482

Page 1

‫گفتوگۆی راستەوخۆی‬ ‫چانكایاو قەندیل دەستپێدەكات‬ ‫‪9‬‬

‫ذمارة (‪ )482‬دو شةممة ‪2014/9/1‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫راوێژكارە سەربازییەكانی ئەمەریكا‪:‬‬

‫پێشمەرگە دەتوانێت جێگەی هێرشی زەمینی‬ ‫ئەمەریكا بگرێتەوە‬

‫لەسنوری كوردستان‪ ،‬داعش بەرەو شكستی سەرتاسەری دەڕوات‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست "چاودێر"‬ ‫كەوتون‪ ،‬گروپی تێرۆریستی داعش لە‬ ‫سنوری ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی‬ ‫ئیدارەی هەرێم‪ ،‬بەرەو داڕوخان دەڕوات‌و‬ ‫ب��ە ت��ەواوەت��ی ت��وان��ای هێرشكردنیان‬ ‫لەدەستداوەو توانای بەرگریكردنیشیان‬ ‫تادێت بەرەو الوازی دەڕوات‪ .‬هەروەك‬ ‫زانیارییەكانی "چاودێر" ئەوە دەسەلمێنن‬ ‫كە شكستی س��ەرت��اس��ەری چەتەكانی‬ ‫داع��ش لەسنوری هەرێمی كوردستان‬ ‫نزیكە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە كە پاڵپشتیە‬ ‫سەربازیە نێودەوڵەتییەكان بۆ هێزی‬ ‫پێشمەرگە ت��ادێ��ت ف��راوان��ت��ر دەبێت‪.‬‬ ‫هاوكات راوێژكارە سەربازییەكانی سوپای‬ ‫ئەمەریكا دان بەوەدادەنێن‪ ،‬كە هێزی‬ ‫پێشمەرگە توانای ئ��ەوەی هەیە ببێتە‬ ‫جێگرەوەی هێرشی زەمینی ئەمەریكا بۆ‬ ‫سەر ئەو گروپە تێرۆریستیە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬سۆران جەمال تاهیر‪ ،‬جێگری‬ ‫بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی‬ ‫دەرەوەی هەرێمی كوردستان‪ ،‬لەبارەی‬ ‫ئ��ەگ��ەری هێرشی زەمینی ئەمەریكا‬ ‫بۆ سەر داع��ش‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬هەمو‬ ‫شەڕێك پێویستی بەهێرشی ئاسمانی‌و‬ ‫زەمینی هەیە‪ ،‬ئەمەریكاش رایگەیاندوە‬ ‫كەوا تەنها هێرشی ئاسمانی بەس نیە‬ ‫بۆ بنبڕكردنی ئەو تێرۆرستانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی هەڵسانگاندنی خۆیان لەڕێگەی‬

‫راوێژكارە سەربازییەكانی خۆیان‪ ،‬واتە‬ ‫ئەمەریكا‪ ،‬پێیوایە پێشمەرگە توانیویەتی‬ ‫ئەو بۆشاییە پڕبكاتەوە كە هێزی زەمینی‬ ‫لەپرۆسەی س��ەرب��ازی دەیبینێ‌‪ ،‬بۆیە‬ ‫بڕوای تەواویان بەهێزی پێشمەرگە هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا وێڕای ستایشكردنی‬ ‫ه��ێ��زەك��ان��ی پێشمەرگە‪ ،‬دەزان����ن كە‬ ‫پێشمەرگە پێویستی بەچەك‌و تەقەمەنی‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆیە تاوەكو ئێستا ئەمەریكا‬ ‫بڕیاری نەداوە‌و پێشبینیشناكرێ‌ بڕیاری‬ ‫ناردنی هێزی سەربازی ب��دات‪ ،‬چونكە‬ ‫پێیانوایە پێشمەرگە دەتوانێ‌ ئەو ئەركە‬ ‫ببینێ‌‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬لە دیالۆگێكدا لەگەڵ "چاودێر"‪،‬‬ ‫باسی فراوانبونی هاوكارییە سەربازی‌و‬ ‫مرۆییە نێودەوڵەتیەكان بەرامبەر كورد‬ ‫دەكات‌و پێشیوایە‪ ،‬چاوەڕوانیی هاوكاریی‬ ‫زۆر لەتوركیا دەكرا‪ ،‬بەاڵم بەو شێوەیە‬ ‫ن��ەب��وە ك��ە لەئاستی ب��ەرژەوەن��دی��ی��ە‬ ‫ئابوریەكانی ئەو واڵتەدا بێت كە لەهەرێم‬ ‫هەیەتی‪.‬‬ ‫دەشڵێت "بەهۆی هێرشەكانی داعشەوە‪،‬‬ ‫ئەو كەموكوڕییانە دەركەوتن‪ ،‬كە لەناو‬ ‫ه��ێ��زی پێشمەرگەدا ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ۆی��ە لە‬ ‫بونیادنانەوەو سەرلەنوێ داڕشتنەوەی‬ ‫وەزارەتی پێشمەرگەدا ئەمەریكاو بریتانیا‬ ‫هاوكاریی هەرێمی كوردستان دەكەن"‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لە الپەڕەکانی ‪ 2‬و ‪ 4‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫كورد چۆن‬ ‫مامەڵە لەگەڵ‬ ‫دیلەكانی‬ ‫داعشدا بكات‬

‫؟‬

‫كچە ئێزدییەكان بە ‪ 1000‬دۆالر‬ ‫بە ئەندامانی داعش دەفرۆشرێن‬ ‫داعش كچە ئێزدیەكانی بەرەو سوریا گواستۆتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ن��اوەن��دی مافی مرۆڤی سوریا لە ل��ەن��دەن‪ ،‬لە‬ ‫بەیاننامەیەكدا‪ ،‬ئاشكرایدەكات كە چەند الیەن‌و‬ ‫كەسێتییەكی خ��ێ��رخ��وازی ك����وردی‌و ع��ەرەب��ی‬ ‫بەمەبەستی ئ��ازادك��ردن��ی ژم��ارەی��ەك ل��ەو كچە‬ ‫ئیزدییانەی كە لەالیەن داعشەوە رفێنراون‪ ،‬هەوڵی‬

‫تەرمی چەكدارەكانی داعش‬ ‫لەشوێنی تایبەت دەنێژرێن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫خاوەنیان هەبێت‪ ،‬دەیاندرێتەوە‬

‫‪3‬‬

‫جیهانی ئیسالمی ‪..‬‬ ‫ژینگەی گونجاو بۆ تیرۆر‬

‫‪5‬‬

‫ئەوەیان داوە بە پارە لەو گروپە تیرۆریستەی‬ ‫بكڕنەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو هەواڵنە شكستیان هێناوە‪.‬‬ ‫هەر بەپێی زانیارییەكانی ناوەندی مافی مرۆڤی‬ ‫س��وری��ا‪ ،‬ك��چ‌و ژن��ە ئیزدییەكان‪ ،‬لەعێراقەوە‬ ‫گواستراونەتەوە بۆ سوریاو ل��ەوێ‌ دەستكراوە‬ ‫بەفرۆشتنیان بەئەندامانی گروپی تێرۆرستی داعش‪.‬‬ ‫ن��اوەن��دەك��ە زان��ی��اری ئ��ەوەش��ی بەدەستهێناوە‬ ‫كە تائێستا نزیكەی ‪ 30‬لەو ژن‌و كچانە وەكو‬

‫"غەنیمەتی جەنگی كافران" بەنرخی هەزار دۆالر‬ ‫بۆ هەر یەكێكیان‪ ،‬بەئەندامانی گروپی تێرۆریستی‬ ‫داعش فرۆشراون‪.‬‬ ‫هاوكات ناوەندی مافی مرۆڤی سوریا‪ ،‬بەتوندی‬ ‫ئیدانەی رفاندن‌و فرۆشتنی كچان‌و ژنانی ئێزدی‬ ‫كردوەو‪ ،‬ئاشكراشیكردوە كە ئەو ژنانە لەالیەن ئەو‬ ‫گروپە تیرۆریستیەوە بەزۆر دەكرێن بە موسڵمان‪.‬‬

‫“شیعر هی ترسنۆکەکان نییە”‬ ‫خوێندنەوەیەك بۆ‬ ‫تیروپشكی چامپیۆنس‬

‫گفتوگۆی "رەخنەی چاودێر"‬ ‫لەگەڵ نیڵس هاو‬ ‫‪7-6‬‬

‫‪3‬‬


‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )482‬دو شةممة ‪2014/9/1‬‬

‫لیستی‬ ‫خانەنشینان‌و شتی‬ ‫تریش!‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫داوای چەكی قورستر‬ ‫بۆ پێشمەرگە دەكرێت‬

‫‪2‬‬

‫میدیاكانی جیهان بەترسەوە باس لەچەكە قورسەكانی داعش دەكەن‬

‫«‬ ‫لە چەند رۆژی رابردودا‪ ،‬باڵوبونەوەی لیستی ناوی‬ ‫‪ 404‬خانمی خانەنشین بەپلەی سەربازی و‪ ،‬دواتر‬ ‫لیستێكی دیكەی كۆمەڵێ ن��اوی بەرپرس بەپلەی‬ ‫بااڵی كارگێڕی‪ ،‬بوە بابەتی سەرەكیی (فەیسبوك)‌و‬ ‫رایگشتیی كوردستانیان بەخۆ‌وە سەرقاڵكرد‪.‬‬ ‫لێرەدا‪ ،‬دەمەوێ بەچەند خاڵێك هەندێ سەرنجی‬ ‫تایبەتی خۆم دەربارەی باڵوكردنەوەی ئەو لیستانە‌و‬ ‫هۆكار‌و لێكەوتەكانی و‪ ،‬پاشان رێوشوێنە پێویستەكانی‬ ‫دوای ئەو هەنگاوە بخەمەڕو‪:‬‬ ‫‪ .1‬باڵوكردنەوەی لیستی ‪ 404‬خانمە خانەنشینەكەی‬ ‫یەكێتیی نیشتمانی لەالیەن پارلەمانتارێكی گۆڕان‪-‬ەوە‬ ‫(ئەگەرچی بەگوێرەی هەندێ سەرچاوەی ئاگادار‬ ‫لیستەكە كۆنە‌و ئیستا گۆڕانكاری تێدا كراوە‪ ،‬هەروا‬ ‫هەندی لەو ناوانە ئێستا لەناو ریزەكانی بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕاندا ك��اردەك��ەن‌و هەمان موچەش وەردەگ��رن)‪،‬‬ ‫هەنگاوێكی باشە‪ ،‬بەتایبەت ئەگەر لەم ساتەوەختەدا‬ ‫وەك كاردانەوەیەك نەبێت بەرامبەر دامەزراندنی دو‬ ‫هەڵسوراوەكەی گۆڕان لەنوسینگەی وەزیری دارایی‪،‬‬ ‫كە ئەویش هەرایەكی ب��ەدوای خۆیدا هێنا‌و دواتر‬ ‫یەكێكیان دەستیكێشایەوە‪.‬‬ ‫‪ .2‬كارەكە تەنها لەباڵوكردنەوەی ئەو لیست‌و ناوانە‬ ‫كۆتایی نەیەت و‪ ،‬دواتر فەراموش بكرێت‪ ،‬چونكە لەم‬ ‫ئاستانەدا ئەركی پارلەمانی كوردستان قورستر دەكات‬ ‫لەچاودێریكردنی حكومەت‪ ،‬بەپێچەوانەشەوە دەیكاتە‬ ‫دامەزراوەیەكی ‹كارتۆنی›‪.‬‬ ‫‪ .3‬پێش هەمو الیەن‌و فراكسیۆنەكانی تر‪ ،‬پێویستە‬ ‫یەكێتی‌و فراكسیۆنەكەی لەپارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بەدواداچونی ورد‌و جیددی بۆ ئەم بابەتە بكەن و‪،‬‬ ‫ئەگەر لەئەنجامی لێكۆڵینەوەكان دەركەوت ناعەدالەتی‬ ‫لەناو‌و پلە‌و موچەی ئەو بەڕێزانەدا هەیه‌‪ ،‬هەر خۆیان‬ ‫دەستپێشخەر بن بۆ هەڵوەشاندنەوە‌و هەڵپەساردندنی‪،‬‬ ‫تاكو بەیاسا رێكدەخرێت‪.‬‬ ‫‪ .4‬ئ���ەوج���ۆرە ك���اران���ە چیتر ن��ەب��ن��ە م��ای��ەی‬ ‫قوڵكردنەوەی ملمالنێ ‹ناتەندروست›ەكانی یەكێتی‌و‬ ‫گۆڕان و‪ ،‬رێگەنەدرێت بەئاراستەی دیكە ببرێت و‪،‬‬ ‫دواجار بەقازانجی هێزی ‹ كۆنەپارێز‌و نادیموكراس‌و‬ ‫ناداپەوەر› تەواو ببێت‪.‬‬ ‫‪ .5‬هەنگاوی گرنگی تر لەم ئاستانەدا لەسەر‬ ‫شانی پارلەمانتارانی فراكسیۆنەكانی دیكەیە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئاشكراكردن‌و لێكۆڵینەوە لەلیستی خانەنشینانی‬ ‫خۆیان‪ ،‬چونكە هەمومان دڵنیاین‪ ،‬كە هەمو حزبەكانی‬ ‫‌تر‪ ،‬هەریەك بەپێی قەبارە‌و دەرفەتی خۆی‪ ،‬كادرانی‬ ‫خۆی بەوجۆرە پلە‌و پایانە خانەنشینكردوە‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫لەلیستی هەمو حزبەكاندا‪ ‌،‬پێویستە هەر ناوێك بەدەر‬ ‫بو لەیاسا‌و رێنمایی‌و پێوەرەكان دەربهێنرێت‪ ،‬یان‬ ‫ئەگەر پێویستبو پلەكەی نزم یاخود بەرزبكرێتەوە‪.‬‬ ‫ه��ەروا زیادكردنی ن��اوی ت��ری ‹موستەحەق›‪ ،‬كە‬ ‫پێشتر بەهەر هۆیەك بوبێت لەو لیستانەدا جێیان‬ ‫نەكراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ .6‬كاری لەوجۆرە وردی‌و بەدواداچونی جیددی‬ ‫پێویستە‪ ،‬بۆیە تاكو ساغكردنەوەی راستی‌و دروستیی‬ ‫ناوەكان‌و پێوەری وەرگرتنی ئەو پلە‌و موچانە‪ ،‬دەبێت‬ ‫پەنجەی تۆمەت بۆ كەس درێژ نەكەین‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫خۆدورگرتن لەگاڵتەپێكردن‪ ،‬جنێوپێدان‪ ،‬ناوزڕاندن‌و‬ ‫تێرۆركردنی كەسێتییان‪.‬‬ ‫‪ .7‬لەهەمو ئەگەرەكاندا ئێمە پێویستە سیستم‌و‬ ‫بكەرانی كارەكە ئیدانە بكەین پێش ناوهێنانی ئەو‬ ‫كەسانە‪ ،‬هەروەك بۆ ئەنجامدانی چاكسازیی ریشەیی‬ ‫لەمكارە‌و لەسەرجەمی بوارەكانی تردا‪ ،‬دەبێت روبەڕوی‬ ‫سیستمەكە ببینەوە‌و هەوڵی چاككردنی بدەین‪.‬‬ ‫جەختدەكەمەوە‪ ،‬هەر هەوڵێك بۆ بەرەنگاربونەوەی‬ ‫گەندەڵی‌و ئەنجامدانی چاكسازیی بنەڕەتی‪ ،‬جێی‬ ‫دەستخۆشی‌و ستایشە‪ ،‬ئیتر لەالیەن هەر كەس‌و‬ ‫الیەنێكەوە بكرێتە ك��ردار‪ ،‬ب��ەاڵم نابێ ئەوەشمان‬ ‫بیربچێت‪ ،‬ئەمكارە مەزنە‪ ،‬لەخۆبردویی‌و دڵسۆزی‌و‬ ‫نیەتپاكیی هەموانی دەوێت‪.‬‬

‫«‬

‫د‪.‬هێرش رەسوڵ‬

‫ئیندیپێندت‪:‬‬ ‫چەكەكانی داعش وەك‬ ‫خۆیان وەحشیگەرانەیە‬ ‫دەیڤد میلەر‪ :‬تەنها رێگای‬ ‫ئەمەریكا بۆ روبەڕوبونەوەی‬ ‫داعش بەهێزكردنی‬ ‫هاوپەیمانە كوردەكەیەتی‬ ‫مەترسی ئەوە لەئارادایە موشەكە روسییەكانی سوریا دەست داعش بكەون‬ ‫چاودێر ‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬

‫لەئێستادا میدیاكانی جیهان سەرقاڵی‬ ‫باس‌وخواسی شەڕی دژی داعش‌و‬ ‫چەكە قورسەكانی دەست ئەم گروپە‬ ‫تێرۆریستییەن‌و شارەزایەكی سەربازیش‬ ‫باسلەوەدەكات كە لەحاڵەتی ئێستادا چەكی‬ ‫بەردەستی پێشمەرگە بەراورد بەو چەكانەی‬ ‫لەعیراق‌و سوریاوە دەست گروپی تیرۆریستی‬ ‫داعش كەوتوە بەهێزتر نییەو داوای چەكی‬ ‫قورستریان كردوەو ئەوچەكانەی گەیشتوشە‬ ‫بەپێشمەرگە‪ ،‬لەڕاژەدا نەبوەو دەبێت‬ ‫راهێنانی لەسەر بكرێ‪.‬‬ ‫پسپۆڕێكی سیاسیش پێیوایە ئەم گروپە‬ ‫بۆ چەند مانگێكی تر بتوانێت شەڕبكات‌و‬ ‫مەترسی جۆراوجۆری دیكە دروستبكات‌و‬ ‫ئەوچەكانەی كە واڵتانی ئەمەریكاو هەندێك‬ ‫واڵتانی دیكەی رۆژئاوا دەینێرن‪ ،‬تائێستا‬ ‫چەكی زۆر پێشكەوتو نییە كە پێشمەرگە‬ ‫بتوانێت دڵنیایانە شەڕی داعش‪-‬ی پێبكات‪.‬‬ ‫چەكی سوك كاریگەریی نییە‬ ‫جێگری سەرۆكی ئەركان بۆ عەمەلییاتەكانی‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬سەبارەت بەجۆرو مەترسییەكانی‬ ‫چەكی داعش‪ ،‬ئاماژە بۆ ئەوە دەكات لەزانستی‬ ‫سەربازیدا‪ ،‬پێش هەمو شتێك دەبێت چەكی‬ ‫دوژمنەكەت بناسیت‪ ،‬نابێت بچیتە شەڕێكی‬ ‫هێرشەوە كە چەكی دوژمنەكەت لەوەی تۆ‬ ‫بەهێزتر بێت‪ ،‬چونكە لەئێستادا چەكی قورس‬ ‫دەست داعش كەوتوەو چەكی سوكیش هیچ‬ ‫كاریگەرییكەی ئەوتۆی نییە لەبەرەكانی‬ ‫جەنگدا‪.‬‬ ‫لیوا قارەمان كەمال عومەر‪ ،‬لەلێدوانێكی‬ ‫تایبەتدا بۆ «چاودێر»‪ ،‬ئاشكرایدەكات كە‬ ‫ئێستا داعش هەموجۆرەتۆپێك‪ ،‬هاوەنێك‪،‬‬ ‫ناقیلەی س��ەرب��ازی درع‪ ،‬هەندێك جۆری‬ ‫تانكی بەهێز‪ ،‬هەموجۆرەكانی دۆشكە‪-‬‬ ‫یان دەستبەسەردا گرتوە‪ ،‬قەناسی جۆری‬ ‫ئەمەریكییان دەستكەوتوە كە زۆر كاریگەرە‬ ‫لەسەر بەرەی شەڕەكانی ئێمە‪.‬‬ ‫چەكەكانی داعش بەهێزترن‬ ‫س��ەب��ارەت ب���ەب���ەراوردی ت��وان��ای چەكە‬ ‫سەربازییەكانی پێشمەرگە‪ ،‬ئ��ەوش��ارەزا‬ ‫سەربازییە پێیوایە لەحاڵەتی ئێستادا چەكی‬ ‫بەردەستی پێشمەرگە بەراورد بەوچەكانەی‬ ‫لەعیراق‌و سوریاوە دەست گروپی تیرۆریستی‬ ‫داع��ش كەوتوە بەهێزتر نییە‪ ،‬ب��ەاڵم وەك‬ ‫وەزارەت��ی پێشمەرگە لیست‌و ناو و جۆری‬ ‫چەكی خۆمانمان داوە بەالیەنی پەیوەندیدار‬ ‫بۆ دابینكردنی ئەو تفاق‌و چەك‌و كەل‌وپەالنە‪،‬‬ ‫هەندێكیشیان گەیشتوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا ماومانە‪.‬‬ ‫راهێنانیان دەوێت‬ ‫دەرب������ارەی ئ��ەوچ��ەك��ان��ەی گەیشتوە‬

‫بەپێشمەرگەیش‪ ،‬لیوا ق��ارەم��ان دەڵێت‪:‬‬ ‫دەبێت ئەوچەكانە مەشق‌و راهێنانی لەسەر‬ ‫بكرێ‪ ،‬چونكە ئەو چەكانە نوێن‌و لەخدمەی‬ ‫پێشمەرگەدا ئەو جۆرە چەكانە نەبون‪ ،‬ئێستا‬ ‫حاڵی ح��ازر بەشێك لەپێشمەرگەكانمان‬ ‫راه��ێ��ن��ان ل��ەس��ەر ئ��ەوچ��ەك��ان��ە دەك���ەن‌و‬ ‫راهێنانەكانیش باش چونەتە پێش‪.‬‬ ‫ئ��ەو ش���ارەزا سەربازییە‪ ،‬ئ��ەوەی��ش بۆ‬ ‫چ��اودێ��ر رون��دەك��ات��ەوە كە لەداهاتویەكی‬ ‫نزیكیدا ئەوچەكانەی دوایان كردون دەگاتە‬ ‫دەست پێشمەرگە‪ ،‬هێزی پێشمەرگە ورەی‬ ‫ب��ەرزەو بەتوانایەكی ئێجگار گ��ەورەوە شەڕ‬ ‫دەكات‪ ،‬لەهەموی گرنگتر ئەوەیە كە ئێستا‬ ‫پێشمەرگە توانای ئەوەی هەیە كە شوێنەكان‬ ‫كۆنتڕۆڵبكاتەوە‪.‬‬

‫لەروبەروبونەوەی شەڕی تیرۆر‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ئەو دەستپێشخەرییە كە بۆ یەكەمجار لەالیەن‬ ‫ئەمەریكاوە بوەو دواتر هاوكاری‌و پشتیوانی‬ ‫واڵتانی رۆژئاوای بەدوادا هات‪ ،‬پێشیوایە كە‬ ‫ئەمەریكا واڵتێكی سادەو ئاسان نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هاوكارو پشتیوانێكی زلهێزێكی جیهانە بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫چەكەكانیان وەك خۆیان وەحشین!‬ ‫ترسناكی چەك‌و جۆری تفاقەكانی داعش‬ ‫بۆتە جێگەی سەرنجی میدیاكانی جیهان‌و‬ ‫رۆژنامە بریتانییەكانیش ئاماژە بۆ ئەوە‬ ‫دەك��ەن كە مەترسی‌و قورسی چەكەكانی‬ ‫داعش شایەنی هەڵوەسەتە لەسەر كردنە‌و‬ ‫مەترسییەكەش لەوەدایە كە دژی كەمینە‬ ‫ئاینییەكانی عیراق بەكار دەهێنرێت‪.‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی (ئیندیپێندنت)ی بریتانی‬ ‫لەالپەڕەكانی سەرەتای ئەو رۆژنامەیەدا‌و‬ ‫لەشیكارێكیدا بەمانشێتێكی گەورە دەنوسێت‬ ‫(چەكەكانی داعش وەك خۆیان پێككەر‌و‬ ‫وەحشیگەرانەیە)‪.‬‬

‫دژی داعش‪ ،‬بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەم‬ ‫گروپە تیرۆریستییە دەتوانێت لەماوەی‬ ‫ك��ورت‌و خێرادا كۆنتڕۆڵی شتەكان بكات‬ ‫ل��ەالی��ەك‌و لەالیەكی دیكەیشەوە دەستی‬ ‫بگات بەموشەكە روسییە دژە فڕۆكەكان كە‬ ‫بەسوریای فرۆشتوە‪.‬‬ ‫ساڕوخی (زەمین‪-‬ئاسمان)‬ ‫لەبەشێكی دیكەی ئەو شیكارییەدا‪ ،‬ئەو‬ ‫نوسەرە ئاماژە بۆ ئەوە دەك��ات كە تەنها‬ ‫داع��ش سودمەند نەبوە ل��ەچ��ەك‌و تفاقی‬ ‫جەنگی سوریا‪ ،‬بەڵكو دەستیشی گەیشتوە‬ ‫بەو چەك‌و تانك‌و زرێپۆش‌و تۆپە ئەمەریكییە‬ ‫بەهێزانەی كە توانیویانە لەكۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫هەندێك ناوچەی عیراق‌و موسڵ بەتایبەتی‬ ‫دەستیان بكەوێت‪.‬‬ ‫ئاماژەش بۆ ئەوە دەكات كە ژمارەی ئەو‬ ‫ساڕوخە (زەمین‪-‬ئاسمان)ییانەی كە ئێستا‬ ‫لەبەر دەستی داع���ش‪-‬دان‪ ،‬نزیكەی ‪400‬‬ ‫ساڕوخە كە زۆربەیان روسین‌و تایبەتن بە‬ ‫خستنە خوارەوەی فڕوكە‌و هەندێك بنكەی‬ ‫موشەكی دوور مەودایش كە دەتونێت زۆر‬ ‫بەوردی ئامانجە دورەكان بپێكێت‪.‬‬

‫دەتوانێت مەترسی دروست بكات‬ ‫پسپۆڕێكی سیاسیش پێیوایە ئ��ەوەی‬ ‫لەروی سەربازییەوە دەست داعش كەوتوە‪،‬‬ ‫كەم نیە‪ ،‬بەتایبەت ئەو چەكانەی لەسوپای‬ ‫عیراق‌و هەندێك ناوچەو پارێزگای سوریا‬ ‫دەستی كەوتون‪.‬‬ ‫د‪.‬رێبوار كەریم مەحمود‪ ،‬لەلێدوانێكیدا بۆ‬ ‫فڕۆكەكانیش لەمەترسیدان‬ ‫«چاودێر» باس لەو ئەگەرەش دەكات كە‬ ‫(كیم سینگۆپتا)‪ ،‬كە نوسەرێكی ئەو‬ ‫رەنگە داعش بتوانێت لەداهاتودا بەهۆكاری رۆژنامەیەو تایبەتە بەكاروباری بەرگری‌و‬ ‫ئەمەریكا گەشتەكانی راگرت‬ ‫دەستكەوتنی ئەو چەكە قورسانە هەنگاوی س��ەرب��ازی‪ ،‬دەن��وس��ێ��ت‪ :‬ئ���ەوەی ل��ەت��ۆڕە‬ ‫ه��ەر ئەمەیش وای��ك��ردوە ك��ە هەفتەی‬ ‫گ��ەورەو بەهێز بنێت‌و مەترسی گەورەترو كۆمەاڵیەتییەكاندا دەبینرێت‪ ،‬ریكالمێكی رابردو بەڕێوەبەرایەتی فڕۆكەوانی حكومەتی‬ ‫جیدیتر دروستبكات بۆ ئ��ەو ناوچانە چ رون‌و ئاشكرایە بۆ جیهاد‌و سەركەوتنی ئەو فیدڕاڵی ئەمەریكا‪ ،‬ئاگاداركردنەوەیەكی‬ ‫لەعیراق‌و هەرێمی كوردستان‌و چ لە سوریاش‪ .‬خەالفەتەی ن��اوی داع��ش‪-‬ە‪ ،‬ئەوەیشی كە گرنگ‌و بەپەلە بۆ هەمو هێڵە ئاسمانییەكانی‬ ‫سیاسی‌و شیكەرەوەكانی نیگەران كردوە‪ ،‬ئەمەریكا باڵوبكاتەوە كە بەهیچ شێوەیەك‬ ‫ئەوەیە كە داعش لەئێستادا چەندین جۆر ئاسمانی واڵتی سوریا بەكارنهێنن‪ ،‬چونكە‬ ‫شەڕی تێرۆر درێژ دەكاتەوە‬ ‫ئ��ەو پسپۆڕە سیاسییەش كە هاوكات چەكی مەترسیداری لەبەر دەستدایە كەتوانا چەكدارە تیرۆریستییەكانی داعش‪ ،‬چەندین‬ ‫مامۆستای زانكۆشە‪ ،‬پێیوایە رەنگە هۆكاری خستەخوارەوەی فڕۆكە جەنگییە نوێیەكانی جۆر چەكی دژە ئاسمانییان دەستكەوتوەو‬ ‫دەستكەوتنی چەك لەالیەن داعشەوە پێمان هەیە (كە ئاماژەیە بۆ ئەو فڕۆكە جەنگییە دەت��وان��ن فڕۆكە مەدەنییەكان بەئاسانی‬ ‫بڵێت ئ��ەم گروپە بۆ چەند مانگێكی تر نوێیانەی لەئێستادا ئەمەریكا لەچەندین بخەنە خوارەوە‪.‬‬ ‫بتوانێت شەڕبكات‌و مەترسی جۆراوجۆری شوێنی ع��ی��راق‌و هەرێمی كوردستانەوە‬ ‫ب��ۆردوم��ان��ی گ��روپ تیرۆریستی داع��ش‪-‬ی‬ ‫دیكە دروستبكات‪.‬‬ ‫چارە هەر پێشمەرگەیە‬ ‫دەشڵێت «لەئێستادا پێویستییەكی پێدەكات)‬ ‫لەكۆتایی شیكارییەكەیدا سینگۆپتا‬ ‫زۆری پڕچەككردن ل��ەئ��ارادا هەیە بۆ ئەو‬ ‫دەپ��رس��ێ��ت‪ :‬ئ��ای��ا س���ەرۆك���ی وی�لای��ەت��ە‬ ‫الیەنەی شەڕی داعش دەكات كە لەئێستادا‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمەریكا س��ەرب��اری ئەو‬ ‫مەشقی فڕۆكەوانیان پێدەكات!‬ ‫پ��ێ��ش��م��ەرگ��ەی��ە‪ ،‬ب��ۆی��ەگ��رن��گ��ەو پێویستە‬ ‫سینگۆپتا لەهەمان ئەو شیكردنەوەیەیدا هەمو مەترسییە بەردەوامدەبێت لەهێرشی‬ ‫پێشمەرگە بەچەكی پێشكەوتو و بەهێز ب��اس ل���ەوەدەك���ات ك��ە ه��ەف��ت��ەی راب���ردو فڕۆكە ئەمەریكییەكان بۆسەر مۆڵگەكانی‬ ‫دەوڵەمەند بكرێت»‪.‬‬ ‫پ��اش ئابڵوقەدانێكی دورو درێ��ژ‪ ،‬گروپی داع��ش ل��ەع��ی��راق‌و س��وری��ا؟ ب��ەاڵم ل��ەزاری‬ ‫تیرۆریستی داعش‪ ،‬دەستی گرتوە بەسەر دەی��ڤ��ی��د م��ی��ل��ەر‪ -‬راوێ���ژك���اری وەزارەت����ی‬ ‫یەكێك لەگەورەترین بنكەی ئاسمانی سوریا دەرەوەی ئەمەریكا بۆ كاروباری رۆژهەاڵتی‬ ‫چەكە هاتوەكان پێشكەوتو نین!‬ ‫دەرب���ارەی هاتنە سەرخەتی هاوكاری‌و لەپارێزگای (ریقە)‌و گرتەی ڤیدیۆیی كوشتنی ناوەڕاستەوە‪ ،‬سینگۆپتا باس لەوە دەكات‬ ‫كە دەكرێت لەرێگەی بەهێزكردنی هاوپەیمانە‬ ‫هەماهەنگی واڵتانی ئەمەریكاو رۆژئ��اوا‪ 250 ،‬سەربازی ئەو بنكەیەشی باڵوكردەوە‪.‬‬ ‫لەئێستایشدا ئاژانسە جیهانییەكان ئاماژە كوردەكەیەوە ئەمەریكا لەرێگەی راهێنان‌و‬ ‫د‪.‬ێبوار دەڵێت‪ :‬ئەوچەكانەی كە واڵتانی‬ ‫ئەمەریكاو هەندێك واڵتانی دیكەی رۆژئاوا بۆ ئەوەدەكەن كە چەندین كەسی پسپۆڕی ناردنی چەك‌و تفاقی جەنگییەوە ئەوشەڕە‬ ‫دەینێرن‪ ،‬تائێستا چەكی زۆر پێشكەوتو فڕۆكەوانی لەژێر دەستی داعشدا بەدیلگیراون‌و دژی تیرۆر (داعش) بباتەوە‌و دەستیشبكات‬ ‫نییە كە پێشمەرگە بتوانێت دڵنیایانە شەڕی داعش هێشتونییەتەوە تا مەشقی ئاسمانی‌و بەراهێنانی پێشمەرگە‌و پڕچەككردنی وەك‬ ‫تەنها ئەڵتەرناتیڤی شەڕی تێرۆر‌و داعش‬ ‫فڕۆكەوانییەكان فێربكات‪.‬‬ ‫داعش‪-‬ی پێبكات‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��پ��ەو خ��ێ��رای ب���اراك ئ��ۆب��ام��اش بۆ لەناوچەكە‪.‬‬ ‫ئ��ەو مامۆستایەی زان��ك��ۆ‪ ،‬ه��اوك��اری‌و‬ ‫پشتیوانی‌و هاوپەیمانێتی ئەمەریكاو رۆژئاوا هێرشی ی��ەك ل��ەدوای��ەك‌و دروستكردنی‬ ‫بۆ هەرێمی كوردستان زۆر بەگرنگ دەزانێت هاوپەیمانێتییەك لەگەڵ واڵتانی رۆژئ��اوادا‬


‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )482‬دو شةممة ‪2014/9/1‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫كورد چۆن مامەڵە لەگەڵ دیلەكانی داعشدا بكات؟‬ ‫وەزارەتی پێشمەرگە‪:‬‬ ‫ئەگەر داعش دەست بۆ‬ ‫دیلەكانی پێشمەرگە‬ ‫بەرێت‪ ،‬قورس لەسەریان‬ ‫دەكەوێت‬

‫لیژنەی پێشمەرگە‪:‬‬ ‫نابێت پێشمەرگە‬ ‫هاوشێوەی داعش بكات‬ ‫فەرماندەیەكی پێشمەرگە‪:‬‬ ‫بەپێی پرەنسیپە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان مامەڵە‬ ‫لەگەڵ دیلەكانی داعش‬ ‫دەكەین‬ ‫چاودێر ‪ -‬رێبین حەسەن‌و ئاوارە جاف‪:‬‬ ‫داعش چەند پێشمەرگەیەكی كوردستان‬ ‫دەستگیردەكات‌و‪ ،‬لەگرتەیەكی ڤیدیۆییدا‬ ‫هەڕەشەی سەربڕینیان دەكات‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هاوپەیمانیی نێوان كوردو خۆرئاوا‬ ‫هەڵنەوەشێتەوە لە دژی داعش‪.‬‬ ‫وەزارەتی پێشمەرگەش هۆشداری‬ ‫دەداتە داعش‪ ،‬ئەگەر دەست بۆ ئەو‬ ‫پێشمەرگانە بەرن‪ ،‬قورس لە سەریان‬ ‫دەكەوێت‪ .‬هاوكات هەوڵی ئازادكردنیان‬ ‫داون‪ ،‬بەاڵم سەركەوتونەبون‪ .‬بڕیاردەری‬ ‫لیژنەی پێشمەرگەش لە پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬جەختلەوەدەكاتەوە‪،‬‬ ‫نابێت هەرێم وەك داعش مامەڵە‬ ‫لەگەڵ دیلەكاندا بكات‪ .‬وەكچۆن‬ ‫بەرپرسانی ئەمنی‌و سەربازی هەرێم‪،‬‬ ‫باس لەوەدەكەن كە بەپێی پرەنسیپە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان مامەڵە لەگەڵ‬ ‫دیلەكانی داعشدا كراوە‪.‬‬ ‫هەوڵی ئازادكردنیان دراوە‬ ‫وەزارەت�����ی پێشمەرگەی هەرێمی‬ ‫كوردستان ئاشكرایكرد‪ ،‬لە رێگەی چەند‬ ‫سەرۆك عەشیرەتێكی موسڵەوە هەوڵی‬ ‫ئازادكردنی ئەو پێشمەرگانەیان داوە‪،‬‬ ‫بەاڵم شكستیانهێناوە‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��گ��ورد حیكمەت‪ ،‬ب��ەڕێ��وەب��ەری‬ ‫راگ��ەی��ان��دن‌و ه��ۆش��ی��اری ل��ەوەزارەت��ی‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬لەماوەی رابردودا‬

‫داعش هەڕەشەی سەربڕین لە دیلەكانی پێشمەرگە دەكات‪ ،‬بەاڵم كورد بەپێی بنەما نێودەوڵەتییەكان مامەڵە‬ ‫لەگەڵ دیلەكانی ئەواندا دەكات‬

‫چەند هەوڵێكماندا بۆ ئازادكردنی ئەو‬ ‫پێشمەرگانە‪‌ ،‬ئەو هەواڵنەش لەرێگەی‬ ‫كەسێتییە ع���ەرەب‌و عەشیرەتەكانی‬ ‫سنوری موسڵ‪ ،‬بەاڵم هیچ ئەنجامێكی‬ ‫نەبوە‪.‬‬ ‫قورس لە سەر داعش دەكەوێت‬ ‫وەزارەت�����ی پێشمەرگەی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬سەبارەت بە باڵوبونەوەی‬ ‫وێنەی چەند پێشمەرگەیەك لە تۆڕە‬ ‫راگەیەندراوێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكاندا‪،‬‬ ‫ب�ڵاوك��ردەوە‪ ،‬تێیدا هاتوە «ئەوجۆرە‬ ‫رەف���ت���اران���ە ن��ی��ش��ان��ەی ت��رس��ن��ۆك�ی‌و‬ ‫ب���ەدڕەوش���ت���ی���ی داع����ش����ن‌و زی��ات��ر‬ ‫پ��اب��ەن��دن��ەب��ون��ی��ان ب��ە ه��ەم��و بەها‬ ‫ئاسمانی‌و مرۆڤییەكان دەردەخ��ات»‪.‬‬ ‫لەراگەیەندراوەكەدا وەزارەتی پێشمەرگە‪،‬‬ ‫باسلەوەشدەكات‪ ،‬ماوەی چەند رۆژێكە‬ ‫لە راگەیاندن‌و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫س��ەر بە گروپی تێرۆریستیی داعش‬ ‫وێنەی ژمارەیەك پێشمەرگەی قارەمان‬ ‫پیشاندەدرێن‪ ،‬كە بە هەڵە ژمارەیەك‬ ‫پێشمەرگە رێگەیان بزركردبو‪ ،‬هەندێكیان‬ ‫بە برینداری كەوتبونە دەستیان‪.‬‬ ‫وەزارەتی پێشمەرگە‪ ،‬هۆشداری ئەوەش‬ ‫دەدات‪« ،‬بەگشت الیەك رادەگەیەنین‬ ‫كە زۆر بە وردی چاودێریی هەمو جۆرە‬ ‫جموجۆڵ‌و رەفتارێكی سەرانی ئەم تاقمە‬ ‫سەر لێشێواوە‌و ئەو كەسانە دەكەین‬ ‫كە هاوكار‌و یارمەتیدەری داعشن‪ ،‬بۆیە‬

‫ه��ەر مەترسییەك لەسەر ژیانی ئەو‬ ‫پێشمەرگانە بێت زۆر گران لەسەر داعش‌و‬ ‫هاوكارانیان تەواو دەبێت‪».‬‬ ‫هەرێم هاوشێوەی داعش مامەڵە‬ ‫ناكات‬ ‫ب��ڕی��اردەری لیژنەی پێشمەرگە‪،‬‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ‬ ‫دیلەكانی جەنگدا لەهەمو دنیادا رێكاری‬ ‫یاسایی تایبەت بەخۆی هەیە‪ ،‬هەمو‬ ‫بەڵێننامە نێودەوڵەتییەكان‌و یاسای‬ ‫واڵتان باسی دیل دەكەن‌و‪ ،‬دەڵێن نابێت‬ ‫رێكاری توندوتیژی بەرامبەر بە دیل‬ ‫بەكاربهێنن‪ ،‬بەڵكو دەبێت بە شێوازێكی‬ ‫مرۆییانە مامەڵە لەگەڵ دیلەكاندا بكەن‪.‬‬ ‫بەهار عەبدولڕەحمان‪ ،‬پێیوایە‪ ،‬دەبێت‬ ‫هەرێمی ك��وردس��ت��ان چ��ۆن ل��ە هەمو‬ ‫بوارێكدا بە شێوازێكی مرۆڤدۆستانە‬ ‫مامەڵەیكردوە‪ ،‬بەو شێوەیەش مامەڵە‬ ‫لەگەڵ دیلەكانی داعشدا بكات‌و نابێت‬ ‫مامەڵەی دڕندانەی داعش كاردانەوەی‬ ‫ب��ەرام��ب��ەری ل��ێ��ب��ك��ەوێ��ت��ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫داع���ش هێزێكی ت��ێ��رۆری��س��ت�ە‌و هیچ‬ ‫بنەما‌و پرەنسیپێك نازانێت‪ ،‬كاتێك بە‬ ‫هەمانشێوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت‪،‬‬ ‫هەڵەیەكی گ��ەورە دەبێت بۆ هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬بەڵكو دەب��ێ��ت بەپێی‬ ‫پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكان كاربكەین‪،‬‬ ‫كە بۆ پارێزگاریكردن لەگەڵ دیل دانراون‪.‬‬

‫ن��اوب��راو‪ ،‬وتیشی «ئ��ەم��ەی داع��ش‬ ‫بەرامبەر پێشمەرگە دیلەكان دەیكات‪،‬‬ ‫یەكێكیترە ل��ەو رەف��ت��ارە ترسنۆك‌و‬ ‫ناشیرینانەی بۆ ترساندن‌و جەنگی دەرونی‬ ‫بەرامبەر بە كورد‌و هێزەكانی پێشمەرگە‬ ‫دەیكات‪ ،‬ئەمەش درێژەپێدەری كارەكانی‬ ‫پێشویەتی»‪.‬‬ ‫ب���ڕی���اردەری ل��ی��ژن��ەی پێشمەرگە‪،‬‬ ‫باسیلەوەشكرد‪ ،‬لەسەرەتای روداوەكانی‬ ‫ئ��ەم��س��اڵ��ەوە ل��ەالی��ەن سەرۆكایەتیی‬ ‫پارلەمانی كوردستانەوە بە رەسمی‬ ‫راس���پ���ێ���ردرای���ن ب���ۆ ب����ەدواداچ����ون‌و‬ ‫سەردانیكردنی سەرجەمی میحوەرەكان‪،‬‬ ‫لیژنەی پێشمەرگە‌و لیژنەی ناوخۆ بوین‬ ‫بە سێ تیم‪ ،‬سەردانی مەیدانیمان بۆ‬ ‫میحوەرەكانی شەنگال‌و دەوروب���ەری‌و‬ ‫دوزخ��ورم��ات��و و ك��ەرك��وك‌و دەڤ���ەری‬ ‫گەرمیان كردوە‌و‪ ،‬گفتوگۆ لەسەر هەمو‬ ‫كێشە‌و كەموكورتییەكان كراوە‪.‬‬ ‫بەپێی یاسا مامەڵە لەگەڵ دیلەكانی‬ ‫داعش دەكرێ‬ ‫بەڕێوەبەری ئاسایشی گەرمیان‪ ،‬بۆ‬ ‫«چاودێر»ی رونیكردەوە‪ ،‬تاكو ئێستا‬ ‫كۆمەڵێ كەس بە تۆمەتی پەیوەندییان‬ ‫بە داعشەوە دەستگیركراون‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫كە ساغبۆتەوە كە داع��ش ب��ون‪ ،‬یان‬ ‫پەیوەندییان ب��ەو گروپانەوە هەبوە‪،‬‬ ‫دۆس��ی��ەی یاساییان ب��ۆ ك��راوەت��ەوەو‬ ‫رەوانەی دادگا كراون‪.‬‬

‫تەرمی چەكدارەكانی‬ ‫داعش لەشوێنی تایبەت‬ ‫نێژراون‪ ،‬ئەگەر خاوەنیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬دەیاندرێتەوە‬

‫ع��ەل��ی شەهید م��ح��ەم��ەد‪ ،‬وتیشی‬ ‫«لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە تەرمی داعشمان‬ ‫الب���وە‪ ،‬رەوان���ەی پزیشكی دادوەری���ی‬ ‫كەالر كراوە‪ ،‬لەوێشەوە هەر كەسێكیان‬ ‫خاوەنی هەبوە‪ ،‬رادەستی خاوەنەكانی‬ ‫ك��راوەت��ەوە‌و ئەوەشی خاوەنی نەبوە‪،‬‬ ‫رادەستی شارەوانی كەالرمان كردوە‪،‬‬ ‫ئەوانی لەجێگایەكی تایبەت ناشتوە‪،‬‬ ‫تا ئەوكاتەی خاوەنی دەبێت‪ ،‬پاشان‬ ‫رادەس���ت���ی خ�����اوەن‌و ك��ەس��وك��اری��ان‬ ‫دەكرێتەوە»‪.‬‬ ‫ن��اوب��راو‪ ،‬ك��ە ه��اوك��ات یەكێكیشە‬ ‫لەفەرماندە سەربازییەكانی هێزەكانی‬ ‫پێشمەرگەی ك��وردس��ت��ان لەناوچەی‬ ‫جەلەال‪ ،‬ئاماژەی بۆ ئەوەكرد‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫دەزان���ی���ن داع���ش زۆر بەشێوازێكی‬ ‫نامرۆڤانە مامەڵە ل��ەگ��ەڵ دیلەكانی‬ ‫ئێمەدا دەكەن‪ ،‬بەاڵم ئێمە بەپێی یاسا‌و‬ ‫بە شێوازی مرۆڤانەو بەپێی پرەنسیپە‬ ‫نێودەوڵەتییەكانی جەنگ مامەڵەیان‬ ‫لەگەڵدا دەكەین‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬ب��ەڕێ��وەب��ەری گشتیی‬ ‫تەندروستیی گەرمیان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬لەسەرەتای دروستبونی شەڕ‬ ‫لەگەڵ تێرۆرستانی داعش كۆمەڵێ تەرم‌و‬ ‫برینداری داعشمان بۆ هاتوە‪ ،‬ئێمەش‬ ‫بەگوێرەی پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫م��ام��ەڵ��ەم��ان ل��ەت��ەك��دا ك����ردون‌و وەك‬ ‫هەمو بریندارێكی تری ئاسایی كاری‬ ‫تەندروستیان بۆ كراوە‪ ،‬پاشان رادەستی‬

‫هێزەكانی ئاسایش كراون‪.‬‬ ‫حەسەن رەمەزان‪ ،‬جەختیشیكردەوە‪،‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی ت��ەرم��ەك��ان پشكنینی‬ ‫یاساییان بۆ دەك��رێ��ت‪ ،‬وەك بۆ هەر‬ ‫تەرمێكی ت��ر ك���راوە‪ ،‬ب��ەاڵم ئێمە لە‬ ‫پشكنینی تەرمی چەكدارانی داعشیش‬ ‫بەپێی پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكان‌و‬ ‫ی��اس��ای ج��ەن��گ م��ام��ەڵ��ەم��ان ك���ردوە‪،‬‬ ‫پاشانیش لە دوای پشكنین رادەستی‬ ‫هێزی ئاسایش‌و پۆلیس كراون‪.‬‬ ‫تۆڵە لەدیلەكان ناكەینەوە‬ ‫فەرماندەیەكی سەربازی لە سنوری‬ ‫ن��اح��ی��ەی ج��ەل��ەوال‪ ،‬ب��ە»چ��اودێ��ر»ی‬ ‫ڕاگەیاند‪ :‬پێشمەرگە لە سەردەمی شاخدا‬ ‫چ��ۆن مامەڵەی لەگەڵ دیلدا ك��ردوە‪،‬‬ ‫ئێستاش ب��ەو شێوە مامەڵە لەگەڵ‬ ‫دیلەكانی داعش دەكەین‪ ،‬بەاڵم لەكاتی‬ ‫شەڕدا هەرچی بو‪ ،‬ئەوە شەڕە‪ ،‬كە بون‬ ‫بەدیل‪ ،‬بە پێی جارنامەی مافەكانی‬ ‫مرۆڤ مامەڵەیان لەگەڵ دەكەین‪.‬‬ ‫ع��ەدن��ان��ی ح��ەم��ەی مینا‪ ،‬وتیشی‬ ‫«حورمەت لە دیلەكان دەگرین‌و بەپێی‬ ‫یاسا مامەڵەیان لەگەڵ دەكەین‪ ،‬ئەگەر‬ ‫برینداریش بن ل��ەڕوی تەندروستییەوە‬ ‫چارەسەریان دەكەین‪ ،‬ئەوسا رادەستی‬ ‫یاسایان دەكەین‪ ،‬نەك بەشێوەی ئەوان‬ ‫گیانی تۆڵەمان نییە لەگەڵ دیلەكان»‪.‬‬

‫ئەندامێكی دەوڵەتی یاسا بۆ «چاودێر»‪:‬‬

‫تا بودجە پەسەند نەكرێت‬ ‫عەبادی ناتوانێت بودجەی هەرێم بگەڕێنێتەوە‬ ‫بۆ جێبەجێكردنی ماددەی ‪ 140‬ناوەند‌و هەرێمیش كەمتەرخەمییان هەبوە‬ ‫چاودێر‪ -‬ستار باقی كەریم‪:‬‬

‫ناوەندیش چارەسەرنەكراون‪.‬‬

‫وتوێژەكانی نێوان وەفدی دانوستانكاری‬ ‫كورد‌و شیعە بۆ پێكهێنانی حكومەت‬ ‫بەردەوامە‪ ،‬بەاڵم نەگەیشتونەتە هیچ‬ ‫ئەنجامێك‪ ،‬بۆیە لیژنەیەكیان پێكهێناوە‪.‬‬ ‫پێشمەرجی كوردیش گەڕانەوەی بودجەی‬ ‫بڕاوی هەرێمە‪ ،‬بەاڵم ئەندامێكی دەوڵەتی‬ ‫یاسا‪ ،‬لە خولی پێشوی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق رایگەیاند‪ ،‬حەیدەر‬ ‫عەبادی ناتوانێت بودجەی كوردستان‬ ‫بگەڕێنێتەوە‪ ،‬چونكە بودجەی ئەمساڵ‬ ‫پەسەندنەكراوەو كێشەكانی نێوان هەرێم‌و‬

‫كێشەكانی هەرێم‌و بەغدا نابێت بە‬ ‫كەسەوە گرێ بدرێ‬ ‫ئەندامێكی فراكسیۆنی دەوڵەتی یاسا‪،‬‬ ‫لە خولی پێشوی ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫عیراق‪ ،‬دەڵێت «نابێت كێشەكانی نێوان‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی ناوەندی بە‬ ‫هیچ كەسێك ببەسترێنەوە‪ ،‬بەڵكو ئەوەی‬ ‫هەیە‪ ،‬پابەندبون‪ ،‬یان پابەندنەبونە بە‬ ‫دەستوری عیراقەوە»‪.‬‬ ‫جینان ی��اس��ی��ن‪ ،‬پ��ێ��ی��وای��ە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫داواك��اری��ی��ەك��ان��ی ك���ورد ل��ە س���ەروی‬

‫دەس��ت��ورەوە بن‌و لە توانای حكومەتی‬ ‫ن��اوەن��دی نەبێت جێبەجێیان بكات‪،‬‬ ‫بڕواناكات چارەسەربكرێن‪ ،‬بۆیە هەق‬ ‫نییە كورد داواكارییەكانیان لە دەرەوەی‬ ‫دەس��ت��ورەوە بێت‪ ،‬ل��ەوك��ات��ەدا ئەگەر‬ ‫عەبادی‌و یەكێكی دیكەش بێت ناتوانرێت‬ ‫داوكارییەكان جێبەجێبكرێت‪.‬‬ ‫كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەرێم‌و‬ ‫ناوەند‬ ‫(ب��ودج��ەی ه��ەرێ��م‪ ،‬م���ادەی ‪،140‬‬ ‫هەناردەكردنی نەوت‌و پرسی پێشمەرگە)‬ ‫لە كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەولێرو‬

‫بەغدادن‪ .‬ناوبراو باسلەوەدەكات‪ ،‬ئەو‬ ‫كێشانە بەیەكەوەگرێدراون‪ ،‬لەكاتێكدا هەر‬ ‫هەمویان لەناو دەستوری عیراق رێوشوێنی‬ ‫تایبەتیان بۆ گیراوەتەبەر‪.‬‬ ‫یاسین‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬دەرب��ارەی‬ ‫م��ادەی ‪ 140‬كەمتەرخەمی لەهەردوالوە‬ ‫هەبوە‪ ،‬سەبارەت بە نەوتیش راستە هەرێم‬ ‫بۆی هەیە ن��ەوت هەناردەبكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبێ‌ ئەو بڕە پارەیەی دەستیدەكەوێت‪،‬‬ ‫بیگەڕێنێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی‬ ‫ناوەندی‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە هەرێم ئەوەشی‬ ‫نەكرد‪.‬‬ ‫لەوەاڵمی پرسیاری‪ ،‬ئەگەر هەرێم لە‬

‫سەر هەناردەكردنی ن��ەوت سور بێت‪،‬‬ ‫هەڵوێستی ب��ەغ��داد چی دەب��ێ��ت؟ ئەو‬ ‫ئ��ەن��دام��ەی دەوڵ��ەت��ی ی��اس��ا‪ ،‬ئ��ام��اژەی‬ ‫بەوەكرد‪ ،‬ئێستا كاتی ئەوەیە‪ ،‬ئەو پرسە‬ ‫یەكالبكرێتەوەو لەگەڵ وەفدی دانوستانكار‬ ‫بۆ پێكهێنانی حكومەتی عیراق گفتوگۆی‬ ‫لەبارەوە بكرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی بەو شێوە‬ ‫هەڕەمەكییەی ئێستا هەناردەكردنی نەوت‬ ‫درێژەنەكێشێ‪.‬‬ ‫ن��اوب��راو‪ ،‬وتیشی «ئ��ەگ��ەر ه��ەردوال‬ ‫بیانەوێت‪ ،‬مادەی تایبەتی دەستور هەیەو‬ ‫لەم رێیەشەوە كێشەكان چارەسەردەبن‪،‬‬ ‫ئەگەرنا بڕواناكەم بەم ئاسانییە بگەنە‬

‫هیچ رێككەوتنێك» ‪.‬‬ ‫عەبادی ناتوانێت بودجە بنێرێتەوە‬ ‫جینان یاسین‪ ،‬جەختلەوەشدەكاتەوە‪،‬‬ ‫ح��ەی��دەر ع��ەب��ادی ناتوانێت بودجەی‬ ‫هەرێم بگەڕێنێتەوە‪ ،‬چونكە بودجەی‬ ‫عیراق بڕیاری لەسەر ن��ەدراوە‪ ،‬پاشان‬ ‫كۆمەڵێك كێشەی پ��ەی��وەن��دی��دار بەم‬ ‫الیەنە تا ئێستا لەنێوان هەرێم‌و ناوەند‬ ‫گیریانخواردوە‌و چارەسەرنەكراون‪ ،‬بۆیە‬ ‫تاكو بودجە پەسندنەكرێت‌و داهاتەكانی‬ ‫نەوت تەصفیەنەكرێت‪ ،‬پێموایە ئاسان‬ ‫نییە بودجەی هەرێم رەوانەبكرێ‪.‬‬


‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )4٨2‬دو شةممة ‪2014/9/1‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫تەوەری‬

‫كورد و ئەمەریکا‬

‫ئەمەریكا کوردی سوریای‬ ‫پشتگوێخستبو‪ ،‬بەاڵم ئێستا واشنتۆن‬ ‫لە رۆژئاوای کوردستان دەکۆڵێتەوە‬ ‫دەیڤید رۆمانۆ‪ ،‬پرۆفیسۆر لە كاروباری رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬

‫سازدانی‪ :‬داستان ئاسۆ‬ ‫ئایا ئەمەریكا چۆن دەڕوانێتە دۆزی‬ ‫ك��ورد لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا؟ ئایا‬ ‫دەیەوێت كێشەی كورد لە ناوچەكەدا‬ ‫ب��ەدام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی كوردستان‬ ‫یەكالببێتەوە‪ ،‬ی��ان هێشتا ئەمەریكا‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ی ل��ە نەخشە كۆنەكەی‬ ‫(سایكس –پیكۆ) دەك���ات‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەمەریكا لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی‬ ‫خۆی مامەڵە لەگەڵ كورد بكات‪ ،‬ئەی‬ ‫ك��ورد چ��ۆن دەت��وان��ێ��ت خ��ۆی بخاتە‬ ‫ن��او ستراتیژی ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ئەمەریكاوە؟ ك��ورد‌و پەیوەندییەكانی‬ ‫لەگەڵ كۆشكی سپی وەك كایەیەكی‬

‫كورد‌و ئەمەریكا لە چ ئاستێكدایە؟ ئایا‬ ‫ئەمەریكا بەشێوەیەكی رەسمی دۆزی‬ ‫كورد دەناسێت؟‬ ‫دەی��ڤ��ی��د رۆم���ان���ۆ‪ :‬ن��ا ئ��ەم��ەری��ك��ا‬ ‫ئامادەنیە دەستبەرداری پشتیوانی لە‬ ‫یەكێتی عیراق بێت‪ .‬پەرەسەندنەكانی‬ ‫ئەمدواییانە‌و مەترسییەكانی داعشیش‬ ‫وای��ك��رد‪ ،‬ج��ارێ��ك��ی دی��ك��ە ئەمەریكا‬ ‫پشتیوانیی كورد بكاتەوە لە لێكدانەوەی‬ ‫ئەو بڕگانەی دەستوردا كە پەیوەندییان‬ ‫بە هێزە ئەمنییەكان‌و ن��ەوت‌و ناوچە‬ ‫جێناكۆكەكانەوە هەیە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەردەوام دەوترێت سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكا گۆڕاوە‪ ،‬ئایا پێتانوایە‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا بەرامبەر‬

‫مەترسییەكانی داعش وایكرد‪ ،‬جارێكی‬ ‫دیكە ئەمەریكا پشتیوانیی كورد بكاتەوە‬ ‫ستراتیژی‌و حەیاتی دەبێتە تەوەرێكی‬ ‫«چاودێر»‌و لە میانەی تەوەرەكەشدا‬ ‫دیالۆگ لەگەڵ شارەزایانی سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكا‌و چاودێرانی ئەو‬ ‫سیاسەتە دەكات‪.‬‬ ‫لە درێژەی ئەم تەوەرەیەدا‪ ،‬دەیڤید‬ ‫رۆم���ان���ۆ‪ ،‬پ��رۆف��ی��س��ۆر ل��ە ك��اروب��اری‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەگشتی‌و كاروباری‬ ‫ك��ورد بەتایبەتی‪ ،‬لەسەر ئ��ەم پرسە‬ ‫قسەدەكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەبڕوای ئێوە پەیوەندیی‬

‫بە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست گ��ۆڕاوە؟ لەو‬ ‫نێوەندەدا هیچ گۆڕانێكی لەسیاسەتی‬ ‫لەگەڵ كورددا كردوە؟‬ ‫دەیڤید رۆمانۆ‪ :‬مەترسییەكانی داعش‬ ‫وایكرد زیاتر ئەمەریكا الیەنگری كورد‬ ‫بكات‪ ،‬بە پێچەوانەی مەیلی بەغدادەوە‪،‬‬ ‫سەبارەت بە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش‬ ‫بە گشتی ئیدارەی ئۆباما زیاتر لەژێر‬ ‫فشاردایە بۆ زیاتر چاالكبون بەشێوەیەك‬ ‫زیاتر لەوەی خۆیان دەیخوازن‪ .‬ئیدارەی‬ ‫ئۆباما خواستی ئاراستەی كاری بەرەو‬ ‫ئاسیایە‪ ،‬بەاڵم روداوەك��ان رۆژهەاڵتی‬

‫دەیڤید رۆمانۆ‬

‫چاودێر‪ :‬لەئێستادا نەوتی هەرێم بۆ‬ ‫بازاڕەكانی جیهان لەرێگای توركیاوە‬ ‫دەگوازرێتەوە‪ ،‬ئایا ئەمەریكا تاچەند‬ ‫گەشبینە بەم پەیوەندییە ئابورییەی‬ ‫هەرێم‌و توركیا؟ ئەمەریكا چۆن لە نەوتی‬ ‫هەرێم دەڕوان��ێ��ت؟ بەرژەوەندییەكانی‬ ‫لەنەوتی هەرێمدا چیین؟‬ ‫دەیڤید رۆم��ان��ۆ‪ :‬ت��ا پێش مانگی‬ ‫ح�����وزەی�����ران‌و ك���ەوت���ن���ی م��وس��ڵ‪،‬‬ ‫نوكتەیەكی ب��او ل��ە ئەنقەرە هەبو‪،‬‬ ‫دەی��وت ئەمەریكییەكان پێیانخۆشە‬ ‫پەیوندییەكانی توركیا‌و كوردی عیراق‬ ‫بەرەوپێشبچێت‪ ،‬بەاڵم نەگاتە حاڵەتی‬ ‫هاوسەرگیریی سیاسی‪.‬‬

‫ دكتۆرا لە راگەیاندن ‪ -‬زانكۆ كامبریچ –‬‫ئەمەریكا‬ ‫ پسپۆڕ لە كاروباری رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬‫ لە چەند رۆژنامەیەكی نێودەوڵەتی كاریكردوە‬‫وەك (‪)The Oxford, Third World Quarterly‬‬ ‫ نوسەری چەند کتێبێکە لەسەر پرسی کورد‬‫لەوانە (بزوتنەوەی ناسیۆنالیزمی كوردی ‪ -‬ناكۆكی‬ ‫بەدیموكراتیكردنی كورد لە رۆژهەاڵتی ناوەراست)‪.‬‬

‫ن���اوەڕاس���ت‬ ‫جارێكی تر ئیدارەی ئۆبامایان بۆ مەیدانە‬ ‫كە پەلكێشكردەوە‪ .‬شكستی ئۆباما لە‬ ‫نەشونماكردنی داعشدا مەترسیدارترە‬ ‫لە رێكخراوی قاعیدە‪ ،‬كە بەرهەمی دو‬ ‫خولی سەرۆكایەتیی ئەوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت ئەو دەوڵەتەی كە‬ ‫زیاد لەهەر دەوڵەتێكی تر تەنها بیر‬ ‫لەبەرژەوەندییەكانی خۆی دەكاتەوە‬ ‫ئەمەریكایە‪ .‬ئەو دەوڵەتەیە كە كار لەسەر‬ ‫س��ۆز‌و فرمێسك‌و جینۆساید ناكات‌و‬ ‫تەنها كار لەسەر سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫خۆی دەك��ات‌و‪ ،‬هەر هەنگاوێكیش بە‬ ‫سود‌و بەرژەوەندیی خۆی نەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫ئامادەنابێت هەنگاوی دوەم بنێت‪.‬‬ ‫بۆچونی ئێوە لەمبارەیەوە چییە؟‬ ‫دەی��ڤ��ی��د رۆم��ان��ۆ‪ :‬پێموایە هەمو‬ ‫واڵتان روبەڕوی ئەو هەڕەشە ئەمنیانە‬

‫چاودێر‪ :‬دەوترێت گۆڕانكارییەكان‪،‬‬ ‫نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەگۆڕن‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەدوای «بەهاری عەرەبی»‪،‬‬ ‫لەئێستادا لە رۆژئ���اوای كوردستاندا‬ ‫ئ���ی���دارەی س��ەرب��ەخ��ۆ پێكهێنراوە‪،‬‬ ‫بەبڕوای ئێوە ئەمەریكا دان بە ئیدارەی‬ ‫سەربەخۆی رۆژئ���اوا دەن��ێ��ت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫توركیاش دژی بێت؟‬ ‫دەیڤید رۆمانۆ‪ :‬رۆژئاوای كوردستان‬ ‫چ��ی��رۆك��ێ��ك��ی ن��وێ��ی��ە ل��ە تێڕوانینی‬ ‫ئەمەریكا لەمكاتەدا ئامادەنیە دان بە‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��اوە‪ ،‬ئەمەریكا كوردەكانی‬ ‫سەربەخۆیی كوردستاندا بنێت‬ ‫سوریای پشتگوێخستبو بەتەواوەتی‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم رونیە چۆن توانیان بەخێرایی‬ ‫دەبنەوە كە بەرژەوەندییەكانیان دەخەنە‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬پێتوایە كە لە ئێستادا پێشبكەون‌و ئەم پرسە ئێستا لە واشنتۆن‬ ‫مەترسییەوە‪ .‬كەنەدا‌و سویدیش تەنها دو ویالیەتە یەكگرتوەكان دان بنێت بە لێكدانەوەی بۆ دەك��رێ��ت‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫واڵتن‪ ،‬كە مەترسیان لەسەر نەبێت‌و لە سەربەخۆیی كوردستاندا؟‬ ‫م��ن دڵنیانیم ئەنجامی لێكدانەوە‌و‬ ‫ئارامیدابن لەنێو واڵتانی پڕ لەكێشەدا‪.‬‬ ‫دەیڤید رۆمانۆ‪ :‬نا‪ ،‬لەمكاتەدا نەخێر‪ .‬لێكۆڵینەوەكان لەمبارەوە دەگاتە چی‪.‬‬

‫ئەمەریكا‌و بریتانیا لەبنیاتنانەوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا هاوكاردەبن‬

‫كاروان جەمال تاهیر‪ ،‬جێگری بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫ج��ێ��گ��ری ب��ەرپ��رس��ی ف��ەرم��ان��گ��ەی‬ ‫پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی‬ ‫كوردستان رایدەگەیەنێت‪ ،‬ئەو روداوانە‬ ‫تاقیكردنەوەیەكی زۆر باش ب��ون‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ��ەوەی بزانن كەموكوڕیی پێشمەرگە‬ ‫چییە‪ ،‬ت��اوەك��و لەئایندەدا هاوكاریی‬ ‫پێشمەرگە ب��ك��ەن‪‌،‬و باسلەوەشكراوە‬ ‫لەبنیاتنانەوەی وەزارەت��ی پێشمەرگەدا‬ ‫ئەمەریكا‌و بریتانیا هاوكاردەبن‪.‬‬ ‫ك��اروان جەمال تاهیر‪ ،‬لەم دیالۆگە‬ ‫ت��ای��ب��ەت��ەی��دا‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ «چ���اودێ���ر»‪،‬‬ ‫ئاماژەبەوەشدەكات‪ ،‬ئەمەریكا‪ ،‬پێیوایە‬ ‫پێشمەرگە توانیویەتی ئ��ەو بۆشاییە‬ ‫پڕبكاتەوە كە هێزی زەمینی لەپرۆسەی‬ ‫سەربازی دەیبینێ‌‪ ،‬بۆیە بڕوای تەواویان‬ ‫بە هێزی پێشمەرگە هەیە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا وێڕای ستایشكردنی هێزەكانی‬ ‫پێشمەرگە دەزان����ن ك��ە پێشمەرگە‬ ‫پێویستی بەچەك‌و تەقەمەنی هەیە‪.‬‬

‫پەیوەندییەكی سەركەوتوانە ئەنجامبدات‬ ‫لەگەڵ ئەمەریكا‌و واڵتانی تری جیهان‬ ‫ل��ەم��اوەی راب���ردو‪ ،‬چ��ۆن توانیویەتی‬ ‫بەرژەوەندیی هاوبەش لەنێوانیان دیاری‬ ‫ب��ك��ات‪‌،‬و پ��ەی��وەن��دی لەنێوان هەرێم‌و‬ ‫ئەمەریكادا هەبێت‪ ،‬بۆیە دوای هاتنی‬ ‫چەكدارانی تێرۆرستی داعش‪ ،‬هەرێمی‬ ‫كوردستان داوای لەكۆمەڵی نێودەوڵەتی‬ ‫ك��رد‪ ،‬ك��ەوا هاوكاریان بكەن‪ ،‬چونكە‬ ‫هەرێم‌و هێزی پێشمەرگە لەم ناوچەیەدا‬ ‫لەبری هەمو جیهان شەڕی تێرۆر دەكات‪،‬‬ ‫بۆیە ئەمەریكا وەك یەكەمین واڵت‬ ‫هاوكارییە سەربازی‌و مرۆییەكانی خۆی‬ ‫پێشكەشی هەرێم كرد‪ ،‬لەبەرئەوە ئەم‬ ‫بڕیارە لەماوەی ‪ 24‬سەعاتدا دروستنەبوە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەمە چنینەوەی پەیوەندییە‬ ‫سەركەوتوە دیلۆماسییەكانی هەرێم بوە‪،‬‬ ‫كە لەرابرد‌ودا توانیویەتی ئەو پەیوەندیە‬ ‫دۆستانەیە لەگەڵ ئەمەریكا دروستبكات‌و‬ ‫ئەمەریكاش هاوكاریی هەرێم بكات‪.‬‬

‫هەوڵەكانی خۆی چڕكردۆتەوە‌و ئۆباماش‬ ‫جەختلەوەدەكاتەوە ك��ەوا پێویستە‬ ‫هاوكارییە نێودەوڵەتییەكان زیاتربن‬ ‫تاوەكو ئ��ەو شێرپەنجەیە بنبڕبكەن‪،‬‬

‫ئەو روداوانە تاقیكردنەوەیەكی زۆر‬ ‫باش بون بۆ ئەوەی بزانن كەموكوڕی‬ ‫پێشمەرگە چییە‬

‫پێچەوانەوە هێرشەكانی زیاتر دەبن؟‬ ‫ك����اروان ج��ەم��ال ت��اه��ی��ر‪ :‬نەخێر‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە ئەو روداوە نەخوازراوە‬ ‫هیچی لەهەڵوێستەكانی ئەمەریكا‬ ‫نەگۆڕی‪ ،‬بەڵكو ئەگەر پێشتر ئەمەریكا‬ ‫هاوكارییەكانی لەچوارچێوەی هەرێمی‬

‫ئەمەریكا بڕیاری نەداوە‌و پێشبینیشناكرێ‌‬ ‫بڕیاری ناردنی هێزی سەربازی بدات‬

‫چ���اودێ���ر‪ :‬وەاڵم����ی ئ��ەم��ەری��ك��ا بۆ‬ ‫هاوكاریكردنی هەرێم دژی داعش چۆن‬ ‫لێكدەدەنەوە؟‬ ‫ك��اروان جەمال تاهیر‪ :‬ئەو بڕیارەی‬ ‫چ���اودێ���ر‪ :‬پ��ێ��ت��ان��وای��ە سەربڕینی‬ ‫ئەمەریكا تەنها ‪ 24‬سەعات نییە بۆ رۆژنامەنوسە ئەمەریكیەكە كاریگەری‬ ‫هاوكاریكردنی هەرێم‪ ،‬بۆیە دەب ‌‬ ‫ێ باسی هەبێت ل��ەس��ەر ك��ش��ان��ەوەی هێرشی‬ ‫هەرێم بكەین‪ ،‬كە تاچەندە توانیویەتی سەربازیی ئەمەیكا دژی داعش‪ ،‬یان بە‬

‫تەقەمەنی هەیە‪ ،‬بۆیە تاوەكو ئێستا‬ ‫ێ‬ ‫ئەمەریكا بڕیاری نەداوە‌و پێشبینیشناكر ‌‬ ‫بڕیاری ناردنی هێزی سەربازی بدات‪،‬‬ ‫چونكە پێیانوایە پێشمەرگە دەتوانێ‌ ئەو‬

‫كوردستان بوە‪ ،‬دوای ئەوە ئەمەریكا‬ ‫راگەیاند ك��ەوا ئ��ەوە ش��ەڕی ئێمەیە‌و‬ ‫ش��ەڕی لەگەڵ ئەو گروپە تێرۆرستیە‬ ‫راگ��ەی��ان��د‪ ،‬ب��ۆی��ە زی��ات��ر ئەمەریكا‬

‫وات��ە داع��ش لەناوچەكە‌و رێگەنەدەن‬ ‫تەشەنەبكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬جگە لەناردنی چەك‌و هێرشە‬ ‫سەربازییەكان‪ ،‬ئەمەریكا دەیەوێ‌ چۆن‬ ‫زیاتر هاوكاریی هەرێم بكات‪ ،‬ئایا ئەگەر‬ ‫هەیە هێرشی سەرزەمینیش ئەنجامبدات؟‬ ‫كاروان جەمال تاهیر‪ :‬هەمو شەڕێك‬ ‫پێویستی بەهێرشی ئاسمانی‌و زەمینی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەمەریكاش رایگەیاندوە كەوا تەنها‬ ‫هێرشی ئاسمانی بەس نیە بۆ بنبڕكردنی‬ ‫ئەو تێرۆرستانە‪ ،‬بەاڵم هەڵسانگاندنی‬ ‫خۆیان لەڕێگەی راوێژكارە سەربازییەكانی‬ ‫خۆیان واتە ئەمەریكا‪ ،‬پێیوایە پێشمەرگە‬ ‫توانیویەتی ئەو بۆشاییە پڕبكاتەوە كە‬ ‫هێزی زەمینی لەپرۆسەی سەربازی‬ ‫دەیبینێ‌‪ ،‬بۆیە بڕوای تەواویان بەهێزی‬ ‫پێشمەرگە هەیە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫وێڕای ستایشكردنی هێزەكانی پێشمەرگە‬ ‫دەزانن كە پێشمەرگە پێویستی بەچەك‌و‬

‫ئەركە ببینێ‌‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬كەواتە جگە لەچەك بڕیاری‬ ‫داوە راهێنان بەهێزی پێشمەرگە بكات؟‬ ‫ك��اروان جەمال تاهیر‪ :‬رەنگە ئەمە‬ ‫ل���ەدوای ت��ەواوب��ون��ی مەترسییەكانی‬ ‫س��ەر هەرێم‌و لەناوبردنی تێرۆرستان‬ ‫لەناوچەكەدا ئەمەریكا‌و واڵتانی تریش كە‬ ‫هاوكاری هەرێمبن‪ ،‬هاوكاریی پێشمەرگە‬ ‫بكەن لەسەرلەنوێ‌ دڕاشتنەوەی پەیكەری‬ ‫هێزی پێشمەرگە‪ ،‬چونكە ئەم روداونە‬ ‫تاقیكردنەوەیەكی زۆر ب��اش ب��وە بۆ‬ ‫ئەوەی بزانن كەموكوڕی پێشمەرگە چییە‬ ‫تاوەكو لەئایندەدا هاكاریی پێشمەرگە‬ ‫بكەن‌و بەدڵنیاییەوە باسلەوەكراوە‬ ‫لەبنیاتنانەوەی وەزارەتی پێشمەرگە كە‬ ‫ئەمەریكا‌و بریتانیاش هاوكاردەبن‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬تائێستا چەند واڵت هاوكاریی‬ ‫هەرێمیان ك��ردوە ب��ەك��رداری؟ بۆچی‬ ‫هەندێ‌ واڵتی هاوپەیمانی هەرێم وەك‬

‫توركیا لەم رەوشەدا بێیدەنگی هەڵبژارد؟‬ ‫كاروان جەمال تاهیر‪ :‬كۆمەڵێ واڵت‬ ‫هاوكارییە سەربازییەكانیان رەوان��ەی‬ ‫ه��ەرێ��م ك���ردوە‪ ،‬لەهەموشی گرنگتر‬ ‫كۆبونەوەی وەزیرانی دەرەوەی یەكێتیی‬ ‫ئ��ەوروپ��ا‪ ،‬كە بڕیاریدا واڵتەكانی ئەو‬ ‫یەكێتییە سەرپشك ب��ن لەچۆنێتی‬ ‫ناردنی هاوكارییە سەربازییەكان‪ ،‬كە‬ ‫بەگوێرەی یاسا‌و رێسای واڵتەكانیان‬ ‫هاوكاری هەرێم بكەن‪ ،‬چونكە یەكێتیی‬ ‫ئەوروپا كۆمەڵێك یاسای تایبەتی خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆیە ئەم بڕیارە گرنگ بو‪ ،‬چونكە‬ ‫دوای ئەو بڕیارە فرەنسا‌و ئیتاڵیا‌و چەند‬ ‫واڵتێكی تر هاوكارییە سەربازیەكانیان‬ ‫رەوان��ەی هەرێم ك��ردوە‌و هەندێ واڵتی‬ ‫تریش بڕیارە هاوكارییە سەربازییەكانیان‬ ‫رەوان���ە بكەن‪ ،‬جگە ل��ەوەش زۆرب��ەی‬ ‫واڵتان هاوكاریی مرۆییان رەوانەی هەرێم‬ ‫كردوە‪ ،‬ئەمەش دوای كۆبونەوەی نێوان‬ ‫ئێمە‌و كونسوڵی ئەو واڵتانە‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بەتوركیا هاوكاریی مرۆیی پێشكەشی‬ ‫هەرێم كردوە‪ ،‬كە نزیكەی زیاتر لە ‪100‬‬ ‫بارهەڵگری هاوكاریی مرۆیی ناردوە بۆ‬ ‫هەرێم‪ ،‬بەاڵم دەكرا چاوەڕوانیی زیاتر‬ ‫لەتوركیا بكرێ‌‪ ،‬چونكە بەرژەوەندیی‬ ‫گ��ەورە لەنێوان توركیا‌و هەرێم هەیە‌و‬ ‫دەك��را رۆڵی گرنگتر‌و گەورەتر ببینێ‌‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو رۆڵەی نەبینوە‪ ،‬دیارە هۆكاری‬ ‫خۆی بۆ ئەمە هەیە‪.‬‬


‫ذمارة (‪ )4٨2‬دو شةممة ‪2014/9/1‬‬

‫ناوخۆ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫خەڵكی ترسیان لەئۆتۆمبێلە تابلۆ باریكەكان هەیە‬ ‫هەر هاواڵتییەكی هەرێم ئەو ئۆتۆمبێالنە بەكاربهێنێت سزا دەدرێ‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان ڕەزا‪:‬‬ ‫بەهۆی ئەو بارودۆخەی ئێستا هەرێمی‬ ‫كوردستانی تێكەوتوە‪ ،‬ژمارەیەكی زۆری‬ ‫هاواڵتی ئ���اوارەی ش���ارەكانی هەرێمی‬ ‫كوردس���تان ب���ون‌و ژمارەیەك���ی زۆری‬ ‫ئۆتۆمبێلی ك���ۆن بەژمارەی پارێزگاكانی‬ ‫وەك���و نەین���ەوا‪ ،‬س���ەاڵحەدین‪ ،‬ئەنبار‪،‬‬ ‫دیالەو بەغداد لە س���لێمانی‌و شارەكانی‬ ‫دیك���ە دەبینرێ���ن‪ ، ،‬ئەم���ەش ت���رس‌و‬ ‫دڵەڕاوكێی لەالی خەڵكی دروس���تكردوەو‬ ‫نیگەران���ن لەوەی كە كاری تیرۆرس���تی‬ ‫بەو ئۆتۆمبێلە كۆنان���ەوە ئەنجام بدرێ‪،‬‬ ‫وتەبێژی هاتوچۆی س���لێمانیش‪ ،‬دەڵێت‬ ‫"ئەوانەی ئەو ئۆتۆمبێالنەیان هێناوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ماوەیەك���ی كاتییە‪ ،‬ناكرێت ئەولەویاتیان‬ ‫لێ وەربگرین"‪.‬‬

‫ترس���ی زۆری���ان هەیە لەدڵ���ی خەڵكدا‬ ‫دروس���ت كردوە‪ ،‬س���یمای شاریش���یان‬ ‫ناشرین كردوە"‪.‬‬ ‫ئیس���ماعیل فەخرەدی���ن‪ ،‬تەمەن ‪50‬‬ ‫ساڵ‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬بونی ئەم ئۆتۆمبێالنە‬ ‫لەش���ارەكدا مەترس���یان بۆس���ەر ژیانی‬ ‫تاكەكان هەیە‪ ،‬كێ ناڵێت ئەوانە بەناوی‬ ‫ئ���اوارەوە ئ���ەو ئۆتۆمبێل���ە كۆنانە كە‬ ‫ژمارەی���ان پارێزگاكانی دیكەیە‪ ،‬بۆ كاری‬ ‫تیرۆرستی بەكاری ناهێنن‪ ،‬هەر ئەوەشە‬ ‫ترسی الی خەڵك دروست كردوە‪.‬‬ ‫س���ەالم س���ەعید‪ ،‬تەمەن ‪ 40‬س���اڵ‪،‬‬ ‫دەڵێت "رێژەیەكی زۆری لەم ئۆتۆمبێالنە‬ ‫بەرچاوكەوتوە‪ ،‬زۆر كۆن���ن ژمارەكەیان‬ ‫ه���ی ئێرە نییە‪ ،‬ترس���ی زۆرم لێ هەیە‪،‬‬ ‫چونكە ماڵیان نزیك شەقامە گشتییەكانە‬ ‫و ڕۆژانە لەالی ماڵیان تێپەڕ دەبن‪ ،‬ترسی‬ ‫ئەوەم هەیە‪ ،‬كاری تێكدەرانەی پێ ئەنجام‬ ‫بدەن‪ ،‬هەربۆیە دەترس���م لەو ئۆتۆمبێلە‬ ‫كۆنانە‪ ،‬چونكە تیرۆرس���تان سەیارەی وا‬ ‫كۆن بۆ تەقینەوە بەكاردەهێنن"‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی "هەق وایە نەهێڵن ئەم‬ ‫ئۆتۆمبێلە كۆنانە بێتە ش���ارەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هی ئاوەرەكانیش بێت‪ ،‬پێویستە بەپێی‬ ‫رێس���او یاس���ا رێگەیان پێبدن تا بێنەن‬ ‫ناوشارەكانەوە"‪.‬‬

‫مەترسیان دروستكردوە‬ ‫شەونم كەریم‪ ،‬تەمەن ‪ 35‬ساڵ‪ ،‬وەك‬ ‫هاواڵتیی���ەك ترس���ی زۆری لەبونی ئەو‬ ‫ئۆتۆمبێالنە هەیە‪ ،‬كاتێك لەشەقامەكان‬ ‫دەبینرێ���ن‪ ،‬ی���ان وەس���تاون‪ ،‬ترس���ی‬ ‫ئ���ەوەی هەی���ە بتەقێتەوەودنی���ا وێران‬ ‫ئەولەویاتیان نییە‬ ‫بكاتـ‪ ،‬ژمارەی���ەك خەڵكی فەقیرو هەژار‬ ‫وتەبێژی هاتوچۆی س���لێمانی‪ ،‬ئاماژە‬ ‫پێوەبێ���ت‪ ،‬چونكە ئەوان���ەی ئەم كارە‬ ‫دەك���ەن‪ ،‬هەر ب���ەو ج���ۆرە ئۆتۆمبێالنە ب���ەوەدەكات‪ ،‬لەئێس���تادا بارودۆخێكی‬ ‫دەیكەن‪ ،‬لەبەر ئ���ەوەی ئۆتۆمبێلی تازە وا دروس���تبوە ك���ە رێژەیەكی زۆر ئاوارە‬ ‫هات���ون‪ ،‬ئ���ەوەش بەش���ێوەیەكی كاتی‬ ‫بۆ ئەو كارە بەكارناهێنن"‪.‬‬ ‫ئەو هاواڵتییە‪ ،‬وتیش���ی "جگە لەوەی هات���ون‪ ،‬ناكرێت ه���ەر دۆخێكی وا بێتە‬

‫وتەبێژی هاتوچۆی سلێمانی‪ :‬ئەو ئۆتۆمبێالنەی لە‬ ‫پارێزگاكانی باشورو ناوەڕاستەوە هاتون‪ ،‬بۆ ماوەیەكی كاتییەو‬ ‫ئەولەویاتیان الی ئێمە نییە‬

‫پێشەوە ئەو ئۆتۆمبێالنەی ژمارەیان هی‬ ‫پارێزگاكانی ترە‪ ،‬هەمویان تۆمار بكەین‌و‬ ‫ئەولەیاتی���ان ل���ێ وەربگری���ن‪ ،‬چونكە‬ ‫ئ���ەوان پ���اش ماوەیەكی ت���ر دەچنەوە‬ ‫س���ەر ماڵ‌و حاڵ���ی خۆیان‪ ،‬ب���ەاڵم ئەو‬ ‫ئۆتۆمبێالنەی ژمارەیان هی ش���ارەكانی‬ ‫ت���رە لێپرس���ینەوەیان لەگ���ەڵ دەكرێت‬ ‫ب���ۆ ه���ەر س���ەرپێچییەك لەتوندوتۆڵی‬ ‫ئۆتۆمبێلەكانیان وەكو هەر هاواڵتییەكی‬ ‫شارەكە‪.‬‬ ‫بەهم���ەن عەبدوڵ�ڵ�ا‪ ،‬باس���ی لەوەش‬ ‫ك���رد‪ ،‬ئ���ەو ئۆتۆمبێالن���ەی ژمارەی���ان‬ ‫ه���ی ش���ارەكانی وەكو موس���ڵ نەینەوا‬ ‫وصەاڵحەدینە ش���ارەكانی تریش‪ ،‬ئەوان‬ ‫وەك���و ئ���اوارە یان گەش���تیار دێن و بۆ‬ ‫ماوەیەك���ی كاتی دەمێنن���ەوە‪ ،‬لەهەمو‬ ‫ش���وێنك هەروایە ئەلەویاتیان بۆ ناكەن‪،‬‬ ‫تەنه���ا لەكات���ی هاتنی���ان لەبازگەكان‬ ‫لێپرس���ینەوەیان لەگ���ەڵ دەك���ەن ك���ە‬ ‫بۆچی هاتون ك���ەی دەگەڕێنەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بارودۆخ���ی ئەمن���ی بەش���ێوەیەك بێت‬ ‫گوم���ان بكرێت لەو ئۆتۆمبێالنە ئەوانیش‬ ‫رێگەی یاس���ایی دەگرنەبەر‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫ئاوارە یان گەشتیار بەهەر هۆكارێك بێت‬ ‫بێنە ناو شارو لێرە بمێننەوە بۆیان نییە‬ ‫و بیانەوێت ئۆتۆمبێلەكانیان تۆمار بكەن‬ ‫یان داوای كارتی زانیاری بكەن‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیش���ی "هیچ كەسێك بۆی‬ ‫نییە كە دانیش���توی ش���اری س���لێمانی‬ ‫بێت‪ ،‬ئەم ئۆتۆمبێالنەی پێبێت‌و بەكاری‬ ‫بهێنیت‪ ،‬بەپێی یاس���ا لێپرس���ینەوەیان‬ ‫لەگەڵدا دەكرێت‌و سزا دەدرێن"‪.‬‬

‫ئاژەڵی قاچاخ نەخۆشییەكی ترسناك لە هەرێمی كوردستاندا باڵودەکاتەوە‬ ‫بەڕێوەبەری ڤێتەرنەری سلێمانی‪ :‬ڤاكسین دراوە بە ‪ 40‬هەزار رەشە واڵخ‬ ‫گوندەكەیاندا تەنها دو ماڵ ئاژەڵەكانیان‬ ‫توش���ی ئەم نەخۆش���یە بون‪ ،‬بەاڵم زو‬ ‫هەس���تیان پێ كردوە‪ ،‬بەزویی پزیشكی‬ ‫ڤێتەرنەری���ان ل���ێ ئ���اگادار كردۆتەوە‬ ‫خۆش���بەختانە چارەس���ەری تەواوی���ان‬ ‫بۆكراون‪ ،‬لەئێستادا لەچاكبونەوەدان‪.‬‬ ‫ناوب���راو‪ ،‬وتیش���ی "ئەم نەخۆش���ییە‬ ‫زیانێك���ی زۆری بەخ���اوەن ئاژەڵ���ەكان‬ ‫گەیاندوە‪ ،‬س���ەرباری زیانی ماڵی زیانی‬ ‫مادیشی دروستكردوە بۆیان"‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬سلێمانی‪:‬‬ ‫ماوەی نزیكەی س���اڵێكە نەخۆشییەك‬ ‫لەنێ���و ئاژەڵ���دا س���ەرەتا لەپارێ���زگای‬ ‫دهۆكەوەو دواتریش بۆ ش���اری هەولێر‌و‬ ‫س���لێمانی پەرەی س���ەندوە‪ ،‬كە بەهۆی‬ ‫هاوردەركردنی ئاژەڵی قاچاخەوە سەری‬ ‫هەڵداوەو بەو هۆیەوەش چەندین س���ەر‬ ‫ئاژەڵ مرداربونەتەوەو زیان بە بەرهەمی‬ ‫شیرەمەنیشیان گەیش���توە‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫ڤێتەرنەری سلێمانییش‪ ،‬دەڵێت "توانراوە‬ ‫رێگری لەنەخۆش���ییەكە بكرێت لەرێگەی‬ ‫بەكارهێنانی ڤاكس���ین بۆ ئاژەڵەكان‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی نەخۆشیەكەیان بۆ نەگوێزرێتەوە"‪.‬‬ ‫زۆر بەخراپی توشیان بوە‬ ‫كەمال ئەحم���ەد‪ ،‬تەمەن ‪ 40‬س���اڵ‪،‬‬ ‫خاوەن���ی ئاژەڵ‪ ،‬دەڵێ���ت "بەیانییەكیان‬ ‫كاتێ���ك ئاژەڵەكانی���ان چونەتە دەرەوە‬ ‫ب���ۆ لەوەڕ‪ ،‬تێكەڵ بە ئاژەڵەكانی تربون‪،‬‬ ‫ئێ���وارە لەكاتی گەڕانەوەی���ان بۆماڵەوە‬ ‫بەنەخۆشی هاتونەتەوە‪ ،‬كاتێك زانیویانە‬ ‫نەخۆش���یەكە لەالدێكەدا ب�ڵ�او بۆتەوە‪،‬‬ ‫پاشان ئاژەڵەكانییان كەوتون نەیاتوانیوە‬ ‫هیچ بكەن‪ ،‬توانای خواردنشیان نەمابو"‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "كە نەخۆشیەكەیان‬ ‫توشبو‪ ،‬دەس���تبەجێ پزیش���كیان لێی‬ ‫ئاگاداركردونەت���ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم ئەوەن���دە‬ ‫بەخراپی توش���یان بو‪ ،‬دو رەشەواڵخیان‬ ‫مرداربونەوە‪ ،‬ئەوانەی تریان چارەس���ەر‬ ‫كرابون"‪.‬‬ ‫بەرهەمەكانیان كەمبۆتەوە‬ ‫فاتیم���ە محەمەد‪ ،‬تەمەن ‪ 63‬س���اڵ‪،‬‬ ‫خاوەن ئاژەڵ‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬چەند ماڵێك‬ ‫لەگوندەكەی���ان ئاژەڵەكانی���ان توش���ی‬ ‫نەخۆش���ی بون‪ ،‬ئاژەڵەكان���ی ئەوانیش‬

‫لە ساڵی ‪ ٢٠١٣‬نەخۆشییەکە لە دهۆک باڵوبۆتەوەو ئەمساڵیش‬ ‫بەرفراوانتر بوە بۆ تەواوی هەرێمی کوردستان‬ ‫توش���ی ئەو ڤایرۆس���ە بون‪ ،‬بەاڵم چەند و دەرزی چارەسەر كران‪.‬‬ ‫ئەو ئاژەڵدارە ‪،‬جەختی لەوەشكردەوە‪،‬‬ ‫س���ەرێكیان مرداربونەوە‪ ،‬ئەوانەی تریان‬ ‫لەالیەن پزیشكی ڤێتەرنەریەوە بەدەرمان ك���ە بەهۆی ئەم نەخۆش���یەوە بەرهەمی‬

‫ش���یرەمەنیان كەمبۆت���ەوە‪ ،‬س���ەرباری‬ ‫ئەوەش زیانێكی مادی زۆیان پێگەشتوە‪.‬‬

‫زیانی مادی زۆری گەیاندوە‬ ‫تۆفی���ق رەحی���م‪ ،‬تەمەن ‪ 55‬س���اڵ‪،‬‬ ‫خاوەن ئاژەڵ‪ ،‬جەخت لەوەدەكاتەوە‪ ،‬لە‬

‫چارەسەری تەواویان بۆ كراوە‬ ‫بەڕێوەب���ەری ڤێتەرنەری س���لێمانی‪،‬‬ ‫نەخۆش���ییەكی‬ ‫ئاماژەب���ەوەدەكات‪،‬‬ ‫ڤایرۆس���ییە بەن���اوی ‪lumpy skin‬‬ ‫‪ disease‬كورتكراوەك���ەی ‪lsD‬‬ ‫نیشانەكانش���ی ئەوەیە لەس���ەر لەشی‬ ‫ئاژەڵەكە دومەڵ و زیپكە دروست دەبێت‬ ‫هەمو لەشی داگیر دەكات‪ ،‬تای لێدێت و‬ ‫توانای لەوەڕی ك���ەم دەبێتەوە ئاژەڵكە‬ ‫بێ هێز دەبێت‪ ،‬ئەم نەخۆش���ە سەرەتا‬ ‫لەمانگی ‪ 8‬س���اڵی ‪ 2013‬ل���ە پارێزگای‬ ‫دهۆك باڵوبۆی���ەوە‪ ،‬دواتریش لەهەولێر‪،‬‬ ‫پاش���ان یەكەم حاڵ���ەت لەگوندی ڕەزگە‬ ‫لەبن���اری قەندیل لەس���اڵی ‪ 2013‬دا بو‪،‬‬ ‫لەساڵ ‪ 2014‬زیاتر باڵوبۆتەوە‪ ،‬هۆكاری‬ ‫باڵبونەوەكەشی بریتیە لەهێنانی ئاژەڵی‬ ‫نەخۆش بەش���ێوەی نایاس���ای لەواڵتانی‬ ‫وەكو توركیا‪ ،‬كە بەرێگەی مێشولەیەكە‬ ‫لەئاژەڵێك���ەوە ب���ۆ ئاژەڵێك���ی دیك���ە‬ ‫دەگوزارێتەوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬ئاری سەاڵحەدین مەعروف‪ ،‬باسی‬ ‫لەوەشكرد‪ ،‬بۆ رێگریكردن لەنەخۆشییەكە‬ ‫كاری ڤاكس���ینكردن بۆ رەشە واڵخەكان‬ ‫ئەنجامدراوە كە ژمارەیان ‪ 36928‬سەرە‪،‬‬ ‫توانراوە بەرگری بكەی���ن لەباڵوبونەوەی‬ ‫نەخۆش���یەكەو زیاتر لە ‪ 651‬سەر رەشە‬ ‫واڵخ توشبون لە سنوری سلێمانی‪.‬‬




‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫ذمارة (‪ )4٨2‬دو شةممة ‪2014/9/1‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫وێنە جیاوازەکانی داعش‬

‫فەهمی بورهان‬ ‫ئەگەر بنەماكانی دیموكراسی‪ ،‬لەسەر‬ ‫چەمكەكانی لیبڕالیەت و ژیانی سیكۆالر‬ ‫و مافی هاواڵتیبوون و س��ەروەری یاساو‬ ‫هەڵبژاردن بەمانا ڕۆژئاوایەكەی بنیاتنرابێت‪،‬‬ ‫ئەوا داعش فەلسەفەكەی لەسەر بنەمای‬ ‫تێرۆرو تۆقاندن و پەیڕەوكردنی سیاسەتی‬ ‫لەقاڵبدان( دیسپۆتیزم)ی كۆمەڵ و توانەوەی‬ ‫لە بۆتەی خۆیدا نەخشاندوە‪ ،‬بێگومان ئەم‬ ‫جۆرە لەدونیابینە‪ ،‬شەرعیەتی لەو تێزانەوە‬ ‫وەرگ��رت��وە كە بیرمەندە ڕادیكاڵەكانی‬

‫دونیای عەرەبی وەك بەشێك لە دونیای‬ ‫ئیسالمی دایانڕشتوە‪ .‬سەیر نیە لەسەردەمی‬ ‫دیموكراسیەتدا هێزگەلی لە شێوەی داعش‬ ‫زەمینەی دروستبوون‌و پاشان تەشەنەكردنی‬ ‫هەبێت‪ ،‬بێگومان زیاد لەهۆكارێك لەپشت‬ ‫بەرفراونبونی ئ��ەم هێزەوە هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫باسكردنیان ئامانجی ئەم بابەتەنین‪ ،‬پێش‬ ‫هاتنی داع��ش وەك��و جەستە و گروپێكی‬ ‫رێكخراو‪ ،‬داعش بە زیاد لەوێنەو چەمكێكەوە‬ ‫لەدونیای ئێمەدا ئامادەیی هەبوە‪ ،‬داعش‬ ‫وەك ئایدۆلۆژیا‪ ،‬داعش وەك پیاوانی دژ‬ ‫بە بەهاكانی دیموكراسی و ژیانی سیكۆالر‪،‬‬ ‫داعش وەك كائینێكی پاشخان مەزهەبی‬ ‫لەم نەخشەی عێراقەدا ڕۆژانە لەشەقام و‬ ‫شوێنە گشتیەكان هاتون‌و چوون‪ ،‬داعشی‬ ‫پێش ڕوداوەك��ان��ی (‪)١٠‬ی ح��وزەی��ران بە‬ ‫پۆشاكی سەردەمی مۆدێرنەوە ئەبینران و لە‬ ‫سەرەی وەرگرتنی ئایفۆنی (‪ )5‬ئەوەستان و‬ ‫ماڵئاواییان لە ئایفۆنی (‪ )٤‬ئەكرد‪ ،‬خاوەنی‬ ‫ڕوخساری ج��وان و لەشوالری كەشخەن‪،‬‬

‫داعشی پێش (‪)١٠‬ی حوزەیران بەشێك‬ ‫لەوەختی ڕۆژانەیان لە ڕەشاقەدا ئەبەنە‬ ‫سەر‪ ،‬ئەم جۆرە لە داعشە ئەكرێت سونە‬ ‫یان شیعە یان كورد بێت‪ .‬بەبڕوای من ئەم‬ ‫جۆرە لەداعش‪ ،‬مەترسیدارترین جۆرەكانی‬ ‫داعشن‪ ،‬بەهەمان چەكەكانی دیموكراسی‬ ‫ئەجەنگن و هەمیشە وەك بەشێك لە كۆمەڵ‬ ‫وێنائەكرێن‪ ،‬ئ��ەم ج��ۆرە لەداعش باشتر‬ ‫ئەتوانێت لە ژینگەی دیموكراتدا بژێت و‬ ‫بە شاراوەیی ئەمێنێتەوە‪ ،‬لە دورم��ەودادا‬ ‫لە بناغەوە كۆمەڵ توشی داڕزان ئەكات‪،‬‬ ‫عێراق لە اری دەرونی و كۆمەاڵیەتییەوە‪،‬‬ ‫هەمیشە ئامادەی وەرگرتنی ئەم جۆرە لە‬ ‫داعشەی هەبوە‪ ،‬ملمالنێ مەزهەبییەكان هیچ‬ ‫مانایەكیان بۆ دیالۆگ و گردبونەوە لەدەوری‬ ‫مێزەكان نەهێشتۆتەوە‪ ،‬بێ بایەخترین‬ ‫دیسكۆرس (وتار) دیسكۆرسی سەروەری‪،‬‬ ‫یان دیسكۆرسی پابەندبون بە دەستورو‬ ‫بنەماكانی مافی مرۆڤ بوە‪ ،‬سەرئەنجام‬ ‫نەوەیەكی بێباك بەرامبەر بە دەستور‬

‫وەك پەیمانێكی كۆمەاڵیەتی هاوچەرخ‬ ‫دروستبوە‪ ،‬بۆیە ڕوداوەكانی ئێستا گرێدراوی‬ ‫ملمالنێكانی ڕابردوە‪ ،‬ئەوەی داهاتوی لەسەر‬ ‫بنیات ئەنرێت هێز بە بناماكانی ئەبەخشێت‪،‬‬ ‫لە ڕاب���ردووە س��ەرچ��اوە ئەگرێت و ئەوە‬ ‫نەوەكانی ئێستا نین داهاتوی عێراق وێنا‬ ‫ئەكەن‪ ،‬بەقەد ئەوەی سێبەری تێزو دیدە‬ ‫مەزهەبییەكانی پێشینانە هەژمونی خۆی‬ ‫بەسەر سبەینێدا ئەسەپێنێت‪ .‬داعشی‬ ‫ئەبوبەكری بەغدادی چۆن هات ئەوهاش‬ ‫ئ��ەڕوات و ئەبن بە بەشێك لە مێژویەكی‬ ‫ناشرین و هاوتای مێژووی مەغۆلەكان و‬ ‫ژەنەڕاڵە ڕادیكاڵەكانی خەالفەتی ئیسالمی‌و‬ ‫فەندەمەنتالیزمەكانی دونیای مەسیحیەت‪ ،‬لە‬ ‫الپەڕەكاندا ئەرشیف ئەكرێن‪ .‬ئەوەی وەك‬ ‫مەترسیەك لە عێراقی بەزۆر دروستكراودا‬ ‫بۆ هەمیشە ئەمینێتەوە ئەفكاری مەزهەبی‬ ‫و دیدی داعشیە بۆ ژیان و دیموكراسیەت و‬ ‫بەهاكانی تری ژیانی شارستانیەت‪.‬‬

‫حكومەتی هەرێم‌و قەیرانی دارایی‬

‫شادمان مەال حەسەن‬ ‫لەسەرەتای ئەم س���اڵ ‪ ،2014‬حكومەتی‬ ‫هەرێ���م لەئەنجام���ی هەناردەكردنی نەوت‌و‬ ‫یەكانگیرنەبون���ی هەماهەنگ���ی سیاس���ی‌و‬ ‫ئابوری لەگ���ەڵ حكومەتی ناوەندی كەوتۆتە‬ ‫ملمالنێ‌‌و یەكتر تۆمەتباركردن‪ .‬لەبەرامبەردا‬ ‫حكومەتەكەی نوری مالكی سەرجەم بودجەی‬ ‫هەرێمی كوردستانی بڕیوە‪.‬‬ ‫لەوكات���ەوە حكومەت���ی هەرێم دوچاری‬ ‫قەیرانێكی گەورەی ئابوری بوە‪ .‬دوای هاتنی‬ ‫گروپی تیرۆرس���تی داعش‌و گەرمبونی شەڕ‬ ‫لەگەڵ هێزی پێش���مەرگە‌و داگیركردنی زۆر‬ ‫ناوچەی كوردس���تانی‌و ئاوەرەبونی س���ەدان‬ ‫هەزار كەس بۆ هەرێمی كوردستان‪ .‬هێندەی‬ ‫تر باری حكومەتی هەرێم قورستر بو‪.‬‬

‫بۆیە دۆخە دارایەكەی حكومەتی هەرێم رۆژ‬ ‫بەڕۆژ قورستر دەبێ‌‪ .‬موچەی فەرمانبەران‌و‬ ‫خاوەن پێداویستەكان زۆر دواكەوتوە‪ .‬بازاڕ‬ ‫بەت���ەواوی پوكاتەوە‪ .‬پ���ڕۆژەكان زۆرینەی‬ ‫وەس���تاوە‪ .‬لەبەرامبەردا وەزارەتی س���امانە‬ ‫سروش���تیەكان كە هۆكارێكی سەرەكی ئەم‬ ‫قەیرانەن هیچ پڕۆژەیەكی چارەسەری شوێن‬ ‫گرەوەی نەخس���تۆتەڕو‪ .‬چونكە ئەو نەوتەی‬ ‫حكومەتی هەرێم دەیفرۆش��� ‌ێ تاكو ئێس���تا‬ ‫ئەوەی راگەێنراوە ئ���ەوە نیە كە بچوكترین‬ ‫كەلێ���ن لەبودجەی هەرێمی كوردس���تان پڕ‬ ‫بكات���ەوە‪ ،‬چونكە نەوتەكە وەك پێویس���ت‬ ‫هەناردە ناكرێ‌‪ .‬لەوەش خراپتر كڕیاری كەمە‪.‬‬ ‫لەزۆر واڵت نەوتەكە دوبارە دەگەڕێنرێتەوە بۆ‬ ‫ش���وێنی باركراو‪ .‬حكومەتی عێراق بەردەوام‬ ‫بەدوایەوەیەتی‪.‬‬ ‫ئەو بڕەی كە وەزیری سامانە سروشتیەكان‬ ‫بەڵێن���ی دابو هەناردەی بكات تاكو ئێس���تا‬ ‫هەن���اردەی نەكردوە‪ .‬بۆی���ە گەر بە موچەی‬ ‫فەرمانبەرانی هەرێم���دا بچینەوە لەگەڵ ئەو‬ ‫بڕە نەوتەی كە هەناردە كراوە‪ .‬گەر پارەكەی‬ ‫ب���ەكاش بگات بەدەس���تی حكومەتی هەرێم‬ ‫ئ���ەوە تەنها بەش���ی یەك مانگ���ی موچەی‬ ‫فەرمانبەران���ە‪ .‬جگە لە خەرجی بەكاربردن‌و‬

‫پڕۆژەكان‪ .‬هەروەها ئەو دۆخە نەخوازراوەی‬ ‫كە هاتۆتە سەر هەرێم وەك شەڕ‌و ئەو هەمو‬ ‫ئاوارەیە‪ .‬بۆیە حكومەت ناتوان ‌ێ بەم نزیكانە‬ ‫قەیرانە دارایەكەی هەرێم چارەس���ەر بكات‪،‬‬ ‫بەڵكو بەپێچەوان���ەوە رۆژ بەڕۆژ پوكانەوەی‬ ‫زیاتر دێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫باشترین چارەس���ەر لەئێستادا رێكەوتنە‬ ‫لەگ���ەڵ حكومەتی ناوەندی ب���ەو مەرجەی‬ ‫تەواوی پارەی گلدراوە بگێڕێتەوە بۆ حكومەتی‬ ‫هەرێم‪ .‬لەالیەكیتر بەه���ۆی بەهانا نەهاتنی‬ ‫توركیا بۆ هەرێمی كوردس���تان لەمەسەلەی‬ ‫هێرش‌و پەالمارەكانی داعش‪ .‬ئاسایە دەوڵەتی‬ ‫توركیا هەر كاتێك بەرژەوەندی بخوازێت رێگا‬ ‫لەهەناردەكردنی نەوتی كوردس���تان بگرێت‪،‬‬ ‫یاخ���ود پ���ارەی نەوتەكە رادەس���تی عیراق‬ ‫بكات‪ .‬بۆیە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان‬ ‫لەنەخش���ەكەی س���ەركەوتو نەب���و‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەپێچەوانەوە گورزێكی گ���ەورەی لەئابوری‬ ‫تازە گەشەس���ەندوی هەرێمی كوردستاندا‪.‬‬ ‫ئەگەر هاتو هەرێم لەم س���اڵەوە رۆژانە ‪500‬‬ ‫ه���ەزار بەرمیل نەوت هەناردە بكات‪ .‬بۆ هەر‬ ‫بەرمیلێك ‪ 100‬دۆالری دەس���تبكەوێت سااڵنە‬ ‫دەكات‪ 15 ،‬ملیار دۆالر‪ .‬كە ئەمەش زەحمەتە‪.‬‬ ‫ئەوج���ا ناتوان ‌ێ بەتەواوی پێویس���تیەكانی‬

‫هەرێمی كوردستان پڕبكاتەوە‪ ،‬چونكە پێشتر‬ ‫حكومەتی هەرێم لەوە زیاتری دەستدەكەوت‪.‬‬ ‫ئەم س���اڵ بودجەی عیراق ‪ 150‬ملیار دۆالرە‬ ‫بەالیەنی كەمەوە حكومەتی هەرێم ‪ 20‬ملیار‬ ‫دۆالری بەردەكەوت‪.‬‬ ‫كەواتە ئەو قەیرانەی ئەمڕۆ لەكوردستان‬ ‫هاتۆت���ە كایەوە كاریگەری نەرێنی لەس���ەر‬ ‫گەش���ەكردنەكانی هەرێم دانا‪ .‬بەشێوەیەكی‬ ‫بەرچاو سستی كرد‌و دوای خست بۆ ماوەی‬ ‫چەندین ساڵ‪ .‬باش���ترین چارەسەر ئەوە بو‬ ‫حكومەتی هەرێم كارەكان���ی بكردایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جار ‌ێ نەوتەكەی لەچوارچێوەی سیاس���ەتی‬ ‫نەوتی عیراق بوایە تاكو ئەو رۆژەی دوچاری‬ ‫لێكترازان دەبو لەگەڵ بەغدا ئەوكات دەیتوانی‬ ‫س���ودی لێوەربگ���رێ‌‌و بەكاریبهێنێ‌‌و نەوتی‬ ‫هەرێم راستەخۆ بفرۆش���ێ‌‌و پێویستیەكانی‬ ‫هەرێمی پ ‌ێ پڕ بكردایەوە‪.‬‬ ‫لەالیەكیت���ر دۆش دامان���ی هەرێ���م‬ ‫لەچارەسەری خێرای قەیرانی دارایی وایكرد‬ ‫سیاس���ەتوانانی بەغ���دا كارتەكان���ی كورد‬ ‫بەالواز بخوێننەوە لەگفتوگۆكانی پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی حی���دەر عەبادی‪ .‬ئەمەش پێگەی‬ ‫هەرێ���م الواز دەكات لەداهاتودا‪.‬گەر زو ئەم‬ ‫قەیرانە دارایە چارەسەر نەكرێت‪.‬‬

‫ئەمەریكاو بەرەی دژە داعش‬

‫لەتیف حسێن‬ ‫ئەمەری���كاو هاوپەیمانەكان���ی‌و نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكان بەدرێژایی س��� ‌ێ چوار ساڵی‬ ‫رابردوی شۆڕش���ی گەلی سوریا نەیانتوانی‬ ‫بڕیارێك���ی یەكالكەرەوە ب���ۆ كۆتاییهێنان‬ ‫بەرژێمی سوریا بدەن‪ ،‬هاوشێوەی بڕیاریان‬ ‫لەبارەی تونس‌و میس���رو لیبیا‪ ،‬هەر لەبەر‬ ‫ئەوەبو رێگەی بەزۆرێك لەواڵتانی ناوچەكەدا‬ ‫تا بەئاس���انی بتوانن یارییە سیاسییەكانی‬ ‫خۆیان لەپێناو بەرژەوەندییان لەناو سوریادا‬ ‫بكەن‪ ،‬تا ئەوانیش رێگەیان بەگروپە توندڕەوە‬ ‫ئیسالمییەكاندا لەنمونەی داعش‪ ،‬تا بەهۆی‬ ‫ئەو بارودۆخەی سوریاوە جێی خۆیان قایم‬ ‫بكەن‪ ،‬كە بتوانن روگەی ئەمەریكاو واڵتانی‬ ‫هاوپەیمانی لەالكردنە ئەس���ەدەوە بگۆڕێت‬ ‫ب���ۆ داعش‪ ،‬ت���ا ئێرە هەم���وان الیان رون‌و‬ ‫ئاش���كرایەو بۆیە باسكردنی زۆر لەسەر ئەم‬

‫تەوەرەیان قسەی زیاتر هەڵدەگرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫باسكردنی ئێستای داعش لەعیراق‌و شەڕیان‬ ‫لەگەڵ كورد‪ ،‬بەش���ێكە ل���ەو گەمەیەی كە‬ ‫واڵتانی زلهێزو خ���اوەن نفوزو بەرژەوەندی‬ ‫لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت بەتایبەتی سوریاو‬ ‫عی���راق‪ ،‬ك���ە س���ااڵنێكی زۆرە بەردەوامی‬ ‫پێدەدەن‪.‬‬ ‫كێش���ەكانی نێ���وان هەرێ���م‌و بەغدادو‬ ‫هەن���گاوە ناحەكیمەكان���ی مالكی لەماوەی‬ ‫هەشت س���اڵی حوكمڕانی خۆیداو ملمالنێی‬ ‫ئەمەری���كاو ئێ���ران ل���ەم ناوچەی���ەداو‬ ‫هاوكات پرس���ی پەراوێزبونی س���وننەكان‌و‬ ‫راوەدونانیان‌و پرس���ی دەوڵەت���ی كوردی‪،‬‬ ‫پێویستی بەدۆزینەوەی رێگەچارەیەك هەبو‪،‬‬ ‫تا لەرێگەیەوە‪ ،‬هی���چ نەبێت بۆ ماوەیەكی‬ ‫كاتی‌و وەرگرتنی سود لەو كاتە‪ ،‬ئەو پرس‌و‬ ‫بابەتانە دوا بخات‪ ،‬چونكە دروس���ت بون‌و‬ ‫هەڵتۆقینی داعش‌و داعش���ییەت بەتایبەتی‬ ‫لەعیراقدا‪ ،‬گەواهیدەری ئەو راستییەن‪ ،‬كە‬ ‫داعش هۆكارێكە بۆ گۆڕینی ئاراستەی پرسە‬ ‫گرنگەكان‌و گۆڕینیان بەكارێك كە عیراقی بۆ‬ ‫چەند ساڵێك گەڕاندەوە خاڵی سفر‪.‬‬ ‫لەناو گەرمە‌و هەناوی ئەو كێشانەش���دا‬ ‫ئەمەری���كاو هاوپەیمانەكانی لەنێوان كوردو‬ ‫حكومەت���ی بەغ���داد‪ ،‬بەئاس���انی ناتوانێ‌‬ ‫هەڵب���ژاردەی هەبێت‪ ،‬لەكات���ی هەوڵەكانی‬ ‫كورد بۆ جیابون���ەوەی هەرێمەكەی خۆی‪،‬‬ ‫بەپێ���ی نەخش���ەرێگاكەی بایدنی جێگری‬

‫ئۆبام���ا‪ ،‬ئەمەری���كای خس���تبوە بەردەم‬ ‫ئیحراجی سیاسی لەجیهاندا‪ ،‬هەربۆیە زۆرێك‬ ‫لەچاودێران‌و زانیارییە هەواڵگرییەكان ئاماژە‬ ‫بەوە دەكەن‪ ،‬ك���ە ئەمەریكاو گەلێك واڵتی‬ ‫تر رێگەیان بەهەڵتۆقینی زیاتر‌و پەڕینەوەی‬ ‫داعش���ی لەس���وریاوە بۆ عیراقدا‪ ،‬بەمەش‬ ‫توانیان س���ەرنجی جیهان لەس���ەر پرسی‬ ‫شۆڕشی س���وریاو كێشە ئاڵۆزەكانی عیراق‬ ‫دوربخاتەوەو بیانخاتە بەرەی دژەتیرۆرەوە‪،‬‬ ‫ئەو جەنگەی كە س���ااڵنێكی زۆرە ئەمەریكا‬ ‫خۆی‌و هەوڵەكانی بۆی چڕ كردۆتەوە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە ئەمەری���كا توانی س���ەرنجی هەموان‬ ‫لەس���ەر ش���ەڕی دژ بەتی���رۆر لەعیراق چڕ‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬تا لەرێگەیەوە‪ ،‬پەیام بەیارییەكانی‬ ‫ئێران‌و مەددی شیعی بدات لەناوچەكەدا‪.‬‬ ‫هەوڵ���ە بەردەوامەكان���ی ك���ورد ب���ۆ‬ ‫كۆكردنەوەی پش���تیوانی ب���ۆ جیابونەوەو‬ ‫دەوڵەتی ك���وردی‪،‬دۆزی ن���ەوت نەیتوانی‬ ‫ئەمەریكاو هاوپەیمانەكان���ی لەئیحراجبون‬ ‫بەپش���تیوانی خۆی وەدەس���ت بێنێ‌‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەئێستادا ئەمەریكا توانی لەبەپاساوی بونی‬ ‫تیرۆرو هەڕەش���ەی ئەوان لەسەر ئاسایشی‬ ‫جیهان‪ ،‬پەیتا پەیتا هاوكاری‌و پش���تیوانی‬ ‫خۆی‌و هاوپەیمانەكانی بۆ یارمەتیدانی كورد‬ ‫لەش���ەڕی تیرۆر زیاد دەكات‪ ،‬دەش���یەوێت‬ ‫ل���ەم رێگەیەوە ك���ورد پڕ چ���ەك‌و بەهێز‬ ‫بكاتن بۆ ئ���ەوەی جارێكی دیكە حكومەتی‬ ‫ناوەن���دی بیر لەپەراوێزخس���تن‌و ملمالنێی‬

‫ك���ورد‌و پێكهاتەكانی تر بكات‌و هەمیش���ە‬ ‫وەك‌و چەك���ی بەهێ���ز بەرامب���ەر بەناوەند‬ ‫بەكاری دەهێنێت‪ ،‬هەر كات بزانێت ئامانج‌و‬ ‫بەرژەوەندییەكانی دەكەوێتە مەترسییەوە‪،‬‬ ‫بەمەش پەیامی رون‌و ئاش���كرای بەركابەرە‬ ‫سەرسەختەكەی خۆی كە ئێرانە لەعیراقدا‬ ‫دەدات‌و یارییەكانیان بەردەوامی پێدەدەن‪،‬‬ ‫واڵتانی پش���تیوانی‌و هاوكاری س���ەربازی‬ ‫ئێستای وردستانیش لەو چواچێوەیەدایە كە‬ ‫ئەمەریكا نەخش���ەی بۆ داناوەو رۆژ لەدوای‬ ‫رۆژ واڵتان���ی رۆژئاوا لەڕێگ���ەی وەزارەتی‬ ‫دەرەوەیان بەشدارن لەو بەرنامە نەخشە بۆ‬ ‫داڕێژاوە نێو دەوڵەتییە‪.‬‬ ‫ئەوەی جێگەی هەڵوەس���تە لەسەركردنە‬ ‫ئەوەی���ە ك���ە ل���ەم س���ەروبەندەدا ك���ە‬ ‫هەرێمی كوردس���تان بەقەیرانێكی جددی‌و‬ ‫ئاڵ���ۆزدا گوزەر دەكات‪ ،‬پێویس���ت دەكات‬ ‫بەوریایی���ەوە مامەڵەیان لەگەڵ���دا بكات‌و‬ ‫چیت���ر هەلەمێژوییەكان لەدەس���ت نەداتن‬ ‫چونكە ئەوەی لەئێستا بەرامبەر بەهەرێمی‬ ‫كوردستان‌و هەرێمی ئارامدا هەیە‪ ،‬دەكرێت‬ ‫بكرێت���ە پەیژەی س���ەركەوتنی هەوڵەكانی‬ ‫دروستكردن یان هیچ نەبێت بونیاتنانی ئەو‬ ‫خەونەی كە لەمێژە ك���ورد بۆ جیابونەوەو‬ ‫دروس���تكردنی كیانی سیاس���ی خۆی كار‬ ‫بكات‌و بەوریاییەوە وەاڵمی ئەو هەلەبداتەوە‬ ‫كە لەئێستادا لەدەرگای كورددایە‪..‬‬

‫محه‌مه‌د ره‌سوڵ موراد‬

‫‪8‬‬

‫با کوردستان‬ ‫بە «پنوان»‬ ‫نەدەین!‬

‫ئەگ���ەر کەمێک بگەڕێین���ەوە دواوە‪ ،‬دەبینین ب���ە درێژایی مێژو رەفت���اری عەرەبە‬ ‫شۆڤینیەکان بوە‪ ،‬ک ‌ه هەر لەسەرەتای دەرکەوتنیان لە (نیمچه‌دورگەی عەرەبی)دا خێڵە‬ ‫بچوکەکانیان لەناو خۆیاندا بەردەوام لەشەڕی یەکتری دابون و کاری رۆژانەو مانەوە و‬ ‫ژیانیان پەالمار و کوشتن و تااڵن و بڕۆ و کۆیلەکردنی یەکتری بوە‪.‬‬ ‫دواتر کە ئاینی ئیسالم یەکیخستن و بون ‌ه هێزێکی گەورە‪ ،‬بە هەمان میتۆدو فەرهەنگی‬ ‫راب���ردو پەالماری نەتەوە بێکیان و خاوەن کیانەکانی دراوس���ێی خۆیان دا‪ ،‬ناوچەکانی‬ ‫باک���ور و باکوری خۆره���ەاڵت و خۆرئاوای نیمچه‌دورگەکه‌ی���ان تااڵنکرد و خه‌ڵکه‌که‌یان‬ ‫ره‌شه‌کوژکرد و‪ ،‬بە دەق شەرعیه‌تیان بە کارە دزێو و ناڕەواکانیاندا بەناوی (ئەنفال)‪ ،‬ژن‬ ‫و کچ و منداڵیان دەبردن و لەبازاڕەکانیان بە کااڵیان دەکردن و وەک کەنیزەک و کۆیلە‬ ‫بەکاریاندەهێنان‪ ،‬کە لەم کارەیاندا هەمو دکتاتۆرە ستەمکارەکانی پێش خۆیان بۆڕدا‪.‬‬ ‫بە درێژایی هەزار س���اڵێکی دەسەاڵتیان ئەمە س���ەروەری و شانازییانە‪ ،‬دواتریش لە‬ ‫هەش���تاکانی سەدەی بیستەمیش���دا هەمان کاریان بە هەمان ناوەوە بەرامبەر نەوەکانی‬ ‫س���ه‌اڵحه‌ددینی رزگارکەری ئیسالم و عەرەب دوبارەکردەوە و ‪ 182‬هەزار مرۆڤی کوردی‬ ‫بێگوناهیان لەناوبرد و هەڵەبجەی ش���اری ش���اعیرانیان ش���ەهیدکرد‪ ،‬دەیان کارەساتی‬ ‫جەرگبڕی تریان بەسەرهێناین‪ ،‬کە هیتلەر و مۆسۆلۆنی حه‌سودیان پێدەبەن‪.‬‬ ‫ئێستاش لەسەدەی بیست و یەکدا و‪ 66 ،‬ساڵ دوای راگەیاندنی جاڕنامەی مافەکانی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬هه‌ندێ له‌و عه‌ره‌ب ‌ه ش���ۆفێنییان ‌ه بە پاس���اوی نەناسینی ئەو خوایەی کە شەش‬ ‫هەزار س���اڵ پێش ئەوان ناسیومانە ئەتکمان دەکەن‪ .‬ئەگەر هێزی پێشمەرگە و خوێنی‬ ‫پێش���مەرگە و گیانفیدایی پێشمەرگە نەبوایە‪ ،‬ئێس���تا کچان و ژنانی دهۆک و هەولێر و‬ ‫سلێمانی هەمان چارەنوسی کچان و ژنانی شەنگال‪-‬یان دەبو‪.‬‬ ‫بۆیە کاری لەپێش���ینەی حکومه‌ت و پارلەمان و س���ه‌رۆکایه‌تیی هه‌رێمی کوردستان‪،‬‬ ‫چاککردنی ژیانی خەڵک و گوزەرانی پێشمەرگە و تۆکمەکردنی سەنگەرەکانیانه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫عەدالەت لە دابەش���کردنی چەک ‌ه تاز‌ه گەیش���توه‌کان‪ ،‬نەک پۆش���تەکردنەوەی ناوماڵی‬ ‫وەزیرەکان و بودجەی حزبەکان و ‪...‬تاد‪.‬‬ ‫وەک دەگێڕنەوە لە س���ەردەمی قاجاڕیەکاندا‪ ،‬ئ���ەوکات گوندی (الجان)ی رۆژهەاڵتی‬ ‫کوردس���تان‪ ،‬ک ‌ه لەژێ���ر قه‌ڵه‌مره‌وی هۆزی مەنگوڕ دابوە‪ ،‬کاتێک حکومەت بانگێش���تی‬ ‫دانیش���توانه‌که‌ی کردوه‌‪ ،‬بۆ بەناوکردنی گوندەکەیان‪ ،‬ئ���ەوان گوتویانە «ئەمڕۆ بۆمان‬ ‫ناکرێ‪ ،‬پنوان دەکەین»‪ ،‬واتە جلوپۆش���اکمان پینه‌دەکەی���ن‪ .‬به‌مجۆر‌ه و بۆ ئەو کارە‬ ‫ساکارە گوندێکیان لەدەستچوە و ب ‌ه ره‌سمی تۆمارییان نه‌کردوه‌‪.‬‬ ‫تکای ‌ه ئێمه‌ش‪ ،‬له‌م س���اته‌وه‌خت ‌ه هه‌س���تیاره‌دا‪ ،‬با ئه‌وله‌ویاته‌کانم���ان له‌بیرنه‌چن و‬ ‫کوردستان ب ‌ه «پنوان» نه‌ده‌ین!‬

‫عەبادی‌و مەكتەبەکەی مالكی‬

‫شاهۆ كرماشانی‬ ‫نوری مالكی سەرۆكوەزیرانی پێشوی عیراق‬ ‫لەماوەی حوكمڕانی خۆی بەهۆی هەڵسوكەوتە‬ ‫چەوتەكانی واڵتی ب���ەرەو لێواری داڕمان برد‪،‬‬ ‫سیاس���ەتی مالكی هاوشێوەی سەدام حوسێن‬ ‫بو وات���ە بەناوی هەمو گەلی عی���راق لێدوانی‬ ‫دەدا تەنانەت بەدروس���تكردنی ئۆپراس���یۆنی‬ ‫دیجلە ویس���تی پەالماری كوردستان بدات كە‬ ‫خەریكبو جارێكیتر ش���ەری نێ���وان عەرەب‌و‬ ‫كورد س���ەرهەڵبداتەوە‪ ،‬جگ���ە لەوەش گوێی‬ ‫لەماف‌و داخوازییەكانی س���وننەكان نەدەگرت‬ ‫ئەم سیاسەتە واتە ملهوڕی‌و گوێنەدان بەشێك‬ ‫لەشیعەكانیش���ی لەخۆگرتب���و‌و حس���ابی بۆ‬ ‫قسەكانی مەرجەعە شیعەكان نەدەكرد‪.‬‬ ‫ئەم���ە وایلێه���ات‪ ،‬ك���ە هەم ئێ���ران‌و هەم‬ ‫ئەمەریكایش هاتنە س���ەر خەت‌و چارەسەری‬ ‫قەیرانی عیراقیان بەالبردن���ی مالكی دەزانی‪.‬‬ ‫سەرهەڵدانی دیاردەی داعش وای خواست كە‬ ‫نوری مالكی واز لەدەس���ەاڵت بهێنێت ئەوەش‬ ‫لەس���ەر گوش���اری ئێران‌و ئەمەریكا‌و بەشێك‬ ‫لەشیعەكان‌و سوننە‌و كوردیش‪.‬‬ ‫وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران لەالیەن‬ ‫عەبادی���ەوە هاوكاتە لەگ���ەڵ قەیرانی داعش‌و‬ ‫بەشداری س���وننە‌و داخوازیی كورد‌و قەیرانی‬ ‫ئابوری‌و گۆڕانكاری نوێی ناوچەكە‪.‬‬ ‫هەر چەند قوناغی نوێ‌‌و الپەڕەیەكی نوێی‬ ‫لەگۆڕەپانی سیاس���ی عیراق هاتوەتە ئاراوە‌و‬ ‫ئەستەمە عیراق جارێكی تر بگەرێتەوە دۆخی‬ ‫ج���اران‌و عەبادیش بەگوتارێكی نەرمتر قس���ە‬ ‫دەكات باس لەچارەس���ەركردنی كێش���ەكانی‬ ‫نێوان بەغدا‌و هەولێر‌و بەش���داریكردنی سوننە‬ ‫میان���ەڕەوەكان دەكات بەپێچەوان���ەی مالكی‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ش���تێكی حاش���اهەڵنەگرە بمانەوێت‌و‬

‫نەمانەوێت ئەوەی رونە عەبادی لەقوتابخانەی‬ ‫مالكی فێری سیاسەت بوە‪.‬‬ ‫لەم نێوەندەدا كورد كۆمەڵیك ماف‌و داخوازی‬ ‫خۆی هەی���ە كە بەردەوام هەوڵ���ی ئەوەیداوە‬ ‫لەرێگەی یاسایی‌و دەستورییەوە چارەسەری بۆ‬ ‫بدۆزێتەوە كە بریتین لەجێبەجێكردنی مادەی‬ ‫‪‌140‬و پرسی پێشمەرگە‌و پرسی نەوت‌و‪..‬هتد‪.‬‬ ‫كورد گەیش���تۆتە ئەو قەناعەتە كە چیدی‬ ‫فیدراڵ���ی چارەس���ەری ئەم عیراق���ە ناكات‌و‬ ‫پێویس���تە بەدوای بەدێلێك‌و مۆدێلێكی نوێی‬ ‫سیاس���ی بگەڕێت‪ ،‬مەرجی ك���ورد لەم كاتەدا‬ ‫ن���ەك گەڕان���ەوەی موچەی خەڵك���ە (ئەوە‬ ‫مافێك���ی رەوای���ە) بەڵكو دەبێ���ت داخوازی‬ ‫ك���ورد بەش���داریكردنی راس���تەقینە‌و كارا‌و‬ ‫جێبەجێكردنی ماف‌و داخوازییەكانی بێت ئەم‬ ‫داخوازیانە پێشتریش كورد داوای كردبو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫باڵ���ی توندڕەوی مالكی ن���ەك داخوازییەكانی‬ ‫جێبەجێنەكرد‪ ،‬بەڵكو هەلەكەی گواس���تەوە‌و‬ ‫كارتی موچەی كوردس���تانی فرێدا كە ئامانجی‬ ‫س���ەرەكی‌و دروس���تكردنی ئەم كێشەیە تەنها‬ ‫س���ەرقاڵكردن‌و تەنازولكردن‌و بچوككردنەوەی‬ ‫دەسەاڵتی كورد‌و گەڕانەوەی مێژویی‌و سیاسی‌و‬ ‫كەلتوری كورد بۆ بازنەی رابردو هاوش���ێوەی‬ ‫سەردەمی سەدام حوسێن بو‪.‬‬ ‫بۆیە پێویستە كورد بەگوتاری یەكگرتوانە‌و‬ ‫یەكدەنگی باس لەمافە س���ەرەكییەكانی بكات‬ ‫تەنها مەس���ەلەی بودجە نەكاتە پێش مەرجی‬ ‫بەش���داریكردن لەحكومەتی داهات���و‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پێویستە سوربێت لەسەرمافەكانی‌و ستراتیژی‬ ‫دەوڵەت لەكوردستان بكاتە پێوەر‌و بەرنامەی‬ ‫حزب‌و حكومەت‌و ه���اوكات پێداچوەنەو بكات‬ ‫لەسیس���تمی بەڕێوبردنی سیاسی‌و سەربازی‬ ‫خۆی لەناوخۆی كوردستان‪.‬‬ ‫عەب���ادی لەمەكتەبی باڵی مالكی پەروەردە‬ ‫ب���وە‌و هەم���ان بەرنام���ە‌و پالن���ی مالك���ی‬ ‫جێبەجێدەكات گەربۆی بگۆنجێت دیس���انەوە‬ ‫ك���ورد پەراوێز دەخ���ات‌و تاوانباركردنی كورد‬ ‫بەجیابون���ەوەی لەعی���راق دەكات���ە كراس���ی‬ ‫عوس���مان‌و بۆ بەهێزبونی خۆی لەعیراق خۆی‬ ‫دەكاتە پاڵەوانی عەرەب‪.‬‬


‫ذمارة (‪ )4٨2‬دو شةممة ‪2014/9/1‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫عەبدولقادر سەلڤی‪:‬‬ ‫‪ 2015‬دوا قۆناغی ئاشتی دەبێت‬

‫بەڵوكەن‪:‬‬ ‫كاتی رێككەوتن هاتووە‬

‫ع��ەب��دول��ق��ادر سەلڤی‪ ،‬گ��ۆش��ەن��وس لە‬ ‫رۆژن���ام���ەی ی��ەن��ی ش��ەف��ەك دەڵ��ێ��ت‬ ‫«گرنگترین ك��اری سەرەكی حكومەتی‬ ‫نوێی ئاك پارتی‪ ،‬سەرخستنی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی دەبێت‪ ،‬پێدەچێت تاكو ‪ 2015‬دوا‬ ‫قۆناغی پڕۆسەكە بێت‌و ئەنجام بگات‪.‬‬

‫ئیدریس ب��ەڵ��وك��ەن‪ ،‬پارلەمانتاری پارتی‬ ‫دیموكراتی گ��ەالن رایگەیاند‪ :‬سەركەوتنی‬ ‫ئەردۆغان بۆ كۆشكی سەرۆككۆماری گرنگە‬ ‫بۆ ئەوەی درێژە بە پڕۆسەی ئاشتی بدرێت‌و‬ ‫ئێستاش كاتی ئەوەیە قۆناغی رێككەوتن‬ ‫لەگەڵ ئۆجەالندا دەستپێبكات‪.‬‬

‫بەمنزیكانە گفتوگۆی راستەوخۆی نێوان چانکایا‌و قەندیل دەستپێدەكات‬ ‫ئەردۆغان‌و داودئۆغلو‪ ،‬گفتی سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتی دەدەن‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫موسلیم‪:‬‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان كەمتەرخەم بون‬ ‫ساڵح موسلیم ه��اوس��ەرۆك��ی پ��ارت��ی یەكێتی‬ ‫دیموكرات‪ ،‬لەدیدارێكی تەلەفیزیۆنیدا وتی‬ ‫«سەرەڕای ئەوەی رۆژئاوا لەژێر ئابڵوقەدایە‌و‬ ‫لەالیەكیتریشەوە لەئەنجامی هێرشی داعش‪،‬‬ ‫هەزاران ئاوارەی ناوچەكە رویان لەرۆژئاوا كردوە‪،‬‬ ‫بەاڵم تائێستا لەالیەن نەتەوە یەكگرتوەكانەوە‬ ‫هیچ هاوكارییەكی مرۆیی نەكراوین»‪.‬‬

‫رۆڵی میدیا لە كوردستان‬

‫راپۆرتی‪-‬چاودێر‬ ‫لەپاش ئ��ەوەی هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری توركیا‬ ‫لە ‪10‬ی ئاب بەڕێوەچو‪ ،‬رەجەب تەیب ئەردۆغان توانی‬ ‫‪ %52‬ی دەنگەكان ببات‌و لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنەكەدا‬ ‫سەربكەوێت‪ ،‬لە‪27‬ی ئاب ئاك پارتی كۆنگرەی پێنجەمی‬ ‫بەست‌و ئەحمەد داودئۆغلو بەسەرۆكی گشتیی ئاك‬ ‫پ��ارت�ی‌و س��ەرۆك��وەزی��ران��ی توركیا هەڵبژێردرا‪ 28 ،‬ی‬ ‫مانگیش لەمەراسیمێكی گەورەدا‪ ،‬لەالیەن عەبدوڵاڵ گولەوە‬ ‫یانزەهەمین سەرۆككۆماری توركیا‪ ،‬پۆستەكەی رادەستی‬ ‫رەجەب تەیب ئەردۆغان كرد‪.‬‬ ‫لە یەكەم وتاری ئەردۆغان وەك سەرۆككۆمار‪ ،‬جەختی‬ ‫لەچەند خاڵێكی سەرەكی كردەوە گرنگترینیان ئاماژەی‬ ‫بەوەكرد كە خولی توركیا كۆن تەواو بوە‌و ئێستا قۆناغی‬ ‫توركیای نوێ‌ دەستیپێكردووە‪ .‬ئ��ەردۆغ��ان لەدرێژەی‬ ‫وتارەكەیدا لەكۆشكی چانكایا كە نزیكەی ‪ 170‬واڵت‪ ،‬لە‬ ‫داودئؤغلَو لةكاتى هةلَبذاردنى وةك سةرؤكى ‪AKP‬‬ ‫سەرۆككۆمار‪ ،‬سەرۆكوەزیران‪ ،‬پارلەمانتاران‌و كونسوڵییەكان‬ ‫بەشداریی مەراسیمەكە بون‪ ،‬وتی «گرنگترینیان كاری ئێمە كوردستانی دا‪ ،‬تەنانەت تائێستا چەند سەردانێكی بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان سازكردووەو سەردانی شاندی حكومەتی‬ ‫سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتییە»‪.‬‬ ‫وتیشی «پشتیوانی گەلی توركیا بۆ سەرككۆماری بونم‪ ،‬هەرێمیش بۆ توركیا زیاتر بووە‪ ،‬ئەمەش نیشانەی ئەوەیە‬ ‫نیشانەی ئەوەیە گەلی توركیا پشتیوانی لەپڕۆسەی ئاشتی‌و داودئۆغلو گرنگی بەو پەیوەندییە دەدات»‪.‬‬ ‫توركیای نوێ‌ دەكات‪ ،‬ئێمە بەسەرخستنی پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫قۆناغەكانی پڕۆسەی چارەسەریی‬ ‫ئینجا دەتوانین بگەینە ئامانجەكانمان»‪.‬‬ ‫لەپاش هەڵبژاردنی سەرۆككۆماریی‌و بەستنی كۆنگرەی‬ ‫ئەردۆغان بۆ بەهێزبونی ئابوریی توركیا‌و پالنی فیزیۆنی‬ ‫‪ ،2023‬بەردەوامی ئیستیقراری سیاسی خۆی بەگرنگ ئاك پارتی‪ ،‬دواتریش پێكهێنانی حكومەتەكەی داودئۆغلو‪،‬‬ ‫زانی‌و دواتریش رێفۆرمی بنەرەتی لەدەستوری توركیا‌و بۆ رایگشتی ئاشكراكرا كە ناوەڕۆكی كارنامەی حكومەتی‬ ‫هەنگاوەكانی بۆ یەكێتی ئەوروپا بە ئەركێكی گرنگ نوێی ئاك پارتی‪ ،‬جەخت لە سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫كراوەتەوە‪ ،‬لەهەفتەی رابردو‪ ،‬بەشیر ئەتەاڵی یاریدەدەری‬ ‫وەسفكرد‪.‬‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا رایگەیاندبو كە لەمانگی ئەیلولدا‬ ‫هەنگاوی خێراتر بۆ پڕۆسەی ئاشتی دەنرێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫پەیامەكەی داودئۆغلو‪ :‬توركیای نوێ‌‪ ،‬پڕۆسەی‬ ‫لەدوای ئەوە دێت كە بڕیارە لەم مانگەدا‪ ،‬دوەم پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی‪ ،‬ئابورییەكی بەهێزو فیزیۆنی ‪2023‬‬ ‫لە‪ 27‬ی ئاب‪ ،‬پێنجەمین كۆنگرەی ئاك پارتی كە دەكاتە كشانەوەی گەریالكان لەناو خاكی توركیا دەستپێبكات‪،‬‬ ‫یەكەمین كۆنگرەی نائاسایی‪ ،‬بەدروشمی «سەرۆكوەزیرانی ئەتەاڵی ئاماژەی بەوەكردبو وەك حكومەت راستەوخۆ‬ ‫نوێ‌‪ ،‬توركیای نوێ» بەڕێوەچو‪ ،‬لە كۆنگرەكە ئەحمەد دیدار لەگەڵ سەركردایەتی قەندیل (كەجەكە)‪ ،‬سازدەكات‪،‬‬ ‫داودئۆغلو بەسەرۆكی گشتیی ئاك پارتی‌و سەرۆكوەزیرانی هەروەها دەركردنی یاسای لێبوردەیی بۆ گەریالكان‌و‬ ‫توركیا ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراو ل��ە ‪29‬ی ئ��اب‪ ،‬كابینەی نوێی دواتریش بەشداریكردنیان لەژیانی ئاسایی‌و سیاسی‪ ،‬گۆڕینی‬ ‫یاساكانی تیرۆر‪ ،‬ئەمەش لەپاش پەیامەكەی ئۆجەالنەوە بو‬ ‫حكومەتەكەی پێكهێنا‪.‬‬ ‫داودئۆغلو لەكاتی پێشكەشكردنی وتارەكەیدا لەكۆنگرەكە‪ ،‬لە ‪15‬ی ئاب لەساڵیادی دەستپێكردنی خەباتی چەكداریی‬ ‫وەك سەرۆكوەزیران گفتی سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتی داو پەكەكە باڵویكردەوەو ئاماژەی ب��ەوەدا كەشەڕی سی‬ ‫وتی «بە ئەركی سەرشانی خۆمی دەبینم كە پڕۆسەی ساڵە‪ ،‬گەیشتۆتە قۆناغی رێككەوتنی دیموكراتی‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫ئاشتی سەربخەم‪ ،‬درێژە بەو پڕۆسەیە دەدەم لەبەرژەوەندی هەروەها لەپاش دەركردنی یاسای بەفەرمیكردنی پڕۆسەی‬ ‫چارەسەری كە لەمانگی ئاداری ئەمساڵ لەالیەن حكومەتەوە‬ ‫توركیای نوێ‌و بەهێزبونی پێگەی ئابوریی»‪.‬‬ ‫توركیا نوێ‌‪ ،‬بەڕابەری داودئۆغلو‪ ،‬دەخوازێت كاردانەوەی دەرك��را‪ ،‬لەمەودوا سەردانەكانی دەستەی جۆراوجۆر بۆ‬ ‫ئەرێنی لەسەر پتەوكردنی پەیوەندییەكانی سیاسەتی دورگەی ئیمراڵی بۆ الی ئۆجەالن زیاد دەبێت‪ ،‬لەوانەش‬ ‫دەرەوەی توركیا ببێت‪ ،‬دواتریش هەڵبژاردنی گشتیی پێكهاتنی دەستەی بەدواداچون‌و چاودێری پڕۆسەكە كە‬ ‫‪ 2015‬بەگرنگ دەبینرێت بۆ ئەوەی ئاك پارتی درێژە بە پێكدێن لە پارلەمانتارانی هەرچوار پارتەكەی توركیا‪،‬‬ ‫كە پێشتر ئۆجەالن چەندجارێك پێشنیاری دامەزراندنی‬ ‫ئیستقراری ئابوری و سیاسی خۆی بدات‪.‬‬ ‫ئەو دەستەیەی ك��ردووە‪ ،‬هەروەها سەردانی شاندێك لە‬ ‫رۆژنامەنوسان بەمەبەستی سازدانی دیداری رۆژنامەوانی‬ ‫پشتیوانی بۆ پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫ئۆرهان میرئۆغلو‪ ،‬نوسەرو روناكبیری ن��اوداری كورد لەگەڵ ئۆجەالن ئەمەش زیادكردنی سەردانەكان رۆڵی‬ ‫لە لێدوانێكیدا بۆ كەناڵی خەبەرتورك ئاماژەی بەوەكرد ئۆجەالن لەپڕۆسەكە زیاتر دەكات‪.‬‬ ‫كە توركیا بەقۆناغێكی نوێدا تێدەپەڕێت و لەم قۆناغە‬ ‫كەجەكە‪ :‬دەرگامان بۆ گفتوگۆ كراوەیە‬ ‫نوێیەشدا هەوڵی جدی بۆ چارەسەری پرسی كورد دەنرێت‪،‬‬ ‫هەفتەی رابردو‪ ،‬جەمیل بایك‪ ،‬هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن‬ ‫میرئۆغلو پێیوایە ئیتر حكومەت ناتوانێت هەنگاوی پاشگەز‬ ‫لەپڕۆسەی ئاشتی بنێت‪ ،‬بەوەی ئیتر بەشێكی زۆری گەلی دیموكراتی (كەجەكە)‪ ،‬لەدیدارێكی رۆژنامەوانیدا لەگەڵ‬ ‫روشەن چەكر گۆشەنوس لە رۆژنامەی وەتەن‪ ،‬سەبارەت‬ ‫توركیا لەگەڵ پڕۆسەی ئاشتیدان‪،‬‬ ‫میرئۆغلو وتی «لە هەڵبژاردنی سەرۆككۆماریدا‪ ،‬هەریەك بە لێدوانەكەی بەرپرسانی حكومەت بەوەی راستەوخۆ‬ ‫لە ئاك پارتی‌و هەدەپە نزیكەی ‪ %65‬ی دەنگەكانیان هێناوە‪ ،‬لەگەڵ قەندیل كۆدەبنەوە‪ ،‬بایك ئەو هەوڵەی بە ئەرێنی‬ ‫ئەمەش مانای ئەوەیە كە بەشێكی زۆری گەلی توركیا وەسفكردوەو دەڵێت «ئێمە هەموكات دەرگامان بۆ گفتوگۆ‬ ‫لەگەڵ سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتیدان‌و ئەمەش دەبێتە كردن كراوەیە»‪.‬‬ ‫بایك لەدرێژەی دیدارەكەیدا‪ ،‬ئۆجەالن وەك رێبەری‬ ‫پشتیوانییەكی سەرەكی بۆ هەردو الیەنی بەڕێوەبەرانی‬ ‫پڕۆسەكە‪ ،‬هەروەها بۆ یەكەم كارنامەی حكومەتی نوێی ك��ورد‌و بەالیەنی س��ەرەك��ی بۆ پ��ڕۆس��ەی رێككەوتنی‬ ‫پرسەکە وەسفدەكات‌و دەشخوازێت توركیا بەزوترین كات‬ ‫ئاك پارتی كە چارەسەری پڕۆسەی ئاشتی بێت»‪.‬‬ ‫دەست بەقۆناغی رێككەوتن بكات‌و دەشڵێت «رێككەوتنی‬ ‫دیموكراتی‪ ،‬لەبەرژەوەندی دیموكراتیبونی توركیاو گشت‬ ‫كاردانەوەی لەسەر هەرێمی كوردستان‬ ‫میرئۆغلو لەدرێژەی دیدارەكەیدا جەختی لەبەهێزبونی گەالنی توركیا دەبێت»‪.‬‬ ‫ئاكدۆان‪ :‬سیستمی توركیا دەگۆڕین‬ ‫پەیوەندیی نێوان هەولێرو ئەنقەرە كردەوەو داودئۆغلوی‬ ‫یاڵچن ئاكدۆان‪ ،‬راوێژكاری سەرۆكی گشتیی ئاك پارتی‬ ‫وەك دیزاینەرێكی ئەو پەیوەندییە وەسفكرد‪ ،‬میرئۆغلو وتی‬ ‫ێ داودئۆغلو بوبە وەزیری دەرەوە‪ ،‬لەماوەیەكە لەدیدارێكی لە ئێن تی ڤی‪ ،‬دەربارەی كارنامەی حكومەتی‬ ‫« لە‪ 2009‬كات ‌‬ ‫كورتدا پەرە بەپەیوەندییەكانی نێوان ئەنقەرەو هەرێمی نوێی ئاك پارتی وتی «بەنیازین دەسەاڵتی سەرۆككۆمار‬

‫حاجی عەفرینی‬

‫زیاد بكەین بەمەش میكانیزمی سیستمی دەوڵەتی توركیا‬ ‫لە پارلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی بگۆڕین‪ ،‬ئەمە كارێكی‬ ‫گرنگەو رێگرییەكانی ب��ەردەم پڕۆسەی دیموكراتیبونی‬ ‫توركیا ناهێلێت‪ ،‬دەمانەوێت لەو رێگەیەوە كاری جدیتر بۆ‬ ‫چارەسەری پڕۆسەی ئاشتی بكەین»‪.‬‬ ‫ئاكدۆان ئاماژەی بەوەشكرد كە چارەسەری پرسی كورد‬ ‫بۆتە پڕۆژەی دەوڵەت‪ ،‬ئەمەش سوربونی ئێمەی لەسەر‬ ‫سەرخستنی بەهێزتر ك��ردوەو ئیتر دەوڵ��ەت‌و حكومەت‬ ‫پێكەوە بۆ سەرخستنی پڕۆسەكە كار دەكەن‪.‬‬ ‫چاندار‪ :‬هەڵبژاردنی ‪ 2015‬گرنگە‬ ‫جەنگیز چاندار‪ ،‬نوسەرو رۆژنامەنوسی ناوداری توركیا‬ ‫لەوتارێكدا تیشك دەخاتە سەر پڕۆسەی ئاڵوگۆڕی پۆستی‬ ‫سەرۆككۆماریی‌و پێكهێنانی حكومەتی نوێی ئاك پارتی ‌و‬ ‫بە ئەزمون‌و مۆدێلێكی گرنگی وەسفدەكات‪.‬‬ ‫چاندار لەوتارەكەی ‪30‬ی ئابدا دەڵێت «لە ‪10‬ی ئابدا‬ ‫هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری سازكرا‪ ،‬لە ‪27‬ی ئابدا كۆنگرەی‬ ‫نائاسایی ئاك پارتی بەستراو سەرۆكی گشتیی پارتەكەو‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا راگەیەنرا‪ ،‬لەپاش یەك رۆژ بەسەر‬ ‫كۆنگرەكە مەراسیمی ئاڵوگۆڕی پۆستی سەرۆككۆماری‬ ‫بەڕێوەچو‪ ،‬لە ‪29‬ی ئاب داودئۆغلو ‪ 62‬هەمین كابینەی‬ ‫حكومەتی پێكهێنا‪ ،‬ئەمە لەئەنجامی ئەزمون‌و مۆدێلێكی‬ ‫ێ‬ ‫نوێ لەسیاسەتی توركیا دەبینین كە بە توركیای نو ‌‬ ‫ناودەبرێت‪.‬‬ ‫حكومەتەكەی داودئۆغلو كە ئەردۆغان پێشنیاری ناوی‬ ‫حكومەتەكەی بۆكرد‪ ،‬هەدەفی سەركەوتنی بەرچاوە‬ ‫لە هەڵبژاردنی گشتیی ‪ 2015‬پێش ئ��ەوەش پڕۆسەی‬ ‫بێچەككردنی گەریالكانە ئەمەش دەكەوێتە سەر رۆڵی‬ ‫سیاسی ناوخۆیی‌و دەرەكی حكومەتە نوێیەكە‪.‬‬ ‫داهاتوی عەبدوڵاڵ گول‬ ‫ئ��ەوەی قسەی زۆری لەسەر دەك��را ئەوەبو لەپاش‬ ‫رادەس��ت��ك��ردن��ی پۆستی س��ەرۆك��ك��ۆم��اری ب��ۆ سەرۆكی‬ ‫ێ‬ ‫ێ داهاتوی سیاسی عەبدوڵال گول بەكو ‌‬ ‫هەڵبژێردراوی نو ‌‬ ‫دەگات‪ ،‬گول لەلێدوانێكیدا ئەگەری گەڕانەوەی بۆ ناو ئاك‬ ‫پارتی نیشاندا‪.‬‬ ‫بۆ‬ ‫لەپاش مەراسیمی رادەستكردنی پۆستەكەی‬ ‫سەرۆككۆماری نوێ‌‪ ،‬عەبدوڵاڵ گول گەڕایەوە بۆ ئیستەمبول‬ ‫‌و لەوێ‌ لەالیەن جەماوەرەوە پێشوازی لێكراو لێدوانێكی‬ ‫بۆ رۆژنامەنوسان داو وتی «لەئایندەیەكی نزیكدا دێمەوە‬ ‫مەیدانی سیاسی بۆ ئەوەی خزمەت بەگەل و واڵتەكەم‬ ‫بكەم‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش ئاك پارتی بە بزوتنەوەیەكی‬ ‫سیاسی بەهێز دەزانم بۆ دیموكراسیبونی توركیا‪ ،‬ئارەزو‬ ‫دەكەم لەوێوە سیاسەت بكەم»‪.‬‬ ‫عەبدوڵاڵ گول لەبەرئەوەی سەرۆككۆمار بوە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫مافی ئ��ەوەی نییە ببێتە وەزی��ر یان ئەندامێكی كارای‬ ‫حكومەت‪ ،‬لەبەرئەوەی بەفەرمی ئەندامی ئاك پارتی نییە‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت لەمەراسیمێكدا دوبارە مەدالیای ئەندامبونێتی‬ ‫پێبدرێتەوە‪.‬‬ ‫هەندێك ل��ە چ��اودێ��ران پێشبینی ئ��ەوە دەك���ەن لە‬ ‫هەڵبژاردنی گشتیی پارلەمانیدا‪ ،‬كە لە حوزەیرانی ‪2015‬‬ ‫بەڕێوەدەچێت دوبارە عەبدوڵاڵ گول بەفەرمی خۆی كاندید‬ ‫بكاتەوەو لەپاش ئەوەش پۆستی وەزیری وەربگرێت‪.‬‬

‫لەم دواییانەدا پەرچەكردای كۆمەڵێك كەسایەتی كولتوری‌و‬ ‫میدیایی بەرانبەر بەو گێچەڵ‌و پشێوییە‪ ،‬روی لەزیادبون كرد كە‬ ‫كۆمەڵێك میدیای بینراو لەڕوی مامەڵەكردنیان لەگەڵ روداوەكانی‬ ‫ئەمدواییانەدا ئەنجامیانداوە كە لە ناوچە كوردستانییەكان لە رۆژئاوا‌و‬ ‫لە باشوری كوردستان رودەدەن‪ .‬بەتایبەت لەو كاتەی كەوا رێكخراوی‬ ‫تیرۆریستی داعش هێرشە دوژمنكاریی‌و بەرنامەكانی لەدژی كورد‌و‬ ‫ئەو دەسكەوتانە بەرفراوان كردوە كەوا كورد لە بەشەكانی كوردستان‬ ‫دەسیخستون‪.‬‬ ‫ئەم پەرچەكردارە‪ ،‬تەنها بەوە نەوەستاوە‪ ،‬بەڵكو كۆمەڵێك‬ ‫جوڵەی ناڕەزایەتیشی بەدوادا هاتوە سەبارەت بەو رەفتارە سەیرەی‬ ‫كەوا میدیاكان لەبەرانبەر روداوەكانی ناوچەكە ئەنجامیدەدەن‪.‬‬ ‫بەرجەستەرین الیەنی ئەم هەڵمەتەیش ئ��ەوە بو كە لەژێر ئەم‬ ‫سەردێڕەدا خرابوە رو كە پێویستە میدیاكان پابەندی پاراستنی‬ ‫دەسكەوتە نەتەوەییەكان بن»‪ .‬ئەم هەڵمەتە كەوا لەالیەن كۆمەڵێك‬ ‫رێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی بەهەماهەنگی لەگەڵ سەندیكای‬ ‫رۆژنامەنوسانی كوردستان – لقی سلێمانی رێكخرابو‪ ،‬داوای لە‬ ‫كەسایەتییەكان‌و رێكخراوەكان كردبو كەوا لەكاتی بەشداربونیان لە‬ ‫كەناڵە ئاسمانییەكان كە بەپێی ئەو بەها‌و پێوەرە نیشتمانیانە رەفتار‬ ‫لەگەڵ روداوەكانی ئەمدواییانەی كوردستان بكەن كە خزمەت بە‬ ‫بەرژەوەندییە بااڵكانی گەل بكات‌و دور بێت لە ئەجێندای بەرتەسكی‬ ‫حیزبی‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە دەتوانین بڵێین ك��ەوا زۆرب���ەی ئ��ەو كەنااڵنە ل��ەڕوی‬ ‫گواستنەوەی روداوەكانەوە بۆ هاواڵتیان‪ ،‬رۆڵێكی نەرێنیان گێڕاوە‪.‬‬ ‫ئەمەیش كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەر رۆحی مەعنەوی پێشمەرگە‌و‬ ‫تەنانەت هاواڵتیانیش كردوە كەوا چاودێری هەواڵەكانی ئەو میدیایانە‬ ‫دەكەن‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە دەبوایە میدیای كوردی رۆڵێكی ئەرێنی‬ ‫بگێڕایە بۆ كەمكردنەوەی مەینەتییەكانی هاواڵتیان كە لەئەنجامی‬ ‫هێرشەكانی داعشی تیرۆریستەوە توشیان هاتوە‪ .‬لەكاتێكدا كاریان‬ ‫بۆ بەئاوەژوكردنەوەی راستییەكان كردوە‌و لەئاكامیشدا بەرژەوەندییە‬ ‫بەرتەسكە حیزبییەكانیان پێش بەرژەوەندییە بااڵ نیشتمانییەكان‬ ‫خستوە‪.‬‬ ‫لێرەشەوە باش دەزانین كەوا لەكاتێكدا كە تۆڕی تیرۆریستی داعش‬ ‫پەالماری شاری شەنگال‌و گوندەكانی دەوروب��ەری داوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫دوای پاشەكشێی لەناكاوی هێزەكانی پێشمەرگە لەو ناوچانە‬ ‫بەهەزاران هاواڵتی ئێزیدی شەنگال رویان لەچیای شەنگال كرد كە‬ ‫لەئەنجامدا ژمارەیەكی زۆر لە مناڵ‪ ،‬پیر‌و پەككەوتە‌و بەسااڵچوانیان‬ ‫گیانیان لەدەستداوە‪ .‬لەكاتێكدا یەكەكانی پاراستنی گەل‌و هێزەكانی‬ ‫بەرگری گەل دەسبەجێ روی��ان لەو شوێنانە ك��ردوە بۆ ئەوەی‬ ‫بەهانای برایانی ئێزیدییەوە بچن‌و لەو تەنگژەیە رزگاریان بكەن‪.‬‬ ‫بەكردەوەش ئەم هێزانە توانیویانە ژمارەیەكی زۆر لەو هاواڵتییە‬ ‫ئێزدیانە لە پەالمار‌و كوشتاری تۆڕی تیرۆریستی داعش رزگاربكەن‪.‬‬ ‫لەمەیشەوە هێرشەكانی داعش چی لەوێ‌و چی لەناوچەكانی دیكە‬ ‫راگیراوە‪ .‬لەكاتێكدا هەندێك میدیا بەشداربونی ئەم هێزانەیان‬ ‫لەوێ رەتكردۆتەوە‪ .‬تەنها ئەوەندەش نییە‪ ،‬بەڵكو دەستیان بە‬ ‫ناوزڕاندنی ئەم هێزانە كردوە‌و باسی ئەوەیان كردوە كەوا ئەم هێزانە‬ ‫نامۆن‪ .‬ئەم هەڵمەتە تەنها بەوەشەوە نەوەستاوە‪ ،‬بەڵكو ئەوەشیان‬ ‫راگەیاندوە كەوا یەكەكانی پاراستنی گەل‌و هێزەكانی بەرگری گەل‬ ‫پێشی ئەوەیان گرتوە كەوا شاری شەنگال لەالیەن هێزی پێشمەرگە‌و‬ ‫ئەمەریكاییەكانەوە رزگار بكرێت‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا كەوا هێزی ئەمەریكا‬ ‫لەوێ نییە تەنها ژمارەیەك پسپۆڕ‌و راوێژكار هەن‪ .‬بۆیە دەتوانین‬ ‫بێژین ئەم كەنااڵنە كاریان بۆ دابەشكردن‌و پەرتكردنی ریزەكانی كورد‬ ‫كردوە‌و لەنێوان هێزە كوردستانییەكاندا نیفاق‌و دوبەرەكیان چاندوە‪.‬‬ ‫دەشتوانین بڵێین هەندێك كەناڵی میدیایی كاریان بۆ باڵوكردنەوەی‬ ‫هەواڵی ناڕاستیش كردوە‪ .‬تەنانەت بەشێوەی جۆربەجۆریش بونەتە‬ ‫هۆی الوازك��ردن��ی رۆح��ی مەعنەوی جەنگاوەرانی پارچەكانیتری‬ ‫كوردستان كەوا هاتون‌و بەرگری لەخاكی هەرێم دەكەن‪ .‬وەنەبێ تەنها‬ ‫ئەمە بێت‪ ،‬بەڵكو لەكاتێكدا كە شەڕكەرانی كورد لەبەرەكانی جەنگی‬ ‫شەرەف‌و كەرامەتدا لەبەرانبەر تۆڕی داعشدا گیانیان بەختدەكەن‪،‬‬ ‫ئەم كەنااڵنە ناوی شەهیدەكان بە «كوژراو» دەهێنن!‬ ‫روداوەكانی ئەمدواییانەی كوردستان وەكو تاقیگەیەكی راستەقینە‬ ‫بۆ هەڵسەنگاندنی كەناڵەكانی میدیای كوردی وابوە‪ .‬ئا لێرەشەوە‬ ‫بەزەینی هەموان دەگات ئایا ئەم كەنااڵنە توانیویانە لەم تاقیكردنەوەیەدا‬ ‫سەركەوتوانە دەربچن؟ بێگومان وەاڵمەكەی نەخێرە‪ ،‬چونكە زۆربەی‬ ‫كەناڵەكان بەپێی ئەجێندا‌و بەرژەوەندییە حیزبییەكانی خۆیان كاریان‬ ‫كردوە‌و نەیانتوانیوە بەرگری لە دەسكەوتە نیشتمانییەكان بكەن‪.‬‬


‫ذمارة (‪ )4٨2‬دو شةممة ‪2014/9/1‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫فەلسەفەو كۆمەڵ‬

‫ماهیەتی ئایدیۆلۆژیا لەڕوی فەلسەفییەوە‬

‫یاسین النصیر‬ ‫و‪ :‬خەسرەو مەحمود‬ ‫(‪)4-3‬‬ ‫لەسەرەتاوە هەر بیركردنەوەیەك لەهەر‬ ‫مەس���ەلەیەكدا بریتیە لەئایدیۆلۆژیا‪ ،‬ئەم‬ ‫ئایدیۆلۆژیای���ەش دەكەوێتە پێش هەمو‬ ‫پێكهاتنێك���ی كۆمەاڵیەتی یان كەلتوری‪،‬‬ ‫لەبەرئ���ەوەی ئینتیم���ای ب���ۆ ناوچەی‬ ‫هۆش���یاری هەیە‪ ،‬هەر كۆمەڵگەیەكیش‬ ‫دروس���تبوبێت خاوەنی ئایدیۆلۆژیایەكی‬ ‫س���ەرەتاییە‪ ،‬ب���ەاڵم لەس���ەر بنەم���او‬ ‫پەیوەن���دی نوێی ئابوری دروس���تدەبێت‬ ‫یەكس���ەر ئایدیۆلۆژیایەك���ی ج���ودا لەو‬ ‫ئایدیۆلۆژیە س���ەرەتاییە دێتە ئاراوە‪ ،‬كە‬ ‫بەر لەمارك���س‌و نیتچ���ەو فرۆیدو هیگڵ‬ ‫چاخی رێنیس���انس‌و لەوێش���ەوە چاخی‬ ‫رۆش���نگەریی هەبوو‪ ،‬ئ���ەم دوو چاخەی‬ ‫لەنیوەی س���ەدەی شانزەوە بۆ سەرەتای‬ ‫سەدەی بیس���تەم درێژبونەوە‪ ،‬تێڕوانینە‬ ‫ئایدیۆلۆژییەكانی خۆیان لەسەر كۆی ئەو‬ ‫ژیان‌و ئایدیاو شێوەو بونیادانە بنیادنا كە‬ ‫پێش ئەوان هەبون‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لەس���ەردەمی رۆشنگەریدا‬ ‫دەبینی���ن ئایدیۆلۆژی���ا پش���ت بەداب‌و‬ ‫نەریتەكان (تقالید)‪ ،‬واتە ترادسیۆنەكان‬ ‫دەبەس���تێت‪ ،‬ك���ە مرۆڤ���ی ئەوروپ���ی‬ ‫ئایدیای رێنیسانس���ی فیكریی‌و زانستی‬ ‫دەستپێكرد‪ ،‬بەڕوبەڕوبونەوەی الهوتیەتی‬ ‫كڵێس���او هەژمونی سروش���ت بەس���ەر‬ ‫فیك���ری مرۆییدا‪ ،‬كاتێكیش س���ەردەمی‬ ‫رێنیسانس دەستیپێكرد بەدابڕینی كڵێسا‬ ‫لەزانكۆكان‌و فەلس���ەفەو‪ ،‬هێش���تنەوەی‬

‫بۆ كەش���فكردنی س���امانەكانی جیهان‌و‬ ‫فراوانكردنی روبەری زانس���ت‌و بازرگانی‌و‬ ‫بازاڕەكان‌و پیشەس���ازییە جەنگییەكان‪،‬‬ ‫نۆكەن���دی سویس���یش كرای���ەوەو وەك‬ ‫بەش���ێك لەئایدیاكان���ی س���ەردەمی‬ ‫س���ان س���یمۆنی رۆش���نگەری‪ ،‬لەپ���اڵ‬ ‫ئەوەش���دا پێش���كەوتنێك بەدیدەكەی���ن‬ ‫لەزانس���تەكانی ئەت���ۆم‌و تەندروس���تی‌و‬ ‫پیشەس���ازی‌و فەلس���ەفەو ه���ی تریش‪،‬‬ ‫لەپ���اڵ پێشكەوتنیش���دا هەڵگیرس���انی‬ ‫هەردو جەنگی یەكەم‌و دووەمی جیهانی‪،‬‬ ‫لەپاش���اندا ئەوەی توش���ی جیهان بوو‬ ‫لەتەقینەوەی چەك���ی ناوكی‌و كیمیایی‌و‬ ‫ستەمكاری‪ ،‬واتە ئایدیۆلۆژیای سەردەمی‬ ‫رۆش���نگەری لەمیانی تەكنیكی زانستی‌و‬ ‫فەلس���ەفییەوە نیازی كۆڵۆنیس���تیانەو‬ ‫ستەمكارانەی هەندێك لەگەالنی ئەوروپای‬ ‫حەشاردا بوو‪ ،‬بەتایبەتیش ئەڵمانیاو‬ ‫فەڕەنس���او ئینگلتەرا‪ .‬وەك‬ ‫ماركس���یش دەڵێ���ت‪ ،‬كە‬ ‫بیركردنەوەك���ەی لێرەدا‬ ‫بازدانێك���ی نەوعی���ی‬ ‫پێكدێنێت لەس���ەردەمی‬ ‫رۆش���نگەرییدا‪ ،‬وات���ە‬ ‫لەكۆتاییەكانی س���ەدەی‬ ‫نۆزدەهەم���دا‪« :‬هەموو‬ ‫ئا ید یۆ لۆ ژ یا ی���ە ك‬ ‫بە ر ژ ە و ە ند ییە ك���ی‬ ‫چینایەتی دەشارێتەوە»‪،‬‬ ‫مێژووش لەمیانی هەژمونی‬ ‫سەرمایەداریی تەكنۆلۆژیی‌و‬ ‫داراییەوە جەخت لەم سروشتە‬ ‫سەرمایەدارییە دەكاتەوە‪ ،‬لەپاڵ ئەم‬ ‫هەژمونەش���دا هێزەكانی چینی پڕۆلیتار‬ ‫دەركەوتن بۆئ���ەوەی ببن���ە پڕۆژەیەك‬ ‫بۆ ش���ۆڕش دوای ئ���ەوەی چەند چین‌و‬ ‫توێژێكی زۆر لەكۆمەڵگە خۆرئاواییەكاندا‬ ‫زانییان كە ه���ەوڵ‌و قووتیان زەوتكراوە‪،‬‬ ‫ئ���ەو بۆرژوازیەتەی ئەو نەبوایە زانس���ت‬ ‫پێش���نەدەكەوت‪ ،‬نە تەكنیك‌و ئەزمون‌و‬

‫گرتەوە‪ ،‬رێژەیبوونەكەی ئەنیش���تاینیش‬ ‫خولگەیەكی فراوانی زانستی بەبیرۆكەی‬ ‫ناجێگربوون لەس���ەر ه���ەر قەناعەتێكی‬ ‫پێشوەخت بەخش���ی‪ ،‬ئیدی روناكبیران‬ ‫لەڕێژەییبوون���دا بوراێكیان بەدی كرد بۆ‬ ‫پەرەپێدان���ی هونەرەكانی ش���ێوەكاری‌و‬ ‫موزی���ك‌و درام���او رۆم���ان‌و ش���یعرو‬ ‫كەرنەڤاڵەكان‌و‪ ،‬ئەوروپ���ا وایلێهات بوو‬ ‫بەخاوەن���ی چاالكیگەل���ی بەیەكداچ���وو‬ ‫لەنێوان خ���ۆی‌و جیهان���دا بەتایبەتیش‬ ‫خۆره���ەاڵت‌و ئەفریق���ا‪ ،‬بۆرجوازیەت كە‬ ‫چاالكی���ەكان وەبەردەهێنێ���ت ل���ەڕووی‬ ‫ئابوری‌و بازاڕكاریی���ەوە‪ ،‬لەهەمان كاتدا‬ ‫گەشەش���ی دەدا بەشەپۆلەكانی رەخنەو‬ ‫گۆڕان���ی‬ ‫كا ر ا‬

‫تێیاندا‪ ،‬كە نەدەژیا‬ ‫بەبێ‌ ئەوەی رەوتەكانی‬ ‫خۆی راستبكاتەوەو ئەو ئەڵقانە بگۆڕێت‬ ‫ك���ە پێش���ناكەون‪ ،‬پرۆس���ەی مێژوویی‬ ‫پڕۆس���ەی بیناك���ردن‌و روخاندنە‪ ،‬وەك‬ ‫ه���ەر چاالكیەك���ی كۆمەاڵیەتیش مێژوی‬ ‫پەرەس���ەندوی خۆی بۆ دادەمەزرێنرێت‪.‬‬ ‫ملمالنێیەك���ە ئاش���كرا ب���وو لەنێ���وان‬ ‫هێزگەلێك���ی س���تەمكارو هێزگەلێك���ی‬ ‫ستەملێكراوی بێبەش���كراو لەسادەترین‬

‫هەر چینێك خاوەنی چەمكێكی ئایدیۆلۆژیە كە بۆ چینێكی داخراو‬ ‫وەردەچەرخێت وەك مانهایم گوزارشتی لێدەكات‪ ،‬لەبەرئەوە پێویستە‬ ‫لەسەر چینەكان وەكچۆن لەسەر تاكەكانیش‪ ،‬كە هاوسەنگی بكەن‬ ‫لەنێوان ئایدیۆلۆژیاكانداو‪ ،‬ئەوەیان بۆ كاركردن هەڵبژێرن كە گونجاو‬ ‫بێت لەگەڵ هەلومەرج‌و خواستەكانی هەر چاالكیەكی فیكرییدا‬ ‫بەس���ەربەخۆیی لەس���ەر تێڕوانین���ە‬ ‫ێ‬ ‫كۆنەكان���ی‪ ،‬ت���ا ئایدیۆلۆژیایەك���ی نو ‌‬ ‫دروس���تبوو‪ ،‬ئایدیۆلۆژی���ای س���ەردەمی‬ ‫رێنیس���انس پش���تی بەچاالكی فەردیی‬ ‫دەبەست‪ ،‬تاكی بەرهەمهێن‌و بیركەرەوەو‬ ‫عەمەلی���ی‪ ،‬لەجیات���ی پشتبەس���تنی‬ ‫بەكڵێساو غەیبیات‪ ،‬لەڕوی چینایەتیشەوە‬ ‫ئایدیاكانی سەردەمی رێنیسانس پشتیان‬ ‫بەرەتكردنەوەی هێزەكانی س���تەمكاریی‬ ‫دەبەس���ت‪ ،‬لەوێش���ەوە تێڕوانینەكان���ی‬ ‫لەس���ەر گرنگی���ی ئەقڵ‌و رۆڵ���ی ئەقڵ‬ ‫لەبیركردنەوەدا بنیادنا‪.‬‬ ‫هەركەس���ێكیش ب���ەدوای مێ���ژوی‬ ‫چاخی رۆش���نگەریدا بچێت‪ ،‬كە پش���تی‬ ‫بەئایدیاكانی چاخی رێنیسانس بەستبوو‪،‬‬ ‫دەبینێت فەلس���ەفە كەوت���ە وەرگرتنی‬ ‫رۆڵی فیكریی‌و كۆمەاڵیەتی خۆی لەژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیداو‪ ،‬هاوجووتیەكی عەمەلیمان‬ ‫ب���ەدی كرد لەنێوان گی���ان‌و ماددەدا كە‬ ‫بناغەك���ەی ئەق���ڵ‌و هێزە فەلس���ەفیی‌و‬ ‫كەلتوورییەكان���ی رۆش���نگەرییە‪ ،‬ئیدی‬ ‫ئایدیۆلۆژیاكان���ی كۆڵۆنیالیزم‌و تەكنیك‌و‬ ‫شۆڕشی زانستی دروستبون‌و نەتەوەكان‬ ‫لەدەرەنجامەكانیش���ی‬ ‫دەركەوت���ن‪،‬‬ ‫راپەڕینی ئەوروپا بوو لەڕوی پیشەسازی‌و‬ ‫تەكنیك���ی‌و فەلس���ەفی‌و چینایەت���ی‪،‬‬ ‫كێڵگ���ەی لێكۆڵین���ەوەو قوتابخان���ەی‬ ‫خۆرهەاڵتناس���انەیان بۆ ئ���ەوە بنیادنا‬

‫ش���ارەزاییەكانیش‪ ،‬ن���ە بازرگانی���ی‌و‬ ‫ن���ە پیشەس���ازیش ف���راوان نەدەب���وو‪،‬‬ ‫پزیشكیی‌و فەلس���ەفەو زانستە (وچعی)‬ ‫و یاس���اییەكانیش پێش���نەدەكەوتن‪،‬‬ ‫ل���ەم ماوەی���ەدا هەلێكیان ب���ەدی كرد‬ ‫بۆئەوەی زانستی كۆمەاڵیەتی‌و كارگێڕیی‬ ‫دابمەزرێن���ن ب���ۆ فراوانكردن���ی مەیدانە‬ ‫بازرگانیی‌و زانستیەكانیان‌و هەمەڕەنگیی‬ ‫ئەزمونەكانی���ان‪ ،‬ك���ە گرووپگەلێك���ی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی‌و رۆشنگەریی نوێ‌‌و خاوەن‬ ‫وزەی فیكریی ب���ۆ داهێنان‌و نوێكردنەوە‬ ‫خوڵقاند‪ ،‬ئیدی بزوتنەوەی فێمینیستی‌و‬ ‫ێ‬ ‫الوان هاتنەئاراوەو‪ ،‬هونەرو رۆمانی نو ‌‬ ‫دروس���تبوون‌و‪ ،‬فیك���ری مرۆی���ی كەوتە‬ ‫فراوانب���وون بۆئەوەی كۆچ���ە زۆرەكان‬ ‫بگرێت���ەوەو ئیس���تیعابی كەلتوری خۆی‬ ‫بكات‌و تێكەڵ بەكەلتوری نەتەوەیی بكات‪،‬‬ ‫ماركسیش ئەم تێڕوانینەی بەپشتبەستن‬ ‫بەپێش���كەوتنی مێژوو رووندەكاتەوە‪ .‬كە‬ ‫مێ���ژو وەك «خلد» دەڵێ���ت كوێرێكەو‬ ‫بەردەم���ی خ���ۆی هەڵدەكەنێ���ت‪ ،‬دواتر‬ ‫دوای خۆی پڕدەكرێت���ەوەو ناگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫ئەم گوتەزایەش لەهاملێتی شكسپیرەوە‬ ‫دەخوازێت‪ .‬لەم ماوەی���ەدا‪ ،‬واتە ماوەی‬ ‫س���ەردەمی رۆش���نگەری‪ ،‬س���ەرچاوەو‬ ‫ئاراس���تەكانی فەلس���ەفەو كەلت���ور‬ ‫هەمەڕەن���گ ب���وون‌و‪ ،‬تێڕوانینەكانی���ان‬ ‫دەربارەی زانس���ت زۆر ب���وو و گەردونی‬

‫رێ���گای ژیانكردن‪ ،‬لەبەرئ���ەوە جۆرێك‬ ‫لەكەلت���وری دژ بەهێزە ئیس���تیعماری‌و‬ ‫بۆرجوازی���ە داگیركەرەكان دروس���تبوو‪،‬‬ ‫ك���ە م���اددەی كەلتوری���ی بۆ شۆڕش���ە‬ ‫میللی���ەكان لەئەڵمانی���او فەڕەنس���او‬ ‫لەوێش���ەوە بۆ بەریتانیاو روسیا پێكهێنا‬ ‫ك���ە گەیش���ت بەشۆڕش���ی ئۆكتۆبەری‬ ‫‪ ،1917‬نیتچەش س���ەبارەت بەم ماوەیە‬ ‫دەڵێ���ت‪« :‬بەه���ا روناكبیریی���ەكان‬ ‫وەهمگەلێكن چەوس���اوەكان دایانهێناون‬ ‫ب���ۆ پەردەپۆش���كردنی كینەكەیان دژی‬ ‫گەورەكان»‪ .‬قسەكەش���ی بەپاڵپش���تی‬ ‫بەیاس���ای ژیان رووندەكاتەوە‪ ،‬كەنیتچە‬ ‫تێی���دا ئەوە ب���ەدی دەكات ك���ە تەنیا‬ ‫مرۆڤ���ی بەهێ���زە دەتوانێ���ت ئەق���ڵ‌و‬

‫تەكنی���ك وەبەربهێنێ���ت‪ ،‬دەبینی���ن‬ ‫نیتچ���ە دواتر بەئاڕاس���تەی جەختكردن‬ ‫لەڕەگەزپەرس���تییە نەتەوەییەكان���دا‬ ‫دەش���كێتەوە‪ .‬فرۆیدی���ش دەڵێ���ت‬ ‫«بەرهەمەكان���ی ئەق���ڵ پاس���اوگەلێكن‬ ‫ك���ە مرۆڤ���ی مەدەنیی دروس���تیكردون‬ ‫ب���ۆ دژایەتیكردنی پاڵن���ەری راماڵەری‬ ‫ئارەزو»‪ ،‬بەسروشتە ئاژەڵیەكەی مرۆڤ‬ ‫پاس���او بۆ قس���ەكەی دێنێتەوە‪ .‬مرۆڤ‬ ‫كۆمەڵێ���ك غەریزەی���ە ك���ە هەندێكیان‬ ‫ش���اراوەو ئ���ەوی دیكەی راس���تەوخۆ‪،‬‬ ‫ملمالنێیەكی ناوەكییش هەیە كە وادەكات‬ ‫مرۆڤ هەندێك لەئایدیاكانی بچەپێنێت‪.‬‬ ‫هەموو ئەم بۆچونانەو هی تریش بریتین‬ ‫لەرەم���زی ئایدیۆل���ۆژی ك���ە هەڵگ���ری‬ ‫حەقیقەت���ی خۆیان نین بەش���ێوەیەكی‬ ‫ئاش���كرا‪ ،‬بەڵكو حەقیقەتێكی ناوەكیی‬ ‫دەش���ارنەوەو‪ ،‬ئاماژەی بۆ دەكەن‪،‬‬ ‫بەتەئویلكردن���ی ئ���ەو‬ ‫ئا ما ژ ە بۆ كر د ن���ە ش‬ ‫حەقیقەتە شاراوەكە‬ ‫كەشف دەكەین»‪.‬‬ ‫حە قیقە ت���ە‬ ‫شاراوەكە بریتییە‬ ‫لەو ئایدیۆلۆژیایەی‬ ‫لەگ���ەڵ‬ ‫ك���ە‬ ‫هەم���وو یەكێ���ك‬ ‫لە ئا ید یا كا ن���د ا‬ ‫د ە س���ا ز ێت ‪.‬‬ ‫ئەوەش كە بوونی‬ ‫ئایدیۆلۆژیا دیاری‬ ‫دەكات بریتیە لەبوونی‬ ‫چینێك���ی زاڵ‌و‪ ،‬بەرژەوەندی‬ ‫چینێك���ی چەوس���اوە بۆ خەب���ات دژی‬ ‫چینە زاڵەكە‪ ،‬لەمیانی ملمالنێیەكەش���دا‬ ‫گۆڕانكاری���ی‌و دیالەكتی���ك لەدای���ك‬ ‫دەبێ���ت‌و‪ ،‬مێژویەك كە پێش���دەكەوێت‪.‬‬ ‫ئایدیۆلۆژی���ا پش���ت بەخ���ودەكاراكان‬ ‫لەمێژودا دەبەس���تێت‪ ،‬نەك بەغەیبیات‪،‬‬ ‫خ���ودە كاراكان‪ ،‬بریتین ل���ەو كۆمەڵگە‬ ‫مرۆییانەی «كە ئایدیۆلۆژیا هەڵدەبژێرن‬ ‫وەكئەوەی رەگەزو فەزای پێویستی ژیانی‬ ‫مێژووییمان بن»‪،‬‬ ‫ئ���ەم كۆمەاڵن���ە بەه���ۆی مۆدیلێكی‬ ‫نەوعیی���ەوە لەپەیوەندی ئاڵۆز پێكدێن‌و‪،‬‬ ‫لەس���ێ‌ سیس���تمی مەركەزی���دا پێكدێن‬ ‫ك���ە بریتین ل���ە‪ :‬ئابوری‪ ،‬سیاس���ەت‪،‬‬ ‫ئایدیۆلۆژیا‪ ،‬بناغەك���ە بونی چاالكیەكی‬ ‫ئابورییە‪ ،‬لەوێشەوە بونی رێكخستنێكی‬ ‫سیاس���ی‪ ،‬و لەكۆتاییش���دا بوون���ی‬ ‫ئایدیۆلۆژیایەك���ی پێكهات���و لەئای���ن‌و‬ ‫ئەخالق‌و نەریت‌و كەلتورو یاساو فەلسەفە‬ ‫بۆ رێكخس���تنی ئەم سێ‌ رەگەزە‪ .‬لەسەر‬ ‫ئ���ەم بناغەی���ەش ئایدیۆلۆژی���ا دەبێتە‬ ‫بەش���ێكی بنەڕەتی لەهەموو بونیادێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا‪ .‬كۆمەڵگ���ەكان ئایدیۆلۆیا‬ ‫بەرهەمدەهێنن وەكئەوەی پێویس���تیەكی‬ ‫حەیاتیی بن بۆ بوونیان‪ .‬مێژوش خاوەنی‬ ‫هۆش���یارییەكی چینایەتیە‪ ،‬چونكە ئەوە‬ ‫چینەكانن لەمیانی ملمالنێوە گۆڕانكاری‬ ‫دەب���ەن بەڕێوە‪ ،‬لەبەرئ���ەوە ئایدیۆلۆژیا‬ ‫بریتی���ە لەم ش���تە ئاش���كرایە لەمێژو و‬ ‫ئەو ش���اراوەیەش لەپڕۆس���ەی گۆڕینی‬ ‫بەردەوام‪ .‬لەكاتێك���دا نیتچە ئایدیۆلۆژیا‬ ‫بەوەهم دادەنێت‌و‪ ،‬بەچینێك كەئیستغالل‬ ‫دەكرێت‌و‪ ،‬چەوس���اوانێك لەالیەن هێزی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫زنجیرە وتارێکە‬ ‫نوسەرو روناكبیری‬ ‫ناوداری عەرەب «یاسین النصیر»‬ ‫دو هەفتە جارێك‬ ‫تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت‪.‬‬

‫كەسانێكیش هەن‪ ،‬منیش لەناویاندام‪ ،‬پێیان‬ ‫وایە كێشە نیە گەر چینێك یان تاكگەلێك‬ ‫هەبن خاوەن ئایدیۆلۆژیای خۆیان بن‪ ،‬بەو‬ ‫مەرجەی بەفیكرێكی پێشكەوتنخوازو مرۆییەوە‬ ‫بێت بۆئەوەی رێگا بەخۆیان بدەن كە سود‬ ‫لەئایدیۆلۆژیاو روانینەكانی چینی ترو چاالكی‬ ‫تری فیكری‌و زانستی وەربگرن‬ ‫كۆنترۆڵك���ەرو هەژمونكەرەوە كە خاوەن‬ ‫رەگەزەكانی هێزن‪ ،‬ملمالنێش لەنێوانیاندا‬ ‫مانای بەردەوامیی ژیانە‪.‬‬ ‫لەكاتێك���دا ك���ە فرۆی���د پێ���ی وایە‬ ‫ئایدیۆلۆژیا پاساوی كارەكانی ژیانیانن‌و‪،‬‬ ‫ئەو مرۆڤەش كە پش���تی پی دەبەستێت‬ ‫مرۆڤی مەدەنیە ن���ەك مرۆڤی هەمەجی‪،‬‬ ‫ژی���ان ل���ەالی ناكۆك���ی‌و نكۆڵیكردن���ە‬ ‫لەئ���ارەزوە چەپێن���راوەكان الی مرۆڤ‪،‬‬ ‫ئ���ەم ملمالنێی���ەش‪ .‬لەنێ���وان مرۆڤ‌و‬ ‫ئارەزووەكانی���دا بەش���ێكە لەئاژەڵێت���ی‬ ‫م���رۆڤ‪ .‬واتە غەریزەگەلێك لەئارادان كە‬ ‫كۆنترۆڵی مێژوی م���رۆڤ دەكەن‌و‪ ،‬ئەو‬ ‫كاران���ەش كە مرۆڤ دەیانكات‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫هەیمەنەی غەری���زەكان دەیانكات بریتین‬ ‫لەپاس���اوی ئایدیۆلۆژیی نەك هەڵوێست‌و‬ ‫ملمالن���ێ‌‌و ن���ە مێ���ژوش‪ .‬هەروەها ئەم‬ ‫پاس���اوانە دەكرێت ببن���ە ئایدیۆلۆژیای‬ ‫چاودێ���ری ه���ەر بەش���ێك لەش���یكاری‬ ‫س���ەریریانەی نەخۆش‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ش���یكاری دەروونی بەش���داریەكی كارای‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫عەبدوڵ�ڵ�ا ع���ورەوی دەركەوتن���ی‬ ‫ئایدیۆلۆژی���ا بەبوون���ی وەزیفەیەك���ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ش���یدەكاتەوە كە لەسەروی‬ ‫وەزیف���ەی مەعریفیی‌و ه���ەر چاالكیەكی‬ ‫زانس���تی یان كۆمەاڵیەتیەوەیە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫یان���ی ئایدیۆلۆژی���ا لەرەوتێكی عەمەلیی‬ ‫زانس���تی‌و پەرەس���ەندنیدا ناوەس���تێت‪،‬‬ ‫بەڵك���و ئ���ەو چۆنێتیەیە ك���ە كۆمەڵگە‬ ‫ئ���ەم رەوت���ەی پ���ێ‌ قەبوڵ ئ���ەكات‌و‪،‬‬ ‫چ���ۆن تەوزیفی دەكات ب���ۆ پەرەپێدان‌و‬ ‫گەشەسەندن‌و بەختەوەركردنی مرۆڤ‌و‪،‬‬ ‫عەرەوی پش���ت بەگوتەزاك���ەی ماركس‬ ‫دەبەستێت سەبارەت بەگرنگیی ئەو خودە‬ ‫كۆمەاڵیەتیە كارایانە كە زانس���تەكەی بۆ‬ ‫خزمەتی كۆمەڵ���گاكان تەوزیف دەكات‪،‬‬ ‫واتە مێژویەك بۆ كۆمەڵگە دروستدەكات‬ ‫ێ بەمێژوی مەعریفە‪.‬‬ ‫هاوڕ ‌‬ ‫ئایدیۆلۆژیان وەك ئاڵتۆس���ێر ئاماژەی‬ ‫پ���ێ‌ دەكات‪ ،‬چەمكێك���ی مەعریف���ی‬ ‫ب���ۆ بینین���ی جیه���ان‪ ،‬دادەمەزرێنێت‪،‬‬ ‫ك���ە لەتوان���ا عەمەلیەكان���ی مەعریفەو‬ ‫كۆمەڵگ���ەوە س���ەرچاوە دەگرێت‪ ،‬ئەم‬ ‫روانین���ە وادەكات چینێ���ك بتوانێ���ت‬ ‫بەڕوی چینێكی س���تەمكاردا بوەستێت‌و‪،‬‬ ‫لەمیتۆدو روانینەكانیدا بۆ جیهان‌و مرۆڤ‬ ‫ناكۆك دەبێت لەگەڵیاندا‪( .‬كارڵ مانهایم)‬ ‫ی���ش چوار رێیس���ا دادەنێ���ت بۆئەوەی‬ ‫روانینم���ان هاوج���وت بكەی���ن بەجیهان‬ ‫لەڕوی ئایدیۆلۆژییەوە‪:‬‬

‫لەسەرەتاوە هەر بیركردنەوەیەك لەهەر مەسەلەیەكدا بریتیە‬ ‫لەئایدیۆلۆژیا‪ ،‬ئەم ئایدیۆلۆژیایەش دەكەوێتە پێش هەمو پێكهاتنێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی یان كەلتوری‪ ،‬لەبەرئەوەی ئینتیمای بۆ ناوچەی هۆشیاری هەیە‪،‬‬ ‫هەر كۆمەڵگەیەكیش دروستبوبێت خاوەنی ئایدیۆلۆژیایەكی سەرەتاییە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەر كە لەسەر بنەماو پەیوەندی نوێی ئابوری دروستدەبێت‬ ‫یەكسەر ئایدیۆلۆژیایەكی جودا لەو ئایدیۆلۆژیە سەرەتاییە دێتە ئاراوە‬

‫‪-1‬چەمكی مەعریفی ئایدیۆلۆژیا ئامانجی‬ ‫تێگەیش���تە لەدەس���تكەوتە زەینیەكان‬ ‫لەقوتابخانەی فەلسەفی‌و مەزهەبی ئاینی‌و‬ ‫ێ‬ ‫ئەخالقی‌و كاری ئەدەبیی‌و هونەری‪ .‬بەب ‌‬ ‫ئەم تێگەیش���تنەش نابین���ە خاوەن هیچ‬ ‫روانینێكی مەعریفیی‪.‬‬ ‫‪-2‬پێویس���تە لەس���ەرمان بەت���ەواوی‬ ‫لەبڕیاردان لەرەهایەكی بەرجەس���تە بوو‬ ‫لەئاین یان فەلسەفەیەكدا دوربكەوینەوە‪،‬‬ ‫بەوەش ئینتیما بۆ هیگڵ‌و قوتابخانەكەی‬ ‫رەتدەكات���ەوە‪ .‬ب���ەو مانای���ەی هی���چ‬ ‫كۆتوبەندێك���ی پێش���وەختی فیكریی بۆ‬ ‫بیركردنەوەی ئایدیۆلۆژی لەئارادا نیە‪.‬‬ ‫ئایدیۆل���ۆژی‪،‬‬ ‫‪-3‬بیركردن���ەوەی‬ ‫لێكۆڵین���ەوە لەهەلومەرجە سروش���تی‌و‬ ‫ئابوریەكان رەتناكاتەوە‪ ،‬بەڵكو بەیەكێك‬ ‫لەهەلومەرجە زۆرەكانی دیكەی دادەنێت‬ ‫لەنمونەی پەروەردەو داب‌و نەریت‪.‬‬ ‫س���ایكۆلۆژیەكان‬ ‫‪-4‬تەفس���یرە‬ ‫رەتدەكاتەوە‪ ،‬واتە ئەوانەی نەخۆش���ی‌و‬ ‫هۆكارو دەرەنجامەكانی دەكەنە بناغەیەك‬ ‫بۆ تێگەیشتن لەملمالنێكان‪.‬‬ ‫ئ���ەم تەفس���یرە ئایدیۆلۆژیان���ە بونی‬ ‫زەینێكی بێالیەن رەتدەكەنەوە بۆئەوەی‬ ‫ببێتە خ���اوەن ئایدیۆلۆژیا‪ .‬ئەمە ئەوەیە‬ ‫ك���ە مانهایم دەیڵێت‪ ،‬بەاڵم ئێمە لەمیانی‬ ‫رەوتی مێژوی مەعریفی���دا دەبینین هەر‬ ‫چینێك خاوەنی چەمكێكی ئایدیۆلۆژیە كە‬ ‫بۆ چینێكی داخراو وەردەچەرخێت وەك‬ ‫مانهایم گوزارش���تی لێدەكات‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫پێویس���تە لەس���ەر چین���ەكان وەكچۆن‬ ‫لەسەر تاكەكانیش‪ ،‬كە هاوسەنگی بكەن‬ ‫لەنێوان ئایدیۆلۆژیاكان���داو‪ ،‬ئەوەیان بۆ‬ ‫كاركردن هەڵبژێرن كە گونجاو بێت لەگەڵ‬ ‫هەلومەرج‌و خواستەكانی هەر چاالكیەكی‬ ‫فیكریی���دا‪ ،‬لەبەرئ���ەوە ئایدیۆلۆژی���ای‬ ‫حەقیق���ەت‌و كارا دەچێت���ە ناوچ���ەی‬ ‫«نێوان» فەلس���ەفەو ئایدیا چینایەتی‌و‬ ‫فەردیەكانەوە‪ ،‬بەو مانایەی ئەم روانینە‬ ‫نێوانگ���ەرە جۆرێ���ك لەس���ودگەرایی‌و‬ ‫پڕگماتیزمی تێدایە كە بەرژەوەندییەكانی‬ ‫ف���ەزڵ دەدات بەس���ەر ئ���ەوەدا كە بە‬ ‫بەندك���راوی لەئایدیایەك���ی جێگی���ری‬ ‫ئایدیۆلۆژی���دا بمێنێتەوە‪ .‬كەس���انێكیش‬ ‫هەن‪ ،‬منی���ش لەناویان���دام‪ ،‬پێیان وایە‬ ‫كێش���ە نیە گەر چینێك ی���ان تاكگەلێك‬ ‫هەبن خ���اوەن ئایدیۆلۆژیای خۆیان بن‪،‬‬ ‫بەو مەرجەی بەفیكرێكی پێشكەوتنخوازو‬ ‫مرۆییەوە بێت بۆئ���ەوەی رێگا بەخۆیان‬ ‫بدەن كە سود لەئایدیۆلۆژیاو روانینەكانی‬ ‫چینی ترو چاالكی تری فیكری‌و زانستی‬ ‫ێ ئ���ەوەی بەت���ەواوی‬ ‫وەربگ���رن‪ ،‬بەب��� ‌‬ ‫ش���وێنیان بك���ەون‪ ،‬ل���ەو س���ۆنگەیەوە‬ ‫ك���ە ئایدیۆلۆژی���ای زیندو پرس���یارێكی‬ ‫كراوەی���ە بەس���ەر پێش���كەوتنەكانی‬ ‫س���ەردەمدا‪ ،‬نەك پەنجەرەیەكی داخراو‬ ‫بێت بەس���ەر ن���اوەوەدا‪ ،‬فیكری جیهانی‬ ‫رۆژانە دەوڵەمەندە بەداهێنان‌و ش���ەپۆلی‬ ‫زانس���تی‪ ،‬كە دەتوانن هەمو ئەزمونێكی‬ ‫چینایەتی كراوە بەسەر زانست‌و ئەزمون‌و‬ ‫نوێكردن���ەوەدا دەوڵەمەن���د بكەن‪ ،‬بەو‬ ‫مەرجەی ئەم كاریگەریانە هەژمون بەسەر‬ ‫ناوكی ئایدیۆلۆژیای چیندا نەكەن‪.‬‬


‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )4٨2‬دو شةممة ‪2014/9/1‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫عەتر مەترسی بۆ كۆرپەلە هەیە‬ ‫چاودێر‪-‬پەریوش سەردار‪:‬‬ ‫بەپێی توێژینەوەیەكی زانستی‬ ‫كە لەسەر ه��ەزارو ‪ 800‬كۆرپەلە‬ ‫ئەنجامدراوە‪ ،‬دەركەوتوە كە لەناو‬ ‫ع��ەت��ردا پێكهاتەیەكی كیمیایی‬ ‫تێدایە لەڕێگەی پێستەوە دەچێتە‬ ‫لەشەوەو لەژێر پێستا دەمێنێتەوەو‬ ‫ك��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر ك��ۆرپ��ەل��ە‬ ‫دروستدەكات‪.‬‬ ‫بەپێی توێژینەوە زانستیەكە‬ ‫دەركەوتوە كە ئەو دایكانەی بۆن‬ ‫بەكاردەهێنن ‪%70‬ی كۆرپەلەكانیان‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ت��وش��ی ح��ەس��اس��ی��ەت��ی پێست‌و‬ ‫تەنگەنەفەسی دەب���ن‪ ،‬ت��وان��ای‬ ‫بۆنكردنیشیان كەمتر دەبێت‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەشەوە ئەوانەی پارێزراون‬ ‫توشی ئەو نەخۆشیانە نابن‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ە ئ��ەوەی��ش��ی‬ ‫سەلماندوە‪ ،‬كاتێك كۆرپەلە لەسكی‬ ‫دایكیدایە‪ ،‬توانای ئەوەی هەیە كە‬ ‫هەست بەو بۆنانە بكات كە دایك‬ ‫بەكاری دەهێنێت‪ ،‬بۆیە ئامۆژگاری‬ ‫ئەو دایكانە دەكات كە ئاگاداربن‬ ‫لەبەكارهێنانی ئ��ەو بۆنانە‪ ،‬تا‬ ‫كۆرپەلەكانیان سەالمەت بن‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬

‫ڤێتنامیەکان سااڵنە پێنج‬ ‫ملیۆن سەگ ئەخۆن‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاژانسەكانی هەواڵ‪ ،‬باڵوكراوەیەكی دانیشتوانی شارە دێی نویفا دو كوردیوی رۆژهەاڵتی‬ ‫بەرازیلیان باڵوكردەوە‪ ،‬كە پێكهاتەی دانیشتوانەكەیان ژنە‪ ،‬لەباڵوكراوەكەدا هاتوە‪ ،‬ئەو ژنانە‬ ‫ئامادەن بەمەرج هاوسەرگیری لەگەڵ پیاواندا بكەن‌و نابێت بەهیچ شێوەیەك دەست بخەنە‬ ‫كاروباریانەوە‪ .‬تەمەنی ئەو ژنانە لەنێوان ‪ 20‬بۆ ‪ 35‬ساڵیدایەو ژمارەشیان ‪ 600‬كەسە‪ ،‬ئەو ژنانە‬ ‫لەباڵوكراوەكەدا دەڵێن‪ ،‬دەبێت پیاوان پابەندی یاساكانی ئێمە بن‌و باش لەوە تێبگەن كە ئەم‬ ‫دێیە تایبەتمەندی خۆی هەیەو جیهانێكی تایبەتی ژنە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك لەو ژنانە لەو‬ ‫دێیە دەژین شویان كردوە‪ ،‬بەاڵم هاوسەرو منداڵە كوڕەكانیان كە تەمەنیان لەسەرو ‪ 18‬ساڵەوەیە‬ ‫پێویستە بۆ ئیشوكار بچنە دەرەوەی الدێكە‪ ،‬تەنها لەپشوی هەفتە‌و بۆنە ئاینیی‌و فەڕمییەكاندا‬ ‫رێگەیان پێدەدرێت بگەڕێنەوە ماڵەوە‪ .‬ئەمەش وادەكات لەغیابی ئەواندا ژنان كاروباری خۆیان‬ ‫بەڕێوەببەن‌و هەمو ئەرك‌و بەرپرسیارێتییەك لەئەستۆی خۆیاندا بێت‪ ،‬وەك كشتوكاڵ‌و خانو‬ ‫دروستكردن‌و تەنانەت رێكخستنی كاروباری ئاینیش‪.‬‬

‫قژی خۆی بۆ خوێندكاران دەفرۆشێت‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێچانەوەی مێزەرو كاڵو‪ ،‬كە زۆرێك لەگەالن وەك دابونەریتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫بەكاریدەهێنن‪ ،‬لەچەند چركەیەك تێناپەڕێت‪ ،‬بەاڵم بەپێچەوانەوە پیاوێكی هیندی‬ ‫شەش سەعاتی پێویستە بۆ ئەوەی مێزەرو كاڵوی سەری چاك بكات‪.‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬ئافتار سنگ‪-‬ی تەمەن ‪ 60‬ساڵ‪،‬‬ ‫لەهۆزی سیخ دەڵێت‪ ،‬ماوەی ‪ 16‬ساڵە گرنگی بەم كارە دەدەم‌و سەرەتا بۆ بەستنی‬ ‫مێزەر تەنها ‪ 150‬بۆ ‪ 250‬مەترم بەكاردەهێنا‌و لەئێستاشدا ئەگەر شەش سەعاتیش‬ ‫بخایەنێت ئاساییە‪ ،‬چونكە تاكە سەرچاوەی شادیە بۆم‌و زۆر دڵخۆشم پێی‪.‬‬ ‫لەئێستادا درێژی قوماشی مێزەرەكەی ئیفتار سنگ ‪ 645‬مەترەو‪ ،‬لەچاوەڕواندایە‬ ‫ژمارەی پێوانەیی فەرهەنگی گینس بشكێنێت‌و ناوی خۆی لەو فەرهەنگەدا تۆمار‬ ‫بكات‪ ،‬كە ئێستا بەناوی میگر سینگ‪-‬ەوەیە‪ ،‬بەدرێژایی ‪400‬مەتر‪ .‬جێی ئاماژە‬ ‫بۆكردنە لەكاتی ئاساییدا هەر هاواڵتیەكی هۆزی سیخ لەهیندستان‪ ،‬درێژی‬ ‫مێزەرەكەی سەری پێنج بۆ حەوت مەترە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی میروری بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬ڤێتنام‬ ‫یەكێكە لەو واڵتانەی گرنگی زۆر بە بەخێوكردنی گیانلەبەرە‬ ‫ماڵیەكان دەدات‪ ،‬بەتایبەتی سەگ‌و پشیلە وەك بەشێك‬ ‫لەئەندامانی خێزان سەیری دەكەن‪ .‬سەرەتای كردنەوەی یەكەم‬ ‫پێشانگای فرۆشتنی سەگ لەشاری هوتشی دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ساڵی ‪ ،2006‬لەئێستاشدا نزیكەی ‪ 50‬پێشانگای فرۆشتنی‬ ‫گیانلەبەری تێدایە‪ ،‬ئابوریناسانی ڤێتنام دەڵێن بەپێی‬ ‫ئامارێكیش‪ ،‬لەگەڵ باشبونی داهاتی تاكەكاندا بونی پشیلەو‬ ‫سەگیش لەنێو ماڵەكاندا زۆر دەبێت‌و بەتایبەتی ئەو سەگانەی‬ ‫رەگەزی بیانین‌و تایبەتن‪ .‬سەرباری بەكارهێنانی شیری سەگ‪،‬‬ ‫گەلی ڤێتنام یەكێكە لەو گەالنەی زۆر هۆگری خواردنی‬ ‫گۆشتی سەگن‌و سااڵنە نزیكەی پێنج ملیۆن سەگ دەخۆن‪،‬‬ ‫كە زۆربەیان سەگی گەڕۆكن‪ ،‬یان لەالدێكاندا راویان دەكەن‪.‬‬ ‫ڤێتنام لەریزبەندی ‪ 13‬هەمین واڵت��ی جیهان دێت لەروی‬ ‫زۆربونی دانیشتوانەوەو زیاتر لە ‪ 86‬ملیۆن كەسەو ‪ %60‬یشی‬ ‫تەمەنیان لەخوار ‪ 30‬ساڵەوەیە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ ه��ەف��ت��ەی��ەك��ی پڕ‬ ‫ێ‬ ‫لەبەختەوەرییە‪ ،‬هەند ‌‬ ‫كێشەی سادە دێتە رێت‪،‬‬ ‫گ��وم��ان م���ەخ���ەرە س��ەر‬ ‫خۆشەویستەكەت‪ ،‬چونكە‬ ‫تاوانە‪.‬‬

‫ـ ت�����وڕەب�����ون ه��ی��چ‬ ‫ئومێدێكت پێنابەخشێ‌‪،‬‬ ‫ێ ورەت بەرزبێ‌ دەنا‬ ‫دەب ‌‬ ‫دەڕوخێی‪ ،‬رێز لەبۆچونی‬ ‫خۆشەویستەكەت بگرە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ گ��ل��ەی��ی��ەك��ی زۆرت‬ ‫ل���ێ���دەك���رێ‌‪ ،‬ه��ەوڵ��ب��دە‬ ‫ب��ەوی��ژدان��ەوە كارەكانت‬ ‫ب����ك����ەی����ت‪ ،‬ل����ەگ����ەڵ‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت��دا‬ ‫بەئارامبەو توڕەمەبە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ لەوانەیە سەفەرێك‬ ‫بێتە رێت‪ ،‬پارەیەكی باشت‬ ‫دەستگیر دەبێ‌‪ ،‬بۆماوەیەك‬ ‫خۆشەویستەكەت زوی��ر‬ ‫دەبێ‌‪ ،‬دواجار ئاساییە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ك��اری ئەمڕۆ مەخەرە‬ ‫سبەینێ‌‪ ،‬ئاگات لەگفتت‬ ‫ێ بەرامبەر هاوڕێكانت‪،‬‬ ‫ب‌‬ ‫دودڵ��ی�ی‌و دڵپیسی فڕێدە‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ مۆن مەبەو لەهاوڕێكانت‬ ‫ێ‬ ‫توڕە مەبە‪ ،‬چاكتروایە كەم ‌‬ ‫وەرزش بكەیت‪ ،‬گەر چەند‬ ‫جارێك خۆشەویستەكەت‬ ‫بڕەنجێنی‪ ،‬باش نییە‪.‬‬

‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬ئەوان نەبن ژیان تاڵە‪.‬‬ ‫‪-2‬سیان لەكەیل‪ ،‬وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-3‬خۆم‪ ،‬كچی شا‪ ،‬راونانی مریشك‪.‬‬ ‫‪-4‬ب��ی��گ��رە‪ ،‬ب��ەل��ەش��ەوەی��ە‪ ،‬ب��ەرگ‪،‬‬ ‫درەختێكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-5‬رەجاڵ‪ ،‬زۆرترین قسەكردن لەگەڵ‬ ‫گوێدرێژا‪ ،‬باش‪.‬‬ ‫‪-6‬شارێكە لەعیراق ‪ +‬درێژترین‬ ‫شەوە‪.‬‬ ‫‪-7‬گیای لێكردەوە‪ ،‬نادیار‪.‬‬ ‫‪-8‬بەچكە «پ»‪ ،‬گاڵتە‪ ،‬دیارنیت‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-9‬میوەیەكە «پ»‪ ،‬نیوەی مایە‪،‬‬ ‫خواردنەوەیە «پ»‪.‬‬ ‫‪-10‬رێگە‪ ،‬لەگەڵ بەرگا بەكاردێ‌‪.‬‬ ‫‪-11‬جۆرە دەنگێكە «پ»‪ ،‬كەناڵێكی‬ ‫كوردییە‪.‬‬ ‫‪-12‬بێچوی گیانلەبەرێكە ‪ +‬هار‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬گ���ەڕەك���ێ���ك���ە ل��ەس��ل��ێ��م��ان��ی ‪+‬‬ ‫گیانلەبەرێكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-2‬لەگەڵماندایە‪ ،‬جۆرە دەنگێكە‪.‬‬ ‫‪-3‬گەورە‪ ،‬شارۆچكەیەكە لەعیراق‪،‬‬ ‫نیوەی سەیر‪.‬‬ ‫‪-4‬ه��اوڕێ��ی جامانە «پ»‪ ،‬بخەوە‬ ‫«پ»‪ ،‬زۆر‪.‬‬ ‫ێ خۆشە‪ ،‬هۆسەو هەرا‪.‬‬ ‫‪-5‬بكر ‌‬ ‫‪-6‬نیوەی زاهی‪.‬‬ ‫ێ مانا‪.‬‬ ‫‪-7‬زۆر وتنی ب ‌‬ ‫‪-8‬ق��اب��ل��ەم��ەی م���س‪ ،‬ئامێرێكی‬ ‫مۆسیقایە‪.‬‬ ‫‪-9‬تێكۆشان‪ ،‬ژم��ارەی��ەك��ە‪ ،‬توانج‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-10‬نیوەی كەرە‪ ،‬نازناوی ئەحمەدە‪،‬‬ ‫سیان لەلەفە‪.‬‬ ‫‪-11‬لەكوێیە‪ ،‬نابێ‌‪ ،‬بینی «پ»‪.‬‬ ‫‪-12‬ژمارەیەكە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫لەوشەی «سو»‪ 20 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی «سو»‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬سوركێو‪ ،‬سورێژە‪،‬‬ ‫سورداش ‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫بەهرۆز عەبدولخالق‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی ی���ارم���ەت���ی���دان‌و ك��ڕی��ن��ی‬ ‫پێداویستیەكانی خوێندكارانی خوێندنگەی‬ ‫نینگشیا لەناوچەی سنتچن‪-‬ی چین‪ ،‬ژنێك‬ ‫بڕیاریدا قژە دو مەتریەكەی خۆی لەزیادكردنێكی‬ ‫ئ��اش��ك��رادا ل��ەرێ��ی ت��ۆڕەك��ان��ی ئینتەرنێتەوە‬ ‫بفرۆشێت‪ .‬شیاو كە تەمەنی ‪ 38‬ساڵەو زیاتر‬ ‫ل��ە‪ 15‬ساڵە ق��ژی خ��ۆی نەبڕیوەو خزمەتی‬ ‫دەك��ات‪ ،‬لەوتەیەكیدا بەئاژانسەكانی هەواڵی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬كاتێك بیستم ژیانی خوێندكارانی‬ ‫نینگشیا زۆر سەختە‌و زۆرێك لەپێداویستیەكانی‬ ‫خوێندنگەیان نییە‪ ،‬بۆیە بڕیاری فرۆشتنی قژی‬ ‫خۆمدا‪ ،‬وتیشی زۆرترین رێژەی بڕی پارە تائێستا‬ ‫بۆم هاتوە دە هەزار دۆالری ئەمەریكییە‪.‬‬

‫بەشەش سەعات مێزەرەكەی دەبەستێت‬

‫@@@‪@@@@12@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@7@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4@@@@@@3@@@@@@@2@ @1‬‬

‫@@‬

‫دانیشتوانی‬ ‫شارۆچكەیەك‬ ‫هەمویان‬ ‫ژنن‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ ت��ا دەك���رێ‌ س��ەردان��ی‬ ‫ك��ەس��وك��ارت ب��ك��ە‪ ،‬پشت‬ ‫مەكەرە كەسانی دڵسۆز‪،‬‬ ‫دەتوانی دیارییەك بدەیتە‬ ‫خۆشەویستەكەت‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ دەستكەوتێكی باش‬ ‫بەدەستدەهێنی‪ ،‬كارێكی‬ ‫ت���ازە ئەگریتە دەس��ت‪،‬‬ ‫وریابە دڵ بەكەسێكی تر‬ ‫نەدەی باش نییە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ زۆرێ�����ك بەخیلیت‬ ‫پێدەبەن‪ ،‬تۆش نابێ‌ غرور‬ ‫بیت‌و پۆز لێبدەی‪ ،‬وریابە‬ ‫خۆشەویستی بەیەك الیەنە‬ ‫ناكرێ‌‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ ئەم هەفتەیە پێویستیت‬ ‫بەپشوە‪ ،‬سەیرانێك دێتە‬ ‫رێ���ت‪ ،‬خۆشەویستەكەت‬ ‫هەواڵێكی تازەت دەداتێ‌‪،‬‬ ‫دڵخۆشكەرە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ نەخۆش دەكەویت‪،‬‬ ‫بەاڵم چارەسەری ئاسانە‪،‬‬ ‫بەپشوە‪،‬‬ ‫پێویستیت‬ ‫نامەیەكی خۆشەویستیت‬ ‫بۆ دێ‌‪ ،‬وەاڵم مەدەرەوە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ رێ����ز ل���ەخ���اوەن‬ ‫كارەكەت بگرە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫ێ‬ ‫پارە بەفیڕۆ مەدە‪ ،‬دەب ‌‬ ‫ب��زان��ی زۆر درۆك����ردن‬ ‫خۆشەویستی دەكوژێ‌‪.‬‬


‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫چاودێر‪-‬تریفە‪:‬‬ ‫ئەوكاتانەی خەم‌و ژان روبەڕوی میللەت‬ ‫دەبێت���ەوە‪ ،‬تەنی���ا گ���ەورەكان نین كە‬ ‫هەست بەلێپرسینەوە دەكەن‪ ،‬هەر ئەوان‬ ‫نین بەجۆرەها چاالكیی بەشداریدەكەن‪،‬‬ ‫هەرچەن���دە پێش���مەرگە گەورەتری���ن‬ ‫سەروەری بۆ خۆی تۆمار دەكاو لەڕیزی‬ ‫پێشەوەی هەمواندایە‪ ،‬لەهەمان كاتیشدا‬ ‫من���دااڵن‌و مێردمندااڵنی���ش هەس���تی‬ ‫خۆشەویس���تی‌و وی���ژدان دەیانجوڵێنێ‌‌و‬ ‫بەجۆرێك لەج���ۆرەكان بەوێنەو گۆرانی‌و‬ ‫س���رود خۆشەویس���تی خۆیان بۆ خاك‌و‬ ‫گەل‌و پێشمەرگە دەردەبڕن‪.‬‬ ‫ئای���ە ئومێ���د‪ ،‬یەكێكە ل���ەو پەپوالنەی‬ ‫كە بەهەس���ت‌و س���ۆز گۆرانی بۆ خاك‌و‬

‫تابلۆكانی بۆ هاوكاری‬ ‫ئیزدیەكان دەفرۆشێت‬ ‫بەبەش���داری ژمارەیەكی زۆر لەمیللەتە‬ ‫جی���اوازەكان‌و بەهاری���كاری هەریەك‬ ‫لەكۆمەڵەی ژنانی كوردستان لەسویدو‬ ‫كتێبخان���ەی ك���وردی‌و ش���ارەوانی‬ ‫س���تۆكهۆڵم‪ ،‬فێس���تیڤاڵی ئالڤی���ل‬ ‫بەڕێوەچو كە تائێستاش بەردەوامە‪.‬‬ ‫ل���ەم فێس���تیڤاڵەدا دەیان نمایش���ی‬ ‫جۆراوجۆری هونەری پێشكەش���كران‪،‬‬ ‫كوردی���ش بەچەندی���ن چاالكی���ی‌و‬ ‫پیشانگەی شێوەكاری‌و شانۆ‪ ،‬هەروەها‬ ‫پێشكەش���كردنی خواردن���ی ك���وردی‬ ‫بەشداری كرد‪.‬‬ ‫ئاشنا دەوڵەت‪ ،‬یەكێكە لەو هونەرمەندە‬ ‫ش���ێوەكارانەی ك���ە بەپێش���انگەیەكی‬ ‫تایب���ەت بەش���داری ك���ردوەو یەكێك‬ ‫لەتابلۆكان���ی بەناوی "ب���ۆ كوردان"‪-‬ە‪،‬‬

‫كراوەتە دیاری بۆ پشتگیری‌و یارمەتی‬ ‫كوردی ئاوارەكانی ش���ەنگال‪ ،‬تابلۆكە‬ ‫لەڕێگ���ەی فرۆش���تنێكی ئاش���كراوە‬ ‫نمایشكراوەو نرخەكەی گەیشتوەتە ‪900‬‬ ‫دۆالرو چاوەڕێی زیاتریش���ی لێدەكرێ‌‪،‬‬ ‫بڕیاریش���ە‪ ،‬داهات���ی پیش���انگەكەی‬ ‫بنێرێتەوە بۆ كوردستان‪.‬‬ ‫ناوب���راو لەلێدوانێكی���دا بە"چاودێر"ی‬ ‫راگەیاند‪:‬‬ ‫وەك هەمو كوردێك هەس���تم بەرامبەر‬ ‫خوش���ك‌و برا ئێزیدیەكان‌و ئەو منداڵە‬ ‫بێنازان���ە ج���واڵوە ك���ە بەوش���ێوەیە‬ ‫دەچەوس���ێنەوە‪ ،‬پێمخۆش���ە پەیامی‬ ‫پشتگیریكردنم لەهاریكاری‌و كوردایەتیم‬ ‫لەڕێگ���ەی هونەرەكەم���ەوە بگەیەنمە‬ ‫گش���ت كوردان‪ ،‬بەتایبەتی ئاوارەكان‪،‬‬ ‫ێ خ���ەم‌و هەناس���ەم لەگەڵ‬ ‫هەمودەم ‌‬ ‫ئەواندایەو وان لەویژدانمدا‪.‬‬

‫قادر جەالل‪:‬‬

‫زیادبونی ئەكتەری كوڕو‬ ‫كچی گەنج مژدەبەخشە‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫ق���ادر ج���ەالل‪ ،‬ئ���ەو هونەرمەن���دەی كە‬ ‫س���ااڵنێكی زۆرە لەب���واری نواندنی دراماو‬ ‫ش���انۆی كوردیدا كاردەكات‌و رۆڵ دەبینێ‌‪،‬‬ ‫كە ناس���راوترینیان خانەكەی حاجی ئاغاو‬ ‫ش���انۆی «بەختەكەی ئاسكۆڵ» و زۆری‬ ‫ترەو تائێستا زیاتر لە ‪ 15‬شانۆو ‪ 16‬دراماو‬ ‫پێنج فیلم‌و سەدان نمایشی تردا بەشداری‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫لەوەاڵمی چەند پرس���یارێكی «چاودێر»دا‬ ‫بەم شێوەیە دوا‪:‬‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬كاری نوان���دن دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫كەی؟‬ ‫قادر‪ :‬ساڵی ‪ 1972‬یەكەمین كاری شانۆییم‬ ‫ئەنجامدا‪.‬‬ ‫ێ بزانین ب���واری نواندن‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬دەكر ‌‬

‫‪No. (482) 1-9-2014‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئایە ئومێد‪،‬‬ ‫گۆرانی بۆ ئااڵی‬ ‫كوردستان دەڵێت‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬

‫‪w w w .c ha w d ernews .com‬‬

‫لەكوردستاندا لەچ ئاستێكدایە؟‬ ‫ق���ادر‪ :‬نواندن���ی ك���وردی لەزۆر ب���واردا‬ ‫پێش���كەوتنی بەخ���ۆوە بینی���وە‪ ،‬لەوانە‬ ‫زیادبون���ی هۆڵەكان���ی ش���انۆ‪ ،‬گەرچ���ی‬ ‫هێشتاكەش هەر كەمە‪ ،‬دیسانەوە زیادبونی‬ ‫ئەكتەرانی ك���وڕو كچی گەنج‪ ،‬كە ئەمەیان‬ ‫مژدەبەخشە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬قەیرانەكانی ب���ەردەم هونەریی‬ ‫كوردیی لەئێستادا؟‬ ‫ق���ادر‪ :‬قەیران���ەكان زۆرن‪ ،‬لەوان���ە كەمی‬ ‫نوس���ەری ك���ورد ب���ۆ دەقیی ش���انۆیی‪،‬‬ ‫پش���تگیری نەكردنی دەزگا حكومییەكان‪،‬‬ ‫بەتایبەت وەزارەتی رۆشنبیری‪ ،‬دیسانەوە‬ ‫دروستبونی ئەو قەیرانە داراییەی كە ئێستا‬ ‫سەریهەڵداوە‪ ،‬ئەوەیش گەورەترین قەیرانە‬ ‫كەڕوی لەشانۆو درامای كوردی كردوە‪.‬‬

‫پێش���مەرگە دەچڕێ‌‪« ،‬چاودێر» لەنزیكەوە‬ ‫دواندی‪:‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لەكەیەوە دەس���تت بەگۆرانی وتن‬ ‫كردوە؟‬ ‫ئایە‪ :‬لەباخچەوە‪ ،‬مامۆستاكانم پێیان ئەوتم‬ ‫ك���ە دەنگت خۆش���ە‪ ،‬منیش دەس���تم كرد‬ ‫بەگۆرانی وتن‌و هەتا ئێستا بەردەوامم‪ ،‬لەزۆر‬ ‫ئاهەنگدا بەش���داریم كردوە بۆ توش���بوانی‬ ‫نەخۆشی تاالسیمیاو بۆ هەڵەبجە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬چەند گۆرانی تۆماركراوت هەیە؟‪.‬‬ ‫ئایە‪ :‬تا ئێستا نۆ گۆرانی تۆماركراوم هەیە‪،‬‬ ‫چوار گۆرانیم كراوە بەكلی���پ‪ ،‬گۆرانیەكانم‬ ‫ئەمانەن‪ :‬منداڵی خاوێن‪ ،‬ئاشتیخواز‪ ،‬سەری‬ ‫ساڵ‪ ،‬یادێك بۆ هەڵەبجە‪ ،‬میزەاڵن‪ ،‬جەژنی‬ ‫مندااڵن‪ ،‬هی���وای ژیان‪ ،‬كۆبونەوەی باوكان‪،‬‬ ‫ئااڵی كوردستان‪.‬‬ ‫چاودێ���ر‪ :‬ئ���ەم تەمەنە بچوكەت���ەوە‪ ،‬چی‬ ‫وایلێكردی گۆرانی بۆ ئااڵی كوردستان بڵێی‪.‬‬ ‫ئایە‪ :‬هەمیشە كوردستانم خۆش ئەوێ‌‪ ،‬دژی‬ ‫ش���ەڕم‪ ،‬ئێمە كوردین‌و دەبێ‌ ئااڵمان هەبێ‌‌و‬ ‫رێزی لێبگرین‌و هەمودەم بشەكێتەوە «ئااڵی‬ ‫كوردستان» نوێترین كارمە‪.‬‬

‫هۆكاری كەمبونەوەی شانۆ‪،‬‬ ‫نمایشكردنی دەقی بیانییە‬

‫چاودێر‪-‬نەشمیل‪:‬‬ ‫"هێم���ن عەزیز"‪ ،‬یەكێكە لەو هونەرمەندە‬ ‫الوان���ەی كە ماوەیەكە لەب���واری نواندن‬ ‫دا كاردەكات‌و ب���ەردەوام لەچاالكیدایە‪،‬‬ ‫یەك���ەم كاری لەش���انۆی سەرش���ەقامدا‬ ‫ب���و كە ب���اس لەكارەس���اتی هەڵەبجەی‬ ‫ش���ەهید دەكات‪ ،‬دوات���ر لەكارێكی نوێدا‬ ‫بەش���داریدەكات ئەویش ش���انۆی چوار‬ ‫ئەفسەرە لەس���ێدارە دراوەكەیە كە ئەم‬ ‫رۆڵ���ی یەكێكی���ان دەبینێ‌‪ .‬س���ەبارەت‬ ‫بەبواری ش���انۆو كارەكان���ی‪ ،‬ناوبراو بە‬

‫"چاودێر"ی راگەیاند‪.‬‬ ‫نوان���دن بەش���ێكە لەح���ەزو خولیام‪ ،‬وا‬ ‫هەس���ت دەكەم كە ئەوەی ونی دەكەین‬ ‫لەش���انۆدا دەیدۆزین���ەوە‪ ،‬میهرەبان���ی‌و‬ ‫راس���تیەكان لەش���انۆدا دەبینم‪ ،‬چونكە‬ ‫راستەوخۆ مۆنتاژ ناكرێ‌‪.‬‬ ‫سەبارەت بەهۆكاری كەمبونەوەی بینەری‬ ‫ش���انۆ رایگەیاند‪ :‬هۆكاری كەمبونەوەی‬ ‫بینەری ش���انۆ دەگێڕن���ەوە بۆ ئەو دەقە‬ ‫ئەدەبیان���ەی وەردەگێڕدرێ���ن‪ ،‬ئێم���ە‬ ‫میللەتێكی پڕ دەقین‪ ،‬كەچی دەقی بیانی‬ ‫بەسەر كۆمەڵگەكەماندا زاڵە‪ ،‬لەبەرئەمە‬ ‫بینەر تاقەتی بینینی شانۆو ناو هۆڵەكانی‬ ‫شانۆی نەماوە‪.‬‬ ‫وەك كاری س���ینەمایش ئاماژەی بەوەدا‬ ‫ك���ە‪ :‬وەك ئەكتەر بەش���داریم نەكردوە‪،‬‬ ‫چونكە كەس���ی لەمن باش���ترو شیاوتر‬ ‫هەی���ە‪ ،‬بەاڵم لەداهات���ودا كارێكی گرنگ‬ ‫هەی���ەو رۆڵی س���ەرەكی تێ���دا دەبینم‪،‬‬ ‫لەئێستادا ناتوانم باس���ی ناوەڕۆكی ئەو‬ ‫كارە نوێیە بكەم‪.‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫كاتێك زمان‬ ‫ناپاكیی لەناخمان‬ ‫دەكات‬ ‫عەبدوڵاڵ تاهیر بەرزنجی‬ ‫لەم چەند هەفتەیەی پێشودا‪ ،‬باس بەزۆری لەسەر یەكخستنی هێزی پێشمەرگەی‬ ‫كوردستان‌و دامەزراندنی هێزێكی سەربازیی رێكخراو بو‪ ،‬كە لەچوارچێوەیدا هێزە‬ ‫پەرتەوازەكان كۆبكرێنەوە‪.‬‬ ‫تائێرە گرفتێك نییە‪ ،‬چونكە ئەمە نەك خەونی دوای راپەڕینی كوردە‪ ،‬بەڵكو هەر‬ ‫لەسەرەتای دروستبونی میرنشین‌و شۆڕشە یەكلەدوایەكەكانی كوردەوە‪ ،‬خەونی ئینسانی‬ ‫كورد بوە‪.‬‬ ‫هۆیش زۆربون بۆ نەهاتنەدی ئەم خەونە‪ ،‬هۆی دەرەكی‌و ناوەكی‪ ،‬كە بەبەردەوامیی‬ ‫رێگربون لەبەردەم دامەزراندنیدا‪.‬‬ ‫لەمێژوی كوردا‪ ،‬باشترین هەلومەرج بۆ دامەزراندنی ئەم هێزە سەربازییە یەكگرتوە‬ ‫رێكخراوە‪ ،‬پاش دامەزراندنی پەرلەمان‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان رەخسا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی ملمالنێی حیزبی‌و كەرتبونی حكومەت‌و دامودەزگاكان‌و شەڕی ناوخۆوە‪ ،‬ئەم‬ ‫كارەیش پشتگوێخرا‪.‬‬ ‫شەڕی ناوخۆ هەلومەرجی یەكخستن‌و یەكگرتنەوە پەراوێز دەخات‪ ،‬چونكە بەرژەوەندیی‬ ‫لەپەرتەوازەیی‌و دابەشبون‌و دورخستنەوەی الیەنەكاندایە‪ ،‬نەك گردبونەوەو رێكخستنی‬ ‫توانای جۆراوجۆر‪ .‬ئەمەیە مەنتیقی شەڕی ناوخۆ‪ ،‬كە هیچ هێزێك لەسێبەریدا بیر‬ ‫لەتەبایی‌و یەكتر خوێندنەوە ناكات‪ .‬ئەیەو ‌ێ هیچ چوارچێوەیەك بۆ كۆكردنەوەی هێزو‬ ‫تواناكان دانەهێنرێت‪.‬‬ ‫یەكخستنەوەی هێز الی میللەتێكی وەك ئێمە‪ ،‬بەتایبەتی لەم هەلومەرجەی‬ ‫ئێستاماندا‪( ،‬ئێستایە) كە روبەڕوی هێرشی دەرەكی دەبینەوەو دەكەوینە بەر لێشاوی‬ ‫ستەمی تاریكخوازی‌و تاریكخوازان‪ .‬لەم كاتانەدا‪ ،‬زیاترو بەحەماسێكی گەرمترەوە باسی‬ ‫یەكگرتنەوەی هێز دەكەین‪ ،‬وەك ئەوەی هێزی دەرەكی هاتبێت بەزللە هۆشمانبێنێتەوەو‬ ‫ئەم یەكخستنە بكات بەواقیع‌و پرسی سەپێنراو‪.‬‬ ‫ك ‌ێ هەیە حەز نەكات سوپایەكی رێكخراو و دامەزراومان نەبێت‪ ،‬داكۆكی لەخاك بكات‬ ‫نەك بەرژەوەندیی حیزبی؟ ببێت بەقەڵغانی سنورو وای بۆ بڕەخسێت بەجێینەهێڵێت‌و‬ ‫هەمیشە هێزی یەدەكی تێدا بێت‪ ،‬ئەركی تەنها ئینتیما بێت بۆ خاك‪ ،‬نەك بۆ حیزب‌و‬ ‫ئیدیۆلۆجیای تایبەتی‪ .‬سوپایەك ئیمتیازی باش بەهەمو ئەندامەكانی بدرێت‌و بەجۆرێكی‬ ‫ئێجگار شیاو خزمەتبكرێن‪ .‬سوپایەك خەمیبخورێت‌و رۆژانە بەردەوامیی پێبدرێت‌و‬ ‫پڕ چەكبكرێت‪ ،‬تێیدا ئەستێرە بخرێتە سەرشانی ئەوانەی شایەنین‌و لەپێناوی خاكدا‬ ‫هەمیشە گیانیان لەسەر دەستیاندایە‪.‬‬ ‫ئەمانەم بۆ ئەوە هێنایەوە بڵێم‪ :‬كە باسی یەكخستن‪ ،‬یان دامەزراندنی سوپا‪ ،‬یا هێزێكی‬ ‫وەها دەكەین‪ ،‬دەبێت ئاگامان لەوە بێت وشەگەلێك یا ناونیشانێك یا زاراوەیەكی وەها‬ ‫بەكارنەبەین هەستی ئەو خەبات‌و ماندوبونە نەپساوەی مێژومان بەئاسانی بریندار بكات‪.‬‬ ‫الموایە لەراگەیاندنماندا جۆرە زاراوەو رستەیەك بەكاردەهێنرێن‪ ،‬نە ئامانجەكە دەپێكن‌و‬ ‫نە مێژوی خەباتی سەختی میللەتەكە بەهەند‌وەردەگرن‪.‬‬ ‫بۆ نمونە خەریكە وشەی (بەنیشتیمانیكردن) دەبێتە وێردی سەر زمان‪ ،‬كە هەم‬ ‫مەبەستی تەواو نادات بەدەستەوەو هەم رێزیش بۆ خەباتەكە لەبەرچاو ناگرێت‪.‬‬ ‫جار ‌ێ ئەم جۆرە داڕشتنە‪ ،‬هەڵقواڵوی پێكهاتەی راستەقینەی زمانی كوردی نییە‪،‬‬ ‫تەنها هەڵەكە ناخەمە سەرشانی كەسانی دی من بۆ خۆم لەبواری تردا داڕشتنی لەم‬ ‫جۆرەم بەكارهێناوە‪.‬‬ ‫جار ‌ێ لەڕویەكەوە بەنیشتیمانیكردن‪ ،‬هەم لەسەر ئاستی پێكهاتەو هەم لەسەر ئاستی‬ ‫مەعنا‪ ،‬هەواڵەی (نانیشتیمانی)مان دەكەن (نیشتیمانی × نانیشتیمانی)‪.‬‬ ‫كە دەڵێین‪ ،‬بەنیشتیمانیكردنی هێزی پێشمەرگە‪ ،‬وەك ئەوە وایە بڵێین هێزی‬ ‫پێشمەرگە نیشتیمانی نەبوە‪ ،‬لەبنەڕەتیشدا كێشەكە ئەوە نییە‪ ،‬گومان لەوە بكرێت‪ ،‬كە‬ ‫ئەو هەمو خوێنەی بەدرێژایی مێژو لەپێناوی نیشتیماندا رژا بێت بۆ نیشتیمان نەبوبێت‪.‬‬ ‫خەمەكە بۆ ئەوەیە بەخۆماندا بچینەوەو هێزێكی رێكخراوی سەرتاسەری دامەزرێنین‬ ‫یەك رەنگ‌و یەك دەنگ‪ ،‬بەستراتیج‌و كەرەستە‌و تەكنیكی نوێوە‪ ،‬بەاڵم وردنەبونەوە‪،‬‬ ‫وادەكات دەربڕینەكە خیانەتمان لێبكات‪ .‬باسكردنی ئەم بابەتە‪ ،‬وەك لەراگەیاندندا‪،‬‬ ‫دەیبینین‌و دەیبیستین‪ ،‬لەهەڵبژاردنی زاراوەیەك یا دەستەواژەیەكی دروستەوەدەبێت‪،‬‬ ‫ئەم خەم‌و خەونە بەڕێكوپێكی دەربڕێت‪.‬بەنیشتمانیكردن رەتكردنەوەی حاڵەتیكی‬ ‫پێشوە كە هەبوە‪،‬ئەمە دەربڕینەكە دەڵێت‪ ،‬نەك من‪.‬ئەشێت ئێمە وەك گوێگر‪ ،‬گومان‬ ‫لەدڵۆپێك خوێن نەكەین ئەندامی حیزبێكی خەباتگێر پێشكەشی نیشتیمانی كردبێت‪.‬‬ ‫رەنگە ئەگەر نێنەری نامەیەكی زمانەوانی بەوردی حیساب بۆ كۆدەكانی نەكات‪،‬وەرگر‬ ‫توشی شپرزەیی بكات‪ ،‬یا مانایەكی پێچەوانە وەربگرێت‪.‬ئەشێت هەندێكجار لەنوسیندا‪،‬‬ ‫مامەڵەكردن لەگەڵ زمان‌و شێوازدا‪ ،‬بەشێوەیەكی نادروست‪ ،‬تێكۆشەر بكات بەترسنۆك‪،‬‬ ‫دڵنەرم بكات بەدڵرەق‪ ،‬یا فرمانی لەسێدارەدانی تاوانبارێك هەڵوەشێنێتەوە‪.‬‬ ‫لەهەمو رویەكەوە‪ ،‬رەخنەمان لەحكومەت‌و ئەم حیزبانە هەیە‪ ،‬هەڵەیان زۆرە‪ ،‬هێزیان‬ ‫بۆ حیزبایەتی بەكارهێناوە‪ ،‬بەاڵم ئەو رۆاڵنەیشی كە ئەمڕۆ سنور دەپارێزن‪ ،‬خوێنیان‪،‬‬ ‫ماندوبونیان بۆ نیشتیمانە‪ ،‬بۆیە كە داوای یەكخستنی هێزی پێشمەرگە دەكەین‪ ،‬ئەبێت‬ ‫بزانین كە خەباتی ئەوانە لەسیفەت‌و خەسڵەتی نیشتیمانی بەتاڵ نەبوە‪.‬‬ ‫بێگومانم لەوەی كە ئەو برادەرانەیشی (بەرەو نیشتیمانی كردنی هێزی پێشمەرگە)‬ ‫بەكاردەهێنن‪ ،‬گومانیان لەپەیوەندیی پیرۆزی نێوان نیشتیمان‌و پێشمەرگە نییە‪ ،‬تەنها‬ ‫ئەوەیە بەكارهێنانی زمان هەڵەیان پێدەكات‪.‬‬ ‫چی بكەین لەگەڵ زماندا؟‬ ‫لەكۆتاییدا‪ :‬جوانترین وەاڵم كە لەم ماوەیەدا بیستبێتم‪ ،‬وەاڵمی پێشمەرگەیەك بو بۆ‬ ‫پرسیارێك كە رۆژنامەنوسێك ئاراستەیكرد‌و وتی‪:‬ئەی باشە چۆن‪،‬چۆنچۆنی پێشمەرگە‬ ‫بكەین بەنیشتیمانی‪،‬ئەویش لەوەاڵمدا وتی‪:‬پرسیارێكی سەیرە‪،‬ئەی كاكە ئێمە ئێستا‬ ‫لەكوێی نیشتمانداین؟‬ ‫ساڵو لەو كۆدە جوانە‪.‬‬


‫دەقی شیعریی نوێ‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫بەرزان هەستیار‪ ،‬حەمە کاکەڕەش‪،‬‬ ‫ئەحمەدی مەال‪ ،‬دالوەر قەرەداغی‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤٢3‬دووشةممة ‪ 2014/9/1‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫کوردستانی نوێ «ئەدەب و هونەر» و خەباتیش «هزر و هونەر» ڕادەگرن‬ ‫بۆچی لەکاتی قەیرانەکاندا باڵو کراوە ڕووناکبیرییەکان دەبنە قوربانی؟‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫هەریەکە لە ڕۆژنامەکانی کوردستانی‬ ‫نوێ و خەبات‪ ،‬پاشکۆ ڕووناکبیرییەکانی‬ ‫ئ��ەدەب و هونەر و کاکێشان و هزر و‬ ‫هونەریان داخست‪ ،‬هۆکارەکەشی بۆ‬ ‫قەیرانی دارای���ی هەرێمی کوردستان‬ ‫دەگەڕێننەوە‪ ،‬بەاڵم بۆچی لەکاتی بوونی‬ ‫قەیراندا‪ ،‬ڕاستەوخۆ باڵو کراوە ئەدەبی و‬ ‫ڕووناکبیرییەکان دەبنە قوربانی؟‬ ‫هەریەکە لە پاشکۆکانی ئەدەب و هونەر سەرنووسەری ڕۆژن��ام��ەی کوردستانی‬ ‫و کاکێشان‪ ،‬دوو پاشکۆی هەفتانەی نوێ‪ ،‬بە ڕەخنەی چاودێری وت‪« :‬بەهۆی‬ ‫کوردستانی نوێ ب��وون و گرنگیان بە بودجەکەمانەوە‪ ،‬ن��ەک تەنها ئ��ەدەب‬ ‫ئ��ەدەب و هونەر و هزر و ڕۆشنبیریی و هونەر و کاکێشان‪ ،‬بەڵکوو تەواوی‬ ‫دەدا‪ ،‬بەاڵم وەک سەرنووسەری ڕۆژنامەی پاشکۆکانی تریشمان ڕاگرتوون‪».‬‬ ‫ڕاش��ی��گ��ەی��ان��د‪ ،‬ل��ەم ب��ارودۆخ��ان��ەدا‬ ‫کوردستانی نوێ ئاماژەی پێ دەدات‪،‬‬ ‫ئەولەویات بۆ ڕۆژنامە بنەڕەتییەکەیە‬ ‫ڕاگرتنەکە کاتییە‪.‬‬ ‫ل��ەوب��ارەی��ەوە‪ ،‬س��ت��ران ع��ەب��دوڵ�ڵا‪ ،‬و وت���ی‪« :‬ب���ەاڵم ل��ەگ��ەڵ باشبوونی‬

‫ب��ارودۆخ��ەک��ە ڕاس��ت��ەوخ��ۆ پاشکۆکان‬ ‫دەردەک��ەی��ن��ەوە‪ ،‬بەتایبەتیش ئ��ەدەب‬ ‫و هونەر کە لەگەڵ کوردستانی نوێدا‬ ‫بەردەوام بووە‪».‬‬ ‫ه���اوک���ات م����ەری����وان م��ەس��ع��ود‪،‬‬ ‫سەرپەرشتیاری ئ���ەدەب و هونەری‬ ‫کوردستانی نوێ‪ ،‬ئاشکرای کرد‪ ،‬ڕاگرتنی‬ ‫ئەو پاشکۆیانە بەشێوەیەکی کاتییەو‬

‫جەختی لەوەش کردەوە‪ ،‬هەرکاتێک ئەم‬ ‫قەیرانە کۆتایی پێ ه��ات‪ ،‬پاشکۆکان‬ ‫دەردەکرێنەوە‪.‬‬ ‫وتیشی‪« :‬بۆ ئەو ماوەیە ئ��ەدەب و‬ ‫هونەر بە دوو الپ��ەڕەی هەفتانە لەناو‬ ‫ڕۆژنامەی کوردستانی نوێدا ب��ەردەوام‬ ‫دەبێت‪».‬‬ ‫هاوکات ڕۆژنامەی خەباتیش پاشکۆی‬ ‫هزر و هونەری ڕاگرتووەو سەرنووسەری‬ ‫ڕۆژنامەکەش تەئکید لەوە دەکاتەوە‪،‬‬ ‫بەهۆی ئ��ەم قەیرانەوەیەو دەشڵێت‪،‬‬

‫نیلس هاو‪ ,‬شاعیری ژنە شووکردووەکانی‬ ‫کۆپنهاگن بۆ ڕەخنەی چاودێر دەدوێت‬

‫ئەفسانەی سیزیف کرا بە کوردی‬

‫ئازاد بەرزنجی‪ :‬یەکێک لە کتێبە گرنگەکانی سەدەی بیستە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخەنەی چاودێر‬ ‫ئەفسانەی س��ی��زی��ف‪-‬ی ئەلبێرت‬ ‫کامۆ‪ ،‬ل��ەالی��ەن ن��ووس��ەر و وەرگێڕ‪،‬‬ ‫ئ��ازاد بەرزنجییەوە ک��راوە بە کوردی‬ ‫ناوەندی غەزەلنووسیش چاپ و باڵوی‬ ‫کردووەتەوە‪.‬‬ ‫ئازاد بەرزنجی‪ ،‬وەرگێڕی کتێبەکە‪،‬‬ ‫ئاماژەی بەوە دا‪ ،‬هەر لە سەرەتاکانی‬ ‫ئ��اش��ن��اب��وون��ی��ەوە ب���ەم ن���ووس���ەرە‬ ‫خۆشەویستییەکی تایبەتی بۆ کارەکانی‬ ‫هەبووە و جگە ل��ەوەی دەنگدانەوەی‬ ‫دەنگی ویژدانی مرۆیی لە نووسینەکانیدا‬ ‫بینیوەتەوە‪ ،‬هەستی بە ڕاستبێژییەک‬ ‫ک��ردووە لە ئ��ەدەب و هزریدا کە کەم‬ ‫نووسەر توانیویەتی بەو ئازاییە و لە‬ ‫هەمانکاتدا بەو جوانییەوە گوزارشتی‬ ‫لێ بکات‪.‬‬ ‫ئەو وتی‪« :‬ئەفسانەی سیزیف خۆی‬ ‫لە خۆیدا یەکێکە لە کتێبە گرنگەکانی‬ ‫سەدەی بیستەم کە تیایدا بە وردی‬ ‫لە ئەبسێرد و لەو حاڵەتی پووچییەی‬ ‫کۆڵیوەتەوە کە هەستێکی گشتگیر‬ ‫ب���ووە الی م��رۆڤ��ی ه��اوچ��ەرخ و بە‬ ‫ئێستاشەوە یەكێکە لەو دۆخانەی کە‬

‫لەپاڵ الیەنە تراجیکەکەی ژیاندا الی‬ ‫ئینسان قوت دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫کامۆ داوای دەک��ات ئەوەیە کە چۆن‬ ‫مرۆڤ لەگەڵ ئەو پووچییەدا هەڵبکات‬ ‫و لە هەمانکاتدا چێژ لە ژیان ببینێت‬ ‫و داهێنەر بێت و ب��ەرگ��ری لە بەها‬ ‫ئینسانییەکانیش بکات‪».‬‬ ‫هێمای بۆ ئەوەش کرد‪ ،‬لێرەوەیە کە‬ ‫کامۆ دژ بە خۆکوشتن دەوەستێتەوە‪،‬‬ ‫چونکە ئ��ەوەی دەستی بچێتە ڕۆحی‬ ‫خۆی دەستی دەچێتە ڕۆحی کەسانی‬ ‫تریش‪.‬‬ ‫وتیشی‪« :‬کاتی خۆی کتێبی (مرۆڤی‬ ‫یاخی)یەکەیم وەرگێڕابوو بۆ کوردی‬ ‫و بە وەرگێڕانی ئەفسانەی سیزیفیش‬ ‫پ��ڕۆژەی فیکریی کامۆ بە ت��ەواوی بە‬ ‫زمانی ک��وردی دەکەوێتە بەردەستی‬ ‫خوێنەری ک��ورد‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی هزری‬ ‫کامۆ لەم دوو کتێبەیدا خراونەتە ڕوو»‪.‬‬ ‫ه���اوک���ات ڕەوەز ح��ەم��ەس��اڵ��ح‪،‬‬

‫پێویستە ب�ڵ�او ک����راوە ئ���ەدەب���ی و‬ ‫ڕووناکبیریی و هزرییەکانمان زیاتر بکەین‬ ‫نەوەک کەمیان بکەینەوە‪.‬‬ ‫س���ەالم ع��ەب��دوڵ�ڵا‪ ،‬س��ەرن��ووس��ەری‬ ‫ڕۆژنامەی خەبات‪ ،‬بە ڕەخنەی چاودێری‬ ‫وت‪« :‬بڕیارمان بۆ هاتووە پاشکۆی هزر و‬ ‫هونەر ڕابگرین‪ ،‬بەاڵم من هەموو هەوڵێک‬ ‫دەدەم کە ئەو پاشکۆیە نەوەستێت و‬ ‫بەردەوام بێت‪».‬‬ ‫سەرنووسەری ڕۆژنامەی خەبات باسی‬ ‫لەوەش کرد‪ ،‬بۆ ئەو ڕاگرتنی هزر و هونەر‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬

‫خ��اوەن��ی ناوەندی‬ ‫غ����ەزەل����ن����ووس‬ ‫ک���ە ئ��ەف��س��ان��ەی‬ ‫سیزیف‪-‬ی بە چاپ‬ ‫گ���ەی���ان���دووە‪ ،‬بە‬ ‫ڕەخنەی چاودێری‬ ‫وت‪« :‬کتێبخانەی‬ ‫ک�������وردی ب��ەب��ێ‬ ‫ئەفسانەی سیزیف‬ ‫بۆشایی هەبوو‪».‬‬ ‫ڕوون����ی����ش����ی‬ ‫ک��������ردەوە‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫کتێبە ل��ە کتێبە‬ ‫گرنگەکانی کامۆیەو‬ ‫ک��ارک��ردن تیایدا‬ ‫قورسە‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫ت��وان��ای��ە ل��ە کاک‬ ‫ئ������ازاددا ه��ەی��ەو‬ ‫ب���ەش���ێ���وازێ���ک���ی‬ ‫ش����ای����ی����س����ت����ە‬ ‫ک���ردووی���ەت���ی بە‬ ‫کوردی‪.‬‬

‫ڕەوەز حەمەساڵح‪ :‬کتێبخانەی کوردی‬ ‫بەبێ ئەو کتێبە بۆشایی هەبوو‬

‫لە هەوڵێکی نوێی ڕەخنەی چاودێردا‪ ،‬بۆ دواندنی نووسەرە ناودارەکانی واڵتانی‬ ‫دونیا‪ ،‬نیلس هاو‪ ،‬شاعیری بەناوبانگی دانیمارکی دواندووە‪.‬‬ ‫نیلس هاو‪،‬‬ ‫لە نامەیەکی‬ ‫تایبەتدا بۆ‬ ‫ڕەخ����ن����ەی‬ ‫چ����اودێ����ری‬ ‫ن��ووس��ی��وە‪:‬‬ ‫« خۆ شحا ڵم‬ ‫ل����������������ە‬ ‫پە یو ە ند ید ا‬ ‫بم لەگەڵتان‪،‬‬ ‫ئ���ێ���س���ت���ا‬ ‫ک���ات���ێ���ک���ی‬ ‫س��ەخ��ت��ە بۆ‬ ‫ه���ەرێ���م���ی‬ ‫کوردستان‪ .‬هیوادارم ڕۆژێک لە سلێمانی یەک ببینین و باسی شیعر بکەین و قاوە‬ ‫بخۆینەوە»‪.‬‬ ‫نیلس هاو‪ ،‬شاعیر و کورتەچیرۆکنووسی دانیمارکی‪ ،‬لە دایکبووی ‪1949‬یە‪ .‬زیاتر‬ ‫وەک موسافیرێک دەژی و چەندین گەشتی ئەدەبیی کردووە کە دیارترینیان گەشتەکانی‬ ‫ئەورووپا و ئاسیا و باکوور و باشووری ئەمەریکا و ئافریکا بوون‪ .‬لە شیعرەکانی ئەودا‬ ‫دیدێکی تەنزئامێزانە دەبینین بۆ ژیانی مرۆڤی مۆدێرن و دەوروبەرەکەی‪ .‬کارەکانی بۆ‬ ‫چەندین زمانی جیهانی وەرگێڕدراون‪ .‬تا ئێستا ‪ ٦‬دەفتەرەشیعر و ‪ 3‬کۆمەڵەچیرۆکی بە‬ ‫چاپ گەیاندوون‪ .‬خاوەنی چەندین خەاڵتی وێژەیییە‪ .‬ئێستا لە کۆپنهاگن‪ -‬پایتەخەتی‬ ‫دانیمارک‪ ،‬لەگەڵ هاوسەرە پیانۆژەنەکەیدا «کرسیتینا بیورکی» ژیان بەسەر دەبات‪.‬‬ ‫نیلس هاو‪ ،‬لە گفتوگۆیەکی ڕەخنەی چاودێردا وەاڵمی هێندێک پرسی پێوەند بە‬ ‫ئەدەبیات (بە گشتی) و شیعر (بە تایبەتی) دەداتەوە‪ .‬ئەم گفتوگۆیە لەالیەن وەرگێڕی‬ ‫دانیمارکی و هاوکاری ڕەخنەی چاودێر‪ ،‬ئاالن پەرییەوە ئەنجام دراوە‪.‬‬

‫هەنگاوەکان بۆ هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ بەردەوامن‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫دەستەی بەڕێوەبەری بنكەی ڕووناكبیریی‬ ‫گەالوێژ‪ ،‬بڕیاری داوە ڕۆژی پێنج شەممە ڕێكەوتی‬ ‫‪ 2014/11/20‬یەكەمین ڕۆژی هەژدەیەمین‬ ‫فێستیڤاڵی گەالوێژ بێت و وەك سااڵنی پێشوو بۆ‬ ‫ماوەی چەند ڕۆژێك بەردەوام بێت‪.‬‬

‫ڕاشیانگەیاندووە‪ ،‬ئەمساڵیش وەك سااڵنی‬ ‫پێشوو پێشبڕكێی شیعرو چیرۆك و لێكۆڵینەوەیان‬ ‫دەبێت و هەر لەئێستاوە دەست دەكەن بە وەرگرتنی‬ ‫بابەتەكانی شیعرو چیرۆك و لێكۆڵینەوە‪.‬‬ ‫ئاشكراشیان كردووە‪ ،‬بۆ وەرگرتنی بابەتەكانیش‬ ‫لیژنەیەك دان���راوە كە لە ‪ 2014/7/20‬هەتا‬ ‫‪ 2014/10/1‬بابەتەكان وەردەگرێت و بەگەیشتنیان‬ ‫ئاگادارتان دەكاتەوە‪.‬‬

‫وتوشیانە‪ ،‬فێستیڤاڵی گەالوێژ نیازی وایە لە‬ ‫بانگهێشتكردنی میوانە ئەوروپییەكاندا ئەمساڵ‬ ‫تەرخان بكات بۆ نووسەران و بیرمەندانی ئەڵمانی‪،‬‬ ‫بۆیە لە ڕێگەی نووسەرو ڕەخنەگر‪ ،‬د‪.‬سەروەر‬ ‫عەبدوڵاڵوە كە نیشتەجێی واڵت��ی ئەڵمانیایە‪،‬‬ ‫ژمارەیەك شاعیرو نووسەرو بیرمەندی ناوداری‬ ‫ئەڵمانی بانگهێشت دەكرێن‪ .‬ئەمە س��ەرەڕای‬ ‫ژمارەیەك میوانی كوردو عەرەب و فارس و تورك‬

‫زۆر زەحمەتە‪ ،‬بەتایبەت کە پێیوایە‬ ‫لە ب��ووارە ه��زری و ڕۆشنبیرییەکاندا‬ ‫کەموکورتی زۆرمان هەیە‪.‬‬ ‫س���ەب���ارەت ب����ەوەی ئ��اخ��ۆ بۆچی‬ ‫ل��ەک��ات��ی ق��ەی��ران��ەک��ان��دا ڕاس��ت��ەوخ��ۆ‬ ‫ب�ڵاو ک���راوە ڕووناکبیرییەکان دەبنە‬ ‫قوربانی‪ ،‬عەبدوڵاڵ وتی‪« :‬هۆکارەکەی‬ ‫پەیوەندی بە تێنەگەیشتن لە کولتوور و‬ ‫ڕووناکبیرییەوە هەیە‪».‬‬ ‫هزر و هونەر‪ ،‬پاشکۆیەکی تایبەت بوو‬ ‫بە هزر و ڕۆشنبیریی‪ ،‬ڕۆژنامەی خەبات‬ ‫دەریدەکرد‪.‬‬ ‫ئ���ەوە تەنها ڕۆژن��ام��ەک��ان نین کە‬ ‫بەهۆی قەیرانی دارای��ی��ەوە باڵو کراوە‬ ‫ئەدەبی و فەرهەنگییەکانیان ڕاگرتووە‪،‬‬ ‫بەڵکو بەشێکی زۆری دەزگ��او ناوەندە‬ ‫ڕۆش��ن��ب��ی��ری��ی��ەک��ان��ی��ش ب��ەه��ۆی ئ��ەم‬ ‫ب��ارودۆخ��ەوە لە چاالکی ڕووناکبیری‬ ‫وەستاون‪.‬‬

‫و واڵتانی دی‪.‬‬ ‫فێستیڤاڵێكی‬ ‫گ���ەالوێ���ژ‪،‬‬ ‫فێستیڤاڵی‬ ‫ڕووناكبیرییەو سااڵنە بنكەی ڕووناكبیریی گەالوێژ‪،‬‬ ‫لە شاری سلێمانی‪ ،‬پایتەختی ڕۆشنبیریی سازی‬ ‫دەكات‪ ،‬تا ئێستا حەڤدە فێستیڤاڵی ساز كردووەو‬ ‫بڕیارە ئەمساڵیش هەژدەهەمین فێستیڤاڵی خۆی‬ ‫بەڕێوەبەرێت‪.‬‬ ‫‪festefal18@hotmail.com‬‬

‫‪3‬‬


‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/1‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژیاننامەی کۆنستانتین سێرگیویچ ستانسالڤسکی‬ ‫دۆزینەوەی ڕێگای دامەزراندنی شانۆی مخات‬ ‫‪ .‬ئەم ش���انۆیە ل���ە ‪ ١٤‬ی تش���رینی یەکەمی‬ ‫‪ ١٨٩٧‬دا دادەمەزرێ���ت و تراژیدیای مێژوویی‬ ‫تزارفیودۆرایوانۆیچ ی بەرهەمی تۆڵستۆی وەک‬ ‫بەرنامەی کردنەوەی ئەو ش���انۆیە پێش���کەش‬ ‫دەکرێت کە ماوەیەک���ی زۆربوو کەوتبووە ژێر‬ ‫تیغی سانسۆر‪.‬‬ ‫ستانسالڤس���کی دەنووس���ێت‪« :‬بەه���ای‬ ‫کارکردن���ی ئ���ەو ڕۆژگارەم لەوەداب���وو ک���ە‬ ‫ب���ەردەوام هەوڵم دەدا ڕاس���تگۆیانە کار بکەم‬ ‫و هەمیش���ە ب���ەدوای حەقیقەت���دا بگەڕێم و‬ ‫درۆ و ناڕاس���تی و بەتایبەتی الس���اییکردنەوە‬ ‫ل���ە کارەکانم دووربخەمەوە‪ ،‬بەاڵم س���ەرباری‬ ‫ئەمانە تا پێش کارکردن لەسەر بەرهەمەکانی‬ ‫چیخۆف کەمێ���ک ڕووم لە ناتۆرالیزم کردبوو‪،‬‬ ‫یەکەمین کاری دروس���ت و تەندروس���تی ئێمە‬ ‫بە پڕۆڤەکردن لەسەر مەلی دەریا ی چیخۆف‬ ‫دەستپێدەکات‪».‬‬ ‫ستانسالڤسکی و دانچنکۆ‪ ،‬هەردوو پێکەوە‬ ‫ئەرک���ی دەرهێنان���ی ئەم نمایش���ەیان (مەلی‬ ‫دەریا) لەئەس���تۆگرت‪ .‬خاڵە ڤانیا لە س���اڵی‬ ‫‪ ،١٨٩٩‬بەرهەمێک���ی ت���ری چیخ���ۆف بەناوی‬ ‫سێ خوش���ک لە ساڵی ‪ ١٩٠١‬و باخی گێالسی‬ ‫هەمان نووس���ەر ل���ە س���اڵی ‪ ،١٩٠٤‬لەالیەن‬ ‫ستانسالڤسکیەوە کاری دەرهێنانی بۆکرا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٠٠‬دا ئەو بەهۆی چیخۆفەوە گۆرکی‬ ‫دەناس���ێت و بەرهەمی ئەم یەکترناس���ینەش‬ ‫دوو ش���انۆنامەی وردە بۆرژواکان و لەقواڵییدا‬ ‫بوو کە لە س���اڵی ‪ ١٩٠٢‬دا خرانە سەرش���انۆ‪.‬‬ ‫ئەو نمایش���انەی تر کە لەو سەردەمەدا کاری‬ ‫دەرهێنانی بۆ ئەنجامدان بریتیبوون لە‪ :‬بێچارە‬ ‫‪٢‬‬

‫و‪.‬لە فارسییەوە‪:‬‬ ‫پێشڕەو حسێن‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫ژیاننامەی ستانسالڤسکی‪ ،‬یەکێکە لە کتێبە‬ ‫بایۆگرافییە سەرنجڕاکێش������ەکان و لە هەوڵێکی‬ ‫نوێی هاوکارمان‪ ،‬پێش������ڕەو حس������ێندا دەکرێت‬ ‫بە کوردی و دوای وەرگێڕانی یاداش������تەکانی‬ ‫هەریەک������ە لە مارکیز‪ ،‬پابل������ۆ نیرۆدا و کامۆ‪،‬‬ ‫ئێس������تا س������ەرقاڵی وەرگێڕانی بیرەوەرییەکانی‬ ‫ستانسالڤسکییە‪.‬‬ ‫ئ������ەو کتێب������ە‪ ،‬لەالی������ەن مهین اس������کوئی‪،‬‬ ‫وەرگێڕدراوەت������ە س������ەر زمانی فارس������ی کە لە‬ ‫زانکۆی هونەری مۆسکۆ دکتۆرای وەرگرتووە‪.‬‬ ‫کتێبەک������ە ک������ۆی بەرهەمە زانس������تییەکانی‬ ‫ستانساڵڤس������کییەو دەقە فارسییەکە لە زمانی‬ ‫ڕووسییەوە وەرگێڕدراوەو بەراوردی ئەڵمانییەکەی‬ ‫کراوە‪ ،‬قەبارەکەشی ‪ ٢٥٠٠‬الپەڕەیە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫بە فەرمی ناوی کۆنستانتین ئەلکسیەف‪-‬ە و‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٨٦٣‬لە مۆسکۆ لەدایکبووە‪ .‬سێرگی‬ ‫فالدیمێرۆڤیچ باوکیەتی و ناوی دایکی ئەلیزابێت‬ ‫واس���یلیۆنایە‪ ،‬کە بنەماڵەیەکی ڕووناکبیر و لە‬ ‫خاوەن کارگەکانی ڕووسیا بوون‪ .‬دەکرێت لەناو‬ ‫ئەم بنەماڵەیەدا ناوی کۆمەڵیک هونەردۆس���ت‬ ‫بهێنین‪ ،‬لەوانەش؛ ترتیاکڤیس���کی‪ ،‬خرۆشین‪،‬‬ ‫دامەزرێن���ەری ئۆپێ���رای ئەهل���ی‪ ،‬مامۆنتف‪،‬‬ ‫پاڵپش���ت و هاندەری هونەرمەندان و هەروەها‬ ‫ساباشنتیکێڤی خاوەن دامەزراوەی چاپ و باڵو‬ ‫کردنەوە‪.‬‬ ‫کەش���ی ئەم خێزانە هەمێش���ە ئاوێتە بووە‬ ‫بە عەش���قی شانۆ و ئەلکسیەفی الو لە پێنجی‬ ‫ئەیلول���ی ‪ ١٨٧٧‬دا ب���ۆ یەکەمجار بەش���داری‬ ‫نمایش���ێکی خێزانی کرد؛ پاش���ان وردەوردە‬ ‫هەواداران���ی ش���انۆ ل���ە دەوری کۆبوونەوەو‬ ‫گروپێکیان بە ناوی «ئەنجومەنی ئەلکسیەف»‬ ‫دامەزراند‪.‬‬ ‫ل���ە س���اڵی ‪ ،١٨٨٥‬ئەلکس���یەف ن���اوی‬ ‫خوازراوی ستانسالڤس���کی بۆخۆی هەڵبژارد‪.‬‬ ‫ستانسالڤس���کی س���ەرەتا هەمیش���ە هەوڵی‬ ‫ئەوەی دەدا الس���ایی هونەرمەن���دە گەورەکان‬ ‫بکاتەوە کە لەم کارەش���دا س���ەرکەوتوو بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم دواتر لەوە تێگەیش���ت کە نواندن دەبێت‬ ‫جۆرە کارکردنێکی داهێنەرانەی لەپش���تبێت‪.‬‬ ‫ئەو بەردەوام تێڕوانینێکی تەواو ڕەخنەگرانەی‬ ‫بەرامبەر بە بەرهەکانی خۆی هەبوو‪ ،‬هەروەها‬ ‫لەوباوەڕەداب���وو ک���ە «پێویس���تە ئەکت���ەر‬ ‫ش���رۆڤەکاری بڵندترین هەس���تە مرۆییەکان و‬ ‫ڕابەر و ڕاهێنەری بینەران بێت‪».١‬‬ ‫ستانسالڤس���کی‪ ،‬ناڕازی لە ئاس���تی کاری‬ ‫نازانستیانە‪ ،‬لە س���اڵی ‪ ١٨٨٨‬دا بە هاوکاری‬ ‫فدۆتێڤ‪ ،‬دەرهێنەری شانۆ‪ ،‬کامی سارژۆسکی‬ ‫گۆرانیبێژی بەناوبانگی ڕووس���یا و س���االگوپ‬ ‫ی نیگارکێش‪ ،‬ئەنجومەن���ی هونەر و وێژەیان‬ ‫دامەزران���د کە شانبەش���انی ئ���ەو ئەنجومەنە‬ ‫گروپی هەمیش���ەیی هونەرمەندانی ش���انۆیان‬ ‫دامەزران���د‪ ،‬ئەوەب���وو ستانسالڤس���کی ل���ەم‬ ‫گروپەدا قۆناغەکانی گەش���ەی هونەری خۆی‬ ‫ت���ەی ک���رد‪ .‬ئەو ڕۆاڵن���ەی لەم س���ەردەمەدا‬ ‫بەرجەس���تەی کردوون بریتین ل���ە‪ :‬باڕۆن ی‬ ‫ش���انۆنامەی جەنگاوەر ی پۆش���کین لە ساڵی‬ ‫‪ ،١٨٨٨‬دۆن کارل���ۆس و دۆن ژوان ل���ە‬ ‫میوانە بەردینە ی پۆش���کین لە ساڵی ‪،١٨٨٩‬‬ ‫س���وتنوێڵ ی شانۆنامەی ژێرژدان ی مولێر لە‬ ‫س���اڵی ‪ ،١٨٨٨‬ئانانی یاکۆوڵف و تیم ش���ین‬ ‫ی ش���انۆنامەی چارەنوسی شوم و بیباکەکان‬ ‫ی بەرهەمی پیسمس���کی لە س���اڵی ‪،١٨٨٨‬‬ ‫راستانف ی گوندی ستپانچیکۆڤ ی وەرگیراو‬ ‫لە دەقەکەی دۆستۆیۆڤسکی لە ساڵی ‪،١٨٩١‬‬ ‫هەروەها شانۆنامەکانی س���ودەکانی فێرکاری‬ ‫بەرهەمی تۆڵس���تۆی و ئۆتێلۆ ی شکسپیر لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٨٩٦‬و هتد‪.‬‬ ‫ستانسالڤسکی هەرچەندە خاوەنی بااڵیەکی‬ ‫ب���ەرز و ڕووخس���ارێکی پڕجوڵ���ە و گەیەنەر‬ ‫و دەنگێک���ی ش���ەفاف و دەربڕینێک���ی باش‬ ‫ب���وو‪ ،‬کەچی ب���ەردەوام لەمەڕ گەش���ەپێدانی‬ ‫ئاس���تی نواندنی خۆی بەوپ���ەڕی ماندوبوون‬ ‫و تەرخانکردنی کاتی زۆر بۆ ئەو مەبەس���تە‪،‬‬ ‫ڕاهێنانی دەکرد‪.‬‬ ‫ل���ە س���اڵی ‪ ،١٨٩٧‬نمیرۆڤی���چ دانچنک���ۆ‬ ‫دەناس���ێت و پێکەوە دەکەونە هەوڵدان لەمەڕ‬

‫«‬

‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینووسێت‬ ‫‪1‬‬ ‫كاتێ‌ كوردایەتی الی ئەدیبان بوو‬ ‫قانع‪ ،‬بێكەس‪ ،‬هێمن‪ ،‬ئەسیری‪:‬‬ ‫كانیەكی ڕوون بوو‪.‬‬ ‫كە هاتە الی سیاسییەكان‪:‬‬ ‫بووە ئاوێكی لیخن و‬ ‫خستیانە ناو بوتڵەكانەوە و‬ ‫بەناوی فرمێسكی دایكانەوە‪ ،‬كڕیمانەوە‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫هەموو ئاسۆكان بەرەو خوێن دەڕۆن‪،‬‬ ‫منداڵەكان بەرەو چاوشاركێی ئەبەدی‪.‬‬ ‫ڕاكردن لەو مااڵنەی دەرگا ناپەرستن‪،‬‬ ‫ئەستەمتر بووە‪،‬‬ ‫شیعریش ناچارە‪:‬‬ ‫شایەتی بۆ باخچە بدا‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ئەوەی لە شەڕدا دڵتەنگم دەكا‬ ‫هەموو قسە مەجازیەكانی دایك بەتاڵ‬ ‫دەبنەوەو‬ ‫بەسەر بەردی واقیعدا دەشكێن‪:‬‬ ‫كە بە منداڵەكانیان گوتبوو‪:‬‬ ‫ئێوە ئەستێرەن و فریشتە دەتانپارێزێ‌‪.‬‬ ‫ستا نسال ڤس���کی‬ ‫جگ���ە ل���ە کاری‬ ‫ش���انۆیی‪ ،‬هاوکاری‬ ‫گۆ ر ا نیبێ���ژ ە‬ ‫الوەکانیشی دەکرد‬ ‫و ئۆپێرایەکی نوێی‬ ‫لەگەڵ ئەو گەنجانە‬

‫ستانسالڤسکی دەڵ��ێ��ت‪« :‬ه��ون��ەر ناتوانێت‬ ‫چەقبەستوو بێت‪ ،‬بگرە دەبێت ب��ەردەوام ڕوو‬ ‫لە گەشە و ئەفراندن بێت‪ ،‬گەرنا وردە وردە پیر‬ ‫دەبێت و پاشانیش دەمرێت‪».‬‬

‫ئەوکەسەی گرفتاری ئە‌قڵ بوو ی گریبادیۆڤ لە‬ ‫ساڵی ‪ ،١٩٠٦‬جەنابی موفەتیش ی بەرهەمی‬ ‫نیکۆالی گوگۆڵ لە ساڵی ‪ .١٩٠٨‬الشەی زیندوو‬ ‫ی بەرهەمی تۆڵس���تۆی لە ساڵی ‪ ،١٩١١‬لەالی‬ ‫تەنکاییەوە دەدڕێت ی بەرهەمی ئاسترۆڤسکی‪،‬‬ ‫مانگێک لە گوندێک���دا ی بەرهەمی تۆرگنیف‪،‬‬ ‫نەخۆشی خەیاڵی‪ ٣‬بەرهەمی مولێر لە ساڵی‬ ‫‪ ،١٩١٣‬خاوەن���ی میوانخانە ی بەرهەمی کارلۆ‬ ‫گاڵدۆنی لە س���اڵی ‪ ،١٩١٤‬باڵندە شینەکە ی‬ ‫بەرهەمی میترلینگ‪ ،‬دوژمنی گەل ی ئیپسن و‬ ‫شەوی دوانزەهەم ی شکسپیر‪.‬‬ ‫ل���ە س���اڵی ‪ ١٩١٨‬دا ش���انۆ و ئۆپێرایەک‬ ‫بەناوی ستانسالڤسکی داەمەزرێت‪ .‬لە سااڵنی‬ ‫‪ ١٩٢٢‬تا ‪ ١٩٢٤‬سەفەرێکی هونەری بۆ ڕۆژئاوا‬ ‫و ئەمریکا دەکات و سیس���تمەکەی بە دونیای‬ ‫هون���ەری ئەوێندەر دەناس���ێنێت‪ ،‬هەرەوها لە‬ ‫ڕووسیاش چەندین س���تۆدیۆی هونەری لەژێر‬ ‫چاودێری ئەودا دادەمەزرێن‪.‬‬ ‫لە ئەمریکا کتێبی ژیانی من لەبواری هونەردا‬ ‫ی نووسی و هەر لەوێش باڵوی کردەوە‪ .‬پاش‬ ‫گەڕانەوەی لەوس���ەفەرە موخات هەنگاوینایە‬ ‫ناو قۆناغێکی نوێ���وە‪ ،‬ئەوەبوو ئەم دەقانەی‬ ‫خوارەوەش لەودەمەدا نمایشکران‪:‬‬ ‫دڵ���ی گ���ەرم ی دەق���ی ئاسترۆڤس���کی لە‬ ‫س���اڵی ‪ ،١٩٢٦‬زەماوەندی فی���گارۆ ی دەقی‬ ‫بومارشی لە س���اڵی ‪ ،١٩٢٧‬رۆژانی بنەماڵەی‬ ‫توربینەکان لە س���اڵی ‪ ،١٩٢٧‬شەمەندەفەری‬ ‫زرێپۆش ‪ ٦٩-١٤‬و ئیوانۆف ی دەقی چیخۆف‬ ‫لە س���اڵی ‪ ،١٩٢٧‬ڕۆحە م���ردوەکان وەرگیراو‬ ‫ل���ە ڕۆمانەکەی گۆگ���ۆڵ لە س���اڵی ‪ ١٩٢٨‬و‬ ‫تواناییەکان و الینگرانی دەقی ئاسترۆڤس���کی‬ ‫لە ساڵی ‪.١٩٣٢‬‬

‫چیخۆفی بەرجەس���تە دەکرد توشی جەڵدەی‬ ‫دڵ دەبێت‪ .‬لەوکاتەوە بەناچاری دەس���تی لە‬ ‫کاری نواندن هەڵگرت و س���ەرجەم کاتەکانی‬ ‫ب���ۆ کاری دەرهێنان و فێ���رکاری تەرخان کرد‬ ‫و هەرگیز دەس���تی ل���ە ه���ەوڵ و ماندووبون‬ ‫لەپێناوی دۆزینەوەی ڕێ���گان نوێی ئەفراندنی‬ ‫نمایشی هەڵنەگرت‪.‬‬ ‫لە س���ییەکاندا‪ ،‬ستانسالڤس���کی لەبەردەم‬ ‫دۆزینەوەیەکی نوێی خولقاندنی ڕۆڵ و نمایشدا‬ ‫بوو و لەمەڕ لێکدان���ەوەی دۆزینەوە تازەکەی‬ ‫ک���ە ناونرا «میتۆدی کارکردی جەس���تەیی»‪،‬‬ ‫پەرژایە س���ەر کاری ستۆدیۆیی و تاقیگەیی و‬ ‫ئەزمونی‪.‬‬ ‫ستانسالڤس���کی دەڵیت‪ « :‬هونەر ناتوانێت‬ ‫چەقبەس���توو بێت‪ ،‬بگرە دەبێت بەردەوام ڕوو‬ ‫لە گەش���ە و ئەفراندن بێت‪ ،‬گەرنا وردە وردە‬ ‫پیر دەبێت و پاشانیش دەمریت‪».‬‬ ‫ستانسالڤسکی سەرەتای کاری ئەزمونگەری‬ ‫و تاقیگەیی خۆی لەتەک گروپی ش���انۆکارانی‬ ‫مخ���ات و لە س���ەروو هەمووش���یانەوە لەتەک‬ ‫ئۆلگاکنیپ���ر چێخ���وا هاوس���ەری چیخۆف و‬ ‫کیدرۆف و تاپارکۆف دەس���تپێکرد و یەکەمین‬ ‫کاری ئ���ەو گروپەش بریتیبوو لە ش���انۆنامەی‬ ‫تاتۆف ی بەرهەمی مولێر‪.‬‬ ‫لە س���اڵی ‪ ١٩٣٦‬دا نازن���اوی هونەرمەندی‬ ‫گەلی سۆڤێتی پێبەخشرا‪.‬‬ ‫ل���ە س���اڵی ‪ ،١٩٣٧‬بەرگ���ی یەکەمی ئەم‬ ‫کتێبەی ئامادە کرد و دەستیکرد بە نووسینی‬ ‫بەرگی دووهەم‪.‬‬ ‫چاالکییە بەردەوامەکانی ستانسالڤس���کی و‬ ‫سیستمەکەی‪ ،‬بوونە هۆی گۆڕانکاری جۆراوجۆر‬ ‫لەبواری ش���انۆدا و کاریگەرییەکی بنچینەیی و‬ ‫گرنگی لەس���ەر گەشەسەندنی هونەری شانۆی‬ ‫سەدەی بیستەمی جیهان بەجێهێشت‪.‬‬ ‫ستانسالڤس���کی گەنجینەیەک���ی مەزن���ی‬ ‫پێشکەش بە کولتووری نەتەوەیی و فەرهەنگی‬ ‫کۆمەاڵیەت���ی و مرۆیی ک���رد و جیهانی بەهۆی‬ ‫بەها تازە هونەریەکان دەوڵەمەند کرد و بووە‬ ‫هۆی پەرەپێدانی سنوری شوناسی مرۆڤ‪.‬‬

‫دامەزران���د‪ .‬ئ���ەو گروپە لە س���اڵی ‪ ١٩٢٢‬لە‬ ‫هۆڵی بەلش���ەوی ئۆپێرای یوگنی ئانێ گین ی‬ ‫نمایش���کرد و ئەم ئۆپێرایە بەگەرمی پێشوازی‬ ‫لێکرا و بە ڕووداوێکی هونەری لەبواری ئۆپێرادا‬ ‫ناوبرا‪.‬‬ ‫ستانسالڤسکی داوای لە گۆرانیبێژە الوەکان‬ ‫دەکرد ئەفراندنی کارایی جەس���تەیی ئاوێتەی‬ ‫دەنگیان بکەن‪.‬‬ ‫ستۆدیۆی شانۆ ئۆپێرای ستانسالڤسکی لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٢٦‬دا بە نمایشی زەماوەندی سوڵتان‬ ‫کرایەوە‪ .‬لەم بەرهەمەدا بەچەشنێک هەڵچونی‬ ‫پاڵەوان���ەکان لەگ���ەڵ دەنگ���ە خۆش���ەکەیان‬ ‫گونجابوو ک���ە بەتەواوەتی نەریت���ە باوەکانی‬ ‫ئۆپێرای تێکش���کاند‪ .‬تێکچڕژان���ی فەرهەنگی‬ ‫مۆس���یقایی ش���انۆی بەلش���ەوی و فەرهەنگی‬ ‫هون���ەری مخات لەم بەرهەم���ەدا زۆر بەجوانی‬ ‫هەستی پێدەکرا‪ ،‬ئیتر ستانسالڤسکی بەهۆی‬ ‫ئەم بەرهەمەوە توانی نەریتە دیموکراسیەکانی‬ ‫ئۆپێرای ڕووسی گەشەپێبدات‪.‬‬ ‫ل���ە س���اڵی ‪ ١٩٢٨‬دا توانی بەش���ێوەیەکی‬ ‫دراماتیکیان���ە ڕابەرایەتی ئۆپێرای ش���ەوانی‬ ‫مانگی مەی و کەڵەش���ێری ئاڵتونی ڕیمسکی‬ ‫کۆرس���اکۆڤ و بوریس گۆدۆنڤ ی بەرهەمی‬ ‫مۆسۆرس���کی بکات‪ .‬پێویس���تە ل���ەو ئۆپێرا‬ ‫بیانیانەی ئەو پێشکەش���ی ک���ردن ئاماژە بە‬ ‫بوگیما ی بەرهەمی پوچینی لە س���اڵی ‪١٩٢٧‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫و ڤیریش تراش س���وۆێل و کارمن ی بەرهەمی‬ ‫‪ . ١‬ب���ۆ زانیاری زیاتر س���ەیری کتێبی ژیانی من لە‬ ‫ریسینی بکەین لە ساڵی ‪١٩٣٥‬دا‪.‬‬ ‫هونەردا بکە‪.‬‬ ‫ل���ە ‪ ٢٩‬ی تش���رینی یەکەم���ی ‪ ١٩٢٨‬دا‪،‬‬ ‫‪ . ٢‬شانۆی هونەری ئاکادیمی مۆسکۆ‪.‬‬ ‫‪le Madecin malgre lui . ٣‬؛ بەعەرەب���ی‬ ‫ستانسالڤسکی لەوکاتەدا کە لەیادی سیهەمین‬ ‫س���اڵیادی دامەزراندن���ی مخ���ات دا ڕۆڵ���ی بەم دەقە دەوترێت؛ طبیب رغم عنە‪.‬‬ ‫ڤێرش���ینین ی شانۆنامەی سێ خوشکی دەقی‬

‫‪4‬‬ ‫ێ‬ ‫بەزەیی مرۆڤ بۆ دنیا لەوەدایە‪ :‬ب ‌‬ ‫پرسیارە‪.‬‬ ‫بەزەیی دنیا بۆ مرۆڤ لەوەدایە‪ :‬بێ‌ وەاڵمە‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫لەوەتەی هەین نەماپرسیوە چی ڕۆیشت‪،‬‬ ‫ێ مایەوە؟‬ ‫هەر دەپرسین ك ‌‬ ‫‪6‬‬ ‫ئادەم بە سێوێك بەهەشتی فرۆشت و دنیای‬ ‫كڕی‪،‬‬ ‫بۆ كڕینەوەی بەهەشت كەس نییە دنیامان‬ ‫لێبكڕێتەوە؟‬ ‫‪7‬‬

‫بە مانا بڵێ‌‪:‬‬ ‫بە پەیژەی ئەم حەرفە سەقەتانەوە‪،‬‬ ‫بە دەزووی ئەم قسە چاوقایمانەوە‪:‬‬ ‫زمان‪ ،‬ناگاتە بەژنی زەمان‪.‬‬ ‫ڕەوایش نییە مووەكانمان لە سپیبووندا‪،‬‬ ‫ئەو هەموو ڕەهەندە بدەنە سپێدە‪.‬‬ ‫شیاو نییە فرمێسكەكان‪،‬‬ ‫ئەو هەموو چەمكە بدەنە باران‪.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫تینوێتیمان بە چی بشكێ‌؟‬ ‫دەست درێژكەین‪،‬‬ ‫دەماری جۆگەلەیەك لە كانی ڕاكێشین و‬ ‫هەڵیمژین؟‬ ‫برسێتیمان بە چی بشكێ‌؟‬ ‫واوی واقیع بكرۆژین‬ ‫كامە بكەین‪ ،‬ئەوەی كە خەون دەیڵێت‪،‬‬ ‫یان سروشتی توخمەكان؟‬


‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/1‬‬

‫‪3‬‬

‫سەمیح قاسم‬

‫شیعر هیی ترسنۆکەکان نییە‬

‫گفتوگۆی ڕەخنەی چاودێر لەگەڵ شاعیری دانیمارکی «نیلس هاو»‬ ‫سازدان و وەرگێڕانی لە دانیمارکییەوە‪:‬‬ ‫ئاالن پەری‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫نیل���س ه���او‪ ،‬ش���اعیری تازەگ���ەری دانیمارکی‪،‬‬ ‫نووسەرێک تا سەر ئێس���قان سادە و شیعرەکانی تا‬ ‫بڵێ���ی خەیاڵێکی فراوان و ش���ێوازێکی تەنزئامێز بۆ‬ ‫ڕوانین لە مرۆڤ���ی هاوچەرخ لە خۆی دەگرێت‪ .‬لەنێو‬ ‫ش���اعیرە ئەسکەندەنافییەکاندا تەنیا نیلس دەتوانێت‬ ‫بە ش���ێوەیەکی سەیر بمانباتە نێو دەقەکانی خۆیەوە‬ ‫ک���ە لە ژیان���ی ڕۆژانەی مرۆڤ���ەکان ورد دەبێتەوە و‬ ‫جارجار تاریک دەڕوانێت و جاربەجاریش بە تەنزەوە‬ ‫ئاگەدارمان دەکاتەوە‪.‬‬ ‫الی نیلس هەموو بوونەوەرێک لەم گەردوونە مەزنە‬ ‫مافی خۆشەویس���تی و خۆشویس���تنی هەیە‪ ،‬زۆر بە‬ ‫ئازادانە کار لەس���ەر سەرپشککردنی مرۆڤ دەکات لە‬ ‫هەڵبژاردنی شێوازی ژیان و خۆشەویستی و شێتیدا!‬ ‫مرۆڤ ئ���ەو بوونەوەرە مەزنەی ئ���ەم جیهانەیە‪ ،‬کە‬ ‫بە دەس���تی خۆی مانا و بەها مەزنەکانی خۆی تێک‬ ‫دەدات‪ ،‬ل���ە هەم���ان کاتدا مرۆڤ هەر لە س���ەرەتای‬ ‫دروس���تبوونییەوە مەخلووقێکی ئ���ازاد و پڕهزرە کە‬ ‫زۆربەی جار ڕاکێش���انێک لە هاوسۆزیی خۆی بونیاد‬ ‫دەنێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ نیلس هاودا‪ ،‬بە مەبەس���تی گفتوگۆیەک بۆ‬ ‫ڕەخن���ەی چاودێر‪ ،‬لە کتێبخانە یەکم���ان بینی و لە‬ ‫ئەدەبیات دواین‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬تۆ بە شیعر بەرگری لە شاعیران‬ ‫دەکەی���ت و لەوە دەدوێیت کە خودی ش���یعر وێرانی‬ ‫کردوون‪ ،‬ب���ەدەر لە زمانی ش���یعری‪ ،‬تۆ خۆت وەک‬ ‫شاعیرێک چۆن لە شاعیران دەدوێی؟‬ ‫نیلس هاو‪ :‬ئەگەر لە ڕوانگەی ئەو دەقە شیعرییەوە‬ ‫بدوێم‪ ،‬لێرە باس���ی ئەو پانتایییە دەکەم کە تەواوی‬ ‫ش���اعیرە باش���ەکان بۆ ش���یعر دەیکەن‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫ش���یعرێکی باش���مان دەس���ت بکەوێت و ب���اش لێی‬ ‫تێبگەین ئەوا دەبێ ئەو ش���یعرە ت���ەواو ئاوێزان بێ‪،‬‬ ‫بە واتایەکی تر‪ ،‬ش���یعر دەبێ لە شاعیرەکە زیرەکتر‬ ‫بێت‪ ،‬بەو پێیەش ئەو دەقەی کە نووسیومە زیرەکترە‬ ‫لە خ���ۆم‪ ،‬بۆیە زۆر ناتوان���م وەاڵم بدەمەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫تەنها دەقەکە ئەو هاوکێشیەمان بۆ دەخاتە ڕوو‪ ،‬من‬ ‫زۆر ج���ار کە ئەو ش���یعرە دەخوێنمەوە یان هەر ئەو‬ ‫دەقە دەکرێتە زمانێکی تر و لە شوێنێکی تر پەخش‬ ‫دەکرێت‪ ،‬دەبێت���ە دەقێکی نوێ‪ ،‬بەتایبەت ئەو دەقە‬ ‫کە بۆ بەرگریی شاعیرەکان نووسیمەوە و بە زمانێکی‬ ‫تەنز نووس���یومە‪ ،‬زۆر وش���ەی تیایە کە ڕاستن و لە‬ ‫هەندێ وش���ەش دیارە کە لە ئ���ارادا نین‪ ،‬ئەوەی کە‬ ‫ڕاس���تییە ش���یعر ئامرازێکی نووسینە و بۆتە حەزێک‬ ‫بۆ ش���اعیرەکان‪ ،‬وەک ئەوەی دیارییەکی پڕ لە مانای‬ ‫بەهرەمەندیان پێ درابێ لە هەمان کاتیشدا ئەو کارە‬ ‫بە جۆرێک ل���ە ج���ۆرەکان کەمئەندامێتییەکی پێوە‬ ‫دیارە‪ ،‬جیاکردنەوەی ش���اعیرە لەگەڵ کەس���انی تر‪،‬‬ ‫بەشێوەیەک لە چاوی خەڵکی تر شاعیر بە شێوەیەکی‬ ‫کۆمیدی سەیر دەکرێت‪ ،‬تۆ وەک شاعیرێک خۆت باش‬ ‫ئەوە دەزانی‪ ،‬پێش حەفتەیەک گوێم لە خوێندنەوەی‬ ‫شیعرێکت گرت‪ ،‬لەالیەک گوێم لە شیعرەکەت بوو زۆر‬ ‫پڕ مانا و جوان بوو‪ ،‬لە الیەکی تریش ئەگەر کەسێکی‬ ‫ڕێب���وار بێت و گوێی لێ بێت‪ ،‬ڕەنگە پرس���یار بکات‬ ‫ئەو هەموو مانا و وێنانە چییە؟ لەو ڕوانگەیە ش���یعر‬ ‫الیەنێکی کۆمیدی دەبەخشێ‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬لە کاتی خوێندنەوەی شیعرەکانی‬ ‫تۆدا ئەو پرسیارەم بۆ هاتە پێش‪ ،‬کە سەرەنجام دەبێ‬ ‫جیهان چۆن ببینین؟ بە تەنزەوە؟ یان ڕەشبینانە؟‬ ‫نیلس هاو‪ :‬ئەم خواس���تە ئێمە هەڵ���ی نابژێرین‪،‬‬ ‫هەموو بەیانییەک کاتێک لە خەو هەڵدەس���تین و چاو‬ ‫لە هەواڵەکان دەکەین‪ ،‬س���ەیر دەکەین جیهان تەواو‬ ‫ڕەش بووە‪ ،‬خەڵکانێک یەکتری دەکوژن‪ ،‬خەڵکانێک‬ ‫سەرگەرمی کوشتنی یەکترین‪ ،‬من تێناگەم بۆ هێندە‬ ‫پەلەیان���ە یەکتری نەهێڵن؟ ئەم���ە بێتاقەتم دەکات‪،‬‬ ‫کاردانەوەی من بۆ ئەو دونیا ڕەشەی کە پڕە لە شەڕ‬ ‫و کوش���تن و برین دەربڕینێکی نوکتەئامێزی دەبێت‪،‬‬ ‫بە واتایەک���ی تر ئەو کارەس���اتانەی کە ڕوو دەدەن‬ ‫دەتوانی���ن بە ش���ێوازی تەنز لێیان بدوێین و باس���ی‬ ‫بکەین‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬چۆن گەیشتییە ئەو قەناعەتەی‬ ‫کە بۆ ش���یعری تۆ وا باشترە بەو زمانە گاڵتەجاڕی و‬ ‫تەنزئامێزە جیهان نیش���ان بدەی؟ تەنز و ئەو جیهانە‬ ‫تاریکەی نێو ش���یعرەکانت چۆن یەک دەگرن؟ چۆن‬ ‫پێکەوە کارلێک دەکەن؟‬ ‫نیلس ه���او‪ :‬تاریکی باڵی خۆی بەس���ەر جیهاندا‬

‫نیلس هاو‬ ‫فۆتۆ‪ :‬ئاالن پەری‬

‫«‬

‫من دەمەوێ جەخت لە‬ ‫خ��ەون و جوانییەکانی‬ ‫دەوروپشت بکەمەوە‪.‬‬ ‫داهێنان تەنیا ئەوە نییە‬ ‫ڕەشبینییەکانی‬ ‫باسی‬ ‫جیهان بکەیت‬

‫کێش���اوە‪ ،‬ئێمەش پڕین لە پارادۆکس���ێتی‪ .‬گەردوون‬ ‫زۆر دەوڵەمەندە و پێویستە هەموومان بەبێ جیاوازی‬ ‫لە بەهاکانی ئەم گەردوونە پشکی خۆمان وەربگرین‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێمە ئەوە ناکەین‪ ،‬س���ەرەڕای ئەوە هەموومان‬ ‫خەون بە ژیانێکی خۆش و پڕ لە ئەوین و ئاشتییەوە‬ ‫دەبینین‪ ،‬لە بری ئەوە هەستاین بە دانانی سنوور بۆ‬ ‫واڵت و ئایین و نەتەوەکان‪ ،‬ئەمە مایەی شەرمەزارییە‪،‬‬ ‫بۆیە کاتێک باسی ئەم شتانە دەکەین پێویستیمان بە‬ ‫شێوازێکی گاڵتەئامێز و تەنزکردنی خود هەیە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬تۆ ل���ە یەکێک لە وێنەکانتدا لە‬ ‫تەنیشت گۆڕی کریس���تیان ئەندەرسنەوە وەستاوی‪،‬‬ ‫ئەمە دەمخاتەوە بیری «کچەی ش���قارتەفرۆش» کە‬ ‫لەناو دڵڕەقیی مرۆڤەکاندا ش���ەوێک گیانی لە دەست‬ ‫دا‪ ،‬ئایا دەتوانین بڵێین‪ :‬ئەدەبیاتی تۆش درێژکراوەی‬ ‫دڵڕەقی���ی مرۆڤی مۆدێرن���ە‪ ،‬کە ش���تەکانی تاریک‬ ‫کردووە؟‬ ‫نیلس هاو‪ :‬کریستان ئەندەرسن ئەو چاوەی هەبوو‬ ‫لە ڕێیەوە دەیتوانی هەردوو جیهانەکە ببینێت‪ ،‬هەست‬ ‫بە ئازارەکانی خەڵکانی تر بکات‪ ،‬ئێمە هەموو کاتێک‬ ‫توانای درککردن ب���ەو دڵڕەقییەی مرۆڤەکانی ترمان‬ ‫هەیە‪ ،‬کە وا لە عەقڵییەتم���ان دەکات کاردانەوەمان‬ ‫هەبێت‪ ،‬لە بەرامبەریش���دا توانای لەبیرکردنیش���مان‬ ‫هەیە بۆ ئەو کێش���انە‪ ،‬لە هەمان کاتیش���دا ناتوانین‬ ‫خۆمان بخەینە نەهامەتییەکانی ئەوانی ترەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەگەر هەمیش���ە بیر ل���ەو نەهامەتییان���ە بکەینەوە‪،‬‬ ‫هەمیش���ە دەکەوینە گومانەوە‪ .‬بە بیرم دێت کاتێک‬ ‫گەش���تێکم کرد بۆ واڵتی هیندوستان‪ ،‬بە چاوی خۆم‬ ‫بینم کەس���انێک بێ ماڵ بوون و لەس���ەر شەقامەکان‬ ‫دەخەوتن‪ ،‬ئەگەر س���ەد مەتر دورت���ر بڕۆین دەبینین‬ ‫کەس���انی تر ژیانێکی تر دەژین‪ ،‬ژیانێکی فەراهەم لە‬ ‫خۆش���ی‪ ،‬ئەمە شتێکی باش نییە‪ ،‬ئەندەرسنیش لەو‬ ‫چیرۆکە باس لەو نادادپەروەرییە دەکات‪ ،‬خەڵکانێک‬ ‫بە الی کچەی شقارتەفرۆشدا تێدەپەڕن و فەرامۆشی‬ ‫دەکەن و بگرە ئازاریشی دەدەن‪ ،‬بەاڵم بە شێوازێکی‬ ‫جوان دەری بڕیوە‪ ،‬لێرە مەسەلەکە بەرگێکی شیعریی‬ ‫پێ داوە و بە خەونەکانی ڕایپەڕاندووە‪ ،‬جوانییەکەش‬ ‫لێرەدایە کە بە نووسینی شاعیرانە بتوانی ئازارکێشان‬ ‫و دڵڕەقی مرۆڤەکان بهۆنیتەوە‪.‬‬ ‫م���ن دەمەوێ جەخ���ت لە خ���ەون و جوانییەکانی‬ ‫دەوروپش���ت بکەم���ەوە‪ .‬داهێنان تەنیا ئ���ەوە نییە‬ ‫باسی ڕەشبینییەکانی جیهان بکەیت‪ ،‬بەڵکوو داهێان‬ ‫لەوەدایە باسی شتە جوانەکان بکەیت‪ ،‬باسی ئەوینێک‬ ‫بکەیت کە بەڵێ هەیە و مەحاڵ نییە‪.‬‬ ‫بەرگری لە شاعیران‬

‫نیلس هاو‬

‫چی لە شاعیرەکان بکەین؟‬ ‫هێندە بێ گوناهن‪ ،‬ژیان ئەشکەنجەیان دەدا‬ ‫بە جلە ڕەشەکانیاندا دیارە حاڵیان شڕە‬ ‫کاتێک ڕەشەبای بەفرینی ناخیان لێیان دەدا‬ ‫ڕەنگی پێستیان شین و مۆر بۆتەوە‬ ‫شیعر عیللەتێکی ترسناکە‪،‬‬ ‫ئەوانەی کە تووشی دەبن بەردەوام گازندە دەکەن‬

‫هاوارەکانیان دزە دەکات و تەبەقی کەشوهەوا پیس دەکا‬ ‫هەروەک سروشتێکی دەروونی‪،‬‬ ‫ئەوەی لە وێستگەکانی ئەتۆمی عەقڵ دروست دەبن‪.‬‬

‫««‬

‫شاعیرێك كە لە مردن نەدەترسا‬ ‫گەیالن محمد‬ ‫نیتچە دەڵێت‪ :‬كە س���انێك هەن كاتێك دەمرن لەدایك دەبن‪ .‬ڕەنگە ئەم وتەیە زیاتر‬ ‫بەس���ەر ش���اعیراندا بچەس���پێت و بۆ حاڵەتی كۆچكردنی ئەوان بشێت‪ ،‬كاتێك لەڕووی‬ ‫فیزیكییەوە ماڵئاوایی دەكەن زیاتر بۆیان پەرۆش دەبین و بۆ پڕكردنەوەی قەبارەی ئەو‬ ‫بۆش���ایەی بەجێی دەهێڵن ڕوو لە بەرهەمەكانیان دەكەین و لەگەڵ هەر قەس���یدەیەكدا‬ ‫ك���ە دەیخوێنین���ەوە‪ ،‬دەنگو ڕووخس���اریانمان دێتەوە یاد و س���ەرلەنوێ‌ لەگەڵ خەم و‬ ‫ئاواتەكانیاندا دەژینەوە‪ .‬ئێمە لەڕێگەی ئەم پڕۆس���ەی بەبیرهینانەوەیەوە هەوڵدەدەین‬ ‫ئامادەگی���ان لە بووندا ب���ەردەوام بێت‪ ،‬جونكە وەك ئورزیت���اڵ دەڵێت‪ ،‬ژیانێك بەدەر‬ ‫بێت لە ش���یعر ش���ایەنی ئەوە نییە تێیدا بژیت‪ .‬شاعیر بە تەنها بوونەوەرێك نییە وشە‬ ‫ڕێك بخات و ڕیتمی بۆ بدۆزێتەوە‪ ،‬بەڵكو ئەو ویژدانی گەلەو ئەو گەالنەی ژێردەس���تەو‬ ‫چەوس���اوە بوون لە ڕێگ���ەی خەباتیاندا بەرەو ئازادی ش���اعیران هاوڕێ‌ و هاو خەمیان‬ ‫ێ بنەماكانی خەباتی ئازادیخوازی و بەرگری‪،‬‬ ‫بوون‪ ،‬ڕەنگە زیادەڕۆیی نەبێت ئەگەر بوتر ‌‬ ‫ێ بوونی ش���اعیران ناكامڵ دەبێت (لوركا‪ ,‬پابلۆ نیرۆدا‪ ,‬پول ئیلوار) لەس���ەر ئاستی‬ ‫ب‌‬ ‫جیهانی بەڵگەی دیارن لەسەر ڕۆڵ و كاریگەری شعیر لە دروستكردنی خەونی ئازادیدا‪.‬‬ ‫مەحمود دەرویش‪ ،‬لە نامەیەكیدا بۆ س���ەمیح ئەلقاسم‪ ،‬دەڵێت‪ :‬كەس ناتوانێ لەبری‬ ‫كەس خەوببینێت‪ ،‬بە تەنها ش���اعیرە خەون دەبینێت بەوەی بتوانێ لەبری ئەوانی دیكە‬ ‫خەون ببینێت‪ .‬واتە شاعیر خەونە بیرچووەكان بە ئازادی و یەكسانی سەربەرزی بەبیر‬ ‫مرۆڤ دەهێنێتەوە كاتێك شاعیر لە هەڵوێست و بیركردنەویەدا بەرگری لە مرۆڤ دەكات‬ ‫باز دەدات بەس���ەر هەموو جیاوازییە نەتەوەیی و ئاینی و ئاینزاییەكاندا و ڕەتیدەكاتەوە‬ ‫ببێتە دەرباری س���وڵتان‪ ،‬ئیدی وش���ەكانی هەموو س���نورێك تێدەپەڕێنێت و كەسێك‬ ‫نامێنێت بە چاوانی قەسیدەكانی لە ئامێز نەگرێت‪.‬‬

‫شیعر دەستبەسەرییە‬ ‫دژی خەڵکانی شەوە و گیاندارە جووتبووەکان تێک دەشکێنێ‬ ‫وا ل���ە خەڵک دەکات ل���ە نیوەی زس���تاندا بگەڕێنەوە ماڵە‬ ‫چۆڵەکان‪،‬‬ ‫کاتێک دادەنیشن و بە ئازار دەناڵێنن‬ ‫گوێشیان بە قوماشی ئەستوور داپۆشرابێت‬ ‫ئیتر بهێننە پێش چاوی خۆتان ئەو ئازارە‪.‬‬ ‫شیعر ئافاتە‬ ‫خراپتر لە نەخۆشیی سووزەنەک‪ ،‬ئەمە دەردێکی دژوارە‪،‬‬ ‫بەاڵم س���ەیرێکی ش���اعیرەکان بکەن‪ ،‬ئەمە کارێکی سەختە‬ ‫بۆیان‬ ‫قبوڵیان بکەن!‬ ‫ئ���ەوان ل���ە حاڵەتێک���ی هیس���تیریدان‪ ،‬ه���ەروەک درک بە‬ ‫لەدایکبوونی دوانییەکە بکەن‬ ‫کاتی خەوتنیان ددانیان لە یەک دەدەن‪ ،‬خاک و گیا دەخۆن‬ ‫لە دەرەوە دەمێنن و لەژێر کاریگەریی چەندەها وێنەی سەیر‬ ‫بۆ چەندین کات لەگەڵ گێژەلولکەکان هەڵدێن‪.‬‬ ‫هەموو ڕۆژێک بۆ ئەوان پیرۆزە‪.‬‬ ‫تکاتان لێ دەکەم بەزەییەکتان بە شاعیرەکاندا بێتەوە‬ ‫چونکە ئەوان کەڕ و کوێرن‪،‬‬ ‫لە ڕێڕەوی هاتوچۆدا هاوکارییان بکەن‬ ‫ئەوان بەو کەمئەندامییە نابیانایییە‬ ‫چاوەکانیان لە ڕێڕەوی پیادەکانە کاتێک بە پەش���ۆکاوی ڕێ‬ ‫دەکەن‬ ‫بە بیریان دێت کێ دێت و دەچێت‪،‬‬ ‫هەر بەین و نابەینێ یەکێک ڕایان دەگرێ‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی لە دوورەوە گوێبیس���تی زەنگی بەئاگابوونەوەیەک‬ ‫ببنەوە‪.‬‬ ‫هەندێک لە خواستی خۆتانیان پێ بدەن‪.‬‬ ‫شاعیرەکان وەک مناڵە شێتەکانن‪،‬‬ ‫کاتێک هەموو ئەندامانی خێزانیان دەریان کردوون‪.‬‬ ‫نزایان بۆ بکەن‬ ‫چونکە ئەوان وا بە الساری لە دایک بوون‬ ‫دایکانیان بە خوڕ بۆیان گریاون‬ ‫پێویستیان بە کۆمەکی پزیشک و پارێزەرەکانە‬ ‫لە ترسی لەدەستدانی هزریان‬ ‫کار گەیشتە ئەوەی تەسلیمبوونی خۆیان ڕابگەیەنن‪.‬‬ ‫ئاهـ‪ ،‬بۆ شاعیرەکان بگرین!‬ ‫بێهوودەیە ڕزگارکردنیان‪.‬‬ ‫بەسەرهاتیان وەک نەخۆشییەکی بێچارە‪ ،‬کەس لە بارەیانەوە‬ ‫هیچ نازانێ‬ ‫وایان لێ هاتووە بە دەستی جیهانی خەیاڵەوە دەستەمۆ ببن‪،‬‬ ‫وەک ل���ە ناوچەی���ەک بن پڕ بێ لە ش���ەیتان ل���ە تارماییە‬ ‫ناحەزەکان‪.‬‬ ‫کاتێک خۆر بەرەو ڕۆژێکی ڕوونی هاوین تێدەپەرێت‪،‬‬ ‫دەبینن شاعیرێکی بێچارە‬ ‫لە شوێنێکی نیشتەجێبوون دێتە دەرەوە و پەشۆکاویی پێوە‬ ‫دیارە‪،‬‬ ‫وەک وشکانییەک ڕامان تێکی دابێت‪،‬‬ ‫ئێوە هەستن دەستی یارمەتیی بۆ ڕاکێشن‪.‬‬ ‫قەیتانی پێاڵوەکەی بۆ ببەستن‬ ‫هەتا باخچەکە بیگەیەنن‪،‬‬ ‫یارمەتیی بدەن لەسەر کورسییەکە دابنیشێت‬ ‫لەژێر ئەو هەتاوە گۆرانیی بۆ بڵێن‬ ‫ئایسکریمێکی بۆ بکڕن و چیرۆکێکی بۆ بگێڕنەوە‬ ‫لەبەر ئەوەی زۆر خەمبارە‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوەی شیعر لە پەلوپۆی خستووە‪.‬‬

‫لە بەرهەمە چاپکراوەکانی نیلس هاو‬ ‫بێهۆشییەکی قەدەغەکراو (‪ )١٩٨١‬چیرۆک‬ ‫ئەو خۆشییەی جەس���تە پێک دەهێنێت (‪)١٩٨٢‬‬ ‫شیعر‬ ‫ئەم ساتە هەلێکە (‪ )١٩٨٣‬چیرۆک‬ ‫جوگرافیای ڕۆح (‪ )١٩٨٤‬شیعر‬ ‫باڵندە ئاگرینەکە‪ ،‬باشە (‪ )١٩٨٧‬شیعر‬ ‫هاوینێکی ئێرانی (‪ )١٩٩٠‬چیرۆک‬ ‫کاتێک کوێر دەبم (‪ )١٩٩٥‬شیعر‬ ‫ئامراز (‪ )٢٠٠٤‬شیعر‬ ‫ژنە شووکردووەکانی کۆپنهاگن (‪ )٢٠٠٩‬شیعر‬

‫س���ەمیح ئەلقاسم‪ ،‬ناوێكی پڕشنگداری شیعرییە لە تابلۆی شیعری بەرگریدا و ڕەنگە‬ ‫ئەوەی كە زیاتر ئەوی وەك ش���اعیری بەرگری ناس���اندبێت مانەوەیەتی لە فەڵەستیندا‬ ‫تا ئەو كاتەی كۆچ دەكات ‪ ،2014/8/19‬ئەو بە هەموو جۆرێك ڕەتیكردەوە فەڵەس���تین‬ ‫بەجێبهێڵیت و لە (رامە) مایەوە خۆشەویس���تی بۆ خاكەكەی ئەگاتە ئاستێك كوڕەكەی‬ ‫ناودەنێت (وەتەن)‪ ،‬ئەو وەك خۆی دەڵێت كاتێك لەسەر هەڵوێستی نیشتمانی زیندانی‬ ‫كراوە هیچ كام لەو سیاس���انەی كە ئێس���تە بوونەتە سمبولی نیشتمانی ناویان نەبووە‪.‬‬ ‫یەكەم جاریش كە ش���یعرەكانی وەردەگێڕدرێتە س���ەر زمانی عیبری‪ ،‬كەسێكی دەزگای‬ ‫هەواڵگری ئیس���رائیلی وەریدەگێڕێت بۆ ئەوەی تۆمەت بەس���ەر (سەمیح) دا بسەپێنن‪.‬‬ ‫پابەندبوونی (س���ەمیح) بە نیش���تمانەوە نایگەیەنێتە نكوڵیكردن لە وی تر‪ ،‬بەڵكو لە‬ ‫یەكێك لە چاوپێكەوتنەكانیدا بەڕاش���كاوانە دەڵێت من هەرگیز موزایەدە ناكەم و ناڵێم‬ ‫یەهودی���ەكان فڕێدەدەمە دەریاوەو ڕێگەیش نادەم بەوەی ئەوان من فڕێبدەنە بیابانەوە‪.‬‬ ‫هەروەه���ا دەڵێت‪ ،‬ناتوانم گەلەكەی خۆمم خۆش���بوێت ئەگەر ڕقم لە گەالنی دیكە بێت‬ ‫جگەلەوە باس لە زەرورەتی پێكەوەژیان و پاراستنی كەمایەتییە نەتەوەیی و ئاینییەكان‬ ‫دەكات لە چوارچێوەی شارس���تانیەتییەكی كراوەدا‪ .‬بێگومان ئەم دنیابینیەی (سەمیح)‬ ‫دەریدەخات كە بە تەنها ش���اعیر نەبووە‪ ،‬بەڵكو بیرمەندێكی خاوەن تێڕوانینێكی مرۆیی‬ ‫ب���ووە‪ .‬ئەو دەڵێ���ت‪ ،‬یەكەم كەس من ب���ووم ڕەهەندی مرۆییم بە دوژمن بەخش���ی لە‬ ‫شیعرەكانمدا‪.‬‬ ‫ئەلقاس���م‪ ،‬نزیكەی ‪70‬دانراو و بەرهەمی هەیە ك ەزۆربەیان دیوانی ش���یعرین‪ ،‬دۆزی‬ ‫ێ شیعری‬ ‫گەلەكەی تەوەری س���ەرەكی زۆربەی قەس���یدەكانیەتی‪ ،‬تەنانەت دەڵێت ناكر ‌‬ ‫ئەوینداریش بەدەر بێت لە ڕەهەندی نیش���تمانی و ناتوانی ببیتە شاعیرێكی ڕاستەقینە‬ ‫ئەگەر خەباتگێڕ نەبیت‪ .‬لەبارەی ئەوەی ئایا ش���یعری بەرگری بۆ سەردەمێكە و بەسەر‬ ‫دەچێت‪ ،‬س���ەمیح بۆچونێكی دیكەی هەیە‪ ،‬لەوبڕوایەدایە ئەگەر ش���یعر بگاتە ئاس���تی‬ ‫ڕووداوەكان و بیانگەیەنێتە ئاس���تی هونەری‪ ،‬ئەوە قەس���یدە پاساوی مانەوە بۆ خۆی‬ ‫مسۆگەر دەكات‪ .‬ئەو داهێنەر بووە لە تەوزیفكردنی زمان و شێوازی نووسینی لە هەندێك‬ ‫لە دیوانە نوێكانیدا بە شێوازی دوای نوێگەری ناودەبرێت لەالیەن ڕەخنەگرانەوە‪ ،‬وەسف‬ ‫دەكری بەوەی ش���اعیری وردو درشتەو مەیلی ئەوە دەكات هەموو ئەوەی كە دەیبینێت‬ ‫و تیایدا دەژی بیكات بە ش���یعر‪ .‬نوێبوونەوەی بەردەوامی شێوازی نووسین الی سەمیح‬ ‫قاس���م و سوودوەرگرتنی لە بەكارهێنانی سمبولە ئەفسانەییەكان لە فەزای شیعرەكانیدا‬ ‫ێ وەردەگرێت دەریدەخات ئەم شاعیرە تەواو دەركی‬ ‫بەجۆرێك كە ڕەهەند و مانایەكی نو ‌‬ ‫ك���ردووە بەوەی كە مەحاڵە ناوەڕۆك و فوڕم لێكدی جیابكرێتەوە‪ ،‬هەموو گۆڕانكاریەك‬ ‫لە بابەت و ناوەڕۆكی قەس���یدەدا بەداوی خۆیدا تازەگەری لە فۆرمدا دەهێنێت‪ .‬زۆربەی‬ ‫قەسیدەكانی (سەمیح ئەلقاس���م ) بوونەتە سرودو لەسەر زار دەوترێنەوە‪ ،‬شیعرەكانی‬ ‫ئ���ەو بە زیندوویی لە بیرەوەری هەموو كەس���ێكی ئازادیخوازدا دەمێنێتەوە‪ .‬ئەو دەیوت‬ ‫خۆش���مناوێیت مردن وەلێ‌ لێیشت ناترس���م‪ K‬ئەزانم چرپای تۆ جەستەی من دەبێت‪K‬‬ ‫ڕۆحی من پێخەفی تۆ دەبێت‪ ،‬ئەزانم كەنارەكانی تۆ بۆ من بەرتەنگە‪.‬‬ ‫لە كاڵوڕۆژنەی زیندانی تەنگەوە‬ ‫درەخت دەبینم بۆم پێدەكەنێت‬ ‫كەسوكارم دەبینم لە سەربانی ماڵەكان‬ ‫ئەو دەالقانە ئەبینم كە نزا دەكەن و بۆم دەگرین‬ ‫لە كاڵوڕۆژنەی زیندانی تەنگمەوە‬ ‫زیندانی گەورەی تۆ دەبینم‬ ‫بەناوبانگترین دیوانە شعرییەكانیش���ی‪ ،‬بریتین لە‪« :‬كاروانەكانی خۆر‪ ،‬گۆرانیەكانی‬ ‫ڕێگا‪ ,‬كەوتنی دەمامكەكان و خوێنم لە دەستمدایە‪».‬‬


‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/1‬‬

‫‪4‬‬

‫خوێندنەوە به‌ره‌و سه‌رەوە‬

‫««‬

‫سەبارەت بەو کەسەی خوێنەرە‬

‫تیم پارکس‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬زانیار عۆمرانی‬ ‫«به‌ ڕاشکاوی ده‌یڵێم؛ ل ‌ه الم گرنگ نیی ‌ه ئاخۆ‬ ‫ئ���ه‌وان چی ده‌خوێنن���ه‌وه‌‪ ،‬تاریک و ڕوون‪ ،‬هاری‬ ‫پات���ه‌ر‪ ،‬هه‌ر چی بێت‪ .‬هه‌تا ئه‌و کاته‌ی ک ‌ه ئه‌وان‬ ‫وره‌ی خوێندنه‌وه‌ی ش���تێکیان تێدا بێ‪ ،‬النیکه‌م‬ ‫ێ ڕۆژێک دابێ هه‌نگاوێک هه‌ڵبگرن و‬ ‫چانسێک ده‌ب ‌‬ ‫شتێکی شیاوتر بخوێننه‌وه‌‪».‬‬ ‫چه‌ند جار گوێبیس���تی ده‌ربڕینی له‌وچه‌ش���ن ‌ه‬ ‫بووی���ن؟ له‌مه‌یاندا‪ ،‬بێ���ژه‌ر ڕه‌خنه‌گرێکی ئه‌ده‌بی‬ ‫ی له‌ژێر ناوی خوێندن‪،‬‬ ‫بوو ک ‌ه له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ت ‌ه ‌‬ ‫ملمالن���ێ ل ‌ه بلۆگه‌که‌م���دا دامنابوو‪ ،‬ل���ه‌ ڕادیۆی‬ ‫که‌نه‌دادا مش���تومڕی له‌گه‌ڵ ده‌کردم‪ .‬پێویست ب ‌ه‬ ‫گوتن ناکا ئه‌و هه‌سته‌ ل ‌ه خه‌م و که‌سه‌ریی که‌متر‬ ‫و که‌مت���ر خوێندن���ه‌وه‌دا هه‌ڵده‌قوڵ���ێ و هاوڕێی ‌ه‬ ‫له‌گ���ه‌ڵ چه‌مکێکی زنجیره‌پله‌ی���ی هاوپه‌یوه‌ند ب ‌ه‬ ‫نووس���ین؛ وه‌کوو جویس و ناباکۆف ل ‌ه س���ه‌ر و‬ ‫په‌نجا سێه‌ری خوڵه‌مێشی ل ‌ه خوار‪.‬‬ ‫وا ده‌زان���درێ له‌نێوان ئه‌م دوفاقییه‌دا‪ ،‬جۆرێک‬ ‫ی نێئۆ‪-‬فالتوونی ل ‌ه ئارادا بێ‌‪ ،‬ش���تێک‬ ‫له پلیکان ‌‬ ‫ل ‌ه چه‌ش���نی ئه‌وه تاکێک قوناغ به‌ قوناغ بتوانێ‬ ‫ل ‌ه ژێره‌وه‌ بۆ س���ه‌ره‌و‌ه ڕێگاکان ببڕێ‪ ،‬چه‌شنێک‬ ‫له‌ وه‌رگه‌ڕانێکی گه‌ش���بینان ‌ه که‌ پۆرنی نه‌رم‪ ،‬تۆ‬ ‫به‌ره‌و پۆرنی س���ه‌خت به‌کێش ده‌کا و که‌س���ێک‬ ‫که‌ ماریجوانا بکێش���ێ‪ ،‬بێده‌ره‌تانان ‌ه چاره‌نووسی‬ ‫ده‌به‌سترێته‌و‌ه به‌و‌هی‌ ل ‌ه که‌ک‌وکرووکه‌وه‌ دابه‌زێ‬ ‫بۆ الی هێرۆئین‪ .‬به‌کارهێنه‌ر‪ ،‬هه‌میشه‌ به‌ره‌و الی‬ ‫فۆرمێکی س���ه‌ختتر ب ‌ه نیسبه‌ت هه‌مان ئه‌زموونی‬ ‫پێشوو‪ ،‬به‌کێش ده‌کرێ‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت‪ ،‬ئه‌گه‌ر که‌س���ێک ل���ه‌ ده‌وا و ده‌رمانی‬ ‫نه‌رمه‌وه‌ گیرۆده‌ی ده‌وا و ده‌رمانی س���ه‌خت بێت‪،‬‬ ‫ئیمکانی چاره‌س���ه‌رکردنی ده‌بێ‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی ک ‌ه‬ ‫که‌س���ێک ل ‌ه هێرمۆئین گره‌نگێره‌و‌ه بۆ کالریس���ا‬ ‫داڵۆڤی به‌رز بێت���ه‌وه‌‪ ،‬زیاتر وه‌ک تاقیکردنه‌وه‌ی‬ ‫حه‌زێک ‌ه ن ‌ه ڕاس���تییه‌ک ک ‌ه ڕوو بدات‪ .‬به‌مه‌شه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و ب���ه‌راورده‌‌ خزمه‌ت ب ‌ه پاکان ‌ه کردنی وته‌یه‌کی‬ ‫ڕۆش���نبیران ‌ه ده‌کا‪« ،‬به‌ ڕاشکاوی ده‌یڵێم؛ له‌ الم‬ ‫گرنگ نیی ‌ه ئاخۆ ئه‌وان چی ده‌خوێننه‌وه ‪››.... ،‬‬ ‫(وه‌ک بڵێ���ی ئه‌مان��� ‌ه جۆرێک بن ل���ه‌ ئێمتیاز و‬ ‫هه‌ڤیازی تاکه‌که‌سی)‪ ،‬و گه‌شبینیی هۆشیارانه‌مان‬ ‫ڕازی ده‌کا کاتێ���ک کوڕ ی���ان کچێکی الو ببینین‬ ‫ک��� ‌ه له‌ جۆرج ئ���اڕ‪ ،‬ئاڕ‪ .‬مارتین���دا ڕۆ چووبێت‌‪.‬‬ ‫ئه‌م‌ دۆستۆیڤس���کی نییه‌‪ ،‬به‌اڵم دوور نییه‌ ڕۆژێک‬ ‫دابێ وه‌ک ئ���ه‌وی لێ بێ‪ ،‬له‌ هه‌ر حاڵه‌تێکدا ئه‌م‬ ‫نموونه‌ باشتره‌ له‌ گه‌مه‌که‌رێکی کومپیۆته‌ری یان‬ ‫س���ه‌یرکه‌رێکی ته‌له‌ڤزیۆن؛ له‌ب���ه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌مان ‌ه‬ ‫به‌شێک له‌و پلیکانه‌ی خوێندنه‌و‌ه نابن‪.‬‬ ‫ئایا هیچکام له‌مانه‌ هه‌ڵقۆاڵوی ڕاس���تییه‌کانن؟‬ ‫هه‌ر به‌ڕاس���ت‪ ،‬ئایا خه‌ڵکی ل ‌ه په‌نجا س���ێبه‌ری‬ ‫خۆڵه‌مێش���ییه‌وه‌ ب���ۆ ئالیس مۆن���رۆ تێده‌په‌ڕن؟‬ ‫(چه‌ن���د‌ هه‌نگاو ده‌بڕن؟ ئیمکانی گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ‬ ‫نییه‌؟) و ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ ڕاست نییه‌‪ ،‬بۆ چ جۆرێکی‬ ‫تایب���ه‌ت ل ‌ه ڕۆش���نبیریی‪ ،‬له‌ ده‌ربڕین���ی ئه‌مه‌دا‬ ‫به‌رده‌وامه‌؟ به‌ره‌و کامین‌ کۆتایی؟‬ ‫له‌ س���اڵی ‪1948‬دا ڤی‪.‬ئێچ‪.‬ئایدن وتارێکی ل ‌ه‬ ‫ژێر ناوی «ش���وێنگه‌ی گۆناح›› باڵو کرده‌و‌ه ک ‌ه‬ ‫سه‌باره‌ت به‌وه‌ی خۆی ناوی ده‌نێ «خووگرتن››‬ ‫ب ‌ه ڕۆمانگه‌لی پولیس���یی ‌ه ‪ .‬ئه‌و تیش���ک ده‌خات ‌ه‬ ‫گوایه ئه‌م گێڕانه‌و‌ه شماتیکان ‌ه‬ ‫س���ه‌ر ئه‌و خاڵ ‌هی‌ ‌‌‬ ‫خزمه‌ت به‌ دامرکاندنی پێویستیی خه‌یاڵپاڵوانه‌ی‬ ‫خوێنه‌رانێک ده‌کا که‌ ئارایشتی ده‌روونشیکارانه‌ی‬ ‫تایبه‌تی خۆیان‪ ،‬له‌وێ���و‌ه پارڤه‌ بکه‌ن‪ .‬به‌ بڕوای‬ ‫ئایدن ناتوانین ب ‌ه هێنان ‌ه گۆڕی هه‌ندێ ئارگیۆمێنت‬ ‫ک���ه‌ به‌ ورده‌کارییه‌وه‌ له‌س���ه‌ر ی���ه‌ک نرابن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫که‌س���انه‌ بچوێنین ب ‌ه هه‌م���ان خوێنه‌رانی ڕۆمان ‌ه‬ ‫ڕۆمانسی‌‪-‬پش���کێنه‌ر‌ه سووک و چرووکه‌کا ‌ن و یان‬ ‫ب ‌ه داس���تانگه‌لی فانتێزییه‌وه‌‪ .‬هه‌ر ژانرێک له‌سه‌ر‬ ‫جۆرگه‌لی جۆراوجۆری مێش���که‌وه‌‪ ،‬خۆ س���ه‌رقاڵ‬

‫ده‌کات‪ .‬ل ‌ه ه���ه‌ر هه‌لومه‌رجێکدا‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌رهه‌مه‌ێکی به‌رزنرخێندراویش بگات ‌ه ده‌س���تی‪،‬‬ ‫ده‌بێ س���ه‌ره‌تا دڵنیا بێ که‌ ڕۆمانی پولیس���ی ل ‌ه‬ ‫ده‌ورووبه‌ریدا نییه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ببێ؛ ئه‌و چیدی ناتوانێ‬ ‫به‌ر ب ‌ه خۆی بگرێ‪ ،‬ده‌ستوبرد ده‌یکاته‌وه‌ و لێکی‬ ‫نانێ هه‌تا کۆتایی بیخوێنێته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ریش ڕۆمانی‬ ‫پولیسی نوێ له‌ ئارادا نه‌بوو؛ به‌ بۆچوونی ئایدن‬ ‫ئاماژه‌یه‌که‌ بۆ ئ���ه‌م جیاوازییه‌ی نێوان پاژه‌کانی‬ ‫ئ���ه‌و خووگرتنه‌ و ئه‌ده‌بی���ات؛ ئه‌وه‌ی ک ‌ه ڕۆمانی‬ ‫پولیسی زووتر له‌ فه‌رامۆش کردنی‪ ،‬ناخوێندرێته‌و‌ه‬ ‫و هه‌رگیز بژارده‌ی دووهه‌م بۆ خوێندنه‌وه‌ ل ‌ه ئارادا‬ ‫نابێ‪ ،‬وه‌ک ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌ده‌بیات زیاتر ده‌یکات‪.‬‬ ‫ده‌الله‌ت���ه‌کان ب���ه‌ ڕاده‌ی پێویس���ت ڕوون و‬ ‫ئاش���کران‪ .‬ئایدن نکۆڵی ل��� ‌ه به‌رده‌وامێتی نێوان‬ ‫ڕۆمان��� ‌ه ئه‌ده‌بیی���ه‌کان و ڕۆمان ‌ه‬ ‫ژانریی���ه‌کان ی���ان له‌ڕاس���تییدا‬ ‫له‌نێوان ژانر‌ه جیاوازه‌کاندا ده‌کا‪.‬‬ ‫که‌س���ێک له‌ خواره‌وه‌ بۆ س���ه‌ر‬ ‫ب���از نادا‪ .‬ب���ه‌ پێچه‌وان ‌ه وێده‌چێ‬ ‫که‌س���ێک به‌ ته‌واوه‌تی ل ‌ه س��� ‌ه‌ر‬ ‫بۆ خ���واره‌وه‌ داکش���ێ و یان ب ‌ه‬ ‫سانایی له‌نێوان هه‌ردووی ئه‌مانه‌دا‬ ‫بخۆلێته‌وه‌‌‪ ،‬هه‌ر وه‌ک چۆن زۆرێک‬ ‫له‌ خه‌ڵکی هه‌م چێشتی خۆش تام‬ ‫و هه‌م چێش���تی قیزه‌ون ده‌خۆن‪،‬‬ ‫‌دایه ک��� ‌ه ئه‌مه‌ی‬ ‫کێش���ه‌که‌ له‌وه ‌‌‬ ‫دووهه‌میان گیرۆده‌که‌ره‌ و خووی‬ ‫پێ���وه‌ ده‌گرین؛ ب��� ‌ه به‌رده‌وامیی‬ ‫دووپاتکردن���ه‌وه‌ی هه‌مان فرمۆڵی‬ ‫چێژبه‌خش��� ‌ه (تاقیکردن���ه‌وه‌ی‬ ‫لیتمۆس���ی داس���تانی ژانر) ک ‌ه‬ ‫دنه‌ی بزواندنی حه‌ز بۆ وێکچوویی‬ ‫بێکۆتایی ده‌دا‪ ،‬ب ‌ه سه‌رنجدان به‌و‬ ‫خاڵ ‌ه که‌ خوێنه‌ر ب���ه‌ لێهاتوویی‬ ‫ده‌توانێ ئه‌و هه‌م���وو کاته‌ له‌به‌ر‬ ‫ده‌ستی دایه‌ بۆ خوێندنه‌وه‌ی ڕێک‬ ‫هه‌مان ش���تی به‌رامب���ه‌ر ته‌رخان‬ ‫بکات (ئه‌زموونێک���ی قووڵی من‬ ‫ل���ه‌م ب���اره‌و‌ه خوێن���ده‌وه‌ی ورد‬ ‫و خ���اڵ ب��� ‌ه خاڵ���ی ڕۆمانه‌کانی‬ ‫مارگرێتیی س���ێمینۆنی پشکێنه‌ر‬ ‫بوو؛ پاش پێنج یان ش���ه‌ش جار‬ ‫خوێندنه‌وه‌‪ ،‬س���ه‌خت و سه‌ختتر‬ ‫ده‌ب���ێ که‌س���ایه‌تییه‌کانت ل���ێ‬ ‫تێکنه‌چ���ن‪ ،‬به‌مه‌ش���ه‌و‌ه تۆ هه‌ر‬ ‫به‌رده‌وام ده‌بی‪).‬‬ ‫جێ س���ووک ‌ه ئاماژه‌ی��� ‌ه ئایدن‬ ‫پێش���نیار ناکا ل���ه‌ خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ڕۆمانگه‌لی پولیسی خۆ ببوێرین‪-‬‬ ‫ئێس���ته‌ش بۆ خ���ۆی چێژیان لێ‬ ‫وه‌رده‌گ���رێ‪ -‬و خه‌م و که‌س���ه‌ری‬ ‫خ���ۆی ده‌رنابڕێ ل���ه‌وه‌ی خه‌ڵک زیات���ر ڕۆمانی‬ ‫پولیس���ی ده‌خوێننه‌و‌ه هه‌تا فۆکنەر یان چارلۆت ‌ه‬ ‫برۆنت��� ‌ه و ئ���اره‌زووی ئ���ه‌وه‌ش ناک‌ا ئ���ه‌وان ئه‌و‬ ‫چه‌شن ‌ه ڕۆمانانه‌ بخوێننه‌و‌ه وه‌کوو سه‌کۆیه‌ک بۆ‬ ‫خوێندن���ه‌وه‌ی «ش���تگه‌لی به‌رزه‌جێتر››‪ .‬ئه‌و ب ‌ه‬ ‫س���انایی ئاماژه‌ ده‌دا که‌ ده‌بێ بۆ کونتڕۆڵ کردنی‬ ‫گیرۆده‌ب���وون و خووکردنه‌ک���ه‌ی‪ ،‬خه‌بات بکات‪،‬‬ ‫وێده‌چ���ێ ل ‌ه به‌ر ئه‌و‌ه بێ ک��� ‌ه نایهه‌وێ له‌ داوی‬ ‫سه‌رچه‌ش���نێکی پاته‌وپاتکراوی ئه‌زموون کردندا‬ ‫قه‌تیس بمێنێته‌وه‌‪ ،‬که به‌ر ب ‌ه گه‌ش ‌ه کردنی بگرێ‬ ‫و به‌ره‌و هیچ کوێش به‌کێش���ی نه‌کا‪ .‬له‌ ڕاستییدا‬ ‫وتاره‌که‌ی له‌و ڕوه‌وه‌ ده‌خوێندرێته‌و‌ه ک ‌ه ئاخنراو‬ ‫ل ‌ه ئارگیۆمێنتی که‌س���ێک بێ‪ ،‬لێبڕاوانه‌ ده‌یهه‌وێ‬ ‫خ���ۆی به‌و قه‌ناعه‌ت���ه‌ بگه‌یێنێ که‌ ب���ۆ چ ده‌بێ‬ ‫کاته‌ک���ه‌ی ب ‌ه خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمانگه‌لی پولیس���ی‬ ‫ب ‌ه فیڕۆ ن���ه‌دا و هاوکاتیش له‌وه‌ی ئه‌و کاته‌ی ب ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمانگه‌لی ئاوه‌ها به‌سه‌ر کردووه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫خۆی خۆش بێت‪ .‬هه‌رچییه‌ک بێ‪ ،‬داستانی ژانری‬ ‫به‌ر ده‌گرێ ب ‌ه تێکئااڵن له‌گه‌ڵ داستانی ئه‌ده‌بی؛‬ ‫زیاتر له‌وه‌ی به‌پێچه‌وانه‌وه‌ بێ‪ .‬تا ڕاده‌یه‌ک له‌به‌ر‬ ‫ئ���ه‌و کاته‌یه‌ ک ‌ه داگیری ده‌کا‪ ،‬ب���ه‌اڵم ژیرانه‌ترین‬ ‫ه���ۆی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ک ‌ه له‌و حاڵه‌ته‌دا ک ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ی دووهه‌م ل ‌ه س���ه‌ر ڕاس���ته‌ڕێی دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫سرووش���تی خۆیدای���ه‌‪ ،‬به‌ ش���ێوه‌یه‌کی کرده‌یی‬ ‫هۆتاڤ و چه‌پڵه‌لێدانه‌کانی پێش���وو به‌ یه‌کجاری‬ ‫ده‌شێوێنێ‌ هه‌تا خوێنه‌ر ل ‌ه ده‌ڤه‌رێکی ئارام و بێ‬ ‫گرێ و گۆڵدا نه‌مێنێته‌وه‪.‬‬ ‫ناچارم لێره‌دا هه‌ڵوه‌سته‌یه‌ک بکه‌م و دان بنێم‬ ‫به‌و بۆچوونه‌ دژبه‌ره‌ ک ‌ه پێوایه‌ داستانی ئه‌ده‌بیش‬ ‫هه‌روه‌ها ب��� ‌ه ڕواڵه‌تدا‌ فورمۆڵ ‌ه وه‌ڕس���که‌ره‌کان‬ ‫دووپ���ات ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه حاڵێکدا ک ‌ه هه‌ندێ ڕۆمان‬

‫ئه‌گه‌ر وای ب���ۆ دابنین ک ‌ه له‌به‌ر ئارگیۆمێنتێک‬ ‫ک��� ‌ه ده‌خرێنه‌ خانه‌ی داس���تانی ژانریی���ه‌وه‪ ‌،‬ب ‌ه مه‌نکێڵی ل ‌ه پاڵ یه‌کت���ردا کۆ ده‌کرده‌وه‌‌‪ .‬کاتێک‬ ‫نه‌لێکردنی خواستی خوێنه‌ران {ئه‌وانه‌ی چاوه‌ڕێ پێشنیارم کردبێ چاوێک بخشێنێ به‌و به‌رهه‌مان ‌ه و ل ‌ه غیابی زانیاری ت���ه‌واو‌ه ک ‌ه ئه‌و گێڕانه‌وه‌یه‌‌‪،‬‬ ‫فۆرماتی پاته‌وپاتکراو و ڕۆمانی لێکچوون} به‌ره‌و ک ‌ه ڕۆماننوسانی دیار نووس���یبێتیان– کۆئێتزه‌‪ ،‬زنجیره‌یه‌ک وه‌ک ئه‌وه‌ی ب ‌ه شێوه‌یه‌کی سرووشتی‬ ‫که‌ش���ف و دۆزینه‌و‌ه په‌لی هاویش���تووه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت مۆراڤیا؛ ئه‌وانه‌ی من خۆش���م ده‌وێ���ن‪ -‬گله‌یی و ل ‌ه ساکاره‌و‌ه به‌ره‌و تێکپرژاو هه‌نگاوی نابێ‪ ،‬بیچم‬ ‫گوایه ئه‌وان زۆر نادات‪ ،‬به‌اڵم به‌مه‌ش���ه‌و‌ه ئه‌زموونی ته‌واو جیاواز‬ ‫گه‌لێک نووس���ه‌ری ئه‌ده‌بی ت���ۆوی «کاولکاری›› بناشتی هه‌میش���ه‌یی درکاندووه‌ ‌‌‌‬ ‫ی ماڵه‌وه‌‪ .‬ده‌خات ‌ه به‌ر ده‌م ک��� ‌ه ده‌روونی خوینه‌ر ده‌ڕفێنێ‬ ‫فۆرمه‌ ژانره‌یه‌کانییان چاندووه‌‪ .‬به‌مه‌شه‌وه‌ ئه‌گه‌ر ماندووکه‌رن و زۆریش نزیک���ن به فه‌زا ‌‬ ‫قرێژیی بیرۆکه‌ی «ل ‌ه الم گرنگ نییه‌ خه‌ڵک تاریک کچ ‌ه گه‌وره‌که‌م ل ‌ه نێوان پالپ فیکشه‌ن و داستانی و حه‌ز و خواس���ته‌کانی ل ‌ه ش���ێوه‌گه‌لێکی ته‌واو‬ ‫و ڕوون بخوێنێته‌وه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ڕه‌نگبێ به‌ره‌و ئه‌ده‌بییدا سه‌ره‌وخوار ده‌کا و له‌ به‌رزترین ئاستدا جیاوازدا ده‌نوێنێته‌وه‌‪ ،‬ئینجا بۆ چ ڕۆش���نبیرانی‬ ‫شتی به‌رزتریش به‌کێشیان بکا›› ته‌شه‌ن ‌ه بکات‪ ،‬چێژی���ان لێوه‌رده‌گرێ‪ ،‬ئه‌و به‌ ته‌واوه‌تی ل ‌ه باره‌ی ڕاس���ت‪-‬بیر که‌ره‌و‌ه له‌مه‌ڕ پێداگری کردن له‌سه‌ر‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌ وێڕای هاتن ‌ه کایه‌ی ئه‌و گش���ت ‌ه ئه‌وه‌ی ک���ه‌ هه‌مووی ئه‌مانه‌ جۆرێک���ی جیاواز و ئه‌م بیرۆکه‌ی��� ‌ه به‌رده‌وامن‪ ،‬ته‌نانه‌ت منداڵه‌کانیان‬ ‫لێڵی و ئاڵۆزییه‌ به‌ درێژایی س���ااڵن‪ ،‬ئێم ‌ه هێشتا تایبه‌ت له‌ چێژوه‌رگرتنی ده‌ده‌نێ‪ ،‬ئاگاداره‌‪ .‬کچ ‌ه بۆ خوێندنه‌وه‌ی هه‌رش���تێک{به‌س ش���تێک ببێ‪،‬‬ ‫له‌ ناس���ینه‌وه‌ی جیاوازییه‌کانی نێ���وان فورمۆڵ ‌ه گچکه‌که‌م پێوشوێنگری کۆ ڕووداو‌ه فا‌نتازیایه‌کان وات���ه‌ بۆ ده‌رچوون ل ‌ه نه‌خوێندنه‌وه‌) هان ده‌ده‌ن؛‬ ‫پاته‌وپاتکراوه‌کان له‌س���ه‌‌ر مۆژده‌دانیان ب ‌ه وتاری ده‌کا و وا دیاره‌ ب ‌ه ته‌واوه‌تی پێوه‌یان خۆشحاڵه‌؛ وه‌ک ئه‌وه‌ی بڵێی ئه‌کتی خوێندنه‌و‌ه به‌ده‌ر له‌وه‌ی‬ ‫چێژبه‌خ���ش و هه‌وڵدانی چڕوپڕتر ب���ۆ تێکئااڵن ئه‌و ئه‌ڵق ‌ه فانتازیایانه‌ هیچکات ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌یان خوێندنه‌وه‌ک ‌ه چی بێت‪ ،‬ئه‌رێنیی و دڵخۆشکه‌ره‌؟‬ ‫به‌ڵگه‌نه‌ویس���ته‌ ک���ه‌ باڵوکاران‬ ‫به‌رژه‌وه‌ن���دی بازرگانیی���ان ل���ه‌و‬ ‫بیرۆک ‌ه دڵخوازه‌یان هه‌یه‌؛ ئه‌وه‌ی‬ ‫که‌‌ هه‌ر خوێندنه‌وه‌یه‌ک باشتر‌ه ل ‌ه‬ ‫نه‌خوێندنه‌وه‌‪ .‬ئه‌وان ل ‌ه فرۆش���ی‬ ‫به‌لێشاوی سه‌دان ملیۆن کۆپی ل ‌ه‬ ‫په‌نجا سێبه‌ر‪ ،‬شاگه‌شک ‌ه ده‌بن و‬ ‫که ڕه‌نگبێ‬ ‫سوورن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ‌‌‬ ‫النیک���ه‌م تاقم���ێ ل���ه‌و خوێنه‌ر‌ه‬ ‫ئاساییه‌‪ ،‬ڕۆژێک دابێ‌ ببن ‌ه براوه‌ی‬ ‫خه‌اڵتگه‌ل���ی پۆلیتزێر و نۆبێل‪ ،‬و‬ ‫ڕه‌نگبێ ل ‌ه ئاکامدا بڕێک نووسه‌ری‬ ‫ڕه‌شبین ‌و ئاڵۆز و پشکێنه‌ری لێ‬ ‫بکه‌وێت���ه‌و‌ه ‪ -‬ڕێ���ک وه‌ک ئه‌وه‌ی‬ ‫په‌نجا سێبه‌ر؛ پاڵه‌وان ئاناستازیا‬ ‫ده‌توان���ێ وه‌ک به‌ش���ێک ل��� ‌ه‬ ‫پڕۆژه‌یه‌ک که له‌وێد‌ا کریستییه‌ن‬ ‫گ���ره‌ی ه���ان ده‌دا ال ن���ه‌دا‪ ‌،‬ل ‌ه‬ ‫‪ S&M‬ی گچک���ه‌دا ڕۆ بچ���ێ‌و‬ ‫ئاودیوی فه‌زای ش���ادیی پێگه‌ی‬ ‫مێس���یۆنه‌ری له‌و هاوس���ه‌رگیریه‬ ‫نه‌ریتییه‌دا بێت‪ .‬هه‌میش ‌ه ئاسانتر‬ ‫ده‌ب���ێ ک���ه‌ هۆگه‌لێ���ک هه‌بن بۆ‬ ‫ی‬ ‫پاڵپش���تی کردن ل ‌ه کرده‌وه‌کان ‌‬ ‫که‌س���ێک ب ‌ه مه‌رج���ێ بزانین ب ‌ه‬ ‫ته‌نیا به‌ دوای به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی‬ ‫ڕه‌های خۆیه‌وه‌‌ نه‌بێت‪.‬‬ ‫ب��� ‌ه ده‌ربڕێنێک���ی قووڵت���ر‪،‬‬ ‫مه‌یلێک ل ‌ه ئارادایه‌ بۆ باوه‌ڕهێنان‬ ‫ب��� ‌ه پڕۆس���ه‌یه‌کی ڕاهێن���ان ک ‌ه‬ ‫به‌رزه‌ه���زری ل��� ‌ه په‌یوه‌ندییه‌کی‬ ‫ش���وانکاره‌یی ده‌خاته به‌ر چاوی‬ ‫گش���تیی و ئ���ه‌وه‌ش ده‌ب���ێ ب ‌ه‬ ‫ئارنۆڵ���د ئیگێ���ڵ‪ /1935 ،‬کوڕگه‌لێ���ک بۆ خۆڕزگارک���ردن ل���ه‌و ئاگرتێبه‌ربوونه‌ی بینا‬ ‫ش���انی ئاراس���ته‌یه‌کی پۆزه‌تیڤدا‬ ‫چۆڵکراوه‌که‌‪ ،‬سه‌ر ده‌که‌ون‪ .‬ل ‌ه کۆلێکسیۆنی مۆزه‌خانه‌ی شاری نیویورکه‌و‌ه وه‌رگیراوه‌‪.‬‬ ‫بکه‌وێ؛ ئه‌وه‌ی ‌ه ئه‌و بیرۆکه‌ی ‌ه ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه ڕێگه‌ی ئه‌م ڕێڕه‌و‌ه به‌ره‌وس���ه‌ر‬ ‫ده‌بێته‌و‌ه {ل ‌ه پالپه‌و‌ه بۆ پرۆست}‪،‬‬ ‫تیم پارکس‪ ،‬لە نوێترین وتاریدا‪ ،‬لە خوێنەری ڕۆمانە پۆلیسی و سۆزدارییەکان ڕێگه‌ خۆش ده‌کا هه‌ت���ا فیگه‌ری ڕاهێنه‌رێکی بێ‬ ‫دەدوێت‪ :‬ئایا ئەمانە کێن؟ دەبێت نائومێد بین لێیان؟ داخوا ڕۆژێک دادێت مه‌ترسی‪ ،‬ده‌س���تانی خوێنه‌ری ناش���اره‌زا بگرێ‬ ‫و وه‌ک ئیتالیی���ه‌کان ده‌ڵێ���ن له‌ مه‌یت���ه‌ره‌و‌ه تا‬ ‫شتێکی باشتر بخوێننەوە؟ تیم پارکس لەم پرسانەوە باسەکەی دادەڕێژێت‬ ‫پاڵ ئه‌س���تێره‌کان به‌رزی بکاته‌وه‌‪ .‬باش���تره‌ بیر‬ ‫له‌گه‌ڵ دنیا ئه‌ویش ل ‌ه ڕێگ ‌ه نوێکانه‌وه‌‪ ،‬کێشه‌مان نه‌داوه‌ کیژوڵه‌که‌م‌ یه‌ک له‌و به‌رهه‌مه‌ ئه‌ده‌بیانه‌ی ل ‌ه داڕش���تنی نه‌خش���ه‌یه‌ک بکه‌ین ک���ه‌‌ ڕۆڵێکی‬ ‫کتێبخانه‌که‌می پێ ئاخنراوه‌‪ ،‬سه‌رنجی ڕابکێشێت‪ .‬کۆمه‌اڵیه‌تی گرنگ ببه‌خشێ ب ‌ه لێهاتوویی ناخه‌کیی‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ک��� ‌ه وای ‌ه ئایا ل��� ‌ه په‌ی���ژه‌ی نێئو‪-‬ئه‌فالتوونیی ل ‌ه ڕاس���تییدا کچه‌که‌م ئه‌و کۆ ڕووداوه‌ فا‌نتازیان ‌ه په‌راوێزخراو؛ وه‌کوو‌ خوێندنه‌وه‌ی نزیک{چه‌مکێکی‬ ‫‌وه ب���ه‌ره‌و ئه‌ده‌بی ده‌خوێنێته‌وه‪ ‌،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وان ‌ه له‌ کتێبخانه‌ی ئه‌ده‌بیه‌} و شیکاری ڕه‌خنه‌ئامێز‪.‬‬ ‫ئێم���ه‌وه‌‪ ،‬خه‌ڵک ل��� ‌ه ژانری‌یه ‌‌‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی که‌س دانی پێدا نانێ‪ -‬و گومان له‌وه‌دا‬ ‫ده‌بێته‌وه‌؟ ئه‌وان س���تیگ الرسۆن که‌شف ده‌که‌ن بنه‌ماڵه‌ییماندا نادۆزرێنه‌و‌ه و ئه‌زموونێکی جیاواز‬ ‫و ئینجا ده‌گه‌ن ب��� ‌ه پامۆک؟ ب ‌ه له‌ ئارادانه‌بوونی له‌ ئه‌زموونگه‌لی داس���تانی ئه‌ده‌بی پێ پێش���نیار نییه‌ توخمێکی پێکهێنه‌ری هه‌اڵواردنی چینایه‌تییه‬ ‫هیچ چه‌شنه‌ خوێندنه‌وه‌ یان ئامارێکی به‌رده‌ست ده‌ک���ه‌ن‪ .‬ئه‌و بۆ خۆی ده‌ڵێ ک ‌ه نایهه‌وێ له‌ داوی ‌و لێ���ره‌ش کاریگه‌ره‌‪ -‬ئه‌وه‌ی��� ‌ه ک ‌ه گه‌لێک ڕێگا ل ‌ه‬ ‫بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرس���یاره‌که‌ ‪-‬النیکه‌م من ته‌نیا ڕاس���تییه‌کاندا بکه‌وێ‪ ،‬هه‌مان واقێع ک ‌ه به‌ ڕاده‌ی ئارادان بۆ ئه‌وه‌ی ژیانێکی باش‪ ،‬به‌رپرس���یارانه‌ و‬ ‫له‌الی���ه‌ن خۆم���ه‌وه ڕا ده‌رده‌ب���ڕم‌‪ -‬ده‌توانم ته‌نیا پێویست ده‌یبینێ‪ .‬ئه‌و حه‌ز به‌ جیهانێکی ڕازاو‌ه و ته‌نان���ه‌ت ژیرانه‌ش به‌س���ه‌ر ببه‌ین‌‪ ،‬ب ‌ه بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫په‌ن���ا بۆ‌ به‌ڵگ���ه‌ی زاره‌ک���ی و گێڕانه‌وه‌یی ببه‌م؛ ته‌ژی له‌‌ که‌ش���فی بوێرانه‌ و شاز و هه‌روه‌ها هێزی ل ‌ه ڕێگه‌ی خوێندن���ه‌وه‌ی داس���تانی ئه‌ده‌بییه‌و‌ه‬ ‫مسوگه‌ر کرابێ‪ .‬هه‌ر یه‌ک ل ‌ه ئێمه‌ش ک ‌ه وا بزانێ‬ ‫م���ن وه‌کوو باوکی س���ێ که‌س و مامۆس���تایه‌کی بان‌مرۆیی ده‌کا‪.‬‬ ‫کاتێک ب���ۆ خوێندکاره‌کان���م ده‌ئاخڤم‪ ،‬ئه‌وه‌ی ب��� ‌ه تێکه‌وتن ل���ه‌م خووگرتنه‌‪ ،‬ئیتر هه‌س���ت ب ‌ه‬ ‫زانکۆیی خاوه‌ن پێش���ینه‌‪ .‬یه‌که‌مین شت بۆ وتن‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ هه‌تا ئێس���ت ‌ه س���ه‌باره‌ت به‌ پێشکه‌وتن و سه‌رنجڕاکێش��� ‌ه ئه‌وه‌ی��� ‌ه زۆربه‌ی ه���ه‌ر‌ه زۆریان ده‌وڵه‌مه‌نی و ڕووناک بوونه‌و‌ه بکا‪ ،‬ده‌بێ ئه‌وه‌ش‬ ‫به‌ره‌و سه‌رچوون‪ ،‬هیچکه‌سیان له‌گه‌ڵ من قسه‌ی {ئه‌وانه‌ی که‌ ڕازین له‌و شته‌ تایبه‌تییه‌‌ ک ‌ه ته‌نیا ل ‌ه بزانێ ئه‌مه حه‌تم ‌هن‌ ئامرازێکی پێویست بۆ ناسینی‬ ‫نه‌کردووه‌‪ .‬منداڵه‌کانم هه‌ر هه‌موویان له‌ گوێگرتن داس���تانی ژانرییدا به‌دی ده‌کرێ} هیچ جیاوازیه‌ک خۆد‪ ،‬یان کلیلێک بۆ پاراستنی شارستانییه‌ت ل ‌ه‬ ‫ب ‌ه کۆکتێبی کالس���یکیی چیرۆکگه‌لی مندااڵن ل ‌ه ل��� ‌ه نێوان پاژه‌کانی داس���تانی ژانریی و به‌رهه‌م ‌ه داڕزی���ن و خاپووربوون نیی���ه‌‪ .‬ئێمه‌ ته‌نیا تاقمێ‬ ‫هه‌ڕه‌ت���ی زارۆکییه‌وه‪ ،‬چێژیان وه‌رگرتوو‌ه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌ده‌بییه‌کاندا به‌دی ناکه‌ن؛ ئه‌وان جیاوازییه‌ک ل ‌ه خوێنه‌ری ئاس���ایین ک ‌ه ب��� ‌ه هۆگه‌لیکی مێژوویی‬ ‫ئه‌م���ه‌ خۆبه‌خۆ ب���ه‌و ئاکامه‌یان���ی نه‌گه‌یاندوو‌ه نێوان ناخی کۆنسێرڤاتیڤی بنه‌مایی به‌رهه‌مێک و و ئه‌و هه‌لومه‌رج���ه‌ کۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه تێ که‌وتووین‪،‬‬ ‫ک���ه‌ دوایی په‌یج���ۆری «خوێندن���ه‌وه‌ی جیدی›› ناخی دۆزینه‌وه‌ی���ی به‌رهه‌مێکی تر نابینن‪ .‬ئه‌وان له‌گه‌ڵ لێنه‌گه‌ڕان و په‌یجۆربوونێکی س���ه‌یردا گۆچ‬ ‫ی به‌رفراوان کردنی ئه‌زموونگه‌لی کراوین‪ .‬دیتران ڕه‌نگبێ ئ���ه‌رێ و ڕه‌نگبێ نا به‌م‬ ‫ب���ن‪ ،‬ڕه‌نگبێ ی���ه‌ک له‌ هۆکاره‌کان���ی‪ ،‬کاریگه‌ری هه‌ست به پێویستی ‌‬ ‫ڕه‌وش���تیی خوێندنه‌وه‌ی پێش���که‌وتوو و به‌رزی خوێنده‌وه‌ی���ی خۆی���ان ناک���ه‌ن‪ .‬ئه‌غڵه‌بی���ش الی���ه‌دا با بده‌نه‌وه‌‌‪ ،‬به‌اڵم ب��� ‌ه جیدی گومانم له‌و‌ه‬ ‫ی ژانرییه‌کانه‌و‌ه ک ‌ه ب ‌ه هه‌ی��� ‌ه ئه‌گ���ه‌ر ئی‪.‬ئێڵ‪.‬جه‌یمز یه‌که‌می���ن هه‌نگاو‬ ‫دایباب���ی بێ���ت‪ .‬میرمنداڵی کوڕه‌ک���ه‌م له نێوان به‌رهه‌مگه‌لێک ده‌خه‌نه‌ خانه‌ ‌‬ ‫‌یه ل ‌ه ڕۆمئێۆ‬ ‫گه‌مه‌ کومپیۆته‌ریی���ه‌کان و دووبار‌ه خوێنده‌وه‌ی بێ هیچ تێگه‌یشتنێک ئه‌و جیاکردنه‌وه‌یان کردووه‌‪ ،‬به‌ره‌و شه‌کسپییه‌ر بێت‪ .‬باشتر ئه‌وه ‌‌‬ ‫زۆره‌ملێ���ی ئه‌ربابی ئه‌ڵق���ه‌کان ل���ه‌ هاتوچوودا وات ‌ه ل��� ‌ه ده‌رکی هۆکاره‌کانی مامۆس���تاکه‌یان بۆ و ژوولیته‌وه‌ ده‌سپێبکرێت‪.‬‬ ‫بوو‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌کی هاوس���انیش له‌گه‌ڵ هه‌ر دوو پولینبه‌ندیی���ه‌ جی���اوازه‌کان‪ ،‬ناتوانن {بۆ نموون ‌ه‬ ‫فۆرمی ئه‌و ڕابواردنانه‌دا شاد ده‌بوویه‌وه‌‪ .‬پاشتر‪ ،‬ئه‌وه‌ی که‌ دۆریس لێسینگ یان دی‪.‬ئێچ‪ .‬الڤرێنس‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‬ ‫کۆلێکس���یۆنی ت���ه‌واوی ژۆ نێس���بۆ و هێنین���گ ل ‌ه کامه‌یاندا جێ خۆش بکه‌ن و بۆ چ}‪.‬‬ ‫‪The Newyork Review of books‬‬

‫«‬


‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/1‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫سەدام لێرەیە!‬ ‫كامەران سوبحان‬ ‫*لەبارەی سەدامەوە وا دەڵێن‪!.‬‬ ‫پیرەمێردێکی نەخوێندەوار‪ ،‬لە ناوچە‬ ‫سونییەکانی ناوەڕاستی عێراقەوە دەڵێت سەدام‬ ‫لێرەیە‪ ،‬لە ماڵەکانمان‪ ،‬لە قوتابخانەکانمان‪،‬‬ ‫لەچایخانەکانمان‪ ،‬لە هەمو کونوقوژبنێکی‬ ‫عێراق‪ ،‬سەدام ئامادەیە‪!.‬‬ ‫مامۆستایەکی شیعە مەزهەبی ناسرییەی‬ ‫باشوری عێراق دەڵیت‪" :‬سەدام وەک الیەنی‬ ‫فیسۆلۆژی کۆتایی هات‪ ،‬بەاڵم وەک ئایدیا‬ ‫نیو سەدەی دەوێت ئاسەوارەکانی لە عێراقدا‬ ‫بسڕینەوە‪"!.‬‬ ‫ڕۆشنبیرێكی كوردیش‪ ،‬كە پێش زیاتر لە دە‬ ‫ساڵ سەدام و دام و دەزگا داپڵۆسێنەرەكەی‬ ‫هەرێمەكەیانی بەجێهێشتووە‪ ،‬ل��ەب��ارەی‬ ‫س��ەدام��ەوە دەڵێت‪" :‬س��ەدام و بیرو ئایدیا‬ ‫شۆڤێنیستییەكەی ل��ە ه��ەرێ��م��دا جێگەی‬ ‫نابێتەوە‪ ،‬بەاڵم سەدامی نوێ لەدوای نەمانی‬ ‫س��ەدام��ی ڕاستەقینە بەچەندین دەمامكی‬ ‫ج��ی��اوازەوە لە عێراقی نوێدا‪ ،‬بە هەرێمی‬ ‫كوردستانیشەوە پەیدا بوون‪"!.‬‬ ‫ئەو ڕۆشنبیرە ك��وردە پێی وای��ە‪ ،‬گرنگە‬ ‫سەدام و بەعسی وەك ئایدۆلۆژیا نەماون‪ ،‬لەو‬ ‫گرنگتر كۆتایی هێنانە بەدەسەاڵتی تاكڕەوانە‬ ‫و دیكتاتۆرانەی شێوە سەدامییەكان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەداخەوە لەناو هەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكەی‬ ‫عێراقدا (شیعە‪ ،‬سووننە‪ ،‬كورد) مەیلێكی زۆر‬ ‫هەیە بۆ كاركردنی سەدامیانە و پیادەكردنی‬ ‫پەروەردەی سەدامیانە‪!.‬‬ ‫بۆچوونی سێ كەسایەتی جیاوازی (كورد‬ ‫و سووننە و شیعە) ل��ەب��ارەی س��ەدام��ەوە‪،‬‬ ‫ڕاپۆرتێكی شیكاری ڕۆژنامەنووسێكی(بی‪.‬‬ ‫بی‪.‬سی) ب��وو‪ ،‬کە بە چەند مانگێک دوای‬ ‫ئ��ازادی عێراق مەیدانی لە عێراقەوە سازی‬ ‫کردبوو‪ ،‬لە كۆتاییدا ڕۆژنامەنووسەكە پێی‬

‫ئەوە بڵێت لەگەڵ مردنی فیزیكی سەدام‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەڕووی تارمایی و ئاكار و پەروەردەوە بەعس‬ ‫تا هەنوكە لە كۆمەڵگەی عێراقیدا بەڕێگەی‬ ‫جۆراوجۆر ئامادەیی هەیە‪ ،‬ئایدیای ئەم پڕۆژە‬ ‫هونەرییە ئەوەیە كە بەعس ڕووخاوە‪ ،‬بەاڵم تا‬ ‫ئێستا پ��ەروەردەی بەعس و تارمایی سەدام‬ ‫لە عێراقدا بە ڕووخساری نەتەوەیی و ئاینی‬ ‫و مەزهەبییەوە م��اوە‪ ،‬پێشتر یەك سەدام‬ ‫لە عێراقدا هەبوو‪ ،‬ئێستا دەی��ان و سەدان‬ ‫سەدام لە هەموو كون و قوژبنێكی عێراقدا‬ ‫هەیە‪ !.‬ئەمەش دوپاتکردنەوەی پێشبینی‬ ‫ڕۆژنامەنووسە بیانییەکەیە بۆ تارمایی سەدام‬ ‫دوای ڕووخانی ڕژێمەکەی‪.‬‬

‫س��ەدام��ەك��ەی ڕووخ��س��ارت��ان الب���ەرن‪ ،‬ئێمە‬ ‫بەڕوونی دەتانبینین‪ )!.‬ئەو ڕۆژنامەنووسە و‬ ‫ڕەخنەگرە باس لە پێگەی دەمامك الی مرۆڤی‬ ‫عەرەبی و ڕۆژهەاڵتی دەكات و پێی وایە ئەو‬ ‫دەمامكانەی لەسەر ڕووخساری عێراقییەكانە‬

‫جەمال پێنجوێنی دەڵێت (سەدام لێرەیە)!‬ ‫جەمال پێنجوێنی‪ ،‬پڕۆژەیەکی هونەریی‬ ‫هەیە بەناوی (س��ەدام لێرەیە‪Saddam-‬‬ ‫‪ )isHere‬كە قواڵیی كاركردن و تێڕامانی‬ ‫ئەو هونەرمەندە لەو پڕۆژەیەدا لەسەر ئەو‬ ‫پرسیار و گومانەیە كە پێی وای��ە تارمایی‬ ‫سەدام تا هەنووكە لەناوماندایە و بەئاسانی‬ ‫ناڕوات‪!.‬‬ ‫مێژووی ئەم پڕۆژەیە دوای پڕۆسەی ئازادی‬ ‫عێراقە‪ ،‬پ��ڕۆژە هونەرییەکەش لە میدیای‬ ‫جیهانی و عەرەبیدا دەنگدانەوەیەكی گەورەی‬ ‫دایەوەو دەیان نووسینی بەزمانە جیاوازەكانی‬ ‫دونیا لەسەر نووسرا‪.‬‬ ‫كاركردنی جەمال پێنجوێنی لەسەر ئەم‬ ‫ئایدیا هونەرییە لە پڕۆژەکەیدا‪ ،‬كاركردنە‬ ‫لەسەر مردن و لەناوچونی فیزیكی سەدام لە‬ ‫كۆمەڵگەی عێراقیدا‪ ،‬ئەم هونەرمەندە دەیەوێت‬

‫گۆشەیەکە‪ ،‬تایبەت بە وەرگێڕانی کتێبی شەقامی یەکئاراستە‬

‫سەدام لە فۆتۆکانی پێنجوێنیدا‬ ‫سەدام فیگەرێكی دیاری فۆتۆكانی جەمال‬ ‫پێنجوێنییە‪ ،‬ئەزموونی كاركردنی ئەو وەك‬ ‫فۆتۆگرافەرێكی پڕۆفیشناڵ‪ ،‬چ لەگەڵ ئاژانسە‬ ‫جیهانییەكان‪ ،‬چ وەك هونەرمەندێكی فریالنس‪،‬‬ ‫تایبەتمەندی و سەلیقەی هونەریی زۆری پێوە‬ ‫دی���ارە‪ ،‬ئەمەش خاڵی تایبەتمەندی كارە‬ ‫هونەرییەكانی ئەوە كە جیای دەكاتەوە لە‬ ‫زۆرێك لە فۆتۆگرافەرەكانی تر كە لە دوای‬ ‫خ��ۆی��ەوە بۆ گرتنی وێنەیەك‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لەوەی درووستكردنی بابەتێكی گشتگیری فرە‬ ‫فیگەری وەك ئەم كارە پێنجوێنی چ لەسەر‬ ‫ئاستی سیاسی چ لەسەر ئاستی هونەریی‬ ‫فرە ڕەهەندە و مانای زۆر بەدەستەوە دەدات‬ ‫بۆ خوێندنەوە‪ ،‬بەاڵم دیارە فیگەری سەدام‬ ‫وەك كارەكتەرێكی كاریزمی خوێنڕێژ بەشێكی‬ ‫زۆری ئەو وێنانە داگیر دەكات كە بینەر یان‬ ‫ڕەخنەگر بیەوێت خوێندنەوەی جیاواز بۆ ئەم‬ ‫كارە هونەرییە بكات‪ ،‬ئەمەش یەكێكی ترە لە‬ ‫چیرۆكەكانی سەركەوتنی ئەم هونەرمەندە لەم‬ ‫كارە و لە زۆرێك لە كارە هونەرییەكانی تریدا‬ ‫کاری لەسەر دەکات‪.‬‬

‫بە دەیان ساڵی تر لێیان نابێتەوە‪ ،‬لە بەشێكی‬ ‫تری وتارەكەیدا ئاماژەش بەوە دەكات ئەم‬ ‫دەمامكە جیاوازی لە دەمكەكانی تر ئەوەیە كە‬ ‫لەسەر ڕووخساری زۆربەی هاوواڵتیانی عێراقە‪،‬‬ ‫بەتەنها سیاسییەكان ڕووخساری سەدامیان‬ ‫نەپۆشیووە‪ ،‬بەڵكو لە(سۆزانییەوە بۆ مەالی‬ ‫ئاینی) هەمووی سەدامێكی بچوكە لە عێراقدا‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو ڕۆڵ و ڕێكەوتەی بۆ سەدام ڕەخسا‪،‬‬ ‫بۆ هیچ كارەكتەرێكی تری عێراق نەڕەخساوە‪،‬‬ ‫بۆیە عێراق یەک سەدامی تێدابوو‪ ،‬ئیستا زیاد‬ ‫لە سەدامێک لە عێراقدا هەیە‪!.‬‬

‫واب��وو‪ ،‬تا پ���ەرورەدە و ڕەوش��ت و ئاكاری‬ ‫سەدام لە عێراقدا بنەبڕ نەكرێت‪ ،‬مەحاڵە باس‬ ‫لە كۆتایی هاتنی سەدام و بەعس بكرێت‪!.‬‬ ‫بەڵگەی ئ��ەم قسەیەش ڕۆژنامەنووسەکە‬ ‫دەڵێت‪" :‬با چاوەڕوانی ڕووداوەكانی داهاتووی‬ ‫عێراق بین بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم شیكارییانەی‬ ‫ئێمە‪".‬‬

‫تازە تارمایی بەعس وەك جەستە ڕۆیشتووە‪،‬‬ ‫كە ڕەنگە كات و ئازایەتی و سەركێشی زۆری‬ ‫ویستبێت هاوواڵتییەك لە هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫یان لە باشوور و ناوەڕاستی عێراق ڕازی‬ ‫بكات ڕووخساری سەدام بكات بە ڕووخساری‬

‫شەقامی‬ ‫یەکئاراستە‬

‫ئازادی عێراق لەسەر كۆمەڵگەی عێراق كاریان‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫گرنگی فۆتۆكانی پڕۆژەی هونەریی سەدام‬ ‫ل��ێ��رەی��ە‪)Saddam is Here( !.‬‬ ‫لەوەدایە هەموو كون و قوژبنێكی عێراقی‬ ‫گرتوەتەوە‪ ،‬لە بیابانەكانی باشوورەوە بۆ‬ ‫شاخەكانی باكور‪ ،‬ڕووخساری سەدام لەسەر‬ ‫ڕووخساری عێراقییەكانە بە شیعە و سووننە‪،‬‬ ‫موسوڵمان و مەسیحی و یەزیدی و سابیئە‬ ‫و ئاینزاكانی ت��ر‪ ،‬هەموویان ڕووخ��س��ار و‬ ‫دەمامكی سەدامیان پۆشیووە‪ ،‬گشتگیرییەتی‬ ‫ئایدیای ئەم فۆتۆگرافە ل ەئاستێكدایە كە‬ ‫كاركردن و بینینی ڕووخساری سەدام لەسەر‬ ‫ڕووخ��س��اری چینە ج��ی��اوازەك��ان��ی عێراقدا‬ ‫الناچێت و بەردەوام سەدامەكان دەبینرێنەوە‪.‬‬ ‫قەسابێك‪ ،‬دوكاندارێك‪ ،‬مەالیەك‪ ،‬مامستایەك‪،‬‬ ‫سۆزانییەك‪ ،‬حەماڵێك‪ ،‬مامۆستایەك هەموویان‬ ‫بەشێوەو ش��ێ��وازی ج��ۆراوج��ۆر ڕووخ��س��اری‬ ‫سەدام لە ڕووخساریاندا چەسپیوە‪.‬‬ ‫لەسەیركردن و سێرچكردنی ئەم پڕۆژە‬ ‫هونەرییەدا لە ئینتەرێت‪ ،‬بەڕێكەوت چاوم‬ ‫چ��ووی��ە س��ەر وت��ارێ��ك��ی ڕۆژن��ام��ەن��ووس و‬ ‫ڕەخنەگرێكی عەرەبی مەغریبی کە زۆر جوان‬ ‫شیكاری ڕووخسارەكانی سەدامی لەم پڕۆژە‬ ‫هونەرییەدا كردووە‪ ،‬لە وتارەكەیدا بەناونیشانی‬

‫سەدام لە دەرەوەی یادەوەریی‬ ‫وێنە و ڕووخسارە جیاوازەكانی سەدام‪ ،‬لە‬ ‫ڕووخساری كارەكتەرەكانی جەمال پێنجوێنیدا‪،‬‬ ‫لە دەرەوەی یادەوەرییەكی بەهێزن‪ ،‬كە‬ ‫بتوانن خۆیان ئەو بەسەرهاتانە بگێڕنەوە كە‬ ‫بینیویانە‪ ،‬بۆیە ئەم هونەرمەندە كوردە بە‬ ‫تەنها یەك وێنەی سەدام و وەستان لەبەردەم‬ ‫زوومی كامێرەكەیدا ئەو یادەوەرییەیان پێ‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬چونکە الیەنێكی دیاری پڕۆژەی‬ ‫سەدام لێرەیە‪)Saddam is Here( !.‬‬ ‫ی��ادەوەری فۆتۆگرافەرەكەیەتی‪ ،‬كە خاوەن‬ ‫یادەوەرییەكی بەهێز و پڕ لە ئەفسوونە‪،‬‬ ‫هەرچەندە مێژووی چیرۆكی فۆتۆكان تەنها‬ ‫چەند ساڵێك تێپەڕیوە‪ ،‬بەاڵم فۆتۆگرافەرەكە‬ ‫لە ی��ادەوەری و ڕەهەندێكەوە كاری لەسەر‬ ‫ڕووخسارەكانی س��ەدام دەك��ات كە ب��ەدەر‬ ‫بێت لە بینینێكی ئایدۆلۆژییەوە‪ ،‬بەڵكو كار‬ ‫لەسەر سایكۆلۆژی و مێژووی هەریەك لەو‬ ‫فیگەرانە بە ستایل و شێوازێكی ڕیالیزمی و‬ ‫كاریكاتێرانە دەكات‪ ،‬بەجۆرێك سەرنجی بینەر‬ ‫بۆ الی خۆی ڕادەكێشێت و هیچ بینەرێك‬ ‫نییە چەند وێنەیەكی ئەم پڕۆژەیە نەبینێت‬ ‫و لەسەری نەوەستێت و تووشی تێڕامانی‬ ‫ن��ەك��ات‪ ،‬بەتایبەتیش لەسەرنجڕاكێشی و‬ ‫جیاوازی چیرۆكی فۆتۆكان لەچاو ئەو پڕۆژە‬ ‫هونەرییانەی كە لەدوای ڕوخانی بەعس لەسەر‬ ‫ئەو ڕژێمە هونەرمەندان كاریان لەسەر كرد‪.‬‬ ‫جەمال پێنجوێنی لە هەڵبژاردنی هەر یەك‬ ‫لەو فیگەرانەی لە عێراقدا تووشی دەیان سەر‬ ‫ئێشە و گرفت بووە‪ ،‬بەتایبەتیش لە عێراقێك‬

‫ڕەنگ لە ڕووخساری سەدامدا!‬ ‫ل��ەس��ەر ئ��اس��ت��ی ڕەن���گ و ل��ۆك��ەی��ش��ن و‬ ‫فیگەر‪ ،‬پ���ڕۆژەی هونەریی س��ەدام لێرەیە‬ ‫(‪ )Saddam is Here‬زۆر بە جوانی‬ ‫ئەم سێ ڕەگەزەی لەناو پڕۆژەكەدا تەوزیف‬ ‫ك���ردووە‪ ،‬ڕەنگی فۆتۆكان هەمەچەشن و‬ ‫كاریگەر و پڕ لە ئەفسون و سەرنجڕاكێشن‪،‬‬ ‫بەجۆرێك دەڵێیت شێوەكارێكی بە ئەزموونە‬ ‫بە وردی فڵچە و ڕەنگی لەسەر ڕووخساری‬ ‫تابلۆ داناوە‪ ،‬لۆكەیشنەكان لە ژووری نووستنی‬ ‫سۆزانییەكانەوە بۆ بازاڕ و دوكان و فەرمانگە و‬ ‫سەربازگە و باڕو و شوێنە گشتییەكانە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫هێندەی تر پ��ڕۆژە هونەرییەكەی فراونتر و‬ ‫گشتگیر تر دەك���ات‪ ،‬فیگەری پ��ڕۆژەك��ەش‬ ‫ب��ەدەر لە فیگەری سەرەكی و كارەكتەرە‬ ‫دیارەكان دەی��ان فیگەری تر لە باگراوندی‬ ‫فۆتۆكاندا دی��ارە‪ ،‬كە بە بینینی ڕاستەوخۆ‬ ‫بینەر كۆمەڵگەی عێراقی بیر دەكەوێتەوە بە‬ ‫ڕووخساری سەدام و بە تارمایی سەدامەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەم س��ێ الی��ەن��ەی ك��ارك��ردن��ی پێنجوێنی‬ ‫لەپڕۆژەكەیدا هێندەی تر فۆتۆكان الی بینەر‬ ‫سەرنجڕاكێشتر دەك��ات‪ ،‬ئەو ڕەنگانەی لە‬ ‫زووم��ی كامێراكەیەوە لەدایك ب��ووە‪ ،‬ڕەنگی‬ ‫جیاوازی ڕووخساری ئەو دیكتاتۆرەن‪ ،‬كە‬ ‫الی ئەم هونەرمەندە و لە فۆتۆ و كارەكانیدا‬ ‫لە هەردانەیەكیان بە ڕووخسار و شێوازێكی‬ ‫جیاوازەوە دەبینرێت‪ ،‬ئەمەش خاڵی كۆنتڕاس‬ ‫و جیاكەرەوەی ڕووخساری دیكتاتۆرەكانی‬ ‫مێژووە‪ ،‬كە ئەم هونەرمەندە لەم ڕەهەندە‬ ‫سایكۆلۆژییەوە ویستوویەتی ڕەنگی دیكتاتۆر‬ ‫بۆ بینەرەكانی دەربخات‪!.‬‬ ‫پێنجوێنی دەیەوێت بە كورت و پوختی‬ ‫بە بینەرەكانی بڵێت سەدام لەناوماندایە بە‬ ‫ڕووخ��س��اری ج��ی��اواز‪ ،‬ئێستا س��ەدام تەنها‬ ‫لە كۆشكی كۆماری نییە‪ ،‬سەدام لە هەموو‬ ‫ماڵێكی عێراقدایە‪!.‬‬ ‫دوا خوێندنەوەیش بۆ پڕۆژەكەی ئەو چەند‬ ‫دێڕەیە كە دەڵێت‪" :‬بۆ ئ��ەوەی بەیەكجاری‬ ‫كۆتایی بێت بە پ��ەروەردەی بەعس و بیریی‬ ‫سەدامیزم‪ ،‬پێویستە خۆمان لەسەر پەروەردەی‬ ‫دیموكراتی و دەستاودەستكردنی دەسەاڵت‬ ‫ڕابێنین‪ ،‬ئەگەر نا سەدامەکان زیندو دەبنەوە‪،‬‬ ‫چونکە سەدامەكان لێرەن‪ ،‬لەناوماندان و ڕۆژانە‬ ‫دەیان بینین‪ ،‬بەاڵم بە ڕووخساری جیاواز‪"!.‬‬

‫واڵتەر بێنیامین‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬ ‫«ئەو کاتژمێرانەی شکڵیان تیادایە‬ ‫وا لە ماڵی خەوندا بەسەرچوون‪».‬‬ ‫ژێرزەمین‬ ‫ئێمە لەمێژە ئەو مەراسیمەمان لەیاد کردووە کە بەژێر‬ ‫ماڵی ژیانمانەوە گێڕدراوە‪ .‬بەاڵم گەر ناچاربیت بیدەی‬ ‫بەسەریدا و بۆمبەکانی دووژمن بدەن لە زەوی‪ ،‬ئاه لە‬ ‫بنچینەکانیدا چی گەنجینەیەکی کۆنی پشتگوێخراو و‬ ‫ئەنتیکە ڕوویان بەدەرناکەوێت‪ .‬چی لەژێر هاوکێشەی‬ ‫سیحریدا غەرق و قوربانی نەکرا‪ ،‬ئاه چ کابینەیەکی‬ ‫مچوڕکهێن لە کەلوپەلی دەگمەن لەو ژێرەدایە‪ ،‬کە تیایدا‬ ‫قوڵترین مەنهۆڵەکان بۆ ئاساییترین شمەکی ڕۆژگار‬ ‫تەرخانکراون‪ .‬لە شەوێکی بێهیواییدا لە خەوندا خۆم‬ ‫لەگەڵ یەکەم ئاوەڵی خوێندنگادا بینی کە دەیان ساڵ‬ ‫دەبێت چیدی نایناسم و لەو نێوەندەشدا بە دەگمەن‬ ‫بە بیرمدا هاتووە‪ ،‬لەو خەونەدا هاوڕێیەتی و برایەتیم‬ ‫گەرموگوڕ نوێکردەوە‪ .‬بەاڵم لەگەڵ بێداربوونمدا بۆم‬ ‫ئاشکرا ب��وو‪ :‬ئ��ەوەی بێهیوایی وەک تەقینەوەیەک‬ ‫هێنابوویە کایەوە‪ ،‬ئێسکوپروسکی ئەو مرۆڤە بوو کە‬ ‫بە دیوار بەندکرابوو و دەبایە کارێک بکات‪ :‬ئەوەی لێرە‬ ‫بژی‪ ،‬نابێت لە هیچ شتێکدا لەو بچێت‪.‬‬ ‫دااڵن‬ ‫سەردانێک بۆ ماڵی گۆتە‪ .‬من لە یادم نییە ژوورم‬ ‫لە خەونمدا بینیبێت‪ .‬ڕیزێک ڕاڕەوی سپیکراو بوو وەک‬ ‫هی خوێندنگا‪ .‬دوو خانمە میوانی بەتەمەنی ئینگلیز‬ ‫و پاسەوانێک کۆمپارسی خەونەکەن‪ .‬پاسەوانەکە‬ ‫داوامان لێدەکات ناوی خۆمان لەو دەفتەری نامۆیانەدا‬ ‫تۆمار بکەین کە لەو سەری ڕاڕەوێکدا بەسەر مێزێکی‬ ‫قەراغ پەنجەرەوە بەکراوەیی داندرابوو‪ .‬لەگەڵ دەچمە‬ ‫بەردەمی‪ ،‬بەدەم هەڵدانەوەی پەڕەکاندا ناوی خۆم بە‬ ‫خەتێکی گەورەی بێجڵەوی مندااڵنە دەدۆزمەوە‪.‬‬ ‫ژووری نانخواردن‬ ‫لە خەوندا خۆم لە ژووری کارکردنی گۆتەدا بینی‪.‬‬ ‫بە دیمەن هیچی لەوەی ڤایمار نەدەچوو‪ .‬بەر لە هەر‬ ‫شتێک زۆر چکۆالنە بوو و تەنها یەک پەنجەرەی هەبوو‪.‬‬ ‫مێزی نووسینەکە بەباری درێژی بە دیواری بەرامبەر‬ ‫پەنجەرەکەوە نووسابوو‪ .‬لەپێش مێزەکەدا شاعیر بەو‬ ‫پەڕی پیری دانیشتبوو‪ .‬من تەنیشتم لێی بوو کاتێک‬ ‫دەستی لەکار هەڵگرتوو و گۆزەیەکی چکۆالنە یاخود‬ ‫قاپولکەیەکی ئانتیکیی بە دی��اری دام��ێ‪ .‬من لەناو‬ ‫دەستمدا هەاڵوگێڕم دەکر‪ .‬گەرمییەکی بێحەیا ژوورەکەی‬ ‫داگیرکردبوو‪ .‬گۆتە هەستایە سەرپێی و لەگەڵ مندا‬ ‫هاتە ژوورەکەی تەنیشتەوە‪ ،‬لەوێ مێزی خوانێکی درێژ‬ ‫بۆ خزمەکانم ئامادەکرابوو‪ .‬بەاڵم پێدەچوو بۆ خەڵکی‬ ‫زۆر زیاتر وەک لە ژمارەی خزمەکانی من ئامادەکرابێت‪.‬‬ ‫دی��ارب��وو ب��ۆ ب��او و باپیرانیش ئ��ام��ادەک��راب��وو‪ .‬لە‬ ‫دەستەڕاستی ئەوسەردا بە تەنیشت گۆتەوە دانیشتم‪.‬‬ ‫کاتێک ژەم کۆتایی هات‪ ،‬بە زەحمەت هەستایە سەرپێ‬ ‫و منیش بە جووڵەیەک داوای مۆڵەتم لێکرد یارمەتی‬ ‫ب��دەم‪ .‬کاتێک دەستم بەر ئەنیشکی ک��ەوت‪ ،‬لەتاو‬ ‫هەستونەستم دەستمکرد بە گریان‪.‬‬ ‫یەقین بێبەرە‪.‬‬

‫بۆ پیاوان‬


‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/1‬‬

‫‪6‬‬

‫نیچە‪ ،‬هاوچەرخمانە‬

‫له‌سه‌ر پرده‌كه‌ی الزۆ‬ ‫نیگار نادر‬ ‫كه‌م نووسه‌ری ژن هه‌ن بتوانن پردێك له‌نێوان هه‌ستی‬ ‫ڕاسته‌قینه‌ی خۆیان به‌بێ ڕت��وش و ئه‌ده‌به‌كه‌یان دا‬ ‫دروست بكه‌ن‪ ،‬ژنانی نووسه‌ر له‌هه‌ر كوێی دونیا بن خاڵی‬ ‫وه‌یه‌كچوونیان زۆرن‪ ،‬جودا ل ‌ه هونه‌ری زمانزانی‪ ،‬له‌ ڕاستیدا‬ ‫من زۆر كه‌م شیعری كوردی ده‌خوێنمه‌وه بێ ل ‌ه شیعری‬ ‫كالسیك و عیرفان‪ ،‬چونك ‌ه هه‌میشه‌ چێژی خۆم ده‌پارێزم و‬ ‫ڕێگ ‌ه ناده‌م ب ‌ه بابه‌تی پوچ چێژم بشڵه‌ژێنم‪ .‬الزۆ یه‌كێكه‌ له‌و‬ ‫ژنه‌ شاعیرانه‌ی ده‌مێكه ب ‌ه به‌رهه‌مه‌كانی ئاشنام و به‌تاسه‌و‌ه‬ ‫چ��اوه‌ڕێ��ی به‌رهه‌می نوێی ده‌ك��ه‌م‪ ،‬من به ‌دڵ ده‌خ��وازم‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و ده‌قانه‌ بنووسم ك ‌ه سه‌رنجم ده‌هه‌ژێنن و چێژم‬ ‫هه‌ڵده‌كشێنن‪ ،‬به‌اڵم پێموایه‌ له‌سه‌ر نووسین و هه‌ڵسه‌نگاندنی‬ ‫ده‌قێكی ئه‌ده‌بی پێویستی ب ‌ه شاره‌زایی هه‌ی ‌ه و من ده‌ترسم‬ ‫له‌قه‌ره‌ی بكه‌وم‪.‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه ڕه‌خنه‌ی چاودێر دا چاوم له‌و ده‌قه‌ جوانه‌ی الزۆ‬ ‫هه‌ڵه‌نگوت به‌ناوی (وێنه‌ی ژێر پرده‌كه‌) له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌یدا‬ ‫چه‌ند جار ڕامام‪ ،‬پێكه‌نیم‪ ،‬سه‌رم بڵندكرد‪ ،‬ده‌ستخۆشیم له‌بن‬ ‫لێوه‌كانمه‌وه‌ بۆڕه‌وان ‌ه كرد كه‌ ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫وێنەیەکم بۆ بنێرە بە دەستلێدانی پەنجەکانم گەرم بن‬ ‫وێنەی برژانگ و چاولێکنان‬ ‫وەک نیشانەی داواکردنی ماچێک‬ ‫وێنەی لێدانی دڵت‪ ،‬توند و بەهێز‬ ‫وێنەی ئەڤینێکی پیاوانە و خۆڕاگر‬ ‫وێنەی شانە ڕووتەکانت‬ ‫کە خەمی منیان هەڵگرتووە‬ ‫ده‌مه‌وێ بڵێم شاعیری سه‌ركه‌وتوو سه‌دله‌سه‌د وێنه‌گرێكی‬ ‫سه‌ركه‌وتووه‌‪ ،‬الزۆش زور نه‌رم و ژنانه‌ كلیكی له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫جوڵ ‌ه ناوازان ‌ه كردو‌ه ك ‌ه زٶر ئه‌سته‌م ‌ه مروڤی ساد‌ه بیانبینێ‬ ‫و هه‌ستیان پێبكات‪ .‬بۆی ‌ه وا پدەچێ‪ ،‬الزۆ له‌سه‌ر پرد‌ی‬ ‫داهێنانه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر نا‪ ،‬نه‌یده‌توانی ئه‌و هه‌موو وێنه‌ جوانانه‬ ‫وه‌رگێڕێته سه‌ر وشه‌و شیعری پێ بنەخشێنێ‌‪.‬‬ ‫شاعیر ئەو کاتە سەرکەوتوو دەبێت کە توانی لەمپەر‬ ‫لە دەوری خەیاڵی خۆی هەڵگرێ و زمانیش سەرپشک‬ ‫کا لە هەڵبژاردنی ئەو وشانەی وەک بروسکە دێنە ناو‬ ‫سەریەوە‪ ،‬شاعیری ژن بەهۆی هەستیاری سیستەمی دەماری‬ ‫و هەستیاری دڵیەوە دووج��ار دەکەوێتە بن هەر جوڵەو‬ ‫وشەیەکەوە بۆیە دەبێت هەر ڕەنگێک لە ڕەنگەکانی ڕوحی‬ ‫لەجێی خۆیدا بپارێزێت و لە تێکەڵکردنیشیان دا زۆر زۆر بە‬ ‫ئاگابێت‪.‬‬ ‫هەروەها شیعری جوان وەکو ڕووبارێک لەزەینی مندا‬ ‫جێی خۆی بەجێدەهێڵی و پاش تێپەڕبوونیشی چۆن زەوی‬ ‫دڕیوە تا دەربچێ ئەوهاوش دڵم‬ ‫دەدڕێ و شەق دەکا و جێگەی‬ ‫دەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ب��ەوم��ان��ای��ەی‬ ‫ه���ەر ش��ی��ع��رێ��ک ش��وێ��ن��ەوار‬ ‫بەجێنەهێڵێت ئ��ەوا شیعرێکی‬ ‫سەرپێیی پوچەو قەت چاوی‬ ‫خۆمی پێ ئەزیەت نادەم‪.‬‬ ‫ه����ەروەه����ا ن���ووس���ەری‬ ‫ب����ەره����ەم����ەک����ەش ئ���ەگ���ەر‬ ‫پیشەسازێکی بە ئەزموون نەبێت‬ ‫ناتوانێ ببێتە خ��اوەن عەتری‬ ‫خ��ۆی‪ ،‬بۆیە ئەو نووسەرانەی‬ ‫م���ن دەس��ت��ن��ی��ش��ان��م ک���ردون‬ ‫‌‌‌هەریەکەیان بۆخۆی عەترێکە و‬ ‫لە عەترخانەکەی من دا جإگای‬ ‫هەیە و چێژم بە بۆنی خۆی‬ ‫مەست دەکا و دەیناسمەوە‪.‬‬ ‫من پێم وایه‌ ژنێك ئه‌و كات ‌ه‬ ‫ده‌گ��ات �ه‌ داه��ێ��ن��ان ل �ه‌ ئ��ه‌ده‌ب‬ ‫دا ك ‌ه هاوسه‌نگه‌یه‌ك له‌نێوان‬ ‫وره‌ و وزه‌ی خ��ۆی��دا ابگرێ‪،‬‬ ‫چۆن سه‌ربازێك به‌ بێ بوونی‬ ‫ئه‌و دوان � ‌ه ناتوانێ چركه‌یه‌ك‬ ‫به‌رده‌وام بێت‪ .‬له‌ نووسینیش دا‬ ‫هه‌مان دوان ‌ه پێویستن‪ ،‬چونك ‌ه زۆرجار وز‌ه هه‌یه‌ بۆ نووسین‬ ‫یان بۆ دۆزینه‌وه‌ی وشه‌یه‌كی ڕاكێشه‌ر‪ ،‬به‌اڵم وره‌ ئه‌وه‌ند‌ه‬ ‫الوازە كه‌ ده‌بێته‌ هۆی مردنی وشەکە‪ ،‬بۆی ‌ه له‌ ده‌قه‌كانی‬ ‫الزۆدا هه‌ست به‌ هه‌مان هاوسه‌نگی ده‌كه‌م‪ ..‬چونكه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫دەقێک كۆمه‌ڵێك وش�ه‌ی وزه‌به‌خشی تێدا نه‌بێت له‌ناو‬ ‫وێنه‌یه‌كی جوانیشدابێت زه‌ینی خوێنه‌ر ناهەژێنێ‪..‬‬ ‫من به‌دڵ خۆشحاڵ و تژی ل ‌ه وزه‌ ده‌بم ك ‌ه به‌رهه‌مێكی‬ ‫ب��ااڵی نووسه‌رێكی ژن ده‌بینم‪ ،‬ك ‌ه ده‌توانم بیخه‌م ‌ه ژێر‬ ‫ناونیشانی تێكستێكی داهێنه‌رانی هاوچه‌رخ له‌ دونیای ژنێك‪،‬‬ ‫چونكه‌ ئێستا سه‌رده‌مێك ‌ه دونیای ژن ل ‌ه هه‌موو دونیایه‌كانی‬ ‫تر له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی شێواندن و لێك هه‌ڵوه‌شاندنه‌وەدایه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ئه‌گه‌ر ژنێكی نووسه‌ر نه‌توانێ له‌ به‌رهه‌می خۆیدا ئه‌و‬ ‫ئاماژانه‌ ب ‌ه ئه‌ده‌ب گێڕی‪ ،‬ئه‌وا ئه‌سته‌مه‌ ناوی به‌ری ب ‌ه‬ ‫(نووسه‌رێكی هاوچه‌رخ) و خاوه‌ن ده‌قی داهێنه‌رانه‌‪ ..‬ژنان ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تادا زۆر به‌ گه‌رمی دێن ‌ه ئه‌و مه‌یدانه‌‪ ،‬به‌اڵم پاشه‌كشێ‪،‬‬ ‫یان به‌پاش كه‌وتنیشیان ب ‌ه هه‌مان خێراییه‌‪ ،‬بۆیه‌ الزۆ ب ‌ه‬ ‫یەکێک له‌و ژنه‌ به‌توانای ‌ه ده‌بینم كه‌ ن ‌ه پاشه‌كشێی كردوو‌ه‬ ‫نه‌ وه‌پاشیش كه‌وتووه‌‪ ،‬ئاوێنه‌ئاسا هه‌ستی ژنێكی هاوچەرخ‬ ‫نیشانی خوێنه‌رانی خۆی ده‌دا‪..‬‬ ‫یه‌ك له ‌دیوەکانی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی دونیای ژنان ئه‌و‬

‫ئه‌ده‌ب ‌ه بازرگانیە بەدەڵەیە كه‌ به‌ناوی داهێنان ل ‌ه چه‌ند‬ ‫فۆرمێكی ئیرۆتیکی به‌ناو عه‌شق دا‪ ،‬شوناسی ژنی نووسەری‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌مه‌یان ب ‌ه خۆیانه‌وه‌ لكاندوه‌‪ ،‬بۆیە هەر لە‬ ‫کوردوستان نا لە هەموو دونیا‪ ،‬ژنان بە پۆل ناوبانگی‬ ‫شاعیری و نووسەری بەخۆیانە هەڵدەواسن و بەاڵم ئەوانەی‬ ‫وەکو دەنگی سەردەم زمانی خۆیان دادەڕێ��ژن و زمانیان‬ ‫دەبێتە شوناسیان لە هەموو کۆمەڵگایەکاندا بە پەنجەی‬ ‫دەست دەژمێردرێن‪.‬‬ ‫بۆیە بە ڕای من ئەگەر نووسەر دەقێک بەرهەم نەهێنی‬ ‫کە ڕاستەخۆ زەین و دڵی خوێنەر نەسمێ ئەوا ئەو بەرهەمە‬ ‫دەکەوێتە ڕیزی هەموو شمەکە یەک جار مەسرەفەکانی‬ ‫ئەو سەردەمە و لە ڕۆژێکدا وەکو هەموو پاشماوەکانی دی‬ ‫کۆدەکرێتەوەو فڕێدەدرێ‪ ،‬لەژێر ڕۆشنایی هەمان دیددا‬ ‫دەڵیم‪ ،‬بەرهەمی الزۆ نەبۆتە ئەو پاشماوەی کە بەسەربچێ‬ ‫خوێنەر بۆی نەگەڕێتەوە‪ ،‬هەروەها کەسایەتی الزۆ خۆشی‬ ‫دەک��رێ وەک��و کەسایەتی ژنێکی ن��ووس��ەری هاوچەرخ‬ ‫پێناسەبکرێ‪ ،‬چونکە تێکەڵەیەک لە خاسیەتی هەمەڕەنگی‬ ‫ژنانەو تەنهابونانەی کە دوورە لە نووسەری گشتی لە خۆیدا‬ ‫پاراستوەو هەوڵی داوە نە بۆخۆی نە تێکستەکانی بچەنە‬ ‫خانەی یەک جار مەسرەف و گشتیبونەوە‪.‬‬ ‫من دونیایەک خ��ۆم ب��ەدوور دەگ��رم لە پێهەاڵگوتن و‬ ‫ڕازاندنەوەی هەم دەق و هەم ناوبانگی نووسەرانیش بە‬ ‫هەزارەها پەرژین چێژی خۆم دەپارێزم لە کاڵبونەوە‪ ،‬زۆر بە‬ ‫تەقیەوە ڕای خۆم دەردەبڕم لەسەر دەق و نووسەران نەوەکو‬ ‫بکەوێتە بن سێبەری خۆشەویستی هاوڕێیەتی و بەرژەوەندی‬ ‫دوو دیوی پەیوەندی‪ ،‬بۆیە ئەگەر تێکستێک‪ ،‬شیعرێک ناوی‬ ‫خۆمم لەبیر نەباتەوە ئەوساتەی دەستی بۆ دەبەم و دوو سێ‬ ‫جار لەسەریەک نەیخوێنمەوە و دەستی بەسەردا نەخشێنم و‬ ‫بەرامبەری نەگریەم و بزەنەگرم و نزیکی ڕانەگرم لە سینگم‪،‬‬ ‫هەرگیز نە ڕای لەسەر دەدەم نە دەتوانم وشەیەکی لەسەر‬ ‫بنوسم‪.‬‬ ‫کاتێک الزۆ دەنووسێ (ماچێکت بە هەموو عەرشی‬ ‫ئیمپراتۆرەکان ناگۆڕمەوە) مرۆڤ ناتوانێ دان بەبوونی ئەو‬ ‫هەڵدێرە قوڵەدا نەنێت کە ژن تێی دەک��ەوێ ئەو کاتەی‬ ‫عاشق دەبێت‪ ،‬ئەو دەم��ەی دەنووسێ (دیسان بێدەنگ‪،‬‬ ‫دەڕژێمە سەر جێگایەکەم) ئاماژە بە سەدان جار ڕژانی ژن‬ ‫دەکا لەکاتی عاشقبوونیدا‪ ،‬لەپشت ئەو ڕژانە‪ ،‬ڕژانی چاو‪،‬‬ ‫ڕژانی ڕۆح و ڕژانی دڵ هەیە بەاڵم ئەوانە دەبنە هێما بۆ‬ ‫ڕژانی شکۆی ژنێک کە مەترسیدارترین ڕژانە کە بەشی هەرە‬ ‫گەورەی ئەو ڕژانە ڕژان لەسەر جێگایە کە هەزارەها برین و‬ ‫ورتکە برین بەجێدەهێڵێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه دونیای پڕ پێكدادان و جه‌نجاڵی ئه‌مڕۆدا ئه‌گه‌ر‬ ‫نووسەرێک زۆر بە زیتی و به‌ هۆشیاریه‌و‌ه نه‌توانێ ببێت ‌ه‬ ‫پردێك له‌نێوان ئه‌و وشكهه‌ڵگەرانه ‌ڕوحیه‌ی مرۆڤی ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا به‌سه‌ری هاتوو‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ تاڤگه‌یه‌ك ل ‌ه وێن ‌ه و‬ ‫وش ‌ه و نیگاری ته‌ڕ و ساده‌ی‬ ‫مرۆڤایه‌تی ئه‌وا حه‌تمه‌ن بە‬ ‫نوسەرێکی باو دەێتەژماردن و‬ ‫به‌جێ ماوه‌‪.‬‬ ‫به‌تایبه‌ت دون��ی��ای ژن��ان‬ ‫ل��ەو س���ەردەم���ەدا ج��ۆره‌ه��ا‬ ‫لقی پیشه‌سازی لێ دروست‬ ‫ك���راو‌ه ب�ۆ‌ت� ‌ه ژیله‌مۆیه‌كی‬ ‫بنه‌ڕه‌تی س�ه‌رم��ای�ه‌داری بۆ‬ ‫بەکارهێنانی ناو و جەستەو‬ ‫زمانی وەکو کەرەستەیەک لە‬ ‫کەرەستەکانی بەرهەم و بازاڕ‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە ئەرکی سەرەکی‬ ‫ن��ووس��ەری ژن پاراستنی‬ ‫ڕۆحی خۆی و به‌رگری كردن‬ ‫لە تایبەتمەندیەتی بۆ ئەوەی‬ ‫نه‌هێڵێ ڕوحی ببێت ‌ه ڕوحێكی‬ ‫ڕۆب����ۆت و س��ه‌رم��ای��ه‌داری‬ ‫هه‌ڵیسوڕێنێ‪ ،‬ل��ە ڕێگەی‬ ‫شیعرو نووسینەوە بتوانێ‬ ‫پردی پێویست لەنێوان خۆی‬ ‫و خ��وێ��ن��ەردا ڕۆب��ن��ێ‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫به‌ڕای من ئه‌ركی نووسه‌ری ژن ئه‌ركێكی دووبه‌ر‌ه به‌تایبه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر خواستت بێت ب ‌ه یه‌ك ل ‌ه نووسه‌رە چێژ پارێزراوه‌كان‬ ‫بمێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی پتر جێی سەرنجە هەستەکانی الزۆ هەستی‬ ‫سروشتی ژنێکن ئەو هەوڵی مۆنتاژکردنی هەستەکانی‬ ‫نەداوە تا خوێنەر بەالڕێ دا بەرێ سەرەرای ئەوەی ئەو لە‬ ‫تەمەنێکی منداڵیەوە لە دەرەوەی کوردوستان ژیاوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبینی پچڕانێکی کولتووری لە ناخی دا ڕوینەداوە هەروەها‬ ‫هەستەکانی بە بۆیەکی تەواو ڕۆژئاوایی نەڕەنگاندون‪ ،‬بەو‬ ‫مانایەی هاوسەنگیەکی لەنێوان ژنبونە کوردی و ژنبونە‬ ‫ڕۆژئاواییەکەیدا دروست و مرۆڤانە ڕاگرتووە‪.‬‬ ‫بەهەمەحاڵ‪ ،‬الزۆ تاقەتی بەوە شکاوە پۆلێک خوێنەری‬ ‫جوان بۆ خۆی ماڵی بکا‪ ،‬وەکو ژنێک هاوشێوە و هاوهەنگاوی‬ ‫پشوی (با) هەمیشە هەڵنەکات و هەمیشە دەستەبەر نەبێت‬ ‫لەناو ژاوەژاوەکانی بەناو داهێنان و فێستیڤاڵ و خەاڵتی‬ ‫کوردی دا و بەدوور بێت لە باوەکانی ئەو سەردەمە‪ .‬بۆیە‬ ‫بەدڵ ئومێد دەکەم بتوانێ هەموو ئەو تایبەتمەندیانەی بۆ‬ ‫هەمیشە بپارێزێ و بە لەسەر هەمان پرد بڵند بڕوانێ و قوڵ‬ ‫لە ژێر پردەکە بڕوانێ تا هەزارەها وێنەی ش��اراوەی تری‬ ‫جوان بگرێ و بە سەدان کانی شیعری لێهەڵقوڵێت‪.‬‬

‫««‬

‫ڕاگەیەنەری مەرگی خواوەند‬

‫د‪ .‬ئێریک ڤاڵتەر‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سەیوان محەمەد‬ ‫●‬

‫فرێدریک نیچە‪ ،‬کە لە ‪ ١٨٤٤‬لە دایک بوو‪ ،‬لە ‪ ١٨٨٩‬لە‬ ‫زمان کەوت‪ ،‬یازدە ساڵ دواتریش‪ ،‬لە ‪٢٥‬ی ئۆگەستدا‪ ،‬مرد‪.‬‬ ‫یەکەم گەورە فەیلەسوفی سەدەی بیستەم بوو‪ .‬ئەوەی کە‬ ‫وای کرد و وایش دەک��ات هێندە گرنگ بێت‪ ،‬ئەوەیە کە بە‬ ‫ڕوونییەکی گەورە و دووربینییەکی کاریگەرەوە قەیراناویترین‬ ‫و هەمیشەییترین کێشەی مۆدێرنەی ناسییەوە‪ ،‬کێشەی بەها‪.‬‬ ‫هەوڵەکانی لە چارەسەرکردنی ئەم گرفتەدا سەرکەوتوو نەبوون‪،‬‬ ‫بەاڵم قوواڵییەکانی ئەو پرسانەی ئاشکرا کرد کە ئەمڕۆیش‬ ‫هێشتا ئەوپەڕی توانامان لە بەرامبەریدا شکست دەهێنێت‪.‬‬ ‫بە بانگەشە بەناوبانگەکەی دەست پێ دەکەین کە «خوداوەند‬ ‫مردووە‪ ».‬ئەمڕۆ هزری عیلمانی بووەتە باو‪ ،‬بەاڵم لە سەردەمی‬ ‫نیچەدا ئەو بانگەشەیە یەکجار پەیامبەرانە بوو‪ .‬مەبەست لە‬ ‫بانگەشەکەی پتر بۆ جەختکردنەوەی بێباوەڕی نییە‪ :‬هەرچەندە‬ ‫گومانی تێدا نییە کە نیچە بێباوەڕ بوو‪ ،‬ئەو بەدەر بوو لەوەی‬ ‫ببێتە پێشەنگی بێباوەڕیی ئەوروپایی‪ .‬بەڵکو تێبینییەکەی ئەو‬ ‫پتر سۆسیۆلۆژییانەیە‪ ،‬بە دیوێکدا‪ :‬مەبەستی ئەوەیە کەلتوری‬ ‫ڕۆژئاوایی چیتر خودا لە سەنتەری شتەکاندا دانانێت‪ .‬بە دیوێکی‬ ‫تردا‪ ،‬زاراوەی ‹سۆسیۆلۆژییانە› تا ڕادەیەک هەڵخەڵەتێنەرە‪،‬‬ ‫ئەم گوتارەی د‪ .‬ئێریک ڤاڵتەر‪ ،‬بە بۆنەی سەدوچواردەساڵەی‬ ‫مەرگی نیچەوە وەرگێڕدراوە‬

‫یەکەم‪.‒١٨٨٣ ،‬‬ ‫بەمجۆرەێش لە چاخی دێریندا ئەوە ئەو هێزە بوو‪ ،‬کە خەڵکی‬ ‫بە هۆیەوە خۆیان پێناسە دەکرد‪ ،‬کە بەهاکانی ئەو خەڵکەی‬ ‫دەخولقاند‪ .‬پاشان ئەوە دێت کە نیچە وەک ئاڵۆزیی داتەپیوی‬ ‫مەسیحییەت بیری لێدەکاتەوە‪ .‬کە تێیدا الوازی‪ ،‬نەوەک هێز‪،‬‬ ‫دەستنیشانکەری بەها ب��وو‪« :‬الوازەک���ان دەبنە میراتگری‬ ‫زەوی‪ –».‬مەتا–‪ .‬لە ڕاستیدا چینی قەشە مومارەسەی ویستی‬ ‫هێزی خۆی دەکات لە سەرکەوتنیدا بەسەر خەڵکانی بتپەرستدا‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لەو نێوەندەدا غ��روری ڕەمەکیی ئاژەڵییانەی مرۆڤ‬ ‫بێبەهاکراوە لە ڕێی دیسپلینەکانی هەژاری و فانیبوونی جەستە‬ ‫و گوناهبارکردنەوە؛ ئەخالقییەتێک کە دەنگدانەوەی پەیامی‬ ‫خوداوەندێکە لەسەر خاچ ئازار دەچێژێت‪ .‬پەیامە ئاشکراکە‬ ‫ئەوەیە کە بەها لە مرۆڤی پیرۆزی زەمینیدا بەرجەستە نابێت‪،‬‬ ‫بەڵکو لەودیوی ئەوەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەیشدا ڕاستییەکە پێچەوانەیە‪:‬‬ ‫هێزی قەشەکان لە سەرکەوتنیاندایە بەسەر گوێڕایەڵییەکاندا کە‬ ‫لە پێشبڕکێدا بوون‪ .‬بەاڵم ئەم سەرکەوتنە لە میانەی تاعوونی‬ ‫مەسیحیی نکۆڵیکردن لەخودەوە بەدەستهاتووە‪ .‬ئەوەی کە‬ ‫نیچە ناوی دەنێت «نا‪-‬گوتن» بۆ ژیان‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم بە مەرگی خ��ودا‪ ،‬شێوازی مەسیحیی دژەهێز بۆ‬ ‫خولقاندنی بەها هەرەسی هێناوە و مرۆڤی مۆدێرنیش باوەڕێکی‬ ‫یەکخراوی پتەوی نییە بۆ جێگرتنەوەی‪‹ .‬ب��ەه��ا›ی ئێمە‬ ‫چەپکێکی ناڕێکوپێکی وردەواڵەیە لە سەدان سەرچاوەوە‪ .‬نیچە‬ ‫پێی دەگوت «مانگای فرەڕەنگ‪ ».‬ئەمڕۆ تێکەڵوپێکەڵیی باوەڕ‬ ‫لە ڕۆژئ��اوادا بە جوانی ئەوە نیشاندەدات کە نیچە پێشبینی‬ ‫کردبوو‪ :‬بەها وەک دەستەیەک کەلوپەلی پێکەوە گونجێنراوە‪.‬‬ ‫ئەمە بێهودەیە‪ ،‬ئەنجامەکانیش جێی بەزەیین و الوازن؛ بەاڵم‬ ‫چۆن و لە کوێ ویستی هێزی مرۆڤ دەتوانێت بە دەستەیەکی‬ ‫نوێی بەهاوە دەس��ت پێ بکات؟ ئ��ەوە کێشەی نیچە بوو‪،‬‬ ‫دواتریش بوو بە کێشە دیارەکەی مرۆڤی مۆدیرن‪ ،‬وەک ئەوەی‬ ‫نیچە پێشبینیی کردبوو‪.‬‬ ‫وەک هەموو فەیلەسوفە باشترینەکان‪ ،‬نیچە هەوڵێکی‬ ‫پاڵەوانانەی دا بۆ چارەسەرکردنی کێشەکەی‪ .‬چارەسەرەکەی‬ ‫ناونا ‪ Übermensch‬کە بە ‹بااڵمرۆڤ› وەردەگێڕرێت‪،‬‬ ‫هەرچەند زۆرجاریش (تا ڕادەیەک جێی داخە) بە ‹سوپەرمان›‬ ‫وەردەگێڕرێت‪ .‬مرۆڤی پەتی داهێنەری بەها نییە؛ تاکگەراییەکەی‬ ‫بەس نییە بۆ ئەو کارە‪ .‬تەنیا ئەو شکۆیەی هەیە کە ڕەنگە‬ ‫پردێک بێت بۆ شتێکی بااڵتر‪« :‬مەیمون جێی شەرمە بۆ مرۆڤ؛‬ ‫مرۆڤیش هەر وا جێی شەرم دەبێت بۆ بااڵمرۆڤ‪ ».‬بااڵمرۆڤ‬ ‫ئەو جۆرە بااڵیەی تاکە کە لە هێزیدا متمانەی ڕەهای بە خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬لە ڕێگەی سەلماندنی بەهێزی تاکگەراییەکەیەوە‪ ،‬دەکرێت‬ ‫دیسانەوە بەهاکان دابهێنرێن‪ :‬نەک لە الیەن خەڵکەوە‪ ،‬نەک بە‬ ‫دەسەاڵتی درۆینەی ئەودیو داپۆشرابێت‪ ،‬بەاڵم بۆ یەکەمجار بە‬ ‫تایبەتی لە سەلماندنێکی تاکگەرای بەهاکاندا لە ڕێی کارێکەوە‬ ‫بە تاکگەرایی پاساو درابێت‪ .‬ئەم بەهایانەش دەبێت دابهێنرێن‪،‬‬ ‫نەک دیاری کرابێت وەک شتێکی حازربەدەست‪.‬‬ ‫نیچە بانگەشەی ئەوەی نەکرد کە بە تەواوی وردەکارییەوە‬ ‫بزانێت ب��ااڵم��رۆڤ چ��ۆن دەب��ێ��ت‪ .‬پێی واب��وو کە بااڵمرۆڤ‬ ‫شوێنکەوتووی دەبێت‪ ،‬برای مەجازیی دەبێت‪ ،‬بەاڵم دەبێت‬ ‫هەردەم تاک بێت‪ :‬بلیمەتی داهاتوو بێ ڕەگەز دەبێت‪ .‬هەر‬ ‫لەبەر ئەمەیە بەکارهێنانی چەمکی ‪ Übermensch‬الی‬ ‫نازییەکان بۆ ڕەگەزی بااڵ زۆر پەڕگیرانەیە بە الی سکۆڵەرەکانی‬ ‫نیچەوە‪ .‬نیچە ڕقی دەربڕیوە بەرامبەر دژە‪-‬سامییەت و ئەوانەیش‬ ‫کە بانگەشەی بااڵیی ڕەگەزی ئەڵمانی دەکەن‪ .‬مرۆڤی مۆدێرن‪،‬‬ ‫مرۆڤی جەماوەری‪ ،‬بە هەر ئینتیمایەکی ڕەگەزییەوە شانازی‬ ‫بکات‪ ،‬بە الی نیچەوە قێزەوەنە‪ .‬ئەوە خەونێکی پووچی کولتوری‬ ‫هاوچەرخە کە ئێمە‒هەر یەکەمان– تەنیا ب��ەوەی ‹خۆمان‬ ‫بین› دەتوانین خەالقییەتی دێرینی هەموو خەڵک تێبپەڕێنین‪.‬‬ ‫زۆرێک لە تاکەکان زۆر بچووکن بۆ ئەم ئەرکە (حەشاماتەکە‬ ‫هاوار دەکەن «ئێمە هەموومان تاکین!»‪ -‬مۆنتی پیثۆن‪ ،‬ژیانی‬ ‫برایان)‪ .‬هەر کەسێک دەتوانێت هەوڵبدات بە گوێرەی ئەوە بژی‬ ‫کە پێی دەڵێت «بەهاکانی خۆم»‪ ،‬بەاڵم زۆرجار بەهای خۆی‬ ‫نین‪ :‬وردەواڵەن و لە بازاڕی مۆدێرنەدا کۆکراونەتەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫هیچ بیرۆکەیەکی نییە لە کوێوە هاتوون‪ .‬بە الی نیچەوە هیچ‬ ‫شتێک لەو ڕاستییە ڕوونتر نییە کە خەڵکی بە گشتی نازانن‬ ‫چۆن بەهاکان بخولقێنن‪.‬‬ ‫پێم وایە نیچە تاوانبارکردنێکی بەهێزی مۆدێرنە پێشکەش‬ ‫دەک��ات‪ .‬بێگومان ڕەنگە نیچە هەڵە بێت ل��ەوەدا کە تەنیا‬ ‫بەهایەکی هەر بەهایەک (با وا بڵێین) ئەوانەن کە تاکێکی بەهێز‬ ‫دەیانخولقێنێت‪ .‬من باوەڕم وایە ئەو هەڵەیە‪ .‬واتە‪ ،‬هاوڕام لەگەڵ‬ ‫ئەوەی کە بەها دەبێت لە الیەن تاکەکانەوە بخولقێنرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نکۆڵی دەکەم لەوەی کە تاکی بەها داهێنەر دەبێت بااڵمرۆڤی‬ ‫نیچەیی بێت‪ .‬لەوەش زیاتر‪ ،‬پێم وایە بەها هەیە کە پەیوەستە‬ ‫بە مرۆڤبوونەوە کە ڕەوایەتییەکەی دەکشێت بۆ ئەودیوی‬ ‫سنوری خود‪-‬داهێنەرانەی مرۆڤ‪ ،‬کە بە گشتی بۆ هەموو بوونە‬ ‫عەقاڵنییەکان دەگونجێت‪ .‬لەوێوە من کانتیم‪ .‬بێگومان‪ ،‬تاک‬ ‫وەکو تاکێکی مۆدێرنی فرەکەلتوری هەستیار ناتوانێت بەها‬ ‫بخولقێنێت؛ بەاڵم من پێم وایە کە دەشێت بیرۆکەی تاک لە‬ ‫داهێنانی بەهاکاندا بپارێزین لە کاتێکدا تیشک دەخەینەسەر‬ ‫بیرۆکەی جیابوونەوەی ڕەهای بااڵمرۆڤ لە تاکە عەقاڵنییەکانی‬ ‫تر‪.‬‬ ‫بۆچی هێشتا مرۆڤی مۆدێرن هێندە ئازار دەچێژێت؟ نازانم‪.‬‬ ‫بەاڵم زۆر سەرم سوڕنامێنێت ئەگەر نیچە گەورەترین فەیلەسوفی‬ ‫سەدەی بیست و یەکەمیش بێت‪.‬‬

‫چونکە هیچ شتێک ‹لە بەها‪-‬بەدەر› نییە لە بانگەشەکەکەی‬ ‫نیچەدا نییە‪ .‬مەرگی خوداوەند سیستەمی بەهای لە ڕۆژئاوادا‬ ‫جێلەق کرد و توناوتونێکی لە بنی ئەو سیستەمەدا خستە‬ ‫دەر‪ .‬ئەو بەهایانەی کە ئێمە هێشتا پێی دەژین مانای خۆیان‬ ‫لە دەست داوە و ئێمەیش‪ ،‬هەستی پێ بکەین یان نا‪ ،‬وێڵ و‬ ‫سەرگەردانین‪ .‬پرسیارەکە ئەوەیە‪ ،‬ئێستا ئێمە چی بکەین؟‬ ‫ڕەنگە سەرەتا وا بیربکەینەوە کە ‹مەرگی خوداوەند› پرسێکی‬ ‫تەواو ئاشنایە‪ ،‬کۆنزێرڤاتیڤە مەسیحییەکان باسی ئەوە دەکەن‬ ‫کە ئەگەر خودا بوونی نەبێت ئەوا بەهای ئەخالقیی بابەتییش‬ ‫بوونی نابێت‪ ،‬مرۆڤگەرا عیلمانییەکانیش بە گاڵتەجاڕییەوە‬ ‫وەاڵمیان دەدەنەوە کە بوونی خودا هیچ پەیوەندییەکی نییە‬ ‫بە ڕەوایەتیی ئەو حوکمە ئەخالقییانەوە کە دەیدەین‪ .‬نیچە‬ ‫لەگەڵ ئەو باوەڕدارانەدا هاوڕایە کە مەرگی خودا ئاماژەبوو‬ ‫بە کۆتاییهاتنی بابەتێتی وەک خاسییەتێکی بەهای ئەخالقی‪،‬‬ ‫بەاڵم لەوەدا جیاوازە لێیان کە ناکرێت ئەمە ببێتە هۆکارێک بۆ‬ ‫باوەڕهێنان بە خودا‪ .‬لەگەڵ ئەوەیشدا پێی وا نەبوو کە بەهاکان‬ ‫بە مانایەکی پەتیی باو خودی بن‪ ،‬واتە بیروباوەڕی هەرکەسێک‬ ‫هێندەی بیروباوەڕی کەسێکی تر دروست بێت‪ .‬بەڵکو بە الی‬ ‫نیچەوە بەهاکان هێزیان هەیە و لە هێزیشەوە هەڵدەقوڵێن‪:‬‬ ‫وەکو کاری هونەری کە مەزنییەکەی لە هێزی کارتێکردنیدایە‬ ‫لەسەرمان‪ .‬بەاڵم دەستتێوەردانی نێوەند لە ئاراستەکردنی‬ ‫هەستی گشتیدا هیچ دەرخ���ەری ئ��ەو هێزە نییە کە بەها‬ ‫دەخولقێنێت‪ ،‬چونکە بە الی نیچەوە هەر کەسێک تەنیا ئەندامێکی‬ ‫مێگەلە‪ .‬هەر گەڕاندنەوەیەکی بەها بۆ پەسەندکردنە باوەکان‬ ‫(تەنانەت پەسەندکردنەکانی ئەریستۆکراسییەتیش) هەوڵێکە بۆ‬ ‫هێشتنەوەی بابەتێتیی بەهاکان‪ .‬بەاڵم ئەگەر بابەتێتیی ئەخالقی‬ ‫بەرەو کۆتایی بچێت‪ ،‬ئەوا دەبێت سەرچاوەیەکی بەها سۆراخ‬ ‫بکرێت کە بە تەواوی نوێ و بەشێوەیەکی ڕادیکاڵی تاکگەرایانە‬ ‫بێت‪ .‬تێگەیشتنی نیچە بۆ هێزی بەهاکان ئەوپەڕی نوخبەوییە‪.‬‬ ‫نیچە باسی ئەوە دەکات کە لە سەردەمە کۆنەکاندا‪ ،‬بەهاکان‬ ‫هی ئەو خەڵکانە بوون کە دایاندەهێنان‪« :‬خشتەیەکی چاکەکان‬ ‫بەسەر هەموو خەڵکێکەوە هەڵواسراوە‪ .‬بڕوانە‪ ،‬ئەوە خشتەی‬ ‫تێپەڕاندنەکانیانە؛ بڕوانە‪ ،‬ئەوە دەنگی ویستی هێزیانە‪‹ ...‬ئێوە‬ ‫هەمیشە یەکەم دەبن و هەموو ئەوانی تر تێدەپەڕێنن‪ :‬ڕۆحی‬ ‫ڕژدتان عاشقی کەس نابێت‪ ،‬تەنیا مەگەر هاوڕێ بێت‪ -›.‬ئەوە‬ ‫ڕۆحی گریکی هەژاند‪ :‬بەو جۆرەش کەوتە سەر ڕێگای مەزنیی‬ ‫● ئێریک ڤاڵتەر‪ ،‬لە ساڵی ‪١٩٦٧‬ەوە مامۆستای فەلسەفەیە و بڕوانامەی‬ ‫خ��ۆی‪‹ ...‬پیادەکردنی دڵسۆزی و لە پێناوی دڵسۆزییشدا‪،‬‬ ‫پڕکێشی بکەیت بە ئابڕوو و خوێنەوە تەنانەت بۆ شتە خراپ دوکتۆرای لە فەلسەفەدا هەیە لە زانکۆی یەیڵ‪.‬‬ ‫و مەترسیدارەکان›‪ -‬بەم وانەیە خەڵکانێکی تر بەسەر خۆیاندا‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‬ ‫زاڵبوون‪ ،‬لە ڕێگەی ئەم بەسەر‒خۆزاڵبوونەیشەوە سکپڕبوون ‪h t t p : / / p h i l o s o p h y n o w. o r g / i s s u e s / 9 3 /‬‬ ‫بە هیوای گەورە و مەزن‪ –»...‬وەهای گوت زەردەشت‪ ،‬بەشی‬ ‫‪Nietzsche_Our_Contemporary‬‬


‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/1‬‬

‫‪7‬‬

‫هه‌میشه بۆ بێده‌نگی هان دراوین‬

‫گفتوگۆ لەگه‌ڵ حسێن ئابکه‌نار‪ ،‬نووسەری ڕۆمانی دووپشک‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬به‌ختیار ئه‌حمه‌دی‬ ‫حسێن موڕته‌زاییانی ئابکه‌نار‪ ،‬به له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫کورته‌چیرۆکه‌کانی و تاقه ڕۆمانه‌که‌ی «دووپشک له سه‌ر‬ ‫ره‌یله‌کانی قه‌تاری ئه‌ندیمه‌شک یاخود له‌م قه‌تاره خوێن‬ ‫ئه‌چۆڕێ قوربان»‪ ،‬یه‌کێکه له نووسه‌ره ده‌گمه‌نه‌کانی ئه‌م‬ ‫سه‌رده‌مه که له به‌رهه‌مه‌کانیدا به‌هایه‌کی تایبه‌تی به دیالۆگ‬ ‫داوه‪ .‬هه‌روه‌ها یه‌کێکه له‌و چیرۆکنووسه ‌تاکوته‌رایانه‌‌ی‬ ‫سه‌رده‌می ئێمه‪ ،‬که له کارنامه‌ی چاالکییه‌کانیدا‪ ،‬گه‌لێ‬ ‫ئه‌زموونی گرینگ له ب��واری سیناریۆ –ژانرێک که له‬ ‫بنه‌ڕه‌تدا له سه‌ر ئه‌ساسی دیالۆگ و ته‌سویر‪ ،‬پێک دێ‪-‬‬ ‫به‌رچاو ده‌که‌وێ‪ .‬وه‌ک نموونه‌یه‌ک له‌و ئه‌زموونانه ئه‌توانین‬ ‫ئاماژه به نووسینی سیناریۆی فیلمی «که‌س خه‌به‌ری له‬ ‫پشیله‌ ئێرانییه‌کان نییه»ـی به‌همه‌نی قوبادی بکه‌ین‪.‬‬ ‫جیا ل��ه ئ�ه‌زم��وون� ‌ه شه‌خسییه‌کانی‪ ،‬ئابکه‌نار له‬ ‫چ��ی��رۆک��ن��ووس��ی��دا‪ ،‬س��اڵ�ه‌ه��ا وان �ه‌گ��وت��ن �ه‌وه ل �ه‌ب��واری‬ ‫چیرۆکنووسی‪ ،‬بۆته هۆی ئه‌وه‌ی که ئه‌م نووسه‌ره له‌م‬ ‫بابه‌ته‌دا گه‌لێ شتی بۆ باسکردن پێ‌بێت‪.‬‬ ‫* به‌ڕێز ئابکه‌نار‪ ،‬ریوایه‌تناسان و ڕه‌خنه‌گرانی‬ ‫ئه‌ده‌بی‪ ،‬پێیانوایه که ڕیوایه‌ت له سێ ماکی سه‌ره‌کی‪،‬‬ ‫واته وه‌سفكردن‪ ،‬فه‌زاسازی و دیالۆگ پێکهاتووه‪ .‬الی تۆ‬ ‫وه‌ک چیرۆکنووسێک‪ ،‬به گشتی ئایا کامیان له‌م سێیه‪،‬‬ ‫ئه‌وله‌ویه‌تی هه‌یه یا له‌وانه‌یه به پێی چیرۆکه‌که و له‬ ‫شوێنی خۆیدا یه‌کیان زیاتر به‌کاربهێنی؟‬ ‫ئ��ه‌وه پێوه‌ندی به چیرۆکه‌وه هه‌یه‪ .‬ژان��ره‌ک��ان و‬‫ش��ێ��وازه‌ک��ان و شێوه ج��ۆراوج��ۆر‌ه داستانییه‌کان به‬ ‫جه‌ختکردن یا به سه‌رنجدانێکی زیاتر به هه‌رکام له‌مانه‌یه‬ ‫که شکڵ ده‌گرن‪ .‬بۆ وێنه دیالۆگ له «ڕۆمانی نوێ»دا‬ ‫که‌مڕه‌نگتره له «مینی‌ماڵ»‪ .‬سه‌یرێکی چیرۆکه‌کانی‬ ‫«ئاالن ڕۆب گرێ» بکه‌ن و لەگه‌ڵ کاره‌کانی «ریمۆند‬ ‫کاروێر» هه‌ڵیسه‌نگێنن‪.‬‬ ‫نه‌ک ته‌نیا وه‌سف‌ و فه‌زاسازی و دیالۆگ‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫جه‌ختکردنه‌وه‌مان له سه‌ر هه‌رکام له ماکه‌کانی چیرۆک‬ ‫(وه‌ک ڕوانگه‪ ،‬زم��ان‪ ،‬که‌سایه‌تی‪ ،‬فه‌زا و‪ )...‬جۆرێک‬ ‫له چیرۆک شکڵ ده‌دا‪ .‬ئه‌گه‌ر گرنگی زیاتر به هه‌رکام‬ ‫له‌م ماکانه بده‌ن‪ ،‬ماکه‌کانی دیکه که‌مڕه‌نگ ده‌بنه‌وه‪ .‬بۆ‬ ‫وێنه جه‌خت‌ کردن له سه‌ر فه‌زا‪ ،‬کارێک ده‌کا که فه‌زا‬ ‫به‌رجه‌سته‌تر له مه‌سه‌له‌ن که‌سایه‌تی‪ ،‬ده‌رکه‌وێ‪ .‬هه‌ندێ له‬ ‫نووسه‌ران ئه‌م نوکته‌یه نازانن و وا بیرده‌که‌نه‌وه که ده‌بێ‬ ‫هه‌موو ماکه‌کانی چیرۆک به‌رجه‌سته بکه‌نه‌وه‪ ،‬له کاتێکدا‬ ‫که زۆرجار سه‌رنج نه‌دان به‌م بابه‌ته‪ ،‬زیان به به‌رهه‌مه‌که‌یان‬ ‫ده‌گه‌یەنێ‪ .‬کافکا کاتێک چیرۆکی بارودۆخ ئه‌نووسێ‪ ،‬ئیتر‬ ‫که‌سایه‌تی تێیدا به‌رجه‌سته نابێ‪ ،‬به‌ڵکوو ده‌بێته تیپ یا‬ ‫ی نموونه‌یی‪ .‬له چیرۆکی بارودۆخدا‪ ،‬بۆ وێنه‬ ‫که‌سایه‌تی ‌‬ ‫ده‌کرێ و ته‌نانه‌ت پێویستیشه فه‌زا به‌رجه‌سته‌تر بکرێ‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر هه‌ر به‌و ڕاده‌یه که‌سایه‌تیش به‌هێز بکرێ‪،‬‬ ‫ئه‌وکات چیرۆکی بارودۆخ‪ ،‬ده‌بێته چیرۆکی که‌سایه‌تی؛‬ ‫شتێک که ره‌نگه ویستی نووسه‌ر نه‌بووبێت‪.‬‬ ‫پێداگرتن له سه‌ر دیالۆگیش ئه‌توانێ ببێته هۆی‬ ‫کاڵبوونه‌وه‌ی وه‌سف و فه‌زاسازی؛ واته باری وه‌سف یا‬ ‫فه‌زاسازی‪ ،‬بکه‌وێته سه‌ر شانی دیالۆگ؛ که ئه‌تواندرێ‬ ‫چیرۆکی زۆر سه‌رکه‌وتوویشی لێ ساز بکرێ‪ .‬چه‌ند ساڵ‬ ‫له‌مه‌وبه‌ر‪ ،‬ڕۆمانێک چاپ بوو به ناوی «نفرینی هه‌میشه‌یی‬ ‫له خوێنه‌ری ئه‌م کاغه‌زانه» له «مانوئێل پوئیک» که‬ ‫مخابن که‌متر سه‌رنجی پێدرا‪ .‬ته‌واوی رۆمانه‌که‪ ،‬دیالۆگه!‬ ‫هه‌ر له سه‌ره‌تاوه تا کۆتایی‪ .‬وه دیالۆگیش جه‌وری‬ ‫هه‌موو ماکه‌کانی دیکه‌ی کێشاوه‪ .‬ئه‌م رۆمانه یه‌کێک له‬ ‫به‌قه‌وه‌تترین و نموونه‌یی‌ترین رۆمانه‌کانه که له‌م سااڵنه‌دا‬ ‫خوێندوومه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫* خودی خۆت مه‌یلێکی زیاترت بۆ دیالۆگ هه‌یه‪ .‬بۆ‬ ‫وێنه له رۆمانی «دووپشک‪ »...‬که رۆمانێکی بچووکیشه‪،‬‬ ‫دوو پاژی ته‌واو له کتێبه‌که‌ت‪ ،‬واته پاژه‌کانی ‪ 4‬و ‪ 11‬به‬ ‫ته‌واوی له سه‌ر بنه‌مای دیالۆگی نێوان که‌سایه‌تییه‌کان‬ ‫ده‌چێته پێش و ئه‌م مه‌یله له کورته‌چیرۆکه‌کانیشتا که‌م و‬ ‫زۆر ده‌بیندرێ‪ .‬ئه‌م مه‌یله له کوێوه هاتووه؟‬ ‫ ئ��ێ‪ ...‬من له زانکۆی هونه‌ره‌جوانه‌کان‪ ،‬شانۆم‬‫خوێندووه‪ .‬به ئێرانی و بیانی‪ ،‬چه‌ند کارێکی جیاوازم‬ ‫نووسیوه که لێره‌دا باسیان ناکه‌م‪ .‬من دیالۆگنووسی و‬ ‫سه‌رنجدان به پێکهاته‌ی زمانی ئاخافتن و قسه‌کردن له‬ ‫«ئیسماعیل خه‌له‌ج» و «شه‌میم به‌هاره» و «سادق‬ ‫چووبه‌ک»ـه‌وه فێر بووم‪ .‬به‌اڵم ئه‌بێ ئه‌م خاڵه‌مان له بیر‬ ‫بێ که ناکرێ دیالۆگ بترنجێنینە ناو چیرۆکه‌وه‪ .‬چیرۆک‪،‬‬ ‫خۆی دیاری ده‌کا که چه‌نده و له‌کوێ دیالۆگمان ببێ‪.‬‬ ‫چیرۆکه زێهنییه‌کان ره‌نگه باری دیالۆگه‌که‌یان‪ ،‬سووکتر‬ ‫بێ؛ هه‌روه‌ها چیرۆکه ناڕیالیستییه‌کانیش‪ .‬زیاتر چیرۆکه‬ ‫ریالیستییه‌کانن که موحتاجی دیالۆگن‪.‬‬ ‫من که‌سایه‌تی و بارودۆخی وا هه‌ڵده‌بژێرم که زۆرتر‬ ‫سه‌رده‌میانه‌ن‪ ،‬دیاره بۆ ئه‌م جۆره چیرۆکانه‪ ،‬دیالۆگ‬ ‫ئه‌توانێ زه‌روور بێ‪ .‬رۆمانی «دووپشک‪»...‬ـیش به بڕوای‬ ‫من به‌رهه‌مێکی واقعگه‌رایانه‌یه؛ به‌تایبه‌ت سایه‌قی ئیفاکه!!‬

‫و‪ .‬لە فەرەنسییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬ ‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬ل ‌ه خوانی نۆبێلدا‬

‫خۆیشماندا به ناوی رۆمان‌گه‌لی فره‌خوێنه‌ر باسیان لێ‬ ‫ده‌کرێ و زۆر له چاپه‌ره‌کان و سایته‌کان و رۆژنامه‌کان‬ ‫و گۆڤاره‌کان‪ ،‬به ره‌خنه‌ی ئاوه‌کی و وتووێژ و مێزگردی‬ ‫سووک و که‌م ‌مایه‌وه بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌که‌ن که به‌ڕاستی‬ ‫جێگه‌ی داخ و که‌سه‌ره‪.‬‬ ‫* خۆت ئه‌زانی که له رۆژئاوا نزیک به هه‌موو نووسه‌رانی‬ ‫گه‌وره‪ ،‬ئه‌زموونی گرنگیان له شانۆنامه و سیناریۆ (به‬ ‫تایبه‌ت شانۆنامه) –ئه‌و دوو ژانره‌ی که دیالۆگ ده‌وری‬ ‫سه‌ره‌کیان تێدا ده‌گێڕێ‪ -‬هه‌یه‪ ،‬ب�ه‌اڵم له ئێراندا به‬

‫* ئه‌گه‌ر به‌راوه‌ردێک بکه‌ی له نێوانی ئه‌وه‌ی له ئه‌ده‌بی‬ ‫رۆژئ��اوا خوێندووته‌وه و ئه‌وه‌ی له ئه‌ده‌بی هاوچه‌رخی‬ ‫خۆمان‪ ،‬به شێوه‌یه‌کی گشتی نووسه‌رانی ئێرانی له‬ ‫چاو نووسه‌رانی رۆژئاواییدا‪ ،‬چه‌نده له دیالۆگ له ناو‬ ‫چیرۆکه‌کانیاندا که‌ڵک وه‌رده‌گرن؟ چونکه وا ده‌رئه‌که‌وێ‬ ‫که چیرۆکنووسه‌کانی هاوچه‌رخی خۆمان ئیهتیمامێکی‬ ‫ئه‌وتۆ به دیالۆگ ناده‌ن و زۆرتر له هه‌وڵی ئه‌وه‌دان له رێی‬ ‫نیشاندانی کرداری که‌سایه‌تییه‌کانی چیرۆکه‌که و وه‌سفی‬

‫«‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬

‫به درێژایی مێژووی ئه‌ده‌ب و هونه‌ر و فه‌لسه‌فه و عیرفانی ئێرانی‪ ،‬ئێمه‬ ‫هه‌میشه هان دراوین بۆ بێده‌نگی‬

‫زێهنییاتی ئ �ه‌وان‪ ،‬ره‌وت��ی چیرۆکه‌که به‌ره‌وپێش ببه‌ن‬ ‫و له‌وه‌ش خراپتر ئه‌وه‌یه که جاری وایه وه‌ک به‌یت‌بێژ‬ ‫و موڕشیده زۆرخانه‌ییه‌کان‪ ،‬چیرۆکه‌که بۆ خوێنه‌ر‬ ‫ده‌گێڕنه‌وه!‬ ‫ له به‌رهه‌می نووسه‌رانی ئێرانیدا‪ ،‬هه‌م قه‌دیم و هه‌م‬‫ئێستا‪ ،‬دیالۆگمان که‌م هه‌یه‪ .‬ئێرانییه‌کان (وه ره‌نگه‬ ‫رۆژهه‌اڵتییه‌کان به گشتی) زیاتر زێهنگه‌ران‪ .‬له بیرتان‬ ‫نه‌چێ که زۆری ئه‌و چیرۆکانه‌ی له نووسه‌رانی ئێرانیمان‬ ‫خوێندوونه‌ته‌وه‪ ،‬ه�ه‌ر له «ک��ون��ده‌ب��وو» تا «ش��ازده‬

‫ئیحتیجاب» و «شه‌وی ترس» و‪ ،....‬زێهنگه‌رایانه‌ن‪.‬‬ ‫ه�ه‌ڵ��ب�ه‌ت ئ �ه‌م��ه ع �ه‌ی��ب نییه‪ .‬ئ �ه‌م��ه خ��ۆی جۆرێک‬ ‫چیرۆکنووسییه‪ .‬ئێمه زیاتر ده‌روونگه‌راین‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ک��ردار یا ئه‌کشن له چیرۆکه ئێرانییه‌کاندا زۆر که‌مه؛‬ ‫هه‌روه‌ها وێنەش‪ .‬ڕه‌نگه ئه‌مه بگه‌ڕێته‌وه بۆ به‌ها نه‌دانی‬ ‫نووسه‌رانمانه به شانۆ و سینه‌ما‪.‬‬ ‫ئه‌گوترێ دیالۆگ له دیموکراسییه‌ته‌وه هاتووه‪ .‬ئێمه‬ ‫هێشتا دیموکراسیمان ته‌جره‌به نه‌کردووه‪ .‬به درێژایی‬ ‫مێژووی ئه‌ده‌ب و هونه‌ر و فه‌لسه‌فه و عیرفانی ئێرانی‪،‬‬ ‫ئێمه هه‌میشه هان دراوی��ن بۆ بێده‌نگی‪ ،‬بۆ ری��ازه‌ت و‬ ‫گۆشه‌گیری؛ بۆ ته‌ریک‌مانه‌وه و داب���ڕان له خه‌ڵک‪.‬‬ ‫«تێکه‌اڵوی خه‌ڵک مه‌به!»‪« ،‬له خه‌ڵک دابڕێ!» زۆربه‌ی‬ ‫گه‌وره‌پیاوان و عارفانی قه‌دیم‪ ،‬رۆژووی بێده‌نگیان ده‌گرت‪.‬‬ ‫به گوته‌ی دکتۆر میالنی له کاتێکدا که ئێمه له سه‌ده‌ی‬ ‫حه‌وته‌مدا بیرکردنه‌وه‌یه‌کی ئاوامان بوو‪ ،‬رۆژئاوا به‌ره‌و‬ ‫ئاقارێکی دیکه هه‌نگاوی هه‌ڵده‌گرت؛ ب�ه‌ره‌و کۆمه‌ڵ و‬ ‫مه‌ده‌نییه‌ت‪ ،‬وه له ئاکامدا به‌ره‌و دیالۆگ و دیموکراسییه‌ت‪.‬‬ ‫وابزانم مه‌به‌ستتان له راویی موڕشیدئاسا‪ ،‬که چیرۆکه‌که‬ ‫ده‌گێڕێته‌وه‪ ،‬شکڵی شێوه حیکایه‌تیانه‌ی زۆرێک له چیرۆکه‬ ‫گشت ‌په‌سه‌نده‌کان و نزیک له‌و بابه‌ته‌یه که ل ‌ه رۆژگاری‬

‫ده‌گمه‌ن نووسه‌رانێکمان هه‌یه که له‌م دوو بواره‌دا چاالک‬ ‫بن‪ .‬ته‌نانه‌ت نووسه‌رانی گه‌وره‌ی شانۆنامه‌ی ئێمه وه‌ک‬ ‫خوالێخۆشبوو ئه‌کبه‌ر رادی و به‌هرام به‌یزاییش که‌متر‬ ‫روویان له چیرۆکنووسی کردووه‪ .‬رای ئێوه له سه‌ر ئه‌م‬ ‫بێمه‌یلییه دووالیه‌نه‌یه چییه و ئایا به‌شێک له‌م الوازبوونه‬ ‫که له دیالۆگنووسیماندا به‌رچاو ده‌که‌وێ بۆ ئه‌م خۆبواردنه‬ ‫دووالیه‌نه‌یه ناگه‌ڕێته‌وه؟‬ ‫ زۆری نووسه‌ره‌کانمان ته‌نانه‌ت شانۆنامه ناخوێننه‌وه‬‫چ بگا به‌وه‌ی که بیشینووسن‪ .‬وائه‌زانن که خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫شانۆنامه پێویست نییه‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئایا ئه‌کرێ نووسه‌ر‬ ‫بیت و کاره‌کانی پینتێر‬ ‫و ی��ون��س��ک��ۆ و میلێر‬ ‫نه‌خوێنیته‌وه؟! خۆم له‬ ‫پۆله‌کاندا‪ ،‬هه‌میشه ئه‌وه‬ ‫به قوتابییه‌کانم ئه‌ڵێمه‌وه‬ ‫که شانۆنامه بخوێننه‌وه‪.‬‬ ‫به‌تایبه‌ت ئه‌و کاتانه‌ی که‬ ‫باسی زمان و دیالۆگ له‬ ‫ئارادا بێ‪.‬‬ ‫ب���ۆ م���ن ه��ه‌م��ووک��ات‬ ‫چ���ی���رۆک گ��ری��ن��گ��ت��ر له‬ ‫س��ی��ن��اری��ۆی��ه‪ .‬چ��ی��رۆک‪،‬‬ ‫که‌ڵکه‌ڵه‌ی سه‌ره‌کیم بووه‬ ‫و ه��ه‌رواش ده‌مێنێته‌وه‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم سیناریۆ پیشه‌ی‬ ‫منه‪ .‬هه‌رگیز ئه‌م دوانه‌م‬ ‫هاوشانی یه‌ک دانه‌ناون‪.‬‬ ‫به‌ڕای من مه‌ودای نێوانیان‬ ‫ئ��ێ��ج��گ��ار زۆره‪ .‬ب���ه‌اڵم‬ ‫سیناریۆ‪ ،‬راسته‌وخۆ یا‬ ‫ناڕاسته‌وخۆ بۆته هۆی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی که چیرۆکه‌کانم‬ ‫زیاتر عه‌ینی و ته‌سویری‬ ‫ب��ن‪ .‬بوونه ه��ۆی ئ �ه‌وه‌ی‬ ‫زی���ات���ر س���ه‌رن���ج ب��ده‌م��ه‬ ‫کردار و حه‌ره‌که‌ته‌کان و‬ ‫دیالۆگ بسازێنم‪ .‬زۆرکه‌س‬ ‫ک���ه «دووپ�����ش�����ک‪»...‬‬ ‫ی��ا کورته‌چیرۆکه‌کانمی‬ ‫خوێندۆته‌وه (به تایبه‌ت‬ ‫عه‌تری فه‌ڕه‌نسی)‪ ،‬ئه‌ڵێن‬ ‫له فلیم ئه‌چن‪ ،‬یا مایه‌ی‬ ‫به‌فلیمبوونیان تێدایه‪.‬‬ ‫*ئ��ێ��وه ل��ه ده‌گ��م �ه‌ن‬ ‫چیرۆکنووسانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ن که وه‌ک سیناریستێکیش‬ ‫چ��االک��ی��ت��ان ه �ه‌ی��ه‪ .‬چ��ۆن ب��وو ک��ه مه‌یلتان ب��ه‌ره‌و‬ ‫سیناریۆنووسین چوو؟‬ ‫ به‌ڕێکه‌وت‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ زۆر له‌مه‌وبه‌ر‪.‬‬‫وابزانم ساڵی ‪[1373‬ی کۆچی] [واته ‪1994‬ی زایینی]‬ ‫بوو‪ .‬به‌اڵم هه‌مووکات هه‌وڵم دا وه‌ک پیشه‌ سه‌یری که‌م‬ ‫و هه‌میشه لێی نزیک بم‪ .‬هه‌وڵم ئه‌دا که‌متر کار بکه‌م‪،‬‬ ‫هه‌موو کاره بۆنه‌ییه‌کان و شیعارییه‌کان و کاره که‌م‬ ‫‌مایه‌کانم ره‌ت ئه‌کردنه‌وه‪ .‬چه‌ند کارێکیشم نووسین که یا‬ ‫ئیجازه‌ی ئاماده‌کردنیان وه‌رنه‌گرت‪ ،‬یاخود ئاماده کران و‬ ‫به‌ری په‌خش و باڵوبوونه‌وه‌یان لێ گیرا‪ .‬زۆرتر روومکرده‬ ‫ده‌قی منداڵ و مێرمندااڵن و ده‌قی شانۆ بووکه‌ڵه‌ییه‌کان‬ ‫و دیکۆمێنت و ژانرگه‌لی مه‌ته‌ڵی و پۆلیسی و ته‌نز که‬ ‫داواک��راو و شیعاری نه‌بوون و زۆرتر الیه‌نی راهێنان یا‬ ‫سه‌رگه‌رمی و چێژبه‌خشییان بوو‪ .‬ئێستا وابزانم شه‌ش‬ ‫حه‌وت ‌ساڵه ئه‌سڵه‌ن کاری ته‌له‌فزوێنی ناکه‌م؛ هه‌ڵبه‌ت‬ ‫هۆکاره‌که‌یشی ئاشکرایه‪ .‬حەوت ‌هه‌شت کاری سینەماییم‬ ‫ک��ردووه له‌م سااڵنه‌دا‪ ،‬که جگه یه‌ک‌دوویه‌کیان نه‌بێ‪،‬‬ ‫ئه‌وانی‌دیکه هێشتا به فلیم نه‌کراون‪.‬‬ ‫* ب���ه‌ڕای ت��ۆ دی��ال��ۆگ ب��ه شێوه‌یه‌کی ‌تایبه‌ت‪ ،‬چ‬

‫ئەکادیمیای سوێدی‪ -‬بۆ خەاڵتی نۆبێل‪ ،‬لە ‪١٩٩٦‬دا‪ ،‬خەاڵتی نۆبێلی‬ ‫بە ویس�ل�اوا شیمبۆریسکای ش���اعیر‪« ،‬ئەو کەسەی شیعرەکانی بە‬ ‫وردبین���ی و دیققەتێکی پڕ خوازەوە ڕێگا بۆ س���یاقی مێژوویی و‬ ‫بایۆلۆژی دەدات لە چوارچێوەی حەقیقەتی ئینس���انیدا ببینێت و‬ ‫بەدەرکەون» ڕەوا بینی‪.‬‬

‫ویسالوا شیمبۆریسکا‬ ‫خوانی ڕەسمیی نۆبێل‪١٠ ،‬ی دیسەمبەر‪١٩٩٦ ،‬‬ ‫بۆ هیچ کەس نۆبڵ وەرگرتن کاری ڕۆژانە و ڕۆتینی نییە‪ .‬هەمان ئەو‬ ‫کەسەش ڕانەهاتووە سوپاسگوزاری خۆی بۆ نۆبڵ دەربڕێت‪ .‬لە زمانی‬ ‫دایکی مندا‪ ،‬بۆ تێبینیتان لە هەموو زمانێکدا‪ ،‬هەڵبژاردەی گەلێک وشەی‬ ‫جوان هەن‪ .‬بەاڵم وادیارە لەم حاڵەتەدا ساناترین و ڕاستەقینەترین و‬ ‫بەماناترین وشە ئەمەیە‪ :‬سوپاس‪ ،‬مێغسی‪.‬‬ ‫ئیمکاناتێکی بێوێنه‌ ئه‌خاته به‌رده‌ست نووسه‌ر؟‬ ‫ دیالۆگ‪ ،‬که‌سایه‌تی ‌ئافرێنی ده‌کات‪ ،‬ته‌مه‌ن و خوێنده‌واری و روانگه و‬‫که‌سایه‌تی ئه‌درکێنێ‪ ،‬هه‌سته‌کانی ده‌روون و حاڵه‌ت ‌ه عاتفییه‌کانی که‌سایه‌تی‬ ‫له قاو ئه‌دا‪ ،‬توانای لێکدانه‌وه ئه‌دا به راوی‪ ...‬دیالۆگ جیاوازه له قسه‌کردن‪.‬‬ ‫دیالۆگ‪ ،‬کۆپییه‌کی ساده له راستییه‌کانی ده‌ره‌وه نییه که بۆ وێنه بڵێین‬ ‫س �ه‌الم‪ /.‬س �ه‌الم‪ /.‬چۆنی؟‪ /‬باشم‪ .‬تۆ چۆنی؟‪ /‬خراپ نیم‪ . ...‬دیالۆگ‬ ‫داڕشتنی ئه‌مانه‌یه‪ .‬ئه‌ڵێن دیالۆگ جۆره حازرجوابێکی سه‌رنجڕاکێشه‪ .‬دیالۆگ‬ ‫نابێ وه‌ک باوه‪ ،‬حاڵه‌تێکی تێنس ‌ئاسای هه‌بێ‪ .‬وه‌اڵمی پرسیاری که‌سێک‬ ‫ئه‌توانێ پرسیارێکی دیکه بێ‪ :‬کاژێر چه‌نده‌یه؟‪ /‬ئه‌رێ تۆ بۆچی دیسان‬ ‫دره‌نگ هاتی؟‪/‬‬ ‫له دیالۆگدا نابێ هه‌موو شت بگوترێ؛ پێویسته به‌شێکی زانیارییه‌کان‬ ‫بدرکێن نه‌ک هه‌موویان‪ .‬له دیالۆگدا پێویسته ئه‌و وشانه هه‌ڵبژێردرێن که‬ ‫زیاتر له قسه‌‌ی رۆژانه‌دا به‌کاریان ده‌به‌ین‪ ،‬نه‌ک وشه‌گه‌لی ئه‌ده‌بی و نوێساری‪.‬‬ ‫دیالۆگ ئه‌بێ نه‌خت و پوخت و موجز بێ‪ .‬دیالۆگ ئه‌توانێ و ئه‌بێ حه‌شو و‬ ‫ئیزافاتی هه‌بێ بۆ ئه‌وه‌ی زۆرتر جێی بڕوا بێت‪ .‬دیالۆگ ئه‌توانێ جووڵه‌مه‌ند‬ ‫بێ‪ :‬ده‌ستم به‌رده! قاچت البه! به عه‌رزێیدا کێشه!‬ ‫ئه‌ڵێن دیالۆگێک باشه که پێشتر دۆخێکی تایبه‌تمان بۆ ره‌خساندبێ‪.‬‬ ‫دیالۆگی ساده‌ی دوو که‌س سه‌باره‌ت به که‌ش و هه‌وا‪ ،‬له‌وانه‌یه رووکه‌شیانه و‬ ‫جاڕزکه‌ر و ناداستانی بێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئه‌و دووه مه‌حکووم به ئێعدام بن یا‬ ‫چه‌ندین حه‌وتوو له شوێنێکی تاریکدا زیندانی بن‪ ،‬ئه‌وه جیاوازه‪.‬‬ ‫دیالۆگ‪ ،‬که‌سایه‌تی‪ ،‬مه‌لمووستر و واقعیانه‌تر ئه‌کا‪ .‬دیالۆگ ئه‌توانێ هه‌ستی‬ ‫هاولفبوونی خوێنه‌ر به‌رانبه‌ر که‌سایه‌تی چیرۆکه‌که زیاتر بکات‪.‬‬ ‫* دیالۆگنووسی له رۆمانه فره‌که‌سایه‌تییه‌کاندا‪ ،‬نووسه‌ر ده‌سته‌ویه‌خه‌ی‬ ‫کێشه‌یه‌کی گ �ه‌وره ئه‌کات و ئه‌و کێشه‌یه بریتییه له ئافراندنی له‌حنی‬ ‫قسه‌کردنی که‌سایه‌تییه جۆراوجۆره‌کان وه‌ها که بڕوایان پێبکرێ و هه‌تاکوو‬ ‫ژینگه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬چینایه‌تی و فکریی که‌سایه‌تییه‌کانیش به‌رین‌تر بێت‪،‬‬ ‫کاره‌که ئاڵۆزتر ده‌بێت‪ .‬به‌ڕای تۆ رۆماننووس چۆن ئه‌توانێ ده‌ره‌قه‌تی ئه‌م‬ ‫کێشه‌یه بێت؟‬ ‫ هه‌ندێ له نووسه‌ره‌کانمان‪ ،‬سه‌رنج ناده‌نه زمان و له‌حنی که‌سایه‌تییه‌کان؛‬‫واته تێکڕای که‌سایه‌تی ناو چیرۆکه‌که‌یان‪ ،‬وه‌ک یه‌ک قسه‌ ده‌که‌ن‪ .‬پێموایه‬ ‫زاڵبوون به سه‌ر دیالۆگ و سه‌رنجدان به ژینگه‌ی کومه‌اڵیه‌تی و چینایه‌تی‬ ‫و فکریی که‌سایه‌تییه‌کان‪ ،‬ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ زاڵبوون و سه‌رنجدان به روانگه یا‬ ‫هه‌مان گۆشه‌نیگای راوی‪ .‬له گۆشه‌نیگادا ئه‌بێ هاوکات سه‌رنج بده‌ینه چوار‬ ‫پانتایی‪ :‬پانتای دنیاناسیی که‌سایه‌تی‪ ،‬ده‌روونناسیی که‌سایه‌تی‪ ،‬زمانناسیی‬ ‫که‌سایه‌تی و‪ ،‬پانتای زه‌مه‌نی و شوێنییه‌که‌ی (که شیکردنه‌وه‌ی زۆر ئه‌بات)‪.‬‬ ‫ک به‌یه‌کی دیالۆگه‌کانی که‌سایه‌تییه‌کدا‪ ،‬دیاری‬ ‫ئه‌م چوار پانتاییه ئه‌بێ له یه‌ ‌‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫من که‌متر نووسه‌رێک ئه‌ناسم که وه‌ک «گوڵشیری» تا ئه‌م راده‌یه به‌سه‌ر‬ ‫گۆشه‌نیگا‌دا زاڵ بێت‪ .‬گوڵشیری له چیرۆکی «ته‌قینه‌وه‌ی گه‌وره‌» ئه‌نووسێت‪:‬‬ ‫درۆ ئه‌که‌ن‪ ،‬ئه‌مینه‌ ئاغا‪ .‬بڕوا بکه! من ئه‌م خه‌ڵکه ئه‌ناسم‪ .‬ئه‌گه‌ر شاد بن‪،‬‬ ‫گه‌ره‌کیان بێ سفره‌ی به‌زم‌و خۆشییه‌ک بڕازێننه‌وه‪ ،‬سه‌ره‌تا په‌رده‌کانیان‬ ‫گۆشاوگۆش ئه‌گرن؛ به‌اڵم خوانه‌خواسته ئه‌گه‌ر پوورێکیان‪ ،‬کچه‌پوورێکیان‬ ‫بمرێ؛ یا ته‌نانه‌ت القی فاڵنی فیساریان نه‌خافڵ درز هه‌ڵبگرێ‪ ،‬نه‌ک بشکێ‌‪،‬‬ ‫ته‌نیا درز هه‌ڵبگرێ‪ ،‬ئه‌وسا وه‌ره و سه‌یرکه‪ ،‬که چۆن له بۆق و که‌ڕه‌نای‬ ‫ئه‌که‌ن که‪ :‬ئای‪ ،‬خه‌ڵکینه!‪..‬‬


««

8

2014/9/1 ‫) دووشه‌مم ‌ه‬٤٢3( ‫ژمار ‌ه‬

www.chawdernews.com


‫ذمارة (‪ )214‬دوشةممة ‪2014/9/1‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪214‬‬

‫ذمارة (‪ )214‬دوشةممة ‪2014/9/1‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫داعش برامانن یان ئێزدی و مەسیحیەكان؟‬

‫«لەپەراوێزی وتارێكی دڵشاد گەرمیانی و دكتۆر محەمەد فەقێ‌ موراد دا»‬

‫وتاربێژی مزگەوتی حاجی موراد‬

‫دڵشاد گەرمیانی‬ ‫عەلی مستەفا‬ ‫چەمكی برا لە كلتوری خێڵەكی و‬ ‫ئاینییەوە سەرچاوە دەگرێت‪ .‬لە كلتوری‬ ‫خێڵەكیدا برا چەمكێكی سەنتەرییە‪،‬‬ ‫چونكە بونیادی خێڵ لە بنەڕەتدا‬ ‫لەسەر پەیوەندییەكانی پشت و خوێن‬ ‫وەستاوە‪ .‬باشترین پشتیوانی كەسێكی‬ ‫خێڵەكی ئەوانەن كە برا‪ ،‬مام‪ ،‬ئامۆزانی‬ ‫و لە خۆشی و ناخۆشیدا‪ ،‬لە هەق و‬ ‫ناهەقدا پشتیاندەگرێت و ئەوانیش‬ ‫بەهەمان شێوە‪ .‬لە كلتوری ئاینیشدا‬ ‫ئەم چەمكەی «ب��را» بەجۆرێكی تر‬ ‫تەوزیفكرا و ف��راوان��ك��را و بەوجۆرە‬ ‫فۆرمەلەكرایەوە كە برا ئەو كەسانەن‬ ‫كە هاوئایدۆلۆژیا و عەقیدەی ئێمەن‪.‬‬ ‫واتە لە كلتوری ئاینیدا برا لە چەمكی‬ ‫خوێن و پشتەوە گ��ۆڕدرا بۆ چەمكی‬ ‫برای عەقیدی و ئایدۆلۆژی و ئاینی‪.‬‬ ‫بەمپێیە لە ئایندا برای پشت و خوێن‬ ‫كاڵبوەتەوە و ئەگەر مابێت ئەوا چوەتە‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی ب��رای ئاینیەوە‪ .‬ب��رای‬ ‫ئاینی لە ئاینی ئیسالمدا زۆر جەختی‬ ‫لەسەر كراوەتەوە و چەمكی (وەال و‬ ‫بەڕا‪ -‬الوالء والبراء) لێ‌ بەرهەمهێنراوە‬ ‫و تەنانەت دەیشگوترێت كە ئەو چەمكە‬ ‫یەكێكە لە مەرجەكانی ئیمان‪ .‬كورتەی‬ ‫چەمكی وال و بەڕایش ئەوەیە كە مرۆڤی‬ ‫ب��اوەڕدار بە ئیسالم دەبێت وابێت كە‬ ‫هاوباوەڕەكانی بە برای خۆی بزانێ‌ و‬ ‫خۆشی بوێن و پشتگیرییان بكات‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەوە ئەوانەی هاوباوەڕی نین‬ ‫ڕقی لێیان بێت و دوژمنیانبێت‪.‬‬ ‫هەر بەپێی ئەم چەمكەشبێت‪ ،‬تۆ وەكو‬ ‫موسڵمانێك هەمو موسڵمانان براتن و‬ ‫دەبێت خۆشت بوێن و پشتگیریانبیت و‬

‫سەریان بخەیت و لە جەنگ و تەنگانەدا‬ ‫بە هانایانەوە بچیت‪ ،‬لە ه��ەر كوێ‌‬ ‫بن و هەر زمان و نەتەوەیەك بن‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەشەوە ئەوانەی موسڵمان نین‬ ‫ئەگەر لە دڵیشەوە بێت دەبێت رقت‬ ‫لێیانبێت و بیانبوغزێنیت و ئەگەر‬ ‫دوژمنیش نەبن ئەوا دۆست و پشتی‬

‫بۆ ئەمرۆ ئەم چەمكە چەندین كێشەی‬ ‫قوڵی لەسەر ئاستی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫شارستانی و تەنانەت فیكری و ئاینیشی‬ ‫بەرهەم هێنراوە كە دەرئەنجامەكەی‬ ‫بریتیە لە توندوتیژی ئاینی و تیرۆر و‬ ‫جەنگ و دواكەوتن و رێگرە لەبەردەم‬ ‫مەدەنیبون و پێكەوەژیان و پەیوەندی‬

‫چەمكەیان وا بەكاردەهێنا كە تەنها‬ ‫خۆیان موسڵمانن و حیزبەكانی دیكە‬ ‫لەدەرەوەی ئەو بازنەن و بۆیە ئەوەی‬ ‫كە خۆی بە موسڵمان دەزانێت دەبێت‬ ‫پشتگیریان بێت و رقی لەوانی دیكە‬ ‫ببێتەوە‪ .‬هەروەها ئەم چەمكەی وەال‬ ‫و ب��ەڕا یەكێكە لەو بناغە فیكری و‬

‫تۆ نین‪ ،‬ئەگەر خزم و كەسوكارت بن‪،‬‬ ‫یان هاونەتەوە و هاوزمانیشت بن و‬ ‫لەیەك گەڕەك و الدێ‌ و شاریشدا بن‪.‬‬ ‫ئەم لۆجیكە ئاینیە كە پێی دەگوترێت‬ ‫«برای ئاینی» و لە چەمكی (وەال و‬ ‫بەڕا) یەوە سەرچاوەی گرتوە بناغەی‬ ‫ئەو بۆچون و دەربڕینانەیە كە زۆرێك‬ ‫ل��ە ب��زوت��ن��ەوە ئیسالمیەكان كاریان‬ ‫لەسەركردوە‪ .‬ئەم چەمكی برای ئاینیە‬ ‫لە شارستانێتی كۆندا دەوڵەتی ئاینی و‬ ‫جەنگی ئاینی و جەنگی مەزهەبی لێ‌‬ ‫بەرهەمهاتوە و كۆمەڵگە و نەتەوەكانی‬ ‫لەسەر بنەمای ئاین دابەشكردوە‪ .‬بەاڵم‬

‫كۆمەاڵیەتی و ئ��ەوەی پێیدەگوترێت‬ ‫ق��ەب��وڵ��ك��ردن��ی ف���رەی���ی و ئاشتی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ .‬واتە ئەم روانینە ئاینیە‬ ‫دژی پێكەوەژیان و قەبوڵكردنی فرەیی‬ ‫و ئاشتیی كۆمەاڵیەتیە و كۆمەڵگەیەكی‬ ‫ئاینی تاكڕە و توندڕەو بەرهەمدێنێ‌‪.‬‬ ‫دەرەنجام و ئامانجی روانینێكی لەمجۆرە‬ ‫دروستكردنی دەوڵەتێكی ئاینیە‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەردەم��ی ئ��ەم��ڕۆش��دا هەموو‬ ‫ئیسالمی سیاسی و جیهادی كاری لەسەر‬ ‫ئەم چەمكە ك��ردوە بۆ كۆكردنەوەی‬ ‫پشتگیر و پ��ش��ت��ی��وان ل��ە كۆمەڵە‬ ‫ئیسالمییەكان‪ .‬واتە ئیسالمییەكان ئەم‬

‫شەرعیانەی كە بەكارهێنراوە بۆ تەكفیر‬ ‫و توندوتیژی و تۆقاندن و كوشتن‪.‬‬ ‫لە كوردستانیشدا ه��ەر لەسەرەتای‬ ‫نەوەدەكانەوە بزوتنەوەی ئیسالمی لە‬ ‫جەنگەكانیدا بەرامبەر یەكێتی و پارتی‬ ‫ئەم چەمكەی بەكاردەهێنا و تەكفیری‬ ‫هەموو نەیارەكانی پێدەكرد‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ هێرشەكانی داع��ش��دا كە‬ ‫رێكخراوێكی ئیسالمیە و ئااڵی (ال الە‬ ‫ال الله) هەڵگرتوە و هەموو كارەكانی‬ ‫بەناوی ئاین و خوداوە ئەنجامدەدات‪،‬‬ ‫روی ه��ەڵ��وێ��س��ت وەرگ��رت��ن‬ ‫س���ەب���ارەت ب���ەم دی��اردەی��ە‬

‫هەر بەم پێوانە ئاینیە بێت كە دڵشاد‬ ‫ێ رایانگەیاندوە داعش‬ ‫گەرمیانی و دكتۆر فەق ‌‬ ‫برامانن‪ ،‬چونكە هاوئاین و ب��اوەڕدارن و ئەهلی‬ ‫قیبلەن و ئااڵی پێغەمبەر و ئیسالمیان هەڵگرتوە‪،‬‬ ‫بۆیە جەنگان لە دژیان ناشەرعی و تاوانە‬

‫ئیسالمی سیاسی‬ ‫لە کوردستاندا تەنها‬ ‫وەک روکەش سیمای‬ ‫نەتەوایەتیی پێوەیە‬

‫‪2‬‬

‫ئازاد جەبار‬

‫الیەنێك (تەرەف) لە جەنگەكە‪ .‬ئەگەر‬ ‫جەنگ بكەین لە دژیان ئەوا ناشەرعیە‬ ‫و گوناهباردەبین‪ .‬مەال (دكتۆر محەمەد‬ ‫ف��ەق��ێ‌)ش ل��ە ه��ەف��ت��ەی راب����ردو لە‬ ‫مینبەری مزگەوتەوە ئەوەی راگەیاندوە‬ ‫كە «شەرعی نییە و گوناهباردەبین‬ ‫و كەبڵێین بە ئێزیدی و مەسیحیەكان‬ ‫برامانن‪ ،‬حاشا ئەوانە برای ئێمە نین»‪،‬‬ ‫«رەنگە موسڵمان بە وشەی لەوجۆرە‬ ‫لە دین دەربچێت»‪ .‬ئەم دەربڕین و‬ ‫فتوایانەی دكتۆر فەقێ‌ دیارە كە لەو‬ ‫كلتورە ئاینیەوە سەرچاوە دەگرێت‬ ‫كە تەنها موسڵمان برامانن و غەیرە‬ ‫دینیەكانی دیكە هەرچەندە ك��ورد و‬ ‫هاوزمان و هاونەتەوە و تەنانەت خەڵكی‬ ‫شار و گوندەكانیشمان بن برامان نین‪.‬‬ ‫هەر بەم پێوانە ئاینیە بێت كە دڵشاد‬ ‫گەرمیانی و دكتۆر فەقێ‌ رایانگەیاندوە‬ ‫داع��ش ب��رام��ان��ن‪ ،‬چونكە هاوئاین و‬ ‫ب���اوەڕدارن و ئەهلی قیبلەن و ئااڵی‬ ‫پێغەمبەر و ئیسالمیان هەڵگرتوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫جەنگان لە دژیان ناشەرعی و تاوانە‪.‬‬ ‫ئەمە ئ��ەو دەرەنجامەیە كە كلتوری‬ ‫ئاینیی شەكالنیانە لەسەری دامەزراوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم كلتورە لە ئاین ه��ەر ئ��ەوەی‬ ‫ل�ێ‌ چ��اوەڕوان��دەك��رێ��ت و ئ���ەوەی لێ‌‬ ‫بەرهەمدێت كە دڵشاد گەرمیانی لەناو‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمیدا چەند ساڵ لە‬ ‫دژی یەكێتی و پارتی ش��ەڕی كرد و‬ ‫بە جیهاد و شەرعی زانی‪ ،‬بەاڵم ئەمڕۆ‬ ‫جەنگ دژی داعش بە گوناه و ناشەرعی‬ ‫دەزانێت‪ .‬هەروەها لەناخەوە زۆرێك‬ ‫لە مەال و الیەنگری ئیسالمییەكان و‬ ‫تەنانەت توێژی جۆراوجۆری خەڵكیش‪،‬‬ ‫داعش بە خەڵكی قیبلە و برای ئاینی‬ ‫دەزان��ن و ناتوانن ئیزیدییەكی كورد‬ ‫یان كاكەییەك و مەسیحییەكی كورد‬ ‫بە ب��رای خۆیان بزانن‪ .‬ئ��ەم كلتورە‬ ‫ئاینیە بەم شەكالنیەتە رێگرە لەبەردەم‬ ‫پرۆژەی نەتەوەیبون و پێكەوەژیان و‬ ‫قەبوڵكردنی فرەییدا‪ .‬تاكو بەم كلتورە‬ ‫ئاینیەدا پێداچونەوەی قوڵ و مەدەنیانە‬ ‫و ئاینیانە نەكرێت‪ ،‬ئەوا نابێت چاوەڕێی‬ ‫پێكەوەژیانی راستەقینە و پێكهێنانی‬ ‫نەتەوەیەك بین كە مقوماتی مانەوە و‬ ‫بەرەوپێشچونی هەبێت‪.‬‬

‫ك��راوەت��ە ئیسالمییەكان بە تایبەتی‬ ‫و ناوەند و دەزگای ئاینی بە گشتی‪.‬‬ ‫زۆرێ��ك لە ئیسالمییەكان بە وەاڵمی‬ ‫سیاسی و دیبلۆماسی خۆیان لە وەاڵمی‬ ‫ئاینی دزییەوە و لەناویشیاندا ئەمیری‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی (عەلی باپیر)‪ .‬لێرەدا‬ ‫دوو كەس وەكو نمونەی دیاردەیەك‬ ‫ئاماژە پێدەكەین كە پێمانوایە كە ئەو‬ ‫دوو كەسە گوزارشت لەو كولتورە ئاینیە‬ ‫قوڵە دەكەن كە پێشتر ئاماژەی پێكرا‬ ‫لەسەر چەمكی برای ئاینی و چەمكی‬ ‫وەال و بەڕا‪ .‬ئەو دوو كەسە لە كلتورە‬ ‫ئاینیەكەوە هەڵوێستی ئ��ەو ج��ۆرە‬ ‫ئایندارییە رادەگەێنن كە بەدرێژایی مێژو‬ ‫مرۆڤی ئاینداری لەسەر گۆشكراوە‪.‬‬ ‫ئەو دوو كەسەیش دڵشاد گەرمیانی‪،‬‬ ‫ئەندامی مەكتەبی سیاسیی كۆمەڵ‬ ‫و دكتۆر محەمەد فەقێ‌‪ ،‬وتاربێژی‬ ‫مزگەوتی حاجی موراد لە هەولێر‪.‬‬ ‫دڵ��ش��اد گ��ەرم��ی��ان��ی ل��ە ك��ۆت��ای��ی‬ ‫مانگی هەشتدا رون��ك��ردن��ەوە لەسەر‬ ‫راگەیاندنەكەی ئەمیری كۆمەڵەكەی‬ ‫دەنوسێ‌ و تیایدا ئەوە رادەگەێنێت كە‬ ‫ئەو ئامادە نییە و پێی باش نییە و بە‬ ‫گوناهی دەزانێت و شەرعی نییە كورد‬ ‫(مەبەستیشی لێرەدا زیاتر كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمیە) دژی داع��ش بجەنگێت‪.‬‬ ‫هەر لەسەرەتایشەوە دەڵێت نامەوێت‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمیی لەم جەنگەدا ببێتە‬ ‫تەرەف‪ .‬ئەم دەربڕینانە لەو پاشخانە‬ ‫بۆ زانیاری زیاتر سەیری ئەم لینكانە‬ ‫ئاینی و كلتورییەوە سەرچاوە دەگرن بكە‪:‬‬ ‫كە رێكخراوی داعش موسڵمان و ئەهلی‬ ‫‪https://www.facebook.‬‬ ‫سوننە و قیبلەن و ب��ەالی كەمەوە ‪com/dlshad.gameane‬‬ ‫بەناوی خ��وداوە جەنگ دەك��ەن‪ .‬بۆیە ‪http://xendan.org/dreja.‬‬ ‫ناكرێت بەرامبەریان بجەنگین و ببینە‬

‫سعودی – وەهابییەكان‬ ‫و داعش‪ ،‬لە دامەزراندنی‬ ‫دەوڵەتدا السایی سەرهەڵدانی‬ ‫ئیسالم دەكەنەوە‬

‫هیچ قەیرانێك گەورەتر‬ ‫نییە لە بوونی دوو‬ ‫تایفەی دژ لەناو هەمان‬ ‫ئایندا‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬

‫خەسرەو مەحمود‬

‫‪4‬‬

‫‪35‬‬


‫ذمارة (‪ )214‬دوشةممة ‪2014/9/1‬‬

‫‪2‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫داعش‪ ،‬داسی دروێنەی ئیسالمییەكانی كوردستان‬

‫«ئیسالمییەكان لە دۆخی متبووندا لەكونجی پەرلەمان‌و لەدۆخی هەستانیشدا خەیاڵی خەالفەت دەكەنە واقیع»‬ ‫ئازاد جەبار‬ ‫داع���ش ت��ەن��ه��ا ن��م��وون��ەی��ەك��ی ب��ەر‬ ‫جەستەی پراكتیكیی خەون‌و خولیاكانی‬ ‫ئیسالمگەرایانی سیاسییە‪ .‬ئەو وێنەیەی‬ ‫زۆر جار ئەزموونەكانی رابردو نیشانی‬ ‫دەداین بە درێژایی مێژووی چەند سەد‬ ‫ساڵی ئیسالم یاخۆ ئەو وێنەیەی عەقڵی‬ ‫بیرمەندان‌و ئیسالم ناسان بەتیۆری‬ ‫بۆیان دەكێشاین‪ ،‬ئەوەتانێ‌ نمونەكەیان‬ ‫بەرجەستەیەو زی��ن��دووە‪ .‬لەئێستادا‬ ‫پراكتیكی ئیسالمی سیاسی رەنگدانەوەی‬ ‫كتومتی لەنێو دەوڵەتی ئیسالمیدا هەیە‬ ‫لە ئێراق‌و شام‪.‬‬ ‫لێرەدا تەنها پرسیاری جەوهەری كە‬ ‫گەرەكمانە لەسەری راوەستین ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە ج��ی��اوازی ‌و ن��ەس��ازان‌و كشتوبڕی‬ ‫نێوان ئیسالمییە سیاسییەكان‌و ناكۆكی‬ ‫نێوخۆییان مانای نێزیكی الیەنێكیان‬ ‫لە هێزە لیبراڵەكان‌و دوری ئەویتریان‬ ‫نییە لە دنیای سازانی سیاسی‌و فرەیی‪.‬‬ ‫بۆنموونە كشتوبڕی نێوان بەرەی نوسرەو‬ ‫داعش‪ ،‬هیچ لەو مەبەستە ناگۆڕێت كە‬ ‫هەردوكیان بۆی تێدەكۆشن‪.‬‬ ‫ێ لەو هەڵە ستراتیژیانەی كە‬ ‫یەك ‌‬ ‫رۆشنبیران‌و سیاسییانی ك��وردو هێزە‬ ‫لیبراڵ‌و پێشكەوتووەكان‌و تەنانەت حزبە‬ ‫كوردستانییەكانی تێكەوتووە‪ ،‬ئەوەیە كە‬ ‫پێیان وایە بەیاننامەیەكی ناڕەزایی حزبە‬ ‫ئیسالمییەكانی كوردستان‪ ،‬بە كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتوو سەلەفییەوە دژ بە داعش ئیتر‬ ‫ئ��ااڵی سپییان ب���ەرەو دێموكراسی‌و‬ ‫پ��ێ��ك��ەوەی �ی‌و ژی��ان��ی ئ����ازادو لیبڕاڵ‬ ‫ب�����ەرزك�����ردووەت�����ەوەو ت��ەس��ل��ی��م��ی‬ ‫پ��رەن��س��ی��پ��ەك��ان��ی دی��م��وك��راس��ی��ن‪.‬‬ ‫ئیسالمییەكانی ك��وردس��ت��ان بەتەنها‬ ‫لێدوان‌و بەیاننامەو نەفرەتیان بۆ داعش‌و‬ ‫داه��ات��ووی مەترسییەكانی ئەجێندای‬ ‫سیاسییان ل��ەس��ەر ك��وردس��ت��ان كەم‬ ‫ناكاتەوە‪ .‬چونكە ئەو دژایەتییەی كە‬ ‫ب��ەرەی نوسرە دەیكات دژ بەداعش‬ ‫ئیسالمییەكانی كوردستان نایكەن‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا ب��ەرەی ن��وس��رەش ب��ەڕۆژی‬ ‫رووناك كورد بە تێكدەرو الدەرو دوور‬ ‫لەئایینی سیاسییی خۆیان دەزان��ن‪.‬‬ ‫هاوكات ئەو جیاوازییەی لەنێوان بەرەی‬ ‫نوسرەو داعشدا هەیە دروست هەمان‬ ‫جیاوازییە كە لەنێوان ئیسالمییەكانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و داع��ش��دا ه��ەی��ە‪ .‬لێرەدا‬ ‫تێدەگەین ناكۆكی‌و سیراعی الب��ەالو‬ ‫جەنگ‌و بگرەو بەردەی بەرژەوەندخوازی‬ ‫نێوان ئیسالمییەكان لەالیەكەوەو نێزیكی‬ ‫ئ��ەج��ێ��ن��داو ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��او بوغزیی‬ ‫هەریەكەیان لەمەڕ دیموكراسی لەالیەكی‬ ‫ت����رەوەی����ە‪ .‬چ��ون��ك��ە پ��ێ��م��ان وای���ە‬ ‫ئیسالمییەكانی كوردستان لەئێستادا‬ ‫س��ێ��ب��ەرێ��ك��ی ك��ت��وم��ت��ی ف��ەره��ەن��گ��ی‬ ‫ع��ەرەب��ی��ان��ەی سیاسیی ئیسالمیین‌و‬ ‫دەره��اوی��ش��ت��ەی ئ���ەو م��ی��ت��ۆدەن كە‬ ‫لەئێستاشدا بڕوای بە عەرەب‌و مەوالی‬ ‫هەیەو دەستەواژەی عەرەب‌و عەجەم كە‬ ‫كوردیش دە گرێتەوە لە نەریتی سیاسی‬ ‫واڵت��ان��ی ع��ەرەب��ی‌و تێكڕای رێكخراو‬ ‫كۆمەڵەو دەز گا عەرەبییەكاندا زیندووە‪.‬‬ ‫ل��ە راس��ت��ی��دا ه��ەم��وو ئ��ەوان��ە پاش‬ ‫شكستهێنانیان ل��ە گ��ەڕان��ەوەی ئەو‬ ‫گ��وت��ارەی ك��ەل��ەس��ەری دروستبوون‪،‬‬ ‫ئەویش خەالفەتی ئیسالمییە‪ ،‬ئیدی وردە‬ ‫وردە ه��ەری��ەك��ەی��ان ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی‬ ‫نیشتیمانەكانیاندا تواونەتەوەو بەهەمان‬ ‫نەفەسی پ��رۆژە دێرینەكەیان بوونەتە‬ ‫ك��ارەك��ت��ەری سیاسی‌و ك��ار لەهۆش‌و‬ ‫خەیاڵ‌و سیاسەت‌و كەلتوری واڵتی خۆیان‬ ‫دەكەن كە كاریگەرییەكەیشی بێگومان‬ ‫ب��ی��ن��راوە‪ .‬وەك پێشتر خستمانەڕوو‬ ‫هەریەك لە كۆمەڵ‌و یەكگرتوو بزووتنەوە‪،‬‬ ‫ئیسالم وەك پرۆژەیەكی سیاسی لە‬ ‫دەستیان دایەو وەك چەكێكی سیاسی‬ ‫بەكاری دەهێنن‪ .‬ئ��ەوان تیسالم تەنها‬ ‫چەكی سیاسییانە‪ ،‬ئە گینا كاتێك كە‬ ‫وەزیرێكیان لە حكومەتایە چ پێویستی‬ ‫بە مەشروعی ئیسالمییە‪ ،‬هێندەی ئاتاجی‬

‫لە راگەیەنراوی كۆنگرەكەی یەكێتیی جیهانی زانایانی ئیسالمیدا ناوی كورد نەهێنرا‬

‫كەسایەتیەكی ئیسالمی وەك (د‪.‬عەلی قەرەداخی) لەلوتكەی‬ ‫یەكێتی زانایانی ئیسالمی جیهانیداو لەپرسێكی چارەنوسسازی‬ ‫وەهادا لەئەستەمبوڵ بەبچوكترین شێوە كاریگەری نەكرد‬ ‫تا وەك واڵتێكی وەك نەرویج‌و ئیتاڵیا ئاوڕێك لە هەرێمی‬ ‫كوردستانی بندەستی نادادگەری‌و زوڵمی داعش بدەنەوە‬ ‫بە پرۆفیشناڵی و پسپۆڕییە‪ .‬بۆنموونە‬ ‫وەزیری كارەبا یان كشتوكاڵ كە ئێستا‬ ‫ئیسالمییەكان بە وەسیلەی دەنگی‬ ‫ئیسالمییەكانی كوردستان پێی گەیشتن‪،‬‬ ‫چ رەن��گ��دان��ەوەی��ەك��ی ئ��ەو مەشروعە‬ ‫سیاسییەیان ل��ەوەزارەت��ەك��ان��دا هەیە‪.‬‬ ‫ئەوان لە ئێستادا ئەوەیان بۆ خەڵكی‬ ‫سەلماندووە كە توراسی سیاسی ئیسالمی‬ ‫لە ئایدیۆلۆژیای حزبیاندا تەنها بۆ‬ ‫مەبەستی ترەو هیچ پێویستییەكی كاری‬ ‫پراكتیكییان بەو مەشروعە ئیسالمییە‬ ‫نییە‪ .‬چونكە ی��ەك��گ��رت��وو رەنگبوو‬ ‫پسپۆڕێكی بواری كارەبا كە كاكەییە یان‬ ‫ئێزیدی بكاتە وەزیری كارەبا باشتر بێت‬ ‫تا حافز قورئانێك‪ .‬یاخۆ كۆمەڵ لە‬ ‫جیاتی عەبدولستاری نێو مز گەوت‌و سەر‬ ‫ب��ەرم��اڵ دەب���وو پسپۆڕێكی زانستی‬ ‫كشتوكاڵ یان ئیدارییەكی سەركەوتووی‬ ‫لەو پۆستەدا دانایە‪ .‬مەبەستمان لەم‬ ‫شیكارەدا ئەوەیە هۆشداربوون لەسەر‬ ‫ئاستی ئەو هەڵە ستراتیژییە پێویستە‪.‬‬ ‫كە وابزانین م��ادام عەلی باپیر دژی‬ ‫داعش شتانێك دەڵێت‪ ،‬ئیدی خەیاڵمان‬ ‫تەختبێت ك��ە كۆمەڵی ئیسالمی بە‬ ‫بەكارهێنانی وشەی دیموكراسی كێچ‬ ‫ناكرێتە كەوڵییەوە‪ .‬نەخێر كاتێك‬ ‫دەبێت لەسەر ئیسالمییە سیاسییەكانی‬ ‫كوردستان خەیاڵمان تەخت بێت كە‬ ‫گوتاریان لەمەڕ پرسی دیموكراسی‌و‬ ‫لیبڕاڵی‌و پێكەوە ژیان روون‌و رەوان بێت‪.‬‬ ‫دەبێت ئەو زەمەنەی كە دڵی پرۆژەكەیان‬ ‫لەكاركەوتووەو بێ‌كار ماونەتەوەو ناتوانن‬ ‫ب��ەردی گ��ەورەی خەالفەتی ئیسالمی‬ ‫هەڵبگرن‪ .‬ئیدی وانەزانین لە ژێر كارو‬ ‫ك��ردەوەی رۆژان��ەدا چ ئاگرو ئافاتێكن‪.‬‬ ‫چونكە لەئەوڕۆدا ئیسالمییەكان مادام‬ ‫هەڵگری تۆرەمەی تاكڕەوین‌و لە تیۆرو‬ ‫پراكتیكیاندا كردەی پێكەوەیی‌و شوناسی‬ ‫گرفتەكە لێرەوە‬ ‫پێكەوەیی نییە‪.‬‬ ‫دەستپێدەكات كە نە كۆمەڵ یەكگرتووی‬ ‫قبوڵەو نە یەكگرتوو كۆمەڵ‌و بزووتنەوەو‬ ‫نەهەموویان داعشیان قبوڵە‪ .‬دەبێت وا‬ ‫راڤە بۆ پرسەكە بكەین كۆمەڵ كاتێك‬ ‫داع��ش دەدات��ە دوواوە كەواتە پێش‬ ‫داعش یەكێتی‌و پارتی قبوڵ نییە‪ .‬چونكە‬ ‫عەلی باپیر بە كۆمەڵێك پێودانگ داعش‬

‫دەداتە دوواوە كە دوو هێندە پێودانگی‬ ‫هەیە بۆ ئەوەی یەكێتی‌و پارتیش بداتە‬ ‫دوواوە‪ .‬چونكە ئەو زمانەی عەلی باپیر‬ ‫داعشی پێ دایە دوواوە زمانێك بوو كە‬ ‫رەخنەی لە عەقڵی سیاسییان گرتوو‬ ‫پ��ێ��ی واب�����وو ئ���ەم رێ���گ���ەی ئ���ەوان‬ ‫سەركەوتووترە بۆ هەمان ئامان ج تا ئەو‬ ‫رێگەیەی داع��ش‪ .‬رەخنەكەی ئ��ەو لە‬ ‫جیاتی ئ��ەوەی ن��ەف��رەت‌و نكوڵی بێت‬ ‫بەڵكو نەسیحەتبوو بۆیان‌و نیگەرانی بوو‬ ‫بۆیان كە بەو رێگەیە ناتوانن بگەن بەو‬ ‫خەالفەتەی كە ئێستە دایانمەزراندووە‪.‬‬ ‫كەواتە لەم پێودانگەوە تێدەگەین كە‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی چەندە بزووتنەوەی پێ‬

‫بەهیچ كلۆجێكیش ئەجێندایان جیاوازی‬ ‫لەنێودا نابینرێت‪ .‬چوون لە دەستپێكی‬ ‫ب���ەه���اری ع���ەرەب���ی���دا ب��ی��ن��ی��م��ان كە‬ ‫سەلەفییەكانی میسرو حزبی ن��وری‬ ‫سەلەفی میسری ك��ە ل��ە مەبدەئیدا‬ ‫ك��ورس �ی‌و دەس���ەاڵت ن��ەب��وو‪ ،‬كاتێك‬ ‫زەمینەیان بۆ رەخسا لە دوای موبارەك‬ ‫لەهەمو حزبە سیاسییەكانی تر توندو‬ ‫تۆڵتر روویانكردە سیاسەت‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫دەبێت رۆشنبیرو سیاسییەكانی كورد‬ ‫ب���اش ل���ەو راس��ت��ی��ی��ە ت��ێ��ب��گ��ەن كە‬ ‫ئیسالمییەكان لەئێستادا تەنها باری‬ ‫پرۆژەكەیان كەوتووەتە لێژی‌و كوژاوەتەوە‬ ‫ئەگینا هەمان یارو یاوەرەكەی ئەم نەزمە‬

‫یەكێتی زانایانی جیهانی ئیسالمی لە‬ ‫ئەستەمبوڵ كە كوردێكی وەك عەلی‬ ‫قەرەداخی سەرۆكییەتی‪ .‬بە بچوكترین‬ ‫شێوە ئاماژەی بە مەترسییەكانی سەر‬ ‫گەلی ك���وردی موسڵمان ن��ەك��را‪ .‬ئەو‬ ‫مەترسیانەی مێشكی س��ەری ت��ەواوی‬ ‫دنیای س��ەرق��اڵ ك���ردووە‪ ،‬بەنیسبەت‬ ‫ئیسالمییەكانەوە مێشێك میوان نییە‪.‬‬ ‫بەڵێ‌ س��ەدان ه��ەزار ئ��اوارەی عەرەبی‬ ‫موسڵمانی سوننی لەكوردستان ئەرزشی‬ ‫سوپاسێكی نەبوو كە ئ��ەو یەكێتییە‬ ‫ئیسالمییە بینوێنێت‪ .‬بەپێچەوانەوە هەر‬ ‫لەسەر قەوانە كۆنەكەیان ئااڵنە شین‌و‬ ‫واوەیال بۆ فەلەستین‌و غەزە‪ .‬ئەوەیە ئەو‬ ‫راستییەمان پێ دەڵێت كە گەر كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتوویش تامیان لەو سفرە حازرەی‬ ‫بەردەمیان نەكر دبێت‌و لە ئەوروپا یان‬ ‫هەر شوێنێكی دەرێی كوردستان بوونایە‬ ‫ئ��ەوا بەدڵنیاییەوە نەك هەر ئیدانەی‬ ‫داعشیان ن��ەدەك��رد بەڵكو دەبوونە‬ ‫پاڵنەرو پشتیوانی‪ .‬هەر ئەم هەستە‬ ‫نەسازەی ویژدانی مرۆڤایەتی كە لە بۆ‬ ‫هێل‌و سروشتی گەشەی ئیسالمییەكاندایە‬ ‫ێ پ��رۆژەی‬ ‫وا دەك���ات ك��ە بڵێین بەڵ ‌‬ ‫ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا تەنها‬ ‫وەك رووك����ەش س��ی��م��او سیناریۆی‬ ‫نەتەوایەتی پێیەو لەراستیدا ئ��ەوان‬ ‫بەرهەمی ئیسالمیزمی عەرەبین‌و پرۆژەی‬ ‫زەبەالح‌و خەونی زەردو سوریشیان خۆی‬ ‫لەكەوای خەالفەتی مێژووی تۆزاویدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ .‬لەبەرئەوە بیرمەندو كۆڵەران‬ ‫لە دیاردەی ئیسالمی سیاسی‌و ئیسالم‬ ‫ن��اس��ان ب��اش ت��ێ��دەگ��ەن ك��ە پ���رۆژەی‬ ‫ئیسالمی سیاسی كوردستان پرۆژەیەكە‬ ‫بەرهەمەكەی لەبەرەبابێكی نەتەوایەتی‬ ‫ع��ەرەب��ی��دا ه���ەڵ���چ���ۆڕاوە‪ .‬ه��ەرب��ۆی��ە‬ ‫بەرهەمەكانیشیان لە كوردستاندا كت‌ومت‬ ‫لەریزەكانی داعش‌و بەرەی نوسرە دایەو‬ ‫مەالی مزگەوتێكی ئەوان نییە چەندین‬ ‫الوی بە حەماسەو بە حیرەتی وتارەكانی‬ ‫نەناردبێتە سنوری شام‌و موسڵ‪ .‬ئەوان‬ ‫رۆحیان لە گەڵ ئەو رابوونە جیهادییە‬ ‫ت��ون��دوت��ی��ژەدای��ەو گ��ی��رف��ان‌و گەمەی‬ ‫س��ی��اس��ی��ش��ی��ان ب�����اری س��ەرش��ان��ی‬ ‫دەسەاڵتدارێتی كوردییە‪ .‬چونكە لەیەكێك‬ ‫ل��ەو راپ��ۆرت��ان��ەی ك��ە ت���ۆڕی ه��ەواڵ��ی‬ ‫جەزائیریی لەسەر پێكهاتەكانی ناو‬ ‫داعش باڵویكردبوویەوە ئەو راستییەی‬ ‫دركاند كە ‪90%‬ی ئەندامانی داعش‬

‫پرۆژەی ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا تەنها‬ ‫وەك رووكەش سیماو سیناریۆی نەتەوایەتی‬ ‫پێیەو لەراستیدا ئ��ەوان بەرهەمی ئیسالمیزمی‬ ‫ع��ەرەب��ی �ن‌و پ���رۆژەی زەب����ەالح‌و خ��ەون��ی زەردو‬ ‫سوریشیان خۆی لەكەوای خەالفەتی مێژووی‬ ‫تۆزاویدا دەبینێتەوە‬ ‫قبوڵ نییە هەرهێندەش داعشی لەال‬ ‫مەردوودە‪ .‬كۆمەڵ چەند تێبینی لەسەر‬ ‫یەكگرتوو هەیە هەر هێندەش بەڵكو‬ ‫كەمتری لە داعش هەیە‪ .‬ئەو هەستەی‬ ‫ئێستا ئیسالمییەكان لەسەر داعش‬ ‫دەریان بڕیوە هەستێكی واقیعی نییەو‬ ‫بەڵكو تایبەتمەندییەكی بگرەو بەردەی‬ ‫ناوخۆیی خۆیانە‪ .‬چ��وون هەموومان‬ ‫دەزانین كۆمەڵی ئیسالمی زیاتر ئەنساری‬ ‫ال قبوڵ بوو تا یەكگرتوو‪ .‬سەردەمانێك‬ ‫كە دەسەاڵتیان هەبوو فشاریان لەسەر‬ ‫یەكگرتوو دروستكردبوو بەاڵم نەبوونە‬ ‫فشار بۆ ئەنسارو بگرە لەگەڵی بواردا‬ ‫چاوساغیان ب��وون‪ .‬هەربۆیە شلرەوی‌و‬ ‫ت��ون��دڕەوی ئیسالمییەكان هیچ لەو‬ ‫مەترسییە كەمناكاتەوە ك��ە ئ��ەوان‬ ‫خەریكی مناوەرەیەكی تاكتیكین‌و بەس‪.‬‬

‫توندڕەوییەن كە ئەوڕۆ لە سێ گۆشەی‬ ‫سوننی ئێراقی‌و س��وری��دا دەیبینین‪.‬‬ ‫ئەوەی زیاتر هەستی ئەم نوسینەی ال‬ ‫گەاڵڵەكر دین خۆی لەوەدا دەبینێتەوە‬ ‫كە لەمیانی ئەم ئاریشەو ئاڵۆزیانەی ئەم‬ ‫دووای���ی���ان���ە دا ك����ەت����ەواوی دون��ی��ا‬ ‫لەسەرخەتبوون بۆ هەماهەنگی‌و هاوكاری‬ ‫كورد لەباشوری كوردستاندا‪ .‬تەواوی‬ ‫واڵتانی عەرەبی‌و زۆربەی ئیسالمییەكان‌و‬ ‫رێكخراوە م��ەدەن�ی‌و چاالكوانەكانیان‬ ‫قورەما م��اون‌و بچوكترین هەڵوێستیان‬ ‫نییە‪ .‬ئەو تەوژمە توڕەییەی كەسێكی‬ ‫وەك ی���وس���ف ق�������ەرزاوی ل��ەس��ەر‬ ‫تێرۆریستبوونی پەكەكە لە ئەستەمبوڵ‬ ‫دەیگوت‪ ،‬لەبەرامبەر داعشدا بچوكترین‬ ‫ئاماژە نەدراو بێدەنگییەكی پڕ لەوتنی‬ ‫پشتیوانی بۆ نواندن‪ .‬لەم رۆژانەشدا‬

‫پێشووتر لەنێو ح��زب��ە ئیسالمییە‬ ‫رێپێدراوەكانی جەزائیر وات��ە بەرەی‬ ‫رزگاریخوازی ئیسالمی جەزائیرو پارتی‬ ‫نەهزەی تونسی‌و پارتی دادی مەغریبی‌و‬ ‫پارتی دادی توركیی‌و ئیخوانی میسرو‬ ‫حەماس‌و جیهادی فەلەستیندا بوون‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا ئ��ام��اژەش��ی ب��ە ك��ۆم��ەڵ‌و‬ ‫یەكگرتووی ئیسالمی‌و بزووتنەوە داوەو‬ ‫ت��ەن��ان��ەت گ���روپ���ە وەه��اب��ی��ی��ەك��ان‌و‬ ‫مەكتەبییەكانی ئێرانیشی لەكوردستانی‬ ‫رۆژه��ەاڵت‌و سەلەفییەكانی ئەودیویشی‬ ‫نێوبر دوون‪ .‬گەر ئەم مۆدێلە ئیسالمییانە‬ ‫هێند دژی داعشن بۆچی بەرهەمەكانیان‬ ‫ب��ۆ داع��ش��ە‪ .‬گ��ەر ئ��ەم ئیدانەیەی‬ ‫ئیسالمییەكان لەمەڕ خەالفەت روون‌و‬ ‫رەوانە بۆچی هێزە مرۆییەكەیان بەشێك‬ ‫لە خۆكوژەكانی داعش پێكدەهێنێت‪ .‬بۆ‬

‫ناپرسین گەر ئەو ئەندامانەی ریزەكانی‬ ‫ی��ەك��گ��رت��وو ك��ۆم��ەڵ‌و ب��زووت��ن��ەوە بە‬ ‫جێدەهێڵن‌و دەبنە داع��ش بۆ نابنە‬ ‫هێزێكی نەتەوەیی وەك پەیەدەو یەپەگەو‬ ‫پەكەكە‌و روو لە گروپە ئیسالمییەكان‬ ‫دەنێن‪ .‬واتە ئەوان لەرووی ئایدیۆلۆژییەوە‬ ‫نەك هەر نە گۆڕاون‌و كاڵنەبوونەتەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو لەنێو پشتی بەرەبابیان كە حزبە‬ ‫ئیسالمییەكانن تۆختر ب��وون��ەت��ەوە‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەرئ��ەوە دڵسۆزترین‌و سەالرترین‬ ‫ئەندامانی كۆمەڵ‌و بزووتنەوە نێزیكترین‌و‬ ‫نیانترینن ل��ەت��ەك داع���ش‌و ب��ەرەی‬ ‫ن��وس��رەدا‪ .‬ئ��ەوە واقیعێكەو راپۆرتە‬ ‫هەواڵێكی ئەكادیمی دونیا كوردیشی لەو‬ ‫چوارچێوەیەدا داناوە‪ .‬هەربۆیە دەگەینە‬ ‫ئەو راستییەی بڵێین داعش رەنگێكی‬ ‫تۆخی ئیسالمییەكانی ك��ور دستان‌و‬ ‫تێكڕای ئیسالمییە سیاسییەكانی دونیایە‬ ‫ب��ە ئ���ەوروپ���او ئ��اس��ی��ای ن��اوەڕاس��ت‌و‬ ‫ق����ەوق����ازەوە‪ .‬ه��ەم��ی��ش��ەی��ش ه��ێ��زە‬ ‫ئیسالمییەكانی دوونیا بەمانەی الی‬ ‫خۆمانیشەوە سەرچەشمەیەكی جاری‬ ‫تەسدیری هێزی مرۆیین بۆ ئەو گروپە‬ ‫ت��ون��دڕەوان��ە‪ .‬ئەوەتا لەواڵتێكی وەك‬ ‫ئەڵمانیا بە هەزاران سەلەفی موسڵمان‬ ‫كە رۆژێ��ك لە رۆژان توخنی سیاسەت‬ ‫ن��ەك��ەوت��وون‪ ،‬ه��اوس��ۆزی تاریكترین‌و‬ ‫بێزراوترین ئەزمونی تاڵی سیاسەتن لە‬ ‫نێو داعشدا‪ .‬ئەو سەلەفیانە لەواڵتێكی‬ ‫وەك ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا ك��ە ن��م��وون��ەی��ەك��ی‬ ‫س��ەرك��ەوت��وی دێموكراسی بەڕێوەی‬ ‫دەبات‪ ،‬بەسەدانیان روو دەكەنە سوریاو‬ ‫ش��ام‪ .‬ئ��ەدی چ��ۆن ل��ە واڵتێكی وەك‬ ‫كوردستاندا كە نموونەیەكی دیموكراسی‬ ‫س��اواو ن��ات��ەواو هەیە‪ ،‬ئیسالمییەكان‬ ‫زەمینەیەكی لەبارتریان هەیەو دەزگا‬ ‫هەواڵگیرییەكان وەك خۆرئاوا بەهێزنین‌و‬ ‫زیاتر لەهەوای ئیسالمی ك��وردەواری��دا‬ ‫كەڵك وەردەگرن‪ ،‬بەدڵنیاییەوە چاوەڕێ‬ ‫دەكرێت هێزی نێزیكیی ئیسالمییەكانی‬ ‫كوردستان‌و داعش قوڵترو پتەوتربێت‬ ‫بەتایبەتی دەبینین‌و دەژنەوین لەكاتێكدا‬ ‫ك��ە بەشێكی م���ەزن‌و باڵێكی ك��ارای‬ ‫حزبێكی وەك ك��ۆم��ەڵ‌و ب��زووت��ن��ەوەو‬ ‫چەندین رەوتی سەلەفی بەئاشكرا ناڕازین‬ ‫بەئەدای رووكەشی پارتەكەیان دژ بە‬ ‫داعش‌و خەالفەتی ئیسالمی جاڕدراوی‬ ‫توندڕەوەكان لە موسڵ‌و شامدا‪ .‬تەنانەت‬ ‫كەسایەتیەكی ئیسالمی وەك د‪.‬عەلی‬ ‫قەرەداخی لەلوتكەی یەكێتی ئیسالمی‬ ‫جیهانیداو لەپرسێكی چارەنوسسازی‬ ‫وەهادا لەئەستەمبوڵ بەبچوكترین شێوە‬ ‫كاریگەری نەكرد تا وەك واڵتێكی وەك‬ ‫ن��ەروی�ج‌و ئیتاڵیا ئاوڕێك لە هەرێمی‬ ‫كوردستانی بندەستی نادادگەری‌و زوڵمی‬ ‫داعش بدەنەوە‪ .‬بەراستی هەڵوێستی ئەو‬ ‫كۆنگرەیە ئەو راستییەی دوپاتكردەوە‬ ‫ك��ە ت��ۆرەم��ەی ئیسالمی سیاسی لە‬ ‫كوردستان دا تۆرەمەیەكی دڕك رەنگەو‬ ‫درەن��گ یا زوو لەپێی پێشمەرگەدایەو‬ ‫لەتمەی ب��ەردەم پرۆسەی پێشكەوتن‌و‬ ‫دیموكراسی‌و لیبراڵی ئەم ئەزموونەی‬ ‫كوردستانە ك��ە ه��ەم��وو دون��ی��ا وەك‬ ‫سەرمەشقی دژە تیرۆرو وەك سیمبوڵی‬ ‫پەنادانی ئ��اوارەو وەك زێ��دی فرەیی‌و‬ ‫ئاشتەوایی باسی لێوە دەكەن‪ .‬ئەوەش‬ ‫ئەو راستییە دوپات دەكاتەوە كە داعش‬ ‫و هەر نموونەیەكی تری وەك داعش كە‬ ‫لێرەو لەوێ‌‪ ،‬لە نەیجیریای بۆكۆ حەرام‌و‬ ‫ل��ە ن��وس��رەی س��وری��او داع��ش��ی ش��ام‌و‬ ‫لەتاڵیبانی پاكستان هەموو ئەمانە‬ ‫نموونەی تۆخی ئەم ئیسالمییە سیاسییە‬ ‫پڕموعەماو قورەمایانەن كە لە دۆخی‬ ‫متبوونی هێزو هەرەكەتیاندا پەنا دەبەنە‬ ‫بەر مێزو دانوستان‌و پەرلەمان‌و حكومەت‌و‬ ‫لە دۆخ��ی هەستانیشیاندا مەزارەكان‬ ‫دەتەقێننەوە‪ ،‬خەڵكی ب���ەزۆر دین‬ ‫دەگۆڕن‌و باجو سەرانە دەستێنن‌و كیژان‬ ‫بەنیكاح‌و بە تۆپزی‌و بە كەنیزەك كردن‬ ‫ئەتك دەكەن‪.‬‬


‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )214‬دوشةممة ‪2014/9/1‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫مێژوی سەرهەڵدانی بزوتنەوەی وەهابی‬ ‫د‪ .‬بـەختیـار ســەعید مەحمود شــوانی‬ ‫محەمەدی ك��وڕی عه‌بدولوه‌هاب كە بە‬ ‫دامەزرێنەرەی بزوتنەوەی وەهابی دادەنرێت‪،‬‬ ‫لە نێوان سااڵنی (‪1792-1700‬ز) ژیاوە‪.‬‬ ‫ناوبراو لە ژینگەی (نەجد) كە ژینگەیەكی‬ ‫بەدەوی بووە ژیانی بەسەر بردووە‪ ،‬كە تا‬ ‫ڕادەیەكی زۆر لە كاریگەری ناوچە عەرەبی‬ ‫و جیهانیەكان بە دوور بووە‪ ،‬ئەم ناوچەیە‬ ‫بە شێوەی ژیانێكی بەدەوی عەرەبی سادە‬ ‫ژیاون‪ ،‬بەاڵم ناوبراو لەناو خێزانێكی شارەزا‬ ‫بەئاین و شەریعەت گەورە بووە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫زایناری و شەریعەتی لەناو خێزانەكەی خۆیدا‬ ‫وەرگرتووە‪ ،‬بەجۆرێك باوكی قازی شاری‬ ‫عەینیە بووە و یەكێك بووە لە زانایانی‬ ‫فقهی حەمبەلی‪ ،‬بۆیە كاتێك بەدوای زانستدا‬ ‫چ��ووە ش��اری مەدینە داوای ك��رد لەسەر‬ ‫هەمان شێوازی بادیەو بەساكاری زانستەكان‬ ‫وەربگرێت لەبەر ئەوەی ئەو دژی جەدەلی‬ ‫فەلسەفی وقسەو باسی زانایانی زانستی‬ ‫كەالم بوو‪ ،‬هەروەها كاتێك چووە شاری‬ ‫بەسرە دژی ئەو بیدعەو خورافیاتانە بوو كە‬ ‫لەبواری زانستە ئاینیەكاندا هەبوون و لەگەڵ‬ ‫بیروباوەڕو ئەو زانیاریانەدا نەدەگونجا كە لە‬ ‫بادیە وەریگرتبون كە خۆی دبینیەوە لەو‬ ‫زانستە ئاینیانەی كە پێش زانستی كەالم و‬ ‫ورگێرانی فەلسەفەی یونانی و كایگەربوونی‬ ‫موسڵمانان بەدابونەریتی گەلەكانی تر‬ ‫هەبوون‪ ،‬بۆیە ئەو لە سەر ڕێرەوی كۆمەڵێ‌‬ ‫زان��ای موسڵمانانی پێشینان دەڕۆی كە‬ ‫كاریگەری وەرگیرانی فەلسەفەی یونانی‬ ‫وزانایانی ئەهلی كەالمیان لە سەر نەبوو‪،‬‬ ‫لەوانە‪ :‬ئەحمەدی كوڕی حەمبەل(‪-780‬‬ ‫‪855‬ز) ئیبنو ت��ەی��م��ی��ە(‪1328-1263‬ز) و‬ ‫ئیبنو قەیمی جەوزی(‪1350-1293‬ز)‪ ،‬لێرەدا‬ ‫بیركردنەوەی خەڵك وزانایانی ئەو سەردەم‬ ‫وەك زانایانی پێشینان نەبوو‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫بیدعەو خرافیات لەناو ئایندا پەیدابوو‪ ،‬ئەمە‬ ‫س��ەرەڕای ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی ئەم‬ ‫الیەنی پشتگوێخستبوو و بایەخی پێنەدەدا‪،‬‬ ‫هەربۆیە لەم ڕانگەیەوە بۆشاییەك لە بواری‬ ‫زانستی ئیسالمی وبیری ئیسالمیدا سەری‬ ‫هەڵدابوو‪ ،‬بەتایبەتی دوای نەمانی دەوڵەتی‬ ‫فاتمی(كە لەسەر بنەمای بیری سۆفیگەری‬ ‫دامەزرابوو)كە خاوەن بیرێكی سۆفیگەرو‬ ‫كاریگەریی فەلسەفەی لەسەر بوو‪.‬‬ ‫بەهۆی باشی بارودۆخی بنەماڵەی‬ ‫ك��وڕی عه‌بدولوه‌هاب ل��ەڕووی ئابوریەوە‪،‬‬ ‫توانی سەردانی ژمارەیەك شاری گرنگی‬

‫خ��ودا لە كاتی عیبادەتدا‪ ،‬بۆیە لێرەدا‬ ‫محه‌مەدی ک��وڕی عەبدولوهاب دژی ئەم‬ ‫جۆرە عیبادەتە بوو‪ ،‬هەروەها ئەم جۆرە‬ ‫عیبادەتەی بە شیرك و كوفر لە قەڵەم دەداو‬ ‫پێی وابوو ئەمە پێچەوانەی سەرەتاكانی‬ ‫ئیسالم وپێشینانی ئومەتە و بەم كارە‬ ‫بیروباوەڕو عەقیدەی موسڵمانان الدانی‬ ‫ل ‌ێ دروستدەبێت‪ ،‬هەروەها ئەمە هەمان‬ ‫بیروباوەڕی سەردەمی جاهلیە كە وەسیت‬ ‫وناوەندیان لە نێوان خۆیان وخودا دادەنا‬ ‫لە كاتی عیبادەتدا‪ ،‬هەربۆیە بت وسەنەمیان‬ ‫دانابوو‪ ،‬وەكو وەسیت لەنێوان خۆیان و‬ ‫خودا لەكاتی عیبادەتدا‪ ،‬خودای گەورەش‬ ‫لەم بارەیەوە دەفەرمێت‪(:‬وما نعبدوهم اال‬ ‫لیقربونا اال اللە زلفی)‪( ،‬واتە‪:‬ئێمە بۆیە ئەم‬ ‫بتانە دەپەرستین تاوەكو لە خودا نزیكمان‬ ‫بكاتەوە)‪.‬ئەمەش بەمانانی بوونی وەسیت‬ ‫دێت لە نێوان بەندەو خودا‪ ،‬بۆیە کوڕی وەهاب‬ ‫پێی وابوو ئەمە هەمان ئەو بیروباوەرەیە كە‬ ‫لەكاتی خۆیدا پێغەمبەر دژیان جەنگاوە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە شیركی ئەم سەردەمە(سەردەمی‬ ‫خۆی)ئەوەیە لەكاتی خۆشی وناخۆشیدا‬ ‫پەنا دەبەنە بەر غەیری خودا و تەوەسلی‬ ‫پێدەكەن‪ ،‬لەهەمان كاتدا مشركینی قورەیش‬ ‫تەوەسل وپەنایان دەبردە بەر بت وسەنەم‪،‬‬ ‫بۆیە پێغەمبەر(د‪.‬خ) واجبـی كرد لەسەر‬ ‫موسڵمانان شەر لە دژی ئەم جۆرە شیركە‬ ‫بكرێت‪ ،‬بۆیە محه‌مه‌دی کوڕی عەبدولوەهاب‬ ‫پێی وابوو شیركی ئەم سەردەمە لە شیركی‬

‫لەپاڵ خودا‪ .‬کوڕی عه‌بدولوه‌هاب پێی وابوو‬ ‫دەبێت ئیسالم و و تەوحید نوێبكرێتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها کوڕی عه‌بدولوه‌هاب پێی وابوو‬ ‫وش��ەی (ال ال��ە اال ال��ل��ە) ل��ە دوو بەش‬ ‫پێكهاتووە‪ ،‬بەشی یەكەم (ال الە) بریتیە لە‬ ‫دان نان بەوەی كە هیچ پەرستراوێك نیە‪،‬‬ ‫بەشی دووەمی وشەكە(اال اللە) وات ‌ه تەنها‬ ‫خودا پەوەردگارەو شایەنی پەرستنە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەو پێی وابوو مانای وشەكە ڕوونە كە ڕێگە‬ ‫بە بوونی هاوەڵ وشەریك نادات و دەبێت‬ ‫مانای وشەكە لە بواری جێبەجێكردندا وەكو‬ ‫خۆی وەربگیرێت‪ ،‬بۆیە بە بروای ناوبراو‬ ‫پەنابردن وه��اوارك��ردن بۆ غەیری خودا‬ ‫مانای دەبێتە هۆی لەكەداركردنی بیروباوەر‪،‬‬ ‫پێویستە یەكتاپەرستی تەنها لە خودی خودا‬ ‫كۆبكرێتەوە‪.‬‬ ‫محەمەدی ک��وڕی عه‌بدولوه‌هاب‬ ‫هەوڵەكانی خستە گەر لە پێناو پاككردنەوەی‬ ‫عەقیدەی ئیسالمی‪ ،‬بۆیە ئەو پێی وابوو‬ ‫دوای فتوحاتی ئیسالمی و تێكەاڵوبوونی‬ ‫ع��ەرەب بە نەتەوەكانی ترو سەرهەڵدانی‬ ‫بیروباوەری موعتەزیلەكان لەبارەی خەلقی‬ ‫قورئان كە لەدایكبووی كۆمەڵگەی شارستانی‬ ‫و كاریگەری فەلسەفی ڕۆژئاوایان لە سەر‬ ‫بوو‪ ،‬بیروباوەری ئیسالمی گۆران و بیدعەو‬ ‫خورافیاتی ل ‌ێ پەیدابوو‪ ،‬ئەمە س��ەرەرای‬ ‫سەرهەڵدانی مەبدەئی تەئویل و بە عەقڵ‬ ‫لێكدانەوەی شتەكان لەالیەن موعتەزیلەو‬ ‫ڕەتكردنەوەی مەبدەئی قیاس‪ .‬لەالیەكی‬

‫محەمەدی کوڕی سعود لە ساڵی ‪ 1801‬به‌ سوپایەكەوە‬ ‫لە حیجازەوە ڕووی كردە كەربەال و دەستی كرد بە كوشتنی‬ ‫خەڵكەكەی و قوبەی ئیمام حوسێنی تێكشكاند و دەستی‬ ‫بەسەر هەموو خشڵ و زێری مەزارەكەدا گرت‬ ‫جیهانی ئیسالمی بكات و بەدوای زانستدا‬ ‫بەتایبەتی شارەكانی بەسرە وبەغدا وموسڵ‬ ‫ودیمشق و ئەسفەهان‪ ،‬ئ��ەم گەشتانەی‬ ‫ناوبراو چەندین ساڵی خایاند‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەهۆی ئەم گەشتانەوە توانی شارەزایەكی‬ ‫تەواو پەیدابكات لەسەر بارودۆخی جیهانی‬ ‫ئیسالمی ل���ەرووی ئاینی و كۆمەاڵیەتی‬ ‫و سیاسیەوە‪ ،‬هەربۆیە ئ��ەم گەشتانە‬ ‫یارمەتیدەری کوڕی عەبدولوەهاب بوون بۆ‬ ‫پێگەیشتنی باری فكری ناوبراو‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫ترەوە بەهۆی ئەم گەشتانەوە توانی چەندەها‬ ‫كتێب وسەرچاوەی ئیسالمی گرنگ ببینێت‬ ‫كە لەبواری بانگەوازیدا لێیان سودمەندبوو‪.‬‬ ‫محەمەدی كوڕی عه‌بدولوه‌هاب لە ژیانی‬ ‫خۆیدا چەندین كتێبی نوسیووە لەوانە‪ :‬كتاب‬ ‫التوحید‪ ،‬كشف الشبهات‪ ،‬عقیدە الفرقە‬ ‫الناجیە‪ ،‬المسائل الجاهلیە‪ ،‬فضل االسالم‪،‬‬ ‫مفید المستفید وهتد‪.‬‬ ‫ڕێ��ب��ازە س��ۆف��ی��گ��ەری��ەك��ان ن��اوەن��د‬ ‫(الوسيط) یان لە نێوان بەندە و خودا‬ ‫دادەن���ا لە ب��واری عیبادەتدا‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫بەندە پێویستی ناوەندێك هەبوو لەگەڵ‬

‫سەردمی پێغەمبەر(د‪.‬خ) گەورەترە‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫خودای گەورە دەفەرمێت(واذا مسكم الضر‬ ‫فی البحر چل من تدعون اال ایاە فلما نجاكم‬ ‫الی البر اعرضتم وكان االنسان كفورا)‪ ،‬بۆیە‬ ‫خودای گەورە ئەوەمان یاد دەخاتەوە كە‬ ‫كاتێك بێباوەران لەناو ئاودا لێیان دەقەومێ‌‬ ‫تەنها پەنا بۆ خ��ودا دەب��ەن واز لە شێخ‬ ‫وگەورەكانیان دەهێنن وەهاواریان بۆناكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم خەڵكەی سەردەمی ئەو سەرەرای‬ ‫ئەوەی هەندێكیان خۆیان بە ئەهلی زانست‬ ‫دەزانن و هەندێكی تریان زوهدو عیبادەت‬ ‫و خوداپەرستیان زۆرە‪ ،‬بەاڵم كاتێك لێیان‬ ‫دەقەومێت پەنا بۆ غەیری خودا دەبەن وەك‬ ‫پەنابردن وهاواركردن بۆ پێغەمبەر(د‪.‬خ)‬ ‫و مەعروفی كەرخی و شێخ عەبدوالقادری‬ ‫گەیالنی وهتد‪ ،‬بۆیە کوڕی عەبدولوەهاب دژی‬ ‫پەنابردن و هاواركردن بوون بۆ مردوو یان‬ ‫زیندوو‪ .‬هەورها ئەو پێی وابوو زیارەتكردنی‬ ‫گۆڕستان بە مەبەستی پاڕانەوە یان پیرۆز‬ ‫ڕاگرتنی قەبر و مەزارەكان كارێكی نەشیاوە‬ ‫و زیادەیەكە لە سەردەمی پێغەمبەر (د‪.‬خ)‬ ‫و هاوەاڵنیدا نەكراوە‪ ،‬هەربۆیە دژی پارانەوە‬ ‫بوو لە غەیری خودا و یان دانانی كەسێك‬

‫تر کوڕی عه‌بدولوه‌هاب ئەوەی وەك بنەما‬ ‫چەسپاند كە ڕەئی و تەئویل هیچ نرخێكیان‬ ‫نیە لەبەرانبەر بوونی نەسی قورئان‪،‬‬ ‫هەروەها ناوبراو بەتوندی دژی مەزاهبەكان‬ ‫بوو‪ ،‬بەتایبەتی ئەگەر بیروباوەری ئەوان‬ ‫نەسی قورئان وحەیسی پێغەمبەری(د‪.‬ع)لە‬ ‫سەر نەبێ‌‪ .‬بۆیە لێرەدا دەتوانین بڵێن ئەو‬ ‫شتانەی لە سەرەوە باسمان كرد كرۆك و‬ ‫ناوەڕۆكی بیروباوەڕی كوڕی عەبدولوەهابی‬ ‫پێك دەهێنا‪.‬‬ ‫محەمەدی ک��وڕی عەبدولوەهاب دوای‬ ‫ئەوەی دەستی كرد بە دەعوە و بانگەوازكردن‬ ‫بۆ بیروباوەركانی ناوچەی (حریمال‌و)ی‬ ‫بەجێهیێشت و چووە ناوچەی (العینیە)‬ ‫وناوەرۆكی بیروباوەری خۆی بە سەرۆكی‬ ‫ئەم ناوچەیە عوسمانی کوڕی ئەحمەدی‬ ‫کوڕی موعەمەر ڕاگەیاند و ئەویش باوەری‬ ‫پێهێنا‪ ،‬بۆیە کوڕی عه‌بدولوه‌هاب داوای‬ ‫لێكرد دەسەاڵتی خۆی بخاتە خزمەتی ئەم‬ ‫بیروباوەرە نوێیەوە و هەوڵی باڵوكردنەوەو‬ ‫چەسپاندنی بدات‪ ،‬لەئاكامدا میری عەینیەو‬ ‫کوڕی عه‌بدولوه‌هاب ئەو ناوچانەی كە قەبرو‬ ‫دارو چەند شتێكی تری تێدابوو كە خەڵكی‬

‫پەناو وتەوەسولیان پێ دەكرد وهەموویان‬ ‫تێكشكاند‪ ،‬کوڕی عه‌بدولوه‌هاب كە خۆی‬ ‫لەگەل سوپاكەدابوو و تەورێكی بەدەستەوە‬ ‫بوو بەشداری كرد لە تێكشكاندنی قوبەی‬ ‫گ��ۆری زەی��دی ک��وڕی خەتاب لە ناوچەی‬ ‫جەبەلیە كە یەكێك بوو لەو مەزارانەی‬ ‫كە خەڵكی سەردانیان دەكرد‪ ،‬لە ئاكامدا‬ ‫خەڵكی جەبەلیە دژیان وەستان و حاكمی‬ ‫عەینیەیان بە لەرێدەچوو دان��ا‪ ،‬بە هۆی‬ ‫پاڵپشتی ناوبراو لە کوڕی عه‌بدولوه‌هاب و‬ ‫تێكدانی مەزاری زەیدی کوڕی خەتاب‪ ،‬بۆیە‬ ‫حاكمی عەینیە داوای لە کوڕی عه‌بدولوه‌هاب‬ ‫كرد ناوچەكە بەجێبهێڵت نەوەك خەڵكی‬ ‫ت��ورەی ناوجەی جەبەلیە هێرشی بكەنە‬ ‫س��ەر‪ ،‬ئەوەبوو لە ساڵی ‪1845‬ز ناوبراو‬ ‫ناوچەی عەینیەی جێهێشت و ڕووی كردە‬ ‫ناوچەی درعیە‪ .‬جێی باسە جگە لە ناڕەزایی‬ ‫خەڵك‪ ،‬پەیوەندیانكرد بە فەرمانڕەوای‬ ‫ن��اوچ��ەی ئەحسا كە سولەیمان ن��ەوەی‬ ‫محەمەد حەمیدی بوو‪ ،‬داوای��ان لێكرد كە‬ ‫یارمەتیان بدات دژی کوڕی عەبدولوەهاب‪،‬‬ ‫بۆیە سولەیمانیش داوا لە عوسمانی کوڕی‬ ‫موعەمەر دەكات كە محەمەد عەبدولوەهاب‬ ‫دەربكات‪ ،‬ئەگەرنا باجی سااڵنەی بۆ نانێرێت‪،‬‬ ‫لەبەرانبەر ئەو هەڕەشەیەدا عوسمانی کوڕی‬ ‫موعەمەر پەشیمان بووەوە لە یارمەتیدانی‬ ‫كوڕی عبدولوەهاب و لە عیینە دەریكرد‪.‬‬ ‫دوای دەعوە وبانگەوازیەكی زۆر لەم‬ ‫ناوچەیە لەساڵی ‪ 1865‬توانی فەرمانرەوای‬ ‫ناوچەی دەرعیە محەمەدی ک��وڕی سعود‬ ‫بیبنێت و ف��ەرم��ان��رەوای ن��اوب��راو ب��اوەری‬ ‫پێهێنا‪ ،‬پاش وتووێژی زۆر لە نێوانیاندا‬ ‫بریاری پێكهێنانی فەرمانرەوایەتیەكی نوێیان‬ ‫دا لەسەر بنەمانی تەوحید و هەروەها‬ ‫لەبواری شەروجەنگدا محەمەدی کوڕی سعود‬ ‫سەركردایەتی وەهابیەكانی دەكرد‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫دوای ئەوەی بووە زاوای محەمەدی کوڕی‬ ‫عه‌بدولوه‌هاب و هەوەها کوڕی عه‌بدولوه‌هاب‬ ‫مەسەلەی بەرێوەبردنی كاروباری خەڵكی‬ ‫دایە دەست عەبدولعەزیزی کوڕی محەمەدی‬ ‫کوڕی سعود‪ ،‬لەراستیدا ڕێكەوتنی کوڕی‬ ‫عبدوالوهاب ل��ەگ��ەڵ حاكمی درع��ی��ە بە‬ ‫قۆناغێكی گرنگ و جیاكەرەوە لە مێژووی‬ ‫بزوتنەوەی وەهابیدا دادەن��رێ��ت‪ ،‬لێرەوە‬ ‫بزوتنەوەكە لە بزوتنەوەیەكی ئاینیەوە گۆرا‬ ‫بۆ بزوتنەوەیەكی ئاینی سیاسی هەر ئەمەش‬ ‫بووە بنەمایەكی گرنگ بۆ دروست بوونی‬ ‫دەوڵەتی سعودی لە داهاوودا‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكە ئەوان كاریانكرد لەسەر‬ ‫نیوە دوورگەی عەرەبی و شێوازێكی نوێیان‬ ‫لە باڵوكردنەوەی بانگەوازەكەدا بەكارهێنا‪،‬‬ ‫كە بە هۆیەوە تارادەیەكی باش سەركەوتوو‬ ‫بوون لە جێگیركردنی ئەو شێوازە كە خۆی‬ ‫دەبینیەوە لەناردنی چەندان نوێنەر بۆ‬ ‫شارو ناوچەكان بەمەبەستی گفتوگۆكردن و‬ ‫ڕوونكردنەوەی بنەماكانی ئایینی ڕاستەقینە‬ ‫كە پێشینەی چاكەكار لەسەری ب��وون‪،‬‬ ‫بانگەوازیان ئاڕاستەی سەرجەم چین و‬ ‫توێژەكان كرد هەر لە فەرمانڕەوایانەوە‬ ‫بۆچینی خوارەوە‪.‬‬ ‫ک��وڕی عبدوالوهاب م��اوەی (‪)50‬‬ ‫ساڵ لە درعیەدا مایەوە‪ ،‬لەم ماوەیەدا‬ ‫ناوبراو توانی بیروباوەری خۆی بەتەواوی‬ ‫بچەسپێنێت و لەرێگەی قوتابیەكانیەوە‬ ‫بیروباوەری باڵوبكاتەوە‪ .‬لەالیەكی تره‌وه‌‬

‫دووری ئەو ناوچەیە لە دەسەاڵتی ناوەندی‬ ‫عوسمانی هۆیەكی تری یارمەتی دەر بوو بۆ‬ ‫باڵوبونەوەو گەشەكردنی بزوتنەوەكە‪.‬‬ ‫لەسەر بنەمای ب��ی��روب��اوەری کوڕی‬ ‫عه‌بدولوه‌هاب سوپایەكی نوێ و لەسەر‬ ‫بنەمای نوێ لە درعیەدا ڕێكخرا كە توانی‬ ‫سنوری درعیە تێبپەرێنێت و خەڵكی شاری‬ ‫نەجدو دەوروب��ەری درعیە بیرورای کوڕی‬ ‫عه‌بدولوه‌هابیان پەسەندكرد‪ ،‬لێرەوە کوڕی‬ ‫عه‌بدولوه‌هاب دەستیكرد بە ناردنی نامە‬ ‫ونوێنەری خۆی بۆ ناوچەكانی تر‪ ،‬لەئاكامدا‬ ‫خەڵكێكی زۆر باوەریان پێی هێنا و دەستیان‬ ‫كرد بە ڕێكخستنی بیت ومال و زەكات وهتد‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە ئیمارەی (وەهابیە)‬ ‫دام��ەزراو درعیەی كردە پایتەختی خۆی‪،‬‬ ‫کوڕی وەهاب خۆی گەیاندە زانایانی مەكەو‬ ‫ومەدینە بەتایبەتی لەكاتی مەراسیمی‬ ‫حەج‪ ،‬داوای لێدەكردن پێویستە بیروباوەری‬ ‫موسڵمانان پاكبكرێتەوە ل��ە الدان و‬ ‫خورافیات‪ ،‬لێرەشدا هەندێك لەحاجیەكان‬ ‫دەكەوتنە ژێركاریگەری ئ��ەو بانگەوازە‬ ‫و بیروڕاكانیان دەگواستەوە بۆ شوێنی‬ ‫نیشتەجێبونیان‪ .‬ئەمەش یەكێك بوو لە‬ ‫گەیاندنی بیروباوەرەكانی وەهابیەت بۆ‬ ‫ناوچەكانی تری جیهانی ئیسالمی‪.‬‬ ‫دوای (‪ )10‬س��اڵ لەمردنی کوڕی‬ ‫عه‌بدولوه‌هاب‪ ،‬دەوڵەتی عوسمانی هەستی‬ ‫بەمەترسی وەهابیەكان و بیرروباوەری ئەوان‬ ‫ك��رد‪ ،‬بەتایبەتی دوای ئ��ەوەی محەمەدی‬ ‫کوڕی سعود لە ساڵی ‪ 1801‬ب ‌ه سوپایەكەوە‬ ‫لە حیجازەوە ڕووی كردە كەربەال و دەستی‬ ‫كرد بە كوشتنی خەڵكەكەی و قوبەی ئیمام‬ ‫حوسێنی تێكشكاند و دەستی بەسەر هەموو‬ ‫خشڵ و زێری مەزارەكەدا گرت‪ ،‬لەساڵی‬ ‫‪1805‬ز دەستی بەسەر شاری مەدینەدا گرت‬ ‫و ئەو قەبرو مەزارانەی كە خەڵك ڕوویان‬ ‫تێدەكرد وێرانكران و لەهەمان ساڵدا شەریفی‬ ‫مەكە موبایەعەی خۆی بۆ ک��وڕی سعود‬ ‫ڕاگەیاند‪ ،‬دوای ئەمە محەمەدی کوڕی سعود‬ ‫هەموو پیاوانی سەر بەدەوڵەتی عوسمانی لە‬ ‫شارەكە دەركرد ودواتر دەستی بەسەر نەجد‬ ‫و تەهامەو حیجازدا گرت‪ ،‬لێرەوە بۆ هەموو‬ ‫الیەك ڕونبووەوە كە بزوتنەوەی وەهابی‬ ‫بزوتنەوەیەكی سەلەفییە و پێیان وابوو كە‬ ‫خەالفەت دەبێت لە قورەیش بێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وەك تەحەدایك بوو بۆ دەوڵەتی عوسمانی‬ ‫و هەڵگەرانەوەیەكی عەرەبی بوو لە دژی‬ ‫دەستبەسەراگرتنی تورك بە سەر دەسەاڵت‬ ‫و فەرانڕەواییكردنی عەرەب و موسڵمانان‪ ،‬لە‬ ‫بنەڕەتدا ئەم بزوتنەوەیە بانگەشەی دەكرد‬ ‫بۆ بە عەرەبیكردنی دەوڵ��ەت وئیسالم‪،‬‬ ‫بەاڵم كاریگەریەكانی ئەم بانگەوازە لەوەدا‬ ‫خۆی دەبینیەوە بێداربونەوەیەكی نەتەوەیی‬ ‫ئیسالمی هێنایەكایەوە و هۆكارێكیش بوو بۆ‬ ‫گەشەكردنی هۆشیاری نەتەوەی و لەزۆربەی‬ ‫واڵتانی ئیسالمی كە دەیاننااڵند بەدەستی‬ ‫داگیركارانەوە‪.‬‬ ‫لێرەوە عوسمانیەكان زیاتر هەستیان‬ ‫بە مەترسی بزوتنەوەی وەهابیەكان كرد‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش دوای ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی‬ ‫بە پێویستی زانی كە ویالیەتەكانی بەغداو‬ ‫شام لە مەترسی وەهابیەكان دووربن‪ ،‬تا ئەو‬ ‫كاتەی دەوڵەتی عوسمانی ناچار بوو پەنا‬ ‫بەرێتە بەر محەمەد عەلی وسوپای میسری‬ ‫و بەفەرمانێكی ڕەسمی سوڵتانی عوسمانی‬ ‫لە كانوونی یەكەمی ‪ 1807‬دوا لە محەمەد‬ ‫عەلی كرا هێرش بكاتە سەر وەهابیەكان و‬ ‫مەترسیان نەهێڵت‪ ،‬پاش ڕێكخستنی سوپاو‬ ‫خۆبەهێزكردن پاشای ناوبراو لەسەرەتادا‬ ‫ت��وان��ی دەس��ت ب��ەس��ەر ش��اری مەدینەدا‬ ‫بگرێت و لە ‪ 8‬ئابی‪1812‬ز شاری مەكەی‬ ‫داگیركرد وپاشان وەهابیەكانی لە شاری‬ ‫تائیف گەمارۆدا‪ ،‬بەم شێوەیە پاشای میسر‬ ‫توانی لێدانێكی توند ئاراستەی وەهابیەكان‬ ‫بكات‪ ،‬دوای ئەوەی دەستی بە سەر چەندین‬ ‫ناوچەی گرنگی ئەواندا گرت‪ ،‬لە ڕاستیدا‬ ‫باری وەهابیەكان زیاتر كەوتە لێژی دوای‬ ‫ئ��ەوەی سەركردەكەیان میر سعود لە ‪10‬‬ ‫نیسانی ‪1814‬ز كۆچی دوای��ی ك��رد‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە لە كانوونی دووەمی ‪1815‬ز محەمەد‬ ‫عەلی توانی دەست بەسەر هەند ‌ێ ناوچەی‬ ‫نزیك درعیەی پایتەختی وەهابیەكاندا‬ ‫بگرێت‪ ،‬پاش ئەوەی عەبدواڵی کوڕی سعود‬ ‫بووە میری وەهابیەكان‪ ،‬هەرچەندە پاشای‬

‫میسر دوای ئاشتەوای لە عەبدواڵی کوڕی‬ ‫سعود كرد بە مەرجی خۆبەدەستەوەدانی‬ ‫ناوبراو بەرانبەر تەسلیمكردنی شاری درعیە‬ ‫وسەالمەتی عەبدواڵی کوڕی سعود‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نابراو ئەم مەرجانەی ڕەتكردەوە‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫پاشای میسر دەستی بەسەر دوو شاری‬ ‫نزیك درعیەداگرت‪ ،‬ئەوانیش شارەكانی ڕەس‬ ‫و عەنیزە بوون‪ ،‬لە ئاكامدا تەواوی سوپای‬ ‫وەهابیەكان بە سەركردایەتی عەبدواڵی‬ ‫کوڕی سعود لە درعیە كۆبوونەوە‪ ،‬پاشان‬ ‫میسریەكان دەستیان بە گەمارۆدانی درعیە‬ ‫كرد وئ��ەم گەمارۆدانەش چەند مانگێكی‬ ‫خایاند‪ ،‬لێرەوە ع��ەب��دواڵی ک��وڕی سعود‬ ‫هەستی بەوە كرد كە بەرگریكردن بێ سودە‪،‬‬ ‫بۆیە لە ‪8‬ئەیلولی ‪ 1818‬داوای ڕاوەستانی‬ ‫شەڕ وگفتوگۆی لە سەكردەی سوپای میسری‬ ‫ئیبراهیم پاشا كرد بەمەرجی سەالمەتی‬ ‫شاری درعیە‪ ،‬عەبدواڵی کوڕی سعود خۆی‬ ‫تەسلیم بە میسریەكان كرد و ئیبراهیم پاشا‬ ‫ڕێزێكی زۆری لێگرت‪ ،‬دوای بردنی ناوبراو بۆ‬ ‫شاری قاهیرە لە ‪ 18‬ئەیلولی ‪ 1818‬و دواتر‬ ‫ڕەوانەی ئەستەمبوڵی پایتەختی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی كرا‪ ،‬بەاڵم دوای گەیشتنی ناوبراو‬ ‫بەشاری ئەستەمبوڵ كوژرا‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە ب��زوت��ن��ەوەك��ە پ��اش‬ ‫شكستەكانیان لە بەراتنبەر میسریەكان‬ ‫ودەوڵەتی عوسمانی دەسەاڵتیان لە دەست‬ ‫دا‪ ،‬ب��ەاڵم لە س��ەرەت��ای س��ەدەی بیستدا‬ ‫دیسانەوە بزتنەوەكە سەری هەڵدایەوە‪،‬‬ ‫ئەم جارەیان هەڵوێست و تێروانینێكی‬ ‫ئیجابی هەبوو لە بەرانبەر دەسەاڵتی توركی‬ ‫عوسمانی‪ ،‬بۆیە بانگەوازی وەهابیەت بە‬ ‫ڕووخانی دەسەاڵتەكەیان كۆتایی پێنەهات‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەم بزوتنەوەیە وبیرۆكەكانی کوڕی‬ ‫عه‌بدولوه‌هاب هەرمایەوە وتوانیان جارێكی‬ ‫تر دەوڵ���ەت بنیاتبنێنەوە و دەسەاڵتی‬ ‫ئ��ەم دەوڵ��ەت��ە نیمچە دورگ���ەی عەرەبی‬ ‫گرتەوە‪ ،‬بەتایبەتی دوای ئ��ەوەی مەلیك‬ ‫عەبدولعەزیزی ن��ەوەی ع��ەب��دواڵی کوڕی‬ ‫سعود(‪1902‬ـ‪ )1953‬بیروباوەڕی محەمەدی‬ ‫کوڕی عه‌بدولوه‌هابی كردە بنەمای دەوڵەتی‬ ‫سعودی‪ ،‬دوای هاوپەیمانی بەستنی لەگەڵ‬ ‫هۆزە نەجدیەكان توانی شانشینی سعودیە‬ ‫دابمەزرێنێت لە سەر ڕێڕەو ڕێبازی زانایانی‬ ‫وەهابی‪ .‬ئەم جگە لە واڵتی سعودیه‌‪ ،‬ئەم‬ ‫ڕێبازە لە چەندین ناوچەی جیهانی ئیسالمی‬ ‫الیەنگری هەیە‪ ،‬لەوانە یەمەن ومیسروعێراق‬ ‫وسوریا وتونس وجەزائیر‪ ،‬هەروەها ئەم‬ ‫ڕێبازە لە ئەفریقیاو هیند و واڵتی زەنجباریش‬ ‫باڵوبۆتەوە‪.‬‬ ‫سەرچـاوەكان‪:‬‬ ‫ اللوا‌ء حسن ص��ادق‪ ،‬ج��ذور الفتنة في‬‫الفرق االسالمية منذ العهد الرسول حتي‬ ‫اغتيال السادات‪،‬الطبعة الرابعة‪ ،‬العربية‬ ‫للطباعة والنشر‪،2002،‬ص‪.251-244‬‬ ‫ العميد عبدالرزاق محمد اسود‪ ،‬المدخل‬‫الي دراسة االديان والمذاب‪ ،‬الطبعة االولي‪،‬دار‬ ‫العربية للموسوعات‪ ،‬بيروت‪،1981-‬ص‪.241-239‬‬ ‫ د‪.‬ابراهيم خليل احمد‪ ،‬تاريخ الوطن‬‫العربي في العهد العثماني‪،‬الوصل ‪،1986‬ص‬ ‫‪.254-239‬‬ ‫– محمد فريد بك المحامي‪ ،‬تاريخ الدولة‬ ‫العلية العثمانية‪ ،‬تحقيق‪ :‬د‪.‬اح��س��ان حقي‪،‬‬ ‫الطبعة العاشرة‪ ،‬دار النفائس للطباعة والنشر‬ ‫‪،‬بيرت‪ ،2006 -‬ص ‪.410-404‬‬ ‫ مجموعة من كبار الباحثين باشراف ط‪.‬‬‫ب‪ .‬مفرج‪ ،‬موسوعة عالم االديان كل االديان‬ ‫والمذاهب والفرق والبدع في العالم السنة‪،‬‬ ‫الجز‌و الثامن العشر‪ ،‬بيروت ‪،2005-‬ص ‪.171-167‬‬ ‫_محمد أحمد الدرنيقه‪ ،‬الشيخ محمد‬ ‫عبدالوهاب رائ��د الدعوه السلفيه في عصر‬ ‫الحديث‪،‬تقديم‪:‬عبدالله ن محمد المنيف‪،‬ط‪،1‬ا‬ ‫لعربيه‪،‬بيروت‪1428،‬هجري‪.‬‬ ‫_حمد خليل هراس‪،‬باعث النهضه االسالميه‬ ‫إبن تيميه السلفي نقد المسالك المتكليمين‬ ‫والفالسفه في اإللهيات‪،‬ط‪،1‬اليوسفيه‪،‬د‪.‬م‪.1952،‬‬ ‫_سليم إلياس‪،‬موسوعة الكبري للمذاهب‬ ‫والفرق واالدي��ان الحركه الوهابيه والفرقه‬ ‫االصالحيه الحديثه‪،‬شرق االوسط‪،‬د‪.‬م‪.2008،‬‬ ‫_ع���ب���دال���ل���ه ال���ع���ص���ي���م���ي‪ ،‬ال����ث����وره‬ ‫الوهابيه‪،‬ط‪1‬منشورات الجمل‪،‬د‪.‬م‪.2006،‬‬ ‫*مامۆستا لە بەشی مێژوی زانكۆی‬ ‫ڕاپەڕین _ ڕانیە‬


‫ذمارة (‪ )214‬دوشةممة ‪2014/9/1‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫پیشەسازیی دەوڵەتی عەرەبی‪-‬ئیسالمی‪-‬سوننی‬

‫شانشینیی عەرەبیی سەعودی و دەوڵەتی خیالفەت (داعش)‪ ،‬بە نمونە‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫(‪)٢-2‬‬ ‫ئەمڕۆ جیهان بە نیگەرانییەکی زۆرەوە‬ ‫لەو هەمو توندوتیژی و ک��ارە نامرۆڤانە و‬ ‫دڕندەئاسایانە دەڕوان��ێ��ت کە میلیشیاکانی‬ ‫ق��ەوارەی ناوبراو بە “دەوڵەتی ئیسالمی” لە‬ ‫ناوچەکەدا‪ ،‬دەره��ەق بە هەمو ئەوانەی دژی‬ ‫دەوەستنەوە یان ناچنە ژێر باری دەسەاڵت و‬ ‫بیروباوەڕەکەی‪ ،‬ئەنجامیان دەدەن‪ .‬بەتایبەتی‬ ‫دەره��ەق بە مەسیحیەکانی موسڵ ـ کە لە‬ ‫شارەکە دەریان کردن ـ و ئێزدیەکانی شەنگال‬ ‫کە سەدانیان لێ کوشتون و بە دیل گرتون‬ ‫و هەزارانیشیان ئاوارەی چیا و سەختاییەکان‬ ‫کردوە و ڕوبەڕوی مەرگێکی هێواش و سستیان‬ ‫کردونەتەوە‪ .‬ئەمە سەرباری ئەو توندوتیژی‬ ‫و هێرش و داگیرکردنەی عێراق و کوردستان‬ ‫ڕوب���ەڕوی دەب��ێ��ت��ەوە‪ .‬ئ��ەم توندوتیژیانەی‬ ‫دەوڵ��ەت��ی ئیسالمی؛ پێشینەی ی��ەک��ەم و‬ ‫پاساویان لە مێژوی دەس��ەاڵت��ی ئیسالمیدا‬ ‫دەبینینەوە‪ :‬دەوڵەتەکەی پێغەمبەری ئیسالم‬ ‫لە مەدینە‪ ،‬کە هەرچی خێڵی جولەکەی بەهێز و‬ ‫نیمچەسەربەخۆ لە مەدینە و دەوروبەری هەبو؛‬ ‫بە بیانوگەلی جیاواز لەناو برد یان دەرکرد‪.‬‬ ‫لە هەمان کاتیشدا هەرچی شوێنکەوتەی ئایینە‬ ‫عەرەبیەکەی پێش ئیسالم هەبو؛ یان بەناچاری‬ ‫موسوڵمان بوە و ملکەچی دەسەاڵتی ئیسالم‬ ‫بوە‪ ،‬یان کوشتار کراوە‪ ،‬و هەمو شوێنەوارێکی‬ ‫ئەو ئایینەش‪ ،‬وەکو پەرستگاکانی و هێما و‬ ‫پەیکەر و زێوانیەکانی؛ لەناو براوە‪ .‬دواتریش‪،‬‬ ‫دەوڵەتی خیالفەتی ڕاشیدی‪ ،‬هەڵمەتێکی بۆ‬ ‫واڵتانی دەوروب��ەری نیمچەدورگەی عەرەبی‪،‬‬ ‫سوریا و عێراق و ئێران و کوردستان و‪،..‬‬ ‫دەست پێ کرد‪ ،‬هەتا ڕوبەرێکی زۆریان لەو‬ ‫واڵتانە دوای شەڕ و کوشتارێکی زۆر داگیر کرد‬ ‫و هێنایە ژێر باری دەسەاڵتی ئیسالمی و باوەڕی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬کە ئیتر بەشێک لە دانیشتوانی ئەو‬ ‫شارستانێتی و کۆمەڵگایانە لەناو دەچون و‬ ‫بەشێک دەهاتنە ژێر باری ئایینی ئیسالم و‬ ‫بەشێک بە دانی سەرانە سەر و ماڵی خۆیان‬ ‫دەپاراست (ئیتر ئەمە تاکە شێوەیەکی ئاشتی‬ ‫و ئاگربڕ بو کە ئیسالم دەیناسی‪ :‬سەرانە بدە؛‬ ‫تااڵن و کوشتار ناکرێیت!)‪ .‬ئەم ڕوداوانە چەند‬ ‫دیمەنێکیان پێک‌هێناوە لە مێژوی ئیسالم‪،‬‬ ‫لە سەدەکانی (‪ ٧‬ز‪ ).‬و (‪ ٨‬ز‪ ).‬و (‪ ٩‬ز‪).‬‬ ‫ـدا‪ .‬ئیسالم ئەو کات بزوتنەوەیەکی ئایینی‪-‬‬ ‫سیاسی‪-‬کۆمەاڵیەتی‪-‬ئابوریی زیندو بوە‪ ،‬و‬ ‫هەناردەکردنی بۆ واڵتانی دەوروبەر ئەزمونێکی‬ ‫ڕەس���ەن ب��وە ب��ۆ ب�ڵاوک��ردن��ەوەی ئایینێکی‬ ‫یەکتاپەرستی بە زەبری هێز‪ ،‬ئەو کات ئیسالم‬ ‫بە هەردو باڵی (یەکتاپەرستی) و (جیهاد) باڵو‬ ‫بوەتەوە‪ .‬کاتێک لە نیمچەدورگەی عەرەبیدا‬ ‫بە زەبری جیهاد یەکتاپەرستیی چەسپاندوە‬ ‫و فرەپەرستیی لەناو ب��ردوە؛ لە دەرەوەی‬ ‫خۆی هەر ئەو کۆمەڵگا عەرەبیە فرەپەرستە‬ ‫هەبوە‪ .‬ئیتر ئەمە مێژویەکی کۆنە ئیسالم‬ ‫دروستی کردوە بۆ خۆی‪ .‬بەاڵم لە سەردەمی‬ ‫نوێدا هەمان مێژو دوبارە بکرێتەوە؛ چۆن لێکی‬ ‫بدەینەوە؟ موفارەقەیەکی بێزارکەرە کاتێک‬ ‫دەبینین جارێکی تر هەمان چیرۆک دوبارە‬ ‫دەکرێتەوە‪ :‬گروپێک جارێکی تر لە ڕێگەی‬ ‫هەردو بنەمای (یەکتاپەرستی) و (جیهاد) ەوە‬ ‫دەسەاڵتی خۆی دەسەپێنێت و قەوارەیەکی‬ ‫سیاسی دروست دەکات‪ .‬موفارەقەکە لەوەدا‬ ‫دەردەکەوێت کە ئەم گروپە لەناو کۆمەڵگای‬ ‫ئیسالمیدا هەڵدەکەون و هەڵ‌دەسوڕێن بەاڵم‬ ‫خۆیان لێ دەبێت بە ئیسالمی س��ەدەی (‪٧‬‬ ‫ز‪ ).‬و (‪ ٨‬ز‪ ).‬و دەس��ەاڵت و توندوتیژیی‬ ‫خۆیان هەناردەی ناوچەکانی تر دەکەن کە‬ ‫یان موسوڵمان‌نشینن و لە موسوڵمانێتیدا‬ ‫ڕەنگە ڕەسەنتریش بن‪ ،‬یان خاک و ئاوەدانیی‬ ‫ئەو کەمایەتیە ئایینیانەن کە سەدان ساڵە لە‬ ‫کۆمەڵگای ئیسالمیدا قبوڵ کراون و بونەتە‬ ‫بەشێک لەو کۆمەڵگایە‪ .‬ئەم گروپە کە بە‬ ‫السایی‌کردنەوەی مێژوی سەرهەڵدانی ئیسالم‬ ‫دەسەاڵت و قەوارەی خۆی بنیات دەنێت؛ بە‬ ‫شێوەیەک خۆیان لێ دەبێت بە ئیسالمی ساتی‬ ‫سەرهەڵ‌دانی؛ کە بەتەواوی دەچنە پێستی ئەو‬ ‫ئیسالمە مێژوییەوە و خۆیان لێ دەبێت بە تاقانە‬

‫ئاآلى شانشينى عةرةبستانى سعودى‬ ‫“کۆمەڵی موسوڵمانان” (جماعة المسلمین) و‬ ‫هەمو موسوڵمانانی دەرەوەی خۆیان لێ دەبێتە‬ ‫ئەو فرەپەرست “مشرک” و هەڵ‌گەڕاوە “مرتد”‬ ‫و بێباوەڕ “کافر” انەی ئیسالمی مێژویی لە‬ ‫ساتی سەرهەڵ‌دانیدا ڕوبەڕویان بوەتەوە‪ .‬ئیتر‬ ‫دەستەواژەی بە “موسوڵمانان” (مسلمون)‬ ‫و “یەکتاپەرستان” (م��وح��دون) ئاماژە بۆ‬ ‫خۆیان دەک��ەن! ئیتر ناوچەی کارەساتباری‬ ‫ژێ��ر دەستی ئ��ەوان دەبێتە تاقانە “ماڵی‬ ‫ئیسالم” (دار اإلسالم) و ناوچەکانی تر دەبنە‬ ‫ماڵی کوفر‪ .‬ئیتر بە شێوەیەک لە وەهمی‬ ‫خۆبەئیسالم‌زانیندا نوقم دەب��ن؛ کە هەمان‬ ‫دەستەواژە و وەسفەکانی موسوڵمانانی یەکەم‬ ‫بۆ خۆیان بەکار دەهێنن‪ :‬ئیتر هەندێکیان‬ ‫“کۆچبەران” (مهاجرون) ـن و هەندێکیان‬ ‫“پشتیوانان” (أنصار) ن! و دزەکردنیان بۆ‬ ‫ناوچەکانی تر بۆ ئەنجامدانی توندوتیژی و‬ ‫تێرۆر بە کۆچ‌کردن “هجرة” لەپێناوی خوادا‬ ‫دەزانن! کاتێک شارێک داگیر دەکەن و دەیخەنە‬ ‫ژێر چەپۆکی خۆیان؛ بە “فەتح” و “فەتحی‬ ‫موبین” ئاماژە بۆ کردەوەکەیان دەکەن و بە‬ ‫“فەتحی مەککە” بەراوردی دەکەن! بەکورتی‪:‬‬ ‫جواڵنەوە و توندوتیژی و داگیرکاریەکەیان‬ ‫دەبێتە الساییکردنەوەیەکی ناشیرینی ئەزمونی‬ ‫مێژویی ئیسالم لە س��ەدەی (‪ ٧‬ز‪ ).‬و (‪٨‬‬ ‫ز‪ ).‬دا‪ ،‬و لەم ڕێگەیەوە قەوارە سیاسیەکەی‬ ‫خۆیان دروست دەکەن‪ .‬بۆ ئەم مەبەستەش لە‬ ‫جیهانبینی و خەیاڵی ئایینیی خۆیاندا هەمو‬ ‫الیەن و پێکهێنەرەکانی هاوکێشە ئیسالمیەکەی‬ ‫سەدەی (‪ ٧‬ز‪ ).‬و (‪ ٨‬ز‪ ).‬بنیات دەنێنەوە‬ ‫بۆ ئەوەی فەنتازیا و دیمەنەکەی خەیاڵدانی‬ ‫خۆیان تەواو ببێت‪ :‬ئەگەر ئێستە فرەپەرست و‬ ‫بتپەرست نەماوە وەکو ئەزمونی یەکەمی ئیسالم‬ ‫کوشتاری بکەن یان ناچار بە ئیسالمی بکەن؛‬ ‫موسوڵمانانی جیاواز لە خۆیان بە فرەپەرست‬ ‫لە قەڵەم دەدەن و وەکو فرەپەرست کوشتاریان‬ ‫دەکەن و شوێنەوار و پەرستگاکانیان دەڕوخێنن‪،‬‬ ‫بە خەیاڵی ڕووخاندنی بتەوە‪ .‬ئەگەرچی هێشتا‬ ‫دەوڵەتێکیان نیە کە دام‌ودەزگ���ا و سوپای‬ ‫یاسایی هەبێت و کۆمەڵگایەکیان پێکەوە نەناوە‬ ‫کە هەمو پێکهێنەرەکانی لەسەر پەیمانێکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی ک��ۆ ببنەوە؛ ب��ەاڵم دەک��ەون��ە‬ ‫هەڕەشەی موسوڵمان‌کردن یان سەندنی سەرانە‬ ‫و سەرشۆڕانە لە کەمایەتیە ئایینیەکان‪.‬‬ ‫لێرەدا چیرۆکی دو گروپ دەگێڕینەوە کە‬

‫ئاآلى داعش‬ ‫سەعودی‪-‬وەههابیەکان‬ ‫و دروستکردنی ئیمارەت و پاشان‬ ‫مەملەکەتی سەعودی‬ ‫ئێستە مرۆڤایەتی سەری سوڕ دەمێنێت‬ ‫لەو توندوتیژی و ک��ردەوە دڕندەئاسایانەی‬ ‫میلیشیاکانی داعش ئەنجامیان دەدەن‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫ڕاستیدا ئەو توندوتیژی و کردەوانە پێشینەی‬ ‫دزێوتر و ناشیرینتری هەیە‪ ،‬کە بریتیە لەو هەمو‬ ‫هەڵمەتی لەناوبردن و کوشتار و تااڵنکردنەی‬ ‫وەههابیەکان لەژێر سایەی دەسەاڵتی ئەمیرە‬ ‫سەعودیەکاندا‪ ،‬بەدرێژایی سەدەکانی (‪)١٨‬‬

‫خۆیان‪ .‬وەههابیەكان لەم هێرشی داگیرکاری و‬ ‫تااڵنکاریانەدا خۆیان بە “موجاهید” دەژمارد و‬ ‫هێرش و تااڵنكردنەكانیان بە “غەزا” و “ َغ َزوات”‬ ‫دادەن��ا و داگیركردنەكانیان بە “ ُف ُتوحات”‬ ‫دەزانی و ژێردەستەكانیان بە تازە موسڵمان‬ ‫لە قەڵەم دەدا و دەرچ��ون لە دەسەاڵتیان‬ ‫بە هەڵگەڕانەوە “ردّة” ناو دەب��رد‪ ..‬وەكو‬ ‫بڵێیت سەرلەنو ‌ێ ئیسالم هەناردە دەكەن!‬ ‫مێژونوسەكانیان‪ ،‬وەكو (ابن بشـر) خاوەنی‬ ‫( ُع ْنوان جَ ْ‬ ‫املد فی تأریخ جَنْد) و (ابن غنام)‬ ‫خاوەنی (تاریخ نجد) و و نوسەرێكی سەلەفیی‬

‫وەههابیەكان لە داگیرکاری و تااڵنکاریەکانیاندا خۆیان بە “موجاهید”‬ ‫دەژمارد و هێرش و تااڵنكردنەكانیان بە “غەزا” دادەنا و داگیركردنەكانیان‬ ‫بە “فتوحات” دەزانی و ژێردەستەكانیان بە تازە موسڵمان لە قەڵەم دەدا‬ ‫“ردة” ناو دەبرد‪ ..‬وەكو بڵێیت‬ ‫و دەرچون لە دەسەاڵتیان بە هەڵگەڕانەوە ّ‬ ‫سەرلەنوێ‌ ئیسالم هەناردە دەكەن! مێژونوسەكانیان‪ ،‬هەمیشە سوپای‬ ‫ئەو دەشتەكیانە بە “موسڵمانان” (المسلمون) ناو دەبەن! زاراوەكانی (جُن ْـد‬ ‫اإلسالم) و (جُن ْـد التوحید) و ( َج ْیش التوحید) سەرەتا بە سوپای ئەو بیاباننشینانە‬ ‫وتراوە‪ ،‬ئینجا بۆ هەندێك گروپی تری هاوشێوە خوازراوە‬ ‫و (‪ )١٩‬و (‪ ،)٢٠‬دەره��ەق بە خێڵەکان و‬ ‫ناوچەکانی ت��ری نیمچەدورگەی عەرەبی و‬ ‫دەوروب����ەری‪ ،‬ئەنجامیان داون‪ .‬مەالیەکی‬ ‫حەنبەلیی نەجدی بە ناوی (موحەممەدی کوڕی‬ ‫عەبدولوەههاب)‪ ،‬لە ڕێبازی حەنبەلی ڕێبازێکی‬ ‫توندتر ساز دەکات کە “وەههابیەت” ـە‪ ،‬و‬ ‫دەیکاتە ئایدیۆلۆجیای ئیمارەتی سەعودی لە‬ ‫نەجد‪“ :‬دیرعییە”‪ ،‬و پاشان “ریاض”‪ ،‬و بەم‬ ‫شێوەیە و لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەهەمدا‬ ‫لەگەڵ ئەمیری دیرعییە (موحەممەدی کوڕی‬ ‫سەعود)‪ ،‬کە دامەزرێنەی بنەماڵەی سەعودیە‪،‬‬ ‫ڕێک‌کەوت بۆ سەپاندنی قەڵەمڕەو و دەسەاڵتی‬ ‫سیاسیی ئیمارەتی سەعودی و دەسەاڵتی‬ ‫مەزهەبیی ڕێبازی وەههابی‪ .‬ئەمەش لەسەر‬ ‫بنەمای یەکتاپەرستییەکی توندڕەو کە هەمو‬ ‫موسوڵمانانیش‪ ،‬موسوڵمانانی جیاواز لە خۆیان‪،‬‬ ‫لەژێر سایەیدا بە فرەپەرست پێناسە دەکرێن‪ ،‬و‬ ‫لەسەر بنەمای جیهاد لەگەڵ فرەپەرست‪ ،‬کە هەر‬

‫وەكو (حامد محمد الفقي)‪ ،‬هەمیشە سوپای‬ ‫ئەو دەشتەكیانە بە “موسڵمانان” (المسلمون)‬ ‫(جنـْد اإلس�لام) و‬ ‫ناو دەب��ەن! زاراوەك��ان��ی ُ‬ ‫(ج ْیش التوحید) سەرەتا‬ ‫ُ‬ ‫(جنـْد التوحید) و َ‬ ‫بە سوپای ئەو بیاباننشینانە وت��راوە‪ ،‬ئینجا‬ ‫بۆ هەندێك گروپی تری هاوشێوە خوازراوە!‬ ‫موحەممەدی کوڕی عەبدولوەههاب بۆ خۆی بە‬ ‫شوێنكەوتەكانی لە خەڵكی شاری “دیرعییە”‬ ‫(پایتەختی یەکەمی بنەماڵەی سەعودی) دەوت‬ ‫پشتیوانان «األنصار» و ئەو كەس و گروپ و‬ ‫خێاڵنەش كە لە دەرەوەی شارەكەوە دەهاتن‬ ‫و شوێنی دەكەوتن پێی دەوت��ن كۆچكەران‬ ‫«ا ُملهاجِ رون» (چونكە خۆیشی لە شارۆچکەی‬ ‫عویەینەوە كۆچی كردبو بۆ دیرعییە)‪ .‬ئەمانە و‬ ‫زۆر شتی تریش نیشانەی ئەوەن كە مەبەست‬ ‫لە دام��ەزران��دن و شوێنكەوتنی وەههابیەت‬ ‫ئەوەیە كە كۆپییەكی راستەوخۆی ئیسالم‬ ‫بێت لە ساتی سەرهەڵدانیدا‪( :‬موحەممەدی‬

‫لە فانتازیای ئایینیی دەوڵەتی خیالفەتی داعشدا؛ هەر خۆیان تاقانە کۆمەڵی‬ ‫موسوڵمانان (جماعة المسلمین) ـن و دەرچون لە دەسەاڵت و فەرمانیان‬ ‫دەرچونە لە دەسەاڵتی ئیسالم‪ ..‬بە شێوەیەک لە وەهمی دوبارەکردنەوە‬ ‫و الساییکردنەوەی ئیسالمدا بون؛ کە بە نیازبون داگیرکردنی بەغداد لە‬ ‫(‪ )١٧‬ی مانگی ڕەمەزاندا بێت‪ ،‬بۆ ئەوەی لەو فانتازیا ئایینیەدا وەکو جەنگی‬ ‫(بەدر) بێت لەگەڵ فرەپەرستەکانی مەککەدا‬ ‫بەو شێوەیە بە الساییکردنەوەی ئەزمونی‬ ‫یەکەمی ئیسالم قەوارەی سیاسی بنیات دەنێن‬ ‫و توندوتیژی بەرپا دەک��ەن‪ .‬لە ڕاستییشدا‬ ‫چیرۆکی ئەو دو گروپە وەکو دو دیمەنی یەک‬ ‫شانۆگەری وایە‪ ،‬چونکە گروپی یەکەم پێشینە‬ ‫و باوکی ڕۆحیی گروپی دوەمن‪.‬‬

‫و (یەكتاپەرستان)‪ ،‬و بەكارهێنانی زاراوەی‬ ‫كۆچكەران و پشتیوانان‪ .‬بەکورتی‪ :‬جارێکی‬ ‫ت��ر ئیسالم ب�ڵاو دەک��رای��ەوە و ب��ە زەب��ری‬ ‫جیهاد دەسەپێنرا‪ ،‬بەاڵم ئەم جارەیان لەناو‬ ‫کۆمەڵگایەکی موسوڵماندا! و ئەو شەڕەی‬ ‫ئیسالم ل��ە کاتی خ��ۆی��دا ل��ەگ��ەڵ عەرەبی‬ ‫فرەپەرست و ساسانیەکان و بیزەنتیەکاندا‬ ‫ک��ردب��وی؛ وەه��ه��اب��ی��ەک��ان ب��ەرام��ب��ەر خێڵە‬ ‫دەشتەکیەکانی تر و شیعە و شەممەری و‬ ‫حیجازیەکانی هاوپەیمان لەگەڵ عوسمانیەکاندا‪،‬‬ ‫دەیانکرد‪.‬‬ ‫ئەم ب��ارودۆخ��ە درێ��ژەی هەبو‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫س��ەدەی بیستەمدا گەیشتە ترۆپک‪ ،‬کاتێک‬ ‫ئیبن سەعود (عەبدولعەزیز ئالی سەعود)‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی بنەماڵەی سەعودیی لە ئیمارەتی‬ ‫(ری��اض) ـەوە ف��راوان کرد هەتا شانشینیی‬ ‫عەرەبیی سەعودیی لێ دروست کرد‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بە سەرپەرشتی و پشتیوانیی بریتانیا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کۆڵەکە و بنەمای یەکەمی پیشەسازی و‬ ‫دروستکردنی ئەم دەوڵەتە عەرەبی‪-‬ئیسالمی‪-‬‬ ‫سوننیە؛ بریتی بو لە پێگەیاندنی میلیشیایەکی‬ ‫ئایینیی ت��ون��دڕەو‪ ،‬بە ن��اوی (ئیخوان)‪ ،‬کە‬ ‫لەسەر یەکتاپەرستیە وەههابیەکە پەروەردە‬ ‫بکرێن و هەمو موسوڵمانانی ج��ی��اواز لە‬ ‫خۆیان بە “موشریک” و “ک��اف��ر” بزانن و‬ ‫ئامادە بن بۆ کوشتار و لەناوبردنیان‪ .‬ئەوە‬ ‫بو ئیبن سەعود کۆمەڵێک خێڵی دەشتەکیی‬

‫هەمان داگیرکاری و تااڵنکاریی دەشتەکیەکان و‬ ‫خێڵەکانی بیابانە بەاڵم بە بیانویەک کە بریتیە‬ ‫لە یەکتاپەرستی‪ .‬بەم شێوەیە بە درێژایی‬ ‫سەدەی (‪ ١٨‬ز‪ ).‬و (‪ ١٩‬ز‪ ).‬و هەتا (‪ ٢٠‬ز‪،).‬‬ ‫وەههابی‪-‬سەعودیەکان‪ ،‬خەریکی داگیرکاری و‬ ‫تااڵنکاری بون‪ ،‬هەتا زۆرب��ەی نیمچەدورگەی‬ ‫عەرەبییان هێنایە ژێر باری دەسەاڵت و ڕێبازی‬

‫كوڕی عەبدولوەههاب) لە بریی (موحەممەدی‬ ‫ك���وڕی ع��ەب��دوڵ�ڵا)‪( ،‬ع��وی��ەی��ن��ە) ل��ە بریی‬ ‫(مەككە)‪( ،‬دیرعییە) لە بریی (مەدینە)‪،‬‬ ‫جگە لە الساییكردنەوەی بانگەشەی چڕ‌وپڕی‬ ‫یەكتاپەرستی و دوب��ارەك��ردن��ەوەی ئەزمونی‬ ‫جیهاد و ( َغ َزوات) دژی فرەپەرستی‪ ،‬و ناوبردنی‬ ‫خۆیان بە تایبەتی بە زاراوەی (موسڵمانان)‬

‫لە شێوازی ژیانی خۆیان داب��ڕی و لە چەند‬ ‫کۆمەڵگایەکدا نیشتەجێ کرد کە بە هەر یەکێک‬ ‫لەو کۆمەڵگایانە دەوترا “هیجرە”‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫خەیاڵی ئەوەیان بۆ دروست بکات کە ئەمانە‬ ‫لە پێناوی ئیسالمدا کۆچ “هجرة” یان کردوە‬ ‫و خۆیان بە کۆمەڵی کۆچکەران “مهاجرون”‬ ‫بزانن‪ .‬ئەم خێاڵنە هەم لەسەر یەکتاپەرستیی‬ ‫توندی وەههابی پەروەردە کران کە ئیتر هەمو‬ ‫خەڵکیان بە فرەپەرست دەزان��ی‪ ،‬و هەم لە‬ ‫ژیانی داگیرکاری و تااڵنکاری دور خرابونەوە‪،‬‬ ‫بۆیە تامەزرۆی هەڵمەت و هێرشی داگیرکاری و‬ ‫تااڵنکاری ببون‪ ،‬ئیبن سەعودیش ئەم پاڵنەرەی‬ ‫ئەوانی دژی دوژمن و ڕکەبەرەکانی لە خێڵی‬ ‫شەممەر و لە (ئەشراف) ی فەرمانڕەوایانی‬ ‫حیجاز بەکار هێنا‪ .‬ئیتر میلیشیاکانی ئیخوان‬ ‫قەسابخانەی گەورەیان لە حیجاز‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫تائیف و پاشان مەککە و مەدینە‪ ،‬بەرپا‬ ‫کرد‪ ،‬و ڕێگەیان بۆ ئیبن سەعود تەخت کرد‬ ‫هەتا شانشینیەکەی ڕابگەیەنێت‪ .‬بەم شێوەیە‬ ‫دەوڵەتێکی عەرەبی‪-‬ئیسالمی‪-‬سوننی‪ ،‬لەسەر‬ ‫شێوەی خیالفەتی ئومەوی‪ ،‬و لەسەر بنەمای‬ ‫دوژمنایەتی لەگەڵ شیعە و عوسمانیەکان و‬ ‫تەریقەتە سۆفیەکان‪ ،‬و لە قاڵبی شانشینییەکی‬ ‫ڕەهادا‪ ،‬دامەزرا‪ ،‬و بۆ ئەم ئامانجەش ئیسالم و‬ ‫یەکتاپەرستیی ئیسالم و بنەمای جیهاد بەکار‬ ‫هات‪ ،‬و السایی پەیدابون و باڵوبونەوەی ئیسالم‬ ‫کرا‪ ،‬و چەمکە ئیسالمیەکانی پەیوەست بە‬ ‫سەرهەڵدانی ئیسالمیەوە‪ ،‬وەکو “هیجرەت” و‬ ‫“جیهاد” و “فەتح” بەکەڵک هێنران‪ .‬سەعودی‪-‬‬ ‫وەههابیەکان بەم ئەزمونە پێشینەیەکیان بەرپا‬ ‫کرد بۆ هەمو گروپێکی ئیسالمی کە لەژێر‬ ‫سایەی ڕێبازی وەههابیدا موسوڵمانانی جیاواز‬ ‫لە خۆیان بە فرەپەرست و بێباوەڕ بزانن‪ ،‬و‬ ‫ڕێبازی وەههابی بوە شێرپەنجەیەک بۆ گیانی‬ ‫جیهانی ئیسالم‪ ،‬و ئێستە هەمو گروپە ئیسالمیە‬ ‫سوننیە توندڕەوەکان لەو سەرچاوەیەوە ئاو‬ ‫دەخۆنەوە‪.‬‬

‫ڕێکخراوی داعش و دروستکردنی دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی (خیالفەت)‬ ‫ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وەی ئ��ی��م��ارەت و پاشان‬ ‫مەملەکەتی س��ەع��ودی‪ ،‬گروپی تێرۆریستی‬ ‫(دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام)‪ ،‬لەژێر‬ ‫سایەی هەمان ڕێبازی وەهابی و یەکتاپەرستیە‬ ‫توندەکەی‪ ،‬و بنەمای جیهاد دژی فرەپەرستان‪،‬‬ ‫و بە هەمان ئاماژی دژایەتی و قەاڵچۆکردنی‬ ‫شیعە و دام‌ودەزگا کۆمەاڵیەتی و ئایینیەکانی‬ ‫پەیوەست بە تەریقەتە سۆفیەکانەوە‪ ،‬و بە‬ ‫بەکارهێنانی هەمان ئەزمونی یەکەمی ئیسالم‬ ‫لە سەرهەڵدان و باڵوبونەوەیدا؛ قەوارەیەکی‬ ‫دامەزراند‪ ،‬کە هەر لە سەرەتاوە ناوی “دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی” ی لێ‌نا و لە دواییدا کرایە “خیالفەتی‬ ‫ئیسالمی” و تاقانە “دەوڵەتی ئیسالمی”‪.‬‬ ‫ئەم جارەش گروپێکی ئیسالمیی سوننی‪،‬‬ ‫دەیەوێت ببێتە پوازێک لە جەستەی پرۆژەی‬ ‫شیعی‪-‬ئێرانی لە ناوچەکەدا‪ ،‬و سێبەری ئەو‬ ‫دەسەاڵتە ئێرانی‪-‬شیعیە لە عێراقدا بکشێنێتەوە‪،‬‬ ‫و دەستیشی لە پشتگیریی ڕژێمی عەلەویی‬ ‫سوریا و شیعەکانی لوبنان ببڕێت و بەرامبەر‬ ‫هەژمونی شیعە لە ناوچەکەدا بوەستێتەوە‪ .‬بۆ‬ ‫ئەم ئامانجە گەورەیەش‪ ،‬سێ یاریکەری بەهێزی‬ ‫بارستە سوننیەکەی ناوچەکە‪ ،‬کە قەتەر و‬ ‫سەعودییە و تورکیان‪ ،‬پشتگیریی ئەم گروپە‬ ‫ئیسالمیە سوننیە دەکەن و بەهێز و پارەداری‬ ‫دەک���ەن و قواڵیی ستراتیجی و پشتگیری‬ ‫لۆجیستیی بۆ دابین دەکەن‪ ..‬ئەمەش هەموی‬ ‫بۆ سنوردارکردنی هەژمونی شیعی‪-‬ئێرانی‪،‬‬ ‫و بەڕێوەبردنی ملمالنێی بارستە سوننیەکە‬ ‫لەگەڵ بارستە شیعیەکە‪ ..‬بە شێوەیەک‬ ‫دەوڵەتە ئیسالمیە دەستکردەکە ڕێک دەکەوێتە‬ ‫ناوەڕاستی پرۆژە شیعیەکە لەناوچەکەدا‪ ،‬وەکو‬ ‫پوازێک لەناوەڕاستی جەستەی دارێکدا‪ .‬ئیتر‬ ‫داعش‪ ،‬وەکو باوکی ڕۆحیی خۆی کە دەسەاڵتی‬ ‫سەعودی‪-‬وەههابیە لە عەرەبستان‪ ،‬دەکەوێتە‬ ‫هەمان گەمەی الساییکردنەوەی سەرهەڵدان‬ ‫و باڵوبونەوەی ئیسالم‪ .‬ئیتر میلیشیاکانی‬ ‫و الیەنگرانی دەخ��ات��ە خەیاڵ و فانتازیای‬ ‫خۆبەئیسالم‌زانین و بە شێوەیەک دەچنە پێستی‬ ‫ئیسالمی سەدەی (‪ ٧‬ز‪ ).‬و (‪ ٨‬ز‪ ).‬کە هەوڵ‬ ‫دەدەن ئەگەر بە خەیاڵیش بێت؛ هەمو ڕەگەز و‬ ‫پێکهێنەرەکانی هاوکێشە ئیسالمیەکەی سەدەی‬ ‫(‪ ٧‬ز‪ ).‬و (‪ ٨‬ز‪ ).‬دروست بکەنەوە‪ :‬بۆ شەڕ‬ ‫لەگەڵ فرەپەرست؛ دەبێت هەرچی شوێنەواری‬ ‫ئایینیی ناوچەکە‪ ،‬لەوانەی سەر بە شیعە و‬ ‫تەصەووفن بە شوێنەواری فرەپەرستی دابنرێن و‬ ‫بە خەیاڵی ڕوخاندنی بتەکانەوە بڕوخێنرێن‪ .‬بۆ‬ ‫کوشتاری ئەهلی کیتاب و زیندوکردنەوەی یادی‬ ‫دەرکردنی جولەکەکان لە مەدینە؛ مەسیحیەکانی‬ ‫موسڵیان دەرک��رد‪ ،‬ئێزدیەکانی شەنگالیان‬ ‫قەتڵ‌وعام و ئ��اوارە ک��رد‪ .‬لەگەڵ ئەوانەشدا‬ ‫کێشمەکێشی شیعە و ئەهلی سوننەیان لە‬ ‫عێراقدا بە درێژەی کێشمەکێشی سەفەویەکان‬ ‫لەگەڵ سوننیەکانی عێراق وێنە کرد‪..‬‬ ‫ئیتر لە فانتازیای ئایینیی دەوڵەتی خیالفەتی‬ ‫داعشدا؛ هەر خۆیان تاقانە کۆمەڵی موسوڵمانان‬ ‫(جماعة المسلمین) ـن و دەرچون لە دەسەاڵت‬ ‫و فەرمانیان دەرچونە لە دەسەاڵتی ئیسالم‪..‬‬ ‫بە شێوەیەک لە وەهمی دوب��ارەک��ردن��ەوە و‬ ‫الساییکردنەوەی ئیسالمدا بون؛ کە بە نیازبون‬ ‫داگیرکردنی بەغداد لە (‪ )١٧‬ی مانگی ڕەمەزاندا‬ ‫بێت‪ ،‬بۆ ئەوەی لەو فانتازیا ئایینیەدا وەکو‬ ‫جەنگی (ب��ەدر) بێت لەگەڵ فرەپەرستەکانی‬ ‫مەککەدا‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە وەهمی دوبارەکردنەوەی ئیسالمی‬ ‫مێژویی سەدەی (‪ ٧‬ز‪ ).‬و (‪ ٨‬ز‪ ،).‬لە سەدەی‬ ‫(‪ ٢٠‬ز‪ ).‬و (‪ ٢١‬ز‪ ).‬ـدا‪ ،‬بوەتە نەخۆشییەک لە‬ ‫بیری ئایینیی ئەو گروپە ئیسالمیە سوننیانەدا‪،‬‬ ‫کە بەڕواڵەت وەکو موسوڵمانی ڕاستەقینەی‬ ‫عەوداڵی جێبەجێکردنی دەقاودەقی ئیسالم‬ ‫پێشانیان دەدات‪ ،‬بەاڵم لە ڕاستیدا ئەوانیش‬ ‫وەک��و سەعودی‪-‬وەههابیەکانی سەدەکانی‬ ‫(‪ ١٨‬ـ ‪ ٢٠‬ز‪ ).‬تەنها خەریکی دروستکردنی‬ ‫دەوڵەتی عەرەبی‪-‬سوننیی خۆیانن‪ ،‬و السایی‬ ‫ئیسالم دەکەنەوە بۆ ئەو ئامانجە و بنەمای‬ ‫یەکتاپەرستی و جیهاد وەکو ئایدیۆلۆجیا و‬ ‫میکانیزم بەکار دەهێنن‪ .‬ئەمەش نەخۆشی و‬ ‫وەهمێکە و ئەزمونێکی ناسروشتیە کە زۆر لە‬ ‫ئەزمونی یەکەمی ئیسالم نەگونجاوترە لەگەڵ‬ ‫ڕەوتی مێژودا‪.‬‬


‫ذمارة (‪ )214‬دوشةممة ‪2014/9/1‬‬

‫‪5‬‬

‫خو َيندنةوةى ئاين‬

‫جیهانی ئیسالمی‪ ..‬ژینگەی گونجاو بۆ تیرۆر‬ ‫خەسرەو مەحمود‬ ‫ه��ەم��و ك���ارو چ��االك��ی��ەك پێویستی‬ ‫بەژینگەی لەبار هەیە بۆ ئەنجامدان‪،‬‬ ‫هیچ پرۆسەیەك بەبێ‌ ك��ات‌و شوێن‌و‬ ‫هەلومەرجی گونجاو پیادە ناكرێت‌و‪،‬‬ ‫سەركەوتن بەدەستناهێنێت‪ .‬تیرۆریش‬ ‫وەك پرۆسەیەكی توندوتیژ‌و دڕندانە‪،‬‬ ‫وەك چاالكیگەلێكی وێ��ران��ك��اران��ە‪،‬‬ ‫بەئاسانی ب��ارودۆخ��ی گونجاو بۆخۆی‬ ‫نادۆزێتەوەو‪ ،‬لەهەمو هەلومەرجێكدا‬ ‫ت��وان��ای ج��وڵ��ەو چ��االك �ی‌و هێنانەدی‬ ‫ئامانجەكانی خۆی نابێت‪.‬‬ ‫بەو پێیەش كە تیرۆر كردەیەكە دژ‬ ‫بەئاشتی‌و ئاسایش‌و‪ ،‬ناكۆك بەهۆشیاری‬ ‫مرۆڤانەی م��رۆڤ‪ ،‬نەگونجاو لەگەڵ‬ ‫ژیانێكی ئ��اس��ودەو خ��ۆش��گ��وزەران��دا‪،‬‬ ‫ن��ات��ەب��ا ب��ەس��ای��ك��ۆل��ۆژی��ای دروس��ت��ی‬ ‫ئینسانەكان‪ ،‬تەباو هەماهەنگ لەگەڵ‬ ‫پشێویی سیاسی‌و كەلتوری‌و ئابوری‌و‬ ‫فەرهەنگیی‌و كۆمەاڵیەتی‌و ئاینی‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە تیرۆر تەنیا لەو زەمینانەدا دەژی‌و‬ ‫هەناسە دەدات‪ ،‬چاالكی ئەنجامدەدات‌و‬ ‫گەشە بەخۆی دەدات‌و مەرامەكانی‬ ‫دەهێنێتەدی‪ ،‬كە زەمینەی ناتەندروست‌و‬ ‫دواكەوتو ‌و پڕكێشەو قەیران لەهەمو‬ ‫روەكانی چاالكیی مرۆییەوە‪.‬‬ ‫زەمینەی گونجاو ‌و لەبار بۆ تیرۆر‪،‬‬ ‫زەمینەیە كە پ���ەروەردە تیایدا ون‌و‪،‬‬ ‫هۆشیاری لەسادەترین ئاستەكانیدایە‪،‬‬ ‫ق��ەی��ران‌و ئ����اژاوە لەهەلومەرجێكدا‬ ‫دەژی��ن كە ل��ەروی ئاستی پێشكەوتن‌و‬ ‫ژیارییەوە لەسەدە كۆن‌و تاریكەكاندا‬ ‫دەژین‪ ،‬لەو هەلومەرجانەدا هەڵدەكەن‬ ‫كە دورن لەپێشكەوتن‌و گۆڕانكاری‌و‪،‬‬ ‫نامۆ بەتێكۆشانی راستەقینە لەپێناو‬ ‫چارەسەری كێشەكانی م��رۆڤ‌و‪ ،‬دوور‬ ‫لەخەمی چاككردنی هەلومەرجی ژیانی‌و‪،‬‬ ‫داب���ڕاو لەهەوڵدان بۆ ئاسودەكردن‌و‬ ‫بەختەوەركردنی‪.‬‬ ‫جیهانی ئیسالمی جیهانێكە دواكەوتو‬ ‫لەهەمو روی���ەك���ەوە‪ ،‬ف��ەرام��ۆش��ك��راو‬ ‫لەسەرجەم الیەنەكانی ژیانەوە‪ ،‬بێئاگا‬ ‫ل��ەم��رۆڤ‌و كێشەو ق��ەی��ران��ەك��ان�ی‌و‪،‬‬ ‫خ���ەم���س���ارد ل����ەگ����ەڕان ب�����ەدوای‬ ‫چارەسەرداو‪ ،‬دۆگما‌و كڕكەوتو لەسەر‬ ‫كێشە كۆن‌و قەیرانە ژەنگگرتوەكانی‪،‬‬ ‫ل��ەب��اش��ت��ری��ن ح��اڵ��ەت��دا ه��ەوڵ��ەك��ان��ی‬ ‫بریتیە ل��ەك��اوێ��ژك��ردن��ەوەی كێشە‬ ‫كۆنەكانی‌و‪ ،‬دوبارەكردنەوەی پرسیارو‬ ‫بابەتەكانی سەدەكانی ن��اوەڕاس�ت‌و‪،‬‬ ‫گوتنەوەی زانستە مردو و بەسەرچو و‬ ‫لەكاركەتوەكانی‪.‬‬ ‫بۆ نمونە گەر لەروی بیركردنەوەی‬ ‫فەلسەفی‌و‪ ،‬جیهانبینی فیكرییەوە‬ ‫لێی بڕوانین‪ ،‬دەبینین جیهانێكە هەتا‬ ‫ئێستا نەك هەر ئاستی بیركردنەوەی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاستی تێنەپەڕاندوە‪،‬‬ ‫بەڵكو لەزۆر روەوە پێشینەگەیشتوە‪،‬‬ ‫جیهانبینیە فەلسەفیەكەی تائێستاش‬ ‫ه��ەر جیهانبینی ئاینی بەسەریدا‬ ‫زاڵ��ە‪ ،‬تەفسیری دەقگەرایانەی ئاین‬ ‫خ��اوەن��ی ه��ەژم��ون��ە ل���ەم���ڕوەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئاینەكەی خاوەنی دەقگەلێكە بەئاشكرا‬ ‫دەبنە بەڵگەو بنەما بۆ شەرعیەتدان‬ ‫بەتوندوتیژی‪ ،‬بۆ رەوایەتیدان بەتیرۆرو‬ ‫توندڕەوی‌و كوشتنی خەڵكی بێتاوان‌و‪،‬‬ ‫ئاوارەكردن‌و‪ ،‬زیانگەیاندن پێیان بەهەمو‬ ‫شێوەیەك‪ ،‬حەاڵلكردنی گیان‌و ژیان‌و‬ ‫م��اڵ‌و س��ام��ان‌و ئابڕو و كەرامەتیان‪،‬‬ ‫پێشێلكردنی كەسایەتی‌و مرۆڤبونیان‪،‬‬ ‫فەرامۆشكردنی هەمو بەهایەكی مرۆیی‌و‬ ‫گشت ئەخالقێكی جوان‪ .‬لەخوێندنەوەی‬ ‫دەقگەرایانەی ئایندا‪ ،‬ئەقڵ نائامادەیەو‪،‬‬ ‫لێكدانەوەو تەفسیری نوێ‌‌و‪ ،‬بەرژەوەندی‬ ‫م����رۆڤ‌و‪ ،‬رەچ��اوك��ردن��ی گ��ۆڕان��ك��اری‬ ‫فەرامۆشكراوە‪ .‬هەر لێرەشەوەیە كە‬ ‫بیركردنەوەی ئازادی فیكری‌و فەلسەفی‬ ‫ح��ەرام دەك��رێ �ت‌و‪ ،‬هەمو تێگەیشتن‌و‬ ‫تێڕوانینێك لەدەرەوەی روكەشی دەقدا‬ ‫بەتابۆ دادەن��رێ �ت‌و‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك‬ ‫مایەی قەبوڵكردن نیە‪ ،‬خاوەنەكەی‬

‫تەكفیر دەكرێت لەسەری‌و‪ ،‬گیان‌و ماڵ‌و‬ ‫ژیانی حەاڵڵدەكرێت‪ ،‬دەخرێتە ریزی‬ ‫كافرو زەندیق‌و موشریكانەوە‪.‬‬ ‫هەربۆیە قسەكردن لەبیركردنەوەی‬ ‫ئ��ازادو‪ ،‬هێنانەکایەی فەلسەفەی نوێ‌‬ ‫بەنامۆ‌و بێگانەو‪ ،‬كارێكی نائاینی‌و‪ ،‬دژ‬ ‫بەبنەماكانی بیروباوەڕ دەدرێتە قەڵەم‪ .‬لەو‬ ‫روەوە كە هەرچی پێویست بەبیركردنەوە‬ ‫ب��ك��ات ل��ێ��ی ب��ی��ری ل��ـ��ێ��ك��راوەت��ەوەو‪،‬‬ ‫دەمێكە پێشینان‌و سەلەفی ساڵح‌و‬ ‫زانا موجاهیدو خەمخۆرەكان بیریان بۆ‬ ‫كردوینەتەوە‪ ،‬ئیدی ئ��ەوەی بۆ ئێمە‬ ‫ماوەتەوە تەنیا هەوڵدان بۆ تێگەیشتن‬

‫بەئاسانی بیانكەن بەسەربازو هەوادارانی‬ ‫خۆیان‪ ،‬چونكە لەغیابی بیركردنەوەی‬ ‫لۆژیكی‌و بابەتیدا‌و لەدۆخی بێئاگاییەكی‬ ‫لەمشێوەیەو نەبونی هۆشیاریدا‪ ،‬هەمو‬ ‫جۆرە فیكرێك توانای دزەكردنی هەیە‬ ‫بۆ ناو مێشك‌و هەستی تاكەكان‪.‬‬ ‫وەك لەوتارێكی پێشتریشمدا ئاماژەم‬ ‫پێكرد‪ ،‬لەزانكۆكانی ئێمەدا زانستە‬ ‫ئاینیەكان لەسەر میتۆدەكانی سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست‌و زیاتر لەبەر لەهەزار ساڵ‬ ‫لەمەو پێش دەخوێندرێت‪ ،‬بەبێ هیچ‬ ‫ئ��اگ��اداری��ی��ەك لەمیتۆدە نوێیەكانی‬ ‫خوێندنەوەی ئاین‌و‪ ،‬زانستە مرۆیی‌و‬

‫ل��ەخ��ودی دەق��ەك��ان فەرامۆشدەكەن‪،‬‬ ‫كە بەئاشكراو بەخوێندنەوەی سادەو‬ ‫سەرپێی دەریدەخەن كە دژی ئەو جۆرە‬ ‫ل��ەدڕن��دەی�ی‌و پەلەكردن لەپراكتیكی‬ ‫ئایەتی جیهادو قیتال‌و كوشتارن‪ .‬خۆ‬ ‫دیارە دەقەكانی ئایەت‌و فەرمودەو بڕیارو‬ ‫دان���راوی زانایانیش هەندێك ل��ەدەق‌و‬ ‫ب��ڕی��ارو بابەتی نەرمونیان‌و مرۆیی‌و‬ ‫ئاشتەوایانەیان تێدایەو‪ ،‬خاوەنی یاساو‬ ‫رێساو بنەماگەلێكن لەپێناو خزمەتكردن‬ ‫بەمرۆڤدا‪ .‬لێرەشەوەیە كە ئەو خوێندنگاو‬ ‫كۆلیژە ئیسالمیانەی باسمان كردن‬ ‫بەجۆرێك لەجۆرەكان دەبنەوە بەمۆڵگە‬

‫تێپەڕ دەكات‪ .‬دایك‌و باوك لەتەمەنی دو‬ ‫ساڵی‌و سـێ‌ ساڵیەوە منداڵ بەدۆزەخ‌و‬ ‫سزای خوداو ناو گۆڕ دەترسێنن‪ ،‬باسی‬ ‫جنۆكەو شەیتانو دێودرنجی بۆدەكەن‪.‬‬ ‫لەتەمەنی شەش یان حەوت ساڵییەوە‬ ‫لەسەر فەرمانی نوێژكردن‌و رۆژوگرتن‬ ‫رایدەهێنین‌و‪ ..‬تاد‪.‬‬ ‫س���ەب���ارەت ب��ەخ��وێ��ن��دن��ی ئاینیش‬ ‫لەقوتابخانەكاندا‪ ،‬ئەوا هەر لەسەرەتاوە‬ ‫بەجۆرێك لەجۆرەكان تۆوی توندڕەوی‬ ‫لەناخی پاكی منداڵدا دەچێنن‌و‪ ،‬باسی‬ ‫ئەوەی بۆدەكەن كە جگە لەموسوڵمان‪،‬‬ ‫مەسیحی‌و جولەكەو سەرجەم دانیشتوانی‬ ‫سەرزەوی كافرن‌و‪ ،‬لەئەهلی دۆزەخن‪،‬‬ ‫دروس��ت نیە موسوڵمان خۆشیبوێن‌و‪،‬‬ ‫نابێت هاوشێوەی برا موسوڵمانەكانی‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵدا بكات‪ .‬فێریدەكەن‬ ‫كە ئینجیل‌و تەورات دەستكاریكراونو‪،‬‬ ‫جولەكە‌و مەسیحی سەرلێشێواون‌و دژی‬ ‫موسوڵمانانن‌و‪ ...‬تاد‪.‬‬ ‫لەروی سیاسیشەوە‪ ،‬دەكرێت بڵێین‬ ‫ه��ۆك��ارە سیاسیەكەی دروستبونی‬ ‫ئەمجۆرە گروپانە هیچی كەمتر نەبێت‬ ‫لەهۆكارە ئاینیەكانی‪ ،‬بەڵكو ئەگەر‬ ‫لەبنەڕەتدا كێشەو قەیرانی سیاسی‬ ‫لەم ناوچانەدا بونی نەبوایە‪ ،‬هەرگیز‬ ‫گروپگەلێكی لەمشێوەیە بواری چاالكی‌و‬ ‫تەراتێنیان بۆ نەدەڕەخسا‪ ،‬دیارە هەمو‬ ‫جۆرە چاالكیەك پێویستی بەهەلومەرج‬ ‫هەیە بۆ ئەنجامدانی‌و‪ ،‬بەبێ‌ كات‌و‬ ‫شوێن‌و بارودۆخی رەخساو‪ ،‬هیچ جۆرە‬ ‫ئاین‌و ئایدیایەك توانای ئەوەی نابێت‬ ‫جێی خ��ۆی بكاتەوە‪ ،‬ن��ەخ��وازەاڵ بۆ‬ ‫ئایدیای توندڕەوی‌و تیرۆریستانەش‪.‬‬ ‫هیچ قەیرانێكیش گ��ەورەت��ر نیە‬ ‫لەقەیرانی تایەفەگەرایی ئاینی‪ ،‬لەبونی‬ ‫دو گ���روپ ل��ەن��او ه��ەم��ان ئایندا كە‬ ‫یەكتر رەتبكەنەوەو‪ ،‬بەدوژمن‌و نەیارو‬ ‫نەفیكەری خۆیانی بزانن‪ ،‬لێرەشدایە كە‬ ‫ریفۆرمی ئاینی چەندە لەروی فیكرییەوە‬ ‫گرنگە‪ ،‬هێندەش ل��ەروی سیاسییەوە‬

‫ئەم دۆخی تێكەڵكردنی ئامانجی ئایینە بەئامانجی‬ ‫سیاسی‌و‪ ،‬لەئەنجامیشدا دروستبونی زەمینە بۆ تیرۆری‬ ‫ئاینی‪ ،‬بەڵگەیەكی رون‌و ئاشكرایە لەسەر ئەو قەیرانەی‬ ‫كە بەسیاسیكردنی ئاین لەواڵتانێكی پڕ كێشەو قەیران‌و‬ ‫دواكەوتوییدا دروستیدەكات‪ .‬وات��ە ئ��ەوە تەنیا لەدۆخی‬ ‫بەسیاسەتكرنی ئایندایە كە كێشەیەكی وەك كێشەی‬ ‫سوننەو شیعە‪ ،‬دەبێتە زەمینە بۆ تیرۆری ئاینی‬ ‫لەوان‌و‪ ،‬پیادەكردنی ‌وتەو بڕیارو یاساو‬ ‫رێساكانیانە‪ ،‬چونكە لەدوای ئەوانەوە‬ ‫بیركردنەوە كۆتاییهاتوەو‪ ،‬داهێنان‬ ‫مانایەكی ن��ەم��اوەو‪ ،‬چیتر ئەگەری‬ ‫دەركەوتن‌و سەركەوتنی كەسانی بلیمەت‌و‬ ‫هەڵكەوتو نەماوە!! بەو پێیەی سەردەمی‬ ‫داهێنان‌و بلیمەتی‌و دەستكەوتی ئەقڵی‌و‬ ‫ژیاری‌و شارستانی بەسەرچو!‬ ‫لەدۆخێكی لەمشێوەیەدا كە بیركردنەوە‬ ‫وەستاوەو‪ ،‬ئەقڵ دۆگمایەو‪ ،‬مرۆڤەكان‬ ‫لەگەمژەیی‌و گێلیدا دەژی��ن‪ ،‬بێئاگان‬ ‫لەجیهانی نوێ‌‌و‪ ،‬لەكێشەو قەیرانەكان‌و‬ ‫كەموكوڕییەكانی خۆیان‪ ،‬تیرۆر باشترین‬ ‫هەلی بۆدەرەخسێت بۆ ت��ۆودان��ان‌و‪،‬‬ ‫گەشەكردن‌و ئەنجامدانی چاالكیەكانی‪.‬‬ ‫لەهەلومەرجێكی لەمشێوەیەدا كە‬ ‫هزرو ناخی تاكەكان هیچی تێدا نیەو‪،‬‬ ‫لەمێشكی م��ن��داڵ دەچ��ێ��ت‪ ،‬كارێكی‬ ‫زۆر ئ��اس��ان دەب��ێ��ت ب��ۆ تیرۆریستان‬ ‫كە قەناعەت بەو بونەوەرانە بكەن‌و‪،‬‬

‫كۆمەاڵیەتیەكان‌و‪ ،‬زاستەكانی بەراوردی‬ ‫ئاینەكان‌و میتۆلۆژیاو‪ ..‬ت��اد‪ ،‬واتە‬ ‫زانستگەلێك دەخوێنرێت نامۆ بەواقیعی‬ ‫ئێستای ژیان‌و كێشەو قەیرانەكانی‌و‪،‬‬ ‫دور لەدنیای ئەمڕۆی زانست‌و فیكرو‬ ‫پێشكەوتنی خێرا‪.‬‬ ‫لەدۆخێكی لەمشێوەیەدا‪ ،‬ئایندارانی‬ ‫سادەو تەقلیدی‪ ،‬جگە لەپەیڕەوكردنی‬ ‫روكەشی ئایەت‌و فەرمودەو لێكدانەوەو‬ ‫بڕیاری زانایان‪ ،‬لەمامەڵەكردنیاندا لەگەڵ‬ ‫ئایین‌و ئاینداریدا‪ ،‬هیچی دیكە لەبەرچاو‬ ‫ناگرن‪ .‬هیچ گوێ‌ ب��ەوە ن��ادەن ئاخۆ‬ ‫ئەم جۆرە تێگەیشتن‌و پراكتیكە‪ ،‬كە‬ ‫لەتیرۆرەوە سەری دەردەچێت‪ ،‬تاچەند‬ ‫لەخزمەتی ئایندایەو لەگەڵ ئامانج‌و‬ ‫مەبەستەكانی ئایندا دێتەوە‪ ،‬تاكوێ‌‬ ‫خزمەت بەمرۆڤایەتی‌و پێشكەوتن‌و‬ ‫بەختەوەری م��رۆڤ دەك��ات‪ .‬لەمەش‬ ‫س��ەی��رت��ر ئ��ەوەی��ە ك��ە ت��ەن��ان��ەت لەم‬ ‫هەڵویستە دەقگەرایانەشیاندا زۆرێك‬

‫ب��ۆ پ��ەروەردەك��ردن��ی تیرۆریستان‪.‬‬ ‫كۆمەڵگەی ئێمەش ئایندارەو‪ ،‬خۆی‬ ‫ب��ەن��اچ��ار دەزان��ێ��ت ب��ۆ پ��ەی��ڕەوك��ردن‬ ‫لەئاین‪ ،‬تەنیا ئەمجۆرەش لەئاینداری‌و‬ ‫تێگەیشتن لەئایین ل��ەب��ەردەم��ی��دا‬ ‫ئ��ام��ادەی��ە‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ���ەوە بەجۆرێك‬ ‫ل��ەج��ۆرەك��ان ن��اچ��ار بەشوێنكەوتنی‬ ‫دەكەوێت‪ ،‬گەر بێت‌و هۆشیارانە مامەڵە‬ ‫نەكات‌و‪ ،‬بەهۆشیاری فیكری‌و زانستی‬ ‫چ��ەك��دار ن��ەك��رێ�ت‌و‪ ،‬لەمەترسی ئەو‬ ‫خوێندنەوە هەڵەو تەقلیدیانەی ئاین‬ ‫ئ��اگ��ادار نەكرێتەوە‪ ،‬بێگومان هەمو‬ ‫ب��اب��ەت‌و هەڵوێست‌و هەڵسوكەوتێك‬ ‫لەسەرەتاوە لەالیەنە تیۆریەكەیەوەو‪،‬‬ ‫لەتیگەیشتنێكی تایبەتی فیكری‌و‪،‬‬ ‫لەهۆشیارییەكی دیاریكراوەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪ .‬بەداخەوە پ��ەروەردەی تاكی‬ ‫ئێمە هەر لەمنداڵییەوە‪ ،‬لەناو خێزان‌و‬ ‫لەقوتابخانەو مزگەوتدا‪ ،‬بەدەگمەن‬ ‫لەمجۆرە پەروەردە كۆنخوازو نیگەتیڤە‬

‫پێویستە‪ ،‬ه��ەر ب��ۆی��ە ب��ەب �ێ‌ بونی‬ ‫هۆشیارییەكی راستەقینە بەبونیادی‬ ‫فیكری شیعەو سوننەو‪ ،‬فاكتەرەكانی‬ ‫دروستبونیان‌و‪ ،‬لەهەمانكاتدا تێگەیشتن‬ ‫ل���ەج���ەوه���ەری ف��ی��ك��ری ئ��ای��ی��ن �ی‌و‪،‬‬ ‫لەئامانجەكانی دروستبون‌و هاتنەكایەی‬ ‫ئاینێكی وەك ئیسالم بۆ نمونە‪ ،‬مومكین‬ ‫نیە بتوانین لەریشەی قەیرانی شیعەو‬ ‫سوننە تێبگەین‌و نەهەوڵی راستەقینە‬ ‫بۆ چارەسەكردنیان بدەین‪ ،‬كە خودی‬ ‫تێگەیشتن لەجەوهەری ئاین‌و پرۆسەی‬ ‫ئاینداریش‪ ،‬بۆ خۆی رێگە خۆشكەرە بۆ‬ ‫تێگەیشتن لەبنەماكانی دیموكراسیەت‌و‬ ‫لەحەقیقەتی بەدیموكراسیبون‪ ،‬كەواتە‬ ‫بون‌و چەسپاندنی فیكرێكی رۆشنگەری‬ ‫سیاسی‪ ،‬بەبێ‌ ئاگاداربون لەفیكری‬ ‫فەلسەفی‌و مەعریفی كارێكی نەكردەو‬ ‫ناتەواوە‪.‬‬ ‫لەهەمانكاتدا ئەم دۆخی تێكەڵكردنی‬

‫ئامانجی ئایینە بەئامانجی سیاسی‌و‪،‬‬ ‫لەئەنجامیشدا دروستبونی زەمینە‬ ‫بۆ تیرۆری ئاینی‪ ،‬بەڵگەیەكی رون‌و‬ ‫ئاشكرایە لەسەر ئ��ەو قەیرانەی كە‬ ‫بەسیاسیكردنی ئ��ای��ن لەواڵتانێكی‬ ‫پ��ڕ كێشەو ق��ەی��ران‌و دواك��ەوت��وی��ی��دا‬ ‫دروستیدەكات‪ .‬واتە ئەوە تەنیا لەدۆخی‬ ‫بەسیاسەتكرنی ئایندایە كە كێشەیەكی‬ ‫وەك كێشەی سوننەو شیعە‪ ،‬دەبێتە‬ ‫زەمینە بۆ تیرۆری ئاینی‪.‬‬ ‫لەبارەی كەلتوری كۆمەاڵیەتیشەوە‪،‬‬ ‫خاوەنی كەلتورێكی خێڵەكی‌و توندڕەو و‬ ‫هەڵچوین‪ ،‬پەروەردەو نەریتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دواك��ەوت��و و پاتریارك‌و نێر س��االرە‪،‬‬ ‫گۆڕان نامۆیە لەالی‪ .‬لێرەشەوەیە كە‬ ‫نەریتە توندوتیژییەكانی ئاین‪ ،‬هاوڕێ‌‬ ‫بەنەریتە خێڵەكیە توندەكان‪ ،‬بەردەوام‬ ‫دەب���ن‪ ،‬ك��ە دی���ارە نەریتە ت��ون��دڕەوە‬ ‫ئاینیەكانیش لەبنەڕەتەوە لەتوندڕەویی‌و‬ ‫رەوشتە زبرەكانی خێڵەوە سەرچاوەیان‬ ‫گرتوە‪ .‬كەواتە پێشكەوتن‌و گۆڕانی‬ ‫كەلتوری كۆمەاڵیەتی ترادسیۆنالیی‪،‬‬ ‫زەمینەسازیی دەكات بۆ ریفۆرمی ئاینی‪،‬‬ ‫وەكچۆن پێچەوانەكەش هەر راستە‪،‬‬ ‫وات��ە ریفۆرمی راستەقینەی ئاینی‬ ‫گرەنتی گۆڕانكاری لەو كەلتورە كۆنگەرا‬ ‫كۆمەاڵیەتیانەدا دەكات‪.‬‬ ‫نەریتی كۆمەاڵیەتی فرە رەهەندە‪،‬‬ ‫بەو پێیەی الیەنی كۆمەاڵیەتی لەژیانی‬ ‫مرۆڤدا فراوان‌و لق‌وپۆپدارە‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫زانستێكی وەك كۆمەڵناسی گەلێك لقی‬ ‫لـێ‌ بۆتەوەو‪ ،‬سەجەم زانستە مرۆییەكان‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەوەو‪ ،‬تێكەڵیان دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم راستیەش وای��ك��ردوە كە گ��ۆڕان‬ ‫لەدابونەریتی كۆمەاڵیەتیی‌و‪ ،‬كەلتوری‬ ‫تەقلیدی كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬رێخۆشكەر‬ ‫بێت بۆ گ��ۆڕان لەكەلتوری سیاسی‌و‬ ‫كەلتوری فەرهەنگیی‌و مەعریفی‌و‪،‬‬ ‫سەرنجام كاریگەریی تەواو گشتگیری‬ ‫بۆسەر هۆشیاریی تاكەكانی ناو كۆمەڵگا‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫لەو قەیرانە دی��اران��ەی لەكەلتوری‬ ‫كۆنپارێزی كۆمەاڵیەتیدا بونی هەیەو‪،‬‬ ‫هاوڕێیە بەكەلتوری باوی سیاسی‪ ،‬بریتیە‬ ‫لەبونی هەستێكی نەتەوەپەرستانەو‬ ‫ناسیۆنالیستیانەی توندڕەو و پەڕگیر‪،‬‬ ‫كە ئاینی ئیسالمیش بەناسیۆنالیزمی‬ ‫عەرەبییەوە دەبەستێتەوەو‪ ،‬ئەم ئاینە‬ ‫بەموڵكی تایبەتی نەتەوەی عەرەب‬ ‫دەزانێت‌و‪ ،‬عەرەب بەسەردارو خاوەن‬ ‫بڕیارو دەسەاڵت بەسەر موسوڵمانانی‬ ‫دی��ك��ە دادەن����ێ����ت‪ .‬ئ���ەم ب��ۆچ��ون��ە‬ ‫ناسیۆنالیستیە توندەڕەوانەشە كە بەر‬ ‫لەروانین بۆ چییەتی ئاینی نەتەوەكانی‬ ‫دیكە‪ ،‬خوێن‌و م��اڵ‌و بونیان حەاڵڵ‬ ‫دەك���ات‪ .‬وات��ە ل��ەوە ناپرسێت ئاخۆ‬ ‫نەتەوەیەكی وەك ك��ورد موسوڵمانە‬ ‫یان نا‪ ،‬بەڵكو ئ��ەوەی لێرەدا گرنگە‬ ‫ئەوەیە كە ئەم نەتەوەیە لەرەگەزی‬ ‫ع���ەرەب ن��ی��ن‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ���ەوە ناكرێ‌‬ ‫بەموسوڵمانی راستەقینە دابنرێن‪،‬‬ ‫نەك هەر ئەوەندەش ‪ ،‬بەڵكو دانانی‬ ‫گومان لەسەر موسوڵمانێتیان‪ ،‬تەنیا بۆ‬ ‫جیاكرنەوەیان لەعەرەب‌و‪ ،‬حەاڵڵكردنی‬ ‫خوێن‌و ماڵیان‌و تااڵنكردنیان‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫كە نە ئیسالم‌و نە مەسیحیەت‌و نەهیچ‬ ‫ئاینێكی دیكەش‪ ،‬موڵكی نەتەوەیەكی‬ ‫دی��اری��ك��راو ن��ی��ن‪ ،‬ب��ەو پێیەی ئاین‬ ‫مۆركێكی روحیی هەیە‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫خاوەن شوناسێكی گشتگیری مرۆییە‪،‬‬ ‫مرۆڤیش هەر مرۆڤە لەهەر شوێنێك‬ ‫هەبێت‌و‪ ،‬لەروی بەهای مرۆییەوە هیچ‬ ‫جیاوازییەك نیە لەنێوان كوردو عەرەب‌و‬ ‫ئینگلیزو فەرەنسی‌و ئەڵمانی‌و یۆنانی‌و‪..‬‬ ‫هتد دا‪.‬‬ ‫بەداخەوە تێكەڵكردن‌و یەكسانیكردنی‬ ‫ئیسالمێتی‌و عەرەبێتی‪ ،‬تائێستاو لەناو‬ ‫زۆرێك لەروناكبیرە گەورەكانی عەرەبی‬ ‫سەدەی بیستویەكیشدا هەر بەردەوامیی‬ ‫هەیە! لەراستیدا لەناوبردنی نەتەوەیەك‬ ‫بەناوی ئاین‌و لەژێر سایەی ئاینداریدا‪،‬‬ ‫یەكێكە لەقێزەونترین ج��ۆری ت��اوان‌و‬ ‫تیرۆر لەمێژوی مرۆڤدا‪.‬‬


‫ذمارة (‪ )214‬دوشةممة ‪2014/9/1‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫دەربارەى هابرماس و تیۆری رەخنەیی‬ ‫نیكۆالس دەیڤی‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬ئومێد محەمەد‬ ‫(‪)3 – 1‬‬

‫چ��ارەن��ووس‪ ،‬ن��ادادپ��ەروەران��ە و ناباو‬ ‫نییە‪ ،‬ئەویش ئەگەر الیەنگرانی مۆدێرنە‬ ‫س��ەرەن��ج��ام وەك���و ن��ەری��ت��پ��ارێ��زەك��ان‬ ‫رادیكالیانە دەركەوتبن (و لەم شێوەیەدایە‬ ‫مۆدێرنە برتییە لەو قوتابخانەیەى‪ ،‬كە‬ ‫دوای سەدەی هەژدەهەم هاتە ئارا و بە‬ ‫زەروورەت دابڕانێكی جدی بوو لە رابردوو‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانێت سروشتی پەرەسەندنی‬ ‫مێژوو‪ ،‬زانین و حەقیقەت بەرەوپێش‬ ‫بەرێت)‪ .‬ئەگەرچی پەیوەندی هابرماس‬ ‫لەگەڵ تیۆریی رەخنەیی ماركسیزم لە‬ ‫ساڵەكانی سەرەتادا‪ ،‬ئەوی خستە نێو‬ ‫ئاراستەی چەپی دێباتی خوێندكارانی‬ ‫دەیەی ‪ ،1960‬بەاڵم لە روانگەی زۆرێك لە‬ ‫فەیلەسوفان (بەتایبەت وەكو هابرماس)‪،‬‬ ‫«ت��ی��ۆری��ی رەخ��ن��ەی��ی» پ��ەی��وەن��دی��ی‬ ‫لەگەڵ نەریتی كولتووریی و فەلسەفیی‬ ‫ئەڵمانیادا هەبوو لە سەدەی نۆزدەهەمدا‪-‬‬ ‫ئەو نەریتەى بزووتنەوەی نازیزم‪ ،‬بە‬ ‫توندی پەیوەندی لەگەڵیدا پچڕاندبوو‪.‬‬ ‫بیركردنەوە مێژووییەكانی ئەم هابرماسە‬ ‫«رادیكالە»‪ ،‬تاڕادەیەك بووە هۆی ئەوەی‬ ‫بیركردنەوەكانی شلینگ (‪)1854-1775‬‬ ‫و فیختە (‪ )1814-1762‬بێنەوە نێو‬ ‫دانوستانی فەلسەفیی ئەڵمانی‪ .‬سەرباری‬ ‫ئ��ەم��ە‪ ،‬پ��ەی��وەن��دی ل��ەگ��ەڵ «تیۆریی‬ ‫رەخنەیی» و ه��ەروەه��ا رەتكردنەوەی‬ ‫ئاشكرای بۆچوونەكانی هایدیگەر لەالیەن‬ ‫ئەوەوە‪ ،‬بە هەڵە ئەم روانگەیەی هێناوەتە‬ ‫ئاراوە‪ ،‬كە دابڕان و درزێك لەنێو رەخنەی‬ ‫هابرماس و پێگەی زانستی هێرمونیتیكی‬ ‫فەلسەفی هێناوەتەئارا‪ .‬كاتێك ئەو‬ ‫بابەتانەی جێ ناكۆكین‪-‬كە لەبارەیانەوە‬ ‫هەڵەتێگەیشتن دێتەپێشێ‪ -‬وەكو لێدوان‬ ‫دەربكەون‪ ،‬ئەوا هەندێك تایبەتمەندی‬ ‫هاوشێوە خۆیان زی��ت��دەك��ەن��ەوە‪ .‬ئەم‬ ‫كارە دەبێتە هۆی ئاشكرابوونی خاڵی‬ ‫هاوبەش لە نێوان هایدیگەر و هابرماسدا‪:‬‬ ‫ه��ەردووك��ی��ان ن��ی��گ��ەران��ی ه��ەژم��وون��ی‬ ‫باڵوبوونەوەی عەقاڵنییەتی تەكنیكین‪.‬‬ ‫ئ��ەوان خوازیاری گەیشتنن بە كراوەیی‬ ‫سەبارەت بە حەقیقەت‪ .‬هابرماس ئەمە‬ ‫بە فۆنكسیۆنی(ئەركی) گوتار دادەنێت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا هایدیگەر ئەوە بە مەرجێكی‬ ‫ب��وون دەبینێت‪ .‬لەوانەیە ئێمە تا ئەو‬ ‫ئاستە لەم ناكۆكییە نزیك ببینەوە‪ ،‬كە‬ ‫نەتوانین ئەم توانستە پەسەند بكەین‪،‬‬ ‫كە بیركردنەوەكانی هابرماس و هایدیگەر‪،‬‬ ‫ه��ەردووك��ی��ان ل��ە نەریتی فەلسەفەی‬ ‫ئەڵمانیدا‪ ،‬پەیوەندییەكی هەمەالیەنیان‬ ‫لەگەڵ یەكتریدا هەیە‪.‬‬

‫پێشەكی‪ :‬بواری رەخنەیی‬ ‫بەهۆی ئەوەی هابرماس باوەڕی وابوو‬ ‫ناحەقیقەت‪ ،‬چ كەسەكی بێت یاخود‬ ‫سیاسیی‪ ،‬ه��اووات��ای سەركوتكردنە‪،‬‬ ‫ئەوا ئەمە بووە هۆی ئەوەی ئەم وەكو‬ ‫یەكێك ل��ە مەزنترین ج��ەن��گ��اوەران��ی‬ ‫فەلسەفی كۆتاییەكانی سەدەی بیستەم‬ ‫دەربكەوێت‪ .‬ئەو دەجەنگی‪ ،‬هەروەها بۆ‬ ‫چەندین جەنگی گەورەش بانگكراوە و لە‬ ‫زۆرینەی گفتوگۆ و دانوستانە كاریگەرە‬ ‫فەلسەفییەكانی ه��اوس��ەردەم بەشداری‬ ‫دەكرد‪ .‬لە هەوڵەكانی ئەودا دەردەكەوێت‬ ‫ه��ەر ل��ە «ت��ی��ۆری��ی رەخ��ن��ەی��ی»ی��ەوە‬ ‫تا دەگ��ات��ە ئ��ازادك��ردن��ی بیركردنەوەى‬ ‫ماركسیستی لە لێكدانەوەی ستالینی و‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی دژ بە كەموكورتیی‬ ‫نیهیلیستیانە دەرب��ارەى بیركردنەوەى‬ ‫ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەگ��ەرای��ی‪ ،‬ك��ە ئ��ەو‬ ‫فەیلەسوفێكی كاریگەر بووە و هەوڵیداوە‬ ‫ئەم بابەتانە بەرەو بەها رزگاركەرەكانی‬ ‫حەقیقەت و ئایدیالیی پەیوەندی النەدراو‪،‬‬ ‫ئاراستە بكات‪ .‬ئەوەی لێرەدا پێویستە‪،‬‬ ‫ئەمەیە‪ ،‬كە خوێنەرانی ئەنگلۆ‪-‬ساكسۆن‪،‬‬ ‫لەكاتی خوێندنەوەی بیرەكانی هابرماس‪،‬‬ ‫چاوەڕوانییەكانی خۆیان كەمێك گۆڕان‬ ‫پێبدەن‪ .‬روون و ئاشكرایە بوارە بەرباڵوە‬ ‫فەلسەفەییەكەی ئەو رەنگدانەوەیەكی‬ ‫جدییە بۆ بەشداریكردن لە دیالۆگە‬ ‫فەلسەفەییە گشتییەكان لە ئاڵمانیای‬ ‫سەدەی بیستەمدا‪ .‬لە هەمووی گرنگتر‪،‬‬ ‫ئەم بوارە گشتگیرە نیشاندەری دژبەریی‬ ‫هابرماسە لەگەڵ سیستەمی بیركردنەوەى‬ ‫پوختەخوازییانە (‪ ،)reduction‬كە‬ ‫هەمیشە پەیوەست كراوە بە فەلسەفەی‬ ‫ئەڵمانییەوە‪ .‬هابرماس قبوڵی ئەوە‬ ‫دەك��ات‪ ،‬كە بە سەختی كەوتۆتە ژێر‬ ‫كاریگەری بیركردنەوەى سوكراتییەوە‬ ‫لەبارەی فەلسەفە‪ .‬سوكرات فەلسەفەی‬ ‫بە گوتارێكی كراوە دەزانی و بیرەكانی‬ ‫هابرماس بەبێ چ��اوەڕوان��ی گفتوگۆ‪،‬‬ ‫ك��ارەك��ان��ی هەڵگری چەندین گۆڕانی‬ ‫دلێرانەن‪ .‬ئەو بەدوای گفتوگۆدا دەگەڕێت‬ ‫و گ��وت��ارە ك��راوەك��ەی��ش��ی نیشاندەری‬ ‫ئ��ەم ش��ێ��وازە ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ەى ئ��ەوە‪،‬‬ ‫كە پ��ارادۆك��س��ی هۆشمەندانەی پڕ لە‬ ‫كێشمەكێش و دژبێژی‪ ،‬دەگۆڕێن بۆ چەندین‬ ‫رەهەندی هێزەكیانەى پێشبینینەكراو لە‬ ‫حەقیقەتی كەشفنەكراو‬ ‫نێو مشتومڕكردنێكی درێ��ژدا‪ .‬هابرماس‬ ‫ئ��ەگ��ەرچ��ی ه��اب��رم��اس هۆشداریمان‬ ‫پێشوازی لەم پارادۆكسانە دەكات بەهۆی پێدەدات پشت بەست نەبین بە پەیوەندییە‬ ‫باوەڕبوونی بە توانستی هێنانەئارای فیكرییەكانی ئ��ەو لەگەڵ ئ��ادۆرن��ۆدا‪،‬‬ ‫عەقاڵنییەتێكی ئازادەوە‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ب��ێ هیچ گومانێك‪« ،‬تیۆریی‬ ‫لە بەشەكانی دوات���ردا‪ ،‬ئێمە لەگەڵ رەخنەیی» بووەتە هۆی بەرەوپێشچوونی‬ ‫بنەما بیركردنەوە هەمەچەشنەكانی ب��ی��ری ه��اب��رم��اس ل��ەب��ارەی دەس��ەاڵت��ە‬ ‫هابرماس خەریك دەب��ی��ن‪ ،‬ب��ەاڵم ئەم رزگاریبەخشەكانی عەقڵگەرایی‪ .‬تیۆریی‬ ‫دڵنایی و ئاسوودەییەی بەهۆی راڤەكردنی رەخنەیی (كە بە قوتابخانەى فرانكفۆرت‬ ‫هابرماسەوە دەستەبەر دەب��ن‪ ،‬نابێت ناسراوە)‪ ،‬دوو قۆناغی مێژوویی هەبوو‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ واقیعییەتدا تێكەڵی بكەین‪ .‬یەكەمین هەنگاو لەگەڵ دامەزراندنی‬ ‫بیركردنەوەكانی ئەو بەو ئەندازەیەی «پەیمانگای توێژینەوەی كۆمەاڵیەتی»‬ ‫چەندین كرۆكی وابەستەی یەكتریان هەیە‪ ،‬لە زانكۆی فرانكفۆرت دەستیپێكرد لە‬ ‫رەوت و گۆڕانێكی روون و ئاشكرا نیشان ساڵی ‪ ،1928‬ئەندامانی ئەم پەیمانگایە‬ ‫نادەن و هاوكات بوونی ئەم كرۆكانەیە‪ ،‬بریتی ب��وون لە هۆركهایمەر ‪ ،‬ف��رۆم ‪،‬‬ ‫كە دەبنە هۆی پەیوەندی و پەیوەندییەكی لۆیڤێنتال و ماركوزە‪ ،‬پاشان ئادۆرنۆش‬ ‫ت��ەواوی كێشمەكێشمەكانی ئ��ەو‪ .‬ئەم هاتە نێو پەیمانگاكەوە‪ .‬هەموو ئەندامانی‬ ‫كرۆكانە بەرگرییەكن لە بەرانبەر هەوڵە پەیمانگا بە هێزەكییەكی ماركسیستی باو‬ ‫زانستی و سیاسیی و فەلسەفییەكان بۆ لەم قوتابخانەیەدا‪ ،‬زیاتر وەكو ئامرازێك‬ ‫قۆرخكردنی زانین و حەقیقەت‪ ،‬و ئەمانە بۆ گۆڕانی كۆمەاڵیەتی بنەڕەتی لەم‬ ‫بۆچوونی هابرماس سەبارەت بە پەیوەندی بوارەیان دەڕوان��ی نەك وەكو ئامرازێك‬ ‫كراوە و الن��ەدراو نیشان دەدەن‪ ،‬كە بە بۆ بەرگریكردن لە كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫تێڕوانینی ئەو بە ئامرازێك ئەژمار دەكرێن دەركەوتنی هیتلەر‪ ،‬بووە هۆی بەرباڵوبوونی‬ ‫بۆ گەیشتن بە حەقیقەت‪ .‬ئەم كرۆكانە ئەم پەیمانگایە و لە میانەی ئاوارەییان‬ ‫هەروەها نیشاندەری بۆچوونەكانی ئەوە لە ئەمریكا‪ ،‬ئادۆرنۆ و هۆركهایمەر بە‬ ‫سەبارەت بەم پرسە‪ ،‬كە رەخنەگرتنێكی نووسینی تێكستی سەرەتایی «تیۆریی‬ ‫هۆشیارانە لە ناحەقیقەت‪ ،‬تاكە رێگەی رەخنەیی» خەریكبوون و سەرەنجامی‬ ‫شیاوە بۆ گەیشتن بە كۆمەڵگایەك لە ئەم نووسینەش كتێبێك بوو بە ناوی‬ ‫روانگەی فیكرییەوە كراوە و لە روانگەی «دیالەكتیكی رۆشنگەری» (‪،)1947‬‬ ‫سیاسییەوە ناچەپێنەر و ناسەركوتكەر ك��ە ب��ۆ هەمیشە ك��اری��گ��ەری��ی لەسەر‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫بەرهەمەكانی هابرماس بەجێهێشت‪.‬‬

‫ماركسیزم لقێكی دیكەیە لە فەلسەفەی‬ ‫ه���اوش���ون���اس���ی(‪ )Identity‬هێگڵ‪:‬‬ ‫سوبێكت (چەشنی م��رۆڤ) پێویستە‬ ‫ل��ەخ��ۆی ن��ام��ۆ بێت ب��ۆ ئ���ەوەی خۆی‬ ‫بناسێت‪ .‬چوارچێوەی تەكنۆلۆژیی ماركس‬ ‫بە چەمكێكی كۆنكرێتی لە چەشنی مرۆڤ‬ ‫دەستپێدەكات و ئەمەش دانانی مرۆڤە‬ ‫وەك��و «توانست»ێك‪ ،‬ئەو توانستەی‬ ‫لە نێو خۆیدا هێزەكییەكی داهێنەرانەی‬ ‫نەناسراوی هەیە و تەنها بە پرۆسەى‬ ‫نامۆكردنی كارەوە ئەگەری دەركەوتنی‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی میكانیزمە‬ ‫زەروورییەكان بۆ مانەوە‪ ،‬تاكەكان ناچار‬ ‫دەكات وەكو كارخانەی كااڵكان لە كاری‬ ‫خۆیان بڕوانن نەك وەكو میكانیزمێك بۆ‬ ‫«بنەڕەتی خۆ»یان‪ ،‬كە دەبێتە هۆكاری‬ ‫هەرچەند زیاتر نامۆبوونی ئەوان‪ .‬تەنها‬ ‫بەهۆی بڕیاردان لەبارەی كێشمەكێشمە‬ ‫باوەكان لە ب��ازاڕی كااڵ و سەروەربوون‬ ‫بەسەریاندایە‪ ،‬كە تاكەكان دەتوانن دووبارە‬ ‫ببنە خاوەنی بەرهەمی كاری خۆیان –‬ ‫ئەو بەرهەمانەی دیاردەیەكی ئوبێكتیڤ‬ ‫و دەرەكین لە هێزەكییانەى داهێنەرانەی‬ ‫ئ��ەوان‪ .‬ئەگەرچی شكستی بزووتنەوەی‬ ‫كاری ئەمریكا و الدانی ستالین لە شۆڕشی‬ ‫رووسیا‪ ،‬ئەو ب��اوەڕەی الی ئادۆرنۆ و‬ ‫هۆركهایمەر دورستكرد‪ ،‬كە سیاسەتی باو‬ ‫لە پرەنسیپە فیكرییەكانی ماركسیزمدا‪،‬‬ ‫سیاسەتێكی ن��اك��ارای��ە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەوان‬ ‫تێگەیشتنی ماركسیستیان بۆ حەقیقەت‬ ‫پاراست‪ .‬باس لە تێگەیشتنی ماركسیزم‬ ‫بۆ حەقیقەت دەكەن وەكو «پێگەیەكی‬ ‫مێژوویی‪ ،‬كە هێشتا نەناسراوە»‪ ،‬ئەو‬ ‫پێگەیەی تێیدا م��رۆڤ دەگ��ۆڕێ��ت بۆ‬ ‫شتێك‪ ،‬كە بە راستی هەیە‪ .‬ئەم پێگەیە‪،‬‬ ‫پێوەرێكی ئایدیالی دەخوڵقێنێت و دەبێتە‬ ‫هۆی ئاسانكاری بۆ الدان لە نۆرمەكان و‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكی رەخنەكارانەی فاكتەرە‬ ‫سیاسیی و كۆمەاڵیەتییەكان – ئەو‬ ‫فاكتەرانەی ماسكیان بە حەقیقەتەوە‬ ‫لكاندووە‪ .‬بەهۆی ئەوەی توانستی تاك‬ ‫بۆ دیاریكردنی هێزەكیانەى داهێنەرانەی‬ ‫هەبوونی خۆی‪ ،‬پەیوەندی بە پێوەری‬ ‫ئ���ازادی كۆمەاڵیەتییەوە ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەوا‬ ‫رەخنەی ئایدیالیستی ناتوانێت جودا‬ ‫بێت لە رەخنەی سیاسیی و كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫هەلومەرجە ئایدیالییە وەسفكراوەكان‬ ‫لە بەرهەمەكانی هابرماسدا لەبارەی‬ ‫پەیوەندییە النەدراوە باوەكان لە توانستە‬ ‫ئازادیی و رەخنەییەكاندا‪ ،‬دەرەنجامی‬ ‫بوونی رەگ و ریشە ماركسیستییەكانە‬

‫ن��ەدەك��ردەوە لە هێرمیونیتیكدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بڕیاریاندا بەرگری لە هێرمیونیتیك بكەن‬ ‫دژ بە بیركردنەوەى تەكنۆلۆژیایی‪ .‬ئەم‬ ‫بیركردنەوانە هەوڵی بەجیهانیكردنی‬ ‫خ��ۆی��ان دەدا وەك��و تەنها فۆرمێكی‬ ‫عەقاڵنییەتی مومكین‪ .‬ه��وس��ەرل‪ ،‬كە‬ ‫كاریگەرییەكی زۆری لەسەر بەرهەمە‬ ‫سەرەتاییەكانی ئادۆرنۆ هەبوو‪ ،‬لە كتێبی‬ ‫«قەیرانی زانستە ئەوروپاییەكان»دا‬ ‫(‪ )1937‬لێكۆڵینەوەی ل��ەم كرۆكە‬ ‫هاوشێوەییانە كردبوو‪.‬‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1956‬دا‪ ،‬ه��اب��رم��اس لە‬ ‫فرانكفۆرت پەیوەندی بە ئادۆرنۆوە كرد‬ ‫و هەر زوو سەربەخۆیی تێڕوانینی خۆی‬ ‫لەگەڵ بنەمای ئەم بۆچوونە دەربڕی‪ ،‬كە‬ ‫رەشبینی كولتووری ئادۆرنۆ خۆی بریتییە‬ ‫لە نیشانەی نامۆبوون‪ .‬ئەو باوەڕیی وەها‬ ‫بوو ئەم رەشبینییە بەهۆی دەسەاڵتی‬ ‫كولتووریی بیركردنەوەى تەكنیكییەوە‬ ‫هاتۆتەئارا‪ .‬سەرباری ئەمە‪ ،‬بێگومان‬ ‫«تیۆریی رەخنەیی» چوارچێوەیەكی‬ ‫دەستەبەری بۆ شێوازی فەلسەفی خودی‬ ‫هابرماس دێنێتەپێشێ‪ .‬ئەو لەم تیۆرییە‬ ‫رەخنەییەدا یەكسانی عەقڵ و ئازادی الی‬ ‫هێگل و چەمكی رزگارییبەخشی گوتاری‬ ‫م��رۆی��ی وەك��و فاكتەرێكی رزگاریكەر‬ ‫دەدۆزێ���ت���ەوە‪ .‬ه��ەروەه��ا تێگەیشتنی‬ ‫موتڵەقی تایبەتمەندییە مێژووییەكان‬ ‫و چەشنێك رەخ��ن��ەی ئایدیۆلۆژیا‪-‬‬ ‫ئاماژەكردنە بە رەخنەی هێگل‪ -‬بریتی‬ ‫ب��وون لە فاكتەرە باوەكانی دیكە لە‬ ‫«تیۆریی رەخنەیی»دا‪ ،‬كە هابرماس‬ ‫سوودی لێوەرگرتن‪ .‬وتارەكەی ئەو بەناوی‬ ‫«لە نێوان فەلسەفە و زانستدا‪ :‬ماركسیزم‬ ‫وەكو رەخنە» شتێكی روون و ئاشكرایە‬ ‫هەم بۆ نیشاندانی ئاراستەگرتنی ئەو‬ ‫بۆ تیۆریی رەخنەیی و هەم هەوڵدانی‬ ‫ئەوە بۆ پێشگرتن لێی‪ .‬ئەو لەم وتارەدا‬ ‫وەها خەریك دەبێت‪ ،‬كە پێویستە بۆ‬ ‫دووبارە ئافراندنەوەی تیۆریی ئابووریی‬ ‫ماركس (وەك��و تیۆرییەكی رەخنەیی‬ ‫لەبارەی مێژوو)‪« ،‬ئێمە سەرەتا ماركس‬ ‫و بۆچوونەكانی باشتر لەخۆی بناسین»‪.‬‬ ‫ئەمە دەشێت پێشبینی بەرەوپێشچوونی‬ ‫مرۆڤ بكات رووەو ئازادی‪.‬‬

‫لەم بەرهەمانەیدا‪.‬‬ ‫ئ��ادۆرن��ۆ و هۆركهایمەر‪ ،‬لە كتێبی‬ ‫«دیالەكتیكی رۆشنگەری»دا‪ ،‬سەرنجی‬ ‫خۆیان لە رەخنەكردنی ماركسیستی بۆ‬ ‫ك��ارەوە دەگ��وازن��ەوە بۆ [رەخنەكردنی]‬ ‫عەقاڵنییەتی م��رۆی��ی‪ .‬سەركوتكردن‬ ‫تەنها ی��ەك فاكتەری سیاسیی نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو نیشانەكانی نەخۆشیی جۆرێك‬ ‫لە عەقاڵنییەتە‪ .‬دەرەنجامی سروشتی‬ ‫دەستەاڵتی زانستی بەسەر سروشتدا‬ ‫لەگەڵ كۆمەككردنی لەالیەن عەقاڵنییەتی‬ ‫خۆرئاواییەوە‪ ،‬لە راستیدا بریتییە لە‬ ‫سەركوتكردنی ت��اك‪ .‬دەركەوتنی ئەو‬ ‫كۆمەڵگایەى لەسەر بنەمای تەكنۆلۆژیای‬ ‫دیسپلینكراو بنیاد نرابێت‪ ،‬پێویستی بە‬ ‫پۆزەتیڤیزم و عەقاڵنیكردنی حەقیقەت‬ ‫پەیڕەوی و گوێڕایەڵی تاكەكان هەیە‪.‬‬ ‫یەكێك لە پرسیارە بێ وەاڵمەكانی‬ ‫«دیالەكتیكی رۆشنگەری» وێنەیەكی فەلسەفەی ئەوروپای س��ەدەی بیستەم‬ ‫كائۆسی لە كۆمەڵگای سەرمایەداری بە روون و ئاشكرایی ئەمەیە‪ ،‬كە بۆچی‬ ‫پ���ەرەس���ەن���دوو ن��ی��ش��ان دەدات‪ ،‬كە قوتابخانەى فرانكفۆرت تا ئەو ئاستە‬ ‫عەقاڵنییەتی زانستی‪ ،‬شێتانە دێتەپێشێ بە دوژمنییەوە دەڕوانێتە پۆزەتیڤیزمی‬ ‫و تێیدا بوونی مرۆڤەكان‪ ،‬تاكگەرایی ئەوان لۆژیكی بازنەی ڤییەنا‪ ،‬كە زۆرینەی نوێنەرە‬ ‫و ژیانی رازاوەی ئامازۆن و بەلوچستان سەرەكییەكانی قوتابخانەكە بۆچوونێكی‬ ‫پێشێل دەكات‪ .‬یەكێك لە دەستكەوتەكانی زۆر نزیكیان لەگەڵ سۆسیالیزمدا هەبوو‪.‬‬ ‫هابرماس بریتییە ل��ە دوورك��ەوت��ن��ەوە پێدەچێت هۆكاری ئەمە لێرەدا بێت‪ ،‬كە‬ ‫ل��ەم رەشبینییانە و پێشنیاركردنی پۆزەتیڤیزمی لۆژیكی بە توندی بەرگری‬ ‫ئەم بابەتەی‪ ،‬كە گوتاری عەقاڵنییەت لە ماتریالیزمی پوختەخوازانە دەكرد‪،‬‬ ‫دەتوانێت ببێتە ه��ۆی بەمرۆییبوونی كە هەڵگری جۆرێك لە عەقاڵنییەتی‬ ‫گشتێتی داخوازییە عەقاڵنییەكان – واتا تەكنیكی بوو و بە شێوەیەكی چەپێنەر‬ ‫لە نێوان خەڵكیدا‪ ،‬وەها عەقاڵنییەتێكی و سەركوتكەرانە هەوڵی بەجیهانیكردنی‬ ‫كۆنترۆڵنەكراو جێگیر بكرێت‪.‬‬ ‫خ��ۆی دەدا‪ .‬بە تێڕوانینی هابرماس‪،‬‬ ‫دیالەكتیكی رۆشنگەری لە دەی��ەی پۆزەتیڤیزم گۆڕانی بەسەردا هاتبوو بۆ‬ ‫‪1960‬دا‪ ،‬پێگەی كتێبێكی بەرجەستە چەشنێك ئاراستەی فەلسەفی رووەو‬ ‫و كالسیكی وەرگ��رت‪ ،‬نە تەنها هەواڵی دەسەاڵتە كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬كە هەوڵی‬ ‫گەڕانەوەی نووسەرەكانی بۆ ئەڵمانیا «بەعەقاڵنیكردن»ی خۆیان دەدا‪ .‬لە‬ ‫دەدا‪ ،‬بەڵكو نیشانەی بەرەوپێشچوونی كتێبی «زانین و بەرژەوەندی مرۆیی»دا‬ ‫بزووتنەوەی زانكۆیی ئەڵمانیاش بوو‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەو بزووتنەوەیەی تووڕەبوو لەوەی چۆن‬ ‫«پۆزەتیڤیزم لەسەر پرەنسیپەكانی‬ ‫«موعجیزەى ئابووری ئەڵمانی» سوودی زانستگەرایی دامەزراوە و هەر بەهۆی ئەم‬ ‫لێوەرگیرابوو بۆ ئەوەی رەخنەگرتن لە پرەنسیپانەوە دادەڕمێت‪ -...‬واتای زانین‬ ‫راب��وردووی نازیزم بێدەنگ بكرێت‪ .‬ئەم بەو جۆرە پێناسە دەك��ات‪ ،‬كە زانست‬ ‫كتێبە بە نموونەیەك لە هەژموونێكی ئەنجامی دەدات و بەم هۆیەوە دەتوانێت‬ ‫شاراوە ئەژمار دەكرێت لە رەخنەكردنی لەڕێگای شیكاری مێتۆدۆلۆژییە باوەكانەوە‬ ‫پۆزەتیڤیزمی زان��س��ت��ی��دا‪ .‬ه��ەروەه��ا لە پرۆسیسە زانستییەكاندا راڤە بكرێت‪.‬‬ ‫دەت��وان��ی��ن ئ��ەم كتێبە پ��ەی��وەس��ت بە هەر جۆرە ئێپستیمۆلۆژییەك‪ ،‬كە لەودیوی‬ ‫ئاستێكی دوورو درێژی تێكستی ئەژمار چ��وارچ��ێ��وەی وەه���ا مێتۆدۆلۆژییەك‬ ‫بكەین‪ ،‬كە تەرخانكراوە بۆ لێكۆڵینەوە كار بكات‪ ،‬وەكو زێدەگۆیی و بێ واتا‬ ‫ل��ەب��ارەی ناكۆكییە مێتۆدۆلۆژییەكان دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە رۆژگ��ارێ��ك لەبارەی‬ ‫سەبارەت بە زانستەكان‪ ،‬و هەروەها لە مێتافیزیك دەركەوتووە»‪.‬‬ ‫نێوانیاندا‪ ،‬زانستە سروشتی و مرۆییەكان‪.‬‬ ‫لەو سیمینارەی لە ساڵی ‪ 1961‬لە‬ ‫هۆركهایمەر و ئادۆرنۆ جەختیان لەسەر زان��ك��ۆی توبینگن پێشكەشی ك��رد‪،‬‬ ‫دامەزراندنی مێتۆدۆلۆژییەكی سەربەخۆ هابرماس بیركردنەوەكانی هانس ئەلبێر‬

‫لەبارەی بەعەقاڵنیكردنی زانست دەخاتە‬ ‫تەنگژەوە‪ .‬ئەو باوەڕی وابوو‪ ،‬كە ئەلبێر‬ ‫عەقاڵنییەت بەتاكە مۆدێلی شیاو دەزانی‬ ‫بۆ ت��ەواوی عەقاڵنییەتەكان‪ .‬پرسیارە‬ ‫سەرەكییەكە ئەمە بوو‪ ،‬كە‪ :‬ئایا عەقڵ‬ ‫دەتوانێت پەیوەست بێت بە پرسیارە‬ ‫داڕێژراوەكان لەبارەی ئ��ازادی سیاسیی‬ ‫و كۆمەاڵیەتی؟ لە وتارەكانی «تیۆریی‬ ‫شرۆڤەیی زانست و دیالەكتیك»(‪)1963‬‬ ‫و «ع��ەق�ڵان��ی��ی��ەت��ی دووب����ەش����ی لە‬ ‫روانگەی پۆزەتیڤیستیانەوە» (‪)1964‬‬ ‫هابرماس بەڵگەی ئ��ەوە دەهێنێتەوە‪،‬‬ ‫كە تایبەتمەندی دی��اری پۆزەتیڤیزم‪،‬‬ ‫بریتییە لە یەكێتییە مێتۆدۆلۆژییەكەی‬ ‫و تێیدا زان��س��ت پ��رۆپ��اگ��ەن��دەی ئ��ەوە‬ ‫دەك��ات پێوەری ئێپیستیمۆلۆژییانەی‬ ‫دۆزی�����وەت�����ەوە ب���ۆ ت������ەواوی رێ��س��ا‬ ‫نازانستییەكان و ئەم پێوەرەش نە تەنها‬ ‫بەرگری لە «فاكتەكان» دەكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لێكدانەوەی گشتی و باو رووەو دراوە‬ ‫بێ هەڵە و پیرۆزەكان دەگۆڕێت‪ .‬وەاڵمە‬ ‫كاریگەرەكانی ئەو شیاوی باسكردنن‪ .‬ئەو‬ ‫وەكو فەیرابەند و كوهن بوونی مێتۆدێكی‬ ‫زانستی رەها رەتدەكاتەوە و وەكو ئەمان‬ ‫دژی ئەم گریمانەیە دەوەستێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫نموونەی عەقاڵنییەتی زانستی دەتوانێت‬ ‫تاكە مۆدێل بێت بۆ ت��ەواوی پرسیار و‬ ‫وەاڵمەكان‪:‬‬ ‫«ئ���ەو ب��ڕی��اران��ەی پ��ەی��وەس��ت��ن بە‬ ‫ژیانی زانستییەوە‪ ،‬چ لە نێو چێوەی‬ ‫پەسەندكردنی رێساكاندا ب��ن و یان‬ ‫هەڵبژاردنی پرۆژەیەكی گشتی مێژووی‬ ‫ژیان یاخود لەبەرەی دوژم��ن بوەستن‪،‬‬ ‫هیچیان هەرگیز ناتوانن لەڕێگای ئەندازەی‬ ‫زانستی بە تەنها ببنە جێگرەوە یاخود‬ ‫عەقاڵنییەت»‪.‬‬ ‫البردنی پرسیارە ئەخالقییەكان لەنێو‬ ‫بیركردنەوە زانستییەكاندا‪ ،‬دەگۆڕێت بۆ‬ ‫جیهانێكی تەكنیكی و بەدەر لەهەرجۆرە‬ ‫بیركردنەوەیەكی ئامانجدار‪ ،‬بەهادار و‬ ‫م��ان��ادار‪ .‬هابرماس بە گواستنەوە لە‬ ‫شیكارییەكانی ه��وس��ەرل و هایدیگەر‬ ‫ل��ەب��ارەی پێشداوەرییەكانی توانستی‬ ‫دەرك���ك���ردن (ئ���ەو دەس��ت��ە ل��ە پێش‬ ‫دەرككردنە ناڕاستەوخۆیانەی‪ ،‬كە فۆرم بە‬ ‫شێوازی زانینەكان دەدەن)‪ ،‬وەها بەڵگە‬ ‫دەهێنێتەوە‪ ،‬كە رەوایەتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫زانست پەیوەندی بە وەرگێڕانی زانستەوە‬ ‫هەیە بەو زمانانەی جیاوازن لە زمانەكە‬ ‫خۆی‪:‬‬ ‫«پێشكەوتنی زانستەكان تا ئاستێكی‬ ‫زۆر لەسەر بنەمای وەرگێڕانی پرسیارە‬ ‫نەریتییە (زانستییەكان) بۆ زمانێكی‬ ‫مۆدێرن دام��ەزراوە‪ .‬ئەم زمانە مۆدێرنە‬ ‫هەمان زمانی رۆژانەی جیهانە»‪.‬‬ ‫پرۆسە راڤ��ەك��ارەك��ان و ستانداردە‬ ‫زانستییەكان‪ ،‬بریتی نین لە دراوە پیرۆز‬ ‫و بێ خەوشەكان‪ ،‬بەڵكو بە پێچەوانەوە‬ ‫دیالۆگی رەخنەكاری بەڕوویاندا كراوەیە‪.‬‬ ‫هابرماس پێشنیاری ئ��ەوە دەك��ات‪ ،‬كە‬ ‫كرانەوەیی لە بەرانبەر ستانداردە باوەكان‬ ‫لە كارە زانستییەكاندا نە تەنها دەگۆڕێن‬ ‫بۆ پێشكەوتن و چاكسازیكردن لەم شێوازە‬ ‫كارانەدا‪ ،‬بەڵكو دەبنە هۆی باڵوبوونەوەی‬ ‫رێككەوتنی عەقاڵنی ئەوانیش‪ .‬بەاڵم تا‬ ‫ئەو رۆژگ��ارەی زانست بە پۆزەتیڤیستی‬ ‫بمێنێتەوە‪ ،‬ب��ەڕەه��ای��ی��زان��ی��ن��ی یاسا‬ ‫زانستییەكان بەهۆی خۆیەوە‪ ،‬ئەگەری‬ ‫پەرەسەندنی عەقاڵنییەت الواز دەبێت‬ ‫و گەیشتن بە پەیوەندییەكانی دیكە‬ ‫سنووردار دەكات‪ .‬لەم شێوەیەدا دەگۆڕێت‬ ‫بۆ سیستەمێكی داخ��راو و هاوكات لەم‬ ‫دۆخ��ە دای���ە‪ ،‬ك��ە گ��وت��اری رەخنەیی‪،‬‬ ‫گوتارێكی بەرباڵو و فراوانە‪ .‬سەرباری‬ ‫ئ��ەم��ە‪ ،‬ه��ەر ب��ەو چەشنەی دەبینین‪،‬‬ ‫هابرماس بە سوودوەرگرتن لە روانگە‬ ‫هێرمیونیتیكییەكان‪ ،‬رێكەوتبوونی ئەركە‬ ‫زانستییەكان نیشان دەدات‪ ،‬ئەو هەروەها‬ ‫ئامادەیی ئەوەی هەیە تا هێرمیونیتیك‬ ‫بەهۆی بەكارهێنانی مێژوویی لە شیكاری‬ ‫یەكالیەنەی زانیندا‪ ،‬بخاتە ژێر رەخنەوە‪.‬‬


‫ذمارة (‪ )214‬دوشةممة ‪2014/9/1‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫سیاسەتی ئۆتیزم‬

‫ڕه‌هه‌نده‌ ئه‌وتیستیه‌كانی سیاسه‌تمه‌داری كورد‬

‫تاهیر‬ ‫شارا‬ ‫تاهیر‬ ‫شارا‬

‫‪2- 2‬‬ ‫نه‌بوونی توانای‌ بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫لۆژیكی (‪!)Common Sense‬‬ ‫وه‌ك پێشتر ئاماژه‌م پێدا كه‌سانی‬ ‫ئا‌سپه‌رگێرس توانای فێربونیان هه‌ی ‌ه‬ ‫ده‌توانن شتی زۆریش بكه‌ن‪ ،‬بۆ نمون ‌ه‬ ‫ده‌كرێت كه‌سێكی سیاسی له‌ بواره‌كه‌ی‬ ‫خۆیدا له‌ ڕووی ‌ تیۆریه‌و‌ه ‌زۆر شت فێر‬ ‫بێت ته‌نانه‌ت ده‌كرێت خاوه‌نی نوسین‬ ‫و بیرۆكه‌ی باشیش بێت‪ ،‬به‌اڵم ناتوانن‬ ‫و ئه‌سته‌م ‌ه بۆیان ك ‌ه ‌ ئه‌م زانیاریان ‌ه‬ ‫ل ‌ه سیاقی كۆمه‌اڵیه‌تی و پراكزیسسدا‬ ‫به‌كاربێنن! ب ‌ه تایبه‌ت له‌كاتێكدا ك ‌ه‬ ‫كاره‌كه‌ی په‌یوه‌ست بێت ب ‌ه مامه‌ڵه‌كردن‬ ‫به‌ خه‌ڵكی تره‌وه‌‪ .‬ناتوانن تێبگه‌ن كه‌ دونیا‬ ‫ل ‌ه گۆشه‌نیگای جیاوازه‌و‌ه ده‌بینرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫پرسیارێك ڕه‌نگه‌ چه‌نده‌ها وه‌اڵم ڕاست‬ ‫بێت‪ .‬هه‌ر له‌ به‌ر ئه‌م هۆیه‌ش ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫كه‌سان ‌ه زم��ان ب ‌ه حه‌رفی وه‌رده‌گ��رن‪،‬‬ ‫ناكرێت ب ‌ه زمانی وێناو فانتازیا قسه‌یان‬ ‫له‌گه‌ڵدا بكه‌ین‌! ‪،‬نمونه‌یه‌كی ئاشكرا‬ ‫نامه‌كه‌ی شه‌هید سه‌رده‌شت عوسمان‬ ‫ب��و‪ ،‬كاتێك زه‌رده‌ش���ت ل ‌ه نامه‌كه‌یدا‬ ‫ده‌ڵێت ده‌یه‌وێت ببێت ب ‌ه زاوای سه‌رۆك‪،‬‬ ‫وشه‌ی (زاوا)به‌ حه‌رفی وه‌رده‌گیرێت و‬ ‫ناتوانرێت هیچ لێكدانه‌وه‌یه‌كی تری بۆ‬ ‫بكرێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت ناتوانرێت وه‌ك خه‌ون و‬ ‫فانتازیای گه‌نچێك ببینرێت‪.‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م جۆره‌ له هه‌ست ده‌ربڕین ل ‌ه گه‌ڵ‬ ‫سیستمی زم��ان و تێگه‌شتنی كه‌سی‬ ‫ئۆتیستدا نایه‌ته‌وه‌ ده‌بێته‌ هۆی شڵه‌ژان‬ ‫وشڵه‌قاندنی ئارامی و هارمۆنی ده‌روونی‬ ‫‪ .‬ئه‌وان ده‌توانن ئه‌و كاته‌ی بۆ خۆیان‬ ‫گونجاو ب��وو‪ ،‬ب ‌ه زمانی گاڵته گه‌پ و‬ ‫قۆشم ‌ه قس ‌ه بكه‌ن‪ ،‬تۆش ده‌بێت وك‬ ‫بوكه‌ڵه‌یه‌ك به‌ ڕووی��دا پێبكه‌نیت‪،‬لێ‬ ‫ئه‌و كاته‌ی تۆ ده‌ته‌وێت گاڵته‌وگه‌پی ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵدا بكه‌ی‪ ،‬ئه‌و ب ‌ه ڕوودا پێناكه‌نێت‬ ‫و ب ‌ه نوكته‌و گاڵته‌ وه‌ریناگرێ‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫‌ئه‌ونده‌ش نیگه‌ران و توڕه‌ بێت‪ ،‬دواجار‬ ‫په‌الماریش بدات!‌ لێره‌دا پێویست ‌ه ئاماژه‬ ‫به‌وه‌ بكه‌م ك ‌ه توندوتیژی یه‌كێكه‌ ل ‌ه‬ ‫هه‌ره‌ میكانیزم ‌ه به‌رگرییه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی‬ ‫زۆرب��ه‌ی ئ�ه‌م ‌كه‌سانه‌ و بۆ ڕاگرتنی‬ ‫هارمۆنی ده‌رونی خۆیان و ئه‌و جیهانه‌ی‬ ‫كه‌ تیایدا ده‌ژین‪ ،‬به‌كاریده‌هێنن‪.‬كاتێك‬ ‫ك ‌ه كه‌سێكی ئۆتیست په‌المارت ده‌دات و‬ ‫ئازارت پێده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ناتوانیت به‌رپرسی‬ ‫بكه‌ی به‌رامبه‌ر به‌و كاره‌ی كه‌ ئه‌نجامی‬ ‫داوه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ڕووبه‌ریشی كه‌یته‌وه‌ خۆی‬ ‫به‌رپسیار ناكات ! ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ست‬ ‫به‌و ئازار‌ه ناكات ك ‌ه بۆ كه‌سی به‌رامبه‌ری‬ ‫دروستكردوه‌ ناتوانێت بیر له‌ ده‌رئه‌نجامی‬ ‫كاره‌كانی بكاته‌و‌ه ‪ .‬ل �ه‌وه‌ش خراپتر‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی �ه‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی بۆ كه‌سی به‌رامبه‌ر‬ ‫ده‌بێت ب ‌ه ئازارو ئه‌شكه‌نج ‌ه بۆ كه‌سی‬ ‫ئۆتیست ده‌بێت ‌ه چاره‌سه‌رو گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫هارمۆنی ده‌روونی‪ ،‬ب ‌ه مانایه‌كی تر‪ ،‬ئه‌و‬

‫په‌المارو لێدان و ئازاردانی ئه‌وی تر وه‌ك‬ ‫میكانیزمێكی به‌رگری به‌كارده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌م كه‌سان ‌ه كه‌مترین نیگه‌رانی و فشار‬ ‫هه‌راسانیان ده‌كات له‌به‌رئه‌وه‌ی توانای‬ ‫تۆله‌رانتیان ل ‌ه كه‌سی ئاسایی زۆر زۆر‬ ‫كه‌متره‌! ئه‌وه‌ی ل ‌ه كه‌یسی شه‌هید كاو‌ه‬ ‫گه‌رمیانیدا ڕوویدا نمونه‌یه‌كی دیاری ئه‌م‬ ‫تێزه‌یه‌ كه‌ من باسی ده‌ك �ه‌م‪ .‬سیاسی‬ ‫ك��وردی نمونه‌یه‌ی ئه‌و سیاسیه‌ ئاقڵ ‌ه‬ ‫خ��اوه‌ن تۆله‌رانت ‌ه نی ‌ه كه‌ ده‌رونناسی‬ ‫س��وی��دی ل �ه‌ چاوپێكه‌وتنێكدا باسی‬ ‫ده‌ك��ات و ده‌لێت‪ :‬ئ��ازادی ڕاده‌رب��ڕی��ن‬ ‫مافێكی گرنگی مرۆڤه‌‌‪ .‬من بۆم هه‌یه‌ ب ‌ه‬ ‫ڕا‌ینفیڵدی سه‌رۆك وه‌زیرانی سوید بڵێم‬ ‫گه‌مژه‌ و نه‌فام‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫به‌سه‌ر هه‌موو خه‌ڵكی سویددا هه‌یه‪،‬‬ ‫منیش یه‌كێكم له‌و خه‌ڵكه‪ ،‬جا با حه‌زم‬ ‫به‌ چا‌ره‌شی نه‌بێت‌‪ ،‬لێ ئه‌و بۆی نی ‌ه‬ ‫ب ‌ه من بڵێت گه‌مژ‌ه و نه‌فام‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫وه‌ك س�ه‌رۆك وه‌زی��ران پێویسته‌ ڕێزی‬ ‫هاونیشتیمانیانی خ��ۆی بگرێت‪ .‬گه‌ر‬ ‫ڕێزی خه‌ڵكی خۆی نه‌گرێت‪ ،‬ئه‌وا هێدی‬ ‫هێدی خه‌ڵك له‌سه‌ر كورسی ده‌سه‌اڵت‬ ‫الیده‌بات‪ .‬كه‌واته‌ سه‌رۆكی ئاقڵ و زیره‌ك‬ ‫ت‬ ‫ئه‌و سه‌رۆكه‌یه‌‌ ك ‌ه ئیش بۆ ئه‌وه ده‌كا ‌‬ ‫خه‌ڵكه‌كه‌ی خۆشیانبوێت‪ ،‬سه‌رۆكی‬ ‫زی��ره‌ك پایه‌و ده‌سه‌اڵتی خۆی (وات ‌ه‬ ‫ئۆكتۆریتی خۆی) ب ‌ه خۆشه‌ویستی خۆی‬ ‫بۆ خه‌ڵك ده‌هێڵێته‌وه‪ ،‬له‌ ڕێی ئه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫خه‌ڵكی خۆشبوێت‪ ‌،‬نه‌ك به‌ توندوتیژی‬ ‫به‌رامبه‌ر خه‌ڵك‪.‬‬ ‫درۆكردن‬ ‫درۆ به‌شێك ‌ه له‌ دونیای مرۆڤ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بتوانیت درۆ بكه‌ی پێویست ‌ه‬ ‫توانای به‌زه‌ییت‪ ،‬دووباره‌ مه‌به‌ستم مانا‬ ‫زانستیه‌كه‌یه‌تی ‪ ،‬زۆر به‌هێز بێت‪ .‬ب ‌ه‬ ‫مانایه‌كی تر ده‌بێت زۆر ب ‌ه ئاگا بیت‬ ‫له‌وه‌ی ك ‌ه ئه‌ویتر چۆن هه‌ستده‌كات و‬ ‫بیر ده‌كاته‌وه‌!‬ ‫ت���وێ���ژه‌ره‌وه‌ی ك �ه‌ن �ه‌دی ڤیكتۆریا‬ ‫تاڵوه‌ر‪ ،‬توێژینه‌وه‌ی ل ‌ه سه‌ر توانای‬ ‫مناڵ بۆ درۆك��ردن ئه‌نجامداوه‌ و بۆی‬ ‫ده‌رك �ه‌وت‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی مناڵ‬ ‫هه‌ر ل ‌ه ته‌مه‌نی چوار ساڵیه‌وه‌ ده‌توانێت‬ ‫درۆ ب��ك��ات‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ل��ه‌م ته‌مه‌نه‌دا‬ ‫زیاتر خۆی ل ‌ه فه‌نتازیادا ده‌بینێته‌وه و‬ ‫مه‌به‌ستیش لێی كه‌شفكردنی ده‌وروبه‌ره‌‪.‬‬ ‫له‌ته‌مه‌نی ه �ه‌رزه‌ك��اری��دا ل ‌ه پرۆسه‌ی‬ ‫گ �ه‌ڕان به‌ دوای كه‌سێتیدا م��رۆڤ‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی خۆی له‌ لێپرسینه‌و‌ه ده‌ربازكات ‪،‬‬ ‫زیاتر په‌نا بۆ درۆكردن ده‌بات‪ .‬به‌ ڕای‬ ‫ڤیكتۆریا ئه‌و منااڵنه‌ی هه‌ل ‌ه مناڵیه‌و‌ه‬ ‫رووبه‌ڕووی درۆكانیان كراونه‌ته‌و‌ه پێان‬ ‫ووت��راو‌ه درۆزن‪ ،‬دواتر ل ‌ه گه‌وره‌بووندا‬ ‫شاره‌زایانه‌ترو لێزانتر ده‌توانن درۆ بكه‌ن‪.‬‬ ‫ش ب ‌ه ڕای ئه‌م خانمه‌ توێژه‌ر‌ه‬ ‫هه‌ربۆیه‌ ‌‬ ‫نابێت مناڵ به‌ درۆزن ناوه‌زه‌ند بكه‌یت‬ ‫تا ڕاده‌یه‌كیش پێویست ‌ه له‌و ته‌مه‌نه‌دا‬ ‫چاوپۆشی له‌ درۆكانیان بكرێت !‬ ‫لێ درۆ بۆ كه‌سانی ئه‌وتیست و‬ ‫جۆرێكی تره‌ به‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ توانای‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی لۆژیكیان نی ‌ه ‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫توانای مێنتالیزه‌كردنیان نیه‌‪ ،‬درۆكانیان‬ ‫زۆر ئاشكرایه‌! له‌به‌رئه‌وه‌ی هیچ حسابێك‬ ‫بۆ زانین و تێگه‌شتنی به‌رامبه‌ر ناكه‌ن‪.‬‬ ‫له‌م ماوه‌یه‌ی ئه‌م چه‌ند ساڵه‌ی جۆره‌ها‌‬ ‫درۆم��ان له‌ سیاسی كوردیدا بیستوه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر ل ‌ه درۆی دروستكردنی ده‌وڵه‌تی‬ ‫كوردی بۆ درۆی بودج ‌ه بۆ درۆی ئازادی‬ ‫ڕاده‌ربرین ل ‌ه ڕێی كوشتنی سۆرانی مام ‌ه‬ ‫حه‌مه‌‪ ،‬س �ه‌رده‌ش��ت عوسمان و كاو‌ه‬ ‫گه‌رمیانی ‪..‬هتد‪ .‬له‌ ڕاستیدا درۆكانیان‬ ‫پێویستی ب ‌ه زیره‌كی و مه‌عریفه‌یه‌كی‬ ‫سیاسی نیه‌ تا كه‌شفیان بكه‌ین ل ‌ه‬ ‫ب�ه‌رئ�ه‌وه‌ی زۆر نه‌زانانه‌ درۆ ده‌ك �ه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌وان نازانن كه‌ ئێمه‌ش وه‌ك جه‌ماوه‌ر‬ ‫بیر ده‌كه‌ینه‌و‌ه هه‌ستمان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌وه‌ند‌ه‬

‫تاك ڕه‌هه‌ندن خود سێنتریزمن كه‌ ل ‌ه‬ ‫جیهانی ئ�ه‌وان��دا شتێك نی ‌ه ب ‌ه ناوی‬ ‫ئ �ه‌وی ت��ره‌وه‌‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه درۆكانیان ل ‌ه‬ ‫ئاستێكی بااڵدا نیه‌‪.‬بۆ نمون ‌ه له‌ كوشتنی‬ ‫رۆژنامه‌نوسه‌كاندا پێویستت ب ‌ه شارلك‬ ‫هۆلمزێك نی ‌ه تا س �ه‌ره‌داوی تاوانه‌كان‬ ‫بۆ ده‌رخ��ات و بكوژه‌كان بناسێنێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم كێشه‌كه‌ له‌وه‌دای ‌ه ‌ له‌ ژێر سایه‌ی‬ ‫ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ ئه‌وتیستیه‌دا هیچ كات‬ ‫ناتوانیت تاوانباره‌كان ئیدانه‌ بكه‌یت!‬ ‫چه‌قبه‌ستن و مانه‌وه‌ له‌ جوزئیاتداو‬ ‫نه‌بونی هاوسه‌نگی بنه‌ڕه‌تی (‪lack of‬‬ ‫‪) central coherence‬‬ ‫كه‌سانی ئه‌وتیست و ئاسپه‌رگێرس‬ ‫توانای بینین و تێگه‌شتنیان له‌ گشت‬ ‫نیه‌‪ ،‬ب ‌ه ته‌نیا وورده‌كاریه‌كان ده‌بینین‬ ‫و ل���ه‌س���ه‌ری ده‌وه‌س����ت����ن‪ .‬ئ �ه‌م �ه‌ش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت ت��وان��ای هه‌ڵگرتن‬ ‫و ك��ۆك��ردن�ه‌وه‌ی ئه‌زمونیان نیه‌‪.‬وات ‌ه‬ ‫هیچ كه‌سێك یان هیچ سیاقێك به‌ كۆ‬ ‫نابینین‪ .‬ئ�ه‌م خاڵه ‌ه�ه‌ر زۆر ئاشكرا‬ ‫هه‌ستی پێده‌كه‌ین ‪ ،‬ئه‌زمونی چه‌ند‬ ‫ساڵه‌ی سیاسی كورد ئه‌وه‌ی ده‌رخستو‌ه‬ ‫ك ‌ه ئه‌مان ‌ه كه‌سانێكن چه‌قیان به‌ستو‌ه ل ‌ه‬ ‫چه‌ند پنتێكدا ڕازی نین سه‌یری خۆیان‬ ‫ئ �ه‌م میلله‌ت ‌ه بكه‌ن وه‌ك گشت‪ .‬له‌م‬ ‫بیست وسێ ساڵه‌دا باس ل ‌ه خه‌باتی‬ ‫پێشمه‌رگایه‌تی خۆیان ده‌كه‌ن ل ‌ه شاخ‪،‬‬ ‫وه‌ك ئ �ه‌وه‌ی ك��ورد به‌ ته‌نیا خه‌باتی‬ ‫چه‌كداری ئه‌وان بووبێت‪ .‬تێناگه‌ن ك ‌ه‬

‫سیاسیانه‌ له‌ سه‌ر كورسی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ب ‌ه ساڵ ناپێورێ‪،‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫هیچ په‌یوه‌ندیه‌ك له‌ نێوان‬ ‫كات و ڕووداودا نابینین‪.‬‬ ‫ئ �ه‌و تێگه‌شتنه‌یان نی ‌ه‬ ‫ك �ه‌ ئ���ه‌وه‌ی ئ �ه‌م��ڕۆ ڕوو‬ ‫ده‌دات په‌یوه‌ندی ‌كه‌م‬ ‫ت���ا زۆر ب������ه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫دوێنێ ڕووی���داوه‌ هه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫مانه‌وه‌یاشیان له‌ سه‌ر‬ ‫كورسی ده‌سه‌اڵت مانای‬ ‫ئ���ه‌و‌ه نی ‌ه كه‌ئیش ل ‌ه‬ ‫سه‌ر سیاسه‌تی داهاتوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كه‌یان ده‌كه‌ن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تادا ئه‌م كه‌سان ‌ه‬ ‫توانای پێشبینیكردنی‬ ‫داه��ات��وی��ان نیه‪ .‬وه‌ك‬ ‫ووت���م���ان ئ���ه‌وان���ی تر‬ ‫یاخود جه‌ماوه‌ر شتێك‬ ‫نی ‌ه بوونی هه‌بێت ل ‌ه‬ ‫نه‌خشه‌ی ژی��ان��ی ئه‌م‬ ‫ك �ه‌س��ان �ه‌دا‪ .‬م��ێ��ژووی‬ ‫س����ه‌رۆك����ای����ه‌ت����ی و‬ ‫سیاسه‌تی ئه‌و ناوچه‌ی ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م ڕاس��ت��ی�ه‌م��ان بۆ‬ ‫ده‌سه‌لمێنێت‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه له‌ به‌هاری عه‌ره‌بیدا‬ ‫ل����ه‌ وواڵت����ه‌ك����ان����ی‬ ‫دراوسێدا تا ئێستاش‬ ‫رووده‌دات نمونه‌یه‌كی‬

‫لێ درۆ بۆ كه‌سانی ئه‌وتیست و جۆرێكی تر ‌ه به‌ هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه توانای بیركردنه‌وه‌ی لۆژیكیان نیه‌ ‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫توانای مێنتالیزه‌كردنیان نیه‌‪ ،‬درۆكانیان زۆر ئاشكرایه‌!‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی هیچ حسابێك بۆ زانین و تێگه‌شتنی به‌رامبه‌ر‬ ‫ناكه‌ن‪ .‬له‌م ماوه‌یه‌ی ئه‌م چه‌ند ساڵه‌ی جۆره‌ها ‌ درۆمان‬ ‫له‌ سیاسی كوردیدا بیستوه‌‪ ،‬هه‌ر له‌ درۆی دروستكردنی‬ ‫ده‌وڵه‌تی كوردی بۆ درۆی بودج ‌ه بۆ درۆی ئازادی ڕاده‌ربرین‬ ‫ل ‌ه ڕێی كوشتنی سۆرانی مامه‌ حه‌مه‌‪ ،‬سه‌رده‌شت عوسمان‬ ‫و كاوه‌ گه‌رمیانی ‪..‬هتد‬ ‫كورد ل ‌ه كاتی خۆیدا و‌ه ل ‌ه ئێستاشداا‬ ‫وه‌ك گشت زیاتر‌ه ل ‌ه كۆی به‌شه‌كانی‪،‬‬ ‫گه‌ر خه‌بات چه‌كداری ئه‌وانیش به‌شێك‬ ‫بێت له‌و‌ گشته‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌مووی نیه‌‪.‬‬ ‫كێشه‌ی تێگه‌شتن ل ‌ه چه‌مكی كات و‬ ‫زه‌مه‌ن‬ ‫كات و زه‌مه‌ن بۆ ئه‌م كه‌سانه‌ هه‌مان‬ ‫ماناو ره‌ه �ه‌ن��دی نی ‌ه وه‌ك بۆ كه‌سی‬ ‫ئاسایی‪ .‬زه‌مه‌ن ئه‌و هێله‌ نی ‌ه كه‌ ته‌ریب ‌ه‬ ‫به‌ ڕوداو سیاق‪ .‬ئه‌م كه‌سان ‌ه ب ‌ه كه‌سی‬ ‫هه‌نوكه‌یی وكاتی ل ‌ه قه‌ڵه‌م ده‌درێن‪ .‬ب ‌ه‬ ‫مانایه‌كی تر‪ ،‬كه‌سی ئه‌وتیست ب ‌ه ته‌نیا‬ ‫لێره‌و له‌ ئێستادا ده‌ژی‪ ،‬نه‌ خاوه‌نی‬ ‫ڕاب����ردووه‌ وه‌ك ئ �ه‌زم��ون وه‌كچۆنیش‬ ‫خ��اوه‌ن��ی داه��ات��وو نی ‌ه وه‌ك پ�لان و‬ ‫جیهانبینین‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ش ‌مانه‌وه‌ی ئه‌م‬

‫زیندوی ئ�ه‌ی تێزه‌ی ‌ه ك ‌ه باسده‌كه‌م‪.‬‬ ‫پرسیار نی ‌ه ‌ ك ‌ه ئه‌م سه‌رۆكان ‌ه هه‌مان‬ ‫هه‌ڵه‌ ده‌كه‌نه‌و‌ه كه‌ سه‌رۆكه‌كه‌ی دراوسێ‬ ‫كردویه‌تی‪ ،‬دوا جاریش به‌ هه‌مان ده‌ردا‬ ‫ده‌ڕۆن؟ وه‌اڵمه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ ئه‌م كه‌سان ‌ه‬ ‫هێند‌ه دوور بیر ناكه‌نه‌وه‌و ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫ت��وان��ای بینین و تێگه‌شتنی نێوان‬ ‫هۆكارو ئه‌نجامیان نیه‌‪ ،‬ناتوانن بیر‬ ‫ل ‌ه ده‌رئه‌نجامی كاروكرده‌وه‌كانیان ‪،‬ك ‌ه‬ ‫مه‌رجێكی بنه‌ڕه‌تی سیاسه‌ته‌‪،‬بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫بوهێلسكۆڤ له‌ هه‌مان چاوپێكه‌وتندا‬ ‫ل�ه‌ س �ه‌ر چه‌مكی ده‌س���ه‌اڵت ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫له‌ڕاستیدا چه‌مكی ده‌س �ه‌اڵت زۆر زۆر‬ ‫ئ��اڵ��ۆزه‌‪ .‬له‌ جیهانی خ��ۆرئ��اوادا هۆبز‬ ‫یه‌كێك ‌ه له‌وانه‌ی كه‌ زۆر به‌باشی وه‌سفی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ده‌كات و پێوای ‌ه ‌ بریتی ‌ه له‌و‬

‫ی ك ‌ه تۆ وه‌ریده‌گریت‪ ،‬وات ‌ه له‌و‬ ‫هێز‌ه ‌‬ ‫كه‌سانه‌وه‌ وه‌ریده‌گریت ك ‌ه ده‌سه‌اڵتت ب ‌ه‬ ‫سه‌ریاندا هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و خه‌ڵكه‌ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫خۆی ب ‌ه قه‌رز ده‌دات به‌ تۆ تاوه‌كو تۆش‬ ‫ئیش بۆ خۆشگوزه‌رانی ئه‌وان بكه‌یت‪.‬‬ ‫ی ل ‌ه وه‌سفه‌كه‌ی هۆبزدا بۆ ده‌سه‌اڵت‬ ‫ئه‌و‌ه ‌‬ ‫گرنگه‌ ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه خه‌ڵكی ده‌سه‌اڵتی خۆی‬ ‫بۆ ت ‌ۆ جێده‌هێڵێت و ڕاده‌ستت ده‌كات‪.‬‬ ‫گه‌ر تۆش ئه‌م ده‌سه‌اڵته ‌له‌ خزمه‌تی‬ ‫خه‌ڵكیدا ب ‌ه كارنه‌هێنیت‪ ،‬ئه‌وا تۆ وه‌ك‬ ‫خ��اوه‌ن ده‌س���ه‌اڵت ده‌بیت ‌ه دیكتاتۆر!‬ ‫لێره‌دا مه‌سه‌له‌كه‌ په‌یوه‌ندی ب ‌ه كات‬ ‫و زه‌مه‌نه‌وه‌ هه‌یه‌‌‪ ،‬چونك ‌ه خه‌ڵك ئه‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌ت لێ وه‌رده‌گرێته‌وه‌ ك ‌ه پێشتر‬ ‫به‌ ئاره‌زووی خۆی پێیبه‌خشیویت‪‌.‬به‌اڵم‬ ‫به‌ داخه‌وه‌ ئه‌مجاره‌یان ب ‌ه زه‌بروزه‌نگ‬

‫و له‌ ڕێی به‌كارهێنانی توندوتییژیه‌و‌ه‬ ‫خه‌ڵك ده‌سه‌اڵتی خۆییت لێده‌سه‌نێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌توانین بڵێین ئه‌م ‌ه دۆخی ته‌واوی ئه‌و‬ ‫سیستم ‌ه سیاسیانه‌ی ‌ه ك ‌ه له‌خۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاستدا فه‌رمانڕه‌وایه‌تی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪Lennart Lundin och .1‬‬ ‫‪Ove SOhlsson :Psykiska‬‬ ‫‪Funktionshinder‬‬ ‫‪..2‬ده‌سه‌اڵت و پێداگۆگی و ئه‌وتیزم‬ ‫(دی��ال��ۆگ ل �ه‌ گ��ه‌ڵ ب��و هێلسكۆڤ)‬ ‫(ڕه‌خ���ن���ه‌ی چ���اودێ���ر‪ ،‬ژم����ار‌ه ‪،162‬‬ ‫‪)2013\7\22‬‬


‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )214‬دوشةممة ‪2014/9/1‬‬

‫داعش‪ ،‬بە ڕۆحی بەعس و بەرگی ئاینەوە‬ ‫ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬ ‫لە مێژوی ئیسالم و كۆمەڵی ئیسالمیدا‬ ‫ڕەوت و بیروباوەڕی جیاواز دەركەوتون‪،‬‬ ‫دواتر بونەتە ئاینزاو مەزهەب‪ ،‬ئەوەش‬ ‫لەسەر بنەمای دی��دی جیاوازیان بۆ‬ ‫واقیعی كۆمەڵگەی ئیسالمی و ڕۆچون‬ ‫و لێكدانەوەو تێگەیشتنی جیاواز بۆ‬ ‫دەق��ەك��ان��ی ق��ورئ��ان و ئاینی ئیسالم‪.‬‬ ‫ئێمە ئاماژە بە چوار پێڕوتاقم خاوەن‬ ‫چوار بیرو تێڕوانینی تایبەتی ئیسالمی‬ ‫دەدەین كە بەرهەمی بارودۆخی سیاسین‬ ‫و لە ئەنجامی تێگەیشتنیان بۆ واقیعی‬ ‫سیاسی و سیاسەتكردن و چۆنیەتی‬ ‫ڕوب��ەڕوب��ون��ەوەی ب��ارودۆخ��ی شڵەژاوی‬ ‫كۆمەڵگەی سیاسی و دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫س���ەردەم���ی ك��ۆت��ا ه��ات��ن��ی خ��ەالف��ەت��ی‬ ‫ڕاشیدین سەریان هەڵداوەو ئیمڕۆ وەك‬ ‫ئاینزاو تاقمی ئاینی دەركەوتون‪ .‬لێرەدا‬ ‫هەر بەسەرپێیی لە دەستبردن و نزیك‬ ‫كەوتنەوەیان لە ك��اروب��اری سیاسی و‬ ‫دەسەاڵتداریەوە تێگەیشتنیان چۆن بوە‬ ‫بۆ ئاین و سیاسەت و دەسەاڵتداریكردن ‪..‬‬ ‫كە بۆ ئیمڕۆ جێگەی بایەخە‪ ،‬باسدەكەین‪،‬‬ ‫لەوێوە مەبەستی نوسینەكەمان دەكەینە‬ ‫هەوێنی ئەم ڕستانەوە كە سەبارەت بە»‬ ‫هەگبەكەی داعش و ئەو قوتابخانەیەی‬ ‫لەپشت دروس��ت��ك��ردن��ی داع��ش��ەوەی��ە»‬ ‫دەینوسین‪.‬‬ ‫دیارترینی ئەو پێڕو تاقمانەی كە لە‬ ‫فشاری بارودۆخ و تێكچونی كۆمەڵگەی‬ ‫س��ی��اس��ی ئیسالمی پ���اش خ��ەالف��ەت��ی‬ ‫عوسمانی كوڕی عەفان دروستبون چوار‬ ‫تاقمی «مورجیئە‪ ،‬شیعە‪ ،‬خ��ەوارج‪،‬‬ ‫سوننە» بون‪.‬‬

‫ڕەوتی مورجیئە‪:‬‬ ‫ل���ەس���ەروب���ەن���دی ك��ۆت��ای��ی هاتنی‬ ‫ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی خ��ەل��ی��ف��ەی سێیەمی‬ ‫موسڵمانان عوسمانی ك��وڕی عەفان و‬ ‫سەرهەڵدانی كوشت و كوشتار لەنێوان‬ ‫هاوەاڵنی پێغەمبەردا‪ ،‬بیرو تێفكرینی‪،‬‬ ‫ئەم تاقمە چەكەرەی كرد‪ ،‬كاتێ‌ هەندێ‬ ‫پەیدابون باوەڕیان وابو كە ئ��ەوەی لە‬ ‫هاوەاڵنی پێغەمبەر بكوژێت‪ ،‬كافربوە‬ ‫و دەچێتە جەهەننەمەوە‪ .‬بەاڵم ئەمانە‬ ‫ڕەوشێكی بێالیەنیان هەڵبژارد‪ ،‬كە جەنگی‬ ‫ناوخۆیان بەفیتنە دەزانی و بێدەنگبون‬ ‫لەو بەكافر زانینە و خۆیان پەناگرت‬ ‫لە بەشداریی لەو كوشتارگانه‌ی نێوان‬ ‫موسڵمانه‌کان‪ .‬داوەری ڕاستی و ناراستی‬ ‫بەشداربوانی ئەو كوشت و كوشتارەیان‬ ‫دەگەڕاندەوە بۆ دادگای خوایی و باوەڕیان‬ ‫وابو ئەوە پەیوەندیی بەخواوە هەیەو و‬ ‫نابێت الیەنگیری هیچ الیەنێك بکه‌یت لەو‬ ‫فیتنەیەدا‪ ،‬هەندێك پێیان وایە ئەمانیش‬ ‫هەر لەخەوارج بون وجیابونەتەوە لەو‬ ‫الیەنگیریەی ئیمامی عەلی و مەعاویە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ج��ی��اوازی و ج��ی��اب��ون��ەوەی��ان لە‬ ‫خەوارجەكان ئەم هەڵوێستە نەرمەیان‬ ‫بوە كە لەتێگەیشتن و ڕاڤەیان بۆ ئایەتی‬ ‫قورئان دەركەوتوە‪ ،‬كە‪(:‬ۆێ‌خَرُونَ‬ ‫لِأَمْڕ‬ ‫مُرْجَوْنَ‬ ‫إِمَّا‬ ‫ال������������������ڵّهِ‬ ‫یُعَژِّبُهُمْ ۆإِمَّا‬ ‫ێتُوبُ عَڵیْهِمْ ۆالڵّهُ‬ ‫عَلِی����مٌ حَكِی�����مٌ)‪ .‬بۆیە‬ ‫تێفكرینیان وابو ئەوەی بریاردەدات لەسەر‬ ‫موسڵمان بەوەی ئیماندارە یان كافرە‪،‬‬ ‫ئەوە خودایەو هیچ پەیوەستی بەئێمەی‬ ‫موسڵمانەوە نیە‪ ،‬لە ڕۆژی دواییشدا‬ ‫دەكەوێتە بەردەمی ویستی خوداوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئەو ئایەتە یان ئەوەیە سزایان دەدات‬ ‫یان دەییانبەخشێت‪ .‬پاشان ئەم ڕەوتە‬ ‫ئیسالمییە پێی وایە كە تاكی موسڵمان‬ ‫وموسڵمانان پێویستە لەسەریان لەهەمو‬ ‫بارودۆخێكدا لە دژایەتی بۆ فەرمانڕەوا‬ ‫خۆیان بەدوربگرن‪ ،‬نەچنە بەرەیەكەوە كە‬ ‫دژایەتی فەرمانرەواكان بێـت‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫فەرمانڕەوایی پێویستییەكەو ئیرادەو‬

‫بەپشتبەستن بە هەڵسوكەوت و ڕەفتارە توندڕەوانەكەی داعش‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌مان بۆ ڕونده‌بێته‌وه‌ كە بیری خەوارجەكان بۆ پرسی بەكافر‬ ‫زانینی هەموو نه‌یاره‌کانیان و دەستبردن بۆ كوشتن و بڕین‪ ،‬وەك‬ ‫سەرەتاو كۆتا میكانیزمی یەكالكەرەوەی پرسە ئاینی و سیاسیەكان‬ ‫بەتەواوی دەبینرێتەوە‬ ‫ویستی خوا لەپشت بونی بەفەرمانڕەوایی‬ ‫بونیشیەوە دەبێـت‪ .‬ئ��ەوەی زیاتر لەم‬ ‫تاقمە كەوتوەتەوە ئەوەیە كە خۆیان‬ ‫ل��ە دوش��ت ب���ەدور گ��رت��وه‌‪ ،‬یەكەمیان‬ ‫بەكافركردن و بەكافرزانینی كەسانێك‬ ‫كەتاوان ئەنجامدەدەن‪ ،‬بەتایبەت تاوانە‬ ‫گەورەكان وەك كوشتن‪ ،‬مادام باوەڕیان‬ ‫بەتاقانەیی خوا هەیەو یەكتاپەرستن‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئەمە بەسە بۆ ئەوەی لە ڕۆژی دواییدا‬ ‫بكەونە بەر ویست و بەزەیی خواوە‪ ،‬سا‬ ‫ئەوەیە سزایان دەدەن یان دەكەونە بەر‬ ‫لێبوردنی خواوە‪ .‬دوەمیان ملكەچییان بۆ‬ ‫فەرمانڕەوا و خۆبەدورگرتن لەوەی بەناوی‬ ‫دینەوە بەگژ دەسەاڵتدا بچنەوە‪ .‬تەنانەت‬ ‫فرماندان بەچاكەو بەرگری لە خراپە‪،‬‬ ‫وتیان ئەوە تەنها ئەركی فەرمانڕەوایە‪،‬‬ ‫چەك هەڵگرتن بۆ ئەو كارە فیتنەی تری‬ ‫لێدەكەوێتەوە‪.‬‬

‫ڕەوتی شیعە‪:‬‬ ‫زاراوەی شیعە ئ��ام��اژەی��ە ب��ۆ دوەم‬ ‫گەورەترین ڕەوتی ئیسالمی لە جیهان‪ ،‬لە‬ ‫ڕوی مێژویەوە وەها ناسراون كە ئەمانە‬ ‫«شیعەتی عەلین»‪ ،‬واتە شوێنكەوتوانی‬ ‫ئیمامی عەلی بون‪ .‬ئەوان وشەی ئیمامیان‬ ‫بۆ خەلیفەی چوارەمی ئیسالم زیادكردو‬ ‫ت��ائ��ی��م��ڕۆش ب��ە ئیمامی ع��ەل��ی ن��اوی‬ ‫دەهێنرێت‪ ،‬چەمكی شیعە زیاتر ئاماژەیە‬ ‫ب��ۆ شیعەی دوان���زە ئیمامی‪ ،‬چونكە‬ ‫گەورەترین پێڕن لە ڕوی ژم��ارەوە‪ .‬وای‬ ‫دەبینن كە عەلی كوڕی ئەبو تالیب و ئەو‬ ‫یانزە ئیمامەی تر لەنەوەی فاتمەی كچی‬ ‫پێغەمبەر ئەوانە ئیمام و پێشەوای ئومەتی‬ ‫ئیسالمن وملكەچی موسڵمان واجبێكی‬ ‫ئاینیە و دوای كۆچی دوایی پێغەمبەر‪،‬‬ ‫وەك س��ەرچ��اوە و م��ەرج��ەع��ی ئاینی‬ ‫ئیسالم دەبێت تەماشابكرێن‪ .‬بەڵگەشیان‬ ‫كۆمەڵێ‌ فەرمودەی پێغەمبەرە لەوانە‬

‫ئەو فەرمودانەی باسی پێگەی پێغەمبەر‬ ‫و نەوەكانی و ئیمامی عەلی دەك��ەن و‬ ‫ئ��ەو فەرمودانەی باسی خەلیفەیی بۆ‬ ‫قورەیشیەكان دەكەن‪ ،‬فەرمودەی « دو‬ ‫سەنگینە گرنگەكە» كە بەشێوەی جیاواز‬ ‫ڕیوایەتكراوەو ئەوان واتە شیعە باوەڕیان‬ ‫وایە بەم شێوازە بوە‪ « :‬إنی تارك فیكم‬ ‫الپقلین كتاب الله وعترتی اهل بیتی ما‬ ‫إن تمسكتم به لن تچلوا بعدی ; أحدهما‬ ‫أعڤم من ااڵخر ; كتاب الله حبل ممدود من‬ ‫السما‌و إلی ااڵرچ وعترتی أهل بیتی ولن‬ ‫یتفرقا حتی یردا علی الحوچ فانڤروا كیف‬ ‫تخلفونی فیهما»‪.‬‬ ‫مەبەست دەستگرتن بە ق��ورئ��ان و‬ ‫نەوەكانی پێغەمبەرو « ئەهلولبەیت»‬ ‫زامنكەری ڕێدەرنەچونی موسڵمانانە لە‬ ‫ئیسالم‪ .‬بۆیە بەگوێكردنی مەرجەع و‬ ‫ئیمامەكانیان گوێگرتنە بۆ خواو پێغەمبەر‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ئەمانە تەنها لەڕێگەی فتواو‬ ‫وتەی ئیمام و مەرجەعەكانیانەوە هەنگاو‬ ‫هەڵدەگرن‪ ،‬شۆڕش و بەرەنگاربونەوەیان‬ ‫لەگەڵ دەسەاڵت ئەوە لەڕێگەی ئەوانەوە‬ ‫بڕیاری لەسەردەدرێت‪.‬‬ ‫زۆرت��ری��ن ج��ار بیرو ب��اوەڕی سیاسی‬ ‫ئەوان‪ ،‬لەوێوە سنورداركراوەو وابینراون‬ ‫زیاتر كە ه��ەردەم لە ئاستی سیاسی و‬ ‫كاربەدەستان و فەرمانرەواكاندا نەرمی‬ ‫و بێدەنگی بنوێنن‪ ،‬وات��ە ئامۆژگاری‬ ‫و ئارامگرتن و خ��ۆدورگ��رت��ن ل��ە هەر‬ ‫ڕوب��ەروب��ون��ەوەی��ەك‪ ،‬تا دەركەوتنی «‬ ‫ئیمامی م��ەه��دی چ��اوەڕوان��ك��راو» بە‬ ‫باشزانراوە‪.‬‬

‫خەوارج‪:‬‬ ‫خەواریج گروپێكی تەواو پێچەوانەی‬ ‫شیعەیە‪ ،‬یەكێكی ترە لەو تاقمانەی تری‬ ‫ئیسالمی كە لەو بیرو تێگەیشتنانە هاتنە‬ ‫ئاراوە كە بۆ ئەو بارودۆخە سیاسیەی لە‬

‫سەردەمی كۆتایی خەلیفە عوسمانی كوڕی‬ ‫عەففان وسەرهەڵدانی ناكۆكی لەسەر‬ ‫جێنشین دروست بو‪ ،‬دواجار توندوتیژی‬ ‫تێكپژان و كوشتاری لێكەوتەوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لە كاتی جەنگی «سه‌فین» بەتەواوی‬ ‫خۆیان ئاشكراكرد‪ ،‬كاتێك ئیمامی عەلی‬ ‫و موعاویە بۆ چارەسەر جیاوازیەكانیان‬ ‫ڕازیبون‪ ،‬دوكەسیان وەك داوەر هەڵبژارد‪،‬‬ ‫ت��ا ئ��ەم ك��ات��ە تاقمی خ����ەوارج لەناو‬ ‫هێزەكەی « عەلی كوری ئەبی تالیب»‬ ‫دابون‪ ،‬لەم سەروبەندەدا تاقمی خەوارج‬ ‫جیابونەوە و وتیان داوەر دەبێت خودا‬ ‫بێت ن��ەك دوك���ەس‪ ،‬چونكە دواج���ار‬ ‫ئەمانیش دەكەونە هەڵەوەو ئەو خوێنەی‬ ‫ڕژاوە لەسەرهەق بەبەالش دەروات؟ بۆیە‬ ‫لە عەلی هەڵگەرانەوە و لەهەمانكاتدا‬ ‫دژایەتی خۆیان بۆ هەمو ئەوانەی كە‬ ‫شوێنكەوتەی» عەلی كوری ئەبو تالیب‬ ‫و موعاویەی ك��وڕی ئەبوسوفیان» ن‬ ‫دەربڕی‪ .‬ئەم بیرو تێفكرینە پێگەیشت و‬ ‫بەشێوازێك كاری تاوان پێگەی گەورەكرا‬ ‫و گەیشتە پێگەی كافربون‪ .‬بۆیە ئەوانەی‬ ‫لە تاقمی ئەمانە نەبون هەمو تاوانبارو‬ ‫هەمو كافربون‪ .‬بیرو تێفكرینی سیاسیان‬ ‫وەهایە ملكەچیی بۆ خەلیفە و دەسەاڵتدار‬ ‫تا ئەو كاتەیە كەتاوانێك ئەنجامدەدات‪،‬‬ ‫ئیتر كافردەبێت و پێویستە ڕوب��ەڕوی‬ ‫بیتەوە‪ .‬ئ��ەم تێفكرینە واپەرەیسەند‬ ‫كە تاقمی توندڕەوی وەك « ازارق��ە»‬ ‫یان لێەدەركەوت بەوشێوازەی ئەوانەی‬ ‫لەتاقمی ئ��ەوان نەبێت ئەگەر خاوەنی‬ ‫ئیمانی ت���ەواو جێبەجێكاری ت��ەواوی‬ ‫ئیسالم بێت‪ ،‬ئەوا هەر كافرەو تەنانەت‬ ‫دەچێتە ڕیزی موشریكینەوە‪.‬‬

‫ئەهلی سوننە‪:‬‬ ‫هەرچی تاقمی زۆرینەیە پێیان دەوترێت‬ ‫ئەهلی سوننە‪ ،‬كە دواتر دەیان ڕێچكەی‬

‫فیقهی وەك مالكی و حەنەفی وحەمبەلی‬ ‫و شافعی وبن حەزمی ئەندەلوسی و‪.‬هتد‬ ‫دەیان وەك ئیبنەكانی ( تەیمیەو قەیم و‬ ‫حەجەرو‪..‬لێیان كەوتوەتەوە خاوەنی ئەم‬ ‫تێفكرینە بۆ سیاسەت جیاوازترە بۆ پرسە‬ ‫سیاسیەكان‪ ،‬بەتایبەت بۆ پرسی ئیمامەت‬ ‫لە تاقمەكانی تر‪ ،‬بۆ نمونە لەشیعە‪،‬‬ ‫چونكە ئیمامەت الی ئەمان جێگرەوەیەكی‬ ‫پێغەمبەرە لە پاراستنی ئاین و بەرێكردنی‬ ‫ك��اروب��اری دون��ی��ادا‪ ،‬بەواتا لە جێگەی‬ ‫پێغەمبەری خ��وا دەس��ەاڵت��ی كاروباری‬ ‫دنیا سەردەمیانە دەگرێتەدەست‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو بەرپرسیاریەتی ئاینی وتەشریع و‬ ‫دەس��ەاڵت��ی شەرعی وەك پێغەمبەری‬ ‫نابێت‪ .‬ئ��ەو بڕیارانەی دەری��دەك��ات لە‬ ‫چوارچێوەی تەنها ئیجتیهادی تایبەتی‬ ‫خۆیدان‪ ،‬نەك بڕیاری خودایی ڕەها‪ .‬بۆیە‬ ‫ئ��ەوان كارەكانی فەرماندارو دەس��ەاڵت‬ ‫لە چوارچێوەی ئاینیدا تەماشا ناكەن و‬ ‫پاشان ئەركی ڕوبەڕوبونەوەشیان لەگەڵ‬ ‫دەسەاڵتدارو فەرماندارانیاندا‪ ،‬چوارچێوەی‬ ‫ملكەچی و ئارامگرتن و ئامۆژگاری و‬ ‫ئاگاداركردنەوەو‪ ..‬ئەوانەدا دەمێنێتەوە‬ ‫ئ��ەگ��ەر ف��ەرم��ان��داری��ش گەیشتبێتە‬ ‫چوارچێوەی وفجورو فسوق وئەوانەشی‬ ‫بریبێت‪ ،‬هەر ملكەچی گوێڕایەڵَیان‬ ‫قبوڵە‪ ،‬مەگەر بەتەواوی بڕیاری ئەهلی‬ ‫شەرع و زانایانی ئاینی دڵنیاببنەوە لەوەی‬ ‫فەرماندار لە بازنەی ئیسالم ب��ەدەرەو‬ ‫باوەڕی پێنەماوە دژایەتی ئاین دەكات و‬ ‫رێگرە لەبەردەم ئاینداریدا‪ .‬ملكەچی ئەم‬ ‫تاقمەش بۆ دەسەاڵتی ئەمەوی و عەباسی‬ ‫و عوسمانی و هتد‪ ...‬بەڵگەن لەسەر ئەو‬ ‫ڕاستیە‪ .‬لەكاتێكدا كە زانیوشیانە ئەمانە‬ ‫بكوژ و فاسیق و فاجرو تاوانباریشیان‬ ‫تیابوە‪ ،‬بەاڵم شۆڕشیان بەرپانەكردوە‬ ‫دژیان‪ .‬بەڵكو لە چوارچێوەی ملكەچی و‬ ‫ئامۆژگاری و وەرع و سەبرو تەقیەو ئەو‬ ‫میكانیزمانەدا وەستاونەتەوە‪ ....‬لێرەوەو‬ ‫لەسەرو بەندی تێگەیشتنی سەرەتاییانە‬

‫بۆ ئ��ەم چ��وار تێفكرینە بۆ سیاسەت‬ ‫دەگەرێینەوە بۆ ئەم تێفكرینەی ڕێكخراوی‬ ‫داعش كە ئیمڕۆ هەیەتی‪ ،‬بزانین تێفكرینی‬ ‫ئاینی ئەم ڕێكخراوە و پەیكەربەندیی‬ ‫ڕێكخراویەكەی لەسەربنەمای كام لەمانە‬ ‫هەڵقواڵوە؟‬ ‫بەپشتبەستن بە هەڵسوكەوت و ڕەفتارە‬ ‫توندڕەوانەكەی و ڕاستەوخۆ‪ ،‬ئه‌وه‌مان بۆ‬ ‫ڕونده‌بێته‌وه‌ كە بیری خەوارجەكان بۆ‬ ‫پرسی بەكافر زانینی هەموو نه‌یاره‌کانیان‬ ‫و دەستبردن بۆ كوشتن و بڕین‪ ،‬وەك‬ ‫سەرەتاو كۆتا میكانیزمی یەكالكەرەوەی‬ ‫پرسە ئاینی و سیاسیەكان بەتەواوی‬ ‫دەبینرێتەوە‪ .‬پاشان تێكەڵكراو بەبیری‬ ‫سەلەفیەتی وەهابی‪ ،‬وەهابیەتێك كە‬ ‫ب���اوەڕی بەهونەرو كلتور نیەو هەمو‬ ‫گیانی ل��ەس��ەر دوێ��ن�ێ‌ بونیاددەنێت‪،‬‬ ‫بەمانا هەرچی ك��ارو ئ��ەرك و م��اف و‬ ‫بنەمای ژیانە ڕاستەوخۆ دەیبەستێتەوە‬ ‫بە ڕوداو ڕەفتاری كۆمەڵێك مرۆڤ كە‬ ‫بەیارو ی��اوەری پێشینی پیاوچاكان «‬ ‫السلف الصالحین» سەدەكانی ڕابردوەوە‪،‬‬ ‫ب���اوەڕی بەهیچ ن��وزەی��ەك��ی ن��وێ نیە‪،‬‬ ‫وەهابیەتێك كەتوشی پارادۆكسیەك‬ ‫بون لەكاتێكدا خۆیان بنەمای مێژویی‬ ‫دەك��ەن��ە ب��ااڵی ڕەفتارەكانیان‪ ،‬ئیمڕۆ‬ ‫دەبەنەوە بۆ دوێنێ‌ و الپەڕەكانی مێژو‪،‬‬ ‫مێژویەك كەتیایدا زیاتر وەسف و مەدح‬ ‫زاڵ��ە‪ ،‬نەك واقیع و بابەتیبون‪ ،‬كەچی‬ ‫دەكەونە گیانی شوێنەوارە مێژوییەكان‬ ‫و بە میكانیزمەكانی مۆدێرنە خەریكی‬ ‫لەناوبردن و فەوتاندنیانن‪ .‬لەالیەك مێژو‬ ‫دەقە مێژویەكانی گێڕاوەی سەرزاری ئەوان‬ ‫لە نێو دوتوێیی فیقه و ئەحكام و وتەو‬ ‫ئیرشادی خاوەن مەزاهیبەكان دەهێننەوە‬ ‫كاوێژ و ئیمڕۆی پێڕەنگدەكەن ‪ .‬لەوالشەوە‬ ‫هەوڵی پچڕاندن و شۆرینەوەی هەمو ئەو‬ ‫بەرهەم و پاشماوە ئینسانیانەی دوێنێ‌‬ ‫دەدەن‪ .‬بەاڵم ئەم ڕێكخراوە وەیشومەیەكە‬ ‫نەك تەنها بریتی بێت لە گەشەكردنێكی‬ ‫بیری سەلەفی جیهادی یان قوتابخانەی‬ ‫وەهابی‪ .‬بەڵكو جیاوازیی هەیە لەگەڵ‬ ‫هەمو ئەو ڕەوتە خاوەن بیرە جیهادیانەی‬ ‫واڵتانی عەرەبی بۆ نمونە سەلەفیی ئێراق‬ ‫و شام كە ڕیشەیەكی وەهابی نەجدیان‬ ‫هەیە‪ ،‬یاخود موجاهیدینی میسر پشتیان‬ ‫بەفتواو دەقەكانی ئیبن تەیمیەو كۆمەڵێ‌‬ ‫ڕاوبۆچونی نوێی سەیدقوتب بەستوە‪.‬‬ ‫پاشان ڕیكخراوە جیهادیەكانی جەزائیر و‬ ‫مەغریب لەپرسی كافرزانین و كوشتاردا‬ ‫پشتیان ب��ەو راوبۆچونە جیهادیانەی‬ ‫مەزهەبی مالیكی دەبەست‪ .‬بەتایبەت‬ ‫ئەو پاشماوەو ڕایانەی كە شوێنكەوتوانی‬ ‫مەزهەبی مالیكی لەسەردەمی دەوڵەتی‬ ‫فاتیمیەكان خستویانەتەڕو‪ .‬بەتایبەت‬ ‫ئەو كاتانەی كە فاتیمیەكانیان بەكافر‬ ‫ناساندوەو داوای شۆڕشكردن لەدژیان‬ ‫ب��ەرەوا زانیوە‪ .‬كەچی دیسان ڕەفتارە‬ ‫هەڵەشەكانی لەوانیشەوە هەر جیاوازە‪.‬‬ ‫ئەمە بەدەر لەوەی ئەم ڕێكخراوە كەسانی‬ ‫ش���ارەزاو دی��ار ل��ەن��اوی��دا ن��ادۆزی��ت��ەوە‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتدا كەسێكی فەقیه وخاوەن‬ ‫ت��ی��رۆی��ای ئ��ای��ن��ی ش��ەرع��ی ل��ەن��اوی��دا‬ ‫بەدیناكرێت و خاڵیە لە هەرتاكێكی‬ ‫ن��اس��راوی ئاینی لەسەر ئاستی جیهاد‬ ‫و بانگەوازی ئیسالمی‪ .‬هەمو ئەمانە‬ ‫بەتوندی ئیدانەی ئەو كارە نامرۆڤانەی‬ ‫ئەم ڕەوتە چەكداریە دەكەن كەبەناوی‬ ‫ئیسالمەوە بەربەریەتی كوشتن و تااڵن‬ ‫و بەسەبایاكردنی ژن��ان��ی سەدەكانی‬ ‫تاریكیان زیندوكردوەتەوە‪ .‬لەبەرامبەردا‬ ‫دەیان لەسەرانی ئەم ڕێكخراوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پێشینەی بەعسی و قەومی عروبەیان‬ ‫ه��ەب��وە‪ ،‬تەنانەت ئەفسەری ب��ااڵ بون‬ ‫ل��ەب��ەع��س��دا‪ ،‬ئێستا لەپشت ئ��ەوك��ارە‬ ‫قیزەونانەوەن‪ ،‬كە ئەم ڕێكخراوە ئەنجامی‬ ‫دەدات‪ .‬وەك حاجی بكر و ئەبوموسلیمی‬ ‫توركمانی و ئەبوعەبدولرەحمانی بیبەالوی‬ ‫و ئەبوئەحمەدی عەلوانی وئەبوموهەنەدی‬ ‫سویداوی وموحەمەد نەدای جەبوری‪...‬‬ ‫دەیانی تر‪..‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.