای��ەر) ‪ Christian Meier‬ی‬ ‫ڕۆژن��ام��ەن��ووس و ئیسالمناسی گەنج‬ ‫هەوڵی داوە بە چەند پرسیارێکی تایبەت‬ ‫پڕۆفیسۆر فان ئێس بدوێنێت و ئێمەش‬ ‫وەرگێڕدراوی دەقی دیمانەکەتان پێشکەش‬ ‫دەکەین‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬بنەمای ئیسالم کەی داڕێژرا؟‬ ‫فان ئێس‪ :‬ئەستەمە بتوانین وەاڵمی‬ ‫ئ��ەو پ��رس��ی��ارە ب��دەی��ن��ەوە‪ .‬ب��ا بڵێین؛‬ ‫بۆچوونگەلێکی جیاواز هەیە لە بارەی‬ ‫ئەوەوە کە قورئان کەی نووسراوە بەاڵم‬ ‫ئاشکرایە کە قورئان زۆر پێش ئیسالم‬ ‫هەبوو‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬چۆن دەبێت لەو مەسەلەیە‬ ‫تێبگەین و چۆن دەیسەلمێنن؟‬ ‫فان ئێس‪ :‬چەندین بەرە و نەوە دێن‬ ‫و دەڕۆن هەتا ئاینێک دەکەوێتە سەر‬ ‫ڕێ و خ��ۆی دەبینێتەوە‪ .‬م��ن پێشتر‬ ‫دەستەواژەی «بژارەکان ‪ -‬اختیارات»م‬ ‫بۆ ئ��ەو باسە بەکار دەهێنا‪ .‬ئیسالم‬ ‫وەک��وو ئاینێکی ئاسمانی‪ ،‬ڕێک وەکوو‬ ‫مەسیحییەت لەسەر وێناگەلێکی دیاریکراو‬ ‫بنیات ن��راوە‪ :‬لە الیەکەوە وێنای خودا‬ ‫( کە بێگومان بوونی خ��ودی خوداش‬ ‫شتێکی ڕوون و بەڵگەنەویست نیە) و‬ ‫بناغەدانەرێک لە الیەکی دیکەوە‪ .‬ئەوەش‬ ‫کە ئەو بناغەدانەرە چۆن ئەرکی سەرشانی‬ ‫ڕادەپەڕێنێت ( بە ناوی پێغەمبەر یان‬ ‫کوڕی خ��ودا)‪ ،‬کە لە ئەنجامدا ئەوەیان‬ ‫پێوەندیی بە باسە سەرەکیەکەوە نیە‪.‬‬ ‫ئەو پێش‌مەرجانە دەبنە هۆی پێکهاتن‬ ‫و دروستبوونی بژارەگەلێکی دیاریکراو‪.‬‬ ‫هەر ئاینێکیش لە سەرەتای سەرهەڵداندا‬ ‫کۆمەڵێ بژارەی جۆراوجۆری لەبەر دەمە‪،‬‬ ‫هەڵبەت ژمارەی ئەو بژارانە بێ‌سنوور نیە‬ ‫و بەپێچەوانەوە ئەو ڕاستیەی کە ئاینێک‬ ‫ئاسمانی بێت‪ ،‬هەر لە سەرەتاوە بژارەکانی‬ ‫کەم دەکاتەوە‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەش دەبوایە بڕیار لەسەر‬ ‫ئەو بڕارانە بدرێت و ئ��ەوەش پێویستی‬ ‫بە کات هەبوو‪ .‬بۆ وێنە چەندین سەدەی‬ ‫دەخایاند تا بڕیار بدرێت کە دەبێ بڵێن‬ ‫شێوازی ئەدەبیی قورئان پەڕجو و مۆجزەیە‬ ‫و کەس ناتوانێت السایی بکاتەوە‪ .‬ئەمڕۆکە‬ ‫خەڵک وا دەنوێنن کە دەڵێی پێشتر ئەو ڕا‬ ‫و باوەڕە لە قورئاندا دیاری کراوە ‪ -‬بەاڵم‬ ‫وا نیە‪ .‬لەگەڵ هەر بڕیارێکدا‪ ،‬بڕیارەکانی‬ ‫دواتر بەرە بەرە بەربەستدارتر دەبوونەوە ‪-‬‬ ‫هەتا ئەو کاتەی کە دەگەینە بناژۆخوازیی‬ ‫مۆدێرن‪ ،‬کە ئیتر لەوێدا هەموو شتێک‬ ‫هەر لە سەرەتاوە نەگۆڕ دێتە بەرچاو و‬ ‫بەنزیکەیی دەرفەتی ج��واڵن نامێنێت‪.‬‬ ‫هەڵبەت تەنانەت لە جەرگەی ڕەوت��ی‬ ‫بناژۆخوازییشدا تا ڕادەیەک فرەچەشنی‬ ‫بەرچاو دەکەوێت‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬ڕۆژئاواییەکان زۆر جار‬ ‫دەڵێن کە ئیسالم پێویستی بە بزاڤێکی‬ ‫نوێکردنەوە و چاکسازیی ئاینیە‪ ،‬پێویستیی‬ ‫بە «مارتین لوتەر» ێکی ئیسالمیە کە ئەو‬ ‫ئاینە لە قەتیس‌بوون ڕزگار بکات‪.‬‬ ‫ف��ان ئێس‪ :‬ئاهـ‪ ،‬ئ��ەوە بۆچوونێکی‬

‫پڕۆفیسۆر یۆزێف فان ئێس‪ :‬ماوەیەکی خایاند تا ئیسالم بوو‬ ‫بەو ئیسالمەی کە ئێستا وەکوو ئیسالم دەیناسن‬ ‫کۆنە‪ .‬پێشتر لە س��ەدەی نۆزدەهەمدا‬ ‫ئەو ڕوانگەیە لە ناو موسوڵماناندا باو‬ ‫بوو‪ .‬ئەمڕۆکە بەردەوام دەبیستین کە لە‬ ‫پشتی ئەو ڕوانگەیەوە خواستێکی – تا‬ ‫ڕادەی��ەک ناڕوون – وەک دەڵێن حەشار‬ ‫دراوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی خەڵک لە بارودۆخەکە‬ ‫ناڕازین‪ .‬بەاڵم ئەوە لە هەموو قوناغەکانی‬ ‫مێژوودا دەبینرێت‪ .‬ئەوەی کە ناوی لوتەر‬ ‫دەهێنن بێگومان پێوەندیی بە ڕوانگەیەکی‬ ‫پڕۆتستانتیانە بۆ مێژوو هەیە‪ ،‬ڕوانگەیەک‬ ‫کە ماوەیەکی زۆر نەک هەر لە ئەڵمانیا‬ ‫(بەڵکو لە واڵتانی دیکەشدا) باو بوو‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬ئ��ەوە ڕاستە کە ئیسالم‬ ‫هەرگیز گۆڕانکاری و نوێبوونەوەی بە‬ ‫خۆوە نەبینیوە؟‬ ‫ف��ان ئێس‪ :‬م��ن خ���ودی ق��ورئ��ان بە‬ ‫دەقێکی ڕیفۆرمخوازانە دەزانم و ئامانجێکی‬ ‫ڕیفۆرمخوازانەی لێ ب��ەدی دەک��ەم‪ ،‬بە‬ ‫ڕادەیەک کە لە قورئاندا ئاینەکانی دیکە‬ ‫وەکوو ڕێگای گومڕایی ڕەت دەکرێنەوە‬ ‫و مەبەستی سەرەکیی ئەو کتێبە ئەوەیە‬ ‫کە بۆ ڕەگ و ڕیشەکان بگەڕێتەوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەوەش تەنیا وەهمێکە و بەس! قورئان‬ ‫هەرگیز بۆ ڕەگ ناگەڕێتەوە‪ .‬سەرتاپای‬ ‫چیرۆکی ئیبراهیم هەڵبەستراوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی لە پشتی ئەو هەڵبەستنەوە حەشار‬ ‫دراوە زۆر لەوانەیە هی ئەو ئەزموونە‬ ‫بێت ک��ە مەسیحییەت گەیشتووەتە‬ ‫کۆتایی ڕێگاکە‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئەوانەی لە‬ ‫سەردەمی پێغەمبەردا دەژیان و بەرەیەکی‬ ‫دوای ئەویش‪ ،‬وەک تاکە ئاینێک سەیر‬ ‫نەدەکرد بەڵکوو ئاینێکیان دەبینی کە‬ ‫دابەش کرابوو بەسەر سێ کڵێسەدا کە‬ ‫بەردەوام خەریکی شەڕ و پێکدادان بوون‪.‬‬ ‫لەکاتێکدا پەیامی سەرەکیی قورئان زۆر‬ ‫سادە و هەر تاکپەرستیە‪ .‬ئەو تاکپەرستیە‬ ‫سادەیە جۆرە هەوڵدانێکە بۆ بڕینی لک و‬ ‫پۆپە زیادەکان و بژاری هەرێز و بێ‌کەڵک‬ ‫و ناپێویستەکان‪ .‬نابێت ئ��ەوە لە یاد‬ ‫بکەین کە بیرۆکەی «پەیمان» بەستن لە‬ ‫قورئانیشدا ڕۆڵ دەگێڕێت و ڕێک هەروەها‬ ‫کە مەسیحییەت خۆی بە «پەیمانێکی‬ ‫ن��وێ» لە بەرانبەر «پەیمانی کۆن»‬ ‫دادەنێت قورئانیش لە بنەڕەتدا خۆی بە‬ ‫«پەیمانی سێهەم» دادەنێت‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬موسوڵمانە سەرەتاییەکان‬ ‫چۆن خۆیان دەبینی؟ ئیسالم چۆن بوو‬ ‫بەم ئیسالمە؟‬ ‫ف��ان ئ��ێ��س‪ :‬ف��رێ��د دۆن���ەر (‪Fred‬‬ ‫‪ )Donner‬پسپۆڕی ب��واری مێژووی‬ ‫سەرەتای ئیسالم و ئیسالمی سەرەتایی‬ ‫لە کتێبە نوێیەکەی وات��ە «موحەممەد‬ ‫و ب���ڕواداران؛ سەرچاوە و بنچینەکانی‬ ‫ئیسالم ‪Muhammad and the‬‬ ‫‪Believers: At the Origins‬‬ ‫‪»of Islam‬ـدا بەو گریمانەوە باسەکەی‬ ‫دەست‌پێ‌دەکات کە موحەممەد یان قورئان‬

‫مەبەست و ئامانجیان داڕشتنی ئیسالم‬ ‫وەک��وو ئاینێک نەبووە‪ .‬مەسەلەکە بەو‬ ‫شێوەیە دەستی پێکرد کە سەرەتا گروپێک‬ ‫بە مەبەستی ژیانێکی ئەخالقخوازانە و‬ ‫دنیاپەرێزانە لە دەوری یەک کۆ بوونەوە و‬ ‫خۆیان ناو نا بڕواداران (المؤمنون)‪ .‬دۆنەر‬ ‫دەڵێت‪« ،‬ب��ڕواداران» نازناوێک بوو کە‬ ‫موسوڵمانە ڕاستەقینەکان لە سەرەتادا بۆ‬ ‫خۆیان هەڵبژارد‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬نازناوی «موسوڵمانان»‬ ‫دواتر بەکار هێنرا‪..‬‬ ‫فان ئێس‪ :‬ڕێک وای��ە‪ .‬دەس��ت��ەواژەی‬ ‫«المسلمون» لە قورئاندا بەکار هێنراوە‬ ‫بەاڵم تەنیا باسی کەسانێکی دیاریکراو‬ ‫دەکات‪ :‬کۆنەپەرستیاران و بت‌پەرستانی‬ ‫کەعبە و خەڵکی مەککە کە هێنرابوونە‬ ‫ژێر ڕکێفی ئیسالم یان بە دڵی خۆیان‬ ‫ئەو ڕێبازەیان قبووڵ کردبوو‪ .‬ئەوە لە‬ ‫کاتێکدایە کە یەهوودی و مەسیحییەکانیش‬ ‫لە تاقمە سەرەتاییەکەدا بە بڕوادار ئەژمار‬ ‫دەکران‪ .‬دواتر ئەوانیان لە ڕیزی بڕواداران‬ ‫وەدەر نا‪ .‬بە ڕای دانەر ئەو جیاکردنەوەیە‬ ‫لە سەردەمی خەلیفە عەبدولمەلیکدا ڕووی‬ ‫دا‪ .‬کەواتە لە کۆتایی سەدەی یەکەمی‬ ‫کۆچیدا ئیسالم بوو بەو ئیسالمەی کە‬ ‫تۆ باسی دەکەیت‪ .‬هەڵبەت ئەوە کۆتایی‬ ‫باسی مەبەست نیە و من خۆم دروستبوونی‬ ‫ئەو ئیسالمە بە پێشهاتێکی تۆزێک جیاواز‬ ‫لەوەی کە دانەر باسی دەکات‪ ،‬دەزانم‪...‬‬ ‫بەاڵم بە ڕای من ئاشکرایە کە ماوەیەکی‬ ‫خایاند تا ئیسالم بوو بەو ئیسالمەی کە‬ ‫ئێستا وەکوو ئیسالم دەیناسن‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬مەبەستت ئەوەیە کە بەڕێزت‬ ‫بۆچوونی تایبەت بە خۆتت هەیە لە بارەی‬ ‫پەرەسەندن و باڵوبوونەوەی ئیسالمەوە بە‬ ‫شێوەی ئاینێکی نوێ‪.‬‬ ‫ف��ان ئێس‪ :‬کاتێ وەک���وو ئاینێکی‬ ‫سەربەخۆ «ئیسالم» پێناسە دەکەین‪،‬‬ ‫ئ��ەوە کە بێگومان لە ب��ارەی ئیسالمی‬ ‫هاوچەرخی خۆماندا نایەتەوە‪ .‬مەسەلەکە‬ ‫ئ��ەوەی��ە ک��ە ئ���ەوە ل��ەگ��ەڵ ئیسالمی‬ ‫سەرەتاییشدا نایەتەوە! ئێمە هەمیشە‬ ‫ئاوا لە بارەی ئیسالمەوە بیر دەکەینەوە‪:‬‬ ‫کۆمەڵە خەڵکێک ب��وون کە لە دەوری‬ ‫ئایدیاگەلێک کۆ بوونەوە و پاش ماوەیەک‬ ‫ئاینێکی نوێ هاتە گۆڕێ‪ .‬بەاڵم هیچ وا‬ ‫نیە‪ ،‬هەڵبەت ب��ڕواداران هەبوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫شەڕە داگیرکارانەکان (فتوحات) بە چوار‬ ‫باردا پەرژ و باڵوی کردنەوە‪ :‬بەسره و‬ ‫کوفه لە عێراق‪ ،‬فوسطاط لە میسر و‬ ‫حومص لە سوریا‪ .‬لەو شارانەدا چەن‬ ‫کەسی ‪ -‬به ناو ‪ -‬لە یارانی پێغەمبەر‬ ‫دەژی��ان که پاشان ڕێزێکی تایبەتیان‬ ‫لێ‌گیرا و بە دەوری هەرکامیاندا شێوازێکی‬ ‫ئیسالم داڕێژرا‪ .‬بە ڕای من ئیسالمەکەی‬ ‫کوفە زۆر لە ئیسالمەکەی حومص یان‬ ‫فوسطاط جیاواز بوو‪.‬‬

‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬بۆچی جیاواز بوو؟ ئایا ئەو‬ ‫ناوچانە بە تەواوی لێک بێ‌ئاگا بوون؟‬ ‫فان ئێس‪ :‬پێوەندیی نێوان ئەو ناوچانە‬ ‫زۆر الواز بوو‪ .‬بێگومان تاکەکانی ئەو‬ ‫کۆمەڵگایانە سەفەریان دەک��رد و بە‬ ‫دڵنیاییەوە ج��ۆرە قورئانێکی تایبەت‬ ‫ب��ە خ��ۆی��ان پ��ێ ب��وو (ه��ەڵ��ب��ەت بەس‬ ‫ئەوەندەی کە لەو س��ەردەم��ەدا قورئان‬ ‫هەبووە) کە پێی پابەند ب��وون‪ .‬بەاڵم‬ ‫دیاریکەری سەرەکی ڕاڤەیە‪ ،‬واتە ئەوەی‬ ‫کە هەرکەس چۆن لە قورئان تێدەگات‪.‬‬ ‫پرسیار ئەوەیە کە ئایا ئەو سەردەمە‬ ‫قورئان ئەو سەردەمە وەکوو چەقی ئەو‬ ‫ئاینە گرنگایەتیی هەبوو؟ بە ڕای من‪ ،‬ئەو‬ ‫گرنگیەی نەبوو‪ .‬ئەوەی بڕوادارانی پێکەوە‬ ‫کۆ دەکردەوە و یەکیەتیی پێدەبەخشین‪،‬‬ ‫زیاتر شێوازی نوێژی جەماعەتەکەیان بوو‪.‬‬ ‫ئەو جووڵە وەرزشییەکان کە لە کاتی‬ ‫نوێژدا ئەنجام دەدران – سەر لە خاک‬ ‫سوین ‪ )proskynesis( -‬تایبەت‬ ‫بە خۆیان بوو و هەر بینەر و چاودێرێکی‬ ‫دەرەکی هەستی پێدەکرد‪ .‬نوێژ هاوکات‬ ‫بەڵگەی بەندایەتییان بۆ تاکەخودایەکی‬ ‫هاوبەش بوو‪ .‬بێگومان ماوەیەکی پێچوو‬ ‫هەتا ئەو ڕێ‌وڕەسمە ئاینیە کامڵ ببێت‬ ‫و جێ بگرێت و باڵو ببێتەوە‪ .‬بەاڵم ئەو‬ ‫ڕێ‌وڕەس��م��ە خاڵی هاوبەش و پێکەوە‬ ‫گرێدانی نێوان ئەندامانی ئەو ئاینە بوو‪.‬‬ ‫لە هەر شار و لە ناو هەر کۆمەڵەیەک‬ ‫لە موسوڵماناندا فەرماندار یان دەسەاڵتدار‬ ‫یان فەرماند هاوکات پێشنوێژیش بوو و‬ ‫ئەوە واتا و پەیامێکی تایبەتی تێدایە‪.‬‬ ‫نوێژی جەماعەت زیاتر لە دیسیپلین‬ ‫و تەکوزییەکی سەربازی ئەچوو‪ .‬خوا‬ ‫دەیزانێت کە ئەو کردە پەرستیارانەیە –کە‬ ‫ئەمڕۆکە بە لە ڕیزی فەرزە ئیسالمیەکاندا‬ ‫ئەژمار دەکرێت‪ -‬دواتر چەندە دەستکاری‬ ‫کرابێت و چی لێ زیاد و کەم کرابێت‪.‬‬ ‫هەڵبەت ل��ەوان��ەی��ە –ئ��ەگ��ەر کەسێک‬ ‫لێببڕێت‪ -‬بتوانێت ئەو سەرخان و ژێرخانە‬ ‫لێک جیا بکاتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ زۆر پێش ئەوەی کە دەتوانین ڕێک‬ ‫بڵێین بۆ وێنە لە کوفەدا چۆن بەڕێوە‬ ‫دەچوو و چی دەگوزەرا‪.‬‬ ‫ک‪ .‬م��ای��ەر‪ :‬مەبەستت ئ��ەوەی��ە کە‬ ‫هەر شارێک شێوازێکی تایبەت ئیسالمی‬ ‫پەروەردە کرد؟‬ ‫فان ئێس‪ :‬بەڵێ‪ .‬تەنانەت نابێت وا‬ ‫بزانین کە لە شارگەلێکی وەک��وو کوفە‬ ‫یان بەغداد یەک جۆرە ئیسالم هەبووە‪.‬‬ ‫بەغدا خۆی لەوە گەورەتر بوو کە تاکە‬ ‫ئیسالمێکی تێدا پەروەردە ببێت و یەک‬ ‫ج��ۆرە ئیسالم تێیدا گەشە بکات‪ .‬ئەو‬ ‫سەردەمە یەک ملیۆن کەس لە بەغداد‬ ‫دەژی��ان‪ .‬بە ڕای من هەرگیز نەبووە و‬ ‫نابێت کە خەڵک لە هەموو مزگەوتەکاندا‬ ‫خ��ێ��را و ب��ە ی��ەک ش��ێ��وە ل��ە ئیسالم‬

‫تێگەیشتبن‪ .‬بۆ وێنە ڕاپۆرتگەلێمان‬ ‫لەسەر پیاوان هەڵوەدا و شەیدای خودا‬ ‫ناسی لە کوفەوە بەدەست گەیشتووە کە‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ سەرەتاکانی سەرهەڵدان‬ ‫و باڵوبوونەوەی ئیسالم‪ .‬بۆچوونگەلێکی‬ ‫بە ئاشکرا جیاوازی شیعی لەو شارەدا‬ ‫س��ەری��ان ه��ەڵ��دا و خ��ەی��اڵ و فانتازیا‬ ‫(‪ )fantasies‬و وێنای سۆفیانەی‬ ‫زۆر سەرسووڕهێنەر و سەیروسەمەرەیان‬ ‫بەدی هێنا‪ .‬لە بڕێ ناوچەکاندا دەبێت‬ ‫ئەو بۆچوونانە بانگەشەی بۆ کرابێت و‬ ‫کۆمەڵێک کەس شوێنیان کەوتبن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نا نەدەنووسرانەوە‪ .‬من النی کەم بەم‬ ‫شێوەیە مەسەلەکە وێنا دەکەم‪ :‬زۆربەی‬ ‫مزگەوتەکان – ی��ان با بڵێین هەموو‬ ‫مزگەوتەکان – تێڕوانینیان بۆ ئیسالم‬ ‫جیاواز بوو‪ .‬هەڵبەت لە مزگەوتی گەورەدا‬ ‫وا نەبوو و خەڵک بۆ نوێژی هەینی‬ ‫دەڕۆیشتن بۆ ئەوێ و حاکم پێی دەگوتن‬ ‫کە ئیسالم چۆنە‪.‬‬ ‫بێگومان ئ��ەوە وێنایەکی تایبەتە‬ ‫بۆ ئیسالم کە من بۆ خ��ۆم لە زەینی‬ ‫خۆمدا کێشاومە‪ .‬بەاڵم ئەو وێناکردنە‬ ‫ڕێگایەکە بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتیی‬ ‫پێکهاتن و پێگەیشتنی ئیسالم و پاش‬ ‫ئەو وێناکردنەیە کە دەتوانین تا ڕادەیەک‬ ‫ڕواڵەتی گشتیی پرسیاری چۆنیەتیی‬ ‫سەرهەڵدانی ئیسالم باشتر بکەین و پێیدا‬ ‫بچینەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی دەبێت هەر جارێک‬ ‫و بۆ هەر ناوچەیەکی نوێی واڵتی ئیسالمی‬ ‫بە جیا و جیاواز بپرسین‪.‬‬ ‫ک‪ .‬م��ای��ەر‪ :‬ب��ەڕێ��زت وێنەیەکی‬ ‫ئەتۆمیستانە*ی ئیسالم دەکێشیت‬ ‫[ئەتۆمیستانە ‪ :atomistic‬واتە‬ ‫بەپێی تێڕوانینێک کە بابەتەکە دابەش‬ ‫دەکات بۆ چەند ڕەگەز و پێکهێنەرێکی‬ ‫سادە‪ .‬وەرگێڕ]‪.‬‬ ‫فان ئێس‪ :‬دەتوانین بەم شێوەیەش‬ ‫بڵێین‪ :‬م��ن خ��ەری��ک��م وێ��ن��ەی ب���او و‬ ‫ناسراوی ئیسالم هەڵدەگێڕمەوە؛ سەرەتا‬ ‫فرەچەشنی هەبوو – دواتر بوو بە یەک‬ ‫– هەڵبەت بناژۆخوازان ڕێک پێچەوانەی‬ ‫ئەوە دەڵێن‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬چ شتێک جگە لە وەرزشی‬ ‫نوێژ و بەندایەتی هەموو ئ��ەو تاقمە‬ ‫ناوچەییانە و چەشنە جۆراوجۆرەکانی‬ ‫ئیسالمی پێکەوە کۆ دەکردەوە و هۆکاری‬ ‫یەکیەتییان بوو؟‬ ‫ف��ان ئ��ێ��س‪ :‬ق��ورئ��ان‪ .‬ه��ەڵ��ب��ەت لە‬ ‫درێژخایەندا‪ .‬هەرکەس لە هەرکوێ بوایە؛‬ ‫م��ادەم قورئانی بە بنەما و سەرچەشن‬ ‫و بەرنامەی ژیانی قبووڵ بکردایە؛ بە‬ ‫موسوڵمان ئەژمار دەکرا‪ .‬ماوەیەکی خایاند‬ ‫تا قورئان کۆ کرایەوە و خەڵک ناسییان‪.‬‬ ‫ئیتر کە قورئان وەکوو بنەمای سەرەکی و‬ ‫وەکوو سەرچاوە بە شیوەیەکی گشتگیر‬ ‫کۆ و باڵو کرایەوە‪ ،‬ئیسالم دروست بوو و‬ ‫فۆرمی گرت‪ .‬زۆر لەوانەیە ڕەوتێکی وەها‬ ‫لە سەردەمی عەبدولمەلیکی کوڕی مەروان‬ ‫و نووسینەکانی «قبة الصخرة»ـەوە‬ ‫دەستی پێکرد کە ئایەتگەلێکی قورئانی‬ ‫لەسەر نووسرابوو‪ .‬وا ڕێکەوتووە کە ئەو‬ ‫ئایەتانە بە وردی و دروستی نەنووسراون‪.‬‬ ‫لەوە بەدوا خەڵک شتێکیان هەبوو کە لە‬ ‫دەوری کۆ ببنەوە‪ .‬فیقهی ئیسالمییش‬ ‫بەدیهات‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬کەواتە ه��ەر وەک نوێژ‬ ‫و بەندایەتی ناسنامەی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫ڕێ‌وڕەسمی موسوڵمانان بوو‪ ،‬قورئانیش‬ ‫ناسنامەی مەعنەوییانە‪ ،‬وایە؟‬ ‫فان ئێس‪ :‬موسوڵمانان قورئانیان بە‬ ‫«دەقێکی پیرۆز» نەدەزانی‪ ،‬بەڵکوو بە‬ ‫شێواز یان «یاسای بنەڕەتی»ی ژیانیان‬ ‫دەزانی‪ .‬هەر وەها کە ئەمریکییەکان بڕوایان‬ ‫بە یاسای بنچینەیی واڵتەکەیان هەیە‬ ‫موسوڵمانانیش بڕوایان بە قورئان هەبوو‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی بە بڕوای ئەوان قورئان فێریان‬ ‫دەکات کە لە دۆخە جۆراوجۆرەکاندا چۆن‬ ‫هەڵسوکەوت بکەن و لە ڕووی ئەخالقی‬ ‫و شەرعییەوە چۆن بژین‪ .‬بە ڕای من‬ ‫ئەوە زۆر گرنگ بوو بۆ خەڵک هەرچەندە‬

‫هەرگیز بەو شێوەیە باسیان نەدەکرد‪.‬‬ ‫خاڵی سەرنجڕاکێش ئەوەیە کە هەرکاتێک‬ ‫لە الیەن بێ‌باوەڕانەوە شۆڕشێک لە دژی‬ ‫ئیسالم دەکرا‪ ،‬بەرخۆدان لە دژی فیقهی‬ ‫ئیسالمی نەبوو‪ .‬ئێمە ڕێک دژی ئەوە‬ ‫چاوەڕوان دەکەین؛ چونکە ئەگەر شتێک‬ ‫لە ئیسالمدا هەبێت کە لەو ئاینە بێزارمان‬ ‫بکات ئەوەیە کە بۆ نموونە بە پێی فیقهی‬ ‫ئیسالمی ئەگەر کەسێک دزیی کرد دەبێت‬ ‫دەستی ببڕنەوە یان یاساگەلێکی دیکەی لەو‬ ‫بابەتە‪ .‬بەاڵم بێ‌باوەڕان هەرگیز کێشەیان‬ ‫ئەوانە نەبوو‪ .‬هەرکاتێک مولحیدەکان و‬ ‫ئاگنۆستیکەکان و گومانداران سەریان‬ ‫هەڵدەدا؛ پێغەمبەرایەتیی موحەممەدیان‬ ‫دەخستە بەر پرسیارەوە یان گومانیان‬ ‫لە کەسیایەتیی دەردەب���ڕی‪ ،‬وێنەیەکی‬ ‫هاوشێوەی ئەوەی کە سەلمان ڕوشدی لە‬ ‫ئایاتی شەیتانیدا کێشای‪.‬‬ ‫دەم����ەوێ ل��ە ب��اس��ەک��ەم��ان��دا بگەمە‬ ‫ئەو ئەنجامەی کە قورئان لەبەر ئەوە‬ ‫زۆر ڕێ��زی لێدەگیرا کە شێوە ژیانێکی‬ ‫سەقامگیرانەی پیشان دەدان‪ .‬لە بنەمادا‬ ‫بەڵگە و پ��اس��اوی ئ��ەو کەسانەی کە‬ ‫ئەمڕۆکە ئاینەکەیان دەگۆڕن و موسوڵمان‬ ‫دەبن هەر ئەوەیە‪« .‬پەیمانی کۆن» لەو‬ ‫بارەیەوە زۆر جیاوازە‪ .‬لە قورئاندا خوازە‬ ‫و چیرۆکگەلێک دەنینین کە شێوازەکەیان‬ ‫زۆر جوانتر و ڕێک‌وپێکترە لە خوازە و‬ ‫چیرۆکە قورئانیەکان‪ ،‬بەاڵم دەبێت دەبێت‬ ‫بۆ ڕاڤەیان بۆ ڕاڤەکردنیان تەرخان بکەین‬ ‫کە بە جوانی لێیان تێبگەین‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬کەواتە مەبەستت ئەوەیە‬ ‫کە هۆکاری باڵوبوونەوەی سەرکەوتووانەی‬ ‫ئیسالم ئەوە بوو کە یاساگەلێکی چاوەکیی‬ ‫لە چوارچێوەی قورئاندا بەکار هێنابوو؟‬ ‫فان ئێس‪ :‬زۆر کەس و زۆر جار تاقە‬ ‫هۆکاری باڵوبوونەوەی ئیسالم بە هێرشە‬ ‫داگیرکارانەکان دەزانن‪ .‬بە ڕای من تەنیا‬ ‫داگیرکارییەکان ب��ەس ن��ەب��ووە‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوە لە ڕاستیدا ئیسالم بزوتنەوەیەکی‬ ‫بانگخوازانە (‪ )missionary‬نەبوو‬ ‫– ئەوە لە سەردەمی خۆماندایە کە وای‬ ‫لێهاتووە و تەنانەت لە ئێستاشدا زۆرن‬ ‫ئەو موسوڵمانانەی کە مەرج و ڕێسای‬ ‫تایبەتیان بۆ ئەو مەبەستە هەیە‪ .‬ئەو‬ ‫سەردەمە‪ ،‬عەرەبە دانیشتووەکانی کوفە‬ ‫و ناوچەکانی دیکە ح��ەزی��ان نەدەکرد‬ ‫خەڵکی ناوچە داگیرکراوەکان بهێننە ناو‬ ‫کۆمەڵگای ئاینیی خۆیانەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫مەترسیی ئ��ەوە هەبوو کە ئەگەر بێن‬ ‫ببنە موسوڵمانانێکی لەخواترس و ئەهلی‬ ‫بەندایەتی و ئیتر پێویستی نەدەکرد باج و‬ ‫سەرانە بدەن ‪ -‬هەروەها ئەگەری ئەوەش‬ ‫هەبوو کە ئەگەر بێنە سەر ئاینی ئیسالم‪،‬‬ ‫ببنە سیخوڕ بەسەر موسوڵمانانەوە‪ .‬لە‬ ‫شارە سەربازییەکاندا ناموسوڵمانەکان‬ ‫خۆیان لە کەسانی دیکە جیا دەکردەوە‬ ‫بۆ ئەوەی تووشی مەترسی نەبن‪ .‬هەمیشە‬ ‫بە گەرمی پێشوازییان لە موسوڵمانبوونی‬ ‫الیەنگرانی ئاینەکانی دیکە نەدەکرد‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫خاستگاه‌های اس�ل�ام ـ گفت‌وگوی‬ ‫کریستین م��ای��ر ب��ا ی���وزف ف��ان اس‪،‬‬ ‫اسالم‌شناس آلمانی‪ .‬ب��رگ��ردان‪ :‬یاسر‬ ‫میردامادی‪( .١٣٩١/٢/١٢ .‬انديشه زمانه)‪.‬‬ ‫‪http://archive.radio‬‬‫‪zamaneh.com/reflec‬‬‫‪tions/2012/05/01/13848‬‬ ‫سەرچاوەی یەکەم‪:‬‬ ‫‪Christian Meier, The Ori‬‬‫‪gins of Islam - A Conver‬‬‫‪sation with the German‬‬ ‫‪Islamic Scholar Josef van‬‬ ‫‪Ess. Goethe-Institut e. V.,‬‬ ‫‪Fikrun wa Fann. Novem‬‬‫‪ber 2011.‬‬ ‫‪http://www.goethe.de/‬‬ ‫‪ges/phi/prj/ffs/the/a96/‬‬ ‫‪en8626506.htm‬‬

‫ذمارة (‪ )211‬دوشةممة ‪2014/8/11‬‬

‫‪5‬‬

‫خو َيندنةوةى ئاين‬

‫چیرۆكی ئادەم‌و حەوا و بەكەمزانینی مافی ژن‬ ‫زۆرب�����ەی م��وف��ەس��ی��رەك��ان‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی دەچ���ن ك��ە خوا‬ ‫ح���ەوای ل��ەپ��ەراس��وی ئ��ادەم‬ ‫دروس���ت���ك���ردوە‪ ،‬ئ��ەم��ەش‬ ‫ئ�����ەوەی�����ە ك����ە ت�������ەورات‬ ‫راشكاوانە ئاماژەی بۆ كردوە‪،‬‬ ‫لەوانەشە بۆئەوە كەڵكیان‬ ‫لەفەرمودەیەك لەپێغەمبەر‬ ‫وەرگرتبێت!!واتە فەرمودەو‬ ‫تەفسیرەكان لەم بابەتەدا‬ ‫هیچ كێشەیەكیان لەگەڵ‬ ‫تەوراتدا نیە!!‬

‫خەسرەو مەحمود‬ ‫چیرۆكی ئ���ادەم‌و ح��ەوا لەسەرجەم‬ ‫چیرۆكەكانی دیكەی قورئان زیاتر مایەی‬ ‫هەڵوێستە ل��ەس��ەرك��ردن��ە‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫لەسەرێكەوە یەكەمین چیرۆك‌و كۆنترینیانە‬ ‫لەڕوی زەمەنەوە‪ ،‬كە باس لەدروستبونی‬ ‫یەكەمین مرۆڤ دەكات لەسەر ڕوی زەوی‪،‬‬ ‫لەسەرێكی دیكەشەوە هەر خودی بونی‬ ‫ئەم سیفەتە (واتە سەرەتاێتی‌و كۆنێتی)‬ ‫بۆتە ه��ۆی ئ���ەوەی چەندین پرسیارو‬ ‫كێشەی چارەسەرنەكراو ب��ەدوای خۆیدا‬ ‫بهێنێت‪ ،‬بەتایبەتیش بۆ مرۆڤی ئەمڕۆ‪ ،‬بۆ‬ ‫مرۆڤی سەردەمی زانست‌و ئەقڵ‪ ،‬سەردەمی‬ ‫پێشكەوتنی گەورەو داهێنانی مەزن‪.‬‬ ‫م���رۆڤ هەمیشە ش��ەی��دای زانینی‬ ‫سەرەتای شتەكانە‪ ،‬بەوپێیەی شتەكان‬ ‫هەمویان ل��ەس��ەرەت��اك��ان��ەوە س��ەرچ��اوە‬ ‫دەگرن‪ ،‬سەرەتا سەرچاوەو بناغەیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫كێشەكە لەوەدایە‪ ،‬وەك ئاماژەمانپێكرد‪،‬‬ ‫كە سەرەتاكان دورو دێرینن‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫ئاگاداربون لێیان‌و دەستكەوتنی زانیاری‬ ‫لێیانەوە كارێكی ئاسان نیە‪.‬‬ ‫دی��ارە هەر بابەتێكیش چەند كۆنترو‬ ‫دورت��ر بێت‪ ،‬ئ��ەوەن��دەش زیاتر ب��واری‬ ‫خەیاڵكردن ف����راوان‌و بەهێز دەك��ات‪،‬‬ ‫چونكە كۆنیی‌و دوری زیاتر عەشقی زیاتر‬ ‫بۆ زانین دروستدەكات‪ ،‬بیركردنەوەش‬ ‫لەزانین‌و ئاگاداربونی شتەكان‪ ،‬هەمیشە‬ ‫هاوڕێیە بەخەیاڵ‌و فەنتازیا‪ ،‬بەوێناكردن‌و‬ ‫گریمانەكانی لەهزرو زەینی مرۆڤدا‪.‬‬ ‫لێرەوە ئەفسانەكان‌و كتێبە ئاینیەكان‬ ‫ن��اچ��ارب��ون ب���ەر ل��ەب��اس��ك��ردن��ی ه��ەر‬ ‫روداوێك‌و‪ ،‬پێش گێڕانەوەی هەر چیرۆك‌و‬ ‫بەسەرهاتێك‪ ،‬هەوڵی گێڕانەوەی روداو‬ ‫و بەسەرهاتی م��رۆڤ��ی ی��ەك��ەم ب��دەن‪،‬‬ ‫ئامادەبونی یەكەمین مرۆڤ لەسەر زەوی‌و‪،‬‬ ‫یەكەمین ژی��ان‌و ئ��اوەدان��ی‌و‪ ،‬یەكەمین‬ ‫ك��ردەوەو چاالكی‌و رەفتار لەالیەن ئەو‬ ‫مرۆڤەوە‪.‬‬ ‫مرۆڤی هەمو سەردەم‌و زەمانێك‪ ،‬لەهەمو‬ ‫شوێنێكدا‪ ،‬ئەم پرسیارانەی هەبوە‪ :‬ئایا‬ ‫زمان چۆن دروستبوە؟ یەكەمین زانست‌و‬ ‫زانیاری لەالیەن كێ‌‌و لەكوێوە هاتوە؟‬ ‫یەكەمین تاوان چی بوە؟ لەالیەن كێوە‬ ‫ئەنجامدراوە؟‪........‬تاد‪.‬‬ ‫ل��ەم روان��گ��ەی��ەوە چەند پرسیارێكی‬ ‫بێوەاڵم بۆ مرۆڤی ئەمڕۆ لەم چیرۆكەدا‬ ‫دێنە ئاراوە‪ ،‬لەو پرسیارانەش‪:‬‬ ‫‪ -1‬دروستبونی یەكەمین مرۆڤ لەقوڕ‪،‬‬ ‫پەیكەرێكی قوڕ دواتر ببێت بەم مرۆڤە‬ ‫خاوەن گۆشت‌و ئێسقان‌و پێست‌و خوێنە‪،‬‬ ‫ب��ەم هەمو ئەندامە زۆرو ئ��اڵ��ۆزان��ەوە‪،‬‬ ‫لەماوەیەكی كەمدا‪.‬‬ ‫ئایا ئەمە ل���ەڕوی زانستیەوە هیچ‬ ‫پاڵپشتێكی هەیەو دەبێت؟!‬ ‫دیارە پرۆسەی گیانكردن بە بەر ئەم‬ ‫پەیكەرە بێگیانەشدا پرسیارێكی دیكەیە‪.‬‬ ‫‪ -2‬ب��ۆچ��ی یەكەمین م���رۆڤ پیاو‬ ‫ب��و؟! چۆنێتی دروسبتونی ژنیش لەم‬ ‫پیاوە(‪ ،)1‬لەپەراسویەكی دروستبوە(‪)2‬‬ ‫كە دەرهێنراوەو كراوە بەمرۆڤێكی مێ‌!‬ ‫گ��ەرچ��ی ئ��ەم باسوخواسی پەراسویە‬ ‫لەتەوراتدا هاتوەو‪ ،‬لەقورئاندا بونی نیە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ف��ەرم��ودەی سەحیحی پەیامبەر‪،‬‬ ‫پشتگیری دەكات‪ ،‬لێرەدا دەپرسین‪ :‬ئایا‬ ‫ژن لەپیاو دروس��ت دەبێت یاخود پیاو‬ ‫لەژن؟! دیارە فەزڵدانی پیاو بەسەر ژندا‪،‬‬ ‫بابەتەكەی بەرەو ڕوداوێكی لەمشێوەیە‬ ‫بردوە! دروستكردنی لەپەراسوی پیاو!!‬ ‫ئەی ئەگەر لەپەراسوی دروست نەكرێت‪،‬‬ ‫دەب ‌ێ لەكوێی دیكەوە دروستبكرێت؟!!!‬ ‫لەڕاستیدا رەنگە باسی پەراسوەكە باشتر‬ ‫بێت لەوەی كە بەدیارینەكراوی بمێنێتەوە‪،‬‬ ‫وەك لەئایەتی یەكەمی سورەتی (نساء) دا‬ ‫هاتوە “وخلق منها زوجها”‪ ،‬واتە “هەروەها‬ ‫لەو هاوسەرەكەشی دروستكرد”‪ ،‬بەبێ‌‬ ‫ئ��ەوەی باسی چۆنێتی ئەو دروستبونە‬ ‫بكات! كە ئەم پرسیارە بۆ هەتا هەتایە‬ ‫بەنەزانراوی دەمێنێتەوە! لەسەرەتای‬ ‫سورەتێكدا كە بەناوی ژن��ان (نساء)‬ ‫ەوەی��ەو‪ ،‬تایبەتە پێیانەوە‪ ،‬باس لەوە‬

‫ئایا ژن لەپیاو دروست دەبێت یاخود پیاو لەژن؟!‬ ‫دی���ارە ف��ەزڵ��دان��ی پیاو ب��ەس��ەر ژن���دا‪ ،‬بابەتەكەی‬ ‫بەرەو ڕوداوێكی لەمشێوەیە بردوە! دروستكردنی‬ ‫لەپەراسوی پیاو!!‬ ‫لەسەرەتای سورەتێكدا كە بەناوی ژنان (نساء)‬ ‫ەوەیەو‪ ،‬تایبەتە پێیانەوە‪ ،‬باس لەوە دەكات كە‬ ‫ژن لەپیاو دروستبوە! مێینە لەنێرینە دروستبوە!‬ ‫دەكات كە ژن لەپیاو دروستبوە! مێینە‬ ‫لەنێرینە دروستبوە!‬ ‫‪3‬ك��ات‌و شوێنی ئ��ەم روداوە‪ ،‬واتە‬‫روداوی دروستكردنی یەكەمین مرۆڤ‪،‬‬ ‫ن���ەزان���راوە‪ .‬هیچ س��ەرچ��اوەی��ەك نیە‬ ‫ێ ئەم روداوە‬ ‫پێمان بڵێت كەی‌و لەكو ‌‬ ‫رویداوە‪ .‬چونكە لەبنەڕەتدا كات‌و شوێن‬ ‫ئەفسانەیین‪.‬‬ ‫هەر بۆیە لەئەفسانەدا ك��ات‌و شوێن‬ ‫بەشێوە سروشتی‌و زانستیەكەی دیاری‬ ‫ن��اك��رێ��ن‪ .‬ل��ەب��ەرئ��ەوە نەزانینی ك��ات‌و‬ ‫شوێنەكەی بۆ ئەبەد بەپرسیاری وەاڵم‬ ‫نەدراوە دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫‪4‬رودانی تاوانەكەی ئادەم لەبەهەشتدا‪،‬‬‫واتە خواردنی خۆراكە یاساغەكە لەناو‬ ‫بەهەشتدا‪ .‬بۆچی ئ��ادەم‌و حەوا لەسەر‬

‫زەوییەوە دەبرێن بۆ بەهەشت‌و‪ ،‬دواتریش‬ ‫دەهێنرێنەوە خ����وارەوە؟ بۆچی ئەو‬ ‫كەسەش كە لەسەرەتاوە پاڵنەری تاوانەكە‬ ‫ل��ەالی دروس��ت دەبێت ژن��ە (ح��ەوای��ە)‪،‬‬ ‫گەرچی لەقورئاندا ئاماژە بەوە نەكراوە‪،‬‬ ‫بەڵكو فەرمودەو تەفسیرەكان پێداگری‬ ‫لەسەر دەكەن‪ .‬واتە دەڵێن حەوا ئادەمی‬ ‫فریوداوەو هانیداوە لەخۆراكەكە بخوات‪،‬‬ ‫گەرچی لەبنەڕەتدا فریودەرەكە شەیتانە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ویستویانە ژن بكەن بەهاوڕێی‬ ‫شەیتان‌و هاوڕەفتارو هاوسیفەتی ئەو!‬ ‫ئەگەر شەیتان ئەم كارەی كردبێت‪ ،‬بۆچی‬ ‫دەبێت ب��ەزۆر حەوا بەشدار بكرێت لەم‬ ‫تاوانەدا؟! لەڕاستیدا لەئێستاشدا لەناو‬ ‫كۆمەڵگە دواكەوتوەكاندا هەر دەخوازرێت‬ ‫ئافرەت بەكەسێكی تاوانكارو خراپەكار‬

‫دابنرێت‌و‪ ،‬دەیانەوێت كێشەكانی ماڵ‌و‬ ‫منداڵ‌و هی تریش هەر بۆ ئەو بگەڕێننەوە!‬ ‫لەكاتێكدا كە ت��اوان ب���ەزۆری لەالیەن‬ ‫پیاوانەوە ئەنجان دەدرێ��ت‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫هەر ئ��ەوان خ��اوەن دەس��ەاڵت‌و بڕیارن‪،‬‬ ‫خ��اوەن پۆست‌و پلەو پایەن‪ .‬كەم نین‬ ‫ئەو جەنگە خوێناویانەی بەدرێژایی مێژو‬ ‫رویانداوەو‪ ،‬بكەرو ئەنجامدەرەكانیشیان‬ ‫(واتە سەركردەو بڕیاردەرەكانیان) هەر‬ ‫پیاو بون‪ ،‬ئەو جەنگانەی هەزاران كەسیان‬ ‫تێدا كوژراوە‪ ،‬سەرەڕای كاولبونی واڵت‌و‬ ‫لەناوچون‌و شێواندنی هەمو شتێك لەو‬ ‫شەڕانەدا‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا مایەی سەرنجە ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە لەو ئایەتانەدا كە ژن تێیاندا مافی‬ ‫كەمتر لەپیاوی پ��ێ��دراوە‪ ،‬ه��ەوڵ��دراوە‬

‫ئەم بەكەمگرتنەی ژن تۆختر بكرێتەوە‪،‬‬ ‫ئیدی یان لەرێگەی فەرمودەوە‪ ،‬یاخود‬ ‫لەرێگەی تەفسیرو لێكدانەوەی زانایان‌و‬ ‫موفەسیرەكانەوە‪ ،‬بێگومان ئەمەش‬ ‫بەڵگەیە لەسەر پیاو ساالرێتی كۆمەڵگای‬ ‫عەرەبی لەو سەردەمانەدا‪ ،‬بەپێچەوانەی‬ ‫موفەسیرو زانایانی ئەمڕۆی ئیسالمیی‪ ،‬كە‬ ‫لەجیاتی تۆخكردنەوەی نێرساالرییەكەی‬ ‫قورئان‪ ،‬هەوڵی پاساو هێنانەوە دەدەن‬ ‫بۆ ئەو ج��ۆرە ئایەتانە‪ ،‬لەگەڵ هەوڵی‬ ‫تەئویلكردنی فەرمودەكاندا‪.‬‬ ‫‪5‬ئ��ەوەش مایەی پرسیارە كە بۆچی‬‫دەبێت نیشانەی الدان��ی ئ��ادەم‌و حەواو‬ ‫گوێڕایەڵیان بۆ شەیتان‪ ،‬روتبونەوەیان‬ ‫بێت‪ ،‬ك��ە وادی����ارە ل��ەپ��اڵ ئ���ەوەدا كە‬ ‫نیشانەیە‪ ،‬جۆرێكیشە لەسزا‪ ،‬یاخود‬ ‫س��ەرەت��ای سزاكەیانە‪ .‬گوایا نەدەكرا‬ ‫شتێكی دیكە بكرێت بە نیشانەو هێما؟!‬ ‫وەك دەركەوتنی برینێك یان ئاوساوییەك‬ ‫لەشوێنێكی ج��ەس��ت��ەی��ان��دا‪ ،‬ی��اخ��ود‬ ‫دروستبونی حەساسیەت لەجەستەیاندا‬ ‫ب��ۆ نمونە‪ ،‬ك��ە دی���ارە ئەمە نیشانەی‬ ‫ئەوەیە كە گوتارەكە سەر بەكەلتورێكی‬ ‫ترادسیۆنالییە كە روتبونەوە بەعەیبەو‬ ‫نەنگیی دەزانێت‪ ،‬ئەمە لەپاڵ ئەوەشدا كە‬ ‫دەكرێت بیشپرسین‪ :‬ئایا لەو سەردەم و‬ ‫شوێنەدا پۆشاك هەبوەو داپۆشراو بون‪،‬‬ ‫تا روت ببنەوە؟!‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪ -1‬گەرچی قورئان بەئاشكرا باس لەوە‬ ‫دەكات كە حەوا لەئادەم دروستبوە‪ ،‬كەچی‬ ‫هەندێك لەموفەسیرەكان‪ ،‬لەنمونەی (ابن‬ ‫كثير) دەڵێت‪ :‬سیاقی ئایەتی (وقلنا یا‬ ‫أ‌دم اسكن انت وزوجك الجنە‪( )...‬وتمان‬ ‫ئەی ئادەم تۆو هاوسەرەكەت لەبەهەشتدا‬ ‫نیشتەج ‌ێ بن)‪ ،‬دەخوازێت كە حەوا بەر‬ ‫لەوەی ئادەم بچێتە بەهەشت‪ ،‬دروستبێت‪.‬‬ ‫دواتریش باس ل��ەوە دەك��ات كە خوا‬ ‫پەراسویەك لەپەراسوەكانی الی چەپی‬ ‫هێناوەتە دەرەوەو‪ ،‬بەگۆشت شوێنەكەی‬ ‫پڕكردۆتەوە‪ ،‬ئادەمیش نوستبو و لەخەو‬ ‫هەڵنەستا هەتا خوا لەو پەراسوەی حەوای‬ ‫هاوسەری دروستكرد بۆ ئەوەی لەپاڵیدا‬ ‫ئارام بگرێت‪ ،‬كە وەنەوز بەریداو لەخەو‬ ‫هەستا لەپاڵ خۆیدا بەدی كرد‪ ،‬االمام ابن‬ ‫كثير‪ ،‬تفسیر القرأ‌ن العظيم‪ ،‬دار السالم‬ ‫للنشر والتوزیع‪ ،‬المملكە العربیە السعودیە‪،‬‬ ‫الطبعة السادسە‪ ، 2004 ،‬المجلد االول‪،‬‬

‫ص‪.122‬‬ ‫‪ -2‬باسوخواسی دروستكردنی حەوا‬ ‫ل��ەم پ��ەراس��وە ب��ەف��ەرم��ودەی سەحیح‬ ‫هاتوە‪ ،‬لەئەبو هورەیرەوەو لەپەیامبەرەوە‪:‬‬

‫(استوصوا بالنساء خيراً‪ ،‬فإن املرأة خلقت‬ ‫من ضلع‪ ،‬وان اعوج شيء في الضلع اعاله‪،‬‬ ‫فإن ذهبت تقيمه كسرته‪ ،‬وان تركته لم‬ ‫يزل اعوج‪ ،‬فاستوصوا بالنساء خيرا ً)‪.‬‬ ‫هذا لفظ البخاري‪ ،‬رواه البخاري ومسلم‪،‬‬ ‫رواه البخاری ومسلم‪ ،‬بڕوانە‪ :‬ابن كثير‪ ،‬صحيح‬ ‫قصص االنبياء‪ ،‬مؤسسة علوم القرآن‪ ،‬بيروت‪،‬‬ ‫‪ ،2006‬ص‪ .26‬واتە‪ :‬بەچاكە ئامۆژگاری‬

‫ژنان بكەن‪ ،‬چونكە ژن لە پەراسویەك‬ ‫دروستبوە‪ ،‬خوارترین شتیش لەپەراسودا‬ ‫سەروترینیەتی‪ ،‬كە ئەگەر بڕۆیت راستی‬ ‫بكەیتەوە دەیشكێنیت‪ ،‬ئەگەر وازیشی‬ ‫لــ ‌ێ بهێنیت هەر بەخواری دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫دەكەواتە ئامۆژگاری خێری ژنان بكەن)‪.‬‬ ‫ئەم فەرمودەیە بەئاشكرا ئەوە دەگەیەنێت‬ ‫كە ژن بەتەواوی راست ناكرێتەوەو‪ ،‬هەوڵی‬ ‫لەمشێوەیە شكستخواردوەو‪ ،‬وەك دەڵێن‬ ‫مەگەر بیكوژیت (بیشكێنیت)‪ ،‬بەم پێیەش‬ ‫ئامۆژگاریەكە بۆ مانەوەیەتی بەئاقڵی‪،‬‬ ‫تەواو هاوشێوەی ئامۆژگاریكردنی منداڵ!!‬ ‫هەروەها دكتۆر فەزڵ حەسەن عەباس‬ ‫لەكتێبی (القصص القرآني)یەكەیدا‪:‬‬ ‫االردن‪ ،1985 ،‬ص‪ ،62‬دەڵێت‪ :‬زۆربەی‬ ‫موفەسیرەكان بۆ ئ��ەوە دەچ��ن كە خوا‬ ‫حەوای لەپەراسوی ئادەم دروستكردوە‪،‬‬ ‫ئەمەش ئەوەیە كە ت��ەورات راشكاوانە‬ ‫ئاماژەی بۆ ك��ردوە‪ ،‬لەوانەشە بۆئەوە‬ ‫كەڵكیان لەفەرمودەیەك لەپێغەمبەر‬ ‫وەرگرتبێت!!واتە فەرمودەو تەفسیرەكان‬ ‫لەم بابەتەدا هیچ كێشەیەكیان لەگەڵ‬ ‫تەوراتدا نیە!!‬ ‫وەك دەبینین لەالیەكەوە نوسەر دەڵێت‬ ‫لەتەوراتدا باسكراوە‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا‬ ‫دەڵێت لەپەیامبەرەوە وەرگ��ی��راوە‪ ،‬كە‬ ‫ئ��ەم��ەش كێشەی ف��ەرم��ودەی سەحیح‬ ‫ب��ەئ��اش��ك��را دەردەخ������ات‪ .‬وات���ە ئ��ەوە‬ ‫دەسەلمێنێت كە كەسانێك هاتون ئەم‬ ‫وتەیەیان لەتەوراتەوە خستۆتە ناو هەردو‬ ‫سەحیحی ناوداری بوخاری‌و موسلیمەوە‪،‬‬ ‫بەمەبەستی ك��ەم��ك��ردن��ەوە لەپێگەی‬ ‫مرۆڤانەی ژن‪ ،‬ئەمە جگە ل��ەوەی كە‬ ‫ئەبو هورەیرە فەرمودەكەی گێڕاوەتەوە‪،‬‬ ‫كە كەسێكە زۆر گومانی لەسەرەو‪ ،‬بۆ‬ ‫گێڕانەوەی فەرمودە ناشێت!‬

‫ذمارة (‪ )211‬دوشةممة ‪2014/8/11‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫چەمكی سیاسەت الی ماكیاڤێللی‬ ‫واڵتەكان ئەو نەریتەیان هەیە‪ ،‬كە‬ ‫لە گ��ۆڕان و وەرچەرخانی خۆیاندا لە‬ ‫سیستەمەوە رووبكەنە بێ سیستەمی‬ ‫و دوای ئ��ەوە‪ ،‬جارێكی دیكە لە بێ‬ ‫سیستەمییەوە رووبكەنە سیستەم‪.‬‬ ‫ئەمە سروشتی مرۆڤە‪ ،‬كە ناتوانێت‬ ‫ئارام بێت‬

‫شەكوە مەحمود زادە‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬هێرۆ ئەحمەد‬ ‫(‪)3 – 3‬‬ ‫فەزیلەت (‪ )Virtu‬وەكو‬ ‫جەوهەری شایستەیی و لێهاتوویی‬ ‫چەمكی ڤیرتو‪ ،‬كە من بە «فەزیلەت»‬ ‫وەری��دەگ��ێ��ڕم ‪ ،‬سێنتەریترین و‬ ‫بنەڕەتیترین چەمكە‪ ،‬كە ماكیاڤێللی‬ ‫لە فەلسەفە سیاسییەكەی خۆیدا‬ ‫بەكاریدەهێنێت‪ .‬ڤیرتو لە زمانی‬ ‫ئیتالیدا هاوواتای واژەكانی لیاقە‪،‬‬ ‫لێهاتوویی‪ ،‬شایستەیی‪ ،‬پسپۆڕ‪،‬‬ ‫توانست و لە كۆتاییدا هێزی پیاوانە‪.‬‬ ‫ئەم چەمكە لە قۆناغی رێنیسانسدا‬ ‫لە الیەن تیۆرداڕێژانەوە خرایە بەر‬ ‫لێكۆڵینەوە و بەهۆی ماكیاڤێللی‬ ‫كۆتاترین فۆرمولەبەندی و كۆبەندی‬ ‫ل��ەب��ارەی ئ��ەم چ��ەم��ك��ەوە ئەنجام‬ ‫دەدرێ��ت‪« .‬ڤیرتو» الی ماكیاڤێللی‬ ‫«ئەو شتە»یە‪ ،‬كە پێویستە هەمیشە‬ ‫لە نێو تاك و نەتەوەكاندا هەبێت‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانن بگەن بە ئامانجی‬ ‫بااڵتر‪ .‬بەپێی تێڕوانینی ماكیاڤێللی‪،‬‬ ‫بەبێ ڤیرتو‪ ،‬نەتەوە‪ ،‬و هیچ دەوڵەتێك‬ ‫ن��ات��وان��ن ل��ە درێ���ژم���اوەدا جێگیری‬ ‫سیاسیی لە واڵتدا گەرەنتی بكەن‪.‬‬ ‫«ڤیرتو» الی ماكیاڤێللی بریتییە لە‬ ‫هێزی ژیان‪ ،‬توانست و شیاوێتی و‬ ‫هونەری ئەنجامدانی كارە مەزنەكان‬ ‫و لێهاتوویی و شایستەیی لە تیۆری‬ ‫و پراكسیسیی سیاسییدا‪« .‬ڤیرتو»‬ ‫ك��ەرەس��ت��ەی خ��اوی سیاسەتە‪ ،‬كە‬ ‫پێویستە فۆرم وەربگرێت و لەسەر‬ ‫ئەم بنەمایەش نەتەوە یان گەلێك‬ ‫توانستی ئەنجامدانی چەندین كاری‬ ‫مەزنی دەبێت‪.‬‬ ‫«كاتێك لەبارەی رەوتی كارەكانی‬ ‫م���رۆڤ���ەوە رادەم��ێ��ن��ی��ن‪ ،‬دەبینین‬ ‫جیهان هەمیشە بەیەك شێوە بووە‪.‬‬ ‫پێوەری چاكییەكان تێیدا بەرانبەر‬ ‫ب���ووە ب��ە پ��ێ��وەری خراپییەكان‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم چاكییەكان و خراپییەكان‬ ‫ل��ە واڵت��ێ��ك��ەوە ب��ۆ واڵت��ێ��ك��ی دیكە‬ ‫دەگوازرێنەوە‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬دەزانین‬ ‫دەستەاڵتی دەوڵەتە مەزنەكان بەهۆی‬ ‫نەمانی مۆراڵ و نەریتەكان‪ ،‬هەمیشە‬ ‫لە دۆخی گۆڕانكاریدابووە و لەتەك‬ ‫ئەمەشدا‪ ،‬جیهان هەر ئ��ەوە بووە‪،‬‬ ‫كە هەیە‪ ،‬تەنها بەو جیاوازییەی‪ ،‬كە‬ ‫هێزە زۆرەكانی سەرەتا لە ئاشوور‬ ‫كاریگەرییان نواند‪ ،‬پاشان لە واڵتی‬ ‫م��ادەك��ان و پ���ارس و س��ەرەن��ج��ام‬ ‫گ���وازرای���ەوە ب��ۆ ئیتالیا و رۆم‪.‬‬ ‫ئەگەرچی دوای ئیمپراتۆریی جیهانیی‬ ‫رۆم‪ ،‬ئیمپۆراتۆرییەكی دیكە‪ ،‬كە‬ ‫درێ��ژم��اوە بێت و دەستەاڵتەكانی‬ ‫هەموو جیهان لەخۆیدا كۆبكاتەوە‪،‬‬ ‫هەرگیز دەرن��اك��ەوت‪ ،‬بەاڵم دەشێت‬ ‫ئەم دەستەاڵت و هێزانە بەشێوەیەكی‬ ‫ب��ەرب�ڵاو و پ����ەرش‪ ،‬ل��ە الی گ��ەل‬ ‫و ن��ەت��ەوەك��ان��دا ب��دۆزرێ��ن��ەوە‪ ،‬لەو‬ ‫شوێنەی هێشتاش م��ۆراڵ و نەریتە‬ ‫باشەكان س��ەروەرن‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬لە‬ ‫واڵت��ی پاشانشینی فەرەنسا‪ ،‬یان‬ ‫لە ئیمپۆراتۆریی عوسمانلی و یان‬ ‫لە واڵتی پاشای میسر و ئەمڕۆ لە‬ ‫الی ئاڵەمانەكان و پێشووتر الی‬ ‫عەرەبەكان‪ ،‬كە چەندین كاری مەزنیان‬ ‫پێشخستووە و دەستیانگەیشتووە بە‬ ‫چەندین واڵت و سەرەنجام ئیمپراتۆریی‬ ‫رۆم��ی��ی خۆرهەاڵتیان داڕم��ان��د» ‪.‬‬ ‫(گوتارەكان‪ ،‬كتێبی دووەم‪ ،‬ل‪)191‬‬ ‫روانینی كۆتایی ماكیاڤێللی لەبارەی‬ ‫بنەماكانی گوتاری‪-‬مۆرالی سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬لەبارەی چەمكی «ڤیرتو»‬ ‫بەباشی خۆی دەردەخات‪« .‬ڤیرتو»‬ ‫وات��ا ئ��ەو ئیدیالە جیهانییەكەی‪،‬‬ ‫كە ئەو توخمە سەرەكییەكانی لە‬ ‫توانستی كرداری سیاسیی‪ ،‬ئەنەرژی‪،‬‬

‫لێهاتوویی‪ ،‬بەدەستەاڵتی‪ ،‬شایستەیی‪،‬‬ ‫پ��س��پ��ۆڕی و ك��ارزان��ی��دا كۆبەندی‬ ‫دەك����ات‪ .‬ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گشتی‪،‬‬ ‫«ڤیرتو» الی ماكیاڤێللی بریتییە‬ ‫لە ویست و توانستی مرۆڤەكان‪ ،‬كە‬ ‫شوێن ئامانجە خۆییە سیاسییەكانی‬ ‫ك��ەوت��ووە تا دەستەبەریان بكات‪.‬‬ ‫ب��ەم��ج��ۆرە‪ ،‬س��ی��اس��ەت ل��ە دەستی‬ ‫گروپێكی تایبەتمەند‪ ،‬كە سوودیان‬ ‫لە «كاریزمای خودایی» وەردەگرت‪،‬‬ ‫دەردەچ���ێ���ت و «ه��ەرك��ەس»ێ��ك‬ ‫دەتوانن لێی بەهرەمەند بێت‪ .‬واتا‬ ‫هەركەسێكی‪ ،‬ك��ە «ڤیرتو» یان‬ ‫لێهاتوویی و پسپۆڕی و شیاوێتی‬ ‫هەبێت و بتوانێت سەرسەختانە‬ ‫ب����ەدوای ئامانجە سیاسییەكانی‬ ‫خ��ۆی��دا ب����ڕوات‪ .‬ل��ەم ت��ی��ۆری��ی��ەدا‪،‬‬ ‫ئ��ای��دی��ای ی��ەك��س��ان��ی��ی م��رۆڤ��ەك��ان‬ ‫شاراوەیە و یەكسانی ئەم تیۆرییە‬ ‫«هەركەس» و «هەرنەتەوە»یەكە‪،‬‬ ‫كە خاوەنی لێهاتوویی و پسپۆڕی‬ ‫بێت‪ ،‬ئ��ەوا دەتوانێت ك��اری مەزن‬ ‫لە مێژوو و سیاسەتدا پێشبخات‪.‬‬ ‫هەروەها گەرەكە بگوترێت تیۆریی‬ ‫مێژوویی ماكیاڤێللی پشت بەست‬ ‫ل��ەس��ەر گ��واس��ت��ن��ەوەی «ڤیرتو»‬ ‫ل��ە ن��ەت��ەوەی��ەك��ەوە بۆنەتەوەیەكی‬ ‫دیكە‪ ،‬كە ئەمەمان لە گوتەكەی‬ ‫سەرەوەی ماكیاڤێللی بۆ دەركەوت‪،‬‬ ‫ئ��ەوا لە بنەڕەتدا هیومانیستانەیە‬ ‫و هیچ جۆرە راسیزمێك‪ ،‬كە دواتر‬ ‫دەبێتە تیۆریی تایبەتمەندی هەندێك‬ ‫ل��ە «ی��ۆرۆس��ەن��ت��ەرال��ەك��ان»‪ ،‬لە‬ ‫تیۆرییەكەی ئ��ەودا ب��ەدی ناكرێت‪.‬‬ ‫بە تێڕوانینی ماكیاڤێللی‪ ،‬دەشێت‬ ‫«ڤیرتو» لە الی هەر نەتەوەیەك‬ ‫هەبێت و ئەركی هەر دەوڵەتێكیش‬ ‫بریتییە لەوەی پەروەردەی نەتەوەكەی‬ ‫خۆی بۆ دەستگەیشتن بە لێهاتوویی‬ ‫و پسپۆڕی و شیاوێتی ئاراستە‬ ‫بكات‪ ،‬كە ببێتە هۆی ئەنجامدانی‬ ‫ك���اری م���ەزن و دەستگەیشتن بە‬ ‫ئامانجە سیاسییەكان‪ .‬لەم چەمكەدا‬ ‫ماكیاڤێللی ت����ەواوی خەسڵەتە‬ ‫بنەڕەتییەكانی پ��ی��اوان (و ژن��ان)‬ ‫ی سیاسیی كۆبەند دەك��ات‪ ،‬كە بۆ‬ ‫جێگیری و ب��ەردەوام��ی چڤاتێكیی‬ ‫سیاسیی پێویستە و ئەم شتەش بەبێ‬ ‫سەرنخستنە سەر فۆرمی حكومەت‪،‬‬ ‫ئەنجام دەدرێت‪« :‬لە ئازاییەتییەوە‪،‬‬ ‫ئارامی دێتە ئاراوە‪ ،‬و لە ئارامیشەوە‪،‬‬ ‫تەنبەڵی‪ ،‬لە تەنبەلییەوە ناچارەكی‬ ‫دێتە ئ��اراوە و لە ناچارەكیشەوە‪،‬‬ ‫گەڕەالوژەیی و ئەنجامی گەڕەالوژەییش‬ ‫بریتییە لە داڕمان‪ .‬هەروەها لە ناخی‬ ‫داڕمانەوە دیسپلین دێتە ئارا و لە‬ ‫دیسپلینیشەوە‪ ،‬ئازایەتی»‪( .‬مێژووی‬ ‫فلۆرەنس‪ ،‬ل‪)268‬‬ ‫بەمجۆرە‪ ،‬ماكیاڤێللی گریمانەی‬ ‫سیاسیی دەڕاستێنێت‪ ،‬كە وەكو‬ ‫بنەمای تیۆریی بیریی سیاسیی‬ ‫مۆدێرن دەردەكەوێت‪ .‬بە پێچەوانەی‬

‫تێڕوانینی زۆرێ����ك‪ ،‬ك��ە چەمكی‬ ‫«ڤ���ی���رت���و» وەك����و دەس��ت��ەاڵت��ی‬ ‫چەپێنەری سیاسیی دادەنێن بە هەر‬ ‫نرخێك بێت‪ ،‬ئ��ەوا «ڤیرتو» الی‬ ‫ماكیاڤێللی لە بنەڕەتدا بریتییە لە‬ ‫دەستگەیشتن بە ئامانجە بااڵكانی‬ ‫سیاسەت‪ .‬ئ��ەم ئامانجە بااڵیەش‬ ‫بریتییە لە «خ��ۆپ��ارێ��زی» چڤاتی‬ ‫سیاسیی و بەردەوامی و دیسپلین لە‬ ‫واڵت��دا‪ .‬دیسپلینی سیاسیی بەهۆی‬ ‫لێهاتوویی‪ ،‬شایستەیی و شاوێتی‪،‬‬ ‫بریتییە لەو پرۆسیسە فەلسەفەییە‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ەی‪ ،‬ك��ە رێنیسانسیی‬ ‫ئیتالی پێشكەشی جیهانی كردووە‪.‬‬ ‫ماكیاڤێللی ب��ەو فۆرمولەبەندییە‬ ‫ن��اس��راوەی خ��ۆی «میر پێویستە‬ ‫ه��ەم شێر و ه��ەم رێ���وی بێت»‪،‬‬ ‫ئەم دەرەنجامگیرییە سیاسییە بە‬ ‫بەرزترین ئاست دەگەیەنێت‪ .‬واتا‬ ‫دەبێت دەوڵەت هێز لەتەك فێڵ‪ ،‬فێڵی‬ ‫سیاسیی لەتەك ویستی بڕیاردان و‬ ‫توانستی سازشكردنی دیپلۆماتیكی‬ ‫لەتەك توانستی سوپاییدا ئاوێتە‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانێت دیسپلینی‬ ‫ناوخۆیی و گەشەسەندنی خۆی لە‬ ‫دەرەوەی ئۆتۆبانەكان دەستەبەر‬ ‫بكات‪ .‬لەم مەیدانەدا هێزە جیاوازە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬رۆڵ��ی س��ەرەك��ی بە‬ ‫«ڤیرتو» دەدەن‪« .‬ڤیرتو» رۆڵی‬ ‫پراتیكی ئامانجی سیاسیی دەگێڕێت‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ب��ەخ��ت ی���ان ‪،fortuna‬‬ ‫نوێنەری توخمی رێكەوت و بێهودەییە‬ ‫لە مێژوودا‪ .‬ماكیاڤێللی لە تەواوی‬ ‫نووسراوەكانی خۆیدا‪ ،‬لەبری باسكردن‬ ‫ل��ە چەمكی ب��ەخ��ت‪ ،‬ئ���ەوا جەخت‬ ‫لەسەر چەمكی «ڤیرتو» دەكاتەوە‬ ‫و دەبێژێت تەنها لەم شێوەیەدا ئێمە‬ ‫دەشێت لە خوونەریتی ئەم چەمكە‬ ‫دەمدەمییە یەزدانییە پارێزراو بین‪.‬‬ ‫«ه��ەم��وو دەوڵ��ەت��ان‪ ،‬ه��ەم��وو ئەو‬ ‫دەستەاڵتدارێتیانەی‪ ،‬كە خەڵكی‬ ‫تا هەنوكە لەژێر سایەیدا ژی��اون‪،‬‬ ‫یان كۆماریی ب��وون یان پاشایەتی‬ ‫(میرنشین)‪ .‬پاشایەتییەكان یان‬ ‫لە باوكەوە بە كوڕ گەیشتوون یان‬ ‫لە نوێوە ئ��اواك��راون‪ ...‬یان بەهۆی‬ ‫بەخت دەستەبەركراون یان بەهۆی‬ ‫فەزیلەت»‪( .‬میر‪ ،‬ل‪)42‬‬ ‫ئ��ەم پۆلێنبەندییەی ماكیاڤێللی‬ ‫تەنها بریتییە لە تێڕوانینێكی هونەری‬ ‫و تەكنیكی و هیچجۆرە بەهامەندییەكی‬ ‫نییە‪ .‬ئەگەرچی ماكیاڤێللی بەردەوام‬ ‫دەب���ێ���ت و دەب���ێ���ژێ���ت‪ ،‬ك���ە ئ��ەو‬ ‫پاشایەتییانەی (دەوڵەتانەی) لەسەر‬ ‫بنەمای «فەزیلەت» ئاواكراون‪ ،‬ئەوا‬ ‫توانستێكی زیاتریان هەیە بۆ مانەوە‬ ‫و دیسپلین‪ ،‬ن��ەك ئ��ەوان��ەی تەنها‬ ‫لەسەر «بەخت» بنیادنراون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەرباری ئەمە‪ ،‬ماكیاڤێللی باس لە‬ ‫جۆری دووەمیشیان دەكات‪.‬‬ ‫لە جیهانی ئەنتیكەدا‪ ،‬ئەرستۆ‬ ‫ل��ە كتێبی «س��ی��اس��ەت»دا‪ ،‬باس‬

‫ل���ە س���ێ ج���ۆر ح��ك��وم��ەت��ی ب��اش‬ ‫مۆنارشی(سەڵتەنەتی)‬ ‫دەك���ات‪:‬‬ ‫‪ ،‬ئەریستۆكراتی و دێمۆكراسی‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا س��ێ ج���ۆر حكومەتی‬ ‫خ��راپ��ی��ش دەس��ت��ن��ی��ش��ان دەك���ات‪:‬‬ ‫ت��ی��ران��ی��ی ت���اك���ف���ەرم���ان (ی���ان‬ ‫ستەمكاری)‪ ،‬ئۆلیگارشی و ئەنارشی‬ ‫(حكومەتی گەڕەالوژەیی‪ ،‬كە بەهۆی‬ ‫زێ��دەڕۆی��ی��ەك��ان��ی دێمۆكراسییەوە‬ ‫دێ��ت��ەئ��ارا)‪ .‬ئ��ەم پۆلێنبەندییەی‬ ‫ئەرستۆ‪ ،‬بریتییە لە پۆلێنبەندییەكی‬ ‫نۆرماتیڤ و بەهامەند ‪ ،‬كە تێیدا‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ی ج��ێ��گ��ی��ری و دیسپلین‬ ‫بریتییە لە خۆشبەختی و فەزیلەت‪.‬‬ ‫ماكیاڤێللی بەشێوەیەكی ت��ەواو‬ ‫لەم تێگەیشتنە ئەریستۆتێلییە بۆ‬ ‫سیاسەت‪ ،‬دادەب��ڕێ��ت‪ .‬بەو جۆرەی‬ ‫لەسەرەوە بینیمان‪ ،‬ئەو تەنها دوو‬ ‫جۆری دەوڵەت دیاریدەكات‪ :‬دەوڵەتی‬ ‫ت���اك و ك���ۆ‪ .‬ئ���ەم پۆلێنبەندییە‬ ‫تەنها پۆلێنبەندییەكی تەكنیكی و‬ ‫ریالیستیانەیە و هیچجۆرە بڕیاردانێكی‬ ‫ب��ەه��ام��ەن��د ت��ێ��ی��دا ب��ەدی��ن��اك��رێ��ت‪.‬‬ ‫ماكیاڤێللی لە تەواوی نووسراوەكانی‬ ‫خ��ۆی��دا‪ ،‬خ���ۆی ل��ە ه��ەم��وو ج��ۆرە‬ ‫بڕیاردانێكی سۆزمەند و بەهامەند‬ ‫بەدوور دەگرێت و بەم هۆیەوە پێش‬ ‫ماكس ڤێبەر دەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان سیاسەت و زانین‪،‬‬ ‫كە لە جیهانی ئەنتیكەدا پالتۆن و‬ ‫ئەرستۆ مەزنترین نوێنەری بوون‪،‬‬ ‫ل��ە س��ەردەم��ی ن��وێ��دا‪ ،‬ماكیاڤێللی‬ ‫وەك���و م��ەزن��ت��ری��ن ن��وێ��ن��ەری ئ��ەم‬ ‫پرۆسیسە خۆی دەبینێت‪ .‬ناسینی‬ ‫زەروورەت���ی مێژوویی و سیاسیی‪،‬‬ ‫ه��ەب��وون��ی «ف���ەزی���ل���ەت»‪ ،‬وات���ا‬ ‫لێهاتوویی و شایستەیی و پسپۆڕی‬ ‫و كۆنترۆڵكردنی هێزە رێكەوتییەكانی‬ ‫بەخت‪ ،‬ئەمانە ئەو وەاڵم��ان��ەن‪ ،‬كە‬ ‫ئەو بۆ پرسیارە سەردەمسازەكان‬ ‫دەیداتەوە‪ .‬بەمجۆرە‪ ،‬سیاسەت بە‬ ‫وات��ای «ه��ون��ەری دەستەبەركردنی‬ ‫ئ��ەگ��ەرەك��ان» و ی���ان «ه��ون��ەری‬ ‫دەستەبەركردنی نائەگەرەكان» دێتە‬ ‫پێش و كۆنزەرڤاتیڤان‪ ،‬ریفۆرمیستان‬ ‫و ریڤۆلیوسیۆنەكان‪ ،‬هەریەكەیان‬ ‫ب��ە ن���ۆرەی خ��ۆی��ان‪ ،‬س��وودی��ان لە‬ ‫ماكیاڤێللی و تیۆرییە سیاسییەكەی‬ ‫ئەو وەرگرتووە‪ .‬ئەگەر من گەرەكم‬ ‫بێت لە رستەیەكی پوختدا تیۆرییە‬ ‫سیاسییەكەی ئەو فۆرمولە بكەم‪،‬‬ ‫لە كاتێكدا‪ ،‬كە ئەو بە تایبەتی لە‬ ‫میر و گ��وت��ارەك��ان��دا رامانگەلێكی‬ ‫قوڵی داڕش��ت��وون‪ ،‬ئ��ەوا ئ��ەم رستە‬ ‫پوختە ب��ەم چەشنە دەب��ێ��ت‪ :‬الی‬ ‫ماكیاڤێللی سیاسەت وات��ا‪« :‬چۆن‬ ‫دەس��ت��ەاڵت��ی سیاسیی دەس��ت��ەب��ەر‬ ‫بكەین؟ چۆن دەستەاڵت دەپارێزین؟‬ ‫و ل��ە چ ش��ێ��وەی��ەك��دا دەس��ت��ەاڵت‬ ‫ل���ە دەس����ت����دەدەی����ن؟»‪ .‬پ��رس��ی‬ ‫دەستەبەركردن و پاراستنی دەستەاڵت‬ ‫لە رۆژگاری ماكیاڤێللییەوە‪ ،‬گۆڕاوە‬

‫بۆ پرسێكی سێنتەری و بنەڕەتی‬ ‫سیاسەت‪ .‬لەم شێوەیەدا توانستە‬ ‫راستەقینەكان ل��ە «گریمانەوە»‬ ‫دەگۆڕێن بۆ «دیفاكتۆ» (یان كرداری‬ ‫راستەقینە)‪ .‬زانست لەتەك سیاسەتدا‬ ‫الی ماكیاڤێللی زۆر بە پتەوی بە‬ ‫یەكەوە بەستراوەتەوە‪ ،‬كە ئەستەمە‬ ‫لە یەكتریان جیابكەینەوە‪.‬‬ ‫رێبازی پارسەنگیی هێزەكان‬ ‫لە كاتێكدا ماكیاڤێللی لە میردا‬ ‫دەخوازێت پرەنسیپی «خۆپارێزی»‬ ‫دەوڵەت دابنێت‪ ،‬ئەوا لە گوتارەكاندا‬ ‫پشتگیری لە سیستەمی كۆماری و‬ ‫پارسەنگی هێزەكان دەكات‪ .‬رەوشی‬ ‫سیاسیی لە ئیتالیا لە كۆتاییەكانی‬ ‫سەدەی پازدە و سەرەتای سەدەی‬ ‫ش��ازدەدا بەجۆرێك رەشبینانە بوو‪،‬‬ ‫كە ماكیاڤێللی بۆ چارەسەركردنی‬ ‫ئ��ەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە‪ ،‬وات���ا ن��ەب��وون��ی‬ ‫یەكێتی و یەكگرتوویی لە نێوان‬ ‫حكومەتە ئاراییەكانی ئیتالیا‪ ،‬ئەوا‬ ‫ژەه��ر بە شیاو دەزانێت بۆ ئەوەی‬ ‫واڵتەكەی خۆی لەو رەوش و پێگەیە‬ ‫رزگار بكات‪ .‬پێشنیاری ماكیاڤێللی‬ ‫لە كۆتایی كتێبی میردا «هاندان‬ ‫ب��ۆ رزگ��ارك��ردن��ی ئیتالیا لەدەست‬ ‫بەربەرەكان» ئەم شتە بە روون و‬ ‫ئاشكرایی دەبینرێت‪ .‬لەم هاندان یان‬ ‫بانگهێشتەدا‪ ،‬ئەو تەواوی توانستی‬ ‫رەوان��ب��ێ��ژی و گ��وت��ارب��ێ��ژی خ��ۆی‬ ‫نمایش دەكات‪ .‬خواستی ئەو لەسەر‬ ‫بنەمای بەدەستەوەگرتنی دەستەاڵت‬ ‫لە الی��ەن «كەسێكی بانئاسایی»‪،‬‬ ‫«مرۆڤێكی خ��اوەن فەزیلەت»‪ ،‬كە‬ ‫بە فەزیلەتەكەى و كارە مەزنەكانی‬ ‫خۆی‪ ،‬كۆتایی بە قەیرانی سیاسیی‬ ‫ئیتالیا بهێنێت و هاوكات ئیتالیا‬ ‫یەكبخات‪ ،‬ئەمەش بریتییە لە پنتی‬ ‫كۆتایی میر و بەڵگەی سەرەكی و‬ ‫راستەوخۆی رامانی سیاسیی ئەوە‪.‬‬ ‫میر لە ژێر كاریگەری راستەوخۆی‬ ‫قەیرانی سیاسیی ئیتالیا و لە ماوەی‬ ‫كەمتر لە چوار مانگ نووسراوە‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە‪ ،‬لە گوتارەكاندا‪ ،‬كە‬ ‫ماكیاڤێللی بۆ م��اوەی پ��ازدە سال‬ ‫ك��اری لەسەركرد‪ ،‬بابەتی سەرەكی‬ ‫كتێبەكە بریتییە لە مێژووی رۆم‪،‬‬ ‫كە تێیدا ماكیاڤێللی بە مەودایەكی‬ ‫زێتز بە بەراوردكردن لەتەك میردا‪ ،‬بە‬ ‫توێژینەوە لەبارەی سیاسەتەوە خەریك‬ ‫دەبێت‪ .‬لە میردا‪ ،‬ماكیاڤێللی قۆناغە‬ ‫مێژووییەكانی قەیرانە دەوڵەتییەكان‬ ‫و رێ��گ��ەی دەرچ���وون ل��ەم قەیرانە‬ ‫دەخاتەڕوو‪ .‬بیری كۆنی «خوالنەوەی‬ ‫شێوازە حكومەتییەكان» بۆ یەكەمین‬ ‫ج��ار الی پۆلیبیوس دادەڕێ��ژرێ��ت‬ ‫ئەویش بە رووكردنە تیۆریی سیاسیی‬ ‫ئەرستۆ‪ ،‬ك��ە ل��ەس��ەرەوە باسكرا‪.‬‬ ‫ئەم خوالنەوەیە لەتەك سیستەمی‬ ‫پاشایەتیدا س��ەرەت��ای��گ��رت��ووە‪ ،‬كە‬ ‫ب��ە ن��اچ��ارەك��ی��ی��ان��ە دەگ���ۆڕێ���ت بۆ‬ ‫سیستەمیی تیرانی‪ .‬بە بەشداریكردنی‬

‫گ��ەل��ێ��ر‪ ،‬حكومەتی دێمۆكراتیك‬ ‫پێكدەهێنرێت‪ ،‬كە لە پرۆسیسیی‬ ‫پەرەسەندنی خۆیدا بەهۆی جەنگی‬ ‫نێوخۆییەوە تا سنووری گەڕەالوژەیی‬ ‫ه��ەرەس دێنێت و ئەمەش بریتییە‬ ‫لە دووب���ارە گەیشتنەوە دەس��ەاڵت‬ ‫لەالیەن پاشاوە‪ .‬ئەم «خوالنەوەیە‬ ‫لە سیستەمەوە بۆ بێ سیستەمى و‬ ‫بەپێچەوانەوە» بریتییە لە توخمە‬ ‫پێكهێنەرەكانی پرەنسیپی فەلسەفەی‬ ‫سیاسیی ئ��ەو ل��ە گ��وت��ارەك��ان��دا‪:‬‬ ‫«واڵتەكان ئەو نەریتەیان هەیە‪ ،‬كە‬ ‫لە گۆڕان و وەرچەرخانی خۆیاندا لە‬ ‫سیستەمەوە رووبكەنە بێ سیستەمی‬ ‫و دوای ئەوە‪ ،‬جارێكی دیكە لە بێ‬ ‫سیستەمییەوە رووبكەنە سیستەم‪.‬‬ ‫ئەمە سروشتی مرۆڤە‪ ،‬كە ناتوانێت‬ ‫ئ��ارام بێت»‪( .‬مێژووی فلۆرەنس‪،‬‬ ‫ل‪)77‬‬ ‫ل��ە گ��وت��ارەك��ان��دا‪ ،‬ماكیاڤێللی‬ ‫روودەك���ات���ە ئ��ەم ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ە‪ ،‬كە‬ ‫ت��ەواوی ئ��ەو فۆرمانەی حكومەت‪،‬‬ ‫كە لە س��ەرەوە باسمانكردن‪ ،‬ئەوا‬ ‫ب��ە ئ��اس��ان��ی رووەو گ��ەن��دەڵ��ب��وون‬ ‫ئاراستە وەردەگ���رن‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫لە الیەكەوە ئەوان نابەردەوام و لە‬ ‫الیەكی دی��ك��ەوە‪ ،‬خ��راپ��ن‪ .‬بەڵگەی‬ ‫سەرەكی ئەمەش‪ ،‬بریتییە لەو تێزەی‬ ‫خ��ۆی ل��ەب��ارەی گەندەڵی سروشتی‬ ‫م��رۆڤ‪ .‬ماكیاڤێللی بۆ رێگەچارەی‬ ‫ئەم كێشەیە «دەستووری ئاوێتە»‬ ‫پێشنیار دەكات‪.‬‬ ‫فەلسەفەی مێژووی ماكیاڤێللی‬ ‫ب���ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ش��ت��ی دوو‬ ‫تێگەیشتنی دەوڵ��ەم��ەن��د ل��ەب��ارەی‬ ‫ب��زووت��ن��ی پ��ەرەس��ەن��دن��ی م��ێ��ژوو‬ ‫ب��وون��ی ه��ەی��ە‪ .‬یەكێك م��ۆدی��ل یان‬ ‫‪Schema‬ی بزووتنی هێڵییە‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ەس��ەر ئ��ەم بنەمایە‪ ،‬مێژوو‬ ‫رووەو ئامانجێكی ئیدیالی دەبزوێت‬ ‫و هەڵگری ئامانجی پێشكەوتن و‬ ‫تەواوێتییە‪ .‬بۆ هەندێكی دیكە مێژوو‬ ‫رووەو دابەزینی مرۆڤ‪ ،‬ئەوا بەالی‬ ‫داڕمان و هەرەسهێنان ەوە ئاراستە‬ ‫وەردەگ��رێ��ت‪ .‬الیەنگرانی بزووتنی‬ ‫هێڵی م��ێ��ژوو ب��ەالی پەرەسەندنی‬ ‫بیكۆن‪ ،‬رۆشنگەرانی فەرەنسی و‬ ‫هێگل و ماركسدا دەیشكێننەوە و‬ ‫الیەنگرانی بزووتنی مێژوو رووەو‬ ‫داڕمان و هەرەسهێنان رووەو تۆینبی‬ ‫و شپینگلەر ئاراستە وەردەگ��رن‪ .‬بۆ‬ ‫ماكیاڤێللی مێژوو بریتییە لە كۆمەڵێك‬ ‫لە رووداوەك���ان رووەو پەرەسەندن‬ ‫و هەروەها رووەو پێچەوانەكەیشی‪.‬‬ ‫ماكیاڤێللی بە ب��اوەڕی بە مۆدێلی‬ ‫«قۆناغە مێژووییەكان» هەیە و تێیدا‬ ‫هیچجۆرە پێشكەوتنێكی جیهانی و‬ ‫گەردوونی نابینێت‪ .‬تیۆریی سیاسیی‬ ‫و مێژوویی ماكیاڤێللی نەك لەسەر‬ ‫بنەمای پرۆژەیەكی گشتی پێشكەوتن‬ ‫و تەواوێتی لە م��ێ��ژووی جیهاندا‪،‬‬ ‫بەڵكو لەسەر بنەمای سەركەوتنێكی‬ ‫بڕاوەیی بەشەكی رێكخراوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‬ ‫ـ ش��ه��ری��ار‪ ،‬نیکولو ماکیاولی‪،‬‬ ‫برگردان داری��وش آش��وری‪ ،‬ویرایش‬ ‫دوم‪ ،‬نشر مرکز‪ ،‬تهران ‪1375‬‬ ‫ـ گفتارها‪ ،‬نیکولو ماکیاولی‪،‬‬ ‫برگردان محمدحسن لطفی‪ ،‬انتشارات‬ ‫خوارزمی‪ ،‬تهران ‪1377‬‬ ‫ـ فرهنگ رنسانس در ایتالیا‪ ،‬یاکوب‬ ‫بورکهارت‪ ،‬برگردان محمدحسن لگفی‪،‬‬ ‫گرح نو‪ ،‬تهران ‪1376‬‬ ‫‪Niccolo Machiavelli,‬‬ ‫‪Politische Schriften,‬‬ ‫‪Fischer Taschenbuch‬‬‫‪verlag, Frankfurt am‬‬ ‫‪Main, 1990‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬ ‫* شماره ‪ 90‬نشریه راه آ‌زادی‪.‬‬ ‫‪www.rahe-azadi.com‬‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )211‬دوشةممة ‪2014/8/11‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫بۆچی ئیسالم دژی ده‌روونشیكارییه‌؟‬ ‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ فه‌تحی بن سه‌المه‬ ‫سازكردنی‪ :‬جۆناتان ره‌ی‬ ‫له‌ عه‌ره‌بیه‌وه‌‪ :‬بڕوا عه‌الدین‬ ‫ئیسالم دان به‌ ده‌روونشیكاریدا نانێت‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ش زیاتر په‌یوه‌ندی به‌وه‌ كه‌سایه‌تی‬ ‫دامه‌زرێنه‌ری تیۆره‌كه‌ (فرۆید) وه‌ هه‌یه‬ ‫كه‌ پێی وایه‌ ئایین وه‌همێكه‌ كه‌ ته‌نها‬ ‫و ته‌نها له‌ زه‌ینی مرۆڤدا بوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ فه‌نده‌مێنتاڵیسته‌‬ ‫دژه‌كانی مۆدێرنه‌ پێیان وایه‌ گریمانه‌كانی‬ ‫فرۆید بارگاوین به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كانی‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی جوله‌كه‌‪ .‬ئه‌مه‌ دیالۆگه‌ی‬ ‫خ���واره‌وه‌ ده‌ق��ی قسه‌كانی فه‌تحی بن‬ ‫سه‌المه‌یه‌ كه‌ (گابرێال م‪ .‬كێلله‌ر) له‌گه‌ڵیدا‬ ‫سازیكردوه‌‪.‬‬ ‫فه‌تحی ب��ن س�ه‌الم�ه‌ ك�ه‌ مامۆستای‬ ‫زانستی نه‌خۆشیه‌ ده‌روونیه‌كانه‌ له‌ زانكۆی‬ ‫هه‌شته‌می پاریس‪ ،‬هه‌ر له‌ هه‌شتاكانه‌وه‌‬ ‫سه‌رقاڵی توێژینه‌وه‌یه‌ له‌ بوارێكی پسپۆڕیی‬ ‫مه‌عریفیدا كه‌ له‌ ڕاستیدا هه‌ر بوونی نیه‌‪.‬‬ ‫چونكه‌ وه‌ك ئه‌م توێژه‌ره‌ تونسیه‌ خۆی‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬له‌وه‌ته‌ی هه‌ن‪ ،‬ئیسالم و تیۆره‌ی‬ ‫ده‌روونشیكاری یه‌كتریان فه‌رامۆشكردوه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆیه‌‪ ،‬به‌ ئامانجی پركردنه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫كه‌لێنه‌ی نێوان ئه‌و دوو كایه‌یه‌‪ ،‬فه‌تحی‬ ‫بن سه‌المه‌ ده‌یه‌وێت ده‌روونشیكاری ئه‌و‬ ‫ئایینه‌ بكات‪ ،‬ده‌ستبخاته‌ سه‌ر قه‌یرانه‌كانی‬ ‫و ده‌رده‌ن��ی��ش��ان �ه‌ك��ان��ی ئ���ه‌و ق�ه‌ی��ران�ه‌‬ ‫ڕوونبكاته‌وه‌‪ .‬به‌بڕوای فه‌تحی بن سه‌المه‬ ‫فه‌نده‌مێنتالیزم خۆی یه‌كێكه له‌ ده‌ركه‌وته‌‬ ‫زۆر دیار و به‌رجه‌سته‌كانی ئه‌و قه‌یرانه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌یش وه‌ك وه‌اڵم و كاردانه‌وه‌یه‌ك بۆ‬ ‫ئ�ه‌و گرێی هه‌ستكردن به‌گوناهه‌ی كه‌‬ ‫زۆربه‌ی باوه‌ڕداره‌كان له‌ناو ئه‌و جیهانه‌دا‬ ‫به‌ده‌ستیه‌وه‌ ده‌ناڵێنن كه‌ ئیدی له‌گه‌ڵ‬ ‫ئایینه‌كه‌یاندا ناگونجێت‪.‬‬ ‫گابرێال‪ :‬تۆ له‌ توێژینه‌وه‌كانتدا ده‌ته‌وێت‬ ‫پردێك‪ ،‬په‌یوه‌ندیه‌ك له‌ نێوان ئیسالم و‬ ‫ده‌روونشیكاریدا بدۆزیته‌وه‌ و دروستبكه‌یت‪،‬‬ ‫به‌ڕای تۆ ئه‌مه‌ بۆچی باشه‌‪ ،‬چ پێویست‬ ‫ده‌كات ئه‌م كاره‌ بكه‌یت؟‬ ‫فه‌تحی ب��ن س��ه‌الم��ه‌‪ :‬ل �ه‌ب �ه‌رئ �ه‌وه‌ی‬ ‫ت��ا ئێستایش ل�ه‌ واڵت��ان��ی خۆرهه‌اڵتدا‬ ‫گریمانه‌كانی ده‌روونشیكاری تاڕاده‌یه‌ك‬ ‫وونن و نابینرێن‪ ،‬یان هه‌ر بوونیان نیه‌‪.‬‬ ‫بۆ نمونه‌ زانستی ده‌روونی تاكه‌ ماته‌ریاڵی‬ ‫مه‌عریفیه‌ ك ‌ه له‌ پرۆگرامی توێژینه‌وه‌ی ناو‬ ‫زانكۆكانی جیهانی عه‌ره‌بیدا هیچ بوون و‬ ‫بایه‌خێكی نیه‌‪ .‬جیهانی ئیسالمی زانستی‬ ‫ده‌روونی ڕه‌تده‌كاته‌وه‌ و نكۆڵی ده‌كات‪.‬‬ ‫گ��اب��رێ�لا‪ :‬ئ���ه‌ی ت��ۆ ه���ۆك���اری ئ �ه‌و‬ ‫ڕه‌ت��ك��ردن�ه‌وه‌ی�ه‌ی زانستی ده‌روون���ی له‌‬ ‫جیهانی ئیسالمیدا چۆن لێكده‌ده‌یته‌وه‌؟‬ ‫فه‌تحی بن سه‌المه‌‪ :‬یه‌كه‌م له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫زانستی ده‌روونی ته‌نها ماته‌ریاڵی زانستیه‌‬ ‫كه‌ له‌الیه‌ن تاقه‌كه‌سێكه‌وه‌ داهێنراوه‌‬ ‫ك �ه‌ ئ �ه‌وی��ش (سیگمۆند ف��رۆی��د) ه‌‪.‬‬ ‫فرۆیدیش خۆی جوله‌ك بووه‌‪ ،‬هه‌ربۆیه‌‬ ‫م��وس��وڵ��م��ان�ه‌ك��ان وه‌ك ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك له‌‬ ‫شێوه‌كانی بیری جوله‌كه‌ ده‌ڕواننه‌ زانستی‬ ‫ده‌روون��ی‪ .‬به‌هۆی ملمالنێی ئیسرائیلی ـ‬ ‫فه‌ڵه‌ستینیشه‌وه‌‪ ،‬جیهانی عه‌ره‌بی هه‌موو‬ ‫شتێك ڕه‌تده‌كاته‌وه‌ كه‌ بۆنی جوله‌كه‌ی‬ ‫لێبێت‪.‬‬ ‫گابرێال‪ :‬ب��ه‌اڵم خۆ ده‌روونشیكاری‬ ‫هه‌موو ئایینه‌كان ده‌خاته‌ ژێر پرسیاره‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ ئایینی جوله‌كه‌ و ئیسالمیشه‌وه‌‪.‬‬ ‫فه‌تحی ب��ن س �ه‌الم �ه‌‪ :‬راس��ت �ه‌‪ .‬خۆی‬ ‫ئه‌وه‌یش هۆكاری دووه‌می ڕه‌تكردنه‌وه‌ی‬ ‫ف��رۆی��د و ده‌روون��ش��ی��ك��اری��ی�ه‌‪ :‬زۆرب���ه‌ی‬ ‫موسوڵمانان پێیان وایه‌ كه‌ ده‌روونشیكاری‬ ‫بێباوه‌ڕی باڵوده‌كاته‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‬ ‫كه‌ ئه‌و ڕێگه‌یه‌ی له‌ خۆرهه‌اڵت سه‌یری‬ ‫نه‌خۆشیه‌ ده‌روونیه‌كانی پێ ده‌كرێت ته‌واو‬ ‫جیاوازه‌ له‌وه‌ی كه‌ له‌ خۆرئاوادا هه‌یه‌‪ .‬له‌‬ ‫خۆرهه‌اڵت تا ئێستایش ڕایه‌كی باو هه‌یه‌‬ ‫كه‌ پێیی وایه‌ مرۆڤی ده‌روونبیمار‪ ،‬كه‌سێكه‌‌‬ ‫جنۆكه‌ چۆته‌ ناو ڕۆحیه‌وه‌‪ .‬هه‌ربۆیه‌ ئه‌و‬ ‫نه‌خۆشه‌ نابرێت بۆ الی پزیشكی ده‌روونی‪،‬‬

‫فرۆید هەمیشە لە تێزەکانیدا بوارێکی تەرخانکردوە بۆ قسە کردن لە ئایین‬ ‫به‌ڵكو ده‌برێته‌‌ الی فه‌قێیه‌ك یان ئیمامێك‬ ‫تا به‌ هۆی هه‌ندێك نوشته‌وه‌ جنۆكه‌كه‌‬ ‫له‌ له‌شی ده‌رب��ك��ات‌‪ .‬ئ �ه‌وه‌ ئاساییترین‬ ‫ڕێگه‌ی چاره‌سه‌ركردنه‌ له‌ خۆرهه‌اڵتدا‪.‬‬ ‫به‌مانایه‌كی تر‪ ،‬نه‌خۆشی‌ ده‌روون��ی الی‬ ‫ئه‌وانه‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی پزیشكی نیه‌ به‌ڵكو‬ ‫كێشه‌یه‌كی میتافیزكییه‌‪ .‬له‌باشترین‬ ‫حاڵه‌تدا ڕه‌نگه‌ پزیشكه‌كه‌ ڕه‌چه‌ته‌ی‬ ‫ده‌رمانێكی ده‌ماریی (عصبي)‌ بۆ بنوسێت‬ ‫به‌بێئه‌وه‌ی شانبه‌شانی ده‌رمانه‌كه‌ هیچ‬

‫دروستیكردوه‌‪ .‬ئه‌و خوڵقێنراوه‌ زه‌ینی ‌ه‬ ‫وه‌اڵمێكه‌ بۆ ئه‌و شته‌ی كه‌ فرۆید ناوی‬ ‫ده‌ن��ێ��ت شكست و س�ه‌رگ�ه‌ردان��ب��وون��ی‬ ‫مناڵی به‌جێهێڵراو (ئ��ه‌و مناڵه‌ی كه‌‬ ‫دایك و باوكی به‌جێیانهێشتوه‌)‪ .‬به‌وه‌دا‬ ‫كه‌ ئایین به‌ڵێن و موژده‌یه‌كه‌ بۆ‌ بوونی‬ ‫فریادڕه‌س و ڕزگاربوون له‌و سه‌رگه‌ردانی‬ ‫و بێكه‌سیه‌‪ ،‬ده‌توانێت هۆكارێكیش بێت‬ ‫بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی زه‌بری ئازاره‌كانی ئه‌و‬ ‫هه‌ستكردنه‌‌ به‌ بێده‌سه‌اڵتی و سه‌رگه‌رد‬

‫نیه‌‪ .‬وێنه‌ی قورئان بۆ خودا ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪(( :‬الصمد‪ ،‬لم يلد و لم يولد))‪، 1‬‬ ‫ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی هیچ ئه‌گه‌رێك بۆ بوونی‬ ‫پێكه‌وه‌به‌سته‌رێكی پشتاوپشتی (نسبي)‬ ‫له‌ نێوان خودا و مرۆڤدا نیه‌‪ .‬له‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫بنه‌مایه‌یش‪ ،‬ئیسالم ت �ه‌واو ناكۆكه‌ به‌‬ ‫تێزه‌كانی فرۆید‪.‬‬ ‫گابرێال‪ :‬ئه‌ی ئایا زیانه ‌زانستیه‌كانی‬ ‫ئ�ه‌م ك��اره‌ له‌سه‌ر پراكتیزه‌كردنی ئه‌و‬ ‫دۆگمه‌ چیین؟‬

‫‌‌خواستێكی ماركسی هه‌یه‌ كه‌ ده‌یه‌وێت‬ ‫(هیگڵ) بخاته‌وه‌ س �ه‌ر پێی خ��ۆی‪ ،‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه زۆر گرنگ ‌ه ئێمه‌ش ده‌ستبده‌ینه‌ باڵی‬ ‫الهوت و له‌سه‌ر پێی خۆی ڕایبگرینه‌وه‌‪.‬‬ ‫الهوت له‌ناو خۆیدا هه‌ڵگری چه‌شنێك ل ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندیی مه‌عریفی ئاوارته‌یه‬ ‫چاره‌سه‌رێكی ده‌روونی بۆ بكات‪.‬‬ ‫گابرێال‪ :‬ئایین له‌ كاره‌كانی (فرۆید)‬ ‫دا فاكته‌رێكی سه‌ره‌كیه‪ .‬ئایا ڕای فرۆید‬ ‫له‌سه‌ر ئیسالم چی بووه‌؟‌‬ ‫فه‌تحی ب��ن س��ه‌الم��ه‌‪ :‬ت��ا ڕاده‌ی���ه‌ك‬ ‫هیچ‪ ،‬چونكه‌ وه‌ك وتم فه‌رامۆشكردن‬ ‫و ن��ك��ۆڵ��ی��ك��ردن�ه‌ك�ه‌ ل��ه‌ ه����ه‌ردوو الوه‌‬ ‫ب���ووه‌‪ .‬ب�ه‌پ��ێ��چ�ه‌وان�ه‌ی مه‌سیحیه‌ت و‬ ‫ئاینی جوله‌كه‌وه‌‪ ،‬ئیسالم تاقه‌ ئایینی‬ ‫یه‌كتاپه‌رستییه‌ كه‌ تێزه‌كانی فرۆید هیچ‬ ‫بایه‌خێكی پێ ناده‌ن‪ .‬خۆی له‌ بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫ئ�ه‌وه‌ی كه‌ بۆ هه‌ر ئایینێك ڕاسته‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ئیسالمیش ه �ه‌م��ان شته‌ و دروس��ت �ه‌‪:‬‬ ‫فرۆید باوه‌ڕ ناوده‌نێت وه‌همێك كه‌ مرۆڤ‬ ‫به‌ زه‌ین و هزری خۆی خوڵقاندوێتی و‬

‫انی‪.‬‬ ‫گابرێال‪ :‬ئه‌ی له‌ ‌كوێدا‌ ئیسالم ناچێته‌‬ ‫ژێر باری تێزه‌كانی فرۆیده‌وه‌؟‬ ‫فه‌تحی بن سه‌المه‌‪ :‬فرۆید ده‌ڵێت خودا‬ ‫هیچ نیه‌ جگه‌ له‌ وێنه‌ی باوكێكی ئیدیاڵ‬ ‫و نمونه‌یی كه‌ باوه‌ڕداره‌كان چاوه‌ڕوانن‬ ‫بیانپارێزێت و ڕزگ��اری��ان ب��ك��ات‪ ،‬هه‌ر‬ ‫به‌پێی ئه‌م لێكدانه‌وه‌ و باسكردنه‌یش‬ ‫جوله‌كه‌كان به‌ خودا ده‌ڵێین ب��اوك‪ ،‬له‌‬ ‫ئایینی مه‌سیحیشدا خودا باوكی ڕۆڵه‌یه‌كه‌‬ ‫له‌ ڕۆڵه‌كانی م��رۆڤ‪ ،‬لێ ئیسالم هه‌ر‬ ‫چه‌شنه‌ په‌یوه‌ندیه‌كی خودا به‌ وێنه‌یه‌ك‬ ‫له‌ وێنه‌كانی باوكه‌وه‌ ڕه‌تده‌كاته‌وه‌‪ ،‬له‌‬ ‫قورئاندا تاكه‌ شوێنێك یان دێڕێكیش‬ ‫نابینیت تیایدا خودا وه‌ك ((باوك)) ناوی‬ ‫هێنرابێت‪ .‬له‌ ئیسالمدا مرۆڤ كوڕی خودا‬

‫فه‌تحی ب��ن س��ه‌الم��ه‌‪ :‬ئیسالم به‌م‬ ‫ك��اره‌ی داوای شتێك ده‌ك��ات كه‌ ته‌واو‬ ‫ناكۆكه‌ به‌ پێداویستیه‌ سایكۆلۆژیه‌كانی‬ ‫مرۆڤ‪ .‬ئیسالم ده‌خوازێت و كردویه‌تی به‌‬ ‫مه‌رج به‌سه‌ر مرۆڤه‌وه‌ كه‌ ده‌ستبه‌رداری‬ ‫ئه‌و پێداویستیه‌ منااڵنه‌یه‌ی خۆی بێت‬ ‫كه‌ بتی باوكایه‌تی له‌ زه‌ین و خه‌یاڵیدا‬ ‫ده‌چه‌سپێنێت‪ .‬چونكه‌ ئه‌گه‌ر وا بێت‪،‬‬ ‫هه‌موو مناڵێك‪ ،‬به‌ مناڵی موسوڵمانیشه‌وه‌‬ ‫باوكی خۆی وه‌ك خودایه‌ك ده‌بینێت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئیسالم زۆر به‌توندی ئه‌م وێنا‌ منااڵنه‌یه‌ بۆ‬ ‫خودا ڕه‌تده‌كاته‌وه‪ ،‬هه‌ربۆیه‌ ڕاسته‌وخۆ‌‬ ‫ده‌یشگۆڕێت بۆ ئایینێكی فره‌ ئه‌بستراكت‪.‬‬ ‫له‌ ئیسالمدا خودا ته‌واو دووره‌ له‌ مرۆڤه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ نابێت و ناكرێت خودا له‌ فۆرمی‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كدا به‌ هه‌ر شتێكی مرۆییه‌وه‌‬

‫نیشانبدرێت و نمایشبكرێت‪ .‬ئه‌مه‌ جگ ‌ه‬ ‫ل��ه‌وه‌ی كه‌ ئ�ه‌گ�ه‌ری وه‌چه‌كه‌وتنه‌وه‌ و‬ ‫له‌دایكبوون له‌ خودا وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ له‌‬ ‫ئایینی مه‌سیحییدا هه‌یه‌‪ ،‬شتێك نیه‌‌‌ له‌‬ ‫ئیسالمدا هی بیرلێكردنه‌وه‌ و ته‌نانه‌ت‬ ‫وێناكردنیش بێت‌‪‌.‬‬ ‫گابرێال‪ :‬ئه‌ی زیانه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی‬ ‫ئه‌م خودا داب��ڕاو‌ه له‌ پله‌وپایه‌ی مرۆیی‬ ‫كامانه‌ن؟‬ ‫فه‌تحی ب��ن س �ه‌الم �ه‌‪ :‬ب��وون��ی وێنه‌ی‬ ‫ئه‌بستراكت بۆ خودایه‌كی بااڵنما و جودا‬ ‫له‌ م��رۆڤ‪ ،‬ئ���ازادی ئ��ه‌وه‌ ده‌به‌خشێته‌‬ ‫م��رۆڤ كه‌ هه‌رچیه‌كی بوێت به‌ ویست‬ ‫و هه‌وه‌سی خۆی له‌سه‌ر ڕووی زه‌مین‬ ‫بیكات‪ ،‬ئه‌م ئازادیه‌ له‌ الیه‌كه‌وه‌ ده‌بێته‌‬ ‫مایه‌ی خوڵقاندنی بڕێكی زۆر ڕه‌فتاری‬ ‫هه‌ڕه‌مه‌كی‪ ،‬له‌الیه‌كی تریشه‌وه‌ بۆ خۆی‬ ‫ئ �ه‌رك و به‌رپرسیارێتیه‌كی گ�ه‌وره‌ی�ه‌‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌م بۆچوونه‌ ئاماده‌گیه‌كی تۆكمه‌‬ ‫و به‌رچا‌وی‌ له‌ ئیسالمدا هه‌بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌ناو ڕاڤه‌یه‌كی ئایینیانه‌ی ئاڕاسته‌ دنیایی‬ ‫زۆر به‌هێزیشدا گوزارشت له‌ خۆی ده‌كات‌‪.‬‬ ‫هه‌ربۆیه‌ له‌ ئیسالمدا شتێك نیه‌ به‌ ناوی‬ ‫قه‌شه‌ ی��ان كه‌نیسه‌ كه‌ تیایدا مرۆڤ‬ ‫به‌ته‌نها خۆی بۆ خواپه‌رستی ته‌رخانبكات‬ ‫و خۆی له‌ دنیا داببڕێت‪.‬‬ ‫گ��اب��رێ�لا‪ :‬ئ��ای��ا ئ��ه‌م ب��ۆچ��وون �ه‌ هیچ‬ ‫كاریگه‌ریه‌كی له‌ سه‌ر جیهانی ئیسالمی‬ ‫هه‌یه‌ له‌م سه‌رده‌مه‌ی ئێستاماندا؟‬ ‫فه‌تحی بن سه‌المه‌‪ :‬ده‌شێت ئه‌گه‌رێكی‬ ‫تری ئه‌و كاریگه‌ریه‌ ببینین كه‌ ڕه‌نگه‌‬ ‫بااڵنمابوونی ی��ه‌زدان��ی بیكاته‌ سه‌ر‬ ‫تێڕوانینی موسوڵمان بۆ جیهان‪ .‬بۆ نمونه‌‬ ‫له‌ ئه‌وروپا ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ هه‌یه‌ كه‌‬ ‫ده‌ڵێت (خودا مرد)‪ .‬به‌اڵم كاتێك خودا‬ ‫وه‌ك ئ�ه‌وه‌ی كه‌ له‌ ئیسالمدا هه‌یه‌ هی‬ ‫ئه‌وه‌ نه‌بێت بكرێت له‌ وێنه‌یه‌كی مرۆییدا‬ ‫دایبتاشیت و به‌رجه‌سته‌ و نمایشی‬ ‫بكه‌یت‪ ،‬هاوكات مانای ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ناكرێت‬ ‫ببێته به‌شێكی هاوشان و دان�ه‌ب��ڕاو له‌‬ ‫مێژوو‪ ،‬چ جای ئه‌وه‌ی كه‌ بشێت بمرێت‪.‬‬ ‫ئا به‌و شێوه‌یه‌ ده‌بینین كه‌ خودا به‌رده‌وام‬ ‫ئ��ام��اده‌ی��ی ه �ه‌ی��ه‪ ،‬مرۆڤیش ناتوانێت‬ ‫به‌ بێئه‌و له‌سه‌ر زه‌وی ب��ژی‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫هه‌موو جموجۆڵێكیش كه‌ ڕووبدات‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ده‌بێت له‌ ژێر چاودێری ئه‌ودا ‌بێت‌‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫ئه‌و بۆچوونه‌یه‌ كه‌ ئه‌مڕۆ له‌ناو جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا باوه‌‪.‬‬

‫‌ ‌‌گابرێال‪ :‬تا چ ڕاده‌ی���ه‌ك ده‌توانین‬ ‫ڕاڤه‌یه‌كی سایكۆلۆژی بۆ هه‌ردوو دیارده‌ی‬ ‫توندوتیژی و فه‌نده‌مێنتاڵیزم بكه‌ین؟‌‬ ‫فه‌تحی بن سه‌المه‌‪ :‬ئیسالم هه‌ر له‌‬ ‫هه‌شتاكانه‌وه‌ به‌ده‌ست نه‌خۆشیه‌كه‌وه‌‬ ‫ده‌ناڵێنێت كه‌ بنه‌ماكانی هێناوه‌ته‌ له‌رزین‪.‬‬ ‫بنچینه‌ی ئه‌و قه‌یرانه بریتیه‌ له‌و دابڕانه‌ی‬ ‫له‌ نێوان فۆرم و شێوازی ترادسیۆنال و‬ ‫مۆدێرندا هه‌یه‌ و بۆته‌ مایه‌ی كاره‌سات‬ ‫بۆ خه‌ڵكی‪ .‬خه‌ڵكی هیچ جۆره‌ ئامرازێكی‬ ‫ئه‌وتۆیان به‌ ده‌سته‌وه‌ نیه‌ تا به‌هۆیانه‌وه‌‬ ‫له‌ گۆڕانكاریه‌كان تێبگه‌ن‪ ،‬ئێ به‌ پاڵپشتی‬ ‫ترادسیۆن و نه‌ریته‌كانیش ناتوانن هیچ‬ ‫ڕاڤه‌یه‌ك بۆ بارودۆخه‌كه بكه‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ جگه‌‬ ‫له‌وه‌ی كه‌ هیچ ڕه‌گه‌زێكی كارای ئه‌وتۆ‬ ‫نیه‌ كه‌ بتوانێت وه‌ك ئه‌ڵته‌رناتیڤێك ئه‌م‬ ‫كاره‌ (واته‌ تێگه‌یشتن له‌ دنیای مۆدێرن)‬ ‫بكات‌‌‪ ،‬چونكه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا ئازادی له‌ واڵته‬ ‫‌‬ ‫عه‌ره‌بیه‌كاندا بوونی نیه‌‪.‬‬ ‫ڕۆشنبیران ناتوانن به‌شداری بكه‌ن‪،‬‬ ‫ئازادی ڕاده‌ربڕین نیه‌ و كه‌س ناتوانێت‬ ‫پردێك له‌گه‌ڵ به‌رامبه‌ره‌كه‌یدا دروستبكات‪.‬‬ ‫ئه‌م دابڕانه‌ بارێكی گرانه‌ به‌سه‌ر شانی‬ ‫مرۆڤه‌وه‌ و بۆته‌ مایه‌ی خوڵقاندنی ترس‬ ‫و دڵه‌ڕاوكێیه‌كی زۆر ب��ۆی‪ .‬ئه‌مه‌ جگه‌‬ ‫له‌وه‌ی كه‌ موسوڵمانان دیسان به‌ ناچاری‬ ‫بپه‌نا ده‌به‌نه‌وه‌ به‌ر ئایین به‌و هیوایه‌ی كه‌‬ ‫وه‌اڵمێكی تێدا بێت بۆ هه‌موو ئه‌و دۆخی‬ ‫بێوه‌اڵمی و دۆشدامانه‌ی كه‌ ده‌یژێنن‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئاڕاسته‌ و شه‌پۆلی ئایینی به‌ته‌نها‬ ‫كار له‌سه‌ر ئ�ه‌وه‌ ده‌ك �ه‌ن هه‌رچی زیاتر‬ ‫و زیاتره‌ ئه‌و ناكۆكیه‌ قوڵتربكه‌نه‌وه‌ كه‌‬ ‫له‌ نێوان موسوڵمان و جیهانی مۆدێرندا‬ ‫دروستبووه‌‪ .‬ئه‌م ته‌ڵه‌زگه‌یه‌یش بۆ خۆی‬ ‫یارمه‌تی فه‌نده‌مێنتالیزم ده‌دات كه‌‬ ‫هه‌رچی زیاتره‌ كاریگه‌ری خۆی بكاته‌‬ ‫سه‌ر موسوڵمانان‪ ،‬هه‌موو ئه‌وه‌یش وه‌ك‬ ‫گوزارشتێك له‌ ئومێدی گ �ه‌ڕان �ه‌وه‌ بۆ‬ ‫بنچینه‌كان و هه‌اڵتن له‌ مۆدێرنه‌‪.‬‬ ‫گابرێال‪ :‬ده‌مه‌وێت زۆر به‌ وردی بۆم‬ ‫ڕونبكه‌یته‌وه‌ كه‌ ئایا جیهانی ئیسالمی و‬ ‫مۆدێرنه‌ له‌ چییدا ناته‌بان‌؟‬ ‫ف �ه‌ت��ح��ی ب���ن س���ه‌الم���ه‌‪ :‬م��ۆدێ��رن �ه‌‬ ‫موسوڵمانه‌كان ناچارده‌كات ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ئ��ه‌و س��ن��وران �ه‌ تێبپه‌ڕێنن ك �ه‌ ئایین‬ ‫بۆیانی ده‌كێشێت‪ ،‬بۆ نمونه كاتێك له‌‬ ‫هه‌موو شوێنه‌كاندا‪ ،‬له‌ تیڤی و ته‌واوی‬ ‫له‌زگه‌پۆسته‌ری ریكالمه‌كاندا وێنه‌ی‬ ‫ئافره‌تی نیمچه‌ ڕووت ده‌بینن‪ .‬ئا به‌و‬ ‫شێوه‌یه‌ ئه‌و هه‌سته‌یان ال دروست ده‌بێت‬ ‫كه‌ ئیدی ژیان به‌و شێوه‌یه‌ ن��اڕوات كه‌‬ ‫ئایین ده‌یخوازێت و ده‌یه‌وێت‪ ،‬ئه‌مه‌ جگه‌‬ ‫له‌وه‌ی كه‌ ئه‌م كه‌شوهه‌وایه‌ هه‌میشه‌ وا‬ ‫له‌ باوه‌ڕداران ده‌كات هه‌ستبكه‌ن به‌رده‌وام‬ ‫كاری خراپ و تابوكراو ده‌ك �ه‌ن‪ .‬ئه‌وان‬ ‫له‌ژێر باری قورسی هه‌ستكردندا به‌ گوناه‬ ‫ده‌تلێنه‌وه‌‪ ،‬هه‌ستكردنێكی هێند سه‌خت و‬ ‫دژوار به‌ گوناه كه‌ ته‌واوبوونی نی ‌ه‪‌.‬‬ ‫گ��اب��رێ�لا‪ :‬ئ���ه‌ی ئ��ای��ا ئ��ی��س�لام هیچ‬ ‫چاره‌سه‌رێكی بۆ ئ �ه‌و هه‌ستكردن به‌‬ ‫گوناهه‌ پێیه‌؟‬ ‫فه‌تحی بن سه‌المه‌‪ :‬فرۆید وا پێناسه‌ی‬ ‫ئایین ده‌ك��ات كه‌ بنچینه‌یه‌كه‌ و ژیانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی له‌سه‌ر بونیاد ده‌نرێت‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ئایینیشه‌ كه‌ كۆنترۆڵی غه‌ریزه‌كان ده‌كات‬ ‫و چوارچه‌وه‌یان بۆ داده‌نێت و دیارده‌ی‬ ‫هه‌ستكردنی مرۆڤ به‌ گوناه له‌ناو مرۆڤدا‬ ‫ئاسانده‌كا‬ ‫‪( .1‬واته‌ نه‌ له‌دایكبووه‌ و نه‌ كه‌سی‬ ‫لێ له‌دایكبووه‪ ‌،‬نه‌ سه‌رچاوه‌یه‌ك یان‬ ‫ڕیشه‌یه‌كی فیزیكی هه‌یه‌ لێوه‌ی هاتبێت‬ ‫وه‌ك منداڵدان‪ ،‬نه‌ كه‌سیشی لێبووه‌‪،‬‬ ‫له‌بنه‌ڕه‌تدا ئ �ه‌و ه �ه‌ر‌ هیچ وه‌چه‌یه‌كی‬ ‫نه‌خستۆته‌وه‌‪ ،‬چونكه خ��ودا خ��ۆی له‬ ‫‌ده‌ره‌وه‌ی پۆلێنی ڕه‌گه‌زاندنه‌ (تجنیس)‌‪.‬‬ ‫و‪.‬ك)‌‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )211‬دوشةممة ‪2014/8/11‬‬

‫‪8‬‬

‫دەنوكی ئیسالمی سیاسی‬ ‫لە هەگبەی مۆدێرنەی سیاسی عێراقیدا‬ ‫ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬ ‫وەختەكارێك جیهانی ئیسالمی لە‬ ‫كۆتاییەكانی س���ەدەی ن��ۆزدەه��ەم��ەوە‬ ‫بەرەنگاری مۆدێرنە بوویەوە و لەدژی‬ ‫راوەس��ت��ا‪ ،‬ه��ۆك��ارەك��ەی ئ��ەوە ب��وو كە‬ ‫گوایە ئەمە پرۆژەیەكی رۆژئاواییە و‬ ‫هێما و ئاماژەیە بۆ ئەوان‪ .‬واتە دوكەوتن‬ ‫و چ��وون��ە ن��او پرۆسەكانی مۆدێرنە‪،‬‬ ‫راستەوخۆ واتای دوكەوتنی ئەوان و ئاینی‬ ‫ئەوان دەگەیەنێت‪ .‬ئەمە ئەو عەقڵیەت و‬ ‫هوشیاریەی كۆمەڵگە ئیسالمیەكان بوو‬ ‫لەوساتەدا‪ .‬دیارە لەم بوارەشدا بیری خۆ‬ ‫بەراست و پێشەنگزانینی ئیسالمی زاڵ‬ ‫رۆڵی گەورەی هەبوو‪ .‬هەرئەمەش بوو كە‬ ‫گەلە موسڵمانەكان بە ئەتكی و نەنگیان‬ ‫دەزانی كە بەمۆدێرنە ببن و دەست بۆ‬ ‫پرۆژەكانی مۆدێرنە ببەن‪ .‬تەنانەت فتوای‬ ‫بەكافر ناساندنی ئەوانەشیان دەردەكرد‬ ‫كە شوێن مۆدێرنە و پرۆژەكانی دەكەون‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم زاڵیی مۆدێرنە و فراوانبوونی و‬ ‫هەمەگیری و ئ��ام��ادەس��ازی بۆكردنی‬ ‫ل��ەالی��ەن ئیستیعمارەوە ل��ەالی��ەك و‬ ‫نەفامی و نەزانینی مامەڵەكردنی نەتەوە‬ ‫ئیسالمەكان لەگەڵ پ��رۆژە نوێیەكان و‬ ‫بێتوانایی خۆیان لە داهێنان لەالیەكی تر‪،‬‬ ‫بڕستی فتوا و بەرەنگاری موسڵمانانی‬ ‫نەهێشت و مۆدێرنە و پرۆژەكانی مۆدێرنە‬ ‫و پێشكەوتنەكانی ئامێتەی جیهانی‬ ‫ئیسالمی بوون وماڵەكانیانی تێپەڕاند‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدا بێ ئەوەی بزانن كە لەنێو‬ ‫پرۆژەی مۆدێرنەی خۆرئاوادا تاكگەرایی‬ ‫وعەقاڵنیەت و پشتبەستن بە زانست و‬ ‫زانیاری و دیموكراسیەت بوونی هەیە‬ ‫و هۆكارێكی گرنگی ئەو پێشكەوتنەی‬ ‫ئەوانیشە‪.‬‬ ‫لەراستیدا یەكەم پرانسیپ بەالی منەوە‬ ‫و جوانترین پرانسیپی مۆدێرنە بریتی‬ ‫بوو لەعەقاڵنیەت‪ .‬دیارە جێبەجێكردنی‬ ‫پرانسیپی عەقاڵنیەت لە بواری ئابووری‬ ‫و سیاسیدا بەتایبەت‪ ،‬لەپشت ئەو‬ ‫پێشكەوتنە كۆمەاڵیەتیە بەرچاوەبوو‬ ‫ك��ە واڵت��ان��ی خ��ۆرئ��اوا ب��ە خ��ۆی��ان��ەوە‬ ‫بینیان‪ .‬سەرەتا لە زەمەنی شۆڕشی‬ ‫پیشەسازی و سەرهەڵدان و گەاڵڵەبوونی‬ ‫بنەماكانی كۆمەڵگەی پیشەسازی‪.‬‬ ‫پ��ەی��ب��ردن��ی ع��ەق�ڵان��ی��ان��ەی س��ەرك��ردە‬ ‫رۆژئاواییەكان لە پێش هەموویانەوە‬ ‫«ب��س��م��ارك» ب���ەوەی ك��ە زۆرت��رب��وون��ی‬ ‫بەرهەم و جۆراوجۆربوونی بەتەنها بەس‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو پێویستە رەهەندەكانی‬ ‫دادگەری كۆمەاڵیەتی لەبەرچاو بگیرێت‪.‬‬ ‫پاشان زۆرێ��ك لە دەوڵەتانی خۆرئاوا‬ ‫السایی ئەڵمانیایان بەتایبەت لە بواری‬ ‫بیمە بەگشتی و ب��ەت��ای��ب��ەت بیمەی‬ ‫كۆمەاڵیەتیەوە كردەوە‪ .‬پاش ‪40‬ساڵ ئەو‬ ‫دەستپێشخەریەی ئەڵمانیا كە ئامانجی‬ ‫هەڵگرتن یاخود كەمكردنەوەی ئەو گڕە‬ ‫چینایەتیە بوو‪ ،‬كە لە نێوان بورجوا و‬ ‫چینی هەژار و پاڵەدا درووست بووبوو‪.‬‬ ‫پاشان هەر ئەو عەقاڵنیەتەی خۆرئاوا‬ ‫جێبەجێیكرد وەختەكارێك سەركەوت لە‬ ‫درووستكردنی سیستمی سیاسی خاوەن‬ ‫بنەمای دی��م��وك��راس��ی‪ ،‬ئ���ەوەش پاش‬ ‫كۆشش و بەرخودانێكی زۆر كە لەالیەن‬ ‫چین و توێژە جیاجیاكانی كۆمەڵگە‬ ‫ئەوروپیەكانەوە ئەنجامدەدرا‪ .‬لەمەشدا‬ ‫نابێت ئ��ەوەش لەیادبكەین كە غروری‬ ‫پێشكەوتن و خاوەنبوونی هێزی گەورە‬ ‫و بەرچاو ئەنانیەتی بووە هۆی ئەوەی‬ ‫هەڵگەرانەوەیەكی مێژوویی لە عەقاڵنیەت‬ ‫و مرۆڤ دۆستانە بیركردنەوە ڕووبدات‬ ‫و سیستمی وەك نازیزم و فاشیزم لە‬ ‫ئەڵمانیا و ئیتالیا سەرهەڵبدات‪.‬‬ ‫دی��ارە پاش دۆڕان��ی ئەو ڕەوت��ە دژە‬ ‫ڕەوڕەوەی مێژوویی عەقاڵنیەت‪ ،‬كە بەرەی‬ ‫میحوەر (ئەڵمانیاو ئیتالیا و یابان)‬ ‫پێشەنگایەتی دەكرد‪ ،‬دیسان لە خۆرئاوا‬ ‫هەنگا و هەڵگرتنەكان سەرلەنوێ ڕوەو‬

‫دیموكراسیەت گیرانەوە بەر‪ .‬بەواتایەكی‬ ‫تر عەقاڵنیەتی سیاسی دووبارە گەڕایەوە‬ ‫بەشوێن ڕەوتی ونكردوویدا و ئیمرۆ لەم‬ ‫زەمەنی جیهانگیریەدا خۆرئاواو تەنانەت‬ ‫جیهانیش لەچەرخی دیموكراتیەتدا‬ ‫گ��وزەردەك��ەن‪ .‬ئ��ەوەش پاش كۆمەڵێك‬ ‫ئەزموونی ئینسانیی سیاسیی تاڵی‬ ‫گەورە‪ ،‬نمونەی ڕووخانی دیواری بەرلین‬ ‫و كۆتاهاتنی سیستمی شمولی‪ ،‬هەرچەند‬ ‫لەمالو لەوال سیستمی تاكڕەوی بەتایبەت‬ ‫لە نێودەوڵەتانی رۆژهەاڵتی و تازەگەشە‬ ‫سەندوەكاندا‪ ،‬نموونەیان ماوەو بەرچاو‬ ‫دەك��ەون‪ ،‬بەاڵم دواجارمێژوو ڕەوڕەوەی‬ ‫خۆی ناگۆڕێت‪ ،‬زوو بێت یان درەن��گ‪،‬‬ ‫دەبێت ئەوانیش گۆشەگیر و بەرە و كۆتا‬ ‫برۆن‪.‬‬ ‫لێرەشدا دەبێت ئەوەش وەك رەخنەیەك‬ ‫بەرچاو بخرێت كە زۆرێك لە بیرمەندانی‬ ‫جیهانی و خ��ۆرئ��اوای��ی ل��ە خ��ۆرئ��اوا‬ ‫هەستیان پێكردوە و باوەڕیان وابووە كە‬ ‫بەشێوەیەكی عەقاڵنی خۆرئاوا هەنگاوی‬ ‫لە ب��واری كلتووریەوە هەڵنەگرتووە بە‬ ‫مانا زۆر بابەتیانە تەماشای بابەتە‬

‫خۆرئاوا لە چۆنیەتی ئەداكردنی مۆدێرنەدا‬ ‫كە بۆخۆی پرۆسەیەكە و بەدەست وبیری‬ ‫ئەوان هاتوەتە بوون‪ .‬ئەمە تا ئێرە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەمانەوێت لێرەوە بازبدەینە نێو كۆمەڵگە‬ ‫ئیسالمیەكان و لەنێویشیاندا عێراق‪ ،‬لەوێوە‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵ مۆدێرنە و پرانسیپەكانی‬ ‫مۆدێرنە و دەست و پەنجە نەرمكردنیان‬ ‫لەگەڵ بابەتەكانی مۆدێرنە چۆن بوو؟ ئەم‬ ‫بابەتەش زۆری دەوێ��ت ئێرەش شوێنی‬ ‫باسكردنی تەواوەتی نیە‪ ،‬بەڵكو برووسك‬ ‫ئاسا سەرنجێك ودووقسە تەنها لەسەر‬ ‫بواری مۆدێرنەی سیاسی دەكەین‪.‬‬ ‫پرسی ئیسالم و مۆدێرنە بابەتێكی‬ ‫گەرمو گوڕی كۆمەڵناسیی ئاینی هاوچەرخ‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم نە ئیسالم و نە مۆدێرنەش‬ ‫قەوارە و كیانێكی سادە یا خود یەكەوەبوو‬ ‫نەبوون‪ .‬بەڵكو پوختەی ئەو چەندایەتیانەن‬ ‫ك��ە ناتوانرێت ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی چەند‬ ‫شت و فیئەی س��ادەدا لەچوارچێوەیان‬ ‫بگرین‪ .‬مێژووی ئیسالم ه��ەروەك هەر‬ ‫ئاینێكی تری ئەم سەرزەمینە‪ ،‬خاوەنی‬ ‫چ��ەن��دان راڤ��ە و تەفسیر و پ��ەی��ڕەو و‬ ‫رەوت���ی ه��ەم��ەج��ۆرە‪ ،‬بۆیە وەك چۆن‬

‫پارتێكی ئیسالمی سەلەفی هەمان بیری خەوارجە‬ ‫و هێناویەتیەوە كاوێژ و فتوای كوشتو كوشتارو‬ ‫سەربڕین دەردەكات بەو شێوازە كاردەكات كە‬ ‫ئیمرۆ نمونەی داعش و نوسرەی خستوەتەوە‬ ‫ماوەی دواییانەدا زۆر بە هێواشی زیاتر‬ ‫بەرچاوكەوت‪ ،‬ئەمە ب��ەدەر ل��ەوەی كە‬ ‫چەند جارێك هەنگاوی پێچەوانەشی‬ ‫هەڵگرتوە و فاكتەری لەدایكبوونی‬ ‫سیستمی تۆتالیتاری ب��ووە‪ .‬بەاڵم ئایا‬ ‫ئەم پرۆسەی مۆدێرنەی سیاسیە تاچەندە‬ ‫لەم كۆمەڵگایانەی ئێمەدا بوونی هەیە‬ ‫بەتایبەت لەعێراقدا ؟ مەگەر ئیسالم‬ ‫و موسڵمانان ت��ا ئێستەش فاكتەری‬

‫س��ەره��ەڵ��دان��ی پ���ارت و درووس��ت��ك��ردن��ی پارتە‬ ‫سیاسیەكان‪ ،‬لەبری ئ��ەوەی دەرەن��ج��ام��ی بیری‬ ‫سیاسی و مۆدێرنەی سیاسی نوێ بن‪ ،‬درێژكراوەی‬ ‫بیری خێڵ و درێژكراوەی بیری مەزهەب و تایفە و‬ ‫رێكخستنی دەسبژێرێكی شارن‬ ‫كلتووری و مێژوویەكانیان ن��ەك��ردووە‬ ‫و بیری رەگەزپەرستی هەر زاڵ بوە و‬ ‫نەیانتوانیوە تێیپەڕێنن‪ ،‬لەكاتێكدا ئەوە‬ ‫بنەمایەكی سەرەكی مۆدێرنەیە‪ ،‬بۆیە ئەمە‬ ‫رێك پێچەوانەی عەقاڵنیەتی راستەقینەیە‪.‬‬ ‫دەرك��ەوت��ن��ی كۆمەڵێك دی���اردەی وەك‬ ‫سوكایەتی كردن بە ئاین و پێغەمبەران‬ ‫بەتایبەت ئاینی ئیسالمی‪ ،‬دەركەوتەیەكی‬ ‫ئەم بابەتە بووە‪ .‬چونكە لە كاتێكدا ئێمە‬ ‫لەچەرخی جیهانگەرین و لەوەرچەرخاننێكی‬ ‫مێژوویی گرنگداین‪ ،‬پێویستە نەگەرێینەوە‬ ‫بۆ بەربەریەت و شەری كلتوور و ئاینەكان‬ ‫و بیری سیاسی چەوتی (براوە و دۆڕاو و‬ ‫سەركەوتوو ژێركەوتوو) چونكە ئەوە مانای‬ ‫هەڵسانی شەڕی كلتوورەكان دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫بوارەشد دەبێت جەخت لەو پرانسیپانەی‬ ‫رێكخراوی جیهانی یۆنسكۆ بكرێتەوە كە‬ ‫لەچەندین كۆنگرە و كۆنفرانسیدا جەختی‬ ‫لەسەركردوەتەوە بەوەی كە هیچ كلتوورێك‬ ‫ب��ااڵت��ر و پ��ی��رۆزت��ر نیە لەكلتوورێكی‬ ‫ت��ری جیهانی‪ .‬هەركلتوورێك جۆرێك‬ ‫لەجیهانبینی مرۆیی بەرامبەر گەردوون و‬ ‫ژیان و كۆمەڵگە و مرۆڤ‪ ..‬لەهەگبەگرتووە‬ ‫‪ ،‬كە ئ��ەوەش شایەنی رێزلێگرتنە نەك‬ ‫بەسوك تەماشەكردنی‪.‬‬ ‫گەر بمانەوێت رەخنە لەخۆرئاوابگرین‬ ‫بێگومان دیارە دەبێت شێواز و بوارەكەی‬ ‫ج��وێ ب��ك��ەی��ن��ەوە‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون��ە رەخنە‬ ‫لەسیاسەتی خۆرئاوا‪ ،‬كە لەسەربنەمای‬ ‫شیكاری رەخ��ن��ەی��ی ب��ۆ مومارەساتی‬ ‫سیاسی خۆرئاوا دەكرێـت‪ .‬یاخود رەخنەی‬ ‫ئ��اب��ووری ك��ە جەخت ل��ەس��ەر بنەما و‬ ‫شێوازی چەوتی مومارەسەی خۆرئاوا‬ ‫لەبواری ئابووریدا دەكرێت‪ ،‬یاخود رەخنە‬ ‫لەبواری كلتووری بەتایبەت لەوروانگەی‬ ‫پێكهێنان و درووستبوونی شارستانیەتی‬ ‫خ��ۆرئ��اواوە‪ ،‬كە ئ��ەوان رەگەزپەرستانە‬ ‫هەمووی دەگێڕنەوە بۆ خۆیان و یۆنانی‬ ‫كۆن‪ ،‬ئیتر رۆژهەاڵتیەكان و ئێرانیەكان‬ ‫و فیرعەونیەكان و شارستانی عەرەبەكان‬ ‫پشتگوێدەخەن كە ئیمرۆ زۆر لە رەخنەگران‬ ‫ئەو راستیەیان بۆ روونبوەتەوە‪ .‬لێرەوە‬ ‫ئەمە وەك جۆرێك لە رەخنەگرتن لە بیری‬

‫كۆمەڵگا ب���ەدەر لەدەرهاویشتەیەكی‬ ‫مێژوویی هیچی دیكە نیە‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫ئ��ەو ئیسالم و ئیسالمیكردنەی ئیمرۆ‬ ‫لەواقیعدا دەیبینین و لە چنگی كۆمەڵگە‬ ‫و گ��رووپ��ە جیاوازەكاندایە و خەریكی‬ ‫نمایشكردنینی‪ ،‬بەدەر نیە لە دەرەنجامی‬ ‫كارلێكی ئەوتێگەیشتنانە لەدەقەكانی‬ ‫ئاین كە بەناو تونێلی مێژو و پرۆسەی‬ ‫مێژووكردا گوزەریان كردووە‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫ئیمرۆ ناتوانیت توێكڵ و قەباخی مێژوو‬ ‫گۆرانكاریە مێژووییەكان و مەعریفەی‬ ‫تاكەكان ب��ۆ خوێندنەوەی ل��ە قۆناغە‬

‫بەربەستن و ناهێڵن وەك خۆی گوزەر‬ ‫بكات؟ لەراستیدا تێكڕا ئێمەی رۆژهەاڵتی‬ ‫دەستمانبردووە بۆ ئەم پرۆسەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هۆكار زۆر بوون كە نەگەینە ئامانج و‬ ‫نەگەینە ئەوخواستەی كە لە مۆدێرنەی‬ ‫سیاسیدا مرۆڤ و كۆمەڵگەكان مەبەست‬ ‫و پێویستیانە‪ .‬ئێمەی كۆمەڵگەكانی‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی بە نەتەوەیی و ئایینەوە‬ ‫دەست بۆ چەمك و میكانیزم و دروشم و‬ ‫ئامانجەكانی مۆدێرنەی سیاسی دەبەین‪،‬‬ ‫بەاڵم هوشیاری ئەوەشمان نیە كە ئەمانە‬

‫پارت و درووستكردنی پارتە سیاسیەكان‪،‬‬ ‫لەبری ئەوەی دەرەنجامی بیری سیاسی و‬ ‫مۆدێرنەی سیاسی نوێ بن‪ ،‬درێژكراوەی‬ ‫بیری خێڵ و درێژكراوەی بیری مەزهەب‬ ‫و تایفە و رێكخستنی دەسبژێرێكی‬ ‫شارن‪ .‬بۆیە دیموكراتی و دەستگەیشتنی‬ ‫هاواڵتیان بە دیموكراسی لەسەردەستی‬ ‫ئەمانە تەنها خ��ەون��ی شاعێرانەن ‪.‬‬ ‫لێرەوە دۆڕان و نەهاتنەوەی مۆدێرنەی‬ ‫سیاسی لەگەڵ واقیعی ئەم كۆمەڵگەیە‬ ‫دەگەرێتەوە بۆ جیاوازی بیرو پەیڕەو‪،‬‬ ‫هوشیاری و پالن‪ .‬بەمانا بیرو هوشیاری‬ ‫تاكی ئەم كۆمەڵگایانە لە ئاستێكدایە‬ ‫و لەبازنەیەكدایە‪ ،‬كە هێشتا لە بیری‬ ‫تۆتالیتاری و خێڵەكیدا دەخولێتەوە كە‬ ‫دواجار بەدەر لە خۆپەسەندی و خۆبەراست‬ ‫زانینی و نەبوونی گیانی فرەیی هیچی تری‬ ‫تیا جەمنابێتەوە‪ .‬لێرەوە میكانیزمەكانی‬ ‫مۆدێرنە لە نموونەی نەخشە و هەیكەل و‬ ‫پەیڕەوی پارت و هەنگاوەكانی هەڵبژاردن‬ ‫و هەیكەلی حكومەت و‪..‬هتد تەنها دەبنە‬ ‫رێخۆشكەر بۆ گەیشتن بە دەس��ەاڵت و‬ ‫دواجاریش درووستكردنی حكومەتێكی‬ ‫خێڵەكی ی��ان مەزهەبی ی��ان نوخبەیی‬ ‫كەمینە‪ .‬چونكە پرانسیپە بنچینەییەكانی‬ ‫مۆدێرنەی سیاسی زوو بەركەناردەكەن و‬ ‫ئەوەی لەهوشیاریاندایە دەیكەنە پەیڕەو‬ ‫و ئەوەی خواستی ئاینی یان تایفی یان‬ ‫نوخبەیی ئابوورییە دەیكەنە ئامانجی‬ ‫سەرەكی و كۆمەڵگا و خواستی كۆمەڵگا‬ ‫و ب��ەرژەوەن��دی و ئاسایشی كۆمەڵگا و‬ ‫لێبوردن و گیانی پێكەوە ژیان و باوەڕ‬ ‫ب��وون بە فرەیی تەنها لە چوارچێوەی‬ ‫درووشم و سەرزاردا دەمێننەوە‪.‬‬ ‫لەراستیشدا ئیمرۆ بارودۆخی واڵتانی‬

‫دی����اردەی پ��ارت��ای��ەت��ی ل��ە ك��ل��ت��ووری ئیسالمیدا‬ ‫دی��اردەی��ەك��ی دی��اری��ك��راوە‪ ،‬زۆر ج��ی��اوازە لەو‬ ‫پارتایەتیكردن و شێوازەی مۆدێرنەی سیاسی‬ ‫عەقاڵنی لە واڵتانی خۆرئاوادا بوونی هەیە‬ ‫مێژوویەكاندا لەو ئاینە جوێ كەیتەوە‪،‬‬ ‫كە بووەتە فاكتەری لە دایكبوونی دەیان‬ ‫مەزهەب و سەدان رەوتی فیكری و هەزاران‬ ‫رێچگەو گ��روپ و ئەحزاب ‪ .‬بۆیە ئەمە‬ ‫ئەگەر بۆ ئاینێكی ئاسمانی راست بێت‬ ‫و سەدان رێچكە و تێگەیشتنی جیاوازو‬ ‫ئ��ەدای جیاواز بۆی سەریهەڵدابێت ئەوا‬ ‫بۆ مۆدێرنەش كە پرۆسەیەكی نوێگەریی‬ ‫ئینسانیە‪ ،‬بەهەمان شێوەیە‪ .‬چونكە ئەم‬ ‫پرۆسەیەش وەك دیاردەیەكی فرەرەنگ و‬ ‫فرەرەهەند خۆی بەرچاو خستوە‪ ،‬نەوەك‬ ‫بریتی بێت لە كوتلەیەكی یەكگرتوو یاخود‬ ‫یەك شتی پێكەوەبوو‪ .‬هەربۆیە خاوەن‬ ‫دەی��ان رێبازی فیكری ئاراستەكراوە و‬ ‫چەندان قوتابخانەی فیكری هەبوون بۆ‬ ‫ئاراستەكردنی‪.‬‬ ‫وەك دەزانین مۆدێرنەی سیاسی لەم‬

‫بۆ دەستیان بۆ ئەبەین و پاشان چۆن‬ ‫و لەكوێدا رێچكەكەیمان لێ وون دەبێت‪.‬‬ ‫دیارە ئیستیعمار و داگیركەران و بوونی بیر‬ ‫و ئاراستەی دژ سەبارەت بەو هەنگاوانەی‬ ‫كە دەوڵەتانی ئیستیعمار و ئینتیدابەوە‬ ‫دەنران فاكتەری نەگەتیڤ بوون بۆ خراپ‬ ‫گەشەكردن وناكامڵیی پرۆسەی مۆدێرنەی‬ ‫سیاسی ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت��دا‪،‬‬ ‫بەتایبەت عێراق‪ .‬بۆیە دەبینین سەرەڕای‬ ‫ئ��ەو ه��ەم��وو ه��ەوڵ و هەنگاوانەی كە‬ ‫دەگیرێنەبەر و دەنرێن و ئەو پەیكەربەندیە‬ ‫نوێیانەی بۆ واڵت دەكرێن ( پاشایەتی و‬ ‫كۆماری و پەرلەمانی )‪..‬كەچی هەمووی‬ ‫وەك جەستەیەكی بێگیانن‪ ،‬تەنها‬ ‫پەیكەربەندی ڕووكەشن و بەبێ بنەما و‬ ‫پرانسیپی ئەخالقی مۆدێرنە ماونەتەوە‪ .‬با‬ ‫ئێمە نموونەیەك بهێنینەوە‪ :‬سەرهەڵدانی‬

‫ئیسالمی و رۆژهەاڵتی ناوین بەتایبەتی‬ ‫ل��ەم ت���ەرزە ب��اس��ەی ئێمە تێناپەڕن‪.‬‬ ‫ئەوەی نەتەوەییە و خاوەنی بیر و پارتی‬ ‫نەتەوەیی بووە‪ ،‬گەیشتوەتە دەسەاڵت‪،‬‬ ‫بووەتە بارێكی گران و خوێنمژێك بەسەر‬ ‫كۆمەڵگاكەیەوە بەهیچ شێوەیەك خۆی‬ ‫و پێڕەكەی ناتوانرێت دووربخرێتەوە و‬ ‫گۆرانكاریەكی چاكسازی لەسیستمی‬ ‫سیاسیدا بكرێت‪ .‬ئ��ەوەی ئیسالمیشە‬ ‫بەهەمان شێوە‪ ،‬بۆیە ئیمرۆ هەقی خۆیەتی‬ ‫كۆمەڵگای رۆژهەاڵتی قێزیان لە كۆمەڵی‬ ‫درووشمی درۆی سیاسی چ نەتەوەیی و چ‬ ‫ئاینی دەبێتەوە‪ .‬بۆیە گرفتی مۆدێرنەی‬ ‫سیاسی لە واڵتانی رۆژهەاڵتی و تێكڕا‬ ‫واڵتانی عەرەبی تۆپەڵ و یەك ودوو گرفت‬ ‫نیە بەڵكو چەند گرفتی هێشوویی ئاسان‪،‬‬ ‫ناتوانرێت یەكیان لەوی دی جیابكرێتەوە‬

‫‪.‬‬ ‫كاتێ تەماشی گرفتی سیاسی عێراقی‬ ‫دەكەیت دەیان پارت هەن بەاڵم كەچی‬ ‫واڵت لەناو شەڕی تایفیدا قڵپەی دێت‪،‬‬ ‫كۆمەڵناسیانە تێدەگەیت كە گرفتێك لێرە‬ ‫هەیە ئەویش ئەوەیە كە ئەمە لەپاشخانی‬ ‫ئاینیەوە ه��ات��وون و پ��ارت��ی سیاسی‬ ‫ئاینین و تەنها دەنوكیان لەدۆڵچەی‬ ‫مۆدێرنە ژەنیوە‪ .‬هەرچەندە بەمیكانیزمی‬ ‫پارتایەتی و رێوشوێنی مۆدێرنە خۆیان‬ ‫بونیاد ناوەتەوە و پەیكەری مەكتەبی‬ ‫سیاسی و س��ەرك��ردای��ەت��ی و تاشانە‬ ‫و ج��ۆری رێكخستن و دابەشكرردنی‬ ‫ئەركەكانی و چۆنیەتی ك��ۆن��گ��رە و‬ ‫كۆنفرانس و هتد هەنگاوهەڵدەگرن‪،‬‬ ‫كەچی ل��ەوالش��ەوە ئادابی سوڵتانی و‬ ‫بەیعەت و ملكەچی مەرجەع و ئەمیرو‬ ‫بیری خێڵ و سیخناخ لە ستراكتۆریەتی‬ ‫بنەماڵەیی و مەزهەبی و چی وچی و‬ ‫پاشان چۆنیەتی وابەستەكردنی ئەندام‬ ‫بەپارت و چۆنیەتی پەروەردەكردنی كادێر‬ ‫وشوێنی پ��ەروەردەی كادیر وچۆنیەتی‬ ‫بەستنەوەی ئەندام بە الی ژووری��ەوە‪،‬‬ ‫هەموو ئەمانە لەناو ئەوكلتوورەوەیەوە‬ ‫ك��ە پ��ر ب��ە ن���ات���ەواوی ناتەساموحی‬ ‫بووە‪ .‬پاشان پراكتیككردنی سلوكیاتی‬ ‫پارتایەتیان لەواقیعدا تێكەاڵویەك‬ ‫درووستدەكات تەنها لەپارتی سیاسی‬ ‫مۆدێرن ناكات و عەقاڵنیەتی سیاسی لێ‬ ‫بێبەریە‪ .‬بۆیە چ پارتە ئیسالمیەكان و چ‬ ‫پارتە نەتەوەییەكان و چ پارتەكانی تری‬ ‫خاوەن ئایدیۆلۆژی تایبەت‪ ،‬نەیانتوانیوە‬ ‫لەو ژێرخانە وێرانە بەربەریەی كلتووری‬ ‫رۆژهەاڵتی دەربچن كە ه��ەردەم لەسەر‬ ‫بنەمای بەرامبەر شۆرینەوە و تەنها‬ ‫بۆمن بوون بونیادنراوە‪ .‬بۆیە دیاردەی‬ ‫پ��ارت��ای��ەت��ی ل��ە ك��ل��ت��ووری ئیسالمیدا‬ ‫دیاردەیەكی دیاریكراوە‪ ،‬زۆر جیاوازە لەو‬ ‫پارتایەتیكردن و شێوازەی مۆدێرنەی‬ ‫سیاسی عەقاڵنی لە واڵتانی خۆرئاوادا‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬چونكە ئ��ەم پارتایەتیە‬ ‫بنەماو پرانسیپەكانی بە پەیوەست بوون‬ ‫بە پێڕ و تاقمێكی تایفی و مەزهەبی كە‬ ‫هەڵگری جیاوازی بووە لەگەڵ پێڕ و تاقمە‬ ‫فیكری و فیقهیەكانی پێشینی خۆی‪،‬‬ ‫راستەوخۆ خۆی نابەستێتەوە بە جیاوازی‬ ‫و كاركردنی لەسەر ئیمرۆ و سیاسەتكردنی‬ ‫عەقاڵنیانەی ئیمرۆی بەڵكو خۆی نغرۆ‬ ‫دەك��ات لەناو ئەو ملمالنێ‌ مێژوویانەی‬ ‫كە پێشتر تاقمەكانی پێشووی ئیسالمی‬ ‫بەتایبەت ئەو تاقمەی كە ئەم پارتە نوێیە‬ ‫كردویەتیە مەرجەعی خۆی‪ .‬لێرەوە ئیمرۆ‬ ‫دەخاتەوە خزمەتی ملمالنێكانی دوێنێ‌‪.‬‬ ‫نمونە پارتی شیعە شەری دوێنێ‌ وپیرۆزی‬ ‫دوێنێ‌ و مێژوو دەهێنێـتەوە كاوێژ و‬ ‫ژی��ان و ئیمرۆی كۆمەڵگای بۆ دەكاتە‬ ‫خ��ۆراك و لەناوملمالنێیەكی خوێناویدا‬ ‫دەیگەوزێنی‪ ،‬بە پێچەوانەشەوە پارتێكی‬ ‫ئیسالمی سەلەفی هەمان بیری خەوارجە‬ ‫و هێناویەتیەوە كاوێژ و فتوای كوشتو‬ ‫كوشتارو سەربڕین دەردەكات بەو شێوازە‬ ‫كاردەكات كە ئیمرۆ نمونەی داع��ش و‬ ‫نوسرەی خستوەتەوە‪ .‬واقیعی سیاسی‬ ‫و لێتێنەگەیشتنی پارتەكانی عێراقی‬ ‫ئیمرۆش بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگری ئەو‬ ‫راستیەن‪.‬‬