گفتوگۆی راستەوخۆی چانكایاو قەندیل دەستپێدەكات 9
ذمارة ( )482دو شةممة 2014/9/1
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
راوێژكارە سەربازییەكانی ئەمەریكا:
پێشمەرگە دەتوانێت جێگەی هێرشی زەمینی ئەمەریكا بگرێتەوە
لەسنوری كوردستان ،داعش بەرەو شكستی سەرتاسەری دەڕوات
چاودێر -تایبەت: بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست "چاودێر" كەوتون ،گروپی تێرۆریستی داعش لە سنوری ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم ،بەرەو داڕوخان دەڕواتو ب��ە ت��ەواوەت��ی ت��وان��ای هێرشكردنیان لەدەستداوەو توانای بەرگریكردنیشیان تادێت بەرەو الوازی دەڕوات .هەروەك زانیارییەكانی "چاودێر" ئەوە دەسەلمێنن كە شكستی س��ەرت��اس��ەری چەتەكانی داع��ش لەسنوری هەرێمی كوردستان نزیكە .ئەمە لەكاتێكدایە كە پاڵپشتیە سەربازیە نێودەوڵەتییەكان بۆ هێزی پێشمەرگە ت��ادێ��ت ف��راوان��ت��ر دەبێت. هاوكات راوێژكارە سەربازییەكانی سوپای ئەمەریكا دان بەوەدادەنێن ،كە هێزی پێشمەرگە توانای ئ��ەوەی هەیە ببێتە جێگرەوەی هێرشی زەمینی ئەمەریكا بۆ سەر ئەو گروپە تێرۆریستیە. لەوبارەیەوە ،سۆران جەمال تاهیر ،جێگری بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان ،لەبارەی ئ��ەگ��ەری هێرشی زەمینی ئەمەریكا بۆ سەر داع��ش ،رایدەگەیەنێت ،هەمو شەڕێك پێویستی بەهێرشی ئاسمانیو زەمینی هەیە ،ئەمەریكاش رایگەیاندوە كەوا تەنها هێرشی ئاسمانی بەس نیە بۆ بنبڕكردنی ئەو تێرۆرستانە ،بەاڵم بەهۆی هەڵسانگاندنی خۆیان لەڕێگەی
راوێژكارە سەربازییەكانی خۆیان ،واتە ئەمەریكا ،پێیوایە پێشمەرگە توانیویەتی ئەو بۆشاییە پڕبكاتەوە كە هێزی زەمینی لەپرۆسەی س��ەرب��ازی دەیبینێ ،بۆیە بڕوای تەواویان بەهێزی پێشمەرگە هەیە، بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا وێڕای ستایشكردنی ه��ێ��زەك��ان��ی پێشمەرگە ،دەزان����ن كە پێشمەرگە پێویستی بەچەكو تەقەمەنی هەیە ،بۆیە تاوەكو ئێستا ئەمەریكا بڕیاری نەداوەو پێشبینیشناكرێ بڕیاری ناردنی هێزی سەربازی ب��دات ،چونكە پێیانوایە پێشمەرگە دەتوانێ ئەو ئەركە ببینێ. ناوبراو ،لە دیالۆگێكدا لەگەڵ "چاودێر"، باسی فراوانبونی هاوكارییە سەربازیو مرۆییە نێودەوڵەتیەكان بەرامبەر كورد دەكاتو پێشیوایە ،چاوەڕوانیی هاوكاریی زۆر لەتوركیا دەكرا ،بەاڵم بەو شێوەیە ن��ەب��وە ك��ە لەئاستی ب��ەرژەوەن��دی��ی��ە ئابوریەكانی ئەو واڵتەدا بێت كە لەهەرێم هەیەتی. دەشڵێت "بەهۆی هێرشەكانی داعشەوە، ئەو كەموكوڕییانە دەركەوتن ،كە لەناو ه��ێ��زی پێشمەرگەدا ه��ەی��ە ،ب��ۆی��ە لە بونیادنانەوەو سەرلەنوێ داڕشتنەوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا ئەمەریكاو بریتانیا هاوكاریی هەرێمی كوردستان دەكەن". زانیاریی زیاتر لە الپەڕەکانی 2و 4دا دەخوێننەوە
كورد چۆن مامەڵە لەگەڵ دیلەكانی داعشدا بكات
؟
كچە ئێزدییەكان بە 1000دۆالر بە ئەندامانی داعش دەفرۆشرێن داعش كچە ئێزدیەكانی بەرەو سوریا گواستۆتەوە چاودێر -تایبەت: ن��اوەن��دی مافی مرۆڤی سوریا لە ل��ەن��دەن ،لە بەیاننامەیەكدا ،ئاشكرایدەكات كە چەند الیەنو كەسێتییەكی خ��ێ��رخ��وازی ك����وردیو ع��ەرەب��ی بەمەبەستی ئ��ازادك��ردن��ی ژم��ارەی��ەك ل��ەو كچە ئیزدییانەی كە لەالیەن داعشەوە رفێنراون ،هەوڵی
تەرمی چەكدارەكانی داعش لەشوێنی تایبەت دەنێژرێن ،ئەگەر خاوەنیان هەبێت ،دەیاندرێتەوە
3
جیهانی ئیسالمی .. ژینگەی گونجاو بۆ تیرۆر
5
ئەوەیان داوە بە پارە لەو گروپە تیرۆریستەی بكڕنەوە ،بەاڵم ئەو هەواڵنە شكستیان هێناوە. هەر بەپێی زانیارییەكانی ناوەندی مافی مرۆڤی س��وری��ا ،ك��چو ژن��ە ئیزدییەكان ،لەعێراقەوە گواستراونەتەوە بۆ سوریاو ل��ەوێ دەستكراوە بەفرۆشتنیان بەئەندامانی گروپی تێرۆرستی داعش. ن��اوەن��دەك��ە زان��ی��اری ئ��ەوەش��ی بەدەستهێناوە كە تائێستا نزیكەی 30لەو ژنو كچانە وەكو
"غەنیمەتی جەنگی كافران" بەنرخی هەزار دۆالر بۆ هەر یەكێكیان ،بەئەندامانی گروپی تێرۆریستی داعش فرۆشراون. هاوكات ناوەندی مافی مرۆڤی سوریا ،بەتوندی ئیدانەی رفاندنو فرۆشتنی كچانو ژنانی ئێزدی كردوەو ،ئاشكراشیكردوە كە ئەو ژنانە لەالیەن ئەو گروپە تیرۆریستیەوە بەزۆر دەكرێن بە موسڵمان.
“شیعر هی ترسنۆکەکان نییە” خوێندنەوەیەك بۆ تیروپشكی چامپیۆنس
گفتوگۆی "رەخنەی چاودێر" لەگەڵ نیڵس هاو 7-6
3
راپۆرت
ذمارة ( )482دو شةممة 2014/9/1
لیستی خانەنشینانو شتی تریش!
info_chawder@yahoo.com
داوای چەكی قورستر بۆ پێشمەرگە دەكرێت
2
میدیاكانی جیهان بەترسەوە باس لەچەكە قورسەكانی داعش دەكەن
« لە چەند رۆژی رابردودا ،باڵوبونەوەی لیستی ناوی 404خانمی خانەنشین بەپلەی سەربازی و ،دواتر لیستێكی دیكەی كۆمەڵێ ن��اوی بەرپرس بەپلەی بااڵی كارگێڕی ،بوە بابەتی سەرەكیی (فەیسبوك)و رایگشتیی كوردستانیان بەخۆوە سەرقاڵكرد. لێرەدا ،دەمەوێ بەچەند خاڵێك هەندێ سەرنجی تایبەتی خۆم دەربارەی باڵوكردنەوەی ئەو لیستانەو هۆكارو لێكەوتەكانی و ،پاشان رێوشوێنە پێویستەكانی دوای ئەو هەنگاوە بخەمەڕو: .1باڵوكردنەوەی لیستی 404خانمە خانەنشینەكەی یەكێتیی نیشتمانی لەالیەن پارلەمانتارێكی گۆڕان-ەوە (ئەگەرچی بەگوێرەی هەندێ سەرچاوەی ئاگادار لیستەكە كۆنەو ئیستا گۆڕانكاری تێدا كراوە ،هەروا هەندی لەو ناوانە ئێستا لەناو ریزەكانی بزوتنەوەی گۆڕاندا ك��اردەك��ەنو هەمان موچەش وەردەگ��رن)، هەنگاوێكی باشە ،بەتایبەت ئەگەر لەم ساتەوەختەدا وەك كاردانەوەیەك نەبێت بەرامبەر دامەزراندنی دو هەڵسوراوەكەی گۆڕان لەنوسینگەی وەزیری دارایی، كە ئەویش هەرایەكی ب��ەدوای خۆیدا هێناو دواتر یەكێكیان دەستیكێشایەوە. .2كارەكە تەنها لەباڵوكردنەوەی ئەو لیستو ناوانە كۆتایی نەیەت و ،دواتر فەراموش بكرێت ،چونكە لەم ئاستانەدا ئەركی پارلەمانی كوردستان قورستر دەكات لەچاودێریكردنی حكومەت ،بەپێچەوانەشەوە دەیكاتە دامەزراوەیەكی ‹كارتۆنی›. .3پێش هەمو الیەنو فراكسیۆنەكانی تر ،پێویستە یەكێتیو فراكسیۆنەكەی لەپارلەمانی كوردستان، بەدواداچونی وردو جیددی بۆ ئەم بابەتە بكەن و، ئەگەر لەئەنجامی لێكۆڵینەوەكان دەركەوت ناعەدالەتی لەناوو پلەو موچەی ئەو بەڕێزانەدا هەیه ،هەر خۆیان دەستپێشخەر بن بۆ هەڵوەشاندنەوەو هەڵپەساردندنی، تاكو بەیاسا رێكدەخرێت. .4ئ���ەوج���ۆرە ك���اران���ە چیتر ن��ەب��ن��ە م��ای��ەی قوڵكردنەوەی ملمالنێ ‹ناتەندروست›ەكانی یەكێتیو گۆڕان و ،رێگەنەدرێت بەئاراستەی دیكە ببرێت و، دواجار بەقازانجی هێزی ‹ كۆنەپارێزو نادیموكراسو ناداپەوەر› تەواو ببێت. .5هەنگاوی گرنگی تر لەم ئاستانەدا لەسەر شانی پارلەمانتارانی فراكسیۆنەكانی دیكەیە ،بۆ ئاشكراكردنو لێكۆڵینەوە لەلیستی خانەنشینانی خۆیان ،چونكە هەمومان دڵنیاین ،كە هەمو حزبەكانی تر ،هەریەك بەپێی قەبارەو دەرفەتی خۆی ،كادرانی خۆی بەوجۆرە پلەو پایانە خانەنشینكردوە .بەمجۆرە لەلیستی هەمو حزبەكاندا ،پێویستە هەر ناوێك بەدەر بو لەیاساو رێنماییو پێوەرەكان دەربهێنرێت ،یان ئەگەر پێویستبو پلەكەی نزم یاخود بەرزبكرێتەوە. ه��ەروا زیادكردنی ن��اوی ت��ری ‹موستەحەق› ،كە پێشتر بەهەر هۆیەك بوبێت لەو لیستانەدا جێیان نەكراوەتەوە. .6كاری لەوجۆرە وردیو بەدواداچونی جیددی پێویستە ،بۆیە تاكو ساغكردنەوەی راستیو دروستیی ناوەكانو پێوەری وەرگرتنی ئەو پلەو موچانە ،دەبێت پەنجەی تۆمەت بۆ كەس درێژ نەكەین ،بەتایبەت خۆدورگرتن لەگاڵتەپێكردن ،جنێوپێدان ،ناوزڕاندنو تێرۆركردنی كەسێتییان. .7لەهەمو ئەگەرەكاندا ئێمە پێویستە سیستمو بكەرانی كارەكە ئیدانە بكەین پێش ناوهێنانی ئەو كەسانە ،هەروەك بۆ ئەنجامدانی چاكسازیی ریشەیی لەمكارەو لەسەرجەمی بوارەكانی تردا ،دەبێت روبەڕوی سیستمەكە ببینەوەو هەوڵی چاككردنی بدەین. جەختدەكەمەوە ،هەر هەوڵێك بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵیو ئەنجامدانی چاكسازیی بنەڕەتی ،جێی دەستخۆشیو ستایشە ،ئیتر لەالیەن هەر كەسو الیەنێكەوە بكرێتە ك��ردار ،ب��ەاڵم نابێ ئەوەشمان بیربچێت ،ئەمكارە مەزنە ،لەخۆبردوییو دڵسۆزیو نیەتپاكیی هەموانی دەوێت.
«
د.هێرش رەسوڵ
ئیندیپێندت: چەكەكانی داعش وەك خۆیان وەحشیگەرانەیە دەیڤد میلەر :تەنها رێگای ئەمەریكا بۆ روبەڕوبونەوەی داعش بەهێزكردنی هاوپەیمانە كوردەكەیەتی مەترسی ئەوە لەئارادایە موشەكە روسییەكانی سوریا دەست داعش بكەون چاودێر -بابان حەمە:
لەئێستادا میدیاكانی جیهان سەرقاڵی باسوخواسی شەڕی دژی داعشو چەكە قورسەكانی دەست ئەم گروپە تێرۆریستییەنو شارەزایەكی سەربازیش باسلەوەدەكات كە لەحاڵەتی ئێستادا چەكی بەردەستی پێشمەرگە بەراورد بەو چەكانەی لەعیراقو سوریاوە دەست گروپی تیرۆریستی داعش كەوتوە بەهێزتر نییەو داوای چەكی قورستریان كردوەو ئەوچەكانەی گەیشتوشە بەپێشمەرگە ،لەڕاژەدا نەبوەو دەبێت راهێنانی لەسەر بكرێ. پسپۆڕێكی سیاسیش پێیوایە ئەم گروپە بۆ چەند مانگێكی تر بتوانێت شەڕبكاتو مەترسی جۆراوجۆری دیكە دروستبكاتو ئەوچەكانەی كە واڵتانی ئەمەریكاو هەندێك واڵتانی دیكەی رۆژئاوا دەینێرن ،تائێستا چەكی زۆر پێشكەوتو نییە كە پێشمەرگە بتوانێت دڵنیایانە شەڕی داعش-ی پێبكات. چەكی سوك كاریگەریی نییە جێگری سەرۆكی ئەركان بۆ عەمەلییاتەكانی پێشمەرگە ،سەبارەت بەجۆرو مەترسییەكانی چەكی داعش ،ئاماژە بۆ ئەوە دەكات لەزانستی سەربازیدا ،پێش هەمو شتێك دەبێت چەكی دوژمنەكەت بناسیت ،نابێت بچیتە شەڕێكی هێرشەوە كە چەكی دوژمنەكەت لەوەی تۆ بەهێزتر بێت ،چونكە لەئێستادا چەكی قورس دەست داعش كەوتوەو چەكی سوكیش هیچ كاریگەرییكەی ئەوتۆی نییە لەبەرەكانی جەنگدا. لیوا قارەمان كەمال عومەر ،لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ «چاودێر» ،ئاشكرایدەكات كە ئێستا داعش هەموجۆرەتۆپێك ،هاوەنێك، ناقیلەی س��ەرب��ازی درع ،هەندێك جۆری تانكی بەهێز ،هەموجۆرەكانی دۆشكە- یان دەستبەسەردا گرتوە ،قەناسی جۆری ئەمەریكییان دەستكەوتوە كە زۆر كاریگەرە لەسەر بەرەی شەڕەكانی ئێمە. چەكەكانی داعش بەهێزترن س��ەب��ارەت ب���ەب���ەراوردی ت��وان��ای چەكە سەربازییەكانی پێشمەرگە ،ئ��ەوش��ارەزا سەربازییە پێیوایە لەحاڵەتی ئێستادا چەكی بەردەستی پێشمەرگە بەراورد بەوچەكانەی لەعیراقو سوریاوە دەست گروپی تیرۆریستی داع��ش كەوتوە بەهێزتر نییە ،ب��ەاڵم وەك وەزارەت��ی پێشمەرگە لیستو ناو و جۆری چەكی خۆمانمان داوە بەالیەنی پەیوەندیدار بۆ دابینكردنی ئەو تفاقو چەكو كەلوپەالنە، هەندێكیشیان گەیشتوە ،بەاڵم هێشتا ماومانە. راهێنانیان دەوێت دەرب������ارەی ئ��ەوچ��ەك��ان��ەی گەیشتوە
بەپێشمەرگەیش ،لیوا ق��ارەم��ان دەڵێت: دەبێت ئەوچەكانە مەشقو راهێنانی لەسەر بكرێ ،چونكە ئەو چەكانە نوێنو لەخدمەی پێشمەرگەدا ئەو جۆرە چەكانە نەبون ،ئێستا حاڵی ح��ازر بەشێك لەپێشمەرگەكانمان راه��ێ��ن��ان ل��ەس��ەر ئ��ەوچ��ەك��ان��ە دەك���ەنو راهێنانەكانیش باش چونەتە پێش. ئ��ەو ش���ارەزا سەربازییە ،ئ��ەوەی��ش بۆ چ��اودێ��ر رون��دەك��ات��ەوە كە لەداهاتویەكی نزیكیدا ئەوچەكانەی دوایان كردون دەگاتە دەست پێشمەرگە ،هێزی پێشمەرگە ورەی ب��ەرزەو بەتوانایەكی ئێجگار گ��ەورەوە شەڕ دەكات ،لەهەموی گرنگتر ئەوەیە كە ئێستا پێشمەرگە توانای ئەوەی هەیە كە شوێنەكان كۆنتڕۆڵبكاتەوە.
لەروبەروبونەوەی شەڕی تیرۆر ،بەتایبەتی ئەو دەستپێشخەرییە كە بۆ یەكەمجار لەالیەن ئەمەریكاوە بوەو دواتر هاوكاریو پشتیوانی واڵتانی رۆژئاوای بەدوادا هات ،پێشیوایە كە ئەمەریكا واڵتێكی سادەو ئاسان نییە ،بەڵكو هاوكارو پشتیوانێكی زلهێزێكی جیهانە بۆ هەرێمی كوردستان. چەكەكانیان وەك خۆیان وەحشین! ترسناكی چەكو جۆری تفاقەكانی داعش بۆتە جێگەی سەرنجی میدیاكانی جیهانو رۆژنامە بریتانییەكانیش ئاماژە بۆ ئەوە دەك��ەن كە مەترسیو قورسی چەكەكانی داعش شایەنی هەڵوەسەتە لەسەر كردنەو مەترسییەكەش لەوەدایە كە دژی كەمینە ئاینییەكانی عیراق بەكار دەهێنرێت. رۆژن��ام��ەی (ئیندیپێندنت)ی بریتانی لەالپەڕەكانی سەرەتای ئەو رۆژنامەیەداو لەشیكارێكیدا بەمانشێتێكی گەورە دەنوسێت (چەكەكانی داعش وەك خۆیان پێككەرو وەحشیگەرانەیە).
دژی داعش ،بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەم گروپە تیرۆریستییە دەتوانێت لەماوەی ك��ورتو خێرادا كۆنتڕۆڵی شتەكان بكات ل��ەالی��ەكو لەالیەكی دیكەیشەوە دەستی بگات بەموشەكە روسییە دژە فڕۆكەكان كە بەسوریای فرۆشتوە. ساڕوخی (زەمین-ئاسمان) لەبەشێكی دیكەی ئەو شیكارییەدا ،ئەو نوسەرە ئاماژە بۆ ئەوە دەك��ات كە تەنها داع��ش سودمەند نەبوە ل��ەچ��ەكو تفاقی جەنگی سوریا ،بەڵكو دەستیشی گەیشتوە بەو چەكو تانكو زرێپۆشو تۆپە ئەمەریكییە بەهێزانەی كە توانیویانە لەكۆنتڕۆڵكردنی هەندێك ناوچەی عیراقو موسڵ بەتایبەتی دەستیان بكەوێت. ئاماژەش بۆ ئەوە دەكات كە ژمارەی ئەو ساڕوخە (زەمین-ئاسمان)ییانەی كە ئێستا لەبەر دەستی داع���ش-دان ،نزیكەی 400 ساڕوخە كە زۆربەیان روسینو تایبەتن بە خستنە خوارەوەی فڕوكەو هەندێك بنكەی موشەكی دوور مەودایش كە دەتونێت زۆر بەوردی ئامانجە دورەكان بپێكێت.
دەتوانێت مەترسی دروست بكات پسپۆڕێكی سیاسیش پێیوایە ئ��ەوەی لەروی سەربازییەوە دەست داعش كەوتوە، كەم نیە ،بەتایبەت ئەو چەكانەی لەسوپای عیراقو هەندێك ناوچەو پارێزگای سوریا دەستی كەوتون. د.رێبوار كەریم مەحمود ،لەلێدوانێكیدا بۆ فڕۆكەكانیش لەمەترسیدان «چاودێر» باس لەو ئەگەرەش دەكات كە (كیم سینگۆپتا) ،كە نوسەرێكی ئەو رەنگە داعش بتوانێت لەداهاتودا بەهۆكاری رۆژنامەیەو تایبەتە بەكاروباری بەرگریو ئەمەریكا گەشتەكانی راگرت دەستكەوتنی ئەو چەكە قورسانە هەنگاوی س��ەرب��ازی ،دەن��وس��ێ��ت :ئ���ەوەی ل��ەت��ۆڕە ه��ەر ئەمەیش وای��ك��ردوە ك��ە هەفتەی گ��ەورەو بەهێز بنێتو مەترسی گەورەترو كۆمەاڵیەتییەكاندا دەبینرێت ،ریكالمێكی رابردو بەڕێوەبەرایەتی فڕۆكەوانی حكومەتی جیدیتر دروستبكات بۆ ئ��ەو ناوچانە چ رونو ئاشكرایە بۆ جیهادو سەركەوتنی ئەو فیدڕاڵی ئەمەریكا ،ئاگاداركردنەوەیەكی لەعیراقو هەرێمی كوردستانو چ لە سوریاش .خەالفەتەی ن��اوی داع��ش-ە ،ئەوەیشی كە گرنگو بەپەلە بۆ هەمو هێڵە ئاسمانییەكانی سیاسیو شیكەرەوەكانی نیگەران كردوە ،ئەمەریكا باڵوبكاتەوە كە بەهیچ شێوەیەك ئەوەیە كە داعش لەئێستادا چەندین جۆر ئاسمانی واڵتی سوریا بەكارنهێنن ،چونكە شەڕی تێرۆر درێژ دەكاتەوە ئ��ەو پسپۆڕە سیاسییەش كە هاوكات چەكی مەترسیداری لەبەر دەستدایە كەتوانا چەكدارە تیرۆریستییەكانی داعش ،چەندین مامۆستای زانكۆشە ،پێیوایە رەنگە هۆكاری خستەخوارەوەی فڕۆكە جەنگییە نوێیەكانی جۆر چەكی دژە ئاسمانییان دەستكەوتوەو دەستكەوتنی چەك لەالیەن داعشەوە پێمان هەیە (كە ئاماژەیە بۆ ئەو فڕۆكە جەنگییە دەت��وان��ن فڕۆكە مەدەنییەكان بەئاسانی بڵێت ئ��ەم گروپە بۆ چەند مانگێكی تر نوێیانەی لەئێستادا ئەمەریكا لەچەندین بخەنە خوارەوە. بتوانێت شەڕبكاتو مەترسی جۆراوجۆری شوێنی ع��ی��راقو هەرێمی كوردستانەوە ب��ۆردوم��ان��ی گ��روپ تیرۆریستی داع��ش-ی دیكە دروستبكات. چارە هەر پێشمەرگەیە دەشڵێت «لەئێستادا پێویستییەكی پێدەكات) لەكۆتایی شیكارییەكەیدا سینگۆپتا زۆری پڕچەككردن ل��ەئ��ارادا هەیە بۆ ئەو دەپ��رس��ێ��ت :ئ��ای��ا س���ەرۆك���ی وی�لای��ەت��ە الیەنەی شەڕی داعش دەكات كە لەئێستادا یەكگرتوەكانی ئەمەریكا س��ەرب��اری ئەو مەشقی فڕۆكەوانیان پێدەكات! پ��ێ��ش��م��ەرگ��ەی��ە ،ب��ۆی��ەگ��رن��گ��ەو پێویستە سینگۆپتا لەهەمان ئەو شیكردنەوەیەیدا هەمو مەترسییە بەردەوامدەبێت لەهێرشی پێشمەرگە بەچەكی پێشكەوتو و بەهێز ب��اس ل���ەوەدەك���ات ك��ە ه��ەف��ت��ەی راب���ردو فڕۆكە ئەمەریكییەكان بۆسەر مۆڵگەكانی دەوڵەمەند بكرێت». پ��اش ئابڵوقەدانێكی دورو درێ��ژ ،گروپی داع��ش ل��ەع��ی��راقو س��وری��ا؟ ب��ەاڵم ل��ەزاری تیرۆریستی داعش ،دەستی گرتوە بەسەر دەی��ڤ��ی��د م��ی��ل��ەر -راوێ���ژك���اری وەزارەت����ی یەكێك لەگەورەترین بنكەی ئاسمانی سوریا دەرەوەی ئەمەریكا بۆ كاروباری رۆژهەاڵتی چەكە هاتوەكان پێشكەوتو نین! دەرب���ارەی هاتنە سەرخەتی هاوكاریو لەپارێزگای (ریقە)و گرتەی ڤیدیۆیی كوشتنی ناوەڕاستەوە ،سینگۆپتا باس لەوە دەكات كە دەكرێت لەرێگەی بەهێزكردنی هاوپەیمانە هەماهەنگی واڵتانی ئەمەریكاو رۆژئ��اوا 250 ،سەربازی ئەو بنكەیەشی باڵوكردەوە. لەئێستایشدا ئاژانسە جیهانییەكان ئاماژە كوردەكەیەوە ئەمەریكا لەرێگەی راهێنانو د.ێبوار دەڵێت :ئەوچەكانەی كە واڵتانی ئەمەریكاو هەندێك واڵتانی دیكەی رۆژئاوا بۆ ئەوەدەكەن كە چەندین كەسی پسپۆڕی ناردنی چەكو تفاقی جەنگییەوە ئەوشەڕە دەینێرن ،تائێستا چەكی زۆر پێشكەوتو فڕۆكەوانی لەژێر دەستی داعشدا بەدیلگیراونو دژی تیرۆر (داعش) بباتەوەو دەستیشبكات نییە كە پێشمەرگە بتوانێت دڵنیایانە شەڕی داعش هێشتونییەتەوە تا مەشقی ئاسمانیو بەراهێنانی پێشمەرگەو پڕچەككردنی وەك تەنها ئەڵتەرناتیڤی شەڕی تێرۆرو داعش فڕۆكەوانییەكان فێربكات. داعش-ی پێبكات. ه��ەڵ��پ��ەو خ��ێ��رای ب���اراك ئ��ۆب��ام��اش بۆ لەناوچەكە. ئ��ەو مامۆستایەی زان��ك��ۆ ،ه��اوك��اریو پشتیوانیو هاوپەیمانێتی ئەمەریكاو رۆژئاوا هێرشی ی��ەك ل��ەدوای��ەكو دروستكردنی بۆ هەرێمی كوردستان زۆر بەگرنگ دەزانێت هاوپەیمانێتییەك لەگەڵ واڵتانی رۆژئ��اوادا
راپۆرت
ذمارة ( )482دو شةممة 2014/9/1
info_chawder@yahoo.com
3
كورد چۆن مامەڵە لەگەڵ دیلەكانی داعشدا بكات؟ وەزارەتی پێشمەرگە: ئەگەر داعش دەست بۆ دیلەكانی پێشمەرگە بەرێت ،قورس لەسەریان دەكەوێت
لیژنەی پێشمەرگە: نابێت پێشمەرگە هاوشێوەی داعش بكات فەرماندەیەكی پێشمەرگە: بەپێی پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكان مامەڵە لەگەڵ دیلەكانی داعش دەكەین چاودێر -رێبین حەسەنو ئاوارە جاف: داعش چەند پێشمەرگەیەكی كوردستان دەستگیردەكاتو ،لەگرتەیەكی ڤیدیۆییدا هەڕەشەی سەربڕینیان دەكات ،ئەگەر هاوپەیمانیی نێوان كوردو خۆرئاوا هەڵنەوەشێتەوە لە دژی داعش. وەزارەتی پێشمەرگەش هۆشداری دەداتە داعش ،ئەگەر دەست بۆ ئەو پێشمەرگانە بەرن ،قورس لە سەریان دەكەوێت .هاوكات هەوڵی ئازادكردنیان داون ،بەاڵم سەركەوتونەبون .بڕیاردەری لیژنەی پێشمەرگەش لە پارلەمانی كوردستان ،جەختلەوەدەكاتەوە، نابێت هەرێم وەك داعش مامەڵە لەگەڵ دیلەكاندا بكات .وەكچۆن بەرپرسانی ئەمنیو سەربازی هەرێم، باس لەوەدەكەن كە بەپێی پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكان مامەڵە لەگەڵ دیلەكانی داعشدا كراوە. هەوڵی ئازادكردنیان دراوە وەزارەت�����ی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستان ئاشكرایكرد ،لە رێگەی چەند سەرۆك عەشیرەتێكی موسڵەوە هەوڵی ئازادكردنی ئەو پێشمەرگانەیان داوە، بەاڵم شكستیانهێناوە. ه��ەڵ��گ��ورد حیكمەت ،ب��ەڕێ��وەب��ەری راگ��ەی��ان��دنو ه��ۆش��ی��اری ل��ەوەزارەت��ی پێشمەرگە ،رایگەیاند ،لەماوەی رابردودا
داعش هەڕەشەی سەربڕین لە دیلەكانی پێشمەرگە دەكات ،بەاڵم كورد بەپێی بنەما نێودەوڵەتییەكان مامەڵە لەگەڵ دیلەكانی ئەواندا دەكات
چەند هەوڵێكماندا بۆ ئازادكردنی ئەو پێشمەرگانە ،ئەو هەواڵنەش لەرێگەی كەسێتییە ع���ەرەبو عەشیرەتەكانی سنوری موسڵ ،بەاڵم هیچ ئەنجامێكی نەبوە. قورس لە سەر داعش دەكەوێت وەزارەت�����ی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستان ،سەبارەت بە باڵوبونەوەی وێنەی چەند پێشمەرگەیەك لە تۆڕە راگەیەندراوێكی كۆمەاڵیەتییەكاندا، ب�ڵاوك��ردەوە ،تێیدا هاتوە «ئەوجۆرە رەف���ت���اران���ە ن��ی��ش��ان��ەی ت��رس��ن��ۆك�یو ب���ەدڕەوش���ت���ی���ی داع����ش����نو زی��ات��ر پ��اب��ەن��دن��ەب��ون��ی��ان ب��ە ه��ەم��و بەها ئاسمانیو مرۆڤییەكان دەردەخ��ات». لەراگەیەندراوەكەدا وەزارەتی پێشمەرگە، باسلەوەشدەكات ،ماوەی چەند رۆژێكە لە راگەیاندنو تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانی س��ەر بە گروپی تێرۆریستیی داعش وێنەی ژمارەیەك پێشمەرگەی قارەمان پیشاندەدرێن ،كە بە هەڵە ژمارەیەك پێشمەرگە رێگەیان بزركردبو ،هەندێكیان بە برینداری كەوتبونە دەستیان. وەزارەتی پێشمەرگە ،هۆشداری ئەوەش دەدات« ،بەگشت الیەك رادەگەیەنین كە زۆر بە وردی چاودێریی هەمو جۆرە جموجۆڵو رەفتارێكی سەرانی ئەم تاقمە سەر لێشێواوەو ئەو كەسانە دەكەین كە هاوكارو یارمەتیدەری داعشن ،بۆیە
ه��ەر مەترسییەك لەسەر ژیانی ئەو پێشمەرگانە بێت زۆر گران لەسەر داعشو هاوكارانیان تەواو دەبێت». هەرێم هاوشێوەی داعش مامەڵە ناكات ب��ڕی��اردەری لیژنەی پێشمەرگە، لەپارلەمانی كوردستان ،بە»چاودێر»ی راگەیاند ،شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ دیلەكانی جەنگدا لەهەمو دنیادا رێكاری یاسایی تایبەت بەخۆی هەیە ،هەمو بەڵێننامە نێودەوڵەتییەكانو یاسای واڵتان باسی دیل دەكەنو ،دەڵێن نابێت رێكاری توندوتیژی بەرامبەر بە دیل بەكاربهێنن ،بەڵكو دەبێت بە شێوازێكی مرۆییانە مامەڵە لەگەڵ دیلەكاندا بكەن. بەهار عەبدولڕەحمان ،پێیوایە ،دەبێت هەرێمی ك��وردس��ت��ان چ��ۆن ل��ە هەمو بوارێكدا بە شێوازێكی مرۆڤدۆستانە مامەڵەیكردوە ،بەو شێوەیەش مامەڵە لەگەڵ دیلەكانی داعشدا بكاتو نابێت مامەڵەی دڕندانەی داعش كاردانەوەی ب��ەرام��ب��ەری ل��ێ��ب��ك��ەوێ��ت��ەوە ،چونكە داع���ش هێزێكی ت��ێ��رۆری��س��ت�ەو هیچ بنەماو پرەنسیپێك نازانێت ،كاتێك بە هەمانشێوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، هەڵەیەكی گ��ەورە دەبێت بۆ هەرێمی ك��وردس��ت��ان ،بەڵكو دەب��ێ��ت بەپێی پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكان كاربكەین، كە بۆ پارێزگاریكردن لەگەڵ دیل دانراون.
ن��اوب��راو ،وتیشی «ئ��ەم��ەی داع��ش بەرامبەر پێشمەرگە دیلەكان دەیكات، یەكێكیترە ل��ەو رەف��ت��ارە ترسنۆكو ناشیرینانەی بۆ ترساندنو جەنگی دەرونی بەرامبەر بە كوردو هێزەكانی پێشمەرگە دەیكات ،ئەمەش درێژەپێدەری كارەكانی پێشویەتی». ب���ڕی���اردەری ل��ی��ژن��ەی پێشمەرگە، باسیلەوەشكرد ،لەسەرەتای روداوەكانی ئ��ەم��س��اڵ��ەوە ل��ەالی��ەن سەرۆكایەتیی پارلەمانی كوردستانەوە بە رەسمی راس���پ���ێ���ردرای���ن ب���ۆ ب����ەدواداچ����ونو سەردانیكردنی سەرجەمی میحوەرەكان، لیژنەی پێشمەرگەو لیژنەی ناوخۆ بوین بە سێ تیم ،سەردانی مەیدانیمان بۆ میحوەرەكانی شەنگالو دەوروب���ەریو دوزخ��ورم��ات��و و ك��ەرك��وكو دەڤ���ەری گەرمیان كردوەو ،گفتوگۆ لەسەر هەمو كێشەو كەموكورتییەكان كراوە. بەپێی یاسا مامەڵە لەگەڵ دیلەكانی داعش دەكرێ بەڕێوەبەری ئاسایشی گەرمیان ،بۆ «چاودێر»ی رونیكردەوە ،تاكو ئێستا كۆمەڵێ كەس بە تۆمەتی پەیوەندییان بە داعشەوە دەستگیركراون ،ئەوانەی كە ساغبۆتەوە كە داع��ش ب��ون ،یان پەیوەندییان ب��ەو گروپانەوە هەبوە، دۆس��ی��ەی یاساییان ب��ۆ ك��راوەت��ەوەو رەوانەی دادگا كراون.
تەرمی چەكدارەكانی داعش لەشوێنی تایبەت نێژراون ،ئەگەر خاوەنیان هەبێت ،دەیاندرێتەوە
ع��ەل��ی شەهید م��ح��ەم��ەد ،وتیشی «لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە تەرمی داعشمان الب���وە ،رەوان���ەی پزیشكی دادوەری���ی كەالر كراوە ،لەوێشەوە هەر كەسێكیان خاوەنی هەبوە ،رادەستی خاوەنەكانی ك��راوەت��ەوەو ئەوەشی خاوەنی نەبوە، رادەستی شارەوانی كەالرمان كردوە، ئەوانی لەجێگایەكی تایبەت ناشتوە، تا ئەوكاتەی خاوەنی دەبێت ،پاشان رادەس���ت���ی خ�����اوەنو ك��ەس��وك��اری��ان دەكرێتەوە». ن��اوب��راو ،ك��ە ه��اوك��ات یەكێكیشە لەفەرماندە سەربازییەكانی هێزەكانی پێشمەرگەی ك��وردس��ت��ان لەناوچەی جەلەال ،ئاماژەی بۆ ئەوەكرد ،هەرچەندە دەزان���ی���ن داع���ش زۆر بەشێوازێكی نامرۆڤانە مامەڵە ل��ەگ��ەڵ دیلەكانی ئێمەدا دەكەن ،بەاڵم ئێمە بەپێی یاساو بە شێوازی مرۆڤانەو بەپێی پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكانی جەنگ مامەڵەیان لەگەڵدا دەكەین. الیخۆشیەوە ،ب��ەڕێ��وەب��ەری گشتیی تەندروستیی گەرمیان ،بۆ «چاودێر» رایگەیاند ،لەسەرەتای دروستبونی شەڕ لەگەڵ تێرۆرستانی داعش كۆمەڵێ تەرمو برینداری داعشمان بۆ هاتوە ،ئێمەش بەگوێرەی پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكان م��ام��ەڵ��ەم��ان ل��ەت��ەك��دا ك����ردونو وەك هەمو بریندارێكی تری ئاسایی كاری تەندروستیان بۆ كراوە ،پاشان رادەستی
هێزەكانی ئاسایش كراون. حەسەن رەمەزان ،جەختیشیكردەوە، ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی ت��ەرم��ەك��ان پشكنینی یاساییان بۆ دەك��رێ��ت ،وەك بۆ هەر تەرمێكی ت��ر ك���راوە ،ب��ەاڵم ئێمە لە پشكنینی تەرمی چەكدارانی داعشیش بەپێی پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكانو ی��اس��ای ج��ەن��گ م��ام��ەڵ��ەم��ان ك���ردوە، پاشانیش لە دوای پشكنین رادەستی هێزی ئاسایشو پۆلیس كراون. تۆڵە لەدیلەكان ناكەینەوە فەرماندەیەكی سەربازی لە سنوری ن��اح��ی��ەی ج��ەل��ەوال ،ب��ە»چ��اودێ��ر»ی ڕاگەیاند :پێشمەرگە لە سەردەمی شاخدا چ��ۆن مامەڵەی لەگەڵ دیلدا ك��ردوە، ئێستاش ب��ەو شێوە مامەڵە لەگەڵ دیلەكانی داعش دەكەین ،بەاڵم لەكاتی شەڕدا هەرچی بو ،ئەوە شەڕە ،كە بون بەدیل ،بە پێی جارنامەی مافەكانی مرۆڤ مامەڵەیان لەگەڵ دەكەین. ع��ەدن��ان��ی ح��ەم��ەی مینا ،وتیشی «حورمەت لە دیلەكان دەگرینو بەپێی یاسا مامەڵەیان لەگەڵ دەكەین ،ئەگەر برینداریش بن ل��ەڕوی تەندروستییەوە چارەسەریان دەكەین ،ئەوسا رادەستی یاسایان دەكەین ،نەك بەشێوەی ئەوان گیانی تۆڵەمان نییە لەگەڵ دیلەكان».
ئەندامێكی دەوڵەتی یاسا بۆ «چاودێر»:
تا بودجە پەسەند نەكرێت عەبادی ناتوانێت بودجەی هەرێم بگەڕێنێتەوە بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140ناوەندو هەرێمیش كەمتەرخەمییان هەبوە چاودێر -ستار باقی كەریم:
ناوەندیش چارەسەرنەكراون.
وتوێژەكانی نێوان وەفدی دانوستانكاری كوردو شیعە بۆ پێكهێنانی حكومەت بەردەوامە ،بەاڵم نەگەیشتونەتە هیچ ئەنجامێك ،بۆیە لیژنەیەكیان پێكهێناوە. پێشمەرجی كوردیش گەڕانەوەی بودجەی بڕاوی هەرێمە ،بەاڵم ئەندامێكی دەوڵەتی یاسا ،لە خولی پێشوی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق رایگەیاند ،حەیدەر عەبادی ناتوانێت بودجەی كوردستان بگەڕێنێتەوە ،چونكە بودجەی ئەمساڵ پەسەندنەكراوەو كێشەكانی نێوان هەرێمو
كێشەكانی هەرێمو بەغدا نابێت بە كەسەوە گرێ بدرێ ئەندامێكی فراكسیۆنی دەوڵەتی یاسا، لە خولی پێشوی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق ،دەڵێت «نابێت كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستانو حكومەتی ناوەندی بە هیچ كەسێك ببەسترێنەوە ،بەڵكو ئەوەی هەیە ،پابەندبون ،یان پابەندنەبونە بە دەستوری عیراقەوە». جینان ی��اس��ی��ن ،پ��ێ��ی��وای��ە ،ئەگەر داواك��اری��ی��ەك��ان��ی ك���ورد ل��ە س���ەروی
دەس��ت��ورەوە بنو لە توانای حكومەتی ن��اوەن��دی نەبێت جێبەجێیان بكات، بڕواناكات چارەسەربكرێن ،بۆیە هەق نییە كورد داواكارییەكانیان لە دەرەوەی دەس��ت��ورەوە بێت ،ل��ەوك��ات��ەدا ئەگەر عەبادیو یەكێكی دیكەش بێت ناتوانرێت داوكارییەكان جێبەجێبكرێت. كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەرێمو ناوەند (ب��ودج��ەی ه��ەرێ��م ،م���ادەی ،140 هەناردەكردنی نەوتو پرسی پێشمەرگە) لە كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەولێرو
بەغدادن .ناوبراو باسلەوەدەكات ،ئەو كێشانە بەیەكەوەگرێدراون ،لەكاتێكدا هەر هەمویان لەناو دەستوری عیراق رێوشوێنی تایبەتیان بۆ گیراوەتەبەر. یاسین ،رونیشیكردەوە ،دەرب��ارەی م��ادەی 140كەمتەرخەمی لەهەردوالوە هەبوە ،سەبارەت بە نەوتیش راستە هەرێم بۆی هەیە ن��ەوت هەناردەبكات ،بەاڵم دەبێ ئەو بڕە پارەیەی دەستیدەكەوێت، بیگەڕێنێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی ناوەندی ،بەاڵم بەداخەوە هەرێم ئەوەشی نەكرد. لەوەاڵمی پرسیاری ،ئەگەر هەرێم لە
سەر هەناردەكردنی ن��ەوت سور بێت، هەڵوێستی ب��ەغ��داد چی دەب��ێ��ت؟ ئەو ئ��ەن��دام��ەی دەوڵ��ەت��ی ی��اس��ا ،ئ��ام��اژەی بەوەكرد ،ئێستا كاتی ئەوەیە ،ئەو پرسە یەكالبكرێتەوەو لەگەڵ وەفدی دانوستانكار بۆ پێكهێنانی حكومەتی عیراق گفتوگۆی لەبارەوە بكرێت ،بۆ ئەوەی بەو شێوە هەڕەمەكییەی ئێستا هەناردەكردنی نەوت درێژەنەكێشێ. ن��اوب��راو ،وتیشی «ئ��ەگ��ەر ه��ەردوال بیانەوێت ،مادەی تایبەتی دەستور هەیەو لەم رێیەشەوە كێشەكان چارەسەردەبن، ئەگەرنا بڕواناكەم بەم ئاسانییە بگەنە
هیچ رێككەوتنێك» . عەبادی ناتوانێت بودجە بنێرێتەوە جینان یاسین ،جەختلەوەشدەكاتەوە، ح��ەی��دەر ع��ەب��ادی ناتوانێت بودجەی هەرێم بگەڕێنێتەوە ،چونكە بودجەی عیراق بڕیاری لەسەر ن��ەدراوە ،پاشان كۆمەڵێك كێشەی پ��ەی��وەن��دی��دار بەم الیەنە تا ئێستا لەنێوان هەرێمو ناوەند گیریانخواردوەو چارەسەرنەكراون ،بۆیە تاكو بودجە پەسندنەكرێتو داهاتەكانی نەوت تەصفیەنەكرێت ،پێموایە ئاسان نییە بودجەی هەرێم رەوانەبكرێ.
دیالۆگ
ذمارة ( )4٨2دو شةممة 2014/9/1
info_chawder@yahoo.com
4
تەوەری
كورد و ئەمەریکا
ئەمەریكا کوردی سوریای پشتگوێخستبو ،بەاڵم ئێستا واشنتۆن لە رۆژئاوای کوردستان دەکۆڵێتەوە دەیڤید رۆمانۆ ،پرۆفیسۆر لە كاروباری رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،بۆ “چاودێر”
سازدانی :داستان ئاسۆ ئایا ئەمەریكا چۆن دەڕوانێتە دۆزی ك��ورد لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا؟ ئایا دەیەوێت كێشەی كورد لە ناوچەكەدا ب��ەدام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی كوردستان یەكالببێتەوە ،ی��ان هێشتا ئەمەریكا پ��ارێ��زگ��اری��ی ل��ە نەخشە كۆنەكەی (سایكس –پیكۆ) دەك���ات ،ئەگەر ئەمەریكا لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی خۆی مامەڵە لەگەڵ كورد بكات ،ئەی ك��ورد چ��ۆن دەت��وان��ێ��ت خ��ۆی بخاتە ن��او ستراتیژی ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی ئەمەریكاوە؟ ك��وردو پەیوەندییەكانی لەگەڵ كۆشكی سپی وەك كایەیەكی
كوردو ئەمەریكا لە چ ئاستێكدایە؟ ئایا ئەمەریكا بەشێوەیەكی رەسمی دۆزی كورد دەناسێت؟ دەی��ڤ��ی��د رۆم���ان���ۆ :ن��ا ئ��ەم��ەری��ك��ا ئامادەنیە دەستبەرداری پشتیوانی لە یەكێتی عیراق بێت .پەرەسەندنەكانی ئەمدواییانەو مەترسییەكانی داعشیش وای��ك��رد ،ج��ارێ��ك��ی دی��ك��ە ئەمەریكا پشتیوانیی كورد بكاتەوە لە لێكدانەوەی ئەو بڕگانەی دەستوردا كە پەیوەندییان بە هێزە ئەمنییەكانو ن��ەوتو ناوچە جێناكۆكەكانەوە هەیە. چاودێر :بەردەوام دەوترێت سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا گۆڕاوە ،ئایا پێتانوایە سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا بەرامبەر
مەترسییەكانی داعش وایكرد ،جارێكی دیكە ئەمەریكا پشتیوانیی كورد بكاتەوە ستراتیژیو حەیاتی دەبێتە تەوەرێكی «چاودێر»و لە میانەی تەوەرەكەشدا دیالۆگ لەگەڵ شارەزایانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكاو چاودێرانی ئەو سیاسەتە دەكات. لە درێژەی ئەم تەوەرەیەدا ،دەیڤید رۆم���ان���ۆ ،پ��رۆف��ی��س��ۆر ل��ە ك��اروب��اری رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەگشتیو كاروباری ك��ورد بەتایبەتی ،لەسەر ئ��ەم پرسە قسەدەكات. چاودێر :بەبڕوای ئێوە پەیوەندیی
بە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست گ��ۆڕاوە؟ لەو نێوەندەدا هیچ گۆڕانێكی لەسیاسەتی لەگەڵ كورددا كردوە؟ دەیڤید رۆمانۆ :مەترسییەكانی داعش وایكرد زیاتر ئەمەریكا الیەنگری كورد بكات ،بە پێچەوانەی مەیلی بەغدادەوە، سەبارەت بە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش بە گشتی ئیدارەی ئۆباما زیاتر لەژێر فشاردایە بۆ زیاتر چاالكبون بەشێوەیەك زیاتر لەوەی خۆیان دەیخوازن .ئیدارەی ئۆباما خواستی ئاراستەی كاری بەرەو ئاسیایە ،بەاڵم روداوەك��ان رۆژهەاڵتی
دەیڤید رۆمانۆ
چاودێر :لەئێستادا نەوتی هەرێم بۆ بازاڕەكانی جیهان لەرێگای توركیاوە دەگوازرێتەوە ،ئایا ئەمەریكا تاچەند گەشبینە بەم پەیوەندییە ئابورییەی هەرێمو توركیا؟ ئەمەریكا چۆن لە نەوتی هەرێم دەڕوان��ێ��ت؟ بەرژەوەندییەكانی لەنەوتی هەرێمدا چیین؟ دەیڤید رۆم��ان��ۆ :ت��ا پێش مانگی ح�����وزەی�����رانو ك���ەوت���ن���ی م��وس��ڵ، نوكتەیەكی ب��او ل��ە ئەنقەرە هەبو، دەی��وت ئەمەریكییەكان پێیانخۆشە پەیوندییەكانی توركیاو كوردی عیراق بەرەوپێشبچێت ،بەاڵم نەگاتە حاڵەتی هاوسەرگیریی سیاسی.
دكتۆرا لە راگەیاندن -زانكۆ كامبریچ –ئەمەریكا پسپۆڕ لە كاروباری رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە چەند رۆژنامەیەكی نێودەوڵەتی كاریكردوەوەك ()The Oxford, Third World Quarterly نوسەری چەند کتێبێکە لەسەر پرسی کوردلەوانە (بزوتنەوەی ناسیۆنالیزمی كوردی -ناكۆكی بەدیموكراتیكردنی كورد لە رۆژهەاڵتی ناوەراست).
ن���اوەڕاس���ت جارێكی تر ئیدارەی ئۆبامایان بۆ مەیدانە كە پەلكێشكردەوە .شكستی ئۆباما لە نەشونماكردنی داعشدا مەترسیدارترە لە رێكخراوی قاعیدە ،كە بەرهەمی دو خولی سەرۆكایەتیی ئەوە. چاودێر :دەوترێت ئەو دەوڵەتەی كە زیاد لەهەر دەوڵەتێكی تر تەنها بیر لەبەرژەوەندییەكانی خۆی دەكاتەوە ئەمەریكایە .ئەو دەوڵەتەیە كە كار لەسەر س��ۆزو فرمێسكو جینۆساید ناكاتو تەنها كار لەسەر سیاسەتی دەرەوەی خۆی دەك��اتو ،هەر هەنگاوێكیش بە سودو بەرژەوەندیی خۆی نەكەوێتەوە، ئامادەنابێت هەنگاوی دوەم بنێت. بۆچونی ئێوە لەمبارەیەوە چییە؟ دەی��ڤ��ی��د رۆم��ان��ۆ :پێموایە هەمو واڵتان روبەڕوی ئەو هەڕەشە ئەمنیانە
چاودێر :دەوترێت گۆڕانكارییەكان، نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەگۆڕن، بەتایبەت لەدوای «بەهاری عەرەبی»، لەئێستادا لە رۆژئ���اوای كوردستاندا ئ���ی���دارەی س��ەرب��ەخ��ۆ پێكهێنراوە، بەبڕوای ئێوە ئەمەریكا دان بە ئیدارەی سەربەخۆی رۆژئ���اوا دەن��ێ��ت ،ئەگەر توركیاش دژی بێت؟ دەیڤید رۆمانۆ :رۆژئاوای كوردستان چ��ی��رۆك��ێ��ك��ی ن��وێ��ی��ە ل��ە تێڕوانینی ئەمەریكا لەمكاتەدا ئامادەنیە دان بە ئ��ەم��ەری��ك��اوە ،ئەمەریكا كوردەكانی سەربەخۆیی كوردستاندا بنێت سوریای پشتگوێخستبو بەتەواوەتی، ب��ەاڵم رونیە چۆن توانیان بەخێرایی دەبنەوە كە بەرژەوەندییەكانیان دەخەنە چ��اودێ��ر :پێتوایە كە لە ئێستادا پێشبكەونو ئەم پرسە ئێستا لە واشنتۆن مەترسییەوە .كەنەداو سویدیش تەنها دو ویالیەتە یەكگرتوەكان دان بنێت بە لێكدانەوەی بۆ دەك��رێ��ت ،هەرچەندە واڵتن ،كە مەترسیان لەسەر نەبێتو لە سەربەخۆیی كوردستاندا؟ م��ن دڵنیانیم ئەنجامی لێكدانەوەو ئارامیدابن لەنێو واڵتانی پڕ لەكێشەدا. دەیڤید رۆمانۆ :نا ،لەمكاتەدا نەخێر .لێكۆڵینەوەكان لەمبارەوە دەگاتە چی.
ئەمەریكاو بریتانیا لەبنیاتنانەوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا هاوكاردەبن
كاروان جەمال تاهیر ،جێگری بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ،بۆ “چاودێر” سازدانی :ئارام بۆرە ج��ێ��گ��ری ب��ەرپ��رس��ی ف��ەرم��ان��گ��ەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان رایدەگەیەنێت ،ئەو روداوانە تاقیكردنەوەیەكی زۆر باش ب��ون ،بۆ ئ��ەوەی بزانن كەموكوڕیی پێشمەرگە چییە ،ت��اوەك��و لەئایندەدا هاوكاریی پێشمەرگە ب��ك��ەن،و باسلەوەشكراوە لەبنیاتنانەوەی وەزارەت��ی پێشمەرگەدا ئەمەریكاو بریتانیا هاوكاردەبن. ك��اروان جەمال تاهیر ،لەم دیالۆگە ت��ای��ب��ەت��ەی��دا ،ل��ەگ��ەڵ «چ���اودێ���ر»، ئاماژەبەوەشدەكات ،ئەمەریكا ،پێیوایە پێشمەرگە توانیویەتی ئ��ەو بۆشاییە پڕبكاتەوە كە هێزی زەمینی لەپرۆسەی سەربازی دەیبینێ ،بۆیە بڕوای تەواویان بە هێزی پێشمەرگە هەیە ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا وێڕای ستایشكردنی هێزەكانی پێشمەرگە دەزان����ن ك��ە پێشمەرگە پێویستی بەچەكو تەقەمەنی هەیە.
پەیوەندییەكی سەركەوتوانە ئەنجامبدات لەگەڵ ئەمەریكاو واڵتانی تری جیهان ل��ەم��اوەی راب���ردو ،چ��ۆن توانیویەتی بەرژەوەندیی هاوبەش لەنێوانیان دیاری ب��ك��ات،و پ��ەی��وەن��دی لەنێوان هەرێمو ئەمەریكادا هەبێت ،بۆیە دوای هاتنی چەكدارانی تێرۆرستی داعش ،هەرێمی كوردستان داوای لەكۆمەڵی نێودەوڵەتی ك��رد ،ك��ەوا هاوكاریان بكەن ،چونكە هەرێمو هێزی پێشمەرگە لەم ناوچەیەدا لەبری هەمو جیهان شەڕی تێرۆر دەكات، بۆیە ئەمەریكا وەك یەكەمین واڵت هاوكارییە سەربازیو مرۆییەكانی خۆی پێشكەشی هەرێم كرد ،لەبەرئەوە ئەم بڕیارە لەماوەی 24سەعاتدا دروستنەبوە، بەڵكو ئەمە چنینەوەی پەیوەندییە سەركەوتوە دیلۆماسییەكانی هەرێم بوە، كە لەرابردودا توانیویەتی ئەو پەیوەندیە دۆستانەیە لەگەڵ ئەمەریكا دروستبكاتو ئەمەریكاش هاوكاریی هەرێم بكات.
هەوڵەكانی خۆی چڕكردۆتەوەو ئۆباماش جەختلەوەدەكاتەوە ك��ەوا پێویستە هاوكارییە نێودەوڵەتییەكان زیاتربن تاوەكو ئ��ەو شێرپەنجەیە بنبڕبكەن،
ئەو روداوانە تاقیكردنەوەیەكی زۆر باش بون بۆ ئەوەی بزانن كەموكوڕی پێشمەرگە چییە
پێچەوانەوە هێرشەكانی زیاتر دەبن؟ ك����اروان ج��ەم��ال ت��اه��ی��ر :نەخێر، بەپێچەوانەوە ئەو روداوە نەخوازراوە هیچی لەهەڵوێستەكانی ئەمەریكا نەگۆڕی ،بەڵكو ئەگەر پێشتر ئەمەریكا هاوكارییەكانی لەچوارچێوەی هەرێمی
ئەمەریكا بڕیاری نەداوەو پێشبینیشناكرێ بڕیاری ناردنی هێزی سەربازی بدات
چ���اودێ���ر :وەاڵم����ی ئ��ەم��ەری��ك��ا بۆ هاوكاریكردنی هەرێم دژی داعش چۆن لێكدەدەنەوە؟ ك��اروان جەمال تاهیر :ئەو بڕیارەی چ���اودێ���ر :پ��ێ��ت��ان��وای��ە سەربڕینی ئەمەریكا تەنها 24سەعات نییە بۆ رۆژنامەنوسە ئەمەریكیەكە كاریگەری هاوكاریكردنی هەرێم ،بۆیە دەب ێ باسی هەبێت ل��ەس��ەر ك��ش��ان��ەوەی هێرشی هەرێم بكەین ،كە تاچەندە توانیویەتی سەربازیی ئەمەیكا دژی داعش ،یان بە
تەقەمەنی هەیە ،بۆیە تاوەكو ئێستا ێ ئەمەریكا بڕیاری نەداوەو پێشبینیشناكر بڕیاری ناردنی هێزی سەربازی بدات، چونكە پێیانوایە پێشمەرگە دەتوانێ ئەو
كوردستان بوە ،دوای ئەوە ئەمەریكا راگەیاند ك��ەوا ئ��ەوە ش��ەڕی ئێمەیەو ش��ەڕی لەگەڵ ئەو گروپە تێرۆرستیە راگ��ەی��ان��د ،ب��ۆی��ە زی��ات��ر ئەمەریكا
وات��ە داع��ش لەناوچەكەو رێگەنەدەن تەشەنەبكات. چاودێر :جگە لەناردنی چەكو هێرشە سەربازییەكان ،ئەمەریكا دەیەوێ چۆن زیاتر هاوكاریی هەرێم بكات ،ئایا ئەگەر هەیە هێرشی سەرزەمینیش ئەنجامبدات؟ كاروان جەمال تاهیر :هەمو شەڕێك پێویستی بەهێرشی ئاسمانیو زەمینی هەیە ،ئەمەریكاش رایگەیاندوە كەوا تەنها هێرشی ئاسمانی بەس نیە بۆ بنبڕكردنی ئەو تێرۆرستانە ،بەاڵم هەڵسانگاندنی خۆیان لەڕێگەی راوێژكارە سەربازییەكانی خۆیان واتە ئەمەریكا ،پێیوایە پێشمەرگە توانیویەتی ئەو بۆشاییە پڕبكاتەوە كە هێزی زەمینی لەپرۆسەی سەربازی دەیبینێ ،بۆیە بڕوای تەواویان بەهێزی پێشمەرگە هەیە ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا وێڕای ستایشكردنی هێزەكانی پێشمەرگە دەزانن كە پێشمەرگە پێویستی بەچەكو
ئەركە ببینێ. چاودێر :كەواتە جگە لەچەك بڕیاری داوە راهێنان بەهێزی پێشمەرگە بكات؟ ك��اروان جەمال تاهیر :رەنگە ئەمە ل���ەدوای ت��ەواوب��ون��ی مەترسییەكانی س��ەر هەرێمو لەناوبردنی تێرۆرستان لەناوچەكەدا ئەمەریكاو واڵتانی تریش كە هاوكاری هەرێمبن ،هاوكاریی پێشمەرگە بكەن لەسەرلەنوێ دڕاشتنەوەی پەیكەری هێزی پێشمەرگە ،چونكە ئەم روداونە تاقیكردنەوەیەكی زۆر ب��اش ب��وە بۆ ئەوەی بزانن كەموكوڕی پێشمەرگە چییە تاوەكو لەئایندەدا هاكاریی پێشمەرگە بكەنو بەدڵنیاییەوە باسلەوەكراوە لەبنیاتنانەوەی وەزارەتی پێشمەرگە كە ئەمەریكاو بریتانیاش هاوكاردەبن. چاودێر :تائێستا چەند واڵت هاوكاریی هەرێمیان ك��ردوە ب��ەك��رداری؟ بۆچی هەندێ واڵتی هاوپەیمانی هەرێم وەك
توركیا لەم رەوشەدا بێیدەنگی هەڵبژارد؟ كاروان جەمال تاهیر :كۆمەڵێ واڵت هاوكارییە سەربازییەكانیان رەوان��ەی ه��ەرێ��م ك���ردوە ،لەهەموشی گرنگتر كۆبونەوەی وەزیرانی دەرەوەی یەكێتیی ئ��ەوروپ��ا ،كە بڕیاریدا واڵتەكانی ئەو یەكێتییە سەرپشك ب��ن لەچۆنێتی ناردنی هاوكارییە سەربازییەكان ،كە بەگوێرەی یاساو رێسای واڵتەكانیان هاوكاری هەرێم بكەن ،چونكە یەكێتیی ئەوروپا كۆمەڵێك یاسای تایبەتی خۆی هەیە ،بۆیە ئەم بڕیارە گرنگ بو ،چونكە دوای ئەو بڕیارە فرەنساو ئیتاڵیاو چەند واڵتێكی تر هاوكارییە سەربازیەكانیان رەوان��ەی هەرێم ك��ردوەو هەندێ واڵتی تریش بڕیارە هاوكارییە سەربازییەكانیان رەوان���ە بكەن ،جگە ل��ەوەش زۆرب��ەی واڵتان هاوكاریی مرۆییان رەوانەی هەرێم كردوە ،ئەمەش دوای كۆبونەوەی نێوان ئێمەو كونسوڵی ئەو واڵتانە ،سەبارەت بەتوركیا هاوكاریی مرۆیی پێشكەشی هەرێم كردوە ،كە نزیكەی زیاتر لە 100 بارهەڵگری هاوكاریی مرۆیی ناردوە بۆ هەرێم ،بەاڵم دەكرا چاوەڕوانیی زیاتر لەتوركیا بكرێ ،چونكە بەرژەوەندیی گ��ەورە لەنێوان توركیاو هەرێم هەیەو دەك��را رۆڵی گرنگترو گەورەتر ببینێ، بەاڵم ئەو رۆڵەی نەبینوە ،دیارە هۆكاری خۆی بۆ ئەمە هەیە.
ذمارة ( )4٨2دو شةممة 2014/9/1
ناوخۆ
info_chawder@yahoo.com
5
خەڵكی ترسیان لەئۆتۆمبێلە تابلۆ باریكەكان هەیە هەر هاواڵتییەكی هەرێم ئەو ئۆتۆمبێالنە بەكاربهێنێت سزا دەدرێ چاودێر -تابان ڕەزا: بەهۆی ئەو بارودۆخەی ئێستا هەرێمی كوردستانی تێكەوتوە ،ژمارەیەكی زۆری هاواڵتی ئ���اوارەی ش���ارەكانی هەرێمی كوردس���تان ب���ونو ژمارەیەك���ی زۆری ئۆتۆمبێلی ك���ۆن بەژمارەی پارێزگاكانی وەك���و نەین���ەوا ،س���ەاڵحەدین ،ئەنبار، دیالەو بەغداد لە س���لێمانیو شارەكانی دیك���ە دەبینرێ���ن ، ،ئەم���ەش ت���رسو دڵەڕاوكێی لەالی خەڵكی دروس���تكردوەو نیگەران���ن لەوەی كە كاری تیرۆرس���تی بەو ئۆتۆمبێلە كۆنان���ەوە ئەنجام بدرێ، وتەبێژی هاتوچۆی س���لێمانیش ،دەڵێت "ئەوانەی ئەو ئۆتۆمبێالنەیان هێناوە ،بۆ ماوەیەك���ی كاتییە ،ناكرێت ئەولەویاتیان لێ وەربگرین".
ترس���ی زۆری���ان هەیە لەدڵ���ی خەڵكدا دروس���ت كردوە ،س���یمای شاریش���یان ناشرین كردوە". ئیس���ماعیل فەخرەدی���ن ،تەمەن 50 ساڵ ،رونیكردەوە ،بونی ئەم ئۆتۆمبێالنە لەش���ارەكدا مەترس���یان بۆس���ەر ژیانی تاكەكان هەیە ،كێ ناڵێت ئەوانە بەناوی ئ���اوارەوە ئ���ەو ئۆتۆمبێل���ە كۆنانە كە ژمارەی���ان پارێزگاكانی دیكەیە ،بۆ كاری تیرۆرستی بەكاری ناهێنن ،هەر ئەوەشە ترسی الی خەڵك دروست كردوە. س���ەالم س���ەعید ،تەمەن 40س���اڵ، دەڵێت "رێژەیەكی زۆری لەم ئۆتۆمبێالنە بەرچاوكەوتوە ،زۆر كۆن���ن ژمارەكەیان ه���ی ئێرە نییە ،ترس���ی زۆرم لێ هەیە، چونكە ماڵیان نزیك شەقامە گشتییەكانە و ڕۆژانە لەالی ماڵیان تێپەڕ دەبن ،ترسی ئەوەم هەیە ،كاری تێكدەرانەی پێ ئەنجام بدەن ،هەربۆیە دەترس���م لەو ئۆتۆمبێلە كۆنانە ،چونكە تیرۆرس���تان سەیارەی وا كۆن بۆ تەقینەوە بەكاردەهێنن". ناوبراو وتیشی "هەق وایە نەهێڵن ئەم ئۆتۆمبێلە كۆنانە بێتە ش���ارەوە ،ئەگەر هی ئاوەرەكانیش بێت ،پێویستە بەپێی رێس���او یاس���ا رێگەیان پێبدن تا بێنەن ناوشارەكانەوە".
مەترسیان دروستكردوە شەونم كەریم ،تەمەن 35ساڵ ،وەك هاواڵتیی���ەك ترس���ی زۆری لەبونی ئەو ئۆتۆمبێالنە هەیە ،كاتێك لەشەقامەكان دەبینرێ���ن ،ی���ان وەس���تاون ،ترس���ی ئ���ەوەی هەی���ە بتەقێتەوەودنی���ا وێران ئەولەویاتیان نییە بكاتـ ،ژمارەی���ەك خەڵكی فەقیرو هەژار وتەبێژی هاتوچۆی س���لێمانی ،ئاماژە پێوەبێ���ت ،چونكە ئەوان���ەی ئەم كارە دەك���ەن ،هەر ب���ەو ج���ۆرە ئۆتۆمبێالنە ب���ەوەدەكات ،لەئێس���تادا بارودۆخێكی دەیكەن ،لەبەر ئ���ەوەی ئۆتۆمبێلی تازە وا دروس���تبوە ك���ە رێژەیەكی زۆر ئاوارە هات���ون ،ئ���ەوەش بەش���ێوەیەكی كاتی بۆ ئەو كارە بەكارناهێنن". ئەو هاواڵتییە ،وتیش���ی "جگە لەوەی هات���ون ،ناكرێت ه���ەر دۆخێكی وا بێتە
وتەبێژی هاتوچۆی سلێمانی :ئەو ئۆتۆمبێالنەی لە پارێزگاكانی باشورو ناوەڕاستەوە هاتون ،بۆ ماوەیەكی كاتییەو ئەولەویاتیان الی ئێمە نییە
پێشەوە ئەو ئۆتۆمبێالنەی ژمارەیان هی پارێزگاكانی ترە ،هەمویان تۆمار بكەینو ئەولەیاتی���ان ل���ێ وەربگری���ن ،چونكە ئ���ەوان پ���اش ماوەیەكی ت���ر دەچنەوە س���ەر ماڵو حاڵ���ی خۆیان ،ب���ەاڵم ئەو ئۆتۆمبێالنەی ژمارەیان هی ش���ارەكانی ت���رە لێپرس���ینەوەیان لەگ���ەڵ دەكرێت ب���ۆ ه���ەر س���ەرپێچییەك لەتوندوتۆڵی ئۆتۆمبێلەكانیان وەكو هەر هاواڵتییەكی شارەكە. بەهم���ەن عەبدوڵ�ڵ�ا ،باس���ی لەوەش ك���رد ،ئ���ەو ئۆتۆمبێالن���ەی ژمارەی���ان ه���ی ش���ارەكانی وەكو موس���ڵ نەینەوا وصەاڵحەدینە ش���ارەكانی تریش ،ئەوان وەك���و ئ���اوارە یان گەش���تیار دێن و بۆ ماوەیەك���ی كاتی دەمێنن���ەوە ،لەهەمو ش���وێنك هەروایە ئەلەویاتیان بۆ ناكەن، تەنه���ا لەكات���ی هاتنی���ان لەبازگەكان لێپرس���ینەوەیان لەگ���ەڵ دەك���ەن ك���ە بۆچی هاتون ك���ەی دەگەڕێنەوە ،ئەگەر بارودۆخ���ی ئەمن���ی بەش���ێوەیەك بێت گوم���ان بكرێت لەو ئۆتۆمبێالنە ئەوانیش رێگەی یاس���ایی دەگرنەبەر ،بەاڵم ئەگەر ئاوارە یان گەشتیار بەهەر هۆكارێك بێت بێنە ناو شارو لێرە بمێننەوە بۆیان نییە و بیانەوێت ئۆتۆمبێلەكانیان تۆمار بكەن یان داوای كارتی زانیاری بكەن. ناوبراو ،وتیش���ی "هیچ كەسێك بۆی نییە كە دانیش���توی ش���اری س���لێمانی بێت ،ئەم ئۆتۆمبێالنەی پێبێتو بەكاری بهێنیت ،بەپێی یاس���ا لێپرس���ینەوەیان لەگەڵدا دەكرێتو سزا دەدرێن".
ئاژەڵی قاچاخ نەخۆشییەكی ترسناك لە هەرێمی كوردستاندا باڵودەکاتەوە بەڕێوەبەری ڤێتەرنەری سلێمانی :ڤاكسین دراوە بە 40هەزار رەشە واڵخ گوندەكەیاندا تەنها دو ماڵ ئاژەڵەكانیان توش���ی ئەم نەخۆش���یە بون ،بەاڵم زو هەس���تیان پێ كردوە ،بەزویی پزیشكی ڤێتەرنەری���ان ل���ێ ئ���اگادار كردۆتەوە خۆش���بەختانە چارەس���ەری تەواوی���ان بۆكراون ،لەئێستادا لەچاكبونەوەدان. ناوب���راو ،وتیش���ی "ئەم نەخۆش���ییە زیانێك���ی زۆری بەخ���اوەن ئاژەڵ���ەكان گەیاندوە ،س���ەرباری زیانی ماڵی زیانی مادیشی دروستكردوە بۆیان".
چاودێر -سلێمانی: ماوەی نزیكەی س���اڵێكە نەخۆشییەك لەنێ���و ئاژەڵ���دا س���ەرەتا لەپارێ���زگای دهۆكەوەو دواتریش بۆ ش���اری هەولێرو س���لێمانی پەرەی س���ەندوە ،كە بەهۆی هاوردەركردنی ئاژەڵی قاچاخەوە سەری هەڵداوەو بەو هۆیەوەش چەندین س���ەر ئاژەڵ مرداربونەتەوەو زیان بە بەرهەمی شیرەمەنیشیان گەیش���توە ،بەڕێوەبەری ڤێتەرنەری سلێمانییش ،دەڵێت "توانراوە رێگری لەنەخۆش���ییەكە بكرێت لەرێگەی بەكارهێنانی ڤاكس���ین بۆ ئاژەڵەكان ،بۆ ئەوەی نەخۆشیەكەیان بۆ نەگوێزرێتەوە". زۆر بەخراپی توشیان بوە كەمال ئەحم���ەد ،تەمەن 40س���اڵ، خاوەن���ی ئاژەڵ ،دەڵێ���ت "بەیانییەكیان كاتێ���ك ئاژەڵەكانی���ان چونەتە دەرەوە ب���ۆ لەوەڕ ،تێكەڵ بە ئاژەڵەكانی تربون، ئێ���وارە لەكاتی گەڕانەوەی���ان بۆماڵەوە بەنەخۆشی هاتونەتەوە ،كاتێك زانیویانە نەخۆش���یەكە لەالدێكەدا ب�ڵ�او بۆتەوە، پاشان ئاژەڵەكانییان كەوتون نەیاتوانیوە هیچ بكەن ،توانای خواردنشیان نەمابو". ناوبراو ،وتیشی "كە نەخۆشیەكەیان توشبو ،دەس���تبەجێ پزیش���كیان لێی ئاگاداركردونەت���ەوە ،ب���ەاڵم ئەوەن���دە بەخراپی توش���یان بو ،دو رەشەواڵخیان مرداربونەوە ،ئەوانەی تریان چارەس���ەر كرابون". بەرهەمەكانیان كەمبۆتەوە فاتیم���ە محەمەد ،تەمەن 63س���اڵ، خاوەن ئاژەڵ ،رونیكردەوە ،چەند ماڵێك لەگوندەكەی���ان ئاژەڵەكانی���ان توش���ی نەخۆش���ی بون ،ئاژەڵەكان���ی ئەوانیش
لە ساڵی ٢٠١٣نەخۆشییەکە لە دهۆک باڵوبۆتەوەو ئەمساڵیش بەرفراوانتر بوە بۆ تەواوی هەرێمی کوردستان توش���ی ئەو ڤایرۆس���ە بون ،بەاڵم چەند و دەرزی چارەسەر كران. ئەو ئاژەڵدارە ،جەختی لەوەشكردەوە، س���ەرێكیان مرداربونەوە ،ئەوانەی تریان لەالیەن پزیشكی ڤێتەرنەریەوە بەدەرمان ك���ە بەهۆی ئەم نەخۆش���یەوە بەرهەمی
ش���یرەمەنیان كەمبۆت���ەوە ،س���ەرباری ئەوەش زیانێكی مادی زۆیان پێگەشتوە.
زیانی مادی زۆری گەیاندوە تۆفی���ق رەحی���م ،تەمەن 55س���اڵ، خاوەن ئاژەڵ ،جەخت لەوەدەكاتەوە ،لە
چارەسەری تەواویان بۆ كراوە بەڕێوەب���ەری ڤێتەرنەری س���لێمانی، نەخۆش���ییەكی ئاماژەب���ەوەدەكات، ڤایرۆس���ییە بەن���اوی lumpy skin diseaseكورتكراوەك���ەی lsD نیشانەكانش���ی ئەوەیە لەس���ەر لەشی ئاژەڵەكە دومەڵ و زیپكە دروست دەبێت هەمو لەشی داگیر دەكات ،تای لێدێت و توانای لەوەڕی ك���ەم دەبێتەوە ئاژەڵكە بێ هێز دەبێت ،ئەم نەخۆش���ە سەرەتا لەمانگی 8س���اڵی 2013ل���ە پارێزگای دهۆك باڵوبۆی���ەوە ،دواتریش لەهەولێر، پاش���ان یەكەم حاڵ���ەت لەگوندی ڕەزگە لەبن���اری قەندیل لەس���اڵی 2013دا بو، لەساڵ 2014زیاتر باڵوبۆتەوە ،هۆكاری باڵبونەوەكەشی بریتیە لەهێنانی ئاژەڵی نەخۆش بەش���ێوەی نایاس���ای لەواڵتانی وەكو توركیا ،كە بەرێگەی مێشولەیەكە لەئاژەڵێك���ەوە ب���ۆ ئاژەڵێك���ی دیك���ە دەگوزارێتەوە. د .ئاری سەاڵحەدین مەعروف ،باسی لەوەشكرد ،بۆ رێگریكردن لەنەخۆشییەكە كاری ڤاكس���ینكردن بۆ رەشە واڵخەكان ئەنجامدراوە كە ژمارەیان 36928سەرە، توانراوە بەرگری بكەی���ن لەباڵوبونەوەی نەخۆش���یەكەو زیاتر لە 651سەر رەشە واڵخ توشبون لە سنوری سلێمانی.
َ هةوال ل َيكدانةوةى
ذمارة ( )4٨2دو شةممة 2014/9/1
info_chawder@yahoo.com
وێنە جیاوازەکانی داعش
فەهمی بورهان ئەگەر بنەماكانی دیموكراسی ،لەسەر چەمكەكانی لیبڕالیەت و ژیانی سیكۆالر و مافی هاواڵتیبوون و س��ەروەری یاساو هەڵبژاردن بەمانا ڕۆژئاوایەكەی بنیاتنرابێت، ئەوا داعش فەلسەفەكەی لەسەر بنەمای تێرۆرو تۆقاندن و پەیڕەوكردنی سیاسەتی لەقاڵبدان( دیسپۆتیزم)ی كۆمەڵ و توانەوەی لە بۆتەی خۆیدا نەخشاندوە ،بێگومان ئەم جۆرە لەدونیابینە ،شەرعیەتی لەو تێزانەوە وەرگ��رت��وە كە بیرمەندە ڕادیكاڵەكانی
دونیای عەرەبی وەك بەشێك لە دونیای ئیسالمی دایانڕشتوە .سەیر نیە لەسەردەمی دیموكراسیەتدا هێزگەلی لە شێوەی داعش زەمینەی دروستبوونو پاشان تەشەنەكردنی هەبێت ،بێگومان زیاد لەهۆكارێك لەپشت بەرفراونبونی ئ��ەم هێزەوە هەیە ،بەاڵم باسكردنیان ئامانجی ئەم بابەتەنین ،پێش هاتنی داع��ش وەك��و جەستە و گروپێكی رێكخراو ،داعش بە زیاد لەوێنەو چەمكێكەوە لەدونیای ئێمەدا ئامادەیی هەبوە ،داعش وەك ئایدۆلۆژیا ،داعش وەك پیاوانی دژ بە بەهاكانی دیموكراسی و ژیانی سیكۆالر، داعش وەك كائینێكی پاشخان مەزهەبی لەم نەخشەی عێراقەدا ڕۆژانە لەشەقام و شوێنە گشتیەكان هاتونو چوون ،داعشی پێش ڕوداوەك��ان��ی ()١٠ی ح��وزەی��ران بە پۆشاكی سەردەمی مۆدێرنەوە ئەبینران و لە سەرەی وەرگرتنی ئایفۆنی ( )5ئەوەستان و ماڵئاواییان لە ئایفۆنی ( )٤ئەكرد ،خاوەنی ڕوخساری ج��وان و لەشوالری كەشخەن،
داعشی پێش ()١٠ی حوزەیران بەشێك لەوەختی ڕۆژانەیان لە ڕەشاقەدا ئەبەنە سەر ،ئەم جۆرە لە داعشە ئەكرێت سونە یان شیعە یان كورد بێت .بەبڕوای من ئەم جۆرە لەداعش ،مەترسیدارترین جۆرەكانی داعشن ،بەهەمان چەكەكانی دیموكراسی ئەجەنگن و هەمیشە وەك بەشێك لە كۆمەڵ وێنائەكرێن ،ئ��ەم ج��ۆرە لەداعش باشتر ئەتوانێت لە ژینگەی دیموكراتدا بژێت و بە شاراوەیی ئەمێنێتەوە ،لە دورم��ەودادا لە بناغەوە كۆمەڵ توشی داڕزان ئەكات، عێراق لە اری دەرونی و كۆمەاڵیەتییەوە، هەمیشە ئامادەی وەرگرتنی ئەم جۆرە لە داعشەی هەبوە ،ملمالنێ مەزهەبییەكان هیچ مانایەكیان بۆ دیالۆگ و گردبونەوە لەدەوری مێزەكان نەهێشتۆتەوە ،بێ بایەخترین دیسكۆرس (وتار) دیسكۆرسی سەروەری، یان دیسكۆرسی پابەندبون بە دەستورو بنەماكانی مافی مرۆڤ بوە ،سەرئەنجام نەوەیەكی بێباك بەرامبەر بە دەستور
وەك پەیمانێكی كۆمەاڵیەتی هاوچەرخ دروستبوە ،بۆیە ڕوداوەكانی ئێستا گرێدراوی ملمالنێكانی ڕابردوە ،ئەوەی داهاتوی لەسەر بنیات ئەنرێت هێز بە بناماكانی ئەبەخشێت، لە ڕاب���ردووە س��ەرچ��اوە ئەگرێت و ئەوە نەوەكانی ئێستا نین داهاتوی عێراق وێنا ئەكەن ،بەقەد ئەوەی سێبەری تێزو دیدە مەزهەبییەكانی پێشینانە هەژمونی خۆی بەسەر سبەینێدا ئەسەپێنێت .داعشی ئەبوبەكری بەغدادی چۆن هات ئەوهاش ئ��ەڕوات و ئەبن بە بەشێك لە مێژویەكی ناشرین و هاوتای مێژووی مەغۆلەكان و ژەنەڕاڵە ڕادیكاڵەكانی خەالفەتی ئیسالمیو فەندەمەنتالیزمەكانی دونیای مەسیحیەت ،لە الپەڕەكاندا ئەرشیف ئەكرێن .ئەوەی وەك مەترسیەك لە عێراقی بەزۆر دروستكراودا بۆ هەمیشە ئەمینێتەوە ئەفكاری مەزهەبی و دیدی داعشیە بۆ ژیان و دیموكراسیەت و بەهاكانی تری ژیانی شارستانیەت.
حكومەتی هەرێمو قەیرانی دارایی
شادمان مەال حەسەن لەسەرەتای ئەم س���اڵ ،2014حكومەتی هەرێ���م لەئەنجام���ی هەناردەكردنی نەوتو یەكانگیرنەبون���ی هەماهەنگ���ی سیاس���یو ئابوری لەگ���ەڵ حكومەتی ناوەندی كەوتۆتە ملمالنێو یەكتر تۆمەتباركردن .لەبەرامبەردا حكومەتەكەی نوری مالكی سەرجەم بودجەی هەرێمی كوردستانی بڕیوە. لەوكات���ەوە حكومەت���ی هەرێم دوچاری قەیرانێكی گەورەی ئابوری بوە .دوای هاتنی گروپی تیرۆرس���تی داعشو گەرمبونی شەڕ لەگەڵ هێزی پێش���مەرگەو داگیركردنی زۆر ناوچەی كوردس���تانیو ئاوەرەبونی س���ەدان هەزار كەس بۆ هەرێمی كوردستان .هێندەی تر باری حكومەتی هەرێم قورستر بو.
بۆیە دۆخە دارایەكەی حكومەتی هەرێم رۆژ بەڕۆژ قورستر دەبێ .موچەی فەرمانبەرانو خاوەن پێداویستەكان زۆر دواكەوتوە .بازاڕ بەت���ەواوی پوكاتەوە .پ���ڕۆژەكان زۆرینەی وەس���تاوە .لەبەرامبەردا وەزارەتی س���امانە سروش���تیەكان كە هۆكارێكی سەرەكی ئەم قەیرانەن هیچ پڕۆژەیەكی چارەسەری شوێن گرەوەی نەخس���تۆتەڕو .چونكە ئەو نەوتەی حكومەتی هەرێم دەیفرۆش��� ێ تاكو ئێس���تا ئەوەی راگەێنراوە ئ���ەوە نیە كە بچوكترین كەلێ���ن لەبودجەی هەرێمی كوردس���تان پڕ بكات���ەوە ،چونكە نەوتەكە وەك پێویس���ت هەناردە ناكرێ .لەوەش خراپتر كڕیاری كەمە. لەزۆر واڵت نەوتەكە دوبارە دەگەڕێنرێتەوە بۆ ش���وێنی باركراو .حكومەتی عێراق بەردەوام بەدوایەوەیەتی. ئەو بڕەی كە وەزیری سامانە سروشتیەكان بەڵێن���ی دابو هەناردەی بكات تاكو ئێس���تا هەن���اردەی نەكردوە .بۆی���ە گەر بە موچەی فەرمانبەرانی هەرێم���دا بچینەوە لەگەڵ ئەو بڕە نەوتەی كە هەناردە كراوە .گەر پارەكەی ب���ەكاش بگات بەدەس���تی حكومەتی هەرێم ئ���ەوە تەنها بەش���ی یەك مانگ���ی موچەی فەرمانبەران���ە .جگە لە خەرجی بەكاربردنو
پڕۆژەكان .هەروەها ئەو دۆخە نەخوازراوەی كە هاتۆتە سەر هەرێم وەك شەڕو ئەو هەمو ئاوارەیە .بۆیە حكومەت ناتوان ێ بەم نزیكانە قەیرانە دارایەكەی هەرێم چارەس���ەر بكات، بەڵكو بەپێچەوان���ەوە رۆژ بەڕۆژ پوكانەوەی زیاتر دێتە ئاراوە. باشترین چارەس���ەر لەئێستادا رێكەوتنە لەگ���ەڵ حكومەتی ناوەندی ب���ەو مەرجەی تەواوی پارەی گلدراوە بگێڕێتەوە بۆ حكومەتی هەرێم .لەالیەكیتر بەه���ۆی بەهانا نەهاتنی توركیا بۆ هەرێمی كوردس���تان لەمەسەلەی هێرشو پەالمارەكانی داعش .ئاسایە دەوڵەتی توركیا هەر كاتێك بەرژەوەندی بخوازێت رێگا لەهەناردەكردنی نەوتی كوردس���تان بگرێت، یاخ���ود پ���ارەی نەوتەكە رادەس���تی عیراق بكات .بۆیە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان لەنەخش���ەكەی س���ەركەوتو نەب���و ،بەڵكو بەپێچەوانەوە گورزێكی گ���ەورەی لەئابوری تازە گەشەس���ەندوی هەرێمی كوردستاندا. ئەگەر هاتو هەرێم لەم س���اڵەوە رۆژانە 500 ه���ەزار بەرمیل نەوت هەناردە بكات .بۆ هەر بەرمیلێك 100دۆالری دەس���تبكەوێت سااڵنە دەكات 15 ،ملیار دۆالر .كە ئەمەش زەحمەتە. ئەوج���ا ناتوان ێ بەتەواوی پێویس���تیەكانی
هەرێمی كوردستان پڕبكاتەوە ،چونكە پێشتر حكومەتی هەرێم لەوە زیاتری دەستدەكەوت. ئەم س���اڵ بودجەی عیراق 150ملیار دۆالرە بەالیەنی كەمەوە حكومەتی هەرێم 20ملیار دۆالری بەردەكەوت. كەواتە ئەو قەیرانەی ئەمڕۆ لەكوردستان هاتۆت���ە كایەوە كاریگەری نەرێنی لەس���ەر گەش���ەكردنەكانی هەرێم دانا .بەشێوەیەكی بەرچاو سستی كردو دوای خست بۆ ماوەی چەندین ساڵ .باش���ترین چارەسەر ئەوە بو حكومەتی هەرێم كارەكان���ی بكردایە ،بەاڵم جار ێ نەوتەكەی لەچوارچێوەی سیاس���ەتی نەوتی عیراق بوایە تاكو ئەو رۆژەی دوچاری لێكترازان دەبو لەگەڵ بەغدا ئەوكات دەیتوانی س���ودی لێوەربگ���رێو بەكاریبهێنێو نەوتی هەرێم راستەخۆ بفرۆش���ێو پێویستیەكانی هەرێمی پ ێ پڕ بكردایەوە. لەالیەكیت���ر دۆش دامان���ی هەرێ���م لەچارەسەری خێرای قەیرانی دارایی وایكرد سیاس���ەتوانانی بەغ���دا كارتەكان���ی كورد بەالواز بخوێننەوە لەگفتوگۆكانی پێكهێنانی حكومەتی حی���دەر عەبادی .ئەمەش پێگەی هەرێ���م الواز دەكات لەداهاتودا.گەر زو ئەم قەیرانە دارایە چارەسەر نەكرێت.
ئەمەریكاو بەرەی دژە داعش
لەتیف حسێن ئەمەری���كاو هاوپەیمانەكان���یو نەتەوە یەكگرتوەكان بەدرێژایی س��� ێ چوار ساڵی رابردوی شۆڕش���ی گەلی سوریا نەیانتوانی بڕیارێك���ی یەكالكەرەوە ب���ۆ كۆتاییهێنان بەرژێمی سوریا بدەن ،هاوشێوەی بڕیاریان لەبارەی تونسو میس���رو لیبیا ،هەر لەبەر ئەوەبو رێگەی بەزۆرێك لەواڵتانی ناوچەكەدا تا بەئاس���انی بتوانن یارییە سیاسییەكانی خۆیان لەپێناو بەرژەوەندییان لەناو سوریادا بكەن ،تا ئەوانیش رێگەیان بەگروپە توندڕەوە ئیسالمییەكاندا لەنمونەی داعش ،تا بەهۆی ئەو بارودۆخەی سوریاوە جێی خۆیان قایم بكەن ،كە بتوانن روگەی ئەمەریكاو واڵتانی هاوپەیمانی لەالكردنە ئەس���ەدەوە بگۆڕێت ب���ۆ داعش ،ت���ا ئێرە هەم���وان الیان رونو ئاش���كرایەو بۆیە باسكردنی زۆر لەسەر ئەم
تەوەرەیان قسەی زیاتر هەڵدەگرێت ،بەاڵم باسكردنی ئێستای داعش لەعیراقو شەڕیان لەگەڵ كورد ،بەش���ێكە ل���ەو گەمەیەی كە واڵتانی زلهێزو خ���اوەن نفوزو بەرژەوەندی لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت بەتایبەتی سوریاو عی���راق ،ك���ە س���ااڵنێكی زۆرە بەردەوامی پێدەدەن. كێش���ەكانی نێ���وان هەرێ���مو بەغدادو هەن���گاوە ناحەكیمەكان���ی مالكی لەماوەی هەشت س���اڵی حوكمڕانی خۆیداو ملمالنێی ئەمەری���كاو ئێ���ران ل���ەم ناوچەی���ەداو هاوكات پرس���ی پەراوێزبونی س���وننەكانو راوەدونانیانو پرس���ی دەوڵەت���ی كوردی، پێویستی بەدۆزینەوەی رێگەچارەیەك هەبو، تا لەرێگەیەوە ،هی���چ نەبێت بۆ ماوەیەكی كاتیو وەرگرتنی سود لەو كاتە ،ئەو پرسو بابەتانە دوا بخات ،چونكە دروس���ت بونو هەڵتۆقینی داعشو داعش���ییەت بەتایبەتی لەعیراقدا ،گەواهیدەری ئەو راستییەن ،كە داعش هۆكارێكە بۆ گۆڕینی ئاراستەی پرسە گرنگەكانو گۆڕینیان بەكارێك كە عیراقی بۆ چەند ساڵێك گەڕاندەوە خاڵی سفر. لەناو گەرمەو هەناوی ئەو كێشانەش���دا ئەمەری���كاو هاوپەیمانەكانی لەنێوان كوردو حكومەت���ی بەغ���داد ،بەئاس���انی ناتوانێ هەڵب���ژاردەی هەبێت ،لەكات���ی هەوڵەكانی كورد بۆ جیابون���ەوەی هەرێمەكەی خۆی، بەپێ���ی نەخش���ەرێگاكەی بایدنی جێگری
ئۆبام���ا ،ئەمەری���كای خس���تبوە بەردەم ئیحراجی سیاسی لەجیهاندا ،هەربۆیە زۆرێك لەچاودێرانو زانیارییە هەواڵگرییەكان ئاماژە بەوە دەكەن ،ك���ە ئەمەریكاو گەلێك واڵتی تر رێگەیان بەهەڵتۆقینی زیاترو پەڕینەوەی داعش���ی لەس���وریاوە بۆ عیراقدا ،بەمەش توانیان س���ەرنجی جیهان لەس���ەر پرسی شۆڕشی س���وریاو كێشە ئاڵۆزەكانی عیراق دوربخاتەوەو بیانخاتە بەرەی دژەتیرۆرەوە، ئەو جەنگەی كە س���ااڵنێكی زۆرە ئەمەریكا خۆیو هەوڵەكانی بۆی چڕ كردۆتەوە ،هەر بۆیە ئەمەری���كا توانی س���ەرنجی هەموان لەس���ەر ش���ەڕی دژ بەتی���رۆر لەعیراق چڕ بكاتەوە ،تا لەرێگەیەوە ،پەیام بەیارییەكانی ئێرانو مەددی شیعی بدات لەناوچەكەدا. هەوڵ���ە بەردەوامەكان���ی ك���ورد ب���ۆ كۆكردنەوەی پش���تیوانی ب���ۆ جیابونەوەو دەوڵەتی ك���وردی،دۆزی ن���ەوت نەیتوانی ئەمەریكاو هاوپەیمانەكان���ی لەئیحراجبون بەپش���تیوانی خۆی وەدەس���ت بێنێ ،بۆیە لەئێستادا ئەمەریكا توانی لەبەپاساوی بونی تیرۆرو هەڕەش���ەی ئەوان لەسەر ئاسایشی جیهان ،پەیتا پەیتا هاوكاریو پش���تیوانی خۆیو هاوپەیمانەكانی بۆ یارمەتیدانی كورد لەش���ەڕی تیرۆر زیاد دەكات ،دەش���یەوێت ل���ەم رێگەیەوە ك���ورد پڕ چ���ەكو بەهێز بكاتن بۆ ئ���ەوەی جارێكی دیكە حكومەتی ناوەن���دی بیر لەپەراوێزخس���تنو ملمالنێی
ك���وردو پێكهاتەكانی تر بكاتو هەمیش���ە وەكو چەك���ی بەهێ���ز بەرامب���ەر بەناوەند بەكاری دەهێنێت ،هەر كات بزانێت ئامانجو بەرژەوەندییەكانی دەكەوێتە مەترسییەوە، بەمەش پەیامی رونو ئاش���كرای بەركابەرە سەرسەختەكەی خۆی كە ئێرانە لەعیراقدا دەداتو یارییەكانیان بەردەوامی پێدەدەن، واڵتانی پش���تیوانیو هاوكاری س���ەربازی ئێستای وردستانیش لەو چواچێوەیەدایە كە ئەمەریكا نەخش���ەی بۆ داناوەو رۆژ لەدوای رۆژ واڵتان���ی رۆژئاوا لەڕێگ���ەی وەزارەتی دەرەوەیان بەشدارن لەو بەرنامە نەخشە بۆ داڕێژاوە نێو دەوڵەتییە. ئەوەی جێگەی هەڵوەس���تە لەسەركردنە ئەوەی���ە ك���ە ل���ەم س���ەروبەندەدا ك���ە هەرێمی كوردس���تان بەقەیرانێكی جددیو ئاڵ���ۆزدا گوزەر دەكات ،پێویس���ت دەكات بەوریایی���ەوە مامەڵەیان لەگەڵ���دا بكاتو چیت���ر هەلەمێژوییەكان لەدەس���ت نەداتن چونكە ئەوەی لەئێستا بەرامبەر بەهەرێمی كوردستانو هەرێمی ئارامدا هەیە ،دەكرێت بكرێت���ە پەیژەی س���ەركەوتنی هەوڵەكانی دروستكردن یان هیچ نەبێت بونیاتنانی ئەو خەونەی كە لەمێژە ك���ورد بۆ جیابونەوەو دروس���تكردنی كیانی سیاس���ی خۆی كار بكاتو بەوریاییەوە وەاڵمی ئەو هەلەبداتەوە كە لەئێستادا لەدەرگای كورددایە..
محهمهد رهسوڵ موراد
8
با کوردستان بە «پنوان» نەدەین!
ئەگ���ەر کەمێک بگەڕێین���ەوە دواوە ،دەبینین ب���ە درێژایی مێژو رەفت���اری عەرەبە شۆڤینیەکان بوە ،ک ه هەر لەسەرەتای دەرکەوتنیان لە (نیمچهدورگەی عەرەبی)دا خێڵە بچوکەکانیان لەناو خۆیاندا بەردەوام لەشەڕی یەکتری دابون و کاری رۆژانەو مانەوە و ژیانیان پەالمار و کوشتن و تااڵن و بڕۆ و کۆیلەکردنی یەکتری بوە. دواتر کە ئاینی ئیسالم یەکیخستن و بون ه هێزێکی گەورە ،بە هەمان میتۆدو فەرهەنگی راب���ردو پەالماری نەتەوە بێکیان و خاوەن کیانەکانی دراوس���ێی خۆیان دا ،ناوچەکانی باک���ور و باکوری خۆره���ەاڵت و خۆرئاوای نیمچهدورگەکهی���ان تااڵنکرد و خهڵکهکهیان رهشهکوژکرد و ،بە دەق شەرعیهتیان بە کارە دزێو و ناڕەواکانیاندا بەناوی (ئەنفال) ،ژن و کچ و منداڵیان دەبردن و لەبازاڕەکانیان بە کااڵیان دەکردن و وەک کەنیزەک و کۆیلە بەکاریاندەهێنان ،کە لەم کارەیاندا هەمو دکتاتۆرە ستەمکارەکانی پێش خۆیان بۆڕدا. بە درێژایی هەزار س���اڵێکی دەسەاڵتیان ئەمە س���ەروەری و شانازییانە ،دواتریش لە هەش���تاکانی سەدەی بیستەمیش���دا هەمان کاریان بە هەمان ناوەوە بەرامبەر نەوەکانی س���هاڵحهددینی رزگارکەری ئیسالم و عەرەب دوبارەکردەوە و 182هەزار مرۆڤی کوردی بێگوناهیان لەناوبرد و هەڵەبجەی ش���اری ش���اعیرانیان ش���ەهیدکرد ،دەیان کارەساتی جەرگبڕی تریان بەسەرهێناین ،کە هیتلەر و مۆسۆلۆنی حهسودیان پێدەبەن. ئێستاش لەسەدەی بیست و یەکدا و 66 ،ساڵ دوای راگەیاندنی جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤ ،ههندێ لهو عهرهب ه ش���ۆفێنییان ه بە پاس���اوی نەناسینی ئەو خوایەی کە شەش هەزار س���اڵ پێش ئەوان ناسیومانە ئەتکمان دەکەن .ئەگەر هێزی پێشمەرگە و خوێنی پێش���مەرگە و گیانفیدایی پێشمەرگە نەبوایە ،ئێس���تا کچان و ژنانی دهۆک و هەولێر و سلێمانی هەمان چارەنوسی کچان و ژنانی شەنگال-یان دەبو. بۆیە کاری لەپێش���ینەی حکومهت و پارلەمان و س���هرۆکایهتیی ههرێمی کوردستان، چاککردنی ژیانی خەڵک و گوزەرانی پێشمەرگە و تۆکمەکردنی سەنگەرەکانیانه ،ههروهها عەدالەت لە دابەش���کردنی چەک ه تازه گەیش���توهکان ،نەک پۆش���تەکردنەوەی ناوماڵی وەزیرەکان و بودجەی حزبەکان و ...تاد. وەک دەگێڕنەوە لە س���ەردەمی قاجاڕیەکاندا ،ئ���ەوکات گوندی (الجان)ی رۆژهەاڵتی کوردس���تان ،ک ه لەژێ���ر قهڵهمرهوی هۆزی مەنگوڕ دابوە ،کاتێک حکومەت بانگێش���تی دانیش���توانهکهی کردوه ،بۆ بەناوکردنی گوندەکەیان ،ئ���ەوان گوتویانە «ئەمڕۆ بۆمان ناکرێ ،پنوان دەکەین» ،واتە جلوپۆش���اکمان پینهدەکەی���ن .بهمجۆره و بۆ ئەو کارە ساکارە گوندێکیان لەدەستچوە و ب ه رهسمی تۆمارییان نهکردوه. تکای ه ئێمهش ،لهم س���اتهوهخت ه ههس���تیارهدا ،با ئهولهویاتهکانم���ان لهبیرنهچن و کوردستان ب ه «پنوان» نهدهین!
عەبادیو مەكتەبەکەی مالكی
شاهۆ كرماشانی نوری مالكی سەرۆكوەزیرانی پێشوی عیراق لەماوەی حوكمڕانی خۆی بەهۆی هەڵسوكەوتە چەوتەكانی واڵتی ب���ەرەو لێواری داڕمان برد، سیاس���ەتی مالكی هاوشێوەی سەدام حوسێن بو وات���ە بەناوی هەمو گەلی عی���راق لێدوانی دەدا تەنانەت بەدروس���تكردنی ئۆپراس���یۆنی دیجلە ویس���تی پەالماری كوردستان بدات كە خەریكبو جارێكیتر ش���ەری نێ���وان عەرەبو كورد س���ەرهەڵبداتەوە ،جگ���ە لەوەش گوێی لەمافو داخوازییەكانی س���وننەكان نەدەگرت ئەم سیاسەتە واتە ملهوڕیو گوێنەدان بەشێك لەشیعەكانیش���ی لەخۆگرتب���وو حس���ابی بۆ قسەكانی مەرجەعە شیعەكان نەدەكرد. ئەم���ە وایلێه���ات ،ك���ە هەم ئێ���رانو هەم ئەمەریكایش هاتنە س���ەر خەتو چارەسەری قەیرانی عیراقیان بەالبردن���ی مالكی دەزانی. سەرهەڵدانی دیاردەی داعش وای خواست كە نوری مالكی واز لەدەس���ەاڵت بهێنێت ئەوەش لەس���ەر گوش���اری ئێرانو ئەمەریكاو بەشێك لەشیعەكانو سوننەو كوردیش. وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران لەالیەن عەبادی���ەوە هاوكاتە لەگ���ەڵ قەیرانی داعشو بەشداری س���وننەو داخوازیی كوردو قەیرانی ئابوریو گۆڕانكاری نوێی ناوچەكە. هەر چەند قوناغی نوێو الپەڕەیەكی نوێی لەگۆڕەپانی سیاس���ی عیراق هاتوەتە ئاراوەو ئەستەمە عیراق جارێكی تر بگەرێتەوە دۆخی ج���ارانو عەبادیش بەگوتارێكی نەرمتر قس���ە دەكات باس لەچارەس���ەركردنی كێش���ەكانی نێوان بەغداو هەولێرو بەش���داریكردنی سوننە میان���ەڕەوەكان دەكات بەپێچەوان���ەی مالكی، ب���ەاڵم ش���تێكی حاش���اهەڵنەگرە بمانەوێتو
نەمانەوێت ئەوەی رونە عەبادی لەقوتابخانەی مالكی فێری سیاسەت بوە. لەم نێوەندەدا كورد كۆمەڵیك مافو داخوازی خۆی هەی���ە كە بەردەوام هەوڵ���ی ئەوەیداوە لەرێگەی یاساییو دەستورییەوە چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە كە بریتین لەجێبەجێكردنی مادەی 140و پرسی پێشمەرگەو پرسی نەوتو..هتد. كورد گەیش���تۆتە ئەو قەناعەتە كە چیدی فیدراڵ���ی چارەس���ەری ئەم عیراق���ە ناكاتو پێویس���تە بەدوای بەدێلێكو مۆدێلێكی نوێی سیاس���ی بگەڕێت ،مەرجی ك���ورد لەم كاتەدا ن���ەك گەڕان���ەوەی موچەی خەڵك���ە (ئەوە مافێك���ی رەوای���ە) بەڵكو دەبێ���ت داخوازی ك���ورد بەش���داریكردنی راس���تەقینەو كاراو جێبەجێكردنی مافو داخوازییەكانی بێت ئەم داخوازیانە پێشتریش كورد داوای كردبو ،بەاڵم باڵ���ی توندڕەوی مالكی ن���ەك داخوازییەكانی جێبەجێنەكرد ،بەڵكو هەلەكەی گواس���تەوەو كارتی موچەی كوردس���تانی فرێدا كە ئامانجی س���ەرەكیو دروس���تكردنی ئەم كێشەیە تەنها س���ەرقاڵكردنو تەنازولكردنو بچوككردنەوەی دەسەاڵتی كوردو گەڕانەوەی مێژوییو سیاسیو كەلتوری كورد بۆ بازنەی رابردو هاوش���ێوەی سەردەمی سەدام حوسێن بو. بۆیە پێویستە كورد بەگوتاری یەكگرتوانەو یەكدەنگی باس لەمافە س���ەرەكییەكانی بكات تەنها مەس���ەلەی بودجە نەكاتە پێش مەرجی بەش���داریكردن لەحكومەتی داهات���و ،بەڵكو پێویستە سوربێت لەسەرمافەكانیو ستراتیژی دەوڵەت لەكوردستان بكاتە پێوەرو بەرنامەی حزبو حكومەتو ه���اوكات پێداچوەنەو بكات لەسیس���تمی بەڕێوبردنی سیاسیو سەربازی خۆی لەناوخۆی كوردستان. عەب���ادی لەمەكتەبی باڵی مالكی پەروەردە ب���وەو هەم���ان بەرنام���ەو پالن���ی مالك���ی جێبەجێدەكات گەربۆی بگۆنجێت دیس���انەوە ك���ورد پەراوێز دەخ���اتو تاوانباركردنی كورد بەجیابون���ەوەی لەعی���راق دەكات���ە كراس���ی عوس���مانو بۆ بەهێزبونی خۆی لەعیراق خۆی دەكاتە پاڵەوانی عەرەب.
ذمارة ( )4٨2دو شةممة 2014/9/1
كوردستان سةرانسةر
عەبدولقادر سەلڤی: 2015دوا قۆناغی ئاشتی دەبێت
بەڵوكەن: كاتی رێككەوتن هاتووە
ع��ەب��دول��ق��ادر سەلڤی ،گ��ۆش��ەن��وس لە رۆژن���ام���ەی ی��ەن��ی ش��ەف��ەك دەڵ��ێ��ت «گرنگترین ك��اری سەرەكی حكومەتی نوێی ئاك پارتی ،سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتی دەبێت ،پێدەچێت تاكو 2015دوا قۆناغی پڕۆسەكە بێتو ئەنجام بگات.
ئیدریس ب��ەڵ��وك��ەن ،پارلەمانتاری پارتی دیموكراتی گ��ەالن رایگەیاند :سەركەوتنی ئەردۆغان بۆ كۆشكی سەرۆككۆماری گرنگە بۆ ئەوەی درێژە بە پڕۆسەی ئاشتی بدرێتو ئێستاش كاتی ئەوەیە قۆناغی رێككەوتن لەگەڵ ئۆجەالندا دەستپێبكات.
بەمنزیكانە گفتوگۆی راستەوخۆی نێوان چانکایاو قەندیل دەستپێدەكات ئەردۆغانو داودئۆغلو ،گفتی سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتی دەدەن
info_chawder@yahoo.com
9
موسلیم: نەتەوەیەكگرتوەكان كەمتەرخەم بون ساڵح موسلیم ه��اوس��ەرۆك��ی پ��ارت��ی یەكێتی دیموكرات ،لەدیدارێكی تەلەفیزیۆنیدا وتی «سەرەڕای ئەوەی رۆژئاوا لەژێر ئابڵوقەدایەو لەالیەكیتریشەوە لەئەنجامی هێرشی داعش، هەزاران ئاوارەی ناوچەكە رویان لەرۆژئاوا كردوە، بەاڵم تائێستا لەالیەن نەتەوە یەكگرتوەكانەوە هیچ هاوكارییەكی مرۆیی نەكراوین».
رۆڵی میدیا لە كوردستان
راپۆرتی-چاودێر لەپاش ئ��ەوەی هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری توركیا لە 10ی ئاب بەڕێوەچو ،رەجەب تەیب ئەردۆغان توانی %52ی دەنگەكان بباتو لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنەكەدا سەربكەوێت ،لە27ی ئاب ئاك پارتی كۆنگرەی پێنجەمی بەستو ئەحمەد داودئۆغلو بەسەرۆكی گشتیی ئاك پ��ارت�یو س��ەرۆك��وەزی��ران��ی توركیا هەڵبژێردرا 28 ،ی مانگیش لەمەراسیمێكی گەورەدا ،لەالیەن عەبدوڵاڵ گولەوە یانزەهەمین سەرۆككۆماری توركیا ،پۆستەكەی رادەستی رەجەب تەیب ئەردۆغان كرد. لە یەكەم وتاری ئەردۆغان وەك سەرۆككۆمار ،جەختی لەچەند خاڵێكی سەرەكی كردەوە گرنگترینیان ئاماژەی بەوەكرد كە خولی توركیا كۆن تەواو بوەو ئێستا قۆناغی توركیای نوێ دەستیپێكردووە .ئ��ەردۆغ��ان لەدرێژەی وتارەكەیدا لەكۆشكی چانكایا كە نزیكەی 170واڵت ،لە داودئؤغلَو لةكاتى هةلَبذاردنى وةك سةرؤكى AKP سەرۆككۆمار ،سەرۆكوەزیران ،پارلەمانتارانو كونسوڵییەكان بەشداریی مەراسیمەكە بون ،وتی «گرنگترینیان كاری ئێمە كوردستانی دا ،تەنانەت تائێستا چەند سەردانێكی بۆ هەرێمی كوردستان سازكردووەو سەردانی شاندی حكومەتی سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتییە». وتیشی «پشتیوانی گەلی توركیا بۆ سەرككۆماری بونم ،هەرێمیش بۆ توركیا زیاتر بووە ،ئەمەش نیشانەی ئەوەیە نیشانەی ئەوەیە گەلی توركیا پشتیوانی لەپڕۆسەی ئاشتیو داودئۆغلو گرنگی بەو پەیوەندییە دەدات». توركیای نوێ دەكات ،ئێمە بەسەرخستنی پڕۆسەی ئاشتی قۆناغەكانی پڕۆسەی چارەسەریی ئینجا دەتوانین بگەینە ئامانجەكانمان». لەپاش هەڵبژاردنی سەرۆككۆمارییو بەستنی كۆنگرەی ئەردۆغان بۆ بەهێزبونی ئابوریی توركیاو پالنی فیزیۆنی ،2023بەردەوامی ئیستیقراری سیاسی خۆی بەگرنگ ئاك پارتی ،دواتریش پێكهێنانی حكومەتەكەی داودئۆغلو، زانیو دواتریش رێفۆرمی بنەرەتی لەدەستوری توركیاو بۆ رایگشتی ئاشكراكرا كە ناوەڕۆكی كارنامەی حكومەتی هەنگاوەكانی بۆ یەكێتی ئەوروپا بە ئەركێكی گرنگ نوێی ئاك پارتی ،جەخت لە سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتی كراوەتەوە ،لەهەفتەی رابردو ،بەشیر ئەتەاڵی یاریدەدەری وەسفكرد. سەرۆكوەزیرانی توركیا رایگەیاندبو كە لەمانگی ئەیلولدا هەنگاوی خێراتر بۆ پڕۆسەی ئاشتی دەنرێت ،ئەمەش پەیامەكەی داودئۆغلو :توركیای نوێ ،پڕۆسەی لەدوای ئەوە دێت كە بڕیارە لەم مانگەدا ،دوەم پڕۆسەی ئاشتی ،ئابورییەكی بەهێزو فیزیۆنی 2023 لە 27ی ئاب ،پێنجەمین كۆنگرەی ئاك پارتی كە دەكاتە كشانەوەی گەریالكان لەناو خاكی توركیا دەستپێبكات، یەكەمین كۆنگرەی نائاسایی ،بەدروشمی «سەرۆكوەزیرانی ئەتەاڵی ئاماژەی بەوەكردبو وەك حكومەت راستەوخۆ نوێ ،توركیای نوێ» بەڕێوەچو ،لە كۆنگرەكە ئەحمەد دیدار لەگەڵ سەركردایەتی قەندیل (كەجەكە) ،سازدەكات، داودئۆغلو بەسەرۆكی گشتیی ئاك پارتیو سەرۆكوەزیرانی هەروەها دەركردنی یاسای لێبوردەیی بۆ گەریالكانو توركیا ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراو ل��ە 29ی ئ��اب ،كابینەی نوێی دواتریش بەشداریكردنیان لەژیانی ئاساییو سیاسی ،گۆڕینی یاساكانی تیرۆر ،ئەمەش لەپاش پەیامەكەی ئۆجەالنەوە بو حكومەتەكەی پێكهێنا. داودئۆغلو لەكاتی پێشكەشكردنی وتارەكەیدا لەكۆنگرەكە ،لە 15ی ئاب لەساڵیادی دەستپێكردنی خەباتی چەكداریی وەك سەرۆكوەزیران گفتی سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتی داو پەكەكە باڵویكردەوەو ئاماژەی ب��ەوەدا كەشەڕی سی وتی «بە ئەركی سەرشانی خۆمی دەبینم كە پڕۆسەی ساڵە ،گەیشتۆتە قۆناغی رێككەوتنی دیموكراتی ،ئەنجامی ئاشتی سەربخەم ،درێژە بەو پڕۆسەیە دەدەم لەبەرژەوەندی هەروەها لەپاش دەركردنی یاسای بەفەرمیكردنی پڕۆسەی چارەسەری كە لەمانگی ئاداری ئەمساڵ لەالیەن حكومەتەوە توركیای نوێو بەهێزبونی پێگەی ئابوریی». توركیا نوێ ،بەڕابەری داودئۆغلو ،دەخوازێت كاردانەوەی دەرك��را ،لەمەودوا سەردانەكانی دەستەی جۆراوجۆر بۆ ئەرێنی لەسەر پتەوكردنی پەیوەندییەكانی سیاسەتی دورگەی ئیمراڵی بۆ الی ئۆجەالن زیاد دەبێت ،لەوانەش دەرەوەی توركیا ببێت ،دواتریش هەڵبژاردنی گشتیی پێكهاتنی دەستەی بەدواداچونو چاودێری پڕۆسەكە كە 2015بەگرنگ دەبینرێت بۆ ئەوەی ئاك پارتی درێژە بە پێكدێن لە پارلەمانتارانی هەرچوار پارتەكەی توركیا، كە پێشتر ئۆجەالن چەندجارێك پێشنیاری دامەزراندنی ئیستقراری ئابوری و سیاسی خۆی بدات. ئەو دەستەیەی ك��ردووە ،هەروەها سەردانی شاندێك لە رۆژنامەنوسان بەمەبەستی سازدانی دیداری رۆژنامەوانی پشتیوانی بۆ پڕۆسەی ئاشتی ئۆرهان میرئۆغلو ،نوسەرو روناكبیری ن��اوداری كورد لەگەڵ ئۆجەالن ئەمەش زیادكردنی سەردانەكان رۆڵی لە لێدوانێكیدا بۆ كەناڵی خەبەرتورك ئاماژەی بەوەكرد ئۆجەالن لەپڕۆسەكە زیاتر دەكات. كە توركیا بەقۆناغێكی نوێدا تێدەپەڕێت و لەم قۆناغە كەجەكە :دەرگامان بۆ گفتوگۆ كراوەیە نوێیەشدا هەوڵی جدی بۆ چارەسەری پرسی كورد دەنرێت، هەفتەی رابردو ،جەمیل بایك ،هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن میرئۆغلو پێیوایە ئیتر حكومەت ناتوانێت هەنگاوی پاشگەز لەپڕۆسەی ئاشتی بنێت ،بەوەی ئیتر بەشێكی زۆری گەلی دیموكراتی (كەجەكە) ،لەدیدارێكی رۆژنامەوانیدا لەگەڵ روشەن چەكر گۆشەنوس لە رۆژنامەی وەتەن ،سەبارەت توركیا لەگەڵ پڕۆسەی ئاشتیدان، میرئۆغلو وتی «لە هەڵبژاردنی سەرۆككۆماریدا ،هەریەك بە لێدوانەكەی بەرپرسانی حكومەت بەوەی راستەوخۆ لە ئاك پارتیو هەدەپە نزیكەی %65ی دەنگەكانیان هێناوە ،لەگەڵ قەندیل كۆدەبنەوە ،بایك ئەو هەوڵەی بە ئەرێنی ئەمەش مانای ئەوەیە كە بەشێكی زۆری گەلی توركیا وەسفكردوەو دەڵێت «ئێمە هەموكات دەرگامان بۆ گفتوگۆ لەگەڵ سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتیدانو ئەمەش دەبێتە كردن كراوەیە». بایك لەدرێژەی دیدارەكەیدا ،ئۆجەالن وەك رێبەری پشتیوانییەكی سەرەكی بۆ هەردو الیەنی بەڕێوەبەرانی پڕۆسەكە ،هەروەها بۆ یەكەم كارنامەی حكومەتی نوێی ك��وردو بەالیەنی س��ەرەك��ی بۆ پ��ڕۆس��ەی رێككەوتنی پرسەکە وەسفدەكاتو دەشخوازێت توركیا بەزوترین كات ئاك پارتی كە چارەسەری پڕۆسەی ئاشتی بێت». دەست بەقۆناغی رێككەوتن بكاتو دەشڵێت «رێككەوتنی دیموكراتی ،لەبەرژەوەندی دیموكراتیبونی توركیاو گشت كاردانەوەی لەسەر هەرێمی كوردستان میرئۆغلو لەدرێژەی دیدارەكەیدا جەختی لەبەهێزبونی گەالنی توركیا دەبێت». ئاكدۆان :سیستمی توركیا دەگۆڕین پەیوەندیی نێوان هەولێرو ئەنقەرە كردەوەو داودئۆغلوی یاڵچن ئاكدۆان ،راوێژكاری سەرۆكی گشتیی ئاك پارتی وەك دیزاینەرێكی ئەو پەیوەندییە وەسفكرد ،میرئۆغلو وتی ێ داودئۆغلو بوبە وەزیری دەرەوە ،لەماوەیەكە لەدیدارێكی لە ئێن تی ڤی ،دەربارەی كارنامەی حكومەتی « لە 2009كات كورتدا پەرە بەپەیوەندییەكانی نێوان ئەنقەرەو هەرێمی نوێی ئاك پارتی وتی «بەنیازین دەسەاڵتی سەرۆككۆمار
حاجی عەفرینی
زیاد بكەین بەمەش میكانیزمی سیستمی دەوڵەتی توركیا لە پارلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی بگۆڕین ،ئەمە كارێكی گرنگەو رێگرییەكانی ب��ەردەم پڕۆسەی دیموكراتیبونی توركیا ناهێلێت ،دەمانەوێت لەو رێگەیەوە كاری جدیتر بۆ چارەسەری پڕۆسەی ئاشتی بكەین». ئاكدۆان ئاماژەی بەوەشكرد كە چارەسەری پرسی كورد بۆتە پڕۆژەی دەوڵەت ،ئەمەش سوربونی ئێمەی لەسەر سەرخستنی بەهێزتر ك��ردوەو ئیتر دەوڵ��ەتو حكومەت پێكەوە بۆ سەرخستنی پڕۆسەكە كار دەكەن. چاندار :هەڵبژاردنی 2015گرنگە جەنگیز چاندار ،نوسەرو رۆژنامەنوسی ناوداری توركیا لەوتارێكدا تیشك دەخاتە سەر پڕۆسەی ئاڵوگۆڕی پۆستی سەرۆككۆمارییو پێكهێنانی حكومەتی نوێی ئاك پارتی و بە ئەزمونو مۆدێلێكی گرنگی وەسفدەكات. چاندار لەوتارەكەی 30ی ئابدا دەڵێت «لە 10ی ئابدا هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری سازكرا ،لە 27ی ئابدا كۆنگرەی نائاسایی ئاك پارتی بەستراو سەرۆكی گشتیی پارتەكەو سەرۆكوەزیرانی توركیا راگەیەنرا ،لەپاش یەك رۆژ بەسەر كۆنگرەكە مەراسیمی ئاڵوگۆڕی پۆستی سەرۆككۆماری بەڕێوەچو ،لە 29ی ئاب داودئۆغلو 62هەمین كابینەی حكومەتی پێكهێنا ،ئەمە لەئەنجامی ئەزمونو مۆدێلێكی ێ نوێ لەسیاسەتی توركیا دەبینین كە بە توركیای نو ناودەبرێت. حكومەتەكەی داودئۆغلو كە ئەردۆغان پێشنیاری ناوی حكومەتەكەی بۆكرد ،هەدەفی سەركەوتنی بەرچاوە لە هەڵبژاردنی گشتیی 2015پێش ئ��ەوەش پڕۆسەی بێچەككردنی گەریالكانە ئەمەش دەكەوێتە سەر رۆڵی سیاسی ناوخۆییو دەرەكی حكومەتە نوێیەكە. داهاتوی عەبدوڵاڵ گول ئ��ەوەی قسەی زۆری لەسەر دەك��را ئەوەبو لەپاش رادەس��ت��ك��ردن��ی پۆستی س��ەرۆك��ك��ۆم��اری ب��ۆ سەرۆكی ێ ێ داهاتوی سیاسی عەبدوڵال گول بەكو هەڵبژێردراوی نو دەگات ،گول لەلێدوانێكیدا ئەگەری گەڕانەوەی بۆ ناو ئاك پارتی نیشاندا. بۆ لەپاش مەراسیمی رادەستكردنی پۆستەكەی سەرۆككۆماری نوێ ،عەبدوڵاڵ گول گەڕایەوە بۆ ئیستەمبول و لەوێ لەالیەن جەماوەرەوە پێشوازی لێكراو لێدوانێكی بۆ رۆژنامەنوسان داو وتی «لەئایندەیەكی نزیكدا دێمەوە مەیدانی سیاسی بۆ ئەوەی خزمەت بەگەل و واڵتەكەم بكەم ،بۆ ئەو مەبەستەش ئاك پارتی بە بزوتنەوەیەكی سیاسی بەهێز دەزانم بۆ دیموكراسیبونی توركیا ،ئارەزو دەكەم لەوێوە سیاسەت بكەم». عەبدوڵاڵ گول لەبەرئەوەی سەرۆككۆمار بوە ،لەئێستادا مافی ئ��ەوەی نییە ببێتە وەزی��ر یان ئەندامێكی كارای حكومەت ،لەبەرئەوەی بەفەرمی ئەندامی ئاك پارتی نییە، بۆیە دەبێت لەمەراسیمێكدا دوبارە مەدالیای ئەندامبونێتی پێبدرێتەوە. هەندێك ل��ە چ��اودێ��ران پێشبینی ئ��ەوە دەك���ەن لە هەڵبژاردنی گشتیی پارلەمانیدا ،كە لە حوزەیرانی 2015 بەڕێوەدەچێت دوبارە عەبدوڵاڵ گول بەفەرمی خۆی كاندید بكاتەوەو لەپاش ئەوەش پۆستی وەزیری وەربگرێت.
لەم دواییانەدا پەرچەكردای كۆمەڵێك كەسایەتی كولتوریو میدیایی بەرانبەر بەو گێچەڵو پشێوییە ،روی لەزیادبون كرد كە كۆمەڵێك میدیای بینراو لەڕوی مامەڵەكردنیان لەگەڵ روداوەكانی ئەمدواییانەدا ئەنجامیانداوە كە لە ناوچە كوردستانییەكان لە رۆژئاواو لە باشوری كوردستان رودەدەن .بەتایبەت لەو كاتەی كەوا رێكخراوی تیرۆریستی داعش هێرشە دوژمنكارییو بەرنامەكانی لەدژی كوردو ئەو دەسكەوتانە بەرفراوان كردوە كەوا كورد لە بەشەكانی كوردستان دەسیخستون. ئەم پەرچەكردارە ،تەنها بەوە نەوەستاوە ،بەڵكو كۆمەڵێك جوڵەی ناڕەزایەتیشی بەدوادا هاتوە سەبارەت بەو رەفتارە سەیرەی كەوا میدیاكان لەبەرانبەر روداوەكانی ناوچەكە ئەنجامیدەدەن. بەرجەستەرین الیەنی ئەم هەڵمەتەیش ئ��ەوە بو كە لەژێر ئەم سەردێڕەدا خرابوە رو كە پێویستە میدیاكان پابەندی پاراستنی دەسكەوتە نەتەوەییەكان بن» .ئەم هەڵمەتە كەوا لەالیەن كۆمەڵێك رێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی بەهەماهەنگی لەگەڵ سەندیكای رۆژنامەنوسانی كوردستان – لقی سلێمانی رێكخرابو ،داوای لە كەسایەتییەكانو رێكخراوەكان كردبو كەوا لەكاتی بەشداربونیان لە كەناڵە ئاسمانییەكان كە بەپێی ئەو بەهاو پێوەرە نیشتمانیانە رەفتار لەگەڵ روداوەكانی ئەمدواییانەی كوردستان بكەن كە خزمەت بە بەرژەوەندییە بااڵكانی گەل بكاتو دور بێت لە ئەجێندای بەرتەسكی حیزبی. ل��ێ��رەوە دەتوانین بڵێین ك��ەوا زۆرب���ەی ئ��ەو كەنااڵنە ل��ەڕوی گواستنەوەی روداوەكانەوە بۆ هاواڵتیان ،رۆڵێكی نەرێنیان گێڕاوە. ئەمەیش كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەر رۆحی مەعنەوی پێشمەرگەو تەنانەت هاواڵتیانیش كردوە كەوا چاودێری هەواڵەكانی ئەو میدیایانە دەكەن .ئەمە لەكاتێكدایە دەبوایە میدیای كوردی رۆڵێكی ئەرێنی بگێڕایە بۆ كەمكردنەوەی مەینەتییەكانی هاواڵتیان كە لەئەنجامی هێرشەكانی داعشی تیرۆریستەوە توشیان هاتوە .لەكاتێكدا كاریان بۆ بەئاوەژوكردنەوەی راستییەكان كردوەو لەئاكامیشدا بەرژەوەندییە بەرتەسكە حیزبییەكانیان پێش بەرژەوەندییە بااڵ نیشتمانییەكان خستوە. لێرەشەوە باش دەزانین كەوا لەكاتێكدا كە تۆڕی تیرۆریستی داعش پەالماری شاری شەنگالو گوندەكانی دەوروب��ەری داوە ،بەتایبەت دوای پاشەكشێی لەناكاوی هێزەكانی پێشمەرگە لەو ناوچانە بەهەزاران هاواڵتی ئێزیدی شەنگال رویان لەچیای شەنگال كرد كە لەئەنجامدا ژمارەیەكی زۆر لە مناڵ ،پیرو پەككەوتەو بەسااڵچوانیان گیانیان لەدەستداوە .لەكاتێكدا یەكەكانی پاراستنی گەلو هێزەكانی بەرگری گەل دەسبەجێ روی��ان لەو شوێنانە ك��ردوە بۆ ئەوەی بەهانای برایانی ئێزیدییەوە بچنو لەو تەنگژەیە رزگاریان بكەن. بەكردەوەش ئەم هێزانە توانیویانە ژمارەیەكی زۆر لەو هاواڵتییە ئێزدیانە لە پەالمارو كوشتاری تۆڕی تیرۆریستی داعش رزگاربكەن. لەمەیشەوە هێرشەكانی داعش چی لەوێو چی لەناوچەكانی دیكە راگیراوە .لەكاتێكدا هەندێك میدیا بەشداربونی ئەم هێزانەیان لەوێ رەتكردۆتەوە .تەنها ئەوەندەش نییە ،بەڵكو دەستیان بە ناوزڕاندنی ئەم هێزانە كردوەو باسی ئەوەیان كردوە كەوا ئەم هێزانە نامۆن .ئەم هەڵمەتە تەنها بەوەشەوە نەوەستاوە ،بەڵكو ئەوەشیان راگەیاندوە كەوا یەكەكانی پاراستنی گەلو هێزەكانی بەرگری گەل پێشی ئەوەیان گرتوە كەوا شاری شەنگال لەالیەن هێزی پێشمەرگەو ئەمەریكاییەكانەوە رزگار بكرێت .ئەمە لەكاتێكدا كەوا هێزی ئەمەریكا لەوێ نییە تەنها ژمارەیەك پسپۆڕو راوێژكار هەن .بۆیە دەتوانین بێژین ئەم كەنااڵنە كاریان بۆ دابەشكردنو پەرتكردنی ریزەكانی كورد كردوەو لەنێوان هێزە كوردستانییەكاندا نیفاقو دوبەرەكیان چاندوە. دەشتوانین بڵێین هەندێك كەناڵی میدیایی كاریان بۆ باڵوكردنەوەی هەواڵی ناڕاستیش كردوە .تەنانەت بەشێوەی جۆربەجۆریش بونەتە هۆی الوازك��ردن��ی رۆح��ی مەعنەوی جەنگاوەرانی پارچەكانیتری كوردستان كەوا هاتونو بەرگری لەخاكی هەرێم دەكەن .وەنەبێ تەنها ئەمە بێت ،بەڵكو لەكاتێكدا كە شەڕكەرانی كورد لەبەرەكانی جەنگی شەرەفو كەرامەتدا لەبەرانبەر تۆڕی داعشدا گیانیان بەختدەكەن، ئەم كەنااڵنە ناوی شەهیدەكان بە «كوژراو» دەهێنن! روداوەكانی ئەمدواییانەی كوردستان وەكو تاقیگەیەكی راستەقینە بۆ هەڵسەنگاندنی كەناڵەكانی میدیای كوردی وابوە .ئا لێرەشەوە بەزەینی هەموان دەگات ئایا ئەم كەنااڵنە توانیویانە لەم تاقیكردنەوەیەدا سەركەوتوانە دەربچن؟ بێگومان وەاڵمەكەی نەخێرە ،چونكە زۆربەی كەناڵەكان بەپێی ئەجێنداو بەرژەوەندییە حیزبییەكانی خۆیان كاریان كردوەو نەیانتوانیوە بەرگری لە دەسكەوتە نیشتمانییەكان بكەن.
ذمارة ( )4٨2دو شةممة 2014/9/1
كؤمةآليةتى
فەلسەفەو كۆمەڵ
ماهیەتی ئایدیۆلۆژیا لەڕوی فەلسەفییەوە
یاسین النصیر و :خەسرەو مەحمود ()4-3 لەسەرەتاوە هەر بیركردنەوەیەك لەهەر مەس���ەلەیەكدا بریتیە لەئایدیۆلۆژیا ،ئەم ئایدیۆلۆژیای���ەش دەكەوێتە پێش هەمو پێكهاتنێك���ی كۆمەاڵیەتی یان كەلتوری، لەبەرئ���ەوەی ئینتیم���ای ب���ۆ ناوچەی هۆش���یاری هەیە ،هەر كۆمەڵگەیەكیش دروس���تبوبێت خاوەنی ئایدیۆلۆژیایەكی س���ەرەتاییە ،ب���ەاڵم لەس���ەر بنەم���او پەیوەن���دی نوێی ئابوری دروس���تدەبێت یەكس���ەر ئایدیۆلۆژیایەك���ی ج���ودا لەو ئایدیۆلۆژیە س���ەرەتاییە دێتە ئاراوە ،كە بەر لەمارك���سو نیتچ���ەو فرۆیدو هیگڵ چاخی رێنیس���انسو لەوێش���ەوە چاخی رۆش���نگەریی هەبوو ،ئ���ەم دوو چاخەی لەنیوەی س���ەدەی شانزەوە بۆ سەرەتای سەدەی بیس���تەم درێژبونەوە ،تێڕوانینە ئایدیۆلۆژییەكانی خۆیان لەسەر كۆی ئەو ژیانو ئایدیاو شێوەو بونیادانە بنیادنا كە پێش ئەوان هەبون. بۆ نموونە لەس���ەردەمی رۆشنگەریدا دەبینی���ن ئایدیۆلۆژی���ا پش���ت بەدابو نەریتەكان (تقالید) ،واتە ترادسیۆنەكان دەبەس���تێت ،ك���ە مرۆڤ���ی ئەوروپ���ی ئایدیای رێنیسانس���ی فیكرییو زانستی دەستپێكرد ،بەڕوبەڕوبونەوەی الهوتیەتی كڵێس���او هەژمونی سروش���ت بەس���ەر فیك���ری مرۆییدا ،كاتێكیش س���ەردەمی رێنیسانس دەستیپێكرد بەدابڕینی كڵێسا لەزانكۆكانو فەلس���ەفەو ،هێش���تنەوەی
بۆ كەش���فكردنی س���امانەكانی جیهانو فراوانكردنی روبەری زانس���تو بازرگانیو بازاڕەكانو پیشەس���ازییە جەنگییەكان، نۆكەن���دی سویس���یش كرای���ەوەو وەك بەش���ێك لەئایدیاكان���ی س���ەردەمی س���ان س���یمۆنی رۆش���نگەری ،لەپ���اڵ ئەوەش���دا پێش���كەوتنێك بەدیدەكەی���ن لەزانس���تەكانی ئەت���ۆمو تەندروس���تیو پیشەس���ازیو فەلس���ەفەو ه���ی تریش، لەپ���اڵ پێشكەوتنیش���دا هەڵگیرس���انی هەردو جەنگی یەكەمو دووەمی جیهانی، لەپاش���اندا ئەوەی توش���ی جیهان بوو لەتەقینەوەی چەك���ی ناوكیو كیمیاییو ستەمكاری ،واتە ئایدیۆلۆژیای سەردەمی رۆش���نگەری لەمیانی تەكنیكی زانستیو فەلس���ەفییەوە نیازی كۆڵۆنیس���تیانەو ستەمكارانەی هەندێك لەگەالنی ئەوروپای حەشاردا بوو ،بەتایبەتیش ئەڵمانیاو فەڕەنس���او ئینگلتەرا .وەك ماركس���یش دەڵێ���ت ،كە بیركردنەوەك���ەی لێرەدا بازدانێك���ی نەوعی���ی پێكدێنێت لەس���ەردەمی رۆش���نگەرییدا ،وات���ە لەكۆتاییەكانی س���ەدەی نۆزدەهەم���دا« :هەموو ئا ید یۆ لۆ ژ یا ی���ە ك بە ر ژ ە و ە ند ییە ك���ی چینایەتی دەشارێتەوە»، مێژووش لەمیانی هەژمونی سەرمایەداریی تەكنۆلۆژییو داراییەوە جەخت لەم سروشتە سەرمایەدارییە دەكاتەوە ،لەپاڵ ئەم هەژمونەش���دا هێزەكانی چینی پڕۆلیتار دەركەوتن بۆئ���ەوەی ببن���ە پڕۆژەیەك بۆ ش���ۆڕش دوای ئ���ەوەی چەند چینو توێژێكی زۆر لەكۆمەڵگە خۆرئاواییەكاندا زانییان كە ه���ەوڵو قووتیان زەوتكراوە، ئ���ەو بۆرژوازیەتەی ئەو نەبوایە زانس���ت پێش���نەدەكەوت ،نە تەكنیكو ئەزمونو
گرتەوە ،رێژەیبوونەكەی ئەنیش���تاینیش خولگەیەكی فراوانی زانستی بەبیرۆكەی ناجێگربوون لەس���ەر ه���ەر قەناعەتێكی پێشوەخت بەخش���ی ،ئیدی روناكبیران لەڕێژەییبوون���دا بوراێكیان بەدی كرد بۆ پەرەپێدان���ی هونەرەكانی ش���ێوەكاریو موزی���كو درام���او رۆم���انو ش���یعرو كەرنەڤاڵەكانو ،ئەوروپ���ا وایلێهات بوو بەخاوەن���ی چاالكیگەل���ی بەیەكداچ���وو لەنێوان خ���ۆیو جیهان���دا بەتایبەتیش خۆره���ەاڵتو ئەفریق���ا ،بۆرجوازیەت كە چاالكی���ەكان وەبەردەهێنێ���ت ل���ەڕووی ئابوریو بازاڕكاریی���ەوە ،لەهەمان كاتدا گەشەش���ی دەدا بەشەپۆلەكانی رەخنەو گۆڕان���ی كا ر ا
تێیاندا ،كە نەدەژیا بەبێ ئەوەی رەوتەكانی خۆی راستبكاتەوەو ئەو ئەڵقانە بگۆڕێت ك���ە پێش���ناكەون ،پرۆس���ەی مێژوویی پڕۆس���ەی بیناك���ردنو روخاندنە ،وەك ه���ەر چاالكیەك���ی كۆمەاڵیەتیش مێژوی پەرەس���ەندوی خۆی بۆ دادەمەزرێنرێت. ملمالنێیەك���ە ئاش���كرا ب���وو لەنێ���وان هێزگەلێك���ی س���تەمكارو هێزگەلێك���ی ستەملێكراوی بێبەش���كراو لەسادەترین
هەر چینێك خاوەنی چەمكێكی ئایدیۆلۆژیە كە بۆ چینێكی داخراو وەردەچەرخێت وەك مانهایم گوزارشتی لێدەكات ،لەبەرئەوە پێویستە لەسەر چینەكان وەكچۆن لەسەر تاكەكانیش ،كە هاوسەنگی بكەن لەنێوان ئایدیۆلۆژیاكانداو ،ئەوەیان بۆ كاركردن هەڵبژێرن كە گونجاو بێت لەگەڵ هەلومەرجو خواستەكانی هەر چاالكیەكی فیكرییدا بەس���ەربەخۆیی لەس���ەر تێڕوانین���ە ێ كۆنەكان���ی ،ت���ا ئایدیۆلۆژیایەك���ی نو دروس���تبوو ،ئایدیۆلۆژی���ای س���ەردەمی رێنیس���انس پش���تی بەچاالكی فەردیی دەبەست ،تاكی بەرهەمهێنو بیركەرەوەو عەمەلی���ی ،لەجیات���ی پشتبەس���تنی بەكڵێساو غەیبیات ،لەڕوی چینایەتیشەوە ئایدیاكانی سەردەمی رێنیسانس پشتیان بەرەتكردنەوەی هێزەكانی س���تەمكاریی دەبەس���ت ،لەوێش���ەوە تێڕوانینەكان���ی لەس���ەر گرنگی���ی ئەقڵو رۆڵ���ی ئەقڵ لەبیركردنەوەدا بنیادنا. هەركەس���ێكیش ب���ەدوای مێ���ژوی چاخی رۆش���نگەریدا بچێت ،كە پش���تی بەئایدیاكانی چاخی رێنیسانس بەستبوو، دەبینێت فەلس���ەفە كەوت���ە وەرگرتنی رۆڵی فیكرییو كۆمەاڵیەتی خۆی لەژیانی كۆمەاڵیەتیداو ،هاوجووتیەكی عەمەلیمان ب���ەدی كرد لەنێوان گی���انو ماددەدا كە بناغەك���ەی ئەق���ڵو هێزە فەلس���ەفییو كەلتوورییەكان���ی رۆش���نگەرییە ،ئیدی ئایدیۆلۆژیاكان���ی كۆڵۆنیالیزمو تەكنیكو شۆڕشی زانستی دروستبونو نەتەوەكان لەدەرەنجامەكانیش���ی دەركەوت���ن، راپەڕینی ئەوروپا بوو لەڕوی پیشەسازیو تەكنیك���یو فەلس���ەفیو چینایەت���ی، كێڵگ���ەی لێكۆڵین���ەوەو قوتابخان���ەی خۆرهەاڵتناس���انەیان بۆ ئ���ەوە بنیادنا
ش���ارەزاییەكانیش ،ن���ە بازرگانی���یو ن���ە پیشەس���ازیش ف���راوان نەدەب���وو، پزیشكییو فەلس���ەفەو زانستە (وچعی) و یاس���اییەكانیش پێش���نەدەكەوتن، ل���ەم ماوەی���ەدا هەلێكیان ب���ەدی كرد بۆئەوەی زانستی كۆمەاڵیەتیو كارگێڕیی دابمەزرێن���ن ب���ۆ فراوانكردن���ی مەیدانە بازرگانییو زانستیەكانیانو هەمەڕەنگیی ئەزمونەكانی���ان ،ك���ە گرووپگەلێك���ی كۆمەاڵیەتییو رۆشنگەریی نوێو خاوەن وزەی فیكریی ب���ۆ داهێنانو نوێكردنەوە خوڵقاند ،ئیدی بزوتنەوەی فێمینیستیو ێ الوان هاتنەئاراوەو ،هونەرو رۆمانی نو دروس���تبوونو ،فیك���ری مرۆی���ی كەوتە فراوانب���وون بۆئەوەی كۆچ���ە زۆرەكان بگرێت���ەوەو ئیس���تیعابی كەلتوری خۆی بكاتو تێكەڵ بەكەلتوری نەتەوەیی بكات، ماركسیش ئەم تێڕوانینەی بەپشتبەستن بەپێش���كەوتنی مێژوو رووندەكاتەوە .كە مێ���ژو وەك «خلد» دەڵێ���ت كوێرێكەو بەردەم���ی خ���ۆی هەڵدەكەنێ���ت ،دواتر دوای خۆی پڕدەكرێت���ەوەو ناگەڕێتەوە، ئەم گوتەزایەش لەهاملێتی شكسپیرەوە دەخوازێت .لەم ماوەی���ەدا ،واتە ماوەی س���ەردەمی رۆش���نگەری ،س���ەرچاوەو ئاراس���تەكانی فەلس���ەفەو كەلت���ور هەمەڕەن���گ ب���وونو ،تێڕوانینەكانی���ان دەربارەی زانس���ت زۆر ب���وو و گەردونی
رێ���گای ژیانكردن ،لەبەرئ���ەوە جۆرێك لەكەلت���وری دژ بەهێزە ئیس���تیعماریو بۆرجوازی���ە داگیركەرەكان دروس���تبوو، ك���ە م���اددەی كەلتوری���ی بۆ شۆڕش���ە میللی���ەكان لەئەڵمانی���او فەڕەنس���او لەوێش���ەوە بۆ بەریتانیاو روسیا پێكهێنا ك���ە گەیش���ت بەشۆڕش���ی ئۆكتۆبەری ،1917نیتچەش س���ەبارەت بەم ماوەیە دەڵێ���ت« :بەه���ا روناكبیریی���ەكان وەهمگەلێكن چەوس���اوەكان دایانهێناون ب���ۆ پەردەپۆش���كردنی كینەكەیان دژی گەورەكان» .قسەكەش���ی بەپاڵپش���تی بەیاس���ای ژیان رووندەكاتەوە ،كەنیتچە تێی���دا ئەوە ب���ەدی دەكات ك���ە تەنیا مرۆڤ���ی بەهێ���زە دەتوانێ���ت ئەق���ڵو
تەكنی���ك وەبەربهێنێ���ت ،دەبینی���ن نیتچ���ە دواتر بەئاڕاس���تەی جەختكردن لەڕەگەزپەرس���تییە نەتەوەییەكان���دا دەش���كێتەوە .فرۆیدی���ش دەڵێ���ت «بەرهەمەكان���ی ئەق���ڵ پاس���اوگەلێكن ك���ە مرۆڤ���ی مەدەنیی دروس���تیكردون ب���ۆ دژایەتیكردنی پاڵن���ەری راماڵەری ئارەزو» ،بەسروشتە ئاژەڵیەكەی مرۆڤ پاس���او بۆ قس���ەكەی دێنێتەوە .مرۆڤ كۆمەڵێ���ك غەریزەی���ە ك���ە هەندێكیان ش���اراوەو ئ���ەوی دیكەی راس���تەوخۆ، ملمالنێیەكی ناوەكییش هەیە كە وادەكات مرۆڤ هەندێك لەئایدیاكانی بچەپێنێت. هەموو ئەم بۆچونانەو هی تریش بریتین لەرەم���زی ئایدیۆل���ۆژی ك���ە هەڵگ���ری حەقیقەت���ی خۆیان نین بەش���ێوەیەكی ئاش���كرا ،بەڵكو حەقیقەتێكی ناوەكیی دەش���ارنەوەو ،ئاماژەی بۆ دەكەن، بەتەئویلكردن���ی ئ���ەو ئا ما ژ ە بۆ كر د ن���ە ش حەقیقەتە شاراوەكە كەشف دەكەین». حە قیقە ت���ە شاراوەكە بریتییە لەو ئایدیۆلۆژیایەی لەگ���ەڵ ك���ە هەم���وو یەكێ���ك لە ئا ید یا كا ن���د ا د ە س���ا ز ێت . ئەوەش كە بوونی ئایدیۆلۆژیا دیاری دەكات بریتیە لەبوونی چینێك���ی زاڵو ،بەرژەوەندی چینێك���ی چەوس���اوە بۆ خەب���ات دژی چینە زاڵەكە ،لەمیانی ملمالنێیەكەش���دا گۆڕانكاری���یو دیالەكتی���ك لەدای���ك دەبێ���تو ،مێژویەك كە پێش���دەكەوێت. ئایدیۆلۆژی���ا پش���ت بەخ���ودەكاراكان لەمێژودا دەبەس���تێت ،نەك بەغەیبیات، خ���ودە كاراكان ،بریتین ل���ەو كۆمەڵگە مرۆییانەی «كە ئایدیۆلۆژیا هەڵدەبژێرن وەكئەوەی رەگەزو فەزای پێویستی ژیانی مێژووییمان بن»، ئ���ەم كۆمەاڵن���ە بەه���ۆی مۆدیلێكی نەوعیی���ەوە لەپەیوەندی ئاڵۆز پێكدێنو، لەس���ێ سیس���تمی مەركەزی���دا پێكدێن ك���ە بریتین ل���ە :ئابوری ،سیاس���ەت، ئایدیۆلۆژیا ،بناغەك���ە بونی چاالكیەكی ئابورییە ،لەوێشەوە بونی رێكخستنێكی سیاس���ی ،و لەكۆتاییش���دا بوون���ی ئایدیۆلۆژیایەك���ی پێكهات���و لەئای���نو ئەخالقو نەریتو كەلتورو یاساو فەلسەفە بۆ رێكخس���تنی ئەم سێ رەگەزە .لەسەر ئ���ەم بناغەی���ەش ئایدیۆلۆژی���ا دەبێتە بەش���ێكی بنەڕەتی لەهەموو بونیادێكی كۆمەاڵیەتیدا .كۆمەڵگ���ەكان ئایدیۆلۆیا بەرهەمدەهێنن وەكئەوەی پێویس���تیەكی حەیاتیی بن بۆ بوونیان .مێژوش خاوەنی هۆش���یارییەكی چینایەتیە ،چونكە ئەوە چینەكانن لەمیانی ملمالنێوە گۆڕانكاری دەب���ەن بەڕێوە ،لەبەرئ���ەوە ئایدیۆلۆژیا بریتی���ە لەم ش���تە ئاش���كرایە لەمێژو و ئەو ش���اراوەیەش لەپڕۆس���ەی گۆڕینی بەردەوام .لەكاتێك���دا نیتچە ئایدیۆلۆژیا بەوەهم دادەنێتو ،بەچینێك كەئیستغالل دەكرێتو ،چەوس���اوانێك لەالیەن هێزی
info_chawder@yahoo.com
10
زنجیرە وتارێکە نوسەرو روناكبیری ناوداری عەرەب «یاسین النصیر» دو هەفتە جارێك تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت.
كەسانێكیش هەن ،منیش لەناویاندام ،پێیان وایە كێشە نیە گەر چینێك یان تاكگەلێك هەبن خاوەن ئایدیۆلۆژیای خۆیان بن ،بەو مەرجەی بەفیكرێكی پێشكەوتنخوازو مرۆییەوە بێت بۆئەوەی رێگا بەخۆیان بدەن كە سود لەئایدیۆلۆژیاو روانینەكانی چینی ترو چاالكی تری فیكریو زانستی وەربگرن كۆنترۆڵك���ەرو هەژمونكەرەوە كە خاوەن رەگەزەكانی هێزن ،ملمالنێش لەنێوانیاندا مانای بەردەوامیی ژیانە. لەكاتێك���دا ك���ە فرۆی���د پێ���ی وایە ئایدیۆلۆژیا پاساوی كارەكانی ژیانیاننو، ئەو مرۆڤەش كە پش���تی پی دەبەستێت مرۆڤی مەدەنیە ن���ەك مرۆڤی هەمەجی، ژی���ان ل���ەالی ناكۆك���یو نكۆڵیكردن���ە لەئ���ارەزوە چەپێن���راوەكان الی مرۆڤ، ئ���ەم ملمالنێی���ەش .لەنێ���وان مرۆڤو ئارەزووەكانی���دا بەش���ێكە لەئاژەڵێت���ی م���رۆڤ .واتە غەریزەگەلێك لەئارادان كە كۆنترۆڵی مێژوی م���رۆڤ دەكەنو ،ئەو كاران���ەش كە مرۆڤ دەیانكات ،ئەنجامی هەیمەنەی غەری���زەكان دەیانكات بریتین لەپاس���اوی ئایدیۆلۆژیی نەك هەڵوێستو ملمالن���ێو ن���ە مێ���ژوش .هەروەها ئەم پاس���اوانە دەكرێت ببن���ە ئایدیۆلۆژیای چاودێ���ری ه���ەر بەش���ێك لەش���یكاری س���ەریریانەی نەخۆش .لەگەڵ ئەوەشدا ش���یكاری دەروونی بەش���داریەكی كارای هەیە. عەبدوڵ�ڵ�ا ع���ورەوی دەركەوتن���ی ئایدیۆلۆژی���ا بەبوون���ی وەزیفەیەك���ی كۆمەاڵیەتی ش���یدەكاتەوە كە لەسەروی وەزیف���ەی مەعریفییو ه���ەر چاالكیەكی زانس���تی یان كۆمەاڵیەتیەوەیە ،ئەمەش یان���ی ئایدیۆلۆژی���ا لەرەوتێكی عەمەلیی زانس���تیو پەرەس���ەندنیدا ناوەس���تێت، بەڵك���و ئ���ەو چۆنێتیەیە ك���ە كۆمەڵگە ئ���ەم رەوت���ەی پ���ێ قەبوڵ ئ���ەكاتو، چ���ۆن تەوزیفی دەكات ب���ۆ پەرەپێدانو گەشەسەندنو بەختەوەركردنی مرۆڤو، عەرەوی پش���ت بەگوتەزاك���ەی ماركس دەبەستێت سەبارەت بەگرنگیی ئەو خودە كۆمەاڵیەتیە كارایانە كە زانس���تەكەی بۆ خزمەتی كۆمەڵ���گاكان تەوزیف دەكات، واتە مێژویەك بۆ كۆمەڵگە دروستدەكات ێ بەمێژوی مەعریفە. هاوڕ ئایدیۆلۆژیان وەك ئاڵتۆس���ێر ئاماژەی پ���ێ دەكات ،چەمكێك���ی مەعریف���ی ب���ۆ بینین���ی جیه���ان ،دادەمەزرێنێت، ك���ە لەتوان���ا عەمەلیەكان���ی مەعریفەو كۆمەڵگ���ەوە س���ەرچاوە دەگرێت ،ئەم روانین���ە وادەكات چینێ���ك بتوانێ���ت بەڕوی چینێكی س���تەمكاردا بوەستێتو، لەمیتۆدو روانینەكانیدا بۆ جیهانو مرۆڤ ناكۆك دەبێت لەگەڵیاندا( .كارڵ مانهایم) ی���ش چوار رێیس���ا دادەنێ���ت بۆئەوەی روانینم���ان هاوج���وت بكەی���ن بەجیهان لەڕوی ئایدیۆلۆژییەوە:
لەسەرەتاوە هەر بیركردنەوەیەك لەهەر مەسەلەیەكدا بریتیە لەئایدیۆلۆژیا ،ئەم ئایدیۆلۆژیایەش دەكەوێتە پێش هەمو پێكهاتنێكی كۆمەاڵیەتی یان كەلتوری ،لەبەرئەوەی ئینتیمای بۆ ناوچەی هۆشیاری هەیە، هەر كۆمەڵگەیەكیش دروستبوبێت خاوەنی ئایدیۆلۆژیایەكی سەرەتاییە، بەاڵم هەر كە لەسەر بنەماو پەیوەندی نوێی ئابوری دروستدەبێت یەكسەر ئایدیۆلۆژیایەكی جودا لەو ئایدیۆلۆژیە سەرەتاییە دێتە ئاراوە
-1چەمكی مەعریفی ئایدیۆلۆژیا ئامانجی تێگەیش���تە لەدەس���تكەوتە زەینیەكان لەقوتابخانەی فەلسەفیو مەزهەبی ئاینیو ێ ئەخالقیو كاری ئەدەبییو هونەری .بەب ئەم تێگەیش���تنەش نابین���ە خاوەن هیچ روانینێكی مەعریفیی. -2پێویس���تە لەس���ەرمان بەت���ەواوی لەبڕیاردان لەرەهایەكی بەرجەس���تە بوو لەئاین یان فەلسەفەیەكدا دوربكەوینەوە، بەوەش ئینتیما بۆ هیگڵو قوتابخانەكەی رەتدەكات���ەوە .ب���ەو مانای���ەی هی���چ كۆتوبەندێك���ی پێش���وەختی فیكریی بۆ بیركردنەوەی ئایدیۆلۆژی لەئارادا نیە. ئایدیۆل���ۆژی، -3بیركردن���ەوەی لێكۆڵین���ەوە لەهەلومەرجە سروش���تیو ئابوریەكان رەتناكاتەوە ،بەڵكو بەیەكێك لەهەلومەرجە زۆرەكانی دیكەی دادەنێت لەنمونەی پەروەردەو دابو نەریت. س���ایكۆلۆژیەكان -4تەفس���یرە رەتدەكاتەوە ،واتە ئەوانەی نەخۆش���یو هۆكارو دەرەنجامەكانی دەكەنە بناغەیەك بۆ تێگەیشتن لەملمالنێكان. ئ���ەم تەفس���یرە ئایدیۆلۆژیان���ە بونی زەینێكی بێالیەن رەتدەكەنەوە بۆئەوەی ببێتە خ���اوەن ئایدیۆلۆژیا .ئەمە ئەوەیە ك���ە مانهایم دەیڵێت ،بەاڵم ئێمە لەمیانی رەوتی مێژوی مەعریفی���دا دەبینین هەر چینێك خاوەنی چەمكێكی ئایدیۆلۆژیە كە بۆ چینێكی داخراو وەردەچەرخێت وەك مانهایم گوزارش���تی لێدەكات ،لەبەرئەوە پێویس���تە لەس���ەر چین���ەكان وەكچۆن لەسەر تاكەكانیش ،كە هاوسەنگی بكەن لەنێوان ئایدیۆلۆژیاكان���داو ،ئەوەیان بۆ كاركردن هەڵبژێرن كە گونجاو بێت لەگەڵ هەلومەرجو خواستەكانی هەر چاالكیەكی فیكریی���دا ،لەبەرئ���ەوە ئایدیۆلۆژی���ای حەقیق���ەتو كارا دەچێت���ە ناوچ���ەی «نێوان» فەلس���ەفەو ئایدیا چینایەتیو فەردیەكانەوە ،بەو مانایەی ئەم روانینە نێوانگ���ەرە جۆرێ���ك لەس���ودگەراییو پڕگماتیزمی تێدایە كە بەرژەوەندییەكانی ف���ەزڵ دەدات بەس���ەر ئ���ەوەدا كە بە بەندك���راوی لەئایدیایەك���ی جێگی���ری ئایدیۆلۆژی���دا بمێنێتەوە .كەس���انێكیش هەن ،منی���ش لەناویان���دام ،پێیان وایە كێش���ە نیە گەر چینێك ی���ان تاكگەلێك هەبن خ���اوەن ئایدیۆلۆژیای خۆیان بن، بەو مەرجەی بەفیكرێكی پێشكەوتنخوازو مرۆییەوە بێت بۆئ���ەوەی رێگا بەخۆیان بدەن كە سود لەئایدیۆلۆژیاو روانینەكانی چینی ترو چاالكی تری فیكریو زانستی ێ ئ���ەوەی بەت���ەواوی وەربگ���رن ،بەب��� ش���وێنیان بك���ەون ،ل���ەو س���ۆنگەیەوە ك���ە ئایدیۆلۆژی���ای زیندو پرس���یارێكی كراوەی���ە بەس���ەر پێش���كەوتنەكانی س���ەردەمدا ،نەك پەنجەرەیەكی داخراو بێت بەس���ەر ن���اوەوەدا ،فیكری جیهانی رۆژانە دەوڵەمەندە بەداهێنانو ش���ەپۆلی زانس���تی ،كە دەتوانن هەمو ئەزمونێكی چینایەتی كراوە بەسەر زانستو ئەزمونو نوێكردن���ەوەدا دەوڵەمەن���د بكەن ،بەو مەرجەی ئەم كاریگەریانە هەژمون بەسەر ناوكی ئایدیۆلۆژیای چیندا نەكەن.
ثشو
ذمارة ( )4٨2دو شةممة 2014/9/1
info_chawder@yahoo.com
عەتر مەترسی بۆ كۆرپەلە هەیە چاودێر-پەریوش سەردار: بەپێی توێژینەوەیەكی زانستی كە لەسەر ه��ەزارو 800كۆرپەلە ئەنجامدراوە ،دەركەوتوە كە لەناو ع��ەت��ردا پێكهاتەیەكی كیمیایی تێدایە لەڕێگەی پێستەوە دەچێتە لەشەوەو لەژێر پێستا دەمێنێتەوەو ك��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر ك��ۆرپ��ەل��ە دروستدەكات. بەپێی توێژینەوە زانستیەكە دەركەوتوە كە ئەو دایكانەی بۆن بەكاردەهێنن %70ی كۆرپەلەكانیان
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر
ت��وش��ی ح��ەس��اس��ی��ەت��ی پێستو تەنگەنەفەسی دەب���ن ،ت��وان��ای بۆنكردنیشیان كەمتر دەبێت، بەپێچەوانەشەوە ئەوانەی پارێزراون توشی ئەو نەخۆشیانە نابن. ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ە ئ��ەوەی��ش��ی سەلماندوە ،كاتێك كۆرپەلە لەسكی دایكیدایە ،توانای ئەوەی هەیە كە هەست بەو بۆنانە بكات كە دایك بەكاری دەهێنێت ،بۆیە ئامۆژگاری ئەو دایكانە دەكات كە ئاگاداربن لەبەكارهێنانی ئ��ەو بۆنانە ،تا كۆرپەلەكانیان سەالمەت بن
@@1 @@2 @@3 @@4 @@5 @@6 @@7 @@8 @@9
ڤێتنامیەکان سااڵنە پێنج ملیۆن سەگ ئەخۆن
میدیاكان: ئاژانسەكانی هەواڵ ،باڵوكراوەیەكی دانیشتوانی شارە دێی نویفا دو كوردیوی رۆژهەاڵتی بەرازیلیان باڵوكردەوە ،كە پێكهاتەی دانیشتوانەكەیان ژنە ،لەباڵوكراوەكەدا هاتوە ،ئەو ژنانە ئامادەن بەمەرج هاوسەرگیری لەگەڵ پیاواندا بكەنو نابێت بەهیچ شێوەیەك دەست بخەنە كاروباریانەوە .تەمەنی ئەو ژنانە لەنێوان 20بۆ 35ساڵیدایەو ژمارەشیان 600كەسە ،ئەو ژنانە لەباڵوكراوەكەدا دەڵێن ،دەبێت پیاوان پابەندی یاساكانی ئێمە بنو باش لەوە تێبگەن كە ئەم دێیە تایبەتمەندی خۆی هەیەو جیهانێكی تایبەتی ژنە ،لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك لەو ژنانە لەو دێیە دەژین شویان كردوە ،بەاڵم هاوسەرو منداڵە كوڕەكانیان كە تەمەنیان لەسەرو 18ساڵەوەیە پێویستە بۆ ئیشوكار بچنە دەرەوەی الدێكە ،تەنها لەپشوی هەفتەو بۆنە ئاینییو فەڕمییەكاندا رێگەیان پێدەدرێت بگەڕێنەوە ماڵەوە .ئەمەش وادەكات لەغیابی ئەواندا ژنان كاروباری خۆیان بەڕێوەببەنو هەمو ئەركو بەرپرسیارێتییەك لەئەستۆی خۆیاندا بێت ،وەك كشتوكاڵو خانو دروستكردنو تەنانەت رێكخستنی كاروباری ئاینیش.
قژی خۆی بۆ خوێندكاران دەفرۆشێت
میدیاكان: پێچانەوەی مێزەرو كاڵو ،كە زۆرێك لەگەالن وەك دابونەریتی كۆمەاڵیەتی بەكاریدەهێنن ،لەچەند چركەیەك تێناپەڕێت ،بەاڵم بەپێچەوانەوە پیاوێكی هیندی شەش سەعاتی پێویستە بۆ ئەوەی مێزەرو كاڵوی سەری چاك بكات. رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە ،ئافتار سنگ-ی تەمەن 60ساڵ، لەهۆزی سیخ دەڵێت ،ماوەی 16ساڵە گرنگی بەم كارە دەدەمو سەرەتا بۆ بەستنی مێزەر تەنها 150بۆ 250مەترم بەكاردەهێناو لەئێستاشدا ئەگەر شەش سەعاتیش بخایەنێت ئاساییە ،چونكە تاكە سەرچاوەی شادیە بۆمو زۆر دڵخۆشم پێی. لەئێستادا درێژی قوماشی مێزەرەكەی ئیفتار سنگ 645مەترەو ،لەچاوەڕواندایە ژمارەی پێوانەیی فەرهەنگی گینس بشكێنێتو ناوی خۆی لەو فەرهەنگەدا تۆمار بكات ،كە ئێستا بەناوی میگر سینگ-ەوەیە ،بەدرێژایی 400مەتر .جێی ئاماژە بۆكردنە لەكاتی ئاساییدا هەر هاواڵتیەكی هۆزی سیخ لەهیندستان ،درێژی مێزەرەكەی سەری پێنج بۆ حەوت مەترە.
میدیاكان: رۆژنامەی دەیلی میروری بریتانی باڵویكردەوە ،ڤێتنام یەكێكە لەو واڵتانەی گرنگی زۆر بە بەخێوكردنی گیانلەبەرە ماڵیەكان دەدات ،بەتایبەتی سەگو پشیلە وەك بەشێك لەئەندامانی خێزان سەیری دەكەن .سەرەتای كردنەوەی یەكەم پێشانگای فرۆشتنی سەگ لەشاری هوتشی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ،2006لەئێستاشدا نزیكەی 50پێشانگای فرۆشتنی گیانلەبەری تێدایە ،ئابوریناسانی ڤێتنام دەڵێن بەپێی ئامارێكیش ،لەگەڵ باشبونی داهاتی تاكەكاندا بونی پشیلەو سەگیش لەنێو ماڵەكاندا زۆر دەبێتو بەتایبەتی ئەو سەگانەی رەگەزی بیانینو تایبەتن .سەرباری بەكارهێنانی شیری سەگ، گەلی ڤێتنام یەكێكە لەو گەالنەی زۆر هۆگری خواردنی گۆشتی سەگنو سااڵنە نزیكەی پێنج ملیۆن سەگ دەخۆن، كە زۆربەیان سەگی گەڕۆكن ،یان لەالدێكاندا راویان دەكەن. ڤێتنام لەریزبەندی 13هەمین واڵت��ی جیهان دێت لەروی زۆربونی دانیشتوانەوەو زیاتر لە 86ملیۆن كەسەو %60یشی تەمەنیان لەخوار 30ساڵەوەیە.
كاور 4/20-3/21
دوانة 6/20-5/21
ـ ه��ەف��ت��ەی��ەك��ی پڕ ێ لەبەختەوەرییە ،هەند كێشەی سادە دێتە رێت، گ��وم��ان م���ەخ���ەرە س��ەر خۆشەویستەكەت ،چونكە تاوانە.
ـ ت�����وڕەب�����ون ه��ی��چ ئومێدێكت پێنابەخشێ، ێ ورەت بەرزبێ دەنا دەب دەڕوخێی ،رێز لەبۆچونی خۆشەویستەكەت بگرە.
طا 5/20-4/21
ـ گ��ل��ەی��ی��ەك��ی زۆرت ل���ێ���دەك���رێ ،ه��ەوڵ��ب��دە ب��ەوی��ژدان��ەوە كارەكانت ب����ك����ەی����ت ،ل����ەگ����ەڵ خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت��دا بەئارامبەو توڕەمەبە.
قرذاأل 7/20-6/21
ـ لەوانەیە سەفەرێك بێتە رێت ،پارەیەكی باشت دەستگیر دەبێ ،بۆماوەیەك خۆشەویستەكەت زوی��ر دەبێ ،دواجار ئاساییە.
رَ شي 21 8/21-7/
ـ ك��اری ئەمڕۆ مەخەرە سبەینێ ،ئاگات لەگفتت ێ بەرامبەر هاوڕێكانت، ب دودڵ��ی�یو دڵپیسی فڕێدە بەرامبەر خۆشەویستەكەت. فةريك 9/22-8/22
ـ مۆن مەبەو لەهاوڕێكانت ێ توڕە مەبە ،چاكتروایە كەم وەرزش بكەیت ،گەر چەند جارێك خۆشەویستەكەت بڕەنجێنی ،باش نییە.
@10 @11 12
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
ئاسۆیی: -1ئەوان نەبن ژیان تاڵە. -2سیان لەكەیل ،وەك یەكن. -3خۆم ،كچی شا ،راونانی مریشك. -4ب��ی��گ��رە ،ب��ەل��ەش��ەوەی��ە ،ب��ەرگ، درەختێكە «پ». -5رەجاڵ ،زۆرترین قسەكردن لەگەڵ گوێدرێژا ،باش. -6شارێكە لەعیراق +درێژترین شەوە. -7گیای لێكردەوە ،نادیار. -8بەچكە «پ» ،گاڵتە ،دیارنیت «پ». -9میوەیەكە «پ» ،نیوەی مایە، خواردنەوەیە «پ». -10رێگە ،لەگەڵ بەرگا بەكاردێ. -11جۆرە دەنگێكە «پ» ،كەناڵێكی كوردییە. -12بێچوی گیانلەبەرێكە +هار.
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
ستونی: -1گ���ەڕەك���ێ���ك���ە ل��ەس��ل��ێ��م��ان��ی + گیانلەبەرێكە «پ». -2لەگەڵماندایە ،جۆرە دەنگێكە. -3گەورە ،شارۆچكەیەكە لەعیراق، نیوەی سەیر. -4ه��اوڕێ��ی جامانە «پ» ،بخەوە «پ» ،زۆر. ێ خۆشە ،هۆسەو هەرا. -5بكر -6نیوەی زاهی. ێ مانا. -7زۆر وتنی ب -8ق��اب��ل��ەم��ەی م���س ،ئامێرێكی مۆسیقایە. -9تێكۆشان ،ژم��ارەی��ەك��ە ،توانج «پ». -10نیوەی كەرە ،نازناوی ئەحمەدە، سیان لەلەفە. -11لەكوێیە ،نابێ ،بینی «پ». -12ژمارەیەكە.
بابیربكەینەوە لەوشەی «سو» 20 ،وشە ێ وشەی «سو» بنوسە ،بەمەرج كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟ بۆ نمونە :سوركێو ،سورێژە، سورداش ...هتد براوەی پێشو: بەهرۆز عەبدولخالق
خەاڵت :مانگێك رۆژنامەی چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە
میدیاكان: ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی ی���ارم���ەت���ی���دانو ك��ڕی��ن��ی پێداویستیەكانی خوێندكارانی خوێندنگەی نینگشیا لەناوچەی سنتچن-ی چین ،ژنێك بڕیاریدا قژە دو مەتریەكەی خۆی لەزیادكردنێكی ئ��اش��ك��رادا ل��ەرێ��ی ت��ۆڕەك��ان��ی ئینتەرنێتەوە بفرۆشێت .شیاو كە تەمەنی 38ساڵەو زیاتر ل��ە 15ساڵە ق��ژی خ��ۆی نەبڕیوەو خزمەتی دەك��ات ،لەوتەیەكیدا بەئاژانسەكانی هەواڵی راگەیاند ،كاتێك بیستم ژیانی خوێندكارانی نینگشیا زۆر سەختەو زۆرێك لەپێداویستیەكانی خوێندنگەیان نییە ،بۆیە بڕیاری فرۆشتنی قژی خۆمدا ،وتیشی زۆرترین رێژەی بڕی پارە تائێستا بۆم هاتوە دە هەزار دۆالری ئەمەریكییە.
بەشەش سەعات مێزەرەكەی دەبەستێت
@@@@@@@12@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@7@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4@@@@@@3@@@@@@@2@ @1
@@
دانیشتوانی شارۆچكەیەك هەمویان ژنن
11
وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن:
info_chawder@yahoo.com
تةرازو 10/22-9/23
ـ ت��ا دەك���رێ س��ەردان��ی ك��ەس��وك��ارت ب��ك��ە ،پشت مەكەرە كەسانی دڵسۆز، دەتوانی دیارییەك بدەیتە خۆشەویستەكەت. دوثشك 11/22-10/23
ـ دەستكەوتێكی باش بەدەستدەهێنی ،كارێكی ت���ازە ئەگریتە دەس��ت، وریابە دڵ بەكەسێكی تر نەدەی باش نییە.
كةوان 12/20-11/23
ـ زۆرێ�����ك بەخیلیت پێدەبەن ،تۆش نابێ غرور بیتو پۆز لێبدەی ،وریابە خۆشەویستی بەیەك الیەنە ناكرێ. طيسك 1/19-12/21
ـ ئەم هەفتەیە پێویستیت بەپشوە ،سەیرانێك دێتە رێ���ت ،خۆشەویستەكەت هەواڵێكی تازەت دەداتێ، دڵخۆشكەرە.
سةتأل 2/18-1/20
ـ نەخۆش دەكەویت، بەاڵم چارەسەری ئاسانە، بەپشوە، پێویستیت نامەیەكی خۆشەویستیت بۆ دێ ،وەاڵم مەدەرەوە. نةهةنط 3/20-2/19
ـ رێ����ز ل���ەخ���اوەن كارەكەت بگرە ،ئەوەندە ێ پارە بەفیڕۆ مەدە ،دەب ب��زان��ی زۆر درۆك����ردن خۆشەویستی دەكوژێ.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
چاودێر-تریفە: ئەوكاتانەی خەمو ژان روبەڕوی میللەت دەبێت���ەوە ،تەنی���ا گ���ەورەكان نین كە هەست بەلێپرسینەوە دەكەن ،هەر ئەوان نین بەجۆرەها چاالكیی بەشداریدەكەن، هەرچەن���دە پێش���مەرگە گەورەتری���ن سەروەری بۆ خۆی تۆمار دەكاو لەڕیزی پێشەوەی هەمواندایە ،لەهەمان كاتیشدا من���دااڵنو مێردمندااڵنی���ش هەس���تی خۆشەویس���تیو وی���ژدان دەیانجوڵێنێو بەجۆرێك لەج���ۆرەكان بەوێنەو گۆرانیو س���رود خۆشەویس���تی خۆیان بۆ خاكو گەلو پێشمەرگە دەردەبڕن. ئای���ە ئومێ���د ،یەكێكە ل���ەو پەپوالنەی كە بەهەس���تو س���ۆز گۆرانی بۆ خاكو
تابلۆكانی بۆ هاوكاری ئیزدیەكان دەفرۆشێت بەبەش���داری ژمارەیەكی زۆر لەمیللەتە جی���اوازەكانو بەهاری���كاری هەریەك لەكۆمەڵەی ژنانی كوردستان لەسویدو كتێبخان���ەی ك���وردیو ش���ارەوانی س���تۆكهۆڵم ،فێس���تیڤاڵی ئالڤی���ل بەڕێوەچو كە تائێستاش بەردەوامە. ل���ەم فێس���تیڤاڵەدا دەیان نمایش���ی جۆراوجۆری هونەری پێشكەش���كران، كوردی���ش بەچەندی���ن چاالكی���یو پیشانگەی شێوەكاریو شانۆ ،هەروەها پێشكەش���كردنی خواردن���ی ك���وردی بەشداری كرد. ئاشنا دەوڵەت ،یەكێكە لەو هونەرمەندە ش���ێوەكارانەی ك���ە بەپێش���انگەیەكی تایب���ەت بەش���داری ك���ردوەو یەكێك لەتابلۆكان���ی بەناوی "ب���ۆ كوردان"-ە،
كراوەتە دیاری بۆ پشتگیریو یارمەتی كوردی ئاوارەكانی ش���ەنگال ،تابلۆكە لەڕێگ���ەی فرۆش���تنێكی ئاش���كراوە نمایشكراوەو نرخەكەی گەیشتوەتە 900 دۆالرو چاوەڕێی زیاتریش���ی لێدەكرێ، بڕیاریش���ە ،داهات���ی پیش���انگەكەی بنێرێتەوە بۆ كوردستان. ناوب���راو لەلێدوانێكی���دا بە"چاودێر"ی راگەیاند: وەك هەمو كوردێك هەس���تم بەرامبەر خوش���كو برا ئێزیدیەكانو ئەو منداڵە بێنازان���ە ج���واڵوە ك���ە بەوش���ێوەیە دەچەوس���ێنەوە ،پێمخۆش���ە پەیامی پشتگیریكردنم لەهاریكاریو كوردایەتیم لەڕێگ���ەی هونەرەكەم���ەوە بگەیەنمە گش���ت كوردان ،بەتایبەتی ئاوارەكان، ێ خ���ەمو هەناس���ەم لەگەڵ هەمودەم ئەواندایەو وان لەویژدانمدا.
قادر جەالل:
زیادبونی ئەكتەری كوڕو كچی گەنج مژدەبەخشە چاودێر-تایبەت: ق���ادر ج���ەالل ،ئ���ەو هونەرمەن���دەی كە س���ااڵنێكی زۆرە لەب���واری نواندنی دراماو ش���انۆی كوردیدا كاردەكاتو رۆڵ دەبینێ، كە ناس���راوترینیان خانەكەی حاجی ئاغاو ش���انۆی «بەختەكەی ئاسكۆڵ» و زۆری ترەو تائێستا زیاتر لە 15شانۆو 16دراماو پێنج فیلمو سەدان نمایشی تردا بەشداری كردوە. لەوەاڵمی چەند پرس���یارێكی «چاودێر»دا بەم شێوەیە دوا: چاودێ���ر :كاری نوان���دن دەگەڕێتەوە بۆ كەی؟ قادر :ساڵی 1972یەكەمین كاری شانۆییم ئەنجامدا. ێ بزانین ب���واری نواندن چاودێ���ر :دەكر
No. (482) 1-9-2014
info_chawder@yahoo.com
ئایە ئومێد، گۆرانی بۆ ئااڵی كوردستان دەڵێت
چاودێر -تریفە حەسەن:
w w w .c ha w d ernews .com
لەكوردستاندا لەچ ئاستێكدایە؟ ق���ادر :نواندن���ی ك���وردی لەزۆر ب���واردا پێش���كەوتنی بەخ���ۆوە بینی���وە ،لەوانە زیادبون���ی هۆڵەكان���ی ش���انۆ ،گەرچ���ی هێشتاكەش هەر كەمە ،دیسانەوە زیادبونی ئەكتەرانی ك���وڕو كچی گەنج ،كە ئەمەیان مژدەبەخشە. چاودێر :قەیرانەكانی ب���ەردەم هونەریی كوردیی لەئێستادا؟ ق���ادر :قەیران���ەكان زۆرن ،لەوان���ە كەمی نوس���ەری ك���ورد ب���ۆ دەقیی ش���انۆیی، پش���تگیری نەكردنی دەزگا حكومییەكان، بەتایبەت وەزارەتی رۆشنبیری ،دیسانەوە دروستبونی ئەو قەیرانە داراییەی كە ئێستا سەریهەڵداوە ،ئەوەیش گەورەترین قەیرانە كەڕوی لەشانۆو درامای كوردی كردوە.
پێش���مەرگە دەچڕێ« ،چاودێر» لەنزیكەوە دواندی: چاودێر :لەكەیەوە دەس���تت بەگۆرانی وتن كردوە؟ ئایە :لەباخچەوە ،مامۆستاكانم پێیان ئەوتم ك���ە دەنگت خۆش���ە ،منیش دەس���تم كرد بەگۆرانی وتنو هەتا ئێستا بەردەوامم ،لەزۆر ئاهەنگدا بەش���داریم كردوە بۆ توش���بوانی نەخۆشی تاالسیمیاو بۆ هەڵەبجە. چاودێر :چەند گۆرانی تۆماركراوت هەیە؟. ئایە :تا ئێستا نۆ گۆرانی تۆماركراوم هەیە، چوار گۆرانیم كراوە بەكلی���پ ،گۆرانیەكانم ئەمانەن :منداڵی خاوێن ،ئاشتیخواز ،سەری ساڵ ،یادێك بۆ هەڵەبجە ،میزەاڵن ،جەژنی مندااڵن ،هی���وای ژیان ،كۆبونەوەی باوكان، ئااڵی كوردستان. چاودێ���ر :ئ���ەم تەمەنە بچوكەت���ەوە ،چی وایلێكردی گۆرانی بۆ ئااڵی كوردستان بڵێی. ئایە :هەمیشە كوردستانم خۆش ئەوێ ،دژی ش���ەڕم ،ئێمە كوردینو دەبێ ئااڵمان هەبێو رێزی لێبگرینو هەمودەم بشەكێتەوە «ئااڵی كوردستان» نوێترین كارمە.
هۆكاری كەمبونەوەی شانۆ، نمایشكردنی دەقی بیانییە
چاودێر-نەشمیل: "هێم���ن عەزیز" ،یەكێكە لەو هونەرمەندە الوان���ەی كە ماوەیەكە لەب���واری نواندن دا كاردەكاتو ب���ەردەوام لەچاالكیدایە، یەك���ەم كاری لەش���انۆی سەرش���ەقامدا ب���و كە ب���اس لەكارەس���اتی هەڵەبجەی ش���ەهید دەكات ،دوات���ر لەكارێكی نوێدا بەش���داریدەكات ئەویش ش���انۆی چوار ئەفسەرە لەس���ێدارە دراوەكەیە كە ئەم رۆڵ���ی یەكێكی���ان دەبینێ .س���ەبارەت بەبواری ش���انۆو كارەكان���ی ،ناوبراو بە
"چاودێر"ی راگەیاند. نوان���دن بەش���ێكە لەح���ەزو خولیام ،وا هەس���ت دەكەم كە ئەوەی ونی دەكەین لەش���انۆدا دەیدۆزین���ەوە ،میهرەبان���یو راس���تیەكان لەش���انۆدا دەبینم ،چونكە راستەوخۆ مۆنتاژ ناكرێ. سەبارەت بەهۆكاری كەمبونەوەی بینەری ش���انۆ رایگەیاند :هۆكاری كەمبونەوەی بینەری ش���انۆ دەگێڕن���ەوە بۆ ئەو دەقە ئەدەبیان���ەی وەردەگێڕدرێ���ن ،ئێم���ە میللەتێكی پڕ دەقین ،كەچی دەقی بیانی بەسەر كۆمەڵگەكەماندا زاڵە ،لەبەرئەمە بینەر تاقەتی بینینی شانۆو ناو هۆڵەكانی شانۆی نەماوە. وەك كاری س���ینەمایش ئاماژەی بەوەدا ك���ە :وەك ئەكتەر بەش���داریم نەكردوە، چونكە كەس���ی لەمن باش���ترو شیاوتر هەی���ە ،بەاڵم لەداهات���ودا كارێكی گرنگ هەی���ەو رۆڵی س���ەرەكی تێ���دا دەبینم، لەئێستادا ناتوانم باس���ی ناوەڕۆكی ئەو كارە نوێیە بكەم.
Political, Educational & Social Weekly Press
كاتێك زمان ناپاكیی لەناخمان دەكات عەبدوڵاڵ تاهیر بەرزنجی لەم چەند هەفتەیەی پێشودا ،باس بەزۆری لەسەر یەكخستنی هێزی پێشمەرگەی كوردستانو دامەزراندنی هێزێكی سەربازیی رێكخراو بو ،كە لەچوارچێوەیدا هێزە پەرتەوازەكان كۆبكرێنەوە. تائێرە گرفتێك نییە ،چونكە ئەمە نەك خەونی دوای راپەڕینی كوردە ،بەڵكو هەر لەسەرەتای دروستبونی میرنشینو شۆڕشە یەكلەدوایەكەكانی كوردەوە ،خەونی ئینسانی كورد بوە. هۆیش زۆربون بۆ نەهاتنەدی ئەم خەونە ،هۆی دەرەكیو ناوەكی ،كە بەبەردەوامیی رێگربون لەبەردەم دامەزراندنیدا. لەمێژوی كوردا ،باشترین هەلومەرج بۆ دامەزراندنی ئەم هێزە سەربازییە یەكگرتوە رێكخراوە ،پاش دامەزراندنی پەرلەمانو حكومەتی هەرێمی كوردستان رەخسا ،بەاڵم بەهۆی ملمالنێی حیزبیو كەرتبونی حكومەتو دامودەزگاكانو شەڕی ناوخۆوە ،ئەم كارەیش پشتگوێخرا. شەڕی ناوخۆ هەلومەرجی یەكخستنو یەكگرتنەوە پەراوێز دەخات ،چونكە بەرژەوەندیی لەپەرتەوازەییو دابەشبونو دورخستنەوەی الیەنەكاندایە ،نەك گردبونەوەو رێكخستنی توانای جۆراوجۆر .ئەمەیە مەنتیقی شەڕی ناوخۆ ،كە هیچ هێزێك لەسێبەریدا بیر لەتەباییو یەكتر خوێندنەوە ناكات .ئەیەو ێ هیچ چوارچێوەیەك بۆ كۆكردنەوەی هێزو تواناكان دانەهێنرێت. یەكخستنەوەی هێز الی میللەتێكی وەك ئێمە ،بەتایبەتی لەم هەلومەرجەی ئێستاماندا( ،ئێستایە) كە روبەڕوی هێرشی دەرەكی دەبینەوەو دەكەوینە بەر لێشاوی ستەمی تاریكخوازیو تاریكخوازان .لەم كاتانەدا ،زیاترو بەحەماسێكی گەرمترەوە باسی یەكگرتنەوەی هێز دەكەین ،وەك ئەوەی هێزی دەرەكی هاتبێت بەزللە هۆشمانبێنێتەوەو ئەم یەكخستنە بكات بەواقیعو پرسی سەپێنراو. ك ێ هەیە حەز نەكات سوپایەكی رێكخراو و دامەزراومان نەبێت ،داكۆكی لەخاك بكات نەك بەرژەوەندیی حیزبی؟ ببێت بەقەڵغانی سنورو وای بۆ بڕەخسێت بەجێینەهێڵێتو هەمیشە هێزی یەدەكی تێدا بێت ،ئەركی تەنها ئینتیما بێت بۆ خاك ،نەك بۆ حیزبو ئیدیۆلۆجیای تایبەتی .سوپایەك ئیمتیازی باش بەهەمو ئەندامەكانی بدرێتو بەجۆرێكی ئێجگار شیاو خزمەتبكرێن .سوپایەك خەمیبخورێتو رۆژانە بەردەوامیی پێبدرێتو پڕ چەكبكرێت ،تێیدا ئەستێرە بخرێتە سەرشانی ئەوانەی شایەنینو لەپێناوی خاكدا هەمیشە گیانیان لەسەر دەستیاندایە. ئەمانەم بۆ ئەوە هێنایەوە بڵێم :كە باسی یەكخستن ،یان دامەزراندنی سوپا ،یا هێزێكی وەها دەكەین ،دەبێت ئاگامان لەوە بێت وشەگەلێك یا ناونیشانێك یا زاراوەیەكی وەها بەكارنەبەین هەستی ئەو خەباتو ماندوبونە نەپساوەی مێژومان بەئاسانی بریندار بكات. الموایە لەراگەیاندنماندا جۆرە زاراوەو رستەیەك بەكاردەهێنرێن ،نە ئامانجەكە دەپێكنو نە مێژوی خەباتی سەختی میللەتەكە بەهەندوەردەگرن. بۆ نمونە خەریكە وشەی (بەنیشتیمانیكردن) دەبێتە وێردی سەر زمان ،كە هەم مەبەستی تەواو نادات بەدەستەوەو هەم رێزیش بۆ خەباتەكە لەبەرچاو ناگرێت. جار ێ ئەم جۆرە داڕشتنە ،هەڵقواڵوی پێكهاتەی راستەقینەی زمانی كوردی نییە، تەنها هەڵەكە ناخەمە سەرشانی كەسانی دی من بۆ خۆم لەبواری تردا داڕشتنی لەم جۆرەم بەكارهێناوە. جار ێ لەڕویەكەوە بەنیشتیمانیكردن ،هەم لەسەر ئاستی پێكهاتەو هەم لەسەر ئاستی مەعنا ،هەواڵەی (نانیشتیمانی)مان دەكەن (نیشتیمانی × نانیشتیمانی). كە دەڵێین ،بەنیشتیمانیكردنی هێزی پێشمەرگە ،وەك ئەوە وایە بڵێین هێزی پێشمەرگە نیشتیمانی نەبوە ،لەبنەڕەتیشدا كێشەكە ئەوە نییە ،گومان لەوە بكرێت ،كە ئەو هەمو خوێنەی بەدرێژایی مێژو لەپێناوی نیشتیماندا رژا بێت بۆ نیشتیمان نەبوبێت. خەمەكە بۆ ئەوەیە بەخۆماندا بچینەوەو هێزێكی رێكخراوی سەرتاسەری دامەزرێنین یەك رەنگو یەك دەنگ ،بەستراتیجو كەرەستەو تەكنیكی نوێوە ،بەاڵم وردنەبونەوە، وادەكات دەربڕینەكە خیانەتمان لێبكات .باسكردنی ئەم بابەتە ،وەك لەراگەیاندندا، دەیبینینو دەیبیستین ،لەهەڵبژاردنی زاراوەیەك یا دەستەواژەیەكی دروستەوەدەبێت، ئەم خەمو خەونە بەڕێكوپێكی دەربڕێت.بەنیشتمانیكردن رەتكردنەوەی حاڵەتیكی پێشوە كە هەبوە،ئەمە دەربڕینەكە دەڵێت ،نەك من.ئەشێت ئێمە وەك گوێگر ،گومان لەدڵۆپێك خوێن نەكەین ئەندامی حیزبێكی خەباتگێر پێشكەشی نیشتیمانی كردبێت. رەنگە ئەگەر نێنەری نامەیەكی زمانەوانی بەوردی حیساب بۆ كۆدەكانی نەكات،وەرگر توشی شپرزەیی بكات ،یا مانایەكی پێچەوانە وەربگرێت.ئەشێت هەندێكجار لەنوسیندا، مامەڵەكردن لەگەڵ زمانو شێوازدا ،بەشێوەیەكی نادروست ،تێكۆشەر بكات بەترسنۆك، دڵنەرم بكات بەدڵرەق ،یا فرمانی لەسێدارەدانی تاوانبارێك هەڵوەشێنێتەوە. لەهەمو رویەكەوە ،رەخنەمان لەحكومەتو ئەم حیزبانە هەیە ،هەڵەیان زۆرە ،هێزیان بۆ حیزبایەتی بەكارهێناوە ،بەاڵم ئەو رۆاڵنەیشی كە ئەمڕۆ سنور دەپارێزن ،خوێنیان، ماندوبونیان بۆ نیشتیمانە ،بۆیە كە داوای یەكخستنی هێزی پێشمەرگە دەكەین ،ئەبێت بزانین كە خەباتی ئەوانە لەسیفەتو خەسڵەتی نیشتیمانی بەتاڵ نەبوە. بێگومانم لەوەی كە ئەو برادەرانەیشی (بەرەو نیشتیمانی كردنی هێزی پێشمەرگە) بەكاردەهێنن ،گومانیان لەپەیوەندیی پیرۆزی نێوان نیشتیمانو پێشمەرگە نییە ،تەنها ئەوەیە بەكارهێنانی زمان هەڵەیان پێدەكات. چی بكەین لەگەڵ زماندا؟ لەكۆتاییدا :جوانترین وەاڵم كە لەم ماوەیەدا بیستبێتم ،وەاڵمی پێشمەرگەیەك بو بۆ پرسیارێك كە رۆژنامەنوسێك ئاراستەیكردو وتی:ئەی باشە چۆن،چۆنچۆنی پێشمەرگە بكەین بەنیشتیمانی،ئەویش لەوەاڵمدا وتی:پرسیارێكی سەیرە،ئەی كاكە ئێمە ئێستا لەكوێی نیشتمانداین؟ ساڵو لەو كۆدە جوانە.
دەقی شیعریی نوێ سهرپهرشتیار :سامی هادی
بەرزان هەستیار ،حەمە کاکەڕەش، ئەحمەدی مەال ،دالوەر قەرەداغی r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ذمارة ( )٤٢3دووشةممة 2014/9/1ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
کوردستانی نوێ «ئەدەب و هونەر» و خەباتیش «هزر و هونەر» ڕادەگرن بۆچی لەکاتی قەیرانەکاندا باڵو کراوە ڕووناکبیرییەکان دەبنە قوربانی؟ ئا :ڕەخنەی چاودێر هەریەکە لە ڕۆژنامەکانی کوردستانی نوێ و خەبات ،پاشکۆ ڕووناکبیرییەکانی ئ��ەدەب و هونەر و کاکێشان و هزر و هونەریان داخست ،هۆکارەکەشی بۆ قەیرانی دارای���ی هەرێمی کوردستان دەگەڕێننەوە ،بەاڵم بۆچی لەکاتی بوونی قەیراندا ،ڕاستەوخۆ باڵو کراوە ئەدەبی و ڕووناکبیرییەکان دەبنە قوربانی؟ هەریەکە لە پاشکۆکانی ئەدەب و هونەر سەرنووسەری ڕۆژن��ام��ەی کوردستانی و کاکێشان ،دوو پاشکۆی هەفتانەی نوێ ،بە ڕەخنەی چاودێری وت« :بەهۆی کوردستانی نوێ ب��وون و گرنگیان بە بودجەکەمانەوە ،ن��ەک تەنها ئ��ەدەب ئ��ەدەب و هونەر و هزر و ڕۆشنبیریی و هونەر و کاکێشان ،بەڵکوو تەواوی دەدا ،بەاڵم وەک سەرنووسەری ڕۆژنامەی پاشکۆکانی تریشمان ڕاگرتوون». ڕاش��ی��گ��ەی��ان��د ،ل��ەم ب��ارودۆخ��ان��ەدا کوردستانی نوێ ئاماژەی پێ دەدات، ئەولەویات بۆ ڕۆژنامە بنەڕەتییەکەیە ڕاگرتنەکە کاتییە. ل��ەوب��ارەی��ەوە ،س��ت��ران ع��ەب��دوڵ�ڵا ،و وت���ی« :ب���ەاڵم ل��ەگ��ەڵ باشبوونی
ب��ارودۆخ��ەک��ە ڕاس��ت��ەوخ��ۆ پاشکۆکان دەردەک��ەی��ن��ەوە ،بەتایبەتیش ئ��ەدەب و هونەر کە لەگەڵ کوردستانی نوێدا بەردەوام بووە». ه���اوک���ات م����ەری����وان م��ەس��ع��ود، سەرپەرشتیاری ئ���ەدەب و هونەری کوردستانی نوێ ،ئاشکرای کرد ،ڕاگرتنی ئەو پاشکۆیانە بەشێوەیەکی کاتییەو
جەختی لەوەش کردەوە ،هەرکاتێک ئەم قەیرانە کۆتایی پێ ه��ات ،پاشکۆکان دەردەکرێنەوە. وتیشی« :بۆ ئەو ماوەیە ئ��ەدەب و هونەر بە دوو الپ��ەڕەی هەفتانە لەناو ڕۆژنامەی کوردستانی نوێدا ب��ەردەوام دەبێت». هاوکات ڕۆژنامەی خەباتیش پاشکۆی هزر و هونەری ڕاگرتووەو سەرنووسەری ڕۆژنامەکەش تەئکید لەوە دەکاتەوە، بەهۆی ئ��ەم قەیرانەوەیەو دەشڵێت،
نیلس هاو ,شاعیری ژنە شووکردووەکانی کۆپنهاگن بۆ ڕەخنەی چاودێر دەدوێت
ئەفسانەی سیزیف کرا بە کوردی
ئازاد بەرزنجی :یەکێک لە کتێبە گرنگەکانی سەدەی بیستە ئا :ڕەخەنەی چاودێر ئەفسانەی س��ی��زی��ف-ی ئەلبێرت کامۆ ،ل��ەالی��ەن ن��ووس��ەر و وەرگێڕ، ئ��ازاد بەرزنجییەوە ک��راوە بە کوردی ناوەندی غەزەلنووسیش چاپ و باڵوی کردووەتەوە. ئازاد بەرزنجی ،وەرگێڕی کتێبەکە، ئاماژەی بەوە دا ،هەر لە سەرەتاکانی ئ��اش��ن��اب��وون��ی��ەوە ب���ەم ن���ووس���ەرە خۆشەویستییەکی تایبەتی بۆ کارەکانی هەبووە و جگە ل��ەوەی دەنگدانەوەی دەنگی ویژدانی مرۆیی لە نووسینەکانیدا بینیوەتەوە ،هەستی بە ڕاستبێژییەک ک��ردووە لە ئ��ەدەب و هزریدا کە کەم نووسەر توانیویەتی بەو ئازاییە و لە هەمانکاتدا بەو جوانییەوە گوزارشتی لێ بکات. ئەو وتی« :ئەفسانەی سیزیف خۆی لە خۆیدا یەکێکە لە کتێبە گرنگەکانی سەدەی بیستەم کە تیایدا بە وردی لە ئەبسێرد و لەو حاڵەتی پووچییەی کۆڵیوەتەوە کە هەستێکی گشتگیر ب���ووە الی م��رۆڤ��ی ه��اوچ��ەرخ و بە ئێستاشەوە یەكێکە لەو دۆخانەی کە
لەپاڵ الیەنە تراجیکەکەی ژیاندا الی ئینسان قوت دەبێتەوە ،بەاڵم ئەوەی کامۆ داوای دەک��ات ئەوەیە کە چۆن مرۆڤ لەگەڵ ئەو پووچییەدا هەڵبکات و لە هەمانکاتدا چێژ لە ژیان ببینێت و داهێنەر بێت و ب��ەرگ��ری لە بەها ئینسانییەکانیش بکات». هێمای بۆ ئەوەش کرد ،لێرەوەیە کە کامۆ دژ بە خۆکوشتن دەوەستێتەوە، چونکە ئ��ەوەی دەستی بچێتە ڕۆحی خۆی دەستی دەچێتە ڕۆحی کەسانی تریش. وتیشی« :کاتی خۆی کتێبی (مرۆڤی یاخی)یەکەیم وەرگێڕابوو بۆ کوردی و بە وەرگێڕانی ئەفسانەی سیزیفیش پ��ڕۆژەی فیکریی کامۆ بە ت��ەواوی بە زمانی ک��وردی دەکەوێتە بەردەستی خوێنەری ک��ورد ،لەبەر ئ��ەوەی هزری کامۆ لەم دوو کتێبەیدا خراونەتە ڕوو». ه���اوک���ات ڕەوەز ح��ەم��ەس��اڵ��ح،
پێویستە ب�ڵ�او ک����راوە ئ���ەدەب���ی و ڕووناکبیریی و هزرییەکانمان زیاتر بکەین نەوەک کەمیان بکەینەوە. س���ەالم ع��ەب��دوڵ�ڵا ،س��ەرن��ووس��ەری ڕۆژنامەی خەبات ،بە ڕەخنەی چاودێری وت« :بڕیارمان بۆ هاتووە پاشکۆی هزر و هونەر ڕابگرین ،بەاڵم من هەموو هەوڵێک دەدەم کە ئەو پاشکۆیە نەوەستێت و بەردەوام بێت». سەرنووسەری ڕۆژنامەی خەبات باسی لەوەش کرد ،بۆ ئەو ڕاگرتنی هزر و هونەر
ئا :ڕەخنەی چاودێر
خ��اوەن��ی ناوەندی غ����ەزەل����ن����ووس ک���ە ئ��ەف��س��ان��ەی سیزیف-ی بە چاپ گ���ەی���ان���دووە ،بە ڕەخنەی چاودێری وت« :کتێبخانەی ک�������وردی ب��ەب��ێ ئەفسانەی سیزیف بۆشایی هەبوو». ڕوون����ی����ش����ی ک��������ردەوە ،ئ��ەو کتێبە ل��ە کتێبە گرنگەکانی کامۆیەو ک��ارک��ردن تیایدا قورسە ،بەاڵم ئەو ت��وان��ای��ە ل��ە کاک ئ������ازاددا ه��ەی��ەو ب���ەش���ێ���وازێ���ک���ی ش����ای����ی����س����ت����ە ک���ردووی���ەت���ی بە کوردی.
ڕەوەز حەمەساڵح :کتێبخانەی کوردی بەبێ ئەو کتێبە بۆشایی هەبوو
لە هەوڵێکی نوێی ڕەخنەی چاودێردا ،بۆ دواندنی نووسەرە ناودارەکانی واڵتانی دونیا ،نیلس هاو ،شاعیری بەناوبانگی دانیمارکی دواندووە. نیلس هاو، لە نامەیەکی تایبەتدا بۆ ڕەخ����ن����ەی چ����اودێ����ری ن��ووس��ی��وە: « خۆ شحا ڵم ل����������������ە پە یو ە ند ید ا بم لەگەڵتان، ئ���ێ���س���ت���ا ک���ات���ێ���ک���ی س��ەخ��ت��ە بۆ ه���ەرێ���م���ی کوردستان .هیوادارم ڕۆژێک لە سلێمانی یەک ببینین و باسی شیعر بکەین و قاوە بخۆینەوە». نیلس هاو ،شاعیر و کورتەچیرۆکنووسی دانیمارکی ،لە دایکبووی 1949یە .زیاتر وەک موسافیرێک دەژی و چەندین گەشتی ئەدەبیی کردووە کە دیارترینیان گەشتەکانی ئەورووپا و ئاسیا و باکوور و باشووری ئەمەریکا و ئافریکا بوون .لە شیعرەکانی ئەودا دیدێکی تەنزئامێزانە دەبینین بۆ ژیانی مرۆڤی مۆدێرن و دەوروبەرەکەی .کارەکانی بۆ چەندین زمانی جیهانی وەرگێڕدراون .تا ئێستا ٦دەفتەرەشیعر و 3کۆمەڵەچیرۆکی بە چاپ گەیاندوون .خاوەنی چەندین خەاڵتی وێژەیییە .ئێستا لە کۆپنهاگن -پایتەخەتی دانیمارک ،لەگەڵ هاوسەرە پیانۆژەنەکەیدا «کرسیتینا بیورکی» ژیان بەسەر دەبات. نیلس هاو ،لە گفتوگۆیەکی ڕەخنەی چاودێردا وەاڵمی هێندێک پرسی پێوەند بە ئەدەبیات (بە گشتی) و شیعر (بە تایبەتی) دەداتەوە .ئەم گفتوگۆیە لەالیەن وەرگێڕی دانیمارکی و هاوکاری ڕەخنەی چاودێر ،ئاالن پەرییەوە ئەنجام دراوە.
هەنگاوەکان بۆ هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ بەردەوامن ئا :ڕەخنەی چاودێر دەستەی بەڕێوەبەری بنكەی ڕووناكبیریی گەالوێژ ،بڕیاری داوە ڕۆژی پێنج شەممە ڕێكەوتی 2014/11/20یەكەمین ڕۆژی هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ بێت و وەك سااڵنی پێشوو بۆ ماوەی چەند ڕۆژێك بەردەوام بێت.
ڕاشیانگەیاندووە ،ئەمساڵیش وەك سااڵنی پێشوو پێشبڕكێی شیعرو چیرۆك و لێكۆڵینەوەیان دەبێت و هەر لەئێستاوە دەست دەكەن بە وەرگرتنی بابەتەكانی شیعرو چیرۆك و لێكۆڵینەوە. ئاشكراشیان كردووە ،بۆ وەرگرتنی بابەتەكانیش لیژنەیەك دان���راوە كە لە 2014/7/20هەتا 2014/10/1بابەتەكان وەردەگرێت و بەگەیشتنیان ئاگادارتان دەكاتەوە.
وتوشیانە ،فێستیڤاڵی گەالوێژ نیازی وایە لە بانگهێشتكردنی میوانە ئەوروپییەكاندا ئەمساڵ تەرخان بكات بۆ نووسەران و بیرمەندانی ئەڵمانی، بۆیە لە ڕێگەی نووسەرو ڕەخنەگر ،د.سەروەر عەبدوڵاڵوە كە نیشتەجێی واڵت��ی ئەڵمانیایە، ژمارەیەك شاعیرو نووسەرو بیرمەندی ناوداری ئەڵمانی بانگهێشت دەكرێن .ئەمە س��ەرەڕای ژمارەیەك میوانی كوردو عەرەب و فارس و تورك
زۆر زەحمەتە ،بەتایبەت کە پێیوایە لە ب��ووارە ه��زری و ڕۆشنبیرییەکاندا کەموکورتی زۆرمان هەیە. س���ەب���ارەت ب����ەوەی ئ��اخ��ۆ بۆچی ل��ەک��ات��ی ق��ەی��ران��ەک��ان��دا ڕاس��ت��ەوخ��ۆ ب�ڵاو ک���راوە ڕووناکبیرییەکان دەبنە قوربانی ،عەبدوڵاڵ وتی« :هۆکارەکەی پەیوەندی بە تێنەگەیشتن لە کولتوور و ڕووناکبیرییەوە هەیە». هزر و هونەر ،پاشکۆیەکی تایبەت بوو بە هزر و ڕۆشنبیریی ،ڕۆژنامەی خەبات دەریدەکرد. ئ���ەوە تەنها ڕۆژن��ام��ەک��ان نین کە بەهۆی قەیرانی دارای��ی��ەوە باڵو کراوە ئەدەبی و فەرهەنگییەکانیان ڕاگرتووە، بەڵکو بەشێکی زۆری دەزگ��او ناوەندە ڕۆش��ن��ب��ی��ری��ی��ەک��ان��ی��ش ب��ەه��ۆی ئ��ەم ب��ارودۆخ��ەوە لە چاالکی ڕووناکبیری وەستاون.
و واڵتانی دی. فێستیڤاڵێكی گ���ەالوێ���ژ، فێستیڤاڵی ڕووناكبیرییەو سااڵنە بنكەی ڕووناكبیریی گەالوێژ، لە شاری سلێمانی ،پایتەختی ڕۆشنبیریی سازی دەكات ،تا ئێستا حەڤدە فێستیڤاڵی ساز كردووەو بڕیارە ئەمساڵیش هەژدەهەمین فێستیڤاڵی خۆی بەڕێوەبەرێت. festefal18@hotmail.com
3
ژمار ه ( )٤٢3دووشهمم ه 2014/9/1
««
2
ژیاننامەی کۆنستانتین سێرگیویچ ستانسالڤسکی دۆزینەوەی ڕێگای دامەزراندنی شانۆی مخات .ئەم ش���انۆیە ل���ە ١٤ی تش���رینی یەکەمی ١٨٩٧دا دادەمەزرێ���ت و تراژیدیای مێژوویی تزارفیودۆرایوانۆیچ ی بەرهەمی تۆڵستۆی وەک بەرنامەی کردنەوەی ئەو ش���انۆیە پێش���کەش دەکرێت کە ماوەیەک���ی زۆربوو کەوتبووە ژێر تیغی سانسۆر. ستانسالڤس���کی دەنووس���ێت« :بەه���ای کارکردن���ی ئ���ەو ڕۆژگارەم لەوەداب���وو ک���ە ب���ەردەوام هەوڵم دەدا ڕاس���تگۆیانە کار بکەم و هەمیش���ە ب���ەدوای حەقیقەت���دا بگەڕێم و درۆ و ناڕاس���تی و بەتایبەتی الس���اییکردنەوە ل���ە کارەکانم دووربخەمەوە ،بەاڵم س���ەرباری ئەمانە تا پێش کارکردن لەسەر بەرهەمەکانی چیخۆف کەمێ���ک ڕووم لە ناتۆرالیزم کردبوو، یەکەمین کاری دروس���ت و تەندروس���تی ئێمە بە پڕۆڤەکردن لەسەر مەلی دەریا ی چیخۆف دەستپێدەکات». ستانسالڤسکی و دانچنکۆ ،هەردوو پێکەوە ئەرک���ی دەرهێنان���ی ئەم نمایش���ەیان (مەلی دەریا) لەئەس���تۆگرت .خاڵە ڤانیا لە س���اڵی ،١٨٩٩بەرهەمێک���ی ت���ری چیخ���ۆف بەناوی سێ خوش���ک لە ساڵی ١٩٠١و باخی گێالسی هەمان نووس���ەر ل���ە س���اڵی ،١٩٠٤لەالیەن ستانسالڤسکیەوە کاری دەرهێنانی بۆکرا. لە ساڵی ١٩٠٠دا ئەو بەهۆی چیخۆفەوە گۆرکی دەناس���ێت و بەرهەمی ئەم یەکترناس���ینەش دوو ش���انۆنامەی وردە بۆرژواکان و لەقواڵییدا بوو کە لە س���اڵی ١٩٠٢دا خرانە سەرش���انۆ. ئەو نمایش���انەی تر کە لەو سەردەمەدا کاری دەرهێنانی بۆ ئەنجامدان بریتیبوون لە :بێچارە ٢
و.لە فارسییەوە: پێشڕەو حسێن بەشی یەکەم ژیاننامەی ستانسالڤسکی ،یەکێکە لە کتێبە بایۆگرافییە سەرنجڕاکێش������ەکان و لە هەوڵێکی نوێی هاوکارمان ،پێش������ڕەو حس������ێندا دەکرێت بە کوردی و دوای وەرگێڕانی یاداش������تەکانی هەریەک������ە لە مارکیز ،پابل������ۆ نیرۆدا و کامۆ، ئێس������تا س������ەرقاڵی وەرگێڕانی بیرەوەرییەکانی ستانسالڤسکییە. ئ������ەو کتێب������ە ،لەالی������ەن مهین اس������کوئی، وەرگێڕدراوەت������ە س������ەر زمانی فارس������ی کە لە زانکۆی هونەری مۆسکۆ دکتۆرای وەرگرتووە. کتێبەک������ە ک������ۆی بەرهەمە زانس������تییەکانی ستانساڵڤس������کییەو دەقە فارسییەکە لە زمانی ڕووسییەوە وەرگێڕدراوەو بەراوردی ئەڵمانییەکەی کراوە ،قەبارەکەشی ٢٥٠٠الپەڕەیە. ڕەخنەی چاودێر بە فەرمی ناوی کۆنستانتین ئەلکسیەف-ە و لە ساڵی ١٨٦٣لە مۆسکۆ لەدایکبووە .سێرگی فالدیمێرۆڤیچ باوکیەتی و ناوی دایکی ئەلیزابێت واس���یلیۆنایە ،کە بنەماڵەیەکی ڕووناکبیر و لە خاوەن کارگەکانی ڕووسیا بوون .دەکرێت لەناو ئەم بنەماڵەیەدا ناوی کۆمەڵیک هونەردۆس���ت بهێنین ،لەوانەش؛ ترتیاکڤیس���کی ،خرۆشین، دامەزرێن���ەری ئۆپێ���رای ئەهل���ی ،مامۆنتف، پاڵپش���ت و هاندەری هونەرمەندان و هەروەها ساباشنتیکێڤی خاوەن دامەزراوەی چاپ و باڵو کردنەوە. کەش���ی ئەم خێزانە هەمێش���ە ئاوێتە بووە بە عەش���قی شانۆ و ئەلکسیەفی الو لە پێنجی ئەیلول���ی ١٨٧٧دا ب���ۆ یەکەمجار بەش���داری نمایش���ێکی خێزانی کرد؛ پاش���ان وردەوردە هەواداران���ی ش���انۆ ل���ە دەوری کۆبوونەوەو گروپێکیان بە ناوی «ئەنجومەنی ئەلکسیەف» دامەزراند. ل���ە س���اڵی ،١٨٨٥ئەلکس���یەف ن���اوی خوازراوی ستانسالڤس���کی بۆخۆی هەڵبژارد. ستانسالڤس���کی س���ەرەتا هەمیش���ە هەوڵی ئەوەی دەدا الس���ایی هونەرمەن���دە گەورەکان بکاتەوە کە لەم کارەش���دا س���ەرکەوتوو بوو، بەاڵم دواتر لەوە تێگەیش���ت کە نواندن دەبێت جۆرە کارکردنێکی داهێنەرانەی لەپش���تبێت. ئەو بەردەوام تێڕوانینێکی تەواو ڕەخنەگرانەی بەرامبەر بە بەرهەکانی خۆی هەبوو ،هەروەها لەوباوەڕەداب���وو ک���ە «پێویس���تە ئەکت���ەر ش���رۆڤەکاری بڵندترین هەس���تە مرۆییەکان و ڕابەر و ڕاهێنەری بینەران بێت».١ ستانسالڤس���کی ،ناڕازی لە ئاس���تی کاری نازانستیانە ،لە س���اڵی ١٨٨٨دا بە هاوکاری فدۆتێڤ ،دەرهێنەری شانۆ ،کامی سارژۆسکی گۆرانیبێژی بەناوبانگی ڕووس���یا و س���االگوپ ی نیگارکێش ،ئەنجومەن���ی هونەر و وێژەیان دامەزران���د کە شانبەش���انی ئ���ەو ئەنجومەنە گروپی هەمیش���ەیی هونەرمەندانی ش���انۆیان دامەزران���د ،ئەوەب���وو ستانسالڤس���کی ل���ەم گروپەدا قۆناغەکانی گەش���ەی هونەری خۆی ت���ەی ک���رد .ئەو ڕۆاڵن���ەی لەم س���ەردەمەدا بەرجەس���تەی کردوون بریتین ل���ە :باڕۆن ی ش���انۆنامەی جەنگاوەر ی پۆش���کین لە ساڵی ،١٨٨٨دۆن کارل���ۆس و دۆن ژوان ل���ە میوانە بەردینە ی پۆش���کین لە ساڵی ،١٨٨٩ س���وتنوێڵ ی شانۆنامەی ژێرژدان ی مولێر لە س���اڵی ،١٨٨٨ئانانی یاکۆوڵف و تیم ش���ین ی ش���انۆنامەی چارەنوسی شوم و بیباکەکان ی بەرهەمی پیسمس���کی لە س���اڵی ،١٨٨٨ راستانف ی گوندی ستپانچیکۆڤ ی وەرگیراو لە دەقەکەی دۆستۆیۆڤسکی لە ساڵی ،١٨٩١ هەروەها شانۆنامەکانی س���ودەکانی فێرکاری بەرهەمی تۆڵس���تۆی و ئۆتێلۆ ی شکسپیر لە ساڵی ١٨٩٦و هتد. ستانسالڤسکی هەرچەندە خاوەنی بااڵیەکی ب���ەرز و ڕووخس���ارێکی پڕجوڵ���ە و گەیەنەر و دەنگێک���ی ش���ەفاف و دەربڕینێک���ی باش ب���وو ،کەچی ب���ەردەوام لەمەڕ گەش���ەپێدانی ئاس���تی نواندنی خۆی بەوپ���ەڕی ماندوبوون و تەرخانکردنی کاتی زۆر بۆ ئەو مەبەس���تە، ڕاهێنانی دەکرد. ل���ە س���اڵی ،١٨٩٧نمیرۆڤی���چ دانچنک���ۆ دەناس���ێت و پێکەوە دەکەونە هەوڵدان لەمەڕ
«
تهلعهت تاهیر
دوو ههفته جارێک دهینووسێت 1 كاتێ كوردایەتی الی ئەدیبان بوو قانع ،بێكەس ،هێمن ،ئەسیری: كانیەكی ڕوون بوو. كە هاتە الی سیاسییەكان: بووە ئاوێكی لیخن و خستیانە ناو بوتڵەكانەوە و بەناوی فرمێسكی دایكانەوە ،كڕیمانەوە. 2 هەموو ئاسۆكان بەرەو خوێن دەڕۆن، منداڵەكان بەرەو چاوشاركێی ئەبەدی. ڕاكردن لەو مااڵنەی دەرگا ناپەرستن، ئەستەمتر بووە، شیعریش ناچارە: شایەتی بۆ باخچە بدا. 3 ئەوەی لە شەڕدا دڵتەنگم دەكا هەموو قسە مەجازیەكانی دایك بەتاڵ دەبنەوەو بەسەر بەردی واقیعدا دەشكێن: كە بە منداڵەكانیان گوتبوو: ئێوە ئەستێرەن و فریشتە دەتانپارێزێ. ستا نسال ڤس���کی جگ���ە ل���ە کاری ش���انۆیی ،هاوکاری گۆ ر ا نیبێ���ژ ە الوەکانیشی دەکرد و ئۆپێرایەکی نوێی لەگەڵ ئەو گەنجانە
ستانسالڤسکی دەڵ��ێ��ت« :ه��ون��ەر ناتوانێت چەقبەستوو بێت ،بگرە دەبێت ب��ەردەوام ڕوو لە گەشە و ئەفراندن بێت ،گەرنا وردە وردە پیر دەبێت و پاشانیش دەمرێت».
ئەوکەسەی گرفتاری ئەقڵ بوو ی گریبادیۆڤ لە ساڵی ،١٩٠٦جەنابی موفەتیش ی بەرهەمی نیکۆالی گوگۆڵ لە ساڵی .١٩٠٨الشەی زیندوو ی بەرهەمی تۆڵس���تۆی لە ساڵی ،١٩١١لەالی تەنکاییەوە دەدڕێت ی بەرهەمی ئاسترۆڤسکی، مانگێک لە گوندێک���دا ی بەرهەمی تۆرگنیف، نەخۆشی خەیاڵی ٣بەرهەمی مولێر لە ساڵی ،١٩١٣خاوەن���ی میوانخانە ی بەرهەمی کارلۆ گاڵدۆنی لە س���اڵی ،١٩١٤باڵندە شینەکە ی بەرهەمی میترلینگ ،دوژمنی گەل ی ئیپسن و شەوی دوانزەهەم ی شکسپیر. ل���ە س���اڵی ١٩١٨دا ش���انۆ و ئۆپێرایەک بەناوی ستانسالڤسکی داەمەزرێت .لە سااڵنی ١٩٢٢تا ١٩٢٤سەفەرێکی هونەری بۆ ڕۆژئاوا و ئەمریکا دەکات و سیس���تمەکەی بە دونیای هون���ەری ئەوێندەر دەناس���ێنێت ،هەرەوها لە ڕووسیاش چەندین س���تۆدیۆی هونەری لەژێر چاودێری ئەودا دادەمەزرێن. لە ئەمریکا کتێبی ژیانی من لەبواری هونەردا ی نووسی و هەر لەوێش باڵوی کردەوە .پاش گەڕانەوەی لەوس���ەفەرە موخات هەنگاوینایە ناو قۆناغێکی نوێ���وە ،ئەوەبوو ئەم دەقانەی خوارەوەش لەودەمەدا نمایشکران: دڵ���ی گ���ەرم ی دەق���ی ئاسترۆڤس���کی لە س���اڵی ،١٩٢٦زەماوەندی فی���گارۆ ی دەقی بومارشی لە س���اڵی ،١٩٢٧رۆژانی بنەماڵەی توربینەکان لە س���اڵی ،١٩٢٧شەمەندەفەری زرێپۆش ٦٩-١٤و ئیوانۆف ی دەقی چیخۆف لە س���اڵی ،١٩٢٧ڕۆحە م���ردوەکان وەرگیراو ل���ە ڕۆمانەکەی گۆگ���ۆڵ لە س���اڵی ١٩٢٨و تواناییەکان و الینگرانی دەقی ئاسترۆڤس���کی لە ساڵی .١٩٣٢
چیخۆفی بەرجەس���تە دەکرد توشی جەڵدەی دڵ دەبێت .لەوکاتەوە بەناچاری دەس���تی لە کاری نواندن هەڵگرت و س���ەرجەم کاتەکانی ب���ۆ کاری دەرهێنان و فێ���رکاری تەرخان کرد و هەرگیز دەس���تی ل���ە ه���ەوڵ و ماندووبون لەپێناوی دۆزینەوەی ڕێ���گان نوێی ئەفراندنی نمایشی هەڵنەگرت. لە س���ییەکاندا ،ستانسالڤس���کی لەبەردەم دۆزینەوەیەکی نوێی خولقاندنی ڕۆڵ و نمایشدا بوو و لەمەڕ لێکدان���ەوەی دۆزینەوە تازەکەی ک���ە ناونرا «میتۆدی کارکردی جەس���تەیی»، پەرژایە س���ەر کاری ستۆدیۆیی و تاقیگەیی و ئەزمونی. ستانسالڤس���کی دەڵیت « :هونەر ناتوانێت چەقبەس���توو بێت ،بگرە دەبێت بەردەوام ڕوو لە گەش���ە و ئەفراندن بێت ،گەرنا وردە وردە پیر دەبێت و پاشانیش دەمریت». ستانسالڤسکی سەرەتای کاری ئەزمونگەری و تاقیگەیی خۆی لەتەک گروپی ش���انۆکارانی مخ���ات و لە س���ەروو هەمووش���یانەوە لەتەک ئۆلگاکنیپ���ر چێخ���وا هاوس���ەری چیخۆف و کیدرۆف و تاپارکۆف دەس���تپێکرد و یەکەمین کاری ئ���ەو گروپەش بریتیبوو لە ش���انۆنامەی تاتۆف ی بەرهەمی مولێر. لە س���اڵی ١٩٣٦دا نازن���اوی هونەرمەندی گەلی سۆڤێتی پێبەخشرا. ل���ە س���اڵی ،١٩٣٧بەرگ���ی یەکەمی ئەم کتێبەی ئامادە کرد و دەستیکرد بە نووسینی بەرگی دووهەم. چاالکییە بەردەوامەکانی ستانسالڤس���کی و سیستمەکەی ،بوونە هۆی گۆڕانکاری جۆراوجۆر لەبواری ش���انۆدا و کاریگەرییەکی بنچینەیی و گرنگی لەس���ەر گەشەسەندنی هونەری شانۆی سەدەی بیستەمی جیهان بەجێهێشت. ستانسالڤس���کی گەنجینەیەک���ی مەزن���ی پێشکەش بە کولتووری نەتەوەیی و فەرهەنگی کۆمەاڵیەت���ی و مرۆیی ک���رد و جیهانی بەهۆی بەها تازە هونەریەکان دەوڵەمەند کرد و بووە هۆی پەرەپێدانی سنوری شوناسی مرۆڤ.
دامەزران���د .ئ���ەو گروپە لە س���اڵی ١٩٢٢لە هۆڵی بەلش���ەوی ئۆپێرای یوگنی ئانێ گین ی نمایش���کرد و ئەم ئۆپێرایە بەگەرمی پێشوازی لێکرا و بە ڕووداوێکی هونەری لەبواری ئۆپێرادا ناوبرا. ستانسالڤسکی داوای لە گۆرانیبێژە الوەکان دەکرد ئەفراندنی کارایی جەس���تەیی ئاوێتەی دەنگیان بکەن. ستۆدیۆی شانۆ ئۆپێرای ستانسالڤسکی لە ساڵی ١٩٢٦دا بە نمایشی زەماوەندی سوڵتان کرایەوە .لەم بەرهەمەدا بەچەشنێک هەڵچونی پاڵەوان���ەکان لەگ���ەڵ دەنگ���ە خۆش���ەکەیان گونجابوو ک���ە بەتەواوەتی نەریت���ە باوەکانی ئۆپێرای تێکش���کاند .تێکچڕژان���ی فەرهەنگی مۆس���یقایی ش���انۆی بەلش���ەوی و فەرهەنگی هون���ەری مخات لەم بەرهەم���ەدا زۆر بەجوانی هەستی پێدەکرا ،ئیتر ستانسالڤسکی بەهۆی ئەم بەرهەمەوە توانی نەریتە دیموکراسیەکانی ئۆپێرای ڕووسی گەشەپێبدات. ل���ە س���اڵی ١٩٢٨دا توانی بەش���ێوەیەکی دراماتیکیان���ە ڕابەرایەتی ئۆپێرای ش���ەوانی مانگی مەی و کەڵەش���ێری ئاڵتونی ڕیمسکی کۆرس���اکۆڤ و بوریس گۆدۆنڤ ی بەرهەمی مۆسۆرس���کی بکات .پێویس���تە ل���ەو ئۆپێرا بیانیانەی ئەو پێشکەش���ی ک���ردن ئاماژە بە بوگیما ی بەرهەمی پوچینی لە س���اڵی ١٩٢٧ پەراوێز: و ڤیریش تراش س���وۆێل و کارمن ی بەرهەمی . ١ب���ۆ زانیاری زیاتر س���ەیری کتێبی ژیانی من لە ریسینی بکەین لە ساڵی ١٩٣٥دا. هونەردا بکە. ل���ە ٢٩ی تش���رینی یەکەم���ی ١٩٢٨دا، . ٢شانۆی هونەری ئاکادیمی مۆسکۆ. le Madecin malgre lui . ٣؛ بەعەرەب���ی ستانسالڤسکی لەوکاتەدا کە لەیادی سیهەمین س���اڵیادی دامەزراندن���ی مخ���ات دا ڕۆڵ���ی بەم دەقە دەوترێت؛ طبیب رغم عنە. ڤێرش���ینین ی شانۆنامەی سێ خوشکی دەقی
4 ێ بەزەیی مرۆڤ بۆ دنیا لەوەدایە :ب پرسیارە. بەزەیی دنیا بۆ مرۆڤ لەوەدایە :بێ وەاڵمە. 5 لەوەتەی هەین نەماپرسیوە چی ڕۆیشت، ێ مایەوە؟ هەر دەپرسین ك 6 ئادەم بە سێوێك بەهەشتی فرۆشت و دنیای كڕی، بۆ كڕینەوەی بەهەشت كەس نییە دنیامان لێبكڕێتەوە؟ 7
بە مانا بڵێ: بە پەیژەی ئەم حەرفە سەقەتانەوە، بە دەزووی ئەم قسە چاوقایمانەوە: زمان ،ناگاتە بەژنی زەمان. ڕەوایش نییە مووەكانمان لە سپیبووندا، ئەو هەموو ڕەهەندە بدەنە سپێدە. شیاو نییە فرمێسكەكان، ئەو هەموو چەمكە بدەنە باران. 8 تینوێتیمان بە چی بشكێ؟ دەست درێژكەین، دەماری جۆگەلەیەك لە كانی ڕاكێشین و هەڵیمژین؟ برسێتیمان بە چی بشكێ؟ واوی واقیع بكرۆژین كامە بكەین ،ئەوەی كە خەون دەیڵێت، یان سروشتی توخمەكان؟
ژمار ه ( )٤٢3دووشهمم ه 2014/9/1
3
سەمیح قاسم
شیعر هیی ترسنۆکەکان نییە
گفتوگۆی ڕەخنەی چاودێر لەگەڵ شاعیری دانیمارکی «نیلس هاو» سازدان و وەرگێڕانی لە دانیمارکییەوە: ئاالن پەری بەشی یەکەم نیل���س ه���او ،ش���اعیری تازەگ���ەری دانیمارکی، نووسەرێک تا سەر ئێس���قان سادە و شیعرەکانی تا بڵێ���ی خەیاڵێکی فراوان و ش���ێوازێکی تەنزئامێز بۆ ڕوانین لە مرۆڤ���ی هاوچەرخ لە خۆی دەگرێت .لەنێو ش���اعیرە ئەسکەندەنافییەکاندا تەنیا نیلس دەتوانێت بە ش���ێوەیەکی سەیر بمانباتە نێو دەقەکانی خۆیەوە ک���ە لە ژیان���ی ڕۆژانەی مرۆڤ���ەکان ورد دەبێتەوە و جارجار تاریک دەڕوانێت و جاربەجاریش بە تەنزەوە ئاگەدارمان دەکاتەوە. الی نیلس هەموو بوونەوەرێک لەم گەردوونە مەزنە مافی خۆشەویس���تی و خۆشویس���تنی هەیە ،زۆر بە ئازادانە کار لەس���ەر سەرپشککردنی مرۆڤ دەکات لە هەڵبژاردنی شێوازی ژیان و خۆشەویستی و شێتیدا! مرۆڤ ئ���ەو بوونەوەرە مەزنەی ئ���ەم جیهانەیە ،کە بە دەس���تی خۆی مانا و بەها مەزنەکانی خۆی تێک دەدات ،ل���ە هەم���ان کاتدا مرۆڤ هەر لە س���ەرەتای دروس���تبوونییەوە مەخلووقێکی ئ���ازاد و پڕهزرە کە زۆربەی جار ڕاکێش���انێک لە هاوسۆزیی خۆی بونیاد دەنێت. لەگەڵ نیلس هاودا ،بە مەبەس���تی گفتوگۆیەک بۆ ڕەخن���ەی چاودێر ،لە کتێبخانە یەکم���ان بینی و لە ئەدەبیات دواین. ڕەخنەی چاودێر :تۆ بە شیعر بەرگری لە شاعیران دەکەی���ت و لەوە دەدوێیت کە خودی ش���یعر وێرانی کردوون ،ب���ەدەر لە زمانی ش���یعری ،تۆ خۆت وەک شاعیرێک چۆن لە شاعیران دەدوێی؟ نیلس هاو :ئەگەر لە ڕوانگەی ئەو دەقە شیعرییەوە بدوێم ،لێرە باس���ی ئەو پانتایییە دەکەم کە تەواوی ش���اعیرە باش���ەکان بۆ ش���یعر دەیکەن ،بۆ ئەوەی ش���یعرێکی باش���مان دەس���ت بکەوێت و ب���اش لێی تێبگەین ئەوا دەبێ ئەو ش���یعرە ت���ەواو ئاوێزان بێ، بە واتایەکی تر ،ش���یعر دەبێ لە شاعیرەکە زیرەکتر بێت ،بەو پێیەش ئەو دەقەی کە نووسیومە زیرەکترە لە خ���ۆم ،بۆیە زۆر ناتوان���م وەاڵم بدەمەوە ،چونکە تەنها دەقەکە ئەو هاوکێشیەمان بۆ دەخاتە ڕوو ،من زۆر ج���ار کە ئەو ش���یعرە دەخوێنمەوە یان هەر ئەو دەقە دەکرێتە زمانێکی تر و لە شوێنێکی تر پەخش دەکرێت ،دەبێت���ە دەقێکی نوێ ،بەتایبەت ئەو دەقە کە بۆ بەرگریی شاعیرەکان نووسیمەوە و بە زمانێکی تەنز نووس���یومە ،زۆر وش���ەی تیایە کە ڕاستن و لە هەندێ وش���ەش دیارە کە لە ئ���ارادا نین ،ئەوەی کە ڕاس���تییە ش���یعر ئامرازێکی نووسینە و بۆتە حەزێک بۆ ش���اعیرەکان ،وەک ئەوەی دیارییەکی پڕ لە مانای بەهرەمەندیان پێ درابێ لە هەمان کاتیشدا ئەو کارە بە جۆرێک ل���ە ج���ۆرەکان کەمئەندامێتییەکی پێوە دیارە ،جیاکردنەوەی ش���اعیرە لەگەڵ کەس���انی تر، بەشێوەیەک لە چاوی خەڵکی تر شاعیر بە شێوەیەکی کۆمیدی سەیر دەکرێت ،تۆ وەک شاعیرێک خۆت باش ئەوە دەزانی ،پێش حەفتەیەک گوێم لە خوێندنەوەی شیعرێکت گرت ،لەالیەک گوێم لە شیعرەکەت بوو زۆر پڕ مانا و جوان بوو ،لە الیەکی تریش ئەگەر کەسێکی ڕێب���وار بێت و گوێی لێ بێت ،ڕەنگە پرس���یار بکات ئەو هەموو مانا و وێنانە چییە؟ لەو ڕوانگەیە ش���یعر الیەنێکی کۆمیدی دەبەخشێ. ڕەخنەی چاودێر :لە کاتی خوێندنەوەی شیعرەکانی تۆدا ئەو پرسیارەم بۆ هاتە پێش ،کە سەرەنجام دەبێ جیهان چۆن ببینین؟ بە تەنزەوە؟ یان ڕەشبینانە؟ نیلس هاو :ئەم خواس���تە ئێمە هەڵ���ی نابژێرین، هەموو بەیانییەک کاتێک لە خەو هەڵدەس���تین و چاو لە هەواڵەکان دەکەین ،س���ەیر دەکەین جیهان تەواو ڕەش بووە ،خەڵکانێک یەکتری دەکوژن ،خەڵکانێک سەرگەرمی کوشتنی یەکترین ،من تێناگەم بۆ هێندە پەلەیان���ە یەکتری نەهێڵن؟ ئەم���ە بێتاقەتم دەکات، کاردانەوەی من بۆ ئەو دونیا ڕەشەی کە پڕە لە شەڕ و کوش���تن و برین دەربڕینێکی نوکتەئامێزی دەبێت، بە واتایەک���ی تر ئەو کارەس���اتانەی کە ڕوو دەدەن دەتوانی���ن بە ش���ێوازی تەنز لێیان بدوێین و باس���ی بکەین. ڕەخنەی چاودێر :چۆن گەیشتییە ئەو قەناعەتەی کە بۆ ش���یعری تۆ وا باشترە بەو زمانە گاڵتەجاڕی و تەنزئامێزە جیهان نیش���ان بدەی؟ تەنز و ئەو جیهانە تاریکەی نێو ش���یعرەکانت چۆن یەک دەگرن؟ چۆن پێکەوە کارلێک دەکەن؟ نیلس ه���او :تاریکی باڵی خۆی بەس���ەر جیهاندا
نیلس هاو فۆتۆ :ئاالن پەری
«
من دەمەوێ جەخت لە خ��ەون و جوانییەکانی دەوروپشت بکەمەوە. داهێنان تەنیا ئەوە نییە ڕەشبینییەکانی باسی جیهان بکەیت
کێش���اوە ،ئێمەش پڕین لە پارادۆکس���ێتی .گەردوون زۆر دەوڵەمەندە و پێویستە هەموومان بەبێ جیاوازی لە بەهاکانی ئەم گەردوونە پشکی خۆمان وەربگرین، بەاڵم ئێمە ئەوە ناکەین ،س���ەرەڕای ئەوە هەموومان خەون بە ژیانێکی خۆش و پڕ لە ئەوین و ئاشتییەوە دەبینین ،لە بری ئەوە هەستاین بە دانانی سنوور بۆ واڵت و ئایین و نەتەوەکان ،ئەمە مایەی شەرمەزارییە، بۆیە کاتێک باسی ئەم شتانە دەکەین پێویستیمان بە شێوازێکی گاڵتەئامێز و تەنزکردنی خود هەیە. ڕەخنەی چاودێر :تۆ ل���ە یەکێک لە وێنەکانتدا لە تەنیشت گۆڕی کریس���تیان ئەندەرسنەوە وەستاوی، ئەمە دەمخاتەوە بیری «کچەی ش���قارتەفرۆش» کە لەناو دڵڕەقیی مرۆڤەکاندا ش���ەوێک گیانی لە دەست دا ،ئایا دەتوانین بڵێین :ئەدەبیاتی تۆش درێژکراوەی دڵڕەقی���ی مرۆڤی مۆدێرن���ە ،کە ش���تەکانی تاریک کردووە؟ نیلس هاو :کریستان ئەندەرسن ئەو چاوەی هەبوو لە ڕێیەوە دەیتوانی هەردوو جیهانەکە ببینێت ،هەست بە ئازارەکانی خەڵکانی تر بکات ،ئێمە هەموو کاتێک توانای درککردن ب���ەو دڵڕەقییەی مرۆڤەکانی ترمان هەیە ،کە وا لە عەقڵییەتم���ان دەکات کاردانەوەمان هەبێت ،لە بەرامبەریش���دا توانای لەبیرکردنیش���مان هەیە بۆ ئەو کێش���انە ،لە هەمان کاتیش���دا ناتوانین خۆمان بخەینە نەهامەتییەکانی ئەوانی ترەوە ،چونکە ئەگەر هەمیش���ە بیر ل���ەو نەهامەتییان���ە بکەینەوە، هەمیش���ە دەکەوینە گومانەوە .بە بیرم دێت کاتێک گەش���تێکم کرد بۆ واڵتی هیندوستان ،بە چاوی خۆم بینم کەس���انێک بێ ماڵ بوون و لەس���ەر شەقامەکان دەخەوتن ،ئەگەر س���ەد مەتر دورت���ر بڕۆین دەبینین کەس���انی تر ژیانێکی تر دەژین ،ژیانێکی فەراهەم لە خۆش���ی ،ئەمە شتێکی باش نییە ،ئەندەرسنیش لەو چیرۆکە باس لەو نادادپەروەرییە دەکات ،خەڵکانێک بە الی کچەی شقارتەفرۆشدا تێدەپەڕن و فەرامۆشی دەکەن و بگرە ئازاریشی دەدەن ،بەاڵم بە شێوازێکی جوان دەری بڕیوە ،لێرە مەسەلەکە بەرگێکی شیعریی پێ داوە و بە خەونەکانی ڕایپەڕاندووە ،جوانییەکەش لێرەدایە کە بە نووسینی شاعیرانە بتوانی ئازارکێشان و دڵڕەقی مرۆڤەکان بهۆنیتەوە. م���ن دەمەوێ جەخ���ت لە خ���ەون و جوانییەکانی دەوروپش���ت بکەم���ەوە .داهێنان تەنیا ئ���ەوە نییە باسی ڕەشبینییەکانی جیهان بکەیت ،بەڵکوو داهێان لەوەدایە باسی شتە جوانەکان بکەیت ،باسی ئەوینێک بکەیت کە بەڵێ هەیە و مەحاڵ نییە. بەرگری لە شاعیران
نیلس هاو
چی لە شاعیرەکان بکەین؟ هێندە بێ گوناهن ،ژیان ئەشکەنجەیان دەدا بە جلە ڕەشەکانیاندا دیارە حاڵیان شڕە کاتێک ڕەشەبای بەفرینی ناخیان لێیان دەدا ڕەنگی پێستیان شین و مۆر بۆتەوە شیعر عیللەتێکی ترسناکە، ئەوانەی کە تووشی دەبن بەردەوام گازندە دەکەن
هاوارەکانیان دزە دەکات و تەبەقی کەشوهەوا پیس دەکا هەروەک سروشتێکی دەروونی، ئەوەی لە وێستگەکانی ئەتۆمی عەقڵ دروست دەبن.
««
شاعیرێك كە لە مردن نەدەترسا گەیالن محمد نیتچە دەڵێت :كە س���انێك هەن كاتێك دەمرن لەدایك دەبن .ڕەنگە ئەم وتەیە زیاتر بەس���ەر ش���اعیراندا بچەس���پێت و بۆ حاڵەتی كۆچكردنی ئەوان بشێت ،كاتێك لەڕووی فیزیكییەوە ماڵئاوایی دەكەن زیاتر بۆیان پەرۆش دەبین و بۆ پڕكردنەوەی قەبارەی ئەو بۆش���ایەی بەجێی دەهێڵن ڕوو لە بەرهەمەكانیان دەكەین و لەگەڵ هەر قەس���یدەیەكدا ك���ە دەیخوێنین���ەوە ،دەنگو ڕووخس���اریانمان دێتەوە یاد و س���ەرلەنوێ لەگەڵ خەم و ئاواتەكانیاندا دەژینەوە .ئێمە لەڕێگەی ئەم پڕۆس���ەی بەبیرهینانەوەیەوە هەوڵدەدەین ئامادەگی���ان لە بووندا ب���ەردەوام بێت ،جونكە وەك ئورزیت���اڵ دەڵێت ،ژیانێك بەدەر بێت لە ش���یعر ش���ایەنی ئەوە نییە تێیدا بژیت .شاعیر بە تەنها بوونەوەرێك نییە وشە ڕێك بخات و ڕیتمی بۆ بدۆزێتەوە ،بەڵكو ئەو ویژدانی گەلەو ئەو گەالنەی ژێردەس���تەو چەوس���اوە بوون لە ڕێگ���ەی خەباتیاندا بەرەو ئازادی ش���اعیران هاوڕێ و هاو خەمیان ێ بنەماكانی خەباتی ئازادیخوازی و بەرگری، بوون ،ڕەنگە زیادەڕۆیی نەبێت ئەگەر بوتر ێ بوونی ش���اعیران ناكامڵ دەبێت (لوركا ,پابلۆ نیرۆدا ,پول ئیلوار) لەس���ەر ئاستی ب جیهانی بەڵگەی دیارن لەسەر ڕۆڵ و كاریگەری شعیر لە دروستكردنی خەونی ئازادیدا. مەحمود دەرویش ،لە نامەیەكیدا بۆ س���ەمیح ئەلقاسم ،دەڵێت :كەس ناتوانێ لەبری كەس خەوببینێت ،بە تەنها ش���اعیرە خەون دەبینێت بەوەی بتوانێ لەبری ئەوانی دیكە خەون ببینێت .واتە شاعیر خەونە بیرچووەكان بە ئازادی و یەكسانی سەربەرزی بەبیر مرۆڤ دەهێنێتەوە كاتێك شاعیر لە هەڵوێست و بیركردنەویەدا بەرگری لە مرۆڤ دەكات باز دەدات بەس���ەر هەموو جیاوازییە نەتەوەیی و ئاینی و ئاینزاییەكاندا و ڕەتیدەكاتەوە ببێتە دەرباری س���وڵتان ،ئیدی وش���ەكانی هەموو س���نورێك تێدەپەڕێنێت و كەسێك نامێنێت بە چاوانی قەسیدەكانی لە ئامێز نەگرێت.
شیعر دەستبەسەرییە دژی خەڵکانی شەوە و گیاندارە جووتبووەکان تێک دەشکێنێ وا ل���ە خەڵک دەکات ل���ە نیوەی زس���تاندا بگەڕێنەوە ماڵە چۆڵەکان، کاتێک دادەنیشن و بە ئازار دەناڵێنن گوێشیان بە قوماشی ئەستوور داپۆشرابێت ئیتر بهێننە پێش چاوی خۆتان ئەو ئازارە. شیعر ئافاتە خراپتر لە نەخۆشیی سووزەنەک ،ئەمە دەردێکی دژوارە، بەاڵم س���ەیرێکی ش���اعیرەکان بکەن ،ئەمە کارێکی سەختە بۆیان قبوڵیان بکەن! ئ���ەوان ل���ە حاڵەتێک���ی هیس���تیریدان ،ه���ەروەک درک بە لەدایکبوونی دوانییەکە بکەن کاتی خەوتنیان ددانیان لە یەک دەدەن ،خاک و گیا دەخۆن لە دەرەوە دەمێنن و لەژێر کاریگەریی چەندەها وێنەی سەیر بۆ چەندین کات لەگەڵ گێژەلولکەکان هەڵدێن. هەموو ڕۆژێک بۆ ئەوان پیرۆزە. تکاتان لێ دەکەم بەزەییەکتان بە شاعیرەکاندا بێتەوە چونکە ئەوان کەڕ و کوێرن، لە ڕێڕەوی هاتوچۆدا هاوکارییان بکەن ئەوان بەو کەمئەندامییە نابیانایییە چاوەکانیان لە ڕێڕەوی پیادەکانە کاتێک بە پەش���ۆکاوی ڕێ دەکەن بە بیریان دێت کێ دێت و دەچێت، هەر بەین و نابەینێ یەکێک ڕایان دەگرێ، بۆ ئەوەی لە دوورەوە گوێبیس���تی زەنگی بەئاگابوونەوەیەک ببنەوە. هەندێک لە خواستی خۆتانیان پێ بدەن. شاعیرەکان وەک مناڵە شێتەکانن، کاتێک هەموو ئەندامانی خێزانیان دەریان کردوون. نزایان بۆ بکەن چونکە ئەوان وا بە الساری لە دایک بوون دایکانیان بە خوڕ بۆیان گریاون پێویستیان بە کۆمەکی پزیشک و پارێزەرەکانە لە ترسی لەدەستدانی هزریان کار گەیشتە ئەوەی تەسلیمبوونی خۆیان ڕابگەیەنن. ئاهـ ،بۆ شاعیرەکان بگرین! بێهوودەیە ڕزگارکردنیان. بەسەرهاتیان وەک نەخۆشییەکی بێچارە ،کەس لە بارەیانەوە هیچ نازانێ وایان لێ هاتووە بە دەستی جیهانی خەیاڵەوە دەستەمۆ ببن، وەک ل���ە ناوچەی���ەک بن پڕ بێ لە ش���ەیتان ل���ە تارماییە ناحەزەکان. کاتێک خۆر بەرەو ڕۆژێکی ڕوونی هاوین تێدەپەرێت، دەبینن شاعیرێکی بێچارە لە شوێنێکی نیشتەجێبوون دێتە دەرەوە و پەشۆکاویی پێوە دیارە، وەک وشکانییەک ڕامان تێکی دابێت، ئێوە هەستن دەستی یارمەتیی بۆ ڕاکێشن. قەیتانی پێاڵوەکەی بۆ ببەستن هەتا باخچەکە بیگەیەنن، یارمەتیی بدەن لەسەر کورسییەکە دابنیشێت لەژێر ئەو هەتاوە گۆرانیی بۆ بڵێن ئایسکریمێکی بۆ بکڕن و چیرۆکێکی بۆ بگێڕنەوە لەبەر ئەوەی زۆر خەمبارە. لەبەر ئەوەی شیعر لە پەلوپۆی خستووە.
لە بەرهەمە چاپکراوەکانی نیلس هاو بێهۆشییەکی قەدەغەکراو ( )١٩٨١چیرۆک ئەو خۆشییەی جەس���تە پێک دەهێنێت ()١٩٨٢ شیعر ئەم ساتە هەلێکە ( )١٩٨٣چیرۆک جوگرافیای ڕۆح ( )١٩٨٤شیعر باڵندە ئاگرینەکە ،باشە ( )١٩٨٧شیعر هاوینێکی ئێرانی ( )١٩٩٠چیرۆک کاتێک کوێر دەبم ( )١٩٩٥شیعر ئامراز ( )٢٠٠٤شیعر ژنە شووکردووەکانی کۆپنهاگن ( )٢٠٠٩شیعر
س���ەمیح ئەلقاسم ،ناوێكی پڕشنگداری شیعرییە لە تابلۆی شیعری بەرگریدا و ڕەنگە ئەوەی كە زیاتر ئەوی وەك ش���اعیری بەرگری ناس���اندبێت مانەوەیەتی لە فەڵەستیندا تا ئەو كاتەی كۆچ دەكات ،2014/8/19ئەو بە هەموو جۆرێك ڕەتیكردەوە فەڵەس���تین بەجێبهێڵیت و لە (رامە) مایەوە خۆشەویس���تی بۆ خاكەكەی ئەگاتە ئاستێك كوڕەكەی ناودەنێت (وەتەن) ،ئەو وەك خۆی دەڵێت كاتێك لەسەر هەڵوێستی نیشتمانی زیندانی كراوە هیچ كام لەو سیاس���انەی كە ئێس���تە بوونەتە سمبولی نیشتمانی ناویان نەبووە. یەكەم جاریش كە ش���یعرەكانی وەردەگێڕدرێتە س���ەر زمانی عیبری ،كەسێكی دەزگای هەواڵگری ئیس���رائیلی وەریدەگێڕێت بۆ ئەوەی تۆمەت بەس���ەر (سەمیح) دا بسەپێنن. پابەندبوونی (س���ەمیح) بە نیش���تمانەوە نایگەیەنێتە نكوڵیكردن لە وی تر ،بەڵكو لە یەكێك لە چاوپێكەوتنەكانیدا بەڕاش���كاوانە دەڵێت من هەرگیز موزایەدە ناكەم و ناڵێم یەهودی���ەكان فڕێدەدەمە دەریاوەو ڕێگەیش نادەم بەوەی ئەوان من فڕێبدەنە بیابانەوە. هەروەه���ا دەڵێت ،ناتوانم گەلەكەی خۆمم خۆش���بوێت ئەگەر ڕقم لە گەالنی دیكە بێت جگەلەوە باس لە زەرورەتی پێكەوەژیان و پاراستنی كەمایەتییە نەتەوەیی و ئاینییەكان دەكات لە چوارچێوەی شارس���تانیەتییەكی كراوەدا .بێگومان ئەم دنیابینیەی (سەمیح) دەریدەخات كە بە تەنها ش���اعیر نەبووە ،بەڵكو بیرمەندێكی خاوەن تێڕوانینێكی مرۆیی ب���ووە .ئەو دەڵێ���ت ،یەكەم كەس من ب���ووم ڕەهەندی مرۆییم بە دوژمن بەخش���ی لە شیعرەكانمدا. ئەلقاس���م ،نزیكەی 70دانراو و بەرهەمی هەیە ك ەزۆربەیان دیوانی ش���یعرین ،دۆزی ێ شیعری گەلەكەی تەوەری س���ەرەكی زۆربەی قەس���یدەكانیەتی ،تەنانەت دەڵێت ناكر ئەوینداریش بەدەر بێت لە ڕەهەندی نیش���تمانی و ناتوانی ببیتە شاعیرێكی ڕاستەقینە ئەگەر خەباتگێڕ نەبیت .لەبارەی ئەوەی ئایا ش���یعری بەرگری بۆ سەردەمێكە و بەسەر دەچێت ،س���ەمیح بۆچونێكی دیكەی هەیە ،لەوبڕوایەدایە ئەگەر ش���یعر بگاتە ئاس���تی ڕووداوەكان و بیانگەیەنێتە ئاس���تی هونەری ،ئەوە قەس���یدە پاساوی مانەوە بۆ خۆی مسۆگەر دەكات .ئەو داهێنەر بووە لە تەوزیفكردنی زمان و شێوازی نووسینی لە هەندێك لە دیوانە نوێكانیدا بە شێوازی دوای نوێگەری ناودەبرێت لەالیەن ڕەخنەگرانەوە ،وەسف دەكری بەوەی ش���اعیری وردو درشتەو مەیلی ئەوە دەكات هەموو ئەوەی كە دەیبینێت و تیایدا دەژی بیكات بە ش���یعر .نوێبوونەوەی بەردەوامی شێوازی نووسین الی سەمیح قاس���م و سوودوەرگرتنی لە بەكارهێنانی سمبولە ئەفسانەییەكان لە فەزای شیعرەكانیدا ێ وەردەگرێت دەریدەخات ئەم شاعیرە تەواو دەركی بەجۆرێك كە ڕەهەند و مانایەكی نو ك���ردووە بەوەی كە مەحاڵە ناوەڕۆك و فوڕم لێكدی جیابكرێتەوە ،هەموو گۆڕانكاریەك لە بابەت و ناوەڕۆكی قەس���یدەدا بەداوی خۆیدا تازەگەری لە فۆرمدا دەهێنێت .زۆربەی قەسیدەكانی (سەمیح ئەلقاس���م ) بوونەتە سرودو لەسەر زار دەوترێنەوە ،شیعرەكانی ئ���ەو بە زیندوویی لە بیرەوەری هەموو كەس���ێكی ئازادیخوازدا دەمێنێتەوە .ئەو دەیوت خۆش���مناوێیت مردن وەلێ لێیشت ناترس���م Kئەزانم چرپای تۆ جەستەی من دەبێتK ڕۆحی من پێخەفی تۆ دەبێت ،ئەزانم كەنارەكانی تۆ بۆ من بەرتەنگە. لە كاڵوڕۆژنەی زیندانی تەنگەوە درەخت دەبینم بۆم پێدەكەنێت كەسوكارم دەبینم لە سەربانی ماڵەكان ئەو دەالقانە ئەبینم كە نزا دەكەن و بۆم دەگرین لە كاڵوڕۆژنەی زیندانی تەنگمەوە زیندانی گەورەی تۆ دەبینم بەناوبانگترین دیوانە شعرییەكانیش���ی ،بریتین لە« :كاروانەكانی خۆر ،گۆرانیەكانی ڕێگا ,كەوتنی دەمامكەكان و خوێنم لە دەستمدایە».
ژمار ه ( )٤٢3دووشهمم ه 2014/9/1
4
خوێندنەوە بهرهو سهرەوە
««
سەبارەت بەو کەسەی خوێنەرە
تیم پارکس و .ل ه ئینگلیزییهوه :زانیار عۆمرانی «به ڕاشکاوی دهیڵێم؛ ل ه الم گرنگ نیی ه ئاخۆ ئ���هوان چی دهخوێنن���هوه ،تاریک و ڕوون ،هاری پات���هر ،ههر چی بێت .ههتا ئهو کاتهی ک ه ئهوان ورهی خوێندنهوهی ش���تێکیان تێدا بێ ،النیکهم ێ ڕۆژێک دابێ ههنگاوێک ههڵبگرن و چانسێک دهب شتێکی شیاوتر بخوێننهوه». چهند جار گوێبیس���تی دهربڕینی لهوچهش���ن ه بووی���ن؟ لهمهیاندا ،بێ���ژهر ڕهخنهگرێکی ئهدهبی ی لهژێر ناوی خوێندن، بوو ک ه لهسهر ئهو بابهت ه ملمالن���ێ ل ه بلۆگهکهم���دا دامنابوو ،ل���ه ڕادیۆی کهنهدادا مش���تومڕی لهگهڵ دهکردم .پێویست ب ه گوتن ناکا ئهو ههسته ل ه خهم و کهسهریی کهمتر و کهمت���ر خوێندن���هوهدا ههڵدهقوڵ���ێ و هاوڕێی ه لهگ���هڵ چهمکێکی زنجیرهپلهی���ی هاوپهیوهند ب ه نووس���ین؛ وهکوو جویس و ناباکۆف ل ه س���هر و پهنجا سێهری خوڵهمێشی ل ه خوار. وا دهزان���درێ لهنێوان ئهم دوفاقییهدا ،جۆرێک ی نێئۆ-فالتوونی ل ه ئارادا بێ ،ش���تێک له پلیکان ل ه چهش���نی ئهوه تاکێک قوناغ به قوناغ بتوانێ ل ه ژێرهوه بۆ س���هرهوه ڕێگاکان ببڕێ ،چهشنێک له وهرگهڕانێکی گهش���بینان ه که پۆرنی نهرم ،تۆ بهرهو پۆرنی س���هخت بهکێش دهکا و کهس���ێک که ماریجوانا بکێش���ێ ،بێدهرهتانان ه چارهنووسی دهبهسترێتهوه بهوهی ل ه کهکوکرووکهوه دابهزێ بۆ الی هێرۆئین .بهکارهێنهر ،ههمیشه بهرهو الی فۆرمێکی س���هختتر ب ه نیسبهت ههمان ئهزموونی پێشوو ،بهکێش دهکرێ. ههڵبهت ،ئهگهر کهس���ێک ل���ه دهوا و دهرمانی نهرمهوه گیرۆدهی دهوا و دهرمانی س���هخت بێت، ئیمکانی چارهس���هرکردنی دهبێ ،بهاڵم ئهوهی ک ه کهس���ێک ل ه هێرمۆئین گرهنگێرهوه بۆ کالریس���ا داڵۆڤی بهرز بێت���هوه ،زیاتر وهک تاقیکردنهوهی حهزێک ه ن ه ڕاس���تییهک ک ه ڕوو بدات .بهمهشهوه، ئهو ب���هراورده خزمهت ب ه پاکان ه کردنی وتهیهکی ڕۆش���نبیران ه دهکا« ،به ڕاشکاوی دهیڵێم؛ له الم گرنگ نیی ه ئاخۆ ئهوان چی دهخوێننهوه ››.... ، (وهک بڵێ���ی ئهمان��� ه جۆرێک بن ل���ه ئێمتیاز و ههڤیازی تاکهکهسی) ،و گهشبینیی هۆشیارانهمان ڕازی دهکا کاتێ���ک کوڕ ی���ان کچێکی الو ببینین ک��� ه له جۆرج ئ���اڕ ،ئاڕ .مارتین���دا ڕۆ چووبێت. ئهم دۆستۆیڤس���کی نییه ،بهاڵم دوور نییه ڕۆژێک دابێ وهک ئ���هوی لێ بێ ،له ههر حاڵهتێکدا ئهم نموونه باشتره له گهمهکهرێکی کومپیۆتهری یان س���هیرکهرێکی تهلهڤزیۆن؛ لهب���هر ئهوهی ئهمان ه بهشێک لهو پلیکانهی خوێندنهوه نابن. ئایا هیچکام لهمانه ههڵقۆاڵوی ڕاس���تییهکانن؟ ههر بهڕاس���ت ،ئایا خهڵکی ل ه پهنجا س���ێبهری خۆڵهمێش���ییهوه ب���ۆ ئالیس مۆن���رۆ تێدهپهڕن؟ (چهن���د ههنگاو دهبڕن؟ ئیمکانی گهڕانهوهیان بۆ نییه؟) و ئهگهر ئهمه ڕاست نییه ،بۆ چ جۆرێکی تایب���هت ل ه ڕۆش���نبیریی ،له دهربڕین���ی ئهمهدا بهردهوامه؟ بهرهو کامین کۆتایی؟ له س���اڵی 1948دا ڤی.ئێچ.ئایدن وتارێکی ل ه ژێر ناوی «ش���وێنگهی گۆناح›› باڵو کردهوه ک ه سهبارهت بهوهی خۆی ناوی دهنێ «خووگرتن›› ب ه ڕۆمانگهلی پولیس���یی ه .ئهو تیش���ک دهخات ه گوایه ئهم گێڕانهوه شماتیکان ه س���هر ئهو خاڵ هی خزمهت به دامرکاندنی پێویستیی خهیاڵپاڵوانهی خوێنهرانێک دهکا که ئارایشتی دهروونشیکارانهی تایبهتی خۆیان ،لهوێ���وه پارڤه بکهن .به بڕوای ئایدن ناتوانین ب ه هێنان ه گۆڕی ههندێ ئارگیۆمێنت ک���ه به وردهکارییهوه لهس���هر ی���هک نرابن ،ئهم کهس���انه بچوێنین ب ه ههم���ان خوێنهرانی ڕۆمان ه ڕۆمانسی-پش���کێنهره سووک و چرووکهکا ن و یان ب ه داس���تانگهلی فانتێزییهوه .ههر ژانرێک لهسهر جۆرگهلی جۆراوجۆری مێش���کهوه ،خۆ س���هرقاڵ
دهکات .ل ه ه���هر ههلومهرجێکدا ،تهنانهت ئهگهر بهرههمهێکی بهرزنرخێندراویش بگات ه دهس���تی، دهبێ س���هرهتا دڵنیا بێ که ڕۆمانی پولیس���ی ل ه دهورووبهریدا نییه ،ئهگهر ببێ؛ ئهو چیدی ناتوانێ بهر ب ه خۆی بگرێ ،دهستوبرد دهیکاتهوه و لێکی نانێ ههتا کۆتایی بیخوێنێتهوه .ئهگهریش ڕۆمانی پولیسی نوێ له ئارادا نهبوو؛ به بۆچوونی ئایدن ئاماژهیهکه بۆ ئ���هم جیاوازییهی نێوان پاژهکانی ئ���هو خووگرتنه و ئهدهبی���ات؛ ئهوهی ک ه ڕۆمانی پولیسی زووتر له فهرامۆش کردنی ،ناخوێندرێتهوه و ههرگیز بژاردهی دووههم بۆ خوێندنهوه ل ه ئارادا نابێ ،وهک ئهوهی که ئهدهبیات زیاتر دهیکات. دهاللهت���هکان ب���ه ڕادهی پێویس���ت ڕوون و ئاش���کران .ئایدن نکۆڵی ل��� ه بهردهوامێتی نێوان ڕۆمان��� ه ئهدهبیی���هکان و ڕۆمان ه ژانریی���هکان ی���ان لهڕاس���تییدا لهنێوان ژانره جیاوازهکاندا دهکا. کهس���ێک له خوارهوه بۆ س���هر ب���از نادا .ب���ه پێچهوان ه وێدهچێ کهس���ێک به تهواوهتی ل ه س��� هر بۆ خ���وارهوه داکش���ێ و یان ب ه سانایی لهنێوان ههردووی ئهمانهدا بخۆلێتهوه ،ههر وهک چۆن زۆرێک له خهڵکی ههم چێشتی خۆش تام و ههم چێش���تی قیزهون دهخۆن، دایه ک��� ه ئهمهی کێش���هکه لهوه دووههمیان گیرۆدهکهره و خووی پێ���وه دهگرین؛ ب��� ه بهردهوامیی دووپاتکردن���هوهی ههمان فرمۆڵی چێژبهخش��� ه (تاقیکردن���هوهی لیتمۆس���ی داس���تانی ژانر) ک ه دنهی بزواندنی حهز بۆ وێکچوویی بێکۆتایی دهدا ،ب ه سهرنجدان بهو خاڵ ه که خوێنهر ب���ه لێهاتوویی دهتوانێ ئهو ههم���وو کاته لهبهر دهستی دایه بۆ خوێندنهوهی ڕێک ههمان ش���تی بهرامب���هر تهرخان بکات (ئهزموونێک���ی قووڵی من ل���هم ب���ارهوه خوێن���دهوهی ورد و خ���اڵ ب��� ه خاڵ���ی ڕۆمانهکانی مارگرێتیی س���ێمینۆنی پشکێنهر بوو؛ پاش پێنج یان ش���هش جار خوێندنهوه ،س���هخت و سهختتر دهب���ێ کهس���ایهتییهکانت ل���ێ تێکنهچ���ن ،بهمهش���هوه تۆ ههر بهردهوام دهبی). جێ س���ووک ه ئاماژهی��� ه ئایدن پێش���نیار ناکا ل���ه خوێندنهوهی ڕۆمانگهلی پولیسی خۆ ببوێرین- ئێس���تهش بۆ خ���ۆی چێژیان لێ وهردهگ���رێ -و خهم و کهس���هری خ���ۆی دهرنابڕێ ل���هوهی خهڵک زیات���ر ڕۆمانی پولیس���ی دهخوێننهوه ههتا فۆکنەر یان چارلۆت ه برۆنت��� ه و ئ���ارهزووی ئ���هوهش ناکا ئ���هوان ئهو چهشن ه ڕۆمانانه بخوێننهوه وهکوو سهکۆیهک بۆ خوێندن���هوهی «ش���تگهلی بهرزهجێتر›› .ئهو ب ه س���انایی ئاماژه دهدا که دهبێ بۆ کونتڕۆڵ کردنی گیرۆدهب���وون و خووکردنهک���هی ،خهبات بکات، وێدهچ���ێ ل ه بهر ئهوه بێ ک��� ه نایههوێ له داوی سهرچهش���نێکی پاتهوپاتکراوی ئهزموون کردندا قهتیس بمێنێتهوه ،که بهر ب ه گهش ه کردنی بگرێ و بهرهو هیچ کوێش بهکێش���ی نهکا .له ڕاستییدا وتارهکهی لهو ڕوهوه دهخوێندرێتهوه ک ه ئاخنراو ل ه ئارگیۆمێنتی کهس���ێک بێ ،لێبڕاوانه دهیههوێ خ���ۆی بهو قهناعهت���ه بگهیێنێ که ب���ۆ چ دهبێ کاتهک���هی ب ه خوێندنهوهی ڕۆمانگهلی پولیس���ی ب ه فیڕۆ ن���هدا و هاوکاتیش لهوهی ئهو کاتهی ب ه خوێندنهوهی ڕۆمانگهلی ئاوهها بهسهر کردووه ،ل ه خۆی خۆش بێت .ههرچییهک بێ ،داستانی ژانری بهر دهگرێ ب ه تێکئااڵن لهگهڵ داستانی ئهدهبی؛ زیاتر لهوهی بهپێچهوانهوه بێ .تا ڕادهیهک لهبهر ئ���هو کاتهیه ک ه داگیری دهکا ،ب���هاڵم ژیرانهترین ه���ۆی دهگهڕێتهوه بۆ ئهوهی ک ه لهو حاڵهتهدا ک ه ئهمهی دووههم ل ه س���هر ڕاس���تهڕێی دۆزینهوهی سرووش���تی خۆیدای���ه ،به ش���ێوهیهکی کردهیی هۆتاڤ و چهپڵهلێدانهکانی پێش���وو به یهکجاری دهشێوێنێ ههتا خوێنهر ل ه دهڤهرێکی ئارام و بێ گرێ و گۆڵدا نهمێنێتهوه. ناچارم لێرهدا ههڵوهستهیهک بکهم و دان بنێم بهو بۆچوونه دژبهره ک ه پێوایه داستانی ئهدهبیش ههروهها ب��� ه ڕواڵهتدا فورمۆڵ ه وهڕس���کهرهکان دووپ���ات دهکاتهوه ،ل ه حاڵێکدا ک ه ههندێ ڕۆمان
ئهگهر وای ب���ۆ دابنین ک ه لهبهر ئارگیۆمێنتێک ک��� ه دهخرێنه خانهی داس���تانی ژانریی���هوه ،ب ه مهنکێڵی ل ه پاڵ یهکت���ردا کۆ دهکردهوه .کاتێک نهلێکردنی خواستی خوێنهران {ئهوانهی چاوهڕێ پێشنیارم کردبێ چاوێک بخشێنێ بهو بهرههمان ه و ل ه غیابی زانیاری ت���هواوه ک ه ئهو گێڕانهوهیه، فۆرماتی پاتهوپاتکراو و ڕۆمانی لێکچوون} بهرهو ک ه ڕۆماننوسانی دیار نووس���یبێتیان– کۆئێتزه ،زنجیرهیهک وهک ئهوهی ب ه شێوهیهکی سرووشتی کهش���ف و دۆزینهوه پهلی هاویش���تووه .ههڵبهت مۆراڤیا؛ ئهوانهی من خۆش���م دهوێ���ن -گلهیی و ل ه ساکارهوه بهرهو تێکپرژاو ههنگاوی نابێ ،بیچم گوایه ئهوان زۆر نادات ،بهاڵم بهمهش���هوه ئهزموونی تهواو جیاواز گهلێک نووس���هری ئهدهبی ت���ۆوی «کاولکاری›› بناشتی ههمیش���هیی درکاندووه ی ماڵهوه .دهخات ه بهر دهم ک��� ه دهروونی خوینهر دهڕفێنێ فۆرمه ژانرهیهکانییان چاندووه .بهمهشهوه ئهگهر ماندووکهرن و زۆریش نزیک���ن به فهزا قرێژیی بیرۆکهی «ل ه الم گرنگ نییه خهڵک تاریک کچ ه گهورهکهم ل ه نێوان پالپ فیکشهن و داستانی و حهز و خواس���تهکانی ل ه ش���ێوهگهلێکی تهواو و ڕوون بخوێنێتهوه ،لهبهر ئهوهی ڕهنگبێ بهرهو ئهدهبییدا سهرهوخوار دهکا و له بهرزترین ئاستدا جیاوازدا دهنوێنێتهوه ،ئینجا بۆ چ ڕۆش���نبیرانی شتی بهرزتریش بهکێشیان بکا›› تهشهن ه بکات ،چێژی���ان لێوهردهگرێ ،ئهو به تهواوهتی ل ه بارهی ڕاس���ت-بیر کهرهوه لهمهڕ پێداگری کردن لهسهر لهبهر ئهوهیه که وێڕای هاتن ه کایهی ئهو گش���ت ه ئهوهی ک���ه ههمووی ئهمانه جۆرێک���ی جیاواز و ئهم بیرۆکهی��� ه بهردهوامن ،تهنانهت منداڵهکانیان لێڵی و ئاڵۆزییه به درێژایی س���ااڵن ،ئێم ه هێشتا تایبهت له چێژوهرگرتنی دهدهنێ ،ئاگاداره .کچ ه بۆ خوێندنهوهی ههرش���تێک{بهس ش���تێک ببێ، له ناس���ینهوهی جیاوازییهکانی نێ���وان فورمۆڵ ه گچکهکهم پێوشوێنگری کۆ ڕووداوه فانتازیایهکان وات���ه بۆ دهرچوون ل ه نهخوێندنهوه) هان دهدهن؛ پاتهوپاتکراوهکان لهس���هر مۆژدهدانیان ب ه وتاری دهکا و وا دیاره ب ه تهواوهتی پێوهیان خۆشحاڵه؛ وهک ئهوهی بڵێی ئهکتی خوێندنهوه بهدهر لهوهی چێژبهخ���ش و ههوڵدانی چڕوپڕتر ب���ۆ تێکئااڵن ئهو ئهڵق ه فانتازیایانه هیچکات دهرفهتی ئهوهیان خوێندنهوهک ه چی بێت ،ئهرێنیی و دڵخۆشکهره؟ بهڵگهنهویس���ته ک���ه باڵوکاران بهرژهوهن���دی بازرگانیی���ان ل���هو بیرۆک ه دڵخوازهیان ههیه؛ ئهوهی که ههر خوێندنهوهیهک باشتره ل ه نهخوێندنهوه .ئهوان ل ه فرۆش���ی بهلێشاوی سهدان ملیۆن کۆپی ل ه پهنجا سێبهر ،شاگهشک ه دهبن و که ڕهنگبێ سوورن لهسهر ئهوهی النیک���هم تاقم���ێ ل���هو خوێنهره ئاساییه ،ڕۆژێک دابێ ببن ه براوهی خهاڵتگهل���ی پۆلیتزێر و نۆبێل ،و ڕهنگبێ ل ه ئاکامدا بڕێک نووسهری ڕهشبین و ئاڵۆز و پشکێنهری لێ بکهوێت���هوه -ڕێ���ک وهک ئهوهی پهنجا سێبهر؛ پاڵهوان ئاناستازیا دهتوان���ێ وهک بهش���ێک ل��� ه پڕۆژهیهک که لهوێدا کریستییهن گ���رهی ه���ان دهدا ال ن���هدا ،ل ه S&Mی گچک���هدا ڕۆ بچ���ێو ئاودیوی فهزای ش���ادیی پێگهی مێس���یۆنهری لهو هاوس���هرگیریه نهریتییهدا بێت .ههمیش ه ئاسانتر دهب���ێ ک���ه هۆگهلێ���ک ههبن بۆ ی پاڵپش���تی کردن ل ه کردهوهکان کهس���ێک ب ه مهرج���ێ بزانین ب ه تهنیا به دوای بهرژهوهندییهکانی ڕههای خۆیهوه نهبێت. ب��� ه دهربڕێنێک���ی قووڵت���ر، مهیلێک ل ه ئارادایه بۆ باوهڕهێنان ب��� ه پڕۆس���هیهکی ڕاهێن���ان ک ه بهرزهه���زری ل��� ه پهیوهندییهکی ش���وانکارهیی دهخاته بهر چاوی گش���تیی و ئ���هوهش دهب���ێ ب ه ئارنۆڵ���د ئیگێ���ڵ /1935 ،کوڕگهلێ���ک بۆ خۆڕزگارک���ردن ل���هو ئاگرتێبهربوونهی بینا ش���انی ئاراس���تهیهکی پۆزهتیڤدا چۆڵکراوهکه ،سهر دهکهون .ل ه کۆلێکسیۆنی مۆزهخانهی شاری نیویورکهوه وهرگیراوه. بکهوێ؛ ئهوهی ه ئهو بیرۆکهی ه ک ه ل ه ڕێگهی ئهم ڕێڕهوه بهرهوس���هر دهبێتهوه {ل ه پالپهوه بۆ پرۆست}، تیم پارکس ،لە نوێترین وتاریدا ،لە خوێنەری ڕۆمانە پۆلیسی و سۆزدارییەکان ڕێگه خۆش دهکا ههت���ا فیگهری ڕاهێنهرێکی بێ دەدوێت :ئایا ئەمانە کێن؟ دەبێت نائومێد بین لێیان؟ داخوا ڕۆژێک دادێت مهترسی ،دهس���تانی خوێنهری ناش���ارهزا بگرێ و وهک ئیتالیی���هکان دهڵێ���ن له مهیت���هرهوه تا شتێکی باشتر بخوێننەوە؟ تیم پارکس لەم پرسانەوە باسەکەی دادەڕێژێت پاڵ ئهس���تێرهکان بهرزی بکاتهوه .باش���تره بیر لهگهڵ دنیا ئهویش ل ه ڕێگ ه نوێکانهوه ،کێشهمان نهداوه کیژوڵهکهم یهک لهو بهرههمه ئهدهبیانهی ل ه داڕش���تنی نهخش���هیهک بکهین ک���ه ڕۆڵێکی کتێبخانهکهمی پێ ئاخنراوه ،سهرنجی ڕابکێشێت .کۆمهاڵیهتی گرنگ ببهخشێ ب ه لێهاتوویی ناخهکیی ههیه. ک��� ه وای ه ئایا ل��� ه پهی���ژهی نێئو-ئهفالتوونیی ل ه ڕاس���تییدا کچهکهم ئهو کۆ ڕووداوه فانتازیان ه پهراوێزخراو؛ وهکوو خوێندنهوهی نزیک{چهمکێکی وه ب���هرهو ئهدهبی دهخوێنێتهوه ،لهبهر ئهوهی ئهوان ه له کتێبخانهی ئهدهبیه} و شیکاری ڕهخنهئامێز. ئێم���هوه ،خهڵک ل��� ه ژانرییه ئ���هوهی کهس دانی پێدا نانێ -و گومان لهوهدا دهبێتهوه؟ ئهوان س���تیگ الرسۆن کهشف دهکهن بنهماڵهییماندا نادۆزرێنهوه و ئهزموونێکی جیاواز و ئینجا دهگهن ب��� ه پامۆک؟ ب ه له ئارادانهبوونی له ئهزموونگهلی داس���تانی ئهدهبی پێ پێش���نیار نییه توخمێکی پێکهێنهری ههاڵواردنی چینایهتییه هیچ چهشنه خوێندنهوه یان ئامارێکی بهردهست دهک���هن .ئهو بۆ خۆی دهڵێ ک ه نایههوێ له داوی و لێ���رهش کاریگهره -ئهوهی��� ه ک ه گهلێک ڕێگا ل ه بۆ وهاڵمدانهوهی پرس���یارهکه -النیکهم من تهنیا ڕاس���تییهکاندا بکهوێ ،ههمان واقێع ک ه به ڕادهی ئارادان بۆ ئهوهی ژیانێکی باش ،بهرپرس���یارانه و لهالی���هن خۆم���هوه ڕا دهردهب���ڕم -دهتوانم تهنیا پێویست دهیبینێ .ئهو حهز به جیهانێکی ڕازاوه و تهنان���هت ژیرانهش بهس���هر ببهین ،ب ه بێ ئهوهی پهن���ا بۆ بهڵگ���هی زارهک���ی و گێڕانهوهیی ببهم؛ تهژی له کهش���فی بوێرانه و شاز و ههروهها هێزی ل ه ڕێگهی خوێندن���هوهی داس���تانی ئهدهبییهوه مسوگهر کرابێ .ههر یهک ل ه ئێمهش ک ه وا بزانێ م���ن وهکوو باوکی س���ێ کهس و مامۆس���تایهکی بانمرۆیی دهکا. کاتێک ب���ۆ خوێندکارهکان���م دهئاخڤم ،ئهوهی ب��� ه تێکهوتن ل���هم خووگرتنه ،ئیتر ههس���ت ب ه زانکۆیی خاوهن پێش���ینه .یهکهمین شت بۆ وتن ئهوهیه ههتا ئێس���ت ه س���هبارهت به پێشکهوتن و سهرنجڕاکێش��� ه ئهوهی��� ه زۆربهی ه���هره زۆریان دهوڵهمهنی و ڕووناک بوونهوه بکا ،دهبێ ئهوهش بهرهو سهرچوون ،هیچکهسیان لهگهڵ من قسهی {ئهوانهی که ڕازین لهو شته تایبهتییه ک ه تهنیا ل ه بزانێ ئهمه حهتم هن ئامرازێکی پێویست بۆ ناسینی نهکردووه .منداڵهکانم ههر ههموویان له گوێگرتن داس���تانی ژانرییدا بهدی دهکرێ} هیچ جیاوازیهک خۆد ،یان کلیلێک بۆ پاراستنی شارستانییهت ل ه ب ه کۆکتێبی کالس���یکیی چیرۆکگهلی مندااڵن ل ه ل��� ه نێوان پاژهکانی داس���تانی ژانریی و بهرههم ه داڕزی���ن و خاپووربوون نیی���ه .ئێمه تهنیا تاقمێ ههڕهت���ی زارۆکییهوه ،چێژیان وهرگرتووه ،بهاڵم ئهدهبییهکاندا بهدی ناکهن؛ ئهوان جیاوازییهک ل ه خوێنهری ئاس���ایین ک ه ب��� ه هۆگهلیکی مێژوویی ئهم���ه خۆبهخۆ ب���هو ئاکامهیان���ی نهگهیاندووه نێوان ناخی کۆنسێرڤاتیڤی بنهمایی بهرههمێک و و ئهو ههلومهرج���ه کۆمهاڵیهتیی ه تێ کهوتووین، ک���ه دوایی پهیج���ۆری «خوێندن���هوهی جیدی›› ناخی دۆزینهوهی���ی بهرههمێکی تر نابینن .ئهوان لهگهڵ لێنهگهڕان و پهیجۆربوونێکی س���هیردا گۆچ ی بهرفراوان کردنی ئهزموونگهلی کراوین .دیتران ڕهنگبێ ئ���هرێ و ڕهنگبێ نا بهم ب���ن ،ڕهنگبێ ی���هک له هۆکارهکان���ی ،کاریگهری ههست به پێویستی ڕهوش���تیی خوێندنهوهی پێش���کهوتوو و بهرزی خوێندهوهی���ی خۆی���ان ناک���هن .ئهغڵهبی���ش الی���هدا با بدهنهوه ،بهاڵم ب��� ه جیدی گومانم لهوه ی ژانرییهکانهوه ک ه ب ه ههی��� ه ئهگ���هر ئی.ئێڵ.جهیمز یهکهمی���ن ههنگاو دایباب���ی بێ���ت .میرمنداڵی کوڕهک���هم له نێوان بهرههمگهلێک دهخهنه خانه یه ل ه ڕۆمئێۆ گهمه کومپیۆتهریی���هکان و دووباره خوێندهوهی بێ هیچ تێگهیشتنێک ئهو جیاکردنهوهیان کردووه ،بهرهو شهکسپییهر بێت .باشتر ئهوه زۆرهملێ���ی ئهربابی ئهڵق���هکان ل���ه هاتوچوودا وات ه ل��� ه دهرکی هۆکارهکانی مامۆس���تاکهیان بۆ و ژوولیتهوه دهسپێبکرێت. بوو ،ب ه شێوهیهکی هاوس���انیش لهگهڵ ههر دوو پولینبهندیی���ه جی���اوازهکان ،ناتوانن {بۆ نموون ه فۆرمی ئهو ڕابواردنانهدا شاد دهبوویهوه .پاشتر ،ئهوهی که دۆریس لێسینگ یان دی.ئێچ .الڤرێنس سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە کۆلێکس���یۆنی ت���هواوی ژۆ نێس���بۆ و هێنین���گ ل ه کامهیاندا جێ خۆش بکهن و بۆ چ}. The Newyork Review of books
«
ژمار ه ( )٤٢3دووشهمم ه 2014/9/1
««
5
سەدام لێرەیە! كامەران سوبحان *لەبارەی سەدامەوە وا دەڵێن!. پیرەمێردێکی نەخوێندەوار ،لە ناوچە سونییەکانی ناوەڕاستی عێراقەوە دەڵێت سەدام لێرەیە ،لە ماڵەکانمان ،لە قوتابخانەکانمان، لەچایخانەکانمان ،لە هەمو کونوقوژبنێکی عێراق ،سەدام ئامادەیە!. مامۆستایەکی شیعە مەزهەبی ناسرییەی باشوری عێراق دەڵیت" :سەدام وەک الیەنی فیسۆلۆژی کۆتایی هات ،بەاڵم وەک ئایدیا نیو سەدەی دەوێت ئاسەوارەکانی لە عێراقدا بسڕینەوە"!. ڕۆشنبیرێكی كوردیش ،كە پێش زیاتر لە دە ساڵ سەدام و دام و دەزگا داپڵۆسێنەرەكەی هەرێمەكەیانی بەجێهێشتووە ،ل��ەب��ارەی س��ەدام��ەوە دەڵێت" :س��ەدام و بیرو ئایدیا شۆڤێنیستییەكەی ل��ە ه��ەرێ��م��دا جێگەی نابێتەوە ،بەاڵم سەدامی نوێ لەدوای نەمانی س��ەدام��ی ڕاستەقینە بەچەندین دەمامكی ج��ی��اوازەوە لە عێراقی نوێدا ،بە هەرێمی كوردستانیشەوە پەیدا بوون"!. ئەو ڕۆشنبیرە ك��وردە پێی وای��ە ،گرنگە سەدام و بەعسی وەك ئایدۆلۆژیا نەماون ،لەو گرنگتر كۆتایی هێنانە بەدەسەاڵتی تاكڕەوانە و دیكتاتۆرانەی شێوە سەدامییەكان ،بەاڵم بەداخەوە لەناو هەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكەی عێراقدا (شیعە ،سووننە ،كورد) مەیلێكی زۆر هەیە بۆ كاركردنی سەدامیانە و پیادەكردنی پەروەردەی سەدامیانە!. بۆچوونی سێ كەسایەتی جیاوازی (كورد و سووننە و شیعە) ل��ەب��ارەی س��ەدام��ەوە، ڕاپۆرتێكی شیكاری ڕۆژنامەنووسێكی(بی. بی.سی) ب��وو ،کە بە چەند مانگێک دوای ئ��ازادی عێراق مەیدانی لە عێراقەوە سازی کردبوو ،لە كۆتاییدا ڕۆژنامەنووسەكە پێی
ئەوە بڵێت لەگەڵ مردنی فیزیكی سەدام ،بەاڵم لەڕووی تارمایی و ئاكار و پەروەردەوە بەعس تا هەنوكە لە كۆمەڵگەی عێراقیدا بەڕێگەی جۆراوجۆر ئامادەیی هەیە ،ئایدیای ئەم پڕۆژە هونەرییە ئەوەیە كە بەعس ڕووخاوە ،بەاڵم تا ئێستا پ��ەروەردەی بەعس و تارمایی سەدام لە عێراقدا بە ڕووخساری نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبییەوە م��اوە ،پێشتر یەك سەدام لە عێراقدا هەبوو ،ئێستا دەی��ان و سەدان سەدام لە هەموو كون و قوژبنێكی عێراقدا هەیە !.ئەمەش دوپاتکردنەوەی پێشبینی ڕۆژنامەنووسە بیانییەکەیە بۆ تارمایی سەدام دوای ڕووخانی ڕژێمەکەی.
س��ەدام��ەك��ەی ڕووخ��س��ارت��ان الب���ەرن ،ئێمە بەڕوونی دەتانبینین )!.ئەو ڕۆژنامەنووسە و ڕەخنەگرە باس لە پێگەی دەمامك الی مرۆڤی عەرەبی و ڕۆژهەاڵتی دەكات و پێی وایە ئەو دەمامكانەی لەسەر ڕووخساری عێراقییەكانە
جەمال پێنجوێنی دەڵێت (سەدام لێرەیە)! جەمال پێنجوێنی ،پڕۆژەیەکی هونەریی هەیە بەناوی (س��ەدام لێرەیەSaddam- )isHereكە قواڵیی كاركردن و تێڕامانی ئەو هونەرمەندە لەو پڕۆژەیەدا لەسەر ئەو پرسیار و گومانەیە كە پێی وای��ە تارمایی سەدام تا هەنووكە لەناوماندایە و بەئاسانی ناڕوات!. مێژووی ئەم پڕۆژەیە دوای پڕۆسەی ئازادی عێراقە ،پ��ڕۆژە هونەرییەکەش لە میدیای جیهانی و عەرەبیدا دەنگدانەوەیەكی گەورەی دایەوەو دەیان نووسینی بەزمانە جیاوازەكانی دونیا لەسەر نووسرا. كاركردنی جەمال پێنجوێنی لەسەر ئەم ئایدیا هونەرییە لە پڕۆژەکەیدا ،كاركردنە لەسەر مردن و لەناوچونی فیزیكی سەدام لە كۆمەڵگەی عێراقیدا ،ئەم هونەرمەندە دەیەوێت
گۆشەیەکە ،تایبەت بە وەرگێڕانی کتێبی شەقامی یەکئاراستە
سەدام لە فۆتۆکانی پێنجوێنیدا سەدام فیگەرێكی دیاری فۆتۆكانی جەمال پێنجوێنییە ،ئەزموونی كاركردنی ئەو وەك فۆتۆگرافەرێكی پڕۆفیشناڵ ،چ لەگەڵ ئاژانسە جیهانییەكان ،چ وەك هونەرمەندێكی فریالنس، تایبەتمەندی و سەلیقەی هونەریی زۆری پێوە دی���ارە ،ئەمەش خاڵی تایبەتمەندی كارە هونەرییەكانی ئەوە كە جیای دەكاتەوە لە زۆرێك لە فۆتۆگرافەرەكانی تر كە لە دوای خ��ۆی��ەوە بۆ گرتنی وێنەیەك ،ئەمە جگە لەوەی درووستكردنی بابەتێكی گشتگیری فرە فیگەری وەك ئەم كارە پێنجوێنی چ لەسەر ئاستی سیاسی چ لەسەر ئاستی هونەریی فرە ڕەهەندە و مانای زۆر بەدەستەوە دەدات بۆ خوێندنەوە ،بەاڵم دیارە فیگەری سەدام وەك كارەكتەرێكی كاریزمی خوێنڕێژ بەشێكی زۆری ئەو وێنانە داگیر دەكات كە بینەر یان ڕەخنەگر بیەوێت خوێندنەوەی جیاواز بۆ ئەم كارە هونەرییە بكات ،ئەمەش یەكێكی ترە لە چیرۆكەكانی سەركەوتنی ئەم هونەرمەندە لەم كارە و لە زۆرێك لە كارە هونەرییەكانی تریدا کاری لەسەر دەکات.
بە دەیان ساڵی تر لێیان نابێتەوە ،لە بەشێكی تری وتارەكەیدا ئاماژەش بەوە دەكات ئەم دەمامكە جیاوازی لە دەمكەكانی تر ئەوەیە كە لەسەر ڕووخساری زۆربەی هاوواڵتیانی عێراقە، بەتەنها سیاسییەكان ڕووخساری سەدامیان نەپۆشیووە ،بەڵكو لە(سۆزانییەوە بۆ مەالی ئاینی) هەمووی سەدامێكی بچوكە لە عێراقدا، بەاڵم ئەو ڕۆڵ و ڕێكەوتەی بۆ سەدام ڕەخسا، بۆ هیچ كارەكتەرێكی تری عێراق نەڕەخساوە، بۆیە عێراق یەک سەدامی تێدابوو ،ئیستا زیاد لە سەدامێک لە عێراقدا هەیە!.
واب��وو ،تا پ���ەرورەدە و ڕەوش��ت و ئاكاری سەدام لە عێراقدا بنەبڕ نەكرێت ،مەحاڵە باس لە كۆتایی هاتنی سەدام و بەعس بكرێت!. بەڵگەی ئ��ەم قسەیەش ڕۆژنامەنووسەکە دەڵێت" :با چاوەڕوانی ڕووداوەكانی داهاتووی عێراق بین بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم شیكارییانەی ئێمە".
تازە تارمایی بەعس وەك جەستە ڕۆیشتووە، كە ڕەنگە كات و ئازایەتی و سەركێشی زۆری ویستبێت هاوواڵتییەك لە هەرێمی كوردستان، یان لە باشوور و ناوەڕاستی عێراق ڕازی بكات ڕووخساری سەدام بكات بە ڕووخساری
شەقامی یەکئاراستە
ئازادی عێراق لەسەر كۆمەڵگەی عێراق كاریان كردووە. گرنگی فۆتۆكانی پڕۆژەی هونەریی سەدام ل��ێ��رەی��ە)Saddam is Here( !. لەوەدایە هەموو كون و قوژبنێكی عێراقی گرتوەتەوە ،لە بیابانەكانی باشوورەوە بۆ شاخەكانی باكور ،ڕووخساری سەدام لەسەر ڕووخساری عێراقییەكانە بە شیعە و سووننە، موسوڵمان و مەسیحی و یەزیدی و سابیئە و ئاینزاكانی ت��ر ،هەموویان ڕووخ��س��ار و دەمامكی سەدامیان پۆشیووە ،گشتگیرییەتی ئایدیای ئەم فۆتۆگرافە ل ەئاستێكدایە كە كاركردن و بینینی ڕووخساری سەدام لەسەر ڕووخ��س��اری چینە ج��ی��اوازەك��ان��ی عێراقدا الناچێت و بەردەوام سەدامەكان دەبینرێنەوە. قەسابێك ،دوكاندارێك ،مەالیەك ،مامستایەك، سۆزانییەك ،حەماڵێك ،مامۆستایەك هەموویان بەشێوەو ش��ێ��وازی ج��ۆراوج��ۆر ڕووخ��س��اری سەدام لە ڕووخساریاندا چەسپیوە. لەسەیركردن و سێرچكردنی ئەم پڕۆژە هونەرییەدا لە ئینتەرێت ،بەڕێكەوت چاوم چ��ووی��ە س��ەر وت��ارێ��ك��ی ڕۆژن��ام��ەن��ووس و ڕەخنەگرێكی عەرەبی مەغریبی کە زۆر جوان شیكاری ڕووخسارەكانی سەدامی لەم پڕۆژە هونەرییەدا كردووە ،لە وتارەكەیدا بەناونیشانی
سەدام لە دەرەوەی یادەوەریی وێنە و ڕووخسارە جیاوازەكانی سەدام ،لە ڕووخساری كارەكتەرەكانی جەمال پێنجوێنیدا، لە دەرەوەی یادەوەرییەكی بەهێزن ،كە بتوانن خۆیان ئەو بەسەرهاتانە بگێڕنەوە كە بینیویانە ،بۆیە ئەم هونەرمەندە كوردە بە تەنها یەك وێنەی سەدام و وەستان لەبەردەم زوومی كامێرەكەیدا ئەو یادەوەرییەیان پێ دەگێڕێتەوە ،چونکە الیەنێكی دیاری پڕۆژەی سەدام لێرەیە)Saddam is Here( !. ی��ادەوەری فۆتۆگرافەرەكەیەتی ،كە خاوەن یادەوەرییەكی بەهێز و پڕ لە ئەفسوونە، هەرچەندە مێژووی چیرۆكی فۆتۆكان تەنها چەند ساڵێك تێپەڕیوە ،بەاڵم فۆتۆگرافەرەكە لە ی��ادەوەری و ڕەهەندێكەوە كاری لەسەر ڕووخسارەكانی س��ەدام دەك��ات كە ب��ەدەر بێت لە بینینێكی ئایدۆلۆژییەوە ،بەڵكو كار لەسەر سایكۆلۆژی و مێژووی هەریەك لەو فیگەرانە بە ستایل و شێوازێكی ڕیالیزمی و كاریكاتێرانە دەكات ،بەجۆرێك سەرنجی بینەر بۆ الی خۆی ڕادەكێشێت و هیچ بینەرێك نییە چەند وێنەیەكی ئەم پڕۆژەیە نەبینێت و لەسەری نەوەستێت و تووشی تێڕامانی ن��ەك��ات ،بەتایبەتیش لەسەرنجڕاكێشی و جیاوازی چیرۆكی فۆتۆكان لەچاو ئەو پڕۆژە هونەرییانەی كە لەدوای ڕوخانی بەعس لەسەر ئەو ڕژێمە هونەرمەندان كاریان لەسەر كرد. جەمال پێنجوێنی لە هەڵبژاردنی هەر یەك لەو فیگەرانەی لە عێراقدا تووشی دەیان سەر ئێشە و گرفت بووە ،بەتایبەتیش لە عێراقێك
ڕەنگ لە ڕووخساری سەدامدا! ل��ەس��ەر ئ��اس��ت��ی ڕەن���گ و ل��ۆك��ەی��ش��ن و فیگەر ،پ���ڕۆژەی هونەریی س��ەدام لێرەیە ( )Saddam is Hereزۆر بە جوانی ئەم سێ ڕەگەزەی لەناو پڕۆژەكەدا تەوزیف ك���ردووە ،ڕەنگی فۆتۆكان هەمەچەشن و كاریگەر و پڕ لە ئەفسون و سەرنجڕاكێشن، بەجۆرێك دەڵێیت شێوەكارێكی بە ئەزموونە بە وردی فڵچە و ڕەنگی لەسەر ڕووخساری تابلۆ داناوە ،لۆكەیشنەكان لە ژووری نووستنی سۆزانییەكانەوە بۆ بازاڕ و دوكان و فەرمانگە و سەربازگە و باڕو و شوێنە گشتییەكانە ،ئەمەش هێندەی تر پ��ڕۆژە هونەرییەكەی فراونتر و گشتگیر تر دەك���ات ،فیگەری پ��ڕۆژەك��ەش ب��ەدەر لە فیگەری سەرەكی و كارەكتەرە دیارەكان دەی��ان فیگەری تر لە باگراوندی فۆتۆكاندا دی��ارە ،كە بە بینینی ڕاستەوخۆ بینەر كۆمەڵگەی عێراقی بیر دەكەوێتەوە بە ڕووخساری سەدام و بە تارمایی سەدامەوە، ئ��ەم س��ێ الی��ەن��ەی ك��ارك��ردن��ی پێنجوێنی لەپڕۆژەكەیدا هێندەی تر فۆتۆكان الی بینەر سەرنجڕاكێشتر دەك��ات ،ئەو ڕەنگانەی لە زووم��ی كامێراكەیەوە لەدایك ب��ووە ،ڕەنگی جیاوازی ڕووخساری ئەو دیكتاتۆرەن ،كە الی ئەم هونەرمەندە و لە فۆتۆ و كارەكانیدا لە هەردانەیەكیان بە ڕووخسار و شێوازێكی جیاوازەوە دەبینرێت ،ئەمەش خاڵی كۆنتڕاس و جیاكەرەوەی ڕووخساری دیكتاتۆرەكانی مێژووە ،كە ئەم هونەرمەندە لەم ڕەهەندە سایكۆلۆژییەوە ویستوویەتی ڕەنگی دیكتاتۆر بۆ بینەرەكانی دەربخات!. پێنجوێنی دەیەوێت بە كورت و پوختی بە بینەرەكانی بڵێت سەدام لەناوماندایە بە ڕووخ��س��اری ج��ی��اواز ،ئێستا س��ەدام تەنها لە كۆشكی كۆماری نییە ،سەدام لە هەموو ماڵێكی عێراقدایە!. دوا خوێندنەوەیش بۆ پڕۆژەكەی ئەو چەند دێڕەیە كە دەڵێت" :بۆ ئ��ەوەی بەیەكجاری كۆتایی بێت بە پ��ەروەردەی بەعس و بیریی سەدامیزم ،پێویستە خۆمان لەسەر پەروەردەی دیموكراتی و دەستاودەستكردنی دەسەاڵت ڕابێنین ،ئەگەر نا سەدامەکان زیندو دەبنەوە، چونکە سەدامەكان لێرەن ،لەناوماندان و ڕۆژانە دەیان بینین ،بەاڵم بە ڕووخساری جیاواز"!.
واڵتەر بێنیامین و .لە ئەڵمانییەوە :پێشەوا فەتاح «ئەو کاتژمێرانەی شکڵیان تیادایە وا لە ماڵی خەوندا بەسەرچوون». ژێرزەمین ئێمە لەمێژە ئەو مەراسیمەمان لەیاد کردووە کە بەژێر ماڵی ژیانمانەوە گێڕدراوە .بەاڵم گەر ناچاربیت بیدەی بەسەریدا و بۆمبەکانی دووژمن بدەن لە زەوی ،ئاه لە بنچینەکانیدا چی گەنجینەیەکی کۆنی پشتگوێخراو و ئەنتیکە ڕوویان بەدەرناکەوێت .چی لەژێر هاوکێشەی سیحریدا غەرق و قوربانی نەکرا ،ئاه چ کابینەیەکی مچوڕکهێن لە کەلوپەلی دەگمەن لەو ژێرەدایە ،کە تیایدا قوڵترین مەنهۆڵەکان بۆ ئاساییترین شمەکی ڕۆژگار تەرخانکراون .لە شەوێکی بێهیواییدا لە خەوندا خۆم لەگەڵ یەکەم ئاوەڵی خوێندنگادا بینی کە دەیان ساڵ دەبێت چیدی نایناسم و لەو نێوەندەشدا بە دەگمەن بە بیرمدا هاتووە ،لەو خەونەدا هاوڕێیەتی و برایەتیم گەرموگوڕ نوێکردەوە .بەاڵم لەگەڵ بێداربوونمدا بۆم ئاشکرا ب��وو :ئ��ەوەی بێهیوایی وەک تەقینەوەیەک هێنابوویە کایەوە ،ئێسکوپروسکی ئەو مرۆڤە بوو کە بە دیوار بەندکرابوو و دەبایە کارێک بکات :ئەوەی لێرە بژی ،نابێت لە هیچ شتێکدا لەو بچێت. دااڵن سەردانێک بۆ ماڵی گۆتە .من لە یادم نییە ژوورم لە خەونمدا بینیبێت .ڕیزێک ڕاڕەوی سپیکراو بوو وەک هی خوێندنگا .دوو خانمە میوانی بەتەمەنی ئینگلیز و پاسەوانێک کۆمپارسی خەونەکەن .پاسەوانەکە داوامان لێدەکات ناوی خۆمان لەو دەفتەری نامۆیانەدا تۆمار بکەین کە لەو سەری ڕاڕەوێکدا بەسەر مێزێکی قەراغ پەنجەرەوە بەکراوەیی داندرابوو .لەگەڵ دەچمە بەردەمی ،بەدەم هەڵدانەوەی پەڕەکاندا ناوی خۆم بە خەتێکی گەورەی بێجڵەوی مندااڵنە دەدۆزمەوە. ژووری نانخواردن لە خەوندا خۆم لە ژووری کارکردنی گۆتەدا بینی. بە دیمەن هیچی لەوەی ڤایمار نەدەچوو .بەر لە هەر شتێک زۆر چکۆالنە بوو و تەنها یەک پەنجەرەی هەبوو. مێزی نووسینەکە بەباری درێژی بە دیواری بەرامبەر پەنجەرەکەوە نووسابوو .لەپێش مێزەکەدا شاعیر بەو پەڕی پیری دانیشتبوو .من تەنیشتم لێی بوو کاتێک دەستی لەکار هەڵگرتوو و گۆزەیەکی چکۆالنە یاخود قاپولکەیەکی ئانتیکیی بە دی��اری دام��ێ .من لەناو دەستمدا هەاڵوگێڕم دەکر .گەرمییەکی بێحەیا ژوورەکەی داگیرکردبوو .گۆتە هەستایە سەرپێی و لەگەڵ مندا هاتە ژوورەکەی تەنیشتەوە ،لەوێ مێزی خوانێکی درێژ بۆ خزمەکانم ئامادەکرابوو .بەاڵم پێدەچوو بۆ خەڵکی زۆر زیاتر وەک لە ژمارەی خزمەکانی من ئامادەکرابێت. دی��ارب��وو ب��ۆ ب��او و باپیرانیش ئ��ام��ادەک��راب��وو .لە دەستەڕاستی ئەوسەردا بە تەنیشت گۆتەوە دانیشتم. کاتێک ژەم کۆتایی هات ،بە زەحمەت هەستایە سەرپێ و منیش بە جووڵەیەک داوای مۆڵەتم لێکرد یارمەتی ب��دەم .کاتێک دەستم بەر ئەنیشکی ک��ەوت ،لەتاو هەستونەستم دەستمکرد بە گریان. یەقین بێبەرە.
بۆ پیاوان
ژمار ه ( )٤٢3دووشهمم ه 2014/9/1
6
نیچە ،هاوچەرخمانە
لهسهر پردهكهی الزۆ نیگار نادر كهم نووسهری ژن ههن بتوانن پردێك لهنێوان ههستی ڕاستهقینهی خۆیان بهبێ ڕت��وش و ئهدهبهكهیان دا دروست بكهن ،ژنانی نووسهر لهههر كوێی دونیا بن خاڵی وهیهكچوونیان زۆرن ،جودا ل ه هونهری زمانزانی ،له ڕاستیدا من زۆر كهم شیعری كوردی دهخوێنمهوه بێ ل ه شیعری كالسیك و عیرفان ،چونك ه ههمیشه چێژی خۆم دهپارێزم و ڕێگ ه نادهم ب ه بابهتی پوچ چێژم بشڵهژێنم .الزۆ یهكێكه لهو ژنه شاعیرانهی دهمێكه ب ه بهرههمهكانی ئاشنام و بهتاسهوه چ��اوهڕێ��ی بهرههمی نوێی دهك��هم ،من به دڵ دهخ��وازم لهسهر ئهو دهقانه بنووسم ك ه سهرنجم دهههژێنن و چێژم ههڵدهكشێنن ،بهاڵم پێموایه لهسهر نووسین و ههڵسهنگاندنی دهقێكی ئهدهبی پێویستی ب ه شارهزایی ههی ه و من دهترسم لهقهرهی بكهوم. بهاڵم ل ه ڕهخنهی چاودێر دا چاوم لهو دهقه جوانهی الزۆ ههڵهنگوت بهناوی (وێنهی ژێر پردهكه) لهگهڵ خوێندنهوهیدا چهند جار ڕامام ،پێكهنیم ،سهرم بڵندكرد ،دهستخۆشیم لهبن لێوهكانمهوه بۆڕهوان ه كرد كه دهڵێ: وێنەیەکم بۆ بنێرە بە دەستلێدانی پەنجەکانم گەرم بن وێنەی برژانگ و چاولێکنان وەک نیشانەی داواکردنی ماچێک وێنەی لێدانی دڵت ،توند و بەهێز وێنەی ئەڤینێکی پیاوانە و خۆڕاگر وێنەی شانە ڕووتەکانت کە خەمی منیان هەڵگرتووە دهمهوێ بڵێم شاعیری سهركهوتوو سهدلهسهد وێنهگرێكی سهركهوتووه ،الزۆش زور نهرم و ژنانه كلیكی لهسهر ئهو جوڵ ه ناوازان ه كردوه ك ه زٶر ئهستهم ه مروڤی ساده بیانبینێ و ههستیان پێبكات .بۆی ه وا پدەچێ ،الزۆ لهسهر پردی داهێنانه ،ئهگهر نا ،نهیدهتوانی ئهو ههموو وێنه جوانانه وهرگێڕێته سهر وشهو شیعری پێ بنەخشێنێ. شاعیر ئەو کاتە سەرکەوتوو دەبێت کە توانی لەمپەر لە دەوری خەیاڵی خۆی هەڵگرێ و زمانیش سەرپشک کا لە هەڵبژاردنی ئەو وشانەی وەک بروسکە دێنە ناو سەریەوە ،شاعیری ژن بەهۆی هەستیاری سیستەمی دەماری و هەستیاری دڵیەوە دووج��ار دەکەوێتە بن هەر جوڵەو وشەیەکەوە بۆیە دەبێت هەر ڕەنگێک لە ڕەنگەکانی ڕوحی لەجێی خۆیدا بپارێزێت و لە تێکەڵکردنیشیان دا زۆر زۆر بە ئاگابێت. هەروەها شیعری جوان وەکو ڕووبارێک لەزەینی مندا جێی خۆی بەجێدەهێڵی و پاش تێپەڕبوونیشی چۆن زەوی دڕیوە تا دەربچێ ئەوهاوش دڵم دەدڕێ و شەق دەکا و جێگەی دەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە ،ب��ەوم��ان��ای��ەی ه���ەر ش��ی��ع��رێ��ک ش��وێ��ن��ەوار بەجێنەهێڵێت ئ��ەوا شیعرێکی سەرپێیی پوچەو قەت چاوی خۆمی پێ ئەزیەت نادەم. ه����ەروەه����ا ن���ووس���ەری ب����ەره����ەم����ەک����ەش ئ���ەگ���ەر پیشەسازێکی بە ئەزموون نەبێت ناتوانێ ببێتە خ��اوەن عەتری خ��ۆی ،بۆیە ئەو نووسەرانەی م���ن دەس��ت��ن��ی��ش��ان��م ک���ردون هەریەکەیان بۆخۆی عەترێکە و لە عەترخانەکەی من دا جإگای هەیە و چێژم بە بۆنی خۆی مەست دەکا و دەیناسمەوە. من پێم وایه ژنێك ئهو كات ه دهگ��ات �ه داه��ێ��ن��ان ل �ه ئ��هدهب دا ك ه هاوسهنگهیهك لهنێوان وره و وزهی خ��ۆی��دا ابگرێ، چۆن سهربازێك به بێ بوونی ئهو دوان � ه ناتوانێ چركهیهك بهردهوام بێت .له نووسینیش دا ههمان دوان ه پێویستن ،چونك ه زۆرجار وزه ههیه بۆ نووسین یان بۆ دۆزینهوهی وشهیهكی ڕاكێشهر ،بهاڵم وره ئهوهنده الوازە كه دهبێته هۆی مردنی وشەکە ،بۆی ه له دهقهكانی الزۆدا ههست به ههمان هاوسهنگی دهكهم ..چونكه ئهگهر دەقێک كۆمهڵێك وش�هی وزهبهخشی تێدا نهبێت لهناو وێنهیهكی جوانیشدابێت زهینی خوێنهر ناهەژێنێ.. من بهدڵ خۆشحاڵ و تژی ل ه وزه دهبم ك ه بهرههمێكی ب��ااڵی نووسهرێكی ژن دهبینم ،ك ه دهتوانم بیخهم ه ژێر ناونیشانی تێكستێكی داهێنهرانی هاوچهرخ له دونیای ژنێك، چونكه ئێستا سهردهمێك ه دونیای ژن ل ه ههموو دونیایهكانی تر لهژێر ههڕهشهی شێواندن و لێك ههڵوهشاندنهوەدایه، بۆیه ئهگهر ژنێكی نووسهر نهتوانێ له بهرههمی خۆیدا ئهو ئاماژانه ب ه ئهدهب گێڕی ،ئهوا ئهستهمه ناوی بهری ب ه (نووسهرێكی هاوچهرخ) و خاوهن دهقی داهێنهرانه ..ژنان ل ه سهرهتادا زۆر به گهرمی دێن ه ئهو مهیدانه ،بهاڵم پاشهكشێ، یان بهپاش كهوتنیشیان ب ه ههمان خێراییه ،بۆیه الزۆ ب ه یەکێک لهو ژنه بهتوانای ه دهبینم كه ن ه پاشهكشێی كردووه نه وهپاشیش كهوتووه ،ئاوێنهئاسا ههستی ژنێكی هاوچەرخ نیشانی خوێنهرانی خۆی دهدا.. یهك له دیوەکانی ههڵوهشاندنهوهی دونیای ژنان ئهو
ئهدهب ه بازرگانیە بەدەڵەیە كه بهناوی داهێنان ل ه چهند فۆرمێكی ئیرۆتیکی بهناو عهشق دا ،شوناسی ژنی نووسەری ئهو سهردهمهیان ب ه خۆیانهوه لكاندوه ،بۆیە هەر لە کوردوستان نا لە هەموو دونیا ،ژنان بە پۆل ناوبانگی شاعیری و نووسەری بەخۆیانە هەڵدەواسن و بەاڵم ئەوانەی وەکو دەنگی سەردەم زمانی خۆیان دادەڕێ��ژن و زمانیان دەبێتە شوناسیان لە هەموو کۆمەڵگایەکاندا بە پەنجەی دەست دەژمێردرێن. بۆیە بە ڕای من ئەگەر نووسەر دەقێک بەرهەم نەهێنی کە ڕاستەخۆ زەین و دڵی خوێنەر نەسمێ ئەوا ئەو بەرهەمە دەکەوێتە ڕیزی هەموو شمەکە یەک جار مەسرەفەکانی ئەو سەردەمە و لە ڕۆژێکدا وەکو هەموو پاشماوەکانی دی کۆدەکرێتەوەو فڕێدەدرێ ،لەژێر ڕۆشنایی هەمان دیددا دەڵیم ،بەرهەمی الزۆ نەبۆتە ئەو پاشماوەی کە بەسەربچێ خوێنەر بۆی نەگەڕێتەوە ،هەروەها کەسایەتی الزۆ خۆشی دەک��رێ وەک��و کەسایەتی ژنێکی ن��ووس��ەری هاوچەرخ پێناسەبکرێ ،چونکە تێکەڵەیەک لە خاسیەتی هەمەڕەنگی ژنانەو تەنهابونانەی کە دوورە لە نووسەری گشتی لە خۆیدا پاراستوەو هەوڵی داوە نە بۆخۆی نە تێکستەکانی بچەنە خانەی یەک جار مەسرەف و گشتیبونەوە. من دونیایەک خ��ۆم ب��ەدوور دەگ��رم لە پێهەاڵگوتن و ڕازاندنەوەی هەم دەق و هەم ناوبانگی نووسەرانیش بە هەزارەها پەرژین چێژی خۆم دەپارێزم لە کاڵبونەوە ،زۆر بە تەقیەوە ڕای خۆم دەردەبڕم لەسەر دەق و نووسەران نەوەکو بکەوێتە بن سێبەری خۆشەویستی هاوڕێیەتی و بەرژەوەندی دوو دیوی پەیوەندی ،بۆیە ئەگەر تێکستێک ،شیعرێک ناوی خۆمم لەبیر نەباتەوە ئەوساتەی دەستی بۆ دەبەم و دوو سێ جار لەسەریەک نەیخوێنمەوە و دەستی بەسەردا نەخشێنم و بەرامبەری نەگریەم و بزەنەگرم و نزیکی ڕانەگرم لە سینگم، هەرگیز نە ڕای لەسەر دەدەم نە دەتوانم وشەیەکی لەسەر بنوسم. کاتێک الزۆ دەنووسێ (ماچێکت بە هەموو عەرشی ئیمپراتۆرەکان ناگۆڕمەوە) مرۆڤ ناتوانێ دان بەبوونی ئەو هەڵدێرە قوڵەدا نەنێت کە ژن تێی دەک��ەوێ ئەو کاتەی عاشق دەبێت ،ئەو دەم��ەی دەنووسێ (دیسان بێدەنگ، دەڕژێمە سەر جێگایەکەم) ئاماژە بە سەدان جار ڕژانی ژن دەکا لەکاتی عاشقبوونیدا ،لەپشت ئەو ڕژانە ،ڕژانی چاو، ڕژانی ڕۆح و ڕژانی دڵ هەیە بەاڵم ئەوانە دەبنە هێما بۆ ڕژانی شکۆی ژنێک کە مەترسیدارترین ڕژانە کە بەشی هەرە گەورەی ئەو ڕژانە ڕژان لەسەر جێگایە کە هەزارەها برین و ورتکە برین بەجێدەهێڵێت. ل ه دونیای پڕ پێكدادان و جهنجاڵی ئهمڕۆدا ئهگهر نووسەرێک زۆر بە زیتی و به هۆشیاریهوه نهتوانێ ببێت ه پردێك لهنێوان ئهو وشكههڵگەرانه ڕوحیهی مرۆڤی ئهو سهردهمهدا بهسهری هاتووه لهگهڵ تاڤگهیهك ل ه وێن ه و وش ه و نیگاری تهڕ و سادهی مرۆڤایهتی ئهوا حهتمهن بە نوسەرێکی باو دەێتەژماردن و بهجێ ماوه. بهتایبهت دون��ی��ای ژن��ان ل��ەو س���ەردەم���ەدا ج��ۆرهه��ا لقی پیشهسازی لێ دروست ك���راوه ب�ۆت� ه ژیلهمۆیهكی بنهڕهتی س�هرم��ای�هداری بۆ بەکارهێنانی ناو و جەستەو زمانی وەکو کەرەستەیەک لە کەرەستەکانی بەرهەم و بازاڕ، لەبەر ئەوە ئەرکی سەرەکی ن��ووس��ەری ژن پاراستنی ڕۆحی خۆی و بهرگری كردن لە تایبەتمەندیەتی بۆ ئەوەی نههێڵێ ڕوحی ببێت ه ڕوحێكی ڕۆب����ۆت و س��هرم��ای��هداری ههڵیسوڕێنێ ،ل��ە ڕێگەی شیعرو نووسینەوە بتوانێ پردی پێویست لەنێوان خۆی و خ��وێ��ن��ەردا ڕۆب��ن��ێ ،بۆی ه بهڕای من ئهركی نووسهری ژن ئهركێكی دووبهره بهتایبهت ئهگهر خواستت بێت ب ه یهك ل ه نووسهرە چێژ پارێزراوهكان بمێنێتهوه. ئ��ەوەی پتر جێی سەرنجە هەستەکانی الزۆ هەستی سروشتی ژنێکن ئەو هەوڵی مۆنتاژکردنی هەستەکانی نەداوە تا خوێنەر بەالڕێ دا بەرێ سەرەرای ئەوەی ئەو لە تەمەنێکی منداڵیەوە لە دەرەوەی کوردوستان ژیاوە ،بەاڵم دەبینی پچڕانێکی کولتووری لە ناخی دا ڕوینەداوە هەروەها هەستەکانی بە بۆیەکی تەواو ڕۆژئاوایی نەڕەنگاندون ،بەو مانایەی هاوسەنگیەکی لەنێوان ژنبونە کوردی و ژنبونە ڕۆژئاواییەکەیدا دروست و مرۆڤانە ڕاگرتووە. بەهەمەحاڵ ،الزۆ تاقەتی بەوە شکاوە پۆلێک خوێنەری جوان بۆ خۆی ماڵی بکا ،وەکو ژنێک هاوشێوە و هاوهەنگاوی پشوی (با) هەمیشە هەڵنەکات و هەمیشە دەستەبەر نەبێت لەناو ژاوەژاوەکانی بەناو داهێنان و فێستیڤاڵ و خەاڵتی کوردی دا و بەدوور بێت لە باوەکانی ئەو سەردەمە .بۆیە بەدڵ ئومێد دەکەم بتوانێ هەموو ئەو تایبەتمەندیانەی بۆ هەمیشە بپارێزێ و بە لەسەر هەمان پرد بڵند بڕوانێ و قوڵ لە ژێر پردەکە بڕوانێ تا هەزارەها وێنەی ش��اراوەی تری جوان بگرێ و بە سەدان کانی شیعری لێهەڵقوڵێت.
««
ڕاگەیەنەری مەرگی خواوەند
د .ئێریک ڤاڵتەر و .لە ئینگلیزییەوە :سەیوان محەمەد ●
فرێدریک نیچە ،کە لە ١٨٤٤لە دایک بوو ،لە ١٨٨٩لە زمان کەوت ،یازدە ساڵ دواتریش ،لە ٢٥ی ئۆگەستدا ،مرد. یەکەم گەورە فەیلەسوفی سەدەی بیستەم بوو .ئەوەی کە وای کرد و وایش دەک��ات هێندە گرنگ بێت ،ئەوەیە کە بە ڕوونییەکی گەورە و دووربینییەکی کاریگەرەوە قەیراناویترین و هەمیشەییترین کێشەی مۆدێرنەی ناسییەوە ،کێشەی بەها. هەوڵەکانی لە چارەسەرکردنی ئەم گرفتەدا سەرکەوتوو نەبوون، بەاڵم قوواڵییەکانی ئەو پرسانەی ئاشکرا کرد کە ئەمڕۆیش هێشتا ئەوپەڕی توانامان لە بەرامبەریدا شکست دەهێنێت. بە بانگەشە بەناوبانگەکەی دەست پێ دەکەین کە «خوداوەند مردووە ».ئەمڕۆ هزری عیلمانی بووەتە باو ،بەاڵم لە سەردەمی نیچەدا ئەو بانگەشەیە یەکجار پەیامبەرانە بوو .مەبەست لە بانگەشەکەی پتر بۆ جەختکردنەوەی بێباوەڕی نییە :هەرچەندە گومانی تێدا نییە کە نیچە بێباوەڕ بوو ،ئەو بەدەر بوو لەوەی ببێتە پێشەنگی بێباوەڕیی ئەوروپایی .بەڵکو تێبینییەکەی ئەو پتر سۆسیۆلۆژییانەیە ،بە دیوێکدا :مەبەستی ئەوەیە کەلتوری ڕۆژئاوایی چیتر خودا لە سەنتەری شتەکاندا دانانێت .بە دیوێکی تردا ،زاراوەی ‹سۆسیۆلۆژییانە› تا ڕادەیەک هەڵخەڵەتێنەرە، ئەم گوتارەی د .ئێریک ڤاڵتەر ،بە بۆنەی سەدوچواردەساڵەی مەرگی نیچەوە وەرگێڕدراوە
یەکەم.‒١٨٨٣ ، بەمجۆرەێش لە چاخی دێریندا ئەوە ئەو هێزە بوو ،کە خەڵکی بە هۆیەوە خۆیان پێناسە دەکرد ،کە بەهاکانی ئەو خەڵکەی دەخولقاند .پاشان ئەوە دێت کە نیچە وەک ئاڵۆزیی داتەپیوی مەسیحییەت بیری لێدەکاتەوە .کە تێیدا الوازی ،نەوەک هێز، دەستنیشانکەری بەها ب��وو« :الوازەک���ان دەبنە میراتگری زەوی –».مەتا– .لە ڕاستیدا چینی قەشە مومارەسەی ویستی هێزی خۆی دەکات لە سەرکەوتنیدا بەسەر خەڵکانی بتپەرستدا، ب��ەاڵم لەو نێوەندەدا غ��روری ڕەمەکیی ئاژەڵییانەی مرۆڤ بێبەهاکراوە لە ڕێی دیسپلینەکانی هەژاری و فانیبوونی جەستە و گوناهبارکردنەوە؛ ئەخالقییەتێک کە دەنگدانەوەی پەیامی خوداوەندێکە لەسەر خاچ ئازار دەچێژێت .پەیامە ئاشکراکە ئەوەیە کە بەها لە مرۆڤی پیرۆزی زەمینیدا بەرجەستە نابێت، بەڵکو لەودیوی ئەوەوە ،لەگەڵ ئەوەیشدا ڕاستییەکە پێچەوانەیە: هێزی قەشەکان لە سەرکەوتنیاندایە بەسەر گوێڕایەڵییەکاندا کە لە پێشبڕکێدا بوون .بەاڵم ئەم سەرکەوتنە لە میانەی تاعوونی مەسیحیی نکۆڵیکردن لەخودەوە بەدەستهاتووە .ئەوەی کە نیچە ناوی دەنێت «نا-گوتن» بۆ ژیان. ب��ەاڵم بە مەرگی خ��ودا ،شێوازی مەسیحیی دژەهێز بۆ خولقاندنی بەها هەرەسی هێناوە و مرۆڤی مۆدێرنیش باوەڕێکی یەکخراوی پتەوی نییە بۆ جێگرتنەوەی‹ .ب��ەه��ا›ی ئێمە چەپکێکی ناڕێکوپێکی وردەواڵەیە لە سەدان سەرچاوەوە .نیچە پێی دەگوت «مانگای فرەڕەنگ ».ئەمڕۆ تێکەڵوپێکەڵیی باوەڕ لە ڕۆژئ��اوادا بە جوانی ئەوە نیشاندەدات کە نیچە پێشبینی کردبوو :بەها وەک دەستەیەک کەلوپەلی پێکەوە گونجێنراوە. ئەمە بێهودەیە ،ئەنجامەکانیش جێی بەزەیین و الوازن؛ بەاڵم چۆن و لە کوێ ویستی هێزی مرۆڤ دەتوانێت بە دەستەیەکی نوێی بەهاوە دەس��ت پێ بکات؟ ئ��ەوە کێشەی نیچە بوو، دواتریش بوو بە کێشە دیارەکەی مرۆڤی مۆدیرن ،وەک ئەوەی نیچە پێشبینیی کردبوو. وەک هەموو فەیلەسوفە باشترینەکان ،نیچە هەوڵێکی پاڵەوانانەی دا بۆ چارەسەرکردنی کێشەکەی .چارەسەرەکەی ناونا Übermenschکە بە ‹بااڵمرۆڤ› وەردەگێڕرێت، هەرچەند زۆرجاریش (تا ڕادەیەک جێی داخە) بە ‹سوپەرمان› وەردەگێڕرێت .مرۆڤی پەتی داهێنەری بەها نییە؛ تاکگەراییەکەی بەس نییە بۆ ئەو کارە .تەنیا ئەو شکۆیەی هەیە کە ڕەنگە پردێک بێت بۆ شتێکی بااڵتر« :مەیمون جێی شەرمە بۆ مرۆڤ؛ مرۆڤیش هەر وا جێی شەرم دەبێت بۆ بااڵمرۆڤ ».بااڵمرۆڤ ئەو جۆرە بااڵیەی تاکە کە لە هێزیدا متمانەی ڕەهای بە خۆی هەیە ،لە ڕێگەی سەلماندنی بەهێزی تاکگەراییەکەیەوە ،دەکرێت دیسانەوە بەهاکان دابهێنرێن :نەک لە الیەن خەڵکەوە ،نەک بە دەسەاڵتی درۆینەی ئەودیو داپۆشرابێت ،بەاڵم بۆ یەکەمجار بە تایبەتی لە سەلماندنێکی تاکگەرای بەهاکاندا لە ڕێی کارێکەوە بە تاکگەرایی پاساو درابێت .ئەم بەهایانەش دەبێت دابهێنرێن، نەک دیاری کرابێت وەک شتێکی حازربەدەست. نیچە بانگەشەی ئەوەی نەکرد کە بە تەواوی وردەکارییەوە بزانێت ب��ااڵم��رۆڤ چ��ۆن دەب��ێ��ت .پێی واب��وو کە بااڵمرۆڤ شوێنکەوتووی دەبێت ،برای مەجازیی دەبێت ،بەاڵم دەبێت هەردەم تاک بێت :بلیمەتی داهاتوو بێ ڕەگەز دەبێت .هەر لەبەر ئەمەیە بەکارهێنانی چەمکی Übermenschالی نازییەکان بۆ ڕەگەزی بااڵ زۆر پەڕگیرانەیە بە الی سکۆڵەرەکانی نیچەوە .نیچە ڕقی دەربڕیوە بەرامبەر دژە-سامییەت و ئەوانەیش کە بانگەشەی بااڵیی ڕەگەزی ئەڵمانی دەکەن .مرۆڤی مۆدێرن، مرۆڤی جەماوەری ،بە هەر ئینتیمایەکی ڕەگەزییەوە شانازی بکات ،بە الی نیچەوە قێزەوەنە .ئەوە خەونێکی پووچی کولتوری هاوچەرخە کە ئێمە‒هەر یەکەمان– تەنیا ب��ەوەی ‹خۆمان بین› دەتوانین خەالقییەتی دێرینی هەموو خەڵک تێبپەڕێنین. زۆرێک لە تاکەکان زۆر بچووکن بۆ ئەم ئەرکە (حەشاماتەکە هاوار دەکەن «ئێمە هەموومان تاکین!» -مۆنتی پیثۆن ،ژیانی برایان) .هەر کەسێک دەتوانێت هەوڵبدات بە گوێرەی ئەوە بژی کە پێی دەڵێت «بەهاکانی خۆم» ،بەاڵم زۆرجار بەهای خۆی نین :وردەواڵەن و لە بازاڕی مۆدێرنەدا کۆکراونەتەوە ،ئەویش هیچ بیرۆکەیەکی نییە لە کوێوە هاتوون .بە الی نیچەوە هیچ شتێک لەو ڕاستییە ڕوونتر نییە کە خەڵکی بە گشتی نازانن چۆن بەهاکان بخولقێنن. پێم وایە نیچە تاوانبارکردنێکی بەهێزی مۆدێرنە پێشکەش دەک��ات .بێگومان ڕەنگە نیچە هەڵە بێت ل��ەوەدا کە تەنیا بەهایەکی هەر بەهایەک (با وا بڵێین) ئەوانەن کە تاکێکی بەهێز دەیانخولقێنێت .من باوەڕم وایە ئەو هەڵەیە .واتە ،هاوڕام لەگەڵ ئەوەی کە بەها دەبێت لە الیەن تاکەکانەوە بخولقێنرێت ،بەاڵم نکۆڵی دەکەم لەوەی کە تاکی بەها داهێنەر دەبێت بااڵمرۆڤی نیچەیی بێت .لەوەش زیاتر ،پێم وایە بەها هەیە کە پەیوەستە بە مرۆڤبوونەوە کە ڕەوایەتییەکەی دەکشێت بۆ ئەودیوی سنوری خود-داهێنەرانەی مرۆڤ ،کە بە گشتی بۆ هەموو بوونە عەقاڵنییەکان دەگونجێت .لەوێوە من کانتیم .بێگومان ،تاک وەکو تاکێکی مۆدێرنی فرەکەلتوری هەستیار ناتوانێت بەها بخولقێنێت؛ بەاڵم من پێم وایە کە دەشێت بیرۆکەی تاک لە داهێنانی بەهاکاندا بپارێزین لە کاتێکدا تیشک دەخەینەسەر بیرۆکەی جیابوونەوەی ڕەهای بااڵمرۆڤ لە تاکە عەقاڵنییەکانی تر. بۆچی هێشتا مرۆڤی مۆدێرن هێندە ئازار دەچێژێت؟ نازانم. بەاڵم زۆر سەرم سوڕنامێنێت ئەگەر نیچە گەورەترین فەیلەسوفی سەدەی بیست و یەکەمیش بێت.
چونکە هیچ شتێک ‹لە بەها-بەدەر› نییە لە بانگەشەکەکەی نیچەدا نییە .مەرگی خوداوەند سیستەمی بەهای لە ڕۆژئاوادا جێلەق کرد و توناوتونێکی لە بنی ئەو سیستەمەدا خستە دەر .ئەو بەهایانەی کە ئێمە هێشتا پێی دەژین مانای خۆیان لە دەست داوە و ئێمەیش ،هەستی پێ بکەین یان نا ،وێڵ و سەرگەردانین .پرسیارەکە ئەوەیە ،ئێستا ئێمە چی بکەین؟ ڕەنگە سەرەتا وا بیربکەینەوە کە ‹مەرگی خوداوەند› پرسێکی تەواو ئاشنایە ،کۆنزێرڤاتیڤە مەسیحییەکان باسی ئەوە دەکەن کە ئەگەر خودا بوونی نەبێت ئەوا بەهای ئەخالقیی بابەتییش بوونی نابێت ،مرۆڤگەرا عیلمانییەکانیش بە گاڵتەجاڕییەوە وەاڵمیان دەدەنەوە کە بوونی خودا هیچ پەیوەندییەکی نییە بە ڕەوایەتیی ئەو حوکمە ئەخالقییانەوە کە دەیدەین .نیچە لەگەڵ ئەو باوەڕدارانەدا هاوڕایە کە مەرگی خودا ئاماژەبوو بە کۆتاییهاتنی بابەتێتی وەک خاسییەتێکی بەهای ئەخالقی، بەاڵم لەوەدا جیاوازە لێیان کە ناکرێت ئەمە ببێتە هۆکارێک بۆ باوەڕهێنان بە خودا .لەگەڵ ئەوەیشدا پێی وا نەبوو کە بەهاکان بە مانایەکی پەتیی باو خودی بن ،واتە بیروباوەڕی هەرکەسێک هێندەی بیروباوەڕی کەسێکی تر دروست بێت .بەڵکو بە الی نیچەوە بەهاکان هێزیان هەیە و لە هێزیشەوە هەڵدەقوڵێن: وەکو کاری هونەری کە مەزنییەکەی لە هێزی کارتێکردنیدایە لەسەرمان .بەاڵم دەستتێوەردانی نێوەند لە ئاراستەکردنی هەستی گشتیدا هیچ دەرخ���ەری ئ��ەو هێزە نییە کە بەها دەخولقێنێت ،چونکە بە الی نیچەوە هەر کەسێک تەنیا ئەندامێکی مێگەلە .هەر گەڕاندنەوەیەکی بەها بۆ پەسەندکردنە باوەکان (تەنانەت پەسەندکردنەکانی ئەریستۆکراسییەتیش) هەوڵێکە بۆ هێشتنەوەی بابەتێتیی بەهاکان .بەاڵم ئەگەر بابەتێتیی ئەخالقی بەرەو کۆتایی بچێت ،ئەوا دەبێت سەرچاوەیەکی بەها سۆراخ بکرێت کە بە تەواوی نوێ و بەشێوەیەکی ڕادیکاڵی تاکگەرایانە بێت .تێگەیشتنی نیچە بۆ هێزی بەهاکان ئەوپەڕی نوخبەوییە. نیچە باسی ئەوە دەکات کە لە سەردەمە کۆنەکاندا ،بەهاکان هی ئەو خەڵکانە بوون کە دایاندەهێنان« :خشتەیەکی چاکەکان بەسەر هەموو خەڵکێکەوە هەڵواسراوە .بڕوانە ،ئەوە خشتەی تێپەڕاندنەکانیانە؛ بڕوانە ،ئەوە دەنگی ویستی هێزیانە‹ ...ئێوە هەمیشە یەکەم دەبن و هەموو ئەوانی تر تێدەپەڕێنن :ڕۆحی ڕژدتان عاشقی کەس نابێت ،تەنیا مەگەر هاوڕێ بێت -›.ئەوە ڕۆحی گریکی هەژاند :بەو جۆرەش کەوتە سەر ڕێگای مەزنیی ● ئێریک ڤاڵتەر ،لە ساڵی ١٩٦٧ەوە مامۆستای فەلسەفەیە و بڕوانامەی خ��ۆی‹ ...پیادەکردنی دڵسۆزی و لە پێناوی دڵسۆزییشدا، پڕکێشی بکەیت بە ئابڕوو و خوێنەوە تەنانەت بۆ شتە خراپ دوکتۆرای لە فەلسەفەدا هەیە لە زانکۆی یەیڵ. و مەترسیدارەکان› -بەم وانەیە خەڵکانێکی تر بەسەر خۆیاندا سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە زاڵبوون ،لە ڕێگەی ئەم بەسەر‒خۆزاڵبوونەیشەوە سکپڕبوون h t t p : / / p h i l o s o p h y n o w. o r g / i s s u e s / 9 3 / بە هیوای گەورە و مەزن –»...وەهای گوت زەردەشت ،بەشی Nietzsche_Our_Contemporary
ژمار ه ( )٤٢3دووشهمم ه 2014/9/1
7
ههمیشه بۆ بێدهنگی هان دراوین
گفتوگۆ لەگهڵ حسێن ئابکهنار ،نووسەری ڕۆمانی دووپشک و .لە فارسییەوە :بهختیار ئهحمهدی حسێن موڕتهزاییانی ئابکهنار ،به لهبهرچاوگرتنی کورتهچیرۆکهکانی و تاقه ڕۆمانهکهی «دووپشک له سهر رهیلهکانی قهتاری ئهندیمهشک یاخود لهم قهتاره خوێن ئهچۆڕێ قوربان» ،یهکێکه له نووسهره دهگمهنهکانی ئهم سهردهمه که له بهرههمهکانیدا بههایهکی تایبهتی به دیالۆگ داوه .ههروهها یهکێکه لهو چیرۆکنووسه تاکوتهرایانهی سهردهمی ئێمه ،که له کارنامهی چاالکییهکانیدا ،گهلێ ئهزموونی گرینگ له ب��واری سیناریۆ –ژانرێک که له بنهڕهتدا له سهر ئهساسی دیالۆگ و تهسویر ،پێک دێ- بهرچاو دهکهوێ .وهک نموونهیهک لهو ئهزموونانه ئهتوانین ئاماژه به نووسینی سیناریۆی فیلمی «کهس خهبهری له پشیله ئێرانییهکان نییه»ـی بههمهنی قوبادی بکهین. جیا ل��ه ئ�هزم��وون� ه شهخسییهکانی ،ئابکهنار له چ��ی��رۆک��ن��ووس��ی��دا ،س��اڵ�هه��ا وان �هگ��وت��ن �هوه ل �هب��واری چیرۆکنووسی ،بۆته هۆی ئهوهی که ئهم نووسهره لهم بابهتهدا گهلێ شتی بۆ باسکردن پێبێت. * بهڕێز ئابکهنار ،ریوایهتناسان و ڕهخنهگرانی ئهدهبی ،پێیانوایه که ڕیوایهت له سێ ماکی سهرهکی، واته وهسفكردن ،فهزاسازی و دیالۆگ پێکهاتووه .الی تۆ وهک چیرۆکنووسێک ،به گشتی ئایا کامیان لهم سێیه، ئهولهویهتی ههیه یا لهوانهیه به پێی چیرۆکهکه و له شوێنی خۆیدا یهکیان زیاتر بهکاربهێنی؟ ئ��هوه پێوهندی به چیرۆکهوه ههیه .ژان��رهک��ان وش��ێ��وازهک��ان و شێوه ج��ۆراوج��ۆره داستانییهکان به جهختکردن یا به سهرنجدانێکی زیاتر به ههرکام لهمانهیه که شکڵ دهگرن .بۆ وێنه دیالۆگ له «ڕۆمانی نوێ»دا کهمڕهنگتره له «مینیماڵ» .سهیرێکی چیرۆکهکانی «ئاالن ڕۆب گرێ» بکهن و لەگهڵ کارهکانی «ریمۆند کاروێر» ههڵیسهنگێنن. نهک تهنیا وهسف و فهزاسازی و دیالۆگ ،بهڵکوو جهختکردنهوهمان له سهر ههرکام له ماکهکانی چیرۆک (وهک ڕوانگه ،زم��ان ،کهسایهتی ،فهزا و )...جۆرێک له چیرۆک شکڵ دهدا .ئهگهر گرنگی زیاتر به ههرکام لهم ماکانه بدهن ،ماکهکانی دیکه کهمڕهنگ دهبنهوه .بۆ وێنه جهخت کردن له سهر فهزا ،کارێک دهکا که فهزا بهرجهستهتر له مهسهلهن کهسایهتی ،دهرکهوێ .ههندێ له نووسهران ئهم نوکتهیه نازانن و وا بیردهکهنهوه که دهبێ ههموو ماکهکانی چیرۆک بهرجهسته بکهنهوه ،له کاتێکدا که زۆرجار سهرنج نهدان بهم بابهته ،زیان به بهرههمهکهیان دهگهیەنێ .کافکا کاتێک چیرۆکی بارودۆخ ئهنووسێ ،ئیتر کهسایهتی تێیدا بهرجهسته نابێ ،بهڵکوو دهبێته تیپ یا ی نموونهیی .له چیرۆکی بارودۆخدا ،بۆ وێنه کهسایهتی دهکرێ و تهنانهت پێویستیشه فهزا بهرجهستهتر بکرێ، بهاڵم ئهگهر ههر بهو ڕادهیه کهسایهتیش بههێز بکرێ، ئهوکات چیرۆکی بارودۆخ ،دهبێته چیرۆکی کهسایهتی؛ شتێک که رهنگه ویستی نووسهر نهبووبێت. پێداگرتن له سهر دیالۆگیش ئهتوانێ ببێته هۆی کاڵبوونهوهی وهسف و فهزاسازی؛ واته باری وهسف یا فهزاسازی ،بکهوێته سهر شانی دیالۆگ؛ که ئهتواندرێ چیرۆکی زۆر سهرکهوتوویشی لێ ساز بکرێ .چهند ساڵ لهمهوبهر ،ڕۆمانێک چاپ بوو به ناوی «نفرینی ههمیشهیی له خوێنهری ئهم کاغهزانه» له «مانوئێل پوئیک» که مخابن کهمتر سهرنجی پێدرا .تهواوی رۆمانهکه ،دیالۆگه! ههر له سهرهتاوه تا کۆتایی .وه دیالۆگیش جهوری ههموو ماکهکانی دیکهی کێشاوه .ئهم رۆمانه یهکێک له بهقهوهتترین و نموونهییترین رۆمانهکانه که لهم سااڵنهدا خوێندوومهتهوه. * خودی خۆت مهیلێکی زیاترت بۆ دیالۆگ ههیه .بۆ وێنه له رۆمانی «دووپشک »...که رۆمانێکی بچووکیشه، دوو پاژی تهواو له کتێبهکهت ،واته پاژهکانی 4و 11به تهواوی له سهر بنهمای دیالۆگی نێوان کهسایهتییهکان دهچێته پێش و ئهم مهیله له کورتهچیرۆکهکانیشتا کهم و زۆر دهبیندرێ .ئهم مهیله له کوێوه هاتووه؟ ئ��ێ ...من له زانکۆی هونهرهجوانهکان ،شانۆمخوێندووه .به ئێرانی و بیانی ،چهند کارێکی جیاوازم نووسیوه که لێرهدا باسیان ناکهم .من دیالۆگنووسی و سهرنجدان به پێکهاتهی زمانی ئاخافتن و قسهکردن له «ئیسماعیل خهلهج» و «شهمیم بههاره» و «سادق چووبهک»ـهوه فێر بووم .بهاڵم ئهبێ ئهم خاڵهمان له بیر بێ که ناکرێ دیالۆگ بترنجێنینە ناو چیرۆکهوه .چیرۆک، خۆی دیاری دهکا که چهنده و لهکوێ دیالۆگمان ببێ. چیرۆکه زێهنییهکان رهنگه باری دیالۆگهکهیان ،سووکتر بێ؛ ههروهها چیرۆکه ناڕیالیستییهکانیش .زیاتر چیرۆکه ریالیستییهکانن که موحتاجی دیالۆگن. من کهسایهتی و بارودۆخی وا ههڵدهبژێرم که زۆرتر سهردهمیانهن ،دیاره بۆ ئهم جۆره چیرۆکانه ،دیالۆگ ئهتوانێ زهروور بێ .رۆمانی «دووپشک»...ـیش به بڕوای من بهرههمێکی واقعگهرایانهیه؛ بهتایبهت سایهقی ئیفاکه!!
و .لە فەرەنسییەوە :پێشەوا فەتاح گۆشهیهكه ،تایبهت به گوتاردانی نۆبێلوهرگرانی ئهدهبیات ،ل ه خوانی نۆبێلدا
خۆیشماندا به ناوی رۆمانگهلی فرهخوێنهر باسیان لێ دهکرێ و زۆر له چاپهرهکان و سایتهکان و رۆژنامهکان و گۆڤارهکان ،به رهخنهی ئاوهکی و وتووێژ و مێزگردی سووک و کهم مایهوه بانگهشهی بۆ دهکهن که بهڕاستی جێگهی داخ و کهسهره. * خۆت ئهزانی که له رۆژئاوا نزیک به ههموو نووسهرانی گهوره ،ئهزموونی گرنگیان له شانۆنامه و سیناریۆ (به تایبهت شانۆنامه) –ئهو دوو ژانرهی که دیالۆگ دهوری سهرهکیان تێدا دهگێڕێ -ههیه ،ب�هاڵم له ئێراندا به
* ئهگهر بهراوهردێک بکهی له نێوانی ئهوهی له ئهدهبی رۆژئ��اوا خوێندووتهوه و ئهوهی له ئهدهبی هاوچهرخی خۆمان ،به شێوهیهکی گشتی نووسهرانی ئێرانی له چاو نووسهرانی رۆژئاواییدا ،چهنده له دیالۆگ له ناو چیرۆکهکانیاندا کهڵک وهردهگرن؟ چونکه وا دهرئهکهوێ که چیرۆکنووسهکانی هاوچهرخی خۆمان ئیهتیمامێکی ئهوتۆ به دیالۆگ نادهن و زۆرتر له ههوڵی ئهوهدان له رێی نیشاندانی کرداری کهسایهتییهکانی چیرۆکهکه و وهسفی
«
«« خوانی نۆبێل
به درێژایی مێژووی ئهدهب و هونهر و فهلسهفه و عیرفانی ئێرانی ،ئێمه ههمیشه هان دراوین بۆ بێدهنگی
زێهنییاتی ئ �هوان ،رهوت��ی چیرۆکهکه بهرهوپێش ببهن و لهوهش خراپتر ئهوهیه که جاری وایه وهک بهیتبێژ و موڕشیده زۆرخانهییهکان ،چیرۆکهکه بۆ خوێنهر دهگێڕنهوه! له بهرههمی نووسهرانی ئێرانیدا ،ههم قهدیم و ههمئێستا ،دیالۆگمان کهم ههیه .ئێرانییهکان (وه رهنگه رۆژههاڵتییهکان به گشتی) زیاتر زێهنگهران .له بیرتان نهچێ که زۆری ئهو چیرۆکانهی له نووسهرانی ئێرانیمان خوێندوونهتهوه ،ه�هر له «ک��ون��دهب��وو» تا «ش��ازده
ئیحتیجاب» و «شهوی ترس» و ،....زێهنگهرایانهن. ه�هڵ��ب�هت ئ �هم��ه ع �هی��ب نییه .ئ �هم��ه خ��ۆی جۆرێک چیرۆکنووسییه .ئێمه زیاتر دهروونگهراین .تهنانهت ک��ردار یا ئهکشن له چیرۆکه ئێرانییهکاندا زۆر کهمه؛ ههروهها وێنەش .ڕهنگه ئهمه بگهڕێتهوه بۆ بهها نهدانی نووسهرانمانه به شانۆ و سینهما. ئهگوترێ دیالۆگ له دیموکراسییهتهوه هاتووه .ئێمه هێشتا دیموکراسیمان تهجرهبه نهکردووه .به درێژایی مێژووی ئهدهب و هونهر و فهلسهفه و عیرفانی ئێرانی، ئێمه ههمیشه هان دراوی��ن بۆ بێدهنگی ،بۆ ری��ازهت و گۆشهگیری؛ بۆ تهریکمانهوه و داب���ڕان له خهڵک. «تێکهاڵوی خهڵک مهبه!»« ،له خهڵک دابڕێ!» زۆربهی گهورهپیاوان و عارفانی قهدیم ،رۆژووی بێدهنگیان دهگرت. به گوتهی دکتۆر میالنی له کاتێکدا که ئێمه له سهدهی حهوتهمدا بیرکردنهوهیهکی ئاوامان بوو ،رۆژئاوا بهرهو ئاقارێکی دیکه ههنگاوی ههڵدهگرت؛ ب�هرهو کۆمهڵ و مهدهنییهت ،وه له ئاکامدا بهرهو دیالۆگ و دیموکراسییهت. وابزانم مهبهستتان له راویی موڕشیدئاسا ،که چیرۆکهکه دهگێڕێتهوه ،شکڵی شێوه حیکایهتیانهی زۆرێک له چیرۆکه گشت پهسهندهکان و نزیک لهو بابهتهیه که ل ه رۆژگاری
دهگمهن نووسهرانێکمان ههیه که لهم دوو بوارهدا چاالک بن .تهنانهت نووسهرانی گهورهی شانۆنامهی ئێمه وهک خوالێخۆشبوو ئهکبهر رادی و بههرام بهیزاییش کهمتر روویان له چیرۆکنووسی کردووه .رای ئێوه له سهر ئهم بێمهیلییه دووالیهنهیه چییه و ئایا بهشێک لهم الوازبوونه که له دیالۆگنووسیماندا بهرچاو دهکهوێ بۆ ئهم خۆبواردنه دووالیهنهیه ناگهڕێتهوه؟ زۆری نووسهرهکانمان تهنانهت شانۆنامه ناخوێننهوهچ بگا بهوهی که بیشینووسن .وائهزانن که خوێندنهوهی شانۆنامه پێویست نییه. بهاڵم ئایا ئهکرێ نووسهر بیت و کارهکانی پینتێر و ی��ون��س��ک��ۆ و میلێر نهخوێنیتهوه؟! خۆم له پۆلهکاندا ،ههمیشه ئهوه به قوتابییهکانم ئهڵێمهوه که شانۆنامه بخوێننهوه. بهتایبهت ئهو کاتانهی که باسی زمان و دیالۆگ له ئارادا بێ. ب���ۆ م���ن ه��هم��ووک��ات چ���ی���رۆک گ��ری��ن��گ��ت��ر له س��ی��ن��اری��ۆی��ه .چ��ی��رۆک، کهڵکهڵهی سهرهکیم بووه و ه��هرواش دهمێنێتهوه. ب��هاڵم سیناریۆ پیشهی منه .ههرگیز ئهم دوانهم هاوشانی یهک دانهناون. بهڕای من مهودای نێوانیان ئ��ێ��ج��گ��ار زۆره .ب���هاڵم سیناریۆ ،راستهوخۆ یا ناڕاستهوخۆ بۆته هۆی ئ��هوهی که چیرۆکهکانم زیاتر عهینی و تهسویری ب��ن .بوونه ه��ۆی ئ �هوهی زی���ات���ر س���هرن���ج ب��دهم��ه کردار و حهرهکهتهکان و دیالۆگ بسازێنم .زۆرکهس ک���ه «دووپ�����ش�����ک»... ی��ا کورتهچیرۆکهکانمی خوێندۆتهوه (به تایبهت عهتری فهڕهنسی) ،ئهڵێن له فلیم ئهچن ،یا مایهی بهفلیمبوونیان تێدایه. *ئ��ێ��وه ل��ه دهگ��م �هن چیرۆکنووسانی ئهم سهردهمهن که وهک سیناریستێکیش چ��االک��ی��ت��ان ه �هی��ه .چ��ۆن ب��وو ک��ه مهیلتان ب��هرهو سیناریۆنووسین چوو؟ بهڕێکهوت .ههڵبهت ئهگهڕێتهوه بۆ زۆر لهمهوبهر.وابزانم ساڵی [1373ی کۆچی] [واته 1994ی زایینی] بوو .بهاڵم ههمووکات ههوڵم دا وهک پیشه سهیری کهم و ههمیشه لێی نزیک بم .ههوڵم ئهدا کهمتر کار بکهم، ههموو کاره بۆنهییهکان و شیعارییهکان و کاره کهم مایهکانم رهت ئهکردنهوه .چهند کارێکیشم نووسین که یا ئیجازهی ئامادهکردنیان وهرنهگرت ،یاخود ئاماده کران و بهری پهخش و باڵوبوونهوهیان لێ گیرا .زۆرتر روومکرده دهقی منداڵ و مێرمندااڵن و دهقی شانۆ بووکهڵهییهکان و دیکۆمێنت و ژانرگهلی مهتهڵی و پۆلیسی و تهنز که داواک��راو و شیعاری نهبوون و زۆرتر الیهنی راهێنان یا سهرگهرمی و چێژبهخشییان بوو .ئێستا وابزانم شهش حهوت ساڵه ئهسڵهن کاری تهلهفزوێنی ناکهم؛ ههڵبهت هۆکارهکهیشی ئاشکرایه .حەوت ههشت کاری سینەماییم ک��ردووه لهم سااڵنهدا ،که جگه یهکدوویهکیان نهبێ، ئهوانیدیکه هێشتا به فلیم نهکراون. * ب���هڕای ت��ۆ دی��ال��ۆگ ب��ه شێوهیهکی تایبهت ،چ
ئەکادیمیای سوێدی -بۆ خەاڵتی نۆبێل ،لە ١٩٩٦دا ،خەاڵتی نۆبێلی بە ویس�ل�اوا شیمبۆریسکای ش���اعیر« ،ئەو کەسەی شیعرەکانی بە وردبین���ی و دیققەتێکی پڕ خوازەوە ڕێگا بۆ س���یاقی مێژوویی و بایۆلۆژی دەدات لە چوارچێوەی حەقیقەتی ئینس���انیدا ببینێت و بەدەرکەون» ڕەوا بینی.
ویسالوا شیمبۆریسکا خوانی ڕەسمیی نۆبێل١٠ ،ی دیسەمبەر١٩٩٦ ، بۆ هیچ کەس نۆبڵ وەرگرتن کاری ڕۆژانە و ڕۆتینی نییە .هەمان ئەو کەسەش ڕانەهاتووە سوپاسگوزاری خۆی بۆ نۆبڵ دەربڕێت .لە زمانی دایکی مندا ،بۆ تێبینیتان لە هەموو زمانێکدا ،هەڵبژاردەی گەلێک وشەی جوان هەن .بەاڵم وادیارە لەم حاڵەتەدا ساناترین و ڕاستەقینەترین و بەماناترین وشە ئەمەیە :سوپاس ،مێغسی. ئیمکاناتێکی بێوێنه ئهخاته بهردهست نووسهر؟ دیالۆگ ،کهسایهتی ئافرێنی دهکات ،تهمهن و خوێندهواری و روانگه وکهسایهتی ئهدرکێنێ ،ههستهکانی دهروون و حاڵهت ه عاتفییهکانی کهسایهتی له قاو ئهدا ،توانای لێکدانهوه ئهدا به راوی ...دیالۆگ جیاوازه له قسهکردن. دیالۆگ ،کۆپییهکی ساده له راستییهکانی دهرهوه نییه که بۆ وێنه بڵێین س �هالم /.س �هالم /.چۆنی؟ /باشم .تۆ چۆنی؟ /خراپ نیم . ...دیالۆگ داڕشتنی ئهمانهیه .ئهڵێن دیالۆگ جۆره حازرجوابێکی سهرنجڕاکێشه .دیالۆگ نابێ وهک باوه ،حاڵهتێکی تێنس ئاسای ههبێ .وهاڵمی پرسیاری کهسێک ئهتوانێ پرسیارێکی دیکه بێ :کاژێر چهندهیه؟ /ئهرێ تۆ بۆچی دیسان درهنگ هاتی؟/ له دیالۆگدا نابێ ههموو شت بگوترێ؛ پێویسته بهشێکی زانیارییهکان بدرکێن نهک ههموویان .له دیالۆگدا پێویسته ئهو وشانه ههڵبژێردرێن که زیاتر له قسهی رۆژانهدا بهکاریان دهبهین ،نهک وشهگهلی ئهدهبی و نوێساری. دیالۆگ ئهبێ نهخت و پوخت و موجز بێ .دیالۆگ ئهتوانێ و ئهبێ حهشو و ئیزافاتی ههبێ بۆ ئهوهی زۆرتر جێی بڕوا بێت .دیالۆگ ئهتوانێ جووڵهمهند بێ :دهستم بهرده! قاچت البه! به عهرزێیدا کێشه! ئهڵێن دیالۆگێک باشه که پێشتر دۆخێکی تایبهتمان بۆ رهخساندبێ. دیالۆگی سادهی دوو کهس سهبارهت به کهش و ههوا ،لهوانهیه رووکهشیانه و جاڕزکهر و ناداستانی بێت ،بهاڵم ئهگهر ئهو دووه مهحکووم به ئێعدام بن یا چهندین حهوتوو له شوێنێکی تاریکدا زیندانی بن ،ئهوه جیاوازه. دیالۆگ ،کهسایهتی ،مهلمووستر و واقعیانهتر ئهکا .دیالۆگ ئهتوانێ ههستی هاولفبوونی خوێنهر بهرانبهر کهسایهتی چیرۆکهکه زیاتر بکات. * دیالۆگنووسی له رۆمانه فرهکهسایهتییهکاندا ،نووسهر دهستهویهخهی کێشهیهکی گ �هوره ئهکات و ئهو کێشهیه بریتییه له ئافراندنی لهحنی قسهکردنی کهسایهتییه جۆراوجۆرهکان وهها که بڕوایان پێبکرێ و ههتاکوو ژینگهی کۆمهاڵیهتی ،چینایهتی و فکریی کهسایهتییهکانیش بهرینتر بێت، کارهکه ئاڵۆزتر دهبێت .بهڕای تۆ رۆماننووس چۆن ئهتوانێ دهرهقهتی ئهم کێشهیه بێت؟ ههندێ له نووسهرهکانمان ،سهرنج نادهنه زمان و لهحنی کهسایهتییهکان؛واته تێکڕای کهسایهتی ناو چیرۆکهکهیان ،وهک یهک قسه دهکهن .پێموایه زاڵبوون به سهر دیالۆگ و سهرنجدان به ژینگهی کومهاڵیهتی و چینایهتی و فکریی کهسایهتییهکان ،ئهگهڕێتهوه بۆ زاڵبوون و سهرنجدان به روانگه یا ههمان گۆشهنیگای راوی .له گۆشهنیگادا ئهبێ هاوکات سهرنج بدهینه چوار پانتایی :پانتای دنیاناسیی کهسایهتی ،دهروونناسیی کهسایهتی ،زمانناسیی کهسایهتی و ،پانتای زهمهنی و شوێنییهکهی (که شیکردنهوهی زۆر ئهبات). ک بهیهکی دیالۆگهکانی کهسایهتییهکدا ،دیاری ئهم چوار پانتاییه ئهبێ له یه بدات. من کهمتر نووسهرێک ئهناسم که وهک «گوڵشیری» تا ئهم رادهیه بهسهر گۆشهنیگادا زاڵ بێت .گوڵشیری له چیرۆکی «تهقینهوهی گهوره» ئهنووسێت: درۆ ئهکهن ،ئهمینه ئاغا .بڕوا بکه! من ئهم خهڵکه ئهناسم .ئهگهر شاد بن، گهرهکیان بێ سفرهی بهزمو خۆشییهک بڕازێننهوه ،سهرهتا پهردهکانیان گۆشاوگۆش ئهگرن؛ بهاڵم خوانهخواسته ئهگهر پوورێکیان ،کچهپوورێکیان بمرێ؛ یا تهنانهت القی فاڵنی فیساریان نهخافڵ درز ههڵبگرێ ،نهک بشکێ، تهنیا درز ههڵبگرێ ،ئهوسا وهره و سهیرکه ،که چۆن له بۆق و کهڕهنای ئهکهن که :ئای ،خهڵکینه!..
««
8
2014/9/1 ) دووشهمم ه٤٢3( ژمار ه
www.chawdernews.com
ذمارة ( )214دوشةممة 2014/9/1 سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
214
ذمارة ( )214دوشةممة 2014/9/1
www.chawdernews.com
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
داعش برامانن یان ئێزدی و مەسیحیەكان؟
«لەپەراوێزی وتارێكی دڵشاد گەرمیانی و دكتۆر محەمەد فەقێ موراد دا»
وتاربێژی مزگەوتی حاجی موراد
دڵشاد گەرمیانی عەلی مستەفا چەمكی برا لە كلتوری خێڵەكی و ئاینییەوە سەرچاوە دەگرێت .لە كلتوری خێڵەكیدا برا چەمكێكی سەنتەرییە، چونكە بونیادی خێڵ لە بنەڕەتدا لەسەر پەیوەندییەكانی پشت و خوێن وەستاوە .باشترین پشتیوانی كەسێكی خێڵەكی ئەوانەن كە برا ،مام ،ئامۆزانی و لە خۆشی و ناخۆشیدا ،لە هەق و ناهەقدا پشتیاندەگرێت و ئەوانیش بەهەمان شێوە .لە كلتوری ئاینیشدا ئەم چەمكەی «ب��را» بەجۆرێكی تر تەوزیفكرا و ف��راوان��ك��را و بەوجۆرە فۆرمەلەكرایەوە كە برا ئەو كەسانەن كە هاوئایدۆلۆژیا و عەقیدەی ئێمەن. واتە لە كلتوری ئاینیدا برا لە چەمكی خوێن و پشتەوە گ��ۆڕدرا بۆ چەمكی برای عەقیدی و ئایدۆلۆژی و ئاینی. بەمپێیە لە ئایندا برای پشت و خوێن كاڵبوەتەوە و ئەگەر مابێت ئەوا چوەتە چ��وارچ��ێ��وەی ب��رای ئاینیەوە .ب��رای ئاینی لە ئاینی ئیسالمدا زۆر جەختی لەسەر كراوەتەوە و چەمكی (وەال و بەڕا -الوالء والبراء) لێ بەرهەمهێنراوە و تەنانەت دەیشگوترێت كە ئەو چەمكە یەكێكە لە مەرجەكانی ئیمان .كورتەی چەمكی وال و بەڕایش ئەوەیە كە مرۆڤی ب��اوەڕدار بە ئیسالم دەبێت وابێت كە هاوباوەڕەكانی بە برای خۆی بزانێ و خۆشی بوێن و پشتگیرییان بكات ،بە پێچەوانەوە ئەوانەی هاوباوەڕی نین ڕقی لێیان بێت و دوژمنیانبێت. هەر بەپێی ئەم چەمكەشبێت ،تۆ وەكو موسڵمانێك هەمو موسڵمانان براتن و دەبێت خۆشت بوێن و پشتگیریانبیت و
سەریان بخەیت و لە جەنگ و تەنگانەدا بە هانایانەوە بچیت ،لە ه��ەر كوێ بن و هەر زمان و نەتەوەیەك بن .بە پێچەوانەشەوە ئەوانەی موسڵمان نین ئەگەر لە دڵیشەوە بێت دەبێت رقت لێیانبێت و بیانبوغزێنیت و ئەگەر دوژمنیش نەبن ئەوا دۆست و پشتی
بۆ ئەمرۆ ئەم چەمكە چەندین كێشەی قوڵی لەسەر ئاستی كۆمەاڵیەتی و شارستانی و تەنانەت فیكری و ئاینیشی بەرهەم هێنراوە كە دەرئەنجامەكەی بریتیە لە توندوتیژی ئاینی و تیرۆر و جەنگ و دواكەوتن و رێگرە لەبەردەم مەدەنیبون و پێكەوەژیان و پەیوەندی
چەمكەیان وا بەكاردەهێنا كە تەنها خۆیان موسڵمانن و حیزبەكانی دیكە لەدەرەوەی ئەو بازنەن و بۆیە ئەوەی كە خۆی بە موسڵمان دەزانێت دەبێت پشتگیریان بێت و رقی لەوانی دیكە ببێتەوە .هەروەها ئەم چەمكەی وەال و ب��ەڕا یەكێكە لەو بناغە فیكری و
تۆ نین ،ئەگەر خزم و كەسوكارت بن، یان هاونەتەوە و هاوزمانیشت بن و لەیەك گەڕەك و الدێ و شاریشدا بن. ئەم لۆجیكە ئاینیە كە پێی دەگوترێت «برای ئاینی» و لە چەمكی (وەال و بەڕا) یەوە سەرچاوەی گرتوە بناغەی ئەو بۆچون و دەربڕینانەیە كە زۆرێك ل��ە ب��زوت��ن��ەوە ئیسالمیەكان كاریان لەسەركردوە .ئەم چەمكی برای ئاینیە لە شارستانێتی كۆندا دەوڵەتی ئاینی و جەنگی ئاینی و جەنگی مەزهەبی لێ بەرهەمهاتوە و كۆمەڵگە و نەتەوەكانی لەسەر بنەمای ئاین دابەشكردوە .بەاڵم
كۆمەاڵیەتی و ئ��ەوەی پێیدەگوترێت ق��ەب��وڵ��ك��ردن��ی ف���رەی���ی و ئاشتی كۆمەاڵیەتی .واتە ئەم روانینە ئاینیە دژی پێكەوەژیان و قەبوڵكردنی فرەیی و ئاشتیی كۆمەاڵیەتیە و كۆمەڵگەیەكی ئاینی تاكڕە و توندڕەو بەرهەمدێنێ. دەرەنجام و ئامانجی روانینێكی لەمجۆرە دروستكردنی دەوڵەتێكی ئاینیە. ل��ە س��ەردەم��ی ئ��ەم��ڕۆش��دا هەموو ئیسالمی سیاسی و جیهادی كاری لەسەر ئەم چەمكە ك��ردوە بۆ كۆكردنەوەی پشتگیر و پ��ش��ت��ی��وان ل��ە كۆمەڵە ئیسالمییەكان .واتە ئیسالمییەكان ئەم
شەرعیانەی كە بەكارهێنراوە بۆ تەكفیر و توندوتیژی و تۆقاندن و كوشتن. لە كوردستانیشدا ه��ەر لەسەرەتای نەوەدەكانەوە بزوتنەوەی ئیسالمی لە جەنگەكانیدا بەرامبەر یەكێتی و پارتی ئەم چەمكەی بەكاردەهێنا و تەكفیری هەموو نەیارەكانی پێدەكرد. ل��ەگ��ەڵ هێرشەكانی داع��ش��دا كە رێكخراوێكی ئیسالمیە و ئااڵی (ال الە ال الله) هەڵگرتوە و هەموو كارەكانی بەناوی ئاین و خوداوە ئەنجامدەدات، روی ه��ەڵ��وێ��س��ت وەرگ��رت��ن س���ەب���ارەت ب���ەم دی��اردەی��ە
هەر بەم پێوانە ئاینیە بێت كە دڵشاد ێ رایانگەیاندوە داعش گەرمیانی و دكتۆر فەق برامانن ،چونكە هاوئاین و ب��اوەڕدارن و ئەهلی قیبلەن و ئااڵی پێغەمبەر و ئیسالمیان هەڵگرتوە، بۆیە جەنگان لە دژیان ناشەرعی و تاوانە
ئیسالمی سیاسی لە کوردستاندا تەنها وەک روکەش سیمای نەتەوایەتیی پێوەیە
2
ئازاد جەبار
الیەنێك (تەرەف) لە جەنگەكە .ئەگەر جەنگ بكەین لە دژیان ئەوا ناشەرعیە و گوناهباردەبین .مەال (دكتۆر محەمەد ف��ەق��ێ)ش ل��ە ه��ەف��ت��ەی راب����ردو لە مینبەری مزگەوتەوە ئەوەی راگەیاندوە كە «شەرعی نییە و گوناهباردەبین و كەبڵێین بە ئێزیدی و مەسیحیەكان برامانن ،حاشا ئەوانە برای ئێمە نین»، «رەنگە موسڵمان بە وشەی لەوجۆرە لە دین دەربچێت» .ئەم دەربڕین و فتوایانەی دكتۆر فەقێ دیارە كە لەو كلتورە ئاینیەوە سەرچاوە دەگرێت كە تەنها موسڵمان برامانن و غەیرە دینیەكانی دیكە هەرچەندە ك��ورد و هاوزمان و هاونەتەوە و تەنانەت خەڵكی شار و گوندەكانیشمان بن برامان نین. هەر بەم پێوانە ئاینیە بێت كە دڵشاد گەرمیانی و دكتۆر فەقێ رایانگەیاندوە داع��ش ب��رام��ان��ن ،چونكە هاوئاین و ب���اوەڕدارن و ئەهلی قیبلەن و ئااڵی پێغەمبەر و ئیسالمیان هەڵگرتوە ،بۆیە جەنگان لە دژیان ناشەرعی و تاوانە. ئەمە ئ��ەو دەرەنجامەیە كە كلتوری ئاینیی شەكالنیانە لەسەری دامەزراوە. ئ��ەم كلتورە لە ئاین ه��ەر ئ��ەوەی ل�ێ چ��اوەڕوان��دەك��رێ��ت و ئ���ەوەی لێ بەرهەمدێت كە دڵشاد گەرمیانی لەناو بزوتنەوەی ئیسالمیدا چەند ساڵ لە دژی یەكێتی و پارتی ش��ەڕی كرد و بە جیهاد و شەرعی زانی ،بەاڵم ئەمڕۆ جەنگ دژی داعش بە گوناه و ناشەرعی دەزانێت .هەروەها لەناخەوە زۆرێك لە مەال و الیەنگری ئیسالمییەكان و تەنانەت توێژی جۆراوجۆری خەڵكیش، داعش بە خەڵكی قیبلە و برای ئاینی دەزان��ن و ناتوانن ئیزیدییەكی كورد یان كاكەییەك و مەسیحییەكی كورد بە ب��رای خۆیان بزانن .ئ��ەم كلتورە ئاینیە بەم شەكالنیەتە رێگرە لەبەردەم پرۆژەی نەتەوەیبون و پێكەوەژیان و قەبوڵكردنی فرەییدا .تاكو بەم كلتورە ئاینیەدا پێداچونەوەی قوڵ و مەدەنیانە و ئاینیانە نەكرێت ،ئەوا نابێت چاوەڕێی پێكەوەژیانی راستەقینە و پێكهێنانی نەتەوەیەك بین كە مقوماتی مانەوە و بەرەوپێشچونی هەبێت.
ك��راوەت��ە ئیسالمییەكان بە تایبەتی و ناوەند و دەزگای ئاینی بە گشتی. زۆرێ��ك لە ئیسالمییەكان بە وەاڵمی سیاسی و دیبلۆماسی خۆیان لە وەاڵمی ئاینی دزییەوە و لەناویشیاندا ئەمیری كۆمەڵی ئیسالمی (عەلی باپیر) .لێرەدا دوو كەس وەكو نمونەی دیاردەیەك ئاماژە پێدەكەین كە پێمانوایە كە ئەو دوو كەسە گوزارشت لەو كولتورە ئاینیە قوڵە دەكەن كە پێشتر ئاماژەی پێكرا لەسەر چەمكی برای ئاینی و چەمكی وەال و بەڕا .ئەو دوو كەسە لە كلتورە ئاینیەكەوە هەڵوێستی ئ��ەو ج��ۆرە ئایندارییە رادەگەێنن كە بەدرێژایی مێژو مرۆڤی ئاینداری لەسەر گۆشكراوە. ئەو دوو كەسەیش دڵشاد گەرمیانی، ئەندامی مەكتەبی سیاسیی كۆمەڵ و دكتۆر محەمەد فەقێ ،وتاربێژی مزگەوتی حاجی موراد لە هەولێر. دڵ��ش��اد گ��ەرم��ی��ان��ی ل��ە ك��ۆت��ای��ی مانگی هەشتدا رون��ك��ردن��ەوە لەسەر راگەیاندنەكەی ئەمیری كۆمەڵەكەی دەنوسێ و تیایدا ئەوە رادەگەێنێت كە ئەو ئامادە نییە و پێی باش نییە و بە گوناهی دەزانێت و شەرعی نییە كورد (مەبەستیشی لێرەدا زیاتر كۆمەڵی ئیسالمیە) دژی داع��ش بجەنگێت. هەر لەسەرەتایشەوە دەڵێت نامەوێت كۆمەڵی ئیسالمیی لەم جەنگەدا ببێتە تەرەف .ئەم دەربڕینانە لەو پاشخانە بۆ زانیاری زیاتر سەیری ئەم لینكانە ئاینی و كلتورییەوە سەرچاوە دەگرن بكە: كە رێكخراوی داعش موسڵمان و ئەهلی https://www.facebook. سوننە و قیبلەن و ب��ەالی كەمەوە com/dlshad.gameane بەناوی خ��وداوە جەنگ دەك��ەن .بۆیە http://xendan.org/dreja. ناكرێت بەرامبەریان بجەنگین و ببینە
سعودی – وەهابییەكان و داعش ،لە دامەزراندنی دەوڵەتدا السایی سەرهەڵدانی ئیسالم دەكەنەوە
هیچ قەیرانێك گەورەتر نییە لە بوونی دوو تایفەی دژ لەناو هەمان ئایندا
سەروەر پێنجوێنی
خەسرەو مەحمود
4
35
ذمارة ( )214دوشةممة 2014/9/1
2
ئيسالمى سياسى
داعش ،داسی دروێنەی ئیسالمییەكانی كوردستان
«ئیسالمییەكان لە دۆخی متبووندا لەكونجی پەرلەمانو لەدۆخی هەستانیشدا خەیاڵی خەالفەت دەكەنە واقیع» ئازاد جەبار داع���ش ت��ەن��ه��ا ن��م��وون��ەی��ەك��ی ب��ەر جەستەی پراكتیكیی خەونو خولیاكانی ئیسالمگەرایانی سیاسییە .ئەو وێنەیەی زۆر جار ئەزموونەكانی رابردو نیشانی دەداین بە درێژایی مێژووی چەند سەد ساڵی ئیسالم یاخۆ ئەو وێنەیەی عەقڵی بیرمەندانو ئیسالم ناسان بەتیۆری بۆیان دەكێشاین ،ئەوەتانێ نمونەكەیان بەرجەستەیەو زی��ن��دووە .لەئێستادا پراكتیكی ئیسالمی سیاسی رەنگدانەوەی كتومتی لەنێو دەوڵەتی ئیسالمیدا هەیە لە ئێراقو شام. لێرەدا تەنها پرسیاری جەوهەری كە گەرەكمانە لەسەری راوەستین ئەوەیە، كە ج��ی��اوازی و ن��ەس��ازانو كشتوبڕی نێوان ئیسالمییە سیاسییەكانو ناكۆكی نێوخۆییان مانای نێزیكی الیەنێكیان لە هێزە لیبراڵەكانو دوری ئەویتریان نییە لە دنیای سازانی سیاسیو فرەیی. بۆنموونە كشتوبڕی نێوان بەرەی نوسرەو داعش ،هیچ لەو مەبەستە ناگۆڕێت كە هەردوكیان بۆی تێدەكۆشن. ێ لەو هەڵە ستراتیژیانەی كە یەك رۆشنبیرانو سیاسییانی ك��وردو هێزە لیبراڵو پێشكەوتووەكانو تەنانەت حزبە كوردستانییەكانی تێكەوتووە ،ئەوەیە كە پێیان وایە بەیاننامەیەكی ناڕەزایی حزبە ئیسالمییەكانی كوردستان ،بە كۆمەڵو یەكگرتوو سەلەفییەوە دژ بە داعش ئیتر ئ��ااڵی سپییان ب���ەرەو دێموكراسیو پ��ێ��ك��ەوەی �یو ژی��ان��ی ئ����ازادو لیبڕاڵ ب�����ەرزك�����ردووەت�����ەوەو ت��ەس��ل��ی��م��ی پ��رەن��س��ی��پ��ەك��ان��ی دی��م��وك��راس��ی��ن. ئیسالمییەكانی ك��وردس��ت��ان بەتەنها لێدوانو بەیاننامەو نەفرەتیان بۆ داعشو داه��ات��ووی مەترسییەكانی ئەجێندای سیاسییان ل��ەس��ەر ك��وردس��ت��ان كەم ناكاتەوە .چونكە ئەو دژایەتییەی كە ب��ەرەی نوسرە دەیكات دژ بەداعش ئیسالمییەكانی كوردستان نایكەن. لەكاتێكدا ب��ەرەی ن��وس��رەش ب��ەڕۆژی رووناك كورد بە تێكدەرو الدەرو دوور لەئایینی سیاسییی خۆیان دەزان��ن. هاوكات ئەو جیاوازییەی لەنێوان بەرەی نوسرەو داعشدا هەیە دروست هەمان جیاوازییە كە لەنێوان ئیسالمییەكانی ك��وردس��ت��انو داع��ش��دا ه��ەی��ە .لێرەدا تێدەگەین ناكۆكیو سیراعی الب��ەالو جەنگو بگرەو بەردەی بەرژەوەندخوازی نێوان ئیسالمییەكان لەالیەكەوەو نێزیكی ئ��ەج��ێ��ن��داو ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��او بوغزیی هەریەكەیان لەمەڕ دیموكراسی لەالیەكی ت����رەوەی����ە .چ��ون��ك��ە پ��ێ��م��ان وای���ە ئیسالمییەكانی كوردستان لەئێستادا س��ێ��ب��ەرێ��ك��ی ك��ت��وم��ت��ی ف��ەره��ەن��گ��ی ع��ەرەب��ی��ان��ەی سیاسیی ئیسالمیینو دەره��اوی��ش��ت��ەی ئ���ەو م��ی��ت��ۆدەن كە لەئێستاشدا بڕوای بە عەرەبو مەوالی هەیەو دەستەواژەی عەرەبو عەجەم كە كوردیش دە گرێتەوە لە نەریتی سیاسی واڵت��ان��ی ع��ەرەب��یو تێكڕای رێكخراو كۆمەڵەو دەز گا عەرەبییەكاندا زیندووە. ل��ە راس��ت��ی��دا ه��ەم��وو ئ��ەوان��ە پاش شكستهێنانیان ل��ە گ��ەڕان��ەوەی ئەو گ��وت��ارەی ك��ەل��ەس��ەری دروستبوون، ئەویش خەالفەتی ئیسالمییە ،ئیدی وردە وردە ه��ەری��ەك��ەی��ان ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی نیشتیمانەكانیاندا تواونەتەوەو بەهەمان نەفەسی پ��رۆژە دێرینەكەیان بوونەتە ك��ارەك��ت��ەری سیاسیو ك��ار لەهۆشو خەیاڵو سیاسەتو كەلتوری واڵتی خۆیان دەكەن كە كاریگەرییەكەیشی بێگومان ب��ی��ن��راوە .وەك پێشتر خستمانەڕوو هەریەك لە كۆمەڵو یەكگرتوو بزووتنەوە، ئیسالم وەك پرۆژەیەكی سیاسی لە دەستیان دایەو وەك چەكێكی سیاسی بەكاری دەهێنن .ئ��ەوان تیسالم تەنها چەكی سیاسییانە ،ئە گینا كاتێك كە وەزیرێكیان لە حكومەتایە چ پێویستی بە مەشروعی ئیسالمییە ،هێندەی ئاتاجی
لە راگەیەنراوی كۆنگرەكەی یەكێتیی جیهانی زانایانی ئیسالمیدا ناوی كورد نەهێنرا
كەسایەتیەكی ئیسالمی وەك (د.عەلی قەرەداخی) لەلوتكەی یەكێتی زانایانی ئیسالمی جیهانیداو لەپرسێكی چارەنوسسازی وەهادا لەئەستەمبوڵ بەبچوكترین شێوە كاریگەری نەكرد تا وەك واڵتێكی وەك نەرویجو ئیتاڵیا ئاوڕێك لە هەرێمی كوردستانی بندەستی نادادگەریو زوڵمی داعش بدەنەوە بە پرۆفیشناڵی و پسپۆڕییە .بۆنموونە وەزیری كارەبا یان كشتوكاڵ كە ئێستا ئیسالمییەكان بە وەسیلەی دەنگی ئیسالمییەكانی كوردستان پێی گەیشتن، چ رەن��گ��دان��ەوەی��ەك��ی ئ��ەو مەشروعە سیاسییەیان ل��ەوەزارەت��ەك��ان��دا هەیە. ئەوان لە ئێستادا ئەوەیان بۆ خەڵكی سەلماندووە كە توراسی سیاسی ئیسالمی لە ئایدیۆلۆژیای حزبیاندا تەنها بۆ مەبەستی ترەو هیچ پێویستییەكی كاری پراكتیكییان بەو مەشروعە ئیسالمییە نییە .چونكە ی��ەك��گ��رت��وو رەنگبوو پسپۆڕێكی بواری كارەبا كە كاكەییە یان ئێزیدی بكاتە وەزیری كارەبا باشتر بێت تا حافز قورئانێك .یاخۆ كۆمەڵ لە جیاتی عەبدولستاری نێو مز گەوتو سەر ب��ەرم��اڵ دەب���وو پسپۆڕێكی زانستی كشتوكاڵ یان ئیدارییەكی سەركەوتووی لەو پۆستەدا دانایە .مەبەستمان لەم شیكارەدا ئەوەیە هۆشداربوون لەسەر ئاستی ئەو هەڵە ستراتیژییە پێویستە. كە وابزانین م��ادام عەلی باپیر دژی داعش شتانێك دەڵێت ،ئیدی خەیاڵمان تەختبێت ك��ە كۆمەڵی ئیسالمی بە بەكارهێنانی وشەی دیموكراسی كێچ ناكرێتە كەوڵییەوە .نەخێر كاتێك دەبێت لەسەر ئیسالمییە سیاسییەكانی كوردستان خەیاڵمان تەخت بێت كە گوتاریان لەمەڕ پرسی دیموكراسیو لیبڕاڵیو پێكەوە ژیان روونو رەوان بێت. دەبێت ئەو زەمەنەی كە دڵی پرۆژەكەیان لەكاركەوتووەو بێكار ماونەتەوەو ناتوانن ب��ەردی گ��ەورەی خەالفەتی ئیسالمی هەڵبگرن .ئیدی وانەزانین لە ژێر كارو ك��ردەوەی رۆژان��ەدا چ ئاگرو ئافاتێكن. چونكە لەئەوڕۆدا ئیسالمییەكان مادام هەڵگری تۆرەمەی تاكڕەوینو لە تیۆرو پراكتیكیاندا كردەی پێكەوەییو شوناسی گرفتەكە لێرەوە پێكەوەیی نییە. دەستپێدەكات كە نە كۆمەڵ یەكگرتووی قبوڵەو نە یەكگرتوو كۆمەڵو بزووتنەوەو نەهەموویان داعشیان قبوڵە .دەبێت وا راڤە بۆ پرسەكە بكەین كۆمەڵ كاتێك داع��ش دەدات��ە دوواوە كەواتە پێش داعش یەكێتیو پارتی قبوڵ نییە .چونكە عەلی باپیر بە كۆمەڵێك پێودانگ داعش
دەداتە دوواوە كە دوو هێندە پێودانگی هەیە بۆ ئەوەی یەكێتیو پارتیش بداتە دوواوە .چونكە ئەو زمانەی عەلی باپیر داعشی پێ دایە دوواوە زمانێك بوو كە رەخنەی لە عەقڵی سیاسییان گرتوو پ��ێ��ی واب�����وو ئ���ەم رێ���گ���ەی ئ���ەوان سەركەوتووترە بۆ هەمان ئامان ج تا ئەو رێگەیەی داع��ش .رەخنەكەی ئ��ەو لە جیاتی ئ��ەوەی ن��ەف��رەتو نكوڵی بێت بەڵكو نەسیحەتبوو بۆیانو نیگەرانی بوو بۆیان كە بەو رێگەیە ناتوانن بگەن بەو خەالفەتەی كە ئێستە دایانمەزراندووە. كەواتە لەم پێودانگەوە تێدەگەین كە كۆمەڵی ئیسالمی چەندە بزووتنەوەی پێ
بەهیچ كلۆجێكیش ئەجێندایان جیاوازی لەنێودا نابینرێت .چوون لە دەستپێكی ب���ەه���اری ع���ەرەب���ی���دا ب��ی��ن��ی��م��ان كە سەلەفییەكانی میسرو حزبی ن��وری سەلەفی میسری ك��ە ل��ە مەبدەئیدا ك��ورس �یو دەس���ەاڵت ن��ەب��وو ،كاتێك زەمینەیان بۆ رەخسا لە دوای موبارەك لەهەمو حزبە سیاسییەكانی تر توندو تۆڵتر روویانكردە سیاسەت .لەبەرئەوە دەبێت رۆشنبیرو سیاسییەكانی كورد ب���اش ل���ەو راس��ت��ی��ی��ە ت��ێ��ب��گ��ەن كە ئیسالمییەكان لەئێستادا تەنها باری پرۆژەكەیان كەوتووەتە لێژیو كوژاوەتەوە ئەگینا هەمان یارو یاوەرەكەی ئەم نەزمە
یەكێتی زانایانی جیهانی ئیسالمی لە ئەستەمبوڵ كە كوردێكی وەك عەلی قەرەداخی سەرۆكییەتی .بە بچوكترین شێوە ئاماژەی بە مەترسییەكانی سەر گەلی ك���وردی موسڵمان ن��ەك��را .ئەو مەترسیانەی مێشكی س��ەری ت��ەواوی دنیای س��ەرق��اڵ ك���ردووە ،بەنیسبەت ئیسالمییەكانەوە مێشێك میوان نییە. بەڵێ س��ەدان ه��ەزار ئ��اوارەی عەرەبی موسڵمانی سوننی لەكوردستان ئەرزشی سوپاسێكی نەبوو كە ئ��ەو یەكێتییە ئیسالمییە بینوێنێت .بەپێچەوانەوە هەر لەسەر قەوانە كۆنەكەیان ئااڵنە شینو واوەیال بۆ فەلەستینو غەزە .ئەوەیە ئەو راستییەمان پێ دەڵێت كە گەر كۆمەڵو یەكگرتوویش تامیان لەو سفرە حازرەی بەردەمیان نەكر دبێتو لە ئەوروپا یان هەر شوێنێكی دەرێی كوردستان بوونایە ئ��ەوا بەدڵنیاییەوە نەك هەر ئیدانەی داعشیان ن��ەدەك��رد بەڵكو دەبوونە پاڵنەرو پشتیوانی .هەر ئەم هەستە نەسازەی ویژدانی مرۆڤایەتی كە لە بۆ هێلو سروشتی گەشەی ئیسالمییەكاندایە ێ پ��رۆژەی وا دەك���ات ك��ە بڵێین بەڵ ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا تەنها وەك رووك����ەش س��ی��م��او سیناریۆی نەتەوایەتی پێیەو لەراستیدا ئ��ەوان بەرهەمی ئیسالمیزمی عەرەبینو پرۆژەی زەبەالحو خەونی زەردو سوریشیان خۆی لەكەوای خەالفەتی مێژووی تۆزاویدا دەبینێتەوە .لەبەرئەوە بیرمەندو كۆڵەران لە دیاردەی ئیسالمی سیاسیو ئیسالم ن��اس��ان ب��اش ت��ێ��دەگ��ەن ك��ە پ���رۆژەی ئیسالمی سیاسی كوردستان پرۆژەیەكە بەرهەمەكەی لەبەرەبابێكی نەتەوایەتی ع��ەرەب��ی��دا ه���ەڵ���چ���ۆڕاوە .ه��ەرب��ۆی��ە بەرهەمەكانیشیان لە كوردستاندا كتومت لەریزەكانی داعشو بەرەی نوسرە دایەو مەالی مزگەوتێكی ئەوان نییە چەندین الوی بە حەماسەو بە حیرەتی وتارەكانی نەناردبێتە سنوری شامو موسڵ .ئەوان رۆحیان لە گەڵ ئەو رابوونە جیهادییە ت��ون��دوت��ی��ژەدای��ەو گ��ی��رف��انو گەمەی س��ی��اس��ی��ش��ی��ان ب�����اری س��ەرش��ان��ی دەسەاڵتدارێتی كوردییە .چونكە لەیەكێك ل��ەو راپ��ۆرت��ان��ەی ك��ە ت���ۆڕی ه��ەواڵ��ی جەزائیریی لەسەر پێكهاتەكانی ناو داعش باڵویكردبوویەوە ئەو راستییەی دركاند كە 90%ی ئەندامانی داعش
پرۆژەی ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا تەنها وەك رووكەش سیماو سیناریۆی نەتەوایەتی پێیەو لەراستیدا ئ��ەوان بەرهەمی ئیسالمیزمی ع��ەرەب��ی �نو پ���رۆژەی زەب����ەالحو خ��ەون��ی زەردو سوریشیان خۆی لەكەوای خەالفەتی مێژووی تۆزاویدا دەبینێتەوە قبوڵ نییە هەرهێندەش داعشی لەال مەردوودە .كۆمەڵ چەند تێبینی لەسەر یەكگرتوو هەیە هەر هێندەش بەڵكو كەمتری لە داعش هەیە .ئەو هەستەی ئێستا ئیسالمییەكان لەسەر داعش دەریان بڕیوە هەستێكی واقیعی نییەو بەڵكو تایبەتمەندییەكی بگرەو بەردەی ناوخۆیی خۆیانە .چ��وون هەموومان دەزانین كۆمەڵی ئیسالمی زیاتر ئەنساری ال قبوڵ بوو تا یەكگرتوو .سەردەمانێك كە دەسەاڵتیان هەبوو فشاریان لەسەر یەكگرتوو دروستكردبوو بەاڵم نەبوونە فشار بۆ ئەنسارو بگرە لەگەڵی بواردا چاوساغیان ب��وون .هەربۆیە شلرەویو ت��ون��دڕەوی ئیسالمییەكان هیچ لەو مەترسییە كەمناكاتەوە ك��ە ئ��ەوان خەریكی مناوەرەیەكی تاكتیكینو بەس.
توندڕەوییەن كە ئەوڕۆ لە سێ گۆشەی سوننی ئێراقیو س��وری��دا دەیبینین. ئەوەی زیاتر هەستی ئەم نوسینەی ال گەاڵڵەكر دین خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە لەمیانی ئەم ئاریشەو ئاڵۆزیانەی ئەم دووای���ی���ان���ە دا ك����ەت����ەواوی دون��ی��ا لەسەرخەتبوون بۆ هەماهەنگیو هاوكاری كورد لەباشوری كوردستاندا .تەواوی واڵتانی عەرەبیو زۆربەی ئیسالمییەكانو رێكخراوە م��ەدەن�یو چاالكوانەكانیان قورەما م��اونو بچوكترین هەڵوێستیان نییە .ئەو تەوژمە توڕەییەی كەسێكی وەك ی���وس���ف ق�������ەرزاوی ل��ەس��ەر تێرۆریستبوونی پەكەكە لە ئەستەمبوڵ دەیگوت ،لەبەرامبەر داعشدا بچوكترین ئاماژە نەدراو بێدەنگییەكی پڕ لەوتنی پشتیوانی بۆ نواندن .لەم رۆژانەشدا
پێشووتر لەنێو ح��زب��ە ئیسالمییە رێپێدراوەكانی جەزائیر وات��ە بەرەی رزگاریخوازی ئیسالمی جەزائیرو پارتی نەهزەی تونسیو پارتی دادی مەغریبیو پارتی دادی توركییو ئیخوانی میسرو حەماسو جیهادی فەلەستیندا بوون. ه���ەروەه���ا ئ��ام��اژەش��ی ب��ە ك��ۆم��ەڵو یەكگرتووی ئیسالمیو بزووتنەوە داوەو ت��ەن��ان��ەت گ���روپ���ە وەه��اب��ی��ی��ەك��انو مەكتەبییەكانی ئێرانیشی لەكوردستانی رۆژه��ەاڵتو سەلەفییەكانی ئەودیویشی نێوبر دوون .گەر ئەم مۆدێلە ئیسالمییانە هێند دژی داعشن بۆچی بەرهەمەكانیان ب��ۆ داع��ش��ە .گ��ەر ئ��ەم ئیدانەیەی ئیسالمییەكان لەمەڕ خەالفەت روونو رەوانە بۆچی هێزە مرۆییەكەیان بەشێك لە خۆكوژەكانی داعش پێكدەهێنێت .بۆ
ناپرسین گەر ئەو ئەندامانەی ریزەكانی ی��ەك��گ��رت��وو ك��ۆم��ەڵو ب��زووت��ن��ەوە بە جێدەهێڵنو دەبنە داع��ش بۆ نابنە هێزێكی نەتەوەیی وەك پەیەدەو یەپەگەو پەكەكەو روو لە گروپە ئیسالمییەكان دەنێن .واتە ئەوان لەرووی ئایدیۆلۆژییەوە نەك هەر نە گۆڕاونو كاڵنەبوونەتەوە، بەڵكو لەنێو پشتی بەرەبابیان كە حزبە ئیسالمییەكانن تۆختر ب��وون��ەت��ەوە. ل��ەب��ەرئ��ەوە دڵسۆزترینو سەالرترین ئەندامانی كۆمەڵو بزووتنەوە نێزیكترینو نیانترینن ل��ەت��ەك داع���شو ب��ەرەی ن��وس��رەدا .ئ��ەوە واقیعێكەو راپۆرتە هەواڵێكی ئەكادیمی دونیا كوردیشی لەو چوارچێوەیەدا داناوە .هەربۆیە دەگەینە ئەو راستییەی بڵێین داعش رەنگێكی تۆخی ئیسالمییەكانی ك��ور دستانو تێكڕای ئیسالمییە سیاسییەكانی دونیایە ب��ە ئ���ەوروپ���او ئ��اس��ی��ای ن��اوەڕاس��تو ق����ەوق����ازەوە .ه��ەم��ی��ش��ەی��ش ه��ێ��زە ئیسالمییەكانی دوونیا بەمانەی الی خۆمانیشەوە سەرچەشمەیەكی جاری تەسدیری هێزی مرۆیین بۆ ئەو گروپە ت��ون��دڕەوان��ە .ئەوەتا لەواڵتێكی وەك ئەڵمانیا بە هەزاران سەلەفی موسڵمان كە رۆژێ��ك لە رۆژان توخنی سیاسەت ن��ەك��ەوت��وون ،ه��اوس��ۆزی تاریكترینو بێزراوترین ئەزمونی تاڵی سیاسەتن لە نێو داعشدا .ئەو سەلەفیانە لەواڵتێكی وەك ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا ك��ە ن��م��وون��ەی��ەك��ی س��ەرك��ەوت��وی دێموكراسی بەڕێوەی دەبات ،بەسەدانیان روو دەكەنە سوریاو ش��ام .ئ��ەدی چ��ۆن ل��ە واڵتێكی وەك كوردستاندا كە نموونەیەكی دیموكراسی س��اواو ن��ات��ەواو هەیە ،ئیسالمییەكان زەمینەیەكی لەبارتریان هەیەو دەزگا هەواڵگیرییەكان وەك خۆرئاوا بەهێزنینو زیاتر لەهەوای ئیسالمی ك��وردەواری��دا كەڵك وەردەگرن ،بەدڵنیاییەوە چاوەڕێ دەكرێت هێزی نێزیكیی ئیسالمییەكانی كوردستانو داعش قوڵترو پتەوتربێت بەتایبەتی دەبینینو دەژنەوین لەكاتێكدا ك��ە بەشێكی م���ەزنو باڵێكی ك��ارای حزبێكی وەك ك��ۆم��ەڵو ب��زووت��ن��ەوەو چەندین رەوتی سەلەفی بەئاشكرا ناڕازین بەئەدای رووكەشی پارتەكەیان دژ بە داعشو خەالفەتی ئیسالمی جاڕدراوی توندڕەوەكان لە موسڵو شامدا .تەنانەت كەسایەتیەكی ئیسالمی وەك د.عەلی قەرەداخی لەلوتكەی یەكێتی ئیسالمی جیهانیداو لەپرسێكی چارەنوسسازی وەهادا لەئەستەمبوڵ بەبچوكترین شێوە كاریگەری نەكرد تا وەك واڵتێكی وەك ن��ەروی�جو ئیتاڵیا ئاوڕێك لە هەرێمی كوردستانی بندەستی نادادگەریو زوڵمی داعش بدەنەوە .بەراستی هەڵوێستی ئەو كۆنگرەیە ئەو راستییەی دوپاتكردەوە ك��ە ت��ۆرەم��ەی ئیسالمی سیاسی لە كوردستان دا تۆرەمەیەكی دڕك رەنگەو درەن��گ یا زوو لەپێی پێشمەرگەدایەو لەتمەی ب��ەردەم پرۆسەی پێشكەوتنو دیموكراسیو لیبراڵی ئەم ئەزموونەی كوردستانە ك��ە ه��ەم��وو دون��ی��ا وەك سەرمەشقی دژە تیرۆرو وەك سیمبوڵی پەنادانی ئ��اوارەو وەك زێ��دی فرەییو ئاشتەوایی باسی لێوە دەكەن .ئەوەش ئەو راستییە دوپات دەكاتەوە كە داعش و هەر نموونەیەكی تری وەك داعش كە لێرەو لەوێ ،لە نەیجیریای بۆكۆ حەرامو ل��ە ن��وس��رەی س��وری��او داع��ش��ی ش��امو لەتاڵیبانی پاكستان هەموو ئەمانە نموونەی تۆخی ئەم ئیسالمییە سیاسییە پڕموعەماو قورەمایانەن كە لە دۆخی متبوونی هێزو هەرەكەتیاندا پەنا دەبەنە بەر مێزو دانوستانو پەرلەمانو حكومەتو لە دۆخ��ی هەستانیشیاندا مەزارەكان دەتەقێننەوە ،خەڵكی ب���ەزۆر دین دەگۆڕنو باجو سەرانە دەستێننو كیژان بەنیكاحو بە تۆپزیو بە كەنیزەك كردن ئەتك دەكەن.
3
ذمارة ( )214دوشةممة 2014/9/1
دياردةى ئاينى
مێژوی سەرهەڵدانی بزوتنەوەی وەهابی د .بـەختیـار ســەعید مەحمود شــوانی محەمەدی ك��وڕی عهبدولوههاب كە بە دامەزرێنەرەی بزوتنەوەی وەهابی دادەنرێت، لە نێوان سااڵنی (1792-1700ز) ژیاوە. ناوبراو لە ژینگەی (نەجد) كە ژینگەیەكی بەدەوی بووە ژیانی بەسەر بردووە ،كە تا ڕادەیەكی زۆر لە كاریگەری ناوچە عەرەبی و جیهانیەكان بە دوور بووە ،ئەم ناوچەیە بە شێوەی ژیانێكی بەدەوی عەرەبی سادە ژیاون ،بەاڵم ناوبراو لەناو خێزانێكی شارەزا بەئاین و شەریعەت گەورە بووە ،هەربۆیە زایناری و شەریعەتی لەناو خێزانەكەی خۆیدا وەرگرتووە ،بەجۆرێك باوكی قازی شاری عەینیە بووە و یەكێك بووە لە زانایانی فقهی حەمبەلی ،بۆیە كاتێك بەدوای زانستدا چ��ووە ش��اری مەدینە داوای ك��رد لەسەر هەمان شێوازی بادیەو بەساكاری زانستەكان وەربگرێت لەبەر ئەوەی ئەو دژی جەدەلی فەلسەفی وقسەو باسی زانایانی زانستی كەالم بوو ،هەروەها كاتێك چووە شاری بەسرە دژی ئەو بیدعەو خورافیاتانە بوو كە لەبواری زانستە ئاینیەكاندا هەبوون و لەگەڵ بیروباوەڕو ئەو زانیاریانەدا نەدەگونجا كە لە بادیە وەریگرتبون كە خۆی دبینیەوە لەو زانستە ئاینیانەی كە پێش زانستی كەالم و ورگێرانی فەلسەفەی یونانی و كایگەربوونی موسڵمانان بەدابونەریتی گەلەكانی تر هەبوون ،بۆیە ئەو لە سەر ڕێرەوی كۆمەڵێ زان��ای موسڵمانانی پێشینان دەڕۆی كە كاریگەری وەرگیرانی فەلسەفەی یونانی وزانایانی ئەهلی كەالمیان لە سەر نەبوو، لەوانە :ئەحمەدی كوڕی حەمبەل(-780 855ز) ئیبنو ت��ەی��م��ی��ە(1328-1263ز) و ئیبنو قەیمی جەوزی(1350-1293ز) ،لێرەدا بیركردنەوەی خەڵك وزانایانی ئەو سەردەم وەك زانایانی پێشینان نەبوو ،هەر بۆیە بیدعەو خرافیات لەناو ئایندا پەیدابوو ،ئەمە س��ەرەڕای ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی ئەم الیەنی پشتگوێخستبوو و بایەخی پێنەدەدا، هەربۆیە لەم ڕانگەیەوە بۆشاییەك لە بواری زانستی ئیسالمی وبیری ئیسالمیدا سەری هەڵدابوو ،بەتایبەتی دوای نەمانی دەوڵەتی فاتمی(كە لەسەر بنەمای بیری سۆفیگەری دامەزرابوو)كە خاوەن بیرێكی سۆفیگەرو كاریگەریی فەلسەفەی لەسەر بوو. بەهۆی باشی بارودۆخی بنەماڵەی ك��وڕی عهبدولوههاب ل��ەڕووی ئابوریەوە، توانی سەردانی ژمارەیەك شاری گرنگی
خ��ودا لە كاتی عیبادەتدا ،بۆیە لێرەدا محهمەدی ک��وڕی عەبدولوهاب دژی ئەم جۆرە عیبادەتە بوو ،هەروەها ئەم جۆرە عیبادەتەی بە شیرك و كوفر لە قەڵەم دەداو پێی وابوو ئەمە پێچەوانەی سەرەتاكانی ئیسالم وپێشینانی ئومەتە و بەم كارە بیروباوەڕو عەقیدەی موسڵمانان الدانی ل ێ دروستدەبێت ،هەروەها ئەمە هەمان بیروباوەڕی سەردەمی جاهلیە كە وەسیت وناوەندیان لە نێوان خۆیان وخودا دادەنا لە كاتی عیبادەتدا ،هەربۆیە بت وسەنەمیان دانابوو ،وەكو وەسیت لەنێوان خۆیان و خودا لەكاتی عیبادەتدا ،خودای گەورەش لەم بارەیەوە دەفەرمێت(:وما نعبدوهم اال لیقربونا اال اللە زلفی)( ،واتە:ئێمە بۆیە ئەم بتانە دەپەرستین تاوەكو لە خودا نزیكمان بكاتەوە).ئەمەش بەمانانی بوونی وەسیت دێت لە نێوان بەندەو خودا ،بۆیە کوڕی وەهاب پێی وابوو ئەمە هەمان ئەو بیروباوەرەیە كە لەكاتی خۆیدا پێغەمبەر دژیان جەنگاوە، لەبەر ئەوە شیركی ئەم سەردەمە(سەردەمی خۆی)ئەوەیە لەكاتی خۆشی وناخۆشیدا پەنا دەبەنە بەر غەیری خودا و تەوەسلی پێدەكەن ،لەهەمان كاتدا مشركینی قورەیش تەوەسل وپەنایان دەبردە بەر بت وسەنەم، بۆیە پێغەمبەر(د.خ) واجبـی كرد لەسەر موسڵمانان شەر لە دژی ئەم جۆرە شیركە بكرێت ،بۆیە محهمهدی کوڕی عەبدولوەهاب پێی وابوو شیركی ئەم سەردەمە لە شیركی
لەپاڵ خودا .کوڕی عهبدولوههاب پێی وابوو دەبێت ئیسالم و و تەوحید نوێبكرێتەوە. هەروەها کوڕی عهبدولوههاب پێی وابوو وش��ەی (ال ال��ە اال ال��ل��ە) ل��ە دوو بەش پێكهاتووە ،بەشی یەكەم (ال الە) بریتیە لە دان نان بەوەی كە هیچ پەرستراوێك نیە، بەشی دووەمی وشەكە(اال اللە) وات ه تەنها خودا پەوەردگارەو شایەنی پەرستنە ،بۆیە ئەو پێی وابوو مانای وشەكە ڕوونە كە ڕێگە بە بوونی هاوەڵ وشەریك نادات و دەبێت مانای وشەكە لە بواری جێبەجێكردندا وەكو خۆی وەربگیرێت ،بۆیە بە بروای ناوبراو پەنابردن وه��اوارك��ردن بۆ غەیری خودا مانای دەبێتە هۆی لەكەداركردنی بیروباوەر، پێویستە یەكتاپەرستی تەنها لە خودی خودا كۆبكرێتەوە. محەمەدی ک��وڕی عهبدولوههاب هەوڵەكانی خستە گەر لە پێناو پاككردنەوەی عەقیدەی ئیسالمی ،بۆیە ئەو پێی وابوو دوای فتوحاتی ئیسالمی و تێكەاڵوبوونی ع��ەرەب بە نەتەوەكانی ترو سەرهەڵدانی بیروباوەری موعتەزیلەكان لەبارەی خەلقی قورئان كە لەدایكبووی كۆمەڵگەی شارستانی و كاریگەری فەلسەفی ڕۆژئاوایان لە سەر بوو ،بیروباوەری ئیسالمی گۆران و بیدعەو خورافیاتی ل ێ پەیدابوو ،ئەمە س��ەرەرای سەرهەڵدانی مەبدەئی تەئویل و بە عەقڵ لێكدانەوەی شتەكان لەالیەن موعتەزیلەو ڕەتكردنەوەی مەبدەئی قیاس .لەالیەكی
محەمەدی کوڕی سعود لە ساڵی 1801به سوپایەكەوە لە حیجازەوە ڕووی كردە كەربەال و دەستی كرد بە كوشتنی خەڵكەكەی و قوبەی ئیمام حوسێنی تێكشكاند و دەستی بەسەر هەموو خشڵ و زێری مەزارەكەدا گرت جیهانی ئیسالمی بكات و بەدوای زانستدا بەتایبەتی شارەكانی بەسرە وبەغدا وموسڵ ودیمشق و ئەسفەهان ،ئ��ەم گەشتانەی ناوبراو چەندین ساڵی خایاند ،هەروەها بەهۆی ئەم گەشتانەوە توانی شارەزایەكی تەواو پەیدابكات لەسەر بارودۆخی جیهانی ئیسالمی ل���ەرووی ئاینی و كۆمەاڵیەتی و سیاسیەوە ،هەربۆیە ئ��ەم گەشتانە یارمەتیدەری کوڕی عەبدولوەهاب بوون بۆ پێگەیشتنی باری فكری ناوبراو ،لەالیەكی ترەوە بەهۆی ئەم گەشتانەوە توانی چەندەها كتێب وسەرچاوەی ئیسالمی گرنگ ببینێت كە لەبواری بانگەوازیدا لێیان سودمەندبوو. محەمەدی كوڕی عهبدولوههاب لە ژیانی خۆیدا چەندین كتێبی نوسیووە لەوانە :كتاب التوحید ،كشف الشبهات ،عقیدە الفرقە الناجیە ،المسائل الجاهلیە ،فضل االسالم، مفید المستفید وهتد. ڕێ��ب��ازە س��ۆف��ی��گ��ەری��ەك��ان ن��اوەن��د (الوسيط) یان لە نێوان بەندە و خودا دادەن���ا لە ب��واری عیبادەتدا ،بەجۆرێك بەندە پێویستی ناوەندێك هەبوو لەگەڵ
سەردمی پێغەمبەر(د.خ) گەورەترە ،ئەوەتا خودای گەورە دەفەرمێت(واذا مسكم الضر فی البحر چل من تدعون اال ایاە فلما نجاكم الی البر اعرضتم وكان االنسان كفورا) ،بۆیە خودای گەورە ئەوەمان یاد دەخاتەوە كە كاتێك بێباوەران لەناو ئاودا لێیان دەقەومێ تەنها پەنا بۆ خ��ودا دەب��ەن واز لە شێخ وگەورەكانیان دەهێنن وەهاواریان بۆناكەن، بەاڵم ئەم خەڵكەی سەردەمی ئەو سەرەرای ئەوەی هەندێكیان خۆیان بە ئەهلی زانست دەزانن و هەندێكی تریان زوهدو عیبادەت و خوداپەرستیان زۆرە ،بەاڵم كاتێك لێیان دەقەومێت پەنا بۆ غەیری خودا دەبەن وەك پەنابردن وهاواركردن بۆ پێغەمبەر(د.خ) و مەعروفی كەرخی و شێخ عەبدوالقادری گەیالنی وهتد ،بۆیە کوڕی عەبدولوەهاب دژی پەنابردن و هاواركردن بوون بۆ مردوو یان زیندوو .هەورها ئەو پێی وابوو زیارەتكردنی گۆڕستان بە مەبەستی پاڕانەوە یان پیرۆز ڕاگرتنی قەبر و مەزارەكان كارێكی نەشیاوە و زیادەیەكە لە سەردەمی پێغەمبەر (د.خ) و هاوەاڵنیدا نەكراوە ،هەربۆیە دژی پارانەوە بوو لە غەیری خودا و یان دانانی كەسێك
تر کوڕی عهبدولوههاب ئەوەی وەك بنەما چەسپاند كە ڕەئی و تەئویل هیچ نرخێكیان نیە لەبەرانبەر بوونی نەسی قورئان، هەروەها ناوبراو بەتوندی دژی مەزاهبەكان بوو ،بەتایبەتی ئەگەر بیروباوەری ئەوان نەسی قورئان وحەیسی پێغەمبەری(د.ع)لە سەر نەبێ .بۆیە لێرەدا دەتوانین بڵێن ئەو شتانەی لە سەرەوە باسمان كرد كرۆك و ناوەڕۆكی بیروباوەڕی كوڕی عەبدولوەهابی پێك دەهێنا. محەمەدی ک��وڕی عەبدولوەهاب دوای ئەوەی دەستی كرد بە دەعوە و بانگەوازكردن بۆ بیروباوەركانی ناوچەی (حریمالو)ی بەجێهیێشت و چووە ناوچەی (العینیە) وناوەرۆكی بیروباوەری خۆی بە سەرۆكی ئەم ناوچەیە عوسمانی کوڕی ئەحمەدی کوڕی موعەمەر ڕاگەیاند و ئەویش باوەری پێهێنا ،بۆیە کوڕی عهبدولوههاب داوای لێكرد دەسەاڵتی خۆی بخاتە خزمەتی ئەم بیروباوەرە نوێیەوە و هەوڵی باڵوكردنەوەو چەسپاندنی بدات ،لەئاكامدا میری عەینیەو کوڕی عهبدولوههاب ئەو ناوچانەی كە قەبرو دارو چەند شتێكی تری تێدابوو كە خەڵكی
پەناو وتەوەسولیان پێ دەكرد وهەموویان تێكشكاند ،کوڕی عهبدولوههاب كە خۆی لەگەل سوپاكەدابوو و تەورێكی بەدەستەوە بوو بەشداری كرد لە تێكشكاندنی قوبەی گ��ۆری زەی��دی ک��وڕی خەتاب لە ناوچەی جەبەلیە كە یەكێك بوو لەو مەزارانەی كە خەڵكی سەردانیان دەكرد ،لە ئاكامدا خەڵكی جەبەلیە دژیان وەستان و حاكمی عەینیەیان بە لەرێدەچوو دان��ا ،بە هۆی پاڵپشتی ناوبراو لە کوڕی عهبدولوههاب و تێكدانی مەزاری زەیدی کوڕی خەتاب ،بۆیە حاكمی عەینیە داوای لە کوڕی عهبدولوههاب كرد ناوچەكە بەجێبهێڵت نەوەك خەڵكی ت��ورەی ناوجەی جەبەلیە هێرشی بكەنە س��ەر ،ئەوەبوو لە ساڵی 1845ز ناوبراو ناوچەی عەینیەی جێهێشت و ڕووی كردە ناوچەی درعیە .جێی باسە جگە لە ناڕەزایی خەڵك ،پەیوەندیانكرد بە فەرمانڕەوای ن��اوچ��ەی ئەحسا كە سولەیمان ن��ەوەی محەمەد حەمیدی بوو ،داوای��ان لێكرد كە یارمەتیان بدات دژی کوڕی عەبدولوەهاب، بۆیە سولەیمانیش داوا لە عوسمانی کوڕی موعەمەر دەكات كە محەمەد عەبدولوەهاب دەربكات ،ئەگەرنا باجی سااڵنەی بۆ نانێرێت، لەبەرانبەر ئەو هەڕەشەیەدا عوسمانی کوڕی موعەمەر پەشیمان بووەوە لە یارمەتیدانی كوڕی عبدولوەهاب و لە عیینە دەریكرد. دوای دەعوە وبانگەوازیەكی زۆر لەم ناوچەیە لەساڵی 1865توانی فەرمانرەوای ناوچەی دەرعیە محەمەدی ک��وڕی سعود بیبنێت و ف��ەرم��ان��رەوای ن��اوب��راو ب��اوەری پێهێنا ،پاش وتووێژی زۆر لە نێوانیاندا بریاری پێكهێنانی فەرمانرەوایەتیەكی نوێیان دا لەسەر بنەمانی تەوحید و هەروەها لەبواری شەروجەنگدا محەمەدی کوڕی سعود سەركردایەتی وەهابیەكانی دەكرد ،بەتایبەتی دوای ئەوەی بووە زاوای محەمەدی کوڕی عهبدولوههاب و هەوەها کوڕی عهبدولوههاب مەسەلەی بەرێوەبردنی كاروباری خەڵكی دایە دەست عەبدولعەزیزی کوڕی محەمەدی کوڕی سعود ،لەراستیدا ڕێكەوتنی کوڕی عبدوالوهاب ل��ەگ��ەڵ حاكمی درع��ی��ە بە قۆناغێكی گرنگ و جیاكەرەوە لە مێژووی بزوتنەوەی وەهابیدا دادەن��رێ��ت ،لێرەوە بزوتنەوەكە لە بزوتنەوەیەكی ئاینیەوە گۆرا بۆ بزوتنەوەیەكی ئاینی سیاسی هەر ئەمەش بووە بنەمایەكی گرنگ بۆ دروست بوونی دەوڵەتی سعودی لە داهاوودا. لەالیەكی دیكە ئەوان كاریانكرد لەسەر نیوە دوورگەی عەرەبی و شێوازێكی نوێیان لە باڵوكردنەوەی بانگەوازەكەدا بەكارهێنا، كە بە هۆیەوە تارادەیەكی باش سەركەوتوو بوون لە جێگیركردنی ئەو شێوازە كە خۆی دەبینیەوە لەناردنی چەندان نوێنەر بۆ شارو ناوچەكان بەمەبەستی گفتوگۆكردن و ڕوونكردنەوەی بنەماكانی ئایینی ڕاستەقینە كە پێشینەی چاكەكار لەسەری ب��وون، بانگەوازیان ئاڕاستەی سەرجەم چین و توێژەكان كرد هەر لە فەرمانڕەوایانەوە بۆچینی خوارەوە. ک��وڕی عبدوالوهاب م��اوەی ()50 ساڵ لە درعیەدا مایەوە ،لەم ماوەیەدا ناوبراو توانی بیروباوەری خۆی بەتەواوی بچەسپێنێت و لەرێگەی قوتابیەكانیەوە بیروباوەری باڵوبكاتەوە .لەالیەكی ترهوه
دووری ئەو ناوچەیە لە دەسەاڵتی ناوەندی عوسمانی هۆیەكی تری یارمەتی دەر بوو بۆ باڵوبونەوەو گەشەكردنی بزوتنەوەكە. لەسەر بنەمای ب��ی��روب��اوەری کوڕی عهبدولوههاب سوپایەكی نوێ و لەسەر بنەمای نوێ لە درعیەدا ڕێكخرا كە توانی سنوری درعیە تێبپەرێنێت و خەڵكی شاری نەجدو دەوروب��ەری درعیە بیرورای کوڕی عهبدولوههابیان پەسەندكرد ،لێرەوە کوڕی عهبدولوههاب دەستیكرد بە ناردنی نامە ونوێنەری خۆی بۆ ناوچەكانی تر ،لەئاكامدا خەڵكێكی زۆر باوەریان پێی هێنا و دەستیان كرد بە ڕێكخستنی بیت ومال و زەكات وهتد. بەم شێوەیە ئیمارەی (وەهابیە) دام��ەزراو درعیەی كردە پایتەختی خۆی، کوڕی وەهاب خۆی گەیاندە زانایانی مەكەو ومەدینە بەتایبەتی لەكاتی مەراسیمی حەج ،داوای لێدەكردن پێویستە بیروباوەری موسڵمانان پاكبكرێتەوە ل��ە الدان و خورافیات ،لێرەشدا هەندێك لەحاجیەكان دەكەوتنە ژێركاریگەری ئ��ەو بانگەوازە و بیروڕاكانیان دەگواستەوە بۆ شوێنی نیشتەجێبونیان .ئەمەش یەكێك بوو لە گەیاندنی بیروباوەرەكانی وەهابیەت بۆ ناوچەكانی تری جیهانی ئیسالمی. دوای ( )10س��اڵ لەمردنی کوڕی عهبدولوههاب ،دەوڵەتی عوسمانی هەستی بەمەترسی وەهابیەكان و بیرروباوەری ئەوان ك��رد ،بەتایبەتی دوای ئ��ەوەی محەمەدی کوڕی سعود لە ساڵی 1801ب ه سوپایەكەوە لە حیجازەوە ڕووی كردە كەربەال و دەستی كرد بە كوشتنی خەڵكەكەی و قوبەی ئیمام حوسێنی تێكشكاند و دەستی بەسەر هەموو خشڵ و زێری مەزارەكەدا گرت ،لەساڵی 1805ز دەستی بەسەر شاری مەدینەدا گرت و ئەو قەبرو مەزارانەی كە خەڵك ڕوویان تێدەكرد وێرانكران و لەهەمان ساڵدا شەریفی مەكە موبایەعەی خۆی بۆ ک��وڕی سعود ڕاگەیاند ،دوای ئەمە محەمەدی کوڕی سعود هەموو پیاوانی سەر بەدەوڵەتی عوسمانی لە شارەكە دەركرد ودواتر دەستی بەسەر نەجد و تەهامەو حیجازدا گرت ،لێرەوە بۆ هەموو الیەك ڕونبووەوە كە بزوتنەوەی وەهابی بزوتنەوەیەكی سەلەفییە و پێیان وابوو كە خەالفەت دەبێت لە قورەیش بێت ،ئەمەش وەك تەحەدایك بوو بۆ دەوڵەتی عوسمانی و هەڵگەرانەوەیەكی عەرەبی بوو لە دژی دەستبەسەراگرتنی تورك بە سەر دەسەاڵت و فەرانڕەواییكردنی عەرەب و موسڵمانان ،لە بنەڕەتدا ئەم بزوتنەوەیە بانگەشەی دەكرد بۆ بە عەرەبیكردنی دەوڵ��ەت وئیسالم، بەاڵم كاریگەریەكانی ئەم بانگەوازە لەوەدا خۆی دەبینیەوە بێداربونەوەیەكی نەتەوەیی ئیسالمی هێنایەكایەوە و هۆكارێكیش بوو بۆ گەشەكردنی هۆشیاری نەتەوەی و لەزۆربەی واڵتانی ئیسالمی كە دەیاننااڵند بەدەستی داگیركارانەوە. لێرەوە عوسمانیەكان زیاتر هەستیان بە مەترسی بزوتنەوەی وەهابیەكان كرد، بەتایبەتیش دوای ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی بە پێویستی زانی كە ویالیەتەكانی بەغداو شام لە مەترسی وەهابیەكان دووربن ،تا ئەو كاتەی دەوڵەتی عوسمانی ناچار بوو پەنا بەرێتە بەر محەمەد عەلی وسوپای میسری و بەفەرمانێكی ڕەسمی سوڵتانی عوسمانی لە كانوونی یەكەمی 1807دوا لە محەمەد عەلی كرا هێرش بكاتە سەر وەهابیەكان و مەترسیان نەهێڵت ،پاش ڕێكخستنی سوپاو خۆبەهێزكردن پاشای ناوبراو لەسەرەتادا ت��وان��ی دەس��ت ب��ەس��ەر ش��اری مەدینەدا بگرێت و لە 8ئابی1812ز شاری مەكەی داگیركرد وپاشان وەهابیەكانی لە شاری تائیف گەمارۆدا ،بەم شێوەیە پاشای میسر توانی لێدانێكی توند ئاراستەی وەهابیەكان بكات ،دوای ئەوەی دەستی بە سەر چەندین ناوچەی گرنگی ئەواندا گرت ،لە ڕاستیدا باری وەهابیەكان زیاتر كەوتە لێژی دوای ئ��ەوەی سەركردەكەیان میر سعود لە 10 نیسانی 1814ز كۆچی دوای��ی ك��رد ،هەر بۆیە لە كانوونی دووەمی 1815ز محەمەد عەلی توانی دەست بەسەر هەند ێ ناوچەی نزیك درعیەی پایتەختی وەهابیەكاندا بگرێت ،پاش ئەوەی عەبدواڵی کوڕی سعود بووە میری وەهابیەكان ،هەرچەندە پاشای
میسر دوای ئاشتەوای لە عەبدواڵی کوڕی سعود كرد بە مەرجی خۆبەدەستەوەدانی ناوبراو بەرانبەر تەسلیمكردنی شاری درعیە وسەالمەتی عەبدواڵی کوڕی سعود ،بەاڵم نابراو ئەم مەرجانەی ڕەتكردەوە ،هەر بۆیە پاشای میسر دەستی بەسەر دوو شاری نزیك درعیەداگرت ،ئەوانیش شارەكانی ڕەس و عەنیزە بوون ،لە ئاكامدا تەواوی سوپای وەهابیەكان بە سەركردایەتی عەبدواڵی کوڕی سعود لە درعیە كۆبوونەوە ،پاشان میسریەكان دەستیان بە گەمارۆدانی درعیە كرد وئ��ەم گەمارۆدانەش چەند مانگێكی خایاند ،لێرەوە ع��ەب��دواڵی ک��وڕی سعود هەستی بەوە كرد كە بەرگریكردن بێ سودە، بۆیە لە 8ئەیلولی 1818داوای ڕاوەستانی شەڕ وگفتوگۆی لە سەكردەی سوپای میسری ئیبراهیم پاشا كرد بەمەرجی سەالمەتی شاری درعیە ،عەبدواڵی کوڕی سعود خۆی تەسلیم بە میسریەكان كرد و ئیبراهیم پاشا ڕێزێكی زۆری لێگرت ،دوای بردنی ناوبراو بۆ شاری قاهیرە لە 18ئەیلولی 1818و دواتر ڕەوانەی ئەستەمبوڵی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی كرا ،بەاڵم دوای گەیشتنی ناوبراو بەشاری ئەستەمبوڵ كوژرا. ه��ەرچ��ەن��دە ب��زوت��ن��ەوەك��ە پ��اش شكستەكانیان لە بەراتنبەر میسریەكان ودەوڵەتی عوسمانی دەسەاڵتیان لە دەست دا ،ب��ەاڵم لە س��ەرەت��ای س��ەدەی بیستدا دیسانەوە بزتنەوەكە سەری هەڵدایەوە، ئەم جارەیان هەڵوێست و تێروانینێكی ئیجابی هەبوو لە بەرانبەر دەسەاڵتی توركی عوسمانی ،بۆیە بانگەوازی وەهابیەت بە ڕووخانی دەسەاڵتەكەیان كۆتایی پێنەهات، بەڵكو ئەم بزوتنەوەیە وبیرۆكەكانی کوڕی عهبدولوههاب هەرمایەوە وتوانیان جارێكی تر دەوڵ���ەت بنیاتبنێنەوە و دەسەاڵتی ئ��ەم دەوڵ��ەت��ە نیمچە دورگ���ەی عەرەبی گرتەوە ،بەتایبەتی دوای ئ��ەوەی مەلیك عەبدولعەزیزی ن��ەوەی ع��ەب��دواڵی کوڕی سعود(1902ـ )1953بیروباوەڕی محەمەدی کوڕی عهبدولوههابی كردە بنەمای دەوڵەتی سعودی ،دوای هاوپەیمانی بەستنی لەگەڵ هۆزە نەجدیەكان توانی شانشینی سعودیە دابمەزرێنێت لە سەر ڕێڕەو ڕێبازی زانایانی وەهابی .ئەم جگە لە واڵتی سعودیه ،ئەم ڕێبازە لە چەندین ناوچەی جیهانی ئیسالمی الیەنگری هەیە ،لەوانە یەمەن ومیسروعێراق وسوریا وتونس وجەزائیر ،هەروەها ئەم ڕێبازە لە ئەفریقیاو هیند و واڵتی زەنجباریش باڵوبۆتەوە. سەرچـاوەكان: اللواء حسن ص��ادق ،ج��ذور الفتنة فيالفرق االسالمية منذ العهد الرسول حتي اغتيال السادات،الطبعة الرابعة ،العربية للطباعة والنشر،2002،ص.251-244 العميد عبدالرزاق محمد اسود ،المدخلالي دراسة االديان والمذاب ،الطبعة االولي،دار العربية للموسوعات ،بيروت،1981-ص.241-239 د.ابراهيم خليل احمد ،تاريخ الوطنالعربي في العهد العثماني،الوصل ،1986ص .254-239 – محمد فريد بك المحامي ،تاريخ الدولة العلية العثمانية ،تحقيق :د.اح��س��ان حقي، الطبعة العاشرة ،دار النفائس للطباعة والنشر ،بيرت ،2006 -ص .410-404 مجموعة من كبار الباحثين باشراف ط.ب .مفرج ،موسوعة عالم االديان كل االديان والمذاهب والفرق والبدع في العالم السنة، الجزو الثامن العشر ،بيروت ،2005-ص .171-167 _محمد أحمد الدرنيقه ،الشيخ محمد عبدالوهاب رائ��د الدعوه السلفيه في عصر الحديث،تقديم:عبدالله ن محمد المنيف،ط،1ا لعربيه،بيروت1428،هجري. _حمد خليل هراس،باعث النهضه االسالميه إبن تيميه السلفي نقد المسالك المتكليمين والفالسفه في اإللهيات،ط،1اليوسفيه،د.م.1952، _سليم إلياس،موسوعة الكبري للمذاهب والفرق واالدي��ان الحركه الوهابيه والفرقه االصالحيه الحديثه،شرق االوسط،د.م.2008، _ع���ب���دال���ل���ه ال���ع���ص���ي���م���ي ،ال����ث����وره الوهابيه،ط1منشورات الجمل،د.م.2006، *مامۆستا لە بەشی مێژوی زانكۆی ڕاپەڕین _ ڕانیە
ذمارة ( )214دوشةممة 2014/9/1
ئاينناسى
4
پیشەسازیی دەوڵەتی عەرەبی-ئیسالمی-سوننی
شانشینیی عەرەبیی سەعودی و دەوڵەتی خیالفەت (داعش) ،بە نمونە سەروەر پێنجوێنی ()٢-2 ئەمڕۆ جیهان بە نیگەرانییەکی زۆرەوە لەو هەمو توندوتیژی و ک��ارە نامرۆڤانە و دڕندەئاسایانە دەڕوان��ێ��ت کە میلیشیاکانی ق��ەوارەی ناوبراو بە “دەوڵەتی ئیسالمی” لە ناوچەکەدا ،دەره��ەق بە هەمو ئەوانەی دژی دەوەستنەوە یان ناچنە ژێر باری دەسەاڵت و بیروباوەڕەکەی ،ئەنجامیان دەدەن .بەتایبەتی دەره��ەق بە مەسیحیەکانی موسڵ ـ کە لە شارەکە دەریان کردن ـ و ئێزدیەکانی شەنگال کە سەدانیان لێ کوشتون و بە دیل گرتون و هەزارانیشیان ئاوارەی چیا و سەختاییەکان کردوە و ڕوبەڕوی مەرگێکی هێواش و سستیان کردونەتەوە .ئەمە سەرباری ئەو توندوتیژی و هێرش و داگیرکردنەی عێراق و کوردستان ڕوب���ەڕوی دەب��ێ��ت��ەوە .ئ��ەم توندوتیژیانەی دەوڵ��ەت��ی ئیسالمی؛ پێشینەی ی��ەک��ەم و پاساویان لە مێژوی دەس��ەاڵت��ی ئیسالمیدا دەبینینەوە :دەوڵەتەکەی پێغەمبەری ئیسالم لە مەدینە ،کە هەرچی خێڵی جولەکەی بەهێز و نیمچەسەربەخۆ لە مەدینە و دەوروبەری هەبو؛ بە بیانوگەلی جیاواز لەناو برد یان دەرکرد. لە هەمان کاتیشدا هەرچی شوێنکەوتەی ئایینە عەرەبیەکەی پێش ئیسالم هەبو؛ یان بەناچاری موسوڵمان بوە و ملکەچی دەسەاڵتی ئیسالم بوە ،یان کوشتار کراوە ،و هەمو شوێنەوارێکی ئەو ئایینەش ،وەکو پەرستگاکانی و هێما و پەیکەر و زێوانیەکانی؛ لەناو براوە .دواتریش، دەوڵەتی خیالفەتی ڕاشیدی ،هەڵمەتێکی بۆ واڵتانی دەوروب��ەری نیمچەدورگەی عەرەبی، سوریا و عێراق و ئێران و کوردستان و،.. دەست پێ کرد ،هەتا ڕوبەرێکی زۆریان لەو واڵتانە دوای شەڕ و کوشتارێکی زۆر داگیر کرد و هێنایە ژێر باری دەسەاڵتی ئیسالمی و باوەڕی ئیسالمی ،کە ئیتر بەشێک لە دانیشتوانی ئەو شارستانێتی و کۆمەڵگایانە لەناو دەچون و بەشێک دەهاتنە ژێر باری ئایینی ئیسالم و بەشێک بە دانی سەرانە سەر و ماڵی خۆیان دەپاراست (ئیتر ئەمە تاکە شێوەیەکی ئاشتی و ئاگربڕ بو کە ئیسالم دەیناسی :سەرانە بدە؛ تااڵن و کوشتار ناکرێیت!) .ئەم ڕوداوانە چەند دیمەنێکیان پێکهێناوە لە مێژوی ئیسالم، لە سەدەکانی ( ٧ز ).و ( ٨ز ).و ( ٩ز). ـدا .ئیسالم ئەو کات بزوتنەوەیەکی ئایینی- سیاسی-کۆمەاڵیەتی-ئابوریی زیندو بوە ،و هەناردەکردنی بۆ واڵتانی دەوروبەر ئەزمونێکی ڕەس���ەن ب��وە ب��ۆ ب�ڵاوک��ردن��ەوەی ئایینێکی یەکتاپەرستی بە زەبری هێز ،ئەو کات ئیسالم بە هەردو باڵی (یەکتاپەرستی) و (جیهاد) باڵو بوەتەوە .کاتێک لە نیمچەدورگەی عەرەبیدا بە زەبری جیهاد یەکتاپەرستیی چەسپاندوە و فرەپەرستیی لەناو ب��ردوە؛ لە دەرەوەی خۆی هەر ئەو کۆمەڵگا عەرەبیە فرەپەرستە هەبوە .ئیتر ئەمە مێژویەکی کۆنە ئیسالم دروستی کردوە بۆ خۆی .بەاڵم لە سەردەمی نوێدا هەمان مێژو دوبارە بکرێتەوە؛ چۆن لێکی بدەینەوە؟ موفارەقەیەکی بێزارکەرە کاتێک دەبینین جارێکی تر هەمان چیرۆک دوبارە دەکرێتەوە :گروپێک جارێکی تر لە ڕێگەی هەردو بنەمای (یەکتاپەرستی) و (جیهاد) ەوە دەسەاڵتی خۆی دەسەپێنێت و قەوارەیەکی سیاسی دروست دەکات .موفارەقەکە لەوەدا دەردەکەوێت کە ئەم گروپە لەناو کۆمەڵگای ئیسالمیدا هەڵدەکەون و هەڵدەسوڕێن بەاڵم خۆیان لێ دەبێت بە ئیسالمی س��ەدەی (٧ ز ).و ( ٨ز ).و دەس��ەاڵت و توندوتیژیی خۆیان هەناردەی ناوچەکانی تر دەکەن کە یان موسوڵماننشینن و لە موسوڵمانێتیدا ڕەنگە ڕەسەنتریش بن ،یان خاک و ئاوەدانیی ئەو کەمایەتیە ئایینیانەن کە سەدان ساڵە لە کۆمەڵگای ئیسالمیدا قبوڵ کراون و بونەتە بەشێک لەو کۆمەڵگایە .ئەم گروپە کە بە الساییکردنەوەی مێژوی سەرهەڵدانی ئیسالم دەسەاڵت و قەوارەی خۆی بنیات دەنێت؛ بە شێوەیەک خۆیان لێ دەبێت بە ئیسالمی ساتی سەرهەڵدانی؛ کە بەتەواوی دەچنە پێستی ئەو ئیسالمە مێژوییەوە و خۆیان لێ دەبێت بە تاقانە
ئاآلى شانشينى عةرةبستانى سعودى “کۆمەڵی موسوڵمانان” (جماعة المسلمین) و هەمو موسوڵمانانی دەرەوەی خۆیان لێ دەبێتە ئەو فرەپەرست “مشرک” و هەڵگەڕاوە “مرتد” و بێباوەڕ “کافر” انەی ئیسالمی مێژویی لە ساتی سەرهەڵدانیدا ڕوبەڕویان بوەتەوە .ئیتر دەستەواژەی بە “موسوڵمانان” (مسلمون) و “یەکتاپەرستان” (م��وح��دون) ئاماژە بۆ خۆیان دەک��ەن! ئیتر ناوچەی کارەساتباری ژێ��ر دەستی ئ��ەوان دەبێتە تاقانە “ماڵی ئیسالم” (دار اإلسالم) و ناوچەکانی تر دەبنە ماڵی کوفر .ئیتر بە شێوەیەک لە وەهمی خۆبەئیسالمزانیندا نوقم دەب��ن؛ کە هەمان دەستەواژە و وەسفەکانی موسوڵمانانی یەکەم بۆ خۆیان بەکار دەهێنن :ئیتر هەندێکیان “کۆچبەران” (مهاجرون) ـن و هەندێکیان “پشتیوانان” (أنصار) ن! و دزەکردنیان بۆ ناوچەکانی تر بۆ ئەنجامدانی توندوتیژی و تێرۆر بە کۆچکردن “هجرة” لەپێناوی خوادا دەزانن! کاتێک شارێک داگیر دەکەن و دەیخەنە ژێر چەپۆکی خۆیان؛ بە “فەتح” و “فەتحی موبین” ئاماژە بۆ کردەوەکەیان دەکەن و بە “فەتحی مەککە” بەراوردی دەکەن! بەکورتی: جواڵنەوە و توندوتیژی و داگیرکاریەکەیان دەبێتە الساییکردنەوەیەکی ناشیرینی ئەزمونی مێژویی ئیسالم لە س��ەدەی ( ٧ز ).و (٨ ز ).دا ،و لەم ڕێگەیەوە قەوارە سیاسیەکەی خۆیان دروست دەکەن .بۆ ئەم مەبەستەش لە جیهانبینی و خەیاڵی ئایینیی خۆیاندا هەمو الیەن و پێکهێنەرەکانی هاوکێشە ئیسالمیەکەی سەدەی ( ٧ز ).و ( ٨ز ).بنیات دەنێنەوە بۆ ئەوەی فەنتازیا و دیمەنەکەی خەیاڵدانی خۆیان تەواو ببێت :ئەگەر ئێستە فرەپەرست و بتپەرست نەماوە وەکو ئەزمونی یەکەمی ئیسالم کوشتاری بکەن یان ناچار بە ئیسالمی بکەن؛ موسوڵمانانی جیاواز لە خۆیان بە فرەپەرست لە قەڵەم دەدەن و وەکو فرەپەرست کوشتاریان دەکەن و شوێنەوار و پەرستگاکانیان دەڕوخێنن، بە خەیاڵی ڕووخاندنی بتەوە .ئەگەرچی هێشتا دەوڵەتێکیان نیە کە دامودەزگ���ا و سوپای یاسایی هەبێت و کۆمەڵگایەکیان پێکەوە نەناوە کە هەمو پێکهێنەرەکانی لەسەر پەیمانێکی کۆمەاڵیەتی ک��ۆ ببنەوە؛ ب��ەاڵم دەک��ەون��ە هەڕەشەی موسوڵمانکردن یان سەندنی سەرانە و سەرشۆڕانە لە کەمایەتیە ئایینیەکان. لێرەدا چیرۆکی دو گروپ دەگێڕینەوە کە
ئاآلى داعش سەعودی-وەههابیەکان و دروستکردنی ئیمارەت و پاشان مەملەکەتی سەعودی ئێستە مرۆڤایەتی سەری سوڕ دەمێنێت لەو توندوتیژی و ک��ردەوە دڕندەئاسایانەی میلیشیاکانی داعش ئەنجامیان دەدەن .بەاڵم لە ڕاستیدا ئەو توندوتیژی و کردەوانە پێشینەی دزێوتر و ناشیرینتری هەیە ،کە بریتیە لەو هەمو هەڵمەتی لەناوبردن و کوشتار و تااڵنکردنەی وەههابیەکان لەژێر سایەی دەسەاڵتی ئەمیرە سەعودیەکاندا ،بەدرێژایی سەدەکانی ()١٨
خۆیان .وەههابیەكان لەم هێرشی داگیرکاری و تااڵنکاریانەدا خۆیان بە “موجاهید” دەژمارد و هێرش و تااڵنكردنەكانیان بە “غەزا” و “ َغ َزوات” دادەن��ا و داگیركردنەكانیان بە “ ُف ُتوحات” دەزانی و ژێردەستەكانیان بە تازە موسڵمان لە قەڵەم دەدا و دەرچ��ون لە دەسەاڵتیان بە هەڵگەڕانەوە “ردّة” ناو دەب��رد ..وەكو بڵێیت سەرلەنو ێ ئیسالم هەناردە دەكەن! مێژونوسەكانیان ،وەكو (ابن بشـر) خاوەنی ( ُع ْنوان جَ ْ املد فی تأریخ جَنْد) و (ابن غنام) خاوەنی (تاریخ نجد) و و نوسەرێكی سەلەفیی
وەههابیەكان لە داگیرکاری و تااڵنکاریەکانیاندا خۆیان بە “موجاهید” دەژمارد و هێرش و تااڵنكردنەكانیان بە “غەزا” دادەنا و داگیركردنەكانیان بە “فتوحات” دەزانی و ژێردەستەكانیان بە تازە موسڵمان لە قەڵەم دەدا “ردة” ناو دەبرد ..وەكو بڵێیت و دەرچون لە دەسەاڵتیان بە هەڵگەڕانەوە ّ سەرلەنوێ ئیسالم هەناردە دەكەن! مێژونوسەكانیان ،هەمیشە سوپای ئەو دەشتەكیانە بە “موسڵمانان” (المسلمون) ناو دەبەن! زاراوەكانی (جُن ْـد اإلسالم) و (جُن ْـد التوحید) و ( َج ْیش التوحید) سەرەتا بە سوپای ئەو بیاباننشینانە وتراوە ،ئینجا بۆ هەندێك گروپی تری هاوشێوە خوازراوە و ( )١٩و ( ،)٢٠دەره��ەق بە خێڵەکان و ناوچەکانی ت��ری نیمچەدورگەی عەرەبی و دەوروب����ەری ،ئەنجامیان داون .مەالیەکی حەنبەلیی نەجدی بە ناوی (موحەممەدی کوڕی عەبدولوەههاب) ،لە ڕێبازی حەنبەلی ڕێبازێکی توندتر ساز دەکات کە “وەههابیەت” ـە ،و دەیکاتە ئایدیۆلۆجیای ئیمارەتی سەعودی لە نەجد“ :دیرعییە” ،و پاشان “ریاض” ،و بەم شێوەیە و لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەهەمدا لەگەڵ ئەمیری دیرعییە (موحەممەدی کوڕی سەعود) ،کە دامەزرێنەی بنەماڵەی سەعودیە، ڕێککەوت بۆ سەپاندنی قەڵەمڕەو و دەسەاڵتی سیاسیی ئیمارەتی سەعودی و دەسەاڵتی مەزهەبیی ڕێبازی وەههابی .ئەمەش لەسەر بنەمای یەکتاپەرستییەکی توندڕەو کە هەمو موسوڵمانانیش ،موسوڵمانانی جیاواز لە خۆیان، لەژێر سایەیدا بە فرەپەرست پێناسە دەکرێن ،و لەسەر بنەمای جیهاد لەگەڵ فرەپەرست ،کە هەر
وەكو (حامد محمد الفقي) ،هەمیشە سوپای ئەو دەشتەكیانە بە “موسڵمانان” (المسلمون) (جنـْد اإلس�لام) و ناو دەب��ەن! زاراوەك��ان��ی ُ (ج ْیش التوحید) سەرەتا ُ (جنـْد التوحید) و َ بە سوپای ئەو بیاباننشینانە وت��راوە ،ئینجا بۆ هەندێك گروپی تری هاوشێوە خوازراوە! موحەممەدی کوڕی عەبدولوەههاب بۆ خۆی بە شوێنكەوتەكانی لە خەڵكی شاری “دیرعییە” (پایتەختی یەکەمی بنەماڵەی سەعودی) دەوت پشتیوانان «األنصار» و ئەو كەس و گروپ و خێاڵنەش كە لە دەرەوەی شارەكەوە دەهاتن و شوێنی دەكەوتن پێی دەوت��ن كۆچكەران «ا ُملهاجِ رون» (چونكە خۆیشی لە شارۆچکەی عویەینەوە كۆچی كردبو بۆ دیرعییە) .ئەمانە و زۆر شتی تریش نیشانەی ئەوەن كە مەبەست لە دام��ەزران��دن و شوێنكەوتنی وەههابیەت ئەوەیە كە كۆپییەكی راستەوخۆی ئیسالم بێت لە ساتی سەرهەڵدانیدا( :موحەممەدی
لە فانتازیای ئایینیی دەوڵەتی خیالفەتی داعشدا؛ هەر خۆیان تاقانە کۆمەڵی موسوڵمانان (جماعة المسلمین) ـن و دەرچون لە دەسەاڵت و فەرمانیان دەرچونە لە دەسەاڵتی ئیسالم ..بە شێوەیەک لە وەهمی دوبارەکردنەوە و الساییکردنەوەی ئیسالمدا بون؛ کە بە نیازبون داگیرکردنی بەغداد لە ( )١٧ی مانگی ڕەمەزاندا بێت ،بۆ ئەوەی لەو فانتازیا ئایینیەدا وەکو جەنگی (بەدر) بێت لەگەڵ فرەپەرستەکانی مەککەدا بەو شێوەیە بە الساییکردنەوەی ئەزمونی یەکەمی ئیسالم قەوارەی سیاسی بنیات دەنێن و توندوتیژی بەرپا دەک��ەن .لە ڕاستییشدا چیرۆکی ئەو دو گروپە وەکو دو دیمەنی یەک شانۆگەری وایە ،چونکە گروپی یەکەم پێشینە و باوکی ڕۆحیی گروپی دوەمن.
و (یەكتاپەرستان) ،و بەكارهێنانی زاراوەی كۆچكەران و پشتیوانان .بەکورتی :جارێکی ت��ر ئیسالم ب�ڵاو دەک��رای��ەوە و ب��ە زەب��ری جیهاد دەسەپێنرا ،بەاڵم ئەم جارەیان لەناو کۆمەڵگایەکی موسوڵماندا! و ئەو شەڕەی ئیسالم ل��ە کاتی خ��ۆی��دا ل��ەگ��ەڵ عەرەبی فرەپەرست و ساسانیەکان و بیزەنتیەکاندا ک��ردب��وی؛ وەه��ه��اب��ی��ەک��ان ب��ەرام��ب��ەر خێڵە دەشتەکیەکانی تر و شیعە و شەممەری و حیجازیەکانی هاوپەیمان لەگەڵ عوسمانیەکاندا، دەیانکرد. ئەم ب��ارودۆخ��ە درێ��ژەی هەبو ،بەڵکو لە س��ەدەی بیستەمدا گەیشتە ترۆپک ،کاتێک ئیبن سەعود (عەبدولعەزیز ئالی سەعود)، دەسەاڵتی بنەماڵەی سەعودیی لە ئیمارەتی (ری��اض) ـەوە ف��راوان کرد هەتا شانشینیی عەرەبیی سەعودیی لێ دروست کرد ،ئەمەش بە سەرپەرشتی و پشتیوانیی بریتانیا ،بەاڵم کۆڵەکە و بنەمای یەکەمی پیشەسازی و دروستکردنی ئەم دەوڵەتە عەرەبی-ئیسالمی- سوننیە؛ بریتی بو لە پێگەیاندنی میلیشیایەکی ئایینیی ت��ون��دڕەو ،بە ن��اوی (ئیخوان) ،کە لەسەر یەکتاپەرستیە وەههابیەکە پەروەردە بکرێن و هەمو موسوڵمانانی ج��ی��اواز لە خۆیان بە “موشریک” و “ک��اف��ر” بزانن و ئامادە بن بۆ کوشتار و لەناوبردنیان .ئەوە بو ئیبن سەعود کۆمەڵێک خێڵی دەشتەکیی
هەمان داگیرکاری و تااڵنکاریی دەشتەکیەکان و خێڵەکانی بیابانە بەاڵم بە بیانویەک کە بریتیە لە یەکتاپەرستی .بەم شێوەیە بە درێژایی سەدەی ( ١٨ز ).و ( ١٩ز ).و هەتا ( ٢٠ز،). وەههابی-سەعودیەکان ،خەریکی داگیرکاری و تااڵنکاری بون ،هەتا زۆرب��ەی نیمچەدورگەی عەرەبییان هێنایە ژێر باری دەسەاڵت و ڕێبازی
كوڕی عەبدولوەههاب) لە بریی (موحەممەدی ك���وڕی ع��ەب��دوڵ�ڵا)( ،ع��وی��ەی��ن��ە) ل��ە بریی (مەككە)( ،دیرعییە) لە بریی (مەدینە)، جگە لە الساییكردنەوەی بانگەشەی چڕوپڕی یەكتاپەرستی و دوب��ارەك��ردن��ەوەی ئەزمونی جیهاد و ( َغ َزوات) دژی فرەپەرستی ،و ناوبردنی خۆیان بە تایبەتی بە زاراوەی (موسڵمانان)
لە شێوازی ژیانی خۆیان داب��ڕی و لە چەند کۆمەڵگایەکدا نیشتەجێ کرد کە بە هەر یەکێک لەو کۆمەڵگایانە دەوترا “هیجرە” ،بۆ ئەوەی خەیاڵی ئەوەیان بۆ دروست بکات کە ئەمانە لە پێناوی ئیسالمدا کۆچ “هجرة” یان کردوە و خۆیان بە کۆمەڵی کۆچکەران “مهاجرون” بزانن .ئەم خێاڵنە هەم لەسەر یەکتاپەرستیی توندی وەههابی پەروەردە کران کە ئیتر هەمو خەڵکیان بە فرەپەرست دەزان��ی ،و هەم لە ژیانی داگیرکاری و تااڵنکاری دور خرابونەوە، بۆیە تامەزرۆی هەڵمەت و هێرشی داگیرکاری و تااڵنکاری ببون ،ئیبن سەعودیش ئەم پاڵنەرەی ئەوانی دژی دوژمن و ڕکەبەرەکانی لە خێڵی شەممەر و لە (ئەشراف) ی فەرمانڕەوایانی حیجاز بەکار هێنا .ئیتر میلیشیاکانی ئیخوان قەسابخانەی گەورەیان لە حیجاز ،بەتایبەتی تائیف و پاشان مەککە و مەدینە ،بەرپا کرد ،و ڕێگەیان بۆ ئیبن سەعود تەخت کرد هەتا شانشینیەکەی ڕابگەیەنێت .بەم شێوەیە دەوڵەتێکی عەرەبی-ئیسالمی-سوننی ،لەسەر شێوەی خیالفەتی ئومەوی ،و لەسەر بنەمای دوژمنایەتی لەگەڵ شیعە و عوسمانیەکان و تەریقەتە سۆفیەکان ،و لە قاڵبی شانشینییەکی ڕەهادا ،دامەزرا ،و بۆ ئەم ئامانجەش ئیسالم و یەکتاپەرستیی ئیسالم و بنەمای جیهاد بەکار هات ،و السایی پەیدابون و باڵوبونەوەی ئیسالم کرا ،و چەمکە ئیسالمیەکانی پەیوەست بە سەرهەڵدانی ئیسالمیەوە ،وەکو “هیجرەت” و “جیهاد” و “فەتح” بەکەڵک هێنران .سەعودی- وەههابیەکان بەم ئەزمونە پێشینەیەکیان بەرپا کرد بۆ هەمو گروپێکی ئیسالمی کە لەژێر سایەی ڕێبازی وەههابیدا موسوڵمانانی جیاواز لە خۆیان بە فرەپەرست و بێباوەڕ بزانن ،و ڕێبازی وەههابی بوە شێرپەنجەیەک بۆ گیانی جیهانی ئیسالم ،و ئێستە هەمو گروپە ئیسالمیە سوننیە توندڕەوەکان لەو سەرچاوەیەوە ئاو دەخۆنەوە.
ڕێکخراوی داعش و دروستکردنی دەوڵەتی ئیسالمی (خیالفەت) ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وەی ئ��ی��م��ارەت و پاشان مەملەکەتی س��ەع��ودی ،گروپی تێرۆریستی (دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام) ،لەژێر سایەی هەمان ڕێبازی وەهابی و یەکتاپەرستیە توندەکەی ،و بنەمای جیهاد دژی فرەپەرستان، و بە هەمان ئاماژی دژایەتی و قەاڵچۆکردنی شیعە و دامودەزگا کۆمەاڵیەتی و ئایینیەکانی پەیوەست بە تەریقەتە سۆفیەکانەوە ،و بە بەکارهێنانی هەمان ئەزمونی یەکەمی ئیسالم لە سەرهەڵدان و باڵوبونەوەیدا؛ قەوارەیەکی دامەزراند ،کە هەر لە سەرەتاوە ناوی “دەوڵەتی ئیسالمی” ی لێنا و لە دواییدا کرایە “خیالفەتی ئیسالمی” و تاقانە “دەوڵەتی ئیسالمی”. ئەم جارەش گروپێکی ئیسالمیی سوننی، دەیەوێت ببێتە پوازێک لە جەستەی پرۆژەی شیعی-ئێرانی لە ناوچەکەدا ،و سێبەری ئەو دەسەاڵتە ئێرانی-شیعیە لە عێراقدا بکشێنێتەوە، و دەستیشی لە پشتگیریی ڕژێمی عەلەویی سوریا و شیعەکانی لوبنان ببڕێت و بەرامبەر هەژمونی شیعە لە ناوچەکەدا بوەستێتەوە .بۆ ئەم ئامانجە گەورەیەش ،سێ یاریکەری بەهێزی بارستە سوننیەکەی ناوچەکە ،کە قەتەر و سەعودییە و تورکیان ،پشتگیریی ئەم گروپە ئیسالمیە سوننیە دەکەن و بەهێز و پارەداری دەک���ەن و قواڵیی ستراتیجی و پشتگیری لۆجیستیی بۆ دابین دەکەن ..ئەمەش هەموی بۆ سنوردارکردنی هەژمونی شیعی-ئێرانی، و بەڕێوەبردنی ملمالنێی بارستە سوننیەکە لەگەڵ بارستە شیعیەکە ..بە شێوەیەک دەوڵەتە ئیسالمیە دەستکردەکە ڕێک دەکەوێتە ناوەڕاستی پرۆژە شیعیەکە لەناوچەکەدا ،وەکو پوازێک لەناوەڕاستی جەستەی دارێکدا .ئیتر داعش ،وەکو باوکی ڕۆحیی خۆی کە دەسەاڵتی سەعودی-وەههابیە لە عەرەبستان ،دەکەوێتە هەمان گەمەی الساییکردنەوەی سەرهەڵدان و باڵوبونەوەی ئیسالم .ئیتر میلیشیاکانی و الیەنگرانی دەخ��ات��ە خەیاڵ و فانتازیای خۆبەئیسالمزانین و بە شێوەیەک دەچنە پێستی ئیسالمی سەدەی ( ٧ز ).و ( ٨ز ).کە هەوڵ دەدەن ئەگەر بە خەیاڵیش بێت؛ هەمو ڕەگەز و پێکهێنەرەکانی هاوکێشە ئیسالمیەکەی سەدەی ( ٧ز ).و ( ٨ز ).دروست بکەنەوە :بۆ شەڕ لەگەڵ فرەپەرست؛ دەبێت هەرچی شوێنەواری ئایینیی ناوچەکە ،لەوانەی سەر بە شیعە و تەصەووفن بە شوێنەواری فرەپەرستی دابنرێن و بە خەیاڵی ڕوخاندنی بتەکانەوە بڕوخێنرێن .بۆ کوشتاری ئەهلی کیتاب و زیندوکردنەوەی یادی دەرکردنی جولەکەکان لە مەدینە؛ مەسیحیەکانی موسڵیان دەرک��رد ،ئێزدیەکانی شەنگالیان قەتڵوعام و ئ��اوارە ک��رد .لەگەڵ ئەوانەشدا کێشمەکێشی شیعە و ئەهلی سوننەیان لە عێراقدا بە درێژەی کێشمەکێشی سەفەویەکان لەگەڵ سوننیەکانی عێراق وێنە کرد.. ئیتر لە فانتازیای ئایینیی دەوڵەتی خیالفەتی داعشدا؛ هەر خۆیان تاقانە کۆمەڵی موسوڵمانان (جماعة المسلمین) ـن و دەرچون لە دەسەاڵت و فەرمانیان دەرچونە لە دەسەاڵتی ئیسالم.. بە شێوەیەک لە وەهمی دوب��ارەک��ردن��ەوە و الساییکردنەوەی ئیسالمدا بون؛ کە بە نیازبون داگیرکردنی بەغداد لە ( )١٧ی مانگی ڕەمەزاندا بێت ،بۆ ئەوەی لەو فانتازیا ئایینیەدا وەکو جەنگی (ب��ەدر) بێت لەگەڵ فرەپەرستەکانی مەککەدا. بەم شێوەیە وەهمی دوبارەکردنەوەی ئیسالمی مێژویی سەدەی ( ٧ز ).و ( ٨ز ،).لە سەدەی ( ٢٠ز ).و ( ٢١ز ).ـدا ،بوەتە نەخۆشییەک لە بیری ئایینیی ئەو گروپە ئیسالمیە سوننیانەدا، کە بەڕواڵەت وەکو موسوڵمانی ڕاستەقینەی عەوداڵی جێبەجێکردنی دەقاودەقی ئیسالم پێشانیان دەدات ،بەاڵم لە ڕاستیدا ئەوانیش وەک��و سەعودی-وەههابیەکانی سەدەکانی ( ١٨ـ ٢٠ز ).تەنها خەریکی دروستکردنی دەوڵەتی عەرەبی-سوننیی خۆیانن ،و السایی ئیسالم دەکەنەوە بۆ ئەو ئامانجە و بنەمای یەکتاپەرستی و جیهاد وەکو ئایدیۆلۆجیا و میکانیزم بەکار دەهێنن .ئەمەش نەخۆشی و وەهمێکە و ئەزمونێکی ناسروشتیە کە زۆر لە ئەزمونی یەکەمی ئیسالم نەگونجاوترە لەگەڵ ڕەوتی مێژودا.
ذمارة ( )214دوشةممة 2014/9/1
5
خو َيندنةوةى ئاين
جیهانی ئیسالمی ..ژینگەی گونجاو بۆ تیرۆر خەسرەو مەحمود ه��ەم��و ك���ارو چ��االك��ی��ەك پێویستی بەژینگەی لەبار هەیە بۆ ئەنجامدان، هیچ پرۆسەیەك بەبێ ك��اتو شوێنو هەلومەرجی گونجاو پیادە ناكرێتو، سەركەوتن بەدەستناهێنێت .تیرۆریش وەك پرۆسەیەكی توندوتیژو دڕندانە، وەك چاالكیگەلێكی وێ��ران��ك��اران��ە، بەئاسانی ب��ارودۆخ��ی گونجاو بۆخۆی نادۆزێتەوەو ،لەهەمو هەلومەرجێكدا ت��وان��ای ج��وڵ��ەو چ��االك �یو هێنانەدی ئامانجەكانی خۆی نابێت. بەو پێیەش كە تیرۆر كردەیەكە دژ بەئاشتیو ئاسایشو ،ناكۆك بەهۆشیاری مرۆڤانەی م��رۆڤ ،نەگونجاو لەگەڵ ژیانێكی ئ��اس��ودەو خ��ۆش��گ��وزەران��دا، ن��ات��ەب��ا ب��ەس��ای��ك��ۆل��ۆژی��ای دروس��ت��ی ئینسانەكان ،تەباو هەماهەنگ لەگەڵ پشێویی سیاسیو كەلتوریو ئابوریو فەرهەنگییو كۆمەاڵیەتیو ئاینی ،لەبەر ئەوە تیرۆر تەنیا لەو زەمینانەدا دەژیو هەناسە دەدات ،چاالكی ئەنجامدەداتو گەشە بەخۆی دەداتو مەرامەكانی دەهێنێتەدی ،كە زەمینەی ناتەندروستو دواكەوتو و پڕكێشەو قەیران لەهەمو روەكانی چاالكیی مرۆییەوە. زەمینەی گونجاو و لەبار بۆ تیرۆر، زەمینەیە كە پ���ەروەردە تیایدا ونو، هۆشیاری لەسادەترین ئاستەكانیدایە، ق��ەی��رانو ئ����اژاوە لەهەلومەرجێكدا دەژی��ن كە ل��ەروی ئاستی پێشكەوتنو ژیارییەوە لەسەدە كۆنو تاریكەكاندا دەژین ،لەو هەلومەرجانەدا هەڵدەكەن كە دورن لەپێشكەوتنو گۆڕانكاریو، نامۆ بەتێكۆشانی راستەقینە لەپێناو چارەسەری كێشەكانی م��رۆڤو ،دوور لەخەمی چاككردنی هەلومەرجی ژیانیو، داب���ڕاو لەهەوڵدان بۆ ئاسودەكردنو بەختەوەركردنی. جیهانی ئیسالمی جیهانێكە دواكەوتو لەهەمو روی���ەك���ەوە ،ف��ەرام��ۆش��ك��راو لەسەرجەم الیەنەكانی ژیانەوە ،بێئاگا ل��ەم��رۆڤو كێشەو ق��ەی��ران��ەك��ان�یو، خ���ەم���س���ارد ل����ەگ����ەڕان ب�����ەدوای چارەسەرداو ،دۆگماو كڕكەوتو لەسەر كێشە كۆنو قەیرانە ژەنگگرتوەكانی، ل��ەب��اش��ت��ری��ن ح��اڵ��ەت��دا ه��ەوڵ��ەك��ان��ی بریتیە ل��ەك��اوێ��ژك��ردن��ەوەی كێشە كۆنەكانیو ،دوبارەكردنەوەی پرسیارو بابەتەكانی سەدەكانی ن��اوەڕاس�تو، گوتنەوەی زانستە مردو و بەسەرچو و لەكاركەتوەكانی. بۆ نمونە گەر لەروی بیركردنەوەی فەلسەفیو ،جیهانبینی فیكرییەوە لێی بڕوانین ،دەبینین جیهانێكە هەتا ئێستا نەك هەر ئاستی بیركردنەوەی سەدەكانی ناوەڕاستی تێنەپەڕاندوە، بەڵكو لەزۆر روەوە پێشینەگەیشتوە، جیهانبینیە فەلسەفیەكەی تائێستاش ه��ەر جیهانبینی ئاینی بەسەریدا زاڵ��ە ،تەفسیری دەقگەرایانەی ئاین خ��اوەن��ی ه��ەژم��ون��ە ل���ەم���ڕوەوە ،كە ئاینەكەی خاوەنی دەقگەلێكە بەئاشكرا دەبنە بەڵگەو بنەما بۆ شەرعیەتدان بەتوندوتیژی ،بۆ رەوایەتیدان بەتیرۆرو توندڕەویو كوشتنی خەڵكی بێتاوانو، ئاوارەكردنو ،زیانگەیاندن پێیان بەهەمو شێوەیەك ،حەاڵلكردنی گیانو ژیانو م��اڵو س��ام��انو ئابڕو و كەرامەتیان، پێشێلكردنی كەسایەتیو مرۆڤبونیان، فەرامۆشكردنی هەمو بەهایەكی مرۆییو گشت ئەخالقێكی جوان .لەخوێندنەوەی دەقگەرایانەی ئایندا ،ئەقڵ نائامادەیەو، لێكدانەوەو تەفسیری نوێو ،بەرژەوەندی م����رۆڤو ،رەچ��اوك��ردن��ی گ��ۆڕان��ك��اری فەرامۆشكراوە .هەر لێرەشەوەیە كە بیركردنەوەی ئازادی فیكریو فەلسەفی ح��ەرام دەك��رێ �تو ،هەمو تێگەیشتنو تێڕوانینێك لەدەرەوەی روكەشی دەقدا بەتابۆ دادەن��رێ �تو ،بەهیچ شێوەیەك مایەی قەبوڵكردن نیە ،خاوەنەكەی
تەكفیر دەكرێت لەسەریو ،گیانو ماڵو ژیانی حەاڵڵدەكرێت ،دەخرێتە ریزی كافرو زەندیقو موشریكانەوە. هەربۆیە قسەكردن لەبیركردنەوەی ئ��ازادو ،هێنانەکایەی فەلسەفەی نوێ بەنامۆو بێگانەو ،كارێكی نائاینیو ،دژ بەبنەماكانی بیروباوەڕ دەدرێتە قەڵەم .لەو روەوە كە هەرچی پێویست بەبیركردنەوە ب��ك��ات ل��ێ��ی ب��ی��ری ل��ـ��ێ��ك��راوەت��ەوەو، دەمێكە پێشینانو سەلەفی ساڵحو زانا موجاهیدو خەمخۆرەكان بیریان بۆ كردوینەتەوە ،ئیدی ئ��ەوەی بۆ ئێمە ماوەتەوە تەنیا هەوڵدان بۆ تێگەیشتن
بەئاسانی بیانكەن بەسەربازو هەوادارانی خۆیان ،چونكە لەغیابی بیركردنەوەی لۆژیكیو بابەتیداو لەدۆخی بێئاگاییەكی لەمشێوەیەو نەبونی هۆشیاریدا ،هەمو جۆرە فیكرێك توانای دزەكردنی هەیە بۆ ناو مێشكو هەستی تاكەكان. وەك لەوتارێكی پێشتریشمدا ئاماژەم پێكرد ،لەزانكۆكانی ئێمەدا زانستە ئاینیەكان لەسەر میتۆدەكانی سەدەكانی ناوەڕاستو زیاتر لەبەر لەهەزار ساڵ لەمەو پێش دەخوێندرێت ،بەبێ هیچ ئ��اگ��اداری��ی��ەك لەمیتۆدە نوێیەكانی خوێندنەوەی ئاینو ،زانستە مرۆییو
ل��ەخ��ودی دەق��ەك��ان فەرامۆشدەكەن، كە بەئاشكراو بەخوێندنەوەی سادەو سەرپێی دەریدەخەن كە دژی ئەو جۆرە ل��ەدڕن��دەی�یو پەلەكردن لەپراكتیكی ئایەتی جیهادو قیتالو كوشتارن .خۆ دیارە دەقەكانی ئایەتو فەرمودەو بڕیارو دان���راوی زانایانیش هەندێك ل��ەدەقو ب��ڕی��ارو بابەتی نەرمونیانو مرۆییو ئاشتەوایانەیان تێدایەو ،خاوەنی یاساو رێساو بنەماگەلێكن لەپێناو خزمەتكردن بەمرۆڤدا .لێرەشەوەیە كە ئەو خوێندنگاو كۆلیژە ئیسالمیانەی باسمان كردن بەجۆرێك لەجۆرەكان دەبنەوە بەمۆڵگە
تێپەڕ دەكات .دایكو باوك لەتەمەنی دو ساڵیو سـێ ساڵیەوە منداڵ بەدۆزەخو سزای خوداو ناو گۆڕ دەترسێنن ،باسی جنۆكەو شەیتانو دێودرنجی بۆدەكەن. لەتەمەنی شەش یان حەوت ساڵییەوە لەسەر فەرمانی نوێژكردنو رۆژوگرتن رایدەهێنینو ..تاد. س���ەب���ارەت ب��ەخ��وێ��ن��دن��ی ئاینیش لەقوتابخانەكاندا ،ئەوا هەر لەسەرەتاوە بەجۆرێك لەجۆرەكان تۆوی توندڕەوی لەناخی پاكی منداڵدا دەچێننو ،باسی ئەوەی بۆدەكەن كە جگە لەموسوڵمان، مەسیحیو جولەكەو سەرجەم دانیشتوانی سەرزەوی كافرنو ،لەئەهلی دۆزەخن، دروس��ت نیە موسوڵمان خۆشیبوێنو، نابێت هاوشێوەی برا موسوڵمانەكانی مامەڵەیان لەگەڵدا بكات .فێریدەكەن كە ئینجیلو تەورات دەستكاریكراونو، جولەكەو مەسیحی سەرلێشێواونو دژی موسوڵماناننو ...تاد. لەروی سیاسیشەوە ،دەكرێت بڵێین ه��ۆك��ارە سیاسیەكەی دروستبونی ئەمجۆرە گروپانە هیچی كەمتر نەبێت لەهۆكارە ئاینیەكانی ،بەڵكو ئەگەر لەبنەڕەتدا كێشەو قەیرانی سیاسی لەم ناوچانەدا بونی نەبوایە ،هەرگیز گروپگەلێكی لەمشێوەیە بواری چاالكیو تەراتێنیان بۆ نەدەڕەخسا ،دیارە هەمو جۆرە چاالكیەك پێویستی بەهەلومەرج هەیە بۆ ئەنجامدانیو ،بەبێ كاتو شوێنو بارودۆخی رەخساو ،هیچ جۆرە ئاینو ئایدیایەك توانای ئەوەی نابێت جێی خ��ۆی بكاتەوە ،ن��ەخ��وازەاڵ بۆ ئایدیای توندڕەویو تیرۆریستانەش. هیچ قەیرانێكیش گ��ەورەت��ر نیە لەقەیرانی تایەفەگەرایی ئاینی ،لەبونی دو گ���روپ ل��ەن��او ه��ەم��ان ئایندا كە یەكتر رەتبكەنەوەو ،بەدوژمنو نەیارو نەفیكەری خۆیانی بزانن ،لێرەشدایە كە ریفۆرمی ئاینی چەندە لەروی فیكرییەوە گرنگە ،هێندەش ل��ەروی سیاسییەوە
ئەم دۆخی تێكەڵكردنی ئامانجی ئایینە بەئامانجی سیاسیو ،لەئەنجامیشدا دروستبونی زەمینە بۆ تیرۆری ئاینی ،بەڵگەیەكی رونو ئاشكرایە لەسەر ئەو قەیرانەی كە بەسیاسیكردنی ئاین لەواڵتانێكی پڕ كێشەو قەیرانو دواكەوتوییدا دروستیدەكات .وات��ە ئ��ەوە تەنیا لەدۆخی بەسیاسەتكرنی ئایندایە كە كێشەیەكی وەك كێشەی سوننەو شیعە ،دەبێتە زەمینە بۆ تیرۆری ئاینی لەوانو ،پیادەكردنی وتەو بڕیارو یاساو رێساكانیانە ،چونكە لەدوای ئەوانەوە بیركردنەوە كۆتاییهاتوەو ،داهێنان مانایەكی ن��ەم��اوەو ،چیتر ئەگەری دەركەوتنو سەركەوتنی كەسانی بلیمەتو هەڵكەوتو نەماوە!! بەو پێیەی سەردەمی داهێنانو بلیمەتیو دەستكەوتی ئەقڵیو ژیاریو شارستانی بەسەرچو! لەدۆخێكی لەمشێوەیەدا كە بیركردنەوە وەستاوەو ،ئەقڵ دۆگمایەو ،مرۆڤەكان لەگەمژەییو گێلیدا دەژی��ن ،بێئاگان لەجیهانی نوێو ،لەكێشەو قەیرانەكانو كەموكوڕییەكانی خۆیان ،تیرۆر باشترین هەلی بۆدەرەخسێت بۆ ت��ۆودان��انو، گەشەكردنو ئەنجامدانی چاالكیەكانی. لەهەلومەرجێكی لەمشێوەیەدا كە هزرو ناخی تاكەكان هیچی تێدا نیەو، لەمێشكی م��ن��داڵ دەچ��ێ��ت ،كارێكی زۆر ئ��اس��ان دەب��ێ��ت ب��ۆ تیرۆریستان كە قەناعەت بەو بونەوەرانە بكەنو،
كۆمەاڵیەتیەكانو ،زاستەكانی بەراوردی ئاینەكانو میتۆلۆژیاو ..ت��اد ،واتە زانستگەلێك دەخوێنرێت نامۆ بەواقیعی ئێستای ژیانو كێشەو قەیرانەكانیو، دور لەدنیای ئەمڕۆی زانستو فیكرو پێشكەوتنی خێرا. لەدۆخێكی لەمشێوەیەدا ،ئایندارانی سادەو تەقلیدی ،جگە لەپەیڕەوكردنی روكەشی ئایەتو فەرمودەو لێكدانەوەو بڕیاری زانایان ،لەمامەڵەكردنیاندا لەگەڵ ئایینو ئاینداریدا ،هیچی دیكە لەبەرچاو ناگرن .هیچ گوێ ب��ەوە ن��ادەن ئاخۆ ئەم جۆرە تێگەیشتنو پراكتیكە ،كە لەتیرۆرەوە سەری دەردەچێت ،تاچەند لەخزمەتی ئایندایەو لەگەڵ ئامانجو مەبەستەكانی ئایندا دێتەوە ،تاكوێ خزمەت بەمرۆڤایەتیو پێشكەوتنو بەختەوەری م��رۆڤ دەك��ات .لەمەش س��ەی��رت��ر ئ��ەوەی��ە ك��ە ت��ەن��ان��ەت لەم هەڵویستە دەقگەرایانەشیاندا زۆرێك
ب��ۆ پ��ەروەردەك��ردن��ی تیرۆریستان. كۆمەڵگەی ئێمەش ئایندارەو ،خۆی ب��ەن��اچ��ار دەزان��ێ��ت ب��ۆ پ��ەی��ڕەوك��ردن لەئاین ،تەنیا ئەمجۆرەش لەئاینداریو تێگەیشتن لەئایین ل��ەب��ەردەم��ی��دا ئ��ام��ادەی��ە ،ل��ەب��ەر ئ���ەوە بەجۆرێك ل��ەج��ۆرەك��ان ن��اچ��ار بەشوێنكەوتنی دەكەوێت ،گەر بێتو هۆشیارانە مامەڵە نەكاتو ،بەهۆشیاری فیكریو زانستی چ��ەك��دار ن��ەك��رێ�تو ،لەمەترسی ئەو خوێندنەوە هەڵەو تەقلیدیانەی ئاین ئ��اگ��ادار نەكرێتەوە ،بێگومان هەمو ب��اب��ەتو هەڵوێستو هەڵسوكەوتێك لەسەرەتاوە لەالیەنە تیۆریەكەیەوەو، لەتیگەیشتنێكی تایبەتی فیكریو، لەهۆشیارییەكی دیاریكراوەوە سەرچاوە دەگرێت .بەداخەوە پ��ەروەردەی تاكی ئێمە هەر لەمنداڵییەوە ،لەناو خێزانو لەقوتابخانەو مزگەوتدا ،بەدەگمەن لەمجۆرە پەروەردە كۆنخوازو نیگەتیڤە
پێویستە ،ه��ەر ب��ۆی��ە ب��ەب �ێ بونی هۆشیارییەكی راستەقینە بەبونیادی فیكری شیعەو سوننەو ،فاكتەرەكانی دروستبونیانو ،لەهەمانكاتدا تێگەیشتن ل���ەج���ەوه���ەری ف��ی��ك��ری ئ��ای��ی��ن �یو، لەئامانجەكانی دروستبونو هاتنەكایەی ئاینێكی وەك ئیسالم بۆ نمونە ،مومكین نیە بتوانین لەریشەی قەیرانی شیعەو سوننە تێبگەینو نەهەوڵی راستەقینە بۆ چارەسەكردنیان بدەین ،كە خودی تێگەیشتن لەجەوهەری ئاینو پرۆسەی ئاینداریش ،بۆ خۆی رێگە خۆشكەرە بۆ تێگەیشتن لەبنەماكانی دیموكراسیەتو لەحەقیقەتی بەدیموكراسیبون ،كەواتە بونو چەسپاندنی فیكرێكی رۆشنگەری سیاسی ،بەبێ ئاگاداربون لەفیكری فەلسەفیو مەعریفی كارێكی نەكردەو ناتەواوە. لەهەمانكاتدا ئەم دۆخی تێكەڵكردنی
ئامانجی ئایینە بەئامانجی سیاسیو، لەئەنجامیشدا دروستبونی زەمینە بۆ تیرۆری ئاینی ،بەڵگەیەكی رونو ئاشكرایە لەسەر ئ��ەو قەیرانەی كە بەسیاسیكردنی ئ��ای��ن لەواڵتانێكی پ��ڕ كێشەو ق��ەی��رانو دواك��ەوت��وی��ی��دا دروستیدەكات .واتە ئەوە تەنیا لەدۆخی بەسیاسەتكرنی ئایندایە كە كێشەیەكی وەك كێشەی سوننەو شیعە ،دەبێتە زەمینە بۆ تیرۆری ئاینی. لەبارەی كەلتوری كۆمەاڵیەتیشەوە، خاوەنی كەلتورێكی خێڵەكیو توندڕەو و هەڵچوین ،پەروەردەو نەریتی كۆمەاڵیەتی دواك��ەوت��و و پاتریاركو نێر س��االرە، گۆڕان نامۆیە لەالی .لێرەشەوەیە كە نەریتە توندوتیژییەكانی ئاین ،هاوڕێ بەنەریتە خێڵەكیە توندەكان ،بەردەوام دەب���ن ،ك��ە دی���ارە نەریتە ت��ون��دڕەوە ئاینیەكانیش لەبنەڕەتەوە لەتوندڕەوییو رەوشتە زبرەكانی خێڵەوە سەرچاوەیان گرتوە .كەواتە پێشكەوتنو گۆڕانی كەلتوری كۆمەاڵیەتی ترادسیۆنالیی، زەمینەسازیی دەكات بۆ ریفۆرمی ئاینی، وەكچۆن پێچەوانەكەش هەر راستە، وات��ە ریفۆرمی راستەقینەی ئاینی گرەنتی گۆڕانكاری لەو كەلتورە كۆنگەرا كۆمەاڵیەتیانەدا دەكات. نەریتی كۆمەاڵیەتی فرە رەهەندە، بەو پێیەی الیەنی كۆمەاڵیەتی لەژیانی مرۆڤدا فراوانو لقوپۆپدارە ،هەر بۆیە زانستێكی وەك كۆمەڵناسی گەلێك لقی لـێ بۆتەوەو ،سەجەم زانستە مرۆییەكان دەگ��رێ��ت��ەوەو ،تێكەڵیان دەبێتەوە. ئ��ەم راستیەش وای��ك��ردوە كە گ��ۆڕان لەدابونەریتی كۆمەاڵیەتییو ،كەلتوری تەقلیدی كۆمەاڵیەتیدا ،رێخۆشكەر بێت بۆ گ��ۆڕان لەكەلتوری سیاسیو كەلتوری فەرهەنگییو مەعریفیو، سەرنجام كاریگەریی تەواو گشتگیری بۆسەر هۆشیاریی تاكەكانی ناو كۆمەڵگا هەبێت. لەو قەیرانە دی��اران��ەی لەكەلتوری كۆنپارێزی كۆمەاڵیەتیدا بونی هەیەو، هاوڕێیە بەكەلتوری باوی سیاسی ،بریتیە لەبونی هەستێكی نەتەوەپەرستانەو ناسیۆنالیستیانەی توندڕەو و پەڕگیر، كە ئاینی ئیسالمیش بەناسیۆنالیزمی عەرەبییەوە دەبەستێتەوەو ،ئەم ئاینە بەموڵكی تایبەتی نەتەوەی عەرەب دەزانێتو ،عەرەب بەسەردارو خاوەن بڕیارو دەسەاڵت بەسەر موسوڵمانانی دی��ك��ە دادەن����ێ����ت .ئ���ەم ب��ۆچ��ون��ە ناسیۆنالیستیە توندەڕەوانەشە كە بەر لەروانین بۆ چییەتی ئاینی نەتەوەكانی دیكە ،خوێنو م��اڵو بونیان حەاڵڵ دەك���ات .وات��ە ل��ەوە ناپرسێت ئاخۆ نەتەوەیەكی وەك ك��ورد موسوڵمانە یان نا ،بەڵكو ئ��ەوەی لێرەدا گرنگە ئەوەیە كە ئەم نەتەوەیە لەرەگەزی ع���ەرەب ن��ی��ن ،ل��ەب��ەر ئ���ەوە ناكرێ بەموسوڵمانی راستەقینە دابنرێن، نەك هەر ئەوەندەش ،بەڵكو دانانی گومان لەسەر موسوڵمانێتیان ،تەنیا بۆ جیاكرنەوەیان لەعەرەبو ،حەاڵڵكردنی خوێنو ماڵیانو تااڵنكردنیان .لەكاتێكدا كە نە ئیسالمو نە مەسیحیەتو نەهیچ ئاینێكی دیكەش ،موڵكی نەتەوەیەكی دی��اری��ك��راو ن��ی��ن ،ب��ەو پێیەی ئاین مۆركێكی روحیی هەیە ،لەبەر ئەوە خاوەن شوناسێكی گشتگیری مرۆییە، مرۆڤیش هەر مرۆڤە لەهەر شوێنێك هەبێتو ،لەروی بەهای مرۆییەوە هیچ جیاوازییەك نیە لەنێوان كوردو عەرەبو ئینگلیزو فەرەنسیو ئەڵمانیو یۆنانیو.. هتد دا. بەداخەوە تێكەڵكردنو یەكسانیكردنی ئیسالمێتیو عەرەبێتی ،تائێستاو لەناو زۆرێك لەروناكبیرە گەورەكانی عەرەبی سەدەی بیستویەكیشدا هەر بەردەوامیی هەیە! لەراستیدا لەناوبردنی نەتەوەیەك بەناوی ئاینو لەژێر سایەی ئاینداریدا، یەكێكە لەقێزەونترین ج��ۆری ت��اوانو تیرۆر لەمێژوی مرۆڤدا.
ذمارة ( )214دوشةممة 2014/9/1
كؤنت َيكست
6
دەربارەى هابرماس و تیۆری رەخنەیی نیكۆالس دەیڤی وەرگێڕانی :ئومێد محەمەد ()3 – 1
چ��ارەن��ووس ،ن��ادادپ��ەروەران��ە و ناباو نییە ،ئەویش ئەگەر الیەنگرانی مۆدێرنە س��ەرەن��ج��ام وەك���و ن��ەری��ت��پ��ارێ��زەك��ان رادیكالیانە دەركەوتبن (و لەم شێوەیەدایە مۆدێرنە برتییە لەو قوتابخانەیەى ،كە دوای سەدەی هەژدەهەم هاتە ئارا و بە زەروورەت دابڕانێكی جدی بوو لە رابردوو بۆ ئەوەی بتوانێت سروشتی پەرەسەندنی مێژوو ،زانین و حەقیقەت بەرەوپێش بەرێت) .ئەگەرچی پەیوەندی هابرماس لەگەڵ تیۆریی رەخنەیی ماركسیزم لە ساڵەكانی سەرەتادا ،ئەوی خستە نێو ئاراستەی چەپی دێباتی خوێندكارانی دەیەی ،1960بەاڵم لە روانگەی زۆرێك لە فەیلەسوفان (بەتایبەت وەكو هابرماس)، «ت��ی��ۆری��ی رەخ��ن��ەی��ی» پ��ەی��وەن��دی��ی لەگەڵ نەریتی كولتووریی و فەلسەفیی ئەڵمانیادا هەبوو لە سەدەی نۆزدەهەمدا- ئەو نەریتەى بزووتنەوەی نازیزم ،بە توندی پەیوەندی لەگەڵیدا پچڕاندبوو. بیركردنەوە مێژووییەكانی ئەم هابرماسە «رادیكالە» ،تاڕادەیەك بووە هۆی ئەوەی بیركردنەوەكانی شلینگ ()1854-1775 و فیختە ( )1814-1762بێنەوە نێو دانوستانی فەلسەفیی ئەڵمانی .سەرباری ئ��ەم��ە ،پ��ەی��وەن��دی ل��ەگ��ەڵ «تیۆریی رەخنەیی» و ه��ەروەه��ا رەتكردنەوەی ئاشكرای بۆچوونەكانی هایدیگەر لەالیەن ئەوەوە ،بە هەڵە ئەم روانگەیەی هێناوەتە ئاراوە ،كە دابڕان و درزێك لەنێو رەخنەی هابرماس و پێگەی زانستی هێرمونیتیكی فەلسەفی هێناوەتەئارا .كاتێك ئەو بابەتانەی جێ ناكۆكین-كە لەبارەیانەوە هەڵەتێگەیشتن دێتەپێشێ -وەكو لێدوان دەربكەون ،ئەوا هەندێك تایبەتمەندی هاوشێوە خۆیان زی��ت��دەك��ەن��ەوە .ئەم كارە دەبێتە هۆی ئاشكرابوونی خاڵی هاوبەش لە نێوان هایدیگەر و هابرماسدا: ه��ەردووك��ی��ان ن��ی��گ��ەران��ی ه��ەژم��وون��ی باڵوبوونەوەی عەقاڵنییەتی تەكنیكین. ئ��ەوان خوازیاری گەیشتنن بە كراوەیی سەبارەت بە حەقیقەت .هابرماس ئەمە بە فۆنكسیۆنی(ئەركی) گوتار دادەنێت، لەكاتێكدا هایدیگەر ئەوە بە مەرجێكی ب��وون دەبینێت .لەوانەیە ئێمە تا ئەو ئاستە لەم ناكۆكییە نزیك ببینەوە ،كە نەتوانین ئەم توانستە پەسەند بكەین، كە بیركردنەوەكانی هابرماس و هایدیگەر، ه��ەردووك��ی��ان ل��ە نەریتی فەلسەفەی ئەڵمانیدا ،پەیوەندییەكی هەمەالیەنیان لەگەڵ یەكتریدا هەیە.
پێشەكی :بواری رەخنەیی بەهۆی ئەوەی هابرماس باوەڕی وابوو ناحەقیقەت ،چ كەسەكی بێت یاخود سیاسیی ،ه��اووات��ای سەركوتكردنە، ئەوا ئەمە بووە هۆی ئەوەی ئەم وەكو یەكێك ل��ە مەزنترین ج��ەن��گ��اوەران��ی فەلسەفی كۆتاییەكانی سەدەی بیستەم دەربكەوێت .ئەو دەجەنگی ،هەروەها بۆ چەندین جەنگی گەورەش بانگكراوە و لە زۆرینەی گفتوگۆ و دانوستانە كاریگەرە فەلسەفییەكانی ه��اوس��ەردەم بەشداری دەكرد .لە هەوڵەكانی ئەودا دەردەكەوێت ه��ەر ل��ە «ت��ی��ۆری��ی رەخ��ن��ەی��ی»ی��ەوە تا دەگ��ات��ە ئ��ازادك��ردن��ی بیركردنەوەى ماركسیستی لە لێكدانەوەی ستالینی و رووبەڕووبوونەوەی دژ بە كەموكورتیی نیهیلیستیانە دەرب��ارەى بیركردنەوەى ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەگ��ەرای��ی ،ك��ە ئ��ەو فەیلەسوفێكی كاریگەر بووە و هەوڵیداوە ئەم بابەتانە بەرەو بەها رزگاركەرەكانی حەقیقەت و ئایدیالیی پەیوەندی النەدراو، ئاراستە بكات .ئەوەی لێرەدا پێویستە، ئەمەیە ،كە خوێنەرانی ئەنگلۆ-ساكسۆن، لەكاتی خوێندنەوەی بیرەكانی هابرماس، چاوەڕوانییەكانی خۆیان كەمێك گۆڕان پێبدەن .روون و ئاشكرایە بوارە بەرباڵوە فەلسەفەییەكەی ئەو رەنگدانەوەیەكی جدییە بۆ بەشداریكردن لە دیالۆگە فەلسەفەییە گشتییەكان لە ئاڵمانیای سەدەی بیستەمدا .لە هەمووی گرنگتر، ئەم بوارە گشتگیرە نیشاندەری دژبەریی هابرماسە لەگەڵ سیستەمی بیركردنەوەى پوختەخوازییانە ( ،)reductionكە هەمیشە پەیوەست كراوە بە فەلسەفەی ئەڵمانییەوە .هابرماس قبوڵی ئەوە دەك��ات ،كە بە سەختی كەوتۆتە ژێر كاریگەری بیركردنەوەى سوكراتییەوە لەبارەی فەلسەفە .سوكرات فەلسەفەی بە گوتارێكی كراوە دەزانی و بیرەكانی هابرماس بەبێ چ��اوەڕوان��ی گفتوگۆ، ك��ارەك��ان��ی هەڵگری چەندین گۆڕانی دلێرانەن .ئەو بەدوای گفتوگۆدا دەگەڕێت و گ��وت��ارە ك��راوەك��ەی��ش��ی نیشاندەری ئ��ەم ش��ێ��وازە ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ەى ئ��ەوە، كە پ��ارادۆك��س��ی هۆشمەندانەی پڕ لە كێشمەكێش و دژبێژی ،دەگۆڕێن بۆ چەندین رەهەندی هێزەكیانەى پێشبینینەكراو لە حەقیقەتی كەشفنەكراو نێو مشتومڕكردنێكی درێ��ژدا .هابرماس ئ��ەگ��ەرچ��ی ه��اب��رم��اس هۆشداریمان پێشوازی لەم پارادۆكسانە دەكات بەهۆی پێدەدات پشت بەست نەبین بە پەیوەندییە باوەڕبوونی بە توانستی هێنانەئارای فیكرییەكانی ئ��ەو لەگەڵ ئ��ادۆرن��ۆدا، عەقاڵنییەتێكی ئازادەوە. ب���ەاڵم ب��ێ هیچ گومانێك« ،تیۆریی لە بەشەكانی دوات���ردا ،ئێمە لەگەڵ رەخنەیی» بووەتە هۆی بەرەوپێشچوونی بنەما بیركردنەوە هەمەچەشنەكانی ب��ی��ری ه��اب��رم��اس ل��ەب��ارەی دەس��ەاڵت��ە هابرماس خەریك دەب��ی��ن ،ب��ەاڵم ئەم رزگاریبەخشەكانی عەقڵگەرایی .تیۆریی دڵنایی و ئاسوودەییەی بەهۆی راڤەكردنی رەخنەیی (كە بە قوتابخانەى فرانكفۆرت هابرماسەوە دەستەبەر دەب��ن ،نابێت ناسراوە) ،دوو قۆناغی مێژوویی هەبوو. ل��ەگ��ەڵ واقیعییەتدا تێكەڵی بكەین .یەكەمین هەنگاو لەگەڵ دامەزراندنی بیركردنەوەكانی ئەو بەو ئەندازەیەی «پەیمانگای توێژینەوەی كۆمەاڵیەتی» چەندین كرۆكی وابەستەی یەكتریان هەیە ،لە زانكۆی فرانكفۆرت دەستیپێكرد لە رەوت و گۆڕانێكی روون و ئاشكرا نیشان ساڵی ،1928ئەندامانی ئەم پەیمانگایە نادەن و هاوكات بوونی ئەم كرۆكانەیە ،بریتی ب��وون لە هۆركهایمەر ،ف��رۆم ، كە دەبنە هۆی پەیوەندی و پەیوەندییەكی لۆیڤێنتال و ماركوزە ،پاشان ئادۆرنۆش ت��ەواوی كێشمەكێشمەكانی ئ��ەو .ئەم هاتە نێو پەیمانگاكەوە .هەموو ئەندامانی كرۆكانە بەرگرییەكن لە بەرانبەر هەوڵە پەیمانگا بە هێزەكییەكی ماركسیستی باو زانستی و سیاسیی و فەلسەفییەكان بۆ لەم قوتابخانەیەدا ،زیاتر وەكو ئامرازێك قۆرخكردنی زانین و حەقیقەت ،و ئەمانە بۆ گۆڕانی كۆمەاڵیەتی بنەڕەتی لەم بۆچوونی هابرماس سەبارەت بە پەیوەندی بوارەیان دەڕوان��ی نەك وەكو ئامرازێك كراوە و الن��ەدراو نیشان دەدەن ،كە بە بۆ بەرگریكردن لە كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتی. تێڕوانینی ئەو بە ئامرازێك ئەژمار دەكرێن دەركەوتنی هیتلەر ،بووە هۆی بەرباڵوبوونی بۆ گەیشتن بە حەقیقەت .ئەم كرۆكانە ئەم پەیمانگایە و لە میانەی ئاوارەییان هەروەها نیشاندەری بۆچوونەكانی ئەوە لە ئەمریكا ،ئادۆرنۆ و هۆركهایمەر بە سەبارەت بەم پرسە ،كە رەخنەگرتنێكی نووسینی تێكستی سەرەتایی «تیۆریی هۆشیارانە لە ناحەقیقەت ،تاكە رێگەی رەخنەیی» خەریكبوون و سەرەنجامی شیاوە بۆ گەیشتن بە كۆمەڵگایەك لە ئەم نووسینەش كتێبێك بوو بە ناوی روانگەی فیكرییەوە كراوە و لە روانگەی «دیالەكتیكی رۆشنگەری» (،)1947 سیاسییەوە ناچەپێنەر و ناسەركوتكەر ك��ە ب��ۆ هەمیشە ك��اری��گ��ەری��ی لەسەر بێت. بەرهەمەكانی هابرماس بەجێهێشت.
ماركسیزم لقێكی دیكەیە لە فەلسەفەی ه���اوش���ون���اس���ی( )Identityهێگڵ: سوبێكت (چەشنی م��رۆڤ) پێویستە ل��ەخ��ۆی ن��ام��ۆ بێت ب��ۆ ئ���ەوەی خۆی بناسێت .چوارچێوەی تەكنۆلۆژیی ماركس بە چەمكێكی كۆنكرێتی لە چەشنی مرۆڤ دەستپێدەكات و ئەمەش دانانی مرۆڤە وەك��و «توانست»ێك ،ئەو توانستەی لە نێو خۆیدا هێزەكییەكی داهێنەرانەی نەناسراوی هەیە و تەنها بە پرۆسەى نامۆكردنی كارەوە ئەگەری دەركەوتنی ه��ەی��ە .ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی میكانیزمە زەروورییەكان بۆ مانەوە ،تاكەكان ناچار دەكات وەكو كارخانەی كااڵكان لە كاری خۆیان بڕوانن نەك وەكو میكانیزمێك بۆ «بنەڕەتی خۆ»یان ،كە دەبێتە هۆكاری هەرچەند زیاتر نامۆبوونی ئەوان .تەنها بەهۆی بڕیاردان لەبارەی كێشمەكێشمە باوەكان لە ب��ازاڕی كااڵ و سەروەربوون بەسەریاندایە ،كە تاكەكان دەتوانن دووبارە ببنە خاوەنی بەرهەمی كاری خۆیان – ئەو بەرهەمانەی دیاردەیەكی ئوبێكتیڤ و دەرەكین لە هێزەكییانەى داهێنەرانەی ئ��ەوان .ئەگەرچی شكستی بزووتنەوەی كاری ئەمریكا و الدانی ستالین لە شۆڕشی رووسیا ،ئەو ب��اوەڕەی الی ئادۆرنۆ و هۆركهایمەر دورستكرد ،كە سیاسەتی باو لە پرەنسیپە فیكرییەكانی ماركسیزمدا، سیاسەتێكی ن��اك��ارای��ە ،ب��ەاڵم ئ��ەوان تێگەیشتنی ماركسیستیان بۆ حەقیقەت پاراست .باس لە تێگەیشتنی ماركسیزم بۆ حەقیقەت دەكەن وەكو «پێگەیەكی مێژوویی ،كە هێشتا نەناسراوە» ،ئەو پێگەیەی تێیدا م��رۆڤ دەگ��ۆڕێ��ت بۆ شتێك ،كە بە راستی هەیە .ئەم پێگەیە، پێوەرێكی ئایدیالی دەخوڵقێنێت و دەبێتە هۆی ئاسانكاری بۆ الدان لە نۆرمەكان و لێكۆڵینەوەیەكی رەخنەكارانەی فاكتەرە سیاسیی و كۆمەاڵیەتییەكان – ئەو فاكتەرانەی ماسكیان بە حەقیقەتەوە لكاندووە .بەهۆی ئەوەی توانستی تاك بۆ دیاریكردنی هێزەكیانەى داهێنەرانەی هەبوونی خۆی ،پەیوەندی بە پێوەری ئ���ازادی كۆمەاڵیەتییەوە ه��ەی��ە ،ئ��ەوا رەخنەی ئایدیالیستی ناتوانێت جودا بێت لە رەخنەی سیاسیی و كۆمەاڵیەتی. هەلومەرجە ئایدیالییە وەسفكراوەكان لە بەرهەمەكانی هابرماسدا لەبارەی پەیوەندییە النەدراوە باوەكان لە توانستە ئازادیی و رەخنەییەكاندا ،دەرەنجامی بوونی رەگ و ریشە ماركسیستییەكانە
ن��ەدەك��ردەوە لە هێرمیونیتیكدا ،بەاڵم بڕیاریاندا بەرگری لە هێرمیونیتیك بكەن دژ بە بیركردنەوەى تەكنۆلۆژیایی .ئەم بیركردنەوانە هەوڵی بەجیهانیكردنی خ��ۆی��ان دەدا وەك��و تەنها فۆرمێكی عەقاڵنییەتی مومكین .ه��وس��ەرل ،كە كاریگەرییەكی زۆری لەسەر بەرهەمە سەرەتاییەكانی ئادۆرنۆ هەبوو ،لە كتێبی «قەیرانی زانستە ئەوروپاییەكان»دا ( )1937لێكۆڵینەوەی ل��ەم كرۆكە هاوشێوەییانە كردبوو. ل��ە س��اڵ��ی 1956دا ،ه��اب��رم��اس لە فرانكفۆرت پەیوەندی بە ئادۆرنۆوە كرد و هەر زوو سەربەخۆیی تێڕوانینی خۆی لەگەڵ بنەمای ئەم بۆچوونە دەربڕی ،كە رەشبینی كولتووری ئادۆرنۆ خۆی بریتییە لە نیشانەی نامۆبوون .ئەو باوەڕیی وەها بوو ئەم رەشبینییە بەهۆی دەسەاڵتی كولتووریی بیركردنەوەى تەكنیكییەوە هاتۆتەئارا .سەرباری ئەمە ،بێگومان «تیۆریی رەخنەیی» چوارچێوەیەكی دەستەبەری بۆ شێوازی فەلسەفی خودی هابرماس دێنێتەپێشێ .ئەو لەم تیۆرییە رەخنەییەدا یەكسانی عەقڵ و ئازادی الی هێگل و چەمكی رزگارییبەخشی گوتاری م��رۆی��ی وەك��و فاكتەرێكی رزگاریكەر دەدۆزێ���ت���ەوە .ه��ەروەه��ا تێگەیشتنی موتڵەقی تایبەتمەندییە مێژووییەكان و چەشنێك رەخ��ن��ەی ئایدیۆلۆژیا- ئاماژەكردنە بە رەخنەی هێگل -بریتی ب��وون لە فاكتەرە باوەكانی دیكە لە «تیۆریی رەخنەیی»دا ،كە هابرماس سوودی لێوەرگرتن .وتارەكەی ئەو بەناوی «لە نێوان فەلسەفە و زانستدا :ماركسیزم وەكو رەخنە» شتێكی روون و ئاشكرایە هەم بۆ نیشاندانی ئاراستەگرتنی ئەو بۆ تیۆریی رەخنەیی و هەم هەوڵدانی ئەوە بۆ پێشگرتن لێی .ئەو لەم وتارەدا وەها خەریك دەبێت ،كە پێویستە بۆ دووبارە ئافراندنەوەی تیۆریی ئابووریی ماركس (وەك��و تیۆرییەكی رەخنەیی لەبارەی مێژوو)« ،ئێمە سەرەتا ماركس و بۆچوونەكانی باشتر لەخۆی بناسین». ئەمە دەشێت پێشبینی بەرەوپێشچوونی مرۆڤ بكات رووەو ئازادی.
لەم بەرهەمانەیدا. ئ��ادۆرن��ۆ و هۆركهایمەر ،لە كتێبی «دیالەكتیكی رۆشنگەری»دا ،سەرنجی خۆیان لە رەخنەكردنی ماركسیستی بۆ ك��ارەوە دەگ��وازن��ەوە بۆ [رەخنەكردنی] عەقاڵنییەتی م��رۆی��ی .سەركوتكردن تەنها ی��ەك فاكتەری سیاسیی نییە، بەڵكو نیشانەكانی نەخۆشیی جۆرێك لە عەقاڵنییەتە .دەرەنجامی سروشتی دەستەاڵتی زانستی بەسەر سروشتدا لەگەڵ كۆمەككردنی لەالیەن عەقاڵنییەتی خۆرئاواییەوە ،لە راستیدا بریتییە لە سەركوتكردنی ت��اك .دەركەوتنی ئەو كۆمەڵگایەى لەسەر بنەمای تەكنۆلۆژیای دیسپلینكراو بنیاد نرابێت ،پێویستی بە پۆزەتیڤیزم و عەقاڵنیكردنی حەقیقەت پەیڕەوی و گوێڕایەڵی تاكەكان هەیە. یەكێك لە پرسیارە بێ وەاڵمەكانی «دیالەكتیكی رۆشنگەری» وێنەیەكی فەلسەفەی ئەوروپای س��ەدەی بیستەم كائۆسی لە كۆمەڵگای سەرمایەداری بە روون و ئاشكرایی ئەمەیە ،كە بۆچی پ���ەرەس���ەن���دوو ن��ی��ش��ان دەدات ،كە قوتابخانەى فرانكفۆرت تا ئەو ئاستە عەقاڵنییەتی زانستی ،شێتانە دێتەپێشێ بە دوژمنییەوە دەڕوانێتە پۆزەتیڤیزمی و تێیدا بوونی مرۆڤەكان ،تاكگەرایی ئەوان لۆژیكی بازنەی ڤییەنا ،كە زۆرینەی نوێنەرە و ژیانی رازاوەی ئامازۆن و بەلوچستان سەرەكییەكانی قوتابخانەكە بۆچوونێكی پێشێل دەكات .یەكێك لە دەستكەوتەكانی زۆر نزیكیان لەگەڵ سۆسیالیزمدا هەبوو. هابرماس بریتییە ل��ە دوورك��ەوت��ن��ەوە پێدەچێت هۆكاری ئەمە لێرەدا بێت ،كە ل��ەم رەشبینییانە و پێشنیاركردنی پۆزەتیڤیزمی لۆژیكی بە توندی بەرگری ئەم بابەتەی ،كە گوتاری عەقاڵنییەت لە ماتریالیزمی پوختەخوازانە دەكرد، دەتوانێت ببێتە ه��ۆی بەمرۆییبوونی كە هەڵگری جۆرێك لە عەقاڵنییەتی گشتێتی داخوازییە عەقاڵنییەكان – واتا تەكنیكی بوو و بە شێوەیەكی چەپێنەر لە نێوان خەڵكیدا ،وەها عەقاڵنییەتێكی و سەركوتكەرانە هەوڵی بەجیهانیكردنی كۆنترۆڵنەكراو جێگیر بكرێت. خ��ۆی دەدا .بە تێڕوانینی هابرماس، دیالەكتیكی رۆشنگەری لە دەی��ەی پۆزەتیڤیزم گۆڕانی بەسەردا هاتبوو بۆ 1960دا ،پێگەی كتێبێكی بەرجەستە چەشنێك ئاراستەی فەلسەفی رووەو و كالسیكی وەرگ��رت ،نە تەنها هەواڵی دەسەاڵتە كۆمەاڵیەتییەكان ،كە هەوڵی گەڕانەوەی نووسەرەكانی بۆ ئەڵمانیا «بەعەقاڵنیكردن»ی خۆیان دەدا .لە دەدا ،بەڵكو نیشانەی بەرەوپێشچوونی كتێبی «زانین و بەرژەوەندی مرۆیی»دا بزووتنەوەی زانكۆیی ئەڵمانیاش بوو ،دەڵێت: ئەو بزووتنەوەیەی تووڕەبوو لەوەی چۆن «پۆزەتیڤیزم لەسەر پرەنسیپەكانی «موعجیزەى ئابووری ئەڵمانی» سوودی زانستگەرایی دامەزراوە و هەر بەهۆی ئەم لێوەرگیرابوو بۆ ئەوەی رەخنەگرتن لە پرەنسیپانەوە دادەڕمێت -...واتای زانین راب��وردووی نازیزم بێدەنگ بكرێت .ئەم بەو جۆرە پێناسە دەك��ات ،كە زانست كتێبە بە نموونەیەك لە هەژموونێكی ئەنجامی دەدات و بەم هۆیەوە دەتوانێت شاراوە ئەژمار دەكرێت لە رەخنەكردنی لەڕێگای شیكاری مێتۆدۆلۆژییە باوەكانەوە پۆزەتیڤیزمی زان��س��ت��ی��دا .ه��ەروەه��ا لە پرۆسیسە زانستییەكاندا راڤە بكرێت. دەت��وان��ی��ن ئ��ەم كتێبە پ��ەی��وەس��ت بە هەر جۆرە ئێپستیمۆلۆژییەك ،كە لەودیوی ئاستێكی دوورو درێژی تێكستی ئەژمار چ��وارچ��ێ��وەی وەه���ا مێتۆدۆلۆژییەك بكەین ،كە تەرخانكراوە بۆ لێكۆڵینەوە كار بكات ،وەكو زێدەگۆیی و بێ واتا ل��ەب��ارەی ناكۆكییە مێتۆدۆلۆژییەكان دەردەك��ەوێ��ت ،كە رۆژگ��ارێ��ك لەبارەی سەبارەت بە زانستەكان ،و هەروەها لە مێتافیزیك دەركەوتووە». نێوانیاندا ،زانستە سروشتی و مرۆییەكان. لەو سیمینارەی لە ساڵی 1961لە هۆركهایمەر و ئادۆرنۆ جەختیان لەسەر زان��ك��ۆی توبینگن پێشكەشی ك��رد، دامەزراندنی مێتۆدۆلۆژییەكی سەربەخۆ هابرماس بیركردنەوەكانی هانس ئەلبێر
لەبارەی بەعەقاڵنیكردنی زانست دەخاتە تەنگژەوە .ئەو باوەڕی وابوو ،كە ئەلبێر عەقاڵنییەت بەتاكە مۆدێلی شیاو دەزانی بۆ ت��ەواوی عەقاڵنییەتەكان .پرسیارە سەرەكییەكە ئەمە بوو ،كە :ئایا عەقڵ دەتوانێت پەیوەست بێت بە پرسیارە داڕێژراوەكان لەبارەی ئ��ازادی سیاسیی و كۆمەاڵیەتی؟ لە وتارەكانی «تیۆریی شرۆڤەیی زانست و دیالەكتیك»()1963 و «ع��ەق�ڵان��ی��ی��ەت��ی دووب����ەش����ی لە روانگەی پۆزەتیڤیستیانەوە» ()1964 هابرماس بەڵگەی ئ��ەوە دەهێنێتەوە، كە تایبەتمەندی دی��اری پۆزەتیڤیزم، بریتییە لە یەكێتییە مێتۆدۆلۆژییەكەی و تێیدا زان��س��ت پ��رۆپ��اگ��ەن��دەی ئ��ەوە دەك��ات پێوەری ئێپیستیمۆلۆژییانەی دۆزی�����وەت�����ەوە ب���ۆ ت������ەواوی رێ��س��ا نازانستییەكان و ئەم پێوەرەش نە تەنها بەرگری لە «فاكتەكان» دەكات ،بەڵكو لێكدانەوەی گشتی و باو رووەو دراوە بێ هەڵە و پیرۆزەكان دەگۆڕێت .وەاڵمە كاریگەرەكانی ئەو شیاوی باسكردنن .ئەو وەكو فەیرابەند و كوهن بوونی مێتۆدێكی زانستی رەها رەتدەكاتەوە و وەكو ئەمان دژی ئەم گریمانەیە دەوەستێتەوە ،كە نموونەی عەقاڵنییەتی زانستی دەتوانێت تاكە مۆدێل بێت بۆ ت��ەواوی پرسیار و وەاڵمەكان: «ئ���ەو ب��ڕی��اران��ەی پ��ەی��وەس��ت��ن بە ژیانی زانستییەوە ،چ لە نێو چێوەی پەسەندكردنی رێساكاندا ب��ن و یان هەڵبژاردنی پرۆژەیەكی گشتی مێژووی ژیان یاخود لەبەرەی دوژم��ن بوەستن، هیچیان هەرگیز ناتوانن لەڕێگای ئەندازەی زانستی بە تەنها ببنە جێگرەوە یاخود عەقاڵنییەت». البردنی پرسیارە ئەخالقییەكان لەنێو بیركردنەوە زانستییەكاندا ،دەگۆڕێت بۆ جیهانێكی تەكنیكی و بەدەر لەهەرجۆرە بیركردنەوەیەكی ئامانجدار ،بەهادار و م��ان��ادار .هابرماس بە گواستنەوە لە شیكارییەكانی ه��وس��ەرل و هایدیگەر ل��ەب��ارەی پێشداوەرییەكانی توانستی دەرك���ك���ردن (ئ���ەو دەس��ت��ە ل��ە پێش دەرككردنە ناڕاستەوخۆیانەی ،كە فۆرم بە شێوازی زانینەكان دەدەن) ،وەها بەڵگە دەهێنێتەوە ،كە رەوایەتی كۆمەاڵیەتی زانست پەیوەندی بە وەرگێڕانی زانستەوە هەیە بەو زمانانەی جیاوازن لە زمانەكە خۆی: «پێشكەوتنی زانستەكان تا ئاستێكی زۆر لەسەر بنەمای وەرگێڕانی پرسیارە نەریتییە (زانستییەكان) بۆ زمانێكی مۆدێرن دام��ەزراوە .ئەم زمانە مۆدێرنە هەمان زمانی رۆژانەی جیهانە». پرۆسە راڤ��ەك��ارەك��ان و ستانداردە زانستییەكان ،بریتی نین لە دراوە پیرۆز و بێ خەوشەكان ،بەڵكو بە پێچەوانەوە دیالۆگی رەخنەكاری بەڕوویاندا كراوەیە. هابرماس پێشنیاری ئ��ەوە دەك��ات ،كە كرانەوەیی لە بەرانبەر ستانداردە باوەكان لە كارە زانستییەكاندا نە تەنها دەگۆڕێن بۆ پێشكەوتن و چاكسازیكردن لەم شێوازە كارانەدا ،بەڵكو دەبنە هۆی باڵوبوونەوەی رێككەوتنی عەقاڵنی ئەوانیش .بەاڵم تا ئەو رۆژگ��ارەی زانست بە پۆزەتیڤیستی بمێنێتەوە ،ب��ەڕەه��ای��ی��زان��ی��ن��ی یاسا زانستییەكان بەهۆی خۆیەوە ،ئەگەری پەرەسەندنی عەقاڵنییەت الواز دەبێت و گەیشتن بە پەیوەندییەكانی دیكە سنووردار دەكات .لەم شێوەیەدا دەگۆڕێت بۆ سیستەمێكی داخ��راو و هاوكات لەم دۆخ��ە دای���ە ،ك��ە گ��وت��اری رەخنەیی، گوتارێكی بەرباڵو و فراوانە .سەرباری ئ��ەم��ە ،ه��ەر ب��ەو چەشنەی دەبینین، هابرماس بە سوودوەرگرتن لە روانگە هێرمیونیتیكییەكان ،رێكەوتبوونی ئەركە زانستییەكان نیشان دەدات ،ئەو هەروەها ئامادەیی ئەوەی هەیە تا هێرمیونیتیك بەهۆی بەكارهێنانی مێژوویی لە شیكاری یەكالیەنەی زانیندا ،بخاتە ژێر رەخنەوە.
ذمارة ( )214دوشةممة 2014/9/1
7
كؤنت َيكست
سیاسەتی ئۆتیزم
ڕهههنده ئهوتیستیهكانی سیاسهتمهداری كورد
تاهیر شارا تاهیر شارا
2- 2 نهبوونی توانای بیركردنهوهی لۆژیكی (!)Common Sense وهك پێشتر ئاماژهم پێدا كهسانی ئاسپهرگێرس توانای فێربونیان ههی ه دهتوانن شتی زۆریش بكهن ،بۆ نمون ه دهكرێت كهسێكی سیاسی له بوارهكهی خۆیدا له ڕووی تیۆریهوه زۆر شت فێر بێت تهنانهت دهكرێت خاوهنی نوسین و بیرۆكهی باشیش بێت ،بهاڵم ناتوانن و ئهستهم ه بۆیان ك ه ئهم زانیاریان ه ل ه سیاقی كۆمهاڵیهتی و پراكزیسسدا بهكاربێنن! ب ه تایبهت لهكاتێكدا ك ه كارهكهی پهیوهست بێت ب ه مامهڵهكردن به خهڵكی ترهوه .ناتوانن تێبگهن كه دونیا ل ه گۆشهنیگای جیاوازهوه دهبینرێت ،بۆ پرسیارێك ڕهنگه چهندهها وهاڵم ڕاست بێت .ههر له بهر ئهم هۆیهش ئهم جۆره كهسان ه زم��ان ب ه حهرفی وهردهگ��رن، ناكرێت ب ه زمانی وێناو فانتازیا قسهیان لهگهڵدا بكهین! ،نمونهیهكی ئاشكرا نامهكهی شههید سهردهشت عوسمان ب��و ،كاتێك زهردهش���ت ل ه نامهكهیدا دهڵێت دهیهوێت ببێت ب ه زاوای سهرۆك، وشهی (زاوا)به حهرفی وهردهگیرێت و ناتوانرێت هیچ لێكدانهوهیهكی تری بۆ بكرێت ،تهنانهت ناتوانرێت وهك خهون و فانتازیای گهنچێك ببینرێت.لهبهرئهوهی ئهم جۆره له ههست دهربڕین ل ه گهڵ سیستمی زم��ان و تێگهشتنی كهسی ئۆتیستدا نایهتهوه دهبێته هۆی شڵهژان وشڵهقاندنی ئارامی و هارمۆنی دهروونی .ئهوان دهتوانن ئهو كاتهی بۆ خۆیان گونجاو ب��وو ،ب ه زمانی گاڵته گهپ و قۆشم ه قس ه بكهن ،تۆش دهبێت وك بوكهڵهیهك به ڕووی��دا پێبكهنیت،لێ ئهو كاتهی تۆ دهتهوێت گاڵتهوگهپی ل ه گهڵدا بكهی ،ئهو ب ه ڕوودا پێناكهنێت و ب ه نوكتهو گاڵته وهریناگرێ ،ڕهنگ ه ئهوندهش نیگهران و توڕه بێت ،دواجار پهالماریش بدات! لێرهدا پێویست ه ئاماژه بهوه بكهم ك ه توندوتیژی یهكێكه ل ه ههره میكانیزم ه بهرگرییه سهرهكیهكانی زۆرب��هی ئ�هم كهسانه و بۆ ڕاگرتنی هارمۆنی دهرونی خۆیان و ئهو جیهانهی كه تیایدا دهژین ،بهكاریدههێنن.كاتێك ك ه كهسێكی ئۆتیست پهالمارت دهدات و ئازارت پێدهگهیهنێت ،ناتوانیت بهرپرسی بكهی بهرامبهر بهو كارهی كه ئهنجامی داوه ،ئهگهر ڕووبهریشی كهیتهوه خۆی بهرپسیار ناكات ! ل ه بهر ئهوهی ههست بهو ئازاره ناكات ك ه بۆ كهسی بهرامبهری دروستكردوه ناتوانێت بیر له دهرئهنجامی كارهكانی بكاتهوه .ل �هوهش خراپتر ئ �هوهی �ه ،ئ��هوهی بۆ كهسی بهرامبهر دهبێت ب ه ئازارو ئهشكهنج ه بۆ كهسی ئۆتیست دهبێت ه چارهسهرو گهڕانهوهی هارمۆنی دهروونی ،ب ه مانایهكی تر ،ئهو
پهالمارو لێدان و ئازاردانی ئهوی تر وهك میكانیزمێكی بهرگری بهكاردههێنێت. ئهم كهسان ه كهمترین نیگهرانی و فشار ههراسانیان دهكات لهبهرئهوهی توانای تۆلهرانتیان ل ه كهسی ئاسایی زۆر زۆر كهمتره! ئهوهی ل ه كهیسی شههید كاوه گهرمیانیدا ڕوویدا نمونهیهكی دیاری ئهم تێزهیه كه من باسی دهك �هم .سیاسی ك��وردی نمونهیهی ئهو سیاسیه ئاقڵ ه خ��اوهن تۆلهرانت ه نی ه كه دهرونناسی س��وی��دی ل �ه چاوپێكهوتنێكدا باسی دهك��ات و دهلێت :ئ��ازادی ڕادهرب��ڕی��ن مافێكی گرنگی مرۆڤه .من بۆم ههیه ب ه ڕاینفیڵدی سهرۆك وهزیرانی سوید بڵێم گهمژه و نهفام ،چونك ه ئهو دهسهاڵتی بهسهر ههموو خهڵكی سویددا ههیه، منیش یهكێكم لهو خهڵكه ،جا با حهزم به چارهشی نهبێت ،لێ ئهو بۆی نی ه ب ه من بڵێت گهمژه و نهفام ،چونك ه وهك س�هرۆك وهزی��ران پێویسته ڕێزی هاونیشتیمانیانی خ��ۆی بگرێت .گهر ڕێزی خهڵكی خۆی نهگرێت ،ئهوا هێدی هێدی خهڵك لهسهر كورسی دهسهاڵت الیدهبات .كهواته سهرۆكی ئاقڵ و زیرهك ت ئهو سهرۆكهیه ك ه ئیش بۆ ئهوه دهكا خهڵكهكهی خۆشیانبوێت ،سهرۆكی زی��رهك پایهو دهسهاڵتی خۆی (وات ه ئۆكتۆریتی خۆی) ب ه خۆشهویستی خۆی بۆ خهڵك دههێڵێتهوه ،له ڕێی ئهوهی ك ه خهڵكی خۆشبوێت ،نهك به توندوتیژی بهرامبهر خهڵك. درۆكردن درۆ بهشێك ه له دونیای مرۆڤ ،بهاڵم بۆ ئهوهی بتوانیت درۆ بكهی پێویست ه توانای بهزهییت ،دووباره مهبهستم مانا زانستیهكهیهتی ،زۆر بههێز بێت .ب ه مانایهكی تر دهبێت زۆر ب ه ئاگا بیت لهوهی ك ه ئهویتر چۆن ههستدهكات و بیر دهكاتهوه! ت���وێ���ژهرهوهی ك �هن �هدی ڤیكتۆریا تاڵوهر ،توێژینهوهی ل ه سهر توانای مناڵ بۆ درۆك��ردن ئهنجامداوه و بۆی دهرك �هوت ،ب ه شێوهیهكی گشتی مناڵ ههر ل ه تهمهنی چوار ساڵیهوه دهتوانێت درۆ ب��ك��ات ،ههڵبهت ل��هم تهمهنهدا زیاتر خۆی ل ه فهنتازیادا دهبینێتهوه و مهبهستیش لێی كهشفكردنی دهوروبهره. لهتهمهنی ه �هرزهك��اری��دا ل ه پرۆسهی گ �هڕان به دوای كهسێتیدا م��رۆڤ ،بۆ ئهوهی خۆی له لێپرسینهوه دهربازكات ، زیاتر پهنا بۆ درۆكردن دهبات .به ڕای ڤیكتۆریا ئهو منااڵنهی ههل ه مناڵیهوه رووبهڕووی درۆكانیان كراونهتهوه پێان ووت��راوه درۆزن ،دواتر ل ه گهورهبووندا شارهزایانهترو لێزانتر دهتوانن درۆ بكهن. ش ب ه ڕای ئهم خانمه توێژهره ههربۆیه نابێت مناڵ به درۆزن ناوهزهند بكهیت تا ڕادهیهكیش پێویست ه لهو تهمهنهدا چاوپۆشی له درۆكانیان بكرێت ! لێ درۆ بۆ كهسانی ئهوتیست و جۆرێكی تره به هۆی ئهوهی كه توانای بیركردنهوهی لۆژیكیان نی ه ،ههروهها توانای مێنتالیزهكردنیان نیه ،درۆكانیان زۆر ئاشكرایه! لهبهرئهوهی هیچ حسابێك بۆ زانین و تێگهشتنی بهرامبهر ناكهن. لهم ماوهیهی ئهم چهند ساڵهی جۆرهها درۆم��ان له سیاسی كوردیدا بیستوه، ههر ل ه درۆی دروستكردنی دهوڵهتی كوردی بۆ درۆی بودج ه بۆ درۆی ئازادی ڕادهربرین ل ه ڕێی كوشتنی سۆرانی مام ه حهمه ،س �هردهش��ت عوسمان و كاوه گهرمیانی ..هتد .له ڕاستیدا درۆكانیان پێویستی ب ه زیرهكی و مهعریفهیهكی سیاسی نیه تا كهشفیان بكهین ل ه ب�هرئ�هوهی زۆر نهزانانه درۆ دهك �هن. ئهوان نازانن كه ئێمهش وهك جهماوهر بیر دهكهینهوه ههستمان ههیه .ئهوهنده
تاك ڕهههندن خود سێنتریزمن كه ل ه جیهانی ئ�هوان��دا شتێك نی ه ب ه ناوی ئ �هوی ت��رهوه ،ههربۆی ه درۆكانیان ل ه ئاستێكی بااڵدا نیه.بۆ نمون ه له كوشتنی رۆژنامهنوسهكاندا پێویستت ب ه شارلك هۆلمزێك نی ه تا س �هرهداوی تاوانهكان بۆ دهرخ��ات و بكوژهكان بناسێنێت، بهاڵم كێشهكه لهوهدای ه له ژێر سایهی ئهو دهسهاڵته ئهوتیستیهدا هیچ كات ناتوانیت تاوانبارهكان ئیدانه بكهیت! چهقبهستن و مانهوه له جوزئیاتداو نهبونی هاوسهنگی بنهڕهتی (lack of ) central coherence كهسانی ئهوتیست و ئاسپهرگێرس توانای بینین و تێگهشتنیان له گشت نیه ،ب ه تهنیا ووردهكاریهكان دهبینین و ل���هس���هری دهوهس����ت����ن .ئ �هم �هش ئ��هوه دهگهیهنێت ت��وان��ای ههڵگرتن و ك��ۆك��ردن�هوهی ئهزمونیان نیه.وات ه هیچ كهسێك یان هیچ سیاقێك به كۆ نابینین .ئ�هم خاڵه ه�هر زۆر ئاشكرا ههستی پێدهكهین ،ئهزمونی چهند ساڵهی سیاسی كورد ئهوهی دهرخستوه ك ه ئهمان ه كهسانێكن چهقیان بهستوه ل ه چهند پنتێكدا ڕازی نین سهیری خۆیان ئ �هم میللهت ه بكهن وهك گشت .لهم بیست وسێ ساڵهدا باس ل ه خهباتی پێشمهرگایهتی خۆیان دهكهن ل ه شاخ، وهك ئ �هوهی ك��ورد به تهنیا خهباتی چهكداری ئهوان بووبێت .تێناگهن ك ه
سیاسیانه له سهر كورسی دهسهاڵت ب ه ساڵ ناپێورێ، لهبهرئهوهی ل ه بنهڕهتدا هیچ پهیوهندیهك له نێوان كات و ڕووداودا نابینین. ئ �هو تێگهشتنهیان نی ه ك �ه ئ���هوهی ئ �هم��ڕۆ ڕوو دهدات پهیوهندی كهم ت���ا زۆر ب������هوهی ك ه دوێنێ ڕووی���داوه ههیه. مانهوهیاشیان له سهر كورسی دهسهاڵت مانای ئ���هوه نی ه كهئیش ل ه سهر سیاسهتی داهاتوی نهتهوهكهیان دهكهن ،ل ه سهرهتادا ئهم كهسان ه توانای پێشبینیكردنی داه��ات��وی��ان نیه .وهك ووت���م���ان ئ���هوان���ی تر یاخود جهماوهر شتێك نی ه بوونی ههبێت ل ه نهخشهی ژی��ان��ی ئهم ك �هس��ان �هدا .م��ێ��ژووی س����هرۆك����ای����هت����ی و سیاسهتی ئهو ناوچهی ه ئ��هم ڕاس��ت��ی�هم��ان بۆ دهسهلمێنێت .ئهوهی ك ه له بههاری عهرهبیدا ل����ه وواڵت����هك����ان����ی دراوسێدا تا ئێستاش روودهدات نمونهیهكی
لێ درۆ بۆ كهسانی ئهوتیست و جۆرێكی تر ه به هۆی ئهوهی ك ه توانای بیركردنهوهی لۆژیكیان نیه ،ههروهها توانای مێنتالیزهكردنیان نیه ،درۆكانیان زۆر ئاشكرایه! لهبهرئهوهی هیچ حسابێك بۆ زانین و تێگهشتنی بهرامبهر ناكهن .لهم ماوهیهی ئهم چهند ساڵهی جۆرهها درۆمان له سیاسی كوردیدا بیستوه ،ههر له درۆی دروستكردنی دهوڵهتی كوردی بۆ درۆی بودج ه بۆ درۆی ئازادی ڕادهربرین ل ه ڕێی كوشتنی سۆرانی مامه حهمه ،سهردهشت عوسمان و كاوه گهرمیانی ..هتد كورد ل ه كاتی خۆیدا وه ل ه ئێستاشداا وهك گشت زیاتره ل ه كۆی بهشهكانی، گهر خهبات چهكداری ئهوانیش بهشێك بێت لهو گشته ،بهاڵم ههمووی نیه. كێشهی تێگهشتن ل ه چهمكی كات و زهمهن كات و زهمهن بۆ ئهم كهسانه ههمان ماناو رهه �هن��دی نی ه وهك بۆ كهسی ئاسایی .زهمهن ئهو هێله نی ه كه تهریب ه به ڕوداو سیاق .ئهم كهسان ه ب ه كهسی ههنوكهیی وكاتی ل ه قهڵهم دهدرێن .ب ه مانایهكی تر ،كهسی ئهوتیست ب ه تهنیا لێرهو له ئێستادا دهژی ،نه خاوهنی ڕاب����ردووه وهك ئ �هزم��ون وهكچۆنیش خ��اوهن��ی داه��ات��وو نی ه وهك پ�لان و جیهانبینین .ههر بۆیهش مانهوهی ئهم
زیندوی ئ�هی تێزهی ه ك ه باسدهكهم. پرسیار نی ه ك ه ئهم سهرۆكان ه ههمان ههڵه دهكهنهوه كه سهرۆكهكهی دراوسێ كردویهتی ،دوا جاریش به ههمان دهردا دهڕۆن؟ وهاڵمهكهی ئهوهیه ئهم كهسان ه هێنده دوور بیر ناكهنهوهو ل ه بنهڕهتدا ت��وان��ای بینین و تێگهشتنی نێوان هۆكارو ئهنجامیان نیه ،ناتوانن بیر ل ه دهرئهنجامی كاروكردهوهكانیان ،ك ه مهرجێكی بنهڕهتی سیاسهته،بكهنهوه. بوهێلسكۆڤ له ههمان چاوپێكهوتندا ل�ه س �هر چهمكی دهس���هاڵت دهڵێت: لهڕاستیدا چهمكی دهس �هاڵت زۆر زۆر ئ��اڵ��ۆزه .له جیهانی خ��ۆرئ��اوادا هۆبز یهكێك ه لهوانهی كه زۆر بهباشی وهسفی دهسهاڵت دهكات و پێوای ه بریتی ه لهو
ی ك ه تۆ وهریدهگریت ،وات ه لهو هێزه كهسانهوه وهریدهگریت ك ه دهسهاڵتت ب ه سهریاندا ههیه .ئهو خهڵكه دهسهاڵتی خۆی ب ه قهرز دهدات به تۆ تاوهكو تۆش ئیش بۆ خۆشگوزهرانی ئهوان بكهیت. ی ل ه وهسفهكهی هۆبزدا بۆ دهسهاڵت ئهوه گرنگه ئهوهیه ك ه خهڵكی دهسهاڵتی خۆی بۆ ت ۆ جێدههێڵێت و ڕادهستت دهكات. گهر تۆش ئهم دهسهاڵته له خزمهتی خهڵكیدا ب ه كارنههێنیت ،ئهوا تۆ وهك خ��اوهن دهس���هاڵت دهبیت ه دیكتاتۆر! لێرهدا مهسهلهكه پهیوهندی ب ه كات و زهمهنهوه ههیه ،چونك ه خهڵك ئهو دهسهاڵتهت لێ وهردهگرێتهوه ك ه پێشتر به ئارهزووی خۆی پێیبهخشیویت.بهاڵم به داخهوه ئهمجارهیان ب ه زهبروزهنگ
و له ڕێی بهكارهێنانی توندوتییژیهوه خهڵك دهسهاڵتی خۆییت لێدهسهنێتهوه. دهتوانین بڵێین ئهم ه دۆخی تهواوی ئهو سیستم ه سیاسیانهی ه ك ه لهخۆژههاڵتی ناوهڕاستدا فهرمانڕهوایهتی دهكهن. سهرچاوه: Lennart Lundin och .1 Ove SOhlsson :Psykiska Funktionshinder ..2دهسهاڵت و پێداگۆگی و ئهوتیزم (دی��ال��ۆگ ل �ه گ��هڵ ب��و هێلسكۆڤ) (ڕهخ���ن���هی چ���اودێ���ر ،ژم����اره ،162 )2013\7\22
8
ذمارة ( )214دوشةممة 2014/9/1
داعش ،بە ڕۆحی بەعس و بەرگی ئاینەوە ئیبراهیم حاجی زەڵمی لە مێژوی ئیسالم و كۆمەڵی ئیسالمیدا ڕەوت و بیروباوەڕی جیاواز دەركەوتون، دواتر بونەتە ئاینزاو مەزهەب ،ئەوەش لەسەر بنەمای دی��دی جیاوازیان بۆ واقیعی كۆمەڵگەی ئیسالمی و ڕۆچون و لێكدانەوەو تێگەیشتنی جیاواز بۆ دەق��ەك��ان��ی ق��ورئ��ان و ئاینی ئیسالم. ئێمە ئاماژە بە چوار پێڕوتاقم خاوەن چوار بیرو تێڕوانینی تایبەتی ئیسالمی دەدەین كە بەرهەمی بارودۆخی سیاسین و لە ئەنجامی تێگەیشتنیان بۆ واقیعی سیاسی و سیاسەتكردن و چۆنیەتی ڕوب��ەڕوب��ون��ەوەی ب��ارودۆخ��ی شڵەژاوی كۆمەڵگەی سیاسی و دەسەاڵتی سیاسی س���ەردەم���ی ك��ۆت��ا ه��ات��ن��ی خ��ەالف��ەت��ی ڕاشیدین سەریان هەڵداوەو ئیمڕۆ وەك ئاینزاو تاقمی ئاینی دەركەوتون .لێرەدا هەر بەسەرپێیی لە دەستبردن و نزیك كەوتنەوەیان لە ك��اروب��اری سیاسی و دەسەاڵتداریەوە تێگەیشتنیان چۆن بوە بۆ ئاین و سیاسەت و دەسەاڵتداریكردن .. كە بۆ ئیمڕۆ جێگەی بایەخە ،باسدەكەین، لەوێوە مەبەستی نوسینەكەمان دەكەینە هەوێنی ئەم ڕستانەوە كە سەبارەت بە» هەگبەكەی داعش و ئەو قوتابخانەیەی لەپشت دروس��ت��ك��ردن��ی داع��ش��ەوەی��ە» دەینوسین. دیارترینی ئەو پێڕو تاقمانەی كە لە فشاری بارودۆخ و تێكچونی كۆمەڵگەی س��ی��اس��ی ئیسالمی پ���اش خ��ەالف��ەت��ی عوسمانی كوڕی عەفان دروستبون چوار تاقمی «مورجیئە ،شیعە ،خ��ەوارج، سوننە» بون.
ڕەوتی مورجیئە: ل���ەس���ەروب���ەن���دی ك��ۆت��ای��ی هاتنی ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی خ��ەل��ی��ف��ەی سێیەمی موسڵمانان عوسمانی ك��وڕی عەفان و سەرهەڵدانی كوشت و كوشتار لەنێوان هاوەاڵنی پێغەمبەردا ،بیرو تێفكرینی، ئەم تاقمە چەكەرەی كرد ،كاتێ هەندێ پەیدابون باوەڕیان وابو كە ئ��ەوەی لە هاوەاڵنی پێغەمبەر بكوژێت ،كافربوە و دەچێتە جەهەننەمەوە .بەاڵم ئەمانە ڕەوشێكی بێالیەنیان هەڵبژارد ،كە جەنگی ناوخۆیان بەفیتنە دەزانی و بێدەنگبون لەو بەكافر زانینە و خۆیان پەناگرت لە بەشداریی لەو كوشتارگانهی نێوان موسڵمانهکان .داوەری ڕاستی و ناراستی بەشداربوانی ئەو كوشت و كوشتارەیان دەگەڕاندەوە بۆ دادگای خوایی و باوەڕیان وابو ئەوە پەیوەندیی بەخواوە هەیەو و نابێت الیەنگیری هیچ الیەنێك بکهیت لەو فیتنەیەدا ،هەندێك پێیان وایە ئەمانیش هەر لەخەوارج بون وجیابونەتەوە لەو الیەنگیریەی ئیمامی عەلی و مەعاویە، ب��ەاڵم ج��ی��اوازی و ج��ی��اب��ون��ەوەی��ان لە خەوارجەكان ئەم هەڵوێستە نەرمەیان بوە كە لەتێگەیشتن و ڕاڤەیان بۆ ئایەتی قورئان دەركەوتوە ،كە(:ۆێخَرُونَ لِأَمْڕ مُرْجَوْنَ إِمَّا ال������������������ڵّهِ یُعَژِّبُهُمْ ۆإِمَّا ێتُوبُ عَڵیْهِمْ ۆالڵّهُ عَلِی����مٌ حَكِی�����مٌ) .بۆیە تێفكرینیان وابو ئەوەی بریاردەدات لەسەر موسڵمان بەوەی ئیماندارە یان كافرە، ئەوە خودایەو هیچ پەیوەستی بەئێمەی موسڵمانەوە نیە ،لە ڕۆژی دواییشدا دەكەوێتە بەردەمی ویستی خوداوە ،بەپێی ئەو ئایەتە یان ئەوەیە سزایان دەدات یان دەییانبەخشێت .پاشان ئەم ڕەوتە ئیسالمییە پێی وایە كە تاكی موسڵمان وموسڵمانان پێویستە لەسەریان لەهەمو بارودۆخێكدا لە دژایەتی بۆ فەرمانڕەوا خۆیان بەدوربگرن ،نەچنە بەرەیەكەوە كە دژایەتی فەرمانرەواكان بێـت ،بەو پێیەی فەرمانڕەوایی پێویستییەكەو ئیرادەو
بەپشتبەستن بە هەڵسوكەوت و ڕەفتارە توندڕەوانەكەی داعش، ئهوهمان بۆ ڕوندهبێتهوه كە بیری خەوارجەكان بۆ پرسی بەكافر زانینی هەموو نهیارهکانیان و دەستبردن بۆ كوشتن و بڕین ،وەك سەرەتاو كۆتا میكانیزمی یەكالكەرەوەی پرسە ئاینی و سیاسیەكان بەتەواوی دەبینرێتەوە ویستی خوا لەپشت بونی بەفەرمانڕەوایی بونیشیەوە دەبێـت .ئ��ەوەی زیاتر لەم تاقمە كەوتوەتەوە ئەوەیە كە خۆیان ل��ە دوش��ت ب���ەدور گ��رت��وه ،یەكەمیان بەكافركردن و بەكافرزانینی كەسانێك كەتاوان ئەنجامدەدەن ،بەتایبەت تاوانە گەورەكان وەك كوشتن ،مادام باوەڕیان بەتاقانەیی خوا هەیەو یەكتاپەرستن ،ئیتر ئەمە بەسە بۆ ئەوەی لە ڕۆژی دواییدا بكەونە بەر ویست و بەزەیی خواوە ،سا ئەوەیە سزایان دەدەن یان دەكەونە بەر لێبوردنی خواوە .دوەمیان ملكەچییان بۆ فەرمانڕەوا و خۆبەدورگرتن لەوەی بەناوی دینەوە بەگژ دەسەاڵتدا بچنەوە .تەنانەت فرماندان بەچاكەو بەرگری لە خراپە، وتیان ئەوە تەنها ئەركی فەرمانڕەوایە، چەك هەڵگرتن بۆ ئەو كارە فیتنەی تری لێدەكەوێتەوە.
ڕەوتی شیعە: زاراوەی شیعە ئ��ام��اژەی��ە ب��ۆ دوەم گەورەترین ڕەوتی ئیسالمی لە جیهان ،لە ڕوی مێژویەوە وەها ناسراون كە ئەمانە «شیعەتی عەلین» ،واتە شوێنكەوتوانی ئیمامی عەلی بون .ئەوان وشەی ئیمامیان بۆ خەلیفەی چوارەمی ئیسالم زیادكردو ت��ائ��ی��م��ڕۆش ب��ە ئیمامی ع��ەل��ی ن��اوی دەهێنرێت ،چەمكی شیعە زیاتر ئاماژەیە ب��ۆ شیعەی دوان���زە ئیمامی ،چونكە گەورەترین پێڕن لە ڕوی ژم��ارەوە .وای دەبینن كە عەلی كوڕی ئەبو تالیب و ئەو یانزە ئیمامەی تر لەنەوەی فاتمەی كچی پێغەمبەر ئەوانە ئیمام و پێشەوای ئومەتی ئیسالمن وملكەچی موسڵمان واجبێكی ئاینیە و دوای كۆچی دوایی پێغەمبەر، وەك س��ەرچ��اوە و م��ەرج��ەع��ی ئاینی ئیسالم دەبێت تەماشابكرێن .بەڵگەشیان كۆمەڵێ فەرمودەی پێغەمبەرە لەوانە
ئەو فەرمودانەی باسی پێگەی پێغەمبەر و نەوەكانی و ئیمامی عەلی دەك��ەن و ئ��ەو فەرمودانەی باسی خەلیفەیی بۆ قورەیشیەكان دەكەن ،فەرمودەی « دو سەنگینە گرنگەكە» كە بەشێوەی جیاواز ڕیوایەتكراوەو ئەوان واتە شیعە باوەڕیان وایە بەم شێوازە بوە « :إنی تارك فیكم الپقلین كتاب الله وعترتی اهل بیتی ما إن تمسكتم به لن تچلوا بعدی ; أحدهما أعڤم من ااڵخر ; كتاب الله حبل ممدود من السماو إلی ااڵرچ وعترتی أهل بیتی ولن یتفرقا حتی یردا علی الحوچ فانڤروا كیف تخلفونی فیهما». مەبەست دەستگرتن بە ق��ورئ��ان و نەوەكانی پێغەمبەرو « ئەهلولبەیت» زامنكەری ڕێدەرنەچونی موسڵمانانە لە ئیسالم .بۆیە بەگوێكردنی مەرجەع و ئیمامەكانیان گوێگرتنە بۆ خواو پێغەمبەر. هەر بۆیە ئەمانە تەنها لەڕێگەی فتواو وتەی ئیمام و مەرجەعەكانیانەوە هەنگاو هەڵدەگرن ،شۆڕش و بەرەنگاربونەوەیان لەگەڵ دەسەاڵت ئەوە لەڕێگەی ئەوانەوە بڕیاری لەسەردەدرێت. زۆرت��ری��ن ج��ار بیرو ب��اوەڕی سیاسی ئەوان ،لەوێوە سنورداركراوەو وابینراون زیاتر كە ه��ەردەم لە ئاستی سیاسی و كاربەدەستان و فەرمانرەواكاندا نەرمی و بێدەنگی بنوێنن ،وات��ە ئامۆژگاری و ئارامگرتن و خ��ۆدورگ��رت��ن ل��ە هەر ڕوب��ەروب��ون��ەوەی��ەك ،تا دەركەوتنی « ئیمامی م��ەه��دی چ��اوەڕوان��ك��راو» بە باشزانراوە.
خەوارج: خەواریج گروپێكی تەواو پێچەوانەی شیعەیە ،یەكێكی ترە لەو تاقمانەی تری ئیسالمی كە لەو بیرو تێگەیشتنانە هاتنە ئاراوە كە بۆ ئەو بارودۆخە سیاسیەی لە
سەردەمی كۆتایی خەلیفە عوسمانی كوڕی عەففان وسەرهەڵدانی ناكۆكی لەسەر جێنشین دروست بو ،دواجار توندوتیژی تێكپژان و كوشتاری لێكەوتەوە ،بەتایبەت لە كاتی جەنگی «سهفین» بەتەواوی خۆیان ئاشكراكرد ،كاتێك ئیمامی عەلی و موعاویە بۆ چارەسەر جیاوازیەكانیان ڕازیبون ،دوكەسیان وەك داوەر هەڵبژارد، ت��ا ئ��ەم ك��ات��ە تاقمی خ����ەوارج لەناو هێزەكەی « عەلی كوری ئەبی تالیب» دابون ،لەم سەروبەندەدا تاقمی خەوارج جیابونەوە و وتیان داوەر دەبێت خودا بێت ن��ەك دوك���ەس ،چونكە دواج���ار ئەمانیش دەكەونە هەڵەوەو ئەو خوێنەی ڕژاوە لەسەرهەق بەبەالش دەروات؟ بۆیە لە عەلی هەڵگەرانەوە و لەهەمانكاتدا دژایەتی خۆیان بۆ هەمو ئەوانەی كە شوێنكەوتەی» عەلی كوری ئەبو تالیب و موعاویەی ك��وڕی ئەبوسوفیان» ن دەربڕی .ئەم بیرو تێفكرینە پێگەیشت و بەشێوازێك كاری تاوان پێگەی گەورەكرا و گەیشتە پێگەی كافربون .بۆیە ئەوانەی لە تاقمی ئەمانە نەبون هەمو تاوانبارو هەمو كافربون .بیرو تێفكرینی سیاسیان وەهایە ملكەچیی بۆ خەلیفە و دەسەاڵتدار تا ئەو كاتەیە كەتاوانێك ئەنجامدەدات، ئیتر كافردەبێت و پێویستە ڕوب��ەڕوی بیتەوە .ئ��ەم تێفكرینە واپەرەیسەند كە تاقمی توندڕەوی وەك « ازارق��ە» یان لێەدەركەوت بەوشێوازەی ئەوانەی لەتاقمی ئ��ەوان نەبێت ئەگەر خاوەنی ئیمانی ت���ەواو جێبەجێكاری ت��ەواوی ئیسالم بێت ،ئەوا هەر كافرەو تەنانەت دەچێتە ڕیزی موشریكینەوە.
ئەهلی سوننە: هەرچی تاقمی زۆرینەیە پێیان دەوترێت ئەهلی سوننە ،كە دواتر دەیان ڕێچكەی
فیقهی وەك مالكی و حەنەفی وحەمبەلی و شافعی وبن حەزمی ئەندەلوسی و.هتد دەیان وەك ئیبنەكانی ( تەیمیەو قەیم و حەجەرو..لێیان كەوتوەتەوە خاوەنی ئەم تێفكرینە بۆ سیاسەت جیاوازترە بۆ پرسە سیاسیەكان ،بەتایبەت بۆ پرسی ئیمامەت لە تاقمەكانی تر ،بۆ نمونە لەشیعە، چونكە ئیمامەت الی ئەمان جێگرەوەیەكی پێغەمبەرە لە پاراستنی ئاین و بەرێكردنی ك��اروب��اری دون��ی��ادا ،بەواتا لە جێگەی پێغەمبەری خ��وا دەس��ەاڵت��ی كاروباری دنیا سەردەمیانە دەگرێتەدەست ،بەاڵم ئەو بەرپرسیاریەتی ئاینی وتەشریع و دەس��ەاڵت��ی شەرعی وەك پێغەمبەری نابێت .ئ��ەو بڕیارانەی دەری��دەك��ات لە چوارچێوەی تەنها ئیجتیهادی تایبەتی خۆیدان ،نەك بڕیاری خودایی ڕەها .بۆیە ئ��ەوان كارەكانی فەرماندارو دەس��ەاڵت لە چوارچێوەی ئاینیدا تەماشا ناكەن و پاشان ئەركی ڕوبەڕوبونەوەشیان لەگەڵ دەسەاڵتدارو فەرماندارانیاندا ،چوارچێوەی ملكەچی و ئارامگرتن و ئامۆژگاری و ئاگاداركردنەوەو ..ئەوانەدا دەمێنێتەوە ئ��ەگ��ەر ف��ەرم��ان��داری��ش گەیشتبێتە چوارچێوەی وفجورو فسوق وئەوانەشی بریبێت ،هەر ملكەچی گوێڕایەڵَیان قبوڵە ،مەگەر بەتەواوی بڕیاری ئەهلی شەرع و زانایانی ئاینی دڵنیاببنەوە لەوەی فەرماندار لە بازنەی ئیسالم ب��ەدەرەو باوەڕی پێنەماوە دژایەتی ئاین دەكات و رێگرە لەبەردەم ئاینداریدا .ملكەچی ئەم تاقمەش بۆ دەسەاڵتی ئەمەوی و عەباسی و عوسمانی و هتد ...بەڵگەن لەسەر ئەو ڕاستیە .لەكاتێكدا كە زانیوشیانە ئەمانە بكوژ و فاسیق و فاجرو تاوانباریشیان تیابوە ،بەاڵم شۆڕشیان بەرپانەكردوە دژیان .بەڵكو لە چوارچێوەی ملكەچی و ئامۆژگاری و وەرع و سەبرو تەقیەو ئەو میكانیزمانەدا وەستاونەتەوە ....لێرەوەو لەسەرو بەندی تێگەیشتنی سەرەتاییانە
بۆ ئ��ەم چ��وار تێفكرینە بۆ سیاسەت دەگەرێینەوە بۆ ئەم تێفكرینەی ڕێكخراوی داعش كە ئیمڕۆ هەیەتی ،بزانین تێفكرینی ئاینی ئەم ڕێكخراوە و پەیكەربەندیی ڕێكخراویەكەی لەسەربنەمای كام لەمانە هەڵقواڵوە؟ بەپشتبەستن بە هەڵسوكەوت و ڕەفتارە توندڕەوانەكەی و ڕاستەوخۆ ،ئهوهمان بۆ ڕوندهبێتهوه كە بیری خەوارجەكان بۆ پرسی بەكافر زانینی هەموو نهیارهکانیان و دەستبردن بۆ كوشتن و بڕین ،وەك سەرەتاو كۆتا میكانیزمی یەكالكەرەوەی پرسە ئاینی و سیاسیەكان بەتەواوی دەبینرێتەوە .پاشان تێكەڵكراو بەبیری سەلەفیەتی وەهابی ،وەهابیەتێك كە ب���اوەڕی بەهونەرو كلتور نیەو هەمو گیانی ل��ەس��ەر دوێ��ن�ێ بونیاددەنێت، بەمانا هەرچی ك��ارو ئ��ەرك و م��اف و بنەمای ژیانە ڕاستەوخۆ دەیبەستێتەوە بە ڕوداو ڕەفتاری كۆمەڵێك مرۆڤ كە بەیارو ی��اوەری پێشینی پیاوچاكان « السلف الصالحین» سەدەكانی ڕابردوەوە، ب���اوەڕی بەهیچ ن��وزەی��ەك��ی ن��وێ نیە، وەهابیەتێك كەتوشی پارادۆكسیەك بون لەكاتێكدا خۆیان بنەمای مێژویی دەك��ەن��ە ب��ااڵی ڕەفتارەكانیان ،ئیمڕۆ دەبەنەوە بۆ دوێنێ و الپەڕەكانی مێژو، مێژویەك كەتیایدا زیاتر وەسف و مەدح زاڵ��ە ،نەك واقیع و بابەتیبون ،كەچی دەكەونە گیانی شوێنەوارە مێژوییەكان و بە میكانیزمەكانی مۆدێرنە خەریكی لەناوبردن و فەوتاندنیانن .لەالیەك مێژو دەقە مێژویەكانی گێڕاوەی سەرزاری ئەوان لە نێو دوتوێیی فیقه و ئەحكام و وتەو ئیرشادی خاوەن مەزاهیبەكان دەهێننەوە كاوێژ و ئیمڕۆی پێڕەنگدەكەن .لەوالشەوە هەوڵی پچڕاندن و شۆرینەوەی هەمو ئەو بەرهەم و پاشماوە ئینسانیانەی دوێنێ دەدەن .بەاڵم ئەم ڕێكخراوە وەیشومەیەكە نەك تەنها بریتی بێت لە گەشەكردنێكی بیری سەلەفی جیهادی یان قوتابخانەی وەهابی .بەڵكو جیاوازیی هەیە لەگەڵ هەمو ئەو ڕەوتە خاوەن بیرە جیهادیانەی واڵتانی عەرەبی بۆ نمونە سەلەفیی ئێراق و شام كە ڕیشەیەكی وەهابی نەجدیان هەیە ،یاخود موجاهیدینی میسر پشتیان بەفتواو دەقەكانی ئیبن تەیمیەو كۆمەڵێ ڕاوبۆچونی نوێی سەیدقوتب بەستوە. پاشان ڕیكخراوە جیهادیەكانی جەزائیر و مەغریب لەپرسی كافرزانین و كوشتاردا پشتیان ب��ەو راوبۆچونە جیهادیانەی مەزهەبی مالیكی دەبەست .بەتایبەت ئەو پاشماوەو ڕایانەی كە شوێنكەوتوانی مەزهەبی مالیكی لەسەردەمی دەوڵەتی فاتیمیەكان خستویانەتەڕو .بەتایبەت ئەو كاتانەی كە فاتیمیەكانیان بەكافر ناساندوەو داوای شۆڕشكردن لەدژیان ب��ەرەوا زانیوە .كەچی دیسان ڕەفتارە هەڵەشەكانی لەوانیشەوە هەر جیاوازە. ئەمە بەدەر لەوەی ئەم ڕێكخراوە كەسانی ش���ارەزاو دی��ار ل��ەن��اوی��دا ن��ادۆزی��ت��ەوە، لەهەمانكاتدا كەسێكی فەقیه وخاوەن ت��ی��رۆی��ای ئ��ای��ن��ی ش��ەرع��ی ل��ەن��اوی��دا بەدیناكرێت و خاڵیە لە هەرتاكێكی ن��اس��راوی ئاینی لەسەر ئاستی جیهاد و بانگەوازی ئیسالمی .هەمو ئەمانە بەتوندی ئیدانەی ئەو كارە نامرۆڤانەی ئەم ڕەوتە چەكداریە دەكەن كەبەناوی ئیسالمەوە بەربەریەتی كوشتن و تااڵن و بەسەبایاكردنی ژن��ان��ی سەدەكانی تاریكیان زیندوكردوەتەوە .لەبەرامبەردا دەیان لەسەرانی ئەم ڕێكخراوە ،بەڵكو پێشینەی بەعسی و قەومی عروبەیان ه��ەب��وە ،تەنانەت ئەفسەری ب��ااڵ بون ل��ەب��ەع��س��دا ،ئێستا لەپشت ئ��ەوك��ارە قیزەونانەوەن ،كە ئەم ڕێكخراوە ئەنجامی دەدات .وەك حاجی بكر و ئەبوموسلیمی توركمانی و ئەبوعەبدولرەحمانی بیبەالوی و ئەبوئەحمەدی عەلوانی وئەبوموهەنەدی سویداوی وموحەمەد نەدای جەبوری... دەیانی تر..