480

‫ئەمەریكا كارێكی نەكردوە دژایەتیی‬ ‫بنەڕەتی بێت بۆ كورد‌و‬ ‫هەناردەكردنی نەوتەكەی‬ ‫پڕۆفیسۆر دالوەر عەالئەدین‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬

‫‪4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )480‬دو شةممة ‪2014/8/18‬‬

‫عەبادی‪ ،‬دەبێتە مالكییەكی تر؟‬ ‫ئەندامێكی وەفدی دانوستانكاری كورد‪ :‬ئەگەر‬ ‫مەرجەكانمان قبوڵنەكەن‪ ،‬بەشداری حكومەت ناكەین‬ ‫ئەو كێشە هەڵپەسێردراوانەی لەنێوان‬ ‫هەولێرو ب��ەغ��داد‪-‬دا لەهەشت ساڵی‬ ‫پێشودا قەیرانی گەورەی بەدوای خۆیدا‬ ‫دەهێنا‪.‬‬ ‫ئەندامێكی تیمی دانوستانكاری كوردیش‬ ‫بۆ گفتۆگۆو دانوستانی پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی نوێی عیراق‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪،‬‬ ‫وەك ك��ورد ب��ەم��ەرج��ەوە دەچنە نێو‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫پاش راسپاردنی حەیدەر عەبادی لەالیەن‬ ‫سەرۆككۆماری عیراقەوە بۆ پێكهێنانی‬ ‫كابینەی نوێ‪ ،‬ئێستا بەپێویست دەزانرێت‬ ‫ك��وردو وەف��دی دانوستانكاری كوردی‬ ‫لەنێو پارلەمانی عیراقدا‪ ،‬ئامادەكاری‬ ‫ت��ەواو بكەن بۆ یەكالكردنەوەی كۆی‬

‫گفتوگۆو دانوستانەكان‌و مەرجەكانیش‬ ‫پ��ەی��وەن��ددارن بەهەمو ئ��ەو كێشانەی‬ ‫ل��ەراب��ردودا وەك هەرێمی كوردستان‬ ‫لەگەڵ حكومەتی ناوەند هەمان بوەو‬ ‫ئەگەر مەرج‌و بەرنامەكانمان قبوڵنەكەن‪،‬‬ ‫لەحكومەتی بەغداد بەشدارنابین‪.‬‬ ‫وردەكاریی زیاتر لە الپەڕە ‪ 2‬دایە‬

‫هێشتا ئیسالمییەكانی كوردستان‬ ‫هەڵوێستی رونیان لەسەر "داعش" نییە‬ ‫گەریالی هەر چوار پارچەی كوردستان‬ ‫روی���ان ل��ەب��ەرەك��ان��ی ج��ەن��گ ك���ردوە‪،‬‬ ‫میدیای كوردیش بەگشتی بەروماڵكردن‌و‬ ‫پەخشكردنی سرودە نیشتمانییەكان ورەی‬ ‫پێشمەرگەیان بەرزکردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم وەك‬ ‫چاودێرانی سیاسی ئاماژەی بۆ دەكەن‪،‬‬ ‫هێشتا هەندێ لە حزبە ئیسالمییەكان‬ ‫هەڵوێستێكی رونیان لەبەرامبەر داعش‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫تاوانە تێرۆریستی‌و دڕاندانەییەكانی‬ ‫داعش هەمو جیهانی هێناوەتە دەنگ‌و‪،‬‬ ‫زۆری��ن��ەی واڵت��ان��ی زل��ه��ێ��زی جیهان‬ ‫ئامادەیی پێشكەشكردنی هاوكاری‬ ‫سەربازی‌و مرۆیی بۆ هەرێم رادەگەیەنن‪،‬‬ ‫ئەمە جیا ل��ەوەی هێزی پێشمەرگەو‬

‫نییە‪ ،‬نە ل��ەڕوی میدیایی‌و نە لەڕوی‬ ‫سەربازی‌و سیاسییەوە هەڵوێستێكی‬ ‫ئاشكرایان نییەو ئامادەنین داعش وەك‬ ‫"تێرۆریست" بناسێنن‪.‬‬ ‫راپۆرتێك لەمبارەیەوە لە الپەڕە ‪3‬‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫ناوچەکە لە دابەشبوندایە‪،‬‬ ‫هیوادارم دوای ئەوە هێمنی‬ ‫بگەڕێتەوە‬ ‫پڕۆفیسۆر جەمال سەالمە‬

‫‪8‬‬

‫شەقامی کوردی لە چاوەڕوانیی بەشە کێکەکەی کورد لە عیراقی نوێدا‬

‫ژمارەی ئاوارەكان گەیشتە ملیۆن‌و نیوێك‌و ناڕەزاییەكانیش بەردەوامن‬

‫حكومەت موچەی‬ ‫چاودێریی خێزانی پێ‬ ‫دابەشناكرێت‬

‫قایمقامی سلێمانی‪ :‬ئەم دۆسیەیە بۆ هەرێم ئاسان نیە‌و‬ ‫هاوكاریی بەغداد‌و رێكخراوەكانی پێویستە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ب��ە وت���ەی ی���اری���دەدەری بەرپرسی‬ ‫فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی‬ ‫هەرێم‪ ،‬تاكو ئێستا نزیكەی ملیۆن‌و‬ ‫نیوێك ئاوارە هاتونەتە كوردستانەوە‪،‬‬ ‫ناڕەزایی هاواڵتیانیش لە دژی هاتنی بە‬ ‫لێشاوی ئاوارە عەرەبەكان بەردەوامە‪.‬‬

‫ه���اوك���ات ق��ای��م��ق��ام��ی سلێمانی‪،‬‬ ‫ئاشكرایدەكات‪ ،‬دۆسیەی ئاوارەكان بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان ئاسان نییە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبێت بودجەیەكی باشی بەهاوكاری‬ ‫حكومەتی عیراق‌و رێكخراوەكان بۆ‬ ‫تەرخان بكرێت‪.‬‬ ‫ئاوات محەمەد‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫دوای ئەو شەپۆلە ئ��اوارەی روی لە‬

‫ئایا داعش ئیسالمی راستینەیە؟‬ ‫نەوزاد جەمال‬

‫‪1‬‬

‫شارەكانی هەرێم كردوە‪ ،‬ژمارەیەكی‬ ‫زۆری ئاوارە هاتونەتە سلێمانی‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەناچاری خستویاننەتە قوتابخانەو‬ ‫مزگەوت‌و هۆڵی بۆنەكانەوە‪.‬‬ ‫وەزی����ری‌ پ������ەروەردەی‌ حكومەتی‌‬ ‫ه��ەرێ��م��ی��ش‌ ل���ە ك��ۆن��گ��رەی��ەك��ی‬ ‫رۆژنامەنوسیدا رایگەیاند‪ ،‬بەهۆی‌ هاتنی‌‬ ‫بەلێشاوی‌ ئاوارەكان‌و نیشتەجێبونی‬

‫بەشێكیان لە ناو بینای‌ قوتابخانەكان‪،‬‬ ‫بڕیاریانداوە بۆ ماوەی‌ مانگێك وادەی‌‬ ‫خولی‌ دوەمی‌ تاقیكردنەوەكانی‌ پۆلی‌‬ ‫‪ 12‬دوابخرێت‪.‬‬ ‫لەمبارەیەوە‪ ،‬راپۆرتێك لە الپەڕە ‪5‬‬ ‫دا دەخوێننەوە‬

‫ڤانگال “مەرگ”‬ ‫لەگەڵ خۆی دێنێ؟‬

‫‪7-6‬‬

‫ژنێك‪ :‬نۆجار چومە بانكی‬ ‫كوردسات‪ ،‬موچەم بەرنەكەوت‬ ‫‪5‬‬

‫لە عەترخانەکەی‬ ‫بەختیار عەلیدا‬

‫‪1‬‬

‫ذمارة (‪ )480‬دو شةممة ‪2014/8/18‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫كورد ئەمجارەش لەدەسەاڵتی عیراقدا‬ ‫كێكەكەی پێدەدرێت یان تەنها كرێمەكەی؟!‬ ‫چاودێر‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫پ��اش راس��پ��اردن��ی ح��ەی��دەر عەبادی‬ ‫لەالیەن سەرۆككۆماری عیراقەوە بۆ‬ ‫پێكهێنانی كابینەی ن��وێ‪ ،‬لەئێستا‬ ‫بەپێویست دەزان��رێ��ت ك��وردو وەف��دی‬ ‫دانوستانكاری كوردی لەنێو پارلەمانی‬ ‫ع��ی��راق��دا‪ ،‬ئ��ام��ادەك��اری ت���ەواو بكەن‬ ‫ب��ۆ ی��ەك�لاك��ردن��ەوەی ك��ۆی ئ��ەو كێشە‬ ‫هەڵپەسێردراوانەی لەنێوان هەولێرو‬ ‫ب��ەغ��داد‪-‬دا لەهەشت ساڵی پێشودا‬ ‫قەیرانی گەورەی بەدوای خۆیدا دەهێنا‪.‬‬ ‫ئەندامێكی تیمی دانوستانكاری كوردیش‬ ‫ب��ۆ گفتۆگۆو دانوستانی پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی نوێی عیراق‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪،‬‬ ‫وەك ك��ورد ب��ەم��ەرج��ەوە دەچ��ن��ە نێو‬ ‫گفتوگۆو دانوستانەكان‌و مەرجەكانیش‬ ‫پ��ەی��وەن��ددارن بەهەمو ئ��ەو كێشانەی‬ ‫ل��ەراب��ردودا وەك هەرێمی كوردستان‬ ‫لەگەڵ حكومەتی ناوەند هەمان بوەو‬ ‫ئەگەر مەرج‌و بەرنامەكانمان قبوڵنەكەن‪،‬‬ ‫لەحكومەتی بەغداد بەشدارنابین‪.‬‬ ‫پسپۆڕێكی سیاسیش ئ��ام��اژە بۆ‬ ‫ئ��ەوەدەك��ات‪ ،‬ئەگەر گۆڕینی مالكیش‬ ‫تەنها گۆڕینی (سەر) بێت‪ ،‬ئەوا كورد‬ ‫ئەمجارە ئەگەر هەڵەی سیاسی كوشندە‬ ‫نەكات‌و پێشمەرجییان هەبێت دەتوانێت‬ ‫نەشتەرگەری ل��ەو (س���ەر)ەدا بكات‪،‬‬ ‫چونكە حكومەتی عیراقی نوێ بیانوی‬ ‫بڕدراوەو كارتەكانی كوردیش (جۆكەر)‬ ‫ن و پشتیوانیی نێودەوڵەتی‌و نەتەوەیی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫لیژنەكە تا ئێستا كۆنەبۆتەوە‬ ‫ئەندامێكی تیمی دانوستانكاری كورد‬ ‫ب��ۆ گفتۆگۆو دانوستانی پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی نوێی عیراق‪ ،‬ئاماژە بۆ ئەوە‬ ‫دەك��ات‪ ،‬كورد لیژنەیەك دروستدەكات‬ ‫لەسێ ك��ەس پێكدێت‪ ،‬ك��ەوا بڕیاری‬ ‫لەسەر دراوە هەر پێكهاتەیەك لیژنەیەك‬ ‫دروستبكات‌و لەسێ كەس پێكبهێنرێت‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەی هەموالیەنە سیاسییەكان‬ ‫پێكەوە دابنیشن‌و دانوستان ئەنجامبدەن‬ ‫بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێ‪.‬‬ ‫فریاد رواندزی‪ ،‬لەلێدوانێكی تایبەتدا‬ ‫بۆ «چاودێر» ئاماژە بۆ ئەوەیشدەكات‪،‬‬ ‫ك��ە ت��ا ئێستا ئ��ەم لیژنەیەی ك��ورد‬ ‫ئەندامەكانیان پێكەوە كۆنەبونەتەوە بۆ‬ ‫ئەوەی ئەجێنداو بەرنامەكە ئامادە بکەن‪،‬‬ ‫ئەگەر كۆبونەوە ئەوا لەژێر رۆشنایی‬ ‫پێشنیارو راسپاردەكانی سەركردایەتیی‬ ‫سیاسیی ك��ورد‌و چۆنێتیی چونە نێو‬ ‫گفتوگۆكانەوە ك��ارن��ام��ەی تایبەتی‬ ‫ئامادەدەكرێت‪.‬‬ ‫سەبارەت بەگۆڕینی مالكی بەحەیدەر‬ ‫عەبادی‌و ئەگەری چارەسەركردنی كێشە‬ ‫هەڵواسراوەكان‪ ،‬ناوبراو ئاشكرایدەكات‪،‬‬ ‫تائێستا هیچ كۆبونەوەیەك نەكراوەو‬ ‫س����ەرەداوی هیچ دانوستانێك دی��ار‬ ‫ن��ی��ی �ە‌و وت��وێ��ژی��ش ل��ەگ��ەڵ ع��ەب��ادی‬ ‫ن��ەك��راوە‪ ،‬تا ئێمە پێشوەختە حوكم‬ ‫بدەین ل��ەس��ەری‪ .‬دەیشڵێت «نابێت‬ ‫ئێمە رەشبین بین ب��ەوەی كێشەكان‬ ‫چارەسەرناكرێت‪ ،‬پێمانوایەو دەشبێت‬ ‫حكومەتێك پێكبهێنرێت كە حكومەتی‬ ‫چارەسەركردنی كێشە كەڵەكەبوەكان‬ ‫بێت لەنێوان ب��ەغ��دادو هەرێمدا‪ ،‬جا‬ ‫ئیدی دۆسێی ئەمنی بێت‪ ،‬یان ئابوری‌و‬ ‫خزمەتگوزاری‌و بژێو و ژیانی خەڵك»‪.‬‬ ‫دەرب������ارەی م����ەرج‌و پێشمەرجی‬ ‫دان��وس��ت��ان��ەك��ان��ی��ش‪ ،‬روان����دزی ئ��ەوە‬ ‫دەخاتەڕو‪ ،‬كە وەك كورد بەمەرجەوە‬ ‫دەچنە نێو گفتوگۆو دانوستانەكان‌و‬ ‫مەرجەكانیش پ��ەی��وەن��ددارن بەهەمو‬ ‫ئەو كێشانەی لەرابردودا وەك هەرێكی‬ ‫كوردستان لەگەڵ حكومەتی ناوەند‬ ‫ه��ەی��ان ب���وە‪ ،‬ب��ەب��ەرن��ام��ەی تایبەتی‬ ‫خۆشمانەوە دەچنە تاوتوێی پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی نوێی عیراق‪ ،‬ئەگەر مەرج‌و‬

‫فریاد رواندزی‪:‬‬ ‫مەرجمان هەیەو قبوڵیشی نەكەن لەحكومەتی بەغداد‬ ‫بەشداری ناكەین‬ ‫پسپۆڕێكی سیاسی‪:‬‬ ‫عیراقی نوێ بیانوی بڕدراوەو كارتەكانی كوردیش‬ ‫(جۆكەر)ن‌و پشتیوانی نێودەوڵەتی‌و نەتەوەیی هەیە‬ ‫مامۆستایەكی زانكۆ‪:‬‬ ‫دانوستان لەگەڵ حەیدەر عەبادی ئاسان نیە‬ ‫ب��ەرن��ام��ەك��ان��ی��ش��م��ان ق��ب��وڵ��ن��ەك��ەن‪،‬‬ ‫لەحكومەتی بەغداد بەشدار نابن‪.‬‬

‫ماددی‌و چ لەروی هێزو بازوی چەكداری‌و‬ ‫ئ��ی��رادەی روب��ەڕوب��ون��ەوەی ت��ێ��رۆرەوە‪،‬‬ ‫قەرزاری هەرێمی كوردستانەو حكومەتی‬ ‫ن��وێ��ی عیراقیش ب��ۆ جێبەجێكردنی‬ ‫م��اددەی ‪140‬و ناردنی بودجەی هەشت‬ ‫مانگی نەنێردراو و یاسای نەوت‌و گازو‬ ‫پێشمەرگەو گرێبەستە نەوتییەكانیش‬ ‫هیچ پاساو و بیانویەكی نەماوە ملنەدات‬ ‫بۆ چارەسەركردنەكان‪ ،‬لەبەرئەوەی ئێستا‬ ‫كۆدەنگییەكی جیهانی‌و نێونەتەوەیی‬ ‫هەیە لەبەرژەوەندیی كورد‪ ،‬بۆیە دەكرێت‬ ‫بڵێین كارتەكانی ئەمجارەی كورد كارتی‬ ‫ئاسایی نیین‌و جۆكەرن‪.‬‬

‫بەغداد بیانوی نەما‬ ‫پسپۆڕێكی سیاسیش ئاماژە بۆ ئەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەگەر ئەمجارە كورد پێشمەرجی‬ ‫نەبێت‌و وەك پرۆتۆكۆڵ مامەڵە لەگەڵ‬ ‫ك��ەی�س‌و كێشە هەڵپەسێردراوەكانی‬ ‫ن��ەك��ات‪ ،‬ل��ە دو خولی راب���ردو باشتر‬ ‫كێشە دەستوری‌و ئابوری‌و سنورییەكانی‬ ‫چارەسەرنابێت‪.‬‬ ‫د‪.‬دڵ��ش��اد ع��وم��ەر‪ ،‬لەلێدوانیكدا بۆ‬ ‫«چاودێر» سەبارەت بەگۆڕینی مالكی بە‬ ‫عەبادی‌و ئەگەری گۆڕانكارییە سنوری‌و‬ ‫دانوستان لەگەڵ عەبادی قورسە!‬ ‫ئابوری‌و دەستورییەكان‪ ،‬دەڵێت «دوای‬ ‫پارلەمانتارێكی پێشوی عیراقیش‪،‬‬ ‫روداوە خوێناوییەكانی شنگال‌و جەالوالو‬ ‫مەخمورو هەندێك ناوچەی دیكە‪ ،‬ناكرێت ئ��ام��اژە ب��ۆئ��ەوەدەك��ات‪ ،‬ك��ە گۆڕینی‬ ‫بڵێن عیراقی ‪ 2014‬وەك عیراقی پێش دەموچاوەكان لەپۆستی سەرۆكایەتیی‬ ‫ئەو روداوانەیە‪ ،‬ئەگەر گۆڕینی مالكیش حكومەتی عیراقیدا هیچ لەكێشەو دۆسێی‬ ‫تەنها گۆڕینی (سەر) بێت‪ ،‬ئەوا كورد كێشە كەڵەكەبوەكان ناگۆڕێت‌و ناكرێت‬ ‫ئەمجارە ئەگەر هەڵەی كوشندەی سیاسی بەگۆڕینی مالكی بەحەیدەر عەبادی‬ ‫نەكات‌و پێشمەرجییان هەبێت‪ ،‬دەتوانێت گەشبین بین‪.‬‬ ‫د‪ .‬عەبدوڵاڵ عەلیاوەیی‪ ،‬سەبارەت‬ ‫نەشتەرگەری لەو (سەر)ەدا بكات»‪.‬‬ ‫ناوبراو پێشیوایە‪ ،‬ئێستا عیراق چ لەروی ب��ەگ��ۆڕی��ن��ی م��ال��ك��ی ب���ە ع���ەب���ادی‌و‬

‫ئەگەرەكراوەكانی بەردەم چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانی نێوان هەرێم‪-‬بەغداد‪ ،‬پێیوایە‬ ‫خەڵكی كوردستان بەباشی حەیدەر‬ ‫عەبادی ناناسن‪ ،‬راستە ئەو پیاوێكی‬ ‫هێمن‌و لەسەرخۆیە‪ ،‬ب��ەاڵم گفتوگۆو‬ ‫دانوستان لەگەڵیدا ئاسان نیە‪ ،‬پێشتر‬ ‫یەكێك ب��وە ل��ەو س��ەرك��ردە شیعانەی‬ ‫لەنێو هاوپەیمانیی شیعەكاندا جەختی‬ ‫لەوەكردۆتەوە كە گرێبەست‌و فرۆشتنی‬ ‫نەوتی هەرێمی كوردستان دەبێت هەر‬ ‫لەرێگەی ناوەندەوە بێت‪.‬‬ ‫عەلیاوەیی ئاشكراشیدەكات‪ ،‬عەبادی‬ ‫كاتی خ��ۆی بەتوندی جەختی ل��ەوە‬ ‫ك��ردۆت��ەوە كە بەشە بوجەی هەرێمی‬ ‫كوردستان كە ‪ %17‬یە‪ ،‬كەمبكرێتەوە‬ ‫بۆ ‪ ،%13‬بۆیە ناكرێت بڵێین بەگۆڕینی‬ ‫عەبادی بۆ مالكی ئیدی چارەسەری‬ ‫كێشەكان دەكرێت‪.‬‬ ‫پێشمەرجی لەكوردو سونە قبوڵ‬ ‫ناكەن!‬ ‫ئ��ەن��دام��ێ��ك��ی دەوڵ����ەت����ی ی��اس��ا‬ ‫بە(سەوتولعیراق)ی رادەگەیەنێت‪ ،‬كە‬ ‫هاوپەیمانیی نیشتمانی پێویستی بەهیچ‬

‫الیەنێك نیە بۆ پێكهێنانی كابینەی‬ ‫ی‬ ‫ن��وێ‪ ،‬ب��ەاڵم ك��اردەك��ات بۆ پێكهێنان ‌‬ ‫حكومەتێكی‌ نیشتمانی‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫عەلی شبر‪ ،‬لەوەاڵمێكدا بۆ كوتلەكان ‌‬ ‫كورد و سوننە كە گوایە مەرجیان هەیە‬ ‫بۆ بەشداریكردن لەحكومەت‪ ،‬رایگەیاند‪،‬‬ ‫ی نیشتمانی‌ ه��ەوڵ��دەدات‬ ‫هاوپەیمانی ‌‬ ‫حكومەتێكی‌ كاراو لێهاتو دورستبكات‌و‬ ‫پشتگیریی‌ حەیدەر عەبادی‪-‬ش دەكات‬ ‫ی وەزارەت��ەك��ان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ كەمكردنەوە ‌‬ ‫ی پێشوەخت‬ ‫ئامادەنیە هیچ مەرجێك ‌‬ ‫لەگفتوگۆكاندا قبوڵبكات‪.‬‬ ‫عەلالوی‪ :‬دەبێت گفتوگۆكان لەگەڵ‬ ‫كورد‪-‬دا بگۆڕێت‬ ‫سەبارەت بەگۆڕینی دەموچاوەكان‌و‬ ‫گۆڕانكاری لەپۆست حكومییە بااڵكان‪،‬‬ ‫لەدیدارێكیدا لەگەڵ كەناڵی (شەرقییە‬ ‫نیوز)‪ ،‬ئەیاد عەلالوی سەرۆكی ئیئتالفی‬ ‫نیشتمانیی ئەلعیراقییە رایگەیاند‪،‬‬ ‫پێویستە پ��ێ��داچ��ون��ەوە ب��ەدەس��ت��ورو‬ ‫پ��رۆس��ەی سیاسیی عیراقدا بكرێت‪،‬‬ ‫چونكە پرۆسەی سیاسی لەم واڵت��ەدا‬ ‫گەیشتوەتە رێگای بنبەست و ناشزانرێت‬

‫ویست‌و پرەنسیبێكی راستەقینە هەیە‬ ‫بۆ گۆڕانكاری‪ ،‬لەكاتێكدا حزبی دەعوە‬ ‫شكستیهێناوە لەئیدارەكردنی عیراق و‬ ‫حەیدەر عەبادیش كە ئێستا راسپێردراوی‬ ‫پێكهێنانی حكومەتی نوێیە‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫ئەو حزبەیە‪.‬‬ ‫عەلالوی لەبەشێكی تری دیدارەكەیدا‬ ‫وتیشی «پێویستە شێوازی گفتوگۆكان‬ ‫لەگەڵ كورددا رێڕەوێكی تر وەربگرێت‌و‬ ‫راستبكرێتەوە‪ ،‬چونكە ك��ورد خۆی‬ ‫بەبەشێك لەعیراق دەزانێت‌و ئیعترافیش‬ ‫بەسەروەریی عیراق دەكەن»‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫دورو نزیكیی ئەم خولە لەهەژمونی‬ ‫حزب‬ ‫لەپاش ‪ 2003‬و جیاواز لەو سااڵنە‪،‬‬ ‫ئەمجارە كەسانی ریزبەندیی دوەم‌و‬ ‫بەرەوخواری حزبەكان پۆستە گرنگەكانی‬ ‫عیراقیان گرتۆتە دەس��ت‪ .‬بەچەشنێك‬ ‫ئێستا لەبری تاڵەبانی كە سكرتێری‬ ‫گشتیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‌و‪،‬‬ ‫فوئاد مەعسوم ئەندامی پێشوی مەكتەبی‬ ‫سیاسی و ئێستا تەنها كادیرێكی ئەو‬ ‫حیزبەیە‌و ئوسامە نوجێفی سەرۆكی‬ ‫پێشوی پارلەمان كەسێتی یەكەمی هەمو‬ ‫سونەكانی عیراق سەرۆكی پارلەمان بو‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئێستا سەلیم جبوری سەرۆكی‬ ‫پارلەمانە كە كا‌درێكی پێشوی حزبی‬ ‫ئیسالمی‌و پ��اڵ��ێ��وراوی هاوپەیمانیی‬ ‫سوننەكانە بۆ پۆستی سەرۆكی پارلەمان‪.‬‬ ‫ح��ەی��دەر ع��ەب��ادی س���ەرۆك وەزی��ر‪،‬‬ ‫كادیری ریزی دوەمی حزبی دەعوەیە‪ ،‬كە‬ ‫هەردو خولی پێشو سەرۆكوەزیران نوری‬ ‫مالكی لەو پۆستەدا بو كە‌كەسی یەكەمی‬ ‫حزبی دەع��وەی��ە‪ .‬چ��اودێ��ران پێیانوایە‬ ‫رەنگە ئەم كەسێتیا‌نەی ئێستا پۆستە‬ ‫گرنگەكانی عیراقیان بەدەستەوەیە كارو‬ ‫بڕیاریان بەئاسانی نەڕوات لەكۆمەڵێكی‬ ‫حیزبی وەك عیراقدا‪ ،‬چونكە بڕیاریان‬ ‫لەناو حزبەكانی خۆشیاندا ن��اڕوات‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە هەندێكی تریش پێیانوایە‪،‬‬ ‫كار لەبەردەم ئەم دەستە تازەیەی هەر‬ ‫سێ سەرۆكایەتییەكە باشتر دەڕوات‬ ‫ل��ەوان��ەی پێشو‪ ،‬چونكە ئەمان لەژێر‬ ‫هەژمونی حزبدا نین‪.‬‬ ‫عەبادی و پڕۆژەی گۆڕانكارییەكانی‬ ‫حەیدەر عەبادی كە راسپێردراوە بۆ‬ ‫پێكهێنانی حكومەتی نوێی عیراق‌و‬ ‫پشتیوانییەكی زۆری لێكرا لەالیەن‬ ‫عەلی خامنەیی‪ ،‬رابەری بااڵی شۆڕشی‬ ‫ئیسالمیی ئێران‪ ،‬عەلی‌ سیستانی‌‪ ،‬گەورە‬ ‫مەرجەعی شیعە لەعیراق‌و بەرەسمیش‬ ‫لەالیەن حكومەتی ئەمەریكاو ل��ەزاری‬ ‫بن رۆدس‪ ،‬بەرپرسی دۆسێی ئەمنی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا‌و‬ ‫هەریەكە لەواڵتانی بریتانیا‌و فرەنسا‌و‪،‬‬ ‫بان كی مۆنی سكرتێری گشتیی نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكان‪ ...‬بەنیازە كۆمەڵێك‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری‌و كەمكردنەوەی وەزاری‌و‬ ‫ك��ەم��ك��ردن��ەوەی ب��وج��ەی وەزارەت‌و‬ ‫پارلەمانتاران بكات‪ .‬ناوبراو رایگەیاندوە‪،‬‬ ‫كە ژمارەی وەزارەتەكان دەكات بە ‪15‬‬ ‫وەزارەت‌و هەندێكی تریان تێكەڵدەكات‪،‬‬ ‫هەندێكی تریشیان هەڵدەوەشێنیتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫وەكیل وەزیرەكان كەسانی تەكنۆكرات‬ ‫دادەنێت‌و نابێت لەال‌یەن فراكسیۆ‌نەكانەوە‬ ‫دەستنیشان بكرێن‪.‬‬ ‫عەبادی ئەوەیشی خستۆتەڕو‪ ،‬بەپێی‬ ‫بەرنامەیەك كە دەیخاتە بەردەم پارلەمان‪،‬‬ ‫خەرجییەكانی حكومەت‌و پارلەمان‬ ‫بەرێژەی نیوە كەمدەكاتەوە‪ ،‬موچەی‬ ‫پارلەمانتار پێنج ملیۆن دینار دەبێت‌و‬ ‫حكومەت پاسەوانیان بۆ دادەنێت‪ ،‬ناردنە‬ ‫دەرەوە بەئیفاد رادەگیرێت لەحاڵەتی‬ ‫پێویستدا نەبێت‪ ،‬پ��اش��ان نەسریە‌و‬ ‫خەرجیی وەزی��ر ل��ە‪ %70‬كەمدەكات‪،‬‬ ‫بودجەی وەزارەتەكان كەمدەكرێتەوە بۆ‬ ‫نیوە‌و بودجەی پارێزگاكان زیاد دەكرێن‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )480‬دو شةممة ‪2014/8/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫دنیا لەسەر داعش هاتەدەنگ‪،‬‬

‫هێشتا ئیسالمییەكانی كوردستان هەڵوێستی رونیان نییە‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫تاوانە تێرۆریستی‌و دڕاندانەییەكانی‬ ‫داع���ش ه��ەم��و ج��ی��ه��ان��ی ه��ێ��ن��اوەت��ە‬ ‫دەن���گ‌و زۆری��ن��ەی واڵت��ان��ی زلهێزی‬ ‫جیهان ئ��ام��ادەی��ی پێشكەشكردنی‬ ‫هاوكاری سەربازی‌و مرۆیی بۆ هەرێم‬ ‫رادەگەیەنن‪ ،‬ئەمە جیا ل��ەوەی هێزی‬ ‫پ��ێ��ش��م��ەرگ��ەو گ��ەری�لای ه���ەر چ��وار‬ ‫پارچەی كوردستان رویان لەبەرەكانی‬ ‫ج��ەن��گ ك����ردوە‪ ،‬م��ی��دی��ای ك��وردی��ش‬ ‫بەگشتی بەروماڵكردن‌و پەخشكردنی‬ ‫س��رودو ئ��اوازە نیشتمانییەكان پشتی‬ ‫پێشمەرگەیان گ��رت��وە‪ ،‬ب���ەاڵم وەك‬ ‫چاودێرانی سیاسی ئاماژەی بۆ دەكەن‪،‬‬ ‫هێشتا هەندێ لە حزبە ئیسالمییەكان‬ ‫هەڵوێستێكی رونیان لەبەرامبەر داعش‬ ‫نییە‪ ،‬نە ل��ەڕوی میدیایی‌و نە لەڕوی‬ ‫سەربازی‌و سیاسییەوە هەڵوێستێكی‬ ‫ئاشكرایان نییەو ئامادەنین داعش وەك‬ ‫«تێرۆریست» بناسێنن‪.‬‬ ‫داعش مەترسیدارە‬ ‫هیچ كەسێك نییە نكۆڵی لەوە بكات‪،‬‬ ‫كە ئەو كاروكردەوانەی داعش دەیكات‪،‬‬ ‫جێگەی مەترسیین‪ ،‬بەاڵم لەگەڵئەوەی‬ ‫عەلی ق��ەرەداغ��ی‪ ،‬سەرۆكی یەكێتیی‬ ‫زانایانی جیهانی ئیسالم كە كەسێكی‬ ‫ن��زی��ك ل��ە ی��ەك��گ��رت��وی ئیسالمییە‪،‬‬ ‫جەخت لەمەترسیداری كردەوەكانی‬ ‫داعش دەكاتەوە‪ ،‬كەچی هێشتا حزبە‬ ‫ئیسالمییەكان خ��ۆی��ان لەقسەكردن‬ ‫لەسەر داعش بەدوردەگرن‪.‬‬ ‫باپیرو گەرمیانی دەستەواژەی‬ ‫«تێرۆریست» بەكارناهێنن‬ ‫دڵشاد گەرمیانی‪ ،‬ئەندامی مەكتەبی‬ ‫سیاسیی كۆمەڵی ئیسالمی‪ ،‬بەپاساوی‬ ‫ئەوەی شارەزاییەكی وردی نییە لەسەر‬ ‫داع��ش‪ ،‬خۆی دزیوەتەوە لەدەربڕینی‬ ‫تێڕوانینی خۆی لەسەر ئەو رێكخراوە‬ ‫تێرۆریستییە‪.‬‬ ‫حزبە ئیسالمییەكان‌و سەركردەكانیان‬

‫عەزیز رەئوف‪ ،‬وتیشی «ئەو هێزانە‬ ‫دەبێت داعشەكانی ناوخۆیان بكوژن‪،‬‬ ‫سەیرە كە شەوانە زۆرب��ەی كەناڵە‬ ‫ئیسالمییەكانی ك��وردس��ت��ان م��ەالی‬ ‫وەها دێنن كە رێك رەفتار‌و وتەكانیان‬ ‫داع��ش��ی��ان��ەی �ە‌و دەب��ێ��ت ئ���ەم هێزە‬ ‫ئیسالمیانە خۆیان یەكالبكەنەوە»‪.‬‬ ‫بەوتەی ناوبراو‪ ،‬خۆ یەكالنەكرانەوەی‬ ‫ئەو هێزانە پەیوەندی هەیە بەوەی ئەمانە‬ ‫بەشدارن لەحكومەتی هەرێم‌و مانگانە‬ ‫بودجەیەكی زۆر وەردەگرن‪ ،‬ناشتوانن‬ ‫دەس��ت��ب��ەرداری عەقڵیەتی تەقلیدی‬ ‫خۆیان بن‪ ،‬چونكە حزبە ئیسالمییەكان‬ ‫نوێنەری ئەو عەقڵیەتیەی كۆمەڵگای‬ ‫كوردین‪.‬‬

‫لەئاست كردەوە‌و رەفتارەكانی رێكخراوی‬ ‫ت��ێ��رۆری��س��ت��ی داع���ش هەڵوێستیان‬ ‫الوازە‌و تەنیا بەیاننامەی شەرمنانەیان‬ ‫دەرك���ردوە‌و دانپێدانانی رونیان نییە‬ ‫كە داع��ش تێرۆریستە‪ .‬ئەوەتا عەلی‬ ‫باپیر‪ ،‬ئەمیری كۆمەڵی ئیسالمی لەدوا‬ ‫چاوپێكەوتنیدا لەگەڵ ئاژانسی ئەنادۆڵ‪،‬‬ ‫دەڵێت « داعش كۆمەڵێك بانگەشەیان‬ ‫هەیە‪ ،‬پشت ئەستور نییە بە ئیسالمەوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە بەناوی ئیسالم قسە دەكەن‌و‬ ‫ناشڵێین نا موسڵمانن»‪.‬‬ ‫راگەیەنراوی شەرمن‌و ناڕاشكاو‬ ‫راگ��ەی��ەن��راوی دوای��ی��ن كۆبونەوەی‬ ‫ئەنجومەنی سەركردایەتیی كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬ك��ە دەق��ەك��ەی ل��ە ‪12‬ی‬ ‫ئ��اب��دا‪ ،‬لە «پ��ەی��ام» سایتی كەناڵی‬ ‫رەسمیی حزبەكەدا ب�ڵاوك��راوەت��ەوە‪،‬‬ ‫هیچ ئاماژەیەكی رۆشنی تێدانییە كە‬ ‫رێكخراوی دەوڵەتی ئیسالمی لەعیراق‌و‬ ‫ش���ام (داع����ش) ب��ە «ت��ێ��رۆری��س��ت»‬ ‫بناسێنرێت‪.‬‬ ‫ل��ەو بەیاننامە پێنج خاڵییەدا‪،‬‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی زۆر ناڕاشكاوانە باس‬ ‫لەو گروپە تێرۆریستییە دەكات‌و خۆی‬ ‫لەئاست باسكردنی تاوان‌و كارە دڕاندانەو‬ ‫دژەمرۆڤایەتییەكانیان الدەدات‪.‬‬ ‫داعشە نوستوەكانی كوردستان‬ ‫ئەندامێكی بااڵی پێشوی یەكگرتوی‬ ‫ئیسالمیی كوردستان رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫دنیای ئێمە مینڕێژە بەعەقڵەكانی‬ ‫تێرۆرو پیاوكوژی‌و لەناوماندا داعشە‬ ‫نوستوەكان هەن‪ ،‬پەشیمانیی خۆشی‬ ‫رادەگەیەنێت كە پێشتر ئیسالمی بوە‪.‬‬ ‫ل��ەوب��ارەی��ەوە‪ ،‬س���ۆران سێوكانی‪،‬‬ ‫لەپۆستێكدا كە لە ئەكاونتی تایبەتی‬ ‫خۆی لەفەیسبوك باڵویكردۆتەوە‪ ،‬دەڵێـت‬ ‫«دنیای ئێمە مینڕێژە بەعەقڵەكانی‬ ‫تێرۆرو پیاوكوژی‪ ،‬لەناوماندا داعشە‬ ‫نوستوەكان هەن‌و «ئاگاداربن»‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات ت��وان��ا ئ��ەم��ی��ن‪ ،‬ن��وس��ەر‬

‫کردەوەکانی داعش دژی کورد دنیای هێنایە دەنگ‬

‫كەناڵەكانی «سپێدە»و «پەیام» سرودە نیشتمانییەكان‬ ‫پەخشناكەن‬ ‫نوسەرێك‪ :‬كۆمەڵ‌و یەكگرتوی بەشدار لەپرۆسەی‬ ‫سیاسی‌و بەڕێوەبردنی واڵتدا ناكرێ هیچ نەڵێن‬ ‫لەوتارێكدا ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬ئێستا‬ ‫ئەگەر ئیسالمییەكان لەخێروبێری ئەم‬ ‫واڵت��ەدا بەشدارن‪ ،‬دەب��ێ لەناخۆشی‌و‬ ‫نەهامەتیشیدا بەشداربن‪ ،‬بە پێچەوانەوە‬ ‫كە لەئێستادا كوڕی هەژار دەكوژێت‌و‬ ‫ح��زب��ەك��ان��ی ت��ر ل��ەج��ەن��گ��ن‪ ،‬ناكرێت‬ ‫(ی��ەك��گ��رت��و و ك���ۆم���ەڵ)ی ب��ەش��دار‬ ‫ل��ەپ��رۆس��ەی سیاسی‌و بەڕێوەبردنی‬

‫واڵت��دا‪ ،‬لە ماڵەكانی خۆیاندا‪ ،‬كە لە‬ ‫سایەی رژان��ی خوێنی عەلمانییەكاندا‬ ‫بۆتە جێگایەكی ئارام بۆیان‪ ،‬دانیشن‌و‬ ‫هیچ نەڵێن‪.‬‬ ‫«ئیسالمییەكان وەك داعشن»‬ ‫ه��اوك��ات شرۆڤەكارێكی سیاسی‪،‬‬ ‫بۆ «چ��اودێ��ر»‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪،‬‬

‫پێشتر لەكوردستان بینیمان كە چۆن‬ ‫ئیسالمییەكان باسیان لەحەرامكردنی‬ ‫پەیكەرەكان‌و هۆنراوەیەك كردوە كە‬ ‫لەگۆڤارێكدا باڵوكرابێتەوە‪ ،‬رەخنەیان‬ ‫لێگرتوە‌و دژی وەستاونەتەوە‪ ،‬ئەمانە‬ ‫هەموی رەفتاری داعشیانەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەفۆرمی ج��ی��اواز‌و ل��ەك��ات‌و شوێنی‬ ‫جیاوازدا‪.‬‬

‫كەناڵە ئیسالمییەكان سرودەكانی‬ ‫پێشمەرگە پەخشناكەن‬ ‫لەگەڵ سەرهەڵدانی شەڕی داعش‌و‬ ‫پێشمەرگەو دروستكردنی مەترسی‬ ‫لەسەر هەرێم‪ ،‬زۆرینەی میدیاكانی‬ ‫هەرێم بەبێ جیاوازی سرودە نیشتمانی‌و‬ ‫پەخشدەكەن‪،‬‬ ‫پێشمەرگەییەكان‬ ‫بەاڵم كەناڵە ئیسالمییەكان بەتایبەت‬ ‫«سپێدە»و «پەیام» ئەو سرودانە‬ ‫پەخشناكەن‪.‬‬ ‫دەرب���ارەی پەخشنەكردنی سرود‬ ‫لە كەناڵەكەیانەوە‪ ،‬ف��اروق عەلی‪،‬‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەری «پ���ەی���ام»‪ ،‬كەناڵی‬ ‫رەسمیی كۆمەڵی ئیسالمی‪ ،‬بەرونی‬ ‫ق��س��ەی ن��ەك��رد‪ ،‬ب���ەاڵم وت��ی «هیچ‬ ‫رێگرییەك بۆ سرودە كۆن‌و تازەكان‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم بۆ سرودی ئاینیش ئەگەر‬ ‫ژن وتبێتی پەخشیناكەن‪ ،‬چونكە‬ ‫ناشەرعییە»‪.‬‬ ‫ه��ەر ل��ەوب��ارەی��ەوە‪ ،‬عەبدولكەریم‬ ‫ئەحمەد‪ ،‬ب��ەڕێ��وەب��ەری «سپێدە»‪،‬‬ ‫ك��ەن��اڵ��ی ی��ەك��گ��رت��وی ئ��ی��س�لام��ی‪،‬‬ ‫جەختلەوەدەكاتەوە‪ ،‬زۆرێك لەسرودە‬ ‫ل��ەك��ەن��اڵ��ەك��ەی‬ ‫نیشتیمانییەكان‬ ‫ئەوانەوە پەخشكراون‌و لەو ئاستەشدا‬ ‫كەمتەرخەمیان نەكردوە‪.‬‬

‫ئەندامێكی پارلەمانی عیراق‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪:‬‬

‫ئەگەر عەبادی كێشەكان چارەسەرنەكات‪ ،‬دۆخی عیراق كۆنتڕۆڵ ناكرێتەوە‬ ‫«دەبێت داخوازییە دەستورییەكانی كورد لە ماوەیەكی دیاریكراودا جێبەجێبكرێن»‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫ئەندامێكی پارلەمانی عیراق‪،‬‬ ‫پێیوایە‪ ،‬ئەگەر حەیدەر عەبادی‬ ‫ك��ێ��ش��ەك��ان چ���ارەس���ەرن���ەك���ات‪،‬‬ ‫بارودۆخی واڵت زۆر خراپتر دەبێت‌و‬ ‫كۆنترۆڵكردنەوەی قورسە‪ .‬جەخت‬ ‫لەوەشدەكاتەوە‪ ،‬دەبێت داخوازییە‬ ‫دەستورییەكانی كورد لە ماوەیەكی‬ ‫دیاریكراودا جێبەجێبكرێن‪.‬‬ ‫بە بێ گۆڕانكاری‪ ،‬گرفتەكان‬ ‫گەورەتردەبن‬ ‫ئ���ارێ���ز ع���ەب���دوڵ�ڵ�ا‪ ،‬ئ��ەن��دام��ی‬ ‫پارلەمانی عیراق‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬پێویستە گۆڕانكاری‬ ‫بكرێ‌‌و گۆڕانكارییەكانیش ریشەیی‬ ‫ب��ن‪ ،‬چ��ون��ك��ە ئ��ەگ��ەر گ��ۆڕان��ك��اری‬ ‫ن���ەك���رێ‌‪ ،‬گ��رف��ت��ەك��ان��ی ع��ی��راق‬ ‫گەورەتردەبن‌و بارودۆخی واڵت زۆر‬ ‫خراپتر دەب�ێ‌‪ ،‬ئ��ەوەش وەستاوەتە‬ ‫سەر الیەنە سیاسییەكان‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ح��ەی��دەر ع��ەب��ادی راس��پ��ێ��ردراو بۆ‬ ‫پێكهێنانی حكومەتی ن��وێ‌‪ ،‬بۆیە‬

‫بەدەستور لە ئەلیف تاكو یێ‪ ،‬وەك‬ ‫پێدانی مافەكانی پێشمەرگەو ماددەی‬ ‫‪140‬و خەرجكردنی بودجەی ‪،2014‬‬ ‫كە تا ئێستا خەرجنەكراوە لەگەڵ‬ ‫كۆمەڵێك خاڵی ت��ر‪ ،‬كە پێویستە‬ ‫ددانی پێدابنرێ‌‌و ئیمزای لەسەر بكات‪.‬‬

‫ئومێددەكەین وان��ەی لە راب��ردوی‬ ‫ع��ی��راق وەرگ��رت��ب��ێ‌‌و ب��ارودۆخ��ی‬ ‫ئێستای عیراقیش لەبەرچاوبگرێ‌‪،‬‬ ‫ت���اوەك���و ه��ەم��و الی��ەن��ەك��ان ل��ەو‬ ‫ح���ك���وم���ەت���ەی پ��ێ��ك��ی��دەه��ێ��ن �ێ‌‪،‬‬ ‫بەشداربن‌و بەشدارییەكی كاریگەر‪،‬‬ ‫نەك تەنها بەناو بەشداربن‪ ،‬تاكو‬ ‫گرفتەكانی رابردو چارەسەربكرێن‌و‬ ‫مەترسییەكانی ئێستاش بەتایبەت‬ ‫گروپە تێرۆرستییەكان لەناوببرێن‪.‬‬ ‫لەرێککەوتن گرنگتر جێبەجێکردنە‬ ‫ل��ەب��ارەی خاڵەكانی بەرنامەی‬ ‫وەف��دی دانوستانكاری ك���وردەوە‪،‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەكرد داخوازیمان‬ ‫هەیەو دەخرێتە بەردەمیان‪ ،‬دەشبێ‌‬ ‫رێككەوتنی لەسەر بكرێ‌‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫رێككەوتن گرنگتر جێبەجێكردنە‪،‬‬ ‫چونكە ل��ەراب��ردوش ل��ەگ��ەڵ ن��وری‬ ‫مالكی رێككەوتننامەمان هەبو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەشێكی زۆری جێبەجێ‌ نەدەكرد‪.‬‬ ‫ئەو ئەندامەی پارلەمانی عیراق‪،‬‬ ‫لەماوەیەكی‬ ‫بەپێویستیدەزانێت‪،‬‬ ‫دیاریكراودا داخوازییە دەستورییەكان‬ ‫جێبەجێبكرێن‪ ،‬لەوانە ماددەی ‪140‬و‬

‫یاسای نەوت‌و غازو دەستبەركردنی‬ ‫مافەكانی پێشمەرگە‪ ،‬پێویستە‬ ‫ئەوەش بكرێتە خاڵێك‌و بنوسرێتەوە‬ ‫بەگوێرەی رێكەوتننامەكە‪ ،‬ئەویش‬ ‫ئەگەر كورد لەحكومەت بكشێتەوە‪،‬‬ ‫بەدەستلەكاركێشاوە‬ ‫ح��ك��وم��ەت‬ ‫دابنرێ‌‪ ،‬بەاڵم تاكو ئێستا نەچوینەتە‬ ‫گفتوگۆ‪ ،‬تاكو بزانرێ‌ ئەو خاڵەی‬ ‫تێدا دەبێ‌ یان نا‪.‬‬

‫پۆستەكان گرنگ نین‪ ،‬گرنگ‬ ‫كارنامەیە‬ ‫ل��ەب��ارەی پۆستەكانی ك���ورد لە‬ ‫كابینەی داهاتودا‪ ،‬ئارێز عەبدوڵاڵ‪،‬‬ ‫رون��ی��ك��ردەوە‪ ،‬ب��ەگ��وێ��رەی پشكی‬ ‫هەڵبژاردن‌و ق��ەوارەی خۆمان داوای‬ ‫مافەكانی خۆمان دەكەین‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بەخەڵكی ك��وردس��ت��ان پۆستەكان‬ ‫گرنگ نین‪ ،‬بەڵكو گرنگ كارنامەكەیە‬

‫كە چۆن دەب �ێ‌‪ ،‬چونكە وەزی��ر د ‌‬ ‫ێ‬ ‫و دەڕوا‪ ،‬ب��ەاڵم كارنامە مێژوییەو‬ ‫دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫لەبارەی داخوازییەكانی كوردیشەوە‬ ‫ب���ۆ دان���وس���ت���ان ل���ەگ���ەڵ لیست‌و‬ ‫ك��ان��دی��دی راس��پ��ێ��ردراوی كابینەی‬ ‫ن���وێ‪ ،‬پ��ارل��ەم��ان��ت��ارە ك��وردەك��ە‪،‬‬ ‫ب��اس ل��ەوەدەك��ات‪ ،‬جێبەجێكردنی‬ ‫داخ��وازی��ی��ەك��ان��م��ان‌و پ��اب��ەن��دب��ون‬

‫سەرۆكی هەموان بێت‬ ‫هەندێ لەچاودێران پێیانوایە‪ ،‬كە‬ ‫عەبادی توندە بەرامبەر كورد‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫ئەندامەی پارلەمان‪ ،‬جەختدەكاتەوە‪،‬‬ ‫ب����ارودۆخ����ی ع���ی���راق‌و ه��ەرێ��م��ی‬ ‫كوردستان گ���ۆڕاوە‪ ،‬ئومێددەكەین‬ ‫عەبادی ب��ارودۆخ��ی ئێستای عیراق‬ ‫لەبەرچاو بگرێ‌‌و هۆكارەكانی ئەو‬ ‫خراپبونەش لەبەرچاو بگرێ‌‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەگەر ئەوە بكات‪ ،‬گرفتمان لەگەڵی‬ ‫نابێ‌‪ .‬وتیشی «ل��ەراب��ردوش ئەگەر‬ ‫لێدوان‌و بۆچونێكی وەهای هەبوبێ‌‪،‬‬ ‫پێویستە ئێستا واز لەو بۆچونانە‬ ‫بهێنێ‌‪ ،‬چونكە بەرپرسیارەتییەكەی‬ ‫گەورەترو فراوانترە‪ ،‬ئەگەر بەباشی‬ ‫ئەركەكانی جێبەجێ‌ بكات‪ ،‬پشتیوانی‬ ‫لێ‌ دەكەین‪ ،‬بۆیە ناتوانێ‌ وەكو مالكی‬ ‫بێت»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٨٠‬دو شةممة ‪2014/8/1٨‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫تەوەری‬

‫كورد و ئەمەریکا‬

‫ئەمەریكا كارێكی نەكردوە‪،‬‬ ‫دژایەتیی بنەڕەتی بێت بۆ كورد‌و‬ ‫هەناردەكردنی نەوتەکەی‬ ‫پڕۆفیسۆر دالوەر عەالئەدین‪ ،‬سەرۆكی ئینستیتیوتی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬ ‫پڕۆفیسۆر د‪ .‬دالوەر عەالئەدین‬

‫سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا بەرامبەر بە كێشەكانی عیراق‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستگۆڕاوە؟ لەو نێوەندەدا ب�����ەدوور گ��رت‪،‬‬ ‫سازدانی‪ :‬داستان ئاسۆ‬ ‫سەرۆكی (ئینستیتیوتی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫�ات‬ ‫�‬ ‫�اوك‬ ‫�‬ ‫ه‬ ‫ب���ەاڵم‬ ‫كورددا‬ ‫لەگەڵ‬ ‫لەسیاسەتی‬ ‫گۆڕانێكی‬ ‫هیچ‬ ‫بۆ توێژینەوە)یە‬ ‫س����ەب����ارەت بە‬ ‫ئایا ئەمەریكا چۆن دەڕوانێتە دۆزی كورد كردوە؟‬ ‫پێشتر مامۆستای زانكۆ بوە لە بواری پزیشكی‬ ‫د‪ .‬دالوەر عەالئەدین‪ :‬لە جیهانی دوای كورد‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا؟ ئایا دەیەوێت‬ ‫لە زانكۆی نۆتینگهامی بریتانی‬ ‫كێشەی كورد لە ناوچەكەدا بەدامەزراندنی رووخ��ان��ی سیستەمی سۆڤیەت‌و نەمانی س���ی���اس���ی ل��ە‬ ‫دەوڵەتی كوردستان یەكالببێتەوە‪ ،‬یان هێشتا نیزامی شەڕی سارد‪ ،‬هاوكێشە سیاسییەكان‌و ئ���اس���ت���ێ���ك���ی‬ ‫لە‬ ‫كابینەی‬ ‫شەشەمی‬ ‫حكومەتی‬ ‫هەرێمدا‬ ‫ئەمەریكا پارێزگاریی لە نەخشە كۆنەكەی ملمالنێی ن��ف��وزی هێزە كێبڕكێكەرەكان پ��ێ��ش��ك��ەوت��وودا‬ ‫وەزیری خوێندنی بااڵ‌و توێژینەوەی زانستی بوە‬ ‫(سایكس –پیكۆ) دەكات‪ ،‬ئەگەر ئەمەریكا ه���ەردەم ل��ە گ��ۆڕان��ی ب����ەردەوام داب��وون��ە‪ ،‬ب���ەردەوام كرد‪.‬‬ ‫لە سەردەمی ئەنفال‌و ك��ۆڕەوەوە تا ئێستا‬ ‫لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی خۆی مامەڵە ئەمەریكاش وەك زلهێزێكی زیندو كاریگەر‪ ،‬ل���ەم���ەودوا‪ ،‬بە‬ ‫كاری لۆبی دەک��ات بۆ بەرگریكردن لە مافی‬ ‫لەگەڵ كورد بكات‪ ،‬ئەی كورد چۆن دەتوانێت پێویستی بە خۆگونجاندن‌و دەستپێشخەری تایبەتی لە دوای‬ ‫مرۆڤی كورد‬ ‫خۆی بخاتە ناو ستراتیژی بەرژەوەندییەكانی هەیە بۆ ئەوەی بەردەوام براوە بێ‪ ،‬دیارە كە فەشەلی بەغدا‌و‬ ‫نی‬ ‫ئەمەریكاوە؟ كورد و پەیوەندیییەكانی لەگەڵ نەخشەی سیاسی‌و هاوكێشەكانی ڕۆژهەالتی هە ڵگیر سا‬ ‫خ��اوەن��ی چەندین كتێبە‪ ،‬ل��ەوان��ە كتێبی‬ ‫كۆشكی سپی وەك كایەیەكی ستراتیژی‌و ن��اوەڕاس��ت ل��ەو چەند ساڵەی راب���ردوودا ش����ەڕی ن��ێ��وان‬ ‫(لۆبیكردن بۆ نەتەوەیەكی بێ دەوڵەت ‌‪‌‌)٢٠٠٧ -‬و‬ ‫حەیاتی دەبێتە تەوەرێكی «چ��اودێ��ر»‌و گۆڕانكاری مەزنیان بەسەردا هاتووە‪ .‬جا ك���ورد‌و داع��ش‪،‬‬ ‫(نیشتیمانسازی‌و سیستەمی فەرمانڕەوایەتیی‬ ‫لە میانەی تەوەرەكەشدا دیالۆگ لەگەڵ نەك تەنیا ئەمەریكا بە هەمان خێرایی خۆی ئ�����اس�����ت�����ی‬ ‫خۆماڵیی – ‪.) 2013‬‬ ‫شارەزایانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا‌و لەگەڵیان گونجاندووە بەڵكو لە زۆرب��ەی پ��ەی��وەن��دی��ی‌و‬ ‫حاڵەتدا بە ڕاستەوخۆ وەیان ناڕاستەوخۆ ه������اوك������اری‬ ‫چاودێرانی ئەو سیاسەتە دەكات‪.‬‬ ‫لە درێ��ژەی ئەم تەوەرەیەدا‪ ،‬پڕۆفیسۆر ڕۆڵی كاریگەری لە جواڵندنی ئەكتەرەكان‌و ڕاس��ت��ەوخ��ۆ لە‬ ‫دالوەر عەالئەدین‪ ،‬سەرۆكی ئینستیتیوتی رەسمكردنی واقیعەكە بینیوە‌‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬لە ن��ێ��وان هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە‪ ،‬لەسەر داگیركردنی عیراق‌و هاندانی شەپۆڵی بەهاری ئەمەریكا زیاتریش دەبێ‪.‬‬ ‫عەرەبی‌و پشتگیری كردنی ڕژێمە دۆستەكانی‪،‬‬ ‫چ���اودێ���ر‪ :‬دەوت���رێ���ت ئ��ەو‬ ‫ئەم پرسە قسەدەكات‪.‬‬ ‫دیارە كە سیاسەتی سەرەتاسەریی ئەمەریكی دەوڵ��ەت��ەی ك��ە زی��اد ل��ە هەر‬ ‫چاودێر‪ :‬بەبڕوای ئێوە پەیوەندییی كورد‌و بە پێی گۆڕینی ئیدارەی حوكمڕانیشەوە دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی ت��ر ت��ەن��ه��ا بیر‬ ‫ئەمەریكا لە چ ئاستێكدایە؟ ئایا ئەمەریكا (وات��ە سەرۆكایەتی واڵتەكەوە)گۆڕانكاری لە بەرژەوەندییەكانی خۆی‬ ‫تا ئەو كاتەی كە ڕژێمە داپڵۆسێنەرەكانی‬ ‫بەشێوەیەكی رەسمی دۆزی كورد دەناسێت؟ بەسەر دادێت‪ ،‬ئەوەش لە زۆربەی حاڵەتدا دەك��ات��ەوە ئەمەریكایە‪ .‬ئەو‬ ‫د‪ .‬دالوەر ع��ەالئ��ەدی��ن‪ :‬ن��ات��وان��رێ��ت ك��اردان��ەوەی��ە ب��ەرام��ب��ەر كێشە كە‌ڵەكە دەوڵەتەی كە كار لەسەر سۆز‌و فرمێسك‌و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەوجۆرە مامەڵەیان‬ ‫پەیوەندییی نێوان ك��ورد‌و ئەمەریكا بە بووەكان‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬سەرۆك جۆرج بوشی جینۆساید ناكات‌و تەنها كار لەسەر سیاسەتی لەگەڵ ئەمەریكا دەكرد‌و بەڕژەوەندیەكانیان‬ ‫یەك جۆرە سیاسەت‌و یەك ڕوانگە پێناسە باوك لە ساڵی ‪ 1991‬سیاسەتێكی دەرەكی دەرەوەی خۆی دەكات‌و‪ ،‬هەر هەنگاوێكیش دەپ��اراس��ت‪ ،‬ئ��ەوا ئەمەریكا دۆستایەتی‬ ‫بكرێت‪ ،‬چونكە پەیوەندیی ئەو دەوڵەتە دەستپێشخەرانەی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە سودی بەرژەوەندیی خۆی نەكەوێتەوە‪ ،‬دەك���ردن‌و گوێی ن��ەدەدای��ە مافی خەڵكە‬ ‫داپڵۆسێنراوەكان‌‪.‬‬ ‫ئەمەریكا بۆ دەیان ساڵ مافی مرۆڤی كوردی‬ ‫كێشە‌و پەیوەندییەكان نێوان كورد‌و توركیا‪ ،‬یان كورد‌و ئەمەریكا‬ ‫پشتگوێ خست‌و بۆ خاتری بەرژەوەندی بااڵی‬ ‫پرسی سیاسیین‪‌،‬و هیچكام لەوانە دوژمنی تاسەر نین‌و هەموو خۆی لە عیراقدا نكوڵی تاوانەكانی هەڵەبجە‌و‬ ‫ئەنفالی دەكرد‪ ،‬لە توركیا هاوكاری ڕژێمە‬ ‫كەمالیستەكانی دەكرد بۆ داپڵۆسین‌و ئینكار‬ ‫دەمێك قابیلی گۆڕانن‬ ‫كردنی مافە بنەڕەتیەكانی كورد‪ .‬ئەمەریكا‬ ‫زۆر بە زەحمەت‌و زۆر بە درەنگەوە ڕووی لە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ك���وردی پ��ارچ��ە لێك داب��ڕاوەك��ان هەبو وەبەرهێنانێكی زۆری لە پەیوەندییەكانی ئامادەنابێت هەنگاوی دوەم بنێت‪ .‬بۆچونی دۆزی كورد كرد‪ .‬لە ساڵی ‪ 1990‬كە سەددام‬ ‫كوەیتی داگیركرد‪ ،‬ئەمەریكا لە ‪ 1991‬كەوتە‬ ‫جیاوازە‪ ،‬بەاڵم پەیوەندیی نێوان حكومەتی لەو ناوچەیە دەكرد‪ ،‬بەاڵم كێشەی مەزنی ئێوە لەمبارەیەوە چییە؟‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی ئەمەریكی ئابووری تووشی واڵتەكەی كرد‪ ،‬سەبارەت بە‬ ‫د‪ .‬دالوەر عەالئەدین‪ :‬ئەو جۆرە خاسیەتە كۆ كردنەوەی پشتگیری هەموو هێزە لۆكالی‌و‬ ‫لە ئێستادا لە ئاستێكی بەرزی وادای��ە كە كوردیش جۆرج بوش نەیدەویست راستەوخۆ تایبەت نیە بە واڵت��ی ئەمەریكا‪ ،‬بەڵكو جیهانیەكان بۆ لێدانی سەددام‪ ،‬بەاڵم ئامادە‬ ‫لە هیچ كاتوساتێكی پێشتر بەخۆیەوە مامەڵەیان لەگەڵدا بكات‪ .‬دواتر بیل كلینتن سیاسەتی واقیعە‌و سەرجەم واڵتانی جیهان‌و نەبوو دەست لە دەستی كورد بنێ‪ ،‬هەروا كە‬ ‫نەبینراوە‪ ،‬ئێستا ئەمەریكا بە شێوەیەكی لە ماوەی هەشت ساڵی حوكمڕانیدا خۆی لە بگرە سەرجەم سیاسەتمەدارانی جیهان سەدام كەوتە گیانی كورد‌و كۆڕەو دەستی‬ ‫فەرمی هەرێمی كوردستان دەناسێت‌و بە شەڕ‌و ملمالنێ ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست پاراست‌و پ��ەی��ڕەوی دەك���ەن‪ .‬ڕەنگە ب��ەو شێوازەی پێ كرد‪ ،‬ئەمەریكا بۆ ماوەیەك ئامادە نەبوو‬ ‫ڕاستەوخۆ مامەڵەی لەگەڵدا دەكات‪ ،‬ئیدارەی گرنگی زیاتر بە هەڵسانەوەی ئابووری ك��ە ئەمەریكا ب��ڕی��ارەك��ان��ی دەردەك����ات‌و خەڵكی سیڤیلی كوردی بێ تاوان بپارێزی‬ ‫ئەمەریكا مامەڵە لەگەڵ واقیع‌و لەگەڵ هێزە واڵتەكەی دا‌و لەوەشدا سەركەوتوو بوو‪ ،‬لەو سیاسەتەكانی جێبەجێ دەكات ئەو جۆرە وەیان كۆمەكیان بۆ بنێرێ‪ ،‬بەاڵم دواتر‪ ،‬لە‬ ‫كاریگەرەكانی گۆڕەپان دەك��ات‌و بە پێی كاتەدا‪ ،‬پەیوەندیی نێوان ئەمەریكا‌و كورد بەرژەوەندیپەرستێتیەی بە زەق��ی پێوە ژێر فشاری نێودەوڵەتیدا هاتە فریا‪.‬‬ ‫دواتر‪ ،‬لە شەڕی ‪ 2003‬دا‪ ،‬ئەمەریكیەكان‬ ‫بەرژەوەندیەكانیشی لە كاتوساتی جیاوازدا رووی ب��ەرەو هەڵچوون بوو‪ ،‬ئەگەرچی بە دیار بێ‪‌،‬و هەندێ واڵتانی تر دەتوانن بە‬ ‫مامەڵەی جیاواز لەگەڵ دۆزی كورد‌و كوردی هۆی براكوژیەوە كورد خۆی كاری لەخۆی بۆیاخی جوانتر ڕووماڵی بكەن‪ ،‬بەاڵم لە پێویستیان بە ه��اوك��اری ك��وردی ب��وو بۆ‬ ‫تێكدەدا‪.‬‬ ‫كرۆكدا‪ ،‬هەموویان وەك یەكن‪ ،‬تەنانەت هێزە روخاندنی س��ەدام‌و بۆ دروس��ت كردنەوەی‬ ‫پارچە جیاوازەكان دەكات‪.‬‬ ‫جۆرج بوشی كوڕیش لە دوای كلینتن بە خۆماڵیەكانیش بە گشتی بە هەمانشێوە ع��ی��راق‪ ،‬ه��ەروا ل��ەو ك��ات��ەدا نەیاندەتوانی‬ ‫چاودێر‪ :‬ب��ەردەوام دەوترێت سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكا گۆڕاوە‪ ،‬ئایا پێتانوایە پێچەوانەوە سیاسەتی بنەڕەتی واڵتەكەی ڕ‌‌ەفتاریان ك��ردووە‌و دەیكەن‪ .‬بەاڵم ئەگەر نكوڵی رۆڵی كوردی بكەن‪ .‬دوات��ر‪ ،‬الیەنی‬ ‫گۆڕی‌و بە سیاسەتێكی چاالكانە ‌ی لە ناوچەی سەیری بڕیارەكانی ئەمەریكی بكەی لەو شیعە‌و سوننە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ‬ ‫ئەگەر ئیدارەی‬ ‫ڕۆژه��ەاڵن��ی ن��اوەڕاس��ت لەخۆ گ��رت‌و كەوتە ماوەی راب��وردوودا‪ ،‬دەردەكەوێت كە تاكە ئەمەریكا ب��ەرەو دواوە چوو‪ ،‬لە كاتێكدا‪،‬‬ ‫دەستكاری كردنی ڕژێمەكانی ناوچەكە‪ .‬دەوڵەت بوو كە بە خێراییەوە‌و لە كاتوساتی الیەنی ك��وردی وەبەرهێنانی گ��ەورەی لە‬ ‫سەربەخۆی‬ ‫ئەوە بوو كە بە‌ هێزی لەشكر رژێمی عیراق‌و گونجاودا بە هانای كورد‌و بە هانای یەزیدیە پەیوەندییەكانی ك��رد لەگەڵ ئەمەریكا‌و‬ ‫ئەفغانستانی گۆڕی‪‌،‬و بەوەش نەوەستا‪ ،‬بەڵكو لێقەوماوەكانەوە ه��ات‪ .‬هەڵبەتە‪ ،‬شەڕی واڵتانی ڕۆژئ��اوا‪ .‬ئێستا‪ ،‬دەتوانرێ بووترێ‬ ‫رۆژئاوای‬ ‫پەیوەندیی راستەوخۆی لەگەڵ یاریكەرە داع��ش لە ب��ەرژەوەن��دی ئەمەریكیشدایە‪ ،‬كە ئەمەریكا بۆی دەركەوتووە كە ڕەنجی‬ ‫گ��ەورە‌و گچكەكانی گۆڕەپان ك��رد‪ .‬هێزی ب��ەاڵم ل��ەو حاڵەتەی ئێستادا هاوكاریە لە باقی عیراق بە خەسارچووە‌و تەنیا لە‬ ‫كوردستان خۆی‬ ‫كوردیش لە عیراقدا یەكێك بوو لەو هێزە مرۆڤایەتیەكەی خستە پێش هاوكاریە هەرێمی كوردستاندا هیوای ئایندەیەكی‬ ‫گەش بە پەیوەندییەكانیەوە‌و بە پاراستنی‬ ‫كاریگەرانەی گۆڕەپان كە وەك یاریكەرێكی بەرژەوەندیپەرستیەكان‪.‬‬ ‫بگرێت‌و بەهێزتر‬ ‫سەرەكی مامەڵەی ڕاستەوخۆی لەگەڵدا كرا‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬بەشێك لە میللەتی ك��وردو‪ ،‬بەرژەوەندیەكانیەوە دەبینرێ‪ .‬بۆیەش‪،‬‬ ‫بەوە سیاسەتی ئەمەریكی چەندین بەربەستی بەشێكیش لە سیاسیەكانی كورد‪ ،‬ئەمەریكا ئەمەریكا لەو م��اوەی دواییدا نەیتوانیوە‬ ‫ببێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫نەفسی‌و سیاسی تێك شكاند‪ .‬دیسانەوە بە دۆستی ك��ورد دەبینن‪ ،‬ئایا ئەمەریكا بە چاالكانە ڕێگریی لە خواست‌و خەونی‬ ‫ج��ۆرج بوشی ك��وڕ سیستەمی ئ��اب��ووری دۆستی كوردە؟ یاخود پێتان واییە ئەمەریكا كوردی بگرێ‪ .‬خۆ لەگەڵ هەلوەشانەوەی دی‬ ‫ئەمەریكا حیسابی‬ ‫فاكتۆی عیراق‪ ،‬ئەمەریكا بۆی دەركەوتووە‬ ‫واڵتەكەی هێنایە ئەژنۆ‌و كێشەی مەزنی لە لەگەڵ دەوڵەتی كوردیدا بێت لە ئێستادا؟‬ ‫درێژخایەنی بۆ‬ ‫دوای خۆی بەجێهێشت‪ ،‬بە جۆرێكا كە باراك‬ ‫د‪ .‬دالوەر عەالئەدین‪ :‬ئەمەریكا دۆستی كە پرسی بەدەوڵەتبوونی ك��وردی پرسی‬ ‫‌ئۆباما وەك كاردانەوەیەك بە ‪ ١٨٠‬پلە ڕووی ئەو هێزانەیە كە ئامادەن بەرژەوەندیەكانی كاتە‪ .‬بۆیە‪ ،‬لەو بڕوایەدام كە ئەگەرچی لە‬ ‫دەكات‬ ‫لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست وەرسوڕاند‌و گرنگیی بپارێزن‌و مامەڵەیەكی دۆستانە لەگەڵ ئێستادا ئەمەریكا نایەوێ كورد بە خێرایی‌و‬ ‫زیاتری بە ئابووریی واڵتەكەی دا‪ .‬خۆی لە هێز‌و بیزنیس‌و خەڵكی ئەمەریكی بكەن‪ .‬بە كتوپڕی دەوڵەتی سەربەخۆ ڕابگەیەنێ‪‌،‬و‬

‫جارێ دەیەوێ چوارچێوە عیراقیەكە بپارێزێ‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ئایندەیەكی نزیكدا ئامادە دەبێ بۆ‬ ‫ئەوەی پشتگیری لە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی‬ ‫كوردی بكات‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬لەئێستادا نەوتی هەرێم بۆ‬ ‫ب��ازاڕەك��ان��ی جیهان لەرێگای توركیاوە‬ ‫دەگوازرێتەوە‪ ،‬ئایا ئەمەریكا تاچەند گەشبینە‬ ‫بەم پەیوەندیییە ئابورییەی هەرێم‌و توركیا؟‬ ‫ئەمەریكا چۆن لە نەوتی هەرێم دەڕوانێت؟‬ ‫بەرژەوەندییەكانی لەنەوتی هەرێمدا چیین؟‬ ‫د‪ .‬دالوەر ع��ەالئ��ەدی��ن‪ :‬هیچ كاتێك‬ ‫ئەمەریكا لە پتەو بوونی پەیوەندیی سیاسی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری نێوان هەرێم‌و توركیا نیگەران‬

‫ن��ەوت‪ ،‬لە دوای كێشەكانی نێوان رووس‌و‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬ئەمەریكا خۆشحاڵ دەبێ بەوەی‬ ‫كە ك��ورد دەت��وان��ێ ن��ەوت‌و گ��از هەناردە‬ ‫بكات‌و نرخەكانیان بە دابەزیوی بهێڵێتەوە‌و‬ ‫بازاڕەكانیان ببووژێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوە كات‬ ‫دەخایەنێ‪ .‬شایانی وەبیر هێنانەوەیە كەو‌ا‬ ‫زۆربەی كۆمپانیا زەبەالحەكانی نەوتی هەرێم‬ ‫ئەمەریكین‌و سوودمەندی یەكەمن‪ ،‬واڵتی‬ ‫توركیاش سوودمەندی سەرەكیە لە هەناردە‬ ‫كردنی نەوت‪ ،‬بۆیەش لە فرۆشتنیشدا ئەوانە‬ ‫ئامادەن‌ كار بۆ نەرم كردنی ئەمەریكا بكەن‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬پێویستە ئێستا ك��ورد چۆن‬ ‫مامەڵە لەگەڵ ئەمەریكادا بكات‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫پەیوەندیییەكان بە دامەزراوەیی كراون؟‬ ‫د‪ .‬دالوەر عەالئەدین‪ :‬پەیوەندییەكانی‬ ‫نێوان كورد‌و ئەمەریكا ڕوویان بەرەو پتەو‬ ‫بوونە‪ ،‬ب��ەاڵم هێشتا بە پێی پێویست بە‬ ‫دامەزراوەیی نەكراون‪ .‬كورد پێویستی بە‬ ‫وەبەرهێنانی زیاترە لەو ڕووەوە‪ .‬پێویستە‬ ‫لە ئاستی دامەزراوەكانی فەرمانڕەوایەتیدا‪،‬‬ ‫واتە لە ئاستی حكومەت‌و پەرلەمان‌و بگرە‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنیدا‪ ،‬پەیوەندییەكان پتەو‬ ‫بكرێن‪ ،‬سەرجەم الیەنە سیاسیەكانی هەرێم‬ ‫كار لەسەر ئەو پەیوەندییانە بكەن‪ .‬لە خودی‬ ‫ئەمەریكاش‪ ،‬پێویستە بودجەی زیاتر بۆ‬ ‫لۆبیكردن تەرخان بكرێ‪ ،‬خەڵكی شارەزا‌و‬ ‫پڕۆفێشناڵ تەعین بكرێن بۆ كاركردن لە‬ ‫نێو سەنتەرەكانی بڕیاردان‌و یاسا دانان‌و لە‬ ‫نێو ئینستیتیوتەكانی دیراساتی ستراتیژی‌و‬ ‫شوێنەكانی بیركردنەوەی سیاسی ئەمەریكی‪.‬‬ ‫پێویستە سوودێكی بێ پایان لە ڕەوەندی‬ ‫ك��وردی هەندەران‌و چاالكوان‌و نیشتەجێ‌و‬ ‫دەنگدەری كوردی ئە‌مەریكا وەربگیردرێت‪.‬‬ ‫ئەوانە گەو‌رەترین ڕەسیدن بۆ ك��ورد‌و بۆ‬ ‫كاركردنە سەر بڕیاری سیاسیی ئەمەریكی‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬دەوت��رێ��ت گۆڕانكارییەكان‪،‬‬ ‫نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەگ��ۆڕن‪،‬‬ ‫بەتایبەت ل���ەدوای «ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی»‪،‬‬

‫ئەمەریكا دۆستی ئەو هێزانەیە كە‬ ‫ئامادەن بەرژەوەندییەكانی بپارێزن‌و‬ ‫مامەڵەیەكی دۆستانە لەگەڵ هێز‌و‬ ‫بیزنس‌و خەڵكی ئەمەریكی بكەن‬ ‫نەبووە‌و بگرە گەشبین بووە‪ .‬بەاڵم لە پرسی‬ ‫هەناردە كردنی نەوتدا‪ ،‬لەسەرەتادا رازی‬ ‫نەبوو چونكە دەیزانی ئەوە لەسەر حیسابی‬ ‫یەكپارچەیی عیراق دەبێ‌و هانی كوردیش‬ ‫دەدات كە سەربەخۆیی ئابووری هەبێت‌و‬ ‫بە خێرایی لە عیراق جیابێتەوە‪ .‬دی��ارە‬ ‫ئیدارەی ئەمەریكی نەشیدەویست لە ڕووی‬ ‫سیاسی‌و دیپلۆماتیشەوە بەرامبەر كۆمەڵگای‬ ‫نێودەوڵەتی ش��ەرم��ەزار ببن‪ ،‬بۆیە هیچ‬ ‫نەبێ لە ڕووكەشدا نیگەرانیان دەردەبڕی‌و‬ ‫جەختیان لە پابەند بوون بە دەستووری‬ ‫عیراق دەك��ردەوە‪ ،‬بەاڵم لە ڕاستیشدا‪ ،‬لە‬ ‫ڕووی عەمەلیەوە هیچ ڕێگریەكیان لە هاتنی‬ ‫كۆمپانیا زەبەالحەكان‌و هەڵێنجانی نەوت‌و‬ ‫هەناردەكردنی نەوت نەكرد‪.‬‬ ‫ئێستاش ئ��ەم��ەری��ك��ا زی��ات��ر یاریەكی‬ ‫ڕووك��ەش��ی��ە ك��ە ل��ە ب��ەرام��ب��ەر دەوڵ��ەت��ان‬ ‫دەیكات‪ ،‬ئەگینا هەتا ئێستا هیچ كارێكی‬ ‫نەكردووە كە مانای دژایەتیی بنەڕەتی بۆ‬ ‫كورد‌و بۆ هەناردە كردنی نەوت بگەیەنێ‪.‬‬ ‫خ��ۆ ل���ەم���ەودوا‪‌،‬و ل��ە دوای سەرهەڵدانی‬ ‫داعش‌و الواز بوونی توانای حكومەتی عیراق‬ ‫بۆ هەڵێنجان‌و پ��ااڵوت�ن‌و ن��اردن��ەدەرەوەی‬

‫لەئێستادا لە رۆژئاوای كوردستاندا ئیدارەی‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆ پێكهێنراوە‪ ،‬ب��ەب��ڕوای ئێوە‬ ‫ئەمەریكا دان بە ئیدارەی سەربەخۆی رۆژئاوا‬ ‫دەنێت‪ ،‬ئەگەر توركیاش دژی بێت؟‬ ‫د‪ .‬دالوەر عەالئەدین‪ :‬دیسانەوە‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫مامەڵە لەگەڵ واقیعی چەسپاو دەكات‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئیدارەی سەربەخۆی ڕۆژئ��اوای كوردستان‬ ‫خۆی بگرێت‌و بەهێزتر ببێت‪ ،‬ئەوا ئەمەریكا‬ ‫حیسابی درێژخایەنی بۆ دەكات‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫لە ئێستادا لەبەر توركیا هەوڵی ن��ەداوە‬ ‫پەیوەندیی ڕاستەوخۆی لەگەڵدا ببەستێت‪،‬‬ ‫چونكە پێویستی زۆر پێ نەبووە‪ ،‬بەالم‬ ‫لە ئایندەیەكی نزیك وەیان مام ناوەندیدا‬ ‫ڕەنگە پەیوەندیی نێوان هێزەكانی گۆڕەپانی‬ ‫ڕۆژئ��اوا لەگەڵ خ��ودی توركیا گۆڕانكاری‬ ‫گەورەیان بەسەردا بێت‪ .‬دوور نیە ئەوانیش‬ ‫سوود لە پڕۆسەی ئاشتی نێوان پەكەكە‌و‬ ‫حكومەتی توركی‪‌،‬و لە گۆڕانی هاوكێشەكانی‬ ‫شەڕی دژ بە داعش ببینن‪ .‬بۆیە‪ ،‬كێشە‌و‬ ‫پەیوەندییەكانی نێوان كورد‌و توركیا‪ ،‬یان‬ ‫كورد‌و ئەمەریكا پرسی سیاسین‪‌،‬و هیچكام‬ ‫لەوانە دوژمنی تاسەر نین‌و هەموو دەمێك‬ ‫قابیلی گۆڕانن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٨٠‬دو شةممة ‪2014/8/1٨‬‬

‫ناوخۆ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫ئاوارەكان قوتابخانەكانی هەرێمی كوردستان دادەپۆشن‬ ‫تاقیكردنەوەكانی ئامادەیی‪ ،‬مانگێگ دوادەكەون‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫هاتنی بە لێشاوی ئاوارەكان بۆ هەرێمی‬ ‫كوردس���تان درێژەی هەی���ەو‪ ،‬بەهۆیەوە‬ ‫تاقیكردنەوەكان���ی خول���ی دوەمی ‪12‬ی‬ ‫ئامادەیی بۆ مانگێ���ك دواخراو ئەگەری‬ ‫ئەوەش هەی���ە‪ ،‬پرۆس���ەی خوێندنیش‬ ‫دوابكەوێت‪ ،‬ئەگ���ەر كەمپ بۆ ئاوارەكان‬ ‫دروستنەكرێت‪ ،‬ئەمە جیا لەو كاریگەرییە‬ ‫خراپانەی دیكەی ئاوارەكان بۆ هەرێمیان‬ ‫دروستكردوە‪.‬‬

‫وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێم‬ ‫داوایك���ردوە‪ ،‬هەرچی زوە ئ���ەو گرفتە‬ ‫چارەسەربكرێت‌و بە هانای ئاوارەكانەوە‬ ‫بچن‪ ،‬بی���ر لە چارەس���ەرێكی گونجاوتر‬ ‫بكرێتەوە بۆ نیشتەجێبونی ئەو ئاوارانە‪.‬‬ ‫بەڕێوەب���ەری گش���تیی پ���ەروەردەی‬ ‫س���لێمانی‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬ئێمە‬ ‫لە س���لێمانی كێش���ەمان نیی���ە‪ ،‬هۆڵی‬ ‫تاقیكردنەوەكان ئاوارەی تێدانییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫قوتابخانەكانی هەولێرو دهۆك زۆرینەیان‬ ‫ئ���اوارەی تێدای���ە‪ ،‬تاقیكردن���ەوەكان‬ ‫دوادەكەون‪.‬‬ ‫نەجمەدین عەلی‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫لە سلێمانی ‪ 54‬قوتابخانە ئاوارەیان تێدا‬ ‫نیشتەجێكراون‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیش���ی "داوامانكردوە‪ ،‬ئەو‬ ‫قوتابخانان���ەی ئاوارەی���ان تێدایە‪ ،‬چۆڵ‬ ‫بكرێن‌و شوێنی دیكەیان بۆ بدۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫تاكو پرۆسەی خوێندن دوانەكەوێت"‪.‬‬

‫هەزار قوتابخانە ئاوارەیان تێدا‬ ‫نیشتەجێكراون‬

‫تاقیكردنەوەكان دواخران‬ ‫وەزیری‌ پەروەردەی‌ حكومەتی‌ هەرێم ‌‬ ‫ی‬ ‫كوردستان لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەنوسیدا‬ ‫لەش���اری هەولێ���ر رایگەیان���د‪ ‌،‬وادەی‌‬ ‫خولی‌ دوەمی‌ تاقیكردنەوەكانی‌ پۆلی‌ ‪12‬‬ ‫ئامادەیی بۆ ماوەی‌ مانگێك دواخرا‪.‬‬ ‫پشتیوان سادق‪ ،‬وتیشی "بەهۆی‌ هاتنی‌‬ ‫بەلێش���اوی‌ ئاوارەكان‌و نیش���تەجێبونی‬ ‫ناڕەزاییەكان رو لە زیادبونن‬ ‫بەش���ێكیان لە ناو بینای‌ قوتابخانەكان‪،‬‬ ‫تاك���و ئێس���تا ناڕەزای���ی زۆر لە نێو‬ ‫هاتنی ئاوارە بۆ هەرێم بەردەوامە‬ ‫بڕیاریانداوە بۆ م���اوەی‌ مانگێك وادەی‌ هاواڵتیان���دا لەدژی هاتنی بە لیش���اوی‬ ‫خولی‌ دوەمی‌ تاقیكردنەوەكانی‌ پۆلی‌ ‪ 12‬ئ���اوارە بەتایبەت عەرەب دروس���تبوە‪ ،‬ب���ۆ ئەم قۆناغە هەم ب���ۆ ئاوارەكان‌و بۆ مافی م���رۆڤ‌و كۆچ‌و كۆچب���ەران‪ ،‬تاكو‬ ‫چەند كەمپێك بۆ ئاوارەكان بكەنەوە‪.‬‬ ‫دوابخرێن‪ ،‬كە بڕیاربو لە ‪25‬ی ئەم مانگە ك���ە كاریگەری لەس���ەر ب���اری ئابوری‌و هاواڵتیانیش‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەكات‪ ،‬دۆسیەی‬ ‫قایمقام���ی س���لێمانی‪ ،‬بە"چاودێر"ی‬ ‫تاقیكردنەوەیان ئەنجام بدرێن"‪.‬‬ ‫ئەمنی‌و كۆمەاڵیەتی هەبوەو‪ ،‬ئێس���تاش‬ ‫لەب���ارەی وادەی دەس���تپێكردنی كاریگەرییەكانی لەسەر كەرتی پەروەردە راگەیاند‪ ،‬دوای ئەو شەپۆلە ئاوارەی روی ئ���اوارەكان ب���ۆ هەرێم���ی كوردس���تان‬ ‫خوێندنەوە‪ ،‬وتی "‪10‬ی ئەیلول خوێندن دەردەك���ەون‪ ،‬رەنگ���ە لە داهاتوش���دا لە ش���ارەكانی هەرێم كردوە‪ ،‬ژمارەیەكی ئاس���ان نییە‪ ،‬بۆیە دەبێت بودجەیەكی‬ ‫زۆری ئاوارە هاتونەتە س���لێمانی‪ ،‬بۆیە باش���ی بەهاوكاری حكومەت���ی عیراق‌و‬ ‫دەستپێدەكاتەوە"‪.‬‬ ‫كاریگەریی دیكەی دەربكەون‪.‬‬ ‫دەس���ەاڵتدارانی هەرێمی كوردس���تان بەناچ���اری خس���تویاننەتە قوتابخانەو رێكخراوەكان بۆ تەرخان بكرێت‪.‬‬ ‫هەزار قوتابخانە ئاوارەیان تێدایە تا ئێس���تا نەیانتوانی���وە رێگاچارەیەكی مزگەوت‌و هۆڵی بۆنەكانەوە‪.‬‬ ‫ئاوات محەمەد‪ ،‬باس���ی لەوەشكرد‪ ،‬لە‬ ‫چەند ئاوارە لە هەرێمن؟‬ ‫بەپێ���ی راگەیەندراوێك���ی وەزارەتی گونج���او بۆ نێش���تەجێكردنی ئاوارەكان‬ ‫پ���ەروەردە‪ ،‬زیاتر لە ه���ەزار قوتابخانەو بدۆزنەوە‪ ،‬كە بەرای شارەزایانی بوارەكە‪ ،‬هەوڵ‌و پەیوەن���دی بەردەوامدان لەگەڵ‬ ‫دیندار زێباری‪ ،‬یاریدەدەری بەرپرسی‬ ‫خوێندنگا ئاوارەیان تێدا نیشتەجێكراون‪ .‬كردنەوەی كەمپ باش���ترین چارەسەرە رێكخراوەكان���ی نەتەوەیەكگرت���وەكان‌و فەرمانگ���ەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی‬

‫هەرێمی كوردستان راگەیاندوە‪ ،‬نزیكەی‬ ‫ملیۆنێ���ك‌و ‪ 500‬هەزار هاتونەتە هەرێمی‬ ‫كوردس���تان‪ ،‬تەنها لە س���نوری شاری‬ ‫ده���ۆك ‪ 700‬هەزار ئاوارە روی تێكردوە‪،‬‬ ‫لە سنوری شاری س���لێمانیش تەنها لە‬ ‫م���اوەی هەفتەیەكدا ‪ 30‬ه���ەزار پەنابەر‬ ‫روی لەو ش���ارە‌و دەوروب���ەری كردوە‪،‬‬ ‫وەكچۆن تەنها لە ماوەی مانگی رابردودا‬ ‫نزیكەی ‪ 200‬هەزار ئاوارە روی لەو شارە‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫لەمبارەیەوە‪ ،‬نوس���ەرێك‪ ،‬لەوتارێكدا‬

‫دەنوس���ێت "دەزگا پەیوەنددارەكان���ی‬ ‫حكومەتی هەرێ���م‌‪ ،‬بە هاوكاریی نەتەوە‬ ‫یەكگرت���وەكان‌و رێكخراوەكان���ی ت���ر‬ ‫دەكرێ رێوش���وێنی گونج���او بگرنەبەر‬ ‫لەپێناو دورخستنەوەی هەمو مەترسییە‬ ‫سیاسی‌و ئەمنی‌و ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫تەندروس���تییەكانی ئەو ژم���ارە زۆرەی‬ ‫ئاوارەی عەرەب‪ ،‬نەك دەس���تگیركردن‌و‬ ‫ئ���ازاردان‌و س���وكایەتی پێك���ردن‌و‬ ‫دورخستنەوەیان‪ ،‬كە بە داخەوە هەندێ‬ ‫كەس‪ ،‬كارو بانگەشەی بۆ دەكەن"‪.‬‬ ‫د‪ .‬هێرش رەسوڵ‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەكات‬ ‫"وەك هەن���گاوی دەس���تپێك‪ ،‬دەك���رێ‬ ‫پارێزگاو قائیمقامییەت‌و كارگێڕیی شارو‬ ‫ش���ارۆچكەكان بە هاوكاری���ی رێكخراوە‬ ‫نێودەوڵەت���ی‌و هەرێم���ی‌و ناوخۆییەكان‬ ‫كەمپ���ی تایب���ەت ب���ۆ ئ���ەو ئاوارانە لە‬ ‫ش���وێنی گونجاوی دەرەوەی ش���ارەكان‬ ‫دروستبكەن"‪.‬‬ ‫ناوب���راو‪ ،‬ب���اس لەوەش���دەكات‪،‬‬ ‫بەمجۆرەش‪ ،‬هەم قەیرانی نیشتەجێبون‬ ‫لەو شار‌و ش���ارۆچكانە دروس���تنابێت‌و‬ ‫ه���ەم مەترس���ییە سیاس���ی‌و ئەمن���ی‌و‬ ‫ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی‌و تەندروس���تییەكان‬ ‫كەمدەبنەوە‪ .‬ه���ەروا كوردیش دەتوانێت‬ ‫پارێزگاری لە كەلتوری مرۆدۆستیی خۆی‬ ‫بكات‪.‬‬

‫حكومەت موچەی چاودێریی خێزانی پێ دابەشناكرێت‬ ‫ژنێك‪ :‬نۆجار چومە بانكی كوردسات‪ ،‬موچەم بەرنەكەوت‬ ‫سلێمانی‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫موچەخۆرانی چاودێریی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫سلێمانی‪ ،‬نیگەرانیی خۆیان رادەگەیەنن‪،‬‬ ‫لەوەی پێنج مانگە موچەیان وەرنەگرتوە‪،‬‬ ‫نزیكەی مانگێكیش دەبێت‪ ،‬موچەكەیان‬ ‫بۆ هاتوە‪ ،‬كەچی دەزگایەكی حكومەت‬ ‫نیی����ە بەرێكوپێكی بیانداتێ‌‪ ،‬چاودێریی‬ ‫كۆمەاڵیەتی دابەشیناكات‪ ،‬ناردویەتی بۆ‬ ‫بانكی كوردسات‪ ،‬بەهۆی "بێئەزمونی‌و‬ ‫بێپالن����ی"ی ئ����ەو بانكەش����ەوە‪ ،‬رۆژی‬ ‫تەنها ‪ 40‬بۆ ‪ 50‬كەس موچەوەردەگرن‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا زیاتر لە ‪ 12‬هەزار موچەخۆری‬ ‫چاودێریی خێزانی الیە‪.‬‬ ‫بانكی كوردس����ات سەر بە وەزارەتی‬ ‫دارای����ی‌و ئابوریی حكومەت����ی هەرێمی‬ ‫كوردس����تانەو‪ ،‬تازەتری����ن بانك����ە ل����ە‬ ‫س����لێمانی كراوەت����ەوە‪ ،‬یەكەمج����ارە‬ ‫موچەی ل����ێ دابەش����كرێت‪ ،‬چاودێریی‬ ‫خێ����زان ك����ە ل����ە بانك����ی كوردس����ات‬ ‫موچەوەردەگرن‪ ،‬بریتین لە"گەورەكچان‬ ‫كە هاوسەرگیرییان نەكردوە‪ ،‬منداڵی بێ‬ ‫سەرپەرش����ت‪ ،‬نەخۆش‌و ئەو ژنانەی لە‬ ‫هاوسەرەكانیان جیابونەتەوە"‪.‬‬ ‫"بە هەڕەمەكی موچە دابەشدەكەن"‬ ‫س����وعاد مەعروف‪ ،‬تەمەن ‪ 43‬ساڵەو‬ ‫ژنی ش����ەهیدە‪ ،‬پێنچ جار چوە بۆ ئەو‬ ‫بانكە‪ ،‬كەچی ئێس����تاش لە بندیوارێكی‬ ‫بانكەكە دانیشتوە‌و هەر چاوەڕێیە‪ ،‬وەك‬ ‫خۆی دەڵێت "ئێس����تاش ب����ێ هیوام لە‬ ‫وەرگرتنی موچەكەم‌و توانام نییە لەبەر‬ ‫ئەو خۆرە بوەس����تم‪ ،‬بۆیە ناچارم لێرە‬ ‫چاوەڕێبكەم"‪.‬‬ ‫ئ����ەو ژنە ش����ەهیدە‪ ،‬ب����ە بێدەنگی‬ ‫دەدوا‪ ،‬لە قسەكانیدا جەختیكردەوە كە‬ ‫ئەمجۆرە موچەدابەشكردنە‪ ،‬گاڵتەكردنە‬

‫بە خەڵك‪ ، ،‬چونكە كەس بە كەسە"‪.‬‬ ‫حەی����ات حەمەعەزی����ز‪ ،‬تەم����ەن ‪45‬‬ ‫ساڵە‌و‪ ،‬هاوسەرەكەی نەماوە‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫بۆ ئەوە كرد‪ ،‬بە سێ مانگ جارێك موچە‬ ‫وەردەگری����ن‪ ،‬بۆ پێن����ج مانگ دەچێت‪،‬‬ ‫موچەمان وەرنەگرت����وە‪ ،‬بۆ وەرگرتنی‬ ‫موچەی مانگی س����ێ‌‌و چ����وارو پێنچ لە‬ ‫‪20‬ی مانگی رابردوەوە نۆجار چومە ئەم‬ ‫بانكە‪ ،‬تا ئێستا بەرمنەكەوتوە‪.‬‬ ‫ب����ە وتەی ئ����ەو هاواڵتییە‪ ،‬پێش����تر‬ ‫ل����ە بەڕێوەبەرایەتی����ی چاودێری����ی‬ ‫کۆمەاڵیەتی موچەیان وەردەگرت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا ش����وێنەكەی گواس����تراوەتەوە‌و‬ ‫دورەدەس����تە‪ ،‬كرێی تاكسی لێدەدەن‌و‬ ‫بە دەس����تبەتاڵی دەگەڕێنەوە‪ .‬حەیات‬ ‫دەڵێ����ت "خاوەن����ی ح����ەوت منداڵ����ی‬ ‫هەتی����وم‪ ،‬بە تاكس����ی هاتوچۆدەكەم‌و‬ ‫بە دەستبەتاڵی دەگەڕێمەوە‪ ،‬موچەش‬ ‫وەرناگرم"‪.‬‬ ‫پەروی����ن عەبدوڵ��ڵ�ا ق����ادر‪ ،‬تەمەنی‬ ‫‪ 40‬س����اڵەو گەورەكچە‪ ،‬هاوس����ەرگیری‬ ‫نەكردوە‪ ،‬باس لەوەدەكات‪ ،‬تا ئێس����تا‬ ‫حەوتج����ار هات����وە‪ ،‬بەرینەكەوت����وە‪.‬‬ ‫"بانكی كوردس����ات هیچ سیستمێكی بۆ‬ ‫دابەشكردنی موچە نییە‪ ،‬هەڕەمەكییە‪،‬‬ ‫رۆژێك سەعات ‪10‬و رۆژێك سەعات ‪12‬و‬ ‫بەئارەزوی خۆیان دەست بە دابەشكردنی‬ ‫موچە دەكەن‪ ،‬هەروا هیچ ریزو نۆرەیەك‬ ‫نیی����ە‪ ،‬ناس����نامەكان وەردەگرن‌و ناوی‬ ‫چەن����د كەس����ێك دەخوێنن����ەوە‪ ،‬دواتر‬ ‫ناس����نامەكان دەدەنەوە ب����ە هەندێكی‬ ‫دیكە‪ ،‬دەڵێن كات تەواو بوە‪ ،‬یان پارە‬ ‫نەماوە"‪ .‬پەروین وایوت‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬دەش����ڵێت "بەه����ۆی ئەوەوە‬ ‫ناسنامەكەشم ونبوە‪ ،‬كە فەرمانبەرەكە‬ ‫وەریگرت����وە‌و دوات����ر دیارنەم����اوە‪،‬‬ ‫موچەكەشم وەرنەگرتوە"‪.‬‬

‫واڵتێك ئەم سیستمە جێبەجێناكرێت‪،‬‬ ‫كە لە فەرمانگە موچە دابەش����بكرێت‪،‬‬ ‫تەنیا لە بانك موچە دابەشدەكرێت‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬یەكەمجارە‬ ‫موچە لە بانكی كوردسات دابەشدەكرێت‪،‬‬ ‫پێنچ فەرمانب����ەری خۆمانم بۆ ناردون‪،‬‬ ‫ب����ۆ ئ����ەوەی هاوكاریی����ان بك����ەن‪ ،‬لە‬ ‫هەمانكاتیش����دا تا ئێستا دو هەزار پیرو‬ ‫پەككەوتەم����ان الی����ە‪ ،‬ل����ە فەرمانگەی‬ ‫خۆم����ان موچەیان دەدەینێ‌‪ ،‬دو هەزارو‬ ‫‪500‬ی تری ناوچەكانی قەرەداغ‌و بازیان‬ ‫هەر لێرە موچە وەردەگرن‌و قورسایی لە‬ ‫سەر فەرمانگەكەمان هەر ماوە‪.‬‬

‫بەڕێوەبەری چاودێریی كۆمەاڵیەتی‪ :‬موچە دابەشكردن كاری‬ ‫ئێمە نییە‬ ‫بانكی كوردسات‪ 15 :‬فەرمانبەرمان هەیەو موچەی ‪ 12‬هەزار‬ ‫كەسمان الیە‬ ‫چاودێریی كۆمەاڵیەتی‪:‬‬ ‫موچەدابەشكردن ئیشی ئێمە نییە‬ ‫بەڕێوەبەری چاودێریی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫س����لێمانی‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬ئێستاش‬

‫قورسایی لەسەر فەرمانگەكەمان هەیە‪،‬‬ ‫ك����ە پێش����تر موچەمان دابەش����كردوە‪،‬‬ ‫ئیشی ئێمە نەبوە‪.‬‬ ‫نەه����رۆ عەبدوڵ��ڵ�ا‪ ،‬ئام����اژەی ب����ۆ‬

‫ئەوەش����كرد‪ ،‬م����اوەی چەند س����اڵێكە‬ ‫موچ����ەی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتییەكەی����ان‬ ‫چاودێریی خێزان دابەشدەكات‪ ،‬كە كاری‬ ‫ئەوانیش نییە‪ ،‬لە هەمانكاتدا لە هیچ ‬

‫بانكی كوردسات‬ ‫‪ 12‬فەرمانبەری هەیە‬ ‫ل����ە بەرامب����ەردا‪ ،‬بەڕێوەبەری بانكی‬ ‫كوردس����ات‪ ،‬ئاماژەب����ەوەدەكات‪15 ،‬‬ ‫فەرمانبەری����ان هەیەو موچەی ‪ 12‬هەزار‬ ‫چاودێریی خێزانیان لەسەر شانە‪.‬‬ ‫ئاكۆ عومەر‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬هۆكارەكانی‬ ‫قەرەباڵغی یەكەمی����ان كەمیی پارەیە‪،‬‬ ‫كە هەندێ����ك رۆژ هەبوە‪ ،‬پارە نەماوە‪،‬‬ ‫بۆیە كەڵەكەدەبێ����ت‪ ،‬هۆكارێكی تریش‬ ‫بۆ كەمیی فەرمانب����ەر دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫‪ 15‬فەرمانبەری����ان هەی����ە‪ ،‬موچەی ‪12‬‬ ‫هەزار چاودێریی خێزانی����ان الیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫فریاناكەون‪ ،‬هەرچەندە تاكو س����ەعات‬ ‫پێنجی ئێوارەش دەمێننەوە‪.‬‬ ‫ناوب����راو‪ ،‬وتیش����ی "یەكەمج����ارە‬ ‫ل����ەم بانك����ەدا موچە دابەش����دەكەین‪،‬‬ ‫ل����ە هەمانكاتیش����دا هێش����تا خۆم����ان‬ ‫رێكنەخستوە‪ ،‬سیس����تمێكمان نییە بۆ‬ ‫ئەوەی ئەو قەرەباڵغییە كۆنترۆڵبكەین‪،‬‬ ‫دڵنیاش نیم لە مەودوا چاودێریی خێزان‬ ‫هەر لێ����رە موچە وەردەگ����رن‪ ،‬یان لە‬ ‫شوێنێكی تر"‪.‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫ذمارة (‪ )4٨٠‬دو شةممة ‪2014/8/1٨‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫تێرۆریزم‌و یەكێتیی ئەوروپا‬

‫بەهرۆز جەعفەر‬

‫مرۆڤی ئەوروپی لەژێر ترسی سوپای سۆڤێتی‌و‬ ‫جەنگێكی ترسناكی تردا‪ ،‬بیریان دەكردەوە‪ .‬كە‬ ‫دواجار بونە تاقە یەكێتییەك كە لەدەرەوەی‬ ‫ئەوان سەركەوتنی تر نییە‪ .‬بڕواننە یەكێتیی‬ ‫عەرەب‌و جامیعەكەیان؟ سەیری یەكێتیی ئەفریقا‬ ‫بكەن؟ تەماشای كوردستانی گەورە بكەن بێ‬ ‫یەكێتیین؟ ئەوەش یەكێتیی سۆڤییەت بو لەژێر‬ ‫فشاری جێبەجێنەكردنی ئایدۆلۆژیای ئیشتراكی‌و‬ ‫گەندەڵی‌و رزانی بەڕەكەی گۆرباچۆف دا‪ ،‬وەك‬ ‫خۆی سەرینایەوە‪.‬‬ ‫لەساڵی (‪)1991‬ەوە‪ ،‬جەنگی سارد كۆتایی‬ ‫هات و‪ ،‬پێش ئەمەریكا ئەوروپا ئاهەنگی گەورەی‬ ‫گێڕا‪ ،‬ئەو هەلەی لێی دەگەڕا‪ ،‬هاتە بەردەستییان‪،‬‬ ‫زۆری نەكێشا دوای ئەم وەرچەرخانە گەورەیە‪،‬‬ ‫بەگشتی سێ چریكەی گرنگ بەسەر جیهاندا‬ ‫سێبەری ترسناكی كێشا‪ ..‬یەك‪ :‬روداوی (‪11‬ی‬ ‫سێپتەمبەر) لێدان لەشادەماری ئابوریی خۆرئاواو‬ ‫گەورەترین هێزی سەر زەوی‪ .‬بەهۆی لێكەوتە‬ ‫سلبییەكانی گڵۆباڵیزەیشنەوە‪ .‬دو‪ :‬بەهاری‬ ‫عەرەبی‪ .‬پەڕینەوەی ئاگرەكە بۆ سنوری ئۆكرایناو‬ ‫روسیا‪ .‬هاتنەوەی روسیا بۆ ناو یاریگای جیهانی‌و‬ ‫داواكردنی پشكەكانی خۆی‪ .‬سێهەمیشی هاتە‬ ‫سەر‪ :‬سەرهەڵدانی داعش‌و راگەیاندنی دەوڵەتی‬ ‫خەالفەت لەعیراق‌و سوریاوە‪ ،‬دواتر هەڕەشەكردن‬ ‫لەهێزە هەرێمییەكان‪.‬‬ ‫ستراتیجی سەرەسێگۆشە‬ ‫ل��ەوێ��ن��ەی ستراتیجی سەرەسێگۆشەدا‪،‬‬ ‫هەمو الكانی دی وەكو (بنكەی سێگۆشەكە‪،‬‬ ‫الیەكسانەكانی سێگۆشەكە) رۆڵ دەبینن‪ .‬بەاڵم‬ ‫نوكی سێگۆشە (حەربە) كە كاری سەرەكی‬ ‫ئەنجامدەدات‪ .‬بۆ نمونە‪ :‬ب��ازاڕی هاوبەشی‬ ‫ئەوروپی یان (سیاسەت‌و وەزارەتی دەرەوەی‬ ‫ئەوروپا) یاخود مامەڵەداراییەكان لەئاستی‬ ‫(‪ )28‬دەوڵەتە ئەندامەكەی‪ ،‬دەرەوەی خۆشی‬ ‫رۆڵی ئێجگار گ��ەورە لەڕەفاهیەت‌و پاراستنی‬ ‫ئاسایشی تاكی ئەوروپیدا دەگێڕن‪ ،‬بەاڵم نوكی‬ ‫حەربەكە‪ ،‬بریتی یە لەڕێكخراوی پەیمانی باكوری‬ ‫ئەتڵەسی (‪NATO) (The North‬‬ ‫‪)Atlantic Treaty Organization‬‬ ‫كە نوێنەرایەتیی سیاسەتی بەرگریی یەكێتیی‬ ‫ئەوروپا دەك��ات‌و‪ ،‬توركیاش تێیدا ئەندامێكی‬ ‫ك��ارای��ە‪ .‬ب��ۆ روب��ەڕوب��ون��ەوەی ه��ەر هێرش‌و‬ ‫هەڕەشەیەكە‪ ،‬كە مەترسییە بۆ سەر ئاسایشی‬ ‫ئەوروپاو ئەندامەكانی‪.‬‬ ‫لەئێستادا ناتۆ ل��ەب��ەردەم تەحەددیاتی‬ ‫گ���ەورەدا وەس��ت��اوە‪ ،‬ت��وێ��ژەرە ئەوروپییەكان‬ ‫پرسیاری ستراتیژیی دورم���ەودا لەئایندەی‬ ‫خ���ودی (‪ )NATO‬دا دەب��ی��ن��ن‪ ..‬ئەوسا‬ ‫ش��ەڕی ئەفغانستان كە بەم هاوپەیمانێتییە‬ ‫سپێردراوە‪ ..‬ئینجا نەفەقاتی رێكخراوەكە‪.‬‬ ‫لەمانەش سەرەكیتر كە ناتۆ پێوەی پەیوەستە‬ ‫پرسی هاوپەیمانەكانێتی لەئەوروپای ناوەڕاست‌و‬ ‫رۆژه��ەاڵت��دا‪ .‬ئۆكراینا ئەمڕۆكە كەوتۆتە بەر‬ ‫هەڕەشەی جموجوڵەكانی كۆماری روسیای‬ ‫فیدراڵەوە (دوژمنە سەرسەختەكەی ناتۆ)‪..‬‬ ‫زۆری نەبرد ئ��ەوا داعشیش وەك گروپێكی‬ ‫سەلەفی‪-‬جیهادیی توندڕەو هاتەبانی‪.‬‬

‫لەچوارچێوەی دانوستانەكانی پالنی شومان‬ ‫(‪ )Schuman Plan‬كە لەساڵی (‪)1950‬‬ ‫ل��ەس��ەر بنەمای رێككەوتن ب��ۆ پێكهێنانی‬ ‫كۆمەڵەی خەڵوزو ئاسنی ئەوروپی دام��ەزرا‪.‬‬ ‫قۆناغەكانی دروستبونی یەكێتییەكی ئەوروپیانە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوروپای دوای جەنگ گەاڵڵە بو‪ ،‬ئەڵمانیا‬ ‫وەك ن���اوك‌و دڵ��ی ئ��ەوروپ��ا ل��ەس��ەرەت��اوە‪،‬‬ ‫لەمپەرێكی سروشتی‌و كێشەی سەرەكی بەردەم‬ ‫دروستبونەكە ب��و‪ ،‬بێ ئەڵمانیا نە ل��ەڕوی‬ ‫جوگرافییەوە‪ ،‬نە لەڕوی كەلتورو شارستانییەتی‬ ‫خ��ۆرئ��اواوە نەدەگونجا شتێكی وا بكەن‪.‬‬ ‫ئەوروپا لەدوای جەنگ لەگەڵ زەوی یەكسان‬ ‫بون‪ ،‬لەڕوی ئابورییەوە پرۆژەی (مارشاڵ) بۆ‬ ‫سەرلەنوێ بیناكردنەوەی ئەوروپا لەچوارچێوەی‬ ‫پالنێكی جەنەراڵ (ج��ۆرج مارشاڵ) سەرۆك‬ ‫ئەركانی سوپای ئەمەریكادا هاتەكایەوە‪ ،‬تیایدا‬ ‫(‪ )13‬ملیار دۆالری ئەمەریكی تەرخانكرا بۆ‬ ‫(رێكخراوی هاوكاریی ئابوریی ئەوروپی)‪ .‬لەڕوی‬ ‫سیاسییشەوە هاوپەیمانێتییەكان رۆڵیان بینی‪.‬‬ ‫لەئاستی ئەوروپا خۆشیدا هێشتا ئەڵمانەكان‬ ‫ێ خۆپڕچەككردنن‪ ،‬سوپاكەیان‬ ‫خەریكی سەرلەنو ‌‬ ‫وەگەڕخستەوە‪ .‬سەرەتا ویستییان «كۆمەڵەی‬ ‫بەرگریی ئەوروپی « دروس��ت بكەن‪ .‬تیایدا‬ ‫ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا پێشنیاریكرد‪،‬‬ ‫لەچوارچێوەی پەیمانی ئەتڵەسیدا‪ ،‬سوپایەكی‬ ‫هاوشێوەی ئ��ەوەی ئەڵمانیا دروس��ت بكەن‪،‬‬ ‫راستەوخۆ لەژێر كۆنترۆڵی ئەمەریكا (‪)USA‬‬ ‫دا بێت‪ ،‬ئەمەش بریتی یە لە(ڕێكخراوی پەیمانی‬ ‫باكوری ئەتڵەسی)‪.‬‬ ‫حكومەتی فاڕەنسی پێشنیارەكەی ئەمەریكای‬ ‫رەت��ك��ردەوە‪ ،‬لەجێگای ئ��ەوە پالنی بلیفین‬ ‫(‪ )Pleven Plan‬ی لە(‪ )1950‬دانا‪ .‬بلیفین‬ ‫ئاماژەیە بۆ ن��اوی سەرەكوەزیرانی پێشوی‬ ‫فارەنسا‪ .‬تیایدا داوادەكات سوپایەكی یەكگرتو‬ ‫دروست بكەن‪ ،‬لەسەربازی هەمو ئەو واڵتانەی كە‬ ‫بەشدارن‪ ،‬بەمەرجێك راستەوخۆ لەژێر كۆنترۆڵی‬ ‫وەزارەتی بەگریی ئەوروپیدا بێت‪ .‬هەردو ئەم‬ ‫پێشنیارە لەجێی خۆیدا وەك هەوڵێك مایەوە‪.‬‬ ‫ئینجا دەستییان برد بۆ دروستكردنی كۆمەڵەی‬ ‫ئابوریی ئ��ەوروپ��ی (‪The European‬‬ ‫‪ .) Economic Community‬كەخۆی‬ ‫لەنەمانی سنورو باج‌و گومرك و‪ ..‬بابەتی دیكەی‬ ‫ئابورییدا دەبینییەوە‪.‬‬ ‫ماوەیەكی زۆر بەبێ وەستان‪ ،‬هەرجارەو‬ ‫لەواڵتێكی ئەوروپی پەیماننامەیەك دەبەستراو‪،‬‬ ‫چەند واڵتێك پەیوەندییان دەكرد بەپرۆژەكەوە‪..‬‬ ‫ئ��ەم هاتن‌وچونە دوای نزیكەی (‪ )42‬ساڵ‬ ‫كۆنستراكتیڤیزم‌و پەیوەندییە دەرەكییەكانی‬ ‫لەماسترێختی هۆڵەندا ب��وەه��ۆی بەستنی‬ ‫ئەوروپا‬ ‫پەیماننامەیەكی گرنگ لە(دیسەمبەری ‪،)1991‬‬ ‫دەی��ان‌و بگرە س��ەدان تیۆر‪ ،‬لەچوارچێوەی‬ ‫ب��ەن��اوی «رێككەوتننامەی ماسترێخت»‪ .‬زانستی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا هەن‪.‬‬ ‫سەرەنجام بەپێی بەندەكانی ئەم رێككەوتنە‪ ،‬سیانیان لەئەنجامی كەڵەگەبون‌و یەكگرتنی‬ ‫یەكێتیی ئەوروپا دروستەبێت‌و‪ ،‬دەكەوێتەسەر كۆمەڵێك ئایدیا‪ ،‬بونەتە ئایدۆلۆژیاو قوتابخانەی‬ ‫سكەی كاركردنی خۆی لەڕوی‪( :‬دروستكردنی س��ەرەك��ی‪ .‬ك��ە (م��ارك��س��ی��زم‪ ،‬لیبراڵیزم‪،‬‬ ‫یەكێتییەكی ئابوری‌و نەختینەیی بۆ بابەتی كۆنستراكتیڤیزم)ن‪ .‬جەوهەری هزری ماركسیزم‬ ‫گ��وم��رك��ەك��ان‌و ق���ەرزەك���ان‌و كورتهێنان و‪ ،‬بریتییە لەئابوریی‪ ،‬فەلسەفەكەشی باسی‬ ‫مامەڵەكردن بەیەك ج��ۆری پ��ارەی یەكگرتو چینایەتی‪ ،‬لیبراڵیزمیش ئەوەیە كە باسی‬ ‫لەئەوروپا كە ی��ۆرۆی��ە)‪ .‬ه��ەروەه��ا (دانانی (ئازادیی تاك و‪ ،‬بازاڕ‪ ،‬خۆشبەختی و‪ ..‬تاد)‌و‬ ‫سیاسەتێكی هاوبەشی دەرەك���ی‌و ئەمنی– ئەوشتە میسالیانە دەكات!‬ ‫ئەمەش هەر بەپێی پەیماننامەی ماسترێخت‬ ‫ك���ۆن���س���راك���ت���ی���ڤ���ی���زم (ب���ن���ائ���ی���ە‪-‬‬ ‫كە هاوكاری سیاسیی‌و ئەمنی تیا رێكخراوە)‪ ،)Constructivism .‬الی ئەوروپاییەكان‬ ‫ئەوسا (دیموكراسییەت‌و چەسپاندنی حوكمی بو بەئایدۆلۆژیای سەرەكی‌و باكگراوەندێك كە‬ ‫یاسا لەپارلەمانی ئەوروپاو دروستكردنی لیژنەی رێبازی كاركردن‌و رەفتارەكانیان دیاریئەكات‪.‬‬ ‫چاودێریی ب��ۆی)‪ ،‬ئینجا (پرسی ناسنامەی ئەمە نە ماركسیزمە‪ ،‬نە لیبراڵیزمە‪ ،‬لەوەتای‬ ‫یەكێتیی ئەوروپا‌و دادو نێوخۆیی‌و سەراحیاتە دروستبونی ئەم دیدگایە بۆ سیاسەتكردن‌و‬ ‫دەرەكییەكان‌و گەشەسەندنەكانی تر)‪ .‬بەڕوانین ئیدارەی جیاوازییەكان ل��ەدەرەوەو ن��اوەوە‪ ،‬تا‬ ‫لەشێوازی كەوتنەسەرخۆی یەكێتییەكە‪ ،‬ئێستا قازانجی هەرە گەورەی بۆ یەكێتیی ئەوروپا‬ ‫كاتی بەستن‌و جێبەجێكردنی پەیماننامەی بەبێدەنگی فەراهەمكردوە‪ .‬ئێستاش لەڕۆژهەاڵت‌و‬ ‫ماسترێخت‪ ،‬دەردەك���ەوێ���ت ت��اك��و دی���واری ش��ەڕی داعشدا هەمان رێگە بەكاردەهێنن‪.‬‬ ‫بەرلین نەڕوخاو ئەڵمانیای رۆژئاواو رۆژهەاڵت لەڕوی واتاوە (كۆنستراكتیڤیزم) پتر واتایەكی‬ ‫یەكیاننەگرتەوە‪ ،‬تاكو یەكێتیی سۆڤییەت فێركردن‌و پەروەردەیی‌و مەعریفیی تاكەكانە‪،‬‬ ‫هەڵنەوەشایەوە‪ ،‬كەتیایدا (‪ )16‬دەوڵەت بانگی بەاڵم لەڕوی سیاسییەوە واتە كاركردن بەئاشتی‌و‬ ‫سەربەخۆییاندا‪ .‬ئەوروپاییەكان نەگەیشتنە ئ���ازادی‌و ئ��اوەدان �ی‌و گەشەپێدان ل��ەن��اوەوە‪،‬‬ ‫بەختە باشەكەی خۆیان‪ ..‬بەجۆرێكی تر هێشتا یاریكردن‌و خەڵك سەرقاڵكردن‌و شەڕنانەوە‌و‬

‫شەڕكردن لەدەرەوە‪ ،‬دیموكراتیەت‌و خۆشبەختی‬ ‫بۆ خۆمان‪ .‬جەنگێكی نەرم‌و بەردەوام بۆ ئێوەی‬ ‫شەرقییەكان‪ .‬فایلەكانی بەردەستی یەكێتیی‬ ‫ئەوروپا لەم رەهەندەوە زۆرن‪ ،‬یەكێك لەوانە‬ ‫رێككەوتننامەی ئێران‌و كۆمەڵەی (‪ )1+5‬ە‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت بە پرسی چەكە ئەتۆمییەكانی‬ ‫ئێران‪ .‬یەكێكی تر لەوانە راوێژكردنە لەگەڵ‬ ‫ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو (مجلس التعاون‬ ‫الخلیجی) لەبەگژاچونەوەی تێرۆر لەعیراق‪.‬‬ ‫هەڵبەت بەدەستێكی تر لەگەڵ كەرتی غەززەو‬ ‫ئیسرائیل مامەڵە دەكات‪ .‬هەروەك دەستوەردانی‬ ‫راستەوخۆی لەڕێگەی هێزی (ناتۆ)ەوە بۆ لێدان‬ ‫لەرژێمەكەی (قەزافی)‌و كۆتایی پێهێنانی بینرا‪.‬‬ ‫هەمو ئەم چاالكییە زۆر زۆرترانەش‪ ،‬لەوەوە‬ ‫دێت كە گرنگترین پرەنسیپی یەكێتیی ئەوروپا‬ ‫ئەوەیە‪ :‬دەسەاڵتەكانی دەوڵەتی نەتەوەیی‬ ‫سپاردوە بەدامودەزگاكانی دەوڵەتیی لەئەوروپا‪.‬‬ ‫دۆسیەی داعش لەموسڵەوە بۆ برۆكسل‬ ‫ئەمجارەیان‪ ،‬باسی بزوتنەوەی حەمماس‌و‬ ‫فەتح‌و كەتائیبی ب��ەدر‌و ئەمارەتی قەوقازی‬ ‫ئیسالمی نییە‪ ،‬ح��زب��وڵ�ڵای لوبنان نییە‪،‬‬ ‫تاڕادەیەك رێكخستنەكەی پێشوی قاعیدەش‬ ‫نییە لەعیراق‪ .‬ئەمە فایلی حزبی شیوعیی‬ ‫فلیپینی یان حزبی شیوعیی هندی‌و سوپای‬ ‫رزگاریخوازیی بلوشستان نییە‪ ،‬كە هەمو ئەمانە‬ ‫لەلیستی ت��ێ��رۆردان لەئەنجومەنی ئاسایش‌و‬ ‫واڵتەیەكگرتوەكان‌و یەكێتیی ئەوروپادا‪.‬‬ ‫داعش‪ :‬گروپێكی هەڵتۆقیو‬ ‫لەسەرەتاوە بگرە تائێستاش زۆر لەیەكە‬ ‫سیاسییەكانی ناوچەكە هەر نەیانزانی‪ ،‬ناسنامەو‬ ‫ئامانج‌و پشتیوانانی كێن‪ .‬هەبو دەیگوت‬ ‫«سعودییەو ق��ەت��ەر» هەندێك دەیانگوت‬ ‫«دەستكردێكی توركی‪-‬ئیسرائیلییە» هەن‬ ‫الیانوایە ئێران‌و عیراق دروستییانكرد تا فشاری‬ ‫(داعش) لەسەر ئەسەد سوك بێت‌و‪ ،‬رایگشتیی‬ ‫جیهانی لەسەر شۆڕشەكەی سوریا الب��دەن‪،‬‬ ‫كە دەی��ان ه��ەزار كەس بەدڕندەترین شێوە‬ ‫تێدا كوژران‌و واڵت بەدەر كران‪ .‬هەیە الیوایە‬ ‫ئەمەی داعش دەیكات جێبەجێكردنی هەقیقەتی‬ ‫ئەحكامەكانی شەریعەتی ئیسالمییە‪ ،‬ئیسالمیش‬ ‫ئەمەیە كە داعش پەیڕەوی دەكات‌و ئەم دەوڵەتە‬ ‫ئیسالمییە جارێكی تر فەتحكردنی ناوچە‬ ‫ئیسالمییەكانە‪ ،‬كە لەڕێگەی ئیختراقكردن‌و‬ ‫ئیختاللكردنەوە‪ ،‬رۆژئاوا داگیریكردوە‪ .‬بەدەم‬ ‫خوێندنەوەوە بۆی‪ ،‬لەماوەی تەنها ساڵێكدا‬ ‫(داعش) توانی سەرتۆپی هەمو میدیا لۆكاڵی‌و‬ ‫جیهانییەكان داگیربكات و‪ ،‬سەرقاڵیان بكات‬ ‫بەخۆیەوە‪.‬‬ ‫لەسەرەتای (‪)2014‬ەوە هێڵە سنورییەكانی‬ ‫(عیراق‪-‬سوریا)‌و پارێزگای ئەنبار‌و فەللوجەی‬ ‫بەڕوبەری (‪ 138500‬كم) چوارگۆشە داگیركردوە‪.‬‬ ‫لەسەرەتای چاالكییەكانییان قائیدی فیرقەی‬ ‫‪( 7‬عەمید موحەمەد الكروی)‌و جێگرەكەیان‬ ‫كوشت‪ ،‬ئەوسا هەڵیانكوتایە سەر زیندانی‬ ‫ئەبوغرێب وەك گەورەترین زیندان تیایدا سەدان‬ ‫تێرۆریستیان ئ��ازادك��ردو‪ ،‬س��ەدان پاسەوانی‬ ‫زیندانەكەشیان ك��وش��ت‪ .‬ئینجا بەشەش‬ ‫تێرۆرستەوە ل��ە(‪ )2013/12/15‬بەسەر شاری‬ ‫كەركوكیان داداو‪ ،‬بارەگای هەواڵگریی حكومەتی‬ ‫عیراقییان لەو شارە بۆچەند سەعاتێك گرت‪،‬‬ ‫هەر ئەوكاتە دەركەوت كە دوبەرەیی‌و الوازیی‬ ‫هێزی سەربازیی‌و ئاسایشی كورد لەوشارە چەند‬ ‫الوازە‪ ،‬بەڵكو هەر زو لەوپرسەدا شەڕە دەنوكی‬ ‫حزبی دەستی پێكرد (هێشتا نوخبەی كورد‌و‬ ‫دەسەاڵتی سیاسیی‌و میدیاكانی هەر ب ‌ێ ئاگان)!‬ ‫ئەم پرسە هەر بەنیمچەكراوەیی مایەوە‪،‬‬ ‫تا ل��ە(‪ )2014/6/10‬داعش دەستیگرت بەسەر‬ ‫ستراتیجیترین‌و چوارەم گەورەترین پارێزگای‬ ‫عیراق (موسڵ) دونیا شڵەژا‪ ،‬یەك سیاسیی‬ ‫عیراقی بەسەرۆكوەزیرانیشەوە نەیانزانی هۆكاری‬ ‫هاڕەكردنی زیاتر ل��ە(‪ )2‬فیرقەی گ��ەورەی‬ ‫س��ەرب��ازی‌و هەڵهاتنی سوپاو فەرماندەكانی‬ ‫چین؟! چەكە قورس‌و سوكەكان‪ ،‬فڕۆكەخانەی‬ ‫موسڵ‌و بانكەكان كەوتنەدەستی داعشەوە‪،‬‬ ‫مەسیحییەكان نیوەی هەڵهاتن‌و ئەوەی تریش‬ ‫كەوتەژێر هەڕەشەی سەربڕین‌و كوشتنەوە‪..‬‬ ‫موسڵ (یەكێك بو لەویالیەتەكانی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی كە لەساڵی (‪ )1879‬پێكهێنرا‪.‬‬ ‫بەڕێژەیەكی زۆر دەتوانرێت بوترێت موسڵ تاكە‬ ‫هۆكاری داڕشتنی رێككەوتنامەی (سایكس پیكۆ‪-‬‬ ‫‪)1916‬یە‪ .‬مێژونوسە عەرەبەكان‌و كوردەكان‌و‬ ‫تەنانەت بەڵگەنامەكانی كۆمەڵەی گەالن‬ ‫(عوسبەتولئومەم) كوردستانیبونی موسڵیان‬ ‫سەلماندوە‪ .‬لەهەڵبژاردنەكانی پارلەمانی عیراقی‬

‫(‪)2014‬دا‪ ،‬لەكۆی (‪ )28‬كورسیی پارێزگاكە بۆ‬ ‫(‪ )5‬لیست‪ ،‬كورد توانی لەسەرئاستی پارێزگای‬ ‫موسڵ‪-‬نەینەوا (‪ )8‬كورسی بەدەست بهێنێت‬ ‫كە (‪ )6‬یان هی (پ د ك)‌و (‪ )2‬دانەشیان‬ ‫هی ئێزدی‌و شەبەكە‪ .‬بەمەش لەدوای لیستی‬ ‫موتەحیدونەوە بەپلەی دوەم دێت‪ .‬لەبەر گرنگیی‬ ‫شوێنەكەی‌و نەوت‌و سامانە ستراتیجییەكەی‪،‬‬ ‫لەتەواوی مێژودا ئەم ناوچەیە نەك بۆ عیراق‪،‬‬ ‫بەڵكو بەردی ژێر كۆڵەگەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫بوە‪ ،‬موسڵ چۆن بجوڵێت گۆڕانكاریی گەورە‬ ‫رودەدات‪ .‬دوای ماوەیەكیش لەشەڕی موسڵ‬ ‫پێشمەرگەیەك لەكاتی سەردانیكردنی وەزیرێكی‬ ‫حكومەت لەبەرەی خواروی كەركوكەوە‪ ،‬وتی‬ ‫«ئەمە حاڵ نییە پێشمەرگە تیایەتی‪ ،‬نە نان‬ ‫هەیە نە ئاو‪ ،‬لیوایەك لێرەین (بی كەی سی)‬ ‫یەكمان پێ نییە» كەس بەهاواریانەوە نەچو!‪...‬‬ ‫هێشتا نوخبەو سەركردایەتیی سیاسیی كوردو‬ ‫میدیاكەی لە نیەت‌و ئامانج‌و پشتیوانانی داعش‬ ‫هەر نەگەیشتون!‬ ‫ئەوەبو رۆژی (‪ )2014/8/3‬قەزای شنگال‌و‬ ‫ناحیەكانی رەبیعەو زوممارو سنونێ‌‌و خانسۆر‌و‬ ‫وانكێ‌‪ ،‬بەكەمتر لە س ‌ێ سەعات كەوتە دەستی‬ ‫داعش‌و نەتوانرا تۆزێك بەرگری تێدا بكرێت‪،‬‬ ‫تاكو خەڵكەكەی رزگاریان بێت‪ ،‬تیایدا زیاتر‬ ‫ل���ە(‪ )3000‬ه��ەزار ك��وردی ئێزدی بەدەستی‬ ‫تێرۆریستان شەهیدبون‌و‪ ،‬س��ەدان كچیش‬ ‫لەبازاڕە (ئیسالمییەكان) دا فرۆشران‪ .‬هەر‬ ‫بەتەنها بەرگرینەكردنەكەی هێزە حزبییەكانی‬ ‫باشور تاوان نەبو‪ ،‬بەڵكو بێهۆشی‌و بێ زانیاری‌و‬ ‫پێشبینی ئ��ەوەی كە داع��ش پ��ەالم��اری ئەم‬ ‫شوێنانە دەدەن‪ ،‬تاوانێكی گەورەترە‪.‬‬ ‫رۆژی (‪ )2014/8/6‬ش لە سەعات (‪1‬ی‬ ‫پ��اش��ن��ی��وەڕۆ)ەوە‪ ،‬داع��ش هێرش بۆ ه��ەردو‬ ‫ق���ەزای تلیكێف‌و حەمدانییەو ناحیەكانی‬ ‫گوێرو باشیك (بەعشیقە) گۆگجەلی‌و بەرتلەو‬ ‫خ��ازر دەستپێدەكات‪ ،‬فەرماندەكانی سوپا‬ ‫ب��ێ ب��ەرگ��ری��ك��ردن رادەك����ەن‪( .‬هێشتا هەر‬ ‫سەركردایەتیی سیاسیی‌و نوخبەو میدیای‬ ‫كورد‌و شەقامیش هەر بێ ئاگان!)‪ .‬هەمان شەو‬ ‫وتەبێژی وەزی��ری دەرەوەی ئەمەریكا (مای‬ ‫هارف) وتی «بەپەلە بڕیاری هێرشكردنمان بۆ‬ ‫سەر مۆڵگەكانی داعش دا‪ ،‬چونكە بەلێخوڕینی‬ ‫سەیارە تەنها (‪ )35‬كیلۆمەتر لەهەولێری‬ ‫پایتەختەوە دوربون»! بەدوایدا بریتانیا‌و فرەنسا‬ ‫یەكسەر پاڵپشتی تەواویان دەرب��ڕی‪ ،‬ئینجا‬ ‫كۆماری چیك‌و ئەڵمانیاو هۆڵەنداو‪ ..‬هەندێك‬ ‫واڵتانی دیكە‪.‬‬ ‫پاش ئەوەیش‪ ،‬جارێكی تر لە(برۆكسل)‬ ‫یەكێتیی ئەوروپا‪ ،‬بەگەرمی سەرقاڵی ئەم پرسی‬ ‫بەگژاچونەوەی خولێكی دیكەی مامەڵەكردنە‬ ‫لەگەڵ تێرۆر‪ .‬بڕیاری پڕچەككردنی هێزەكانی‬ ‫پێشمەرگەی داوە‪ ،‬رەنگە لەڕێگەی هێزی‬ ‫(ن��ات��ۆ)ەوە راستەوخۆ لەچەكدارانی داعش‬ ‫ب���دەن‪ .‬پرسیارەكە ئ��ەوەی��ە ئ��ەوە ئێمەین‬ ‫لەدیبلۆماسییەت‌و قەناعەت پێهێنانی سیاسیی‌و‬ ‫پەیوەندیماندا وا سەركەوتوبوین‪ ،‬دونیای‬ ‫پێشكەوتو خۆشیدەوێین لەسەرمان بەوەاڵم‬ ‫دێن؟ ئەمە چییە رودەدا! ئەوە ئێمەین عالەمی‬ ‫خ��وا پشتگیریمان دەك���ەن! بۆچی؟ ئەگەر‬ ‫ئەمەریكاو ئەوروپا نەبن ئێمە چی بكەین؟‬ ‫خواستی ئەوروپا وایە شەڕی ب��ەردەوام‌و‬ ‫نەرم نەرمی خۆی لەگەڵ گەورەترین رێكخراوی‬ ‫تێرۆریستی بەكوردەكان بكات‪ .‬ئەمە شەڕی‬ ‫یەكێتیی ئەوروپاشە‪ ..‬جارێك بۆ پاراستنی‬ ‫ناسنامە‌و ئاسایشی خۆی لەناوەوە‪ ،‬جارێكیش‬ ‫ب��ۆ پ��اراس��ت��ن��ی ب���ەرژەوەن���دی���ی‌و ب��ەرگ��ری��ی‬ ‫لەسیاسەتەكانی لەدەرەوە‪ ،‬كۆتاجاریش دەمێكە‬ ‫لەخەیاڵدان‌و بۆڵە بۆڵی ناوەندە ئەوروپاییەكاندا‪،‬‬ ‫ئەوە دەبیسترێت كە ئ��ەوان خاوەنی النكەی‬ ‫شارستانییەت‌و ت��ەك��ان��دان بەپێشكەوتنی‬ ‫رەوتی مرۆڤایەتین‪ ،‬چیتر ئەوەندە پێویستیان‬ ‫بەهاوڕێیەتی زۆر لەمە زیاتری ئەمەریكایەك نییە‬ ‫كە الفوگەزاف لێبدات‪ .‬پرسی تێرۆر پرسێكی‬ ‫جیهانییە‪ ،‬بەگژاچونەوەشی كۆدەنگییەكی‬ ‫جیهانی دەوێ‌‪ .‬تێرۆریزم‌و جیهانگیریی ئاوێتەی‬ ‫یەكتر ب��ون‪ ،‬ئامرازەكانی گڵۆباڵیزەیشن كە‬ ‫بەرهەمی خ��ۆرئ��اوان‪ ،‬ئێستا ئامرازو چەكی‬ ‫دەستی گروپە توندڕەوەكانن‪ .‬كۆی ترسناكی‬ ‫ئەم شریتە‌و تێگەیشتن لێی‪ ،‬تائەندازەیەكی‬ ‫زۆر ئەوەیە‪ :‬داعش دەزانێت چی دەوێت‌و بۆچی‬ ‫هاتوە‪ .‬ئەوەشی بەوریایی ئەمەی دیراسەكردوە‬ ‫خۆرائاوایە‪ .‬بەداخەوە لەبەر كۆمەڵێك هۆكاری‬ ‫خودی‌و بەرژەوەندیی حزبی‌و تاكەكەسیی ئێمە‬ ‫ئەوەمان بیرچوەوە‪ ،‬چیمان دەوێ �ت‌و بۆچی‬ ‫هاتوین؟!‬

‫ێ‬ ‫دۆخەكە بەكو ‌‬ ‫دەگات؟‬

‫فەرهەنگ گۆمەش���ینی‬ ‫گۆڕانكاریی���ەكان چاوەڕوانكراو بون‪ ،‬ب���ەاڵم خێرا رویانداو‬ ‫رێ���ڕەوی روداوەكانی���ان گ���ۆڕی‪ ،‬ملمالن���ێ سیاس���ییەكان‪،‬‬ ‫كێشمەكێش‌و ناكۆكییەكان‪ ،‬دیدارو كۆبونەوەی الیەن‌و پێكهاتە‬ ‫ناكۆكەكانی س���ەرگۆڕەپانی سیاسیی عیراق گەیشتنە ترۆپك‌و‬ ‫لوتكەی گرژی‪ ،‬بەش���ێوازیك كە دەرفەت نەمایەوە بۆ گفتوگۆ‌و‬ ‫لەیەکت���ر نزیكبونەوە‪ ،‬س���ەرەنجام ئەوەی ئەم���ڕۆ دەیبینین‬ ‫دەرەنجامی شكس���تی سیاسییە‌و عیراق‌و ناوچەكەی بەم دۆخە‬ ‫گەیاند‪ ،‬كوردستانیش بو بەچەق‌و گرەوی ملمالنێكان‪.‬‬ ‫دوای كەوتن���ی موس���ڵ و دەستبەس���ەراگرتنی لەالی���ەن‬ ‫داعش���ەوە‌و گۆڕینی ئاڕاس���تەكە بەرەو هەرێمی كوردس���تان‪،‬‬ ‫ئیدی خاك‌و خەڵكی كوردستان كەوتنەبەر هەڕەشەی جیددی‌و‬ ‫سەركردایەتیەكەش���ی كەوتە بەردەم بڕیاری چارەنوسس���ازو‬ ‫بوێرانە‌و ئەو یەكڕیزییەی كە لەسەر روپەڕی رۆژنامەكان باسدەكرا‪،‬‬ ‫بو بە دیفاكتۆ (ئەمری واقیع)‪ .‬دەرفەت نەما بۆ هەڵسەنگاندن‌و‬ ‫بیرلێكردنەوە‪ ،‬جگە لەوەی كە خێرا س���ەركردایەتیی سیاسیی‬ ‫كورد بڕی���اری یەكالكەرەوە بدات‌و هەڵوێس���ت وەربگرێ كورد‬ ‫لەكوێی هاوكێش���ەكەدایە؟ كورد بڕیاری خ���ۆی دا‌و بەفەرمی‬ ‫كەوت���ە بەرەی دژە داعش‪ ،‬ئەگەرچی هەر لەس���ەرەتاوە كورد‬ ‫لەو ب���ەرەی دژە تێرۆر‌و داع���ش‌و هاوپەیمانەكانیان بو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمجارە مەترس���یی راستینە كەوتەس���ەر هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫ئیت���ر كورد بو بەبەش���ێك لەس���یناریۆ هەرەگەورەكەو چەقی‬ ‫ملمالن���ێ نادیارەكە‪ ،‬ب���ەاڵم ئەوەی جێگەی دڵخۆش���ی بو بۆ‬ ‫دۆزی كورد‌و ئێس���تا‌و ئایندەی‪ ،‬وەرگرتنی بڕیار‌و هاتنەس���ەر‬ ‫هێڵی ئەمەری���كاو ئەوروپاو واڵتە زلهێزەكان بو لەبەرژەوەندیی‬ ‫ك���ورد‌و پاڵپش���تیكردنی بو‪ ،‬لێ���رەدا هەم قورس���ایی هەرێم‌و‬ ‫ه���ەم ئەوەی دەرخس���ت كە كورد توانیویەتی س���ەرنجی دنیا‬ ‫رابكێش���ێت بۆ دوبارەنەبونەوەی رۆژگارە شومەكانی سەدەی‬ ‫رابردو‪ ،‬كە گوێی دۆس���تەكانی ئێس���تامان ئەوس���ا كەڕ بون‬ ‫لەئاس���ت س���ێهەمین گەورە نەتەوەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی كە گرنگە لێرەدا هەندێ پرس���یار دێتە ئاراوە‪ ،‬دەبێ‬ ‫لەم دۆخە هەستیارەدا چی بكرێ؟ چۆن دەتوانین ئاڕاستەكان‬ ‫بەبەرژەوەندیی خۆمان بگۆڕین؟ لەكاتێكدا كە ئێس���تا خەریكە‬ ‫گرێكوێرەكان نزیكدەبنەوە لەكردنەوەو‪ ،‬پرۆس���ەی سیاسییش‬ ‫بەرەوپێش���ەوەچونی بەخۆی���ەوە دیوە بەب���ەراورد لەگەڵ ئەم‬ ‫دۆخ���ە نالەبار‌و ناهەم���وارە‪ ،‬ئەوەتا س���ەرۆككۆمار دیاریكرا‪،‬‬ ‫س���ەرۆكی پارلەمانی عیراق دەستنیش���انكرا‪ ،‬س���ەرۆككۆمارە‬ ‫كوردەكەش بوێرانە كاندیدی سەرۆكوەزیرانی راسپارد‪ ،‬لەهەمو‬ ‫ئەمان���ە گرنگتر ل���ەدوا گۆڕانكاریی چاوەڕواننەك���راودا لەڕوی‬ ‫سیاس���ییەوە نوری مالكیی س���ەرچاوەی كێش���ەو قەیرانەكان‬ ‫دەس���تبەرداری پۆس���تەكەی دەبێت‪ ،‬لەوالیش���ەوە ش���ێخی‬ ‫عەش���ایەری عەرەب‌و شۆڕش���گێڕانی بەناو سوننە‌‪ ...‬گوتاریان‬ ‫رونتر دەكەن‌و زۆربەی واڵتانی دونیاش‪ ،‬لەس���ەرو هەمویانەوە‬ ‫ئەمەریكا پشتگیریدەكەن‌و دڵخۆش���دەبن‪ ،‬لەڕوی لۆجستیەوە‬ ‫هەرێ���م پڕچەكدەكەن‌و‪ ،‬هەولێربوە بەگەورەترین كۆگای چەك‌و‬ ‫جبەخانەی دۆستەكانمان‌و بەئاشكرا دەریانخست كە هاوپەیمانی‬ ‫كوردن لەگ���ەڵ هەبونی پرسەخەس���وانەیەك بەناوەندی بڕیار‬ ‫(بەغداد) كە ئێس���تا ئەو ناوەندە نی���ە‪ ..‬بۆ؟ چونكە ناوەندی‬ ‫بڕیاردان لەبەغداد لەس���وڕی متبون‌و لەحاڵەتی كەنارگیردایە‪،‬‬ ‫بۆیە دەكرێ لەنزیكترین دیدار‌و كۆبونەوەی كورد‌و عەبادی باس‬ ‫لەدو تێرمی گەورەو گرنگ بكرێ‪ ،‬یەكەمیان‪ :‬پرسی رێككەوتن‌و‬ ‫پەیماننام���ەی رۆما بۆ دوبارەنەبونەوەی جینۆس���ایدی كورد‪.‬‬ ‫دوەمیان‪ :‬پرسی بااڵنسی هێز‪ .‬دوای ئەو هەمو گۆڕانكارییانە‌و‬ ‫كورد‌و داعش‌و سوننە‌و ناوەندی بڕیاری داهاتو لەعیراق‌و كێشە‬ ‫هەڵپەس���ێردراوەكان‪ ،‬چونكە لەدواجاردا سیناریۆكان خەریكە‬ ‫بەتەواوەت���ی روندەبنەوەو ئەم بارگرژیی���ە نالەبارەش لەهەمو‬ ‫حاڵەتەكاندا بەچەشنێك شیكردنەوەی بۆ دەكرێت كە كاتیین‌و‬ ‫لەگەڵ پش���تیوانییە نێودەوڵەتییەكان بۆ هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫پڕچەككردنی پێش���مەرگە بەكۆتادەگات‪ ..‬ئی���دی دوای ئەوە‬ ‫دەمێنێتەوە س���ەر خولێكی دیكەی دانوس���تانی كورد لەگەڵ‬ ‫حكومەت���ی ناوەند‪ ،‬كەوا من لەڕوی سیاس���ی‌و س���ەربازییەوە‬ ‫لێكدانەوەی ب���ۆ بكرێت چارەی لەبەر دەس���تدا نەماوە‪ ،‬جگە‬ ‫لەمل���دان (بە فش���ار!) بۆ یەكالكردنەوەی كێش���ە كۆن‌و نوێ‬ ‫دەستورییەكانی نێوان هەرێم‪ -‬بەغداد‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )4٨٠‬دو شةممة ‪2014/8/1٨‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫حەسەن جەمال‪:‬‬ ‫دەمیرتاش سەركەوتو بوە‬

‫بورهان كوزو‪:‬‬ ‫رێفراندۆم دەكەین‬

‫حەسەن جەمال‪ ،‬نوسەری گەورەی توركیا لە‬ ‫وتارەكەیدا دەڵێت «سەاڵحەدین دەمیرتاش‬ ‫توانی دەنگی كوردو چەپەكانی توركیا بۆ‬ ‫خۆی ببات‪ ،‬بەوەی توانیوێتی ‪%10‬ی دەنگەكان‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ ،‬ئەمەش ئەگەری رێككەوتن‬ ‫لەنێوان حكومەتی توركیا‌و ئ��ۆج��ەالن بۆ‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی بەهێزتر دەكات»‪.‬‬

‫بورهان كوزو‪ ،‬پارلەمانتاری ئاك پارتی‌و‬ ‫سەرۆكی كۆمسیۆنی دەستوریی توركیا‬ ‫لەپارلەمان رایگەیاند‪ ،‬بەهەڵبژاردنی‬ ‫ئەردۆغان بۆ سەرۆككۆماری توركیا‪ ،‬ئاك‬ ‫پارتی بەنیازە لەئایندەیەكی نزیكدا‬ ‫دەستورێكی مەدەنی ئامادەبكات‌و بۆ ئەو‬ ‫مەبەستەش ریفراندۆم بكات‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫هاوسەرۆكی هەدەپە‪:‬‬ ‫مۆدێلێكی نوێ‌ دەبەینە پارلەمان‬ ‫فیگەن یوكسەكداغ‪ ،‬هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتی‬ ‫گ���ەالن (ه���ەدەپ���ە)‪ ،‬دەڵ��ێ��ت «ل��ەه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫سەرۆككۆماریدا توانیومانە پشتیوانی چین‌و‬ ‫توێژەكانی كۆمەڵی توركیا بەدەستبهێنین‪ ،‬بۆیە‬ ‫مۆدێلێكی نوێی سیاسی دەبەینە پارلەمان‪ ،‬ئیتر‬ ‫كاری ئێمە داكۆكیكردن لەمافی رەنجبەران و‬ ‫ئازادیخوازانی گەالنی توركیا دەبێت»‪.‬‬

‫لەهەڵبژاردنی سەرۆككۆماریدا‪ ،‬بۆ یەكەمینجار رێژەی دەنگەكانی كورد گەیشتە ‪%10‬‬ ‫هەڵبژاردنی ئایندە‪ ،‬كورد دو ئەوەندەی ئێستا پارلەمانتاری دەبێت‬ ‫چاودێر‪ -‬میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژی ‪10‬ی ئەم مانگە‪ ،‬هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆككۆماری لەتوركیا بەڕێوەچو‪،‬‬ ‫ئ��ەوەی گرنگ بێت ل��ەم هەڵبژاردنەدا‬ ‫ئەوەیە كە بۆ یەكەمینجار لەڕێگەی‬ ‫سندوقی هەڵبژاردنە‌وە‪ ،‬واتە بەدەنگی‬ ‫هاونیشتیمانانی ئەو واڵتە سەرۆككۆماری‬ ‫ت��ورك��ی��ا ه��ەڵ��ب��ژێ��ردرا‪ ،‬ه��ەروەه��ا بۆ‬ ‫یەكەمنجاریشە كە رێژەی بەرگری ‪%10‬‬ ‫بونی نەبو‪ ،‬بەمەش بۆ یەكەمینجار‬ ‫رێژەی دەنگی كورد لەو واڵتەدا دیاریكرا‪.‬‬ ‫بەپێی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكە‪،‬‬ ‫رەجەب تەیب ئەردۆغان توانی ‪ %50‬زیاتری‬ ‫دەنگەكان ببات‌و بەمەش بە دوانزەهەمین‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا هەڵبژێردرا‪،‬‬ ‫ئەردۆغان توانی لە دو ركابەرەكەی كە‬ ‫هەریەك لە ئێكمەلەدین ئیحسانئۆغلو‬ ‫كاندیدی هاوبەشی پارتی كۆماری گەل‌و‬ ‫پارتی بزاڤی نەتەوەپەرست‪ ،‬هەروەها‬ ‫سەڵاڵحەدین دەمیرتاش كاندیدی پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن بباتەوە‪ ،‬دەمیرتاش بۆ‬ ‫یەكەمجار رێژەی دەنگی كوردی گەیاندە‬

‫نزیكەی ‪ ،%10‬ئەمەش بەسەركەوتنێكی‬ ‫باش دەبینرێت‌و كاریگەریی ئەرێنیشی بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی ئایندە دەبێت‪.‬‬ ‫هەدەپە دەنگەكانی زیادكردوە‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش‪ ،‬توانی رێژەی‬ ‫‪ % 9.8‬ی دەنگەكان ببات‪ ،‬بەمەش‬ ‫ب��ۆ یەكەمجارە رێ���ژەی دەن��گ��ی ك��ورد‬ ‫لەتوركیا لە ‪ %10‬نزیكبێتەوە‪ ،‬كە لە‬ ‫هەڵبژاردنەكانی رابردودا رێژەی دەنگی‬ ‫ك��ورد ‪ %6.5‬تێنەپەڕیوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەسەركەوتنێكی ب��ەرچ��او دەبینرێت‬ ‫بەوەی بۆ هەڵبژاردنی ئایندەی پارلەمان‬ ‫دەستكەوتێكی باشی بۆ بزوتنەوەی‬ ‫سیاسیی ك��ورد ل��ەو واڵت���ەدا هەبێت‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو رێژەیەش ژمارەی كورسیی‬ ‫پارلەمانتارانی هەدەپە لەپارلەمانی‬ ‫توركیا‪ ،‬نزیكەی دو ئەوەندەی ژمارەی‬ ‫ئێستا دەبێت‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی هەلی‬ ‫سیاسی ئەو پارتەش بەهێزدەكات‪.‬‬ ‫هەدەپە پەیامی خۆی گەیاندوە‬ ‫ل���ەپ���اش راگ��ەی��ان��دن��ی ئ��ەن��ج��ام��ی‬ ‫هەڵبژاردنەكە‪ ،‬سەاڵحەدین دەمیرتاش‬ ‫ه��اوس��ەرۆك��ی ه��ەدەپ��ە‪ ،‬پەیامێكی بۆ‬

‫رایگشتی ه��ەب��و‪ ،‬خۆشحاڵیی خۆی‬ ‫دەرب��ڕی ب��ەوەی رێ��ژەی دەنگەكانیان‬ ‫زیادیكردوە‪ ،‬دەمیرتاش وتی «خۆشحاڵم‬ ‫بەوەی وەك هەدەپە توانیومانە پەیامی‬ ‫خۆمان بگەیەنینە گشت چین‌و توێژەكانی‬ ‫گەالنی توركیا‌و لەهەڵبژاردنەكە دەنگی‬ ‫بەرچاومان هێناوە»‪.‬‬ ‫شكستی جەهەپە‬ ‫ل���ەپ���اش ئ�����ەوەی ه�����ەردو پ��ارت��ی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی ت��ورك��ی��ا (ج��ەه��ەپ��ە و‬ ‫مەهەپە)‪ ،‬ئێكمەلەدین ئیحسانئۆغلو وەك‬ ‫كاندیدی هاوبەشیان بۆ كێبڕكێی پۆستی‬ ‫سەرۆككۆماری نیشاندا‪ ،‬كاندیدەكەیان‬ ‫توانی رێ��ژەی ‪ %38.4‬ی دەنگەكان‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ ،‬بەمەش بە شكستیی‬ ‫ئ��ەو دو پارتە دەبینرێت بەتایبەتی‬ ‫پارتی ئۆپۆزسیۆنی سەرەكیی توركیا‬ ‫(جەهەپە)‪ ،‬كە بانگەشەی ئەوەی دەكرد‬ ‫لەم هەڵبژاردنەدا سەربكەوێت‪.‬‬ ‫باڵی چەپی جەهەپە‬ ‫داوای بەستنی كۆنگرە دەكەن‬ ‫لەپاش راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫شەش پارلەمانتاری جەهەپە لەپارلەمان‬ ‫رونكردنەوەیەكیان بۆ راگەیاندنەكان‬

‫دەمیرتاش‌و ئەردۆغان‪ ،‬دو سەركردەی سەركەوتو‬

‫پشتیوان عبدولرەحمان‬ ‫ل��ە م��ێ��ژوی ك��ۆم��اری ت��ورك��ی��ادا‪ ،‬بۆ‬ ‫یەكەمجارە كە كوردێك بە ناسنامەیەكی‬ ‫ئەتنیكی ملمالنێی بە دەستخستنی بەرزترین‬ ‫پۆست لە دەسەاڵتی ئەو واڵت��ەدا بكات‪.‬‬ ‫ب��ەو ج��ۆرە هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری‬ ‫ت��ورك��ی��ا‪ ،‬ك��ە ل��ە ‪10‬ی ئ���اب س��ازك��را‪،‬‬ ‫گوزارشتێكی رونە بۆ سەركەوتنی سیاسەتی‬ ‫مەدەنیانەو دیموكراسی‪ ،‬كە توركیای بەرەو‬ ‫وەرچەرخانێك برد لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫ئ��ەو ناوچەیەی ‌ پ��ڕە لە كێشەی ئاینی‪،‬‬ ‫مەزهەبی‪ ،‬نەتەوەیی و ئەتنیكیی چەقبەستو‪.‬‬ ‫ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��ەرۆك��ك��ۆم��اری��دا‪،‬‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش وەك پالێوراوێكی‬ ‫ك��ورد نزیكەی ‪ %10‬ی دەنگەكانی بە‬ ‫دەستخست‪ ،‬توانی ‪ 3،9١٤،٣٥٩‬دەنگ‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ ،‬بەدەستخستنی ئەو‬ ‫رێژەیەی دەن��گ لە روی سیاسییەوە ئەو‬ ‫پەیامە دەدات‪ ،‬ئەم پارتە وەك پارتێكی‬ ‫سیاسی بەهێز گ��ەڕای��ەوە ن��او گۆرەپانی‬ ‫سیاسی و سەركەوتنێكی مێژوی پڕ واتای‬ ‫لە توركیا بۆ بزوتنەوەی سیاسیی كورد‬ ‫تۆماركرد‪ ،‬كە لە داهاتو دەبێت خویندنەوەی‬ ‫ورد بۆ سەنگەكەی بكرێت‪.‬‬ ‫ئەم سەركەوتنەش ئومێدبەخشە‪ ‌ ،‬كە‬ ‫ببێتە هەوێن بۆ هەڵبژاردنی گشتیی ‪،2015‬‬ ‫كە بڕیارە لە ساڵی داهاتو ئەنجام بدرێت‬ ‫و پارتی دیموكراتی گەالن‪ ،‬كە دەمیرتاش‬ ‫هاوسەرۆكێتی ئەنجامێكی ب��ەرچ��او بە‬ ‫دەستبخات‪ ،‬كە لەم هەڵبژاردنە دەركەوت‬ ‫و ئەو وێنەیە بنەخشێنێت كە نەك هەر‬ ‫بۆ كورد لە توركیا‪ ،‬بەڵكو بۆ چارەنووسی‬ ‫پرسی كورد لەم سەدەیەدا گرنگە‪.‬‬ ‫هۆكارێكی سەرەكی بۆ ئەو سەركەوتنەو‬

‫هەنگاو بۆ درێژەپێدانی ئەوە‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫بونی ئاگربەست لەنێوان پەكەكە و توركیا‪،‬‬ ‫كە دو ساڵەی كە الیەن عەبدوڵاڵ ئۆجەالن‪،‬‬ ‫سەرۆكی پەكەكە هاتۆتەئاراوە‪ ‌،‬زەمینەیەكی‬ ‫ب��ەرف��راوان��ی ل��ە روی ژی��ان��ی سیاسی و‬ ‫دیموكراسییەوە لە توركیا دروستكردوە‪،‬‬ ‫ئ�ە‌وەش واڵت��ەی ب��ەرەو رەوشێكی ئاسایی‬ ‫باشتر بردوە‪.‬‬ ‫ئەردۆغان سەركردەیەكی سەركەوتو‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ەك��ەی ئ��ەردۆغ��ان بەسەر‬ ‫كاندیدی ه��ەردو پارتە ئۆپۆزسیۆنەكەی‬ ‫نێو پارلەمانی توركیا (مەهەپە‪ -‬جەهەپە)‬ ‫بە جیاوازی ‪ 14‬خاڵ جێگای سەرنج بو‪،‬‬ ‫ئ��ەردۆغ��ان ب��ە بەدەستخستنی ‪%٥١.٨‬‬ ‫دەن��گ��ەك��ان ت��وان��ی ل��ە خ��ول��ی یەكەمی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ەدا‪ ،‬س��ەرب��ك��ەوێ�ت‌و ببێتە‬ ‫دوانزەهەمین سەرۆككۆماری توركیا‪ ،‬لەالیەن‬ ‫خەڵكەوەو بچێتە سەرەتای دەیەیەكیتر لە‬ ‫دەسەاڵتێكی بەرزتری دەسەاڵتی واڵتەكەیدا‬ ‫درێژە بەبانگەشە سیاسییەكانی خۆی بدات‪.‬‬ ‫بەو سەركەوتنەی ئەردۆغان‪ ،‬بۆ دوەمین‬ ‫جار خانمی یەكەمی توركیا بە بااڵپۆشیی‬ ‫ئیسالمی دەچێتە كۆشكی چانكایا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێدەچێت ئەو فشارەی كە لە سەرەتای‬ ‫سەركەوتنی گول و بونی بە سەرۆككۆمار بۆ‬ ‫هاوسەرەكەی دروستكرا‪ ،‬وەك خۆی ئاماژەی‬ ‫پێكردبو‪ ،‬ئەمجارە ئەو كەشە گۆڕانكارییەكی‬ ‫تەواوی بەسەر داهاتوە‪ ،‬كە توركیای ئێستا‬ ‫توركیای پێنج ساڵ لەمەوبەر نەبێت بۆ‬ ‫خانمی یەكەمی واڵت‪.‬‬ ‫جێی باسە ئەردۆغان لە ماوەی ‪ 12‬ساڵی‬ ‫راب��ردودا‪ ،‬سێ خول سەرۆكوەزیری توركیا‬ ‫بوە‪ ،‬ئێستاش بۆ ماوەی پێنج ساڵی داهاتو‬ ‫وەك سەرۆككۆمار درێژە بەژیانی سیاسیی‬ ‫خۆی دەدات‪.‬‬ ‫هەندێك لە شارەزایانی بواری سیاسی‬ ‫پێیانوایە‪ ،‬كە چاوی لە پێنج ساڵی تریش‬ ‫بێت‪ ،‬كە ئەگەر وا رێكبكەوێت‪ ،‬ئەوە بۆ‬ ‫كەسێكی سیاسی ‪ 22‬س��اڵ لە لوتكەی‬ ‫دەسەاڵتی واڵت بێت‪ ،‬ئەوە ئەو بەراوردەیش‬ ‫لەگەڵ ‪ 17‬ساڵی سەرۆکایەتی مستەفا‬

‫کەمال ئەتاتورك تێدەپەڕێنێت‪.‬‬ ‫رۆل‌و چارەنوسی گول‬ ‫ب��ڕی��ارە دوای رێ��وڕەس��م��ی سپاردنی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی سەرۆككۆمار بە ئ��ەردۆغ��ان‪،‬‬ ‫عەبدوڵاڵ گول بگەڕێتەوە نێو گۆڕەپانی‬ ‫سیاسی و درێ��ژە بە خەبات ب��دات لەنێو‬ ‫پارتەكەیدا‪ .‬گول وەك كەسێتییەكی گرنگ‬ ‫لە دامەزراندنی ئاك پارتی و هەنگاوەكانی‬ ‫بەدەستخستنی دەسەاڵت و پۆستە بااڵكانی‬ ‫واڵتدا رۆلێكی سەرەكی هەبوە‪.‬‬ ‫عەبدوڵاڵ گ��ول خ��اوەن��ی كەسێتییەكی‬ ‫جیایە‪ ،‬لە هاشوهوش و هەڕەشەی سیاسییەوە‬ ‫دورە‪ ،‬كە ئەمەش لە ماوەی پۆستە یەك بە‬ ‫دوای یەكانی سەرۆكوەزیری بۆ ماوەیەكی‬ ‫كورت‪ ،‬دواتر وەزی��ری دەرەوەو پاشان لە‬ ‫لوتكەی دەس���ەاڵت وەك سەرۆككۆماردا‬ ‫رونە‪ ،‬زۆر بە هێمنی رۆڵی گرنگی هەبوە‪،‬‬ ‫لە پڕۆسەی ئاشتی لە توركیادا بە تایبەت‬ ‫لەم دو ساڵەی دوایدا رۆڵی هێوەركردنەوەی‬ ‫گرژییەكانی شەقامی ئ��ەو واڵت��ەی داوە‪.‬‬ ‫دەرب��ارەی گەڕانەوەشی بۆ ناو سیاسەت‪،‬‬ ‫گول وتی «بەمافی خۆمی دەزانم بچمەوە‬ ‫ناو ئاك پارتی‌و درێژە بەژیانی سیاسیی خۆم‬ ‫بدەم لەپێناو خزمەتكردنی واڵتەكەمدا»‪.‬‬ ‫جێی پرسیارە لێرە بەدواوە چارەنوسی‬ ‫گ��ول بەكوێ دەگ��ات و كێ دەبێتە ئەو‬ ‫كەسێتییە كاریگەرەی لەداهاتوی توركیا‌و‬ ‫شوێنی ئەردۆغان لەنێو پارت و حكومەت‬ ‫پڕ بكاتەوە‪ ،‬بەتایبەت لە كاتێكدا كە لە‬ ‫ساڵی داهاتو لە توركیا هەڵبژاردنی گشتیی‬ ‫ئەنجامدەدرێت‪.‬‬ ‫جێگرەوەی ئەردۆغان دەبێت كێ بێت؟‬ ‫ئەگەر گ��ول بێت دەتوانێت ت��ەواوك��ەری‬ ‫رۆڵەكەی ئەردۆغان بێت كە ئێستا چ توركیا‬ ‫و چ واڵتانی ناوچەكە لە بەردەم كۆمەڵێك‬ ‫كێشەی ج��دی��دای�ە‌و توركیاش روب��ەڕوی‬ ‫بەرپرسیارێتی مەزن دەكاتەوە‪ ،‬وەك پرسی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬كێشەی سوریا‪ ،‬عیراق‪ ،‬ئێران و‬ ‫قوبرس و هیتر‪ ،‬بۆیە دەبێت جێگرەوەكەی‬ ‫ئەردۆغان بتوانێت رۆڵی توركیا لەدیزاینی‬ ‫هاوكێشەكاندا بگێڕێت‪.‬‬

‫ێ‬ ‫پێشكەشكرد‪ ،‬داواشیانكرد دەستبەج ‌‬ ‫كۆنگرەی نوێی پارتەكەیان ببەسترێت‪.‬‬ ‫ئەمینە ئولكەر ت��ەره��ان‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫ف��راك��س��ی��ۆن��ی ج��ەه��ەپ��ە شكستی‬ ‫پارتەكەیان دەگەڕێنێتەوە بۆ كەمال‬ ‫كڵچدارئۆغلوی س��ەرۆك��ی جەهەپە‪،‬‬ ‫پێیوایە دەستنیشانكردنی كاندیدێكی‬ ‫موحافیزكار زی��ان��ی ب��ە پارتەكەیان‬ ‫گەیاندووە‪ ،‬بەوەی باڵی چەپی پارتەكەی‬ ‫نیگەرانكردوە هەرئەوەش بوە دەنگی‬ ‫كەمیان بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫تەرهان دەشڵێت «چەند ئیمزایەكمان‬ ‫بۆ بەستی كۆنگرە كۆكردۆتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بێت‌و ئیمزای تەواوەتی كۆبكەینەوەو‬ ‫بەزوترین كات كۆنگرە دەبەستین»‪.‬‬ ‫ئاك پارتی‬ ‫لەیەكەم ئێوارەی هەڵبژاردنەكە لەالیەن‬ ‫دەزگای بااڵی هەڵبژاردنەكانەوە راگەیەنرا‬ ‫كە رەج��ەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی‬ ‫ئاك پارتی رێ��ژەی ‪%51‬ی دەنگەكانی‬ ‫ب��ەدەس��ت��ه��ێ��ن��اوەو ب��ەس��ەرۆك��ك��ۆم��ار‬ ‫هەڵبژێردراوە‪ ،‬ئەم رێژەیە بۆ ئەردۆغان‬ ‫ب��ەس��ەرك��ەوت��و دەب��ی��ن��رێ��ت ل��ەپ��اش‬ ‫هەڵبژاردنی راب��ردودا ‪%8‬ی دەنگەكانی‬

‫زیادیكردوەو توانی بەخولی یەكەمی‬ ‫هەڵبژاردنەكە سەربكەوێت‪.‬‬ ‫ێ دەبەسترێت‬ ‫كۆنگرەی نو ‌‬ ‫بەپێی ئ���ەوەی ئێستا ئ��ەردۆغ��ان‬ ‫ب��ەس��ەرۆك��ك��ۆم��ار ه���ەڵ���ب���ژێ���ردراوەو‬ ‫لەهەمانكاتیشدا سەرۆكوەزیران‌و سەرۆكی‬ ‫گشتیی ئاك پارتیشە‪ ،‬بەپێی یاسا دەبێ‬ ‫لە ‪24‬ی ئابدا وەك سەرۆككۆمار بچێتە‬ ‫كۆشكی س��ەرۆك��ك��ۆم��اری‌و ئاڵوگۆڕی‬ ‫پ��ۆس��ت��ەك��ەی ل��ەگ��ەڵ ع��ەب��دوڵ�ڵا گول‬ ‫سەرۆككۆماری ئێستا بكات‪ .‬بەپێی‬ ‫یاساكانی ئەو واڵتە دەشبێت دەستبەرداری‬ ‫پۆستی سەرۆكوەزیرانی‌و سەرۆكی ئاك‬ ‫پارتی ببێت‪ ،‬لەبەرئەوە ئ��اك پارتی‬ ‫پێویستی بەسەرۆك‌و سەرۆكوەزیرانێك‬ ‫دەبێت ئەوەش لەپشكی پارتەكەی خۆی‬ ‫دەبێت‪ ،‬وابڕیارە لە رۆژی پێنجشەممە‬ ‫ئاك پارتی دوا كۆبونەوەی ئەندامانی‬ ‫پارتەكەی بكات‌و بڕیار لەسەر ئەوە بدەن‬ ‫كە كاندیدێك یان زیاتر دەستنیشان‬ ‫بكەن بۆ پۆستی سەرۆكوەزیرانی توركیاو‬ ‫لەهەمانكاتیشدا سەرۆكی گشتیی ئاك‬ ‫پارتی بێت‪ .‬دواتریش لە ‪27‬ی ئابدا‪،‬‬ ‫ئاك پارتی كۆنگرەی نائاسایی خۆی‬

‫دەبەستێت‌و سەرۆكوەزیران‌و سەرۆكی‬ ‫ئاك پارتی دەستنیشاندەكرێت‪.‬‬ ‫پرسی كورد‬ ‫عەبدوڵاڵ ئۆجەالن لەپێش هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا هۆشداری دابوە‬ ‫بەرپرسانی توركیا تاكو هەفتەیەك پێش‬ ‫ئەنجامدانی پڕۆسەی هەڵبژاردنەكە كاری‬ ‫جدی بۆ پڕۆسەی چارەسەری بكرێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لەپاش هەڵبژاردن ئەو داوای��ەی‬ ‫ئۆجەالن لەالیەن حكومەتی توركیاوە‬ ‫هیچ كاردانەوەیەكی نەبو‪.‬‬ ‫بەپێی پێشبینییەكان‪ ،‬پێدەچێت تاكو‬ ‫چەند مانگێكیتر پڕۆسەی چارەسەری‬ ‫پرسی ك��ورد هەنگاوی بۆ پێشچونی‬ ‫نەنرێت‪ ،‬بەوەی حكومەتی ئاك پارتی‬ ‫ك��ە الی����ەن‌و ب��ەڕێ��وەب��ەری پ��ڕۆس��ەی‬ ‫چارەسەرییە‪ ،‬بەهۆی سەرقاڵی كۆنگرەی‬ ‫پارتەكەی‌و دواتریش خۆئامادەكردن بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی گشتیی توركیا‪ ،‬كە بڕیارە‬ ‫ل��ە ح��وزەی��ران��ی ‪ 2015‬س��از بكرێت‪،‬‬ ‫نەتوانێ هەنگاوی كرداری بنێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دەكەوێتەسەر هەڵوێستی حكومەتی‬ ‫توركیا‌و خودی ئۆجەالن بۆ بەردەوامیی‬ ‫پڕۆسەكە‪.‬‬

‫رۆژئاوای كوردستان‌و ئەركە نیشتمانییەكان‬

‫حاجی عەفرینی‬

‫رۆژئ��اوای كوردستان پارچەی هەرەبچوكی نەخشەی‬ ‫كوردستانی گەورەیە‪ .‬ئەم بەشە كە لە سێ كانتۆنی‬ ‫جەزیرە‪ ،‬كۆبانی‌و عەفرین پێكدێت‪ ،‬ئێستاش بەهەمو‬ ‫دەرەتانە مادی‌و مەعنەوییەكانی خۆی لەماوەی سەدەی‬ ‫رابردودا لە بزوتنەوەی رزگاریی نەتەوەیی كوردستاندا‬ ‫بەشداربوە‪ .‬بۆیە لەم قۆناغە هەستیارەی كەوا ئەمڕۆ‬ ‫دۆزی كورد پێیدا تێدەپەڕێت‪ ،‬بۆتە خاڵی پێكگەیاندنی‬ ‫گشت هێزە كوردستانییەكان‪.‬‬ ‫لەگەڵ قەڵەمبازیی ‪ 15‬ی گەالوێژی ساڵی ‪ 1984‬دا‪،‬‬ ‫بەفەرماندەیی شەهید مەعسوم قۆرقماز (عەگید)‪ ،‬لە‬ ‫كوردستانی باكوردا‪ ،‬لەگەڵ راگەیاندنی قۆناغی شەڕی‬ ‫چەكداری لەو بەشەی كوردستان‪ ،‬بەهەزاران گەنجی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان بێدرێغ رویان لە ریزەكانی هێزەكانی‬ ‫رزگاریی كوردستان ‪ HRK‬كرد‪ .‬ئەم قەڵەمبازە جۆری‌و‬ ‫مێژوییە لەو بەشەی كوردستان لە رێ��رەوی خەباتی‬ ‫رزگاریی نەتەوەیی كوردستاندا بوبە خاڵێكی یەكالكەرەوە‪.‬‬ ‫ئەم قەڵەمبازە ئەو گۆڕە چیمەنتۆیەی لەبنەوە هەڵتەكاند‪،‬‬ ‫كەوا تورانییە (نەك تۆرانی ‪ )Turani‬توركەكان لەسەر‬ ‫تەرمەكانی رۆڵەكانی كورد دروستیانكردبو‪ .‬ئەو یەكەم‬ ‫گوللەیەی كەوا شەهید عەگید تەقاندی‪ ،‬ئەو دیوارە ترسەی‬ ‫شكاند كەوا بەدرێژایی دەیان ساڵ لەدڵی هاواڵتیانی‬ ‫كورددا بنیاتنرابو‪ .‬لەمەوە دروشی «بەرخۆدان ژیانە»‬ ‫بو بەو فەلسەفەیەی كەوا بەهەزاران گەنجی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان بەهۆیەوە رویان لە دوندی چیاكانی كوردستان‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫ێ لەو سااڵنەی كەوا بەهەزاران لە گەنجانی رۆژئاوای‬ ‫بەڵ ‌‬ ‫كوردستان دەچونە ریزەكانی هێزی رزگاریی كوردستانەوە‬ ‫كە دواتر ناوەكەی بۆ ئەرتەشی رزگاریی گەلی كوردستان‬ ‫‪ ARGK‬گۆڕا‌و پاشان كرابە هێزەكانی پاراستنی گەل‬ ‫‪ ،HPG‬ئەم نوخبەیە ئەزمونێكی سەربازی‌و رێكخراوی‬

‫زۆریان بەدەستهێنا‪ .‬هەر ئەم نوخبەیە بو كەوا شۆڕشی‬ ‫‪ 19‬تەمموزی لە رۆژئاوای كوردستان دەسپێكرد‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەمانە بون كە لەبەرانبەر هێرشەكانی داعشی تێرۆریست‬ ‫بۆ سەر سێ كانتۆنەكەی رۆژئ��اوای كوردستان‪ ،‬بەند‌و‬ ‫كۆسپێكی ئێجگار گەورەیان بنیاتناوە‪ .‬ئەمان بون كەوا‬ ‫یەكەكانی پاراستنی گەل‌و یەكەكانی پاراستنی ژنیان‬ ‫دام��ەزران��دوە‪ .‬شۆڕشی ‪19‬ی تەمموزی لەو كولتوری‬ ‫بەرخۆدانەوە هەڵقوڵیوە كە لە قەڵەمبازیی ‪15‬ی گەالوێژی‬ ‫مەزنەوە سەریهەڵداوە‪ .‬لەمەوە بوە كەوا پاراستنی خەڵك‌و‬ ‫بەرگریكردن لە خاك بۆتە فەلسەفە سەرەكییەكەی‪.‬‬ ‫لەگەڵئەوەی هێرشە تێرۆریستییەكانی داع��ش بۆ‬ ‫س��ەر ن��اوچ��ە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی‬ ‫كوردستان دەستیپێكردوە‪ ،‬یەكەكانی پاراستنی گەل‬ ‫بەدەسپێشكەرییەكی بێوێنە رویان لە هەرێمی كوردستان‬ ‫كردوە بۆ ئەوەی شانبەشانی هێزەكانی پێشمەرگە بەرگری‬ ‫لەخاكی نیشتمان بكەن‪ .‬ئەمانە هێزە یەكەمەكان بون كەوا‬ ‫گەیشتونەتە سەر چیای شەنگال‪ .‬هەروەها هاوكاریانكردوە‬ ‫بۆ ئەوەی رارەوێكی ئاسودە بۆ دەربازكردنی دەیان هەزار‬ ‫هاواڵتیی كوردی ئێزدی بۆ رۆژئاوای كوردستان بكەنەوە‪.‬‬ ‫ئەم دەسپێشكەرییە لەگەڵ پێشوازییەكی ناوخۆیی‪،‬‬ ‫هەرێمی‌و جیهانیدا بەرانبەر بە هەڵوێستی قارەمانانەیان‬ ‫لەئاست تیرۆریستانی داعشدا روبەڕوبۆتەوە‪.‬‬ ‫ك��ورد لە رۆژئ���اوای كوردستاندا لەڕێی یەكەكانی‬ ‫پاراستنی گەلەوە‪ ،‬ئەزمونێكی نیشتمانی ئێجگار گەورەیان‬ ‫دەسخستوە‪ .‬سەرباری ئەو هێرشە تێرۆریستیانەی كەوا‬ ‫رۆژانە دەكرێتە سەریان‪ ،‬یەك زەڕڕەش لە بەرگریكردن‬ ‫لەخاكی بەشەكانی دیكەی كوردستان نەپرینگاونەتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەشیان بەگشت جیهان سەلماندوە‪ ،‬كەوا لەنێوان‬ ‫بەشەكانی كوردستاندا سنور نییە‪ .‬ئەو سنورانەیشی‬ ‫كەوا بەشەكانی كوردستان لێكدادەبڕێت هیچ نییە جگە‬ ‫لە كۆمەڵێك تەلبەندی ساختە! كوردیش توانیویانە ئەم‬ ‫تەلبەندە ساختەیە بەئیرادەی رۆڵەكانی گشت بەشەكانی‬ ‫كوردستان لەیەك بپچڕن‪ .‬ئەوەیش دەسكەوتی یەكەكانی‬ ‫پاراستنی گ��ەل‌و هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان‌و‬ ‫هێزەكانی پێشمەرگەی خۆرهەاڵتی كوردستانە‪ ،‬كە‬ ‫پێكەوە لەیەك سەنگەری هاوبەشدا لەدژی ترسناكترین‌و‬ ‫دڕەندەترین رێكخراوی تێرۆریستی جیهان دەوەستنەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٨٠‬دو شةممة ‪2014/8/1٨‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫فەلسەفەو كۆمەڵ‬

‫چەند پێناسەیەكی گشتی بۆ ئایدیۆلۆژیا‬

‫یاسین النصیر‬ ‫و‪ :‬خەسرەو مەحمود‬ ‫(‪)4-2‬‬ ‫كۆم���ەڵ‪ ،‬مرۆیی���ەكان ئایدیۆلۆژی���ا‬ ‫دەخەنەوە وەكئ���ەوەی رەگەزو فەزایەكی‬ ‫پێویست بن بۆ ژیانی مێژوییان‪ ،‬لەسەر ئەم‬ ‫بناغەیەش ئایدیۆلۆژیا بەشێكی ئۆرگانیی‬ ‫لەهەمو یەكەیەكی كۆمەاڵیەتی پێكدێنێت‪،‬‬ ‫ئیدی ئ���ەو یەكەی���ە تاك بێ���ت یاخود‬ ‫كۆمەڵ‪ ،‬یان حیزب‪ ،‬كاتێكیش كۆمەڵەكە‬ ‫گروپێك یاخود شەپۆلێكی سیاسیی یان‬ ‫دەوڵەتێك دەبێت‪ ،‬ئەوا چەند شێوەیەك‬ ‫لەرێبازەكانی ئایدیۆلۆژیا س���یاقگەلێكی‬ ‫جیاوازو توێژگەلێك���ی زۆر لەكۆمەڵگەدا‬ ‫رێكدەخ���ەن‪ ،‬لێرەش���دا رەوش���ێكی زۆر‬ ‫گرن���گ بەرێوەدەچێ���ت ك���ە پێویس���تە‬ ‫لەسەر ئەو سیاسەتدارانەی پەیوەندییان‬ ‫بەڕێكخس���تنی كۆمەڵەكان���ەوە هەیە كە‬ ‫ئ���ەم هەمەڕەنگیی���ە لەئایدیۆلۆژیاكاندا‬ ‫بەهەن���د بگ���رن‪ ،‬بەتایبەتی���ش ئەگ���ەر‬ ‫بونیادێكی پیشەسازی‌و ئابوری بۆ كۆمەڵ‬ ‫لەئارادا بێ���ت‪ ،‬الیەنێك لەهۆش���یاربون‬ ‫بەئایدۆلۆژیا لەنێوان كۆمەڵە جیاوازەكاندا‬ ‫ئایدیۆلۆژیان���ە پێكدێ���ت‪ ،‬ئەمەش مانای‬ ‫ساختەكاری‌و درۆیەكە كە هاوڕێ‌ دەبێت‬ ‫بەهەر مانیفێستێك دەربارەی ئایدیۆلۆژیا‪،‬‬ ‫لێرەش���دایە كە ئەوە دروس���تدەبێت كە‬ ‫ئاڵتۆسێر بەهۆش���یاریی ساختە ناوزەدی‬ ‫دەكات‪ ،‬بەوپێیەی هەمو ئایدیۆلۆژیایەك‬ ‫باوەڕی بەوەیە كە خۆی راس���تەو ئەوانی‬ ‫دیك���ەش هەڵەن‪ ،‬لەبەرئەوە تێگەیش���تن‬ ‫لێ���ی بەڕێوەناچێت تەنی���ا كاتێك نەبێت‬ ‫ك���ە وا دایبنێین كە ماناك���ەی ناتەواو‌و‬

‫ئایدیۆلۆژیاكەو خاوەنەكەشی‪.‬‬ ‫پێناس���ەی گش���تی ئایدیۆلۆژیا بریتیە‬ ‫لەوەی كە بەش���تكەرە (مش���یئە) واتە‬ ‫ش���تەكان دەكات بەش���ت‌و وەك بابەتی‬ ‫بێگیان بۆیان دەڕوانێ���ت‪ ،‬واتە ئامانجی‬ ‫هێش���تنەوەی دۆخی ئێس���تای شتەكانە‬ ‫وەكئەوەی كە لەسەریەتی»‪.‬‬ ‫وەك «گابیل»ی���ش وەس���فیدەكات‬ ‫«مەنزومەیەك���ە ل���ە ئایدیا ك���ە لەڕوی‬ ‫كۆمەاڵیەتیەوە پەیوەستە بەكۆمەڵەیەكی‬ ‫ئابوری یاخود سیاسیی یان رەگەزییەوە‬ ‫یاخ���ود ه���ی تری���ش‪ ،‬مەنزومەیەك كە‬ ‫گوزارش���ت لەئاڵوگ���ۆڕی بەرژەوەندییە‬ ‫هۆش���یارەكان دەكات بەشێوەی مەیلێكی‬ ‫دژ بەمێژو بەرگریكار لەبەرامبەر گۆڕانداو‪،‬‬ ‫هەڵوەش���ێنەری بابەت���ە هەمەكی���ەكان‬ ‫(الكلیات)‪ .‬كەواتە بەگەاڵڵەبونی تیۆریانە‬ ‫بۆ ش���ێوەیەك لەش���ێوەكانی هۆشیاریی‬ ‫هەڵە پێكدەهێنێت»‪.‬‬ ‫ئەم���ەش ئ���ەوە دەگەیەنێ���ت ك���ە‬ ‫لەجەوهەری خۆیدا دژی بزاڤی زانس���تە‪،‬‬ ‫چونكە هەر ئایدیۆلۆژیایەك پەیوەس���ت‬ ‫نەبێ���ت بەزانس���ت‌و ئەقڵ���ەوە‪ ،‬دەبێتە‬ ‫جوزئ���ی‪ ،‬روانینی جوزئیان���ەش بۆ مێژو‬ ‫ئ���ەو حیزب���ە ش���مولیانە دەگرێتەوە كە‬ ‫تەنی���ا بیر لەلۆژیكی روانینە س���ێینەییە‬ ‫ئاوێتەییەك���ە دەكات���ەوە وەكئەوەی الی‬ ‫ئێمە لەعیراقدا روی���داوە‪ :‬حیزب‪-‬عیراق‪-‬‬ ‫س���ەدام حس���ەین بۆ نمونە‪ ،‬ئەم ئاوێتە‬ ‫دەس���ەاڵتگەرە ئایدیۆلۆژییە س���اختەیە‬ ‫لەبەرئەوەی پڕۆسەیەكی مشتومڕگەرایانە‬ ‫لەپشت خۆیەوە حەشار دەدات كە بەهێز‬ ‫هەڵیدەوەش���ێنێتەوەو بەتاڵی دەكاتەوە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە ئایدیۆلۆژیای جێگیریی بۆ ئەوە‬ ‫ناش���ێت بڕیار بدات بەس���ەر بزوتنەوەی‬ ‫مێژودا‪ ،‬لەبەرئەوە ئایدیۆلۆژیا فیكری دژ‬ ‫بەدیالەكتیك دەیجوڵێنێت‪.‬‬ ‫(بودون) هەشت پێوەری جیاكەرەوەی‬ ‫مەنزوماتە ئایدیۆلۆژییەكان دیاریدەكات‪:‬‬ ‫‪ -1‬داڕش���تنەكانی خ���اوەن مۆركێكی‬

‫وەكئەوەی بەجێگیریی روانینمان‬ ‫بەیەك چاو بڕیار بەسەر هەمو‬ ‫پەرەسەندنێكدا بدەین‬ ‫تێڕوانینی یەكەم بۆ ئایدیۆلۆژیا‪ :‬دێینە‬ ‫س���ەر زۆرێك لەتێڕوانین‌و پێناسە بۆی‪-‬‬ ‫ل���ەوەدا كورتدەبێتەوە ك���ە ئەو مرۆڤەی‬ ‫دەكەوێت���ە دوای ئایدیۆلۆژیایەك‪ ،‬بابەتە‬ ‫جێگیرەك���ەی خۆی تێ���دا دەدۆزێتەوەو‪،‬‬ ‫ئایدیاگەلێكی پێ‌ دەبەخش���ێت سەبارەت‬ ‫بەمەبەس���تی ژیان���ی‌و كۆش���كی ژیانی‬ ‫پت���ەودەكات‪ ،‬ب���ەاڵم پێویس���تە ئ���ەم‬ ‫بیروب���اوەڕە بەبێ‌ بزاوت نەمێنێتەوە‪ ،‬لەو‬ ‫س���ۆنگەیەوە كە ئایدیۆلۆژیای راستەقینە‬ ‫ئەوەیە كە ئیس���تیعابی ئەوە دەكات كە‬ ‫دێتەئ���اراوە بەمەبەس���تی پێش���كەوتنی‬

‫زنجیرە وتارێکە‬ ‫نوسەرو روناكبیری‬ ‫ناوداری عەرەب «یاسین النصیر»‬ ‫دو هەفتە جارێك‬ ‫تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت‪.‬‬

‫هیچ كااڵیەك ناكرێت بەجێگیریی بمێنێتەوە‬ ‫لەسەر پێكهاتە كۆنەكانی‪ ،‬لەكاتێكدا كە‬ ‫بەكارهێنانەكانی گۆڕاوەو هەمەڕەنگ بوە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە پێویستە لەسەریان لەگەڵ‬ ‫سیاقی پەرەسەندن‌و میكانیزمەكانیدا بسازێن‬

‫بناغە بوە ب���ۆ هەم���و بیركردنەوەیەكی‬ ‫رەگەزپەرستانەو فاشیستیانە‪.‬‬ ‫‪ -4‬داخران���ی لەب���ەرەدم نوێبونەوەدا‪:‬‬ ‫ئەم���ەش مانای مردنیەتی‪ ،‬لەو روەوە كە‬ ‫زیندەوەرانی ناو ئاوی وەس���تاو دەمرن‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ك���ە جۆگەلەیەك كە ئاوەكەی‬

‫لەهاوسەرگیری نێوان تایەفەو ئاینەكاندا‪ ،‬ئایدیاكانی توندڕەوی لەزیادبوندا دەبن كاتێك‬ ‫تەنیا ئەوانە تەوزیفدەكات كە ئینتیمایان هەیە بۆی‪ ،‬بەمەش ناڕاستەوخۆو لەناوەوە‬ ‫وێرانكاری فیكرو كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بەرهەمدەهێنێت‪ ،‬بێئەوەی بەخۆیشی بزانێت‬ ‫تێڕوانینەك���ەی ورد نی���ە‪ ،‬مادامەك���ی‬ ‫هەلومەرج���ی مێژوییان���ەی كۆمەڵەكان‬ ‫لەگۆڕاندان‌و‪ ،‬تێڕوانینیش���مان سەبارەت‬ ‫بەجیه���ان تاڕادەیەك���ی زۆر بەگریمان���ە‬ ‫پێشوەختەكان كاریگەردەبێت‌و بەبەهاكان‬ ‫رەنگدەكرێت‪ ،‬ئەوا پێ���وەری ئایدیۆلۆژیا‬ ‫كۆنەكان بەجێگیر نامێننەوە‪ ،‬لێرەشەوە‬ ‫ب���ەدرۆزن دادەنرێ���ن كاتێ���ك چەمك���ە‬ ‫كۆنەكانیان بەس���ەر دەستكەوتە زانستیە‬ ‫نوێیەكاندا پراكتیك دەكرێن‪ .‬لەو رووەوە‬ ‫ك���ە میت���ۆدی مێژوی���ی – كۆمەاڵیەتی‬ ‫لەدانن���ان بەوەوە س���ەرچاوەدەگرێت كە‬ ‫هەمو فیكرێكی مێژویی پەیوەس���تە بەو‬ ‫بارودۆخ���ە كۆمەاڵیەتیەوە كە فیكر تێیدا‬ ‫دەژی‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫راش���كاو روونن‪ :‬ئەگ���ەر نەتەوەیی بێت بەردەوام بڕوات‪ ،‬زیندەوەری نوێ‌ دروست‬ ‫پش���ت بەمیراتێكی ئاین���ی‌و جوگرافی‌و دەكات لەپاڵ پارێزگاریكردن لەزیندەوەرە‬ ‫زمانەوانی دەبەس���تێت‪ ،‬گەر خێڵەكییش كۆنەكان‪ ،‬چەمك���ی نوێگەریی چەمكێكە‬ ‫بێت پشت بەڕەگەزو ئینتیماو فراوانكاریی بۆ بزوتن���ەوەی مێژوی���ی‌و‪ ،‬كەڵەكەبونی‬ ‫دەبەس���تێت‪ ،‬گ���ەر ئاینیش بێ���ت پەنا كاركردن لەپێناو بەرهەمهێنانی چۆنێتیدا‪،‬‬ ‫دەبات���ە بەر موقەدەس‌و وەالو بیروباوەڕو كە جیهانبینیەكی كراوەو نوێی زانس���تی‬ ‫بەمش���ێوەیە‪ .‬مۆركی راش���كاو ئاش���كرا دادەمەزرێنێ���ت‪ ،‬هیچ كااڵی���ەك ناكرێت‬ ‫بەجێگیریی بمێنێتەوە لەس���ەر پێكهاتە‬ ‫بریتیە لەشوناسە ئایدیۆلۆژیەكەی‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئیرادەك���ەی ئااڵنیەت���ی لەدەوری كۆنەكانی‪ ،‬لەكاتێكدا كە بەكارهێنانەكانی‬ ‫بیروباوەڕێكی پۆزەتیڤ یاخود میعیاریانەی گ���ۆڕاوەو هەمەڕەن���گ ب���وە‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫تایب���ەت‪ :‬ب���ەو مانای���ەی ئایدیۆلۆژیای پێویس���تە لەس���ەریان لەگەڵ س���یاقی‬ ‫نەتەوەی���ی بۆ نمونە مێ���ژوی نەتەوەیی‌و پەرەسەندن‌و میكانیزمەكانیدا بسازێن‪.‬‬ ‫‪ -5‬مۆركی تون���دی قەناعەتەكانی‪ :‬كە‬ ‫دەس���تكەوتەكانی‌و پیاوەكان���ی هەمویان‬ ‫بەپش���كی خۆی دادەنێن‌و لەمافی ئەوانی بەو هێڵە ئایدیۆلۆژیان���ە ناوزەد دەكرێن‬ ‫دی نیە‪ ،‬ئایدیۆلۆژیای ماركسیستیش بۆ ك���ە ئەندامەكانی پابەن���دن پێوەی‪ ،‬كە‬ ‫نمونە پشت بەشیكردنەوەی دیالەكتیكی‌و مۆركێكی سەركوتكەرانی تایبەتە لەئاینە‬ ‫پڕۆس���ەی حەتمیانەی مێ���ژو‌و جەدەلی بچوك���ە داخراوەكانداو‪ ،‬لەهاوس���ەرگیری‬ ‫سروش���ت‌و فیك���ر دەبەس���تێت‪ ،‬ئەگەر نێوان تایەف���ەو ئاینەكان���دا‪ ،‬ئایدیاكانی‬ ‫ئاینییش بێ���ت ئەوا كتێب���ە پیرۆزەكان توندڕەوی لەزیادبوندا دەبن كاتێك تەنیا‬ ‫سەرچاوە جێگیرەكانی ئەون‪.‬‬ ‫‪ -3‬ویس���تی ئەو بۆ جیاكاریی بەراورد‬ ‫بەمەنزومەكان���ی دیك���ەی بیروباوەڕ‪ ،‬هی‬ ‫راب���ردو بن یان ئێس���تا‪ :‬ئەمەش ئەوەیە‬ ‫كە لەس���ەرجەم ئەو شەپۆلە سیاسیانەدا‬ ‫دەیبینین���ەوە كە باوەڕیانوایە كە تایبەتە‬ ‫بەگروپێك���ەوە جیا لەوان���ی دی‪ ،‬یاخود‬ ‫بەناوچەیەك���ی جوگرافیی���ەوە بەب���ێ‌‬ ‫ناوچەیەكی دیكە‪ .‬تەنیا بەم جیاكارییەش‬ ‫وازناهێنێ���ت‪ ،‬بەڵك���و بەبەهەڵەدانان���ی‬ ‫ئەوانی دیكەی ناكۆك پێی‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫لەش���ەپۆل‌و ئایدیۆلۆژیای دیكە‪ ،‬ئەمەش‬

‫ئەوان���ە تەوزیف دەكات ك���ە ئینتیمایان‬ ‫هەی���ە ب���ۆی‪ ،‬بەم���ەش ناڕاس���تەوخۆو‬ ‫لەناوەوە وێران���كاری فیكرو كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫بەرهەمدەهێنێ���ت‪ ،‬بێئەوەی بەخۆیش���ی‬ ‫بزانێت‪ ،‬گروپەك���ە خۆی لەناودەبات گەر‬ ‫بەمشێوە سیاسەتە توندە بەردەوام بێت‪.‬‬ ‫‪ -6‬مۆركی الهوتیانەی بیروباوەڕەكانی‌و‬ ‫باڵوبونەوەی���ان‪ :‬ئەم���ەش جەوه���ەری‬ ‫س���تەمكاری پێكدێنێت‪ ،‬ل���ەو رو ەوە كە‬ ‫ئایدیۆلۆژیا داخراوەكان بانگەش���ەی ئەوە‬ ‫دەكەن كە ئینتیمایان بۆ ئەم بیریار یان ئەو‬ ‫بیریار هەیە‪ ،‬هەمو ئەوەش كە لەدەرەوەی‬ ‫ئەم ئینتیمایەیە لەسەر هەڵەیە‪ ،‬روانینیش‬ ‫بۆ جیهان پاڵ بەگوتەزاگەلێكەوە دەدات‬ ‫ك���ە لەكتێ���ب‌و مومارەس���ە كۆنەكانەوە‬ ‫خ���وازراوە‪ ،‬لەوانەش���ە لەغەیبیات���ەوە‪،‬‬ ‫رەنگە پەنا بۆ رێگای وەهمیی‌و ئایینیش‬ ‫بەرێت بۆ جەختكردنەوە لەس���ەر مۆركە‬ ‫خواوەندیەكەی‪.‬‬ ‫«كەلت���وری تایب���ەت بەهەم���و نەوە‬ ‫مردوەكان‪ ،‬قورسایی خۆی دەخاتە سەر‬ ‫ئەقڵی زیندوەكان‪ ،‬تەنانەت گەر سەرقاڵیش‬ ‫دەربك���ەون بەگۆڕینی خۆیانەوەو گۆڕینی‬ ‫ش���تەكانەوەو‪ ،‬بەدروس���تكردنی شتێكی‬ ‫تەواو نوێوە‪ ،‬ئەوان لەم ماوانەی قەیرانی‬ ‫شۆڕش���گێڕانەیەدا بەجۆرێك لەترس���ەوە‬ ‫ئ���ەو رۆحانەی رابردو ئام���ادە دەكەنەوە‬ ‫كە ناو‌و دروشم‌و پۆشاكەكانیان لێیانەوە‬ ‫دەخوازن‪ ،‬بۆ ئەوەی لەژێر ئەم دەمامكە‬ ‫بەڕێ���زەوەو ب���ەم زمان���ە خوازەیی���ەوە‬ ‫لەسەر ش���انۆی نوێی مێژو دەربكەون»‪،‬‬ ‫زیندوكردن���ەوەی مردوەكان لەشۆڕش���ە‬ ‫نوێیەكان���دا‪ ،‬بۆ رازاندن���ەوەی ملمالنێیە‬

‫نوێیەكانی���ش بەكارهێن���راوە‪ ،‬ن���ەك بۆ‬ ‫تێپەڕاندن���ی ملمالنێی���ە كۆن���ەكان‌و‪ ،‬بۆ‬ ‫قەبەكردنی ئ���ەو ئەركانە بەكاردەهێنرێت‬ ‫ك���ە لەخەیاڵ���دا تەرحك���راون‪ ،‬نەك بۆ‬ ‫ملكەچب���ون بۆ چارەس���ەرەكانی پەنا بۆ‬ ‫واقیع‌و بەرێت‌و‪ ،‬بۆ دەس���تكەوتنی گیانی‬ ‫شۆڕش���یش ب���ەكاری بهێنێ���ت نەك بۆ‬ ‫ئامادەكردنی تارماییەكەی لەنوێوە‪.‬‬ ‫‪ -7‬داواكردنی لەوانیدی بۆ ئینیتماكردن‬ ‫بۆی‪ :‬ك���ە هاوڕێیە بەهەم���و دیاردەكانی‬ ‫توانای دارایی‌و سەربازی‌و دەسەاڵتگەری‪،‬‬ ‫رەنگە چین‌و توێژی الوازیش پەنای ببەنە‬ ‫بەر ب���ۆ ئینتیماكردن ب���ۆی‪ ،‬بەحوكمی‬ ‫پارێزگاریك���ردن‌و تەوزی���ف‌و ئیغراكردنی‬ ‫دارایی‌و شكۆو هێزو زۆركاریی‪« ،‬هەموتان‬ ‫بەعس���ین تەنانەت ئەگەر ئینتیماش���تان‬ ‫نەبێت»‪.‬‬ ‫‪ -8‬بونی پەیوەندییان بەو دەزگایانەی‬ ‫لێپرس���راون لەپش���تگیری‌و هێنانەدی���ی‬ ‫بیروباوەڕگەلێكی دیاریك���راو‪ :‬لەنمونەی‬ ‫هێزە نهێنیەكان‌و میلیش���یاكان‌و كۆمپانیا‬ ‫ئابوری���ەكان‌و ئ���ەو دەوڵەتانەی خاوەنی‬ ‫بەرژەوەندیگەلێك���ی دیاریك���راون‌و‪ ،‬ئەو‬ ‫تێڕوانین���ە فیكریی���ە كۆنان���ەی بەئاین‌و‬ ‫میتۆلۆژی���او ئایدی���ا بۆم���اوەكان دەور‬ ‫دراون‪ ،‬كە خاوەنی س���ەرچاوەی دارایی‌و‬ ‫ش���كۆمەندین‪ ،‬گەر لەڕوی ناوخۆییشەوە‬ ‫پشتگیری‌و پارێزگاریی ش���كنەبرد‪ ،‬داوا‬ ‫لەهاوشێوەكانی دەكات لەدەوڵەتانی دیكە‬ ‫بۆ درێژكردنی دەس���تی یارمەتی دارایی‌و‬ ‫میدیایی بۆی‪.‬‬ ‫ئایدیۆلۆژی���ا وەك قەوارەیەكی تایبەت‬ ‫لەن���او بونی���ادی كۆمەاڵیەت���ی یاخ���ود‬ ‫چینایەتی���دا‪ ،‬خاوەن���ی گۆڕین���ی ئ���ەم‬ ‫بونیادان���ە نی���ە بەڵك���و بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫ئەوە بونی���ادە كۆمەالیەت���ی‌و كەلتوری‌و‬ ‫ئابوریەكان���ن كە ئایدیۆلۆژی���ا دەگۆڕن‪،‬‬ ‫لەبەرئ���ەوە ئ���ەوەی ب���ەدی دەكەی���ن‬ ‫لەحیزب���ە ئەوروپیەكاندا ك���ە لە قۆناغە‬ ‫ئاینیە توندەكانەوە گواس���تویانەتەوە بۆ‬ ‫قۆناغەكانی سۆس���یالیزمی دیموكراسی‌و‬ ‫مەسیحیەتی دیموكراسی‪ ،‬ئەمەش مانای‬ ‫ئەوەی���ە كە مێ���ژو كاری خ���ۆی دەكات‬ ‫لەبونیادە ئابوری‌و سیاسیەكاندا بۆئەوەی‬ ‫لەگەڵ خواستەكانی سەردەمدا بسازێت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە پێناس���ەیەك ب���ۆ ئایدیۆلۆژیا‬ ‫لەئ���ارادا نیە كەوەكو خ���ۆی بمێنێتەوە‪،‬‬ ‫ئایدیۆلۆژی���ای پێش���كەوتو گۆڕاوی���ش‬ ‫وەهمەكان���ی پێش���و كەش���ف دەكات‪،‬‬ ‫پەرەسەندنەكانیش���ی پای���ە عەمەل���ی‌و‬ ‫قوڵەكانی پێشكەوتن كەشف دەكات‪ ،‬ئەو‬ ‫وێنانەی كە خەڵكی بۆ خۆیانیان دەكێشن‬ ‫س���ەبارەت بەخودی خۆی���ان‪ ،‬دەربارەی‬

‫ئەو وێنانەی خەڵکی بۆ خۆیان دەیکێشن خاوەن قەاڵی‬ ‫ئایدیۆلۆژین‪ ،‬لەڕاستیدا هەژارییەكی فەلسەفیانەی‬ ‫مرێنەرە‪ ،‬درۆیە لەبەرامبەر شوناگەلێكدا كە پێشناكەون‪،‬‬ ‫فیكر نەبە پۆشاكە نە بەنەریت‪ ،‬بەڵكو گۆڕانكاری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و كەلتوریی گونجاو گیانی زانستە‬

‫ئ���ەوەی خ���اوەن ق���ەاڵی ئایدیۆلۆژین‪،‬‬ ‫لەڕاس���تیدا هەژارییەكی فەلس���ەفیانەی‬ ‫مرێنەرە‪ ،‬درۆیە لەبەرامبەر شوناگەلێكدا‬ ‫كە پێش���ناكەون‪ ،‬فیكر نەبە پۆشاكە نە‬ ‫بەنەریت‪ ،‬بەڵكو گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫كەلتوریی گونجاو گیانی زانستە‪.‬‬ ‫سیانزە مانا بۆ ئایدیۆلۆژیا لەئارادان‬ ‫‪ -1‬ئ���ەوەی الی گروپێ���ك سیس���تمە‬ ‫سەبارەت بەوانی دی جیاوازییە‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئەم خەیاڵكارییانە دەربارەی ئەوانی‬ ‫دی‪ ،‬هاوڕێیە بەڕیكالمێكی هۆش���یارانەو‬ ‫مەبەستدار بۆ شێواندنی ئەوی دی‪.‬‬ ‫‪ -3‬خس���تنەڕوی ئایدیاگەل���ی تایبەت‬ ‫بەم ئایدیۆلۆژیایە بۆ تەفس���یركردنی ئەو‬ ‫بارودۆخانەی هەلومەرجێك���ی دیاریكراو‬ ‫پێیاندا گوزەر دەكات‪ ،‬تەنیا ئەم تەفسیرە‬ ‫دروس���ت‌و قەناعەتپێكەرە بەبێ‌ گوێگرتن‬ ‫لەبۆچونەكانی ئەوانی دی‪.‬‬ ‫‪-4‬پشتبەس���تن بەمەزهەب���ی ئاین���ی‌و‬ ‫كەلت���وری‌و فیكریی كە پش���تگیری ئەم‬ ‫مومارەسە ئایدیۆلۆژیانە بكەن‌و پاساو بۆ‬ ‫كارو كردەوەكانیان بهێننەوە‪.‬‬ ‫‪ -5‬هەم���و كارێكی بابەتی���ی‌و هاوڕێ‌‬ ‫بەهۆش���یارییەكی واقیع���ی بەكۆم���ەڵ‬ ‫یان ف���ەردی بریتی���ە لەبەش���داریكردن‬ ‫لەچەسپاندنی ئایدیۆلۆژیای هەڵەدا‪.‬‬ ‫‪ -6‬پشتبەس���تنی ئایدیۆلۆژیا بەئایدیا‬ ‫بابەتی���ەكان جگە لەئابوری‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫زانس���تە كۆمەالیەتی���ە گش���تیەكان‪ ،‬كە‬ ‫پەیوەس���تن بەچین‌و توێژگەلێكی خاوەن‬ ‫ئینتیم���ا ب���ۆ گروپەكان���ی ئایدیۆلۆژی���ا‬ ‫خۆیان‪ ،‬ئەم ئایدیایانە دەبنە پشتیوان بۆ‬ ‫هەڵوێستەكانی ئایدیۆلۆژیا‪.‬‬ ‫‪ -7‬هاوڕێیەتیكردن���ی مەعریفیەیەك���ی‬ ‫دیاریك���راوی فەلس���ەفی لەالی���ەن‬ ‫ئایدیۆلۆژیاوە بەبێ‌ هی تر بۆ جەختكردن‬ ‫تسزەكانی‪.‬‬ ‫‪ -8‬هاوڕێبونی ه���ەر ئایدیۆلۆژیایەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بەنەریتگەلی ئاینی‪.‬‬ ‫‪ -9‬پشتبەستنی ئایدیۆلۆژیا بەكۆمەڵێك‬ ‫لەڕەمزو نیشانە كە لەغەیری خۆی جیایان‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫‪ -10‬پشتبەس���تن بەئەفس���انەی نوێی‬ ‫یۆتۆپ���ی لەنمون���ەی حەتمیەت���ی مێژو‌و‬ ‫نەمان���ی دەوڵەت‌و رێكخ���راوی خەیاڵی‌و‬ ‫پڕوپاگەندەی ئەنجامدانی موعجیزە‪.‬‬ ‫‪ -11‬پشتبەستن بە بۆچونگەلێكی نوێ‌‬ ‫كە شكستەكانیان س���ەلمێنراوە‪ ،‬لەپێناو‬ ‫زیندوكردنەوەیان لەنوێوە بۆ هەلومەرج‌و‬ ‫سیاقێكی نوێ‌‪.‬‬ ‫‪ -12‬هەركاتێك چینێكی دیاریكراو یان‬ ‫گروپێك‪ ،‬دەس���ەاڵتەكەی لەدەستدەدات‪،‬‬ ‫پەنا بۆ ب���رەودان بەتەفس���یرێكی هەڵە‬ ‫بۆ پاس���او بۆ هەڵەكان���ی خۆی دەبات‌و‪،‬‬ ‫تەبەن���ی بۆچونگەلێ���ك دەكات‪ ،‬كە هیچ‬ ‫بەهایەكیان نیە بۆ پاساوی شكستكەی‪.‬‬ ‫‪ -13‬هاتنەئ���ارای رەفتارگەلێ���ك ك���ە‬ ‫گونجاونین لەگەڵ پێویس���تی بەبنیادنانی‬ ‫پەیوەندیگەل���ی ن���وێ‌ لەگ���ەڵ گروپ���ی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬كە لەباریدایە كەلێنی نێوان‬ ‫رێكخراوە كۆمەاڵیەتیەكان فراوانتر بكات‪.‬‬ ‫ئەم���ە چەن���د كورتكراوەی���ەك بو بۆ‬ ‫ئەو ئایدیا گش���تیانەی ئایدیۆلۆژیای پێ‌‬ ‫جیادەكرێت���ەوە لەكات���ی پراكتی���ك یان‬ ‫بیركردنەوەدا‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )4٨٠‬دو شةممة ‪2014/8/1٨‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫لەكاتی بەكارهێنانی الپتۆپدا دژەخۆرت بیرنەچێ‌‬ ‫چاودێر‪-‬پەریوش سەردار‪:‬‬ ‫لەتوێژینەوەیەكی نوێدا زاناكان‬ ‫گەیشتنە ئەو ئەنجامەی كە لەكاتی‬ ‫ێ دژەخۆر‬ ‫بەكارهێنانی الپتۆپدا دەب ‌‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ ،‬چونكە سودێكی‬ ‫زۆری دەبێت‪.‬‬ ‫پسپۆڕان‌و شارەزایانی ب��واری‬ ‫تاقیكردنەوەیەكیان‬ ‫جوانكاری‪،‬‬ ‫لەسەر هەزارو ‪ 800‬كەس ئەنجامدا‬ ‫كە رۆژانە زیاتر لە چوار سەعات كار‬ ‫بەالپتۆپ دەكەن‪ ،‬بۆیان دەركەوت‪،‬‬ ‫كە دەبێت دژەخ���ۆر بەكاربێنن‪،‬‬ ‫دەشبێت ه��ەر س��ەع��ات جارێك‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫دژەخ��ۆر تازەبكرێتەوە‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫پێست توشی پەڵەی رەش نەبێت‪.‬‬ ‫پ��س��پ��ۆڕان گەیشتونەتە ئەو‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ەی تیشكی الپ��ت��ۆپ‌و‬ ‫تیشكەكانی تریش‪ ،‬دەبنە هۆی‬ ‫زیانگەیاندن بە چاو‪ ،‬بۆ چارەسەری‬ ‫ئەمەش باشتروایە مەساجی چاو‬ ‫بكرێت‪ ،‬چونكە ئەم كارە دەبێتەهۆی‬ ‫لەناوبردنی تیشكە زیانبەخشەكانی‬ ‫الپتۆپ‪ ،‬ئەو كەسانەی رۆژانە كاری‬ ‫زۆر بە الپتۆپ دەك���ەن‪ ،‬دەبێت‬ ‫ب��ە شێوەیەكی رێ��ك دژە خۆر‬ ‫بەكاربێنن‪.‬‬

‫@@@‪@1‬‬

‫@@‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬

‫فێستیڤاڵێک‬ ‫بۆ‬ ‫دوانەكانی‬ ‫فرەنسا‬

‫لەهۆتێلی سەر دەریادا‬ ‫تایلەند بەپلەی یەكەم دێت‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاژانسەكانی فرەنسا باڵویانكردەوە‪ ،‬یەكێك لەكۆشكە گەورەكانی رۆژئاوای پاریسی پایتەخت‪،‬‬ ‫فێستیڤاڵێكی سەرنجڕاكێشی بۆ دوانەكانی واڵتەكەی رێكخست بەناوی فێستیڤاڵی ‪.Jumeaux‬‬ ‫لەو فێستیڤاڵەدا زۆربەی دوانەكانەی سەرجەم شارەكانی فرەنسا بەشداری تێدادەكەن‌و جلوبەرگی‬ ‫هاوشێوەی یەكتر لەبەردەكەن‌و تەنانەت رێكخستنی روخسارو قژیشیان وەك یەك لێدەكەن‪،‬‬ ‫هەر لەفێستیڤاڵەكەدا دوانەكان چەندین گۆرانی‌و سەمای تێدا نمایشدەكەن‌و وێنەدەگرن‪ ،‬ئەم‬ ‫فێستیڤاڵە لەمانگی ئابی هەمو ساڵێك سازدەكرێت‌و‪ ،‬زیاتر لە هەزار دوانە بەشداری تێدادەكەن‪،‬‬ ‫كە مەبەستی سەرەكی بەهێزكردن‌و هێشتنەوەی پەیوەندیی نێوان دوانەكانە لەفڕەنسا‪.‬‬

‫تونێلی سەهۆڵ لەناو روباردا‬

‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@2‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@11@@@@@10@@ @@@@9@@@ @@@8@@@@@@@7@@ @@@@6@@ @@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬ژنە گۆرانیبێژێكی كوردە‪.‬‬ ‫‪-2‬جۆرە لینجاوێكی لەشە‪ ،‬خۆڵی ورد‪.‬‬ ‫‪-3‬حوبی بێ‌ ناوقەد‪ ،‬شیرینی یەكە‪،‬‬ ‫نیوەی قەدر‪.‬‬ ‫‪-4‬كەسی نزیكە‪ ،‬وەك یەكن‪ ،‬رەنگێكە‪.‬‬ ‫‪-5‬رەنگێكە‪ ،‬بەبێ‌ شێخ‪.‬‬ ‫‪-6‬ئەنوسێ‌‌و ئەنێژرێ‌‪ ،‬نیوەی سوار‪.‬‬ ‫‪-7‬هەمو هەمانە «پ»‪ ،‬نیوەی نازێ‌‪،‬‬ ‫رێگەی پێچاوپێچ‪.‬‬ ‫‪-8‬خەت‪ ،‬خواردنێكە‪ ،‬باش‪.‬‬ ‫‪-9‬ن��ی��وەی م��ەرد‪ ،‬بەتاوێر ئ��ەدرێ‌‪،‬‬ ‫بەشێكە لەلەش‪ ،‬نیوەی هاوی‪.‬‬ ‫‪-10‬بریتانیاو ئەرژەنتینی ماڵوێران كرد‬ ‫‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-11‬گ���ی���ان���ل���ەب���ەرێ���ك���ە «پ»‪،‬‬ ‫شارۆچكەیەكە «پ»‪ ،‬رەجاڵ‪.‬‬ ‫‪-12‬گوڵێكە‪ ،‬هاوینەهەوارێكە‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬شاعیرێكی عەرەبە‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی بانە‪ ،‬ئاین «پ»‪ ،‬نیوەی ئاوی‪.‬‬ ‫‪-3‬دارس��ت��ان��ی پ��ڕ «پ»‪ ،‬ئاڵتن‬ ‫ئەیناسێ‌‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬گەورەیی «پ»‪ ،‬وەك یەكن‪ ،‬زیزبو‪.‬‬ ‫‪-5‬ماڵ بەتێكەڵی‪ ،‬لەگۆشتایە «پ»‪،‬‬ ‫میوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-6‬جۆرە دەرمانێكە بۆ پێست‪ ،‬نیوەی‬ ‫وێڵز‪.‬‬ ‫‪-7‬ف��ەرش نیەو رائەخرێ‌‪ ،‬شتێ‌ كە‬ ‫بێكەڵك ئەبێ‌ «پ»‪.‬‬ ‫‪-8‬قسەی كرد‪ ،‬پیتێك ‪ +‬میوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-9‬پ��ێ��گ��ەی��ش��ت‪ ،‬ب��اوك��ی رۆس��ت��ەم‪،‬‬ ‫لەكۆددایە‪.‬‬ ‫‪-10‬ن����ی����وەی م������راز‪ ،‬چ��ەك��ێ��ك��ە‪،‬‬ ‫زیندەوەرێكە‪.‬‬ ‫‪-11‬بینی‪ ،‬شارۆچكەیەكە لەعیراق‪،‬‬ ‫نیوەی وازی‪.‬‬ ‫‪-12‬گۆرانییەكی كەریم كابانە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەیەكی ئەلیكترۆنی تایبەت بەگەشتوگوزار لەبانكۆك‪-‬ی‬ ‫پایتەختی تایلەند‪ ،‬ئامارێكی سەبارەت بەژمارەی هۆتێلی‬ ‫كەنار دەریاكان باڵوكردۆتەوەو‪ ،‬تێیدا ژمارەی هۆتێلەكانی‬ ‫تایلەند لەئەمەریكا زیاترە‪ ،‬سەرژمێرییەكە ئاماری ‪ 11‬هەزار‬ ‫هۆتێلی لە‪ 109‬واڵتدا باڵوكردۆتەوە‪ .‬تایلەند بەپلەی یەكەم‬ ‫هاتوە ب��ە‪‌1250‬و ئەمەریكا بەپلەی دوەم‪‌1016 ،‬و مەكسیك‬ ‫‪ ،943‬ئیسپانیا ‪ 736‬هۆتێل‪..‬هتد‪ .‬مەرجی ئامارەكان ئەوەیە‬ ‫هۆتێلەكان لەكەناری دەریا‌و زەریاكان دروستكرابن‪ ،‬بەبێ‌ بونی‬ ‫هیچ رێگاوبانێكی پیادەو ئۆتۆمبێل لەنێوان هۆتێل‌و دەریادا‪.‬‬ ‫رێژەی گەشتیارانی تایلەند لە ‪ %88‬لەزیادبوندابوەو لەپێنج‬ ‫ساڵی رابردوشدا تاكو كۆتایی ‪ 2013‬گەیشتۆتە ‪ 27‬ملیۆن‬ ‫گەشتیار‪ ،‬جێی وەبیرهێنانەوەیە تایلەند لەریزبەندی دەیەمی‬ ‫جیهاندایە لەروی گەشتوگوزارەوەو كەناری واڵتەكەی دەڕوانێت‬ ‫بەسەر هەردو زەریای هیندی‌و ئارامدا‌و خاوەنی سەدان دورگەی‬ ‫سەرنجڕاكێشە‪.‬‬

‫لەوشەی «زی»‪ 15 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی «زی»‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬زیپكە‪ ،‬زیتەڵ‪ ،‬زیز‬ ‫‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫نامیق نەریمان‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژن���ام���ەی دەی��ل��ی م��ەی��ل��ی بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬بڕیارە ئایسلەندا لەسەرەتای‬ ‫ساڵی ‪ ،2015‬تونێلێكی سەهۆڵ ب��ەڕوی‬ ‫گەشتیارانی جیهاندا ب��ك��ات��ەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەش��دا تونێلەكە س��ەرج��ەم كارەكانی‬ ‫ت��ەواوب��وە‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ەڕێ��وەب��ەران��ی كارەكە‬ ‫بڕیاریانداوە ئامادەسازیی باشی بۆ بكرێت‌و‬ ‫زیاتر بخرێتەژێر چاودێرییەوە تاكو لەكاتی‬ ‫كردنەوەدا دوربێت لەرودانی هەر كارەساتێك‪،‬‬ ‫تونێلەكە ل��ەن��او روب����اری النجیوكولی‬ ‫سەهۆڵیی دروستكراوەو درێژیەكەی ‪500‬‬ ‫مەترەو پانیەكەشی ‪ 30‬مەترە‪ ،‬لەكاتی‬ ‫كردنەوەیشیدا دەبێتە گەورەترین تونێڵی‬ ‫سەهۆڵ لەجیهاندا‪ ،‬هەر لەنێو ئەم تونێلەدا‬ ‫چێشتخانەو هۆڵی پێشوازی‌و ئاهەنگی‬ ‫هاوسەرگیری تێدایە‪ ،‬شایەنی باسە تونێلەكە‬ ‫تەنها بۆ ماوەیەكی دیاریكراوە كە نزیكەی‬ ‫هەشت مانگەو دەرگ���ای خ��ۆی دەخاتە‬ ‫سەرپشت لەبەردەم گەشتیاراندا‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كاتیی بیری‪:‬‬

‫هەژاریی‪ ،‬لە بڕوانامە بێبەشیکردم‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫كاتیی بیری‪ ،‬خانمی گۆرانیبێژ‌و ئاوازدانەری ئەمەریكی‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی شانازی‬ ‫بەپێگەو ناوبانگە جیهانییەكەی دەكات كە لەبواری هونەردا بەدەستیهێناوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەردەم پەشیمانە لەوەی كە بەهۆی هەژاریی‌و نەبونی خێزانەكەیەوە نەیتوانیوە‬ ‫درێژە بەخوێندن بدات‌و ببێتە خاوەنی بڕوانامە‪.‬‬ ‫لەچاوپێكەوتنیدا لەگەڵ پێگەی‪ ، yahoo‬ئەم خانە گۆرانبێژە رایگەیاند‪ ،‬زۆر‬ ‫دڵخۆشم بەو كارە هونەریانەی ئەنجاممداوەو بومەتە خاوەنی چەندین خەاڵتی‬ ‫گرانبەها‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێی پەشیمانییە لەژیانمدا كە هەردەم خەمبارمدەكات‪،‬‬ ‫نەمتوانیوە خوێندن تەواوبكەم‪ .‬بیری وتیشی «لەسەرەتای خوێندندا زۆر‬ ‫سەرسامبوم بەمامۆستای هونەری موزیك‌و هەر ئەویش هانیدام‌و بوە سەرەتایەكی‬ ‫باش بۆ ئ��ەوەی بتوانم برەو بەتواناكانی خۆم ب��دەم‪ .‬لەرابردوشدا توانیومە‬ ‫بەهەماهەنگیی چەندین دەزگای خێرخوازیی بڕی ملیۆنێك دۆالر كۆبكەمەوە بۆ‬ ‫هاوكاریكردنی پێداویستی چەند خوێندنگەیەك»‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ هەفتەیەكی درەوش��اوە‬ ‫ل���ەڕێ���ت���ای���ە‪ ،‬ك��ارەك��ان��ت‬ ‫ئامانجیان دەبێت‪ ،‬ترسێك‬ ‫ه��ەی��ە لەخۆشەوستیتدا‪،‬‬ ‫بیبەزێنە‪.‬‬

‫ـ كارێكی نوێ‌ دەگریتە‬ ‫دەس��ت‪ ،‬هەندێ‌ گیروگرفت‬ ‫دێ��ن��ە رێ��گ��ەت‪ ،‬چ��ارەی��ان‬ ‫ئاسانە‪ ،‬دڵ��ت پیس نەبێ‌‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ بڕواكردن بەهەمو شتێك‬ ‫باش نییە‪ ،‬مەرج نییە هەمو‬ ‫كاتێكت خۆشی بێت‪ ،‬وریابە‬ ‫خۆشەویستەكەت گومانی‬ ‫لێت هەیە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ هەندی ناخۆشی روبەڕوت‬ ‫دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬پەیوەندییان‬ ‫بەكارەكەتەوە هەیە‪ ،‬بڕوا‬ ‫بەخۆبون لەخۆشەویستیدا‬ ‫سەركەوتنە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ س���ەف���ەرێ���ك دێ��ت��ە‬ ‫رێ���گ���ەت‪ ،‬س��ودێ��ك��ی ب��اش‬ ‫دەبینی‪ ،‬هەوڵبدە بەرامبەر‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت ن���ەرم‌و‬ ‫لەسەرخۆ بیت‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ پڕۆژەیەك لەڕێگەتایە‪،‬‬ ‫وریابەو خۆت نەخەیتە ژێر‬ ‫باری ق��ەرزەوە‪ ،‬سەفەركردن‬ ‫ل��ەگ��ەڵ خۆشەویستەكەتدا‬ ‫كارێكی باشە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ خ����ۆت زۆر ه��ی�لاك‬ ‫مەكە‪ ،‬كارێك كە پەیوەندی‬ ‫ب��ەت��ۆوە ن��ی��ە‪ ،‬خ��ۆت��ی تێ‌‬ ‫هەڵمەقورتێنە‪ ،‬شتەكان الی‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت گ��ەورە‬ ‫مەكە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ پەیامێكت پێ‌ دەگات‪،‬‬ ‫ورەت ب���ەرز دەب��ێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫خواستێكت جێبەجێ‌ دەبێ‌‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا شتێك نیە‬ ‫ناوی دو دڵیی بێت‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ زۆر وت���ن ب��ەرام��ب��ەر‬ ‫خ��اوەن كارەكەت زیانت پێ‌‬ ‫دەگ��ەی��ەن�ێ‌‪ ،‬هەوڵبدە نەرم‬ ‫بیت‪ ،‬وا چاكترە هەمو شتێ‌‬ ‫بەخۆشەویستەكەت نەڵێی‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ ك��اری ئ��ەم��ڕۆ مەخەرە‬ ‫سبەینێ‌‪ ،‬خ��ەم‌و خەمباری‬ ‫دادی هیچ كەسێك ن��ادات‪،‬‬ ‫مادام بڕوات بەخۆشەویستی‬ ‫هەیە‪ ،‬سەركەوتو دەبیت‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ت��ان��ە لەهاوڕێكانت‬ ‫مەدە‪ ،‬بزانە كەموكوڕیەكان‬ ‫ل��ەك��وێ��دان‪ ،‬م���ەرج نیە‬ ‫ه���ەرچ���ی وت����ی خ��ۆش��م‬ ‫ئەوێی‪ ،‬خۆشت بوێ‌‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ بەرابردودا بچۆرەوەو‬ ‫ب��ی��رب��ك��ەرەوە‪ ،‬هەنگاوە‬ ‫ش��ك��س��ت��ەك��ان‪ ،‬وەالوە‬ ‫نێ‌‪ ،‬بەبێ‌ خۆشەویستی‬ ‫مەحاڵە ژیان‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪No. (480) 18-8-2014‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫خۆبەخش‌و بەبێ‌ بەرامبەر‪..‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫بەهرەمەندی بەتەمەن‌و خۆشەویست‬ ‫محەمەد عەلی ناسراو بەخالقی حەزو‬ ‫خولیای بۆ هونەرەكەی بەڕادەیەكە‬ ‫ك���ە خ��ۆش��ەوی��س��ت��ی��ی س��ل��ێ��م��ان��ی‬ ‫ئەوەندەی تر جوان‌و سەرقاڵیكردوەو‬ ‫رۆچ��ۆت��ە ن��او ك��ارەك��ەی��ەوە‪ ،‬لەئێستا‬ ‫خۆبەخش‌و بێ‌ بەرامبەر دەستیكردوەو‬ ‫ب��ەرەن��گ��اوڕەن��گ��ك��ردن��ی ع��ەم��ودی‬

‫‪w w w .c ha w d ernews .com‬‬

‫سەرشەقامەكان‪ ،‬لەشەقامی سالمەوە‬ ‫دەس��ت��ی پ��ێ��ك��ردوەو ب��ەن��ی��ازە تاكو‬ ‫سەرچنار رانەوەستێ‌‌و دواتر شوێنەكانی‬ ‫تری سلێمانی بەسەر بكاتەوە‪ .‬سەبارەت‬ ‫ب��ەم ك��ارە ن���اوازەو سەرنجڕاكێشەی‪،‬‬ ‫خالقی بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەم‬ ‫بیرۆكەیەم لەجوانی سلێمانییەوە بۆ‬ ‫هات‪ ،‬كە چەندین دیمەنی جوانی تێدایە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم زۆر شوێن هەیە دەب �ێ‌ ن��ۆژەن‬

‫خالقی بەنیازە‬ ‫شەقام‌و‬ ‫عەمودەكانی‬ ‫سلێمانی‬ ‫رەنگاورەنگ بكا‬

‫بكرێتەوەو جوانتر دەرب��ك��ەوێ��ت‪ ،‬من‬ ‫حەزدەكەم شار بەگوڵی رەنگاوڕەنگ‬ ‫بڕازێنمەوە‪ ،‬خۆشەویستیم بۆ سلێمانی‬ ‫ژیانم نوێیدەكاتەوە‪ ،‬ئەمە ئەركێكی‬ ‫بچوكی خۆمەو خۆبەخشەو چاوەڕێی‬ ‫هیچ پاداشتێك ناكەم‪ ،‬لەجوانتركردنی‬ ‫ش��ارەك��ەم��دا دەس��ت��ك��ەوت‌و پ��اداش��ت‬ ‫پولێكە‪ ،‬ب���ەاڵم ب��ەڕێ��وەب��ەرای��ەت��ی��ی‬ ‫باخچەكانی سلێمانی بانگیان كردم‌و‬

‫گرێبەستێكیان لەگەڵدا كردم سوپاسیان‬ ‫دەكەم‪.‬‬ ‫سەبارەت بەكاری هونەریی خۆی‪،‬‬ ‫«خ��ال��ق��ی» وت��ی «س��ەرەت��ای ك��اری‬ ‫هونەریم دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪،1976‬‬ ‫چ��ەن��دی��ن ت��اب��ل��ۆی تایبەتیم هەیە‪،‬‬ ‫وێنەكێشان حەزو خولیامەو لەناخمدایە‪،‬‬ ‫ئێستا تەنیا خۆشەویستیمە بۆ سلێمانی‬ ‫كە ئەم كارە دەكەم»‪.‬‬

‫شەهێن‪ :‬ئاشتی‌و ئارامیی كوردستان‬ ‫هەمیشە لەسایەی پێشمەرگەوەیە‬ ‫چاودێر‪-‬نەشمیل‪:‬‬ ‫"شەهێن جەمال" هونەرمەندی بواری‬ ‫نواندنی درام��او شانۆی ك��وردی‪ ،‬م��اوەی‬ ‫چەند ساڵێكە ل��ەب��واری ن��وان��دن��دا رۆڵ‬ ‫دەبینێ‌‌و لەتازەترین كاریشیدا بەشداری‬ ‫"درام��ای ئەستێرەی بەختەكان" دەك��ات‪.‬‬ ‫لەدیمانەیەكی "چاودێر"دا بەمشێوەیە دوا‪:‬‬ ‫چاودێر‪ :‬دوای��ن بەشداربونتان لەكاری‬ ‫درامادا چییە؟‬ ‫شەهین‪ :‬دوایین ك��اری درام��ام درام��ای‬ ‫رۆستەم‌و زۆراب بو‪ ،‬بەداخەوە نمایشنەكراو‬ ‫هۆكارەكەیشی دەگەرێتەوە بۆ كەمتەرخەمیی‬ ‫دەرهێنەر‪ ،‬بڕیاریشمداوە كە چیتر لەكاری‬ ‫كۆمیدیدا بەشدارینەكەم‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەی كاری ئایندەت؟‬ ‫شەهین‪ :‬بەشداریكردنمە لە درام��ای‬ ‫"ئەستێرەی بەختەكان" كە لەدەرهێنانی‬ ‫كاروانی هاوسەرمەو لەئایندەیەكی نزیكدا‬ ‫دەچێتە بواری وێنەگرتنەوە‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬وەك كچە شەهیدێك چیت هەیە‬ ‫بۆ پێشمەرگەكانی كوردستان‪ ،‬كە ئێستا‬ ‫لەسەنگەرەكانی پێشەوەی شەڕدان؟‬ ‫شەهین‪ :‬وەك كچە شەهیدێك كە ساڵی‬ ‫‪ 1988‬باوكم لەپێناو ئەم خاكەدا شەهیدكرا‪،‬‬ ‫ساڵو و رێزم هەیە بۆ پێشمەرگەكان‪ ،‬كە‬ ‫سنگیان كردۆتە قەڵغان بۆ ئ��ەم واڵت��ە‪،‬‬ ‫ئاشتی‌و ئ��ارام��ی��ی ك��وردس��ت��ان هەمیشە‬ ‫لەسایەی ئەواندایە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬راتان لەسەر هاتنی ئاوارەكان بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان؟‬ ‫شەهێن‪ :‬پێویستە رێز لە ئاوارە كوردەكان‬ ‫بگرین‌و پێشوازییان لێبكەین‪ ،‬بەاڵم لەگەاڵ‬ ‫هاتنی بەلێشاوی عەرەبەكاندا نیم‪ ،‬كەبونەتە‬ ‫ه��ۆی بونی چەندین كێشەو قەیرانێكی‬ ‫زۆریان بۆ كرێچییەكان دروستكردوە‪ ،‬خۆم‬ ‫كرێچی كورە مەسئولێك بوم‪ ،‬بەاڵم ئێمەی‬ ‫ئیزنداو بۆ رۆژی دواتر خانوەكەی دایە ماڵە‬ ‫عەرەبێك‪.‬‬

‫"رۆژی حەشری شەنگال"‬ ‫دەبرێتە گۆیژە‬ ‫ئاراس عەبدوڵاڵ‪ -‬چاودێر‪:‬‬ ‫هونەرمەند "رۆستەم ئاغەلە" كارەساتی چیای شەنگال لەسەر‬ ‫تاشەبەردێكی چیای گۆیژە دەكێشێت‌و ناوی لێدەنێت "رۆژی‬ ‫حەشری شەنگال"‪.‬‬ ‫لەبارەی ئەم كارە هونەرییەوە‪ ،‬رۆستەم ئاغالە بە "چاودێر"ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬دوای كارەساتەكەی چیای شەنگال‪ ،‬زۆر بێتاقەت‌و‬ ‫نیگەرانبوم ب��ەب��ارو ژیانی هەرێمەكە‪ ،‬بەتایبەتی قیامەتی‬ ‫زیندوی ئێزدییان‌و دۆشدامانی خۆمان‌و بێدەسەاڵتیمان بەرانبەر‬ ‫بەچەكدارانێكی تێرۆریست‪ ،‬وەك شێت ملم لەبناری شاخی گۆیژەی‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫داعش‌و‬ ‫ئاڵۆزییەكانی‬ ‫عەزیز رەئوف‬ ‫هێزە ئیسالمیستە توندڕەوەكانی داعش‪ ،‬هەر كۆمەڵە چەكدارێكی‬ ‫جیهادیستی ناوچەكە نین كە لە سنورەكانەوە تێدەپەڕن لە هەرێمێكی‬ ‫تر پرۆسەی جیهاد ئەنجامبدەن‪ ،‬وەكچۆن تەنها كۆمەڵە منداڵێكی‬ ‫شەڕانیش نین كە ئارەزوی سەركێشی‌و ئاژاوە بكەن‪ ،‬بەڵكو ئەوان‬ ‫كۆمەڵە مەخلوقێكی بێماڵن‌و ناگەڕێنەوە بۆ ژورە تاكەكەسییەكان‪.‬‬ ‫گروپێكی ئیسالمیستی رادیكاڵی وەك داعش‪ ،‬دروست دەركەوتەی‬ ‫ئەم دۆخەیە‌و كۆمەڵە منداڵێكی بێ ماڵن‌و پۆینتی خۆیان ناخەنە سەر‬ ‫یەك دوژمنی دیاریكراو‪ ،‬بەڵكو زیاد لە هەوڵێك‌و زیاد لە پرۆسەیەك‬ ‫ئەنجامدەدەن‪ ،‬كە بۆ ئەوەی پێمان بڵێن موجاهیدی بێ ماڵ‌و حاڵ‬ ‫كێشەی لەگەڵ دروستكردنی ماڵدا هەیە‪.‬‬ ‫دەرك��ەوت ئەم گروپانە لەو واڵتانەن كە ماڵێكی لێكترازاون‪.‬‬ ‫بەمانایەكی تر ئەم هێزانە دەتوانن لەو واڵتانە پرۆسەی توندوتیژی‬ ‫ئەنجامبدەن‪ ،‬كە ماڵێكی پڕ ئاژاوەن‌و سیستم تێیدا الوازە‪ .‬سوریای‬ ‫ئەسەد‌و عیراقی ئێستا‌و ئەفغانستان‪ .‬دەركەوتەی هێزێكی وەك داعش‬ ‫لە عیراق‌و شام دەركەوتەی ماڵێكی لێكترازاوە‪ ،‬كە عیراق دوای‬ ‫پرۆسەی ئازادیی عیراق نەیتوانیوە ماڵێكی تۆكمە بێت‪ ،‬هەمیشە‬ ‫ماڵێك بوە بۆ توندوتیژی‌و رەتكردنەوەی ئەویتر‪ .‬سوریای ئەسەد‬ ‫چەند ساڵێكە خوێنی لێدەچۆڕێت‪ .‬دروستكردنی ماڵێك‪ ،‬حكومەتێكی‬ ‫لۆكاڵی لە خ��ۆرئ��اوای كوردستان‌و دژایەتیكردنی داع��ش‌و هێزە‬ ‫ئیسالمیستەكانی تر دروست دەركەوتەی ئەم بێماڵییەیە كە ئەم‬ ‫گروپە گوزارشتی لێدەكات‌و دەیەوێت ئەویتریش بێماڵ بێت‪.‬‬ ‫نەبونی دوژمنێكی دیاریكراو خەسڵەتێكی ئەم گروپە رادیكااڵنەیە‪.‬‬ ‫كێ دوژمنە؟ كام دەس��ەاڵت‌و كام ئایدۆلۆژیا؟ كام سیستم‌و كام‬ ‫ئایدیا؟ نەبونی دوژمنێكی دیاریكراو‪ ،‬نەبونی تارگێتێكی دیاریكراو بۆ‬ ‫شەڕكردن‌و ئاراستەكردنی تفەنگەكان‪ ،‬لە سیمای ئەم گروپانەیە‪ .‬ئەم‬ ‫هێزە كێشەی نییە كێ دەكوژرێت‪ ،‬هەركەس بكوژرێت لە هەر شوێنێكی‬ ‫دنیا ئەگەر ئەم گروپانەش ئەنجامی نەدەن ئەوا بەرپرسیارێتییەكەی‬ ‫دەگرنە ئەستۆی خۆیان‪ .‬لە كوێ خوێن هەبێت رژێنەرەكەی ئەمانن‪،‬‬ ‫لە كوێ دەنگی تەقینەوەیەك بێت كۆنترۆڵەكەی الی ئەمانە‪ .‬ئەم‬ ‫نەبونی دوژمنی دیاریكراوە دروس��ت وای��ك��ردوە وەزی��ف��ەی گروپە‬ ‫ئیسالمیستە رادیكاڵەكان بۆ وەشاندنی شمشێرەكان ئاسانتر بێت‪.‬‬ ‫كە هەمو كەس دوژمن بێت‪ ،‬ئیدی نیشانەكە كەسێك دەپێكێت‪.‬‬ ‫تیرەكە بۆ یەك كەسی دیاریكراو نەبێت‪ ،‬هەر كەس بپێكێت ئەوە‬ ‫دوژمن بێت وەزیفەی ئەمجۆرە گروپە ئاسانتر دەكات‪ .‬دروست ئەم‬ ‫گروپانە لەم دۆخەدا دەژین‪ .‬دۆخی دیارینەكردنی یەك دوژمن‪ ،‬یەك‬ ‫هێز‌و یەك سیستم‪.‬‬ ‫بەپشتبەستن بەمیدیا‌و دیجیتاڵ‌و تەكنەلۆژیا‪ ،‬ئەم هێزە لەڕێی‬ ‫هەواڵە بەپەلەكانەوە توندوتیژی لە شاشەی تەلەڤزیۆنەكانەوە‬ ‫دەگوازێتەوە نێو ماڵەكانمان‪ .‬میدیا كۆمەك بەم هێزانە دەكات كە‬ ‫لەماڵەكانەوە تەماشای چاالكی ئەو هێزە بكەین كە خەڵك بێماڵ‌و‬ ‫حاڵ دەكەن‪.‬‬

‫كەمپینی (پیرۆزە) بۆ ژن‌و مندااڵنی ئێزدی‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬

‫سولەیمانی نا‪ ،‬هەتا هەنگاوم دەنا‬ ‫رق��م لەژیانی خ��ۆم دەب���وەوە‪ ،‬بیرو‬ ‫رێ��ك��خ��ەران��ی كەمپینی (پ��ی��رۆزە)‬ ‫خەیاڵم الی ئەو مرۆڤانەی سەر ئەو‬ ‫لەپەیامێكدا رایانگەیاند‪ ،‬ئێمە بەچاوی‬ ‫شاخە رەق‌و تەقە بو‪ ،‬بەو گەرما زۆرەو‬ ‫خۆمان ك��اری دڵسۆزانەی چەندین‬ ‫بەبێ ئاو و نان‪ ،‬خۆیشم بەئەنقەست ئاوم‬ ‫رێكخراوی نێودەوڵەتی‌و ناوخۆییمان‬ ‫نەبرد لەگەڵ خۆم‪ ،‬زۆرم تینو بو زیاتر هەستم‬ ‫بینی كە ب��ەدەم داواك��اری��ی ئەو‬ ‫بەدژواریی قیامەتی زیندوی ئێزدییان دەكرد‪،‬‬ ‫خێزانانەوە چ��ون‌و ب���ەردەوام‌و‬ ‫لەوێ دو تاشەبەردی پانم دەستكەوت‌و دوای‬ ‫م��ان��دون��ەن��اس��ان��ە خ��ەری��ك��ی‬ ‫گەڕانەوەم رۆژی دوایی ئەو كارانەم لەسەر كێشان‪.‬‬ ‫ك���ارك���ردن‌و داب��ەش��ك��ردن��ی‬ ‫ئاغالە‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەدات‪ ،‬هونەرمەندان چەكی‬ ‫پێداویستیەكانیانن‪ .‬كاری‬ ‫دەستیان هونەرەو دەتوانن لەهەر كارەساتێك كە بەسەر‬ ‫ئ��ێ��م��ە وەك كەمپینی‬ ‫میللەتەكەیاندا دێت رۆڵی خۆیان بگێڕن بەهونەرەكەیان‪،‬‬ ‫(پ��ی��رۆزە) دابینكردنی‬ ‫بەاڵم هونەری كوردی یان شێوەكارانی كورد‪ ،‬لەبازاڕو‬ ‫پ���ێ���داوی���س���ت���ی���ی���ە‬ ‫نمایشی دونیا شوێنمان نییە تا زو كاریگەری دروستبكەین‪.‬‬ ‫س��ەرەت��ای��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ئەوەی كە گرنگە دروستكردنی مۆزەخانەیە بۆ ئەو كارەساتانەو‬ ‫ژن��ان��ە‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫نمایشكردنی چیرۆكەكانە‪.‬‬ ‫س��ەرق��اڵ��ك��ردن��ی‬

‫ئەو مندااڵنەیە كە لەو بارودۆخە نائاسایی‌و‬ ‫دژوارەدا ژیان دەگوزەرێنن لەڕێگەی بەخشینی‬ ‫یاری‌و شیرینییەوە‪.‬‬ ‫كەمپینی (پیرۆزە)‪ ،‬بەسەرپەرشتی نوسەرو‬ ‫هونەرمەندان (الزۆ ئازاد‪ ،‬تەرزە فایەق‪ ،‬الڤە‬ ‫ئازاد‪ ،‬تارا جاف)ە‪ .‬كە ئەم پرۆژەیە لەناوەی‬ ‫هەرێمی كوردستان ل���ەدەرەوەی كوردستان‬ ‫سەرپەرشتیدەكرێت‌و بەشێوەیەكی سەرەكی‬ ‫گرنگی دەدرێت بە ژن‌و منداڵ‪.‬‬ ‫"الزۆ ئازاد"‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬چەند‬ ‫رۆژێكە دەستمان پێكردوە‪ ،‬تاكو كاتێكی نادیار‬ ‫بەردەوامدەبێت‌و هاواڵتیان بەدەممانەوە دێن‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا بەقەدەر ئەوەی ئێمە دەمانەوێت‬ ‫بەپێی پێویست ن��ی��ە‪ ،‬زی��ات��ر ب��ۆ كەمپی‬ ‫بەحركەیە‪ ،‬ئەگەر زیادبێت لێیان دەینێرین بۆ‬ ‫ئاوەرەكانی تریش‪ ،‬بەئومێدی ئەوەی بتوانین‬ ‫كەمێك لەئێش‌و ئازارەكانیان كەمبكەینەوە‪.‬‬

‫سەبارەت بە بەختیار عەلی و ئەدەبیاتەکەی‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫شێرزاد حەسەن‬ ‫وەلید عومەر‬

‫‪3‬‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤٢1‬دووشةممة ‪ 2014/٨/١8‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫لە عەترخانەکەی بەختیار عەلیدا‬

‫پەنجاوچوارساڵەی لەدایکبوونی کەشتییەوانێک لە کەشتیی دوژمنەوە‬

‫ئەیووب ڕەئووف‬

‫تایبەت بە ڕەخنەی چاودێر‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ئەو ڕۆمانەی‪ ،‬کە بە خوێندنەوەیدا گومان‬ ‫دەبەیت نووسەرەکەی لەوانەیە شاعیر بێت‪،‬‬ ‫بەختیار عەلی نووسیویەتی‪ .‬ئەو جارێک لە‬ ‫جارەکان و لە گفتوگۆیەکی ڕەخنەی چاودێردا‬ ‫گوتوویەتی‪« :‬من هەوڵ دەدەم تەنانەت گوتارە‬ ‫ڕەخنەیییەکانیشم بە زمانێکی شیعری بنووسم‪».‬‬ ‫دەش��ێ��ت دی��وی ئەدەبییانە و ن��ەگ��وت��راوی‬ ‫شیعرییەتی زمان لە ڕۆمانەکانی بەختیار عەلیدا‪،‬‬ ‫ئاسانتر بەرگەگرتنی تراژیدیا و کاولکارییەکانی‬ ‫ماڵی کوردەکان بێت‪ ،‬لە ڕێی شیعرەوە‪ ،‬چونکە‬

‫چەندێک لە نووسەران پێشتر ئاماژەیان بەوە‬ ‫کردووە «ئەدەبیات هەمیشە بەرگەنەگیراوتر لە‬ ‫واقیع بووە‪ ».‬بە تایبەت ئەدەبیاتی بەختیار عەلی‪،‬‬ ‫کە لە تراژیدیایەکی کورددا دەست پێ دەکات و‬ ‫لە تراژیدیایەکی کورددا کۆتایی دێت‪ .‬ئەو پێشتر‬ ‫ئاماژەی بەوە کردووە‪ ،‬لەوانەیە ڕۆماننووسێکی بۆ‬ ‫نموونە ئەورووپی‪ ،‬لە ڕۆمانەکەیدا خەمی ئەوەی‬ ‫بێت سەگەکەی دەستی دەخورێت؛ «بەاڵم خەمی‬ ‫من خەمێکی ترە‪».‬‬ ‫بەختیار عەلی‪ ،‬کۆڵفێڵدییانە بەناو مێژووی‬ ‫کوردەکاندا لە هاتوچۆدایە‪ .‬هۆڵدن کۆڵفێڵدی‬ ‫ڕۆمانی پاسەوانێک لە مەزرا‪ ،‬سااڵنێک پاڵەوانی‬

‫خۆشەویستی بەختیار عەلی بووە‪ .‬وەک چۆن‬ ‫هۆڵدن بەناو شەقام و کۆاڵن و باڕ و هۆتێلەکانی نیو‬ ‫یۆرکدا دەسووڕێتەوە و ڕەخنە لە بیرکردنەوەکان‬ ‫و هەستەکان و کۆی کۆمەڵگە دەگرێت‪ ،‬بەو‬ ‫چەشنە بەختیار عەلییش وەک گەڕۆکێک لە‬ ‫ڕێ��ی ئ��ەدەب��ی��ات��ەوە ل��ەن��او م��ێ��ژووی ش��ۆڕش و‬ ‫نوشووستییەکان و ئەنفال و کیمیاباران و کۆڕەوی‬ ‫کوردەکاندا ئامادەگیی هەیە‪ .‬ڕۆمانەکانی ئەو‬ ‫جارجار دەگەنە سااڵنی دووهەزارەکان و ئەوکات‬ ‫ڕەخنەیەکی توند (بە هەمان زمانی شیعری) لە‬ ‫سیاسەت و بیرکردنەوەی سیاسییەکان دەگرێت‪.‬‬ ‫تەنانەت لە ڕۆمانی غەزەلنووس و باغەکانی‬

‫پۆرترەیت‬

‫خ���ەی���اڵ���دا دەگ���ات���ە‬ ‫ئ�����ەوەی دی��م��ەن��ێ��ک��ی‬ ‫ک��اری��ک��ات��ێ��رئ��ام��ێ��ز لە‬ ‫بخاتە‬ ‫سیاسییەکان‬ ‫ڕوو؛ ه��ەم��ان ڕەوتێک‬ ‫کە لە گوتارەکانیدا‪،‬‬ ‫تیۆرییانە درێ��ژەی پێ‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫ب��ەخ��ت��ی��ار ع��ەل��ی‬ ‫ل�����ە ڕی���������زەی ئ���ەو‬ ‫ڕۆم��ان��ن��ووس��ان��ەی��ە‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەوکاتەیش‬ ‫ک��ە ب��اس��ی سیاسەت‬ ‫دەک��ات و ڕووداوەکانی‬ ‫تێکەڵ بە کێشمەکێشە‬ ‫سیاسییەکان دەب��ن‪،‬‬ ‫خوێنەر وەڕز نابێت‪،‬‬ ‫چ���ون���ک���ە ه��ەم��ی��ش��ە‬ ‫ئ��ەدەب��ێ��ک��ی ف��ەن��ت��ازی‬ ‫و زم��ان��ێ��ک��ی شیعری‬ ‫ئ�����ام�����ادەی�����ە‪ ،‬ک��ە‬ ‫ئ��ەدەب��ی��ات��ەک��ەی لە‬ ‫ڕێئالیزمێکی ڕووت و‬ ‫بێگیان دەپارێزن‪.‬‬ ‫ئ��ەوش��ت��ەی کەمتر‬ ‫سەبارەت بە بەختیار‬ ‫ع��ەل��ی ج��ێ��ی س��ەرن��ج‬ ‫ب��ووە‪ ،‬خولیایەتی بۆ‬ ‫ئ����ەوەی ک��ە «ح���ەزم‬ ‫دەکرد زیاتر نووسەری‬ ‫ک��ۆم��ی��دی��ا ب���وای���ەم»‬ ‫ک��ە ل��ە گفتوگۆیەکدا‬ ‫ئ��ام��اژەی پێ دەک��ات‪.‬‬ ‫بێگومان (ئەگەر شاری‬ ‫مۆسیقارە سپییەکان‬ ‫بخەیتەوە ی���ادت) لە‬ ‫ب��اس��ی ئ���ەو پ��ی��اوەی‬ ‫ک��ە ل��ە ب��ەن��دی��خ��ان��ەدا‬ ‫هەرامەکەیان قرتاندووە‬ ‫و ئ��ەوەی کە کەسێک‬ ‫پ��ێ��ی دەڵ���ێ���ت‪« :‬م��ن‬ ‫ئ���ەگ���ەر وا ب���وای���ەم‬ ‫ژن��ەک��ەم شۆرباویشی‬ ‫نەدەدامێ‪ ».‬یاخود لە‬ ‫غەزەلنووس و باغەکانی‬ ‫خەیاڵدا و خستنەڕووی‬ ‫لیستی ب��ارۆن��ەک��ان��ی‬ ‫ک��ول��ەک��ە و ت��ەم��ات��ە و‬ ‫دەسکەسڵق و چی و‬ ‫چیدا‪ ،‬دەتوانرێت ئەو‬ ‫ڕۆحە ون و دوورەپەرێزە‬ ‫ببینرێت‪ ،‬ڕۆحێک کە‬ ‫وەک خۆی لێی دواوە‪،‬‬ ‫لەبەر ژیانی تاریک و‬ ‫پڕکارەساتی کوردەکانە‪،‬‬ ‫کە دەرنەکەوتووە‪.‬‬ ‫ب��ەخ��ت��ی��ار ع��ەل��ی‬ ‫ل��ە ئێستادا باشترین‬ ‫پیشەیەک کە هەیبێت؛ گێڕانەوەیە‪ .‬ئەو جارێک‬ ‫لە جارەکان و لە ڕێی یەکێک لە ڕاوییەکانییەوە‬ ‫خۆزگەی بۆ مەکینەیەک خواستبوو‪ ،‬باشتر وایە‬ ‫بڵێین مەکینەی گێڕانەوە؛ کە بتوانێت لە یەک‬ ‫کاتدا بەناو هەموو زەمەن و شوێنەکاندا بێت و‬ ‫بچێت‪ .‬لە یەک چرکەدا لە هەموو شوێنکاتێکدا‬ ‫ئامادە بێت‪ .‬ه��ەر ئ��ەم خولیایەش وا دەک��ات‬ ‫بۆ ڕۆم��ان��ی غ��ەزەل��ن��ووس و باغەکانی خەیاڵ‬ ‫تەکنیکی زۆر لەمێژینەی ف��رەڕاوی هەڵبژێرێت‪.‬‬ ‫سەربەخۆیییەک کە دەدرێت بە هەر کارەکتەرێک‬ ‫تا چیرۆکی خۆی بگێڕێتەوە‪ .‬لەوانەیە ئەمە‬

‫دیمۆکراسیتیرین چەشنی ئەدەبیات بێت‪ ،‬کە‬ ‫هەر کارەکتەرە و دیدی خۆی سەبارەت بە یەک‬ ‫ڕووداو بخاتە ڕوو‪ .‬بەم جۆرە دەکرێت بگوترێت‪،‬‬ ‫غەزەلنووس و باغەکانی خەیاڵ؛ ڕۆمانە لەناو‬ ‫ڕۆماندا‪ .‬لە گشت ئەمانەیش دیمۆکراسیتر ئەوەیە‪،‬‬ ‫لەم کتێبە فرەڕاوییەدا‪ ،‬هەر خوێنەرە و ڕۆمانی‬ ‫خۆی هەڵدەبژێرێت‪ ،‬یان‪ :‬هەر خوێنەرە و متمانەی‬ ‫بە ڕاوییەکە‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی کە سااڵنی ساڵ‪ ،‬بە دەستێک‬ ‫بە الجانگەوە؛ لە وێنەیەکی ڕەشوسپیدا‪ ،‬یان‬ ‫بە تیشێرتێکەوە؛ لە وێنەیەکی مەیلەوقاوەییدا‪،‬‬ ‫دەناسرایەوە؛ هەمیشە جێی مشتومڕی خوێنەران‬ ‫و ڕەخنەگرانی ب��ووە‪ .‬خوێنەرانی ئەو بەسەر‬ ‫دوو ب��ەرەدا دابەش بوون‪ ،‬بەرەیەک کە ڕەخنە‬ ‫لە کەمتەرخەمیی نووسەر بەرامبەر بە زمان و‬ ‫هێندێک باسی تەکنیکی دەگ��رن‪ ،‬بەرەیەکیش‬ ‫کە ئەو بە گەورەترین پەخشاننووس و خاوەنی‬ ‫ئەدەبیاتێکی بەرزی فەنتازی دەناسێنن‪.‬‬ ‫خ��وێ��ن��ەران��ی ب��ەخ��ت��ی��ار ع��ەل��ی‪ ،‬ل��ە کاتی‬ ‫باڵوبوونەوەی تازەترین ڕۆمانی ئەو نووسەرەدا‪،‬‬ ‫بە ناوی کەشتیی فریشتەکانەوە‪ ،‬بە سەدان کەس‬ ‫دەبوون کە چەندان کاتژمێر لە سەرەدا وەستابوون‬ ‫تا نووسەرەکەیان ئیمزای خ��ۆی بخاتە سەر‬ ‫کتێبەکانیان؛ ئیمزایەک‪ ،‬کە لەژێر دێڕەشیعرێکدا‬ ‫دەبینرا‪.‬‬ ‫ئ��ەو ک��ەس��ەی ل��ە ڕۆم��ان��ی ع��ەت��ری پاتریک‬ ‫زۆسکینددا دروستکەری عەترەکانە‪ ،‬لەمێژە‬ ‫سەرنجی بەختیار عەلیی بۆ خۆی ڕاکێشاوە‪ .‬ئەو‬ ‫گیراوەیەک لە هەموو گوڵەکان دروست دەکات و‬ ‫کاتێک بۆنی دەکات‪ ،‬بۆنی تێکڕای گوڵەکانی لێ‬ ‫دێت و هیچیشیان نییە‪ .‬بەختیار عەلی‪ ،‬وەک لە‬ ‫عەترخانەیەکدا کار بکات‪ ،‬کەسایەتیی ڕۆمانەکانی‬ ‫بەو چەشنە دەبینێت‪ .‬کاری ئەو لە خوڵقاندنی‬ ‫کەسایەتییەکانیدا‪ ،‬لەبەرچاوگرتنی کۆی چەندان‬ ‫بیرۆکەی جیاوازجیاوازە لە یەک کەسایەتیدا‪ ،‬کە‬ ‫هاوکات گشتیانە و لە هەمان کاتدا هیچیشیان‬ ‫نییە بە دیاریکراوی‪ .‬هێندێک لە کارەکتەرەکانی‬ ‫ئەو‪ ،‬لە چەشنی محەممەدی دڵشووشە‪ ،‬دالیا‬ ‫سیراجەددین‪ ،‬تریفە یابەحری و کامەرانی سەلما‪،‬‬ ‫یادێکی هەمیشەیییان لە زەینی خوێنەرانیاندا‬ ‫هەیە‪ .‬بەختیار عەلی بەو ن��اوە سەرنجڕاکێش‬ ‫و سەیرانەوە کە بۆ کەسایەتیی ڕۆمانەکانی‬ ‫هەڵدەبژێرێت‪ ،‬جاروبار لە الیەن خەڵکانێکەوە‬ ‫تەلەفۆنی بۆ ک��راوە‪ ،‬کە ناو بۆ منداڵەکانیان‬ ‫هەڵبژێرێت‪ .‬حاڵەتێک‪ ،‬ک��ە جگە ل��ە تەنز‪،‬‬ ‫تایبەتمەندیی ناو لە ئەدەبیاتی ئەودا دەردەخات‪.‬‬ ‫لە دیدێکی سیاسییانەوە ئەگەر بڕوانین‪،‬‬ ‫ئەدەبیات هەمیشە وەک کەشتیی دوژمن سەیر‬ ‫ک���راوە‪ .‬وەک کەشتییەک کە نزیکبوونەوەی‬ ‫لە وشکانی‪ ،‬جێی مەترسییە‪ .‬لە ئەدەبیاتی‬ ‫کوردییشدا‪ ،‬ئەدەبیاتی بەختیار عەلی لە جۆری‬ ‫ئ��ەو ئەدەبیاتەیە‪ .‬خۆیشی ل��ە چەشنی ئەو‬ ‫کەشتییەوانەی‪ ،‬کە ب��ەردەوام لە ڕابردووەکانی‬ ‫ئێمەوە کەشتییەکەی بەرەو هەموو ئاراستەیەک‬ ‫دەهاژوێت‪.‬‬ ‫لە غەزەلنووس و باغەکانی خەیاڵدا هاتووە‪:‬‬ ‫مرۆڤ دوو جار لە دایک دەبێت‪ :‬ئەو ڕۆژەی دێتە‬ ‫دنیاوە و ئەو ڕۆژەی مانای لەدایکبوونی خۆی‬ ‫دەدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی‪ ،‬کە نووسەری ڕۆمانەکانی مەرگی تاقانەی‬ ‫دووەم‪ ،‬ئێوارەی پەروانە‪ ،‬دواهەمین هەناری دونیا‪ ،‬شاری مۆسیقارە‬ ‫سپییەکان‪ ،‬کۆشکی باڵندە غەمگینەکان‪ ،‬غەزەلنووس و باغەکانی‬ ‫خەیاڵ‪ ،‬جەمشیدخانی م��ام‪ ...‬کە با لەگەڵ خۆیدا دەیبرد و‬ ‫کەشتیی فریشتەکان‪ ،‬هاوکات کۆشیعرێک بە ناوی تا ماتەمی گوڵ‬ ‫تا خوێنی فریشتە و چەندان کتێبی فیکری و تیۆرییە‪ ،‬لە ‪١٩٦٠‬دا‬ ‫لە دایک بووە‪٨ ،‬ی ئۆگەستی ‪ ،٢٠١٤‬پەنجاچوارساڵەی ساڵڕۆژی‬ ‫لەدایکبوونی بوو‪ .‬نووسەرێک‪ ،‬کە سەبارەت بە وەسیەتەکەی‪ ،‬لە‬ ‫ڕەخنەی چاودێردا گوتبووی‪« :‬هیچ وەسیەتێکم نییە‪».‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١٨‬‬

‫‪2‬‬

‫««‬

‫یادی پەنجاوچوارساڵەی لەدایکبوونی بەختیار عەلی‬

‫وەاڵمی كافكا‬

‫بوونی ئەدەبیات هیچ نییە جگە لەو تەكنیكەى تێیدا بەكار هێنراوە‬ ‫ڕۆالن بارت‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬

‫مەدلولەكانی ناوییەوە (ماڵئاواییكردن لە رەخنەى "سەرچاوە"‬ ‫و رەخن���ەى "كافكا" ل���ە مێژووی ئەدەبیات���دا)‪ ،‬بەڵكو تەنها‬ ‫پەیوەندی ب���ە فۆرمی دەاللەتەكانەوە هەیە‪ .‬حەقیقەتی كافكا‬ ‫بریتی نییە ل���ە جیهان لەدیدی كاف���كاوە (ماڵئاواییكردن لە‬ ‫كافكاییزم)‪ ،‬بەڵكو نیشانەكانی ئەم جیهانەیە‪.‬‬ ‫بەمجۆرە‪ ،‬بەرهەمی ئەدەبی هەرگیز وەاڵمێك نییە بۆ مەتەڵ‬ ‫یان ناڕوونی جیهان‪ ،‬ئەدەبیات هەرگیز حوكمێكی دۆگماتیكانە‬ ‫نییە‪ .‬نووس���ەر بە تەقلیدكردنەوە لە جیهان و ئەفسانەكانی‪،‬‬ ‫تەنها كارێك بتوانێت بیكات ئاش���كراكردنی نیشانەكانە بەبێ‬ ‫مەدلولەكان‪ :‬جیهان مەیدانێكە هەمیشە بەڕووی دەاللەتدا ئاوەاڵ‬ ‫كراوە‪ ،‬بەاڵم هەرگیز بە ئەنجام یان مەبەس���ت نەگەیش���تووە‬ ‫(وات���ا بە مانایەك نەگەیش���تووە)‪ .‬الی نووس���ەر‪ ،‬ئەدەبیات‬ ‫قس���ەیەكی وەهایە كە تا س���ەرەمەرگ دەڵێت‪ :‬من دەست بە‬ ‫ژیان ناكەم تاوەكو نەزانم مانای ژیان چییە‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم كاتێ���ك دەڵێی���ن ئەدەبی���ات هی���چ نیی���ە جگ���ە‬ ‫لەپرس���یاركردن لەجیهان‪ ،‬ئەوا ئەم قسەیە كێش و بەهایەكی‬

‫كاری پێچەوان���ە و خراپ ناكات‪ .‬كەواتە لێكچوون بە ناتەواوی‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم سەرباری ئەمەش‪ ،‬لەنێو ناچێت‪ .‬بەكورتی‪،‬‬ ‫ش���تەكە لەدەوری جۆرێك "ئاوێتەكردنی مانایی" دەسوڕێتەوە‪:‬‬ ‫"كا‪ ".‬هەس���ت دەكات دەس���تگیركراوە و دۆخەكە بەجۆرێكە‬ ‫وەك بڵێیت لەڕاس���تیدا دەگیرێت (رۆمان���ی دادگایی)؛ باوكی‬ ‫كافكا ئەو وەك مش���ەخۆری خێزانەكە سەیر دەكات و دۆخەكە‬ ‫بەجۆرێك���ە وەك بڵێیت كافكا لەڕاس���تیدا رم���ووزن دەبێت و‬ ‫فۆرمی مش���ەخۆر وەردەگرێت (چیرۆكی بەدگ���ۆڕان)‪ .‬كافكا‬ ‫بناغەى كارەكەى خۆى لەس���ەر ئەوە دادەمەزرێنێت كە هەموو‬ ‫ئەم قس���انە بەڕێكوپێكی بس���ڕێتەوە‪ :‬بەاڵم ئێستا رووداوێكی‬ ‫ناوەكییە كە دەبێتە كۆڵەكەى ناڕوونی كینایە‪.‬‬ ‫بەمپێی���ە‪ ،‬كینای���ە كە تەنه���ا تەكنیكێكە ل���ە قەڵەمڕەوی‬ ‫دەاللەتدا‪ ،‬لە راستیدا تەواوی جیهان دەرگیر و پابەند دەكات‪،‬‬ ‫چونكە پەیوەندی نێوان ئینس���انێكی تاك و زمانێكی هاوبەش‬ ‫دەردەبڕێت‪ .‬بەرهەمی ئەم سیستەمەش یەكێكە لە سەركێشترین‬ ‫بەرهەم���ە ئەدەبییەكان كە تا ئێس���تا بین���راوە‪ .‬بۆ نموونە لە‬ ‫عەقڵی سەلیمدا دەڵێن‪" :‬وەك سەگ"‪" ،‬ژیانی سەگی‪" ،‬سەگی‬ ‫جولەكەیی"‪ .‬تەنها ئەوەندە بەسە ئەم زاراوە مەجازییە بكەینە‬ ‫چیرۆكی خۆمان و زەینییەت ببەینە نێو قەڵەمڕەوی كینایەوە‬ ‫تا ئینسانی ئازاردراو و س���ووكایەتیپێكراو لەڕاستیدا ببێت بە‬ ‫سەگ‪ :‬ئەو ئینسانەى كە وەك سەگ مامەڵەى لەگەڵدا دەكەن‪،‬‬ ‫لەڕاستیدا سەگە‪.‬‬ ‫كەواتە تەكنیكی كافكا س���ەرەتا زامن���ی كۆكبوونە لەگەڵ‬ ‫جیهان���دا‪ ،‬زامن���ی پەیڕەویكردن���ە ل���ە زمانی ب���او‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫س���اتی دواتردا‪ ،‬زامنی گومان و ترس���ە لە بەرانبەر نیش���انە‬ ‫پێش���نیاركراوەكانی جیهاندا‪ .‬پەیوەندییەكانی كافكا و جیهان‬ ‫لەسەر بنەمای تێگەیشتن لەم دوو وشەیە رێكدەخرێت‪ :‬بەڵێ‪،‬‬ ‫بەاڵم‪ ...‬و دەكرێت ئەم خاڵە بۆ هەموو ئەدەبیاتی هاوچەرخی‬ ‫خۆمان بەڕاست بزانین‪( .‬و لەم رووەوەیە كە كافكا لەڕاستیدا‬ ‫ئەدەبیاتی هاوچەرخی بونیادناوە)‪ ،‬چونكە بە ستایلی تەقلید‪-‬‬ ‫نەكردنەوە‪ ،‬پرۆژەى ریالیستی ("بەڵێ"ی روو لەجیهان) لەگەڵ‬ ‫پرۆژەى "ئەخالقی" ("بەاڵم"‪)...‬دا ئاوێتەى یەكتر دەكات‪.‬‬ ‫ئ���ەو مەودایەى لە نێوان "بەڵێ" و "ب���ەاڵم"دا هەیە هەمان‬ ‫ناحەتمییەتی نیش���انەكانە‪ .‬و ئەدەبیات ب���ەم هۆیەوە بوونی‬ ‫هەیە كە نیشانەكان ناحەتمین‪ .‬تەكنیكی كافكا دەڵێت ناكرێت‬ ‫مان���ای جیه���ان دەرببڕدرێت و بەیان بكرێ���ت و تەنها ئەركی‬ ‫هونەرمەند گەڕان و دۆزینەوەى دەاللەتە شیاو و مومكینەكانە‪،‬‬ ‫ك���ە هەر كامێكیان ئەگەر بە تەنهایی لەبەرچاو گیران‪ ،‬دەبێتە‬ ‫درۆ (درۆیەكی پێویست)‪ ،‬بەاڵم كۆی ئەوانە هەمان حەقیقەتی‬ ‫نووس���ەرە‪ .‬و ئەمەیە پارادۆكس���ی كافكایی‪ :‬هونەر پەیڕەوی‬ ‫ل���ە حەقیقەت دەكات‪ ،‬بەاڵم حەقیق���ەت لەبەرئەوەى ئەزموون‬ ‫ناكرێت‪ ،‬لەناسینی خۆمان بەدوورە‪ .‬كەواتە گوتنی حەقیقەت‪،‬‬ ‫بریتییە لە درۆی گوتن‪ .‬بەمجۆرە‪ ،‬نووس���ەر هەمان حەقیقەتە‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ ئ���ەوەى بێتەقس���ە‪ ،‬درۆ دەكات‪ :‬بەهای بەرهەمێكی‬ ‫ئەدەب���ی لە جوانییەكەیدا نییە‪ ،‬بەڵك���و تەنها لە ئەزموونێكی‬ ‫ئەخالقی دایە كە درۆیەكی بەرپرس���انەى لێدروس���ت دەكات‪،‬‬ ‫یان بە قەولی خودی كافكا‪" :‬ناتوانین بگەین بە چێژی جوانی‬ ‫بوون‪ ،‬تەنه���ا لە میانەى ئەزموونێكی ئەخالقی و بەبێ غروردا‬

‫كافكا یەكس���ان نیی���ە بە كافكاییزم‪ .‬لە بیس���ت س���اڵی‬ ‫رابردوودا‪ ،‬كافكاییزم بووەتە س���ەرچاوەى ئەو نووس���ەرانەى‬ ‫ك���ە ل���ە ئەلبێر كامۆوە بیگ���رە تا دەگاتە یوژین یونیس���كۆ‪،‬‬ ‫جیاوازییەكی قوڵیان لەگ���ەڵ یەكتریدا هەیە‪ .‬ئەگەر بابەتەكە‬ ‫پەیوەندی بە باسوخواس���ی ت���رس لە دام���ودەزگای ئیداری‬ ‫ئەمڕۆوە هەبێت‪ ،‬ئەوا كتێبەكانی دادگایی و كۆش���ك و گروپی‬ ‫مەحكومكراوان‪ ،‬نموونەیەكی بەرچاوی ئەم دەزگایانەیە‪ .‬ئەگەر‬ ‫باس���ەكە پەیوەندی ب���ە داواكردنی مافی تاك���ەوە هەبێت لە‬ ‫بەرانبەر بە هێرش و هەیمەنەى ش���تەكاندا‪ ،‬دەكرێت بەدگۆڕان‬ ‫ب���ە نموونە بهێنینەوە‪ .‬ل���ە بەرهەمەكانی كاف���كادا‪ ،‬كە هەم‬ ‫لەس���ەر واقیعییەت و هەم لەسەر زەینییەت وەستاوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫حاڵی هەموو كەسێكدا دەگونجێت‪ ،‬بەاڵم وەاڵمی هیچ كەسێك‬ ‫ناداتەوە‪.‬‬ ‫هەڵبەت دەبێت ئەوەش بڵێین بەرهەمەكانی‬ ‫كاف���كا دەخرێنە ژێ���ر پرس���یارەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫نووس���ین لەژێر س���ێبەری كرۆك و تێمەكانی‬ ‫كافكادا‪ ،‬مانای پرس���یاركردن لەو نابەخشێت‪.‬‬ ‫مەگەر تەنه���ا دەربڕینی تەنهایی و غوربەت و‬ ‫گەڕان و پووچی بێ���ت‪ ،‬و بە كورتی دەربڕین‬ ‫و بەیانكردن���ی ئەو مەس���ەلە جێگیرانەى بە‬ ‫"جیهانی كافكایی" ناسراوە‪ ،‬كە پەیوەندی بە‬ ‫هەموو نووسەرانی ئێمەوە هەیە (لەو ساتەوە‬ ‫كە ناچار نەب���ن قەڵەمەكەیان بخەنە خزمەتی‬ ‫دنیای "بااڵدەس���ت"ـەوە)؟ لەڕاستیدا‪ ،‬وەاڵمی‬ ‫كافكا رووی لە كەس���ێكە كەمتر لە هەمووان‪،‬‬ ‫ئەوی خستۆتە ژێرپرسیارەوە‪ ،‬واتا هونەرمەند‪.‬‬ ‫مان���ای بەرهەمەكان���ی كاف���كا بریتییە لە‬ ‫تەكنیكەكانیان‪ .‬و ئەمەش قس���ەیەكی تازەیە‪،‬‬ ‫نەك تەنها دەربارەى كافكا‪ ،‬بەڵكو دەربارەى‬ ‫ك���ۆى ئەدەبیاتی ئێمە‪ ...‬چونكە س���ەرباری‬ ‫ئەمان���ە‪ ،‬هەرچەن���د بیروبۆچوون���ی گش���تی‬ ‫پێچەوانەى ئەمە بێت‪ ،‬ئێمە هێش���تا شتێكمان‬ ‫دەرب���ارەى تەكنیكی ئەدەبی نیی���ە‪ .‬كاتێك‬ ‫نووسەرێك بیر لە هونەری خۆى دەكاتەوە (و‬ ‫ئەمە ناڕاستە و زۆرینەى نووسەران نەفرەتیان‬ ‫لێكردووە) بەم مانای���ە دێت تا بە ئێمە بڵێت‬ ‫تێگەیشتنی بۆ جیهان چییە و چ پەیوەندییەكی‬ ‫پێیەوە هەیە و ئینس���ان لە چاوی ئەودا چۆن‬ ‫دەردەكەوێت‪ .‬بە كورتی‪ ،‬هەموو كەسێك خۆى‬ ‫بە "ریالیست" دەبینێت‪ ،‬بەاڵم ناڵێت چۆن‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێستا ئەدەبیات تەنها ئامرازێكە‪ ،‬بێ‬ ‫هۆ و ب���ێ ئامانج‪ .‬و پێناس���ەى ئەدەبیاتیش‬ ‫دەش���ێت ه���ەر ئەمە بێ���ت‪ .‬هەڵب���ەت ئێوە وێنەی یادگاریی فرانز کافکا لەگەڵ گریگۆری زامزادا‬ ‫دەتوان���ن هەوڵ بۆ دامەزراندنی كۆمەڵناس���ی‬ ‫"دام���ەزراوەی ئەدەبی" بدەن‪ ،‬ب���ەاڵم ناتوانن‬ ‫پراكتیكی نووس���ین بۆسەر ئاس���تی "بۆچی" یان "بەرەو چی"‬ ‫تەكنیكی كافكا سەرەتا زامنی كۆكبوونە لەگەڵ جیهاندا‪ ،‬زامنی‬ ‫كورت بكەنەوە‪ .‬نووس���ەر لە پیشەگەرێك دەچێت كە بە جدی‬ ‫س���ەرقاڵی بونیادنانی شتێكی ئاڵۆز و تێكتەنراوە‪ ،‬بەاڵم بەاڵم‬ ‫پەیڕەویكردنە لە زمانی باو‪ ،‬بەاڵم لە ساتی دواتردا‪ ،‬زامنی گومان و‬ ‫نەزانێت ل���ە چ نموونەیەكەوە و بۆ چ كەڵكێك‪ .‬كارەكەى ئەو‬ ‫ترسە لە بەرانبەر نیشانە پێشنیاركراوەكانی جیهاندا‬ ‫لە كاری دەزگای هۆمۆستات دەچێت‪ .‬هەڵبەت ئەگەر لەخۆی‬ ‫بپرس���ێت بۆچی دەنووسێت‪ ،‬ئەم پرسیارە لەبەرانبەر نائاگایی‬ ‫رەزامەندان���ەى "ئیلهامی���ان" وەك پێش���كەوتنێك وایە‪ ،‬بەاڵم نابێ���ت مەگەر ئەو كاتەى نووس���ەر تەكنیكێك���ی حەقیقی لە نەبێت"‪.‬‬ ‫سیس���تەمی كینایی كاف���كا وەك نیش���انەیەكی گەورە كار‬ ‫پرس���یاركردندا بەكاربهێنێ���ت‪ ،‬چونكە ئەم پرس���یارە دەبێت‬ ‫پێشكەوتنێكی نائومێدكەر‪ ،‬چونكە بە وەاڵمێك ناگات‪.‬‬ ‫بەچاوپۆشین لە "خواستی بازاڕ" و "رۆشنایی بەرهەم" (كە لە ت���ەواوی چیرۆكەكەدا‪ ،‬كە رواڵەتێك���ی "پۆزەتیڤ"ی هەیە دەكات‪ ،‬كە نیش���انەكانی دیكە دەباتە ژێر پرسیارەوە‪ .‬و بەاڵم‬ ‫بەر لەوەى بزوێنەرێكی راستەقینە بێت بیانوویەكی ئەزموونییە (نەك "پرس���یاری")‪ ،‬بەردەوامی هەبێت‪ .‬چیرۆكەكانی كافكا‪ ،‬بەكارهێنانی هەر سیستەمێكی مانایی (وەك نموونەیەكی زۆر‬ ‫بۆ پاساوی نووسەران) پراكتیك یان كاری ئەدەبی نە هۆیەكی بەپێچەوانەى ئەوەى جارەهای جار گووتراوە‪ ،‬لە "سیمبول"ـەوە دوور ل���ە ئەدەبیات‪ ،‬ماتماتیك بەنموون���ە دەهێنینەوە) تەنها‬ ‫هەی���ە و ن���ە ئامانجێك‪ ،‬چونك���ە زەمانەت���ی ئەنجامدان یان دروس���ت نەبووە‪ ،‬بەڵكو بەرهەمی تەكنیكێكە تەواو جیاواز و پێویس���تی بە مەرجێ���ك هەیە كە لەڕاس���تیدا هەمان مەرجی‬ ‫جێبەجێكردنی نییە‪ :‬خۆى ب���ۆ جیهان دەردەخات بێ ئەوەى ئەویش بریتییە لە كینایە(‪ .)allusion‬جیاوازی نێوان ئەم جوانییە‪ :‬واتا وردبینی ی���ان یەقینبوون‪ .‬هەر الوازییەك‪ ،‬هەر‬ ‫جەخت لەسەر هیچ جەبرێكی دنیای دەرەوەى بوون بكاتەوە‪ .‬دووانە ت���ەواوی حەقیقەتی بەرهەمەكان���ی كافكا دەگرێتەوە‪ .‬لەرزانێك و هەر ئایرەنییەك كە لە تەالری سیستەمی كینایەدا‬ ‫ئەمە كارێكە لەسەداسەد "پێویس���ت" (نا"راگوزەری") كە نە سیمبول (رەمز) (بۆ نموونە خاچ بۆ مەسیحییەت) نیشانەیەكی رووبدات‪ ،‬فۆرمی س���یمبولی وەردەگرێت و سەرەنجام زمانێكی‬ ‫جەخت و یەقینە‪ .‬سیمبول لێكچوونێكی (بەشەكییە) لەنێوان ئەرێنی دەگات���ە جێگرەوەى كردەى لە جەوهەردا پرس���یاری‬ ‫شتێك دەگۆڕێت و نە شتێكی لێ دەپارێزێت‪.‬‬ ‫ف���ۆرم و مان���ا و گەرەنتیكەری یەقی���ن و حەتمییەتە‪ .‬ئەگەر ئەدەبیات‪.‬‬ ‫كەواتە لەم شێوەیەدا؟‬ ‫و دیس���ان ئەمەی���ە وەاڵم���ی كافكا ب���ۆ هەم���وو هەوڵ و‬ ‫وەاڵمەك���ە ئەمەیە (و پارادۆكس���ەكە ه���ەر لێرەدایە) كە فیگورەكان و رووداوەكانی چیرۆكی كافكا س���یمبولی بوونایە‪،‬‬ ‫ئ���ەم كردە ی���ان كارە تەنها تەكنیكە و هیچ ش���تێكی دیكە‪ ،‬بەناچاری بۆ فەلسەفەیەكی پۆزەتیڤ (هەرچەند نائومێدانە)‪ ،‬لێكۆڵینەوە هەنوكەییەكان دەربارەى رۆمان‪ :‬سەرەنجام هەمان‬ ‫واتا بوونەكەى لەس���ەر ستایلەكەی وەس���تاوە (نەك لەسەر بۆ ئینس���انێكی گشتی و ئەزەلی دەگەڕێنرانەوە‪ :‬لە تەفسیری وردبینی نووسینە (وردبینی لە دروستكردنی بەرهەم و نەك لە‬ ‫بابەتەكەى)‪ .‬لەبری پرس���یاری كۆن (و بێهوودە) "نووس���ین مان���ای س���یمبولدا ناتوانی���ن جی���اواز بین و جگ���ە لەوەش رازاندنەوەیدا‪ ،‬چونكە بێگومان قسەكە دەربارەى باش نووسین‬ ‫بۆچییە؟" كافكا پرس���یارێكی تازە دەكات‪" :‬نووسین چۆنە؟" دەس���تناكەوێت‪ .‬بەاڵم چیرۆك���ی كافكا ه���ەزار كلیل دەدات یان دروس���ت نووس���ین نییە) كە نووس���ەر لە جیهاندا پابەند‬ ‫و ه���ەر ئەم "چۆن"یە وەاڵمی "بۆچی"ی���ش دەداتەوە‪ .‬لەناكاو بەدەس���تەوە كە هەموویان قابیلی قبوڵن‪ ،‬واتا هیچ یەكێكیان دەكات‪ :‬ن���ەك لەم یان ل���ەو رووەى جیهاندا‪ ،‬بەڵكو لە هەمان‬ ‫نات���ەواوی جیهاندا‪ .‬ئەدەبیات لەم رووەوە گونجاو و مومكینە‪،‬‬ ‫بونبەس���تەكە دەكرێت���ەوە و حەقیقەتێ���ك روودەدات‪ .‬ئ���ەم بە تەنها باوەڕپێكراو نییە‪.‬‬ ‫كینایە رووداوێكی دیكەیە‪ .‬كینایەش رووداوی چیرۆكەكە بۆ كە جیهان تەواو نییە‪.‬‬ ‫حەقیقەتە‪ ،‬ئ���ەم وەاڵمەى كافكا (بۆ هەموو ئەو كەس���انەى‬ ‫دەیانەویت بنووس���ن) بەمجۆرەیە‪ :‬بوونی ئەدەبیات هیچ نییە شتێكی جگە لەخۆى دەگەڕێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم بەچی؟‬ ‫كینای���ە هێزێك���ی نات���ەواوە‪ ،‬لێكچوون ب���ۆ روودان بەتاڵ‬ ‫جگە لەو تەكنیكەى تیایدا بەكارهێنراوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەى ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬ ‫ئەمە‬ ‫دەگیرێت‪:‬‬ ‫دادگا‬ ‫فەرمان���ی‬ ‫بە‬ ‫"كا‪".‬‬ ‫بەڕێ���ز‬ ‫دەكات���ەوە‪.‬‬ ‫ب���ە دەربڕینێكی دیكە‪ ،‬ئەگ���ەر بمانەوێت ئەم حەقیقەتە بۆ‬ ‫جواب کافکا‪ :‬روالن بارت‪ ،‬ترجمەی ابوالحسن نجفی‪ ،‬در وظیفهء ادبیات‪،‬‬ ‫زمانی سیمانتیك (زانستی دەاللەت) یان واتاناسی وەربگێڕین‪ ،‬وێنەیەكی ئاسایی و ئاش���نای دادوەرییە‪ .‬بەاڵم لە هەمانكاتدا کتاب زمان چاپ دوم ‪.1364‬‬ ‫ئ���ەوا تایبەتمەندی بەرهەم���ی ئەدەبی نەبەس���تراوەتەوە بە دەبینین ئەم دادگایە هەرگیز وەك دادوەرییەكانی ئێمە سەیری‬

‫«‬

‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینووسێت‬

‫‪1‬‬ ‫ئه‌م كاروان ‌ه چه‌ند ماندووه‌‪،‬‬ ‫له‌ژێر هه‌تاوى سووتێنه‌رى رۆژگارێكدا ڕێده‌كا‬ ‫خۆى پێویستى به‌ سێبه‌ره‌‪.‬‬ ‫به‌ ته‌ماى بارانى هه‌ورێك ‌ه‬ ‫بیابانیش نایناسێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫میوه‌ى مه‌جلیسى زاڵمان‪،‬‬ ‫هێشتا ئه‌ندامانى جه‌سته‌ى ئێمه‌یه‌‪:‬‬ ‫چاوه‌كان بوونه‌ته‌ هێشوو‌ه ترێ و‬ ‫په‌نجه‌كان بوونه‌ت ‌ه ترۆزى ناسك و‬ ‫الجانگ و روومه‌ته‌كان بوونه‌ت ‌ه قۆخى تووكن‪.‬‬ ‫مه‌جلیسى ئاغاكانى تاریكى‪،‬‬ ‫ترسى منداڵیان كردۆت ‌ه الوك و‬ ‫الواندنه‌وه‌ى دایكان ب ‌ه حه‌یران‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫سه‌یره‌‪:‬‬ ‫ئێمه‌ هه‌موو نه‌هامه‌تیه‌كانمان تاقیكرده‌وه‌‬ ‫ته‌نیا نه‌هامه‌تى زمان نه‌بێت‪:‬‬ ‫ئێستایش ب ‌ه شوێن شكۆى زمانه‌وه‌ین‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ئێمه‌‪:‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ل ‌ه ژیاندا باجى كۆن ده‌ده‌ین‪،‬‬ ‫مردنیشمان هى جارانه‌ و‬ ‫نوێگه‌رى تێدا نیه‌‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫نابێ ئه‌و دیدگای ‌ه ڕاست بێ كه‌ مردووه‌كان ده‌بن ‌ه ئه‌ستێره‌‬ ‫ده‌نا قوربانیه‌كانمان‬ ‫ده‌یان ئاسمانى دیكه‌ى پێویست بوو‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫كه‌سمان نه‌مانتوانى هه‌ستین‬ ‫بڕۆین به‌ پیر‪ ،‬پیره‌مێردێكى كه‌نه‌فته‌وه‌‬ ‫قژی كچۆڵه‌یه‌كى ئاوار‌ه شان ‌ه بكه‌ین‪،‬‬ ‫نامانتوانى ئاینده‌ى زمان فه‌رامۆش بكه‌ین و‬ ‫بڕۆین به‌ پیر هاوارى ئێستاوه‌‪.‬‬ ‫بشمانه‌وێ ناتوانین هه‌ستین‪،‬‬ ‫چونكه‌ مێژوو له‌ كۆشماندا دانیشتووه‌‪.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫نیشتیمان پڕه‌ له‌ قسه‌ى نه‌سته‌ق و‬ ‫به‌تاڵه‌ له‌ وڕێنه‌ى زمان‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ى به‌ ته‌واوى نه‌دۆڕێین‪،‬‬ ‫ده‌بێ پێچه‌وانه‌ى بكه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫پڕى بكه‌ین له‌ وڕێنه‌ى زمان و‬ ‫به‌تاڵیبكه‌ینه‌وه‌ له‌م جۆر‌ه حیكمه‌تانه‌‪.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫هه‌قه‌ به‌ مردن بڵێین شتى نوێمان نیشان بده‌‬ ‫ب ‌ه ورده‌ برینه‌و‌ه مه‌مانترسێنه‌‬ ‫پشتمان له‌ كووڕبوونه‌وه‌دا مه‌چوێنه‌ به‌ چیاكان‬ ‫نێوچه‌وانمان له‌ لۆچیدا مه‌چوێنه‌ به‌ ده‌شته‌كان‬ ‫یه‌كجاره‌كى هه‌ڵمه‌ت بێنه‌ ئه‌ى ترسنۆك‪.‬‬ ‫‪9‬‬ ‫چه‌ندین سه‌ده‌ی ‌ه وه‌ك مێرووله‌‬ ‫ده‌ڕژێینه‌ په‌رستگاكان و‬ ‫سه‌رقاڵى ته‌ونى دوعا و نزانه‌وه‌ین‬ ‫بۆ درووستكردنى لێفه‌یه‌ك بمانپارێزێ ل ‌ه سه‌رماى دنیا‬ ‫كه‌چى ده‌رچوو‪،‬‬ ‫ته‌ون و چنینه‌وه‌ى عه‌بایه‌كى ڕه‌ش بوو‪:‬‬ ‫بۆ خه‌لیفه‌ى نه‌ینه‌وا‪.‬‬

‫ڕووداوێك‬

‫««‬ ‫«لەدایكبوون» یان دژ بە ئایدیاى «دایك»‬

‫له‌ به‌رگى داهێنه‌ردا‬

‫لە ڕۆژى هاتنەدونیاى بەختیار عەلیدا‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١٨‬‬

‫‪3‬‬

‫شێرزاد حه‌سه‌ن‬

‫من وا مه‌زه‌نده‌ ده‌ك���ه‌م كه‌ الى ئێم ‌ه به‌ ته‌نها ژماره‌یه‌ك‬ ‫ڕووداوى ڕامی���ارى و كۆمه‌اڵیه‌تى هه‌ب���ن ك ‌ه به‌ ڕووداوى‬ ‫مه‌زن چاویان لێبكرێت‪ ،‬به‌اڵم كه‌متر باس له‌وه‌ كراو‌ه ك ‌ه‬ ‫ده‌كرێ���ت له‌دایكبوونى داهێنه‌ران ل ‌ه ب���وار‌ه جیاوازه‌كاندا‬ ‫بۆ خ���ۆى ڕووداوگه‌لێكى م���ه‌زن بن‪ ،‬ئه‌وكات���ه‌ى ده‌بن ‌ه‬ ‫مای���ه‌ى گۆڕان و وه‌رچه‌رخان‪ ،‬هاتن���ى به‌ختیار بۆ خۆى‬ ‫وه‌رچه‌رخانێكى یه‌كالییك���ه‌ره‌وه‌ بوو‌ه له‌ دونیاى فیكر و‬ ‫ئه‌ده‌بى ئێمه‌دا‪ ،‬زمانێك���ى تازه‌ و جیهانبینییه‌كى تازه‌تر‬ ‫و قووڵتر‪ ،‬گه‌واهیده‌ر و تۆمارى ڕۆحى تراژیدیاكانى ئێم ‌ه‬ ‫ك ‌ه مێژوون���ووس ده‌ره‌قه‌تى نه‌هاتووه‌‪ ،‬ئه‌م ل ‌ه كارگه‌كه‌ى‬ ‫خۆیدا وه‌ستایانه‌ له‌ سیكرابخانه‌ى سیاسه‌تدا ب ‌ه جیهانێك‬ ‫ئاش���نامان ده‌كات ك ‌ه وام���ان لێده‌كات پت���ر گومان ل ‌ه‬ ‫كاره‌كته‌ر‌ه لێبووكئاس���اكانى ئه‌م دونیایه‌ بكه‌ین‪ ،‬ئه‌م له‌و‬ ‫بواره‌دا خاوه‌نى مانیفێستێكى تووڕ‌ه و گومانكاره‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م له‌وه‌دا ب ‌ه ڕووداوێكى تاقانه‌ى ده‌زانم كه‌ ڕاوكه‌رى‬

‫وەلید عومەر‬ ‫ل���ە عەقڵى ب���اودا «لەدایكبوون» وەك س���ەرەتا و دەس���پێك‬ ‫سەیردەكرێت و مردنیش وەك «خاڵى كۆتایى»‪ .‬بەاڵم ئەم ڕوانینە‬

‫ب��ه‌ن��ازپ��ه‌روه‌رده‌ ن �ه‌ب��ووه‌‪ ،‬كه‌چى‬ ‫م����ام����ى س����ااڵن���� ‌ه ئ�����ه‌و ی�����ادەى‬ ‫له‌دایكبوونى برازاكه‌ى خۆی به‌رز‬ ‫و پیرۆز ڕاگرتووه‌‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه خودى‬ ‫ئه‌و بۆنه‌یه‌ و ئاهه‌نگێكى خنجیالن ‌ه‬ ‫و دیارى و دره‌ختى میالد یه‌كێك‬ ‫بوو ‌ه ل ‌ه یاد ‌ه شیرینه‌كانى به‌ختیار‬ ‫خۆى‬ ‫باخى سۆز و میهره‌ به‌خته‌وه‌رتر و به‌هره‌مه‌ندتر ده‌بن‪.‬‬ ‫بۆ به‌ختیار ئاهه‌نگى جه‌ژنى له‌دایكبوون چه‌شنێك ‌ه ل ‌ه‬ ‫پێش���وازیكردن له‌ ژیان خۆى‪ ،‬ب ‌ه واتا بوون و زینده‌گیى‬ ‫ئه‌م شایه‌سته‌ى ئاهه‌نگ بووه‌‪.‬‬ ‫هه‌رواش���ه‌‪ ،‬چونك ‌ه م���ن هه‌نووك ‌ه تێده‌گ���ه‌م ك ‌ه هه‌ر‬ ‫به‌ڕاس���تى له‌دایكبوونى ئه‌م بۆ خ���ۆى ب ‌ه ته‌نها یادێك و‬ ‫ئاهه‌نگێ���ك نییه‌‪ ،‬به‌ختیار بۆ خ���ۆى یه‌كێكه‌ له‌ ڕووداو‌ه‬ ‫گ���ه‌ور‌ه و ده‌گمه‌نه‌كانى ئه‌م س���ه‌رده‌م و چاخه‌ى ئێمه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت��� ‌ه له‌ ته‌ك به‌ختیاردا چه‌ندین فیگه‌رى دیك ‌ه وه‌ك‬ ‫ڕووداوى ن���اوازه‌ هه‌ن ك ‌ه پایه‌دار و س���ه‌نگینن‪ ،‬چونك ‌ه‬

‫داه��ێ��ن��ان و‬ ‫ئ��ی��ش��ى ج��دى‬ ‫الى بەختیار‪،‬‬ ‫وەك‬

‫ه����ەر‬

‫د ا هێنا نێكى‬ ‫تر لە سفرەوە‬ ‫ل��������ەدای��������ك‬ ‫نابێت‪ .‬بەڵكو‬ ‫بەشدارییەكى‬ ‫ترە لە میراتى‬ ‫ئ������ەدەب������ى و‬ ‫ف����ی����ك����ری����ى‬ ‫مرۆڤدا‬

‫به‌ختیار عەلی خاوه‌نى یادێكى‬ ‫شیرینتره‌‪ ،‬گ �ه‌رچ��ى منداڵێكى‬

‫بەناو ئەدەبییشەوە‪ .‬بە ئەنقەس���ت بێت یان نا‪ ،‬هێشتا لە دونیاى‬ ‫ئێمەدا نووسەر و خودا تێكەڵ دەكرێن‪ .‬وەك بڵێى تاكە دەسەاڵتى‬ ‫هەردووكی���ان بریتییە لە گۆڕینى نەبوون بۆ بوون‪ ،‬لە گۆڕینى هیچ‬ ‫بۆ مەخلوقاتى جیاجیا و تێكستى جیاجیا‪ .‬وەك بڵێى نووسەریش‬ ‫بوونەوەرێك���ى ئەبەدییە و دەبێت وەكو خ���ودا لەخۆیەوە لەدایك‬ ‫ببێ���ت! لێرەوەیە كە گومان دەخرێتە س���ەر لەدایكبوونى بەختیار‬ ‫و دەقەكان���ى‪ .‬هێش���تا ئێمە نامانەوێت لە كاریگەریى نووس���ەر لە‬ ‫سەر نووسەر تێبگەین‪ .‬دەشێت هەمیشە چەند نووسەرێك پێكەوە‬ ‫لەدای���ك ببن و س���تایل و ڕەوتێكى ئەدەبى و فیك���رى بخولقێنن‪.‬‬ ‫س���وبێكتى نووسین‪ ،‬سوبێكتێكى زنجیرەیى و پێچاوپێچە‪ .‬نووسەر‬ ‫س���وبێكتێكى تاقانە و داب���ڕاو نییە و خاوەن���ى دایكێكى تەنیا و‬ ‫تایبەت نییە‪ .‬بیرۆكەى «دایك و لەدایكبوون» بەو مانایەى هەیە‪،‬‬ ‫كەمت���ر بۆ ئەدەب و فیكر درووس���تە‪ .‬چونكە «دایك» لە عەقڵى‬ ‫باودا‪ ،‬س���ەرچاوەیەكى تاقانە و شەخسییە و ناتوانین بیگۆڕینەوە‬ ‫بە دایكێكى تر‪ .‬بەختیار‪ ،‬وەك هەر نووسەرێكى جدیى تر چەندین‬

‫فۆتۆ‪ :‬گەیالن نەژاد‬

‫بۆ ئاهه‌نگس���ازى و پێش���وازى ل ‌ه جه‌ژنى له‌دایكبوونى‬ ‫هه‌ركه‌س���ێك‪ ،‬وه‌ك نه‌ریتێك‪ ،‬وام هه‌ست كردووه‌ كه‌ هه‌ر‬ ‫به‌ته‌نه���ا زه‌نگین و خواپێداوه‌كان شایەس���ته‌ى ئه‌مجۆر‌ه‬ ‫به‌زموڕه‌زم���ه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌یان ل ‌ه منداڵیی���ه‌و‌ه له‌ ڕۆحى مندا‬ ‫چێندراوه‌‪ .‬هه‌میش��� ‌ه ش���ه‌رمم له‌و ئاهه‌نگ���ه‌ كردوو‌ه ك ‌ه‬ ‫ل��� ‌ه خه‌یاڵى مندا ه���ه‌ژاران له‌وە به‌دبه‌ختت���رن له‌و یاد‌ه‬ ‫به‌هره‌مه‌ن���د بن و ئ���ه‌و بۆنه‌یه‌ پیرۆز بك���ه‌ن‪ ،‬هه‌تا گه‌ر‬ ‫یاده‌كه‌ش زۆر ساد‌ه و ڕاگوزه‌ر و هه‌ژارانه‌ش بووبێت‪.‬‬ ‫ت���ا هه‌نووكه‌ش قه‌ڵس���م ب���ه‌وه‌ى خۆم ئ���ه‌و یاد‌ه ب ‌ه‬ ‫هه‌ن���د هه‌ڵبگرم‪ .‬بگر‌ه مانگێ���ك له‌مه‌وبه‌ر بێئاگا له‌ خۆم‬ ‫ك��� ‌ه «ڕەخن���ەی چاودێر» ل ‌ه پاى جوامێ���رى و جوانیى‬ ‫س���تافه‌كه‌ى ی���ادى له‌دایكبوون���ى منیان ك���رده‌وه‌‪ ،‬بێ‬ ‫درۆ كه‌مه‌ك���ێ گرژوم���ۆن بووم‪ ،‬به‌ده‌ر ل���ه‌وه‌ى به‌روارى‬ ‫له‌دایكبوون���ى م���ن به‌ ڕۆژ و مانگ و س���اڵه‌و‌ه هه‌ڵه‌یه‌ و‬ ‫نه‌زانراوه‌!‬ ‫به‌اڵم ده‌زانم كه‌ «به‌ختیار» خاوه‌نى یادێكى شیرینتره‌‪،‬‬ ‫گه‌رچى منداڵێكى به‌نازپ���ه‌روه‌رد‌ه نه‌بووه‌‪ ،‬كه‌چى مامى‬ ‫س���ااڵنه‌ ئه‌و یادەى له‌دایكبوون���ى برازاكه‌ى خۆی به‌رز و‬ ‫پیرۆز ڕاگرتووه‌‪ ،‬هه‌ڵبه‌ته‌ خودى ئه‌و بۆنه‌ی ‌ه و ئاهه‌نگێكى‬ ‫خنجیالن ‌ه و دیارى و دره‌ختى میالد یه‌كێك بوو‌ه ل ‌ه یاد‌ه‬ ‫ش���یرینه‌كانى به‌ختیار خۆى‪ ،‬ئه‌م بڕواى وایه‌ پێش���وازى‬ ‫و ئاهه‌نگگێ���ڕان ڕووداوێكى خۆش��� ‌ه و هه‌ق ‌ه هه‌موان لێی‬ ‫به‌هره‌مه‌ند بن‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م تاقان���ه‌ى خانه‌واده‌ك���ه‌ى خۆى ب���ووه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫وایكردووه‌ دایكى و هه‌ر چوار خوش���كه‌كه‌ى و ئامۆژنى و‬ ‫خانمانى دیكه‌ى بنه‌ماڵه‌ك ‌ه گه‌مارۆى بده‌ن و ئاهه‌نگه‌كه‌ى‬ ‫جۆشوخرۆش���ێكى گه‌رمترى هه‌بێت‪ ،‬ئه‌و میهر و س���ۆز‌ه‬ ‫زۆره‌ ل ‌ه قه‌هرى هه‌ژارى كه‌م ده‌كاته‌وه‌‪ .‬ئه‌م وه‌ك ڕیلكه‌ و‬ ‫ڕامبۆ و شێللى په‌رژینێك ل ‌ه مێینه‌ى سۆزیار و میهره‌بان‬ ‫ش���ووره‌ى ده‌ورى ئه‌م بوون‪ ،‬بۆ هه‌میش ‌ه داهێنه‌ران به‌و‬

‫یادی پەنجاوچوارساڵەی لەدایکبوونی بەختیار عەلی‬

‫ك���ۆى ڕووداوه‌كان��� ‌ه و وێنه‌كێش���ى ڕۆح���ی هه‌الهه‌الى‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كه‌ كه‌ هەر‌گیز بۆ گه‌رمكردنى ش���ین و پرس ‌ه و‬ ‫الوانه‌وه‌ نه‌بووه‌‪ ،‬به‌ڵكو دنه‌ده‌ر و هانده‌ر بووه‌ بۆ چه‌شنێك‬ ‫ل ‌ه ڕابوون و خۆخوێندنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م یه‌كێك ‌ه له‌و نووسه‌رانه‌ى‪،‬‬ ‫كه‌ به‌ ژماره‌ كه‌من‪ ،‬به‌اڵم خاوه‌ن ئه‌فس���انه‌ و ئه‌فسوونى‬ ‫خۆیه‌تى‪ ،‬چونكه‌ نووس���ه‌رێكى داهێن���ه‌ر نادۆزینه‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫خاوه‌ن ئه‌فس���انه‌ى خۆى نه‌بێت‪ ،‬فانتازی���ا و جیهانێكى‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ن���د و هاوته‌ریب به‌ ژیان خۆى‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه جۆرێك‬ ‫ك��� ‌ه تیایدا خودى ژیان ناچار بێت حیكمه‌ت و په‌نده‌كانى‬ ‫خۆى له‌و هونه‌ره‌ قه‌رز بكات‪ ،‬نه‌ك پێچه‌وانه‌كه‌ى‪.‬‬ ‫ئه‌م بۆ خۆى شه‌یداى شیعر و فه‌لسه‌فه‌یه‌‪ ،‬هه‌میش ‌ه له‌و‬ ‫نێوانه‌دا سه‌رگه‌رمى بازبازێن بووه‌‪ ،‬دواجار بۆ ئاوێته‌كردنى‬ ‫شیعر و فه‌لسه‌ف ‌ه له‌ناو هه‌مان بۆته‌دا ژانرێكى گونجاوترى‬ ‫دۆزییه‌و‌ه كه‌ ڕۆماننووس���ینه‌‪ ،‬ڕۆمان كۆكه‌ره‌وه‌ى شیعر و‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یه‌ له‌ژێر یه‌ك ساباتدا‪.‬‬ ‫ئه‌م وه‌ك زۆربه‌ى ڕۆماننووسانى دونیا‪ ،‬سه‌ر به‌ چینێكى‬ ‫سته‌مدید‌ه بووه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ندێكجار ب ‌ه درۆ ناویان ناوه‌ چینى‬ ‫ناوه‌ڕاست‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌كرێت به‌ مانا پۆزه‌تیڤه‌كه‌ى هێرشبه‌ر‬ ‫و په‌الماردارى هه‌ر هه‌موو چینه‌كان بێت‪ ،‬به‌و چینه‌شه‌و‌ه‬ ‫كه‌ خۆى لێوه‌ى هاتووه‌‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ى خاوه‌نى درووش���م و‬ ‫ئایدیۆلۆژیای���ه‌ك بێت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌ركى داهێنه‌ر ش���كاندنى‬ ‫بته‌كان و گومانكردن ‌ه له‌ خوداوه‌نده‌ سته‌مكاره‌كانى سه‌ر‬ ‫زه‌می���ن‪ ،‬ئه‌م ل ‌ه خه‌م���ى وه‌اڵمدا نه‌بوو‌ه بۆ كێش���ه‌كانى‬ ‫مرۆڤى ئێمه‌‪ ،‬ئه‌ركى ئه‌و پتر له‌ هێنان ‌ه كایه‌ى پرسیارێكى‬ ‫زۆرتردا بووه‌‪ ،‬چونكه‌ گه‌وهه‌رى مرۆڤ بۆ خۆى پرسیاره‌!‬ ‫ل ‌ه كۆتایی هه‌ش���تاكاندا بوو ك ‌ه ده‌ستنووسی «مه‌رگى‬ ‫تاقان���ه‌ى دووه‌م»ــم خوێنده‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه یه‌كه‌م كاردانه‌وه‌مدا‪،‬‬ ‫له‌ دیدارێك���ى دواى ده‌رچوونى «گوڵى ڕه‌ش»دا بوو ك ‌ه‬ ‫دركاندم‪ :‬ڕۆماننووسێكى مژده‌به‌خش و داهێنه‌ر به‌ڕێوه‌یه‌‪.‬‬ ‫بێگومان له‌دایكبوونى به‌ختیار عه‌لی ڕووداوێكى ناواز‌ه‬ ‫و جیاوازه‌‪ ...‬هه‌ر له‌ بره‌ودا بێت‪.‬‬

‫لە زۆرین���ەى جێگاكاندا شكس���ت دێنێت و لەدایكب���وون و مردن‬ ‫دەبن���ەوە بە دوو پنتى تێكەڵ و ئاوێت���ە‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬لەدایكبوونى‬ ‫نووس���ەران لە لەدایكبوونى تێكس���تەكانیانەوە دەست پێدەكات‪.‬‬ ‫ئەو تێكس���تانەى كە دەشێت لە س���ەردەمى تر و رۆژگارى تریشدا‬ ‫دیسان لەدایك ببنەوە‪ .‬لەدایكبوونى نووسەران ڕووداوێكى بایۆلۆژى‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو ڕووداوێكى دەاللى و زمانی و تەنانەت كەلتوورییش���ە‪،‬‬ ‫ڕووداوێك���ە ك���ە وەك لەدایكبوون���ى بایۆلۆژى كپ و نەناس���راو و‬ ‫تەموم���ژاوى نییە‪ .‬گەر ڕوانگەكەش بگوازینەوە بۆ الیەكى تر‪ ،‬ئەوا‬ ‫هەریەكەمان بەجۆرێك لەدایكبوونى نووس���ەران ئەزموون دەكەین‪.‬‬ ‫زۆر بەس���ادەیى‪ ،‬ئەو دەمەى نووسەرێكى قەشەنگ دەناسین‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئ���ەوكات لەدایك دەبێت‪ .‬بەاڵم ئایا ئەوە كاممانین لەدایك دەبین؟!‬ ‫ئێمە یان نووس���ەرەكە؟ بەدەر لەم پرس���یارانەش‪ ،‬ئەمڕۆ سیستەم‬ ‫دەیان فۆرمى لەدایكبوونى درووست كردووە‪ ،‬بەاڵم بەدەگمەن ماناى‬ ‫لەدایكبوونیان هەیە‪ .‬س���ەدان ڕووداوى س���اختە و كااڵ و بەرهەمى‬ ‫ڕووكەش و تێكس���تى ڕاگوزەر نمایش دەكات و خێرا دەمرن‪ .‬ئەمە‬ ‫لەدایكب���وون نییە‪ ،‬بەڵكو لەدایكبوون���ە لەپێناوى مردنێكى خێرا و‬ ‫بێ مێژوو و بێ كاریگەرییدا‪ .‬پێچەوانەكەى ئەمەش هەر ترس���ناكە‪:‬‬ ‫دەتوانین ئەمە ناوبنێین نەمردن و مانەوەى فیلم كارتۆنى! هەندێك‬ ‫نەمرى و مانەوەش هەن كە وەك مش���ك و پش���یلە كارتۆنییەكان‪،‬‬ ‫دواى س���ەر پانكردنەوە و كوش���تن هەر دەمێنن و وەك نەمرێكى‬ ‫وەڕزك���ەر دەمێنن���ەوە‪ .‬ئایا لەیادى نووس���ەرێكى وەك «بەختیار‬ ‫عەلی»دا‪ ،‬بەرگرى لە كام جۆرى لەدایكبوون و مانەوە بكەین؟‬ ‫ڕاس���تت بوێت ناتوانم بیر لە مەس���ەلەى «دزى» نەكەمەوە كە‬ ‫وەك لەزگەیەك دەلكێنرا بەم نووس���ەرەوە‪ .‬چونكە بیرۆكەى دزى‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكى قووڵى بە ماناى لەدایكبوونیش���ەوە هەیە لە عەقڵى‬ ‫كوردی���دا‪ .‬چۆن؟ لە عەقڵى كوردیى ئێمەدا‪ ،‬دەبێت تۆ هەمیش���ە‬ ‫لە س���فر و نەب���وون و عەدەمەوە لەدایك ببی���ت‪ .‬تەنانەت دەبێت‬ ‫دەقەكانت وەك گژوگیایەكى خۆڕس���ك و خۆكرد لەدایك ببن‪ .‬چۆن‬ ‫خواوەن���د دونیاى لە هیچ و نەبوونەوە درووس���ت كردووە‪ ،‬دەبێت‬ ‫تۆش لە نەبوون و هیچەوە تێكستێك بنووسیت و دابهێنیت‪ .‬دیارە‬ ‫ئەمە ل���ە عەقڵێكى دینى و میتافیزیكیی���ەوە هاتۆتە ناو ڕەخنەى‬

‫دایكى هەیە و هاوكات لەگەڵ چەندین نووسەرى تریشدا ڕەنگە یەك‬ ‫دایكیان هەبێت‪...‬‬ ‫دەكرێ���ت بەهەم���ان ش���ێوازى «ش���ەپۆلى هۆش»‪ ،‬س���ەیرى‬ ‫لەدایكبوونى نووسەران بكەین‪« .‬شەپۆلى هۆش» وەك شێوازێكى‬ ‫نووس���ینى ڕۆمان‪ ،‬زەمەنە تەقویمییەکە تێك دەداتەوە‪ .‬دەش���ێت‬ ‫ت���ۆ لە كۆتاییەكانى تەمەنتەوە دەس���ت پێبكەیت و لەدایك ببیت‪.‬‬ ‫داهێنان‪ ،‬لوتكەى لەدایكبوونى هەر نووس���ەرێكە‪ .‬داهێنان و ئیشى‬ ‫ج���دى الى بەختیار‪ ،‬وەك هەر داهێنانێكى تر لە س���فرەوە لەدایك‬ ‫نابێ���ت‪ .‬بەڵكو بەش���دارییەكى ترە لە میرات���ى ئەدەبى و فیكریى‬ ‫مرۆڤدا‪.‬‬ ‫لە یادم نییە لەكام ڕۆماندا باسى دەكات‪ ،‬بەاڵم وتەى كارەكتەرێكى‬ ‫بەختیار بەسەر خۆیدا پێچەوانە دەكەمەوە و لە رۆژى هاتنەدونیاى‬ ‫ئەودا بەكارى دەهێن���م‪ .‬كارەكتەرەكە دەڵێت بۆ ئەوەى گوڵدانێك‬ ‫بەجوانى ببینین‪ ،‬ئەوا دەبێت هەرجارەو لە پەنجەرەیەكەوە سەیرى‬ ‫گوڵدانەكە بكەین‪ .‬واتە دەبێت هەرجارەو و ش���وێنى ڕوانینەكەمان‬ ‫بگۆڕین بۆ ئەوەى بەت���ەواوى جوانیى گوڵدانەكە درك بكەین‪ .‬ئەو‬ ‫كارەكتەرەى كە ئەم قسەیە دەكات هێشتا پابەندە بە هێشتنەوەى‬ ‫گوڵدانەكەوە‪ ،‬هێش���تا دەیەوێ���ت دیمەنە بینراوەك���ە بە جێگیرى‬ ‫بمێنێت���ەوە‪ .‬لەكاتێكدا پێموایە لەگەڵ هەر بینین و پەنجەرەیەكدا‪،‬‬ ‫گۆڕان بەس���ەر گوڵدانەكەشدا دێت‪ .‬بەش���ێك لە بوونى گوڵدانەكە‬ ‫پەیوەس���تە بە پەنجەرە جیاوازەكانەوە‪ .‬ل���ە هەر پەنجەرەیەكەوە‪،‬‬ ‫ماهیەت و ناوەڕۆكى گوڵدانەكەش تێكدەشكێت و گۆڕانى بەسەردا‬ ‫دێ���ت‪ .‬دیمەن چیتر كوتلەیەكى وەس���تاو و جێگی���ر نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەگەڵ چاودا بەش���ێك لە بوون و گۆڕانى خۆى درووس���ت دەكات‬ ‫و لەدەس���تدەدات‪ .‬دیمەن و چاو دووش���تى جیا و دابڕاو نین‪ .‬ئەم‬ ‫نمونەیە هێش���تا لە جوغزى میتافیزیكدا دەخولێتەوە و پێویس���تە‬ ‫دەس���تكاریى بكەین‪ .‬جا ویس���تم بڵێم‪ :‬بەختیار بۆ من‪ ،‬وەك هەر‬ ‫نووس���ەرێكى جدیى تر‪ ،‬وەك گوڵدانەكە وایە‪ .‬دەش���ێت هەمیشە‬ ‫لەگەڵ بینین و پەنجەرەیەكى تردا درووس���تى بكەینەوە و لەدایك‬ ‫ببێتەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١٨‬‬

‫‪4‬‬

‫««‬

‫یادی پەنجاوچوارساڵەی لەدایکبوونی بەختیار عەلی‬

‫پرسیاری سروشتم لێ دەکەن؟‬ ‫پرسیاری شوێنم لێ دەکەن؟‬

‫دڵشاد عەبدوڵاڵ‬ ‫بۆ بڕوا بەرزنجی و پێشەوا محەمەد‬ ‫هەندێک خوێنەر پرس���یار دەکەن بۆ سروشت و‬ ‫شوێن لە شیعرەکانمدا زۆر دەردەکەون؟ سروشت‬ ‫و شوێن؟‬ ‫دەپرس���م‪ ،‬ئ���ەم دووان���ە ل���ەدەرەوەی من���دا‬ ‫دەردەک���ەون یان ب���وون بەبەش���ێک لەئەزموون‬ ‫وموعانات ودەربڕین‪ ،‬بەش���ێکن لەهەست ونەست‪،‬‬ ‫لەزمان و وێنەو ئاواز؟ ئەگەر هەر لەدەرەوەی مندا‬ ‫بن وەکو ئاوێنەو وەس���ف بەکاری���ان ببەم‪ ،‬دیارە‬ ‫ڕەنجم بەخەس���ارچووەو شتێکی نوێم دانەهێناوە‪.‬‬ ‫بەر لەمن زۆر شاعیری تر پێیان لەهەمان تەختەی‬ ‫چرووک ن���اوە! و دەرەوەی���ان کاوێژکردووەتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر بووبن بە بەش���ێک لە ئەزموونی خۆم‬ ‫و تاموبۆی منیان گرتبێ ئەوە ش���تێکم بەش���تێک‬ ‫ک���ردووە‪ .‬هەرئەمەش���ە تایبەتمەن���دی نووس���ەر‬ ‫وبەرهەمی شیعریی‪ ،‬کەنەک هەر لەتەکنیک وشێواز‬ ‫بەڵکو لەزمانیش ڕەنگ دەداتەوە‪.‬‬ ‫سروش���ت دنیایەک���ی سەراس���یمەوبەرینە‬ ‫ئەوسەروئەمسەری دیارنییە‪ ،‬مەردم هێندە کەوتۆتە‬ ‫ژێرکاریگەریی سروشت وهیندەش کاری لەسروشت‬ ‫کردووە جێ پەنجەیان لەژمار نایێ‪.‬‬ ‫سروشت سەرەتای دنیایەو لەڕێی دیاردەکانییەوە‬ ‫گۆڕان���کاری گەورە ڕووی���ان داوە‪ ،‬ئ���ەو جیهانە‬ ‫پانوپۆڕەی سروش���ت بێ ئیرادەی مرۆ دروس���ت‬ ‫ب���ووە‪ ،‬کاری هونەرمەن���د ماوەی���ەک بریتی بووە‬ ‫لەدەرخستنی ئەو هەموو جوانیی وبێ ئەندازەییەی‬ ‫لەسروش���تدایە‪ ،‬ب���ەاڵم تا هات���ووە ئەفراندن ئەو‬ ‫س���نوورەی تێپەڕاندووە و هەوڵی داوە ش���تێکی‬ ‫تایبەتی بنیاتبنێ‪ ،‬ه���ەر بۆیە دەڵێن پەری دەریا‬ ‫خەیاڵی هونەرە لەکاتێکدا ماسی و کچ دووبەرهەمی‬ ‫سروش���تن‪ ،‬تێکەڵکردنی ئەو دووانە ودروستکردنی‬ ‫پێکهات���ەی پ���ەری دەری���ا لێی���ان پێکهاتەیەکی‬ ‫هونەرییە‪ .‬سروشت چۆن بۆتە خەیاڵدانی ئەدەب‪،‬‬ ‫ئەوه���اش لەڕیی ئەدەب���ەوە ڕەهەن���دی ڕەمزیی‬ ‫وتەسەوفیی وەرگرتووە‪،‬‬ ‫م���ن لەئ���ەوەوە ئەحواڵی دنی���ا دەزانم‪ ،‬لەگەاڵ‬ ‫تێدەگەم دنیا چ باس���ە! گەرما وسەرما هەر تەنیا‬ ‫لەش���ی من هەس���تی پێ ناکا گەاڵش هەستی پێ‬ ‫دەکا‪ ،‬بەجەستەی ناس���کی دەیپێوێ‪ ،‬هەر یەکەو‬ ‫پێوانەیەک���ی هەی���ە جگە لەبەرژەوەن���دی‪ ،‬حەزو‬ ‫ئ���ارەزووش هەیە‪ .‬ئەوە منم ئ���ەو حەزو ئارەزووە‬ ‫لەپرۆسەیەکی شیعرییدا دەکەم بەخۆراکی گشتی‪.‬‬ ‫گەاڵش هەستی هەیە کەهەستیشی هەبوو شتێک‬

‫لەئارەزووشی هەیە‪ ،‬دەنگ و ئاوازیشی هەیە بەاڵم‬ ‫توانای دانای���ی نییە واتا هێزی دانان «تالیف»ی‬ ‫زمانی���ی نییە‪ .‬کەدەچم���ە ناودارس���تانێک گوێم‬ ‫لەس���ەمفۆنیایان دەبێ‪ ،‬دڵنیام ش���نەیەکی ڕوحی‬ ‫دەجوڵێ تێیاندا بۆ دەرخستنی ئەو ئاوازانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێمە ئەو هەموو ساڵە لەناو لێک تێنەگەیشتنێکی‬ ‫نابەرپرسانە دەژین لەگەڵیاندا‪ .‬هێندەمان کۆشیوە‬ ‫تاکەمێک ش���ارەزاییمان دەست کەوتووە‪ .‬جانازانم‬ ‫چلۆن تەماشای ئێمەدەکەن؟‬ ‫کلۆرۆفیل ئەو ئیکس���یرەیە کەکەسکایی بەرهەم‬ ‫دێنێ‪ ،‬بەاڵم کلۆرۆفیل خ���ۆی چییە؟ بۆ تەنیا لە‬ ‫ڕووەک���دا هەی���ە؟ ئەوماددەیە ه���ەر تەنیا ڕەنگی‬ ‫کەس���ک نییە بەڵکو هێزی کەس���کاییە لەڕەنگی‬ ‫کەسکدا‪.‬‬ ‫ئەو ناوە یۆنانییە ولەهەردوو وشەی کلۆرۆس واتا‬ ‫سەوز وفیلۆن واتا پەلک پێک هاتووە‪ ،‬ئاماژەیەشە‬ ‫ب���ۆ پرۆس���ەیەکی ئاڵۆزی هەڵمژین���ی وزەی خۆر‬ ‫لەالیەن پەلکەوە‪ .‬تائێس���تا زانایان تەواوی نهێنی‬ ‫ئەوپرۆس���ەیان ب���ۆ ڕوون نەبۆت���ەوە‪ ،‬هەر‌ هێندە‬ ‫زانراوە کەتیشکی خۆر هەناوی گەاڵی سەوز دەبڕێ‬ ‫و لەگەڵ دووەم ئۆکس���یدی کاربۆن وئاوی ناوگەاڵ‬ ‫ئاوێتە دەبێ ولەئەنجامی ئەو بەریەککەوتنە پەلکی‬ ‫ڕووەک وزەی خۆر هەڵدەمژێ وئۆکس���جین بەرهەم‬ ‫دێنێ کەگرنگترین گازە بۆژیان‪ .‬گەاڵ لەو حاڵەتەدا‬ ‫گەنجینەیەکە وزەی خۆر لەسەر شێوەی وزەیەکی‬ ‫کیمیاوی هەڵدەگرێ وپێشکەش���ی مرۆڤ و ئاژەڵی‬ ‫دەکا بۆئەوەی سوودی لێ وەربگرێ‪.‬‬ ‫بەپێ���ی ئ���ەو س���ەرەتایە کلۆرۆفی���ل هێزێکی‬ ‫بنچینەییە لەسەر زەویدا‪ ،‬ئەو هێزە هاوشان لەگەڵ‬ ‫هێزی (ئاوەزوئەندێش���ە)ی مرۆڤ ژیانیان لەسەر‬ ‫گۆی زەوی بەرەو پێش بردووە‪.‬‬ ‫کەواتا سروش���ت هەر تەنی���ا دیمەنی دڵڕفێن و‬ ‫جووڵەو سەرچاوەی جوانی نییە داینەمۆی گەشەو‬ ‫پێشڤەچوونیشە‪ .‬ئاووهەواش دوو جەستەی ناسکی‬ ‫ئەم گەردوونەن‪ ،‬کار لەهەموو دیاردەیەک دەکەن و‬ ‫هەموو دیاردەیەکیش کاریان تێ دەکەن‪.‬‬ ‫پەیوەن���دی من لەگەڵ سروش���ت ل���ەو هەموو‬ ‫گش���تییەوە س���ەرچاوە ناگرێ‪ ،‬بریتی���ی نییە لەو‬ ‫حاڵەتانەی سروشت دروستی کردووە لەبنیاتنانی‬ ‫وێنەو خەیاڵ و زمان دا‪ ،‬کە زۆرجار دەبێتە مایەی‬ ‫دڵنیایی و هەندێکجاریش سەرسوڕهێنەرە بە الفاوو‬ ‫ڕەشەباو بێدەنگییە گەورەکانییەوە‪ ،‬بەڵکو ئیزافەو‬ ‫دیتنی دیوەکانی تری دەرکەوتنی لەئەس���تۆی من‬ ‫دایە‪ ،‬ئەوەش دەچێتە چوارچێوەی ئەفراندنەوە‪.‬‬ ‫ش���یعر کلۆرۆفیلە بۆ بەرهەمهێنانی کەس���کایی‬ ‫روح‪ ،‬وشە خۆرە و گەاڵش شاعیر!‬ ‫لەمنداڵیی���ەوە لەڕێ���ی باوکم���ەوە پەیوەندیم‬ ‫لەگ���ەڵ زەوی بەهێزبووە‪ ،‬باوک���م باخچەوان بوو‬

‫ئەو پیش���ەیەش راستەوخۆ پەیوەندی بەخاک وئاو‬ ‫وهەواوە هەیە کە سێ توخمی سروشتن‪ ،،‬جگە لەوە‬ ‫خۆشم لەمنداڵییەوە زۆر لەو توخمانە نزیک بووم‪،‬‬ ‫ه���ەر لەدیواری ماڵەکامانەوە ک���ەگڵ بوو تاکۆاڵن‬ ‫وگۆڕەپانی یاریی‪ .‬هەولێریش کەوتۆتە دەش���تایی‬ ‫بۆی���ە هەتا چاوهەڵدەبڕی ه���ەر خاکت لێ دیارە‪.‬‬ ‫خەیاڵی منداڵیش لەوێ بوەستێ‪ ،‬هەندێکجار بیرم‬ ‫ل���ەوە دەکردەوە لەبن ئەوچینەی خاک چی هەیە؟‬ ‫ئەو هەستە گەڕاندمیەتیەوە بۆ مێژووی سروشت‪.‬‬ ‫زەوی چەند ملیار ساڵ بەر لەئەمڕۆ دروست بووە‪،‬‬ ‫ئ���ەو مێژووە لەدەنک���ە خۆڵێکدا چاوی ئاس���ایی‬ ‫نایبینێ‪ ،‬پێویس���تیمان بەچ���اوی ئەدەبە‪ .‬زەویش‬ ‫بەتەنیا ئ���ەو مێژووەی خۆی دروس���ت نەکرددوە‬ ‫بەڵکو هەواو پەردەی ئاس���مان ه���اوکاری بووە‪،‬‬ ‫مرۆش‪.‬‬ ‫خەیاڵی ڕۆچ���وون بەقواڵیی سروش���تدا دەمان‬ ‫گەینێت���ە ئەو ڕاس���تییەی کەبوون پرۆس���ەیەکی‬ ‫ئاڵۆزی نامەعقوول���ی مێژووییە‪ .‬نامەعقوولییەکەی‬ ‫ئەوەیە هەتا هات���ووە کاریگەریی مرۆ زۆرتر بووە‬ ‫کەچ���ی بیرکردن���ەوەی موجەڕەد مێش���کی مرۆی‬ ‫تووش���ی واهیمەی بچووکبوونەوە ک���ردووە‪ ،‬واتا‬ ‫پرۆسەکە نابەرانبەر ونایاکسان دێتە بەرچاو!‬ ‫ئای���ا بەهۆی ئەوەیە ک���ە پەیوەنییەکە گۆڕاوەو‬ ‫لەڕێی تەکنۆلۆجیاوە بووە؟ یان ئەو جیابوونەوەیە‬ ‫بەهۆی هەس���تکردنی مرۆ خۆی بووە مەبەس���تم‬ ‫هەس���تی تەنیاییە؟ دوو مێژوومان لەبەر دەس���تە‬ ‫یەکیان هی سروشت ئەوەی تر هی مرۆ! لەکاتێکدا‬ ‫دەبوو ئەو جیابوونەوەیە مەحاڵ بێ‪.‬‬ ‫هەر لەبارەی نامەعقوولییەوە ئەوەم بەخەیاڵدادێ‬ ‫کە مرۆ بۆ خۆ گەرمکردنەوە پێویس���تی بەدرەخت‬ ‫بڕینەوەب���وو‪ ،‬ب���ۆ س���ک تێرکردن پێویس���تی بە‬ ‫ڕاوبووە‪ ...‬تاد‪ .‬کەچی لەڕێی تەکنۆلۆجیاوە کارەبا‬ ‫و خۆراکی تری بەرهەم هێناوە وخۆی لەپەیوەندی‬ ‫ڕاس���تەوخۆ دزیوەت���ەوە‪ .‬هەروەه���ا لەئەدەبیش‬ ‫هەم���ان دوورکەوتنەوە هەیە‪ .‬ئەدەبێک کەباس���ی‬ ‫سروش���تی تێدا بێ بەئەدەبی ڕۆمانسی وسروشتی‬ ‫دادەن���رێ‪ .‬پێم وای���ە ئەو دوورکەوتن���ەوە لەیەک‬ ‫تێنەگەیش���تنێکی درووست کردووە‪ ،‬ژیانی مۆدرن‬ ‫وا دێتەبەرچاوکەسروش���ت تووڕهەڵدراوە‪ ،‬کەچی‬ ‫هەمیش���ە لەکاتی نائارامی وبێزارییدا پێویستیمان‬ ‫بەسروش���ت دەبێتەوە‪ ،‬وەکو ئەوەی باوەشی ئەو‬ ‫دایک بێ‪ .‬ئایا ئەوە بەدحاڵی بوون نییە؟!‬ ‫یەکەم هەنگاوی ئ���ەو جیابوونەوەیە لەئایینەوە‬ ‫دەس���تی پێکرد مەبەس���تم ئایینە ئاسمانییەکانە‪،‬‬ ‫ئەگین���ا سیحروئەفس���انە هین���دە دوور نەب���وون‬ ‫لەسروش���تەوەو پاڵەوانی ناوئەفسانەکان هەردەم‬ ‫لەگەڵ سروش���تدا جەن���گاون بۆبەدەس���تهێنانی‬ ‫ئامانجێ���ک‪ .‬لەهەردوو دەقی ئەلیازە وئۆدیس���ەدا‬

‫و هەروەها لەدەقی تری س���ۆمەری و لەحکایەتی‬ ‫میللی خۆشماندا دەیان پاڵەوان لەگەڵ باوتاریکی‬ ‫الفاو ج���ەگاون‪ .‬لەزۆربەی ئایینەئاس���مانییەکاندا‬ ‫کەمترسروش���ت دەبینرێ‪ ،‬وەکو ئ���ەوەی کردارو‬ ‫ڕەفتاری مرۆ وناخی ئاڵۆزی وملمالنێی خێروش���ەڕ‬ ‫پەیوەندی بەسروشتەوە نەبێ!‬ ‫ئەو مێژووە پێویستی بەڕامان و وردبوونەوە هەیە‪،‬‬ ‫من هەوڵم داوە ئەو داوە ئاوریشمینەی نێوان خۆم‬ ‫وسروش���ت بەیەکەوە گرێ بدەمەوە‪ ،‬بەم کارەشم‬ ‫هەم بێزاربوونی خۆم لەئاس���ت ئەو هەمەجییەتەی‬ ‫تەکنۆلۆجیا دەرببڕم وهەم بگەڕێمەوە بۆ تەنیایی‬ ‫خۆم‪ ،‬ئەو تەنیاییەی هەوێنی دۆزینەوەی خواوەندە‬ ‫لەناخی خۆمدا بەدیدی سۆفیانە‪.‬‬ ‫ئەمە بەکورتی س���ەبارەت بەسروش���ت‪ ،‬ئەمما‬ ‫ش���وێن؟ ئەوی���ش خاڵی نیی���ە لەبەش���ێک لەم‬ ‫بۆچوونانە‪ ،‬بەاڵم شوێن تایبەتمەندی زیاتری هەیە‪.‬‬ ‫خەڵکی دەشت پەیوەندی لەگەڵ سروشتدا یەک‬ ‫ڕەهەندی هەی���ەو گرێوگۆلی کەمترە‪ ،‬چیانش���ین‬ ‫لەبەر ڕەقی و فرەجۆری خاک وئاووهەوا ترسێکی‬ ‫ئەس���تووری لەسروش���ت بووە‪ ،‬هەوڵ وکۆشش���ی‬ ‫زۆتری داوە بۆ دەستەمۆکردنی‪.‬‬ ‫لەباخچ���ەی باوکم���دا خ���اک ش���تێکی ت���ری‬ ‫پێدەبەخش���ین‪ ،‬جگە لەوەی سەرچاوەی داهاتمان‬ ‫بوو‪ ،‬ش���وێنی بینینی دیمەنی سەرس���وڕهێنەریش‬ ‫بوو‪ ،‬بەتایبەتی کاتی هەڵتۆقینی تۆو لەخاکداوکاتی‬ ‫کردنەوەی ڕێڕەو و ج���ۆگا و دێراوەکان کەڕەنگی‬ ‫جی���اواز دەردەکەوت لەخاک���دا ئەوڕەنگانە مایەی‬ ‫سەرس���امیم بوون‪ .‬هەندێکجار زەویم هەڵدەکۆڵی‬ ‫بۆئەوەی نهێنی خەیاڵ���ی منداڵیمی پێ ئاوبدەم‪.‬‬ ‫خ���اک تەنی���ا هی ئێم���ە نییە ه���ی مارەمێروو و‬ ‫زیندەوەرەکانی تریشە‪.‬‬ ‫سروش���ت گشتییە و دەکەس���ێنرێ بەاڵم شوێن‬ ‫کەسییەو دەگشتێنرێ‪ .‬شوین بەرلەوەی فیزیک و‬ ‫جوگرافیابێ ناخە‪ ،‬پەیوەندیی بە ئاوەز و نەستەوە‬ ‫هەیە‪ .‬یەکەم ئاش���نابوونی ئێمە بەش���وێن لەڕێی‬ ‫پزدانەوەی���ە‪ ،‬ئ���ەوێ یەکەم بەرکەوتنی هەس���تی‬ ‫ئێمەیە بەش���وێنەوە‪ .‬ئەو ش���وێنە ش���یدارە لیچە‬ ‫هیچ لەیادنەماوە یەکەم فەزای هەڵواس���ینی ئێمە‬ ‫بووەوە بەه���ەوای بوونەوە‪ ،‬هەموو ش���وێنەکانی‬ ‫تر گێرانەوەی مەحاڵی ئەو بەهەش���تە ونبووەیە‪.‬‬ ‫دەرچوون لەوش���وێنە تەس���کەوە بۆ فەزای بەرین‬ ‫یەک���ەم حاڵەت���ی غوربەت���ی مرۆڤ���ە‪ ،‬گەڕانەوە‬ ‫بۆ بەهەش���تی ونب���وو گەڕانەوەیە ب���ۆ پزدانیکی‬ ‫گەورەتری مەحاڵ‪ ،‬ئەو پرۆسەیە لەجیاتی ئەوەی‬ ‫بمانگێڕێت���ەوە دەمانبا بۆپزدان���ی گەردوونی بێ‬ ‫پایانی نامۆبوون‪.‬‬ ‫منداڵی ئەو وڵداش���ەیە کەپێمانەوە نووس���اوەو‬ ‫دواتر بەپرۆس���ەیەکی نەخ���وازراوی بێئاگا لێمان‬

‫ون دەب���ێ‪ ،‬ئ���ەو ونبوون���ە بەش���ێکە لەحاڵەتە‬ ‫دەروونییەکانی خۆمان وکارێکی دەرەکی نییە‪.‬‬ ‫شوێن شتێکە لەشێوەی قەدەرە‪ ،‬دەربازبوون لێی‬ ‫کارێکی ئەس���تەمە‪ ،‬کەسیشم نەدیوە کەلەسیحری‬ ‫شوێنێک ڕزگاری بووبێ دواتردڵی لێی نەدابێتەوە‬ ‫بۆی‪ ،‬بەیەکجاریی ئەوشوێنەی بیرچووبێتەوە‪.‬‬ ‫ش���وێن لەدووحاڵەتدا ق���ەدەرە‪ ،‬یەکیان وەکو‬ ‫پزدان کەپزدانێ���ک بۆپزدانێکی تر دەگۆڕێ‪ ،‬هیچ‬ ‫بەماقووڵ���ی نازان���م هەموو پزدان���ەکان وەکویەک‬ ‫بن! هەرگیز ناتوان���م قەناعەت بکەم کەهەموومان‬ ‫لەیەک جۆری پزدانەوە بێین���ەدەرەوە‪ .‬ئەویتریان‬ ‫حاڵەتی نیش���تمانە‪ ،‬ئەوی���ش بەگوێرەی ڕووبەری‬ ‫جوگرافیی���ەوە دەگۆڕێ‪ .‬هەاڵتن ل���ەودوو قەدەرە‬ ‫یاخیبوونە‪.‬‬ ‫پ���زدان ونیش���تمان ه���ەردەم ب���ۆالی خۆیان‬ ‫ڕاماندەکێش���ن‪ ،‬نایان���ەوێ لێی���ان ببین���ەوە‪ ،‬ئێ‬ ‫ئەوان بەه���ی خۆیانمان دەزان���ن‪ .‬کەمن ئەوانەی‬ ‫بەش���ێوەیەکی دراماتیکی ولەڕێ���ی فراوانکرنەوە‬ ‫ق���ەوارەی ئ���ەم دووانەی���ە هەڵدەوەش���ێننەوە ‪.‬‬ ‫مەس���یح نموونەیەک���ی س���ەرکەوتووی ئەوجۆرە‬ ‫کەسایەتیانەیە کەتێگەیشتن لەواڵت ودایکی گۆڕی‪.‬‬ ‫پزدان���ی مریەمی پاکیزە لەپزدانی هیچ ژنێکی ئەم‬ ‫گێتییە ناچێ چونکە لەڕێی وتەی پیرۆزی خوداوە‬ ‫گرنگتری���ن مەردمی تێدا خوڵقا‪ ،‬دواتر ئەو مەردمە‬ ‫س���نووری جەس���تەی خۆی وس���نووری واڵتیشی‬ ‫تێپەڕان���دو واڵت بوو بەئاینەک���ەی ودواتریش بوو‬ ‫بەکاس���ایەتییەکی گەردوون���ی‪ .‬بەمجۆرە دەبینین‬ ‫نیش���تمان ئەوتێگەیشتنەی نییە کەکەسی ئاسایی‬ ‫تێیدەگا‪ ،‬ئەو تێگەیشتنە هەرالی کەسایەتی ئاینی‬ ‫وئەدەبی وهون���ەری نییە‪ ،‬س���ەرمایەداری زلیش‬ ‫باوەڕی وایە کەب���ازار نیش���تمانی نییە هەرچەند‬ ‫نموونەی س���ەرمایەدارەکە جی���اوازە چونکە مەرج‬ ‫نییە ئەوجۆرە س���ەرمایەدارە هەس���تی نیشتمانی‬ ‫هەب���ێ بەپێچەوان���ەی ئەدی���ب وهونەرمەند‪ .‬واتا‬ ‫ئەمجۆرە تێگەیش���تنە پەیوەن���دی بەفراوانبوونی‬ ‫تواناو دەسەاڵتەوە هەیە‪ ،‬نموونەی تر زۆرە‪.‬‬ ‫چی گیڤارا وەکو شۆڕش���گێر‪ ،‬دانتی ئەلیجیری‬ ‫وەکو ئەدیب‪ ...‬ئەو جۆرە کەسایەتییانە سنووری‬ ‫نیش���تمانییان تێکەڵکردووە لەگەڵ تواناوکارامەیی‬ ‫خۆی���ان‪ ،‬نموون���ەی ت���ر زۆرن‪ ،‬هەریەکەی���ان‬ ‫س���نوورتێپەڕاندنەکەی دەگ���ۆڕێ بەگوێ���رەی‬ ‫تواناوکارامەیی کەس���یی‪ .‬کەواتە ئاستی تەوژمی‬ ‫ئەفراندن دەبێتە سنوور نەک نیشتمان‪ .‬لەشوێنی‬ ‫ترباسی سەالحەدینی ئەیوبیم کردووە یان مەوالنا‬ ‫خالیدی نەقشبەندیی ئەوانەس دوونموونەی ترن‪.‬‬ ‫ش���وێن هەر تەنیا ڕووبەرێک���ی دیاریکراو نییە‬ ‫بەڵکو ش���ەپۆلی ئەفراندن شوێن هەڵدەدڕێ بەرەو‬ ‫ناشوێن‪ ،‬بە واتایەکی تر سڕینەوەیە‪.‬‬

‫میتۆدی ڕه‌خنه‌ى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‬ ‫پانتاییه‌ك بۆ فره‌خوێندنه‌وه‌‬

‫د‪ .‬على طاهر به‌رزنجی‬ ‫به‌شی حەوته‌م‬ ‫نیشتمان له‌ رووی جوگرافیاوه‌ به‌و پارچه‌ زه‌وییه‌ ده‌گوترێ ك ‌ه‬ ‫گه‌ل تیایدا نیشته‌جێیه‌‪ ،‬له‌ ده‌قی شیعریدا به‌ ده‌الله‌تی جۆراوجۆر‬ ‫ته‌وزیف كراوه‌و ره‌هه‌ندی جیاوازیشی وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌ڕوانگه‌ى ئاماژه‌پێكه‌رو ئاماژه‌پێكراوه‌وه‌ سه‌یری ئه‌م‬ ‫ده‌قه‌ بكه‌ین‪ ،‬ده‌توانین به‌ تێڕوانینێكی روكه‌شییه‌وه‌ واتاى‬ ‫ئاماده‌ی ناو ده‌قه‌كه‌ دیاریبكه‌ین‪ ،‬به‌وه‌ی ده‌قه‌كه‌ له‌ سه‌رباس كه‌‬ ‫(نیشتمان)ه‌و ناوه‌ڕاست و كۆتایی پێكدێت‪ ،‬سه‌رتاسه‌رى ده‌قه‌كه‌‬ ‫بێزارییه‌ له‌ وشه‌ی نیشتمان‪ ،‬تاڕاده‌یه‌ك ئاماژه‌پێكه‌ره‌كان له‌ واتا‬ ‫فه‌رهه‌نگییه‌كه‌وه‌ نزیكن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ سه‌رله‌نوێ توێكارى‬ ‫ده‌قه‌كه‌ بكه‌ین‪ ،‬تا واتا ش��اره‌وه‌ نووستووه‌كانى ناو ده‌قه‌كه‌‬ ‫بدۆزینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا لێره‌دا ئامانجمان واتا نائاماده‌ییه‌كان ده‌بێت كه‌‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌پێی پره‌نسیپه‌ تیۆرییه‌كانى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی تاك‬ ‫ڕه‌هه‌ند نییه‌و‪ ،‬بێكۆتاییه‌ و خودی خوێندنه‌وه‌كه‌یش دوا خوێندنه‌وه‌‬ ‫نابێت‪ ،‬چونكه‌ میتۆده‌ كالسیكیه‌كان كار له‌سه‌ر ده‌الله‌تێكی‬ ‫دیاریكراو ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم پره‌نسیپه‌كانى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‬ ‫ئه‌ركی تێكدانى كۆده‌نگی ده‌الله‌ته‌كانه‌‪.‬‬ ‫له‌ كۆپله‌ی یه‌كه‌مدا ده‌قه‌كه‌ بۆته‌ گۆڕه‌پانی ناته‌بایی‪ ،‬نه‌ك‬ ‫رێككه‌وتن‪ ،‬ئه‌مه‌ش خۆی له‌ وشه‌كانى (گاندی) و (بۆكاسا)دا‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬هه‌ردوو ئاماژه‌پێكه‌ره‌كه‌ هه‌واڵه‌ی دوو ئاماژه‌پێكراوی‬ ‫ترمان ده‌كه‌ن كه‌ دژبه‌یه‌كن‪ ،‬واته‌ لێبورده‌یی‪ ،‬خۆشه‌ویستى‪،‬‬ ‫یه‌كسانی‪...‬تاد به‌رانبه‌ر سته‌م‪ ،‬ڕق‪ ،‬كینه‌‪ ،‬كوشتن‪ ،‬خوێنڕشتن‪.‬‬

‫به‌یانیان سۆفییه‌كی نوورانیه‌و‬ ‫ئێوارانیش جلى (بارق) و (حه‌جاج)ی‬ ‫له‌به‌ردایه‌‬ ‫ه��ه‌ردوو وش �ه‌ى (به‌یانیان) و (ئ��ێ��واران) به‌ هه‌ردوكیان‬ ‫دوالیزمی زه‌مه‌نیی ناو ده‌قه‌كه‌ پێكده‌هێنن‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش زیاتر‬ ‫له‌ پره‌نسیپه‌كانى میتۆدی بونیادگه‌رییه‌وه‌ نزیكه‌ نه‌ك میتۆدی‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‪ ،‬چونكه‌ پره‌نسیپه‌كانى ئه‌مان به‌زۆری‬ ‫خۆیان له‌ دوالیزم به‌دوور ده‌گرن‪ .‬وشه‌كانى سۆفییه‌كی نورانی‬ ‫به‌رانبه‌ر (بارق) و (حه‌جاج) هاودژی و ناته‌بایی دروستكردووه‌‪،‬‬ ‫نه‌ك ڕێككه‌وتن‪.‬‬ ‫وشه‌كانى ناو ئه‌م پێنج دێڕه‌ گاندی‪ ،‬بۆكاسا‪ ،‬سۆفى‪ ،‬بارق‪،‬‬ ‫حه‌جاج‪ ،‬ئاماژه‌پێكراوی ده‌قه‌كه‌ به‌ره‌و پێنج ده‌قئاوێزانی مێژوویی‬ ‫ده‌به‌ن كه‌ له‌ناو ده‌قه‌كه‌دا ته‌وزیف كراوه‌‪.‬‬ ‫نیشتمان له‌ بزاوتێكی جیوه‌ییدایه‌ (الحركه‌ الزئبقیه‌)‬ ‫سه‌نته‌رێكی سه‌قامگیری ل �ه‌ ده‌ق��ه‌ك��ه‌دا نییه‌‪ ،‬ه �ه‌رج��اره‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك خۆی ده‌نوێنێ‪ ،‬جارێ ناوه‌ جارێكی تر دره‌خته‌و‬ ‫به‌یانیه‌كیش سۆفییه‌كی نورانییه‌‪ .‬سه‌قامگیرنه‌بوونی نیشتمان و‬ ‫هاتووچۆكردنی له‌م سه‌رى ده‌قه‌كه‌وه‌ بۆ ئه‌و سه‌ری له‌ ڕه‌هه‌ندو‬ ‫پێگه‌ی جیاوازدا خۆی له‌ خۆیدا پراكتیزه‌كردنی پره‌نسیپێكی‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌راییه‌ كه‌ پێی وایه‌ ده‌ق بونیادێكی دیاریكراوی‬ ‫نییه‌و‪ ،‬خۆی له‌ سه‌نته‌رگه‌رایی دوورده‌خاته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی پره‌نسیپی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی له‌ ده‌ق��دا یه‌ك‬ ‫ئاماژه‌پێكراوی (مدلول) دیاریكراو نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو بێكۆتاییه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬له‌م ده‌ق�ه‌دا ده‌كرێ نیشتمان كه‌س بێت‪ ،‬بارودۆخی‬ ‫سیاسی بێت‪ ،‬ده‌سه‌اڵتێكی دیاریكراو بێت‪...‬تاد‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌ رووی زمانه‌وانییه‌وه‌ له‌ وشه‌ى نیشتمان وردبینه‌وه‌‪،‬‬

‫ئه‌وا بۆچوونه‌كه‌ی (دی سوسیر)مان بیرده‌كه‌وێته‌وه‌ كه‌ ده‌ڵێت‬ ‫زمان له‌خۆوه‌یه‌ (اعتباطیة‌) بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر سه‌یری ده‌نگه‌كانى‬ ‫وشه‌ى نیشتمان له‌ زمانى كوردیدا بكه‌ین و بزانین بۆچی كورد‬ ‫ئه‌و ده‌نگانه‌ی هه‌ڵبژاردووه‌‪ ،‬تا گوزارشت له‌ واتا بكات له‌ ئه‌نجامدا‬ ‫هیچ هۆكارێكی لۆجیكیمان ده‌ستناكه‌وێت ده‌توانی له‌جیاتی ئه‌وه‌‬ ‫وشه‌ى تر به‌كاربهێنیت‪.‬‬ ‫به‌ رۆژ ئه‌و دره‌ختى شیعره‌و‬ ‫به‌ شه‌و ته‌وره‌‬ ‫به‌ رۆژ تیرێژی هه‌تاوه‌و‬ ‫به‌ شه‌و قه‌مه‌ی شه‌وه‌زه‌نگه‌!‬ ‫دیسانه‌وه‌ نیشتمان له‌ گه‌شتى ناو ده‌قدایه‌‪ ،‬ئه‌مسه‌روسه‌ر‬ ‫ده‌كات‪ ،‬به‌ رۆژ میهره‌بان و دڵنه‌رمه‌و به‌ شه‌ویش گیانكێشی‬ ‫رۆحه‌‪ ،‬واته‌ له‌و كۆپله‌یه‌دا دیسانه‌وه‌ ده‌قه‌كه‌ ده‌چێته‌ پانتایی‬ ‫ناته‌باییه‌وه‌ نه‌ك رێككه‌وتن‪.‬‬ ‫ ‬ ‫رۆژ‬ ‫ ‬ ‫نیشتمان ‬ ‫ ‬ ‫شه‌و‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫رۆژ‬ ‫دوالیزم‬ ‫نیشتمان ‬ ‫ ‬ ‫شه‌و‬ ‫ ‬ ‫دوالیزم‬

‫دره‌ختى شیعر‬ ‫ته‌ور‬ ‫تیرێژی هه‌تاو‬ ‫قه‌مه‌ی شه‌وه‌زه‌نگ‬

‫مه‌به‌ستمان له‌م هێڵكارییه‌ ده‌رخستنی دوالیزمه‌كان نییه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ ئه‌وه‌ پره‌نسیپی بونیادگه‌رییه‌كانه‌‪ ،‬به‌ڵكو جه‌ختكردنمانه‌‬ ‫له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی هاونشینى كه‌ چۆن وشه‌ له‌ په‌یوه‌ندی ئاسۆییدا‬ ‫وشه‌ى گونجاو بۆ خۆی ده‌دۆزێته‌وه‌‪.‬‬

‫ئه‌گه‌ر ل�ه‌ڕووی هاونشینییه‌وه‌ بڕوانینه‌ ئه‌م ده‌قه‌ ده‌بینین‬ ‫وشه‌كان له‌ شێوه‌ی ئاسۆییدا گرێدراوی یه‌كترین‪ .‬په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫ئاسۆییه‌كه‌ی ئه‌وان واتاى شیعره‌كه‌ بۆ ئێمه‌ مسۆگه‌ر ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ شێوه‌ی زاراوه‌دا پێی ده‌ڵێن په‌یوه‌ندی هاونشینی‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌ وشه‌ى رۆژ له‌ زه‌ینی خوێنه‌ردا مه‌دلولێكی تایبه‌تی خۆی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬مه‌دلولى رۆژ له‌ په‌یوه‌ندییه‌ هاونشینییه‌كه‌دا دره‌ختى‬ ‫شیعر به‌دواى خۆیدا ده‌هێنێت‪ ،‬هه‌ردوو وشه‌كه‌ چونه‌ته‌ قاڵبی‬ ‫شیعرییه‌وه‌و له‌ واتا فه‌رهه‌نگییه‌كه‌ی دووركه‌وتونه‌ته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫وشه‌ى شه‌و له‌ خه‌یاڵی خوێنه‌ردا مه‌دلولى تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫لێره‌دا له‌ په‌یوه‌ندییه‌ هاونشینییه‌كه‌ وشه‌یه‌كی تر ده‌بێت به‌‬ ‫هاوڕێی كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ وشه‌ی یه‌كه‌م و ته‌واوكه‌ریشی ده‌بێت‪،‬‬ ‫واته‌ نیشتمان به‌ شه‌و ته‌وره‌‪ .‬له‌ په‌یوه‌ندی جێنشینیدا شاعیر‬ ‫ده‌توانێت هاوواتاكان به‌كاربهێنێ‪ ،‬به‌اڵم نوسه‌ر سه‌رپشكه‌ له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی وشه‌كان ئه‌ویش به‌پێی گونجان و ریتمی مۆسیقی‬ ‫له‌گه‌ڵ وشه‌كانى تردا ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر سه‌یری به‌شی دووه‌می ده‌قه‌كه‌ بكه‌ین‬ ‫شه‌وی ڕابردوو نه‌نووستم‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ نانی شه‌ل و كوێری ئه‌م واڵته‌ یه‌خه‌ی گرتم‪ ..‬تا‬ ‫كۆتایی ده‌قه‌كه‌‬ ‫ده‌بینین به‌ ب���ه‌راورد له‌گه‌ڵ به‌شی یه‌كه‌می ده‌قه‌كه‌ كه‌‬ ‫پێكهاته‌ ناوییه‌كان زیاتر زاڵن به‌سه‌ریدا‪ ،‬ئه‌وا لێره‌دا شێوازه‌كه‌‬ ‫ده‌گۆڕێت به‌وه‌ی دۆخی فه‌رمان به‌ شێوازه‌كانییه‌وه‌ زیاتر زاڵه‌‬ ‫«دووب��اره‌ب��وون�ه‌وه‌ی چوار فه‌رمان له‌ به‌یتێكدا ڕه‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫دۆخێكی ده‌روون����ی ه�ه‌ڵ��چ��ووه‌ ئ �ه‌م �ه‌ش ب �ه‌ه��ۆی فاكته‌ری‬ ‫دوباره‌بوونه‌وه‌و ریتمی تێكچوه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌قه‌كه‌ به‌ره‌و دۆخێكی‬ ‫گوتاریی روونده‌بات»‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١٨‬‬

‫‪5‬‬

‫شێرکۆ ته‌نیای کردم‬ ‫ئەوەیش سۆران؟‬ ‫ڕێگام ئەدەن بۆ یادگاری ئەو دڵەی‬ ‫داتان بە ڕۆژنامەی باران‬ ‫ڕێگام ئەدەن پێکەوە وێنەیەک بگرین؟‬ ‫(با)یەک هات و پێکەوە سەریان لەقاند‬ ‫سۆران وتی‪ :‬شیعرێکم پێش خۆم هاتە جواب‬ ‫خەمت نەبێت‬ ‫لە دووالوە ئەمان گرن‬ ‫عەبدلخالق لەسەر قەاڵی هەولێرەوە و‬ ‫لەسەر قەاڵی مەقاماتی عەشقیشەوە‬ ‫عەلی مەردان‪.‬‬ ‫***‬ ‫من زامێکی کوردستانیم‬ ‫ئەو خوێنەی لێمدێ‬ ‫چۆڕێکی هی ڕۆژهەاڵتە و‬ ‫چۆڕێکی هی ڕۆژئاوایە و‬ ‫تیلماسکێکی هی باکور و‬ ‫تیلماسکێکی هی باشوورە‪.‬‬

‫ڕه‌ووف بێگه‌رد‬

‫««‬

‫یادی پەنجاوچوارساڵەی لەدایکبوونی بەختیار عەلی‬

‫ساڵێک لەمەوبەر شێرکۆ بێکەس بە جەستە ماڵئاوایی‬ ‫لێ کردین‪ .‬ماڵئاواییەکی ناوەخت و کەمەرشکێن‪.‬‬ ‫ماڵئاواییەک کەسمان دڵمان نەهات دەستی نەگەڕانەوەی‬ ‫بۆ بەرزبکەینەوە و تەنیا بە سەفەرێکی کاتیی نەزانین‪.‬‬ ‫ناهەقیشمان نەبوو‪ ،‬چونکە شێرکۆ بە خۆی و بە‬ ‫ئەدەب و بە هەڵوێستیەوە بەردەوام خانەخوێی ڕۆحی‬ ‫زیندووی ئێمە و گیانی بەرخۆدان و شاعیری تەنگانە و‬ ‫تراژیدیەکانی ئێمە بوو‪ .‬ئەو نەیتوانیوە بێ ئێمە بژی‪.‬‬ ‫تەنانه‌ت‬ ‫ئ��ەو ل��ەوپ��ەڕی دنیاوە شەوانە دەستی دەگرتین‬ ‫و لەبەر چرا هەمیشە هەڵکراوەکەی نامۆیی خۆی و‬ ‫هەستی سەرهەڵگرتوویدا بە کۆاڵنە تازە و کۆنەکانی‬ ‫سابوونکەران و دەرگەزێن و حاجی حان و کانی ئاسکان‬ ‫و ئیسکان و گردی سەیوان و مامەیارەدا دەی گێڕاین‪.‬‬ ‫لەسەر گۆڕی دەیان پیاوی جوامێر و ژنی هێژادا ڕای‬ ‫مێژووی شیعری شێرکۆ مێژووی نەتەوەکەمانە بە‬ ‫دەوەستاندین و دەیگوت‪ :‬بۆ ئەمیان شیعرێکم نووسیوە‬ ‫و بۆ ئەویان پەخشانێک‪ .‬لەگەڵ ئەمیاندا زۆر هاوڕێ و هەموو کەوتن و هەستانەکانیەوە‪ ،‬بە هەموو دەزوولە‬ ‫ئەویشیان گەلێک دۆستی باوکم بوو‪ .‬ئەمە ئەو پیاوەیە ڕووناکەکان و شەبەقی تاریکی و ئەنگاوتنەوە‪ .‬بەو‬ ‫کە لە ڕاپەڕینە شکۆمەندەکەی بەردەرکی سەرادا سەری چراوگانەوە کە توانیومانە لەبەردەمیاندا هەناسەیەکی‬ ‫ڕم و ئەوەیش مەسیحیە هەرە خۆشەویست و بەوەفاکەی ئاسوودەیی بدەین و لە ئایندە بڕوانین‪ ،‬بە ئەنگۆرەی‬ ‫ئەم شارەیە‪ .‬ئەمە گۆڕی الوێکی پێشمەرگەی شەهیدە ئەو زامانەیشەوە کە تائێستا ب��ۆک��ڕووزی قەتماغە‬ ‫کە نە دیومە و نە ناسیومە و جوانترین الواندنەوەم بۆ نەبەستن و تازەبوونەوەیان لە لووتمان دێت‪ .‬هەناسەی‬ ‫نووسیوە‪ .‬ئەمەیشیان هەورە کچێکە بەرلەوەی هێشتا شیعری شێرکۆ لێوان لێوە لە بۆنی ح��ەس��رەت و‬ ‫ببارێ لە باڵکۆنێکی سەوزەوە خۆی خستە خوار‪ .‬لەگەڵ مەراقی خەڵک‪ ،‬لە بۆچڕووکی کڕوزانەوەی داروبەرد‬ ‫ئەمانەیشدا شێرکۆ بێکەس هەر خەڵکیی سلێمانی نیە و لووتکە و باڵندە و گیانلەبەری ئەم واڵتە‪ .‬هەموان‬ ‫و گۆرانی و ئاوازەکانی تەنیا لە گەرووی ئەم شارەدا لەبەر بارانی شیعری شێرکۆدا شەاڵڵی کارەساتن و بە‬ ‫نادەنە زایەڵە‪ .‬هەر لەبەرئەمەیشە کە خۆشەویست ترین گزنگی ئەفراندنەکەی چاوی مانەوە هەڵدەبڕن‪ .‬شیعری‬ ‫شاعیری سەرانسەری کوردستانە و کەس ناتوانێت شێرکۆ پڕە لە تاڤگەی مەراق و ژنی مل بەکوین و‬ ‫نکولی لەم ڕاستیە بکات‪ .‬ئەو هەمیشە لە کۆاڵنە جەستەی ئەنگێوراو و ب��ازرەق��ەی ماسیە بەتەنگ‬ ‫تەزیوەکانی سەقزدا بەتەنیا دەگەڕێ و چاوی سووسە هاتوەکانی تەنکاو‪ .‬هەر ئەوە دەتوانێت هەموو شتێکی‬ ‫و مەراقی هەڵدەخات‪ .‬لە گۆماوی واندا شەپۆلی نامۆیی ئەم خاکە بێنێتە قسە و چیرۆکی ڕاستەقینەی خۆیان‬ ‫خۆی دەژمێرێت و دەست لە ملی قامیشلوی خەمبار پێ بگێڕێتەوە‪ .‬لە کورسیەکی بێ گیانەوە بۆ ڕیشۆڵە و‬ ‫دەکات و قاچیشی لەناو گڕی کەرکووک و هەتوانی تیترواسک و لە پاسکیلەوە بۆ خۆر و لە درەختەوە بۆ‬ ‫پەنجەی لە برینە هەمیشەییەکەیدایە‪ .‬بۆیە بەردەوام ملوانکە و بۆ زەنگیانە و بازنی دەست و کاڵو و دەریا‬ ‫بەدوای سەمبولەکانیانەوەیە و دەیانکاتە بەشێک لە و قەڵەم و با و تەنانەت الدیوارێکی کۆنییش‪ .‬شێرکۆ‬ ‫وەک شاعیر نەیتوانیوە درۆ بەدەم مێژووی ڕاستەقینەوە‬ ‫جەستەی شیعرەکانی‪:‬‬ ‫هەڵبەستێت و ناشیرینەکانی جوان و ڕوناکیەکانی‬ ‫لە سەفرێکی شیعردا‬ ‫فەرامۆش کات‪ .‬ئەمەیش هەڵوێستی تەواو ڕاستەقینەی‬ ‫لە قەراخ دڵی چەمچەماڵ‬ ‫هەر نووسەر و شاعیرێکە کە بەهای هەقیقەتەکان‬ ‫دوو گوڵ هێرۆی سەرلق سپی‬ ‫دەپارێزێت و نایانخاتە سەر مێزی مەزات و بانگەشەی‬ ‫بەرزم بینی و ناسیمنەوە و‬ ‫ئایدۆلۆژیایەکی پڕ لە گومان‪ .‬هەر لەبەرئەمەیە کە‬ ‫بەڕاکردن چووم بۆالیان‬ ‫شیعری شێرکۆ دەنگی ڕاستەقینەی ویژدانی خەڵکە و‬ ‫وتم تۆ سەردەشت عوسمان نیت؟‬

‫ئەمە ده‌قی ئه‌و وتاره‌ی (ڕه‌ووف بێگه‌رد)ی چیرۆکنووسە‪ ،‬کە ڕۆژی ‪ ،2014/8/4‬له‌ یه‌که‌م ساڵیادی‬ ‫شاعیری گه‌وره‌ (شێرکۆ بێکه‌س)ی هاوڕێ و خۆشه‌ویستیدا‪ ،‬ل ‌ه هۆڵی ڕۆشنبیریی سلێمانیدا خوێندییه‌وه‌‬

‫هەموومان خۆمانی تیا دەبینینەوە‪ .‬بەتایبەتییش لە‬ ‫دیوان و شیعرە تازەکانی دواسااڵنیدا‪ ،‬وەک ئێستا‬ ‫کچێک نیشتمانمە و ئەسپێک لە پ��ەڕەی گواڵڵە و‬ ‫خێراکە مردن خەریکە بگات‪.‬‬ ‫بە بڕوای من شیعر و نووسینی ئەم دواساالنەی‬ ‫شێرکۆ‪ ،‬بەرهەمی ڕۆحێکی ت��ەواو پاکژی بەخۆدا‬ ‫چوونەوە و ڕەخنە و ئایندەبینیەکی بابەتیانەی ئەون‪.‬‬ ‫هەندێک جار پێی شیعری ئەو لە درز و دەالقەی‬ ‫سیاسەت هەڵکەوتبوو کە نەیدەتوانی دانی پێدانەنێت‪.‬‬ ‫بۆیە ئ��ەم گ��ۆڕان��ە ت��ازەی��ە ل��ە ب��اب��ەت و ناواخنی‬ ‫شیعرەکانیدا ستایلی شیعر نووسینی ئەویشی گۆڕی‪.‬‬ ‫شێرکۆ لە شێوازی شیعری حەفتاکانەوە کە تاڕادەیەکی‬ ‫زۆر لە قاوغێکی تەنکی سنووردارا گیری خواردبوو‪،‬‬ ‫کەوتە نووسینی ئەو شیعرە درێژە داستانیانەی کە دەست نیشان کرا‪ .‬زۆر سووربوو لەسەر ئەوەی کە‬ ‫لە مێژووی شیعری کوردیدا ن���اوازەن‪ .‬هەموو ئەو وردەوردە بۆ ئەنجامدانی کارەکە دەست بەکاربکرێت و‬ ‫دەقە داستانیە وااڵیانە بەقەدەر بااڵی کارەساتەکانی تەنانەت وەسیەتەکەیشی بکرێتە فەرمی‪ .‬بەاڵم نازانم‬ ‫ئێمە درێژ و هەندێکیان تائێستایش هەر بە کراوەیی لەبەرچی بێدەنگیی لێ کرد و منیش لەسەر داوای ئارام‬ ‫ماونەتەوە و نازانیت لەکوێدا لەنگەر دەگرێت‪ .‬نموونە یەک دوو جار البەال ئاماژەم بۆ کرد و خۆی نەچوەوە‬ ‫شیعریەکانی دەربەندی پەپوولە و گۆڕستانی چراکان و سەری و ئێمەیش بێدەنگیمان لێ کرد و دڵمان نەهات‬ ‫ئێستا کچێک نیشتمانمە و ملوانکە و کورسی دیارترین مکووڕی لەسەر بکەین‪.‬‬ ‫من هەر لەو ماوەیەدا زۆر سەرم دەکردە سەری کە‬ ‫بەرهەمی ئەدەبیی شیعری و تراژیدیا کاریگەریەکانی‬ ‫واز لە جگەرەکێشان بهێنێت و بە تەنگ تەندروستی‬ ‫مێژووی کۆن و ئەم سەردەمەی ئێمەن‪.‬‬ ‫چیرۆکی دوو ساڵی پێش دەست بەرزکردنەوەکەی خۆیەوە بێت و سەردانی پزیشک بکات‪ .‬بەتایبەتی‬ ‫شێرکۆ چیرۆکی دڵەڕاوکێ و گومان و هەست بە نامۆیی کاتێک دەمبینی ب��ەردەوام هەناسەی بەگیردەهات‪،‬‬ ‫کردنێکی هەموو هاوڕێ نزیکەکانی ئەوبوو‪ .‬بەتایبەتیی کۆکەی زۆر و توندتر و تووشی دەس��ت لەرزینیش‬ ‫من کە ڕۆژانە دەمبینی و لە نزیکەوە هەستم بە ختوورەی هاتبوو‪ .‬ئەو هەر گوێی پێ نەدەدا و دەیگوت لەوشتانە‬ ‫دڵ و زمانی چ��اوی دەک��رد‪ .‬زۆر پەلەی بە کۆتایی گەڕێ‪ .‬تا لە ناچاریا چەندجارێک قیروسیام لە شەرمی‬ ‫هێنانی هەندێک بەرهەمی خۆیبوو کە وای دەزانی لە خۆم و زویربوونی ئەو هاوڕێ خۆشەویستە کرد‪ ،‬قسەی‬ ‫دەستی دەچن و فریای تەواوکردنیان ناکەوێت‪ .‬لەوانە ڕەقم لەسەر بێ ئیرادەیی و بڕیارنەدانێکی جەنتڵمانانەی‬ ‫یاداشتەکانی (نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش) کە نزیکەی جگەرەنەکێشانی ئەو کرد‪ .‬دوای چەندجارێک پێی وتم‬ ‫شەش ساڵ بوو نووسیبووی و باڵوکردنەوەی لەبەر هەرچیەک دەڵێیت ڕاستە و هەقتە و قبووڵمە‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەندێک هۆی تەکنیکی دواخستبوو‪ .‬هەروەها دیوانی ناتوانم واز لە جگەرەکێشان بهێنم‪ .‬جگەرە بوەتە‬ ‫خێراکە مردن خەریکە بگات کە خۆی پایز لەناو پایزای هاوڕێی تەنیایی ش��ەووڕۆژم‪ .‬ئەگەرچی با بەڕاستیی‬ ‫ناونابوو بە پێشنیاری من کردمان بە خێراکە مردن پێت بڵێم من ئێستا هیچ تامێک لە جگەرە نابینم و‬ ‫خەریکە بگات‪ .‬هەروەها بۆ مێژوویش ئەم چیرۆکە نازانم خۆشیەکەی چیە‪ .‬بەاڵم واز لێ هێنانی بۆ من‬ ‫دەگێڕمەوە کە دەشێت بۆ ڕۆژێک لە ڕۆژان شایەتێکی مەحاڵە‪ .‬بەاڵم من کە بەردەوام لە چاویدا ئەو تارماییە‬ ‫ڕاستەقینەی ڕووداوێکی گرنگ بێت‪ .‬ڕۆژێک پێی وتم ڕەشەم دەبینی کە لەدواجاردا تووشی هەموومان دێت‪.‬‬ ‫ئەمشەو دەنێرم بەدواتدا بێیت بۆ ماڵەوە‪ .‬کە چووم نەم دەتوانی قسەکانم چەنبارە نەکەمەوە و سەرنەکەمە‬ ‫هونەرمەند کاک ئارام عەلی لەوێ بوو‪ .‬ئەو شەوە بێ سەری‪ .‬تا دواجار پێی وتم‪ :‬کوڕی باش خۆ تۆ خۆت‬ ‫پێچ و پەنا و زۆر بە قەناعەتەوە وەسیەتی بۆ کردین زۆرجار دەڵێیت ژیان فشەیە زۆر بە قورسی مەی گرن‪.‬‬ ‫کە دوای خۆی ئەو خانوەی ک ئێستا تیایەتی و موڵکی ئەی ئێستا ئەم پێ داگریەت لەچیە؟ وتم شێرکۆ گیان‬ ‫شەخسی خۆیەتی بکەین بە مۆزەخانەیەکی تایبەتی ئێستایش هەر دەڵێم فشەیە‪ .‬بەاڵم بە هەموو ناشرینی‬ ‫بۆ خۆی‪ .‬شوێنی گۆڕەکەی و ژووری کتێبخانە و وێنە و ئازاریەوە ژیانمان هەر خۆش دەوێت و ناتوانین دەست‬ ‫و کەل و پەلی تایبەتی لە ژوورەکاندا دیاریی کرد‪ .‬بەرداری بین‪ .‬یان خۆمان بەزۆر پەلکێشی مردن بکەین‬ ‫بەکورتی هەموو دیزاینی کارەکە لەالیەن هەرسێکمانەوە و ڕۆحی زیندومانی بدەینێ‪ .‬من ڕاستگۆیانە دەیڵێم‬

‫کە نەمانی شێرکۆ بۆ من کارەساتێکی گەورەبوو‪.‬‬ ‫چونکە تاقە دوو هاوڕێی کاروانێکی دوورودرێژی تەمەن‬ ‫بووین کە هەر بەو پەیوەندیە توندوتۆڵەی ئەدەبی و‬ ‫شەخسیەمانەوە مابووینەوە و هیچ نهێنیەک نەمابوو‬ ‫لەیەکی بشارینەوە‪ .‬کە زۆریشن‪ .‬به‌ڕاستیی شێرکۆ‬ ‫ته‌نیای کردم‪.‬‬ ‫پێش ئەوەیش کە بۆ دواجار لەسەر داوای پزیشک‬ ‫سەفەری سوید بکات خۆی هاتە ژوورەکەم و هەواڵەکەی‬ ‫پێ گوتم‪ .‬چەند جارێک وتی‪ :‬رەووف ئیتر تەواو‪ .‬کە‬ ‫چاوە پڕ لە فرمێسکەکانیم بینی منییش گریام‪ .‬پاشان‬ ‫کاک ئارام هات و وتی بابچینە ژوورەکەی خۆم چایەکی‬ ‫سەوزتان بۆ لێ بنێم‪ .‬کە چووین پارچە مۆسیقایەکی‬ ‫ئازەری لەسەر کۆمپیوتەرەکە بوو‪ .‬ئاوازی گۆرانیەکی‬ ‫ک��وردی بوو لەو گۆرانیانەی هەردووکمان یادگاری‬ ‫زۆرب��ەی سەفەر و بۆنە و دانیشتنە تایبەتیەکانمان‬ ‫لەگەڵیا هەبوو‪ .‬ئیتر ئێمە لەگەڵ مۆسیقاکەدا کەوتینە‬ ‫ورینگەورینگ و شێرکۆیش ب��ەدەم جگەرەکێشانەوە‬ ‫کەوتە ڕاژەندنی خۆی‪ .‬کە هاتینە دەرەوە‪ ،‬پێش ئەوەی‬ ‫بڕواتە ئاسانسۆرەکەوە و ئیتر یەکتر نەبینینەوە‪ .‬زۆر‬ ‫بە کوڵ دەستی لە مل کردم و وتی هاوڕێ ئیتر تەواو‪.‬‬ ‫هەردووکمان گریاین‪.‬‬ ‫بەاڵم هاوڕێ و خۆشەویستەکانی شێرکۆ‪ ،‬بەڕاست‬ ‫ت��ەواو؟ نا‪ ،‬ئەمەی تائێستا من بۆم گێڕانەوە تەنیا‬ ‫چیرۆکێکە ک��ە خ��ۆم ب��ە خ��ەی��اڵ دروس��ت��م ک��ردوە‪.‬‬ ‫چیرۆکەکە ناوی (خەیاڵی مەرگی شاعیرێک)ە و هیچی‬ ‫تر‪ .‬چونکە ئێوەیش وەک من هەر بەو هەستە ناوازەوە‬ ‫کە بەرانبەر بەو هەتانە‪ .‬دەزانن ئێستا‪ ،‬لە سووچێکی‬ ‫ئەم هۆڵەدا‪ .‬شێرکۆ بەتەنیا دانیشتوە‪ .‬گوێی گرتوە و‬ ‫جارجارە پێ دەکەنێت‪ .‬لەالی خۆیشیەوە پێم دەڵێت‪:‬‬ ‫رەووف خەیاڵی ئەم چیرۆکەت لە زۆر چیرۆکی ترت‬ ‫جوانتربوو‪.‬‬ ‫ئابی ‪٢٠١٤‬‬

‫ڕیوایه‌ت به‌رده‌وام سه‌روكارى له‌گه‌ڵ ڕابردوودا هه‌یه‌‬ ‫گفتوگۆی خۆرخێ لویس بۆرخیس و ئێرنستۆ ساباتۆ‬

‫و‪ .‬ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬ئارام ڕه‌شید‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫ل�ه‌ دیسه‌مبه‌رى ‪1974‬دا‪ ،‬ساڵێك پ��اش مه‌رگى‬ ‫(پرۆن) دیكتاتۆرى ئه‌رجه‌نتین‪( ،‬بارۆنس) ئه‌دیب‌ و‬ ‫مامۆستاى زانكۆى بۆینس ئایرس ده‌رفه‌تێكى ڕه‌خساند‬ ‫ت��اوه‌ك��وو دوو ن��ووس �ه‌رى گ���ه‌وره‌ى ئه‌مەریكاى التین‬ ‫(بۆرخیس‌ و ساباتۆ) پێكه‌وه‌ دابنیشن بۆ گفتوگۆكردن‬ ‫ده‌رب���اره‌ى ئه‌ده‌بیات‪ .‬دوو ن��ووس�ه‌رى ئه‌رجه‌نتینى كه‌‬ ‫ناوبانگێكى زۆریان هه‌یه‌‪ ،‬به‌ دوو شێواز نووسین‪ ،‬دوو‬ ‫چه‌شن بیركردنه‌وه‌ى جیاواز ‌و دوو ده‌ركى دژبه‌یه‌ك له‌‬ ‫سیاسه‌ت‪.‬‬ ‫بۆرخیس ته‌مه‌ن حه‌فتاوپێنج س��ااڵن‪ ،‬ن�ه‌وه‌ك ته‌نیا‬ ‫ك��اری��گ�ه‌ری��ی ل�ه‌س�ه‌ر ئ�ه‌ده‌ب��ی��ات��ى ئ�ه‌م��ەری��ك��اى التین‬ ‫ه �ه‌ب��ووه‌‪ ،‬به‌ڵكوو به‌رهه‌مه‌كانى بوونه‌ته‌ به‌شێك له‌‬ ‫ئه‌ده‌بیاتى جیهانی‪ .‬وێ���ڕاى ئ�ه‌م�ه‌ش ڕاوب��ۆچ��وون��ى‬ ‫بۆرخیس ده‌رباره‌ى ڕژێمى ڕاستگه‌راى ئه‌رجه‌نیتن‪ ،‬بووه‌‬ ‫جێى ڕه‌خنه‌ى ڕووناكبیران له‌ سه‌رانسه‌رى جیهاندا‌ و‬ ‫ئه‌مه‌ش وای كرد ئه‌كادیمیاى سوێدی‪ ،‬له‌ به‌خشینى‬ ‫خه‌اڵتى نۆبێل به‌ بۆرخیس خۆى بوارد‪.‬‬ ‫ساباتۆ‪ ،‬مامۆستاى زانستى سروشتى‪ ،‬نووسه‌رێكى‬ ‫جێی ڕێزى هه‌موان‪ ،‬كه‌ له‌گه‌ڵ هه‌موو چینوتوێژه‌كانى‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌دا هه‌ڵسوكه‌وتى ده‌كرد‪ .‬نه‌یارێكى سه‌رسه‌ختى‬ ‫دیكتاتۆرى بوو و هه‌میشه‌ ده‌مانچه‌یه‌كى پێ بوو‪،‬‬ ‫نه‌بادا پیاوكوژێك به‌ فه‌رمانى ده‌سه‌اڵتی ڕاستگه‌را‬ ‫بێسه‌روشوێنى بكات‪ .‬پاش البردن و گۆڕینى ده‌سه‌اڵتى‬ ‫ڕاس��ت��گ�ه‌را ل�ه‌ واڵت��ى ئه‌رجه‌نتین‪ ،‬سه‌رۆككۆمارى‬ ‫هه‌ڵبژێردراوى ئه‌رجه‌نتین داواى له‌ ساباتۆ كرد‪ -‬كه‌ جێى‬ ‫بڕواى هه‌موان بوو‪ -‬سه‌رۆكایه‌تیى كۆمسیۆنێك بگرێته‌‬ ‫ئه‌ستۆ كه‌ به‌دواداچوون بۆ ئه‌شكه‌نجه‌كان‪ ،‬كوشتنه‌كان‪،‬‬ ‫مرۆڤڕفاندنه‌كان و بێسه‌روشوێنكردنی نه‌یارانى ڕژێمى‬ ‫دیكتاتۆرى بكات‌ و لێیان بكۆڵێته‌وه‌‌ و به‌ ڕاپۆرتێك‬ ‫باڵوى بكاته‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ بوو چه‌ندێك دواتر ڕاپۆرتى ئه‌م‬ ‫كۆمسیۆنه‌ به‌ سه‌رپه‌رشتى ئه‌و له‌ په‌نجاهه‌زار الپه‌ڕه‌دا‬

‫باڵو بووه‌وه‌‪ .‬ئه‌م ڕاپۆرته‌ی ساباتۆ‪ -‬ك ‌ه‬ ‫بۆرخیس یه‌كێك ب��وو ل�ه‌و كه‌سانه‌ى به‌‬ ‫باشترین به‌رهه‌م ناوی برد‪ -‬كۆمه‌ڵگه‌ى‬ ‫ئه‌رجه‌نتینى ڕاچڵه‌كاند‪.‬‬ ‫ده‌قی گفتوگۆکە‬ ‫ساباتۆ‪ :‬بۆرخیس له‌ ئێستادا خه‌ریكى‬ ‫نووسینى چیت؟‬ ‫بۆرخیس‪ :‬ئێستا كۆمه‌ڵه‌كورته‌چیرۆكى‬ ‫“كتێبی لم” و شیعرى “گوڵی سوور”م‬ ‫ته‌واو ك��ردووه‌‪ .‬دواى نووسینى ئه‌م د‌ه‬ ‫كورته‌چیرۆكه‌ ته‌واو شه‌ك ‌هت‌و ماندووم‪...‬‬ ‫گه‌ر به‌پێى پێویست ده‌ستم به‌تاڵ بێت‬ ‫حه‌زم لێیه‌ شتێكى دیكه‌ بنووسم‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئ �ه‌و ده‌ستبه‌تاڵییه‌م نییه‌‪ .‬ساباتۆ!‬ ‫ئه‌مڕۆ شتێك هات به‌ مێشكمدا‪ :‬ئێم ‌ه‬ ‫ده‌توانین ده‌رباره‌ى ئه‌وه‌ى ك ‌ه تۆ چۆن‬ ‫ڕۆمان ده‌نووسیت‌و منیش چۆن چیرۆك‬ ‫ده‌ن��ووس��م‪ ،‬قس ‌ه بكه‌ین‪ .‬باشتر وای ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تا تۆ ده‌ست پێبكه‌یت‪.‬‬ ‫بۆرخیس‪ :‬ئه‌و كه‌سه‌ى كتێبێكى قه‌باره‌ گه‌وره‌ ده‌نووسێ‪ ،‬هۆگرى ئه‌وه‌یه‌‬ ‫ساباتۆ‪ :‬بیركردنه‌وه‌یه‌كى باشه‌‪ .‬من كه‌سه‌كان شوێنگۆڕكێ پێ بكات‪ ،‬یان خۆی بخاته‌ شوێنى پاڵه‌وانى ڕۆمانه‌كه‌‬ ‫حه‌زم ل ‌ه موجامه‌ل ‌ه نییه‌‪ ،‬كه‌وایه‌ سه‌ره‌تا‬ ‫تۆ ده‌ست پێبكه‌ تاوه‌كو منیش بوێریى‬ ‫ئه‌وه‌ په‌یدا بكه‌م بكه‌ومه‌ قسه‌كردن‪ .‬پێموای ‌ه ئه‌م بابه‌ت ‌ه ده‌كه‌م (ئه‌و مۆزه‌خانانه‌ لێره‌ زۆرن)‪ ،‬له‌ناكاو ده‌رك‬ ‫بۆ الوه‌ك��ان وانه‌یه‌كى زۆرب��اش ده‌بێت‪ .‬حه‌زده‌كه‌یت به ‌شتێك ده‌كه‌م كارم تێده‌كات‪ .‬ئه‌وسا زه‌ینم هیچ‬ ‫ده‌ست پێبكه‌یت؟ مه‌گه‌ر وه‌سفی چیرۆك ل ‌ه ڕۆمان كاردانه‌وه‌یه‌كى نابێت‪ .‬گه‌ر ئه‌و شت ‌ه به‌رهه‌مێكى جوان‬ ‫ئاسانتر نییه‌؟ (هه‌ردووكیان پێده‌كه‌نن) كه‌وای ‌ه تكات بێت‪ ،‬ئه‌زموونم پێمده‌ڵێت ئه‌و شته‌ چیرۆكئاسای ‌ه یان‬ ‫لێده‌كه‌م له‌مباره‌یه‌وه‌ قس ‌ه بكه‌‪ .‬چونك ‌ه ئه‌دیبانیش شیعرئاسا یان هه‌ردووكیان‪ .‬پاشان ئه‌وه‌ى به‌سه‌رم‬ ‫ده‌رباره‌ى ئه‌وه‌ى كه‌ ئایا نووسینى چیرۆك دژواره‌ یان دێت ده‌توانم به‌م گوته‌یه‌ى «جۆزف كۆنراد» ڕوونى‬ ‫نووسینى ڕۆمان‪ ،‬قس ‌ه ده‌كه‌ن‪ .‬من دانى پێداده‌نێم ئه‌م بكه‌مه‌وه‌‪ :‬ئه‌و به‌ ده‌ریاوانێك ده‌شوبهێنێت ك ‌ه له‬ ‫‌دووره‌وه‌ په‌ڵه‌یه‌ك له‌ده‌ریاوه‌ ده‌بینێت‪ ،‬ئه‌م په‌ڵه‌یه‌ش‬ ‫بابه‌ته‌ به‌ته‌واوى جێى وتووێژكردنه‌‪.‬‬ ‫بۆرخیس‪ :‬ئ��ا‪ ،‬ڕاسته‌‪ .‬ڕاوه‌س��ت� ‌ه بزانم ده‌توانم كیشوه‌رى ئه‌فریقایه‌‪ .‬ماناى ئه‌م گوته‌یه‌ى ئه‌و ئه‌مه‌یه‌‪:‬‬ ‫ڕوون��ى بكه‌مه‌وه‌‪ ...‬من ته‌نیا ده‌ت��وان��م بگه‌ڕێمه‌و‌ه ئه‌م په‌ڵه‌یه‌‪ ،‬كیشوه‌رێك ‌ه به‌ دارستانه‌ ته‌ڕوتازه‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌زموونه‌كانى خۆم‪ ،‬كه‌ بێگومان نابێت له‌گه‌ڵ ڕووباره‌كان‪ ،‬مرۆڤه‌كان‪ ،‬ئه‌فسانه‌كان‌و ئاژه‌ڵ ‌ه دڕنده‌كان‪.‬‬ ‫ئه‌زموونه‌كانى كه‌سانى تردا یه‌كسان بێت‪ :‬با بڵێین من وێڕاى ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ى ئه‌و ده‌یبینێت هێجگار ناچیزه‌‪.‬‬ ‫به‌سه‌ر جاده‌یه‌كدا ده‌گه‌ڕێم یان سه‌ردانى مۆزه‌خانه‌یه‌ك هه‌مان ڕووداو به‌سه‌ر منیشدا دێت‪ .‬من شكڵێك ل ‌ه‬

‫دووره‌وه‌ به‌شێوه‌یه‌كى هاكه‌زایی ده‌بینم ك ‌ه ده‌توانێت‬ ‫دوورگه‌یه‌ك بێت‪ .‬ئه‌وبه‌رى كه‌ناره‌ك ‌ه ده‌بینم‪ .‬ئه‌مبه‌رى‬ ‫كه‌ناره‌كه‌‌و ڕۆخه‌كه‌ى به‌رده‌مم ده‌بینم‪ .‬به‌اڵم نازانم له‌م‬ ‫نێوه‌نده‌دا چ شتگه‌لێك بوونیان هه‌یه‌‪ .‬به‌شێوه‌یه‌كى‬ ‫گشتى ده‌ستپێك‌و كۆتایی چیرۆكه‌كه‌م لێ دیاره‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌رچى زیاتر ده‌ڕوان��م‪ ،‬هێشتا ناتوانم تێبگه‌م ئه‌م‬ ‫‌كوێیه و سه‌ر ب ‌ه چی سه‌رده‌مێكه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫دوورگه‌یه‌ له ‌‌‬ ‫بابه‌ته‌ كاتێك الى من روون ده‌بێته‌و‌ه ك ‌ه له‌باره‌یه‌و‌ه‬ ‫بیر بكه‌مه‌وه‌‌و یاخۆ له‌باره‌یه‌وه‌ بنووسم‪ .‬له‌م نێوه‌نده‌دا‬ ‫هه‌ڵه‌یه‌ك كه‌ ده‌یكه‌م له‌ناڕوونبوونى ئه‌و ناوچه‌یه‌و‌ه‬ ‫س �ه‌رچ��اوه‌ ده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ك�ه‌ هێشتا به‌كه‌شفنه‌كراوى‬ ‫ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬من له‌گه‌ڵ بۆچوونى ئالێن پۆدا نیم ك ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬نرخ‌ و گرنگیى چیرۆك له‌ كۆتاڕسته‌یدایه‌‪.‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌م بۆچوونه‌ ده‌یه‌وێت بڕوامان پێبهێنێت ك ‌ه‬ ‫بابه‌تى هه‌موو چیرۆكه‌كان تاوانكارین‪.‬‬ ‫ساباتۆ‪ :‬به‌بۆچوونى من پێناسه‌كه‌ى ئالێن پۆ‬ ‫ده‌رب��اره‌ى چیرۆكى پۆلیسی ڕاسته‌‪ ،‬نه‌وه‌ك چیرۆك ‌ه‬ ‫واقیعییه‌كان‪.‬‬ ‫بۆرخیس‪ :‬به‌ ت �ه‌واوه‌ت��ى وای��ه‌‪ .‬لێره‌دا بابه‌تێك‬ ‫دێته‌پێشه‌وه‌‪ :‬ده‌بێت بزانیت ئایا باشتر وایه‌ له‌ چیرۆكدا‬ ‫كه‌سى یه‌كه‌م یان كه‌سى سێهه‌م به‌كاربهێنیت؟ یه‌كێك‬ ‫له‌ئیمتیازه‌كانى به‌كاربردنى كه‌سى یه‌كه‌م ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫چیرۆكه‌ك ‌ه كه‌سێك گێڕاویه‌ته‌وه‌ خودى نووسه‌ر نییه‌‪،‬‬ ‫هه‌ربۆی ‌ه نووسه‌ر سه‌د له‌سه‌د لێپرسراوى شێوازى‬ ‫چیرۆك نییه‌‪ .‬چونك ‌ه شێواز هه‌ڵكه‌وته‌ی تایبه‌تمه‌ندیى‬ ‫چیرۆكنووسه‌‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌وه‌ گه‌ر چیرۆكنووس‪ ،‬كه‌سى‬ ‫سێهه‌م به‌كاربهێنێت خۆى نووسه‌رى چیرۆكه‌كه‌یه‌‌و‬ ‫به‌ته‌واوه‌تى لێپسراوى شێوازه‌كه‌یه‌تى‪ .‬به‌كورتى‪،‬‬ ‫چه‌ند رۆژ ده‌خایه‌نێت تاوه‌كو ده‌رباره‌ى گشت ئه‌مان ‌ه‬ ‫بڕیار ده‌درێ��ت‪ .‬پاشان ئه‌م بابه‌ته‌ دێت ‌ه پێشه‌وه‌ ك ‌ه‬ ‫ئه‌م ڕووداو‌ه ل ‌ه بۆینس ئایرس یان له‌شوێنێكى دیك ‌ه‬ ‫ڕووی��داوه‌ (ئ��اه‪ ،‬م �ه‌وداى شوێنی!) به‌بۆچوونى من‬ ‫مه‌ودا ده‌بێت شیاو بێت‪ .‬من مامناوه‌ندم دۆزیوه‌ته‌وه‌‪:‬‬ ‫له‌سه‌رجه‌م چیرۆكه‌كانمدا به‌شێك له‌شارى «پالرمۆ»م‬ ‫له‌ئاخیرى سه‌ده‌ى كۆتاییدا هه‌ڵبژاردووه‌‪ .‬هۆكاره‌كه‌ى‬ ‫ئه‌مه‌یه‌‪ :‬ماوه‌یه‌كى دوورودرێژ تێپه‌ڕیوه‌‌و كه‌س ناتوانێت‬

‫به‌ده‌قیقی ته‌سه‌ورى ئه‌وه‌ بكات ئه‌م شوێنانه‌ چۆن‬ ‫ب��وون‌و خه‌ڵكی ل�ه‌وێ چۆن قسه‌یان ك��ردووه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر نووسه‌رێك بابه‌تى ڕۆژ هه‌ڵبژێرێت‪ ،‬خوێنه‌ر‪-‬‬ ‫بێئه‌وه‌ى خۆى بیه‌وێت‪ -‬ده‌كات به‌ جۆرێك پشكنه‌ر‪.‬‬ ‫ماوه‌یه‌ك به‌ر ل ‌ه ئێستا الوێك هات بۆ الم كه‌ ڕۆمانێكى‬ ‫ده‌رب���اره‌ى كافتریایه‌ك ل ‌ه گۆڕه‌پانى «سوكۆریۆ»‬ ‫نووسیبوو‪ .‬خۆ ده‌زانیت چه‌ند ساڵێك به‌ر ل ‌ه ئێستا‬ ‫من سه‌ردانى ئه‌وێم ده‌كرد‪ .‬به‌و الوه‌م گوت به‌بۆچوونى‬ ‫من ئه‌م گۆڕه‌پانه‌ وه‌ك هه‌ر بابه‌تێكى دیك ‌ه خۆى‬ ‫بۆخۆى دونیایه‌كه‌‪ .‬ڕامسپارد ن��اوى ئه‌و كافتریای ‌ه‬ ‫نه‌هێنێت‪ ،‬چونكه‌ خوێنه‌رى ڕۆمانه‌كه‌ی ده‌كۆشن زۆر‬ ‫سه‌رنج بده‌ن‌و لێكۆڵینه‌و‌ه بكه‌ن كه‌ ئایا فاڵن دیوار‬ ‫هه‌مان ڕه‌نگه‌‌و خه‌ڵكى له‌وێ به‌مجۆره‌‌و به‌وجۆره‌ قس ‌ه‬ ‫ده‌ك�ه‌ن‪ .‬ڕامسپارد بنووسێت كافتریایه‌ك له‌ بۆینس‬ ‫ئایرس‪ ،‬ئه‌گه‌ر ناشیه‌وێت ناوى بۆینس ئایرس ببیات‪،‬‬ ‫له‌ویش چاوپۆشى بكات‪ .‬ئه‌و الوه‌ وه‌اڵم��ى دای�ه‌و‌ه‬ ‫چه‌ندان ساڵ ‌ه به‌باشى به‌هه‌موو ورده‌كارییه‌كانى‬ ‫گۆڕه‌پانى «سوكۆریۆ» ئاشنایه‌‪ .‬گوتم گه‌ر تۆیش‬ ‫له‌وه‌سفی گۆڕه‌پانه‌كه‌ هه‌ڵه‌ نه‌كه‌یت‪ ،‬دیسانه‌و‌ه خوێنه‌ر‬ ‫به‌دواى ئه‌وێدا ده‌گه‌ڕێت‌و ئه‌م بابه‌ته‌ش ده‌بێته‌ى هۆى‬ ‫ئیزعاجكردنى ده‌قه‌كه‌‪ .‬له‌به‌رئه‌مه‌یه‌ من چیرۆكه‌كانم‬ ‫ده‌گوازمه‌و‌ه بۆ سه‌رده‌مێكى دیاریكراو له‌ پالرمۆ‪.‬‬ ‫ساباتۆ‪ :‬هه‌ڵبه‌ت بێجگه‌ له‌و چیرۆكه‌ت كه‌ ل ‌ه بابل‬ ‫ڕوو ده‌دات‪.‬‬ ‫بۆرخیس‪ :‬به‌دڵنیاییه‌وه‌ وای�ه‌‪ .‬ڕۆیشتن بۆ ئه‌وێ‬ ‫دیسان كه‌متر ڕێی تێده‌چێ‪ .‬پاش گه‌یشتن به‌ئێر‌ه‬ ‫ه��ه‌وڵ��ده‌ده‌م ورده‌ك��اری��ی �ه‌ك��ان له‌پێش چ��اوى خۆم‬ ‫به‌رجه‌ست ‌ه بكه‌م‪ .‬ساباتۆ! من بڕوام وایه‌ ئه‌و كه‌سه‌ى‬ ‫كتێبێكى قه‌باره‌ گه‌ور‌ه ده‌نووسێ (تۆ ئه‌م ‌ه له‌من باشتر‬ ‫ده‌زانیت) هۆگرى ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌سه‌كان شوێنگۆڕكێ پێ‬ ‫بكات‪ ،‬یان خۆی بخات ‌ه شوێنى پاڵه‌وانى ڕۆمانه‌كه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه له‌م دواییانه‌دا ڕۆمانێكم خوێنده‌وه‌‪ ،‬ڕۆمانێك‬ ‫كه‌ گرنگییه‌كى ئه‌وتۆشى نه‌بوو‪“ :‬بلبیت” له‌ نووسینى‬ ‫«سینگله‌ر لویس»‪ ،‬نووسه‌ر له‌كۆتایی ئه‌م ڕۆمانه‌دا‬ ‫جێگه‌ى كاراكته‌رى ڕۆمانه‌كه‌ى گرتووه‌ته‌وه‌‪ .‬گه‌ر واى‬ ‫نه‌كردایه‌ ڕووداوه‌كانى له‌مه‌ودایه‌كى دووره‌و‌ه ده‌بینى‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١٨‬‬

‫‪6‬‬

‫یادی پەنجاوچوارساڵەی لەدایکبوونی بەختیار عەلی‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ شوان کەریمدا‬

‫سازدانی‪ :‬ئاراس عەبدوڵاڵ‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬من بەم ئیشەوە چوار ئیشی تۆم‬ ‫بینیوە‪ ،‬شیعر بەشێوەکی بەرفراوان بەرجەستەیە‬ ‫لەناو ئیشەکانتدا ئەمەوێ بزانم ئەمە چۆن لەالی تۆ‬ ‫دروستبووە؟‬ ‫شوان کەریم‪ :‬یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی نووسەر‬ ‫ئەوەیە کە پەنجەمۆرێکی هەبێت بناسرێتەوە‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫ئەو شێوازی نووسینە پەنجەمۆری من بێت‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ئایا ئەم شیعرییەتە زەرەری‬ ‫لە خیتابی کارەکتەرەکانت ن��ەداوە؟ چۆن‪ ،‬بۆنمونە‬ ‫لە «شەوی نیشتیمانی»دا سەرجەم کارەکتەرەکان‬ ‫مۆنۆلۆگیان هەبوو‪ ،‬ئەم مۆنۆلۆگانە مۆنۆلۆگێکی‬ ‫شیعری ب��وون‪ ،‬لە هەندێک لەو دیمەنانەدا ئەگەر‬ ‫ئاڵوگۆر بە مۆنۆلۆگی کارەکتەرەکان بکرێت ڕەنگە‬ ‫کێشە دروست نەکات‪ ،‬ئەمە واناکات لەڕووی فکرەوە‬ ‫کارەکتەرەکان زۆر لە یەک بچن؟‬ ‫شوان کەریم‪ :‬ئەوەی کە پێمان وایە مادام زمانەکە‬ ‫شیعرییە ئیتر لە (آ)ـ��ەوە بیدەین بە (ی) هیچ لە‬ ‫مەسەلەکە ناگۆڕیت‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬هەمووی نا‪ ،‬دەڵێم هەندێکیان‪.‬‬

‫شوان کەریم‪ :‬من ئاماژە بە نووسینێکی «ڕزگار‬ ‫حەمە رەشید» دەکەم لەسەر ئەو نماییشە کە پێموایە‬ ‫باشترین نووسین بووە لەسەر «شەوی نیشتیمانی»‬ ‫هەم لە رووی جوڵەوە هەم لە ڕووی لەیەک چوونی‬ ‫کارەکتەرەکانەوە زۆر بەجوانی باسی ک��ردووە‪ .‬لەو‬ ‫ئیشەدا کەمترین جوڵە هەیە‪ ،‬ئێمە لە کۆمەڵگایەکداین‬ ‫کۆمەڵگایەکی وەستاوە‪ ،‬شەرت نییە یەکسەر بینەر ئەم‬ ‫خوێندنەوەیەی بۆی هەبێت‪ ،‬ئەو بەدیار نماییشێکەوە‬ ‫دانیشتووە دەبێت چێژی لێ ببینێت و بێتاقەتی نەکات‪.‬‬ ‫ئەم شتانەی کە تۆ بەوە ئیش دەکەیت کارەکتەرەکانت‬ ‫کەمترین جوڵەیان هەبێت بۆ بینەر گرنگ نییە ئەمە‬ ‫شتێکی ئەکادیمییە‪ .‬لەڕووی دیالۆگیشەوە بێگومان‬ ‫کارەکتەرەکانی «شەوی نیشتیمانی» زۆربەیان لەیەک‬ ‫دەچن لە رووی موعاناتیشەوە‪ ،‬چونکە بیرمان نەچێت‬ ‫لە شەوی نیشتیمانیدا ئێمە باسی نیشتیمانێک دەکەین‪.‬‬ ‫لەم ئیشەشدا «ساڵی سفر» دیسانەوە ئیشارەتمان‬ ‫پێداوەتەوە لەم جۆرە کۆمەڵگایانەدا ئینسانەکان زۆر‬ ‫لەیەک دەچن‪ .‬لە کۆەمەڵگایەکدا کە ئینسانەکان لەیەک‬ ‫دەچن موعانەتەکانیشیان وەکو یەک وایە‪ ،‬بێگومان ئەو‬ ‫دیالۆگەی کە پێتدەڵێت «من پێویستم بە دکتۆرێکی‬ ‫نەفسییە» کچێک بیڵێت کە کێشەی هەیە بەدەست‬ ‫خۆشەویستییەوە لەم واڵتەیا‪ .‬بۆیە لە پرۆسەیەکی‬ ‫شانۆییدا ناچیت دیالۆگێک ‪ ١٠‬جار دابەشکەیتەوە‬ ‫بەسەر کارەکتەرەکاندا لەبەر ئەوەی لەیەک دەچن‪،‬‬ ‫ئەوەی کە لەیەکچون هەیە لە «شەوی نیشتیمانی»دا‬ ‫و لە «ساڵی سفر»دا شتێکبووە بە مەبەست بووە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬تۆ ل��ەدەرەوەی واڵت ئەزمونی‬ ‫کارکردنت لەگەڵ گروپێکی «ئیرتیجال»دا هەیە‪ ،‬لە‬ ‫دروستکردنی نماییشەکانتدا تا چەند گرنگی بە الیەنی‬ ‫ئیرتیجال دەدەی��ت‪ ،‬ئایا هەوڵتداوە لە ئیرتیجالەوە‬

‫بگەیت بەو شتەی کە خۆت دەتەوێت لە نماییشەکەتدا‬ ‫هەبێت؟‬ ‫شوان کەریم‪ :‬ئەم نماییشەی لێ دەرچێت‪ ،‬سەرجەم‬ ‫ئیشەکانی دیکە لە س��ەدا سەد ئیتریجال بەشێک‬ ‫نەبووە لە پرۆسەی دروستکردنی دەق یان نماییش‪.‬‬ ‫ڕاهێنانەکانی ئەکتەر ئەوەی لە ئیرتیجالدا هەیە لە‬ ‫پرۆڤەکاندا کەم تا زۆر بە ئەکتەرەکانم وتووە‪ .‬بەڕاستی‬ ‫پێت بڵێم من وەکو دەرهێنەر پالنم هەیە ڕۆژانە کە‬ ‫دێم بۆ پرۆڤە دەزان��م چۆن ئیش دەک��ەم‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫هەمیشە مەرج نییە پالنەکەم سەر بگرێت‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫ئیشەدا لە قۆناغێکدا ئەکتەرەکان بێزار بوون لەوەی‬ ‫کە هەستیان دەکرد بەستراونەتەوە‪ ،‬ئەمە خەتەرە‬ ‫کە ئەکتەر هەست بەوە بکات‪ ،‬بۆیە شتێکی دیکەمان‬ ‫تاقی کردووە نزیکەی ‪ ١٠‬ڕۆژ بەو جۆرە پرۆڤەمان کرد‬ ‫کە ئێمە هەیکەلێکمان هەیە و فەرموون بزانین خۆتان‬ ‫چی دەکەن بۆ ئەوهەیکەلە‪ ،‬تەنانەت ڕۆژێک من هەر‬ ‫نەشهاتم بۆ پرۆڤە‪ .‬بەاڵم نایشارمەوە بۆ ئیشی لەم‬ ‫جۆرە لەڕووی کاتەوە زۆر زەرەرت لێ دەدات‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫یەک ڕووەوە سوودم لەم شێوازی پرۆڤەکردنە وەرگرت‬ ‫ئەویش ئەوەبوو کە ئەکتەرەکان دیسانەوە چاالک‬ ‫بوونەوە دیسانەوە خوێنێکی تازە هاتەوە ناو ئیشەکە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ساڵی سفر‪ ،‬باس لە موعاناتی‬ ‫ئینسانێکی مۆدێرن دەکات کە رەنگە ئینسانێکی کورد‬ ‫بێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەیشدا من لە ئیشەکانی تۆدا ئەوە دەبینم‬ ‫کارەکتەرەکانت خەمی ئینسانێکیان‬ ‫هەڵگرتووە کە ئینسانێکی جیهانین‪،‬‬ ‫ئایا خۆت ئیشت بۆ ئەمە کردووە؟‬ ‫شوان کەریم‪ :‬لەوانەیە من ئەو‬ ‫ڕۆژە واز لە نووسین بهێنم بەڕاستی‪،‬‬ ‫گەر ئەو ئاواتەم بێتە دی دەقێکی‬ ‫کوردی بکرێت بە زمانێکی بێگانە‪،‬‬ ‫هەڵبەت محاوەالتی وا هەبووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبێت بزانین ئەو گروپەی کە ئەم‬ ‫کارە دەکات خۆی لە چ ئاستێکدایە‬ ‫و شانۆی ئەو واڵتە لە چ ئاستێکدایە‪،‬‬ ‫بەو ج��ۆرە ن��ا‪ ،‬لەوانەیە میللەت‬ ‫نەبێت لە دنیادا دەقێکی بەناوبانگی‬ ‫نەبێت بەاڵم کە دێیتە سەر کورد‬ ‫چی دەڵێیت‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی کورد‬ ‫هیچ دەقێکی نییە لەدەرەوەی ئەم‬ ‫نیشتیمانە نماییش کرابێت‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی دەق نووسەکان زۆر لۆکاڵی‬ ‫بوون بە خۆیشمەوە‪ .‬ئەم لۆکاڵییە‬ ‫سوودەکەی ئەوەیە کە پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ ئێستای بینەردا زۆر باشە‬ ‫بەاڵم ئەم دەقانە تەمەن کورتن‪،‬‬ ‫ئەگەر سەیر بکەین لە هەشتاکانەوە‬ ‫ئێمە دەقی کوردیمان هەبووە بۆچی‬ ‫ئێستا ئەو دەقانە لە سلێمانیش‬ ‫نماییش ناکرێن‪ ،‬لەبەر ئەوەی زۆر‬ ‫لۆکاڵی و زۆر تەمەن کورت بوون لە‬ ‫خودی واڵتەکەی خۆیدا گیانی داوە‪،‬‬ ‫بە قەست ئەوەیە کە بتوانین شتێک بکەین ڕۆژێک لە‬ ‫ڕۆژان شانۆکارێکی ئەوروپی بڵێت ئەو دەقە کوردییە‬ ‫من دەتوانم بیکەم بە نماییش‪ ،‬ئەمە خەونێکی گەورەیە‬ ‫بەاڵم من لە سەرەتادام‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬باسی ئەو پەیوەندییەت کرد کە‬ ‫ئەگەر دەقەکە لۆکاڵی بێت پەوەندییەکی گەرم و‬ ‫گوڕتری هەیە لەگەڵ بینەر‪ ،‬تۆ چۆن ئیش بۆ ئەوە‬ ‫دەکەیت بینەر دانەبڕیت لەکاتی نماییشدا بەوەی کە تۆ‬ ‫خەمی ئینسانێکی جیهانی بەرجەستە دەکەیت لەسەر‬ ‫شانۆ‪ ،‬ئایا ڕەچاوی کاری دراماتۆرگی دەکەیت لەکاتی‬ ‫دروستکردنی نماییشەکەدا؟‬ ‫شوان کەریم‪ :‬دراماتۆرگی بۆخۆی قسەیەکی زۆری‬ ‫لەسەرە‪ ،‬مەسەلەکە تۆزێک راستگۆیی دەوێت و هیچی‬ ‫تر‪ ،‬بۆ نمونە ئەگەر من باسی یەکێک لە کێشەکانی‬ ‫مرۆڤایەتی بکەم کە ئەمڕۆ لە زۆربەی واڵتانی جیهاندا‬ ‫هەیە «هاوڕەگەز ب��ازی» خۆشەویستی پیاوێک بۆ‬ ‫پیاوێکی تر یان ژنێک بۆ ژنێکی تر‪ ،‬ئەمە دڵنیام‬ ‫هەمێکی ئینسانییە‪ ،‬بەاڵم لەم کۆمەڵگایەی ئێستای‬ ‫ئێمەدا بەدەگمەن بەر ئینسانی ئێمە دەکەوێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەگەر لە نامیشێکدا ئەمە بەرجەستە بکەیت ئەو‬ ‫پەیوەندییە فکری و عاتیفییە کە پێویستە بینەر لەگەڵ‬ ‫نمایشەکەدا دروستی بکات‪ ،‬دروست نابێت‪ ،‬بەاڵم کاتێک‬ ‫باسی موشکیلەی الکهول دەکەیت کە موشکیلەیەکی‬ ‫جیهانییە سەیردەکەیت کوردێکیش هەیەتی‪ ،‬واتە‬ ‫کەوتووەتەوە سەر ئەوەی کە چ بابەتێکی ئینسانی‬ ‫هەڵدەبژێریت ئایا ئەوەی تۆ هەڵی دەبژێریت تەواو‬ ‫دوورە لەم کۆمەڵگایە یان ئەمیش بەشێکە لێی؟ کاتێک‬ ‫کە ئەمیش بوو بە بەشێک لێی لە کێشەی لۆکاڵی‬ ‫ڕزگارمان بووە و پەیوەندییەکەش هەر هەیە‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫ئەمە کارێکی ئاسان نییە‪.‬‬

‫دانا ڕەئووف‬ ‫(‪)2-٢‬‬ ‫مایرهۆڵد لە زۆر شوێنی ئەم کتێبەدا‪ ،‬ڕۆڵی نووسەری شانۆ‬ ‫و پەیوەندییەکانی شانۆ و ئەدەب باس دەکات و دیدی خۆی بۆ‬ ‫تەکنیک و بنەماکانی دەقی شانۆیی دەخاتە ڕوو‪( .‬لە شوێنێکدا‬ ‫خوێندوومەتەوە‪ ،‬کە تەختەی شانۆ ئەدەب دروست دەکات‪ .‬ئەمە‬ ‫ڕاست نییە‪ .‬ئەگەر تەختەی شانۆ کاریگەری بەسەر ئەدەبەوە هەبێت‪،‬‬ ‫تەنها لەیەک ڕووەوەیە‪ :‬کە تا ئاستێک ڕێگا لە هێڵی بەرەوپێشەوە‬ ‫چوونی دەگرێت‪ .‬شانۆیەکی نوێ لە ئەدەبەوە لە دایک دەبێت‪،‬‬ ‫ئەدەبیش هەمیشە دەستپێشخەری شکاندنی‬ ‫شێوازە درامییەکان دەکات‪ .‬چێخەف بەر‬ ‫لە دامەزراندنی شانۆی هونەری مۆسکۆ‪،‬‬ ‫نەورەسی نووسیوە‪ ،‬کە لەسەر ئەم شانۆیە‬ ‫نەمایش کراوە‪ ).‬هەروەها مایرهۆڵد جگە‬ ‫لە چێخەف مۆریس مەتەرلینگ بە نموونە‬ ‫دەهێنێتەوە و ئاماژە بۆ ئەوە دەکات‪ ،‬کە‬ ‫مەتەرلینگ دەیەوێت شانۆنامەکانی زۆر‬ ‫بە ساکاری بخرێنە سەر شانۆ و هەر لە‬ ‫مەتەرلینگەوە دیدی خۆی بۆ ستراکتوری‬ ‫دراماکان دەخاتە ڕوو‪( .‬لە هەموو کارێکی‬ ‫دراماتیکیدا دوو ج��ۆر دەی��ال��ۆگ هەن‪،‬‬ ‫یەکێکیان ڕووکەشە و پێویستە‪ ،‬وشەکان‬ ‫بە دوای یەکتریدا دێن و ڕووداو و کردارەکان‬ ‫ڕوون دەکەنەوە‪ .‬ئەوی تریان شاراوە‪ ،‬کە‬ ‫نابێت بینەران لە دووتوێی وشەکانەوە‬ ‫تێیان بگەن‪ ،‬بەڵکو لەنێوا وچانەکاندا‪،‬‬ ‫لە قیژە و هات و ه��اواردا نا‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫بێدەنگیدا‪ ،‬لە مەنەلۆژەکاندا نا‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫مۆسیقای جوواڵنەوە پالستیکییەکاندا‪).‬‬ ‫مەتەرلینگیش بە شێوەیەک بنەمای دیالۆگە دەرەکییەکانی ڕۆناوە‪،‬‬ ‫کە کارەکتەرەکان بە کەمترین وشە گوزارشت لە کردارە درامییەکان‬ ‫دەک��ەن‪ ،‬ب��ەاڵم لەسەر ئاستێکی ب��ەرز‪ ،‬گ��رژی لە خ��ودی ک��ردارە‬ ‫درامییەکاندا هەیە‪ .‬ئەکتەری قوتابخانە شانۆییە کۆنەکان و کاری‬ ‫مایرهۆڵدیش لەگەڵ ئەکتەرەکانی‪ ،‬کە شێوازێکی نوێ لەخۆدەگرێت‬ ‫دەبێتە بنەمایەک بۆ تاقیکردنەوە و بە ئەزموونکردنی‪ ،‬هەر بۆ نموونە‬ ‫شانۆنامەکانی مەتەرلینگ‪ .‬ئەکتەری قوتابخانە شانۆییە کۆنەکان‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی کاریگەرییەکی بەهێز لە بینەران بکات‪ ،‬هاوار دەکات‪ ،‬دەگری‪،‬‬ ‫دەناڵێنێت و بە هەردوو دەستی دەکێشێت بەسەر سنگیدا‪ .‬ئەکتەری‬ ‫تازەیش‪ ،‬کە گوزارشت لە ترۆپکی تراجیدیاکان دەکات‪ ،‬بە هەمان‬ ‫شێوەی مەریەم‪ ،‬کە گوزارشت لە خەم و بەختیاری خۆی دەکات‪:‬‬ ‫خامۆشییەکی دەرەکی‪ ،‬کە زیاتر لە ساردییەوە نزیکە‪ ،‬بەبێ هاوار و‬ ‫گریان‪ ،‬بەبێ دەنگی‪ ،‬بەاڵم بەشێوەیەکی قووڵ دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫مایرهۆڵد هەمیشە ئەوەی دووپات کردۆتەوە‪ ،‬کە دەبێت لە ڕێگای‬ ‫ریژیسۆرەوە هەموو یارمەتییەک و بە هەموو ئامڕازێک پێشکەش بە‬ ‫ئەکتەر بکرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی پەردە لەسەر رۆحی خۆی‪ ،‬کە ئاوێزانی‬ ‫رۆحی نووسەری شانۆنامەکە بووە‪ ،‬هەڵماڵێت‪ .‬کاری داهێنەرانەی‬ ‫ئەکتەر لەوە گەورەترە‪ ،‬کە تەنها پێناسەی پالنی ریژیسۆر بۆ بینەران‬ ‫بکات‪ ،‬ئەکتەر ناتوانێت کاریگەری بەسەر بینەرانەوە هەبێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لە یەک کاتدا‪ ،‬لە نووسەر و ریژیسۆری شانۆنامەکە نەگەیشتبێت‪.‬‬ ‫شانۆیش لەالی مایرهۆڵد دوو شێوازی کارکردنی هەیە‪ :‬شانۆیەکی‬ ‫سێکوچکەئاسا و شانۆی ڕاستە هێڵ‪ ،‬ه��ەر دوو جۆرەکەیش‬ ‫پەیوەندییەکی میکانیزمییان بە نووسەر‪ ،‬ریژیسۆر‪ ،‬ئەکتەر و‬ ‫بینەرانەوە هەیە‪ .‬لە شانۆی سێگۆشەئاسادا‪ ،‬دوای ئەوەی ریژیسۆر‬ ‫پالنەکەی بە هەموو وردە کاریەکانییەوە دەخاتە ڕوو‪ ،‬ئاماژە بۆ ئەو‬ ‫وێنەیە دەکات‪ ،‬کە کارەکتەرەکانی تیا دەبینێت‪ ،‬وێنەی ئەم شانۆ‬ ‫سێگۆشەئاسایە لە کۆرسی سەمفۆنیا دەچێت‪ ،‬کە ریژیسۆر وەکوو‬ ‫سەرکردەی ئەم کۆرسە دەردەکەوێت و کار دەکات‪ .‬بەاڵم لە شانۆی‬ ‫ڕاستە هێڵ‪ ،‬کە مایرهۆڵد لە فۆرمی هێڵێکدا لە ڕاستەوە بۆ چەپ؛‬ ‫نووسەر‪ ،‬ریژیسۆر‪ ،‬ئەکتەر‪ ،‬بینەر ئاماژەی بۆ دەکات‪ ،‬ریژیسۆر‬ ‫دوای ئەوەی لە نووسەری شانۆنامەکە دەگات‪ ،‬داهێنانەکەی خۆی‬ ‫دەگوێزێتەوە بۆ ئەکتەر (نووسەر و ریژیسۆر ئاوێزانی یەکتر دەبن)‬ ‫ئەکتەریش دوای ئەوەی داهێنانی نووسەرەکەی لە ڕیگای ریژیسۆرەوە‬ ‫وەردەگڕێت‪ ،‬ڕووبەرووی بینەران دەبێتەوە (نووسەر و ریژیسۆر لە‬ ‫پشت ئەکتەرەوە) بەم شێوەیەیش بە سەربەستی پەردە لەسەر‬ ‫رۆحی خۆی هەڵدەماڵێت و کردارە هاوبەشەکەیش لە نێوان ئەکتەر‬ ‫و بینەران زیاتر پەرە دەسێنێت‪ .‬دوای قووڵ بوونەوەیش لە هزری‬ ‫نووسەر و گوێگرتن لە مۆسیقای دیالۆگە ناوەکییەکان‪ ،‬ریژیسۆری‬ ‫شانۆنامەکە جوواڵنەوە پالستیکییەکان بۆ ئەکتەرەکانی دەستنیشان‬ ‫دەکات‪ .‬بەمەیش ئەو پردە لە نێوان ئەکتەر و بینەراندا دروست‬ ‫دەکات تا بەنێو دیالۆگە ناوەکییە شاراوەکاندا ڕۆبچنە خوارەوە‪.‬‬ ‫وشەکان هەموو شتێک ناڵێن‪ ،‬ئەمەیش مانای وایە ئێمە لەسەر‬ ‫شانۆ پێویستمان بە وێنەی بزۆز و جوواڵو هەیە تا بینەران بخەینە‬ ‫بارێکی چاودێری دوور بینییەوە‪ .‬جوواڵنەوە پالستیکییەکان بینەران‬ ‫ناچار دەکات‪ ،‬کە دیالۆگە ناوەکییەکان‪ ،‬بەو شێوەیەی ریژیسۆر و‬ ‫ئەکتەرەکان گوێیان لێیەتی‪ ،‬تێ بگەن‪ .‬وشەکان بۆ گوێگرتنە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پالستیکا بۆ چاوە‪ .‬بەم شێوەیە ئەندێشەی بینەران دەکەوێتە ژێر‬ ‫دوو کاریگەرێتییەوە‪ :‬بینین و بیستن‪.‬‬ ‫مایرهۆڵد بۆ بەدیهێنانی دی��دە شانۆیی و بەرجەستەکردنی‬ ‫تێڕوانینە نوێیەکەی‪ ،‬ڕووناکی پێشەوە تێک دەشکێنێت‪ ،‬تەختەی‬

‫کتێبی یەکەم‬

‫خەونی گەورەم هەیە و لە سەرەتادام‬

‫هەر جارەی‬ ‫کتێبێک‬

‫مایرهۆڵد‪:‬‬ ‫لەبارەی شانۆوە‬

‫««‬

‫شانۆ دەهێنێتە ئاستی هۆڵی بینەرانەوە‪ ،‬دیکۆر بە پێی بنەماکانی‬ ‫سرووشتگەراییەکان هەڵدەوەشێنێت‪ ،‬جووڵە و شێوازی دەنگ و‬ ‫گوتنی ئەکتەر لەسەر بنەما پالستیکی و ریتمییەکان ڕۆدەنێت‪ ،‬لە‬ ‫تواناکانی سەما نزیک دەبێتەوە و چەمکی سەما لە هونەری نواندندا‬ ‫زیندوو دەکاتەوە و ئەکتەرەکانی بەرەو بەشدارییەکی ڕاستەقینەی‬ ‫کردارەکان دەبات‪ .‬بێگومان وشەیش زۆر ئاسانە لەم شانۆیەدا ببێتە‬ ‫هاوارێکی پڕ لە ئاواز و بێدەنگییەکی شیرین‪ .‬مایرهۆڵد لەم ڕەوشەدا‪،‬‬ ‫بە بەردەوامی باسی گرینگی سەما دەکات‪ ،‬سەما بۆ ئەو جوواڵنەوەی‬ ‫جەستەی مرۆڤە لە بواری ڕیتمدا‪ ،‬ئەم جوواڵنەوەیەیش وەک مۆسیقا‬ ‫وایە بۆ هەست و سۆزمان‪.‬‬ ‫لێرەدا مایرهۆڵد پرسیارێکی گرینگ لە خۆی دەکات‪ :‬ئایا ئەم‬ ‫شانۆیە ب��ەرەو زیندووکردنەوەی شانۆی گرێکیمان نابات؟ هەر‬ ‫خۆی لە وەاڵم��دا دەڵێت‪ ،‬بەڵێ‪( .‬شانۆی‬ ‫گرێکی لە ڕووی بیناسازییەوە هەموو ئەو‬ ‫شتانە لەخۆدەگرێت‪ ،‬کە شانۆی ئەمڕۆ‬ ‫پێوویستیەتی‪ :‬لەو شانۆیەدا دیکۆر هیچ‬ ‫بوونێکی نییە‪ ،‬شوێن مەودایەکی سێینەیی‬ ‫هەیە و پەیکەرسازی پالستیکی شتێکی‬ ‫پێوویستە‪ ).‬مۆسیقایش‪ ،‬هەر وەک شانۆی‬ ‫گرێکی تووخمێکی گرینگ و تەواوکەری‬ ‫کاری مایرهۆڵدە‪ ،‬مۆسیقا زەمەنی هەموو‬ ‫ئ��ەو شتانەی لەسەر شانۆ ڕوودەدەن‬ ‫دی��اری دەک��ات و ڕیتمێکی تایبەتمەندی‬ ‫پێ دەبەخشێت‪ ،‬کە بە هیچ شێوەیەک‬ ‫پابەند نییە بە ژیانی ڕۆژانەوە‪ .‬مایرهۆڵد‬ ‫پەنادەباتە ب��ەر قسەیەکی چێخەف و‬ ‫بۆچوونەکانی خۆی پێ دەسەلمێنێت و‬ ‫دەڵێت‪( :‬ژیانی مۆسیقا ژیانی واقیعی‬ ‫ڕۆژانە نییە‪ ،‬بەڵکو وەکوو چێخەف دەڵێت‬ ‫«ژی��ان بەوشێوەیە ن��ا‪ ،‬کە هەیە یان‬ ‫بەوشێوەیەی دەبێت‪ ،‬بەڵکو بەوشێوەیەی‬ ‫لە ئەندێشەماندا بەرجەستە دەبێت‪ ».‬بۆ‬ ‫مایرهۆڵد‪ ،‬کارکردن بەم شێوەیە و نزیکبوونەوە لە سەما‪ ،‬ڕیتم‪،‬‬ ‫مۆسیقا و زمانی جەستە‪ ،‬هونەری ریژی و کاری ڕیژیسۆر لە کاری‬ ‫ئەندازیاری تەالرسازی نزیک دەکاتەوە‪ ،‬کاری ئەکتەریش بە تەواوی‬ ‫نزیکە لە کاری پەیکەرتاشێکەوە‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی هەموو ئاماژە‪،‬‬ ‫جووڵەیەکی سەر یان جەستە‪ ،‬جگە لە گەوهەری فۆرم و هێڵکاری لە‬ ‫وێنەیەکی پەیکەرتاشێکدا‪ ،‬زیاتر نییە‪.‬‬ ‫مایرهۆڵد سوودێکی زۆر لە فۆرمە کۆنەکانی شانۆ وەردەگرێت‬ ‫و هەوڵی زیندوو کردنەوەیان دەدات‪( ،‬کابوتان)یش یەکێک بووە‬ ‫لەو ستایلە کۆنانە؛ کابوتان جۆرە کۆمیدیایەکی گەڕۆک بووە‪ ،‬کە‬ ‫ئەکتەرەکانی بە شێوەی ئاماژە و تەکنیکی پاڵەوانبازی کاریان کردووە‬ ‫و خاوەنی فۆرم و تەکنیکێکی سەرسوڕهێنەر بوون‪( .‬کابوتان خاوەنی‬ ‫داب و نەریتە ڕەسەنەکانی هونەری نواندنە و لە سەدەکانی حەڤدەدا‪،‬‬ ‫لە ڕۆژئاوا بە هۆی ئەم جۆرەی شانۆوە‪ ،‬بە تایبەتی شانۆی ئیسپانی‬ ‫و ئیتاڵی گەشەیەکی گەورەیان کردووە‪ ).‬هەروەها مایرهۆڵد هونەری‬ ‫پانتۆمایم بە تووخمێکی ڕەسەن و سەرەکی دەزانێت بۆ گەڕانەوە بۆ‬ ‫شانۆی دێرین تا لەوێوە شانۆیەکی نوێ بوونیات بنێت و پالتفۆرم‬ ‫و کەرەسە و ئامڕازێکی تر بە ئەکتەرەکانی ببەخشێت‪( .‬ریژیسۆرە‬ ‫هاوچەرخەکان‪ ،‬ئەوە دەبینن‪ ،‬کە لە پێناوی بوونیادنانەوەی شانۆی‬ ‫کۆندا‪ ،‬دەبێت لە پانتۆمایمەوە دەست پێ بکەن‪ ،‬چونکە زۆر شت‬ ‫بۆ ریژیسۆر و ئەکتەرەکانیش ئاشکرا دەکات‪ ،‬بە تایبەتی لە ڕووی‬ ‫هێزی تووخمە سەرەکییەکانی شانۆوە‪ :‬دەمامک و ئاماژە و جووڵە‪).‬‬ ‫مایرهۆڵد هەر لەم قۆناخەدا‪ ،‬تەکنیکی گرۆتیسک دەکاتە بەشێکی‬ ‫گرینگ و تووخمێکی بەهێز و بنەمایەکی پتەوی دیدە شانۆییەکەی‬ ‫و پالستیکییەتی هونەری نواندن‪ .‬گرۆتیسک ژینگە و ئەتمۆسفێری‬ ‫شانۆنامەکە تا ئەو ئاستە قووڵ دەکاتەوە‪ ،‬کە وەک��وو شتێکی‬ ‫سروشتی دەربکەوێت‪ .‬لە ژیاندا‪ ،‬بەدەر لەو شتگەلەی دەیانبینین‪،‬‬ ‫بوارێکی ئێجگار گەورە و فراون هەیە‪ ،‬کە بە هیچ شێوەیەک پەردەیان‬ ‫لەسەر هەڵنەماڵراوە‪ ،‬گرۆتیسکیش شرۆڤەی ئەو شتانە دەکات‪ ،‬کە‬ ‫لەسەرو ئاستەکانی سروشتەوەن‪ .‬شتە دژ بەیەکەکان پێکەوە لە‬ ‫یەکەیەکدا دەبەستێتەوە و تابلۆیەکی دانسقە دەخوڵقێنێت‪ ،‬کە‬ ‫پاڵ بە بینەرانەوە دەنێت تا ئەو نهێنیانەی بۆ ئاشکرا ببێت‪ ،‬کە‬ ‫تەنانەت کەشیشەکانیش نایزانن‪ .‬خاڵی گەوهەریش لە بەکارهێنانی‬ ‫گرۆتیسکدا‪ ،‬تەقەالی بەردەوامی هونەرمەندە‪ ،‬بۆ گواستنەوەی‬ ‫ئاستی ڕوانینی بینەر لەو چرکەساتەی پێی گەیشتووە بۆ ئاستێکی‬ ‫چاوەڕوانەکراوی تر‪ ،‬کە جۆرێک لە داخورپان لەگەڵ خۆیدا دێنێت‪.‬‬ ‫کتێبی یەکەمی (لە بارەی شانۆوە) بە چڕکردنەوەیەکی فەلسەفە‬ ‫شانۆییە دەوڵەمەندەکەی مایرهۆڵد کۆتایی پێ دەهێنین‪ ،‬کە گوزارشت‬ ‫لە هزر و دیدی مایرهۆڵد دەکات و وێنەیەکی ڕوون و ئاشکرای‬ ‫ئەم هونەرمەندە گەورەیەمان پێ دەبەخشێت‪( .‬هەموو ئەو شتانەی‬ ‫بۆ هونەرەکەم مامەڵەیان لەگەڵ دەکەم‪ ،‬لەگەڵ واقیعی ڕاستەقینە‬ ‫یەکانگیر نابێتەوە‪ ،‬بەڵکو لەگەڵ ڕاستی ئارەزووە هونەرییەکانمدا‬ ‫تێکهەڵکێش دەبێت‪ .‬هونەر ناتوانێت گوزارشت لە واقیع‪ ،‬بە هەموو‬ ‫وردەکارییەکییەوە بکات‪ ،‬بەڵکو تەنها گوزارشت لە گۆڕانکارییەکانی‬ ‫واقیع لە قۆناخە زەمەنییە جیاجیاکاندا دەکات‪ .‬بە واتایەکی تر‪،‬‬ ‫هونەر واقیع هەڵدەوەشێنێتەوە و زەمەن و شوێن بە شێوازێکی‬ ‫هونەری دادەڕێژێتەوە‪ ،‬کە مایرهۆڵد بە «هونەری زەم��ەن» و‬ ‫«هونەری شوێن» ئاماژەیان بۆ دەکات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬فسیفولد مایرخولد‪ ،‬فی الفن المسرحی‪ ،‬الکتاب االول (مجموعە‬ ‫مقاالت‪ ،‬ترجمە شریف شاکر‪ .‬دار الفارابی‪ ،‬بیروت ‪١٩٧٩‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١٨‬‬

‫‪7‬‬

‫یادی پەنجاوچوارساڵەی لەدایکبوونی بەختیار عەلی‬

‫ژنێك بەسەر منارەوە‬ ‫تێكستێكی سادە‌و زمانێكی وێران‬

‫شوان ئه‌حمه‌د‬ ‫بەشی دووەم‬

‫و دڵدانەوەیە‪ .‬بڕوانە (مارلین‪ -‬كۆمەڵە چیرۆكی پیرە‬ ‫پەپولەكانی ئێواران‪ -‬چاپی یەكەم‪ -2004 ،‬لەالپەڕە ‪ 61‬بۆ‬ ‫الپەڕە ‪.)80‬‬ ‫فانتازیای بێ‌ فانتازیا‪:‬‬ ‫(ژنێك به‌سه‌رمناره‌وه‌)ده‌قێکه‌ زۆر سادەو ه��ەژار‪ ،‬زۆر‬ ‫سەتحی و بێ‌ فانتازیا‪ .‬هەرچەندە لەبەرگەوە بۆ بەرگ نوسەر‬ ‫لە هەوڵی ئەوەدابووە‪ ،‬لەڕێی سیحری نائاسایی بوون‌وهەندێ‌‬ ‫دیمەنی هیتشكۆكی و نامەئلوفكردنی واقیعەوە‪ ،‬فانتازیا‬ ‫دروست بكات‌و تێكستێكی فانتازیمان بەردەست بخات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەركەوتوونەبووە‪.‬‬ ‫ئەویش لەبەر هۆكارێكی زۆر سادە كە پەیوەندی بە‬ ‫دووب���ارەو س��ەدب��ارەی وێنەو دیمەنەكانەوە هەیەو ئەو‬ ‫وێنانەش بەدرێژایی دەقەكانی پێشوتری‌و ئەم ڕۆمانەشی‪،‬‬ ‫ئامادەگیەكی بێ‌ ح��ەدو حسابیان هەیە‪ ..‬كە ئەمانەن‪:‬‬ ‫(كوكوختیەكی باڵ شكاو‪ ،‬كۆترێکی زەندەق چوو‪ ،‬ژنێكی‬ ‫سەرشكاو و فریوخواردوو‪ ،‬جۆگەلەی خوێن‪ ،‬گڕو دوكەڵ خۆڵ‬ ‫و تەم‪ ...‬هتد)‪ .‬لێرەدا لێدەگەڕێم فانتازیاكانی ئەم دەقە‪،‬‬ ‫خۆیان شەرحی بێ‌ فانتازیابونی خۆیان بكەن‪:‬‬ ‫ئەو خۆخە كرم تێكەوتووە‪ ،‬گریانێكی خنكاو و پەنهانی‬‫دەتەقاندەوه‌‪.‬‬ ‫وەک ن��ێ��رێ��ك ك��ە ڕاوێ��ک��ی ب��ردب��ێ��ت��ەوەو ئ���ەم لە‬‫نمایشكردنێكدابێت‪ ،‬جگەرەكەی ئاگرداو بەدەم مژێکی قوڵەوە‬ ‫سیەكانی پڕكرد لە دووكەڵ و سەری بڵندكردو بەبای كرد‪.‬‬ ‫چۆلەكەو كوكوختی و كۆترەكان‪ ،‬بەحەواوەو لەتاو ترس‌و‬‫فیشكە فیشكی مارەكان هێلكە دەكەن‪.‬‬ ‫گەاڵكان و مەلەكان و هێالنەكان و هێلكەكان‪ ،‬پێکەوە‬‫ل��ەواداب��وو بكەونە س���ەرزەوی‪ ،‬وەک ئ��ەوەی بە پەتێكی‬ ‫نادیارەوە بەهەواوە هەڵواسرابن‪ .‬لەنێوان مانەوەو كەوتندا‬ ‫هەوایەكی پڕ لەبێ‌ ئۆقرەیی لەڕۆحدا بەرپابكەن‪.‬‬ ‫لەناو كۆلیت و كوالنەی داڕم��اوی ئەو ن��اوەدا‪ ،‬دەیەها‬‫كەری تۆڕی و سەگە بەره‌ڵاڵو پشیلەی گەڕو جرجی خرت‬ ‫تەراتێن دەكەن‪.‬‬ ‫چەندین خۆخ وەك ئەوەی بترسێن یان تەواو گەیوبن‪،‬‬‫كەوتنە سەر خۆڵە پۆپەكە‪.‬‬ ‫وەك مارێكی بەفیشكە بێت و خۆخەكان لەترسانا بلەرزن‪.‬‬‫وەك زیندەوەرێكی تینوو‪ ..‬زەبەالح بكەوێتە ناو پیاڵەیەك‬‫هەنگوین‪.‬‬ ‫تاوێك گوێت لە خوڕە خوڕی میزكردنەكەی بوو كە‬‫درێژەی كێشا‪.‬‬ ‫هات‌و هاوارەكە دەگەیشتە ناوجەرگەی شار‪ ،‬تا دەگات‬‫بەدورترین گەڕەك كە‌وایدەكرد گەورەو بچوك گوێ‌ قواڵغ‬ ‫بكات‌و لەدوورەوە بترسێت‪.‬‬ ‫بێئاگا ل��ە خ��ۆت‪ ،‬كوكوختی خ��وێ��ن��اوی تەكەتەك‬‫بەدەستێكەته‌وە شۆڕبووبووە‪.‬‬ ‫م��ەرگ نەیدەتوانی چابخواتەوەو پیاڵەكەی لەدەست‬‫دەكەوتە خوارەوە‪.‬‬ ‫مەرگی چاوقایم دوو قومی لە سیگارەكەدەداو‪ ،‬دەبوو بە‬‫لولەیەكی ئەستور لە سوتوو‪.‬‬ ‫كەمردن بۆخۆی نەتوانێت‪ ،‬لە دەرگای حەوشە بەو دیودا‬‫پیاسەیەك بكات‪.‬‬ ‫تادەهات واتە وات پتر لە دەرگاكانی دەدا‪.‬‬‫ئەو تنۆكە خوێنانەی هەنووكە دەڕژێن‪ ،‬دەیبەنەوە سەر‬‫ئەو خوێنەی لەناكاوداو لەنیوەڕۆیەكی گەرمدا‪ ،‬دەرپێكەی‬ ‫پڕكرد‪.‬‬ ‫وەك گۆڕەوشارێك بوو كە یەكەمین شیری مەمكە دایكی‪،‬‬‫بەدەم ڕشناوەیەكەوە بەدەم‌و لوت بهێنێتەوە‪.‬‬

‫بائەگەر بەشێوەیەكی خێراو سەرپێیش بووە‪ ،‬سەرنجێك‬ ‫لەوێنە دووبارەبووەكانی (ژنێك بەسەرمنارەوە) بدەین‪.‬‬ ‫بەراوردێكی هاكەزایی دەسپێكی ئەم ڕۆمانەو سەرەتاكانی‬ ‫چیرۆكی (گوڵی ڕەش)‪ ،‬پێمان دەڵێن ئێمە لەبەردەم هەمان‬ ‫فەزاداین‪ ،‬بەاڵم بەدەسكارییەكی چكۆالنەو بەماكیاژێكی‬ ‫تەنكەوە‪.‬‬ ‫لە گوڵی ڕەشدا (حەمە) لەسەربانەكەی خۆیانەوە سەیری‬ ‫گوڵ ‌و ئینجانەكانی ناو بالكۆنەكەی ماڵی (هێرۆ) دەكات‬ ‫(دەوەرە نێو بالكۆنەو سەرێ‌ خوار كەوە‪ ،‬ل‪ .)5‬لە ژنێك‬ ‫بەسەرمنارەوە ئەمجارەیان (شادی) دەچێتە بالكۆنەكەوەو‬ ‫لەوێوە‪ ،‬لەمنارەی تاین‌ و خانووە چۆڵ و داڕم��اوەك��ان‬ ‫دەڕوانێت (بەیانی منارەی تاین دەڕوخێنن‪ ،‬لەتەك هەموو‬ ‫ئەو خانوانەی ماونەتەوە تەخت دەكرێن‪ ،‬ل‪.)6‬‬ ‫لە گوڵی ڕەش��دا دەوڵەمەنده‌كانی شارو ئاغاو كوێخا‌و‬ ‫قۆنتەراتچی ‌و بازرگانە قەبەكان‪ ،‬دێن باخچەكان وێران‬ ‫دەكەن‌و ده‌یانكەن بە دەزگاو باڵەخانەو ئوتێلی دەنهۆم‌و‬ ‫بیست نهۆم‌و هەڕەشەی تێكدانی تەویلەكەی ماڵی (حەمە)‬ ‫ش دەكەن (كەی ئەم تەویلەیە تێك دەدەن‪ ،‬ل‪.)7‬‬ ‫ل��ەژن��ێ��ك ب��ەس��ەرم��ن��ارەوە (ه��ەم��ان وێ��ن��ە بەكەمێك‬ ‫ڕتوشكردنەوە)ئاوای لێدێت‪ ..‬شۆڕشگێڕەكانی دوای ڕاپەڕین‌و‬ ‫دەسەاڵتدارانی حیزبە كوردیەكان دێن‪ ،‬منارەی تاین‌و هەموو‬ ‫ئەو خانوانەی لە دەرەوەی ماونەتەوە‪ ،‬تەختیان دەكەن‌و لە‬ ‫جێگەیان سۆپەرماركێت‌ و مۆتێل‌ و مۆڵ و بازاڕی هاوچەرخ‬ ‫دروست دەكەن (دەبێت ئەو خانوانەی ماونەتەوە تەخت‬ ‫كرێن‪ ،‬چونكە لەتەك ماڵ ‌و كوالنەی سەگان‌و كەالوەی ئەو‬ ‫دەرۆزەك��ەرو دۆم‌و قەرەجانە‪ ،‬بونەتە مۆڵگەی دزو چەتەو‬ ‫پیاوخراپان‪ ،‬ل‪.)6‬‬ ‫لەگوڵی ڕەش��دا (حەمە) دڵگەرمانە لە سەربانەكەی‬ ‫خۆیان ناچێتە خوارو ب��ەردەم بالكۆنەكەی ماڵی (هێرۆ)‬ ‫چۆڵ ناكات (ئەم سەربانە جێناهێڵم‪ ،‬تا نەیەیت‌و فرمێسكی‬ ‫چاوەكانم نەسڕیتەوە‪ ،‬ل ‪ .)22‬باوكیشی قیرسچمانە ماڵەكەی‬ ‫چۆڵناکات و لەو گەڕەكە بارناكات (بەخواكەری‪ ..‬لێرە ژیاوم‬ ‫لێرەش دەمرم‪ ..‬دەبم بە بەردی سەردڵیان‪ ،‬ل‪.)24‬‬ ‫لە ژنێك بەسەرمنارەوە‪( ،‬شادی) ئەم وێنەی سەرسەختی‌و‬ ‫بەرخودانە دووب��ارە دەكاتەوەو بالكۆن‌و خانووەكۆنەكەی‬ ‫بۆ (گ��ڕەو ناڵەی ن��اق��ۆاڵی ب��ل��دۆزەرو شۆفڵەكان و بۆ‬ ‫دەسەاڵتدارانی شار چۆڵ ناكات‪ ،‬ل ‪ .)12‬لە گوڵی ڕەشدا‬ ‫دنیای قارەمانی چیرۆكەكە بالكۆنەكەی ماڵی (هێرۆ)‌و گوڵ‬ ‫‌و ئینجانەكانیەتی‪ ،‬وەلێ‌ لە ژنێك بەسەرمنارەوەو دیكۆرەكە‬ ‫كەمێك دەگۆڕێت‌و (شادی) لە بالكۆنەكەوە عاشقی منارەی‬ ‫تاین دەبێت‌و ئەو منارەیە دەبێتە ماهیەتی بوونی‌ و وەك‬ ‫بڵێی شووی پێدەكات‪.‬‬ ‫ئەم وێنە دووب��ارەو حازر بەدەستانە‪ ،‬زیان لەدەق‌و لە‬ ‫نوسەری دەق دەدەن‪ .‬نیشانەی كەم بەهرەیی ‌و نەبونی‬ ‫توانای وتنی شتی نوێ‌‌و خوڵقاندنی فەزای تازە دەگەیەنن‪.‬‬ ‫لەدنیادا ئەوانەی بەهرەمەندی گەورەن‌ و شتێكی ئەوتۆیان‬ ‫پێنامێنێت بۆ وتن یاخود ناتوانن باشتر بڵێن لەوەی‬ ‫پێشتر وتویانە‪ ،‬بێدەنگ دەبن‪ .‬هونەری بێدەنگی هونەرێكی‬ ‫گەورەیە‪..‬‬ ‫ئەوەتا الی خۆمان بەهەشتی (ئەحمەد هەردی)‌و (محەمەد‬ ‫عومەر عوسمان)ی شاعیر كە دەزان��ن ڕەنگە نەتوانن لە‬ ‫(ڕازی تەنیای)‌ و (لە غوربەتا) جوانترو سەنگینتر بنوسن‪،‬‬ ‫بێدەنگ دەبن‌و هونەری بێدەنگی هەڵدەبژێرن‪ .‬وەلێ‌ ئەدەبی‬ ‫(شێرزاد حەسەن) زۆر بەزەقی پێمان دەڵیێت كەهونەری خۆ‬ ‫ڕێزگرتن لە خوێنەر‪ /‬حساب نەكردن بۆخوێنەر‬ ‫دووبارەكردنەوە‪ ،‬بۆتە شوناس‌ و ستراتیژی سه‌‌ره‌کی ئه‌و‪.‬‬ ‫یەكێك ل��ەو شتانەی ئ��ەم دەق��ەت الدەك��ات بەنوكتەو‬ ‫بەبڕوای من ئ��ەوەی وادەك��ات ئەم نوسەرە ب��ەردەوام حەزی بەردەوامبون لە خوێندنەوەیت تێدا دەكوژێت‪ ،‬ئەو‬ ‫لەنوسینەكانیدا خۆی دوبارەبكاتەوە (هەرژانر و هەرجۆرە وەرچەرخانە سەیرو لەناكاوەیە كەبەسەر (شادی)و (هۆمەر‬ ‫نوسینێك بێت)‪ ،‬ئەو ئیعترافە زۆر زەق‌و زۆپەی خۆیەتی كە تەكتریۆڤ)دا دێ��ت‪ ..‬لە پڕێكدا ئ��ەو خانمە شەرمن و‬ ‫دەڵێت‪( :‬لەوەدەچێت هێشتا من لەسەریادەوەریەكانی خۆم ترسنۆك و باڵ شكاو و بەستەزمانەی وەك خۆی دەڵێت‪:‬‬ ‫بلەوڕێم)‪ .‬بڕوانە‪( :‬ئەو پیاوەی لە توڕەبوندا جوانە‪ -‬گۆڤاری (تا گەورەتربووم‪ ،‬هەستمكرد من و دایكم خوشكەكانم‬ ‫ڕەهەند‪ ،‬ژمارە‪ -5 ،‬ساڵی ‪.)1998‬‬ ‫كارەكەرین)‪ ،‬دەبێت بەژنێكی ئاسنین‪ .‬لە بوونەوەرێكی‬ ‫ئەو نوسەرەی تەنها لەیەك كانی ئاوبخواتەوەو تاكە یەك ئەتككراو و پەراوێزنشینەوە‪ ،‬دەبێتە (ژان دارك)‌و ڕووبەڕووی‬ ‫سەرچاوەی هەبێت بۆ نوسین‌و تێڕامان‪ ،‬دواجار مەحكومە عێل و عەشرەت و خەڵك خ��وای ش��ارو دەس��ەاڵت��داران‌ و‬ ‫بە خۆ دووبارەكردنەوەو بەكۆپیكردنەوەی هەمان فەزاو كاربەدەستانی دەوڵەت دەبێتەوە‪.‬‬ ‫هەمان تێماو هەمان كارەكتەرو هەمان زمان‪ .‬ئاخر ناكرێت‬ ‫)هۆمەر)یش له‌ جەنگاوەرێكی چەند ساڵەی ناو ئەو شاخ‌‬ ‫تۆ سااڵنێكی زۆرو زەوەند بنوسیت‌و تەنها هه‌ر یادەوەریت‪ ،‬و داخانەوە (سیاسەت نەیهێشت زانكۆ تەواوبكەم و مووم‬ ‫مەرجەع‌و سەرچاوە و كانگای ئەندێشە و بیركردنەوەت بێت‪ .‬لێنەهاتبوو تفەنگم هەڵگرت) كە مشكی و جامانە تێكەڵ‬ ‫هەر لەهەمان ئەو چاوپێكەوتنەدا (شێرزاد حەسەن) دەكات و شەرواڵ و مراخانی لەبەردەكاو (نەك لەشاخ)‪ ،‬بەڵكو‬ ‫شتێكی زۆر سەیرو سەرنج ڕاكێش دەڵێت‪( :‬ڕۆماننوسی لە سه‌یرانگاكاندا (هەر بۆ كەیف وسەفا نیشانە لە گۆزە و‬ ‫ئێمە تاهەنوكە واتێگەیشتووە ك��ە ئ���ەدەب بەگشتی‪ ،‬داروبەرد و پاكەت و شقارتە و كەللە شەكر دەگرێتەوە)‌و‬ ‫ئەركی شێوەیەك لە شێوەكانی الواندنەوەو دڵدانەوەبێت‪ ،‬بەدرێژایی ژیانی‪ ،‬ڕاوی مرۆڤ و باڵندەی كردووەو هەر بۆ‬ ‫بێئەوەی هەوڵبدات خوێنەر ڕوبەڕوی پرسیاری قورس بكات خۆشی (گۆزەی سەرشانی كچانی شكاندووە)‌و جامی سەری‬ ‫كەوەاڵمدانەوەی حازربەدەست نەبێت)‪ .‬بڕوانە (ه‪ .‬س‪ .‬پ‪ -‬عەسكەرەكانی هەڵگرتووەو هەرچی مەل و باڵه‌ فڕە لە‬ ‫ل‪.)230 ،‬‬ ‫ئاسمانی ئەم واڵتەی تەریكردووە‪ ،‬لەكون فەیەكونێكدا دەبێت‬ ‫ئەم قسەیە هەمووكەس بیكردایە نەدەبوو ئەو بیكات‪ ،‬بە پیاوێكی مۆدێرن و شاعیرو هەست ناسكی وا كە (حسابی‬ ‫چونكە ڕێك‌و ڕاست ئەو مەسەلەیە یەخەی خۆی دەگرێت‪ .‬فلوسێك بۆ پەیوەندی‌ و كەین‌ و بەینی نێوان بەهرام‌ و شادی‬ ‫ئاخر ئەدەبی (شێرزاد حەسەن) یەك پارچە الوان��ە و ناكات)‌و لەبری (ساچمەزەن‌و تاپڕو كاڵشنیكۆف‌و توتوو و‬ ‫دڵدانەوەیە‪ .‬بۆ دڵنیابونیش خوێنەر نەك هەموو تێكستەكان‪ ،‬بڕنەو)‪ ،‬ئەلبومی نیگاركێشە ناودارەكانی دنیاو ده‌یان ڕۆمان‌و‬ ‫با تەنها چیرۆكی (مارلین) بخوێنێتەوە كە بەبڕوای من لە كۆمەڵە چیرۆك بۆ (شادی) دێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەدەبی كوردی كۆن و نوێدا‪ ،‬ترۆپكی الواندنەوە و دەردەدڵ‬ ‫لەبری پیاوكوشتن و ڕاوک��ردن ‌و ڕەبایەگرتن‪ ،‬باس لە‬

‫تەاڵقی ڕۆحی دەكات‪ .‬لەوەش سەیرو عەنتیكە تر ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئەم كابرایە نەك هەر به‌وشێوه‌ کۆمیدیه‌ دەگۆڕێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫وەك (شادی) خۆی دانی پێدادەنێت (مەرحوم وای لێكردم‪،‬‬ ‫قوڵ لە سیاسەت‌ و خۆشەویستی‌ و خیانەت‌ و مەرگ ڕابمێنم)‪.‬‬ ‫من پێموایە ئەو نوسەرەی ڕێ��زی هۆشیاری‌و ئاستی‬ ‫تێگەیشتنی خوێنەرانی خ��ۆی بگرێت‪ ،‬ب��ەم شێوەیە‬ ‫نانوسێت‪ ..‬ئاخر یەكێك وات لێدەكات بەقوڵی لە سیاسەت‬ ‫‌و خۆشەویستی‌ و خیانەت ‌و مەرگ ڕابمێنیت كە تێكەڵیه‌ک‬ ‫بێت لە (ماكیاڤیللی ‌و شیشرۆن‌و شكسپیر‌و فرۆید و‬ ‫دێستەیەڤسكی ‌و هایدگەر ‌و نیچە ‌و بودا)‪ ،‬نەك كەسێك‬ ‫كەپیشەی راو و پیاوکوشتن بووبێت‌ و مشكی‌ و جامانەی‬ ‫تێەکه‌ڵ كردبێت‌و هەربۆ زەوق‌ و خۆشی گۆزەی سەرشانی‬ ‫كچانی شكاندبێ‌‪.‬‬ ‫بەمەش دەوترێت زمانی كوردی‬ ‫كە لە خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م تێکسته‌ ده‌بیته‌وه‌‪ ،‬ده‌بێت له‌ناو‬ ‫ئه‌وهه‌موو ڕسته‌و په‌ره‌گرافه‌ وێ��ران‌ و بێمانایەدا لەخۆت‬ ‫بپرسیت‪ ،‬ئ��ەرێ‌ بەڕاست ئەمە زمانی كوردیە؟ كوردی‬ ‫نوسین ئاوادەبێت؟ ڕەنگە وەک نمونە نیشاندان بەشی زۆی‬ ‫كتێبەكەم پێویست بێت‪ ،‬بەاڵم لەبەر سنوردارێتی بابەتەكەی‬ ‫من‌ و لەبەرچاوگرتنی باڵوبوونەوەی لە ڕۆژنامەیەكدا‪ ،‬دەبێت‬ ‫چەند نمونەیەكی كەم (زۆركەم) بەرچاوبخەم و ئەو نمونە‬ ‫كەمەش شەرحی حاڵی تەواوی ڕۆمانەكە دەكات (مشتێك‬ ‫نمونەی خەروارێكە)‪.‬‬ ‫هیوادام خوێنەر ب��ەوردی دیقەت لەماناو مەغزای ئەم‬ ‫ڕستەو پەرەگرافە (كوردیانە) بدات‪:‬‬ ‫خەریكە دووكەڵ بگاتە خوێنی دڵم‪.‬‬‫هەستت لەكپی‌و خامۆشی دەوروبەرت ڕاگرتبوو‪ .‬دەنگی‬‫بەئاستەمی بێدەنگی‪ ،‬لەنادیارەوە ترپەی هەنگاوەكانیت‬ ‫دەبیست‪.‬‬ ‫لەنێوان مانەوە و كەوتندا‪ ،‬هەوایەكی پڕ لە بێ‌ ئۆقرەیی‬‫لە ڕۆحدا بەرپابكەن‪.‬‬ ‫هەنوكە ها‌شو هوشی پۆلێك باڵندەی ج��ی��اواز‌ و‬‫سەرلێشێواو‪ ،‬بەسەرمنارەكەوە دەخولێنەوە‪.‬‬ ‫نیگای گەاڵیەكی تەنیا كە نەیەوێت وەك دوا گەاڵ‪ ،‬لەلقی‬‫درەختێكدا بپچڕێت ‌و مەرگی خۆی بسەلمێنێت‪ ،‬دوا مۆری‬ ‫ماڵئاوایی پاییز و هاتنی زستانێكی تاریك ‌و درێژ و سارد‬ ‫بسەپێنێت‪.‬‬ ‫وەك كەڵە شێری سەربارەدار كە حەز لە قوقەی خۆیان‬‫بكەن‪ ،‬قرتەقرتیان بوو‪.‬‬ ‫لە دوورەوە هێشتا ژاوە ژاوو هات‌ و هاوار‌ و قریوەی‬‫هەرهەموویان‪ ،‬تێكەڵ‌و تواوە دەگەیشتنە گوێت‪.‬‬ ‫لەدەرەوە چڕی تاریكی هێرشی دەهێنا‪ ،‬بێئەوەی بزانیت‬‫چەندە تێپەڕیووە بەسەر زەردەپەڕی ئێوارەدا‪.‬‬ ‫هەتا دەرەختەكان كە تاوێك لەمەوبەر لەناو شەماڵێكدا‬‫دەشنانەوە‪ ،‬كەچی ورشەی گەاڵیەك نەدەهاتە بەرگوێ‌‪.‬‬ ‫لەو ماڵە چۆڵەدا‪ ،‬سەداو دەنگدانەوەی هەوای خنكاوی‬‫خستە سەر لەرزینێك‪.‬‬ ‫ئازارێكی كوشندە وەك مار بەناو دەمارەكانیدا‪ ،‬لەگەڵ‬‫تەوژمی خوێندا بەپێچ ‌و لوول ڕێگەی خۆی دەك��ردەوە‪،‬‬ ‫تاوەكو كەڵبەی ژەهراوی لێ‌ گیربكات‪.‬‬ ‫ناڵەی جەرگ بڕی ئیسعافەكان‪.‬‬‫هەوا دەترسێ‌‌ و دەشڵەژێ‌‪.‬‬‫ئەویش بێباكانە گەرەكیەتی جگەرەیەك ئاگردا‪ ،‬وەك‬‫ئەوەی لە زەماوەندێك بڕوانێت‪ .‬هەرچی دەكات جگەرەكە‬ ‫دانەگیرسێت‪ .‬داگیرساندنی جگەرەیەك‪ ،‬دەبێتە گەورەترین‬ ‫خەم‌ و زۆر كەللە ڕەقانە چەرخەكە ئاگردەداو‪ ..‬بێهودەیە‪.‬‬ ‫دروشم بازی‌و حوكمدانی ئەخالقی‬ ‫لەبەشی دووەم��ی ئەم ڕۆمانەدا (نیوەڕۆ‪ -‬ئێوارە) كە‬ ‫سەدوسی الپ��ەڕەی كتێبەكە داگیردەكات‪ ..‬بڕێكی زۆری‬ ‫دیالۆگێكی ئاست نزم ‌و ناهونەری نێوان خاڵۆزا(بەهرام)‬ ‫‌و (شادی)یە‌و بەدەم ڕازی گلەیی ‌و گازندە لە یەكتری‪،‬‬ ‫قسەش لەهەندێ‌ شتی دیكەی وەك (نیشتمان ‌و شۆڕش‬ ‫و شۆڕشگێڕ و چەپەكان‌و ناسیۆنالیست‌و وەفا و تاراوگە)‬ ‫دەكەن‌ و هەر هەمووشیان‪ ،‬لە قاڵبی ئەدەبی‌ و هونەری‬ ‫دەردەچن‌ و دەبنە كۆمەڵێك دروشم‌ و حوكمدانی ئەخالقی‪:‬‬ ‫(هیچ سەردەمێكی ئێمە‪ ،‬ئەوەندەی ئەمڕۆكە ڕه‌ش نەبووە‪..‬‬ ‫شۆڕشگێرەكان شێتی كۆشك ‌و قوللە دروستكردنن‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئەو گردانە‪ ..‬پیاوێك نییە‪ ،‬پیاوی بەردەرگای پیاوێكی‬ ‫دیكەنەبێت! پیاوبوون تەنها كەڵەكەبوونی سەرمایەو تونای‬ ‫پەڕین‌ و زەڕینە‪ ..‬من تێناگەم دوای ڕاپەڕین‪ ،‬ئەو هەموو‬ ‫ماركسی‌ و چەپخواز و نەتەوە پەرست ‌و ئەی ڕەقیب بێژو‪،‬‬ ‫چوار پارچە پەرستە چی لێهات؟ بۆچی هەرهەموویان وا‬ ‫توكیان نەرم بووە)‪ .‬بەڕاست ئەمه‌ دروشم و وتاری سیاسیه‌‬ ‫یان ده‌قێكی ئەدەبیە كەپێی دەوترێت ڕۆمان؟‬ ‫ئەمانەتی ئەدەبی‌و دەستپاكێتی له‌نوسیندا‬ ‫بەڕون‌ و ڕەوانی دەڵێم‪ ،‬من لە دووتوێی ئەو ڕۆمانەداو‬ ‫بەدرێژایی ئەو (‪ )256‬الپەڕەیە‪ ،‬تەنها دوو پەرەگرافی جوان‌و‬ ‫سەنج ڕاكێشم تێدابینی كەدواتر بۆم ساغ بووەوە‪ ،‬هیچیان‬ ‫مافی نوسەری ئەو ڕۆمانەیان بەسەرەوەنیە ‌و هی خەڵكی‬ ‫ترن‌و بێ‌ هیچ ئاماژەپێدان‌ و حسابكردن بۆ هیچ ئەمانەتێكی‬ ‫ئەدەبی‪ ،‬تێهەڵكێشی دەقەكە كراون‌و نوسەر كردونیەتیە‬ ‫موڵكی خۆی‪.‬‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬زانیار عومرانی‬

‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬ل ‌ه خوانی نۆبێلدا‬

‫ئەکادیمیای سوێدی‪ -‬بۆ خەاڵتی نۆبێل‪ ،‬لە ‪١٩٩٣‬دا‪ ،‬خەاڵتی نۆبێلی‬ ‫ب���ە تۆنی مۆریس���ۆن‪« ،‬ئه‌و که‌س���ه‌ی ل��� ‌ه ڕۆمانه‌کان���دا ب ‌ە هێزی‬ ‫ت و ب ‌ه ڕه‌هه‌ندێکی‬ ‫بینراوی و تێکرده‌ی شیعرییه‌و‌ه پێناس ‌ه ده‌کرێ ‌‬ ‫پێویستیی واقیعیی ئه‌مه‌ریکی‪ ،‬ژیان ده‌به‌خشێ» ڕەوا بینی‪.‬‬

‫تۆنی مۆریسۆن‬ ‫خوانی ڕەسمیی نۆبێل‪10 /‬ی دیسه‌مبه‌ر‪1993 ،‬‬ ‫به‌ڕێزان‪ ،‬خاوه‌نشکۆیان‪ ،‬خانمان و پیاوانی هێژا!‬ ‫به‌وپه‌ڕی خۆشحاڵییه‌وه‌ ئاودیوی هوڵێک بووم که‌ به‌ر له هاتنی م ‌ن‬ ‫گه‌لێک میوانی ل ‌ه باوه‌ش گرتوون‌‪ .‬به‌شداریکردنی براوه‌کانی نۆبێل له‌م‬ ‫له‬ ‫هوڵه‌دا هه‌م تووشی دڵه‌ڕاوکێم ده‌کا هه‌میش دڵگه‌ش‪ .‬لیستێ پێکهاتوو ‌‌‌‬ ‫ک ک ‌ه به‌رهه‌مه‌کانیان دنیای خستووەت ‌ه نێو له‌پی ده‌ستم‪ .‬هه‌ندێجار‬ ‫ناوگه‌لێ ‌‬ ‫ل ‌ه به‌رامبه‌ر تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی هونه‌ری ئه‌وان خۆمم پێ دۆڕاوه‌ و ب ‌ه بوێری‬ ‫و ڕوونبوونی ڕوانگه‌که‌یان سه‌رسام ماوم‪ .‬که‌وتوومه‌ت ‌ه ژێر کاریگه‌ریی ئه‌و‬ ‫ترووسکای ‌ه دڵبزوێن ‌ه ک ‌ه به‌سه‌ر هونه‌ره‌که‌یاندا ڕه‌نگی داوه‌ت�ه‌وه‌‪ .‬خۆم‬ ‫به قه‌رزاری ئه‌کادیمیای سوێدی ده‌زانم که‌ له‌ ڕیزی ژن ‌ه خوێنده‌وار و‬ ‫‌‌‬ ‫بلیمه‌ته‌کاندا جێگای کردوومه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ڕۆژ‌ه سه‌ره‌تاییه‌کانی مانگی ئۆکتۆبه‌ردا‪ ،‬هاوڕێیه‌کی هونه‌رمه‌ندم‬ ‫په‌یامێکی بۆ دانابووم که‌ ل ‌ه به‌شی خزمه‌تگوزاریی وه‌اڵمدانه‌وه‌دا چه‌ندین‬ ‫حه‌فت ‌ه ڕامگرتبوو و ل ‌ه په‌سا گوێم ده‌دا‪ ،‬له‌ بیستنی ده‌ربڕینی خۆشحاڵی‬ ‫‌نگه له‌رزۆکه‌که‌ی شاگه‌شک ‌ه ده‌بووم و چێژم له‌و باوه‌ڕه‌ به‌رزه‌ی‬ ‫ئه‌و ب ‌ه ده ‌‌‬ ‫ل ‌ه وشه‌کانیدا ئاخنرابوو‪ ،‬ده‌برد‪« .‬خۆشک ‌ه هێژاکه‌م!» ئه‌و گوتی‪« ،‬ئه‌و‬ ‫خه‌اڵته‌ی پێشکه‌ش ب ‌ه تۆ ده‌کرێ‪ ،‬هیی ئێمه‌یشه‌ ‌و ده‌سته‌کانی تۆ بۆ‬ ‫وه‌رگرتنی شیاوترینن‪ ».‬هه‌ست ‌ه به‌جۆشه‌که‌ی ئه‌و په‌یامه له‌گه‌ڵ گه‌شبینی‬ ‫و متمانه‌ی له‌ڕاده‌به‌ده‌ر‪ ،‬ئه‌م ڕۆژه‌ی ل ‌ه زه‌ینی مندا نەمر کرد‪.‬‬ ‫ئه‌م هوڵ ‌ه به‌جێ ده‌هێڵم‪ ،‬ئه‌مجار گه‌شتر و وره‌به‌رزتر له‌و کاته‌ی‬ ‫هاتم ‌ه نێو هوڵه‌که‌وه‌‪ :‬ئه‌م ڕه‌وت ‌ه هه‌ر به‌رده‌وام ده‌بێت‪ ،‬که‌سانی دیکه‌یش‬ ‫خه‌اڵت ده‌کرێن‪ .‬ئه‌وانه‌ی وا‪ ،‬هه‌ر ئێسته‌ ک ‌ه من قس ‌ه ده‌که‌م‪ ،‬خه‌ریکی‬ ‫سه‌روژێرکردنی زمانن‪ ،‬لێ ده‌کۆڵنه‌وه‌ و بۆ ڕووناککردنه‌وه‌ی ئه‌و شتانه‌ی‬ ‫ک ‌ه بیری هیچکاممان به‌الیدا نه‌خزیوه‌‪ ،‬وشه‌کان زاخاو ده‌ده‌ن‪ .‬به‌اڵم چ‬ ‫ئه‌وان بتوانن چ نه‌توانن جێپێیه‌ک لەم په‌رستنگه‌ی ‌ه به‌جێ بهێڵن‪ ،‬به‌بێ هیچ‬ ‫دوودڵی و دڕدۆنگییه‌ک ل ‌ه بایه‌خی کاره‌که‌ی ئه‌وان که‌م ناکاته‌وه‌‪ .‬ده‌نگی‬ ‫ئه‌وان گێڕه‌ره‌وەی شارستانییه‌ت ‌ه له‌ده‌ستچووه‌کان و ئه‌وانه‌ی ئێستایش‬ ‫که له‌وێوه‌‪ ،‬دره‌وشاوه‌یی خه‌یاڵه‌کانیان ده‌مانحه‌په‌سێنن؛‬ ‫ده‌بێت؛ دۆڵێک ‌‌‬ ‫ئه‌وانه‌ی وا نه‌ چاو ده‌نووقێنن و ن ‌ه دووریش ده‌که‌ونه‌وە‪.‬‬ ‫که‌وای ‌ه ڕیشاڵه‌کانی ئه‌م دیارییه‌ بۆ پێشینییه‌کانم ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌‪،‬‬ ‫خێروبێری خۆشکه‌کانمی تێدایه‌‪ ،‬ل ‌ه چاوه‌ڕوانیی چێژبه‌خشیی نووسه‌رانێک‬ ‫‌ی ئه‌کادیمیای سوێدی ب ‌ه منی به‌خشیوه‪،‬‬ ‫که‌ به‌ڕێوه‌یه‌ن‌‪ ،‬ئه‌و شانازییه ‌‌‬ ‫قه‌بووڵ ده‌که‌م و داواتان لێ ده‌که‌م له‌م چرکه‌ساته‌دا‌ ک ‌ه ته‌ژی ل ‌ه جوانی‬ ‫و به‌خشنده‌یی ‌ه‪ ‌،‬له‌گه‌ڵمدا به‌شدار بن‪.‬‬ ‫یەكەم –بروانە‪ ،‬ل ‪( 249‬هەندێك لە مێردمنداڵەكان وەك ئەوەی بۆخۆشی‬ ‫بەرد بگرنە بۆقێك‪ ..‬بەردیان تێدەگرت‪ ،‬بەاڵم ئەم بەڕاستی دەمرد)‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەمە كۆپلە شیعرێكی (ئێریش فرێد)ی هۆزانڤانی نەمساویەو‬ ‫بەكوردیەكی زۆر جوان ‌و پاراو برای ئازیزم كاكە (سیروان ڕەحیم) لەگۆڤاری‬ ‫(هەنار)دا باڵوی كردۆتەوەو دەڵێت‪( :‬مندااڵن بۆخۆشی بەرددەگرنە بۆقەكان‪،‬‬ ‫بۆقەكان بەڕاستی دەمرن)‪ .‬واتە (شێرزاد حەسەن) هاتووە منداڵەكانی كردۆتە‬ ‫مێردمنداڵ ‌و بۆقەكانی لە كۆوە كردۆتە تاك (بۆقێك) و وەک دەستەواژەیەكی‬ ‫خۆی مۆری لێداوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ -‬بڕوانە‪ ،‬ل ‪( 189‬ئەمەیان جێ‌ زەبری چەند گوللە هاوەنێكە كە براكان‬ ‫دەیانگرتە یەكدی‪ ،‬لەسەرگرتنەوەی گردێك كە ئێستا كەسی بەسەرەوەنییەو‬ ‫مانگاكان میز و ڕیخی بەسەردا دەكەن‪ ،‬سەدەها كەسیان بەكوشتدا‪ .‬لەم شارەی‬ ‫تۆدا براكان بەدڵێكی گەرمەوە ڕاوەدووی یەكتریان دەنا‪ ،‬بەدەم جنێو و دروشمی‬ ‫عەمارەپۆوە كۆاڵنە و كۆاڵن یەكتریان هەڵدەبڕی)‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەمەشیان دیالۆگی یەكێك لە شانۆگەریە زۆر ج��وان‌و ئاست‬ ‫بەرزەکانی كۆڕی شانۆی با یە بەناوی (ئەو دەمەی دنیا بێتامە حەیرانێ‌)‌و‬ ‫(شێزاد حەسەن) هاتووە‪ ،‬بەبێ‌ هیچ ئاماژە بۆكردن و بەدەسكاریەكی كەمەوە‬ ‫دایناوەتەوە‪ .‬دەسكاریەكەش بەم شێوەیەیە‪:‬‬ ‫لەشانۆگەریەكه‌دا دەڵێت‪( ::‬دایە ئێمە لەسەر گرد و تەپۆڵكەیەك شەڕماندەكرد‬ ‫كەلەسەردەمی ئەسكەندەری مەقدۆنیەوە‪ ،‬تەیر ڕیقنەی تیا نەكردبوو)‪( .‬شێرزاد‬ ‫حەسەن) هاتووە ئەو ڕستەیەی بەمجۆرە لێكردووە (گردێك كە تا ئێستا كەسی‬ ‫بەسەرەوەنییە‌و مانگاكان میزو ریخی بەسەردا دەكەن‪ ،‬سەدەها كەسیان بە‬ ‫كوشتدا)‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٨/١٨‬‬

‫‪8‬‬

‫یادی پەنجاوچوارساڵەی لەدایکبوونی بەختیار عەلی‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫««‬

‫ذمارة (‪ )212‬دوشةممة ‪2014/8/18‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪212‬‬

‫ذمارة (‪ )212‬دوشةممة ‪2014/8/18‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ئایا داعش ئیسالمی راستینەیە؟‬ ‫«تێگەیشتنێكی فەلسەفیی‪ ،‬ئیشكالیەتی دەق و واقیع»‬ ‫نەوزاد جەمال‬ ‫سەرەتا‬ ‫ل��ەگ��ەڵ پێشڕەوییەكانی داع��ش‬ ‫كەهێزێكی تەمەن (‪ )٣‬سااڵنەیە‪،‬‬ ‫رۆژان���ە پرسیار ل��ەن��اوەن��د و ت��ۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتی و مزگەوتەكاندا سەبارەت‬ ‫بەچییەتی‪ ،‬ئیسالمەتی و رەگوڕیشەی‬ ‫لۆجیستكی و مێژوویی دەكرێت‪.‬‬ ‫داعش بەتەنها هێرشێكی سەربازی‬ ‫ب���ەرەی ش��ەڕ نییە‪ ،‬بەڵكو توانی‬ ‫رەوتی ئیسالمی رێكخراو بەحزبەكان‪،‬‬ ‫چ بزافی تەسەوف چ سەلەفیەكانی‬ ‫بردەژێر پرسیارەوە‪ .‬الی سەرجەم‬ ‫مامۆستایانی ئاینیش‪ ،‬خۆی وەك‬ ‫بابەتێكی عەقایدی‪/‬شەرعی سەپاند‪.‬‬ ‫ب��ەج��ۆرێ��ك��ی��ش گ���ڕی پ��ێ��ك��دان��ان و‬ ‫یەكترتاوانباركردنی لەنێوان ئیسالمی‬ ‫س��ەل��ەف��ی و ئیسالمی سیاسی و‬ ‫ئیسالمی سۆفیدا هەڵگیرساند‪ .‬ئەوەش‬ ‫لەسۆنگەی باوەڕێكەوەیە كە داعش‬ ‫ك��وڕی رەسەنی سەلەفی‪-‬وەهابیە‪،‬‬ ‫ب��ەت��ای��ب��ەت پ��رس��ی ت��ەق��ان��دن��ەوەی‬ ‫گڵكۆی شێخان و پێغەمبەران‪،‬‬ ‫شكاندنی پەیكەر‪ ،‬بەردانەوەی ریش‬ ‫و پابەندبوون بەدەقەكانەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەدیوەكەیتریشدا‪ ،‬لەسەر ئیسالمی‬ ‫سیاسی رێكخراو هەژماردەكرێن‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی‪ ،‬باوەڕیان بەدەوڵەتی‬ ‫ئایین‪-‬دینی‪ -‬هەیە‪.‬‬ ‫دیارە‪ ،‬داعش تەنها مەترسییەكی‬ ‫سەربازی نییە‪ ،‬بەڵكو بەدوو دیودا‬ ‫مەترسیە لەسەر ئیسالمی رێكخراوو‬ ‫سیاسی‪ :‬لەالیەك ئەو فۆرمە ئیسالمەی‬ ‫حزبەكانی ك��وردس��ت��ان الی داع��ش‬ ‫بەالدان‪ ،‬كوفری شاراوە هەژماردەكرێ‪.‬‬ ‫چونكی پشتیان بەگەمەی سیاسی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬و چ��ەك هەڵنەگرتن‬ ‫بەستووە‪ .‬بەپێی گوتاری جیهادیان‪،‬‬ ‫سەركوتكردنی مسوڵمانێكی الدەر‬ ‫لەپێش كافرێكەوەیە! بەدیوەكەی‬ ‫تردا‪ ،‬دەبێ ئیسالمیەكان بۆ ئەندام‬ ‫و رای گشتی هەڵوێستی نیشتمانی‬ ‫و هەم دیدگەی ئایینیان ئاشكراكەن‪.‬‬ ‫قسە لەو هێزە نوێیە كە هەم ئاینیە‬ ‫و هەم چ��ەك��داری‪ -‬سیاسیە بكەن‪.‬‬ ‫دەبێ ساخیبكەنەوە‪ :‬كام ئیسالم و‬ ‫چۆن ج��ی��اوازن؟ ئەگەر ئیسالمین‪،‬‬ ‫دەبێ وەك داعش بن‪ ،‬یا بەخەوارج‬ ‫هەژماربكرێن!‬ ‫تەكفیركردنی دووالیەنە‬ ‫ج���ەن���گ���ی داع�������ش ل���ەگ���ەڵ‬ ‫هاومسوڵمانەكاندا‪ ،‬ئەوەی لەبەرەی‬

‫ئایدۆلۆجی‪/‬سیاسی خ��ۆی نییە‪،‬‬ ‫توندتر و مەترسیدارترە‪ .‬لەزۆربەی‬ ‫هەڵوێستە ئاشكراو پەنهانەكاندا‪،‬‬ ‫وەك���چ���ۆن داع����ش ه��ەم��وو ج��ۆرە‬ ‫ئیسالمێكی جیاواز لەخۆی نەك هەر‬ ‫پێ قبوڵ نییە‪ ،‬بەڵكو كافراندویەتی‪.‬‬ ‫لەهەمانكاتدا زۆرب���ەی ئیسالمی و‬ ‫مامۆستاكانی مزگەوت‪ ،‬كەسایەتیە‬ ‫ناسراوەكان‪ ،‬داعشیان لەئیسالمی‬ ‫راست بێبەریكرد‪ .‬ئیتر تەكفیركردن‬ ‫ب��ووە سیمایەكی گشتی ئیسالمی‬ ‫ئەمڕۆ! ئەگەرچی رەوشێكی زەقی‬ ‫مشتومڕەكان لەسەر چییەتی ئەو هێزە‬ ‫لەنێوان ملكەچی و رەتكردنەوەدایە‪،‬‬ ‫دەرخەری ئیشكالیەتیكی دێرینیشە‪:‬‬ ‫ریفۆرمی بیری ئاینی‪ ،‬ئ���ازادی و‬ ‫فرەیی لێكدانەوە و راڤەكردن‪ ،‬بنەمای‬ ‫یەكترقبوڵنەكردنە‪.‬‬ ‫ل��ەم��ێ��ژووی كریتسیانەكانی‬ ‫ئەورپادا هەمیشە كڵێسەی خۆرئاواو‬ ‫خۆرهەاڵت‪ ،‬پرۆتستانت و كاتۆلیك‬ ‫شەڕی خوێناویان لەپێناو قۆرخكردنی‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی و دەسەاڵتی ئاینیدا‬ ‫كرد‪ .‬جەنگی نوێنەرایەتی هەقیقەت و‬ ‫خودا و كێ مافی ئاخاوتنی بەناوی‬ ‫دەق��ی پێرۆز و مافی لێكدانەوە و‬ ‫راڤەكردنی هەیە‪ .‬پێدەچێ‪ ،‬هەمان شت‬ ‫لەجیهانی ئیسالمیدا دووبارەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم جەنگە لەسەر ئاستی تێوری‬ ‫چاوەڕوانكراوە‪ ،‬بەتایبەت كە جیاوازی راس���ت���ودروس���ت ه��ەی��ە؟ ی��ا ئ��ەوە‬ ‫و فرەیی لێكدانەوەكان رەتكرایەوە‪ .‬بیرۆكەیەكی خەیاڵیە و بەرهەمی‬ ‫دەرگ���ای ئیجتهاد و پێگەی ئەقڵ شكستی زانستی و ئەقاڵنییە؟ شتێك‬ ‫پاش رێنیسانێكی هۆشیاری لەدونیای هەیە لەهەموو سات و كۆمەڵگەیەكدا‬ ‫ئیسالمدا پەراوێزخرا‪ .‬ئیتر پرۆژەی ن���اوی ئیسالمی نموونەیی ب��ێ ؟‬ ‫توندڕەویی دەقگەرا بەسەر ئەسپی وەكدەردەكەوی‪ ،‬یەك ئیسالم نییە‪.‬‬ ‫دەسەاڵتی سیاسیەوە ب��ەرەو ئەمڕۆ‬ ‫كەوتەڕێ‪.‬‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی��ەك��ان(ب��ەرێ��ك��خ��راو و‬ ‫ن���ارێ���ك���خ���راوەوە)‪ ،‬ب��ەن��اچ��اری یا‬ ‫پ��ەل��ەك��ردن ل��ەب��ات��ی تێپەڕاندنی‬ ‫ئەقڵیەتی تەكفیر و یەكترسڕینەوە‪،‬‬ ‫هەمان سیناریۆی داعشیان بەجۆریتر‬ ‫دووب��ارەك��ردەوە‪ .‬بۆیە‪ ،‬ئ��ەم جۆرە‬ ‫گوتار و رەفتارانە خەڵكی ئایین و‬ ‫كولتورەكانی تریشی خستە بەردەم‬ ‫گومان لەچییەتی ئیسالم‪ .‬واتە‪ ،‬مادام‬ ‫ئاینێكی یەكتاپەرست‪ ،‬یەكانەییە‪،‬‬ ‫قبوڵی جیاوازی و فرەییش ناكات راستە یەك دەق هەیە‪ ،‬بەاڵم یەك‬ ‫لەخۆیدا چ جای لەدەرەوەدا‪ .‬ئەگەر‪ ،‬ئیسالم وەك مێژوو‪ ،‬كولتور‪ ،‬كۆمەڵگە‪،‬‬ ‫هەر كەسێك هەمان باوەر و قنیاتی رووداو بەسەرهات‪ ،‬لێكدانەوە هەر‬ ‫نەبێ ملی پەڕێنراوە‪ .‬هەریەكێكیش لەسەرهەڵدانی ئیسالمەوە تائێستا‬ ‫ل��ەن��اوەوە بەیعەتی ن��ەداب��ێ سەری ئەستەم و نەبووە‪.‬‬ ‫لەالشەی جیادەكرێتەوە!‪.‬‬ ‫م���ی���ت���ۆدی ه��اوس��ەن��گ��ك��ردن��ی‬ ‫ب��ۆی��ە‪ ،‬پ��رس��ی��ارە هەستیارەكە ه��ەڵ��س��ەن��گ��ێ��ن��ەران��ە‪ -‬رام�����ان‪-‬‬ ‫مایەوە‪ :‬ئیسالم ئەوانەن كە خۆیان (‪)Reflective equilibrium‬‬

‫داعش پێچەوانەی یاسا‬ ‫سروشتییەکانە‬ ‫‪2‬‬

‫بەمیانڕە و دەزانن و ئەوانیتریشیان‬ ‫پێ ئیسالم نییە؟ ئەگەرچی دەق هەیە‬ ‫و جیبەجێدەكرێ بە حەرفی‪ ،‬بەاڵم الی‬ ‫ئیسالمیەكان بەهەر سێ رەوتی حزبی‪،‬‬ ‫سەلەفی و سۆفیەوە‪ ،‬داعش لەگەڵ‬ ‫مەبەستە بنەڕەتیەكاندا نایەتەوە‪.‬‬ ‫لەراستییدا گ��وت��اری ئیسالمگەری‬ ‫داعش كە هەموو یەكێك جگەلەخۆی‬ ‫ب��ە نامسوڵمان دەزان����ێ‪ ،‬وای��ك��رد‬ ‫ئیسالمیەكانی كوردستانیش بەگشتی‬ ‫داعش ب��ەدوور لە پەیامی ئسیالم و‬ ‫بنەماكانی پێناسەكەن‪ .‬هەردووكیان‬ ‫تاڕادەی كردنەدەر لەبازنەی ئیسالم‪،‬‬ ‫ئەویتر رەتدەكاتەوە!‬ ‫بۆیە دەپرسین‪ :‬كامیان ئیسالمی‬ ‫راس��ت��و دروس��ت��ن؟ ئ��ای��ا ئیسالمی‬

‫رایان عوسمان‬

‫ئ��ەگ��ەرچ��ی ی��ەك��م��ج��ار ل��ەالی��ەن‬ ‫فەیلەسوفی ئەمریكی ‹جۆن رۆڵس›‬ ‫لەكتێبە بەناوبانگەكەیدا ‹تێوری‬ ‫دادوەری›دا ئەم میتۆدە بەكارهێنرا‪،‬‬ ‫پێشتریش ب��ێ ن��اوب��ردن ‹نیلسۆن‬ ‫گ��ودم��ان›ی فەیلەسوف ل��ەب��واری‬ ‫ژیربێژی (لۆجیك)دا كارپێكرابووە‪.‬‬ ‫ئ��ێ��رە ش��وێ��ن��ی روون���ك���ردن���ەوەی‬ ‫ت���ەواوی تێزەكەی ‹رۆڵ���س› نییە‪.‬‬ ‫بەڕێگوزەرێكی زانیاریبەخش باسەكە‬ ‫وااڵت��ردەك��ەی��ن‪ .‬ئەو پێیوایە مرۆڤ‬ ‫بەگشتی‪ ،‬تێگەیشتن و لێكدانەوەیەكی‬ ‫ب��ۆ دادوەری ه��ەی��ە ك��ە دواج���ار‬ ‫دەبێتە سەرچاوەی بڕیار و پاڵنەرە‬ ‫رەوشتییەكان‪ .‬بەاڵم‪ ،‬كاتێ بڕیارەكان‬ ‫كە لەسۆنگەی دادوەریشەوە دەدرێن‪،‬‬

‫داع���ش ت��ەن��ه��ا مەترسییەكی‬ ‫س��ەرب��ازی نییە‪ ،‬بەڵكو ب��ەدوو‬ ‫دیودا مەترسییە لەسەر ئیسالمی‬ ‫رێكخراو و سیاسی‬ ‫دژەبەیەك دەبنەوە‪ ،‬دەبێ چی بكرێ؟‬ ‫ئەو پێیوایە دەبێ‪ :‬باوەڕو تێگەیشتن و‬ ‫بڕیارەكانمان هەنگاو بەهەنگاو بگۆڕین‬ ‫ت��ائ��ەو دەم���ەی دەگەینە دۆخێكی‬ ‫یەكسان‪ ،‬هاوتابەیەك‪ .‬دۆخیك كە‬ ‫پێكدادان و دژبەری تێدانەمێنێت‪ .‬واتە‬

‫ئیشكالیەتی دەق لەوێدایە كە‬ ‫سەربڕین‪ ،‬ملپەڕاندن و جەنگ‬ ‫بەئایەت و حەدیس هەیە‬ ‫كۆدەنگی‪ ،‬پێكسازانێك كە نەك تەنها‬ ‫لەگەڵ باوەڕ و بریارەكانماندا بسازێ‪،‬‬ ‫بەڵكو هەندێ لەباوەڕ و بڕیارەكانیش‬ ‫پشتگیری و پ��اس��اودان��ی ئەوانیتر‬ ‫ب��ك��ات��ەوە‪ .‬ج��گ��ەل��ەوەی لەپرۆسەی‬ ‫هاوسەنگكردنی هەڵسەنگێنەرانەدا‪،‬‬ ‫نەك پێویستە بڕیار و باوەڕە‬ ‫پێشوەختەكانمان بگۆڕێن‪،‬‬

‫ئەوەی داعش ئەنجامی‬ ‫دەدات‪ ،‬لەکوێی (رحمة‬ ‫للعالمين) دا جێی دەبێتەوە‬

‫‪5‬‬

‫خەسرەو مەحمود‬

‫؟‬

‫بەڵكو دەبێ لەجێیاندا بڕیاری تازەش‬ ‫قبوڵكەین‪.‬‬ ‫ب��ۆن��م��وون��ە‪ ،‬ئیشكالیەتی دەق‬ ‫لەوێدایە كە سەربڕین‪ ،‬ملپەڕاندن‬ ‫و جەنگ بەئایەت و حەدیس هەیە‪.‬‬ ‫گرفتەكەش ئەوەیە ناتوانرێ بەداعش‬ ‫بگوترێت‪ :‬بەڵگەی سەلمێنەر و دەقت‬ ‫نییە‪ ،‬هاوكات بەكردەوەكەی رازی‬ ‫نیت‪ ،‬بەشیاوی نابینی! مسوڵمان‪،‬‬ ‫ئیسالمیەكان ناتوانن ئینكاری دەقەكان‬ ‫بكەن‪ ،‬ئەگەر بشڵێن مەنسوخن‪،‬‬ ‫چونكی بەشێكی دانەبڕاون لە كۆدەق‪.‬‬ ‫باڕازیش نەبن بەجیبەجێكردنیان و بە‬ ‫نامرۆڤانەشی بزانن‪ .‬بەیەكدادانی دەق‬ ‫و واقیع‪ ،‬باوەڕ و گۆڕاوەكانی رۆژگار‬ ‫گرفتێكە كەدەبێ خوێندنەوەی زانستی‬ ‫بۆ بكرێ‪ .‬گرفتەكە لەگۆڕاویی واقیع‬ ‫و نەگۆڕی بڕیارە پشتبەستووەكان‬ ‫بەدەقەوە دێت‪.‬‬ ‫بیگومان‪ ،‬دەق نەگۆڕە لەرووخسار‬ ‫و دەربریندا‪ .‬پرسیارەكە ئەوەیە‪ :‬چۆن‬ ‫دەق لەگەڵ واقیعدا بێنەوەیەك؟ سێ‌‬ ‫رێگە دەگیرێتەبەر‪ ،‬یەكەم یادەبێت‬ ‫ب��ەم��وو لێی الن���ەدەی���ن‪ ،‬وەك��خ��ۆی‬ ‫بەڕواڵەت وەریگرین و جێبەجێكەین‪.‬‬ ‫دووەم یادەبێ راڤ��ە و لێكدانەوەی‬ ‫بكەین‪ ،‬سێیەم یادەكرێ بخرێتەالوەوە‬ ‫كاری پێنەكرێ‪ .‬بژارەی سێهەم الوازە‪،‬‬ ‫بۆیە ملمالنێ سەختەكە لەنێوان‬ ‫بەرەی یەكەم و دووەمدایە‪.‬‬ ‫داعش بۆ هەر كردەوەیەكی چەندە‬ ‫پێمان توندوتیژ و نامرۆڤانەشبێ‪،‬‬ ‫پاساوێكی شەرعی دەق��دار بەئایەت‬ ‫و فەرموودەكانی هەیە‪ .‬بۆ پرسی‬ ‫جەنگ ئایەتی (‪‹ )٣٩‬ئ��ەن��ف��ال›‪،‬‬ ‫ملپەڕاندن(االنفال ‪ ،12‬محمد ‪ ،4‬قتال‬ ‫‪ .)٥٧/٨‬لەگێڕانەوەكاندا نموونەگەلێك‬ ‫ب��اس��دەك��ەی��ن‪« :‬ثبت في «مسند»‬ ‫اإلمام أحمد ‪ ،‬و»صحيح» ابن حبان‬ ‫‪ ،‬و»الدالئل» للبيهقي ‪ ،‬كلهم من‬ ‫حديث عبد اهلل بن عمرو بن العاص ‪،‬‬ ‫عن رسول اهلل ـ صلي اهلل عليه وسلم‬ ‫ـ قال ‪« :‬أتسمعون يا معشر قريش‬ ‫! أما والذي نفس محمد بيده ! لقد‬ ‫جئتكم بالذبح» ‪ .‬هەروەها الواقدی‬ ‫فی «مغازیه» دەگێڕێتەوە كە ‹أن أبا‬ ‫أسيرة بن احلارث بن علقمة كان فيمن‬ ‫استشهد بأحد‪ ،‬وأسند من طريق‬ ‫احلارث بن عبد اهلل بن كعب بن مالك‬ ‫قال حدثني من نظر إلي أبي أسيرة بن‬ ‫احلارث بن علقمة ‪ ،‬ولقي أحد بني أبي‬ ‫عزيز ‪ ،‬فاختلفا ضربات كل ذلك يروغ‬ ‫أحدهما من صاحبه ‪ ،‬فنظرت إليهما‬

‫كأنهما سبعان ضاريان ‪ ،‬ثم تعانقا‬ ‫‪ ،‬فعاله أبو أسيرة ‪ ،‬فـذبحـــه كما‬ ‫تذبح الشاة ‪ .‬فتأمل كيف ذبحه كما‬ ‫تذبح الشاة؟! پەڕاندنی كەللەسەری‬ ‫شاعیرێكی وەك (كعب بن االشرف)‪،‬‬ ‫نامەكەی پێغەمبەر بۆ جوەكانی‬ ‫مەدینە كەدەبێ لەماوەی (‪ )١٠‬رۆژدا‬ ‫بڕۆنەدەر‪ ،‬ئەگینا ملیان دەپەڕێندرێ‪.‬‬ ‫بڕیارەكەی ‹سەعدی كوڕی مەعاژ›‬ ‫ك��ە س��ەرب��ڕی��ن��ی ن��زی��ك��ەی (‪)٦٠٠‬‬ ‫ئەوانەی مویان لێهاتووە لە بنەماڵەی‬ ‫‹ق��ورەی��زە›ی مەدینە و بردنی ماڵ‬ ‫و ژن و منداڵەكانیان‪ .‬لەبەرامبەردا‬ ‫پێغەمبەر ستایشیكردووە‪ ،‬چونكی‬ ‫فەرمانی خ��وای جێبەجێكردووە‪.‬‬ ‫ملپەڕاندنی ئەبوجەهل‪ ،‬ئەسوەدی‬ ‫عەنەسی‪ ،‬ك��وری سوفیان خالید و‬ ‫هتد‪ ...‬هەروەها لە ئایەتی (فشرد‬ ‫بهم من خلفهم)(االنفال – ‪ )57‬باس‬ ‫ل��ەوە دەكرێت كاتێك هەستتان بە‬ ‫الوازی دوژمن كرد و بەزاندنتان‪ ،‬ئەوا‬ ‫بەزەیتان نەبێت لەگەڵیاندا و بەجۆرێك‬ ‫توندبن لەگەڵیان كە خەڵكانی تری‬ ‫پێ‌ بترسێنن‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت‪ ،‬ئ����ەوە ت��ەن��ه��ا دژ‬ ‫ب��ەب��ێ��ب��اوەڕەك��ان ن��ەك��راوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دوای پ��ێ��غ��ەم��ب��ەری��ش دەب��ێ��ت��ە‬ ‫نەریت‪ ،‬سەحابە و شوێنكەوتوانی‬ ‫دەكەونە جەنگی خوێناییەوە‪ .‬لەم‬ ‫میانەدا دەریچەی دەرب��ازب��وون‪- :‬یا‬ ‫دەستهەڵگرتنە لەو دەقانە و گەڕانە‬ ‫بەدوای هیتردا‪ - .‬یاگۆڕینی بنەما و‬ ‫پرەنسیپەگشتیەكانە‪ - .‬یالێكدانەوەی‬ ‫جیاواز و سەردەمیانەی دەقەكان‪.‬‬ ‫یاگۆڕینی بیروباوەڕە كە ملپەڕاندن‬‫ناشیاوە و لەگەڵ رۆحی دەقەكاندا‬ ‫نایەتەوە‪.‬‬ ‫ك��ەوات��ە‪ ،‬لەهەموو باروبڕیارێكدا‬ ‫پێویستە‪ ،‬میتۆدی هاوتاكردنی‬ ‫هەڵسەنگێنەر بەكاربهێنرێ‪ .‬میتۆدەكە‬ ‫نەگۆر و چەسپاو نییە‪ ،‬بەڵكو گۆڕاوێكە‬ ‫تا راڤەكار و زاناكان بتوانن لەبارەی‬ ‫پرسێكی تایبەتەوە‪ ،‬بەبیروباوەڕ و‬ ‫بڕیارەكانیاندا بچنەوە‪ ،‬پێشبینی‬ ‫جێبەجێكردنی بنەماكانی دەق‬ ‫ئەقاڵنیانە بكەن‪ .‬دواج��ار پرسیاری‬ ‫ئەوەی كە داعش مسوڵـمان و ئیسالمی‬ ‫راستە‪ ،‬لەخەمێكی زانستیەوە نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو لەترسێكەوەیە كە ناوبانگ و‬ ‫پێگەی ئسیالمیی بەجۆرەكانیەوە‬ ‫لەكوردستان و بەرامبەر رای گشتیدا‬ ‫دەكەوێتە كەنارەوە‪.‬‬

‫داعش ناتوانێت بەردەوام‬ ‫بێت و چیرۆکەکەی زوو‬ ‫کۆتایی دێت‬ ‫پرۆفیسۆر جەمال سەالمە‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )212‬دوشةممة ‪2014/8/18‬‬

‫‪2‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫داعش و پارچەكردنەكان‪..‬‬

‫خوێندنەوەیەكی سۆسیۆلۆژییانە‬

‫رایان عوسمان‬ ‫داعش گرنگ نییە كێن و چ ناوێك‬ ‫هێناونی بۆ ئێرە؟ هاتنی ئەوان كتوپڕ‬ ‫و جێی و اق و ڕم��ان نییە؟ ئ��ەوان‬ ‫هەر لەنێو ئەم ستراكتۆرە شێواوەی‬ ‫پ���اش ج��ەن��گ ن��وس��ت��ب��وون و ئ��ەوە‬ ‫ئێستا بە بەرپرسیارییەتیەكی تازەوە‬ ‫دەستیان بە هەنگاونان كردووەتەوە‬ ‫بە ئامانجی تێكشكاندنی ژیان و ئەو‬ ‫تۆزە ئاسۆیەی لەم واڵتەدا كرابوویەوە‪،‬‬ ‫كەوتوونەتە دژایەتی‪ .‬ئەوەی جێگەی‬ ‫وەستانە‪ ،‬قسەكردنە دەرب���ارەی ئەو‬ ‫بەرپرسیارێتیەی كەداعش بە ناوی‬ ‫خەالفەتی ئیسالمی و گێڕانەوەوە دەستی‬ ‫داوەت���ێ‌‪ .‬خاڵێكی تریش مەسەلەی‬ ‫دی��اری كردنی چوارچێوە و سنوورە‬ ‫بۆ دەس���ەاڵت لەگەڵ جێبەجێكردنی‬ ‫دەسەاڵتی ڕەمزییانەی ئ��ەوان خۆیان‬ ‫لە پێناو تێكدانی دونیای نوێمان دا‪.‬‬ ‫داع��ش ه��ات��ووە بۆ ئ��ەوەی سەرجەم‬ ‫ئەو هەنگاوانە دوابخات بە ئاراستەی‬ ‫پێكەوە ژیان و قبوڵكردنی یەكتر كە‬ ‫ساڵەهایە مرۆڤ لێرە بەدەستیانەوە‬ ‫گیری خواردووە‪ .‬زۆر ئاگایانەش پاساو‬ ‫و بیانووی خۆی بەدەستەوەش دەدات‪.‬‬ ‫داعش بەپرسیارە بە دواخستنی ئەو‬ ‫ئاسۆ نوێیە‪ .‬تێكدانی هەر كەشێكی‬ ‫لەو چەشنەیە‪ .‬بۆیە كردەكانی داعش‬ ‫تێكشكاندن و پارچەكردنێكی تازەی‬ ‫ئ��ەم قۆناغەی ئێمەن بۆ چوونە ناو‬ ‫دونیای نوێ‌‪ .‬داعش زۆر وریایە بەوەی‬ ‫هەنگاوەكان رەنگە درەن��گ نرابن و‬ ‫پێكەوەژیانیش دیسانەوە زۆر درەنگ‬ ‫شوێنی خۆی كردووتەوە لێرە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دزەكردنە ناو ئەم ئاسۆ نوێیە لەباربردنی‬ ‫خەونی هەر شتێكە وەك ژیان خۆی‬ ‫بناسێنێ‌ و مژدەی جێگیربوونی ژیان و‬ ‫سیستمی پێبێت‪.‬‬ ‫داعش كە دێت‪ ،‬وەك بەعس هەموو‬ ‫رێساو رەنگەكان دەگ��ۆڕێ��ت‪ ،‬دەست‬ ‫دەخاتە نێو سەرجەم كاروبارەكان‪.‬‬ ‫دێت تا هەموو ئەو هەنگاوانە پەشیمان‬ ‫بكاتەوە كە بۆ بیناكردنەوەی ژیانی‬ ‫دوای ج��ەن��گ ل��ێ��رە ن����راون‪ .‬داع��ش‬ ‫ڕاستە لە بزاوتێكی نووستووی دژ بە‬ ‫ژیان و ئازادییەوە بەخەبەر هاتووە‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرجەم كاركردەكانی بەرهەمی‬ ‫خۆیەتی‪ .‬داع��ش لە مەترسیدارترین‬ ‫پ��رۆژەوە دەستی پێكردووە‪ ،‬ئەویش‬ ‫تێكشكاندنی س��ەرج��ەم ئ��ەو هێڵە‬ ‫مێژووییەیە كە رۆژێك شارستانییەتی‬ ‫ئەم واڵتە تێی كەوتووە‪ .‬لەناوبردنی‬ ‫سەرجەم ئەو دەسكەوت و یادەوەرییە‬ ‫شارستانییە بینراوەی كە زەمەنێك‬ ‫ناسنامەی ئێرە ب���ووە‪ ،‬دیسانەوە‬ ‫دەم��ان��خ��ات��ەوە ب�����ەردەم ئ��ەگ��ەری‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی شارستانی‪ .‬داعش‬ ‫ب��ۆ ئ����ەوەی دون��ی��ا ل��ەس��ەر ڕەن��گ��ی‬ ‫خ��ۆی‪ ،‬ویستی خ��ۆی و چوارچێوە‬ ‫م��ەت��رس��ی��دارەك��ەی خ���ۆی ب��گ��ۆڕێ‪،‬‬ ‫الپەڕەیەكی نوێی كردووەتەوە‪ .‬هەموو‬ ‫شتێك دەبێت دروس��ت ل��ەم ڕۆژەوە‬ ‫دەس��ت پێبكات‪ .‬داع��ش وەك بەعس‬ ‫و پارچەیەك لەو هاتووە بۆ ئەوەی‬ ‫هەرچی ڕووداو پێشهات هەن بیانگۆڕێ‌‬ ‫و ڕووداوس��ازی بكات‪ .‬لەبەر ئەوەی‬ ‫كە هەگبەكەی خاڵییە لە ژیان‪ ،‬دەبێت‬

‫هەڵبەت نابێت ئەوەش بشارینەوە كە‬ ‫داعش زۆر سوودی لە حوكمی خەالفەت‬ ‫وەرگ��رت��ووە و وێنەیەكی لێ كۆپی‬ ‫كردووە‪ ،‬ئەگەر وێنەیەكی تەمومژاوی‬ ‫و ڕوون��ی��ش نەبێت و بۆ ئێستای‬ ‫بەكار گ��رت��ووەت��ەوە‪ .‬ناكرێت بڵێین‬ ‫داعش خەیاڵی گێڕانەوەی ئێمەی بۆ‬ ‫دونیای خەالفەت نییە‪ ،‬بەاڵم ڕێوشوێنە‬ ‫گریمانكراوەكانی داعش ڕەنگبێت بۆ‬ ‫خۆیان كێشەی گ��ەورەی��ان هەبێت‪.‬‬ ‫داع��ش بە پارچەكردنی مەترسیدار‬ ‫دەس���ت پ��ێ��دەك��ات‪ .‬ب��ۆ ئ���ەوەی ئەو‬ ‫چوارچێوەیەی ناوی ناوە خەالفەت و‬

‫بە هەڵوەشاندنەوە دەس��ت پێبكات‪.‬‬ ‫كوشتنی ئەو هێڵە شارستانییە دوای ئەو‬ ‫هەموو نەخۆشكەوتنە دێت كە عێراق لە‬ ‫زەمەنی مەغۆلەكانەوە بەسەری هات‪.‬‬ ‫ئەم ئ���ارەزووە سەیرە بۆ سەربڕینی‬ ‫فەرهەنگ و شارستانییەت پەیوەندی‬ ‫بەخستنەوەی ترسێكی گشتییەوە هەیە‬ ‫كە بەعس لە چاندنی دا زۆر سەركەوتوو‬ ‫بوو‪ .‬بۆیە هاتنەوەی ئەم دواییانەی‬ ‫داعش و كەڵك وەرگرتن لە چاندنی‬ ‫ئەم ترسە گشتییە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫كە كۆمەڵگەی ئێمە هەمیشە ترس و‬ ‫م��ەرگ تیایدا دەسەاڵتێكی بااڵتری‬ ‫ل��ەچ��او ژی���ان و پاراستنی گیانی‬ ‫النیكەمی م��رۆڤ دا ه��ەب��ووە‪ .‬ئیتر‬ ‫ئەمە لە كوشتنی شارستانیەتەوە بۆ‬ ‫خەڵك بە بیانووی جیاوازەوە پەرەی‬ ‫سەندووە‪.‬داعش ڕێك و ڕەوان دژی‬ ‫هەموو ژیانەوەیەكە‪ ،‬بۆ لەكارخستنی‬ ‫ئەم مەكینە لەسەرخۆیەی كە ناوی‬ ‫ژیانە لە عێراقی دوای جەنگ و ترسدا‪،‬‬ ‫هاتووەتەوە بۆ ئەوەی ئەو خەونانەی كە‬ ‫دوای جەنگ هەبوون نەهێڵێت بژین و‬ ‫بەگەڕ بخرێنەوە‪ .‬پارچەكردنی دوێنێی‬ ‫بیرەوەری و میراتی شارستانیانەی‬ ‫ئێرە ئەو چەكە گەورەیەیە بەدەست‬ ‫داعشەوە كە توانای هەموو دەستدرێژی‬ ‫كردنێكی تێدا دەبینێتەوە‪ .‬داعش‬ ‫هاتووە تا ئ��ەوەی بۆنی ژیانی لێدێ‬ ‫لەناوی بەرێ‌‌و دیسانەوە چێژی جەنگ‌و‬ ‫گەزوانی مرۆڤی ئێرە لەخوێنی خۆیدا‬ ‫هەست پێبكاتەوە‪ .‬ئ��ەو ك��ارك��ردەی‬ ‫داعش لەسەر ئەم قۆناغە دایدەنێت‪،‬‬ ‫تەنیا تۆخكردنەوەی سنووری خۆیەتی‬ ‫و بەس‪ .‬ئەوەی گرنگ نەبێت داهاتووە‪.‬‬ ‫مەزاری نەبی یونس لە موسڵ لەالیەن‬ ‫داع���ش خ��ۆی ه��ەم��وو داه��ات��ووی��ەك‬ ‫دەك��وژێ��ت ن��ەب��ادا هیچ گوتارێكی‬ ‫بیناكردنەوە بێتە گۆڕێ‌‪ .‬وەك ئەوەی‬ ‫بڵێیت ق��ەدەری ئێمە ب���ەردەوام بەم‬ ‫سەرلەبەریەك هەڵوەشان و كەلێنە لە‬ ‫ژیاندا گرێدرابێت‪ .‬داعش بە كوشتنی‬ ‫شارستانیەت ل��ەم واڵت���ەدا ترسێكی‬ ‫گشتی دەخاتەوە‪ ،‬چوارچێوەیەكی سەیر‬ ‫دەكێشێ و ئێمە بۆ دوێنێ‌ دەگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫بۆ ئەمەش تۆزێك ئاگاییمان دەداتێ‌‬ ‫و خۆی پێمان دەڵێت كە خەالفەت‬ ‫دەگێڕینەوە‪ .‬داعش ئەگەرچی دوێنی لە‬ ‫ئێمەدا ئامادە دەكاتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەركێكی‬ ‫دژیەك بە دوێنێ‌ ئەنجام دەدات ئەویش‬ ‫س��ڕی��ن��ەوەی ه��ەم��وو ئامادەگییەكی‬ ‫دیسانەوەی دوێنێ‌ ی��ە‪ .‬لەناوبردنی‬ ‫سەرجەم شوێن و ڕەمزە كولتووری‬ ‫و شارستانیەكانی سنووری دەسەاڵتی‬ ‫خۆی و ئەوانی دەوروبەریش نمونەی سنووری بۆ كێشاوە جێگەی بكاتەوە‪،‬‬ ‫بەرچاوی ئەم دژیەكییەن‪ .‬لەكاتێكدا هەموو ڕێسایەكی تایبەت بە خۆی پێ‌‬ ‫سەرقاڵە بە ئامادەكردنەوەی دوێنێ‌ و تایبەت كردووە‪ .‬داعش زۆر جوان ئاگای‬ ‫كوشتنی هەر ئامادەگییەكی ئێستا و لەوەیە چی دەكات‪.‬‬ ‫ئەو پێوەرانەی كە ئەمڕۆ هەن بۆ چوونە‬ ‫ناو ئەو دونیا نوێیەوە‪ ،‬دەستی كردووە‬ ‫پارچەكردنی پێكەوەژیان‬ ‫بە لەناوبردنی رەمزەكانی دوێنێ‌ و‬ ‫داع���ش زۆر ئاگایانە ت��وان��ی ئەو‬ ‫سڕینەوەی سەرجەمیان‪ .‬بۆیە لێرەوە هەموو تۆلێرانسە بكوژێ‌ كە هەمیشە‬ ‫پەیامی داعشپەیامێكی دژە بە خۆی ناسنامەی ئێمە بووە‪ .‬هیچ بیانوویەك‬ ‫و ئەو جیهانبینیەش‪ ،‬كەهەڵیگرتووە‪ .‬نەبوو بۆ یەكترلەناوبردن و سڕینەوە‬ ‫تێكشاندنی دوێنێ‌ و ئامادەكردنەوەی داعش خۆی نەبێت‪ .‬بەردەوام بیانووی‬ ‫دوێنێ‌ دوو شتی پێچەوانەی یەكترن‪ .‬لەناوبردن ڕەنگە لە جیاوازی ئایینی‬ ‫ب��ۆی��ە ڕەن���گ نییە داع���ش ئامانجی و نەژادییەوە شەرعییەتی وەرگرتووە‪.‬‬ ‫دەستەبەركردنی النیكەمی سنوورێك لە ئێستادا ئەگەر بیانووی خەالفەت و‬ ‫بێت كە پوختە وەك دۆركهایم دەڵێت چەسپاندنی دەق نەبێت‪ ،‬داعش ناتوانێت‬ ‫و لە هەموو سنوورە پۆخڵكراوەكانی بیانوویەكی گونجاو بۆ هەڵكوتانە سەر‬ ‫دونیای ئەمڕۆ جیای بكاتەوە و بیپارێزێت ئەوانی تری دراوسێی ئایینی و نەژادی‬ ‫ت��ا گ�ڵاو نەبێت و ل��ێ��رەوە خەونی بدۆزێتەوە‪ .‬داعش بیانوویەكی گەورەو‬ ‫پوختكردنەوەی دەوروبەریشی بدات‪ ،‬گونجاوی هەڵبژاردووە‪ .‬دەقئاوێزانی‬ ‫چونكە داع��ش خۆی بە پۆخڵكردنی خەالفەت و ئەم سەردەمە ئەگەر زۆر‬ ‫دون��ی��ای دەوروب����ەری خ��ۆی دەستی دووری��ش بن لەیەكەوە‪ ،‬گرنگ ئەوەیە‬ ‫پێكردووە‪ .‬ئەوەی ناوی ڕاستكردنەوە داع��ش توانیویەتی ل��ە ژێ��ر ناوێكی‬ ‫و گێڕانەوەی حوكمی زەمەنی خەالفەت پیرۆز و ئەركێكی گەورەدا بەم كردانە‬ ‫بێت پێچەوانەكەی كار دەك��ات‪ .‬دێت هەڵبستێ‌‪ .‬خ��ەالف��ەت یانی بیانووی‬ ‫سەرجەم ئەو دەقانە دەسكاری دەكات ئەبەدییانە بۆ هەڵكوتانە سەر ئەوانی‬ ‫كە چوارچێوە بۆ مامەڵە دادەنێن‪ .‬تر‪ .‬تۆ پێویستە نوێژ بكەی‪ ،‬ئەگەر وایە‬

‫و ئەگەریش پێچەوانەكەی هەڵدەبژێری‬ ‫لە هەر دوو ئەگەرەكەیدا لەناو دەبرێیت‪.‬‬ ‫ئەمە یەكەمجارە ببینرێ‌ لە ئەنجامدانی‬ ‫هەر كام لە قبوڵكردن و رەت كردنەوەی‬ ‫داخ�����وازی دەس����ەاڵت����داردا ڕەع��ی��ەت‬ ‫بكرێتە ق��ورب��ان��ی‪ .‬داع���ش تەنانەت‬ ‫توانیویەتی هەستی مرۆڤایەتیمان‬ ‫بۆئەم پارچەكردنانەش دوابخات‪ .‬زۆرێك‬ ‫هەن كە شەرعییەت دەدەنە كوشتنی‬ ‫كوردە ئێزیدی یەكان‪ .‬ڕاستە لە زۆرالوە‬ ‫هەڵویست وەرگ��ی��راوە دەرب���ارەی ئەو‬ ‫كوشتن و فشارخستنانەی داع��ش لە‬ ‫چیای شەنگال و شوێنە پیرۆزەكانیان‪،‬‬

‫گەورەی داعشدا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫كە داعش خەریك بوو بڕوای ئەوەمان ال‬ ‫دروست بكات كە كوشتن و لەناوبردنی‬ ‫هەر گ��روپ و كەمایەتییەكی ئایینی‬ ‫هەمیشە ترسێكی بێدەنگ و لەسەرەخۆی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی ئیسالمی لێدەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫داعش پێش خودا كەوتووە‪ .‬ئەو مافەی‬ ‫لێوەرگرتووەتەوە كە بۆ مرۆڤەكانی‬ ‫دیشی لەسەر زەوی خۆیان ڕەوا بینیوە‪.‬‬ ‫خودا گەر بریار بوو موسڵمان (بڕوادار)‬ ‫و بێ‌ بڕواكانی لەیەك جیابكردبا‪،‬‬ ‫ن��ەدەه��ات لەسەر ی��ەك زەوی‪ ،‬یەك‬ ‫خاك و یەك هەوا نیشتەجێیان بكات‪.‬‬

‫چەکدارانی داعش تەقێندرایەوە‬

‫داع���ش ل��ە داه��ات��ووش��دا ئ��ەگ��ەر بتوانێ‌‪،‬‬ ‫دەكەوێتە گیانی ئ��ەو موسوڵمانانەشی‪،‬‬ ‫كە نەرمن‌و لەئاست بەرپرسیارێتی بڕواداریی‬ ‫خۆیاندا كەمتەرخەمن‪ .‬ئەمە بەس نییە تا‬ ‫موسڵمان بن‪ ،‬بەڵكو دەبێت موسوڵمانێكی‬ ‫خەالفەتیی بن‬ ‫و بەكردەی نامرۆیی و نائایینی و دوور‬ ‫لە پەیامی ئیسالم هەژمار كران‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئ��ەم كردانە هەمیشە لەسەر ئاستی‬ ‫دەسەاڵتداری و توانای جێبەجێكردندا‬ ‫و واناكەونەوە كە پەبڵیكی دینی بە‬ ‫رواڵەت هەڵگریانە‪ .‬داعش سەركەوتوو‬ ‫نەبووە لە كوشتنی هەستی مرۆدۆستی‬ ‫و نەتەوەییانەی ئێمە لەم بارەدا‪ ،‬چونكە‬ ‫كورد بەردەوام ئەو هەستەی لە خۆی‬ ‫نەكردووتەوە‪ .‬وەك دەڵێن «بەزەییشی‬ ‫بەرانبەر جوولەكە هەبووە»‪ .‬داعش‬ ‫لەژێر ناوی خەالفەت دا وای لە ئێمە‬ ‫ك��رد ڕوان��گ��ە بەهێزە ئاكارییە وەك‬ ‫پێوەر بۆ كردەكانی چاو لێبكەین‪،‬ئەم‬ ‫پەكخستنەی دیدی دینی لە تاوانی وەها‬

‫بۆیە داعش دەسكاری ئەم یاسایانەشی‬ ‫كردووە كە هەر چەشنە پێكەوەژیان و‬ ‫مرۆدۆستییەك گرنگی پێدەدەن‪.‬داعش‬ ‫لە داهاتووشدا ئەگەر بتوانێ‌‪ ،‬دەكەوێتە‬ ‫گ��ی��ان��ی ئ���ەو م��وس��وڵ��م��ان��ان��ەش��ی كە‬ ‫نەرمن‌ولەئاست بەرپرسیارێتی بڕواداری‬ ‫خۆیاندا كەمتەرخەمن‪ .‬ئەمە بەس‬ ‫نییە تا موسڵمان بن‪ ،‬بەڵكو دەبێت‬ ‫موسوڵمانێكی خەالفەتیی بن‪.‬ئەنجامدانی‬ ‫هەر جۆرە كردەیەك بە ناوی خوا و‬ ‫گێڕانەوەی دەسەاڵتی ئیسالمییەوە تەنیا‬ ‫بۆ ئەم سەردەمە ناگەڕێتەوە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫چونكە ئەو ئەتمۆسفێرەی كە گونجاوە‬ ‫بۆ خ��ەالف��ەت‪ ،‬ڕۆژه��ەاڵت��ی ناوەڕاست‬ ‫و ئەو شوێنانەن كە هەمیشە مەرگ‬

‫داعش هاتووە تا ئەوەی بۆنی ژیانی‬ ‫لێدێ لەناوی بەرێ‌‌و دیسانەوە چێژی‬ ‫جەنگ‌و گەوزانی مرۆڤی ئێرە لەخوێنی‬ ‫خۆیدا هەست پێبكاتەوە‬

‫تیایاندا شوێن بە ژیان و ئاوەدانی و‬ ‫پێكەوەژیانی خەڵك تێكڕا چۆڵ دەكات‪.‬‬ ‫خ��ەالف��ەت تا م��ردن ناتوانێ‌ دەستێ‌‬ ‫بگاتە دەرەوەی ئەم شوێنانە‪ .‬لێرە‬ ‫هەمیشە خەونی خەالفەت و هەموو‬ ‫گێڕانەوە و ئامادەكردنەوەیەكی دوێنێ‌‬ ‫ئامادەگی هەیە‪ .‬ئەو ئامادەگییانەن كە‬ ‫هاتنی داعش و بەعسیزم جارێكی دی‬ ‫و هەرچەشنە گروپێكی ئارەزوومەند‬ ‫بۆ تێكدانی ژیانمان ئاسان دەك��ەن‪.‬‬ ‫ئەوە ئەتمۆسفێری ناجێگیری ئێمەیە‬ ‫كە ڕێگە دەدات هەموو پۆخڵەكان‪،‬‬ ‫ئەوانەی مەیلێیكی بێئەندازەیان هەیە‬ ‫بۆ كاولكاری‪ ،‬بێن و لە خەونی ژیان‬ ‫و خۆشییەكانیمان بكەن‪ .‬ژیان لێرە‬ ‫لەسایەی بوون و زیندویەتی وەها گروپ‬ ‫و تاقمێكدا هەمیشە دوام��ان دەخات‪.‬‬ ‫داعش ڕەنگە دژی ژیانەوەش بێت و‬ ‫بگرێ‌ بە زۆر شتی دیكەمانەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫دەڵێین كاردانەوەیە‪ ،‬كاردانەوەكان زۆر‬ ‫سنووریان بڕیوە و گومانی گەورەیان‬ ‫الدروست كردووین‪ .‬هەموو ئەو كردانەی‬ ‫لەو ماوەكەمەدا داعش پێیان هەستا‪،‬‬ ‫پێی و وتین كە چەند توانای تێكدان و‬ ‫لەناوبردنی ئەو شتانە خێرایە كە درێژی‬ ‫چەندەها ساڵ خەونی گەورەكردنیمان‬ ‫هەبووە‪ .‬ئەو پەیامە لە خۆیدا هەڵگری‬ ‫ئەو ڕاستیەیە كە توانای تێكدان و‬ ‫لەناوبردن ئەگەر و یست هەبێت‪ ،‬زۆر‬ ‫ساناترە لە جێگیركردن و مانەوەی‪.‬‬ ‫داعش لێرەوە‪ ،‬لەم بونیادە شێواوەی‬ ‫دوای جەنگەوە كەڵكی وەرگرت‪ .‬هات‬ ‫بەناوی خەالفەتەوە‪ ،‬ب��ەاڵم خۆی لە‬ ‫بنچینەدا بۆ تێكشكاندنی مرۆڤبوون و‬ ‫دەست خستنە ناو ژیان و لەكارخستنی‬ ‫ئەو هەنگاوانەوە دەستی پێكرد كە‬ ‫م��ژدەی سەرەتایەكی نوێیان پێبوو‪.‬‬ ‫ئێستا كێشەی هەموومان لێرە كێشەی‬ ‫ژی��ان و م��ردن��ە ل��ە پێناو پاراستنی‬ ‫دەسكەوتەكانی ژی��ان خۆیدا‪.‬داعش‬ ‫ه��ەم��وو هەوڵێكی خستۆتەگەڕ بۆ‬ ‫دواخستنی هەنگاوەكانی ژیان‪ .‬كێشەی‬ ‫ئێمە ئێستا كێشەی مرۆڤە‪ .‬ئێمە بەم‬ ‫گ��وت��ارە ترسناك و خوێنڕێژیانەوە‬ ‫ناتوانین وەك مرۆڤ لەگەڵ یەك لەم و‬ ‫اڵتە خوێناوییە دا بژین‪ .‬ڕووخانی بەعس‬ ‫مژدەیەكی نوێ‌ بوو بۆ ئێمە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی لە مەترسییەكانی مانەوەی ئەو‬ ‫دۆخە و مەترسییەكانی سەر پاراستنی‬ ‫لە عیراقدا تێگەیشتبێ‌‪ ،‬دەزانێت كە‬ ‫هەمیشە عێراق بۆ ئێمە مایەی نائارامیی‬ ‫و دڵتەنگی گەورەیە‪ .‬كێشەی مرۆڤی‬ ‫ئێستای عیراق ڕەنگ نییە جیاوازی‬ ‫ئایینی و تایەفی بێت‪ ،‬هەروەك چۆن‬ ‫جیاوازی نەتەوەییش وەها مەترسییەكی‬ ‫گەورە نییە‪ ،‬چونكە سەرباری هەموو‬ ‫ئەمانەش ئومێد بۆ مانەوە بە جیاوازی و‬ ‫یەكتر قبوڵكردن هەنگاوی گەورەی ناوە‬ ‫و تێكڕا پێشوازی لێكراوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫جێگەی ترس و نیگەرانی بەرەوامە‪،‬‬ ‫پێشوازی كردن و ڕێگەدانی بونیادی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئێمەیە بەم چەشنە هەواڵنە‬ ‫كە هەمیشە لە ژیان دوامان دەخەن‪.‬‬ ‫كێشەی مرۆڤ دوای هاتنی داعش پەرە‬ ‫دەستێنێ‌ و لێرە بەدواوە ڕەوایەتی تازە‬ ‫و نوێ و مەترسیدارتر بۆ كوشتنمان‬ ‫دەگیرێنە بەر‪ .‬داعش دەیەوێ‌ بێ‌ بوونی‬ ‫هیچ بیانوویەكیش درێژە بەم كردانەی‬ ‫خۆی ب��دات‪ .‬بۆیە ئێستا هەوڵەكانی‬ ‫داعش هەوڵی بێوێنەن بۆ درێژەدان بەو‬ ‫مەترسییانەی كە لە ژیانكردنی خەڵكی‬ ‫عیراقدا هەن‪ .‬ئەو واڵتەی كە ناوەندی‬ ‫شارستانی رۆژهەاڵت بوو‪ ،‬ئێستا وای‬ ‫لێهاتووە كە شوێنیشی نەماوە بۆ ژیان‪.‬‬ ‫ئەمە هەمووی لەسایەی بیركردنەوەی‬ ‫مرۆڤەوەیە لێرە‪ .‬داعشیش بەشێكن‬ ‫لەوان‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )212‬دوشةممة ‪2014/8/18‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫رۆشنگەری‪ ،‬لەنێوان دوێنێ‌‌و ئەمڕۆدا‬ ‫د‪ .‬هاشم ساڵح‬ ‫و‪.‬شوان ئەحمەد‬

‫فێندەمێنتالیستەكان زۆر باشترن‌و‬ ‫بگرە جوامێرتریشن‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ��ەوەی‬ ‫رێكوراست‌و ب��ەڕۆژی نیوەڕۆ داكۆكی‬ ‫لەفێندەمێنتالیزم دەكەن‪ ،‬نەك لەپشتی‬ ‫پەردەوەو بەنهێنی‪.‬‬ ‫س����ەرەڕای ئ���ەوەش ئ��ەوان��ە رەت��ی‬ ‫دەكەنەوە مەسیحیەت‌و ئیسالم لەیەك‬ ‫ئاستدا دابنێن‪ ،‬چونكە بەبۆچونی ئەوان‬ ‫ئیسالم لەمەسیحیەت چاكترەو ئاینێكە‬ ‫نەدەمارگیری دەزان���ێ‌‌و نەدادگاكانی‬ ‫پشكنینیش دەناسێت!! بەاڵم ئاخۆ ئێمە‬ ‫لەئێستادا لەئەوجی دادگاكانی پشكنیندا‬ ‫نین؟‬ ‫بۆ ئەوەی لەرادەی گرنگی‌و بایەخی‬ ‫س��ەردەم��ی رۆشنگەری بۆ نەوەكانی‬ ‫داهاتوی ئەوروپا تێبگەین‪ ،‬پێویستە‬ ‫بڵێین ئەم نەوەیەو نەوەكانی داهاتویش‪،‬‬ ‫لەئازادی فیكری بەهرەمەند نەدەبون‪،‬‬ ‫گەر ئەو جەنگە بێ‌ ئامانە نەبونایە كە‬ ‫فەیلەسوفانی رۆشنگەری پێش دو سەدە‬ ‫ئەنجامیاندا‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە ئ��ەوش��ت��ەی��ە ك��ە باسكارانی‬ ‫هاوچەرخی فەرەنسا وەك (میشیل‬

‫ب����ەالی ڕۆش��ن��ب��ی��ری ه��اوچ��ەرخ��ی‬ ‫ئەوروپیەوە رۆشنگەری بۆتە بابەتێكی‬ ‫م��ێ��ژوی��ی‪ ،‬وات���ە ب��ۆت��ە راب����ردو‪ .‬بۆیە‬ ‫س��ەروەخ��ت��ێ��ك ت��اوت��وێ��ی رۆش��ن��گ��ەری‬ ‫دەكات‪ ،‬بۆ ئەوەیە بزانێت شارستانیەتە‬ ‫مۆدێرنەكەی چۆن چۆنی دروستبوە‪ ،‬یان‬ ‫بۆ ئەوەیە بەو هەڵەو الدانانەدا بچێتەوە‬ ‫كە لەدو سەد ساڵی رابردودا رویانداوە‪.‬‬ ‫ئەم پرۆسەیەش مانای رەخنەگرتن‬ ‫لەمۆدێرنەو بژاركردن‌و راستكردنەوەی‬ ‫رۆشنگەری دەگەیەنێت‪ ،‬وەك��و ئەوەی‬ ‫(ه��اپ��رم��اس)‌و (ئ��االت��ۆری��ن)‌و چەندین‬ ‫فەیلەسوفی هاوچەرخی دیكە ئەنجامی‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫رۆشنگەری ئەو چەكە نییە كە لەدژی‬ ‫فێندەمێنتالیزمی ئایینی بەكاربهێنرێت‪،‬‬ ‫بەو جۆرەی كە لەسەردەمی (ڤۆڵتیرو‬ ‫دی��درۆو رۆس��ۆ)دا باوبو‪ ،‬ئەویش لەبەر‬ ‫هۆكارێكی سادە كە فێندەمێندالیزمی‬ ‫دەمارگیرو توندڕەو لەئەوروپادا ئاسەواری‬ ‫نەماوە!‬ ‫هیچ رۆشنبیرێكی ئەوروپی لەخۆی‬ ‫ناترسێت‪ ،‬گەر هاتو رەخنەی لەبیرو‬ ‫ب�����اوەڕی ئ��ای��ن��ی م��ەس��ی��ح��ی گ���رت‪،‬‬ ‫یاخود بەشێوەیەكی زانستی مێژوی‬ ‫لێكۆڵینەوەی لەبارەیەوە كرد‪ .‬بەاڵم بۆ‬ ‫رۆشنبیرانی ئێمە رۆشنگەری مەسەلەی‬ ‫مان‌و نەمانە‪ ،‬واتە هەر بەتەنها پرسێكی‬ ‫ئەكادیمی ساردوسڕ نییە‪ ،‬بەو جۆرەی‬ ‫بیریارێكی فەرەنسی یان ئینگلیزی یاخود‬ ‫ئەڵەمانی مامەڵەی لەتەكدا دەكات‪ .‬واتە‬ ‫بارودۆخی رۆشنبیر الی ئێمە جیاوازە‬ ‫لەبارودۆخی رۆشنبیری خۆرئاوایی‪.‬‬ ‫ئەمەش پەیوەندی بەو كەلێن‌و جیاوازیە‬ ‫مێژویە گەورەوە هەیە كە لەنێوان ئێمەو‬ ‫كۆمەڵگە پێشكەوتوەكانی ئەوروپاو‬ ‫ئەمریكادا هەیە‪.‬‬ ‫گەر بێت‌و ئەم پێدراوە زەق‌و گەورەیە‬ ‫لەبەرچاو نەگرین‪ ،‬ئەوا ناتوانین لەهیبچ لونی)(‪ )1‬مامۆستا لەزانكۆی (نیس)‬ ‫حاڵی بین‌و بۆمان ناكرێت كێشەكە لەباشوری فەرەنسا‪ ،‬دانی پێدا دەنێن‪.‬‬ ‫بەرون‌و رەوانی باس بكەین‪ .‬كەواتە ئەو ئ��ەوەت��ا ئ��ەو باسكارە س��ەب��ارەت بەو‬ ‫سۆفیستائیزمانەی ئێمە كە دێن‌و دەڵێن مەسەلەیە دەڵێت‪( :‬گ��ەر لەئێستادا‬ ‫رۆش��ن��گ��ەری س��ەردەم��ی بەسەرچوەو مەسحیەت لەگەڵ شارستانیەتی مۆدێرندا‬ ‫پێویستمان پێی نیە‪ ،‬ب��ەو كارەیان ئاشتبوبێتەوە‪ ،‬ئەوا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو‬ ‫ه��ەواڵن��ەی ڤۆڵتێرو ج��ان ج��اك رۆسۆ‬ ‫هەڵەیەكی گەورە دەكەن‪.‬‬ ‫بۆیە دەبێت دەستبەجێ‌ وەاڵمیان پێش دو س��ەدە بەخەرجیاندا‪ .‬كەوا‬ ‫بدەینەوەو بڵێین‪( :‬بۆكـێ‌ س��ەردەم‌و بێت ئێمە بەهەرمی ك��ارو ماندویونی‬ ‫رۆژگ��اری رۆشنگەری بەسەرچوە؟ بۆ ئەوان دەچنینەوە‪ ..‬ئەوان ماندوبون‌و‬ ‫كۆمەڵگە ئیسالمیەكانی ئێمە یان زۆری��ان چەشت‪ ،‬ئێمەش بەرهەمەكەی‬ ‫ب��ۆ كۆمەڵگاكانی ئ��ەوروپ��ا؟ بۆچی دەچنینەوە‪ ..‬ئەوە فەیلەسوفان بون‬ ‫كۆمەڵگاكانی ئێمە هەمان ئەو جەنگە بیرۆكەی – ئایینی ئەقاڵنیان‪ -‬هێنایە‬ ‫فیكریانەیان بەخۆیانەوە بینی كە ئ���اراو ل��ەو س��ەردەم��ان��ەدا بەگژ رق‌و‬ ‫كۆمەڵگا ئەوروپیەكان ئەزمونیان كرد؟ توڕەیی كڵێساو فێندەمێنتالیستەكاندا‬ ‫ئایا ئێمەش وەك ئەوان هەمان ملمالنێی چونەوە‪ ..‬بەاڵم بۆ ئێمە فێندەمێنتالیزم‬ ‫داهێنەرانەی نێوان زانست‌و ئایینمان هیچ مەترسیەكی نییە‪ ،‬هۆكارەكەشی‬ ‫ئەزمونكرد‪ ،‬وەك��ی ئ��ەوەی ب��ەر لەدو زۆر ئاسانە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە مەسحیەت‬ ‫س��ەدە زیاترە كۆمەڵگە ئەوروپیەكان بۆتە ئاینێكی ئەقاڵنی‪ ،‬ئەو ئەقاڵنیەتەی‬ ‫ڤۆڵتێرو رۆسۆ خەونیان پێوە دەبینی‌و‬ ‫بەخۆیانەوە بینی‪.‬‬ ‫ئایا ئێمە كەلەپوری ئایینیمان شەنوكەو خەباتیان لەپێناویدا دەكرد‪ ،‬لەسەدەم‌و‬ ‫كردوەو ئەو كەلەپورەمان هێناوەتە ژێر رۆژگاری ئەمڕۆماندا بۆتە هەقیقەتێكی‬ ‫باری رەخنەی مێژویی‌و فەلسەفی‪ ،‬وەك حاشاهەڵنەگر‪ .‬كڵێسای كاتۆلیكی وەك‬ ‫ئەوەی ئەوروپیەكان لەگەڵ دەستپێكی سەردەمانی فەیلەسوفانی رۆشنگەری‪،‬‬ ‫سەردەمی رۆشنگەرییدا لەگەڵ كەلەپوری فشار دروست ناكات‌و سانسۆر لەسەر‬ ‫بیركردنەوە دانانێت‪ .‬نەخێر لەئێستادا‬ ‫ئایینی خۆیاندا كردیان؟)‪.‬‬ ‫ئەمە ئ��ەو رستە پرسیارەیەیه‌ كە پیاوانی ئایینی لەفەرەنساو تێكڕای‬ ‫دەبێت بیانكەین‪ ،‬بۆ خاتری ئەوەی ئەو واڵت��ان��ی ئ��ەوروپ��ی دی��ك��ەدا‪ ،‬هەمان‬ ‫هەڵەو بەدحاڵیبونانەی پێ‌ بڕەوێنێنەوە هەڵوێستی رۆسۆیان هەیە لەپرس‌و باسی‬ ‫ك��ە دیماگۆگیەكانی ئێمە رەواج���ی موعجیزەو غەیبانیەت‌و ئەو مەسەالنەی‬ ‫كە لەكاتی خۆیدا ه��ەراو زەن��ای زۆری‬ ‫پێدەدەن‪.‬‬ ‫ل��ەراس��ت��ی��دا ج��اڕس��ب��ون��ی ئ��ەوان��ە لەسەردەكرا‪.‬‬ ‫ئایا ئەمە بەئەقڵدا دەچێت‌و وایە؟ بەڵـێ‌‬ ‫لەرۆشنگەری‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ هۆكارێكی‬ ‫پەنهان‌و ش��اراوە كە بەدەگمەن باسی بەئەقڵدا دەچێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی پیاوانی‬ ‫دەك���ەن‪ ،‬ئەویش ئ��ەوەی��ە دەیانەوێت ئایینی لەفەرەنسای هاوچەرخدا‪ ،‬ناچارن‬ ‫داك��ۆك��ی لەفێندەمێنتالیزم بكەن‪ ،‬گەشەی زانستی‌و پێشكەوتنی ئەقاڵنی‬ ‫بەبێ‌ ئەوەی ‌وەها دەربكەون‪ ..‬ئەوانە بەهێند بگرن‌و لەتوانایدا نەماوە وەك‬ ‫دەیانەوێت كەلەپوری ك��ۆن بپارێزن جاری جاران هەڵوێستی توند وەربگرن‌و‬ ‫ل����ەوەی‪ ،‬لێكۆڵینەوە رەخنەییی‌و دژایەتی گەشەكردن‌و بەرەوپێشچون‌و‬ ‫مێژویەكانیان بەسەردا پراكتیزە بكرێت‪ .‬بیرۆبۆچونە فەلسەفیەكان بكەن)‪.‬‬ ‫بەمجۆرە دەبینین فەیلەسوفانی‬ ‫بەمجۆرە لەگەڵ فێندەمێنتالیستەكاندا‬ ‫رۆشنگەری پیاوانی ئایینیان ناچاركرد‬ ‫لەو هەڵوێستەدا یەكدەگرنەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەڵ���ب���ەت���ە ل�����ەم ح���اڵ���ەت���ەش���دا بەوەی بیروباوەڕی مەسحیەت لەزۆرێكی‬

‫زۆر شتی نائەقاڵنی پاكبكەنەوە‪ ،‬تاكار‬ ‫گەیشت ب��ەوەی ل��ەئ��ەوروپ��ادا پیاوی‬ ‫ئایینی لەزۆر روەوە لەفەیلەسوف بچێت‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەروی گومانكردنی ئەقاڵنی‬ ‫شەن‌و كەوكردنی هەر مەسەلەیەك بەر‬ ‫لەبروِا پێهێنانی‪ ،‬لەگەڵ پەیڕەوكردنی‬ ‫میتۆدی ئەزمونگەری‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە ئیدی ب���اوەڕی دەمارگیرو‬ ‫كوێرانەو نائەقاڵنی پاشەكشەی كردو‬ ‫رێگا بۆهاتنە ئ��ارای ئیمانێكی نوێی‬ ‫كراوەو ئەقاڵنی خۆشكرد كە پرسیارە‬ ‫ئەقاڵنی و فەلسەفیەكان بەهێندە‬ ‫وه‌ردەگرێت‪ .‬هێندە بەسە كە چاوێك‬ ‫ب��ە ب��ەره��ەم��ی گ����ەورە تیۆلۆژیستە‬ ‫هاوچەرخەكانی مەسحیەتدا بگێڕین‪،‬‬ ‫تا بزانین چ��ۆن چۆنی‌و بێ‌ دو دڵی‬ ‫سەرگەرمی تاوتوێكردن‌و لێكۆڵینەوەی‬ ‫تازەترین تیۆری زانستی‌و فەلسەفیەكانن‪.‬‬ ‫وات���ە ئ����ەوان س��ەروەخ��ت��ێ��ك ب��اس‬ ‫ل����ەك����اروب����اری ئ��ای��ی��ن��ی دەك�����ەن‪،‬‬ ‫ل��ەگ��ۆش��ەن��ی��گ��ای��ەك��ی ج���ی���اوازت���رەوە‬ ‫قسەی لێدەكەن‪ ،‬جیاواز لەدیدی ئەو‬ ‫فێندەمێنتالیستە پەڕگیرو دۆگمایانەی‬

‫مرۆڤێك نیە لەم دنیایەدا بڕوای بەشتێك‬ ‫یان بەهایەك یاخود فەلسەفەیەك نەبێت‪.‬‬ ‫كەوابێ‌ ئەوانەی ئێمە بەبێباوەڕیان‬ ‫دەزانین‪ ،‬لەراستیدا بێباوەڕنین‪.‬‬ ‫راس��ت��ە ئ��ەوان��ە ن��اچ��ن ب��ۆ كڵێساو‬ ‫نوێژناكەن‌و رۆژو ناگرن‪ ،‬بەاڵم بەپێی‬ ‫رێسایەكی مۆراڵی كۆنكرێتی مامەڵەو‬ ‫هەڵسوكەوت لەگەڵ كەسانی دیكەدا‬ ‫دەك����ەن‌و ئ��ەرك��ی س��ەرش��ان��ی خۆیان‬ ‫بەرامبەر كۆمەڵەگە جێبەجێدەكەن‌و رێز‬ ‫وادە‌و بەڵێنی خۆیان دەگرن‌و دەربایسی‬ ‫نێوبانگ‌و كەسایەتی خۆیان‪.‬‬ ‫ه���اوك���ات ئ���ەو ك��ەس��ان��ەی خ���اوەن‬ ‫رۆنشبیریەكی نوێی زانستی فەلسەفین‪.‬‬ ‫بەالی ئەو كەسانەوە فەلسەفە جێگەی‬ ‫ئایینی ب��ۆ گ��رت��ون��ەت��ەوە‪ ،‬بۆیە وەك‬ ‫ئیماندارنی تەقلیدی هیچ دەمارگرییەكی‬ ‫ئایینی‌و مەزهەبیان نییە‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە ل��ەس��ەردەم��ی رۆشنگەریدا‬ ‫بەیەكجاری تێكەڵكردنی بێباوەڕ لەگەڵ‬ ‫بەدڕەوشت‌و بێئابڕودا كۆتایی نەهات‪.‬‬ ‫بەڵگەش ب��ۆ ئەمە ئ��ەوەی��ە خ��ودی‬ ‫(ڤۆڵتێر) خۆشی لەو ب��اوەڕەدا بو كە‬

‫ل��ەك��ۆم��ەڵ��گ��ە ئ��ەوروپ��ی��ە م��ۆدێ��رن��ەك��ان��دا‪،‬‬ ‫ژم��ارەی كەسانی بێباوەڕ زیاترە لەژمارەی‬ ‫ئ��ەوان��ەی ب���اوەڕدارن‪ ،‬لەگەڵ ئ��ەوەش��دا ئەو‬ ‫مامەڵە ئەخالقی‌و ساغڵەمەی لەكۆمەڵگە‬ ‫ئەوروپیەكاندا ه��ەی��ە‪ ،‬زۆر زی��ات��رە ل��ەوەی‬ ‫ل��ەك��ۆم��ەڵ��گ��ەی ئ��ی��م��ان��دارەك��ان��دا (وات���ە‬ ‫لەكۆمەڵگەكانی ئێمەدا) هەیە‬ ‫ت��اه��ەن��وك��ەش ه��ەر دی��ل��ی ئەقڵیەتی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاستن‪.‬‬ ‫لەم روەوە بڕوانە ئەو جیاوازیەی نێوان‬ ‫(شێخ یوسف قەرزاوی) كە تائێستاش‬ ‫ه���ەر ل���ەف���ەزای فیقهی س��ەدەك��ان��ی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��دای��ە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ تیۆلۆژستی‬ ‫ئەڵەمانی (هانز كۆنگ)(‪ )2‬كە باس‬ ‫لەتیۆلۆژی پۆست مۆدێرنە دەكات‪.‬‬ ‫لەسەدەی نۆزدەهەمدا (واتە راستەوخۆ‬ ‫دوا سەردەمی رۆشنگەری)‪ ،‬كەسێك نەبو‬ ‫لەو بڕوایەدا بێت كە مۆڵ بەبێ‌ ئایین‬ ‫یاخود بەبێ‌ جێبەجێكردنی س��روت‌و‬ ‫رێوڕەسمە تاقەت پڕوكێنە رۆژانەییەكان‪،‬‬ ‫بونی هەبێت‪ ،‬ئەوە ئەو شتەبو كە مەحاڵ‬ ‫بو خەڵكانی ئەو سەردەمە بیری لـێ‌‬ ‫بكەنەوەو بەخەیاڵیاندا بێت‪.‬‬ ‫لەو سەردەمانەدا خەڵكی لەو بڕوایەدا‬ ‫بون كەسی بێباوەڕ ناشێت كەسێكی‬ ‫چاك‌و بەئەخالق بێت‌و بەتەنگ ناوناوبانگی‬ ‫خۆیەوە بێت‪ .‬لەو رۆژگ��ارەدا یاساغ بو‬ ‫كەسێك هەبێت‌و باوەڕێ‌ بەئایین نەبێت‪.‬‬ ‫‌وات��ە وەه��ا وێنای كەسێكی بێباوەڕو‬ ‫تەنانەت عەلمانیش دەكرا‪ ،‬كەمرۆڤێكی‬ ‫بێئابڕو و هەڵەشەو بێ‌ مۆراڵە‪.‬‬ ‫ب�����ەاڵم ل��ەك��ۆم��ەڵ��گ��ە ئ��ەوروپ��ی��ە‬ ‫مۆدێرنەكاندا‪ ،‬ژمارەی كەسانی بێباوەڕ‬ ‫زیاترە لەژمارەی ئەوانەی ب��اوەڕدارن‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ئەو مامەڵە ئەخالقی‌و‬ ‫ساغڵەمەی لەكۆمەڵگە ئەوروپیەكاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬زۆر زیاترە لەوەی لەكۆمەڵگەی‬ ‫ئیماندارەكاندا (وات��ە لەكۆمەڵگەكانی‬ ‫ئ��ێ��م��ەدا) ه��ەی��ە ب��ەڵ��گ��ەش ب��ۆ ئەمە‬ ‫پێشكەوتنی ئەو كۆمەڵگایەنەو دواكەوتنی‬ ‫ئەوانی دیكەیە!‬ ‫بێگومان ئەمە بەمانای بانگەشەكردن‬ ‫بۆ بێباوەڕی ناگەیەنێت‪ ،‬بەڵكو بەو‬ ‫مانایە دێ��ت كە م��رۆڤ ئ��ازادە ل��ەوەی‬ ‫بڕوادار بێت یان بێبڕوا‪ ،‬بەاڵم لەوەدا ئازاد‬ ‫نییە كە خراپەكاری دەرهەق بەكەسانی‬ ‫دیكەو كۆمەڵگە بكات‪ ،‬لەرێی گرتنەبەرو‬ ‫ئەنجامدانی رەفتارێكی نائەخالقیەوە‪.‬‬ ‫لەراستیدا بێباوەڕی بەمانای پڕاو پڕی‬ ‫وشەكە بونی نییە‪.‬‬

‫ئ��ەوەی ب��اوەڕی بەبونی خ��ودا نەبێت‪،‬‬ ‫ناكرێت كەسێكی ئەخالقی بێت‪ .‬ئەوە تا‬ ‫وتەیەكی بەناوبانگی هەیە دەڵێت‪( :‬من‬ ‫دەمەوێت ئەوەی سەرپەرشتی كارەكانم‬ ‫دەكات‌و جلەكانم بۆ دەدورێت‌و بەردەستیم‬ ‫دەكات‪ ،‬كەسانێك بن باوەڕیان بەخودا‬ ‫هەبێت‪ ،‬چونكە ئەوە دڵنیایم دەداتێ‌‌و وام‬ ‫لێدەكات هەستبكەم دزیم لێناكەن یان‬ ‫گەر دزیشیان لێكردم‪ ،‬خاترم دەگرن!‪)...‬‬ ‫(ڤۆڵتێر) پێی وابو بڕوابون بەخودا‬ ‫وادەكات مرۆڤ سڵ لەزۆر شت بكاتەوە‪،‬‬ ‫واتە نەهێڵێت ماڵی خەڵك بخوات یاخود‬ ‫دەستدرێژی بكاتە سەریان‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫لەسزای خودا دەترسێت‪.‬‬ ‫رەن��گ��ە ئ���ەوە ل���ەو س��ەردەم��ان��ەدا‬ ‫راستبوبێت‪ ،‬بەاڵم دوای ئەوە شتەكان‬ ‫گ�����ۆڕان ب���ەه���ۆی ه��ۆش��ی��ارب��ون��ەوەو‬ ‫رۆشنبیربونی خ��ەڵ �ك‌و خ��وا لەرێی‬ ‫قوتابخانە مۆدێرنەكانەوە‪ .‬بەوەش ئایین‬ ‫بو بەپرسێكی ن��اوەك �ی‌و ل��ەوە كەوت‬ ‫شتێكی روكەشانە‌و رواڵەت بێت‪.‬‬ ‫س����ەرب����اری ئ�����ەوە ف��ەل��س��ەف��ەی‬ ‫رۆشنگەریش بەشێوەیەكی گشتی بوە‬ ‫مایەی ئ��ەوەی مۆراڵێكی ن��وێ‌ (وات��ە‬ ‫مۆراڵێكی عەلمانی) بێتە ئارا‌و لەهەوڵی‬ ‫ئەوەشدا بو بیسەلمێنێ‌ كە دەشێت ئاكار‬ ‫سەربەخۆ بێت لەدینداری‌و ل��ەدەرەوەی‬ ‫دینداریدا بونی هەبێت‪ .‬بەڵگەش بۆ ئەوە‬ ‫گەندەڵبونی توێژی پیاوانی ئایینی بو‬ ‫كەبەشێكی زۆریان لەو سەردەمەدا وێران‬ ‫ببون‪.‬‬ ‫واتە بەپێچەوانەی ئەوەی (ڤۆڵتێر)‬ ‫ب��اوەڕی پێی هەبو‪ ،‬دینداری پیاوانی‬ ‫ئایینی رێی ئەوەی لێنەگرتن دزی نەكەن‌و‬ ‫خەڵكی ه��ەژارو بەشمەینەت لەخشتە‬ ‫نەبەن‪.‬‬ ‫بەمجۆرە‌و بۆ یەكەمین جار بیرۆكەی‬ ‫هەبونی مرۆڤێكی مۆراڵی هاتە ئارا كە‬ ‫رەنگە دیندارو باوەڕداریش نەبێت‪ .‬واتە‬ ‫ن��ەس��ەردان��ی كڵێساو م��زگ��ەوت بكات‌و‬ ‫نەڕێوڕەسمە ئایینیەكانیش جێبەجێبكات‪.‬‬ ‫خەڵكانی ئەو سەردەمە دەیان پرسی‪:‬‬ ‫(ئ��ەرێ‌ چینیەكان بێباوەڕنین؟ ئەوان‬

‫بێئاگانین لەوەحی‌و ئینجیل‌و یەسوعی‬ ‫مەسیح؟ كەچی لەگەڵ ئەوەشدا دەبینین‬ ‫لەهەڵسوكەوت‌و مامەڵەكردندا زیاد لەئێمە‬ ‫كەبڕوامان بەخودا هەیە‪ ،‬پابەندی بەها‬ ‫مۆڕاڵیەكانن!)‪.‬‬ ‫ئەمە (پیپەر بایل) (‪)1706-1647‬‬ ‫یەكێك لەو گ��ەورە بیریارنەی رێگەیان‬ ‫لەبەردەم هزری رۆشنگەریدا خۆشكرد‪،‬‬ ‫گەیاندە ئەوەی بڵێیت‪( :‬ئاكار شتێكی‬ ‫سەربەخۆیەو پ��ەی��وەن��دی بەدینداری‬ ‫روكەش‌و درۆزنانە‌وە نییەو بگرە تەواو‬ ‫پێچەوانەی دینداریە بەشێوە دۆگماو‬ ‫پەڕگیرەكەی)(‪.)3‬‬ ‫ب��ەڵ��گ��ەش��ی ب��ۆ ئ���ەوە ئ���ەو شتانە‬ ‫ب��و ك��ەل��ەو س��ەردەم��ەدا مەسیحیەكان‬ ‫بەیەكتریان دەكرد‌و چۆن چۆنی لەسەر‬ ‫(ناسنامە) وەكە ئەوەی ئێمە لەئێستادا‬ ‫باسی دەكەین‪ ،‬كاتۆلیكی پرۆتستانت‬ ‫مەزهەبێكی س��ەردەب��ڕی‪ ،‬دەی باشە‬ ‫لەمەدا مۆراڵ لەكوێدایە؟ ئایا بڕوابون‬ ‫بەیەزدان‪ ،‬دەستی ئەو كەسانەی بەست‬ ‫تا تاوانی وەها نەكەن؟‬ ‫رەنگە هەندێ‌ ئیمانداری راستەقینەی‬ ‫گێڕابێتەوە تا تاوانی لەو جۆرە نەكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم خۆ زۆربەی زۆری خەڵك‌و خوای تر‬ ‫دەمارگیرو نەفام‌و توندڕەبون‪ ،‬هەمیشە‬ ‫ئ��ام��ادەی ئ��ەوەب��ون ش��ەڕی مەزهەبی‌و‬ ‫خاچپەرستی ئەنجامبدەن‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای ئ��ەوە مۆراڵی عەلمانیەت‬ ‫بەسەر ت��ەواوی مرۆڤایەتیدا جێبەجێ‬ ‫دەبێت‌و هەمویان دەگرێتەوە‪ ،‬نەك تەنها‬ ‫بۆ خەڵكانی سەر بەئایین‌و ئاینزاكەی‬ ‫خۆم بێت‪ ،‬وەك ئەوەی (پیپەر بایل)ی‬ ‫پرۆتستانتی دەیوت‪ .‬بەواتایەكی دیكە‪،‬‬ ‫پێویستە بەشێوەیەكی مۆراڵیانە مامەڵە‬ ‫لەگەڵ هەمو كەسێكدا بكەم‪ ،‬نەك تەنها‬ ‫لەگەڵ كەسانی سەر بەئایین‌و ئاینزاكەی‬ ‫خۆمدا‪.‬‬ ‫بەعەلمانیكردنی م��ۆراڵ ی��ان هاتنە‬ ‫ئ��ارای مۆراڵێكی عەلمانی لەسەردەمی‬ ‫رۆشنگەریدا‪ ،‬ب��ەو مانایەیە بێگومان‬ ‫ئ��ەم شتە ب��ەالی كۆمەڵگە ئەورپیە‬ ‫مۆدێرنەكانەوە بڕاوەتەوە‪ ،‬چونكە هەنوكە‬ ‫كەس بیر لەسوتاندنی بێباوەڕان‌و ئەو‬ ‫كەسانە ناكاتەوە كە رێورەسمە ئاینییەكان‬ ‫جێبەجێناكەن‪ .‬گ��ەر وای��ان بكردایە‪،‬‬ ‫ئ��ەوا دەب��و لەئێستادا لەسەدا ن��ەوەدی‬ ‫هاواڵتیانی فەرەنسایان بسوتاندایە‪.‬‬ ‫ئێستا لەواڵتانی پێشكەوتوی ئەوروپادا‬ ‫ئیماندارو بێباوەڕان بەئاشتەوایی پێكەوە‬ ‫دەژین‪ ،‬كاتۆلیك‌و پرۆتستان بەیەكەوە‬ ‫هەڵدەكەن‪ .‬تەنانەت ڤاتیكان خۆشی‬ ‫لەهەوڵی ئەوەدایە ئۆفیسێك بۆ وتوێژو‬ ‫راگۆڕینەوە لەگەڵ بێباوەڕاندا بكاتەوە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا‌و لەسەردەمانی پێشودا بەئاگر‬ ‫دەیسوتاندن!‬ ‫ئایا فەزڵ‌و چاكەی هەمو ئەو ئازادیانەی‬ ‫گەالنی ئەوروپا لێی بەهرەمەندن‪ ،‬بۆ كوێ‌‬ ‫دەگەڕێتەوە؟‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ب���ۆ ف��ەی��ل��ەس��وف��ەك��ان��ی‬ ‫رۆشنگەری‌و ئەو جەنگە بێئامانانەی‬ ‫بەدرێژایی چەندین ساڵ ئەنجامیاندا‪.‬‬ ‫لەئێستادا ئەو ئازادیانە وایان لێهاتوە‪،‬‬ ‫خەریكە ئەورپیەكی ه��اوچ��ەرخ بیری‬ ‫دەچێتەوە كە ئەوە بەخوێن‌و فرمێسك‌و‬ ‫شەڕی بێئامان بەدەستهاتوە‪.‬‬ ‫ئ��ەوان��ەی پێشو ت��ۆوەك��ەی��ان چاندو‬ ‫ئ��ارەق��ەی زۆری���ان رش �ت‌و لەئێستاشدا‬ ‫نەوەكانیان بەروبومەكەی دەچننەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم پ��رۆژە گ��ەورەی��ەی رۆشنگەری‪،‬‬ ‫تاكو ئێستا لەواڵتانی عەرەبی‌و ئیسالمیدا‬ ‫روی ن���ەداوە‪ ..‬ه��ەر بۆیە شەڕوشۆڕی‬ ‫ئایینی‌و مەزهەبی بۆتە مۆتەكەیەك‌و‬ ‫بەرۆكی هەمومانی گرتوە‪ ،‬هەر لەوپەڕی‬ ‫خۆرئاواوە بیگرە تا دەگاتە پاكستان‌و‬ ‫عیراق‌و سوریاو لوبنان‌و میسرو ئێران‌و‬ ‫ئەفغانستان‌و ‪..‬هتد‪.‬‬ ‫ئ���ەو ك��وش��ت‌و ب��ڕەش��ی (ق��اع��ی��دە‌و‬ ‫فەتحولئیسالم‌و جوندلشام)‌و بزاوتە‬ ‫توندڕەوەكانی دیكە ئەنجامیدەدەن‪،‬‬ ‫گەورەترین بەڵگەن لەسەر ئەوەی جیهانی‬ ‫ئیسالمی لەچ قەیرانێكی قووڵدایە‪ ،‬قەیران‬ ‫لەگەڵ خودی خۆی‌و لەگەڵ مۆدێرنەو‬ ‫شارستانیەتی نوێشدا‪.‬‬

‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪-1‬میشیل لونی‪ :‬پسپۆڕێكی گەورەیە‬ ‫ل���ەب���واری س���ەردەم���ی رۆش��ن��گ��ەری‬ ‫لەفرەنساداو بەشێوەیەكی تایبەتیش‬ ‫ش��ارەزای فیكری ئایینی‌و سیاسی ژان‬ ‫ژاك رۆس��ۆی��ە‪ .‬لێكۆڵینەوەی لەسەر‬ ‫ت��ەواوی بەرهەمەكانی رۆسۆ نوسییوە‪،‬‬ ‫گرنگترین بەرهەمەكانیشی ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪-Michel Launay: Jean‬‬ ‫‪– Jacques Rousseau et‬‬ ‫‪son temps, Paris, 1969.‬‬ ‫‪-Le Vocabu Laire Lit‬‬‫‪teraire de Jean-Jacques‬‬ ‫‪Rousseau, Paris, 1979.‬‬ ‫‪-2‬هانز كۆنگ‪ :‬گ��ەورە تیۆژستێكی‬ ‫كاتۆلیكی ئەڵمانیە‪ .‬لەبواری تیۆلۆژیا‌و‬ ‫زانستە ئاینییەكاندا‪ ،‬بەیەكێك لەگەورە‬ ‫نوێخوازەكان ئەژمار دەكرێت‪ .‬پێشتر‬ ‫لەالیەن هەندێ‌ لەناوەندە كۆنسێرڤاتیەكانی‬ ‫ناو ڤاتیەكانەوە سەرئێشەو رێگری بۆ‬ ‫دروستكراوە‪ .‬كەسێكە بەچاكی ئاگاداری‬ ‫نوێترین تیۆریا زانستی‌و فەلسەفیەكانە‌و‬ ‫هەر بەتەنها بەخوێندنەوەی تەقلیدیانەی‬ ‫ئاییینەوە داناكەوێت‪ .‬لەبەناو بانگترین‬ ‫بەرهەمەكانی‪:‬‬ ‫‪ Une The‬ك‪-Hans Kung‬‬‫‪ologie Pour Le Troisieme‬‬ ‫‪Millenaire. Paris. Seuil.‬‬ ‫‪1989.‬‬ ‫لەگەڵ بەرهەمێكی دیدەیدا كە تایبەت‬ ‫بە بەواری زانستی بەراوردكاری ئاینیەكان‬ ‫ب��ەن��اوی‪( :‬مەسیحیەت‌و ئاینییەكانی‬ ‫دیكەك ئیسالم هیندۆیزم‪ ،‬ب��ودای��زم)‬ ‫ئەوەش كتێبیكی زۆر جوانە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ سـێ‌ بیریاری ئەڵمانیدا‬ ‫دەكات كە پسپۆڕن لەو ئایینانەدا‪.‬‬ ‫ه��ەرك��ەس��ێ��ك دەی���ەوێ���ت ئ��اس��ۆی‬ ‫بیركردنەوەی ف��راوان بكات‌و لەقۆناغی‬ ‫دەمارگیری ئایینی‌و داخران بەسەربەخۆدا‬ ‫قوتابی بێت‪ ،‬با ئەم كتێبە بخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەوان��ەی لەكتێبەكەدا ب��ەش��دارن‬ ‫بەشێوازە تەقلیدیە دواكەوتوەكە باس‬ ‫لەئایین ناكەن‪ ،‬بەڵكو قسەكردنەكانیان‬ ‫بەشێوازێكی زاستی‌و فەلسەفیە‪.‬‬ ‫‪ Le Chris‬ك‪-Hans Kung‬‬‫‪tianisme et Les Religions‬‬ ‫‪du mon de: Islam, Hin‬‬‫‪douisme Bouddhisme.‬‬ ‫‪Paris. Seuil. 1986.‬‬ ‫ل���ەم���اوەی راب���ردوش���دا پرۆفیسۆر‬ ‫(ه��ان��ز ك��ۆن��گ) كتێبێكی ق����ەوارە‬ ‫گ��ەورەی دەرب��ارەی ئیسالم چاپكردوەو‬ ‫ئێمە تائێستاش چ��اوەڕێ��ی ‌وەرگێڕانە‬ ‫فرەنسیەكەی دەكەین‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانین‬ ‫بیخوێنینەوەو ئ��اگ��اداری بین‪ .‬خۆزگە‬ ‫عەرەبیش تەرجەمەیان بكردبایە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی بزانم چۆنچۆنی بیریارێكی گەورە‬ ‫تادوتێی پرس‌و باسەكانی ئیسالم دەكات‪،‬‬ ‫ئەو ئیسالمەی لەئێستادا دنیای بەخۆیەوە‬ ‫خەریك كردوە‪.‬‬ ‫‪-3‬پیپەر بایل‪ :‬بیریارێكی پرۆتستان‬ ‫م��ەزه��ەب��ی ف��رەن��س��ی��ە‪ .‬ل���ەس���ەدەی‬ ‫حەڤدەهەم‌و لەنێوان سااڵنی (‪1647‬‬ ‫– ‪)1706‬دا ژی��اوە‪ .‬لەواڵتەكەی خۆیدا‬ ‫ب��ەدەس��ت س��ەرك��وت‌و چەوساندنەوەی‬ ‫كاتۆلیكیەكانەوە زۆری چەشتوەو‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە هەڵهاتوە بەرەو هۆڵەنداو لەوێدا‬ ‫زۆربەی زۆری بەرهەمەكانی خۆی نوسیوە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا یەكێكە لەسەرمەشقەكانی‬ ‫س��ەردەم��ی رۆش��ن��گ��ەری‌و ك��اری��گ��ەری‬ ‫گەورەی لەسەر (ڤۆڵتێر‌و دیدرۆو رۆسۆ)‬ ‫جێهێشتوە بۆ زیاتر ئاگاداربون لەژیانی‌و‬ ‫بەرهەمەكانی بڕوانە ئەم كتێبەی كە‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر (ه��ۆب��ی��رپ��ۆس��ت) پسپۆڕ‬ ‫لەئایینزای پرۆتستانیەت‌و كەلتوری‬ ‫ئەوروپای مۆدێرنەدا نوسیویەتی‪:‬‬ ‫‪-Hubert Bost, Pierre‬‬ ‫‪Bayle. Fayard, Paris,‬‬ ‫‪2006.‬‬ ‫س��ەرچ��اوە‪ :‬د‪ .‬هاشم ساڵح‪ ،‬معارك‬ ‫التنویریین وااڵصولیین فی اوروب��ا‪ ،‬دار‬ ‫الساقی‪ ،‬بیروت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )212‬دوشةممة ‪2014/8/18‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫سەرچاوە و بەستێنەکانی سەرهەڵدانی ئیسالم‬

‫دیمانەیەک لەگەڵ پڕۆفیسۆر یۆزێف فان ئێس‬ ‫سازدانی‪ :‬کریستیان مایەر‬ ‫و‪ .‬شێرکۆ یاسین‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫ئایا ئیسالم ئاینێکی تەواو و کامڵ‬ ‫بو وەختێک موحەممەد بانگەشەکەی‬ ‫ڕاگەیاند؟ تا چ ڕادەیەک بە وردی و‬ ‫دڵنیاییەوە دەتوانین باسی سەرەتای‬ ‫س��ەره��ەڵ��دان��ی ئیسالم و گ���روپ و‬ ‫ئ��ای��ن��زا ی��ەک��ەم��ە ئیسالمیەکان و‬ ‫بیروباوەڕەکەیان بکەین؟ ئیسالمناس‬ ‫و مێژوونووسی گ���ەورەی ئەڵمانی‬ ‫پڕۆفیسۆر (یۆزێف فان ئێس ) �‪Jo‬‬ ‫‪ ١٩٣٤( sef van Ess‬ـ) تەمەنی‬ ‫بۆ دۆزینەوەی وەاڵمی ئەو پرسیارانە‬ ‫تەرخان ک��ردووە و کۆمەڵێک باس‬ ‫و نووسینی زانستی و تایبەتی لەو‬ ‫ب��ارەی��ەوە ه��ەی��ە‪ .‬ل��ەم دیمانەیەدا‬ ‫(ک��ری��س��ت��ی��ان م���ای���ەر ) �‪Chris‬‬ ‫‪ tian Meier‬ی ڕۆژنامەنووس و‬ ‫ئیسالمناسی گەنج هەوڵی داوە بە چەند‬ ‫پرسیارێکی تایبەت پڕۆفیسۆر فان‬ ‫ئێس بدوێنێت و ئێمەش وەرگێڕدراوی‬ ‫دەقی دیمانەکەتان پێشکەش دەکەین‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬واز لە سیخوڕەکان و‬ ‫ئەوانەی ئاینیان دەگۆڕی و موسوڵمان‬ ‫دەب���وون بهێنین‪ ،‬ب���ەاڵم مولحید و‬ ‫بێ‌باوەڕەکان بەسەرهاتیان جیاواز بوو‪.‬‬ ‫بەڕێزت لە دواین کتێبت واتە ‍“تاک و‬ ‫ئەوی‌دی” (‪Der Eine und das‬‬ ‫‪ )Andere‬دا باسی ئاینزاکانی ئاینی‬ ‫ئیسالم و هەروەها ئەو ڕاستییە دەکەیت‬ ‫ک��ە زۆرب����ەی ک��ات��ەک��ان س��ەرچ��اوەی‬ ‫زانیارییەکانی ئێمە لەسەر ئەو ئاینزا و‬ ‫گروپانە‪ ،‬نووسینەکانی دژبەرەکانیانە‪.‬‬ ‫فان ئێس‪ :‬پێش هەموو شتێک ئەو‬ ‫کتێبە‪ ،‬مێژووی شێوازێکی ئەدەبیی‬ ‫تایبەتە‪ .‬کە پێی دەڵێین “ ِملَل و ن ِ َحل”‬ ‫وات��ە ئاین و ڕێبازە جۆراوجۆرەکان‬ ‫دەق���ی‬ ‫‪.Heresiography‬‬ ‫ل���ەو ش��ێ��وەی��ە زۆرن ل��ە س��ەرچ��اوە‬ ‫ئیسالمییەکاندا کە تێکڕای گ��روپ و‬ ‫ئاینزا ئسالمییەکانی تێدا ڕیزبەندی‬ ‫کراوە‪ .‬ئەو شێوازە ئەدەبییە‪ ،‬ماوەیەکی‬ ‫زۆر و زیاتر لە ه��ەزار س��اڵ وات��ە لە‬ ‫س��ەدەی دووه��ەم��ەوە تا دوازدەه��ەم��ی‬ ‫کۆچی بەردەوام بوو‪ .‬سەرەڕای ئەوەی‬ ‫تێزێک بە ن��اوی «تاقم‌گەرایی» لە‬ ‫پشتی لێکدانەوە و بۆچوونەکەی منەوە‬ ‫هەیە‪ .‬بنەمای سەرەکیی ئەو بۆچوونە‬ ‫ئەوەیە کە هەرگیز شتێک بە ناوی ئاین‬ ‫بوونی نەبووە‪ .‬هەمیشە و هەموو ئەوانە‬ ‫بەس تاک‌‌گروپگەلێک بوون‪ .‬ئەگەر ئەو‬ ‫لێکدانەوەیە دروست بێت‪ ،‬کەواتە بەو‬ ‫واتایەی ئێمە باسی دەکەین‪ ،‬مولحید و‬ ‫بێ‌باوەڕانیش بوونیان نەبووە‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫ئەوانیش ب��ەس تاقمگەلێکی جیاواز‬ ‫بوون‪.‬‬

‫ک‪ .‬م��ای��ەر‪ :‬دڵ��ن��ی��ام ه��ەرک��ام لەو‬ ‫کتێبانەی بەڕێزت لێکۆڵینەوەت لەسەر‬ ‫کردوون‪ ،‬بە شێوەیەکی جیاواز باسی ئەو‬ ‫مەسەلەیان کردووە ‪...‬‬ ‫ف��ان ئ��ێ��س‪ :‬م��ن ڕام وای���ە ک��ە ئەو‬ ‫کتێبانە زیاتر لە هەموو شتێک بەس‬ ‫تەنیا لیستێکی سادەی تاقم و ئاینزاکانی‬ ‫ئاینی ئیسالمیان نووسیوەتەوە‪ .‬ڕاستە‬ ‫جاروبار لەو کتێبانەدا باسی ئەوە کراوە‬ ‫کە وان��ە و بۆچوونەکانی فاڵنە ئاینزا‬ ‫ی��ان تاقم ڕاستە ی��ان هەڵەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مانای ئەوە نیە کە شوێنکەوتووانی ئەو‬ ‫ئاینزا یان تاقمە مولحید و بێ‌باوەڕن‪.‬‬ ‫لێکدانەوەی دەستەواژەی “کوفر” (الدان‬ ‫لە ڕێی ڕاستی دین) ‪ Heresy‬لەسەر‬ ‫بنەمای ئەو گریمانەیەیە که ئاین‌دروستی‬ ‫‪ Orthodoxy‬ب��وون��ی ه��ەی��ە‪ .‬ئەو‬ ‫لێکدانەوەیە بۆ مەسیحییەت بەکەڵک دێت‬ ‫لەبەر ئەوەی مەسیحییەکان کڵێسەیان‬ ‫هەیە بەاڵم لەگەڵ ڕاستییەکانی ئاینی‬ ‫ئیسالمدا نایەتەوە‪ .‬باشە ئاین‌دروستی‬ ‫(ئۆرتۆدۆکسی) لە ئیسالمدا چۆن پێناسە‬ ‫دەکەن؟ هەمیشە کەسانێک هەبوون کە‬ ‫هەوڵیان داوە سنوور و چوارچێوەی‬ ‫ئاین‌دروستی دیاری بکەن و هەمیشەش‬ ‫نموونەگەلێکی ئ��ای�ن‌دروس��ت��ی (ب �ه‌و‬ ‫واتایەی ئێمە لە مەسیحییەتدا ئەو وشەیە‬ ‫بەکاردەهێنین) هەبووە‪ ،‬بەاڵم هەموویان‬ ‫ناوچەیی و کاتی و تەمەن‌کورت بوون‪.‬‬ ‫لە هەر کات و سەردەمێکدا کە حاکم‬ ‫یان پێشەوایەکی ئاینی لە ناوچەیەکی‬ ‫تایبەتدا ڕاڤەیەکی تایبەتی ئیسالمی بە‬ ‫واجب و دروست زانیوە‪ ،‬بێگومان چەن‬ ‫تاقمێکیش هەبوون کە ناوی “گومڕا”‬ ‫و “الدەر”ی����ان بە ب��ااڵدا ب���ڕاوە‪ ،‬و بە‬

‫پێی دەستەواژەکانی ئێمە لە ئاینی‬ ‫مەسیحیەتدا‪ ،‬بە کافر و بێ‌باوەڕ یان‬ ‫هەڵگەڕاوە لە ئاین لەقەڵەم دراون‪ .‬بەاڵم‬ ‫گروپ و ئاینزاگەلێکی زۆر کەم هەبوون‬ ‫کە لە هەموو ناوچەکاندا و زۆربەی هەرە‬ ‫زۆری موسوڵمانان لێیان بێزار بوون‪.‬‬ ‫ئیسماعیلیەکان بەتایبەت لەو سەردەمەدا‬ ‫ّ‬ ‫“احلشاشین”ـەوە چاالک‬ ‫کە بە ناوی‬ ‫بوون‪ ،‬لەو گروپانە بوون‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬چۆن هەڵسوکەوتیان لەگەڵ‬ ‫گروپە الدەرەکاندا دەکرد؟‬ ‫فان ئێس‪ :‬تەنانەت ئیسماعیلییەکانیش‬ ‫لە مێژوودا نەسڕدرانەوە‪ ،‬هەتا ئەمڕۆکەش‬ ‫ئیسماعیلییەکان م���اون‪ .‬هەرچەندە‬ ‫ناچار کران تا ئەو شوێنەی بۆیان کرا‬ ‫پاشەکشێ بکەن و هەڵێن‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫مێژوودا مانەوە‪ .‬ئەو مەسەلەیە تەنانەت‬ ‫لەگەڵ ئەو گروپانەدا کە لە سەرەتاکاندا‬ ‫دژی حکومەتی ئیسالمی شۆڕشیان کرد‬ ‫(بۆ وێنە ئەو گروپە ئێرانییانەی کە لە‬ ‫دەوری «پێغەمبەری دەمامک‌پۆش» واتە‬ ‫“املقنّع”‪ ،‬لە سەدەی هەشتەمی زاینیدا‬ ‫کۆ بوونەوە و ژمارەشیان زۆر بوو) زیاتر‬ ‫دێتەوە‪“ .‬املقنّع” و الیەنگرانی ئازار و‬ ‫ئەشکەنجەیەکی زۆر دران و ناوبراو کاتێ‬ ‫زانیی شۆڕشەکەی لە تێکشکاندایە؛ خۆی‬ ‫کوشت‪ .‬بەاڵم چەند سەدە دوای ئەوە‬ ‫کاتێ لە کێوسانەکانی ناوچەی تورکستاندا‬ ‫چەن ڕێبوارێک کە ڕێبازەکەیانیان بەدڵ‬ ‫ب��وو‪ ،‬الیەنگرانی “املقنّع”یان بینی‬ ‫و پرسیاریان لێکردن‪« :‬ئ��ای��ا ئێوە‬ ‫موسوڵمانن یان نە؟»‪ ،‬وەاڵمیان دایەوە‪:‬‬ ‫«ڕاستییەکەی خۆشمان نازانین‪ .‬ئێمە‬ ‫جزیە دەدەین»‪ .‬جزیە دان مەسەلەیەکی‬

‫لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا‬ ‫گۆڕانخوازە موسوڵمانەکانی وەکوو “موحەممەد‬ ‫عەبدوهـ” موسوڵمانانیان بانگهێشت دەکرد بۆ‬ ‫گەڕانەوە بەرەو وانەکانی قورئان و هاوکات‬ ‫تەصەووف و تەرکەدنیاییان ڕەت دەک��ردەوە‪،‬‬ ‫بەو هيوایەی کە بتوانن موسوڵمانان یەک بخەن‬ ‫و بەرەیەکی یەکگرتووی ئیسالمی پێک بهێنن‪.‬‬ ‫گاڵتەجاریی مێژوو لەوەدایە کە لە کۆتاییدا ئەو‬ ‫ڕەوتە بە شێوەی بناژووخوازی (ئوصولیەت) ى‬ ‫مودێرن باڵو بووەوە‬ ‫دیاریکەر ب��وو‪ .‬ئ��ەوان ئیتر بیریان لە‬ ‫شۆڕش نەدەکردەوە؛ ڕاژەی ئەندامانیان‬ ‫بۆ ئەو مەبەستە بەس نەبوو‪ .‬هەڵبەت‬ ‫کاتێک ئەو تاقمە هاتنە ناو شارەکان و‬ ‫خەڵکیان لە دەوری خۆیان کۆ کردەوە‬ ‫و بیریان لە ڕێکخستن کردەوە‪ ،‬دۆخەکە‬ ‫ئاڵۆز بوو‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی دی��ارە ئەوان‬ ‫لە ش��اردا غەریب ب��وون‪ .‬ب��ەاڵم تا ئەو‬ ‫کاتەی لە دەرەوەی شار دەژیان کەس‬ ‫هەقی بەسەریانەوە نەبوو و گوێیان پێ‬ ‫نەدەدرا‪.‬‬ ‫بەسەرهاتێکی هاوشێوە لە ب��ارەی‬ ‫تاقمی سەیروسەمەرەی “النُصیر ّیة”ـەوە‬ ‫هەیە کە لە سوریادا بە عەلەوییەکان‬ ‫بەناوبانگن کە تاقمێکی پوختە و پەتیی‬ ‫تەرکەدنیا و عاریفی ڕاستەقینەن کە‬ ‫بڕوایان بە قورئان نیە‪ .‬عەلەوییەکان‬ ‫ئێستاش م��اون و تەنانەت ڕێکخستن‬ ‫و هێزی سەربازییان هەیە‪ .‬ئەگەر ئەو‬ ‫تاقمە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا و لە‬ ‫ناو مەسیحییەتدا سەریان هەڵبدایە؛‬ ‫بێگومان لە الی��ەن مەسیحییەکانەوە‬ ‫دەک����وژران‪ .‬ک��ات��ارەک��ان ‪Cathars‬‬ ‫بهێننە پێش چ��اوی خۆتان کە چۆن‬ ‫بەوپەڕی دڵڕەقییەوە و بێ بەزەییانە‬ ‫هەموویان گیران و سەرەسایان بڕایەوە‪.‬‬ ‫هەڵسوکەوتی موسوڵمانان جیاواز بوو‪،‬‬ ‫هەر بۆیە من بە پێویستی دەزانم سەرەتا‬ ‫وشەی «کوفر» شی بکەمەوە و پرسیار‬ ‫بکەم‪« :‬ئاین‌دروستی» لە ڕاستیدا چیە؟‬ ‫پاشان حەز دەکەم هەوڵی ئەوە بدەم‬

‫لێکدانەوەی دەستەواژەی “کوفر” لەسەر بنەمای‬ ‫ئەو گریمانەیەیە که “ڕێی ڕاستی دین” (ئۆرتۆدۆکسی) بوونی‬ ‫هەیە‪ .‬ئەو لێکدانەوەیە بۆ مەسیحییەت بەکەڵک دێت لەبەر ئەوەی‬ ‫مەسیحییەکان کڵێسەیان هەیە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ڕاستییەکانی ئاینی‬ ‫ئیسالمدا نایەتەوە‪ .‬باشە “ئۆرتۆدۆکسی” لە ئیسالمدا چۆن پێناسە‬ ‫دەکەن؟!‬

‫کە سنووری کوفریش تێپەڕێنم و بڕۆمە‬ ‫پێشتر و لە س��ەر ک��ردەی پراکتیس‪،‬‬ ‫واتە شێوازی هەڵسوکەوت و کاردانەوە‬ ‫بەرانبەر ئەو کەسانە‪ ،‬ورد ببمەوە‪.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬هەڵبەت ئەو بۆچوونە زۆر‬ ‫لە ڕاستیش ناچێت‪.‬‬ ‫ف��ان ئ��ێ��س‪ :‬هەڵبەت ه��ەن��دێ جار‬ ‫هێرشگەلێکی دڕان��دان��ەش لە مێژووی‬ ‫ئیسالمدا دەبیندرێت‪ .‬بۆ وێنە سوڵتان‬ ‫مەحموودی غەزنەوی کۆمەڵێکی زۆری لە‬ ‫دژبەرانی سەربڕی‪ ..‬بەاڵم ئەوانەی سەری‬ ‫بڕین لە ڕووی سیاسییەوە بەرانبەری‬ ‫وەستابوون‪ .‬بەاڵم لە سەردەمانی دیکەدا‪،‬‬ ‫تاقمگەلێکی ج��ۆراوج��ۆر تا ڕادەی��ەک‬ ‫بێ‌کێشە و پێکدادان پێکەوە دەژیان‪.‬‬ ‫لەو بارەوە‪ ،‬بە درێژایی مێژوو ڕوخسار‬ ‫و وێنەیەکی فرەچەشنتری لە خۆ پیشان‬ ‫داوە‪ .‬هەڵبەتە ئەو وێنەیە تا ئێستا وا‬ ‫بووە‪ ،‬بەاڵم بە هێزی میدیا بەرە بەرە‬ ‫لە گۆڕاندایە‪.‬‬

‫تاک‌چەشن و دەسەاڵتخوازە و پێکەوە‬ ‫ناگونجێن؟‬ ‫فان ئێس‪ :‬کاتێ دەڵێم ئیسالم قەتیس‬ ‫ماوە‪ ،‬باسی ئەو گۆڕان و ڕووداوانە دەکەم‬ ‫کە لە ناوچەگەلێکی وەکوو نیمچەدورگەی‬ ‫عەرەبستاندا ڕووی��ان داوە و لە ڕێگای‬ ‫تێکنۆلۆجیای مودێرنەوە باڵو بوونەتەوە‪.‬‬ ‫س����ەرەڕای ئ���ەوەش دەب��ێ��ت هەمیشە‬ ‫ئ��ەوەم��ان لە ب��ەرچ��او بێت کە ئ��ەوەی‬ ‫کە بە ناوی بناژۆخوازی (ئوصولیەت)‬ ‫ـەوە ڕوو دەدات‪ ،‬دیاردەیەکی مۆدێرنە‪.‬‬ ‫بناژۆخوازی زۆر زیاتر لەوەی بە بیرماندا‬ ‫دێت‪ ،‬توخمی هاوچەرخ – چاخی نوێی‬ ‫ئەوروپایی – تێدایە‪ .‬توخمەکانی چاخی‬ ‫نوێی ڕۆژئ��اوای��ی لە دڵ��ی تیرۆریسمی‬ ‫ئیسالمیدایە لەبەر ئەوەی کە ئەوە ئێمەی‬ ‫ئەوروپی بووین کە یەکەم جار تاکتیک‬ ‫و شێوازەکانی تیرۆریسممان بەکار‬ ‫هێنا و باڵومان کردەوە‪ .‬کەواتە ئەگەر‬ ‫ئێمە ڕوانگە نوێیەکان‪ ،‬بەو شێوەیەی‬ ‫بناژۆخوازەکان نمایشیان دەکەن‪ ،‬بۆ ناو‬ ‫قورئان ببەینەوە؛ بێگومان خزمەتمان‬ ‫بەوان کردووە‪ ،‬بەاڵم لە باری مێژووییەوە‬ ‫تووشی هەڵە بووین‪ .‬بەاڵم لە بنەڕەتدا‬ ‫من نیگەرانی جیهانی ئیسالمی نیم‪،‬‬ ‫دڵنیام کە بناژۆخوازەکانیش ناتوانن‬ ‫“ئاین‌دروستی” لە ئیسالمدا بنیات بنێن‬ ‫و لە ئیسالمدا مەسەلەی “ئاین‌دروستی”‬ ‫‪ Orthodoxy‬بوونی نیە‪.‬‬

‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬کەواتە میدیا پ��ەرە بە‬ ‫فرەچەشنی و فرەدەنگی نادات‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫ب��رەو ب��ە هاوچەشنیی و یەکسانیی‬ ‫ناوەرۆک دەدات؟‬ ‫ف��ان ئێس‪ :‬ب��ە هاریکاریی میدیا‪،‬‬ ‫زۆر ئاسانتر دەتوانین دواڕوخ��س��اری‬ ‫ئیسالم بهێنینە پێش چ��اوم��ان و بە‬ ‫هێزی پارەش ئەو وێنەیە بنەخشێنین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫لە کۆتایی س��ەدەی نۆزدەهەمدا و لە‬ ‫خاستگاه‌های اس�لام ـ گفت‌وگوی‬ ‫ن��ێ��وان گ��ۆڕان��خ��وازە موسوڵمانەکانی‬ ‫وەک��وو “موحەممەد ع��ەب��دوه��ـ”دا کە کریستین مایر ب��ا ی��وزف ف��ان اِس‪،‬‬ ‫ئێمە بە ڕێزەوە یادیان دەکەین‪ ،‬خاڵی اسالم‌شناس آلمانی‪ .‬ب��رگ��ردان‪ :‬یاسر‬ ‫وەرچ��ەرخ��ان و ڕێ��ک ب��ەران��ب��ەری ئەو م��ی��ردام��ادی‪( .١٣٩١/٢/١٢ .‬انديشه‬ ‫ڕەوتە دەبینین‪ .‬ئەوان موسوڵمانانیان زمانه)‪.‬‬ ‫‪http://archive.radio‬‬‫بانگهێشت دەک��رد بۆ گەڕانەوە بەرەو‬ ‫‪zamaneh.com/reflec‬‬‫وانەکانی قورئان و هاوکات تەصەووف‬ ‫‪tions/2012/05/01/13848‬‬ ‫و تەرکەدنیاییان ڕەت دەک��ردەوە‪ .‬بەو‬ ‫سەرچاوەی یەکەم‪:‬‬ ‫هيوایەی کە بتوانن موسوڵمانان یەک‬ ‫‪Christian Meier, The‬‬ ‫بخەن و بەرەیەکی یەکگرتووی ئیسالمی‬ ‫‪Origins of Islam - A‬‬ ‫پێک بهێنن‪ .‬گاڵتەجاریی مێژوو لەوەدایە‬ ‫‪Conversation with the‬‬ ‫کە لە کۆتاییدا ئەو ڕەوتە بە شێوەی‬ ‫‪German Islamic Scholar‬‬ ‫بناژووخوازی (ئوصولیەت) ى مودێرن‬ ‫‪Josef van Ess. Goethe‬‬‫باڵو بووەوە‪.‬‬ ‫‪Institut e. V., Fikrun wa‬‬ ‫‪Fann. November 2011.‬‬ ‫ک‪ .‬مایەر‪ :‬بە ڕای جەنابت ئەمڕۆکە‬ ‫‪http://www.goethe.de/‬‬ ‫تێگەیشتنە جیاواز و جۆراوجۆرەکان‬ ‫‪ges/phi/prj/ffs/the/a96/‬‬ ‫ل��ە ئیسالم – وەک���وو تێگەیشتنی‬ ‫‪en8626506.htm‬‬ ‫بناژۆخوازانە یان تێگەیشتنی مودێرن و‬ ‫پێشکەوتوو – دژی بیرۆکەی ئیسالمی‬

‫ذمارة (‪ )212‬دوشةممة ‪2014/8/18‬‬

‫‪5‬‬

‫خو َيندنةوةى ئاين‬

‫(داعش) چۆن شەرعیەت لە ئیسالم و دەقەكانیەوە وەردەگرێت؟‬ ‫خەسرەو مەحمود‬ ‫چەند دەقێك لە قورئان و فەرمودەدا‬ ‫ه��ەن ك��ە خوێن و ماڵی ه��ەم��وو ئەو‬ ‫كەسانە حەاڵڵ دەكەن كە پەیڕەوی لە‬ ‫فەرمانە ئاینیەكان ناكەن‪ ،‬خاوەنانی‬ ‫هەموو ئەو ئاینانەی غەیری ئیسالمیش‬ ‫بە دوژم��ن و نەیاری خۆیان دادەنێن‪.‬‬ ‫ئەو شەڕكردنەش كە لەگەڵ خاوەنانی‬ ‫ئاینەكانی دیكەدا ئەنجامی دەدەن‪ ،‬وەك‬ ‫واجبێكی شەرعی لەپێناو پەیڕەوكردن‬ ‫و سەپاندنی ئاینی ئیسالمدا ئەنجامی‬ ‫دەدەن‪ ،‬كە بە جیهاد ناوزەدی دەكەن و‪،‬‬ ‫گوایا ئامانج لەم جیهادە پاككردنەوەی‬ ‫جیهانە لە زوڵم و ستەم و خراپەكانی‬ ‫و‪ ،‬ل��ە ب��ەرام��ب��ەری��ش��دا چەسپاندن و‬ ‫باڵوكردنەوەی دادپ��ەروەری و ئاشتی و‬ ‫خۆشگوزەرانی‪ .‬واتە پەیڕەوكردنی ئەوەی‬ ‫كە بە (فەرمانكردن بە چاكەو ڕێگرتن‬ ‫لە خراپە) (االمر بالمعروف والنهی عن‬ ‫المنكر) ناوزەد كراوە‪ .‬بەو پێیەی واجبە‬ ‫لەسەر هەموو تاكێكی مسوڵمان چاكە بە‬ ‫زۆر و زۆركاری باڵوبكاتەوەو‪ ،‬خراپەش‬ ‫بە زەبری هێز لە هەموو سوچێكی دنیادا‬ ‫البەرێت و لەناوببات ((كنتم خیر امە‬ ‫اخرجت للناس‪ ،‬تأمرون بالمعروف و‬ ‫تنهون عن المنكر))‪(( ،‬ئێوە باشترین‬ ‫كۆمەڵن كە بۆ خەڵكی هێنراونەتە ئاراوە‪،‬‬ ‫چونكە فەرمان بە چاكە دەكەن و بەرگری‬ ‫لە خراپە دەكەن))‪ ،‬بەپێی ئەم ئایەتە‬ ‫بێت‪ ،‬دیارترین سیمای ئەم ئوممەتە‪،‬‬ ‫كە ئوممەتی ئیسالمیە‪ ،‬فەرمانكردنە‬ ‫ب��ە چ��اك��ەو بەرگریكردنە ل��ە خراپە‪.‬‬ ‫هەروەها لەمبارەیەوە فەرموودەیەكی باو‬ ‫و ناسراوی پەیامبەر هەیە ‪ { :‬من رأي‬ ‫منكم منكرا ً فليغيرة بيدة‪ ،‬فان لم‬ ‫يستطع فبلسانه‪ ،‬فإن لم يستطع‬ ‫فبقلبه‪ ،‬وذلك اضعف األميان }‪ ،‬واتە ‪:‬‬ ‫هەر كەسێك لەئێوە خراپەیەكی بەدی‬ ‫كرد با بەدەست (بەهێز) بیگۆڕێت‪ ،‬خۆ‬ ‫ئەگەر نەیتوانی با بە زمانی بیگۆڕێت‪،‬‬ ‫ئەگەر هەر نەیشیتوانی با بەدڵ بیگۆڕێت‬ ‫(وات��ە لە دڵ��ەوە پێی ناخۆش بێت)‪،‬‬ ‫ئەمەش الوازترینی باوەڕە‪.‬‬ ‫وات�����ە ئ�����ەوەی دەب��ێ��ت��ە م��ای��ەی‬ ‫جێبەجێكردن و پ��ی��ادەك��ردن��ی ئەم‬ ‫فەرمانانە‪ ،‬پەیڕەوكردنێكی ڕاستەوخۆ‬ ‫و دەقاودەقی دەقەكانە‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫حەرفی و‪ ،‬بەبێ گوێدانە هیچ مەرج و یاسا‬ ‫و بنەمایەك بۆ چۆنێتی پەیڕەوكردنیان‪.‬‬ ‫وات��ە بەبێ گوێدانە ك��ات و شوێن و‬ ‫هەلومەرجی سیاسی و فەرهەنگی و‪،‬‬ ‫فەرامۆشكردنی سەرجەم ئەو جیاوازی‬ ‫و گۆڕانكاریانەی لە كەلتورو ژی��ارە‬ ‫جوداكاندا هەیەو‪ ،‬بەبێ بەهەندگرتنی‬ ‫ئ��ەوەی كە لەناو ئاینی ئیسالم و‪ ،‬لە‬ ‫ج��ەوه��ەری چۆنێتی جێبەجێكردنی‬ ‫فەرمانەكانیدا‪ ،‬زانستێك هەیە كە ناوی‬ ‫زانستی بنەماو بەڵگەكانی فیقهە (علم‬ ‫اصول الفقە)‪ ،‬كە لەو زانستەدا بابەتێكی‬ ‫بنەڕەتی هەیە كە ڕاگ��ری زانستەكەو‬ ‫بابەتەكانیەتی و بە (اجتهاد)ناو دەبرێت‪،‬‬ ‫واتە هەوڵدان بۆ هەڵێنجانی یاساو ڕێسا‬ ‫لە قورئان و فەرمودە بە گوێرەی كات و‬ ‫شوێن و بارودۆخ و هەلومەرجی جیاوازی‬ ‫كەلتوری و ژیاری (سیاسی و فەرهەنگی‬ ‫و ئابوری و كۆمەاڵیەتی و فەلسەفی و‬ ‫زانستی و‪...‬ت���اد)‪ ،‬وات��ە ڕەچاوكردنی‬ ‫ئاستی پێشكەوتنی مرۆڤ و كۆمەڵگاكان‬ ‫و‪،‬ڕوودان���ی گۆڕانكاری لە ئەقڵیەت و‬ ‫بیركردنەوەیاندا‪.‬‬ ‫مەبەست لەم پێشەكیە كورتە ئەوەیە‬ ‫كە ڕوانینی دەقگەرایانەو حەرفیانەی‬ ‫ڕاستەوخۆ و بەپەلە بۆ دەقەكان و‪،‬‬ ‫جێبەجێكردنی خێرایان‪ ،‬بەڵگەیەكی‬ ‫گەورەو ئاشكرایە لەسەر ڕەچاونەكردنی‬ ‫هیچ بنەماو بەرژەوەندی و حیكمەتێك‬ ‫و‪ ،‬هەوڵدانە بۆ بڕیاردانی كوێرانەو‪،‬‬ ‫فەرامۆشكردنی پلەبەندی و قۆناغبەندی‬ ‫و‪ ،‬ڕەچاونەكردنی كەمترین ه��ەوڵ بۆ‬ ‫چۆنیەتی تێگەیشتن و لێكدانەوەو‬ ‫تەفسیر‪ ،‬بەڵكو پشتگوێخستنی چەندین‬

‫ئەوەی دەبێتە مایەی جێبەجێكردن و پیادەكردنی ئەم فەرمانانە‪،‬‬ ‫پەیڕەوكردنێكی راستەوخۆ و دەقاودەقی دەقەكانە‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫حەرفی و‪ ،‬بەبێ گوێدانە هیچ مەرج و یاسا و بنەمایەك بۆ چۆنێتیی‬ ‫پەیڕەوكردنیان‬ ‫ئەو تێگەیشتنە فەندەمێنتالیست و ترادسیۆنالیەی ئەمڕۆ بۆ ئاین‬ ‫لە ئارادایە‪ ،‬واتە ئەو ئاراستە سەلەفیە روكەشەی سەرجەم كون‬ ‫و كەلەبەرەكانی جیهانی نوێی تەنیوە‪ ،‬كەلە بزوتنەوە ئیسالمییە‬ ‫جیاوازەكاندا بەرجەستەیە‪ ،‬لەالیەكەوە فاكتەری دروستبوونی ئەمجۆرە‬ ‫هەڵوێستانەیە‪ ،‬لەالیەكی دیكەشەوە مایەی هێشتنەوەو بەردەوامیپێدانە‬ ‫بە جۆرێك لە جۆرەكان‬ ‫دەقی جێگیر و ڕاشكاوی خودی قورئان‬ ‫خ��ۆی‪ ،‬كە ڕەنگە لە دیارترینیان ئەم‬ ‫ئ��ای��ەت��ان��ە ب��ن ‪(( :‬ادع ال��ی سبیل‬ ‫ربك بالحكمە و املوعظة الحسنە))‪،‬‬ ‫((بانگەواز بۆ ڕێبازی پەروەردگارت بكە‬ ‫بە دانایی و ئامۆژگاری ج��وان))‪ .‬ئاخۆ‬ ‫هیچ جۆرە داناییەك لە هەڵوێستی داعش‬ ‫و هاوشێوەكانی و دەقگەراكاندا هەیە ؟!!‬ ‫((وما أرسلناك اال رحمە للعالمین))‪{ ،‬‬ ‫ئێمە (ئەی موحەمەد) تۆمان نەناردووە‬ ‫تەنیا بۆ ڕەحمەت بۆ جیهانیان نەبێت}‪،‬‬ ‫لێرەدا (جیهانیان ‪ :‬العالمین) كە وشەی‬ ‫(عالم‪ :‬جیهان) بە كۆ (جمع) هاتووە‪،‬‬ ‫تەنیا جیهانی مرۆڤ ناگرێتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كۆمەڵێك جیهان‪،‬یاخود هەموو جۆرە‬ ‫جیهانێك دەگرێتەوە‪،‬لە جیهانی مرۆڤ‬ ‫و جیهانی ئ��اژەڵ و جیهانی ڕووەك و‬ ‫جیهانی جڕوجانەوەرو‪ ...‬تاد‪ .‬واتە بوون‬ ‫بە گشتی دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ئاخۆ ئەوەی داعش و هاوشێوەكانی‬ ‫ئەنجامی دەدەن لە كوشتارو دڕندەیی‪،‬‬ ‫لەناوبردنی ه���ەزاران كەسی بێتاوان‬

‫و‪ ،‬ئ��اوارەك��ردن و سەرگەردانكردنیان‪،‬‬ ‫لەكوێی بوونی ڕەحمەتدا بۆ خەڵكی‪،‬‬ ‫جێگایان دەبێتەوە !‪ ..‬لەمەش بەوالوە‬ ‫ئ����ەوان خ��اوەن��ان��ی ئ��ای��ن��ی خۆشیان‬ ‫سەردەبڕن و لەناوی دەبەن‪ ،‬تەنانەت گەر‬ ‫زاناو خزمەتكاری ئاینەكەش بن‪ ،‬تەنانەت‬ ‫مزگەوت دەڕوخێنن و شوێنە پیرۆزەكان‬ ‫دەتەقێننەوە !! وات��ە ئ��ەوان��ە خودی‬ ‫سیمبول و دروشمەكانی ئاینی ئیسالم‬ ‫خۆی لەناودەبەن لەپێناو بانگەوازكردندا‬ ‫ب��ۆی و‪ ،‬ب��ە مەبەستی چەسپاندنی‬ ‫ئاینەكەی و باڵوكردنەوەی دادپەروەری‬ ‫!! كوشتنی پیاو و ژنی بەسااڵچوو و‪،‬‬ ‫منداڵی سەربێشكەو‪ ،‬وێرانكردنی شارو‬ ‫گوند و باخ و مەزرا و ئاوەدانی‪ ،‬گوایا‬ ‫لەپێناو لەناوبردنی ستەم و باڵوكردنەوەی‬ ‫ئاینی ئاشتی و برایەتی دا !!‪.‬‬ ‫ئەم شوێنەوارە دڕندانەی داعش و‪،‬‬ ‫ئ��ەم كوشتارو كاولكارییە نامرۆیی و‬ ‫نائەخالقیانە‪ ،‬بە ئاشكرا دەریدەخەن‪،‬‬ ‫كە تێگەیشتن لە ئاین و دەقەكانی‬ ‫بەمشێوەیە نابێت‪ ،‬چونكە ئەم ئەنجامە‬

‫وەحشیگەرایانەی لێدەكەوێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫نەك هەر دژی ئاینی ئیسالمە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دژی سەرجەم بنەما مرۆیی و ئەخالقی‬ ‫و ڕەوش��ت��ە جوانەكانە‪ ،‬دژی بەزەیی‬ ‫و چاكەو ئاشتی و ئاوەدانی و‪ ،‬ژیانی‬ ‫ڕاستەقینەی خاوەن بەهای مرۆیانەیە !!‬ ‫لێرەدا ئێمە تەنیا مەبەستمان لەوەبوو‬ ‫كە ئەمجۆرە لە تێگەیشتن لە دەق هەڵەو‬ ‫ناحەكیمانەو ناواقیعی و نابابەتیە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە دژی مافەكانی مرۆڤ و ئاشتی و‬ ‫ئاسایش و خۆشگوزەرانیە‪ .‬ئێمە لەم‬ ‫بابەتەدا ئاوڕمان ل��ەوە ن��ەدای��ەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەم گروپە توندڕەو و دڕندەیە جگە لە‬ ‫ئامانجی ئاینی چ ئامانجێكی دیكەیان‬ ‫هەیە ؟ یاخود پاڵنەری ڕاستەقینەی ئەم‬ ‫هەڵوێستە توندوتیژانەیە لەبنەڕەتدا چیە‬ ‫؟ چ مۆتیڤێكی ناپاكی سیاسی لەپشتە‪،‬‬ ‫چ پیالنێكی گاڵوی لەپاڵدایە لەالیەن چ‬ ‫كۆمەڵ و كەسانێكەوە ؟‬ ‫ئەمە ل��ەپ��اڵ دۆخ��ی ناتەندروستی‬ ‫سایكۆلۆژی ئەو جۆرە تیرۆریستانەدا ؟‬ ‫كە ئەمانەو بابەتی دیكەش پێویستیان‬

‫بە بابەتی سەربەخۆیە‪.‬‬ ‫دەبێت ئەوەش بڵێین كە ئەو تێگەیشتنە‬ ‫فەندەمێنتالیست و ترادسیۆنالیەی ئەمڕۆ‬ ‫بۆ ئاین لە ئارادایە‪ ،‬واتە ئەو ئاراستە‬ ‫سەلەفیە ڕوكەشەی سەرجەم كون و‬ ‫كەلەبەرەكانی جیهانی نوێی تەنیوە‪،‬‬ ‫كەلە بزوتنەوە ئیسالمیە جیاوازەكاندا‬ ‫بەرجەستەیە‪ ،‬ل��ەالی��ەك��ەوە فاكتەری‬ ‫دروستبوونی ئەمجۆرە هەڵوێستانەیە‪،‬‬ ‫لەالیەكی دیكەشەوە مایەی هێشتنەوەو‬ ‫بەردەوامیپێدانە بە جۆرێك لە جۆرەكان‪،‬‬ ‫بۆ نمونە زۆربەی بزوتنەوە ئیسالمیەكان‬ ‫ل��ەس��ەرج��ەم شوێنەكانی جیهاندا‪،‬بە‬ ‫جۆرێك لە ج��ۆرەك��ان دەچ��ن��ەوە سەر‬ ‫بزوتنەوەی ئیخوان موسلیمین‪ ،‬كە بە‬ ‫بزوتنەوەی دایك و‪ ،‬ڕەگ و ڕیشەیان‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬ئەو بزوتنەوەیەی كە گەرچی‬ ‫لە هەندێك شوێنداو لەبەر هۆكاری‬ ‫تایبەتی بە میانڕەو ن��اوزەد دەكرێن‬ ‫و‪ ،‬دورن لە كوشتارو توندڕەوییەوە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم خ��وێ��ن��دن��ەوەی تەقلیدیانەو‬ ‫ڕوك��ەش��گ��ەرای��ان��ەی��ان ب��ۆ ئ��ای��ن و‪ ،‬بە‬

‫گەڕانەوە بۆ مێژووی ئیخوان و دەقە‬ ‫بنەڕەتی و سەرەتاییەكانی‪ ،‬تێدەگەین كە‬ ‫توندوتیژی ئەگەرێكی ئامادەیە‪ .‬ئەوەتا‬ ‫ئیمام حەسەن بەننای دامەزرێنەری‬ ‫بزوتنەوەی ئیخوان موسلمین لە كتێبی‬ ‫ك��ۆك��ەرەوەی پەیامەكانیدا (مجموعە‬ ‫رسائل االم��ام الشهید حسن البنا )‪،‬‬ ‫یەكێك ل��ە پەیامەكانی ب��ۆ (جهاد)‬ ‫ئ���ام���ادەك���ردووەو‪ ،‬چەندین ئ��ای��ەت و‬ ‫فەرموودەی توندی لەمبارەیەوە هێناوەو‪،‬‬ ‫مامەڵەی ڕواڵەتگەراو دەقگەرایانەیان‬ ‫لەگەڵدا دەكات !!‬ ‫هەروەها دەبێت باس لەوەش بكەین‬ ‫كەلەمیانی زانستی ئسوڵی فیقه و‬ ‫بابەتی ئیجتیهاددا كە ئاماژەمان پێكرد‪،‬‬ ‫زانایان چەندین مەرج و یاسا و ڕێسایان‬ ‫بۆ جیهادو‪ ،‬بۆ فەرمانكردن بە چاكەو‬ ‫بەرگریكردن لە خراپە داناوەو‪ ،‬چەندین‬ ‫كتێب و دانراو لەمبارەیەوە لە مێژووی‬ ‫كۆن و نوێی ئاینی ئیسالمدا بونیان‬ ‫هەیە‪ .‬ئەمە جگە لە بوونی چەندین‬ ‫خوێندنەوەی نوێ و جیاواز بۆ زۆرێك‬ ‫لە بابەتە بنەڕەتیەكانی ئیسالم لە كۆن‬ ‫و نوێدا‪ ،‬بەتایبەتی لەالیەن زاناو نوسەرو‬ ‫بیریارانی ئەمڕۆوە‪ .‬كە بەداخەوە زۆرجار‬ ‫دەچنە خانەی فەرامۆشییەوەو‪ ،‬هیچ‬ ‫گرنگییەكیان پێ نادرێت و‪ ،‬ئاوڕیان لێ‬ ‫نادرێتەوە !!‪.‬‬ ‫م��ێ��ژووی فیكری ئیسالمی خاوەنی‬ ‫چەندین ئاراستەی جیاوازە بۆ تێگەیشتن‬ ‫لە ئاین و ئیسالم و‪ ،‬تەفسیر و لێكدانەوەی‬ ‫دەقەكانی‪ ،‬مەخابن داخستنی دەرگای‬ ‫ئیجتیهادو‪ ،‬تەكفیركردنی فەیلەسوفان‬ ‫و‪ ،‬قەدەغەكردنی بیركردنەوەی ئازاد‬ ‫لەمڕۆدا‪ ،‬هەموو ئەو بەرهەمە بەسودو‬ ‫نایابانەی خستۆتە الوە‪ ،‬بەڵكو بەدژی‬ ‫ئاین و ئامانجەكانی دایاندەنێن‪ ،‬بە مایەی‬ ‫بەدبەختی و نەزانیی و نەفامیی بۆ ئاینی‬ ‫ئیسالم ناوزەدی دەكەن !!‬ ‫پێویستە لەم نێوەندەدا ئاماژەیەكی‬ ‫خێراش ب��ەو بابەتە گرنگە بكەم كە‬ ‫زانایانی ئسوڵی فیقه بە مەبەستەكانی‬ ‫ناردنی شەریعەت (مقاصد الشریعە)‬ ‫ناوزەدیان كردووە‪ ،‬واتە ئەو مەبەستانەی‬ ‫ئاینی ئیسالم لەپێناو هێنانە دییاندا‬ ‫هاتووە‪ ،‬كە هەموویان مەبەستی بااڵو‬ ‫م��رۆی��ی و ئ��اش��ت��ی��خ��وازان��ەن‪ ،‬لەپێناو‬ ‫بەرژەوەندییە گەورەكانی مرۆڤدا هاتوون‬ ‫و‪ ،‬بریتین لە ‪ :‬پاراستنی ئاین‪ ،‬پاراستنی‬ ‫گیان‪ ،‬پاراستنی ئەقڵ‪ ،‬پاراستنی ئابڕو‬ ‫و وەچەو ڕەچەڵەك‪ ،‬پاراستنی ماڵ و‬ ‫سامان‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا دەپ��رس��ی��ن‪ :‬ئاخۆ داع��ش و‬ ‫داعشگەراكان هەوڵی پاراستنی هیچ‬ ‫یەكێك لەم پێنج ئامانج و مەبەستەیان‬ ‫داوە ؟‪ ..‬واتە ئ��ەوان تەنانەت هەوڵی‬ ‫پاراستن و گرنگیپێدان بەیەك دانەشیان‬ ‫نەداوە نەك هەر پێنجیان‪ ،‬بەڵكو تەواو‬ ‫بە پێچەوانەوە ئ��ەوان ئاین دەشێوێنن‬ ‫و ل��ەب��ەرچ��اوی خەڵكی دەخ���ەن و‪،‬‬ ‫كردویانە بە بابەتێك بۆ ب��رەودان بە‬ ‫كوشتارو وێرانكاری‪ ،‬ئەوان گیان دەخەنە‬ ‫مەترسییەوەو‪ ،‬كوشتنیان ك��ردووە بە‬ ‫ئامانج‪ ،‬نەك پاراستنی گیان و ژیان‪،‬‬ ‫عاشقی مەرگ و نەیاری ژیان و گیانن‪.‬‬ ‫سەبارەت بە پاراستنی ئەقڵیش‪ ،‬ئەوا‬ ‫دی��ارە كە دڕندەیی و ئەقڵگەرایی و‪،‬‬ ‫تەقلیدیەت و لۆژیكی دروستی ئەقڵ‪،‬‬ ‫ڕوكەشگەرایی و بەكارهێنانی ئەقڵ‪،‬‬ ‫بەهیچ شێوەیەك یەكناگرنەوە‪ ،‬دەربارەی‬ ‫پاراستنی ئابڕوو وەچەو ڕەچەڵەك‪ ،‬ئەوا‬ ‫كارو كردەوە وێرانكەرو لەناوبەرانەكانیان‬ ‫ه��ەرگ��ی��ز ل���ەگ���ەڵ ئ����ەم ئ��ام��ان��ج و‬ ‫بەرژوەندییەدا نایەنەوە‪ .‬بۆ پاراستنی‬ ‫ماڵ و سامانیش دەڵێین‪ ،‬كاولكاری و‬ ‫وێرانكاری و ئاوارەكردن‪ ،‬برسیكردن و‬ ‫دەربەدەركردن‪ ،‬هەرگیز لەگەڵ پاراستنی‬ ‫ماڵ و ساماندا نایەتەوەو‪ ،‬ت��ەواو دژو‬ ‫پێچەوانەیەتی‪ ،‬بەڵكو وەك ئاشكرایە‬ ‫هاتنی ئەوان مەترسی ژیانی ئابوری و‪،‬‬ ‫دڵەڕاوكێی گوزەرانی ماددی الی خەڵكی‬ ‫دروس��ت��ك��ردووەو‪ ،‬گ��ران��ی و بێبازاڕی‬ ‫هێناوەتە ئاراوە !!‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )212‬دوشةممة ‪2014/8/18‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫بەرگریكردن لە هێگل لە بەرانبەر هێگل‬

‫ئایا تۆتالیتاریزم تەنها دەرەنجامی لۆژیكی رۆحی هێگلییە؟‬

‫محەمەد مەهدی ئەردەبیلی‬ ‫و‪ .‬پێشڕەو محەمەد‬ ‫پێشەكی‬ ‫دیالەكتیكی هێگلی تائێستا جارەهای‬ ‫جار تۆمەتباركراوە بەوەى دیالەكتیكێكی‬ ‫تۆتالیتاریستە و بۆ پاراستنی یەكگرتوویی‬ ‫خۆى پاشماوەكان و كەمینەكانی بەدەر‬ ‫ك���ردووە و سڕیویەتییەوە ی��ان رەچ��اوی‬ ‫نەكردوون‪ .‬هەر لێرەوە فەلسەفەى مێژووی‬ ‫هێگلیش وەك م��ێ��ژووی داگ��ی��رك��ەران و‬ ‫فەلسەفەی مافی ئەویش وەك بەرگریكردنی‬ ‫ت��ەواو لە دەوڵەتی موتڵەق و پارێزەر و‬ ‫بەرگریكاری دۆخی بااڵدەست پیشان دراوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم سیانەتییە‪ ،‬س��ێ س��ەری سیانەتی‬ ‫پێكدەهێنن كە دواجار دەكرێت بەگەڕانەوە‬ ‫ب��ۆی‪ ،‬هێگل وەك نوێنەری پێرفێكتی‬ ‫تۆتالیتاریزم قوت بكرێتەوە‪ .‬ئەم تێبینییە‬ ‫ك��ورت��ە ه��ەوڵ��دەدات ت��ا ل��ە ه��ەم��ان كاتی‬ ‫وەستان لەتەنیشت كەسانێكی وەك ماركس‬ ‫(رەخنەى فەلسەفەى مافی هێگل)‪ ،‬ئادۆرنۆ‬ ‫(رەخنەى ئایدیای پێشكەوتن لە دیالەكتیكی‬ ‫هێگلدا) و بنیامین (رەخنەى گێڕانەوەى‬ ‫داگیركەرانەى هێگل بۆ مێژوو)‪ ،‬و قبوڵكردنی‬ ‫زۆرێك لەو رەخنانەى دژ بە هێگل گیراون‪،‬‬ ‫خەریكی بەرگریكردن بێت لە ئایدیای‬ ‫ئاوفهێبونگی هێگلی و بە پەیڕەویكردن لێی‪،‬‬ ‫خەریتی بەدەستەوەدانی خوێندنەوەیەكی‬ ‫رادیكاڵ بۆ دیالەكتیكی هێگلی بە پشتبەستن‬ ‫بە ئایدیای سەنتراڵی فێنۆمێنۆلۆژیای رۆح‪،‬‬ ‫بە رەخنەى دواتری هێگل بووە و دەیەوێت‬ ‫نیشانی بدات كە هەڵوێستی دواتری هێگل‬ ‫بەرانبەر بە دەوڵەت و مێژوو تەنها یەكێكە‬ ‫لەو ئەگەرانەى نێو مێتۆدی دیالەكتیك و‬ ‫تەنانەت بە دەربڕینێك جۆرێك خیانەتكردنە‬ ‫لە رادیكاڵیزمی دیالەكتیكی هێگلی‪ .‬هەروەها‬ ‫ئەم تێبینییە هیوادارە بتوانێت چەمكگەلێكی‬ ‫وەك م��وت��ڵ��ەق‪ ،‬س���ەی���رورە‪ ،‬گشتێتی‪،‬‬ ‫هەمەگیری‪ ،‬و ت��ەواوێ��ت��ی ب��ە شێوەیەك‬ ‫بخوێنێتەوە‪ ،‬كە چیتر نەك وەك دوژمن یان‬ ‫تۆمەت‪ ،‬بەڵكو وەك ئامرازێك بۆ كێشانی‬ ‫نەخشەى دۆخێكی ئایدیالی بەكار ببرێن‪.‬‬ ‫رۆح��ی موتڵەقی هێگلی ی��ان هەیوالی‬ ‫تێرنەبووی تۆتالیتار‬ ‫چیرۆكی بەناوبانگی رۆح لە فێنۆمێنۆلۆژیای‬ ‫رۆحدا‪ ،‬چیرۆكی ئاگایی‪/‬رۆحێكی گشتییە‬ ‫كە ئارەزوویەكی تێرنەخۆرانەى بۆ قوتدانی‬ ‫هەموو شتێك هەیە‪ .‬هێگل بەم پرۆسەى‬ ‫قوتدان و هەرسكردنە دەڵێت خودئاگابوون‬ ‫ی���ان م��وت��ڵ��ەق��ب��وون و ب��ەپ��ێ��ی لۆژیكی‬ ‫حاكم ن��اوی دیالەكتیك یان ئاوفهێبونگ‬ ‫(‪)Aufhebung‬ی لێدەنێت‪ .‬ئاوفهێبونگ‬ ‫لە زمانی ئەڵمانیدا چەندین مانای لەنێو‬ ‫دڵی خۆیدا هەڵگرتووە‪ ،‬كە دەكرێت بۆ‬ ‫نموونە ئاماژە بە هەردوو مانای دژبەیەكی‬ ‫سڕینەوە و پاراستن بكەین‪ .‬دەكرێت جیاوازی‬ ‫دیالەكتیكی هێگلی لەگەڵ شێوازەكانی‬ ‫دیكەى رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئاراستەكان و‬ ‫رێبازە جیاوازەكان و هەندێكجار نەیارەكاندا‪،‬‬ ‫كە لەسەر سڕینەوە – یان – قبوڵكردن‬ ‫وەستاوە‪ ،‬لەنێو هەمان ئاوفهبێونگ یان‬ ‫ئایدیای سڕینەوە – لەهەمانكاتدا –‬ ‫قبوڵكردن و رووەك��ەى دیكەى ئ��ەو‪ ،‬واتا‬ ‫شوناس – لە هەمانكاتدا – جیاوازی‪ ،‬بۆی‬ ‫بگەڕێین‪ .‬لە پرۆسەى دروستبوونی رۆح لەنێو‬ ‫فینۆمینۆلۆژیادا‪ ،‬هێگل هیچ فیكر‪ ،‬قوتابخانە‬ ‫یان بیركردنەوەیەكی دوور نەخۆستۆتەوە‬ ‫ی��اخ��ود ن��ای��ان��س��ڕێ��ت��ەوە‪ ،‬بەڵكو دەڵێت‬ ‫رۆح هەموو ئاراستەیەكی بە شێوەیەكی‬

‫دیالەكتیكی راكێشاوەتە ناو خۆیەوە و بەهۆى‬ ‫ئەم قوتدانەوە‪ ،‬دەیسڕێتەوە و لەهەمانكاتدا‬ ‫دەیپارێزێت و خۆى بۆ قۆناغێكی دیكە‬ ‫ئاراستە دەكات‪ .‬لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬نابێت‬ ‫ئ��ەوەش لەبیر بكەین كە رۆح��ی هێگل‪،‬‬ ‫لەالیەكەوە بەهۆى پابەندبوونی بە نەریتی‬ ‫ترانسێندێنتال(بەرزەجێ)ی كانتی و لەالیەكی‬ ‫دیكەوە بەهۆى ریشەكانی یەكێتیخوازانەى‬ ‫سپینۆزاییەوە‪ ،‬بە موتڵەقی ئیمانێنت‬ ‫(ناونشین)ـە‪ .‬بەرزبوونەوەى ئەم رۆحەش لە‬ ‫هەمان كاتی ئیمانێنتبوونیدا مومكین دەبێت‪.‬‬ ‫بەم هۆیەوە‪ ،‬رۆح لە پرۆسەى موتڵەقی‬ ‫ب��وون��ی��دا (ب���وون���ب���ەی���دا‪)becoming-‬‬ ‫ناگەڕێتەوە بۆ شوێنێكی جگە لە خودی‬ ‫خ��ۆى ی��ان خودئاگایی موتڵەق‪ .‬كەواتە‬ ‫جوڵەى رۆح – كە دەتوانین لەڕوانگەى‬ ‫ئۆنتۆلۆژییانەوە ن��اوی هەڵچوونی بوون‪،‬‬ ‫لەڕوانگەى ئەپستمۆلۆژییەوە پێشكەوتنی‬ ‫زانیاری‪ ،‬لەڕوانگەى دەركەوتنیدا مێژوو‪،‬‬ ‫و لەڕوانگەى پەیوەندییە دیالەكتیكییەوە‬ ‫لەگەڵ كۆتایی بەشەكیدا‪ ،‬ناوی خودا لەكاتی‬ ‫سەیرورەی بەسەردا ببڕین – جوڵەیەكە كە‬ ‫لە هەمانكاتی بەرزبوونەوەیدا لە ئیمانێنت‬ ‫(ناونشین) دەرناچێت‪ ،‬بەڵكو لەناو دۆخەكەدا‬ ‫ماوەتەوە و دەبێتە «لەناو خۆ و بۆ خۆ»‪ .‬بە‬ ‫دەربڕینێكی سادەتر‪ ،‬خودئاگایی گومانكار‪،‬‬ ‫هەمان خودئاگایی رەواقییە كە رووبەڕووی‬ ‫دژبەرییەكانی ب��ووەت��ەوە و هەر بە هۆى‬ ‫ئەم رووبەڕووبوونەوەیەوە‪ ،‬رەواقیگەرایی‬ ‫فەرامۆش ناكات‪ ،‬تا گومانگەرایی هەڵبژێرێت‪،‬‬ ‫بەڵكو دەق����اودەق رەواقیگەراییەكە كە‬ ‫دووچ���اری جوڵەیەكی ج��ەوه��ەری ب��ووە و‬ ‫هێندە لەنێو دڵی خۆیدا بەرز بووەتەوە‪ ،‬كە‬ ‫چیتر بەرگەى مۆركی رەواقیگەرایی ناگرێت و‬ ‫ناونیشانی گومانگەرایی هەڵدەبژێرێت‪.‬‬ ‫ئەم پرۆسەیە تا كۆتایی فینۆمینۆلۆژیای‬ ‫رۆح‪ ،‬تا كۆتایی مێژوو درێژبووەتەوە و وەك‬ ‫بڵێیت لە هەر قۆناغێكدا رۆح لە هەمانكاتی‬ ‫تێربوونیدا‪ ،‬برسیتریش دەبێت و بە شتێكی‬ ‫كەمتر لە قوتدانی هەموو ئەوشتەى چووەتە‬ ‫دەرەوە‪ ،‬هەموو ئەو شتەى هەڕەشە لە‬ ‫گشتێتییەكەى دەك��ات‪ ،‬رازى نابێت‪ :‬واتا‬ ‫هەموو شتێك‪.‬‬ ‫رۆحی دیسپۆتیست و تۆتالیتاریستی‬ ‫هێگلی‬ ‫یەكێك ل��ەو تۆمەتانەى دژ بە هێگل‬ ‫ه��ەن ئ���ارەزووی رۆح��ە بۆ موتڵەقبوون‪.‬‬ ‫بەپێی رەخنەگرانی ئەم ئاراستەیە هێگل‬ ‫دواجار دەتوانێت لە بەرژەوەندی فۆرمێكی‬ ‫دیسپۆتیزمی موتڵەقدا ت��ەواو ببێت كە‬ ‫خ��وازی��اری زی��ات��ر بەموتڵەقبوونە‪ .‬ئەم‬ ‫گشتیگەراییە تۆتالیتاریستە هێگلییە یان بە‬ ‫قەولی كییركەگارد‪« ،‬لەبەر چڕی دارستانەكە‪،‬‬ ‫درەختەكان نابینرێن» دەبێتە هۆى ئەوەى‬ ‫لە سیستەمی هێگلیدا هیچ تاكێك‪ ،‬هیچ‬ ‫كەمینەیەك‪ ،‬هیچ بەشێكی ئازادی نەشێت‬ ‫بمێنێتەوە و هەمووان هیچ رێگەیەكیان‬ ‫نییە جگە ل��ەوەى بكەونە ژێ��ر ستەم و‬ ‫هەیمەنەى گشتەوە‪ .‬دەكرێت نموونەكانی‬ ‫ئەم ئاراستەیە لەنێو پانتاییەكی بەرفراوانی‬ ‫بیرمەنداندا ببینینەوە‪ ،‬بۆ نموونە لە پۆپەر‬ ‫و رۆرت��ی لە نەریتی ناهێگلییەوە بیگرە‬ ‫تادەگاتە ماركس و ئادۆرنۆ لەنێو نەریتی‬ ‫خودی هێگلدا‪ .‬مەسەلەكە بریتییە لەوەى‬ ‫ئایا تۆمەتی تۆتالیتاریستی و سڕینەوەى‬ ‫دەرك��راوان‪ ،‬كەمینەكان‪ ،‬سڕدراوەكان یان‬ ‫شكستخواردووەكان‪ ،‬پارچەیەكە كە دەلكێت‬ ‫بە دیالەكتیكی هێگلییەوە یان نەخێر؟ بە‬ ‫دەربڕینێكی دیكە‪ ،‬ئایا دەرەنجامی كۆتایی‪،‬‬ ‫لۆژیكی و حەتمی ئاوفهێبونگی هێگلی‪ ،‬لە‬ ‫رادیكاڵترین فۆرمی خۆیدا‪ ،‬تەنها و تەنها‬ ‫بریتییە لە دیسپۆتیزمی موتڵەق؟ و ئایا هەر‬ ‫فۆرمێكی بەدیهاتنی تەواوێتی (‪)totality‬‬ ‫دیسپۆتیزمی لێدەكەوێتەوە؟‬ ‫رۆحی شۆڕشگێڕی هێگل‬ ‫ب��ەڕای م��ن‪ ،‬دەربڕینی رەخنەگەلێكی‬ ‫ل��ەم چەشنە دژ ب��ە دیالەكتیكی هێگل‬ ‫ه��ەر ل��ە س���ەرەت���اوە دووچ����اری جۆرێك‬ ‫لە هەڵەتێگەیشتن بەرانبەر بە چەمكە‬ ‫سەنتەرییەكانی فینۆمینۆلۆژیای رۆح‬ ‫بووەتەوە‪ .‬رۆحی هێگلی لۆژیكییانە بڕیار نییە‬

‫بە قوتدانی هەرشتێكی دەرەوەى خۆى‪ ،‬خۆى‬ ‫بەهێز بكات‪ ،‬بەو جۆرەى بۆ نموونە فاڵنە‬ ‫حكومەت بە سەركوتكردن و بە ناواخنكردن‬ ‫یان هێنانەناوەوەى نەیارییەكانی خۆى‪ ،‬خۆى‬ ‫بەهێز بكات‪ .‬رۆحی هێگلی هەرگیز شتێك‪،‬‬ ‫سیستەمێكی جێگیر‪ ،‬ی��ان جەوهەرێكی‬ ‫سەخت و رەق و ت��ەن��ان��ەت بونیادێكی‬ ‫یەكگرتووش نییە كە بتوانێت خۆى بەهێزتر‬ ‫بكات‪ .‬رۆحی هێگلی «خود»ێك نییە‪ .‬خۆی‬ ‫ئەویدیكەیە‪ .‬ژیانی نییە‪ ،‬ژیانەكەى مەرگە‪،‬‬ ‫چونكە بەردەوام لەكاتی بوونبە یان سەیرورە‬ ‫دای��ە‪ ،‬چونكە جەوهەرەكەى سەیرورەیە‪.‬‬ ‫بە دەربڕینی هێگل‪« ،‬ژیانی رۆح‪ ،‬ژیانێك‬ ‫نییە كە خۆى لە مەرگ بكشێنێتەوە و لە‬ ‫گەیشتن بە وێرانبوون خ��ۆى بپارێزێت‪،‬‬ ‫بەڵكو ژیانێكە كە بەرگەى (مەرگ) دەگرێت‬ ‫و تیایدا بەردەوامی بەخۆى دەدات‪ .‬رۆح‬ ‫تەنها زەمەنێك بە حەقیقەتەكەى دەگات‪،‬‬ ‫كە خۆى لە لوتكەى دابەشبوون و درزدا‬ ‫ببینێتەوە» (‪.)19.p ,1977 ,Hegel‬‬ ‫سەرەنجام رۆحی هێگلی شتێك نییە جگە لە‬ ‫لەناوچوونی دیالەكتیكی خۆى لەهەمان كاتی‬ ‫بونیادنانیدا لە قۆناغێكی دیكە‪ ،‬بونیادنانی‬ ‫بە فۆرمێكی دیكە‪ ،‬بە شێوەى رەنگدانەوەى‬ ‫لە «ئەویدیكە»وە‪« .‬تەنها نزیكایەتی خۆ‪-‬‬ ‫نوێكەرەوە یان جەوهەری رەنگدانەوە لە‬ ‫ئەویدیكەبووندا لەنێو دڵی خۆیدایە‪ ،‬كە‬ ‫شتێكی حەقیقییە‪ ،‬نەك جۆرێك یەكێتی‬ ‫سەرەتایی یان راستەوخۆ لەگەڵ خۆیدا»‬ ‫(‪.)10.p ,1977 ,Hegel‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە ئەم وێنایەی پێیوایە‬ ‫موتڵەقبوونی رۆح بە تۆتالیتاریزم كۆتایی‬ ‫دێ��ت‪ ،‬النیكەم ل��ەو پ��رۆژەی��ەى هێگل لە‬ ‫فینۆمینۆلۆژیادا دای��دەڕێ��ژێ��ت و بنەماى‬ ‫باسەكەى ئێمەیشە لەم نووسینەدا‪ ،‬هەر لە‬ ‫بنەڕەتەوە رەتكراوەتەوە‪ .‬بەڵێ‪ ،‬دروستە‬ ‫رۆحی هێگلی هەوڵدەدات تەواوی ئەوانەى‬ ‫لەدەرەوەن‪ ،‬كەمینەكان و تاكەكان رابكێشێتە‬ ‫ناوەوە و لەخۆیدا هەرسیان بكات؛ بەاڵم ئەم‬ ‫«خود»ـە‪ ،‬خودێكی لەپێشەوە داگیركراو‬ ‫نییە كە بەجۆرێكی فاشیستی خەریكی‬ ‫سەركوتكردنی بەشە كۆنترۆڵكراوەكانی بێت‪.‬‬ ‫«ئەو شتانەى بە سەربەخۆ لەقەڵەم دراون‬ ‫بە خێرایی لەنێو دڵی یەكتییەكەیاندا بە‬ ‫نەبینراو سەیر دەكرێن و یەكێتییەكەشیان‬ ‫بە خێرایی جۆراوجۆرێتییەكان ئاشكرا‬ ‫دەكات و ئەم جۆراوجۆرێتییەش جارێكی‬ ‫دیكە خۆى بۆ سەر ئاستی یەكێتی كورت‬ ‫دەكاتەوە» (‪.)81.p ,1977 ,Hegel‬‬ ‫لە راستیدا ئەم «خود»ـە شتێك نییە جگە‬ ‫لە هێنانەناوەوەى دیالەكتیكی «ئەویدیكە»‪.‬‬ ‫ل��ە راستیدا رۆح شتێك نییە جگە لە‬ ‫سەنتێزی دیالەكتیكی ئ��ەم «خ��ود»ـ��ە‬ ‫لەگەڵ «ئەویدیكە»دا و سەرەنجام ئەم‬ ‫ئەویدیكەیەى پێشوو لە دەرەوە ماوەتەوە‬ ‫ك��ە ئێستا «خ����ودی رۆح» دروس���ت‬ ‫دەك���ات‪ .‬تەنانەت رەخنە ماركسیستی‪-‬‬ ‫فیمینیستییەكانیش لەسەر هێگل وەستاو‬ ‫لەسەر رەچاونەكردنی چینەكانی خوارەوە‪،‬‬ ‫كرێكاران‪ ،‬ژنان و هتد لەڕاستیدا نەك لۆژیكی‬ ‫دیالەكتیكی هێگل‪ ،‬بەڵكو شێوەى دەربڕینی‬ ‫هێگلی لەم كتێبەدا یان ئەو وتاربێژییەیدا‬ ‫رووب��ەڕووی رەخنە دەكەنەوە‪ .‬بەو جۆرەى‬ ‫خودی ماركسیش دواجار سۆسیالیزمێكی لە‬ ‫زەینیدا پەروەردە دەكرد كە هەموو شتێك‬ ‫بگرێتەخۆى‪ ،‬عەدالەتێك كە دەبێت هەمووان‬ ‫بگرێتەوە‪ .‬عەدالەتێك كە دەبێت هیچ شتێك‬ ‫لە دەرەوە نەهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەو خاڵەی دیكە كە دەبێت لێرەدا‬ ‫باسی بكەین‪ ،‬رەخنەى بەرگرییە لە ئایدیای‬ ‫«كەمینەبوون» (چ ئەتنیكی‪ ،‬چ رەگەزی‪،‬‬ ‫چ چینایەتی و چ هەر شتێكی دیكە بێت)‬ ‫وەك ئایدیالێك كە لەم رۆژانەدا زۆر برەوی‬ ‫سەندووە‪ .‬لێرەدا فریوێكی زۆر بەهێز و‬ ‫مەترسیدار روودەدات‪ .‬رەخنەگران‪ ،‬رۆحی‬ ‫هێگلی تۆمەتبار دەك��ەن ب��ەوەى ئەوانەى‬ ‫دەرەوە سەركوت دەك��ات‪ .‬ب��ەاڵم ت��ەواوی‬ ‫هەوڵی ئاوفهێبونگی هێگلی وردبوونەوەیە‬ ‫لە هێنانەناوەوەى ئەوانەى دەرەوە یان‬ ‫بەجێماوانی دەرەوە‪ .‬ئەگەر بمانەوێت‬ ‫ئ��ەم رەخنەیە تەنانەت ب��ۆ بنیامینیش‬

‫درێژ بكەینەوە‪ ،‬ئەم تۆمەتەى كە مێژووی‬ ‫هێگل‪ ،‬جەوهەریانە و بە موتڵەقی‪ ،‬مێژووی‬ ‫سەركەوتووان و داگیركەرانە‪ ،‬بە دەربڕینێك‬ ‫تۆمەتێكی ناڕەوا و بە دەربڕینێكی دیكە‪،‬‬ ‫جۆرێك لە ستایشكردنە‪ .‬ئاراستەیەك‬ ‫كە جەخت لەسەر كەمینەبوونی كەمینە‪،‬‬ ‫ل��ەدەرەوەم��ان��ەوەى بەجێماوانی دەرەوە‪،‬‬ ‫شكسخواردنی شكستخواردووان دەكاتەوە‪،‬‬ ‫و فەزیلەتیش بۆ دۆخێكی ل��ەم چەشنە‬ ‫دادەتاشێت‪ ،‬هەر خودی ئەو ئاراستەیەیە‬ ‫كە بەرگری لە دوورخستنەوە‪ ،‬ستەم و‬ ‫سەركوتكردن دەك��ات‪ .‬ئێمە لە ماركسەوە‬ ‫فێربووین باشترین رێگا بۆ زاڵبوون بەسەر‬ ‫بەجێماوانی درەەوە‪ ،‬هێنانیانە بۆ ناوەوە‪،‬‬ ‫باشترین رێگا بۆ زاڵبوون بەسەر الوازیدا‪،‬‬ ‫بەهێزبوونییەتی و باشترین رێ��گ��ا بۆ‬ ‫كۆیلەنەبوون‪ ،‬خەباتكردنە دژ بە ئاغا یان‬ ‫س��ەروەر‪ .‬سەرەنجام‪ ،‬ئاوفهێبونگی هێگلی‬ ‫دەق��اودق ه��ەوڵ��دەدات هەموو ئەوانەى لە‬ ‫دەرەوە ماونەتەوە‪ ،‬بیانهێنێتە ناوەوە‪ ،‬نەك‬ ‫نیشاندەری دۆخێكی دیسپۆتیستی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەڵێندەری دۆخێكی ت��ەواو دیموكراتیكە‪.‬‬ ‫دۆخێكی هێندە دیموكراتیك كە خودی‬ ‫دیموكراسی تائێستای بااڵدەستیش ناتوانێت‬ ‫بەرگەى بگرێت یان بچێتە ژێربارییەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫هەمان ئەو دۆخەیە‪ ،‬كە دەكرێت پێیبڵێین‬ ‫دۆخی مەسیحایی‪.‬‬ ‫سەرباری ئەو حەقیقەتەى رەگەزەكانی‬ ‫فەلسەفەى مافی هێگل (النیكەم نوسخەى‬ ‫یەكەمی لە ساڵی ‪1820‬دا) بە راشكاوی‬ ‫دەوڵ��ەت��ی پروسیا بە فۆرمێكی رس��وای‬ ‫ریالیزەبوونی ئوبێكتیڤی رۆح پێناسە دەكات‪،‬‬ ‫سەرباری ئ��ەوەى نووسراوەكانی دوات��ری‬ ‫هێگل بە توندی رێگا بۆ تەفسیركردنێكی‬ ‫دیسپۆتیستی ب��ۆ دەوڵ���ەت دەك��ەن��ەوە‪،‬‬ ‫سەرباری ئەوەى كاردانەوە كێشەسازەكانی‬ ‫هێگل بۆ ئەم یان ئەو رووداوە مێژووییە‪،‬‬ ‫سەرباری ستایلی بۆرژوازیی گەشبینانەبوونی‬ ‫فەلسەفەى مێژووی هێگل‪ ،‬سەرباری الوازی‬ ‫هێگل لە دروستكردنی پەیوەندی سیستەم و‬ ‫دەركەوتەكانی رۆح لە فینۆمینۆلۆژیادا‪ ،‬كە‬ ‫بەگشتی بەهۆى الوازی مەعریفەى ئەو لەبواری‬ ‫مێژوو و جوگرافیاوە سەرچاوە دەگرێت‪،‬‬ ‫سەرباری ئەو بەڵێنە ساكارانەیەى هێگل‬ ‫كە بە ریالیزەبوونی ئایدیالیزمی ئەڵمانی‪،‬‬ ‫كۆتایی مێژوو و مەعریفەى موتڵەق بەخێرایی‬ ‫دەگات‪ ،‬سەرباری ئەزموونی تاریكی مێژوویی‬ ‫ریالیزەبوونی موتڵەقەكان لە ئەڵمانیا‪ ،‬ئیتالیا‬ ‫و سۆڤێت لە سەدەى بیستەمدا‪ ،‬سەرباری‬ ‫لەبەرچاونەگرتن و سڕینەوەى زۆرێ��ك لە‬ ‫ئاراستەكان‪ ،‬رێبازەكان‪ ،‬قوتابخانەكان و‬ ‫ئایدیاكان لە پرۆسەى دروستبوونی رۆحدا‪،‬‬ ‫سەرباری تەنها خۆرئاواییبوونی چیرۆكی‬ ‫رۆحی هێگل (كە هەڵبەت دواتر ئێران‪ ،‬چین‬ ‫و میسریش بە شێوەیەكی پینە و پڕۆیی‬ ‫پێیەوە دەلكێن)‪ ،‬س��ەرب��اری هەموو ئەم‬ ‫رەخنە كەم تا زۆرانەى لە فەلسەفەى هێگل‬ ‫گیراون‪ ،‬نەك تەنها دەتوانین بانگەشەى ئەوە‬ ‫بكەین كە دیسپۆتیزمی موتڵەق تەنها ئەگەری‬ ‫ئایدیالی رۆحی هێگلی و لۆژیكی دیالەكتیكی‬ ‫ئاوفهێبونگ نییە‪ ،‬بەڵكو تەنانەت دەبێت‬ ‫نیشانی بدەین كە دەكرێت لۆژیكێك لەنێو‬ ‫دڵی ئایدیای ئاوفهێبونگی هێگلەوە دەربێنین‬ ‫كە لە هەمان كاتی جوڵە بەرەو گشتگیری‪،‬‬ ‫و تەواوێتی‪ ،‬بە هیچ دۆخێكی دیسپۆتیستی‪،‬‬ ‫فاشیستی یان مۆنارشیستی كۆتایی نایەت‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەى ئ���ەوەى ل��ەم ی��ەك دوو‬ ‫سەدەیەى دوات��ردا ب��ەردەوام بیستوومانە‪،‬‬ ‫رۆحی هێگلی بە سەختی بەرانبەر بە تەواوی‬ ‫بەجێماوانی دەرەوە و كەمینەكان هەستیارە‪.‬‬ ‫هێنانەناوەوە یان قوتدانی ئەوانە لەالیەن‬ ‫رۆحەوە‪ ،‬بە وردبوونەوە لە لۆژیكی ئیمانتێتی‬ ‫زاڵ و سەروەر بەسەر بیركردنەوەى هێگلدا‪،‬‬ ‫تەنها هێنانەناوەوەى بەشی سڕدراوە نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو دەرهێنانی رۆح��ە بۆ ئاستەكەى‪.‬‬ ‫ئەگەر هێگل لە شوێنێكدا شتێكی جگە لەم‬ ‫هەڵوێستە وەردەگرێت‪ ،‬دەبێت بەبێ هیچ‬ ‫گومانێك بڵێین لێرەدا هێگل هێگلیی نییە‪،‬‬ ‫چونكە بە دەربڕینی هێگل‪:‬‬ ‫«ئ��ەم خۆ‪-‬مەحرومكردنە‪ ،‬بەرانبەر بە‬ ‫دەرەوەبوونی خودە؛ شتی نەفی نەفیكردنی‬

‫خودە‪ .‬ئەم «سەیرورە»یە بەردەوامی كەمی‬ ‫جوڵەى رۆح نیشان دەدات‪ ،‬تەالرێك لە‬ ‫وێنەكان كە هەریەكێك لە بەخششی تەواوی‬ ‫دەوڵەمەندییەكانی رۆح بەهرەمەندن‪ ،‬و تەنها‬ ‫بەم هۆیەوە بە كورتی جوڵە دەك��ەن كە‬ ‫«خود» دەبێت بەگشتی ئەو گەنجینەیەى‬ ‫دزەى كردۆتە ناو جەوهەرییەوە و ئەوە‬ ‫لەخۆیدا هەزم بكات‪( ...‬ریالیزەبوونی ئەم‬ ‫رۆحە) هەمان چوونە ناوەوەی «خود»ێكە‬ ‫كە رۆح تیایدا بوونی دەرەوەى خۆى رەها‬ ‫دەك��ات و فۆرمی بوونەكەى بە ی��ادەوەری‬ ‫دەسپێرێت‪ .‬بەم هۆیەوە‪ ،‬رۆح‪ ،‬نقومبوو‬ ‫لەخۆیدا‪ ،‬نوقمی ش��ەوی خودئاگاییەكەى‬ ‫خ��ۆى دەبێت؛ ب��ەاڵم ل��ەم ش��ەوەدا بوونی‬ ‫دەرەكی بزربووی خۆى‪( ،‬لە هەمان كاتی‬ ‫البردن و) پاراستنی دایە‪ ،‬و ئەم بوونە فۆرم‬ ‫گۆڕاوەش – هەمان بوونی پێشوو كە ئێستا‬ ‫لەنێو مەعریفەى رۆح دووبارە لەدایكبووەتەوە‬ ‫– بوونێكی نوێ‪ ،‬جیهانێكی نوێ و قاڵبێكی‬ ‫نوێی رۆح��ە‪ ...‬سەرەنجام‪ ،‬هەرچەند ئەم‬ ‫رۆح��ە لە نوێوە دەستپێدەكاتەوە و بە‬ ‫رواڵ��ەت لەنێو سەرچاوە (ناوەكییەكان)ی‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬خۆى بە تەواوێتی دەگەیەنێت‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرباری ئەمە‪ ،‬بەرزتر لە ئاستێك‬ ‫جێكەوت دەبێت كە لێیەوە دەستیپێكردووە‪.‬‬ ‫رەهەندی رۆحەكان كە بەم رێگایە لە جیهانی‬ ‫دەرەوەدا دروستبووە‪ ،‬جۆرێك بەردەوامی لە‬ ‫زەمەندا دروست دەكات كە تیایدا رۆحێك‬ ‫بووەتە جێگرەوەى ئەویدیكە و هەریەكێك‬ ‫لە شوێن (ی زاڵ)ی جیهان لە رۆحی‬ ‫پێشوەوە هاتووە‪ .‬ئامانجی جوڵەكانی ئەوان‬ ‫كەشفكردن و دیارخستنی قواڵیی رۆحە‪ ،‬و‬ ‫ئەمە هەمان چەمكی موتڵەقە»(‪,Hegel‬‬ ‫‪.)492.p ,1977‬‬ ‫هێگلی ئەمڕۆ؟‬ ‫پێدەچێت ئەمڕۆ ئیتر روون بووبێتەوە كە‬ ‫دەبێت هێگلێكی نوێ دروست بكەین‪ .‬دەبێت‬ ‫بە تیغی نەفی دیالەكتیكی هێگل‪ ،‬سەرەتا و‬ ‫بەر لە هەمووان بەدوای خودی هێگلدا بڕۆین‬ ‫و ئەوەى هێگل جورئەتی نەدەكرد بیڵێت‪،‬‬ ‫ئێمە دەریببڕین‪ .‬دەبێت هێگل بە هێگل‬ ‫بڕازێنینەوە‪ .‬هەڵبەت ئەمە بەهیچ جۆرێك‬ ‫مانای بەدەستەوەدانی هێگلێكی كەرت كەرت‬ ‫و نایەكگرتوو نابەخشێت‪ ،‬بەڵكو دەقاودەق‬ ‫بە مانای بەرگریكردن لەو و نوێكردنەوەى‬ ‫هێگلێكی یەكگرتوو و یەكپارچە دێت كە لە‬ ‫هەمان كاتی پابەندبوون بە لۆژیكی خۆى‪،‬‬ ‫ناڕەزایەتییەكانی خۆی و رەخنە لێگیراوەكانی‬ ‫قبوڵ دەكات؛ تەنانەت لە رەخنەى خۆیدا‬ ‫و تەنانەت لە رەخنەكردنی هەما لۆژیكدا‪.‬‬ ‫هەروەها هێنانەناوەوەى بەجێماوانی دەرەوە‬ ‫یان شكستخواردووان‪ ،‬نەك لەالیەكەوە‪،‬‬ ‫وابكەن كرێكاران بۆینباخ لە مل بكەن‪ ،‬نەك‬ ‫لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬لە چەشنی دیكتاتۆرییەتی‬ ‫پرۆلیتاریادا‪ .‬تێگەیشتنی ورد لە دیالەكتیكی‬ ‫هێگل الی ئێمە لە تێپەڕینی نەفی ئەم دوو‬ ‫هەڵەتێگەیشتنەدا دورس��ت دەبێت‪ .‬نەفی‬ ‫دیالەكتیكی دۆخی ئاغا و كۆیلە‪ ،‬نە پێدانی‬ ‫ئیمتیازاتی زیاتر بە كۆیلە و نە بەخششی‬ ‫پێگەى ئاغایە ب��ەو‪ ،‬بەڵكو لەبنجوبناوان‬ ‫دەرهێنانی دۆخێكە كە ئاغا و كۆیلە دروست‬ ‫دەكات‪ .‬كۆیلە نە تەنها ئاغا نەفی دەكات‪،‬‬ ‫بەڵكو خەریكی نەفیكردنی هەردوو سوچی‬ ‫پەیوەندی كۆیالیەتی و ئاغایەتی بووە‬ ‫و لە راستیدا دەق��اودەق لە هەمان ساتی‬ ‫نەفیكردنی ئاغادا‪« ،‬خۆ»یشی نەفی دەكات‪.‬‬ ‫ئەوەى ئەمڕۆ دەبێت لێی بترسین رۆحی‬ ‫موتڵەقی یۆتۆپیایی هێگلی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫رۆحی بەڕواڵەت میهرەبان و نایەكگرتووە‪،‬‬ ‫كە رووخساری نییە‪ ،‬و هەرچەند زیاتر لە‬ ‫رووخساری ورد دەبینەوە‪ ،‬جگە لە ریزێك‬ ‫ددانی سپی پێكەنیناوی نابینین‪ .‬ئەم رۆحە‬ ‫میهرەبانە ت��ەواوی هەوڵی خۆى بە خەرج‬ ‫دەدات تا ئێمە ناچار بكات كە یۆتۆپیای‬ ‫راستەقینە هەر ئەو دۆزەخەیە كە تیایدا‬ ‫دەژی��ن و هەر فۆرمێكی دیكەى یۆتۆپیا‪،‬‬ ‫هەر هەوڵێك بۆ هێنانەناوەوە و ناسینەوەى‬ ‫سەرچاوەى وەرگێڕان‬ ‫شكستخواردووان‪ ،‬دروستبوونی دۆزەخ��ی‬ ‫لەسەر زەوی لێدەكەوێتەوە‪ .‬ئ��ەم رۆحە‬ ‫‪com/.http://www.thesis11‬‬ ‫بەڕواڵەت میهرەبانە كە ئەگەر هێگل بووایە ‪90=Article.aspx?Id‬‬ ‫لەوانەبوو ناوێكی گونجاوی بۆ دۆزیبایەوە‪،‬‬

‫ه��ەوڵ��دەدات منداڵە پێشینەكانی خۆى‬ ‫(وات��ا نموونە كارەساتبارەكانی سەدەى‬ ‫بیستەمی وەك فاشیزم و ستالینیزم) و‬ ‫منداڵە زۆڵەكانی رۆحی موتڵەق پێناسە‬ ‫بكات و بەمجۆرە زاراوەگەلی وەك تەواوێتی‪،‬‬ ‫موتڵەق‪ ،‬رۆح‪ ،‬گشتێتی‪ ،‬هەمەگیر وەها‬ ‫سەخت و رەق نیشان دەدات كە وەك بڵێیت‬ ‫چیتر نابێت جگە لە ئامانجێك‪ ،‬بەكاریان‬ ‫بهێنین‪ .‬پەیامەى ئەمڕۆی ئێمە دووركەوتنەوە‬ ‫لە ئامرازە تیۆرییەكانی خۆمانە لەم رۆحە‬ ‫دیسپۆتیستە و دووپارەپێناسەكردنەوەى‬ ‫زاراوە بنچینەییەكانی هێگلە‪.‬‬ ‫رۆح نییە‪ ،‬رۆح دەبێت و بوون بۆ رۆح‬ ‫نەك رواڵەتی‪ ،‬بەڵكو جەوهەرییە‪ .‬ئەگەر‬ ‫گشتێتییەكیش لەنێو دڵ��ی ئ��ەم لۆژیكە‬ ‫هێگلییە بێتە دەرەوە‪ ،‬نەك گشتێتییەكی‬ ‫رەق و سەخت و بەستووە‪ ،‬كە ئادۆرنۆ‬ ‫درۆزنبوونەكەى ئاشكرا دەك��ات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گشتێتییەكە لە سەرەتاوە حەقیقەتی خۆى‬ ‫«نەك تەنها وەك جەوهەر‪ ،‬بەڵكو هەروەها‬ ‫وەك سوبێكت» دیاریدەكات(‪,Hegel‬‬ ‫‪ .)10 p ,1977‬لەوانەیە سەرنجڕاكێش‬ ‫بێت بیهێنینەوە یادمان كە هێگل لە كۆتایی‬ ‫بەشی زانستی موتڵەقدا – لە كۆتایی‬ ‫فینۆمینۆلۆژیادا‪ ،‬واتا ئەو شوێنەى دەبێت‬ ‫هەموو شتێك بە دواپلەى بەرزێتی خۆى بگات‬ ‫و رۆح لە موتڵەقترین دۆخی خۆیدا بژیت‬ ‫– حەقیقەت نەك حاڵەتی بەكردەكیبوونی‬ ‫رۆح��ی موتڵەقە‪ ،‬بەڵكو بە ل��ەداردان یان‬ ‫«ك��ێ��وی رۆح���ی م��وت��ڵ��ەق»(‪,Hegel‬‬ ‫‪ )493 p ,1977‬ناوی دەبات‪ .‬تەنها بونیادی‬ ‫سیاسیی سەرچاوەگرتوو لە وەها رۆحێكی‬ ‫نەفیكەر‪ ،‬نەك مۆنارشییەت‪ ،‬نەك سیستەمی‬ ‫حزبی كۆمۆنیستی و نە تەنانەت دیموكراسی‪،‬‬ ‫بەڵكو ش��ۆڕش��ە و ئ��ەوی��ش شۆڕشێكی‬ ‫ب���ەردەوام‪ .‬شۆڕشێك بۆ هێنانەناوەوەى‬ ‫«تەواو»ی بەجێماوانی دەرەوە‪ .‬ئەم رۆحە‬ ‫موتڵەقە‪ ،‬ئایدیالی «تەواوێتی»یەكەى نەك‬ ‫لە ئارەزوویەوە بۆ دیسپۆتیزم‪ ،‬بەڵكو لە‬ ‫هەوڵیدا بۆ بەڕەسمی ناسنی «ت��ەواو»ی‬ ‫ستەملێكراوان و س��ڕدراوان هەیە‪ .‬لەوانەیە‬ ‫بەم هۆیەوە بێت كە ئادۆرنۆ لە نامەیەكیدا‬ ‫بۆ بنیامین دەنووسێت‪« :‬لە پەراوێزدا بڵێم‬ ‫سەیرە و لەوانەیە تۆ خۆیشت نەزانیت كە‬ ‫كارەكەى تۆ چ پەیوەندییەكی توندی بە‬ ‫فەلسەفەى هێگلەوە هەیە» (نامەى ئادۆرنۆ‬ ‫بۆ بنیامین‪ ،1934 ،‬لە‪ :‬بنیامین‪،1387 ،‬‬ ‫ل‪.)139‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د ن��ووس��ەر ب��ە ئ��ەن��دازەی��ەك‬ ‫سەبارەت بە پەیڕەویكردن و ئافاتەكانی‬ ‫بەرگریكردن لە خوێندنەوەیەكی موتڵەق‬ ‫بەرپرسە‪ ،‬بەاڵم لە هەمان كاتدا باوەڕی وایە‬ ‫كە بەرهەمەكانی هەوڵدان بۆ ناساندنەوەى‬ ‫چەمكە شێوێنراوەكانی هێگلی و دووبارە‬ ‫پێناسەكردنەوەیان لە فۆرمێكی ت��ازەدا و‬ ‫گونجاو لەگەڵ دۆخی كۆنكرێتیدا‪ ،‬توانای‬ ‫ئەوەى هیە بە هەوڵ و كۆششێكی بەردەوام‬ ‫بەسەر ئەم ئافاتەدا زاڵ ببێت‪ .‬هەروەها‬ ‫پێویستە ئاماژە بەوەش بكەین مەسەلەى ئەم‬ ‫تێبینییانەى سەرەوە‪ ،‬بریتی نییە لە توانا‬ ‫یان چۆنایەتی بۆ ریالیزەكردنی ئەم دۆخە‬ ‫ئایدیالی‪-‬رۆحانییە موتڵەقە‪ ،‬كە خەریكبوون‬ ‫پێیەوە پێویستی بە هێنانەناوەوەى گەلێك‬ ‫رەخنە و ن��اڕەزای��ەت��ی زۆر بەهێز دژ بە‬ ‫ئایدیالیزمی هێگلی و ریشە فەلسەفییە‬ ‫بەجێماوەكانی رازئامێزانەى نێو سكۆالستیك‬ ‫و عەقڵگەرایی م��ۆدێ��رن تیایدا هەیە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئامانجی بنچینەیی ئەم تێبینییانە‬ ‫خستنەڕووی ئەم حەقیقەتەیە‪ ،‬كە دەكرێت‬ ‫بەدیاریكردنی وردی سنوورەكان و دووبارە‬ ‫پێناسەكردنەوەى وردی زاراوەك��ان‪ ،‬بەبێ‬ ‫ترس لە تۆمەتە فۆرماڵی و كڵێشەییەكان‪،‬‬ ‫لەئاستی ب��ەدەس��ت��ەوەدان��ی ئایدیالێكی‬ ‫هەمەگیر‪ ،‬گشتگیر و موتڵەقدا‪ ،‬ئایدیای‬ ‫دیالەكتیكی هێگلی بەكاربهێنین‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )212‬دوشةممة ‪2014/8/18‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫دابەشبون و كۆكردنەوەی هونەرەكان‬

‫سەنگەر قوباد‬ ‫لە ساتەوەختی سەرهەڵدانی تیۆری‬ ‫هونەرییەوە‪ ،‬هەوڵی دابەشكاری قیت‬ ‫ب��ووەوە‪ ،‬چونكە توانای جیاكردنەوە و‬ ‫پۆلێنكردنی ه��ون��ەرەك��ان ب��ە دی ك��را‪.‬‬ ‫سەرەتا دابەشكارییەكە بەپێی كاریگەریی‬ ‫هونەرەكان دەستیپێكرد‪ ،‬بەوەی كام جۆری‬ ‫هونەر كاریگەریی زیاتر لەسەر هەست و‬ ‫ویژدانی مرۆڤایەتی دادەنێ‌‪ ،‬كامیان كەمتر‬ ‫ئەو كاریگەرییە جێ‌ دەهێڵێت‪ .‬دواجاریش‬ ‫ب��ەوە گەیشت كە هونەرەكان بە سەر‬ ‫ش��ەش ج��ۆردا داب��ەش بكرێن‪ ،‬هەریەك‬ ‫لەو شەش هونەرە لە سیاقی دوو تێرمی‬ ‫سەرەكیدا كۆ بكرێنەوە‪ ،‬هونەری وێنەیی‬ ‫و هونەری ناوێنەیی‪ .‬وەلێ‌ ئەنجام بیر‬ ‫لە كۆكردنەوەی هونەرەكان كرایەوە‪ ،‬بەو‬ ‫تێگەیشتنەی هونەرێك بۆ لەخۆگرتنی‬ ‫شەش هونەرەكەی دیكە دابهێنر ‌ێ و ببێ‌‬ ‫بە هونەری حەوتەم‪.‬‬ ‫دابەشبوونی هونەرەكان‬ ‫ه��ون��ەرەك��ان ب��ە ش���ێ���وازی ج��ی��اواز‬ ‫دۆزران��ەوە‪ ،‬لە ڕووی ماددە و تەكنیكەوە‬ ‫هەست بە جوداییان كرا‪ ،‬بۆیە جوانیناسان‬ ‫لە قۆناغێك لە قۆناغە مێژووییەكاندا‬ ‫هەوڵی بە جیا ناساندنی هونەرەكانیان‬ ‫دا‪ .‬هاوكات بەپێی كاریگەریی ویژدانی‬ ‫و كارلێكردن لە هەستی مرۆڤ‪ ،‬هەوڵی‬ ‫جیاواز بۆ پۆلێنكردنی هونەرەكان درا‪ ،‬كە‬ ‫لە ڕووی پلەبەندییەوە لە فەیلەسوفێكەوە‬ ‫بۆ ئەویتر جێگۆڕكێ‌ بە خانەی پلەبەندیی‬ ‫جۆرەكانی هونەر كرا‪ ،‬بەاڵم لۆژیكیترین‬ ‫هەڵسەنگاندنی ت��ەوژم��ی كاریگەریی‬ ‫هونەرەكان لە پێناو دانانیان لە خانەكانی‬ ‫پلەبەندیدا‪ ،‬ئەوەیە كە بەپێی ئەم لۆژیكە‬ ‫بێت‪( :‬س��ەرچ��اوەی هونەرەكان زانینە‪،‬‬ ‫ئامانجیشیان گەیاندنی زانینە)‪ .‬كەوایە كام‬ ‫لە هونەرەكان دەتوانن باشتر و كاریگەرتر‬ ‫زانین بگەیەنن‪ ،‬بەو لۆژیكە پلەبەندیی‬ ‫دابەشكارییەكە ئەنجام دەدرێ��ت‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەیشدا تا هەنووكە هیچ میتۆدێكی‬ ‫جێگیر بۆ پلەبەندییەكە لە ئ��ارادا نییە‬ ‫و لە تیۆرزانێكەوە بۆ ئەویتر جیاوازە‪،‬‬ ‫بۆیە لێرەدا تەنیا كاریگەریی هونەرەكان‬ ‫دەخ��ەی��ن��ە ڕوو‪ ،‬ب��ەب�ێ‌ پلەبەندییەكی‬ ‫دیاریكراو‪.‬‬ ‫ب��ۆ ئ����ەوەی ل��ە ه��ێ��زی ك��اری��گ��ەری��ی‬ ‫ه��ون��ەرەك��ان تێبگەین‪ ،‬دەب��ێ‌ ب��ە پێی‬ ‫سوودوەرگرتنی هونەرەكان لە (نمونە) كار‬ ‫بكەین‪ ،‬واتا هونەرەكان تا چەند سوود لە‬ ‫نمونەكانی واقیعی سروشتی وەردەگ��رن‪،‬‬ ‫كامیان زۆرترین نمونەی واقیعی بەرجەستە‬ ‫دەك���ات‪ ،‬ه��اوك��ات كامیان ك��ار لەسەر‬ ‫جەوهەری نمونەكان‪ ،‬شتەكان‪ ،‬دەكات‪.‬‬ ‫ل��ە ه��ون��ەری ت��ەالرس��ازی��ی��ەوە دەس��ت‬ ‫پێ‌ دەكەین‪ ،‬مەبەستەكانی ئەم هونەرە‬ ‫سوودمەندییە‪ ،‬نمونە تێیدا ن��اڕوون��ە‪.‬‬ ‫نیگاركێشان گوزارشتە لە جوانی بە‬ ‫شێوازێكی نایاب‪ ،‬كە بەرزترین نمونەی‬ ‫ئەم هونەرە كاركردنە لەسەر م��رۆڤ و‬ ‫سروشت‪ .‬لە پەیكەرسازیدا مرۆڤ بەرزترین‬ ‫پلەی نمونەی واقیعی سروشتی و بابەتی‬ ‫و ویستی وەردەگ��رێ‌‪ ،‬بنەمای سەرەكیی‬ ‫ئەم هونەرە جوانی و ڕێكییە‪ .‬شیعر هەموو‬ ‫پلەكانی نمونەی تێدایە‪ ،‬ئەندێشەگەیەكی‬ ‫تێدایە كە سنووری بۆ نییە‪ ،‬بەمەیش‬ ‫خاوەنی تەواوی بوونە‪ ،‬چونكە ئاوێنەیەكە‬ ‫ب��ۆ ڕەگ����ەزی ب���ەش���ەری‪ ،‬ك��ە وای لێ‌‬ ‫دەكات بەرامبەر بەوەی دەیكات هۆشیار‬ ‫بێت‪ .‬سەما دەربڕینێكی زۆر بابەتی و‬

‫بەرجەستەیە و‪ ،‬وێنە تێیدا كەتوارییە‪ ،‬كە‬ ‫سەرنجێكی زۆر بۆ خۆی پەلكێش دەكات‪.‬‬ ‫میوزیك بە تەنیا خۆی لە هونەرەكانی‬ ‫دی تەریكە‪ ،‬چونكە هونەرێكی بێئەندازە‬ ‫تیژبڕە‪ ،‬دەگاتە قوواڵییی سروشتی مرۆڤ‪،‬‬ ‫هەموو مرۆڤێك بە جۆریەك تێیدەگات‪،‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی��ە بە زمانێكی گ��ەردوون��ی‬ ‫ناسراوە‪ .‬ئەم هونەرە وەك هونەرەكانی‬ ‫تر نمونە كۆپی ناكات‪ ،‬بەڵكو كۆپیی‬ ‫خودی ویستە (ئیڕادە)‪ ،‬كە نمونە تێیدا‬ ‫دەبێ‌ بە بابەت‪ .‬كەوایە میوزیك لەبارەی‬ ‫خ��ودی شتەكانەوە دەدوێ���ت‪ ،‬بۆیە لە‬ ‫هەموو هونەرەكان كاریگەرترە‪ ،‬چونكە‬ ‫بەرجەستەكردنێكی ت���ەواوی ویستە‪،‬‬ ‫گوزارشتە لە ج��ەوه��ەری دی���اردە‪ ،‬واتا‬ ‫گوزارشتە لەو ویستەی كە لە جەوهەری‬ ‫دیاردەدایە‪ ،‬بۆیە ئەم هونەرە سەربەخۆیە‪،‬‬ ‫ئ��ەوەی دەی��ەوێ‌ بە خ��ودی خۆی دەری‬ ‫دەبڕێت‪.‬‬ ‫پاش دەركەوتنی چەندین دابەشكاریی‬ ‫هونەرەكان‪ ،‬تیۆرناسانی هونەر گەیشتنە‬ ‫ئەوەی هونەرەكان بۆ شەش جۆر پۆلێن‬ ‫بكەن‪ :‬تەالرسازی‪ ،‬میوزیك‪ ،‬نیگاركێشان‪،‬‬ ‫پەیكەرسازی‪ ،‬شیعر‪ ،‬سەما‪ .‬جا ئەم شەش‬ ‫هونەرە خرانە دوو بەشی سەرەكییەوە و‪،‬‬ ‫ئەم دوو تێرمەیان بۆ داتاشی‪ :‬هونەری‬ ‫وێنەیی و هونەری ناوێنەیی‪.‬‬ ‫دابەشكردنی هونەرەكان بۆ وێنەیی‬ ‫و ناوێنەیی پ��ڕ ب��ە پێستی خۆیەتی‪،‬‬ ‫چونكە هەندێ‌ لە هونەرەكان دیدەیین‪،‬‬ ‫هەندێكیشیان نادیدەیین‪ .‬بۆ نمونە‪،‬‬ ‫تەالرسازی هەرێنای كۆشك و تەالرەكانە كە‬ ‫دەچێتە چوارچێوەی هونەری دیدەیییەوە‪.‬‬ ‫میوزیك ڕیتمە و سەر بە دەنگە‪ ،‬كە‬ ‫نادیدەیییە‪ .‬نیگاركێشان گرتەی‬ ‫وێنەییە‪ ،‬دیمەنە‬ ‫ب���زواوەك���ان بە‬ ‫نەبزواو دەكات‪،‬‬ ‫كە دیدەیییە‪.‬‬ ‫پە یكە ر سا ز ی‬ ‫بەرجەستەكردنی فیگەرە‪،‬‬ ‫بە وێنەی بەرجەستەی سێ‌ ڕەهەندی‬ ‫ن���اس���راوە‪ ،‬ئەمیش دی��دەی��ی��ی��ە‪ .‬شیعر‬ ‫وشەسازییە و ل��ە ن���ەوەی ئاخاوتنە‪،‬‬

‫پاش دەركەوتنی چەندین دابەشكاریی هونەرەكان‪ ،‬تیۆرناسانی‬

‫هونەر گەیشتنە ئ��ەوەی هونەرەكان بۆ شەش جۆر پۆلێن بكەن‪:‬‬

‫تەالرسازی‪ ،‬میوزیك‪ ،‬نیگاركێشان‪ ،‬پەیكەرسازی‪ ،‬شیعر‪ ،‬سەما‪ .‬جا ئەم‬ ‫شەش هونەرە خرانە دوو بەشی سەرەكییەوە و‪ ،‬ئەم دوو تێرمەیان بۆ‬

‫داتاشی‪ :‬هونەری وێنەیی و هونەری ناوێنەیی‬ ‫ب���ەردەوام���ی ه��ەب��ووە‪ ،‬ب��ۆ خوڵقاندنی‬ ‫هونەرێكی گشتگیر كە سەرجەم هونەرەكان‬ ‫لە خۆیدا كۆ بكاتەوە‪ .‬ئەو كارە سەرەتا‬ ‫لە درامای ئەگریكیدا بەرجەستە بوو‪ ،‬كە‬ ‫نێوان شیعر و ستران و میوزیك و سەمای‬ ‫كۆ كردەوە و لە بەردەم باكگڕاوندێك لە‬ ‫دیمەنی شێوەكاری نمایش دەكرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم هەوڵە نەگەیشتە ئاستێكی بااڵی‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی‬ ‫هاوسەنگی‪ ،‬ت��ا لە‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن��ی‬ ‫تە كنۆ لۆ ژ یا‬ ‫و كۆششی‬ ‫بەردەوام بۆ‬

‫مێژووییەكان بۆ كۆكردنەوەی هونەرەكان‬ ‫لە سینەمادا فۆرمەلە دەبێت‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫سینەمایش لە ب��ەرای��ی��ەوە پێگەیشتوو‬ ‫نەبوو‪ ،‬چونكە وێنەی ج��وواڵوی بێدەنگ‬ ‫بوو‪ ،‬چەشنی فیلمەكانی پۆال نێجری و‬ ‫رۆدۆڵف ڤالنتینۆ و چارلی چاپڵن‪ ،‬تا ئەو‬ ‫كاتەی ماددەی سالینیۆم دۆزرایەوە و‪ ،‬بە‬ ‫هۆیەوە شەپۆلە دەنگییەكان دەگوازرێنەوە‬ ‫بۆ شەپۆلی تیشكی‪ ،‬پاشان دەب��ن بە‬ ‫دەنگی بیستراو‪ .‬بەمەیش سینەما توانی‬ ‫ببێ‌ بەو هونەرەی كە زەمەنێكی دوور و‬ ‫درێژی لەوەوبەر هونەرمەندان خەونیان‬ ‫پێوە دبینی‪ ،‬هونەرێكی گشتگیر و كامڵ‪.‬‬ ‫ئامانجیش لە كۆكردنەوەی هونەرەكان‬ ‫بە پلەی سەرەكی‪ ،‬بۆ ئەوەیە كە هێزی‬ ‫كاریگەری خستنە سەر هەستەوەرەكانی‬ ‫مرۆڤ بەهێزتر بێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ه��ون��ەرەك��ان بە‬ ‫ت��ەن��ی��ا ك��ار‬ ‫ل���ەس���ەر‬ ‫یەك دوو‬ ‫ه��ەس��ت��ەوەر‬ ‫دەكەن‪ ،‬وەلێ‌ بە یەكەوە كار لە تەواوی‬ ‫هەستەوەرەكان دەكەن‪.‬‬ ‫داه��ێ��ن��ان��ی ه���ون���ەری ح���ەوت���ەم كە‬ ‫سینەمایە‪ ،‬ت��ا دێ‌ ل��ە گەشەكردنی‬

‫ئ�����ەوەی پ��اڵ��ن��ەر ب����وو ب���ۆ ك���ۆك���ردن���ەوەی‬ ‫هونەرەكان‪ ،‬وردبوونەوەی هونەرمەندان بوو‬ ‫لەوەی كە هونەرەكان سەرجەمیان سەر بە‬ ‫هەستەوەرەكانن‪ ،‬چاوگەی هونەرەكان هەستە‪،‬‬ ‫بۆیە پێویست بە دابەشكردنی هەستەكان‬ ‫ناكات‪ ،‬هەر وەك گرنگ نییە فەزیلەت لە نێوان‬ ‫هونەرەكان دابەش بكرێت‬ ‫نادیدەیییە‪ .‬سەما بریتییە لە جوڵە و لە‬ ‫بنەماڵەی بزاوتە‪ ،‬دیدەیییە‪ .‬سینەما وێنەی‬ ‫جواڵوە و هەر شەش هونەرەكەی دیكە لە‬ ‫خۆدەگرێ‌ و‪ ،‬بە هونەری حەوتەم ناودێر‬ ‫كراوە‪ ،‬كە بە وردی لەسەری دەوەستین‪.‬‬ ‫جگە لەوەی هونەری تێكەڵەیش هەن‪ ،‬كە‬ ‫لە تێكەڵكردنی هونەرەكانی دی بەرهەم‬ ‫دێن‪ ،‬وەك تێكەڵكردنی شیعر و میوزیك‬ ‫كە دەكاتە ستران‪ .‬ئەدەب و شیعر‪+‬نواندنی‬ ‫بێدەنگ‪+‬سەما‪+‬ڕەنگكاری‪+‬هەرێنا‪+‬میوزیك‪،‬‬ ‫كە دەكاتە شانۆ‪.‬‬ ‫كۆكردنەوەی هونەرەكان‬ ‫لە سەردەمی ئەگریكەوە بەبێ‌ پچڕان‬ ‫هەوڵەكانی ك��ۆك��ردن��ەوەی هونەرەكان‬

‫كۆكردنەوەی هونەرەكان‪ ،‬هونەری حەوتەم‬ ‫(سینەما) پەیدا بوو‪.‬‬ ‫ی��ەك��ەم ك���ەس ك��ە ن���اوی ه��ون��ەری‬ ‫حەوتەمی لە سینەما ن��اوە‪ ،‬ڕەخنەگری‬ ‫ئیتاڵی ڕیتچیوتۆ ك��ان��ۆدۆ ب���وو‪ ،‬كە‬ ‫لەبارەی داتاشینی دەستەواژەی هونەری‬ ‫حەوتەمەوە‪ ،‬گوتویەتی «لەبەر ئەوەی‬ ‫شەش هونەرەكەی دی دەمێكە ناسراون‬ ‫و بە درێژایی سەردەمەكان شەشكوچكەی‬ ‫خەونی جوانی بوونە‪ ،‬بۆیە سینەما دەبێتە‬ ‫هونەری حەوتەم و‪ ،‬شەش هونەرەكەی‬ ‫پێشوو لە ئامێز دەگرێت‪».‬‬ ‫لە ئێستادا سینەما ئەو هونەرەیە كە‬ ‫بە شێوەیەكی پێرفێكت و هاوسەنگ‪،‬‬ ‫تەواوی هونەرەكان لەخۆدەگرێ‌ و هەوڵە‬

‫بەردەوامدایە‪ ،‬بۆ ئەوەی كەتواری ژیان پتر‬ ‫بەرجەستە ببێ‌ و جوانتر واقیع بۆ بینەر‬ ‫بگوازرێتەوە‪ ،‬هەر بۆیە هەنگاو لە دوای‬ ‫هەنگاو تەكنیكی سینەما پێشكەوتووتر‬ ‫دەبێت‪ ،‬لە كوالێتی وێنەیی و دەنگییەوە‪،‬‬ ‫بگرە تا كەمتر ماندووبوون بە كاركردن لە‬ ‫كەتواری ڕاستانیی بووندا‪ ،‬بەڵكو تەكنیكی‬ ‫كۆمپیوتەر خەریكە بە تەواوەتی دەبێ‌ بە‬ ‫جێگرەوەی كاركردن لە شوێن و زەمەندا‪،‬‬ ‫بە تایبەتی داهێنانی وێنەی ج��وواڵوی‬ ‫سێ‌ ڕەهەندی (‪ )3D‬پتر ئەم هونەرەی‬ ‫لە بەرجەستەكردنی بوون نزیك كردەوە‪،‬‬ ‫ب��ەوەی��ش��ەوە ن��اوەس��ت�ێ‌‪ ،‬ب��ە ئاڕاستەی‬ ‫گەشەكردنی زیاتر هەنگاو دەنێت‪.‬‬ ‫ناساندنی حەوت هونەرەكە‬

‫حەوت هونەرەكە بریتین لە‪ :‬تەالرسازی‪،‬‬ ‫میوزیك‪ ،‬نیگاركێشان‪ ،‬پەیكەرسازی‪،‬‬ ‫شیعر‪ ،‬سەما‪ ،‬سینەما‪ .‬ه��ەوڵ دەدەی��ن‬ ‫هەریەك لە هونەرەكان بە كورتی و پوختی‬ ‫بناسێنین‪.‬‬ ‫ه��ون��ەری یەكەم (ت��ەالرس��ازی)‪ :‬ئەم‬ ‫هونەرە هەرێناكردن و داڕشتنی تەالرە‪ ،‬واتا‬ ‫دیزاینكردنی تەالر و كۆشكە‪ ،‬بە جۆریەك‬ ‫دیزاینكردنەكە لەگەڵ ژینگەی دەرەوەدا‬ ‫گونجاوبێت‪ .‬هاوكات هەرێنای كۆی شارە‬ ‫ب��ە ه��ۆی دیزاینكردنی ت��ەالرەك��ان��ەوە‪،‬‬ ‫كە جوانییەكی تەواو بە ژینگەی گشتی‬ ‫دەبەخشێت‪ .‬ت��ەالرس��ازی ل��ە مێژووی‬ ‫بەشەریدا ڕۆڵێكی ئێجگار گەورەی گێڕاوە‪،‬‬ ‫تا هەنووكە شوێنەواری هونەری تەالرسازی‬ ‫لە واڵتانی خاوەن شارستانیدا ماوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەم هونەرە سوودێكی زۆری لە هونەری‬ ‫پەیكەرسازی و نەقشسازی وەرگرتووە‪.‬‬ ‫ه��ون��ەری دووەم (م��ی��وزی��ك)‪ :‬زمانی‬ ‫ئ��اوازەك��ان��ە و ل��ە ك��ۆن��دا ب��ە ه��ون��ەری‬ ‫ئاوازەكان ناسراوە‪ .‬ئەم هونەرە بە دوای‬ ‫ڕێكخستنی جریوەیل و پێوەندییەكانی‬ ‫نێوانیانەوەیە‪ ،‬هەروەها ڕێكخستنی ڕیتم‬ ‫و كێشی دەنگەكانە‪ .‬هونەرێكە لە ڕووی‬ ‫ڕێككەوتن و ناكۆكییەوە لە سروشتی‬ ‫ئاوازەكان دەكۆڵێتەوە‪ .‬خەسڵەتەكانی‬ ‫میوزیك بریتییە لە چینەكانی دەنگ‬ ‫و ڕیتم و ج��ۆری��ەت��ی‪ .‬دەن���گ؛ ئ���اواز و‬ ‫ڕەگەزە هارمۆنییەكان دەگرێتەوە‪ .‬ڕیتم؛‬ ‫كێشی دەنگەكانە‪ .‬جۆریەتی؛ بۆ زەنگ و‬ ‫نەخشەسازیی زیندووی دەنگە‪.‬‬ ‫هونەری سێیەم (نیگاركێشان)‪ :‬لە‬ ‫ڕێگەی هێڵ و ڕەن��گ��ەوە گ��وزارش��ت لە‬ ‫شتەكان دەك��ات‪ ،‬هەست و پەیبردنی‬ ‫دیدگەیی دەگوازێتەوە بۆ هێڵ و ڕەنگ‪.‬‬ ‫یاخود دەربڕینی بابەت و بیرۆكەیە‬ ‫بە هۆی هێڵ و ڕەنگە جۆراوجۆرەكان‪.‬‬ ‫نیگاركێشان یەكێكە لە هونەرە گرنگ و‬ ‫كاریگەرەكان‪ ،‬كە هەست و سۆزی مرۆڤ‬ ‫دەجوڵێنێ‌ و‪ ،‬پلەیەكی بەرز لە چێژبینینی‬ ‫جوانی بۆ مرۆڤ دەستەبەر دەكات‪.‬‬ ‫ه��ون��ەری چ���وارەم (پ��ەی��ك��ەرس��ازی)‪:‬‬ ‫هونەرێكی بەرجەستەییە‪ ،‬ه��ەر سێ‌‬ ‫ڕەهەندی فیگەرەكان بەرجەستە دەكات‪،‬‬ ‫بە پێچەوانەی نیگارەوە كە تەنیا دووو‬ ‫ڕەهەندی تێدا بەرجەستەیە‪ ،‬ئەمەیش بە‬ ‫بەكارهێنانی قوڕ و گەچ و چیمەنتۆ و‬ ‫بۆرەك و فایبەر گاڵس و تاشینی بەرد و‬ ‫كەرەستە بێگیانەكانی دی‪ .‬پەیكەرسازی‬ ‫لە شارستانیەتەكانی كۆندا بایەخی زۆر‬ ‫ب��ووە‪ ،‬بەرباڵوترین هونەری سەردەمە‬ ‫كۆنەكانە‪ ،‬بە تایبەت لە ڕووی ئاینییەوە‬ ‫وەك خوداوەند بەكار دەهێنرا‪ ،‬پەرستگە‬ ‫و شوێنە ئاینییەكان زۆرترین پەیكەریان‬ ‫لەخۆ دەگرت‪.‬‬ ‫هونەری پێنجەم (شیعر)‪ :‬ئاخاوتنێكی‬ ‫چڕ و پڕ و پوختە‪ ،‬زۆرت��ری��ن وات��ا لە‬ ‫كەمترین وش��ەدا كۆ دەك��ات��ەوە‪ ،‬ڕیتم و‬ ‫میوزیكی نێوخۆیی لەخۆ دەگرێت‪ ،‬پشت‬ ‫بە وشەسازییەكی ژیرانە و ورد دەبەستێت‪،‬‬ ‫وشەكانی هەڵگری وات���ای ج��ی��اوازن و‬ ‫لێكدانەوەی جیاجیا بە دوای خۆیدا دێنێت‪،‬‬ ‫كاریگەریی بەهێز الی خوێنەر و گوێگر‬ ‫دەخاتەوە و فرە تێگەیشتنی جیاواز جێ‌‬ ‫دەهێڵێت‪ .‬شیعر بۆ دوو جۆری سەرەكی‬ ‫دابەش دەبێت‪ ،‬شیعری كێش و سەروا‪،‬‬

‫شیعری ئازاد‪ .‬یەكەمیان چەند بنەمایەكی‬ ‫جێگیری هەیە‪ ،‬وەك یەكسانی لە كێشدا‪،‬‬ ‫لێكچوونی پیتەكانی كۆتاییی هەر دێڕێك‪.‬‬ ‫دووەمیان گرنگی بەو بنەمایانەی جۆری‬ ‫یەكەم ن��ادات‪ ،‬پتر وات��ا و دەربڕین الی‬ ‫گرنگە‪.‬‬ ‫ه��ون��ەری ش��ەش��ەم (س��ەم��ا)‪ :‬زمانی‬ ‫ج��ەس��ت��ەی��ە‪ ،‬پێكهاتووە ل��ە ج��ووڵ��ەی‬ ‫ئەندامانی لەشی مرۆڤ و بە هەر چوار‬ ‫الدا دەجووڵێت‪ .‬سەما؛ بۆ دەربڕینی‬ ‫هەستەكان ئامرازێكە جەستە بە ڕۆحەوە‬ ‫دەبەستێتەوە‪ .‬جووڵە لە س��ەم��ادا بە‬ ‫شێوەیەكە هاوشان بە ئ��اوازی میوزیك‬ ‫دەڕوات‪ .‬گونجاندنی جەستەیە لەتەك‬ ‫جریوەدا‪ .‬هیچ كۆمەڵەیەك لە كۆمەڵەكانی‬ ‫مرۆڤایەتی بێ‌ سەما نییە‪ ،‬جا هەریەك لەو‬ ‫سەمایانە جیاوازی خۆیان هەیە‪ .‬سەما‬ ‫لە حاڵەتی جیاواز و بۆ مەبەستی جیاواز‬ ‫بەكار دەهێنرێت‪ ،‬بڕێ‌ جار بۆ حاڵەتی‬ ‫خۆشی و ئاسوودەیی و گەیشتن بە ئاوات‬ ‫بەكار دەهێنرێ‌‪ ،‬بڕێ‌ جاریش بۆ حاڵەتی‬ ‫خەمباری و دڵتەنگی ئادەمیزاد‪ ،‬هەندێ‌‬ ‫جاریش وەك هیوا و ئومێدبەخشین بەكار‬ ‫دەبرێت‪.‬‬ ‫هونەری حەوتەم (سینەما)‪ :‬ئاماژەیە‬ ‫بۆ وێنەی جوواڵو كە لە ڕێگەی مۆنیتەری‬ ‫قەبارە گەورە و بچووكەوە بۆ بینەر نمایش‬ ‫دەكرێت‪ .‬بریتییە لە وێنەگرتنی كۆمەڵێك‬ ‫دیمەنی جۆراوجۆر كە تێیدا گفتوگۆ و‬ ‫چیرۆك و دەنگ و ڕەن��گ‪ ...‬بەرجەستە‬ ‫دەكرێت‪ ،‬واتا هەر شەش هونەرەكەی دیكە‬ ‫لەخۆیدا كۆ دەكاتەوە‪ ،‬بە واتایەكی دی‬ ‫ئەوەی لە واقیعی ژیاندا هەیە‪ ،‬سینەما كۆی‬ ‫دەكاتەوە‪ .‬سینەما دەتوانێ‌ هەموو شتە‬ ‫بینراوەكان وێنە بگرێ‌ و بۆ بینەری نمایش‬ ‫بكات‪ ،‬بۆیە بە مەزنترین و بااڵترین هونەر‬ ‫هەژمار كراوە‪ ،‬هونەرێكە بۆ كۆكردنەوەی‬ ‫هونەرەكانی تر‪.‬‬ ‫بۆ یەكەم جار سینەما لە ساڵی ‪1895‬‬ ‫سەریهەڵدا‪ ،‬لە ئەنجامی كۆكردنەوەی سێ‌‬ ‫ئامرازی داهێنراوی پێش وەخت هەڵهێنجرا‪:‬‬ ‫یاریی دی��دەن��ی‪ ،‬فانۆسی ئەفسوناوی‪،‬‬ ‫وێنەگرتنی فۆتۆگرافی‪ .‬ئەمەیش لەسەر‬ ‫دەستی دوو برا (ئۆجیست لۆمێر‪ ،‬لویس‬ ‫لۆمێر) داهێنرا‪ ،‬كە توانییان ئامێرێك بۆ‬ ‫نمایشكردنی وێنەی جوواڵو دابهێنن‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی پاڵنەر ب��وو بۆ كۆكردنەوەی‬ ‫هونەرەكان‪ ،‬وردبوونەوەی هونەرمەندان بوو‬ ‫لەوەی كە هونەرەكان سەرجەمیان سەر‬ ‫بە هەستەوەرەكانن‪ ،‬چاوگەی هونەرەكان‬ ‫هەستە‪ ،‬بۆیە پێویست بە دابەشكردنی‬ ‫هەستەكان ناكات‪ ،‬هەر وەك گرنگ نییە‬ ‫فەزیلەت لە نێوان هونەرەكان داب��ەش‬ ‫بكرێت‪ .‬پێدەچێ‌ ه��ۆك��اری هەوڵەكانی‬ ‫پۆلێنكردن و پلەبەندیی هونەرەكان‪ ،‬لەوەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتبێ‌ كە كامیان كاریگەریی‬ ‫زیاتر الی وەرگر دادەنێن‪ .‬بەاڵم دواجار‬ ‫پەیبردنی جوانیناسان گەیشتە ئەوەی‬ ‫یەكگرتنێكی تۆكمە لە نێوان هونەرەكان‬ ‫بئافرێنن و‪ ،‬بە كۆكردنەوەیان توانییان‬ ‫كاریگەرییەكی بەهێزتر بخوڵقێنن‪ ،‬تا هێزی‬ ‫هەموو هونەرەكان بۆ هێرشكردنە سەر‬ ‫هەستگەی بینەر و بیسەر لە یەكەیەكی‬ ‫هونەریدا گلێر ببێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )212‬دوشةممة ‪2014/8/18‬‬

‫‪8‬‬

‫پڕۆفیسۆر جەمال سەالمە‪:‬‬

‫ناوچەكە لەدابەشبوندایە‬ ‫هیوادارم دوای ئه‌و دابه‌شبونه‌ هێمنی بگەڕێتەوە‬ ‫سازدانی ‪ :‬دوعا عەبدولعەزیز‬ ‫پاش ئ��ەوەی ڕێكخراوی ( دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی له‌ ئێراق و ش��ام) چاالكییە‬ ‫سەربازیەكانی فراوانكرد و سنورەكانی‬ ‫نێوان س��وری��او ئێراقی ب��ڕی و هێرش‬ ‫و پ��ەالم��ارەك��ان��ی ف��راوان��ت��ر ك��رد‪ .‬ئەم‬ ‫ڕێ��ك��خ��راوە تیرۆریستیە ت��وان��ی هەر‬ ‫لەسەرەتاكانی مانگی حوزەیرانەوە لە‬ ‫یەكەم هەنگاویدا پارێزگایەكی گەورەی‬ ‫وەك نەینەوا لە ڕۆژئ��اوای خاكی ئێراق‬ ‫ب��گ��رێ��ت و دام���ەزران���دن���ی خ��ەالف��ەت��ی‬ ‫ئیسالمی لەسەردەستی سەرۆكەكەی‬ ‫« ئەبوبەكری بەغدادی « ڕابگەیەنێت‪.‬‬ ‫پاش ئەوە هەڵپەی داگیركردنی خاك و‬ ‫سەروەت و سامانی ئێراق بدات و پاشان‬ ‫بەرەو خاكی كوردستانیش پەلبكوتێ و‬ ‫هێرشەكانی دەستپێبكات‪ .‬دیارە بۆ خۆی‬ ‫لەم كردەیەیدا ئەم ڕێكخراوە تیرۆریستیە‬ ‫قەیران و بارودۆخێكی وەها ئاڵۆزی بۆ‬ ‫خەڵكی ئێراق و ناوچەكەو دەوڵەتانی‬ ‫هەرێمی و تەنانەت زلهێزانی خ��اوەن‬ ‫بەرژەوەندیی لەناوچەكە درووستكرد‪،‬‬ ‫كە ئیتر باسكردن و لێدوان و هەنگاوی‬ ‫چۆنیەتی ڕووبەڕووبونەوەو سنوردانان‬ ‫بۆ هێرشە تیرۆریستیەكانی دروستبێت‬ ‫و ببێتە بابەتێكی سەرەكی سیاسیەكان‬ ‫و رۆژنامەنوسان لێكۆڵەرەوانی سیاسی‪.‬‬ ‫هەربۆیە ئێمەش ئ��ەم ج��ارە لە واڵتی‬ ‫میسر و بۆ قسەلەسەركردن و تێگەیشتن‬ ‫و ل��ەو ڕێ��ك��خ��راواوەو ئ��ەو ئ��ام��ان��ج و‬ ‫هەگبەیەی نێو خەالفەتەكەی داعش بۆ‬ ‫خەڵكی ناوچەكەو جیهان هەڵیگرتووە‪،‬‬ ‫چاوپێكەوتنێك لەگەڵ پسپۆرێكی دیارو‬ ‫ئەكادیمییەكی هێمن و شارەزایەكی‬ ‫خ��اوەن ڕاوبۆچوونی جێگەگیر لە نێو‬ ‫فەزای سیاسی ڕۆژهەاڵتی ناویندا بكەین‪،‬‬ ‫ئەویش پرۆفیسۆر (جەمال سەالمە)یە‪،‬‬ ‫سەرۆكی بەشی زانستە سیاسیەكان لە‬ ‫زانكۆی سوێس‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬چۆن شیكاری ئەو‬ ‫قەیران و بارودۆخە دەك��ەن كە ئیمڕۆ‬ ‫ڕووی لەگەالنی ئێراق كردووە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫مەبەستمان ئەو قەیرانانەی كە بەهۆی‬ ‫ڕێكخراوی داعشەوە تووشی واڵتی ئێراق‬ ‫و گەالنی ئێراق بووە؟‬ ‫پڕۆفیسۆر جەمال سەالمە‪ :‬بارودۆخی‬ ‫سیاسی ئێستای ئێراق زۆر ئاڵۆز بوەو لە‬ ‫ترۆپكی قەیراندایە‪ ،‬بەشێوازێك هەڕەشە‬

‫ئ��ەوەی ئیمڕۆ لە‬ ‫ئێراق و سوریاو‬ ‫یەمەن و لیبیادا‬ ‫دەگ�����وزەرێ�����ت‪،‬‬ ‫دەزگ�������������������ای‬ ‫ئ��ی��س��ت��ی��خ��ب��ارات��ی‬ ‫گ���������������������ەورە‬ ‫لەپشتیانەوەن‬

‫•سه‌رۆکی زانسته‌ ڕامیارییه‌کان ‌ه ل ‌ه‬ ‫زانکۆی سویس ل ‌ه میسر‬ ‫•خاوه‌نی چه‌ندین کتێب و لێکۆڵیه‌نه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫له‌ بواره‌کانی‪:‬‬ ‫شیکرنه‌وه‌ی سیستم ‌ه سیاسییه‌کان‪،‬‬ ‫سیستمی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬تیۆر ‌ه سیاسییه‌کان‪،‬‬ ‫ملمالنێ نێوده‌وڵه‌تییه‌کان و‬ ‫شیکردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی ‌ه سیاسیی ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌کان و چه‌ندین بواری تر‬

‫لە ئێستاو داهاتووی ئێراق دەكات‪ ،‬پێم‬ ‫وای��ە ئەگەر ب��ەو ش��ێ��وازە بمێنێتەوەو‬ ‫لەپەرەسەندندا بێت‪ ،‬ئەوە نەك تەنها‬ ‫ئێراق و سوریا بەڵكو ڕۆژهەاڵتی ناوینیش‬ ‫دەخ��ات��ە ب����ەردەم مەترسیەكانیەوە‬ ‫وهەڕەشەی بنەرەتی بۆ ڕۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫سەرپاك دەبێت‪ .‬پاشان ئەوە هیچ هەر‬ ‫لە ئێستاوە مەترسیەكانی بۆ واڵتی‬ ‫ئێراق دەركەوتوون‪ ،‬هەمووكەس ئەگەری‬ ‫پارچەپارچەبوونی دەبینێت‪ ،‬چونكە بەڕای‬ ‫من ڕێكخراوی (داعش) بۆخۆی مەهامی‬ ‫سەرەكی كە دەیگێڕێت دابەشكردنی‬ ‫خاكی س��وری��او ئێراقە لەسەربنەمای‬ ‫تایفی و نەمانی ئاسایش وبەردەوامیی‬ ‫ئاژاوەكانیش یەكێكە لەخەسڵەتەكانی‪،‬‬ ‫كە بۆخۆی هەڵوەشاندنەوەی سنورە‬ ‫سیاسیەكانی ناوچەكەی بەدوادا دێـت‪،‬‬ ‫بەمانا ئەو ئاژاوەو پشێویە درووستكراوەیە‬ ‫ه���ەرزوو وەزی���ری دەرەوەی ڕاب���ردووی‬ ‫ئەمریكا «كۆندۆلیزا ڕایس» پاش جەنگی‬ ‫كەنداو وەك مژدەو چارەنووس دابووی‬ ‫بە واڵتانی ناوچەكە‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ڕێكخراوی داعش‬ ‫ه��ەر ل��ەخ��ۆی��ەوە س���ەری ه��ەڵ��ن��ەداوە‪،‬‬ ‫هەردەبێت دەستێك ولەپشتی وهاوكارێك‬ ‫بۆ یارمەتی و سەرهەڵدان و گەشەكردنی‬ ‫و جواڵندنی هەبێت‪ ،‬بەڕای بەڕێزتان كێ‌‬ ‫لەپشت ڕێكخراوی توندڕەوی داعشەوەیه‌‪،‬‬ ‫م��ەگ��ەر «واش��ن��ت��ۆن» دەس��ت��ی هەیە‪،‬‬ ‫پەیوەندیی داعش و واشنتۆن چۆنە؟‬ ‫پرۆفیسۆر جەمال س��ەالم��ە‪ :‬ڕاستە‬ ‫سەرهەڵدانی ڕێكخراوێكی خاوەن چەكو‬ ‫جبەخانەی وەها بتوانێت بەو شێوازە‬ ‫لەیەككاتدا لە دوو واڵت��دا شەربكات‪،‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە زلهێزێك لەپشتیەوە‬ ‫ئامادەیە‪ ،‬چونكە لۆژیك پێمان دەڵێت‬ ‫كە بەڵێ سەرەداوێكی پەیوەندیی نێوان‬ ‫داعش و واشنتۆن هەیە‪ ،‬گەرنا ئەو هەموو‬ ‫چەك و جبەخانەو توانا سەربازیە چۆن‬ ‫گەیشتە دەستی ئەو ڕێكخراوە؟‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬هەست ناكەیت ئیمرۆ‬ ‫بە هۆی ئەو ناكۆكیە ناوخۆیانەی واڵتی‬ ‫ئێراق و نەبونی گیانی یەكتر قبووڵكردن‬ ‫لەالیەن سیاسیەكانەوە‪ ،‬پەیڕەوكردنی‬ ‫سیاسەتی بەركەناركردن و پەرتەوازەكردن‬ ‫لەالیەن دەسەاڵتی ناوەندەوە لەئێراق‪،‬‬ ‫ئیتر ئێراق بۆتە شوێنگەیەكی بەپیتی‬ ‫ملماڵنێ‌ هەواڵگریەكان؟؟ بەواتایەكی‬ ‫تر لەم قەیرانەی ئێستای كە لەئێراق‬ ‫دا دەگ����وزەرێ����ت‪ ،‬ڕۆڵ����ی ت��ورك��ی��او‬ ‫ئ��ێ��ران و ئیسرائیل و ئەمریكا چۆن‬ ‫هەڵدەسەنگێنیت؟‬

‫پرۆفیسۆر جەمال س��ەالم��ە‪ :‬ڕاستە‬ ‫ئێراق بوەتە شوێنگەیەكی بەپیتی كاری‬ ‫ملمالنێی ئەو دەزگا هەواڵگریانە‪ ،‬بەڕای‬ ‫من هەر لەكەوتنی ڕژێمەكەی « سەدام‬ ‫حوسەین»ەوە ئەم بارودۆخە سازاوەو‬ ‫ئیشی لەسەردەكرێت‪ .‬هەر بۆیە دەتوانرێت‬ ‫لەسەرهەبوونی شوێنگەی كاریگەر لەو‬ ‫واڵتە لەالیەن دەزگای هەواڵگری ئەمریكاو‬ ‫ئیسرائیل و ئێران و توركیا‪ ،‬بەڕای من‬ ‫سعودیەش‪ .‬چونكە سعودیەش لەوبارەوە‬ ‫یاركەرێكی ئیستیخباراتی دیارە‪ .‬چونكە‬ ‫هەریەكە لەمانە حیسابات و بەرژەوەندیی‬ ‫خ��ۆی��ان ه��ەی��ە ل��ەن��اوچ��ەك��ەو ه��ەوڵ��ی‬ ‫زیاتركردن و پچڕاندنی زیاتری بۆ خۆی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬وەك جەنابتان‬ ‫ئ��اگ��ادارن ك��ە ڕێ��ك��خ��راوی « داع��ش»‬ ‫دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمیی ڕاگەیاند‪،‬‬ ‫یەكێك لەو شتانەی ك��ردی بریتی بوو‬ ‫لەوەی كە بەڵێ‌ ئیتر سنووری دەستكردی‬

‫بەرزدەكەنەوە‪ .‬گرفتەكە لەوەدایە ئەمانە‬ ‫تەنها مەترسی لەسەر ناوچەیەك یان بڵێین‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوین دروستناكەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مەترسیەكە لە جێهێشتنی ئەو تێڕوانین و‬ ‫دیدە نەرێنیەیە كەجیهان بەرامبەر كرۆك‬ ‫و ج��ەوه��ەری ئاینی ئیسالم و گەالنی‬ ‫جیهانی ئیسالمی دایدەنێت‪ .‬بۆیە ئەمانە‬ ‫مەترسیەكانیان زیاتر ڕوب��ەڕوی ئاینی‬ ‫ئیسالم و گەالنی موسڵمان دروستدەكەن‪.‬‬ ‫ئەوەی ئیمڕۆ لە ئێراق و سوریاو یەمەن‬ ‫و لیبیادا دەگوزەرێت‪ ،‬هەمووی دەزگای‬ ‫ئیستیخباراتی گەورە لەپشتیانەوە هەن‪،‬‬ ‫پێشتریش لەمیسر ئەمە سەریهەڵداوە‬ ‫بەتایبەت لەبیابانی (سینا) كەمن‬ ‫باوەڕم وایە ئەمانە ڕێكخراوی تیرۆریستی‬ ‫هەڕەمەكی نەبوون ونین و لەكۆمەڵێكی‬ ‫تەكفیری جیابوبێتنەوە‪ ،‬بەڵكو وەك وتم‬ ‫ئەمانە ڕاستەوخۆ وناراستەوخۆ لەالیەن‬ ‫دەزگای هەواڵگری پشتگیری دەكرێن و‬ ‫هاوكاریدەكرێن بۆ ئه‌و مەبەسته‌ ئاراستە‬

‫بەدڵنیاییەوە دەیپارێزن و لەپێناویشیدا‬ ‫ئەوەی پێویست بێت بۆی خەرجدەكەن‪،‬‬ ‫باوەڕیشم وایە كە سبەینێش دەوڵەتی‬ ‫ئ��ێ��راق ئ��ەگ��ەر گ��ی��ان��ی ب��ەب��ەرب��ێ��ت��ەوە‬ ‫ئەستەمە بتوانێت لە چنگی كوردەكان‬ ‫دەریبهێنێتەوەو بیخاتەوە سەر دەوڵەتی‬ ‫ئێراق‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬بەڕای بەڕێزتان ئەم‬ ‫پێشڕەویەی ڕێكخراوی داعش لە ئێراق و‬ ‫سوریادا تاكەی بەردەوام دەبێـت؟‬ ‫پرۆفیسۆر جەمال سەالمە‪ :‬توانای‬ ‫داع��ش توانایەكی دی��اری��ك��راوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫سەرەڕای كە زەوی وپانتاییەكی جوگرافی‬ ‫باشیشی لەدەستدایە‪ ،‬بەاڵم سیاسەتكردن‬ ‫و ئیدارەكردن لە سەربنەمایەكی لۆژیكی‬ ‫دەڕوات‪ ،‬بۆیە ناتوانێـت بەردەوام بێت‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەمە تەنها وەكو داشێكی ئاژاوە و‬ ‫مەترسی لەسەر ئاسایشی ئێراق و سوریا‪،‬‬ ‫ماوەیەكی تریش‪ ،‬ئەردەن بەكاردەبرێت‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬لەئێراقدا بەرامبەر‬

‫هەلپەرستی و بازرگانیكردن بە ئاینەوە ئەو‬ ‫خەسڵەتەیە كە لە زۆربەی ئەو رێكخراوە توندڕەو‬ ‫و تێرۆریستیانەدا هه‌ی ‌ه ك��ە دروش��م��ی ئاینی‬ ‫بەرزدەكەنەوە‬ ‫سیاسی نێوان ئێراق و سوریا نەماو‬ ‫تەنانەت ناوی ئێراق و شامیشی هەڵگرت‬ ‫لە ناوە نوێیەكەی خۆی و لێیكردەوە‪ .‬لە‬ ‫بەیعەتدان بە ئەبوبەكری بەغدادی‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئەو وەك یەكەم خەلیفەی موسڵمانان‬ ‫دەستنیشانكرا‪ .‬جەنابتان خوێندنەوەتان‬ ‫بۆ ئەم پرۆسەیە چیە؟ مەگەر جیاوازی‬ ‫لەگەڵ ئەو پرۆژەیەی كۆمەڵی ئیخوان‬ ‫موسلمین هەیانبوو ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی‬ ‫خەالفەتی ئیسالمی هەیە؟ مەگەر ئەم‬ ‫پ��رۆژەی��ە چەندە مەترسی سیاسی و‬ ‫ئاینی هەیەو پاشان ترس و نیگەرانی بۆ‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوین دروستدەكات؟‬ ‫پرۆفیسۆر جەمال سەالمە‪ :‬هەلپەرستی‬ ‫و بازرگانیكردن بە ئاینەوە ئەو خەسڵەتەیە‬ ‫كە لە زۆربەی ئەو ڕێكخراوە توندڕەو و‬ ‫تیرۆریستیانەدا هه‌یه‌ كە درووشمی ئاینی‬

‫دەكرێن كە دیارترینیان بۆ لێكهەڵوەشاندنی‬ ‫زیاتری لێكهەڵوەشاوەكان و دابەشكردنی‬ ‫دوبارەی بەشكراوە بچوككراوەكانیشە‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬جێی خۆیەتی‬ ‫لێرەشدا بپرسین بۆ ڕۆڵی كوردەكان‪،‬‬ ‫مەگەر ڕۆڵی كورد لەم بارودۆخەدا چی‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەتایبەت پاش ئەوەی ناوچەكانی‬ ‫خۆیان لەوانە شاری كەركوك كە پاش‬ ‫هێرشەكانی داعش بۆ سەر شاری موسڵ‬ ‫چوونە ناویەوە‪ ،‬مەگەر ئەمانە دەتوانن‬ ‫لەدەستی داعش بیپارێزن؟‬ ‫پرۆفیسۆر جەمال سەالمە‪ :‬كوردەكان‬ ‫خەونی مێژینەیان لەگەڵ شاری كەركوكدا‬ ‫ه��ەب��ووە‪ ،‬كە ئیمڕۆش پ��اش ئ��ەوەی‬ ‫ئەم ب��ارودرخ��ەی كە ڕێكخراوی داعش‬ ‫هێنایە ئ��اراوە‪ ،‬بووە هەلێك لەبەردەم‬ ‫ئەواندا دەستیان بەسەرداگرتەوە‪ ،‬بۆیە‬

‫كەمینەكان شتی خ��راپ دەگ��وزەرێ��ت‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەم دواییەدا كە ڕێكخراوی‬ ‫داع��ش دەس��ت��ی ب��ەس��ەر پاریزگاكانی‬ ‫نەینەواو سەالحەدیندا گرتووە‪ ،‬تۆ بۆ ئەمە‬ ‫چی دەڵێیت؟ بەتایبەت سەبارەت بۆ ئەو‬ ‫لەناوبردنانەی بەرامبەر كوردانی ئیزیدی‬ ‫و كریستیانەكان دەكرێت؟ مەگەر واڵتانی‬ ‫عەرەبی وەك جاران و زەمەنی سەدام‬ ‫حوسەین هەر بێدەنگ دەبن لە ئاست ئەو‬ ‫كوشتن و بڕین و جینۆسایدانەی بەسەر‬ ‫ئەم گەالنەی ئێراقدا دەهاتن؟ ئێستاش‬ ‫نمونەیان دووبارە دەبێتەوە؟‬ ‫پرۆفیسۆر جەمال سەالمە‪ :‬لەراستیدا‬ ‫كەمینەكان و پێكهاتەكانی ئێراق‪ ،‬مافی‬ ‫خۆیانەو شتێكی ئینسانی و دەستوریشە‬ ‫كەسودمەندبن لەو مافانەیان‪ ،‬كە ئەو‬ ‫مافانەش كۆمەڵێ‌ مافی تایبەتی و‬

‫ئینسانی و دەستوری وكلتورین‪ ،‬پێویستە‬ ‫پاریزگاری ل��ەو مافانەو ل��ەو شوناسە‬ ‫تایبەتەی خۆیان بكەن‪ ،‬لەڕووی ئەتنی‬ ‫و ئاینی و ب��ی��روب��اوەڕو م��ەزه��ەب��ەوە‪.‬‬ ‫م��ادەی (‪)27‬ی پەیمانی نێودەوڵەتی‬ ‫بۆ مافە مەدەنی وسیاسیەكان ئاماژە‬ ‫ب���ەوەدەدات»‪ ،‬بۆ ئەو دەوڵەتانەی كە‬ ‫خاوەن كەمینەو پێكهاتەی ئەتنی وئاینی‬ ‫وزمانیین‪ ،‬بۆیان نیە هەرگیز دەست لەو‬ ‫مافانەیان وەربدەن و نەیهێڵن سود لەو‬ ‫شێوازو ژیان و كلتورەی خۆیان وەربگرن‪،‬‬ ‫سا ئیتر بەبانگەوازكردن و جێبەجێكردنی‬ ‫ئاشكراو بەكاربردنی كلتورو قسەكردن‬ ‫ب��ەزم��ان��ی خ��ۆی��ان و‪..‬وەن��اب��ێ��ت هیچ‬ ‫جیاكاریەكی ئەركی ومافی دەستوری‬ ‫لە سەر بنەمای ئەو جیاوازیانە بۆیان‬ ‫بكرێت‪ .‬هەربۆیە دەبینین مافی كەمینەو‬ ‫پێكهاتە جیاوازو بنەڕەتیەكانی گەلی‬ ‫ئێراق لە پێشترو لە ئێستاشدا تووشی‬ ‫شكاندن و ئابڕوبردن بوەتەوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫پێكهاتەی كوردی لە ئێراقدا‪ ،‬بەردەوام‬ ‫لەالیەن حكومەتە یەكلەدواییەكەكانەوە‬ ‫بەردەوامیی ئەمەی بەخۆوە بینیوە‪.‬‬ ‫ئیمڕۆش دەبینین ك��ورد و پێكهاتەی‬ ‫ئاینی یەزیدی ومەسیحی لە ئێراق تووشی‬ ‫خراپترین جۆری كاری نامرۆڤانە دەبنەوە‪،‬‬ ‫كوشتنی ژن و مناڵ و پیرو پەككەوتەو‬ ‫تەقاندنەوەی شوێنە پیرۆزو ئاینەیەكانیان‬ ‫و كوشتنی بەكۆمەڵ و راونان و دەركردن‬ ‫وتااڵن وبرۆو داگیركردنی كچ وژن وماڵ‬ ‫وسامان ‪ ...‬لەالیەن هێزێكی تیرۆریستی‬ ‫وەك (داع����ش)ەوە‪ .‬ئەمەش هەمووی‬ ‫لە ئەنجامی غیاب و جێهێشتنی سوپا‬ ‫وهێزەكانی ئاسایش وناوخۆی دەسەاڵتی‬ ‫ئێراقی بوو لەو ناوچانە و كە داعش‬ ‫ئێستا دەستی بەسەرداگرتوە‪ .‬واڵتانی‬ ‫عەرەبی و كۆمكاری عەرەبی ئیدانەی ئەم‬ ‫كارەیان كردوەو بەكاری قیزەون باسیان‬ ‫لێوەكردوە‪ ،‬بەتایبەت لەنێویاندا دەوڵەتی‬ ‫میسری هەر لەسەرەتاوە دژی داعش‬ ‫هەوڵی پەیوەندیی دروستكردنی داوە بۆ‬ ‫ڕووبەڕووبونەوەی داعش و تیرۆریستان‪.‬‬ ‫بەردەوامی ئەم دۆخەش ئێراق بۆ سێ‬ ‫پارچە ڕێگە ده‌بات‪ ،‬بەڕای كوردیش وەك‬ ‫واڵتێكی شێوە سەربەخۆ ئەو هەرێمە‬ ‫بەرێوەدەبەن‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬خوێندنەوەی‬ ‫ب��ەڕێ��زت��ان ل��ەس��ەر ئ���ەو ه��اوك��اری��ەی‬ ‫سەربازیەی وەزارەت��ی بەرگری ئەمریكا‬ ‫كە بریتی ب��وو لە لێدانی مۆڵگەكانی‬ ‫داعش بەفڕۆكەی (‪ )F18‬فرۆكەی بێ‬ ‫فرۆكەوان لێدانی ئامانجە سەربازیەكان‬ ‫دژی داعش‪ ،‬مەگەر ئەم هێرشانە چی لە‬ ‫پاشەرۆژی سیاسی ناوچەكە دەكەن؟‬ ‫پرۆفیسۆر جەمال س��ەالم��ە‪ :‬داعش‬ ‫لەپەروەردەركراوەكانی ئەمریكا خۆیەتی‪،‬‬ ‫بەڕای من ئەمە جۆرێك لەگەورەكردنی‬ ‫بابەتەكەی تێدایە كە لەپشت ئەوەوە‬ ‫دەگونجێت‪ ،‬هەندێ‌ بەرژەوەندیی ئەمریكا‬ ‫لە بواری نەوتەوە كەوتبنە مەترسیەوە‪،‬‬ ‫یاخود مەبەستی زیاتر ملدانی كورد‬ ‫و ئەو هێزانەی تربێت بۆ ئەمریكا‪ ،‬كە‬ ‫دەی��ەوێ��ت ب��ەرژەوەن��دی��ی زیاتری خۆی‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ .‬بۆیە لێدانی ئەمریكا لە‬ ‫داعش من وەك سیناریۆیەك دەبینم بۆ‬ ‫خزمەتكردنی زیاتری بەرژەوەندیەكانی‬ ‫و زی��ات��ر ملكەچی ئ��ەو ه��ێ��زان��ەی لە‬ ‫گۆڕەپانی سیاسی ناوچەكەدا كاردەكەن‪.‬‬ ‫پاشان من پێم وایە پاشەرۆژی ناوچەكە‬ ‫ه��ەر لەدابەشبووندایە‪ ،‬ه��ی��وادارم بەو‬ ‫دابەشبوونەشەوە بوەستێت و دوات��ر‬ ‫هێمنی بگەرێتەوە بۆ ناوچەكە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەرای من مژدەی پاشەرۆژی باش نابینم‬ ‫بەڵكو ئاژاوەی توندتر چاوەرێی دەكات‪.‬‬