489

‫ناردنی پێشمەرگە بۆ کۆبانی‬ ‫خوێندنەوەی دیكەشی بۆ دەكرێت‬ ‫نابێت ناردنی پێشمەرگە هۆكاربێت بۆ وەستاندنی هاوكارییەكانی دیكە‬

‫‪2‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )489‬دو شةممة ‪2014/10/27‬‬

‫مەال بەختیار‪ ،‬لە سەروتاردا‪:‬‬ ‫پڕ بەدڵ چاوەڕوانین سەرۆكی هەرێم بڕیار بدات‬ ‫سەرپەرشتی ئەو هێزە بكەین‪ ،‬كە دەنێردرێت بۆ كۆبانی‬ ‫هەڵوێستی چونمان بۆ كۆبانی‪ ،‬رەگ‌و ریشەی مێژوویی‬ ‫هەیە المان‌و موزایەدەكردن نییە‬ ‫ئەوانەی پێماندەڵێن موزایەدە دەكەن‪ ،‬دەتانناسین كە‬ ‫ئامادە نین دەقیقەیەكیش بۆ شەهیدەكان بە ماتەمینی‬ ‫بوەستن‪ .‬دەشزانین سرودی ئەی رەقیبیشتان پێ گوناحە‬ ‫كارەساتی شەنگال‌و بەرەنگاریی كۆبانی‪ ،‬دەریانخست‪،‬‬ ‫زۆربەی هێزە كوردستانیەكان‪ ،‬جیهانبینییەكی ستراتیژییان‬ ‫بۆ كێشەی دیموكراسی‌و نەتەوەییمان نیە‬

‫بە بەرچاوی یاسای بەرەنگاربونەوەی تێرۆر لەكوردستان‬

‫چەندین‬ ‫وتاری ئایینی‬ ‫لەخزمەتی داعشدا‬ ‫باڵودەكرێنەوە‬

‫‪3‬‬

‫بەشی دوەمی زنجیرە لێكۆڵینەوەیەك لەسەر قسەكانی موسەننا ئەمین‬

‫موسەننا ئەمین؛ وەاڵمی نائەمین‬ ‫كۆنپارێزانی وەكو د‪.‬موسەننا‪ ،‬كە هێندە دوژمنی جەوهەر گۆڕینە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫رێگەنادات بەڕاشكاوی باسی سەلەفییەت‌و بنچینە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫سەلەفیەتیش بكرێ‌‬

‫ئاینداری و ئەخالقی سیاسی‬

‫ئومێد قەرەداخی‬

‫‪1‬‬

‫ریاڵ کالسیکۆ‬ ‫داگیر دەکات‬

‫‪5 +4‬‬

‫ئەگەر هەیە‬ ‫بەغداد‬ ‫موچەی‬ ‫دو مانگ‬ ‫بنێرێت‬

‫كۆبانی وەرچەرخانی ئاڕاستەكان‬ ‫مەال بەختیار‬ ‫هەمیشە لەمێژوودا‪ ،‬رووداوە گەورەكان‪ ،‬نەك هەر سەركەوتنی گەورە تۆماردەكەن‪،‬‬ ‫بەڵكو راستییە گەورەكانیش سەبارەت بە كۆمەڵ و سیاسەت‌و ناكۆكییە‬ ‫پەنگخواردووەكانیش‪ ،‬دەردەخەن‪.‬‬ ‫رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬لەدوای رێكەوتنامەی سایكس بیكۆ وە‪ ،‬شۆڕش‌و راپەڕینی‬ ‫ێ مانگرتن‪ ،‬خۆپیشاندان‪ ،‬تێكۆشان‌و زیندانی سیاسی‬ ‫بەخۆیەوە نەدیووە‪ .‬بەڵ ‌‬ ‫كورد‪ ،‬بەردەوام هەبووە‪ .‬بەاڵم رووداوی گەورەی وەكو ئێستای رۆژئاوا‪ ،‬یەكەمین‬ ‫جارە سەرهەڵدەدات‪ .‬كە پار (بەرەی نوسرە) پەالماری (سەرێكانی) دا‪ ،‬زۆر‬ ‫بوون لە دەوڵەت‌و هێز‌و الیەنە كوردستانیەكان‪ ،‬لە خەتەری داگیركردنی سەرێكانی‬ ‫تێنەدەگەیشتن‪ .‬كاتێك ئێمەش هاوارمان كرد‪ ،‬سەرێكانی سەرەتای شەڕێكی‬ ‫چارەنوسسازە‪ ،‬هەبوون قسەكانی بە موزایەدە دەزانین‪ .‬كە شەڕەڤانانی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان‪ ،‬سەركەوتن‌و درێژەیان بە بەرەنگاری دا‪ ،‬لەناو هاوكێشەكاندا‪ ،‬بەرە‬ ‫بەرە دەردەكەوت بەهۆی بەرەنگارییەوە‪ ،‬رۆژئاوای كوردستان خەریكە دەكەوێتە‬ ‫ناو هاوكێشەكانەوە‪ .‬تەنانەت تێگەیشتن لەم راستییەش‪ ،‬ئاسان نەبوو‪ .‬بەڵكو‬ ‫سەرئێشەیەكی زۆریان بۆ دروست دەكرا‪ .‬فشاریان دەخستینە سەر‪ .‬بۆچونەكانیان‬ ‫بە ناوقعی لەقەڵەمدەدا‪ .‬تەنانەت دەیانگوت‪ :‬نە ئەو هێزە دەتوانێ‌ بەرگە بگرێ‌‪،‬‬ ‫نە كانتۆنەكانیش سەردەگرێ‌‪ .‬ئێمە بەردەوام بووین لەسەر سیاسەتی خۆمان‪.‬‬ ‫دڵنیاشبووین تازە كاروانی روداوەكان‪ ،‬ناگەڕێتەوە بۆ دۆڵە نەبینراوەكان‪.‬‬ ‫كۆبانی‪ ،‬وەك��و باقی شەڕەكانی رۆژئ��اوای كوردستان‪ ،‬سەرەتا بایەخەكەی‬ ‫نەدەزانرا‪ .‬بەڵكو واشدەزانرا‪ ،‬ئەم شەڕەش وەكو شەڕەكانی تر‪ ،‬پاش ماوەیەكی‬ ‫تر دادەمركێتەوە‪ .‬ئەم جۆرە بیركردنەوانە‪ ،‬هەمەالیەنە تێنەگەیشتن بوو لە‬ ‫رووداوەكانی عێراق‌و سوریا و كوردستان‪ ،‬دیارە دوای سەرهەڵدانی داعش‪ .‬هەروەك‬ ‫چۆن كە داعشیش سەریهەڵدا‪ ،‬وادەزانرا پەالماری كوردستان نادا‪ .‬كە پەالماری‬ ‫كۆبانیش درا‪ ،‬نەدەزانرا كۆبانی لەسەر هەڵكەوتەیەكی جوگرافی چارەنوسساز‬ ‫سەبارەت بە داعش‌و سەلەفیە توندڕەوەكان‪ ،‬بۆتە جێی بایەخیان‪ .‬بەاڵم پەیەدە‬ ‫و شەڕەڤانان‪ ،‬دەرسیان لە شەنگال وەرگرتبوو‪ ،‬ئیحتیاتی عەسكەری‌و چۆنێتی‬ ‫بەرەنگاری درێژخایەنیان كردبوو‪ .‬ئەگەر بەرنامەی عەسكەری‌و چۆنێتی بەرەنگاریی‬ ‫دووروودرێژیان نەبوایە‪ ،‬بەش بەحاڵی خۆم دڵنیابوم‪ ،‬نەك كارەساتێكی خەتەرناكتر‬ ‫لە شەنگال روویدەدا‪ ،‬بەڵكو پەیەدە و هێزە شەڕەڤانەكانیشیان‪ ،‬دوچاری كارەساتی‬ ‫گەورەی وەكو فیدائی‌و ئۆرودوگاكانی فەلەستین (‪ )1971‬لە ئوردن‪ ،‬بەسەردەهات‪.‬‬ ‫هەزارانیان دەكوژران دەیان هەزار كوردیش ئەنفال دەكرایەوە‪.‬‬ ‫كارەساتی شەنگال‌و بەرەنگاری كۆبانی‪ ،‬دەریانخست‪ ،‬زۆربەی هێزە كوردستانیەكان‪،‬‬ ‫نە جیهانبینییەكی ستراتیژیمان بۆ كێشەی دیموكراسی‌و نەتەوەییمان هەیە‪ ،‬نە‬ ‫خوێندنەوەی ژیۆپۆلەتیكیشمان بۆ جوگرافیای كوردستان هەیە‪ .‬كە هیوادارین‬ ‫ئەمە ببێتە دەرسێك‪ ،‬تایبەت لەسەر جوگرافیای سیاسی كوردستان‪ ،‬ناوەندی‬ ‫لێكۆڵینەوەی تایبەتی دابنرێ‪ .‬هەتا بزوتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەی كورد‪ ،‬لە‬ ‫بزوتنەوەیەكی بەرەنگاری كالسیكیەوە‪ ،‬بۆ بزوتنەوەیەكی هاوچەرخی ئەم سەردەمە‪،‬‬ ‫بگوازینەوە‪ .‬جوگرافیای كوردستانیش‪ ،‬وەكو سەرزەمینێكی گەمارۆدراوی جاران‪،‬‬ ‫حساب نەكرێ‌‪ .‬چونكە گەلێ‌ دەرگا كراوەتەوە‪.‬‬ ‫كۆبانی‪ ،‬ئێستا نەك هاوكێشە كوردستانیەكانی گۆڕی‪ ،‬بەڵكو روانگەی سیاسەتی‬ ‫نێودەوڵەتیشی خستە بەردەم رووداوێكی چاوەڕواننەكراو‪ .‬بۆیە زۆربەی واڵتانی‬ ‫رۆژئاوا‪ ،‬نەك هەر لەبەرئەوەی داعش دوژمنی هاوبەشمانە‪ ،‬هێرشی ئاسمانییان‬ ‫لە كوبانیدا چڕكردۆتەوە‪ .‬بەڵكو لەبەرئەوەشە‪ ،‬كۆبانی خاڵێكی وەرچەرخانی‬ ‫مێژووییە لە سوریا و بەڵكو رەنگدانەوەشی هەیە لە دەوروبەریدا‪ .‬بۆیە‪ ،‬واڵتێكی‬ ‫وەكو ئەمریكا‪ ،‬نەك تەنها بە هێزی ئاسمانیی‪ ،‬هاوكاری عەسكەریی بۆ شەڕەڤانان‬ ‫هەڵدەدا‪ ،‬بەڵكو دوو راستی گرنگی تریش تۆماردەكات‪ ،‬كە ئەمانەی خوارەوەن‪:‬‬

‫‪2‬‬

‫بــؤ‬

‫‪2‬‬

‫مانەوە یان بەرەو مەنفا‬

‫‪7-6‬‬

‫نیلس هاو‬

‫‪3‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )489‬دو شةممة ‪2014/10/27‬‬

‫بڕیارە نەتەوەییەكەی پارلەمان‬ ‫خوێندنەوەی تریشی بۆ دەكرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬بابان حەمە‪ ،‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫ئ��ەم��ڕۆ ‪ 42‬رۆژی ت���ەواو تێدەپەڕێت‬ ‫بەسەر ش��ەڕی قورسی نێوان یەپەگەو‬ ‫گروپی تێرۆریستی (داعش) لەكۆبانێ‪-‬ی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬چاالكوانێكی سیاسی‬ ‫نزیك لەپەیەدەش رایدەگەیەنێت‪ ،‬ئەوان‬ ‫پێویستیان بەچەكە ن��ەك ن��اردن��ی ‪200‬‬ ‫پێشمەرگە‌و دەشڵێت «بەهیچ شێوەیەك‬ ‫یەكینەكانی پاراستنی گەل رێگە نادەن‬ ‫توركیا ‪ 1300‬سەربازی سوپای بەناو ئازاد‬ ‫كە دروستكراوی خۆیەتی رەوانەی كۆبانێ‬ ‫بكرێن»‪.‬‬ ‫ه���اوك���ات پ��ارل��ەم��ان��ت��ارێ��ك��ی ه��ەرێ��م��ی‬ ‫كوردستانیش پێیوایە كە ئ��ەو بڕیارە‬

‫لەباكور ب��ون گ��ەڕاون��ەت��ەوە بۆ كۆبانێ‌و‬ ‫ئامادەن چەك هەڵگرن‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫چەك نییە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی «ناردنی ‪ 200‬پێشمەرگە بۆ‬ ‫كۆبانێ بەرامبەر هێزێكی دەهەزار كەسی‬ ‫داعش بەپشتیوانی ‪ 45‬تانكی گوللەنەبڕی‬ ‫ئەمەریكی كە ماوەی زیاتر لەمانگێكە هێرش‬ ‫دەكەنە سەر كۆبانێ بە ‪ 200‬كەس ناتوانێت‬ ‫كۆبانێ بپارێزێت‌و ئێمەش وەك شتێكی‬ ‫ئاسایی دەیبینین‪ ،‬بەاڵم دیسان موڕاڵی ئەو‬ ‫پێشمەرگانە كە دێن وەك هێزێكی كوردی‬ ‫الی ئێمە جێگەی رێزە‌و باشتر وایە لەجیاتی‬ ‫ئەوە ئەگەر بریارێكی وا لەدەسەاڵتداری‬ ‫باشوری كوردستانەوە دراوە‪ ،‬لەشوێنێكی‬ ‫ت��رەوە ب��ەرەی شەڕ بكرێتەوە‪ ،‬بۆ نمونە‬

‫داوە‌و بۆ ئێستا ئەو كارە زۆر پێویستە ‪.‬‬

‫بكرێت‪ ،‬ئەو چاالكوانە وتی « ئەگەر ئەو‬ ‫هێزە نەگاتە كۆبانێ لەروی چەك‌و هێزی‬ ‫ئاسمانیەوە یان دەبێت لەرێگەی فڕۆكەی‬ ‫ئەمریكەوە هاوكاری شەڕڤانان بكرێت یاخود‬ ‫دەبێت بەرەیەكی شەڕ لەكانتۆنی جەزیرە‬ ‫بكرێتەوە‪.‬‬

‫هاوكارییەكانی یەكێتی كاریگەر بون‬ ‫ناوبراو ئەوەشی خستەرو‪ ،‬ئەگەر لەتوركیاوە‬ ‫هاوكاری بێت‪ ،‬ئەوا توركیا مەرجی خۆی‬ ‫هەیە‌و دەیەوێت كات بەفیڕۆبدات‌و سوپای‬ ‫ئ��ازاد كە دروستكراوی خۆیەتی بنرێتە‬ ‫كۆبانێ‌و دەیەوێت لەرۆژئاوای كوردستان‬ ‫بڕیارەکەی پارلەمان‬ ‫هێزی كوردی دروست نەبێت تا بتوانێت پارلەمانتارێكی هەرێمی كوردستانیش‬ ‫بڕیارەكانی خ��ۆی بەسەر گەلەكەماندا پێیوایە كە پارلەمانی كوردستان هەڵەبو‬ ‫بپسەپێنێت‪.‬‬ ‫‌كە بڕیاری ناردنی هێزی دا بۆ كوبانێ‬ ‫لەبارەی گرنگی ناردنی چەك بۆ كۆبانێ‪ ،‬هەرچەندە بڕیارەكەی پارلەمان لەڕواڵەتدا‬ ‫ئاری هەركی‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬ئەو هاوكاریەی ڕەنگەلەناخیشدا زۆر نایاب‌و نەتەوەیی‌و‬ ‫كە هەفتەی رابردو یەكێـتی ناردی شتێكی بگرە ئینسانیش بو‪ ،‬سودی سایكۆلۆجی‬ ‫زۆر ب��اش ب��و‪ ،‬ب��ەاڵم پێویستە لەرێگای ه��اوب��ەش��ی ن��ەت��ەوای��ەت��ی ورەوه��ەس��ت��ی‬ ‫خاكوخەڵكەبۆنیشتمانەكەی ‪.‬‬ ‫‌فەرهاد سەنگاوی جەخت لەزیانەكانی ئەو‬ ‫بڕیارە دەكاتەوەو دەڵێت زیانەكەی بریتی‬ ‫بو لەمەسەلەی ناردنی چەكوهێز لەالیەن‬ ‫ناتۆ‪ ،‬چونكە گوشارە گەورەكان لەسەر‬ ‫توركیا كارێكی كرد كەئەردۆگان بیربكاتەوە‬ ‫یارمەتیەك بۆكۆبانی لەژێركۆنترۆڵی‬ ‫خۆیدا بێت باشترەلەوەی كەنەزانێت چی‬ ‫بەئاسماندا دەنێردرێتە كۆبانێ‪.‬‬ ‫‌سەبارەت بەبژاردەو بڕیاری توركیاش لەسەر‬ ‫ناردنی هێزی پێشمەرگەو ناردنی چەكی‬ ‫هەرێم بۆ كۆبانێ‪ ،‬سەنگاوی‪ ،‬پێیوایە‬ ‫لەنێوان ناردنی چەك لەالیەن هاوپەیمانان‬ ‫بەئاسماندا‪ ،‬یان ناردنی چەك لەهەرێمەوە‪،‬‬ ‫ت��ورك��ی��ا ه��ەرێ��م��ی پێباشتربو‪ ،‬چونكە‬ ‫هەندێك چەكی مام ناوەندی لەگەڵ دوسەد‬ ‫دەتوانن ل��ەدەروازەی سێملكا لەباشوری ترەوە بكرێت نەك پەنا ببرێت بۆ توركیا‌و پێشمەرگە‪ ،‬دیارو ڕون‌و نەشاراوەیە‪.‬‬ ‫كوردستانەوە بە كانتۆنی جەزیرەوەیە لەبەرئەوەی ئەو دەیەوێت ‪ 1300‬كەسی ‌ناوبراو راشیگەیاند‪ ،‬ناردنی هێز‌و چەك بۆ‬ ‫هاوكارییەكی راستی‌و نەتەوایەتی كۆبانێ سوپای بەناوی ئازاد بنرێتە كۆبانێ‪ ،‬بەاڵم كۆبانێ‪ ،‬لەالیەكی ترەوە كارێكی وا دەكات‬ ‫بكرێت‌و هەر هیچ نەبێت هێزێكی چەند بەهیچ شێوەیەك پەیەدە رێگا نادات‌و بەو كە ئەوچەكانە دیاری كراو و ناسراو دەبێت‪،‬‬ ‫هەزار كەسی هاوبەش لەیەكێتی‌و پارتی‌و بڕیارەی كە پێشتر یەكێك لەسەركردەكانی تەقەمەنییەكان زانراو و دیاری كراودەبێت‪،‬‬ ‫هەمو هێزە كوردستانیەكان‌و گەنجانی سوپای بەناو ئازادی سوریا دابوی‌و سەر س��ەرەڕای ئ��ەوەی ئەوە بەشی هەفتەیەك‬ ‫خۆبەخش لەگەڵ گەریال پێكبهێنرێت‌و لەو بەتوركیایە‪ ،‬لەبەرئەوەی پەیەدە ژورێكی شەڕ بكات یان نەكات‪.‬‬ ‫دەروازەیەوە بپەڕنەوە بۆ كانتۆنی جەزیرە ئۆپراسیۆنی هاوبەشی هەیە لەگەڵ سوپای ‌فەرهاد سەنگاوی‪ ،‬جەختیش لەوە دەكاتەوە‪،‬‬ ‫كە تەنیا ‪ 80‬كیلۆمەتر لەكۆبانێوە دورە‪ ،‬ئازاد لەكۆبانێ‌و زیاتر لە‪ 40‬رۆژە پێكەوە ئەگەر ئەمكارەی پارلەمان نەبوایە‪ ،‬رەنگە‬ ‫گوشارەكان‌و پەراوێزخستنی توركیا‌و ناردنی‬ ‫بەرەیەكی شەڕبكەنەوە‪ ،‬لەكاتێكدا زیاتر دژی داعش شەڕدەكەن‪.‬‬ ‫لەهەفتەیەكە یەپەگە لەوێوە ئەو شەڕەی س��ەب��ارەت ب��ەوەی كە ئەگەر نەتوانرێت چەكی هاوپەیمانان بەئاسماندا بگەیشتایەتە‬ ‫دەستپێكردوە‌و لەهەفتەی راب��ردوش��دا هێزی پێشمەرگە لەباشوری كوردستانەوە كۆبانی‪ ،‬ئەوكاتە توركیا نەیدەزانی چی‬ ‫گەورەترین گ��ورزی لەچەتەكانی داعش بگاتە كۆبانێ‪ ،‬ئاخۆ چۆن هاوكاری پەیەدە دەگاتە كۆبانی‪ ،‬چەكەكانیش نەدەگەڕانەوە‪.‬‬

‫ناكرێت ناردنی پێشمەرگە هۆكاربێت بۆ وەستاندنی‬ ‫هاوكارییەكانی دیكە‬

‫پارلەمانتارێك‪ ‌:‬بڕیارەكەی پارلەمان نەبوایە‪ ،‬رەنگە چەكی‬ ‫هاوپەیمانان بەئاسماندا بگەیشتایەتە كۆبانی‬ ‫چاالكوانێكی ناو كۆبانێ‪ :‬یەپەگە چەكی دەوێت‪200 ،‬‬ ‫پێشمەرگەیش ناتوانن كۆبانێ بپارێزن‬ ‫وایكردوە بەجۆرێك لەجۆرەكان كاریگەری‬ ‫لەسەر هاوكارییە ئەمەریكی‌و ئەوروپی‌و‬ ‫نێودەوڵەتییەكان هەبێت‌و هاوكاریی‌و‬ ‫بڕیارەكەی پارلەمانیشی بەبژاردەی توركیا‬ ‫ئەژمار كرد‪.‬‬ ‫ئاری هەركی‪ ،‬لێكۆڵەر‌و چاالكوانی سیاسیی‬ ‫لەناو كۆبانێ‪-‬وە‪ ،‬لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ‬ ‫«چاودێر» ئاماژەی بەوەكرد‪ ،‬هاتنی هێزی‬ ‫ك��وردی‌و بەهاناوەچونی میللەتێكی تری‬ ‫كورد گرنگی خۆی هەیە‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا‬ ‫بۆ كۆبانێ لەهەمو شتێك گرنگتر ناردن‌و‬ ‫دابینكردنی پێداویستی سەربازی‌و چەكە‌و‬ ‫بەسەدان گەنجی رۆژئاوای كوردستان كە‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫ئەگەر هەیە بەغداد‬ ‫موچەی دو مانگ‬ ‫بنێرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫تائێستا ح��ەی��دەر ع��ەب��ادی س��ەرۆك‬ ‫وەزیرانی عیراق‪ ،‬بڕیاری لەسەر ناردنی‬ ‫موچەی فەرمانبەران‌و بەشەبودجەی‬ ‫هەرێمی كوردستان ن��ەداوە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫پێشتر یەكێك لەمەرجەكانی دەنگدانی‬ ‫ك��ورد بەكابینەكەی عەبادی‪ ،‬ناردنی‬ ‫قوتی خەڵكی هەرێم‌و هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫بڕیارێكی زارەك���ی س��ەرۆك وەزی��ران��ی‬ ‫پێشو بو كە نزیكەی نۆ مانگە دۆخێكی‬ ‫خراپی دارایی لەهەرێمدا هێناوەتەئاراوە‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكیش پێیوایە‪ ،‬هۆكاری‬ ‫نەناردنی موچە‌و بەشە بودجەی هەرێم‬ ‫لەالیەن عەبادییەوە‪ ،‬تەنیا ئامانجێكی‬ ‫سیاسیە‌و بەهۆی سەرهەڵدانی قەیرانی‬ ‫دارایی عیراقیشەوە‪ ،‬حكومەتی ناوەند‬ ‫دەیەوێت بێتە ناو دۆسیەی بەڕێوەبردنی‬ ‫ن��ەوت��ی ه���ەرێ���م‌و ئ���اگ���اداری ن��ەوت��ی‬ ‫كەركوكیش بێت‌و تائێستاش وادەی‬ ‫چونی وەفدە بااڵكەی حكومەتی هەرێم‬ ‫بۆ بەغد نادیارە‪.‬‬ ‫هاوكات بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست‬ ‫«چ��اودێ��ر» ك��ەوت��ون‪ ،‬ئ��ەگ��ەر هەیە‬ ‫دەوڵ��ەت��م��ەداری عیراق لەئایندەیەكی‬ ‫نزیكدا موچەی دو مانگی هەرێم رەوانە‬ ‫بكات‪ ،‬بەاڵم ناردنی بودجە پەیوەندی‬ ‫بەچارەسەركردنی پرسی نەوتی هەرێمی‬ ‫كوردستانەوە هەیە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬ئەمین بەكر‪ ،‬پارلەمانتاری‬ ‫ع��ی��راق‌و ئ��ەن��دام��ی پێشوی لیژنەی‬ ‫ئ��ام��ادەك��ردن��ی ب��ودج��ە لەئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی ع��ی��راق‪ ،‬بە «چ��اودێ��ر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬دەب��وای��ە عەبادی لەماوەی‬ ‫ه��ەف��ت��ەی��ەك��ی دوای پێكهێنانی‬ ‫حكومەتەكەیدا موچەی مانگی هەشتی‬ ‫فەرمانبەرانی هەرێمی رەوانە بكردایە‌و‬ ‫ل��ەم��اوەی س��ێ ه��ەف��ت��ەش��دا‪ ،‬موچەی‬ ‫ئەم چەند مانگەی كۆتایی ئەمساڵی‬ ‫فەرمانبەرانیشی بناردایە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫ناوبراو لەسەردانێكیدا بۆ شاری سلێمانی‬ ‫ئ��ام��اژەی ب��ەوەك��رد‪ ،‬كە ئ��ەو «پیاوی‬ ‫بڕیارە قورسەكانە»‪ ،‬ب��ەاڵم تائێستا‬

‫بڕیارە قوڕسەكەی ن��ەداوە لەكاتێكدا‬ ‫چاوەڕواندەكرا دوای سەردانەكەی بۆ‬ ‫ئێران بڕیاری ناردنی موچەكە دەدات‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەی دەرفەتی زیاتر بڕەخسێت‬ ‫بۆ گفتوگۆكردن‌و باسكردنی كۆمەڵێك‬ ‫پرسی دیكە لەگەڵ وەفدی دانوستانكاری‬ ‫ه��ەرێ��م‪ ،‬ه��ەروەك��و ك���ورد بەمەرجی‬ ‫سێ مانگ دەنگی بە كابینەی نوێی‬ ‫حكومەتدا‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬كە ئەندامی لیژنەی یاسایی ئەم‬ ‫خولەی پارلەمانی عیراقیشە‪ ،‬وتیشی‬ ‫«سوێند خواردنی وەزی��رە كوردەكان‌و‬ ‫گەڕانەوەیان بۆ بەغداد بۆ نەهێشتنی‬ ‫بیانوەكانی عەبادی بو‪ ،‬تاكو ئەو پەیامەی‬ ‫پێبدەن ك��ە ك��ورد دەی��ەوێ��ت ل��ەروی‬ ‫رەمزی‌و واقیعیەوە بەشدارییەكی كارای‬ ‫هەبێت‌و لەئێستاشدا‪ ،‬هیچ بیانویەك بۆ‬ ‫رەوانەنەكردنی موچە‌و بودجەی هەرێم‬ ‫ن��ەم��اوەت��ەوە‪ ،‬جگە لەهەندێك شتی‬ ‫الوەكی نەبێت‪ ،‬لەوانە عەبادی دەڵێت‬ ‫«ئێمە كورتهێنانمان لەوەزارەتی دارایدا‬ ‫هەیە‌و ئەوەش بیانویەكی ناواقیعەیە‪،‬‬ ‫چونكە كورتهێنانەكە بەو شێوەیە نییە‬ ‫كە بەشی ناردنی بودجەی هەرێم نەكات‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات ل��ەب��ارەی ه��ۆك��اری نەناردنی‬ ‫م��وچ��ەی ف��ەرم��ان��ب��ەران��ی ه��ەرێ��م��ی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئەو پارلەمانتارە پێشیوایە‪،‬‬ ‫هۆكارەكە تەنیا سیاسیە‌و حكومەتی‬ ‫ناوەند دەی��ەوێ��ت ب��ەو هۆیەوە هەرێم‬ ‫زیاتر ناچاری هەندێك دانوستان‌و سازش‬ ‫بكات بەتایبەتی لەسەر دۆسیەی نەوت‌و‬ ‫خودی عەبادیش مەبەستیەتی كە بێتە‬ ‫ناو دۆسیەی بەڕێوەبردنی ئەو نەوتەی‬ ‫لەالیەن هەرێمەوە دەنێردرێتە دەرەوە‪،‬‬ ‫چونكە عیراق كەوتۆتە ن��او قەیرانی‬ ‫دارای���ی‌و ب��ەه��ۆی ن��ەوت��ی كەركوكەوە‬ ‫كەبەشێكی لەژێر دەستی داعشدایە‌و‬ ‫ئەوەی تریشیان كە تارادەیەك بڕەكەی‬ ‫زۆرە‌و ل��ەرێ��ی ب��ەن��دەری جیهانەوە‬ ‫حكومەتی هەرێم دەینێرێتە دەرەوە‪،‬‬ ‫عەبادی لەم رێگایەوە دەیەوێت بێتە‬ ‫ناو دۆسیەی نەوتەوە‌و ئاگاداری ئەوەی‬ ‫كەركوكیش بێت‪.‬‬

‫تەواوکاری سەروتار‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬ئێمە پێویستیمان بە موزایەدە نییە‪ .‬دڵنیاش بن لە شەڕی رزگاری نەتەوەكەمان‪ ،‬هەبووین‌و هەین‌و‬ ‫بەردەوام دەبین‪ .‬ئێوە پێویستتان بە موزایەدەیە‪ ،‬چونكە سێبەری قورسیشتان‪ ،‬ئێستاش رەنگی كفنی خوێناویی‬ ‫شەهیدەكانی یەكێتی لە «خێڵی حەمە» پێوە دیارە‬ ‫ یەكەم‪ :‬ئەمریكا‪ ،‬وەكو پێشەنگی پەیمانی‬‫ناتۆ‪ ،‬لەسەر ئەم هاوكارییە‪ ،‬وەاڵمێكی‬ ‫توندتری توركیای ئەندامی ناتۆ‪ ،‬لەو‬ ‫وەاڵم��ە دەدا كە ساڵی ‪ 2003‬پەرلەمانی‬ ‫توركیا نەیانهێشت سوپای ئەمریكا لەناو‬ ‫خاكی توركیاوە بێتە خاكی عێراقەوە‪.‬‬ ‫ئەوكاتەش هاتنی سوپا لەرێگای توركیاوە‪،‬‬ ‫بۆ بردنەوەی جەنگەكە چارەنوسساز بوو‪.‬‬ ‫ دووەم‪ :‬ئەمریكا ئامادە نییە‪ ،‬هەروەكو‬‫توركیا‪ ،‬یەپەگە بە تیرۆریست لەقەڵەم بدا‪.‬‬ ‫ئ���ەم دوو خ��اڵ��ە‪ ،‬ل�����ەرووی سیاسی‪،‬‬ ‫عەسكەریی‪ ،‬دیپلۆماسی‌و یاساییەوە‪،‬‬ ‫پەیوەستی بایەخی خۆڕاگریی كۆبانییەكان‌و‬ ‫شەڕەڤانان نیە و بەس‪ .‬بەڵكو پەیوەندی‬ ‫بە گۆڕینی هاوكێشەكانیشەوە هەیە‪.‬‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬بچوكترین‬ ‫تەمومژ ل��ە هەڵوێستیدا ب��ەرام��ب��ەر بە‬ ‫رۆژئ���اوای ك��وردس��ت��ان‪ ،‬بۆ سەركەوتنی‬ ‫ئەزمونەكەیان‪ ،‬بۆ پشتیوانی بەرەنگارییان‪،‬‬ ‫بۆ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانی‬ ‫هێزە سیاسیەكانیان‪ ،‬نەبووە و نییە‪.‬‬ ‫خۆشبەختانە‪ ،‬هەم رۆژئ��اوای كوردستان‬ ‫سەرەنجام بوو بە بەشێك لە هاوكێشە‬ ‫سیاسیەكانی سوریا و ناوچەكە‪ ،‬هەم‬

‫كۆبانی‌و سەرێكانی‪ ،‬لە دەروازەی گەورەی‬ ‫م��ێ��ژووەوە چوونە ن��او مێژوو؛ هەمیش‪،‬‬ ‫سەرئەنجامی ه��ەوڵ��ی ه��ەم��وو الی��ەك‪،‬‬ ‫بەسەرپەرشتی س��ەرۆك��ای��ەت��ی هەرێم‪،‬‬ ‫رێكەوتننامەی سیاسی نێوان هێزەكان‪،‬‬ ‫گەیشتە ئەنجام‪.‬‬ ‫دوای ئەو راستییانە‪ ،‬مەسەلەی ناردنی هێز‬ ‫بۆ كۆبانی لە باشوری كوردستانەوە‪ ،‬گەرمە‪.‬‬ ‫پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬بەخۆشحاڵییەوە‬ ‫ه��ەم دان��ی ب��ە كانتۆنەكانی رۆژئ���اوای‬ ‫کوردستاندا نا‪ ،‬هەم ناردنی هێزی پەسەند‬ ‫كرد‪ .‬دەستخۆش بۆ ئەو پرۆژە پێشنیارەی‬ ‫دانپیانانی کانتۆنەکان لەالیەن فراكسیۆنی‬ ‫سەوزەوە‪ ،‬دەستخۆشتر بۆ سەرۆكایەتی‌و‬ ‫فراكسیۆنەكانی ت��ری پەرلەمانیش بۆ‬ ‫پەسەندكردنی‪ .‬بەدەر لەوەی ئەو هێزە‬ ‫چ��ۆن دەڕوات‪ ،‬چۆنایەتیەكەی چۆنە‪،‬‬ ‫ك �ێ‌ س��ەرپ��ەرش��ت��ی دەك���ا‪ ،‬دواج��اری��ش‬ ‫توركیا‪ ،‬چ��ۆن رێگایان دەدا و دەگەنە‬ ‫ئ��ەوێ‌‪ ،‬ب��ەدەر لە هەموو ئەمانە‪ ،‬ئێمە‬ ‫ئومێدەوارین ئەم هێزە بەراستی بگات‌و‬ ‫سەریشبكەوێت‪ .‬بەاڵم جێی خۆشیەتی‪،‬‬ ‫باسی دەستپێشكەریەكەی كردمان بۆ‬ ‫سەرپەرشتی ئەو هێزەی بۆ كۆبانی رەوانە‬

‫دەكرێت‪ ،‬بكەین‪ .‬چونكە هەم كۆبانی‌و هەم‬ ‫ئەم جۆرە هەڵوێستانە‪ ،‬زوخاوی رقی ناخی‬ ‫هەندێك كەسیان بە بیروڕای جیاوازیشەوە‬ ‫دەرخ��س��ت‪ ،‬بەڵكو ه��ەن��دێ��ك بۆچونی‬ ‫سەیروسەمەرەشیان‪ ،‬خستەڕوو‪ .‬كە هەموو‬ ‫ئەم بۆچونانە رەنگدانەوەی جیاوازییە‬ ‫فەلسەفی‌و سیاسی‌و فیكریەكانی ئێستای‬ ‫كوردستانە‪ .‬دێمەوە سەر سەردێڕی ئەم‬ ‫وتارە‪ ،‬كە وتمان‪ ،‬رووداوی گەورە راستی‬ ‫گەورەش دەردەخات‪.‬‬ ‫لە وەاڵم��ی ئەمانەدا‪ ،‬دەڵێم‪ :‬ئێوە چۆن‬ ‫هەڵوێستی یەكێتی هەڵدەسەنگێنن‌و‬ ‫دەستپێشكەریەكەی ئێمە دەبینن‪،‬‬ ‫گەردنتان ئازاد بێت‪ .‬بەاڵم رێگەمان بدەن‬ ‫ئێمەش ئ��ازاد بین‌و بڵێین‪ :‬پڕ ب��ەدڵ‪،‬‬ ‫بەتاسەوە چاوەڕوانین سەرۆكی هەرێم‬ ‫بڕیار بدات سەرپەرشتی ئەو هێزە بكەین‪.‬‬ ‫كە شەرەفی بەشداریكردنی لە بەرەنگاری‬ ‫كۆبانێدا هەبێت‪ .‬تەنها بۆ ئەوانەی لەم‬ ‫هەڵوێستەی ئێمە وردنەبونەوە‪ ،‬ئاوڕێك لە‬ ‫رابردووش دەدەینەوە‪..‬‬ ‫كە راپەڕینی گەالنی ئێران ‪1979 -1978‬‬ ‫دەستیپێكرد‪ ،‬بەندە ئامر هەرێمی هەورامان‬ ‫بووم‪ ،‬هەتا ناوچەی بانەو سەردەشتیش‬

‫هاتوچۆمان دەك��رد‪ ،‬لەسەرانسەری ئەم‬ ‫ن��اوچ��ەی��ەدا‪ ،‬ه��ەرچ��ی ت��وان��ام��ان هەبوو‬ ‫خستمانە كار بۆ پشتیوانی راپەڕیوانی‬ ‫رۆژهەاڵتی كوردستان‪.‬‬ ‫كە رێپێوانی سنە و بەرەنگاری شاری‬ ‫مەریوان ساڵی ‪ 1980‬هاتەئاراوە‪ ،‬بەندە‬ ‫بە هێزێكی گەورەی یەكێتییەوە‪ ،‬لەسەر‬ ‫داوای خەڵكی م��ەری��وان‌و سنە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫خوالێخۆشبوو‪ ،‬بەكری حاجی سەفەرو‬ ‫كاك محەمەدی حاجی مەحمود‪ ،‬بەهانای‬ ‫خەڵكەكەوە چووین‪ .‬كە گەیشتینە نزیكی‬ ‫م��ەری��وان‪ ،‬ه���ەزاران ك��ەس چاوەڕوانیان‬ ‫دەك���ردی���ن‪ ،‬ل��ەن��اوی��ان��دا س��ەرك��ردای��ەت��ی‬ ‫كۆمەڵەو شەهید فوئادی سوڵتانی‪ ،‬شەهید‬ ‫د‪.‬ج��ەع��ف��ەری شەفیعی‪ ،‬بەناوەڕاستی‬ ‫خەڵكەكەدا دەڕۆیشتین‌و هاواریان دەكرد‬ ‫(یەكێتیی نیشتمانیی‪ ،‬پشتیوانی گەالنی)‪.‬‬ ‫شەوێكیان سەریشكەوتین بۆ سەر قەاڵی‬ ‫مەریوان‪ ،‬دوچاری شەڕێكی كتوپڕ بووین‪،‬‬ ‫ه��ەر لەتەنیشتم شەهید عەلی خ��ڕەی‬ ‫ئێناخی‪ ،‬شەهید كرا‪.‬‬ ‫ساڵی (‪)1982‬ش‪ ،‬شۆڕشی رۆژهەاڵتی‬ ‫كوردستان دوچاری شەڕێكی سەخت بوون‌و‬ ‫لەسەر داوای شەهید د‪.‬قاسملۆ و حزبی‬

‫دیموكراتی كوردستان‪ ،‬زیاتر لە ‪3000‬‬ ‫پێشمەرگەی یەكێتی بەهانایانەوە چوو‪،‬‬ ‫گەرچی تێبینیم لەسەر بڕیارەكەش هەبوو‪،‬‬ ‫بەاڵم چوومە شەڕەكە و لە دێی (ساوان)‬ ‫ی تەنیشت (داوداوە) لەگەڵ جەنابی‬ ‫م��ام ج��ەالل ئەركەكانمان رادەپ��ەڕان��د‪.‬‬ ‫هەرلەوێدا شەهید د‪.‬قاسملۆمان بینی‪،‬‬ ‫ب��ەخ��ۆی‌و دوو پێشمەرگە‪ ،‬ل��ە زنجیرە‬ ‫چیاكانی باكوری (ساوان)ەوە‪ ،‬پاشەكشەی‬ ‫دەكرد بۆ (بێدەالن)‪ .‬مام جەالل بەوپەڕی‬ ‫جوامێرییەوە بەپیرییەوە چ��وو‪ ،‬شەو‬ ‫م��ی��وان��داری ك��رد‪ ،‬قسەوباسەكانی ئەو‬ ‫شەوەش‪ ،‬با هەڵگرین بۆ هەلی خۆی‪.‬‬ ‫‪ 2012/10/14‬كاتێك لە كۆنگرەی بەدەپە‪،‬‬ ‫لە ئەنقەرەی پایتەختی توركیادا‪ ،‬لەبری‬ ‫هەموو كوردێكی ئ��ازادی��خ��واز‪ ،‬گوتمان‪:‬‬ ‫پەكەكە هێزێكی رزگ��اری��خ��وازە و بەرێز‬ ‫ئۆجەالنیش سەرۆكێكی نەتەوەی كوردە‪،‬‬ ‫دەبێـت ئازاد بكرێت‪ .‬زانرا ئەم خیتابە لەو‬ ‫پایتەختەدا‪ ،‬چ بیروباوەڕێكی لەدواوە بوو‪.‬‬ ‫ئێستاش كە وتمان‪ ،‬ئادەی بەرەو كۆبانی‪،‬‬ ‫ئەم هەڵوێستە‪ ،‬رەگ‌و ریشەی مێژوویی‬ ‫هەیە المان‌و موزایەدەكردن نییە‪ .‬هێزێكی‬ ‫وەكو یەكێتی‌و سەركردە ماندوەكانی‪ ،‬چ‬

‫پێویستێكیان بە موزایەدە هەیە؟! ئەو‬ ‫كەسانەی وا دەڵێن‪ ،‬وادیارە چاویان بەرایی‬ ‫نادات‪ ،‬كاروانی شەهیدەكانی سەركردایەتی‬ ‫یەكێتی ببینن‪ .‬ئێستاش وادی��ارە‪ ،‬پۆل‬ ‫پۆل فەرماندەو پێشمەرگە قارەمانەكانی‬ ‫یەكێتی نابینن‪ ،‬هاوشانی هاوسەنگەرە‬ ‫شەهیدەكانیان لەسەرانسەری كوردستاندا‪،‬‬ ‫چ��ۆن ئامێزی نیشتیمان دەك��ەن��ە دوا‬ ‫ئارامگای خۆیان‪ .‬ئەوانەی پێماندەڵێن‬ ‫موزایەدە دەكەن‪ ،‬دەتانناسین كە ئامادە‬ ‫نین دەقیقەیەكیش بۆ شەهیدەكان بە‬ ‫ماتەمینی بوەستن‪ .‬دەشزانین سرودی‬ ‫ئەی رەقیبیشتان پێ گوناحە‪ .‬دڵنیاین‬ ‫مافی مرۆڤ‪ ،‬لەژێر شمشێرە كولەكانتان‌و‬ ‫ئەقڵیەتی پڕ لە رقتان‪ ،‬دەكەنە پێخۆری‬ ‫تێنەگەیشتنتان لە خەباتی نەتەوەیی‌و‬ ‫دیموكراسی‪ .‬ئێمە پێویستیمان بە موزایەدە‬ ‫نییە‪ .‬دڵنیاش ب��ن ل��ە ش��ەڕی رزگ��اری‬ ‫نەتەوەكەمان‪ ،‬هەبووین‌و هەین‌و بەردەوام‬ ‫دەبین‪ .‬ئێوە پێویستتان بە موزایەدەیە‪،‬‬ ‫چونكە سێبەری قورسیشتان‪ ،‬ئێستاش‬ ‫رەنگی كفنی خوێناویی شەهیدەكانی‬ ‫یەكێتی لە "خێڵی حەمە" پێوە دیارە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )489‬دو شةممة ‪2014/10/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫بە بەرچاوی یاسای بەرەنگاربونەوەی تێرۆرەوە‬

‫لە هەرێمی كوردستان چەندین وتاری ئاینی‬ ‫لەخزمەتی داعشدا باڵودەكرێنەوە‬

‫هەندێ لەو وتارانە رەوایەتی بە كردەوەی خۆكوژی و سەربڕین دەدەن‪ ،‬هەندێكی دیكەشیان‬ ‫ئامادەنین بە داعش بڵێن تێرۆرست‬ ‫دەك���ەی���ن‪ ،‬س��ی��اس��ەت��ی وەزارەت�����ی‬ ‫ئەوقافیش دوربونی مامۆستای ئاینیە‬ ‫لە هاندانی توندوتیژی‪ ،‬ئەگەر بزانین‬ ‫هەر مامۆستایەك لە هەر شوێنێك‬ ‫تەشهیردەكات‪ ،‬ی��ان هانی گەنجی‬ ‫ك��وردس��ت��ان دەدات لێپرسینەوەی‬ ‫ئیداری لەگەڵ دەكەین‪ ،‬بەاڵم ئەوە‬ ‫پەیوەندی بە یاسای تێرۆرەوە هەیە‪،‬‬ ‫ئ��ەوا پەیوەندی بەئێمە نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دادگ �ا‌و شوێنە ئەمنییەكان دەتوانن‬ ‫ئیجرائات بكەن»‪.‬‬ ‫ن���اوب���راو‪ ،‬ئ��اش��ك��راش��ی��ك��رد‪ ،‬لەسەر‬ ‫ب��اب��ەت��ی داع���ش ه��ی��چ كەسێكمان‬ ‫دورنەخستۆتەوە‪ ،‬چونكە لەم كاتەدا‬ ‫هیچ كەسێك وت��اری لەم شێوەیەی‬ ‫ن��ەداوە‪ ،‬بەڵكو بەپێچەوانەوە ئێمە‬ ‫پێنج هەزار‌و ‪ 100‬مزگەوتمان هەیە لە‬ ‫كوردستان ئەگەر بەراورد بكەین‪ ،‬ئەوا‬ ‫مامۆستایانی ئاینی رۆڵی كاریگەریان‬ ‫بینیوە لەسەر دورخستنەوەی گەنجان‬ ‫لە بیروباوەڕی داعش‌و توندوتیژی‪.‬‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫هەندێ‌ كەسی ناو حزبە ئیسالمیەكان‪.‬‬ ‫بانگخوازو وتاربێژی هەندێ‌ مزگەوت‪،‬‬ ‫وتارەكانیان دەچێتە چوارچێوەی‬ ‫هاندانی توندوتیژیی ئایینی‌و‬ ‫هۆكارێكن بۆ پەرەسەندنی بیری‬ ‫سەلەفیی جیهادی‌و تەكفیری‪ .‬تەنانەت‬ ‫بەم جۆرە هاندانانە چەندین گەنجی‬ ‫هەرێمی كوردستان پەیوەندییان‬ ‫بەتیرۆریستانی داعشەوە كردوە‪.‬‬ ‫لەمبارەیەوە پسپۆرێكی بواری‬ ‫ئیسالمی سیاسی حكومەتی هەرێم‬ ‫بەكەمتەرخەم دەزانێت كە نەیتوانیوە‬ ‫لێپرسینەوە لەو جۆرە كەسانە بكات‪،‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە بەشێك لەو وتارانە‬ ‫بەپێی یاسای تیرۆر لەكوردستان‬ ‫سزای هەیە‪ .‬الی خۆشیەوە‬ ‫بەڕێوەبەری راگەیاندنی وەزارەتی‬ ‫ئەوقاف‪ ،‬ئاشكرایدەكات تەواوی ئەو‬ ‫گرتە ڤیدیۆییانەیان كۆكردۆتەوە‬ ‫كە هاندانی توندوتیژی تیرۆر‬ ‫لەخۆدەگرێت‌و هەر مامۆستایەكی‬ ‫ئاینیش كە وتارەكانی بچێتە ئەو‬ ‫چوارچێوەیەوە سزای توند دەدرێت‪.‬‬ ‫ل��ە م����اوەی راب�������ردودا‪ ،‬چ��ەن��دی��ن‬ ‫ب��ان��گ��خ��واز‌و م��ام��ۆس��ت��ای ئاینی لە‬ ‫مینبەری مزگەوتەكانەوە‪ ،‬وتارەكانیان‬ ‫راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ بۆتەهۆی‬ ‫خ��زم��ەت��ك��ردن ب��ە ب��ی��ری سەلەفیی‬ ‫جیهادی‌و تەكفیرییەكانی داع��ش‪،‬‬ ‫راستەوخۆ‌و ناراستەخۆ بۆ دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی ناسراو بە داعش دەردەبڕن‪،‬‬ ‫لە دیدارێكی كەناڵی ‪ NRT‬عەبدول‬ ‫حەسیب حسێن مامۆستای ئاینی‬ ‫دەڵێت «داعش گروپێكی موسڵمانن‪،‬‬ ‫بەاڵم هەڵەكارن‪ ،‬دەكرێت ئەو زوڵمەی‬ ‫كردویانە چاكی بكەنەوە»‪ .‬پێشتر هەر‬ ‫لە دیدارێكی ئەو كەناڵەدا ئەندامێكی‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی ئامادەنەبو بەداعش‬ ‫بڵێت گروپێكی تێرۆرستیە‪.‬‬ ‫هەروەها‪ ،‬وتارە ئاگراوییەكانی هەندێك‬ ‫مامۆستای ئاینی‌و بانگخوازی ئیسالمی‬ ‫تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكانیان پڕكردوە لە‬ ‫هاندانی تێرۆرو توندوتیژی‪ ،‬تەنانەت‬ ‫هەندێكیان كە ئێستا لە هەرێمی‬ ‫كوردستان دەژین‌و كەسانی ناسراون‪،‬‬ ‫رەوای��ەت��ی ب��ە ك����رداری خ��ۆك��وژی‌و‬ ‫سەربڕین دەدەن‪ .‬تەنانەت بەهەمان‬ ‫پەیڕەو و بەرنامەی داعش كەوتونەتە‬ ‫ت��ەك��ف��ی��رك��ردن��ی خ��ەڵ��ك��ی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬

‫یاسای بەرەنگار‬ ‫بونەوەی تێرۆر‬ ‫پ��ارل��ەم��ان��ی ك��وردس��ت��ان ل��ە یاسای‬ ‫ژم���ارە ‪3‬ی س��اڵ��ی ‪ 2006‬ب��ە ن��اوی‬ ‫«بەرەنگاربونەوەی تیرۆر‪ ،‬لە هەرێمی‬ ‫كوردستان»‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬هەر‬ ‫كەسێك بە ئەنقەست پڕوپاگەندەی‬ ‫تۆقێنەر ب�ڵاوب��ك��ات��ەوە‪ ،‬ل��ە رێگەی‬ ‫راگەیاندنی بینراو و بیسرا‌و خوێنەراو‬ ‫یان ئەلكترۆنی‪ ،‬كە راستەوخۆ بگاتە‬

‫فیكری سەلەفی جیهادی چەندین گەنجی كوردی بردۆتە ناو داعشەوە‬

‫فوئاد مەجید میسری‪ :‬حكومەتی‬ ‫هەرێم لە لێپرسینەوەی ئەو جۆرە‬ ‫كەسانە كەمتەرخەم بوە‬ ‫وەزارەتی ئەوقاف‪ :‬تەواوی ئەو‬ ‫وتارانەمان كۆكردۆتەوە كە هانی‬ ‫توندوتیژی دەدەن‬ ‫پەرلەمانتارێك‪ :‬دەبێت بەربەریەتی‬ ‫فكری داعش بۆ خەڵك رونبكەینەوە‬ ‫هاندان بۆ ئەنجامدانی تاوانی تیرۆركار‬ ‫و ئاسایشی گشتی بخاتە مەترسیەوە‪،‬‬ ‫دەبێت سزابدرێت كە لە م��اوەی ‪15‬‬ ‫ساڵ زیاتر نەبێت‪.‬‬ ‫بەپێی یاساكە‪ ،‬نوسراو‪ ،‬چاپەمەنی‪،‬‬ ‫كاسێتی ت��ۆم��ارك��راو‪ ،‬ك��ە ه��ان��دان‬ ‫بێت‪ ،‬یان پروپاگەندە لە خۆبگرێت‬ ‫بۆ ئەنجامدانی ت��اوان��ی تیرۆركاری‬ ‫ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی ب��ەخ��ش��ی��ن��ەوە ی��ان‬ ‫باڵوكردنەوە دەبێت سزا بدرێت كە لە‬ ‫ماوەی ‪ 15‬ساڵ زیاتر نەبێت‪.‬‬

‫حكومەتی هەرێم‬ ‫كەمتەرخەم بوە‬ ‫پسپۆڕێكی ئیسالمی سیاسی بۆ‬ ‫«چ���اودێ���ر» رای��دەگ��ەی��ەن��ێ��ت‪ ،‬ئەو‬ ‫كەسانەی بەرگری لە داعش دەكەن‪،‬‬

‫ك���ار ب��ە ه��ەم��ان م��ی��ت��ۆدی داع��ش‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬لە ژێر پ��ەردە‌و ناوی تردا‪،‬‬ ‫ئیسالمی سیاسی بە ه��ەر ناوێك‌و‬ ‫لە ژێر هەر دروشمێكدا بێت‪ ،‬هەوڵ‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی دەس��ەاڵت دەدات‪،‬‬ ‫دەس��ەاڵت��ی��ش وات��ە جێبەجێكردنی‬ ‫شەریعە‌و ئەوەی ئێستا داعش دەیكات‪.‬‬ ‫فوئاد مەجید میسری‪ ،‬پێشیوایە‪،‬‬ ‫ئەوەی هەندێك مامۆستای ئاینی لە‬ ‫مینبەری مزگەوتەوە دەیكەن‪ ،‬كاری‬ ‫ئێستا نییە‪ ،‬لە یەكەم رۆژی دروستبونی‬ ‫ئیسالمی سیاسییەوە لە كوردستاندا‬ ‫ئ��ەوان ئ��ەوج��ۆرە گوتارەیان هەیە‪،‬‬ ‫مزگەوتیان وەك بنكەی سەرەكیی‬ ‫خۆیان بۆ راكێشانی هاونیشتمانییان‬ ‫بەكارهێناوە‪ ،‬دەسەاڵتیش لەبەردەمیان‬ ‫بێخەم بوە‪.‬‬ ‫میسری‪ ،‬وتیشی «ئەو وتارەی مامۆستا‬ ‫ئاینیەكان‪ ،‬نەك تەنها مەترسییەكی‬ ‫گەورەیە‪ ،‬بەڵكو خەڵك هاندەدات بۆ‬

‫ئ��ەوەی پشتگیری لە رەوتێك بكەن‬ ‫كە لە ئایندەدا ببنە خاوەنی پێگەی‬ ‫سیاسی‌و لە روی فكریی‌و مادییەوە‬ ‫هانی هاونیشتمانییان دەدەن پشتگیری‬ ‫بكەن‪ ،‬دواتر ئەوە جێبەجێبكەن كە‬ ‫ئێستا داعش دەیكات»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئەوەشی خستەڕو‪ ،‬بە هۆكاری‬ ‫ئ��ەوەی گەنجی هەرێمی كوردستان‬ ‫هۆشیارییەكی زۆریان نییە‪ ،‬وتاری دینی‬ ‫سەرەتا بە ناوی خواپەرستییەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناوەڕۆكی وتارەكە پەروەردەكردنی‬ ‫خەڵكە بۆ ئەوەی كە داعش دەیكات‪،‬‬ ‫ئەو دامودەزگایانەی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان پ��ارەی بۆ بڕیونەتەوە‪،‬‬ ‫ل��ە رێ��گ��ەی وەزارەت����ی ئ��ەوق��اف��ەوە‪،‬‬ ‫چەند ساڵە منداڵی بچوك فێری‬ ‫قورئانخوێندن دەكرێت‪ ،‬دەسەاڵتیش‬ ‫بێدەنگە‪.‬‬ ‫ئەو پسپۆڕە بە پێویستیشی دەزانێت‪،‬‬ ‫رێگری لەو مامۆستا ئاینیانە بكرێت‬

‫«یاسا دژی ئەو‬ ‫مامۆستا ئاینیانە‬ ‫بەكاردێت»‬

‫لە مینبەری مزگەوتەكانەوە هانی‬ ‫توندوتیژی دەدەن‪ .‬ئاماژەبەوەشدەدات‪،‬‬ ‫راگەیاندنەكان كاریگەریی راستەخۆیان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەشێكیان بەرگری لەو فكرە ئەندامێكی لیژنەی ناوخۆ‌و ئاسایش لە‬ ‫دەك���ەن‪ ،‬لەسەر تەلەڤزیۆن قسەی پارلەمانی كوردستان‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫خۆیان دەك��ەن‪ ،‬بەرگری لە داعش داعش تێرۆر‌و بەربەرییەكەی گەیشتۆتە‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫ئاستێك كە پێویستدەكات هەموالیەك‬ ‫دژی بن‪ ،‬بۆ ئەوەی بۆ هەمو جیهانی‬ ‫بسەلمێنن كەوا باشوری كوردستان‬ ‫لەسەر داعش هیچ‬ ‫لەگەڵ پێكەوەژیانی ئاشتیانەیە‪،‬‬ ‫كەسێك دورنەخراوەتەوە هەمیشە دژی توندوتیژی‌و تێرۆرستانن‪.‬‬ ‫برزۆ مەجید‪ ،‬بۆ «چاودێر» وتیشی‬ ‫بەڕێوەبەری راگەیاندنی وەزارەت��ی «فیكری داع���ش ك��اردەك��ات��ە سەر‬ ‫ئ��ەوق��اف��ی ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان هەڵتەكاندنی كۆمەڵ‌و پێشێلكردنی‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬ئەو گرتە ڤیدیۆیانەمان مافی م��رۆڤ‌و ناشیرینكردنی ئاین‪،‬‬ ‫هەموی الیە‪ ،‬بەاڵم دڵنیاتان دەكەمەوە ه���ەروا دی��س��ان ئ��ەرك��ی ه��ەم��و ئەو‬ ‫ك��ە م��ێ��ژوی هیچ یەكێك ل��ەو گرتە الیەنانەیە كەوا جگە لە لێپرسینەوەی‬ ‫ڤیدیۆیانە ه��ی كەمتر ل��ە دو ساڵ فەرمی‌و خۆپاراستن‌و ئامادەكردنی‬ ‫نیە‪ ،‬دواهەمین گرتە ڤیدیۆش كە بە هێز ب��ۆ روب��ەڕوب��ون��ەوەی��ان دەبێت‬ ‫راستەوخۆ خەڵك هاندەدات بۆ جیهاد ئەوە پەخش بكەین كە ئەو كەسانە‬ ‫كەسێكە لەكۆمەڵگای قوشتەپەی ناشیرین‌و بەربەرین‌و دژی مرۆڤایەتیین‬ ‫پارێزگای هەولێر‪ ،‬بەاڵم ئەو وتارەی هی لە روی تیۆری»‪.‬‬ ‫دو ساڵ لەمەوبەر بوە‌و مامۆستاكەش ن���اوب���راو‪ ،‬ئ���ام���اژەی ب��ەوەش��ك��رد‪،‬‬ ‫البراوە‪ ،‬ئێستا بەهیچ شێوەیەك وتاری دەب �ێ‌ چاالكانی كۆمەڵی مەدەنی‌و‬ ‫مامۆستایانی ئاینی ئ��ەو راستیانە‬ ‫نیە‪.‬‬ ‫م�����ەری�����وان ن���ەق���ش���ب���ەن���دی‪ ،‬ب��ە رون بكەنەوە‌و راستییەكانی داعش بۆ‬ ‫«چاودێر»یشی راگەیاند‪ ،‬بەداخەوە خەڵك رونبكەنەوە‪ ،‬بەاڵم رونكردنەوەی‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا ئ����ەو گ��رت��ە ڤ��ی��دی��ۆی��ان��ە ئ��ەو راستیانە نەبێتەهۆی ئ��ەوەی‬ ‫باڵوكراونەتەوە كە هەمویان بەر لە توندوتیژییەكانی ئەوان بگوازینەوە بۆ‬ ‫دروستبونی داع��ش پێشكەشكراون‪ ،‬خەڵك»‪.‬‬ ‫ئێستا رەن��گ��ە كەسانێك هەبن بۆ ئەو پارلەمانتارە‪ ،‬ئەوەشدەخاتەڕو‪،‬‬ ‫مەبەستی تر بەكاریان بهێنن‪ ،‬بۆیە لە كوردستان پارلەمان‌و حكومەت‌و‬ ‫ئەگەر هەركەسێك لەو جۆرە كەسانە سەرۆكایەتیی ه��ەرێ �م‌و دادگ��اك��ان‌و‬ ‫شكدەبەن یان مامۆستایەك لەدوای یاسا هەیە‪ ،‬بۆیە هەر حاڵەتێك یان‬ ‫دروستبونی داعش قسەیەكی وای كردبێ‌ هەركەسێك بگاتە ئەوەی كە بڕگە‌و‬ ‫تەنها گرتە ڤیدیۆیەكە‌و ناوەكەیمان م���اددە یاساییەكان تێپەربكات‌و‬ ‫پێ‌ بدەن ئێمە لێپرسینەوەی توندیان پێچەوانەی یاسا بێت ئ��ەوا بڕگە‌و‬ ‫ماددە یاساییەكان بۆ هەمو كەسێك‌و‬ ‫لەگەڵ دەكەین‪.‬‬ ‫ن��ەق��ش��ب��ەن��دی‪ ،‬وت��ی��ش��ی «ئ��ەگ��ەر مامۆستایەكی ئاینی بەركاردێت كەوا‬ ‫مامۆستای ئاینی فەرمانبەری ئێمە پێشێلی یاساكان بكات‪.‬‬ ‫بێت ئ��ەوا ئێمە بەگوێرەی یاسای‬ ‫راژەی م��ەدەن��ی م��ام��ەڵ��ەی لەگەڵ‬

‫ذمارة (‪ )4٨٩‬دو شةممة ‪2014/10/2٧‬‬

‫موسەننا ئەمین؛ وەاڵمی نائەمین‬ ‫بەشی لێكۆڵینەوەی ناوەندی‬ ‫رۆشنگەریی چاودێر‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫شەوی (‪ )2014/10/10-9‬تەلەفزیۆنی‬ ‫«رووداو» سیناریۆی رووداوێ��ك��ی‬ ‫بێ‌ بناغەی س��ازداو چەند رۆژێكیش‪،‬‬ ‫پ��رۆگ��رام‌و نەریتی تەلەفزیۆنەكەی‪،‬‬ ‫خستە ژێر پرسیارێكی قوڵتری میدیای‬ ‫ئ���ازاد‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا‪ ،‬ماوەیەكە‬ ‫كەناڵەكە‪ ،‬خەریكە دەمامكەكەی‬ ‫دەدڕێ‌‌و ناوەرۆكی مەراماویان‪ ،‬بەرەبەرە‬ ‫باشتر دەردەكەوێ‌‪.‬‬ ‫س��ی��ن��اری��ۆك��ەش‪ ،‬ل��ەب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی‬ ‫راستەوخۆی خۆیانەوە‪ ،‬لەگەڵ (مەال‬ ‫بەختیار)دا ئەنجامیاندا‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫تیری بەرنامەكە هەڵبەزیەوە دژی‬ ‫شاشەكەی خۆیان‪ ،‬بۆیە‪ ،‬پێشكەشكەری‬ ‫بەرنامەكە‪ ،‬ناچار كراوە‪ ،‬یان ناچاربووە‪،‬‬ ‫وەاڵمێكی پرسیارێكی خۆی‪ ،‬لەڕێڕەوی‬ ‫وەاڵمەكان دەربهاوێ‌‌و بەبانگێهشتكردنی‬ ‫چ��وار میوان‪ ،‬بەرنامەیەكی تایبەتی‬ ‫لەسەر بكات‪ ..‬یەكێكیش لەوانە لەگەڵ‬ ‫«د‪.‬م��وس��ەن��ن��ا»‪ ،‬ك��ە خ��ۆی یەكێكە‬ ‫لەكێشە دروستكەرەكانی چەند ساڵی‬ ‫رابردوو‪ ،‬بەڵكو لەو كەسانەیە‪ ،‬ئۆباڵی‬ ‫قوڵكردنەوەی خۆپیشاندانەكەی (‪)17‬‬ ‫ی شوباتی دەكەوێتە ئەستۆ‪ .‬وتارە‬ ‫ئاگراویەكانی ئەو و كەسانی وەكو ئەو‬ ‫ب��ون‪ ،‬لەژێر كاریگەری ئیخوانەكانی‬ ‫میسر و واڵتانی عەرەبی‪ ،‬هانی بەشێكی‬ ‫خۆپیشاندەرانیان دەدا‪ ،‬یاسا پێشێل‬ ‫بكەن‌و هەڵمەت بەرنە سەر پۆلیس‌و‬ ‫ئاساییش‪ ،‬سەرەنجامیش دەزانین‪،‬‬ ‫دەی��ان رۆڵ��ەی ئەم گەلەو سلێمانی‌و‬ ‫دەوروب��ەری‪ ،‬كرانە قوربانی كاڵفامی‬ ‫سیاسی موسەننا ئ��اس��اك��ان‪ .‬جێی‬ ‫خۆیەتی بپرسین لەناو سەدان كادرو‬ ‫سەركردەی هێزە ئیسالمییەكان‪ ،‬بۆچی‬ ‫رووداو گڕگڕ د‪.‬موسەننا دەباتە پشتی‬ ‫شاشە؟ دی��ارە باشیان ناسیوە‪ ،‬كە‬ ‫گۆڵمەزسازە!‬ ‫لەكەناڵی «رووداو» وایە‪ ،‬دەتوانێ‌‪،‬‬ ‫بەسیناریۆسازییەك تەنها لەسەر‬ ‫چاوپێكەوتنێك‪ ،‬راستییەكانی مێژوو‬ ‫چەواشە بكات‌و چۆنی بوێ‌‪ ،‬نەوەكانمان‬ ‫فریو ب��دات‪ .‬بەدڵنییاییەوە ئەمەیان‬ ‫بۆ ناچێتەسەر‪ .‬چونكە هێشتا گۆڕی‬ ‫شەهیدەكان‪ ،‬دژی تیرۆریستەكان‪،‬‬ ‫خوێنی پێشمەرگە شۆڕشگێڕەكانی‬ ‫یەكێتیی ل��ێ دادەچ�����ۆڕێ‌‪ .‬دەری��ش‬ ‫كەوت‪ ،‬بەپیالن‌و شەڕو هەڵگەڕانەوە‬ ‫یەكێتیی تێك ناشكێ‌‪ .‬بۆیە‪ ،‬دوژمنانی‬ ‫ئازادی دەیانەوێ‌ زەمینەی دواكەوتوی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بمێنێ‌‌و لەو رێگەیەوە‪،‬‬ ‫درێ����ژە ب��ەدوژم��ن��ای��ەت��ی یەكێتیی‌و‬ ‫دیموكراتخوازان بدەن‪.‬‬ ‫پیاچوونەوەی كام ئەقڵیەت؟‬ ‫ل���ەدووەم پرسیاری ئ��اراس��ت��ەك��راوی‬ ‫د‪.‬موسەننادا‪ ،‬كە لێی دەپرسن (ئەی‬ ‫ئەم ‪ 600‬كەسە لەچییەوە؟) لەوەاڵمدا‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫(ئ��ەم (‪ )600‬كەسە عەقڵەیەتێك‬ ‫ب���اس���ی دەك������ات‪ ،‬ك���ە پێویستی‬ ‫بەخۆداچونەوەیەكی جەوهەری هەیە‪.‬‬ ‫واتا ئەم عەقڵیەتە من نایشارمەوە دەڵێم‬ ‫كە دەبێ‌ دەستكاری سۆفتوێرەكەی‬ ‫بكرێت‪ .‬ئایا بۆچی ژمارە زەڕبی (‪)10‬‬ ‫دەكات!)‪.‬‬ ‫جارێ‌ سوپاس بۆ ئەم وەاڵمە‪ ،‬كە باسی‬ ‫بەخۆداچوونەوەی جەوهەری دەكات‪.‬‬ ‫جێی خۆیەتی بپرسین‪ ،‬ئایە بەڕاستی‬ ‫د‪.‬م��وس��ەن��ن��ا‪ ،‬ب���اوەڕی ب��ە (ب��ەخ��ۆدا‬ ‫چونەوەی جەوهەری هەیە؟)‪ ،‬ئەگەر‬ ‫وایە‪ ،‬پرسیاری تریش قوت دەبێتەوە‬ ‫كە؛ ئایە لەجەوهەری بەخۆداچونەوەی‬ ‫جەوهەری ورد بۆتەوە؟‬ ‫ه��ەوڵ��دەدەی��ن‪ ،‬ئ��ەو دوو پرسیارە‬ ‫خۆمانەوە‪،‬‬ ‫جەوهەریە‪ ،‬لەڕوانگەی‬

‫شەڕی ناوخۆ گەیشتە كارەساتی (‪)31‬ی ئاب‪ ،‬د‪.‬موسەنناو حزبەكەی‪ ،‬كەچونە ناو‬ ‫حكومەتەكەی پارتی‪ ،‬بەلوعەیەك ئاویشیان بۆ ماڵێكی هەڵەبجە چاك نەكردەوە‪.‬‬ ‫جگە لەكردنی چەند مزگەوتێك‌و یارمەتیدانی ماڵە هەژارەكانی ئەندامانی خۆیان‬ ‫شیبكەینەوە‪.‬‬ ‫س���ەب���ارەت ب��ەپ��رس��ی��اری ی��ەك��ەم؛‬ ‫ئ��ەوەت��ەی د‪.‬موسەننا بۆتە ك��ادری‬ ‫دەركەوتوی سەركردایەتی یەكگرتوو‪،‬‬ ‫پێناچێ‌ بیریشی لەبەخۆداچوونەوە‬ ‫كردبێتەوە‪ .‬ئەگەر ئەمەی بكردایەو‬ ‫دەری بخستایە كە بەخۆیدا چۆتەوە‪،‬‬ ‫كەناڵی «رووداو» نەیان دەخستە‬ ‫ن��اوت��ەپ��ك��ەی ئ��ەو پ��رس��ی��اران��ەی كە‬ ‫لەوەاڵمەكانیدا‪ ،‬رایان كێشا بۆ دژایەتی‬ ‫یەكێتیش‪ ،‬دژایەتییەكیش‪ ،‬یەكێتیی‬ ‫ك��ردە مناڵ كوژیش!! پاشان دێینە‬ ‫سەر ئەم تۆمەتەو دەبێ‌ بیسەلمێنێ‌‬ ‫چۆن چۆنی یەكێتی مناڵ كوژ بووە‪.‬‬ ‫ئەگەر مناڵكوژە‪ ،‬بۆچی یەكگرتوو‪،‬‬ ‫كە خۆیشی یەكێكە لە سەركردەكانی‪،‬‬ ‫پەیوەندیەكی پتەویان لەگەڵ یەكێتی‪،‬‬ ‫هەبوەو هەیە‪.‬‬ ‫كەسێك بیری دۆگ��م و لەحزبێكی‬ ‫ئیسالمیدا بێ‌ كە الیەنیكەمی گفتوگۆ‬ ‫لەسەر خوداوەند‪ ،‬لەسەر پێغەمبەر‪،‬‬ ‫ل��ەس��ەر ق���ورئ���ان‪ ،‬ل��ەس��ەر ش���ەرع‌و‬ ‫ش��ەری��ع��ەت‪ ،‬ل��ەس��ەر ی��اس��ای ب��اری‬ ‫كەسێتی‪ ،‬لەسەر سیستەمی سێكۆالر‪،‬‬

‫كراوەكان دەڕوخێنێ‌‪.‬‬ ‫ج���ەوه���ەر گ���ۆڕی���ن‪ ..‬دەب���ێ‌ چەقی‬ ‫بیركردنەوەی غەیبگەرایی‪ ،‬بۆ ئەقڵی‬ ‫دونیاگەرایی بگۆڕدرێ‌‪ .‬دەبێ‌‪ ،‬خەیاڵی‬ ‫فەلسەفەی ئەفسانەگەرایی بكاتە‬ ‫فەلسەفەی ئەقڵگەرایی‪ .‬جەوهەر‪،‬‬ ‫هەرگیز بەجەوهەرە ن��ەگ��ۆڕاوەك��ان‪،‬‬ ‫ناگۆڕدرێ‌!!‬ ‫ئەوانە دەتوانن جەوهەر بگۆڕن‪ ،‬كە‬ ‫ب��اوەڕی��ان بەفەلسەفەی گۆڕانكاری‬ ‫بنەڕەتی هەیە‪ .‬ئەمانە‪ ،‬میتافیزیكی‬ ‫نین‪ .‬ئەمانەی ج��ەوه��ەر دەگ��ۆڕن‪،‬‬ ‫دیالكتیكین‌و باوەڕیان بەفەلسەفە‬ ‫دان���راوەك���ان ه��ەی��ە (پاستفیزم‪-‬‬ ‫الوضعیە‪ .)Positivism -‬ئەمانە‪،‬‬ ‫م��ێ��ژوو الی���ان دووب����ارە نابێتەوە‪.‬‬ ‫گۆڕانكاری ل��ەروك��اردا نابینن‪ .‬هیچ‬ ‫بەربەستێكی ئایینی‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆژی��ی‪ ،‬ل��ەب��ەردەم ت��ەوژم��ی‬ ‫رەخنەی زانستیاندا‪ ،‬رای��ان ناگرێ‌‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ان��ە‪ ،‬دەق���ی پ��ی��رۆز‪ ،‬ناكەنە‬ ‫كۆسپی ب��ەردەم رەخنەی ئەقاڵنی‪.‬‬ ‫ئەقڵیش دەكەنە چەقی بیركردنەوە‪،‬‬ ‫فەلسەفە‪ ،‬گەردونناسی‌و دۆزینەوەی‬

‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬هەتا لەسەر ئەم باوەڕە‬ ‫خۆپارێزیە فەلسەفی‌و مەزهەبییەی بێ‌‪،‬‬ ‫هەرگیز ناتوانێ‌ جەوهەر بگۆڕێ‌‬ ‫لەسەر سەربەستی‌و سەربەستی ژن‬ ‫بەتایبەتی‪ ،‬لەسەر ئیجتهاد‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئەوەی مناڵ لەزگماكەوە دەسەپێنرێتە‬ ‫سەری بكرێتە ئاییندارو مەزهەبی بێ‌‪..‬‬ ‫تاد كەسێك‪ ،‬لەسەر ئەو چەمكانەو ئەو‬ ‫بنچینانەی ئاین‌و مەزهەبێك‪ ،‬تۆزقاڵێك‬ ‫رەخنەو بەخۆداچونەوە نەسەلمێنێ‌‪،‬‬ ‫ئ��ی��ت��ر چ���ۆن دەت���وان���ێ‌ ج��ەوه��ەری‬ ‫بۆچوونەكانی بگۆڕێ‌؟‬ ‫جەوهەری بەخۆداچوونەوە‪ ،‬گۆڕینی‬ ‫بنەماكانی ج��ەوه��ەرە‪ .‬ن��ەك بەناوی‬ ‫گۆڕینەوە بنەماكانی جەوهەرە كۆنەكان‬ ‫دەستكاری نەكرێ‌‪ .‬جەوهەر گۆڕین‬ ‫رەخنەی مێژوویی دەوێ‌‪ .‬رەخنەی‬ ‫مێژوویش‪ ،‬سنوری هەموو قەدەغەكان‬ ‫دەب��ەزێ��ن��ێ‌‌و پ��ەرژی��ن��ی ه��ەم��وو تابۆ‬

‫ن���ەدۆزراوەك���ان‪ .‬ت��ەن��ان��ەت كاتێك‬ ‫رەخنە لەهەر تێكستێكی ئایینی‪،‬‬ ‫یان مەزهەبی‪ ،‬یان الهوتیەت دەگرن‪،‬‬ ‫ب��ەڕق‌و ك��اردان��ەوە‪ ،‬نایكەن‪ .‬بەڵكو‬ ‫بەمیتۆدی زانستی‌و لۆژیكی ئەقاڵنی‬ ‫رەخنەكانیان دەگرن‪.‬‬ ‫ئەوانەی باوەڕیان بەگەوهەر گۆڕینی‬ ‫راستەقینە هەیە‪ ،‬هەمیشە پرسیاریان‬ ‫هەیە‌و هیچ واڵمێكی ك��ۆن‌و نوێ‌‪،‬‬ ‫دوا وەاڵم نییە الیان‪ ،‬وەاڵمی رەها‪،‬‬ ‫رێگر نییە لەرەهایی رەخنە گرتن‬ ‫لەئایین‪ ،‬مەزهەب‪ ،‬پەیوەندی رزیوی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫ئەوانەی گەوهەریان لەمێژوودا بەڕاستی‬ ‫گۆڕیوە‪ :‬پرسیاری وەك��و «كانت»‬ ‫دەكەن‌و رەخنەی وەكو «دیكارت»‬

‫دەگرن‪ ،‬دیاردەو مێژوو وەكو «هیگڵ»‬ ‫لێكدەدەنەوە‪ ،‬ئەقڵ وەكو «فۆڵتێر»‬ ‫رۆشن دەكەنەوە‪ ،‬وەكو بینوزا سەیری‬ ‫الهوتیەت دەك��ەن‪ ،‬رەخنەش وەكو‬ ‫«هابرماس» لەبەردەوامی مۆدێرنێتە‬ ‫دەگرن‪ .‬لەمێژوودا ئەمانە گەوهەریان‬ ‫گۆڕی‌و كاریگەری گۆڕانكارییەكانیان‬ ‫هەر م��اوە‪ ،‬نەك كۆنپارێزانی وەكو‬ ‫د‪.‬م��وس��ەن��ن��ا‪ ،‬ك��ە هێندە دوژم��ن��ی‬ ‫جەوهەر گۆڕینە‪ ،‬تەنانەت رێگەنادات‬ ‫بەڕاشكاوی باسی سەلەفییەت‌و بنچینە‬ ‫سەلەفیەتیش‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫بكرێ‌‪ .‬هیچ فەیلەسوفێك بەئەندازەی‬ ‫هیگڵ وردو قسەی لەسەر كێشە پەنگ‬ ‫خواردووەكانی مێژوو نەكردووە‪ .‬لەم‬ ‫بارەوە دەڵێ‌‪ :‬كوێرەوەری‌و لەخۆبایی‬ ‫بوونە ئەگەر وا بزانرێ‌ دەتوانرێ‌‬ ‫ل��ەراب��ورد تێپەڕین‪ ،‬بەبێ‌ ئ��ەوەی‬ ‫جەنگی راشكاو بەئاشكرا لەگەڵیدا‬ ‫بەرپا بكەیت‪( .‬بڕوانە‪ :‬االنتفاضات‬ ‫العربیە علی ضٶ فلسفە التاریخ‪ .‬هاشم‬ ‫صالح‪ .‬ص‪ -50 :‬دار الساقی ‪)2013‬‬ ‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬هەتا لەسەر ئەم باوەڕە‬ ‫خۆپارێزیە فەلسەفی‌و مەزهەبییەی بێ‌‪،‬‬

‫سۆفتوێرەكەی بكرێت‪ .‬دەستەواژەیەكی‬ ‫تەكنیكی نوێی بۆ ئ��ەم رەخنەیە‬ ‫بەكارهێناوە‪ .‬پێمانخۆشە سۆفتوێر‬ ‫دەخاتە رستەوە‪ .‬خۆشحاڵتریشین‬ ‫باسی گۆڕینی دەكات‪ .‬دەپرسین‪:‬‬ ‫س���ۆف���ت���وێ���ر‪ ..‬وەك����و ن��وێ��ت��ری��ن‬‫دەس��ت��ەواژەی كۆمپیوتەر‪ ،‬لەكوێی‬ ‫م��ێ��ژووی ك���ۆن‌و ن��وێ��ی ك��ەل��ەپ��وری‬ ‫ئیسالمدا‪ ،‬ئاماژەی پێكراوە؟‬ ‫كام ئیسالمی‪ ،‬ئامادەیە سۆفتوێرە‬‫ئیسالمییەكەی‪ ،‬بگۆڕێ‌‪ .‬ئاوا داوای‬ ‫گۆڕینی لەكەسێكی سێكیوالریزم‬ ‫دەكەیت؟‬ ‫ئەگەر تەكنیك‌و زانستی كۆمپیوتەر‪،‬‬‫زادەی بیری ئایدیالیستی‪ -‬میتافیزیكییە‪،‬‬ ‫بۆچی‪ ،‬لەزەمانی پێغەمبەرو‪ ،‬لەزەمانی‬ ‫ئەسحابەو‪ ،‬لەزەمانی خولەفای راشدین‪،‬‬ ‫پاشان لەزەمانی تەواوی دەسەاڵتەكانی‬ ‫ئ��ی��س�لام��دا‪ ،‬ل��ەب��ری ن��وش��ت��ەن��وس‌و‬ ‫دوعانوسین‪ ،‬ئامێرێكی تەكنەلۆژی نوێ‌‬ ‫بەرهەم نەهات؟‬ ‫توبڵێی‪ ،‬خودای گەورە‪ ،‬كە پێغەمبەری‬ ‫ك���ردە پ��ێ��غ��ەم��ب��ەر‌و‪ ،‬خەلیفەكان‌و‬ ‫ئیمامەكانیش درێژەپێدەری رێبازەكەی‬

‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬هێندە دوژمنی جەوهەر‬ ‫گۆڕینە‪ ،‬تەنانەت رێگەنادات‬ ‫بەڕاشكاوی باسی سەلەفییەت‌و بنچینە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی سەلەفیەتیش بكرێ‌‬ ‫هەرگیز ناتوانێ‌ جەوهەر بگۆڕێ‌‪ .‬ئەم‬ ‫زاتە‪ ،‬نەك خواو قورئان‌و پێغەمبەر‪،‬‬ ‫بەڵكو ئیجتیهاد‌و تەفسیرەكانی‬ ‫ئیمامەكانی سونیگەراش‪ ،‬بەپیرۆز‬ ‫دەزانێ‌‌و قابیلی رەخنە لێگرتن نیین‬ ‫الی‪ .‬الی ئ��ەم ئەقڵیەتە جەوهەر‬ ‫نەگۆڕانە‪ ،‬مێژووی ئیسالم‌و رێبازی‬ ‫سونیگەرا‪ ،‬توخن كەوتنیان بڤەیە‪.‬‬ ‫لێكدانەوەی دەق��ێ �ك‌و وت��ەزای��ەك‪،‬‬ ‫گوناحە‪ .‬باوەڕدارێكی میتافیزیكی‬ ‫دۆگمی ئاوها‪ ،‬قەت ناتوانێ‌ گەوهەری‬ ‫ب��گ��ۆڕێ‌‪ .‬ب��ۆی��ە‪ ،‬ه��ەق��وای��ە‪ ،‬قەتیش‬ ‫ئامۆژگاری گەوهەر گۆڕین نەكات‪.‬‬ ‫ل��ەدرێ��ژەی ئ��ەو بۆچوونە گەوهەر‬ ‫پ��ارێ��زی��ی��ەدا‪ ،‬ب���ەڕواڵ���ەت دەڵ���ێ‌‪:‬‬ ‫ئ��ەم عەقڵییەتە دەب �ێ‌ دەستكاری‬

‫بون‪ ،‬پێی رەوا نەبینیبن تەكنەلۆژیا‌و باقی‬ ‫زانستە سروشتی‌و كۆمەاڵیەتییەكانیان‪،‬‬ ‫لەسەرەتای دەسەاڵتەكانی ئیسالم‌و‬ ‫پێكهێنانی (خیر امە اخرجت للناس)‬ ‫دا‪ ،‬بكاتە نسیب‪ ،‬بەاڵم لەڕۆژگارێكدا‬ ‫كە زیاتر لەشەش ملیار مرۆڤ هەیە‪،‬‬ ‫لەناو ئ��ەم حەشیمەی ئادەمیزاددا‪،‬‬ ‫تەنها ملیار‌و س �ێ‌ س��ەد ملیۆنیان‬ ‫ئیسالمن‌و لەناو ئەمانەشدا‪ ،‬كەمترینیان‬ ‫موسڵمانی راستەقینەن‪ ،‬كەچی ئەم‬ ‫خودا گەورەیە‪ ،‬لەم زەمانەداو لەناو‬ ‫ئ��ەم هەموو خەڵكە ناموسڵمانەدا‪،‬‬ ‫بەڵكو لەناو ئەو گەالنەی باوەڕیان‬ ‫بەیەكتاپەرستی نییەو باوەڕیشیان‬ ‫بەفرە خودایی هەیە‪ ،‬تۆ بڵێی خودا‬ ‫ئا ئەمانەی بۆچی هەڵبژاردووە ببنە‬

‫خاوەنی گەورەترین شۆڕشی زانیاری‌و‬ ‫تەكنەلۆژی‌و زانستی‪ .‬وەكو‪:‬‬ ‫بوزییەكانی ژاپ��ۆن‌و كۆریای باشور؛‬ ‫كۆنفشیۆنەكانی چ��ی �ن‌و ماچین؛‬ ‫هیندۆسەكانی هیندستان‌و الئیكەكانی‬ ‫رۆژئاوا‪ ..‬تاد‪.‬‬ ‫ئەم خودایە‪ ،‬بۆچی‪ ،‬دوای ملیۆنەها‬ ‫ساڵ لەدروستبونی ئادەمیزاد‪)1400( ،‬‬ ‫ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬قورئانی بەپێغەمبەر‬ ‫لەمەككەدا رەوابینی‪ ،‬ه��ەزار ساڵیش‬ ‫دوای ئ��ەوە دەسەاڵتەكانی ئیسالم‪،‬‬ ‫ب����ەزۆری ه���ەر خ��ەری��ك��ی (ف��ی��ق��ە)‌و‬ ‫(ش���ەرع)‌و (فتوحات) دەب��ن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ش��ۆڕش��ی پ��ی��ش��ەس��ازی‌و ل��وت��ك��ەی‬ ‫تەكنەلۆژیا‪ ،‬بەژاپۆن‌و چین‌و كۆریا‌و‬ ‫رۆژئاوا بەڕەوادەبینێ‌؛ بۆچی؟‬ ‫بۆچی‪ ،‬لەعەرەبستانی سعودیەدا‪،‬‬ ‫ل��ەپ��ەن��ای ئ��ارام��گ��ای پێغەمبەردا‪،‬‬ ‫ب��زوت��ن��ەوەی��ەك��ی وەه��اب��ی سەلەفی‬ ‫س��ەره��ەڵ��دێ��ن �ێ‌‪ ،‬ب���ەاڵم ه��اوزەم��ان‪،‬‬ ‫لەرۆژئاوادا‪ ،‬ئایینسازی‌و رۆشنگەری‌و‬ ‫ن��وێ��گ��ەری س����ەردەك����ەوێ‌؟ بۆچی‬ ‫لەسعودیەدا هێشتا بنەماڵەیەك حوكم‬ ‫دەك��ات؟ ژن قەدەغەیە ئۆتۆمبێل لێ‌‬ ‫بخوڕێ‌‪ ،‬ب��ەاڵم هەتیوبازی ئاساییە‪،‬‬ ‫كەچی لەرۆژئاوادا‪ ،‬دیموكراسی دەكاتە‬ ‫لوتكەو ژنیش زۆربەی مافەكانیان بەدی‬ ‫دێ‌؟ ئەم جیاوازیانە بۆچی؟ جیاوازی‬ ‫غەیبگەرایین‪ ،‬ی��ان دون��ی��اگ��ەڕای�ی‌و‬ ‫ئەقڵگەرایی‌و بەری رەخنە‌و فەلسەفە‬ ‫دانراوەكانن؟‬ ‫ئ��اخ��ر ب��ۆ‪ ،‬خ���ودا كەسێكی وەك��و‬ ‫د‪.‬م���وس���ەن���ن���ا ن���اچ���ار دەك�����ات‪،‬‬ ‫دەس��ت��ەواژەی��ەك��ی تەكنیكی وەك��و‬ ‫«سۆفتوێر» بەكار بهێنێ‌‪ .‬لەكاتێكدا‪،‬‬ ‫دەستەواژەكە‪ ،‬بەرهەمهێنراوی واڵتانی‬ ‫موسڵمان نییە‪ ،‬بەڵكو هی ئەو خەڵكەن‬ ‫كە ئاینەكەیان هەرگیز لەگەڵ ئایینی‬ ‫ئیسالمدا‪ ،‬نەلەم دونیادا هاوتەریبن‌و‬ ‫نەدوای مردنیش‪ ،‬هاوڕێیەتیان دەبێ‌‪.‬‬ ‫د‪.‬موسەننا‪ ..‬بۆچی هانا بۆ زاراوەیەك‬ ‫دەب��ەی��ت‪ ،‬ك��ە دورو ن��زی��ك لەگەڵ‬ ‫بنچینەی ئەندێشەتدا ناگونجێ‌؟‬ ‫بۆچی هەتا دەت��وان��ی دژی ب��اوەڕی‬ ‫ئایینی‌و فەلسەفی ئ��ەو واڵت��ان��ەی‬ ‫كە تەكنەلۆژیای نوێیان داهێناوە‪،‬‬ ‫كەچی زاراوەكەشیان بۆ چەواشەكاری‬ ‫ب��ەك��اردێ��ن �ێ‌‪ .‬ئامێرەكانیان سود‬ ‫لێوەردەگرێ‌‪ .‬زیاتریش لەوە‪ ،‬خێزان‌و‬ ‫خ��وش�ك‌و دای��ك��ی س��ەرپ��ۆش‌و ئەقڵ‬ ‫پۆش‌و سەراپا پۆشت‪ ،‬كە لەم ژیانەدا‬ ‫تەوقەیەكیان لێ‌ حەرام دەكەیت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كە نەخۆشیش دەك��ەون‪ ،‬دەیانێریتە‬ ‫الی پزیشك‌و پزیشكی پیاویش‌و گەر‬ ‫نەخۆشییەكە پێویستیش بكات‪،‬‬ ‫روت‌و قوتیشیان دەكاتەوە‪ .‬تۆ‪ ،‬كە‬ ‫ئەم بیرو عەقیدەیەت هەیە‪ ،‬هەقە‬ ‫سۆفتوێر بەكارنەهێنی‪ ،‬هەقوایە دوعاو‬ ‫نوشتە بەكاربهێنی‪ ،‬بەڵكو خوا بكات‬ ‫نوشتەیەكت وابكات‪ ،‬یەك داعشیش‬ ‫لەهەڵەبجە نەمێنێ‌‪ .‬قیروسیا با‬ ‫هەموشیان ببنە یەكگرتوو‪ ،‬ئەنەیسە‬ ‫باشترن!!‬ ‫داعش‌و ناوزڕاندن‬ ‫لەدرێژەی وەاڵمدانەوەكەدا‪ ،‬د‪.‬موسەننا‪،‬‬ ‫دەیگەیەنێتە ئەم فریودانەی خەڵك‬ ‫وەكو فارس پێیدەڵێ‌ (عەوام فریبی)‬ ‫بزانن چی دەفەرموێ‌‪:‬‬ ‫(ئ��ەم عەقلیەتە بۆچی بەتەعمیم‪،‬‬ ‫كە بەشێكە لەموغەڵەتاتی مەنتیقی‪.‬‬ ‫بۆچی شارێك تاوانبار دەكرێ‌؟ ناشرین‬ ‫دەك���رێ‌؟ ن��اوزڕان��دن��ی ب��ۆ دەك��رێ‌‪،‬‬ ‫بەبۆنەی بەشداری چەند كەسێك‪،‬‬ ‫كە لەهەموو ناوچەكانی كوردستانەوە‬ ‫خەڵك رۆشتووە بۆ ناو داعش‪ ،‬بۆچی‬ ‫ئەم عەقلیەتە ناو زڕان��دن بەشارێك‬ ‫دەكات لەسەر ئەو ئەساسە)‪.‬‬ ‫جارێ‌‪( ..‬تەعمیم) بۆچی موغاڵەتەی‬ ‫مەنتقییە‪ ،‬ل��ەڕووی لۆژیكەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫قسەیە راست نییە‪ .‬جاری واهەیە‪...‬‬

‫«« «‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )4٨٩‬دو شةممة ‪2014/10/2٧‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫بۆچی‪ ،‬لەعەرەبستانی سعودیەدا‪ ،‬لەپەنای ئارامگای پێغەمبەردا‪ ،‬بزوتنەوەیەكی وەهابی سەلەفی‬ ‫سەرهەڵدێنێ‌‪ ،‬بەاڵم هاوزەمان‪ ،‬لەرۆژئاوادا‪ ،‬ئایینسازی‌و رۆشنگەری‌و نوێگەری سەردەكەوێ‌؟‬

‫«« «‬

‫(تەعمیم) ئاساییەو جاری واش هەیە‬ ‫نائاساییە‪ .‬ئێستا‪ ،‬لەئەفغانستان‌و‬ ‫پاكستاندا‪ ،‬زۆرترین سەلەفی جیهادی‌و‬ ‫لەناویشیاندا‪ ،‬خۆكوژ زۆرن‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەواڵتانی تردا وانییە‪ .‬لەسویسرادا‪،‬‬ ‫س���ەرۆك ی��ەك س��اڵ سەرۆكایەتی‬ ‫دەك���ات‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ەس��ع��ودی��ە‪ ،‬وەك��و‬

‫رێ��گ��ەن��ەدات‪ ،‬ژینگەی ئەندێشەی‬ ‫ئەوان دیاری بكرێ‌‪ .‬ئا ئەمە جۆرێكە‬ ‫لەتاوانی ئەقڵ بەرامبەر كۆمەڵ‪ ،‬تاوانە‬ ‫بۆ رەتكردنەوەی رەخنەیەك لەسەر‬ ‫سەلەفییەت‪ ،‬بەبێ‌ ئ��ەوەی لەسەر‬ ‫پێگەی سەلەفیەت‪ ،‬رەخنەیەكی تر‬ ‫پێشكەش بكرێ‌‪.‬‬ ‫رەخنەی سیاسی‬ ‫رەخنەی سیاسی‪ ،‬لەسەر دیاردەیەكی‬ ‫سۆسیۆ‪-‬سیاسی‪ ،‬تەنها بەڕەخنەی‬ ‫زان��س��ت��ی رەت���دەك���رێ���ت���ەوە‪ .‬ن��ەك‬

‫جەوهەر گۆڕین‪ ..‬دەبێ‌ چەقی بیركردنەوەی‬ ‫غەیبگەرایی‪ ،‬بۆ ئەقڵی دونیاگەرایی بگۆڕدرێ‌‪.‬‬ ‫دەبێ‌‪ ،‬خەیاڵی فەلسەفەی ئەفسانەگەرایی بكاتە‬ ‫فەلسەفەی ئەقڵگەرایی‪ .‬جەوهەر‪ ،‬هەرگیز‬ ‫بەجەوهەرە نەگۆڕاوەكان‪ ،‬ناگۆڕدرێ‌!!‬ ‫سەردەمی خەالفەتی ئیسالمی‪ ،‬پاشا‬ ‫هەتا مابێ‌‪ ،‬دەسەاڵتی دەسەپێنێ‌‪.‬‬ ‫وا «پاپای» كاسۆلیكەكانی جیهان‬ ‫دەڵ�ێ‌‪ :‬بەهەشت‌و دۆزەخ‪ ،‬بنەمایان‬ ‫نییەو ئەفسانەگەرایین‪ ،‬كەچی الی‬ ‫ئیسالم بنچینەی هەژمونگەرییە لەسەر‬ ‫ئەندێشەی خەڵك‪.‬‬ ‫پاشان‪ ..‬كوا (مەال بەختیار) ئەقڵییەتی‬ ‫تەعمیم كردووە؟ ئایە قسەكردن لەوەی‬ ‫(‪ )700 -600‬كەس‪ ،‬لەقەزایەكی وەكو‬ ‫هەڵەبجە كە نفوزی زیاترە لە(‪)61‬‬ ‫هەزار كەس‪ ،‬بوبنە داعش‪ ،‬یان چوبنە‬ ‫ناو سەلەفییە توندڕەوەكان‪ ،‬ئەمە‬ ‫تەعمیمی موغاڵەتاتی مەنتقییە؟‬ ‫ل��ەو موغاڵەتەوەو تەعمیمەوە واز‬ ‫دێنین‌و دێینە سەر چەندین وشەی‬ ‫سەیرو س��ەم��ەرەی بەكارهێنراوی‪،‬‬ ‫دەڵێ‌‪:‬‬ ‫ب��ۆچ��ی ش��ارێ��ك ت��اوان��ب��ار دەك���رێ‌؟‬ ‫ناشرین دەكرێ‌؟ ناوزڕاندنی بۆ دەكرێ‌‬ ‫بەبۆنەی بەشداری چەند كەسێك؟‬ ‫جارێ‌‪ ..‬چەند كەسێك نەچونەتە ناو‬ ‫داعشەوە‪ ،‬بەڵكو (‪)70 -65‬كەسن‪.‬‬ ‫وات���ا‪ :‬دەی���ان ك��ەس��ن‪ ،‬ن��ەك چەند‬ ‫كەسێك‪.‬‬ ‫ئەم بۆچوونانە‪ ،‬هیچ پەیوەندییەكیان‬ ‫بەقسەكان كە لەسەر هەڵەبجە كراون‌و‬ ‫ژم��ارەی سەلەفییە توندڕەوەكان كە‬ ‫ب��اس��ك��راوون‪ ،‬نییە‪ .‬بەڵكو قسەكە‬ ‫ب��ۆ ه��ان��دان��ی خەڵكی هەڵەبجەیە‪.‬‬ ‫بۆ ناشرین كردنی كەسایەتییەكە‪.‬‬ ‫بەڵكو بۆ دژایەتی یەكێتی‌و هێزێكی‬ ‫سیكۆالریستیشە‪ .‬زیاتریش ل��ەوە‪،‬‬ ‫بۆ رێگرتنە لەزانینی راستییەكان‌و‬ ‫روونەدانی وەرچەرخانی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫چونكە‪ ،‬لەهەر كۆمەڵ‌و شارێكدا‪،‬‬ ‫وەرچ��ەرخ��ان��ی ه��اوچ��ەرخ روب���دات‪.‬‬ ‫بێگومان‪ ،‬دی��م��وك��راس�ی‌و ئ���ازادی‌و‬ ‫بیروڕای دونیاگەرایی بااڵدەست دەبێ‌‪.‬‬ ‫كێ‌‌و چ الیەك شاری هەڵەبجە تاوانبار‬ ‫دەكات؟ یان ناشرین دەكات؟ یاخود‬ ‫ناوی دەزڕێنێ‌؟‬ ‫ئ��اخ��ر‪ ،‬ت��اوان��ب��ارك��ردن ی��ان��ی چی؟‬ ‫مەبەستت لەتاوانباركردن چییە؟‬ ‫هەموو كەسێك دەزان���ێ‌‪ ،‬هەڵەبجە‬ ‫ن��ەك ب �ێ‌ ت��اوان��ە‪ ،‬بەڵكو ت��اوان��ی‬ ‫جینۆسایدیشی ب��ەرام��ب��ەر ك��راوە‪.‬‬ ‫زیاتریش لەوە‪ ،‬هەڵەبجەی بێ‌ تاوان‪،‬‬ ‫تاوانبارانیشی دایە دادگا‪.‬‬ ‫تاوان ئەوەنییە بڵێی لەهەڵەبجەدا‪،‬‬ ‫داع�ش‌و تیرۆریست زۆرو كەم هەن‪.‬‬ ‫بەڵكو ت���اوان ئ��ەوەی��ە‪ ،‬سەلەفی‬ ‫تیرۆریست لەهەڵەبجەدا زۆر یان كەم‬ ‫هەبن‌و‪ ،‬لەچارەكە سەدەی رابوردوشدا‪،‬‬ ‫دەیان تاوانیان لەهەڵەبجەو دەرەوەی‬ ‫ه��ەڵ��ەب��ج��ەدا‪ ،‬ئەنجامدابێ‌‪ ،‬كەچی‬ ‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬بیەوێ‌‪ ،‬بەئەقڵییەتی‬ ‫تەسكی ئایدۆلۆژی‌و گەوهەری نەگۆڕی‬ ‫س��ەل��ەف��ی‪ ،‬ب��ەن��اوی ب��ەرگ��ری ك��ردن‬ ‫لەهەڵەبجە‪ ،‬رێگە نەدات‪ ،‬سەلەفییەكان‬ ‫لەناو پێكهاتەی كۆمەاڵیەتی ناوچەكەدا‪،‬‬ ‫بنەمایان‌و رێژەیان‌و ژمارەیان بزانرێ‌‪.‬‬

‫ب��ەب��ۆچ��وون��ی ب��ێ‌ ب��ن��اغ��ەی وەك��و‬ ‫(ت��اوان��ب��ارك��ردن)‌و (ن���اوزڕان���دن)‌و‬ ‫(ناشرین ك���ردن)‪ .‬ئاخر ئ��ەم وشە‬ ‫ریزكراوانە‪ ،‬چ پەیوەندییەكیان بەئەقڵ‌و‬ ‫لۆژیك‌و دیالۆگی زانستییەوە هەیە‪.‬‬ ‫ئەمە كولتوری پارێزراوی سەدەكانی‬

‫دەك��را‪ ..‬ئەم بەڕێزە هەتا راپەڕین‬ ‫ناتوانێ‌ بچوكترین كاری سیاسی خۆی‬ ‫باسبكات‪ ،‬كە لەهەڵەبجەو دەوروبەریدا‬ ‫كردبێتی‪ .‬چونكە مەوالیدی (‪)1972‬‬ ‫ە‪ ،‬كە شۆڕشی نوێ‌ دەستیپێكردووە‪،‬‬ ‫تفلی دبیرستان بووە‪ .‬كە دێهاتەكانی‬ ‫هەڵەبجەش راگ��وێ��زراون (‪-1978‬‬ ‫‪ )1979‬لەپۆلی سێی سەرەتایی تازە‬ ‫(جزو عەمەی) لەبەر كردووە‪.‬‬ ‫ل��ەدوای راپەڕینیشەوە‪ ،‬جگە لەوەی‬ ‫ل��ەڕێ��گ��ەی الی��ەك��ی سیاسی وەك��و‬ ‫یەكگرتوو‪ ،‬كە ساڵی (‪ )1994‬خۆی‬ ‫راگ��ەی��ان��دووە‪ ،‬بۆتە سیاسی؛ هیچ‬ ‫شانازییەكی ت��ری لەخزمەتكردنی‬ ‫هەڵەبجەدا لێ‌ نەزانراوە‪ .‬واتا‪ :‬دوای‬ ‫سێ‌ ساڵ لەڕاپەڕین‪ ،‬گریمان لەیەكەم‬ ‫ساڵی راگەیاندنی یەكگرتوودا‪ ،‬شەرەفی‬ ‫ئەندامێتی یەكگرتووی وەرگرتبێ‌‪،‬‬ ‫دەی ساڵنامەی خەباتی سیاسی ئەم‬ ‫بەڕێزە‪ ،‬ئەوەمان پێدەڵێ‌‪ ،‬كە‪:‬‬ ‫لەقۆناغی سەختی خەباتی رزگاری‬‫ك��وردس��ت��ان‌و هەڵەبجەدا (‪-1961‬‬ ‫‪ )1991‬هیچ رۆڵێكی نەبووە‪.‬‬ ‫ل��ەدوای راپەڕینەوە‪ ،‬هەتا (‪)1994‬‬‫كە دارو پەردوی داڕوخ��اوی شارەكە‬ ‫پاك دەكرایەوەو سەرلەنوێ‌ بونیات‬ ‫دەن���رای���ەوە‪ ،‬د‪.‬م��وس��ەن��ن��ا‪ ،‬هێشتا‬ ‫هەرزەكارێكی سیاسی ب��ووەو هیچی‬ ‫لەدەست نەهاتووە‪.‬‬

‫مەال بەختیار لەكاتی پێشمەرگایەتیدا‬

‫یان بەئاراستەی ئایدۆلۆژی‪ ،‬یاخود‬ ‫ب��ەك��اردان��ەوەی سیاسی‪ ،‬لەبۆتەی‬ ‫ملمالنێی كۆمەاڵیەتی‌و مەعریفییەكاندا‪،‬‬ ‫یەكێك لەخراپترین شێوازەكانی‬ ‫ملمالنێیە‪ ،‬تەنها كەسانی كۆنەپەرست‪،‬‬ ‫یان لەگەوهەردا دۆگماتیزم‌و سەلەفی‪،‬‬ ‫ئاراستەی ملمالنێی فكری‌و مەعریفی‬ ‫دەگۆڕن‌و هانا بۆ ئەم چەشنە زهنیەت‬ ‫گۆڕینە دەبەن‪ .‬هەر ئەم ئەقڵیەتەش‪،‬‬ ‫ب��ن��ەم��او ب��ی��ر دواك��ەوت��وی��ی ت���اوان‬ ‫ئەنجامدان‪ ،‬دەپارێزێ‌‪.‬‬ ‫ئ��ەوان��ەی‪ ،‬توانای ملمالنێی فكری‌و‬ ‫فەلسەفیان هەیە؛ باوەڕیان بەڕەخنەی‬ ‫داهێنەر هەیە؛ رەخنە بە بەشێكی‬ ‫پ��رۆس��ەی دی��م��وك��راس��ی‌و ئ���ازادی‬ ‫وی����ژدان‌و ئ��ەق��ڵ دەزان����ن‪ ،‬هەرگیز‬ ‫ئەمانە‪ ،‬پەنا بۆ داتاشینی قسەی بێ‌‬ ‫بناغە نابەن‌و پێویستیان بەتۆمەت‬ ‫هەڵبەستن نییە‪ .‬ملمالنێی ئەمان‪،‬‬ ‫ش��ەڕی ك��ۆم��ەاڵی��ەت�ی‌و مەعریفیان‪،‬‬ ‫لەپێناوی وەرچەرخانە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫مێژووییەكانە لەپێناوی بەدیهێنانی‬ ‫ئ��ازادی ئەقڵ‌و ئ��ازادی وی��ژدان‪ .‬هەر‬ ‫لەم رێگەشەوە دەرگ��ا داخراوەكانی‬ ‫بیروهۆش تێكدەشكێنرێ‌!‪ .‬خەڵكانی‬ ‫وەك��و د‪.‬موسەنناش‪ ،‬وەك��و هەن‪،‬‬ ‫دەردەكەون‌و دەناسرێن‪.‬‬ ‫لە شاخ‬ ‫هیچ سیاسیەكی رۆشنگەرو بیرمەندێكی‬ ‫دی���اری رۆژئ���اوا نییە‪ ،‬لەبەرامبەر‬ ‫رەخ���ن���ەی ئ��ەق�لان��ی‌و تێكۆشین‬ ‫لەپێناوی رزگاركردنی ئەقڵدا‪ ،‬نەك‬ ‫تەنها تۆمەتیان بۆ هەڵبەستوون‪،‬‬ ‫بەڵكو بەرهەمەكانیان سوتاندون‪،‬‬ ‫نوسینەكانیان سانسۆرو‪ ،‬خۆشیان‬ ‫كوشتون‌و دەرب��ەدەرك��ردون‪ ،‬ه��ەروا‬ ‫لەالیەن كەنیسەو خەڵكانی كەنیسە‬ ‫پارێزەكانەوە‪ ،‬بۆئەوەی ناویان بزڕێنن‪،‬‬ ‫ئەوپەڕی هەوڵدراوە زهنیەتی خەڵك‬ ‫بەرامبەر رەخنەگرە راستەقینەكان‪،‬‬ ‫لەبیری سەلەفیەتی ئایینیدا‪ ،‬لێوان لێو‬ ‫پڕ بكەن لەبوختان‪ .‬لەهەڵگێڕانەوەی‬ ‫ناوەڕۆكی بابەتەكانیان‪ ،‬هەتا رادەی‬ ‫ب��ەزن��دی��ق ن���اوزەدك���ردن‌و زیندانی‌و‬ ‫راوەدونانیان‪ ،‬تەنانەت پاكانەشیان پێ‌‬ ‫بنوسن‪ .‬گالیلۆ باشترین‌و ناشرینترین‬ ‫نمونەیەكە لەمێژوی كاسۆلیكەكاندا‪،‬‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر زان��ای��ەك ك��راب �ێ‌‪ ،‬تەنها‬ ‫تاوانەكەی ئەوەبووە بیركردنەوەی‬ ‫ل��ەخ��وراف��ات رزگ���ار ك���ردوەو خ��ۆری‬ ‫كردۆتە سەنتەراڵی ئەستێرەكان‌و‬ ‫ئەقڵیشی كردۆتە چەقی بیركردنەوە‪.‬‬ ‫هەمان ئەم تاریكپەرستییە‪ ،‬لەسەدەی‬ ‫یانزەو دوانزەهەمدا موعتەزلەكانی‬ ‫ل��ەس��ەر ب��ی��رو رەخ��ن��ە ئ��ەت��ك ك��رد‪،‬‬ ‫تەنها لەسەر ئەوەی ئەقڵیان خستە‬ ‫چ شانازییەكی لەناوچەكەدا هەیە‪ ،‬جێگەی نەقڵ‪ .‬بەڕواڵەت نەخەڵەتان‌و‬ ‫هەتا ئێستا بتوانێ‌ خەڵكانی تر م��ان��ا گ��ەوه��ەری��ی��ەك��ان��ی قورئانیان‬ ‫بە(تاوانبار) كردن‌و (ناشرین كردن)ی گەش دەك���ردەوە‪ .‬تەفروتوناكردنی‬ ‫هەڵەبجە تاوانبار بكات‪ .‬مەال بەختیار موعتەزەلەكان‪ ،‬بیری تاریكستانی‬ ‫ب��ەق��ەد س��ااڵن��ی خ��ەب��ات��ی سیاسی خاڵی لەدیالۆگی لۆژیكی‌و فەلسەفی‪،‬‬ ‫ئ��ەو‪ ،‬تەنها لەناوچەی هەڵەبجەدا‌و ت��اس��ەدان س��اڵ سەپاند‪ .‬ئەنجامە‬ ‫لەئەشكەوتەكانی سورێن‌و شنروێ‌‌و ترسناكەكانیشی هەتا هەنوكەش‬ ‫بااڵمبۆو ه��ەورام��ان‌و ش����ارەزووردا‪ ،‬زیانبەخشە‪.‬‬ ‫ئەسپێی كوشتوەو پێاڵوی دڕی��وەو مێژووی فكرو مەعریفە‪ ،‬چەند مایەی‬ ‫شانازی دەستكەوتەكانە‪ ،‬هێندەش‬ ‫رووبەڕوی مەرگ بۆتەوە‪.‬‬ ‫كاتێك‪ ..‬بیری د‪.‬موسەنناو رابوردوی مایەی شەرمەزاری تاوانبارانی تۆمەت‬ ‫دەپشكێندرێ‌‌و دژای��ەت��ی مەكتەبی هەڵبەستەكانە‪.‬‬ ‫هەڵدەسەنگێندرێ‌‪ ،‬ئاخر‪ ،‬مەال بەختیار‪-‬ێك‪ ،‬لەڕەخنەگرتن‬ ‫ت��ێ��ك��ەاڵوی��ان‬ ‫ب��اش دەردەك����ەوێ‌ ك��ە بۆچی دژی ل��ەس��ی��اس��ەت��ی دەس������ەاڵت‌و هێزە‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬سەرچاوە راستەقینەكەی بەرپرسیارەكانی ئەزمونی حوكمڕانی‪،‬‬ ‫س��ەل��ەف��ی��ی��ەك��ان دەس����ت نیشان ب��اس��ەك��ە دێنێتە س���ەر م��ان��ەوەی‬ ‫بكرێ‌‪ .‬چونكە باش دەزان �ێ‌‪ ،‬ئەگەر پاشماوەی سەلەفییەت‪ ،‬لەبەرامبەردا‪،‬‬ ‫بێت‌و سەرچاوە كۆمەاڵیەتییەكانی لەبری لێكدانەوەی سیاسی‌و رەخنە‌و‬ ‫سەلەفییەكان دیاری بكرێ‌‪ ،‬ئەو كاتە‪ ،‬توێژینەوەی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬د‪.‬موسەننا‬ ‫ملمالنێكە‪ ،‬رووداوەكان بۆ الوازكردنی ه��ەروەك��و ل��ەك��ل��ۆرەداری سەدەكانی‬ ‫بنەماكانی بیری سەلەفی‌و خۆپارێزی ناوەڕاستدا‪ ،‬هەنگوینی سەلەفیەتی‬ ‫ت��ەواوی حزبە ئیسالمییەكان لەناو دۆزیبێتەوە‪ ،‬دێتە سەر تەلەفزیۆن‌و‬ ‫كۆمەڵدا‪ ،‬رادەكێشێ‌‪ .‬كوت‌ومت‪ ،‬ئا بۆچونگەلێكی ئەوتۆ هەڵدەڕێژێ‌‪،‬‬ ‫ل��ەم ملمالنێ‌ كۆمەاڵیەتی‌و فكری‌و مەگەر تەنها لەخۆی بوەشێتەوە‪،‬‬ ‫مەعریفەیە دەترسێ‌‪ ،‬بۆیە دەیەوێ‌‪ ،‬مەگەر تەنها لەو بڕوانامە دواكەوتوەو‬ ‫ملمالنێكە بكاتە ملمالنێی باسكردنی ئاستە سەیرو سەمەرە سیاسیە رەچاو‬ ‫(ژم��ارە)و گۆڕینی زهنیەتی خەڵك بكرێ‌‪ ،‬كە بەڕێزی لەپەرێزی پاك‬ ‫بۆ (ت��اوان��ب��ار)‌و (ناشرین) كردنی نەكراوی ئەقڵیدا‪ ،‬هەیەتی!‬ ‫هەڵەبجە‪.‬‬ ‫گۆڕینی زهنیەتی خەڵك‪ ،‬بەمەرام‪،‬‬

‫مەال بەختیار بەقەد سااڵنی خەباتی سیاسی ئەو‪ ،‬تەنها لەناوچەی هەڵەبجەدا‌و‬ ‫لەئەشكەوتەكانی سورێن‌و شنروێ‌‌و بااڵمبۆو هەورامان‌و شارەزووردا‪ ،‬ئەسپێی كوشتوەو پێاڵوی‬ ‫دڕیوەو رووبەڕوی مەرگ بۆتەوە‬ ‫ئەوانەی گەوهەریان لەمێژوودا بەڕاستی گۆڕیوە‪ :‬پرسیاری وەكو «كانت» دەكەن‌و‬ ‫رەخنەی وەكو «دیكارت» دەگرن‪ ،‬دیاردەو مێژوو وەكو «هیگڵ» لێكدەدەنەوە‪ ،‬ئەقڵ‬ ‫وەكو «فۆڵتێر» رۆشن دەكەنەوە‪ ،‬وەكو بینوزا سەیری الهوتیەت دەكەن‪ ،‬رەخنەش‬ ‫وەكو «هابرماس» لەبەردەوامی مۆدێرنێتە دەگرن‪ .‬لەمێژوودا ئەمانە گەوهەریان گۆڕی‌و‬ ‫كاریگەری گۆڕانكارییەكانیان هەر ماوە‪ ،‬نەك كۆنپارێزانی وەكو د‪.‬موسەننا‪ ،‬كە‬ ‫هێندە دوژمنی جەوهەر گۆڕینە‪ ،‬تەنانەت رێگەنادات بەڕاشكاوی باسی سەلەفییەت‌و بنچینە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی سەلەفیەتیش بكرێ‌‬

‫كوا (مەال بەختیار) ئەقڵییەتی تەعمیم‬ ‫كردووە؟ ئایە قسەكردن لەوەی (‪-600‬‬ ‫‪ )700‬كەس‪ ،‬لەقەزایەكی وەكو‬ ‫هەڵەبجە كە نفوزی زیاترە لە(‪)61‬هەزار‬ ‫كەس‪ ،‬بوبنە داعش‪ ،‬یان چوبنە ناو‬ ‫سەلەفییە توندڕەوەكان‪ ،‬ئەمە تەعمیمی‬ ‫موغاڵەتاتی مەنتقییە؟‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��ەو ت �ێ‌ هەڵكێشراوەتە‬ ‫رەخنەی سیاسی‪-‬كۆمەاڵیەتیەوە‪.‬‬ ‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬دێت «مەال بەختیار»‬ ‫بەتاوانبار پیشاندەداو تاوانباركردن‌و‬ ‫ناشرین‌و ن��او زڕان��دن��ی هەڵەبجەی‬ ‫دەخ��ات��ە پ���اڵ‪ .‬لەكاتێكدا ئەگەر‬ ‫ئ��اوڕێ��ك ل��ەم��ێ��ژووی سیاسی خۆی‬ ‫ب��دات��ەوەو لەگەڵ م��ێ��ژووی سیاسی‬ ‫«مەال بەختیار»دا بەراوردی بكات‪..‬‬ ‫تەنانەت لەخودی هەڵەبجەو ناوچەی‬ ‫هەڵەبجە‪ ،‬لەتەواوی مێژووی خۆیدا‪،‬‬ ‫لەو كاتانەدا هەڵەبجە رادەگ��وێ��زرا‪،‬‬ ‫دێهاتی دەڕوخ��ێ��ن��درا‪ ،‬كیمیاباران‬

‫(‪)1994‬ی���ش كە یەكگرتوو‪ ،‬خۆی‬‫راگەیاندوەو د‪.‬موسەنناش ئەندامیان‬ ‫بوبێ‌‪ ،‬شەڕی ناوخۆ دەستی پێكردوەو‬ ‫بەڕێزی ئەوكاتە‪ ،‬خۆی‌و حزبەكەی‪،‬‬ ‫تەماشاكەری سیاسی بوون‪ ..‬هیچی‬ ‫تریان لەدەست نەدەهات‪.‬‬ ‫لەدوای (‪)1995-1994‬یش‪ ،‬هەڵەبحە‬‫كەوتە دەستی هێزێكی چەكداری‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬لەناویشیاندا‪ ،‬رەوتێكی‬ ‫س��ەل��ەف��ی ت��ون��دڕەوی��ش ه��ەب��وون‪،‬‬ ‫یەكگرتوو‪ ،‬ئەوكاتە لەهیچ شوێنێكی‬ ‫ه��ەڵ��ەب��ج��ەدا‪ ،‬جگە ل��ەئ��ام��ۆژگ��اری‬ ‫نەیانتوانی رێگە لەشەڕێك بگرن‌و گیانی‬

‫پێشمەرگەو هاوواڵتییەك رزگار بكەن‪.‬‬ ‫بەڵكو بەناچاری چاویشیان لەتاوان‌و‬ ‫هەڵەو كەموكوڕیش دادەپۆشی‪.‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك ش���ەڕی ن��اوخ��ۆ گەیشتە‬‫كارەساتی (‪)31‬ی ئاب‪ ،‬د‪.‬موسەنناو‬ ‫حزبەكەی‪ ،‬كەچونە ناو حكومەتەكەی‬ ‫پ��ارت��ی‪ ،‬بەلوعەیەك ئاویشیان بۆ‬ ‫ماڵێكی هەڵەبجە چاك نەكردەوە‪ .‬جگە‬ ‫لەكردنی چەند مزگەوتێك‌و یارمەتیدانی‬ ‫ماڵە هەژارەكانی ئەندامانی خۆیان‪.‬‬ ‫كە سەلەفییەكان چەندین تێكۆشەری‬‫ح��زب��ی دی��م��وك��رات��ی ك��وردس��ت��ان��ی‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی كوردستانیان تەسلیمی‬ ‫ئ��ێ��ران ك���رد‪ ،‬ی��ەك��گ��رت��وو متەقی‬ ‫لێوەنەهات‪.‬‬ ‫لەشۆڕشی ئەیلول‌و لەشۆڕشی نوێ‌‌و‬ ‫لەدوای راپەڕینەوە‪ ،‬د‪.‬موسەننا‪ ،‬نە‬ ‫وەكو تەمەن‌و نە وەكو الیەنی سیاسی‪،‬‬ ‫بچوكترین كاری بۆ هەڵەبجە نەكردووە‬ ‫كە بتوانێ‌ خۆی بەپێشمەرگەیەكی‬ ‫یەكێتییش لەناوچەی هەڵەبجە بەراورد‬ ‫بكات‪ .‬چەند هەنگاوێكی پراكتیكی‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی نابێتیان‪ ،‬تەنها‬ ‫رێگرتنیان ب��ووە لەتێكەاڵوكردنی‬ ‫خوێندنگاكانی ك��وڕان‌و كچان‪ ،‬یان‬ ‫زی��ادك��ردن��ی حجابی ژن���ان‪ ،‬باوەكو‬ ‫زیادكردنی مزگەوتەكان‪ ،‬ئەم كارانەش‬ ‫گۆڕانكاری بنچینەیی كۆمەاڵیەتی‪-‬‬ ‫سیاسی ن��ەك ناهێنێتەدی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫رێگریشیانە‪ .‬ئاخر ئەم بەڕێزە‪ ،‬ئیتر‬

‫ذمارة (‪ )4٨٩‬دو شةممة ‪2014/10/2٧‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫سۆران عومەر توشی هستریا بوە!‬ ‫خ���ۆی‌و‪ ،‬بێ‌ خەب���ەر لەخەبات���ی چەكداری‌و‬ ‫دیموكراس���ی م���ەال بەختیار‪ ،‬لەنوس���ینێكی‬ ‫بەپەل���ەدا‪ ،‬وەاڵم���ی نوس���ینگەكەی م���ەال‬ ‫بەختیار دەداتەوەو ئەو هەڵوێستە بەموزایدە‬ ‫ناودەب���ات‌و‪ ،‬هەندێ ش���تی تر ك���ە دڵنیاین‬ ‫لەوپەڕی دڵ رەشییەوە نوسیویەتی‪.‬‬ ‫نەشوان ئەحمەد‬ ‫ناردنی چەك لەالیەن یەكێتی نیش���تمانی‬ ‫كوردس���تانەوە‪ ،‬دۆخێكی پڕ لەهیس���تیریای‬ ‫لەكوردس���تان دروس���تكرد‪ ،‬بەتایبەت بۆ ئەو‬ ‫كەس‌و هێزانەی‪ ،‬پاشكەوتەیی واڵتان ئەژنۆی‬ ‫شكاندون‌و ناتوانن سەر بەرزبكەنەوە لەئاستی‬ ‫سەری بەرزی شەڕڤانان لەكۆبانی‪.‬‬ ‫پاش ئەوەی نوس���ینگەی راگەیاندنەكەی‬ ‫ئامادەگیی بەڕێز م���ەال بەختیار‪-‬ی دەربڕی‪،‬‬ ‫بۆئەوەی سەرپەرش���تی هێزی پێش���مەرگەی‬ ‫كوردس���تان بكات ب���ۆ چونە ن���او كۆبانێ‌‪،‬‬ ‫هەندێك نەخۆش‌و ئایدیای ناشرین‪ ،‬زو كەوتنە‬ ‫تۆمەت بەخشینەوەو‪ ،‬قسەی بێ بنەما‪.‬‬ ‫یەكێ���ك ل���ەو كەس���انەی كە س���ااڵنێك‬ ‫هاوسۆزی گروپە توندڕەوەكان بو‪ ،‬بەموجاهید‬ ‫ن���اوی دەب���ردن‪ ،‬س���ۆران عوم���ەری‪ ،‬كۆنە‬ ‫ئەنس���ارو‪ ،‬ئەندام پەرلەمانی ئێستایە لەسەر‬ ‫حزبێكی ئیسالمی‪.‬‬ ‫س���ۆران‪ ..‬بێ گوێدانە رابردوە رەشەكەی‬

‫كێ‌ موزایدە دەكات‬ ‫كاتێ���ك پێش چەند مانگێ���ك لەالیەن ‪63‬‬ ‫پەرلەمانت���ارەوە پێشكەش���ی س���ەرۆكایەتی‬ ‫پەرلەمان���ی كوردس���تان دەكرێ���ت بۆئەوەی‬ ‫كانتۆنەكانی رۆژئاوا بەرەس���می بناسێنرێن‌و‪،‬‬ ‫وەك دامەزراوەیەكی رەسمی مامەڵەیان لەگەڵ‬ ‫بكرێ���ت‪ ،‬بەاڵم ئەم���ە لەالی���ەن پەرلەمانەوە‬ ‫فەرام���ۆش‌و پش���تگوێ خرا‪ ،‬نەمانبیس���ت‌و‬ ‫نەمانبینی كە سۆران‌و هاوەڵەكانی لەپارلەمان‬ ‫بێنە جواب‌و‪ ،‬لەسەر ئەوە لەناو پارلەمان یان‬ ‫لەس���ەر ش���ەقامەكان لەگەڵ هاونیشتمانیان‬ ‫گردبونەوە بكەن‌و داوای بەرەسمی ناساندنی‬ ‫ئەو كانتۆنانە بكەن‪.‬‬ ‫پاش دو مانگ لەو یاداش���تە لیژنەیەك كە‬ ‫بۆ نانخ���واردن‌و وێنەگرتن رەوانەی س���نوری‬ ‫كۆبانێ‌ كرا‪ ،‬س���ۆران یەكێك بو لەئەندامانی‬ ‫ئەو لیژنەی���ە‪ ،‬نازانین ئەو بەڕێزە بۆ ئەوكاتە‬ ‫لەخ���ۆی رانەبینی‌و بچێتە ن���او كۆبانێ‌و هیچ‬ ‫نەبێت شەوێك لەو ش���ارە رۆژ بكاتەوە‌و‪ ،‬بۆ‬ ‫ئێمەش���ی رونبكاتەوە كە ئەو ب���ۆ وێنەگرتن‬ ‫نەچوەتە ئەوێ؟‪.‬‬

‫ئەش���ێ‌ س���ۆران بی���ری چوبێ‌ ك���ە ئەوە‬ ‫مەال بەختیار بو نزیكی دو مانگ لەس���نوری‬ ‫كەركوك ت���ا خانەقین سەرپەرش���تی هێزی‬ ‫پێش���مەرگەی كردو‪ ،‬لەو ماوەیەش���دا كەوتە‬ ‫بۆس���ەی تیرۆرس���تان‌و‪ ،‬لەگ���ەڵ ئەوەش���دا‬ ‫تاریكپەرس���تەكانی توش���ی گەورەتری���ن‬ ‫شكستكرد‪.‬‬ ‫مانەوە بۆ ماوەی دو مانگ لەناو پێشمەرگەو‬ ‫چونە بەرەكانی پێشەوەی جەنگ‌و راوەدونانی‬ ‫تیرۆرس���تان‪ ،‬ئەم���ە موزایدەیە ی���ان چونە‬ ‫ناو خاك���ی توركیاو مان���ەوە لەهۆتێلە پێنج‬ ‫ئەس���تێرەییەكان‌و دوات���ر وێنەگرتن لەس���ەر‬ ‫س���نوری كۆبان���ێ‌‪ ..‬ئەمە ب���ا خەڵك خۆی‬ ‫حوكمەك���ەی ب���دات‪ ،‬چونك���ە دڵنیای���ن كە‬ ‫خەڵكی باش دەزانن س���ۆران كوێی دێشێت‌و‬ ‫بۆ وادەكات‪.‬‬ ‫لەبەش���ێكی تری نوسینەكەی سۆران باس‬ ‫لەكۆمپانی���او بازرگان���ی دەكات‪ ،‬نازانین كام‬ ‫بازرگانی‌و كام كۆمپانیا‪ ،‬حەز دەكەین سۆران‬ ‫یەكێك لەكۆمپانیایانە یان یەكێك لەو تەنكەرە‬ ‫نەوتانە بەئێمەش بڵێ‪ ،‬یان ئەمەش���یان هەر‬ ‫وەك رمڵەكانی تری لێی داوە‪.‬‬ ‫ئێمە دڵنیاین كە س���ۆران‌و زۆر سۆرانی تر‬ ‫لەویژادانی خۆیاندا كاتێك نوسینێكی لەوجۆرە‬ ‫دەنوس���ن چەند هەست بەئازار دەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫رابردوەكەیان‌و رێبازە پڕ لەموكەسەراتەكەیان‬ ‫رێگەیان پێنادات كە جوانییەكان وەك خۆیان‬ ‫باس بك���ەن‪ ،‬بەڵكو دەبێت وەك هەمیش���ە‬

‫جوانیی���ەكان ناش���رین بكەن‌و راس���تییەكان‬ ‫ئاوەژو بكەنەوە‪.‬‬ ‫ئەگەرچ���ی دیموكراس���ی‪ ،‬هەمیش���ە‬ ‫بەجوانیەكانیدا هەڵدەدەین‪ ،‬بەاڵم هەندێكجار‬ ‫ئەنجامی ناشرینیشی لێدەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫لەكوردس���تانیش دیموكراس���ی ئەگەرچی‬ ‫هێشتا پێی نەگەیش���توین‪ ،‬بەاڵم هەڵبژاردن‬ ‫كە یەكێكە لەپایەكانی دیموكراسی‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫لەش���ێوەی ئەوە هەیە‌و ئەوەت���ا هەڵبژاردن‌و‬ ‫دیموكراسی بۆتە هۆی ئەوەی سۆران عومەری‬ ‫كۆن���ە ئەنس���ار ببێت���ە پارلەم���ان‌و لەوەش‬ ‫كارەس���اتبارتر ئەوەیە ئەكرێت بەس���ەرۆكی‬ ‫لیژنەی مافی م���رۆڤ لەپارلەمان‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫س���ۆران‪ ،‬بایی گەردێك بڕوای بەدیموكراسی‪،‬‬ ‫ئازادی‪ ،‬مافی تاك‌و مافی ژن‌و ئازادی بیرورا‌و‬ ‫ئازادی ویژدان نیە‪.‬‬ ‫ئەوەی س���ۆرانی هانداوە كە بەوش���ێوەیە‬ ‫وەڕس بێ���ت ئەوە نیە ك���ە یەكێتی موزایەدە‬ ‫دەكات‪ ،‬بەڵكو بوێری یەكێتی‌و سەركردەكانی‬ ‫یەكێت���ی‪ ،‬لەبەرامبەریش���دا ب���ێ دەس���ت‌و‬ ‫ئەژنۆبونی خ���ۆی‌و هاوفكرەكانی وای كردوە‬ ‫الن���ی كەم خ���ۆی بكاتە چقڵێك���ی بچوك بۆ‬ ‫بەرپێی كەس���انێك ك���ە دەیانەوێ مرۆڤ لەو‬ ‫تەوقە رزگار بێت كە س���ۆران‌و هاوفكرەكانی‬ ‫بازاڕی بۆ پەیدا ئەكەن بۆیە هیچ دەرەتانێك‬ ‫لەدەس���تنادەن بۆئ���ەوەی بەش���ێوەیەكی‬ ‫هیس���تریانە بكەونە وێزەی هێزە دیموكرات‌و‬ ‫نیشتمان پەروەردەكان‪.‬‬

‫دەرەنجامەكانی شەڕ لەكۆبانێ‌‬

‫بەهرۆز جەعفەر‬ ‫ش���ەڕ لەس���ەرەتای مێژوەوە‪ ،‬دو مۆتیڤی‬ ‫س���ەرەكی هەبوە‪ ،‬یەكێكیان‪ ،‬فراوانخوازییەو‬ ‫مەبەستێكی ئابوریی لەپشتەوەیە‪ ،‬ئەویتریان‪،‬‬ ‫ئیتنییە‌و بۆ پاراس���تنی ناس���نامەو ش���وێن‌و‬ ‫ناش���ناڵێتییە‪ .‬وەك س���اموێڵ هۆنتگت���ۆن‬ ‫شارس���تانییەتەكان‬ ‫لەبەیەكداكێش���انی‬ ‫(‪ )Clash of Civilization‬دا‪ ،‬ب���ەوە‬ ‫ناوزەندی ئ���ەكات‪ ،‬ملمالنێیەكی ئایدۆلۆجی‌و‬ ‫سیاس���یی‌و ئابوریی نییە‪ ،‬بەڵك���و تاكەكان‬ ‫لەم���ەوال لەڕێگەی كلتورو دین‌و ناس���نامەوە‬ ‫خۆیان پێناس���ە دەكەن‪ .‬شەڕی مان‌و نەمانی‬ ‫بونیادە پێكهێنەرەكانی هەر كیانێكە‪.‬‬ ‫ئەگەر رەهەندە مێژوییەكەی شەڕی داعش‬ ‫وەربگرین‪ ،‬ئەوا داع���ش وەك هەر روداوێك‪،‬‬ ‫درێژك���راوەی چیرۆكەكانی پێ���ش خۆیەتی‪،‬‬ ‫چیرۆكی پێش ئەم بەهاری عەرەبییە‪ ،‬بەهاری‬ ‫عەرەبی درێژكراوەی (‪11‬ی س���ێپتەمبەرە)‪.‬‬

‫ئەویش درێژكراوەی جەنگی س���اردە‪ ،‬جەنگی‬ ‫س���اردیش درێژك���راوەی دوەمی���ن جەنگ���ی‬ ‫جیهانییە‪ ،‬دوەم جەنگی جیهانی درێژكراوەی‬ ‫یەكەم جەنگی جیهانی‌و دابەشكردنی میراتی‬ ‫دەوڵەتی عوس���مانییە لەناوچەكەو‪ ،‬هەروەها‬ ‫شكانی ئەڵمانیای نازییە‪ ...‬ئینجا‪ ...‬ئینجا‪...‬‬ ‫وەكو ئەڵقەو زنجیر گرێدراون‪.‬‬ ‫لەئێستادا‪ ،‬س���ەرەكیترین رەهەندی جەنگ‬ ‫وەربگرین‪ ،‬دابەش���بونێكی نوێیە لەجیهاندا‪،‬‬ ‫كە س���ەرەتاكەی لەشۆڕشی سوریاوە دەستی‬ ‫پێكردوە‪ .‬واتە ئابوریی تاكە پاڵنەرو ئامانجی‬ ‫شەڕیش���ە‪ ،‬واڵتێك ب���ۆ بەهێزبونی هەژمونی‬ ‫ئیكۆنۆمیكی خۆی‪ ،‬یاخود بۆ ناردنە دەرەوەی‬ ‫كێشە كەڵەكەبوەكانی ناوخۆی‪ ،‬خۆی سەرقاڵ‬ ‫ئەكات بەدروس���تكردنی جەنگێك لەدەرەوەی‬ ‫خۆی‪ .‬بۆ ئەوەش���ی ش���ەرعییەت بەشەڕەكە‬ ‫ب���دات الی خەڵكەكان���ی خ���ۆی‪ ،‬دو ب���ەرگ‬ ‫دروستەكات‪ ،‬یەك (دین) دو (نەتەوە)‪ .‬واتە‬ ‫بەناوی دین‌و قەومییەتەوە‪ ،‬كۆی دەس���ەاڵتە‬ ‫جیهانییەكان خەڵك فریوئەدەن‪ ،‬بۆ یارییەكی‬ ‫ترسناك (بڕواننە‪ ،‬ئەتڕوحەكانی ماكیاڤیللی‬ ‫–س���اڵی ‪ 1962‬چاپی یەكەم���ی دەرچوە)‪.‬‬ ‫ئێس���تا جەولەیەكی تر لەشەڕ‪ ،‬دوای جەنگی‬ ‫سارد دەستی پێكردۆتەوە‪ ،‬پێش ئەم جەنگە‬ ‫ئەوەی گرنگ بو‪ « ،‬جیۆ‪-‬پۆڵەتیك»‌و پێگەی‬ ‫س���تراتیژیی واڵتان بو‪ ،‬دوای ئەم جەنگە ئەو‬

‫گرنگییە كاڵبۆیەوە‪ ،‬لەجێگ���ەی بازاڕ‌و وزەو‬ ‫لقەكانی تری ئابوریی بایەخی گەورەی هەیە‪،‬‬ ‫قەتەر روبەرەكەی ئەونەی دو سۆپەرماركێتی‬ ‫گەورەی هەندێ واڵتە‪ ،‬زی���اد لەدەیان واڵتی‬ ‫جیه���ان بایەخی هەی���ە‪ ،‬زۆرنمونەی دیكەش‬ ‫هەی���ە‪ ..‬دابەش���بونەكە ب���ۆ بااڵنس���ی هێز‬ ‫لەسیاسەتی دەرەوەدا ئاوهایە‪:‬‬ ‫« چین‌و روسیاو ئێران‌و شیعەكانی عێراق‌و‬ ‫ناوچەكەو هەن���دێ گروپ لەالیەك» لەالیەكی‬ ‫تری���ش « ئەمری���كاو ئەوروپ���او دەوڵەتانی‬ ‫كەنداوی عەرەبی « ە‪ ..‬توركیا كەوتۆتە بەر‬ ‫هەڵوێست‌و بڕیارێكی ئیحراج‪ ،‬لەهاوپەیمانێتی‬ ‫خۆرئ���اواو ئەندامێت���ی نات���ۆدا بمێنێتەوەو‪،‬‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ ،‬ی���ان بگەڕێتەوە بۆ تێزەكەی‬ ‫داود ئۆغلۆ كە لەكتێبی « قواڵیی ستراتیژیی»‬ ‫دا باس���ی دەكات‪ ،‬خاڵە بەهێزەكانی «هێز»‬ ‫لەتوركیا وەگەڕبخ���ات‌و لەگەڵیدا بگەڕێتەوە‬ ‫بۆ رۆژهەاڵت‌و س���نورە كۆنەكان���ی دەوڵەتی‬ ‫عوس���مانی‪ .‬واوەتر لەمە یاریكەرە سەرەكی‌و‬ ‫مەبەس���تدارەكان‪ ،‬ئەمریكاو ئێران‌و توركیان‪،‬‬ ‫نەك داعش‌و كورد‌و كۆبانێ‌‌و ‪....‬تاد‪ .‬ئەمانەو‬ ‫ئەوان���ی تری���ش ئام���رازی یاریكردنن‪ .‬نەك‬ ‫الیەنی سەرەكیی‌و تارگێتی گرنگی شەڕەكە‪.‬‬ ‫كانتۆن���ەكان‌و كوردو یەكەكانی تری ناوچەكە‬ ‫چییان بەسەردێ‪ ،‬ئەوە تەنها ئیرادەو ژیرێتی‬ ‫سیاس���یی خۆیان دەزانێت‪ .‬یانی تائەو ئاستە‬

‫بابەتەكە ئەونە گەورەیە‪ ،‬پەیوەستە بەكەوتنی‬ ‫ئێران یان توركیا یان ئەمریكاوە‪.‬‬ ‫باشوری كوردس���تان‪ ،‬بڕیاریدا پێشمەرگەو‬ ‫هێز رەوان���ەی كۆبانێ‌ لەڕۆژئاوا بكات‪ ..‬ئەمە‬ ‫پیاوەتی‌و بەزەیی پیاهاتن���ەوەو كوردایەتی‌و‬ ‫خوێندنەوەی خێڵەكییانەو سرودو ناوپەرلەمان‬ ‫نییە‪ ..،‬ئەوەی لەپش���ت ئەمەوەیە بێ شەرم‬ ‫ئەبێت باس بكرێت‪« ،‬ساڵح موسلیم» بیست‬ ‫رۆژ پێش ئێس���تا (لەم كۆتایی سێپتەمبەری‬ ‫‪ )2014‬یەدا‪ ،‬سەردانی توركیای كرد‪ ،‬هاتەوە‬ ‫وتی ‪ :‬توركیا داوای تەس���لیمبون‌و دەاڵلێتی‬ ‫لێكردوی���ن‪ ،‬نایكەی���ن‌و ئەجەنگی���ن‪ ،‬تامردن‬ ‫«‪..‬كەچی زۆری نەبرد لەڕێگەی « بارزانی»‬ ‫یەوە ناچار تەس���لیم بو‪ ،‬ئێ ئەمە هەر هەمان‬ ‫ش���تە‪ ،‬ب���ەس ك���وردە‪ .‬دەب���و واش بێت تا‬ ‫تەوقەكە بش���كێت‪ ..،‬یانی بەكورتی پەیەدە‬ ‫لەرۆژئاوا هەڵوێس���تی سیاسیی خۆی گۆڕی‬ ‫روەو ئۆپۆزس���یۆنی س���وریاو دژی ئەسەد‪..‬‬ ‫كە ئاش���كرایە لەم ماوەیەی رابردو ئەس���ەد‬ ‫بەگۆش���ت‌و ئێس���قانەوە یارمەت���ی یەپەگەو‬ ‫پەی���ەدەی داوەو‪ ،‬پەیوەندیی���ان هەب���وە‪.‬‬ ‫سەرەنجام توركیا بەهەماهەنگی بارزانی رازی‬ ‫ب���و‪ )200( ،‬پێش���مەرگە لەقۆناغی یەكەمدا‪،‬‬ ‫لەناوخاك���ی توركی���اوە بچن���ە كۆبانێ‌‪ ..‬بۆ‬ ‫توركیا دژایەتی‌و روخانی ئەسەد زۆر گرنگترە‬ ‫لەپاڵپشتی‌و بەكارهێنانی داعش‪ ،‬هێدی هێدی‬

‫هاوڕێ توانا مێرگەسەری‬

‫‪8‬‬

‫تاكتیكی‬ ‫رێكەوتن‌و‬ ‫ستراتیژی‬ ‫رێگرتن!‬

‫مەش���روعیەتی هەر رێكەوتنێك بەلێكەوتەو دەرئەنجام���ە ئیجابیەكانی ئەخوێندرێتەوە‪،‬‬ ‫پارتی دیموكرات‌و یەكێتی نیش���تیمانی هێزەكانی تریش بەهەمان ئەندازە ئەمڕۆ مەحكومن‬ ‫بەرێكەوتن‪ .‬بۆیە پێویست بەشەرعاندنەوەو نوژەنكردنەوەی رێكەتنەكانی تر ناكات‪.‬‬ ‫رێكەوتنی س���تراتیژی ك���ە دڵنیام‌ هیچمان تەنها فاریزەو نوقتەكانیش���مان نەبینیەوە‪،‬‬ ‫ن���ەك بەن���دو خاڵەكانی!! بۆتەوە بابەتی رۆژ جارێكی تر لەژێ���ر بارودۆخی گۆڕاوی ناوخۆ‬ ‫ناوچەكە باس لەگونجاندنەوەی بۆ ئەمرۆ بەكۆمەڵێك دەس���تكاری بەزەرور لێكدراوەتەوە‪،‬‬ ‫دوور لەزۆرینەی ئەو ش���یتاڵكردن‌و ش���ەرعاندنانەی بۆ رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی‬ ‫دیموكرات‌و یەكێتی نیش���تیمانی‪ ،‬ئەكرێ‪ ،‬بەگشتی تێڕوانینم لەژێر تیشكی فاكتەكانی دوای‬ ‫رێككەوتن ئەخەمە روو‪.‬‬ ‫تاكە خاڵی بەهێز لەسایەی رێكی‌و (رێكەوتنی ستراتیژی ) ئەم دوو هێزە كە بەقازانج‬ ‫گەڕابێتەوە بۆ خەڵكی كوردستان كۆتایی هێنان بوو بەشەڕی ناوخۆ‪ .‬كە ئەمە نابێ‌ نادیدە‬ ‫بگرین‌و بەكەم حساب بكرێ‪.‬‬ ‫رێكەوتنی نێوان ئەم دوو هێزەی‌ هەرێمی كوردستان ئەگەر ئەوێ‌ رۆژێ وەك زەرورەتێكی‬ ‫حزبی لێكدرابێتەوە ئەوا ئەمڕۆ واجبێكی نیش���تیمانی نەتەوەیە‪ ،‬بەاڵم چ ستایڵ‌و فۆرمێك‬ ‫لەڕێكەوتن؟ رێكەوتنێك بۆ دابەش���كردنی پۆس���ت‌و ئیمتیازات!؟ رێكەوتنێك كە لەرابردوو‬ ‫جێگای دەستور یاساو گەمەی هەڵبژاردن‌و ملمالنێی مەدەنی گرتەوە!؟‬ ‫یاخود رێكەوتنێك لەش���عور بەدۆخی دژوارو گۆڕانكاری���ە گەورەو گریمانەكراوەكان‪ ،‬بۆ‬ ‫لێكهڵەوەش���انی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت‌و دووبارە تەرتیبكردنەوەی ئەم ناوچەیە بەقازانجی‬ ‫ك���ورد وەك نەتەوە زیانلێكەوتوەكەی س���ەدەی رابردوو قۆس���تنەوەی ئەم دەرفەتەی كە‬ ‫ناونراوە (دەرفەتی سەدە)؟‬ ‫رێكەوتنێ���ك بۆ تەواوكردنی كارە تەواونەك���راوەكان‌و لێكدانەوەی هێزەكانی ‪ 70‬و ‪. 80‬‬ ‫دروستكردنی سوپایەكی دەوڵەتی‌و نیزامی؟ بەنیشتیمانی كردنی ئاسایش‌و دەزگایی ئەمنی‬ ‫حیزب!؟‬ ‫ئەگ���ەر بڕیاربێ‌ پارتی‌و یەكێتی رێكەوتنی س���تراتیژی نۆژەن بكەن���ەوە ئەوا جگە لەم‬ ‫فاكتەرە زەرورانەی باسكران ‪ .‬پێویستێكی تری ئەم رێكەوتنە نابینم‪ ..‬چەند رۆژی رابردوو‬ ‫هەرایەكی گەورە خەریكە ناو ماڵی هەمیش���ە لێكترازاوی ئێم���ە ئەگرێتەوە ئەوەیش دوای‬ ‫ئ���ەوەی كە چەند كادیرێكی ه���ەردوو هێز رەخنە لەئەدائی سیاس���ی‌و ئیداریەكانی یەكتر‬ ‫ئەگرن !!‬ ‫بەڕاس���تی ئەگەر بڕیارب ‌ێ یەكێتی‌و پارتی دەمكوتی هەرچی كادیرو ئیعالمیەكانی خۆیان‬ ‫هەیە بیكەن بەیانوی پاراستنی یەكریزی‌و نەبچڕانی (رێكەوتنی ستراتیژی) ئەوا نابێ ئامین‬ ‫بۆ دوارۆژی ئەم رێكەوتنە بخوێندرێت‪ ،‬تەس���ەور ناكەم تاكە كادیرێك هەبێ‌ پابەندی ئەم‬ ‫فۆرمە لەڕێكەوتن بێت‪ ،‬بەتایبەت بۆ یەكێتی كە هەمیشە كادیرو الینگرانی وا بارهاتوون كە‬ ‫هەرگیز تەرێز لەسەرووی خۆش���یان نەكەن‌و رەخنەكانیان دوا نەخەن چ جای رەخنەگرتن‬ ‫لەئەدائی دامودەزگاكانی حكومەت‪.‬‬ ‫ئ���ەوە رونتر دەبێتەوە داع���ش لەئایندەیەكدا‬ ‫گەورەترین مەترسییە بۆ سەر توركیا‪.‬‬ ‫كەوات���ە‪ ،‬كۆبانی دو روی هەی���ە‪ ،‬لەڕوی‬ ‫عەس���كەرییەوە كورد‌و یەپەگ���ە بردیانەوە‪،‬‬ ‫وەشەڕێكی شەرافەتمەندانەیان كرد‪ ،‬توركیا‌و‬ ‫هەمو ناوچەكە سەرس���ام ب���ون‪ ،‬كە لەیەك‬ ‫كاتدا هەمو جیهان‌و میدیاكان وا بەگرنگییەوە‬ ‫باس���ی كۆبانی یان ئەكرد‪ ،‬سەد ساڵی رابردو‬ ‫هێن���دەی ئەو مانگە باس���ی ك���ورد نەكراوە‬ ‫لەدونیای دەرەوەدا‪ ..‬بەاڵم لەڕوی سیاسییەوە‬ ‫پەیەدەو كورد دۆڕاندی���ان‪ .‬دور نییە توركیا‬

‫لەئایندەیەك���دا پەی���ەدە وەك پش���تێنەیەك‬ ‫بۆپاراس���تنی خۆشی بەكاربهێنێت‪..‬با بیرمان‬ ‫نەچێ���ت توركیا ئێس���تا لەهەم���و رویەكەوە‬ ‫لەدۆخێكی ش���لۆق‌و ناجێگیردایە‪ ،‬كێش���ەی‬ ‫قوبرس جارێكی بەه���ۆی دۆزینەوەی نەوت‌و‬ ‫غاز‪ ،‬س���ەریهەڵداوەتەوە‪ .‬كێشەی ناوخۆیی‪،‬‬ ‫گرفت���ی پەكەكە‪..‬هەرچییەك بێ���ت ئەمریكا‬ ‫نایەوێ‌ بەمزوان���ە بەجدیی لەداعش بدات‪ ،‬تا‬ ‫یەكە یەكە ئیمزا بەهەمو الیەنەكانی ناوچەكە‬ ‫دەكات بچنە تای هاوپەیمانێتییەكەیەوە‪.‬‬

‫حیزبەكانی رۆژهەاڵتی كوردستان لەبەردەم بەرپرسیارێتی مێژویدا‬

‫فەرزین كەرباسی‬ ‫لەمیان���ەی چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ بەرێز‬ ‫مەالبەختیار لێپرس���راوی دەستەی كارگێری‬ ‫مەكتەب���ی سیاس���ی یەكێت���ی نیش���تمانی‬ ‫كوردس���تان لەكەناڵی روداو چەند باس���ێك‬ ‫وروژێنرا كە بوە هۆی مشتومرێكی زۆر یەكێك‬ ‫لەو باس���انە پرسیارێك بو لەس���ەر حیزبە‬ ‫رۆژهەاڵتی���ەكان كە بەرێ���زی لەوەاڵمدا وتی‬ ‫«ئێستا شۆرش بەمانای شۆڕش لەرۆژهەاڵت‬ ‫نیە‪ ،‬لەس���اڵی ‪ 1982‬پاشەكش���ەیان كردوە‬ ‫هێزەكانیان لەباش���ورن‪ ،‬ئێستا دۆخ لەئێران‬ ‫دۆخ لەرۆژهەاڵت‌و پێكهاتەكانی تریش گۆڕاوە‬ ‫بەنسبەت شۆڕشی چەكداری»‪ .‬ئەم وەاڵمەی‬ ‫كاك م���ەال بەختی���ار چ���ون حەقیقەتێكە‪،‬‬ ‫ئێمەش دەبێت قبوڵی بكەین هەرچەند تاڵە‪.‬‬ ‫من وەك چاالكێكی سیاسی‌و ئەندامی یەكێك‬ ‫لەو حیزبە رۆژهەاڵتیان���ە بەدڵگرانیەوە ئەو‬

‫حەقیقەتە تاڵە قب���وڵ دەكەم‪ ،‬بەاڵم گرنگە‬ ‫هۆكارەكانی ئەم ك���ەم چاالكیەی كە حیزبە‬ ‫رۆژهەاڵتیەكان���ی گرتۆت���ەوە خوێندنەوەی‬ ‫بۆبكرێ���ت‪ ،‬بەداخەوە هەمو ك���ورد رۆژانی‬ ‫سەخت‌و دژواری شكس���ت‌و تاراوگەنیشینی‬ ‫ئەزم���ون ك���ردوە ك���ە بەرچاوترینیان ئاش‬ ‫بەتاڵی ساڵی ‪‌1975‬و كارەساتەكانی ‪1988‬‬ ‫كەلەم نوس���ینەدا بواری ئەوە نیە قس���ەی‬ ‫لەس���ەر بكەین‪ .‬بەهەمو پێوەرێك بارودۆخی‬ ‫رۆژه���ەاڵت زۆر جی���اوازە لەپارچەكانیتری‬ ‫كوردس���تان‌و ئێ���ران نەتوركی���ا نەعێ���راق‬ ‫نەسوریایە‪ ،‬ئێران ئەو واڵتەیە كە بەدرێژایی‬ ‫تەمەن���ی لەس���ەر رەوت���ی گۆرانكاریەكانی‬ ‫جیه���ان كاریگەری هەبوە هەر بەو نس���بەتە‬ ‫پێكهاتەكان���ی ئێ���ران لەس���ەدەی رابردودا‬ ‫نەیانتوانی���وە ی���ان بەس���ەختی توانیویانە‬ ‫بەرامبەر هەژمونی دەسەاڵتی سیاسی ئێرانی‬ ‫بوەس���تنەوە ئەوە تەنها كورد بو بەدرێژایی‬ ‫مێژوی ئێران قسەی خۆی هەبوە‪ ،‬كاریگەری‬ ‫هەبوە لەسەر سیاس���ەت‌و حوكمرانی ئێران‬ ‫ب���ۆ نمونە كۆم���اری كوردس���تان لەمهاباد‌و‬ ‫هەڵگیرسانی شۆڕش لەساڵی ‪1979‬ی دوای‬ ‫روخاندنی رژێمی ش���ای ئێران كە ئێستاكەو‬ ‫دوای ‪ 35‬س���اڵ بەردەوامی هەیە‪ ،‬حسابێكی‬ ‫تایبەت لەسەر حیزبە رەسەنە رۆژهەاڵتیەكان‬ ‫دەكرێت‪.‬‬

‫گ���ەر بمانەوێ���ت خوێندنەوەی���ەك ب���ۆ‬ ‫هۆكارەكان���ی دوركەوتن���ەوەی حیزب���ە‬ ‫رۆژهەاڵتی���ەكان لەخ���اك‌و میللەتی خۆیان‬ ‫بكەین‪ .‬دەبێت هەمو هۆكارەكان باسیلێبكرێت‬ ‫لەگرنگترین هۆكارەكان بەپێی ئەزمونی هەمو‬ ‫هێزە سیاس���یەكان كە بەدرێژایی خەباتیان‬ ‫ئ���ەوە س���ەلمێنراوە دروس���تكردن‌و بون���ی‬ ‫ئابوریەكی پت���ەو دەتوانێت زۆر یارمەتیدەر‬ ‫بێت بۆ گەش���ەكردن‌و درێژەپێدانی خەبات‪،‬‬ ‫هێزە رۆژهەاڵتیەكان بەگش���تی لەو الیەنەوە‬ ‫ك���ەم تەرخەم بون‪ ،‬ئەخالقی سیاسیش���یان‬ ‫رێگ���ەی پێنەدان ب���ۆ گەیش���تن بەئامانجە‬ ‫سیاس���یەكانیان دەس���ت بۆ ه���ەر كارێكی‬ ‫بازرگانی ببەن‪ .‬هۆكارەكانی تری ئەم دۆخە‬ ‫زۆرن بەاڵم من زۆرجار لەناو كۆمەڵی دۆستانی‬ ‫باشور باسی ئەوەمكردوە كە دیكتاتۆرەكانی‬ ‫‪ 4‬پارچەی كوردستان هەركامیان بەجۆرێك‬ ‫سەری میللەتی كوردیان بڕیوە‪ ،‬بەاڵم ئێران‬ ‫هەمیش���ە بە لۆكە س���ەری ك���وردی بڕیوە‪،‬‬ ‫بۆنمونە كاتێك س���ەدام حس���ێن سەركوتی‬ ‫كوردی باشوری دەكرد رەحمی بەشارو الدێ‬ ‫نەدەكرد‪ ،‬هەمو بەروبومی جوتیارو رەنجبەری‬ ‫لەناودەبردو كانیاوی پڕدەكردەوەو رێگەكانی‬ ‫كوێر دەكردەوە‪ ،‬رێگە خۆش���كەر بو بۆ ئەو‬ ‫خەڵك���ە كە بیربكەنەوە لەهەر بارێكدا ئەوان‬ ‫قوربانی���ن كەواتە چەك هەڵگرن‌و ش���ۆڕش‬

‫بكەن ش���ەرەف‌و كەرامەتی خۆیان بپارێزن‬ ‫تائەوەی دانیش���ن‌و بكوژرێ���ن‪ ،‬بەرەنجامی‬ ‫ئەوەش���مان دی گوندەكان بەردەوام جێگەو‬ ‫النەی پێش���مەرگە بو‪ ،‬چونكە بەرزگاركەرو‬ ‫كوڕی خۆیان دەیانبینین‪ ،‬بۆیە شۆرش هەر‬ ‫بەردەوام بو‪ ،‬بەاڵم لەئێراندا چی رویدا باش‬ ‫بیرم ماوە كاتێك پاش گەمارۆی ‪ 28‬رۆژەی‬ ‫س���نە كە پێش���مەرگە بڕی���اری چۆڵكردنی‬ ‫ش���اریدا بۆ بەیان���ی پاس���دار رژانە كوچەو‬ ‫كۆاڵن���ەكان‌و ش���اریان گرتە دەس���ت‪ ،‬جیا‬ ‫لەوەی چەندین تاوانیان ئەنجامدا كەس���انی‬ ‫بێگوناهیان كوش���ت‪ ،‬بەاڵم لەوالشەوە چون‬ ‫دەیانزانی كە خەڵكی مەدەنی پێویس���تیان‬ ‫بەخۆراكە بەل���ۆری خۆراكیان دەهێناو بەناو‬ ‫خەڵك���دا باڵویانك���ردەوە ئەم���ە ش���ەڕێكی‬ ‫دوالیەنە بو لەالیەكەوە سزای شۆڕشگێڕانیان‬ ‫دەداو لەمالشەوە خۆراكی خەڵكی مەدەنیان‬ ‫دابیندەكرد‪ ،‬هەر ئەم شێوازەش���یان لەالدێدا‬ ‫جێبەجێكرد نان‌و ش���ەكرو رۆنیان بەس���ەر‬ ‫خەڵكدا دابەش���دەكردو جادەیان دەكێش���او‬ ‫بیریان بۆ لێدەدان‪ ،‬هاوكات لەهەر گوندێكدا‬ ‫چاالكی پێش���مەرگە ئەنجام بدرایە سزایەكی‬ ‫قورس���ی بەس���ەر ئەو گوندەدا دەسەپاند‪،‬‬ ‫بۆیە پێش���مەرگە بەناچاری لەبەر پاراستنی‬ ‫بەرژەوەن���دی خەڵ���ك گوندەكانی چۆڵكرد‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم چاالكیەكان���ی ب���ەردەوام ب���و‪ .‬ئەم‬

‫دۆخە درێژەی هەبو ت���ا حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردس���تان ش���كڵی خۆی گرت‪ ،‬بەشێوەی‬ ‫ئیلتزامێك���ی یاس���ایی بەرامبەر بەس���نورو‬ ‫دراوسێكانی خۆی بەجیا لەوە بەرژەوەندیەكی‬ ‫گەورە بۆ كورد دروس���تبو بۆ پاراستنی ئەم‬ ‫ئەزمونە كە بەرهەمی چەندین ساڵ خەباتی‬ ‫نەتەوەی ك���وردە‪ ،‬كە ئەركێكی ئەخالقی بۆ‬ ‫هەمو الیەنەكان دروس���تكرد تا پاراس���تنی‬ ‫بخەن���ە پێش هەم���و بەرژوەندی���ە حیزبی‌و‬ ‫سیاسیەكانی خۆیان‪ ،‬هەر بەم هۆیەوە حیزبە‬ ‫رۆژهەاڵتی���ەكان زۆر لەچاالكیەكانی خۆیان‬ ‫راوەستاند‪ ،‬تەنها چاالكی سیاسی‌و مەدەنی‌و‬ ‫هەندێكج���ار چاالك���ی پارتیزانی���ان هەبوەو‬ ‫هەی���ە‪ .‬بەاڵم حكومەتی كۆماری ئیس�ل�امی‬ ‫بەوەش���ەوە نەوەس���تاوە گ���ەر چاالكیەك‬ ‫لەالی���ەن یەكێك لەم حیزبان���ەی رۆژهەاڵتی‬ ‫كوردس���تان روبدات‪ ،‬فش���ارێكی س���ەخت‌و‬ ‫ف���راوان دەخاتە س���ەر حكومەت���ی هەرێم‌و‬ ‫ئەوان بەبەرپرس���یار دادەنێت‪ ،‬كەس���ایەتیە‬ ‫پەیوەندیدارەكان���ی هەرێ���م زۆرباش دەزانن‬ ‫كە هێزە رۆژهەاڵتیەكان كاتێك پێش���مەرگە‬ ‫دەنێرن���ەوە ب���ۆ ناوچەكان���ی رۆژهەاڵت چ‬ ‫فش���ارێكیان بۆ دروس���ت دەبێت لەدواترین‌و‬ ‫دیارترین نمونە ئەم ش���ەڕانەی دوایی بو كە‬ ‫هێزەكانی پێش���مەرگەی رۆژهەاڵت چون بۆ‬ ‫بەرەكانی ش���ەڕ دژ بەتیرۆرستەكانی داعش‪،‬‬

‫بەاڵم كۆماری ئیس�ل�امی ئێران لەبەرئەوەی‬ ‫ئەم هێزانە بەمەترسی دەزانێت بۆسەرخۆی‬ ‫بەدروس���تكردنی فشار بۆس���ەر حكومەتی‬ ‫كوردی ئەوانی ناچار بەكشانەوە كرد‪.‬‬ ‫ئێم���ەی هێزەكان���ی سیاس���ی رۆژهەاڵت‬ ‫ب���ەردەوام لەگ���ەڵ كەس���ایەتی‌و حیزب���ە‬ ‫سیاس���یەكانی كوردستانی گەورە پەیوەندی‬ ‫كەم تازۆرمان هەیە‪ ،‬بەاڵم كەسایەتی‌و حیزبە‬ ‫سیاسیەكانی كوردس���تانی باشور جیاوازی‌و‬ ‫تایبەتمەندی خۆی هەیەو بەردەوام هاوكاری‬ ‫ی���ەك بوین تائەو جێگەی���ەی من ئاگام بێت‬ ‫خودی كاك مەال بەختیار یەكێك لەو كەسانە‬ ‫بوە پشتگیرو هاوكاری هێزە رۆژهەاڵتیەكان‬ ‫بوە‪.‬‬ ‫ئەزمونی چەن���د دەیەی راب���ردو ئەوەی‬ ‫س���ەلماندوە كە جیا لەتێكۆش���ان‌و هەوڵدان‬ ‫بۆ گەیش���تن بەئامانجەكان زۆر شت دەبێت‬ ‫كۆبێتەوە بۆئەوەی سەركەوتن بەدەستبێت‪،‬‬ ‫بەداخ���ەوە ئ���ەو هۆكارانەی ك���ە دەتوانێت‬ ‫یارمەتی ك���وردی رۆژهەاڵت ب���دات تائەمرۆ‬ ‫بۆی نەرەخس���اوە‪ ،‬كۆماری ئیسالمی ئێران‬ ‫وەك خ���ۆی ماوەتەوەو ئێم���ەش چاوەڕوانی‬ ‫ئەو س���اتە وەختە دەكەین ك���ە وەك هەمو‬ ‫دیكتاتۆرەكانی تر رۆژی خۆی بگات‌و ئێمەش‬ ‫پێشمەرگەی ئەو رۆژە دەبین‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )4٨٩‬دو شةممة ‪2014/10/2٧‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫موسلیم‪:‬‬ ‫دژایەتی توركیا ناكەین‬

‫ئەتەاڵی‪:‬‬ ‫پڕۆسەی چارەسەریی سەردەخەین‬

‫ساڵح موسلیم هاوسەرۆكی پەیەدە لەدیدارێكیدا‬ ‫رایگەیاند‪ :‬هەمیشە دەستی هاوكاریی‌و برایەتیمان‬ ‫بۆ توركیا درێ��ژک��ردوە‪ ،‬ئێمە هیچ ك��ات نابینە‬ ‫هەڕەشەیەك بۆسەر توركیا‪ ،‬بەاڵم توركیا دژایەتی‬ ‫دەستكەوتەكانی كورد دەكات‌و تەنها بەرژەوەندیی‬ ‫خ��ۆی دەوێ���ت‪ ،‬ئێمە دژای��ەت��ی ئ���ەوان ناكەین‌و‬ ‫دەشبێت توركیا لەو سیاسەتەی پاشەگەزبێتەوە‪.‬‬

‫ب��ەش��ی��ر ئ����ەت����ەاڵی ی�����اری�����دەدەری‬ ‫س��ەرۆك��وەزی��ران��ی توركیا رایگەیاند‪:‬‬ ‫پڕۆسەی ئاشتیی كاردانەوەی ئیجابی بۆ‬ ‫توركیا‌و بۆ ناوچەكە بەگشتیی دەبێت‪،‬‬ ‫ئێمە جەخت لەسەرخستنی پڕۆسەكە‬ ‫دەك��ەی��ن��ەوە‌و ل���ەوب���ارەی���ەوە الی��ەن��ی‬ ‫كوردیش هەمان نییەتیان نیشانداوە‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫سەبری ئۆك‪:‬‬ ‫پڕۆسەی چارەسەریی بە رۆژئاواوە بەندە‬ ‫سەبری ئۆك‪ ،‬ئەندامی دەستەی كۆنسەی كەجەكە‬ ‫رایگەیاند‪ :‬تائێستا توركیا هەڵوێستی رونی‬ ‫لەبارەی كۆبانییەوە رانەگەیاندووە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫گومانی دژایەتی هەیە‪ ،‬الی ئێمە سەركەوتنی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی‌و كۆبانی یەكە‪ ،‬ئەگەر توركیا‬ ‫نییەتی لەبەردەوامی پڕۆسەی ئاشتی هەیە‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەبێت سیاسەتی دەربارەی رۆژئاوا بگۆڕێت‪.‬‬

‫توركیا ئۆپەراسیۆنی دەرەوەی سنور چۆن ئەنجامدەدات؟‬

‫ساڵح موسلیم‪ :‬بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ پەیەدە‪ ،‬ئۆپەراسیۆنی سوپای تورکیا قبوڵ ناکەین‬ ‫راپۆرتی چاودێر‪ -‬تایبەت‬ ‫لەپاش ئ��ەوەی سەرۆككۆماری توركیا‬ ‫رایگەیاند كە كۆبانی هەرێمێكی گرنگ‌و‬ ‫پێگەیەكی ستراتیژیی بۆ توركیا هەیە‪،‬‬ ‫ن��ەوەك بۆ ئەمەریكا‪ ،‬دوات��ری��ش پارتی‬ ‫یەكێتیی دیموكرات (پەیەدە) ی بەپارتێكی‬ ‫ت��ی��رۆری��س��ت��ی وەس��ف��ك��رد ب����ەوەی چەند‬ ‫فەرماندەیەكی پەكەكە لەناو ریزەكانیدا‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬دوات��ری��ش لێدوانەكانی ئەحمەد‬ ‫داودئۆغڵو سەرۆكوەزیرانی توركیا كە وتبوی‬ ‫بە پشتیوانی واڵتانی هاوپەیمان ئەگەری‬ ‫ئۆپەراسیۆنی س��ەرب��ازی ب��ۆ ن��او خاكی‬ ‫سوریا دەبێت‪ .‬ئەمەش مشتومڕی زۆری‬ ‫لەالیەن شرۆڤەكاران‌و پارتە سیاسییەكانەوە‬ ‫هێنایەوەتەكایەوە‪ ،‬ب��ەوەی ئایا توركیا‬ ‫دەخ��وازێ��ت ئۆپەراسیۆنی س��ەرب��ازی بۆ‬ ‫كۆبانێ‌‌و لەدوای ئەوەش بۆ سوریا سازبكات‪.‬‬ ‫دەبوایە هاوپەیمانێتی كوردو تورك‬ ‫بەهێزتر بوایا‬ ‫ئۆرهان میرئۆغلو‪ ،‬نوسەرو روناكبیری‬ ‫ك��ورد‪ ،‬بەچاودێری راگەیاند‪ :‬لەمدۆخەی‬ ‫ئێستادا كە جەنگی دژب��ە داع��ش هەیە‌و‬

‫مەترسی بۆ س��ەر توركیا‌و ناوچەكانیتر‬ ‫هەیە‪ ،‬دەبوایا توركیا هاوپەیمانێتی لەگەڵ‬ ‫هەرێمی ك��وردس��ت��ان‌و بەشەكانیتریشدا‬ ‫بەهێزتر بكردابایا‪ ،‬بەتایبەتی كوردانی‬ ‫رۆژئاوا‪ ،‬بۆئەوەی لەئێستادا مامەڵە لەگەڵ‬ ‫ئەمدۆخەی ئێستادا بكات‪.‬‬ ‫میرئۆغڵو‪ ،‬م��اوەی زیاتر لە ‪ 30‬ساڵە‬ ‫لەناو بزوتنەوەی سیاسیی كورددا كارا بوەو‬ ‫ئێستاش گۆشەنوسە لە رۆژنامەی ستار‪،‬‬ ‫ئەو دەشڵێت «گرنگترین شت لەئێستادا‬ ‫بەهێزكردنی هاوپەیمانێتی‌و پێكەوە‬ ‫كاركردنی تورك‌و كوردە‪ ،‬لەماوەی رابردودا‬ ‫پێویست بو حكومەتی توركیا وەك كوردی‬ ‫كوردستانی عێراق‪ ،‬كوردانی رۆژئاواشی‬ ‫بكرایەتە هاوپەیمانی خۆی ئەوكات دەیتوانی‬ ‫بەهێزترۆ رۆڵی خۆی لەروداوەكانی ئێستادا‬ ‫بگێڕێت‪ ،‬بەتایبەتی لە پڕۆسەی ئاشتیی‌و‬ ‫هاوپەیمانێتی ئەنقەرەو هەولێرو هەروەها‬ ‫مەترسییەكانی داعش خوی بپارێزێت»‪.‬‬ ‫میرئۆغڵو ئ��ام��اژە بەگرنگی پێكەوە‬ ‫هەمەهەنگی نێوان هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫توركیا دەك���ات ب��ۆ ئ��ەو هاوكارییانەی‬ ‫ل��ەن��ێ��وان��ی��ان��دا ه��ەب��وە س���ەب���ارەت بە‬ ‫روب��ەڕووب��ون��ەوەی داع��ش‪ ،‬بەپێویستیشی‬ ‫دەزانێت ئەو هاوپەیمانێتییە گشتگیرتر‬

‫بكرێت‪ ،‬لەبەرئەوەی واڵتانی ئەوروپاو هەند ‌ێ‬ ‫لەواڵتانی دراوسێش نیگەرانیی هاوپەیمانێتی‬ ‫كوردو توركن بەتایبەتی لەدژی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتیین‪.‬‬

‫ئامانج رژێمی سوریایە‬ ‫هەندێ‌ الیەن پێیانوایە تەنها هەدەفی‬ ‫توركیا لەبەشداریكردنی ئۆپەراسیۆنی‬ ‫سەربازی بۆ سوریا‪ ،‬ئەوەیە كە توركیا‬ ‫دەخ��وازێ��ت ل��ەدژی رژێمی بەشار ئەسەد‬ ‫بجەنگێت‪ ،‬هەروەك چۆن لەكۆبونەوەكانی‬ ‫جنێف ت��ورك��ی��ا ل��ەه��ەوڵ��ی ئ����ەوەدا بو‬ ‫هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی بۆ ئەو مەبەستە‬ ‫بەدەستبهێنێت‪.‬‬ ‫نوعمان ك��ورت��ول��م��وش‪ ،‬ی��اری��دەدەری‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا‪ ،‬لەدیدارێكی لە‪23‬ی‬ ‫ئ��ەم مانگە ل��ە كەناڵی ‪،cnn turk‬‬ ‫لەپرسیاری ئەوەی ئایا بۆچی توركیا زۆر‬ ‫بەبێ‌ هەماهەنگی پەیەدە‪،‬‬ ‫جەخت لە سوریایەكی بێ‌ ئەسەد دەكاتەوە‪.‬‬ ‫بەدەستێوەردانی دەزانن‬ ‫وتی «نەتەوەیەكگرتووەكان لەبەرامبەر‬ ‫ساڵح موسلیم پێشتر رایگەیاندبو ئەگەر‬ ‫قەتڵوعامی بەشار ئەسەد بێدەنگ بون‪،‬‬ ‫هیچ هەڵوێستێكیشیان نەبوە‪ ،‬تەنها توركیا بێت‌و توركیا ب��ەن��اوی روب��ەڕووب��ون��ەوەی‬ ‫رۆڵی خۆی گێڕاوە لەهاوكاری مرۆیی بۆ داعشەوە‪ ،‬ئۆپەراسیۆنی سەربازی بەبێ‌‬ ‫ئاوارەكان‪ ،‬هەڵوێستی ئێمە رونە بەوەی هەماهەنگی ی��ەپ��ەگ��ە ب��ۆ س��ەر سوریا‬ ‫دەخوازین ئەسەد لەدەسەاڵت نەمێنێت‌و ئەنجامبدات‪ ،‬ئەوا بەدەستتێوەردانی دەزانن‌و‬

‫توركیا‪ ،‬رەهەندەكانی پەیوەندیدار‬ ‫بەپشتیوانی داعش‬

‫شنۆ هیرانی‬ ‫تەنها ‪ 6‬مانگ ل��ەدوای گرتنەدەستی‬ ‫دەسەاڵت لەالیەن پارتی دادو گەشەپێدان‬ ‫بەسەرۆكایەتی رەج��ەب تەیب ئەردۆغان‪،‬‬ ‫مەسەلەی لێدانی عیراق‌و كەوتنی رژێم‬ ‫ه��ات��ە پ��ێ��ش��ەوە‪ .‬ئ��ەم��ە ب��ۆ ئ��اك پارتی‬ ‫یەكەمین ئ��ەزم��ون��ی سیاسیی ب��و‪ ،‬كە‬ ‫دەبوایە هەڵوێستێك وەربگرن كە لەگەڵ‬ ‫ئایدیۆلۆژیاو نەهجی ئیسالمی خۆیان‬ ‫یەكبگرێتەوە‪ ،‬ئەوەبو پەرلەمانی توركیا‬ ‫رێگەی نەدا خاكی توركیا بۆ لێدانی عیراق‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ ،‬بەاڵم سەرئەنجام توركیا‬ ‫نەیتوانی رێگە لەكەوتنی عیراق‌و دروستبونی‬ ‫سێكوچكەیەكی شیعی لە ناوچەكەدا بگرێت‪.‬‬ ‫ل��ەو رۆژەوە سیاسەتی دەرەك��ی توركیا‬ ‫توشی شڵەژانێك هات لەئاست ناوچەكە‪.‬‬ ‫پێشتر توركیایەكی عەلمانی هەبو كە زۆر‬ ‫بەالیەوە گرنگ نەبو كێ‌ شیعەیەو كێ‌ سوننە‬ ‫یاخود ه��ەر مەزهەبێكی ئاینیتر‪ ،‬گرنگ‬ ‫بەرژەوەندییەكانی ئەمنی‌و ئابورییەكانی بو‪،‬‬ ‫هەر لەسەر ئەم بنەمایەش توركیا پێگەیەكی‬ ‫گرنگی ئەمەریكاو ئیسرائیل بو لەناوچەكەدا‪.‬‬ ‫سیاسەتی ئاك پارتی لەكتێبەكەی‬ ‫داودئۆغڵو‬ ‫كتێبی قواڵیی ستراتیژی‪ ،‬ناوەڕۆكی‬ ‫سیاسەتی ئ��ەم��ڕۆی توركیا دەخ��ات��ەڕو‪،‬‬ ‫خ��اوەن��داری��ەت��ی ت��ورك��ی��ا ب��ۆ كێشەی‬ ‫ف��ەڵ��ەس��ت��ی �ن‌و گ��ۆڕی��ن��ی ه��اوك��ێ��ش��ەك��ان‬ ‫بەپێچەوانە لەگەڵ ئیسرائیل‌و دروستكردنی‬ ‫بەرەیەكی ئانتی ئەمەریكای لەناو توركیا‬ ‫ئەوەندەیتر پرسەكەی بۆ توركیا ئاڵۆزتر‬

‫كردو هەڵوەرینی هیواكانی توركیا بەبەهاری‬ ‫عەربییەوە‪ ،‬دیسانەوە توركیای هێنایەوە‬ ‫خاڵی سفری قەاڵی ستراتیژی‌و خەونی پان‬ ‫عوسمانیزمی نوێ‪ .‬لە ‪2005‬دا توركیا روی‬ ‫لەیەكێتی ئەوروپا هەڵگەڕایەوە‪ ،‬وابڕیاربو‬ ‫ئەگەر توركیا پابەند بێت بەپێوەرەكانی‬ ‫كۆپن هاگن دەت��وان��ێ لە ‪ 2014‬دا بێتە‬ ‫ئەندامێكی هەمیشەیی یەكێتیی ئەوروپا كە‬ ‫ئەمەش توركیا لەزۆرێك قەیرانەكان رزگار‬ ‫دەك��رد‪ ،‬بەتایبەتی ئابوری‪ ،‬بەاڵم واقیعی‬ ‫سیاسی ناوخۆیی‪ ،‬كەلتوری دەسەاڵتی‬ ‫سیاسیی ئەو واڵتە ئەم خەونەشی بۆ توركیا‬ ‫نیمچە مەحاڵ كرد‪.‬‬ ‫مەسەلەی سوریا‬ ‫شەڕی سوریاو دروستبونی سێ‌ كانتۆنی‬ ‫سەربەخۆ لەرۆژئاوای كوردستان‪ ،‬مۆتەكەی‬ ‫كوردی جارێكیتر بۆ توركیا زیندو كردەوە‪.‬‬ ‫ل�����ەم�����اوەی س����ێ‌ س���اڵ���ی ش����ەڕی‬ ‫س��وری��ا‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��دە ئ��اك پ��ارت��ی چەند‬ ‫ریفۆرمێك لەبارەی پرسی ك��وردو پرسە‬ ‫دیموكراتییەكانی لەسەرئاستی سیاسەتی‬ ‫ن��اوخ��ۆی��دا ئەنجامدابێت‪ ،‬لەبەرامبەردا‬ ‫تادەهات لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوەیدا‬ ‫شكستی روبەڕوو بۆتەوە‪.‬‬ ‫بەشێوەیەكی ئەكتیڤ لەڕوی ئابورییەوە بۆ‬ ‫توركیا كە دەستكەوتی زۆری دەستبكەوێت‪،‬‬ ‫هەرێمی كوردستان ب��وە‪ ،‬كە دەرئەنجام‬ ‫بەهۆی سیاسەتی فرۆشتنی نەوت بەتوركیا‬ ‫هەرێمی كوردستانیش توشی قەیرانی دارایی‬ ‫هاتەوە بێجگە لەو قەیرانە سیاسیەی لەگەڵ‬ ‫بەغدا توشی بو‪ ،‬كە لەهەمانكاتیشدا خودی‬ ‫توركیاش پەیوەندییەكانی لەگەڵ عیراق‬ ‫كە پێشتر ناڕێك بون توشی ئاڵۆزیەكی‬ ‫زۆر هاتن لەبەرامبەریشدا عیراق دەیەوێت‬ ‫لەتۆڵەی ئەمەدا هاوكاری دارایی‌و سەربازی‬ ‫پەكەكە بكات‪.‬‬ ‫دواین دەروازە بۆ دەربازكردنی توركیا‬

‫بەڕێوەبەرێتییەكی دیموكراتی فرە نەتەوەیی‬ ‫پێكبهێنرێت»‪.‬‬ ‫ئۆرهان میرئۆغڵو ئاماژە بەبونی دو‬ ‫مۆڵەتی س��ەرب��ازی دەك��ات كە لەمانگی‬ ‫رابردو لەپارلەمانی توركیا دەرچوو‪ ،‬یەكیان‬ ‫بۆ عێراقە بۆ روب��ەڕوب��ون��ەوەی پەكەكە‬ ‫و ئەویتریشان بۆ سوریایە‪ ،‬كە ئەگەری‬ ‫ئۆپەراسیۆنی سەربازی بەدور نەزانێت‪.‬‬ ‫میرئۆغڵو پێیوایە لەئێستادا توركیا‬ ‫ناتوانێت بەتەنها ئۆپەراسیۆنی سەربازی‬ ‫بۆ سەر سوریا ئەنجامبدات‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫بێت‌و واڵتانی هاوپەیمان پشتی توركیا لە‬ ‫روبەڕوبوونەوەی رژێمی ئەسەددا بگرن‪ ،‬ئەوا‬ ‫توركیا دەستبەجێ‌ ئۆپەراسیۆنی زەمینی‬ ‫بۆسەر سوریا لەدژی ئەسەد دەكات‪ ،‬بەوەی‬ ‫سوریایەكی بێ‌ بەشار ئەسەد دەخوازێت‬ ‫تاكو هەژمونی خۆی بەهێز بكات‪.‬‬

‫لەم كێشانە ئەوەبو توركیا بەبێ‌ پەروای‬ ‫یارمەتی داعشی دا تاوەكو بەشێكی زۆری‬ ‫عیراق بگرێت‪ ،‬لەم رێگەوە داهاتێكی نەوتی‬ ‫هەرزانی دەستكەوت‪ ،‬ئەمە لەخاڵێكیتر‬ ‫ویستی سەرنجی حكومەتی عیراق لەسەر‬ ‫هەرێمی كوردستان البەرێت‪ .‬لەهەموشی‬ ‫گرنگتر ب��ەڕێ��گ��ەی داع���ش���ەوە ویستی‬ ‫گورزێك لەپێكهاتە سیاسیی و ئیدارییەی‬ ‫كوردییەكەی رۆژئ��اوای كوردستان بدات‌و‬ ‫هەژمونی پەكەكە كەمبكاتەوە‪ ،‬بەاڵم هەمو‬ ‫ئەوانەش جارێكیتر توركیای نەهێنایەوە‬ ‫سەر رێچكەی راستەقینەو لەپەیڕەوكردنی‬ ‫سیاسەتێكی دروست‪ ،‬دیسانەوە پێچەوانە‬ ‫توركیا شكستی هێنا لەمەسەلەی داعش‪،‬‬ ‫زۆر بەخراپی بەسەریدا شكایەوە‪ ،‬وەك‬ ‫رێوشوێنێكی پێشوەختیش توركیا ئەوەی‬ ‫ئامادەیكردبو كە ئەگەر لەم تاقیكردنەوەی‬ ‫داعش شكست بهێنێت ئەوا رو لەواڵتانی‬ ‫رۆژئاوا دەكاتەوە‪ .‬هەر ئەوەش بو ئەردۆغانی‬ ‫توشی شۆك كردبو كاتێك وتی پێم سەیرە‬ ‫بۆچی كۆبانی وا ستراتیژییە بۆ ئەمریكا‪.‬‬ ‫دوای شكستهێنانی لەبەدەسخستنی ئەندام‬ ‫بون لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی‪،‬‬ ‫توركیا زانی زەنگی یەكەمی بۆ لێدرا كە‬ ‫ئەگەر بەردەوام بێت لەو سیاسەتەی‪ ،‬ئەوا‬ ‫توشی پەراوێزبون دەبێت‪.‬‬ ‫ئەم میانڕەوییەی توركیا لەچەند رۆژی‬ ‫راب��ردو دەینوێنێت‪ ،‬ترسە لەبەهێزبونی‬ ‫پەكەكەو پشتیوانی نێودەوڵەتی بۆ پەیەدە‬ ‫‌و كوردانی رۆژئ���اوا‪ ،‬روەوچ��ون��ی هەرێمی‬ ‫كوردستانە بۆ چارەسەركردنی پرسی نەوت‬ ‫لەگەڵ بەغداو پەراوێزبونی لەنێوكۆمەڵی‬ ‫نێودەوڵەتیدایە لەسەروی هەموشیانەوە‬ ‫ه��ەرەس��ی چ��ارەس��ەری��ی پ��رس��ی ك��وردە‬ ‫لەناوخۆی توركیا‪ ،‬كە هەڵگیرساندنەوەی‬ ‫شەڕی لێدەكەوێتەوەو ئەمەش بەپێی وتەی‬ ‫بەرپرسانی توركیا لەئێستادا لەویست‌و‬ ‫بەرژەوەندیی توركیادا نییە‪.‬‬

‫ئەگەری روبەڕووبونەوەش لەنێوان هەردوالی‬ ‫بەدور نازانێت‪.‬‬ ‫موسلیم وتی «ئامادەین لەگەڵ توركیا‬ ‫پ��ێ��ك��ەوە ك��ار ب��ۆ ل��ەن��اوب��ردن��ی داع��ش‌و‬ ‫تیرۆریستان بكەین‪ ،‬ه��اوك��اری��ی یەكتر‬ ‫بین‪ ،‬ئێمە هەموكات داوای پەیوەندیی‬ ‫دۆستایەتیمان لەتوركیا ك��ردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوان مەرجی یەكالیانەیان هەبوە بەتەنها‬ ‫بەرژەوەندیی خۆیان لەچاودەگرن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بێت‌و رێككەوتن نەیەتە ئ���اراوە‪ ،‬ئ��ەوا‬ ‫بەدەستتێوەردانێك بۆ كانتۆنەكانی دەزانین‪.‬‬ ‫كەمال كڵچدارئۆغلو‪ ،‬سەرۆكی گشتیی‬ ‫پارتی كۆماری گەل (جەهەپە)‪ ،‬لەلێدوانێكی‬ ‫رۆژنامەوانیدا وتی «نامانەوێت توركیا الیەنی‬ ‫ش��ەڕ بكات‌و بەشداریی ئۆپەراسیۆنێكی‬ ‫لەوجۆرە بێت‪ ،‬ئەمە باجی بۆ سیاسی‌و‬ ‫ئابوری بۆ توركیا دەبێت‪.‬‬ ‫كڵچدارئۆغڵو وتیشی «حكومەتی ئاك‬ ‫پارتی لەسیاسەتی دەرەوەی���دا شكستی‬ ‫هێناوە‪ ،‬ب��ەوەی نەیتوانیوە سیاسەتی‬ ‫سفر كێشە ل��ەگ��ەڵ واڵت��ان��ی دراوسێیدا‬ ‫پەیڕەوبكات»‪.‬‬ ‫زیانی ئابوری دەبێت‬ ‫لەالیەكیترەوە هەندێ‌ بۆچون هەیە كە‬

‫لەگەڵ ئەوەدا نین توركیا بەهیچ شێوەیەك‬ ‫بەشداریی ئۆپەراسیۆنی سەربازی ئەودیو‬ ‫سنور بكات‪ ،‬لەبەرئەوەی زیانی ئابوری‬ ‫گ��ەورە لەژێرخان‌و سەرخانی ئ��ەو واڵتە‬ ‫دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫ئ��ەس�ڵان ت��ەب��اك‪ ،‬الوێ��ك��ی ت��ەم��ەن ‪30‬‬ ‫ساڵە‪ ،‬ئەو نوێنەری چەند كۆمپانیایەكی‬ ‫بەرهەمهێنانی دەرم��ان��ە ك��ە دەكەوێتە‬ ‫ناوچەی پیشەسازی لەئەستەمبول‪ ،‬تەباك‬ ‫بەچاودێری راگەیاند‪ :‬ئەگەر بێت‌و توركیا‬ ‫شەڕ بكات ئ��ەوە بەالیەنی كەم ‪ 10‬ساڵ‬ ‫لە روی ئابورییەوە دوادەكەوێت و زیانی‬ ‫پێدەگات‪.‬‬ ‫ئەو بازرگانە ماوەی پێنج ساڵە لەكەرتی‬ ‫تەندروستیدا كاردەكات‌و بۆ چەند واڵتێك‬ ‫دەرم��ان ه��اوردە دەك��ات‪ ،‬دەشڵێت «ئاك‬ ‫پارتی بەنیازە پێگەی ئابوری خۆی بۆ‬ ‫فیزیۆنی ‪ 2023‬بەهێز بكات‪ ،‬ئەگەر بێت‌و‬ ‫راستەوخۆ بەشداریی سەربازی لەدەرەوەی‬ ‫سنور بكات‪ ،‬مەحاڵە بتوانێت بەو ئامانجەی‬ ‫بگات‪ ،‬ئەگەر ئەوەشدەبێت قەیرانی ئابوری‬ ‫گەورە روبەڕووی توركیا بێتەوە‪ ،‬زۆرترین‬ ‫زیانیش بەر كەرتی تایبەت دەكەوێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫ناخوازین توركیا سەرباز بنرێتە خاكی هیچ‬ ‫واڵتێكەوە»‪.‬‬

‫كۆبانی‪ ،‬نهێنیی سەركەوتنی‬ ‫دیپلۆماسیەتی كوردی‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان لەم ماوەیەی دوایدا گەلێك دەستكەوتی‬ ‫بەنرخی دەسخستوە‪ .‬بەتایبەت لەسەروی ئەم دەسكەوتانەوە‬ ‫ك��ۆب��ون��ەوە‌و پەیمانی ئەمدواییانەی نێوان ئەنجومەنی‬ ‫نیشتمانی كوردی‌و تەڤگەری كۆمەڵگەی دیموكراتی دێت‪،‬‬ ‫كە بە گرنگترین دەستكەوت لەقەڵەمدەدرێت كە لە رۆژی‬ ‫‪ 22‬ئۆكتۆبەردا واژۆكراوە‪ .‬هاوكات لەم رۆژانەدا پەرلەمانی‬ ‫كوردستان كۆبونەوەیەكی تایبەتی رێكخست‌و تێیدا بەفەرمی‬ ‫دانی بە ئیدارەی خۆسەری دیموكراتی رۆژئاوای كوردستاندا‬ ‫ناوە‌و بەمجۆرە بەفەرمی هەرسێ كانتۆنی جزیرە‪ ،‬كۆبانی‌و‬ ‫عەفرینی قبوڵكردوە‪ .‬لەالیەكیتریشەوە پەرلەمان بڕیاری‬ ‫لەسەر هەناردنی هێزێكی پێشمەرگە داوە كە بە چەكی‬ ‫قورسەوە بەسەر خاكی باكوری كوردستاندا خۆیان بگەیەننە‬ ‫كۆبانی‪ .‬ئەمە لەسەر ئاستی محەلی هاتۆتەدی‪ .‬لەسەر‬ ‫ئاستی جیهانی‌و هەرێمیش دیپلۆماسیەتی كوردی لە رۆژئاوای‬ ‫كوردستان دەسكەوتی زۆر گرنگی بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫كاتێك فڕۆكە جەنگییەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی‬ ‫دەستیان بە بۆردومانكردنی بنكەكانی داعش لە كۆبانی كرد‌و‬ ‫لەگەڵ ئەوەش كاتێك ئەم فڕۆكە ئەمەریكاییانە دەستیان‬ ‫بە داباراندنی ‪ 28‬تەن خۆراك‪ ،‬ئازوخە‪ ،‬دەرم��ان‌و چەك‌و‬ ‫تەقەمەنی وەك كۆمەك بۆ شەڕڤانەكانی یەپەگە كرد‪ ،‬ئەوە‬ ‫بە ئەوپەڕی ئەو دەسكەوتانە لەقەڵەمدەدرێت‪ .‬تەنها ئەوەندە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو بەرپرسیارانی ئەمەریكی وەاڵمێكی قورسی‬ ‫لێدوانەكانی ئەردۆغان یان دای��ەوە كاتێك وتی «پەیەدە‬ ‫پارتێكی تیرۆریستییە‪ ،‬بەاڵم ئەمەریكاییەكان رایانگەیاند‬ ‫شتێكی وا لەئارادا نییە»‪.‬‬ ‫ئەم دەسكەوتە دیپلۆماسیانەی كەوا كورد لە رۆژئاوای‬ ‫كوردستان لە فەترەیەكی زەمەنی كورتدا دەسیانخستوە‪،‬‬ ‫پێگەی ك��وردی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەرزكردەوە‪،‬‬

‫بەتایبەت لەو روەوە كە بو بەشێك لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی‬ ‫لەدژی داعش‪ .‬هەروەها كورد تەنها ئامێرێك بەدەستی هێزە‬ ‫نێودەوڵەتی‌و هەرێمییەكانەوە نییە‪ ،‬كەوا بەدڵی خۆیان‬ ‫ی��اری پێبكەن‪ ،‬بەڵكو ك��ورد بۆتە یەكێك لە گەمەكەرە‬ ‫سەرەكییەكانی نەبەرد ل��ەدژی هێزی تیرۆریستی داعش‪.‬‬ ‫لەمەیشەوە بۆتە جێی باوەڕی‌و متمانەی هێزە جیهانییەكان‬ ‫لە بەربەرەكانێی هێزەكانی تاریكی‌و تیرۆر‪.‬‬ ‫لێرەوە مایەی ئەوەیە بپرسین گەلۆ هۆكاری چییە كەوا‬ ‫دیپلۆماسیەتی كوردی لە رۆژئاوای كوردستان لە فەترەیەكی‬ ‫زەمەنی كورتدا ئەو هەموە دەستكەوتەی دەسخستوە؟‬ ‫وەاڵمەكە خۆی لە كۆبانیدا دەبینێتەوە‪ .‬ئەوەی لە كۆبانی‬ ‫رویداوە ئەمەریكا‌و تێكڕای جیهانی توشی سەرسوڕمان كردوە‪.‬‬ ‫هەر ئەم شارە بو كەوای كرد دیپلۆماسیەتی توركیای روبەری‬ ‫داڕمانی سەخت لەسەر ئاستی جیهانی‌و ناوچەیی كردوە‪ .‬ئەمە‬ ‫ئەو شارەیە كەوا لەسەر ئاستی جیهانی ناوی ستالینگرادی‬ ‫ئەم سەردەمەیان لێناوە‪ .‬شارێكە كەوا سەركردەكانی یەكێتی‬ ‫ئەوروپا بە سیمبۆلی بەرخۆدان‌و خۆڕاگری دەزانن‪ .‬كۆبانی‬ ‫شارێكە كەوا ویژدانی مرۆڤایەتی هەژاندوە‪.‬‬ ‫كۆبانی بەتاقی تەنها بەناوی هەمو جیهانەوە شەڕی‬ ‫دەوڵەتی تیرۆریستی داعش دەكات‌و نوێنەرێتی گشت جیهان‬ ‫دەك��ات‪ .‬ئەم تۆڕە تیرۆریستیەی كەوا بۆتە مەترسییەك‬ ‫لەسەر هەمو جیهانی هاوچەرخ‪ .‬تێكڕای شارە عێراقی‌و‬ ‫سورییەكان تەنها بۆ چەند كاژێرێكیش نەیانتوانی بەرگەی‬ ‫ئەم تۆڕە بگرن كەوا لەسەرانسەری جیهانەوە ئەندامی بۆ‬ ‫دێت‪ .‬جگە لەو بەرخۆدانەی كە بەرخۆدەرانی كۆبانی لەرێی‬ ‫قوربانی‌و شەهیدێكی زۆرەوە لەسایەی یەكەكانی پاراستنی‬ ‫گەل‌و یەكەكانی پاراستنی ژنەوە نواندویانە‪ ،‬پێشی هاتنی‬ ‫یارمەتییەكانی داعشی گرتوە‪ .‬ئەوە زیاتر لە مانگێكە كەوا‬ ‫تۆڕی تیرۆریستی داعش دەیەوێ داگیری بكات بەاڵم روبەری‬ ‫مقاوەمەیەكی سەخت بۆتەوە‌و ئەم شارە بۆتە گرێكوێرەیەكی‬ ‫سەخت بۆ داعش‪.‬‬ ‫كۆبانی ری��زەك��ان��ی ك���وردی ل��ەس��ەران��س��ەری رۆژئ���اوای‬ ‫كوردستان یەكخستوە‪ .‬ه��ەروەه��ا گروپە سیاسییەكانی‬ ‫گشت بەشەكانی كوردستان كردۆتە یەك‪ .‬ئەم شارەیە كە‬ ‫بۆتە ئیلهامی سەرهەڵدان‌و بەرخۆدان لەگشت شارەكانی‬ ‫كوردستان‪ .‬هەروەها بۆتە داستانی بەرخۆدان‌و خەبات‪ .‬بەڵێ‬ ‫نهێنی سەركەوتنی دیپلۆماسیەتی كوردییە‪.‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫ذمارة (‪ )4٨٩‬دو شةممة ‪2014/10/2٧‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫كۆبانیەكانی (باریكە) لەبەردەم وەرزێكی سارددا‬ ‫پالنێكی زستانە بۆ ئاوارەكان دادەڕێژرێت‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫فۆتۆ‪ :‬هەژین ئەفەندی‬ ‫دوای ئ���ەوەی كوردانی كۆبانێ‌ بەهۆی‬ ‫ئابڵوق���ەی ش���ارەكەیانەوە لەالی���ەن‬ ‫چەتەكان���ی داعش���ەوە‪ ،‬ژمارەیەكی تری‬ ‫كوردان���ی رۆژئاوا ك���ە خەڵكی كۆبانێنن‬ ‫گەیشتنە پارێزگای سلێمانی‌و ئێستایش‬ ‫لەكەمپی باریكە نیشتەجێكراون‪.‬‬ ‫ئ���ەوان جگ���ە لەخەم���ی ئاوارەی���ی‪،‬‬ ‫وەرزی س���ەرماو س���ۆڵەیش ب���وە‬ ‫بەگرفتێكی گەورەیان‪ ،‬هەرچەندە الیەنە‬ ‫پەیوەندی���دارەكان جەخت لەوەدەكەنەوە‬ ‫ك���ە پالنیان ب���ۆ وەرزی زس���تان هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم كوردانی رۆژئاوا‌و ئاوارەكانی دیكە‬ ‫خزمەتگوزاریی زیاتریان دەوێت‪.‬‬ ‫داعش ئاوارەی كردین‬ ‫سۆنیا س���وهراب‪ ،‬كچێكی تەمەن ‪30‬‬ ‫س���اڵی ئاوارەی رۆژئاوای كوردس���تانە‪،‬‬ ‫بەهۆی ئەو بارودۆخەی چەكدارانی داعش‬ ‫بەس���ەر ش���ارەكەیاندا هاێن���ا ناچاربون‬ ‫بەرەو ش���ارەكانی هەرێمی كوردس���تان‬

‫كۆچ بكەن‪ ،‬ئێس���تاش لەكەمپی باریكە‬ ‫لەناحیەی عەربەت نیشتەجێن‪.‬‬ ‫س���ۆنیا دەڵێت «ش���وێنەكەمان باشە‬ ‫پێداویس���تەكانمان هەم���وی پێ���دراوە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم تەنها ئ���ەوە نیگەران���ی كردوین‬ ‫لەش���اری خۆم���ان دابڕاوی���ن‌و لەخ���زم‬ ‫وكەسمان جیابوینەتەوە‌و هەر كەسەمان‬ ‫پەرتەوازەی شوێنێك بوین»‪.‬‬ ‫رونیدەكاتەوە‪ ،‬م���اوەی چەند رۆژێكە‬ ‫لەرۆژئ���اوای كوردس���تانەوە لەش���اری‬ ‫(كۆبان���ێ) وە هاتونەت���ە س���لێمانی‪،‬‬ ‫دەس���تبەجێ ش���وێنیان بۆدابینكردون‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەرئەوەی بەرەو وەرزی زس���تان‬ ‫دەڕۆن ترس���ی ئەوەی���ان هەیە روبەڕوی‬ ‫ژیانێكی سەخت‌و ناخۆش ببنەوە‪.‬‬ ‫دابڕان لەزێد ناخۆشە‬ ‫كێڤ���ان ش���اناو‪ ،‬ئاوارەیەك���ی ت���ری‬ ‫(كۆبانێ) یە دەیگێڕێتەوە‪ ،‬هەرگیز بڕوای‬ ‫نەدەكرد رۆژێك ئاوارە بێت‪ ،‬بەاڵم بەهۆی‬ ‫دەس���تی چەپەڵی تیرۆرستانی داعشەوە‬ ‫ئێس���تا ئاوارەی شاری س���لێمانی بوین‪،‬‬ ‫هەرچەندە لێرە گوزەرانیان باشە شوێنی‬ ‫حەوانەوەیان هەیە‪ ،‬بەاڵم دابڕان لەزێدی‬ ‫خۆت زۆر ناخۆشە‪.‬‬ ‫وتیش���ی» هێزەكان���ی یەكینەكان���ی‬ ‫پاراس���تنی گ���ەل (یەپەگ���ە) لەرۆژئاوا‬ ‫ئەوەن���دە بەهێ���زن بێگوم���ان دوژمنان‬ ‫تێكدەش���كێنن‌و دەگەڕێین���ەوە كۆبانێ‌‌و‬ ‫ێ شارو گوندەكانمان‬ ‫رۆژئاوا‌و س���ەرلەنو ‌‬ ‫ئاوەدان دەكەینەوە»‪.‬‬

‫گرت بەس���ەر موس���ڵ‌و س���ەاڵحەدیندا‬ ‫‪ 159‬هەزار كەس ئاوارە بون‪ ،‬بەش���ێكی‬ ‫تریش ل���ەو پەنابەرانەی كە لە ڕۆژئاوای‬ ‫كوردس���تانەوە بەتایبەت لە (كۆبانێ)وە‬ ‫هاتون‪ ،‬لەم مانگەش���دا زیاتر لە (‪)400‬‬ ‫خێزان گەیشتونەتە پارێزگای سلێمانی‪.‬‬ ‫باس���ی لەوەش كرد‪ ،‬ئ���ەو ئاوارانەی‬ ‫لەرۆژئ���اوای كوردس���تانەوە هات���ون‬ ‫لەئێس���تا لەكەمپی باریك���ەن لەعەربەت‬ ‫نیش���تەجێكراون‪ ،‬ئەوانی���ش دەكرێ���ن‬ ‫ب���ەدو بەش���ەوە‪ ،‬بەش���ێكیان ئەوانەن‬ ‫كەلەمانگ���ی هەش���تی س���اڵی ‪ 2013‬وە‬ ‫هات���ون كە ژمارەی���ان دوه���ەزارو ‪600‬‬ ‫خێزانن‪ ،‬نیش���تەجێبون‪ ،‬بەاڵم بەرەبەرە‬ ‫بەسەر شارو شارۆچكەكاندا دابەشبون‪،‬‬ ‫هەندێكیش���یان ه���ەر لەكەمپەكان���دا‬ ‫ماونەتەوە‪.‬‬ ‫خزمەتگوزارییان پێدەگات‬ ‫سیروان محەمەد‪ ،‬بەڕێوبەری راگەیاندن‬ ‫لەبەڕێوبەرایەت���ی كارەبای س���لێمانی‪،‬‬ ‫جەختدەكات���ەوە‪ ،‬لەس���اڵی ڕابردوەوە‬ ‫لەگ���ەڵ هاتن���ی ئاوارەكان���ی رۆژئاوای‬ ‫كو ر د س���تا ن ‪ ،‬لەهەرش���وێنێك بوبن‬

‫زیاتر لە‪ 400‬خێزان‬ ‫لەكۆبانێوە هاتون‬ ‫بەڕێوبەری كۆچ كۆچبەرانی‬ ‫پارێزگای س���لێمانی‪ ،‬ئاماژە‬ ‫ب���ەوەدەكات‪ ،‬بەه���ۆی‬ ‫نائارامیەكانی ناوەراس���ت‌و‬ ‫خواروی عی���راق بەتایبەتی‬ ‫پارێزگای موس���ڵ‌و سەاڵحەدین‌و‬ ‫بەشێكی كەم لەقەزاو ناحیەكانی‬ ‫پارێ���زگای كەرك���وك‪ ،‬ئاوارەی‬ ‫هەرێمی كوردس���تان بون‪ ،‬زیاتر‬ ‫لە ‪ 189‬هەزار كەس دەبێت‪.‬‬ ‫عوس���مان مس���تەفا‪ ،‬باس���ی‬ ‫لەوەش���كرد‪ ،‬لە‪2014 /6/8‬‬ ‫كە گروپی تیرۆرستی‬ ‫داع���ش دەس���تی‬

‫بەڕێوبەرایەتی گش���تیی كارەبا بەردەوام‬ ‫خزمەتگوزاری كارەبای���ان بۆدابینكراوە‪،‬‬ ‫لەئێس���تادا كەمپی باریكە لەعەربەت كە‬ ‫لەهەفت���ەی ڕابردو لەش���اری (كۆبانێ)‬ ‫وە هات���ون بەرێوبەرایەتیەكەی���ان‬ ‫لەس���ەربودجەی ئەنجومەن���ی پارێ���زگا‬ ‫كارەبایان گەیاندوە س���ەرجەم خێمەكان‬ ‫كە بۆیان دانراوە‪ ،‬لەگەڵ دانانی روناكی‬ ‫بۆ كۆاڵنەكان‪.‬‬ ‫ئەوەی پێویستە بۆ ئاوارەكان كراوە‬ ‫الی خۆش���یەوە‪ ،‬قایمقام���ی ق���ەزای‬ ‫مەڵبەن���دی س���لێمانی‪ ،‬رایگەیان���د‪،‬‬ ‫ژمارەیەك ئاوارە لەسنورەكانی سلێمانین‬ ‫بەتایب���ەت كەمپی باریك���ە لەعەربەت‪،‬‬ ‫ئەوان بەچاودێری پارێزگاری س���لێمانی‬ ‫خزمەتگوزاری تەندروس���تی س���ەرجەم‬ ‫فەرمانگ���ەكان‌و بەرێوب���ەری ناحیەكە‪،‬‬ ‫توانیویان���ە چەن���د بكرێ���ت لەئێ���ش‌و‬ ‫ئازارەكانی���ان كەمبكرێتەوە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫ژیانی ئاوارەیی وەكو ژیانی ئاسایی نیە‬ ‫بێگومان گیرو گرفت دەبێت بەتایبەت‬ ‫كە ئێس���تا بەرەو وەرزی باران بارین‬ ‫دەڕۆین‪.‬‬ ‫ئاوات محەمەد‪ ،‬وتیشی» ئەو ژمارە‬ ‫ئاوارەی���ەی كە لەچەند رۆژی رابردودا لە‬ ‫رۆژئاوای كوردستان (كۆبانێ)وە هاتون‬ ‫لەكەمپ���ی باریك���ە لەعەربەت‬ ‫نیش���تەجێیان ك���ردون‪ ،‬كە‬ ‫رێكخ���راوی (‪)unstr‬‬ ‫سەرپەرشتیان دەكەن»‪.‬‬ ‫باس���ی لەوەش���كرد‪،‬‬ ‫كەمپەكە نیوەی بەبلۆك‬ ‫هە ڵچن���ر ا و ە‬

‫ناوخێمەكەش كۆنكرێ���ت كراوە توالیت‌و‬ ‫چێشتخانەی تێدایە‪ ،‬لەڕێگەی تیمەكانی‬ ‫ش���ارەوانی‌و ئاوەدانكردنەوە‌و تیمەكانی‬ ‫(‪)unstr‬ئ���ەو بەڵێندران���ەی ك���ە‬ ‫ڕێكخراوەكە گرێبەس���تی لەگەڵكردون بۆ‬ ‫ئەنجامدانی خزمەتگوزاری لەو شوێنانەدا‬ ‫ه���ەر لەخزمەتگ���وزاری تەندروس���تی‬ ‫دابینكردنی ش���وێن‪ ،‬فەرش‌و كەلوپەل‪،‬‬ ‫ئامێ���ری گەرمكردنەوەو ن���ەوت‪ ،‬ئەوەی‬ ‫پێویس���ت بێت ب���ۆ ئ���اوارەكان كراوە‬ ‫بۆئ���ەوەی ب���ە باش���ترین ش���ێوە ژیان‬ ‫بەسەربەرن‪.‬‬ ‫(باریكە) تەنها بۆ كوردانی‬ ‫رۆژئاوایە‬ ‫بەڕێوب���ەری ناحیەی باریكەش دەڵێت‬ ‫«كەمپ���ی باریك���ە تەنها ب���ۆ كوردانی‬ ‫رۆژئاوای���ە كەلەالیەن‬ ‫ر ێكخر ا و ی���ی‬ ‫( ‪)u n s t r‬‬ ‫بە س���تا ند ا ر ی‬ ‫ن���ی‬ ‫جیها‬ ‫دروس���تكراوە‪،‬‬ ‫خێمە ی���ا ن‬ ‫ب���ۆ هەڵ���دراوە‬ ‫چێشتخانەو توالێت‬ ‫حەم���ام‌و ئ���او‬ ‫ئ���اوەڕۆی‬

‫بۆكراوە‪ ،‬سێ بەش���ی ئاوەڕۆكەی تەواو‬ ‫بوە بەشێكی ماوە كە كۆتایی ئەم مانگە‬ ‫تەواو دەبێت‪ ،‬كارەباش���ی ت���ەواو بوە‪،‬‬ ‫دابینكردن���ی زەوی بی���ر هەڵكەندنەكەی‬ ‫لەالیەن حكومەتەوە بوە‪ ،‬نەخۆش���خانەو‬ ‫خوێندنگەی تێدای���ەو كاری پاكردنەوەی‬ ‫لەسەر شارەوانی عەربەتە كۆاڵنەكانیشی‬ ‫تێكەڵە ڕێژ كراوە‪ ،‬لەئێس���تادا ئاوارەكان‬ ‫لەڕوشێكی زۆرباشدان‪.‬‬ ‫حاك���م وش���یار مس���تەفا‪ ،‬جەخت���ی‬ ‫لەوەش ك���ردەوە‪ ،‬بەهەماهەنگی لەگەڵ‬ ‫س���ەرجەم رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان كە‬ ‫هەریەكەیان ئیش���ێكیان لەئەستۆگرتوە‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆربەی كارەكان لەالیەن رێكخراوی‬ ‫(‪)unstr‬وە بوە‪.‬‬ ‫ئامادەكاری بۆ زستان دەكرێت‬ ‫لەوبارەی���ەوە عەزی���ز مینا س���ۆفی‪،‬‬ ‫س���ەرۆكی ش���انەی خزمەتگ���وزاری‬ ‫لەپارێ���زگای س���لێمانی‪ ،‬رایگەیان���د»‬ ‫ئام���ادەكاری ت���ەواو بۆ وەرزی زس���تان‬ ‫ك���راوە‪ ،‬ئەوی���ش بەرێكەوت���ن لەگەڵ‬ ‫رێكخراوەكان بۆدابینكردنی پێداویس���تی‬ ‫وەرزی زستان‪ ،‬هەر لەنەوت‌و كەلوپەل‌و‬ ‫جلوبەرگی زس���تان‪ ،‬رێگرتن لەمەترسی‬ ‫دروس���تبونی الف���او دروس���تكردنی‬ ‫بەربەس���ت بۆ س���ەدەكان‪ ،‬ب���ۆ ئەوەی‬ ‫لەكاتی الفاو بارانبارینی زۆردا مەترس���ی‬ ‫دروس���ت نەبێ���ت‪ ،‬هەم���و فەرمانگە‬ ‫خزمەتگوزاری���ەكان‌و بەرگری���ی‬ ‫شارس���تانی‌و ش���ارەوانی تیمی‬ ‫بەردەوامیان بۆ بەرەنگاربونەوە‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫(تێزاب پرژاندن) برینێك لەسەر روخساری كۆمەڵە دواكەوتوەكان‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاژانسەكان‬ ‫پرژاندن���ی تێ���زاب بەروخس���اری‬ ‫مرۆڤەكاندا‪ ،‬یەكێكە ل���ەو دیاردانەی كە‬ ‫ب���ەزۆری لەواڵت���ە دواكەوتوەكانی وەكو‬ ‫بەنگالدیش‌و هندس���تان‪ ،‬ئەفغانس���تان‌و‬ ‫ئێران‌و عیراق‌و س���عودیەو هەندێ‌ واڵتی‬ ‫ئەفریقادا بونی هەیە‪.‬‬ ‫بەپێ���ی ئامارەكان���ی ئەنجومەن���ی‬ ‫نێودەوڵەت���ی تایب���ەت بەقوربانیان���ی‬ ‫دەس���تی تێزاب پرژاندن‪ ،‬س���ااڵنە زیاتر‬ ‫ل���ە ‪ 1500‬حاڵەت���ی تێ���زاب پرژان���دن‬ ‫بەروخس���اری مرۆڤەكان���دا رودەدات‪ ،‬كە‬ ‫زۆرین���ەی قوربانیەكانیش ژنان‌و كچانن‪.‬‬ ‫ئەم دیاردەی���ە لەچەن���د رۆژی رابردودا‬ ‫بەهیۆ رودانی چەند حاڵەتێك لەش���اری‬ ‫ئەسفەهان كە ناسراوە بە(نیوەی جیهان)‬ ‫ك���ە بەرامبەر چەند كچێ���ك ئەنجامدرا‪،‬‬ ‫شەقامی ئێرانی هێنایە دەنگ‪.‬‬ ‫قوربانییەكانی ئەسفەهان‬ ‫روداوەكانی چەند رۆژی پێشوی شاری‬ ‫ئەس���فەهان‪ ،‬ك���ە تێیدا بەه���ۆی تێزاب‬ ‫پرژان���دن بەروخس���اری چەن���د كچێكی‬ ‫ئەو ش���ارەوە‪ ،‬بوە هۆی ئەوەی جارێكی‬ ‫دیكە میدیاكانی جیهان بەگرنگیەوە ئەم‬

‫رۆحان���ی رەخنەگرتن بو لەو كەس���انەی‬ ‫كە ل���ەدەرەوەی دەزگاكانی حكومەت ‌و‬ ‫بەناوی گروپی (فەرمان بەچاكە‪ ،‬رێگری‬ ‫لەخراپ���ە) – (امر بالمع���رو و نهی عن‬ ‫المنك���ر) لەناو سس���تمی ئێراندا بونیان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫لەالیەكی تریشەوە كەسوكاری ئەو كچ‌و‬ ‫ژنانەی كە لەش���اری ئەس���فەهان تێزاب‬ ‫ك���را بەروخس���اریاندا‪ ،‬ئاماژەیان برەوە‬ ‫ك���ردوە كە ك���چ‌و ژنەكانی ئ���ەوان هیچ‬ ‫ناكۆكیەكی ئاینبان لەگەڵ چ كەس���یكدا‬ ‫نەبوەو پێیانوایە ئەوەی كراوە لەئەنجامی‬ ‫كردەوەیەك���ی پ�ل�ان ب���ۆ داڕێ���ژراودا‬ ‫ئەنجامدراوە‪.‬‬

‫دیاردەیە باسبكەنەوە‪.‬‬ ‫ش���رۆڤەو‬ ‫بەپێ���ی‬ ‫ه���اوكات‬ ‫بەدواداچونەكانی ئاژانس���ەكانی ئێرانیش‬ ‫ه���ۆكاری روداوەكان���ی هەفتەی رابردوی‬ ‫ئەس���فەهان ب���ۆ ئ���ەوە دەگەڕێتەوە كە‬ ‫گروپەكانی (فەرم���ان بەچاكە‪ ،‬رێگریی‬ ‫لەخراپ���ە) ئەنجامدەران���ی كارەك���ە بن‬ ‫بەوپێیەی ئێس���تا ئ���ەم گروپانە رێگریی‬ ‫دەك���ەن لەو ك���چ‌و ژنانەی كە بەباش���ی‬ ‫(بااڵبۆش حیجاب) نین یان وەك خۆیان‬ ‫پێی دەڵێن (بەد حیجابی)‪.‬‬ ‫روداوەكان���ی ش���اری ئەس���فەهان‪،‬‬ ‫ناڕەزاییەك���ی زۆری جەم���اوەری‬ ‫بەخۆی���دا هێن���ا بەجۆرێك لەب���ەردەم‬ ‫پارلەمانی ئێران‌و دادگاكانی ئەس���فەهان‬ ‫تێزاب پرژاندن چییە؟‬ ‫خۆپیش���اندانی جەم���اوەری ئەنجامدراو‬ ‫تێ���زاب پرژان���دن بەروخس���اری‬ ‫ه���اوكات بەش���ێكی زۆری بەرپرس���انی‬ ‫ئێران كارەكەیان مەحكوم كرد‪ ،‬تەنانەت مرۆڤەكاندا‪ ،‬كردەوەیەكە‪ ،‬كە مەبەس���ت‬ ‫ئەمە وای لەحەس���ەن رۆحانی س���ەرۆك لێی كوش���تنی كەس���ەكە نی���ە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەڵك���و ئەندامەكانی وەك���و گوێ‌‌و لوت‌و‬ ‫كۆم���اری ئێران كرد ك���ە رەخنەی توند مەبەس���ت لێی ش���ێواندنی روخس���اری پاكردنەوەی ئاوەڕۆ بەكاردەهێنرێن‪.‬‬ ‫ل���ەو كەس���انە بگرێت كە خۆی���ان لەناو كەس���ەكانەو مەبەس���ت لێی نابودكردنی‬ ‫ئەم مادانەش بۆ جەس���تەو پێس���تی چاوو دەمیش���یان لەكاركەوتون‪ ،‬چونكە‬ ‫گروپەكانی (فەرم���ان بەچاكەو رێگریی كەسەكەو رەشكردنی ئایندەیانە‪.‬‬ ‫م���رۆڤ زۆر مەترس���یدارن‌و لەكات���ی كاریگەریی ئ���ەم مادانە تەنانەت دەگاتە‬ ‫زۆرە‬ ‫جۆریان‬ ‫مادە ئەس���یدیەكان‪ ،‬كە‬ ‫لەخراپ���ە) دەبینەوە‪ ،‬رۆحانی رایگەیاند‪،‬‬ ‫بەركەوتن���ی بەپێس���تی م���رۆڤ‪ ،‬ئ���ەو سەر ئێسكەكانیشی‪.‬‬ ‫رێگریكردن لەخراپەو فەرمانكردن بەچاكە لەوانە‪ ،‬ئەسیدی سولفوریك كە دەكرێتە ش���وێنەی ئەس���یدەكەی بەردەكەوێ���ت‬ ‫لەکام واڵتانە دیاردەكە زۆرە؟‬ ‫كاری گروپ‌و چەند كەسانێك نیە‪ ،‬بەڵكو باتری ئوتومبێلەوە‪ ،‬ئەس���یدی نیتریك‌و بەت���ەواوی دەیش���ێوێنێت‪ ،‬تەنانەت زۆر‬ ‫ئەم دیاردەیە زیاتر لەو واڵتانەدا بونیان‬ ‫دەبێت تەواوی خەڵكی ئێران خۆیان لەو هایدرۆكس���یدی س���ۆدیۆم‪ ،‬كە ئەمەیان كات قوربانیان���ی ئ���ەم دیاردەی���ە نەك‬ ‫چوارچێوەی���ەدا بدۆزن���ەوە‪ ،‬ئەم وتانەی لەسۆپەرماركێتەكاندا دەستدەكەون‌و بۆ تەنیا پێس���تی روخس���ار یان ش���ێواوە‪ ،‬هەیە‪ ،‬كە ل���ەروی كراوەیی كۆمەاڵیەتی‌و‬

‫‪%٨٠‬ی قوربانیانی تێزاب پرژاندن كچان‌و ژنان‬

‫ئاب���وری لەخراپی���دان‌و ه���اوكات گرێی‬ ‫سێكسی‌و توندونیژی دژی ژنان‌و مندااڵنی‬ ‫لەئاستێكی بەرزدایە‪.‬‬ ‫لەباش���وری ئاس���یا ئەم دیاردەیە بۆ‬ ‫‪ 50‬س���اڵ زیاتر لەمەوب���ەر دەگەڕێتەوەو‬ ‫لەواڵتانی وەكو بەنگالدیش‌و هندس���تان‌و‬ ‫الوس‌و ڤێتن���ام‌و چی���ن‌و هۆن���گ كۆنگ‬ ‫هەروەها لەواڵتانی ئەفریقاو چەند واڵتێكی‬ ‫ئەوروپی وەكو بریتانی���ا بونیان هەبوە‪،‬‬ ‫لەواڵتانی ئێران‌و ئەفغانستان‌و سعودیەو‬ ‫عیراق ئەم دیاردەیە بونی هەیە‪.‬‬ ‫قوربانی دەس���تی (تێ���زاب پرژاندن)‬ ‫تەنیا ژنان‌و كچان نین‪ ،‬بەڵكو بەش���ێكی‬ ‫زۆری قوربانیەكانی���ش پیاوی���ان تێدایە‪.‬‬ ‫تەنانەت بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی ش���ەش‬ ‫س���اڵی كە لەنەخۆش���خانە تایبەتەكانی‬ ‫س���وتاوی‪ ،‬لەش���اری ت���اران لەالیەكی‬ ‫دیك���ەوە‪ ،‬ئەنجومەن���ی نێودەوڵەت���ی‬ ‫رزگاركردنی قوربانیانی دەس���تی ئەسید‪،‬‬ ‫ئاش���كرایدەكات‪ ،‬كە ‪%80‬ی قوربانیانی‬ ‫دەس���تی تێزاب پرژاندن بەروخس���اردا‪،‬‬ ‫ژنان‪ ،‬كچانن‪.‬‬ ‫ئ���ەو ئەنجومەنە ئاشكرایش���كردوە‪،‬‬ ‫ك���ە س���ااڵنە زیات���ر ل���ە ‪ 1500‬حاڵەتی‬ ‫تێزاب پرژاندن بەروخس���اری مرۆڤەكاندا‬ ‫رودەدات‪ ،‬بەاڵم چاالكوانانی مافی مرۆڤ‬ ‫پێیانوایە رێژەكە زۆر لەوە زیاترە‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )4٨٩‬دو شةممة ‪2014/10/2٧‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫با قەڕنابیت‌و بڕۆكلی بخۆین‬ ‫چاودێر‪-‬پەریوەش سەردار‪:‬‬ ‫پسپۆڕانی ئەمەریكی ئاشكرایدەكەن‪،‬‬ ‫ئەوانەی توشی نەخۆشی ئۆتیزم بون‪،‬‬ ‫با قەڕنابیت‌و بڕۆكلی بخۆن‪ ،‬چونكە بۆ‬ ‫هێوركردنەوەی ئەو نەخۆشیە سودی‬ ‫زۆرە‪.‬‬ ‫بە پێی توێژینەوەیەكی پسپۆڕان‌و‬ ‫شارەزایانی ئەمەریكی‌‪ ،‬كە لە گۆڤاری‬ ‫(ئەندپندنت)دا باڵوكراوەتەوە بۆ ئەو‬ ‫كەسانەی‌ توشی نەخۆشی ئۆتیزم بون‪،‬‬

‫‪11‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫باشتر وایە قەرنابیت‌و بڕۆكلی لەژەمە‬ ‫خۆراكەكانیان زۆر بەكاربهێنن‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ی سۆلفۆرفن‪ ،‬كە‬ ‫ی كیمیاو ‌‬ ‫بوونی‌ مادە ‌‬ ‫ئەم پێكهاتەیە لەڕوەكە سەوزەكاندا‬ ‫هەیە ‪.‬‬ ‫پسپۆڕان ئەوەشیان باسكردوە‪ ،‬كە‬ ‫خواردنی‌ ئەم جۆرە سەوزانە دەبێتە‬ ‫ی ئەم‬ ‫ی دەروون��ی�� ‌‬ ‫ه��ۆی باشتركردن ‌‬ ‫نەخۆشانە‌و هێوركردنەوەی‌ مێشكیان‪.‬‬

‫@@@‪@2@ @1‬‬

‫@@‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬

‫فڕۆكەی‬ ‫بێفڕۆكەوان‬ ‫بۆ رێگەوبانە‬ ‫سەختەكان‬

‫بەهۆی تاتۆتەوە نەیانهێشت‬ ‫وانە بڵێتەوە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەهەنگاوێكی نوێدا پۆلیسی هاتوچۆی فرەنسا‪ ،‬یەكەم تاقیكردنەوەی خۆی لەبەكارهێنانی‬ ‫ێ فڕۆكەوان ئەنجامدا‪ ،‬كە تایبەتە بەو رێگاوبانە سەختانەی كۆنترۆڵكردنیان ئاسان‬ ‫فڕۆكەی ب ‌‬ ‫نیە‪ ،‬مەبەست لەبەكارهێنانی ئەم تەكنەلۆژیا نوێیە بۆئەوەیە‪ ،‬تاوەكو پۆلیس لەكەمترین ماوەدا‬ ‫بتوانێت بگاتە شوێنی مەبەست‪.‬‬ ‫گۆڤاری ‪– Auto plus‬ی فرەنسی باڵویكردەوە‪ ،‬ئەو فڕۆكانە تیژڕەوی ئۆتۆمبیلەكان‬ ‫تۆمار ناكات‪ ،‬بەڵكو گواستنەوەی زانیاریەكانە بۆ ئەو مەفرەزە پۆلیسانەی تایبەتن بەسەالمەتی‬ ‫رێگاوبانەكان‪ ،‬بیرۆكەی بەكارهێنانی ئەم جۆرە لەفڕۆكە‪ ،‬دوای سەركەوتنی بریتانیاو ئەڵمانیا‬ ‫دێت لەبەكارهێنانیدا‪ ،‬گۆڤارەكە رونیكردۆتەوە‪ ،‬كە حكومەتی فرەنسا بەنیازە بڕی ‪ 108‬ملیۆن‬ ‫یۆرۆ لەم بوارەدا خەرج بكات‪.‬‬

‫كەشتیەكەی نوح دروستدەكرێتەوە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬بەهۆی زۆری‬ ‫تاتۆكانی‪ ،‬لەدەستپێكی خوێندندا خوێندنگای سانت جون‬ ‫فیانیز‪-‬ی شاری هارتلیبولی بریتانی مامۆستایەكی ژنی لەوتنەوەی‬ ‫وانە بێبەشكرد‪.‬‬ ‫شارلوت تومیتی تەمەن ‪ 26‬ساڵ‪ ،‬كە دایكی دو منداڵە رایگەیاند‪،‬‬ ‫دوای رەزامەندی وەرگرتن بۆ ئەوەی بتوانم لەو خوێندنگەیە وانە‬ ‫بڵێمەوە‪ ،‬بەاڵم پێش ئ��ەوەی وەرزی خوێندن دەستپێبكات‪،‬‬ ‫كۆتایی بەراژەكەم هات‪ ،‬ئەویش بەهۆی ئەو تاتۆیانەی لەسەر‬ ‫باڵ‌و مل‌و قاچم نەخشاندومە‪ ،‬شارلوت دەڵێت‪ ،‬ئیدارەی سانت‬ ‫جون داوای رۆیشتنیان لێكردم‪ ،‬چونكە بەوتەی ئەوان تاتۆكانی‬ ‫سەر الشەم لەگەڵ سیستم‌و شێوازی پەروەردەو دابونەریتی ئەوان‬ ‫یەك ناگرێتەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ئیدارەی خوێندنگەكە بەشارلوت‪-‬‬ ‫یان راگەیاندوە‪ ،‬لەكاتی البردن یان شاردنەوەی تاتۆكان لەناو‬ ‫خوێندنگە ئەوا دەرگامان كراوەیە لەبەردەمیدا‪.‬‬

‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬ ‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬خواردن نین‌و دەشخورێن ‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی قەڵز‪ ،‬بازی لەگەڵدا نیە «پ»‪،‬‬ ‫نیوەی ونجڕ‪.‬‬ ‫‪-3‬ئەگیرێ‌‪ ،‬لەیەكچو‪.‬‬ ‫‪-4‬نیوەی میاو‪ ،‬ناوێكی پیاوانەیە‪ ،‬نیوەی‬ ‫بەڕو‪.‬‬ ‫‪-5‬چیایەكە لەكوردستان «پ»‪ ،‬دوان لەخام‪،‬‬ ‫كاری دەمە‪.‬‬ ‫‪-6‬گەردەلولێكی ترسناكی جیهانییە ‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-7‬بەشێكە لەڕوخسارو جۆری زۆرە‪ ،‬دوان‬ ‫لەشەن‪ ،‬جۆرە كونكردنێكە بۆ جواكاری «پ»‪.‬‬ ‫‪-8‬باڵندەیەكە‪ ،‬قسەكردن لەگەڵیدا سودی‬ ‫نیە‪ ،‬زۆرجار بۆ بەستنەوەیە‪.‬‬ ‫‪-9‬رەشی بێ‌ سەر‪ ،‬ئای كە داماو بو «پ»‪،‬‬ ‫نیوەی اللە‪.‬‬ ‫‪-10‬رەنگێكە‪ ،‬واڵتێكە لەئەمەریكا «پ»‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-11‬قسە‪ ،‬ژمارەیەكە «پ»‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬سیاسەتمەدارێكی جیهانییە‪ ،‬نۆكاو بێ‌‬ ‫ئەو حەرامە‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬ج��ۆرە شلەیەكە‪ ،‬سەمای ع��ەرەب‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-2‬پیتێك ‪ +‬داگ��ی��رك��ردن‪ ،‬ن��ازن��اوی‬ ‫مەالیەكە‪.‬‬ ‫‪-3‬جۆرێكە لەقوڕ «پ»‪ ،‬پاكی كردەوە‪.‬‬ ‫‪-4‬منداڵ‌و نەخۆشی پێ‌ هەڵئەگیرێ‌‪،‬‬ ‫دوان لەشەم‪.‬‬ ‫‪-5‬جلی گەورەو فراوان‪ ،‬سیان لەمانا‪.‬‬ ‫‪-6‬ژم��ارەی��ەك��ە «پ»‪ ،‬كوڵێنراوی‬ ‫میوەیەكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬ن��ی��وەی خ��ەن��ە‪ ،‬هەمو هەمانە ‪+‬‬ ‫لەشەڕدا زۆر دەبێ‌‪.‬‬ ‫‪-8‬مرۆڤ دوای یەكتر «پ»‪ ،‬لەگەڵ‪.‬‬ ‫‪-9‬ماوەیەكە بەسەرچوە‪ ،‬نیوەی خەسو‪.‬‬ ‫‪-10‬واڵتێكە لەئەمەریكا «پ»‪ ،‬زۆر‬ ‫ددان وایە‪.‬‬ ‫‪-11‬میوەیەكی خۆڕسكە‪ ،‬یانەیەكی‬ ‫ئیسپانیایە‪.‬‬ ‫‪-12‬جۆرە تەمرینێكە‪ ،‬ناوێكی پیاوانەیە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫كردنەوەی خوێندنگەیەك بۆ خوێندكارە شەڕەنگێزەكان‬

‫بەڕێوەبەریان‬ ‫بەدیواری‬ ‫پۆلەكەدا‬ ‫هەڵواسی‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬لەویالیەتی كولورادۆی‬ ‫ئەمەریكا‪ 27 ،‬خوێندكار‪ ،‬لەنمایشێكی‬ ‫تەنز ئامێزدا هەستان بەهەڵواسینی‬ ‫ب���ەڕێ���وەب���ەرەك���ەی���ان ب���ەدی���واری‬ ‫پۆلەكەیاندا‪ ،‬ئەم نمایشە دوای ئەوە‬ ‫هات‪ ،‬بەرێوەبەرەكەیان بەڵێنی پێدابون‬ ‫ك��ە ئ��ەگ��ەر لەفێستیڤاڵی پاییزی‬ ‫س��ااڵن��ەی خێرخوازی ناوچەكەیاندا‬ ‫بتوانن ‪ 10‬ه���ەزار بلیت بفرۆشن‪،‬‬

‫چ داواك��اری��ی��ەك��ی��ان ببێت ب��ۆی��ان‬ ‫خوێندكارەكانیش‬ ‫جێبەجێدەكات‪،‬‬ ‫توانیان زی��ات��ر ل��ە ‪ 11‬ه���ەزار بلیت‬ ‫بفرۆشن‪ ،‬مەرجی خوێندكارەكانیش‬ ‫هەڵواسینی ب��ەرێ��وەب��ەرەك��ەی��ان بو‪،‬‬ ‫بۆیە رایان كاسل‪-‬ی بەڕێوەبەر قایل‬ ‫ب��و ب��ەداواك��اری��ەك��ەی��ان‌و ب��ەدی��واری‬ ‫پۆلەكەیاندا لەبەیانیەوە تا نیوەڕۆ‬ ‫هەڵیانواسی‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ ئەم هەفتەیە بەخۆشی‬ ‫ێ‬ ‫دەب��ەی��ت��ە س����ەر‪ ،‬گ��ر ‌‬ ‫ك��وێ��رەی��ەك دەك��رێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫توندی مەنوێنە‪.‬‬

‫ـ ئەم ماوەیە سەرگەرمی‬ ‫كارێكی نوێ‌ دەبیت‪ ،‬ئومێد‬ ‫بەخشە‪ ،‬توڕەبون بەرامبەر‬ ‫باش‬ ‫خۆشەویستەكەت‬ ‫نیە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ چەند كارێكی ت��ازە‬ ‫دێ���ن���ە پ���ێ���ش‪ ،‬ئ��اگ��ات‬ ‫ل��ەخ��ەرج��ك��ردن��ی پ���ارەی‬ ‫زۆر بێت‪ ،‬بەچاوی رێزەوە‬ ‫لەبەرامبەرەكەت بڕوانە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ ل���ەس���ەف���ەرك���ردن‬ ‫مەترسەو ب��ڕوات بەخۆت‬ ‫هەبێ‌‪ ،‬لەكاتی هیالكیدا‬ ‫ت����وڕە م��ەب��ە‪ ،‬كەسێك‬ ‫دەیەوێ‌ نزیك بێتەوە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ه��ەرچ��ەن��دە هیالكی‌و‬ ‫ك��ێ��ش��ە دێ��ن��ە پ��ێ��ش��ەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم س��ەرەن��ج��ام خۆشی‬ ‫لەڕێدایە‪ ،‬خۆشەویستەكەت‬ ‫سەفەرێكت بۆ رێكدەخات‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ پ���ارەی���ەك���ی ب��اش��ت‬ ‫دەس��ت��دەك��ەوێ‌‪ ،‬كەسێك‬ ‫دیارییەكی بەنرخت دەداتێ‌‪،‬‬ ‫مەهێڵە خۆشەویستەكەت‬ ‫خەم دایبگرێ‌‪.‬‬

‫لەوشەی «خۆ»‪ 20 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی «خۆ»‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬خۆر‪ ،‬خۆڕسك‪،‬‬ ‫خۆڵەمێش ‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫نەوزاد كەریم دادە‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ێ س��اڵ لەكاركردن ئەندازیارێكی‬ ‫دوای سـ ‌‬ ‫هۆڵەندی هەستا بەدروستكردنەوەی كەشتیەكەی‬ ‫ن��وح‪ ،‬تەنانەت هەستا بەدروستكردنی زۆرێك‬ ‫لەو گیانلەبەرانەی لەناو كەشتییەكەی نوحدا‬ ‫ب��ون‪ ،‬مەبەست لەدروستكردنی كەشتیەكەش‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ خەوبینینی بەمەترسی ژێرئاو‬ ‫كەوتنی هۆڵەندا‪ .‬ج��وان هیبرز بۆ میدیاكان‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬دروستكردنی كەشتیەكە سـێ‌ ساڵی‬ ‫خایاندوە‪ ،‬تاوەكو گەشتیاران بتوانن سەردانی‬ ‫بكەن‪ ،‬بەتایبەتی ئەوانەی حەزدەكەن هاوشێوەی‬ ‫كەشتیەكەی نوح ببینن‪ ،‬كە چۆن ئەو كەشتیە‬

‫جگە لەشوێنكەوتوانی لەهەر نێرو مێیەكی‬ ‫گیانلەبەرانیش لەگەڵ خۆی هەڵگرتوە‪ ،‬هیبرز‬ ‫راشیگەیاند‪ ،‬كەشتیەكەی لەسەر هەمان ئەو‬ ‫شێوازەی لەئینجیلدا هاتوە دروستكردوە‪ ،‬كە‬ ‫پانی كەشتیەكە ‪ 50‬باڵەو بەرزیەكەی ‪ 30‬باڵ‌و‪،‬‬ ‫درێژیەكەی ‪ 300‬باڵ‪ .‬بڕی تێچوی نزیكەی ‪1.600‬‬ ‫دۆالر بوە‪ ،‬تێیداو ساڵی ‪ 2012‬تەواو بو‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫كەشتیەكە لەكەنارەكانی شاری ‪-Dordrecht‬ی‬ ‫هۆڵەندی لەنگەری گرتوەو گەشتیاران لەبەرامبەر‬ ‫‪ 12,5‬ی��ۆرۆ سەردانی دەك��ەن‌و بۆ مندااڵنیش‬ ‫‪ 5,95‬یۆرۆیە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەهەنگاوێكی كەموێنەدا‪ ،‬خوێندنگەیەكی بریتانی دەرگای‬ ‫خۆی وااڵكرد لەبەردەم ئەو خوێندكارانەی بەهۆی شەرەنگێزی‌و‬ ‫هەڵسوكەوتی نەشیاوەوە لەخوێندنگە حكومیەكاندا دەركراون‪،‬‬ ‫دەزگای هەواڵی ‪ mbc‬باڵویكردەوە‪ ،‬خوێندنگەی ئیان میركادۆ‬ ‫ێ هیچ لێپێچینەوەو‬ ‫رێگەی بەجنێودان‌و پەالماردان دەدات بەب ‌‬ ‫سزادانێكی خوێندكاران‪ ،‬ئەوەش وەك هەوڵێكی ئاشنابونی ئیدارەی‬ ‫خوێندنگەكە لەئاستی رەفتارو شارەزابون لەخراپی ئاسەوارەكانی‬ ‫جنێو‪-‬و شەڕكردن لەگەڵ یەكتر‪.‬‬ ‫خوێندنگەی ئیان میركادو لەرۆژهەاڵتی بریتانیا هەستاوە‬ ‫بەپێدانی دوا مۆڵەت بەو خوێندكارانەو دوبارە لەئامێز گرتنەوەیان‪،‬‬ ‫ئەوەش وەك دوا فرسەت‌و مۆڵەتێك بۆ ئەوەی رێگری بكرێن‌و دور‬ ‫بخرێنەوە لەمانەوەی شەقامەكان‌و دوربن لەالدان‌و تاوانكردن‪ ،‬تا‬ ‫لەتەمەنێكی الویدا بەرەو بەندیخانەكان راپێچ نەكرێن‪.‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ ئ��ەوك��ات��ان��ەی هیالك‬ ‫دەب��ی��ت گ��ل��ەی��ی م��ەك��ە‪،‬‬ ‫ك��ارك��ردن رەنجی دەوێ��ت‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫دڵ�������ڕەق م���ەب���ە ك��ات�� ‌‬ ‫خۆشەویستەكەت نابینی‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ژیان بەقورسی مەگرە‪،‬‬ ‫كاری نوێ‌ بەرنامەی نوێی‬ ‫دەوێ‌‪ ،‬خۆشەویستەكەت‬ ‫غیرەت لـێ‌ دەكات وریابە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ كارێك كە پێی ناوێری‬ ‫مەیكە‪ ،‬دڵ��ی هاوڕێكانت‬ ‫م��ەڕەن��ج��ێ��ن��ە‪ ،‬ب��ەرام��ب��ەر‬ ‫خۆشەویستەكەت دڵپیس‬ ‫مەبە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ هەفتەیەكی ئارامبەخش‬ ‫دێتە رێ��ت‪ ،‬ك��اری ئەمڕۆ‬ ‫م�����ەخ�����ەرە س��ب��ەی��ن��ێ‌‪،‬‬ ‫ل��ەخ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫مەكەوەرە شك‌و گومانەوە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ درۆ لەبەرژەوەندی‬ ‫ك���ەس���دا ن��ی��ی��ە‪ ،‬فێڵ‬ ‫ئامانجی نییە‪ ،‬هەوڵبدە‬ ‫لەگەڵ خۆشەویستەكەتدا‬ ‫راڕا نەبیت‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ ئەو ك��ارەی هەوڵی‬ ‫ب����ۆ دەدەی دێ��ت��ە‬ ‫دی‪ ،‬هەمو پ��ڕۆژەك��ان‬ ‫لەبەرژەوەندیتن‪ ،‬وریابە‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫تاقیتدەكاتەوە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (489) 27-10-2014‬‬

‫«چاودێر» نوێترین دەقی شیعریی‬ ‫باڵونەكراوەی سوبحی‪ ،‬باڵودەكاتەوە‬

‫دەوڵەتی ژنان‬

‫ئازاد سوبحی‬ ‫كۆچی دوایی كرد‬

‫بڕوا بەرزنجی‬

‫ێ ‪ 2014/10/25‬لەشاری سلێمانی شاعیرو نوسەر «ئازاد سوبحی» بەهۆی نەخۆشییەوە‬ ‫پێر ‌‬ ‫كۆچی دوایی كرد‪ ،‬ناوبراو ساڵی ‪ 1961‬لەشاری كەركوك لەدایكبوەو‪ ،‬پەیمانگەی تەكنیكی‬ ‫كەركوكی تەواو كردوە‪ ،‬لەسەرەتای هەشتاكانەوە دەستی بەشیعرو نوسین كردوەو‪ ،‬لەزۆربەی‬ ‫زۆری رۆژنامەو گۆڤارەكانیشدا بەرهەمی بەزمانەكانی كوردی‌و عەرەبی باڵوكردۆتەوە‪ ،‬خاوەنی‬ ‫دو بەرهەمی چاپكراوە بەناوەكانی «باخچەكانی باوكم‪ /‬شیعر»‪ ،‬لەگەڵ «كۆمەڵێ‌ وتاری‬ ‫وەرگێڕدراو»‪ ،‬پێنج كتێبیشی ئامادەن بۆ چاپ‪ ،‬هاوكات ئاگاداری نوسەران‌و شاعیران‌و‬ ‫خوێنەرانی «چاودێر» دەكەینەوە‪ ،‬كە لەژمارەی داهاتووی پاشكۆی رەخنەی چاودێردا نوێترین‬ ‫دەقی شیعریی باڵونەكراوەی شاعیری كۆچكردو باڵودەكەینەوە‪ .‬هەر بەوبۆنە خەمناكەوە‬ ‫بەناوی ناوەندی رۆشنگەریی «چاودێر»ەوە پرسەو سەرەخۆشی خۆمان ئاراستەی بنەماڵەو‬ ‫هاوڕێیانی دەكەین‪.‬‬

‫زیرەك میرە‬

‫لەسەیركردنی دەستی دایكیەوە‬ ‫بۆ دژە باوێكی راستەقینە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫"زی���رەك م��ی��رە"‪ ،‬هونەرمەندێكی بوێرو دژە‬ ‫باوێكی راستەقینە‪ ،‬لەبونیەوە بەجیاوازی حەزو‬ ‫خولیای ج��ی��اوازەوە‪ ،‬هاتوە‪ ،‬ب��ەردەوام سەیری‬ ‫دەستی دایكی كردوە‪ ،‬لەو سەیركردنەوە چۆتە‬ ‫نێو دنیای پەیكەرەوە‪ ،‬تائێستا چەندین پەیكەری‬ ‫ناوازەی دروستكردوە لەوانە‪ :‬پەی كەر‪ ،‬كیسەڵە‬ ‫گەورەكەی دەباشان‪ ،‬پەیكەرێك لەقوتو‪ ،‬خۆری‬ ‫ئ��ازادی‪ ،‬سابون‪ ،‬پەیكەرێك لەئێسكی حەیوان‪،‬‬ ‫پەیكەرێك لەپۆستاڵ‪ ،‬جگە لەپەیكەر‪ ،‬كلیپی بۆ‬ ‫چەندین هونەرمەند كردوەو بەشداری هەیە لەچەند‬ ‫كورتە فیلمێكیشدا‪ ..،‬وەك خۆی دەڵێ‌‪:‬‬ ‫ئاشنایەتیم لەگەڵ ق��وڕدا زۆر هەبوە‪ ،‬دایكم‬ ‫ئیشی دەستیی دەكرد‪ ،‬هەر لەمنداڵییەوە حەزم‬ ‫بەو خولیایە هەبوە‪ ،‬لەبارەی جیاوازی كارەكانی‬ ‫لەكەسانی دیكە‪ ،‬باس ل��ەوە دەك��ات‪ :‬هەمیشە‬ ‫حەزم بەكاری جیاواز كردوە‪ ،‬كاتی خۆی كە حەزم‬

‫لەكەمانچە بوە‪ ،‬حەزم نەكردوە بەوشێوازە تەقلیدیە‬ ‫فێربم‪ ،‬بۆیە بەردەوام كێشەم لەگەڵ مامۆستاكەمدا‬ ‫هەبوە‪ ،‬تائێستاش یەك وانەم نەخوێندوە تایبەت‬ ‫بێت بەهونەر‪.‬‬ ‫لەبارەی رێگریی بەردەم كارەكانی‪ ،‬بە "چاودێر"ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬كاتی ئازادكردنی عیراق كەدراوی عیراقی‬ ‫گۆڕانكاری بەسەردا هات‪ ،‬داوام كرد ئەو دینارە‬ ‫ئاسنانە وەربگرم‌و پەیكەرێكی لێدروست بكەم‪،‬‬ ‫بەاڵم نەیانهێشت‌و هاریكارییان نەكردم‪ ،‬نەك هەر‬ ‫رێگری‪ ،‬تەنانەت لەسەر پەیكەری "پەی‪ ،‬كەر"یش‬ ‫هەڕەشەی كوشتنیان لێكردم‌و ژیانم لەمەترسیدابو‪،‬‬ ‫سەبارەت بەپڕۆژە نوێیەكەیشی وتی "خەریکی‬ ‫پەیكەرێكم بۆ مۆنۆمێنتی ژینگە‪ ،‬م��اوەی دو‬ ‫ێ سەد‬ ‫ساڵە ئامادەكاری بۆ دەكەم‌و تائێستا س ‌‬ ‫هەزار شوشەی بەتاڵم كۆكردۆتەوە‪ ،‬چاوەڕێم ئەم‬ ‫قەیرانەی ئێستای كوردستان كۆتایی بێت‪ ،‬چونكە‬ ‫پێویستی بەبودجە هەیە"‪.‬‬

‫دوەمین فێستیڤاڵی "ئەندێشە" بەڕێوەدەچێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫رۆژانی ‪ ،2014/11/2-1‬ناوەندی رۆشنبیریی‌و هونەریی‬ ‫"ئەندێشە" لەسلێمانی‪ ،‬دوەمین فێستیڤاڵی خۆی بەناوی‬ ‫"ئەندێشە" ئەنجامدەدات‪ ،‬كە جگە لەباڵوكردنەوەی ‪10‬‬ ‫كتێبی نوێی ناوەندەكەیان كە زۆری��ان رۆمانن‌و لەزمانی‬ ‫یەكەمەوە وەرگێڕدراون‪ ،‬خەاڵتیش دەبەخشێتە ژمارەیەك‬ ‫نوسەرو هونەرمەندو وەرگێڕ‪ ،‬كە خەاڵتەكان مەعنەوین‌و‬ ‫هەمو بوارە جیاوازەكان دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫"ه��ەژار مەجید" بەڕێوەبەری ناوەندیی رۆشنبیریی‌و‬ ‫هونەریی ئەندێشە بە "چاودێر"ی راگەیاند‪ :‬ئەمە دوەم‬ ‫جارمانە كە تایبەتمەندی خۆمان لەم فێستیڤاڵەدا هەیە‪ ،‬لەم‬ ‫فێستیڤاڵەدا دەمانەوێت هونەرو كتێب‌و بوارە جیاوازەكان‬ ‫كۆبكەینەوە لەیەك سەقفدا‪ ،‬بۆ هەر بوارێك لێژنەیەكی‬ ‫تایبەتی خۆمانمان هەیە‪ ،‬فێستیڤاڵەكەش دو رۆژ دەخایەنێ‌‪.‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫دەوڵەتی ژنان لەكۆبانێ‪ ،‬بەتەنیا جەنگێكی گەورە لەگەڵ دەوڵەتە دڕندەو بێ‬ ‫مۆراڵەكەی داعشی ئیسالمی ناكات‪ ،‬بەڵكو رێزی گێڕایەوە بۆ ژنی كورد‪ ،‬كە ژنان‬ ‫ئینسانن وەك پیاوان‌و ئەكرێت ئەوان «شەرەفی» ئینسانبونی هەزاران پیاوی كورد‬ ‫بپارێزن‪ ،‬ئەوەی لەكۆبانێ رودەدات‪ ،‬بەرگرییە لەبونی ئینسان لەژیان‌و ئازادی‪..‬‬ ‫ئێستا بەرگریكردن لەئازادی‪ ،‬پێش هەر لێكدانەوەیەكیترو خوێندنەوەیەكی‬ ‫ئایدۆلۆژییە‪،‬‬ ‫بەاڵم ناكرێت هێزو پ��ەروەردەی پشت‌و پێش ئەم وزەیەی ژنان نەبینین‪ ،‬كە‬ ‫پەروەردەیەكی ئاپۆیانەیە‪ ،‬پەروەردەیەك لەتیۆرییەی ئاپۆوە سەرچاوەی گرتوە‪،‬‬ ‫كە «بێ ئازادی ژنان‪ ،‬ئازادی بەدی نایەت»‪.‬گرنگی ئەم پەروەردەیە ئەوەیە تەنها‬ ‫قسەو دروشمی ئایدۆلۆژی نەبوە‪ ،‬بەڵكو ئەمڕۆ دەبینین كچانی ئاشق بەژیان‌و‬ ‫ئازادی‪ ،‬چۆكیان بەدەوڵەتی ئیسالمی داداوەو بونەتە جێی سەرسوڕمانی پیاوانی‬ ‫دنیاو وێنەی كوردیان گۆڕی لەچاوی دنیادا‪ ،‬كە كورد لەئاستی كۆمەاڵیەتی زیاتر‬ ‫وەك ژنكوژو نا وشیار بەرامبەر ماف‌و ئازادی ئینسان ناسرابو‪.‬‬ ‫دو هێز هەن لەمێژوی سیاسی‌و شۆڕشگێری كوردا‪ ،‬سیاسەتیان لەئاستی وشیاری‌و‬ ‫عەقڵ كردوە‪ ،‬ئەوانیش كۆمەڵەی رەنجدەران‌و پارتی كرێكارانن‪ ،‬هەرچەندە عەقڵی‬ ‫چەپی ئەم دو هێزە بێ كێشەو رەخنەی قوڵ نییە‪ ،‬بەاڵم وشیاری نەتەوەیی‌و‬ ‫ئینسانیمان لەئاستی سیاسی لەو دو هێزە تێپەڕی نەكردوە‌و ئەكرێت لەدەرەوەی‬ ‫ئەو دو هێزە‪ ،‬سیاسەتی كوردی وەك «سیاسەتی خێڵ» سەیر بكەین‪ ،‬چونكە نە‬ ‫روانین‌و تێگەیشتنێكی نیشتیمانی راست‌و نە پەروەردەیەكی سیاسی ئازادیخوازو‬ ‫ئینساندۆست دەبینین‪.‬‬ ‫ئایدۆلۆژیایی چەپی پەكەكە‪ ،‬خەسارمەند بوە بۆ شۆڕشی باكور‌و سنوری پەیوەندی‬ ‫نێودەوڵەتی بچوك كردونەتەوە‪ ،‬هەروەك دەزانین ئەم عەقڵە چەپە روتە‪ ،‬لەقۆناغی‬ ‫شۆڕشدا وزەی بەرگری‌و بیرو بڕوایە‪ ،‬بەاڵم بۆ قۆناغی حكومداری توند‌و تاكڕەوە‪،‬‬ ‫وەك دەیان نمونەی شۆڕشە چەپەكان لەدنیادا‪ ،‬بۆیە چەند ئەم پەروەردە عەقڵییە‬ ‫گرنگە‪ ،‬چەند كاركردنی ئەم پەروەردە سیاسییە سەبارەت بەئازادی ژنان زەروریەت‌و‬ ‫واقعییەتە‪ ،‬كە ئەمڕۆ هەموان تێگەیشتن كاتێك ژنان ئازادن‪ ،‬ئەتوانن بەرگری‬ ‫لەپیاوانیش بكەن‌و وێنەی ناشرینی پیاوی كورد كەمێك جوان بكەنەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئەوەندەیش گرنگە رەخنەی ئەم ئایدۆلۆژیایە چەپە بكرێت‌و پەكەكە تێبگەیەنرێت‬ ‫لەترسی ئەم میتۆدە فیكرییە بۆ ئەم قۆناغەو دواتر‪.‬‬ ‫هەرچەندە نزیكبونەوەی توركیا لەبەرەی داعش‌و رێگری لەپالنەكانی ئەمریكا‪،‬‬ ‫هەروەها هاوكاری‌و ستایشی ئەمریكا بۆ یەپەگە‪ ،‬كە وێنەی دوەمی پەكەكەیە‬ ‫لەڕۆژئاوا‪ ،‬وادەكات پەكەكە بیر لەنزیكبونەوە لەعەقڵێكی لیبراڵ بكاتەوەو بەمەیش‬ ‫هەوڵی هاتنە دەرەوە لەلیستی تیرۆر بدات‌و لەبەرامبەریدا ئەگەر دۆستایەتی ئەمریكا‬ ‫بەدەست نەهێنێت‪ ،‬ئەوا دوژمنایەتییەكەی كۆتایی پێبێنێت‪.‬‬ ‫ئێمە لەهەرێمی كوردستان‪ ،‬دەبێت لەوێنەكانی رۆژئاواوە بگەڕێینەوە بۆ گفتوگۆی‬ ‫ئازادی ژن‌و سنورێك بۆ عەقڵی خێڵی‌و سەلەفیمان دابنێین‌و ئازادانە هەنگاو بۆ‬ ‫ئازادی ژن بنرێت‌و دەسەاڵتداران لەیاسا‌و پەروەردەوە دەست پێبكەن‪ ،‬ناكرێت چیتر‬ ‫بەو رادەیە حكومەتێكی بێ روئیاو بێ بەرنامەمان هەبێت بۆ ئەم كۆمەڵگەیە‪ ،‬كە‬ ‫روخساری بۆیاخ دەكەن‌و ناواخنی بۆگەنی بێ مافی‌و بێ ئازادی لێدێت‪.‬‬ ‫دەوڵەتی ژنان‪ ،‬دەرفەتێكە رەخنەگردن‌و پاشەكشەكردن بەعەقڵییەتی خێڵی‌و‬ ‫دینیمان‪ ،‬تێبگەین دەوڵەتداری تەنها هەیكەلەیەكی یاسایی نییە بۆ بینا‌و شەقام‬ ‫دروستكردن‌و موچە پێدان‪ ،‬بەڵكو پالن‌و دنیابینییە‪ ،‬پەروەردەیە بۆ نەوە نوێكان تا‬ ‫كۆمەڵگەی كوردی نوێ ببێتەوە‌و ببێت بەكۆمەڵگەیەكی مۆدێرن‌و ئینسان دۆست‪.‬‬ ‫ئەمەیش بێ ئازادی ژن بەدی نایەت‪ ،‬ئازادییەكانیتر لێرەوە دەست پێدەكەن‪،‬‬ ‫هەرئەوەیش دەردی شۆڕشە رۆژهەاڵتییەكانە كە خەونی بۆ ئازادی‪ ،‬تەنها سیاسیی‬ ‫بوە نەك كۆمەاڵیەتی‪ ،‬تا ئێستا كۆمەڵگەی رۆژهەاڵتی شۆڕش تێیدا روی نەداوە‪،‬‬ ‫چونكە دور لەژینگەی كۆمەاڵیەتی باسی شۆڕش كراوە‪ ،‬كۆبانێ بەدنیای وت شۆڕشی‬ ‫لەهەناوی خۆیدا كردوە‪.‬‬

‫خالید ستار پیشانگەی‬ ‫تایبەتی خۆی دەكاتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی هونەری شێوەكاریی سلێمانی‪ ،‬بەهاوكاری كۆمەڵەی‬ ‫هونەرە جوانەكانی كورد‪ -‬مەڵبەندی گشتیی سلێمانی‪ ،‬پیشانگەیەكی‬ ‫تایبەت بەناوی "هیوا" بۆ هونەرمەندی دورە واڵت خالید ستار‬ ‫لەگەلەری مۆزەخانە دەكاتەوەو ماوەی ‪ 10‬رۆژ دەخایەنێ‌‪.‬‬ ‫بڵێسە مستەفا‪ ،‬بەڕێوەبەری هونەری شێوەكاری بە "چاودێر"ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬ئەم پیشانگە شێوەكارییە‪ ،‬تایبەتیەو گشتیە‪ ،‬كارەكان‬ ‫ل��ەدەرەوەی كوردستانەوە هاتونەتەوە‪ ،‬هەمو كارەكان پەیوەستن‬ ‫بەبارودۆخی ئێستاوە‪ ،‬ئێمە هەمو ئەركێكمان لەئەستۆ گرتوە بۆ‬ ‫كردنەوەی ئەم پیشانگە تایبەتەو بەتایبەتیش ئەم هونەرمەندە‬ ‫شێوەكارەمان هێناوەتەوە بۆ كوردستان‪.‬‬

‫ژمارەی داهاتوو‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤٣٠‬دووشةممة ‪ 2014/10/2٧‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫پەیکەرەکەی شێرکۆ بێکەس دانرا و شاعیرێک کە پاژنەی لە با بوو‬ ‫خەاڵتەکەیشی درا بە بەختیار عەلی یادی ‪١٦٠‬ساڵەی ئارتۆر ڕامبۆ‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ڕۆژی شەممە‪ ،‬لە دوو مەراسیمی‬ ‫تایبەتدا‪ ،‬پ���ەردە ل��ەس��ەر پەیکەری‬ ‫شاعیری گەورەی کورد شێرکۆ بێکەس‬ ‫لەبەردەم دەزگای سەردەم الدراو هەمان‬ ‫ڕۆژیش‪ ،‬خەاڵتی شێرکۆ بێکەس درا بە‬ ‫ڕووناکبیر و ڕۆماننووسی گەورەی کورد‪،‬‬ ‫بەختیار عەلی‪.‬‬ ‫کاتژمێر ‪ ٣.٣٠‬دەقیقەی پاشنیوەڕۆی‬ ‫ڕۆژی ش��ەم��م��ە‪ ،‬ل���ەب���ەردەم دەزگ���ای‬ ‫س���ەردەم‪ ،‬ل��ەالی��ەن ڕەووف بێگەرد‪،‬‬ ‫هاوڕێی شێرکۆ بێکەس‪ ،‬پەردە لەسەر‬ ‫پەیکەرەکەی الدرا کە لەالیەن هونەرمەند‬ ‫شوان کەمالەوە درووست کرابوو‪.‬‬ ‫ل��ەو مەراسیمەدا‪ ،‬ئ��ازاد بەرزنجی‪،‬‬

‫سەرۆکی دەزگ��ای س��ەردەم‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بە دام��ەزران��دن��ی دەزگ���ای س���ەردەم و‬ ‫کارو چاالکییەکانی قسەی کرد‪ .‬دواتر‬ ‫دەرب���ارەی پێگەی شێرکۆ بێکەس لە‬ ‫ئەدەبیاتی کوردیدا هەڵوەستەی کرد‬ ‫و ڕوون���ی ک����ردەوە‪ ،‬شێرکۆ بێکەس‬ ‫ل��ە ئ��ەدەب��ی��ات و ب����ووارە سیاسی و‬ ‫کەسەیاتییەکی‬ ‫کۆمەاڵتییەکانیشدا‬ ‫ڕەخنەگرانەی هەبوو‪.‬‬ ‫هەروەها سوپاسی د‪.‬تەها ڕەسوڵیشی‬ ‫کرد‪ ،‬کە ئەرکی سپۆنسەری کردنی ئەو‬ ‫کارەی خستۆتە ئەستۆی خۆی‪.‬‬ ‫دوات��ر ل��ەالی��ەن ڕەووف بێگەردەوە‬ ‫پەردە لەسەر پەیکەرەکە الدرا‪.‬‬ ‫دواتر و کاتژمێر ‪٥‬ی هەمان ڕۆژ‪ ،‬لە‬ ‫مەراسیمێکی ت��ردا‪ ،‬خەاڵتی سااڵنەی‬ ‫شێرکۆ بێکەس درا بە بەختیار عەلی‪.‬‬

‫لە گفتوگۆیەکی کراوەدا‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫میوانداریی شێرزاد حەسەن دەکات‬

‫ل��ەو م��ەراس��ی��م��ەش��دا‪ ،‬ه��ی��وا ق��ادر‪،‬‬ ‫وت��ەب��ێ��ژی دەزگ���ای چ��اپ و پەخشی‬ ‫سەردەم‪ ،‬دەربارەی ئەو خەاڵتە قسەی‬ ‫کرد و ئاشکرای کرد‪ ،‬مەبەستیان بووە‬ ‫کە خەاڵتێکی سااڵنە بەناوی شاعیری‬ ‫گەورەی ک��وردەوە ڕابگەیەنن و سااڵنە‬ ‫ن��ووس��ەر و وەرگێڕێکی داهێنەر ئەو‬ ‫خەاڵتە وەربگرن‪.‬‬ ‫دوات��ری��ش خەاڵتەکە ل��ەالی��ەن ئ��ازاد‬ ‫ب��ەرزن��ج��ی��ی��ەوە پێشکەشی بەختیار‬ ‫عەلی ک���راو‪ ،‬ئ��ەوی��ش ل��ە وتەیەکیدا‪،‬‬ ‫ڕایگەیاند‪« :‬وەرگرتنی ئ��ەو خەاڵتە‬ ‫بۆ من‪ ،‬هەم جێگەی شانازییە‪ ،‬هەم‬ ‫بەرپرسیارێتییەکی گەورەیە‪».‬‬ ‫وتیشی‪« :‬هیوادارم سااڵنە ئەو خەاڵتە‬ ‫بە کەسانی شاییستە بدرێت و لە ئاستی‬ ‫هەڵگرتنی ناوی کاک شێرکۆدا بن‪».‬‬

‫هەفتەی ڕاب��ردوو‪ ،‬یادی ‪ ١٦٠‬ساڵەی لەدایکبوونی ئارتۆر‬ ‫ڕامبۆ‪ ،‬شاعیری نەتەوەیی فەرەنسا بوو‪.‬‬ ‫ڕامبۆ‪ ،‬کە لە تەمەنی ‪ ٣٧‬ساڵیدا بە شێرپەنجەی ئێسک‬ ‫ژیانی لەدەستداوە و کۆی کارەکانی لە بەرگێکی تەنکی‬ ‫گالیماردا جێگەی دەبێتەوە‪ ،‬ل��ەڕووی ه��ەژم��ارەوە شتێکی‬ ‫ئەوتۆی بۆ نمایشکردن پێ نییە‪ :‬چەند شیعرێکی زەمەنی‬ ‫گەنجێتی‪ ،‬وەرزی دۆزەخ‪ ،‬ڕۆشنکردنەوە و چەند نامەیەک‪.‬‬

‫بۆ دووەمجار‬ ‫پۆستەچی لە دەرگا دەدات‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫کاتژمێر ‪٣.٣٠‬ی ڕۆژی چوارشەممە‪ ،٢٠١٤/١٠/٢٩ ،‬ڕەخنەی چاودێر‪ ،‬میوانداریی‬ ‫نووسەر و چیرۆکنووس‪ ،‬شێرزاد حەسەن دەکات‪.‬‬ ‫ئێوارەکۆڕەکە کراوە دەبێت بۆ پرسیارە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان‪ .‬لە هۆڵی‬ ‫دیالۆگی دەزگای ڕۆشنگەریی چاودێر‪ ،‬نزیک هۆڵی ڕۆشنبیریی‪ ،‬بەڕێوە دەچێت و‬ ‫هاتن بۆ هەموانە‪.‬‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬

‫دوای باڵو بوونەوەى کتێبی یەکەمى‬ ‫ئیتر لە دەرگ��ا ن��ادات پۆستەچی‪ ،‬کە‬ ‫تایبەت بوو بە نامەى ئەدەبیی نووسەرانى‬ ‫کورد و لەگەڵیشی نامەى نووسەرانى‬ ‫سویدى و ت��ورک و ع��ەرەب و فارسى‬ ‫لەخۆ دەگرێت‪ ،‬وا بۆ ج��اری دووەم‪،‬‬ ‫ئامادەکاری کتێبەکە لە ئامادەکاری و‬ ‫کۆکردنەوەى نامە گرنگ و شاراوەى نیو‬ ‫هەگبەى نووسەراندایە تا ئەو نامانەى‬ ‫کە لە مێژە دەبوو خوێنەر بیانبینێت و‬ ‫نەیبینیون‪ ،‬ئێستا پۆستەچی بیهێنێت‪.‬‬ ‫ب��وش��را ک��ەس��ن��ەزان��ى‪ ،‬ئ��ام��ادەک��اری‬ ‫کتێبەکە‪ ،‬سەبارەت بە ئامادەکاریی‬

‫کتێبی دووەم��ی ئیتر لە دەرگ��ا نادات‬ ‫پۆستەچی‪ ،‬ب��ە ڕەخ��ن��ەی چ��اودێ��ری‬ ‫ڕاگەیاند‪« :‬لە ئیستادا ژمارەیەکى زۆر‬ ‫نامەى دەستخەت و دێرین و پڕبەهای‬ ‫نووسەرانمان الیە‪ ،‬بەاڵم ئەمانە بەس‬ ‫نین‪ ،‬ڕەنگە نووسەرانیک هەبن ئیمە‬ ‫دەس��ت��م��ان پێیان ڕانەگەشتبێت و‬ ‫بیانەوێت نامەمان بۆ بنێرن‪ ،‬بۆیە ئێمە‬ ‫چاوەڕێی ئەوانەش دەکەین و پاشان‬ ‫ب��ە چەند قۆناغێک ک��ارەک��ە ئەنجام‬ ‫دەدەی��ن‪ ،‬چونکە جگە لە نامەکان و‬ ‫نووسینەوەیان بە ڕێنووسی خۆیان‪،‬‬ ‫دەبێت ڕاستکردنەوە و ڕوونکردنەوە و‬ ‫پێشەکى و لێکۆڵێنەوەیەکیش سەبارەت‬ ‫بە نامەکان بخەینەڕوو‪».‬‬

‫ت��ەواو! ئەمانەشی هەموو لە تەمەنی‬ ‫نێوان ‪ ١٦‬و ‪٢١‬دا نووسیوە‪.‬‬ ‫لە ژیانی ئەودا‪ ،‬فێغلێنی لەیاد ناکرێت‪،‬‬ ‫کاتێک لە تەمەنی شانزەساڵییەوە لەگەڵ‬ ‫شاعیری ناسراو پۆڵ ڤێغلێنی دە ساڵ‬ ‫بەتەمەنتر لە لەندەن و پاریس ژیانێکی‬ ‫بۆهیمی گ��وزەران��دووە و پاشان نغرۆ‬ ‫بووە‪ .‬ڤێغلێن بەدوایدا سەفەری کردووە‪،‬‬ ‫دواهەمین شیعرەکانی ڕامبۆی لە بەرگی‬ ‫(ڕۆشنکردنەوە)دا باڵو کردووەتەوە و‬ ‫بەوەش ڕامبۆی بەناوبانگ کردووە‪ .‬گەر‬ ‫ڤێغلێن نەبایە‪ ،‬ئەوا ناوی ڕامبۆ هەر زوو‬ ‫ئاسەواری دیارنەدەما‪.‬‬ ‫دواه��ەم��ی��ن ش��ت ک��ە س��ەب��ارەت بە‬ ‫ئەو بیستراوە‪ ،‬ئەوەیە کە لە ئەفریقا‬ ‫سەرقاڵی بازرگانیی چەک بووە‪.‬‬ ‫ژۆن نیکۆالس ئارتۆر ڕامبۆ ساڵی‬ ‫‪ ١٨٥٤‬لەدایک بووە و ساڵی ‪ ١٨٩١‬کۆچی‬ ‫دوایی کردووە‪ .‬هەتا تەمەنی شانزەساڵی‬ ‫خوێندکارێکی بەهرەمەندی نموونەیی‬ ‫ب��ووە‪ ،‬کە بۆ داڕشتنەکانی ئافەرینی‬ ‫دووریوەتەوە و مایەی شانازیی دایکی‬ ‫بووە‪ .‬بەاڵم هەر ئەوکات شتێک لە ناخی‬ ‫ئەو ئارتور ڕامبۆ الوەدا قوڵپەی هاتووە‬ ‫کە لەگەڵ برایەک و دوو خوشک و بەبێ‬ ‫باوک لە دابڕاوییە شاهانەکەی ئاردێندا‬ ‫گەورە بووە‪ .‬ڕەوتە خاووخلیچکەکەی‬ ‫شتەکان و نەریتە بێمانا و ناکۆتاکان‬ ‫دڕک بوون لە چاویدا‪ .‬وێنەی زەمەنی‬ ‫خوێندگای لەڕاستیدا کوڕێکی ڕێکپۆش‬ ‫و پرچ داهێنراو نیشان دەدات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گەنجێک کە نیگایەکی سەرسەخت و‬ ‫تاریکی لە کامێراکە کردووە‪ .‬پاشان‪ ،‬لە بەهاری ساڵی ‪١٨٧٠‬‬ ‫جۆرج ئیزماباردی مامۆستای الوی بە ئەدەبی ڕەچەشکێن‬ ‫ئاشنای دەکات‪ :‬جۆرج بوخنەر‪ ،‬شارڵ بۆدلێر‪ ،‬ڤیکتۆر هوگۆ‪.‬‬ ‫ئیدی ئاگرەکە دادەگیرسێت‪ ،‬پەرژینەکە دەڕووخێنرێت‪ .‬خانم‬ ‫ڕامبۆ کوڕە ژیرەکەی جارانی خۆی ناناسێتەوە‪ .‬ئارتور ڕامبۆ‬ ‫یاخی دەبێت‪ ،‬وا هەست دەکات وەک بتڵە شەراب سەری‬ ‫کەپس کراوە‪ ،‬تەنها یەک شت لە مێشکیدایە‪ :‬هەڵهاتن! ڕامبۆ‪،‬‬ ‫کوڕە الوە تووڕەکە‪ ،‬لەڕێی غەریزەیەوە پەیوەندیی نێوان زمان‬ ‫و کولتوور‪ ،‬ئەدەب و سیاسەت بۆ خۆی ئاشکرا دەکات‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١٠/2٧‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ڕەخنەکردنی شیعر بە ڕۆمان‬ ‫پێشەکیی ڕۆمانی «ژیان وا له‌ شوێنێكى دیكه‌»‬

‫میالن كوندێرا‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬شێرزاد حه‌سه‌ن‬ ‫«ژی���ان وا له‌ ش���وێنێكى دیك���ه‌» ئه‌وه‌یان‬ ‫ڕست ‌ه ناوداره‌كه‌ى «ڕامبۆ»ى شاعیره‌‪ .‬هه‌مان‬ ‫ڕس���ت ‌ه له‌ الیه‌ن «ئه‌ن���درێ برێت���ن»ه‌وه‌ كرا‬ ‫ب��� ‌ه دواوش���ه‌ى مانیفێس���تى ڕاگه‌یاندنى بزافى‬ ‫س���وریالیزم‪ .‬ل ‌ه مایس���ى (‪)1968‬دا قوتابیانى‬ ‫«پاریس» كردیان به‌ دروشمى خۆیان و له‌سه‌ر‬ ‫دیواره‌كانى زانكۆى س���ۆربۆن ده‌یاننووسییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم س���ه‌ره‌تا ناوونیش���انى ڕۆمانه‌كه‌ى من‬ ‫«س���ه‌رده‌مێكى لیریكى» ب���وو‪ .‬كه‌چى ناچار‬ ‫بووم له‌ دواساته‌وه‌ختدا بیگۆڕم‪ ،‬ئه‌و كاته‌ى ك ‌ه‬ ‫بینی���م خاوه‌نى ده‌زگاكانى په‌خش و چاپه‌مه‌نى‬ ‫ب ‌ه ته‌واوى په‌س���ت و نیگه‌رانن‪ ،‬دیار‌ه گومانیان‬ ‫هه‌بوو له‌وه‌ى كه‌س حه‌وسه‌ڵه‌ى كڕینى كتێبێكى‬ ‫واى هه‌بێ���ت ك���ه‌ ناوونیش���انێكى وا په‌نهان و‬ ‫ئاڵۆزى هه‌یه‌‪.‬‬ ‫«س���ه‌رده‌مێكى لیركى» یان «سه‌رده‌مێكى‬ ‫شاعیرانه‌» ئاماژه‌ی ‌ه ب ‌ه گه‌نجییه‌تى‪ .‬ڕۆمانه‌كه‌ى‬ ‫م���ن چامه‌یه‌كى داس���تانئامێزه‌ س���ه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫گه‌نجییه‌ت���ى و الوان‪ ،‬س���ه‌ره‌ڕاى ئ���ه‌وه‌ش ك ‌ه‬ ‫ش���یكارێكه‌ بۆ ئه‌و دۆخه‌ى ك ‌ه م���ن ناوم ناو‌ه‬ ‫«ب���ار و هه‌ڵوێس���تى لیركى و ش���اعیرانه‌«‪.‬‬ ‫هه‌ڵوێس���تى لیرك���ى و ش���اعیران ‌ه ئاماژه‌یه‌ ب ‌ه‬ ‫وه‌ستانێكى دلێرانه‌ى هه‌ر مرۆڤێك له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫ش���ته‌كاندا‪ ،‬بوونى وز‌ه و هێزێكى شاراوه‌ی هه‌ر‬ ‫بوونه‌وه‌رێك ‌ه بۆ مانه‌وه‌ و به‌ره‌نگارى‪ ،‬یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫خه‌سڵه‌ته‌ سه‌ره‌كییه‌كانى مرۆڤبوونه‌‪ ،‬پێوانه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ رۆحێكى هیومانیستى‪ .‬شیعرى ئاهه‌نگسازى‬ ‫و لیركى وه‌ك ش���ێواز و ژانرێك���ى ئه‌ده‌بی ل ‌ه‬ ‫دێرزه‌مانه‌وه‌ هه‌بووه‌‪ ،‬زاده‌ى چاخ ‌ه جیاوازه‌كان ‌ه‬ ‫و به‌رئه‌نجامێكه‌ بۆ كۆش���ش و ڕوانینى مرۆڤ‪،‬‬ ‫چونكه‌ ل ‌ه چه‌ندین س���ه‌ده‌ى ڕاب���ردوودا مرۆڤ‬ ‫هه‌ڵوێس���ت و وه‌س���تان و به‌رخوردى لیركى و‬ ‫ش���اعیرانه‌ى ه���ه‌ر هه‌بووه‌‪ .‬ش���اعیر نماینده‌ى‬ ‫خه‌سڵه‌ته‌كانى خۆیه‌تى وه‌ك مرۆڤ و هه‌ڵوێست‪.‬‬ ‫گه‌ر بگه‌ڕێینه‌و‌ه بۆ الى «دانتى»‪ ،‬دیسانه‌و‌ه‬ ‫ش���اعیر فیگه‌رێكى گه‌وره‌ی ‌ه ك ‌ه ب ‌ه ناو مێژووى‬ ‫ئاوروپ���ادا هه‌ن���گاوى گه‌وره‌ ده‌نێت‪ .‬ش���اعیر‬ ‫سیمبولى ناسنامه‌ى نه‌ته‌وایه‌تییه‌ (كامۆ‪ ،‬گۆیته‌‪،‬‬ ‫میكیڤیچ‪ ،‬پوشكن)‪ ،‬شاعیر نمایند‌ه و وته‌بێژى‬ ‫شۆڕشه‌كان ‌ه (بیرانگه‌ر‪ ،‬پێتۆفى‪ ،‬مایكۆفسكى‪،‬‬ ‫لۆركا)‪ ،‬شاعیر ده‌نگى مێژووه‌ (هوگۆ‪ ،‬برێتن)‪،‬‬ ‫ش���اعیر بوونه‌وه‌رێكى ئه‌فسانه‌یی و بابه‌تى ناو‬ ‫ڕێوره‌س���مى ئایینییه‌ (پێترارك‪ ،‬بایرن‪ ،‬رامبۆ‪،‬‬ ‫ریلكه‌)‪ ،‬به‌اڵم س���ه‌ربارى ئه‌و هه‌موو ش���تانه‌ش‬ ‫ئه‌م نوێنه‌رى به‌هایه‌كى بڵند و ئه‌تكنه‌كراو‌ه ك ‌ه‬ ‫هه‌موومان ئاماده‌ین به‌ پیتى گه‌وره‌ بینووسین‪:‬‬ ‫شیعر‪.‬‬ ‫به‌اڵم ب���ا بزانین له‌ نیو س���ه‌ده‌ى ڕابردوودا‬ ‫شاعیرى ئاوروپایی چى به‌سه‌ر هات؟ ئه‌مڕۆك ‌ه‬ ‫زۆر كه‌م و ب ‌ه ده‌گمه‌ن ده‌نگى ده‌بیس���ترێت‪ .‬ب ‌ه‬ ‫بێ ئه‌وه‌ى ئاگادار بین‪ ،‬ش���اعیر له‌و دونیا زۆر‬ ‫جه‌نجاڵه‌دا ڕۆیشت و ئه‌و دیمه‌نه‌ى به‌جێهێشت‬ ‫كه‌ بێ ه���ه‌را و غه‌ڵبه‌غه‌ڵب نه‌بووه‌‪( .‬ونبوونى‬ ‫ش���اعیره‌ك ‌ه ب ‌ه ئاش���كرا دیار‌ه ك���ه‌ یه‌كێك ‌ه ل ‌ه‬ ‫نیش���انه‌كانى قۆناغێكى ترس���ناكى ب���ازدان و‬ ‫گواس���تنه‌وه‌ و جێگۆڕكێ ك��� ‌ه ئاوروپا خۆى ل ‌ه‬ ‫ناودا بینییه‌وه‌‪ ،‬كه‌ تاوه‌كو ئێستا نه‌مانتوانیو‌ه‬ ‫ناوێكى بۆ بدۆزین���ه‌وه‌‪ ).‬له‌ میانه‌ى جۆرێك ل ‌ه‬ ‫مه‌زاقى ش���ه‌یتانان ‌ه و ته‌وسئامێزى مێژوودا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫تیای���دا بۆ ماوه‌یه‌كى كورت‪ ،‬ل��� ‌ه ناو ئاوروپادا‪،‬‬ ‫ك ‌ه ش���اعیر توانى ڕۆڵێكى گش���تیگیر و گه‌ور‌ه‬ ‫ببینێ���ت‪ :‬ده‌كه‌وێت���ه‌ دواى (‪)1945‬ه‌و‌ه ك��� ‌ه‬ ‫چه‌ندین شۆڕشی كۆمیونیس���تى ل ‌ه ناوه‌ڕاستى‬ ‫ئاوروپادا به‌رپا بوون‪.‬‬ ‫زۆر گرنگ��� ‌ه ك��� ‌ه جه‌خ���ت له‌س���ه‌ر ئ���ه‌و‌ه‬ ‫بكه‌ینه‌و‌ه ك ‌ه خودى ئه‌و شۆڕش��� ‌ه ساختانه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫«روس���یا» هاورده‌ ده‌ك���ران و به‌ ته‌نها ل ‌ه ژێر‬ ‫س���ایه‌ى هێزى سوپا و پۆلیس���دا ده‌پارێزران‪،‬‬ ‫نكوڵ���ى له‌و‌ه ناكرێت ك ‌ه ئه‌و دۆخانه‌ى ئه‌وس���ا‬ ‫پڕ بوون ل ‌ه س���ایكۆلۆژیایه‌كى شۆڕش���گێڕانه‌ى‬ ‫ش���ێڵگیر و دڵگه‌رمانه‌‪ ،‬ئااڵهه‌ڵگرانى ئه‌و بزاف‬ ‫و شۆڕش���انه‌ س���ۆزێكى ده‌روێش���انه‌یان بوو‪،‬‬ ‫س���یخناخ ب ‌ه هه‌ڵچوون و داچوون‪ ،‬ده‌مارگیرى‬ ‫و شاگه‌ش���كه‌بوونێكى دینداران��� ‌ه ب��� ‌ه هاتن و‬ ‫دامه‌زراندن���ى دونیایه‌كى تازه‌‪ ،‬به‌ ش���ێوه‌یه‌كى‬ ‫ڕه‌هاگه‌رانه‌‪ .‬دواجار ش���اعیره‌كان هه‌ستیان كرد‬ ‫كه‌ ئیدى ته‌واو‪ ،‬ئه‌وه‌تا ش���انۆى راس���ته‌قینه‌ى‬

‫خۆی���ان دۆزیوه‌ته‌و‌ه و كاتى ئه‌وه‌ هاتووه‌ بچن ‌ه‬ ‫سه‌ر ته‌خته‌ى شانۆكه‌‪ .‬وایان مه‌زه‌نده‌ ده‌كرد ك ‌ه‬ ‫كاتى ئه‌وه‌ هاتووه‌ ڕۆڵى ئاسایی و شكۆمه‌ندانه‌ى‬ ‫خۆیان ببینن له‌و دراما مه‌زن و دره‌وش���اوه‌یه‌ى‬ ‫ئاوروپادا‪ ،‬نه‌ گومانیان هه‌بوو و ن ‌ه زانیارییه‌كى‬ ‫كه‌م له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه‌ له‌ دواچركه‌دا به‌ڕێوه‌به‌ر‬ ‫و ده‌رهێنه‌رى شانۆگه‌رییه‌ك ‌ه كۆى به‌رنامه‌كه‌یان‬ ‫گۆڕی���وه‌ و ب ‌ه نی���ازن نمایش���ێكى زۆر هیچ و‬ ‫گاڵته‌جاڕانه‌ پێشكه‌ش به‌ بینه‌ران بكه‌ن‪.‬‬ ‫من خۆم بینه‌ر و گه‌واهیده‌ر و ش���ایه‌تى ئه‌و‬ ‫قۆناغ و س���ه‌رده‌م ‌ه بووم «ك ‌ه تیایدا شاعیر و‬ ‫جه‌لالد ده‌ست ل ‌ه ناو ده‌ست پێكه‌و‌ه سه‌ردارى‬ ‫ئ���ه‌و ڕۆژگاره‌ ب���وون»‪ ،‬من ل ‌ه نزیك���ه‌و‌ه ئه‌و‬ ‫نمایش���ه‌م بینى‪ .‬من خۆم گوێم له‌ هێژا «پۆل‬ ‫ئێلوار»ى شاعیرى فره‌نسا بوو ك ‌ه بێ په‌رد‌ه و‬

‫«‬

‫گه‌نجییه‌تى‪ .‬دایكایه‌تى‪ .‬هه‌تا مرۆڤ و پیاوه‌تى‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها شیعریش‪ .‬من به‌ هه‌ر دوو چاوى خۆم‬ ‫جیهانێكى به‌ها و پرنس���یپ ‌ه له‌رزۆكه‌كانم بینى‪،‬‬ ‫داڕزا و لێكهه‌ڵوه‌ش���اوه‌‪ ،‬دواتر هێدى هێدى‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫درێژایی تێپه‌ڕینى ڕۆژگار و س���ااڵكان فیگه‌ر و‬ ‫كاره‌كته‌رى «جارۆمل» و دایكى و دڵداره‌كانى‬ ‫له‌ب���ه‌ر چاوم و زه‌ینمدا به‌رجه‌س���ت ‌ه ده‌بوون و‬ ‫شێوه‌ى ته‌واوى خۆیان وه‌رگرت‪.‬‬ ‫هه‌رگیز نه‌ڵێیت جارۆمل ش���اعیرێكى خراپ‬ ‫و ب���ه‌دكاره‌! ئه‌وه‌یان ده‌بێت به‌ لێكدانه‌وه‌یه‌كى‬ ‫ساد‌ه و هه‌رزانى چیرۆك و سه‌رگوزشته‌ى ژیانى‬ ‫ئه‌و ش���اعیر‌ه الوه‌‪ .‬بی���رت نه‌چێت كه‌ جارۆمل‬ ‫له‌م ڕۆمانه‌دا ش���اعیرێكى به‌ه���ره‌داره‌‪ ،‬خاوه‌ن‬ ‫خه‌یاڵ و هه‌س���ت و نه‌ستێكى مه‌زنه‌‪ .‬ئه‌م وه‌ك‬ ‫مرۆڤ ورد و ب ‌ه سه‌لیق ‌ه و هه‌ستیاره‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه‬

‫قۆناغ ‌ه بكه‌م‪ ،‬نه‌شمخواس���توو‌ه وه‌س���فى بكه‌م‬ ‫و پێیدا هه‌ڵبڵێم یان سه‌رزه‌نش���تى بكه‌م‪ .‬ئێم ‌ه‬ ‫نه‌هاتووی���ن قۆناغێك هه‌ڵبژێری���ن ته‌نها له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ى بۆته‌ خولیامان باس���ی ئه‌و س���ه‌رده‌م ‌ه‬ ‫بكه‌ین بۆ خودى ئه‌و س���ه‌رده‌مه‌ و هیچى دیكه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵك���و پتر بۆ ئه‌وه‌ بوو‌ه ك ‌ه باس ل ‌ه ڕۆژگارێك‬ ‫بكه‌ی���ن ك��� ‌ه زۆر ب��� ‌ه وردى و زیره‌كان ‌ه ته‌ڵ ‌ه و‬ ‫فاقه‌ى بۆ ش���اعیر و نووسه‌رانى وه‌ك «رامبۆ»‬ ‫و «لێرمنتۆڤ» داناوه‌‪ ،‬بگره‌ ل ‌ه پاڵ ئه‌وه‌شدا‪،‬‬ ‫ویستویه‌تى فاق ‌ه و داو بۆ لیركیزم و گه‌نجان و‬ ‫رۆحى شاعیران ‌ه دابنێت‪ .‬ب ‌ه واتایه‌كى دیكه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ڕۆماننووس‪ ،‬دۆخ و هه‌ڵوێس���تێكى دیاریكراوى‬ ‫مێژوو ده‌بێ���ت به‌ تاقیگایه‌ك���ى ئانترۆپۆلۆجى‬ ‫ك ‌ه تیایدا ب ‌ه دواى ئه‌و پرس���یار‌ه سه‌ره‌كییه‌دا‬ ‫بگه‌ڕێت‪ :‬ئایا مه‌به‌س���ت له‌ بوونى ئاده‌میزادان ‌ه‬ ‫چیی���ه‌؟ ئه‌زموونى مرۆیان ‌ه چ���ى ده‌گه‌یەنێت؟‬ ‫س���ه‌باره‌ت ب���ه‌م ڕۆمانه‌‪ ،‬دیس���انه‌وه‌ چه‌نده‌ها‬ ‫پرس و پرس���یارى له‌م چه‌ش���ن ‌ه و په‌یوه‌ندیدار‬ ‫خۆیان ڕه‌پێش ده‌كه‌ن‪ :‬ئایا دۆخ و هه‌ڵوێس���تى‬ ‫لیركى و ش���اعیرانه‌ چى ده‌گه‌ێنێت؟ گه‌نجبوون‬ ‫و گه‌نجییه‌ت���ى چى ده‌گه‌یەنێت؟ ئایا دایكێك چ‬ ‫ڕۆڵێكى ئاڵۆز و ش���اراوه‌ى هه‌یه‌ بۆ پێكهێنانى‬ ‫جیهانێكى لیركى و شاعیران ‌ه بۆ پیاوێكى گه‌نج؟‬ ‫ئه‌ى ئه‌گ���ه‌ر تافى الوییه‌تى بۆ خۆى قۆناغێكى‬ ‫پڕ له‌ ئه‌زموون بێت‪ ،‬كه‌وات ‌ه چ په‌یوه‌ندییه‌ك ل ‌ه‬ ‫نێوان بێ ئه‌زموونى و ناش���اره‌زایی و ئاره‌زووى‬ ‫گه‌یشتن به‌ ڕه‌هاگه‌رى و ئه‌وپه‌ڕى كه‌ماڵ چییه‌؟‬ ‫یان ل��� ‌ه نێ���وان ڕه‌هاگه‌رى و جۆشوخرۆش���ى‬ ‫شۆڕش���دا؟ ئایا ب ‌ه چ ش���ێوه‌یه‌ك هه‌ڵوێس���تى‬ ‫لیرك���ى و ش���اعیران ‌ه خ���ۆى ل���ه‌ ن���او خودى‬ ‫خۆشه‌ویستیدا ئاشكرا ده‌كات؟ ئایا فۆرمه‌كانى‬ ‫لیركى و ش���اعیرانه‌ ل ‌ه ناو خۆشه‌ویستیدا هه‌ن؟‬ ‫له‌ ته‌ك ده‌یه‌ها پرس���یارى دیك���ه‌ له‌ ناوئاخنى‬ ‫ئه‌م ڕۆمانه‌دا‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ته‌‪ ،‬ڕۆمان‪ ،‬وه‌اڵمى ئه‌و هه‌موو پرسیاران ‌ه‬ ‫ناداته‌وه‌‪ .‬خودى پرسیاره‌كان له‌ هه‌نووكه‌دا بۆ‬ ‫خودى خۆیان وه‌اڵم���ن‪ ،‬چونكه‌ «هایدێگه‌ر»ى‬ ‫فه‌یله‌س���ووف پوخت���ى كردۆت���ه‌وه‌‪ :‬گه‌وهه‌ر و‬ ‫كرۆكى مرۆڤ فۆرمى پرسیار وه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫زۆر له‌ مێژ‌ه یه‌كه‌می���ن بیرۆكه‌ى ئه‌م ڕۆمان ‌ه‬ ‫له‌ الى م���ن گه‌اڵڵه‌ بووه‌‪ ،‬ڕێك ل ‌ه ناوه‌ڕاس���تى‬ ‫په‌نجاكانى ئه‌م سه‌ده‌یه‌‪ .‬من ده‌مخواست گرفت‬ ‫و كێشه‌یه‌كى ئێستاتیكى‪ /‬جوانناسی چاره‌سه‌ر‬ ‫بكه‌م‪ :‬ڕۆمانێك بنووس���م ك��� ‌ه «ڕه‌خنه‌كردنى‬ ‫شیعر» بێت‪ ،‬گه‌رچى بۆ خودى خۆى شیعرئامێز‬ ‫بێت (تین و تاو و رۆحى شیعر و چڕى و هێزى‬ ‫خه‌یاڵ بگوێزێت���ه‌وه‌ و به‌ هه‌مووانى بگه‌ێنێت‪).‬‬ ‫م���ن ل ‌ه {‪}1969‬دا ئ���ه‌م ڕۆمانه‌م ت���ه‌واو كرد‪.‬‬ ‫به‌ختم نه‌بوو ل ‌ه «بۆهیمیا» باڵوى بكه‌مه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫{‪}1973‬دا له‌ پاریس كه‌وته‌ به‌ر چاوان‪ ،‬ساڵێك‬ ‫دواتر ل ‌ه «ئه‌مری���كا»دا و ب ‌ه وه‌رگێڕانێكى زۆر‬

‫جارۆمل له‌م ڕۆمانه‌دا شاعیرێكى به‌هره‌داره‌‪ ،‬كوڕیژگه‌یه‌ بایى خۆى بیژى و جانه‌وه‌ره‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم دڕنده‌بوونى ئه‌م شتێكى شاراوه‌ى ناو ڕۆحى هه‌موومانه‌‪ .‬ئه‌و رۆحه‌ ئه‌هریمه‌نیی ‌ه‬ ‫له‌ منیشدا هه‌یه‌‪ .‬هه‌وه‌سی ده‌عبائاساى جارۆمل له‌ تۆشدا هه‌یه‌‪ .‬له‌ نووسه‌ران و شاعیرانى‬ ‫وه‌ك «رامبۆ» و «شێللی» و «هوگۆ»دا هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه ناو هه‌موو گه‌نجاندا هه‌یه‌‪ ،‬له‌ هه‌موو‬ ‫قۆناغ ‌ه جیاوازه‌كان و ڕژێمه‌كاندا‬

‫زۆر ئاش���كرا و ئاهه‌نگێرانه‌ ڕایده‌گه‌یاند ك ‌ه دوا‬ ‫جار دادپه‌روه‌رى «ستالین» هاتۆت ‌ه پاى ئه‌وه‌ى‬ ‫ه���اوڕێ «پراگ»ییه‌كه‌ى پۆل ئێل���وار بۆ ژێر‬ ‫په‌تى سێدار‌ه بنێرێت‪ .‬من ل ‌ه كتێبى (پێكه‌نین‬ ‫له‌ یادكردن)دا ئه‌م چیرۆك���ه‌م گێڕاوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫راستیدا ئه‌م ڕه‌فتاره‌ى پۆل ئێلوارى براده‌رم ل ‌ه‬ ‫دڵمى دا‪ ،‬هێدمه‌گرتى بووم‪ ،‬بگر‌ه تاس���اندمى‪:‬‬ ‫ئه‌و كاته‌ى ك ‌ه مرۆڤخنكێن و جه‌لالده‌كان خه‌ڵكى‬ ‫ده‌كوژن سه‌یروسه‌مه‌ره‌ نییه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و وه‌خته‌ى‬ ‫شاعیرێك (شاعیرێكى ناوداریش) چه‌پڵه‌یان بۆ‬ ‫لێده‌دات و له‌و كۆرس���ی ئه‌و كوش���تنوبڕینه‌دا‬ ‫گۆرانى ده‌چڕێت‪ ،‬ئه‌وس���ا هه‌ر هه‌موو سیستمى‬ ‫به‌هاكان و پرنس���یپه‌كان ك ‌ه ل ‌ه الى هه‌موومان‬ ‫پیرۆز‌ه له‌به‌ر یه‌كدى هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌‪ .‬ئه‌وساك ‌ه‬ ‫هیچ ش���تێك نامێنێ���ت مای���ه‌ى دڵنیایی ئێم ‌ه‬ ‫بێت‪ .‬هه‌موو ش���تێك ده‌بێت ب��� ‌ه مایه‌ى گێرم ‌ه‬ ‫و كێش���ه‌ و گرفتى گه‌وره‌‪ ،‬ده‌ئاڵۆزكێت‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫ب��� ‌ه مای���ه‌ى تێڕام���ان و پرس���یار و گومان و‬ ‫شیكردنه‌وه‌‪ :‬به‌ تایبه‌تى ئه‌وه‌ى ك ‌ه ناومان ناو‌ه‬ ‫شۆڕش و پێشكه‌وتن ده‌كه‌ونه‌ ژێر پرسیاره‌وه‌‪.‬‬

‫ئه‌و كوڕیژگه‌ی ‌ه بای���ى خۆى بیژى و جانه‌وه‌ره‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم دڕنده‌بوونى ئه‌م ش���تێكى ش���اراوه‌ى ناو‬ ‫ڕۆحى هه‌موومانه‌‪ .‬ئ���ه‌و رۆحه‌ ئه‌هریمه‌نییه‌ ل ‌ه‬ ‫منیشدا هه‌یه‌‪ .‬هه‌وه‌س���ی ده‌عبائاساى جارۆمل‬ ‫له‌ تۆشدا هه‌یه‌‪ .‬له‌ نووسه‌ران و شاعیرانى وه‌ك‬ ‫«رامبۆ» و «شێللی» و «هوگۆ»دا هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ن���او هه‌موو گه‌نجاندا هه‌یه‌‪ ،‬ل���ه‌ هه‌موو قۆناغ ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كان و ڕژێمه‌كاندا‪ .‬جارۆمل وه‌ك مرۆڤ‬ ‫و شاعیر به‌رهه‌مى كۆمیونیزم نییه‌‪ .‬كۆمیونیزم‬ ‫ب ‌ه ته‌نها ئه‌و دیو‌ه نادیار و شاراوه‌ى كاره‌كته‌رى‬ ‫جارۆملى بۆ ئێمه‌ ڕۆش���ن كردۆته‌وه‌‪ ،‬سه‌ربارى‬ ‫ئ���ه‌وه‌ى ك��� ‌ه كۆمیونیزم به‌ ته‌نها ئه‌و ش���ته‌ى‬ ‫به‌ڕه‌ڵال كردوو‌ه و خس���تۆیه‌تیی ‌ه ڕوو ك ‌ه ل ‌ه ژێر‬ ‫هه‌لومه‌رجى جی���اوازدا خه‌فه‌ و خامۆش بووه‌‪،‬‬ ‫یان ب ‌ه ئارامى خه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫گه‌رچ���ى چیرۆك���ى جارۆم���ل و دایك���ى ل ‌ه‬ ‫قۆناغێك���ى دیاریكراوى مێ���ژوودا ڕوویداوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه ڕاس���تگۆییه‌و‌ه وێنه‌ى نه‌خشێندراوه‌‪ ،‬ب ‌ه بێ‬ ‫كه‌مترین مه‌به‌س���تى تانه‌وته‌شه‌ر و گاڵته‌جاڕى‪،‬‬ ‫من ئامانجیش���م نه‌ب���ووه‌ به‌ ته‌نها باس���ی ئه‌و‬

‫نایابى «پیته‌ر كوسی» خوێنه‌رانى ئینگلیززان‬ ‫پێی ئاش���نا بوون‪ ،‬پیته‌رى وه‌رگێڕ باش���ترین‬ ‫وه‌رگێ���ڕى ئه‌مریكیی��� ‌ه ك ‌ه بتوانێ���ت ل ‌ه زمانى‬ ‫«چیكى»ی���ه‌و‌ه داهێنه‌رانه‌ ئ���ه‌م كار‌ه بكات‪،‬‬ ‫ك ‌ه خۆى خاوه‌نى خه‌اڵتى كتێبى نیش���تمانییه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه راس���تیدا دواى س���ااڵنێكى زۆر س���ه‌رله‌نوێ‬ ‫گه‌ڕای���ه‌وه‌ بۆ وه‌رگێڕانه‌كه‌ى خ���ۆى‪ ،‬به‌ نیازى‬ ‫پێداچوون���ه‌و‌ه و نزیكردن���ه‌وه‌ى ڕۆمانه‌كه‌م له‌و‬ ‫ش���ێواز و ناوه‌رۆكه‌ى ده‌قه‌ ڕه‌سه‌نه‌كه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫ئاره‌زوویه‌ك���ى دڵگه‌رمانه‌ى خۆى بوو به‌ رۆحى‬ ‫كه‌ماڵ‪ ،‬به‌و واتای���ه‌ى كه‌ ئه‌م خۆى هونه‌رمه‌ند‬ ‫و داهێن���ه‌رى تاقان���ه‌ى نێ���و وه‌رگێڕه‌كان���ه‌‪.‬‬ ‫م���ن ل ‌ه دڵ���ه‌وه‌ بۆ كۆى ه���ه‌وڵ و ڕه‌نج و كار‌ه‬ ‫ناوازه‌كه‌ى پیته‌ر سوپاسی ده‌كه‌م و وه‌ك هاوڕێ‬ ‫ده‌سته‌كانى ده‌گوشم‪.‬‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫ژیان وا ل ‌ه شوێنێكى دیكه‌‪.‬‬ ‫ڕۆمانى‪ :‬میالن كوندێرا ‪1969 /‬‬ ‫و‪ .‬له‌ ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬شێرزاد حه‌سه‌ن‪.‬‬ ‫ده‌زگاى چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م ‪ /‬پاییزى‪2014 /‬‬

‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫‪1‬‬ ‫برینه‌كان ده‌بنه‌ وش��ه‌‪ ،‬وشه‌كان ل ‌ه جه‌سته‌ى‬ ‫مێژوومان��دا نابن��ه‌ بری��ن‪ ،‬مێژووم��ان ڕوبارێكه‌‬ ‫دووب��اره‌ لێ��ى ده‌په‌ڕین��ه‌وه‌‪ ،‬زم��ان و زه‌م��ان و‬ ‫نیش��تیامن هه‌ر یه‌ك��ه‌ و په‌لێكت ڕاده‌كێش��ن‪،‬‬ ‫خه‌م ل��ه‌ هه‌ناوتا چرۆ ده‌كا‪ :‬ئ��ه‌رێ تۆ نه‌ته‌وه‌ى‬ ‫یان دارس��تان؟ شه‌ومان چه‌ند سه‌ده‌ى خایاند‪:‬‬ ‫ئ��ه‌رێ خ��ۆرى س��ه‌ر به‌یداخه‌كه‌ت به‌ڕاس��تى‬ ‫خ��ۆره‌؟ ئیرت به‌ كه‌نار قه‌ناعه‌ت ناكه‌م‪ ،‬چیرت دوو‬ ‫قه‌ف��ی پانتۆڵه‌ك��ه‌م هه‌ڵناكه‌م و ل��ه‌ دووره‌وه‌ له‌‬ ‫نه‌هه‌نگه‌كان بڕوانم‪ .‬كه‌واته‌ ئه‌ى نه‌فىس ئازیزم‪:‬‬ ‫به‌ره‌و ده‌ریا‪ ،‬به‌ره‌و قواڵیى ده‌ریا ‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ئه‌ى نیشتیامن بۆ ده‌بێ هه‌موو شتێ‬ ‫بدۆڕێنم‪،‬‬ ‫تا بتبه‌مه‌وه‌؟‬ ‫ئه‌وه‌ چۆن منت برده‌وه‌‪،‬‬ ‫بێ ئه‌وه‌ى هیچ بدۆڕێنى؟‬ ‫‪3‬‬ ‫شوێنت هه‌یه‌ بوه‌ستم؟‬ ‫ئه‌م زه‌وییه‌ هه‌ر ده‌سوڕێته‌وه‌ و‬ ‫لێناگه‌ڕێ رۆژگارم له‌الت جێبێڵم ‪.‬‬ ‫ژیان هێنده‌ خێرا ده‌ڕوا‪،‬‬ ‫به‌ىش ژاكاندىن قژى ئه‌و مندااڵنه‌ش ناكا‪،‬‬ ‫به‌ خلیسكانه‌ى به‌رائه‌تدا به‌ره‌و پیری غلۆر‬ ‫ده‌بنه‌وه‌ ‪.‬‬ ‫زۆر له‌ دار ده‌چیت ‪:‬‬ ‫چه‌ند كۆنیش بیت‪ ،‬ده‌توانیت ئاگرى گه‌وره‌‬ ‫بكه‌یته‌وه‌ ‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫به‌ خوێندنه‌وه‌ى خه‌ون نه‌بێت‪ ،‬مه‌حاڵ‬ ‫نانوورسێته‌وه‌‬ ‫له‌ سێبه‌ره‌وه‌ بڕۆ جه‌سته‌‪،‬‬ ‫له‌ ته‌ماشاوه‌ بڕۆ بینین‪،‬‬ ‫به‌ رسوشت بڵى مه‌منوونت نیم‪،‬‬ ‫له‌ش‪ :‬پیربوون و نه‌خۆىش و مردن‪،‬‬ ‫رۆح‪ :‬ئه‌و كات ‌ه _ با_یه‌ كه‌ كه‌نار دووره‌ ‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ده‌شێ مێژوو چرپا بووبێت‪،‬‬ ‫كه‌چى بۆ ئێمه‌ هه‌میشه‌ سه‌رین بووه‌ ‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫نه‌ته‌وه‌كه‌م‬ ‫له‌و جوتیاره‌ ده‌چێت‪،‬‬ ‫كه‌ خاوه‌ىن ڕه‌گه‌‪ :‬به‌اڵم به‌رى دیار نییه‌ ‪.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ له‌ مێژوودا‬ ‫خۆى كه‌وانه‌یى ڕێ ده‌كا‪،‬‬ ‫بۆیه‌ هیچ تیرێك ناهاوێژێ ‪.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫ئایدۆلۆژیا سه‌یرترین پۆشاكه‌ ‪:‬‬ ‫ئه‌و كاته‌ى دایده‌كه‌نیت‪،‬‬ ‫ده‌تڕازێنێته‌وه‌ ‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١٠/2٧‬‬

‫‪3‬‬

‫مانەوە‪ ،‬یان بەرەو مەنفا‬ ‫میلۆش و شیمبۆرسکا‬

‫نیلس هاو‬ ‫و‪ .‬لە دانیمارکییەوە‪ :‬ئاالن پەری‬

‫میلۆش و شیمبۆرسکا‬

‫ئەم س���اڵ «پاتریک مۆدیانۆ» خەاڵتی نۆبێلی‬ ‫ئەدەبیات���ی ب���ردەوە‪ ،‬وەک هەم���وو جارێ���ک لە‬ ‫ڕێکەوتێکی چاوەڕواننەکراودا‪ ،‬کاتێک س���کرتێری‬ ‫گش���تیی ئەکادیمیای س���وێدی دەرگاکەی کردەوە‬ ‫و ن���اوی ب���راوەی خەاڵت���ی نۆبێل���ی ئەدەبیاتی‬ ‫باڵوک���ردەوە بۆ میدیاکانی جیه���ان‪ ،‬کە هەموویان‬ ‫لە «س���تۆکهۆڵم» چاوەڕێ بوون‪ .‬هەموو ساڵێک‬ ‫لەم کاتانەدا دەبێت���ە ئاهەنگ و ئەم جۆرە هەواڵە‬ ‫دڵخۆش���کەرانە زۆر بە خێرایی ل���ە تەواوی جیهان‬ ‫باڵو دەبێتەوە‪.‬‬ ‫من ئەو ساڵە لە «وارشۆ» بووم‪ ،‬کاتێک خەاڵتی‬ ‫نۆبێلیان بەخشییە «تۆماس ترانسترۆمەر»‪ .‬لەژێر‬ ‫هەتاوی مانگی ئۆکتۆبەر لەگەڵ چەند ش���اعیرێکی‬ ‫جیهانی لە حەوشەی ماڵی وێژە دانیشتبووین‪ .‬چەند‬ ‫خولەکێ���ک دوای کاتژمێر یەکی تێپەڕاندبوو‪ ،‬ناوی‬ ‫«ترانس���ترۆمەر» خولەک لەدوای خولەک لە سەر‬ ‫مێزەکان دەوترایەوە‪ .‬ڕۆژنامەوانێک پرس���یاری لە‬ ‫«وێسالڤا شیمبۆرسکا»ی خەڵکی پۆڵۆنیا کرد کە‬ ‫ئەویش براوەی نۆبێلە‪« :‬چی دەڵێیت سەبارەت بە‬ ‫بیس���تنی هەواڵی پێدانی خەاڵتی نۆبێل بۆ تۆماس‬ ‫ترانسترۆمەر؟»‬ ‫لە وەاڵمدا وتی‪« :‬بێڕادە پێم خۆش���بوو تا وام‬ ‫لێهات لەسەر یەک پێ باز بدەم‪».‬‬ ‫وەاڵمێک هەرگی���ز لە یاد ناکرێ���ت‪ ،‬لەو کاتەدا‬ ‫«شیمبۆرس���کا» ‪ ٨٨‬س���اڵ ب���وو‪ ،‬بیرکردنەوەی‬ ‫دەربڕینی خۆش���ییەکەی بەو شێوەیە یادگارییەکی‬ ‫دڵخۆشکەری بەجێهێشتووە‪.‬‬ ‫زۆر لەو نووس���ەرە تازان���ە وەک قەرەج بوونەتە‬ ‫گەڕی���دە‪ ،‬لە مەنفا دەژین چونک���ە حکومەتی ئەو‬ ‫واڵتەی کە لێی هاتوونەت���ە دەرەوە مافی ئازادیی‬ ‫ڕادەربەڕین���ی تی���ا نییە‪ .‬ڕێکخ���راوی «پێن»ی*‬ ‫نێودەوڵەت���ی یەکێک ل���ە ئەرک���ە گرنگەکانی کە‬ ‫گرتوویەتیە ئەس���تۆ و بە بەردەوام���ی ئەو جۆرە‬ ‫نووس���ەرانە ئەدۆزێتەوە و پاڵپش���تیی نووسەر و‬ ‫ڕۆژنامەنووس���ەکانی هەموو جیه���ان دەکات کە لە‬ ‫زیندانن‪.‬‬ ‫هەندێک لەو رژێمانە ئازادیی ڕادەربڕین بە کارێکی‬ ‫دژ ب���ە خۆیان دادەنێن‪ ،‬سانس���ۆر دەخەنە س���ەر‬ ‫ئەنتەرنێت و چاپەمەنیی���ەکان‪ ،‬ئەمە دیاردەیەکی‬ ‫زانراوە‪ .‬بۆ ئ���ەوەی ڕووب���ەڕووی ڕەخنە نەبنەوە‬ ‫هەندێک لەو ڕژێمانە خواردن و ش���وێنی مانەوەی‬ ‫ب���ێ بەرامبەر دەدەنە نووس���ەرەکان ل���ە زیندان‪.‬‬ ‫ل���ەو کارانە نەک تەنها ڕەزیل���ی ناکەن بەڵکوو زۆر‬ ‫گەمژانەش دەیکەن‪ -‬هەر کۆمەڵگەیەکی دروس���ت‬ ‫پێویس���تی بە ئازادیی ڕادەربڕین و ئاڵوگۆڕکردنی‬ ‫دەی���دەکان هەیە‪ .‬ئێمە تەنها ب���ە نان ناژین‪ ،‬ئەوە‬ ‫کاری حکوومەتە پاڵپشتیی تەواوەتی ئەدەب بکات؛‬ ‫لە کاتێکدا ئەرکی نووس���ەرەکان نووسینی کتێبی‬ ‫باش���ە و لە هەندێ کاتدا ئەگەر پێویس���تی کرد لە‬ ‫ڕێگەی ڕەخنەکانیانەوە بە گژ دەسەاڵتدا بچنەوە‪.‬‬ ‫هەموو دەزان���ن کە ئەرک و ڕۆڵی کۆمەڵگەیەکی‬ ‫تەندروست بەو شێوەیەیە‪ .‬کاتێک «شارل بۆدلێر»‬ ‫س���اڵی ‪« ١٨٥٧‬گوڵەکانی خراپە»ی باڵوکردەوە‪،‬‬ ‫دواب���ەدوای ئەوە ڕەوانەی دادگا کرایەوە و تۆمەتی‬

‫کافربوونی درایە پاڵ‪ .‬لەو سەردەمەدا کێ ئیمپراتۆر‬ ‫یان س���ەرۆکی فەڕەنسا بوو؟ کەس ئێستا لە یادی‬ ‫نییە‪ ،‬ڕەمزە سیاسییەکان دەگەڕێنەوە بۆ سێبەر‪،‬‬ ‫لە بەرامبەردا کتێبەکەی «بۆدلێر» بە ش���اکارێکی‬ ‫پتەو مەزنە دەکرێت‪.‬‬ ‫مێژووی «پۆڵۆنیا» پڕێتی لەو جۆرە نووسەرانە‪،‬‬ ‫کاتێک باس���ی ڕێزنەگرت���ن لە ئازادی���ی ڕادربڕین‬ ‫دەکرێت‪ :‬مانەوەیان یان ڕووکردنە مەنفا‪.‬‬ ‫خانم���ی ش���اعیر «وێس�ل�اڤا شیمبۆرس���کا»‬ ‫لەدایکبووی ساڵی ‪ ،١٩٢٣‬سەرهەڵدانی نازیستەکان‬ ‫و دواتر بێباکیی ڕژێمی ش���یوعیی سۆڤیەتیش���ی‬ ‫بینی���وە‪ .‬زۆرب���ەی ژیان���ی خ���ۆی ل���ە پۆڵۆنیا‬ ‫بەس���ەربردەوە بە تایبەت لە شاری «کراکۆڤ»‪،‬‬

‫ل���ەوێ خوێندنی تەواو ک���ردووە و وانەی وتۆتەوە‬ ‫و شیعریش���ی نووس���یوە‪ .‬خۆی ب���ەدوور گرت لە‬ ‫دەس���ەاڵت و وەچانی خۆی بۆ نووس���ین تەرخان‬ ‫کرد‪ .‬کۆی س���ەرجەم بەرهەمەکانی پێکهاتووە لە‬ ‫‪ ٣٥٠‬شیعری لیریک‪ .‬کاتێک پرسیاریان لێ کرد بۆ‬ ‫بەرهەمی زیاترت باڵونەکردۆتەوە‪ ،‬لەوەاڵمدا گوتی‪:‬‬ ‫«تەنەکەی خۆڵم هەیە»‪ .‬ئەم ش���ێوازی نوکتە و‬ ‫گاڵتەجاڕییە لە ش���یعرەکانی «شیمبۆرسکا» زۆر‬ ‫بەدیدەکرێ���ت‪ .‬ئەو لە زمانی ه���ەر ڕۆژێکییەوە بە‬ ‫شیعرێکی مەزن دەتوێنێتەوە‪ .‬شیعرەکانی هەڵگری‬ ‫ژیانی ئاس���ایین بە بژێریکردنی هەلومەرج و ش���تە‬ ‫مادییەکان‪ ،‬هەروەک لە ش���یعری «پشیلەیەک لە‬ ‫ئەپارتمانێکی چۆڵ» دەردەکەوێت‪ ،‬پش���یلەکە بە‬ ‫تەنیای���ە لەگەڵ کااڵکانی ماڵەوە‪ ،‬چراکە‪ ،‬فەرش و‬ ‫کانتۆرەکان‪ ،‬لە کاتێک���دا خاوەنەکەی لەوێ نییە‪،‬‬ ‫ڕەنگە لە ئیش بێت‪ ،‬ڕەنگە مردبێت‪.‬‬ ‫لە چامە بەناوبانگەکەی «هیچ ش���تێک دووبارە‬ ‫نابێتەوە» شیمبۆرسکا لە شوێنێک وا دەنووسێت‪:‬‬ ‫«هیچ ش���تێک ئ���ەوەی ڕویداوە جارێک���ی تر روو‬ ‫ناداتەوە‪ /‬لەبەر ئەوەی���ە لە دایک دەبین‪ /‬دەمرین‬ ‫بێ ئەوەی هیچ کارایەکمان هەبێت‪ /‬بێ ئەوەی بەو‬ ‫شتانە ڕاهاتبین‪.‬‬ ‫«وێس�ل�اڤا» بۆ یەکەم جار و دواجار لە ساڵی‬ ‫‪٢٠١٢‬دا کۆچی دوایی کرد‪.‬‬ ‫یەکێک ل���ەو گەڕیدانەی کە مەنف���ای هەڵبژارد‬ ‫«گیزالڤ میلۆش»ــە‪ .‬لە س���اڵی ‪ ١٩٥٠‬پۆڵۆنیای‬ ‫جێهێش���ت و یەکەم جار لە فەڕەنس���ا گیرسایەوە‪،‬‬

‫دوات���ر ویالیەتە یەکگرتووەکان���ی ئەمەریکا کە بۆ‬ ‫چەندین ساڵ پرۆفیسۆری زمان و وێژەی «ساڵڤی»‬ ‫بوو لە زانکۆی «بێرکیلی» لە کالیفۆرنیا‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٨٠‬خەاڵت���ی نۆبێلی پێ بەخش���را‪ .‬دوابەدوای‬ ‫ڕوخان���ی دیواری بەرلی���ن و تەنگەژەکانی پۆڵۆنیا‬ ‫گەڕایەوە واڵت‪ .‬ئەم س���اڵ ‪ ١٠‬ساڵ بەسەر مردنی‬ ‫تێدەپەڕێ���ت و وەک «شیمبۆرس���کا» لە ش���اری‬ ‫«کراکۆڤ» نێژراوە‪.‬‬ ‫هەت���ا ئێس���تا نووس���ینەکانی «میل���ۆش» لە‬ ‫زۆربەی جیهان بایەخ���ی پێدەرێت‪ .‬ئەو ئەزمونەی‬ ‫کە لە س���اتەوەختی الوێتیدا لە نێوان نازیستەکان‬ ‫و س���تالینەکان پەیدایکرد زۆر ل���ە ئەزمونی چەند‬ ‫نوس���ەرێکی بەرچ���اوی ئ���ەم س���ەردەمە ب���ەدی‬ ‫دەکرێ���ت‪ ،‬کاتێک جیهان لە گۆڕانکاریەکی ئەوتۆدا‬ ‫خ���ۆی دەبینێتەوە‪ .‬چۆن چینی ڕۆش���نبیری خۆی‬ ‫ڕۆشن ئەکات لە س���ایەی دەسەاڵتی تۆتالیتاریدا؟‬ ‫«میلۆش» لەو مەیدانەدا توانی کاردانەوەی ناخی‬ ‫خۆی ش���ی بکات بۆ ئەو پارادۆکسانە‪ ،‬بە جۆرێک‬ ‫خ���ۆی ب���ە تاوانب���ار دەزانی لە ئاس���ت ڕاکردن و‬ ‫بەجێهێشتنی خەڵکی خۆی‪.‬‬ ‫کارکردنێک���ی ب���ە هێز ل���ە خود و ب���ەراورد بە‬ ‫گاڵتەک���ردن بە خود ئەو دوو ه���ۆکارە وا لە هەر‬ ‫ش���یعرێک دەکەن نەمر بێت‪ .‬لە ش���یعری « ‪Ars‬‬ ‫‪»poetic‬دا دەنووس���ێت‪« :‬شیعر تەنها لەکاتی‬ ‫دەگمەن و نەویستی پێویس���تە بنووسرێت‪ /‬تەنیا‬ ‫ب���ە هی���وا و لەژێ���ر بەرگەنەگرتنێک���ی بێمەودا‪/‬‬ ‫کەسەباش���ەکان تەنها ئێم���ە وەک ڕزگارکەر بەکار‬ ‫دەهێنن بۆ ڕۆحی ئەهریمەنەکان‪».‬‬ ‫ل���ە «وارش���ۆ» خ���ۆم ک���رد ب���ە دوکان���ی‬ ‫کتێبفرۆش���ییەکدا‪« ،‬میل���ۆش و شیمبۆرس���کا»‬ ‫ل���ە ڕەف���ەکان جیگایەکی زۆریان داگی���ر کردووە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی یادداشتنامەکان و وتار و شیعرەکانیان‪.‬‬ ‫داوای کوپێک قاوەم کرد و بۆ چەند کاتژمێرێک بە‬ ‫تامەزرۆوە پەڕەی کتێ���ب و ڕۆژنامە پۆڵۆنییەکانم‬ ‫هەڵدایەوە‪ .‬دوات���ر کتێبێکی «میلۆش»م کڕی بە‬ ‫ناونیشانی «بە شانازیەوە شیرۆخۆرین ‪Proud‬‬ ‫‪.»to Be a Mammal‬‬ ‫س���واری پاس���ێک بووم ک���ە ئاڕاس���تەکەی بە‬ ‫پێچەوانەی ڕوباری «ویس�ل�ا» ب���ەرەو «پراگا»‬ ‫دەڕۆیش���ت‪ ،‬تەنها ناوچەیەکی «وارشۆ»یە کە لە‬ ‫جەنگی جیهانیی دووەمدا بەر کاولکاری نەکەوتووە‪.‬‬ ‫خانووە کۆنە بەس���ەریەککەوتووەکانی «پراگا» لە‬ ‫ساڵی س���ییەکان پۆڵۆنیای بڵند کردبوو‪ .‬تۆزقاڵێ‬ ‫جێ پەنجەی هەریەک لە س���تالین و هیتلەر هێشتا‬ ‫پێ���وەی ماوە‪ .‬تان���ک و زرێپۆش���ەکانی ئەڵمان و‬ ‫ڕووس���ەکان لەبەردەم دڵەڕاوکێی سیگارکێش���انی‬ ‫س���ەربازە گەنج���ەکان‪ ،‬بەس���ەر ئەم ش���ەقامەنە‬ ‫خولیان خواردبوو‪« .‬میلۆش» لە س���اڵی چلەکان‬ ‫بێ���رەدا تێپەڕیوە‪ ،‬خۆی و ش���یعرە نوێکانی کە لە‬ ‫جانتاکەیدان و بەڕێگاوەیە بۆ خوێندنەوەیان یان بۆ‬ ‫دیدەنیی هاوڕێیەکی ڕێیگرتووە‪.‬‬ ‫ئ���ەو وازی لە هەموو ش���تێکی هێن���ا و بەرەو‬ ‫مەنف���ا بەڕێکەوت‪ .‬پش���تی کردە هەم���وو بڕیار و‬ ‫فەرمانەکان���ی دەس���تەاڵت‪ ،‬لەبەر ئ���ەم هۆکارەیە‬ ‫شیعرەکانی دەخوێنرێتەوە و لە هەموو جیهان یادی‬ ‫دەکرێتەوە‪ .‬یەکێکە لەو کەس���ایەتییانەی هێمایەک‬ ‫لە قاچی خۆیان بە جێهێش���تووە لە ڕێی گوشینی‬ ‫پێاڵوەکانی‪.‬‬

‫««‬ ‫ڕۆمانى سه‌ماى سڕبوون‬ ‫ونبوونى كۆدى سه‌فه‌ر و بێده‌سه‌اڵتیى خه‌یاڵ‬ ‫هاوڕێ توانا مێرگه‌سەرى‬ ‫نابێ بیشارمه‌و‌ه گه‌وره‌ترین كێماسییه‌ك ل ‌ه‬ ‫خۆمدا هه‌س���تى پێده‌كه‌م ئه‌وه‌ی��� ‌ه ك ‌ه ناتوانم‬ ‫له‌كاتى خوێندن���ه‌وه‌ى ڕۆماندا ئاگام ل ‌ه زه‌ینم‬ ‫بێت‪ ،‬ئاخر من ده‌چم ‌ه ناو ڕۆمانه‌كه‌و‌ه و وه‌ك‬ ‫جاسووسێك ده‌مه‌وێت زۆرترین شت بزانم!‬ ‫من نازانم كه‌ى بوو‪ ،‬بۆ یه‌كه‌م جار ده‌س���تم‬ ‫ب ‌ه خوێندنه‌و‌ه كرد‪ ،‬به‌اڵم ده‌زانم ك ‌ه خوێندنه‌و‌ه‬ ‫ئێستا بۆت ‌ه به‌ش���ێك ل ‌ه ئازار‪ ،‬ئازارێك مه‌گه‌ر‬ ‫هه‌ر خۆێنه‌ر‌ه ژانگرتووه‌كانى كتێب بیزانن‪.‬‬ ‫په‌ش���یمانم ك ‌ه خۆم ئاڵووده‌ى خوێندنه‌و‌ه‬ ‫ك���رد‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه ئه‌م ‌ه ڕاس���تگۆیانه‌ترین قس���ه‌ى‬ ‫خوێنه‌رێك بێت ‪.‬‬ ‫گه‌ره‌كم���ه‌ به‌كورت���ى هه‌ن���دێ ش���ت بڵێم‬ ‫له‌باره‌ى رۆمانى (س���ه‌ماى س���ڕبوون)ى ئارام‬ ‫شێخوه‌س���انىیەوە‪ ،‬پێش ئ���ه‌وه‌ى ڕۆمانه‌ك ‌ه‬ ‫بخوێنمه‌وه‌‪ ،‬گوێبیس���تى هه‌ندێ ش���ت بووم‪،‬‬ ‫له‌ب���اره‌ى ده‌قه‌ك���ه‌وه‌‪ ،‬بێگوم���ان ئه‌وه‌ی���ش‬ ‫هانده‌رێكى باش���بوو‪ ،‬كه‌ چڕت���ر و به‌له‌ززه‌تتر‬ ‫بچمه‌ قوواڵیى ده‌قه‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گ���ه‌ر خه‌یاڵ و بێزه‌ین���ى‪ ،‬فریوى نه‌دابم‪،‬‬ ‫یه‌كه‌م ڕۆم���ان كه‌ خوێندمه‌و‌ه رۆمانى (دایك)‬ ‫بوو‪ ،‬ماكس���یم گورگى رێك وه‌سه‌فى دایكمى‬ ‫كردب���وو‪ ،‬به‌اڵم من ئه‌و باڤێله‌ نه‌بووم‪ ...‬دواتر‬ ‫چه‌ن���د ڕۆمانێكى ترم خۆێنده‌وه‌‪ ،‬كه‌ ئێس���تا‬ ‫ناتوان���م ڕیزیان بكه‌م‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ نه‌بێ ك ‌ه له‌یه‌ك‬ ‫ش���ت تێگه‌یشتم ك ‌ه ڕۆمان بۆ مرۆڤى مۆدێرن‪،‬‬ ‫خاڵیی ‌ه ل���ه‌ تێڕامان‪ ،‬ته‌نه���ا تووتیى ڕۆژانه‌ى‬ ‫ب���ازاڕه‌ و خوێندن���ه‌وه‌ى ڕۆم���ان بێماناترین‬ ‫كارێك���ه‌‪ ،‬بۆ ئ���ه‌و توخمه‌ ل ‌ه م���رۆڤ‪ .‬ئێمه‌ى‬ ‫پیاوى بازاڕ و هاشوهووشین‪ ،‬باشترین مرۆڤێك‬ ‫ك ‌ه حه‌كیم بێ���ت ئه‌وه‌ی ‌ه زۆرتری���ن كه‌مالیات‬ ‫بك���ڕێ‪ .‬ئاخ گۆڕى ماركس ل��� ‌ه كوێیه‌ تا بچم‬ ‫كێله‌كانى ته‌ركه‌م ب ‌ه فرمێسك‪ ،‬مرۆڤ تووشى‬ ‫چ فه‌نا بوونێك بووه‌!‬ ‫كاتێك ده‌س���تم ب ‌ه خوێندنه‌وه‌ى (س���ه‌ماى‬ ‫سڕبوون) كرد‪ ،‬نیوه‌شه‌و بوو‪ .‬هه‌ر له‌ سه‌رتاو‌ه‬ ‫كه‌ حیكایه‌تخوان ده‌س���تى به‌ س���ه‌فه‌ر كرد‪،‬‬ ‫منیش وه‌ك س���ێبه‌ر دواى كه‌وتم‪ ،‬جارجارێك‬ ‫به‌جێ ده‌م���ام‪ ،‬ئه‌مه‌یش بۆ ئه‌و‌ه ده‌گه‌ڕایه‌وه‌‪،‬‬ ‫حیكایه‌تخ���وان په‌له‌ى ده‌كرد بۆ گه‌یش���تن و‬ ‫منیش دوودڵ بووم ل ‌ه گه‌یشتن‪ .‬هه‌ر دواى چه‌ند‬ ‫الپه‌ڕەیه‌ك حه‌زم ده‌كرد دووباره‌ بگه‌ڕێمه‌وه‌ بۆ‬ ‫دواوه‌‪ ،‬چونك ‌ه وام هه‌س���ت ئه‌كرد نه‌متوانیو‌ه‬ ‫هه‌م���وو ئ���ه‌م دیمه‌نانه‌ باش ببین���م‪ ،‬كه‌ له‌م‬ ‫س���ه‌فه‌ره‌دا ئه‌كه‌وتن ‌ه پێش چاو‪ .‬سه‌فه‌رێكى‬ ‫نادیار و دوور بۆ كه‌شفكردنى نزكترین و كورتین‬ ‫ڕێگا‪ .‬ده‌الله‌ت و كۆده‌كانى ئه‌م سه‌فه‌رانه‌‪ ،‬پڕ‬ ‫بوون له‌ عیرافان و ئیش���كالیه‌تى ئه‌نتۆلۆجى‪،‬‬ ‫به‌اڵم عیرفانییه‌تێك داب���ڕاو نا ل ‌ه كۆاڵنه‌كانى‬ ‫ژیان‪ ،‬ئه‌میان ڕووحانیه‌تێكى ئاس���ووده‌به‌خش‬ ‫ب���وو ب���ه‌اڵم وجوودییه‌تێكى ئیمانیم هه‌س���ت‬ ‫پێكرد‪ ،‬ك ‌ه ڕیشه‌كانى ل ‌ه وجوودییه‌تى سارته‌ر‬ ‫و هایدگه‌ر و كۆلن وێڵس���ن جی���اواز بوو‪ .‬ئه‌م‬ ‫وجوودییه‌ته‌ ئیمانییه‌ى نووسه‌ر باسى ده‌كات‪،‬‬ ‫زیات���ر الى كیرك���ه‌گار ئه‌دۆزیت���ه‌و‌ه نه‌ك الى‬

‫هه‌وادارانى وجودیه‌تى ئیلحادى‪.‬‬ ‫ده‌كرێ بڵێین‪ ،‬له‌ (س���ه‌ماى س���ڕبوون) دا‬ ‫ل ‌ه ده‌‌س���ت ته‌نیایى و تاریكى سه‌فه‌ر ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم دروس���ت بۆ ه���ه‌ر ش���وێنێك بچین‪،‬‬ ‫تاریك���ى ئاماده‌ی ‌ه و ته‌نیاییش كۆتایى نایه‌ت‪،‬‬ ‫ش���وپنهاوه‌ر گوته‌نى بۆ هه‌ر ش���وێنێك بچیت‬ ‫(ئاس���امان هه‌ر شینه‌‪ ،‬نازانم چه‌نده‌ ئه‌توانین‬ ‫ل ‌ه س���ه‌فەر به‌رده‌وام بین‪ ،‬به‌اڵم هه‌میش ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫له‌س���ه‌فه‌رین‪ ،‬خه‌یاڵكردنى ئێمه‌ بۆ شارێك یا‬ ‫شوێنێك ك ‌ه بتوانێ ئه‌و گه‌ڕۆكییه‌ بوه‌ستێنێ‪،‬‬ ‫گه‌ڕانێكى ب���ێ هوده‌و به‌رده‌وام���ى ئه‌ده‌ب و‬ ‫فه‌لس���ه‌ف ‌ه بووه‌‪ .‬له‌نگه‌رگرتنى ئ���ه‌ده‌ب یان‬ ‫فه‌لس���ه‌فه‌ ل ‌ه گه‌ڕان‪ ،‬ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌ بۆ ئه‌به‌دیه‌ت‬ ‫ناوه‌س���تێ‪ ،‬زانس���ت یان باش���تر وای��� ‌ه بڵێن‬

‫ڕووگه‌یه‌كى فه‌لس���ه‌فه‌ى پۆزه‌تیڤیسته‌كان بۆ‬ ‫ئه‌مه‌ بوو‪ ،‬زانس���ت بتوانێ چێژى سه‌فه‌ره‌كان‬ ‫نه‌هێڵێ و ته‌نیایى به‌ نامۆبوون بسپێرێ‪ .‬ئه‌م‬ ‫دۆخ���ه‌ى مۆدێرنه‌ى زانس���تى خوڵقاندوویه‌تى‬ ‫ن���ه‌ك هه‌ر ته‌نیایى ل���ێ نه‌تۆراندووین به‌ڵكوو‬ ‫ڕاس���تر وایه‌ بڵێن‪ :‬ته‌نیات���رى كردووین‪ ،‬ئاخر‬ ‫زانست ڕووناكى به‌خشى‪ ،‬وه‌لێ ناخى ڕووناك‬ ‫نه‌كردینه‌وه‌‪ ،‬چون ئه‌میان زانست ناتوانێ پێ‬ ‫بگات‪ ...‬ئه‌ده‌ب ب ‌ه ژانره‌كانى هه‌میش��� ‌ه وه‌ك‬ ‫ته‌لیسكۆبێك گه‌ره‌كیه‌تى ڕۆڵگێڕى ئه‌م دۆخ ‌ه‬ ‫هه‌الهه‌البووه‌ی ناخى مرۆڤ بێت‪.‬‬ ‫خوێندن���ه‌وه‌ى (س���ه‌ماى س���ربوون) و‬ ‫خس���تنه‌ڕووى ش���ڕۆڤه‌یه‌كى كورت‪ ،‬كارێكى‬ ‫زه‌حمه‌ت بوو‪ ،‬هه‌رچه‌ن���د دواى خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫ڕۆمانه‌ك���ه‌‪ ،‬به‌په‌ل��� ‌ه ب���ووم بۆ ئ���ه‌وه‌ى ئه‌و‬ ‫ش���تان ‌ه بڵێم‪ .‬ته‌فس���یركردنى ڕۆمان و له‌بار‌ه‬ ‫نووس���ینى ڕۆمان بۆ من زێده‌ ئاڵۆزه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫م���ن خوێنه‌رێكى ڕۆمانم‪ ،‬ئه‌وه‌ى له‌ باره‌ى ئه‌م‬ ‫ڕۆمانه‌ش���ه‌و‌ه به‌ تامه‌زرۆیى نووسیم‪ ،‬دیدێكى‬ ‫یه‌كجار گشتییه‌ و ئه‌كرێ ئه‌م ‌ه ناو بنێن نامه‌‪،‬‬ ‫یان وڕێنه‌كانى خوێنه‌رێك‪ ،‬نه‌ك ڕانانى رۆمان‪.‬‬

‫پیتەر ئینگلوند سکرتێری ئەکادیمیای سوێدی قسە بۆ میدیا دەکات‬ ‫دەربارەی خەالتی نۆبێلی ‪ ٢٠١٤‬بۆ ئەدەب‬

‫پ‪ :‬مس���تەر پیتەر‪ ،‬دەتوانی باس���ی‬ ‫خەاڵتکراوی نۆبێلی ‪٢٠١٤‬مان بۆ بکەیت؟‬ ‫پیتەر‪ :‬ئەمسال خەاڵتی نۆبێل بەخشرا‬ ‫بە نووسەری فەرەنسی پاتریک مۆدیانۆ‪،‬‬ ‫پاتریک س���الی ‪ ١٩٤٥‬لە پاریس لە دایک‬ ‫بووە‪ ،‬تا ئێس���تا ‪ ٣٠‬کتێبی نووس���یوە‪.‬‬ ‫چیرۆکی مندااڵن و سیناریۆی سینەماییش‬ ‫دەنووسێ‪ ،‬بەاڵم بە ڕۆماننووس ناسراوە‪.‬‬ ‫کتێبەکان���ی قەبارەیان بچووکە‪ ،‬لە ‪-١٣٠‬‬ ‫‪ ١٥٠‬الپ���ەڕە تێناپ���ەرن‪ .‬بابەتی هەموو‬

‫دەتوانی ڕۆمانێکی پاتریک مۆدیانۆ پاشنیوەڕۆیەک‬ ‫بخوێنیتەوە‪ ،‬هەمان ڕۆژ دوای نانخواردنی ئێوارەش یەکێکی‬ ‫تریشی بخوێنیتەوە‪ .‬چونکە ئەوپەڕی ‪ ١٥٠-١٣٠‬الپەڕەن‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫جەالل بەرزنجی‬

‫نووس���ینەکانی بریتی���ن لە‪ ،‬ی���ادەوەری‬ ‫دەرب���ارەی وێڵبوون‪ ،‬کات‪ ،‬ناس���نامە و‬ ‫گەڕان‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ئایا بەرهەمەکانی وەرگێڕدراونەتە‬ ‫سەر زمانە جیهانییەکان؟‬ ‫پیتەر‪ :‬بەرهەمەکانی بۆ س���ەر زمانی‬ ‫سویدی زیاتر لە ئینگلیزی وەرگێڕدراون‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ش���وێنی لە ئەدەبی فەرەنس���یدا‬ ‫چۆنە؟‬ ‫پیت���ەر‪ :‬پاتری���ک ل���ە فەرەنس���ا بە‬ ‫ناوودەنگە‪ ،‬بەاڵم لە دەرەوەی فەرنس���ا‬ ‫خەڵک کەم دەیناسن‪.‬‬ ‫پ‪ :‬گوتت کتێبەکانی بچووکن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫یەکێک بیەوێت بەرهەمەکانی بخوێنێتەوە‪،‬‬

‫پێش���نیار دەکەیت بە کام کتێبی دەست‬ ‫پێ بکات؟‬ ‫پیت���ەر‪ :‬ڕۆمان���ی (غەریبیکردن���ی‬ ‫کەس���ێک) لەو ڕۆمانەدا باسی بزربوونی‬ ‫یادەوەرییەکانی دەکات‪ ،‬هەوڵ دەدات لە‬ ‫ڕێگەی مێژووەوە بیاندۆزێتەوە‪ .‬ڕۆمانێکی‬ ‫خۆش و سەیرە‪ .‬بە شێوەیەکی بنەڕەتی‬ ‫باسی یادەوەری و کات دەکات‪.‬‬ ‫پ‪ :‬لە کوێ دەژی؟‬ ‫پیت���ەر‪ :‬لە پاریس‪ .‬ش���ارەزای هەموو‬ ‫گ���ەڕەک‪ ،‬ک���ۆاڵن و ش���ەقامەکانیەتی‪،‬‬ ‫نووس���ینەکانی ب���ەزۆری ل���ە ب���ارەی‬ ‫پاریس���ەوەن‪ .‬پاتریک ه���ەوڵ دەدات لە‬ ‫ڕێگەی یادەوەرەکانییەوە بگەڕێتەوە ئەو‬

‫کاتانەی بیریان دەکات‪.‬‬ ‫پ‪ :‬پێدەچێ زوو بچیتە ناو‬ ‫دنیای نووسینەکانی‪.‬‬ ‫پیتەر‪ :‬بە شێوازێکی سادە‬ ‫و جوان دەنووسێ‪ .‬دەتوانی‬ ‫ڕۆمانێک���ی پاش���نیوەڕۆیەک‬ ‫بخوێنیتەوە‪ ،‬هەمان ڕۆژ دوای‬ ‫نانخواردنی ئێوارەش یەکێکی‬ ‫تریشی بخوێنیتەوە‪.‬‬ ‫پ‪ :‬قس���ەت لەگەڵ���ی‬ ‫کردووە؟‬ ‫پیت���ەر‪ :‬جارێ ن���ا‪ ،‬هەوڵ‬ ‫دەدەم ل���ە نزیکتری���ن کاتدا‬ ‫پەیوەندی پێوە بکەم‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١٠/2٧‬‬

‫‪4‬‬

‫ڕۆمانی دوكتۆر ژیڤاگۆ‬

‫««‬

‫له‌ شه‌ڕى نێوان كه‌رملین و ده‌زگاى هه‌واڵگریى ئه‌مه‌ریكادا‬ ‫دیارترین و گه‌وره‌ترین نووس���ه‌رو ش���اعیرانى ئه‌و‬ ‫واڵته‪ ‌،‬وه‌لێ ئه‌م كتێبه‌ هه‌ر به‌مه‌نده‌و‌ه ناوه‌س���تێ‬ ‫هناء علیان‬ ‫به‌ڵكو ش���ۆڕده‌بێته‌و‌ه بۆقس���ه‌كردن له‌سه‌ر ژیانى‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬گه‌یالن محەمەد‬ ‫(باس���ترناك) و ڕه‌گوڕیشه‌ى ڕۆمانه‌كه‌ى تاده‌گات ‌ه‬ ‫ل��� ‌ه ب���اره‌گاى ده‌زگاى ناوه‌ندی���ى هه‌واڵگرى ئه‌و بۆمبایه‌ى ك ‌ه ته‌قییه‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه به‌چاپگه‌یاندنى‬ ‫ئه‌مه‌ریكا ل ‌ه فه‌رجنیا مۆزه‌خانه‌یه‌كى تایبه‌ت هه‌ی ‌ه ڕۆمانه‌ك ‌ه له‌س���اڵى (‪ )1957‬و به‌خشینى خه‌اڵتى‬ ‫ك���ه‌ بۆ بینه‌ر و جه‌ماوه‌رى ئاس���ایى ده‌رگاى وااڵ نۆبێل بۆ ئه‌ده‌ب به‌باس���ترناك‪ ،‬دواتر دێت ‌ه س���ه‌ر‬ ‫ن���اكات و گرنگى ئه‌م مۆزه‌خانه‌یه‌ به‌ پێى ئه‌وه‌ى باس���كردنى سروشتى ده‌س���تێوه‌ردانى ئه‌مه‌ریكاو‬ ‫ك��� ‌ه له‌ ماڵپه‌ڕى تایبه‌ت به‌و یه‌كه‌یه‌دا باس كراو‌ه سوربوونى له‌س���ه‌ر به‌كارهێنانى ئه‌م ڕۆمانه‌ وه‌ك‬ ‫له‌س���ه‌ر ئه‌نته‌رنێت له‌وه‌دای ‌ه ڕێنمایى و ئاڕاسته‌ى چه‌كێكى پڕوپاگه‌نده‌كارى دژ به‌ (كه‌رملین)‪.‬‬ ‫له‌ڕاس���تیدا (بوریس باسترناك) نیوه‌ى ته‌مه‌نى‬ ‫كه‌س���انى س���ه‌ر به‌و ده‌زگای���ه‌ ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ى‬ ‫به‌وپ���ه‌ڕى توانا و پیش���ه‌گه‌رایییه‌و‌ه كاره‌كانیان به‌نووس���ینى ئه‌م ڕۆمان���ه‌و‌ه برده‌س���ه‌ر‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌ئه‌نج���ام بگه‌یەنن‪ ،‬له‌و ش���تومه‌ك ‌ه تایبه‌تانه‌ى ئه‌وه‌ى له‌گه‌نجێتیدا شاعیرێكى بلیمه‌ت بوو به‌اڵم‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه پێش���انگاى ئه‌و مۆزه‌خانه‌یه‌دا نمایشكراو‌ه به‌هره‌ى په‌خشاننووس���ین وه‌ك به‌هره‌ى شاعیرى‬ ‫نوس���خه‌یه‌كى ده‌گمه‌ن���ى ڕۆمانه‌ك���ه‌ى (بوریس الى باس���ترناك به‌هێز نه‌بوو س���ه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌یش‬ ‫باسترناك)‌ه وات ‌ه (دوكتۆر ژیڤاگۆ) كه‌له‌ دووتوێى له‌س���ه‌ره‌تاى ده‌س���تپێكردنى ژیان���ى ئه‌ده‌بی���دا‬ ‫بڕیارێكى یه‌كالیك���ه‌ره‌وه‌ى دا به‌وه‌ى كه‌ڕۆمانێكى‬ ‫شه‌سه‌د په‌ڕه‌دایه‪.‬‬ ‫‌ئ���ه‌م كتێب��� ‌ه ته‌نه���ا پارچه‌یه‌ك���ى ئه‌ده‌بیی ‌ه دورودرێ���ژ بنووس���ێت‪ ،‬چه‌ش���نى ڕۆمانه‌كان���ى‬ ‫ك ‌ه ل���ه‌م مۆزه‌خانه‌ی���ه‌دا نمایش���كراوه‪ ‌،‬ئه‌مه‌یش س���ه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌م‪ ،‬كاتێك په‌یوه‌ندى ئه‌ویندارى‬ ‫ئ���ه‌و‌ه ده‌رده‌خات كه‌ده‌زگاى ناوه‌ندى س���یخوڕى تێكهه‌ڵكێش���ده‌كرا له‌گ���ه‌ڵ بۆچوونى سیاس���ى و‬ ‫ئه‌مه‌ریك���ى گرنگ���ى زۆرى داوه‌ ب���ه‌م ڕۆمان���ه‌‪ ،‬گۆڕانكاریی��� ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا وای به‌باش���زانى‬ ‫له‌چوارچێ���وه‌ى جه‌نگ���ى نه‌رم���ی دژ به‌یه‌كێتى بابه‌ت���ى ڕۆمانه‌كه‌ى له‌باره‌ى شۆڕش���ى ش���وبات‬ ‫س���ۆڤیه‌تى جاران‪ ،‬بۆماوه‌ى نیو س���ه‌د‌ه ده‌زگاى وئوكتۆب���ه‌ر و جه‌نگى ناوخۆوه‌ بێ���ت‪ ،‬ئه‌و وه‌ك‬ ‫هه‌واڵگریى ئه‌مه‌ریكى ئه‌وه‌ى ئه‌شارده‌وه‌ كه‌گرنگى خۆى هاوسه‌رده‌مى ئه‌و ڕوداوانه‌ بووه‌‪.‬‬ ‫(باس���ترناك) له‌ساڵى ‪1932‬وه‌ ده‌ست ده‌كات‬ ‫داوه‌ به‌ڕۆمانه‌ك���ه‌ى باس���ترناك و نكوڵى ده‌كرد‬ ‫ل���ه‌وه‌ى ڕۆمانێكى له‌و ج���ۆره‌ى البێت‪ ،‬تادواجار ب���ه‌ نووس���ینى ڕۆمانه‌كه‌ى و له‌و كاته‌دا هێش���تا‬ ‫كۆمه‌ڵێك ڕاپۆرت جه‌ختی���ان كرده‌و‌ه له‌وه‌ى ك ‌ه گه‌ش���تبین ده‌بێ���ت به‌ئه‌نجام���ى ش���ۆڕش به‌اڵم‬ ‫ئه‌و ده‌زگای���ه‌ تێوه‌گالوه‌ ب���ه‌ باڵوكردنه‌وه‌ى ئه‌و له‌دواى ده‌ستپێكردنى سیاسه‌تى داپڵۆسێنه‌رانه‌ى‬ ‫(ستالین) باسترناك هه‌موو ئه‌وه‌ى كه‌ نووسیبوى‬ ‫ڕۆمانه‌ قه‌ده‌غه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫جارێك���ى دیك ‌ه ئه‌م مه‌س���ه‌له‌ی ‌ه هاته‌وه‌ کۆڕى س���ووتانى له‌به‌رئه‌وه‌ى هه‌س���تى كرد نووس���ینى‬ ‫باس���وخواس به‌تایبه‌ت���ى دواى ئ���ه‌وه‌ى هه‌ردوو ئه‌وه‌ى كه‌بیرى لێده‌كاته‌وه‌ له‌سه‌ر كاغه‌ز مه‌ترسى‬ ‫نووسه‌ر ((بیته‌ر فین‪ ،‬بیترا كویفى)) كتێبێكیان له‌سه‌ر دروست ده‌كات‪.‬‬ ‫(باس���ترناك) دوو ك���ه‌ڕه‌ت به‌ش���ێوه‌یه‌كى‬ ‫باڵوكرده‌وه‌ به‌ناونیشانى (دۆزى ژیڤاگۆ) كه‌رملین‬ ‫و ده‌زگاى هه‌واڵگرى ئه‌مه‌ریكا شه‌ڕ له‌سه‌ر كتێبى ناڕاس���ته‌وخۆ له‌گه‌ڵ س���تالیندا به‌یه‌كگه‌یشتوون‪،‬‬ ‫قه‌ده‌غه‌كراو «ئه‌م كتێبه‌ زۆر ب ‌ه وردودرشتی باس كاتێ س���تالین به‌ش���ێوه‌یه‌كى كتوپ���ڕ په‌یوه‌ندى‬ ‫ل���ه‌وه‌ده‌كات چۆن ده‌زگاى س���یخوڕى ئه‌مه‌ریكى ته‌له‌فون���ى پێ���وه‌ده‌كات تاپرس���یارى لێبكات و‬ ‫به‌هاوكاریی ده‌زگاى سیخوڕى به‌ریتانى نوسخه‌یه‌كى بۆچوونى وه‌ربگرێت له‌باره‌ى (ئوسیب مندلستام)‬ ‫ل���ه‌ كتێبى (دوكت���ۆر ژیڤاگۆ) ده‌س���تكه‌وتووه‌و كه‌له‌وكاته‌دا ده‌ستبه‌س���ه‌ر كرابوو چونك ‌ه كتێبى‬ ‫هه‌وڵی���داو‌ه ئ���ه‌و ڕۆمان��� ‌ه له‌چوارچێوه‌یه‌كى زۆر گاڵته‌ئامێ���زى له‌س���ه‌ر دیكتات���ۆر ده‌نووس���ى و‬ ‫فراواندا باڵوبكاته‌وه‌‪ .‬به‌مه‌به‌س���تى ش���ێواندن و باڵویده‌ك���رده‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم باس���ترناك له‌وه‌اڵمه‌كه‌یدا‬ ‫دزێوكردنى وێنه‌ى یه‌كێتى س���ۆڤیه‌ت به‌تایبه‌تى ڕوون نه‌ب���وو‪ .‬ته‌نانه‌ت س���تالین تۆمه‌تبارى كرد‬ ‫له‌به‌رچ���اوى خ���ودى س���ۆڤیه‌تیه‌كان‪ ،‬له‌ڕێگه‌ى به‌وه‌ى كه‌كه‌مته‌رخه‌مه‌ له‌به‌رگریكردن له‌هاوڕێكه‌ى‪،‬‬ ‫تیشكخستنه‌س���ه‌ر سیاس���ه‌تى س���ه‌ركوتكه‌ر و كاتێكیش هه‌واڵى ئه‌و په‌یوه‌ندیكردن ‌ه ته‌له‌فونیی ‌ه‬ ‫داپڵۆس���ێنه‌رانه‌ى ده‌وڵه‌ت���ى س���ۆڤیه‌ت دژى باڵوب���ووه‌وه‌‪ ،‬هه‌ندێ���ك هێرش���یان كرده‌ س���ه‌ر‬

‫باس���ترناك و به‌ترسنۆك وه‌س���فیان كرد‪ ،‬دواتر‬ ‫كاتێك ناوى باس���ترناك له‌لیس���تى ئه‌وكه‌سانه‌دا‬ ‫دێت كه‌سزاى سێداره‌دانیان به‌سه‌ردا سه‌پێنراوه‌‪،‬‬ ‫س���تالین به‌س���وكایه‌تیپێكردنه‌و‌ه ده‌ڵێت‪ :‬واز له‌و‬ ‫شێته‌ بهێنن ئه‌و شێته‌ له‌سه‌ر هه‌ور ده‌ژى‪.‬‬ ‫باس���ترناك هه‌وڵى ده‌دا له‌به‌رچ���او وونبێت و‬ ‫س���ه‌رنج ڕانه‌كێش���ێت‪ .‬دواى چه‌ن���د ده‌یه‌یه‌كیش‬ ‫ش���تێكى چاوه‌ڕاننه‌ك���راو بوو كه‌كه‌س���ێكى وه‌ك‬ ‫ئ���ه‌و بۆمبایه‌ك���ى ئه‌ده‌بى به‌قه‌ب���اره‌ى (دوكتۆر‬ ‫ژیڤاگ���ۆ) له‌ناو ماڵى یه‌كێتى س���ۆڤیه‌تدا بهاوێت‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئه‌زموون���ى له‌گ���ه‌ڵ س���تالین به‌تایبه‌تى‬ ‫له‌باره‌ى مه‌س���ه‌له‌كه‌ى (ماندلس���تام)و سه‌ربارى‬ ‫كۆمه‌ڵێ���ك سازش���كردن له‌پێن���اوى پاراس���تنى‬ ‫ژیانی���دا‪ ،‬ش���وێنه‌وارى هه‌س���تكردن به‌ت���اوان و‬ ‫په‌ش���یمانى له‌ناخیدا به‌جێهێش���ت‪ ،‬ڕه‌نگه‌ ئه‌م ‌ه‬ ‫یه‌كێك له‌پاڵنه‌ره‌كانى بووبێت تاكودژى ش���ۆڕش‬ ‫بنووسێت‪.‬‬ ‫باس���ترناك له‌س���اڵى (‪)1946‬دا ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه‬ ‫بۆنووس���ینى ڕۆمانه‌ك���ه‌ى دواى ئه‌وه‌ى ئاس���تى‬ ‫س���ه‌ركوتكردن كه‌مده‌بێت���ه‌وه‪ ‌،‬له‌كات���ى جه‌نگى‬ ‫جیهانی���ى دووه‌م���دا‪ ،‬هه‌وره‌ه���ا چاوپێكه‌وتن���ى‬ ‫له‌گه‌ڵ (ئولفا ئیفنس���كاى)ى كچ ‌ه رۆژنامه‌نووسدا‬ ‫فاكته‌ێك���ى دیك��� ‌ه بوو ب���ۆ ئه‌وەى ئ���ه‌م ڕۆمان ‌ه‬ ‫بنووسێت‪( ،‬باسترناك)ى ته‌مه‌ن ‪56‬ساڵ بۆجارى‬ ‫دووه‌م هاوس���ه‌رگیرى كردب���وو له‌گ���ه‌ڵ (زنیای)‬ ‫دا‪ ،‬باوك���ى دوومنداڵ بوو له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش���دا بینى‬ ‫سه‌رس���ام بوو‌ه به‌ (ئولگا) كه‌زیاتر له‌ئه‌س���تێر‌ه‬ ‫ناوبانگه‌كان ل ‌ه خش���ته‌به‌ره‌كانى سینه‌ما ده‌چوو‪.‬‬ ‫(باس���ترناك) له‌باره‌یه‌وه‌ ده‌یوت (دره‌وشاوه‌یه‌‪.‬‬ ‫زیندووه‌ به‌پێچه‌وان���ه‌ى خێزانه‌كه‌ى منه‌وه‌‪ .‬ئولغا‬ ‫زۆر حه‌زى له‌ئه‌ده‌به‌‪ ).‬دواى یه‌كه‌م دیداریان ناكاو‬ ‫گی���رى كرد به‌نامه‌یه‌ك و پێ���ى وت (ژیانى منى‪.‬‬ ‫فریش���ته‌كه‌م‪ .‬به‌ڕاستى خۆشمده‌وێیت‪ ).‬به‌درێژاى‬ ‫چه‌ند مانگێك چه‌ند نامه‌یه‌كى زۆرى بۆنارد ئه‌م ‌ه‬ ‫جگ��� ‌ه له‌كتێب و دیارى گرانبه‌ه���ا (ئولغا) دایكى‬ ‫دوو منداڵ بوو نزیكه‌ى (‪)22‬س���اڵ له‌باس���ترناك‬ ‫بچوكتر بوو‪ ،‬له‌ته‌مه‌ندا ئه‌و هه‌س���تى به‌دڵخۆشى‬ ‫ك���رد كاتێ بین���ى ش���اعیرێكى گ���ه‌ور‌ه گرنگى‬ ‫پێده‌دات‪ ،‬زۆر به‌خێرای بوو به‌دۆس���تى‪ ،‬هێنده‌ى‬ ‫نه‌ب���رد ب���وو به‌یارمه‌تیده‌رى فه‌رمى باس���ترناك‪.‬‬ ‫له‌س���اڵى (‪)1949‬دا هه‌ردووكیان ده‌ستبه‌س���ه‌ر‬ ‫ده‌كرێن بە تۆمه‌تى ئه‌نجامدانى چاالكیى سیاس���ى‬ ‫دژ به‌سۆڤیه‌ت‪ ،‬له‌وكاته‌دا باسترناك زۆر به‌ناوبانگ‬ ‫بوو له‌به‌ر ئه‌و‌ه سۆڤیه‌ت ئه‌و سه‌ره‌ڕۆیه‌یى نه‌كرد‬

‫به‌یه‌كجارى كۆت���اى پێبهێنێت‪ ،‬بۆماوه‌ى‬ ‫(‪)5‬س���اڵ فه‌رمان���ى زیندانیكردن���ى درا‬ ‫به‌س���ه‌ردا‪ ،‬له‌س���ه‌ربازگه‌ى ((غوالغ))‬ ‫پاشان ئه‌و حوكمه‌ كه‌مكرایه‌وه‌ بۆماوه‌ى‬ ‫(‪)4‬ساڵ‪.‬‬ ‫(ئولغ���ا) ئ���ه‌وى ڕزگارك���رد كات���ێ‬ ‫ڕه‌تیكرده‌وه‌ كه‌ ش���تێ بدركێنێ له‌باره‌ى‬ ‫باس���ترناكه‌و‌ه له‌كات���ى لێپرس���ینه‌و‌ه‬ ‫دورودرێژه‌كانى (كه‌ى‪،‬جى‪،‬پى)دا‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ڕێزگرت���ن له‌خۆڕاگ���رى و قوربانیدان���ى‬ ‫(ئولغا) باس���ترناك له‌ڕۆمانه‌كه‌یدا باس‬ ‫له‌په‌یوه‌ن���دى نێوانی���ان ده‌كات هه‌روه‌ها‬ ‫زۆرب���ه‌ى ئه‌وش���یعرانه‌ى كه‌له‌كۆتای���ى‬ ‫ئه‌وڕۆمانه‌دا هاتوو‌ه به‌تایبه‌تى بۆ(ئولغا)‬ ‫دابه‌شده‌كرێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت سور بوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى ب ‌ه‬ ‫نووسراوه‌‪ .‬له‌س���اڵى (‪)1954‬دا باسترناك‬ ‫كۆتایى به‌نووسینى ڕۆمانه‌كه‌ى ده‌هێنێت كه‌باسى زمانى ڕوسى بیگه‌ینێت ‌ه سۆڤیه‌ت و له‌ناو مۆسكۆو‬ ‫ژیانى (یورى ژیڤاگۆ) ده‌كات‪ ،‬ئه‌و كه‌سایه‌تییه‌ ل ‌ه واڵتانى س���ه‌ر بلۆك���ى س���ۆڤیه‌تدا باڵویبكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫یه‌ك كاتدا شاعیر و دكتۆریش ده‌بێت له‌ سه‌رده‌مى ئه‌مه‌ی���ش وایكرد ناوبانگێكى گه‌ور‌ه په‌یدا بكات و‬ ‫شۆڕش���ه‌كان و ش���ه‌ڕه‌كانى ناوخۆ و داپڵۆسین و له‌م ده‌سته‌وه‌ بچێته‌ ئه‌و ده‌ست‪.‬‬ ‫دور له‌چاوى ده‌زگا سیخوڕیه‌كانى ڕوسیا ڕۆمانى‬ ‫زه‌بروزه‌نگدا دوو ژنى خۆشده‌وێت‪ .‬ڕه‌تیده‌كاته‌و‌ه‬ ‫ملكه‌چى ئایدۆلۆژیاى ماركسی بێت‪ .‬ساڵى ‪( 1956‬دوكت���ۆر ژیڤاگۆ) بۆماوه‌ى ش���ه‌ش مانگ له‌پل ‌ه‬ ‫باسترناك ڕۆمانه‌كه‌ى ده‌خات ‌ه به‌رده‌ست لێپرسراوى به‌ندى لیس���تى پڕفۆش���ترین كتێبدا له‌ ڕۆژنامه‌ى‬ ‫گۆڤ���ارى (نوف���ی می���ر) و له‌الی���ه‌ن به‌ڕێوبه‌رى (نیورك تایمز) له‌پله‌ى یه‌كه‌مدا هاتوو‌ه له‌ته‌واوى‬ ‫نووسینى گۆڤاره‌كانه‌وه‌ ڕوبه‌ڕوى هێرشێكى توند جیهاندا‪ .‬ئه‌م ڕۆمانه‌ هه‌رایه‌كى گه‌وره‌ى نایه‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫ده‌بێته‌و‌ه به‌ناپ���اك و نه‌ی���ارى بیروبۆچونه‌كانى كۆڕبه‌ندییه‌ نێوده‌وڵەتیه‌كاندا‪ ،‬باسترناك له‌ڕوسیا‬ ‫س���ۆڤیه‌ت ناوده‌برێ���ت‪ ،‬دوات���ر ڕه‌تیده‌كه‌ن���ه‌و‌ه مای���ه‌وه‌و له‌ته‌مه‌نى (‪)60‬س���اڵیدا كۆچى دوایى‬ ‫ڕۆمانه‌ك���ه‌ى ب���ۆ باڵوبكه‌نه‌وه‌و ده‌س���ه‌اڵتدارانى كرد‪ ،‬ئه‌و واگومانى ده‌كرد یاخیبووه‌كانى یه‌كێتى‬ ‫سۆڤیه‌تیش به‌هه‌موو جۆرێك ئه‌و ڕۆمانه‌ قه‌ده‌غ ‌ه سۆڤیه‌ت له‌پشت باڵوبوونه‌وه‌ى ڕۆمانه‌كه‌یه‌و‌ه بن‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬ب���ه‌اڵم هه‌واڵى قه‌ده‌غه‌كردنى ئه‌م ڕۆمان ‌ه نه‌وه‌ك ده‌زگاى سیخوڕى ئه‌مه‌ریكا‪ .‬به‌پێى ئه‌وه‌ى‬ ‫ده‌بێت ‌ه باسوخواسى ناوه‌ند‌ه ئه‌ده‌بیه‌كان و یه‌كێك هه‌ردوو نووس���ه‌ر باسى ده‌كه‌ن ده‌زگاى سیخوڕى‬ ‫له‌ئه‌ده‌بدۆس���ته‌ ئیتاڵیه‌كان س���ه‌ردانى باسترناك ئه‌مه‌ریكى بڕواى به‌هێزى بیروبۆچوون ‌ه ئه‌ده‌بیه‌كان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬له‌ماڵه‌كه‌ى خۆیدا نوسخه‌یه‌كى ده‌سخه‌تى هه‌بوو‌ه كه‌ده‌توانێ گۆڕانكاى بكات له‌هه‌ڵوێست و‬ ‫ڕۆمانه‌كه‌ى لێوه‌رده‌گرێت‪ ،‬ده‌یگه‌یەنێت ‌ه ده‌ره‌وه‌ى چه‌مكى خوێنه‌راندا له‌به‌ر ئه‌و‌ه هێنده‌ى له‌توانایدا‬ ‫س���ۆڤیه‌ت‪ ،‬تا ل���ه‌س���اڵى ‪ 1957‬كۆمپانیایه‌كى بووه‌ له‌م بواره‌دا هه‌وڵیداوه‌ سوود له‌ڕۆمانى ڕوسى‬ ‫ئیتاڵى باڵویده‌كات���ه‌وه‌‪ ،‬له‌كاتى چاوپێكه‌وتنیاندا وه‌ربگرێت‪ ،‬ئه‌وه‌ى جێگه‌ى سه‌رسوڕمان ‌ه ئه‌وان ئه‌م‬ ‫(باس���ترناك) به‌هاوڕى ئیتاڵیه‌كه‌ى ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌م ‌ه بیرۆكه‌ی ‌ه له‌سۆڤیه‌ته‌و‌ه فێربوون كاتێك ده‌یان وت‬ ‫ڕۆمانى دوكتۆر ژیڤاگۆی���ه‌‪ ،‬یارمه‌تیده‌رى به‌ تاكو (كتێب له‌چه‌ك كاریگه‌رترو به‌هێزتر‌ه له‌ڕۆشنبیرى‬ ‫بتوانێ ڕێگه‌یه‌ك بدۆزێته‌وه‌ به‌ره‌و جیهان «به‌پێى سۆسیالیزمدا) دیاره‌ ئه‌مه‌ریكا و سۆڤیه‌ت بڕوایان‬ ‫ئه‌و یاداشتانه‌ى ئاش���كرا كراوه‌و هه‌ردوو نووسه‌ر هه‌ب���وو‌ه به‌هێزى ئه‌ده‌ب كه‌گۆڕان���كارى له‌ڕۆحدا‬ ‫(بیته‌رف���ون بیتراكویفى)) ده‌س���تیان كه‌وتووه‌‪ ،‬ب���كات‪ ،‬ده‌ك���رێ بڵێین ل ‌ه ئێس���ته‌دا ئ���ه‌م هێز‌ه‬ ‫ده‌زگاى ناوه‌ندى سیخوڕى ئه‌مه‌ریكى دواى كه‌متر گواس���تراوه‌ته‌و‌ه بۆ (فیس���بوك) و پێگ ‌ه و تۆڕى‬ ‫له‌مانگێ���ك له‌ده‌ركه‌وتنى ئه‌م ڕۆمان��� ‌ه له‌ئیتاڵیا په‌یوه‌ندیی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪.‬‬ ‫به‌ش���دار ده‌بێت له‌ بره‌ودان به‌ناوبانگى ڕۆمانه‌كه‌و‬ ‫ب���ه‌(‪ )40‬زم���ان باڵویده‌كات���ه‌و‌ه و به‌خۆڕای���ى‬ ‫سه‌رچاو‌ه ‪/‬ڕۆژنامه‌ (الحیاه‌) ‪2014/7/28/‬‬

‫نینیتى‬

‫له‌ نێوان كلتورى لۆكاڵ و كلتورى گلۆباڵدا‬ ‫عه‌بدولموته‌ڵیب عه‌بدوڵاڵ‬ ‫بەشی سێیەم‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی���ه‌ك هه‌یه‌ كه‌ پێیوایه‌ وش���ه‌ى ژن ل ‌ه‬ ‫ژینه‌و‌ه هاتووه‌‪ ،‬واته‌ ئه‌و كه‌سه‌ى ك ‌ه ژیان ب ‌ه خه‌ڵك‬ ‫ده‌به‌خشێت‪ ،‬ئه‌و ناونان ‌ه پشت به‌ زمانه‌كانى (رووسى‬ ‫و بولگارى) ده‌به‌س���تێ‪ ،‬چونك ‌ه له‌و زمانانه‌ش ب ‌ه ژن‬ ‫ده‌وترێ ژن‪ ...‬ئه‌و بیركردنه‌وه‌یه‌ پێیوای ‌ه وشه‌ى ژن‬ ‫له‌ وش���ه‌ى ئافره‌ت باش���تر‌ه به‌ به‌ڵگه‌ى ئه‌وه‌ى ك ‌ه‬ ‫زۆرینه‌ى كورد كرمانجن و ئه‌وانیش وشه‌ى ئافره‌ت ب ‌ه‬ ‫كار ناهێن���ن به‌ڵكو ژن‪ 1‬ب ‌ه كار ده‌به‌ن‪ ،‬ژن ب ‌ه ماناى‬ ‫كاب���ان‪ ،‬كاڤان دێت‪ ،‬وش���ه‌ى (كا) بۆ گه‌ور‌ه ب ‌ه كار‬ ‫دێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت له‌ س���ه‌رده‌مى ئه‌كه‌دییه‌كانیش (كا)‬ ‫ب���ۆ گه‌ور‌ه به‌كار هاتووه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌ردێك گه‌ور‌ه بێت‬ ‫ده‌ڵێن (گابه‌رد)‪.‬‬ ‫كورد ده‌ڵێ‪ :‬شێره‌ژن‪ ،‬خاڵۆژن‪ ،‬مامۆژن‪ ،‬پیره‌ژن‪،‬‬ ‫باوه‌ژن‪ ...‬وش���ه‌ى ئافره‌ت ناتوانێ ئه‌و شوێنان ‌ه پڕ‬ ‫بكاته‌وه‌‪ .‬به‌رانبه‌ر ئه‌وه‌ش ئه‌وانه‌ى وشه‌ى ئافره‌ت ب ‌ه‬ ‫راست ده‌زانن‪ ،‬ده‌ڵێن ژن ته‌نها به‌وان ‌ه ده‌گوترێت ك ‌ه‬ ‫ش���وویان كردووه‌‪ ،‬تۆ ناتوانیت به‌ كچێك بڵێیت ژن‪،‬‬ ‫یان منداڵى مێ؟!‬ ‫بیركردنه‌وه‌یه‌ك���ى دیك ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ راس���تى ن ‌ه ل ‌ه‬ ‫(ئافره‌ت) و ن ‌ه له‌ (ژن)دا نابیننه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو پێیانوای ‌ه‬ ‫وشه‌ى (خوشكان) ده‌ش���ێ بۆ منداڵ و هه‌رزه‌كار و‬ ‫ژن و پی���ره‌ژن‪ ...‬ب���ه‌ كار بهێنرێت‪ .‬من قس���ه‌ له‌و‬

‫بیركردنه‌وه‌ی��� ‌ه ناكه‌م‪ ،‬ب���ه‌اڵم وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێت ل ‌ه‬ ‫نێوان به‌ كار هێنانى وش���ه‌ى (ئافره‌ت) و (ژن) دوو‬ ‫بیركردن���ه‌وه‌ى جیاواز هه‌یه‌‪ :‬یه‌كه‌میان ئافره‌ت وه‌ك‬ ‫قوربانى س���ه‌یر ده‌كات! دووه‌م ژن وه‌ك به‌خش���ینى‬ ‫ژی���ان ده‌بینێ! ه���ه‌ردوو بیركردن���ه‌و‌ه له‌وێدا یه‌ك‬ ‫ده‌گرن���ه‌وه‌ كه‌ (مێ) وه‌ك به‌ركار ته‌ماش���ا ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫نه‌ك وه‌ك كارا‪ ،‬ئه‌گه‌ر بیركردنه‌وه‌ى یه‌كه‌م‪ ،‬پێیوابێ‬ ‫هه‌میشه‌ ئافره‌ت وه‌سیل ‌ه بووه‌ بۆ گه‌یشتن به‌ ئاشتى‬ ‫و ئاش���ته‌وایى‪ ،‬ئه‌و‌ه جه‌وهه‌رى ئ���ه‌و بیركردنه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫له‌وێوه‌ ه���ه‌ره‌س دێنێ‪ ،‬كه‌ هیچ نرخ و ئه‌رزش���ێك‬ ‫بۆ ئازادى و ح���ه‌ز و بڕیار و هه‌ڵبژاردن ‪ ...‬ئافره‌ت‬ ‫دانانێ‪ ،‬به‌ڵكو ئاف���ره‌ت ده‌بێ ملكه‌چ بێ و له‌ پێناو‬ ‫ئاش���تى و س���ه‌المه‌تى نێر واز ل���ه‌ بچووكترین ماف ‌ه‬ ‫س���ه‌ره‌تاییه‌كانى خۆى بهێنێ‪ ،‬ئ���ه‌و بیركردنه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫له‌وێوه‌ شكس���ت دێنێ‪ ،‬كه‌ پێیوای ‌ه هه‌میش ‌ه ئافره‌ت‬ ‫ده‌بێ وس���به‌ له‌ ئاماده‌یى و وس���به‌ ل ‌ه بوونى خۆى‬ ‫بكات‪ ،‬و دیدوبۆچوونه‌كانى خۆى فه‌رامۆش بكات‪...‬‬ ‫ب���ه‌اڵم بیركردن���ه‌وه‌ى دووه‌م ژن وه‌ك كارگه‌یه‌ك‬ ‫ته‌ماشا ده‌كات‪ ،‬كارگه‌یه‌ك ك ‌ه باجى پێشكه‌وتنه‌كانى‬ ‫پیاو ده‌دات و چێژ و خۆش���ى ب���ه‌ ژیان و نێرایه‌تى‬ ‫ده‌به‌خش���ێت‪ ،‬كارگه‌یه‌ك ك ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه به‌رهه‌مهێنانى‬ ‫من���داڵ له‌ هی���چ بوارێكى دیكه‌دا توان���اى ئاماده‌یى‬ ‫و داهێنانى نییه‌‪ ،‬مه‌به‌س���تى من ئ���ه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫كاراكته‌رى (ڤیكتۆر فرانكشتاین) ئه‌و رۆڵه‌ ته‌قلیدیی ‌ه‬ ‫(‪ )traditional‬له‌ ئافره‌ت بس���ێنینه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫فرانكش���تاین ده‌یه‌وێت هه‌م زرن���گ بێت وه‌ك پیاو‪،‬‬

‫هه‌م رۆڵى ئافره‌تیش ببینێ‪ ،‬واته‌ بێ ئه‌وه‌ى ئافره‌ت‬ ‫بێت‪ ،‬مرۆڤێك بهێنێته‌ بوون!‬ ‫كه‌وات��� ‌ه له‌ بیرمان نه‌چێ ه���ه‌ر ته‌نها ئایین نییه‌‪،‬‬ ‫ژن���ان ب ‌ه هه‌موو مانایه‌ك ده‌چه‌وس���ێنێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئه‌وه‌ بزاڤی كۆمه‌اڵیه‌تى و سیاسیش���ه‌ په‌یڕه‌وی له‌و‬ ‫چه‌وس���انه‌وه‌یه‌ ده‌كات‪ ،‬ده‌مه‌وێ بڵێم چه‌وسانه‌وه‌ی‬ ‫ژنان هه‌ر ته‌نها به‌ دیدی ئاینییه‌و‌ه به‌ند نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫تێكه‌ڵه‌یه‌ك��� ‌ه له‌ نایه‌كس���انی ئایینی و سیاس���ی و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری‪ .‬بێده‌نگكردنی ژنان له‌ رووی‬ ‫قه‌ده‌غه‌ك���راوه‌ رۆش���نبیرییه‌كانه‌وه‌ هێ���زی گه‌وره‌ی‬ ‫هه‌ژموونی دروش���مه‌كانى رێنیسانس و مۆدێرنه‌ى ل ‌ه‬ ‫پشته‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫مێینه‌یى‬ ‫له‌ نێوان یه‌كسانى و جیاوازیدا‬ ‫(راچێڵ هۆڵمز) له‌ ده‌س���تپێكى ئه‌و فێستیڤاڵه‌دا‬ ‫گوتى‪ :‬هی���چ سیس���تمێك ناتوانێ هاوس���ه‌نگى ب ‌ه‬ ‫ده‌ست بهێنێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر بناغه‌ی له‌سه‌ر (نایه‌كسانی)‬ ‫هێزه‌كانی دانرابێت‪ .‬هه‌روه‌ها گوتى ئێمه‌ ده‌مانه‌وێت‬ ‫له‌ ئازادیدا یه‌كس���ان بین و ده‌مانه‌وێت ل ‌ه سیسته‌می‬ ‫په‌تریاكى رزگار ببین‪2.‬‬ ‫ل ‌ه دووتوێى ئه‌و پێشه‌كییه‌ بیرم له‌ زاراوه‌ى (ره‌گه‌ز)‬ ‫كرده‌وه‌‪ ،‬ك���ه‌ ئاماژه‌ به‌ جیاوازیی���ه‌ بایۆلۆژییه‌كانى‬ ‫نێ���وان ژنان و پیاوان ده‌كات‪ ،‬جیاوازى ئاش���كرا ل ‌ه‬ ‫ئه‌ندامه‌ سێكسییه‌كان‪ ،‬له‌ س���كپڕى و منداڵبوون و‬ ‫زاوزێكردن‪ ،‬به‌خێوكردنى من���داڵ‪ ،‬به‌رانبه‌ر ئه‌وه‌ش‬ ‫بیرم له‌وان���ه‌ كرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌رگرى له‌ (یه‌كس���انى)‬

‫نێوان پیاوان و ژنان ده‌كه‌نه‌وه‌ و پێیانوایه‌ ئه‌وه‌ ئه‌و‬ ‫جیاوازیه‌یه‌ واى كردووه‌‪ ،‬ژنان له‌ پله‌ى دووه‌مدا بن؟!‬ ‫ده‌م���ه‌وێ بڵێم ل���ه‌ ژێ���ر زاراوه‌ى (ره‌گ���ه‌ز) ن ‌ه‬ ‫ده‌توانین به‌رگرى له‌ (جیاوازى) بكه‌ین و پارێزگارى‬ ‫ل ‌ه تایبه‌تمه‌ندیی���ه‌كان بكه‌ی���ن و بیپارێزین! نه‌ ژن‬ ‫ده‌توانى له‌گه‌ڵ پیاو یه‌كس���ان بێیته‌وه‌ و خۆى وه‌ك‬ ‫پیاو نیش���ان ب���دات! لێره‌دا پێویس���تمان به‌ رێگاى‬ ‫س���ێیه‌مه‌‪ ،‬چونكه‌ دابه‌شكردن به‌س���ه‌ر یه‌كسانى و‬ ‫جیاوازى‪ ،‬دابه‌ش���كردنێكه‌ بارودۆخى ئافره‌تانى هه‌ر‬ ‫وه‌ك خۆى هێش���تۆته‌وه‌‪ ...‬بۆیه‌ پێویس���ت ‌ه له‌ برى‬ ‫وش���ه‌ى ره‌گه‌ز زاراوه‌یه‌ك به‌ كار بهێنین بۆ وه‌سفى‬ ‫ئ���ه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ى كه‌ پی���اوان و ژنان هه‌یانه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم په‌یوه‌ندى ب���ه‌ جی���اوازى ئه‌ندامه‌كانیانه‌و‌ه‬ ‫نیی���ه‌‪ ،‬به‌ڵكو الیه‌نى نه‌فس���ى و كۆمه‌اڵیه‌تى ده‌بن ‌ه‬ ‫پێكهێنه‌رى ناسنامه‌ى جێنده‌رى ئه‌و كه‌سه‌‪ ،‬كاتێك‬ ‫له‌منداڵیه‌وه‌ گه‌ش���ه‌ ده‌كات‪ ،‬ب���ه‌و مانایه‌ش زاراوه‌ى‬ ‫(جێن���ده‌ر‪ 3)Gander‬چاره‌س���ه‌رى دوالیزم���ى‬ ‫سەرچاوە و پەراوێزەکانی ئەم بەشە‬ ‫یه‌كس���انى و جیاوازى ده‌كات؟! هه‌ر له‌ س���ه‌ر ئه‌و‬ ‫‪ -١‬د‪ .‬جه‌مال نه‌به‌ز‪ ،‬بڕوان ‌ه رۆژنامو‌ه میدیا ژمار‌ه ‪.192‬‬ ‫بنه‌مای���ه‌ش ده‌مه‌وێ ل ‌ه به‌ش���ێك له‌و قه‌س���یدانه‌ى‬ ‫ به‌ه���رۆز جه‌عفه‌رى نووس���ه‌ر ده‌ڵێت من ل��� ‌ه ده‌مى (مام‬‫خوێنرانه‌وه‌ ئاماژه‌ به‌و تێگه‌یشتنه‌ بده‌م ك ‌ه هه‌ڵگرى جه‌الل)ه‌و‌ه بیستم ك ‌ه گوتى به‌كار هێنانى وشه‌ى ژن ل ‌ه ئافره‌ت‬ ‫الیه‌نى ده‌روونى و كۆمه‌اڵیه‌تى جێنده‌رن‪ ،‬ئه‌وانه‌یش راستتره‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬بڕوان ‌ه (نینیتى س���ێیه‌مین فیستفاڵى جیهانى ئه‌ده‌ب)‪،‬‬ ‫ك ‌ه نێرساالرى وه‌ك ئامانج ده‌بینن‪:‬‬ ‫پێشه‌كى فیستفاڵى نینیتى‪ ،‬راچێڵ هۆڵمز‪ ،‬ل‪.4‬‬ ‫له‌ژێری قه‌فه‌سی سینگما‬ ‫دریژبوونه‌وه‌یه‌كی ورووژنێری گه‌ڕۆك‬ ‫نه‌ له‌ هه‌ناسه‌دان ده‌چێ و‬ ‫نه‌ له‌ تربه‌یه‌كی شه‌كه‌تی دڵ‪.‬‬ ‫ئاماژه‌یه‌كی گیان بوو‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ئێستا هه‌ست ب ‌ه هیچ ئاسایشییه‌ك ناكه‌م‬ ‫پێش ئه‌وه‌ی به‌ندبكرێ و‬ ‫كۆت بكرێ و‬ ‫بخرێت ‌ه النكی ئیسكه‌كانی كڵۆتم‬ ‫پاشڕا بخرێته‌ به‌له‌می پزدانم‪..‬‬ ‫هه‌مره‌ به‌ میهره‌بانی هه‌ڵیده‌گرم‬ ‫له‌ هه‌ر ئینجێكی ماڵه‌كه‌م‬ ‫گه‌رچی كات دره‌نگه‌ له‌م رۆناهییه‌ درێژه‌دا‬ ‫له‌ كه‌وانه‌ی هه‌ردوو باڵما و پێچگه‌ی كه‌نداڵدا‬ ‫ك ‌ه ئاو كۆده‌بێته‌وه‌و‬ ‫سووری شه‌فه‌ق ئارخه‌یانه‌‪4.‬‬

‫(ئاماژه‌یه‌ك)‬ ‫ل ‌ه شه‌وی رابردوودا‬ ‫هه‌ستم به‌ درێژبوونه‌وه‌یه‌ك كرد له‌ دڵما‬

‫‪ -3‬س���اڵى (‪ )1995‬ل ‌ه كۆنگره‌ى لوتكه‌ى زه‌وى كه‌ تایبه‌ت‬ ‫بوو به‌ ئافره‌تان ل ‌ه (په‌كین) وشه‌ى جێنده‌ر له‌ به‌یانى كۆتایى‬ ‫كۆنگره‌دا (‪ )254‬جار به‌كارهێنرا‪.‬‬ ‫‪ -4‬بڕوان ‌ه (نینیتى س���ێیه‌مین فیستفاڵى جیهانى ئه‌ده‌ب)‪،‬‬ ‫جۆلیا كۆبۆس‪ ،‬ل‪.23-19‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١٠/2٧‬‬

‫‪5‬‬

‫شیعر و منداڵی‬

‫شەقامی‬ ‫یەکئاراستە‬

‫گفتوگۆی حەمە كاكەڕەش لەگەڵ ڕێبوار سیوەیلی‬ ‫بەشی دووەم‬

‫ئ���ازار‪ ،‬م���ل بەالرەوەنان‪ ،‬ك���ەف بەدەمدا‬ ‫هاتنەخوار‪ ،‬قاچشكان‪ ،‬س���ەرپانبوونەوە‪،‬‬ ‫فیچقەی خوێن‌و شەویالك دەرپەڕینی ئەو‬ ‫رۆحانەم بیر ناچێتەوە‪.‬‬ ‫ڕووداوێكی دیكە كاتێك بوو كە بڕیاریاندا‬ ‫ئەو هێس���ترە بكوژن كە مار پێوەی دابوو‪،‬‬ ‫بەاڵم نەمردبوو‪ ،‬بۆیە خاوەنەكەی بەرەاڵی‬ ‫كردب���وو‪ ،‬تا بەو دەردەوە بۆ خۆی س���ەر‬ ‫بنێتەوە‪ .‬ئەو ڕۆژەی بڕیاریاندا هێسترەكە‬ ‫بك���وژن‪ ،‬من لەگەڵ بكوژدا چووم‌و بەبڕنەو‬ ‫ێ فیش���ەكی بەس���ەریەوە ن���او مرد‪.‬‬ ‫س��� ‌‬ ‫هەرچەندە ئەم كوش���تنە ب���ۆ ڕزگاركردنی‬ ‫بوو لەدەردو ئ���ازار‪ ،‬بەاڵم من ئەو دیمەنی‬ ‫مردنەیم بیرنەچۆتەوە‪ ،‬كە چۆن ئەو ئاژەڵە‬ ‫بەهەیبەتە هەموو هەوڵێكی خۆیدا تاكو بەو‬ ‫قاچە بریندارو ش���ەلەیەوە‪ ،‬خۆی لەدەست‬

‫«‬

‫زۆر چێژم لەناو ژن��ان وەردەگ���رت‪ ،‬كاتێك كچان دەستیان دەك��رد بەیاری‪،‬‬ ‫یەكێكیان دەبووە بووك‌و یەكێكیان بەزاواو و بووك شووی دەكردو زاوا دەهاتە‬ ‫الی‌و سكیی پڕ دەبوو‪ .‬پاش ماوەیەك منیان دەخستە ناو دەرپێی بووكەوەو‬ ‫كاتێكیش نۆ مانگ‌و نۆ رۆژو نۆ سەعات تێپەڕدەبوو‪ ،‬ئیتر دەبوو بێمە دەرەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم من زۆرج��ار لەوێ یاخیی دەب��ووم‌و نەدەهاتمەدەر‪ .‬بۆیە ناچارو دوای‬ ‫پاڕانەوەیەكی زۆر لەمن كە (بەقوربان وەرە دەرەوە نقوڵت دەدەینێ‌) و (با‬ ‫یارییەكە تێكنەچێت)‪ ،‬من هەر نەدەهاتمە دەرێ‌و ئیدی ئەوانیش ناچار بوون‬ ‫نقووڕچێك لەالڕانم بگرن ئەودەم منیش بەگریان‌و قیژوهووڕ دەهاتمەوە دەرێ‌و‬ ‫هەموو هاواریان دەكرد‪ :‬ئەرێ وەاڵ بوك ‌ێ كوڕی بوو‬

‫كردین‪.‬‬ ‫من ب���ەدوای میوان���ە ش���ارییەكانماندا‬ ‫دەڕۆیش���تم تاكو گوێم لەخرمەی قۆندەرەو‬ ‫جی���ڕەی پێاڵوەكانیان بێت‪ .‬بەجیڕەی ئەو‬ ‫قۆندەرانەدا بیرم لەشار دەكردەوە‪ .‬خەیاڵم‬ ‫بەلەبەركردن���ی قات‌و پانتۆڵ���ەوە لێدەداو‬ ‫لەدڵی خۆمدا دەمگوت بڵێی ش���ار چەندە‬ ‫گەورەو چەندەش دوور بێت! بەمدیوی تردا‪،‬‬ ‫زۆر چێژم لەناو ژنان وەردەگرت‪ ،‬خۆم لەژێر‬ ‫لێفەیەك مەاڵس دەداو گوێم لەقسەكانیان‬ ‫دەگرت‪ .‬لەساوەرو گەنم كوتاندا بەشداریم‬ ‫دەكردو شەوانە كاتێك هەموو كارێك تەواو‬ ‫دەبوو‪ ،‬كچان دەس���تیان دەكرد بەیاریی‪،‬‬ ‫یەكێكیان دەبووە بووك‌و یەكێكیان بەزاواو‬ ‫و بووك ش���ووی دەكردو زاوا دەهاتە الی‌و‬ ‫س���كیی پڕ دەبوو‪ .‬پ���اش ماوەیەك منیان‬

‫داركونك���ەرە لەقەی���ی دار‪ ،‬لەقیڕەی بۆق‪،‬‬ ‫قیژەی قرژاڵك���ە‪ ،‬دەنگی شەوەس���تێرە‪،‬‬ ‫تەپەی باڵی پەپووس���ڵێمانكە‪ ،‬لەهاشەی‬ ‫پۆل���ە چۆلەكە‪ ،‬لەگرمەی ه���ەورو لێزمەی‬ ‫ب���اران‪ ،‬لەهاتنەخ���وارەوەی ئارامی بەفر‪.‬‬ ‫لەخوڕەی ج���ۆگا لەژێر بەفرەوە‪ ،‬لەقرتەی‬ ‫تەقینی قەزوان لەژێ���ر ددانەوە‪ ،‬لەتەپەی‬ ‫گونكی هەویر لەس���ەر پن���ە‪ ،‬هاتووچۆی‬ ‫تی���رۆك‌و زرینگان���ەوەی ملوانكەو خش���ڵ‬ ‫لەكاتی نانكردن���ەوەدا‪ ،‬لەپێوەدانی رفێیە‬ ‫بەتەندوورەوە‪ ،‬لەهاژەی ژەندنی مەش���كەو‬ ‫زەنگی زەنگوڵەی نێری‌و ڕانەمەڕ لەئێواران‌و‬ ‫بەیانی���ان‌و تەپوت���ۆزی دوای خۆی���ان‪..‬‬ ‫لەهەڵچوون‌و كڵپەكردنی قرچەی پریسكی‬ ‫ئاگر بەرەو ئاسمان‪ ،‬لەحەپەی لەدوورەوەی‬ ‫سەگەكان‪ ،‬لەهاژەی چەم‪ ،‬لەتالوتلی بەرد‬

‫من دەیانجار بەس���ەر كیس���ەڵدا چووم كە‬ ‫الس���كە گیایەكی بەدەمەوە بووە‪ ،‬ژیشكم‬ ‫دیوە چۆتەوە ناو خۆی‪ ،‬هەڵتۆقینی كارگ‬ ‫لەخاك‌و لەژێر بەف���رەوە‪ ،‬مزریی تۆقەنێك‬ ‫رێ���واس‪ ،‬ماچی بن هەنجی���ری دوو دڵدار‪،‬‬ ‫لەوێنەكان���ی كتێبی ئەلف‌و بێی باڵدار‪ .‬من‬ ‫هێشتاش بۆنی ئاڵەكۆك لەهەناسەم دێت‪،‬‬ ‫بەاڵڵووك پڕم دەكات لەڕەنگ‪ .‬هێش���تاش‬ ‫خ���ەون بەم���ازووی نێ���و گیرفانەكانمەوە‬ ‫دەبین���م تاڵ‪ ..‬تاڵ‪ ..‬خۆزگ���ە بەخواردنی‬ ‫هەڵزو كەما دەخۆم وەك بزن‪ ..‬هێش���تاش‬ ‫بەنیوە شێتی لەترس���ی فڕۆكەو بۆمباران‬ ‫بەكۆاڵنەكان���ی گوندەكەمان���دا هەڵدێ���م‪..‬‬ ‫هێشتاش ش���ێتەكان دەبینم چۆن لەباوكم‬ ‫خڕ دەبنەوە‪ ،‬گوێم پ���ڕە لەدەنگی بی بی‬ ‫سی‪ ،‬لەڕادیۆی ئیس���رائیل‪ .‬لەنەغمەكانی‬ ‫شوكرڵاڵی بابان‪ ،‬پەروینی موشیروەزیری‪.‬‬ ‫بەسوار هێس���ترێكەوە لەچەمی كەناروێ‌‌و‬ ‫قەاڵچ���واالن دەپەڕم���ەوە‪ ،‬بەپێچەكان���ی‬ ‫ئەزمەڕدا دێمەخ���وار‪ ،‬بەحرێ لەڕووناكایی‬ ‫دەبینم‪ :‬شار‪ .‬چەرخ‌و فەلەك‪ ،‬عەمبەروەرید‪،‬‬ ‫عەرەبانەی تریش���قەو بۆنی سەرسامكەری‬ ‫پاس���ی ئامانە‪ ،‬قوالپەی ژنی عەبا بەسەر‪،‬‬ ‫بۆنی بەهەشتیانەی كچانی ماكسی لەبەر‪،‬‬ ‫ماتۆڕی سێ‌ تایی‪ ،‬سەیارەی بۆقی‪ ،‬كورسی‬ ‫چەرم‪ ،‬سنەوبەری حەوشەی مااڵن‪ ،‬شفتەو‬ ‫سەوزەو ماستاو‪ ،‬وش���ەی ناسكی خزمانی‬ ‫شار‪( :‬بەقوربانو بم‪ ،‬بەساقەوبم‪ ،‬چاوڕەش‬ ‫گی���ان‪ ،).‬تەلەفۆن‪ ،‬چوون���ە بازاڕو دەنگی‬ ‫كەری���م خەمزەیی‌و ئەحەی خولەس���نەیی‪،‬‬ ‫وەی وەی‪ ،‬جادەچۆڵ‌و س���ێبەربوو‪ ،‬یاران‬ ‫وەسێتم‪ ،‬ەەمبەرگری ئااڵ‪ ،‬سینەما‪ ،‬پانتۆڵی‬ ‫ئەفەندی‌و دوولنگە‪ ..‬هەموو ئەمانە ش���ارم‬ ‫پێدەناس���ێنن‌و جەژنانەو كورسی كورسی‬ ‫بەشێ لەمناڵیم بۆ دەگێڕنەوە‪.‬‬ ‫ئەمان���ە بەش���ێكی ئەو وێن���ەو خەیاڵ‌و‬ ‫تابلۆیانەن كەوا لەس���ەردەمی منداڵییەوە‬ ‫تائێستا بەشێكی دانەبڕاون لەڕۆحی من‪..‬‬ ‫لەم گۆش���ەنیگایانەوە‪ ،‬لەم ئەزموونانەوە‪،‬‬ ‫لەم ش���وێنانەوە‪ ،‬لەم یادگاریی‌و سەفەرو‬ ‫ت���ام‌و چێژو دەنگ‌و دیمەنانەوە‪ ،‬بەش���یعر‬ ‫ئاشنا بووم‪ ..‬ئەمانە یەكەم سەرچاوەكانی‬ ‫ئەزموون���ی ژیانیان پێناس���اندم‌و زمانیان‬ ‫پژاندم‌و هەس���تەكانیان پەروەدەكردم‪ .‬من‬ ‫لەژیانەوە ش���یعرم ناس���ی‪ ،‬ژیان پڕیكردم‬ ‫ل���ەو رەهەندو ئەزموون و هەس���تانەی كە‬ ‫سەرچاوەن بۆ شیعر‪.‬‬

‫گۆشەیەکە‪ ،‬تایبەت بە وەرگێڕانی کتێبی شەقامی یەکئاراستە‬

‫واڵتەر بێنیامین‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬

‫دنی���ای دەرەوەی مزگ���ەوت دنیایەكی‬ ‫ترس���ناكبوو‪ .‬ت���رس لەهەرەس���ی بەفر‪،‬‬ ‫لەڕێگەب���ڕان‪ ،‬لەئاژەڵی دڕن���دە‪ ،‬لەمردن‌و‬ ‫حكومەت‌و چەتەو ئەو ش���تانە‪ .‬پشتەوەی‬ ‫بانی مزگەوتەكە بۆ من ش���وێنێكی تایبەت‬ ‫بوو‪ ،‬هەر لەوێ پیاوەكان بەس���ەر گۆچان‌و‬ ‫لوولەی تفەنگ‌و تاپڕەكانیاندا دەچەمانەوەو‬ ‫قوورس���ترین بڕیارەكانی���ان دەداو كچ���ی‬ ‫ئەمی���ان بۆ كوڕی ئ���ەو دەهێناو دادگایان‬ ‫بۆ شتە زیانبەخشەكان هەڵدەخست‌و هەر‬ ‫لەوێش مارە كوژراوەكانیان دەپێوان ئاخۆ‬ ‫چەند درێژن‪ ..‬وێنەیەك هەیە لەو پش���ت‬ ‫بان���ەوە هەرگیز بیرم ناچێت���ەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫كاتێ���ك بوو كە ڕاوچییەك���ی گوندەكەمان‬ ‫س���ێ‌ بێچووی تازە لەدایكبووی ئاژەڵێكی‬ ‫هێنابوون‌و نەیدەزانی ئاخۆ ئەوانە بێچووی‬ ‫ڕێ���وی‪ ،‬دەڵەك یان گورگن‪ ..‬كاتێك پیاوە‬ ‫بەئەزموونەكان پاش نوێژكردن كۆبوونەوە‪،‬‬ ‫دەوری���ان دان‌و ئەوانی���ش هەریەك���ە‬ ‫بەمەزەن���دەو ئەزموون���ی خ���ۆی لەس���ەر‬ ‫چارەنووسی ئەو بێچووە ئاژەاڵنە قسەیان‬ ‫دەكرد‪ ،‬كە من زۆرم حەز دەكرد بیانبەمەوە‬ ‫بۆ ماڵەوەو بەخێویان بكەم‪ .‬بەاڵم دواجار‬ ‫س���اخیان كردەوە كە ئەوان���ە پێدەچێت‬ ‫ڕێ���وی‪ ،‬ی���ان دەڵەك بن‪ ،‬ب���ەاڵم ئەگەری‬ ‫ئ���ەوەش هەی���ە بێچووە گ���ورگ بن‌و هەر‬ ‫لەبەرئەوەش بڕیاریان���دا لەوێ‌‌و لەبەچاوی‬ ‫ئێمەوە بەبەردو گۆچان‌و ش���ەق بیانكوژن‌و‬ ‫ئەمەش رووداوێكی زۆر ناخۆش���ی منداڵیم‬ ‫بوو‪ .‬ئێستاش قروسكەو نووزەی پاڕانەوەو‬

‫بكوژ رزگار بكات‌و دواجار كە تەسلیم بوو‪،‬‬ ‫سەری خستە س���ەر عەردەكەو بەنیگایەك‬ ‫تەماش���ای ئێمەی كردو لەوكاتەشدا گوللە‬ ‫كاسەی سەری هەڵگرت‪..‬‬ ‫من رووداوی هاتنی یەكەم ئۆتۆمبێل بۆ‬ ‫گوندەكەمان‌و یەكەم زیلی س���ووپاو یەكەم‬ ‫كاروانی جاش‌و یەك���ەم فڕۆكەی جەنگیم‬ ‫لەبیرە‪ .‬یادوەریم پڕە لەشایی‌و هەڵپەڕین‪،‬‬ ‫لەپاككردنی تێكوڵی مۆزو پڕتەقاڵ‌و دزینی‬ ‫هێلك���ە‌و گوێگرت���ن لەحەكای���ەت‪ .‬پوورە‬ ‫حەنیف���ی مامەواڵ‪ ،‬جگە ل���ەوەی حەكیم‌و‬ ‫بوێرێكی بێنموونە ب���وو‪ ،‬ئەوە گەورەترین‬ ‫حەكایەتخوان���ی ن���او ژیان���ی منداڵی منە‬ ‫كە لەڕێگەی وش���ەكان‌و گێڕانەوەكانیەوە‪،‬‬ ‫بەجیهان���ی خەی���اڵ‌و خەونەكانی ئاش���نا‬

‫دەخس���تە ناو دەرپێی بووكەوەو كاتێكیش‬ ‫نۆ مانگ‌و نۆ رۆژو نۆ سەعات تێپەڕ دەبوو‪،‬‬ ‫ئیتر دەبوو بێمە دەرەوە‪ .‬بەاڵم من زۆرجار‬ ‫لەوێ یاخیی دەبووم‌و نەدەهاتمە دەر‪ .‬بۆیە‬ ‫ناچ���ارو دوای پاڕانەوەیەكی زۆر لەمن كە‬ ‫(بەقوربان وەرە دەرەوە نقوڵت دەدەینێ)‬ ‫و (ب���ا یارییەكە تێك نەچێ���ت)‪ ،‬من هەر‬ ‫نەدەهاتمە دەرێ‌و ئی���دی ئەوانیش ناچار‬ ‫بوون نقووڕچێك لەالڕان���م بگرن‪ ،‬ئەودەم‬ ‫منی���ش بەگری���ان‌و قی���ژوەووڕ دەەاتمەوە‬ ‫دەرێ‌و هەموو هاواریان دەكرد‪ :‬ئەرێ وەاڵ‬ ‫بوكێ كوڕی بوو‪.‬‬ ‫منداڵیم پڕە لەمۆسیقا‪ :‬لەخشپەی گەاڵو‬ ‫خزین���ی مارمێلك���ە‪ ،‬لەكەوتنەخوارەوەی‬ ‫گوێز لەس���ەر چڵ���ەوە‪ ،‬لەدەنگ���ی لێدانی‬

‫بەدەم كڵ���ەوەی رووب���اری بەهارانەوە ‪..‬‬ ‫لەبێدەنگی شەوان‌و جریوەی ئەستێرەكان‪،‬‬ ‫لەقی���ژەو ه���اواری ژن���ان‌و الوانەوەیان بۆ‬ ‫مردوو‪.‬‬ ‫منداڵیم پڕ لەوێنەو رەنگ‌و لەتام‌و بۆن‪:‬‬ ‫لەفڕینی قازو قوڵینگ‪ ،‬لەپۆلە ریش���ۆڵەی‬ ‫زستانان‪ ،‬لەشوێنپێی سەر بەفری ئاژەاڵن‪،‬‬ ‫لەهێالنەی مەالن‪ ،‬لەقەپووی بنێشت بەقەیی‬ ‫دارەوە‪ ،‬لەسواربوونی جەنجەڕو داڵغەلێدان‬ ‫ێ‬ ‫بەدیار س���ووڕانەوەی تەورەكانەوە‪ ،‬كات ‌‬ ‫ن���ەرم نەرم گژوگیاو ئاڵفی���ان ورد دەكرد‪،‬‬ ‫لەتێپەڕین���ی داڵ بەئاس���مانداو بینین���ی‬ ‫لەڕووخس���اری گۆمدا‪ .‬لەتەقلەی ماس���ی‬ ‫بەپێچەوان���ەی چوونی ئ���اوەوە‪ ،‬لەهاتنی‬ ‫هەلیكۆپتەرئاس���ای پووش���كە بەقوون���ە‪.‬‬

‫««‬

‫ئااڵ‬ ‫ئاه خۆشویستنی کەسێک کە لە ئان و ساتی ماڵئاواییدایە چەند‬ ‫ئاسانترە! چونکە بڵێسە بۆ ئەو کەسانەی کە دوور دەکەونەوە زافتر‬ ‫دەسووتێت‪ ،‬سووتەمەنییەکەشی ئەو پەڵە شتەیە کە لە کەشتییەکەوە‬ ‫یاخود پەنجەرەی شەمەندەفەرێکەوە بە ئاستەم دیارە بەدەست ئاماژەی‬ ‫ماڵئاوایی دەکات‪ .‬دوورکەوتنەوە وەک مادەیەکی شلی ڕەنگ خۆی‬ ‫دەکاتە ناو ئەو کەسەوە کە لە ئانوساتی ونبووندایە‪ ،‬و هەڵیدەکێشێتە‬ ‫ناو پشکۆیەکی نەرمونیانەوە‪.‬‬ ‫بەسەر تاوەری ئااڵوە‬ ‫گەر کەسێکی نزیکمان لێ بمرێت‪ ،‬بەو جۆرە لە تەشەنەی مانگەکانی‬ ‫داهاتوودا شتێک هەیە‪ ،‬کە بڕوامان وایە هەستی پێ دەکەین‪ ،‬شتێک‬ ‫کە – چەندیش حەزمان کردبێت ئەو لەگەڵدا بێت و هاوبەشمان بێت‬ ‫– تەنها لەڕێی دووری ئەوەوە توانیوییەتی گەشە بکات‪ .‬دواجار ئێمەش‬ ‫بە زمانێک ساڵوی لێ دەکەین کە ئەو لەمێژە چیدیکە لێی حاڵی نابێت‪.‬‬ ‫پارانۆمای شا‬ ‫گەشتێک بەناو ئەزمەی ئابووریی ئەڵمانیدا‬ ‫یەک‪ :‬لە گەنجینەی هەموو ئەو فۆرمی دەربڕینانەی‪ ،‬کە تیایاندا‬ ‫چەشنی ژیانی هاواڵتی ئەڵمانی ڕۆژانە خۆی نیشان دەدات‪ ،‬ژیانێک‬ ‫کە لە کەرییەتی و ترسنۆکی پێکەوەلکێنراوە‪ ،‬لە هەمووی زیاتر ئەو‬ ‫کارەساتەی کە بەڕێوەیە – بەوەشدا کە دەوترێت ئەمە ناکرێت چیدیکە‬ ‫بەو جۆرە ب��ەردەوام بێت – شایەنی تێڕوانینە‪ .‬ئەو چەقبەسووییە‬ ‫لەسەر وێناکانی ئاسایش و خاوەندارێتی چەند دەیەی ڕابردوو ڕێگا‬ ‫لە مرۆڤی مامناوەندی دەگرێت‪ ،‬هەستی بگەیەنێت بە دوالووتکەی ئەو‬ ‫دۆخە جێگیرییە تەواو نوێیەی کە شایەنی هەستپێکردنە و بنەمای‬ ‫دۆخی ئەم ئانوساتەیە‪ .‬بەوەدا کە جێگیربوونە ڕێژەییەکەی ساڵەکانی‬ ‫پێش جەنگ ئاسانکاری بۆ کردووە‪ ،‬بڕوای وایە دەبێت هەر دۆخێک‪،‬‬ ‫کە موڵکی لێ زەود بکات‪ ،‬بە دۆخێکی ناجێگیر لە قەڵەم بدات‪ .‬بەاڵم‬ ‫بارودۆخی جێگیر هەرگیز هەرگیز مەرج نییە ئاسوودەبەخش بێت و‬ ‫پێش جەنگیش چین و توێژ هەر لە ئارادا بووە و بۆ ئەو چین و توێژانە‬ ‫بارودۆخە جێگیرەکان بریتیبوون لە ڕیسواییەکی جێگیر‪ .‬داڕووخان لە‬ ‫جێگیریدا هیچ شتێکی کەمتر نییە‪ ،‬لە قەشەنگیشدا هیچ شتێکی لە‬ ‫سەرکەوتن زیاتر نییە‪ .‬تەنها حسابێک کە لە ڕووخاندا تاکە واقعی‬ ‫دۆخی ڕانەبردووە‪ ،‬لەو سەرسامییە ماندووەوە لەبەر دووبارەبوونەوەی‬ ‫شتگەلی ڕۆژگ��ار دەگاتە ئەو ئەنجامەی‪ ،‬دەرکەوتنی داڕووخ��ان و‬ ‫هەڵوەرین وەک بەرجەستەبووی جێگیریی تاکە فریادڕەس تەماشا‬ ‫بکات‪ ،‬وەک شتێکی ناوازە کە گەیشتبێت بە دواسنووری قەشەنگیی و‬ ‫ئەودیوی تێگەیشتنەوە‪ .‬کۆمەڵگای گەلەکانی ئەوروپای ناوەڕاست وەک‬ ‫دانیشتووانی شارێکی ئابڵوقەدراو ژیان دەگوزەرێنن‪ ،‬کە خواردەمەنی و‬ ‫بارووتیان لێبڕابێت و بە ئاستەم چاوەڕێی فریاگوزاری مرۆیی بکرێت‪.‬‬ ‫حاڵەتێک‪ ،‬کە دەبێت تیایدا خۆڕادەستکردن‪ ،‬ڕەنگە به هیوای بەزییەوە‬ ‫یاخود بێ بەزەیی‪ ،‬بە جدی بیری لێبکرێتەوە‪ .‬بەاڵم ئەو دەسەاڵتە الڵ‬ ‫و نادیارەی‪ ،‬کە ئەوروپای ناوەڕاست بڕوای وایە بەرامبەری وەستاوە‪،‬‬ ‫وتووێژ و مامەڵە ناکات‪ .‬بەو چەشنە هیچ شتێکی دیکە نامێنێتەوە‬ ‫جگە لە چاوەڕوانییەکی هەمیشەیی لە پەالمارێک بۆ سەر هیچ شتێکی‬ ‫دیکە جگە لە ئەو شتە ناوازەیەی کە بەتەنها دەتوانێت فریامان بکەوێت‬ ‫نیگاکانمان ڕێکبکەین‪ .‬بەاڵم ئەو دۆخە خوازراوە کە سەر بە گرژترین‬ ‫هۆشیاری بێ ناڵە و بێ سكااڵیە‪ ،‬بەوەدا کە ئێمە لەگەڵ ئەو دەسەاڵتانەدا‬ ‫کە چواردەوریان گرتووین لە پەیوەندییەکی پڕنهێنیداین‪ ،‬دەتوانێت ئەو‬ ‫پەرجووە بەڕاستی دروست بکات‪ .‬بەپێچەوانەوە ئەو چاوەڕوانییەی‪ ،‬کە‬ ‫دەڵێت ئەم دۆخە ناشێت بەم چەشنە درێژەی هەبێت‪ ،‬ڕۆژێک لە ڕۆژان‬ ‫وانەیەک لەوەوە وەردەگرێت‪ ،‬کە بۆ ئازار و ئەشکەنجەی تاکەکەس و‬ ‫هەم کۆمەڵگاکان تەنها یەک سنوور‪ ،‬کە لەودیو ئەوەوە هیچ ڕێگایەک‬ ‫نامێنێت بۆ ڕۆیشتن‪ ،‬هەیە‪ :‬ئەویش قەالچۆکردنە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١٠/2٧‬‬

‫‪6‬‬

‫دواهەمین هەناری دونیا‬

‫««‬

‫سەدساڵ تەنیایی کوردەکان‬

‫و‪ .‬ئامادەکردنی‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫سەرەتای ڕۆژە بارانییەکانی پایزێکی نوێیە‪،‬‬ ‫هێشتا خوێندکارەکانی زانکۆ ڕوویان لە تارانی‬ ‫پایتەخت نەکردۆتەوە و ب��ازاڕی کتێب هێشتا‬ ‫ساردە و قەرەباڵخی ئەوتۆ لەناو کتێبفرۆشییەکاندا‬ ‫نابینین‪ ،‬بەاڵم هەر لەم وەرزەدا کتێبێک گەرما‬ ‫دەخ��ات��ە ب���ازاڕی کتێبفرۆشییەکان و دەبێتە‬ ‫هۆی گفتوگۆیەکی چڕ لە ناوەندە کولتووری‬ ‫و هونەرییەکاندا‪ ،‬ئەو کتێبەی وەک یەکێك لە‬ ‫نووسەرە ناودارە ئێرانییەکان دەڵێت‪ :‬سەدساڵ‬ ‫تەنیایی کوردەکانە‪.‬‬ ‫لە ئێوارەیەکی ئەم پایزە بارانییەی شاری‬ ‫تاراندا ناوەندی ئەندێشەو ئەقاڵنییەتی «بەهاران»‬ ‫لە شاری ت��اران لە کۆڕی ئیمزاکردن و ڕەخنە‬ ‫و لێکۆڵینەوە بۆ وەرگێڕانی فارسی ڕۆمانی‬ ‫«دواهەمین هەناری دونیا»‪ ،‬بە ئامادەبوونی‬ ‫وەرگ��ێ��ڕ «م��ەری��وان هەڵەبجەیی» و ه��ەردوو‬ ‫نووسەر و وەرگێڕی ناوداری ئێرانی «ئەسەدواڵ‬ ‫ئەمرای و شیوا مەقانلو» بەڕێوەچوو‪ ،‬ئەم ڕۆمانە‬ ‫لە کۆتایی هاوینی ئەمساڵدا لەالیەن یەکێک لە‬ ‫بەناوبانگترین خانەکانی چاپ و باڵوکردنەوەی‬ ‫تارانەوە «نەشری سالس» باڵوبویەوە و لەگەڵ‬ ‫باڵوبونەوەیدا بوو بە جێی گفتوگۆی ڕەخنەگران‬ ‫و لێکۆڵەرانی ئێرانی‪ ،‬دوای ئەوەی سێ کۆڕی لە‬ ‫شاری تاران بۆ گیرا‪ ،‬دواتر لە شارەکانی ڕەشت و‬ ‫شیراز و ئەسفەهان‪ ،‬کۆڕی ڕەخنە و لێکۆڵینەوەی‬ ‫بۆ بەڕێوەچوو‪ ،‬لە یەکێک لە کۆڕەکانی تاراندا‬ ‫کە ماوەی سێ کاتژمێری خایاند سەرەتا نوسەر‬ ‫و وەرگ��ێ��ڕ «ش��ی��وا موقانلو» فەسڵی دەی‬ ‫ڕۆمانەکەی بۆ ئامادەبوان خوێندەوە و ستایشی‬ ‫نووسەری کرد لەوەی کە چۆن بە وردی چۆتە ناو‬ ‫کاراکتەرەکانیەوە و توانیویەتی لەگەڵیاندا بژی‪.‬‬ ‫لە بەشێک لە قسەکانیدا ئاماژەی بە سەرکەوتنی‬ ‫ئاستی بااڵی «ڕیالیزمی جادویی» لەم ڕۆمانەدا‬ ‫کرد و وتی‪« :‬ئێمە ئەمڕۆ لێرە کۆبووینەتەوە قسە‬ ‫لەسەر ڕۆمانێکی شاکار دەکەین‪ ،‬کە لە زۆربەی‬ ‫ئاماری کتێبفرۆشییەکاندا لەسەرەوەی لیستی‬ ‫پڕفرۆشترینەکانە‪ ،‬هەموو هەفتەیەك بااڵترین‬ ‫ئیمتیاز بەدەست دەهێنێت‪ ،‬کاتێک کە دواهەمین‬ ‫هەناری دونیا دەخوێنیتەوە هەست بەوە ناکەیت‬ ‫کە نووسەر سااڵنێکی زۆرە لە خۆرئاوا و دوور لە‬ ‫واڵتەکەی خۆی دەژی‪ ،‬بەڵکو دەڵێی لە قواڵیی‬ ‫کۆمەڵگەکەیدایە و ساتبەساتی تراژیدیاکانی‬ ‫ژیانیان دەنووسێتەوە‪ ،‬بەڕادەیەك نزیکە لە خەڵك‬ ‫و بە مانایەك لە کارەکتەرەکانیەوە کە مرۆڤ بە‬ ‫ئاسانی لەمسیان دەکات و لەگەڵیاندا دەژی و‬ ‫باوەڕی پێدەکات‪».‬‬ ‫وتیشی‪« :‬بەداخەوە باشترین نووسەرەکانی‬ ‫ئێمە کە کۆچیان ک��رد و ڕووی��ان لە خۆرئاوا‬ ‫ک��رد چیدی نەیانتوانی بە چەشنی ڕاب��ردوو‬ ‫سەرکەوتوانە لەبارەی کۆمەڵگای ئێران و خەم‬ ‫و کێشە و گرفتەکانیانەوە بنووسن‪ ،‬زۆربەیان‬ ‫ئەوەی کە نووسیان هەرگیز باشتر نەبوو لەوەی‬ ‫کە لەناوەوەی واڵت نووسیان‪ ،‬ئەمە الی (بەختیار‬ ‫عەلی) زۆر جیاوازە و هەستدەکەیت بە ڕێژەیەکی‬ ‫زۆر سەرکەوتو بووە‪.‬‬ ‫ڕاشیگەیاند‪ ،‬کە پێشتریش ڕۆمانی سەرکەوتوی‬ ‫حەسار و سەگەکانی باوکم لە نووسینی شێرزاد‬ ‫حەسەن و وەرگ��ێ��ڕان��ی م��ەری��وان هەڵەبجەیی‬ ‫خوێندبووەوە و تێگەیشتنێکمان هەبوو بۆ ئەدەبیاتی‬ ‫ئەمڕۆی کوردی و ئەو وێنانەی کە نوسەرانی کورد‬ ‫لە کۆمەڵگای خۆیان نیشانی دەدەن و دەڵێت‪:‬‬ ‫«دواهەمین هەناری دونیا وەرگێڕانییەتی تا‬ ‫ئەو ئاستەی کە بە وردی دەمخوێندەوە بۆ ئەم‬ ‫دانیشتنەی ئەمڕۆ نەمدەتوانی بچوکترین ڕەخنە‬ ‫لە وەرگێڕانەکەی بگرم‪ ،‬هەروەك چۆن ڕۆمانەکە‬ ‫ئەزمونێکی زۆر سەرکەوتووە و جێگای شانازی‬ ‫کردنە کە ئێمە ئەمڕۆ بە فارسی دەیخوێنینەوە‪،‬‬ ‫هەر بەو ڕێژەیە سەرکەوتویی ئەم کتێبە لە زمانی‬ ‫ڕەوان و بێخەوشی فارسییەکەیدایە‪».‬‬ ‫دواب�����ەدوای (ش��ی��وا مقانلو)‪( ،‬ئ��ەس��ەدواڵ‬ ‫ئەمرایی)‪ ،‬لەبارەی دواهەمین هەناری دونیاوە‬ ‫دواو وتی‪« :‬دەبێت سەرەتا ئەوە بڵێم دووجار‬ ‫لە نزیکەوە بەختیار عەلیم بینیوە و زۆر قسەمان‬

‫توانای مەریوان لە زمان و‬ ‫کولتووری کوردی و فارسیدا‬ ‫هۆکاری بەهێزن لە وەرگێڕانی‬ ‫سەرکەوتوانەی ئەم ڕۆمانەدا‬ ‫دواهەمین هەناری دونیا‬ ‫ئەزمونێکی زۆر سەرکەوتووی‬ ‫ڕیالیزمی جادووییە‬

‫ناتوانین ئەو حەقیقەتە قبوڵ‬ ‫نەکەین‪ ،‬کە گەورەیی بەختیار‬ ‫عەلی ل��ە ئاست ئۆرهان‬ ‫پامۆکدایە‬ ‫م��ن دواه��ەم��ی��ن ه��ەن��اری‬ ‫دونیا بە سەدساڵ تەنیایی‬ ‫دەچوێنم‬

‫خوێندن��ەوەی دواهەمی��ن‬ ‫هەن��اری دونی��ا بە فارس��ی‬ ‫شانازییە بۆ ئێمە‬

‫دواهەمین‬ ‫خوێندنەوەی‬ ‫هەناری دونیا بۆ خوێنەری‬ ‫سادە ئاسان نییە‬ ‫کردووە و ڕوانگەیەکی زۆر قوڵ و جوانی لە بارەی‬ ‫ئەدەبیاتەوە هەیە و مرۆڤێکی زۆر هزرجوانە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەکرێت بڵێم‪ ،‬تا ڕادەیەکی کەم ئاشنام بە فیکری‬ ‫و دیدگای نوسەری دواهەمین هەناری دونیا‬ ‫دیدگایەکی تایبەتە و زۆر لەوە زیاتر دەهێنێت‬

‫کە ئێمە ئەمڕۆ کۆبوینەتەوە و قسەی لەسەر‬ ‫دەکەین‪ ،‬هەروەها لە زۆربەی جێگاکاندا بوەتە‬ ‫جێگای قسە و باس و ستایش دەکرێت‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەم ڕۆمانە دەتوانێت لەوە زیاتر بخوێنرێتەوە و‬ ‫ستایش بکرێت و بڕواتە ناو زمانەکانی دونیاوە و‬ ‫بچێتە ئەو جێگا ڕاستەقینانەی خۆی کە بەڕاستی‬

‫شایستەیەتی‪».‬‬ ‫جەختی لەوەش کردەوە‪ ،‬بەختیار عەلی نوێنەری‬ ‫ڕاستەقینەی ئەو نەوەیە لە نووسەرانی کوردە کە‬ ‫ئەزمونی سانسۆر و شەڕ و ئاوارەیی و زۆربەی‬ ‫تراژیدیاکانی ئەو نەتەوەیەیان ئەزمون کردووە‪،‬‬ ‫لە ڕێگای کاراکتەرەکانی ئەم ڕۆم��ان��ەوە پەی‬ ‫بەوە دەبەین نوسەر چەند زیرەکانە توانیویەتی‬ ‫تراژیدیاکانی نەتەوەکەی خۆی لە ئەزمونێکی‬ ‫جادویدا بەرجەسەتە بکات‪.‬‬ ‫وتیشی‪« :‬دواهەمین هەناری دونیا ئەزمونێکی‬ ‫زۆر سەرکەوتوی ڕیالیزمی جادوییە کە دەتوانێت‬ ‫بە یەکێک لەو ئەزمونە باشانە بژمێردرێت کە تا‬ ‫ئێستا بەو شێوازە نوسرابێت‪ ،‬خوێنەر هێندە زوو‬ ‫تێکەاڵوی کارەکتەرەکانی ئەم ڕۆمانە و دیمەنەکانی‬ ‫دەبێت و لەگەڵیدا دەژی‪ ،‬هەستناکەیت باس لە‬ ‫دونیایەك دەکات کە جوگرافیایەکی ترە و دوورە‬ ‫لە تۆ‪ ،‬ئەمەش وای کردووە بڵێین‪ :‬بەختیار عەلی‬ ‫توانیویەتی دونیایەکی تایبەت بەخۆی هەبێت‪.‬‬ ‫ئەم ڕۆمانە هەموو شتێکی تیایە و هەستدەکەیت‬ ‫(بەختیار ع��ەل��ی) ویستویەی ه��ەم��وو قسە‬ ‫جدییەکانی خۆی و دونیای خۆی بڕژێنێتە ناو‬ ‫ئەم ڕۆمانەوە‪ ،‬شەڕ‪ ،‬سیاسەت‪ ،‬شکست‪ ،‬خیانەت‪،‬‬ ‫توندوتیژی و ملمالنێی ج��ۆراوج��ۆر و هەموو‬ ‫تێماکانی تر لەم ڕۆمانەدا دەبینین‪».‬‬ ‫بەبڕوای ئەو‪ ،‬لە هەموو تێماکان بەرجەستەتر‬ ‫و دیارتر «عەشق»ە‪ ،‬بۆیە من ئەو پێی دەڵێت‬ ‫ڕۆمانی عەشق و ناکامی‪ ،‬لە عەشقی ناکامی‬ ‫ژەنەرالێ عەرەبانەکانەوە بۆ محەمەدی دڵشوشە‪،‬‬ ‫کە یەکێکە لە جوانترین کەسێتییەکانی ناو ئەم‬ ‫ڕۆمانە‪ ،‬تا بێهیواییەکانی موزەفەری سوبحدەم و‬ ‫گەڕانەوەی دوای تەمەنێک لە بیابانەوە‪.‬‬ ‫زیاتر وتیشی‪« :‬دواهەمین ه��ەن��اری دونیا‬ ‫نیشانی دەدات بەختیار عەلی خ��اوەن زمان و‬ ‫شێوازی تایبەتی خۆیەتی و بە قوڵیش کاری لەو‬ ‫زمانەدا کردووە‪ ،‬کە ئێمە ئەمڕۆ چێژێکی زۆر لە‬ ‫خوێندنەوەی وەرگێڕانە فارسییەکەی وەردەگرین‪.‬‬ ‫بە دڵنیاییەوە ئەو وەرگێڕانانەی تری مەریوان‬ ‫کە بۆ چەند ڕۆمانێکی تری کردویەتی ئەگەر لە‬ ‫سانسۆر دەرچێت و باڵو ببنەوە لە ئایندەدا زیاتر‬ ‫گەورەیی ئەم ڕۆماننوسەمان بۆ دەردەکەوێت‬ ‫کە شایستەتر و گەورەترە و دەکرێت ناوبانگی‬ ‫سنورەکانی جیهان ببڕێت‪».‬‬ ‫دواتر (مەریوان هەڵەبجەیی)‪ ،‬وەرگێڕ‪ ،‬لە بارەی‬ ‫بەختیار عەلی و شوێن و پێگەی لە کتێبخانەی‬ ‫ک��وردی و گرنگی ئەو وەك شاعیر‪ ،‬لێکۆڵەری‬ ‫فیکر‪ ،‬ڕۆماننووس‪ ،‬ڕەخنەگری کۆمەاڵیەتی باس‬ ‫کرد‪ ،‬ئاماژەی بەوەش دا‪ ،‬بەختیار عەلی باشترین‬ ‫ن��وس��ەری ک��ورد و چاالکترین و پڕکارترین و‬ ‫پڕخوێنەرترین و جەماوەریترین نوسەری ئێمەیە کە‬ ‫لە نزیکەوە لەگەڵ خەمەکانی نەتەوەکەیدا دەژی‬ ‫لە هەموو پارچەکانی کوردستان‪ ،‬ئەو لەیەک کاتدا‬ ‫لە تاراوگەیە و لە ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوا و باشور‬ ‫و باکوری کوردستانە‪ ،‬لەگەڵ خەمەکانی خەڵك‬ ‫دەژی و ڕەخنەگری سیستەمە سیاسییەکەیانە‪،‬‬ ‫لەماوەی بیست ساڵدا کە باشوری کوردستانی‬ ‫جێهێشتووە‪ ،‬هەرگیز دوور نەبووە لە کوردستان‬ ‫و لە هەموو ناڕەزایەتی و لەناو هەموو بزوتنەوە‬ ‫خوێندکارییەکاندا هەبووە‪ ،‬وابزانم هەر ئەمەش‬ ‫وای کردووە بەو جۆرەی کە خانمی موقانلو و‬ ‫بەڕێز ئەمرایی ئاماژەیان پێکرد کەسێتییەکانی‬ ‫زیندوو جێگای باوەڕبن‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی دەبوو لە ناوەڕاستی هەشتاکانی‬ ‫سەدەی ڕابردوو بە کتێبە شیعرییەکانی و ڕۆمانی‬ ‫شایستەی «مەرگی تاقانەی دووەم» بناسرایە‬ ‫و ئەو توانایەی کە لە دەس��اڵ دوات��ردا بەهۆی‬ ‫سانسۆری حکومەتی بەعس و بەربەستەکانییەوە‬ ‫ڕێگربوو لەبەردەم هەنگاوێکی گەورە لە ئەدەبیاتی‬ ‫ک��وردی��دا‪ ،‬ئ��ەو زەم��ەن��ە هاتە نیوەی دووەم��ی‬ ‫نەوەدەکان و ئەو ڕۆژانەی کە یەکەم ڕۆمانی ئەو‬ ‫چاپ بوو‪.‬‬ ‫هەڵەبجەیی وتیشی‪« :‬ئەستەمە لە کۆڕێکی وادا‬ ‫بتوانم باس لە بونیادی فیکری و تێڕوانینەکانی‬ ‫ن��وس��ەرێ��ك ب��ک��ەم ک��ە گ��ەورەت��ری��ن ڕووداوی‬ ‫پەنجاساڵی ئەدەبیاتی کوردییە و توانیویەتی‬ ‫گۆڕانی گەورە بەسەر زمانی کوردیدا بهێنێت‪ ،‬ئەو‬ ‫نوسەرەی بە باڵوبونەوەی یەکەم ڕۆمانی ئەوەی‬

‫سەلماند پەیامی گ��ەورەی پێیە و دەتوانێت‬ ‫هەنگاوی گەورەبنێت بۆ ئەوەی زمانی کوردی‬ ‫سنورەکانی ببڕێت‪ ،‬وەك (شێرکۆ بێکەس)‬ ‫دەڵێت‪ :‬سەدساڵ جارێک کەسێکی وەك ئەو‬ ‫لەدایک دەبێت‪ ،‬بەختیار عەلی دونیایەکی‬ ‫تازەی هێناوەتە ناو ئەدەبیاتی کوردییەوە‪ .‬ئەو‬ ‫بەتەنیا کاری چەندین نوسەر ئەنجام دەدات‪».‬‬ ‫هێمای بۆ ئەوەش کرد‪ ،‬بەداخەوە ئێمەی کورد‬ ‫تەمەڵین و بەوشێوەیەی کە دەبوو کارمان بۆ‬ ‫بکردایە و لە بەرامبەر ئەو خزمەتە زۆرەی ئەو‬ ‫بە زمان و ئەدەبیاتی کوردی کردویەتی دەبوو‬ ‫ڕۆمانەکانیمان وەربگێڕایەتە سەر چەندین زمانی‬ ‫جیهانی کە بەداخەوە نەمانکردووە‪.‬‬ ‫پاشان (مەحمود حسەینیزاد)‪ ،‬نووسەر و‬ ‫وەگێڕی گەورەی ئێرانی و براوەی خەاڵتی گۆتە‪،‬‬ ‫لە بەشێک لە قسەکانیدا وت��ی‪« :‬کاتێک ئەم‬ ‫کتێبەم دەخوێندەوە حەسرەتم ئەخوارد کە بۆچی‬ ‫نوسەرانی ئێمە ناتوانن ڕۆمانێکی وا جوان بنوسن‪،‬‬ ‫دواهەمین هەناری دونیا یەکێکە لەو جوانترین‬ ‫ڕۆمانانەی کە بە شیوازی ڕیالیزمی جادویی‬ ‫نوسراوە‪ ،‬خوێندنەوەی ئەم کتێبە مرۆڤ توشی‬ ‫سەسوڕمانێکی زۆر دەک��ات‪ ،‬هەر لەسەرەتای‬ ‫ڕۆمانەکەوە و بەتایبەت ئەو دیمەنە بێوێنەیەی کە‬ ‫الفاو محەمەدی دڵشوشە دەبات و دەگات بە ماڵی‬ ‫خوشکە سپییەکان دیمەنگەلێکی زۆر شاکارە‪،‬‬ ‫نیشانی دەدات نووسەر چەندە کارامەیە و چەندە‬ ‫سەرکەوتووە لە خوڵقاندنی ئەو فەزا جادوییەدا‪».‬‬ ‫وتیشی‪« :‬من دواهەمین هەناری دونیا بەراورد‬ ‫دەکەم بە سەدساڵ تەنیایی‪ ،‬مەبەستم ئەوە نییە‬ ‫بڵێم لە هەموو ڕویەکەوە لە ئاستی سەدساڵ‬ ‫تەنیایدایە‪ ،‬یان بەختیار عەلی مارکیزە‪ ،‬دڵنیام‬ ‫ئەو خۆیشی هێندە مرۆڤێکی خاکییە بانگەشەی‬ ‫ئ��ەوە نەکات ڕۆمانێکی نووسیوە لە ئاستی‬ ‫سەدساڵ تەنیایدایە‪ ،‬بەڵکو لەو ڕووەوە دەڵێم ئەم‬ ‫نووسەرە هەموو تراژیدیای واڵتەکەی ڕشتۆتە ناو‬ ‫ئەم ڕۆمانە بێوێنەیەوە و توانیویەتی ڕیالیزمێکی‬ ‫جادویی دەگمەن و سەرکەوتوو بخوڵقێنێت کە زۆر‬ ‫جێگای ستایشکردنە‪».‬‬ ‫ئەوەشی دوپات ک��ردەوە‪ ،‬لە ڕاستیدا دەبێت‬ ‫ئ��ەوە بڵێم ئێمەی ئێرانی تەممەڵین و لەبری‬ ‫کارکردنی جدی لەسەر ئەدەبیات بەدوای شتی‬ ‫ترەوەین و دەڵێت‪« :‬من ئەمڕۆ لەبەرئەوە هاتووم‬ ‫بۆ ئێرە قسەلەسەر ئەم ڕۆمانە گەورەیە بکەم کە‬ ‫هیچ نووسەرێکی ئێمە نەیتوانیوە بەرهەمێکی وا‬ ‫مەزن بنووسێت‪ ،‬زۆر نوسەری ئێرانی هەوڵیانداوە‬ ‫ڕیالیزمی جادویی بنووسن‪ ،‬بەاڵم لەسەدا پەنجای‬ ‫بەختیار عەلییان پێنەکراوە‪ ،‬بەختیار عەلی لە‬ ‫ڕۆمانی دواهەمین هەناری دونیادا بە باشترین‬ ‫ئاستی ڕیالیزمی جادودیی مێژووی نەتەوەیەک‬ ‫بەشێوەیەکی داهێنەرانە دەگێڕێتەوە‪».‬‬ ‫س��ەب��ارەت بە وەرگێڕانەکەی دەبێت باسی‬ ‫لەوە کرد‪ ،‬زۆر گەڕاوە و وردبووەتەوە نەیتوانیوە‬ ‫کەمترین ڕەخنە لە وەرگێڕانەکە بگرێت‪ ،‬وەک‬ ‫دەڵێت‪ ،‬زمانێکی بێئەندازەجوان و نایابی هەیە‪،‬‬ ‫زمانێکی ڕوون و ڕەوان و شاعیرانە‪ ،‬کەمتر نوسەر‬ ‫و وەرگێڕێکم دی��وە بە دوو زم��ان کاربکات و‬ ‫بتوانێت هێندە سەرکەوتوبێت و وتیشی‪« :‬خۆزگە‬ ‫نوسەر و وەرگێڕەکانی ئێمە کە ئێستا ژمارەیەکی‬ ‫زۆریان لەم هۆڵەدایە بەم ئاستە لە زمان کاریان‬ ‫بکردایە و بیاننوسیایە‪ ،‬فارسییەکی زۆر جوان و‬ ‫بێخەوشت بەکارهێناوە ئەمەش بوەتەهۆی ئەوەی‬ ‫کە ئەم ڕۆمانە شاکارە زۆر جوانتر بدرەوشێتەوە‪،‬‬ ‫کارەکەت زۆر جوان و قابیل بە ستایشە‪ ،‬هیوادارم‬ ‫کوردییەکەشت هێندە باشبێت پیرۆزبایت لێدەکەم‬ ‫مەریوان‪».‬‬ ‫ه��ەروەه��ا (دکتۆر ئەسعەد ئ���ەردەاڵن)‪ ،‬کە‬ ‫نووسەرێکی بەڕەگەز ک��وردە‪ ،‬وتی‪« :‬بەختیار‬ ‫عەلی نووسەرێکی گەورەی کوردە و لە مێژووی‬ ‫کوردستاندا کەمتر نووسەری وا بەتوانامان هەبووە‪،‬‬ ‫دەبێت بەرپرسیارانە دەست بۆ بەرهەمەکانی‬ ‫ببرێت و قسەی لەسەر بکرێت و کارەکانی‬ ‫وەربگێڕدرێتە سەر زمانەکانی تر‪».‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١٠/2٧‬‬

‫‪7‬‬

‫پێشیوایە سەرکەووتوویی وەرگێڕانەکەی‬ ‫مەریوان دەگەڕێتەوە بۆ توانا و کارکردنی‬ ‫زۆرباشی لەسەر ه��ەردوو زمانی کوردی‬ ‫و فارسی‪ ،‬ئاشنایی قوڵی لەگەڵ هەردوو‬ ‫کولتوورەکەدا‪ ،‬ئەمەش هۆکاری ئەوەیە‬ ‫مەریوان سااڵنێکی زۆرە لە تاران دەژی‬ ‫و پەیوەندییەکی قوڵی لەگەڵ نووسەرانی‬ ‫گەورەی فارس هەیە و بەباشی ڕۆچووە‬ ‫بەناو ئەو کولتوورەدا و شارەزایی تەواوی‬ ‫هەیە لە ئەدەبیاتی فارسیدا و هەروەها‬ ‫کوردیەکەشی زۆرباشە و لە هەر کوردێکی‬ ‫ڕۆژه��ەاڵت زیاتر و باشتر زمانی کوردی‬ ‫و بەتایبەتیش بەختیار عەلی دەناسێت‬ ‫و وەرگێڕانەکانی بەباشی ئەو حەقیقەتە‬ ‫دەسەلمێنن‪ ،‬چ حەسار و سەگەکانی باوکم‬ ‫چ وەرگێڕانی شیعرەکانی ڕەفیق سابیر و‬ ‫شێرکۆ و لەتیف هەڵمەت و فەرهاد پیرباڵ‬ ‫و دڵنیام ئەم ڕۆمانەش وەک ڕۆمانەکانی‬ ‫ت��ری لە ئایندەدا زیاتر جێگای خۆی‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها نووسەر و ڕەخنەگەری کورد‬ ‫(عەلی ئەشرەف دەروێشیان)‪ ،‬لە بەشێک‬ ‫لە وتەکانیدا‪ ،‬کە ئ��ام��ادەی ئ��ەو کۆڕە‬ ‫ب��وو‪ ،‬وت��ی‪« :‬ساڵی دووه���ەزار و شەش‬ ‫تازە مەریوان وەرگێڕانی هەردوو ڕۆمانی‬ ‫ئ��ێ��وارەی پ��ەروان��ە و دواهەمین هەناری‬ ‫دونیای ت��ەواو ک��ردب��وو‪ ،‬دای بە من بۆ‬

‫زمانەکانی دنیا پێشوازیان لێدەکرێت و‬ ‫دەچنە ئاستی ڕۆمانە گەورەکانی دنیاوە‪،‬‬ ‫هەردەبێت ئەو کارەش ئەنجام بدرێت و ناوی‬ ‫بەختیار عەلیش زۆر لەوە زیاتر ببیسترێت‬ ‫کە ئێستا هەیە‪ ،‬ئەگەر بێت و ڕۆمانەکانی‬ ‫لە کتێبخانەکانی دنیادا بە وەرگێڕانی باش‬ ‫و بەو جۆرەی لەم وەرگێڕانەدا دەیبینین‬ ‫باڵوببێتەوە‪ ،‬بێگومان دەبێتە هەنگاوێکی‬ ‫گ��ەورە بۆ ئەدەبیاتی ک��وردی و من ئەم‬ ‫شایستەییە لەم ڕۆمانانەی بەختیار عەلیدا‬ ‫دەبینمەوە‪».‬‬ ‫دواتر سەبارەت بە وەرگێڕانەکەش قسەی‬ ‫کردو ڕایگەیاند‪« :‬لەماوەی ئەم سااڵنەدا‬ ‫بە وردی ئاگام لە کارکردنی مەریوان بووە‬ ‫لەسەر وەرگێڕانی ئەدەبیاتی کوردی بۆ‬ ‫فارسی و بە پێچەوانەشەوە‪ ،‬بەتایبەتتر‬ ‫بەشێکی زۆری کاتی خ��ۆی دان��اب��وو بۆ‬ ‫بەرهەمەکانی بەختیار عەلی‪ ،‬ئەنجامەکەی‬ ‫ئەوەیە کە لەم ماوە کەمەدا هەرکەسێک‬ ‫دواهەمین هەناری خوێندۆتەوە ستایشی‬ ‫کردووە و بە ڕوداوێکی داناوە لە دونیای‬ ‫ئێمەدا‪ ،‬ئەم ستایشەش بۆ ئەدەبیاتی‬ ‫کوردی دەگەڕێتەوە‪ ،‬دڵنیاشم خوێنەری‬ ‫ئێرانی لە ئێستا بەدواوە شتی زۆر جوانتر‬ ‫و زیاتر لە ئەدەبیاتی کوردی دەبینێت‪،‬‬ ‫چونکە ن��وس��ەری زۆر باشمان هەیە و‬ ‫مەریوان بەشێک لەو چیرۆکانەی وەرگێڕاوە‬

‫دەستپێکێکی تر وە هەنگاوێکی تر لە‬ ‫ناساندنی ئەدەبی کوردی‪».‬‬ ‫دواتریش‪ ،‬زوهر‌ه پالیزی‪ ،‬ڕۆماننووس‪،‬‬ ‫ئاماژەی بەوە دا‪ ،‬کە ده‌كرێ‌ دواهه‌مین‬ ‫هه‌ناری دونیاو یه‌كه‌مین هه‌ناری دونیا‬ ‫یه‌كێ بن‪ .‬هه‌ڵبژاردنی ئه‌و ناو‌ه كه‌شێكی‬ ‫خوازه‌ئاساو سمبولێك له‌الی ئه‌و خوێنه‌ران ‌ه‬ ‫دروس���ت ده‌ك���ات ك � ‌ه ئ �ه‌وی��ش ب��ۆ خۆی‬ ‫ێ‬ ‫به‌دوای دواهه‌مین هه‌ناری خۆیدا ده‌گه‌ڕ ‌‬ ‫ل ‌ه (بوون)دا‪ .‬گه‌ڕان به‌دوای بوونی خود‬ ‫له ‌ڕۆمانێكدا سه‌رتاسه‌ر شیعرو جادویه‌‪،‬‬ ‫لێوڕیژه‌ له‌ئازارو تراژیدیا‪ ،‬دواهه‌مین هه‌ناری‬ ‫دونیاو یه‌كه‌مین هه‌ناری دونیا له‌م ڕووه‌و‌ه‬ ‫هیچ جیاوازییه‌كیان نییه‌‪ .‬چونك ‌ه لێره‌دا‬ ‫نه‌بوون هه‌یه‌‪ ،‬نه‌بوون ‌و ته‌نیایی‪ .‬ئه‌م‬ ‫جیاوازی نه‌بوونه‌ش هه‌مان ئه‌و ڕێگایه‌ی ‌ه‬ ‫كه‌ گێڕه‌ره‌وه‌ی ڕۆمانه‌كه‌ له‌ سه‌ره‌تاو‌ه تا‬ ‫كۆتایی ڕۆمانه‌ك ‌ه ده‌یبڕێ‪ ‌،‬ڕێگایه‌ك ك ‌ه‬ ‫گ‬ ‫سه‌ره‌تاو كۆتاییه‌كه‌ی سه‌رگه‌ردانی‌و مه‌ر ‌‬ ‫و ته‌نیاییه‌‪.‬‬ ‫ئ��ەو وت���ی‪ :‬گ��ێ��ڕره‌وه‌ی ئ��ه‌م ڕۆم��ان� ‌ه‬ ‫جوانه‪ ‌،‬پیاوێكی قوڵه‌ به‌ناوی موزه‌فه‌ری‬ ‫سوبحده‌م‪ .‬پیاوێك ك ‌ه هه‌موو شتێ ل ‌ه‬ ‫دونیابینی‌و گۆشه‌نیگای خۆیه‌و‌ه ده‌بینێ‌‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت قوڵترین ساته‌كانی ڕه‌نج‌و ئازاری‬ ‫خۆی به‌شێوه‌یه‌كی زۆر قوڵ‌ و بیرمه‌ندان ‌ه‬ ‫ده‌رده‌ب���ڕێ‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئ �ه‌و كاته‌شی ك ‌ه‬

‫س��اده‌و ده‌بێت خوێنه‌ر‬ ‫سه‌برێكی باشی هه‌بێت‬ ‫بۆ خوێندنه‌وه‌ی تا بتوانی‬ ‫ئ �ه‌م به‌رهه‌مه‌ جوانه‌ی‬ ‫ك���ه‌ وه‌ك ت��اب��ل��ۆی �ه‌ك‬ ‫ف��ه‌س��ڵ ف��ه‌س��ڵ یه‌كتر‬ ‫كامڵ ده‌ك���ات‪ ،‬ب��ه‌وردی‬ ‫ت و تێكه‌ڵی بێت‪.‬‬ ‫بیبینێ ‌‬ ‫ن��وس �ه‌ر ل��ه‌م رۆم��ان��ه‌دا‬ ‫چ�ه‌ن��د كه‌سایه‌تییه‌كی‬ ‫نیو‌ه ئوستوره‌یی وه‌ك‬ ‫م��وزه‌ف�ه‌ری سوبحده‌م ‌و‬ ‫سه‌ریاسه‌كا ‌ن و خوشك ‌ه‬ ‫سپییه‌كانی خولقاندو‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌و كه‌سایه‌تیانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫جیهانێكی جادوییدان ك ‌ه‬ ‫پڕ له ‌تراژیدیاو ڕه‌ن ‌ج و‬ ‫ئازاری زۆرن‪ ،‬زۆر به‌باشی‬ ‫ل ‌ه خزمه‌تی ره‌گه‌زه‌كانی‬ ‫ت���ری رۆم���ان���ه‌ك���ه‌دان‌و‬ ‫پێكه‌وه‌ به‌باشترین شێو‌ه‬ ‫ڕوداوه‌ك���ان���ی ڕۆمانه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌به‌ن ‌ه پێشه‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫ێ ئاماژه‌ی پێبكه‌م‬ ‫ده‌مه‌و ‌‬ ‫ێ‬ ‫به‌مانایه‌كی تر جیهانی ب ‌‬ ‫جیهانی ناو ئه‌م ڕۆمانه‌یه‌‪.‬‬ ‫دواهه‌مین هه‌ناری دونیا‪ ،‬دره‌ختێك ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫چیایه‌كی سه‌خت‪ ،‬جێگایه‌ك ك ‌ه جگ ‌ه‬ ‫له‌وان كه‌سی تر پێی نازانیێ و ئاگای لێی‬ ‫نییه‌‪».‬‬ ‫ێ‬ ‫ب��اس��ی ل���ەوەش ک���رد‪ ،‬ه �ه‌م��وو شت ‌‬ ‫ل �ه‌م رۆم��ان �ه‌دا زۆر به‌باشی له‌خزمه‌تی‬ ‫گێڕانه‌وه‌دایه‌‪ .‬له‌په‌نای هه‌موو تایبه‌تمه‌ندو‬ ‫ته‌كنیكه‌كانی نووسه‌ر بۆ جێبه‌جێكردنی‬ ‫قواڵیی ئ �ه‌و ن��اوه‌ڕۆك��ه‌ی به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ی و له‌ڕێگای گێڕه‌رەوه‌كه‌یه‌و‌ه‬ ‫تایبه‌ت به‌خۆ ‌‬ ‫ده‌ی��خ��ات��ه‌ڕوو‪ ،‬چ��ی��رۆك��ی ئ��ه‌و ئ���ازار و‬ ‫سه‌رگه‌ردانییانه‌یه‌ ك ‌ه شه‌ڕ دروستیكردو‌ه‬ ‫ی و بی‬ ‫بۆ مرۆڤایه‌تی‪ ،‬چیرۆكی ده‌ربه‌ده‌ر ‌‬ ‫شوێنی نووسه‌ر ل ‌ه كۆتایی ئه‌م ڕۆمانه‌دا‬ ‫كاره‌كه‌ی خۆی كامڵ ده‌كات‪».‬‬ ‫زیاتر وتیشی‪« :‬ئێمه‌ پ��اڵ �ه‌وان یان‬ ‫هه‌مان گ��ێ��ڕه‌ره‌وه‌ی ڕۆمانه‌ك ‌ه ده‌بینین‬ ‫له‌سه‌ر كه‌شتییه‌كی نادیار له‌ئۆقیانوسێكی‬ ‫نادیاردا ده‌ڕوات ‌و ل ‌ه سه‌فه‌رێكی ئه‌به‌دی‬ ‫ێ‬ ‫نادیاردایه‌‪ .‬وه‌ك بڵێی نووسه‌ر بیه‌و ‌‬ ‫به‌م كۆتاییه‌‪ ،‬جیهانی بێ‌ جیهانی خۆی‬ ‫ت‬ ‫بگه‌یه‌نێت ‌ه چڵه‌پۆپه‌ی ئ��ه‌و غ��ورب� ‌ه ‌‬ ‫و ته‌نیاییە ك �ه‌ ل��ه ‌ك��ۆی ڕۆم��ان �ه‌ك �ه‌دا‬ ‫ده‌یبینین‪ .‬كۆتاییه‌ك وه‌ك بڵێی سه‌ره‌تای‬ ‫سه‌رگه‌ردانییه‌كی گه‌وره‌تره‌‪ .‬سه‌رگه‌ردانی‬ ‫مرۆڤایه‌تی له ‌بووندا‪ ،‬سه‌رگه‌ردانی ئه‌و‬ ‫به‌دوای ونبوه‌كه‌یدا كه ‌وه‌ك بڵێی بڕیار‌ه‬

‫بەختیار عەلی گەورەترین ڕووداوی ئەدەبیی‬ ‫پەنجا ساڵی ڕابردووی ئێمەیە‬

‫ئ���ەوەی بیخوێنمەوە و پێداچونەوەی‬ ‫بۆ بکەم و ڕاوبۆچونی خۆمی پێبڵێم‪،‬‬ ‫لەبیرمە هەر لەوکاتەدا وتم خۆشبەختانە‬ ‫ک��ورد لە دوای شێرزاد حەسەن بوەتە‬ ‫خاوەنی نوسەرێکی گەورەی تر و لە دوای‬ ‫وەرگێڕانی بەرهەمەکانی بۆ سەر زمانەکانی‬ ‫تر ئەدەبیاتی ک��ورد بە زمانەکانی تر‬ ‫بناسێنێت‪ ،‬بەڕاستی ئەگەر بە ویژدانەوە‬ ‫سەیری هەردوو ڕۆمانی ئێوارەی پەروانە‬ ‫و دواهەمین هەناری دونیا بکەین‪ ،‬پەی‬ ‫بە توانای مەزنی بەختیار عەلی دەبەین‬ ‫و ناتوانین ئەو حەقیقەتە قبوڵنەکەین کە‬ ‫ئەو نووسەرێکی زۆر گەورەیە و کەمتر نییە‬ ‫لە ئورهان پامۆك و خالید حسەینی و زۆر‬ ‫نوسەری تر‪ ،‬کە لەدنیادا ناسراون‪».‬‬ ‫وتیشی‪« :‬بەبڕوای من ئێوارەی پەروانە‬ ‫و دواهەمین هەناری دونیا زۆر جوانتر و‬ ‫بەهێزترن لە زۆر لەو ڕۆمانانەی کە لە‬ ‫دونیادا ناسراون‪ ،‬ڕەنگە تەنیا کێشەی ئەم‬ ‫ڕۆمانانە ئەوەبێت بە کوردی نوسراون و وەك‬ ‫بەرهەمەکانی خالید حسەینی بە ئینگلیزی‬ ‫نەنوسراون و ژمارەیەکی زۆر لە خوێنەری‬ ‫دونیا نەیخوێندونەتەوە‪ ،‬بێگومان ئەگەر‬ ‫ئەم دوو ڕۆمانە وەربگێڕدرێنە سەر زۆربەی‬

‫و هەندێکی بەهۆی سانسۆرەوە چاپنەبووە‪،‬‬ ‫ئێستاش هەر سەرقاڵی ناساندنی چەند‬ ‫نوسەرێکی باشی ترە‪ ،‬کوردستان جگە لە‬ ‫نوسەرانێکی باشی وەک شێرکۆ بێکەس‪،‬‬ ‫بەختیار عەلی‪ ،‬شێرزاد حەسەن‪ ،‬ڕەفیق‬ ‫سابیر‪ ،‬ف��ەره��اد پیرباڵ‪ ،‬جەبارجەمال‬ ‫غ��ەری��ب‪ ،‬ک����اروان ک��اک��ەس��ور‪ ،‬نەجیبە‬ ‫ئەحمەد‪ ،‬عەتا محەمەد‪ ،‬عەتا نەهایی‪،‬‬ ‫چەندین و چەند نوسەری تری هەیە‪ ،‬کە‬ ‫بەرهەمەکانیان زۆر جێگای سەرنجن و‬ ‫ناوەڕۆکی هونەری و جۆراوجۆریان پڕە‬ ‫لە تراژیدیای مرۆڤی ک��ورد و دەتوانن‬ ‫بەبەرهەمەکانیان مرۆڤی هەرجێگایەکی‬ ‫ئەم دنیایە ئاشنا بکەن لەگەڵ کورد و ئەو‬ ‫کێشە و گرفتانەی کە تاکی کورد لەگەڵێدا‬ ‫دەژی‪».‬‬ ‫لەکۆتاییدا خۆشحاڵی خۆی بە ناسینی‬ ‫ئەدەبیاتی کوردی دەربڕی و وتی‪« :‬من‬ ‫هیوای گەورەم بە ئەدەبیاتی کوردی هەیە‬ ‫و دڵنیام لە ئایندەدا زیاتر دەدرەوشێتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا دەیبینین کە زۆر لە نوسەران‬ ‫و ڕەخنەگرانی ئێران ستایشی ئەم ڕۆمانە‬ ‫دەکەن و بەکارێکی کەموێنە و زۆرباشی‬ ‫ناودەبەن‪ ،‬دڵنیانم ئەو پێشوازییە زۆرەی‬ ‫دەساڵ لەمەو پێش لە ڕۆمانی حەسار و‬ ‫سەگەکانی باوکم کرا و زۆر لە ستایشدا‬ ‫ن��وس��را ه��ەم��ان پ��ێ��ش��وازی ل��ە ڕۆم��ان��ی‬ ‫دواهەمین هەناری دنیا دەکرێت و دەبێتە‬

‫له‌باره‌ی بیست‌ و یه‌ك ساڵ به‌ندبوون‌ و‬ ‫ئه‌سیربونی خۆیه‌و‌ه ده‌دوێ‌‪ ،‬باس له‌لمی‬ ‫بیابان ‌و ئازاره‌كانی مرۆڤ ده‌كات له‌ناو‬ ‫شه‌ڕو له‌ناوچوندا‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌و كاتانه‌ی‬ ‫ب��اس ل�ه‌س�ه‌ر پاس ‌ه ونبوه‌كانی ژیانی‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬باس له ‌ساڵه‌كانی به‌ندیخانه‌ی‬ ‫خۆی ده‌كات‪ ،‬ده‌توانێ په‌ی به‌دونیابینی‬ ‫‌و ئاراسته‌ی فكری ببه‌یت‪ .‬گێڕه‌ر‌هو‌ه‌ك ‌ه‬ ‫خاوه‌ن قووڵییه‌كی هزرمه‌ندانه‌یه‌و ژیانێكی‬ ‫پڕ له‌ تراژیدیه‌‪».‬‬ ‫ئاشکراشی ک��رد‪ ،‬كه‌ باسی ته‌نیایی‬ ‫ده‌ك���ات ‌و ل �ه‌ب��اره‌ی ئ��ازاره‌ك��ان��ی ڕۆح��ی‬ ‫خۆیه‌وه‌ ده‌دوێ‌‪ ،‬به‌قوڵی خوێنه‌ر له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆیدا ده‌بات‪ ،‬له‌ هه‌مان كاتدا وا ده‌كات‬ ‫كه‌ خوێنه‌ر ل�ه‌و هه‌موو ئ��ازارو ڕه‌ن � ‌ج و‬ ‫ی و خوێنڕشتنه‌ بێزار‬ ‫توندوتیژی ‌و تاریك ‌‬ ‫ت و هه‌ست ب ‌ه ماندویی نه‌كات له‌كاتی‬ ‫نه‌بێ ‌‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمانه‌كه‌دا‪ .‬به‌ڵكو كارێك‬ ‫ده‌كات ئه‌و ده‌ربڕین ‌و نیگای بیرمه‌ندانه‌ی‬ ‫ك �ه‌ ب��ۆ ه �ه‌م��وو ڕووداوه‌ك������ان هه‌یه‌تی‬ ‫كاریگه‌رتر بێت ‌و خوێنه‌ر به‌رێت ‌ه ناو ئه‌و‬ ‫دونیا زیندو‌وه‌ی كه‌ خولقاندوێتی‪.‬‬ ‫وتیشی‪« :‬خ��وێ��ن��دن�ه‌وه‌ی دواهه‌مین‬ ‫هه‌ناری دونیا به‌له‌به‌رچاوگرتنی شێوازی‬ ‫نوسه‌رو چونێتی گێڕانه‌وه‌كه‌ی‌ و چه‌شنی‬ ‫ئه‌و جیهانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه سه‌ره‌تادا بۆ ڕۆمانه‌كه‌ی‬ ‫خولقاندوێتی‌ و چۆنێتی گرێچنه‌كه‌ی‬ ‫كارێكی ئاسان نییه‌ بۆ هه‌ر خوێنه‌رێكی‬

‫هیچ كاتێك پێی نه‌گات‪ ،‬گێڕەرە‌و‌ه به‌جوانی‬ ‫ێ كۆتاییه‌ دێنێت‪،‬‬ ‫كۆتایی به‌و جیهان ‌ه ب ‌‬ ‫نووسه‌ر به‌م كۆتایی ‌ه جیهانبینی خۆی‬ ‫ت و خۆی یه‌كالیی ده‌كاته‌و‌ه‬ ‫كامڵ ده‌كا ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ جیهانی ڕۆمانه‌كه‌یدا‪ ،‬جیهانێك ك ‌ه‬ ‫هه‌مان جیهانی ته‌نیایی مرۆڤه‌كانه‌‪».‬‬ ‫وتیشی‪« :‬وه‌رگێڕانی زۆرب��اش��ی ئه‌م‬ ‫رۆمان ‌ه به‌فارسی‪ ،‬ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ ده‌دات‬ ‫به‌خوێنه‌ری فارس زمان تا بتوانێت تێكه‌ڵ‬ ‫به‌قواڵیی دونیابینی نوسه‌ر ببێت و له‌گه‌ڵ‬ ‫گێڕه‌ره‌وه‌و كه‌سایه‌تیه‌كانی ئه‌م ڕۆمانه‌داو‬ ‫ێ دونیایه‌ی كه‌تیایدا ده‌ژین‬ ‫له‌و دونیا ب ‌‬ ‫ئاوێزان ببین‪ .‬ئه‌م وه‌رگێڕانه‌ زۆرباشه‌‪،‬‬ ‫تواناو لێهاتوویی و كۆشش ‌و زاڵبونی‬ ‫هه‌ڵه‌بجه‌یی به‌سه‌ر زمانی فارسیدا نیشان‬ ‫ده‌دات‪».‬‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬ ‫و‪ .‬له‌ ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ئارام محەمەد‬ ‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬ل ‌ه خوانی نۆبێلدا‬

‫ئەکادیمی���ای س���وێدی‪ -‬ب���ۆ خەاڵت���ی نۆبێل‪ ،‬ل���ە ‪١٩٨٣‬دا‪ ،‬خەاڵتی‬ ‫نۆبێل���ی بە ولیەم گۆڵدینگ‪ ،‬ک���ە «ڕۆمانه‌كه‌كانی ئه‌و‪ ،‬بریتین ل ‌ه‬ ‫گێڕانه‌وه‌یه‌كی واقیعی هونه‌ریی ڕوون و هه‌مه‌جۆر و ئه‌فس���انه‌ی‬ ‫گه‌ردوونی‪ ،‬له‌و ڕێگه‌یه‌ش���ه‌و‌ه ڕووناكی خس���تووەت ‌ه س���ه‌ر دۆخی‬ ‫مرۆڤ له‌ جیهانی ئه‌مڕۆماندا» ڕەوا بینی‪.‬‬

‫ولیه‌م گۆڵدینگ‬ ‫خوانی ڕەسمیی نۆبێل‪١٠ ،‬ی دیسەمبەر‪١٩83 ،‬‬ ‫ئێوه‌ی خاوه‌نشكۆ و شاهان ‌ه ل ‌ه دامه‌زاروه‌ی پایه‌به‌رزی نۆبێل‪ ،‬هۆگرانی‬ ‫ئه‌ده‌ب‪ ،‬ڕێزداران‪ ،‬پیاوان و خانمان!‬ ‫پێش���تر ب ‌ه ڕه‌ش���بینییه‌وه‌ هاتووم بۆ س���وێد‪ ،‬هه‌رچه‌ند من كه‌سێكی‬ ‫گه‌ش���بینم‪ ،‬ئێس���تا ش���تێكی دیك ‌ه ڕووده‌دات‪ ،‬ڕه‌نگه‌ ئ���ه‌و‌ه گه‌رمترین و‬ ‫جوانتری���ن میوانداری بێ���ت‪ ،‬كه‌ منی بۆ دۆخێك���ی پێكه‌نیناوی گۆڕیوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و چركه‌س���اتانه‌‪ ،‬به‌رده‌وامیم پێده‌به‌خش���ن‪ .‬ئه‌م ساتانه‌‌‪ ،‬منی گێڕایه‌و‌ه‬ ‫ب���ۆ ڕابردوویه‌ك���ی دوور‪ ،‬كاتێك خۆم وه‌ك مامۆس���تایه‌كی هه‌ژار‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫خێزانه‌ك���ه‌م‪ ،‬منداڵه‌ بچكۆڵه‌كه‌مان ده‌خه‌واند‪ ،‬بیرم���ه‌ جارێك تا كاتژمێر‬ ‫س���ێی به‌یانی له‌گه‌ڵی س���ه‌رقاڵبووین تا خه‌وت‪ ،‬كاتێك له‌ بێش���كه‌كه‌ی‬ ‫دوور كه‌وتم���ه‌وه‌‪ ،‬بینیم چاوی كرده‌و‌ه گوتی‪ :‬بابه‌‪ ،‬ش���تێكی خۆش���م بۆ‬ ‫بڵ���ێ‪ ...‬وێڕای هه‌موو ئه‌وانه‌یش ئێس���تا كاتی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ش���ه‌بق ‌ه و زه‌نگ ‌ه‬ ‫گاڵته‌جاڕییه‌كه‌م دابنێنم‪.‬‬ ‫دەمه‌وێت سوپاس���ی س���وێد بكه‌م‪ ،‬بۆ ئه‌و میواندۆس���تیی ‌ه شایسته‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها س���وپاس بۆ دامه‌زراوه‌ی نۆبێل و ئه‌كادیمیای س���وێدی‪ ،‬ك ‌ه به‌و‬ ‫گه‌رمییه‌وه‌ پێشوازیان لێكردین و به‌ قسه‌كانیان ڕووناكیان كردمه‌وه‌‪ .‬تاك ‌ه‬ ‫ئاواتی من ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬هه‌موو س���نووره‌كان وه‌ك ئه‌وه‌ی ل ‌ه پێشوودا هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫تێكه‌ڵ ببنه‌و‌ه و دوات���ر هه‌موو گۆڕانكاریی��� ‌ه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان هاوڕێیان ‌ه‬ ‫ڕووبده‌ن‪.‬‬ ‫م���ن واڵت���ی زۆرم بینیوه‌‪ ،‬له‌م گ���ه‌ڕان و س���ووڕانه‌دا‪ ،‬خه‌ڵكم بینیوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌زموونی خۆشه‌ویس���تی‪ ،‬ترس و هه‌س���ت ‌ه هه‌مه‌چه‌ش���نه‌كانی خۆیانیان‬ ‫كردووه‌‪ ،‬تاكه‌ شتێك كه‌ ئه‌و خه‌ڵك ‌ه نایكەن و تێیناگه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌ بۆچی‬ ‫ئه‌و هه‌ست و ترس و خۆشه‌ویستییه‌ش ب ‌ه گۆڕانكارییه‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ سه‌ركرد‌ه‬ ‫و یاسادانه‌ران به‌شداری پێناكه‌ن‪.‬‬ ‫ئینج���ا بوارم بده‌ن‪ ،‬كه‌ پێش���بنییه‌كانم ل ‌ه دواخوله‌ك���دا نه‌ك ته‌نها بۆ‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌ك‪ ،‬به‌ڵك���وو بۆ هه‌موو جیهان بڵێم‪ ،‬بێگۆمان وه‌ك مرۆڤێك‪ ،‬له‌و‬ ‫رێگه‌ی���ه‌و‌ه ده‌كارم بگه‌مه‌ وزه‌ی هه‌م���وو ژن و پیاوه‌كان‪ .‬بگه‌ڕێنه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ئێس���تا هه‌نگاوێك بگه‌ڕێن���ه‌وه‌‪ ،‬ڕێكه‌وتنی ئێو‌ه پێویس���تی ب ‌ه كارامه‌یی‪،‬‬ ‫پش���وودرێژی و پالن نییه‌‪ ،‬به‌ڵكوو ته‌نها پێویستی به‌ هه‌ستێكی گشتی و‬ ‫له‌سه‌روو هه‌موو شتێكیشه‌وه‌ به‌خشنده‌یی و میهره‌بانی‪ ،‬هه‌یه‪ .‬ئه‌و هه‌ست‬ ‫و میهره‌بانییه‌ ببه‌خشن‪ ،‬ببه‌خشن‪ ،‬ببه‌خشن!‬ ‫‌ئه‌م ڕێگه‌یه‌ش سه‌ركه‌وتوو بووه‌‪ ،‬چونكه‌ له‌و ڕێگه‌یه‌و‌ه ئارامی‪ ،‬ستایش‬ ‫و گه‌شبوونه‌وه بینراوه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌م هه‌نگاوه‌ی���ش نه‌وه‌ی داهاتوو‪ ،‬دروود و س���تایش ب���ۆ ناوی ئێو‌ه‬ ‫ده‌نێرێت‪‌.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١٠/2٧‬‬

‫‪8‬‬

‫پێنج هۆنراوە‬

‫««‬

‫رەفیق سابیر‬ ‫‪١‬‬

‫شاجوانی گەرمیان‬ ‫شاجوانەکەی گەرمیان ئێستا گۆڕاوە‬ ‫چی تر شادی و جوانی و نازی لێ نابارێ‬ ‫وەک جاران شاناز و رووخۆش رێ ناکا‬ ‫لەمێژە کۆاڵن و گەڕەک بۆنی شاجوانیان بەرداوە‪.‬‬ ‫ئێستا هیچ کەسێ لەسەر رێ‪ ،‬دڵ پڕ هیوا‬ ‫لەبەر سەرما و تینی سوتێنەری گەرما‬ ‫بۆی ناوەستێ و‬ ‫هیچ کەسێ بیری ناکا‪.‬‬ ‫شاجوانەکەی گەرمیان ئێستا گۆڕاوە‪.‬‬ ‫تەنیا و خەمبار و دڵشکاو‪ ،‬مات و رەشپۆش‬ ‫لە ژێر باری غەدری واڵت و زەماندا خەمۆش‪.‬‬ ‫شاجوان کوڕێکی لە دۆزەخی ئەنفالدا کرا بە‬ ‫سووتوو‬ ‫کوڕەی تری نیوەشەوێ‬ ‫ساتی ئاوێزانبوونی یار‪ ،‬گەرمەی خەوێ‬ ‫هاتن بردیان‬ ‫بەناو ترس و بۆنی خوێن و تاریکیدا‬ ‫چاوبەستراو بردیان‪.‬‬ ‫رۆژهات و چوو‬ ‫ساڵ هات و چوو‬ ‫شاجوان چاوەڕێی هەواڵی کوڕەکەی بوو‪.‬‬ ‫هەواڵ گەیشت‪ ،‬دیلکوژانی سەرمەستی خوێن‬ ‫ناوی نوێیان لە کوڕە نا‪ :‬بێسەروشوێن‪.‬‬ ‫ئێستا شاجوان لە واڵت زیز‪ ،‬لە ژیان تۆراوە‬ ‫لەمێژە شاجوانی گەرمیان وەک جاران نەماوە‪.‬‬

‫‪٢‬‬

‫بیری زێدەکەم دەکەم*‬ ‫من بیری زێدەکەم دەکەم‬ ‫بیری ماڵەکەم کە ئێستا کەالوەیە‬ ‫بیری گوڵەباخ و ریحانەی حەوشەکەی دەکەم‬ ‫کە ماڵیان بۆنڕێژ دەکرد و ژیان جوانپۆش‬ ‫بیری منداڵی و هەڵماتێن‬ ‫بیری شەڕەبەفری زستان‪ ،‬چاوشارکێ و تۆپتۆپێن‬ ‫بیری ژوانی شەوانی تاریکی کۆاڵن‬ ‫بیری الساری و سەرکەشیی جاران دەکەم‬ ‫کە مانایان دەدا بە بوون‪ ،‬جوانی بە ژیان‪.‬‬ ‫وێنە‪ :‬کاری (ئازاد سورخی)‬

‫من بیری هیچ کەسێک ناکەم‬ ‫هەر بیری زێدەکەم دەکەم‪.‬‬

‫‪٣‬‬

‫من لە کوێم؟‬ ‫من هەم لێرم و هەم لەوێ‬ ‫من لێرە دەدوێم و دەنگم لە جێیەکی دی‬ ‫دەبیسترێ‬ ‫بێدارم و خەون دەبینم‬ ‫بە ئێستادا دەڕوانم و لە کۆاڵنی منداڵیدا‬ ‫سەرگەردان‬ ‫لە ئامێزی ژنێکدام‪ ،‬بیرم بۆ الی ژنێکی دی‬ ‫دەچێ‪.‬‬ ‫من لێرە دەژیم‪ ،‬کەچی لە جێیەکی تر دەمرم‪،‬‬ ‫یان لێرە دەمرم و لە جێیەکی دی دەژیم‪.‬‬ ‫من هەم لێرەم و هەم لەوێم‬ ‫من نە لێرەم و نە لەوێم‬ ‫من لە کوێم؟!‬

‫‪٤‬‬

‫بۆ مردن‬ ‫خۆ تۆ هەر دێی ئێستا وەرە‬ ‫دەمی ئەوین‬ ‫کاتی کامڵبوون‪ ،‬پێگەیین‬ ‫ساتی جوانی‬ ‫دەمی رامان و خەوبینین‪.‬‬ ‫کاتێ دەگەی جوانی‪ ،‬ژیان‬ ‫ئەشق و زەمان‬ ‫تەنانەت بوون‪ ،‬وێنەی نەبوون مانای نییە‬ ‫کاتێ هاتی ئیتر هیچ شتێک گرنگ نییە‪.‬‬ ‫خۆ تۆ هەر دێی‬ ‫چاوەڕێی چیت ئێستا وەرە؟‬ ‫بە هەر ناوێ و لەهەر کوێوە دەخوازیت بێی‬ ‫بێ باک وەرە‬ ‫بیرت نەچێ‪ ،‬دەرگای وااڵی ماڵی شاعیر‪:‬‬ ‫دڵە‪.‬‬

‫‪٥‬‬

‫کزەبۆنێک‬ ‫لەپڕ دڵم دادەخۆرپێ‬ ‫نم نم بۆنێ‬ ‫بە جەستەمدا رۆدەچێت و‬ ‫رۆح دەتەنێ‪.‬‬ ‫کزەبۆنێ دەمهەژێنێ‬ ‫بۆنێ بە دڵ ئاشنا و گوڵین‬ ‫روون و پڕ هەوەس و پڕ ژین‬ ‫وێنەی بۆنی پرچی باراناویی ژنێ‪.‬‬ ‫‪------‬‬

‫* زێد‪ :‬ش����وێنی لەدایکبوون‪ ،‬نیش����تمان‪ .‬هەر بیری زێدەکەم دەکەم ئاماژەیە‬ ‫بە دێڕە هۆنراوەیەکی شاعیری سوێدی ڤێرنەر ڤۆن هەیدینشتام ‪١٩٤٠-١٨٥٩‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )221‬دوشةممة ‪2014/10/27‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪221‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )221‬دوشةممة ‪2014/10/27‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ئاینداری و ئه‌خالقی سیاسی‬ ‫ئومێد قه‌ره‌داخی‬

‫ژم��اره‌ی �ه‌ك ل ‌ه بیرمه‌نده‌كانی دنیای‬ ‫ع���ه‌ره‌ب‪ ،‬ل �ه‌وان �ه‌ (ع��ب��دال��رزاق عید و‬ ‫عبدالجواد نور) و كه‌سانی دی‪ ،‬پێیان وابوو‬ ‫‪ ،‬ده‌كرێت ئایین وه‌ك بنچینه‌ی سیاسه‌ت‬ ‫به‌كار نه‌یه‌ت‪ ،‬به‌ڵكو وه‌ك پاشخانێكی‬ ‫ئه‌خالقی بۆ سیاسه‌ت بونی هه‌بێت و ڕۆڵی‬ ‫پۆزه‌تیڤ ببینێت‪ ،‬چونكه‌ دانانی ئایین‬ ‫ب ‌ه بنچینه‌ی سیاسه‌ت‪ ،‬ڕاسته‌وخۆ مانای‬ ‫بێالیه‌نی ده‌وڵه‌تی له‌ده‌ستئه‌دات‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ده‌وڵه‌تی الیه‌نداری ئایینی دروستئه‌كات‬ ‫و حوكمێكی ئایینی ده‌سه‌پێنێت ل ‌ه‬ ‫نمونه‌ی ئێران و سعودیه‌‪ ،‬ل ‌ه ئێستاشدا‬ ‫دانانی ئایین ب ‌ه بنچینه‌ی سیاسه‌تكردن‬ ‫توندڕه‌وی دروستئه‌كات و گروپی ڕادیگاڵ‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنێت و سه‌ره‌نجام سیاسه‌ت و‬ ‫حوكمڕانیی فاسید ده‌كات‪ ،‬نمونه‌ی داعش‬ ‫و قاعیده‌ دروستده‌كات‪ ،‬ب�ه‌اڵم ده‌كرێت‬ ‫ئایین ڕۆڵێكی ئه‌خالقی ببینێت له‌ نێو‬ ‫سیاسه‌تدا‪ ،‬ئایین فاكته‌ری دروستكردنی‬ ‫چاكه‌ بێت له‌ ژیانی سیاسیدا‪ ،‬پێیان‬ ‫وابوو‪ ،‬مرۆڤ ئه‌گه‌ر پابه‌ندییه‌كی ئایینی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وه‌ ئه‌گه‌ری زۆر‌ه به‌ ئه‌خالقانه‌تر‬ ‫سیاسه‌ت ب��ك��ات‪ ،‬ئ �ه‌م تێز‌ه سااڵنێكی‬ ‫زۆریش په‌ڕیوه‌ته‌ ناو ڕۆشنبیری ئیسالمیی‬ ‫كوردستان و بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ كراو‌ه دین‬ ‫وه‌ك پاشخانێكی ئه‌خالقی بۆ سیاسه‌ت‬ ‫گرنگ ‌ه و ڕۆڵ ده‌بینێت‪.‬‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی ئێمه‌ ل ‌ه ئه‌زموونی ئیماندار‌ه‬ ‫سیاسیه‌كاندا بینیومانه‌‪ ،‬ته‌واو پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئه‌م تێزه‌یه‌‪ ،‬واقیع پێمان ده‌ڵێت ئایین‬ ‫به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك هیچ ڕۆڵێكی ئه‌خالقی‬ ‫نه‌بینیوه‌‪ ،‬هیچ م��ان��ای�ه‌ك��ی ئه‌خالقی‬ ‫نه‌به‌خشیوه‌ت ‌ه سیاسه‌ت‪ ،‬وات ‌ه ئایین هیچ‬ ‫ڕۆڵێكی ئه‌خالقی نه‌بینیوه‌‪ ،‬ن ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ئاستی سیاسیدا‪ ،‬ن �ه‌ ل �ه‌س �ه‌ر ئاستی‬ ‫ڕێكخستنی ژیانی گشتی كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌م ‌ه ئه‌كرێت دوو نموونه‌ بهێنینه‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ له‌م دوو نمونه‌یه‌دا ده‌وڵه‌تی ئایینی‬ ‫دانه‌مه‌زراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئایین وه‌ك پاشخانی‬ ‫ئه‌خالقی بۆ سیاسیه‌ت به‌كارهاتوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫نه‌ك هه‌ر مانایه‌كی ئه‌خالقی نه‌به‌خشیوه‌ت ‌ه‬ ‫س��ی��اس �ه‌ت‪ ،‬به‌ڵكو ت��ا دوا س��ن��وور نا‬ ‫ئه‌خالقییه‌تی خۆی به‌یانكردوه‪‌.‬‬

‫نموونه‌ی ‌ه یه‌كه‌م‪ :‬ده‌كرێت سه‌رنجی‬ ‫نمونه‌ی ئ��ه‌ردۆغ��ان ب��ده‌ی��ن‪ ،‬ئ �ه‌ردۆغ��ان‬ ‫كه‌ خۆی وه‌ك سیاسییه‌كی ئیماندار و‬ ‫پابه‌ند به‌ ئایین ده‌ناسێنێت‪ ،‬ت �ه‌واوی‬ ‫هه‌ڵویست و دیدگاكانی گوزارشتن ل ‌ه‬ ‫شه‌ڕێكی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دخ��وازان��ه‌ی ڕووت‪،‬‬ ‫شه‌ڕێك ب ‌ه بێ ئ�ه‌خ�لاق‪ ،‬شه‌ڕێك هیچ‬ ‫مانایه‌كی ڕاسته‌قینه‌ی بۆ به‌ها و ئه‌خالق‬ ‫نه‌هێشتۆته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی پتر ئه‌م ماهییه‌ته‌ی‬ ‫ئه‌ردۆغانی بۆ كورد و ناوچه‌ك ‌ه و كۆمه‌ڵگای‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی ئاشكرا كرد‪ ،‬بریتی بوو ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵویستی به‌رانبه‌ر هێزێكی تاریك و‬ ‫تاوانكاری وه‌ك داعش‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌ڵویستی‬ ‫به‌رانبه‌ر به‌ كۆبانێ و چاره‌نوسی هاواڵتی‬ ‫و خه‌ڵكی مه‌ده‌نی ئه‌وێ‪ ،‬چه‌ندان به‌ڵگ ‌ه‬ ‫و دۆكیومێنت باڵوكرانه‌وه‌ له‌مه‌ڕ هاوكاریی ‌ه‬ ‫به‌رده‌وامه‌كانی توركیا بۆ داع��ش‪ ،‬ئه‌م‬ ‫هاوكاری و په‌یوه‌ندییه‌ له‌گه‌ڵ گروپێك ك ‌ه‬ ‫شانازی ده‌كات به‌ تاوانه‌كانییه‌وه‌ چ مانایه‌ك‬ ‫ئه‌گه‌یه‌نێ؟ له‌ ساده‌ترین تێگه‌یشتندا مانای‬

‫ئه‌وه‌ی ئێمه‌ ل ‌ه ئه‌زموونی ئیماندار ‌ه سیاسیه‌كاندا بینیومانه‌‪ ،‬ته‌واو‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌م تێزه‌یه‌‪ ،‬واقیع پێمان ده‌ڵێت ئایین ب ‌ه هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫هیچ ڕۆڵێكی ئه‌خالقی نه‌بینیوه‌‪ ،‬هیچ مانایه‌كی ئه‌خالقی نه‌به‌خشیوه‌ت ‌ه‬ ‫سیاسه‌ت‪ ،‬واته‌ ئایین هیچ ڕۆڵێكی ئه‌خالقی نه‌بینیوه‌‪ ،‬نه‌ له‌سه‌ر ئاستی‬ ‫سیاسیدا‪ ،‬نه‌ له‌سه‌ر ئاستی ڕێكخستنی ژیانی گشتی كۆمه‌ڵگادا‬ ‫ده‌كرێت سه‌رنجی نمونه‌ی ئه‌ردۆغان بده‌ین‪ ،‬ئه‌ردۆغان ك ‌ه خۆی‬ ‫وه‌ك سیاسییه‌كی ئیماندار و پابه‌ند ب ‌ه ئایین ده‌ناسێنێت‪ ،‬ته‌واوی‬ ‫هه‌ڵویست و دیدگاكانی گوزارشتن ل ‌ه شه‌ڕێكی به‌رژه‌وه‌ندخوازانه‌ی‬ ‫ڕووت‪ ،‬شه‌ڕێك ب ‌ه بێ ئه‌خالق‪ ،‬شه‌ڕێك هیچ مانایه‌كی ڕاسته‌قینه‌ی‬ ‫بۆ به‌ها و ئه‌خالق نه‌هێشتۆته‌وه‌‬ ‫له‌ الیه‌كی دی هه‌ڵویستی ئه‌ردۆغانی‬ ‫به‌شدارییه‌كی ڕاسته‌وخۆی ‌ه له‌ تاواندا‪ ،‬پاشخان ئیسالمی به‌رانبه‌ر به‌ تراژیدیای‬ ‫به‌شێكی گه‌وره‌ی ئه‌و تاوانانه‌ی داعش ل ‌ه هاواڵتیان و مه‌ده‌نییه‌كانی كۆبانێ‪ ،‬نه‌ك‬ ‫سوریا و ئێراق ئه‌یانكات‪ ،‬بێ پشتیوانی ته‌نها مایه‌ی شه‌رمه‌زارییه‌‪ ،‬به‌ڵكو هێمای‬ ‫ئ��ه‌ردۆغ��ان م�ه‌ح��اڵ ب��وو ئه‌نجامبدرێن‪ ،‬بوونی قه‌یرانێكی ئه‌خالقی قووڵه‌ ل ‌ه‬ ‫كۆنترۆڵكردنی ن��اوچ�ه‌ك��ان��ی س��وری��ا و سیاسه‌تی ئه‌ردۆغانیدا‪ ،‬ئه‌ردۆغان چه‌ك و‬ ‫له‌ناوبردن و سه‌ركوتكردنی خه‌ڵكه‌كه‌ی جبه‌خان ‌ه ئه‌دات ‌ه داعش و له‌ دووره‌وه‌ش‬ ‫به‌شێكی به‌رچاوی بۆ ئه‌ردۆغان ئه‌گه‌رێته‌وه‌‪ ،‬ده‌روانێته‌ تراژیدیای قه‌تلوعام و سه‌ربڕینی‬ ‫له‌م ڕه‌وه‌ سه‌الحه‌دین ده‌میرتاش ب ‌ه ڕوونی مندااڵنی كۆبانێ‪ ،‬ئه‌ردۆغان بۆ مندااڵنی‬ ‫ڕایگه‌یاند‪ ،‬نه‌ك یارمه‌تی لوجستی به‌ڵكو غه‌ز‌ه ئه‌گری‪ ،‬ب ‌ه تامه‌زرۆییه‌وه‌ چاوه‌ڕوانی‬ ‫توركیا ب ‌ه ناوی كۆمه‌كی ئۆپۆزسیۆنه‌و‌ه ‪ 10‬سه‌ربڕینی منداڵه‌كانی كۆبانێ ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫هه‌زار پارچ ‌ه چه‌كی به‌خشیو‌ه به‌ ڕێكخراو‌ه ئ�ه‌و به‌رانبه‌ر به‌ بۆردومانی ئیسرائیل‬ ‫توندره‌وه‌كانی سوریا‪.‬‬

‫مەترسییەكانی داعش‬ ‫لەهێزی چەكداریدا‬ ‫نەوەستاوە و خزاوەتە‬ ‫ناو ئەكادیمیاوە‬ ‫‪2‬‬

‫توانا ئەكرەم‬

‫ه��اوارده‌ك��ات و دنیا پڕده‌كات له‌ ده‌نگ‪،‬‬ ‫به‌اڵم بێباكه‌ به‌رانبه‌ر ب ‌ه ده‌یان هه‌زار ژن‬ ‫و منداڵی كۆبانی‪ ،‬ك ‌ه له‌به‌رده‌م شمشێری‬ ‫داعشدان‪ ،‬ئه‌رۆغان به‌رگرییه‌كی بێ پسانه‌و‌ه‬ ‫له‌ مافی گه‌ل و خاكی فه‌له‌ستین ئه‌كات‪،‬‬ ‫به‌اڵم خاكێكی كوردستانی داگیركردوه‌ ك ‌ه‬ ‫چه‌ندین سه‌ده‌یه‌ تورك به‌ ناوی جیاو‌ه‬ ‫حوكمڕانی ئه‌كات‪ ،‬ئه‌ردۆغان به‌رگری ل ‌ه‬ ‫مافی مسوڵمانی كشمیر و شوێنه‌كانی دی‬ ‫ئه‌كات‪ ،‬به‌اڵم مافی ژیانكردن و خوێندن‬ ‫به‌زمانی دای��ك به‌ بیست ملیۆنی كورد‬ ‫نابه‌خشێت‪ ،‬هه‌موو ئه‌مانه‌ش جه‌وهه‌ری‬

‫کێن ئەوانەی داعش‬ ‫دروستدەکەن؟‬ ‫‪3‬‬

‫محەمەد هەریری‬

‫ئ�ه‌و نیفاق ‌ه گ�ه‌وره‌ی� ‌ه ئاشكراده‌كات ك ‌ه‬ ‫ئه‌ردۆغان هه‌یه‌تی‪ ،‬هه‌موو دنیا به‌ داخو‬ ‫ئازاره‌وه‌ی ‌ه بۆ مندااڵن وخه‌ڵكی مه‌ده‌نی‬ ‫كۆبانێ‪ ،‬به‌اڵم ئه‌ردۆغان بێباك ‌ه و به‌الیه‌و‌ه‬ ‫ڕوداوێكه‌ مایه‌ی خۆشحاڵییه‌‪ ،‬ئه‌و ده‌ڵێت‬ ‫ئیخوان مه‌زلومه‌ و مورسی مه‌زڵوم ‌ه و‬ ‫به‌رگری ل ‌ه مه‌زڵوم ئه‌كات‪ ،‬به‌اڵم ئاماده‌ی‬ ‫دانوستان نییه‌ بۆ مافی نه‌ته‌وه‌یه‌ك ك ‌ه‬ ‫‪ 20‬ملیۆن ئینسانه‌‪ ،‬زیاتر له‌ پانزه‌ ساڵ ‌ه‬ ‫سه‌ركرده‌یه‌كی له‌ زینداندا دیلكردو‌ه ك ‌ه‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی به‌شی زۆری شه‌قامی كوردی‬ ‫ئه‌كات له‌ باكوردا‌‪ ،‬ئه‌ردوغان له‌ نوێترین‬

‫بێویژدانی و نا ئه‌خالقیتیرین گفتاری نێو‬ ‫سیاسه‌تدا‪ ،‬په‌كه‌ك ‌ه و داعشی یه‌كسانكرد‪،‬‬ ‫كه‌ خ��ۆی پێش هه‌موو ك �ه‌س ده‌زانێت‬ ‫ج��ی��اوازی ئ�ه‌و دوو هێز‌ه چه‌ندو چۆنه‌‪،‬‬ ‫ئ�ه‌م�ه‌ش پتر ئ���ه‌وه‌ی ب��ۆ ه�ه‌م��وو الی�ه‌ك‬ ‫ئاشكراكرد كه‌ ئایین و پاشخانی ئیسالمی‬ ‫هیچ ڕۆڵێكی ئه‌خالقی ل� ‌ه سیاسه‌تدا‬ ‫نابینێت‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ی ڕۆڵ���ی ئ�ه‌خ�لاق��ی ل ‌ه‬ ‫سیاسه‌تدا ئه‌بینیت په‌روه‌رده‌ی مه‌ده‌نی و‬ ‫ئینسانییه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵێك پره‌نسیپی مه‌ده‌نیی ‌ه‬ ‫ك ‌ه ده‌سه‌اڵت ناچار بكات ب ‌ه چاكه‌كردن و‬ ‫پابه‌ندبون به‌ پره‌نسیپه‌كانی هاواڵتیبون و‬ ‫پاراستنی مافه‌كانی مرۆڤ‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئه‌زموونی حوكمڕانی ئێراق‬ ‫ل�ه‌ دوای ساڵی ‪ ،2003‬ك�ه‌ ڕاسته‌وخۆ‬ ‫پ��ارت و كه‌سایه‌تیی ‌ه ئایینه‌كان جڵه‌وی‬ ‫بڕیاری سیاسی و حوكمڕانیان ل ‌ه ئێراقدا‬ ‫به‌ده‌سته‌و‌ه گرت‪ ،‬له‌ ماوه‌ی پتر ل ‌ه ‪ 10‬ساڵی‬ ‫ڕابردوودا ‪ ،‬كاره‌ساتی بێوینه‌ ڕویداوه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پێی ڕاپۆرتی نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتوه‌كان ئێراق‬ ‫یه‌كێك ‌ه ل ‌ه گه‌نده‌ڵترین واڵته‌كانی سه‌ر‬ ‫ڕووی زه‌وی‪ ،‬زۆرترین دزی و به‌فیرۆدانی‬ ‫سامانی نیشتمانی ل ‌ه هه‌موو مێژووی ئێراق‬ ‫و ناوچه‌كه‌شدا له‌م ده ‌ساڵه‌ی حومكڕانی‬ ‫سیاسه‌تمه‌داره‌ پاشخان ئایینییه‌كاندا‬ ‫ڕویداوه‌‪ ،‬گه‌وره‌ترین جۆری ل ‌ه ناوبردن و‬ ‫شه‌ڕی ئه‌هلی و پاكتاوی مه‌زهه‌بی‪ ،‬له‌ماوه‌ی‬ ‫ئه‌م ‪ 10‬ساڵه‌ی حوكمڕانی سیاسه‌تمه‌دار‌ه‬ ‫پاشخان ئایینییه‌كاندا ڕوی��داوه‌‪ ،‬ژماره‌ی‬ ‫ك��وژراوه‌ك��ان له‌ ئێراقدا به‌ ملیۆن زیاتر‬ ‫مه‌زه‌ند‌ه ده‌كرێت‪ ،‬تاوان و له‌ناوبردنی ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵ له‌الیه‌ن میلیشیا شیعه‌ و سوون ‌ه‬ ‫و ب ‌ه پاڵپشتی سیاسه‌تمه‌دار‌ه پاشخان‬ ‫ئایینییه‌كان‪ ،‬نمونه‌یه‌كی زه‌ق ‌ه ل ‌ه ئێراقدا‬ ‫و بۆت ‌ه بابه‌تی ب �ه‌رچ��اوی میدیاكان و‬ ‫ڕاپۆرتی ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی‬ ‫و ناوه‌نده‌كانی چاودێری مافه‌كانی مرۆڤ‪.‬‬ ‫له‌ ئێراقی سیاسه‌تمه‌داره‌ ئایینیه‌كان‬ ‫و پاشخانه‌ ئاییینیه‌كاندا‪ ،‬ئاستی داهاتی‬ ‫تاكه‌كه‌س و ڕاده‌ی خۆشگوزه‌رانی هاواڵتی‬ ‫ئێراقی ل ‌ه ئاستێكی یه‌كجار نزمدایه‌‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ئه‌مان ‌ه به‌رهه‌می سیاسه‌تدار‌ه پاشخان‬ ‫ئایینییه‌كانه‪‌.‬‬ ‫ئێستا پرسیاری گرنگ ئه‌وه‌ی ‌ه بوونی‬ ‫پاشخانی ئایینی ب��ۆ سیاسه‌تمدار چ‬ ‫به‌هایه‌كی به‌خشییه‌ سیاسیه‌ت؟ ل ‌ه كوێدا‬ ‫سیاسه‌تمه‌داری پاشخان ئایینی پراكتیكی‬ ‫س��ی��اس��ی ب � ‌ه ئ �ه‌خ�لاق �ه‌وه‌ ئه‌نجامدا؟‬ ‫له‌ كویدا سیاسه‌ت بۆ چاكه‌ی گشتی‬ ‫به‌كارهات؟ بێگومان ئه‌و دوو نمونه‌یه‌ی‬ ‫س���ه‌ره‌وه‌‪ ،‬پێمان ده‌ڵێت كه‌ پاشخانی‬ ‫ئایینی بۆ سیاسه‌تمه‌دار و سیاسه‌تكردن‬ ‫هیچ گرنگیه‌كی ب��ۆ به‌ ئه‌خالقیكردنی‬ ‫سیاسه‌ت و به‌كارهێنانی بۆ چاكه‌ی گشتی‬ ‫نییه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی ڕۆڵده‌بینێت به‌هاو پره‌نسیپ ‌ه‬ ‫مه‌ده‌نییه‌كانه‌‪ ،‬ده‌زگاكادنی چاودێریكردن‬ ‫و لێپرسینه‌وه‌یه‌‪ ،‬یاسای پێشكه‌توو و‬ ‫مرۆڤدۆسته‌ نه‌ك شتێكی تر‪.‬‬

‫توركیا‬ ‫لەبەرەی دیموكراسییەوە‬ ‫بۆ بەرەی داعش‬ ‫هیوا موسا‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )221‬دوشةممة ‪2014/10/27‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫‪2‬‬

‫داعش شەرابی بۆڵ بەبۆڵی تیۆرەكانی‬ ‫ئیسالمی سیاسییە لە ناوچەكەدا‬ ‫توانا ئەكرەم‬

‫داعش وەك دیاردەیەكی ئیسالمیزمی‬ ‫سەردەم‪ ،‬لوتكەی یاخۆ گوشراوی هزری‬ ‫ئیسالمی سیاسییە ل��ەم��ڕۆی كایەی‬ ‫هاتنە پێشەوەی ئیسالمگەراكاندا یاخۆ‬ ‫دەكرێت بڵێین شەرابی بۆڵ بەبۆڵی‬ ‫تیۆرو تێڕوانینی سەلەفیە جیهادییەكان‬ ‫یاخۆ مەدرەسە جیهادییەكانی وانە‪،‬‬ ‫ك��ە ئێستا ك��ار ل��ەس��ەر شۆڕشێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئابوری‌و سیاسی دەكەن‬ ‫لە نێوچەكەدا‪ .‬مەترسییەكانی ئەم‬ ‫هێزە ن��ەب��ەس��ت��راوە ب��ە ب��وون��ی ری��زە‬ ‫هەمەرێك لە پەخشێكی یوتوبدا یاخۆ‬ ‫گرتنی پارێزگاو سەربڕینی رۆژنامەیەك‪،‬‬ ‫نەخێر مەترسییەكانی وان وابەستەیە‬ ‫بەو هێزە زیندووەی كە ڤایرۆسەكانی‬ ‫لە كۆمەڵگەدا تەشەنە دەكات‪ .‬بەپلەی‬ ‫یەكەم مەترسی ئیسالمی سیاسی كاتێك‬ ‫رووی دزێوی نیشاندرا كاتێك خەریكە‬ ‫دزە دەكاتە نێو نوسینە ئەكادیمی‌و نێو‬ ‫میتۆدو مەنهەجی زانكۆكانەوە لە واڵتانی‬ ‫عەرەبیی‌و ئیسالمیداو نوسەرو تیۆریستە‬ ‫ئیسالمی‌و رۆژهەاڵتییەكان پشتیوانییان‬ ‫لێدەكەن‪ .‬خزانی هزری ئیسالمیزم بۆ‬ ‫نێو كۆڵینەوە ئەكادیمییەكان هێندەی‬ ‫دەستگرتنی وان بەسەر سەربازگەیەك‬ ‫زیاتر مەترسیدارە‪.‬‬ ‫ئەوان بەو كارەیان پرۆسەی مێشك‬ ‫شۆرینی كۆمەڵگە كە ك��اری لەسەر‬ ‫دەكەن هەنگاوێك زیاتر دەچێتە پێشەوە‪،‬‬ ‫چوون بەم نەزمە دەست دەبەن بۆ نەوە‬ ‫زیندووەكانی نێو كۆمەڵگەو ئەو شۆڕشە‬ ‫تاریكەی كە مەقسەدییانە بەئاسانی‬ ‫دەیگەیەنن‪ .‬داع��ش لە ئەمڕۆدا ئەوە‬ ‫ساغبووەتەوە كە نوێنەرایەتی هزرو‬ ‫هێزو هێمای ئیسالمگەراكان دەكات‌و‬ ‫نكوڵیكردن ل��ەم راستییە دیسانەوە‬ ‫گەمەیەكی تری ئیسالمییەكانە كە لە‬ ‫پرۆسەی شۆڕبوونەوەیان بۆ نێوەندە‬ ‫دیموكراسییەكان دەستیان داوەت �ێ‌‪.‬‬ ‫لەم پێودانگەوە دەگەینە راستییەك كە‬ ‫بەڵێ‌ مەترسیدارتر لە داعش ئەو دەست‌و‬ ‫مەچەك‌و ئەو عەقڵە ئیسالمگەرایانەیە‪،‬‬ ‫كەخەریكن لەگەڵ هێزە لیبراڵەكاندا‌و‬ ‫لەنێو دام���ەزراوە دیموكراسییەكاندا‬ ‫وەختە خۆیان دەگونجێنن‌و رووی خۆیان‬ ‫لە كەشێكی سالمدا پیشان دەدەن‪ .‬دیارە‬ ‫لەمڕۆدا مشتومڕێكی فرە لەگۆڕێدایە كە‬ ‫هەوڵی ئەوە دەدرێت ئیسالمگەراكان لە‬ ‫بازنەی میانڕە‌وو توندڕەودا جیابكەنەوە‪،‬‬ ‫جیاكردنەوەی وان دیسانەوە گەمەیەكی‬ ‫م��ەت��رس��ی��دارەو هەوڵێكی جدییە بۆ‬ ‫شوێنكردنەوەی ه��زری مەترسیداری‬ ‫توندڕەوی‌و پرۆسەیەكی سەركەشانەی‬ ‫ئیسالمییەكانە ب��ۆ ناشتنی ت��ۆو و‬ ‫تۆرەمەی ت��ون��دڕەوی كە دوواج��ار لە‬ ‫داعش‌و بەرەی نوسرەو قاعیدەو بۆكۆ‬ ‫حەرامدا خۆیان دەبیننەوە‪ .‬هەربۆیە‬ ‫ئەزموونی رابردوو ئەو راستیانە نومایان‬ ‫دەك��ات كە ت��ەواوی هێزو هەرەكەتە‬ ‫توندڕەوەكان لە ب��اوەش‌و لەزەمینەی‬ ‫نەرم‌و نیانی ئیخوانەوە لوتكەیانگرتووەو‬ ‫چێبوون‪.‬‬ ‫ئ����ەوە راس��ت��ی��ی��ەك��ە ك��ۆڵ��ەری‬ ‫لۆژیكی‌و سەر راست نكوڵی لێناكات‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە پرۆسەی تاكتیك كاركردنی‬ ‫ئیسالمییەكان پرۆسەیەكی پێوەستە‬ ‫بەیەكەوەو تەنانەت هیچ نكوڵییەكیش‬ ‫لە ئیسالمییە سیاسییەكانی شیعەو‬ ‫س��ون��ن��ەدا نییە ك��ە بڵێین ل���ەرووی‬ ‫ستراتیژ‌و فەنی رامكردنی كۆمەڵگەوە‬ ‫لێك ج���ی���اوازن‪ .‬لەالیەكیتریشەوە‬ ‫تراژیدیای تاوانەكانی ئەم گروپانە هیچی‬

‫كەمترنییە لەو تراژیدیایەی كەنەوەی‬ ‫نوێ‌ لەم كەلتورو فەرهەنگەدا چاوی‬ ‫تێدا هەڵدەهێنێت‪ .‬چوون ژینگەی ئەمرۆ‬ ‫ژینگەیەكی دژوارە بە واتاو مەدلولەكانی‬ ‫ت��ون��درەوی‌و عوسیانی خودسەرانەو‬ ‫خورافیاتی ئایدیۆلۆژیا‪ .‬ئەجندای داعش‬ ‫وەك گروپێكی توندگیرو بێباوەڕ بە‬ ‫هەموو پڕەنسیپەكانی دێموكراسی‬ ‫ئێستە لە میدیاو ئەدەبیاتیاندا بێپێچ‌و‬ ‫پەنا بانگەشەی بۆ دەكەن‪ .‬ئەوەتا لە‬ ‫نوێترین لێدوانی خەلیفەكەی داعشدا‬

‫لەو ئاستانەدا ناشارنەوە ‪.‬‬ ‫دی���ارە ك��ە دەرك��ەوت��ن��ی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫ئیسالمی‌و هەڵكوتانە سەر یەك لەسەر‬ ‫سێی تەواوی خاكی ئێراق‌و سوریا بۆ‬ ‫ت��ەواوی نێوەندەكانی دونیا حیرەت‬ ‫ئەنگیز بوو‪ .‬لەم میانەدا راگەیەنراوی‬ ‫مانگی شەشی ‪2014‬ی گروپەكە بۆ‬ ‫دام��ەزران��دن��ی خەالفەتێكی ئیسالمی‬ ‫ل��ە ئ��ێ��راق‌و س��وری��ادا ‌و سڕینەوەی‬ ‫سنورەكانی سەردەمی كۆڵۆنیالیزم‪،‬‬ ‫شتێكی ساناو ساكار نییەو سەركەوتنی‬

‫هەربۆیە ئ��ەوان ب���ەڕوون‌و رەوان��ی‬ ‫ب��ە گ��وت��اری ئومەمییەت‌و س��ەرووی‬ ‫نەتەوەگەرییان ئامانج گەلێكی بۆ‬ ‫زیندوو كردوون كە بزووتنەوە ئیسالمییە‬ ‫یاخیبووەكانی راب��ردوو نەیانتوانیوە‬ ‫بیكەن‪ .‬ئ��ەوان لەگەڵ ئ��ەوەی هەمان‬ ‫نەهجی ت��ون��دڕەوان��ەی ب��زووت��ن��ەوە‬ ‫ئیسالمییەكانیان پێیە بەاڵم ل��ەوڕۆدا‬ ‫بە گرتنەبەری نەزمێكی بێوێنە لە‬ ‫كشتوبڕو بڕینەوەی تۆرەمەی بەرامبەر‬ ‫توانیویانە بەجەنگێكی تەقلیدی بەسەر‬

‫مەترسیدارتر لە داعش ئەو دەست‌و مەچەك‌و‬ ‫ئەو عەقڵە ئیسالمگەرایانەیە‪ ،‬كە خەریكن‬ ‫لەگەڵ هێزە لیبراڵەكاندا‌و لەنێو دامەزراوە‬ ‫دیموكراسییەكاندا وەختە خۆیان دەگونجێنن‌و‬ ‫رووی خۆیان لە كەشێكی سالمدا پیشان دەدەن‬ ‫لەگۆڤارەكەیاندا بەنێوی دابق تەواوی ئایدیای‬ ‫خۆیان‪ ،‬كە درێژەپێدەری ئایدیای پێشینانی‬ ‫سەلەفە جەختی لەبارەوە دەكەنەوەو وەك‬ ‫فەلسەفەیەك تەبەنی رەوتی تەكفیركردنی‬ ‫هەموو ئەوانیتر دەكەن‌و زیاتر كاریگەرن‬ ‫بەنەزمی كاری ئەبومەسعەب زەرقاوی لەئێراق‌و‬ ‫كارەكانی قاعیدە لەرووبەرووبوونەوەی‬ ‫ئەمریكاو حكومەتی ئێراقیدا‬ ‫هاتووەو دەڵێ‌‪ ”:‬موجاهیدینی دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی دارای پەیامێكن تا هەموو‬ ‫دنیا گوێی لێبێت‌و لێیان تێبگات”‪.‬‬ ‫گەرەكیانە مەفهومی تێرۆریزمیش بۆ‬ ‫دونیا شیبكەنەوە‪ ،‬چ��وون ئ��ەوان بە‬ ‫پێاڵوەكانیان مەفهومی ناسیۆنالیزم‬ ‫دەخەنە ژێر پێكانیان‌و بتی دێموكراسی‌و‬ ‫ناسیۆنالیزم وردوخ����اش دەك���ەن‌و‬ ‫بەئاشكرا سروشتی پەرشگیری خۆیان‬

‫گروپێكی توند رەفتارو رەقی لەو جۆرە‬ ‫لەمێژووی بزووتنەوە جیهادییەكانی‬ ‫س��ەردەم��ی ن��وێ��دا بێپیشینەیە‪ .‬لە‬ ‫ئێستاشدا باڵوكراوەكانی دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی‌و وێنەو ڤیدیۆ پەحشكراوەكانی‬ ‫بەرەی جەنگیان ئەوە نومایان دەكەن‬ ‫كە لە ئەجێنداو ئامانجیانداو لە واقیعی‬ ‫كاریاندا كۆتاییان ب��ەو رێككەوتنە‬ ‫لەمێژینەیەی سایكس بیكۆ هێناوە ‪.‬‬

‫هەموو جیهادییەكانی تردا زاڵبن‪ .‬ئەوان‬ ‫پێش هەموو ئەوانی تر كە بەئاشكراو‬ ‫بەپشتبەستن ب�����ەدەق‌و تێكستە‬ ‫شەرعییەكان نەیارە ئایدیۆلۆژییەكانیان‬ ‫ب��ە ت��ون��دت��ری��ن ش��ێ��وە س�����زادەدەن‪.‬‬ ‫دیارترین تایبەتمەندیشیان بریتییە‬ ‫لەتوندبوونیان لەبەرامبەر موسڵمانان‬ ‫بەگشتی‌و بزووتنەوە ئیسالمییەكانی‬ ‫تری هاوسەردەمیان بە تایبەتی‪ .‬ئەوان‬

‫جگە ل��ەوەی نەیاری حكومەتەكانی‬ ‫س��وری��او ئێراقن‌و هەوڵی شكستیان‬ ‫دەدەن‪ ،‬لەبەرامبەریشدا ئەو حكومەتانە‬ ‫نەیانتوانیوە ئەم گروپە ئیسالمییەی كە‬ ‫نێوی داعشە بوەستێنن‪ .‬لەهەمانكاتدا‬ ‫ب��زووت��ن��ەوە جیهادییەكانی دیكە‌و‬ ‫یاخیبووە ئۆپۆزسیۆنەكانی دژ بە‬ ‫حكومەتەكانی ناوەند لەسوریا یاخۆ‬ ‫ئێراق پێش ئ��ەوەی ئامانجەكانیان‬ ‫بپێكن پێگەو قەڵەمڕەوی خۆیانیان‬ ‫لەدەستدا‪ .‬هەربۆیە ئەمە زەمینەی بۆ‬ ‫زاڵتربوونی داع�ش‌و ئایدیا توندەكەی‬ ‫زیاتر رەخساند‪.‬‬ ‫لەم بارەیەوە كۆڵەرانی بواری ئیسالمی‬ ‫سیاسی‌و چاودێرانی سەر رەوشی داعش‬ ‫والێكیدەدەنەوە كە ئەم گروپە لە رووی‬ ‫سەربازییەوە زۆر وردو پرۆفیشناڵن‌و‬ ‫پالنەكانیان بەشێوەیەكی زانستی‬ ‫رادەپەڕێنن هاوكات لەرووی دارایشەوە‬ ‫بەهۆی چەند هۆیەكی دیاریكراو بوونەتە‬ ‫هێزێكی تۆكمەو تەیار كە بەبڕوای‬ ‫چ��اودێ��ران ل��ە ئ��ەم��ڕۆدا زەنگینترین‬ ‫بزووتنەوەی تێرۆریستین لە دونیادا ‪.‬‬ ‫هەروەها لەروانگەی راپۆرتگەلێكی وردو‬ ‫دەقیقەوە ئەوە پشتڕاستكراوەتەوە كە‬ ‫داع��ش چاالكییەكانی خۆیان زۆر بە‬ ‫پالن‌و تاكتیكێكی وردەوە رادەپەڕێنن‌و‬ ‫لەو بارەوە پسپۆڕو خەڵكی شارەزای‬ ‫زانستی جەنگی‌و سەردەمیان هەیە‪.‬‬ ‫ئەجێندای سەرەكی ئەم گروپە بریتییە‬ ‫لە هێشتنەوەو بەرباڵوكردنەوەی نفوسی‬ ‫سیاسی‌و س��ەرب��ازی خ��ۆی ل��ەت��ەواوی‬ ‫ناوچەكانی درێژبووە لە دیجلەو فوراتدا‬ ‫‪ .‬ئامانج لەمەشدا بریتییە لەزامنكردنی‬ ‫ه��ەرس�ێ‌ س��ەرچ��اوە سەرەكییەكانی‬ ‫دەوڵەتدارییان كە بریتین لە خۆراك‌و‬ ‫ئاوو نەوت‪.‬‬ ‫چ��وون ل��ە ئێستادا ت���ەواو چاڵە‬ ‫نەوتەكان‌و بەنداوەكانی ئاوو سایلۆو‬ ‫ئەنبارەكانی دانەوێڵە ل��ەالی��ەن ئەم‬ ‫گروپەوە چاویلێكراوەو یان دەستی‬ ‫بەسەردا گیراوە یاخۆ لەبەردەم مەترسی‬ ‫پەالماریاندایە‪ .‬لەبەرئەوە دەكرێت بڵێین‬ ‫هیچ گروپێكی تێرۆریستی وەك داعش‬ ‫شێوەی ستراتیژو نەزمی ئامانجەكانی‬ ‫خۆی بەم شكڵە دانەڕشتووەو كاری‬ ‫لەسەر نەكردووە‪ .‬هەربۆیە توێژەران‬ ‫ل���ەوەدا دڕدۆن��گ��ن ك��ە ئ��ەم رەف��ت��اری‬ ‫ئابوریسازی‌و چەكسازییەو ئەم گوزەرە‬ ‫خێرایەو ئەم وەستانەوە بەڕووی تەواوی‬ ‫ئایدیاو ئامانجەكانی دنیای سەردەمدا‬ ‫لەتوانای گروپێكی بێ‌ راب��ردووی بێ‌‬ ‫ئەزموونی تازە هەڵتۆقیودا بەدەرە‪.‬‬ ‫دی��ارە داع��ش لە خولیاو خەیاڵیدا‬ ‫تەنها هێزێكە كە سنورە نەتەوەیەكان‬ ‫تێدەپەڕێنێت‌و وەك بزووتنەوەیەكی‬ ‫جیهادی دەیەوێت لە دڵی رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��دا خ���ۆی جێگیر ب��ك��ات‌و‬ ‫دان بەسنووری هیچ واڵتێكداو بڕوا‬ ‫ب��ەق��ەوارەی هیچ نەتەوەیەك ناكات‪.‬‬ ‫داع��ش لە نێوزەدبوونیەوە لەرەقەی‬ ‫سوریادا لە ساڵی ‪2013‬وە لەژێر ئەم‬ ‫نێوەیدا تموحە سیاسی‌و سەربازییەكانی‬ ‫بەرەوپێشچوونە‪ .‬هاوكات لەڕێگەی‬ ‫تۆڕێكی پێشكەوتووی تەكنۆلۆجییەوە‬ ‫لەبواری میدیاو رەسانەدا كاروبارەكانی‬ ‫خۆی دەكات‌و دادگای شەرعیشی وەك‬ ‫ئەنجومەنێك دی��دو تێڕوانینی خۆی‬ ‫نومایان دەكات‌و بەندوباوە یاساییەكانی‬ ‫فرە بەبێ‌ رەحمی دەسەپێنێت‌و رێگەی‬ ‫خۆشكردووە لەرێگەی چەند هەیئەیەكی‬ ‫ئ��ی��داری��ی��ەوە ح��وك��م��ی نێوچەكانی‬ ‫ژێردەسەاڵتی خۆی بكات ‪.‬‬ ‫لەراستیدا توانا سەربازی‌و ستراتیژە‬ ‫مەنتقییەكانی داع��ش ئ��ەوەی��ان الی‬ ‫ت��وێ��ژەران گ��ەاڵڵ��ەك��ردووە ك��ە بگەنە‬ ‫ئاكامێك كە هێزێكی لۆژیكی لەپشت‬ ‫پەرەپێدانە ئ��اب��وری‌و سیاسییەكانی‬ ‫داعشەوە هەیەو ب��ەوردی حسابات بۆ‬

‫هەموو هاوسەنگییەكی هێزو تاكتیكی‬ ‫سەربازی‌و بانگەشەی میدیاییان دەكەن‬ ‫‪ .‬تازەترین توێژینەوە كە لەسەر داعش‬ ‫كراوە لە پۆمێتس ئەوە دەخاتەڕوو كە‬ ‫توندییەكانی سەر مەزهەب‌و نەتەوەكان‬ ‫وەك هۆكارێكی ستراتیژی دیاریكراو‬ ‫لەالیەن داعشەوە رەچاو دەكرێن‪ .‬یەكێ‌‬ ‫لەو نەزمی میدیاییەی كە توێژەرانی‬ ‫توشی شۆك كردووە ئەوەیە كە داعش‬ ‫دروست وەك میدیای نەیارەكانی كارە‬ ‫توندەكانی خۆی دوقات پیشان دەدات‪.‬‬ ‫بۆنموونە یەكێ‌ لەتوێژینەوەكان دەڵێت‬ ‫داعش ‪ 1700‬زیندانی شیعەی لەدەرێی‬ ‫موسڵدا كوشتووە‪ .‬ئەوە بۆخۆی وای‬ ‫راگەیاندووە لەراستیدا رێژەكە لەمە‬ ‫زۆركەمترە ‪.‬‬ ‫ئەمەیش ئ��ەوە روون��دەك��ات��ەوە كە‬ ‫داعش كارەكتەرێكی سیاسی توندوتیژەو‬ ‫دەیەوێ‌ نەفسییەتی نەیارەكانی لەسەر‬ ‫ئەو تێزە گۆش بكات‪ .‬بۆنموونە لەنێو‬ ‫داع��ش��دا چەند ك��ارێ��ك دەبینین كە‬ ‫بەعەمەلی لەتەك ب��ڕواو ئایدیاكانیدا‬ ‫یەك ناگرێتەوە‪ .‬بۆنموونە ئ��ەوان دژ‬ ‫بەبەرەی نوسرەن‪ .‬كەبەرەیەكی جیهادی‬ ‫ئیسالمین‌و هیچیان لەگەڵ داعش جیاواز‬ ‫نییە لەهەمانكاتدا لەگەڵ بەعسییەكانی‬ ‫ئێراقدا یەكیان گرتووە یاخۆ لەتەك‬ ‫چ��ەن��دی��ن ه���ۆزی ع��ەرەب��ی��دا یەكیان‬ ‫گرتووە كە بەشێك لەو هۆزانە وەختی‬ ‫خۆی شان بەشانی ئەمریكا هاوكار‬ ‫بوون دژ بە سیاسەت‌و چاالكییەكانی‬ ‫قاعیدە لە ئێراقدا‪ .‬ئەوە بەروونی ئەو‬ ‫سۆنگەیە ئاشكرا دەكات كە داعش هێزە‬ ‫ئایدیۆلۆژییە دینییەكەی تەنها پەردە‬ ‫پۆشێكی سیاسەتەكانیەتی ‪.‬‬ ‫داع���ش ل��ەم م��ی��ان��ەدا ت��وێ��ژەران��ی‬ ‫پەلكێشكردووە ب��ۆ راستییەك كە‬ ‫ئ��ەوان پێداگرن لەسەر ئایدیایەكی‬ ‫لۆژیكی ك��ە خ��ۆی لەسەرچاوەكانی‬ ‫شەریعەتەوە دەبینێتەوە‪ .‬هەربۆیە‬ ‫نایهەوێت راستیگەلێك كە پێچەوانەی‬ ‫زانیارییەكانی شەریعەتن‌و بۆخۆی‬ ‫م��وم��ارەس��ەی��ان دەك���ات ل��ەروان��گ��ەی‬ ‫م��ی��دی��ای��ی��ەوە پ���ەرەی���ان پێبدرێت‌و‬ ‫باڵوببنەوە‪ .‬ئ��ەوان لەگۆڤارەكەیاندا‬ ‫بەنێوی دابق تەواوی ئایدیای خۆیان‪،‬‬ ‫كەدرێژەپێدەری ئایدیای پێشینانی‬ ‫سەلەفە جەختی لەبارەوە دەكەنەوەو‬ ‫وەك فەلسەفەیەك تەبەنی رەوت��ی‬ ‫تەكفیركردنی هەموو ئەوانیتر دەكەن‌و‬ ‫زی��ات��ر ك��اری��گ��ەرن ب��ەن��ەزم��ی ك��اری‬ ‫ئەبومەسعەب زەرق����اوی ل��ەئ��ێ��راق‌و‬ ‫كارەكانی قاعیدە لەرووبەرووبوونەوەی‬ ‫ئەمریكاو حكومەتی ئێراقیدا‪ .‬هاوكات‬ ‫لە نوسراوەكانی دابقدا بەگرنگییەوە‬ ‫ئایدیای گەورەكانی قاعیدە كەڵكیان‬ ‫لێوەرگیراوە لەوانە ئەبو مەسعەبی‬ ‫سوری‌و ئەبو موحەمەد مەقدیسی‌و ئەبو‬ ‫بەكر ناجی‌و چەندانی تر كە نموونەی‬ ‫دیاریان جەختكردنە لەسەر ستراتیژی‬ ‫ئەبوو مەسعەب زەرق���اوی كە خۆی‬ ‫لە بونیادی دەوڵ��ەت‌و جەنگ لە دژی‬ ‫كافراندا دەبینییەوە ‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە داع��ش لەنێو ئەدەبیاتی‬ ‫باڵوكراوەكانیدا دیسانەوە بەپەنابردن بۆ‬ ‫راڤەیەكی توندو رەق لە سەرچاوەكانی‬ ‫حەدیس‌و قورئانی پیرۆزەوە دیسانەوە‬ ‫سیاسەتی مێشك شۆرینی كۆمەڵگەی‬ ‫گرتووەتەبەر بە بەخۆداچوونەوەی‬ ‫م��وس��ڵ��م��ان��ان‌و واپ��ی��ش��ان��دەدەن كە‬ ‫هەڵەكانی بزووتنەوە جیهادییەكانی دی‬ ‫لە ناوچەكەو جیهاندا دوبارە ناكەنەوەو‬ ‫هەموو شرۆڤەیەكی راستەقینەیش‬ ‫كە سەرەداوەكانی هەڵتۆقینی وان بە‬ ‫دەسكیسەی واڵتانی ناوچەكەو هەندێ‌‬ ‫لە هێزە هەرێمییەكان بەتوندی دەدەنە‬ ‫دوواوەو ئامادەی گوێگرتن نین بۆی‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )221‬دوشةممة ‪2014/10/27‬‬

‫کێن ئەوانەی داعش‬ ‫دروستدەکەن؟‬ ‫محەمەد هەریری‬

‫ل��ەس��ەر ئاستی گشتی ل �ه‌ جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا ه��ۆک��ارێ��ک��ی زۆر ه��ەن کە‬ ‫بەژداریدەکەن لە پیشەسازی داع��ش و‬ ‫داعشیەت‪ ،‬ئەگەرچی خۆشیان وەك دژی‬ ‫داعشیەت نیشانبدەن و چەندین بەرنامەی‬ ‫میدیایی و حکومییان هەبێت بە ناوی‬ ‫جەنگان لە دژی توندڕەوی و تیرۆریزم‪.‬‬ ‫یەکەم بەرهەمهێنەری داعش دەوڵەتی‬ ‫سعودیەیە کە لە قوتابخانەی سەرەتاییەوە‬ ‫منداڵەکان فێری دەمارگرژی و دوژمنکاری‬ ‫دەکات‪ ،‬دژی ناموسڵمانان و موسڵمانانی‬ ‫مەزهەبەکانی تری ناوەهابی‪ ،‬ئەگەر بزانیت‬ ‫‪ ٢٥‬هەزار قوتابخانەی حکومی هەیە و پێنج‬ ‫ملیۆن قوتابی تیایدا دەخوێنێت‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫بوونی ‪ ١٩‬قوتابخانەی ئیسالمی سعودی‬ ‫لە خۆرئاوا‪ ،‬وەک‪ :‬ئەمریکا و بەریتانیا‬ ‫و ئەڵمانیا‪ ،‬کە لەسەر ئ��ەو مەنهەجە‬ ‫بوغزاویەی سەلەفیەت پەروەردەدەکرێن‪،‬‬ ‫دەبێت قەبارەی زیاندان لە ئاشتیی و‬ ‫مرۆڤایەتی و لێبوردەیی چەند بێت؟!‬ ‫لە ئەکادیمیەی مەلیك فەهد لە لەندەن‪،‬‬ ‫وەك ڕۆژنامەی دەیلی تێلێگراف کاتی‬ ‫خۆی ئاماژەی پێدا بوو‪ ،‬لە یەکێك لە‬ ‫پرسیارەکانی تاقیکردنەوە بۆ منداڵەکان‬ ‫هاتبوو‪ :‬باسی نمونەی دینە بە تاڵەکانی‬ ‫وەك مەسیحیەت و جولەکایەتی و بت‬ ‫پەرستەکان بکە‪ ،‬نمونەش بدە لەسەر‬ ‫مەسخکردنی جولەکە ب��ۆ مەیمون و‬ ‫ب��ەراز؟! ئەوە لە لەندەن بگوزەرێت کە‬ ‫یاسا هەرگیز لێبوردەیی نیشانی ئەو جۆرە‬ ‫بیرکردنەوەیە ن��ادات‪ ،‬گوایە چاویان بە‬ ‫مەنهەجەکەیان خشاندۆتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫بە کەڵکی گونجان بێت لەگەڵ پێوەرە‬ ‫ئەوڕوپاییەکان! ئەی دەبێ لە ناو سعودیە‬ ‫چ بگوزەرێت؟!‬ ‫کاتێک منداڵێکی دەساڵی لە خانەی‬ ‫هەتیوان لێی دەپرسن‪ :‬کێ نمونەی بااڵی‬ ‫ئ��ەوە‪ ،‬لە وەاڵم���دا دەڵ��ێ��ت‪ :‬بن الدن!!‬ ‫دەب��ی��ت ب��زان��ن ئ���ەوان ب��ەو مەنهەجانە‬ ‫داعشیەت دروستدەکەن‪ .‬بۆیە سەیر نەبوو‬ ‫کە ‪ ١٥‬لە ‪ ١٩‬ی ئەوانەی کردەوەی ‪١١‬ی‬ ‫سەپتەمبەریان کرد لە سعودیەکان بوون‪،‬‬ ‫زۆرترین ڕێژەی داعش و به‌ره‌ی نوسرەتیش‬ ‫لەوان پێكدێت‪ .‬کاتێك شێخێکی توندڕەوی‬ ‫سعودی بەناوی (یوسف ئه‌لئه‌حمه‌د)‪ ،‬کە‬ ‫داوای کرد هەتا حەڕەم بڕوخێنرت لەبەر‬ ‫تێکەاڵوبوونی پ��ی��اوان و ژن��ان و دژی‬ ‫مامۆستای ژنە بۆ مندااڵنی یەك و دووی‬ ‫سەرەتاییش‪ ،‬ناوی ئه‌م شێخه‌ش له‌سەر‬ ‫لیستی دانەرانی کتێبی [الفقه و السلوك]‬ ‫ی پۆلی یەکەمی سەرەتاییدا دەبێت‪،‬‬ ‫دەبێت ئەو مندااڵنە چیان لێ دەرچێت؟‬ ‫که‌ والی داعشیەکانی تکریت دەڵێت‬ ‫موسڵمانان بە شیعە و سونەوە کافرن‪،‬‬ ‫سونەکان کافرن چونکە شوێنکەوتەی‬ ‫ئەبو حەنیفەن‪ ،‬کە ئیمامی بیدعە و‬ ‫الدان��ە لە دین‪ ،‬لە کوێ فێربووە ئەگەر‬ ‫ل��ە کتێبەکانی سەلەفیەکانی (ج��رح‬ ‫وتعدیل) فێرنەبوبێت؟ ئەگەر ه��ەزاران‬ ‫ڕیوایەتی نەدیتبێت لەسەر تەکفیرکردنی‬ ‫ئەبو حەنیفە لەالیەن ئەوانەی ناودەبرێن‬ ‫بە سەلەفی ساڵح؟ من لە کتێبێکدا ناوی‬ ‫دوو سەد تا سێ سەد سەلەفی ساڵحم‬ ‫خوێندەوە کە ئەو پ��ەڕی سوکایەتی و‬ ‫تەکفیر وتەبدیع بە ئەبوحەنیفە دەکەن!‬ ‫وتمان ئ��ەوان��ە دەوڵ��ەت��ی بەدونشین‬ ‫و بیابانی عەرەبن‪ ،‬بەاڵم گوناه نیە لە‬

‫واڵتێکی وەك کوردستان لە پێناو پالنێکی‬ ‫سیاسی ئەمنی کورتبیندا‪ ،‬دەرگای ئەو‬ ‫کۆمەڵگا ج��وان و دوورە لە توندرەوی‬ ‫دینی‪ ،‬لەسەر پشت بکەینەوە بۆ ڕێچکە‬ ‫و کەسانێك کە کارخانەیەکی لەسەرخۆی‬ ‫داع��ش��ن؟! ڕاستە بۆ نمونە سەلەفیە‬ ‫مەدخەلیەکان ئەمڕۆ ئێوە بە وەلی ئەمر‬ ‫دەزانن‪ ،‬دژایەتی هەموو جۆرێك چاالکی‬ ‫م��ەدەن��ی و سیاسی دەک���ەن‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫نێوان سەلەفیەتی داعشی و سەلەفیەتی‬ ‫مەدخەلی ی��ەك دوگمە هه‌یە‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ژێرخانی مەنهەجەکەی هەردووکیان یەکن‪،‬‬ ‫توڕەبونێك و هەڵچونێك و فشارێکی‬ ‫توندڕەوان بەسە بۆ ئەوەی مەدخەلیەك‬ ‫ببێتە سەلەفیەکی داعشی‪ .‬ئینجا هەتا لە‬ ‫حاڵەتی مەدخەلیزمیش‪ ،‬کەسێکی ناحەز‬ ‫بە کۆمەڵگا و کرانەوە دروستدەبێت‪،‬‬ ‫بەچاوی گومان دەڕوانێتە دین و ئیمانی‬ ‫ئ��ەو خەڵکە‪ ،‬س��ەد تۆمەتی بیدعە و‬

‫شت ئەوەیە ک��ەس نەچێتە س��ەر قەبر‬ ‫و لە کاتی بانگدان کەس سەڵەوات لە‬ ‫پێغەمبەر [صلی الله علیە وسلم] نەدا‪،‬‬ ‫شەڕواڵەکان کورتبکرێنەوە‪ ،‬و ڕیشەکان‬ ‫ب��ەردرێ��ن��ەوە‪ ،‬و سمێڵکەکان ق��ووت‬ ‫بکرێنەوە‪ ،‬ڕووپۆشەکان بەردرێنەوە!! هەر‬ ‫بۆیەش کە دەبینی لەو ساتە ناسکانەی‬ ‫کوردستان ڕووبەڕووی دڕندانەترین هێرش‬ ‫بۆتەوە‪ ،‬تەلەفزیۆنی (ئامۆژگاری) دەڵێی‬ ‫لە بەهەشتی سەلەفی ساڵح دەژێت‪ ،‬هەر‬ ‫وەعز وپرسیار و وەاڵمە لەسەر بیدعە و‬ ‫سونە و‪ ،‬و عەزابی قەبر و نیشانەکانی‬ ‫دەجال و مەهدی و لێدانی کاسێتەکانی‬ ‫ئیبن عسیمین و ئەلبانی وشێخەکانی تری‬ ‫سەلەفیەت‪.‬‬ ‫داعشیەت بە ترسنۆکیی ڕۆشنبیرە‬ ‫ئیسالمییەکان دروستدەبێت‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫لە ترسی ت��ون��دڕەوان ناوێرن ته‌نانه‌ت‬ ‫وتارێك باڵوبکەنەوە لەگەڵ چەمکەکانی‬

‫زۆری ئەو وەسەتییانە لە ژێر کاریگەری‬ ‫مەنهەجی سەلەفیەتدان‪ ،‬زۆرجار پێت جیا‬ ‫ناکرێنەوە!‬ ‫داع��ش��ی��ەت ب���ەوە دروس��ت��دەب��ێ��ت کە‬ ‫مێردمنداڵێك دەچێتە کتێبخانەکان‪،‬‬ ‫تەنها نامیلکەی بچوك و ڕەنگاوڕەنگ و‬ ‫لوسوپوسی سعودی و خەلیجی سەلەفی‬ ‫وەهابی دەدۆزێتەوە بە خۆڕایی‪ ،‬یا بە‬ ‫نرخێکی زۆرک���ەم‪ ،‬لە ب��ارام��ب��ەردا یەك‬ ‫نامیلکەی میانڕەو نادۆزێتەوە ئەو منداڵە‬ ‫ڕزگاربکات لە گێژاوی تووندڕەوی‪.‬‬ ‫داعشیەت کاتێک دروستدەبێت کە‬ ‫دەوڵ��ەم��ەن��دە دەبەنگەکان پارەیەکی‬ ‫زۆر دەدەن����ە پ��ڕۆژەی��ەک��ی بێکەڵکی‬ ‫باڵوکردنەوەی فیکری داعشیەت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەك داعشەکان پێیان گوناهە دینارێك‬ ‫سەرفبکەن لە پڕۆژەیەکی فیکری دینی‬ ‫میانڕەودا لە ترسی قیامەت!!‬ ‫داعشیەت سپۆنسەری جیهانیشی هەیە‪،‬‬

‫گوناه نیە لە واڵتێکی وەك کوردستان‬ ‫لە پێناو پالنێکی سیاسی ئەمنی‬ ‫کورتبیندا‪ ،‬دەرگای ئەو کۆمەڵگا جوان‬ ‫و دوورە لە توندرەوی دینی‪ ،‬لەسەر پشت‬ ‫بکەینەوە بۆ ڕێچکە و کەسانێك کە‬ ‫کارخانەیەکی لەسەرخۆی داعشن؟!‬ ‫داعشیەت بە ترسنۆکیی ڕۆشنبیرە‬ ‫ئیسالمییەکان دروستدەبێت‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫لە ترسی توندڕەوان ناوێرن ته‌نانه‌ت‬ ‫لەگەڵ‬ ‫باڵوبکەنەوە‬ ‫وتارێك‬ ‫چەمکەکانی سەلەفیەتی توندڕەودا‬ ‫پێچەوانە بێته‌وه‌‬ ‫فسوق و الدانی دەخاتە پاڵ‪ ،‬تەنها کە‬ ‫دەگ��ەن��ە س��ەر حاکم بێ دەن��گ دەب��ن‪،‬‬ ‫هەتا حاکم نەوروژێنن تا هێدی هێدی‬ ‫کۆمەڵگا دەکەنە کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی داعشی‪،‬‬ ‫و گەنجانێکی دابڕاو لە واقیع و کۆمەڵگا و‬ ‫میللەت و سەردەم دروستدەکەن‪ ،‬جیهان‬ ‫بڕوخێت بەسەر میللەتەکەی گوێی لێ‬ ‫نیە و مێشێك میوانی نیە‪ ،‬گرنگترین‬

‫سەلەفیەتی توندڕەودا پێچەوانە بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫داعشیەت بە ل��ەرزەل��ەرزی ئیخوان و‬ ‫بەناو وەسەتییەکان دروستدەبێت‪ ،‬کاتێك‬ ‫شەو و ڕۆژ باسی میانڕەویی دەکەن‪ ،‬بێ‬ ‫ئەوەی چاالکییەکی کاریگەریان هەبێت بۆ‬ ‫پوچەڵکردنەوەی بنەماکانی سەلەفیەت!‬ ‫نەك هێندە بەڵکو زۆرج��ار ژمارەیەکی‬

‫کاتێك واڵتانی خۆرئاوا هەوڵی بەهێزکرنی‬ ‫ئەو ئاڕاستەیە دەدەن لەناو ئیسالمیەکاندا‬ ‫تا هێندەی تر ش��ۆرەت و ناوی ئیسالم‬ ‫و موسڵمانان ب���زڕێ‪ .‬ه��ەت��ا ڕێ��گ��ا بۆ‬ ‫خۆشکردنیان بۆ خۆپیشاندان و چاالکی‬ ‫ن��وان��دن و زەق��ک��ردن��ەوەی��ان لە میدیای‬ ‫خۆرئاواییش هەوڵێکن بەو ئاڕاستەیە‪.‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬

‫و‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه دو هەفتە جارێک‬

‫عەزیز ڕەئووف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫ئیسالمیزم و دنیای ئێمە‬ ‫بۆ هاوڕێم ڕێبین هەردی‬ ‫بەرگریكردن لە هەر هێزێكی سیاسی بۆ وەك بنەمایەكی سەرەكی‬ ‫دیموكراسی ئەركی هەموو ڕوشنبیرێكە‪ ،‬بەرگریكردن لە بوونی زیاد لە هێزێك‬ ‫و دەركەوتنی زیاد لە دەنگ و ڕەنگێكی تر خۆی بۆخۆی بەرگریكردنێكی تەواو‬ ‫ئینسانی و مەدەنیە‪ ،‬بەاڵم هەركات ئەم بەرگریكردنە ببێتە سەرەتایەك بۆ‬ ‫كوشتنی هەر فەرەڕەنگییەكی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬هەركات ئەم بەرگریكردنە تەنها‬ ‫لەچوارچێوەی دۆزینەوەی جوانیەكانی ئەو هێزەدا بێت و توخنی ناشرینی‬ ‫و نامەدەنیبوونی ئەو هێزانە نەكەوین‪ ،‬ئەمە خۆی بۆخۆی خۆشاردنەوەیە‬ ‫لە خەمە ڕوناكبیرییەكان و الموباالتیە بەرامبەر بە كۆنترۆڵكردنی فەزای‬ ‫كۆمەاڵیەتی لەالیەن ئەم هێزانەوە‪.‬‬ ‫كارێكی نەكردەیە هەر هێزێكی سیاسی فڕێبدەینە دەرەوەی كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫كۆمەڵگە بەشی هەموان دەك��ات‪ .‬دەبێت لەپاڵ هێزی عەلمانیدا هێزی‬ ‫دینیش ئامادە بێت‪ ،‬لەپاڵ مزگەوتدا یانەی شەوانە و لەپاڵ حیجاپپۆشدا‬ ‫مینیژۆپپۆش و لەپاڵ ئاینداریدا بێدینی ئامادەبێت‪ .‬هەر هێزێك لەم هێزانە‬ ‫هەوڵی سڕینەوە و كۆنترۆڵكردنی ئازادیی كۆمەاڵیەتی و دژ بە هەر كارێكی‬ ‫مەدەنی بوەستێتەوە‪ ،‬ئەوا خەلەلێك لە پرۆسەی دیموكراسیدا ئامادەیە‪.‬‬ ‫ئیشكالم لەوەدا نیە كە هێزە بااڵدەستەكانی كوردستان زۆرجار ویستوسانە‬ ‫هێزە ئیسالمیەكان بەراوێز بخەن‪ ،‬بەاڵم ئەوەش دەزانم هێزە دینیەكانی ئێمە‬ ‫لەبەرامبەر ئازادییە تاكەكەسییەكان و گرژبوون بەرامبەر بە گۆڕینی ئاینی‬ ‫گەنجێك و دانانی پەیكەر و دێڕی ناو سرودە نیشتیمانیەكان‪ ،‬بەرامبەر‬ ‫بەداخرانی كۆمەڵگەی كوردی و پاسەوانی ترادسیۆن‪ ،‬كەمیان نەكردووە‪ .‬من‬ ‫لە خەمی ڕێبین تێدەگەم كە دەبێت ئێمە بەرگری لەو هێزە سیاسییانەی‬ ‫كۆمەڵگە بكەین كە لە خۆمان ناچن‪ ،‬بەاڵم لەوەدا لەگەڵی نیم بێدەنگبین‬ ‫بەرامبەر بە هێزگەلێك كە ئەوەی وەك خۆیان بیرنەكاتەوە بە دژە دین و‬ ‫گومڕا ناوزەدی بكەن‪.‬‬ ‫بەبڕوای من ئەوە بەرگریكردن لە فەزای ئازادی و مەدەنی نیە كە ڕۆشنبیرێك‬ ‫چركەیەكی مەدەنی و ئینسانی الی هێزێكی سیاسی بدۆزێتەوە‪ ،‬بەڵكو ئەركی‬ ‫ڕوناكبیر بەر لە هەرشت؛ قسەكردنە لەسەر ناشرینی هێزە سیاسییەكان‪،‬‬ ‫ڕەخنەگرتنە لە هێزگەلێك كە بوونەتە پاسەوانی كەلتورێكی داخراو و چاودێر‬ ‫بەسەر هەر هەوڵێك بۆ كرانەوە و ژیاندۆستی‪ .‬ئیشكالی ڕۆشنبیرانی وەك‬ ‫(كاك ڕێبین) ئەوەیە كە دەیانەوێت بەزۆری زۆرداری هێزگەلێكی نامەدەنی‬ ‫و داخراو و پاسەوانی ڕابردوویەكی پڕ لە ئیشكاڵ‪ ،‬بكەن بە هێزێكی مەدەنی‬ ‫و دیموكراتخواز و قبوڵكەری دنیایەكی ڕەنگاوڕەنگ كە لە دنیای ڕەساسی‬ ‫خۆیان ناچێت‪ .‬كاك ڕێبین بەرگری لە هێز و ئینسانگەلێك دەگ��ات كە‬ ‫هەرچەند هەوڵیان لەگەڵدا بدەی؛ دەركەوتە نامەدەنی و داخراوی و دژە‬ ‫ڕەنگاوڕەنگی خۆیان پێ ناشاردرێتەوە‪.‬‬ ‫ب��ەب��ڕوای من ئ��ەوە ئ��ازای��ی نیە كە جوانیەكی ن��او هێزێكی سیاسی‬ ‫بدۆزیتەوە و ستایشی بكەی‪ ،‬بەڵكو گرنگ ئەوەیە ناشرینیەكانی بدەیتە‬ ‫بەر ڕەخنەو قبوڵتبكات‪ .‬بەمانایەكی تر هیچ ئازایی نیە بۆ كاك ڕێبین‬ ‫یاداشتی پالەمانتارێكی ئیسالمی بۆ ئەمریكییەكان بۆ هێنانی هێز بۆ كۆبانی‬ ‫ستایشبكات‪ ،‬بەڵكو گرنگە كاك ڕێبین ڕەخنە لەو هەوڵە داخراوانە بگرێت‬ ‫كە یەك شەوی پێویستە تەماشای كەناڵێكی ئیسالمییەكان بكەیت و گوێ‬ ‫لە مەالكانیان بگریت؛ دەزانیت ئەم هێز و مەالیانە چ پاسەوانێكی بەئاگان بۆ‬ ‫هەر هەوڵێك بۆ كرانەوەی زیاتر لە كۆمەڵگەدا‪ .‬با پێچەوانەكەی وەربگرین‪،‬‬ ‫با كاك ڕێبین ڕەخنە لەم هێزە سیاسیانە بگرێت بزانین وەك ئەوەی ئێستا‬ ‫هەنگیان لە كلۆرە داردا دۆزیوەتەوە؛ چاوپێكەوتنی تایبەتی لەگەڵ دەكەن؟‬ ‫نمونەی فاروق ڕەفیق نزیكە‪ .‬ئەو كاتەی فاروق ڕەفیق وەك توێژەرێكی‬ ‫فەلسەفە و بە گەڕانەوە بۆ فەلسەفەی كالسیك و دیراسه‌ی فەلسەفەی‬ ‫ئیسالمی دیراسەی دەكرد‪ ،‬لەالیەن ئیسالمییەكانەوە گرنگی پێدەدرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە ئێستادا مادام فاروق ڕەخنەی لەم هێزانە هەیە‪ ،‬ئیتر ئەو گومڕایەكە لە‬ ‫خۆرئاواوە هاتۆتەوە و شایەنی گوێلێگرتن نیە‪.‬‬ ‫من دەزانم ئەم خۆشباوەڕییەی كاك ڕێبین بەرامبەر بە هەندێك تاكتیكی‬ ‫سیاسی و چەند هەڵوێستێك؛ وای لە ڕێبین كردووە جۆرێك لە تەفسیری‬ ‫بەرامبەر بە هێزە دینیەكان ئیجابی بێت‪ .‬هەرچەندە خۆی بۆخۆی ئەم جۆرە‬ ‫لە هەڵوێست‪ ،‬بەبێ ئەوەی كاك ڕێبین هەستی پێبكات‪ ،‬پێمان دەڵێت با‬ ‫ئیسالمییەكان تیرۆرمان نەكەن و نەدەنەوە شاخەكانی هەورامان و تەقینەوە‬ ‫نەكەن و جیهادیش دوا بخەن‪ .‬هەر ئەم ستایشەی ڕێبین بۆ چەند دەركەوتە و‬ ‫هەڵوێستێكی سیاسی خۆی بۆخۆی ترسە لە داخران و نامەدەنی ئەم هێزانە‪.‬‬ ‫من لە كاك ڕێبین دەپرسم ئایا هیچ هێزێكی دینی ئێمە تەنەزولی لە‬ ‫دید و تێڕوانینی خۆی كردووە بۆ ئازادیی تاكەكەسی‪ ،‬ئازدایی جلوبەرگ‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنی ئازادانەی دین‪ ،‬سرودی ئەی ڕەقیب و دۆزینەوەی وشەیەك كە دژ‬ ‫بە دین‪ ،‬پەیكەر و شیعر؟ من لە كاك ڕێبین دەپرسم جگە لە ئاستی سیاسی‬ ‫و بەشداری سیاسی‪ ،‬هێزە دینیەكانی ئێمە‪ ،‬چ تەنەزولێكیان لە ڕەئی خۆیان‬ ‫كردووە؟ بەاڵم قبوڵكرنی جیاوازی تەنها لە ئاستی سیاسەت و هەڵوێستی‬ ‫سیاسیدا و بێدەنگبوون بەرامبەر بە داخرانی كۆمەاڵیەتی و دژبوون بەرامبەر‬ ‫بە هەر هەوڵێك بۆ ڕەنگاوڕەنگكردنی كۆمەڵكە الی هێزە ئیسالمییەكان‪ ،‬ئەو‬ ‫ئیشكالە گەورەیەیە كە الی كاك ڕێبین ئامادەیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )221‬دوشةممة ‪2014/10/27‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫کۆکردنه‌وه‌ی قورئان‬

‫نووسینەوە و تۆمارکردنی دەقی قورئان‬ ‫جۆن بێرتۆن *‬ ‫و‪ :‬شێرکۆ یاسین‬ ‫(‪)٢/٢‬‬ ‫موصحه‌فه‌که‌ی عوثمان‬ ‫هه‌رچی گێڕانه‌وه‌کان به‌ره‌و پێشتر ده‌ڕۆن و‬ ‫مێژینەتر دەبنەوە‪ ،‬ورده‌کاریی زیاتر به‌ده‌سته‌وه‌‬ ‫ده‌ده‌ن‪ .‬پ��اش ق��اوی م �ه‌ال و بانگخوازانی‬ ‫مزگه‌وته‌کان له‌باره‌ی جیابوونه‌و‌ه و لێکترازانی‬ ‫الیه‌نگرانی موصحه‌فه‌که‌ی “ئیبن موسعود” له‌‬ ‫الیه‌نگرانی موصحه‌فه‌که‌ی “ئه‌بوو مووسا”‪،‬‬ ‫حوذه‌یف ‌ه له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتدارانی هاوچه‌رخیدا‬ ‫که‌وت ‌ه ڕاوێ��ژ بۆ ئ �ه‌وه‌ی هه‌نگاوێکی خێرا و‬ ‫فه‌وری بۆ ئه‌و چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە‌‬ ‫ه�ه‌ڵ��گ��رن (ج��ێ��ف��ری‪ ،‬که‌ره‌سته‌گه‌لێک بۆ‬ ‫ڕەخنەسازیی ده‌قی قورئان‪ ،‬ل ‪٢‬؛ بێرتۆن‪،‬‬ ‫کۆکردنه‌وه‌ی قورئان ل ‪ .)١٤٢‬هاوکات خودی‬ ‫عوثمان (ل ‌ه سااڵنی ‪ ٢٣‬تا ‪ ٣٥‬ک‪٦٤٤ / .‬‬ ‫تا ‪ ٦٥٦‬ز‪ .‬خەلیفە بووە) ل ‌ه ئاژاوه‌کانی ناو‬ ‫مه‌دینه‌دا بێ ڕێزیی پێ کرا و ئەوە بوو تووڕە‬ ‫بوو و کەوتە هەوڵ و پێشنیاری ب ‌ه یاوه‌ران‬ ‫دا ک ‌ه ده‌بێ خه‌ڵک له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌قێکی‬ ‫یه‌کسان کۆبکرێنه‌و‌ه و موصحه‌فـێکی یەکگرتوو‬ ‫ئامادە بکرێت‪:‬‬ ‫“ئه‌ی یاوه‌رانی موحه‌ممه‌د! ده‌قێکی ڕوون و‬ ‫یەکگرتوو بۆ موسوڵمانان بنووسنه‌و‌ه بۆ ئەوەی‬ ‫یه‌کده‌نگی و هاوڕاییان پێ ببه‌خشن”‪( .‬جێفری‪،‬‬ ‫که‌ره‌سته‌گه‌لێک بۆ ڕەخنەسازیی ده‌قی قورئان‪،‬‬ ‫ل ‪٢١‬؛ بێرتۆن‪ ،‬کۆکردنه‌وه‌ی قورئان ل ‪.)١٤٣‬‬ ‫ئه‌بوو به‌کر یه‌که‌م که‌س بوو ک ‌ه قورئانی له‌‬ ‫ڕووی په‌ڕ‌ە گه‌ور‌ه په‌رته‌وازه‌کانه‌و‌ه کۆکرده‌وه‌‪.‬‬ ‫پاش مردنی ئه‌و کەسانه‌ی قورئانیان له‌به‌ر‬ ‫ب��وو و ل ‌ه ش��ه‌ڕدا ک���وژران؛ عوثمان هه‌وڵی‬ ‫یه‌کسانکردن و باڵوکردنه‌وه‌ی ئه‌و په‌ڕانه‌ی دا‬ ‫و به‌و شێوه‌ی ‌ه ویستی خوێندنه‌وه‌یه‌کی یه‌کسان‬ ‫و هاوئاهه‌نگ پێک بهێنێت‪ .‬پاشان فه‌رمانی دا‬ ‫هه‌موو نووسراوه‌کانی دیکه‌ی قورئان بفه‌وتێنن‬ ‫(جێفری‪ ،‬که‌ره‌سته‌گه‌لێک بۆ ڕەخنەسازیی‬ ‫ده‌ق���ی ق��ورئ��ان‪ ،‬ل ‪ ١٨‬و ‪١٩‬؛ بێرتۆن‪،‬‬ ‫کۆکردنه‌وه‌ی قورئان ل ‪.)١٤١‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی گێڕانه‌وه‌کان لەسەر داهێنانه‌که‌ی‬ ‫عوثمان له‌گه‌ڵ موصحه‌فه‌کانی ی��اوه‌ران��دا‬ ‫جیاوازن‪ ،‬هەوڵ درا کە بەرگرییان لێ بکرێت و‬ ‫شەرعیەتیان پێ ببەخشن‪ :‬پیاوێک چوو بۆ الی‬ ‫پێغه‌مبه‌ر و سکااڵی کرد که‌‪“« :‬ئیبن مەسعود”‬ ‫ئایه‌تێکی فێر کردم‪“ ،‬زه‌ید”یش هه‌مان ئایه‌تی‬ ‫بۆ خوێندمه‌و‌ه و “ئوبه‌یی” هه‌مان ئایه‌تی بۆ‬ ‫دووبار‌ه کردمه‌و‌ه به‌اڵم خوێندنه‌وه‌کانیان جیاواز‬ ‫بوو؛ گوێ ل ‌ه کامیان بگرم و کامیان هه‌ڵبژێرم؟»‬ ‫(الطربي‪ ،‬تفسیر‪ .)٢٤ /١ ،‬ئه‌و پرسیار‌ه له‌‬ ‫کتێب ‌ه جۆراوجۆره‌کانی گێڕانه‌وه‌ی حه‌دیسدا به‌‬ ‫شێوه‌ی جۆراوجۆر وه‌اڵمی دراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬وه‌کوو‪:‬‬ ‫«ه �ه‌روه‌ه��ا ک ‌ه فێرکراوی بیخوێنه‌ره‌وه‌»؛‬ ‫«خوێندنه‌وه‌ی هه‌موویان بایه‌خی یه‌کسانیان‬ ‫هه‌یه‌» (الطربي‪ ،‬تفسیر‪ ٣٠ ،٢٦/١ ،‬و ‪)٣٢‬؛‬ ‫یان؛ «ته‌نیا ب ‌ه ئاشکرا ‌دژایەتی‌کردنی قورئان‬ ‫ب ‌ه کوفر و ل ‌ه دین ده‌رچ��وون ده‌ژمێردرێت»‬ ‫(الطربي‪ ،‬تفسیر‪ ٤٤/١ ،‬و ‪.)٦٣‬‬ ‫پێغه‌مبه‌ر ل� ‌ه دادوه‌ری����ی ن��ێ��وان عومه‌ر‬ ‫و کابرایه‌کی خه‌ڵکی مه‌کک ‌ه و ه�ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ئوبه‌یی و کابرایه‌کی موسوڵماندا‪ ،‬ڕایگه‌یاند‪:‬‬ ‫«خوێندنه‌وه‌ی هه‌مووتان دروسته‌‪ ،‬قورئان ب ‌ه ‪٧‬‬ ‫شێو‌ه دابه‌زیوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌توانن هه‌ر شێوازێکتان‬ ‫به‌الو‌ه ئاسانتر‌ه وه‌ها بیخوێننه‌وه”‪( .‬الطربي‪،‬‬ ‫تفسیر‪.)٣٢ ،٢٥ -٢٤ /١ ،‬‬ ‫هه‌وڵێکی زۆر بۆ پاساودانی جیاوازیی‬ ‫خوێندنه‌وه‌کان به‌پێی جیاوازیی ب��ن��زاراوه‌‬ ‫ناوچه‌ییه‌کان درا ک ‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای شه‌ڕی‬ ‫عومه‌ر له‌گه‌ڵ یه‌کێک ل ‌ه دانیشتووانی مه‌ککه‌دا‬ ‫ب��وو ک ‌ه له‌وانه‌ی ‌ه هه‌رکامیان وشەگەلێکی‬ ‫جیاوازیان به‌کارده‌هێنا‪.‬‬ ‫ل ‌ه خوێندنه‌وه‌ی ئایه‌تی شه‌شه‌می سووره‌تی‬ ‫“المزمل” دا «ه َِي َأ َش ُّ��د َو ْط ًئا َو َأ ْق�� َو ُم ِق اًيل»‪،‬‬ ‫ئه‌نه‌سی کوڕی مالیک گوتی ئاوەهای؛ «أن‬ ‫أق��وم اً‬ ‫قیل» ب��ەالوە دروسته‌‪ .‬ناوبراو گوتی؛‌‬ ‫«“أقو ُم” و “أص َو ُب” و “أ ْه َيأ” هه‌موویان یه‌ک واتا‬ ‫ده‌به‌خشن» (الطربي‪ ،‬تفسیر‪ .)٥٢/١ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫پاساوی هاوواتابوون ده‌بێ بگه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئه‌و‬ ‫بۆچوون ‌ه دروست و ته‌واو‌ه ک ‌ه له‌هیچ قۆناغێکدا‬ ‫گێڕانه‌وه‌ی قورئان له‌سه‌ر بنه‌مای واتایه‌ک‬ ‫نه‌بوو‌ه ک ‌ه ته‌نیا تا ئه‌و کات ‌ه دان ب ‌ه دروستییدا‬ ‫نرابێت‪ .‬کاتێ تیۆری مۆجز‌ه و په‌ڕجووبوونی‬ ‫قورئان وا ڕاڤ ‌ه ده‌ک��را‪ ،‬ک ‌ه ده‌قی قورئان به‌‬ ‫واتا ئه‌ده‌بیی ‌ه دروسته‌که‌ی السایی ناکرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌بوای ‌ه کۆده‌نگییه‌ک هه‌بوای ‌ه ک ‌ه گێڕانه‌و‌ه له‌‬

‫سه‌رچاو‌ه سه‌ره‌تاییه‌کانه‌و‌ه ته‌واو دروسته‌‪ .‬به‌‬ ‫له‌به‌رچاونه‌گرتنی پاساوی هاوواتایی و بنزاراوه‌ی‬ ‫ناوچه‌یی‪ ،‬به‌ڵگاندنێکی ئه‌قاڵنیی تایبه‌ت‪ ،‬به‌‬ ‫باشتر زانرا‪ .‬به‌پێی ئه‌و ڕاڤ ‌ه و بۆچوونه‌‪ ،‬عومه‌ر‬ ‫(تاز‌ه موسوڵمانبوویه‌ک) هەر ل ‌ه سه‌ره‌تاوه‌‬ ‫قورئانی له‌به‌ر کردبوو و هاوواڵتیه‌که‌شی واته‌‬ ‫(هیشام) ک ‌ه پاش گرتنی مه‌کک ‌ه موسوڵمان‬ ‫ببو‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه بۆهات ‌ه نوێیه‌کانی قورئانیشی‬ ‫له‌به‌ر بوو که عومه‌ر ل ‌ه کاتی مشتومڕه‌که‌دا‬ ‫هێشتا نه‌یبییستبوون‪( .‬ئیبن حه‌جه‌ر‪ ،‬فتح‬ ‫الباري‪.)٢١/٩ ،‬‬ ‫به‌ڵگ ‌ه و سه‌رچاوه‌کانی موصحه‌فه‌‬ ‫سه‌ره‌کییه‌که‌‬ ‫ده‌ڵێن عوثمان نوسخه‌گه‌لێکی موصحه‌فه‌که‌ی‬ ‫خۆی نارد بۆ ئەو ناوچان ‌ه ‌ی په‌یوه‌ندییان بە‬ ‫پایته‌ختەوە هەبوو و هاوکات فه‌رمانی دا که‌‬ ‫قورئانه‌کانی دیک ‌ه هه‌مووی بسووتێنن‪.‬‬ ‫«کاتێ نوسخه‌یه‌کی موصحه‌فه نوێیەکە‬ ‫گه‌یشت ‌ه به‌سره‌‪ ،‬ئه‌بوو مووسا ڕایگه‌یاند که‌‬ ‫هه‌رچی ل ‌ه موصحه‌فه‌که‌ی عوثماندا نه‌بێت و له‌‬ ‫موصحه‌فه‌که‌ی مندا نووسرابێت‪ ،‬ده‌بێ زیادی‬ ‫بکات و ئه‌وه‌یش ک ‌ه ل ‌ه موصحه‌فه‌که‌ی مندا‬ ‫نه‌بێت و ل ‌ه موصحه‌فه‌که‌ی عوثماندا زیاد کرابێت‪،‬‬ ‫ده‌بێت بیسڕنه‌وه‌‪ .‬حوذه‌یفه هاواری کرد؛ ئه‌ی‬ ‫خاڵی به‌رچاوی کاره‌که‌ی ئێم ‌ه چیه‌؟ هیچ که‌س‬ ‫له‌م واڵیه‌ته‌دا چاو ل ‌ه خوێندنه‌وه‌که‌ی عه‌بدوڵاڵی‬ ‫کوڕی مه‌سعوود ناپۆشێت و ل ‌ه یه‌مه‌نیش هیچ‬ ‫که‌س جگ ‌ه ل ‌ه خوێندنه‌وه‌که‌ی ئه‌بوو مووسا هیچ‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌کی دیک ‌ه قبووڵ ناکات!» (جێفری‪،‬‬ ‫که‌ره‌سته‌گه‌لێک بۆ ڕەخنەسازیی ده‌قی قورئان‪،‬‬ ‫ل ‪ .)٣٥‬وا ده‌گێڕنه‌و‌ه ک ‌ه عه‌بدوڵاڵی کوڕی‬ ‫مه‌سعوود ب ‌ه ناڕه‌زایه‌تی وتی‪« :‬چۆن فه‌رمان‬ ‫ب ‌ه من ده‌ده‌ن ک ‌ه خۆم له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌که‌ی‬ ‫زه‌یددا هاوئاهه‌نگ بکه‌م‪ ،‬ل ‌ه کاتێکدا ک ‌ه من ‪٧٠‬‬ ‫سووره‌تم ل ‌ه ڕووی لێوی پێغه‌مبه‌ر خوێندۆته‌وه‌؟‬ ‫ئایا ده‌بێت من ب ‌ۆ لیژنه‌ی کۆکردنه‌وه‌ی قورئان‬ ‫بانگهێشت نەکرێم و ب ‌ه پیاوێکی بسپێرن که‌‬ ‫ئه‌و ڕۆژان ‌ه هێشتا ل ‌ه پشتی باوکی نه‌کنابوو‪،‬‬ ‫له‌کاتێکدا ک ‌ه من هه‌ر له‌سه‌ره‌تای بانگه‌شه‌ی‬ ‫پێغه‌مبه‌ره‌و‌ه موسوڵمان ب��ووم؟» (جێفری‪،‬‬ ‫که‌ره‌سته‌گه‌لێک بۆ ڕەخنەسازیی ده‌قی قورئان‪،‬‬ ‫ل ‪ ١٥‬و ‪ .)١٧‬الیه‌نگرانی موصحه‌فه‌که‌ی ئیبن‬ ‫مه‌سعوود بۆ به‌رگری ل ‌ه هه‌ڵوێسته‌که‌یان ئاماژە‬ ‫ب ‌ه وته‌یه‌کی پێغه‌مبه‌ر ده‌که‌ن ک ‌ه ده‌ڵێت‪« :‬هه‌ر‬ ‫که‌س ده‌ی�ه‌وێ قورئان ب ‌ه دروستترین شێوه‌‬ ‫بخوێنێته‌وه‌‪ ،‬ده‌بێ شێوه‌خوێندنه‌وه‌ی عه‌بدوڵاڵ‬ ‫هه‌ڵبژێرێت» (طه‌یالیسی‪ ،‬مو‌سنەد‪- ١٥٠ /٢ ،‬‬ ‫‪ .)١٥١‬ده‌گێڕنه‌و‌ه کاتێ فه‌رمانه‌که‌ی عوثمان بۆ‬ ‫فه‌وتاندنی موصحه‌فه‌کانی ئه‌وان گه‌یشت ‌ه گوێی‬ ‫خه‌ڵکی عێراق‪ ،‬عه‌بدوڵاڵی کوڕی مه‌سعوود‬ ‫داوای ل ‌ه الیه‌نگران و شوێنکه‌وتووانی کرد که‌‬ ‫موصحه‌فه‌که‌ی خۆیان بشارنه‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫لە فەوتان بپارێزرێت (ط ‌ه‌یالیسی‪ ،‬موسنەد‪،‬‬ ‫‪١٥١ - ١٥٠ /٢‬؛ جێفری‪ ،‬که‌ره‌سته‌گه‌لێک بۆ‬ ‫ڕەخنەسازیی ده‌قی قورئان‪ ،‬ل ‪١٥‬؛ الطربي‪،‬‬ ‫تفسیر‪ .)٢٨ /٨ ،‬که‌وات ‌ه وه‌ه��ا ک ‌ه بۆمان‬ ‫ده‌گێڕنه‌وه‌‪ ،‬خوێندنه‌و‌ه جیاوازه‌کان له‌پێناو‬ ‫پ��ڕۆژ‌ه نوێیه‌که‌ی عوثماندا بۆ هاوده‌نگیی‬ ‫موسوڵمانان له‌سه‌ر بنه‌مای تاکه‌ده‌قێک‪ ،‬الدران‬ ‫و فه‌وتێندران‪.‬‬ ‫خوێندنه‌وه‌کانی یاوه‌رانی موحه‌ممه‌د دوو‬ ‫جۆرن‪ :‬ئه‌و زیادکراوانه‌ی ک ‌ه هه‌وڵ درا بخرێنه‌‬ ‫ناو ده‌ق ‌ه وه‌رگیراو‌ه گشتییه‌که‌و‌ه یا خوێندنه‌وه‌‬ ‫جیاوازه‌کانی پیت ‌ه بێده‌نگ و ده‌نگداره‌کان که‌‬ ‫وا به‌راورد ده‌کرێت له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و خەتە‌‬ ‫بوون ک ‌ه بۆ نووسینه‌وه‌ی موصحه‌فه‌ک ‌ه پێشنیار‬ ‫کرابوو و به‌کاریان هێنا‪ ،‬ئه‌و شێوه‌نووسینه‌ی که‌‬ ‫له ‌بنه‌ڕەتدا بزوێن و هێماکانی نووسینی پیته‌‬ ‫ده‌نگداره‌کانی نه‌بوو‪ .‬به‌کارهێنانی ئه‌لفوبێیه‌کی‬ ‫بێ بزوێن وه‌کوو که‌ره‌سته‌یه‌ک بۆ گونجاندن‬ ‫و پاساودانی «ح��ه‌وت خوێندنه‌وه‌که‌» له‌‬ ‫مێژوودا هاتوو‌ه ک ‌ه ده‌ڵێن موحه‌ممه‌د په‌سه‌ندی‬ ‫کردوون‪ .‬خوێندنه‌وه‌یه‌کی تایبه‌ت به‌و ئایه‌تانه‌ی‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه الیه‌ن زه‌ید یان عومه‌ر یان عوثمانه‌وه‌‬ ‫دۆزرابووه‌وه‌‪« ،‬ئه‌وه‌تا پێغه‌مبه‌رێکمان ل ‌ه خۆتان‬ ‫(أن ُف ِس ُكم) بۆ ناردن» پێوه‌ند ده‌درێته‌و‌ه بە‬ ‫عائیش ‌ه (هاوسه‌ری پێغه‌مبه‌ر) و فاطیمه (کچی‬ ‫پێغه‌مبه‌ر) و ته‌نانه‌ت خودی پێغه‌مبه‌رەوە‪،‬‬ ‫له‌ژێر ناوی (أْن َف ِس ُكم) «ل ‌ه باشترینی ئێوه‌»‬ ‫و دراوه‌ت ‌ه پاڵ ئه‌وان‪( .‬الزمخشري‪ ،‬الکشاف‪،‬‬ ‫ڕاڤه‌ی ئایه‌تی ‪١٢٨‬ی سووره‌تی “التوبة‌”)‪.‬‬ ‫له‌و کاتەدا ک ‌ه بۆچوون ‌ه ناکۆکه‌کان ده‌درای ‌ه پاڵ‬ ‫خاوه‌ن ڕایانی پێشووتر‪- ،‬هێنانەوەی وته‌کانی‬ ‫ئه‌وان بۆ پشتڕاستکردنه‌وه‌ی بۆچوون ‌ه ئاینی یان‬ ‫ناوچه‌یی ‌ه دژه‌یه‌که‌کان به‌کارده‌هێنرا‪ -‬سوننه‌ت‪،‬‬ ‫ئاڵۆزی و ناکۆکیگه‌لێکی زۆرمان پیشان دەدات‪.‬‬

‫بۆ کۆنترۆڵی که‌ڵه‌که‌بوونی به‌رده‌وامی سه‌رچاوه‌‬ ‫جۆراوجۆره‌کان لەو بوارەدا‌‪ ،‬زانایان کەوتنە خۆ‬ ‫و ل ‌ه هه‌ر وه‌چ ‌ه و چینێک وته‌گه‌لێکی به‌ناوبانگی‬ ‫تایبه‌ت به‌و باسه‌‌یان ل ‌ه حەدیسبێژانی ناودار‬ ‫ل ‌ه ناو یاوه‌رانی موحه‌ممه‌ددا چەندین جار‬ ‫ده‌گێڕایه‌وه‌‪ .‬هه‌ڵسه‌نگاندن و بڕیاردان له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و لیستان ‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای ئاستی له‌به‌رکردنی‬ ‫ورد و گێڕانه‌وه‌ی ئه‌مانه‌تداران ‌ه بوو‪ .‬شافیعی‬ ‫(‪ ٢٠٤‬ک‪ ٨٢٠ / .‬ز‪ .‬م���ردووه‌) هه‌وڵی دا؛‬ ‫مادە‌م گێڕانه‌وه‌کانی خودی پێغه‌مبه‌ر له‌به‌ر‬ ‫ده‌ستدا بوون‪ ،‬ڕێگایه‌ک بۆ دابه‌زاندنی ئاستی‬ ‫ئەو زانیارییانەی لە یاوه‌رانەوە دەگێڕدرانەوە‪،‬‬ ‫ب��دۆزێ��ت�ه‌وه‌‪ .‬گێڕانه‌و‌ه ج��ۆراوج��ۆره‌ک��ان��ی له‌‬ ‫پێغه‌مبه‌ر گه‌یین ‌ه ئاستی دژایه‌تی‪ ،‬به‌ڕاده‌یه‌ک‬ ‫ک ‌ه شافیعی جه‌ختی له‌سه‌ر پێداچوونه‌وه‌ی‬ ‫وردی لیستی گ��ێ��ڕان �ه‌و‌ه ج��ۆراوج��ۆرەک��ان‬ ‫ب � ‌ه ل�ه‌ب�ه‌رچ��اوگ��رت��ن��ی م �ه‌س �ه‌ل �ه‌ی ن�ه‌س��خ و‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه ک��رده‌وه‌‪ .‬ده‌کرێت پالنێکی‬ ‫مێژوویی بۆ له‌به‌رتردانانی گێڕانه‌وه‌ی یاوه‌ره‌‬ ‫مێژینە‌کانی پێغه‌مبه‌ر له‌چاو گێڕانه‌وه‌ی یاوه‌ره‌‬ ‫گه‌نجه‌کان دابنرێت و به‌گشتی ل ‌ه هه‌ر کوێیه‌کدا‬ ‫گێڕانه‌وه‌کان دژی یه‌ک بن‪ ،‬گێڕانه‌و‌ه نوێتره‌که‌‬ ‫وه‌ربگیرێت‪ .‬له‌مه‌ڕ ئه‌و کێشه‌یه‌ش ک ‌ه ل ‌ه نێوان‬ ‫عومه‌ر و هیشامدا ڕوویدا و پێشتر باسمان کرد‪،‬‬ ‫ده‌کرێ ئه‌م ڕێسای ‌ه وه‌کوو پێوه‌ری دادوه‌ری‬ ‫بۆ له‌به‌رتردانانی بۆچوونه‌ک ‌ه له‌به‌رچاو بگیرێت‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌و ڕاسته‌یه‌دا‪ ،‬به‌شداریکردنی زه‌ید له‌‬ ‫هه‌ر قۆناغێکی کۆکردنه‌وه‌ی قورئاندا ڕوونتر‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪( .‬دەگێڕنەوە) ئه‌بوو به‌کر ڕووی کرده‌‬ ‫زه‌ید و گوتی‪:‬‬ ‫«تۆ کوڕێکی گه‌نج و زیره‌کیت و ئێمه‌یش‬ ‫هیچمان ل ‌ه ب��ارەی خه‌یانه‌ت و ناڕاستگۆیی‬ ‫تۆوە نه‌بیستووه‌‪ .‬تۆ ب ‌ه نووسینه‌وه‌ی بۆهاتە‬ ‫ئاسمانییەکان خزمه‌تی پێغه‌مبه‌رت کردوو‌ه و‬ ‫که‌وات ‌ه هه‌وڵ بد‌ه قورئان کۆ بکه‌یته‌وە»‪.‬‬ ‫ل���ێ���ره‌دا ڕاس��ت��گ��ۆی��ی و دادپ���ه‌روه‌ری���ی‬ ‫زه‌ی��د ده‌سه‌لمێت و له‌پێشبوونی به‌ڵگ ‌ه و‬ ‫موصحه‌فه‌که‌ی له‌به‌رانبه‌ر موصحه‌فی یاوه‌رانی‬ ‫به‌ته‌مه‌نتر و نزیکتر ل ‌ه پێغه‌مبه‌ر دەردەکەوێت‬ ‫و جێی خ���ۆی ده‌گ���رێ���ت‪ .‬تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫پێوه‌ندیی عوثمان ‪ -‬زەی��د سنووری نێوان‬ ‫دوا که‌سایه‌تییه‌کانی س�ه‌رده‌م��ی پێغه‌مبه‌ر‬ ‫و خیالفه‌تی م ‌هد‌ینەیه‌‪ .‬ک�ه‌وات� ‌ه ده‌توانین‬ ‫بڵێین داڕشتنی ئه‌و موصحه‌فه ب ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫له‌ناوبردنی موصحه‌فهکانی دیک ‌ه بوو‪.‬‬ ‫ل� ‌ه باسی نەسخ و هەڵوەشاندنەوە لە‬ ‫قورئاندا دوو دانستەی تایبه‌تمان بەرچاو‬ ‫دەکەوێت‌‪ :‬یەکەم؛ ئەو ئایەتانەی لە قورئان‬ ‫الدراون بەگشتی و دووهەم؛ ئەو ئایەتانەی لە‬ ‫موصحه‌فه‌که‌ی عوثمان الدراون‪ ،‬به‌تایبه‌تی‪.‬‬ ‫بەشی دووهەمی ئایەتە سڕدراوەکان واتە لە‬ ‫موصحه‌فه‌که‌ی عوثمان‪ ،‬ل ‌ه ڕاستیدا هه‌ر ئه‌و‬ ‫خوێندنه‌و‌ه جۆراوجۆرانه‌ن ک ‌ه ه �ه‌وڵ‌دراو‌ه بۆ‬ ‫قورئان زیاد بکرێن‪ .‬هەڵبەت س�ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌‬ ‫ئه‌گه‌رچی کۆده‌نگییه‌ک له‌سه‌ر حوکمی ڕه‌جم‬ ‫و به‌ردباران هه‌بووه‌‪ ،‬بۆ وێن ‌ه دەبێت باس لەوە‬ ‫بکەی ‌ن ک ‌ه ئایه‌تی ڕه‌جم نه‌دراوه‌ت ‌ه پاڵ هیچ کام‬ ‫ل ‌ه موصحه‌فه‌کانی یاوه‌رانی پێغه‌مبه‌ر و هیچ‬ ‫موصحه‌فێک وه‌ک سه‌رچاوه‌ی ئه‌و ئایه‌ت ‌ه باس‬ ‫نه‌کراوه‌‪ .‬بۆی ‌ه ده‌توانین بڵێین ک ‌ه ئەو ئایه‌تە‬ ‫یه‌کێک ‌ه له‌و زیادکراوانه‌ی ک ‌ه کەسانێک هه‌وڵیان‬ ‫دراو‌ه ل ‌ه موصحه‌فێک ‌ی دڵخوازیاندا بگونجێنرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه نموونه‌یه‌کی دیکه‌یشدا‪ ،‬وات��ە ئایه‌تی‬ ‫‪ ١٨٤‬ی سووره‌تی (البقرة)‌‪ ،‬نه‌خۆشان و ئه‌و‬ ‫که‌سانه‌ی ل ‌ه مانگی ڕمه‌زاندا سه‌فه‌ر ده‌که‌ن و‬ ‫ڕۆژووه‌که‌یان ده‌شکێنن‪ ،‬ڕێگایان پێ ده‌درێت‬ ‫ل ‌ه کاتێکی دیکه‌دا بەقەد ئه‌و ڕۆژان���ه‌ی له‌‬ ‫ڕۆژووی مانگی ڕه‌مه‌زانیان خواردووه‌‪ ،‬بگرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫مشت‌ومڕێک له‌سه‌ر حوکمی ڕۆژووی قه‌رز‬ ‫درودت بوو و عائیشه ده‌گێڕێته‌و‌ه که یه‌که‌مجار‬ ‫ئه‌و ئایه‌ت ‌ه به‌م شێوه‌ی ‌ه دابه‌زیوه‌‪« :‬ف ِعدّة ِمن‬ ‫أیّام متتابعة َأخر» به‌اڵم ئاوەڵناوی «متتابعة»‬ ‫ل ‌ه ئایه‌ته‌ک ‌ه البراو‌ه و ل ‌ه الیه‌ن خوداو‌ه نه‌سخ‬ ‫بۆته‌و‌ه (السیوطي‪ ،‬الدر المنثور‪ .)١٩٢ /١ ،‬له‌‬ ‫شوێنێکی دیکه‌دا سویووطی (ک ‌ه ‪ ٩١١‬ک‪/ .‬‬ ‫‪ ١٥٠٥‬ز‪ .‬مردووه‌) ده‌ڵێت‪« :‬ئامانجی ئه‌بوو به‌کر‬ ‫کۆکردنه‌وه‌ی هه‌موو قورئان بوو به‌اڵم ئامانجی‬ ‫عوثمان کۆکردنه‌وه‌ی ئه‌و خوێندنه‌وان ‌ه بوو که‌‬ ‫له‌الیه‌ن پێغه‌مبه‌ره‌و‌ه پشتڕاست کرابوونه‌و‌ه و‬ ‫هەروەها له‌ناوبردنی ئه‌و ده‌ق و خوێندنه‌وانه‌ی‬ ‫ک ‌ه سه‌رچاوه‌که‌یان بڕواپێکراو نه‌بوو‪ .‬ناوبراو‬ ‫هه‌وڵی دا موسوڵمانان ل���ه‌ده‌وری ده‌قێکی‬ ‫یه‌کسانی قورئان کۆبکاته‌و‌ه ک ‌ه هیچکام له‌و‬ ‫زیادکراوانه‌ی تێدا نه‌بێت ک ‌ه دوایی ل ‌ه موصحه‌فه‌‬ ‫سه‌ره‌کییه‌که‌دا ڕه‌د کرانه‌وه‌« (السیوطي‪،‬‬ ‫اإلتقان‪ ٦١/١ ،‬ـ ‪.)٦٠‬‬

‫موصحه‌ف ‌ه‌کانی یاوه‌ران‬ ‫کاتێ خوێندنه‌و‌ه جیاوازه‌کانی یاوه‌رانی‬ ‫موحه‌ممه‌د و هاوه‌اڵنی ئه‌وان که‌وت ‌ه به‌ر باس‪،‬‬ ‫زۆربه‌ی زانایان هه‌وڵیان دا ئه‌و خوێندنه‌وانه‌‬ ‫وه‌کوو سه‌لیقه‌ی جیا له‌و خوێندنه‌وان ‌ه له‌قه‌ڵه‌م‬ ‫بده‌ن ک ‌ه سه‌ربه‌خۆن و دەکرێت وه‌کوو به‌ڵگه‌‬ ‫به‌کاربهێنرێن بۆ ئ��ەوەی وه‌ک��وو جیاوازیی‬ ‫خوێندنه‌و‌ه یان زیادکراوی ڕاڤه‌یی ئەژمار بکرێن‪.‬‬ ‫ل � ‌ه ئه‌نجامدا ئ��ه‌و ب��ەش��ە ل �ه‌چ��او ده‌ق �ه‌‬ ‫سه‌ره‌کییه‌ک ‌ه ب � ‌ه خ��وێ��ن��دن�ه‌وه‌ی پل ‌ه دوو‬ ‫پۆلبه‌ندی کرا و ئه‌و خوێندنه‌وانه‌ی له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌ق ‌ه نه‌بزوێندراوه‌کانی موصحه‌فه‌که‌ی عوثمان‬ ‫و ڕێساکانی ئه‌ده‌بیات ‌ی عه‌ره‌بدا گونجێندران‬ ‫و ب ‌ه به‌ڵگه‌ی باوه‌ڕپێکراو پشتڕاست کرانه‌وه‌‪.‬‬ ‫خوێندنه‌و‌ه بێبزوێن ی��ان بزوێنداره‌کان له‌‬ ‫ڕووی سه‌رچه‌شن ‌ه دیاره‌کانی شێوه‌خه‌تی‬ ‫سه‌ره‌کییه‌وه‌‪ ،‬دی��اری ده‌کرێن‪ .‬هه‌ڵبه‌ت به‌‬ ‫له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و سنوره‌‪ ،‬ئه‌و خوێندنه‌وه‌‬ ‫جیاوازە ڕێگاپێدراوان ‌ه هەر بەقە‌د په‌راوێزه‌کان‬ ‫بایه‌خیان پ��ێ دەدرێ����ت‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه‌و چه‌ند‬ ‫نموونه‌یه‌شدا له‌سه‌ر ئایه‌تی شه‌شه‌می سووره‌تی‬ ‫“المائدة‌” به‌ستێنێکی باش بۆ دەربڕینی بۆچوونە‬ ‫جیاوازەکان و ئاڵۆزیی ‌ه هاوشێوەکانی هات ‌ه ئارا‬ ‫و نه‌بوونی کورته‌بزوێنه‌‌کان گێچه‌ڵێکی ساز کرد‬ ‫ک ‌ه ئایا ل ‌ه ده‌ستنوێژگرتن بۆ نوێژ‌ه فه‌رزه‌کاندا‪،‬‬ ‫ده‌بێ پایش وه‌کوو ده‌ست و د‌هم‌وچاو ته‌واو‬ ‫بشۆردرێت یان وه‌کوو سه‌ر مه‌سح بکرێت‪ .‬کاتێ‬ ‫دەرکەو ‌ت کە پێویستە یارمه‌تی ل ‌ه خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ی��اوه‌ران وەرگیرێت‪ ،‬ئه‌وجا موصحه‌فه‌کانی‬ ‫یاوه‌ران هاتن ‌ه ئارا و بایه‌خیان زیاد بوو‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ناچار هه‌ر ل ‌ه پەراوێزی موصحه‌فه‌کەی عوثمان‬ ‫باسیان ده‌کرا‪ .‬ئینجا باسی ئه‌و‌ه هات ‌ه گۆڕێ‬ ‫ک ‌ه ڕیزبه‌ندیی سووره‌ته‌کان ل ‌ه موصحه‌فه‌که‌ی‬ ‫ئیبن مه‌سعوود و ئوبه‌یدا له‌گه‌ڵ موصحه‌فه‌که‌ی‬ ‫عوسمان جیاوازه‌‪ .‬هه‌ر یه‌ک ‌ه له‌و پێڕستانه‌ی‬ ‫بۆ ئه‌و موصحه‌فان ‌ه ده‌نووسرا‪ ،‬به‌ناچار ده‌بوایه‌‬ ‫جیاواز بێت له‌گه‌ڵ پێڕستی موصحه‌فه‌که‌ی‬ ‫عوسماندا‪ .‬وا دیاربوو ده‌کرا کاتێ عوثمان که‌وته‌‬ ‫کۆکردنه‌وه‌ی په‌ڕ‌ه و ده‌ستنووسه‌کان کە پێشتر‬ ‫لە سەردەمی ئەبوو بەکردا کۆکرابوونەوە‪،‬‬ ‫پێڕستێکی هاوشێوه‌ی ئه‌و پێڕستان ‌ه داڕێژێت‪.‬‬ ‫به‌پێی گێڕانه‌وه‌یه‌کی دیکه‌‪ ،‬که باس له‌وه‌‬ ‫ده‌کات ل ‌ه سااڵنی کۆتایی ته‌مه‌نی موحه‌ممه‌ددا‪،‬‬ ‫جوبریل سااڵن ‌ه ئ�ه‌و ئایه‌تانه‌ی پێشتر بۆ‬ ‫موحه‌ممه‌دی هێنابوون‪ ،‬دووباره‌ی ده‌کردنه‌وه‌‬ ‫و ل ‌ه دواڕه‌مه‌زانی ژیانی موحه‌ممه‌دیشدا دوو‬ ‫جار ئایه‌ته‌کانی قورئانی بۆ خوێنده‌وه‌‪ ،‬گریمانه‌‬ ‫کرابوو ک ‌ه ده‌بێت لە هەمان کاتدا ڕیزبه‌ندیی‬ ‫ئایه‌ت و سووره‌ته‌کانی کردبێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه هه‌ر حاڵ تا ئێستا هیچ نووسراوه‌یه‌ک که‌‬ ‫باسی مشت‌ومڕ و جیاوازیی بۆچوونه‌کان له‌سه‌ر‬ ‫ڕیزبه‌ندیی ئایه‌ته‌کان ل ‌ه ناو سووره‌ته‌کاندا‬ ‫بکات‪ ،‬به‌ده‌ستمان نه‌گه‌یشتووه‌‪ .‬له‌وانه‌یه‌‬ ‫ڕیزبه‌ندیی سووره‌ته‌کانیش هه‌ر ئه‌و زه‌مانه‌‬ ‫ئه‌نجام درابێت‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ل ‌ه ڕیزبه‌ندیه‌که‌دا‬ ‫پێوه‌ندیی ناوه‌ڕۆکی سووره‌ته‌کان پێکه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌به‌رچاو نه‌گیراوه‌‪ .‬تێکڕای کۆنەزانایانی‬ ‫ئاینی ئیسالم له‌وه‌دا هاوده‌نگن ک ‌ه ڕیزبه‌ندیی‬ ‫ئێستای قورئان پێوه‌ندیی ب ‌ه کات و سه‌رده‌می‬ ‫دابه‌زینه‌که‌یانه‌و‌ه نیه‌‪ .‬ڕیزبه‌ندیی ئایه‌ته‌کانی‬ ‫قورئان به‌پێی ڕێکه‌وتی دابه‌زینی ئایه‌ته‌کان‬ ‫ته‌نیا ل ‌ه باسی ناسیخ و مه‌نسووخدا بایه‌خداره‌‬ ‫و بۆی ‌ه ده‌بێت ئه‌و ئایه‌تانه‌ی پێشتر دابه‌زیون‬ ‫ل ‌ه ئایه‌ت ‌ه تازه‌کان جیا بکرێنه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ده‌نگۆی ئه‌و‌ه هه‌ی ‌ه ک ‌ه عه‌لی موصحه‌فه‌که‌ی‬ ‫خۆی له‌سه‌ر بنه‌ما و به‌پێی ڕێکه‌وتی دابه‌زینی‬ ‫ئایه‌ته‌کان ل ‌ه کۆنه‌و‌ه بۆ نوێ نووسیبووه‌و‌ه و‬ ‫په‌راوێزی له‌سه‌ر نه‌سخ و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‬ ‫ئایه‌ته‌کانیش بۆ نووسیبوو‪ .‬به‌اڵم تا ئێستا له‌‬ ‫هیچ کوێ نوسخه‌یه‌کی موصحه‌فه‌که‌ی عه‌لی‬ ‫نەدۆزراوەتەوە‪( .‬السیوطي‪ ،‬اإلتقان‪.)٥٨/١ ،‬‬ ‫کتێبناسێکی س��ه‌ده‌ی چ��واره‌م��ی کۆچی ‪/‬‬ ‫ده‌یه‌می زاینی‪ ،‬باس له‌و‌ه ده‌کات ک ‌ه کۆمه‌ڵه‌‬ ‫موصحه‌فـێکی بینیو‌ه ک ‌ه هه‌موویان به‌ناوی ئیبن‬ ‫مه‌سعووده‌و‌ه بوون‪ ،‬به‌اڵم ته‌نانه‌ت دوانیشیان‬ ‫ل ‌ه باری ڕیزبه‌ندیی سووره‌ته‌کانه‌و‌ه یه‌کسان‬ ‫نه‌بوون (ابن الندیم‪ ،‬الفهرست‪ ،‬ل ‪ ،٤٦‬په‌راوێزی‬ ‫ته‌کوزیی قورئان ل ‌ه موصحه‌فه‌که‌ی عه‌بدوڵاڵی‬ ‫کوڕی مه‌سعووددا)‪.‬‬ ‫وا ده‌گێڕنه‌و‌ه ک ‌ه موصحه‌فه‌کانی عه‌بدوڵاڵی‬ ‫کوڕی مه‌سعوود و ئوبه‌یی هه‌ردوکیان ل ‌ه ڕووی‬ ‫ق �ه‌ب��اره‌و‌ه له‌گه‌ڵ موصحه‌فه‌که‌ی عوثماندا‬ ‫جیاوازییان زۆر بووە‪ .‬گێڕانه‌وه‌ی دیکەش زۆر‌ن‬ ‫ک ‌ه هۆی نه‌بوونی سووره‌تی یه‌که‌م و ئاخر لە‬ ‫موصحه‌فه‌که‌ی عه‌بدوڵاڵی کوڕی مه‌سعووددا‬ ‫به‌و‌ه ده‌زانن ک ‌ه «ئه‌و دوو سووره‌ت ‌ه بەشێک‬

‫لە کتێبەکەی خودا نین»‪ .‬له‌باره‌ی ئه‌و باسه‌وه‌ پێغه‌مبه‌ری خوێندۆته‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی جارێکی تر‬ ‫توێژینه‌وه‌ی ‌ه زۆرمان له‌به‌ر ده‌ستدایه‌‪ .‬ئەنجامی هه‌ڵه‌بڕیی بکات‪ .‬پاشان ده‌قی ئه‌وه‌ی فێری‬ ‫لێکۆڵینەوە‌کان به‌و‌ه گه‌یشتن ک ‌ه چه‌ندین جار موسوڵمانان ک��ردووه‌‪ .‬هه‌روه‌ها باسی ئه‌وه‌‬ ‫پێغه‌مبه‌ریان بینیو‌ه ک ‌ه ئه‌و سێ سووره‌ته‌ ده‌کات ک ‌ه بۆچی ئه‌بوو به‌کر و عومه‌ر متمانه‌یان‬ ‫کورته‌ی وه‌ک��وو «تعویذ» به‌کارهێناوه‌‪ .‬به‌ ب ‌ه زه‌ید کرد و کۆکردنه‌وه‌ی موصحه‌فه‌که‌یان‬ ‫بۆچوونی عه‌بدوڵاڵ(ی کوڕی مه‌سعوود) ئه‌وانه‌ ب ‌ه زەی��د سپارد و عوثمانیش کۆکردنه‌وه‌ی‬ ‫دۆعا و پاڕانه‌وه‌گه‌لێکی تایبه‌تن ل ‌ه به‌رانبه‌ر موصحه‌فه سه‌ره‌کییه‌که‌ی خست ‌ه ئه‌ستۆی زه‌ید‬ ‫بۆهات ‌ه ئاسمانییه‌کاندا‪ .‬که‌سانێکی دیک ‌ه به‌ به‌رپرسیارێتیی پڕۆژه‌که‌ی ب ‌ه ناوبراو سپارد»‬ ‫ڕاشکاوان ‌ه ئه‌و گێڕانه‌و‌ه و بۆچوونانه‌یان ڕه‌د (السیوطي‪ ،‬اإلتقان‪.)٥١ /١ ،‬‬ ‫کردۆته‌و‌ه و ده‌ڵێن ئه‌وان ‌ه درۆیه‌کن بۆ یاوه‌ره‌‬ ‫نوسخ ‌ه ک��ۆک��راوه‌ک��ه‌ی ع��وث��م��ان له‌گه‌ڵ‬ ‫نزیکه‌کانی پێغه‌مبه‌ر هه‌ڵبه‌ستراون؛ ئه‌و نوسخه‌که‌ی ئه‌بوو به‌کر ‪ -‬عومه‌ردا زۆر جیاوازیی‬ ‫که‌سانه‌ی ک ‌ه له‌باره‌ی بۆهات ‌ه ئاسمانییه‌کان و نه‌بوو به‌اڵم له‌گه‌ڵ «خوێندنه‌و‌ه جۆراوجۆره‌کان»‬ ‫وه‌حیه‌و‌ه هیچ گومانێکیان قبووڵ نه‌کردووه‌‪ .‬و ه�ه‌روه‌ه��ا «موصحه‌ف ‌ه ج��ۆراوج��ۆره‌ک��ان»‬ ‫خ���ودی ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا(ی ک���وڕی م �ه‌س��ع��وود) دژایه‌تیی هه‌بوو (الدانی‪ ،‬المقنع‪ ،‬ل ‪٧‬؛ بێرتۆن‪،‬‬ ‫نکوولیکردن ل ‌ه ه�ه‌ر به‌شێکی قورئانی به‌ کۆکردنه‌وه‌ی قورئان‪ ،‬ل ‪ .)١٤٦‬هه‌روه‌ها که‌‬ ‫هەڵگەڕانەوە لە ئاین و هۆی دەرچ��وون لە پێشتر باسمان کرد‪ ،‬پته‌ویی بنه‌مای سوننه‌ت‬ ‫ئیسالم ده‌زان��ی و که‌سه‌که‌ی ته‌کفیر ده‌کرد له‌سه‌ر ئه‌و حه‌دیسانه‌ی ‌ه ک ‌ه یاوه‌رانی پێغه‌مبه‌ر‬ ‫(الطربي‪ ،‬تفسیر‪ .)٣٨ /١ ،‬ئاخری ئه‌و هه‌ڵاڵیه‌ گێڕاویانه‌ته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه یاوه‌ر‌ه که‌م ته‌مه‌نه‌کان‬ ‫کۆتایی پێ‌هات‪ ،‬چون که‌سێک ب ‌ه ئاسانی (یان ئەوانەی دواتر موسوڵمان بووبوون) له‌چاو‬ ‫ناتوانێت گێڕانه‌وه‌گه‌لی به‌ڵگه‌مه‌ند ب ‌ه درۆ یاوه‌رانی به‌ته‌مه‌ن له‌پێشتر بوون بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫بخاته‌وه‌‪ ،‬عه‌بدوڵاڵ(ی کوڕی مەسعوود) سه‌ره‌تا گێڕانه‌وه‌ی سااڵنی کۆتایی ته‌مه‌نی پێغه‌مبه‌ر‬ ‫گومانی هه‌بوو له‌وه‌ی ک ‌ه ئایا یاوه‌ران دڵنیان له‌ بایه‌خ و متمانه‌ی زیاتری پێ ببه‌خشرێت‪.‬‬ ‫بڕیاره‌که‌یان له‌سه‌ر نووسینه‌وه‌ی ئه‌و سووره‌تانه‌ هه‌ڵبه‌ت موصحه‌فه‌کانی ی���اوه‌ران توانای‬ ‫ل ‌ه قورئاندا یان نه‌؟ پاشان به‌ر‌ه به‌ر‌ه ڕای پشتڕاستکردنه‌وه‌ی ئه‌و گێڕانه‌وه‌یان نه‌بوو‪،‬‬ ‫به‌ره‌و بۆچوونه‌که‌ی ئه‌وان گۆڕی‪ .‬وا دانرابوو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ک ‌ه تا ئێستا هیچ موصحه‌فێکی‬ ‫ک ‌ه مه‌به‌ستی عه‌بدوڵاڵ(ی کوڕی مەسعوود) تایبه‌ت ب ‌ه پێغه‌مبه‌ر به‌ده‌ستمان نه‌گه‌یشتووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه به‌کارهێنانی ده‌سته‌واژە‌ی «کتاب الله»‪ ،‬هۆکاره‌که‌یشی ئاشکرایه‌‪ .‬هیچ بۆهاتێکی‬ ‫ته‌نیا موصحه‌فه‌ک ‌ه بووه‌؛ نهک قورئان به‌گشتی‪ .‬ئاسمانیی بڕواپێکراو‪ ،‬پاش مردنی پێغه‌مبه‌ر له‌‬ ‫هه‌روه‌ها له‌وانه‌ی ‌ه وای‌زانیبێت ک ‌ه مه‌به‌ست له‌ موصحه‌ف نه‌سڕدراوه‌ته‌و‌ه ئه‌گه‌ر پێغه‌مبه‌ر له‌‬ ‫کۆکردنه‌وه‌ی قورئان‪ ،‬پێشگرتن ل ‌ه ئه‌گه‌ری ژیانیدا ب ‌ه فه‌رمی دانی پێدا نابێت‪ .‬بۆ هاوڕایی‬ ‫له‌بیرچوونه‌وه‌ی ئایه‌ته‌کان و زیاد و که‌م کردنی و هاوده‌نگی ل ‌ه مه‌سه‌له‌ی نه‌سخدا‪ ،‬ده‌بوایه‌‬ ‫قورئان بێت‪ .‬ئه‌و مه‌ترسییه‌ی ک ‌ه ئه‌و سێ به‌ش موصحه‌فه‌ک ‌ه ژیران ‌ه و به‌وپه‌ڕی وردبینییه‌و‌ه له‌‬ ‫(سووره‌ت)ـه‌ی ده‌گرته‌وه‌! ئه‌و سووره‌تان ‌هش‌ سه‌رده‌می پاش مردنی پێغه‌مبه‌ردا کۆ بکرێته‌وه‌‬ ‫زۆر کورت بوون و هه‌رکامیان ڕۆژان� ‌ه ‪ ٥‬جار و ئه‌و‌ه خاڵێکی گرنگ بوو ک ‌ه زانایان ده‌یانویست‬ ‫ل ‌ه نوێژه‌کاندا دووپات ده‌کرانه‌و‌ه (السیوطي‪ ،‬ب ‌ه دووپاتکردنه‌و‌ه ‌ی حه‌دیس ‌ه پێوه‌ندیداره‌کان‬ ‫اإلتقان‪٧٩ /١ ،‬؛ بێرتۆن‪ ،‬کۆکردنه‌وه‌ی قورئان‪ ،‬ب ‌ه باسی ک��ۆک��ردن�ه‌وه‌وه‌‪ ،‬پێداگریی له‌سه‌ر‬ ‫ل ‪.)٢٢٤ - ٢٢١‬‬ ‫بکه‌ن‪ .‬زانایان گه‌یشتن ‌ه ئه‌و ئه‌نجام ‌ه و شییان‬ ‫ده‌گوترێت ک ‌ه موصحه‌فه‌که‌ی ئوبه‌یی ‪ ٢‬کرده‌و‌ه ک ‌ه بۆچی پێغه‌مبه‌ر خۆی قورئانی به‌‬ ‫س��ووره‌ت��ی تێدا ب��وو ک ‌ه ل ‌ه موصحه‌فه‌که‌ی شێوه‌ی موصحه‌فی نووسراو کۆ نه‌کردۆته‌و‌ه و‬ ‫عوثماندا نه‌نووسراون‪ .‬ئه‌گه‌رێکی هاوشێوه‌ی هۆکاره‌که‌ی بۆ ئه‌و‌ه ده‌گێڕنه‌و‌ه ک ‌ه پێغه‌مبه‌ر‬ ‫دیکه‌ش ئه‌و‌ه بوو که چونک ‌ه پێغه‌مبه‌ر به‌رده‌وام چاوه‌ڕێی نه‌سخی بڕێ ل ‌ه ئایه‌ته‌کان بوو که‌‬ ‫ل ‌ه نوێژه‌کاندا دووباره‌ی ده‌کردنه‌وه‌‪ ،‬ئوبه‌یی به‌ به‌و شێوه‌ی ‌ه کۆمه‌ڵێ مه‌رج و بڕیاری شه‌رعی‬ ‫هه‌ڵ ‌ه وایزانیو‌ه ک ‌ه چونک ‌ه ل ‌ه واجب ‌ه ئاینییه‌کاندا بگۆڕێت یان وه‌کوو خۆی بینووسێته‌وه‌‪ .‬کاتێ‬ ‫ده‌خ��وێ��ن��درێ��ن‪ ،‬ک �ه‌وای � ‌ه ده‌ب��ێ��ت به‌شێک له‌ ک ‌ه ب ‌ه مردنی پێغه‌مبه‌ر بۆهات ‌ه ئاسمانییه‌کان‬ ‫قورئان و بۆهات ‌ه ئاسمانییه‌کان بن‪ .‬هه‌ربۆیه‌ ڕاگ��ی��را‪ ،‬خ��ودا خستی ‌ه دڵ��ی ی��اوه‌ران �ه‌و‌ه که‌‬ ‫ئه‌و تێگه‌یشتن ‌ه هه‌ڵه‌ی ‌ه ده‌بێت ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی ده‌ست ب ‌ه کۆکردنه‌وه‌ی قورئان بکه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ک ‌ه ناوبراو ئه‌و دوو سووره‌ت ‌ه ل ‌ه نووسینه‌وه‌ی به‌ڵێنه‌که‌ی خودا بۆ پاراستنی قورئان (ئایه‌تی‬ ‫قورئاندا بگونجێنێت (بێرتۆن‪ ،‬کۆکردنه‌وه‌ی ‪٩‬ی سووره‌تی الحجر) جێبەجێ بکەن‪( .‬ئیبن‬ ‫قورئان‪ ،‬ل ‪.)٢٢١‬‬ ‫حه‌جه‌ر‪ ،‬فتح الباري‪.)٩ /٩ ،‬‬ ‫لێکۆڵینه‌و‌ه ڕۆژئ��اوای��ی�ه‌ک��ان ل ‌ه س �ه‌ده‌ی‬ ‫پێداچوونه‌وه‌ی کۆتایی بۆ ده‌قی قورئان‬ ‫گێڕانه‌وه‌گه‌لێکی زۆرمان له‌به‌رده‌ستدایە که‌ ڕاب���ردوودا ب ‌ه شێوه‌یه‌کی ب�ه‌رف��راوان زانسته‌‬ ‫باسی ئه‌وه‌مان بۆ دەگێڕنەوە ک ‌ه ب ‌ه قۆناغی قورئانییه‌کانیان ده‌وڵه‌مه‌ند کرد‪« .‬پالن ‌ه کۆن‬ ‫کۆتایی ک��ۆک��ردن�ه‌وه‌ی قورئان ده‌زان��درێ��ت‪ .‬و سوننه‌تییه‌کان بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ی قورئانی»‬ ‫ل ‌ه فاتیمه‌ی کچی پێغه‌مبه‌رەوە ده‌گێڕنه‌وه‌ ب ‌ه دۆزینه‌و‌ه و باڵوکردنه‌وه‌ی زۆربه‌ی به‌رهه‌م‬ ‫ک ‌ه ده‌ڵ��ێ باوکم پێی گوتم‪ :‬جوبریل ‪ -‬ئه‌و و به‌ڵگه‌نامه‌کان له‌سه‌ر ڕه‌هه‌ند‌ه جیاوازه‌کانی‬ ‫که‌سه‌ی ک ‌ه ساڵی جارێک پێداچوونه‌وه‌ی بۆ موصحه‌فه قورئانییه‌کان‪ ،‬ب ‌ه پێداگریی تایبه‌ت‬ ‫ئایه‌ته‌کانی قورئان ده‌کرد ‪ -‬ئه‌و ساڵ ‌ه دوو جار له‌سه‌ر پێکهات ‌ه و کات و ناوه‌ڕۆکی به‌ڵگه‌کان‬ ‫بۆی خوێندمەوە و هه‌ر بۆی ‌ه پێغه‌مبه‌ر گومانی و شیکردنه‌وه‌ی تا ڕاده‌یه‌کی زۆری خوێندنه‌وه‌‬ ‫ئه‌وه‌ی ال دروست بوو ک ‌ه کاتی مردنی هاتووه‌‪ .‬که‌ڵه‌که‌کراوه‌کان هه‌وڵی توێژینه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫ل ‌ه گێڕانه‌وه‌یه‌کی دیکه‌دا باس له‌و‌ه ده‌کرێت بواره‌یان دا‪ .‬هه‌ر ل ‌ه بنه‌ڕەتا قورئان کرای ‌ه چه‌قی‬ ‫ک ‌ه ئیبن عه‌بباس پرسی‪« :‬کام یه‌ک له‌وانه‌ توێژینه‌وه‌کان و وه‌کوو به‌رهه‌مێکی ئه‌ده‌بیی‬ ‫ب ‌ه ده‌قی کۆتایی ده‌زانن؟» وه‌اڵمیان دایه‌وه‌‪ :‬هەتاهه‌تایی ناسێنرا و هه‌وڵی زۆربه‌ی پسپۆڕه‌‬ ‫“موصحه‌فه‌که‌ی زه‌ی��د”‪ .‬ناوبراو ل ‌ه وه‌اڵم��دا ناوداره‌کان بو‌ه هۆی هه‌ڵه‌بڕییه‌کی زانستییانه‌ی‬ ‫گوتی‪« :‬ن��ه»‪ « ،‬پێغه‌مبه‌ر ساڵی جارێک ده‌قی قورئان ک ‌ه پالنه‌ک ‌ه له‌ڕاستیدا ل ‌ه سااڵنی‬ ‫له‌گه‌ڵ جیبریلدا بە قورئاندا دەچوونەوە و له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌دا ل ‌ه الیه‌ن بێرگشتراسر و ئارثەر‬ ‫دواساڵی ژیانیدا ‪ ٢‬جار پێیدا چووەنەوە‪ .‬جێفری و کۆمه‌ڵێ زانای تری ئه‌و بوار‌ه داڕێژرا‪،‬‬ ‫خوێندنه‌وه‌که‌ی ئیبن مه‌سعوود پێداچوونه‌وه‌ی به‌اڵم شه‌ڕی جیهانیی دووهه‌م نه‌زۆکی کرد و‬ ‫دووهه‌م‪ ،‬وات ‌ه پێداچوونه‌وه‌ی کۆتاییه‌» (ابن بۆ ماوه‌یه‌ک ڕایگرت‪ .‬ب ‌ه هه‌ر حاڵ‪ ،‬وا دیاره‌‬ ‫ئه‌و پالن ‌ه ب ‌ه هۆی نوسخه‌ی کۆشکی پاشایه‌تیی‬ ‫حجر‪ ،‬فتح الباري‪.)٣٦ – ٣٥ /٩ ،‬‬ ‫دوو ده‌س��ت� ‌ه ل �ه‌و گ��ێ��ڕان��ەوان�ه‌ی ک� ‌ە زۆر میسره‌و‌ه ک ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ سااڵنی (‪ ١٣٤٢‬ک‪.‬‬ ‫پێوەندییان بە عه‌بدوڵاڵی کوڕی مه‌سعوود و ‪ ١٩٢٤-١٩٢٣ /‬ز‪ ،).‬ب ‌ه شێوه‌یه‌کی ناپێویست‬ ‫زه‌یدەوە هه‌بوو‪ ،‬باسی به‌ڵگ ‌ه و ڕەسەنایەتیی هات ‌ه ئ��ارا‪ .‬هەروەها دەبێت بۆ موسوڵمانان‬ ‫موصحه‌فه‌کان ده‌ک���ه‌ن‪ .‬به‌شێکیان باسی ڕوون بکرێته‌و‌ه ک ‌ه قورئان سه‌رچاوه‌یه‌کی باشی‬ ‫سه‌ره‌تای موسوڵمانبوونی عه‌بدوڵاڵ ده‌که‌ن ئه‌ده‌بی و یاسایی ‌ه و ئەو پێکهاتەیەی قورئانە‬ ‫و ده‌ڵ��ێ��ن م��وص��ح��ه‌ف �ه‌ک �ه‌ی ع �ه‌ب��دوڵ�ڵا له‌ ک ‌ه ڕوانگه‌یانی له‌مه‌ڕ به‌ستێنە مێژووییەکەیەوە‬ ‫موصحه‌فه‌که‌ی زه‌ی��د کۆنتر و ڕه‌سه‌نتر‌ه و دیاری کردووە‪.‬‬ ‫به‌شی دووه�ه‌م��ی��ان ب��اس ل��ه‌و‌ه ده‌ک���ه‌ن که‌‬ ‫* ج���ۆن ب��ێ��رت��ۆن ‪John burton‬‬ ‫موصحه‌فه‌که‌ی عه‌بدوڵاڵ دوا پێداچوونه‌وه‌ی‬ ‫قورئانه‌‪ .‬بۆ ڕێکخستنی ڕواڵه‌تی سه‌ره‌کیی (‪ :)٢٠١٤ -١٩٣٩‬پڕۆفیسۆری بەشی مێژووی‬ ‫گێڕانه‌و‌ه دووهه‌مه‌که‌‪ ،‬الیه‌نگرانی موصحه‌فه‌که‌ی ئیسالم وعەرەب لە زانکۆی سێنت ئەندریۆسی‬ ‫زه‌ی��د ‪ -‬عوثمان‪ ،‬ده‌ڵێن ک ‌ه زه‌ی��د ل ‌ه ڕووی بریتانیا‪( .‬کۆکردنەوەی قورئان ) �‪The col‬‬ ‫دواپێداچوونه‌وه‌و‌ه کاری کردوو‌ه و ناسیخ و ‪ lection of the Qurān‬یەکێکە لە‬ ‫بەرهەمە هەرەبەناوبانگەکانی ناوبراو‪.‬‬ ‫مه‌نسووخی له‌یه‌ک جودا کردۆته‌وه‌‪:‬‬ ‫«زه‌ید دوا پێداچوونه‌وه‌ی ده‌ست که‌وتووه‌‬ ‫و ئ��ه‌وه‌ی تێیدا ب��وو‌ه و م��اوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬فێری‬ ‫بووه‌‪ .‬ناوبراو ئه‌و ده‌قه‌ی نووسیوه‌ته‌و‌ه و بۆ‬

‫ذمارة (‪ )221‬دوشةممة ‪2014/10/27‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵی ناموسوڵمان لە ئیسالمدا‬ ‫زەردەشتیەکان لە بابەتی سەرانەدا لکێنراون‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫ب��ە “ئەهلی کیتاب” ـ���ەوە ب��ەو پێیە کە‬ ‫زەردەش��ت��ی��ەک��ان (“م��ەج��وس” ل��ە زاراوەی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ک��ار و ڕەف��ت��ارە نامرۆڤانەکانی عەرەبی‪-‬ئیسالمیدا) ئەوانیش شێوە کتێبێکی‬ ‫“دەوڵەتی ئیسالمی” (داع��ش)‪ ،‬و کوشتاری ئاسمانی “شبهة کتاب” ێکیان هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫“س ُّنوا ِب ِه ْم‬ ‫ئێزدیەکان و فڕاندن و فرۆشتن و بەکۆیلەکردنی لەسەر زمانی پێغەمبەرەوە وتراوە‪ُ :‬‬ ‫ژنانیان؛ پرسیار و مشت‌ومڕێکی زۆر هاتوەتە ُس َّن َة َأهْلِ الْ ِك َتابِ ”‪ ،‬واتە‪“ :‬بەپێی ڕێ‌وشوێنی‬ ‫کایە‪ :‬ئایا ئەم کارە بنچینەی لە ئیسالمدا هەیە؟ ئەهلی کیتابیان لەگەڵ بکەن”‪ ،‬بەو واتایەی‪:‬‬ ‫وەکو ئەهلی کیتاب ـ ئەگەر موسوڵمان نەبون‬ ‫لە ئیسالمدا جێی دەبێتەوە؟‬ ‫بۆ ساخکردنەوەی ئەم بابەتە؛ ئێمە لێرەدا ـ بە دانی سەرانە دەستیان لێ هەڵ‌دەگیرێت و‬ ‫باسی مێژوی ئیسالمی ناکەین‪ ،‬چونکە ڕەنگە کوشتار ناکرێن مەگەر ئامادەی سەرانەدانیش‬ ‫هەندێک گومانیان لە مێژو هەبێت و بڵێن هێشتا نەبن‪ .‬ئەمەش یانی لە ئەهلی کیتاب هەژمار‬ ‫ئەو مێژوە ساخ نەکراوەتەوە‪ .‬باسی کەلەپوری ناکرێن‪ ،‬کە ڕای زۆرینەی زانایانی ئایینیی‬ ‫“حەدیث” و گێڕانەوە ئیسالمیەکانیش ناکەین‪ ،‬ئیسالمی لەسەرە‪ ،‬و ئوصولناسی حەنەفی‬ ‫چونکە ئێستە‪ ،‬ل��ەن��او موسوڵمانانیشدا‪( ،‬جەصصاص) ئەمەی بە بیروڕای بڕاوە داناوە‪.‬‬ ‫گومانێکی زۆر لەو کەلەپورە دروست بوە‪ ،‬و لەگەڵ ئەوەشدا کەمینەیەک ـ لەوانە (ئیبن‬ ‫ئیسالمیەکانیش هەر گێڕانەوەیەک ـ ئەگەر بە حەزم) ـ پێیان وا بوە کە زەردەشتیەکانیش‬ ‫گوێرەی سەنعاتی حەدیثی دروستیش بێت ـ لە “ئەهلی کیتاب” ـ��ن‪ ،‬بەپێی وت��ەی��ەک کە‬ ‫کۆمەڵگای هاوچەرخدا ئیحراجیان بکات؛ هەوڵ لە (عەلی) ـ��ەوە گێڕدراوەتەوە کە دەڵێت‬ ‫دەدەن بڵێن گێڕانەوەکە الوازە و لەگەڵ ئیسالم زەردەشتیەکانیش کتێبێکی ئاسمانییان هەبوە‬ ‫ناگونجێت‪ ،‬ئەگەر لە سەنەدیش کێشەی نەبێت؛ و دوایی هەڵ‌گیراوە‪.‬‬ ‫دەڵێن دەق “مەتن” ـەکەی نامۆیی “نەکاڕەت”‬ ‫حوکمی موشریکەکان‬ ‫ی تێدایە!‬ ‫ه��ەر ل��ە ق��ورئ��ان��دا (ئایەتی ن��اس��راو بە‬ ‫بۆیە لێرەدا تەنها باسی قورئان دەکەین‪ .‬لە ئایەتی شمشێر “آية السيف”) ئەو حوکمەی‬ ‫قورئاندا حوکمی “ئەهلی کیتاب” (شوێنکەوتەی موشریکەکان هەیە کە ئیسالم بەتەواوی لە‬ ‫ئایینە بەناو ئاسمانیەکان) و “موشریک”ـەکان نیمچەدورگەی عەرەبی جێبەجێی کردوە کە‪:‬‬ ‫(شوێنکەوتەی ئایینە فرەپەرستیەکان) چیە؟ یان موسوڵمان دەبن (و ئەمەش بە نوێژکردن‬ ‫لە کاتی جیهاددا چ��ۆن مامەڵەیان لەگەڵ و زەکات‌دان دەسەلمێنن) یان شەڕ و کوشتار‪:‬‬ ‫دەکرێت و چۆن لە کۆمەڵگای ئیسالمیدا جێیان “ َف ِإ َذا اْن َس َل َخ أْ َ‬ ‫ال ْش ُه ُر حْ ُ‬ ‫ال ُر ُم َفا ْق ُتلُوا مُْ‬ ‫ال ْش ِر ِك َ‬ ‫ني‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫دەبێتەوە؟ ئایا بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵ و ژنی َح ْي ُث َو َجد مُ​ُ‬ ‫ْتو ُه ْم َوخذو ُه ْم َو ْاح ُص ُرو ُه ْم َواق ُعدُوا‬ ‫َ‬ ‫اَ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الصل َة َوآ َت ُوا‬ ‫کۆیلەی جەنگ هەیە؟ فرۆشتن و بەکۆیلەکردنی هَ ُل ْم ُكلَّ َم ْر َص ٍد فإ ِْن َتابُوا َوأقا ُموا َّ‬ ‫ژن و منداڵی خێڵە جولەکەی (بەنو قوڕەیظه‌) َّ‬ ‫الز َكا َة َف َخلُّوا َسبِي َل ُه ْم” (التوبة‪ )٥ :‬واتە‪“ :‬کاتێک‬ ‫لە قورئاندا باسی هەیە؟‬ ‫مانگە ‘حەرامەکان بڕانەوە؛ ئیتر موشریکەکان‬ ‫کە لەم الیەنەوە قورئان دەپشکنین؛ دەبینین بکوژن ـ لە هەر شوێنێک بەردەستتان کەوتن‬ ‫ئەوەی قورئان باسی کردوە و دەیڵێت و داوای [یانی هەتا لە زەویی “حەڕام” یش]‪ ،‬و بیانگرن‬ ‫دەکات؛ زۆر جیاواز نیە لەوەی مێژو دەیڵێت و [بە دیلیان بگرن] و ئابڵوقەیان بدەن [ئەگەر‬ ‫هەمو گێڕانەوە ئیسالمیەکانیش باسیان کردوە‪ .‬لە قەاڵ و سەختاییدا خۆیان حەشار دا‪ .‬یان‪:‬‬ ‫ڕێیان لێ بگرن و مەهێڵن بگەڕێن]‪ ،‬و لە هەمو‬ ‫حوکمی ئەهلی کیتاب‬ ‫قورئان ئەو حوکمەی “ئەهلی کیتاب” ی ڕێگایەک بۆسەیان بۆ بنێنەوە‪ .‬جا ئیتر ئەگەر‬ ‫تێدایە کە کاتێک موسوڵمان نابن؛ ئیتر یان گەڕانەوە [لە فرەپەرستی بۆ یەکتاپەرستی] و‬ ‫سەرانە “جزیة” دەدەن یان شەڕیان لەگەڵ نوێژیان کرد و زەکاتیان دا؛ ئیتر وازیان لێ‬ ‫دەکرێت‪َ “ :‬قا ِتلُوا الَّذِينَ لاَ يُ ْؤ ِم ُنونَ ب هَّ ِ‬ ‫ِ��الل َولاَ بهێنن بە ڕێی خۆیاندا بڕۆن”‪.‬‬ ‫ئەم دەقە لە سەرەتاکانی سورەتی (التوبة)‬ ‫اَ ي ِّر ُمونَ َما َح َّر َم اللهَُّ َو َر ُسولُ ُه َولاَ ‬ ‫بِالْ َي ْو ِم آْال ِخ ِر َول حُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َيدِي ُنونَ ِدينَ حْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اب َحتَّى دا هاتوە کە ت��ەرخ��ان ک��راوە بۆ باسێکی‬ ‫ِينَ‬ ‫نَ‬ ‫ت‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫وا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ذ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ال ِّق‬ ‫َ‬ ‫ال ْز َي َة َع ْن َ ي ٍد َو ُه ْم َصا ِغ ُرونَ ” (التوبة‪ )٢٩ :‬سەرەکی کە وەرچەرخانێک بوە لە مامەڵەی‬ ‫يُ ْع ُطوا جْ ِ‬ ‫واته‪“ :‬بجەنگێن لەگەڵ کیتابیانەی باوەڕیان بە هێزە ئیسالمیەکەدا لە نیمچەدورگەی عەرەبی‪،‬‬ ‫‘ئەڵاڵ’ و ڕۆژی دوایی نیە‪ ،‬و قەدەغەی خوا و کە ـ بەکورتی ـ ئەوەیە کە لەگەڵ موشریکەکان‬ ‫پێغەمبەرەکەی قەدەغە ناکەن‪ ،‬و لەسەر ئایینی (دوای ئەوەی هەندێکیان پەیمانیان شکاند‬ ‫ڕاستەقینە ناڕۆن‪ ،‬هەتا ـ بەدەستی خۆیان و ب��ەوەی هاوکاریی هەندێک دوژمنیان کرد)‬ ‫بەسەرشۆڕی ـ سەرانە دەدەن”‪ .‬ئینجا ئیتر شەڕێکی هەمیشەیی هەیە‪ .‬تەنها ئەوەی لێ‬ ‫زان��راوە کۆتایی شەڕەکە چۆنە کاتێک تەواو جیا دەکاتەوە لەگەڵ کۆمەڵێکیاندا پەیمانێک‬ ‫دەبێت و پێش تەواوبونی ڕێکەوتن نەکرێت‪ :‬هەبێت ب��ۆ م��اوەی��ەک��ی دی��اری‌ک��راو و ئەم‬ ‫ئ��ەوەی کە شەڕکەرە‪ ،‬ک��وژراوە‪ ،‬و ئەوەشی پەیمانەش بەتەواوی ببەنە سەر و پشتگیریی‬ ‫شەڕکەر نیە (ژن و منداڵ‪ ،)..‬دەبنە کۆیلە‪ ،‬هیچ هێزێکی تر نەکەن دژی موسوڵمانان‪.‬‬ ‫ئیتر ئەو شەڕە هەمیشەییە لەگەڵ موشریک‬ ‫جگە لە تااڵن‌کردن و داگیرکردنی زەوی‪.‬‬ ‫کە لە کاتی خۆیدا تەنها مۆڵەتی چوار مانگی‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫‪ .١‬کاتێک دەقەکە دەڵێت شەڕیان لەگەڵ بۆ داناون [کە ئێمە لێرەدا خۆمان نادەین لە‬ ‫بکەن هەتا جیزیە دەدەن؛ کەواتە ئەگەر جیزیە مشت‌ومڕی دیاری‌کردنی ئەو چوار مانگە]؛‬ ‫نەدەن؛ ئیختیاری شەڕ و کوشتار ئامادەیە‪ .‬خۆ هەمو موشریکێکی تر دەگرێتەوە‪ :‬ئەوانەی کە‬ ‫ئەگەر موسوڵمانن ببن؛ ئەوە شەڕ و کوشتاریش پەیمانیان شکاندوە‪ ،‬و ئەوانەی کە پەیمانێک‬ ‫و سەرانەیشیان لە کۆڵ دەبێتەوە! لێرەدا ئەوە نیە لەگەڵیاندا‪ ،‬لەگەڵ ئەوانەی پەیمانێک‬ ‫ڕونە کە هەڕەشەی سەرانەسەندن و کوشتار هەیە لەگەڵیان بەاڵم بۆ کاتێکی دیاری‌نەکراو‪.‬‬ ‫قورئان بەم سەرەتایەی سورەتی (التوبة)‬ ‫زۆرلێ‌کردنە بۆ موسوڵمان‌بون‪.‬‬ ‫‪ .٢‬هەندێک موسوڵمان بەوە پاساو بۆ سەرانە هەمو پەیمانێکی لەگەڵ عەرەبی موشریک‬ ‫“جیزیه” دەهێننەوە کە گوایە ئەمە بەرامبەری هەڵ‌وەشاندەوە و بێبەری‌بون “براءة” ی لە‬ ‫ئەو “زەک��ات” ـەیە کە لەسەر شانی مرۆڤی موشریکەکان ڕاگەیاند‪ .‬ئەو موشریکانەش کە‬ ‫موسوڵمانە‪ ،‬کە ئەوان موسوڵمان نابن و زەکات بۆ کاتێکی دیاریکراو پەیمان هەیە لەگەڵیاندا‬ ‫نادەن؛ لەبریی زەکات جیزیەیان لێ دەسەنرێت‪ .‬و نەیان‌شکاندوە (دەڵێن ئەو کاتە کۆمەڵێک‬ ‫یان دەڵێن جیزیە بەرامبەری ئەوەیە پێی بون و دە مانگ لە پەیمانەکەیان مابو)؛ دوای‬ ‫دەوترێت “بدل عسکري” کە پارەیەکە هاواڵتی ئەو کاتە دیاریکراوە پەیمان نامێنێت و ئیتر‬ ‫دەیدات لەبەرامبەری خزمەتی سەربازی‪ ،‬جا وەکو ئەوانی تر موسوڵمان دەبن یان کوشتار‬ ‫ئەهلی کیتابیش وەکو موسوڵمان جیهاد ناکەن‪ ،‬دەکرێن(‪ .)١‬بەم شێوەیە ئیسالم موشریکی‬ ‫بۆیە لەبریی جیهادی موسوڵمان؛ ئەوان جیزیە عەرەبی نەهێشت و هەموی ناچاری ئیسالم‬ ‫دەدەن‪ .‬بەاڵم ئەم دو پاساوە لەسەر بەراوردی کرد‪.‬‬ ‫ڕەنگە کەسێک بڵێت‪ :‬دەقەکە تەنها باسی‬ ‫ئیختیاری یەکەم و دوەم (موسوڵمان‌بون یان‬ ‫سەرانەدان) وەستاون‪ ،‬بۆیە ئەگەر تەنها ئەم کوشتار و شەڕ لەگەڵ پیاوەکانیان دەکات و‬ ‫دو ئیختیارە بونایە؛ ئاسایی دەوت��را‪ :‬ئەهلی باسی “سبي” |سەب’ی| واتە بەتااڵن‌بردن و‬ ‫کیتاب لەبەر ئ��ەوەی موسوڵمان نابن (و بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵ ناکات‪.‬‬ ‫بەاڵم بۆیە باسی “سەبی” ناکات چونکە ئەو‬ ‫زەکات نادەن و جیهاد ناکەن)؛ بۆیە سەرانەیان‬ ‫لەسەرە‪ ..‬بەاڵم ئیختیاری سێیەمیش هەیە کە لەو کۆنتێکستەدا باسی پیاوەکانیان دەکات‬ ‫(کوشتار) ە‪ ،‬بۆیە لە الیەکی تریشەوە جیزیە (کە ئیتر پیاو لەو سەردەمەدا هەمیشە چەکی‬ ‫بەدیلی کوشتارە‪ :‬ئەگەر سەرانە نەدەن؛ کوشتار هەڵ‌گرتوە) کە دەکرێت لێرەولەوێ سودفەیان‬ ‫دەکرێن‪ ،‬ئەگەر سەرانە بدەن؛ سەر و ماڵیان بکرێت و ڕوبەڕوبونەوەیان لەگەڵ بکرێت‪.‬‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫پارێزراو دەبێت! بۆیە سەرانەدان بەدیلێکە بۆ‬ ‫‪ .١‬ئەم حوکمە کە لە دەقەکەدا هاتوە‬ ‫دو ئیختیاری تر کە هەر یەکەیان لەوی تر‬ ‫خراپترە‪ :‬وازهێنانی لە ئایین و قبوڵ‌کردنی کە بۆ موشریک “یان موسوڵمان دەبێت یان‬ ‫کوشتار دەکرێت”؛ لەناو ڕێبازە ئیسالمیەکاندا‬ ‫ئایینێکی تر‪ ،‬کوشتار و تااڵن‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ب��ەپ��ێ��ی گ��ێ��ڕان��ەوە ئیسالمیەکان‪ ،‬ناکۆکی دروست بوە لەسەری‪ :‬ئایا گشتیە و‬

‫هەمو موشریکێک دەگرێتەوە؟ یان تایبەتە لەناو عەرەبدا سەری هەڵ‌داوە و قورئانیش بە دەبێت یان موسوڵمان ببێت یان کوشتار ڕاس��ت��ەوخ��ۆ دوای ئ��ەو ئایەتە ه��ات��وە کە‬ ‫بە موشریکی عەرەبەوە (واتە موشریکی ناو زمانی ئەوان هاتوە؛ بۆیە بێ‌باوەڕبونی ئەوان دەکرێت‪ .‬ب��ەاڵم کاتێک داع��ش ئەم ڕێبازە ئاماژە دەکات بۆ سەرنەکەوتنی ئابڵوقەدانی‬ ‫نیمچەدورگەی ع��ەرەب)؟ یان ئەو حوکمەی بە ئیسالم نەشیاوتر و قورسترە؛ بۆیە بەو جێ‌بەجێ دەکات و وەکو تاکە ئیختیاری ناو مەککەییەکان و هاوپەیمانەکانیان کاتێک‬ ‫دەقەکە تایبەتیە و ئیتر هەمو موشریکێک شێوەیە عەرەب ناچار کراون موسوڵمان‌بون ئیسالم زەقی دەکاتەوە؛ ئەمە ئەو گەمەیەیە ئابڵوقەی مەدینەیان دا و لە کۆتاییدا کشانەوە‪،‬‬ ‫وەکو ئەهلی کیتاب بە سەرانەدان لە کوشتار هەڵ‌بژێرن‪.‬‬ ‫کە لەناو ئیسالمدا دەیکات‪ .‬ئەگەرنا ـ ئەگەر ئەوەتا پێش ئەوە دەڵێت‪َ “ :‬و َردَّ اللهَُّ الَّذِينَ َك َف ُروا‬ ‫ڕێ��ب��ازی سێیەم‪ :‬ڕێ��ب��ازی کەمینەیەکە‪ ،‬خۆیان مەبەستیان نەبێت و خۆیان ئامانجیان ِب َغ ْي ِظ ِه ْم لمَ ْ َ ي َنالُوا َخ رًْيا َو َك َفى اللهَُّ مُْ‬ ‫ني الْ ِق َتالَ‬ ‫ال ْؤ ِم ِن َ‬ ‫ڕزگاری دەبێت؟ هەر سێ ڕێبازەکە لە ئیسالمدا‬ ‫هەن‪ ،‬بەم شێوەیە(‪:)٢‬‬ ‫وەکو بیروڕای بەهێزی ناو ڕێبازی مالیکی کوشتن و بەکۆیلەکردن نەبێت ـ دەیانتوانی دو َو َكانَ اللهَُّ َق ِويًّا َعزِي ًزا” (األح��زاب‪ .)٢٥ :‬ئینجا‬ ‫ی��ەک��ەم��ی��ان‪ :‬ڕێ��ب��ازی زۆری��ن��ە‪ :‬ل��ەوان��ە‪( :‬کە گێڕانەوەیەکە لە مالیک خۆیەوە)‪ ،‬و ڕێبازەکەی تر هەڵ‌بژێرن و بە سەرانە لێیان ئیتر باسی ئەو کیتابیانە دەکات کە هاوکاریی‬ ‫شافیعیەکان‪ ،‬حەنبەلیەکان (دیارترینی دو ئەوزاعی‪ ،‬کە دەڵێت‪ :‬هەمو ناموسوڵمانان‪ ،‬ڕازی ببن و وەکو مەسیحیەکان مامەڵەیان ئەو ئابڵوقەدەرانەیان کردوە‪ ..‬ئیتر ڕون دیارە‬ ‫گێڕانەوە لە ئەحمەدەوە)‪( ،‬ابن الماجشون) لە ب��ە موشریکەکانیشەوە‪ ،‬و ب��ە موشریکی لەگەڵ بکەن‪.‬‬ ‫دەقەکە باسی بەنو قوڕەیظه دەکات‪.‬‬ ‫بەتایبەتی کە نزیکترینی ئەو سێ ڕێبازە‬ ‫مالیکیەکان‪ :‬دەڵێت‪ :‬هیچ موشریکێک سەرانەی عەرەبیشەوە‪ ،‬بە س��ەران��ەدان دەستیان لێ‬ ‫ئینجا خۆ دی��ارە باسی شەڕکەر و سوپا‬ ‫لێ وەرناگیرێت‪ ،‬عەرەب بن یان ناعەرەب‪ ،‬ئیتر هەڵ‌دەگیرێت‪ ،‬ئیتر یان موسوڵمان دەبن یان لە پراکتیس و مێژوی ئیسالمیەوە؛ ڕێبازی ناکات تا بوترێت ئەمە باسی شەڕە و هەندێکیان‬ ‫یان موسوڵمان دەبن یان کوشتار دەکرێن‪ .‬سەرانە دەدەن یان ئیتر کوشتار دەکرێن‪ .‬دوەمیانە کە دەڵێت حوکمی (موسوڵمان‌بون لە شەڕدا کوژراون و هەندێکیان بون بە دیل‬ ‫بەڵگەیشیان ئەو دەقەیە کە پێشتر باسمان بەڵگەی ئەمانە هەندێک گێڕانەوەی ترە‪ ،‬وەکو یان کوشتار) تایبەتە بە موشریکی عەرەب “أسیر” ی شەڕ! نەخێر! ئەوەتا باسی ئەوە‬ ‫کرد و دەربارەی موشریکەکان دەڵێت “ئەگەر هەندێک لەو گێڕانەوانەی ڕاسپاردەی پێغەمبەر (ناو نیمچەدورگەی عەرەبی) ـەوە‪ ،‬چونکە دەکات کە لە قەاڵکانیان دابەزیون‪ ،‬ئینجا ئیتر‬ ‫وازیان لە فرەپەرستی هێنا و نوێژیان کرد و بۆ سوپای “فتوحات” باس دەک��ەن‪ ،‬وەکو ئ��ەوە بە چوارچێوەی دەقەکە (سورەتای هەندێکیان ک��وژراون و هەندێکیان گیراون‪..‬‬ ‫زەکاتیان دا؛ وازیان لێ بهێنن”‪ ،‬لەگەڵ ئەو ئەوەی (موسلیم) و ئەوانی تر لە (بوڕەیدە) سورەتی “التوبة”) ـ��ەوە دی��ارە‪ ،‬و بەپێی موفەسسیرەکانیش لە خۆیانەوە ناڵێن ئەمە‬ ‫دەقەی پێشتر باسمان کرد و باسی سەندنی وە گێڕاویانەتەوە کە دەڵێت‪ :‬کاتێک پێغەمبەر مێژوی ئیسالمی هەمو کاتێک و لەگەڵ خەڵکی باسی بەنو قوڕەیظهیە‪ ،‬بەڵکو جگە لە بەنو‬ ‫سەرانە دەکات لە ئەهلی کیتاب وەکو بەدیلێک ئەمیرێکی بەسەر هێزێکەوە دابنایە؛ بەم هەمو شوێنێک لە دەرەوەی نیمچەدورگەی قوڕەیظه ناکرێت مەبەستی کۆمەڵێکی تر بێت‪.‬‬ ‫بۆ کوشتارکردنیان‪ ،‬ئەمەش دەکەن بە بەڵگە شێوەیە ڕای‌دەس��پ��ارد‪ :‬کاتێک دەگەیت بە عەرەب؛ لەسەر سەرانە ڕێ‌کەوتون‪ .‬ئیسالمیش بەڵێ! بۆ “ َو َأ ْر ًضا لمَ ْ َت َط ُؤوهَا” موفەسسیرەکان‬ ‫چونکە کە تایبەتی کردوە بە ئەهلی کیتابەوە؛ دوژمن لە موشریکەکان؛ داوای سێ شتیان مەبەستی لەو حوکمە (موسوڵمان‌بون یان دەڵێن ئەمە باسی خەیبەرە‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەوەی‬ ‫کەواتە جگە لە ئەهلی کیتاب ناگرێتەوە‪ .‬لێ بکە‪ ،‬هەرکامیانیان جێبەجێ کرد؛ لێیان کوشتار) پاک‌کردنەوەی نیمچەدورگەی عەرەبی تری (کوشتنی هەندێک و گرتنی هەندێک و‬ ‫ئینجا ئەو حەدیثەش دەک��ەن بە بەڵگە کە وەرگرە‪ :‬یان موسوڵمان‌بون‪ ،‬یان سەرانەدان‪ ،‬بوە لە ئایینە عەرەبیە کۆنەکە‪ ،‬بۆ ئەوەی دەستگرتن بەسەر زەوی و ماڵ و سامانیاندا)‬ ‫هاتوە پێغەمبەر وتویەتی‪“ :‬أمرت أن أقاتل یان ئینجا کوشتار‪ِ ...“ :‬إ َذا َل ِقيتَ َعد َُّو َك ِمنَ بەتەواوی لە ماڵی خۆیدا کە نیمچەدورگەی ڕون دیارە باسی بەنو قوڕەیظهیە‪.‬‬ ‫الناس حتى يقولوا ال إله إال اهلل‪ ،‬فمن قال ال إله مُْ‬ ‫ال ْش ِر ِك َ‬ ‫ال‪َ ..‬ف َأيَّ ُت ُهنَّ َما عەرەبیە خۆی بچەسپێنێت‪ .‬هەر بۆیە لە‬ ‫ئینجا مادەم وایە؛ کەواتە دەزانین مەبەست‬ ‫ني‪َ ،‬فا ْد ُع ُه ْم إِلىَ َث اَل ِث ِخ َص ٍ‬ ‫إال اهلل؛ فقد عصم مين نفسه وماله إال حبقه‪َ ،‬أ َجابُ َ‬ ‫وك َفا ْق َب ْل ِم ْن ُه ْم‪َ ،‬و ُكفَّ َع ْن ُه ْم‪ُ ،‬ثمَّ ا ْد ُع ُه ْم إِلىَ گێڕانەوەکاندا هاتوە کە پێغەمبەر وتویەتی‪ :‬دو لە “کوشتنی هەندێک و گرتنی هەندێک” چیە‪:‬‬ ‫َ‬ ‫وحسابه على اهلل” (بوخاری‪ ،)..‬ئەم دەقەش الإْ ِ ْس اَل ِم‪َ ،‬فإ ِْن أ َجابُ َ‬ ‫وك‪َ ،‬فا ْق َب ْل ِم ْن ُه ْم‪َ ،‬و ُكفَّ َع ْن ُه ْم‪ ...‬ئایین لە نیمچەدورگەی عەرەبیدا کۆ نابنەوە بریتیە لە کوشتنی پیاوەکان (نێرینەی باڵغ) و‬ ‫ال ْز َي َة‪َ ،‬فإ ِْن ُه ْم َأ َجابُ َ‬ ‫ئەوە دەگەیەنێت کە سەرانە وەرناگیرێت و َفإ ِْن ُه ْم َأ َب ْوا َف َس ْل ُه ُم جْ ِ‬ ‫يِ جزِي َر ِة الْ َع َربِ ” (مالیک‪ ،‬ئیبن بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵەکانیان‪ .‬وەکو هەمو‬ ‫وك َفا ْق َب ْل “ َال جَ ْ‬ ‫ي َت ِم ُع ِدي َنانِ ف َ‬ ‫اس َت ِع ْن بِا ِ‬ ‫هلل ئەبی شەیبە‪ ،‬بەیهەقی‪ ،‬و هەندێکی تر و بە گێڕانەوەکان و هەواڵەکانی مێژوی ئیسالمی‬ ‫ئەوەی واز لە فرەپەرستی نەهێنێت و نەبێتە ِم ْن ُه ْم‪َ ،‬و ُكفَّ َع ْن ُه ْم‪َ ،‬فإ ِْن ُه ْم َأ َب ْوا َف ْ‬ ‫تریش)‪.‬‬ ‫دەستەواژەی‬ ‫دەستەواژەیەکی‬ ‫یەکتاپەرست؛ کوشتار دەکرێت و سەر و ماڵی َو َقا ِت ْل ُه ْم‪ .”...‬هەمان شت و بە‬ ‫بەڕونی و دورودرێژی باسیان کردوە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ئ��ەم دەق��ە کە پێی وت��راوە “ئایەتی‬ ‫حەاڵڵە‪ ،‬ئەم بنەما گشتیەش لە دەقەکانی تردا نزیک لەوە لە ئەبو بەکرەوە ـ لەبریی پێغەمبەر‬ ‫ژنی کۆیلەی جەنگ لە قورئاندا‬ ‫تەنها “ئەهلی کیتاب” و “زەردەشتیەکان” ی ـ گێڕراوەتەوە (بەیهەقی لە “السنن الكبرى”‪ ،‬شمشێر”؛ وا باوە کە دەوترێت هەمو دەقە‬ ‫لە قورئاندا ئاماژەی تریش هەیە بە “سەبی”‪،‬‬ ‫لێ جیا کراوەتەوە‪ ،‬بەپێی ئەمەش؛ کەواتە ئیبن زینجەوەیهـ لە “األم���وال”)‪ .‬لە کتێبی قورئانیەکانی نەرم‌ونیانی و ئارام‌گرتنی وەکو ئەوەی دەڵێت‪َ “ :‬و مْحُ ْ‬ ‫ات ِمنَ ِّ‬ ‫الن َسا ِء إِلاَّ ‬ ‫ال َص َن ُ‬ ‫ناموسوڵمانانی تر (وەک��و بتپەرستەکان) “الصحیح” ی (بوخاری) ـییشدا گێڕانەوەیەک هەڵ‌وەشاندوەتەوە‪ .‬ب��ەاڵم لە ڕاستیدا ئەم َما َم َل َك ْت َأ مْ َيانُ ُك ْم” (النساء‪ ،)٢٤ :‬ئەمەش هەر‬ ‫هەمویان دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫باسی گرتنی ئێران دەکات و بە شەڕ لەگەڵ قسەیە ـ کە یەکەم جار “ضهححاک” کردویەتی ئاماژەیە بۆ ئەو ژنانەی دوی جەنگ دەگیرێن‬ ‫ڕێ���ب���ازی دوەم‪ :‬ئ��ەب��و ح��ەن��ی��ف��ە (و موشریکان “المشرکین” گوزارشی لێ دەکات‪ ،‬ـ مەبەست ئەوە بوە ئەم ئایەتە هەمو ئەو و دەبنە کۆیلە‪ ،‬بۆیە دەقەکە دەڵێت‪ :‬ژنی‬ ‫حەنەفیەکان)‪ ،‬و مالیک (لە گێڕانەوەی ئیبن و دەڵێت‪ :‬ئیتر هەرموزان موسوڵمان بو‪ ،‬دواتر پەیمان “عهد” انەی هەڵ‌وەشاندوەتەوە کە “حمصنة” قەدەغەیە م��ارەی بکەن و بیکەن‬ ‫ئەل‌قاسیم)‪ ،‬ئیبنجا ئیبن ئەل‌قاسیم و ئەشهەب باسی چەند موسوڵمانێک دەکات کە عومەر لەنێوان خێڵە فرەپەرست “موشریک” ـەکانی بە ژنی خۆتان تەنها ئەوانە نەبێت کە بونەتە‬ ‫و سەحنون لە مالیکیەکان‪ ،‬و ئەحمەد (لە ناردونی بۆالی کیسرا قسە بکەن‪ ،‬قسەکەرەکە نیمچەدورگەی عەرەبی و نێوان موسوڵماناندا کۆیلە‪ .‬ج��ا بۆیە موفەسسیرەکان بەپێی‬ ‫گێڕانەوەی “حەسەنی کوڕی ‌ث��ەواب” ـدا)‪( :‬موغیرە) دەبێت کە لە قسەکانیدا دەڵێت‪ :‬هەبوە‪ ،‬کاتێک ئەوانیش دەستیان داوەت��ە کۆمەڵێک لە گێڕانەوەکان دەڵێن ئەمە سەبارەت‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەو حوکمە کە بۆ موشریک “یان پێغەمبەرمان فەرمانی پێ کردوین کە شەڕتان شکاندنی ئەو پەیمانانە‪.‬‬ ‫بە ژنە سەبیکراوەکانی “أوطاس” هاتوە‪.‬‬ ‫موسوڵمان دەبێت یان کوشتار دەکرێت” و لەگەڵ بکەین هەتا خوا بەتەنها دەپەرستن یان‬ ‫بۆ ڕونکردنەوەی زیاتر دەڵێین‪ :‬ڕونە کە‬ ‫بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵ‬ ‫ئیتر سەرانەی لێ قبوڵ ناکرێت؛ تایبەتە بە سەرانە دەدەن‪َ ...“ :‬أ َم َر َنا َنب ُِّي َنا َر ُسو ُل َربِّ َنا‬ ‫سەبارەت بە “سبي”‪ ،‬واتە بەکۆیلەکردنی ژن دەقی “‪...‬إِلاَّ َما َم َل َك ْت َأ مْ َيانُ ُك ْم” (النساء‪)٢٤ :‬؛‬ ‫موشریکی عەرەبەوە‪ ،‬ئەم تایبەت‌کردنەش لە َصلَّى اهللُ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم َأ ْن نُ َقا ِت َل ُك ْم َحتَّى َت ْع ُبدُوا و منداڵ؛ ڕاستە زیاتر لە فەرمودە و هەواڵەکاندا باسی کەنیزەکە‪ ..‬ئینجا سەرچاوەی کەنیزەک‬ ‫چوارچێوەی دەقەکەوە (سەرەتای سورەتی هَّ َ‬ ‫الل َو ْح َ��د ُه‪َ ،‬أ ْو ُت�� َؤدُّوا اجلِ�� ْز َي�� َة‪ .”..‬ئەمەش لە بەڕونی هاتوە‪ ،‬کە ئەو هەمو هەواڵەش ناکرێت چیە؟ سەرچاوەی یەکەمی تااڵنیی جەنگە‪،‬‬ ‫باسی‬ ‫و‬ ‫دەکات‬ ‫“المشرکین”‬ ‫باسی‬ ‫سەرەتاوە‬ ‫“التوبة”) وەردەگیرێت‪ ،‬کە باسی موشریکەکانی‬ ‫ڕەت بکرێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئێمە لەم لێکۆڵینەوەیەدا س��ەرچ��اوەی دوەم���ی کڕینە‪ .‬ل��ە بنەڕەتدا‬ ‫نیمچەدورگەی عەرەب دەکات کە هەندێکیان سەرانەش دەکات‪ .‬گێڕانەوەیەکی تریش الی تەنها ق��ورئ��ان دەک��ەی��ن ب��ە بەڵگە‪ .‬ج��ا لە هەردوکیان دەگرێتەوە‪ .‬بەڵکو لێرەدا تەنها‬ ‫ئەوانە دەگرێتەوە کە لە دەسکەوتی جەنگ‬ ‫پەیمانیان شکاندوە و هەندێکیان پەیمانیان (ئیبن ئەبی شەیبە) هاتوە کە دەڵێت‪ :‬سەلمان قورئانیشدا ئاماژە بۆ “سەبی” هەیە‪:‬‬ ‫بردوەتە سەر و هەندێکیان پەیمان نەبوە غەزای فارسە موشریکەکان “المشركين من أهل‬ ‫دەبنە کۆیلە‪ .‬بۆچی؟ چونکە باسی “احملصنات‬ ‫چیرۆکی بەنو قوڕەیظه لە قورئاندا‬ ‫لەگەڵیاندا‪ ،‬و باسی چوار مانگەکەدا دەکات فارس” ی کرد‪ ،‬ئیتر پێشەکی وتی بەو شێوەیە‬ ‫کاتێک باسی ئەوە دەکات کە بەسەر خێڵی من النساء” دەکات‪ ،‬و دەڵێت ئەمانەش قەدەغەن‬ ‫لەناو عەرەبدا ڕەچاو کراون و کوشتاریان تێدا بانگیان دەکەم کە گوێم لە پێغەمبەر بو بانگی بەنو قوڕەیظه‌دا هێنراوە‪ ،‬کە ئێستە هەندێک لە و لە “محرمات” ـن‪ ،‬واتە ـ بەپێی لێکدانەوە‬ ‫نەکراوە‪ ..‬ئیتر بەپێی ئەم ڕێبازە لە ئیسالمدا دەکرد‪ ،‬ئیتر پێی وتن‪ :‬بانگتان دەکەین بۆ ئیسالمیە نوێخوازەکان گومانیان لێی هەیە و مەشهورەکە کە مەبەست لە “حمصنة” ژنی‬ ‫موشریکی ناعەرەب (موشریکی دەرەوەی ئیسالم‪ ،‬جا ئەگەر موسوڵمان ب��ون؛ وەکو دەیانەوێت نکولیی لێ بکەن‪ ،‬بەاڵم ـ دیارە ئەوان مێرددارە ـ ژنی مێرددار کەس بۆی نیە مارەی‬ ‫نیمچەدورگەی عەرەبی) هەمان حوکمی ئەهلی ئێمە ماف و ئەرکی خۆتان هەیە‪ ،‬ئەگەریش نازانن کە ـ قورئان باسی دەکات و ئینجا باسی بکات‪ ،‬ئینجا کەنیزی لێ جیا دەکاتەوە و دەڵێت‬ ‫کیتابیان هەیە‪ :‬ی��ان موسوڵمان‌بون‪ ،‬یان موسوڵمان نابن؛ دەبێت بە دەستی خۆتان و کوشتنی هەندێکیان و دیل‌کردنی هەندێکیان “‪...‬إِلاَّ َما َم َل َك ْت َأ مْ َيانُ ُك ْم”‪ ،‬یانی ئەمانە بۆتان‬ ‫سەرانەدان‪ ،‬یان کوشتار‪ ،‬بۆیە بە سەرانە لە بەسەرشۆڕی سەرانە بدەن‪ ،‬ئەگەریش سەرانە دەکات‪ :‬دەڵێت‪َ “ :‬و َأْن َز َل الَّذِينَ َظا َه ُرو ُه ْم ِم ْن َأهْلِ هەیە سێکسیان لەگەڵ بکەن چونکە هەر کە بو‬ ‫کوشتار ڕزگاریان دەبێت‪ .‬هەر بۆیە سوپای نادەن؛ شەڕتان لەگەڵ ئەکەین‪ ..“ :‬وإنا ندعوكم الْ ِك َتابِ ِم ْن َص َي ِ‬ ‫الر ْع َب بە کۆیلەی پیاوێکی موسوڵمان؛ ئیتر سێکسی‬ ‫اصي ِه ْم َو َق َذ َف فيِ ُقلُو ِب ِه ُم ُّ‬ ‫داگیرکاریەکان “فتوح” ی ئیسالم لە دەرەوەی إىل اإلسالم‪ ،‬فإن أسلمتم؛ فلكم مثل ما لنا وعليكم َفرِي ًقا َت ْق ُتلُونَ َو َت ْأ ِس ُرونَ َفرِي ًقا‪َ ،‬و َأ ْو َر َث ُك ْم َأ ْر َض ُه ْم بۆی حەاڵڵە‪ ،‬با پێش بونیشی بە کۆیلە مێردی‬ ‫نیمچەدورگەی عەرەبی هەمیشە بە سەرانەدان مثل الذي علينا‪ ،‬وإن أبيتم؛ فأعطوا اجلزية عن َو ِد َيا َر ُه ْم َو َأ ْم َو هَ ُ‬ ‫ال ْم َو َأ ْر ًضا لمَ ْ َت َط ُؤوهَا َو َكانَ اللهَُّ َع َلى بوبێت و تا ئێستەش مێردەکەی مابێت‪ .‬ئینجا‬ ‫ڕازی بوە لەو گەل و گروپانەی عەرەب نەبون يد وأنتم صاغرون‪ ،‬وإن أبيتم قاتلناكم‪( ”..‬ئیبن ُك ِّل َش ْي ٍء َقدِي ًرا” (األحزاب‪ ،)٢٧ ،٢٦ :‬واتە‪ :‬خۆ ناکرێت بوترێت لێرەدا باسی کۆیلەی کڕدراو‬ ‫و لە دەرەوەی نیمچەدورگەی عەرەب بون‪ ،‬ئەبی شەیبە لە “املصنف”)‪ .‬جا بەپێی “ئەو کیتابی [=یەهودی]ـانەی لە قەاڵکانیان دەکات چونکە خۆ کۆیلەی کڕدراو مێردی نیە‪،‬‬ ‫ئەمەش تەنها زەردەشتیەکانی نەگرتوەتەوە کە ئەم ڕێبازە؛ کاتێک دەڵێت “موشریکەکان”؛ هێنایە خ���وارەوە و ت��رس و تۆقینی خستە تاکە سەرچاوەیەک بۆ کەنیزێکی مێرددار ـ کە‬ ‫ـ وەکو پێشتر باسم کرد ـ لکێنراون بە “ئەهلی یان مەبەستی بتپەرستەکانە‪ ،‬یان گشتیە دڵیانەوە‪ :‬کۆمەڵێک دەک��وژن‪ ،‬و کۆمەڵێک ئەم دەقە باسی دەکات ـ بریتیە لە دەسکەوتی‬ ‫کیتاب” ـەوە‪ ،‬بەڵکو هەمو فرەپەرستەکانی و بتپەرست و ئەو کیتابیانەش کە جۆرێک دەگرن‪ ،‬و زەوی‌وزار و خانووبەرە و ماڵ‌وسامانی جەنگ‪ ،‬لە جیهاددا دژی موشریک و ئەهلی‬ ‫دەرەوەی ع��ەرەب و نیمچەدورگەی عەرەبی فرەپەرستییان هەیە دەگرێتەوە‪ ،‬هەر کامیان ئ��ەوان و زەوی��ی��ەک کە پێتان تێ نەناوە‪ ،‬کیتاب ژنی وا دەس��ت دەکەوێت کە مێردی‬ ‫گرتوەتەوە‪ .‬بەڵگەیەکی تری ئەم ڕێبازە؛ بێت؛ گرنگ ئەوەیە ئ��ەوە دەگەیەنێت کە ئەمانەی کردوە بە میرات بۆ ئێوە‪ .‬و خوایش هەیە و بەاڵم دەگیرێت و دەبێتە کۆیلە‪ ،‬نەک لە‬ ‫ئەوەیە لە گێڕانەوەکاندا هاتوە کە پێغەمبەر سەرانە لە موشریک وەردەگیرێت‪ .‬کاتێک لە توانای بەسەر هەمو شتێکدا هەیە”‪ .‬هەمو بازاڕی کۆیلەفرۆشی‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ـ وەکو وتم ـ موفەسسیرەکان‬ ‫بە هیچ شێوەیەک سەرانەی لە موشریکی کۆی ئەم گێڕانەوانە ورد دەبینەوە؛ دەبینین موفەسسیرەکان دەڵێن‪َ “ :‬فرِي ًقا َت ْق ُتلُونَ ” یانی‪:‬‬ ‫عەرەب وەرنەگرتوە و لە موشریکی ناعەرەبی باسی گرتنی واڵتانی دەرەوەی نیمچەدورگەی پیاوەکانیان دەکوژن‪ ،‬و “ َت ْأ ِس ُرونَ َفرِي ًقا” یانی‪ :‬بەپێی گێڕانەوەکان دەڵێن ئەمە ئاماژە بە‬ ‫وەرگرتوە‪ :‬بۆ نمونە‪ :‬عەبدوڕڕەززاق‪ ،‬لە ڕێگەی عەرەبە‪ ،‬لەبەر ئەوە ئەمانە دەبنە بەڵگەی ژن و منداڵەکان “سەبی” دەکەن و دەیانکەن بە “سەبی” ی “ئەوطاس” دەکات‪.‬‬ ‫“س���ب���ي” ی ژن و م���ن���داڵ‪ ،‬ل���ە شتە‬ ‫(زوه��ری) ـ��ەوە دەگێڕێتەوە کە پێغەمبەر ڕێبازی دوەم کە دەڵێت سەرانە تەنها لە کۆیلە‪ ،‬ڕاستە بە فرمانی “سبی” دەری‌نەبڕیوە‬ ‫لەگەڵ بتپەرستەکان لەسەر سەرانە ڕێ‌کەوتوە موشریکی ناعەرەب وەردەگیرێت نەک عەرەب‪ .‬ب��ەاڵم هەمان مەبەستە‪ .‬و موفەسسیرەکان هەرەزانراوەکانی کولتوری ئیسالمیە‪ ،‬و هەمو‬ ‫يَِّ صلَّى اهللُ‬ ‫جگە لە بتپەرستی عەرەب‪“َ :‬أن َّ‬ ‫جۆرێکی تری ئەم ڕێبازی سێیەمە ئەوەیە دەڵێن‪ :‬ئەو دەقە باسی بەنو قوڕەیظه دەکات دەقەکان ئاماژەی بۆ دەکەن و یەک‌دەنگییشی‬ ‫َّ النب َ‬ ‫ال َع ْب َد َة أْ َ‬ ‫َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم َص حَ َ‬ ‫ال ْو َثانِ َع َل جْ ِ‬ ‫ى ال ْز َي ِة‪ ،‬إِلاَّ کە لە (مالیک) ـەوە هاتوە (و ئیبن ڕوشدی کە دەقەکە دەڵێت “مظاهرة” ی موشریکەکانیان لەسەرە‪ .‬ژن و منداڵی “کافر” لە جیهادی‬ ‫َم ْن َكانَ ِم ْن ُه ْم ِمنَ الْ َع َربِ ‪( “ ...‬عەبدوڕڕەززاق لە خ��اوەن��ی “المقدمات” و ئیبن ئەل‌جەهمی کردوە‪ ،‬یانی هاوکاری و پشتگیریی ئەوانیان ئیسالمیدا ناکوژرێن [مەگەر ئەوانیش شەڕیان‬ ‫“املصنف”)‪ ،‬بەڵکو (طهبەری) لە “اختالف مالیکی) کە سەرانە لە هەمو ناموسوڵمانان ک��ردوە‪ ،‬ئینجا لە قەاڵکان “صیاصي” ـیان کردبێت و چەکیان هەڵ‌گرتبێت]‪ ،‬بەڵکو دەکرێنە‬ ‫الفقهاء” دا دەڵێت‪ :‬یەک‌دەنگی هەبوە لەسەر (بە موشریکیشەوە) وەردەگیرێت جگە لە دابەزێنراون‪ ،‬ئینجا ترسێنراون‪ ،‬ئیتر پیاوەکان کۆیلە‪ .‬جا ئەم کردنە کۆیلەیە ژن و منداڵی‬ ‫ئ��ەوەی پێغەمبەر قبوڵی نەبوە سەرانە لە موشریکەکانی قوڕه‌یش‪.‬‬ ‫جیا کراونەتەوە و ک��وژراون‪ ،‬و ژن‌ومنداڵیش موشریک و ئەهلی کیتابیش دەگرێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بتپەرستە عەرەبەکان وەربگرێت و تەنها دو‬ ‫ژن و منداڵی هەڵ‌گەڕاوە “موڕتەدد” ناگرێتەوە‪.‬‬ ‫دوای خ��س��ت��ن��ەڕوی ئ��ەم س��ێ ڕێ��ب��ازە؛ بەجیا کراون بە کۆیلە و فرۆشراون‪.‬‬ ‫ئیختیاری بۆ دان���اون‪ :‬موسوڵمان‌بون یان دەڵێین‪ :‬کاتێک داعش حوکمی “موشریک”‬ ‫بۆیە ئاشکرایە کە دەقەکە باسی ئەو کارە‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫شمشێر “أمجعوا على أن رسول اهلل صلى اهلل (=موسوڵمان‌بون ی��ان کوشتار) بەسەر دەکات کە بەسەر بەنو قوڕەیظهدا هێنراوە‪..‬‬ ‫(‪ )١‬بۆ لێکدانەوەی دەقەکە بەم شێوەیە؛‬ ‫عليه وسلم أبى أخذ اجلزية من عبدة األوثان من ئێزدیەکاندا جێ‌بەجێ دەکات و سەرانەیان لێ ئەگەر وا نەبێت؛ ئەی باسی کێ دەکات؟ کێن بڕوانە‪ :‬الطربي‪ ،‬جامع البيان يف تأويل القرآن‪.‬‬ ‫العرب‪ ،‬ومل يقبل منهم إال اإلسالم أو السيف”‪ .‬وەرناگرێت و ناچاریان دەکات موسوڵمان ببن ئەو کیتابیانەی کە هاوکاریی مەککەییەکانیان حتقيق‪ :‬أمحد حممد شاكر‪ .‬مؤسسة الرسالة‪.‬‬ ‫ئەم تایبەت‌کردنەش بەوە پاساو دەدرێت کە یان پیاویان دەکوژێت و ژن و منداڵیان دەکاتە ک��ردوە و ئینجا قەاڵکانیان ئابڵوقە دراون و الطبعة األویل‪ .٢٠٠٠ ،‬جـ‪ ،١٤ .‬ص‪.١٣٤ .‬‬ ‫عەرەب هەڵگری ئیسالم بون و پێویست بوە کۆیلە؛ ئەمە جێ‌بەجێ‌کردنی ڕێبازی زۆرینەی دواتر ناچار بون لە قەاڵکانیان دابەزن و ئینجا‬ ‫(‪ )٣‬دەرب��ارەی ئەم سێ ڕێبازە؛ بڕوانە‪:‬‬ ‫لەسەر ئیسالم ساخ بکرێنەوە‪ ،‬و نیمچەدورگەکە فیقهزانەکانی ئیسالمە (لەپێشی هەمویانەوە؛ هەندێکیان کوژراون و هەندێکیان گیراون؟ هەر الموسوعة الفقهية الكويتية‪ .‬وزارة األوقاف‬ ‫پایتەختی ئیسالم بوە و پێویست بوە لە شافیعی) کە دەڵێت هیچ موشریکێک سەرانەی بەنو قوڕەیظهن!‬ ‫والشٶون اإلسالمية ـ الكويت‪ .‬الطبعة الثانية‪،‬‬ ‫فرەپەرستی پاک بکرێتەوە‪ ،‬و ئایینەکەش لێ وەرناگیرێت و موشریکی ناعەرەبیش‬ ‫سەرنجی ئ��ەوەش دەدەی��ن کە ئەم دەقە دار السالسل‪ .‬جـ‪ ،١٥.‬ص‌ص‪.١٧٢-١٧٠ .‬‬

‫ذمارة (‪ )221‬دوشةممة ‪2014/10/27‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫ماركس و زیمیل‪ :‬دەربارەى پارە‬ ‫ماتیۆ دیفلیم‬ ‫و‪ .‬ئومێد محه‌مه‌د‬ ‫ماركس لە سێ بەرهەمی كۆتاییدا‪،‬‬ ‫روانگەیەكی تایبەتی بۆ ئەركەكانی‬ ‫پارە لە كۆمەڵگادا هەبوو‪ .‬لە یەكەمین‬ ‫بەرهەمیدا ب��ەن��اوی «دەستنووسە‬ ‫فەلسەفی و ئابوورییەكان ‪»1844‬دا‪،‬‬ ‫ماركس بە شێكی بە ناوی «هێزی پارە‬ ‫لە كۆمەڵگای بۆرژوازیدا» نووسیوە‪ .‬بە‬ ‫دیدی ئەو‪ ،‬پارە نوێنەرەوەى پەیوەندییە‬ ‫ئەبستراكتەكانە ل��ە خاوەندارێتی‬ ‫تایبەتیدا‪ ،‬كە لە پەیوەندییەكانی‬ ‫ئاڵوگۆڕی مرۆیی وەرگ��ی��راوە‪ .‬پارە‬ ‫لەسەرەوەى لەخۆنامۆبوونی مرۆڤە‪:‬‬ ‫«بەهۆى پارەوەیە‪ ،‬كە دەتوانم شتێك‬ ‫بكڕم‪ ،‬من خ��اوەن��ی پ���ارەم»‪ .‬پارە‬ ‫كۆتایی سوودمەندییە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەى‬ ‫دەبینە خاوەنی هێزی كڕین‪ ،‬ئەوا كااڵ‬

‫رام��ان��ەك��ان��ی م��ارك��س دەرب���ارەى‬ ‫ئابووری و كەپیتالیزم بە شێوەیەكی‬ ‫تەواو لە بەرهەمە نەمرەكەیدا بەناوی‬ ‫«كەپیتال» (س��ەرم��ای��ە)دا بەیان‬ ‫كراوە‪ .‬لە كارەكانی دواتری ماركسدا‪،‬‬ ‫هێشتا روانگە و دەربڕینە هێگلییەكە‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬ماركس شیكاری ئابووری‬ ‫بەشەكی خستۆتەڕوو و دەڵێت بەهاى‬ ‫پارە بەهۆی هێزەكانی بەرهەمهێنان‬ ‫دیاریكراوە نەك بەهۆى هەلومەرجەكانی‬ ‫خواست و خستنەڕووی ب��ازاڕ دیاری‬ ‫كرابێت‪ .‬بەتایبەت لە چاپتەرێكی‬ ‫كتێبەكەدا ب��ەن��اوی «بەرهەمەكان‬ ‫و پ�������ارە»دا‪ ،‬م���ارك���س خ��ەری��ك��ی‬ ‫باسكردن لەم خاڵە دەبێت‪ ،‬كە بۆ بە‬ ‫بەرهەمبوون‪ ،‬كااڵیەك دەبێت شیاوی‬ ‫گواستنەوەی بۆ كەس و پارە بێت‪،‬‬ ‫كە مەودای ئەم گواستنەوەیە مومكین‬

‫خۆمان بگەڕێین‪ .‬لەو جیهانەوەیە‪،‬‬ ‫ب��ەره��ەم��ەك��ان��ی ه��ۆش��ی م���رۆڤ بە‬ ‫شێوەی شتێكی سەربەخۆ‪ ،‬لە ژیاندا‬ ‫دەركەوتووە و لە پەیوەندیی لەگەڵ‬ ‫یەكتری و رەگەزییدا ئەو شتەیە‪ ،‬كە‬ ‫من پێیدەڵێم بەشتبوون‪ ،‬كە خۆى بە‬ ‫بەرهەمەكانی كارەوە دەبەستێتەوە و‬ ‫سەربارى ئەوەى وەك كااڵكان بەرهەم‬ ‫دێن‪ ،‬بەاڵم لە بەرهەمهێنانی كااڵكانیشدا‬ ‫ناشێت لەیەكتر جیابكرێنەوە»‪ .‬ئەم‬ ‫بەشتبوونە‪ ،‬بە روون و ئاشكرا‪ ،‬پەردەى‬ ‫لەسەر ماتەریالیزمی مێژوویی ماركس‬ ‫هەڵگرت‪ ،‬كە بەرهەم تەنها بەهای‬ ‫ئاڵوگۆڕی هەیە‪ ،‬لەبەرئەوەى لەسەر‬ ‫بنەماى پەیوەندییە تایبەتییەكانی‬ ‫كاری مرۆڤ و بەرهەمهێنان وەستاوە‪.‬‬ ‫گونجاو ل��ەگ��ەڵ ت��ی��ۆری بەهای‬ ‫ماركسدا‪ ،‬پارەش پەیوەندی لەگەڵ كار‬

‫نێوان ب��ۆرژوازی و پرۆلیتاریا‪ ،‬و بە خۆیان نامۆ دەكات و كەسێتی ئەوان‬ ‫شێوەیەكی ناوەكی مێتۆدی دژبەری وەك فۆرمەكانی خاوەندارێتی پارچە‬ ‫بەرهەمهێنانی كەپیتالیزم ئەو هۆكارە پارچە دەكات‪.‬‬ ‫سەرەكییانەن‪ ،‬كە باس لە كۆمەڵگای‬ ‫لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬ئاراستەى زیمیل‬ ‫بە پیشەسازیبوو دەكات‪ .‬لێكۆڵینەوەى لە كتێبی «فەلسەفەى پ��ارە»دا لە‬ ‫پارە بۆ ماركس تەنها پەیوەندی بە گەڕانەوە جۆراوجۆرەكاندا جیاوازیی‬ ‫بەشی كەپیتالیزمەوە هەیە و زۆرترین لەگەڵ بیركردنەوەى ماركسدا هەیە‪.‬‬ ‫شیكاریش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫سەرەكیترین جیاوازیی لە ئاراستەكەى‬ ‫ئەواندا بریتییە لەوەى ماركس مێتۆدی‬ ‫گیۆرگ زیمیل و كارل ماركس‬ ‫ئەوە بەیاد دەهێنینەوە‪ ،‬كە زیمیل كەپیتالیزم لە بەرهەمهێناندا‪ ،‬بە‬ ‫لە لێكۆڵینەوەكەیدا دەرب��ارەى پارە‪ ،‬بەرپرسی پارادۆكس و ناكۆكییەكانی‬ ‫دەیەوێت ماتەریالیزمی مێژوویی لەگەڵ دنیای مۆدێرن و بەپیشەسازیبوونی‬ ‫ئەو روانگەیەى بۆ پرۆسەكانی ئابووری كۆمەڵگا دەزان��ێ��ت ل��ە كاتێكدا بۆ‬ ‫هەمواركراو و ئەو مۆدێلە راڤەكردنەى‪ ،‬زیمیل ئ��اب��ووری پ��ارە دەبێتە هۆى‬ ‫كە كاریگەری ژیانی ئابووری لەسەر ب��ەن��اك��ەس��ێ��ت��ی��ب��وون��ی پ��ەی��وەن��دی��ی��ە‬ ‫كولتوور نیشان دەدات‪ ،‬بپارێزێت‪ .‬كۆمەاڵیەتییەكان‪ .‬تیۆریی ماركس‬ ‫پ��ەی��وەن��دی زیمیل ب��ە م��ارك��س��ەوە پەیوەندی بە ف��ەزای كەپیتالیزم لە‬ ‫دەربارەى لێكۆڵینەوەى پارە‪ ،‬چەندین بەرهەمهێنان و پەیوەندییەكانیدا لەگەڵ‬

‫ئاڵوگۆڕكردن‪ .‬لەكاتێكدا تیۆریی بەهاى‬ ‫ماركس لەسەر بنەماى پەیوەندییەكانی‬ ‫بەرهەمهێنان لەگەڵ بابەتە مرۆیی و‬ ‫سروشتییەكان دام���ەزراوە بەڕێگەى‬ ‫كارەوە‪ ،‬زیمیل تیۆرییەكی رێژەیی بۆ‬ ‫بەها دادەڕێژێت و گریمانەكەى لەسەر‬ ‫ئەوە بونیاد دەنێت‪ ،‬كە بەهای شتەكان‬ ‫لەسەر بنەماى حوكمی هۆشەكیدا‬ ‫ب��ەه��اى ب��ۆ دان�����راوە‪ .‬ك��ەوات��ە ئەو‬ ‫كااڵیانەى بەپێی سنووردارێتییان زۆر‬ ‫بە گرانی دەستدەكەون‪ ،‬بۆ تاكەكان‬ ‫سوودمەندترن‪.‬‬ ‫سۆسیۆلۆژییەكانی‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ە‬ ‫ف��ەل��س��ەف��ەى ف��ۆرم��اڵ��ی زی��م��ی��ل‪ ،‬كە‬ ‫ب���ەدواى ئینسانییەتێكی جیهانیدا‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت و شیكاری مێژوویی –‬ ‫ئ��اب��ووری بەرجەستەى ماركس‪ ،‬كە‬ ‫لەنێو یاسا گشتییەكانی كەپیتالیزمدا‬

‫ماركس مێتۆدی كەپیتالیزم‬ ‫لە بەرهەمهێناندا‪ ،‬بە‬ ‫بەرپرسی پارادۆكس و‬ ‫ناكۆكییەكانی دنیای مۆدێرن‬ ‫و بەپیشەسازیبوونی كۆمەڵگا‬ ‫دەزانێت‪ ،‬لە كاتێكدا بۆ زیمیل‬ ‫ئابووری پارە دەبێتە هۆى‬ ‫بەناكەسێتیبوونی پەیوەندییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‬

‫پەیدا دەكەین‪ ،‬بەاڵم پارە دەستەاڵتە‬ ‫واقیعییە مرۆیی و سروشتییەكان‬ ‫دەگۆڕێت بۆ ناكۆكی نامۆی بەشتبوو دەك��ات‪ .‬چاپتەری دوات��ری كتێبەكە‬ ‫تەرخانكراوە بۆ گرنگی گواستنەوەى‬ ‫لە ئاڵوگۆڕی پەیوەندییەكاندا‪.‬‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژییانەى پارە بۆ سەرمایە لە نێوان گواستنەوەی‬ ‫ئ��اراس��ت��ەى‬ ‫ل��ەخ��ۆن��ام��ۆب��وون زێ��ت��ر ل��ە ئیشی پارە بەشێوەى بەرهەم و گەڕانەوەى‬ ‫«گرۆندریسە»دا ماركس زۆر لێهاتووانە دووب���ارەى بەشێوەى پ��ارە‪ .‬گۆڕانی‬ ‫دەری��ب��ڕی��وە‪ ،‬ل��ەو كتێبەدا شیكاری پارە بۆ سەرمایە لە نێو خودی پارەدا‬ ‫ئابووریی پارادۆكسە ناوەكییەكانی روونادات‪ .‬بەڵكو بۆ ئەوەى پارە ببێت‬ ‫كەپیتالیزم خ��راون��ەت��ەڕوو‪ .‬پ��ارە لە بە سەرمایە‪ ،‬پێویستە بەرهەمێكی‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ پەیوەندییەكانی كار تایبەتی بوونی هەبێت‪ ،‬كە لەنێو ئەو‬ ‫– سەرمایەدا رەچاوكراوە و زۆرترین بەكاربردنەدا بەرجەستەبوونی كار و‬ ‫ف��ەك��وس ل��ەس��ەر ك���رێ و گ��ەش��ەى ئەفرێنەری بەهایە و ئەمەش تەنها‬ ‫سەرمایە كراوە نەك زێتر رووكرابێتە دەتوانێت دەستەاڵت – كار بێت‪ .‬ئەم‬ ‫پارە‪ .‬زەخیرە ماناكانی بەرهەمهێنان تیۆرییەى بەهای كار لەسەر بنەماى‬ ‫و گۆڕینی پارە بۆ سەرمایە بووەتە رەخنەى ماركس لەسەر بەبتبوونی‬ ‫ه��ۆى ئ��ەوەى پ��ارە ببێت بەهێزێكی كااڵ وەستاوە و وەك باوەڕێك ناكرێت‬ ‫راستەوخۆ‪ ،‬كە زاڵبووە بەسەر مێتۆدی گومانی لێبكرێت‪ ،‬كە تێیدا كااڵكان لە‬ ‫بەرهەمهێناندا‪ .‬ماركس جەخت لەوە چەشنی میراتدا بەهایان هەیە‪.‬‬ ‫م���ارك���س دەن����ووس����ێ����ت‪« :‬ب��ۆ‬ ‫دەك��ات��ەوە‪ ،‬كە پ��ارە بەشێوەیەكی‬ ‫بەرچاو لە پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان بەدەستهێنانی نواندنێك‪ ،‬دەبێت لە‬ ‫كەمدەكاتەوە‪ ،‬لەكاتێكدا پارە خۆى كۆتاییترین پانتاییەكانی جیهانی‬ ‫هۆكاری گەشەكردنی ئەو پەیوەندییانە ئایینیدا ب��ۆ ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫بووە‪ .‬ئەمە ئەو هۆكارەیە‪ ،‬كە ماركس‬ ‫بە تایبەت لە پەیوەندییەكانی كار –‬ ‫كرێدا پێناسەى دەكات‪« :‬پێدەچێت‬ ‫سەرمایەدار كاری كرێكاران بە پارە‬ ‫بكڕێت»‪ .‬كەواتە پارە پەرچێنەرەوە‬ ‫و بەشتكردنی (ی��ان بەكااڵكردنی)‬ ‫پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانە و ئەم‬ ‫پەیوەندییانە راستەوخۆ و لەدەرەوەى‬ ‫ئەو تاكە كەسانەوەن‪ ،‬كە دەرگیری كار‬ ‫دەبن‪.‬‬

‫و چەمكی بەهادا بەستووە‪ ،‬كە لەسەر‬ ‫بنەماى كار و بەرهەمەكان وەستاوە‪.‬‬ ‫بۆ ماركس‪ ،‬خودی پارە برێتییە لە‬ ‫بەرهەمێك‪ ،‬ئەو بەرهەمەی بەشێوەیەكی‬ ‫ئەبستراكتی دەبێتە ن��وێ��ن��ەرەوەى‬ ‫بەهایەكی دیكەى بەرهەمەكان‪ .‬لە‬ ‫پێوەرێكی جیهانیدا بۆ بەها (كە‬ ‫كاریش دەگرێتەوە)‪ ،‬پارە سیمبولی‬ ‫مێتۆدی بەرهەمهێنانی سەرمایەدار‬ ‫و پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫لێسەندنەوەى خاوەندارێتییەكەیەتی‪.‬‬ ‫لەسەر بنەماى تیۆری كار – بەهاوەیە‪،‬‬ ‫كە ماركس تیۆرییەكانی دەستەاڵت‬ ‫– ك��ار و ئ��ەف��ران��دن��ی زێ��دەب��ەه��ا و‬ ‫لێسەندنەوەى خاوەندارێتی كرێكار‬ ‫دامەزراندووە‪ .‬ئەو رۆڵە سنووردارە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم تایبەتەى ماركس بە پ��ارەى‬ ‫دەدات‪ ،‬لە لێسەندنەوەى خاوەندارێتی‬ ‫پارادۆكسەكانی كەپیتالیزمدا بە روون‬ ‫و ئاشكرایی دەبینرێت‪« :‬دابەشكردنی‬ ‫كار‪ ،‬كەڵەكەكردنی سەرمایە و ملمالنێی‬

‫لێكۆچوون و جیاوازیی لەخۆگرتووە پارە‪ ،‬كار و سەرمایەدا هەیە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫لەم ئاراستەیەدا‪ .‬لەالیەكەوە‪ ،‬هەندێك زیمیل فەكوس دەخاتە سەر دابەشكردن‬ ‫لە بابەتەكانی كاری ماركس دووبارە لە و خوالنەوەى كااڵكان‪ ،‬كە لە دەستی‬ ‫فۆرمگەلێكی دیكەدا لە لێكۆڵینەوەكانی بونیادی ف��ەزای ئەفرێنەری بەهادا‬ ‫زیمیلدا دەركەوتۆتەوە‪ .‬یەكەم زەمینەى ئاڵوگۆڕ دەكات‪ .‬كتێبی «فەلسەفەى‬ ‫شۆڕشگێڕی پ��ارە لە مامەڵە سادە پارە»ی زیمیل رەخنەیەكی سەرەكییە‬ ‫بەردەوامەكانەوە تا مامەڵە ئاڵۆزتر و لەسەر ئ��اب��ووری سیاسیی ماركس‪،‬‬ ‫ئامادەیی پارە بەشێوەیەكی تەواو بە چونكە زیمیل ب���ەدواى گوزەرێكی‬ ‫فۆرمی ئەسكەناس ئامادەیی هەیە‪ .‬قوڵتردا دەگەڕێت لە ماتەریالیزمی‬ ‫لەگەڵ ئ��ەوەى زیمیل لەسەردەمی مێژوویی تاوەكو بە مانا مێتافیزیكی‬ ‫ژی��ان��ی خ��ۆی��دا ك��اری گرۆندریسەى و سایكۆلۆژییەكان بگات لە روانگە‬ ‫ماركسی نەبینیبوو‪ ،‬بەهەڵە هەندێك لە مێژووییە بەرجەستەكان دەرب��ارەى‬ ‫بابەتە كالسیكییە ماركسیستییەكانی كێشەكانی ئ���اب���ووری‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫وەك��و بەشتبوون و لەخۆنامۆبوونی الی م��ارك��س‪ ،‬پ��ارە چەندین ئەركی‬ ‫هەمواركردۆتەوە‪ .‬پ��ارە لە روانگەى ج��ۆراوج��ۆری هەیە (هەڵسەنگاندنی‬ ‫زیمیل و م��ارك��س پاكترین فۆرمی ب��ەه��ا‪ ،‬میدیۆمی ئاڵوگۆڕ و مانای‬ ‫بەشتبووی بینراوە و لە روانگەى كەڵەكەكردنی س��ام��ان)‪ ،‬هەمیشە‬ ‫تەكنیكییەوە‪ ،‬پارە بەرزترین میدیۆمی شتێكی س��ێ��ن��ت��ەری ب���ووە و پ��ارە‬ ‫ئاڵوگۆڕی ئابووری دنیای مۆدێرنە‪ ،‬كە «گەرەنتی ك��اری ئەبستراكتییە و‬ ‫هەموو چۆنایەتییەك بۆ چەندایەتییەك بەهای پارە بەهۆى هەلومەرجەكانی‬ ‫دەگۆڕێت‪ ،‬تاكەكان بە بوونی حەقیقی بەرهەمهێنانەوە دیاریدەكرێت»‪ .‬زیمیل‬ ‫لەگەڵ ئەم پارە بەئابووریكراوەدا تەواو‬ ‫نەیار بووە و پارە دەخاتە نێو پانتایی‬ ‫ب��واری ئەزموونی مرۆییەوە‪ .‬بەدیدی‬ ‫زیمیل‪ ،‬پەیوەندكردنی پارە تەنها بە‬ ‫بنەما مادییەكانییەوە شتێكی بێ جێ‬ ‫ب��ووە و پ��ارە نوێنەرەوەى دی��اردەى‬ ‫كۆمەاڵیەتییە بە شێوەی مامەڵەى‬ ‫م��رۆی��ی‪ .‬ئ��اڵ��وگ��ۆڕ ب��ۆ ئ��ەو‪ ،‬فۆرمی‬ ‫نەگۆڕی ژیانی كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬كە تێیدا‬ ‫ئابووری تەنها یەكێكە لە فۆرمەكانی‬

‫بەهاى پارە بەهۆی هێزەكانی بەرهەمهێنان‬ ‫دیاریكراوە‪ ،‬نەك بەهۆى هەلومەرجەكانی‬ ‫خواست و خستنەڕووی بازاڕ‬

‫هەیە‪ ،‬ئەوا تیۆریی بەهاكانی ئەوان‬ ‫دەنوێنێت‪ .‬تا ئەو شوێنەى پەیوەندی‬ ‫بە بەشە پرۆبلەماتیكەكانی پ��ارەوە‬ ‫هەیە (بەشتبوون‪ ،‬پارچەپارچەبوون)‬ ‫ش���ی���ك���اری م���ارك���س گ��رن��گ��ت��ر و‬ ‫گەشبینانەترە‪ ،‬شیكاری زیمیل لەبری‬ ‫جەختكردنەوە لەسەر رۆڵی پارە لە‬ ‫دنیای خۆیدا‪ ،‬ئ��ەوا جەختی لەسەر‬ ‫سروشتی ژیانی مرۆیی كرۆدتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ناكرێت الببرێت‪ .‬بەو ج��ۆرەى پارە‬ ‫وەك سیمبولێكی پەتی گەشە دەكات‪،‬‬ ‫بەدیدی زیمیل ئازادی لە پەیوەندییەكانی‬ ‫خاوەدارێتی پارەوە سەرچاوەى گرتووە‬ ‫و دەبێتە هۆى پابەندبوون لە مامەڵە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكاندا‪ .‬بۆ ماركس ئەم‬ ‫زیادبوونەی رادەى ئازادی و تاكگەراییە‬ ‫كەمتر پرۆبلەماتیكە‪ :‬ئازادی هەندێك‬ ‫دەشێت تەنها بەهۆى نەبوونی ئازادی‬ ‫زۆرێ��ك��ی دی��ك��ەوە پ��اس��او ب��درێ��ت و‬ ‫ئاراستە بكرێت‪ .‬بە زیتكردنەوەى‬ ‫پارادۆكسەكانی ئەم ئاراستەیە‪ ،‬دەشێت‬ ‫ناڕەزایەتی زیمیل لەگەڵ ئیدیۆلۆژیی‬ ‫سۆسیالیستیدا شیاوی دیاریكردن‬ ‫بێت‪ .‬بۆ زیمیل‪ ،‬سۆسیالیزم ناتوانێت‬ ‫جیاوازی هەموو تاكەكان ریشەكێش‬ ‫بكات بەبێ ئەوەى ئازادی ئەوان لەنێو‬ ‫ببات‪.‬‬ ‫‪www.andishesara.com‬‬

‫ذمارة (‪ )221‬دوشةممة ‪2014/10/27‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫بەجیهانیكردنی هونەر‬ ‫سەنگەر قوباد‬

‫ڕێڕەوی بیركردنەوەی مرۆڤ لە یەكێك‬ ‫لە وێستگەكانی مێژوودا لە سنوور و‬ ‫سنوورداریی وەڕز دەبێت‪ ،‬ئەم وەڕزبوونە‬ ‫تەنیا كایەی هونەر ناگرێتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫زۆربەی بوارەكانی ژیان رووماڵ دەكات‪،‬‬ ‫بۆیە ڕۆشنبیران لە ئاستی فیكر و‬ ‫ئەدەب و هونەر دا پەل بۆ دەربازبوون‬ ‫لە قاڵب و كۆت و بەندەكان دەهاوێژن‪،‬‬ ‫تا بنەماكانی هونەرێكی نوێ‌ دەدۆزنەوە‪،‬‬ ‫هونەرێك بەندەی هیچ یاسا و ڕێسایەك‬ ‫نەبێت‪ ،‬هونەرێكی ئازاد‪ ،‬كە بە هونەری‬ ‫نوێگەری یان هونەری هاوچەرخ ناوزەد‬ ‫ك��را‪ ،‬ئەنجامیش ئ��ەم ه��ون��ەرە هەموو‬ ‫خەسڵەتەكانی جیهانگیریی پەیدا كرد‬ ‫و‪ ،‬سەرتاسەری جیهانی گرتەوە‪ ،‬تێیدا‬ ‫تایبەتمەندیی كلتووری و ژینگەیی‬ ‫تا ڕادەیەكی زۆر ون بوو‪ ،‬بەڵكو پتر‬ ‫دەربڕینی خەمێكی مرۆییی گشتگیرە‪،‬‬ ‫پ��ەڕی��ن��ەوەی��ە ل��ە دەرخستنی گرفتە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان بۆ دەرخستنی گرفتە‬ ‫گەردوونییەكان‪ ،‬كە دابڕانە لە واقیع وەك‬ ‫خۆی‪ ،‬پەڕینەوەیە بۆ كەتوارێكی داماڵراو‬ ‫و بەرجەستەكردنی شتە خوددییەكان‪.‬‬ ‫ڕەوت��ی سەرمایەداری لێی نەگەڕا ئەم‬ ‫هونەرە ئامانجەكانی خۆی بەدی بهێنێت‪،‬‬ ‫بەڵكو خۆی بەسەر شەپۆلەكەدا كێشا‬ ‫و‪ ،‬هەلەكەی بۆ بە بازاڕیكردنی هونەر و‬ ‫نەهێشتنی تایبەتمەندییە كولتوورییەكان‬ ‫ق��ۆس��ت��ەوە‪ ،‬ب��ەوەی��ش��ەوە ن��ەوەس��ت��ا و‬ ‫ج��ێ��گ��رەوەی ماتریاڵی ب��ۆ ئایدیالیی‬ ‫ه��ون��ەر دۆزی���ی���ەوە‪ ،‬ت��ا ل��ە ڕۆحیەتی‬ ‫نمونەیی و ب��ااڵی دابماڵێت‪ ،‬هونەری‬ ‫كرد بە كەرەستەیەك بۆ سەرخستنی‬ ‫بەرژەوەندییە ئابوورییەكان‪.‬‬ ‫هونەری هاوچەرخ‬ ‫هونەری نوێگەری یان هاوچەرخ دوو‬ ‫زاراوەی هاوواتان‪ ،‬یەكەمیان گوزارشتە‬ ‫لە كاری نوێ‌‪ ،‬دووەمیان گوزارشتە لە‬ ‫ێ‬ ‫كاری سەردەمیانە‪ ،‬جا هەر كارێكی نو ‌‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئێستا (سەردەم)‪ ،‬نەك‬ ‫بۆ ڕابردوو (دیرۆك)‪ ،‬بەم واتایە هەموو‬ ‫ێ دەچێتەوە ژێر هەنگڵی‬ ‫كارێكی نو ‌‬ ‫زاراوەی هاوچەرخ‪ ،‬یان سەردەم‪ ،‬بۆیە‬ ‫هیچ جیاوازییەك لەو دوو تێرمەدا نییە‪.‬‬ ‫ه��ون��ەری ن��وێ��گ��ەری وش��ەی��ەك��ە لە‬ ‫پۆلێنكارییە هونەرییەكاندا بۆ كۆمەڵێك‬ ‫كاری هونەریی نوێ‌ و ئ��ازاد داتاشرا‪،‬‬ ‫كە مێژووەكەی لە كۆتاییی شەستەكانی‬ ‫سەدەم نۆزدەهەمەوە دەست پێ دەكات‬ ‫تا كۆتاییی شەستەكانی سەدەی بیستەم‪،‬‬ ‫كە كارە هونەرییەكانی هەر یەك لە پۆل‬ ‫سیزان و ڤان كوخ و هنری ماتیس و‬ ‫پاپلۆ بیكاسۆ و چەندانی تر دەچنە‬ ‫ئەو چوارچێوەیەوە‪ ،‬ئەوانیش بە سەر‬ ‫چەند ڕێچكەیەكدا دابەش دەبن‪ ،‬چونكە‬ ‫هونەری نوێگەریی ئەو قۆناغە بریتییە‬ ‫لە ڕێچكەكانی‪ :‬ئیمپرسیۆنیزم‪ ،‬فاوڤیزم‪،‬‬ ‫ئێكسپرسیۆنیزم‪ ،‬كـۆبیزم‪ ،‬دادای��زم‪،‬‬ ‫سوریالیزم‪ ،‬ڤیوچەریزم‪ ،‬ئەبـستراكت‪.‬‬ ‫كە ئامانجی ئەم باسە شیكردنەوەی ئەو‬ ‫ڕێچكانە نییە‪.‬‬ ‫ك��ارە هونەرییەكانی دوای فۆناغی‬ ‫نوێگەری پۆلێنكراو كە درێژەپێدەری‬ ‫هەمان ئامانجە‪ ،‬ئامانجی كاركردنی‬ ‫ئازاد‪ ،‬بە قۆناغی پاش نوێگەری هەژمار‬ ‫دەكرێن‪ ،‬بە ئێستایشەوە پاش نوێگەری‬ ‫ب��ەردەوام��ی��ی ه��ەی��ە‪ ،‬خەریكە تێرمی‬ ‫(پ��اش پ��اش نوێگەری) یش بۆ كارە‬ ‫هونەرییەكانی سەدەی بیست و یەك بەكار‬ ‫دەهێنرێت‪ .‬لێرەدا پرسیارێكی گرنگ قیت‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬كە ئاخۆ زاراوەی پاش پاش‬ ‫ێ پاشەكان‬ ‫نوێگەری گونجاوە؟ ئەگەر واب ‌‬ ‫یەك لە دوای یەك ڕیز دەب��ن‪ ،‬چونكە‬ ‫گەشەكردنی هونەری بەردەوامە و چەند‬ ‫دەیەیەكی دیكە پێویستیمان بە پاش‪-‬‬ ‫ێ‬ ‫ێكی تر دەبێت‪ ،‬ئەمەیش شتێكی ب ‌‬

‫ێ دان بەوەدا بنرێ‌ كە‬ ‫واتایە‪ .‬بۆیە دەكر ‌‬ ‫پۆلێنكردنی قۆناغە مێژوویییەكانی هونەر‬ ‫گەیشتە بنبەست‪ ،‬چیتر دەرفەتی هیچ‬ ‫پۆلێنكارییەك نەماوە‪ ،‬ئەوەی هەیە تەنیا‬ ‫جیاكردنەوەی تەكنیكەكانی كاركردنە‪،‬‬ ‫كە ئەویش پۆلێنكردنی ئەستەم بووە‪،‬‬ ‫چونكی جۆرەكانی تەكنیكی هونەری‬ ‫لە هەژمار نایەن‪ ،‬لە هونەرمەندێكەوە‬ ‫بۆ ئەویتر جۆری تەكنیكی گۆڕانكاریی‬ ‫بەسەردا دێت‪ .‬كەوایە باشترە لە نوێگەری‬ ‫و پاش نوێگەری و پاش پاش نوێگەری و‬ ‫شتانی لەم بابەتە دوور بكەوینەوە‪.‬‬ ‫شكستهێنانی درك���ی م��رۆی��ی لە‬ ‫چارەسەركردنی گرفتە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫بە شێوەی ئاشتییانە‪ ،‬ڕۆشنبیران و‬ ‫بە تایبەت هونەرمەندانی نائومێد كرد‪،‬‬ ‫بۆیە نەفرەتیان لە ڕەوشی گشتی كرد‬ ‫و گۆشەگیرییان هەڵبژارد‪ ،‬ب��ەوەی لە‬ ‫كۆمەڵگە دوور كەوتنەوە و گەڕانەوە‬

‫تێڕامانی قووڵدا دەیبینن‪.‬‬ ‫زۆری��ن��ەی ك��ارە هونەرییە نوێگەری‬ ‫و ه��اوچ��ەرخ��ەك��ان ل��ە نائاگایییەوە‬ ‫هەڵدەقوڵێ‌‪ ،‬كە دوات��ر بە شێوەیەكی‬ ‫هەستپێكراو دەچێتە ئاگایییەوە و‪ ،‬لە‬ ‫شێوەی وێنە و خەون و بیرۆكە و ڕامان‬ ‫دا دەبینرێت‪ .‬یەكێك لە ڕێچكەكانی‬ ‫هونەری نوێگەری سوریالییە و‪ ،‬ڤردیناند‬ ‫ئالكیە ل��ەو ب��ارەی��ەوە دەپ��رس �ێ‌ كە‬ ‫ێ خەون بۆ نەرمكردنەوەی‬ ‫ئاخۆ ناكر ‌‬ ‫ماسولكەكانی ژی��ان بەكار بهێنرێت؟‬ ‫ئەو پێیوایە بەڵێ‌ دەكرێ‌ خەون ببێتە‬ ‫هۆكاری چارەسەركردنی زۆری��ەك لە‬ ‫گرفتەكانی ژیان‪ ،‬بە گەڕانەوە بۆ عەقڵی‬ ‫ناوەكی زۆر ڕێگەچارە بۆ ئاریشەكان‬ ‫دادەنرێت‪.‬‬ ‫كەپیتاڵیزم و هونەری هاوچەرخ‬ ‫هونەری هاوچەرخ بۆ شیكردنەوەی‬ ‫واقیع بە ن��اوی نوێگەرییەوە پشتی‬

‫ڕاب��ردوو بەو كۆمەڵگەیانەوە دیار بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم بە جیهانگیریكردنی ئەو داهێنانە‪،‬‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی ن��ەرێ��ن��ی��ی خستە س��ەر‬ ‫تایبەتمەندییەكانی هونەری ناوچەیی‬ ‫لەسەر ئاستی جیهان بە گشتی‪ ،‬چونكە‬ ‫زۆریەك لەو كۆمەڵگەیانەی كەپیتاڵیزم‬ ‫هونەری نوێگەری و هاوچەرخی وەك‬ ‫خۆراك بۆ بردن‪ ،‬ئامادەییی وەرگرتنی ئەو‬ ‫هونەرەیان نەبوو‪ ،‬بەاڵم ئیدی هەژموونی‬ ‫سەرمایەداران هونەرەكەی بەسەریاندا‬ ‫سەپاند‪ .‬هونەرمەندانی وەرگری هونەری‬ ‫هاوچەرخ‪ ،‬بۆ ئەوەی بە هونەرمەندێكی‬ ‫ێ‬ ‫هاوچەرخ و نوێگەر هەژمار بكرێن‪ ،‬بەب ‌‬ ‫بیركردنە و لێكۆڵینەوە ئەو هونەرە بە‬ ‫جیهانیكراوەیان وەرگ��رت‪ ،‬كە دواج��ار‬ ‫زیانی بە زۆریەكیان گەیاند‪ ،‬بڕێكیشیان‬ ‫بە ژیریی مامەڵەیان لەگەڵ ئەو تەوژمەدا‬ ‫كرد و‪ ،‬توانییان جێی خۆیان لە نێو بە‬ ‫جیهانگیریكردنی هونەردا بكەنەوە‪.‬‬

‫كە ئاڕاستەی ژیان لەسەر گۆی زەوی‬ ‫دەگ����ۆڕن‪ ،‬جیهان بەپێی ق��ازان��ج و‬ ‫بەرژەوەندییەكانی خۆیان بە ڕێوە دەبەن‪.‬‬ ‫ئەوان هونەری نوێگەرییان بە جیهانگیری‬ ‫كرد‪ ،‬تا هونەرمەندان لە واقیع داببڕن و‪،‬‬ ‫بچنەوە سەر ڕێگەی (هونەر بۆ هونەر)‬ ‫نەك (هونەر بۆ كۆمەڵگە)‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئامانجیانە یەك جۆر لە هونەر هەبێت‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەی بە سانایی دەستیان پێی‬ ‫ڕابگات‪ ،‬هەر بۆیە هونەری ناوچەیی خزا‪،‬‬ ‫هونەری هەموو جیهانیان یەكخست‪.‬‬ ‫هونەری نوێگەری واقیعی گواستەوە‬ ‫بۆ ئەندێشەیەكی ڕێژەیی‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫ئ��ەم ڕێچكەیە گ��وزارش��ت لە ئازادیی‬ ‫ێ ن��ەدەب��وو‬ ‫هونەرمەند دەك���ات‪ ،‬وەل�� ‌‬ ‫سەرمایەداریی فەوزەوی بە جیهانگیریی‬ ‫بكات‪ ،‬چونكە بە گڵۆباڵیزمكردنی وای‬ ‫ك��رد ه��ەر هونەرمەندێك نەچێتە ئەو‬ ‫سیاقەوە‪ ،‬ئەوا بە هونەرمەندی سەردەم‬

‫كەپیتاڵیزم بۆ ڕزگاربوونی لە دەستی ڕۆشنبیران و‬ ‫دوورخستنەوەیان لە واقیعی كۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابووری‪،‬‬ ‫سواری ملی شەپۆلی نوێگەری بوو‪ ،‬تاوەكو ڕۆشنبیران پتر‬ ‫بۆ ناوەوەی خۆیان شۆڕ ببنەوە و توخنی ئامانجەكانی ئەوان‬ ‫نەكەون‪ ،‬بەمەیش هەموو شتێكیان بە ماتریاڵی كرد‬ ‫بۆ نێو خوددی خۆیان‪ ،‬ئەو كەتوارەیان‬ ‫جێهێشت كە پڕ بوو لە شەڕ و شۆڕ‪.‬‬ ‫ێ دیدگە و‬ ‫گەیشتنە ئەو بڕوایەی كە بەب ‌‬ ‫پەیبردنی عەقڵی هیچ واقیعێك لە پشت‬ ‫ئەو كەتوارەوە نییە‪ ،‬بەڵكو بە دوای‬ ‫بوونی ئەودیو بووندا دەگ��ەڕان‪ ،‬وەك‬ ‫ێ‬ ‫مرۆڤەیلی پێش شارستانی هەستیان پ ‌‬ ‫دەكرد‪ ،‬واتا ئاڕاستەیان بەرەو نائاگایی‬ ‫گۆڕی‪ ،‬جیهانی ماتریاڵییان جێهێشت و‬ ‫ڕوویان كردە جیهانی ئایدیالی‪ ،‬هەر وەك‬ ‫ێ «هەموو‬ ‫گیریكۆ‪-‬ی هونەرمەند دەڵ� ‌‬ ‫شتێك دوو دیوی هەیە‪ ،‬یەكەمیان مرۆڤی‬ ‫ئاسایی دەیبینێ‌‪ ،‬دووەمیان دەكەوێتە‬ ‫ئەودیوی هەیكەلی ماتریاڵی‪ ،‬كە ئەو‬ ‫دیوە تەنیا مرۆڤگەلی دەگمەن لە كاتی‬

‫ب��ە فەلسەفەی میتافیزیك بەست‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫وەك ئارسەر ڕامبۆ‪-‬ی شاعیر دەبێژ ‌‬ ‫«پێویستە بە ڕادەی ڕەهابوون نوێگەر‬ ‫ب��ی��ن»‪ .‬ئ��ەگ��ەر ه��ون��ەری ه��اوچ��ەرخ و‬ ‫نوێگەری تا قۆناغێك لە قۆناغەكان‬ ‫ڕێگەچارەیەك بووبێ‌ بۆ ئازادكردن و بە‬ ‫نمونەییكردنی هونەر‪ ،‬ئەوا دواتر شااڵوی‬ ‫بورژوا دەستی تێوەردا‪ ،‬بەوەی دەسەاڵتی‬ ‫كەپیتاڵیزم و كۆڵۆنیالیزم تایبەتمەندییی‬ ‫ه��ون��ەری ناوچەیی سڕییەوە‪ ،‬یاخود‬ ‫كاڵی ك��ردەوە‪ .‬ئاخر ئەگەر بنەماكانی‬ ‫هونەری نوێگەری ئازادبوون بێت لە یاسا‬ ‫و ڕێسا كۆنەكانی هونەر‪ ،‬ئەوە ڕەنگە‬ ‫بۆ كۆمەڵگەی خۆرئاوایی دروست بێت‪،‬‬ ‫چونكە شێوەیەكی تێربوون لە هونەری‬

‫كەپیتاڵیزم بۆ ڕزگاربوونی لە دەستی‬ ‫ڕۆشنبیران و دوورخستنەوەیان لە واقیعی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابووری‪ ،‬سواری‬ ‫ملی شەپۆلی نوێگەری ب��وو‪ ،‬تاوەكو‬ ‫ڕۆشنبیران پتر بۆ ناوەوەی خۆیان شۆڕ‬ ‫ببنەوە و توخنی ئامانجەكانی ئەوان‬ ‫نەكەون‪ ،‬بەمەیش هەموو شتێكیان بە‬ ‫ماتریاڵی كرد‪ ،‬وەك كەرەستەی بازاڕ‬ ‫مامەڵە لەتەك هونەردا دەك��ەن‪ .‬هەر‬ ‫بۆیە هونەر ئەو بەها ئەفسووناوییەی‬ ‫نەما‪ ،‬ئەو هونەرەی دەستێكی كارای لە‬ ‫گۆڕینی واقیعی كۆمەڵگەكان هەبوو‪ ،‬ئەو‬ ‫هونەرەی پێشنیاری نوێی بۆ گۆڕینی‬ ‫جیهان دەك��رد‪ ،‬كوا ئێستا لە كوێیە؟‬ ‫ئ��ەوەی دەبینرێ‌ تەنیا سەرمایەدارانن‬

‫ێ ئامانج‬ ‫هەژمار ناكرێت‪ ،‬بەمەیش بەب ‌‬ ‫زۆری��ەك لە هونەرمەندانی جیهان بە‬ ‫ن��اچ��اری خۆیان خستە ئ��ەو ڕووب��ارە‬ ‫تیژڕۆیەوە‪ .‬دەنا ئاڵوگۆڕكردنی هونەر‬ ‫لە هەموو سەردەمانی مێژوودا هەبووە‪،‬‬ ‫جوانتریش ب��ووە‪ ،‬چونكە جیاوازیی‬ ‫تایبەتمەندییەكانی هونەری كۆمەڵگەیەك‬ ‫ل��ە كۆمەڵگەیەكی دی‪ ،‬پتر الیەنی‬ ‫ئیستاتیكیی جیهانی بەرجەستە دەكرد‪،‬‬ ‫كەچی ڕەوت���ی ب��ە جیهانگیریكردنی‬ ‫هونەری نوێگەری ئەم ڕاستییەی شێواند‪.‬‬ ‫هەوڵەكانی جیهانگیری بۆ كوشتنی‬ ‫هونەر‬ ‫سەرمایەداریی نوێ‌ هێندە گرنگیی بە‬ ‫بازاڕ داوە‪ ،‬تا بە تەكنەلۆژیا كاریگەری و‬

‫ئەفسوونی هونەری الی مرۆڤی سەردەم‬ ‫كاڵ كردەوە‪ ،‬ئەی ئەوە نییە هۆڵەكانی‬ ‫نمایشكردنی تابلۆی هونەری لە واڵتانی‬ ‫پێشكەوتوو دادەخ��رێ��ن‪ ،‬وەك ‪%70‬ی‬ ‫هۆڵەكانی نمایشی كاری شێوەكاری لە‬ ‫شاری پاریس داخران! بەمەیش هونەری‬ ‫ێ‬ ‫شێوەكاری ڕووب��ەڕووی جیهانێكی نو ‌‬ ‫ب��ووەت��ەوە‪ ،‬جیهانێك لە بەهای ئەوی‬ ‫كەم كردەوە‪ ،‬لە شوێنی ئەو‪ ،‬بایەخی بە‬ ‫هونەری فۆتۆگرافی دا‪.‬‬ ‫ه��ون��ەری فۆتۆگرافی ئاسۆی نوێی‬ ‫بە ڕوودا ك��رای��ەوە‪ ،‬ئەو هونەرەی كە‬ ‫ێ‬ ‫وێنەگرتنی واقیعە وەك خۆی‪ ،‬تا د ‌‬ ‫ێ و‪ ،‬واقیعی ڕاستانی‬ ‫زیاتر پەسەند دەكر ‌‬ ‫تێپەڕاندووە كە هونەری نیگاركێشانە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ئێستا بە هونەری فۆتۆگرافی دەگوتر ‌‬ ‫واقیعی تێپەڕیو‪ .‬پەسەندكردنی ئەم‬ ‫هونەرە و سەرخستنی بە سەر تابلۆی‬ ‫ێ‬ ‫هونەریدا‪ ،‬بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ب ‌‬ ‫كۆد و سیمبۆلە‪ ،‬هونەرێكی زۆر ڕوون و‬ ‫ێ كردنەوەی كۆد بابەت بە‬ ‫ئاشكرایە‪ ،‬بەب ‌‬ ‫ڕووی وەرگردا كراوەیە‪.‬‬ ‫بیانووەكانی سەرخستنی فۆتۆگراف‬ ‫بە سەر تابلۆدا‪ ،‬ئەوەیە كە هونەری‬ ‫نیگاركێشان بایەخ بە ڕەنگ و ڕۆشنایی‬ ‫دەدات‪ ،‬دەی ئەمە لە فۆتۆگرافیشدا‬ ‫ب��ەرج��ەس��ت��ەی��ە‪ .‬ه��اوك��ات وەرگ����ر لە‬ ‫كردنەوەی كۆدیش دەربازی بووە‪ .‬گوایە‬ ‫لەبەر ئەو دەستەبەربوونە نوێیە هونەری‬ ‫نیگاركێشان پاشەكشەی ك���ردووە‪،‬‬ ‫بەمەیش دەڵێن مەرگی تابلۆ‪ ،‬نەك مەرگی‬ ‫بابەت‪ ،‬چونكە بابەتەكان لە نیگاركێشاندا‬ ‫بەردەوامییان هەیە‪ ،‬ئ��ەوەی تەوژمی‬ ‫بەردەوامیی كورت بووەتەوە‪ ،‬خوددی‬ ‫تابلۆیە‪ .‬ئایە ئەم بیانووە ڕازیكەرە؟‬ ‫ێ‬ ‫كەی و لە چ شوێن و زەمەنێك دا دەكر ‌‬ ‫جێگرەوە بۆ تابلۆ دابنرێت؟ ئەو كاتەی‬ ‫كە جێگرەوەیەكی باشتر و ئیستاتیكتر‬ ‫و كاریگەرتر بۆ تابلۆ بدۆزرێتەوە‪ .‬ئاخۆ‬ ‫فۆتۆ جێگرەوەیەكی باشترە بۆ تابلۆ؟‬ ‫نەخێر‪ ،‬بۆ نمونە‪ :‬كاتێك فۆتۆگراف‬ ‫وێنەی پۆرترێتێك یان دیمەنێك دەگرێت‪،‬‬ ‫لە واقیعدا چۆن بێت هەر ئەوە بەرپەرچ‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬بەاڵم ئایە كێشانی نیگاری‬ ‫پۆرترێتێك یان دیمەنێك الی ڕامبراند‬ ‫و ڕێنوار و تۆڵۆز و پیكاسۆ جیاوازییان‬ ‫نییە؟ ئاخۆ ئەو وێنانەی بە دەستی‬ ‫نیگاركێشان دەكێشرێن لەگەڵ ئەو وێنە‬ ‫فۆتۆگرافییانەدا جیاوازییان نییە كە بۆ‬ ‫ڕێكالم و بازرگانی بەكار دەهێنرێن؟ ئایە‬ ‫وێنەی ئافرەت لە تابلۆكانی پیكاسۆ‬ ‫دا‪ ،‬جیاواز نین لە فۆتۆی ئافرەتانی‬ ‫نێو ڕێ��ك�لام��ە ب��ازرگ��ان��ی��ی��ەك��ان؟ ئەو‬ ‫جوانییە هەقیقی و سەرسوڕهێنەرەی لە‬ ‫تابلۆیەكی هونەریدا هەیە‪ ،‬هەرگیز بە‬ ‫فۆتۆ مسۆگەر نابێت‪ ،‬هەرگیز فۆتۆگرافەر‬ ‫ناتوانێ‌ جێی نیگاركێش بگرێتەوە‪،‬‬ ‫چونكە تابلۆ هەڵگری دیدگە و تێڕامانی‬ ‫قووڵە و‪ ،‬لە هونەرمەندێكەوە بۆ ئەویتر‬ ‫جیاوازە‪ .‬كەوایە ئامێرێكی بێگیانی وەك‬ ‫كامێرا هەرگیز شوێنگرەوەی تابلۆ نییە‪.‬‬ ‫بەاڵم پرۆسەی بەجیهانگیریكردنی هونەر‬ ‫سەپاندوویەتی و‪ ،‬ڕۆژان��ە بە ملیارەها‬ ‫فۆتۆ دەگرترێت‪ ،‬كە سەرجەمیان بەهای‬ ‫یەك تابلۆی داهێنراویان نییە‪.‬‬ ‫هەوڵەكانی بە جیهانگیریكردن و بە‬ ‫بازاڕیكردنی هونەر لەپێناو سەرخستنی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی كەپیتاڵیزمە‪ ،‬كە‬ ‫ێ ڕۆحیەت لە هونەر دابماڵرێت‪،‬‬ ‫دەیانەو ‌‬ ‫جێگرەوەیەكی ماددی و گشتگیری بۆ‬ ‫دابنرێت‪ ،‬كە تا هەنووكە بەردەوامیی‬ ‫هەیە‪ ،‬كاریگەرییەكی زۆریشی لەسەر‬ ‫جیهانی مۆدێرن داناوە‪ ،‬هەموو شتێكی‬ ‫بە بەرخۆر كردووە و لە جەوهەری دوور‬ ‫خستووەتەوە‪ .‬ئەگەرچی ئەم هەواڵنە‬ ‫ێ‬ ‫تا ڕادەیەكی زۆر سەری گرتووە‪ ،‬وەل ‌‬ ‫هەڵگری جوانی و الیەنی ئیستاتیكی‬ ‫نییە‪ ،‬بۆیە بەها و گرنگیی هونەری‬ ‫ڕاستانی هەرگیز ن��اك��ەوێ��ت‪ ،‬چونكە‬ ‫ێ جیهانی ڕۆحی‬ ‫جیهانی ماددی ناتوان ‌‬ ‫لەنێو ببات‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )221‬دوشةممة ‪2014/10/27‬‬

‫توركیا‬

‫لەبەرەی دیموكراسییەوە بۆ بەرەی‬

‫دەگۆریت‪ .‬لیرەوە توركیا ڕاستەوخۆ‬ ‫لەبەرەی دیموكراسی و مافی مرۆڤەوە‬ ‫ب��ەرەو ب��ەرەی تیرۆر هەنگاوی ناوە‪.‬‬ ‫ئەكری بڵێین نەیارەكانی ئەو كە ئیران‬ ‫و پەكەكە و ئەسەد بوە شوین گۆركێیان‬ ‫كردوە‪ ،‬بەتایبەت هێزێكی وەك پەكەكە‬ ‫ئ��ەو ه��ێ��زەی ك��ە ئ��ەو بەتیرۆریزمی‬ ‫دەزانی ئێستا فرۆكەی هاوپەیمانان و‬ ‫لە ناویشیدا ئەمریكا هاوكاری دەكات‬ ‫ب��ۆ ڕوب��ەروب��ون��ەوەی ت��ی��رۆر ( هەر‬ ‫دوێنی جۆن كیری لەوەاڵمی پرسیاری‬ ‫ڕۆژنامەنوساندا لەسەر پەكەكە و داعش‬ ‫وت��ی ئێستا پەكەكە ش��ەری تیرۆر‬ ‫دەك��ات)‪ ،‬كە لەكاتێكدایە ئەردۆگان‬ ‫لەوتەكەیدا دەڵ��ێ داع��ش و پەكەكە‬ ‫بۆ ئێمە وەك یەكە ‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەوەی‬ ‫لەئەری واقیع ڕودەدات ئێستا توركیا‬ ‫لەمیحوەری تیرۆردایە و پەكەكە و‬ ‫یەپەگەش لە میحوەری دژ بەتیرۆر‬ ‫‪ .‬ئێستا ئەمریكا بەهەمو شێوەیەك‬ ‫دەیەوێ كەلێنیكی قانونی بۆ یەپەگە‬ ‫بدۆزێتەوە‪ ،‬كە باڵێكی پەكەكەیە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی وەك هێزی پیشمەرگە پڕچەكیان‬ ‫كات ‪ .‬بیگومان ڕەنگە ئەمە ڕونەدات‬ ‫گەر خواستی توركیای لەسەر نەبێت‪.‬‬ ‫بەاڵم لەهەمان كاتیشدا ئەمریكییەكان‬ ‫ئەوەیان درككردوە كە پێویستە پشت‬

‫هیوا موسا‬

‫توركیا لەهاتنی ئۆغلۆوە بازدانێكی‬ ‫گ���ەورە ب��ەس��ەر سیاسەتی دەرەوەی����دا‬ ‫ڕودەدات كە دواج���ار كاریگەری ت��ەوای‬ ‫لەسەر هەیبەت و شكۆی ئ��ەو دەوڵەتە‬ ‫لەكۆمەڵگای نیودەوڵەتیدا دادەنێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫دوركەوتنەوەیە لە ئەوروپای دیموكراسی‬ ‫و مافی مرۆڤ (س��ەرەڕای ڕەخنەكانمان‬ ‫ل��ەس��ەری ) لەهەمان ك��ات��دا گ��ەران��ەوەو‬ ‫باوەشكردنە بەرۆژهەاڵتی مەزهەب گەرادا‪،‬‬ ‫هەتا لەنگەر گرتنیتی لەسەر كەناری‬ ‫تیرۆریزمی نیودەوڵەتی‪.‬‬ ‫لەم نوسیەنەدا هەوڵدەدەین لەمەر ئەم‬ ‫بابەتە بدوێین‪ .‬دیارە بۆقسەكردن لەسەر‬ ‫سیاسەتی نوێی توركیا و كاریگەرییەكانی‬ ‫لەسەر ناوچەكە واباشترە بگەڕێینەوە بۆ‬ ‫تیۆرەكەی ئۆغلۆ ( ستراتیجی ق��وڵ (‬ ‫‪ . ) deep strtegic‬لەستراتیجی‬ ‫قوڵدا چەمكیكی ن��وی دێتە ن��او ب��واری‬ ‫پەیوەندییەكانی دەرەوەی توركیاوە‪.‬‬ ‫ئیدی لێرەوە گوڕانیكی گەورە لەئاراستەی‬ ‫پەیوەندەیەكانی توركیا بەدەرەوەی بەدی‬ ‫دێ��ت ‪ ،‬ئەویش چەمكی سفركردنەوەی‬ ‫كێشەكانە لەگەل هاوسێ كاندا ( ‪Zero‬‬ ‫‪Problems With Neighbors‬‬ ‫) ب��ەو م��ان��ەی��ەی ك��ە توركیا ه���ەول بۆ‬ ‫سفركردنەوەی كێشەكانی دەدات لەگەڵ‬ ‫واڵتانی چواردەور و هێزەكانی دەوروبەردا‪.‬‬ ‫توركەكان الیان وابو ئیدی پێویست ناكات‬ ‫هەموجارێ خۆمان ماندوكەین بۆ ئەوەی‬ ‫لەدەرگای ئەوروپا بەین بەڵكو باشتروایە‬ ‫بگەرێنیەوە بۆ جێگە ڕەسەنەكەی خۆمان‪،‬‬ ‫ئەویش ڕۆژهەاڵتی چوارسەدە خەالفەتمانە‬ ‫‪ .‬دی���ارە توركیا ت��ا پێش ئ��ەم چەمكە‬ ‫توركیایەكی داخ��راوە ب��ەڕوی دەوڵەتانی‬ ‫ئیقلیم ودون��ی��ای ئیسالمی‪ .‬لەهەمان‬ ‫كاتدا لەسەر دو ئاڕاستە ك��ار دەك��ات‪:‬‬ ‫« ی��ەك��ەم چ��ڕك��ردن��ەوەی ك��ارەك��ان��ی بۆ‬ ‫سەركوتكردنی پەكەكە‪ ،‬دوەم پارێزگاری‬ ‫كردنە لەپەیوەندیەكانی ڕۆژئاوا و ئیسرائیل‬ ‫‪ .‬بەاڵم توركیای نوێ كە توركیای دوای‬ ‫ئەم چەمكەیە ڕێك پێچەوانەی ئەمەیە‪.‬‬ ‫بەدیوێكدا گ��ەران��ەوەی��ە بۆ ڕۆژه���ەاڵت و‬ ‫زیندوكردنەوەی خەونە ئیمپراتۆرییتەكەیەتی‬ ‫كە لەسەردمەی عوسمانیدا هەی بوە‪ .‬بە‬ ‫دەیوەكەی تردا دوركەوتنەوەیەتی لەگەڵ‬ ‫ڕۆژئاوا وەك ئۆغلۆ چەند سالێ پیش ئیستا‬ ‫ڕایگەیاند» كەئیمە پێویستیمان بەچونە ناو‬ ‫یەكێتی ئەوروپا نی یە» ‪ .‬ئەم سیاسەتە‬ ‫ب��ەردەوام دەك��ات و توركیا لەگرتنەبەری‬ ‫سیاسەتی زبر دەگۆڕیت بۆ سیاسەتی نەرم‬ ‫( واتە لەهێزی چەكەوە بۆ هیزی ئابوری و‬ ‫دبلۆماسی و ڕۆشنبیری و كلتوری) لێرەدا‬ ‫پەیوەندیەكانی نیوان توركیا و سوریا‬ ‫دەرواتە قوناغێكەوە كە پیشتر بەو شێوە‬ ‫نەبوە‪ .‬ه��ەردو هاوكار دەب��ن بۆ تەسلیم‬ ‫كرندنەوەی هاوەاڵنی پەكەكە‪ .‬پەیوەندەییە‬ ‫بازرگانییەكان دەرۆنە قۆناغێكی مەزنەوە‪.‬‬ ‫هەر لەم كاتەدا ڤیزا هەڵدەگیرێت لەنیوان‬ ‫هاواڵتیانی هەردو واڵتدا بۆئەوەی بتوانن‬ ‫سەردانی یەكتر بكەن‪ ،‬وەك نوسەرێك‬ ‫دەڵی پەیوەندییەكانی ئەسەد و ئەردۆغان‬ ‫هێندە ب��اش ب��وە زۆر ج��ار پێكەوە و‬ ‫بەتیكەڵی خ��ێ��زان��ی س��ەی��ری ی���اری و‬ ‫بەرنامەی تیڤییەكانیان كردوە ‪ .‬ئەردۆغان‬ ‫دەڕواتە سودان خۆی وەك خەلیفەی نوێی‬ ‫عوسمانیەكان پشان دەدات و فرمێسك‬ ‫دەڕێ��ژێ و دژ ب��ەرۆژئ��اوا لێدوان دەدات‪.‬‬ ‫ئەو ب��ەردەوام سۆزی دونیای ئیسالمی و‬ ‫عەرەبی بۆخۆی ڕادەكێشیت‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئەودەمەی كێشەكانی لەگەل ئیسرائیلدا‬ ‫خراپ دەكات بەهۆی كەشتی گەلی ئازادی‬

‫داعش‬

‫توركیا ڕێك پێچەوانی كارەكانی خۆی هەنگاودەنێت‪ ،‬ئەویش تێكدانی كۆی ئەو‬ ‫پەیوەندیانە و هەڵوەشاندنەوەی ئەو پرۆژەیە كە ناوی سفركردنەوەی كێشەكانە‬ ‫توركیا وەك ئەو مرۆڤەی لێهاتوە كە خەریكە بخنكێت و لە ناچاریدا دەست بۆ‬ ‫كەفی دەریاش درێژدەبات‪ ،‬دەستبردن بۆ داعش لەهەمان كاتدا هاوكاریكردن و‬ ‫بەسپۆنسەربونی ڕەسمی ئەو هێزە تیرۆریستیە هیچ پل ‌ه و بەهایەكی بۆ توركیا و‬ ‫ناوی توركیا لە گۆڕەپانی نیودەوڵەتیدا نەهیشتۆتەوە‬ ‫سەر غەزەوە‪ .‬لەهەمان كاتدا لەكۆنگرەی‬ ‫داڤۆسدا لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل‬ ‫تێكی دەدات و كۆنگرەكە لەسەر كێشەی‬ ‫فەلەسەتین بەتوڕەییەوە بەجێ دێلی‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەم پرۆژەیەی ئۆغلۆ بەردەوام نابێت بەڵكو‬ ‫بەدروستبونی بەهاری عەرەبی لەبار دەچێت‬ ‫زۆر دەوام ناكات ‪ .‬ئیدی توركیا ڕێك‬ ‫پێچەوانی كارەكانی خۆی هەنگاودەنێت‪،‬‬ ‫ئەویش تێكدانی كۆی ئەو پەیوەندیانە و‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی ئەو پرۆژەیە كە ناوی‬ ‫سفركردنەوەی كێشەكانە و « وەك ئەسەد‬ ‫بەگاڵتەجاڕییەوە دەڵێ ‪« :‬لەسفركردنەوەی‬ ‫كێشەكانەوە بۆ سفركردنەوەی هاوڕێكان‬ ‫(‪from zero problems with‬‬ ‫‪. )neighbors to zero friends‬‬ ‫لێرەوە دۆستەكانی وەك ئێران و سوریا و‬ ‫عێراق بون بەدوژمنی سەرسەختی خەلیفە‬ ‫نوێكەی عوسمانی و موستەشارەكەی‪.‬‬

‫شكستی ئیخوان موسلمین‬ ‫و هێزە ئسیالمییەكانی تری‬ ‫ئەفریقا لە تونس و لیبیا‬ ‫توركیا كاتێك بەهاری عەرەبی‬ ‫شكستی بەو خەونەی هێنا‪ ،‬كەوەك‬

‫نوێنەری تەوای موسوڵمانان دەركەوێ‪.‬‬ ‫ئەم جار دەیویست نوێنەری بەشێك‬ ‫لەموسڵمانان بێت ئەویش سونەیە‪ .‬كاتێ‬ ‫بەهاری عەرەبی هێزەكانی دابەشكرد‬ ‫بەسەر بەرەی سونە و شیعەدا‪ ،‬سیاسەتە‬ ‫ناواقیعەكەی ئەردۆغان و ئۆغلۆ كەخۆی‬ ‫لە سیاسەتێكی مەزهەبیدا دەبینیەوە‬ ‫كەوتەوە سەر گۆرەپانی سیاسی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دیسان بەچەند شكستێكی ترەوە‪ .‬یەكەم‬ ‫ئەوان ئەو ڕاستییەیان نەبینی و یاخود‬ ‫بەهۆی ئایدۆلۆژیا مەزهەبیەكەیانەوە‬ ‫نەیان دەت��وان��ی ئ��ەو ڕاستییە ببینن‬ ‫كە ئەوەی نوێنەرایەتی هێزی سوننە‬ ‫دەكات لە ناوچەكەدا توركیا نییە بەڵكو‬ ‫سعودیە و ق��ەت��ەرە‪ .‬ئەویش بەهۆی‬ ‫ماڵی خودا و ئاینە عەرەبییەكەوە كە‬ ‫عەرەب بە شارستانیتی خۆی دەزانێ‬ ‫بەر لەهەموكەسێ‪ ،‬جگەلەوەش سعودیە‬ ‫و قەتەر بەهۆی هێزە ئابورییەكەیانەوە‬ ‫دەمێكە سەنتەری پاڵپشتی كردنی‬ ‫هێزی سونەن لەناوچەكەدا و تائیستاش‬ ‫ئەوروپا وەك نوێنەری جیهانی ئیسالمی‬ ‫لێیان دەروانێت لەگەل ئەردەندا‪ .‬بۆیە‬ ‫هەر هەولێكی توركیا بۆ وەرگرتنەوەی‬ ‫ئەم نوێنەرایەتیە بێ گومان لەالیەن‬ ‫سعودیە و قەتەر و ئەردەنەوە كاردانەوەی‬

‫نیگەتیڤی دەبێت‪ .‬توركیا هیشتا لە‬ ‫خەوندایە‪ .‬ئەو باز بۆ ئەفریقا دەدا و‬ ‫دەی��ەوێ لە ڕێگەی ئیخوان موسلمین‬ ‫لەمیسر و پارتە ئیسالمییەكانی تونس‬ ‫و لیبیاوە ئەم شەرعیەتی خەلیفەیە‬ ‫وەرگ��رێ و لەگەل ئەوەشدا كۆپییەی‬ ‫نوێ لەخۆی لەویدا دروست كات‪ .‬كەچی‬ ‫س��ەرەڕای پشتیگیریە بەردەوامەكانی‬ ‫لە ئیخوان موسلیمن‪ ،‬بەاڵم شەقامی‬ ‫میسری بەپاڵپشتی ئەمریكا و ئەوروپا‬ ‫شكست بەم دەسەاڵتە دیینیە دێنن‬ ‫و لەتونسیش پ��ارت��ە عیلمانیەكان‬ ‫سەردەكەون و لیبیاش تا ئەم چركەساتە‬ ‫دەس��ەاڵت��ەك��ەی شەرعیەتی نییە و‬ ‫تێگالوە لەشەری ناوخۆدا و ئایندەی‬ ‫ناڕونە‪ .‬لەكۆتایدا توركیا لە ئەفریقا‬ ‫بەدەستی بەتاڵ هاتەدەرەوە و كورد‬ ‫واتەنی دەستی ل��ەدوای هەمانەكەوە‬ ‫دەرچ��و‪ .‬ئالێرەدا دواچ��ان��س و كاری‬ ‫توركیا ڕوكردنە سوریایە بۆ ڕوخاندی‬ ‫ئەسەد‪ .‬سەرەتا لەڕێگەی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫سوریەوە دەی��ەوێ ئەسەد الوازك��ات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەسەد بەهۆی یارمەتی ئیران و‬ ‫حیزبواڵی لوبنانی و ڕوسیاوە پێگەی‬ ‫بەهێزتر دەب��ێ��ت‪ .‬س���ەرەڕای ئ��ەوەش‬ ‫هێزێكی وەك پەكەكە دەسەاڵتیكی‬

‫خۆجێی لەبەردەم لوتیدا قوت دەكاتەوە‬ ‫بەناوی كانتۆنەكانی ڕۆژئ���اواوە‪ ،‬كە‬ ‫توركیا بێئومێد دەب���ێ ل���ەوەی كە‬ ‫ل��ەڕێ��گ��ەی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی س��وری��ەوە‬ ‫ناتوانێت ئەسەد تێكبشكێنێت‪ .‬ئیدی‬ ‫توركیا وەك ئەو مرۆڤەی لێهاتوە كە‬ ‫خەریكە بخنكێت و لە ناچاریدا دەست بۆ‬ ‫كەفی دەریاش درێژدەبات‪ ،‬دەستبردن‬ ‫بۆ داعش لەهەمان كاتدا هاوكاریكردن‬ ‫و بەسپۆنسەربونی ڕەسمی ئەو هێزە‬ ‫تیرۆریستیە هیچ پله‌ و بەهایەكی بۆ‬ ‫توركیا و ن��اوی توركیا لە گۆڕەپانی‬ ‫نیودەوڵەتیدا نەهیشتۆتەوە‪ .‬بەرپرسێكی‬ ‫ئەڵمانی لەتازەترین دیمانەیدا لەگەل‬ ‫كەناڵی ڕوداو دەڵ��ێ هەرگیز ب��اوەرم‬ ‫نەدەكرد كە داعش كەمپی لە توركیا‬ ‫هەبێت‪ .‬گەورەترین ئەفسەری فەرەنسی‬ ‫دەڵ��ێ دەبێت بیر لەدورخستنەوەی‬ ‫توركیا لە ناتۆ بكرێتەوە‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫ئیدی ه��اوك��اری ئێمە نییە ‪ .‬ئێستا‬ ‫هەمو دونیا ئەو ڕاستییە دەزانێت كە‬ ‫توركیا هاوكارییەكی گەورەی تیرۆری‬ ‫نیودەوڵەتییە لەناوچەكەدا‪ ،‬كە ئەگەر‬ ‫ئەم گروپە لەداهاتودا كارەكانی خۆی‬ ‫بخاتە ناو ئەوروپاوە بێگومان دیدی‬ ‫شەقامی ئەوروپیش بەرامبەر توركیا‬

‫بەهێزیكی میانرەوی دام��ەزراوی وەك‬ ‫یەپەگە ببەستن لەداهاتوی سوریادا‬ ‫و هەر بۆیە بەدیدی ئێمە ئەمریكا و‬ ‫واڵتانی ئەوروپا نایانەوێ ئەم هێزە‬ ‫لەسەر دەستی هێزی توركی بەبیانوی‬ ‫ناوچەی دژە فڕینەوە لەناو بچێ»‪ ،‬وەك‬ ‫جۆن كیری ڕایگەیاند دەبێت ئەوە بزانین‬ ‫كە هێزە كوردییەكان لەعیراق و سوریا‬ ‫حەساسیەتیان بەرامبەر دەستیوەردانی‬ ‫هێزی توركی هەیە‪ ،‬ئەمە پشتگیرییەكی‬ ‫تەواوە بۆ ئەو ڕایەی ئێمە‪.‬‬ ‫لەكۆتادا ڕوداوەك���ان پێمان دەڵێن‬ ‫ئەردۆغان بەدەستی بەتاڵیش لەسوریا‬ ‫دێ���ت���ەدەرەوە‪ ،‬ن��ە ئ��ەس��ەد دەروخ���ێ‬ ‫و نەئەمریكاش خواستی ڕوخاندنی‬ ‫ئ��ەس��ەدی��ان ه��ەی��ە‪ ،‬ل��ەم ك��ات��ەدا نە‬ ‫كانتۆنەكانیش دەڕوخێن و نە ئەمریكاش‬ ‫ڕێگە بە ناوچەی سەوزدەدات لەسوریا‬ ‫بۆ ئ��ەوەی خواستی توركیا بێتەدی‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا خەلیفەكەی ئ��ەردۆگ��ان نەك‬ ‫سنوری توركیا تێپەڕناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەتوركیاش تەنها لە سنوری ماڵەكەی‬ ‫خۆیدا قەتیس ماوە‪.‬‬