484

‫ئیخوان موسلیمین ئەو‬ ‫قوتابخانەیە بووە کە دەیان‬ ‫گروپی تێرۆریستی تێدا لەدایکبووە‬ ‫ماهیر فەرەغلی بۆ “چاودێر”‪:‬‬

‫‪8‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )484‬دو شةممة ‪2014/9/15‬‬

‫جەمیل بایك‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪ :‬توركیا بۆ دو ئامانج هاوكاریی داعش دەكات‬

‫ئەگەری زۆرە لەرێگەی لیژنەیەكی هاوبەشی‬ ‫عەسكەرییەوە شنگال ئازادبكرێت‬

‫كە مەترسی لەسەر هەرێمی كوردستان‬ ‫نەما‪ ،‬هێزەكانمان دەكشێنینەوە‬

‫جەمیل بایك‪ ،‬هاوسەرۆكی كەجەكە‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫جەمیل بایك‪ ،‬هاوسەرۆكی كەجەكە‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬گەریالكانی پەكەكە‬ ‫بۆ جێبەجێكردنی ئەركی نەتەوەیی‬ ‫هاتونەتە ن��اوچ��ەك��ان��ی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئەمەش لەسەر داوای‬ ‫گ��ەل‌و الیەنە سیاسییەكان بوە‪،‬‬ ‫هەركاتێكیش ئ��ەو مەترسییانەی‬ ‫ئێستا لەسەر هەرێمی كوردستان‬ ‫هەیە‪ ،‬نەما‪ ،‬بێگومان دەكشێینەوە‪.‬‬ ‫هەروەك ئاشكراشیدەكات‪ ،‬ئەگەری‬ ‫زۆرە بەمنزیكانە لیژنەیەكی‬ ‫هاوبەشی عەسكەریی لەنێوان الیەنە‬ ‫كوردستانییەكان دروستبكرێت بۆ‬ ‫رزگاركردنی شنگال‌و ناوچەكانی‬ ‫دیكەی ژێردەستی داعش‪.‬‬ ‫بایك‪ ،‬لە دیالۆگێكی تایبەتدا لەگەڵ‬ ‫"چاودێر"‪ ،‬بۆچونی پەكەكە لەسەر‬

‫فۆتۆ‪ :‬باوان عومەر‬

‫شەڕی داعش‌و هاوكارییەكانی ئەو‬ ‫گ��روپ��ە ل��ەالی��ەن ه��ەن��دێ واڵت��ەوە‬ ‫روندەكاتەوەو‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬توركیا‬ ‫لەبەر دو ئامانج هاوكاریی داعش‬ ‫دەكات‪ ،‬یەكەمیان بۆ فراوانكردنی‬ ‫دەس���ەاڵت���ی ع��وس��م��ان��ی��ی نوێیە‬ ‫لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ .‬دوەمیان بۆ‬ ‫لێدانی دەستكەوتەكانی كوردستانە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬لەبارەی هاتنی گەریالكانی‬ ‫پەكەكە بۆ هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫زیاتر دەڵێت "كاتێك كە مەترسی‬ ‫داعش لەسەر باشوری كوردستان‬ ‫دروستبو‪ ،‬گەل‌و پارتە سیاسییەكان‪،‬‬ ‫داوای هاوكارییان كرد‪ ،‬ئێمە هاتین‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ەش پ��ەی��وەن��دی��ی ب��ە ئەركی‬ ‫نەتەوەییەوە هەیە‪ ،‬بۆیە كاتێگ گەلی‬ ‫ئێمە لەمەترسیدا بێت‪ ،‬پاراستنیان‬ ‫بە ئەركی تایبەتی خۆمان دەزانین"‪.‬‬

‫دەش��ڵ��ێ��ت "ه��ەت��اوەك��و مەترسی‬ ‫هەبێت ئێمە لەو ناوچانەی باشوری‬ ‫كوردستان دەمێنینەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫مەترسیش نەما ئەوا دەكشێینەوەو‬ ‫لەوێ نامێنینەوە"‪.‬‬ ‫لەبارەی پرسی كوردیش لە توركیا‪،‬‬ ‫جەمیل بایك‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪ ،‬كە‬ ‫پەكەكە تا كۆتایی ئ��ەم مانگە‪،‬‬ ‫چ��اوەڕێ��ی توركیا دەك��ات تاوەكو‬ ‫رێككەوتننامە ئیمزابكەن‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫هەڵوێستی نوێ دیاریدەكەن‪ .‬ئاماژە‬ ‫بەوەشدەكات‪ ،‬هەر رێكەوتننامەیەك‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ت��ورك��ی��ا ئ��ی��م��زاب��ك��ەی��ن‪،‬‬ ‫دەبێت لەناو ئەو رێكەوتننامەیەدا‬ ‫ئ��ازادك��ردن��ی ع��ەب��دوڵ�ڵا ئۆجەالن‬ ‫مسۆگەربكرێت‪.‬‬ ‫تەواوی دیالۆگەكە لەالپەڕە ‪5‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫مەال بەختیار ئەركە نوێیەكانی ئەم قۆناغە بەرەو گەیشتن بە دیموكراسی‪ ،‬دیاریدەكات‬

‫گۆڕانكارییەكان بە قازانجی میللەتەكەمان دەشكێنەوە‬ ‫‪ 2‬و ‪3‬و ‪4‬‬

‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪:‬‬

‫پرسەو سەرەخۆشی‬

‫لەم قۆناغەدا دەبوایە بەشداریی حكومەت بكەین‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫م�����اوەی س���ێ م��ان��گ ب���ۆ ل��ی��س�ت‌و‬ ‫الیەنە عیراقییەكانی ناو پارلەمان‌و‬ ‫هاوپەیمانی شیعەو حكومەتەكەی‬ ‫ح��ەی��دەر ع��ەب��ادی دی��اری��ک��راوە تا‬ ‫بتوانێت داخ��وازی‌و داواكاریی كوردی‬ ‫تێدا جێبەجێبكات‪ .‬پارلەمانتارێكیش‬ ‫پێیوایە لەم قۆناغەی ئێستادا دەبوایە‬ ‫كورد بەشداری پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫نوێی عیراقی بكات‌و دەشڵێت "ئەگەر‬

‫حكومەت نیاز باشبێت دەتوانێت لە‬ ‫سێ مانگ كەمتریش داخوازی‌و دواكارە‬ ‫دەستورییەكانی كورد جێبەجێبكات"‪.‬‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ پارلەمانتاری كورد‬ ‫لەپارلەمانی ع��ی��راق‪ ،‬ب��ۆ "چ��اودێ��ر"‬ ‫ئاماژە بەوەدەكات بارودۆخی عیراق‬ ‫وا دەخ��وازێ��ت كە ئێمە وەك كورد‬ ‫ب��ەش��داری حكومەتی ن��وێ بكەین‪،‬‬ ‫كارنامەی حەیدەر عەبادی بەدڵی ئێمە‬ ‫نەبون‪ ،‬ئەو پۆستانەش كە لەحكومەتدا‬ ‫دیاریكرابون بەدڵی ئێمە نەبون‌و بەشی‬ ‫ئێمەیش نەبون‪ ،‬بەاڵم ئێمە پێمان باش‬

‫ئایا داعش گڵۆڵەی ئیسالمی سیاسی‬ ‫دەخاتە لێژی؟‬

‫‪2‬‬

‫بو لەقۆناغی ئێستادا بەشداری بكەین‪ ،‬دارایی‌و خزمەتگوزاری‌و هەڕەشەی تیرۆر‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی لەهەرێمی كوردستان‌و ببینەوە‪ ،‬ئەگەر ئەوەشیان پێنەكرا ئەو‬ ‫عیراق بەگشتی روبەڕوی هەڕەشەیەكی وەختە سەركردایەتی سیاسی كورد‬ ‫بڕیاری خۆی دەدات‌و رێوشوێنێكی‬ ‫تیرۆریزمی زۆر گەورە بوینەتەوە‪.‬‬ ‫ن��اوب��راو‪ ،‬کە ئەندامی سەركردایەتی دەس��ت��وری بۆ ئ��ەو جێبەجێنەكردنە‬ ‫یەكێتیشە‪ ،‬جەخت لەوەیشدەكاتەوە كە دەكات‪.‬‬ ‫هەمو داواكارییەكانی كورد دەستورین‪ ،‬ئ����ەو پ���ارل���ەم���ان���ت���ارە ت��ەئ��ك��ی��د‬ ‫ئەو سێ مانگەیش بۆیە دانراوە‪ ،‬ئەگەر ل��ەوەی��ش��دەك��ات��ەوە ئ��ەگ��ەر حكومەت‬ ‫هات‌و داخوازی‌و داواكارییەكانی كورد ن��ی��از باشبێت دەت��وان��ێ��ت ل��ە سێ‬ ‫جێبەجێبكرێت كارێكی باشەو دەتوانین مانگ كەمتریش داخ��وازی‌و دواكارییە‬ ‫ئێمەش وەك ك��ورد بتوانین خزمەت دەستورییەكانی كورد جێبەجێبكات‪.‬‬ ‫بكەین‌و یەكڕیزانە روب��ەڕی قەیرانی‬

‫دیماریا دەیکاتە‬ ‫شەش؟‬

‫‪7-6‬‬

‫بەبۆنەی كۆچی دوایی خاتوو (ساهیرە محەمەد كەریم) خوشكی بەڕێز‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬سەرنوسەری رۆژنامەی چاودێر‪ ،‬بەناوی ناوەندی رۆشنگەریی‬ ‫چاودێرەوە‪ ،‬پرسەو سەرەخۆشی خۆمان ئاراستەی بەڕێز مەال بەختیارو‬ ‫بنەماڵە تێكۆشەرەكەیان دەكەین و هیوادارین ئەمە دوا ناخۆشییان بێت‪.‬‬ ‫داواكاریشین لەیەزدانی مەزن‪ ،‬كۆچكردوو بە بەهەشتی بەرین شاد بكات‪.‬‬

‫بازاڕیزم و داخستنی پەڕاوە‬ ‫ئەدەبی و فیکرییەکان‬ ‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬

‫نوسین و زمانی ژنانە‬ ‫لە دونیایەکی پیاوانەدا‬ ‫هۆزان مەحمود‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )484‬دو شةممة ‪2014/9/15‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫مەال بەختیار‪ ،‬لە كۆڕێكدا لە خانەقین‪:‬‬

‫پشتیوانیی نێودەوڵەتی بۆ كورد‬ ‫وایكردوە گۆڕانكارییەكان بەقازانجی‬ ‫میللەتەكەمان بشكێنەوە‬

‫ئەم كاتەتان باش‪..‬‬ ‫هەلومەرجی ئێستا‪ ،‬هەلومەرجێكی گرنگە‪.‬‬ ‫هەستیارە‪ .‬قۆناغێكە بەمانای وشە‪،‬‬ ‫بەمانای زاراوە‪ ،‬دەڵێم‪ :‬چارەنوسسازە‪.‬‬ ‫چارەنوسازە نەك سەبارەت ب��ەوەی كە‬ ‫ترسی لەناوچونی حكومەتەكەمان‌و ترسی‬ ‫لەناوچونی پرۆسە سیاسییەكە لەكوردستان‬ ‫‌و عیراق‪ ،‬هەیە‪ .‬نەخێر ئەو مەترسییەمان‬ ‫نە هەبوەو نە هەیە‪ .‬چارەنوسازە بەمانای‬ ‫ئەوەی كە بەرەو قۆناغێكی تر لەراپەڕاندنی‬ ‫ئەركەكانمان دەڕۆی���ن‪ ،‬لەئیدارەدانی‬ ‫حكومەت‪ .‬لەداڕشتنی ئەو یاسایانەی‬ ‫كە پێویستن بۆ ئێستا‌و ئەنجامدانی ئەو‬ ‫گۆڕانكارییانەی كە تائێستا تەحەفوزمان‬ ‫لەئەنجامدانی هەبوە‪ .‬گۆڕانكارییەكی زۆر‬ ‫لەدوای راپەڕینەوە پێویست بو ئەنجامی‬ ‫بدەین‪ .‬لەبواری پەروەردە‪ ،‬تەندروستی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬ئیداری‪ ،‬یاسایی‪،‬‬ ‫ئابوری‪ ،‬روناكبیری‌و دەتوانم بڵێم كە‬ ‫لەڕوی بنەمایی‌و بونیادییەوە‪ ،‬بەشێكی‬ ‫كەمی ئەنجامدراوەو بەشێكی زۆری هێشتا‬ ‫ماوەو پێویستە رایان بپەڕێنین‪.‬‬ ‫ئەم قۆناغە چارەنوسسازە لەوبارەوە‪،‬‬ ‫كە دەب �ێ‌ چۆنێتی ئەركەكانی خۆمان‬ ‫تەواو بكەین‪ .‬ئەگەرنا‪ ،‬هەر پرۆسێسێكی‬ ‫لەقۆناغی گۆڕانكاری سیاسیدا رابوەستێ‌‪،‬‬ ‫یان لەو سنورەی ئامانجی بەدیهێناوە‬ ‫بوەستێ‌‪ ،‬یان لەوە زیاتر پاڵنەر نەبێ‌‬ ‫بۆ گۆڕانكاری لەناو كۆمەڵ‪ ،‬لەناو هێزە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬لەناو داینەمۆی مێژویی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ‪ ،‬ئەگەر پاڵنەری وەرچ��ەرخ��ان‬ ‫لەمێژودا رابگیرێ‌‪ ،‬ئەوا زۆر مەترسیدارە‪.‬‬ ‫بەتایبەتی لەم سەردەمەدا‪ ،‬كە سەردەمی‬ ‫خێرایی‌و گۆڕانكاری سەیر سەیرە لەدنیادا‪،‬‬ ‫ئەم گۆڕانكارییە پێویستی بەوەیە كە‬ ‫ئێمە چاودێرو كارلێك بین لەگەڵ ئەم‬ ‫گۆڕانكارییانەدا‪ .‬ئەم گۆڕانكارییە بەم‬ ‫ئاستە‪ ،‬پێویستی ب��ەوەی��ە ك��ە وەك��و‬ ‫ج��اران خۆپارێز نەبین‪ ،‬وەك��و ج��اران‪،‬‬ ‫لەراپەڕاندنی ئەركەكانمان هەتا رادەیەكی‬ ‫دیار كەمتەرخەم نەبین‪ .‬كەمتەرخەمی‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەبواری پێشكەوتن‪ ،‬لەبواری‬ ‫زانست‪ ،‬لەبواری زان��ی��اری‪ ،‬پێشكەوتن‬ ‫لەبواری سیستمی خوێندن‌و فەلسەفەی‬ ‫پەروەردەكردنی نەوەكانمان‪ .‬چونكە هەمو‬ ‫كەمتەرخەمییەك لەوبارانەوە دەچێتە‬ ‫خ��زم��ەت��ی دوژم��ن��ەك��ان��ی دیموكراسی‪.‬‬ ‫بەتایبەتی دەچێتە خزمەت سەلەفی‌و‬ ‫كۆنەپەرستان‪.‬‬ ‫ئ��ەم هاوكێشەیە هەڵە قبوڵ ناكات‌و‬ ‫ه��ەر كەمتەرخەمییەك ل��ەراپ��ەڕان��دن��ی‬

‫دەشێ‌ هەندێكجار دوژمنانی دیموكراسی لەكون‌و‬ ‫كەلەبەری كۆمەاڵیەتیدا دە بۆ پانزە ساڵ خۆیان‬ ‫مەاڵس بدەن‪ ،‬بەاڵم لەهەلومەرجێك كە بۆیان دەگونجێ‌‬ ‫هەڵدەگەڕێنەوەو دەیانەوێت هەموو دەستکەوتەکان لەناوبەرن‬ ‫لەبەرئەوەی عەرەب هیچیان نەكردوە‪ ،‬هەر وەفدێك لەهەر‬ ‫واڵتێكی عەرەبی‪ ،‬یان خەڵك لەهەر شارێكی عیراقەوە‬ ‫بۆ كوردستان دێت‪ ،‬سەری سوڕدەمێنێ‌ لەو دەستكەوت‌و‬ ‫پێشكەوتنانەی بەدەستهاتون‬ ‫حكومڕانی‪ ،‬لەگۆڕانی یاسای حوكمڕانی‬ ‫لەم واڵتانەدا رویداو هەمو ئەم روداوانەش‬ ‫ب��ەس��ەدان س��اڵ‪ ،‬ئ��ەگ��ەر زۆر خاتریان‬ ‫بگرین‪ ،‬ئ��ەوا ل��ە‪ 100‬ساڵی راب���ردو‪ ،‬كە‬ ‫بەناوی نیشتمانپەروەری‪ ،‬بەناوی مۆدێرنە‪،‬‬ ‫دیموكراسییەوە هاتنە‬ ‫پێشكەوتن‌و‬ ‫پێشەوە‪ ،‬كەچی نەنیشتمانپەروەر بون‪،‬‬ ‫نە دیموكراسی بون‪ ،‬نە كۆمەاڵیەتی بون‪،‬‬ ‫نە مەدەنی بون‌و نە دەوڵەتێكی نوێگەر‌و‬ ‫مۆدێرێنیشان لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫دام��ەزران��د‪ .‬كە شارێكی پێشكەوتوی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ل��ەم واڵت��ان��ەدا نییە بۆ‬ ‫ئەوەی نمونە بێ‌‌و چاوی لێبەكەیت‪ .‬واتا‬ ‫ئێمەی كورد كە دوای هەمویان كەوتین‪،‬‬ ‫لەدروستكردنی سیستم‪ ،‬لەدروستكردنی‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬لەدروستكردنی حكومڕانی كە‬ ‫لەساڵی (‪)1991‬ەوە دەستمان پێكردوە‪،‬‬ ‫ل��ەدوای روخانی سەدامیشەوە پەرەمان‬ ‫پێداوە بۆ پارێزگاكانی كەركوك‌و خانەقین‌و‬ ‫ناوچەكانی تر‪ ،‬ئێستاش كە حوكمڕانییەمان‬ ‫گرتەدەست‪ ،‬نەمانتوانی السایی یەكێك‬ ‫لەحكومەتەكانی رۆژه��ەاڵت��ی ناوەڕاست‬ ‫بكەین‪ .‬وەك��و حكومڕانی دادپ���ەروەری‬ ‫دیموكراسی نمونەیەك نەبو بڵێن ئەم‬

‫نمونەیە لەكوردستاندا سودی لێدەبینن‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوەش��دا ب��ەب�ێ‌ ئ��ەو نمونەیە‬ ‫حوكمڕانی خۆمان‪ ،‬یاسای خۆمان‪ ،‬ئابوریی‬ ‫ئازادمان‪ ،‬ژیانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئازادییەكان‌و‬ ‫سەربەستییەكانی خۆمان‪ ،‬بەپشت بەستن‬ ‫بەخۆمان توانیمان ئەزمونێكی (‪ )23‬ساڵە‪،‬‬ ‫لەحوكمڕانی‪ ،‬لەتەشریع‪ ،‬لەژیانی مەدەنی‪،‬‬ ‫لەڕادەیەك سەربەستیی ژن‪ ،‬س��ەرەڕای‬ ‫كێشەو بێشەكان لەپەروەردە بەدیبهێنین‪.‬‬ ‫ئەوەی ئێمە كەمەو شتێكی گەورە نییەو‬ ‫موبالەغە نەكەین لەوەی بینامان كردوە‪.‬‬ ‫بەاڵم لەبەرئەوەی ئەوان هیچیان نەكردوە‪،‬‬ ‫هەر وەفدێك لەهەر واڵتێكی عەرەبی‪،‬‬ ‫یان خەڵك لەهەر شارێكی عیراقەوە بۆ‬ ‫كوردستان دێ��ت‪ ،‬س��ەری سوڕدەمێنێ‌‌و‬ ‫دەڵێت ئای ئەمە چیتانكردوەو چیتان‬ ‫بونیادناوە؟ ئەمە چۆن فریاكەوتون؟ چۆن‬ ‫بەو شێوەیە پێشكەوتون!‪ .‬كەمەكەی ئێمە‬ ‫لەالی ئەوان زۆرە‪ ،‬چونكە خۆیان هیچیان‬ ‫نەكردوە‪ .‬ئێمەش وامان لێهاتوە‪ ،‬كاتێك‬ ‫دەچینە ئەوروپا‪ ،‬مایەی سەرسوڕمانمانە‪،‬‬ ‫چونكە لەئەوروپا زۆر بەدیهاتوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫مایەی ئەوەیە كە ئێمە وەكو كورد‪ ،‬دەبێ‌‬ ‫بیری لێبكەینەوە‪ ،‬ئەگەر بێت‌و ئاگامان‬ ‫لەخۆمان نەبێ‌‪ ،‬ئەم هەلومەرجە تازەیەی‬

‫بۆمان هەڵكەوتوە باقی ئەركەكانمان‬ ‫جێبەجێ‌ نەكەین‌و‪ ،‬گۆڕانكاری گەورەی‬ ‫تر بەدینەهێنین‌و‪ ،‬هەڵەكانی لەوەوبەر‪،‬‬ ‫كە كردومانن‪ ،‬چارەسەر نەكەین‪ ،‬هەر‬ ‫هەڵەیەك لەهەر بوارێكدا كردومانە‪ ،‬دەبێ‌‬ ‫چارەسەری بكەین‌و سەرلەنوێ‌ لەبنەچەوە‬ ‫دەبێ‌ بیر لەوە بكەینەوە‪ ،‬بنچینەكانی‬ ‫حوكمڕانی خۆمان چاك بكەینەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ��ەوەی قۆناغێكی تر‪ 15 ،‬بۆ ‪ 20‬ساڵی‬ ‫ت��ر‪ ،‬بگەینە ئاستێك‪ ،‬كە كوردستان‬ ‫ببێتە نمونەیەك‪ ،‬لەنمونە جوانەكانی‬ ‫دیموكراسی‪ .‬هەر بۆیە دەڵێم‪ ،‬قۆناغەكە‪،‬‬ ‫قۆناغێكی چارەنوسسازە‪.‬‬ ‫قۆناغی چارەنوسسازیش چ داگیركەر‬ ‫بێتەسەر واڵت‌و بتوانی بەرگە بگری‪،‬‬ ‫چارەنوسسازە‪ ،‬چ گەلێك لەئەنجامی‬ ‫پێشكەوتن‌و گۆڕانكاری ئەركی تازەی‬ ‫دیاری بكات‌و‪ ،‬بزانیت ئەم ئەركە مێژوییە‬ ‫چ��ارەن��وس��س��ازە س��ەب��ارەت بەگەلەكە‪،‬‬ ‫ئەمەش هەر چارەنوسسازەو دەبێ‌ وەكو‬ ‫سیاسەتێكی چ��ارەن��وس��س��از‪ ،‬سەیری‬ ‫كۆمەڵ‌و حوكمڕانی بكرێ‌‪.‬‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫ئێستا ترسی بەعسمان نەما‪ ،‬بەمانای‬ ‫بەعسی جاران‪ .‬ترسی هاتنە سەركاری‬

‫«««‬

‫ئێوارەی ‪11‬ی ئەم مانگە‪ ،‬مەڵبەندی‬ ‫خانەقین‪ ،‬ئێوارەكۆڕێكی بەناونیشانی‬ ‫(هەلومەرجی ئێستای عیراق‌و‬ ‫كوردستان‌و ئەركەكان) بۆ مەال‬ ‫بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسیی یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەهۆڵی كلتوری شارەكە‬ ‫بەڕێوەبردو تێیدا مەال بەختیار‪ ،‬بەوردی‬ ‫باسی قۆناغی ئێستاو چارەنوسسازی‬ ‫قۆناغەكەی بۆ كوردو مەترسییەكانی‬ ‫داعش‌و هاوكارییە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫بۆ كورد كرد‪ ،‬تیشكیشی خستە سەر‬ ‫پێشهات‌و گۆڕانكارییەكانی عیراق‌و‬ ‫ناوچەكە‪.‬‬ ‫لەبەر گرنگیی ناوەرۆكی وتارەكەو‬ ‫پەیوەندیی بەم بارودۆخەوە‪« ،‬چاودێر»‬ ‫دەقەكەی باڵودەكاتەوە‪.‬‬

‫ئەركە بنچینەییەكانی دیموكراسی‪ ،‬هەر‬ ‫خۆپارێزییەك لەحوكمڕانی دیموكراسی‪،‬‬ ‫لەبنەمای ئابوریی ئ���ازاد‪ ،‬لەكۆمەڵ‪،‬‬ ‫ل���ەپ���ەروەردە‪ ،‬ب��م��ان��ەوێ‌‌و ن��ەم��ان��ەوێ‌‪،‬‬ ‫خزمەت بەدوژمنانی دیموكراسی دەكەین‪.‬‬ ‫مەرجیش نییە خزمەتكردن بەدوژمنانی‬ ‫دیموكراسی راستەوخۆ شكست بەئەزمونی‬ ‫دیموكراسی بێنێ‌‪ ،‬مەرج نییە راستەوخۆ‬ ‫جواڵنەوەكە لەناو ببات‪ ،‬دەشێ‌ هەندێكجار‬ ‫دوژمنانی دیموكراسی لەكون‌و كەلەبەری‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا دە بۆ پانزە ساڵ خۆیان‬ ‫مەاڵس دەدەن‪ ،‬لەهەلومەرجێك كە بۆیان‬ ‫دەگونجێ‌ هەڵدەگەڕێنەوە‪ .‬لەوكاتەی‬ ‫خۆیان بەگونجاوی دەزانن‪ ،‬دێن‌و دەیانەوێ‌‬ ‫ه��ەم��و دەس��ت��ك��ەوت��ەك��ان ل��ەن��اوب��ەرن‪.‬‬ ‫ه��ەوڵ��دەدەن ت��ەواوی پرۆسەی سیاسی‬ ‫تێك‌و پێك ب��دەن‌و سەرنجام پرۆسەی‬ ‫دی��م��وك��راس�ی‌و ئ��ەرك��ە بنچینەییەكانی‬ ‫دیموكراسی وا لێبكەن‪ ،‬وەكو ئەو ئەركە‬ ‫بنچینەییانە جێبەجێ‌ ببێت‪ ،‬وەكو ئەو‬ ‫ئەركە دیموكراتییانە جێبەجێ‌ ببێ‌‪،‬‬ ‫كە حكومەتەكانی نەتەوەیی عەرەبی‌و‬ ‫حكومەتەكانی بەناو نیشتمانی عەرەبی‪،‬‬ ‫حزبەكانی ب��ەن��او چینایەتی عەرەبی‬ ‫رۆژهەاڵت‪ ،‬كە لە‪ 100‬ساڵی رابردو درۆیان‬ ‫لەگەڵ دیموكراسی‪ ،‬لەگەڵ پرنسیپ‌و‬ ‫نەتەوەكەی خۆیان كرد‪ ،‬درۆیان لەگەڵ‬ ‫گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتی كرد‪ ،‬ئەوەتانێ‌‬ ‫هەر وەكو خۆیان مانەوەو هەر موحافیزكار‬ ‫ب��ون‪ ،‬جارێك فەڵەستین‪-‬یان دەك��ردە‬ ‫بیانو‪ ،‬جارێكی تر ترسی شیوعیەتیان‬ ‫بۆ سەر دین‌و مەزهەب دەكرد بەبیانو‪.‬‬ ‫سەرەنجامیش بینیمان ئەركەكانی خۆیان‬ ‫جێبەجێ‌ نەكرد‪ .‬كە ئەركی دیموكراسی‪،‬‬ ‫ئ���ەرك���ی پ��ێ��ش��ك��ەوت �ن‌و گ��ۆڕان��ك��اری‬ ‫هەمەالیەنەی مێژویی جێبەجێ‌ نەبو‪،‬‬ ‫لەبەرامبەردا دوژمنەكانی دیموكراسی لەناو‬ ‫كۆمەڵ‪ ،‬لەناو منداڵدانی كۆمەڵ مانەوە‪،‬‬ ‫وردە وردە گ��ەورە ب��ون‌و پێگەیشتن‌و‬ ‫لەدایكبون‌و بوشنە دوژمنێكی سەرسەخت‌و‬ ‫هەڵیش گ��ەڕان��ەوە‪ .‬سەرەنجامیش ئەو‬ ‫گۆڕانكاریی‌و دەستكەوتانەی بەدەستهات‪،‬‬ ‫كە یەكەم‪ :‬پرۆسەی كامڵبونی بینای‬ ‫نەتەوەیی‌و دەوڵەتی بینایی نەتەوەیی‬ ‫ه����اوك����ات‪ ،‬پ���رۆس���ەی دی��م��وك��راس��ی‬ ‫لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست داڕوخا‪ ،‬پرۆسەی‬ ‫بینای نیشتمان‪ ،‬بەمانای نیشتمانێكی‬ ‫یەكسان بۆ هاواڵتیان داڕوخ��ا‪ ،‬پرۆسەی‬ ‫یەكسانی‌و سەربەستی ژن داڕوخ���ا‪،‬‬ ‫پ��رۆس��ەی كۆمەڵی م��ەدەن��ی داڕوخ���ا‪،‬‬ ‫پرۆسەی عەدالەتی كۆمەاڵیەتی لەواڵتانی‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت‌و ئ��ەو واڵت��ان��ەی‬ ‫بەخۆیان دەڵێن ئیسالمی‪ ،‬یا نیشتمانی‪،‬‬ ‫یا قەومی‪ ،‬لەناو هەمو ئەمانەدا پرۆسەی‬ ‫مێژویی داڕوخ��ا‪ ،‬دوەم‪ :‬لەبەرئەوەیە كە‬ ‫دەبینی گۆڕانی سەیرو سەمەرە لەناو‬ ‫كۆمەڵ‪ ،‬لەناو حكومەت‪ ،‬لەئینقیالبات‪،‬‬ ‫لە سیاسەت‪ ،‬لەناو حزبەكان‪ ،‬لەوپەڕی‬ ‫چەپ بۆ ئەوپەڕی راست‪ ،‬ناڕەزایی سەیر‪،‬‬ ‫خۆپیشاندانی سەیر‪ ،‬بەناوی شۆڕشەوە‬ ‫دێن‪ ،‬شۆڕش نییە‪ .‬شۆڕشی پێچەوانەیە‪.‬‬ ‫بەناوی شۆڕشەوە دێن‌و لەوالوە هێزێكی‬ ‫گ��ەورەی كۆنەپەرستی سەلەفی دروست‬ ‫دەبێ‌‪ .‬بەناوی شۆڕشەوە دێت‪ ،‬لەوالوە‬ ‫رەشەكوژی‌و تێرۆر‌و تۆقاندن دێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫واتا دەتوانم بڵێم تابلۆیەكی سوریالی‬ ‫سەرسوڕهێنەر لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫سەبارەت بەپرۆسەی دیموكراسی دەبینین‪،‬‬ ‫كە هەرچۆنێك سەیری دەكەیت‪ ،‬ئازارت‬

‫دەدات‪ ،‬روداوەك��ان نەك هەر لەخزمەت‬ ‫دیموكراسیدا نییە‪ ،‬بەڵكو بەشی زۆری‬ ‫لەخزمەتی دوژمنەكانی دیموكراسییە هەتا‬ ‫ئێستا‪ .‬بەاڵم لەئاییندەی دوردا دەگۆڕێ‌‪.‬‬ ‫تونس باشەو میسریش كەوتۆتە سەر‬ ‫رێگەی باشبون‪ ،‬سەرەڕای كێشەكانی‪.‬‬ ‫ئەم پێشەكییەم بۆ ئەوەهێنایەوە‪ ،‬كە‬ ‫بڵێم‪ :‬زۆر نییە حوكمڕانی دەكەین‪ ،‬با‬ ‫غەدر بەهەقی دەسەاڵت‌و بەمافی خۆمان‬ ‫پێشێل نەكەین‪ .‬چونكە بەهەموی (‪)23‬‬ ‫ساڵە حوكم دەكەین‪ )23( .‬ساڵ لەچاو‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتە عەرەبییەكان‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ل��ەدوای جەنگی یەكەمی جیهانیشەوە‬ ‫حسابیان بۆ بكەیت‪ ،‬ئ��ەوان ‪ 100‬ساڵە‬ ‫دەوڵەتن‪.‬‬ ‫ئ����ەگ����ەر پ���ێ���ش ئ�������ەوەش س���ەی���ری‬ ‫ئیمپراتۆریەتی ئیسالمی‪ ،‬عوسمانی‪،‬‬ ‫سەفەویی‌و دەسەاڵتەكانی پێش ئەوەو‬ ‫فاتمی‌و ئیسماعیلی‌و ‪ ...‬هتد بكەین‪،‬‬ ‫ئەمانە ه���ەزاران ساڵە حكوم دەك��ەن‪.‬‬ ‫جۆرەها ئیمپراتۆریەت‌و شارستانییەت‌و‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری س��ەی��ر س��ەی��ر لەسیستمی‬ ‫حوكمڕانی‪ ،‬لەدەسەاڵتدارێتی حوكمڕانی‪،‬‬ ‫گۆڕانی چینەكانی حوكمڕانی‪،‬‬ ‫لە ‬ ‫لەفەلسەفەی حوكمڕانی‪ ،‬لەئایدۆلۆژییەتی‬

‫بزوتنەوەی نەتەوەیی عەرەبیمان وەكو‬ ‫ج��اران نەما‪ ،‬ترسی دیكتاتۆریەتمان‬ ‫وەك���و ج����اران ن��ەم��ا‪ ،‬ه��ی��چ ك���ام ل��ەم‬ ‫ت��رس��ان��ەم��ان ن��ەم��اوە‪ ،‬چونكە ج��اران‬ ‫عیراق پڕ بو لەكودەتا‪ ،‬بزوتنەوەیەكی‬ ‫نەتەوەیی شۆڤێنیی بەهێزی هەبو‪ ،‬كە‬ ‫بەعس نوێنەری ب��و‪ .‬لەبەرامبەریشدا‬ ‫بزوتنەوەیەكی چەپ هەبو‪ ،‬كە حزبی‬ ‫شیوعی نوێنەری بو‪ ،‬بەداخەوە نەیتوانی‬ ‫ئ��ەرك��ی مێژویی خ��ۆی بەدیبهێنێت‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە‪ ،‬وردە وردە لەشەستەكان‬ ‫بەدواوە حزبی شیوعی پاشەكشەی كرد‌و‬ ‫لەبەرامبەریشدا‪ ،‬بزوتنەوەیەكی نەتەوەیی‬ ‫شۆڤێنی‪ ،‬بەبێ‌ ئومێدی مەدەنی‪ ،‬بەبێ‌‬ ‫ئامانجی دیموكراسی‪ ،‬بەكودەتا خۆی‬ ‫بەهێز كرد‌و توانی بۆ ماوەی (‪ )35‬ساڵ‬ ‫ئەم عیراقە بەڕێوەببات‪ .‬كەوابێ‌ ئێستا‬ ‫لەبەردەم قۆناغێكداین‪ ،‬ئەو ترسانەی‬ ‫ج���اران هەمانبو‪ ،‬كۆتاییهات‪ .‬ترسی‬ ‫كودەتا نەماوە‪ ،‬ترسی دیكتاتۆریەتی‬ ‫تاكڕەو نەماوە‪ ،‬ترسی هاتنەوەسەركاری‬ ‫حوكمی بزوتنەوەیەكی عروبی وەكو‬ ‫ج���اران‪ ،‬دەت��وان��م بڵێم ل��ەس��ەدا ن��ەوەد‬ ‫نەماوە‪ .‬پاشماوەكانیشیان مابێ‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو مەترسییەیان وەكو جاران نەماوە‪،‬‬ ‫كە لەساڵەكانی پەنجاكان‪ ،‬شەستەكان‌و‬ ‫حەفتاكان بیرمان ل��ێ��دەك��ردەوە‪ ،‬كە‬ ‫ساڵی جارێك یان دو ساڵ ج��ارێ‌‪ ،‬كێ‌‬ ‫كودەتا دەكات لەعیراقدا‪ .‬ئێستا كەس‬ ‫بیر لەوەناكاتەوە‪ ،‬كێ‌ لەعیراقدا كودەتا‬ ‫دەك��ات‪ .‬بەپێچەوانەوە ئێستا بیر لەوە‬ ‫دەك��رێ��ت��ەوە ك��ە شیعە ل��ەس��ەر حوكم‬ ‫بەهێز دەب�ێ‌ یان سوننە بەهێز دەبێ‌‪.‬‬ ‫ش��ەڕی تائیفی دەب��ێ‌ ی��ان ن��ا؟ شەڕی‬ ‫تائیفی پەلدەكێشێ‌ بۆ ش��ەڕی ئەهلی‬ ‫یان نا؟ تیرۆر‪ ،‬خۆكوژی‪ ،‬خۆتەقاندنەوە‬ ‫تاكەی دەمێنێ‌؟‪ .‬ئێستا ئ��ەم رایانە‬ ‫هاتونەتەپێشەوە‪ .‬كەوابێ‌ ئێستا لەبەردەم‬ ‫ناكۆكی سیاسی‪ ،‬ناكۆكی یاسایی‪ ،‬ناكۆكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و دیموكراسی ت��ازەدای��ن‪.‬‬ ‫ئەوانەی لەبەرامبەریشمانن بەبیری تائیفی‌و‬ ‫مەزهەبی تازەوە‪ ،‬فكری دینگەرایی تازە‬ ‫هاتونەتە پێشەوە‪ .‬ئەمەش سروشتییە‪،‬‬ ‫ناتوانین نكوڵی لەبونی ئ��ەوان بكەین‌و‬ ‫ئەوانیش بەهەمانشێوە ناتوانن نكوڵی‬ ‫لەبونمان بكەن‪ .‬ئەمە ئەوەیە كە دەڵێین‬ ‫دیاردەو دەركەوتەی تازە لەعیراقدا هەیە‪.‬‬ ‫چۆن؟‪.‬‬ ‫لەمێژوی عیراقدا‪ ،‬ئاسان نەبوە بۆ حزبێك‬ ‫حكومڕانی بكات‌و زۆرینەی حكومەتیشی‬ ‫بەدەستەوە بێ‌‪ ،‬قبوڵ بكات لەكوردستاندا‬ ‫فیدراڵ هەبێ‌‪ ،‬بەاڵم دەبێ‌ قبوڵی بكات‪.‬‬ ‫لەكوردستانیشدا ئاسان نییە‪ ،‬جارێكی‬ ‫تر حوكمڕانی بكەین‌و لەسەر بودجە‪،‬‬ ‫پێشمەرگەو نەوت‪ ،‬مشتومڕێكی گەورەمان‬ ‫لەگەڵدا بكەن‪.‬‬ ‫ئەمە هاوسەنگی بارودۆخێكی تازەیە‪،‬‬ ‫ك��ە ل����ەدوای روخ��ان��ی رژێ��م��ی س��ەدام‬ ‫هاتۆتەپێشەوە‪ .‬ئایا كە دەڵێین ترسی‬ ‫ك��ودەت��ام��ان ن��ەم��اوە؛ ئایا كە دەڵێین‬ ‫ترسی دیكتاتۆریەتی تاكڕەویمان نەماوە؛‬ ‫ئایا كە دەڵێین ترسی بزوتنەوەیەكی‬ ‫نەتەوەیی بااڵدەست یان خۆسەپێنمان‬ ‫وەكو حەفتاكان نەماوە؛ ئایا هەمو ئەمانە‬ ‫بەمانەی ئەوەیە‪ ،‬كە ترسی ترمان نەماوە؟‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )484‬دو شةممة ‪2014/9/15‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫تابلۆیەكی سوریالی سەرسوڕهێنەر لەڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست سەبارەت بەپرۆسەی دیموكراسی‬ ‫دەبینین‪ ،‬كە هەرچۆنێك سەیری دەكەیت‪،‬‬ ‫ئازارت دەدات‪ ،‬روداوەكان نەك هەر لەخزمەت‬ ‫دیموكراسیدا نیین‪ ،‬بەڵكو بەشی زۆری‬ ‫لەخزمەتی دوژمنەكانی دیموكراسییە هەتا‬ ‫ئێستا‪ ،‬بەاڵم لەئاییندەی دوردا دەگۆڕێ‌‬

‫«««‬

‫ئەوانەی كە ئێستا لەگەڵیاندا خەریكی‬ ‫س��ی��اس��ەت��ی��ن‪ ،‬خ��ەری��ك��ی ح��وك��م��ڕان��ی�ن‌و‬ ‫لەگەڵیاندا ئەركی هاوبەشمان هەیە‪ ،‬ئایا‬ ‫ئەمە مانای ئەوەیە كە هیچ ناكۆكییەكمان‬ ‫لەگەڵیاندا نەماوەو هیچ مەترسییەكەمان‬ ‫نەماوە؟ بێگومان ترسمان هەیە‌و دەبێ‌‬ ‫حسابی ورد بكەین‪ .‬چ ئەوانەی لە حكومەتن‬ ‫دەبێ‌ حسابی وردیان بۆ بكەین‪ ،‬چ ئەوانەی‬ ‫لەحكومەتیش نین‪ ،‬هەر دەبێ‌ حسابی وردیان‬ ‫بۆ بكەین‪ .‬چونكە كەوتوینەتە دۆخێكەوە‬ ‫ك��ە بزوتنەوەیەكی سەلەفی خۆكوژی‬ ‫وەكو داعش هەن‌و بینیمان كە گەیاندیانە‬ ‫ئاستی راگەیاندنی خ��ەالف��ەت!! ئەمەش‬ ‫مانای ئەوەیە كە بزوتنەوەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫لەعیراقدا‪ ،‬بەكوردستانیشەوە‪ ،‬ئاستی‬ ‫تێگەیشتنی خەڵك لەناو كۆمەڵ لەعیراق‌و‬ ‫كوردستانیشدا‪ ،‬مانای ئەوەیە لەناو ئەم‬ ‫كۆمەڵەدا‪ ،‬دواكەوتن‪ ،‬مەزهەب‪ ،‬توندڕەوی‬ ‫دینی‌و سەلەفی‪ ،‬لەئاستێك لەئاستەكاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬تاقمێك پەیدا دەبێ‌ بەناوی داعش‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەی لەسەر دەكات‪ ،‬كە دەبینێ‌‬ ‫س��ەدان تەلەفزیۆنی سەلەفی هەیە‪ ،‬كە‬ ‫دەبینێ‌ بیری سەلەفی لەناو خێزاندا‪،‬‬ ‫لەناو كۆمەڵ‪ ،‬ل��ەپ��ەروەردە‪ ،‬لەدەسەاڵت‪،‬‬ ‫لەیاسا‪ ،‬لەدەستور‪ ،‬لەپەرلەمان‪ ،‬لەجادە‪،‬‬ ‫لەرۆژنامە‪ ،‬لەگۆڤار‪ ،‬لەئێزگە‪ ،‬لەحوجرەی‬ ‫كۆاڵنەكان‪ ،‬لەپەیمانگا‌و فێرگە ئاینییەكان‪،‬‬ ‫بەپارە‪ ،‬بەدەوڵەمەند‪ ،‬هەموان خەریكی ئەم‬ ‫بزوتنەوە سەلەفییەن‌و بەهێزی دەكەن‪،‬‬ ‫كێشەو ناكۆكیش لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫زۆرە‪ ،‬بۆیە یەكێك بەناوی (ئەبوبەكری‬ ‫بەغدادی) وەك خەلیفە دێت‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫چ��وار ساڵ الی ئەمەریكییەكان زیندانی‬ ‫دەبێ‌‪ ،‬لێكۆڵینەوە لەزەمینەی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سەلەفیەتی بزوتنەوەكە دەك��ات‌و پشتی‬ ‫پێدەبەستێ‌‌و ئینجا خەالفەت رادەگەیەنێـت‪.‬‬ ‫خەالفەت مانای چی؟ مانای ئەوەیە كە‬ ‫دەبێ‌ چەند دەوڵەتێك لەژێر دەسەاڵتێكدا‬ ‫بێ‌‪ .‬دەبینن كە خەالفەتی عوسمانی‪ ،‬هەمو‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬هەتا ئەفریقاو نزیكی‬ ‫ئ��ەوروپ��ای لەژێر دەستدابو‪ .‬ئەبوبەكری‬ ‫بەغدادی‌و داعشەكانیش پێیانوایە‪ ،‬لەناو‬ ‫چەندین واڵت‌و چ��ەن��دان كۆمەڵی ئەم‬ ‫واڵت��ان��ەی رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت‪ ،‬هەتا‬ ‫دەگاتە ئەو شوێنانەی كە خەالفەتی تێدا‬ ‫حسابی بۆ بكرێ‌‪ ،‬ئەم جۆرە ملمالنێیە‪ ،‬كە ئەم شەڕە بەتاقی تەنیا بەئیرادە ناكرێ‌‪،‬‬ ‫راگەیاندوە‪ ،‬ب��اوەڕی وایە كە بزوتنەوەی‬ ‫بەدیقەت‪ ،‬حیكمەت‪ ،‬تەكتیك‪ ،‬ستراتیج‌و چونكە ئەوانیش ئیرادەیان هەیە‪ .‬داعش‬ ‫سەلەفییەت هەیە‪ ،‬ئەگەرنا خەالفەت بۆ كێ‌‬ ‫ملمالنێی هەبێ‌‪ ،‬دەبێ‌ هەمیشە وریابیت‪ .‬خ��ۆی دەك��وژێ��ت‪ ،‬ئ��ەم��ەش عەقیدەیە‪،‬‬ ‫رادەگەیەنێت! باكەمیش بێ‌‪ ،‬بەاڵم پشتی‬ ‫لەبەرئەوەی ستراتیجی ئەم قۆناغەمان‪ ،‬ئ��ەگ��ەر قبوڵت ب �ێ‌ ی��ان ن��ا‪ .‬چ��ۆن من‬ ‫پێدەبەستێ‌‌و دەستنیشانی كردوە‪ .‬دەزانێ‌‬ ‫ستراتیجێكە‪ ،‬ك��ە بەڕاستی پ��ەرۆش�ی‌و ئ��ی��رادەم هەیە بۆ ن��ەت��ەوەك��ەم‪ ،‬ئەویش‬ ‫كە ئەم بزوتنە ناڕازییە سەلەفییە ئامادەی‬ ‫پشودرێژی‌و پێداگیری ئەركی زۆری دەوێت‪ .‬ئیرادەی هەیە بۆ سەلەفیەتەكەی‪ .‬كەوابێ‌‬ ‫خۆكوژییە‪ ،‬بۆیە ئەم وەكو نوێنەرایەتی‬ ‫داع��ش‪ ،‬عیراقی خستە هەلومەرجێكەوە‪ ،‬بەتاقی تەنیا بەئیرادە ئەم شەڕە ناكرێ‌‌و‬ ‫ئ��ەوان‪ ،‬خۆی رادەگەیەنێت‌و دەڵێت‪ :‬من‬ ‫هەلومەرجێكی زۆر ترسناك‪ .‬پڕوپاگەندە ئەو پشتیوانییەشی بۆ ئێمە ك��راو‪ ،‬ئەو‬ ‫خەلیفەتانم‌و فەرمون لەگەڵم بن‪ .‬دەیان‬ ‫دەكرا‪ ،‬كە عیراق‪ ،‬هەشت سەد هەزار بۆ گۆڕانكارییانەی لەسیاسەتی نێودەوڵەتی‬ ‫ه���ەزار لەگەڵیشی دەب���ن‌و لەماوەیەكی‬ ‫ملیۆنێك سوپاو هێزی چەكداری هەیە‪ ،‬بەرامبەر بەداعش هاتەدی‌و‪ ،‬دوێنێ‌ جەنابی‬ ‫كەمیشدا پەنجا بۆ شەست هەزار چەكدار‬ ‫بەاڵم بینیتان كە لەسەرەنجامدا هەمویان سەرۆك كۆماری ئەمریكا‌و هەمو واڵتانی‬ ‫ك��ۆدەك��ات��ەوە‪ .‬ئ��ەو ژم���ارە چ��ەك��دارەش‬ ‫شكستیان هێنا‪ ،‬بەغدادیان پێنەدەپارێزرا‪ ،‬دنیا‪ ،‬كە وتیان هەمو ت��وان��ای خۆمان‬ ‫كۆبكەینەوە‪ ،‬بێگومان سەد بۆ سەدو پەنجا‬ ‫لەهەمو پارێزگاكاندا شكستیان هێنا‪ ،‬دەخەینەگەڕ بۆ ئەوەی داعش لەناوبەرین‪،‬‬ ‫هەزارێكیش لەناوچەكەدا هەن كە دانی‬ ‫دیسانەوە میلیشیاكانیان‪ ،‬ئەمە سەدرییە‪ ،‬ئەمە بۆ ئێمە‪ ،‬شاجەژن ‌و زۆر گرنگ بو‪.‬‬ ‫پێدابنێن‪ .‬كە سۆزیان لەگەڵیا هەبێ‌‪ .‬ئەوە‬ ‫ئەوە بەدرییە‪ ،‬ئەوە عەسائیب ئەهلی حەقە‪ ،‬كەواتا كورد لەم قۆناغەدا‪ ،‬كە دەگۆڕێت‬ ‫جەلەوال‪ ،‬سەعدیە‪ ،‬تبج‌و ناوچەكانی تری‬ ‫ئەمانە هەمو هاتنەپێشەوە‪ .‬داعشیش سێ‌ بۆ قۆناغێكی چارەنوسسازی ت��ازە‪ ،‬لەم‬ ‫دەوروبەر‪ ،‬ئەوە عوزێم‪ ،‬دوز خورماتو‪ ،‬ئەوە‬ ‫پارێزگا‌و هەندێك قەزاو ناحیەی عیراقی قۆناغەدا‪ ،‬باشتر لەقۆناغەكانی شەستەكان‪،‬‬ ‫سلێمان بەگ‌و ئامرلی‪ ،‬خۆ ئەمانە هیچیان‬ ‫كۆنترۆڵكرد‪ ،‬بەوشێوەیەش دە پانزە حەفتاكان‪ ،‬هەشتاكان‌و نەوەدەكان‪ ،‬هەتا‬ ‫رێكخراو نین بۆ ئەوانە‪ .‬ب��ەاڵم ژینگەی‬ ‫بەرامبەر واڵتی لوبنان ئەرزی عیراقی كەوتە راپەڕین‌و باشتر لەو قۆناغەش‪ ،‬ئەركەكانمان‬ ‫قبوڵكردنی سەلەفییەت لەناویاندا هەبو‪.‬‬ ‫بەردەست‪ .‬لەو سێ‌ پارێزگایەی كۆنتڕۆڵی جێبەج ‌ێ دەكەین‪ .‬پشتیوانییەكی جیهانی‬ ‫دواكەوتن هەبو‪ ،‬رق‌و قین هەبو‪ ،‬پڕوپاگەندە‬ ‫كرد‪ ،‬النیكەم حەوت ملیۆن دانیشتوانەكەی جێبەجێ‌ دەكەین‪ .‬ئ��ەوەش زۆر زۆرە كە‬ ‫هەبو‪ .‬حزبە رەسمییەكانی سوننە لەعیراقدا‪،‬‬ ‫بو‪ ،‬ئەگەر لەگەڵ شوێنەكانی تر‪ ،‬كۆی ئەوە هەفتەیەكە سەرۆكی ئەمەریكا دێتە‬ ‫ه��ەڵ��ەی گ���ەورە گ��ەورەی��ان دەك���رد‌و ئەو‬ ‫بكەیتەوە‪ ،‬زێ��دی نزیكەی هەشت بۆ نۆ سەر تەلەفزیۆن‌و باسی پێشمەرگە دەكات‪.‬‬ ‫ژینگەیەش وایكرد‪ ،‬ئەبوبەكری بەغدادی‪،‬‬ ‫ملیۆن م��رۆڤ كەوتنە ژێ��ر حوكمڕانی كە لەدوا گوتاریشیدا‪ ،‬كە ستراتیجی تازەی‬ ‫لەخۆی راببینێت‌و رایبگەیەنێت كە خەلیفەی‬ ‫ئ��ەوان��ەوە‪ .‬هەمو ن��اوچ��ەك��ە‪ ،‬ئەمریكا‪ ،‬ئەمەریكا بەڕەزامەندی كۆنگرێسی ئەمەریكا‬ ‫موسڵمانانی سونیگەرایەو ت��ەح��ەدای‬

‫لەمێژوی عیراقدا‪ ،‬ئاسان نەبوە بۆ حزبێك حكومڕانی‬ ‫بكات‌و زۆرینەی حكومەتیشی بەدەستەوە بێ‌‪ ،‬قبوڵ‬ ‫بكات لەكوردستاندا فیدراڵ هەبێ‌‪ ،‬بەاڵم دەب ‌ێ قبوڵی‬ ‫بكات‬

‫ئەركی ئێمە لەكوردستان‪ ،‬هەم دەسەاڵت‪ ،‬هەم ئۆپۆزسیۆن‌و‬ ‫رۆژنامەی ئەهلیش ئەوەیە كە هەڵەكانی رابردوی خۆمان‬ ‫چارەسەر‌و خۆمان ئامادە بكەین‪ ،‬بۆ ئەوەی ئەركەكانی‬ ‫لەمەودوامان بەدیبهێنین‪ ،‬كە یەكێكیان مادەی (‪)140‬ە‬ ‫هەندێكجار كێشەی گەورەیان هەبو لەسەر‬ ‫مەسەلەی نەفەقەكان‪ ،‬میسر‪ ،‬ئ��وردن‌و‬ ‫سوریا سنوریان دادەخست‪ ،‬لوبنان كێشەی‬ ‫هەبو لەگەڵیاندا‪ .‬شەڕێكی گەورە لەنێوان‬ ‫ئیسرائیل‌و حەماسییەكان دروستدەبێ‌‪،‬‬ ‫بیست ه��ەزار ك��ەس دەك��وژرێ �ن‌و بریندار‬ ‫دەكرێن‪ ،‬تەنانەت نە یەك واڵتی ئەوروپا‌و‬ ‫نە عەرەبیش ئ��ام��ادەن��ەب��ون‪ ،‬بەئاشكرا‬ ‫چەك بدەن بەحەماس‪ ،‬بەاڵم بەشاراوەیی‌و‬ ‫قاچاغ خۆیان چیان ب��ردوە‪ ،‬ئەوەشتێكی‬ ‫ترە‪ .‬من باسی سیاسەتی رەسمی دەكەم‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم هاوكات لەگەڵ ش��ەڕی ئیسرائیل‌و‬ ‫حەماس‪ ،‬ئێمەش شەڕمان لەگەاڵ داعش‬ ‫دەك��رد‪ ،‬رۆژ ب��ەرۆژ‪ ،‬واڵتانی پشتیوانی‬ ‫ئێمە‪ ،‬لەڕوی سیاسی‪ ،‬سەربازی‪ ،‬مرۆیی‪،‬‬ ‫راگەیاندن‌و ئەمنییەوە رۆژ ب��ەرۆژ زیادی‬ ‫دەكرد‪ .‬ئەمەش بەراوردكردنێكی زۆرباشە‪.‬‬ ‫كە مرۆڤ تێبگات‪ ،‬پرسە نەتەوەییەكەی‪،‬‬ ‫پرسە حوكمڕانی‌و پێشمەرگەییەكەی بۆ‬ ‫چ ئاستێك ب��ەرزب��ۆت��ەوە‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫جاران كە فەڵەستین (‪ )76‬واڵت لەنەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكان پشتیوانی دەك��رد‪ .‬مانگانە‬ ‫(‪ )200‬ملیۆن دۆالر ه��اوك��اری��ان هەبو‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایش بڕیاریدا‪ ،‬كە (منظمة‬ ‫تحریر فلسطین) بەنوێنەری شەرعی‬

‫«««‬

‫ئەمەریكا‌و جیهان‌و ك��ورد‌و كوردستان‌و ئەنجومەنی ئاسایش‌و یەكێتیی ئەوروپا‬ ‫ه��ەم��والی��ەك��ی��ش��ی ك���رد‪ .‬ئ��ەم��ە یەكێكە پێی شڵەژان‪ .‬تائێستاش هەمو ئەمریكا‪،‬‬ ‫لەمەترسییەكان‪ ،‬كە لەناو كۆمەڵدا خۆی هاوپەیمانی ناتۆ‪ ،‬ئەنجومەنی ئاسایش‪،‬‬ ‫شاردۆتەوە‪ .‬وەكو تر لەدەرەوە‪ ،‬جیاوازی واڵتانی عەرەبی‌و رۆژه��ەاڵت��ی ناوەڕاست‬ ‫بنەڕەتیمان لەگەڵ حزبەكانی عیراقدا هەیە‪ .‬لێكۆڵینەوە ل��ەوە دەك��ەن‪ ،‬كە بەرامبەر‬ ‫لەگەڵ سوننەی رەسمی‪ ،‬لەگەڵ شیعەدا بەداعش چی بكەن؟ داعش‪ ،‬بەسێ‌ مانگ‬ ‫هەمانە‪ ،‬كە تائێستا نە مادەی (‪‌)140‬و نە ت��ەواوی ناوچەكەی تێكداو داری بەسەر‬ ‫چارەسەركردنی كێشەی كوردیان قبوڵە‪ .‬بەردییەوە نەهێشت‪ .‬ت��ەواوی بەرنامەی‬ ‫نە مافی چارەنوس وەكو خۆی تێدەگەن‪ ،‬رابردو‪ ،‬سیاسەتی رابردو‪ ،‬سیاسەتی ئەمنی‪،‬‬ ‫ن��ەدی��م��وك��راس��ی وەك خ��ۆی تێدەگەن‪ .‬سیاسەتی عەسكەری راب��ردو‪ ،‬سیاسەتی‬ ‫ملیشیایان هەیە‪ ،‬عەقڵی مەزهەبی بەهێزە حوكمڕانی راب��ردوی گ��ۆڕی‪ .‬باشە ئەگەر‬ ‫لەالیان‪ ،‬كەشی مەزهەبی فراوانە‪ .‬كەلتوری داعش هێزێكی بچوك بو‪ ،‬كاریگەرییەكانی‬ ‫كورد لەگەڵ كەلتوری ئەوان جیاوازی هەیە‪ ،‬كەم بو‪ ،‬چۆن ئەم هەمو زلهێزەی جیهان‪،‬‬ ‫تێگەیشتنی كورد‪ ،‬فەلسەفەی كۆمەاڵیەتی ئەنجومەنی ئاسایش‪ ،‬یەكێتیی ئەوروپا‪،‬‬ ‫ك���ورد‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ تێگیشتن‌و فەلسەفەی ناتۆو هەمو رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬كورد‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەوان جیاوازی هەیە‪ .‬بەاڵم ت��ورك‪ ،‬ع��ەرەب‌و فارس مەشغولی داعش‬ ‫هەمومان لەناوەڕاستی رێگەدا یەكمان دەبن‪ ،‬كە واتە دیارە ترسەكانی كەم نییە‪.‬‬ ‫گرتوە‌و هاوسەنگییەكمان لەڕوی سیاسی‪ ،‬باشە ئەگەر دنیا هەمو سەرقاڵی داعش‌و‬ ‫ئەمنی‪ ،‬دەستوری‌و حوكمڕانییەوە لەگەڵ مەترسییەكانی بن‪ ،‬ئەی میللەتەكەی ئێمە‬ ‫ئەوان راگرتوە‪ .‬ئەم هاوسەنگییەش هەم چۆن بێباك بین بەرامبەری؟ ئێمە چین‌و‬ ‫لەدەستوردا رەنگیداوەتەوە‪ ،‬كە نیوەی چۆن بێباك بین بەرامبەری؟!‪.‬‬ ‫دەستورەكە لەسەر دیموكراسییە‪ ،‬نیوەكەی راستە ئیرادەو ئازایەتیمان هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تریشی لەسەرمەزهەب‌و دینە‪ .‬ئەمەش ل��ەدوا ئەنجامدا ئەگەر نەزانین لەسەر‬ ‫لەژێر كاریگەریی ئەو حزبانەیە‪ ،‬كە ئێستا ئاستی جیهان‪ ،‬لەسەر ئاستی رۆژهەاڵتی‬ ‫لەعیراقدا بااڵدەستن‪ .‬حزبە مەزهەبیی‌و ناوەڕاست هاوپەیمانێتی بكەین‌و لەئاستی‬ ‫دینییەكان‪ .‬ئینجا یاگەمەكردن لەسیاسەتی ریزبەندی دەوروبەری خۆمان نەزانین‪ ،‬چۆن‬ ‫كۆمەڵێك یان حكومەتێك‪ ،‬ناو سیستمێك هاوپەیمانێتیان لەگەڵ دەكەین‌و نەزانین‬ ‫ئەمە بێ‌ كە هاوسەنگییەكەی دەبێ‌ بەدیقەت ئاسایشی ناوچەكە چۆن دەپارێزین‪ ،‬ئەوا‬

‫دایدەڕێژێت‪ ،‬باسی پێشمەرگەو پشتیوانی‬ ‫كورد دەكات‌و دەڵێت‪ :‬ئێمە پشتی كورد‬ ‫بەرنادەین‪ .‬ئەڵمانیاش وادەڵێت‪ ،‬فەرەنسا‪،‬‬ ‫ئیتاڵیا‌و بەریتانیاش هەروا دەڵێن‪ .‬هەتا‬ ‫واڵتێكی كەمدەرامەتی وەك��و ئەلبانیا‪،‬‬ ‫ئامادەیە بۆ یارمەتیدانمان‪ .‬واڵتە هەژارەكانی‬ ‫دنیاش ئامادەن هاوكاریمان بكەن‪ .‬واتا‬ ‫هەستی مەترسی لەسەر ئاسایشی هەمو‬ ‫جیهان‪ ،‬لەالیەن داعشەوە پەیدا بو‪ .‬ئەم‬ ‫هەستەش گۆڕا‪ ،‬لەهەڵوێستی بەرگرییەوە‪،‬‬ ‫ب��ۆ هێرشبردن‪ .‬لەهەڵوێستی هەقیان‬ ‫نییە بەسەر پێشمەرگەوە‪ ،‬بۆ پشتیوانی‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬لەهەستی یارمەتینەدانی‬ ‫عەسكەری‪ ،‬بۆ یارمەتیدانی سەربازی‪،‬‬ ‫ئەمەش بۆ ك��ورد مەسەلەیەكی ئێجگار‬ ‫گرنگە‪ .‬بەشێوەیە كە هەمو گۆڕانكارییەكان‬ ‫لەقازانجی میللەتەكەمان شكایەوە‪.‬‬ ‫ه��اوزەم��ان��ی ن��ەت��ەوەك��ەم��ان‪ ،‬كێشەیەكی‬ ‫گەورە لەغەززە هەبو‪ .‬حەماس‪ ،‬ئیسرائیل‪،‬‬ ‫ئیسالمییەكانی رۆژه���ەاڵت‌و فەڵەستین‪.‬‬ ‫ئەمە كێشەیەكی گەورە بو‪ ،‬نەك ئەوروپا‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایش‪ ،‬یەك واڵت لەواڵتانی‬ ‫ناتۆ‪ ،‬ئامادەنەبون‪ ،‬بەچەك یارمەتی غەززە‬ ‫ب���دەن‪ ،‬بەڵكو بەشێكی زۆری واڵتانی‬ ‫دنیا‪ ،‬یارمەتی مرۆیی غەززەشیان نەدا‪.‬‬ ‫تەنها هەندێك چ��ەپ‌و رێكخراوی مرۆیی‬ ‫لەئەوروپا‌و لەنێو واڵتە عەرەبییەكانیشدا‬ ‫هەندێكیان یارمەتی غەزەیاندا‪ ،‬چونكە‬

‫فەڵەستین ناسراو‪ ،‬دەسەاڵتی دەرەوەی‬ ‫فەڵەستین‪ ،‬بەرەسمی ل��ەالی��ەن دنیاوە‬ ‫ناسرا‪ ،‬بەاڵم ئێستا پرسەكەیان بەرەو دواوە‬ ‫رۆشتوە‪( ،‬بەداخەوە‪ ،‬ئەگەرچی پێمانخۆشە‬ ‫بەزوترین كات كێشەی فەڵەستین‪ ،‬باشتر‬ ‫لەوەی كە چارەسەر بوە‪ ،‬چارەسەر ببێ‌‌و‬ ‫سەربەخۆیی وەربگرێت‌و خۆشیان كوێیان‬ ‫دەوێت‪ ،‬ببێ‌ بەپایتەختیان)‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫هەقەی بەخۆمانی رەوا دەبینین‪ ،‬بۆ هەمو‬ ‫گەل‌و نەتەوەكانی دنیای بەڕەوای دەزانین‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم من لەچوارچێوەی ب��ەراوردك��اری��دا‬ ‫قسەدەكەم‪ ،‬چونكە پرسی كورد‪ ،‬بزوتنەوەی‬ ‫نەتەوەیی رزگاری دیموكراسی كوردستان‪،‬‬ ‫بزانن كە بۆ چ ئاستێك بەرز بۆتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پرسی فەڵەستین‪ ،‬كە گەورەترین كێشەی‬ ‫نێودەوڵەتی دنیابو‪ ،‬داب��ەزی��وەو كێشەی‬ ‫نەتەوەكەمان‪ ،‬لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‌و‬ ‫لەجیهانیشدا‪ ،‬بوە بەكێشەی یەكەم‪.‬‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫ئەمە زۆرە‪ ،‬چونكە لەوێ‌ كاتێك سەرۆك‬ ‫وەزی����ران‪ ،‬ی��ان وەزی����ری دەرەوە قسە‬ ‫دەك��ات‪ ،‬لەخۆیەوە قسەكانی فڕێنادات‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە‪ ،‬بەماوەیەكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫ش��ارەزاك��ان��ی ب��ارودۆخ��ەك��ە‪ ،‬لێكۆڵینەوە‬ ‫لەسەر ئەو بابەتە دەكەن‪ ،‬ئەوكاتە رێنمایی‬ ‫بەرپرسەكە دەكرێت‪ ،‬كە لەوچوارچێوەیەكی‬ ‫دیاریكراودا‪ ،‬قسەی حكومەتەكەو واڵتەكە‬ ‫بكات‪ .‬چونكە لەئەوروپا قسە هەڵوەراندن‬ ‫نییە‪ ،‬بەپێچەوانەوە قسە بەرپرسیارێتییە‪.‬‬ ‫ئ��ەم لێدوانانەشی كە ئێستا لەئەوروپا‬ ‫دراون‪ ،‬لێپرسراوێتییە بەرامبەر بەپرسی‬ ‫ن��ەت��ەوەك��ەم��ان‪ .‬لەكاتێكدا ك��ە ئەنجێال‬ ‫مێركل دەڵێت «ئێمە بەهۆی پشتیوانی‬ ‫ك���وردو پ��ێ��ش��م��ەرگ��ەوە‪ ،‬چ��وی��ن��ەوە ناو‬ ‫هاوكێشەی نێودەوڵەتییەوە»‪ .‬ئەڵمانیا‬ ‫كە ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایش نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم یەكێكە لەكاندیدە بەهێزەكان‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەر دانوستاندێكی گەورە‪ ،‬لەسەر ئاستی‬ ‫نیودەوڵەتی بكرێ‪ ،‬بۆ چارەسەركردنی‬ ‫هەر كێشەیەك لەكێشەكانی دنیا‪ ،‬دەڵێن‬ ‫دانوستاندنی پێنج زائید ی��ەك (‪.)1+5‬‬ ‫پێنج ئەندامیان‪ ،‬ئەندامی هەمیشەیی‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایشن‌و ئ��ەوی تریشیان‬ ‫ئەڵمانیایە‪ .‬وەزیری دەرەوەی فەرەنساش‬ ‫دەڵێت «پێشمەرگە شەڕ لەگەڵ داعش‬ ‫دەكات‌و بەرگری لەئازادی دەكات‪ ،‬ئێمەش‬ ‫واڵتێكی ئازادین‪ ،‬كەواتە پێشمەرگە بەرگری‬ ‫لەئازادی جیهان دەكات‪ ،‬بۆیە پشتویانی‬ ‫سەربازی‌و ئەمنی دەكەین»‪.‬‬ ‫ئەگەر بەریتانیا‌و ئەمەریكا هەر كاتێك‬ ‫پشتیوانی سەربازی یان مرۆییان بكات‪،‬‬ ‫ئاساییە‪ .‬بەاڵم لەئەوروپا كاتێك ئەڵمانیا‬ ‫یان واڵتێكی بێالیەن ئەمە دەكات‪ ،‬ئەمە‬ ‫بۆ ئێمە زۆر گەورەیە‪ ،‬چونكە ئەڵمانیا لەو‬ ‫واڵتانەیە‪ ،‬كە زۆر كەم‪ ،‬نمونەیەك یان دو‬ ‫نمونە لەدوای جەنگی دوەمی جیهانی هەیە‪،‬‬ ‫كە ئەڵمانیا بڕیاریدا‪ ،‬پشتیوانی عەسكەری‬ ‫لەدنیا بكات ئەویش پشتیوانی لێكردن‪.‬‬ ‫ه��ی ئێمە لەهەمویان زی��ات��رە‪ ،‬چونكە‬ ‫هاوكارییەكانی بەفڕۆكە‌و بەئاشكرا دێتە‬ ‫كوردستان‌و چەك بۆ پێشمەرگە دەهێنێت‪.‬‬ ‫وەك وتم‪ ،‬بەهۆی ئەوەی ئەڵمانیا لەهەردو‬ ‫جەنگە جیهانییەكە دۆڕا‪ ،‬بۆیە یاسای‬ ‫نێودەوڵەتی رێگەی پێنادات‪ ،‬تەنانەت‬ ‫پەنجا ساڵ دوای جەنگی دوەمی جیهان‬ ‫رێگەیان ن��ەدا‪ ،‬لەشكر بۆ خۆی دروست‬ ‫بكات‪ .‬بەاڵم ئێستا دێت‌و چەكمان دەداتێ‌‪.‬‬ ‫فەرەنسا كە واڵتێكی گرنگی ئەوروپایە‪،‬‬ ‫دێت چەكمان دەدات �ێ‌‪ .‬لەوالی رۆژئ��اواش‬ ‫ئەمریكا كە چەكمان دەدات�ێ‌‪ .‬بۆیە ئەمە‬ ‫بەشتێكی كەم مەزانن‪.‬‬ ‫ئەوكاتەی ئێمە لەشۆڕش‌و شاخ بوین‪ ،‬هەتا‬ ‫ئەوكاتەی جەنگی نێوان عیراق‌و ئێرانیش‬

‫دەستیپێكرد‪ ،‬واتا لەسااڵنی نێوان (‪1976‬‬ ‫تا ‪ 1980‬بۆ ‪ )1981‬نەك هیچ واڵتێك چەكی‬ ‫نەدەداینێ‌‪ ،‬بەڵكو هیچكام لەئێستگەكانی‬ ‫دنیا‪ ،‬باسی ئێمەشی ن��ەدەك��رد‪ .‬ئەگەر‬ ‫بەڕێكەوت جارێك ئێستگەیەك بیوتایە كە‬ ‫(موتەمەریدینی ئەكراد تەقەیان كردوە)‪،‬‬ ‫ئەوا لەخۆشیاندا هەڵدەپەڕین‪.‬‬ ‫ئێستاش لەبیرمە‪ ،‬مەفرەزەیەكی بیست‬ ‫كەسی دەبوین لەدەشتی هەولێر‪ ،‬بەڕێگادا‬ ‫دەڕۆیشتین‪ ،‬كاتێكمزانی شەهید رێباز‪،‬‬ ‫كە لەدواوە دەرۆیشت كردی بەهەڵپەڕكێ‌‌و‬ ‫گ��ۆران��ی‌و ه���ەاڵو ب��گ��رە! پێموت رێباز‬ ‫ئ��ەوەچ��ی��ت��ە؟ وەاڵم��ی��دای��ەوە‪ ،‬ك��ە ئ��ەوە‬ ‫رادیۆكەی لەندەنە‪ ،‬دەڵێت (موتەمەریدینی‬ ‫ئەكراد‪ ،‬شەڕیان كردوە)‪ .‬وتم (جا دەڵێت‬ ‫موتەمەریدین!)‪ ،‬ئەویش وتی (جاحەزدەكات‬ ‫جنێو بەدایك‌و باوكمان بدات‪ ،‬گرنگ ئەوەیە‬ ‫ناومان بهێنێت)‪ .‬بەاڵم ئێستا قسە لەوە‬ ‫دەكرێت ببین بەدەوڵەتی سەربەخۆ‪ ،‬قسە‬ ‫لەوەدەكرێ‌‪ ،‬پشتمان بەرنادەن‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫واڵتە زلهێزەكان دەڵێن‪ :‬جارێكی تر پشتی‬ ‫كورد بەرنادەین‪ .‬كە ئەمەش وەرگۆڕانێكی‬ ‫زۆر گەورەیە سەبارەت بەمیللەتەكەمان‪.‬‬ ‫لەم قۆناغەدا‪ ،‬كە بەقۆناغێكی چارەنوسسازم‬ ‫ناوبرد‪ ،‬هەم لەكوردستان‌و هەم لەعیراقیشدا‪،‬‬ ‫بێگومان دەبێ‌ هەم الیەنە سلبییەكان‌و هەم‬ ‫الیەنە ئیجابییەكانی ئەم قۆناغە وەربگرین‪.‬‬ ‫وەكو ئاماژەشم پێدا‪ ،‬كە ئێمە ناكۆكیمان‬ ‫هەیە لەگەڵ حزبە دەسەاڵتدارەكان‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫سوننە‪ ،‬لەگەڵ شیعە‪ ،‬لەگەڵ هەمو ئەوانەی‬ ‫ئامانجی عروبی‌و قەومیان هەیە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوانەی كە ناتوانن وەك ئێمە دیموكرات‌و‬ ‫ئ��ازاد ب��ن‪ .‬ب��ەاڵم لەگەڵ ئ��ەوەش��دا ئێمە‬ ‫ئەزمونێكی سەركەوتومان هەیە‪.‬‬ ‫ل��ەع��ی��راق��دا س��وپ��ا ه��ەرەس��ی هێنا‪ ،‬الی‬ ‫ئێمە بەپێچەوانەوە پێشمەرگە خۆڕاگر‬ ‫ب��و‪ .‬لەعیراق خەڵك توشی بێ‌ هیوایی‬ ‫ب��و‪ ،‬لەبەرامبەر دام��ودەزگ��اك��ان‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫لەكوردستان تەواو بەپێچەوانەوە‪ ،‬خەڵك‬ ‫پشتیوانمان بو‪ .‬راستە لەگەڵ شەنگال‌و‬ ‫ئ��ەم�لاوال‪ ،‬هەندێك كێشەمان ت��وش بو‪،‬‬ ‫كارەساتمان توش بو‪ ،‬بەاڵم لەدوا ئەنجامدا‪،‬‬ ‫سیستەمی هێزی بەرگری ئێمە‪ ،‬توانای‬ ‫هەستانەوە‪ ،‬توانای خۆرێكخستنەوە‪ ،‬توانای‬ ‫ئاراستەكردن‪ ،‬توانای بەرگریی‌و‪ ،‬وەرگۆڕانی‬ ‫بەرگری بۆ پالنی هێرشبردن‪ ،‬توانیمان‬ ‫لەهەمو ئەم سەنگەرانەدا كارێكی وابكەین‪،‬‬ ‫كە توانای شەڕی داعش تەواو داببەزێت‌و‬ ‫لەبەرامبەریشیدا‪ ،‬توانا‌و پشتیوانی ئێمە زۆر‬ ‫زیاتر بكات‪.‬‬ ‫ئێستا واز ل��ەراب��ردو بهێنن‌و لەناو ئەم‬ ‫چوارچێوەیەدا‪ ،‬سەیری كوردستان‌و عیراق‬ ‫ب��ك��ەن‪ .‬واز ل��ەوە بهێنن ك��ە ل��ەراب��ردو‪،‬‬ ‫لەراپەڕیندا چیمان كردو چیمان نەكردوە‪.‬‬ ‫بەڵكو دەب�� ‌ێ بزانین ئێستا لەناو ئەم‬ ‫چوارچێوەیەدا ئەركمان چییە؟ كە یەكێك‬ ‫لەئەركەكانمان لەكوردستان ئەوەیە جارێكی‬ ‫تر بیر لەوە بكەینەوە‪ ،‬كە گرنگی بەسیاسەتی‬ ‫حوكمڕانی‌و ئۆپۆزسیۆن بدەین‪ .‬ناب ‌ێ هەمو‬ ‫قسەكانمان لەگەڵ دەسەاڵتدا بێ‌‌و چاوەڕوان‬ ‫بین دەسەاڵت هەمو ئیشەكان بكات‪ .‬بەڵكو‬ ‫دەب ‌ێ قسە لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن‌و دەسەاڵت‬ ‫بكەین‌و پێویستە سەرلەنو ‌ێ ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئۆپۆزسیۆنی مەدەنی‌و رۆژنامەی‬ ‫ئەهلی سەرلەنو ‌ێ خۆمان فۆرمات بكەینەوە‪.‬‬ ‫چونكە ئەركی هەمو الیەك ئەوەیە‪ ،‬كە‬ ‫بیر لەوە بكەینەوە لە(‪)23‬ساڵی رابردودا‬ ‫كە هەین‪ ،‬الیەنی سلبی‌و ئیجابیمان هەبوە‌و‬ ‫هەرالیەكیش بەهێندەی خۆی هەم سلبیات‌و‬ ‫هەم ئیجابیاتی هەیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٨4‬دو شةممة ‪2014/9/15‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫حزبە رەسمییەكانی سوننە لەعیراقدا‪ ،‬هەڵەی گەورە گەورەیان‬ ‫دەكرد‌و ئەو ژینگەیەش وایكرد‪ ،‬ئەبوبەكری بەغدادی‪ ،‬لەخۆی‬ ‫راببینێت‌و رایبگەیەنێت كە خەلیفەی موسڵمانانی سونیگەرایەو‬ ‫تەحەدای ئەمەریكا‌و جیهان‌و كورد‌و كوردستان‌و هەموالیەكیشی كرد‬ ‫كێشەی نەتەوەكەمان‪ ،‬لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‌و لەجیهانیشدا‪،‬‬ ‫بوە بەكێشەی یەكەم‬

‫«« «‬ ‫بەاڵم ئەو سلبیاتەی لەقۆناغی رابردودا‌و‪،‬‬ ‫لەبەرامبەر دوژم��ن��ان‌و لێپرسراوێتییدا‬ ‫هەبوە‪ ،‬دەب ‌ێ كۆتایی پێبێت‌و سەرلەنوێش‬ ‫بیر لەوەبكەینەوە‪ .‬راگەیاندنمان دەبێ‌‬ ‫راگەیاندنێك بێ‌‪ ،‬كە لەئاستی بەدیهێنانی‬ ‫ئامانجە دیموكراسییە راستەقینەكەدا‬ ‫بێ‌‪ .‬لەپێشودا‪ ،‬ئۆپۆزسیۆنی كوردستان‪،‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆنێكی چاویلكە رەش بو‪ .‬دانی‬ ‫بەهیچ خێروبێرێك‌و جوانییەكی ئەم‬ ‫واڵت��ەدا نەدەنا‪ .‬بەشێوەیەك لەشێوەكان‬ ‫ئۆپۆزسیۆنێكی نەهلیستیەت ب��و‪ .‬ئەو‬ ‫هەمو گۆڕانكاری‌و دەستكەوتە لەبەرچاو‬ ‫نەدەگیرا‪ .‬تەنها سلبیاتەكان گەورە دەكران‪.‬‬ ‫لەئەنجامیشدا بەرلەوەی داعشیش بێ‌‪ ،‬دیارە‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬لێكۆڵینەوەیان لەحاڵی خۆیان‬ ‫كردو تێگەیشتن لەوەی كە هەتا سەر لەسەر‬ ‫ئەم سیاسەتە بەردەوام نەبن‌و لەحەڤدەی‬ ‫شوبات زیاتریان پێناكرێت‪ .‬ئێستاش كە‬ ‫هاتونەتە ناو دەس��ەاڵت كارێكی باشیان‬ ‫كردوەو‪ ،‬بەشبەحاڵی خۆمان‪ ،‬نە ئەوكاتەو‬ ‫نەئێستاش‪ ،‬پێمانوانییە كە دەس��ەاڵت‬ ‫قفڵی مێژوە‪ .‬نەخێر‪ ،‬چونكە باوەڕمان‬ ‫وایە دەسەاڵت بۆ ئەوەیە‪ ،‬خزمەتی هەمو‬ ‫دەسەاڵتەكانی پێبكرێت‪ ،‬واتا دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی‪ ،‬دەب ‌ێ وەها نوێگەر‌و دیموكراسی‬ ‫بێ‌‪ ،‬كە هاندەرو دەرگ��ای دەسەاڵتەكانی‬ ‫تر بكاتەوە‪ .‬دەسەاڵتەكانی تریش بەمانای‬ ‫دەسەاڵتی كۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬دەسەاڵتی‬ ‫تاك‪ ،‬گوێگرتن لەدەسەاڵتی رەخنە‪ .‬واتە‬ ‫گوێگرتن لەو گۆڕانكارییانەی مەرج نییە‬ ‫ك��ە ه��ەر دەس����ەاڵت‌و حزبی دەس���ەاڵت‌و‬ ‫دەسەاڵتدارێتی بەدەستیی بهێنێت‪ .‬چونكە‬ ‫كۆمەڵێك گۆڕانكاری لەژیاندا هەیە‪ ،‬كە‬ ‫رەنگە سەرمایەدارێك‪ ،‬هونەرمەندێكی‬ ‫گەورە‪ ،‬ئەدیبێكی گەورە‪ ،‬یان ریكخراوێكی‬ ‫بچوك‌و گ��ەورەی مەدەنی بەدیبهێنێت‪.‬‬ ‫دەس��ەاڵت��ی سیاسی دەب�� ‌ێ رێگە ب��دات‪،‬‬ ‫تەواوی دەسەاڵتەكانی تریش‪ ،‬دەسەاڵتی‬ ‫خۆیان بەكاربهێنن‪ ،‬بەاڵم لەچوارچێوەی‬ ‫لێپرسراوێتی بابەتی‪ ،‬نەك لەچوارچێوەی‬ ‫لێپرسراوێتی ئەبستراكت‪ ،‬ی��ان پەتی‪.‬‬ ‫چونكە هەر دەسەاڵتێك سیاسی‪ ،‬ئیداری‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی بێ‌‌و بەئەبستراكت سەیری خۆی‬ ‫كرد‪ ،‬ئەوا ئەم دەسەاڵتە ناتوانێ‌‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫دەسەاڵتەكانی تر كارلێك بكات‪ .‬ناتوانێ‌‬ ‫ئیجابیاتەكانی خۆی لەگەڵ ئیجابیاتەكانی‬ ‫دەسەاڵتەكانی تر كۆبكاتەوە‪ .‬ئەگەر تەنها‬ ‫بیر لەسلبیات بكرێتەوە‪ ،‬ئ��ەوا سلبیات‬ ‫هەتا سەر ناتوانر ‌ێ وابكر ‌ێ كە شوێنت‬ ‫ببێ‌‌و متمانەی ج��ەم��اوەری وەربگرێت‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە‪ ،‬ئەگەر نەتوانر ‌ێ دەسەاڵتی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬دەسەاڵتی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬دەسەاڵتی‬ ‫ئ��اب��وری‌و دەس��ەاڵت��ی سەندیكایی باش‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ ،‬بێگومان ئەوا ئەو دەسەاڵتە‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر بەڕەخنەش باش بەكاری‬ ‫بهێنیت‌و ئەگەر رەخنەی بونیادنەربێ‌‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەتوانێت تەواوكەری تەواوی دەسەاڵتەكانی‬ ‫تربێت‌و كەموكوڕی دەسەاڵتی سیاسیش‬ ‫چارەسەربكات‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ە ئ��ەم دەس���ەاڵت���ەی ئێمە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی ئێمە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی‌و رۆژنامەی ئەهلی‌و ئازادی ئێمە‪،‬‬ ‫هەموی دەسەاڵتن‪ .‬تەنانەت ئێستا تاك‬ ‫بۆخۆی دەسەاڵتە‪ .‬ئەم تاكانەی كە ئێستا‬ ‫لێرە دانیشتون‪ ،‬لەگەڵ هەمو تاكەكانی‬ ‫تری كوردستان‪ ،‬ئێستا دەسەاڵتی خۆی‬ ‫هەیە‪ .‬بۆ؟ چونكە هۆكارەكانی بەكارهێنانی‬ ‫دەسەاڵتت هەیە‌و لەسەردەمی ماس میدیا‬ ‫ژیان بەسەر دەبەیت‪ .‬ئێستا هەریەك لەئێوە‬ ‫كە لێرەدانیشتون‪ ،‬بەهۆی مۆبایلەكانتانەوە‪،‬‬

‫ئێمە هەبێ‌‪ ،‬بەهێز ببێ‌‪ ،‬الوازی��ش ببێ‌‌و‬ ‫سەرەنجامیش لەناویش دەچێ‌‪ .‬ئیتر ئەم‬ ‫بزوتنەوە پۆپۆلیستییە لەالی ئێمەش هەیە‪.‬‬ ‫تێكڕا گرنگ ئەوەیە كە بزانین لەدوا ئەنجامدا‬ ‫نەتەوەیەكی ب ‌ێ دەسەاڵتین‪ .‬ئەم قسەیەم زۆر‬ ‫پێ گرنگە‪ ،‬كە نەتەوەیەك ئەگەر دەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆی نەبێ‌‪ .‬ناب ‌ێ بەراوردی بكەیت‪،‬‬ ‫بەنەتەوەیەك كە سەدان ساڵە دەوڵەتی‬ ‫هەیە‪ .‬چونكە ئ��ەوان لەخەم رەخساون‪،‬‬ ‫لەسەدەی هەژدەوە ئەگەر دەیان بزوتنەوەی‬ ‫ن��اڕازی هەبن‪ .‬كۆمۆنەی پاریس باببێت‪.‬‬ ‫گەورەترین خۆپیشاندانی خوێندكاران دەبێ‌‬ ‫ل��ە(‪ )1968 -1967‬كە فەرەنساو هەمو‬ ‫ئەوروپا دەهەژێنێ‌‪ ،‬با ببێ‌‪ .‬نەهەلیستیەت‪،‬‬ ‫دادایی هەن‪ ،‬با هەبن‪ .‬رەشبینی‌و هیپۆینزم‬ ‫هەن‪ ،‬با هەبن‪ .‬تیرۆر دەبێ‌‪ ،‬با ببێ‌‪ .‬شەڕی‬ ‫ئەهلی دەب �ێ‌‪ ،‬بابێ‌‪ .‬چونكە ل��ەو ‌ێ یاسا‬ ‫هەیەو دەوڵەت هەیە ئیشی خۆی دەكات‪.‬‬ ‫وەكو الی ئێمە نییە‪ ،‬ئەزمونەكە لەباربچێت‪،‬‬ ‫ئیتر بەئاسانی لەدایك نابیتەوە‪ .‬لەئەوروپا‬ ‫لەبارناچێت بۆ ئەوەی بیر بكەیتەوە‪ ،‬چۆن‬ ‫لەدایك ببێتەوە‪ .‬لەئەوروپا زەرەر دەكات‪،‬‬ ‫دەتوان ‌ێ زەرەرەكەی چارەسەر بكات‪ .‬نەك‬ ‫دەسەاڵت‌و دەوڵەتەكەی نامێنێ‌‪ .‬ئێمە ئێستا‬ ‫نەتەوەیەكی پەنجا ملیۆنین لەڕۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��دا‪ .‬لەسەر پانتاییەكی زەوی‬ ‫پێنج سەد هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە‪،‬‬ ‫ئەم نەتەوەیە ژیان بەسەردەبات‪ .‬نەوتە‬ ‫هەمانە‪ ،‬ژینگەیەكی باشە هەمانە‪ ،‬زەوی‬ ‫كشتوكاڵیمان هەیە‌و‪ ،‬وەكو عەرەب كێشەی‬ ‫ئاومان نییە‪ .‬لەهەمو ئیسرائیل‌و فەڵەستین‬

‫ئەگەر هەریەك لەئێوە دو تەفسیر‪ ،‬دو‬ ‫جۆر هەواڵ لەقسەكانی من باڵو بكەنەوە‪،‬‬ ‫ئەوا چوار سەد هەواڵ بەتەنها لەم هۆڵەوە‬ ‫دەچێتە دەرەوە‪ .‬بەاڵم لەرابردودا‪ ،‬پانزە‪،‬‬ ‫بیست‪ ،‬بۆ بیست‌و پێنج ساڵ لەمەوبەر‪،‬‬ ‫ئەگەر نەك سەعاتێك بەڵكو س ‌ێ سەعات‬ ‫لەم هۆڵە قسەم بكردایە‪ ،‬تەنها تەلەفزیۆنێك‬ ‫دەهات هەواڵەكەی دەنوسی‌و هەریەك جۆر‬ ‫هەواڵیش باڵودەبۆوە‪ .‬بەاڵم ئێستا بەسەدان‬ ‫ه���ەواڵ ل��ەس��ەر روداوەك�����ان‪ ،‬لەسایت‌و‬ ‫فەیسبوكەكان باڵودەبێتەوە‪ ،‬كە دەتوانم‬ ‫بڵێم ئەم هەواڵە زیاتر لەملیۆنێك فەیسبوك‬ ‫كە لەكوردستاندا هەیە‪ ،‬باڵودەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش دەبێتە ملیۆنێك رای جیاواز‪.‬‬ ‫ملیۆنێك رەخنە‌و ملیۆنێك هەڵسەنگاندن‪.‬‬ ‫ل���ەب���ەرئ���ەوەی���ە ئ����ەم دەس���ەاڵت���ان���ە‪،‬‬ ‫ل��ەس��ەردەم��ەك��ەدا ن��اون��راوە‪ ،‬س��ەردەم��ی‬ ‫تاكگەرایی‪ ،‬ناتوانین لەسنوری خۆیدا‬ ‫رەچاوی دەسەاڵتی تاكگەرایی‪ ،‬دەسەاڵتی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬دەسەاڵتی ئۆپۆزسیۆن نەكەین‪.‬‬ ‫دەسەاڵتەكانی ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬مەدەنی‌و‬ ‫تاكگەرایش‪ ،‬ناتوان ‌ێ ئەوە رەچاو نەكات‪،‬‬ ‫كە دەسەاڵتێكی رەسمی‌و سەروەری یاسایی‬ ‫لەسەرو هەمویانەوە هەیە‪ .‬ناو بەناو ئەم‬ ‫ح��زب‌و ئ��ەو ح��زب لەسەر حوكمە‪ .‬ئەم‬ ‫دەسەاڵتانە‪ ،‬لەدەسەاڵتی تاكگەراییەوە‬ ‫بۆ دەس��ەاڵت��ی رەس��م��ی‪ ،‬ئەگەر بزانین‪،‬‬ ‫ئەركی مێژویی‌و ئەركە دیموكراسییەكانی‬ ‫خۆیان چۆن جێبەج ‌ێ دەكەن‪ ،‬ئەوا دەبن‬ ‫بەتەواوكەری یەكتر‪ .‬بەاڵم ئەگەر نەزانن‪،‬‬ ‫ئەوا لەیەكتر دادەبڕێن‪ ،‬چونكە هەریەكە‬ ‫لەئاوازێك دەخوێنێت‪ ،‬لەسەرنجامیشدا‬ ‫لەبری ئ��ەوەی دەسەاڵتێكی دیموكراسی‬ ‫مۆدێرن هەبێ‌‪ ،‬دەسەاڵتێكی پڕ لەفەوزاو‬ ‫ژاوەژاو دەبێ‌‪.‬‬ ‫ف����ەوزا م��ەت��رس��ی��دارە‪ ،‬ب��ەت��ای��ب��ەت بۆ‬ ‫نەتەوەیەك كە دەوڵەتی سەربەخۆی نییە‪.‬‬ ‫تەنانەت لەئەوروپا فەوزەوییەت جێگەی‬ ‫نابێتەوەو فەوزا ناهێڵن‪ .‬چونكە لەسەدەی‬ ‫هەژدەهەمەوە‪ ،‬فەلسەفەیەك لەئەوروپا هەیە‬ ‫بەناوی فەلسەفەی فەوزەوی (بالنكیزم)‪،‬‬ ‫ئەم فەلسەفەیەش شانبەشانی فەلسەفەی‬ ‫كۆمۆنیستی‪ ،‬هیومانیستی‌و شۆڕشگێڕی‬ ‫و چەندین فەلسەفەی تر كە لەمێژودا‬ ‫ل��ەئ��ەوروپ��ا ه��ەب��ون‌و ه��ەن‪ ،‬فەلسەفەی‬ ‫بالنكیزمیش كە لەئەوروپا‌و لەروسیا هەبوە‪،‬‬ ‫شكستی هێناوە‪ .‬كاتێكیش ئەم فەلسەفەیە‬ ‫ل��ەب��ەرام��ب��ەر دەس���ەاڵت���دا شكستیهێنا‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە دەسەاڵت‪ ،‬نوێگەری‪ ،‬مۆدێرنە‌و‬ ‫كۆمەڵی مەدەنی توانیان بەردەوامی خۆیان‬ ‫بپارێزن‌و فەوزەوییەكانیش بەجێمان‪.‬‬ ‫ئ��ەوە (‪ 25‬بۆ ‪ )30‬ساڵێكە لەئەوروپا‪،‬‬ ‫پ��ۆپ��ۆل��ی��زم پ��ەی��داب��وە‪ .‬ك��ە ب��ەم��ان��ای ئ���اوی خ��واردن��ەوەی��ان نییە‪ .‬ل��ەئ��وردن‬ ‫بزوتنەوەیەكی كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬نە مۆری ب��اران نەبارێ‪ ،‬گەورەترین كێشەیان بۆ‬ ‫ئایدۆلۆجی هەیەو نە شوناسی فەلسەفی‪ ،‬دروستدەبێ‌‪ .‬لەكوردستان ئەو كێشەیەمان‬ ‫لەسەر سایكۆلۆجییەت كاردەكات‪ ،‬نەك نییە‪ .‬لەخانەقین كێشەی ئاومان هەبو‪ ،‬بە‬ ‫چل بۆ پەنجا ملیۆن دۆالر بەربەستێكمان‬ ‫لەسەر ئایدۆلۆجییەت‪.‬‬ ‫پۆپۆلیزم‪ ،‬لەئەوروپا بیست ساڵ جارێك دروستكردوە‌و ئەوكێشەیەش چارەسەر كرا‪.‬‬ ‫لەواڵتێك بۆ خولێك‪ ،‬یان دو خولی هەڵبژاردن بڕیاریش دراوە (‪ )88‬بەربەست لەكوردستان‬ ‫چەند كورسییەك دەباتەوە‪ ،‬بەاڵم دواتر دروس��ت بكرێ‌‪ .‬بەوشێوەیە كێشەی ئاو‬ ‫دەتوێتەوە‪ .‬كێشەیەو هەیە لەناو كۆمەڵ‪ ،‬رەنگە بۆ پەنجا ساڵی تر چارەسەر بكات‌و‬ ‫ه��ەر كێشەیەكی ئ��اب��وری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‌و تائێستاش (‪ 20‬بۆ ‪ )25‬بەربەست تەواو‬ ‫دەرونی‪ ،‬ناوبەناو بزوتنەوەیەكی پۆپۆلیستی بوە‪ .‬بەمشێوەیەش كوردستان بەربەستبەند‬ ‫دروستدەكات‪ .‬بۆ نمونە لەنەمسا‪ ،‬لەسوید دەكرێ‌‪.‬‬ ‫دروستبوە‌و جاری واهەیە بیست كورسی لەواڵتێكدا كە پەنجا ملیۆنین‌و ئەمەش‬ ‫پەرلەمانیشیان بردوە‪ .‬بەاڵم نەیانتوانیوە داهات‌و توانامانە‪ ،‬بەاڵم تائێستا دەوڵەتی‬ ‫بۆ دو خولی پەرلەمان بەردەوامی كاریگەری سەربەخۆمان نییە‪ .‬بەاڵم دەمانەو ‌ێ مامەڵە‬ ‫خۆیان بپارێزن‌و تەپیون‪ .‬لەالی ئێمەش ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم دەس��ەاڵت��ە‪ ،‬م��ەدەن��ی بیت‪،‬‬ ‫ب��زوت��ن��ەوەی پۆپۆلیستی‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەهلی بێت‪ ،‬رۆژنامە بێت‪ ،‬دەویستر ‌ێ ئەم‬ ‫سەرمایەداری هەیە‪ ،‬ب��ازاڕی ئازاد هەیەو دەسەاڵتە‪ ،‬بەدەسەاڵتی ئەوروپا بەراورد‬ ‫هێشتا چینی بۆرجوای نیشتمانیی‪ ،‬یان بكرێت‪ .‬بەاڵم هەڵەیە‪ .‬بەئیتاڵیا‌و ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫چینی سەرمایەداری ناوەندی دروست نەبوە‪ .‬بەئەمریكا ب��ەراورد بكر ‌ێ هەڵەیە‪ .‬نەخێر‬ ‫ئەم بزوتنەوە پۆپۆلیستییە‪ ،‬نەبونی سنوری تەنانەت ئەگەر بەسۆماڵ ب��ەراورد بكرێ‌‬ ‫چینایەتی‪ ،‬یا خانەبەندی چینایەتی‪ ،‬ئەمە هەڵەیە‪ ،‬چونكە سوماڵ ئەندامی نەتەوە‬ ‫وادەكات‪ ،‬بزوتنەوەیەكی پۆپۆلیستی لەالی یەكگرتوەكانە‪ .‬لیبیا‪ ،‬كە هیچ دامەزراوەیەكی‬

‫حكومی نەماوە‪ ،‬بەاڵم دەوڵەتە‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫ناتوانی ئەو بزوتنەوە ناڕازییەی هەیە‪،‬‬ ‫بەهەمانشێوەی ك��ە ل��ەئ��ەوروپ��ا هەیە‪،‬‬ ‫داوابكەیت كە وەك ئەو بیت‪ .‬ئەزمونی‬ ‫دیموكراسی بەمشێوەیە دروس��ت نابێ‌‪.‬‬ ‫دەتوانم بڵێم كەم بەرپرس هەیە لەخۆم‬ ‫بەدیموكراسی تری بزانم‪ .‬تەنانەت بەرامبەر‬ ‫بەدوژمنانی دیموكراسی سەركێشی دەكەم‪.‬‬ ‫لەپێناو بەرگری لەدیموكراسی‪ ،‬سەركێشی‬ ‫بەگیانی خۆشمەوە دەكەم‪ .‬بەاڵم بڵێم چی‪،‬‬ ‫كە دیموكراسی بە پەنجا ساڵ دادەمەزرێ‌‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ل��ەم واڵت���ەی ئێمەدا دروستیش‬ ‫ببێ‌‪ .‬بەهیواشم هەمو ئەوانەی دوژمنی‬ ‫دیموكراسین‪ ،‬رسوا ببن‪ ،‬بەاڵم نابن‪ .‬خۆ‬ ‫بەئارەزو نییە‪.‬‬ ‫ساڵی (‪ )1991‬لەكۆڕێكدا لەهەولێر‪ ،‬كە‬ ‫یەكەم كەس بوم لەكوردستاندا كۆڕم لەسەر‬ ‫دیموكراسی رێكخست‪ ،‬كۆڕەكەش بەناوی‬ ‫(دیموكراسی ل���ەدوای جەنگی س��ارد)‪.‬‬ ‫لەو ‌ێ زۆر باسی دیموكراسیم دەكرد‪ ،‬هەم‬ ‫لەهەولێرو هەم لەسلێمانی ئەمەم دوبارە‬ ‫ك���ردەوە‪ .‬كوڕێكی گەنج هەڵساو وتی‬ ‫(تۆ زۆر باسی دیموكراسی دەكەیت‪ ،‬ئایا‬ ‫ب��اوەڕت وای��ە كە كوردستان كەی دەبێ‌‬ ‫بەدیموكراسی؟)‪ .‬ئەو كۆڕەم بەتۆمار كراوی‬ ‫هەیەو لەو روەش��ەوە ئەرشیفێكی بەهێزم‬ ‫هەیە‪ .‬وەاڵمی ئەو هەمو ئەوانەشی كە هەمان‬ ‫پرسیاریان هەبو‪ ،‬وەاڵممدایەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫خاترتان بگرم بەپەنجا ساڵی تر‪ .‬لەساڵی‬ ‫(‪)1991‬وە بۆ ئێستا (‪)23‬ساڵ تێپەڕیوە‪،‬‬ ‫وات��ە هێشتا (‪ )27‬ساڵی تر قەرزارین‪.‬‬

‫لەیزەرە‪ .‬هەفتەی رابردو بەو تلیسكۆبەی‬ ‫كە لەویالیەتی تەكساسە‪ ،‬بەگەورەترین‌و‬ ‫وردترین تەلیسكۆب دادەنرێت‪ ،‬دۆزینەوەی‬ ‫گرنگ كرا لەگەردوندا‪ .‬ئەو تەلیسكۆبە كە‬ ‫چاودێری فەلەك دەك��ات‪ ،‬بۆ یەكەمجارە‬ ‫لەمێژودا‪ ،‬ئاماژەیەكی لەهەسارەیەكی تر‪،‬‬ ‫كە بەهەزاران (كم) ساڵە تیشك لەئێمەوە‬ ‫دورە‪ ،‬پێگەیشتوە‪ ،‬كە گومان دەكەن ژیان‬ ‫لەو ‌ێ هەبێ‌‪.‬‬ ‫ئێستا ش��ارەزای��ان‌و زانایان ب��ەدوای ئەو‬ ‫ئاماژەیەدا دەڕۆن‪ ،‬بۆ ئەوەی بزانن‪ ،‬ئەو‬ ‫جوڵە ژیانەی لەو ‌ێ هەیە‪ ،‬چۆنەو چییە؟‬ ‫رەنگە (‪ )20‬نەخێر رەنگە _‪ )50‬ساڵی‬ ‫تری بوێت تا بیسەلمێنن‪ .‬چونكە لەزانستدا‬ ‫ناتوانیت فاڵ بگریتەوە‪ .‬رەنگە ساڵێكی تر‬ ‫داهێنراوێكی تر پەیداببێ‌‪ ،‬كە نهێنییەكان‌و‬ ‫ش���اردراوەك���ان ب��دۆزێ��ت��ەوە‪ .‬بێگومان‬ ‫لەدنیایەكی ئاوادا‪ ،‬وەكو ئەوروپا دیموكراسی‬ ‫لەكوردستاندا بە دو سەد ساڵ بونیادنانرێ‌‪.‬‬ ‫بەڵكو بە پەنجا ساڵ رەنگە بونیاد بنرێ‌‪.‬‬ ‫ئێمەش لەو پەنجا ساڵەدا دیموكراسی‬ ‫بونیادبنێین‌و دەوڵەتی كوردستانیشی تێدا‬ ‫دابمەزرێ‌‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەركی ئێمە لەكوردستان‪ ،‬هەم‬ ‫دەس��ەاڵت‪ ،‬هەم ئۆپۆزسیۆن‌و رۆژنامەی‬ ‫ئەهلیش ئەوەیە كە هەڵەكانی راب��ردوی‬ ‫خۆمان چارەسەر‌و خۆمان ئامادە بكەین‪،‬‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی ئ��ەرك��ەك��ان��ی ل��ەم��ەودوام��ان‬ ‫بەدیبهێنین‪ ،‬كە یەكێكیان مادەی (‪)140‬‬ ‫ە‪ .‬یان هەر هەلومەرجێكی تر هاتەپێشەوە‬ ‫بقۆزینەوە؛ واز لەدروشم بهێنین‪ .‬دەرفەت‬

‫بەرامبەر بەدوژمنانی دیموكراسی سەركێشی دەكەم‪ .‬لەپێناو‬ ‫بەرگری لەدیموكراسی‪ ،‬سەركێشی بەگیانی خۆشمەوە‬ ‫دەكەم‪ .‬بەاڵم بڵێم چی‪ ،‬كە دیموكراسی بە پەنجا ساڵ‬ ‫دادەمەزرێ‌‪ .‬ئەگەر لەم واڵتەی ئێمەدا دروستیش ببێ‌‬ ‫سەرلەنوێ‌ لەبنەچەوە دەبێ‌ بیر لەوە بكەینەوە‪ ،‬بنچینەكانی‬ ‫حوكمڕانی خۆمان چاك بكەینەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی قۆناغێكی‬ ‫تر‪ 15 ،‬بۆ ‪ 20‬ساڵی تر‪ ،‬بگەینە ئاستێك‪ ،‬كە كوردستان‬ ‫ببێتە نمونەیەك‪ ،‬لەنمونە جوانەكانی دیموكراسی‬ ‫تەنانەت ئەگەر لەو ماوەیەی كەماویشە‬ ‫ببین بەدیموكراسی‪ ،‬ئەوا زۆر سوپاسگوزار‬ ‫بین‪ .‬چونكە ئەوروپا بەزیاتر ل��ە(‪ 150‬بۆ‬ ‫‪ )200‬ساڵ بون بەدیموكراسی‪ .‬بەاڵم كە‬ ‫دەڵێم بە پەنجا ساڵ‪ ،‬ئەوە لەبەرئەوەیە‬ ‫كە لەسەردەمی خێرایی‌و زانیاریداین‪.‬‬ ‫لەسەردەمی زۆربونی فڕۆكەخانەكانداین بۆ‬ ‫گواستنەوە‪ ،‬كە زۆر گرنگەو هەرچی دەتەوێ‬ ‫بەزویی بەدیدێ‌‪ .‬لەئەوروپا پێشكەوتن‬ ‫بەسروشتی بوە‪ .‬لەپیشەسازی هەڵمییەوە‬ ‫بۆ پیشەسازی نەوت‌و وزە‪ ،‬هەتا ئێستا كە‬ ‫گەیشتۆتە لەیزەر‪ .‬بۆیە ئێستا دنیا شتێكی‬ ‫ترە‪ .‬تەنانەت ئەگەر ئێستا ماركس زیندو‬ ‫بكەیتەوەو پێی بڵێیت ئەوە ئینتەرنێت‌و‬ ‫مانگی دەستكرد هەیە‪ ،‬كە هەیانە دوای سێ‌‬ ‫ساڵ لەئەستێرەكان دێتەخوارەوە‪ .‬تەنانەت‬ ‫تەلسكۆب هەیە كە ه��ەزاران ئەستێرەی‬ ‫بەدوری ملیۆنەها مەودای تیشكە ساڵ دەبینێ‌‬ ‫لەگەردوندا‪ .‬ئەگەر ئەمە بەماركس بڵێیت‪،‬‬ ‫دەڵێت (بمخەنەوە گۆڕەكەم! شتی واچۆن‬ ‫دەب �ێ‌)‪ .‬ماركس لەسەردەمی پیشەسازی‬ ‫هەڵم‪-‬دا فەلسەفەی ماركسیزم‪ ،‬كۆمۆنیزم‌و‬ ‫سۆشیالیزمی داناوە‪ .‬بەاڵم ئێستا سەردەمی‬

‫هاتەپێشەوە بیقۆزینەوە‪ ،‬بەبێئەوەی هیچ‬ ‫بڵێین‪ .‬نەهاتیشە پێشەوە خۆمان قەرزاربار‬ ‫نەكەین‪ .‬بەپێچەوانەوە‪ ،‬هەركات دەرفەت‬ ‫هاتە پێشەوە بقۆزەرەوە‪ .‬ئەگەر نەشهاتە‬ ‫پێشەوە‪ ،‬پێویست ناكات هیچ دوژمنێك‬ ‫بۆخۆمان دروست بكەین‪.‬‬ ‫لەعیراقیشدا‪ ،‬دەب � ‌ێ بەپێی رێككەوتنی‬ ‫تازە سیاسەت بكەین‪ .‬ئەوە مادەی (‪)140‬‬ ‫ە‪ ،‬هێزی پێشمەرگەیە‪ ،‬كە دەب � ‌ێ وەك‬ ‫بەشێك لەهێزی پاراستنی عیراق حسابی‬ ‫بۆ بكرێت‪ .‬بودجە ناب ‌ێ ببەسترێتەوە‬ ‫بەكێشەی سیاسی‪ .‬كەی كێشەت لەگەڵ‬ ‫هەرێم هەبو‪ ،‬نانی خەڵك ببڕن‪ ،‬كە كێشە‬ ‫نەبو خەڵك تێر بكەن‪ .‬بەڵكو دەب ‌ێ بودجە‬ ‫وەك ئەركێكی نیشتمانیی عیراقی‪ ،‬وەكو‬ ‫خۆی بڕوات‪ .‬ئەوەتا بەشار ئەسەد بەهەمو‬ ‫دڕندەیی خۆیەوە‪ ،‬شوێن هەیە بەدەست‬ ‫داعشەوە‪ ،‬بەدەست جەبهەی نوسەرەوەیە‪،‬‬ ‫یان شوێن هەیە بەدەست ئەحرار شام‪-‬‬ ‫ەوەی����ە‪ ،‬ك��ە چ��ەن��د رۆژێ���ك ل��ەم��ەوب��ەر‌و‬ ‫ل��ەك��ردەوەی��ەك��دا هەمو سەركردەكانیان‬ ‫لەناوبردن‪ .‬ئەمانە كەهەمویان شوێنیان‬ ‫بەدەستەوەیەو خەڵك بەڕێوەدەبەن‪ .‬بەشار‬

‫موچەی هەمویان دەدات‌و نانی كەسیانی‬ ‫نەبڕیوە‪ .‬پێشتر ئێمەش وابوین‪ ،‬هەڵەبجە‬ ‫ب��ەدەس��ت ئەنسار ئیسالم‌و بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمییەوە بو‪ ،‬بەاڵم لەهیچ شوێنێك لەو‬ ‫شوێنانە نەك موچەو نانی كەسمان نەبڕی‪،‬‬ ‫بەڵكو خزمەتگوزراییەكانیشمان پێشكەش‬ ‫دەكردن‪ .‬ئەمەش ئەركێكە پەیوەندی بەهیچ‬ ‫كێشەیەكەوە نییە‪ .‬بەاڵم بەداخەوە لەبەغدا‪،‬‬ ‫ئەقڵی تائیفی تەسك وایكردوە‪ ،‬كە موچەی‬ ‫خەڵك ببەستینەوە بەسوڵحی سیاسییەوە‪.‬‬ ‫بۆیە دەبێت ئەمجارەیان كە ئێستا بڕیار‬ ‫دراوە بچینە حكومەت‌و س ‌ێ مانگیش وەك‬ ‫ئەلتەرناتیف دراوە بەو حكومەتە‪ ،‬كە لەم‬ ‫س ‌ێ مانگەدا ئایا حكومەت دەچێتە سەر‬ ‫سكەی سەرەكی چارەسەركردنی كێشەكان‪،‬‬ ‫یان نا‪ .‬بەاڵم ئەگەر لەگەڵ ئەم حكومەتەشدا‬ ‫نەگەیشتینە ئەنجام‌و لەم س ‌ێ مانگەدا‬ ‫دڵنیانەبوین كە بەردەوام بین لەم حكومەتە‪.‬‬ ‫دەب ‌ێ دیسانەوە دابنیشین بیری لێبكەینەوە‬ ‫كەچی بكەین‪ .‬دەب ‌ێ سەرۆكایەتیی هەرێم‌و‬ ‫پەرلەمان‪ ،‬حكومەت‌و حزبە سیاسییەكان‪،‬‬ ‫بیری لێبكەینەوەو دیالۆگ بكەین كەچی‬ ‫بكەین‪ ،‬بۆ ئەوەی بڕیار لەوەبدەین‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەم حكومەتەمان بەدڵ نەبو‪ ،‬چی بكەین‌و‬ ‫چۆن بڕیار بدەین‪ .‬نەك خۆمان توشی‬ ‫تەنگژەیەك بكەین‪ ،‬كە دوایی لەژێرباری‬ ‫دەرنەچین‪ .‬ئەوە بۆ هەشت مانگە كێشەی‬ ‫موچە ه��ەی��ە‪ .‬بۆیە نابێت جارێكی تر‬ ‫بچینە ناو ئەم چوارگۆشەیە‪ .‬بەڵكو دەبێ‌‬ ‫ب��ەوردت��رو بەحیكمەت تر مامەڵە لەگەڵ‬ ‫واقیعەكە‌و لەگەاڵ دەوروبەرمان بكەین‪ .‬هەتا‬ ‫گرەنتیمان نەبێ‌‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی لەحكومەت‬ ‫بێینە دەرەوە‪ ،‬یان بڕیارێكی تر بدەین‪ ،‬نابێ‌‬ ‫جارێكی تر خۆمان بخەینەوە تەنگژەیەك كە‬ ‫لەبەرژەوەندیمان نەبێ‌‪ .‬مەبەستم ئەوەنییە‬ ‫كە بەئەمریكا بڵێین‪ ،‬ئەگەر نەچوینە‬ ‫حكومەت‪ ،‬ملیارە دۆالرەك��ەم��ان ناداتێ‌‪،‬‬ ‫ئەمریكا ملیارو نیوێك دۆالرمان بۆ دابین‬ ‫بكات‪ .‬ئەلتەرناتیف ئەمە نییە‪ .‬بەڵكو‬ ‫كاتێك بڕیاری دابڕان لەحكومەت دەدرێ‌‪،‬‬ ‫كە ئەلتەرناتیڤەكە مسۆگەر كردبێ‌‌و بتوانرێ‌‬ ‫بڕیارێكی تر ب��درێ‌‪ ،‬ئیتر سەربەخۆییە‪،‬‬ ‫كۆنفیدراڵییە‪ ،‬یان گرەنتی باشتری ئابورییە‪.‬‬ ‫دەب ‌ێ ئەمانە لەماوەی س ‌ێ مانگدا ئامادە‬ ‫بكرێن‪ ،‬ئەوكاتە بڕیار بدر ‌ێ كەچی لەگەڵ‬ ‫حكومەت بكەین‪ ،‬یان نا‪.‬‬ ‫هەڤااڵن!‬ ‫دۆستان!‬ ‫قسەی كۆتایم ئەوەیە‪ ،‬كە ئەركمان زۆرترە‬ ‫لەمەودوا‪ ،‬چونكە ئەركەكانمان وردبۆتەوە‪،‬‬ ‫چاودێری ئێمە زۆر بوە‪ ،‬داعش مەترسیدار‬ ‫بو‪ .‬بەاڵم الیەنە ئیجابییەكەشی ئەوەبو‬ ‫ك��ە ئ��ەم ب��ەرەوپ��ێ��ش��ەوەچ��ون��ەی هێنایە‬ ‫پێشەوەو ئەم سودە زۆرەی بەهەمومان‬ ‫گەیاند‪ ،‬كە ئێستا هەیە‌و بوە ئیلهامی ئەم‬ ‫قسانەی ئێمەش‪ ،‬كە بیر لەقۆناغی تازەی‬ ‫چارەنوسساز بۆ میللەتەكەمان بكەینەوە‪.‬‬ ‫ئ���وم���ێ���دەوارم ب��ەچ��اوی ك���راوەت���رەوە‪،‬‬ ‫ح��زب��ەك��ان��م��ان‪ ،‬دەس���ەاڵت���ەك���ەم���ان‪،‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆنەكەمان‌و رێكخراوەكانی كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬میدیای ئازاد‪ ،‬هەمومان بەچاوی‬ ‫ك��راوەت��رو ب��ەدەرس وەرگرتن لەئەزمونی‬ ‫(‪ )23‬ساڵی رابردو‪ ،‬بتوانین كارێك بكەین‪،‬‬ ‫بەرز بینەوە بۆ ئەم قۆناغەو بەدیهێنانی‬ ‫چۆنێتی ئ��ەو ئ��ەرك��ان��ەی ك��ە ئ��ەرك �ن‌و‬ ‫بەردەوامێتی بەدیهێنانی ئەركەكانمان‪،‬‬ ‫كە دەب ‌ێ لەم بەردەوامێتییەدا‪ ،‬دڵنیایی‬ ‫ب���ەڕای گشتی‌و خەڵكەكەمان بدەین‪،‬‬ ‫كە ئەم سەركردایەتییە‪ ،‬ئەم ئەزمونەو‬ ‫حوكمڕانێتییە‪ ،‬ئ��ەم حزبانەو كۆمەڵەی‬ ‫بونیادمان ناوە‪ ،‬كۆمەڵێكە توانای هەیە‬ ‫لەناو بزوتنەوەی مێژو بەردەوام بێ‌‪ ،‬توانای‬ ‫هەیە بتوانێت ئامانجە بەدینەهاتوەكانی‬ ‫لەمەودوا بەدیبهێنێت‪.‬‬ ‫خۆشحاڵم‌و زۆر سوپاس‬

‫ذمارة (‪ )4٨4‬دو شةممة ‪2014/9/15‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫ئەگەری زۆرە لەرێگەی لیژنەیەكی هاوبەشی‬ ‫عەسكەرییەوە شنگال ئازادبكرێت‬ ‫جەمیل بایك‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪ :‬تا كۆتایی ئەم مانگە چاوەڕێی توركیا دەكەین‬ ‫سازدانی‪:‬‬ ‫رزگار فایەق‪ -‬قەندیل‬

‫لەدایكبوی ساڵی ‪1955‬‬ ‫هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن كوردستان (كەجەكە)‬ ‫یەكێكە لە دامەزرێنەرانی پەكەكە‬

‫فۆتۆ‪ :‬باوان عومەر‬

‫بە سێ سەعات لە سلێمانییەوە دەگەیتە الی پیاوێك كە لەناو جەنگەڵ‌و‬ ‫كێوەكانی زنجیرەچیای قەندیل‪ ،‬سەركردایەتیی خەباتی چەكداریی‌و‬ ‫رێكخراوەیی پەكەكە دەكات‪ ،‬وەكچۆن هیوای دەخواست رۆژێك بێت بتوانێت‬ ‫سەردانی سەرۆك تاڵەبانی بكات‪ ،‬ئاوهاش لە چاوەڕوانی رۆژێكە تا دوای‬ ‫‪ 15‬ساڵ زیندانی باوەشێكی پڕ حەسرەت بە ئاپۆدا بكات‪.‬‬ ‫جەمیل بایك‪ ،‬ئەو پیاوەی گەریالكان بە هەڤاڵ جومعە بانگی دەكەن‪،‬‬ ‫پیاوێكی سادە سادە‪ ،‬بەاڵم پێشەوایەتی ئەركێكی ئیجگار قورس دەكات‪،‬‬ ‫پیاوێك بڕوای وایە كێشەی كورد لە باكور هەر دەبێت چارەسەر بكرێت‪،‬‬ ‫وەك خۆی دەڵێت «نەخشەی نوێی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەبێ بونی كیانی‬ ‫كورد مومكین نیە بنەخشێنرێت»‪.‬‬ ‫رۆژی ‪ ،2014/9/11‬ژمارەیەك رۆژنامەنوس لە سلێمانییەوە بۆ دیداری‬ ‫جەمیل بایك بەرەو قەندیل بەڕێكەوتین‪ ،‬لەودیو سنوری سەنگەسەرەوە‬ ‫دەگەیتە الی گەریالكان‪ ،‬هەڵبەتە بەو پێیەی پێشتر ئاگاداری سەردانەكەمان‬ ‫بون‪ ،‬گەریالیەكی دیاریكراوی خۆیان بەناو كەژو كێوە سەختەكانی قەندیلدا‬ ‫رێبەری كردین تا بەردەم ماڵێكی لەقوڕدروستكراوی نێو دارستانێكی چڕ‪،‬‬ ‫لەو دیو دەرگاكاوە‪ ،‬هەڤاڵ جومعە چاوەڕێی دەكردین‪ ،‬وەك سەركردەیەكی‬ ‫سادەو خاكی پێشوازییەكی گەرمی كردین‪ .‬دواتر لەسەر باردۆخ‌و پێشهاتە‬ ‫تازەكانی ناوچەكە موحازەرەیەكی وردو پڕ زانیاریی پێشكەشكردین‪ ،‬دوای‬ ‫خوانی نێوەڕۆش لە دیالۆگێكی رۆژنامەنوسیدا لەسەر چەند پرسێك قسەی‬ ‫خۆی كرد‪.‬‬

‫تاوەكو مەترسی هەبێت‪ ،‬هێزەكانی ئێمە لە باشوری‬ ‫كوردستانن‪ ،‬كە مەترسی نەما بێگومان دەكشێینەوە‬ ‫ئەمەریكا ناچارە لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان پەیوەندیی ببەستێت‪ ،‬چونكە بێ كورد ناتوانێت داعش لەسوریا لەناوبەرێت‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬بەبۆچونی ئێوە توركیا بۆچی‬ ‫هاوكاریی چەكدارانی داعش دەكات؟‬ ‫جەمیل بایك‪ :‬توركیا دەیەوێت لەرۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست "عوسمانیی نوێ‌" بونیادبنێت‌و‬ ‫پێشبخات‌و دەسەاڵتی خۆی بەهێزبكات‪،‬‬ ‫بۆئەوەی بتوانێت ئەم دەسەاڵتەی عوسمانیی‬ ‫نو ‌ێ بەهێز بكات‪ ،‬وا پێویستدەكات هاوكاریی‬ ‫(ب���ەرەی ن��وس��رە) ب��ك��ات‌و دەس��ەاڵت��ی��ان‬ ‫ب��ەرزب��ك��ات��ەوە‪ ،‬ئ��ەم��ڕۆ ك� ‌ێ ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ناوەڕاستدا نوێنەری سوننە دەكات بێگومان‬ ‫داعشە‪ ،‬بۆیە هاوكاریی داع��ش دەك��ات‌و‬ ‫بەهۆی داعشەوە دەیەوێت ئامانجی خۆی لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بهێنێتەدی‪ ،‬یەكێكی‬ ‫دیكە لەهۆكارەكان كە وایكردوە توركیا‬ ‫هاوكاریی داعش بكات ئەوەیە كە داعش دژی‬ ‫مرۆڤایەتییە‪ ،‬بەوپێیەش داعش دژی كوردە‪،‬‬ ‫توركیا لەو رێگایەوە دەیەوێت زیان بەكورد‬ ‫بگەیەنێت‪ ،‬كەواتە توركیا دو ئامانجی هەیە‪،‬‬ ‫یەكێكیان ئەوەیە دەیەوێت لەسەردەستی‬ ‫داع���ش دەس��ەاڵت��ی خ��ۆی ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ناوەڕاست بەهێزبكات‪ ،‬عوسمانییەكی نوێ‬ ‫دروستبكات‪ ،‬دوەمیش دەیەوێت لەڕێگەی‬ ‫داعشەوە لەكورد بدات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬توركیا دەتوانێت رێگری لەئەمەریكا‬ ‫بكات بۆ ئەوەی هێرشی ئاسمانی نەكاتەسەر‬ ‫داعش لەسوریا؟‬ ‫جەمیل بایك‪ :‬توركیا ناتوانێت‪ ،‬چونكە‬ ‫لەتوركیا بنكەی (ناتۆ) هەیە‪ ،‬ئەو بنكە‬ ‫سەربازیانەش لە ب��ەرژەوەن��دی‌و خزمەتی‬ ‫ناتۆدا بەكاردەهێنرێن‪ ،‬توركیاش ئەندامێكی‬ ‫ناتۆیە‪ ،‬بۆیە بەپێی یاساكانی ناتۆ توركیا‬ ‫ناتوانێت پێش بە پرۆسەی هێرشبردنی‬ ‫ئاسمانی بۆ سەر داعش بگرێت‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫بنكەی ئەنچەرلیك بنكەیەكی ناتۆیەو فڕۆكە‬ ‫جەنگییەكانی ئەمەریكا دەتوانن ئەو بنكەیە‬

‫بۆ هێرشی ئاسمانی بەكاربهێنن‪ ،‬بۆیە توركیا‬ ‫ناتوانێت رێگریی لەو هێرشە بكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە دیوێكی دیكەدا دەتوانێت ئاستەنگ‬ ‫دروستبكات‪ ،‬بەاڵم لەناو ناتۆدا ناتوانێت‪،‬‬ ‫ناتۆش واتە ئەمەریكا‪.‬‬ ‫لەبارەی ئاستەنگەكانیشەوە‪ ،‬توركیا تا‬ ‫ئێستا بەردەوامە لەهاوكارییەكانی بۆ داعش‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەمەریكاو ئەوروپاش داوایانلێكردوە‪،‬‬ ‫رێگریی بكات لە رۆیشتنی چەكدارانی داعش‬ ‫لەڕێگەی توركیاوە بۆ سوریا‪ ،‬بەاڵم تائێستاش‬ ‫بەردەوامەو چەكدارانی داعش لەو رێگەیەوە‬ ‫خۆیان دەگەیەننە توركیا‪ ،‬تەنانەت بەپێی‬ ‫زانیارییەكانی ئێمە چەكدارە بریندارەكانی‬ ‫داعش بەبێ بەرامبەر لەنەخۆشخانەكانی‬ ‫توركیادا چارەسەردەكرێن‪ ،‬هەرچەندە توركیا‬ ‫ئەم شتانە رەتدەكاتەوە‪ ،‬بەاڵم هەموالیەك‬ ‫دەزان��ن كە ل��ەم هاوكارییانەی بۆ داعش‬ ‫تائێستاش بەردەوامە‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬پێشبینی ن��اك��ەن ئەمەریكا‬ ‫هەماهەنگی لەگەڵ یەپەگە دروستبكات‌و‬ ‫چەكی پێبدات؟‬ ‫جەمیل بایك‪ :‬ئەمەریكا ناچارە هاوكاریی‬ ‫یەپەگە بكات‪ ،‬چونكە ئەگەر هاوكاری‬ ‫نەكات‪ ،‬ئ��ەوا ناتوانێت لە سوریا ئەنجام‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ .‬ئێستا لەسوریاش دەوڵەت‌و‬ ‫داع��ش‌و ك��ورد هەیە‪ ،‬ل���ەدەرەوەی ئ��ەوان‬ ‫هێزێكی دیكە نیە‪ ،‬ئەمەریكاش ل��ەدژی‬ ‫داع���ش‌و رژێ��م وەس��ت��اوەت��ەوە‪ ،‬ئەوەشی‬ ‫دەمێنێتەوە ك��ە دژی ن��ەوەس��ت��اوەت��ەوە‬ ‫تەنیا ك��وردە‪ ،‬بۆیە ب ‌ێ كورد سەركەوتن‬ ‫بەدەستنایەت‪ ،‬دەبێت رۆژئ��اوا پەیوەندیی‬ ‫دروستبكات‪ ،‬دژی داعش بوەستنەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەمەریكا لە ئاسمان هێرش بكات لە زەوی‬ ‫هێزێك نەبێت هێرشبكاتەسەر داعش‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئەمەریكا شكستدێنێت‪ ،‬بۆیە ناچارە لەگەڵ‬ ‫رۆژئ���اوای كوردستان پەیوەندی بگرێت‪.‬‬

‫لەناوبردنی داعش تەنیا بە هاوپەیمانییەكی‬ ‫نێودەوڵەتی ئەنجامی نابێت‪ ،‬بەڵكو دەبێت‬ ‫لەناوخۆی سوریاشدا هێز هەبێت كە دژی‬ ‫داع��ش بجەنگێت‪ ،‬بۆیە پێشبینیدەكەم‪،‬‬ ‫كە ئەمەریكا لەگەڵ یەپەگە پەیوەندیی‬ ‫دروستبكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت كە ئێوە توانای ئازادكردنی‬ ‫شنگالتان هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم مەرجتان هەیە‪،‬‬ ‫مەرجەكەش ئەوەیە كە دوات��ر لەشنگال‬ ‫نەكشێنەوە؟‬ ‫جەمیل بایك‪ :‬هەتاوەكو مەترسی هەبێت‬ ‫ئێمە لەو ناوچانەی باشوری كوردستان‬

‫بۆیە كاتێگ گەلی ئێمە لەمەترسیدا بێت‪،‬‬ ‫پاراستنیان بە ئەركی تایبەتی خۆمان‬ ‫دەزانین‪ .‬واتە لەبەر ئەمەیە ئێمە هاتوینەتە‬ ‫شنگال‌و كەركوك‌و ناوچەكانی دیكە‪ .‬ئێمە‬ ‫داوا لەگەلی ك��ورد دەكەین هەمومان بە‬ ‫هاوبەشی روبەڕوی ئەم مەترسیە ببینەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەو مەبەستەش داوامانكرد لیژنەیەكی‬ ‫هاوبەشی عەسكەری دروستبكەین‪ ،‬تا‬ ‫گەریالو پێشمەرگەو یەپەگە‌و ئەو الیەنانەی‬ ‫دەخ���وازن ش��ەڕی داع��ش بكەن هەمویان‬ ‫لەژێر چەتری ئەو لیژنە هاوبەشەدا بن‪.‬‬ ‫بۆیە داخوازیی ئێمە ئەوەیە‪ ،‬كە پێویستە‬

‫توركیا لەپێناوی دو ئامانجدا‬ ‫هاوكاریی داعش دەكات‬ ‫هیچ رێككەوتنامەیەك‬ ‫لەگەڵ توركیا ئەنجامنادەین‪،‬‬ ‫بەبێ گرەنتیی ئازادكردنی‬ ‫سەرۆك ئاپۆ تێیدا‬ ‫دەمێنینەوە‪ ،‬ئەگەر مەتر یش نەما ئەوا‬ ‫دەكشێینەوەو لەوێ نامێنینەوە‪ ،‬كاتێك كە‬ ‫مەترسی داعش لەسەر باشوری كوردستان‬ ‫دروستبو‪ ،‬گ��ەل‌و پارتە سیاسییەكان‪،‬‬ ‫داوای هاوكارییان كرد ئێمە هاتین‪ ،‬ئەمەش‬ ‫پەیوەندیی بە ئەركی نەتەوەییەوە هەیە‪،‬‬

‫لەشنگال‌و ناوچەكانی دی��ك��ە‪ ،‬پەكەكە‬ ‫هەبێت‪ ،‬پارتی هەبێت‪ ،‬یەكێتی هەبێت‪،‬‬ ‫یەپەگەهەبێت‪ ،‬الیەنەكانی دیكەش هەبن‪ ،‬تا‬ ‫هەمومان پێكەوە ئەو ناوچانە ئازاد بكەین‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬پێشتر ه��ەوڵ��درا ئ��ەو لیژنەیە‬ ‫دروستبكرێت‪ ،‬بەاڵم سەركەوتونەبو‪ ،‬تاچەند‬

‫پێشبینی ئەوە دەكەن ئەو لیژنە هاوبەشە‬ ‫دروستببێت؟‬ ‫جەمیل بایك‪ :‬راستە لیژنەكە دروستنەبو‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم ئ��ێ��س��ت��اش ئ��ێ��م��ە ه���ەر جەختی‬ ‫لێدەكەینەوەو لەهەوڵداین دروستیبكەین‪،‬‬ ‫ئەگەری زۆریشە ئەو لیژنەیە بەمنزیكانە‬ ‫دروستبكرێت‪ ،‬چونكە هەمو الیەنەكان‬ ‫داوایان ئەوەیە پێكەوە ناوچەكان لەدەستی‬ ‫داعش رزگاربكەین‪ ،‬بۆیە ئەگەر وابێت ئەوا‬ ‫بەهاوبەشی دەتوانین شنگال بە تەواوەتی‬ ‫رزگاربكەین‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬توركیا رۆڵی هەبو‪ ،‬كە پێشتر ئەو‬ ‫لیژنە هاوبەشە دروستنەكرێت؟‬ ‫جەمیل بایك‪ :‬توركیا ئارەزوناكات ئەو لیژنەیە‬ ‫دروست ببێت‪ ،‬هێزێكی هاوبەشی هەبێت‪،‬‬ ‫توركیا دەخوازێت كورد پارچەپارچەببێت‪،‬‬ ‫حەز بە یەكێتیی كوردان ناكات‌و ناشیەوێت‬ ‫كۆنگرەی ن��ەت��ەوەی��ی سەربگرێت‪ ،‬دژی‬ ‫دروس��ت��ب��ون��ی ه��ێ��زی ك��وردی��ی �ە‌و ب��ۆ ئەو‬ ‫مەبەستەیش كاردەكات‪ ،‬توركیا دژی ئەوەیە‬ ‫دو كورد بە یەك بگەن‪ ،‬هەر كاتێكیش بە یەك‬ ‫بگەن‪ ،‬هەوڵ دەدات لەیەكترییان دوربخاتەوە‪،‬‬ ‫ئەمە سیاسەتی داگیركەرە ئیتر‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ل���ەداوای هاتنی داود ئۆغڵۆ بۆ‬ ‫سەرۆكایەتی ئاكپارتی‌و ئەنجومەنی وەزیرانی‬ ‫توركیا پێتانوایە نەخشە رێگەی ئاشتی‬ ‫پێشكەوتن بەخۆیەوە ببینێت‪ ،‬یان ئەمانیش‬ ‫هەمان سیاسەتی ئەردۆگان پەیڕەودەكەن؟‬ ‫جەمیل بایك‪ :‬سیاسەت ه��ەر سیاسەتی‬ ‫ئەردۆغانە‪ ،‬داودئۆغڵۆش هەمان سیاسەتی‬ ‫ئاك پارتی درێژەپێدەدات‪ .‬ئێستا لەتوركیا ئاك‬ ‫پارتی بۆتە دەوڵەت‪ ،‬پێشتر دەوڵەت نەبو‪،‬‬ ‫حكومەت بوە‪ ،‬پێشتر ئاك پارتی دەیانوت‬ ‫ئێمە تەنیا حكومەتمان لەبەردەستدایەو‬ ‫ئاستەنگمان زۆردێتە بەردەم بۆ پەیڕەوكردنی‬ ‫سیاسەتەكانمان‪ ،‬لەناویشیاندا پرسی كورد‪،‬‬

‫بەاڵم ئێستا هەم دەوڵەت‌و هەم حكومەتن‪،‬‬ ‫ئاستەنگ لەبەردەمیان نەماوە تا پرسی كورد‬ ‫چارەسەربكەن‪ ،‬ئێستا ئەوان دەتوانن پرسی‬ ‫ك��ورد چارەسەربكەن‪ ،‬ئەگەر چارەسەری‬ ‫نەكەن بێگومان دەردەكەوێت كە سیاسەتی‬ ‫هەڵخەڵەتاندنیان پەیڕەوكردوە‪ .‬یەكێك لەو‬ ‫هۆكارانەی كە ئێمە تەحەمولمان كردوە‪،‬‬ ‫ئەو ئاستەنگانەیە كە باسیاندەكرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خۆ ئێستا ئاستەنگەكان نەماون‪ ،‬بە تەواویی‬ ‫بەهانەیان نەماوە‪ ،‬ئەگەر چارەسەری نەكەن‪،‬‬ ‫ئەوە دیارە نایانەوێت چارەسەری بكەن‪.‬‬ ‫ئێمە چاوەڕێمان كردوە‪ ،‬تاوەكو حكومەت‌و‬ ‫س��ەرۆك��ی دەوڵ���ەت پێكبهێنرێت‪ ،‬ئێستا‬ ‫لەم قۆناغەدا توركیا دەبێت هەڵوێستی‬ ‫خۆی ئاشكرابكات بەرامبەر پرسی كورد‪،‬‬ ‫چونكە ئەگەر مەسەلەكە كات بێت‪ ،‬ئێمە‬ ‫كاتی زۆرم��ان داونەتێ‪ ،‬ئەگەر مەسەلەكە‬ ‫ئاستەنگیش بێت‪ ،‬ئێستا ئاستەنگ نەماوە‪،‬‬ ‫بۆیە پێویستە نەخشەو داواكارییەكانی‬ ‫خۆی دیاریبكات‪ ،‬وەكچۆن ئێمە داواكانی‬ ‫خۆمان دیاریكردوە‪ ،‬بۆیە دەبێت لەمەودوا‬ ‫لەنێوان ئێمەو ت��ورك��ی��ادا رێككەوتنامە‬ ‫ئەنجامبدرێت‪ ،‬لەناو ئەو رێكەوتننامەیەشدا‬ ‫ئ��ازادی��ی س���ەرۆك ئاپۆ مسۆگەربكرێت‪،‬‬ ‫بێگومان ئەم رێككەوتننامەیەش پێویستە‬ ‫بە ئامادەیی الیەنی سێیەم مۆربكرێت‪،‬‬ ‫وات��ە دەبێت دەستەیەك هەبێت بۆ ئەو‬ ‫رێككەوتنە‪ ،‬هەردوالشمان بە ئازادی دەستەی‬ ‫خۆمان دیاریبكەین‪ ،‬نەك ئەوان دەستەی‬ ‫ئێمە دیاریبكەن‪ ،‬بۆیە ئێمە ل��ەم��ەوداو‬ ‫رێككەوتننامەمان دەوێت‪ ،‬ئەگەر نەكرێت‪،‬‬ ‫ئەوا هەڵوێستی خۆمان دیاریدەكەین‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬هیچ كاتێكتان بۆ رێكەوتننامە‬ ‫دیاریكردوە؟‬ ‫جەمیل بایك‪ :‬بەڵێ ئێمە تا كۆتایی ئەم‬ ‫مانگە چاوەڕێدەكەین‪.‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫ذمارة (‪ )4٨4‬دو شةممة ‪2014/9/15‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫داعش‪ ،‬داعشیزم‌و ئەركەكانمان‬

‫پشكۆ نەجمەدین‬ ‫لەم سێ‌ مانگەی دواییدا‪ ،‬هیچ دیاردەیەك‬ ‫هێندەی سەرهەڵدانی داعش میدیای كوردی‌و‬ ‫جیهانیی خەریك نەكردوە‪ ،‬بەاڵم داعشیزم‬ ‫كەمتر جێگای توێژینەوە‌و لێكۆڵینەوە بوە‌و‬ ‫ئێستاش هەر وایە‪.‬‬ ‫داعش هات‌و وەكو دیاردەیەكی بەڕواڵەت‬ ‫ن���اوازە‌و بەنێواخن ك��ۆن‪ ،‬هەمو هاوكێشە‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەكانی گۆڕی‌و جەنگێكی‬ ‫بەرپا كرد كە بارتەقای جەنگی ئەنفال‪،‬‬ ‫ترس‌و تۆقاندنی لەسەر پێكهاتەی ئەقڵی‌و‬ ‫سیاسیی ئێمە چاند‌و پێگەی نەتەوەیی ئێمەی‬ ‫لەهاوكیشە سیاسییە ئیقلیمی‌و جیهانییەكاندا‪،‬‬ ‫لەئێراقدا‌و لەخودی كوردستانیشدا هەژاند‌و‬ ‫ئەم هەژانەش جار ‌ێ دیار نییە لەكوێدا‌و لەكام‬ ‫كەناردا دەمانگیرسێنێتەوە!‬ ‫داعش هات‌و خاكی داگیر كرد‪ ،‬خاكێك‬ ‫كە ل��ەڕوی جیۆگرافی‌و نەتەوەیییەوە ئێمە‬ ‫بەموڵكی خۆمانی دەزانین‌و ئەوی تر بەهەمو‬ ‫رەگ��ەز‌و پێكهاتەكانییەوە نەیسەلماندوە‌و‬ ‫هێشتاش نا!‬ ‫داعش هات‌و ئێزدییەكان‪ ،‬كریستیانەكان‌و‬ ‫شەبەكی ئەنفال ك��رد‌و كاكەیییەكانیش‬ ‫زەندەقیان لێی چوە!‬ ‫داعش لەكوێوە هەڵتۆقی؟‬ ‫داعشی فیزیكی‪‌ ،‬وات��ە هێز‌و تەكنیك‌و‬ ‫ئ���ام���رازەك���ان���ی ه���ێ���رش‌و داگ��ی��رك��اری��ی��ە‬ ‫خوێناوییەكانی‪ ،‬دەرەكی‌و ئیقلیمییە‌و سواڵەو‬

‫مڵۆی بەردەوامییەكەی لەخەرمانی فیكری‬ ‫ئایینییەوە دەماشێتەوە!‬ ‫داع��ش بێ‌ فیكری داعشیزمی مێژویی‪،‬‬ ‫دەش���ێ‌ هێزێكی داگ��ی��رك��اری نەگریسی‬ ‫تیژپەڕ بێت‌و بەخەبات‌و بەرخۆدانی هێزی‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬پشتیوانیی كۆمەاڵنی خەڵك‌و‬ ‫هێزە نێودەوڵەتییەكان شكستی پێبهێنرێت‌و‬ ‫ئاودیوی سنور بكرێت‪ .‬بەاڵم داعشیزم ‌وەكو‬ ‫دیوە خوێناوییەكەی ئیسالمی سیاسی كە‬ ‫مێژویەكی درێ �ژ‌و خوێناویی لەدەستپێكی‬ ‫سەرهەڵدان‌و بەدەستەاڵتبونی ئیسالمیزمەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬سااڵنێكە لەكۆمەڵی ئێمەدا خەریكە‬ ‫ئیسالمیزمی ك����وردەواری دەپێچێتەوە‌و‬ ‫جومگەكانی فیكر‌و كەلتور‌و پەیوەندییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان كۆنترۆڵدەكات‪ ،‬ئابڵوقەدان‌و‬ ‫زنجیركردنی كارێكی ئاسان نییە‌و كار‌و‬ ‫ماندوبونێكی م��ەع��ری��ف�ی‌و ڕۆشنبیریی‪،‬‬ ‫پ��ەروەردەی��ی‪ ،‬دامودەزگایی (سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم‪ ،‬حكومەت‌و پارلەمان)ی گەرەكە‌و‬ ‫تەنیا بەنوسین‌و چەلەحانێی سەر ڕۆژنامەكان‬ ‫بەئەنجامێك ناگات!‬ ‫كۆمەڵی ك��وردس��ت��ان ل��ە‪23‬س��اڵ��ی پاش‬ ‫راپ��ەڕی��ن��ەوە‪ ،‬ل��ەڕوی سیستێمی سیاسی‌و‬ ‫بەڕێوەبردن‌و حوكمڕانی‌و دامودەزگاییەوە‪،‬‬ ‫ئەگەرچی گ��ۆڕان‌و گەشەكردنێكی كیسەڵ‬ ‫ئاسای تێدا دەبینرێت‪ ،‬دیسانیش پرۆسەی‬ ‫بەدامودەزگاییبون كەلوكۆمە‌و ناعەدالەتیی‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی بەرچاون‪ .‬دۆخە ئاڵۆز‌و‬ ‫پڕ توندوتیژییەكانی سااڵنی ن��ەوەدەك��ان‌و‬ ‫سەرەتای ئەم سەدەیەش زەوینەی لەباری‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن��ی ئیسالمی س��ی��اس��ی ب��ون‌و‬ ‫الیەنەكانی ئیسالمی سیاسیش لەسەرەتای‬ ‫دەستپێكیان بۆ كۆنترۆڵكردنی دەستەاڵت‪،‬‬ ‫ب��ەم��ەزه��ەب��ك��ردن��ی س��ی��س��ت��ەم��ی ح��وك��م‪،‬‬ ‫بەرجەستەكردن‌و پەیڕەوكردنی شەریعەت‬ ‫لەژیانی كۆمەاڵیەتیی كۆمەڵی كوردستاندا‪،‬‬ ‫لەهەوڵی جێبەجێكردنی فیكر‌و بەرنامەی‬

‫خوێناویی داعشیزمدا بون‌و لەكانتۆنەكانی‬ ‫دەستەاڵتی خۆیاندا ئەو كارەیان ئەنجام دا!‬ ‫بەشێك لەئیسالمی سیاسیی كوردستان‪،‬‬ ‫ساتێك هەلومەرجە كوردستانی‌و ئیقلیمییەكە‬ ‫ب��واری م��ان��ەوەی دەستەاڵتی داعشیانەی‬ ‫لێ تەنین‪ ،‬ئ��ەوان بەفیكری داعشیزمەوە‪،‬‬ ‫لەدەرگا‌و پەنجەرەی جیاوازەوە‪ ،‬بێ‌ ریش‌و‬ ‫شەرواڵی سەلەفی‪ ،‬بەبارگیری هەندەك حزبی‬ ‫(عەلمانی!!)‌و بەبانگ‌و بانگخوازییەكانی‬ ‫خ��ۆی��ان‪ ،‬ب��ن �ە‌و ب��ارگ��ەی��ان ل��ەپ��ارل��ەم��ان‌و‬ ‫دامودەزگاكانی حكومەتدا خست!‬ ‫مەترسییەكانی داع��ش��ی��زم��ی ئیسالم‬ ‫لەكەناڵەكانی دەس��ت��ەاڵت��ەوە دەڕژێ��ن��ەوە‬ ‫ج��ۆگ��ەل��ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان‌و لەهەمو‬ ‫بوارەكانیش پڕ مەترسیتر‪ ،‬بواری پەروەردە‌و‬ ‫زاڵباویی پ����ەروەردەی ئیسالمییە (نەك‬ ‫پ����ەروەردەی ئایینی!) لەپرۆگرامەكانی‬ ‫پ����ەروەردە‌و ف��ێ��رك��ردن��دا‪ .‬سااڵنێكە كۆی‬ ‫جومگەكانی پەروەردەی ئایینی لەسیستێمی‬ ‫پ��ەروەردەدا‪ ،‬تەنیا پ��ەروەردەی ئیسالمییە‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ە جگە ل���ەوەی دەی���ان پەیمانگەی‬ ‫ئیسالمی‌و (مەدرەسەكانی قورئان!) لەڕێگای‬ ‫‌وەزارەتی ئەوقافەوە‌و بەبودجەی ئەم میللەتە‪،‬‬ ‫بونەتە سەرچاوەی داعشیزم‌و پەروەردەكردنی‬ ‫رۆڵەكانی داعش‪.‬‬ ‫چ��ارەس��ەری ئ��ەم كێشەیەی پ���ەروەردە‬ ‫ل��ەك��وردس��ت��ان��دا‪ ،‬ئ��ەرك��ی سەرەكیی هێزە‬ ‫دیموكرات‌و سێكوالرەكانی نێو دەستەاڵتی‬ ‫ك��وردی��ی��ە (ك��ە ه��ەن ب���ەاڵم خ��ەم��س��اردن)‬ ‫لەواڵتێكدا كە جگە لەئیسالم‪ ،‬چەندین ئایین‌و‬ ‫ئایینزای دیكە هەن‌و ناكرێت تۆ ناسنامەی‬ ‫ئیسالم بەحكومەت‌و دەوڵەتەكەی ببەخشیت‌و‬ ‫سەرمایەی ئەم كۆمەڵە لەڕێگای یاسایی‌و‬ ‫نایاساییەوە بۆ بەئیسالمكردنی دەوڵ��ەت‌و‬ ‫كۆمەڵ بەكار ببەیت!‬ ‫ه��ەق‌وای �ە‌و ئەركیشیانە كە حكومەت‌و‬ ‫دامودەزگاكانی‪ ،‬بەرانبەر ئەو هەمو باڵە‬

‫جیاوازانەی راگەیاندنی ئیسالمی سیاسیی‬ ‫ك���وردی (بەتایبەت رادی���ۆ‌و ت��ی ڤ��ی) كە‬ ‫سەرچاوەی پەخشكردنی فیكری ئیسالمیی‬ ‫توندئاژۆ‌و خورافاتن) كەناڵێك یاخود چەند‬ ‫كەناڵێك دروست بكەن تا ببنە‪:‬‬ ‫‪-1‬مینبەری هەڵتەكاندنی فیكری ئیسالمیی‬ ‫ت��ون��دڕەو لەكوردستاندا‪ ،‬م��ژی خ��وراف��ات‬ ‫لەئاسۆی بیر‌و بینینی خەڵك بڕەوێنن‪.‬‬ ‫‪-2‬ف��ەزای��ەك بۆ تۆلیرانس‌و لێبوردەیی‬ ‫لەكۆمەڵدا بخولقێنن‪.‬‬ ‫‪-3‬كەشێك بۆ پاراستنی بەهای جوانییەكان‪،‬‬ ‫جوانییەكانی موسڵمانان‌و ناموسڵمانان دابین‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫‪-4‬لێبڕاوانە هەوڵبدەن تا سیستێمێكی‬ ‫نائایینی‌و نامەزهەبی لەكوردستاندا جێبخەن‌و‬ ‫پیرۆزییەكانی ئینسانەكان‪ ،‬ئایین‌و ئایینزاكان‪،‬‬ ‫دەستە‌و گروپە جیاوازەكان بپارێزن‌و گەشەیان‬ ‫پێبدەن‪.‬‬ ‫ئیسالمی سیاسیی ك��وردی كە لەپزدانی‬ ‫ئیخوانی میسرییەوە داك��ەوت��وە‪ ،‬دەی��ان‬ ‫رەگەزی داعشیزمی هەڵگرتوە! لەخۆڕا نییە‬ ‫چ حزب‌و سەركردەیەكی ئیسالمی سیاسی‬ ‫لەكوردستاندا دی �د‌و هەڵویستێكی ڕون‌و‬ ‫كاربڕیان لەسەر داعش نییە‌و «تەكفیر»یان‬ ‫ناكەن‪‌ ،‬وەك ئ��ەوەی نوسەر‌و رۆشنبیرانی‬ ‫كورد لەسەر كتێبێك‪ ،‬شیعرێك‌و چیرۆكێك‬ ‫تەكفیر دەكەن!‬ ‫وەختییەتی‌و درەنگیشە كە دەستەاڵتی‬ ‫كوردی بەیاسا‌و لەڕێگای پرۆژە یاسایەكی‬ ‫تایبەتی نێو پارلەمانەوە‪ ،‬چوارچێوەیەك بۆ‬ ‫فیكری داعشیزم‌و هەڵسوكەوت‌و مامەڵەكانی‬ ‫لەنێوكۆمەڵی كوردستاندا دی��اری بكات‌و‬ ‫هەر كەس‌و گروپ‌و سەركردەیەكی سیاسیی‬ ‫ئیسالمی‌و نائیسالمی‪ ،‬لەسۆنگەی رەفتار‌و‬ ‫قسە‌و لێدوانەكانیاندا لەمەڕ توندئاژۆیی‪،‬‬ ‫روب���ەڕوی لێپرسینەوەی یاسایی‌و سزای‬ ‫دادگاكان ببنەوە‪.‬‬

‫كورد بەشێكە لەهاوپەیمانێتیی ئەمەریكا‬

‫ئەنوەر حسێن (بازگر)‬ ‫ئێستا ئەمەریكاو خۆرئاوا جیاوازتر لەپێشو‪،‬‬ ‫لەجیاتی چەمكی تیرۆریزم‪ ،‬چەمكی داع�ش‌و‬ ‫داعشیزمیان كردوەتە ئەڵتەرناتیڤ‪ ،‬كە بێگومان‬ ‫بەمەبەست ئەمە دەك��رێ��ت‪ ،‬كە ئامانجی ئەم‬ ‫ئاڵوگۆڕە بەرچاوخستنی رەوتێكی مەترسیدارە‬ ‫لەتیرۆر‪ ،‬هەڵگرانی ئەم ناسنامەیە مەترسیدارترە‪،‬‬ ‫لەوەی كە پێشو ناونرابو تیرۆرو تیرۆریزم‌و لیستی‬ ‫تیرۆر‪.‬‬ ‫فاكتەری سەرەكی‪ ،‬گەورەكردنی ئەم گروپە‬ ‫سەرەڕای وەحشەت‌و دڕندەیی‌و جینایەتەكانیان‪،‬‬ ‫هێندەی هەڵگری ئەم خەسڵەتانەیە‪ ،‬هێندەش‬ ‫دەتوانێت دەورو نەخشی هەبێت لەبەڕێوەچونی‬ ‫سیناریۆكان‌و مەرامە سیاسییەكان بەتایبەت بۆ‬ ‫ئەمەریكا‪.‬‬ ‫(هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی) ئەو ئامانجە‬ ‫سەرەكیەیە كە ئۆباما لەدوایین كۆبونەوەی‬ ‫هاوپەیمانێتی ئەتڵەسی (ن��ات��ۆ) داوای��ك��ردو‬ ‫رایگەیاند كە «بەدیهێنانی كاریگەری گەورە‬ ‫دەبینێت لەسەر سیاسەتی ئەمەریكا رو بەدەرەوە‪،‬‬ ‫كە بەدوای جەنگی روخانی سەدام‌و بەعس لەگەڵ‬ ‫روداوگ��ەل��ی زۆری وەك (قەیرانەكانی دارای��ی‬ ‫جیهانی‪ ،‬شەڕەكانی مالی لەئەفریقا‪ ،‬بەهاری‬ ‫عەرەبی‪ ،‬قەیرانەكانی ئۆكرانیا‪ ،)..‬نەیتوانی‬ ‫سەركردایەتی كۆمەڵی نێودەوڵەتی بكات»‪،‬‬ ‫بەاڵم داعش‪ ،‬دوای یانزە ساڵ‪ ،‬دەرفەتێكی تری‬ ‫خوڵقاند بۆ واشنتۆن‪ ،‬كە ئەم سەركردایەتییە‬ ‫بكات‪ ،‬تا لەالیەك قەیران‌و كوشتارگەكانی غەززە‬ ‫لەگەڵ ئیسرائیل فەرامۆشبكات‪ ،‬جۆرێك لەسازش‬ ‫لەگەڵ ك��ۆم��اری ئیسالمی ئێران پێكبهێنێت‪،‬‬ ‫فشارێكیش بخاتەسەر ك��وردو عیراق بۆ ملدان‬ ‫بەدروستكردنی حكومەتێكی نوێی هاوبەش‪ ،‬وەكو‬ ‫واشنتۆن رایگەیاندوە»‪ ،‬تائێستا (‪ )50‬دەوڵەت‬ ‫پشتیوانی خۆیان بۆ ئەو هاوپەیمانێتییەی دژی‬ ‫داعش راگەیاندوە كە «هەر ئەمە خاڵی گرنگ‌و‬ ‫جەوهەرییە بەنسبەت ئەمەریكاوە‪.‬‬

‫س��ەرەڕای هەمو ئەوانە‪ ،‬ئەمەریكا دەیەوێت‬ ‫ئەو هاوپەیمانێتییە نێودەوڵەتیەی دژی داعش‪،‬‬ ‫لەكۆتاییدا روەو روسیا وەرگێڕێت‌و قەیرانی‬ ‫ئۆكرانیای پێ‌ چارەسەر بكات‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی‬ ‫ه��ەر ل��ەژێ��ر ن��اوی مەترسی داع���ش‪ ،‬واشنتۆن‬ ‫دەیەوێت لەالیەك قەرەبوی تێكشكاندنەكانی خۆی‬ ‫لەئۆكتۆبەری ‪1993‬ی مەقادیشۆ لەسەر دەستی‬ ‫گروپەكانی محەمەد فارح عەیدیدو ناچاركردنی‬ ‫بەپاشەكشە ل��ە‪24‬ی مارسی ‪ 1994‬بكاتەوە‪،‬‬ ‫بۆردومانی بارەگاكانی بزوتنەوەی گەنجانی‬ ‫ئیسالمی سۆماڵیش لەچەند رۆژی راب���ردودا‪،‬‬ ‫درێ��ژەی شەڕ دژی داعشە وەكو مایلی داعش‌و‬ ‫گروپێكی مەترسیدارو هاتنەوەی بۆ ناو دۆسیەی‬ ‫سۆماڵ‪.‬‬ ‫لەهەستكردنیش بەغائیب بونی لەروداوەكانی‬ ‫بەهاری عەرەبی‪ ،‬لەكۆتایی ‪‌2010‬و سەرەتای ‪،2011‬‬ ‫لەچەند رۆژی راب��ردودا بۆردومانی بارەگاكانی‬ ‫هێزەكانی فەجرو شەریعەی ئیسالمی لەلیبیا‪،‬‬ ‫لەژێر ناوی شەڕ دژی داعشە‪ ،‬درێژەی هەیەو بۆ‬ ‫داهاتوش لەواڵتانی بەهاری عەرەبی هەوڵدەدات‬ ‫رۆڵ‌و دەخالەتی خۆی زیاتر بكات‌و قەرەبوی ئەو‬ ‫شكستە بكات كە لەوناوچەیە رویداوە‪ .‬پێدەچێت‬ ‫پ��ەالم��اری پێگەكانی بۆكۆ ح��ەرام��ی��ش ب��دات‬ ‫لەنەیجیریا‪ ،‬هەر لەژێر ناوی شەڕ دژی داعش‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ەم��ەری��ك��ا ل��ە(ق��ەی��ران��ی ك��ورە‬ ‫ئەتۆمییەكانی كۆریا‪ ،‬روخانی ئێران‪ ،‬پرۆسەی‬ ‫ئاشتی فەلەستین‪ ،‬روخ��ان��ی بەشار ئەسەدو‬ ‫بەدیموكراتیزەكردنی عیراقی شكستخواردوە)‪،‬‬ ‫واتا سیاسەتی دەرەوەی ئۆباماو كابینەكەی‪ ،‬بوە‬ ‫فاكتەری شكست‌و پاشەكشەی زۆر لەجیهانداو‬ ‫بۆیە بەئاشكرا دەی��ەوێ��ت ب��ەم درەن��گ ‌وەختە‬ ‫قەرەبوی رابردو بكاتەوەو لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاست‌و‬ ‫ئاسیای ناوەڕاست‌و ئۆكرانیا رۆڵی زیاتری هەبێت‌و‬ ‫سەرلەنوێ‌ وەكو زلهێزێكی بێ‌ ركابەر دەكەوێتەوە‬ ‫كە لەسایەی ئۆباما لەدەستیدابو‪ ،‬بێگومان‬ ‫لەعیراق‪ ،‬بەگیانلەدەستدانی نزیكەی (‪)5000‬‬ ‫سەرباز شكستیخواردو نەیتوانی رێگری لەشەڕو‬ ‫ملمالنێی تائیفی شیعەو سوننە بكات كە بەدەیان‬ ‫هەزار كەس بونە قوربانی شكستیخوارد لەروخانی‬ ‫رژێمی بەشار ئەسەدو پشتیوانی لەسوپای ئازادو‬ ‫رێگرتن لەدرێژبونەوەی ئەو شەڕە بۆ عیراق كە‬ ‫درێژكراوەی ملمالنێی سوننی‌و شیعەیە یان ئێران‌و‬ ‫توركیاو سعودیە‪.‬‬ ‫تا ئەم ساتەش قسەیەكی نەكرد‪ ،‬كە كی ‌ێ‬

‫لەپشت یارمەتیدانی داعش‪ ،‬بۆكۆ حەرام‪ ،‬شەبابی‬ ‫سۆماڵی‪ ،‬شەریعەیە؟ كە باشتر دەزانێت قەتەرو‬ ‫توركیای دۆستی لەیەكەمەكانن‪ ،‬بۆچی‪..‬؟‬ ‫لەپەیوەست بەكوردستانیشەوە‪ ،‬راستە كۆمەك‌و‬ ‫هاوكارییەكی ئینسانی‌و س��ەرب��ازی بۆ هەرێم‬ ‫خاڵێكی گرنگەو رۆژانە وەزیرانی دەرەوەی ئەوروپا‬ ‫سەردانی هەولێر دەكەن‪ ،‬بەاڵم ئەم هاوكارییانە‬ ‫بۆ رێگری لەدروستكردنی دەوڵەتی كوردییە‪،‬‬ ‫نەك پێچەوانەكەی‪ ،‬بۆ رێگرتن بو لەقەتڵوعام‌و‬ ‫جینۆسایدكردنێكی تری كورد لەهەولێرو شارەكانی‬ ‫تر‪ ،‬چونكە دەخالەتی ئەمەریكا لەكوردستان‪،‬‬ ‫پشتیوانی ئینسانیە ن��ەك سیاسی‌و ت��ا ئەم‬ ‫ساتەش‪ ،‬ستراتیژی ئەمەریكا بەرامبەر كورد‬ ‫بریتییە لەمەحكوم بون بەژیان لەگەڵ عیراقداو‬ ‫لەئێستاشدا ئەمەریكاو ئێران فشاری زۆریان هەیە‬ ‫لەسەر كورد‪ ،‬كە بەهەر شێوەیەك كە بەشداری‬ ‫كابینەی نوێی حكومەت بكات‪ ،‬بەاڵم بەڕاستی‌و‬ ‫بەجددی داخوازییەكانی كورد لەبەرچاو نەگرن‪.‬‬ ‫دەكرێت بپرسین ئایا ئەمەریكا رازیە بەفرۆشتنی‬ ‫نەوتی كوردستان‪ ،‬بێگومان نەخێر‪...‬؟‪ ،‬ئایا‬ ‫ئەمەریكا رازیە هێزی پێشمەرگە لەكەركوك‌و ئەو‬ ‫ناوچانەی لەبۆشایی سوپای عیراق كۆنترۆڵیكرد‪،‬‬ ‫بمێنێتەوە‪ ،‬بێگومان نەخێر‪ ،‬ئایا ئەمەریكا‬ ‫گەرەنتی ناردنی بودجەو موچەی خەڵك لەعیراق‬ ‫وەردەگرێت؟ بێگومان نەخێر‪.‬‬ ‫ئایا ئەمەریكا گەرەنتی دەدات‪ ،‬ئەگەر عیراق‬ ‫هەمان سیناریۆی راب���ردوی دوب��ارە بكاتەوە‪،‬‬ ‫دەخالەت بكات بەقازانجی سەربەخۆیی كوردستان؟‬ ‫بەاڵم هاوكاری‌و گەلەكۆمەكییەكی ناوچەیی‌و‬ ‫نێودەوڵەتی دژی داعش‪ ،‬كە پێشمەرگە قوربانی‬ ‫زۆرو زەوەندی داوە‪ ،‬بەشێكی وابەستەیە بەرێگری‬ ‫لەخواست‌و ئامانج‌و سەربەخۆیی كوردستان‪.‬‬ ‫رەنگە بەمەبەست‌و بەئەنقەست‪ ،‬بەپیالن‌و‬ ‫بەپالن‪ ،‬ئاڕاستەی شەڕەكانی داعش لەسوریاو‬ ‫بەغدا‪ ،‬گۆڕدرابێت بۆ هەرێم‪ ،‬چونكە داعش‬ ‫لەجوگرافیاو سنوری هیچ دەوڵەتێكدا‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەسۆماڵیشدا‪ ،‬نەیانتوانی دەوڵەت بڕوخێنن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پەالماردانی كوردستان بۆیان ئاسان بو‪ ،‬هەرێم‬ ‫كەمترین مەرجیشی لەسەر ئەمەریكا هەیە بۆ ئەو‬ ‫هاوپەیمانێتییەی لەكوردستانەوە دروستدەكات‬ ‫بۆ سەرلەنوێ شەرعیەت دان��ەوە بەسیاسەتی‬ ‫دەرەكی‌و سەركردایەتی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی‬ ‫بەرامبەر مەترسییەك كە ناوی داعشەو لەسنوری‬ ‫كوردستاندایە‪.‬‬

‫هاوڕێ‌ توانا مێرگەسەری‬

‫لەسەنگەری شەڕی‬ ‫دژ بەداعش‪-‬ەوە‬ ‫وەاڵمنامەیەك بۆ‬ ‫زیرەك كەمال‬

‫دنیا بەمرۆڤبونەوە‪ ،‬مانایەكی جیاوازی هەیە‪ ،‬ئێمە هێندە لەخۆمان دوركەوتوینەتەوە‪،‬‬ ‫ئاگامان لەمرۆڤبونمان بڕاوە‪ ،‬من دڵنیام‪ ،‬زۆر كەم‌و دەگمەنن ئەوانەی‪ ،‬بیریان دەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫مرۆڤ مەخلوقێكی زۆر تایبەت‌و ناسكە‪ ،‬دەبێ‌ زو زو ئەوە بیری خۆمان بخەینەوە‪ ..‬ئاخر‬ ‫مرۆڤ كە ئاگاداری مرۆڤبونی خۆی بو‪ ،‬زۆرشت لەژیانی دەگۆڕێت‌و جیاواز دەردەكەوێت‪..‬‬ ‫منێك لەسەنگەری گەرمی بەرگرییەوە‪ ،‬بۆ خەیاڵی زیرەك كەمال‪ ،‬زیرەك سەیری ئاوێنەی‬ ‫مرۆڤایەتی خۆی ك���ردوە‪ ،‬دەبینێ‌ من چەندە پێویس���تم بەنامەیەكی مرۆڤانەیە‪ ،‬چەندە‬ ‫وش���كم‌و پێویستم بەئاوی وشەیە‪ ،‬چەند سەرنجڕاكێش���ە‪ ،‬دو كەس لەدورەوە‪ ،‬باسی دو‬ ‫سەردەم‌و یەك نەهامەتی بكەن‪ ،‬دەردەڵێكی وەفادارانە‪ ،‬بۆ هەموان بەیان بكەن‪.‬‬ ‫كەم���ن‌و گەڕانی وردی گەرەكە‪ ،‬دۆزینەوەی ئەو شۆڕش���گێرانەی دوێنێی ش���اخ‌و ئەو‬ ‫سیاس���یانەی ئێس���تا كە ئاگاداری دنیاییی رۆژنامەگەری‌و خوێن���ەری وتاری ئەو نەوەیە‬ ‫بن‪ ،‬كە هەمیش���ە وەك بێ‌ باكترین‌و بێ‌ بایەختری���ن بونەوەر وێنای ئەو نەوەیە دەكەن‪.‬‬ ‫وێناكردن���ی نەوەی���ەك گوناحی گ���ەورەی ئەوەیە تەم���ەن رێگای نەداوە بەش���داربێت‬ ‫لەبەرخودانی میللەتەكەی‪ ،‬تێكۆش���انێك كە ناوی شۆڕش بو‪ ،‬دوای راپەڕین دروشمەكانی‬ ‫پێچرایەوە‌و ئەنجام بو بەدروێنەكردنی ملی بەش���ێك لەوانەی شۆڕشگێربون‪ .‬هەر بۆیەش‬ ‫ئەم نەوەیە ئەگەر هەزار تێبینی لەسەر نەبێ‌‪ ،‬كەمتری نیە‪ ..‬لەنامەیەكی كراوەدا زیرەك‬ ‫كەمال بەبۆنەی ئامادەی ئێمە هەم وەك نەوەی دوای ش���ۆڕش‌و هەمیش وەك نوسەرێك‬ ‫تەقدیرو‪ ،‬پرسیارێك دەكات بۆ پێزانینیان كە ئێمە لەوێین‌و بێ‌ هیچ موجامەلەیەك زیرەك‬ ‫كەمال ئەو پێش���مەرگە‌و نوس���ەرەیە‪ ،‬كە دۆخی دوای راپەڕین بەرژەوەندییەکان زەفەری‬ ‫بەپرانسیپەکانی سەردەمی ش���اخی ئەو نەبردوە‪ ،‬بۆ ئەمەشیان شایەنی تەقدیرە‪ ،‬نابێت‬ ‫من‌و زیرەك كەمال س���واڵی سوپاس‌و دەستخۆش���ی لەسیاسیانێك بكەین‪ ،‬كە بەشدارین‬ ‫لەتێكۆش���انێك دژ بەهێزێكی رەشپۆشی هەموشت كوژ‪ ،‬هاوڕێم گەورەترین چاكە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫سیاس���یەكان بیكەن بەرانبەر ئێمە‪ ،‬ئەوەیە دوبارە دەس���تنوێژێكی نیش���تمان هەڵگرن‌و‬ ‫كڕنۆش بۆ كێلی ئەو شەهیدانە بەرن‪ ،‬كە رۆژانە لەشەنگالەوە بۆ خانەقین شەهید دەبن‌و‬ ‫نزا بۆ ئەو گەنجە پێش���مەرگە بەش مەینتەت‌و ئەمانەت هەڵگرانە بكەن كە لەس���ەنگەری‬ ‫بەرگری���دان‪ ،‬ئەم���ەش لەپێناو هیچ نا‪ ،‬بەڵك���و بەهۆی بەردەوامبونیان لەس���ەر ئەتوارە‬ ‫بەدو نانیش���تمانیەكانیان‪ .‬هاوڕێم زیرەك‪ ،‬راستە لەسەردەمی شەڕو رەواجی سەمفۆنیای‬ ‫حەماسەتس���ازیدا نابێ‌ پەیامی نوسین‌و هێزی قەڵەم خانەشین بكرێ‌‌و چەك زااڵ‌و قەڵەم‬ ‫زەلیل بكرێ‌‪ ،‬بەاڵم لەكاتێكدا ئێمە روبەڕوی هێزێكی ترس���اناكی س���امناكی جیهادیستی‬ ‫وەك داعش���داین‌و تاك���ە میتۆدی ئەوان بۆ دیالۆگ (ئاربیجی بێ���ت) ئایا ئێمە دەتوانین‬ ‫ش���ەری ئارگۆمێنتیان لەگەڵ���دا بكەین؟! هێزێك كە دژی جوانی���ن دژی پێكەنین‌و دژی‬ ‫هەرچی ئەوانن‪ ،‬كە لەوان ناچێت‪ ..‬ئەمڕۆ ئەم ش���ەڕە بەردەرگای لێگرتوین‌و ئیختیارێكی‬ ‫هیومانستی بۆ نەهێشتوینەتەوە‪ ،‬جگە لەجەنگ‪.‬‬

‫ماتەمگێڕییەكەی ئۆباما جیا بو!‬ ‫محەمەد مێرگەسۆری‬ ‫زۆرج��ار رەخنەی توند ئاڕاستەی واڵتە یەكگرتوەكانی‬ ‫ئەمەریكاو بەتایبەت لەحزبی دیموكرات دەكرێ‌‪ ،‬بەوەی كە‬ ‫وەك پێویست‌و بەپێی قەبارەی خۆی مامەڵە لەگەڵ بارودۆخ‌و‬ ‫پێشهاتە سیاسی‌و مرۆییەكان لەجیهاندا بەشێوەیەكی‬ ‫هاوسەنگ ناكات‪ .‬هەروەها هەڵوێست‌و بڕیارەكانی لەبارەی‬ ‫كۆمەڵێك رەوش‌و ك��ردەوەی تیرۆریستی‌و سەركوتكردن‬ ‫نارون‌و دەنگی كزە‪.‬‬ ‫بەتەنگەوەهاتنی ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا‪،‬‬ ‫لەسایە حكومرانی ه��ەردو حزبی كۆماری‌و دیموكراتدا‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەدوای روداوەكانی ‪11‬ی سێبتەمبەر‪ ،‬لەبەرامبەر‬ ‫كۆی ئەو روداوانەی لەجیهان بەگشتی‌و لەناوچەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست رویانداوە‌و هەندێجار هاوپەیمانەكانیشی گرتۆتەوە‪،‬‬ ‫بەشێكی زۆریان پەیوەندییان بەمەترسی‌و بەپالن‌و ستراتیجی‬ ‫بەرپەرچدانەوەی تیرۆر‌و تیرۆیستانەوە هەبوە‪ ،‬كە لەسەرویان‬ ‫رێكخراوە رادیكاڵ‌و توندڕە ئیسالمیەكانی هاوشێوەی قاعیدە‬ ‫ب��وە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەو بەتەنگەوەهاتنەی ئەمجارەی ئیدارەی‬ ‫ئەمەریكا‌و ئۆباما لەبەرامبەر رێكخراوێكی ئیسالمی رادیكاڵی‬ ‫حكومدارە‪ ،‬كە دەستی بەسەر روبەرێكی ستراتیژی‌و هەستیاری‬ ‫ناو چوارچێوەی نفوزی سیاسی‌و جیۆستراتیژی ئەمەریكا‬ ‫گرتوە‪ .‬هەر ئەم خاڵەو هۆكاری دیكەش وایان لەئۆباما كرد‪،‬‬ ‫كە لەدەربڕینی ماتەمگێرەكەی‌و پێشكەشكردنی ‌وتارێك‬ ‫بۆ پشتڕاستكردنەوەی سەربڕینەكەی جیمس فولی‪ ،‬ئەو‬ ‫ستراتیجەی ئەمەریكا بۆ روبەڕوبونەوەی تیرۆر‌و تیرۆریستان‬ ‫لەناو نەخشەی نفوز‌و دۆس��ت‌و بەرژەوەندپارێزەكانیدا‬ ‫دوپاتبكاتەوە‪ .‬ئۆباما لەراگەیاندنەكەیدا‪ ،‬راشكاوانە‌و ب ‌ێ‬ ‫پێچ‌و پەنا فولی وەك قارەمانێك‌و قوربانیەك ناساند‌و‬ ‫لەبڕیارەكەشی پاشگەزنەبوەوە‌و پاشەكشێی لەهێرشە‬ ‫ئاسمانیەكانی ئەمەریكا بۆ سەر كۆمەڵگەكانیی داعش نەكرد‪.‬‬ ‫ئەمەش ئاماژەیەكی رونە‪ ،‬كە ئەمەریكا لەم شەڕەدا بەردەوام‬ ‫دەبێت‌و لەم دۆخەی ئێستاشدا جگە لەو رێگەیە‪ ،‬رێگەی‬ ‫دیكەی لەبەردەمدا نیە‪ .‬لەالیەكیتریش پێداگیریكردنی لەسەر‬ ‫لەناوبردنی ئەو سەرەتانە «مەبەست داعشەكانە»‪ ،‬نەچونە‬ ‫ژێر باری مەرجی ئەو تیرۆریستانەش‪ ،‬هەنگاوێكی بوێرانە‌و‬ ‫قورس بو‪ ،‬بۆ ئیدارەكەی ئۆباما‪ ،‬چونكە ئەوە جاری یەكەم‬ ‫نیە‪ ،‬كە ئۆباما هەڵوێستی ئەوا توندی لەبەرامبەر شەڕ‌و‬

‫توندوتیژی‌و تیرۆر هەبێ‌‪ ،‬بەڵكو نیشاندانی هەڵوێستێكی‬ ‫ئەوا لەالیەن ئۆباما‪ ،‬هەڵوێستێكی ئەوا توند‌و یەكالیكەرەوەی‬ ‫لـێ‌ چاوەڕوان نەدەكرا؟ چونكە ئێستا هیستریای پاشەكشێی‬ ‫سەربازی ئەمەریكا لەعیراق‪ ،‬لەناو دەرونی ئەمریكییەكان‬ ‫م��اوە‌و عیراق وێنایەكی پڕ لەنیگەرانی‌و ناخۆشی لەالی‬ ‫ئەمریكییەكان دورستكردوە‪ .‬جگە لەوەش پێشتر لەدوای‬ ‫لەناوبردنی حكومی بزوتنەوەی تاڵیبان لەئەفغانستان‬ ‫لەساڵی ‪2001‬و ل��ەدوای پرۆسەی ئ��ازادی عیراق لەساڵی‬ ‫‪2003‬یش‪ ،‬زۆر واڵتی ئەوروپی‌و هاوپەیمانی نزیكی ئەمەریكا‪،‬‬ ‫لەبەرامبەر ئەو كردەوانەی تیرۆریستان‌و پاراستنی هاواڵتیان‌و‬ ‫بەدیلكراوەكانیان‪ ،‬چونەتە ژێرباری ئەو جۆرەی مەرجانەی‬ ‫تیرۆریستان‪ ،‬كشانەوەی هێزە سەربازییەكانی واڵتی كوریای‬ ‫باكور لەدوای ساڵی ‪ ،2006‬نمونەیەكی چونە ژێباری ئەو‬ ‫جۆرە مەرجانەیە‪.‬‬ ‫وتارە ماتەمگێرییەكەی ئۆباما بەهەمو پێوەرەكان تازەیی‬ ‫لەبڕیاردانی سیاسی‌و پێداگریكردنەوەیی لەسەركەوتنی تێدا‬ ‫بەدیدەكرا بەسەر نەیاران‌و دوژمنانی ئەمەریكا‪ .‬هەروەها‬ ‫خوێنڕشتن‌و سەربڕینی جیمس فوڵی ‌وای لەڕایی جیهانی‌و‬ ‫بەتایبەت هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا كرد‪ ،‬كە پشتگیری‬ ‫لەسیاسەتەكانی ئۆباما‌و ئەمەریكا ل��ەدژی تیرۆر بكەن‌و‬ ‫گوزارشتی لەڕوانینێكی نوێی لەنەخشە‌و بڕیاردانی سیاسەتی‬ ‫ئەمەریكا بەرامبەر ب��ەروداوەك��ان��ی ئەمدواییەی عیراق‌و‬ ‫كوردستان‌و ناوچەكە بەگشتی دەكرد‪ ،‬كە ناهێڵن جارێكیتر‬ ‫عیراق بۆ ئەوان ببێتەوە بەگۆڕەپانی پاشەكشێ‌‌و شكانی‬ ‫سەربازی‌و شان‌و شكۆی ئەمەریكا‪ .‬بۆیە لەهەر دیوێك سەیر‬ ‫سیاسەت‌و جموجوڵە دیپلۆماسی‌و سەربازییەكانی ئێستای‬ ‫ئەمەریكا بكەین‪ ،‬دەگەینە ئەو ئەنجامەی ئەمەریكا جارێكیتر‬ ‫ناگەڕێتە دواوە‌و راستەوخۆ ب��ەرەو ئاراستەی دوژم �ن‌و‬ ‫تیرۆریستان هەنگاو دەنێ‌‌و دەیەوێت روداوەكانی دوای بەهاری‬ ‫عەرەبی‌و دەركەوتنی داعش لەسەر شانۆی لێكەوتەكانی دوای‬ ‫بەهاری عەرەبی‌و راپەڕینەكانی سوریا‪ ،‬بكاتە كارتی جۆكەر‌و‬ ‫بەشێوەیەكی بەهێز‌و توانا بگەڕێتەوە ناو گۆڕەپانەكە‌و رۆڵی‬ ‫خۆی ببینی‪ ،‬بەتایبەت دوای ئەوەی مەترسی زۆر كەوتە سەر‬ ‫بەرژەوەندییەكانی لەناوچەكەو الوازبونی رۆڵی دیپلۆماسی‌و‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئەمەریكا لەسەردەمی خولی‬ ‫سەرۆكایەتی ئۆباما لەبەرامبەر زۆر لەو روداوانەی لەدوای‬ ‫‪‌2010‬و كشانەوەی هێزەكانی لەعیراق لەدوای ساڵی ‪،2011‬‬ ‫رویاندا‌و هاتنە ئاراوە‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )4٨4‬دو شةممة ‪2014/9/15‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫چیچەك‪:‬‬ ‫پرسی کورد بۆتە پڕۆژەی دەوڵەت‬

‫قەرەیاڵن‪:‬‬ ‫دەبێ نەخشەڕێی چارەسەریی ئاشكرا بكرێت‬

‫یەپەگە‪:‬‬ ‫ئۆپەراسیۆنی هاوبەشی سازدەكەین‬

‫نەوزاد چیچەك نوسەرو شرۆڤەكاری سیاسی‬ ‫توركیا‪ ،‬ل��ە دیدارێكیدا رایدەگەیەنێت‬ ‫پ��ڕۆس��ەی چ��ارەس��ەری��ی پرسی ك��ورد بۆتە‬ ‫پڕۆژەیەكی سەرەكی دەوڵەت‪ ،‬لەمڕۆدا ئەگەر‬ ‫ه��ەر پارتێكی سیاسیی لەسەر دەس��ەاڵت‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوا ناچارە بەوەی درێژە بەسەرخستنی‬ ‫پڕۆسەی چارەسەریی بدات‪.‬‬

‫م����وراد ق���ەرەی�ڵ�ان‪ ،‬ئ��ەن��دام��ی كۆنسەی‬ ‫كەجەكە دەڵێت «پێویستە بۆ چارەسەری‬ ‫پرسی كورد ئۆجەالن وەك ئەلتەرناتیفێك‬ ‫ببینترێت‌و بەزوترین كات رێگا لەبەردەم‬ ‫دانوستانەكان بكرێتەوە هەروەها لەخولی‬ ‫نوێی پ��ارل��ەم��ان��دا ن��ەخ��ش��ەڕێ و پاكێجی‬ ‫چارەسەریی ئاشكرا بكرێت»‪.‬‬

‫ن��اوەن��دی راگەیاندنی یەپەگە رایگەیاند‪،‬‬ ‫بەهاوبەشی لەگەڵ سوپای ئ��ازادی سوریا‬ ‫ل���ەدژی داع����ش پ��ێ��ك��ەوە ئۆپەراسیۆنی‬ ‫هاوبەشی دەكەن‪ ،‬لە راگەیاندنەكەدا هاتوە لە‬ ‫نزیك هەرێمی كۆبانی هێرشێكی هاوبەشیان‬ ‫ئ��ەن��ج��اوداوەو كە دەی��ان داع��ش ك���وژراون‌و‬ ‫دەستیش بەسەر چەند ئۆتۆمبێلێكدا گیراوە‪.‬‬

‫كابینەكەی داودئۆغڵو و پڕۆسەی چارەسەریی‬ ‫هاوژین محێدین‬

‫پڕۆسەكە جێبەجێبوە و نیوەكەی تریشی‬ ‫ب��ەردەوام دەبێت‪ .‬ئەوەی هەنگاوەكانی‬ ‫ئەم پڕۆسەیە دوادەخ���ات‪ ،‬بەشێك لە‬ ‫رایگشتیی توركیایە‪ ،‬بەرپرسانی ئاكپارتی‬ ‫نایەنەوێت جیاوازی زۆر هەبێت لەنێوان‬ ‫خواستەكانی كورد و رایگشتیی توركیا‪،‬‬ ‫واتە راگرتنی هاوسەنگییە لەونێوانەدا‪،‬‬ ‫ئ���ەم رەچ���اوك���ردن���ەی ئ��اك��پ��ارت��ی��ش‬ ‫بەشێكی لەبەرئەوەیە هاوینی ساڵی‬ ‫ئایندە هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجام‬ ‫دەدرێ��ت و مەبەستیانە گوتاری پارتە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنە نەتەوەپەرستەكان نەتوانن‬ ‫ترسی دابەشبونی توركیا بەشەقامی‬ ‫توركیادا باڵوبكەنەوە‪ ،‬هەروەها قۆناغەكە‬ ‫بگەیەننە ئاستێك‪ ،‬بەڵێنەكان بەهێواشی‬ ‫جێبەجێبكەن و لەبەرامبەریشدا پەكەكە‬ ‫دەستبەرداری خەباتی چەكداریی ببێت‪.‬‬

‫لەكۆتایی مانگی راب���ردوو‪ ،‬ئەحمەد‬ ‫داودئ��ۆغ��ڵ��و ك��اب��ی��ن��ەی ‪ 62‬هەمینی‬ ‫حكومەتی توركیای راگەیاند‪ ،‬كابینەكەی‬ ‫داودئۆغڵو چەندین كارنامەی نوێبونەوەو‬ ‫شوێنی ی��اری��دەدەران��ی سەرۆكوەزیران‬ ‫و وەزیرەكانی بەخەڵكی تێكنۆكرات و‬ ‫شارەزا پڕكردەوە‪ .‬بەگوێرەی بۆچونەكانی‬ ‫داودئۆغڵو‪ ،‬توركیا دوچاری كێشەكانی‬ ‫رابردو نابێتەوەو دەبێتە مۆدیلێكی زیندوو‬ ‫بۆ واڵتانی جیهان كە كێشەی نەتەوەیی‬ ‫بەستنەوەی بەدەسەاڵتی‬ ‫و مەزهەبی چارەسەر دەكا و پێكەوە‬ ‫سەرۆكوەزیرانەوە‬ ‫ژیانێكی نمونەیی دەستەبەر دەك��ات‪.‬‬ ‫لەكابینەی داودئۆغڵودا‪ ،‬راستەوخۆ‬ ‫ئامانجی كابینەكە دوو بنچینەی زۆر‬ ‫سەرەكی دەبێت‪ ،‬یەكەمیان‪ ،‬بەهێزبونی پ��ڕۆس��ەی چ��ارەس��ەری��ی ب��ەدەس��ەاڵت��ی‬ ‫ئابوری توركیا و دووەمیان‪ ،‬چارەسەریی س��ەرۆك��وەزی��ران��ەوە گ���رێ���دراوەو ئەو‬ ‫پرسی كوردو قوڵبونەوەی دیموكراسییە‪ .‬سەرپەرشتی و چاودێری دەكات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫داودئۆغلو لەوتەكانیدا وەك سەرۆكی وا دەكات سەرۆكوەزیران گرنگی زیاتر‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ی ت��ورك��ی��ا‪ ،‬پ��ێ��ی��وای��ە كە ب��دات بە رەهەندە دەرەكییەكانی ئەم‬ ‫دەستەبەركردنی دیموكراسی تەواوەتی كێشەیە و بایەخی زیاتر بدات بە بۆچونی‬ ‫لە توركیا بەبێ چ��ارەس��ەری كێشەی یەكێتی ئ��ەوروپ��ا‪ ،‬چونكە داودئۆغڵو‬ ‫كورد نابێت‪ ،‬هەرلەبەرئەوەشە داودئۆغڵو كار لەسەر بەهێزبونی پێگەی دەرەكی‬ ‫پێیوایە قۆناغەكانی پرۆسەی چارەسەریی و پەیوەندییە دەرەكییەكانی توركیا‬ ‫ب���ەردەوام دەبێت و لەئێستادا نیوەی دەك��ات و جەختیكردۆتەوە بۆ ساڵی‬

‫‪ 2023‬توركیا ئەندامێكی‬ ‫چاالكی یەكێتی ئ��ەوروپ�ا‌و‬ ‫ئابورییەكی بەهێزی هەبێت‪،‬‬ ‫دانانی مەولود چاوشئۆغڵو‬ ‫بە وەزیری دەرەوە و ڤۆڵكان‬ ‫بۆزكر بەوەزیری توركیا بۆ‬ ‫كاروباری یەكێتی ئەوروپا‪،‬‬ ‫ئەوە دەردەخ��ات داودئۆغڵو‬ ‫م��ەب��ەس��ت��ێ��ت��ی ت��ورك��ی��ا‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی لەگەڵ‬ ‫واڵتانی ئەوروپا رێكبخاتەوە‬ ‫و بەهێزی ب��ك��ات‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەم دوو وەزیرە زۆر نزیكن‬ ‫لە سیاسەتی ئەوروپا و لەو‬ ‫كەسایەتیانەن مەبەستیانە‬ ‫داودئؤغلَو لةطةأل ضةند وةزير َيك‪ ،‬راستةوخؤ سةرثةرشتى ث ِرؤسةى ضارةسةرى دةكةن‬ ‫توركیا ببێتە ئەندامی یەكێتی‬ ‫ئەوروپا‪ .‬بێگومان ڤیزای بون‬ ‫نەدرێت‪ ،‬هەروەها هاوسەرۆكی هەدەپە ئەوا ئاكپارتی ئەوەندە بێباكانە دەربارەی‬ ‫بەئەندامبونی توركیا لە یەكێتیەكە‪ ،‬س��ەاڵح��ەدی��ن دەم��ی��رت��اش ئاماژەیكرد پرسی كورد رەفتاری نەدەكرد‪.‬‬ ‫ك��ێ��ش��ەی��ەك��ی دی���ك���ەی ك���وردان���ی‬ ‫لەدەروازەی سنوری دیاربەكرەوە دەبێت بەنیازن داوابكەن شاندێكی سیاسەتمەدار‬ ‫و پێویستی بە مۆری هاواڵتیانی كوردە و رۆژنامەنوس سەردانی ئۆجەالن بكەن باكور ئەوەیە‪ ،‬س��ەرەڕای بەڵێنەكانی‬ ‫كە لە سەرەتای دروستبونی كۆمارەوە و دی��داری لەگەڵدا سازبكەن‪ ،‬هەروەها كەمكردنەوەی بەربەستی ‪ %10‬بەاڵم‬ ‫مافیان پێشێل كراوە‪.‬‬ ‫دەمیرتاش لە چەند رۆژی راب���ردودا تائێستا رێژەكە هەر وەك��و خۆیەتی‪،‬‬ ‫ئاماژەیكرد‪ ،‬ئەگەر بزانن توركیا دەستی ئامانجی دروستبونی پارتی دیموكراتی‬ ‫هەڵوێستی ئۆجەالن‌و هەدەپە‬ ‫دەستیان پێدەكات بێگومان ئەوانیش گەالن (هەدەپە) بۆ ئەوەیە سیاسەت‬ ‫�ەی‬ ‫�‬ ‫�ڕۆس‬ ‫س�����ەرەڕای ب���ەردەوام���ی پ�‬ ‫ئەڵتەرناتیڤیان هەیە‪ ،‬ئ��ەم وتانەش بۆ نەتەوەكانیتری توركیا بكات و مافە‬ ‫چارەسەر‪ ،‬بەاڵم وەستانێك لەناو پڕۆسەكە هەڕەشەیەكن لە بەرپرسانی ئاكپارتی‪ ،‬پێشێلكراوەكانیان دەستبخاتەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەدیدەكرێت‪ ،‬ئەمەش هۆشداریدانی دەم��ی��رت��اش پێیوایە پ��ارت��ی كۆماری رێگە خ��ۆش دەك��ات بۆ ئ��ەوەی كورد‬ ‫ئ��ۆج��ەالن و ب��ەرپ��رس��ان��ی ه��ەدەپ��ەی گەل (جەهەپە)‪ ،‬وەك��و ئۆپۆزسیۆنی لەهەڵبژاردنی پەرلەمانی ساڵی ئاییندە‬ ‫لێكەوتەوە و جارێكی دیكە داوادەكەنەوە سەرەكی ئەركی خۆی لەچاودێریكردنی بتوانێت ئەم بەربەربەستە تێپەڕێنێت و‬ ‫پڕۆسەی چارەسەریی بگاتە قۆناغی حكومەتەكەی ئاكپارتی بەجێنەهێناوە‪ ،‬لەبری ئەوەی كاندیدەكانی بەسەربەخۆ‬ ‫دانوستان و رێكەوتن‪ ،‬چیتر كات بەفیڕۆ چونكە ئەگەر ئۆپۆزسیۆنێكی باشبوایە‪ ،‬خۆیان هەڵبژێرن وەكو پارتەكە بەشداری‬

‫كاردانەوەی كودەتاكەی ‪12‬ی ئەیلول‬

‫شنۆ هیرانی‬ ‫ل��ە‪12‬ی ئەیلولی ساڵی ‪1980‬توركیا‬ ‫روب���ەڕوی گ��ەورەت��ری��ن و خوێناویترین‬ ‫كودەتای سەربازیی ب��وەوە‪ ،‬لە مێژوی‬ ‫هاوچەرخی توركیا بەسێیەم كودەتای‬ ‫سەربازی دادەنرێت‪ ،‬ئەوكاتە دەسەاڵتی‬ ‫س��ەرب��ازی بەناوی پاراستنی ئاسایشی‬ ‫نەتەوەییەوە دەستی بەسەر هەموو جومگە‬ ‫سیاسیی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‌و ئابوری واڵتدا گرت‪.‬‬ ‫ئەم كودەتایە بە تایبەتیش سەبارەت‬ ‫بە نەتەوەی كورد لە باكوری كوردستان‪،‬‬ ‫ب��ەدری��ژای��ی ‪ 34‬س��اڵ��ی ڕاب����ردو‪ ،‬وەك��و‬ ‫تارماییەكی ت��اری��ك ب��ەس��ەر ژیانیاندا‬ ‫باڵی كێشاوە‪ ،‬رۆح و زهنیەتی كودەتا‬ ‫س��ەرب��ازی��ی��ەك��ەی ‪ 12‬ئ��ەی��ل��ول‪ ،‬هەنگاو‬ ‫بەهەنگاو لەناو سیستمی بەڕێوەبردنی واڵت‬ ‫و تاكەكانی ناو كۆمەڵگەی توركیا جێگیر‬ ‫كراو بزوتنەوەی سیاسیی كوردیش زۆرترین‬ ‫باجی دا‪ ،‬بەوەی هەزاران كورد خرانە ناو‬ ‫زیندان‌و هەندێكیشیان بێسەروشوێن كران‪.‬‬ ‫سیاسەتی ناوخۆی توركیا لەسەر بنەمای‬ ‫دوو جومگەی سەرەكی بەڕێوە دەچێت‪،‬‬ ‫یەكێكیان ئاسایشی نەتەوەیی و ناوخۆییە‪،‬‬ ‫ئەمەش پاشماوەی هزری كودەتاچیەكانە و‬ ‫لەهەمو قۆناغەكانیشدا كورد زەرەرمەندی‬ ‫یەكەم بوە‪ .‬دەستوری دوای كودەتاكە‪،‬‬ ‫‪ 1982‬دا لەالیەن دەسەاڵتی سەربازیی‬ ‫ئەوكاتەوە نوسرایەوە‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك‬ ‫رێگە بەهیچ كارێكی سیاسیی لە دەرەوەی‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆژی��ای ف��ەرم��ی دەوڵ���ەت ن��ادات‌و‬

‫هەڕەشە لەسەر ژیانی سیاسیی توركیاش‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫بەپێی ئامارە فەرمییەكانی حكومەت‬ ‫ل��ەو ك��ودەت��ای��ەدا‪ ،‬زیاتر لە ‪ 650‬ه��ەزار‬ ‫كەس كە بەشی هەرە زۆری��ان لە كوردو‬ ‫الیەنە چەپەكانی توركیا پێكدێن‪ ،‬كەوتنە‬ ‫بەر رەشبگیری و‪ 230‬هەزار كەسیش لە‬ ‫دادگ��ا سەربازییەكاندا س��زای توندیان‬ ‫بەسەردا سەپاو ‪ 14‬ه��ەزار كەسیتریش‬ ‫واڵتیان بەجێهێشت و لە مافی هاواڵتیبونی‬ ‫توركیا بێبەش كران‪ ،‬ئەمە بێجگە لەوەی‬ ‫زیندانەكانی دیاربەكر كە ناوەندێك بوو‬ ‫بۆ تەسفیەكردنی هێزو ئیرادەی تاك‌و‬ ‫نەتەوەخوازان‪ ،‬زیاتر لە ‪ 88‬كەس لە ژێر‬ ‫زەبری ئەشكەنجەدا گیانیان لە دەستداو‬ ‫زیاتر لە ‪ 120‬كەسیش لە سێدارەدران كە لە‬ ‫ناویشیان بە دەیان سەركردە سۆسیالیستە‬ ‫كوردو توركەكانی تیابو‪.‬‬ ‫بێگومان باسكردن و ناسینی ئەم‬ ‫فەترە زەمەنییە بۆ كورد بە تایبەتیش‬ ‫ئ��ەوەی دوای ئەم كودەتایە لە باكوری‬ ‫كوردستان رویانداوە زۆر گرنگە‪ ،‬لە ‪1980‬‬ ‫تا ‪ ،2005‬كورد وەك نەتەوەیەك هەمیشە‬ ‫بە ئاگرو ئاسن مامەڵەی لەگەڵ كراوە‪.‬‬ ‫ئەو ش��ەڕەی كە لە باكوری كوردستان‬ ‫هەبوەو زۆرج��ار بە شێوەیەكی نەزانراو‬ ‫ماوەتەوەو لەڕاگەیاندنەكاندا شاراوەتەوە‪،‬‬ ‫بۆ نمونە لە سااڵنی نەوەدەكاندا‪ ،‬دەستكرا‬ ‫بەتیرۆركردنی سیاسەتكاران‌و چاالكوانی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬تەنانەت خەڵكانی سڤیلیش‪ ،‬كە‬ ‫بە كوشتنی بكەر نادیار ناودەبرێن‪ ،‬هەر‬ ‫لەوسااڵنەشدا بو كە كەسایەتییە روناكبیرو‬ ‫نوسەرەكانی كورد تیرۆر ك��راون‪ ،‬موسا‬ ‫عەنتەری شاعیر و رووناكبیر وەك نمونە‪،‬‬ ‫بەپێی ئامارەكان لەو سااڵنەدا نزیكەی‬ ‫پێنج ه��ەزار گوند لەباكوری كوردستان‬ ‫سوتێنران‌و كاولكران‪.‬‬

‫ئ��ەوەی لە كودەتاكەی ‪12‬ی ئەیلول‬ ‫ب��ۆ ك��ورد ل��ە ب��اك��وری ك��وردس��ت��ان زۆر‬ ‫گرنگە پ��ێ��داگ��ری ت���ەواو بكەن لەسەر‬ ‫دەستگرتن ب��ە قۆناغی ئاشتیەوە و‬ ‫هەروەها قەرەبوكردنەوەی كەسوكاری‬ ‫ئەوانەی بونەتە قوربانی‪ ،‬ئەمەش هەلێكی‬ ‫مێژوییە بۆ كورد بەوەی حكومەتی توركیا‬ ‫بانگەشەی ئ��ەوەدەك��ات لێپێچینەوەی‬ ‫یاسایی لەگەڵ كودەتاچییەكاندا دەكات‪.‬‬ ‫بەتایبەتی لەپاش هەڵبژاردنی گشتیی‬ ‫‪ ،2007‬سەركەوتنی حكومەتی ئاك پارتی‬ ‫بۆجاری دووەم‪ ،‬ئەردۆغان توانی هەندێك‬ ‫یاسای ئیداری‌و دەستوری بۆ كاڵبونەوەی‬ ‫دەسەاڵتی رژێمی سەربازی لەو واڵتەدا‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬لەدوای ئەوەش قۆناغ بەقۆناغ‬ ‫هەوڵی ئەوەیدا بەتەواوەتی دەسەاڵتێكی‬ ‫سڤیل(سیاسی) رۆڵ لە بەڕێوەبردنی‬ ‫واڵت بگێڕێت‌و دواج��اری��ش هاتنەكایەی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی‌و چارەسەریی كەماوەی‬ ‫دو ساڵە درێ��ژەی هەیە لەئەنجامی ئەو‬ ‫گۆڕانكارییە ئەرێنییانەی توركیاوە‬ ‫ب��وە‪ ،‬لەمڕۆدا ك��اردان��ەوەی كودەتاكەی‬ ‫‪12‬ی ئەیلول‪ ،‬وایكرد كە كورد خەباتی‬ ‫چەكداریی بەرپا بكات‌و قۆناغ بەقۆناغیش‬ ‫خۆی بۆ هێزێكی سیاسیی ئامادە بكات‪،‬‬ ‫وەك ئەوەی لەمڕۆدا كورد بۆتە هێزێكی‬ ‫سیاسیی بەهێز بەجۆرێك رۆڵی بەرچاویان‬ ‫لەمەسەلەكانی رۆژەڤەی ئەو واڵتەدا هەیە‪،‬‬ ‫هەرچەندە الیەنی حكومەتی ئاك پارتی‌و‬ ‫الیەنی كوردیش س��ورن لەسەرخستنی‬ ‫پڕۆسەكە‪ ،‬بەاڵم ئەمە مانای گۆڕانكاری‬ ‫ریشەیی نییە‪ ،‬هێشتا ئاك پارتی كاری‬ ‫جدی لەبەردەمداماوە ئەویش دیموکراسی‬ ‫بەهێزو داڕشتنەوەی دەستورێكی مەدەنییە‬ ‫ك��ە بتوانێ چ��ارەس��ەری پرسی ك��وردو‬ ‫پرسەكانتری پێبكات‪.‬‬

‫بكەن و دەنگەكانیان پەرتوباڵو نەبێت‪.‬‬ ‫ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری‬ ‫ت��ورك��ی��ا دەری��خ��س��ت ك����ورد رێ���ژەی‬ ‫دەنگەكانی نزیك كردۆتەوە لە ‪ ،%10‬ئەم‬ ‫سەركەوتنەی كوردیش وایكرد ئاكپارتی‬ ‫ترسی هەبێت ل���ەوەی نوێنەرەكانی‬ ‫ك��ورد لە هەڵبژاردنی ساڵی ئاییندە‬ ‫بەشێوەیەكی بەرچاو زیاد بكەن‪ ،‬چونكە‬ ‫زیادبونی نوێنەرانی كورد لەپارلەمانی‬ ‫توركیا وات��ە كەمبونەوەی نوێنەرانی‬ ‫ئاكپارتی بە پلەی ی��ەك‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫مانەوەی بەربەستەكە بەمشێوەیە لە‬ ‫بەرژەوەندی پارتەكانی دیكەیە‪.‬‬ ‫تەمەنی كابینەكەی داودئۆغڵو كەمتر‬ ‫لە ساڵێك دەبێت و پێویستە لەم ماوەیەدا‬ ‫قۆناغەكانی پرسی ك��ورد بگەیەنێتە‬ ‫ئاستێكی بااڵتر‪ ،‬بەڕاوێژكردن لەگەڵ‬ ‫رێبەری زیندانیكراوی پارتی كرێكرانی‬ ‫كوردستان (پەكەكە) عەبدواڵ ئۆجەالن‬ ‫كار بەو نەخشەڕێگایە بكەن كە باس لە‬ ‫قۆناغەكان و چۆنێتی چارەسەركردنی‬ ‫پ��رۆس��ەك��ە دەك����ەن‪ ،‬ئ����ەوەی م��ای��ەی‬ ‫گەشبینیە ئەوەیە پرسی كورد رەهەندی‬ ‫نێودەوڵەتی وەرگرتووە و ئیتر توركیا‬ ‫ناتوانێت لە پەرلەمان و ئەنجومەنی‬ ‫وەزیرانی واڵتەكەی بڕیاری چارەنوسساز‬ ‫لەسەر ئەم پرسە بدات و هەڵسەنگاندنی‬ ‫ئ��ەرێ��ن��ی كابینەكەی داودئ��ۆغ��ڵ��و لە‬ ‫بەرەوپێشبردنی قۆناغەكانی پرۆسەی‬ ‫چارەسەریی و بەدیموكراسیكردنی توركیا‬ ‫دەوستێتەوە‪.‬‬

‫لە شەنگال ئاگاداری گێچەڵ بن‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫ل���ەدوای ئ��ەوەی لەناكاو لەئەنجامی هێرشی گروپی‬ ‫تیرۆریستی داع��ش هێزەكانی پێشمەرگە لە شەنگال‌و‬ ‫گوندەكانی دەوروبەری پاشەكشێیان كرد‪ ،‬كوردە ئێزدییەكان‬ ‫بەرەوڕوی هەڵمەتی كوشتاری بەكۆمەڵ بونەوە‪ .‬بەهەزاران‬ ‫كۆڕەویان كرد‌و بەسەدانیشیان دەسبەسەركران‌و لەناوبران‪.‬‬ ‫بەدەیان هەزاریشیان لەكاتی ك��ۆڕەوەك��ەدا لەتینوان‌و لە‬ ‫برسان‌و لەبەر پلەی بەرزی گەرما روبەڕوی هەڕەشەی مەرگی‬ ‫حەتمی بونەوە‪ .‬بەخۆشیەوە هێزەكانی باكور‌و رۆژئ��اوای‬ ‫كوردستان‪ ،‬دەسبەجێ فریای برایانی ئێزدیی كەوتن‌و توانیان‬ ‫بەر لەو هێرشە كوشندەیەی گروپە تیرۆریستییەكان بگرن‬ ‫كەوا گەمارۆیان دابون‪.‬‬ ‫بەڕاستیش هێزە كوردستانییەكان توانیان ئەو گەمارۆیە‬ ‫بشكێنن كەوا بەسەر كوردە ئاوارە ئێزدییەكاندا سەپێندرابون‬ ‫راڕەوێكیان كردەوە‌و لەوێشەوە توانیان بیانگەیەننە شوێنی‬ ‫ئارام‌و هێمن لەڕۆژئاوا‌و باشوری كوردستان‪ .‬هەندێك لەكەناڵە‬ ‫میدیاییەكان هەندێك هەواڵ‌و راپۆرتی وایان باڵوكردەوە كە‬ ‫مخابن زیانێكی زۆری بەورەی هێزە كوردستانییەكان گەیاندوە‪.‬‬ ‫ئەمەیش سەرەتایەكە بۆ ئەوەی هێزە كوردستانییەكان لە‬ ‫شەنگال بەسەر دو بەرەدا دابەشبكات‌و دوبەرەكیان تێدا‬ ‫بنێتەوە‪ .‬بەرەیەكیان تەمسیلی پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫دەكات‌و بەرەیەكیشیان نوێنەری پارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫دەكات‪ .‬ئەوەشی ئاشكرایە كەوا ئەم دوبەرەكییە ئاكامی‬ ‫نەرێنی‌و خراپی بەدواوە دەبێت‌و بگرە ببێـتەهۆی كەوتنەوەی‬ ‫فیتنە‌و ئاژاوەی ناوخۆیی‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی خەریكی تاوتوێكردنی‬ ‫ئەوەیە چۆنچۆنی بتوانرێ كۆتایی بە گرێكوێرەی داعش‬

‫بهێنرێـت‪ ،‬كەوا بۆتە هەڕەشەیەك بۆ ناوچەكە‌و تەنانەت‬ ‫كۆمەڵگەی نێونەتەوەییش‌و رێكخراوێكە كەوا دان بە هیچ‬ ‫سنورێكدا نانێت‌و دەیەوێ هەمو گروپە ئەتنی‌و مەزهەبییەكان‬ ‫بخاتەژێر نیری خۆیەوە‪ ،‬ئەوسا دەبێ كورد لە هەمو بەشەكانی‬ ‫كوردستان پێكەوە كار بۆ رەواندنەوەی هەڕەشەی ئەم گروپە‬ ‫تیرۆریستییە بكەن‪ .‬بەخۆشییەوە هەر لەو كاتەدا هێزێكی‬ ‫هاوبەش بەناوی هێزەكانی رزگاری شەنگال پێكهاتوە كە‬ ‫لەیەك كاتدا هێزەكانی پەكەكە‪ ،‬هێزەكانی پارتی‌و یەكێتیشی‬ ‫لەخۆدەگرێت‌و بڕیاریان داوە كە ئەوپەڕی هەوڵی خۆیان بۆ‬ ‫رزگاری شەنگال بدەن‪.‬‬ ‫ئەمە هەوڵێكی دڵخۆشكەر بوە‌و دەتوانرێ بگوترێت هەوڵێكە‬ ‫كە بۆی هەیە یەكێتی نەتەوەیی بەدیبهێنێت‪ .‬هەروەها لەمەوە‬ ‫ورەی هەموالیەنەكان بەرز دەكرێتەوە‌و بەمەیش لە نەبەردی‬ ‫یەكالكەرەوە لەدژی داعش بااڵدەستی مەعنەوی لەدەست‬ ‫هێزە هاوبەشە كوردستانییەكاندا دەبێت‪ .‬هەر ئەمەش‬ ‫وادەكات كە خزمەتێكی زۆر بە برایانی كوردی ئێزدی بكرێت‬ ‫كەوا بەسەدان هەزاریان ئاوارەی باكور‪ ،‬باشور‌و رۆژئاوای‬ ‫كوردستان بون‌و چاوەڕێی ئەوە دەكەن هەرچی زوترە مژدەی‬ ‫سەركەوتنی ئەم هێزانە بەسەر هێزە تیرۆریستییەكانی‬ ‫ێ خۆیان‬ ‫داعشدا ببیسن‌و بەزویی بگەڕێنەوە بۆ ناو ماڵوحاڵ ‌‬ ‫لە چیای شەنگال‌و دەوروبەری‪ .‬بەدڵنیاییشەوە سەركەوتن‬ ‫تەنها ئەوكاتانە بەدیدێت كەوا ئاستی یەكگرتویی‌و یەكگوتاری‬ ‫ناوخۆیی كوردی لەوپەڕی خۆیدا بێت‪.‬‬ ‫هەندێك كەناڵێ‌ میدیایی بەوپەڕی نابەرپرسیارییەوە‬ ‫هەڵدەسوڕێن‌و خەریكن كەشێكی پڕ لەناكۆكی‌و دوبەرەكی‬ ‫دەنێنەوە‪ .‬ئەم كەنااڵنە وەك بڵێی هیچ ئەرك‌و كارێكی دیكەیان‬ ‫نەبێ تەنها ئەوە نەبێ كەوا ریزەكانی كورد لێك پەرت بكەن‌و‬ ‫كورد بەگژ یەكتریدا بكەن‪ .‬بۆیە ئەو جۆرە سیاسەتە میدیاییە‬ ‫بەراستی زیانێكی یەكجار گەورەی بە ریزە نیشتمانییەكان‬ ‫گەیاندوە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە ك��ەوا لە شەنگالیش ئەم‬ ‫دوبەرەكییە لەنێوان هێزەكانی پارتی‌و هێزەكانی پەكەكەدا‬ ‫رەنگیداوەتەوە‌و ئەم دو هێزە بەشێوەیەكی ناخۆش لەبەرانبەر‬ ‫یەك وەستاونەتەوە‪ .‬ئەمەیش بۆنی فیتنەی لێدێت‌و پێویستە‬ ‫هەموالیەك هەوڵی نەهێشتنی ئەم گرژییە بدەن با چیتر لەوە‬ ‫زیاتر تەشەنە نەكات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٨4‬دو شةممة ‪2014/9/15‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫فەلسەفەو كۆمەڵ‬

‫ئایدۆلۆژیای بەشتبون‬

‫یاسین النصیر‬ ‫و‪ /‬خەسرەو مەحمود‬ ‫(‪)4-4‬‬ ‫كەمێك لەرەهەندەكان���ی ئایدۆلۆژیادا‬ ‫قوڵدەبێنەوە كە بوارێكە ئابڵوقەدانی لە‬ ‫الیەنێكی دیاریكراوەوە كارێكی سەختە‪،‬‬ ‫هەرچی لە ژیانی مرۆییدایە بووە بەكااڵ‪،‬‬ ‫ش���یاوی خواست‌و خس���تنەڕو‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەدایكب���ون خۆشەویس���تی‌و گۆران���ی‌و‬ ‫موزی���ك‌و گەش���ت‌و كش���توكاڵكردن‌و‬ ‫بازرگانی‌و خۆراك‌و خەو‌و كارو مەرگ‌و هی‬ ‫تریش‪ ،‬بۆ كااڵ وەرچەرخاون‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫س���ەرمان نەس���وڕێت لەوەی بڵێین ئێمە‬ ‫لەس���ەردەمی كااڵدا دەژی���ن‪ ،‬وات���ە كااڵ‬ ‫بوە بەب���ت بۆ مرۆڤ‪ ،‬ئەم بتپەرس���تیە‬ ‫ئەوەیە كە ((بەش���تبوون‪ :‬التشیۆ)) ناو‬ ‫زەددەكرێ���ت‪ ،‬كەوەرگێڕدراوی وش���ەی‬ ‫«‪ »Reification‬مەبەس���ت ئەوەیە‬ ‫كە بەشتبوون (بوون بەشت) بتپەرستیی‬ ‫كااڵی���ە (بەبتبوون���ی كااڵی���ە) وەك‬ ‫عەبدولوەهاب موسیری دەڵێت‪ :‬زاراوەی‬ ‫(بەشتبوون) جۆرج لۆكاچی رەخنەگری‬ ‫ماركسیس���تی مەج���ەڕی داین���اوە‪،‬‬ ‫بەپشتبەستن بەچەمكی ماركس دەربارەی‬ ‫بوون بەبتی كااڵكان‪ ،‬واتە هەژمونی كااڵ‬ ‫بەش���ێوەیەكی ئایدیۆلۆژیانە بەسەرژیانی‬ ‫مرۆڤدا‪ ،‬كەپەیوەندی نێ���وان مرۆڤەكان‬ ‫بۆ كااڵ وەچەرخاوە‪ ،‬هاوڕێیەتیی كااڵیە‪،‬‬ ‫هاوس���ەرگیریی كااڵو‪ ،‬س���ەردانی كااڵ‪،‬‬ ‫بەمشێوەیە دەبینین پڕاگماتیزم لەسیاقی‬ ‫ئایدیۆل���ۆژی خۆی���دا پش���ت بەقازانجی‬ ‫ئاڵوگۆڕك���راو دەبەس���تێت‪ ،‬لەوێش���ەوە‬ ‫ئاڵوگۆڕكاری وەك ش���ەپۆلێكی لێهاتووە‬

‫دەب���ات‪ ،‬ك���ە بانكەكانیش ب���ۆ خۆیان‬ ‫كەوتونەت���ە ناو پڕۆس���ەی بەبازاڕكردنی‬ ‫كااڵكانەوە بەهەڵڕژاندن���ی داراییەكان‌و‪،‬‬ ‫روپۆش���كردنی خەرجی���ەكان‪ ،‬دواتریش‬ ‫ژیان���ی رۆژانەی مرۆڤ ش���پرز دەبێت‌و‪،‬‬ ‫داهاتەك���ەی ناجێگی���رو‪ ،‬كەلتورەك���ەی‬ ‫خێراو‪ ،‬یەكێتی خێرانەكەشی پەرتەوازە‪.‬‬ ‫چەندین بڕی زەب���ەالح لەجۆرەها كااڵی‬ ‫هاوش���ێوە هاتۆتە بازاڕەكان���ەوە‪ ،‬واتە‬ ‫بازاڕی ك���راوە ب���ەڕوی هاوردەكردنەوە‬ ‫كااڵی واڵتانێك���ی جی���اوازی تێدا بەدی‬ ‫دەكەیت ك���ە نەك تەنیا لەنێوان خۆیاندا‬ ‫رەكابەریی دەكەن‪ ،‬بەڵكو بۆ كێشكردنی‬ ‫كڕیارانیش‪ .‬پرنس���یپی «شوێنگرتنەوەی‬

‫كرێكارانی بەرهەمهێن ك���ە بەزەوتكردن‬ ‫ناوزەددەكرێت‪ ،‬واتە دەستبەسەرداگرتنی‬ ‫كۆمەڵگ���ەی مرۆڤ لەالی���ەن كۆمەڵگەی‬ ‫ش���تەوە»‪ ،‬ه���ەروەك كۆمپانیاكانی���ش‬ ‫دەرچەگەل���ی تایبەتیان تەرخانكردوە بۆ‬ ‫فرۆشتنی بەش���كراوییانە (التجزئی) و‪،‬‬ ‫وایلێهاتوە بەش���ەكان لەنرخدا گرانتربن‬ ‫ل���ەكااڵ بنەڕەتیەك���ە‪ ،‬ئەم���ەش ئ���ەوە‬ ‫دەگەیەنێت ك���ە بزوتنەوەیەكی فراوانی‬ ‫ئاڵوگۆڕكاریی وای لەچەندین كەرتی زۆر‬ ‫كردووە كە بەشداربن لەخستنەبازاڕیدا‪.‬‬ ‫دەكرێ���ت بەس���ادەییەكی زۆرەوە‬ ‫بگوترێ���ت ك���ە بەش���تبون (التش���ی‌و)‬ ‫برتییە لەوەی مرۆڤ بۆ شت بگۆڕدرێت‪-‬‬

‫ئەوپەڕی مەترسی لەوەدایە كە هۆشیاریی‬ ‫سیاسەتمەدارانی رۆشنگەر بەئایدیۆلۆژیای سەلەفییەوە‬ ‫پەیوەستبێت كە جوڵەی مرۆڤ دیاریدەكات‌و كۆتوبەندی‬ ‫بكات‪ ،‬لەكاتێكدا پێویستە لەسەر گەلەكەی بۆ ناوچەی‬ ‫هۆشیاربون بەڕەوت‌و روداوەكانی نوێگەریی بیانگوێزێتەوە‬ ‫لەفەرهەنگی هاوچەرخدا‪ ،‬بەرهەمهێنانی‬ ‫ئامێرگەرانە كە دەس���تی بەس���ەر بازاڕو‬ ‫داهات���دا گرت���وە‪ ،‬پەیوەندیگەلێ���ك‬ ‫بەرهەمدەهێنێ���ت لەجۆرێك���ی تایب���ەت‬ ‫كە جی���اوازە ل���ەو پەیوەندیان���ەی بەر‬ ‫لەپیشەس���ازی كۆمەڵگەكان���ی لەس���ەر‬ ‫بنیادنراب���و‪ ،‬لەو روەوە ك���ە پەیوەندی‬ ‫نێوان شتەكان لەسەردەمی پیشەسازیدا‬ ‫ب���وە ب���ە «پەیوەندیگەل���ی ئامێریانەی‬ ‫ناشەخس���یی»‪ ،‬مامەڵەكردنی خەڵكیش‬ ‫بەوپێیەی ش���وێنی ئاڵوگۆڕكاریین‪ ،‬بون‬ ‫بەزیندانكراوی هەژمونی كااڵو پێشكەوتن‌و‬ ‫هەمەڕەنگیەك���ەی‌و‪ ،‬ئ���ەو چۆنێتیەی كە‬ ‫لەڕوی ری���كالم‌و رۆژنامەگەرییەوە تێیدا‬ ‫دەردەكەوێ���ت‪ ،‬لەكاتێك���ی دورودرێژدا‬ ‫ئێمە بەدوای ری���كالم‌و پڕوپاگەندەكاندا‬ ‫دەچی���ن لەكەناڵ���ە ئاس���مانیەكاندا‪،‬‬ ‫تەنان���ەت وایلێهات���وە كااڵ هەژمون���ی‬ ‫بەس���ەر هەواڵ‌و بەرنامە سیاسیەكانیشدا‬ ‫كردوە‪ ،‬وایلێهات���وە هونەرەكانیش بەكااڵ‬ ‫داپۆشراون‪ ،‬رێگاكانی خستنەڕویشیان هەر‬ ‫كااڵن‪ ،‬هەمو ئەم دیاردە بینراوانە لەڕوی‬ ‫كەلتورییەوە هەژمونیان بۆ س���ەر مرۆڤ‬ ‫دەبێت تا ئەو رادەیەی پەنا بۆ قەرزكردن‬

‫چ���ۆن بەچەندو‪( ،‬عەین���ی) بە(مجرد)‪،‬‬ ‫لەدەستبەس���ەراداگرتنێكی‬ ‫بریتی���ە‬ ‫پلەبەندانە بەسەر كااڵدا لەهەمو كایەكانی‬ ‫ژیان���ی كۆمەاڵیەتی���داو جێگەكردنەوەی‬ ‫شێوەكانی دیكەی هۆشیاری»‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەوەیە كە ئەمڕۆ تێیدا دەژین لەوەی كە‬ ‫زۆربەی ژیانمان وەستاوە لەسەر گۆڕینی‬ ‫كااڵو هەمەجۆركردنیان‪ ،‬واتە مرۆڤ بوە‬ ‫بەبەشتبو‪.‬‬ ‫سەرمایەداری پرنسیپی بەشبەشكردن‬ ‫(التجزئ���ە)ی خس���تۆتە مەیدانێكەوە بۆ‬ ‫ئاڵوگۆڕكاریی ئ���ازادی كراوە‪ ،‬یەك كااڵ‬ ‫بوە بەچەند بەش���ێك كە دەفرۆش���رێن‪،‬‬ ‫ئەمەش مانای وایە بەشەكان بڕیار بەسەر‬ ‫ئەو كڕیارەدادەدەن كە كااڵكەی بەتەواوی‬ ‫دەس���تنەكەوتوە‪« ،‬بەش���تبون بریتییە‬ ‫لەدەركەوتن���ی كاری مرۆیی لەش���ێوەی‬ ‫شتێكی بێگیانی سەربەخۆ لەكرێكارەكە‪،‬‬ ‫بریتیە لەڕیش���ەی تااڵنیكردنی مرۆڤ‌و‪،‬‬ ‫لەدەستدانی شوناس���ەكەی‪ ،‬كە دەبێتە‬ ‫ملكەچ���ی هێزێك���ی دەرەوەی ئیرادەی‬ ‫خۆی‪ ،‬وەك عەبدوڵ�ڵ�ا عورەوی دەڵێت‪:‬‬ ‫بەش���تبون بریتی���ە لەس���ەربەخۆبونی‬ ‫جیهانی شتە بەرهەمهاتوەكان لەجیهانی‬

‫خەونەكان���ی ب���ەدەوری ش���تەكاندا‬ ‫خولبخۆن‌و‪ ،‬روكەش���ی ماددی‌و جیهانی‬ ‫شتەكان تێنەپەڕێنن‪ ،‬مرۆڤی بەشتبوش‬ ‫مرۆڤی تاكڕەهەندە وەك ماركۆزە دەڵێت‪:‬‬ ‫بەتوانایە لەمامەڵەكردن لەگەڵ شتەكاندا‬ ‫بەلێهاتووییەكی نائاس���اییەوە‪ ،‬لەڕێگای‬ ‫نمونەگەلێك���ی س���ادەی كەمك���راوەوە‪،‬‬ ‫وەك مارك���س ئام���اژەی پێ���دەكات‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم لەمامەڵەك���ردن لەگ���ەڵ مرۆڤدا‬ ‫شكس���تدێنێت بەه���ۆی پێكهاتەیانەوە‪.‬‬ ‫مرۆڤ���ی بەش���تبو مرۆڤێك���ە بەتوان���ا‬

‫لەملكەچبون بۆ ئەبس���تراكتە رەهاكان‌و‬ ‫یەكبون لەگەڵیان���داو رەفتاركردن لەژێر‬ ‫رێنماییەكانیاندا»‪.‬‬ ‫ئەم���ەش ئەوەی���ە ك���ە لەكۆمەڵگ���ە‬ ‫عەرەبیەكانماندا دەیبینین‪ .‬س���ەرچاوەی‬ ‫بەش���تبون «لەئەدەبیاتە مرۆییەكاندا»‬ ‫ئابوریی���ە‪ ،‬ل���ەو س���ۆنگەیەوە كە ئەم‬ ‫ئەدەبیات���ە ب���ۆ ئ���ەوە دەچێ���ت ك���ە‬ ‫دابەش���كردنی كاری رۆچو بەپسپۆرێتیدا‬ ‫دەبێت���ە مای���ەی بەش���تبونی م���رۆڤ‌و‬ ‫نامۆبون‌و دوركەوتنەوەی لەهەس���تكردن‬ ‫بەهەمو (االحس���اس بال���كل)‪ .‬نامۆبون‬ ‫بەشێكە لەهەژمونی خاوەن سەرمایەكان‬ ‫بەسەر هەوڵی كرێكارو كات‌و پارەكەیدا‪،‬‬

‫ئ���ەو كااڵ بەرهەمدێنێت‪ ،‬ب���ەاڵم توانای‬ ‫دەستخس���تنی نیە‪ ،‬كە وایلێدەكات نامۆ‬ ‫بێت بەبەرهەمی دەستی خۆی‪ ،‬هەروەك‬ ‫ئیس���تیغالل لەكۆمەڵگەداو موڵكدارێتی‬ ‫تاكە كەس���یی ئامێرەكانی بەرهەمهێنان‌و‬ ‫میكانیزمەكانی كۆمەڵگەی سەرمایەداریش‬ ‫بەهەمانش���ێوەیە «بەوپێی���ەی كرێكار‬ ‫كارەك���ەی دەفرۆش���ێت‌و بەرهەمەكەی‬ ‫لەدەس���تدەدات» و‪ ،‬دەبێت���ە مای���ەی‬ ‫ئەوەی مرۆڤ وەك شتێكی نامۆ مامەڵە‬ ‫لەگەڵ كارەكەیدا بكات‌و‪ ،‬هیچ داهێنانێك‬ ‫یاخ���ود بەرجەس���تەبونێكی خودی تێدا‬ ‫بەدیناكات‪ ،‬تەنان���ەت ئەو روناكبیرانەش‬ ‫كە لەپێناو دەستخس���تنی قوتی خۆیاندا‬ ‫كاردەكەن نامۆن بەروناكبیری‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫س���ەرمایەداری پێنوس���ە روناكبیرەكان‬ ‫دەكڕێت‪ ،‬ب���ەاڵم لەهەمان كاتیش���دا بۆ‬ ‫بەرژەوەندیی���ە خودییەكان���ی س���ودیان‬ ‫لێوەردەگرێ���ت‪ ،‬ل���ۆكاچ (بەش���تبوون‌و‬ ‫نامۆبون)ی پەرەپێداوەو‪ ،‬لەبواری ئابوری‬ ‫هێناویەتە دەرەوە بەرەو كایەی ژیاری‌و‪،‬‬ ‫بۆ ئەوە چ���وە كە «فیك���ری بۆرژوازی‬ ‫وەك گش���تێك چەند ساتێكی پەرتوباڵو‬ ‫لەژیانی مرۆڤ لەهەمەكیبونە ئاوێتەكەی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫زنجیرە وتارێکە‬ ‫نوسەرو روناكبیری‬ ‫ناوداری عەرەب «یاسین النصیر»‬ ‫دو هەفتە جارێك‬ ‫تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت‪.‬‬

‫جۆرە هۆشیارییەكی ساختە‬ ‫لەئارادایە كە دەوری‬ ‫ئێمەیانداوە‪ ،‬كاتێك زانستیانە بیر‬ ‫لەچارەسەریان ناكەینەوە‬ ‫دادەبڕێت‌و‪ ،‬سیفەتی ش���تەكانی دەداتە‬ ‫پاڵ»‪.‬‬ ‫(جۆزی���ف گابل)ی���ش پێیوای���ە كە‬ ‫بەش���تبون بریتی���ە لەگەش���ەكردنێكی‬ ‫زی���ادەی گوتەزاكانی چەن���د بەناكۆكیی‬ ‫لەگ���ەڵ گوتەزاكان���ی چۆن‪ ،‬گەیش���تە‬ ‫ئەوەی كە ئەو ئایدیا سیاس���یانەی پشت‬ ‫بەگوتەزای جێگیر دەبەستن‌و هۆشیاریی‬ ‫سادەی مرۆڤ دەدوێنن‪ ،‬مرۆڤی ئاساییان‬ ‫گۆڕی���وە ب���ۆ كااڵ‪ ،‬كاتێك هۆش���یاری‬ ‫خۆی ن���اكات بەبڕیاردەر لەس���ەرئەوەی‬ ‫رودەدات‌و‪ ،‬دەكەوێت���ە دوای گوت���ەزاو‬ ‫بانگەوازگەلێك كە لەپیاوانی ئاینی یاخود‬ ‫سەرمایەدارانەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬واتە‬ ‫جۆرە هۆشیارییەكی س���اختە سەبارەت‬ ‫بەو كێشانە لەئارادایە كە دەوری ئێمەیان‬ ‫داوە‪ ،‬كاتێك زانستیانە بیر لەچارەسەریان‬ ‫ناكەین���ەوە‪ ،‬ئ���ەوەش بەگش���تی بەدی‬ ‫دەكەی���ن‌و ل���ەو واڵتانەدا ك���ە ئەوانەی‬ ‫هەیمەنەیان هەیە بەسەر سیاسەتەكانیدا‬ ‫بریتین لەناسیۆنالیس���ت‌و س���ەرمایەدارو‬ ‫پیاوان���ی ئاین���ی‌و دیكتات���ۆرو حیزب���ە‬ ‫تۆتالیتێ���رەكان‪ ،‬كە هەمو ئەو ش���ێوازە‬ ‫سیاسیانە لەگەڵ خەڵكی گشتیدا مامەڵە‬ ‫دەكەن‪ ،‬مامەڵەكردنی مێگەلی هۆشیاری‬ ‫زەوتكراو‪ ،‬پیشەسازی رێگاگەلێكی زۆری‬ ‫خۆش���كردوە ب���ۆ كۆنترۆڵكردنی مرۆڤ‬ ‫بەتایبەتیش لەواڵتە خۆرئاواییەكاندا‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی «مرۆڤ ببێتە تەنیا یەك رەگەزو‬ ‫بەشێكی زۆر بچوك لەدەزگای زەبەالحی‬ ‫بەرهەمهێنانی پێكهاتو لەچەند رەگەزێك‪،‬‬ ‫كە دەزگایەكە تێگەیشتن یاخود پەیبردن‬ ‫بەت���ۆڕە ئاڵۆزەكەی یاخ���ود ئەو هێزانە‬ ‫ئاس���ان نیە ك���ە داوەكان���ی بەیەكەوە‬ ‫دەبەس���تنەوەو دەیجوڵێن���ن»‪ ،‬وەك‬ ‫(مسیری) ئاماژەی پێدەكات‪..‬‬ ‫لەسەر ئاس���تی كەلتوریش بەشتبون‬ ‫وەك بناغەی���ەك لەكەڵەكەبونی كەلتوری‬ ‫چەندێتیدا بەدی دەكەین بێئەوەی گۆڕین‬ ‫لەفیكرەكەی���دا ببینێ���ت‪ ،‬زۆرێك لەئێمە‬ ‫س���ەدان س���اڵە هەمان ئ���ەو گوتەزایانە‬ ‫دەڵێتەوەو‪ ،‬دەكەوێتە دوای ئەو رێگایانەی‬ ‫وەرگرتن لەمیراتی عەقائیدیدا‪ ،‬ئەمجۆرە‬ ‫لەكەلتور نەك بیركردنەوە تازە ناكاتەوە‪،‬‬ ‫بەڵك���و بون���ی م���رۆڤ وەك مرۆڤێكی‬ ‫بیركەرەوە زەوتدەكات‪ ،‬كەلتوری بێدەنگ‌و‬ ‫گێ���ڕدراوە‌و پشتبەس���تو بەگوت���ەزای‬ ‫جێگی���ری گۆڕی���وە ب���ۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫چەند شێوەیەكی هاوش���ێوەی ئەدەبی‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە نە هیچ گەشەكردنێكی فیكری‌و‬ ‫نەگۆڕانكاری نەوعی تێیدا رونادات‪ ،‬وەك‬ ‫بڵێیت ئەوەی ئێمە لەمڕۆدا دەیخوێنینەوە‬

‫كااڵ هەژمونی بەسەر هەواڵ‌و بەرنامە سیاسیەكانیشدا‬ ‫كردوە‪ ،‬وایلێهاتوە هونەرەكانیش بەكااڵ داپۆشراون‪،‬‬ ‫رێگاكانی خستنەڕویشیان هەر كااڵن‪ ،‬هەمو ئەم دیاردە‬ ‫بینراوانە لەڕوی كەلتورییەوە هەژمونیان بەسەر مرۆڤەوە‬ ‫دەبێت تا ئەو رادەیەی پەنا بۆ قەرزكردن دەبات‬

‫هەم���ان ئەوە بێت كە عەباس���یەكان بەر‬ ‫لەهەزارو دوسەد س���اڵ دەیانخوێندەوە‪.‬‬ ‫هەروەه���ا وەكچ���ۆن كۆمەڵگ���ەی‬ ‫بەكاربەر كۆمەڵگەیەك���ی نوقمی كااڵیە‪،‬‬ ‫بەهەمانشێوە كەلتوریش نگرۆی دوبارە‌و‬ ‫هاوش���ێوەو ئاس���ایی‌و الوەكیە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا‪ ،‬الی مرۆڤ پێویستیی بەكتێبی‬ ‫زۆرتری هاوشێوە دەخولقێنێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫جۆرێكی ب���اوە لەجۆرەكانی بونبەش���ت‬ ‫(التشی‌و) لەكۆمەڵگاكانماندا‪.‬‬ ‫ئایدیۆلۆژیا وەس���تاو‌و س���ەلەفیەكان‬ ‫بەشداری دەكەن‪ ،‬بەباڵوكردنەوەی خاوی‌و‬ ‫وەستان لەژیانی كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬هەروەك‬ ‫بیرۆكراس���یەت‌و ئ���ەو كۆمەڵگایان���ەی‬ ‫حیزب���ی تۆتالیتێ���ر بەڕێوەیاندەب���ن بۆ‬ ‫بەردەوامیدان بەدەس���ەاڵتەكانیان دەبنە‬ ‫بناغەدانەری ش���ێوازەكانی سەركوتكردن‬ ‫ب���ۆ رێگرتن لەبیركردن���ەوە لەگۆڕانكاری‬ ‫ك���ە ش���ێوازەكانی هان���دان‌و فری���ودان‬ ‫لەپاڵیان���دا دروس���تدەكەن‪ ،‬وەكئەوەی‬ ‫پرنس���یپی تێاڵو قەس���ابخانە پرنسیپی‬ ‫باوو زاڵ بێت‪ ،‬ئەم دۆخەی كە حكومەتە‬ ‫س���تەمكارەكان پەنای بۆ دەبەن‪ ،‬بریتیە‬ ‫لەگۆڕینی مرۆڤ بۆ حاڵەتی بەشتبونێك‬ ‫ك���ە تەنی���ا بیر ل���ەو ب���وارە دەكاتەوە‬ ‫ك���ە دەس���ەاڵتەكان پێی دەبەخش���ن‪.‬‬ ‫بەش���تبون «دەرەنجام���ی دەركەوتن���ی‬ ‫زانس���تگەلێكی جی���اوازە ك���ە مرۆڤ بۆ‬ ‫بەشگەلێكی جیاواز دابەشدەكات‪ ،‬هەمو‬ ‫زانس���تێكیش لەهەر یەكێك لەو بەشانە‬ ‫دەكۆڵێتەوە بەشێوەیەكی دابڕاو لەمرۆڤ‬ ‫وەك گش���تێك‪ ،‬واتە مرۆڤ���ی هەمەكی‬ ‫(االنس���ان الكلی) وندەبێت‌و دەتوێتەوەو‬ ‫دابەش���دەبێت ب���ۆ بەش���گەلێك كە هیچ‬ ‫ش���تێك پێكەوەیان نابەس���تێت»‪ ،‬ئەوە‬ ‫ئەوەیە كە عەبدولوەهاب مسیری بەوردیی‬ ‫دیاری دەكات‪.‬‬ ‫ئەوپ���ەڕی مەترس���ی لەوەدای���ە‬ ‫ك���ە هۆش���یاریی سیاس���ەتمەدارانی‬ ‫رۆش���نگەر بەئایدیۆلۆژیای سەلەفییەوە‬ ‫پەیوەس���تبێت ك���ە جوڵ���ەی م���رۆڤ‬ ‫دیاری���دەكات‌و كۆتوبەن���دی ب���كات‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا پێویس���تە لەسەر گەلەكەی بۆ‬ ‫ناوچەی هۆشیاربون بەڕەوت‌و روداوەكانی‬ ‫نوێگەری���ی بیانگوێزێت���ەوە‪ ،‬پێكهاتەی‬ ‫نەریتە كۆن���ەكان بریتی���ە لەپابەندبون‬ ‫بەمەنزومەیەكی كۆنی بەهاكان‪ ،‬لێرەشدا‬ ‫پێویس���ت دەبێت لەسەر كەسی بەرپرس‬ ‫ك���ە جۆرێ���ك لەپ���ەروەردەو فێركردن‬ ‫بس���ەپێنێت كە لەقۆناغەكانی سەرەتای‬ ‫منداڵ���ەوە دەس���ت پێیب���كات بۆئەوەی‬ ‫فێری پرنس���یپێكی بنەڕەت���ی ببێت كە‬ ‫بریتی���ە لەوەی هیچ ش���تێك بەجێگیری‬ ‫نامێنێتەوەو‪ ،‬پێویس���تە لەس���ەر مرۆڤ‬ ‫خاوەنی ئیرادەی گۆڕانكاری بێت كاتێك‬ ‫رێگا مەعقولەكانی بۆ ژیان دەڕەخسێت‪،‬‬ ‫ب���ون بەشتەكەش���ی پەیوەس���ت بێ���ت‬ ‫بەنەبونی توانایەوە لەوەی ببێتە بڕیار‪.‬‬ ‫ئایدۆلۆژی���ا رێگە دەدات بەدیاریكردنی‬ ‫بەهای���ەك ی���ان كۆمەڵ���ە بەهای���ەك‬ ‫كەبناغەكەی رێكخس���تنێكی دیاریكراوی‬ ‫كۆمەڵگ���ە بێ���ت‪ ،‬لەبەرئ���ەوە هەم���و‬ ‫هۆكارە رەخس���اوەكانی پەرەپێدانی ئەم‬ ‫كۆمەڵگەیە بریتی���ن لەهۆكاری ئەقاڵنیی‬ ‫تەوزیفكراو بۆ خزمەتی ئەم ئامانجە‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )4٨4‬دو شةممة ‪2014/9/15‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫هۆڵەندا بەندینخانەكان دەداتە كرێ‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬بەهۆی خامۆشی‌و‬ ‫چۆڵیی بەندینخانەكانی خۆی‬ ‫لەكەسانی ت��اوان��ب��ار‪ ،‬هۆڵەندا‬ ‫چەند بەندینخانەیەكی بەكرێداوە‬ ‫ل��ەواڵت��ان��ی ئ���ەوروپ���ا‌و ل��ەالی��ەن‬ ‫فەرمانبەرانی خۆیەوە سەرپەرشتی‬ ‫دەك��رێ��ت‪ .‬لەئێستاشدا س��ەدان‬ ‫ت���اوان���ب���اری ن��ەروی��ج��ی م���اوەی‬ ‫بەندییەكەیان لەبەندینخانەكانی‬ ‫هۆڵەندا بەسەردەبن‪ ،‬ناردنی ئەو‬ ‫تاوانبارانە دوای ئ��ەوە ه��ات‪ ،‬كە‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫نەرویج ئامادەیی تێدا نەبو شوێنی‬ ‫پێویست ب��ۆ ئ��ەم ب��ەن��دك��راوان��ە‬ ‫دابین بكات‌و بیانگرێتە خۆی‪،‬‬ ‫ئەمەش یەكەمجار نیە هۆڵەندا‬ ‫ێ‬ ‫بەندینخانەكانی خۆی بداتە كر ‌‬ ‫بەواڵتانی ئەوروپا‪ .‬لەئێستاشدا‬ ‫‪ 550‬بەندكراوی بەلجیكی لەیەكێك‬ ‫لەبەندینخانەكانی شاری تیلبورخ‪-‬ی‬ ‫باشوری هۆڵەندان‌و سەرجەم ئەو‬ ‫بەندینخانانەش لەالیەن ئیدارەی‬ ‫واڵتەكانی خۆیانەوە سەرپەرشتی‬ ‫دەكرێت‪ ،‬بەاڵم فەرمانبەرەكانیان‬ ‫لەكەسانی هۆڵەندی پێكهاتوە‪.‬‬

‫@@‬

‫@@@‪@2@ @1‬‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬

‫سەگێك‬ ‫‪ 43‬تاك‬ ‫گۆرەوی‬ ‫قوتداوە‬

‫شەربەتێك لەجیاتی حەبی خەو‬

‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬كاتەكەی تێپەڕیوە ‪ +‬پێداویستی‬ ‫ماڵە‪.‬‬ ‫‪-2‬ویل بەتێكەڵی‪ ،‬ئۆتۆمبێلێكە‪.‬‬ ‫‪-3‬نەرم‪ ،‬بائەدرێ‌‪ ،‬دوان لەماف‪.‬‬ ‫‪-4‬لەبەچەدایە‪ ،‬خ��ەم هەیەتی‪ ،‬زۆر‬ ‫ئیزعاجە‪.‬‬ ‫‪-5‬روەكێكی سروشتییە ‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-6‬ن��ی��وەی ك��اڵ�ێ‌‪ ،‬ه��ون��ەری ع��ەرەب‬ ‫«پ»‪ ،‬بەشێكە لەلەش‪.‬‬ ‫‪-7‬دراوێ���ك���ە‪ ،‬وەك ی��ەك��ن‪ ،‬ناوێكی‬ ‫كچانەیە‪.‬‬ ‫‪-8‬ك���ورت���ك���راوەی ن��اوێ��ك��ە «پ»‪،‬‬ ‫خورادنێكی خۆشە‪ ،‬ئاسان‪.‬‬ ‫‪-9‬نیوەی مینە‪ ،‬دوان لەئاڕم‪ ،‬نیوەی‬ ‫شمەك‪ ،‬روخسار‪.‬‬ ‫‪-10‬باڵندەیەكە ‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-11‬پایتەختێكی عەرەبیە‪ ،‬رەنگێكە‪،‬‬ ‫خشڵێكە ‪.‬‬ ‫‪-12‬هەمومان ئەیڵێین‪ ،‬وەك یەكن‪،‬‬ ‫باران دەیناسێ‌‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ڤێتەرنەری براكتیس نیوزی ئەمەریكی باڵویكردەوە‪ ،‬لەشاری بورتالندی ویالیەتی‬ ‫ێ ساڵ لەالیەن خاوەنەكەیەوە هەست بەنەخۆشیەكەی دەكرێت‪،‬‬ ‫ئەریگۆن‪ ،‬سەگێكی تەمەن س ‌‬ ‫دەگەیەنرێتە نەخۆشخانەیەكی تایبەت بەگیانلەبەران‪ ،‬دوای پشكنینی لەالیەن پزیشكەكانەوە‬ ‫هەست بەدەركەوتنی شتێكی سەرنجڕاكێش لەگەدەیدا دەكرێت‪ ،‬دوای نەشتەرگەریەكی دو‬ ‫سەعاتی‪ ،‬نزیكەی ‪ 43‬گۆرەوی لەگەدەیدا دەردەهێنن‪.‬‬

‫خانویەك لەمەترسیدارترین شوێندا‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬جۆرە یارییەكە‬ ‫‪-2‬بەشێكە لەروخسار‪ ،‬زیندەوەرێكە‪،‬‬ ‫زیوی بێ‌ سەر‪.‬‬ ‫‪-3‬چ��ۆن‪ ،‬گوندەكەی مەحوی «پ»‪،‬‬ ‫باڵندەیەكە‪.‬‬ ‫‪-4‬لەكەركوك زۆرە‪ ،‬هیچ نیەو هەمومان‬ ‫ئەیڵێین‪ ،‬بەجەرگ‪.‬‬ ‫‪-5‬بەزی مەییو‪ ،‬رفی‪.‬‬ ‫‪-6‬پ��ی��ت��ێ��ك ‪ +‬ن���اوەڕاس���ت «پ»‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬پیتێك ‪+‬هەمومان خ��واردوم��ان��ە‪،‬‬ ‫هەڵئەگیرێ‌‪.‬‬ ‫‪-8‬ك����ەی ب��ەت��ێ��ك��ەڵ��ی‪ ،‬پ��اش��م��اوەی‬ ‫گوللەكان‪.‬‬ ‫‪-9‬الی داعش زۆرە‪ ،‬سیان لەنامە‪ ،‬دوان‬ ‫لەكاش‪.‬‬ ‫‪-10‬ن��ی��وەی خ��ەت��ا‪ ،‬خ��ۆح��ەش��اردەر‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-11‬نەخۆشییەكە‪ ،‬فرە‪ ،‬دژی نێر «پ»‪.‬‬ ‫‪-12‬شیرەكەیمان نەخواردۆتەوە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬پەریوەش سەردار‪:‬‬ ‫ئەگەر كێشەی خەوتان هەیەو شەوانە خەوتان ئەزڕێ‌‌و‬ ‫چاوتان ناچێتە خەو‪ ،‬ئەوا دەتوانن لەجیاتی بەكارهێنانی‬ ‫حەب‌و دەرمانی كیمیایی‪ ،‬بۆ یەكجاریش بێ‌‪ ،‬رێگەو چارەسەرە‬ ‫سروشتیەكان تاقیبكەنەوە‪.‬‬ ‫شارەزایان‌و پسپۆرانی ئەمەریكی لەم بوارەدا‪ ،‬لێدوانیان لە‬ ‫‪ 68‬كەس وەرگرتوە لەوانەی زۆر گلەییان لەبێخەوی هەیە‪،‬‬ ‫دواجار داوایان لێكردون كە رۆژانە دو پەرداخ ئاوی «ئالبالو»‬ ‫ب��خ��ۆن��ەوە‪ ،‬ك��ە سودبەخشەو دەبێتە ه��ۆی ئاسانكردنی‬ ‫دەمارەكانی لەش‌و خەولێخستن‪.‬‬ ‫لەئەنجامی ئ��ەم تاقیكردنەوەیەی پسپۆڕانی زانكۆی‬ ‫لوئیزیانا‪-‬ی ئەمەریكی‪ ،‬بۆیاندەركەوت‪ ،‬كە بەخواردنەوەی‬ ‫دوجار ئاوی «ئالبالو» لەرۆژێكدا‪ ،‬ئەوا لەماوەی دو هەفتەدا‬ ‫ێ‬ ‫دەبێتە هۆی زیادبونی كاتی خەو‪ ،‬ئەمە ئەگەر بەردەوام ب ‌‬ ‫لەسەر خواردنەوەی ئەو ئاوە‪ ،‬ئەوا لەشەو رۆژێكدا ‪ 90‬دەقیقە‬ ‫زیاتر دەخەویت‌و پشو دەدەیت‪.‬‬

‫لەوشەی «دۆ»‪ 20 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی «دۆ»‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬دۆخ‪ ،‬دۆشەك‪،‬‬ ‫دۆكوڵیو ‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫هێمن مەولود‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژن���ام���ەی دەی��ل��ی م��ەی��ل��ی بریتانی‬ ‫باڵویكردۆتەوە‪ ،‬ئەندازیارێكی كۆمپانیای‬ ‫م��ودس��ك��ی��ب‪-‬ی ئ��وس��ت��ورال��ی‪ ،‬ه��ەس��ت��ان‬ ‫ب��ەدروس��ت��ك��ردن��ی خ��ان��وی��ەك لەشوێنێكی‬ ‫سەرنجراكێشی س��ەر ك��ەن��ار دەری��اك��ان��ی‬ ‫فیكتۆریای ئوستورالی كە لەپێنج نهۆم‬ ‫پێكهاتوە‪ ،‬نهۆمی یەكەم شوێنی وەستانی‬ ‫ئۆتۆمبێلەو س��ەرج��ەم پێداویستیەكانی‬ ‫ل��ەژوری نوستن‌و مەتبەخ‌و حەمام‌و ‪W.C‬‬ ‫ل��ەخ��ۆدەگ��رێ��ت‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ م��ەس��ع��ەدێ��ك��ی‬ ‫هاتوچۆكردن‪ ،‬پارچەی دروستكردنی ئەم خانوە‬ ‫لەپێكهاتەی كەشتی دەریاكان دروستكراوەو‬ ‫بەشێوەیەكی زۆر تۆكمە بە ب��ەردی كەنار‬ ‫دەریاكان بەستراوەتەوە‪ ،‬كە جێی مەترسی‬ ‫نیە‪ ،‬ئەندازیارەكەش دەڵێت‪ ،‬پێدەچێت ئەم‬ ‫خانوە جگە لەشوێنە سیحراویەكەی كە تێیدا‬ ‫دروستكراوە‪ ،‬چارەسەرێكی باش بێت بۆ ئەو‬ ‫كەسانەی گرفتیان هەیە لەبینینی دیمەنی‬ ‫شوێنە بەرزەكان‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫سەیرانگەی فیلەكان بۆ مەساج‌و شێالن‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ئەلیكترۆنی ‪ happy place‬ئەمەریكی باڵویكردۆتەوە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫سروشت‌و كەلتوری ناوچەكەیانەوە‪ ،‬هیندستان زۆرترین گیانلەبەری فیلی‬ ‫لەخۆگرتوەو تەنانەت بۆتە بەشێك لەكەلتوری دانیشتوانەكەی‪ ،‬زۆرجار دیاردەی‬ ‫بەخێوكردن‌و هاوڕێ‌ بونی فیل لەنێو هەندێك لەشەقام‌و گەڕەكی شارەكاندا هەستی‬ ‫پێدەكرێت‪ ،‬بەهۆی زۆری ئەو پەیوەندییەی هاواڵتیان لەگەڵ فیلدا‪ ،‬چەند پسپۆڕێكی‬ ‫تایبەت بەفیل لەویالیەتی كیراال‪ ،‬هەستان بەدروستكردنی سەیرانگایەكی تایبەت‬ ‫كە نزیكەی ‪ 60‬فیل لەخۆ دەگرێت‪ ،‬تیایدا خزمەتگوزاری شۆرین‌و مەساج‌و شێالن‬ ‫لەخۆدەگرێت‪ ،‬لەم سەیرانگایەدا فیلەكان هەست بەئارامی‌و پشویەكی باش دەكەن‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ رۆژەك����ان بەخۆشی‬ ‫دەب��ەی��ت��ە س���ەر‪ ،‬كێشە‬ ‫ێ ب��ەاڵم ق��ورس نین‪،‬‬ ‫دەب � ‌‬ ‫خۆشەویستەكەت دەیەوی‬ ‫مژدەیەكت بداتێ‌‪.‬‬

‫ـ كاری ئەمڕۆ مەخەرە‬ ‫سبەینێ‌‪ ،‬هەڵەشە مەبە‪،‬‬ ‫پ��ارەی��ەك دێتە دەستت‪،‬‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫دڵت پیس نەبێ‌‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ شوێن ك�ڵاوی بابردو‬ ‫م���ەك���ەوە‪ ،‬ل��ەك��ارەك��ان��ت��ا‬ ‫ێ‬ ‫گ���ورج‌و گ��ۆڵ ب��ە‪ ،‬كەس ‌‬ ‫ێ‬ ‫دڵی خۆیت دەداتێ‌‪ ،‬دەب ‌‬ ‫وریا بیت‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ێ‬ ‫ـ ب���ۆ ه���ەم���و ك���ار ‌‬ ‫ێ ب��اش��ە‪ ،‬زۆر شت‬ ‫م��ەڵ � ‌‬ ‫بیركردنەوەی پێویستە‪،‬‬ ‫گ���ەر خۆشەویستەكەت‬ ‫زوی��رب��و‪ ،‬گ��وێ‌ م��ەدەرێ‌‌و‬ ‫نازی بدەرێ‌‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ گ��وێ��گ��رت��ن ل��ەك��ارە‬ ‫باشەكانە‪ ،‬لەكارەكانتا پرس‬ ‫بەكەسانی تر بكە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫لەگەڵ خۆشەویستەكەتدا‬ ‫دورەپەرێز مەبە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ ت����ەواو خ���ۆت م��ان��دو‬ ‫دەكەی‪ ،‬باش نیە‪ ،‬كارێكیش‬ ‫كە هی تۆ نییە مەیكە‪،‬‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫رەفتاری نەشیاو مەنوێنە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ كار نییە هیالكی خۆی‬ ‫ن��ەب �ێ‌‪ ،‬ژی���ان بەتەمەڵی‬ ‫ناچێتە س���ەر‪ ،‬هەوڵبدە‬ ‫ب��ەوش��ەی پ���اراو و ج��وان‬ ‫خۆشەویستەكەت بدوێنی‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ هەفتەكەت پڕیەتی‬ ‫ل��ەب��ەخ��ت��ەوەری‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫س���ەف���ەری ت��ی��ا م��ەك��ە‪،‬‬ ‫دی���اری���ی���ەك���ی ج����وان‬ ‫لەخۆشەویستەكەتەوە بۆت‬ ‫دێت‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ هەرگیز خەیاڵت بۆ‬ ‫شتی الوەكی نەڕوات‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫بەكاركردن س��ەردەك��ەوێ‌‪،‬‬ ‫ب���ێ���ڕێ���زی ب���ەرام���ب���ەر‬ ‫خۆشەویستەكەت مەنوێنە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ێ دێتە‬ ‫ـ پڕۆژەیەكی نو ‌‬ ‫پ��ێ��ش‪ ،‬دەب���ێ‌ ب��ەزی��رەك��ی‬ ‫بجوڵێیتەوە‪ ،‬هەرگیز دڵ‬ ‫لەخۆشەویستەكەت پیس‬ ‫مەكە‪ ،‬تۆی بەدڵە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ئەمڕۆژانە پارەیەكی‬ ‫چاكت دەستگیر دەبێ‌‪،‬‬ ‫هەلی قۆستنەوەی كارت‬ ‫ئاسانە‪ ،‬ئ��ەوەن��دە بیر‬ ‫لەكەسێك مەكەرەوە كە‬ ‫تۆی ناوێ‌‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ ژیان هەوڵی دەوێ‌‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫شتەكان قورسن‪ ،‬دەب ‌‬ ‫بەرنامەی شیاوت هەبێ‌‪،‬‬ ‫ێ دڵ����ی خ��ۆی��ت‬ ‫ك��ەس�� ‌‬ ‫دەداتێ‌‪ ،‬سەردەكەویت‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w .c ha w d ernews .com‬‬

‫‪No. (484) 15-9-2014‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫كوردێك هەوڵی‬ ‫بەدەستهێنانی نازناوی‬

‫ێ مانگ‬ ‫س ‌‬ ‫چ بەڵێنێك دەكاتە‬ ‫كردار‬

‫شاجوانی كەنەدا دەدات‬ ‫چاودێر‪-‬پەریوەش سەردار‪:‬‬

‫ئازاد ئیبراهیم ئەحمەد‬

‫كچە كوردێكی دانیش���توی كەنەدا‪ ،‬بەش���داری‬ ‫لەپیش���بڕكێی ش���اجوانی كەن���ەدا دەكات‪،‬‬ ‫باس لەوەش دەكات‪ ،‬ك���ە لەچەندین هونەری‬ ‫سەرنجراكێشدا شارەزایی هەیە‪.‬‬ ‫پروشە حس���ێن‪ ،‬لەس���اڵی ‪ 1990‬كە تەمەنی‬ ‫دوس���اڵ بوە چۆت���ە كەنەدا‌و لەگ���ەڵ دایكی‌و‬ ‫باوكی لەو واڵتە نیشتەجێ‌ بون‪.‬‬ ‫پروشە بەش���ی بزنس���ی لەزانكۆ تەواوكردوەو‬ ‫ئێس���تاش لەكۆمپانیایەك���ی تەكنەلۆجی���دا‬ ‫كاردەكات‪ ،‬وەك خۆیش���ی دەڵێ���ت‪ :‬زۆر حەز‬ ‫بەگەشتكردن دەكات‪ ،‬گەشتی زۆرێك لەواڵتانی‬ ‫جیهانی كردوە لەوانەش فەرەنس���ا‌و ئەڵمانیا‌و‬ ‫هۆڵەندا‌و ئیتاڵیا‌و كوبا‌و مەكس���یك‌و ئەمریكا‌و‬ ‫ئیمارات‌و توركیا‌و عێراق‌و چەندین واڵتی تر‪.‬‬ ‫لەئێستاش���دا پروش���ە یەكێك���ە لەدیارتری���ن‬ ‫بەشداربوەكانی پیش���بڕكێی شاجوانی كەنەدا‪،‬‬ ‫چاوەڕوانی س���ەركەوتنیش دەكات‪ ،‬تا بتوانێت‬ ‫لەو پێش���بڕكێیەدا ببێتە خاوەنی ش���اجوانی‬ ‫كەنەدا‪.‬‬

‫ئاشنا‪ ،‬سروشت‌و كولتوری‬ ‫كوردی دەباتە سعودیە‬

‫لەنجە سێیەمین كۆنسێرت‬ ‫پێشكەش بەئاوارەكان دەكات‬ ‫چاودێر ‪ -‬تریفە‪:‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫رۆژی ‪ 11‬ی ئ���ەم مانگ���ە‪ ،‬س���ێیەمین‬ ‫پێشانگەی هاوبەشی «مەدای جەددە»‬ ‫لەگەلەری نەس���مە لەسعودیە كرایەوە‪،‬‬ ‫لەم پیش���انگەیەدا هەرلەیەك لەواڵتانی‬ ‫«س���عودیە‪ ،‬قەتەر‪ ،‬كوێ���ت‪ ،‬عوممان‪،‬‬ ‫ئیمارات‪ ،‬ئوسترالیا‪ ،‬سوید» بەشداری‬ ‫تێ���دا دەكەن‪ ،‬هونەرمەندی ش���ێوەكار‬ ‫ئاشنا دەوڵەت كە لەسوید نیشتەجێیە‪،‬‬ ‫وەك تاكە هونەرمەندێكی ش���ێوەكاری‬ ‫كورد بەدو تابلۆ كە تایبەتن بەكەلتورو‬

‫فۆلكلۆری كوردی‌و سروشتی كوردستان‬ ‫بەشداریدەكات‪.‬‬ ‫لەلێدوانێكی���دا س���ەبارەت ب���ەم‬ ‫بەشداریكردنەی‪ ،‬ئاشنا بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیان���د‪ :‬ئامانج���ی بەش���داریكردنم‬ ‫هەروەكو كارەكانی پێش���وم‪ ،‬ناساندنی‬ ‫ك���وردو كولتوری كوردیی���ە بەجیهان‪،‬‬ ‫هەمیش���ە كوردبونی خۆم ناس���اندوەو‬ ‫ش���انازی پێوە دەكەم‪ ،‬ئەمە سێیەمین‬ ‫پیشانگەی هاوبەشە كە لەساڵی ‪-2011‬‬ ‫ەوە دام���ەزراوەو ل���ەم ساڵیش���دا ‪13‬‬ ‫هونەرمەند بەشدارییان تێدا كردوە‪.‬‬

‫بەمەبەس���تی كۆكردن���ەوەی كۆمەك بۆ‬ ‫ئ���اوارەكان‪ ،‬بڕی���ارە رۆژی ‪ 17‬ی ئ���ەم‬ ‫مانگ���ە‪ ،‬لەیاریگای ش���ەهید مەحمودی‬ ‫مامە ع���ەزە‪ ،‬س���ەعات «‪»7‬ی ئێوارە‬ ‫لەدەربەندیخان‪ ،‬بەرێوەبەرایەتی گشتیی‬ ‫رۆشنبیری سلێمانی‪ ،‬بەهەماهەنگی لەگەڵ‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی رۆشنبیریی دەربەندیخان‬ ‫كۆنس���ێرتێكی گۆران���ی ب���ۆ هونەرمەند‬ ‫«لەنجە جەبار» رێكبخات‪ ،‬سەبارەم بەم‬ ‫كارە هونەرییە لەنج���ە بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیان���د‪ :‬بەڕێوەبەرایەتی رۆش���نبیری‬ ‫س���لێمانی ئەم كارەیان لەئەستۆ گرتوە‪،‬‬ ‫لیژنەیەكی���ان بۆ كۆكردن���ەوەی كۆمەك‬ ‫بۆ ئ���اوارەكان پێكهێن���اوە‪ ،‬منیش وەك‬ ‫هەمیش���ە وتومەو دوبارەم كردۆتەوە‪ ،‬كە‬

‫ێ هونەرمەند زۆرترین هەڵوێس���تی‬ ‫دەب��� ‌‬ ‫بۆ مرۆڤایەت���ی هەب���ێ‌‪ ،‬بەتایبەتی لەم‬ ‫بارودۆخ���ەی ئەمڕۆی كوردس���تاندا كە‬ ‫تێیدایە‪ ،‬بڕیارمداوە هەتا بتوانم لەرێگەی‬ ‫هونەرەكەم���ەوە هاری���كاری پێش���كەش‬ ‫بكەم‪.‬‬ ‫لەنج���ە جەب���ار دانیش���توی بریتانیایەو‬ ‫ێ كاری هونەری بۆ ئاوارەكان‌و‬ ‫تائێستا س ‌‬ ‫پێشمەرگە ئەنجامداوە‪.‬‬

‫لەساڵیادی لەدایكبونیدا‬ ‫دۆالر دەبەخشێتەوە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫هەر كەسەو بەشێوەی تایبەتی خۆی‪،‬‬ ‫ئاهەنگی لەدایكبونی سازدەكات‌و تێیدا‬ ‫زۆرێ���ك لەهاوڕێ‌‌و كەس���ە نزیكەكانی‬ ‫دیاری جۆراو جۆری پێشكەش دەكەن‌و‬ ‫خۆیش���ی هیچ دیاریەك نابەخش���ێتە‬ ‫ك���ەس‪ ،‬ب���ەاڵم بەپێچەوان���ەوە‪ ،‬بوب‬ ‫بالكل‪-‬ی ئەمەریكی تەمەن ‪ 59‬س���اڵ‪،‬‬

‫ك���ە پس���پۆڕی زانس���تی‬ ‫خانەنشینكراوە‪ ،‬لەساڵیادی‬ ‫ێ‬ ‫لەدایكبونیدا‪ ،‬لەماوەی سـ ‌‬ ‫ساڵی رابردودا لەناوەڕاستی‬ ‫ش���ەقامێكدا دەوەس���تێت‌و‬ ‫نوس���راوێك لەگ���ەڵ خۆی‬ ‫هەڵدەگرێت لەس���ەری نوس���راوە «من‬ ‫خاوەن كارو خانوم‪ ،‬ئەم پێنج دۆالرەم‬ ‫ێ زیادە» بەدەس���تی پێنج دۆالرەكە‬ ‫لـ ‌‬

‫لەپێش ‪8‬ی ئەیلولی ‪-2014‬ەوە‪ ،‬وەفدی دانوستانكاری كورد لەبەغداد هەشت جار‬ ‫لەگەڵ وەفدی دانوستانی شیعی كۆبونەوە بۆ بەشداریكردنی كورد لەحكومەتەكەی‬ ‫عەبادیدا‪ ،‬بەمەرجی جێبەجێكردنی داواو مافەكانی كورد‪ ،‬بەاڵم كۆی دانیشتنەكان‌و‬ ‫مەرجەكانی كورد بۆ بەشدارییان لەو حكومەتەدا‪ ،‬بایی جێبەجێكردنی تەنها یەك‬ ‫داوای كورد نەبو‪ ،‬بۆیە ‪8‬ی ئەیلول‪ ،‬بەب ‌ێ هیچ دەستهات‌و مافێك بۆ كوردەكان‪،‬‬ ‫لەكۆبونەوەیەكی بەپەلەدا‪ ،‬كورد بڕیاری بەشداری لەو حكومەتەدا دا‪.‬‬ ‫بەشداریكردنی كورد بەوشێوە پەلەپرۆسكێیە لەحكومەتەكەی عەبادیدا‪ ،‬شەقامی‬ ‫كوردی هەژاند‌و كۆی چین‌و توێژەكانی كۆمەڵ بەنائومێدییەوە لەالیەنی كوردییان دەڕوانی‬ ‫كە لەچوار ساڵی داهاتودا شتێك بۆ كورد بەدەستبهێنن لەبەغداد‪ ،‬لەبەرامبەریشدا الیەنی‬ ‫كوردی بەوە دەیانەوێت هاواری شەقام دابمركێننەوە‪ ،‬كە ئەوان س ‌ێ مانگیان بۆ عەبادی‬ ‫داناوە كە داواكانی كورد جێبەجێبكات‪ ،‬ئەگینا دوای ئەو سێ مانگە لەحكومەتەكەی‬ ‫بەڕێز عەبادی دەكشێنەوە‪.‬‬ ‫پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە‪ ،‬ئایا مافەكانی كورد هێندە سادە‌و بچوكن لەس ‌ێ مانگدا‬ ‫جێبەج ‌ێ بكرێن‪ ،‬یان الیەنی كوردی بەڵێنی عەبادییان دەوێت كە داواكانیان بۆ جێبەجێ‌‬ ‫بكات؟‪ ،‬بەاڵم ئایا نوێنەرانی كورد لەبەغداد‪ ،‬لەماوەی حەوت ساڵی رابردودا نەیانتوانی‬ ‫بێت زەمانەتی بچوكترین شت بەدەستبخەن لەعێراقدا‪ ،‬ئەوا لەماوەی س ‌ێ مانگدا‬ ‫بەكولفەیەكونێك دەتوانن چی بكەن؟‪« ،‬بەبڕوای ئێمە» دانانی س ‌ێ مانگ وەك مەرجی‬ ‫كورد بۆ جێبەجێكردنی مافەكانی لەحكومەتەكەی عەبادیدا‪ ،‬تەواو شتێكی كۆمیدییە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر الیەنی كوردی تەنها بەڵێنیشیان دەوێت كە لەوماوەیەدا لەدەمی عەبادییەوە‬ ‫بیبیستن‪ ،‬ئەوا هەر زۆر ئاسانە بۆ عەبادی كە ئۆكەی بۆ جێبەجێكردنی داواكانی الیەنی‬ ‫كوردی بكات‪ ،‬چونكە (بەڵێن)‌و (جێبەجێكردن) لەواقیعی الیەنی شیعی‌و دو حكومەتی‬ ‫یەك لەدوای یەكی مالكیدا‪ ،‬دو شتی تەواو ناكۆك‌و دوالیزمی بوە‪ ،‬لەماوەی دو خولی‬ ‫ویالیەتەكەی مالكیدا‪ ،‬بەڵێنی زۆر‌و بۆر بەكورد درا كە داواكانیان بۆ جێبەج ‌ێ بكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم تائێستا هیچ بەڵێنێك لەسەر ئەرزی ‌واقیع جێبەج ‌ێ نەكراوە‌و نەچوەتە بواری‬ ‫كردارییەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر سەدەیەكی تەواو لەدابەشبونی كوردستانەوە بۆ ئێستا‌و لكاندنی بەشی باشوری‬ ‫كوردستان بەعێراقەوە‪ ،‬دواتر بەڕاگوزەرێك بەناو ئەو مێژوەدا كە لە‪ 1921‬كورد لەم‬ ‫خاكەدا تێیدەپەڕێنێت‪ ،‬پاشان لەگەڵ هاتنی حكومەتە جۆراو جۆر‌و جیاوازەكانی عێراقدا‪،‬‬ ‫ئاسۆیەكی رون هەڵنەهاتبێت بۆ جێبەجێكردنی هیچ بەڵێنێك لەو رێژنە بەڵێنانەی كە‬ ‫بەدرێژی ئەو سەدەیە بەكورد دراوە‪ ،‬ئەوا سانا نییە بڕوامان بەوە هەبێت كە بەسێ‌‬ ‫مانگ كۆی مافە دەستوریی‌و سنوریی‌و ئاینیی‌و نەتەوەییەكانمان بۆ جێبەجێبكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر س ‌ێ مانگ بۆ وەرگرتنی بەڵێن‌و ئۆكەیی بەڕێز حەیدەر عەبادی بێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫زۆر ئاسانە بەڵێنێكی ب ‌ێ كردارمان بدرێت ‌ێ لەماوەی نەك س ‌ێ مانگدا‪ ،‬بەڵكو لەماوەی‬ ‫تەنها یەك هەفتەدا‪ ،‬چونكە هەمومان دەزانین كە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی‬ ‫عێراق (لەپاشایەتییەوە بۆ كۆماری‌و تادەگاتە ئێستا)‪ ،‬هەمویان بەڵێنیان بەكورد داوە‬ ‫كە داواكانیان بۆ جێبەجێبكەن‪ ،‬بەاڵم لەئەرزی واقیعدا‪ ،‬هیچ بەڵێنێك نەچوە بواری‬ ‫جێبەجێكردنەوە‌و تاكو ئێستا بەهەڵپەسێردراوی ماونەتەوە‪ ،‬بۆیە جێگەی بڕوایش نییە‬ ‫كە حكومەتەكەی عەبادیش لەماوەی س ‌ێ مانگدا بەڵێنەكانی بكات بەكردار‪.‬‬

‫مۆزەخانە ‪ 10‬هونەرمەند‬ ‫كۆدەكاتەوە‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬

‫دەگرێت‌و دەیبەخش���ێتە ئەو كەسەی‬ ‫لەبەردەمیدا بوەس���تێت‪ ،‬بوب لەماوەی‬ ‫سـێ‌ ساڵی رابردودا بەم شێوەیە یادی‬ ‫لەدایكبونی خۆی كردۆتەوەو لەس���اڵی‬

‫یەكەمدا ‪ 700‬دۆالری بەخشیوە لەساڵی‬ ‫دوەم���دا ‪ 750‬دۆالرو لەسێیەمیش���دا‬ ‫هەشت سەد دۆالری بەخشیوە‪.‬‬

‫سەعات «‪»5‬ی ئێوارەی رۆژانی ‪ 14‬تا ‪ 17‬ی ئەم مانگە‪ ،‬لەهۆڵی مۆزەخانەی‬ ‫س���لێمانی‪ ،‬دەزگای رۆش���نبیری جەمال عیرفان‪ ،‬پێش���انگەیەكی سیرامیك‬ ‫ب���ۆ ‪ 10‬هونەرمەندی ش���ێوەكار دەكاتەوە‪ ،‬ك���ە نوێتری���ن كاری هونەرییان‬ ‫پێش���كەش دەكەن‪ ،‬بەختیار س���ەعید سەرپەرش���تیاری دەزگای رۆشنبیری‬ ‫جەمال عیرفان بە "چاودێر"ی راگەیاند‪ :‬بەش���داربوانی ئەم پێش���انگە نوێیە‬ ‫ێ‬ ‫هەموی���ان كوردن‪ ،‬لەنوێترین كاریاندا بەش���دارییان كردوە‪ ،‬ئێمە هەمو دەم ‌‬ ‫هاوكاری هونەرمەندانمان كردوەو بەردەوامین‪ ،‬لەم ساڵیشماندا بەرنامەو كاری‬ ‫زیاتریش���مان دەبێ‌‪ ،‬بەئومێدی ئەوەی لەخزمەتكردن رانەوەس���تین‌و كارەكان‬ ‫بەرەو پێشتر بەرین‪.‬‬

‫دەقی شیعریی نوێ‬ ‫بەرزان هەستیار‪ ،‬ئەحمەدی مەال‪ ،‬دالوەر قەرەداغی‬ ‫ئاریان ئەبووبەکر‪ ،‬داستان بەرزان‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )٤٢5‬دووشةممة ‪ 2014/9/15‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫شاعیرێک لە خانووی ژمارە ‪٣٤‬دا‬ ‫نەوەدوحەوتساڵەی لەدایکبوونی گوننار ئێکێلۆف‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫«لەناو ئەدەبی سوێدیدا‪ ،‬شاعیرانێکی‬ ‫وەک ت��ۆم��اس ت��ران��س��ت��رۆم��ەر‪ ،‬ی���ۆران‬ ‫سۆنێڤی و بێنگت ئێمیل یۆنسۆن‪ ،‬هەروەها‬ ‫نەوەیەکی بەهێزی شاعیری ژنیش‪ ،‬بە‬ ‫ڕابەرایەتیی کاتەرینە فرۆستێنسۆن و‬ ‫ئ��ان یێدرلوند‪ ،‬چەند ناوێکی دی��ارن کە‬ ‫نەخشەی شیعری سوێدی پێک دەهێنن‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ل��ەن��او ئ���ەم ئ��ەدەب��ە زۆر ب��ەه��ێ��ز و‬ ‫ڕەنگینەدا‪ ،‬شاعیرێکی ک��ۆن‪ ،‬بە ناوی‬ ‫گوننار ئێکێلۆف‪ ،‬بێ پ��ەروا و سەربزێو‬ ‫گ��ۆران��ی��ی خ���ۆی دەچ��ڕێ��ت و هەمیشە‬ ‫دەبیسرێت‪ .‬کەس لە پێشەنگانی نوێخوازی‬ ‫لە شیعردا‪ ،‬هێندەی ئەو خوێنەریان نەبووە و‬ ‫پڕمانا و کاریگەر نەبوون‪ -‬بۆ ئەو شیعرەی‬ ‫کە لە سوێد دەنووسرێت‪».‬‬ ‫ئەمانە بە گشتی گوتەکانی ئەندێرس‬ ‫ئولسۆنن لە گوتاری هەبوونی گوننار‬ ‫ئێکێلۆفدا‪.‬‬ ‫ئولسۆن‪ ،‬لە درێ��ژەی گوتارەکەیدا‪،‬‬ ‫ئاماژە بەوە دەکات‪ ،‬کە الی ئێکێلۆف‬ ‫زمانێکی ڕۆمانسی‪ ،‬وشەزارییەکی پڕ لە‬ ‫گەمە‪ ،‬هەستێکی مۆسیقایی بۆ فۆڕم و‬ ‫تەسەووفێکی سنوورشکێن دەبینرێن‪.‬‬ ‫ئێکێلۆف هەر بە تەنیا شیعر نا‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫زمانی سوێدییشی نوێ کردەوە‪.‬‬ ‫گوننار ئێکێلۆف لە پاریس بوو‪ ،‬کە‬ ‫لەبەر ک��ڕێ��وەی شیعری «ش��ەوێ��ک لە‬ ‫ئاسۆدا» بناغەی نووسەرایەتیی خۆی‬ ‫دانا‪ .‬مۆدێرنیزمە فەڕەنسییەکانی وەک‬ ‫ڕامبۆ و ماالرمێ ڕێنیشاندەری بوون‬ ‫لە ڕۆچ��وون و قووڵبوونەوەیدا‪ ،‬تا لە‬ ‫ڕووی ب��وون و زمانەوانییەوە گەیشتە‬ ‫خاڵی وەرچەرخان و ڕێگەیەکی تازەی‬ ‫دۆزییەوە‪.‬‬ ‫ئێکێلۆف گ��ۆش��ەگ��ی��ری��ی ق��ووڵ��ی‬ ‫مرۆڤی لە کۆمەڵگەیەکدا نیشان دا‪،‬‬

‫کە بە بەرژەوەندیخوازی و کۆنتڕۆڵی‬ ‫کۆمەاڵیەتی دەناسرایەوە‪ .‬ئێکێلۆف بووە‬ ‫بە شاعیری تاراوگە و لەگەڵ جێمس‬ ‫جۆیس‪ ،‬سەموێل بێکێت و پۆل سیالن‪،‬‬ ‫پێشەنگە لە مێژووی مۆدێرنی ئەدەبی‬ ‫گۆشەگیریدا‪ .‬ئەو بە شێوازێکی نوێ لە‬ ‫مرۆڤی نامۆ دەدوێت‪.‬‬ ‫ئێکێلۆف بە زمانێکی تا ئاستێک‬ ‫ن��وێ‪ ،‬زمانێکی دەوڵەمەند و سادەی‬ ‫بەهێز دەردەکەوێت‪ .‬بەاڵم ئەو ڕاستییە‬ ‫سەختەیش‪ ،‬خۆدۆزینەوە و خۆناسینەوە‬ ‫ل��ە ک��وردێ��ک��ی ب��ەن��د و ک��وێ��رک��راودا‪،‬‬ ‫ئێمگیوونی میری سنوور‪ ،‬بە ڕوون��ی‬ ‫دیارە‪ .‬لێرەدا ئێکێلۆف لە دەرخستنی‬ ‫ڕۆحی خۆی‪ ،‬بە هۆی کەسێکی نامۆوە‬ ‫دەگاتە ترۆپکی داهێنان‪ .‬ئەمڕۆ دیوان‬ ‫بە خوێندنەوەیەکی سەرسووڕهێنەر‬ ‫نوێ بووەتەوە‪ .‬هەڵبەت دەبێت جەخت‬ ‫لەسەر ئەوەیش بکرێت‪ ،‬خەمخواردنی‬

‫ڕزگار شێخانی‪ ،‬وەرگێڕی ئێکێلۆف‬

‫ئێکێلۆف بۆ مەسەلەی کورد‪ ،‬ڕێک لەگەڵ‬ ‫پشتگیری و هاوکاریی ئەو‪ ،‬بۆ مرۆڤی‬ ‫النەواز و تاقانەی بێجێگە و لەناو بەها و‬

‫هاوهزرییەکی گشتیدا‪ ،‬یەک دەگرێتەوە‪ .‬س��ەر بە ڕچەشکێنە گ��ەورەک��ان��ی ناو‬ ‫ئولسۆن لە کۆتاییی گوتارەکەیدا‪ ،‬شەپۆلی مۆدێرنیزمە‪ .‬بەاڵم لە حاڵەتی‬ ‫لەوە دەدوێت‪ :‬گۆننار ئێکێلۆف‪ ،‬لەگەڵ ئەودا‪ ،‬ڕچەشکێنی‪ ،‬وزە لە تەسەووفی‬ ‫ماالرمێ‪ ،‬پیرێ ڕێڤەردی و ستاڤێنیس‪ ،‬زۆر ک��ۆن و ل��ک��وپ��ۆدار وەردەگ��رێ��ت‪.‬‬

‫لە تاران گفتوگۆ دەربارەی‬ ‫دواهەمین هەناری دونیا دەکرێت‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫دوای وەرگێڕانی ڕۆم��ان��ی دواهەمین‬ ‫هەناری دونیا‪-‬ی بەختیار عەلی‪ ،‬کە لەالیەن‬ ‫م��ەری��وان هەڵەبجەییەوە وەرگ��ێ��ڕدرای��ە‬ ‫سەر زمانی فارسی و لەالیەن دەزگ��ای‬ ‫بەناوبانگی سالس باڵو کرایەوە‪ ،‬وا بڕیارە‬ ‫ڕۆژی چوارشەممە لەالیەن دوو نووسەری‬ ‫بەناوبانگی ئێرانەوە قسە لەسەر ئەو‬ ‫ڕۆمانە بکرێت و دواتر بە واژۆی وەرگێڕ‬ ‫کتێبەکە باڵو بکرێتەوە‪.‬‬ ‫م���ەری���وان ه��ەڵ��ەب��ج��ەی��ی‪ ،‬وەرگ��ێ��ڕی‬ ‫دواهەمین هەناری دونیا‪ ،‬ئاماژەی بەوە‬ ‫دا‪ ،‬سەرەتا ئەو وەک وەرگێڕی ڕۆمانەکە‬ ‫باسێک دەرب����ارەی کتێبەکەو پێگەی‬ ‫ئەدەبی بەختیار عەلی پێشکەش دەکات‬ ‫لەناو ئەدەبیاتی کوردیدا‪.‬‬ ‫هەڵەبجەیی بە ڕەخنەی چاودێری وت‪:‬‬ ‫«کۆڕەکە لە تارانە و هەردوو نووسەری‬

‫بەناوبانگی ئێران‪ ،‬ئەسەدوڵاڵ ئیمڕائی‬ ‫و شیوا موقانلو قسە لەسەر دواهەمین‬ ‫هەناری دونیا دەکەن‪».‬‬ ‫کۆڕەکە لەالیەن ناوەندی کولتووری‬ ‫بەهاران لە ت��اران بەڕێوە دەچێت و لە‬ ‫کۆتایی کۆڕەکەشدا لەالیەن وەرگێڕەوە‬ ‫واژۆ لەسەر کتێبەکە دەکرێت‪.‬‬ ‫دواهەمین هەناری دونیا‪ ،‬سێیەمین‬ ‫ڕۆمانی بەختیار‬ ‫عەلییە‪ ،‬ماوەی‬ ‫چەند ساڵێکە‬ ‫لەالیەن مەریوان‬ ‫ه��ەڵ��ەب��ج��ەی��ی‬ ‫وەرگ�����ێ�����ڕەوە‬ ‫کراوە بە فارسی‬ ‫و هەفتەکانی‬ ‫ڕاب��������ردوو لە‬ ‫ت��اران‪ ،‬چ��اپ و‬ ‫باڵو کرایەوە‪.‬‬

‫لە هەمان کاتدا فەنابوون لە ڕێگەی‬ ‫ئەشقەوە‪ ،‬لەگەڵ جووتبوونێکدا یەک‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬کە ڕەنگە ئەمیش وەک‬ ‫ماالرمێ بڵێ «وێرانبوون بیاتریسی من‬ ‫ب��وو‪ ».‬هەڵبەت بیاتریسی ئێکێلۆف‬ ‫پاکیزەیە و لە ئاگر و نەبوونە‪.‬‬ ‫گوننار ئێکێلۆف لە زمانی کوردیدا بە‬ ‫وەرگێڕانی ڕزگار شێخانی ناسراوە‪ ،‬کە‬ ‫سیانەی دیوانی وەرگێڕاوە و هەروەها‬

‫خاوەنی کتێبێکیشە بە ن��اوی دەڵێن‬ ‫مانگ ئاوا بووە‪ ،‬کە لە بارەی ژیان و‬ ‫بەرهەمەکانی ئێکێلۆفە‪.‬‬ ‫گ��ون��ن��ار ئێکێلۆف‪ ،‬ل��ە ‪١٩٦٨‬دا‬ ‫کۆچی دوای��ی ک��رد‪ .‬ئەمڕۆ ساڵڕۆژی‬ ‫لەدایکبوونیەتی‪ ،‬کە ‪١٥‬ی سێبتەمبەری‬ ‫‪ ،١٩٠٧‬لە شەقامی نیبرۆ‪ ،‬لە خانووی‬ ‫ژمارە ‪٣٤‬ی سوێد لە دایک بووە‪.‬‬

‫ئەمازۆن کتێبێکی تری‬ ‫بەختیار سەجادیی لە وێب‬ ‫سایتەکەی خۆیدا دانا‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫دوای��ی��ن کتێبی بەختیار س��ەج��ادی‪ ،‬بە‬ ‫ناونیشانی نیچە و بان پێکهاتەگەرایی «لە‬ ‫فەلسەفەوە بۆ تیۆری ئەدەبی» حەفتەی‬ ‫ڕابردوو لە الیەن پەخشگەی «’‪Scholars‬‬ ‫‪»Press‬ەوە ک��ە ی���ەک ل��ە پەخشگە‬ ‫جێمتمانەکانی بەرهەمی ئەکادیمییە لە بواری‬ ‫نێودەوڵەتیدا‪ ،‬لە واڵتی ئەڵمانیا چاپ کرا‪ .‬ئەم کتێبە کە بە زمانی ئینگلیزی‬ ‫نووسراوە‪ ،‬ئێستا لە الیەن سایتی ئەمازۆنەوە خراوەتە بەر دیدەی خوێنەران‪.‬‬ ‫ئەمازۆن لە بارەی ئەم کتێبەوە نووسیویەتی‪« :‬تێگەیشتنێکی باشتری لە‬ ‫دەسکەوتە تیۆرییە هاوچەرخەکان فەراهەم کردووە و کۆمەکێکی شایانی بە‬ ‫توێژەران و ناوەندی تیۆری ئەدەبی و فەرهەنگی دەکات‪».‬‬ ‫جگە لە ئەمازۆن‪ ،‬چەند سایتێکی تری فرۆشی کتێبی وەک ‪ textbook‬و‬ ‫‪ ،book on demand‬ئەم بەرهەمەیان خستووەتە بەر دەستی خوێنەران‪.‬‬ ‫کتێبی نیچە و بان پێکهاتەگەرایی لە دووتوێی ‪ ١٧٧‬الپەڕەدایە و لە ‪ ٥‬بەش‬ ‫پێک هاتووە‪ .‬بەختیار سەجادی‪ ،‬تا ئێستا چەند کتێب و گوتارگەلێکی زۆری بە‬ ‫زمانەکانی کوردی و فارسی و ئینگلیزی‪ ،‬لە ناوەوە و دەرەوەی واڵتدا‪ ،‬بە چاپ‬ ‫گەیاندوون‪.‬‬ ‫سەجادی‪ ،‬هەڵگری دوو بڕوانامەی پسپۆڕیی فەلسەفەی ڕۆژئاوا لە زانکۆی‬ ‫پونا و دوکتۆرای پسپۆڕیی زمان و ئەدەبیاتی ئینگلیزییە لە زانکۆی ئۆکستەر لە‬ ‫بەریتانیا و ئێستا ئەندامی دەستەی زانستیی زانکۆی کوردستانە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/١٥‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫گروتێسکەکانی ڕۆی ئەندێرسۆن‬

‫بە بۆنەی بردنەوەی خەاڵتی فێستیڤاڵی ڤێنیزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بۆ فیلمی «کۆترێک کە لە سەر لقی دارێک دانیشتووە و بیر لە بوون دەکاتەوە»‬ ‫شاهۆ مەحموودی‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫‪1‬‬

‫بۆ بەڕۆژ ئاکرەیی کە «ئەندێرسۆن»ی خۆش دەوێت‬

‫دیارترین ناو لە س���ینەمای سوید «ئینگمار‬ ‫بێرگمان»ە‪ .‬یەک لە ناوازەترین ش���اعیرەکانی‬ ‫س���ینەما کە رۆلێکی جیدی و کاریگەری لەسەر‬ ‫سینەمای سوید و بە گشتی سینەمای رۆژئاوادا‬ ‫هەب���ووە‪ .‬دیارە کە س���وید لە س���ینەمادا بە‬ ‫نیسبەت واڵتەکانی تری ئەوروپا (وەک فەرنسە‬ ‫و ئیتالی و ئاڵمان و‪ )...‬خاوەن کەرەس���تەیەک‬ ‫و زمانێک���ی تایبەتی نەتەوەیی نییە و تەنانەت‬ ‫لە مێژووی س���ینەما لە بەس���تێنی س���ینەمای‬ ‫س���کاندیناوی دەخوێندرێتەوە‪ .‬واتە شووناسی‬ ‫سینەمای سوید گرێدراوە بە رووداوە مەزنەکانی‬ ‫س���ینەمای س���کاندیناوی کە بەشێکی گرینگی‬ ‫قورسایی ئەو مێژووە لەسەر شانی بەرهەمەکانی‬ ‫«کارێ���ل تی���ۆدۆر درای���ەر»ی دانمارکییە کە‬ ‫ئەویش پێش���تر لە بێرگمان دەورێکی جیدی لە‬ ‫س���ینەمای هەمو ئەوروپ���ادا بینیوە و تەنانەت‬ ‫وەک س���ەرچاوەیەکی جی���دی ب���ۆ گرینگترین‬ ‫رووداوەکانی س���ینەمای فەرنس���ە‪ -‬کە لە پاڵ‬ ‫ئیتالی���دا زیندووتری���ن س���ینەماکانی ئەوروپا‬ ‫بوون– ئاماژەی پێدەدرێت‪.‬‬ ‫یەکێک���ی تر لەو ن���اوە گرینگان���ەی کە لە‬ ‫سینەمای هاوچەرخی سکاندیناوی لە سەرەتای‬ ‫س���ەدەی بیس���تویەکدا گەش���ەی کرد «ڕۆی‬ ‫ئەندێرس���ۆن»ی س���ویدی بوو ک���ە دەکرێ بە‬ ‫ش���ێوەیەکی س���یمبوولیک وەک هێمای سوید‬ ‫س���ەیری کەین‪ .‬کەشوهەوای س���ارد و هەوری‬ ‫و باران���اوی واڵتەک���ەی لە فرەیم ب���ە فرەیمی‬ ‫فیلمەکان���ی دا بە س���تاتیکایەکی تایبەت وێنا‬ ‫دەکرێت‪ .‬ئەو دەرهێنەرەی کە لە کادێرە سابت‬ ‫و بێ جووڵەکانیدا‪ ،‬لە کۆمپزسیۆن و میزانسێن‬ ‫و کالێری وێنەکانیدا و تەنانەت لە هەڵسوکەوت‬ ‫و گریم���ی ئەکتەرەکانیدا هەوڵ دەدات زمانێکی‬ ‫تاکەکەس���ی و فۆرمێکی شەخسی بەدەستەوە‬ ‫بدات کە بە حەقیقەت رەفتارێکی تاک و یۆنیکە‬ ‫لەگەڵ چەمکی وێنە لە سینەمادا‪.‬‬ ‫ئێگزۆتیکب���وون و س���ێحراویبوونی جیهانی‬ ‫ئەندێرس���ۆن ه���ەر ب���ە یەک���ەم بەرهەمیەوە‪،‬‬ ‫وات���ە «ئاش���قانەیەکی س���ویدی»ەوە دیارە‪.‬‬ ‫ئەمە ل���ە حاڵێکدایە کە ئ���ەم فیلمە کەمترین‬ ‫تایبەتمەندییەکانی سینەمای ئەندێرسۆنی تیایە‬ ‫و قس���ە لەوەدەکات کە هێشتا فۆرم و وێنەکان‬ ‫و تەنان���ەت مۆنتاژی فیلمەکە نەکەوتووەتە ئەو‬ ‫قۆناغ���ە ڕادیکاڵەی کە ل���ە فیلمەکانی دیکەیدا‬ ‫بە کاری دەبەس���تێت‪ .‬بەاڵم بە گش���تی خەبەر‬ ‫لە دەرهێنەرێک دەدات کە لە گۆش���ەنیگایەکی‬ ‫رەخنەی���ی و پرۆبلێماتیک���ەوە‬ ‫س���ەیری دی���اردەکان دەکات و‬ ‫چاوێکی دژە مۆراڵ و ناسازگارە‪.‬‬ ‫دوای ئەم فیلمە ئەندێرسۆن‬ ‫بۆ هەمیشە ماڵئاوایی لە ریالیزم‬ ‫کرد و لە درێژەی چاالکیەکانیدا‬ ‫گەش���تە فۆرمێکی شەخسی و‬ ‫بە گشتی س���نوورەکانی خۆی‬ ‫تەحدی���د کرد‪ .‬وەه���ا کە هەر‬ ‫بینەرێک���ی ئاس���ایی س���ینەما‬ ‫تەنان���ەت ل���ە رێگ���ەی ی���ەک‬ ‫فرەیمەوە دەتوانێت فیلمەکانی‬ ‫ئەندێرسۆن بناسێتەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەم پێناس���ە شەخس���یە‬ ‫پێکهاتەیەکە لە دوو س���احەتی‬ ‫جیهانبینی فەلس���ەفی و فۆرمی‬ ‫فیلم کە بە ئاسانی لە یەک جیا‬ ‫ناکرێنەوە‪ .‬بەو مانا کە ستایلی‬ ‫س���ینەمایی ئ���ەو دەرهێنەرە و‬ ‫رەفتاری لە گەڵ چەمکی وێنەدا‬ ‫گرێدراوە ب���ە میراتێکی فیکری‬ ‫– فەلس���ەفی کە گووتارێکی گرینگ و ئەکتیڤ‬ ‫لە ئەندێش���ەی مۆدێرن���ی رۆژائاودایە و بە بێ‬ ‫ناس���ینی ئەو گووتارە‪ ،‬رەمزە ستاتیکاییەکانی‬ ‫کەشف ناکرێن‪.‬‬ ‫ئەندێرس���ۆن زیاتر ل���ە میراتی س���ینەمای‬ ‫س���کاندیناوی‪ ،‬لە ژێر کاریگەری گوتاری زاڵی‬ ‫ناو رۆش���نبیرە فەرەنس���یەکانی دوای ش���ەری‬ ‫دووهەمی جیهانیدایە و س���ەرچاوە فیکریەکانی‬

‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫چ گه‌مژه‌یه‌كه‌ پێیوای ‌ه‬ ‫به‌ په‌ڕۆى تۆزاوى الفیته‌یه‌ك‬ ‫ئه‌و هه‌موو برینه‌ بپێچێته‌وه‌؟‬ ‫‪2‬‬

‫چه‌ند سه‌یر ‌ه‬ ‫به‌ناوى شۆڕىش عه‌قڵه‌وه‌‬ ‫جه‌سته‌ عاقڵ ده‌كه‌ین و‬ ‫ل ‌ه بزێویه‌كاىن خۆشنابین‪.‬‬

‫دیمەنێک لە فیلمی ژاوەژاوێک لە نهۆمی دووەمەوە‬

‫«‬

‫فیلمەکانی ئەندێرسۆن هاوشێوەی دەرهێنەرە بەرجەستەکانی سینەما تا ڕادەیەک قەرزاری‬ ‫هونەری نەققاشییە و بە شێوازێکی ڕاستەوخۆ کاریگەریی تابلۆکانی «ئێدوارد هۆپێر»ی‬ ‫ئەمریکی پێوە دیارە‪ .‬بە تایبەت تابلۆی «شەوگەڕەکانی» هۆپێر کە بیرهێنەرەوەی‬ ‫سێکانسی کافەتریای فیلمی «ژاوەژاوێک لە نهۆمی دووەمەوە»یە‬

‫دەگەڕێتەوە بۆ ئەو قوتابخانە کە نیهیلیس���می‬ ‫ش���ەڕ لە ئەوروپ���ادا پێکی هێنا‪ .‬ب���ە تایبەت‬ ‫رۆمان و ش���انۆنامەکانی «سامۆئێل بێکێت «و‬ ‫«ئۆژێن یۆنس���کۆ» و «هارۆڵد پینتێر»‪ .‬واتە‬ ‫ئ���ەو بەرهەمانەی کە مانیفێس���تی بێدەرەتانی‬ ‫و ب���ێ داهاتووی���ی مرۆڤ���ی مۆدێ���رن بوون و‬ ‫گەورەتری���ن گرووتێس���کەکانی جیهانی ئەدەب‬ ‫و هونەریان خووڵقان���د‪ .‬ئەگەرچی ئەم گوتارە‬ ‫دواجار چارەنووس���ێکی سەرلێش���ێواوی پەیدا‬ ‫ک���رد بەاڵم لە س���ینەمادا و بەتایبەت لە فیلمە‬ ‫بەرجەستەکانی ئەندێرسۆندا ژیان و حەیاتێکی‬ ‫نوێی ئەزموون کرد‪ .‬بەڵکوو هەر بە پشتبەستن‬ ‫بە س���وونەتەکانی ناو ئ���ەم گوتارەوەیە کە لە‬ ‫بەشێکی سناریۆی فیلمە ئەخیرەکەیدا بە ناوی‬ ‫«کۆترێک کە لە س���ەر لقی دارێک دانیشتووە‬ ‫و بیر ل���ە بوون دەکاتەوە» دوو کەس���ایەتیی‬ ‫ناس���راوی ش���انۆنامەی «ل���ە چاوەروانی���ی‬ ‫گۆدۆدا»ی سامۆئێل بێکێت‪ ،‬واتە «واڵدیمێر»‬

‫ئەگەرچی بەش���ی ه���ەرکام لەم چەش���نانە بە‬ ‫ش���ێوەیەکی بەرابەر و نیواونیو دابەش ناکرێن‬ ‫ب���ەاڵم لە زۆرب���ەی پ�ل�ان– سێکانس���ەکانی‬ ‫ئەندێرس���ۆندا الیەنە کۆمێدیاکەیە کە وەحشەت‬ ‫و ه���ەراس ب���ە دوای خۆیدا ڕادەکێش���ێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە بەرامبەر بوونەوە و رەفتاری ئەندێرسۆن‬ ‫لە گەڵ دیاردەیەکی کۆمەاڵیەتی – شارنشینی‬ ‫وەک «ترافی���ک» ل���ە س���ەرەتادا خوویەکی‬ ‫کۆمیک���ی هەیە و دۆخەک���ە دەخاتە قەیرانەوە‬ ‫بەاڵم هێندە پێداگری لە س���ەر ئ���ەو رەهەندە‬ ‫کۆمیکە دەکات و هێن���دە درێژەی پێدەدات تا‬ ‫ش���ەوارەکانی وەحشەت بە س���ەر بینەردا زاڵ‬ ‫دەبێت‪ .‬ئەگەر سنوورەکانی ریالیزم بە خوودی‬ ‫ئەو قوتابخانەوە نەبەستینەوە دەتوانین بڵێین‬ ‫ک���ە هێن���دە ل���ە ریالی���زم دوور دەکەوێتە کە‬ ‫ریالیستی دەنوێنێت‪.‬‬ ‫ئەم کردارە دەگەڕێتەوە بۆ فەهمی ئەندێرسۆن‬ ‫لە چەمکی «زەمان»‪ .‬هەروەها کە پێش���تریش‬

‫و «س���تراگوون» وەک فرۆشیاری کۆمپانیاکان‬ ‫دەچنە الی دووکاندارەکان تا بەرهەمەکانیان‪ -‬کە‬ ‫دیانی دێراکووال و کیسەی پێکەنینە– بفرۆشن‪.‬‬ ‫ئەوان دەڵێن دەمانەوێت کە خزمەت بە خەڵک‬ ‫بکەین تا س���ەرقاڵ بن و چێژ لە ژیانیان بەرن‪.‬‬ ‫(ئاماژە بە سینۆپسی فیلمەکەیە‪).‬‬ ‫گرووتێسکەکانی ئەندێرسۆن کۆمپزسیۆنێکی‬ ‫زیرەکانەیە لە دوو چەشنی کۆمێدیا و وەحشەت‪.‬‬

‫ئاماژەمان پێدا ئەندێرسۆن هەوڵ دەدات قائیل‬ ‫ب���ە مەودایەک بێت لە نێ���وان خۆی و واقیعدا‪.‬‬ ‫بۆیەش���ە زەمان و بە تایب���ەت زەمانی فیلمیک‬ ‫رەوتێکی نائاس���ایی دەگرێتە بەر و واقیعەکان‬ ‫هێندە هێور دەکرێنەوە کە بە ئاسانی ببیندرێن‪.‬‬ ‫واتە خ���وودی ریالیتی سلۆمۆش���ن دەبێتەوەو‬ ‫بۆیشە ئەکتەرەکان و باڵندەکان و بوونەوەرەکان‬ ‫و تەنانەت سیارە و شەمەندەفەرەکانی ناو ئەو‬

‫فیلمانە خاوەن���ی کەمترین خێرایین و یان النی‬ ‫کەم بە زەحمەت لە جووڵ���ەدان‪ .‬خواردنەوەی‬ ‫فنجانێکی قاوە یان تەنانەت ئەکتێکی سێکسی‬ ‫لە گ���وزەری هەجووی زەمانەوە دەگێڕدرێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەوەیە کە ئیمکانەکانی سینەماتووگرافی بەو‬ ‫مانای کە پێشتر «رۆبێرت برێسۆن» پێناسەی‬ ‫دەکات لە فیلمەکانی ئەم دەرهێنەرەدا فۆرمێکی‬ ‫خوڵقێنەرانە و بەدیع پەیدا دەکات‪.‬‬ ‫فیلمەکانی ئەندێرسۆن هاوشێوەی دەرهێنەرە‬ ‫بەرجەستەکانی س���ینەما تا ڕادەیەک قەرزاری‬ ‫هونەری نەققاشییە و بە شێوازێکی ڕاستەوخۆ‬ ‫کاریگەری���ی تابلۆکان���ی «ئێ���دوارد هۆپێر»ی‬ ‫ئەمریک���ی پێوە دی���ارە‪ .‬بە تایب���ەت تابلۆی‬ ‫«ش���ەوگەڕەکانی» هۆپێر ک���ە بیرهێنەرەوەی‬ ‫سێکانس���ی کافەتریای فیلم���ی «ژاوەژاوێک لە‬ ‫نهۆم���ی دووەمەوە»ی���ە‪ .‬لەالیەکەوە فۆکس���ی‬ ‫قوواڵی���ی وێنە و گۆش���ە نی���گای کامێرا و لە‬ ‫الیەک���ی دیکەش���ەوە مرۆڤ���ە ت���اک و تەنیا و‬ ‫ساردەکانی ناو ئەو کۆمپزسیۆنە فالت‬ ‫و تەختە خ���ۆی رەفتارێکی رادیکاڵی‬ ‫نەققاش���انەیە لە س���ینەمادا‪ .‬بۆیشە‬ ‫ئەندێرس���ۆن ئەگەرێت���ەوە بۆ میراتی‬ ‫کالسیکەکان و لە ستۆدیۆ فیلمەکانی‬ ‫بەرهەم دەهێنێت‪ .‬ئەمە خەس���لەتی‬ ‫س���ەرەکی زۆربەی ئەو دەرهێنەرانەیە‬ ‫کە دەیانهەوێت تەنان���ەت نادیارترین‬ ‫جووزئەکان و پاژەکانی هەر کادێرێک‬ ‫کۆنترۆڵ بکەن و مەجال بەوە نەدەن‬ ‫کە رێکەوت و هەڵکەوت تەئس���یر لە‬ ‫سەر وێنەکانیان دابنێت‪ .‬واتە هەموو‬ ‫رووداوەکان لە ئیرادەی دەرهێنەرەوە‬ ‫سەرهەڵئەدات و هەموو پێکهاتەکان لە‬ ‫ژێر نیگای ووردبینانەی دەرهێنەرەوە‬ ‫وێنا دەکرێن‪.‬‬ ‫رۆی ئەندێرسۆن بە سینەماکارێکی‬ ‫کەمکار دەناس���رێت و مەودای نێوان‬ ‫بەرهەمهێنان���ی فیلمەکان���ی درێژە‪.‬‬ ‫بەاڵم هەمیش���ە هەواڵی باڵوبوونەوەی‬ ‫بەرهەمەکانی بۆ س���ینە فیلەکان‪ ،‬واتە‬ ‫بۆ ئاشقەکانی سینەما دڵخۆشکەرە‪ .‬بۆیە دوای‬ ‫هەواڵی خەاڵتی ڤێنیز هەم���وو چاوەڕوانین کە‬ ‫بزانی���ن چی لەم بەرهەم���ەدا روو دەدات و لەم‬ ‫ماوەی بێدەنگییەیدا چ گۆڕانکارییەک بەس���ەر‬ ‫جیهانبینی و س���تاتیکای ئەندێرسۆندا هاتووە‪.‬‬ ‫بە تایبەت کە ئاشکرابوونی چیرۆکی فیلمەکە لە‬ ‫هەواڵەکاندا‪ ،‬خەبەر لە فیلمێکی نائاسایی بەاڵم‬ ‫ئەندێرسۆنی دەدات‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫به‌ناوى ڕاوكردىن ئاسامنه‌وه‌‪،‬‬ ‫جانه‌وه‌ر له‌سه‌ر زه‌وى باڵوبوونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫خه‌ونه‌كان كه‌وتوونه‌ت ‌ه چاڵى وشه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫په‌ىت چه‌ند نائومێدى له‌مسه‌ر و ئه‌وسه‌رى‬ ‫ته‌مه‌ن بكه‌ینه‌ ته‌ناف و‬ ‫لۆچه‌كاىن ڕوخسارماىن له‌سه‌ر هه‌ڵخه‌ین؟‬ ‫‪5‬‬ ‫تاكه‌ى خه‌ریىك وشك كردنه‌وه‌ى بامیه‌كاىن‬ ‫مه‌راق بین؟‬ ‫له‌ پرسه‌ى به‌ سه‌راب بووىن چه‌ند نزا‬ ‫دانیشین و‬ ‫بڵێین خۆتان خۆش؟‬ ‫‪6‬‬ ‫شاعیر به‌ده‌ست زمانه‌وه‌ چه‌ند به‌سته‌زمانه‌‪:‬‬ ‫ده‌زووى به‌ستنه‌وه‌ى خه‌وىن به‌ عه‌رده‌وه‌‬ ‫وونكردووه‌‪.‬‬ ‫زمان چه‌ند به‌سته‌زمانه‌ به‌ ده‌ست‬ ‫سیاسیه‌كانه‌وه‌‪:‬‬ ‫هه‌مووى پێیوایه‌ نوحه‌ و ته‌نیا الفاویىش الیه‌‪،‬‬ ‫قسه‌كانیان له‌باره‌ى باشرت كردىن واقیع‪،‬‬ ‫مه‌جازیىش تێپه‌ڕاندووه‌‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫له‌وه‌ته‌ى هه‌ن‪:‬‬ ‫ئاین و شۆڕش‪،‬‬ ‫به‌هه‌شتێىك ئاڵۆزمان بۆ ده‌چێنن‪.‬‬ ‫له‌وه‌ته‌ى هه‌ین‪:‬‬ ‫دۆزه‌خێىك ڕوون ده‌دوورینه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪8‬‬

‫ده‌پرسین‪،‬‬ ‫ده‌نكه‌ زیخى ئه‌و وه‌سفه‌ ناڕێكانه‌‬ ‫له‌ سپێنه‌ى چاوماندا ده‌ربێنین‪.‬‬ ‫ناپرسین‪،‬‬ ‫كێ ئه‌و هه‌موو گوڵه‌گه‌منانه‌ى سه‌رماىن‬ ‫لێكردین به‌ (كا)؟‬ ‫كێ میراىت ئێمه‌ى ده‌وێ؟‬ ‫كه‌ ته‌نیا نووسینه‌وه‌ى ئه‌و شتانه‌یه‌‬ ‫كه‌ به‌چاو ناخوێرنێنه‌وه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/١٥‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫له‌ سۆراخی دره‌ختێكی به‌به‌ردبوودا‬ ‫سه‌اڵح حه‌سه‌ن پاڵه‌وان‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫ئه‌مه‌ی ده‌یخوێننه‌وه‌ گه‌ڕانه‌ به‌دوای دڵێكی‬ ‫س���ه‌رگه‌ردان له‌نێو ش���یعری «دره‌ختێك ل ‌ه‬ ‫به‌رد»ی ئازاد سوبحی‪.‬‬ ‫كاتێ چیتر نیانی و نه‌رمی ده‌س���ت ناخات ‌ه‬ ‫س���ه‌ر ش���انمان‪ ،‬دڵمان وه‌ك ئاوی به‌ر كڕێو‌ه‬ ‫ده‌بێت ‌ه ش���ه‌خته‌‪ .‬ئ���ه‌م ش���ه‌خته‌ی ‌ه ده‌كرێ‬ ‫به‌رده‌به‌ف���ر بێ‪ ،‬یان س���ه‌ختی زریانێ وامان‬ ‫ببه‌س���تێ ئیتر نه‌توانین هه‌نگاوه‌كانمان ته‌واو‬ ‫بكه‌ین‪.‬‬ ‫شیعری “دره‌ختێك ل ‌ه به‌رد” ی ئازاد سوبحی‪،‬‬ ‫هه‌نگاوێك���ه‌ بۆ ئه‌ودیوی ژان‪ ،‬بۆ پش���ته‌وه‌ی‬ ‫تێنه‌گه‌یشتن و له‌ده‌ستدانی سۆز‪ ،‬شاعیرانێكی‬ ‫زۆر باسیان له‌ به‌سه‌نگبوونی خۆشه‌ویستی و‬ ‫به‌ئاس���نبوونی رۆژگار و ساڵ كردووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ی‬ ‫ده‌یخوێنینه‌و‌ه ئه‌گ���ه‌ر ئیلهاموه‌رگرتنێ بێ ل ‌ه‬ ‫مێژووی ش���یعری به‌به‌ردب���وو‪ ،‬یان كاریگه‌ری‬ ‫س���ه‌ختبوونی هه‌ستی ش���اعیر بێ‪ ،‬به‌اڵم بۆ‬ ‫خ���ۆی هاوارێك ‌ه ده‌بێ ل��� ‌ه كه‌ناریدا له‌نگه‌رێ‬ ‫بگرین‪ .‬دڵێك ل ‌ه كرۆك���ی دره‌ختێكه‌و‌ه ورد‌ه‬ ‫ورد‌ه ده‌بێته‌ به‌رد‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ئه‌و دڵ ‌ه له‌ناخی‬ ‫مرۆڤێكی دره‌خت ئاس���ای ‌ه و ئ���ه‌و مرۆڤه‌ش‬ ‫ئه‌وه‌ن���ده‌ ره‌گی له‌خاكدا كوت���اوه‌‪ ،‬به‌ته‌واوی‬ ‫له‌خودی خۆی نێزیك بووه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌و دره‌خت ‌ه‬ ‫له‌جیاتی ئ���ه‌وه‌ی زه‌ویه‌كه‌ی ژێرپێی ئاودێری‬ ‫ره‌گه‌كانی بكات‪ ،‬ورد‌ه ورده‌ ره‌گه‌كانی ده‌چن ‌ه‬ ‫باوه‌شی به‌رد و سه‌رتاپای به‌دڵیشیه‌وه‌ ده‌بن ‌ه‬ ‫هاوڕه‌نگ و هاوسیفه‌تی یه‌كتر‪.‬‬ ‫“دره‌خت و دڵ” دوو ته‌وه‌ره‌ی س���ه‌ره‌كیی‬ ‫ش���یعره‌كه‌ی ئ���ازاد س���وبحین‪ ،‬ئه‌گ���ه‌ر ب ‌ه‬ ‫سه‌رتاپایی ل ‌ه چه‌مكی نائومێدی و بێباوه‌ڕی و‬ ‫یاخیبوون و ئازادی ورد بینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ تێده‌گه‌ین‬ ‫تلبوونه‌وه‌ی نێو ئه‌م ش���یعره‌ شه‌ڕێك نیی ‌ه له‬ ‫‌نێوان نائومێدی و ئومێد‪ ،‬ل ‌ه نێوان ناسینه‌و‌ه و‬ ‫نه‌ناسینه‌وه‌‪ ،‬ته‌سلیمبوون و یاخیبوون‪ ،‬بگر‌ه‬ ‫قسه‌كردن ‌ه له‌سه‌ر به‌خه‌یاڵبوون‪ ،‬وات ‌ه وه‌همی‬ ‫به‌به‌رد ب���وون‪ ،‬یان هه‌ر بوونی ئه‌و یاخیبوون‬ ‫و نائومێدی و له‌خۆگۆڕان ‌ه هه‌ڵه‌یه‌كه‌ مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫ئه‌زه‌له‌وه‌ له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵیگرتووه‌‪.‬‬ ‫پێ���ش ئه‌وه‌ی بچمه‌ نێ���و ورده‌كارییه‌كانی‬ ‫ش���یعره‌كه‌و‌ه پێمباش��� ‌ه ئه‌و پرسیاره‌ بكه‌م و‬ ‫بڵێ���م‪ ،‬ئایا چ مه‌ودایه‌ك له‌م ش���یعره‌دا زاڵه‌؟‬ ‫م���ه‌ودای ژیان و وه‌س���تان‪ ،‬دڵ و مه‌رگ؟ یان‬ ‫گه‌مه‌كردن به‌و دوانه‌ و س���وڕانه‌وه‌ له‌ ته‌وه‌ری‬ ‫هه‌ڵهاتن له‌میان و ته‌سلیم نه‌بوون به‌وی تریان‪.‬‬ ‫نامه‌ودایی له‌م شیعره‌دا‬ ‫ل ‌ه زۆربه‌ی شێوازه‌كانی نووسیندا‪ ،‬له‌ شیعر‬ ‫و رۆمان و چیرۆك و زانستیش���دا وا باو بوو‌ه‬ ‫ب��� ‌ه زمانی یه‌ك مه‌ودایی ی���ان دوومه‌ودایی و‬ ‫س���ێ مه‌ودایی قس���ه‌ له‌س���ه‌ر بابه‌تێ بكرێ‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم بێمه‌ودای���ی ل���ه‌ تێكس���تگه‌لێكی زۆر‬ ‫كه‌م���دا ده‌رده‌ك���ه‌ون‪ ،‬ئ���ه‌م ش���ێوه‌ مه‌ودای ‌ه‬ ‫بوونێك���ی ئه‌زه‌لی و خه‌یاڵ���ی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌ ش���یعری “دره‌ختێك له‌ ب���ه‌رد”دا ده‌بینرێ‬ ‫ئ���ه‌و بێمه‌وداییه‌یه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه دارس���تان له‌م‬ ‫شیعره‌دا له‌سه‌ر زه‌مین نییه‌‪ ،‬ل ‌ه ئاسمان نییه‌‪،‬‬ ‫له‌نێو ئاوو و بۆشاییش نییه‌‪ ،‬ئه‌ی له‌ كوێییه‌؟‬ ‫شوێنه‌كان مه‌ودا و ئاراسته‌یان نیی ‌ه و نازانرێ‬ ‫س���ه‌ر ب ‌ه باكوور یان باش���وور‪ ،‬رۆژهه‌اڵت یان‬ ‫رۆژئ���اوان‪ .‬مرۆڤ���ه‌كان خۆیان ل���ه‌ ئاوێنه‌دا‬ ‫نابینن له‌نێو چاوی یه‌كتریه‌و‌ه ئه‌ندام و رۆحی‬ ‫خۆی���ان ده‌بینن‪ .‬له‌ چاوی به‌رامبه‌ره‌كانیانه‌و‌ه‬ ‫خۆی���ان ده‌ناس���نه‌وه‌‪ ،‬دیار‌ه ئه‌م سروش���تی‬ ‫نووس���ین ‌ه ش���ێوه‌یه‌ك ‌ه ل��� ‌ه بێئاگاب���وون ل ‌ه‬ ‫ئاراس���ته‌كانی ڕوانین‪ .‬پاشان نامه‌ودایی ته‌نیا‬ ‫په‌یوه‌ندی به‌ ش���وێن و زه‌مه‌ن���ه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫شیعره‌دا شێو‌ه نامه‌وداییه‌كی زه‌ین به‌هێزێكی‬ ‫تایبه‌ت���ه‌و‌ه ئاماده‌ن‪ .‬خۆش���كاندن له‌ قوڕدا‪،‬‬ ‫واته‌ خۆبینینه‌و‌ه له‌ قوڕدا پاش���ان شكاندنی‬ ‫خ���ۆ‪ ،‬ئه‌مه‌یان ئه‌و نامه‌وداییه‌ی زه‌ینه‌‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫كه‌ خۆی خۆی بش���كێنێ‪ ،‬واته‌ خۆش���كاندنی‬ ‫م���ادی ل���ه‌ خۆكوش���تن و خۆده‌رمانخواردن‬ ‫و خۆخنكان���دن و س���ووتاندن ده‌گه‌یه‌ن���ێ‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گ���ه‌ر وه‌ك الیه‌نی ماددی ته‌ماش���ای‬ ‫خۆشكاندنن بكه‌ین‪ ،‬ئه‌وه‌ مرۆڤ ناتوانێ خۆی‬ ‫خۆی بشكێنێ ته‌نیا به‌ شكاندنی زه‌ین نه‌بێ‪،‬‬

‫وات ‌ه ل ‌ه زه‌ینی ش���اعیردا گ���ۆڕان به‌ره‌و به‌رد‬ ‫جۆرێك ‌ه ل ‌ه نه‌مانی مه‌ودای مرۆیی له‌ كه‌س���ی‬ ‫ش���اعیر و گۆڕانی بۆ بوونه‌وه‌رێك پێچه‌وانه‌ی‬ ‫بوونی خۆی‪ .‬بۆ نموونه‌ بوون به‌سێبه‌ر ته‌نیا‬ ‫له‌ دوو په‌یوه‌ندی ستوونی و ئاسۆییدا دروست‬ ‫ده‌بێ‪ ،‬ده‌بێ ش���تێ به‌رامبه‌ر ب ‌ه رۆژ راس���ت‬ ‫بێته‌و‌ه تا سێبه‌ره‌كه‌ی له‌و به‌ره‌وه‌ ده‌ركه‌وێ‪،‬‬ ‫“گ���ه‌اڵ دێرینه‌كان ئه‌وه‌ن���ده‌ هاوڕێن‪ ،‬پێكه‌و‌ه‬ ‫ژی���اون و پێكه‌وه‌ش مردوون‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه دێرینن‬

‫«‬

‫هه‌ست وێنا ده‌كرێ و ش���یعره‌كه‌ش ده‌یخات ‌ه‬ ‫نێ���و ئه‌زموونی خۆیه‌وه‌‪ ،‬هه‌ندێ له‌و ش���تان ‌ه‬ ‫ل���ه‌ ده‌ره‌وه‌ی توانا و بڕیاردان���ی مرۆڤدان و‬ ‫هه‌ندێكیش���یان به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ .‬رووداوه‌كان ل ‌ه‬ ‫زاتییه‌و‌ه بۆ مه‌وزوع���ی ده‌گۆڕێن‪ ،‬واته‌ مرۆڤ‬ ‫كاتێ هه‌ست به‌هیچێتی ژیان و ئازادی ده‌كات‪،‬‬ ‫ئه‌و هه‌س���تانه‌ بۆ مه‌وزوعیه‌ت ده‌گۆڕێن وه‌ك‬ ‫شوبهاندنی ب ‌ه شت ‌ه ئۆبجێكتیفه‌كان‪ ،‬بوون ب ‌ه‬ ‫قوڕ وات ‌ه گۆڕین بۆ ش���تێ كه‌ ده‌كرێ به‌ته‌ڕی‬

‫“دره‌خت و دڵ” دوو ته‌وه‌ره‌ی سه‌ره‌كیی شیعره‌كه‌ی ئازاد سوبحین‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌ سه‌رتاپایی ل ‌ه چه‌مكی نائومێدی و بێباوه‌ڕی و یاخیبوون و‬ ‫ئازادی ورد بینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه تێده‌گه‌ین تلبوونه‌وه‌ی نێو ئه‌م شیعر‌ه شه‌ڕێك‬ ‫نیی ‌ه له‌نێوان نائومێدی و ئومێد‪ ،‬ل ‌ه نێوان ناسینه‌و‌ه و نه‌ناسینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ته‌سلیمبوون و یاخیبوون‪ ،‬بگر‌ه قسه‌كردن ‌ه له‌سه‌ر به‌خه‌یاڵبوون‬

‫خه‌ریك���ن ببن به‌ س���ێبه‌ر”‪ .‬دیاره‌ وه‌ك گوتم‬ ‫س���ێبه‌ر ره‌نگدانه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی ئاس���ۆیی و‬ ‫س���توونییه‌‪ ،‬به‌اڵم مردوو سێبه‌رێكی خه‌یاڵی‬ ‫هه‌ی���ه‌‪ ،‬له‌به‌رئ���ه‌وه‌ی ئه‌و خاوه‌ن���ی هیچ كام‬ ‫ل���ه‌و دوو مه‌ودای��� ‌ه نیه‌‪ ،‬بۆیه‌ كات���ێ ده‌بێت ‌ه‬ ‫سێبه‌ر به‌مانای قۆناغی نامه‌ودایی وه‌رگرتوه‌‪.‬‬ ‫مامه‌ڵه‌كردن���ی ش���اعیر له‌گ���ه‌ڵ م���ه‌وداكان‬ ‫ته‌نی���ا له‌زه‌ینیش���دا نییه‌‪ ،‬بگ���ره‌ له‌خه‌ون و‬ ‫بیركردنه‌وه‌كانیش���یدا ده‌بنه‌ گۆڕینی خود بۆ‬ ‫قوڕ ك���ه‌ جۆرێك ‌ه له‌گۆڕان���كاری زه‌ینی‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫گه‌ڕان���ه‌وه‌ بۆ س���ه‌ره‌تایه‌ك دڵنیا نین له‌وه‌ی‬ ‫ئێم ‌ه سه‌ر به‌وسه‌ره‌تایه‌ین كه‌ باسكراوه‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه قوڕی���ن‪ ،‬یان هه‌ر ل ‌ه مێژووماندا خه‌یاڵی‬ ‫قوڕمان هه‌ڵگرتووه‌‪.‬‬ ‫بێزار بووم هێند‌ه ژیام‬ ‫ئه‌مه‌وێ یاری به‌م قوڕ‌ه بكه‌م‬ ‫چی له‌م قوڕ‌ه بكه‌م‬ ‫كه‌ناومی له‌سه‌ر نووسراوه‌‬ ‫ئه‌مه‌وێ ناوی خۆم ورد و خاش بكه‌م‬ ‫به‌راوردكاری و ئۆبجێكتیف‬ ‫“من و ق���وڕ‪ ،‬قه‌ره‌باڵغی و بێده‌نگی‪ ،‬دیوار‬ ‫و نیش���تمان‪ ،‬ئ���ه‌م و ش���ته‌كان” جیاوازیی ‌ه‬ ‫مه‌نتیقییه‌كانی نێوان ئه‌م و ئه‌وانی ترن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫مرۆڤێكه‌ ده‌بێته‌قوڕ و خۆی وه‌ك قوڕ ده‌بینێ‪،‬‬ ‫ئه‌م مرۆڤێك���ه‌ ده‌بێت ‌ه گه‌اڵ‪ .‬ده‌بێته‌ په‌پووله‌‪.‬‬ ‫زۆربه‌ی دیمه‌ن و ئاماژه‌كان له‌م ش���یعره‌دا ب ‌ه‬

‫یاری پێ بكرێ و به‌وش���كی بش���كێنرێ‪ ،‬ئه‌و‬ ‫قوڕه‌ی ش���اعیر ئاماژه‌ی بۆ ده‌كات‪ ،‬قوڕێكی‬ ‫م���اددی نه‌بووه‌‪ ،‬ئ���ه‌و‌ه خودی ئ���ه‌و بووه‌‪،‬‬ ‫پاش���ان ك ‌ه ل ‌ه س���ه‌بجێكته‌وه‌ ب���ۆ ئوبجێكت‬ ‫ده‌گ���ۆڕێ‪ ،‬ده‌بێت��� ‌ه مادده‌ی���ه‌ك له‌ب���ه‌رده‌م‬ ‫ش���كانه‌وه‌دا راده‌وه‌س���تێ‪ .‬هه‌ر خوودی ئه‌م‬ ‫ش���یعر‌ه ل���ه‌و ملمالنێیه‌دا ده‌س���وڕێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌وی���ش گۆڕینی هه‌س���ت و ب���وون و رۆح و‬ ‫خه‌ون و هه‌ناس���ه‌دانه‌كانه‌‪ ،‬بۆ كۆمه‌ڵێ وێنه‌ی‬ ‫ماته‌ریالی ك ‌ه ش���اعیر هه‌ندێ جار له‌ شێوه‌ی‬ ‫دیمه‌نه‌ سروش���تییه‌كاندا ده‌یبینێ وه‌ك ئاسن‬ ‫و ئ���او و دی���وار و گوڵ ‪ . . .‬ت���اد‪ .‬بۆیه‌ ئه‌و‬ ‫مامه‌ڵه‌ فه‌لس���ه‌فییه‌ی نێوان بابه‌تی و خوودی‬ ‫وای كردووه‌‪ ،‬جۆرێ���ك ل ‌ه هه‌ڵبه‌زین و بازدان‬ ‫له‌نێ���وان خه‌یاڵ و واقیعدا هه‌ب���ێ‪ ،‬گۆڕان ل ‌ه‬ ‫مرۆڤێكی روح���دار بۆ چه‌ند دیمه‌نێكی ماددی‬ ‫ره‌قه‌ڵه‌ك‪ .‬دڵ ده‌بێت ‌ه گ���ه‌رد‪ ،‬گۆڕینی كتێب‬ ‫بۆ به‌هه‌شت‪ ،‬ش���ه‌و به‌مانا مه‌وزوعیه‌كه‌ی بۆ‬ ‫گیرفان���ی م���اددی ده‌گ���ۆڕێ‪ ،‬رۆژگار له‌ مانا‬ ‫زه‌مه‌نیه‌كه‌ی���دا ده‌بێت ‌ه ش���وێن‪ ،‬یاخی ده‌بێت ‌ه‬ ‫ش���تێكی رۆحدار خه‌فه‌ت ده‌خ���وات‪ ،‬دره‌خت‬ ‫ده‌بێت��� ‌ه به‌رد‪ ،‬من ب ‌ه دره‌خ���ت‪ ،‬دڵ ب ‌ه به‌رد‪.‬‬ ‫واقعیه‌تی شیعره‌ك ‌ه وای كردووه‌‪ ،‬خه‌یاڵ ته‌نیا‬ ‫خه‌یاڵی ش���یعری نه‌بێ‪ ،‬بگر‌ه گه‌مه‌كردنێكی‬ ‫فه‌لس���ه‌فیانه‌ بێ به‌ ماناكانی زه‌مه‌ن و شوێن‪،‬‬ ‫رۆح و مه‌رگ‪ ،‬سروش���ت و میتافیزیقیا‪ .‬گوڵ‬ ‫قسه‌ ده‌كات‪ ،‬باران وه‌ك مرۆڤ ئازادی ده‌وێ‪.‬‬

‫ژیاننامەی کۆنستانتین سێرگیویچ ستانسالڤسکی‬

‫پێشەکیی کتێبەکە‬

‫و‪.‬لە فارسییەوە‪ :‬پێشڕەو حسێن‬ ‫بەشی سێیەم و کۆتایی‬ ‫شوباتی ‪١٩٠٠‬‬ ‫لەوش���ارەی س���ەرقاڵی خزمەت بووم‪ ،‬داوا لە من و‬ ‫نازوانۆف و ئەو هاوڕێیانەم کرا کە کاریان خێرانوسین‬ ‫بوو‪ ،‬وانەکانی ئارکادی نیکۆالیۆڤیچ تارتسف‪ ،‬ئەکتەر‬ ‫و دەرهێن���ەر و مامۆس���تای بەناوبانگ بنوس���ینەوە‪.‬‬ ‫ئەم وانانە چارەنوس���ی داهاتوی منی���ان دیارییکرد‪:‬‬ ‫هەستێکی سەیری لەناخمدا بەرامبەر‬ ‫بە شانۆ دروستکرد‪ ،‬بەشێوەیەک کە‬ ‫بۆ ه���ۆی ئەوەی ش���انۆ وەک بواری‬ ‫کارکردن هەڵبژێرم‪ .‬ئەوەتا ئێستاش‬ ‫لە قوتابخانەی شانۆ وەرگیراوم و بەم‬ ‫نزیکان���ە کارکردنمان لەتەک ئارکادی‬ ‫نیکۆالیۆڤیچ تارتسف و یاریدەرەکەی‪،‬‬ ‫ئی���وان پالتۆنۆڤی���چ راخمان���ۆف‪،‬‬ ‫دەسپێدەکات‪ .‬زۆر بەخەوەرم بەوەی‬ ‫ماڵئاواییم ل���ە ژیانی رابردووم کردوە‬ ‫و هەنگاوم ناوەت���ە ژیانێکی نوێوە‪.‬‬ ‫هەس���تدەکەم لە وەختی خۆیدا ئەم‬ ‫دەستنوسانە بەکەڵکدێن‪.‬‬ ‫بی���ر ل���ەوە دەکەمەوە س���ەرجەم‬ ‫وانەکان بەبەردەوام���ی و ئەوەندەی‬ ‫پێمدەکری���ت بەکورتی بنوس���مەوە‪.‬‬ ‫بەمش���ێوەیە رەنگ���ە بکرێت کتێبێک���ی خوێندنی لێ‬ ‫دروس���ت بکرێت‪ ،‬ئەم���ەش بەخ���ۆی یارمەتیم دەدات‬ ‫جارێکیتر چ���او بەڕاب���ردودا بخش���ێنمەوە‪ .‬هەروەها‬ ‫ئەوکاتەی بووم ب���ە ئەکتەر ئەم نوس���ینانە دەتوانن‬ ‫لە ساتەوەختە ئاس���تەم و لەکاتی دەرکەوتنی گرفتە‬ ‫هونەریەکاندا وەک قوتبنمایەک یارمەتییم بدەن‪ .‬تەواو‬ ‫ئەم بابەتە یاکالیی بۆوە‪ :‬بڕیارمدا س���ەرجەم وانەکان‬ ‫لەشێوەی یاداشتی رۆژانەدا بنوسمەوە‪.‬‬ ‫ئاماتۆریزم (زانیارییە ڕووکەشەکان)‬ ‫ساڵی ‪١٩٠٠‬‬ ‫ئەمرۆ بەوپەڕی ح���ەز و خۆزگەوە چاوەڕیی یەکەم‬ ‫وان���ەی تارتس���ف بووم‪ .‬ئ���ەو تەنیا ب���ۆ راگەیاندنی‬ ‫هەواڵێک���ی نائاس���ایی هاتە پۆلەوە‪ :‬ش���انۆنامەیەکی‬ ‫هەڵب���ژارد ک���ە دەب���وو ئێم���ە بەئ���ارەزوی خۆمان‬ ‫دیمەنێک���ی دیاری بکەی���ن و کاری نواندنی بۆبکەین‪.‬‬ ‫دەبوو ئەو نمایش���ە بەئامادەبوون���ی کۆمەڵێک بینەر‪،‬‬ ‫واتە فێرخوازەکانی پۆلەک���ەی خۆمان و فەرمانبەر و‬ ‫بەڕێوەبەریەتی هونەری شانۆکە پێشکەش بکەین‪.‬‬ ‫تارتس���ف دەیەوێ���ت وەک ئەکت���ەر و لەمیان���ەی‬ ‫هەلومەرجی نمایس���ییدا بمانبینێت‪ .‬لەس���ەر تەختەی‬ ‫ش���انۆ‪ ،‬لەناو دیکۆرەکەماندا‪ ،‬بە گری���م و جلوبەرگی‬ ‫کاراکت���ەرەکان و لەژێ���ر روناک���ی پرۆجکتۆرەکاندا‪.‬‬ ‫بەبۆچونی ئەو تەنیا لەوهەلومەرجەدا دەتوانێت بەڕونی‬ ‫سەنگی شانۆییانەی ئێمە ببینێت‪.‬‬ ‫فێرخوازەکان تەوا حەپەس���ابوون‪ :‬نواندن لەس���ەر‬ ‫تەختەی ش���انۆ؟ ئەمە س���وکایەتی کردنە بە هونەر‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی ئێمە هێشتا هیچ لەسەر شانۆ نازانین‪ .‬بەاڵم‬ ‫پێش ئەوەی تکای لێبکەین تا شوێنی پێشکەشکردنی‬ ‫دیمەن���ەکان بگۆڕێت و ش���وێنێکی نابەرپرس���یانەتر‬ ‫هەڵبژێت‪ ،‬ئەو پۆلەکەی جێهێش���تبوو‪ .‬بەمش���ێوەیە‬ ‫وانەک���ە کۆتایی هات و ئ���ەودوای کاتی ماوەی وانەکە‬ ‫بۆ دیارییکردنی دیمەنێک خرایە بەردەستی فێرخوازان‪.‬‬ ‫ئەم داوایەی تارتس���ف بوە هۆی ئ���ەوەی هەموان‬ ‫پەوپ���ەڕی هەڵچون���ەوە بکەوینە بڕیاردان‪ .‬س���ەرەتا‬ ‫بەشێکی کەم ئەوداواکاریەیان بە رەوا زانی‪ .‬گەنجێکی‬ ‫باریکەلە بەناوی گاوارکیف کە بیس���تبوومان پێش���تر‬ ‫لەگەڵ گروپێکی بچوکدا کاری ش���انۆیی کردووە‪ ،‬ڤیلیا‬ ‫مینڤ���ا ی بااڵب���ەرز و ق���ژزەرد و جوانکیلە و خرپن و‬ ‫ڤنتس���ێفی وردیالنە و هاروهاج‪ ،‬ئەمانە زۆر بەگەرمی‬ ‫پێشوازییان لەو داواکارییە کرد‪.‬‬ ‫ئەوانیتریش دواجار بەم داواکاریی راهاتن‪ .‬رۆشنایی‬ ‫دڵخۆش���کەری ئامێرەکانی روناک���ی خەیاڵی ئێمەیان‬ ‫داگیرس���اند‪ .‬هەر خێرا گەش���تینە ئەو ئەنجامەی ئەم‬ ‫کارە زۆر گرنگ و پێویس���ت و بەسوودە و کە بیرمان‬ ‫لێدەک���ردەوە لێدان���ی دڵمان بەپەلەت���ر دەبوو‪ .‬من و‬ ‫شۆستێف و پۆشین سەرەتا زۆر خۆمان بەکەم دەزانی‬ ‫و ئاوات و خۆزگەکانمان کۆمیدیا سوکەکانی ڤۆدۆڤیلی‬ ‫– جۆرێک نمایش_ تێنەدەپەڕان���د‪ .‬تەنیا ئەوانەمان‬ ‫لەئاس���تی توانی خۆماندا دەبینییەوە‪ .‬ئەوانیتر سەرتا‬ ‫زۆر بەدڵنییایەوە ناوی کۆمەڵێک نوس���ەری نەتەوییان‬ ‫دەهێن���ا لەوانە؛ گۆگۆڵ‪ ،‬ئاسترۆڤس���کی و چیخۆف و‬ ‫پاش���ان کەوتنە ناوهێنانی بلیمەت���ە جیهانییەکانیش‪.‬‬ ‫ئێم���ەش بەبێ ئ���ەوەی خۆم���ان هەس���تی پێبکەین‬ ‫خۆبەکەمزانیینەکەم���ان فەرامۆش���کرد و ئ���ارەزوی‬

‫هەڵبژاردنی بەرهەمی رۆمانتیکی بە جلوبەرگی کالسیک‬ ‫و شاعیرانەوە لەکەلەیداین‪.‬‬ ‫کەڵکەڵەی س���یمای مۆتس���ارت بۆ من و س���یمای‬ ‫سالێری بۆ پۆشین بووبە خولیامان کە کارەکتەرەکانی‬ ‫ش���انۆنامەیەکی پۆش���کین بوون و دۆن کارلۆسیش‪،‬‬ ‫شۆس���تێفی گنگڵ دەدا‪ .‬پاشان قسە لەسەر شکسپیر‬ ‫هاتە پێش و داواجار من رۆڵی ئۆتێلۆ م هەڵبژارد‪.‬‬ ‫من بەوبیانوەی لەماڵەوە دەقەکەی شکسپیرم هەیە‬ ‫نەک ئەوەی پۆش���کین‪ ،‬ئەم ش���انۆنامەیەم هەڵبژارد‪.‬‬ ‫هەر لەوکاتەش���دا خولیایەکی هێند پتەو لەناخمدا بۆ‬ ‫کارکردن وەروژابوو کە تەنانەت کاتم بۆ کڕینی کتێبێکی‬

‫نوێ نەمابوو‪ .‬شۆتسێف رۆڵی ئیاگۆ ی لەئەستۆگرت‪.‬‬ ‫هەمان رۆژ ئاگاداریان کردینەوە کە لە سبێنێوە پرۆڤە‬ ‫دەس���تپێدەکات‪ .‬ک���ە گەڕامەوە بۆ ماڵ���ەوە دەرگای‬ ‫ژورەکەم قوفڵ کرد و لەس���ەر قەنەفەکە دانیش���تم و‬ ‫بەخەیاڵێک���ی ئاس���ودەو زۆر بەوردی دەس���تمکرد بە‬ ‫خوێندنەوەی ئۆتێلۆ ئەوەبوو ل���ە الپەڕی دووهەمەوە‬ ‫حەزی نوان���دن لەناخمدا وروژا و بەبێ ویس���تی خۆم‬ ‫دەست و قاچ و روخس���ارم خۆڕسکانە کەوتنە جوڵە‪.‬‬ ‫نەمدەتوانی رێگە لەو دۆخە بگرم‪ ،‬چوقۆیەکی تایبەتی‬ ‫جیاکردنەوەی الپەڕەی کتێ���ب لەوناوەبوو‪ .‬هەڵمگرت‬ ‫و لەب���ری خەنجەر کردم بەناو قایش���ی پانتۆڵەکەمدا‪.‬‬ ‫خاولیەک���ەم وەک س���ەرپێچ بەکارهێن���ا و بە تەنافی‬ ‫رەنگاوڕەنگی پەردەکە لەس���ەرم پێچ���ا‪ .‬بە بەتانی و‬ ‫چەرجەفێک ش���تێکی هاوش���ێوەی کراسێکی ئاودامان‬ ‫و عەبام دروس���تکرد‪ .‬چەتر کرا بە شمش���ێر و ئێستا‬ ‫تەنی���ا قەڵغانێکم مابوو‪ .‬بیرم کەوت���ەوە کە لە ژوری‬ ‫نانخواردنەکەی تەنیش���تم س���دنددەکی گ���ورەی لێیە‬ ‫دەتوانم وەک قەڵغان بەکاریبهێنم‪.‬‬ ‫کە خۆم پڕچەک کرد هەس���تم ک���رد جەنگاوەریکی‬ ‫ج���وان و بەهێ���زم‪ .‬ب���ەاڵم بەگش���تی ب���ەژن و بااڵم‬ ‫هەڵگ���ری دۆخ و کلتوری ئەمڕۆی���ی بوو‪ ،‬بەاڵم ئۆتێلۆ‬ ‫پیاوێک���ی ئەفریقی بوو‪ .‬ئەوەبوو بی���رم لەوە کردەوە‬ ‫پێویس���تە هەندێک تایبەتمەندی بەور ی هەڵگرتبێت‪.‬‬ ‫بۆ بەدەس���تهێنانی ئەو تایبەتمەندیانە دەستمکرد بە‬ ‫هەندێک راهێنانی جیاواز‪ :‬بۆ بەچنگخس���تنی نێچیرێک‬ ‫بەچ���واردەوری ژورەکەدا وەک بەورێک خوالمەوە‪ .‬زۆر‬ ‫شارازایانە و زیرەکانە لەبەینی شتومەکی ناو ژورەکەدا‬ ‫نێچیرەکان���ی خۆم دەدۆزی���ەوەو پەالمارم دەدان و بۆ‬ ‫گرتنی نێچیری پش���ت کۆمیدیەکە خۆم مەاڵس دەدا و‬ ‫لەناکاو بەیەک باز خۆم دەدا بەسەر ئەو سەرینەدا کە‬ ‫رۆڵی دوژمنی خەیاڵی بەرجەستە دەکرد و «بەورئاسا»‬ ‫لەژێر چنگمدا دەمخنکاند‪ .‬پاش���ان سەرینەکە دەگۆڕا‬ ‫بە دێزدەمونا‪ .‬ش���ادومانانە بۆنم کرد و س���وچەکانی‬ ‫بەرگە سەرینەکەم وەک دەستە ناسکەکانی دێزدەمونا‬ ‫م���اچ ک���رد و دوای کەمێک بەوپەڕی رق���ەوە لەخۆم‬ ‫دورخس���تەوە و دیسانەوە دەس���تم بۆبردەوە‪ .‬دواجار‬ ‫خنکاندم و بەسەر الشە وەهمیەکەیەوە دەستمکرد بە‬ ‫شین و زاری‪ .‬زۆربەی ساتەوەختەکان نایاب دەرچوون‪.‬‬ ‫بەمش���ێوەیە بەب���ێ ئەوەی هەس���تی پێبکەم پێنج‬ ‫کاتژمێری ی���ەواو پڕۆڤەم کرد‪ .‬ئەم کارکردنەش بەزۆر‬ ‫نەبوو کەواتە لە ترۆپکی هەڵچون و وروژانی هونەریدایە‬ ‫کە کات بەخێرایی تێدەپەڕێت‪ .‬ئەم بەڵگەیەش بۆخۆی‬ ‫ئ���ەوە دەس���ەلمێنێت کە لەو س���اتەوەختانەدا دۆخی‬ ‫دەرونی من لە سرووشی راستەقینەوە هەڵدەقواڵ‪ .‬پێش‬ ‫داکەندنی جلەکان‪ ،‬لەبەرئەوەی هەموو خەوتبوون ئەو‬ ‫هەلەم قواستەوەو و بەهێواشی خۆم گەیاندە دااڵنەکە‬ ‫و گڵۆپەک���ەم داگیرس���اند و لەئاوێنەک���ەدا کەوتم���ە‬ ‫تەماش���اکرندی خۆم‪ .‬ئ���ەوەی لە ئاوێنەک���ەدا بینیم‬ ‫بەپێچەوانی ئەوەبوو کە چاوەڕێم دەکرد‪ .‬ئەو ژێس���ت‬ ‫و ژواڵنەی کە لەکاتی پڕۆڤەدا وەرمگرتبوون پێچەوانی‬ ‫ئەو وێنەیە بوون لە لە خەیاڵی خۆمدا بۆم کێشابوون‪.‬‬ ‫س���ەرباری ئەوەش ئاوێنەکە کەموکورت���ی وەهای لە‬ ‫ب���ەژن و بااڵمدا ئاش���کراکرد کە تا ئەو س���ارەوەختە‬ ‫نەمبینیب���وون‪ .‬بەهۆی ئ���ەو حەقیقەتەوە یەکس���ەر‬ ‫گوڕوتینی خۆم لەدەستدا‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/١٥‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫نووسین و زمانی ژنانه له دونیایەکی پیاوانەدا‬ ‫ڕەخنەی فێمینیستی‬

‫ژنانی قوتابخانەی فێمینیسمی فەرەنسی بەتایبەت خاتو هێلێن سیكسو‪ ،‬زمان دەخاتە ژیر رەخنەو بانگەواز‬ ‫دەكات بۆ نوسینێك كە ژنانە بێت‪ .‬بەو مانایەی زمان‌و نوسینەكان ببێتە جێگای دەربڕین‌و باس لەخودی ژن‬ ‫بكات‪ ،‬باس لەجەستەو حەزە سێكسوالییەكانی ژن بكات‪.‬‬

‫هۆزان مەحموود‬ ‫زم���ان‌و نوس���ینی ئەدەب���ی‪ ،‬گێڕان���ەوەو‬ ‫نوس���ینەوەی مێژو كۆمەڵێك بوارن كە تائەم‬ ‫س���اتەش رەخنەی زۆری لەس���ەرە‪ .‬لێكۆڵەرە‬ ‫فێمینیس���تەكان رەخنەی گەورەیان لەس���ەر‬ ‫نوس���ینەوەی مێ���ژو هەی���ە چونك���ە لەالیەن‬ ‫پیاوان���ەوە نوس���راوە‌و تەنه���ا س���ەروەری‌و‬ ‫دەس���تكەوت‌و ش���ەڕو داهێنانەكان���ی پیاوی‬ ‫تی���ا نوس���راوەتەوە‪ .‬لەكتێب���ە مێژویەكان���دا‬ ‫ژن���ان پەراوێزخ���راون‌و هەڵدراونەتە دەرەوەی‬ ‫مێژو‪ .‬لێكۆڵەر‌و مێژونوس���ە فێمینیس���تەكان‬ ‫بەش���یكی زۆر لەلێكۆڵینەوەكانی���ان تەرخان‬ ‫كرد بۆ رەخنەگرتن لەو مێژوە‌و مێژونوس���انی‬ ‫پی���او‪ .‬نوس���ینەوەی مێ���ژو لەروانگەیەك���ی‬ ‫فێمینیستی‌و دەرخستنی رۆڵ‌و بون‌و داهێنان‌و‬ ‫دەس���تكەوتەكانی ژنان ب���وە بوارێكی گرنگی‬ ‫رەخن���ەی فێمینیس���تی س���ەدەی راب���وردو‪.‬‬ ‫نوس���ینەوەی ئەم مێژوە‌و دەرخستنی دەور‌و‬ ‫نەخشی ژنان كار ئاسانی كرد بۆ لێكۆڵینەوەی‬ ‫ئەدەبی ژنان‪ .‬لەرێگەی دۆزینەوەی سەرەتای‬ ‫نوس���ین‌و بەرهەم���ی ئەدەب���ی ژن���ان‪ ،‬توانرا‬ ‫تێگەیش���تنێك دروست بكرێ لەس���ەر ژیان‌و‬ ‫رۆڵ‌و پێگەی ژن لەو س���ەردەمەی تیایدا بون‪.‬‬ ‫بیركردنەوەی پیاوانە‪ /‬ماس���كولین‪ ،‬كولتوری‬ ‫نێرس���االری‌و بااڵدەس���تی پیاو لەزەمەنە یەك‬ ‫ل���ەدوا یەك���ەكان ناڕەزایەت���ی‌و بەرەن���گاری‬ ‫فێمینیس���تی بەرهەم هێناوە‪ .‬فێمینیستەكان‬ ‫بەتایبەت شەپۆلی دوهەم لەئەوروپا‌و ئەمریكا‬ ‫گرنگ���ی یەك���ی زۆی���ان داوە بە ش���یكاری‌و‬ ‫هەڵوەشانەوەی ئەم تێگەیشتنە دوگم‌و زاڵەی‬ ‫پیاوانی نوسەر‌و هونەرمەند‪.‬‬ ‫دیارە بوارێكی تری گرنگی مەیدانی فێمینیزم‬ ‫سیاسەت‌و دیاریكردنی ستراتیژو پالنی جیاواز‬ ‫بۆ بەدەس���تهێنانی ماف‌و ئازادی‌و یەكس���انی‬ ‫لەكۆمەڵگەدا بوە‪ .‬لەپاڵ ئەمەش���دا پرس���یار‬ ‫دروس���تكردن‌و چونە ناو زۆربەی ئەو بوارانەی‬ ‫كە پێشتر تەنها بۆ پیاوان بون بەشێكی تری‬ ‫خەباتی ژنانە‪ .‬تیۆریزەكردن‌و بەرهەم هێنانی‬ ‫تێگەیش���تنی تایبەت بە پرسی ژن‪ ،‬جێندەر‌و‬ ‫سێكس���والیتی لەهەمو بوارەكان���دا بەتایبەت‬ ‫لەحەفتاكان���ی س���ەدەی رابردوەوە دەس���تی‬ ‫پیك���رد‪ .‬گرنگە لەبیری نەكەی���ن كە هەندێك‬ ‫لەپیاوانی نوسەر‌و روناكبیر وە سیاسی زۆرجار‬ ‫بەش���داربون لەبەرەنگاربون���ەوەی ئەم دۆگما‬ ‫كۆمەاڵیتی یان���ە‪ .‬بۆ نمونە جۆن س���تیوارت‬ ‫می���ل لەنوس���ینی (بەكااڵكردنی ژنان‪The-‬‬ ‫‪)Subjection of Women 1869‬‬ ‫وەكو بەش���داری یەكی گرن���گ هەژمار دەكرێ‬ ‫لەنوس���ینی فێمینیس���تی‪ .‬هەروەه���ا كتێبی‬ ‫(ڕەچەڵەكی خێ���زان‪The Origins of-‬‬ ‫‪ )the Family 1884‬كە لەالیەن فرێدریك‬ ‫ئەنگلس���ەوە نوس���راوە‪ ،‬بە بنەمایەكی گرنگ‬ ‫دادەنرێ بۆ ش���یكاری‌و هەروەها تێگەیش���تن‬ ‫لەرزگارب���ون لەپەیوەن���دی ی���ە كۆمەاڵیتی‌و‬ ‫خێزانی یەكان‪ ،‬كەلەسەر بنەمای بەرژەوەندی‬ ‫كۆمەڵگەی س���ەرمایەداری دامەزراون‪ .‬لێرەوە‬ ‫فێمینیس���تەكان كۆمەڵگ���ە‌و شارس���تانیەتی‬ ‫خۆرئاوایان بە باوك س���االر‪ ،‬چەوسێنەر‪ ،‬وە‬ ‫نێرس���ێنتەر لەقەڵەم داوە‪ .‬لەو باوەڕەدا بون‪،‬‬ ‫مادامەكی شارستانیەتی خۆرئاوا نێرسێنتەر‪/‬‬ ‫فالۆس س���ێنترێكە كەوات���ە خاوەنی زمانێكی‬ ‫پیاوانەیە‌و پیاوگەرایانەیە‪.‬‬ ‫قوتابخان���ەی فێمینیزم���ی فەرەنس���ی‬ ‫لەحەفتاكان���ی س���ەدەی بیس���تدا كەوتن���ە‬ ‫رەخنەگرت���ن لە (زم���ان) وەك میدیۆمێك بۆ‬ ‫بەره���ەم هێنان‌و چەس���پاندنی ن���ۆرم‌و بەها‬ ‫كۆنەپارێ���زەكان‌و جی���اكاری ی���ە جێندرەری‬ ‫ی���ەكان‪ .‬خانم���ە ناودارەكان���ی قوتابخانەی‬ ‫فەرەنسی ( هێلین سیكسو‪ ،‬لوس ئیریگاری‪،‬‬ ‫جولیا كریس���تیڤا‪ ،‬مۆنیك‌ویتی���گ‌و ئەوانیتر)‬ ‫لەحەفتاكان���ی س���ەدەی راب���ردو كەوتن���ە‬ ‫رەخنەگرت���ن لەزمان‪ .‬وە ئەمان���ە دژی بیری‬ ‫ماسكولینیست بون‪ .‬كۆك بون لەسەر شیكاری‬ ‫كولتوری خۆرئاوا وەك چەوس���ێنەر‌و فالۆس‬ ‫س���ێنتریك‪/‬نێرگەرا‪ .‬شارس���تانیەتی خۆرئاوا‬ ‫لەسەر دەس���تی پیاوی س���پی دروست بوە‪،‬‬ ‫زۆرجار فێمینیس���تەكان دەڵێن رەنەیس���انس‬ ‫بۆ ژن���ان نەبوە‪ ،‬رۆش���نگەری‌و فەلس���ەفەی‬ ‫خۆرئاوا لەس���ەرەتادا ژنی خستۆتە دەرەوەی‬

‫خ���ۆی‪ ،‬تەنانەت مۆدێرنەش ژنان كێش���ەیان‬ ‫هەی���ە لەناویدا‪ .‬فێمینیس���تەكان لەوباوەڕەدا‬ ‫ب���ون ك���ە پیاوی س���پی خۆی ب���ە نێوەندی‬ ‫جیه���ان دادەنێت‪( ،‬س���پی‪ ،‬ئەوروپی چینی‬ ‫دەس���ەاڵتدار‪ .‬وە دونی���ای دەرەوەی خۆی بە‬ ‫"ئەویت���ر‪ "The other-‬ن���اوزەد دەكات‌و‬ ‫كاتێ���ك مانا پەیدا دەكات ك���ە پەیوەندی بە‬ ‫پیاوی سپی یەوە هەبێت وەكو پیاو‪/‬باوك‪ ،‬وە‬ ‫خاوەنی فالۆس)‪ .‬ئەم خۆ بە س���ێنتەر زانینە‬ ‫لەرێگای دین‌و زمان‌و فەلسەفەوە راگیراوە‪ .‬ئەم‬ ‫خۆ بە مەزن زانینەی پیاوی س���پی نەك تەنەا‬ ‫لەسەر ژیردەستەیی ژنی سپی بەرهەم هاتوە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەم خۆ بە مەزن زانینە لەئاست ئەویتر‬ ‫كە (سپی) نییە خۆی پێناسە دەكاتەوە‪.‬‬ ‫قس���ەكردن‪ ،‬نوس���ین‪ ،‬بەكارهێنان���ی‬ ‫زمان ل���ەم روانگە خ���ۆ بە م���ەزن زانینەوە‬ ‫دەستبەس���ەرداگرتنی دونیایە بە شێوەیەكی‬ ‫س���یمبۆلیك وە لەرێگەی هێزی شەفەوی یان‬ ‫زارەكیەوە ‪ .))verbal mastery‬پیاوی‬ ‫سپی بااڵدەست كە ئیمتیازی سپی بون‌و پیاو‬ ‫بونی هەیە بەردەوام ژنی خس���تۆتە دەرەوەی‬ ‫مێ���ژو‪ ،‬فەلس���ەفە‌و سیاس���ەت‌و ئەدەبەوە‪.‬‬ ‫گوت���اری س���یمبۆلیك ی���ان دیسكۆرس���كی‬ ‫سومبولیك (‪)Symbolic discourse‬‬ ‫لەكۆنتێكس���تی جی���اوازدا ئامرازێك���ی ت���رە‬ ‫ب���ۆ بەكااڵكردن‌و بە ش���مەك كردن���ی دونیا‪،‬‬ ‫قس���ەكردنە ب���ە نوێنەرایەت���ی هەم���وان‬ ‫بەژنانیش���ەوە‪ .‬ژنانی قوتابخانەی فێمینیسمی‬ ‫فەرەنس���ی بەتایبەت خاتو هێلێن سیكس���و‬ ‫زمان دەخاتە ژیر رەخنەو بانگەواز دەكات بۆ‬ ‫نوس���ینێك كە ژنانە بێت‪ .‬بەو مانایەی زمان‌و‬ ‫نوس���ینەكان ببێتە جی���گای دەربڕین‌و باس‬ ‫لەخ���ودی ژن بكات‪ ،‬باس لەجەس���تە‌و حەزە‬ ‫سێكسوالیەكانی ژن بكات‪( .‬هێلێن سیكسو‪-‬‬ ‫‪ )Hélène Cixous‬خانمە فەیلەس���وفی‬ ‫فەرەنسی ساڵی ‪ 1975‬لەئێسا گرنگەكەیدا‬ ‫لەژێ���ر ن���اوی پێكەنین���ی مێدۆس���ا‪The -‬‬ ‫‪ Laugh of the Medusa‬دەڵێ���ت‪" :‬‬ ‫ژن دەبێت خۆی بنوس���ێتەوە‪ :‬لەبارەی ژنەوە‬ ‫بنوسێت‌و ژن بەێنێتە نوسین كە بەشێوەیەكی‬ ‫توندوتیژ دورخراونەتەوە لێی‪ ،‬هەروەك چۆن‬ ‫لەجەستەی خۆیان دورخراونەتەوە"‪.‬‬ ‫تا ئەو س���اتە وەختەش ك���ە ئەم خانمانە‌و‬ ‫بەر لەمانیش رۆمانوس���ی گ���ەورەی بەریتانی‬ ‫ڤێرجینیا ۆلف باس���ی لەگرنگی نوسینی ژنانە‬ ‫كردبو‪ .‬بەهۆی ئەو بەربەس���تانەی كە زمانی‬ ‫ئینگلیزی بۆی دروس���تكردبو لەكاتی نوسینی‬ ‫رۆمانەكانیدا‪ .‬پیاوانی نوس���ەر زۆر بە ئاسانی‬ ‫زمان ب���ەكار دێن بۆ باس���كردن‌و گێڕانەوەی‬ ‫چیرۆكی سێكس���والی پاڵەوانەكانی‌و سێكس‬

‫ك���ردن لەگەڵ ژن���ان‪ .‬لەكاتێك���دا ژنە رۆمان‬ ‫نوسەكان زۆر بەربەستیان هەبوە لەبەیانكردنی‬ ‫هەس���ت‌و حەز‌و ئارەزەوە سێكسوالی یەكانی‬ ‫ژن���ە پرۆتاگۆنیس���تەكان لەرۆمان‌و ش���یعر‌و‬ ‫نوسینەكانیاندا‪.‬‬ ‫(لوس ئیری���گاری ‪)Luce Irigaray-‬‬ ‫خانمە فەیلەس���وف‌و فێمینیس���تی بەلجیكی‬ ‫س���ەر بە قوتابخانەی فێمینیزمی فەرەنس���ی‬ ‫ل���ەو باوەڕەدایە كە حەزی سێكس���والی ژنان‬ ‫‪ ) )Jouissance‬ناك���رێ لەرێگ���ەی‬ ‫زمانێكی بااڵدەستی‪ ،‬بەفەرمانكراو وە پیاوانە‬ ‫دەرب���ڕدرێ‪ .‬هەروەها باوەری وەهایە كە ژنان‬ ‫زۆربەی بەشەكانی لەشیان ئۆرگانی سێكسیە‪،‬‬ ‫ژنان جەستەیان شوێنی زیاتری هەیە بۆ چێژ‬ ‫وەرگرتن لەسێكس‪ ،‬هەربۆیەش زمانێكی ژنانە‬ ‫باشتر دەتوانێت دەربڕینی هەست‌و سۆزی ژن‬ ‫وێنا بكات‪ ،‬ن���ەك زمانێكی پیاوگەرای فالۆس‬ ‫سێنتریك‪.‬‬ ‫بێگوم���ان هەر تیۆرێكی بوێرانە بێ رەخنە‬ ‫نیی���ە‪ ،‬هەردوخانمە فێمینیس���تی س���ەر بە‬ ‫قوتابخانەی فەرەنس���ی سیكس���و و ئێریگاری‬ ‫رەخنەیان لێگیراوە بەوەی كە گش���تگیربون‌و‬ ‫داهێنانی زمانێكی ژنانە‌و جیاكردنەوەی لەپیاو‬ ‫كارێكی هەڵ���ە بێت‪ .‬ئ���ەم دو خانمە هاوڕان‬ ‫لەس���ەر ئەوەی كە ژن���ان ب���ە درێژایی مێژو‬ ‫كورت كراونەتەوە بۆ (بونەوەری سێكسی)‌و‬ ‫ئۆبجێكتێك���ی چێ���ژ ب���ۆ پیاو‪ .‬لەش���یوەی‬ ‫(سۆزانی یان پاكیزە‪ ،‬هاوسەر یان دایك) وە‬ ‫رێگەیان لێگیراوە لەوەی هەست‌و سۆز‌و حەزی‬ ‫سێكسوالی خۆیان وەك خودێك‪/‬ئیندیڤیدوالێك‬ ‫لەریگەی زمان‌و نوسینەوە دەربڕن‪ .‬هەمو ئەو‬ ‫لێكۆڵینەوە‌و رەخنانە لەسەر وێنای ژن ونبونی‬ ‫دەنگی ژن���ان لەئەدەب‌و زمان���دا خزمەتێكی‬ ‫زۆری كردوە بە گۆڕینی بنەڕەتی لەدونیابینی‬ ‫نوسەرانی ئەم سەردەمەی ئێستادا‪.‬‬ ‫سەرچاوەکانی ئەم باسە‪:‬‬ ‫‪• Marks, Elaine. "Women and‬‬ ‫‪Literature in France. " Signs: Journal‬‬ ‫‪of Women in Culture and Society 3. 4‬‬ ‫‪(1978): 832-42‬‬ ‫‪• Ann R. Jones, “Writing the Body:‬‬ ‫‪Toward an Understanding of "L'Ecriture‬‬ ‫‪Feminine" Feminist Studies, Vol. 7,‬‬ ‫‪No. 2. (1981), pp. 247-263‬‬ ‫‪• Cixous, Hélène. "The Laugh of the‬‬ ‫‪Medusa. " New French Feminisms.‬‬ ‫‪Elaine Marks and Isabelle de‬‬ ‫‪Courtivron, eds. New York: Schocken,‬‬ ‫‪1981- 253.‬‬ ‫‪• Irigaray, Luce. Speculum of the‬‬ ‫‪Other Women. Trans. Gillian G. Gill.‬‬ ‫‪Ithaca: Cornell UP, NY‬‬

‫هەر جارەی‬ ‫کتێبێک‬ ‫دانا ڕەئووف‬ ‫(‪)٢-٢‬‬

‫مایرهۆڵ���د دەڵێت ئێم���ە (بۆ پێش���کەش کردنی‬ ‫پشکنەر گەڕاوینەتەوە بۆ واقیعییەت‪ ،‬ئەو واقیعییەتەی‬ ‫ت���ا ئەمڕۆ نەمانتوانی���ووە بگەڕێینەوە ب���ۆی‪ ،‬ئەگەر‬ ‫واقیعییەت ئەو ڕێگایە نەبڕێ���ت‪ ،‬کە ئێمە بڕیوومانە‪،‬‬ ‫دەبێت���ە ڕێبازێکی سرووش���تگەرایی چەقبەس���توو‪.‬‬ ‫ل���ە پێناوی ئ���ەوەدا‪ ،‬لەم نەمایش���ەدا هەوڵمان داوە‬ ‫بەش���ێوازی تازە لە واقیعیەت نزیک ببینەوە‪ ،‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەیش مەش���قەکانی بیومیکانیک و فۆرمەکانی‬ ‫ترم���ان بەکار هێناوە‪ .‬هەروەها لە ڕێگای مۆس���یقاوە‬ ‫توانیوومانە ل���ە واقیعیەتەوە نزی���ک ببینەوە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە زاراوەی "واقیعیەتی مۆس���یقا" ب���ە زاراوەیەکی‬ ‫جی���اواز دانانرێ���ت‪ .‬ئێمە درکمان ب���ەوە کردووە‪ ،‬کە‬ ‫پێکەوەبەستنی پارچەکانی نەمایشەکە دەبێت بە پێی‬ ‫بنەماکانی ئۆرکێسترا بێت‪ .‬ئەکتەر ناتوانێت تەنها لە‬ ‫ڕێگەی ڕۆڵەکەی خۆیەوە کاریگەرێتی دروست بکات‪،‬‬ ‫بەڵکو پێویس���تە ئ���ەم ڕۆڵە لەگ���ەڵ چەند فۆرمێکی‬ ‫گونجاوی مۆس���یقادا تێکهەڵکێش بکرێت‪ ،‬کە پێکەوە‬ ‫لەگەڵ ڕووناکی و کەرەسە شانۆییەکانی سەر تەختەی‬ ‫شانۆ‪ ،‬پرۆسەیەکی کاریگەری ئۆرکێسترائاسای نواندن‬ ‫دروست دەکەن‪ .‬هەروەها بایەخی دابەشکردنی فۆرمە‬ ‫مۆس���یقییە دەاللییەکان بەس���ەر بڕگ���ە جیاجیاکانی‬ ‫نواندن���دا دەردەکەون‪ ،‬هارمۆنیایەکی ئەوتۆ دروس���ت‬ ‫دەکەن‪ ،‬کە زیاتر لە واقیع نزیک دەبێتەوە‪).‬‬ ‫بە دەس���ت هێنانی زەمەنی نەمایش لەالی ئەکتەر‬ ‫پێویستیەکی گرینگە بۆ مایرهۆڵد‪ ،‬ئەم گرینگییەیش‬ ‫دەچێتە بواری دیدی ئەوەوە وەک ریژیسۆر و هونەری‬ ‫ریژی‪ .‬هەس���تکردن بە کات ش���تێک نییە‪ ،‬کە هەموو‬ ‫کەسێک هەس���تی پێ بکات‪ ،‬لەبەر ئەوە ئەم هەستە‬ ‫ل���ەالی ئەکتەر گرینگە‪ ،‬بۆ ئەوەی هەس���ت بە بەهای‬ ‫زەمەن لەسەر شانۆ بکات‪.‬‬ ‫کاری س���ەرەکی ریژیسۆر لەوس���اتەوە دەست پێ‬

‫«‬

‫مایرهۆڵد‪:‬‬ ‫لەبارەی شانۆوە‬ ‫کتێبی دووەم‬

‫ب���ردوە‪ .‬ه���ەر لە ژێر کاریگ���ەری ش���ێوازەکانی ئەم‬ ‫قوتابخانەیەدا هونەری نواندنیش گەیشتۆتە ڕێگایەکی‬ ‫بنبەست و هەموو شتێک بوو بە وێنەیەکی فۆتۆگرافی‪،‬‬ ‫هونەریش مانا هونەرییەکەی خۆی لەدەست دا‪.‬‬ ‫مایرهۆڵد باس���ی ئەوە دەکات‪ ،‬کە بەوە تاوانباری‬ ‫دەکەن زیاتر گرینگی بەشێوە دەدات‪ ،‬نەک ناوەڕۆک‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ ئەو مەسەلەکە شتێکی ترە (لێرەدا بوارێکی‬ ‫تری سێیەم لە ئارادایە‪ ،‬کە پەیوەندی بە بەستنەوەی‬ ‫ش���ێوە بە ناوەڕۆکەوە هەیە‪ ،‬ئەوەیش چۆنییەتی ئەم‬ ‫بەستنەوەیەیە) وشە بۆ ئەو لە قۆناخی سێیەمدا دێت‪:‬‬ ‫یەکەم جوواڵنەوە‪ ،‬دوای ئەوە هزر‪ ،‬دوای ئەوەیش وشە‪.‬‬ ‫مایرهۆڵد لەم ڕووەوە نموونەیەکی جوان دەهێنێتەوە و‬ ‫هونەرەکەی بە هونەری پەیکەرتاشی بەراورد دەکات‪:‬‬ ‫(م���ن ئەو هونەرەتان پێش���کەش دەک���ەم‪ ،‬هەروەک‬ ‫مایکل ئەنجلیۆ و لیۆناردۆ داڤینس���ی‪ ،‬کە لە ماناکانی‬ ‫هونەریان دەزانی و هەس���تیان ب���ەوە دەکرد جوانی‬ ‫پەیکەر لەوەدایە‪ ،‬کە لە بەرد دروستکراوە و لە مرۆڤی‬ ‫ڕستەقینە ناجێت‪).‬‬ ‫هەموو هەوڵ و ئەزموون���ە هونەرییەکانی مایرهۆڵد‬ ‫ل���ە ڕەخنەیەکی توند لە خودی خ���ۆی زیاتر هیچیتر‬ ‫نییە‪( .‬من بە هیچ ش���ێوەیەک هی���چ کارێکی ڕیژیی‬ ‫ت���ازە ئەنجام نادەم‪ ،‬ب���ەر لەوەی بە ت���ەواوی خۆم‬ ‫ئازاد نەکەم لە نهێنییەکان���ی دوا کارم) هونەرمەندی‬ ‫ڕەسەن‪ ،‬کە بەدوای داهێناندا دەگەڕێت‪ ،‬ئەو کەسەیە‪،‬‬ ‫کە بە بەردەوامیی���ەوە ڕەخنە لەخۆی دەگرێت و لەو‬ ‫ئاستەدا ناوەس���تێت‪ ،‬کە بەدەستی هێناوە‪ .‬مایرهۆڵد‬ ‫ئەم پێگەیەی هونەرمەند دەبەستێتەوە بە ستایلی کار‬ ‫و دیدێکی س���اکار و ئاس���انی هونەری؛ زمانی هونەر‬ ‫دەبێت ئاشکرا و س���اکار بێت تا بتوانێت پەیامەکەی‬ ‫خۆی بگەیەنێت و کاریگەری بەس���ەر بینەرەکانییەوە‬ ‫هەبێت‪ .‬س���اکاربوون بەم مانایەوە لە هونەردا‪ ،‬هەوڵ‬ ‫و کارێکی ئاس���ان نییە‪ ،‬بەڵکو هەر زۆر گرانە‪ ،‬هەموو‬ ‫هونەرمەندێ���ک ڕێگای تایبەتی خ���ۆی هەیە‪ ،‬هەموو‬ ‫هونەرمەندێکیش بۆچوون���ی تایبەتمەندی خۆی هەیە‬ ‫سەبارەت بە س���اکاری‪ .‬بەاڵم ئەوەی گرینگە‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫کە پێویستە هونەرمەند هێڵە گشتییەکانی خۆی‪ ،‬دید‬ ‫و ئەفس���وونی هزرە تایبەتمەندەکەی خۆی لە دەست‬ ‫نەدات‪.‬‬ ‫مایرهۆڵ���د کاری ریژیسۆریش���ی داب���ەش کردووە‬ ‫بەس���ەر س���ێ قۆناخدا‪ :‬قۆناخی کاری س���ەربەخۆ‪،‬‬ ‫قۆناخ���ی کاری هاوب���ەش لەگ���ەڵ ئەکتەرەکانیدا و‬ ‫قۆناخی مەشقی ڕاس���تەقینە لەگەڵ بینەراندا‪ ،‬چەندە‬ ‫ریژیس���ۆریش لە قۆناخی یەکەمدا زیاتر خۆی ماندوو‬ ‫بکات‪ ،‬هێندە کاری لە قۆناخی دووەمدا ئاسان دەبێت‪.‬‬ ‫(لە قۆناخی دووەمی کاری ریژیس���ۆردا‪ ،‬هیچ شتێک‬ ‫بەبێ ه���اوکاری ئەکتەر ناکرێت‪ ،‬ئەمەیش مانای وایە‪،‬‬ ‫کە ریژیس���ۆر س���ەرێکی پەتەکەی بەدەستەوەیە‪ ،‬کە‬ ‫ئەکتەر دەیجوڵێنێ���ت‪ ،‬ئەکتەریش لە جێگای خۆیەوە‬ ‫سەرەکەی تری پەتەکەی بە دەستەوەیە‪ ،‬کە ریژیسۆر‬ ‫دەیخوڵقێنێت‪ ).‬س���ەبارەت بە ریژیس���ۆر و ئەکتەر‪،‬‬ ‫مەش���قی ڕاس���تەقیینە لەیەکەم ڕۆژی نەمایشەکەوە‬ ‫دەس���ت پێ دەکات‪ ،‬لە کاتێکدا ئەکت���ەر ڕووبەرووی‬

‫مایرهۆڵد ئاماژە بۆ ئەوە دەکات‪ ،‬کە قوتابخانەی مینینگین‪ ،‬بە ڕێبازە‬ ‫سرووشتگەراییەکەی‪ ،‬هەموو بنەما گەوهەرییە شانۆییەکانی کوشتووە‬ ‫و شانۆی لە ڕووی تەکنیکی ڕیژییەوە بەرەو ڕێگایەکی داخراو بردووە‬

‫دەکات‪ ،‬ئ���ەو هۆڵەی بۆ یەکەمجار نەمایش���ەکەی تیا‬ ‫پێش���کەش دەکرێت ب���ە هەند وەربگرێت و لەس���ەر‬ ‫بنەماکانی ئەو شانۆیە‪ ،‬نەمایشەکەی بە ئامادەبوونی‬ ‫بینەران ڕۆدەنێت‪ .‬ئەم کارەیش بە ڕای مایرهۆڵد زۆر‬ ‫س���ەختە‪ .‬چونکە هەر هەڵەیەک لە بونیادی تەختەی‬ ‫ش���انۆکەوە‪ ،‬کە پەیوەندی بە وردەکاریی سینۆگرافیا‬ ‫و کاردان���ەوەی بین���ەران و ئ���ەو کەرەس���انەی‪ ،‬کە‬ ‫گوزارشت لە زەمەنەکە دەکەن‪ ،‬هەیە‪ ،‬دواجار لە کاتی‬ ‫نەمایش���کردندا کاردانەوەی نەخوازراوی بینەرانی لێ‬ ‫دەکەوێتەوە‪ ،‬نەک لە کاتی پرۆڤەدا‪ .‬کۆی پرۆسەکە‪،‬‬ ‫وەکوو لەالی س���ەرەوە ئاماژەمان بۆ ک���رد‪ ،‬بریتییە‬ ‫لە بەرجەس���تەکردنی هارمۆنیایەکی ئۆرکێسترائاسای‬ ‫هەموو ئەمان���ە‪ .‬بۆیە مایرهۆڵد پێی وایە پێویس���تە‬ ‫ریژیس���ۆر هەس���تێکی مۆس���یقی قووڵ���ی هەبێت تا‬ ‫بتوانێت جوواڵنەوە شانۆییەکان بەپێی ئاڕاستە و تۆن‬ ‫و تەوازنی دەنگ ڕۆنێت‪.‬‬ ‫مایرهۆڵد ئاماژە بۆ ئ���ەوە دەکات‪ ،‬کە قوتابخانەی‬ ‫مینینگی���ن‪ ،‬بە ڕێبازە سرووش���تگەراییەکەی‪ ،‬هەموو‬ ‫بنەما گەوهەرییە ش���انۆییەکانی کوش���تووە و شانۆی‬ ‫لە ڕووی تەکنیک���ی ریژییەوە بەرەو ڕێگایەکی داخراو‬

‫بینەران دەوەستێت‪ .‬بەرلەوە پرۆڤەکان‪ ،‬بە بۆچوونی‬ ‫مایرهۆڵد زیاتر پێناس���ینێکی هاوبەش و جێگیرکردنی‬ ‫ئامڕازەکانی نەمایشەکەیە‪ ،‬کە ریژیسۆر دەیخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫ل���ەم دەروازەیەوە کاری ریژیس���ۆر و ئەکتەر پابەندە‬ ‫ب���ە ئامادەگی بینەران���ەوە و بە کاردان���ەوەی ئەوان‬ ‫دەگاتە ئاستی ترۆپک‪ .‬مایرهۆڵد هەر لە یەکەم ڕۆژی‬ ‫نەمایشەکەوە‪ ،‬بە ووردی ئاگاداری کاردانەوەی سیما و‬ ‫هەڵچوون و داچوونی هەست و هۆشی بینەرانی کردووە‬ ‫و ت���ا دوا ڕۆژی نەمایش���ەکە ئاڵوگۆڕ و دەس���تکاری‬ ‫کارەکەی کردووە؛ هەر لە گۆڕین و پاش و پێشخستن‬ ‫و البردن���ی هەندێک دیمەنەوە تا دەگاتە س���ەرلەنوێ‬ ‫بوونیادنانەوە و چارەس���ەرکردنی زۆر لە بەش���ەکانی‬ ‫شانۆنامە و نەمایش���ەکەوە‪ .‬لەبەر ئەوە هەمیشە دوا‬ ‫ڕۆژی نەمای���ش بۆ مایرهۆڵد وەک یەکەم ڕۆژ و یەکەم‬ ‫نەمایش وابووە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫فس���یفولد مایرخول���د‪ ،‬فی الفن المس���رحی‪ ،‬الکت���اب الثانی‬ ‫(مجموعە مقاالت) ترجمە ش���ریف ش���اکر‪ .‬دار الفارابی‪ ،‬بیروت‬ ‫‪١٩٧٩‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/١٥‬‬

‫‪5‬‬

‫مه‌رگى کتێب‬

‫شەقامی‬ ‫یەکئاراستە‬

‫لە بارەی هایپەرتێکست و بەفیڕۆدانی کاخەزەوە‬

‫بەشی دووەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫خوێندكارانى بوارى نووسین ناوبانگی ئه‌وه‌یان هه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫مه‌خلوقێكی گۆشه‌گیرن‪ .‬زۆر كه‌لله‌ڕه‌قانه‌و پڕهیوایانه‌ به‌و‬ ‫ته‌قلیده‌ى ك ‌ه خوێندوویانه‌ته‌وه‌ ده‌نووسن‪ .‬ئه‌گه‌ر هه‌وڵی‬ ‫ئه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ بده‌یت شێوازێكی دیكه‌ یان داهێنه‌ران ‌ه‬ ‫به‌كاربێنن زۆر ئه‌سته‌متره‌ له‌وه‌ى باسى نهێنیی گه‌ردوونیان‬ ‫بۆ بكه‌یت‪ .‬ب �ه‌اڵم كاتێك ڕووب���ه‌ڕووی هایپه‌رسپه‌یس‬ ‫ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬هیچ هه‌ڵبژارده‌یه‌كیان‬ ‫ن��ی��ی �ه‌‪ :‬ب��ن��چ��ی��ن� ‌ه س���اده‌ك���ان‬ ‫له‌ناوده‌چن و یان ئه‌وه‌تا خۆت‬ ‫ڕووب��ه‌ڕووی ده‌بیته‌وه‌ یان ملی‬ ‫ڕێگا ده‌گریت و كۆڵ ده‌ده‌یت‪.‬‬ ‫هه‌ندێكیان سه‌رلێشێواوان ‌ه بنه‌ما‬ ‫كۆنه‌كان دروس��ت ده‌ك�ه‌ن�ه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ندێكی دیكه‌ هه‌ر سه‌رگه‌ردان‬ ‫و ون ده‌بن له‌به‌رچاوان‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زۆرب �ه‌ی��ان بێ ئ��ه‌وه‌ى پرسیار‬ ‫بكه‌ن چاونه‌ترسانه‌ ب��ازده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫بێئه‌وه‌ى بزانن چه‌ندێك قوڵ ‌ه‬ ‫(كه‌ بێكۆتا قوڵ) و دانی پێدا‬ ‫بنێن ك� ‌ه ئ �ه‌م مه‌یدانه‌ چه‌ند‬ ‫سه‌رنجڕاكێش و هانده‌رانه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ چیرۆكخوانى نوێ‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫كاتێك په‌له‌پڕوزی ژیانیانه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫شۆڕشێكی ڕه‌خساو و به‌هێز‌ه‬ ‫وه‌كو ئه‌و په‌سنه‌ى بۆیكراوه‌‪،‬‬ ‫ته‌واو هونه‌رى چیرۆكنووسین ب ‌ه‬ ‫ئاڕاسته‌یه‌كى دیك ‌ه ده‌بات ئه‌گه‌ر‬ ‫ته‌نانه‌ت ئێستاش ل ‌ه لێوارێكدا وه‌ستابێت و دوور بێت ل ‌ه‬ ‫ڕێڕه‌و‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هایپه‌رتێكستدا‪ ،‬ئێم ‌ه هه‌م وه‌ك نووسه‌ر و هه‌م‬ ‫وه‌ك خوێنه‌ر سه‌رنج ده‌ده‌ین ل ‌ه شێواز و داڕشتنیش‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ل ‌ه ناكاو ئاشنا ده‌كرێین ب ‌ه هه‌موو الیەنە شاراوه‌كانى‬ ‫چیرۆكخوانییه‌كان له‌ كاتێكدا ل ‌ه چاپكراوه‌كاندا ب ‌ه‬ ‫تاریكیی ده‌مێننه‌وه‌‪ .‬بنچینه‌ییترین به‌ش ك ‌ه دێت ‌ه پێشه‌و‌ه‬ ‫له‌ سیسته‌مى هایپه‌رتێكستدا بریتییه‌ له‌ چه‌ند ئاڕاسته‌یی‬ ‫و به‌سته‌ر‌ه ئاڵۆزه‌كان ك ‌ه پێشنیار یان ناچار ده‌كرێین ب ‌ه‬

‫«‬

‫كاریگه‌ریی سۆزو ئاگایی وردودرشتى بابه‌ته‌كه‌و هیتریش‪.‬‬ ‫به‌اڵم په‌یوه‌ندی ئۆنالینش دروس��ت ده‌ك�ه‌ن و گفتوگۆ‬ ‫ده‌ك �ه‌ن‪ ،‬ڕه‌خنه‌و جۆش و خ��رۆش‪ ،‬گومان و خه‌مڵین‬ ‫و ب��ی��ردۆزك��ردن‪ ،‬ته‌نانه‌ت سوعبه‌تكردنیش ئاڵوگۆڕ‬ ‫ده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬به‌ڕاستى زۆر كه‌شێكی خۆشه‌و سه‌رنجڕاكێش ‌ه‬ ‫ئه‌م ئه‌زموونى «له‌پڕ بۆ ك��وڕ»ه‌‪ ،‬وه‌ هه‌روه‌كو به‌ڕێز‬ ‫الندۆو ده‌ڵێت ك ‌ه ئه‌م توانسته‌ داهێنه‌رانه‌یه‌ تا ئێستا‬ ‫زۆر گه‌وره‌ترو باشتر بوو‌ه له‌ وۆركشۆپ ‌ه ئاساییه‌كانى‬ ‫خوێندنگه‌كان‪.‬‬

‫له‌گه‌ڵ هایپه‌رتێكستدا‪ ،‬ئێمه‌ هه‌م وه‌ك نووسه‌ر و هه‌م وه‌ك خوێنه‌ر‬ ‫سه‌رنج ده‌ده‌ین ل ‌ه شێواز و داڕشتنیش‪ ،‬چونك ‌ه له‌ ناكاو ئاشنا ده‌كرێین به‌‬ ‫هه‌موو الیەنە شاراوه‌كانى چیرۆكخوانییه‌كان ل ‌ه كاتێكدا له‌ چاپكراوه‌كاندا‬ ‫به‌ تاریكیی ده‌مێننه‌وه‌‬

‫دروستكردنى‪ .‬هه‌ر به‌ڕاست خه‌یاڵی داهێنه‌ران ‌ه زۆرجار ب ‌ه‬ ‫به‌سته‌رو ئاڕاسته‌و نه‌خشه‌سازییه‌كانه‌و‌ه سه‌رقاڵ ده‌بێت‬ ‫وه‌ك ل ‌ه بابه‌ت و شێوازه‌كه‌ى‪ ،‬یاخود كارێكته‌رو چیرۆكه‌ك ‌ه‬ ‫(ئه‌و دوو به‌شه‌ى ك ‌ه هه‌میش ‌ه له‌ مه‌ترسیدان)‪ .‬جێی‬ ‫سه‌رسوڕمانه‌ ك ‌ه چه‌ندێك ئه‌زموونى نووسین و خوێندنه‌و‌ه‬ ‫له‌پانتایی و پشتى وشه‌كانه‌و‌ه ده‌كرێت‪ .‬واتا ده‌توانین‬ ‫بڵێین كه‌ به‌شه‌كانى نووسینه‌ك ‌ه وه‌كو به‌ردن بۆ په‌ڕینه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه ئاودا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و ته‌وژم و شه‌پۆالنه‌ى ڕووده‌ده‌ن له‌نێوان‬ ‫به‌رده‌كاندایه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌كو یه‌كێك ل ‌ه نووسه‌ر‌ه الوه‌كان به‌ناوى «ئالڤین‬ ‫لو» ل ‌ه وتارێكی ئۆنالینى پۆله‌كه‌یدا داینابوو ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫به‌رزترین ئاست كه‌ سه‌رگوزشته‌ی پێده‌گات ئه‌و كاته‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫به‌ته‌واوى لێك هه‌ڵده‌وه‌شێت بۆ پێكهاته‌ سه‌ره‌كییه‌كانى‪.‬‬ ‫هه‌ریه‌كێك ل �ه‌و به‌شانه‌ زان��ی��ارى ده‌گ�ه‌ی�ه‌ن��ن‪ ،‬ب�ه‌اڵم‬ ‫پێكه‌وه‌گرێدانیان‪ :‬چیرۆك‪ .‬ته‌ئكید كردنه‌و‌ه له‌سه‌ر‬ ‫سه‌رگوزشته‌ی هایپه‌رتێكست نابێت له‌سه‌ر فه‌راهه‌م كردنى‬ ‫ئاستى خوێندنه‌و‌ه بێت بۆ خوێنه‌ر‪ ،‬به‌ڵكو له‌سه‌ر ئاستی‬ ‫پێدانی هێز بێت بۆ ڕێكخستنی ئه‌و نووسینانه‌ى خراونه‌ت ‌ه‬ ‫به‌رده‌ستى‪ .‬هه‌موو كه‌سێك تواناى خوێندنه‌وه‌ى هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌موو كه‌سێك شێوازى پێشكه‌وتووى ڕێكخستنیان‬ ‫بۆ دابین نه‌كراوه‌‪.‬‬

‫جگ ‌ه ل �ه‌وه‌ى ك ‌ه ڕۆمان ‌ه تاك ‌ه كه‌سییه‌كان له‌الیه‌ن‬ ‫خاوه‌نه‌كانیانه‌و‌ه پارێزراون ل ‌ه ده‌ستكاریكردن‪ ،‬ئێم ‌ه‬ ‫ل ‌ه وۆركشۆپه‌ك ‌ه زۆر ئازادانه‌و ته‌نانه‌ت هه‌ندێك جار‬ ‫شڕشێوانه‌ ده‌ستمان خستۆت ‌ه ڕۆمانه‌كانه‌وه‌ ل ‌ه پانتاییه‌كى‬ ‫گروپی چیرۆكنووسین ب ‌ه ناوى «هۆتێل»ه‌وه‌‪ .‬لێره‌دا‬ ‫نووسه‌ره‌كان ئازادن له‌ چوون ‌ه ناوه‌وه‌و دروستكردنى ژووری‬ ‫نوێ و ڕاڕه‌وى نوێ و مێشك هه‌ژێنى نوێ و بڕین یاخود‬ ‫دروستكردنى به‌سته‌رێكی نوێ‪ ،‬و‌ه خۆتێهه‌ڵقورتاندن و‬ ‫ڕه‌خنه‌گرتن له‌ نووسینی كه‌سه‌كانى ترو گۆڕینى ڕێڕه‌وى‬ ‫چیرۆكه‌كان و یاری كردن ب ‌ه كات و شوێن و به‌شداربوون‬ ‫ل ‌ه گفتوگۆدا له‌ڕێگه‌ى كارێكته‌رى دروستكراوه‌وه‌و پاشان‬ ‫له‌ناوبردنى كارێكته‌ره‌كانى یه‌كتر تا شێواندنى ڕووخسارى‬ ‫هۆتێله‌كه‌‪ ،‬به‌مشێوه‌ی ‌ه دوورنییه‌ هه‌ندێكجار ل ‌ه مه‌یخانه‌ى‬ ‫هۆتێله‌كه‌دا چاومان ب ‌ه ژن و پیاوێك بكه‌وێت خه‌ریكی‬ ‫سێكسن‪ ،‬كه‌چی بۆ ڕۆژى دوایی كه‌ ده‌گه‌ڕێینه‌وه‌ بۆمان‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت ك ‌ه یه‌كێكیان ڕه‌گه‌زى خۆی گۆڕیوه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه وۆركشۆپه‌كانم ل ‌ه هایپه‌رتێكستدا حاڵه‌تێكی‬ ‫نه‌خوازراو ڕوویدا كاتێك بۆمان ده‌ركه‌وت زیاد ل ‌ه ساقییه‌ك‬ ‫له‌ مه‌یخانه‌كه‌دا بوونی هه‌یه‌‪ :‬ئایا ئه‌مه‌ هه‌مان مه‌یخان ‌ه‬ ‫بوو یان نا؟ جارێكی دیكه‌ یه‌كێك ل ‌ه قوتابییه‌كانم‪ -‬ئالڤین‬ ‫لو‪ -‬وه‌اڵمى دایه‌وه‌ به‌ به‌ستنه‌وه‌ى هه‌موو ساقییه‌كان ب ‌ه‬

‫گۆشەیەکە‪ ،‬تایبەت بە وەرگێڕانی کتێبی شەقامی یەکئاراستە‬

‫واڵتەر بێنیامین‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬

‫ڕۆبێرت كوڤه‌ر‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سروود تەها‬

‫ئه‌و ڕۆمانانه‌ى له‌ وۆركشۆپه‌كه‌ په‌ره‌یسه‌ند (و‌ه هێشتا‬ ‫له‌به‌ره‌و پێشچووندان) ل ‌ه سه‌رگوزشته‌ی جوگرافییه‌و‌ه‬ ‫ڕیزى به‌ستبوو وه‌كو «شاره‌كه‌مان» وه‌ چه‌ندین چیرۆكی‬ ‫سه‌ركه‌شی و ئینجا كالسیكییه‌كان‪ ،‬سه‌رگوزشته‌ى‬ ‫تێهه‌ڵكێش‪ ،‬هۆنراوه‌ى ئاڕاسته‌یی‪ ،‬كۆمیدیای هه‌مه‌الیه‌نه‌‪،‬‬ ‫خه‌ونى زینده‌ییانه‌‪ ،‬تاوانى نادیارو نه‌دۆزراوه‌‪ ،‬په‌رتووكى‬ ‫كارتۆنی و ڕێنیشانده‌رى سێكسی چینی‪.‬‬ ‫ل ‌ه هایپه‌رتێكستدا‪ ،‬هه‌مه‌ده‌نگى زۆر ب��اوه‌‪ ،‬وێنه‌ى‬ ‫كێشراوو سكان كراو تێكه‌ڵى سه‌رگوزشته‌كه‌ ده‌كرێت‪،‬‬ ‫چه‌ندین شێوازى نووسینی خه‌یاڵیی و جیاواز دروست‬ ‫ده‌ك��رێ��ت بۆ ناسینه‌وه‌ى ده‌نگ ‌ه ج��ی��اوازه‌ك��ان یاخود‬ ‫به‌شه‌كانى چیرۆكه‌كه‌‪ ،‬وه‌ شێوازێكی زۆر كاریگه‌رانه‌ى‬ ‫به‌كارهێنانى دۆكومێنتى فه‌رمیی هه‌ی ‌ه ل ‌ه هێڵكاریی ئامار‬ ‫و وشه‌كانى گۆرانى و وتارى ڕۆژنامه‌كان و ژێرنووسى‬ ‫فیلمه‌كان و شقلى و پقلى و وێنه‌و كارتى به‌یسبۆڵ و‬ ‫چوون ‌ه ناو فه‌رهه‌نگ و به‌رگى ئه‌لبوومى مۆسیقاى ڕۆك‬ ‫و كه‌شناسیی گه‌ردوونى و یاری سه‌ر مێز و ڕاپۆرتى‬ ‫پزیشكی و پۆلیسیی‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆبونه‌وه‌ى هه‌فتانه‌و پیشاندانى نووسینى چه‌ند‬ ‫نووسه‌رێك به‌ پرۆجێكته‌رو سه‌یركردنى بنچین ‌ه داڕێژیی‬ ‫سه‌رگوزشته‌كانیان‪ ،‬پاشان ڕووبه‌ڕووی ڕه‌خنه‌گره‌كانیان‬ ‫ده‌كرێنه‌وه‌ له‌ نووسین و شێوازو داڕشتنى كارێكته‌رو‬

‫ژوورى (‪ )666‬ك ‌ه ناوى نابوو سه‌نته‌رى وه‌به‌رهێنان‬ ‫چونك ‌ه دڕنده‌یه‌كى نامۆى به‌ندكراو‪ ،‬له‌سه‌رداواكارى‪،‬‬ ‫ساقییه‌كى هێنابووه‌ بوون‪.‬‬ ‫ئه‌م پانتاییه‌ ك ‌ه پێكهاتوو‌ه ل ‌ه چه‌ندین به‌ش نووسینى‬ ‫بێخاوه‌ن‪ ،‬ل ‌ه ئۆنالین به‌ كراوه‌یی ده‌مێنێته‌وه‌ بۆ هه‌موو‬ ‫خوێندكارێكى نوێی وۆركشۆپه‌كه‌ بۆ بینین و به‌رده‌وامیی‬ ‫پێدانى چیرۆكه‌كه‌ى هۆتێلی هایپه‌رتێكست‪ .‬پێمخۆش ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ یه‌ك دوو سه‌ده‌یه‌ك به‌رده‌وام بێت‪.‬‬ ‫به‌هه‌رحاڵ‪ ،‬ئه‌وه‌ى الى هه‌مووان ئاشكرایه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیا بنه‌ڕه‌تییه‌كه‌ى هایپه‌رتێكست له‌وانه‌یه‌ بۆ‬ ‫چه‌ندین سه‌ده‌ى داهاتوو له‌گه‌ڵمان بمێنێته‌وه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫به‌قه‌ده‌ر ته‌كنه‌لۆژیاى په‌رتووك به‌رگه‌ بگرێت‪ ،‬به‌اڵم ئامێرو‬ ‫به‌رنامه‌كانى زۆر ناسك و كه‌مخایه‌نن‪ .‬پێش ئه‌وه‌ى شێوازى‬ ‫به‌كارهێنانى ئه‌م پڕۆگرام و ئامێرانه‌ فێربین‪ ،‬نه‌وه‌یه‌كى‬ ‫نوێ دێته‌ ئ��اراوه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت كاتێك من خه‌ریكى ئه‌م‬ ‫نووسین ‌ه بووم‪ ،‬سیسته‌مه‌ پێشكه‌وتووه‌كه‌ى ئینته‌رمیدیاو‬ ‫زانكۆى براون كه‌ ئێمه‌ ڕۆمان ‌ه هایپه‌رتێكستییه‌كانمان‬ ‫پێده‌نووسی ڕه‌تكرایه‌وه‌‪ ،‬به‌هۆی ئ�ه‌وه‌ى كه‌ نرخێكی‬ ‫گرانبه‌هاى هه‌یه‌و ناتوانرێت له‌گه‌ڵ سیسته‌مه‌ نوێیه‌كه‌ى‬ ‫(‪)7.0‬ى ئه‌پڵ به‌كاربهێنرێت‪ .‬به‌شێكی زۆرى وه‌رزی‬ ‫ڕابردوو خه‌ریكی گواستنه‌وه‌ى دۆكومێنته‌كان بووین ل ‌ه‬ ‫ئینته‌رمیدیاوه‌ بۆ ستۆری سپه‌یس (ك ‌ه ئێستا زانكۆى‬ ‫براون ئه‌و‌ه به‌كاردێنن) و‬ ‫له‌گه‌ڵ كه‌ش ‌ه نوێیه‌كه‌دا‬ ‫ده‌یگونجێنین‪.‬‬ ‫ك��ێ��ش �ه‌ى سیسته‌مى‬ ‫ئیشپێكردنه‌كان ئێستا‬ ‫زۆربه‌په‌له‌ تاوتوێ ده‌كرێت‬ ‫ل���ه‌الی���ه‌ن ن��ووس��ه‌ران��ى‬ ‫هایپه‌رتێكسته‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫په‌یوه‌ندی ك��ردن ببێت ‌ه‬ ‫خاڵێكى ب�ه‌ه��ێ��زى ئه‌م‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیا نوێیه‌‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫ه�ه‌م��وو به‌كاربه‌ره‌كانى‬ ‫زم��ان��ێ��ك��ی ه���اوب���ه‌ش و‬ ‫جێگیر كۆیان بكاته‌وه‌و‬ ‫ه �ه‌م��ووان بێ جیاوازیی‬ ‫س����ود ل��ه‌ت��وان��اك��ان��ى‬ ‫ببینن‪ .‬كێشه‌ى دیكه‌ش‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ش��ێ��وازى گ �ه‌ڕان‪:‬‬ ‫چ��ۆن ده‌توانیت بێكۆتا‬ ‫ب��گ��ه‌ڕێ��ی��ت و س���ه‌رت‬ ‫لێنه‌شێوێت و ون نه‌بیت؟‬ ‫بناغه‌دانانى پانتاییه‌ك ‌ه ده‌كرێت ئه‌وه‌نده‌ سه‌رنجڕاكێش و‬ ‫سه‌رلێشێوێنه‌ر بێت كه‌ چیرۆكخوان قوت ده‌دات و خوێنه‌ر‬ ‫شه‌كه‌ت ده‌ك��ات‪ .‬هه‌روه‌ها كێشه‌ى پااڵوتن هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫نووسینێكی ناجێگیر كه‌ نووسه‌ره‌‪ -‬خوێنه‌ره‌كانى بتوانن‬ ‫ب ‌ه ئ��اره‌زووى خۆیان ده‌ستكاری بكه‌ن چۆن ده‌توانیت‬ ‫ل ‌ه ته‌ڵه‌ى بێمانایی و نووسینی الوه‌كى ده‌رب��از بیت؟‬ ‫چۆن ل ‌ه پۆخڵه‌وات نه‌جاتت ده‌بێت؟ ئه‌وه‌ى ڕۆماننووس ‌ه‬ ‫ڕاسته‌قینه‌كان قه‌درى ده‌گرن له‌ یه‌كگرتوویی نووسین و‬ ‫ته‌واوكاى و په‌یوه‌ندیدارى و دیدگا و ده‌نگ‪ ،‬ده‌كه‌ون ‌ه‬ ‫مه‌ترسییه‌وه‌‪ .‬جوانبێژیی به‌دیوێكی دیكه‌دا خۆی نمایش‬ ‫ده‌كات‪« .‬نووسین» به‌ها هونه‌رییه‌كه‌ى له‌ده‌ست ده‌دات‪.‬‬ ‫چۆن كه‌سێك ده‌توانێت نووسینێك حوكم ب��دات یان‬ ‫شییبكاته‌وه‌و ده‌رب��اره‌ى بنووسێت له‌كاتێكدا هه‌رگیز‬ ‫دووجار نه‌خوێنرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ى ده‌رباره‌ى به‌رده‌وامیی سه‌رگوزشته‌كه‌؟ هێشتا وزه‌ى‬ ‫تێداده‌بێت به‌اڵم ب ‌ه ئاڕاسته‌ى بێكۆتایی هایپه‌رسپه‌یس‪،‬‬ ‫زیاتر وه‌كو كشانێكى بێكۆتا ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ شل‬ ‫و هه‌اڵوساو ده‌بێت كه‌ مه‌ترسیی الدانی هه‌ی ‌ه له‌ هێزى‬ ‫ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ى‪ ،‬ڕێگ ‌ه خۆشده‌كات بۆ وشه‌سازییه‌كى ئاست‬ ‫نزمى وه‌ها ك ‌ه له‌ هه‌ستى ون بوون له‌ فیلم ‌ه خه‌یاڵییه‌كانى‬ ‫زوو ده‌چێت ك ‌ه هێزى ڕاكێشانى تێدانییه‌‪ .‬چۆن ده‌توانرێت‬ ‫كێشمه‌كێشى نێوان حه‌زى خوێنه‌ر بۆ یه‌كگرتوویی و‬ ‫كۆتایی هاتن و حه‌زى نووسینه‌ك ‌ه بۆ ب �ه‌رده‌وام بوون‬ ‫یه‌كالیی بكاته‌وه‌‪ ،‬ترسی له‌ مردن؟ ب ‌ه دڵنیاییه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ى‬ ‫كۆتاییهێنان چی ده‌گه‌یه‌نێت له‌ حاڵه‌تێكی وه‌هادا؟ ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌موو شتێك هه‌ر ناوه‌ڕاست بێت‪ ،‬وه‌كو نووسه‌رێك‬ ‫یاخود خوێنه‌رێك چۆن ده‌زانیت كه‌ بابه‌ته‌ك ‌ه كۆتایی‬ ‫هاتووه‌؟ ئه‌گه‌ر نووسه‌ر سه‌ربه‌ست بێت له‌وه‌ى كه‌ى و بۆ‬ ‫هه‌ركوێ بێت چیرۆكێك ئاڕاست ‌ه بكات ب ‌ه هه‌ر ڕوویه‌كدا‬ ‫كه‌ خۆی ئاره‌زوویه‌تى‪ ،‬ئایا ئیتر ئه‌وه‌ نابێت ‌ه ئه‌ركێكی‬ ‫به‌رده‌وام له‌سه‌ر شانیان؟‬ ‫گومانی تێدا نییه‌ كه‌ ئه‌م ‌ه ده‌بێته‌ بابه‌تى سه‌ره‌كى‬ ‫هونه‌رمه‌نده‌ چیرۆكخوانه‌كان له‌ داه��ات��وودا‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌وانه‌شى كه‌ گیرۆده‌ى ده‌ستى ته‌كنه‌لۆژیا كۆنه‌كه‌ى‬ ‫چاپن‪ .‬و‌ه هیچ جێگای سه‌رسوڕمانیش نابێت‪ .‬مه‌سه‌له‌ى‬ ‫كۆتاییهێنانه‌كه‌ كێشه‌یه‌كى گ�ه‌ور‌ه بوو ل ‌ه «داستانى‬ ‫گه‌لگامێش» ل ‌ه كاتێكدا له‌سه‌ر قوڕ نه‌خشێنران ل ‌ه‬ ‫به‌ره‌به‌یانى خ��وێ��ن��ده‌واری��ی و ش��ادی ده‌ربڕینه‌كانى‬ ‫ه��ۆم�ه‌ری��ی�ه‌ك��ان‪ ،‬كاتێك (‪ )26‬س��ه‌د‌ه پێش ئێستا‬

‫««‬

‫کەلوپەلی چینی‬ ‫لەم ڕۆژان��ەدا ناکرێت هیچ کەس خۆی لەو شتانەدا کورتبکاتەوە‬ ‫کە لە توانایدایە‪ .‬هێز خۆی لە سەرپێییدا دەبینێتەوە‪ .‬هەموو گورزە‬ ‫یەکالییکەرەوەکان بە دەستەچەپ دەوەشێنرێن‪.‬‬ ‫دەروازەیەک لە سەرەتای ڕێیەکی درێژدایە‪ ،‬کە دەچێتەوە سەر ماڵی‬ ‫خانمێک‪ ،‬کە من هەموو ئێواران سەردانم دەکرد‪ .‬کە لەوێ گواستییەوە‬ ‫و چۆڵی کرد‪ ،‬لەو ساتەوە دەمی دەروازەکە وەک گوێچکەماسییەکی‬ ‫کەڕبوو لەبەردەمی مندا کەوتووە‪.‬‬ ‫مرۆڤ ناتوانێت وا لە منداڵێک‪ ،‬کە لە ناو جلی خەودایە‪ ،‬بکات‬ ‫ساڵو لە میوانێک بکات کە تازە پێێ ناوەتەوە ژوورێ‪ .‬ئەوانەی کە‬ ‫لەوێن‪ ،‬لە پێگەیەکی ڕەوشتیی بەرزترەوە‪ ،‬بێهەدەر قسەی بۆ دەکەن‬ ‫تاوەکو شڵەژاوییەکەی ببەزێنن‪ .‬چەند خولەکێک دواتر‪ ،‬ئەم جارەیان‬ ‫بە ڕووت و قووتی‪ ،‬خۆی نیشانی میوانەکە دەدات‪ .‬لەو کەینوبەینەدا‬ ‫خۆی شووشتووە‪.‬‬ ‫هێزی شەقامێکی دەرەوەی شار جیاوازە‪ ،‬بەپێی ئەوەی بە پێ‬ ‫بەسەریدا ڕێبکەیت یاخود بە فڕۆکە بەسەریدا بفڕیت‪ .‬هێزی تێکستیش‬ ‫بەهەمان جۆر جیاوازە‪ ،‬ئاخۆ دەیخوێنیتەوە یاخود دەینووسیتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی دەفڕێت‪ ،‬تەنها ئەوە دەبینێت کە شەقامەکە چۆن بەناو ئەو‬ ‫دەشتودەرەدا خۆی کێشدەکات‪ ،‬لە چاوی ئەمدا شەقامەکە بە پەیڕەوەی‬ ‫هەمان یاسا وەک دەشتودەری چواردەوری خول دەخوات‪ .‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫بەسەر شەقامەکەدا ڕێبکات‪ ،‬بە سەروەرییەکەی دەزانێت‪ .‬وەک ئەو‬ ‫دەشتودەرەی کە بۆ کابرای فڕیو پێدەشتێکی لوولدراوە‪ ،‬شەقام‬ ‫لەوێوە فەرمان بەسەر ئاسۆکان‪ ،‬هاوینەهەوارەکان‪ ،‬پەڵە ڕووتەنی‬ ‫ناو دارستانەکان و پاشخانەکان دەکات بەدەرکەون‪ ،‬وەک هاواری‬ ‫فەرمانداری سەربازگەلێک لە بەرەی جەنگدا‪ .‬بەو چەشنە تەنها تێکستە‬ ‫نووسراوەوەکە فەرمان بەسەر ڕۆحی ئەوەدا دەکات‪ ،‬کە سەرقاڵییەتی‪،‬‬ ‫لەکاتێکدا خوێنەری ئاسایی بە دیمەنە نوێیەکانی ناخی ئەو تێکستە‬ ‫هەرگیز ئاشنا نابێت‪ ،‬وەک ئەو تێکستەی کە ئەو شەقامە بەناویدا‪،‬‬ ‫بەناو جەرگەی ئەو دارستانە دێرینەدا‪ ،‬کە هەردێتو چڕتر دەبێت‪ ،‬خۆی‬ ‫کێشدەکات‪ :‬چونکە خوێنەر گوێڕایەڵی جووڵەی خودە لە هەوای ئازادی‬ ‫خەونەکاندا‪ ،‬بەاڵم ئەوەی کە دەینووسێتەوە ڕێی پێدەدات فەرماندار‬ ‫بێت‪ .‬هەر بۆیە کۆپیکردنی کتێب لە چین گەرەنتییەکی ناوازەی کلتوری‬ ‫ئەدەبە‪ ،‬نووسینەوەش کلیلێکە بۆ گرێکانی چین‪.‬‬ ‫نووسینه‌كانیان ب ‌ه ته‌كنه‌لۆژیاى زه‌ل نه‌خشاند‪ .‬دواجار به‌رده‌وامیی له‌ هه‌موو‬ ‫سه‌رده‌مه‌كاندا هه‌بووه‌ ب ‌ه گۆڕڕانى ته‌كنه‌لۆژیاكان‪.‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ پێش ئ�ه‌وه‌ى بچم ‌ه ناو هایپه‌رسپه‌یسه‌و‌ه چاوه‌ڕێی زۆربه‌ی‬ ‫ئه‌مان ‌ه بووبێتم و چاوه‌ڕوانییه‌كانیشم ڕاست بوون‪ ،‬و‌ه پێشئه‌وه‌ى ده‌ستم‬ ‫به‌ر ماوسه‌كه‌ش كه‌وتبێت‪ ،‬به‌س به‌ بیركردنه‌وه‌ له‌ ئه‌زموونى ئۆنالین‬ ‫خه‌یاڵیشم شێواوه‌‪ .‬ئه‌وه‌ى به‌ باشى پێشبینیم نه‌كردبوو ئه‌وه‌ بوو ك ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ ته‌كنه‌لۆژیایه‌ك ‌ه ك ‌ه هه‌ڵتده‌لوشێت و شوێنت ده‌گۆڕێت‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫دۆكومێنته‌كانى چاپ ل ‌ه هایپه‌رسپه‌یسدا بخوێنرێنه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم هایپه‌رتێكست‬ ‫چاپ ناكرێت‪ .‬ئه‌م ‌ه فیلمێك نییه‌ ك ‌ه كۆتایی چیرۆكخوانیی یه‌كبه‌دوای یه‌ك‬ ‫بێت‪ ،‬هه‌روه‌ك چۆن ئه‌و ‪ 12‬تۆنه‌ى مۆسیقا كۆتایی مۆسیقای ‌ه له‌ تووڵه‌كانیدا‪.‬‬ ‫هایپه‌رتێكست ب ‌ه ته‌واوى دۆخێكی تایبه‌ت و نوێیه‌‪ .‬ئه‌و هونه‌رمه‌ندانه‌ى‬ ‫له‌وێ كار ده‌كه‌ن ده‌بێت هه‌ر له‌وێ بخوێنرێنه‌وه‌‪ ،‬وه‌ هه‌ر له‌وێش حوكم‬ ‫ده‌درێن زۆرجار‪ :‬ڕه‌خنه‌گرتن‪ ،‬هه‌ر وه‌كو ڕۆمان‪ ،‬له‌سه‌ر الپه‌ڕه‌كان ونده‌بن و‬ ‫ده‌چنه‌ ئۆنالینه‌كانه‌وه‌و ئه‌و‌ه خودى خۆی ده‌بێت كه‌ ده‌كه‌وێته‌ ژێر كاریگه‌ریی‬ ‫مێشك و نووسینه‌وه‌‪ .‬دروشمی ئه‌مڕۆى هایپه‌رتێكست بریتیی ‌ه له‌ شل و ملی‬ ‫و ڕێتێچوون و گشتاندن و یه‌كنه‌گرتوویی‪ ،‬و‌ه واده‌رده‌كه‌وێت ك ‌ه خێرا ببن ‌ه‬ ‫بنه‌ما هه‌روه‌ك چۆن بیردۆزیی ڕێژه‌یی جێگه‌ى بیردۆزی كه‌وتنه‌خواره‌وه‌ى‬ ‫سێوه‌كه‌ى گرته‌وه‌ له‌م دواییه‌دا‪.‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‬

‫‪http://www.nytimes.com/books/98/09/27/specials/coover‬‬‫‪end.html‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/١٥‬‬

‫‪6‬‬

‫دێموکراسییە ڕادیکاڵەکەی هوشەنگ گولشیری‬ ‫سەربوردەی «ئێمە» لە «فەتحنامەی موغان»دا‬ ‫ڕیالیستییانەی هەر کەسێک زمانی چین و‬ ‫پێگە کۆمەاڵیەتییەکەی خۆی هەیە‪.‬‬

‫ئەمیر ئەحمەدی ئاریان‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬بەڕۆژ ئاکرەیی‬ ‫بەشی دووەم – کۆتایی‬

‫چیڕۆکی «ماڵرووناکان» پڕە لەو چەشنە‬ ‫گێڕانەوانە کە وەگێڕەکەی بە ڕاشکاوی خۆی‬ ‫مینا جەوهەری دەق دەناسێنێ‪ ،‬تێکڕای‬ ‫کەسایەتی و کەش و دیمەنەکان لە دەروونی‬ ‫خۆیدا دەبینێ و ناهێڵێ هیچ شتێک لە دەرەوەی‬ ‫ئەودا وێنا بکرێ‪« .‬فەتحنامەی موغان»یش‬ ‫وەگێڕێکی لەم چەشنەی هەیە‪ .‬وەگێڕی ئەم‬ ‫چیڕۆکە دەتوانێ دوو کەس‪ ،‬یان سەرلەبەری‬ ‫واڵتێک لە خۆ بگرێ‪ .‬گولشیری بیرۆکەیەکی‬ ‫هێگڵی لە چیڕۆکەکەیدا گەاڵڵە کردووە‪ :‬ئەو‬ ‫ڕۆحی «کۆمەڵ»ی لە چوارچێوەی ڕاناوێکدا‬ ‫گونجاندووە و ڕسکانەکەیشی لە میانەی‬ ‫مێژوویەکی شینبەردا گێڕاوەتەوە‪ .‬دەکرێ‬ ‫لە تێکڕای ئەمانەوە بە دەرەنجامێک بگەین‬ ‫کە ئیستاتیکای گولشیری لە چیڕۆکنووسیندا‬ ‫ئیستاتیکایەکی تایبەتە‪ .‬ئیستاتیکایەکە‪ ،‬کە‬ ‫پشتقایمە بە تێکشکاندنی بنەما جیاوازەکانی‬ ‫چ��ی��ڕۆک و دەس��ەاڵت��دان ب��ە جەوهەرێکی‬ ‫گشتگر لە پانتایی دەق��دا‪ ،‬جەوهەرێک کە‬ ‫الی گولشیری هەمان «زم��ان»ـ��ە و لەم‬ ‫چیڕۆکانەدا بە وێنەی «ئێمە» دەرکەوتووە‪.‬‬ ‫چیرۆکی گولشێری بە هیچ شێوەیەک شوێنی‬ ‫دەرکەوتنی دەنگ و تۆنە جیاوازەکان نییە‪،‬‬ ‫تەنانەت لە دیالۆگەکانیشدا هێندە خۆی ماندوو‬ ‫ناکا‪ ،‬کە تۆن و هەوای جیاواز بخوڵقێنێ و‬ ‫هەوڵ بدا کەسایەتییەکانی وەکو یەک نەدوێن‪.‬‬ ‫گولشیری سەربەخۆیی کەسایەتییەکان و‬ ‫دیمەنەکان بە هێند وەرناگرێ‪ ،‬بلدۆزەری‬ ‫زمانەکەی بەسەر هەموویاندا تێدەپەڕێنێ‬ ‫و ه��ەر شتێکیش ل��ە ئاست ئ��ەم سێاڵوە‬ ‫ب��ە خ���وڕەدا ت��ەم��ای خ��ۆڕاگ��رت��ن��ی هەبێ‪،‬‬ ‫وردوخاش دەکا و دەیپلیشێنێتەوە‪ .‬ئەمە ئەو‬ ‫تایبەتمەندییە بنەڕەتییەییەی چیڕۆکنووسینی‬ ‫گولشیرییە‪ ،‬کە کەمتر کەوتۆتە بەر سرنج و بخاتە شوێنییەوە‪ .‬لە قۆناغی شۆڕشدا هەموو‬ ‫بە پێی مۆدە باوەکانی ڕۆژ و سەردەم‪ ،‬زۆرتر «ڕەنجاو»ن‪ ،‬چ ئەوانەی شۆڕشیان بەرپا‬ ‫هەوڵی ئەوە دراوە کە بە دوای «فرەیی» و ک��ردووە و چ ئەوانەی دژی شۆڕشن‪ .‬ڕوون‬ ‫«دیالۆگ» و چتی لەم چەشنەدا بن‪ .‬پانتایی و خویایە کە چیڕۆکەکەی گولشیری بە هیچ‬ ‫چیڕۆکنووسینی گولشیری بە هیچ شێوەیەک شێوەیەک بە واتای دژایەتیکردنی ڕاپەڕینی‬ ‫مەیدانی فرەیی نییە‪ ،‬زم��ان فەرماندەی خەڵک نییە‪ ،‬چونکە ئەگەر وا با‪ ،‬نووسەر‬ ‫موتڵەقە لە هەموو شتێکدا کە ئەو دەینووسێ‪ .‬کەسایەتی «بەرات»ـی نەدەخوڵقاند کە تاقە‬ ‫ئەم گوتەیە بێگومان لە جیهانی ئاشقە شۆڕشگێڕی ڕاستەقینە و ئەمەگداری ڕۆحی‬ ‫فرەی��ی ئ��ەم��ڕۆدا‪ ،‬قسەیەکی بڤەیە و بە ڕاپەڕینە لە سەرتاپای چیڕۆکدا و لە هەمان‬ ‫پێی پێشفەرزەکانی لیبرالیسمی فەرهەنگیی کاتیشدا‪ ،‬تاقە کەسایەتییە ئەرێنییەکەی‬ ‫ئەم سەردەمە‪ ،‬بۆنی خۆخوازی و ڕێز لە ئەو چیڕۆکەیە‪ .‬ئەوی تر ئیدی تێکڕا باری‬ ‫«ئەوی دی» نەگرتن و دژایەتیکردنی فرەیی ڕەنجێکە‪ ،‬کە زۆرداری و قڕوقەپکردنی چەند‬ ‫و دێموکراسی و ه��ەزار «یەق»ـی دیکەی ساڵە‪ ،‬خستویەتە سەرشانی کەسایەتییەکان‪،‬‬ ‫لێ دێ‪ .‬بەاڵم ئەمە نەک خاڵە الوازەک��ەی گێڕانەوەی دەروونیبوونی تێکشکانگەلێکە کە‬ ‫گولشیری نییە‪ ،‬بەڵکو ب��ە پێچەوانەوە وەک وەزنەیەک بە القی کەسایەتییەکانەوە‬ ‫گرنگترین خاڵی هێزی ئ��ەوە لە بەرامبەر بەستراوەتەوە‪ ،‬هەروەتر گێڕانەوەی ترسی‬ ‫حاڵوبارێکدا کە هەموو بە دوای سەربەخۆیی کەسایەتییەکانە لەوەی کە نەکا شۆڕشەکەیان‬ ‫کەسایەتییەکان و ف��رەی��ی��دان‪ .‬گولشیری سەرچیغ بڕوا‪ ،‬ترسێک کە مێژوو پێشانی دا‬ ‫بە هەڵبژاردنی ڕێدۆزێکی زمانمیحوەر لە چ ڕەگێکی قایمی لە حەقیقەتدا هەبوو‪ .‬هەر‬ ‫چیڕۆکنووسیندا‪ ،‬ڕادیکالترین و جیددیترین ئەم دەکارکردنی لۆژیکی هاوبەهایە لە ڕێگەی‬ ‫کورتەچیڕۆکی دوای شۆڕشی لە ئێراندا زمان و خستنە بەرچاو لە چوارچێوەی ڕاناوی‬ ‫بەرهەم هێناون‪ .‬چیڕۆکگەلێک کە خوێنەر‪« ،‬ئێمە»دا‪ ،‬ڕووداوێکی ئاڵۆز و بێ پێشینەیە‪،‬‬ ‫بێ ئەوەی ئاینوئونێک لە ئارادا بێ‪ ،‬دەسەاڵتی کە پێگەیەکی تایبەت بە «فەتحنامەی‬ ‫زمانیان تێدا بە چاو دەبینێ‪ ،‬زمانی خۆیان مو‌غان» دەبەخشێ‪.‬‬ ‫ژاک ڕان��س��ی��ەر ل��ە وت���اری «سیاسەتی‬ ‫بەسەریدا دەسەپێنن‪ ،‬ئەو بااڵدەستییەیش‬ ‫کە گولشیری لە فارسینوسیندا هەیەتی‪ ،‬ئەدەبیات»ـدا‪ ،‬شرۆڤەیەکی بەرز و بەنرخ‬ ‫کۆمەگی دەک��ا ت��ا ئ��ەم دەس��ەاڵت��ی زمانە لەمەڕ فلۆوبێر دەخاتە ڕوو‪ ،‬کە لێرەدا بە‬ ‫دووچەندە ببێتەوە‪ .‬گولشیری نەک نووسەری کاری ئێمە دێ‪ .‬ئەو دوای ڕەخنەگرتن لە‬ ‫دیالۆگ و فرەیی‪ ،‬بەڵکو نووسەری ڕەنج و کتێبی «گەمژەی خێزان»ـی سارتر‪ ،‬کە‬ ‫ئازارەکانە‪ .‬بەاڵم ڕێدۆزێکی لەم چەشنە‪ ،‬تایبەتە بە گۆستاڤ فلۆوبێر‪ ،‬نیشان دەدا‬ ‫نەک تەنیا نابێتە هۆی کۆنپارێزبوونی دەق‪ ،‬کە بیرۆکەی بێکردەوەیی فلۆوبێر و کەسانی‬ ‫بەڵکو بە پێچەوانەوە‪ ،‬لە دڵی چیڕۆکەکانی وەک ئەو‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ چاخ و سەردەمی‬ ‫گولشیریدا شێوە دیموکراسییەکی ڕادیکال خودی نووسەر‪« :‬گەلێک پێشتر لە سارتەر‪،‬‬ ‫سەر هەڵدەدا کە گەلێک ڕادیکالتر و کاراترە شرۆڤەکارانی هاوچەرخی فلۆوبێریش بەڵگەی‬ ‫لە دێموکراتبوونە دەسکردەکەی ئەو چیڕۆکە لەم چەشنەیان خستبوونە ڕوو‪ .‬ئەوان ئاماژەیان‬

‫«‬

‫گێڕانەوەی گولشیری لەمەڕ مێژووی هاوچەرخی‬ ‫سیاسیی ئێران‪ ،‬گێڕانەوەیەکی تایبەتە و دەتوانین‬ ‫بە «گێڕانەوەی ڕەنج» نێوزەدی بکەین‬ ‫پێناو دێموکراتبوون و دژی دێموکراتبوون‪،‬‬ ‫یان بە واتایەکی دیکە‪ ،‬هەوەنتەیی لە ئاست‬ ‫دێموکراسی و دژ بە دێموکراسی نییە‪ ،‬ئەدی‬ ‫چییە؟ فەرقیش ناکا فلۆوبێر لەمەڕ خەڵکی‬ ‫ڕمەک و شێوازی حکوومەتی کۆمارییەوە چی‬ ‫لە سەردا بووە‪ ،‬نەسری ئەو بەرجەستەکردنی‬ ‫دێموکراسی بوو‪».‬‬ ‫لەمەڕ گولشیرییش دەتوانین بڵێین‪ :‬فەرق‬ ‫ناکا گولشیری لەمەڕ شۆڕشەوە چی لە سەردا‬ ‫ب��ووە‪ ،‬نەسری ئەو دەرخ��ەری چرکەساتی‬ ‫داب��ڕان��ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕان��ەی��ە‪ ،‬نیشاندەری‬ ‫حاڵوبارێکە‪ ،‬کە لۆژیکی ب��ەراب��ەری لەو‬ ‫حاڵوبارەدا‪ ،‬بەسەر سەرلەبەری کۆمەڵگەدا‬ ‫زاڵە و لە بری فرەیی‪ ،‬سیاسەت (لێرەدا‬ ‫زمان) دەنگێکی تاک بە گشتیان دەبەخشێ‪.‬‬ ‫جێی سرنجە کە گێڕانەوەی فلۆوبێر لەمەڕ‬ ‫شۆڕشی ‪ ١٨٤٨‬لە ڕۆمانی «پەروەردەکردنی‬ ‫هەستەکان»دا‪ ،‬وێکچوونێکی زۆری لەگەڵ‬ ‫گ��ێ��ڕان��ەوەی گولشیری ل��ەم��ەڕ شۆڕشی‬ ‫‪١٩٧٩‬دا هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم دی��ارە ڕەخنەگرانی‬ ‫خۆمان کاتێکی ئەوتۆیان بۆ خوێندنەوەی‬ ‫ڕۆمانێکی شەشسەد الپەڕەیی نییە‪ ،‬یان‬ ‫ئەگەر بیشیخوێننەوە‪ ،‬بێگومان بە مەدح و‬ ‫سەناوە باسی دەک��ەن‪ ،‬چونکە هەرچۆنێک‬ ‫بێت ئەو فلۆوبێرە‪ ،‬دێوێکی دوورەدەستە‬ ‫و لێدانی گولشیری قسە هەڵناگرێ کارێکی‬ ‫گەلێک ئاسانترە‪ .‬دەکرێ ئەم قسەیە لەمەڕ‬ ‫ڕەخنەگرانی کۆنراد و ناباکۆف و سێلینیش‬ ‫بگوترێ‪ .‬ئەوان کاڵفامانە پەنا بۆ ناوەڕۆکی‬ ‫بەرهەمەکانیان دەبەن و تەنانەت هێندێکجار‬ ‫بە شێوەیەکی گەمژانە دێن و ژیانی نووسەر‬ ‫تێکەڵ بە کێشەکان دەکەن‪ ،‬بۆ نموونە لە‬ ‫وتارخوێندنەوەکەی ناباکۆف لەمەڕ لێنین‬ ‫دەدوێن‪ ،‬یان کەڵک لە وتارەکەی سێلین لەمەڕ‬ ‫بەرگریکردن لە دژایەتیکردنی جوولەکەکان‬ ‫وەردەگ��رن و فاشیزم و نەتەوەپەرستی لە‬ ‫ئەدەبیاتدا کەشف دەک��ەن‪ .‬ئەمانە فڕیان‬ ‫بەسەر ڕەخ��ن��ەوە نییە و زۆرت��ر بە کاری‬ ‫بەگەڕخستنی قسە و قسەلۆکی ه��ەرزان‬ ‫دێن‪ .‬بە ئاوڕ دانەوە لە بەرهەمەکانی کۆنراد‬ ‫و ناباکۆف و شرۆڤەکردنی نووسینەکانیان‪،‬‬ ‫دەکرێ بە ڕاشکاوی دەسکەوتەکانی کۆنراد‬ ‫بۆ سیاسەت و ئازادی و ڕەخنەی ڕادیکاالنە‬ ‫ل��ە ئاست ئەمریکا و س��ەرم��ای��ەداری لە‬ ‫بەرهەمەکانی ناباکۆفدا ببینرێ‪.‬‬

‫مەتەڵی شیعر‬

‫خۆرخی لویس بۆرخیس‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سەیوان محەمەد‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫ک��ە دەگ��ەڕێ��م��ەوە س��ەر وش��ەک��ان��ی «یەکەمین‬ ‫تەماشاکردنی هۆمیرۆسی چاپمان»‪ ،‬دەپرسم ئایا‬ ‫جۆن کیتس هەستی بەو چێژە کردووە کاتێک بەسەر‬ ‫کتێبەکانی ئەلیادە و ئۆدێسادا چووەتەوە‪ .‬پێم وایە‬ ‫یەکەمین خوێندنەوەی شیعر خوێندنەوەی ڕاستەقینەیە‪،‬‬ ‫دوای ئەوە ئیتر خۆمان بەو باوەڕە فریو دەدەین کە‬ ‫هەستکردن و کاریگەرییەکەی دووبارە دەبێتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫من دەڵێم ڕەنگە ئەوە دڵسۆزییەکی پەتی بێت‪ ،‬تەنیا‬ ‫فێڵێکی یادەوەری بێت‪ ،‬تەنیا تێکەڵبوونێک بێت لە نێوان‬ ‫هەستوسۆزی ئێستامان ئەو سۆزەی جاێک لە جارەکان‬ ‫هەستمان پێکردووە‪ .‬بەمجۆرە‪ ،‬دەکرێت بگوترێت شیعر‬ ‫ئەزمونێکە هەموو جارێک نوێ دەبێتەوە‪ .‬هەر جارێک‬ ‫شیعرێک دەخوێنمەوە‪ ،‬ئەزمونێکی تازەم لێ ڕوودەدات‪.‬‬ ‫ئەوەیش هونەری شیعرە‪.‬‬ ‫جارێکیان ئ���ەوەم خ��وێ��ن��دەوە ک��ە نیگارکێشی‬ ‫ئەمەریکی‪ ،‬ویسڵەر‪ ،‬لە قاوەخانەیەک بووە لە پاریس‪،‬‬ ‫خەڵکی باسی ئەوەیان کردبوو کە چۆن بۆماوە و ژینگە‬ ‫و دەسەاڵتی سیاسی و س��ەردەم و زۆر شتی تریش‬ ‫کاردەکەنە سەر هونەرمەند‪ .‬ئینجا ویسڵەر گوتبووی‬ ‫«هونەر ڕێکەوتە‪ ».‬واتە شتێکی پەنهان و نادیار لە‬ ‫هونەردا هەیە‪ .‬من دەمەوێت قسەکانی‬ ‫بە مانایەکی نوێ وەربگرم‪ .‬من دەڵێم‪،‬‬ ‫ه��ون��ەر ڕوودەدات ه��ەم��وو ج��ارێ��ک کە‬ ‫شیعرێک دەخوێنینەوە‪ .‬ئێستا ڕەنگە وا‬ ‫دەربکەوێت ئەمە بۆچوونی کالسیکەکان‬ ‫بە الوە دەنێت ک��ەوا ک��ات بەها زیاد‬ ‫دەکات‪ ،‬بیرۆکەی کتێبی ئەبەدی‪ ،‬کتێبێک‬ ‫مرۆڤ هەمیشە جوانی تێدا بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم هیوادارم لەمەدا هەڵە بم‪.‬‬ ‫ڕەن��گ��ە پیاچوونەوەیەکی مێژووی‬ ‫کتێب ب��خ��ەم��ەڕوو‪ .‬ئ���ەوەی م��ن بزانم‪،‬‬ ‫یۆنانییەکان کتێبیان زۆر بەکار نەدەهێنا‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا‪ ،‬حەقیقیەتێک هەیە کە زۆربەی مامۆستا‬ ‫مەزنەکانی مرۆڤایەتی قسەکەر بوون نەک نووسەر‪ .‬بیر‬ ‫لە فیساگۆرس و مەسیح و سۆکرات و بودا و زۆری‬ ‫تریش بکەرەوە‪ .‬بەو بۆنەیەشەوە کە ناوی سۆکراتم‬ ‫هێنا‪ ،‬پێمخۆشە شتێک دەربارەی ئەفالتۆن بڵێم‪ .‬بیرمە‬ ‫بێرنارد شۆ گوتبووی کە ئەفالتۆن ئەو شانۆنامەنووسە‬ ‫بوو کە سۆکراتی داهێنا‪ ،‬تەنانەت وەک چۆن چوار‬ ‫ئینجیلنووسەکە مەسیحیان داهێنا‪ .‬ڕەنگە ئەمە‬ ‫زیادەڕۆیی بێت‪ ،‬بەاڵم ڕاستییەکی دیاریکراوی تێدایە‪ .‬لە‬ ‫یەکێک لە دایەلۆگەکانی ئەفالتۆندا‪ ،‬سۆکرات دەربارەی‬ ‫کتێب بە شێوەیەکی تا ڕادەیەک سوکایەتییەوە دەدوێت‪:‬‬ ‫«کتێب چییە؟ وا دیارە کتێب‪ ،‬وەک وێنە‪ ،‬شتێکی‬ ‫زیندوو بێت؛ کەچی ئەگەر شتێکیشی لێ بپرسین‪،‬‬ ‫وەاڵممان ناداتەوە‪ .‬ئەو کاتە دەبینین م��ردووە‪ ».‬بۆ‬ ‫ئەوەی کتێبمان بۆ بکات بە شتێکی زیندوو‪ ،‬ئەو هات‬ ‫و– خۆشی لە ئێمە– دایەلۆگی ئەفالتۆنی داهێنا‪ ،‬کە‬ ‫پێش بە گومان و پرسیارەکانی خوێنەر دەگرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم دەکرێت ئەوەیش بڵێین کە ئەفالتۆن خەمبار‬ ‫ب��ووە بۆ س��ۆک��رات‪ .‬ڕەنگە پ��اش مەرگی سۆکرات‪،‬‬ ‫بە خۆی گوتبێت‪« ،‬ئێستا‪ ،‬سۆکرات چی دەگوت‬ ‫دەربارەی ئەم گومانە تایبەتییەی من؟» پاشان‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی دووبارە گوێی لە دەنگی ئەو مامۆستایەی بێت‬ ‫کە خۆشی ویستبوو‪ ،‬دایەلۆگەکانی نووسی‪ .‬لە هەندێک‬ ‫لەو دایەلۆگانەدا سۆکرات نوێنەرایەتی حەقیقەت‬ ‫دەکات‪ .‬لەوانی تریشدا‪ ،‬ئەفالتۆن لە چەندین دۆخی‬ ‫عەقڵیدا بە شێوەی شانۆیی دەریبڕیوە‪ .‬هەندێک لەو‬ ‫دایەلۆگانەیش ناگەنە هیچ دەرەنجامێک‪ ،‬چونکە لە‬ ‫کاتی نووسینیاندا ئەفالتۆن بیری دەکردەوە‪ ،‬کاتێک‬ ‫یەکەم الپ��ەڕەی دەنووسی نەیدەزانی دواالپ��ەڕە چی‬ ‫دەبێت‪ .‬لێدەگەڕا خەیاڵی بگەڕێت‪ ،‬ئینجا خەیاڵەکانی بە‬ ‫شێوەی کارەکتەری شانۆیی دادەڕشتەوە‪ .‬وای دەبینم‬ ‫ئامانجی سەرەکیی ئەو وەهمە بووە کە‪ ،‬سەرەڕای ئەو‬ ‫ڕاستییەی کە سۆکرات ژەهرەکەی خواردبووەوە‪ ،‬هێشتا‬ ‫سۆکراتی لەگەڵدا بوو‪ .‬هەست دەکەم ئەو ڕاستییەکە‬ ‫بێت چونکە منیش زۆر مامۆستام لە ژیاندا هەبووە‪.‬‬ ‫شانازی دەک��ەم کە خوێندکار ب��م– خوێندکارێکی‬ ‫باش‪ ،‬هیوادارم‪ .‬کاتێکیش بیر لە باوکم دەکەمەوە‪،‬‬ ‫کاتێک بیر لە نووسەری گ��ەورەی یەهودی‪-‬ئیسپانی‬ ‫ڕافایڵ کانسینۆس‪-‬ئاسێنس دەکەمەوە‪ ،‬کاتێک بیر لە‬ ‫ماسەدۆنیۆ فێرناندێز دەکەمەوە‪ ،‬پێم خۆشە گوێشم لە‬ ‫دەنگیان بێت‪ .‬هەندێجاریش ڕاهێنان بە دەنگم دەکەم بۆ‬ ‫الساییکردنەوەی دەنگیان‪ ،‬بۆ ئەوەی منیش بتوانم بیر‬ ‫بکەمەوە بەو جۆرەی ئەوان بیریان دەکردەوە‪ .‬ئەوان‬ ‫هەمیشە لە نزیکمەوەن‪.‬‬

‫ڕستەیەکی تر هەیە لە یەکێک لە باوکانی کەنیسەوە‪.‬‬ ‫گوتبووی کە کتێب بدەیتە دەستی پیاوێکی نەزانەوە‬ ‫هێندەی ئ��ەوەی شمشێر بدەیتە دەستی منداڵەوە‬ ‫مەترسیدارە‪ .‬بۆیە کتێب بە الی دێرینەکانەوە تەنیا‬ ‫ئامرازێک بووە‪ .‬لە یەکێک لە نامە زۆرەکانیدا‪ ،‬سینیکا‬ ‫دژی کتێبخانە گەورەکانی نووسیبوو؛ دەمێکیش دوای‬ ‫ئەوە‪ ،‬شۆپنهاوەر دەنووسێت کە خەڵکی‪ ،‬بە هەڵە کڕینی‬ ‫کتێب بە کڕینی ناوەڕۆکی کتێب تێگەیشتوون‪ .‬هەندێجار‬ ‫کە تەماشای ئەو هەموو کتێبە دەک��ەم لە ماڵەوە‪،‬‬ ‫هەست دەکەم دەمرم پێش ئەوەی بگەمە کۆتاییان‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەیشدا ناتوانم دژی فریوی کڕینی کتێبی‬ ‫نوێ بوەستم‪ .‬هەر کاتێک دەڕۆمە کتێبفرۆشییەکەوە‬ ‫و کتێبێک دەبینم کە ئ��ارەزووم لێ بێت– بۆ نمونە‬ ‫شیعری ئینگلیزیی کۆن یان سکەندناڤیی کۆن – بە‬ ‫خۆم دەڵێم‪« ،‬جێی داخە کە ناتوانم ئەو کتێبە بکڕم‪،‬‬ ‫چونکە کۆپییەکیم لە ماڵەوە هەیە‪».‬‬ ‫پاش سەردەمی دێرین‪ ،‬لە ڕۆژهەاڵتەوە بیرۆکەیەکی‬ ‫نوێ دەربارەی کتێب هاتە کایەوە‪ .‬بیرۆکەی نوسراوی‬ ‫پ��ی��رۆز‪ ،‬ئ��ەو کتێبانەی لە الی��ەن ڕۆح��ی پ��ی��رۆزەوە‬ ‫نووسراون؛ ئەودەم قورئان و ئینجیل و زۆری تریش‬ ‫پەیدا بوون‪ .‬بە لەبەرچاوگرتنی نمونەی شپینگلەر لە‬ ‫کتێبەکەیدا‪ ،‬داڕووخانی ڕۆژئاوا– دەمەوێت قورئان بە‬ ‫نمونە وەربگرم‪ .‬ئەگەر بە هەڵەدا نەچووبم‪ ،‬ئایینناسانی‬ ‫موسڵمان پێیان وایە لە پێش ئەفراندنی وشەوەیە‪.‬‬ ‫قورئان بە عەرەبی نووسراوە بەاڵم موسڵمانان پێیان‬ ‫وای��ە دەکەوێتە پێش زمانەکەیشەوە‪ .‬لە ڕاستیدا‪،‬‬

‫ش���یعر ئەزموونێکە هەم���وو جارێک‬ ‫نوێ دەبێتەوە‪ .‬هەر جارێک شیعرێک‬ ‫دەخوێنم���ەوە‪ ،‬ئەزموونێکی تازەم لێ‬ ‫ڕوو دەدات‪ .‬ئەوەیش هونەری شیعرە‬

‫‪٣‬‬ ‫سیاسەت یەکێک لە کۆڵەکەکانی کاری‬ ‫گولشیرییە و چاوخشاندنێک بە کتێبی‬ ‫«نیوەی تاریکی مانگ»ـدا‪ ،‬بۆمان دەردەخا‬ ‫کە ئەو لە گشت قۆناغەکانی کاری ئەدەبییدا‬ ‫تا چ ڕادەی��ەک دەرگیری ئەم بابەتە بووە‪.‬‬ ‫بەاڵم گێڕانەوەی گولشیری لەمەڕ مێژووی‬ ‫هاوچەرخی سیاسیی ئێران‪ ،‬گێڕانەوەیەکی‬ ‫تایبەتە و دەتوانین بە «گێڕانەوەی ڕەنج»‬ ‫نێوزەدی بکەین‪« .‬فەتحنامەی موغان» بە‬ ‫نموونە بگرین‪ :‬مێژووی ئێمە لە تێروانینی‬ ‫ئەودا‪ ،‬هیچ نەبووە جگە لە کۆمەڵێک تێکشکان‪.‬‬ ‫گێڕانەوەیشی لە «فەتحنامەی موغان»ـدا‪،‬‬ ‫لەمەڕ گرنگترین ڕووداوی سیاسی مێژووی‬ ‫ئێران‪ ،‬واتا شۆڕشی ‪١٩٧٩‬یش نیشاندەری‬ ‫هەر ئەم وردب��وون��ەوەی��ە لە تێکشکان‪ .‬لە‬ ‫چیڕۆکەکەی ئ��ەودا‪ ،‬قامچییەک کە زمان‬ ‫بەسەر کەسایەتییەکاندا دەبارێنێ‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوەیە هەموویان بێ تابشت و «ڕەنجاو»‬ ‫دەک��ا‪ ،‬چونکە هەر هەموویان پێشتر‪ ،‬بە‬ ‫بلدۆزەری زمان «هاوبەها» کراون‪ .‬هەر ئەم‬ ‫هاوبەهایەیشە کە ئیمکانێک بۆ تەراتێنی‬ ‫ڕاناوی «ئێمە» دەردەست دەکا‪ ،‬هەر ئەم‬ ‫هاوبەهایەیە کە دەستی گولشیری دەکاتەوە‬ ‫تاکو بابەتی فەردی بخاتە الوە و بابەتی جەمعی‬

‫بە الیەنگیری فلوۆبێر لەمەڕ وردەپاژەکان و‬ ‫بێالیەنییەکەی بە واتای مرۆڤانەی کردار و‬ ‫پەرچەکرداری کەسایەتییەکان کردبوو‪ ،‬کە‬ ‫لە ئاکامدا دەردەک��ەوت فلۆوبێر بەهایەکی‬ ‫یەکسانی بۆ شتە ماددییەکان و مرۆڤەکان‬ ‫دادەنا‪ .‬باربێی دۆرێڤی لەمەڕ ئەم ڕەخنەیەوە‬ ‫دەڵ���ێ‪ :‬فلۆوبێر دێ��ڕەک��ان��ی خ��ۆی وەک��و‬ ‫کرێکارێک هەڵدەگرێ کە خەریکە بەردەکانی‬ ‫لە عارەبانەیەکدا بۆ پێشەوە پ��اڵ دەدا‪.‬‬ ‫تێکڕای ئەم ڕەخنەگرانە هاوڕا بوون لەوەدا‬ ‫کە نەسری فلۆوبێر بەبەردکردنی ک��ردارە‬ ‫مرۆییەکان و زمانی مرۆڤایەتییە‪ ».‬بەاڵم‬ ‫کێشەکە تەنیا زمان لە خۆ ناگرێ‪ ،‬بەڵکو بۆ‬ ‫ئەو ڕەخنەگرانە‪ ،‬کە لەوپەڕی تاسەی سیاسی‬ ‫فرەنسەدا دەژیان‪ ،‬هۆکارێکی تەواو سیاسی‬ ‫هەیە‪ .‬ئەوان لەو بڕوایەدا بوون کە کەسانی‬ ‫وەک فلۆوبێر و مالالرمێ‪ ،‬پەیڤەکانیان‬ ‫کردوونەتە «وردک��ەب��ەرد»‪ ،‬پەیڤەکان‪ ،‬کە‬ ‫کەرەستەی سەرەکی خەباتی سیاسی بوون‪،‬‬ ‫بێبەریان ک��ردوون و لە ڕێگەی نووسین و‬ ‫هۆنینەوە لەبارەی»هیچ»ـەوە‪ ،‬ڕێیان بۆ‬ ‫بێکردەوەییەکی نەجیمانە خۆش ک��ردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم ڕانسیەر نیشان دەدا کە ئەوان و سەد‬ ‫ساڵ دوای ئەوانیش خودی سارتەر‪ ،‬خاڵێکی‬ ‫گرنگیان نەبینیوە‪ ،‬ئەویش نەسری فلۆوبێر‬ ‫بوو کە ڕەنگدانەوەی ئەو دێموکراسییە بوو‬ ‫کە ئەوان بەرۆکیان بۆ دادەدڕی‪« :‬ئەگەر‬ ‫دێموکراسی هەبوونی توانایی کەسێک لە‬

‫ئەم هونەری شیعرە‬

‫««‬

‫خوێندوومەتەوە کە بیر لە قورئان ناکەنەوە وەک‬ ‫کارێکی خودا بەڵکو وەک تایبەتمەندییەکی خودا‪ ،‬وەکو‬ ‫چۆن دادپەروەرییەکەی و میهرەبانییەکەی و داناییەکەی‬ ‫تایبەتمەندیی ئەون‪.‬‬ ‫بەوشێوەیە بیرۆکەی ن��ووس��راوی پیرۆز گەیشتە‬ ‫ئ��ەوروپ��ا– ئ��ەو بیرۆکەیەی ک��ە‪ ،‬پێم وای��ە‪ ،‬زۆر بە‬ ‫شتێکی هەڵە وەرنەگیراوە‪ .‬بێرنارد شۆ (کە هەمیشە‬ ‫دەگەڕێمەوە سەری) جارێکیان پرسیاری لێکرابوو کە‬ ‫ئایا بەڕاستی پێی وابوو ئینجیل کاری ڕۆحی پیرۆزە‪.‬‬ ‫ئەویش گوتبووی‪« ،‬پێم وایە ڕۆحی پیرۆز نەک هەر‬ ‫تەنیا ئینجیل بەڵکو هەموو کتێبەکانی نووسیوە‪».‬‬ ‫بێگومان ئەمە تا ڕادەیەک سەختە بۆ ڕۆحی پیرۆز–‬ ‫ب��ەاڵم من ب���اوەڕم وای��ە هەموو کتێبەکان شایەنی‬ ‫خوێندنەوەن‪ .‬پێم وایە هۆمیرۆس مەبەستی ئەمە بووە‬ ‫کاتێک لەگەڵ پەریی شیعردا قسەی کردبوو‪ .‬جووەکان‬ ‫و میڵتۆنیش هەر مەبەستیان ئەوە بوو کاتیک لە ڕۆحی‬ ‫پیرۆز دەدوان کە پەرستگاکەی دڵی پاک و بێگەردی‬ ‫مرۆڤە‪ .‬لە میتۆلۆژیای ئێمەیشدا کە کەمتر جوانە‪ ،‬قسە‬ ‫لە «خودی نائاگامەند»ی «نەست» دەکەین‪ .‬بێگومان‬ ‫ئەم وشانە تاڕادەیەک بێشەرمانەیە کاتێک بە پەریی‬ ‫شیعر یان بە ڕۆحی پیرۆز بەراوردیان دەکەین‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەیشدا‪ ،‬پێویستە لەگەڵ میتۆلۆژیای سەردەمی‬ ‫خۆماندا بین‪ .‬چونکە وشەکان لە جەوهەردا هەمان‬ ‫مانایان هەیە‪.‬‬ ‫ئێستا دێینە س��ەر بۆچوونی «کالسیک»ەکان‪.‬‬ ‫دەبێت دان ب��ەوەدا بنێم کە من پێم وایە کتێب لە‬ ‫ڕاستیدا شتێکی نەمر نییە کە هەڵبگیرێت و وەکو خۆی‬ ‫بپەرسترێت‪ ،‬بەڵکو ڕێکەوتێکە بۆ ڕوودان��ی جوانی‪.‬‬ ‫هەر دەبێت وایشبێت‪ ،‬چونکە زمان بە بەردەوامی لە‬ ‫گۆڕاندایە‪ .‬من زۆر ئ��ارەزووم لە ڕەچەڵەکناسی هەیە‬ ‫و پێمخۆشە (چونکە دەزان��م ئێوە زۆر لە من زیاتر‬ ‫دەزانن دەربارەی ئەم شتانە) هەندێک ڕەچەڵەکناسیی‬ ‫سەرنجڕاکێشتان وەبیر بخەمەوە‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ ،‬لە زمانی ئینگلیزیدا فرمانی «‪to‬‬ ‫‪ – tease‬سەرخستنە سەر» هەیە – وشەیەکی‬ ‫شەڕەنگێزانەیە‪ .‬بە واتای جۆرێک لە قەشمەریکردن‬ ‫دێت‪ .‬کەچی لە ئینگلیزی کۆندا «‪ »tesan‬واتا‬ ‫«بریندارکردن بە شمشێر»‪ ،‬تەنانەت بە فەرەنسیش‬ ‫«‪ »navrer‬بە واتای «شمشێرکردن بە کەسێکدا»‬ ‫دەه��ات‪ .‬ئینجا ئەگەر وشەیەکی ئینگلیزی کۆنی تر‬ ‫وەربگرین‪ ،þreat ،‬ڕەنگە لە یەکەمین دێڕەکانی‬ ‫بیوۆڵفدا ببینن کە بە مانای «ئاپۆرایەکی تووڕە» دێت‬ ‫– واتە‪ ،‬سەرچاوەی «هەڕەشە ‪ .»threat-‬بەوجۆرە‬ ‫دەتوانین بێ کۆتا نمونە بدۆزینەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/١٥‬‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬

‫‪7‬‬

‫بازاڕیزم و داخستنی پەڕاوە ئەدەبی و فیکرییەکان‬ ‫ئیسماعیل‬ ‫حەمەئەمین‬ ‫دیارە ئەمە کولتوریکی‬ ‫ب���اوی ڕۆژه��ەاڵت��ی��ان��ەی‬ ‫خێڵەکییە‪ ،‬کەهەمیشە‬ ‫(ک���ول���ت���ور( ب��ەم��ان��ا‬ ‫فراوانەکەی لەهاوکێشە‬ ‫گرنگەکانی ژیان دەربکرێت‬ ‫وبەکەمالیات وەسفبکرێت‪ .‬چەند ساڵێک لەمەوبەر‬ ‫سەرکردەیەکی سیاسی لەوەاڵمی هاوڕێیەکی نوسەرم؛‬ ‫بەوەی بۆچی پەڕاوە ئەدەبیەکە دادەخەن ؟ سەرکردەکە‬ ‫بەبزە وگاڵتەوە گووتبووی؛ په‌ڕاوی ئەدەبی و هونه‌ری‬ ‫(مقبالتن (و بەموقبالتی دوای نانخواردن پێناسەی‬ ‫کردبوو!‪ .‬دیارە هەر لەبەرئه‌م هۆکاره‌شه‌ سیاسەت لەم‬ ‫دەڤ��ەرەدا زوو زوو شکستدێنێت‪ ،‬چونکە هەڵگری هیچ‬ ‫جیهانبینیەکی کولتوری نییە لەسەری دامەزرابێت‪،‬‬ ‫خاوه‌نی هیچ شوناسێکی زمانه‌وانی وفه‌رهه‌نگی نیی ‌ه‌شه‌ڕی‬ ‫له‌سه‌ربکات‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌ ئه‌م سیاسه‌ته‌ وئه‌م سیاسی ‌ه زۆر‬ ‫زوو ده‌بێت ‌ه قوربانی ئه‌ویتری بێگانە وپەیمانەکانی‪.‬‬ ‫ئەم بێ کولتوریە‪ ،‬ئەم نەرمیە لەشوناسی کولتوری‬ ‫و(بێگانە خۆشەویستیە) ل��ەدان��وس��ت��ان وتەنانەت‬ ‫ڤیستڤاڵەکانیشدا دەبینرێت‪ .‬ئەمە بەگشتی دەرئەنجامی‬ ‫الوازی ئ��ەو کاراکتەرە بێ فەرهەنگەیە کەسیاسەتی‬ ‫گ��رت��ۆت��ەوە‪ ،‬ل��ەب��ەرئ��ەوە سیاسەتی ک���وردی هەمیشە‬ ‫فەرهەنگی خۆی بەکەمتر دەزانێت بەرامبەر بێگانە و‬ ‫ئەمەش لەدانوستانەکاندا بەڕوونی دەردەکەوێت‪ .‬بەداخەوە‬ ‫سیاسه‌ت هه‌ڵگری جیهانبنینی نیی ‌ه له‌مەڕ (ڕۆحی نه‌ته‌وه‌)‬ ‫کەبێگومان زم��ان و فەرهەنگە‪ ،‬نەک ئاین! شوناسی‬ ‫نەتەوەیەک له‌سه‌ر کۆڵه‌که‌ گرنگه‌کانی فه‌رهه‌نگ و زمان‬ ‫خۆی پێکدێنێت‪ ،‬هەر لەم ڕاستیە سادەیەشەوە هەمیشە‬ ‫من سوپاسی هەر الیەنێکم کردووە کە لەنێوماندا کاری بۆ‬ ‫کولتورکردبێت و پێمکرابێت هاریکار و بەشداربووم‪.‬‬ ‫باشترین نمونه‌ له‌و بێ شوناسیە‪ ،‬لەم بێ فیکریە ئەوەیە‪،‬‬ ‫کە کورد خۆی ده‌ستی هه‌بوو له‌بونیاتنانەوه‌ی سوپایه‌کی‬ ‫ئێراقی که‌به‌درێژایی مێژووی جینۆسایدی له‌کورد کردووه‌‪،‬‬ ‫تەنها یەک پرسیارو گومانی لەسەر مێژووی ئەم سوپایە‬ ‫بەڕەسمی دەرنەبڕیوە! ئێستاش وا خه‌ریک ‌ه په‌لیده‌گرێت‬ ‫بۆ شه‌ڕێکی تائیفی دیکه‌‪ .‬سیاسه‌ت وسیاسی کەله‌کولتور‬ ‫تێنه‌گه‌یشت‪ ،‬ڕۆمانی نه‌خوێنده‌وه وشیعر وهونەرو فیکر‬ ‫نەکاتە شوناسی خ��ۆی وەک (کایەکەی ستراتیژی‌)‬ ‫ئەوا لە‌پرسی شوناسی خۆی وئینتمای خۆی تێناگات‪.‬‬ ‫ئەمەش وەهادەکات ی��ادەوەری نەبێت وپێداگری نەبێت‬ ‫لەسەر داواکاریەکانی‪ .‬که‌چی به‌پێچه‌وانه‌و‌ه شیعه‌کان‬ ‫وسونەکان یه‌ک مسقاڵ له‌پنته‌ کولتوریه‌کانی خۆیان‬ ‫الن��اده‌ن وپێداگری دەک��ەن‪ .‬تاکه‌ الی�ه‌ن زۆرزوو خۆی‬ ‫بیرده‌چێته‌وه‌ کورده‌ وکورد بووه‌! ئاسانه‪ ‌،‬چونکه‌ سیاسی‬ ‫کوردی یاده‌وەریه‌کی کولتوری قبوڵ نییه‌ وکولتور بە‬ ‫موقبالت تێدەگات! سیاسەتی کوردی خاوه‌نی ئه‌و ئینتیما‬ ‫گه‌وره‌ی ‌ه نییه‌ به‌زمانی خۆی وفه‌رهه‌نگی خۆی‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وەه��ای ک��ردووە لەسیاسیەوە ببێتە مامەڵەچیەکی بێ‬ ‫ناسنامە‪ .‬دەسەاڵتێکی سیاسی هانی کولتور وشوناسی‬ ‫زمان وهونەر و فیکر ن��ەدات و بەهەندی وەرنەگرێت‪،‬‬ ‫بێگومان هەر (بازاڕیەکان) وسوقیه‌ت دەبنە نوێنەری‪،‬‬ ‫هەر چەنەبازەکان و دەربارەکان ده‌بنه‌ پاڵه‌وانی مانشێت ‌ه‬ ‫بێ سه‌رو به‌ره‌کانیان‪ .‬لەبەرئەوە سەیرنییە یەکەم لێدان‬ ‫بەر الپ��ەڕە ڕوناکبیری وپاشکۆ ئەدەبیەکان بکەوێت‪،‬‬ ‫چونک ‌ه چ نه‌بێت ئه‌وان ‌ه له‌و سوقیه‌ت وبازاڕییه‌ت ‌ه دوورن‪،‬‬

‫که‌ بەداخەوە پارتی کوردی به‌بێ جیاوازی موماره‌سه‌ی‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬لێرەوە هەفتەنامەی (چاودێر) بەرز دەنرخێنم‬ ‫کەالپەڕەی فۆیلیتۆن و فیکری پەرەپێداوە و بەردەوامن‪،‬‬ ‫دەستیان دەگووشم!‬ ‫خاڵێکی دی��ک��ەوە ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک��ەدەم��ەوێ��ت ئ��ەوە بۆ‬ ‫هه‌واڵنوسانی کورد ڕاستبکه‌مه‌وه‌‪( ،‬بێگومان لەکەوانەیەکدا‬ ‫چونکە هیشتا ڕۆژن��ام��ەن��وس لەدایکنەبووە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هەواڵنوس و ڕاپ��ۆڕت لێدەر بوونیان هەیە)‪ .‬دەمەوێت‬ ‫ئەوە ڕوونبکەمەوە‪ ،‬کەناوی پاشکۆ هه‌ڵه‌یه‌و له‌(ملحق)‬ ‫عه‌ره‌بیه‌و‌ه وه‌رگیراو‌ه و ‌تاوه‌کو ئێستا بۆ په‌ڕاو‌ه ئه‌ده‌بی‬ ‫وهونه‌ری وفیکریه‌کان به‌کاریده‌هێنن‪ ،‬ئەمە تەواو هەڵەیە‪،‬‬ ‫چونکە ته‌عبیره‌ له‌فیکری خێڵەکی سیاسی عه‌ره‌بی به‌وه‌ی‬ ‫ئەدەب پاشکۆیە‪ .‬له‌دونیای کولتوری ڕاسته‌قینه‌دا‪ ،‬بە‬ ‫(فۆیلیتۆن) ‪ Feuilleton‬دەنوسرێت و بە (فۆیلیتۆ)‬ ‫لەفزدەکرێت‪ .‬بەزمانی جوانی ک��وردی مانای (پ��ەڕاو)‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬لێرەوە (پەڕاو) ڕاستیەکەیەتی‪.‬‬ ‫ئه‌م په‌ڕاوانه‌ ئەمڕۆداخراون‪ ،‬ئەمانە تاکە دەروازەی‬ ‫ئ���ازادی ب��وون ب��ۆ وش��ه‌ی ج��وان وئ�ه‌زم��ون��ی گه‌نجان‬ ‫وڕۆژنامه‌نوسه‌ کولتوریه‌کانی‪ ،‬کەبێگومان ‌سه‌د هێنده‌ی‬ ‫هه‌واڵنوسه‌کان ئاستیان به‌رزتره‌‪ ،‬سه‌رقاڵبوون به‌ئه‌ده‌ب‬ ‫وک��اری فیکری و وه‌رگ��ێ��ڕان خەمی ئەم ڕۆژنامەنوسە‬ ‫کولتوریانە بووە‪ ،‬ئه‌وان ونوسه‌ره‌کان خزمه‌تی گه‌وره‌یان‬ ‫کردووه بەفەرهەنگی کوردی‪ .‬به‌اڵم به‌داخه‌وه‌ پێدەچێت‬ ‫هه‌موو حکومه‌ت وپارته‌کان یه‌کێکیان بوێت له‌ژێر ناوی‬ ‫(نوسه‌ر) جنێونامە بنوسێت‪ ،‬یان (ته‌نز) لەسه‌ر ئه‌ویتر‬ ‫بنوسێت والقرتێی و بازاڕییه‌ت و سوقییەت باڵوبکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی ئه‌مانه‌ نوسه‌رن‪ .‬ڕه‌خنه‌ی‬ ‫الی ئه‌و سیاسی و میدیاکاران ‌‬ ‫جیدی وفیکری جیدی ودیالۆگی ڕه‌خنه‌گرانەی تێوری‌‪،‬‬

‫«‬

‫نمایشده‌کات‪.‬‬ ‫سیاسه‌ت پێش ه�ه‌م��وو شتێک کلتوره‌‪ ،‬ه��ون�ه‌ره‌‪،‬‬ ‫ئه‌ته‌کێته‌ ودیالۆگی ڕه‌خنه‌گرانه‌ی پڕمه‌سئوالنه‌یه‌‪ .‬له‌کاتی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کاندا چاوێک به‌شێوازی بانگه‌شه‌دا بخشێنه‌‪،‬‬ ‫بزانه‌ ئه‌م سیفه‌تانه‌یان تێدا ده‌بینیت؟! سیاسه‌ت دوور‌ه‬ ‫لەجنێودان وتەشهیر وچەنەبازی وچەلەحانێی بێ سوود‪،‬‬ ‫سیاسه‌ت کولتوری قسه‌کردن ‌ه به‌زمانێکی سیاسی بااڵ‪،‬‬ ‫سیاسەت ومیدیا به‌ڕێزانم کولتورە‪ ،‬نە لەسەر سکنداڵ‬ ‫ده‌ژی و نه‌له‌سه‌ر چەلەحانێ‪ ،‬بەداخەوە ‌میدیای کوردی‬ ‫بۆت ‌ه شانۆی ئ ‌هو‌ بازاڕیەتە‪ ،‬کەمن لێرەدا بە (بازاڕیزم)‬ ‫ناوزەدیدەکەم‌‪.‬‬ ‫بەداخەوە ئەم بەناو میدیایی کوردیە بۆتە شوێنایەک‬ ‫بۆ هەڵووشینی پ��ارەی میلله‌ت وفیتنەی کۆمەاڵیەتی‬ ‫وئیسالمه‌ویت وخورافاتی کۆمەاڵیەتی‪ .‬لەتەنیشت ئەمانەوە‬ ‫لەمیدیای ئەهلیەوە بیگرە تا میدیای پارتەکان‪ ،‬لێواولێوە‬ ‫لەکوردی نەزانین وهەڵەی ڕێنوس والبردنی پیته‌کان‬ ‫بە‌ئارەزووی خۆیان وزیادکردنی پیت بۆتە کاراکتەری دیاری‬ ‫میدیای ئێمە‪‌.‬هەواڵنوسی کورد پێیوایە چۆن قسه‌ده‌کات‪،‬‬ ‫دەبێت ئاوه‌ها بنوسێت‪ ،‬هەرئەوەندە لەزمان تێگەیشتووە‬ ‫کەقسەنوسینەوەیە‌‪ ،‬هەورەها فێربوونی ئەوەی لەکوێدا‬ ‫(بەیەک واو) بنوسیت و لەکوێشدا (بەدوو واو) بنوسیت‬ ‫سەلیقەی زمانەوانی خوێندنەوەی کالسیکیاتی کوردی‬ ‫دەوێت‪ ،‬میدیاکاری کورد کاتی نییە بۆ خوێندنەوەی لەو‬ ‫ج��ۆرە‪ .‬هه‌واڵنوسی ک��ورد‪( ،‬نه‌ک ڕۆژنامه‌نوس چونک ‌ه‬ ‫ڕۆژنامەنوس هێشتا له‌دایکنه‌بووه)‌‪ ،‬هه‌مان نه‌خۆشی‬ ‫سیاسه‌تی هەڵگرتووە‪ ،‬لە(بازاڕیزم‌) وله‌ناتێگەیشتندا‬ ‫نقوومبوون‪ ،‬موراعاتی هیچ ئەخالقیکی مرۆیی ناکەن‪،‬‬ ‫بەئاسانی ه��ەواڵ دادەنێین بەبێ ڕەچ��اوک��ردن��ی هیچ‬

‫سەیرنییە یەکەم لێدان بەر الپەڕە ڕووناکبیری و پاشکۆ ئەدەبییەکان بکەوێت‪،‬‬ ‫چونکه‌ چ نه‌بێت ئه‌وانه‌ له‌و سوقیه‌ت و بازاڕییه‌ته‌ دوورن‪ ،‬ک ‌ه بە داخەوە پارتی‬ ‫کوردی به‌بێ جیاوازی موماره‌سه‌ی ده‌که‌ن‪ ،‬لێرەوە هەفتەنامەی (چاودێر)‬ ‫بەرز دەنرخێنم کە الپەڕەی فۆیلیتۆن و فیکری پەرە پێ داوە و بەردەوامن‬

‫نامۆی ‌ه به‌ ئه‌قڵی ئەوان‪ .‬لەالیەکی دیکەوە‌ وه‌زاره‌تێکی بێ پڕنسیبێکی ئه‌خالقی‪ .‬سه‌یر له‌وه‌دایه‌ ئەم تایپە لەبەناو‬ ‫فه‌رهه‌نگ بوونی هەیە‪ ،‬کەبه‌ناوی ڕۆشنبیریەوە دونیایه‌ک میدیاکارە ئەوەندە خۆشەویستن‪ ،‬که‌حزبه‌کان دونیایه‌ک‬ ‫ڤیستیڤاڵ وئاهه‌نگ به‌ناوی ئه‌ده‌ب وهونه‌ره‌وه‌ سازدەکات پاره‌یان خستونەتە به‌رده‌ست‪ ،‬چونکە لەئەمال جنێو‬ ‫و شار پڕدەکات لەپەیکەری ناهونەری ناشرین وپەیکەری بەودەدەن ولەئەمالش ستایشی سیاسیەتێکی دیاریکراو‬ ‫ت پاشکۆ ئه‌ده‌بیه‌کان و هزریه‌کان‬ ‫مرۆڤگەلێک کەهێشتا بەزیندوویی بەڕێدا دەڕۆن‪ ،‬پڕی دەکەن‪ .‬که‌چی سیاسە ‌‬ ‫دەکەن شانۆی ئاست نزم و تەهریج‪ ،‬بێگومان ‌دونیایه‌ک داده‌خات‪.‬‬ ‫ئه‌مجۆره‌ هه‌واڵنوس ‌ه بازاڕی وسوقیانە وفه‌زیحه‌تنوسانه‌‪،‬‬ ‫پ��اره‌ی ئه‌م هه‌رێمه‌ی تێدا به‌فێڕۆده‌ڕوات وکه‌ناڵیکی‬ ‫گه‌وره‌ی دیکه‌ی گه‌نده‌ڵی ‌ه لەم هەرێمەدا‪ ،‬بوون ونەبوونی ئ �ه‌وه‌ن��ده‌ ع �ه‌زی��زن ل��ەه��ەم��وو پ��ارت��ەک��ان��دا‪ ،‬بەجۆرێک‬ ‫کەسەردەکەوێت بۆ پلەکانی پەڕلەمان وپۆستی گه‌وره‪.‬‬ ‫وەک یەکە‪.‬‬ ‫ئێستا له‌دوای داخستنی په‌ڕاوه‌ ئه‌ده‌بیه‌کان ئه‌و گه‌نج ‌ه سەیر ل��ەوەدای��ە ئەوانە دەمێننەوە و ڕۆژ ب��ه‌ڕۆژ ئه‌م‬ ‫به‌توانا ڕۆشنبیرانە وه‌الده‌خرێن‪ ،‬بێ موچ ‌ه ده‌کرێن‪ ،‬یان کۆمه‌ڵگه‌یه‌ پڕده‌که‌ن له‌فینته‌ وقسه‌ی ناشرین وچه‌له‌حانێی‬ ‫لەبەردەم هەڕەشەی دەکردندان‪ .‬ئەمە وه‌ک ئه‌وه‌ وه‌های ‌ه سه‌ر تیڤیه‌کان‪ .‬ئه‌وانه‌شی هەڵگری ئ��ازارو وشەی ئەم‬ ‫پێیانبڵێن؛ بڕۆن خۆتان به‌جنێونوسین و ڕاپۆڕت لێدان کۆمەڵگەیەن وەالدەخرێن‪ ،‬هەر جارەی بەناوێک و له‌ژێر‬ ‫و فه‌زیحه‌تنانه‌وه‌ خه‌ریکبکه‌ن‪ .‬نه‌ک هه‌ر ده‌توانن پێی حونجه‌تێکدا‪.‬‬ ‫به‌داخه‌و‌ه ئه‌مڕۆ بازاڕییەت‪ ،‬سوقیه‌ت‪ ،‬یان (بازاڕیزم)‬ ‫بژین‪ ،‬به‌ڵکو پێیده‌بن به‌ئه‌ندام په‌ڕله‌مان‪ .‬له‌هه‌رێمی‬ ‫ئێمه‌دا نه‌بێت لەهیچ‌شوێنێکی دیکەی دونیا شتێک بوونی لەکوردستاندا جێگەی بەفیکر وئ���ەدەب وسیاسەتی‬ ‫نییه‌‪ ،‬بەوەی ئەم هه‌موو بێژه‌ر و گۆرانیبێژە نوێنه‌ری ڕاستەقینە و مۆڕاڵی بااڵ لێژ ک��ردووە‪ .‬ئەمەش وەهای‬ ‫خه‌ڵک بێت‪ .‬تۆ بڵێی ئێمه‌ ئه‌وه‌ند‌ه میلله‌تێکی به‌خته‌وه‌ر کردووە کەئیسالمی وبانگخوازمان لێ ببێتە حەکیمی زەمانە‬ ‫ی تۆک و بانگەشەکاری شارستانیەت ودەوڵەت‪ .‬لەجیاتی ئەوە‬ ‫و بێخەم بین‪ ،‬حه‌زبکه‌ین په‌ڕله‌مان پڕبێت لەپاڵەوان ‌‬ ‫شۆی ئه‌مریکی وشوێنی گۆرانی ناهونه‌ری وبێژەری دەنگ (پەڕاوە ئەدەبی وهونەریەکان) وگۆڤارە فیکریەکان بەناوی‬ ‫گڕ‌‪ ،‬یان ئه‌م ‌ه شێواندنی کولتوره‌ و کردنێتی به‌ کۆاڵن ‌ه قەیرانی داراییەوە دادەخرێن‪ ،‬کەواتە لەم چرکەساتەوە‬ ‫ناشرینه‌کانی بازاڕیه‌تێک‪ ،‬که‌له‌ژێر ناوی سیاسه‌تدا خۆی دەڵیین؛ بژی بازاڕیزم‪...‬‬

‫وەرگێڕانی هەر شیعرێک لەدایکبوونێکی تری ئەو شیعرەیە‬ ‫گفتوگۆی ڕەخنەی چاودێر لەگەڵ شاعیری دانیمارکی «نیلس هاو»‬

‫سازدان و وەرگێڕانی‬ ‫لە دانیمارکییەوە‪ :‬ئاالن پەری‬ ‫بەشی سێیەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫ڕەخن���ەی چاودێ���ر‪ :‬س���ەبارەت ب���ە‬ ‫خوێندن���ەوە دەڵێیت چ���ی؟ خوێنەر لە چ‬ ‫ڕەوش���ێکدایە‪ ،‬من دەزانم ل���ە دانیمارک و‬ ‫ئەورووپا خوێنەری باش هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫بە گشتی باس���ی خوێنەری جیهان بکەین‪،‬‬ ‫تۆ لە چ ئاستێکدا وێنای دەکەیت؟‬ ‫نیلس هاو‪ :‬ئ���ەوەم بۆ دەرکەوتووە خوا‬ ‫چەن���د واڵت و زمان و شارس���تانییەتێکی‬ ‫کەم���ی هەڵب���ژاردووە ب���ۆ ئەوەی ش���یعر‬ ‫بخوێننەوە‪ ،‬یان بۆ ئەوەی کۆشیعرێک بکڕن‬ ‫و الپەڕەکان���ی هەڵبدەن���ەوە‪ ،‬لە واڵتێکی‬ ‫وەک چین���دا کە ڕێژەی دانیش���تووانەکەی‬ ‫‪ ١،٤‬ملی���ارە‪ ،‬زۆر بەدەگم���ەن دەبینین کە‬

‫باش���ترین کۆش���یعری هەبێت بۆ فرۆشتن‪،‬‬ ‫بەاڵم هەمیش���ە چەندهەزار کەس���ێک هەن‬ ‫شیعر دەخوێننەوە‪ ،‬ئەمە بەدەر لەوەی کە‬ ‫ڕۆڵی ش���یعر تایبەتمەندیی خۆی هەیە‪ ،‬کە‬ ‫ئێمە بێئاگاین لەو ڕۆڵە گرنگە‪ ،‬چونکە زۆر‬ ‫ش���اعیر هەن کە دەڕۆن ب���ە ڕێگادا ڕەنگە‬ ‫دوو تا س���ێ ش���یعر لە گیرفانیان هەبێت‪،‬‬ ‫ب���ێ ئ���ەوەی دەری بخ���ەن‪ ،‬ی���ان باڵوی‬ ‫بکەنەوە و نازانن ئەم ش���یعرانە هزرکارێکی‬ ‫خۆی���ان هەیە؛ ئەگەر بێت و پەخش بکرێن‬ ‫ڕەنگە ئاڵۆزییەک ش���ی بکەنەوە‪ .‬دەزانی‪،‬‬ ‫ئەوانە پێویس���تیان بە ڕێنیشاندەر هەیە‪،‬‬ ‫ئێمە زۆر س���ەیرین‪ ،‬وەک مناڵ هەمیش���ە‬ ‫بە چەند وش���ەیەکی کەم���ەوە حەزمان لە‬ ‫دووبارەکردنەوەیان هەیە‪.‬‬ ‫ڕەخن���ەی چاودێ���ر‪ :‬دەگەڕێین���ەوە بۆ‬ ‫ئ���ەدەب و بەجیهانکردنی ئەدەب‪ ،‬ئێس���تا‬ ‫ئێمە لەم کتێبخانەیەی کە پێشتر ئاماژەت‬ ‫ب���ۆ ک���رد‪ ،‬کتێبگەلێک لەس���ەر ڕەفەکان‬

‫دەبینی���ن‪ ،‬چەندین کتێب‬ ‫بە چەندین زمانی جیاواز‪،‬‬ ‫پرسیاری من ئەوەیە‪ ،‬تۆ‬ ‫ئ���ەدەب ب���ە زمانێکی تر‬ ‫دەخوێنیتەوە؟ یان چاوت‬ ‫ل���ە ئەدەب���ی گەالنی تر‬ ‫هەیە؟‬ ‫نیل���س هاو‪ :‬م���ن زۆر‬ ‫هەوڵ دەدەم بە زمانێکی‬ ‫ت���ر بخوێنمەوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئەدەب‪ ،‬بەاڵم هەمیش���ە‬ ‫گوتوومە من هەست دەکەم‬ ‫کەمئەندام���م بۆ ئەو مەس���ەلەیە‪ ،‬یان بە‬ ‫دیوێکی تردا‪ ،‬س���ەرەڕای خوێندەواریم‪ ،‬من‬ ‫نەخوێندەوارم‪ ،‬چونکە من بە زمانێک چەقم‬ ‫بەس���تووە کە تەنها زمانە التینییەکان لە‬ ‫خۆ دەگرێت‪ ،‬دەتوانم ئیتاڵی یان فەڕەنسی‬ ‫ی���ان ئینگلیزی بخوێنم���ەوە‪ ،‬بەاڵم ناتوانم‬ ‫ئەدەبی کوردی یان فارسی یان چینی یان‬

‫هیندی بە ئەلفابێتی خۆی���ان بخوێنمەوە‪،‬‬ ‫ئەوەی ک���ە هەمانە ب���ە زۆری ئینگلیزییە‬ ‫ل���ە ڕێیەوە دەتوانین بزانین لە ئەدەبی ئەو‬ ‫واڵتانەدا چ���ی دەگوزەرێت‪ ،‬بەاڵم بێگومان‬ ‫وەک ئ���ەوە نیی���ە لە زمانەک���ەی خۆیەوە‬ ‫زانیاریی دروستمان چنگ بکەوێت‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ئەی سەبارەت بە ژن و‬ ‫ئەوین؟ ئایا دەکرێت بەستنەوەیان لە یەک‬

‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬کەریم پەڕەنگ‬ ‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬ل ‌ه خوانی نۆبێلدا‬

‫ئەکادیمیای سوێدی‪ -‬بۆ خەاڵتی نۆبێل‪ ،‬لە ‪١٩٩٩‬دا‪ ،‬خەاڵتی نۆبێلی‬ ‫بە گوینتەر گراس‪ ،‬ڕۆماننووس���ی ئەڵمانی‪« ،‬کە ئەفس���انە ڕەش���ە‬ ‫بەجۆشوخرۆش���ەکانی وێنای ڕووخس���اری فەرامۆشکراوی مێژوو‬ ‫دەکێشێ» ڕەوا بینی‪.‬‬

‫گوینتەر گراس‬ ‫خوانی ڕسمیی نۆبێل‪١٠ ،‬ی دێسمبەر‪١٩٩٩ ،‬‬ ‫خاوەن شکۆ و پایەبەرز‪ ،‬هەڵگرانی کامەرانی خەاڵتی نۆبێل‪ ،‬میوانە بەڕێزەکان!‬ ‫ماوەیەکی زۆری بەسەردا تێپەڕیوە‪ ،‬ناوەڕاستی سێپتەمبەری ‪،١٩٦٤‬‬ ‫لە نزیکی ستۆکهۆلم‪ ،‬واتە لە سیگتونا «گروهی ‪ »٤٧‬کۆبووەوە‪ ،‬گروهی‬ ‫‪ ٤٧‬کۆمەڵەیەکی نووسەری ئەڵمانیزمان بوو‪ ،‬کە دوای کۆتایی شەڕی‬ ‫دووەمی جیهانیی یەکیان بینی‪ ،‬یان زیاتر بە دەم داوای بانگهێشتی‬ ‫هانس ڤێرنەر ڕیشتەری نووسەرەوە چوون‪ .‬لەو کاتەوە هەمیشە نووسەری‬ ‫گەنجی بۆ ئەو کۆبوونەوە سااڵنەیە بانگهێشت دەکرد‪ .‬بەو جۆرە منیش لە‬ ‫ناوەڕاستی سااڵنی پەنجادا بەشدار بووم‪ .‬منیش لە سوێد گەڵیاندا بووم‬ ‫کاتێ گوستاڤ کۆرلەن بە ناوی زانکۆی ستۆکهۆڵمەوە بانگهێشتی کردین‪.‬‬ ‫کۆبوونەوەیەکی نا‌‌هێور و لە الیەنی ئەدەبییەوە پڕ لە مشتومڕ بوو‪ .‬لە‬ ‫دەسنووسەوە بۆ یەکتر شتمان دەخوێندەوە‪ .‬نووسەری سوێدیشمان لە‬ ‫گەڵ بوون‪ .‬وا دەردەکەوت وەکو داوی پچڕاوی نێوان دوو ئەدەب جارێکی‬ ‫تر بەیەکەوە ببەسترێتەوە‪.‬‬ ‫لە بەر ئەوە ئێستا دەمەوێت لە بیرەوەری کۆبوونەوەکەی سیگتونادا‬ ‫بە سوپاسگوزارییەوە یادی هانس ڤێرنەر ڕیشتەری پاڵپشتم بکەمەوە‪ ،‬کە‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٩٣‬دا لە تەمەنێکی زۆر پیریدا کۆچی دوایی کرد‪ ،‬ئەو منی‬ ‫فێری تۆلەرانس کرد‪ ،‬کە نووسەرێکی الو بووم زۆر خۆم بە گرنگ دەزانی‪،‬‬ ‫لەوەوە فێری بە ئاگاییەوە گوێگرتن بووم‪ ،‬من‪ ،‬کە تاکڕەو بووم لەوەوە‬ ‫فێری هاوڕێیەتی بووم‪ .‬دنەی ئەوەشی دام‪ ،‬بیەڵم هاوواڵتی لە نووسەردا‬ ‫قسە بکات و بەاڵم نەک تەنیا لە کاتی پڕۆپاگەندەی هەڵبژارندا‪.‬‬ ‫ئەو کاتە لە سیگتونا لە دەستنووسی تراژیدیا ئەڵمانیەکەمەوە‬ ‫«ڕەش��ە خەڵک بەرهەڵستیی تاقی دەک��ەن��ەوە»م بۆ هاوەکارەکانم‬ ‫خوێندەوە‪ .‬ئەمڕۆش ئەو مشتومڕە لە گوێمدا دەنگ دەداتەوە‪ ،‬کە دیالۆگە‬ ‫شەڕەنگێزەکانم هێنانییە ئاراوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەم شتانە لە واڵتێکی خانەخوێدا ڕوویان دا‪ ،‬بە چوار دەوردا‬ ‫هاوڕێی سوێدی‪ ،‬کە ڕەنگبێت بە هەندێ سەرسووڕمانەوە گوێیان لە‬ ‫شەڕەقسەی میوانە ئەڵمانیزمانەکان گرتبێت‪ .‬لە بەر ئەوەی دڵنیام کە‬ ‫ئەو شەرەفەی ئەمڕۆ پێم بەخشرا بۆ پاڵپشتە ئەدەبییەکەم و ئەدەبی‬ ‫ئەڵمانیزمانە‪ ،‬بادەکەم بە یادی هانس ڤێرنەر ڕیشتەر بە ساڵوێکی‬ ‫میهرەبانانەوە بۆ گوستاڤ کۆرلێن بەرز دەکەمەوە‪ .‬لە کاتی پشووەکانی‬ ‫شەڕی ئەدەبیدا لە سیگتونا کوارگی نایابم دۆزییەوە‪ ،‬لە ناویاندا کوارگی‬ ‫زنار‪ ،‬کە بە سوێدی ناویان «کارڵ یۆهانسڤامپ»ە‪.‬‬

‫ئاستدا بێت‪ ،‬هەڵبەت لەسەر ئاستی شیعر کاتێک بەدی دەکەیت و دەبینیت شیعرێکت‬ ‫کراوەت���ە زمانێکی ت���ر؟ چ کاردانەوەیەکت‬ ‫و ژیان؟‬ ‫نیلس هاو‪ :‬من ش���یعری ئەوینداریم زۆر دەبێت؟ ئەگەر ش���یعرەکانت کرانە کوردی‬ ‫نووسیون‪ ،‬بەاڵم ش���یعرێکم هەیە بە ناوی یەکەم گوتەی تۆ چی دەبێت؟‬ ‫«ئەوین» سەرەتاکەی بەم شێوەیە دەست‬ ‫نیلس هاو‪ :‬کە دەبینم شیعرێکم کراوەتە‬ ‫پێ دەکات‪:‬‬ ‫زمانێکی تر هەس���ت دەک���ەم ئەویندارێکی‬ ‫ترم هەیە‪ ،‬بەڕاس���تیمە‪ ،‬ئەوەی گرنگە بۆ‬ ‫خۆشەویستی وەک وشەیەکی گەورە وایە‬ ‫من شیعر تێکەڵی فەرهەنگەکانی تر ببێت‪،‬‬ ‫یان دڵت لە گەرووتەوە دەوستێنێ‬ ‫نەک تەنها لە ئەدەبی ناوچەییدا بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫هەرچییەک هەیە بە خۆشویستن پارچە دەبێ‬ ‫بۆیە دەڵێم ئەوینێکی نوێم دەست دەکەوێت‬ ‫زۆرێک هەن کاتی پێ بەسەر دەبەن‪،‬‬ ‫خۆشەویستیی ڕاستەقینە دەگۆڕنەوە بە مشتێ پارە چونک���ە دەچێتە نێو خان���ەی دونیایەکی‬ ‫بەڵێ ئەوی���ن یەکێکە لە هەس���تەکانی تازەوە‪ .‬کارێکی جوانە ئەگەر ش���یعرەکانم‬ ‫ژیان‪ ،‬خۆشەویستیی گەورە خەونەکانمانە‪ ،‬بکرێن���ە کوردی‪ ،‬کورد شارس���تانییەتێکی‬ ‫ئەوە خۆشەویس���تییە وا لە ماسولکەکانی دێرینە و ئێمە سەبارەت بە ئەدەبی کوردی‬ ‫دڵمان دەکات ببووژێنەوە‪ .‬سەبارەت بە ژن زۆر کەم دەزانین‪ ،‬هەر بۆیە بە هیوام ڕۆژێک‬ ‫هەمان مانای خۆشەویس���تی هەیە بۆ من‪ ،‬لە فێستیڤاڵێکی شیعریدا لە سلێمانی خۆم‬ ‫ژن و ئەوین یەک خەونی خۆشویس���تنیان ببینمەوە و لە دوایدا لە ئاهەنگێکی بەهاری‬ ‫کوردستاندا بەیەکەوە لەگەڵتاندا بەشداری‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ڕەخن���ەی چاودێر‪ :‬ئەو هەس���تە چییە بکەم‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٢٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/9/١٥‬‬

‫‪8‬‬

‫گۆرانییه‌كى تر‬ ‫سه‌ربازه‌كان ته‌نها بۆ پێشه‌وه‌ ده‌رۆن‬ ‫سه‌ربازه‌كان ره‌شن‬ ‫سه‌ربازه‌كان سپین‬ ‫سه‌ربازه‌كان ده‌ڕۆن و ناگه‌ڕێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌زیره‌كان به‌هه‌رالیه‌كدا بیانه‌وێت‬ ‫ده‌ڕۆن‬ ‫وه‌زیره‌كان ره‌شن‬ ‫وه‌زیره‌كان سپین‬ ‫وه‌زیره‌كان هه‌ر كات بیرى دواو‌ه بكه‌ن‬ ‫ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫قه‌اڵكان ره‌شن‪،‬‬ ‫قه‌اڵكان سپین‪،‬‬ ‫قه‌اڵكان به‌چۆڵى ده‌مێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫پاشاكان له‌دووره‌و‌ه مۆڕ‌ه له‌یه‌كترى‬ ‫ده‌كه‌ن‬ ‫ئه‌م ‌ه یاساى ژیانه‌‬ ‫یان‬ ‫شه‌تره‌نج!‬ ‫‪2014\8\8‬‬ ‫دیواربه‌ندى ئاشتى‬ ‫‪-1‬‬‫جه‌نگ ده‌ستى پێ كرد‬ ‫باوكم نێتى له‌مه‌ڕه‌ك ‌ه هێنا‬ ‫جه‌نگ كۆتایی هات‬ ‫دیسانه‌و‌ه باوكم نێتى له‌مه‌ڕه‌ك ‌ه هێنا‬ ‫چل‬ ‫په‌نجا‬

‫شه‌ست‬ ‫باوكم ئه‌و هه‌موو ساڵ ‌ه ژیا‬ ‫جگ ‌ه له‌مـــــه‌ڕ‪،‬‬ ‫ئاژه‌ڵێكى ترى نه‌خست ‌ه رسته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪-2‬‬‫جه‌نگ ده‌ست پێده‌كات‬ ‫بیر له‌ كۆالره‌كان ده‌كه‌مه‌وه‌‬ ‫سوروساف ده‌زانم‬ ‫ئه‌وان و مناڵه‌كان‬ ‫یه‌كیان به‌ته‌نیا ده‌مێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪-3-‬‬

‫بیست‬ ‫سی‬ ‫چل‬ ‫ئه‌وه‌ند‌ه ساڵه‌ خه‌ون ده‌بینم‬ ‫كانزاكان بكرێن به‌كلیل‬ ‫ل ‌ه بریتى گولله‌‬ ‫ده‌رگاكان به‌زه‌رده‌خه‌ن بكرێنه‌وه‌‬ ‫خه‌ون ده‌بینم‬ ‫چه‌قۆ ته‌نها بۆ له‌تكردنى سێو بێت‬ ‫مه‌ڕه‌كان ل ‌ه باوكم ببورن‬ ‫ئاسمان پڕ بێت له‌ كۆالر‌ه‬ ‫و‬ ‫سه‌ر زه‌ویش ل ‌ه مناڵ‪.‬‬ ‫پێـــــاڵو‬ ‫‪-1‬‬‫پێاڵوه‌كه‌ى سه‌ندرێال‬

‫پێشانگاى‬ ‫چواره‌مى‬ ‫جه‌نگ‬ ‫بۆ مه‌ریوان هه‌ڵه‌بجه‌یى و ئازاد نه‌ورۆزی‬ ‫حسه‌ین له‌تیف‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫پێلاڵوه‌كه‌ى چارلى چاپلن‬ ‫چوون ‌ه مێژووه‌وه‌‬ ‫من جه‌نگ قاچه‌كانى بردم‬ ‫خۆم نه‌بێت كه‌س بیرى پێاڵوه‌كانم‬ ‫ناكات‪.‬‬ ‫‪-2‬‬‫به‌مناڵى داواى پێاڵوم ده‌كرد‬ ‫باوكم توڕه‌ ده‌بوو‬ ‫سااڵنێكه‌ جه‌نگ قاچه‌كانى بردووم‬ ‫نازانم باوكم چ هه‌ستێكى به‌رانبه‌ر‬ ‫به‌پێاڵو هه‌یه‌؟!‬ ‫مۆزه‌خانه‌‬

‫نه‌نكت و به‌رماڵه‌كه‌ى‪،‬‬ ‫خوشكه‌كه‌ت و خه‌ونه‌كانى‬ ‫براكه‌ت و یارییه‌كانى‬ ‫هه‌موویانى پێكه‌وه‌ برد‬ ‫كۆرپه‌ك ‌ه تۆ جارێ مه‌یه‌‬ ‫تا ترێ ده‌بێت به‌شه‌راب‬ ‫جه‌نگ لێره‌یه‌‪.‬‬

‫««‬

‫‪2013‬‬

‫له‌یاداشتى سه‌ربازێكه‌وه‌‬ ‫‪-1‬‬‫سه‌ربازه‌ك ‌ه له‌ده‌فته‌رى یاداشته‌كه‌یدا‬ ‫نووسى بووى‪:‬‬ ‫هه‌رچى ئاوى رووباره‌كان هه‌یه‌‬ ‫له‌ ده‌مما جێى ده‌كه‌مه‌وه‌‬ ‫ده‌یكه‌م به‌تف‪،‬‬ ‫له‌و نیشتمانه‌ى ده‌كه‌م‬ ‫من له‌پێناویدا مردم‬ ‫دڵى دایكمى تیا شكا‬ ‫تۆى تیادا بوویت به‌سۆزانى‪.‬‬

‫دوێنێ قاچى په‌ڕیووى من‬ ‫ئه‌مڕۆ ده‌ستى قرتاوى براكه‌م‬ ‫هه‌ریه‌كه‌یان ل ‌ه سوچێكى دڵى دایك و‬ ‫باوكما دانران‬ ‫دڵى دایكم‬ ‫دڵى باوكم‬ ‫هه‌ر له‌مۆزه‌خانه‌ ده‌چن‬ ‫‪-2‬‬‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا گه‌شتیاره‌كان روو‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌م جه‌نگ ‌ه نه‌كوژرام‬ ‫له‌ماڵى ئێم ‌ه ناكه‌ن‪.‬‬ ‫مێژوو‬ ‫‪ 2013‬جوگرافیا‬ ‫‪2014‬‬ ‫ئه‌لیف و بێى كۆن و نوێ‬ ‫بۆ كۆرپه‌یه‌ك ده‌یه‌وێت بێت ‌ه‬ ‫هه‌مووى ده‌خه‌م ‌ه هه‌ڕاجه‌وه‌‬ ‫دونیا‬ ‫به‌و مه‌رجه‌ى ئه‌و نرخه‌م بده‌نێ‬ ‫تۆزێك له‌مه‌وبه‌ر جه‌نگ گه‌یشت‪:‬‬ ‫دڵى تۆى پێ بێنمه‌وه‌ جێ‪.‬‬ ‫باپیره‌ت و ته‌سبیحه‌كه‌ى‪،‬‬ ‫‪2013‬‬

‫ذمارة (‪ )216‬دوشةممة ‪2014/9/15‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪216‬‬

‫ذمارة (‪ )216‬دوشةممة ‪2014/9/15‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫لــــۆكــاڵیــكردنـــی ئـــاین‬ ‫عەلی مستەفا‬

‫لۆكاڵیكردن پێچەوانەی هاوردەكردنە‪.‬‬ ‫لێرەشدا مەبەست لە لۆكاڵیكردنی ئاینی‬ ‫ئیسالمە كە هەستدەكرێت جارێكیتر‬ ‫هاوردەكراوەتەوە‪ ،‬بە جۆرێك كە بۆ و‬ ‫بەرامە و زمان و دەربڕین و ئاراستە‬ ‫و ئایكۆن و تەنانەت رەم��ز و پیاوە‬ ‫ئاینیەكانیشی غەریبن بەو كلتورەی‬ ‫پێشتر لەسەری بەرهەمهاتوە‪ .‬واتە‬ ‫كورد وەكو هەمو نەتەوەیەكی دیكەی‬ ‫ناوچەكە كاتێك ئاینی ئیسالم لە‬ ‫رێگەی سوپا و جەنگەوە پێگەشت‪،‬‬ ‫پاش چەند سەدەیەك توانی ئەو ئاینە‬ ‫تاكو رادەی��ەك لۆكاڵی بكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمڕۆ دوب��ارە بە مۆدێلێكی دیكەوە‬ ‫هەمان ئاین هاوردەكراوەتەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫بۆ جاری دووەم كورد پێویستی بەوە‬ ‫هەیە كە ئەو ئاینە لۆكاڵی بكاتەوە‪.‬‬

‫خۆماڵی و لۆكاڵی كراوە و گونجێنراوە‪.‬‬ ‫هەڵبەتە ئەم لۆكاڵیكردنە لە ئاست‬ ‫ئەو لۆكاڵیكردنەی وێنەی گەلی فارس‬ ‫و توركدا نییە‪ .‬چونكە ئەو دو گەلە‬ ‫بەرادەیەك ئاینی ئیسالمییان لۆكاڵی‬ ‫ك��ردوەت��ەوە ك��ە تەنانەت م��ۆدێ��ل و‬ ‫شێوازی تایبەت بە خۆیان هەناردەی‬ ‫دەوروب��ەر و دوریش دەكەنەوە‪ .‬گەلی‬ ‫فارس تەنانەت جۆرێك لە ئاینداری لە‬ ‫ئاینی ئیسالم داتاشیوە كە تەنانەت‬ ‫نەكو لە زمان و فیقهو رەمز و مێژو‬ ‫و عەقیدەدا جیاوازە ل��ەوەی پێشتر‪،‬‬ ‫بەڵكو لە دەق(سەنەد)یشدا جیاوازن‪.‬‬ ‫گەلی توركیش جگە لەوەی كە زیاتر‬ ‫ل��ە ‪ 500‬س��اڵ خ��ەالف��ەت��ی ئیسالمی‬ ‫لە دەستدابو‪ ،‬توانیویەتی بە قوڵی‬ ‫ئاینێكی لۆكاڵی لە ئیسالم دابتاشێت‬ ‫و خۆیان ببنە مەرجەع و نەكەونە ژێر‬ ‫كاریگەری ئاینداری و مەرجەعی ئەوانی‬ ‫دیكەوە‪ ،‬بەتایبەت ئاینداری لە مۆدێلی‬

‫رەوشی ئاینداریی لۆكاڵی لە قۆناغی مۆدێرنەدا پێویستی بەوە‬ ‫هەبو كە بەخۆدا بچێتەوە و رەمز و مەرجەع بەرهەمبهێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش ئەركێكی زۆر زەبەالح و پرۆژەیەكی شارستانیانەی هێندە‬ ‫فراوان بوو كە ئەزهەر و حەوزەیەكی كوردیانەی پێویست بوو‬ ‫ئەو رەوتە عەرەبیانە كێڵگە و ئەقڵی رەوتی مەال و‬ ‫مزگەوتەكانیشی داگیركردووە و ئەمڕۆ زۆرێك لە مەالكان‬ ‫ئەگەر راستەوخۆش سەر بەو رەوتە عەرەبیانە نەبن‪،‬‬ ‫ئەوا ناراستەوخۆ تەبەنی ئایدۆلۆجیا و بۆچونەكانی ئەوانیان كردوە‬

‫لۆكاڵیكردنی یەكەم‬ ‫ئاینی ئیسالم بەالی كەمەوە زیاتر‬ ‫لە هەزارساڵە بووەتە ئاینی زۆرینەی‬ ‫ك��وردان و بە جەنگ و سوپا لەژێر‬ ‫ناوی فتوحاتدا هاتوەتە نیشتمانی‬ ‫ك��وردان‪ .‬پاش چەند سەدەیەك ئەم‬ ‫ئاینە چوەتە زۆرێك رەگ و قوژبنی‬ ‫كلتوری و بیركردنەوەی كوردییەوە و‬ ‫تواوەتەوە و بوەتە بەشێك و تەنانەت‬ ‫بەشێكی زاڵ��ی ئ��ەو كلتورەیە‪ .‬بۆیە‬ ‫زۆرێك دەربڕین لە پەند و ئامۆژگاری و‬ ‫خونەریتی كورد لەو ئاینەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪ .‬زۆرێك لە فۆلكلۆر و شیعری‬ ‫نوسراوە بە كۆن و نوێوە ئاماژە بەوە‬ ‫دەكەن كە ئاینی ئیسالم رەگی قوڵی‬ ‫لە نەست و هەست و كلتوری كوردیدا‬ ‫داكوتاوە‪ .‬ئەم ئاینە تەنانەت زۆرێك‬ ‫ئاست و كەلەبەری زمانی كوردی بڕیوە‬ ‫و لەوێدا نیشتەجێ‌ بوە و زاوزێشی‬ ‫ك��ردوە‪ .‬بەاڵم بەپێی كات و شوێن و‬ ‫زەمینە جیاوازەكان لە كوردستاندا‬ ‫ئەم ئاینە بیانیە لە چەندین روەوە‬

‫عەرەبیانە‪.‬‬ ‫كوردیش ل��ەو م��اوە دورودرێ��ژەی��دا‬ ‫كە ئاینی ئیسالمی وەرگرتوە راستە‬ ‫نەیتوانیوە م��ەزه��ەب��ی ت��ای��ب��ەت بە‬ ‫خ��ۆی هەبێت‪ ،‬ه��ەروەه��ا نەیتوانیوە‬ ‫دەستەاڵتێكی بەهێز دابمەزرێنێ‌ و لە‬ ‫سایەیدا چەندین مەرجەع و ناوەندی‬ ‫ئاینی دەربكەون كە ببنە پشتگیر بۆ‬ ‫دەركەوتنی ئاینێك و مەزهەبێك یان‬ ‫بەالی كەمەوە ئایندارییەكی لۆكاڵی‬ ‫وەه���ا ك��ە خ��ۆی بگرێت ل��ەب��ەردەم‬ ‫مۆدێلەكانی دیكەدا‪ ،‬بەتایبەت مۆدێلی‬ ‫ئیسالمیی عەرەبیدا‪ .‬بەاڵم لەو ماوەیەدا‬ ‫توانیویەتی ئایندارییەك بەرهەمبهێنێت‬

‫ئیسالمییەکان دەیانەوێت‬ ‫هەموو شتێک بکرێتە ئاینی‬ ‫و «برا»یش‬ ‫هەر برای ئاینی بێت‬

‫‪4‬‬

‫كە تاكی ئایندار هەستبكات ئەم ئاینە‬ ‫نزیكە لێوەی‪ ،‬نزیكە لە خەم و هەست‬ ‫و خولیاكانی‪ .‬لەمەشدا رەوت��ی دوو‬ ‫رەوت كاریگەربون و رۆڵیان هەبوە‬ ‫لەو لۆكاڵیكردنەدا‪ .‬ئەو دوو رەوتەش‬ ‫رەوتی مەالیەتی و سۆفیگەرین‪ .‬رەوتی‬ ‫یەكەمیان زیاتر ب��ەوە ن��اس��راون كە‬ ‫گرنگی بە شەریعەت و فیقه دەدەن و‬ ‫ناوەندەكەیان لە مزگەوتدایە‪ .‬لە مێژوی‬ ‫ك��ورددا مزگەوت و م��ەال بەشێكبون‬ ‫لە كلتور و ئەگەر تێبینی بكەین لە‬ ‫زۆرب���ەی ناوچەكاندا م��ەالی ن��اودار‬ ‫دەركەوتون و تەنانەت دەسەاڵت و میرە‬ ‫كوردییەكان مەال و تایبەتیان هەبوە و‬ ‫پشتگیریان بون‪ .‬بۆیە مەالی كوردی‬ ‫سەرەڕای باری نالەباری سیاسی كورد‬ ‫بوەتە مەرجەعی ئایندارەكان و فیقهو‬ ‫تێگەشتن لە ئاین لەوانە وەرگیراوە و‬ ‫مرۆڤی كورد پێویستی بەوە نەبوە كە‬ ‫ئاینداری لە كەسێكی غەیرە كورد‪ ،‬وەكو‬

‫دەركەوتون كە نەك تەنها كاریگەرییان‬ ‫لەسەر ئایندارانی كورد هەبوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كاریگەریی ئەم مەرجەع و رەوتانە‬ ‫پەلی هاویشت بۆ دەرەوەی كوردستان‪.‬‬ ‫ئەم لۆكاڵیكردنەی قۆناغی یەكەم‬ ‫تاكو نزیك سەدەی بیست كاریگەری‬ ‫هەبوە‪ ،‬بەاڵم ئەم دو رەوتە نەیانتوانیوە‬ ‫خۆیان ریفۆرم و تازە بكەنەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫كەوتنە بەر هێرشی مۆدێرنە و رەوتی‬ ‫چەپی جیهانی و كوردییەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫رەوشی ئاینداریی لۆكاڵی لە قۆناغی‬ ‫مۆدێرنەدا پێویستی ب��ەوە هەبو كە‬ ‫بەخۆدا بچێتەوە و رەمز و مەرجەع‬ ‫بەرهەمبهێنێتەوە‪ .‬ئەمەش ئەركێكی زۆر‬ ‫زەبەالح و پرۆژەیەكی شارستانیانەی‬ ‫هێندە ف����راوان ب��وو ك��ە ئ��ەزه��ەر و‬ ‫حەوزەێكی كوردیانەی پێویست بوو‪.‬‬ ‫بەاڵم دۆخی كورد و كێڵگەی ئاینیی‬ ‫ك���وردی ل��ە س��ەرەت��ا و ن��اوەڕاس��ت��ی‬ ‫سەدەی بیستدا لەو ئاستەدا نەبو كە بە‬

‫هەژمونی ك��وردی لە ئ��اراداب��ێ��ت كە‬ ‫بتوانێت ببێتە مەرجەع و ئەو مۆدێلە لە‬ ‫ئاینداری ریفۆرمبكاتەوە و بیبوژێنێتەوە‬ ‫و لەبەردەم سەلەفیزم و ئیخوانیزمدا‬ ‫بوەستێت‪ .‬هەروەها ئەو رەوتە عەرەبیانە‬ ‫كێڵگە و رەوت و ئەقڵی رەوتی مەال و‬ ‫مزگەوتەكانیشی داگیركردووە و ئەمڕۆ‬ ‫زۆرێك لە مەالكان ئەگەر راستەوخۆش‬ ‫سەر بەو رەوتە عەرەبیانە نەبن‪ ،‬ئەوا‬ ‫ناراستەوخۆ تەبەنی ئایدۆلۆجیا و‬ ‫بۆچونەكانی ئەوانیان كردوە‪ .‬تەنانەت‬ ‫هەندێ‌ لە مەالكانی كوردستان ئەمڕۆ‬ ‫بە دشداشە و عەگاڵەوە دەچنە سەر‬ ‫مینبەر و بە عەرەبی بیردەكەنەوە‬ ‫و دەئ��اخ��اف��ن و دوات���ر تەرجەمەی‬ ‫عەرەبیەكە دەكەنەوە‪ .‬جگە لەوەی كە‬ ‫رەوتی بەرهەمی عەرەبی ئەمڕۆ چەندین‬ ‫حیزبی ئیسالمیی لێبەرهەمهاتوە كە بە‬ ‫شێوازێكی رێكخراو خزمەت بەو رەوتە‬ ‫دەك��ەن و چەندین دەزگ��ا و میدیای‬

‫هاوپێچ وتۆمەتبارە بە باڵوكردنەوەی‬ ‫ت��ون��دوت��ی��ژی و ت��ی��رۆر و تێڕوانینی‬ ‫شەكالنیانە و توندڕەوانە بۆ ئاین‪ .‬ئەمە‬ ‫بۆ كورد و ئاینداریی مۆدێلی عەرەبیانە‬ ‫بەتەواوی راستە و ئەمڕۆ كورد لەرێگەی‬ ‫ئەو جۆرە ئایندارییەوە لەژێر مەترسیدایە‬ ‫و دەبێت روب��ەڕوی ببێتەوە‪ .‬بۆیە تاكە‬ ‫چارە كە كێڵگەی ئاینی و دەزگای ئاینی‬ ‫لە كوردستاندا دەبێت پێیهەڵسێت ئەوەیە‬ ‫كە بۆ ج��اری دووەم مۆدێلی ئاینداری‬ ‫لۆكاڵبكاتەوە‪ .‬لۆكاڵكردنەوەی ئاین‬ ‫پرۆژە و پرۆسەیەكی زۆر فراوان و گرانە‬ ‫و هەوڵ و دەزگ��ای فراوانی ئەكادیمی و‬ ‫تاكەكەسی و رێكخراوەیی و حكومیی‬ ‫پێویستە‪ ،‬بەتایبەت ه��ەوڵ و پ��رۆژەی‬ ‫جیدی كە لە دەزگای ئاینی و ئەكادیمی و‬ ‫پەروەردەییەوە سەرچاوەبگرێت‪.‬‬ ‫گرنگترین و سەرەتایترین شتانێك‬ ‫كە بۆ لۆكاڵیكردنی ئاین پێویست بێت‬ ‫دەركەوتنی مەرجەعی خۆماڵی و رەوتی‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬

‫عەرەب یان فارس و تورك وەربگرێت‪.‬‬ ‫بۆیە هەمیشە كورد ئەوەندە مەال و‬ ‫مەرجەعی بەرهەمهێناوە كە وەاڵمی‬ ‫ئایندارەكانی بداتەوە و لە خولیاكانیان‬ ‫بگات‪.‬‬ ‫رەوت��ی دووەم��ی لۆكاڵیانەی ئاین‬ ‫لەنێو ك��وردا سۆفیگەری ب��وە‪ .‬وەكو‬ ‫لە مێژوی رەوتی سۆفیگەری كوردیدا‬ ‫رونە كە چەندین تەریقەت دەركەوتون‪،‬‬ ‫دیارترینیان ق��ادری و نەقشبەندیە‪.‬‬ ‫ئ��ەم تەریقەتانە ناوەندەكانیان لە‬ ‫شار و الدێ كوردییەكاندا بە تەكیە‬ ‫و خانەقا ناسراوە و چەندین رەمز و‬ ‫مەرجەع و شێخی وەها لەم ناوەندانەوە‬

‫ئەركێكی لەو جۆرە هەڵبستێ‌‪ ،‬بۆیە بە‬ ‫ئاسانی لەناوەڕاستی سەدەی بیستەوە‬ ‫دوبارە كێڵگەی ئاینیی كوردی كەوتەوە‬ ‫ژێ��رك��اری��گ��ەری شەپۆلێكی دیكەی‬ ‫ئاینداری و مۆدێلێكی عەرەبیانەی دیكە‬ ‫كە خۆی دەبینێتەوە لە هەردوو رەوتی‬ ‫سەلەفیزم و ئیخوانیزم‪.‬‬ ‫ماوەی زیاتر لە ‪ 50‬ساڵە ئەو دوو‬ ‫رەوت���ە ع��ەرەب��ی��ە وەك���و ج��ۆرێ��ك لە‬ ‫ئاینداری عەرەبیانە خۆیان ك��ردووە‬ ‫بە ماڵی ئاینداریی كوردیدا‪ .‬ئەم دوو‬ ‫رەوت��ە عەرەبیە كۆتاییان بە رەوتی‬ ‫سۆفیزمی ك��وردی هێناوە و لەمڕۆدا‬ ‫نابینی شێخێك یان سۆفییەكی خاوەن‬

‫گەر هەڵگری ناسنامەی هەر‬ ‫کام لەو ئاین و مەزهەبانە‬ ‫بیت بەدەستی ئەوی دیکەیان‬ ‫کوژراویت‬

‫‪5‬‬

‫خەسرەو مەحمود‬

‫فراوانیان هەیە و رادیۆ و تەلەفزیۆنی‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر ش��ەو و رۆژ ك��ار بۆ ئەو‬ ‫مۆدێلە ئاینداریە ئاساندەكەن‪.‬‬

‫لۆكاڵیكردنی دووەم‬ ‫كاتێك ئاینێك لۆكاڵیناكرێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫راستەوخۆ ئەو ئاینە باوەڕدارەكانی دەخاتە‬ ‫خزمەتی خاوەن ئاینە هەناردەكەرەكەوە‪.‬‬ ‫چونكە ئاینە هەناردەكراوەكە ئایدۆلۆجیا‬ ‫و دابونەریت و زمان و كلتوری نەتەوە و‬ ‫الیەنەكەی خۆی دەكاتە ستاندارد و ئەوانی‬ ‫دیكە دەكاتە خزمەتكار و پەراوێز‪ .‬جگە‬ ‫لەوەش ئەمڕۆ ئاینداری مۆدێلی عەرەبیانە‬

‫خۆماڵیە‪ ،‬كە ئاگاداربێت لە ریفۆرمی ئاین‬ ‫و پەیوەندی ئاین و مۆدێرنە و سنورەكانی‬ ‫ئاین و دەسەاڵت و دورخستنەوەی ئاین‬ ‫لە توندوتیژی و قەبوڵكردنی ئ��ازادی و‬ ‫مافە مەدەنیەكان و ئاشتی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫پێكەوەژیان و فرەیی‪ .‬مۆدێلێكی لەمجۆرە‬ ‫لە ئاین و ئاینداری دەكرێت ببێتە بەشێك‬ ‫ل��ە پ���رۆژەی بونیادنان و پێشكەوتن‪.‬‬ ‫ئایندارییەكی لەمجۆرەش دواج��ار هێز‬ ‫و خولیاكانی لەنێو خ��ودی كۆمەڵگەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت و لەگەڵ خەمەكانیدا‬ ‫دەژیت و گەشەدەكات و سودیش لە مۆدێلی‬ ‫ئایندارییەكانی دەوروبەر وەردەگرێت‪ ،‬نەكو‬ ‫بكەوێت ژێر هەژمونیان‪.‬‬

‫ئیخوان موسلیمین‬ ‫خۆی ئەو قوتابخانەیە‬ ‫بووە کە دەیان‬ ‫گروپی تیرۆریستی تێدا‬ ‫لەدایکبووە‬

‫ماهیر فەرەغلی‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )216‬دوشةممة ‪2014/9/15‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫‪2‬‬

‫داعش لەمەتەرێزی هێزە نێونەتەوەییەكاندا‬ ‫لەكوێی داهاتووی رۆژهەاڵتدایە؟‬ ‫ئایا داعش لەناوچەكەدا گڵۆڵەی ئیسالمی سیاسیی دەخاتە لێژی؟‬ ‫بن سمیس‌و لویزا بروك‬ ‫لەئینگلیزییەوە‪ :‬ماجد خەلیل‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫یەكەم ‪ :‬داعش‬ ‫رەگوریشەی داعش لە ئێراقدا‬ ‫دەوڵ��ەت��ی ئیسالمی لە ئێراق‌و شام‬ ‫ناسراو بە داعش‪ ،‬ریشەكانیان دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ رێكخستنەكانی قاعیدە لە ئێراق‌و‬ ‫هەموو ئەو گروپە سونییە چەكدارییانەی‬ ‫كە لەپاش سەرەونخونبوونی رژێمەكەی‬ ‫سەدام لە ئێراقدا دەستیاندایە هێرش‌و‬ ‫رووب��ەڕووب��وون��ەوە دژ ب��ە ئەمەریكاو‬ ‫حكومەتی نوێی ئێراق‌و هاوكاتدژ بە‬ ‫ئامانجەكانی شیعە لەنێو پێكهاتەی‬ ‫ئێراقییەكاندا‪ .‬لەوكاتەدا رێبەری هەموو‬ ‫ئەو دەنگە دژانەی میریی ئەبوو موسعەبی‬ ‫زەرقاوی بوو‪ ،‬ئەو بەڵێنی وەفاداریی ‌و‬ ‫پەیوەستەگی چاالكییەكانی بۆ رێكخراوی‬ ‫قاعیدە لەساڵی ‪2004‬دادووپاتكردەوەو‬ ‫رێكخستنە چ��ەك��داری‌و جیهادییەكەی‬ ‫ب��ە رێكخستنی ق��اع��ی��دە ل��ە ئێراقدا‬ ‫ن��اوی دەرك���رد‌و ناسرا ‪.‬دواج���ار ئەبو‬ ‫موسعەبی زەرق����اوی ل��ە هێرشێكی‬ ‫فڕۆكەكانی ئەمەریكادا لەساڵی ‪2006‬دا‬ ‫ك��وژرا‪ .‬لەڕاستیدا سەنگ‌و قورسایی‬ ‫گروپەكە لەونێوچانەدا كە زۆرینەی‬ ‫دانیشتووانەكەی عەرەبی سوونی بوون‪ ،‬سەركردایەتی نێوەندی قاعیدەو خودی ئەوە كوەیت تایبەتمەندی لەوەدایە كە لە ‪ 515‬ملیۆن پاوەندی ئیسترلینی‪ .‬هەر‬ ‫بەتایبەتیلە پارێزگای ئەنباردا هەستی ئەیمەن زەواهیریی داوا كرا لەهەردووال بووەتە سەرمەشق‌و كەواسوری هاوكارییە بەگوێرەی بەرپرسێكی بااڵی هەواڵگریی‬ ‫پێدەكرا‪ .‬هاوكات لەساڵی ‪2006‬یشدا پێكبێن‌و ئاشتەوایی نێوانیان رابگرن داراییەكانی داع��ش‪ ،‬ئەمەش خۆی لە ئێراقی داع��ش لەپاش گرتنی موسڵ‬ ‫نێوی گروپەكە بەنێوی دەوڵەتی ئیسالمی ‪ .‬لەگەڵئەوەیشدا تا ئێستا ڕوون نییە شوێنی جوگرافی‌و هەڵكەوتەی كوەیتدا توانییان داهاتی خۆیان بگەیەننە ‪1,5‬‬ ‫ل��ە ئ��ێ��راق ناسێنرا‪ .‬لەئێستادا ئەم كە ئەیمەن زەواهیریی‌و خودی قاعیدە نابینێتەوە بەڵكو پەیوەستە بە ژینگەی ملیار دۆالری ئەمەریكیی ‪.‬‬ ‫گروپە لەالیەن ئەبوبەكری بەغدادییەوە تا چەند كۆنتڕۆڵیان بەسەر هەریەك دارای��ی‌و سیاسیی رێپێدراوو زەمینەی‬ ‫رێبەرایەتیدەكرێت‪ .‬بەغدادی هاوكات لەم گروپانەدا دەشكێت‪ .‬بەرەی نوسرە رەخساوی ئەو واڵتە لەقازانجی گروپە‬ ‫ئامانجەكان‬ ‫بە ئیبراهیمی ك��وڕی ع��واد ئیبراهیمی رایانگەیاندووە كە ئەوان دەستپێشخەریی تێرۆریستییەكاندا‪ .‬لەراستیدا تاوەكو‬ ‫لەنێوی گروپەكەدا ئەوە دەخوێنرێتەوە‬ ‫بەدری عێراقی ناسراوە‪ .‬ناوبراو لەالیەن ناكەن لەهەر هێرشێكداو دەستبەرداری ئێستا دەتوانرێت بوترێ كە بڕی ئەو پوڵ‌و كە خواستی داعش خۆی لەدامەزراندنی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە ه��ەر پەالمارێك دەب��ن بۆ سەرداعش‪ ،‬دراوەی كە لەالیەن سەرمایەدارەكانی خەالفەتی ئیسالمیدا دەبینێتەوە لە‬ ‫وەك تێرۆریستێك ئاماژەیپێكراوەو وەلێ‌ لەوەختی هەر هێرشێكدا ئامادەی كەنداوەوە گەیشتووەتە دەست داعش رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت��دا‪ .‬بەگوێرەی‬ ‫لەساڵی ‪2011‬یشدا بڕی ‪ 10‬ملیۆن دۆالر رووبەڕووبوونەوەن‪ .‬بەرەی نوسرە یەكێك خ��ۆی دەدا ل��ەس��ەدان ملیۆن دۆالری زانیارییەكانی ئەمەریكا‪ ،‬گروپەكە‬ ‫بەخشراوەتە هەركەسێك كە زانیاری بوو لە گەورەترین گروپە جەنگاوەرەكانی ئەمەریكی ‪ .‬بەرپرسانی ئێرانی نیگەرانی توانیویانە یاساگەلێكی توند لەو نێوچانەدا‬ ‫لەسەر شوێنی مانەوەی بەغدادی بداتە دژ بە حكومەتی س��وری��ا‪ ،‬وەل��ێ‌ هەر خ��ۆی��ان ل��ەم رووەوە ن��ەش��اردۆت��ەوەو پێڕەو بكەن‪ ،‬كە لەژێر قەڵەمڕەوییاندایەو‬ ‫بەگوێرەی راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان بەئاشكرا رەخنەیان لە نەزمی خۆرئاوا بەگرتنەبەری رێوشوێنی سادەو ساكار‬ ‫هێزەكانی ئەمەریكا ‪.‬‬ ‫پاش دەستپێكردنی جەنگ لەنێوانیاندا گ��رت��ووە ل���ەوەی ك��ە كۆمەكی دارای��ی ب��ەس��ەدان كەسیان ل��ەس��ێ��دارەداوە ‪.‬‬ ‫لەتەك داعش‌و كوژرانی هەزاران چەكدار واڵتانی كەنداو هەزم دەكەن‌و كارئاسانی هەموو ئەو یاساو نەزمی حكومڕانییەی‬ ‫پێوەستیی لەگەڵ قاعیدەدا‬ ‫لەساڵی ‪ 2013‬دا دەوڵەتی ئیسالمی لەنێوانیاندا‪ ،‬ئیدی زۆرترینی چەكدارە دەكەن تا دەستگرۆییەكان بۆ مەبەستی كە لە نێوچەكەدا بەرقەراریانكردووە‪،‬‬ ‫لە ئێراق یەكگرتنی خۆیان لەتەك بەرەی غ��ەوارەو دەرەكییەكان دەستبەرداری توندڕەویی بەكاربێن‪.‬‬ ‫دروس����ت ئ���ەو ی��اس��او ب��ن��ەم��ای��ەن كە‬ ‫نوسەرەدا راگەیاندو پێكەوە دەوڵەتی بەرەكە ب��وون‌و چوونە نێو داعشەوە‪.‬‬ ‫هەرچەند كە لەوكاتەوەی كە داعش بزووتنەوەی تاڵیبان لە ئەفغانستاندا‬ ‫ئیسالمی لە ئێراق‌و شام راگەیەنرا كە لەبەرئەوە باوەڕوەهایە كە كارە توندو زۆرێك لەخاكی هەردوو سوریاو ئێراقی لەسەریان دەڕۆیشت‪ .‬هاوكات گروپەكە‬ ‫لێرەوە كورتكراوەكەیان وەك داعش كەوتە تیژ‌و رادیكاڵەكانی داعش سەرنجی زۆرێك كۆنتڕۆڵكردووە‪ ،‬ئیدی بۆخۆی توانیویەتی هەڕەشەی خۆیان بۆ كوشتنی شیعەكان‬ ‫نێو ناوانەوە‪ .‬تاوەكو ئێستاش هیچكات لە جیهادییە غەوارەكانی ب��ۆالی خۆی س��ەرچ��اوە داراییەكانی تۆكمە بكات‪ ،‬نەشاردۆتەوەو ئاماژە بە خاپوركردنی‬ ‫لەالیەن بەرەی نوسرەوە رێككەوتنێكی راكێشابێت‪.‬‬ ‫ئەویش بە كەڵكوەرگرتن لە پشێوییەكان‌و زیارەتگەو شوێنەپیرۆزەكانی شیعە لەوانە‬ ‫گرتنەبەری گەلێ‌ تاوانی رێكخراو لەوانە نەجەف‌و كەربەال دەدەن‪.‬‬ ‫لەم جۆرە پشتڕاستنەكراوەتەوە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫بڕینی بانكەكان‌و تااڵنكردنی سەروەتی‬ ‫دارایی‬ ‫بگرەو بەردەو پشێوی لەنێوان هەردووالدا‬ ‫بەگوێرەی زانیارییەكانی راوێژكاری واڵتەكان‌و هاوكات فرۆشتنی سەرچاوە‬ ‫مامەڵەكردن لەتەك‬ ‫لێرەو لەوێ‌ ب��ەردەوام سەری هەڵداوە‪،‬‬ ‫ب��ەڕادەی��ەك سەركردایەتی نێوەندیی ئ��اس��ای��ش��ی چ���ی���ن‪ ،‬ل��ەدەس��ت��پ��ێ��ك��ی سروشتییەكانی ژێ��ر قەڵەمڕەوەكەی‪.‬‬ ‫كریستیان(دییان)‌و كەمایەتییەكانی‬ ‫قاعیدە ه��ەم��وو ج��ۆرە پێوەندییەكی دروس��ت��ب��وون��ی گ��روپ��ەك��ەدا س��ەرچ��اوە نموونەی زی��ن��دووی ئەمەیش بریتییە‬ ‫دیكەدا‬ ‫لەتەك داعشدا پچڕاندو لەبەرامبەردا س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی دارای����ی گ��روپ��ەك��ە لە دەستبەسەراگرتنی ملیۆنان دۆالری‬ ‫نیگەرانی لەنێوپەرلەمان‌و شوێنەكانی‬ ‫ب��ەغ��دادی��ش ل��ە مانگی دووی ‪2014‬دا پەیوەستبووە بە هاوكارییە داراییەكانی ئەمەریكی لە بانكی موسڵدا‪.‬‬ ‫ت��ردا ل��ەم��ەڕ مامەڵەی داع��ش لەتەك‬ ‫بڕیاری دا بەرەو قواڵیی ئێراق بكشێن‌و تاكەكەسە زەنگین‌و سەرمایەدارەكانی‬ ‫هەربەگوێرەی زانیارییە نهێنییەكان كریستیانەكان روو ل��ە زی��ادب��وون��ە‪.‬‬ ‫لەسوریادا پەڕینەوە نێوخاكی ئێراق‪ .‬واڵتانی خەلیجی عەرەبییەوە ‪ .‬بەجۆرێك داعش پێش دەستبەسەراگرتنی موسڵ ل��ورد ئاتنی لیڤەرپوڵ سەرنجی خۆی‬ ‫هەندێك لەوبارەیەوە بۆچوونیان وایە كە نوری مالكی سەرۆك وەزیرانی ئێراق دارای داراییگەلێكی تۆكمەو زەمینە ساز لەبارەی نیگەرانی‌و رەوش��ی سامناكی‬ ‫كە داعش كۆپییەكی تەواوی قاعیدەیەو رایگەیاندبوو سعودییەو قەتەر جەنگیان ب��وو ل��ەڕووی ئابوورییەوە‪ .‬بۆنموونە‪ :‬مەسیحییەكانی س��وری��اوە دەرب���ڕی‪.‬‬ ‫زەبرو زەنگ‌و توندڕەوییەكانی دروست دژ بە ئێراق راگەیاندووە ‪ .‬هەرچەند زۆرێك بەگوێرەی زانیاریگەلێك كە دەسەاڵتدارانی بەجۆرێك هەندێك لە مەسیحییەكان‬ ‫مەودای كاری قاعیدەی لێدەخوێنرێتەوە‪ ،‬لەسەرچاوەكان ئاماژە بۆ ئەوەدەكەن ئێراقی خستیانە ڕوو‪ ،‬داعش لە كۆتایی كوژراون‌و هەندێكی دیكەیان ناچاركراون‪،‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە كە قاعیدە نیگەرانە واڵتانی كەنداو دەستگرۆیی هەموو ئەو ‪2012‬دا توانیبووی دەستبگرێت بەسەر كە سەرانەو جزیە بدەن‪.‬جزیە باجێكی‬ ‫لە هەست‌و هێما لۆكاڵییەكانی بەرەی هێزانەدەكەن كە نیانترو شلڕەوتر لە بیرە نەوتەكانی رۆژهەاڵتی سوریەداو لەو ترادیشناڵی سەر خەڵكانی ناموسڵمانە‬ ‫نوسرەو لەوبارەیەوە قاعیدە نیگەرانی داع��ش مژوڵی چاالكین لەناوچەكەدا‪ .‬رێگەیەوە بووە خاوەنی پارەیەكی فرەی لە و ناوچانەی كە خەڵكەكەی زۆرینەی‬ ‫هاوكات زۆرێكیش لەوبارەیەوە وادەدوێن كاش‌و هاوكات توانی چەندین پارچەی م��وس��ڵ��م��ان��ن‪ ،‬ئ���ەوە س��ەپ��ان��دن��ی ئ��ەو‬ ‫خۆی بۆ ئەو بەرەیە نیشانداوە ‪.‬‬ ‫هەریەك لە داع��ش‌و ب��ەرەی نوسرە كە واڵتانی كەنداو لەوانە بەتایبەتی شوێنەواری دێرین بەدەستبهێنێت لەگەڵ سەرانەیەیە كە وەختی خۆی دەوڵەتی‬ ‫ل���ەم م��ان��گ��ان��ەی دوای����دا ك��ەوت��ب��وون��ە كوەیت هیچ رێگرییەكی نەكردووە لەپێناو بڕێكی زۆر لە كەرەستەی خاو و سامانی عوسمانی ‌و رژێمە ئیسالمییەكانی دی‬ ‫وێ���زەی یەكتریی‪ ،‬وەل���ێ‌ ب��ەگ��وێ��رەی ئەوەدا كە دارایی‌و كۆمەك نەگاتە دەست ئەو واڵتە‪ .‬بەجۆرێك بڕی ئەو داراییە كە لە دیانەكانیان دەستاند‪ .‬شێوازەكەیش‬ ‫راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان بەفەرمانێكی گروپە توندڕەوەكانی وەك داعش ‪ .‬لەبەر لەسوریادا چنگداعش كەوتبوو خۆی دەدا بەمجۆرەیە‪:‬‬

‫بـــەگوێرەی زانیــــارییەكانی ئەمەریكا‪ ،‬گروپەكە‬ ‫توانیویانە یاساگەلێكی توند لەو نێوچانەدا پێڕەو‬ ‫بكەن‪ ،‬كە لەژێر قەڵەمڕەوییاندایەو بەگرتنەبەری‬ ‫رێوشوێنی سادەو ساكار بەسەدان كەسیان لەسێدارەداوە‬

‫ك��ات��ێ��ك ن���اك���وژرێ���ن‪ ،‬ك���ە ج��زی��ە‬ ‫ب��دەن‪،‬ج��زی��ەی��ش ب��ە ش��ێ��وەی تۆپزی‬ ‫دەسەنرێت‪ ،‬ئەگەر نا یا دەبێت هەڵبێن یان‬ ‫بكوژرێنن هەروەك چۆن لەم دوواییانەدا‬ ‫دوو پ��ی��اوی دییانیان ل��ە سورییەدا‬ ‫هەڵواسیبوو‪ .‬ه��ەر ئ���ەوڕۆ ل��ە ئ��اوارە‬ ‫سورییەكانی ئەردەنەوە هەواڵێكم پێدرا لە‬ ‫خێزانێكەوە كە نەیانتوانیبوو جزیە بدەن‪،‬‬ ‫هەربۆیە سەرەك خێزانەكەیان رفاندبوو‪،‬‬ ‫پاشان لەسێدارەیان دابوو‪ .‬شەوی دووایی‬ ‫بیستم كە موسڵ كەوتووەتە دەستی‬ ‫داعش‌و لەوێندەر جێگەی سەرسوڕمان‬ ‫نییە گەر بێژم ‪ 120000‬مەسیحی بەرەو‬ ‫دەشتاییەكانی نەینەوا هەڵهاتبوون‬ ‫‪.‬هاوكات نیگەرانی لەمەڕ كەمایەتییە‬ ‫ئیتنییەكانی دی لەگۆڕێدا هەیە‪ ،‬لەوانە‬ ‫توركمان‌و ك��وردەك��ان‪ .‬بەشێوەیەكی‬ ‫سەرەكی شارۆچكەی تەلەعفەری توركمان‬ ‫نشین كە دەكەوێتە خۆرئاوای شاری‬ ‫موسڵەوە‪ ،‬ئەم شارۆچكەیەیش لە ‪15‬ی‬ ‫مانگی حەوتی ئەمساڵدا لەپاش شەڕێكی‬ ‫دژوار كەوتبووە دەست داعشەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئێراق‬ ‫گروپی داعش لەالیەن زۆرینەی سونییە‬ ‫عەرەبەكانەوە بەبەراورد بە دەسەاڵتی‬ ‫میریی پشتیوانی لێدەكرێتن چوون لەچاو‬ ‫سونییەكاندا حكومەت حكومەتێكی‬ ‫شیعە مەزهەبەز دیارە لەدەستپێكی ‪2014‬‬ ‫دا دعش توانی گەلێ‌ لە شارۆچكەكانی‬ ‫فەلوجەو رومادییەی سونی نشین لە‬ ‫پارێزگەی ئەنبار دەستبەسەردا بگرێت‪.‬‬ ‫دەستبەسەراگرتنی موسڵ‬ ‫لە رۆژانی دەو یازدەی مانگی حەوتی‬ ‫ئەم ساڵدا بەتەواوی چاودێران توشی‬ ‫ش��ۆك هاتن وەختێك بینیان ش��اری‬ ‫موسڵ دووەم گەورەترین شاری ئێراق‬ ‫كەوتووەتە دەست چەكدارانی داعشەوە‪.‬‬ ‫موسڵ لەباكووری ئێراقدا هەڵكەوتووە‌و‬ ‫لە حكومەتی هەرێمی خۆبەڕێوەبەری‬ ‫كوردستانەوە زۆر دوور نییە‪ .‬موسڵ‬ ‫بە كێڵگە نەوتییەكان دەورە دراوەو‬ ‫سامانێكی فرەی نەوتیی لەو پارێزگایەدا‬ ‫هەیە‪ .‬ئەوان بەردەوام بوون لە جموجوڵ‌و‬ ‫پەالمارو توانیان دەست بەسەر تكریتی‬ ‫زێدی سەدامیشدا بگرن‪ .‬لەو نێوەندەدا‬ ‫نیو ملیۆن هاواڵتی لە سنووری موسڵدا‬ ‫هەڵهاتن‌و زۆربەیان رویانكردە هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی ئ��ێ��راق‪ .‬ل��ەو ن��ێ��وەن��دەدا‬ ‫بانكی موسڵ كە سەدان ملیۆن دۆالری‬ ‫تێدابوو دەستی بەسەردا گیراو هەزاران‬ ‫بەندكراویش لە زیندانەكانەوە بەرەاڵكران‪.‬‬ ‫هاوكات هێزی مرۆیی داعش رووی لەزیادی‬ ‫كردو سوپای ئێراقیشچەك‌و چۆڵ‌و جبە‬ ‫سەربازییەكانی بۆ وان بە جێهێاڵ‪ .‬وەلێ‌‬ ‫هێزەكانی حكومەت توانیان لە شاری‬ ‫سامەڕای هەڵكەوتوو لە ‪ 80‬كیلۆمەتریی‬ ‫باكووری بەغداد لە پێشڕەوی بوەستێنن‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات ش��اری كەركوكی زەنگین بە‬ ‫نەوت‪ ،‬هێزەكانی میریی دەستبەرداری‬ ‫بوون‌و لەالیەن پێشمەرگەی كوردستانەوە‬ ‫كۆنترشۆڵكراو لە دەوروبەری شارەكەدا‬ ‫جێگیربوون‪ .‬ئ��ەو ش���ارەی ك��ە گەلێ‌‬ ‫جار كوردەكان وەك خاكێكی دانەبڕاو‬ ‫لە كوردستان دەیناسێنن‌و زۆرێ��ك لە‬ ‫ك��وردان تێیدا نیشتەجێن‪ .‬داع��ش لەم‬ ‫نێوەندەدا هەرەشەكانی بۆ سەر بەغداد‬ ‫چ��ڕك��ردۆت��ەوە‪ .‬وەل��ێ‌ رەوش���ی بەغداد‬ ‫لەتەك تكریت‌و موسڵی زۆرینە سوونی‬ ‫ب��ەت��ەواوی ج��ی��اوازە‪ .‬چ��وون سااڵنێك‬ ‫كێشمەكێشی سووننەو شیعە لەبەغدادا‬ ‫وای ك����ردووە ك��ە گ��ەل �ێ‌ ل��ە ع��ەرەب��ە‬ ‫سونییەكان شارەكە چۆڵكەن‌و لەئێستادا‬ ‫شاری بەغداد مۆركێكی شیعەگەریی زیاتر‬

‫پێوەیە‪ .‬هەر ئەمەیش وادەكات كە دوور‬ ‫نییە بەرگرییەكی بەهێز لەالیەن هێزە‬ ‫چەكدارەكانی میریی‌و خەڵكەوە دژ بە‬ ‫داعش بكرێت‪.‬‬ ‫وەاڵمی حكومەتی ئێراقیی‬ ‫لەراستیدا سەركەشبوون‌و رقاویبوونی‬ ‫زێدەتری جەنگاوەرانی داع��ش زێدەتر‬ ‫ل����ەوەوە س��ەرچ��اوەی گ��رت ك��ە هێزە‬ ‫ئەمنییەكانی ئێراق‌و سوپا شكستیان هێنا‬ ‫لە رێگریكردن لە كشان‌و كۆسپخستنە‬ ‫ب��ەردەم بەرباڵوبوونی هێزو هەیمەنەی‬ ‫داعش‪ ،‬ئەوە لەكاتێكدا بوو كە لەرووی‬ ‫ژم��ارەوە سوپای ئێراقی ئێجگار زۆرو‬ ‫ب��ۆرب��وو‪ .‬ت���ەواوی راپ��ۆرت��ەك��ان ئاماژە‬ ‫ب����ەوەدەدەن ك��ە س��وپ��ای ئێراقی فرە‬ ‫بەسانایی لەبەردەم پەالمارو پەیجوری‬ ‫س��ەرب��ازی چ��ەك��دارە رادی��ك��اڵ��ەك��ان��دا‬ ‫هەڵدەهاتن‌و خۆیان دەدا بەدەستەوە‪.‬‬ ‫هاوكات راپۆرتگەلێك هەن كە ئاماژە‬ ‫بەوەدەدەن چۆن زاڕۆگەل لەسەروەختی‬ ‫كشانەوەی سوپای ئێراقیدا بەردبارانی‬ ‫چەكدارەكانی میرییان كردووە‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫شكستی سوپای ئێراقی ئەو بڕواییەی الی‬ ‫هەموو ئەوانە بەهێزتركرد كە دەمیان دەدا‬ ‫لەبابەتگەلی پەیوەست بە هەڵوەشانەوەی‬ ‫س��وپ��ای ئێراقی ل��ەپ��اش داگیركردنی‬ ‫ه��ەڵ��ەی ئ��ێ��راق ل��ەالی��ەن ئەمەریكاو‬ ‫بەریتانیاوە‪ .‬هاوكات بانگەشەی میریی‬ ‫بۆ راگەیاندنی باری نائاسایی لە واڵتدا‬ ‫س��ەرك��ەوت��وو ن��ەب��وو‪ ،‬چ��وون نەیتوانی‬ ‫لە پەرلەماندا نیسابی قانوونی خۆی‬ ‫لە دەنگی نوێنەراندا بەدەستبهێنێت ‪.‬‬ ‫هاوكات نوری مالكی داوای لە هاواڵتیانی‬ ‫شیعەی ئێراقی كرد كە دەستبدەنە چەك‬ ‫دژ بە هێزی چەكداری داعش‌و بۆ ئەوەش‬ ‫رەوای��ەت��ی ف��ەرم��ی لەهێزی ئاسایشی‬ ‫فەرمی واڵت��ەوە بە هاندان‌و هەیەجانی‬ ‫خۆی قۆستبوویەوە‪ .‬هاوكات ئایەتواڵ‬ ‫عەلی سیستانی‌و گەورە پیاوانی ئاینی‬ ‫ئەهلی شیعە كە بەشێوەیەكی سانایی‬ ‫وەك ئەهلی تەسەوف تەماشاكراون لەم‬ ‫رەوشەدا بەتەواوی پشتیوانی هاواڵتیانی‬ ‫شیعەیان بۆ دەستدانە چ��ەك‌و جیهاد‬ ‫پشتڕاستكردەوە‪ .‬ئیدی پاش بانگەشەكەی‬ ‫س��ی��س��ت��ان�ی‌و خ��واس��ت��ی خ��ۆڕاگ��ری��ی‌و‬ ‫رێگریكردن لەهەر دەستێوەردانێكی‬ ‫دەرەكیی بەسەدان هاواڵتی شیعە بەدەم‬ ‫بانگەشەكەوە هاتن‌و چەكیان هەڵگرت‪.‬‬ ‫هەرچەند كە سەربازانی شیعە مەزهەب‬ ‫دارای ئ��ەوەب��وون كە پێشڕەوییەكانی‬ ‫داعش بوەستێنن‪ ،‬وەلێ‌ لەهەمانكاتیشدا‬ ‫ترسی ئەوە لە گۆڕێدا هەبوو كە عێراق‬ ‫رووب���ەڕووی گێچەڵی ش��ەڕی نێوخۆیی‬ ‫بێتەوە ‪ .‬هەرچۆنێك بێت لە ‪ 12‬مانگی‬ ‫شەشدا فرۆكە ئاسمانییەكانی ئێراق‬ ‫پێگەو بنكەی چ��ەك��داران��ی داعشیان‬ ‫لە دەوروب����ەری موسڵ بۆردومانكرد‪.‬‬ ‫هەر لە رۆژان��ی پاش بەرەوپێشچوونی‬ ‫پێگەو پێناوی داعش لەئێراقدا‪ ،‬ئەوان‬ ‫گەیشتبوونە رادەی��ەك��ی سەخت‌و رەق‬ ‫لەمامەڵەكردن لەتەك نەیارەكانیان‌و وەك‬ ‫هێزێكی رێكخراو تۆكمەو بەرگریكاری‬ ‫كارا لەمەیدانەكەدا دەركەوتن‪ .‬لە ‪19‬ی‬ ‫مانگی شەشددا راپۆرتەكان ئاماژە بە‬ ‫شەڕێكی دژواردەك����ەن لە دەوروب���ەری‬ ‫كێڵگە نەوتییەكانی بێجی كە هەڵكەوتوو‬ ‫ل��ە ‪ 180‬ك��م ب���اك���وری ب���ەغ���دادەوە‬ ‫سەرچاوەیان گرتووە‪ .‬هەرچەندمیریی‬ ‫بانگەشەی ئەوە دەكات كە پااڵوگەكان‬ ‫لەژێر كۆنتڕۆڵیدایە‪ ،‬پێویستە ئەوە‬ ‫بوترێت ئەوێ‌ وەك بەرینترین یەكەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانی بەنزین‪ ،‬رێگرییان دەبێتە‬ ‫هۆی كەمبوونەوەی راستەوخۆی بەنزینو‬ ‫قەیران لە ئێراقدا ‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )216‬دوشةممة ‪2014/9/15‬‬

‫‪3‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫بەرەو گوتارێكی ئیرشادیی و ڕۆحی و ئەخالقی بەهێز‬ ‫لە مەیلی گوناهكردنەوە بۆ كردنەوەی دەرگاكانی ئومێد بە لێخۆشبون و هەڵسانەوە‬

‫ئەبو بەكر عەلی‬ ‫ب��ەج��ۆرێ��ك ه��ێ��ن��دەی ب��اس��ی عەبدی‬ ‫ڕوڕەش دەكرێت‪ ،‬كە ڕوڕەش��ی ئاماژەیە‬ ‫بە سیمایەكی ڕەشهەڵگەڕاوی دۆزەخیانە‪،‬‬ ‫بەو ئەندازە باس لە مزگێنیدان و بەهەشت‬ ‫و باوەڕداری ڕوگەش ناكرێت‪ ،‬بەو جۆرەی‬ ‫كە قورئان لە چەندین ئایەتدا سیمای‬ ‫گەش و تێر و پرشنگداری باوەڕدارانی‬ ‫خ��واوی��س��ت و بەهەشتی دەكێشێت‪،‬‬ ‫لە كاتێكدا ئه‌سڵ بە گ��وێ��رەی ڕۆح و‬ ‫بنەماكانی ئیسالم‌و شەریعەتەكەی و‬ ‫لە سۆنگەی میهرەبانی و لێخۆشبونی‬ ‫بێسنوری پەروەردگار بۆ بەندەكانییەوە‪،‬‬ ‫چونە بەهەشتە‪ ،‬نەك دۆزەخ‪ ،‬واتەئەسڵ‬ ‫ئەوەیە هەمو ئەوانەی باوەڕیان هێناوە‪،‬‬ ‫دەچنە بەهەشتەوە و(ئیستسنا) دەبێت‬ ‫بچنە دۆزەخەوە‪.‬‬ ‫گ���ەر ج��وان��ی��ش س��ەرن��ج��ب��دەی��ن‌و‬ ‫وردبینەوە ‪ ،‬گوتاری قورئانی دەربارەی‬ ‫ئەو كەسانەی دەچنە دۆزەخ��ەوە‪ ،‬زۆر‬ ‫كەم نەبێت‪ ،‬ڕوی لە ب���اوەڕداران نیە‪،‬‬ ‫بەڵكو زۆربەی ئەوانەی لە قورئاندا دەچنە‬ ‫دۆزەخەوە لەم جۆرانەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫* هاوبەش پەیداكاران(المشركین)‪:‬‬ ‫[إن اهلل ال يغفر أن يشرك به ويغفر ما دون‬ ‫ذلك ملن يشاء ومن يشرك باهلل فقد افرتى‬ ‫إمثا عظيما] (النساء‪.)48 :‬‬ ‫* خوانەناسان (ك��اف��رون)‪[ :‬وسيق‬ ‫الذين كفروا إىل جهنم زمرا] (الزمر‪.)71 :‬‬ ‫* دوڕوەك����ان (ال��م��ن��اف��ق��ون)‪[ :‬إن‬ ‫املنافقني يف ال���درك األس��ف��ل م��ن النار]‬ ‫(النسا‌ء‪.)145 :‬‬ ‫* هەروەها (مستكبرین) و (مبذرین)‬ ‫و (مسرفین) و (مجرمین) و (ظالمین) ‪.‬‬ ‫لێرەوە دەبێت لە خۆمان بپرسین ئایە‬ ‫ئ��ەو كۆمەڵگایە و بە تایبەتیش ئەو‬ ‫ت��وێ��ژان��ەی دێنە م��زگ��ەوت‪ ،‬یاخود بە‬ ‫جۆرێك لە جۆرەكان بینەر و بیسەر ‌و‬ ‫خوێنەری بابەتە ئیمانی و ئیسالمیەكانن‪،‬‬ ‫چەندیان لەم ج��ۆرەن؟ هەر لێرەشەوە‬ ‫ئایە ڕەوایە بۆ كەسانێك بە تایبەتیش‬ ‫لە ناوچە گوند نشین و گەڕەكە میللی ‌و‬ ‫هەژارنشینەكانی شار و شارۆچكەكاندا‪ ،‬كە‬ ‫زوڵم‌و ستەم‌و چەوساندنەوە و بێ‌ بەشی‬ ‫دەیان ساڵە‪ ،‬ناعەدالەتی و نایەكسانی‬ ‫و خراپەكاری‪ ،‬ژیانی لێكردونەتە بیمەی‬ ‫دۆزەخێك‪ ،‬جارێكی تر بە گوتارێكی‬ ‫ئاگراوی دۆزەخیانەی سەركوتكەر ڕۆحیان‬ ‫پەرێشان بكرێته‌وه‌؟ یاخود بە پێچەوانەوە‬ ‫پێویستە ئیمان و ئیسالمەكەیان بۆ بكەین‬ ‫بە پەنای ئومێد‌وئاههاتنەوە بەر و بڕوا بە‬ ‫خۆ هێنانەوە و بەرگەگرتنی ناڕەحتیەكانی‬ ‫ژیانێكی قورسكراو و باری شان سوككردن‬ ‫و پشودان؟‬ ‫لەو سۆنگەوە كەسانێك كە باوەڕدارن‬ ‫و خۆیان بە موسوڵمان دەزان��ن‪ ،‬با لە‬ ‫هەندێ‌ ئاست ‌و ڕوی ژیانیشیاندا لە‬ ‫هەندێ‌ سەرپێچی و نافەرمانیەوە گالبن‪،‬‬ ‫شایستەی ئ���ەوەن ئومێدیان ل��ە دڵ��دا‬ ‫زیندوبكرێتەوە‪.‬‬ ‫وێ��ن��ای خ��ودای��ەك��ی م��ی��ه��رەب��ان و‬ ‫لێخۆشبویان بخرێتە ب��ەردەم‪ ،‬خوایەك‬ ‫خۆشەویستی و س��ۆز ب��ەس��ەر بەندە‬ ‫باوەڕدارەكانیدا دابەشدەكات‌و باوەشی بۆ‬ ‫لێخۆشبون‌و گەڕانەوەی ئەوان كردۆتەوە‪.‬‬ ‫كەسانێك كە نە (كافر)و نە(مشرك) و‬ ‫نە (مسرف) و نە (مبذر) و نە (ظالم)‬

‫وێنای خودایەكی مـــیهرەبان و لــــێخـــۆشبو‬ ‫بخرێتە بـــەردەم خەڵک‪ ،‬خــوایەك خــۆشەویستی‬ ‫و سۆز بەسەر بەندە باوەڕدارەكانیدا دابەشدەكات‌و‬ ‫باوەشی بۆ لێخۆشبون‌و گەڕانەوەی ئەوان كردۆتەوە‬ ‫ناكرێت هەندێ‌ (فەرمودە) كە هەڕەشـــەی توند‬ ‫لە بەرامبەری هەندێ‌ تاوانەوە لە مرۆڤ دەكەن و‬ ‫جۆرێ‌ لە پەرێشانی بۆ دروستدەكەن‪ ،‬هەروا بە سانایی‬ ‫و بە دابڕاوی وەریانگرین‬ ‫ونە (مجرم) و نە (منافق) ن‪ ،‬شایستەی‬ ‫ئ��ەوە نین بەو هەڕەشانەی لەو جۆرە‬ ‫ك��ەس و دەس��ت��ە و كەسێتیانە ك��راوە‬ ‫ڕۆح��ی��ان ئ��ازارب��درێ��ت و هەستكردن بە‬ ‫گوناهیان تێدا قوڵبكرێتەوە‪ ،‬چونكە گەر‬ ‫لە ژێر زەبری ئەو گوتارەدا واز لە هەندێ‌‬ ‫گوناهی ڕواڵەتیش بێنن‪ ،‬چێژ لەو ئارامی‬ ‫و ئاسودەیییە ڕۆحی و دەرونیە وەرناگرن‪،‬‬ ‫كە (ئیمان) و (ئومێدبون بە خوا) لە‬ ‫كاتی ئاساییدا بۆ مرۆڤی دروستدەكەن و‬ ‫پێی دەبەخشن‪ .‬گرنگیش ئەوەیە مرۆڤ لە‬ ‫ناخەوە هەست بە ئاسودەیی و ئۆقرەیی‬ ‫و سرەوت بكات‪ ،‬نەك تەنها بە ڕواڵەت بە‬ ‫ئەركە ئاینیەكانەوە پابەندبێت‪.‬‬ ‫گرنگە ئ���ەوە ل��ە ب��ی��ری مامۆستا و‬ ‫بانگخوازاندا بێت كە ئیمان بە خوایەكی‬ ‫نەبینراو و پەنهان و خۆپێناسەكردو لە‬ ‫ڕێ��ی نێردراوەكانی خ��ۆی��ەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫باوەڕ بە ڕۆژی دوایی و‪ ،‬زیندوبونەوە و‬ ‫‪ ،‬بەهەشت و دۆزەخ‪ ،‬خۆی لە خۆیدا زۆر‬ ‫بەبەها و بە نرخە‪ ،‬نابێت سوك مامەڵەی‬ ‫لەگەڵدا بكرێت‪ ،‬لێرەشەوە مامەڵەكردنی‬ ‫فیقهی لەگەڵ ئیماندا و دواندنی ڕۆح‬ ‫و وی��ژدان و عەقڵی خەڵكی بە لۆژیك‬ ‫(منطق)ی (فقە) ڕەنگە زیانەكەی لە‬ ‫قازانجەكەی زۆرت��ر بێت ‌و‪ ،‬بە چاوی‬ ‫خۆشمان ئەو زیانانە لە دەوروب��ەرو زۆر‬

‫گۆشە و ك��ەن��اردا دەبینین‪ .‬هەروەها‬ ‫ناكرێت هەندێ‌ (فەرمودە) كە هەڕەشەی‬ ‫توند لە بەرامبەری هەندێ‌ تاوانەوە لە‬ ‫م��رۆڤ دەك��ەن و ج��ۆرێ‌ لە پەرێشانی‬ ‫بۆ دروستدەكەن‪ ،‬ه��ەروا بە سانایی و‬ ‫بە داب��ڕاوی وەریانگرین ‌و بۆ پشكنین‬ ‫و فەحسكردن نەیانخەینە بەر تیشكی‬ ‫قورئان و ژیاننامەی پێغەمبەرەوە (صلی‬ ‫الله علیه وسلم)‪.‬‬ ‫چونكە هەناسە و زمانی بانگخواز و‬ ‫ڕێنوێنیكار ‌و ڕێگانیشاندەری ئیسالمی‬ ‫دەبێت قورئانیانە و پێغەمبەرانە و عاریفانە‬ ‫و شاعیرانە و میهرەبانانە بێت‪ ،‬خۆشی‬ ‫النی كەمی ئەو هەست و هەناسانەی تێدا‬ ‫بەرجەستەبوبێت‪.‬‬ ‫جێگای سەرنجە سەرەڕای ئەو ڕاستیەی‬ ‫س���ەرەوە ــ كە لەبەر درێژنەبونەوەی‬ ‫گۆشەكە زۆر ل��ەس��ەری ناوەستین ــ‬ ‫ك��ەچ��ی ح���ەز و مەیلێكی س��ەی��ر بۆ‬ ‫بەگوناهبار وێناكردنی موسوڵمانان‌و‬ ‫كۆمەڵگا و هێرشكردنە سەر كەسەكان و‬ ‫تاوانباركردنیان بە دوركەوتنەوە لە خوا‬ ‫و الدان لە ڕێگای ڕاست ‌و گومڕابون ‌و‬ ‫لە گوناها ڕۆچ��ون ‌و چەندین شتی تر‪،‬‬ ‫لەم جۆرە لە ناو بەشێ‌ لە مامۆستایان‬ ‫‌و ڕێنوێنكاراندا بەدیدەكرێت‪ .‬لە كاتێكدا‬ ‫ئەم بیركردنەوە لە ماهیەت ‌و جەوهەردا‬

‫دورە لە پەیامی ڕزگاریبەخشی ئیسالم‬ ‫‌و زیاتر لە بیركردنەوەی ئاینی كەنیسەی‬ ‫مەسیحی سەدەكانی ناوەڕاست ‌و هەندێ‌‬ ‫ئاینی وەكو هندۆسی دەچێت‪ .‬كە جەخت‬ ‫لەسەر گوناهباریی هەمیشەیی مرۆڤ‬ ‫دەكەنەوە و‪ ،‬داوای لێدەكەن ژیان بەدەم‬ ‫ئاه و گریان و ترسەوە بەسەربەرێت‪ .‬بۆ‬ ‫ئەوەی ڕزگاریش بێت‪ ،‬ئامۆژگاری دەكەن‬ ‫پشت لە دنیا و خواستەكانی جەستە و‬ ‫حەزە سروشتیەكانی بكات و خۆی بخاتە‬ ‫ئازاردان و ناڕەحەتیەوە!!‬ ‫گ��رن��گ��ە ئ��ام��ان��ج��ی م��ام��ۆس��ت��ای��ان و‬ ‫ڕێنوێنیكاران ب��ەرزك��ردن��ەوەی ئاستی‬ ‫ڕۆح����ی و ئ��ەخ�لاق��ی م��وس��وڵ��م��ان��ان‬ ‫‌وجەماوەرەكەیان بێت‪ .‬ئەوەی ئەخالقی‬ ‫مرۆڤیش بەرزدەكاتەوە خۆشەویستی خوا‬ ‫و ئومێدە بەمیهرەبانی و لێخۆشبون ‌و‬ ‫كۆمەكی ئەو‪ ،‬نەك ترس و بیم و گرێی‬ ‫دەرونی‪.‬‬ ‫خ���ودای موسوڵمانان ب��ەو ج��ۆرەی‬ ‫لە قورئاندا وێناكراوە‪ ،‬ڕاستە (ج ّبار)‬ ‫و(ق � ّه��ار)ە‪ ،‬ب��ەاڵم بۆ فیرعەونەكان و‬ ‫هامان و شەداد و ملهوڕە ستەمكارە خۆ‬ ‫بەخوا زانەكان‪ ،‬بەو جۆرەیە‪ ،‬نەك بۆ‬ ‫بەندە ب��اوەڕدار ‌و هەژار ‌و زامارەكان‪،‬‬ ‫ئەوانەی ئەگەر سەرپێچییەكیش بكەن‪،‬‬ ‫دەزانن بە تەواوەتی ڕێزیان لە ناسنامەی‬

‫ب��اوەڕدان��ەی خۆیان نەگرتوە و دڵیان‬ ‫پڕ حەسرەتی شاراوەیە‪ ،‬تەنانەت خوا‬ ‫بۆ ب �ێ‌ب��اوەڕی ئاسایش كە ستەمكار‬ ‫و خوێنڕێژ و خراپەكار نەبێت (ج ّبار)‬ ‫و(ق ّهار) نیە‪ .‬ئەی ئەوە نیە هەر لە ژێر‬ ‫سایە و سەرپەرشتی ئەودا لەم دنیایەدا‬ ‫دەژین و زۆر جار ژیانێكی دەیان قات‬ ‫خۆشتری ماددیشیان لە باوەڕدارەكان‬ ‫هەیە؟‬ ‫خودایەك كە لە قورئاندا دەیناسین‪،‬‬ ‫خودایەك كە شەوانە دەستی لێخۆشبون‬ ‫بۆ هەڵەكارانی ڕۆژ ڕادەخات‪ ،‬تاوا داوای‬ ‫لێخۆشبونی لێبكەن و بە ڕۆژیش بۆ شەو‬ ‫بە هەمان شێوەیە‪ ،‬واتە لە هەمو كاتێكدا‬ ‫دەرگای سۆز و میهرەبانی لەسەر پشتە و‬ ‫وااڵیە‪ ،‬خودایەكە تەنها خودای چاكەكاران‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو خودای گوناهكاران و هەمو‬ ‫مرۆڤەكان‌وبە گشتی خودای جیهانیانە‪.‬‬ ‫بۆیە زۆر گرنگە دوبارە سەرنج لەوە‬ ‫بدەینەوە قورئان لە كاتی دابەزیندا‬ ‫گوتارەكەی ڕوی لە كێ‌ ب��وە و ئێمە‬ ‫ئێستا ڕومان لە كێ‌ یە ‌و دەبێت بە چ‬ ‫شێوەیەك سود لە ئایەت و فەرمودەكان‬ ‫وەربگرین؟ ئەمەش باسی ئەوە نیە كە‬ ‫باسی دۆزەخ قەدەغەبكەین‪ ،‬لە گوتاری‬ ‫ڕۆحی ‌و ئەخالقیماندا‪ ،‬بەڵكو مەبەست‬ ‫ئەوەیە كە‪:‬‬ ‫(أ) بە گوێرەی پێویست بێت و لەوە‬ ‫دەرنەچێت‪.‬‬ ‫(ب) ڕەچ���اوی ئ��ەوە بكرێت باسی‬ ‫دۆزەخ بۆ ب��اوەڕدارێ��ك باگوناهكاریش‬ ‫بێت‪ ،‬وەك باسی ئەو نیە بۆ خوانەناس‬ ‫و بێباوەڕێك‪.‬‬ ‫(جـ) بنەڕەت و ئەسڵ لە بابەتی دۆزەخ‬ ‫و سزای خواشدا‪ ،‬تۆقاندن(ارهاب) نیە‬ ‫وەك بە داخ��ەوە ئێستا لە زۆر كات و‬ ‫شوێندا دەبینرێت‪ ،‬بەڵكو (ان��ذار) ە‬ ‫واتە هۆشیار كردنەوە یە‪ ،‬چەمكەكانی‬ ‫(ترغیب) و (ترهیب) یش كە زۆر لە‬ ‫نێوەندە زانایی و دەعەویەكاندا باوە لە‬ ‫ڕوی مێژوییەوە هەڵقواڵوی واقیعێكی‬ ‫مێژویی دیاریكراون‌و نابێت پێمان وابێت‬ ‫دەتوانن شوێنی هەردو چەمكی (انذار)‬ ‫و (تبشیر) بگرنەوە و مانای پڕاوپڕی‬ ‫مانای ئەو دەدەن بە دەستەوە‪ ،‬ڕاستتر‬ ‫وایە لە كاتی داڕشتنی گوتاری ڕۆحی و‬ ‫ئەخالقی مامۆستایانی بانگخوازاندا‪،‬‬ ‫گ���ەڕان���ەوەی س��ەرەك��ی ب��ۆ چەمكە‬ ‫قەرئانییە بێخەوش و ڕەسەنەكانی بێت‬ ‫و سەر لەنوێ‌ لەوانەوە دەستپێبكەینەوە‪،‬‬ ‫ه��ەرچ��ی ل��ە م��ێ��ژوش��دا ڕوی����داوە وەك‬ ‫ئەزمونی موسوڵمانان سەیربكەین ‌و‬ ‫بە ئەندازەی گونجانیان لەگەڵ بنەما‬ ‫قورئانیەكان و واقیعی هاوچەرخی‬ ‫كۆمەڵگا موسوڵمانەكان و باوەڕداراندا‬ ‫سودیان لێوەربگرین‪.‬‬ ‫لێرەشەوە دەبێ‌ ئاماژە بەوە بدەین‬ ‫كە جیاوازیی نێوان ترساندن و تۆقاندن‬ ‫و هۆشیاركردنەوە زۆرە ‪( .‬هۆشیار)‬ ‫كردنەوە بۆ مرۆڤ پێویستە و شێوه‌یه‌كە‬ ‫بۆ بەگەڕخستنی وزە ئیجابیەكانی و‬ ‫دوركەوتنەوە لە غەفڵەت ‌و بێئاگایی‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ت��رس��ان��دن ب���ەو ج���ۆرە ن��ی��ە و‬ ‫نەویستراوە ‪ ،‬هەرچی پەیوەندی بە‬ ‫لەخواترسانەوە هەیە‪ ،‬كە قورئان جەختی‬ ‫زۆری لێكردۆتەوە لە ترس لەو گوتارە‬ ‫ڕۆح��ی��ی��ەی ئێمە ڕەخ��ن��ەی لێدەگرین‬ ‫و ج��ی��اوازە‪ ،‬چونكە ترسی عاشقە لە‬ ‫مەعشوق‪ ،‬ترسێكە ئارامیی دەرونی بە‬ ‫م��رۆڤ دەبەخشێت‪ ،‬بەناو ترسە دەنا‬ ‫لە ج��ەوه��ەردا بە ویقار وەستانە لە‬ ‫خزمەت شكۆ و مەزنیی پەروەردگار و‬ ‫بە كورتی زیندوكردنەوەی هەست بە‬ ‫لێپرسراوێتی ورواندنی ت��ۆوی تەقوایە‬ ‫لە دەرون���دا‪ ،‬كە ج��ەوه��ەری تەقواش‬ ‫تێكەڵە لەگەڵ هۆشیاری و خۆپارێزی‪،‬‬ ‫بەم جۆرە ئەگەر ئیمان كلیلی بەهەشت‬ ‫بێت‪ ،‬ئەسڵ لە ئیمانیشدا چونە بەهەشت‬ ‫بێت بە گوێرەی ڕێسی (األصل برا‌ءة‬ ‫الذمة) چاوەرێدەكرێن چەقی قورسایی‬

‫ن���اوەڕۆك و پەیامی مزگەوت و زان��ای‬ ‫ئاینی و بانگخواز لەسەر ب��اوەڕداری‬ ‫ڕوگەش و ئومێد پەیدابون بە میهرەبانی‬ ‫و لێخۆشبونی پەروەردگار بێت‪ ،‬چونكە‬ ‫لە خ��ودی وەسفی ڕێگای گەیشتن بە‬ ‫خۆشەویستی خ��وا ‌و خەسڵەتەكانی‬ ‫م��رۆڤ��ی (س��ال��ك)و ڕێ��ب��واری ڕێگای‬ ‫مەحەبەت ‌و‪ ،‬حەقیقەت و‪ ،‬ڕاوەستاوی‬ ‫و‪ ،‬ماناكانی هۆشیاركردنەوە شاراوەتەوە‬ ‫‪ ،‬گەر هەندێكیش سورن لەسەر ئەوەی‬ ‫كە مرۆڤەكان و گوناهكاران بەو جۆرە‬ ‫ترساندنە نەبێت نایەنەوە هۆش خۆیان و‬ ‫لە خراپە ناگەڕێنەوە‪ ،‬دەڵێین‪:‬‬ ‫‪ .١‬ه��ۆش��ی��ارك��ردن��ەوەی م���رۆڤ بە‬ ‫ل��ەدەس��ت��چ��ون��ی لێخۆشبونی خ��وا و‬ ‫بەهەشت ‌و ڕەزام��ەن��دی��ی ئ��ەو‪ ،‬ئەو‬ ‫مەبەستەی سەرەوە جوانتر دێنێتە دی‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ئ��ەو ب��ی��رك��ردن��ەوە ڕوی دوەم��ی‬ ‫بیركردنەوەیەكی سیاسی ب���اوە‪ ،‬كە‬ ‫پێی وای��ە م��رۆڤ و كۆمەڵگا بە زەبر‬ ‫و زۆر (استبداد) نەبێت بە ڕێوەناچن‬ ‫‌و مل بە یاسا ن��ادەن ‌و پاشاگەردانی‬ ‫دروس��ت��دەب��ێ��ت‪ ،‬دەب��ێ��ت ل��ە بیریشمان‬ ‫نەچێت بەشی لە (فقه)و (تصوف)و‬ ‫(عرفان)و (عقائد) و(علم الكالم)ی ئێمە‬ ‫لە سایەی دۆخی وەالنانی شورا و ڕێسای‬ ‫(م��ن أشتدت وطئته وجبت طاعته)‬ ‫نوسراوە و داڕێژراوە‪ ،‬كە بیركردنەوەیەكە‬ ‫لەسەر گومانكردنی ب��ەردەوام لە مرۆڤ‬ ‫دروستبوە‪ ،‬ه��ەردو گوتارە سیاسی و‬ ‫عەقائیدی و عیرفانیەكە لەسەر گومانكردن‬ ‫ل��ە پاكی و دڵ��س��ۆزی و وەف����اداری و‬ ‫چ��اك��ەخ��وازی و ئەخالقدۆستی مرۆڤ‬ ‫دامەزراون‪ ،‬لە كاتێكدا ئەم بیركردنەوە‬ ‫لە جەوهەردا دژی بیركردنەوەی ڕەسەنی‬ ‫قورئانی و ئیسالمی ڕەسەنە‪ ،‬كە پێی وایە‬ ‫مرۆڤ خاوەن فیترەیەكی پاكە و ئەسڵ‬ ‫تیایدا خواناسی و چاكەكاری ‌و مرۆڤ‬ ‫دۆستییە نەك خۆپەرستی و شەڕخوازی‬ ‫و ئاژاوەگێڕی ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئەو بیركردنەوە پێچەوانەی ناسینی‬ ‫مرۆڤ ‌و واقیعی هاوچەرخ ‌و وەزیفەی‬ ‫(ئ��ای��ن) ە ل��ەم س���ەردەم���ەدا‪ ،‬چونكە‬ ‫چاوەڕوانی سەرەكی مرۆڤ لە ئاین لەم‬ ‫س��ەردەم��ەدا بریتییە ل��ەوەی (ئیمان)‬ ‫و (ئاین) ئارامی و ش��ادی و ئومێد و‬ ‫ژیان واتاداركردنی پێببەخشێت‪ ،‬چونكە‬ ‫م��رۆڤ��ی ه��اوچ��ەرخ ه���ەروەك مامۆستا‬ ‫سەعید نەورەسی دەفەرموێت‪ :‬تەنها لە‬ ‫ڕوان��گ��ەی ترسی دۆزەخ و دوارۆژەوە‬ ‫سەیری ئاینداری و بایەخی ئیمان و ئاین‬ ‫ناكات‪ ،‬بەڵكو دەیەوێت بزانێت ئاینداری‬ ‫لەم دنیایەشدا چی پێ‌ دەبەخشێت؟‬ ‫ئومێد و ئارامی و ئاسودەیی ڕۆحی و‬ ‫مانادان بە ژیانیش لە پێویستی یە‬ ‫بنەڕەتیەكانی مرۆڤی هاوچەرخن‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا دوچاری جۆرەها فشار و ئازاری‬ ‫ڕۆحی و دەرونی بۆتەوە و‪ ،‬پێویستی بە‬ ‫پەنایەكی ڕۆحی هەیە بۆ ئەوەی خۆی‬ ‫تیدا بگرێتەوە و ژیانی لێ هەراسان‬ ‫نەبێت‪ .‬لەم ڕوانگەشەوە با هەمومان‬ ‫پانتاییەكانی ئومێد بۆ موسوڵمانان و‬ ‫لەوانەش موسوڵمانانی كەم و كوت ‌و‬ ‫گوناهكار زۆرتر كەین‪ ،‬بۆ ئەوەی زیاتر‬ ‫بسەلمێت كاتێك شەپۆلەكانی ژیان‬ ‫مرۆڤەكان بە ئەمبەر و ئەو بەری ڕوباری‬ ‫واقیعدا دەكێشێت و شەكەتیان دەكات‬ ‫‌و بڕستیان لێ دەبڕێت ‪ ،‬ئیمان و ئیسالم‬ ‫پەنای هەستانەوە و دوبارە بوژاندنەوە‬ ‫و ئومێد پەیداكردنەوە بە درێ���ژەدان‬ ‫بە ڕێگایان پێدەبەخشێت ‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫پرشنگێكی نوری ئایەتی ‪[:‬وجوه يومئذ‬ ‫ناضرة إىل ربها ناظرة] (القیامە‪،)23 ،22 :‬‬ ‫بپەڕێتە ســـەر ئاوێنەی ســـیمای تاساو‬ ‫باوەڕداران و گونتاهكاران لەم جیهانەدا و‬ ‫لەوێشــەوە تك تك بچۆڕێتە ناو دڵیان‬ ‫و ه��ەر ئ��ەوەش ببێتە پ��رۆژەی چرۆی‬ ‫خەمێكی بەبادراو و ئاسۆیەكی نوێ‌ی‬ ‫خ��ۆرەت��اوی ئیمان وئارامی و ڕوكردنە‬ ‫پەروەردگارێكی میهرەبان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )216‬دوشةممة ‪2014/9/15‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫چەمکی برایەتیی ئایینی لەنێوان قورئان و‬ ‫لێکدانەوەی توندی هەندێک لە ئیسالمیەکان‬

‫دەربارەی وتارێکی (مەال محەمەد فەقێ‌مراد) سەبارەت بە دەستەواژەی “برا ئێزدیەکانمان”‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی دوەم و کۆتایی‬ ‫ڕاڤەی دەقی “إنما المٶمنون إخوة”‬ ‫لە بەشی یەکەمدا باسمان کرد کە چۆن‬ ‫دەقی “إ مَّ َِنا المُْ ْؤ ِم ُنونَ إ ِْخ َوٌة” (الحجرات‪،)١٠ :‬‬ ‫الی هەندێک لە ئیسالمیەکان و مەالکان ـ‬ ‫بەتایبەتی مەال (د‪ .‬محەمەد فەقێ‌مراد) کە‬ ‫ناوەڕۆکی وتارەکەیمان خستە ڕو ـ ئەو دەقە‬ ‫بەهەڵە لێکدەدرێتەوە و دەیکەنە بەڵگەی ئەوەی‬ ‫کە گوایە لە ئیسالمدا دروست نیە وشەی “برا”‬ ‫بۆ جگە لە موسوڵمان بەکار بێت‪ ..‬لەم بەشەدا‬ ‫بە تێروتەسەلی و بەپێی بوار ئەو لێکدانەوە‬ ‫هەڵەیە ڕاست دەکەینەوە بۆیان‪.‬‬ ‫ئەو هەڵەیە ـ بە داخەوە ـ لە گەلێک تەفسیر‬ ‫و وەرگێڕانی کوردیدا بۆ قورئان هەیە‪ ،‬لەوانە‬ ‫ـ بە ناو ـ تەفسیری (ئاسان) ـ تەفسیرەکەی‬ ‫یەکگرتو! ـ کە بەم شێوەیە ئەو ڕستەیەی‬ ‫وەرگ��ێ��ڕاوە کە دەڵ��ێ��ت‪“ :‬ل��ە ڕاستیدا هەر‬ ‫ئیمانداران برای یەکن”‪.‬‬ ‫هەروەها لە (تەفسیری ڕامان) ی (ئەحمەد‬ ‫کاکەمەحمود) دا هەمان هەڵە ک��راوە کە‬ ‫نوسراوە‪“ :‬بەڕاستی هەر بڕواداران برای یەکن”‪.‬‬ ‫بەپێی ئەم لێکدانەوەیە تەنها موسوڵمانان‬ ‫برای یەکن! کە ئەمە لە الیەکەوە هەڵەیەکی‬ ‫ڕێزمانیە‪ ،‬و نەشارەزاییە لە “نەحو” و “بەالغە”‬ ‫بەو شێوەیەی دوات��ر ڕون��ی دەکەینەوە‪ ،‬لە‬ ‫الیەكی تریشەوە مانایەكی هەڵە و نامەبەست‬ ‫دەدات بەدەستەوە ئەویش ئەمەیە كە هەر‬ ‫موسوڵمانان بران یان تەنها موسوڵمانان پێیان‬ ‫دەوترێت برا‪ ..‬كە ئەمەش واتایەكی هەڵەیە و‬ ‫دەقەكە مەبەستی ئەم واتایە نیە‪ ،‬چونکە پێش‬ ‫هەمو شتێک؛ ئەگەر پێچەوانەکەی وەربگرین؛‬ ‫دەبێتە “جگە لە موسوڵمان؛ کەسی تر برا‬ ‫نین”! کە ئەمەش بۆ خۆی واتایەکی هەڵەیە‪،‬‬ ‫چونکە لە دەرەوەی موسوڵمانانیش؛ زۆر گروپی‬ ‫تر هەن کە لەنێوان خۆیاندا برایەتییان هەیە و‬ ‫برای یەکن! ئەگەریش کەسێک بێت و بڵێت‪:‬‬ ‫مەبەستەکە ئەوەیە کە ئەو گروپانەی دەرەوەی‬ ‫ئیسالم؛ لەگەڵ موسوڵمانان برا نین نەک لەناو‬ ‫خۆیاندا؛ ئەمە پێچەوانەی داڕشتەی دەقەکەیە‬ ‫و تەنها بە زیادکردنی لەت‌وپارچەی دەرەکی‬ ‫ئ��ەو واتایە دەچێتە س��ەر‪ ،‬چونکە دەقەکە‬ ‫باسی پەیوەندییەکی ناوخۆیی دەکات و باسی‬ ‫برایەتیی موسوڵمانان لەناو خۆیاندا دەکات‪،‬‬ ‫بۆیە ناگونجێت بکرێتە باس لە پەیوەندیی‬ ‫دەرەک��ی و بون یان نەبونی برایەتی لەگەڵ‬ ‫خەڵکانی تر‪.‬‬ ‫ئەو وەرگێڕان و لێكدانەوەیەی (تەفسیری‬ ‫ئاسان) و (تەفسیری ڕامان) و هاوشێوەکانیان؛‬ ‫دو هەڵەی ڕێزمانی و تەفسیریی تێدایە‪:‬‬ ‫‪ .١‬ج��ارێ��ک (إن��م��ا) ی ب��ە (ب��ەڕاس��ت��ی)‬ ‫وەرگێڕاوە‪ .‬كە ئەم واتایەیان لە ( ِإنّ) ـەكەوە‬ ‫وەرگرتوە‪ ،‬كە خۆی لە ڕاستیدا (إن) كە (ما)‬ ‫ی چوە سەر و بوە “إنما”؛ ئیتر بە واتای‬ ‫(تەنها) یاخود (هەر) ـە‪ ،‬ئەمەش چونكە ئەو‬ ‫(ما) ی بە (إنّ) ـەوە دەلكێت؛ بە زاراوەی‬ ‫ڕێزمانی عەرەبی پێی دەوترێت (كا ّفة) ئەمەش‬ ‫یانی (ما) دەبێتە هۆی ئەوەی (إن) لە فرمانە‬ ‫ڕێزمانیەكەی بخات‪ ،‬ئیتر ئ��ەو كاتە (إن)‬ ‫ئامڕازێك نیە كە (موبتەدە‌ء) “مەنصوب”‬ ‫بكات و (خەبەر) “مەڕفوع” بكات‪ ،‬واتە ئیتر‬ ‫پێی ناوترێت (ح��رف نصب)‪ .‬ئیتر وات��ای‬ ‫(حەصر) [بە زاراوەی نەحوی‪ ،‬بە زاراوەی‬ ‫بەالغەیی ـ زانستی ڕەوانبێژیی تەقلیدیی‬ ‫“علم المعاني” ‪ -‬یش پێی دەوترێت “قەصر”]‬ ‫دەبەخشێت كە لە كوردیدا زیاتر (هەر) بۆ‬ ‫ئەم وات��ای (حەصر) ە بەكار دێ��ت‪ .‬بەاڵم‬ ‫دەبینین (تەفسیری ئاسان) و (تەفسیری‬ ‫ڕامان) جارێک “إنما” یان بە “بەڕاستی” یاخود‬ ‫“لە ڕاستیدا” وەرگێڕاوە و جارێکی تریش بە‬ ‫“هەر”‪ ،‬واتە هەدو واتاکەیان بۆ داناوە! [لێرەدا‬ ‫ئاماژەیەکی خێرا بۆ ئەوە دەکەم کە ناکۆکییەک‬ ‫هەیە دەربارەی “إنما”‪ :‬ئایا بۆ تایبەت‌کردنە یان‬ ‫تەنها بۆ دوپات‌کردنەوەیە‪ .‬زۆربەی نەحویەکان‬

‫و زاناکانی زانستی (أص��ول الفقه) لەسەر‬ ‫ئەوەن کە بۆ تایبەتکردنە‪ ،‬و بەڵگەی زۆریش‬ ‫لە دەقەکان دەهێننەوە لەسەر ئەوە کە لێرەدا‬ ‫بواری خستنەڕویان نیە‪ .‬بەشێکی کەمیش لە‬ ‫نەحویەکان ـ لەوانە (ئەبو حەییان) ـ لەسەر‬ ‫ئ��ەوەن کە بۆ زێدەدوپات‌کردنەوەیە‪ ،‬مەگەر‬ ‫چوارچێوەی بەکارهێنانەکەی بۆ خۆی واتای‬ ‫تایبەت‌کردن بدات‪ .‬لێرەدا جێی یەکااڵکردنەوەی‬ ‫ئ��ەم ناکۆکیە نیە‪ ،‬ب��ەاڵم سەرنج دەدەی��ن‬ ‫زۆرب���ەی موفەسسیرەکانی ق��ورئ��ان کاتێک‬ ‫ڕاڤەی ڕستەی “إنما المٶمنون إخوة” دەکەن؛‬ ‫ڕاڤەکەیان شوێنەواری تایبەت‌کردنی تێدا نیە‪،‬‬ ‫هەروەکو ئ��ەوەی “إنما” وەکو “إن” هەر بۆ‬ ‫دوپات‌کردنەوە بێت‪ .‬بەاڵم ئەوانەیان کە الیان‬ ‫لە واتای تایبەت‌کردن لە “إنما” دا کردوەتەوە؛‬ ‫هەمویان (وەکو‪ :‬زەمەخشەری‪ ،‬نەیسابوری‪،‬‬ ‫فەتحوڵاڵی کاشانی‪ ،‬ئیبن عاشور‪ ،‬ئەبو بەکری‬ ‫جەزائیری‪ ،‬ئیبن خەطیب‪ ،‬صابونی) ڕاستەی‬ ‫“إنما المٶمنون إخ��وة” بە “ما المؤمنون إال‬ ‫إخ��وة” ـ وات��ە‪ :‬ب���اوەڕداران هەر بران ـ ڕاڤە‬ ‫دەکەن (بۆ نمونە زەمەخشەری لە “الكشاف”‬ ‫دەڵێت‪“ :‬والمعنى‪ :‬ليس المؤمنون إال إخوة”‪.‬‬ ‫نەیسابوری لە “غرائب القرآن ورغائب الفرقان”‬ ‫دا دەڵێت‪(“ :‬إ مَّ َِنا المُْ ْؤ ِم ُنونَ إ ِْخ َوٌة)‪ :‬أي‪ :‬حالهم‬ ‫ال يعدو األخ��وة الدينية إل��ى ما يضادها”‪.‬‬ ‫فەتحوڵاڵی کاشانی لە “زب��دة التفاسیر” دا‬ ‫دەڵێت‪“ :‬ومعنی اآلی��ة‪ :‬لیس المٶمنون إال‬ ‫إخوة” هەرچەند دەق��اودەق لە زەمەخشەری‬ ‫وەری‌گرتوە! هەروەها ئیبن عاشور له “التحریر‬ ‫والتنویر” دا دەڵیت‪(“ :‬إ مَّ َِنا المُْ ْؤ ِم ُنونَ إ ِْخ َوٌة‪:)..‬‬ ‫تعليل إلقامة اإلصالح بين المؤمنين‪ ...‬وجيء‬ ‫بصيغة القصر المفيدة لحصر حالهم في‬ ‫ح��ال اإلخ��وة مبالغة في تقرير ه��ذا الحكم‬ ‫بين المسلمين”‪ .‬ئەبو بەکری جەزائیری لە‬ ‫“أيسر التفاسير” دا دەڵێت‪(“ :‬إ مَّ َِنا المُْ ْؤ ِم ُنونَ‬ ‫إ ِْخ َوٌة‪ :)..‬يقرر تعالى األخوة اإلسالمية ويقصر‬ ‫المؤمنين عليها قصرا فليس المؤمنون إال‬ ‫أخوة لبعضهم بعضا”‪ .‬ئیبن ئەل‌خەطیب لە‬ ‫“أوضح التفاسیر” دا دەڵێت‪(“ :‬إ مَّ َِنا المُْ ْؤ ِم ُنونَ‬ ‫إ ِْخ َوٌة‪ :)..‬ال يصح أن تقوم بينهم عداوة وال أن‬ ‫ينتصب بينهم قتال‪ ،‬وال يجوز أن يكون بينهم‬ ‫تباغض”‪ .‬صابونی لە “صفوة التفاسیر” دا‬ ‫دەڵێت‪“ :‬أي ليس المؤمنون إال اخوة‪ ،‬جمعتهم‬ ‫رابطة اإليمان‪ ،‬ال ينبغي أن تكون بينهم عداوة‬ ‫وال شحناء‪ ،‬وال تباغض وال تقاتل” (هەرچەند‬ ‫دواتر ئەو لێکدانەوە هەڵەیەش نەقڵ دەکات کە‬ ‫دواتر تیشک دەخەینە سەری) و لە تەفسیرێکی‬ ‫تریشیدا بە ناوی “التفسیر الواضح المیسر” دا‬ ‫هەمان شت دەڵێت‪ .‬ئیتر تەنها چەند کەسێکی‬ ‫کەم بەپێچەوانەوە ڕاڤەیان ک��ردوە و دواتر‬ ‫باسیان دێت‪ .‬ئیتر موفەسسیرەکانی تر الیان‬ ‫لە واتای تایبەت‌کردن نەکردوەتەوە و تەنها‬ ‫وەکو دوپاتکردنەوەیەک لێکیان داوەت��ەوە‪ ،‬و‬ ‫بەم شێوەیەش دیسان نابێتە بەڵگە بۆ ئەوەی‬ ‫گوایە تەنها بە باوەڕدار دروستە بوترێت “برا”]‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ئینجا جارێكی تر (إنما) یان بە (هەر)‬ ‫وەرگێڕاوە‪ ،‬بەاڵم ئەم ئامڕازی تایبەتكردنی‬ ‫(هەر) ە كە بەرامبەری (إنما) یە چون لەپێش‬ ‫(ب���اوەڕداران) دا دایانناوە كە (موبتەدە‌ء)‬ ‫ـە‪ ،‬دەبوایە پێش (برای یەكن) دایانبنایە كە‬ ‫(خەبەر) ـە‪ ،‬چونكە (إنما) لەسەر ڕستەی‬ ‫ناوی (الجملة االسمیة)‪ ،‬واتە ئەو ڕستەیەی بە‬ ‫ناو دەست‌پێ‌دەکات و لە (مبتدأ) و (خبر)‬ ‫پێک‌دێت؛ تایبەتكردنەكەی ڕو دەكاتە (خەبەر)‬ ‫[بە زاراوەی نەحوی‪ ،‬یاخود (موسنەد) بە‬ ‫زاراوەی “عیلمی مەعانی”]‪ ،‬ئەو کاتە فرمانەکەی‬ ‫دەبێتە “تایبەت‌کردنی خەبەر بە موبتەدەئەوە”‬ ‫(حصر الخبر في المبتدأ) [یان ـ بە زاراوەی‬ ‫زانستی (علم المعاني) ـ “قصر المسند علی‬ ‫المسند إلیه”] (بەگشتی‪ :‬تایبەتکردن بە “إنما”‬ ‫ڕو دەکاتە ئەوەی دوا کەوتوە لە ڕستەکەدا‪.‬‬ ‫ئەمە ڕێسایەکی گشتیە)‪ .‬جا لەم دەقەشدا‬ ‫“إنما” چوەتە سەر موبتەدەء و خەبەرێك‬ ‫کە “المٶمنون إخوة” ـە‪ ،‬بۆیە بەم شێوەیە‬ ‫وەرگێڕانی ڕاستی ئەو دەقە “إنما المٶمنون‬ ‫إخوة” ئەوەیە بوترێت (باوەڕداران هەر بران)‬ ‫یان (ب��اوەڕداران تەنها بران)‪ .‬بەم شێوە ورد‬

‫و ت��ەواوە مامۆستا (ه���ەژار) لە وەرگێڕانە باوەڕدار و بێباوەڕدا نیە)! “(إ مَّ َِنا) لِ ْل َح ْص ِر َأ ْي‬ ‫دانسقەکەی خۆیدا بۆ قورئان دەقەکەی کردوە لاَ ُأ ُخ َّو َة ِإلاَّ َبينْ َ المُْ ْؤ ِم ِن َ‬ ‫ني‪َ ،‬و َأ َّما َبينْ َ المُْ ْؤمِنِ َوالْ َكا ِف ِر‬ ‫بە کوردی‪ ،‬کە دەڵێت‪“ :‬خاوەن‌باوەڕ هەمویان َفل”‪ .‬الرازي‪ ،‬التفسير الكبير (مفاتيح الغيب)‪.‬‬ ‫هەر برای یەکن”‪ ،‬جا بزانە هەژار چەند ورد بوە‪ .‬جـ‪ ،٢٨ .‬ص‪.١٠٧ .‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەگەر دەقەکە لەبریی ئ��ەوەی لە‬ ‫ئ��ەم��ەش زۆر س��ەی��رە ک��ە ف��ەخ��ری ڕازی‬ ‫ڕستەیەکی ن��اوی (موبتەدەء و خەبەرێك) کەوتوەتە هەڵەیەکی وەه���اوە‪ ،‬چونکە زۆر‬ ‫پێک‌بێت؛ لە ڕستەیەکی فرمانی (فرمان و ب���ەوردی لە شوێنەکانی تر لەسەر وات��ا و‬ ‫بکەرێک) پێک‌بهاتایە و ـ بۆ نمونە ـ بوترایە بەکارهێنانی “إنما” دەڕوات‪ ،‬بۆ نمونە‪ :‬کاتێک‬ ‫“إنما یتآخی المٶمنون”؛ ئ��ەو کاتە ڕێسا مشت‌ومڕ لەگەڵ ئەوانە دەکات کە وتویانە “إنما”‬ ‫وای��ە تایبەتکردنەکە ڕو دەکاتە بکەرەکە و بۆ تایبەت‌کردن نیە و تەنها بۆ دوپات‌کردنەوەیە‬ ‫فرمانی “إنما “دەبێتە “تایبەت‌کردنی بکەر بە و ئینجا بیانویان بەو دەقە هێناوەتەوە کە‬ ‫فرمانەوە” (حصر الفاعل في الفعل) [یان ـ دەڵێت‪“ :‬إنما أنت نذير” و بەوە لێکیان داوەتەوە‬ ‫بە زاراوەی زانستی (علم المعاني) ـ “قصر کە “تەنها تۆ ئاگادارکەرەوەیت” و ئینجا دەڵێن‪:‬‬ ‫المسند إلیه علی المسند”]‪ ،‬ئەو کاتە دێڕی خۆ جگە لەویش ئاگادارکەرەوەی تر هەبون؛‬ ‫“إنما یتآخی المٶمنون” ئەو واتایەی دەگەیاند‪ :‬رازی بەم شێوەیە وەاڵمیان دەداتەوە کە بەو‬ ‫تەنها ب��اوەڕداران برایەتی دەک��ەن‪ .‬ئەو کاتە شێوەیە لێک‌نادرێتەوە کە بوترێت “تەنها تۆ‬ ‫دەقەکە ئەو واتایەی دەگەیاند کە ئیسالمیە ئاگادارکەرەوەیت” بەڵکو دەبێت بوترێت “تۆ‬ ‫توندڕەوەکان دەیانەوێت‪ ،‬بەاڵم دەقەکە باسی تەنها ئاگادارکەرەوەیت” و بەم شێوەیە بونی‬ ‫برایەتیی ئایینیی نێوان موسوڵمانان خۆیان ئاگادارکەرەوەی تر ڕەت ناکاتەوە‪ .‬ال��رازي‪،‬‬ ‫دەکات و دەڵێت‪“ :‬إنما المٶمنون إخوة”‪ ،‬ئەمەش التفسير الكبير (مفاتيح الغيب)‪ .‬جـ‪ ،٢٨ .‬ص‪.‬‬ ‫واتە‪ :‬موسوڵمانان هەر بران‪ ،‬نابێت شتی تر بن‪.١٠٧ :‬‬ ‫وەکو ئەوەی دوژمنی یەکتر بن یان کێشمەکێش‬ ‫ب��ەم شێوەیە هەڵەکە ڕاس��ت دەک��ات��ەوە‪،‬‬ ‫و ناکۆکی و نەگونجان و شەڕوشۆر لەنێوانیاندا کەچی خۆی لە ڕاڤەی “إ مَّ َِنا المُْ ْؤ ِم ُنونَ إ ِْخ َوة”ٌ‬ ‫هەبێت‪ .‬بە گوزارشێکی تر‪ :‬تاکە شێوەیەکی ـدا دەکەوێتە هەمان هەڵەوە کاتێک بە “تەنها‬ ‫پەیوەندی و مامەڵەی نێوان موسوڵمانان؛ ب��اوەڕداران بران” ڕاڤەی دەک��ات‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫دەبێت برایەتی بێت‪ .‬بە دەربڕینێکی تر‪ :‬دەبوایە بە “ب���اوەڕداران تەنها ب��ران” ڕاڤەی‬ ‫پەیوەندیی ناخۆیی موسوڵمانان دەبێت تەنها بکردایە‪[ .‬فەخری ڕازی جارێکی تریش لە‬ ‫لەسەر بنەمای برایەتی بێت‪ ،‬نەک دژایەتی و باسی “إنما” دا لە تەفسیرەکەیدا دەکەوێتە‬ ‫دوژمنایەتی‪.‬‬ ‫هەڵەوە کاتێک شوێن ئەو بیروڕایە دەکەوێت کە‬ ‫ئەوەی كە زۆر سەیرە ئەوەیە كە (شێخ‌زادە) پێکهاتەی “إنما” بە “إن” و “ما” ی نەرێ‌کردن‬ ‫كە یەكێكە لەوانەی پەراوێز (حاشیة) یان “نفي” لێک‌دەداتەوە‪ ،‬لە کاتێکدا ئەو “ما” یە ـ‬

‫ڕاڤ��ەی ڕاست و دروستی ئەو دەقە “إنما‬ ‫المٶمنون إخوة” ئەوەیە بوترێت “باوەڕداران‬ ‫هەر بران” نەک “هەر باوەڕداران بران”!‬ ‫ل��ەس��ەر (تەفسیری ب��ەی��ض��اوی) نوسیوە؛‬ ‫ئەویش لە پەراوێزی خۆیدا لەسەر لێكدانەوەی‬ ‫بەیضاوی بۆ ئەو دەقە؛ هەمان هەڵەی كردوە‪،‬‬ ‫دەڵێت‪“( :‬إنما” بۆ تایبەت‌کردن “حصر” ە‪،‬‬ ‫وەکو ئەوە وایە بڵێت‪ :‬برایەتی تەنها لەنێوان‬ ‫باوەڕداراندا هەیە‪ ،‬ئیتر برایەتی لەنێوان باوەڕدار‬ ‫و بێباوەڕدا نیە) “وإنما للحصر‪ ،‬فكأنه ال أخوة‬ ‫إال بين المؤمنين فال أخوة بين المؤمن والكافر”‪.‬‬ ‫ب��ڕوان��ە‪ :‬ش��ي �خ‌زاده‪ ،‬حاشية محيي الدين‬ ‫شيخ‌زاده على تفسير القاضي البيضاوي‪ .‬ضبط‬ ‫وتصحيح‪ :‬محمد عبد القادر شاهين‪ .‬دار الكتب‬ ‫العلمية‪ ،‬بيروت‪ .‬الطبعة األولى‪ .١٩٩٩ ،‬جـ‪،٧ .‬‬ ‫ص‪.٦٤٧ .‬‬ ‫لە كاتێكدا (حاشیەی شێخ‌زادە) یەكێكە لە‬ ‫ڕاڤە و پەراوێزە هەرەبەناوبانگەكانی (تەفسیری‬ ‫بەیضاوی)‪.‬‬ ‫ل��ەوەش سەیرتر ئەوەیە؛ وا دەردەکەوێت‬ ‫شێخ‌زادە لە (فەخروددینی ڕازی) ـەوە ئەو‬ ‫دەس��ت��ەواژە و ڕاڤ��ە هەڵەیەی نەقڵ ک��ردوە!‬ ‫فەخری ڕازی دو جار لە تەفسیرەکەیدا ئەو‬ ‫هەڵەیە دەکات‪:‬‬ ‫ـ جارێک لە باسی دەقی َ‬ ‫(أ حُي ُِّب َأ َح ُد ُك ْم َأ ْن‬ ‫َي ْأ ُك َل حَ ْل َم َأ ِخي ِه َم ْيت ًا) ـدا‪ ،‬کە ئەو ئەنجامەی لێ‬ ‫بەدەست دەهێنێت کە “غەیبەت‌کردنی بێباوەڕ”‬ ‫گوناهـ نیە چونکە برا نیە و تەنها باوەڕدار برایە!‬ ‫بۆ سەلماندنی ئەوەش دەڵێت‪ :‬ئەوەتا وتویەتی‪:‬‬ ‫“إ مَّ َِنا المُْ ْؤ ِم ُنونَ إ ِْخ َوٌة”‪ ،‬بۆیە ئیتر برایەتی هەر‬ ‫لەنێوانی باوەڕداراندایە‪َ “ :‬و َق� َ‬ ‫�ال ِم ْن قبل إ مَّ َِنا‬ ‫لمُْ‬ ‫ْ‬ ‫ينْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫المُْ ْؤ ِم ُنونَ إ ِْخ� َوٌة‪َ ،‬ف اَل ُأ ُخ َّو َة ِإلاَّ َب ا ؤمنني”‪.‬‬ ‫ال��رازي‪ ،‬التفسير الكبير (مفاتيح الغيب)‪ .‬دار‬ ‫إحياء التراث العربي‪ ،‬بيروت‪ .‬الطبعة الثالثة‪،‬‬ ‫‪ ١٤٢٠‬هـ‪ .‬جـ‪ ،٢٨ .‬ص‪.١١٠ .‬‬ ‫ـ جارێکی تریش کە دێتە سەر ڕاڤەی دەقی‬ ‫“إ مَّ َِنا المُْ ْؤ ِم ُنونَ إ ِْخ َوٌة”‪ ،‬کە دەڵێت‪“( :‬إنما” بۆ‬ ‫تایبەتکردن “حصر” ە‪ ،‬وات��ە‪ :‬برایەتی هەر‬ ‫لەنێوان ب��اوەڕداران��دا هەیە‪ ،‬و ئیتر لەنێوانی‬

‫کە دەچێتە سەر ئامڕازەکانی تریش وەکو “کأن”‬ ‫کە دەبێتە “کأنما” ـ زیادەیە و ناکرێت واتای‬ ‫نەرێ‌کردن بدات]‪.‬‬ ‫لە سەردەمی نوێیشدا هەندێک کەوتونەتە‬ ‫هەمان هەڵەوە‪ ،‬وەک��و (وهبة الزحيلي) لە‬ ‫(التفسير الوسيط) ـدا‪ ،‬و (محمد علي السايس)‬ ‫لە (تفسير آيات األحكام) ـدا‪ ،‬و (المنتصر‬ ‫الكتاني) لە (تفسير) ەکەیدا‪ ،‬و ئیتر مەال‬ ‫وەههابیەکانی وەکو (ئیبن باز) و (عوثەیمین)‬ ‫یش هەمیشە ئەو تێگەشتنە هەڵەیە دوپات‬ ‫دەک��ەن��ەوە و پێیان ن��اڕەوای��ە ب��ە جگە لە‬ ‫موسوڵمان بوترێت “برا”!‬ ‫ل���ەوەش سەیرتر ئ��ەوەی��ە وا دی���ارە الی‬ ‫(شافیعی) یش هەمان تێگەشتنی هەڵە هەیە!‬ ‫لە کتێبی (األم) دا لەسەر ئەوە دەڕوات کە‬ ‫لەنێوان موسوڵمان و ناموسوڵماندا “قیصاص”‬ ‫نیە‪ ،‬و بۆ ئەمەش سێ دەقی قورئان دەکاتە‬ ‫بەڵگە‪ ،‬یەکەمیان دەقی “ َيا َأيُّ َها الَّذِينَ آ َم ُنوا ُك ِت َب‬ ‫اص فيِ الْ َق ْت َلى” کە ڕوی دەمی لە‬ ‫َع َل ْي ُك ُم الْ ِق َص ُ‬ ‫موسوڵمانانە‪ ،‬دوەمیان کە دەڵێت “ َف َم ْن ُع ِف َي‬ ‫َل ُه ِم ْن َأ ِخي ِه َش ْي ٌء” کە باسی “برا” دەکات و‬ ‫مەبەستی ب��رای ئایینیە‪ ،‬و سێیەمیان ئەم‬ ‫دەقە “إ مَّ َِنا المُْ ْؤ ِم ُنونَ إ ِْخَ��وٌة” کە لەسەر ئەمە‬ ‫دەڵێت‪ :‬برایەتیی لەنێوان باوەڕداراندا داناوە‪ ،‬و‬ ‫ئەوە باوەڕداران و بێباوەڕانی جیا کردوەتەوە‬ ‫“ج َع َل الأُْ ُخ َّو َة َبينْ َ المُْ ْؤ ِم ِن َ‬ ‫ني َف َق َال‬ ‫و دایبڕیون‪َ :‬‬ ‫(إ مَّ َِنا المُْ ْؤ ِم ُنونَ إ ِْخ َوٌة) َو َق َط َع َذلِ َك َبينْ َ المُْ ْؤ ِم ِن َ‬ ‫ني‬ ‫َوالْ َكا ِفرِينَ ”‪ .‬األم‪ ،‬الشافعي‪ .‬دار المعرفة‪ ،‬بيروت‪.‬‬ ‫‪ .١٩٩٠‬جـ‪ ،٦ .‬ص‪ .٤٠ .‬هەروەها بڕوانە‪ :‬أحكام‬ ‫القرآن‪ ،‬الشافعي (جمع البيهقي)‪ .‬تعلیق‪ :‬عبد‬ ‫الغني عبد الخالق‪ .‬تقدیم‪ :‬محمد زاهد الكوثري‪.‬‬ ‫مكتبة الخانجي‪ ،‬القاهرة‪ .‬الطبعة الثانية‪.١٩٩٤ ،‬‬ ‫جـ‪ ،١ .‬ص‪.٢٧٣ .‬‬ ‫ئەوەی لە داڕشتنەکەی شافیعیەوە دیارە ـ‬ ‫هەرچەند تێگەشتنی داڕشتنی شافیعی قورسە‬ ‫ـ ئەوەیە کە مەبەستی ئەوە نیە کە “إنما” ئەو‬

‫واتایە دەگەیەنێت‪ ،‬بەڵکو وا دیارە مەبەستی‬ ‫ئەوەیە ب��اوەڕداری لە دەقەکەدا مەرجی ئەو‬ ‫برایەتیەیە کە باسی لێ دەکات‪ ،‬ئینجا مادەم‬ ‫ئ��ەو مەرجە لە بێباوەڕدا نیە؛ کەواتە ئەو‬ ‫برایەتیە بێباوەڕ ناگرێتەوە‪ .‬ئەگەر بەپێی ئەم‬ ‫تێگەشتنە بێت؛ لە ڕوی ئایینیەوە واریدە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نابێت ئەوە فەرامۆش بکرێت کە ئەو برایەتیەی‬ ‫دەقەکە باسی لێ دەکات “برایەتیی ئایینی” ـە‬ ‫کە جۆرێکی ئاوەڵواتایی “مجازي” ی برایەتیە‪،‬‬ ‫و جێی جۆرەکانی تری برایەتی ناگرێتەوە و‬ ‫ئەوانی تر ڕەت ناکاتەوە‪ ،‬وەکو برایەتی بە واتای‬ ‫هاوبەش‌بون لە باوکێکدا کە ئەمە برایەتیی‬ ‫ڕاستەقینە “حقیقي” ـە‪ ،‬و هەروەها برایەتیی‬ ‫ڕەچەڵەک و نەتەوە وەکو ئەوەی کەسێک سەر‬ ‫بە خێڵێک یان نەتەوەیەکە و دەوترێت برای‬ ‫ئەوانە‪ ،‬و هەروەها برایەتیی مرۆڤایەتی کە‬ ‫بریتیە لە هاوبەش‌بون لە مرۆڤ‌بوندا یاخود ـ‬ ‫بە گوزارشی ئایینی ـ هاوبەش‌بون لە باوکێکی‬ ‫یەکەمدا کە ئادەمە‪ ،‬ئەمانەش هەر برایەتین و‬ ‫دەکرێت بە هاونەتەوە و هاونیشتمان و هەمو‬ ‫مرۆڤەکانی تر بوترێت “برا”‪ ،‬هەر یەکەی بە‬ ‫واتای خۆی‪ ،‬کاتێکیش موسوڵمان بە موسوڵمان‬ ‫دەڵێت “برا”؛ ئەمە بە واتا ئایینیەکەیە نەک بە‬ ‫واتاکانی تر‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا هەندێک لە ئیسالمیەکان و مەالکان‬ ‫بەکارهێنانی وش��ەی “ب��را” بۆ هاونەتەوە و‬ ‫هاونیشتمان و مرۆڤەکانی تر قەدەغە دەکەن؛ لە‬ ‫قورئان خۆیدا وشەی “برا” بۆ کەسی هاونەتەوە‬ ‫بەکار هاتوە لەگەڵ جیاوازیی ئایینییش‪ .‬ئەوەتا‬ ‫چەند جارێک هەندێک لە پێغەمبەرەکان بە “برا”‬ ‫ی گەلەکانیان دادەنێت لەبەر ئەوەی لەو خێڵەیە‬ ‫یان لەو گەلەیە‪ ،‬لە کاتێکدا هەر بەپێی قورئان‬ ‫ئەو خێڵە یان ئەو گەلە باوەڕیان پێی نەهێناوە‬ ‫و ئازاریشیان داوە‪:‬‬ ‫ـ دو جار پێغەمبەر (هوود) بە برای گەلی‬ ‫(ع��اد) ناو دەب��ات‪َ “ :‬و ِإلىَ َع��ا ٍد َأ َخا ُه ْم ُه��ودًا”‬ ‫(األعراف‪( ،)٦٥ :‬هود‪.)٥٠ :‬‬ ‫ـ سێ جار پێغەمبەر “صالیح” بە برای گەلی‬ ‫(ثەمود) ناو دەبات‪َ “ :‬و ِإلىَ ثمَُو َد َأ َخا ُه ْم َص حِ ً‬ ‫الا”‬ ‫(األعراف‪( ،)٧٣ :‬هود‪َ “ ،)٦١ :‬و َل َق ْد َأ ْر َس ْل َنا ِإلىَ‬ ‫ثمَُو َد َأ َخا ُه ْم َص حِ ً‬ ‫الا” (النمل‪.)٤٥ :‬‬ ‫ـ سێ جار پێغەمبەر (شوعەیب) بە برای‬ ‫گەلی (م��ەدی��ەن) ن��او دەب��ات‪َ “ :‬و ِإلىَ َم ْد َينَ‬ ‫َأ َخا ُه ْم ُش َع ْي ًبا” (األعراف‪( ،)٨٥ :‬هود‪،)٨٤ :‬‬ ‫(العنكبوت‪.)٣٦ :‬‬ ‫ئەمەش لەبەر ئ��ەوەی ئ��ەو پێغەمبەرانە‬ ‫لەو گەالنەن‪ ،‬بۆیە پێیان وتراوە برای ئەوان‪.‬‬ ‫ئەمەش شێوازێكە لە زمانی عەرەبدا هەبوە‪.‬‬ ‫خۆ ئەگەر بەپێی لێکدانەوەی ئەو ئیسالمی‬ ‫و مەال توندڕەوانە بێت؛ دەبوایە قورئان ئەو‬ ‫پێغەمبەرانەی بە “برا” ی ئەو گەلە بێباوەڕانە‬ ‫دانەنایە!‬ ‫ئەوانە دەبێت سەرنجی ئەوە بدەن کە بە‬ ‫“برا” زانینی موسوڵمان لەالی موسڵمان بە‬ ‫واتایەکی ئایینیە و لە جۆری برایەتیی ئایینی‬ ‫و “ئیمانی” ـە‪ ،‬و ئیتر ئەمە نابێتە ڕێگر لەوەی‬ ‫وشەی “ب��را” بە وات��ای تر (وەک��و‪ :‬برایەتیی‬ ‫نەسەبی‪ ،‬خێڵەکی‪ ،‬نەتەوەیی‪ ،‬نیشتمانی‪،‬‬ ‫مرۆڤایەتی) بەکار بێت‪ .‬کاتێک موسوڵمان بە‬ ‫هاوئایینی خۆی دەڵێت “برا” (“أخ”)؛ ئەمە‬ ‫بەکارهێنانێکی ئایینی و “شەرعی” ی وشەکەیە‪،‬‬ ‫بەم پێیە زاراوەیەکی شەرعیە و بەکارهێنانێكی‬ ‫تایبەتیە‪ ،‬و ئاوەڵواتایی “مەجازی” یشە چونکە‬ ‫برایەتیی ڕاستەقینە بریتیە لە هاوبەشی لە‬ ‫باوکێکدا‪ ،‬و کاتێک لە دەقەکەدا “المٶمنون‬ ‫إخوة” موسوڵمانان بە برای یەکتر دان��راون‪،‬‬ ‫ئەمە ـ وەکو گەلێک لە موفەسسیرەکان باسیان‬ ‫ک��ردوە ـ یان پێک‌چواندن “تەشبیهـ” ـە لە‬ ‫بابەتی “التشبيه البليغ” (=تەشبیهـ لەگەڵ‬ ‫البردنی ئامڕازەکەی)‪ ،‬واتە‪“ :‬موسوڵمانان وەکو‬ ‫برا وان”‪ ،‬یان “ئیستیعارە” یە بەو پێیەی کە‬ ‫باوەڕ “إیمان” لەجێی ئەو باوکەیە کە برایەتیی‬ ‫پێ دێتە جێ‪ ،‬واتە ب��اوەڕە ئایینیەکە وەکو‬ ‫باوکێک و بنچینەیەکی هاوبەش چاوی لێ کراوە‬ ‫و بەم پێیەش باوەڕداران دەبنە برای یەکتر‪.‬‬ ‫و شتێكی زانراوە کە وشەی “أخ” لە دەقە‬ ‫ئیسالمیەکاندا چەند واتایەکی هەیە و بە چەند‬

‫شێوەیەک بەکار هاتوە‪ ،‬کە ئیمام (ابن الجوزي)‬ ‫لە کتێبی (نزهة األعين النواظر في علم الوجوه‬ ‫والنظائر) باسیان دەکات‪:‬‬ ‫‪ .١‬برای دایک و باوک یان یەکێکیان‪ .‬وەکو‬ ‫لە قورئاندا‪“ :‬فإن كان له إخوة فألمه السدس”‬ ‫و “فطوعت له نفسه قتل أخيه فقتله”‪.‬‬ ‫‪ .٢‬برای خێڵ [و گەل و نیشتمان]‪ .‬وەکو لە‬ ‫قورئاندا‪“ :‬وإلى عاد أخاهم هودا” و “وإلى ثمود‬ ‫أخاهم صالحا” و “وإلى مدين أخاهم شعيبا”‪.‬‬ ‫‪ .٣‬برای ئایینی و الیەنگریی ئایینی‪ .‬وەکو‬ ‫لە قورئاندا‪“ :‬فأصبحتم بنعمته إخوانا” و‬ ‫“إن المبذرين كانوا إخوان الشياطين” و إنما‬ ‫المؤمنون إخوة”‪.‬‬ ‫‪ .٤‬برا بە واتای هاوسۆز و دڵسۆز‪ .‬وەکو‬ ‫لە قورئاندا‪“ :‬ونزعنا ما في صدورهم من غل‬ ‫إخوانا”‪.‬‬ ‫‪ .٥‬برا بە واتای هاوڕێ‪ .‬وەکو لە قورئاندا‪:‬‬ ‫“إن هذا أخي له تسع وتسعون نعجة”‪.‬‬ ‫بڕوانە‪ :‬ابن الجوزي‪ ،‬نزهة األعين النواظر‬ ‫في علم الوجوه والنظائر‪ .‬تحقیق‪ :‬محمد عبد‬ ‫الكريم كاظم الراضي‪ .‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بيروت‪.‬‬ ‫الطبعة األولى‪ .١٩٨٤ ،‬ص‪.١٣٢ .‬‬ ‫ئینجا ئیتر جگە لە بەکارهێنان و “ئیطالق”‬ ‫ـە شەرعیەکە؛ دەکرێت وشەکە “برا” (“أخ”)‬ ‫بە هەمو واتا زمانی و عورفیەکانیشی بەکار‬ ‫بێت‪ .‬ئەو کاتە زاراوە شەرعیەکە جیاوازە لە‬ ‫زاراوە زمانی و عورفیەکە و تێکەڵ ناکرێن‪ .‬ئیتر‬ ‫کاتێک بە هاونەتەوە یان هاونیشتمان و هاوواڵت‬ ‫دەوترێت “ب��را”؛ ئەمە زاراوە شەرعیەکە نیە‬ ‫و زاراوە عورفیەکەیە و جیا دەکرێنەوە‪ ،‬ئیتر‬ ‫کاتێک بە مەسیحیەکان و ئێزدیەکانی واڵت یان‬ ‫ئەوانەیان کە کوردن دەوترێت “براکانمان”؛ ئەمە‬ ‫بە واتا شەرعیەکە نیە و بە واتا عورفیەکەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم کێشەی ئەو ئیسالمیە توندانە ئەوەیە‬ ‫دەیانەوێت ئایین تان‌وپۆی ژیان بگرێتەوە و هەمو‬ ‫شتێک بکرێتە ئایینی و هەتا هەمو زاراوەکان و‬ ‫دەستەواژەکانیش ئایینی بن و بە واتای ئایینی‬ ‫بەکار بێن‪ .‬کە ئەمە سەرباری هەمو شتێک؛‬ ‫نەشارەزاییشیانە هەتاکو لەو ڕێ‌وشوێن و ڕێباز‬ ‫و میتۆدە وردەی زانایانی ئایینیی ئیسالم لە‬ ‫ڕابردودا دایانناوە کە بەکارهێنانی وشەکان و‬ ‫دەستەواژەکانیان دابەش کردوە بۆ “زمانی” و‬ ‫“عورفی” و “شەرعی” و بەم شێوەیە زاراوەکان‬ ‫جیا دەکەنەوە‪ ،‬ئیتر زاراوەی عورفی و شەرعی‬ ‫تێکەڵ ناکەن‪ ،‬و بە بیانوی ئایینی شتی عورفی‬ ‫ئابڵوقە ن��ادەن‪ .‬جگە لە چەمکی برایەتی؛‬ ‫بینیمان ئیسالمیە توندەکان چ��ۆن وشەی‬ ‫“جەژن” یش لە واتا ئایینیەکەدا قەتیس دەکەن‬ ‫و پێیان ناڕەوایە بە واتای جەژنێکی دنیایی‬ ‫و نائایینی بەکار بێت! هەتا چەمکی “بدعة”‬ ‫یش کە خۆی زاراوەیەکی ئایینیە بە واتای شتی‬ ‫داهێنراو و زیادکراو بۆ دین؛ خەریکە هەندێک‬ ‫لە ئیسالمیەکان بە گشتاندن دەیشێوێنن و هەر‬ ‫شتێکیش دابهێنرێت و زیاد بکرێت بۆ ژیان؛‬ ‫قەدەغە دەکەن و بە چەمکی “بیدعە” ئابڵوقەی‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫الیەنێكی تر کە تیشک دەخاتە سەر واتای‬ ‫دەقی “إ مَّ َِنا المُْ ْؤ ِم ُنونَ إ ْ َِخ��وٌة”؛ ئەوەیە کە ئەم‬ ‫دەقە لە چوارچێوە و ئاوەڵدەق “سیاق” ێکدایە‬ ‫کە باسی کێشمەکێش و بەشەڕهاتنی دو الیەنە‬ ‫لەناو موسوڵماناندا‪ .‬چیرۆکی دەقەکەش باسی‬ ‫بەشەڕهاتنی کۆمەڵێک لە “ئەنصار” و کۆمەڵێک‬ ‫لە “موهاجیرون” دەگێڕێتەوە‪ .‬دەقەکە پێشتر‬ ‫داوا دەکات کە ئەگەر دو الیەن لە موسوڵمانان‬ ‫بە شەڕ هاتن؛ نێوانیان ڕێک بخەنەوە‪ ،‬و ئەگەر‬ ‫الیەنێک هەر سور بو لەسەر ناکۆکی و ستەمی‬ ‫لەوی تر کرد؛ تەمێی بکەن‪ .‬ئینجا لەم دەقەدا‬ ‫دوپاتی برایەتیی نێوان موسوڵمانان دەکاتەوە‬ ‫و دەڵێت‪ :‬نێوانی براکانتان چاک بکەن‪ .‬بەم‬ ‫شێوەیە بابەتەکە هەموی پەیوەندیی بە نێوانی‬ ‫موسوڵمانان خۆیانەوە هەیە و بە هیچ شێوەیەک‬ ‫باسی پەیوەندیی دەرەک���ی نیە و باسی‬ ‫پەیوەندیی موسوڵمان بە ناموسوڵمانەوە نیە‪.‬‬ ‫بەڵکو سورەتی (الحجرات) هەموی باسی کێشە‬ ‫و کاروبار و پەیوەندیە ناوخۆییەکانی کۆمەڵگای‬ ‫ئیسالمیە و باسی پەیوەندیی دەرەکی نیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )216‬دوشةممة ‪2014/9/15‬‬

‫‪5‬‬

‫لەسیبیریاوە‬ ‫بۆ بەغدا‬ ‫هێمن عـوسمان عەبدوڵاڵ‬

‫جۆنگەوە‪،‬هەنووكەیش ئێراق بەدەست‬ ‫پیاوێكەوە لە كەرامەتی دینی و تائیفی و‬ ‫مەزهەبییان دەدرێ‌‪ ،‬دیكتاتۆرەكان وەك‬ ‫زەمەن و ڕوداوەكان زیاتر و زووتر دوبارە‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬بەر پێگرتنیان نە بەزانست و‬ ‫نە بەتەكنەلۆژیا نە بەهەڵكشانی ساڵ و‬ ‫گۆڕینی ژمارەیان نابەسترێتەوە‪.‬‬ ‫ئەمرۆكە لە هەمووشوێنێك ناوچەكە و‬ ‫ئێراق بەتایبەتی زەمەن و ڕووداوەكان‪،‬‬ ‫كەسەكان و ڕەفتاریان دوبارە دەبنەوەو‬ ‫ئایندەیەكی خ��راپ و نزیكی شلۆقی‬ ‫دووب��ارەی لێوە دی��ارە‪ ،‬ئەوە ئێستا و‬

‫“لە دنیایەكدا كە زەمان بازنە ئاسایە‪،‬‬ ‫هەموو تەوقەكردنەكان‪ ،‬ماچەكان‪،‬‬ ‫لەدایكبوونەكان‪ ،‬وش��ەك��ان‪ ،‬پیت بە‬ ‫پیت دوپ��ات دەب��ن��ەوە‪ ،‬هەموو شتێك‬ ‫لە ئایندەدا دووپات دەبێتەوە‪ ،‬هەموو‬ ‫ڕووداوەك��ان ملیۆنان جار لە ڕاب��ردوودا‬ ‫ڕوویانداوە” ئەمە پاراگرافێكی بچوكە‬ ‫لە ڕۆمانی خەونەكانی ئەنیشتاین_ی‬ ‫ئالن الیتمان‪ .‬ئەم ڕۆمانە‪ ،‬لەبەردەم‬ ‫بۆچونێكی ن��وێ��دا ڕام���ان دەگ���رێ‌ و‬ ‫ئ��ەو پ��ەی��ام��ەم��ان ئ��اراس��ت��ە ئ��ەك��ات‪،‬‬ ‫م��ادام زەوی بازنە ئاسا دەخولێتەوە‬ ‫ڕووداوەك���ان لە پێشتردا ڕووی��ان��داوە‬ ‫و‪ ،‬بەردەوامیش دوبارە دەبنەوە‪ .‬گەر‬ ‫ئایندە چاو لەڕێی ڕووداو و پێشهاتی‬ ‫نادیار و ن��وێ‌ بێ‌ ئ��ەوە بە بۆچونی‬ ‫ئەم نوسەرە ئایندە هیچ نیە جگە لە‬ ‫ڕیسكێكی ك��ۆن و دوب���ارە‪ ،‬پێویست‬ ‫ناكات م��رۆڤ لە ئایندەیەك بترسێ‌‬ ‫نەدیار و نەدیدەیە‪ ،‬هەموو ئایندەمان‬ ‫دەزانین لە ڕووداوگەلێكی دوبارە پێك‬ ‫دێت‪ ،‬ژیانی هەنوكەیش هیچ واتایەكی‬ ‫نییە‪ .‬ڕووداو و پێشهاتەكان دووبارەبن‬ ‫بێ‌ شك كەسەكان كە ڕووداوەكان لەسەر‬ ‫دەست و فیكر و مامەڵەی ئەوان دێنە‬ ‫ڕوودان‪ ،‬خاوەنی ڕەفتار و گوفتاری‬ ‫دووبارەن‪ .‬گەر ڕووداوەكان لە زەمەنێكی‬ ‫بازنە ئاسادا دوبارە بێت ئەوا هەمان ئەو‬ ‫توێژەی مرۆڤ دەیخولقێنێ‌ كە لەوە و‬ ‫پێش بوون‪ ،‬مرۆڤێك بە سیفات و هزری‬ ‫نوێوە نییە لەو حەوت ملیار مرۆڤەی‬ ‫دانیشتوانەی زەوی بیر و رەفتاری جودا‬ ‫بێ‌‪ ،‬بەچەندین ملیۆن مرۆڤان وەك یەك‬ ‫بیر دەكەنەوە و وەك یەك هەڵسوكەوت‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬ڕەنگ و ڕوخساریشیان وەك ئەم چەند ڕۆژو هەفتە و مانگ و ساڵەی‬ ‫یەكە‪ ،‬هەرگیز مرۆڤێكی جیاواز “لە كردار ڕاب��ردوو نییە ئێراق نا ئارامە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫و گوفتار‪ ،‬هزر و فیكر و‪ ،‬خ��واردن و سەد ساڵ زیاتریشە ئێراق لە دۆخێكی‬ ‫خەوتن‪ ،‬ڕێگرتن و‪ ،‬دانیشتن و مامەڵەی ناهەموار دای��ە‪ ،‬ژیانی چەند ساڵەی‬ ‫ڕۆژانە” ی ئەو حەوت ملیار دانیشتوانەی ئێراقییەكان لە ژورێ��ك��ی تاكەكەسی‬ ‫زەوی لەدایك نابێ‌‪ ،‬نەچێتەوە سەر دەچێ‌‪ ،‬مامەڵە كردنیان وەك زیندانییەك‬ ‫كەسیان‪ .‬مرۆڤەكانیش و ڕوخسارەكان بووە‪ ،‬زیندانییەك وادەزانێ‌ ئاسمان تەنها‬ ‫دوب���ارەن‪ ،‬ئ��ەم دۆخ��ە بەتایبەت الی لە دەالقەی ژوورەكەی ئەو شینە‪ ،‬خودا‬ ‫سیاسییەكان و دیكتاتۆرەكان بەرچاو تەنها بەقەد ئینفیرادییەكەی دەبێ‌‪،‬‬ ‫ترە‪ ،‬حكومەت و سەركردە دیكتاتۆرەكان مرۆڤ لە زیندانێكی وەه��ادا بیر لەوە‬ ‫لە ساڵ و كاتی جیاوازیشدا بوون بەاڵم دەكاتەوە هێندە خۆی بچوك بكاتەوە‬ ‫زۆرینە لە بڕیار و دەسەاڵت و شكاندنی تا بتوانێ‌‪ ،‬لە كونی ئاوەڕۆكەوە لەگەڵ‬ ‫شكۆی مرۆڤ هاوبەشن‪ ،‬جولەكەیەك پیسی و گەن و گوێكەوە هەر چۆن بێ‌‬ ‫بەدەست هیتلەرەوە پاشان ئێراقییەكان بتوانێ‌ دەرچێ‌‪ ،‬بەشێوەی جیا‪ ،‬بەنهێنی‬ ‫ب��ەدەس��ت س���ەدام���ەوە و ئێستایش و بە دیاریكراوی ك��ەم تا زۆر‪ ،‬سەد‬ ‫بەجۆرێكی تر كۆرییەكان بەدەست كیم ساڵە ئێراق گیرۆدەی دەستی جەنگی‬

‫سارد و گەرمی ئائیفی و مەزهەبی و‬ ‫كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬لەوەها ژینگەیەكی وێراندا‬ ‫تاك تووشی داڕمانی دەروونی و بەدوی‬ ‫ئەویشدا ئەخالقی و ئاینی و مەزهەبی‬ ‫و كۆمەاڵیەتی ئەبێ‪ ‌،‬چاو و هزری تەنها‬ ‫نێچیرەكەی بەرامبەری دەبینێ‌ چۆن‬ ‫بتوانێ‌ تۆڵەی لێ‌ بكاتەوە‪ ،‬ئیدی ئەم‬ ‫تۆڵە لەیەككردنەوە بەناو گروپی جیاوە “‬ ‫ئەسحاب و ئەلهەق‪ ،‬خیالفەی ئیسالمی‪،‬‬ ‫موجاهیدانی بەدر و دەیانی تر” لەهەمان‬ ‫كاتیشدا بەپێی ڕاپرسی سەنتەری گالوب‬ ‫ئێراقییەكان ناشاد ترین مرۆڤن‪ ،‬لە‬

‫بەغدا دێتە بەرچاو‪ ،‬دۆستۆیفسكی ڕۆژێك‬ ‫بیری لە بەغدا‪ ،‬موسڵ‪ ،‬بەسرە‪ ،‬دیالە‪...‬‬ ‫و ڕۆژهەاڵتی ناوین نەكردووەتەوە بەاڵم‬ ‫لەزەمەنێكی بازنە ئاسادا زیندانییەكەی‬ ‫سیبیریا بووەتە موسڵ‪ ،‬بووەتە ئەنبار‬ ‫كاتێك لەشوێنێكی دیكەی یاداشتەكانیدا‬ ‫لە نێو زیندانی سبیریاوە دەنوسێ‌“‬ ‫“مرۆڤ چەند بچوك بێ‌‪ ،‬چەند نەگبەت‬ ‫بێ‌ و چەند كەم بایەخ بێ‌‪ ،‬بەتەبیعەت‬ ‫ح��ەز دەك���ات ك��ەرام��ەت��ی م��رۆڤ��ان��ەی‬ ‫بپارێزرێت‪ ،‬هەر زیندانییەك زۆر چاك‬ ‫دەزان��ێ‌ زیندانییە‪ ،‬دڵنیایە كەسێكی‬

‫مرۆڤانەیان پ��ارێ��زراو ب �ێ‌‪ ،‬م��رۆڤ لە‬ ‫ڕووە سایكۆییەكەیەوە زیاتر لە هەموو‬ ‫شت لەكاتی شكۆی مرۆڤانەیدا هەست‬ ‫ب��ە شكست و بچوكبونەوە دەك��ات‪،‬‬ ‫ئ��ەوە وای��ك��ردووە جەنگی ڕێكخراوی‬ ‫گروپە تیرۆریستییەكان‪ ،‬هاواڵتیانی‬ ‫مەدەنی دەیكەن‪ ،‬لە پێناو گەڕانەوەی‬ ‫ئ��ەو شكۆیەدا خۆ وەپ��اڵ هەموو ناو‬ ‫و گروپێك ئ��ەدەن كە بتوانێ‌ لە نێو‬ ‫مەتەرێزێكدا چەك وەربگرێ‌ و گوللە‬ ‫بەسەری دوژمنەكەیەوە بنێ‌‪.‬‬ ‫ڕۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت حەسارێكی‬

‫بەشێوەی جیا‪ ،‬بەنهێنی و بە دیاریكراوی كەم تا زۆر‪ ،‬سەد ساڵە ئێراق‬ ‫گــــیرۆدەی دەســـتی جەنگی سارد و گەرمی تائیفی و مــەزهەبی‬ ‫و كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬لەوەها ژینگەیەكی وێراندا تاك تووشی داڕمانی دەروونی‬ ‫و بەدوی ئەویشدا ئەخالقی و ئاینی و مەزهەبی و كۆمەاڵیەتی ئەبێ‪ ‌،‬چاو و هزری‬ ‫تەنها نێچیرەكەی بەرامبەری دەبینێ‌ چۆن بتوانێ‌ تۆڵەی لێ‌ بكاتەوە‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست حـــەسارێكی گەورەیە و سنوری نێوان واڵتەكانی‬ ‫بۆ دەستێوەردان و جــــەنگی تائیفی و مەزهەبی بۆ ئاودیوكردنی چەك‬ ‫و فیتنە و ئاشوب وەك پەڕەی سیگار وایە‪ ،‬بۆ هاواڵتی مەدەنی و گەشت‬ ‫و هات و چوونیش وەك ئاسن وایە و بایەقوش ناتوانێ‌ دەرچێ‌‪ ،‬لەم حەسارە گەورەدا‬ ‫ئەم سنورە بۆ دەست تێوەردانی یەكی دی زۆر ئاسانە‬ ‫هەمووكات زیاتر و ئێستا پێویستمان بە‬ ‫پاراستنی كەرامەتی ئێراقییەكانە‪.‬‬ ‫دۆستۆیفسكی كە فەرهەنگی ناسینی‬ ‫ڕەفتار و گوفتار و سایكۆی مرۆڤە‪،‬‬ ‫س��ەد س��اڵ و زیاتر لە نێو ڕۆم��ان و‬ ‫كەسایەتییەكانییەوە لە سیبیریاوە‬ ‫باسی كێشمە كێشی ئاینی ومرۆڤی‬ ‫ك��ردووە لەگەڵ یەك و لەگەڵ دونیا‪،‬‬ ‫دۆستۆیفسكی لەسیبیریاوە لەنێو‬ ‫یاداشتەكانی دەن��ووس�ێ‌ “ پیاوانێك‬ ‫هەن قەت ڕۆژێك لە ڕۆژان‪ ،‬دەستیان‬ ‫نەچووەتە خوێن‪ ،‬كەسیان نەكوشتووە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم زۆر لەوانە دڕو دڕەن��دەت��رن كە‬ ‫شەش كەسیان كوشتووە” ئێمە خێرا‬ ‫شێوەی پیاوانێكی بااڵ و هەیكەلی و‬ ‫سیاسی سونی و شیعە مەزهەبمان لە‬

‫ب��ێ��زراوی نا خۆشەویستە و‪ ،‬دەزان � ‌‬ ‫ێ‬ ‫لەچاو بەرپرسەكانیدا هیچ نییە‪ ،‬بەاڵم نە‬ ‫تەلبەند و نە كۆت و زنجیر ئەوەی لەبیر‬ ‫نابەنەوە كە مرۆڤە و دەبێ‌ مامەڵەیەكی‬ ‫مرۆڤانەی لەگەڵ بكرێت” هەنووكە‬ ‫ئێراقییەكان ش��ارەك��ان و مزگەوت و‬ ‫ئیمام زادە و كلێسایەكانیان لی بووەتە‬ ‫زیندان‪ ،‬گەر هەڵگری ناسنامەی هەركام‬ ‫لەو ئاین و مەزهەبانەبیت بەدەستی‬ ‫ئەوی دیكەیان كوژاروی‪ ،‬هەموو دەزانن‬ ‫گیرۆدەی دەستی جەنگی مەزهەبین‪.‬‬ ‫ئێراقیەكان مەسیحی بن یان شیعی یان‬ ‫سونی ب��ۆرژوا بن یان بە پێچەوانەوە‪،‬‬ ‫چەندێك خۆیان بە كەمینەو بچوكتر‬ ‫لە پیاوە بااڵ سیاسیەكانی بەغدا بزانن‬ ‫پێویستیان بەوەیە كەرامەت و شكۆی‬

‫گ��ەورەی��ە و سنوری نێوان واڵتەكانی‬ ‫بۆ دەستێوەردان و جەنگی تائیفی و‬ ‫مەزهەبی بۆ ئاودیوكردنی چەك و فیتنە‬ ‫و ئاشوب وەك پەڕەی سیگار وایە‪ ،‬بۆ‬ ‫هاواڵتی مەدەنی و گەشت و ه��ات و‬ ‫چوونیش وەك ئاسن وایە و بایەقوش‬ ‫ناتوانێ‌ دەرچێ‌‪ ،‬لەم حەسارە گەورەدا‬ ‫ئ��ەم س��ن��ورە ب��ۆ دەس���ت ت��ێ��وەردان��ی‬ ‫یەكی دی زۆر ئاسانە‪ ...‬كاتێك ئێراق‬ ‫سەد ساڵ بەر لە ئێستا مەلیكێكی لە‬ ‫سعودییەوە بۆ دەنێردرێ‌ فەرمانڕەوایی‬ ‫خاك و خەڵكی بكات‪ ،‬ئیدی شانشینی‬ ‫سعودی لە هزریدا تا دوو بۆ سێ‌ سەد‬ ‫ساڵی دیكەیش خ��ۆی ب��ە میراتگری‬ ‫خێراتی ئێراقی دراوسێی دەزان��ێ‌‪ ،‬وا‬ ‫دەفكرێ‌ هێشتا ئەم قەرزە تەواو نەبووەو‬

‫ب��ەردەوام دەبێ‌ وەریبگرێتەوە‪ ،‬گومان‬ ‫لەوەشدا نییە هەمیشە چاوی كۆڵۆنیاڵ‬ ‫و دەوڵەتەكاپیتالیزمەكان لەسەر ئەم‬ ‫ناوچەیە ب��ووە‪ ،‬كەدەستت گەیشت بە‬ ‫یەكێك لە واڵتانی ڕۆژه��ەاڵت دەتوانی‬ ‫ل��ەوێ��وە بەنێو پ���ەرەی سیگارەكاندا‬ ‫دەستت درێژ بكەیت‪ ،‬تەواوی حەسارەكە‬ ‫كۆنترۆڵ ئەكەیت‪ ،‬چونكە جیاوازی دەنگ‬ ‫و ڕەنگی ئاینی و‪ ،‬توندڕەوی مەزهەبی‬ ‫و تائیفی وسیاسی‪ ،‬نا هۆشیاری تاك‬ ‫هێندە تۆخ و دیارە بە سادەترین تاكتیك‬ ‫دەتوانی سەرجەمیان بدەیت بەگژ ئەوی‬ ‫تردا‪ ،‬جگە لەمەش هەمیشە بۆ جیهان و‬ ‫ئەوروپا و ئەمریكا گرنگ بووە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوین جەنگێكی تێدابێ‌ ئیدی ڕۆژێك‬ ‫لەئەفغانستان و ڕۆژێك لە بەحرەین و‬ ‫یەمەن و ڕۆژێكیش لە میسر و سوریا و‬ ‫ڕۆژێكیش لەئێراق ئەم جەنگە دەكات‪،‬‬ ‫ئارامی و تەناهی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫ڕۆژئاوا وەك مەترسییەك لەسەر خۆی‬ ‫بینیویەتی‪ ،‬لە هەمانكاتیشدا خۆی وەك‬ ‫ڕزگاركەر دەهێنتێتە پێشەوە و دەستی‬ ‫باوكایەتی و بەزەیییت پێدا دەهێنێ‌‪،‬‬ ‫خۆی سەرت دەشكێنێ‌ و‪ ،‬هەر خۆیشی‬ ‫ه��ەڕەش��ە ل��ەوك��ەس��ە دەك���ات س��ەری‬ ‫شكاندویت‪ ،‬دەڵ��ی نابێ‌ ك��ەس دزی‬ ‫لێ‌ بكات كەچی هەر خۆیشی كیسەی‬ ‫بۆ خێراتەكەت هەڵدوریوە‪ .‬ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست ئەو دۆزەخە گەورەیە خۆت و‬ ‫خەون و خەیاڵت و هەرچیت هەیە و نییە‬ ‫دەسوتێنێ‌ و پێی نازانی‪ ،‬ئەو زیندانە‬ ‫گەورەیە بڕۆی بۆ هەركوێ‌ كۆتەكانی‬ ‫بە گ��ەردن و ڕووخسارتەوەن‪ ،‬مرۆڤی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی لە هەر پنتێكی ئەم دونیایە بێ‌‬ ‫دیارە‪ ،‬مرۆڤێكی تێكشكاو و كەپتكراوە بە‬ ‫ئاسانی سیمای دەناسرێتەوە‪ ،‬مرۆڤێكی‬ ‫ناكۆك لە گەڵ خۆی و نەگونجاوە لەگەڵ‬ ‫دەوروب��ەرەك��ەی‪ ،‬ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫ستەیجێكی گ��ەورەی مرۆڤی شەرمن و‬ ‫گرگن و بودەڵە و لە هەمان كاتیشدا‬ ‫توندڕەوە‪ ،‬ئەم مرۆڤە لە هەركوێیەك بۆی‬ ‫بلوێ‌ دەستی دەكاتەوە و خوێن دەڕێژێ‌‬ ‫زۆرینەی گروپە توندەڕەوەكانیش لێرەوە‬ ‫دروستبوون و باڵو بوونەتەوە‪ .‬و زۆرینەی‬ ‫ڕۆژهەاڵتییەكانیش ڕێ‌ خۆشكەری‬ ‫ب��ە دۆزەخ��ی��ك��ردن��ی ژی��ان��ی خۆیانن و‬ ‫بەردەوامیش ئەم ڕووداوانە‪ ،‬زەمەن ئاسا‬ ‫دەخولێنەوە و ژیانی هەنوكە و ئایندەیش‬ ‫هیچ مانایەكی نییە‪ ،‬هەنوكە ئێراقییەكان‬ ‫نائومێدانە لە خاكێكی وێراندا دەربارەی‬ ‫ئایندەیان الیتمان ئاسا دەڵێن” لەدنیای‬ ‫بێ‌ ئایندەدا هەموو خولەكێك كۆتایی‬ ‫دنیایە “‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )216‬دوشةممة ‪2014/9/15‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫دەربارەى هابرماس و تیۆری رەخنەیی‬ ‫نیكۆالس دەیڤی‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬ئومێد محەمەد‬

‫(‪)3 – 3‬‬ ‫حەقیقەتی ناخەكی‪:‬‬ ‫پەیوەندییە ئاشكراكەرەكان‬ ‫لەزۆر الیەنەوە‪« ،‬زانین و بەرژەوەندی‬ ‫م��رۆی��ی» دەروازەی��ەك��ی سەرەكییە بۆ‬ ‫كتێبی «تیۆریی كردەی پەیوەندی» ‪.‬‬ ‫ئەم كتێبەی دواییان رووبەڕووبوونەوەیەكە‬ ‫لەگەڵ ئ��ەو رەخنە ج��ۆراوج��ۆران��ەی دژ‬ ‫بە كتێبی یەكەم» زانین و بەرژەوەندی‬ ‫مرۆیی» گیراون‪.‬‬ ‫لە نێوان ئ��ەو كێشانەی لەگەڵیاندا‬ ‫كەوتۆتە خەریكگەرییەوە‪ ،‬یەكێكیان ئەو‬ ‫دۆخە ترانسێندێنتالیانەن‪ ،‬كە پەیوەست‬ ‫دەكرێن بە بەرژەوەندی تێگەیشتنەوە و‬ ‫ئەویدیكەیشیان «ئایا روانگەی هابرماس‬ ‫بۆ گوتارێكی رزگاركەر‪ ،‬شتێكی زێتر لە‬ ‫ئایدیایەكی دەستەاڵتخوازە ‪ ،‬كە نیشانی‬ ‫ب��دات چ شتێك وەك��و حەقیقەت سەیر‬ ‫بكرێت؟»‪ .‬ئەو بە دەستەاڵتەوە دەكەوێتە‬ ‫بەرگریكردن لەبەرانبەر ئەم تۆمەتانە و‬ ‫بۆ ئەم كارەش سوود لە تیۆریی كردەی‬ ‫پەیوەندی وەردەگرێت‪ .‬ئەم تیۆرییە بەندە‬ ‫لەسەر لێكۆڵینەوەی بەرژەوەندییەكانی‬ ‫زانین لە تێگەیشتنی كولتووری و تا‬ ‫ئەندازەیەكیش بەندە لەسەر بیرەكانی‬ ‫ئ���ەو ل���ەب���ارەی پێشگریمانەكانی‬ ‫حەقیقەتی ناوەكی فۆنكسیۆنە (ئەركە)‬ ‫زمانناسییەكان‪.‬‬ ‫كتێبی «تیۆریی كردەی پەیوەندی»‬ ‫نیشاندەری چەشنێك ئاراستەگرتنی‬ ‫هابرماسە رووەو زمان‪ .‬سەرباری ئەمە‪،‬‬ ‫لەبری گەڕانەوە بۆ هایدێگەر و گادامەر‬ ‫لەبارەی ئەوەی دەڵێن زمان «فەزا»یە‪،‬‬ ‫كە «بوونی خۆی بەم رێیەوە ئاشكرا‬ ‫دەك�����ات»‪ ،‬ئ���ەوا ه��اب��رم��اس تێگەی‬ ‫ك��ردەی ق��س��ەك��ردن(‪)Speech Act‬‬ ‫ل��ە فەلسەفەی ئەنگلۆ‪-‬ئەمەریكاییدا‬ ‫دەه��ێ��ن��ێ��ت��ەگ��ۆڕێ‪ .‬ئ��ەگ��ەرچ��ی ئ��ەو‬ ‫بەشێوەیەكی پسپۆڕیانە لەبارەی پێوەری‬ ‫«دەستەاڵتی زمانناسییەوە» خەریك‬ ‫دەبێت‪ ،‬كە فۆنكسیۆنەكانی زمانناسی‬ ‫بوونەتە ه��ۆی دەرك��ەوت��ن��ەك��ەی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بزوێنەرە ناڕاستەوخۆكانی ئەو جیاواز‬ ‫نین لە بزوێنەرەكانی گادامەر‪ .‬سەرقاڵی‬ ‫ئەو تەنها بریتی نییە لە فۆنكسیۆنیی‬ ‫پراكسیسیانەی زمانناسی‪ ،‬بەڵكو ئەو‬ ‫دەرگیری شتێك بووە‪ ،‬كە بەهۆی كردە‬ ‫شیاوەكەیەوە‪ ،‬وەها فۆنكسیۆنێك ئاسان‬ ‫دەكات‪-‬بە تێڕوانینی هابرماس ئەم شتە‬ ‫بریتییە لە هەمان دەركەوتنی فۆرمی‬ ‫النەدراوی پەیوەندییەكان‪ .‬لەم شێوەیەدا‬ ‫وەرچ��ەرخ��ان و گۆڕانی كۆمەاڵیەتی بە‬ ‫چ��اوی بەرهەمێكی ئابووری‪-‬سیاسیی‬ ‫لێیناڕوانرێت‪ ،‬بەڵكو وەكو پۆتانسیەلێكی‬ ‫سەلماندن لێیدەڕوانرێت‪ ،‬كە دەتوانێت‬ ‫بەهۆی سروشتی زمانناسیی مرۆییەوە‬ ‫چاالك بكرێت‪ .‬ئەم ئاراستە زمانناسییە‬ ‫ئیمتیازی فەلسەفی جیاوازیشی هەیە‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەی كردەیی زمانناسی ئەوە‬ ‫ئاشكرا دەك��ات‪ ،‬كە ب��ەرژەوەن��دی زانین‬ ‫(لە وات��ا كانتییەكەا)‪ ،‬بریتی نییە لە‬ ‫پێشمەرجە ترانسێندێنتالەكان‪ ،‬بەڵكو ئەو‬ ‫دۆخانەن‪ ،‬كە ئێمە‪-‬لە پلەی بەكارهێنەرانی‬ ‫زماندا‪-‬پێشووتر لەگەڵیدا ئاشنا بووین‪.‬‬ ‫بە گوتنێكی دیكە‪ ،‬ئێمە «بەرژەوەندی‬ ‫پێشتیۆریی»مان هەیە‪ ،‬كە ئەو زمانەی‬ ‫قسەی پێدەكەین‪ ،‬ئ��ەوەی بەدیهێناوە‬ ‫و پەسەندی ك��ردووە‪ .‬سەرباری ئەمە‪،‬‬ ‫ئاراستەی زمانناسی و دەرگیربوونێكی‬ ‫ن��اچ��ارەك��ی��ان��ە ل��ەگ��ەڵ ئ���ەو ئ��اراس��ت��ە‬ ‫كۆمەاڵیەتییانەدا وەاڵمێكی راشكاوانەیە بۆ‬ ‫ئەو گروپانەی رەخنە لە هابرماس دەگرن‪،‬‬ ‫كە پرۆگرام و پرۆژەكەی ئەو بە سوبێكتیڤ‬ ‫و دەستەاڵتخوازانە دادەن��ێ��ن‪ .‬چونكە‬ ‫لێكدانەوەی ئەو لە پرۆسەیەكی دروست‬ ‫بە شێوەیەكی كۆیی جەختی لەسەر‬

‫كراوەتەوە‪ ،‬كە لە میانەی چەشنەكانی‬ ‫بەڵگەكاری پەیوەندییەوە هاتۆتەئارا‪ ،‬لە‬ ‫راستیدا ئەمە بەشێكە لە هەوڵدانی ئەو‬ ‫بۆ دەرچ��وون لە نەریتی سوبێكتیڤیزمی‬ ‫فەلسەفەی ئەوروپایی‪ ،‬ئەو ترادیسیۆنەی‬ ‫خۆی سەروەركردبوو بەسەر فەلسەفەی‬ ‫ئەوروپاییدا هەر لە رۆژگاری دێكارتەوە تا‬ ‫نیتچە و دوای ئەویش‪ .‬هابرماس رووناكاتە‬ ‫دیكۆنستراكسیۆنیی مێتافیزیك‪-‬كە وەكو‬ ‫رێگەیەكی بیركردنەوەى ئارەزوومەند‬ ‫و پووچی جیهانی دیكە باسی دەكات‪-‬‬ ‫بەاڵم دەكەوێتە بەرگریكردن لە بەرانبەر‬ ‫دەرەنجامە نیهیلیستییەكانی بیركردنەوەى‬ ‫پۆستنیتچەیی‪ .‬ئ��ەگ��ەرچ��ی تیۆریی‬ ‫«ویست بۆ دەستەاڵت» لە بۆچوونەكانی‬ ‫نیتچەدا بەهۆی بڕیاردانە سەلمێنراوەكانی‬ ‫خۆیەوە سنووردار دەبێت‪ -،‬بۆ نموونە‬ ‫كاتێك نیچە باس لەوە دەك��ات تەواوی‬ ‫ئەو بانگەشانەی لەبارەی حەقیقەتەوە‬ ‫ك��راون‪ ،‬شتێك نین جگە لە راگەیاندنی‬ ‫دەم��ارگ��رژی��ان��ەی رووك���ارەك���ان‪-‬ب���ەاڵم‬ ‫هابرماس جەخت لەوە دەكاتەوە كاتێك‬ ‫بانگەشە جیهانییەكانی عەقڵگەرایی تا‬ ‫ئاستی سوبێكتیڤیزم نزم دەبنەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫بارۆمەترە تازە كۆمەاڵیەتییەكان لە ئاستی‬ ‫ئینتەرسوبێكتیڤیتییەكاندا‬ ‫حەقیقەتە‬ ‫خ��ۆی��ان زی��ت��دەك��ەن��ەوە‪ .‬ب��ە تێڕوانینی‬ ‫نیتچە دۆزی���ن���ەوەی ب��ەرژەوەن��دی��ی��ە‬ ‫سوبێكتیڤیتییەكان دەبنە هۆی لەناوچوونی‬ ‫زانینی ئۆبژێكتیڤێتی‪ ،‬بەاڵم بە تێڕوانینی‬ ‫ه��اب��رم��اس ه��ەم��ان دۆزی��ن��ەوە دەبێتە‬

‫فەلسەفی مۆدێرنیتە‪ ،‬ل‪ )IX‬جیهانی‬ ‫ئایدیال و ئازاد و دوور لە ناخۆشی‪ ،‬شتێكە‬ ‫تەنها دەتوانین هیوای نزیكبوونەوەیمان‬ ‫ب��ۆی هەبێت‪ .‬هەرچۆنێك بێت‪ ،‬بەها‬ ‫مۆدێرنیتییەكانی هابرماس لەالیەن‬ ‫فەیلەسوفانی دیكەی هاوچەرخ‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫میشێل فوكۆ ‪ ،‬رەخنەیەكی زۆری ئاراستە‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫لە روانگەیەكەوە‪ ،‬رێككەوتنێكی بەرچاو‬ ‫لەنێوان ئەم دوو فەیلەسوفەدا هەیە‪ .‬وەكو‬ ‫فوكۆ‪ ،‬هابرماس رەخنەكانی نیتچە لە‬ ‫عەقڵ پەسەند دەكات‪ ،‬بەاڵم بەپێچەوانەی‬ ‫ئ���ەو‪ ،‬دەرەن��ج��ام��ە نیهیلیستییەكان‬ ‫رەتدەكاتەوە‪ .‬بە تێڕوانینی هابرماس‪،‬‬ ‫بیری پاش‪-‬بونیادگەرایی نیشانی دەدات‪،‬‬ ‫كە سوبێكتیڤیزم و ئینتەنسیۆنالیزم‬ ‫لەپێش كێشە ج��ی��اوازەك��ان��ی ژی��ان و‬ ‫سیستەمە جیاوازە زمانییەكان نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو نیشاندەری ئەركەكانیانە»‪.‬‬ ‫(گوتاری فەلسەفی مۆدێرنیتە‪ ،‬ل‪)IX‬‬ ‫كەواتە بەو چەشنەی لە ترادیسیۆنیی‬ ‫بیری كانتیدا دەبینرێت‪ ،‬سوبێكت جیهان‬ ‫نائافرێنێت‪ ،‬بەڵكو توخمێكی جیهانە و‬ ‫لە روانگەی زمانناسییەوە ناسێنراوە‪.‬‬ ‫س��ەرب��اری ئەمە‪ ،‬ئەگەرچی هابرماس‬ ‫س��وود لە رەخنەگەلێكی ل��ەم چەشنە‬ ‫وەردەگرێت وەكو دەروازەی پرۆژەكەی‬ ‫خ��ۆی‪ ،‬ب��ەاڵم پۆستمۆدێرنیستەكان‪،‬‬ ‫تێگەكانی وەك��و حەقیقەت‪ ،‬كۆدەنگی‬ ‫عەقڵگەراییانە و بانگەشەی راستیبوون‬ ‫دەبەنە ژێر پرسیارەوە و ئەمانەش ئەو‬

‫دابەزاندنی فەلسەفە تا ئاستی ئەدەبیات لەالیەن دێریداوە‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫جۆرێك پارادۆكس‪ .‬زەمینەی قبوڵكردنی وەها سازش و نزمكردنەوەیەك‪،‬‬ ‫تەنها بریتییە لە زەمینەیەكی رەوانبێژی‬ ‫ه��ۆی هاتنەئارای زانینی ریفلێكسیڤ‬ ‫(پ��ەرچ��ێ��ن��راو) و ئۆبژێكتیڤێتی‪ ،‬ئەم‬ ‫دۆزینەوەیە بریتییە لە هەمان گەیشتن بەم‬ ‫دیاریكردنەی‪ ،‬كە زانینی هێرمیونیتیك و‬ ‫تەكنیكی تەنها لەسەر بنەمای هەمان ئەو‬ ‫بەرژەوەندییە شیاوی هاتنەئارایە‪ .‬نیتچە‬ ‫باوەڕیی وەهایە حەقیقەت لە راستیدا‬ ‫لێكچوون و پەیوەندییگرتنە لەگەڵ داكەوت‬ ‫و ریالیتیدا و كەواتە‪ ،‬وەها گریمانە دەكات‪،‬‬ ‫كە لە حاڵەتی نەبوونی وەها لێكچوونێكدا‪،‬‬ ‫زانین شتێك نییە جگە لە بەرجەستەبوونی‬ ‫حەز و ویست بۆ دەستەاڵت‪ .‬لە الیەكی‬ ‫دیكەوە بە تێڕوانینی هابرماس‪ ،‬حەقیقەت‬ ‫شتێكی دەرەكی نییە‪ ،‬كە كەوتبێتە ژێر‬ ‫توێژینەوە و بەڵگەكارییەوە‪ ،‬بەڵكو لە نێو‬ ‫رەوتی توێژینەوەكان و بەڵگەكارییەكاندا‬ ‫پەیدا دەبێت‪ .‬كەواتە ئەو لە شێوەی‬ ‫نەبوونی هەرجۆرە لێكچوونێك‪ ،‬دووچاری‬ ‫ئاڵۆزی و پاشاگەردانی نایەت‪.‬‬ ‫ئاراستەی زمانناسی هابرماس سوود و‬ ‫گرنگییەكی لە رادەب��ەدەری هەیە‪ :‬لەبەر‬ ‫ئ���ەوەی هابرماس مامەڵە زمانناسیی‬ ‫و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان دەهێنێتە نێو‬ ‫سەنتەری زانینەوە‪ ،‬كەواتە بە ساناهی‬ ‫دەتوانێت خ��ۆی بپارێزێت لە تۆمەتی‬ ‫سوبێكتیڤیزم و دەرەنجامی نیهیلیستانەی‬ ‫بیركردنەوەى نیتچە‪ .‬بوونی بنەمای‬ ‫زمانناسی لە لێكۆڵینەوە و گفتوگۆكانی‬ ‫ئ��ەودا‪ ،‬دەبێتە ه��ۆی ئ��ەوەی هابرماس‬ ‫بەڕێی ئەم بیركردنەوەیەی‪ ،‬كە ویست‬ ‫بۆ حەقیقەت رزگاركردنی ئەفسانەیەكی‬ ‫مۆدێرنیستییە و بۆ ویستە سیاسییەكان‬ ‫هاتۆتە ئ���اراوە‪ ،‬ئ��ەوا دەی��ەوێ��ت خۆی‬ ‫لەمەش رزگار بكات‪ .‬ئەمە بەهۆی ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە ئۆبژێكتیڤیزم دەرەنجامی تێگەیشتن‬ ‫لە هەر جۆرە واتایەكە‪ ،‬كە لە روانگەی‬ ‫زمانناسییەوە دەبێتە هۆی دامەزراندنی‬ ‫پەیوەندی‪ .‬هابرماس دەڵێت تێگەیشتن‬ ‫لە كەالم‪ ،‬شتێك نییە تەنها پەیوەست‬ ‫بێت بە دوو الیەن یاخود چەند الیەنی‬ ‫گفتوگۆ و كەالمەكە‪ ،‬كە خاوەن ئەزموونی‬ ‫یەكسانن‪ ،‬و نە شتێكیشە پەیوەست‬

‫بێت بە نزیكییەكی زنجیرەیی گۆزارشتە‬ ‫تایبەتەكان‪ .‬تێگەیشتن ل��ەو بابەتەی‬ ‫ل��ەالی��ەن كەسێكەوە دەگ��وت��رێ��ت‪ ،‬ئەوا‬ ‫دوورە لە شێوازی دەربڕین و بیۆلۆژییانەی‬ ‫ئ��ەو‪ .‬ئ��ەم گفتوگۆ و لێكۆڵینەوەیە‪،‬‬ ‫دەبێتە ه��ۆی ف��ۆرم��ان��دن��ی دووب���ارەی‬ ‫هەلومەرجەكانی قسەكردنی ئایدیالی‪.‬‬ ‫ئەگەر سروشتی گوتار‪ ،‬داهێنەری واتای‬ ‫ئینتەرسوبێكتیڤیتە بێت‪-‬كە بەرزترە لە‬ ‫شێوازە دیالەكتی (لەهجەیی) و دەربڕینییە‬ ‫بیۆلۆژییەكان‪-‬ئەوا لەم شێوەیەدا دەبێتە‬ ‫هۆی دامەزراندنی بەڵگاندنی دروست و‬ ‫وردی تێگەیشتن لە وەها واتایەكدا‪ .‬كەواتە‬ ‫پەیوەندی رزگاركەرانە لەنێو دەروون��ی‬ ‫وەها لێكۆڵینەوە و گفتوگۆیەكدا ئامادەیە‬ ‫و لەنێو رەوتی ئەوانەشدا پەرەدەسەنێت‪.‬‬ ‫گ��رن��گ��ی��دان��ی ه��اب��رم��اس ب��ە زم���ان‪،‬‬ ‫گرنگیدان نییە بە پێگهاتەی سینتاكسی‬ ‫و س��ی��م��ی��ۆل��ۆژی��ی��ان��ەی زم����ان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫خەریكبوونە لەگەڵ ئەو شتەی لە «كردەی‬ ‫پەیوەندی»یەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬ئەو‬ ‫دەخوازێت پرۆسە «پێشتیۆریی»یەكان‬ ‫ب��دۆزێ��ت��ەوە‪ ،‬كە گەرەنتی تێگەیشتنی‬ ‫بیسەر لە «چۆنێتی بەردەوامبوون»ی‬ ‫پ��رۆس��ەك��ە ب��ك��ات و ه��ەوڵ��ی ئ���ەو بۆ‬ ‫تێگەیشتنی سروشتی هاوبەشی پێكهاتە‬ ‫پێشتیۆرییەكان بە شوێنێك بگەیەنێت‪-‬‬ ‫وەها پێكهاتەیەكی پێشتیۆریی‪ ،‬دەبێتە‬ ‫ه���ۆی ئ��اس��ان��ك��ردن��ی «ب���ەردەوام���ی»‬ ‫پرۆسەكان‪ .‬هابرماس باوەڕیی وەهایە‬ ‫هەبوونی خ��ودی ئەم پێكهاتانەیە‪ ،‬كە‬ ‫دەگۆڕێن بۆ پێكهاتە رێككەوتووییەكان‬ ‫و كاریگەریی ل��ەس��ەر عەقاڵنییەت و‬ ‫شیاوێتی گوتاری كۆمەاڵیەتی دادەنێن‪.‬‬ ‫بە رووكردنە ئەم بابەتە‪ ،‬ئەوا هابرماس‬ ‫لەگەڵ تیۆرییە زمانناسییەكانی چۆمسكی‬ ‫و توێژینەوەكانی پیاژە لەبارەی گەشەی‬ ‫تێگەیشتن الی مندااڵن خەریك دەبێت‬ ‫و بەشێكی زۆر ب��ۆ ئ���ەوان ت��ەرخ��ان‬ ‫دەكات‪ .‬ئەو لەم توێژینەوانەدا چەندین‬ ‫نموونە لە چۆنێتی هاتنەئارای گوتاری‬ ‫پێوەرەكانی رێككەوتنی خۆی دەهێنێتە‬ ‫گۆڕێ‪ .‬هابرماس باوەڕیی وەهایە تیۆریی‬

‫«كردەی پەیوەندی» ئەوە دەسەلمێنێت‪،‬‬ ‫كە بەرژەوەندی رزگاركەر بریتیی نییە‬ ‫لە تیۆرییەكی رێژەگەرایی‪ ،‬چونكە لەو‬ ‫پێكهاتانەوە دێتەئاراوە‪ ،‬كە پەیوەستن‬ ‫بە خ��ودی گوتاری ك���راوەوە‪ .‬ه��ەر بەو‬ ‫چەشنەی هایدێگەر و گ��ادام��ەر دژی‬ ‫ئەوەن‪ ،‬ئێمە بەڕێی زمانەوە پەیوەندی‬ ‫دانامەزرێنین‪ ،‬بەڵكو ئێمە ناچارین سوودی‬ ‫لێوەربگرین و ئەم ناچاربوونەش ئێمە‬ ‫رووەو لۆژیكی رەخنە و كۆدەنگی ئاراستە‬ ‫دەك��ات‪ .‬هابرماس پەرە بەم ئایدیایەی‬ ‫گادامەر دەدات‪ ،‬كە «هەركەسێك خاوەن‬ ‫زمانێك بێت‪ ،‬ئەوا خاوەنی دنیایە» و‬ ‫ئەم خاوەندارێتیبوونەش سەبارەت بە‬ ‫ئاسۆی زمان دەبێتە هۆی گەیشتن بە‬ ‫ت��ەواوی ئاسۆكانی دیكەی زمانەكان‪-‬بە‬ ‫تێڕوانینی گادامەر گەیشتن بەمە‪ ،‬لەڕێی‬ ‫وەرگ��ێ��ڕان��ەوە دەستەبەر دەب��ێ��ت‪ .‬ئەو‬ ‫وەها خەریكی لێكۆڵینەوە دەبێت‪ ،‬كە‬ ‫هەركەسێك بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ‬ ‫بە زمانێك قسەدەكات‪ ،‬كە پەیوەستە‬ ‫بە كۆمەڵگەیەكی جیهانییەوە و وەها‬ ‫قسەكردنێكیش پێویستی بە خواستی‬ ‫پەیوەستبوون بەم كۆمەڵگە جیهانییەوە‬ ‫ه��ەی��ە‪ -‬ئ��ەو جیهانەی ل��ەس��ەر بنەمای‬ ‫كۆدەنگی و رێككەوتن‪ ،‬عەقاڵنییەت و‬ ‫رێككەوتنی ئازادانە دام��ەزراوە و تێیدا‬ ‫هەمووان بەو چەشنە قسە دەك��ەن‪ ،‬كە‬ ‫كەسێك قسەی پێدەكات‪ .‬گەورەترین و‬ ‫كاریگەرترین رۆڵی هابرماس لە فەلسەفەی‬ ‫ئەوروپای هاوچەرخدا بریتییە لەوەی‪ ،‬كە‬ ‫وەها ئارەزوویەك نە بەسەرماندا سەپێنراوە‬ ‫و نە دەرەنجامێكی رێكەوتیشە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەڕێی فۆنكسیۆنیی زمانناسی ریالیتی‬ ‫ئێمەوە سەرچاوە دەگرێت‪ -‬بەهۆی ئەو‬ ‫فۆنكسیۆنی قسەكردنەوە ئێمە دەچینە‬ ‫نێوئەم چەشنە كردارەوە‪.‬‬ ‫حەقیقەت لە گەمارۆداندا‪ :‬بەگریكردن‬ ‫لە مۆدێرنیتە‬ ‫ت��ەوەری سەرەكی بیركردنەوەكانی‬ ‫هابرماس بریتییە ل��ەوەی «مۆدێرنیتی‬ ‫پرۆژەیەكی ت��ەوان��ەك��راوە»‪( .‬گوتاری‬

‫شتانەن‪ ،‬كە فەلسەفەی هابرماسی لەسەر‬ ‫دام����ەزراوە‪ .‬ئ��ەم بابەتە ناكۆكییەكی‬ ‫ل��ێ��دەك��ەوێ��ت��ەوە ل��ەب��ارەی راڤ��ەك��ردن��ی‬ ‫جیاوازی فەلسەفەی كانت‪ .‬تێڕوانینی‬ ‫كانت لەسەر بنەمای ئ��ەوەی پێكهاتە‬ ‫گریمانەییەكانی سروشت ری��ال نین‪،‬‬ ‫بەڵكو چەندین پێكهاتەی هۆشەكین‪،‬‬ ‫ئەمەش دەبێتە هۆی هاتنەئارای دوو‬ ‫رەوتی فیكری‪ .‬لەالیەكەوە‪ ،‬بۆچوونەكانی‬ ‫كانت هەم بەهۆی ماركس و هەم بەهۆی‬ ‫تیۆریداڕێژانی دواترەوە پەسەند دەكرێت‪-‬‬ ‫ئەو تیۆریداڕێژانەی باوەڕییان وایە زانین‬ ‫بریتییە لە پێكهاتەیەكی مرۆیی‪ .‬بەاڵم ئەو‬ ‫لەالیەن هەمان ئەو كەسانەوە دەكەوێتە‬ ‫ب��ەر رەخنەیەكی ت��ون��دەوە‪ ،‬كە بۆچی‬ ‫سروشتی ئیندەكشنیی (ئیستقرائی)‬ ‫بیركردنەوەى پەسەند كردووە و گەشە‬ ‫فەرامۆش‬ ‫مێژوویی‪-‬كۆمەاڵیەتییەكەی‬ ‫كردووە‪ .‬ریالیزمی گشتیی هابرماس ئەم‬ ‫رەوتەی گرتۆتە بەر‪ .‬لەالیەكی دیكەوە‪،‬‬ ‫بیرمەندانی وەكو دێریدا‪ ،‬رەوتێكی دیكە‬ ‫دەگ��رن��ەب��ەر‪ .‬ئ��ەوان باوەڕییان وەهایە‬ ‫«دووەمین سەردەمی رۆشنگەری»‪-‬كە‬ ‫لە بیركردنەوەكانی نیتچەدا خراوەتەڕوو‪-‬‬ ‫وەك��و نیشانەی ویست بۆ دەستەاڵت‬ ‫دادەنێن‪ ،‬كە لە نێو زانینی ئیندەكشنی‬ ‫كانتدا هەیە‪ .‬خراپوێژی نیتچە لەبارەی‬ ‫حەقیقەت و باسكردنی وەكو روانگەیەكی‬ ‫سوبێكتی‪ ،‬ئەمە دەبێتە بنەمای بیری‬ ‫ه��اب��رم��اس ل��ە ئاراستەگرتنی رووەو‬ ‫حەقیقەت‪ .‬ئەوانیدی‪ ،‬بۆ نموونە دێریدا‪،‬‬ ‫دوورك��ەوت��ن��ەوە لەم پنتی دەرچوونەی‬ ‫نیتچە و رەوتێكی دیكەیان گرتەبەر‪،‬‬ ‫كە بەهۆی نیتچەوە سەرەتایگرتبوو‪:‬‬ ‫لەنێوبردنی رواڵ��ەت��ی «حەقیقەت»‬ ‫ب��ۆ ئۆبژێكتیبوون‪ .‬دێ��ری��دا ب��اوەڕی��ی‬ ‫وەه��ای��ە تێگەكانی وەك��و رەسەنێتی‪،‬‬ ‫عەقاڵنییەت و كۆدەنگی‪ ،‬كە بنەماكانی‬ ‫بیری هابرماس پێكدەهێنن‪ ،‬چەندین‬ ‫ئەفسانەن بەهۆی مرۆڤەوە هاتوونەتەئارا‬ ‫و دەرەنجامی گەمەی زمانین‪ .‬لەالیەكی‬ ‫دیكەوە‪ ،‬ناكۆكی فوكۆ لەگەڵ ئەمەدا بەم‬

‫چەشنەیە‪ ،‬كە تەواوی ئەم ئەفسانانە‪ ،‬لە‬ ‫ستراتیژییەكانی دەستەاڵتی تاكەكان و‬ ‫دەستێوەردانی ئەوان لە كۆمەڵە جیاوازە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانەوە سەرچاوەیان گرتووە‪.‬‬ ‫بۆ وەاڵم��دان��ەوەی ئەم رەخنەگرانە‪،‬‬ ‫ه��اب��رم��اس دەپ��رس��ێ��ت چ��ی روودەدات‬ ‫ئەگەر پێوەرە رەخنەییەكان لەبواری‬ ‫عەقاڵنییەتی گشتیدا نەفی بكرێنەوە؟‬ ‫لە كتێبەكەی دوای��ی خۆیدا بە ناوی‬ ‫«گوتاری فەلسەفی مۆدێرنیتە»‪ ،‬ئەو‬ ‫وەها دەكەوێتە باسكردن‪ ،‬كە دابەزاندنی‬ ‫فەلسەفە تا ئاستی ئەدەبیات لەالیەن‬ ‫دێریداوە‪ ،‬بریتییە لە جۆرێك پارادۆكس‪.‬‬ ‫زەمینەی قبوڵكردنی وەه��ا س��ازش و‬ ‫ن��زم��ك��ردن��ەوەی��ەك‪ ،‬تەنها بریتییە لە‬ ‫زەمینەیەكی رەوانبێژی و سەرباری ئەمە‪،‬‬ ‫ئەگەر جوانیناسی پێوەری فەلسەفە‬ ‫بێت‪ ،‬ئ��ەوا لۆژیكی سوبێكتیڤیزم‪ ،‬كە‬ ‫رۆژگارێك سەروەری خۆی لەدەستدابوو‪،‬‬ ‫ئ��ەوا دووب��ارە خۆی زیتدەكاتەوە‪ .‬هەر‬ ‫رەخ��ن��ەی��ەك��ی ع��ەق��ڵ‪ ،‬ك��ە بانگەشەی‬ ‫گشتێتی بكات‪ ،‬دەبێتە هۆی نزمبوونەوەی‬ ‫زەمینە عەقاڵنییەكانی خۆی و سەرەنجام‬ ‫دەبێتە هۆی رەتكردنەوەی خۆی‪ .‬ئەگەر‬ ‫عەقڵ توانستی تێگەیشتنی «درۆبێژی»‬ ‫هەبێت‪ ،‬كەواتە توانستی تێگەیشتنی‬ ‫«حەقیقەت»یشی هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم دێریدا‬ ‫وەها تایبەتمەندییەكی دیالەكتیكی عەقڵ‬ ‫رەتدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ه��اب��رم��اس ه�����اوڕای س��ازش��ك��ردن��ی‬ ‫ئایدیالە هیومانیستییەكانە بۆ سەرچاوە‬ ‫ئەزموونییەكانیان‪ ،‬ئەو ئایدیایەی بەهۆی‬ ‫ئاركیۆلۆژیی فوكۆوە داڕێژرابوو‪ .‬هەوڵی‬ ‫خودی ئەو بۆ نیشاندانی ئ��ەوەی چۆن‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی ترانسێندێنتالی زانینی‬ ‫م��رۆی��ی ب��ە س��وودوەرگ��رت��ن ل��ە زم��ان‬ ‫دێتەئاراوە‪ ،‬تا ئەندازەیەك رێگەیەكی‬ ‫هاوشێوەی گرتووەتەبەر‪ .‬فوكۆ تا ئەو‬ ‫شوێنە پەیڕەوی لە نیتچە دەك��ات‪ ،‬كە‬ ‫باوەڕیی وەهایە خستنەڕووی سەرچاوە‬ ‫ئەزموونییەكانی بانگەشەیەكی گشتێتی‬ ‫یەكسانە بە رەتكردنەوەی خۆی‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫هابرماس لە هەوڵی رەتكردنەوەی ئەو‬ ‫ئایدیایانەدا نییە‪ ،‬كە پەیوەست بە عەقڵ‬ ‫یان حەقیقەتەوە دەخرێنەڕوو‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫هەوڵی فۆرماندنەوەی دووبارەی ئەوانەدایە‪.‬‬ ‫جیاوازی لە روانگەی سیاسیی هابرماس‬ ‫و فوكۆدا‪ ،‬دەبێتە هۆی جیابوونەوەی‬ ‫ئەم دوو بیرمەندە‪ .‬بە تێڕوانینی فوكۆ‪،‬‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتی ئەو مەیدانەیە‪ ،‬كە‬ ‫دەستەاڵتە جیاوازەكان تێیدا سەرقاڵی‬ ‫داگیركردن و جەنگینن دژ بەیەكتری بۆ‬ ‫ئەوەی خۆیان بپارێزن‪ .‬وەها روانگەیەكی‬ ‫ئەو بۆ ئەمە بوو لەبارەی بەرگریكردن لە‬ ‫كەمینەیەك قسە بكات‪ ،‬كە دەنگی ئەوان‬ ‫بەهۆی بەرژەوەندی دەستەاڵتە زاڵەكانەوە‬ ‫كپ كرابوو‪ .‬سیاسەتی فوكۆ لەو الیەنەوە‬ ‫پلورالیستیانەیە‪ ،‬كە خۆی دەنگی زۆرینەی‬ ‫ئەوانەی كپ كراون‪ ،‬دەناسێنێت و لە الیەكی‬ ‫دیكەوە بەم هۆیەوە چارەنووسخوازانەیە‪،‬‬ ‫كە پلورالیزمەكەی ئەو تا ئەندازەیەك‬ ‫هاوشێوەی ئەم گوتەیەیە‪ ،‬كە «مێژوو‪،‬‬ ‫جەنگی هەمووانە دژ بە ه��ەم��ووان»‪.‬‬ ‫هابرماس بناغەیەكی هیوا پێشنیار دەكات‪،‬‬ ‫چونكە تیۆریی «ك��ردەی پەیوەندی»‬ ‫رەه��اب��وون��ی جەنگی ه��ەم��ووان دژ بە‬ ‫هەمووان رەتدەكاتەوە‪ .‬ئەگەر ناكۆكییەك‬ ‫لەبارەی پرسەكەوە خۆی زیت بكاتەوە‪،‬‬ ‫النی كەم یەكگرتووییەك بوونی هەیە و ئەو‬ ‫یەكسانییە بابەتی ناكۆكییەكەیە‪ .‬ئێستا‬ ‫ئەگەر وەها یەكێتییەك وەربگرین‪ ،‬لەم‬ ‫شێوەیەدا ئەگەری گەیشتن بە رێككەوتن و‬ ‫كۆدەنگیی شیاو دەبێت‪ .‬تێگەی رەخنەی‬ ‫رزگاركەر لەوانەیە دوایین بەرگری بێت لە‬ ‫بەرانبەر خۆویستی دۆگماییانەی ئایینی‪،‬‬ ‫سیاسیی و كولتووری‪.‬‬ ‫سەرچاوە‬ ‫‪Jenny Teichman (ed.,):‬‬ ‫‪An Introduction to Modern‬‬ ‫‪European Philosophy, St.‬‬ ‫‪Martin›s Press, New York,‬‬ ‫‪1995, pp.145-162.‬‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )216‬دوشةممة ‪2014/9/15‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫پۆست تراوما ‪ ..‬به‌ره‌و پێناسه‌یه‌كی نوێ؟‬

‫كاثرین ماالبۆ‬ ‫و‪ :‬شارا تاهیر‬

‫به‌شی یه‌كه‌م‬ ‫س�لاڤ��ۆی ژی���ژه‌ك ل�ه‌ وت��اره‌ك �ه‌ی‬ ‫خۆیدا به‌ ناوی (دیكارت و سوبێكتی‬ ‫پۆست تراومایی)ـەوە‪ ،‬ڕه‌خنه‌یه‌كی‬ ‫زۆر وردو جوانی لێكدانه‌وه‌و شیكاری‬ ‫ه���ه‌ردوو ڕێ��ب��ازی ن��ی��رۆب��ای��ۆل��ۆژی و‬ ‫نیرۆده‌رونشیكاری بۆ ت��راوم��ا واته‌‬ ‫(شۆكی ده‌رون���ی) ده‌ك��ات‪ .‬ژی��ژه‌ك‬ ‫تەحەدای ئه‌و ڕێگه‌ و شێوازه‌ ده‌كات‬ ‫كه‌ ئه‌م ڕێبازانه‌ ده‌یگرنه‌ به‌ر تاوه‌كو‬ ‫جێى پێناسه‌ فرۆید و الكانییه‌كه‌‬ ‫بگرنه‌وه‌ سەبارەت بە برین و زامی‬ ‫ده‌روونی‪.‬‬ ‫ده‌كرێت ڕه‌خنه‌كه‌ی ژی��ژه‌ك له‌م‬ ‫سه‌رنجه‌ی خواره‌وه‌دا‌ كورتبكه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫له‌ كاتێكدا نیرۆبایه‌لۆژی ره‌خنه‌ی‬ ‫خۆی هه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌ ده‌رونشیكاری‬ ‫و ب�ه‌ تایبه‌تیش ئ���ه‌وه‌ی ف��رۆی��د و‬ ‫الكان‪ ،‬به‌الم بێئاگان له‌و ڕاستتیه‌ی‌‬ ‫كه‌ الك��ان كتومت ئ��ه‌وه‌ی وت��وه‌ كه‌‬ ‫ئ�ه‌م��ان وا هه‌ستده‌كه‌ن نه‌یوتوه‌و‬ ‫باسی نه‌كردوه‌‪ .‬هه‌ربۆیه‌ش به‌ الكان‬ ‫ده‌میان داده‌خه‌ینه‌وه‌ له‌و كاته‌ی كه‌‬ ‫پێیانوابێت ئه‌مان له‌ دیدوبۆچونێكی‬ ‫جیا ل���ه‌وه‌ی الك���ان قسه‌ ل �ه‌ سه‌ر‬ ‫ده‌رونشیكاری ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫بۆچی ئه‌مه‌ وایه‌؟ چۆن مومكینه‌‬ ‫الكان دوباره‌بكه‌یته‌وه‌ به‌ بێئه‌وه‌ی‬ ‫ب��زان��ی��ت و هه‌ستی پێبكه‌یت كه‌‬ ‫دوباره‌تكردۆته‌وه‌؟ به‌ ڕای ژیژه‌كشێوازه‌‬ ‫ه��اوچ �ه‌رخ �ه‌ك��ان ب��ۆ لێكدانه‌وه‌ی‬ ‫ترواما وه‌ك خۆیان و به‌ بێ ئاگایی‬ ‫ده‌مێننه‌وه‌‪ ،‬جا ئه‌مه‌ له‌ ڕقوكینه‌وه‌‬ ‫بێت یان بۆ خۆشی‪ ،‬وه‌كچۆنیش په‌ی‬ ‫به‌وه‌ ده‌سته‌واژه‌ گرنگ و سه‌ره‌كییه‌ی‬ ‫الك���ان ن��اب �ه‌ن ك �ه‌ ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ت��راوم��ا‬ ‫هه‌میشه‌ و به‌به‌رده‌وامی له‌ ڕووداندایه‬ ‫و ڕووی�����داوه‌‪ .‬ره‌ن��گ �ه‌ تراومایه‌كی‬ ‫ت��ای��ب�ه‌ت ی��ان شۆكێكی ده‌روون���ی‬ ‫ڕووبدات له‌به‌رئه‌وه‌ی تراومایه‌كی تری‬ ‫بنه‌ڕه‌تی و ئه‌وه‌ی كه‌ پێده‌ڵێین ڕیاڵ‬ ‫یان تراومای تراسێندێنتاڵهه‌میشه‌و‬ ‫به‌به‌رده‌وامی ڕوویداوه‌ و هه‌بوه‌‪.‬تراوما‬ ‫هه‌میشه‌و به‌ به‌رده‌وامی له‌ ڕووداندایه‌‪.‬‬ ‫الك��ان هه‌میشه‌ وتویه‌تی هه‌میشه‌و‬ ‫به‌به‌رده‌وامی!‬ ‫شێوازی نوێی لێكدانه‌وه‌ی تراوما‬ ‫ته‌نها ته‌ئكیدكردنه‌وه‌یه‌كی هه‌میشه‌و‬ ‫به‌رده‌وامیه‌كه‌ی الكانه‌ نه‌ك نه‌فیكردنی‬ ‫هه‌میشه‌و به‌ به‌رده‌وامی‪ .‬به‌ مانایه‌كی‬ ‫تر‪ ،‬ئ �ه‌وه‌ی ئ �ه‌وان ده‌یڵێن به‌ ته‌نیا‬ ‫ووتنه‌وه‌و دووباره‌كردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌‬ ‫ڕوویداوه‌و ووتراوه‌‪.‬‬ ‫گ��ه‌ر بڵێین ت��راوم��ا شتێكه‌ به‌‬ ‫به‌رده‌وامی ڕووی��داوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ بۆ خۆی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ به‌ چانس و‬ ‫سودفه‌ ڕوون��ادات‪ .‬به‌و مانایه‌ی هه‌ر‬ ‫ڕووداو و یان شۆكێكی تر ده‌بێته‌‬ ‫زیاتر ئازاردانی سوبێكته‌ برینداره‌كه‌‪.‬‬ ‫دیاره‌ الی هه‌ردوو‪ ،‬الكان و فرۆیدیش‬ ‫نكوڵییه‌كی ئاشكراو دی��ار هه‌یه‌ بۆ‬ ‫چانس‪ .‬له‌ پشت پره‌نسیپی هه‌میشه‌و‬ ‫به‌ به‌رده‌وامی‪ ،‬شتێك هه‌یه‌ كه‌ الكان‬

‫هه‌رگیز نه‌یوتوه‌ به‌ ڕداه‌ی���ه‌ك كه‌‬ ‫من حه‌ز ده‌ك�ه‌م چانس به‌ بیرۆكه‌ی‬ ‫تێپه‌ڕاندنی ده‌سه‌اڵتی هه‌میشه‌ و به‌‬ ‫به‌رده‌وامیه‌كه‌ی ئه‌و بده‌م‪ ،‬به‌ مانایه‌كی‬ ‫تر حه‌ز ده‌كه‌م چانسێك‪ ،‬به‌ چانس‬ ‫بده‌م‪.‬‬ ‫ب����ه‌ر ل�����ه‌وه‌ی ج���ه‌خ���ت ل��ەس��ه‌ر‬ ‫چه‌مكی چانس بكەمەوە‪ ،‬ده‌مه‌وێت‬ ‫بڵێم ئه‌گه‌ری ئ��ه‌وه‌ی له‌ پشته‌وه‌ی‬ ‫پرەنسیپه‌كەوە‌یه‌ ‌(ك �ه‌ ئه‌مه‌ش بۆ‬ ‫خۆی تێمای سه‌ره‌كی كتێبه‌كه‌ی منه‌)‬ ‫بۆ زانستی ئێستای نیرۆبایه‌لۆژی و‬ ‫دووباره‌ پێناسه‌كردنه‌وه‌ی بۆنه‌ست(كه‌‬ ‫پێده‌ڵێن نه‌ستی نیوڕاڵ یان ده‌رونی‬ ‫ن��ی��وراڵ)‪،‬و ت��راوم��ا‪ ،‬ده‌رئه‌نجامیش‬ ‫بۆ پۆست تراوماتیك سوبژێكتیڤ‬ ‫ك��راوه‌ی��ه‌‪‌.‬ه��ه‌ردوو نیرۆبایۆ‌لۆژی و‬ ‫ن��ی��رۆده‌رون��ش��ی��ك��اری ملمالنێ ئه‌و‬ ‫ڕووداو و‬ ‫تێگه‌شتنه‌ فرۆیدییه‌ی‌‬ ‫شۆكی ده‌روونی ده‌كه‌ن كه‌ به‌خاڵی‬ ‫گه‌یشتنی دووم��ان��ا و تێگه‌شتن بۆ‬ ‫ڕووداوه‌ك���ه‌ ده‌بینرێت و ده‌ناسرێت‪.‬‬ ‫له‌ الیه‌كه‌وه‌ رووداوه‌كه‌ وه‌ك هێزێكی‬ ‫جێگیری ناوه‌كی (ئیرلێبنیس)‪ ،‬و‬ ‫له‌الیه‌كی تریشه‌وه‌ به‌ به‌ركه‌وتنێك‬ ‫كه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ (ئیریگنێس)دێت و‬ ‫ڕووده‌دات‪ ،‬ده‌بینرێت ‪ .‬بۆ ئ�ه‌وه‌ی‬ ‫ڕووداوێ��ك ببێته‌ حاڵه‌تێكی ده‌روونی‬

‫نیرۆبایۆلۆژی به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ پێیانوایه‌‬ ‫كه‌ تراومای توند‪:‬‬ ‫‪ .1‬هێزێكی ده‌ره‌كیه‌(ئێریگنیس)‪،‬‬ ‫واته‌ترواما شتێكه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ و به‌ هۆی‬ ‫چانسه‌وه‌ ڕووده‌دات‪.‬‬ ‫‪ .2‬ئه‌م تێڕوانینه‌ش بۆ تراوما ئه‌و‬ ‫تێگه‌شتنه‌مان بۆ به‌یه‌كگه‌شتنی هێزی‬ ‫ناوه‌وه‌(ئیرلێبنیس) و هێزی ده‌ره‌وه‌‬ ‫هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫(ئێریگنیس)‬ ‫به‌ ڕاده‌ی �ه‌ك كه‌ سوبێكت له‌تده‌كات‬ ‫و ل���ه‌ پ��اش��خ��ان��ی ب����ی����روه‌ری و‬ ‫ی����اده‌وه‌ری����ه‌ك����ان����ی(‪)memory‬‬ ‫جیایده‌كاته‌وه‪ ،‬ئێستای له‌ ڕابردووی‬ ‫داده‌بڕێت‪ .‬دیاره‌ له‌ پاش هه‌ندێ له‌‬ ‫حاڵه‌ته‌كانی داڕم��ان��ی مێشك‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌میشه‌ ده‌بێته‌ ه��ۆی دروستبونی‬ ‫كون و لێكپچڕان له‌ تۆڕی نیرۆتیكی‬ ‫مێشكدا‪ .‬به‌ ڕاده‌یه‌كیش كاریگه‌رییه‌كی‬ ‫گه‌وره‌یه‌ كه‌ ئه‌و ‌ سوبێكته‌ نوێیه‌ی‬ ‫دوات��ر دروستده‌بێت و دێته‌ ژیانه‌وه‌‬ ‫هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كی‌ بۆ ژیانی یان‬ ‫شوناسی ڕاب��ردووی نییه‌‪ .‬لێكپچڕانی‬ ‫نیرۆتیكی هیچ كێشه‌و گرفتێك یان‬ ‫شۆكێكی پێشوتر ناجوڵێنێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫سوبێكت له‌ پاش ئه‌و تراومایه‌وه‌ له‌‬ ‫ستراكتوری هه‌میشه‌ و به‌ به‌رده‌وامی‬ ‫داده‌بڕێت‪ .‬سوبێكتی پۆست تراوماتیك‬ ‫چیتر و هه‌رگیز به‌شێكی هه‌میشه‌و به‌‬

‫جۆرێك له‌ باوه‌ڕبوون ب ‌هم‌ ئایدیا و‬ ‫بیرۆكانه‌ ده‌هێنێت به‌اڵم هه‌رزووش و‬ ‫له‌ به‌ر سێ هۆی سه‌ره‌كی بەرپه‌رچیان‬ ‫ده‌داته‌وه‌‪:‬‬ ‫‪ .1‬به‌ ڕای ژیژه‌ك ئه‌م بیروبۆچونانه‌ی‬ ‫نیرۆبایه‌لۆژی سه‌باره‌ت به‌ تراوما ئه‌و‬ ‫جیاكردنه‌وه‌یه‌یالكانی پشتگوێخستوه‌‬ ‫له‌ نێوان چێژو ژویسانسدا كردویه‌تی‬ ‫‪ .‬چونكه‌ ل�ه‌ ڕاستیدا چێژ یاخود‬ ‫ژیوسانس بۆخۆی شتێكه‌ ده‌كه‌وێته‌‬ ‫پشت خۆشیه‌وه‌‪ .‬به‌ مانایه‌كی تر‪،‬‬ ‫ئه‌و زیاده‌ڕۆیه‌ ئازاربه‌خشه‌ی خۆشییه‌‬ ‫كه‌له‌ چوارچێوه‌ی پره‌نسیپی خۆشیدا‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌ به‌ره‌نگاری ده‌كات‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ ژویسانس هه‌میشه‌‬ ‫و به‌ به‌رده‌وامی ڕووبه‌ڕووی مه‌رگمان‬ ‫ده‌كاته‌وه‌ گه‌ر نا ئه‌وا به‌ ته‌نیا له‌ ناو‬ ‫خۆشیدا نوقم ده‌بین‪ .‬به‌ مانایه‌كی تر‪،‬‬ ‫تراومای نیرۆتیكی هیچ نیه‌ جگه‌ له‌‬ ‫فۆرمێكی ژویسانس نه‌بێت‪ .‬كه‌واته‌‬ ‫الكان هه‌میشه‌ و به‌به‌رده‌وامی باسی‬ ‫له‌م لێكدابڕانه‌ نیرۆتیكیه‌‪ ،‬جیابوونه‌وه‌‬ ‫له‌ ڕابردوو‪ ،‬له‌ده‌ستدانی بیره‌وه‌ری و‬ ‫بوون به‌ كه‌سێكی جیاوازى كردوه‌‪،‬‬ ‫هه‌موو ئه‌مانه‌ی به‌‬ ‫وه‌كچۆنیش‬ ‫ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام ی��ان ده‌رك �ه‌وت �ه‌ك��ان��ی‬ ‫ژویسانس بینیوه‌‪ .‬به‌و پێه‌ش نه‌ست‬ ‫هه‌میشه‌ و به‌ ب �ه‌رده‌وام��ی ئاماده‌ی‬

‫‪ .3‬ئ���ه‌م ڕس��ت��ه‌ی��ه‌ی كۆتاییش‬ ‫گوزارشت له‌ ڕه‌خنه‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌ی‬ ‫ژیژه‌ك ده‌كات‪ .‬چونكه‌ به‌ ڕای ژیژه‌ك‬ ‫سوبێكت هه‌ر له‌ زه‌مه‌نی دیكارته‌وه‌‪،‬‬ ‫سوبێكتێكی پۆست تراوماتیكیه‌‪،‬‬ ‫بۆئه‌وه‌ی بشتوانێت سوبێكت بێت‌ ئه‌وا‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌ك بونیادكراوه‌ كه‌ پێویسته‌‬ ‫به‌ به‌رده‌وامیئاسه‌وار و ئاشوبی ڕابردوو‬ ‫بسڕێته‌وه‌ و له‌خۆی بكاته‌وه‌‪ .‬هه‌ر بۆیه‌‬ ‫و جارێكی تریش‪ ،‬ئه‌زمونی دابڕان له‌‬ ‫خود شتێكی نوێ نیه‌ و هیچی تازه‌مان‬ ‫پێناڵێت‪ .‬ڕوونتر بڵێین نیرۆبایه‌لۆژی‬ ‫هیچ شتێكی تازه‌مان له‌م‌ بواره‌دا فێر‬ ‫ناكات‪ ،‬به‌ڵكو ته‌نیا ته‌ئكیدكردنه‌وه‌یه‌‬ ‫لەسەر جه‌وهه‌ری سوبێكت‪ .‬ژیژه‌ك‬ ‫ده‌ڵێت‪ ( :‬ئه‌و قاوغه‌ به‌تاڵه‌ی غه‌ریزه‌ی‬ ‫م���ه‌رگ مه‌رجێكی تراسیندێتاڵی‬ ‫سه‌ره‌كیسوبژەكتیڤیتەیە‪ ( :‬ئه‌وه‌ی كه‌‬ ‫له‌ سوبێكتی مرۆڤده‌مێنێته‌وه‌ له‌ پاش‬ ‫به‌ركه‌وتنی به‌ تراومایه‌كی توندوتیژ‬ ‫كه ده‌بێته‌ هۆی سڕینه‌وه‌ی ‌ هه‌موو‬ ‫پێكهاته‌ بنچینه‌یه‌كانی‪ ،‬فۆڕمێكی په‌تی‬ ‫و بێگه‌ردی سوبژێكتیڤه‌‪ .‬ئه‌و فۆڕمه‌ی‬ ‫كه‌ ده‌بێت هه‌بێت و بووبێت)‪ .‬له‌وه‌ش‬ ‫زیاتر ( گه‌ر یه‌كێك بیه‌وێت شتێك‬ ‫له‌ سه‌ر ئایدیای كۆگیتۆ (‪)Cogito‬‬ ‫له‌ جوانترین و بێگه‌رترین شێوه‌یه‌دا‬ ‫واته‌ له‌ خاڵی سفردا بزانێت‪ ،‬ئه‌وا‬

‫تراوما هه‌میشه‌ و به‌به‌رده‌وامی له‌ ڕووداندایه و ڕوویداوه‌‬ ‫شۆك هه‌میشه‌ وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی شۆكێكی پێشتره‌‬ ‫ئ �ه‌وا پێویسته‌ بچێته‌ ن��او مێژوو و‬ ‫حه‌تمیه‌تی ده‌روونیی سوبێكته‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب �ه‌م��ان��ای �ه‌ك��ی��ت��ر‪،‬پ��ێ��وی��س��ت��ه‌ه��ێ��زه‌‬ ‫ناوه‌كییه‌كه‌(ئیرلێبنیس)له‌گه‌ڵ هێزه‌‬ ‫ده‌ره‌كیه‌كه‌(ئیریگنێس) یه‌كبگرێت‪.‬‬ ‫نمونه‌یه‌كی دی��اری ئه‌م پێناسه‌یه‌ی‬ ‫شۆك و حاڵه‌تی ده‌روون��ی ده‌كرێت‬ ‫ئه‌وه‌ بێت كه‌ فرۆید خۆی باسی ده‌كرد‬ ‫‪ ،‬ئه‌ویش بریندارانی جه‌نگ‪ .‬كاتێك‬ ‫سه‌ربازێك له‌ به‌ره‌كانی پێشه‌وه‌ی‬ ‫جه‌نگدا بریندار ده‌بێت‪ ،‬ئه‌وا به‌هۆی‬ ‫برینه‌كه‌یه‌وه‌ یان ترس له‌ برینه‌كه‌ی و‬ ‫توشی تراوما و شۆك ده‌بێت‪ .‬ڕوونتر‬ ‫بڵێین ئ �ه‌و كێشه‌و گرفته‌ی كه‌له‌و‬ ‫كاته‌دا ‌ بۆ سه‌ربازه‌كه‌ حه‌قیقه‌ته و‬ ‫تیایدا گالوه‌ دوباره‌بونه‌وه‌ی كێشه‌و‬ ‫گرفتێكی ناوه‌كی تره‌! به‌و مانایه‌ی‬ ‫ش��ۆك هه‌میشه‌ وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی‬ ‫شۆكێكی پ��ێ��ش��ت��ره‌‪ .‬ه�ه‌رب��ۆی�ه‌ش‬ ‫ف��رۆی��د پ��ۆس��ت تراماتیك سترێس‬ ‫سیندروم(‪ )PTSD‬وه‌ك گوزارشتێك‬ ‫بۆ هه‌میشه‌و به‌رده‌وامییه‌كه‌ی شۆك‬ ‫یان تراوما ده‌بینێت‪.‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ل��ه‌م�لای��ش��ه‌وه‌ زان��ای��ان��ی‬

‫به‌رده‌وامینییه‌‪.‬‬ ‫ب�ه‌و پێیه‌ش ده‌توانین بڵێین كه‌‬ ‫لێكپچڕانی نیرۆتیكی ناچێته‌وه‌ سه‌ر‬ ‫هیچ ك��ام ل� ‌هو‌ تێرمانه‌ی كه‌ فۆڕمه‌‬ ‫سیانییه‌كه‌ی الكانیان دروستكردوه‌‬ ‫و ئه‌وانیش (خه‌یاڵی‪ ،‬ڕەمزىو ڕیاڵ)‬ ‫ن‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی ڕه‌گوڕیشه‌ی ئه‌م‬ ‫سیانیی ‌ه ده‌گ�ه‌ڕێ��ت�ه‌وه‌ بۆ پرنسیپه‬ ‫ت��راس��ێ��ن��دێ��ن��ت��اڵ �ه‌ك��ی ه �ه‌م��ی��ش �ه‌ و‬ ‫ب �ه‌ب �ه‌رده‌وام��ی‪ .‬هه‌ربۆیه‌ پێده‌چێت‬ ‫پێویستمان به‌ دروستكردنی ڕه‌هه‌ندی‬ ‫چ�����واره‌م ه��ەب��ێ �ت‌‪،‬ڕه‌ه �ه‌ن��دێ��ك كه‌‬ ‫ده‌توانین ناوی ماتریاڵی لێ بنێین‪.‬‬ ‫له‌ دید‌ی نیرۆبایه‌لۆژیه‌وه‌ تراوما وه‌ك‬ ‫ماتریاڵی‪،‬ئەزموونى‪،‬‬ ‫لێكدابڕانێكی‬ ‫بایه‌لۆژی و بێمانای تراسێندێنتاڵ خۆی‬ ‫ده‌بینرێت‪.‬هه‌ربۆیه‌ش سوبێكتی پۆست‬ ‫تراوماتیكی وه‌كنمونه‌یه‌كی زیندووی‬ ‫پاڵنەری( ‪)drive‬مەرگ‪ ،‬و ڕه‌هه‌ندی‬ ‫لەودیوى بنەماى چێژەوه‌(‪beyond‬‬ ‫‪)the plesaure principle‬‬ ‫داده‌نرێت‪ .‬كه‌ ئه‌مه‌ش بۆ خۆی هیچ‬ ‫كام له فرۆید و الك��ان نه‌یانتوانیوه‌‬ ‫ده‌ستنیشان و كه‌شفی بكه‌ن‪ .‬ژیژه‌ك‬

‫وێرانكردن و داڕمانی خۆیه‌تی‪ .‬ژیژه‌ك‬ ‫ده‌ڵێت‪( :‬ئه‌وه‌ی له‌ پشت پره‌نسیپی‬ ‫ژویسانس‬ ‫خۆشیه‌وه‌یه‌‪،‬ئه‌‌نگێزه‌ی‬ ‫خۆیه‌تی)‪.‬‬ ‫‪ .2‬دووه‌م ڕه‌خنه‌و بەرپه‌رچدانه‌وه‌ی‬ ‫ژی����ژه‌ك س���ه‌ب���اره‌ت ب��ه‌ مه‌فهومی‬ ‫وێ��ران��ك��اری��ی��ه‪ ‌ ،‬ك���ه‌ الك����ان به‌‬ ‫ش�����ت(‪ )Thing‬ن��اوی��ده‌ب��ات‪ .‬ئه‌م‬ ‫(ش��ت)ـ��ەش ب��ۆ خ��ۆی ه �ه‌ڕه‌ش �ه‌ی‬ ‫م��ه‌رگ��ه‌‪ .‬ب��ه‌و م��ان��ای��ه‌‌ی ب�ه‌ب��ێ ئه‌م‬ ‫ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌ی��ه‌ ‪،‬ك���ه‌ ب��ه‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫سه‌ره‌كی وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌ی خه‌ساندن‬ ‫بۆ سوبێكت ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬ئه‌زمونی‬ ‫هه‌موو مه‌ترسییه‌كی ئۆبژێكتیڤ بۆ‬ ‫ده‌روونیسوبێكت بێمانا ده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌ش‌‌‌جارێكی تر‪ ،‬مه‌فهومی هه‌میشه‌‬ ‫و به‌به‌رده‌وامی دێته‌وه‌‪ ( :‬خه‌ساندن‬ ‫به‌ ته‌نیا هۆریزۆنی هه‌ڕه‌شه‌ نیه‌‪ ،‬و‬ ‫شتێك نیه‌ هه‌میشه‌ بێت به‌ڵكو شتێكه‌‬ ‫كه‌ هه‌میشه‌و به‌ به‌رده‌وامی ڕوویداوه‌ و‬ ‫ڕووده‌دات‪ ،‬به‌وپێه‌ش سوبێكت به‌ ته‌نیا‬ ‫له‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی جیابونه‌وه‌دا نیه‌‬ ‫به‌ڵكو خۆی ده‌رئه‌نجامی جیابونه‌وه‌یه‌‬ ‫له‌ جەوهەر (‪.)Substance‬‬

‫پێویسته‌ سه‌یری ئه‌و‌ده‌عبا ئه‌وتیستی ‌ه‬ ‫بكات(كه‌سێكی تازه‌ برینداربو)‪،‬كه‌‬ ‫نیگایه‌كی زۆر ئازاربه‌خش و وه‌ڕزكه‌ره‌‪.‬‬ ‫هه‌ربۆیه‌ش له‌ دیكارته‌وه‌ بۆ الكان‬ ‫و هه‌تا دامیسۆش ته‌نیا و ته‌نیا یه‌ك‬ ‫پره‌نسیپ هه‌یه‌ بۆ ت��راوم��ا ئه‌ویش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌ ك �ه‌ ت��راوم��ا هه‌میشه‌و به‌‬ ‫به‌رده‌وامی ڕوویداوه‌ و ڕووده‌دات‪.‬‬ ‫دیاره‌ بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌م ڕه‌خنانه‌ی‬ ‫ژی��ژه‌ك پێوست ده‌ك��ات سوربین له‌‬ ‫سه‌ر مۆتیڤی چانس و سودفه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت ته‌وزیفكراوه‌ و‬ ‫هه‌رخۆشی ده‌بێته‌ تێكده‌ری پره‌نسپی‬ ‫هه‌میشه‌ به‌ به‌رده‌وامی‪ .‬وه‌كچۆنیش‬ ‫ده‌بێته‌ ئاسته‌نگ ل�ه‌ب�ه‌رده‌م ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ ده‌بێت ببێت‪ .‬به‌مانای ئاسته‌نگ‬ ‫له‌به‌رده‌م وێرانكاریدا‪ .‬گه‌ر ئێمه‌ پێمان‬ ‫وا بێت وێرانكاری شتێكه‌ هه‌میشه‌و به‌‬ ‫به‌رده‌وامی ڕوویداوه‌‪ ،‬گه‌ر شتێك هه‌بێت‬ ‫به‌ ناوی وێرانكاری تراسێندێنتاڵەوە‬ ‫ك�ه‌وات�ه‌ وێرانكارییه‌كه‌ جارێكی تر‬ ‫تێكناشكێنرێت و وێرانتر ناكرێت‪.‬‬ ‫وه‌ ئه‌مه‌شه‌ الی فرۆید و الكانیش‬ ‫ده‌بێته‌ كێشه‌ و گرفت‌‪ ،‬به‌و مانایه‌ی‬

‫كه‌ وێرانكاری بۆ ئه‌وان وه‌ك ستراكتور‬ ‫و دووباره‌بونه‌وه‌ی تراومایه‌كی پێشوتر‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‪ .‬ئه‌ی چی ده‌بێت گه‌ر ئه‌م‬ ‫هه‌میشه‌ و به‌ به‌رده‌وامییه‌ بته‌قێته‌وه‌؟‬ ‫ئه‌ی چۆن ده‌بێت گه‌ر ئه‌و هه‌میشه‌‬ ‫و به‌ به‌رده‌وامییه‌ خود وێرانكه‌ر بێت‬ ‫و بتوانێت ونبێت و نه‌مێنێت هه‌ر به‌‬ ‫یاسای ده‌روون خۆی؟‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین به‌وردی وه‌اڵمی‬ ‫ئه‌م پرسیارانه‌‌ بده‌ینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا هه‌وڵ‬ ‫ده‌ده‌ین ته‌ركیز بكه‌ینه‌ سه‌ر پێگه‌ی‬ ‫چانس و س��ودف�ه‌ ل�ه‌ خه‌وێكدا كه‌‬ ‫فرۆید له‌ به‌شی حه‌وته‌می كتێبی‬ ‫(لێكدانه‌وه‌ی خه‌ونه‌كان) دا‪ ،‬شیكار‬ ‫و ڕاڤ �ه‌ی ده‌ك��ات‪ .‬له‌مالشه‌وه‌ الكان‬ ‫له‌ سیمیناری ی��ان��زه‌دا و له‌ به‌شی‬ ‫پێنجه‌می كتێبی ( چ��وار چه‌مكی‬ ‫سه‌ره‌كی ده‌رونشیكاری)دا‪ ،‬له‌ به‌شی‬ ‫شه‌شه‌میش له‌ هه‌مان كتێب و له‌ ژێر‬ ‫ناونیشانی درزله‌ نێوان چاو و نیگادا)‪،‬‬ ‫(‪Tuche and Automation‬‬ ‫)كۆمێنتی له‌ سه‌ر ده‌دات‪.‬‬ ‫فرۆید ده‌نوسێت‪:‬‬ ‫ب���اوك���ێ���ك ب����ه‌ دی������ار م��ن��اڵ �ه‌‬ ‫نه‌خۆشه‌كه‌یه‌وه‌ به‌ شه‌و و ڕۆژ ئێشك‬ ‫ده‌گرێت و ناخه‌وێت‪ .‬دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ مناڵه‌كه‌ی ده‌مرێت‪ ،‬به‌جێدێڵێت‬ ‫و ده‌چێته‌ ژوورێكی تر تا ڕابكشێت‬ ‫و تاوێك بحه‌وێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ده‌رگای‬ ‫ژووری ن��وس��ت��ن�ه‌ك�ه‌ی خ���ۆی به‌‬ ‫ك��راوه‌ی��ی به‌جێدێڵێت تاوه‌كو له‌‬ ‫ژووره‌كه‌ی خۆیه‌وه‌ جاوی له‌و ژووره‌‬ ‫بێت كه‌ الشه‌ی مناڵه‌ مردووه‌كه‌ی‬ ‫لێڕاكشابوو‌‪ .‬مۆم به‌ چوار ده‌وری‬ ‫مناڵه‌ مردوه‌كه‌دا داگیرسابوو‪ ،‬هه‌ر‬ ‫له‌وێشدا پیاوێكی به‌ته‌مه‌ن له‌ ژوور‬ ‫سه‌ری مناڵ ‌ه مردووه‌كه‌یه‌وه‌ خه‌ریكی‬ ‫دوعاكردن و پا‌ڕانه‌وه‌ بوو‪ .‬دوای‬ ‫چه‌ند سه‌عاتێك له‌ خه‌و‪ ،‬باوكه‌كه‌‬ ‫خه‌و به‌ كوڕه‌كه‌یه‌وه‌ ده‌بینێت كه‌‬ ‫له‌ ته‌نیشتیه‌وه‌ وه‌ستاوه‌ و قۆڵى‬ ‫ده‌گرێت و به‌ چرپه‌ و حه‌سره‌ته‌وه‌‬ ‫پێی پێده‌ڵێت‪:‬باوكه‌ نامبینى چۆن‬ ‫ده‌سوتێم ؟ باوكه‌كه‌ به‌ئاگا دێت‬ ‫و ده‌بینێت ڕووناكی و گڕێك له‌‬ ‫ژووره‌كه‌ی به‌رامبه‌ریه‌وه‌ دێته‌ ده‌رێ‪.‬‬ ‫باوكه‌كه‌ ده‌ستبه‌جێ ڕاده‌كات به‌ره‌و‬ ‫ژووره‌كه‌ كه‌ ده‌بینێت پیاوه‌ پیره‌كه‌‬ ‫خه‌وی لێكه‌وتوه‌ و مۆمێك به‌ گڕه‌وه‌‬ ‫كه‌وتۆته‌ سه‌ر جێگای مناڵه‌كه‌ی‪،‬‬ ‫سه‌رجێگاكه‌ی و ده‌ستێكی مناڵه‌‬ ‫مردوه‌ نازداره‌كه‌ی سوتاندوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ی كه ده‌ستبه‌جێ‬ ‫الی فرۆید ده‌بێت به‌ پرسیار ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئایا ده‌توانین ئه‌م خه‌ونه‌ به‌ ڕازیبون‬ ‫و به‌جێهێنانی ئ���اره‌زوو ببینین؟‬ ‫ی��ان به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ نكۆڵیكردن‬ ‫و نمونه‌یه‌كی پێچه‌وانه‌ی تیۆری‬ ‫خه‌ونه‌ وه‌ك به‌جێهێنانی ئاره‌زوو‪.‬‬ ‫با له‌مالشه‌وه‌ سه‌یری وه‌اڵم��ی‬ ‫الكان بۆ ئه‌م بابه‌ته‌ بكه‌ین‪ .‬به‌ر له‌‬ ‫هه‌موو شتێك‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌ی‬ ‫ئ��ه‌م خ �ه‌ون �ه‌م��ان ب �ه‌ ب��ی��ری خۆمان‬ ‫هێنایه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا ده‌بێت بزانین كه‌ الكان‌‬ ‫پێیوایه‌ ده‌رونشیكاری (به‌ركه‌وتنه‌‪،‬‬ ‫به‌ركه‌وتنێكی ب��ن �ه‌ڕه‌ت��ی‪ ،‬یاخود‬ ‫به‌یه‌كگه‌شتنێكی ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌میشه‌‬ ‫به‌ ڕیاڵێك ن��اوی ده‌به‌ین كه ونمان‬ ‫ده‌كات)‪ .‬ئه‌م به‌ركه‌وتنه‌ له‌دەستچووە‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌ ‪ ،‬یان ئه‌م به‌رنه‌وكه‌وتنه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ڕیاڵ بۆ خۆی به‌ركه‌وتنه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫تراوما‪ .‬به‌ بیروڕای الكان ئه‌م خه‌ونه‌‬ ‫ده‌گاته‌ ئ�ه‌م قۆناغه‌ له‌ به‌ركه‌وتن‪.‬‬ ‫لێره‌دا پرسیاره‌كه‌ی فرۆید جارێكی‬ ‫ت��ر دێ��ت �ه‌وه‌ و ل��ه‌و خ��اڵ �ه‌دا خۆی‬ ‫دەردەبڕێتەوە‪ :‬گه‌ر ئه‌م خه‌ونه‌ بگاته‌‬ ‫قۆناغی به‌ركه‌وتن له‌گه‌ڵ تراوما‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫چۆن ده‌توانین بهبه‌جێهێنانی حه‌زو‬ ‫ئاره‌زووه‌كان بیبینین ؟‬ ‫هه‌ربۆیه‌ پێویستمان به‌وه‌یه‌ كه‌‬ ‫به‌وردی له‌ بیرۆكه‌ی (به‌ركه‌وتن له‌گه‌ڵ‬ ‫ڕیاڵ) تێبگه‌ین و بزانین مه‌به‌ست چیه‌‬ ‫لێی؟‬

‫ذمارة (‪ )216‬دوشةممة ‪2014/9/15‬‬

‫‪8‬‬

‫نوسەرو ڕۆژنامەنووسی میسری‪ ،‬ماهیر فەرەغلی‪:‬‬

‫ئاراستەكردنی داعش ڕوەو كورد‪ ،‬ئاراسته‌کردنێکی به‌مه‌به‌ستی ئه‌و‬ ‫هێزانه‌ بوه‌ که‌ ده‌توانن داعش بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆیان به‌کاربهێنن‬ ‫سازدانی‪ :‬دوعا عەبدولعەزیز‬

‫(‪)2-2‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬وەك كەسێكی‬ ‫ش��ارەزا لە ئیسالمی سیاسی‪ ،‬ڕێكخراوی‬ ‫داعش ڕێكخراوێكە سەركردەو بزوێنەری‬ ‫هەیە وەكو ڕێكخراوێكی سیاسی گەورەو‬ ‫دەوڵ��ەم��ەن��د ك���اردەك���ات‪ ،‬ئ��ای��ا لەسەر‬ ‫چ بنەمایەك تاكەكانی دەگ��ەن��ە پلەی‬ ‫سەركردایەتیكردن و دەبن بە یەكێك لە‬ ‫ئەندامانی شورای ئەبوبەكری بەغدادی؟‬ ‫مەگەر دەتوانین بڵێین كەسی ئیسالمیی‬ ‫میسری گەیشتوەتە ئ��ەو ئاستە؟ ئایا‬ ‫هیچ پەیوەندییەك شكدەبەی لە نێوان‬ ‫ئیسالمییەكانی میسر و ئەم ڕێكخراوه‌ی‬ ‫داعش؟‬ ‫ماهیر فەرەغلی‪ :‬ئەم ڕێكخراوە خۆی‬ ‫لەسەر بنەمایەكی توندوتیژی دامەزراوە‪،‬‬ ‫بۆیە سەرانی ئەم ڕێكخراوە دەبێت كەسانی‬ ‫دڕندەبن و لەپالنی تیرۆریستی و سەربازیی‬ ‫بزانن‪ ،‬چەند قۆناغی ڕاهێنانی تیرۆریستیان‬ ‫بڕیبێت‪ ،‬تا گەیشتبنە ئەو پێگەیە‪ .‬پاشان‬ ‫وەك دەزانین ئەم ڕێكخراوە وەك ڕێكخراوی‬ ‫قاعیدەی دایكی‪ ،‬كەسانی ئ��ەم واڵت و‬ ‫ئەواڵتی دونیای تێدایە‪ ،‬سەدان خەڵكی بە‬ ‫ڕەگەزنامە ڕۆژئاوایی تێدایە‪ ،‬ڕاستە زۆرترین‬ ‫ئەفسەرو سەربازی كۆنی بەعسی سوری و‬ ‫ئێراقی تێدایە‪ ،‬بەاڵم ئەو ڕێكخراوە» واتە‬ ‫داعش» لە كەسانی میسریش سەركردەو‬ ‫ئەندامی كەمی تێدانیە‪ ،‬پاشان دەتوانین‬ ‫پەیوەندیی داعش و ئیسالمی سیاسی لە‬ ‫میسر بۆ ساڵی ‪ 2010‬بەسانایی بگەڕێنینەوە‪،‬‬ ‫چونكە یەكێك لەسەرانی داعش بەناوی»‬ ‫عەبدولمونعیم ب���ەدەوی» میسری لە‬ ‫پارێزگای سوهاجی تێدا بو‪ ،‬هەر ئەوكات‬ ‫كوژرا‪ .‬پاشان ئێستاش لە ئەندامانی شورای‬ ‫خەلیفەی داعش «ئەبوبەكری بەغدادی»‬ ‫سیانیان خەڵكی م��ی��س��رن‪ ،‬لەهەوڵی‬ ‫پەیوەندیی دروستكردنی بەردەوامیشدان‬ ‫لەگەڵ ڕێكخراوی « ئەنصاری بەیتول‬ ‫مەقدیس» بەمەبەستی بەكارهێنانیان وەك‬ ‫هەر ڕێكخراوێكی بچوكی شوێنكەوتەی تر‬ ‫بۆ زیاتر فراوانكردنی دەسەاڵتیان‪ .‬پاشان‬ ‫لە یەكێك لەو تۆماركراوە نیه نیانەی كە‬ ‫دزەی كردوەو چوەتە دەرەوەی خۆیان و‬ ‫بەردەستكەوتوە‪« ،‬ع��ادل حبارە « كە‬ ‫یەكێكە لەوانەی باسمان كرد‪ ،‬دانی بەوەدا‬ ‫ناوە كە سەری سەربازێكی بەسەربڕاوی‬ ‫پێشكەش بە (ئەبوبەكری بەغدادی) كردوە‪،‬‬ ‫وەك دڵسۆزیەك بۆیان‪ .‬ئەو ئەبوبەكرەی‬ ‫كە دەیەوێت خەالفەتی ئیسالمی لەسەر‬ ‫زەوی سەقامگیر بكات‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەی چی سەبارەت‬ ‫بەتوانای ڕێكخراوی داعش پێمان دەڵێیت؟‬ ‫ئایا ئەو توانا سەربازیەی هەیە كە بەرامبەر‬ ‫كورد و پێشمەرگە بوەستێتەوە؟ پاشان‬ ‫ئەی تونای هەیە خۆی فراوانبكات بەڕوی‬ ‫دەوڵەتانی عەرەبیدا؟ یاخود بەجۆرێکی تر‬ ‫پرسیارەكە بكەین‪ :‬ئایا خواستی فراوانبونی‬ ‫زیاتر بەالی خاكی كوردانەوە یان باشوری‬ ‫ئێراق و واڵتانی عەرەبی تری هەیە؟‬ ‫ماهیر فرەغلی‪ :‬داعش كە لەو نێوەندەدا‬ ‫هەڵتۆقیوە‪ ،‬دەستی دەزگ��ای هەواڵگریی‬ ‫ئەمالو ئ��ەوال لە دروستبونیدا هەبوەو‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆیە ئیستراتیژیەتێكی سەربازیی‬ ‫دی��اری��ك��راوی نیە‪ ،‬بۆی ‌ه ه��ەرج��ارەی بە‬ ‫ڕویەكدا ئاراستە دەكرێت كە مەبەست‬ ‫پێی ئامانجێكی سیاسی و بەرژەوەندیی‬ ‫جوڵە پێكەرەكەی تیایە‪ ،‬وەك دەزانین‬ ‫ئاراستەكردنی داعش ڕوەو كوردەكان لەو‬ ‫چوارچێوەیەدا من دەیبینم‪ ،‬پاشان ئەو‬ ‫ڕێكخراوە ئەوەندە بەهێز نیە بەرەنگاری‬ ‫ئ��ەو ب��ەرە ج��ی��اوازان��ەی جەنگ بێتەوە‪،‬‬ ‫بۆیە بۆمان دەركەوت كە ناتوانێت بەرەو‬ ‫ك���وردان هەنگاو هەڵگرێت وەك چۆن‬

‫باوەڕم نیە بتوانێت بەرەو باشوری شیعە‬ ‫نشینی ئێراقیش پەلبكێشێت‪ ،‬بۆیە وەاڵمی‬ ‫پرسیارەكەت ڕونە كە نەخێر ناتوانێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئێستە خۆ ئ��ەو داعشە خەریكی‬ ‫چەسپاندنی پایەكانیەتی لەو ناوچانەی‬ ‫ئێراق و سوریا لە ژێ��ر كۆنترۆڵیدایە‪.‬‬ ‫بۆیە بەڕای من دەوڵەتانی نیوە دورگەی‬ ‫عەرەبیش دواج��ار ئەوانیش بەر ئامانجی‬ ‫ئەم دەك��ەون‪ .‬بەاڵم ب��اوەڕم وایە لەڕوی‬ ‫بونیەی فیكریەوە‪ ،‬لەناو واڵتانی عەرەبی و‬ ‫ناوچەكەدا بۆ نمونە میصر دەیان گروپی • ن��وس �ه‌ر و ڕۆژن��ام �ه‌وان��ێ��ک��ی‬ ‫ئیسالمی هەن كە تەبەنی هەمان بیری میسرییه‌‪.‬‬ ‫داعش دەكەن‪ ،‬بۆ نمونە گروپی «تەكفیر‬ ‫ه‬ ‫ه له‌ کاروباری گروپ ‌‬ ‫و هیجرە» كە لە حەفتاكانەوە ب��ەدەر • شاره‌زای ‌‬ ‫كەوتون و باوەڕیان بە جوێكاری لەنێوان ئیسالمییه‌کان‪.‬‬ ‫كۆمەڵگەی جاهیلی و ئیسالمی هەیەو‬ ‫شعورەوە • خاوه‌نی چه‌ندین کتێبه‌‪ ،‬وه‌ک‪:‬‬ ‫ودەی��ان��ەوێ��ت ل��ەڕوی شوێن و‬ ‫ه ده‌رگاکانی دۆزەخ‪،‬‬ ‫خۆیان جوێ بكەنەوە‪ ،‬بەمەش ڕاستەوخۆ ده‌رچ��ون ل ‌‬ ‫دەچ��ن��ە نێو ب���ەرەی ه��ەم��ان تێفكرینی سه‌له‌فییه‌کانی میسر له‌ دوای‬ ‫داعش‪.‬چونكە ئەوانیش دەسەاڵتدارەكان‬ ‫بەكافر دەزانن و ئەوەی بكەوێتە شوێنیان شۆڕش‪ ،‬خۆڵوتۆزی قاعیده‌‪.‬‬ ‫بە ئەنجامدەری تاوانی گ��ەورە دەیدەنە‬ ‫قەڵەم و دواجار بریاری تەكفیریش دەدەن‬ ‫بەسەریدا‪ .‬هەر ئەمانەش بەوەوە ناوەستن‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬بابێینەوە سەر ئەو كۆمەڵێ پیاوكوژ و ج��ەالدا كام سایەی‬ ‫بەڵكو پەالماری زانایان و پیاوانی ئاینیش ئیسالمیان كورتكردەوە بۆ بازنەیەكی‬ ‫دەدەن بە پاساوی ئەوەی كە «بێ باوەڕ سیاسی و ئیتر قەتیسكردنی ئیسالم لە نەهج و خەالفەتەی ڕێكخراوی « داعش»‪ ،‬ئاسایش و مافی ئینسانەكان بەرقەرار‬ ‫فەرماندارو دەسەاڵتداران تەكفیر ناكەن « بۆتەی سیاسەتكردن و پارتایەتیكردنی مەگەر مەبەستی لەو ناونانە چیە؟ مەگەر دەبێت؟ كەچی هەر یەكەو الی خۆیشیەوە‬ ‫كەواتە دەچنە بەرەی ئەوانەوە و جۆرێك تەسك و ملكەچی مورشیدێكدا‪ ،‬ئەو چەند ڕەفتاری ڕێكخراوی داعش لەگەڵ خ��ۆی بە پیشەنگ و تایفەی مەنسورە‬ ‫دەزانێـت و ئەوانی تر بە مورتەد والدەر‪.‬‬ ‫لە»مونتەمی بونی بێدەنگ» بۆ ئەوان ئ��اوەب��و ڕژان��دی��ان و داعشیەكان ئیمڕۆ ئیسالم دێتەوە؟‬ ‫دەب��ن و بەپێی یاسای «وەالئ��و ب��ەڕا» ئ��ەو نەهجەیان لێدروستكردوە‪ .‬پاشان‬ ‫ماهیر فرەغلی‪ :‬ئەمەوێ‌ شتێک بڵێم‪:‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬وەك دەبینین ئیمرۆ‬ ‫ئەوانیش دەچنە ڕیزی كافرانەوە‪ .‬لێرەوە ئیخوانەكان بەگەیشتنیان بەدەسەاڵت یەكێک‌ لە گرنگترین هۆكاری جیاوازیی لە واڵتانی ناوچەكەو دەزگا ئاینیەكانەوەو‬ ‫حوكمی كوشتنی ئەوانیش حەراڵ دەبێت‪ .‬لە میسر ڕاستەوخۆ ئەوەیان لێبینرا كە ئیسالمیەكان و ئیسالمی و سیاسی موفتیەكانی واڵتانەوە دەنگی دژە داعش‬ ‫بۆیە دواجار ئەمانیش بۆیان بلوێت هەر ئ���ەوان ئ��ەوەن��دە خواستی دەسەاڵتیان بەگشتی‪ ،‬ئەوەیە كە هیچ كام ڕۆئیایەكی و ناڕەوایی داعش بەرزدەبێتەوە‪ .‬یەكێك‬ ‫داعشێكی نوستون و ئەوەی لەوان نەبێت لە لوتكەدایە‪ ،‬ڕاستەوخۆ پەالماری بە ڕون و پ��اش��ان ی��ەك ج��ۆر تێڕوانینیان لەوانە خانەی فتوای میسرە‪ ،‬كە بەڕای‬ ‫و بەیعەت بەوان نەدات كافرو مورتەدەو لە ئیخوەنەكردنی دەسەاڵت دەدەن‪ ،‬ئه‌وه‌یان بۆ پرسی دەسەاڵتكردن نیە‪ .‬تەنانەت من لە پرۆتستۆكردنی كارەكەیدا وشەی‬ ‫میللە نیە‪.‬‬ ‫بیریان چو كە چۆن بتوانن جیاوازی بكەن ئەوانەش باس لە خیالفەت و دەوڵەتی خەالفەی ئیسالمی هێنابو لەبری ڕێكخراوی‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ئەی چی سەبارەت بە لە فیقهی جەماعەو فیقهی دەوڵەتداری‪.‬‬ ‫خیالفەت دەكەن جیاوازیان لەتێگەیشتن و داعش و داوای كردبو كە ناویان بگۆرێت بۆ‬ ‫كۆمەڵی ئیخوان موسلمین دەڵێیت‪ ،‬مەگەر‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬ئایا چەندە ئەو جۆری خەالفەتكردنەكە هەیە‪ .‬بۆیە داعش «جیابوەوەكانی نێو قاعیدە»‪ ،‬بەو ناوەوە‬ ‫ئەوانیش وەك سەرچاوەیەك نابینیت بۆ ب��ڕی��اری ق��ەدەغ��ەك��ردن��ی ك��اری سیاسی بە بۆچونی من بۆچونێكی ڕەگەزپەرستی ناویان بهێنرێت‪ .‬ئایا ئەمە چەندە جێگە‬ ‫لەدایكبونی گروپی هاوشێوەی وەك داعش؟ لەالیەن مەحكەمەی میسریەوە لەجێگەی ج��ی��اوازی هەیە لەهەموانی ت��ر‪ .‬كە بۆ دەگرێت؟‬ ‫ماهیر فرەغلی‪ :‬ئیخوان موسلمین خۆی خۆیدا بو؟ كە سەبارەت بە ئیخوان دەرچو‪ ،‬سەردەمی خەالفەتی عەباسی دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫م��اه��ی��ر ف��رەغ��ل��ی‪ :‬ك���اری پرۆتستۆ‬ ‫ئەو قوتابخانەیە بوە كە دەی��ان گروپی تیایدا كاركردنی كۆمەڵی ئیخوان موسلمین كەهەمان جل و ب��ەرگ و هەمان ئااڵی بەكارێكی ب��اش و جێگەگیر دەزان���م‪.‬‬ ‫ڕەش كە الساییەكی تەواوی ئەبولعەباسی بەتایبەت ئەوەی خانەی فتوای میسری‪،‬‬ ‫تیرۆریستی تیایدا لە دایكبو‌ه و مونەزیری قەدەغە دەركرا؟‬ ‫ئیسالمی توندڕەوی وەك «سەید قوتب»‬ ‫ماهیر فرەغلی‪ :‬ئەزانی من ئەو بریارەم خوێنرێژ دەك��ەن��ەوە‪ ،‬وەك چ��ۆن ناوی كە تیایدا تەنانەت پڕۆتستۆی بەكاربردنی‬ ‫ی پێشكەش كردوە‪ ،‬بۆیە ئەوە ڕاستیەكە بەهەڵەزانی و هیواداربوم دەرنەچوایە! والیەتەتەكانیان‪ ،‬وەك حەبەشە وخۆراسان چەمكە ئیسالمیەكانی ك��ردب��و‪ ،‬لەوانە‬ ‫و نكووڵی لێناكرێت‪ .‬پاشان لەبەر ئەوەی چونكە پێم باش بو هەلێك بدرێتە بەردەم بەكاردەبەن‪ ،‬هەروەك عەباسیەكان وایان خەالفەتی ئیسالمی لەالیەن ئەو گروپە‬ ‫ئیخوان بۆ خۆی هەڵگری بیری خەالفەتە ئ��ەو كۆمەڵەیە‪ ،‬ت��ا پێداچونەوەیەكی دەكرد‪.‬‬ ‫توندڕەوەوە‪ .‬چونكە ئەوە شێواندنی ڕوی‬ ‫پاشان پرسیارێكی تر ئامادەیە بۆ ئەم ڕاستەقینەی ئیسالمە‪ ،‬ئیسالمێك كە‬ ‫و ئامانجی گ��ەڕان��دن��ەوەی خەالفەتە‪ ،‬ئیمڕۆیانەو لۆژیكیانەیان بە نەهجی سیاسی‬ ‫ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆ ب��ۆخ��ۆی ئ��ەو ب��ە یەكەم خۆیان بكردایە‪ ،‬نەك بەو شێوەیە توند گروپە توندڕەوانە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە كە ئەم ڕێز لە گیان و خاك و ویست و توانا و‬ ‫ڕێكخراوی سیاسیی ئیسالمی دادەنرێت‪ ،‬كە بكرێتەوە لێیان و لە كاركردنی سیاسی گروپە ئیسالمیانەی دروستبون هێشتا پیرۆزیەكانی ئینسان دەگ��رێ��ت‪ ،‬نەك‬ ‫بیری «هەموان دەبێت بگەرێنەوە الی ئەم وەدەربنرێن‪ .‬هەرچەندە سەرانی ئیخوان نەیانتوانیوە وەاڵمێكی ڕون و ت��ەواوی خەریكی تەقاندنەوەی شوێنە پیرۆزەكان‬ ‫و مونەزیرەكانی ئەم» واتە‪(:‬ئیخوانبون‪ ،‬خۆیان بەهۆی سەرخۆشیان بە پێگە شەریعەت ب��دەن��ەوە ك��ە ئایا مەبەست و كوشتوبڕی بێتاوانان بێت‪ .‬من پێیان‬ ‫باسی دار ولئیسالم و دارولكفر‪ ،‬هەمو سیاسیەكانیان ئەوەیان لە هزردا نەمابو و خواستی س��ەرەك��ی چیە؟ چ��ۆن لێی دەڵێم گروپی دەوڵەتەكان نەك خاوەنانی‬ ‫دەسەاڵتداران بەكافر زانین و بەیعەتوەرگرتن بیرێك لەو دۆخە بكەنەوە‪ ،‬لە ئەنجامدا هیچ تێدەگەن؟ ئەوەی دەیانەوێت بەشەریعەت دەوڵەتی ئیسالمی‪ .‬پاشان من پێم باش بو‬ ‫لە ناو پارت بۆ مورشید‪ ،‬وهتد‪ ،)...‬ئەو بوارێكیان بۆ دەوڵەت نەهێشتەوە تاوایان و لەسایەی شەریعەتدا جێبەجێی بكەن یان هەمو زانایانی ئاینی كۆبونایەتەوە بیرێكیان‬ ‫جێبەجێی نەكەن چیە؟ ئایا لە ژێرسایەی لەو پەیڕەو ستراتیژە بكردایەتەوە كە لە‬ ‫چەمكانە لەمانەوە وەشانەوە‪ ،‬ئەمان بون لێنەكات!‬

‫ماهیر فەرەغلی‬

‫پشت دروستكردنی گروپی تیرۆریستی‬ ‫لەم چەشنەوە هەیە‪ ،‬ڕوئیایەكی نوێ و‬ ‫چاكسازیەكی سەردەمیانەیان لە بۆ ئەو‬ ‫خوێندنەوە و تێگەیشتنە ئاینیانە و ئەو‬ ‫خەرافات و مێژوگەراییە خراپانەیان هەبوایە‬ ‫كە دەبنە هۆی سەرهەڵدانی گروپی لەم‬ ‫چەشنە‪ ،‬نەك تەنها بەپرۆتستۆ و فتواوە‬ ‫ئاوا جێبهێڵرایە‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬باشە بابێینەوە‬ ‫س��ەر بابەتی ئ��ەو ه��اوك��اری و یارمەتیە‬ ‫سەربازیانەی بۆ ئێراق و بەتایبەت بۆ‬ ‫پێشمەرگە دێن؟ تۆ چۆن لێیان تێدەگەیت؟‬ ‫ماهیر فرەغلی‪ :‬كوردەكان لەو نێوەندەدا‬ ‫ئەمریكاو واڵتانی دونیا لەسەریان هاته‌‬ ‫وەاڵم ‪ ،‬م��ن ئ��ەوە بەشتێكی ب��اش بۆ‬ ‫ئ��ەوان بۆ ئیمرۆیان وەسفدەكەم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەڕاستیدا ئەو بەدەمەوە هاتنەی ئەوان‬ ‫بۆ كورد دوشت بو‪ :‬یەكەم لەبەرئەوەی‬ ‫ئ��ەو زوڵ��م��ەی ل��ە وان��ك��را وەك���و ك��ورد‪،‬‬ ‫گەورەو گران بو‪ ،‬دوەمیش فرسه‌تێك بو‬ ‫دیسان بۆ گ��ەڕان��دن��ەوەی دەستوەردانی‬ ‫ئەمریكاو ڕۆژئاوا لە ناوچەكە كە خەریك‬ ‫ب��و ب��ەه��ۆی زاڵ��ی��ی سیاسەتی ئێرانه‌و‌ه‬ ‫لەسەر ڕەفتارەكانی حكومەتی ئێراقی‪،‬‬ ‫هیوابڕکردنی خۆرئاوا لەكارایی خۆی بۆ‬ ‫پاراستنی بەرژەوەندیەكانی لێده‌بینم‪.‬‬ ‫دوع���ا ع��ەب��دول��ع��ەزی��ز‪ :‬ب��ەم��ان��ا ئ��ەو‬ ‫بەیاننامانەی داعش و كوشتن و سەربڕینی‬ ‫ئەو ڕۆژنامەنوسە ئەمریكیە‪ ،‬بەبەرچاوی‬ ‫جیهانەوە هەر بە بیانویەكی تر دانانێیت‬ ‫بۆ ئەمریكا كە دەستوه‌ربدات ‌ه ناوچەكەو‬ ‫دوب��ارە هەیمەنەی خۆی بەتەواوی بەالی‬ ‫بەرژەوەندیەكانی خۆیدا بشكێنێتەوە؟‬ ‫ماهیر فرەغلی‪ :‬ڕاستە ئ��ەوەش وایە‪،‬‬ ‫ویالیه‌تە یەكگرتوەكانی ئەمریكا‪ ،‬ئێستا‬ ‫ب��ی��ان��وی ل��ەب��ەردەس��ت��ای��ی��ە و خەریكی‬ ‫دروستكردنی هاوپەیمانیەكی تۆكمەیە‬ ‫بۆ ئەو پرسە‪ ،‬پاشان كورد بۆ ئەمریكاو‬ ‫خ��ۆرئ��اوا هێزێكی بیانو هێنەری باشە‪،‬‬ ‫ب��ۆ ئ����ەوەی ل��ە ڕێ���ی ئ����ەوەوە ڕێ��گ��ری‬ ‫لەپاراستنی بەرژەوەندیەكانی و ئەو پەیام‬ ‫و بیرە دیموكراسیەی هەیانە لەناوچەكەدا‬ ‫چەكەرەی پێبدەن‪ ،‬تاقە هێزە كەهەڵگری‬ ‫بیری ئ��ەوان��ە‪ ،‬بۆیە ب��ۆ ك��وردی��ش ئەو‬ ‫دۆستایەتیەی ڕۆژئاوا باشە لەكاتێكدا دۆستی‬ ‫لە چواردەوردا كەمە‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا بۆ‬ ‫خۆرئاواش بەهەمانشێوە تا ئێستا باشە‪.‬‬ ‫پاشان بەڕای من بەوەی ئەمریكا دەڵێت‬ ‫«تەنها به‌ بۆمبباران و گورزی ئاسمانی و‬ ‫پاڵپشتی هێزی ئاسمانی دەچمە ناو ئەو‬ ‫هاوكێشە سەربازیەوە» ڕاست نیە‪ ،‬چونكە‬ ‫دواچ��ارەس��ەر بۆ البردنی داع��ش هێرشی‬ ‫زەمینیە كە فرسەتێكی باشە بۆ ئەمریكا‬ ‫و پێی دەگەڕێتەوە ناوچەكەو كۆمەڵ ‌ێ‬ ‫گرێی تریش هەن لە سوریاو ئێراق بۆخۆی‬ ‫لەپێناو بەرژەوەندیەكانی دا دەیانكاتەوە‪.‬‬

‫داعش كە لەو نێوەندەدا هەڵتۆقیوە‪ ،‬دەستی دەزگای هەواڵگریی ئەمالو ئەوال لە دروستبونیدا‬ ‫هەبوەو هەیە‪ ،‬ئیستراتیژیەتێكی سەربازیی دیاریكراوی نیە‪ ،‬بۆیه‌ هەرجارەی بە ڕویەكدا ئاراستە‬ ‫دەكرێت‬ ‫ئیخوان موسلمین خۆی ئەو قوتابخانەیە بوە كە دەیان گروپی تیرۆریستی تیایدا لە دایكبوه‌ و‬ ‫مونەزیری ئیسالمی توندڕەوی وەك «سەید قوتب» ی پێشكەش كردوە‬ ‫دواچارەسەر بۆ البردنی داعش هێرشی زەمینیە كە فرسەتێكی باشە بۆ ئەمریكا و پێی‬ ‫دەگەڕێتەوە ناوچەكەو كۆمەڵێ‌ گرێی تریش هەن لە سوریاو ئێراق بۆخۆی لەپێناو بەرژەوەندیەكانی‬ ‫دا دەیانكاتەوە‬