490

‫تونس‬ ‫عەلمانیەتی‬ ‫هەڵبژارد‬

‫قۆناغی دوای ئیسالمییەكان لەتونس‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )490‬دو شةممة ‪2014/11/3‬‬

‫داوا لە پارلەمان دەكرێت لێكۆڵینەوە لەچونی گەنجانی كورد بۆ ناو داعش بكات‬

‫"كەسانێك لەناو حزبە ئیسالمییەكاندا رێگەخۆشكەرن‬ ‫بۆ چونی گەنجانی كورد بۆ ناو داعش"‬ ‫لیژنەی ئاسایش و بەرگری‪ :‬نەتەوە یەكگرتوەكان‪:‬‬ ‫پارلەمان و ئەنجومەنی‬ ‫ئاسایشی هەرێم پالنێك‬ ‫بۆ گەڕانەوەی داعشە‬ ‫كوردەكان دادەنێن‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫تا دێت مەترسیی ئەو گەنجانەی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كە دەچنە ناو داعشەوەو ئەوانەشی‬ ‫هانیان دەدەن زیاتر دەبێت‌‪ ،‬پسپۆڕێكی‬ ‫ئیسالمی سیاسیش‪ ،‬پێیوایە مەترسیی ئەو‬ ‫كەسانەی رێنمایی ئەو گەنجانەیان كردوە بۆ‬ ‫چونەنێو داعش‪ ،‬زۆر زیاترە لە خودی ئەو‬ ‫كەسانەی دەچنە نێو داعشەوە‪ .‬الیخۆشیەوە‬ ‫ئەندامێكی پارلەمانی كوردستان‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوەدەكات‪ ،‬بە نیازە لەبارەی چونی گەنجانی‬ ‫كورد بۆ نێو داعش‌و هۆكارو پاڵنەرەكانی‪،‬‬ ‫یاداشتێك بداتە سەرۆكایەتیی پارلەمان‪،‬‬

‫دەنگیر میرمحەمەد‪ ،‬یاریدەدەری پێشوی ئەردۆگان‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫دەبێت توركیا رێكەوتنامە لەگەڵ ئۆجەالندا ئیمزابكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫دەنگیر میرمحەمەد‪ ،‬یاریدەدەری پێشوی سەرۆكی‬ ‫گشتیی ئاك پارتی‪ ،‬پێیوایە‪ ،‬ئاك پارتی هەنگاوەكانی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی هێواشكردۆتەوە‪ ،‬ئەگەر لەسەر ئەم‬ ‫هەڵوێستەی ئێستای بەردەوامبێت‪ ،‬ئەگەری ئەوەیە‬ ‫بەمنزیكانە پڕۆسەی ئاشتی كۆتایی پێبێت‪ .‬هەروەك‬ ‫دەشڵێت "توركیا هەر لەسەرەتاوە بە پێكهێنانی سێ‬ ‫كانتۆنەكەی رۆژئاوای كوردستان ناڕەحەت بوە هەر‬

‫ئەمەش وایكردوە كە ئێستا ئەم واڵتە چاوپۆشی لە‬ ‫داعش بكات‪.‬‬ ‫میرمحەمەد‪ ،‬كە سیاسییەكی كوردەو یەكێك بوە لەو‬ ‫كەسانەی لە دامەزراندنی ئاك پارتی بەشداریی كردوەو‪،‬‬ ‫وەك خۆیشی باسیدەكات‪ ،‬لەسەر چارەسەرنەكردنی‬ ‫دۆس��ێ��ی ك���ورد‪ ،‬ساڵی ‪ 2008‬دەس��ت��ی ل��ەو پارتە‬ ‫كێشاوەتەوە‪ .‬لە دیالۆگێكی تایبەتدا لەگەڵ "چاودێر"‬ ‫ئاماژە بە هێواشبونەوەی پرۆسەی چارەسەری دەكات‌و‬ ‫پێیوایە‪ ،‬دەبێت توركیا رێككەوتنامە لەگەڵ عەبدوڵاڵ‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪9‬دا دەخوێننەوە‬

‫سەرنجێكی‬ ‫جیۆسیاسی‬ ‫لەسەر ملمالنێی‬ ‫سوننە‪-‬شیعە‬

‫موسەننا ئەمین؛ وەاڵمی نائەمین‬

‫ئەفسانەی مۆدێرنەیی داعش‬ ‫نەوزاد جەمال‬

‫‪3‬‬

‫ت��اوەك��و گفتوگۆی پێویست ل��ەس��ەر ئەو‬ ‫بابەتە بكرێت‪ .‬لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫ل��ی��ژن��ەی ئ��اس��ای �ش‌و ب��ەرگ��ری��ی پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪ ،‬بە نیازن لەگەڵ‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایشدا پالنێك بۆ گەڕانەوەی‬ ‫چەكدارە كوردەكانی ناو داعش دابنێن‪ .‬هەر‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬نەتەوە یەكگرتوەكان‪ ،‬ئامارێكی‬ ‫نوێی لەسەر ژمارەی چەكدارە بیانییەكانی ناو‬ ‫داعش باڵوكردەوە كە ژمارەیان دەگاتە ‪15‬‬ ‫هەزار چەكداری بیانی‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لە الپەڕە (‪)3-2‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫نەخشەڕێگای بەجینۆسایدناساندنی‬ ‫تاوانی دژ بە ئێزدییەكان‬

‫ئۆجەالندا ئیمزا بكات‪.‬‬ ‫ل��ەب��ارەی هەڵوێستی توركیاش لەسەر رۆژئ���اوای‬ ‫كوردستان و هێرشی داعش بۆ كۆبانی‪ ،‬ناوبراو‪ ،‬دەڵێت‬ ‫"توركیا هەر لەسەرەتاوە بەپێكهێنانی سێ كانتۆنەكەی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان ناڕەحەت بوە‪ ،‬ئێستاش چاوپۆشی‬ ‫لە داعش دەك��ات لەبەرئەوەی هێرش دەکاتە سەر‬ ‫كوردانی رۆژئاوا"‪.‬‬

‫بەشی سێیەمی زنجیرە لێكۆڵینەوەیەك لەسەر قسەكانی موسەننا ئەمین‬

‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬بەناوی ئیسالمی رەسەنەوە‪ ،‬لەبەرامبەر ئەو كێشمەكێشە زۆرو زەبەندە‪،‬‬ ‫پێویستە چارەیەكمان بۆ بدۆزێتەوە‪ .‬با بەناوی ئیسالمی رەسەنەوە‪ ،‬نەمان ترسێنێ‌؛‬ ‫هەقوایە‪ ،‬رێگەمان بدەن رەخنە بگرین‪ ،‬ملمالنێ‌ بكەین‪ ،‬راستییەكان بڵێین‬

‫ژمارەی چەكدارە‬ ‫بیانییەكانی ناو‬ ‫داعش گەیشتۆتە‬ ‫‪ 15‬هەزار‬

‫‪5 +4‬‬

‫‪8‬‬

‫بەرشە رۆی‬ ‫سوارێز هات‬ ‫‪7-6‬‬

‫‪10‬‬

‫کتێب تەنیا‬ ‫کتێبنوس‬ ‫رزگار دەکات‬ ‫شێرزاد حەسەن‬ ‫میوانی رەخنەی‬ ‫چاودێر بو‬ ‫‪1‬‬

‫راپۆرت و هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )490‬دو شةممة ‪2014/11/3‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫تونس سزای ئیسالمییەكانی دا‬

‫‪2‬‬

‫عەلمانییەت هەڵبژێردراو قۆناغی پاش ئیسالمییەكان دەستیپێكرد‬ ‫شرۆڤەڕاپۆرت‪ ،‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫پاش ئەوەی چوارشەممەی رابردو‪،‬‬ ‫كۆمسیۆنی بااڵی سەربەخۆیی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی تونس‪ ،‬ئەنجامە‬ ‫بەراییەكانی هەڵبژارنە پارلەمانییەكەی‬ ‫‪23‬ی ئۆكتۆبەری راگەیاند‪ ،‬هاوكات‬ ‫سەركەوتنی حزبی نیدائی تونسیش بە‬ ‫براوەی ئەو هەڵبژاردنە دەستنیشانكرا‬ ‫بەبەدەستهێنانی ‪ 85‬كورسی لەكۆی ‪217‬‬ ‫كورسی پارلەمانی ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫لەبەرامبەریشدا بزوتنەوەی نەهزەی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬كە بە ركابەری سەرسەختی‬ ‫حزبی نیدائی تونسی دادەنراو‬ ‫لەهەمانكاتیشدا براوەی هەڵبژاردنە‬ ‫پارلەمانییەكەی پێشوی تونس بو‪،‬‬ ‫نەیتوانی ئەو هەڵبژاردنە بباتەوەو‬ ‫بەبەدەستهێنانی ‪ 69‬كورسی بوە‬ ‫دوەمی هەڵبژاردنەكان‌و پاشەكشێیەكی‬ ‫بەرچاوی حزبە ئیسالمییەكانی ئەو واڵتە‬ ‫لەپرۆسەی هەڵبژاردنەكدا دەركەوت‪.‬‬ ‫پاشان حزبی یەكێتی نیشتمانیش (كە‬ ‫بزنسمانێك سەرۆكایەتی دەكات بەناوی‬ ‫سلیم الریاح) بەبەدەستهێنانی ‪ 16‬كورسی‬ ‫بوە سێهەمی ریزبەندی ئەو هەڵبژاردنە‪.‬‬ ‫بەرەی گەل‪-‬یش‪ ،‬كە ئیئتالفێكە پارت‌و‬ ‫ب��زوت��ن��ەوە چ��ەپ��ڕەوەك��ان‌و چ��ەپ��ڕەوە‬ ‫توندڕەوەكانی تونسی لەخۆگرتوە‪ ،‬بە‬ ‫بەدەستهێنانی ‪ 15‬كورسی چونە ریزبەندی‬ ‫چوارەم‪.‬‬ ‫حزبی نیدائی تونسی‪ ،‬بەوە دەناسرێت‬ ‫كە كۆمەڵێك سەركردەی گەنجی چاالك‌و‬ ‫كۆمەڵێكیش ل��ەچ��ەپ��ڕەوە م��ی��ان��ڕەوە‬ ‫رادیكاڵییەكانی تونس‌و كۆمەڵێكیش‬ ‫راستڕەوی دیموكراسخواز‌و چەند كەسێكی‬ ‫دی��اری رژێمی پێشوی س��ەردەم��ی (بن‬ ‫عەلی) تێدا دەبینرێت‪.‬‬ ‫هێزی تاریك پەرست بون‬ ‫پاش ئەوەی بزوتنەوەی نەهزەی ئیسالمی‬

‫قەیرانی یەك لەدوایەكی هەمە جۆر‪.‬‬ ‫رۆژنامەی (‪ 20‬خولەك)ی فەرەنسی‪ ،‬یەكێك‬ ‫بو لەو رۆژنامانەی هەر لەسەرەتای رۆژەكانی‬ ‫بانگەشەی هەڵبژاردنەوە‪ ،‬لەگواستنەوەی‬ ‫روداو و ه�����ەواڵ‌و ئ���ام���ار دەرب�����ارەی‬ ‫هەڵبژاردنەكەوە رۆلی بەرچاوی گێڕا‪ ،‬پاش‬ ‫ئاشكرابونی ئەنجامە بەراییەكان بەگەورەیی‬ ‫لەمانشێتی الپ��ەڕە ‪ 1‬دا هاتبو (تونس‬ ‫سزای ئیسالمییەكانی دا)‪ ..‬ئەمانەو چەندین‬ ‫مانشێت‌و ناونیشانی راپۆرتی دیكەی رۆژنامە‬ ‫جیهانی‌و فەرەنسییەكان لەسەر هەمان ئەو‬ ‫هەڵبژاردنانە‪ ..‬لەوانەیش‪:‬‬ ‫دەیلی مەیل (تونس عەلمانییەتی هەڵبژارد)‬ ‫واشینتۆن پۆست ( عەلمانییەت لەلوتكەی‬ ‫تونس دا)‬ ‫نیوز ویك (ئیسالمییەكانی تونس شكستیان‬ ‫خوارد)‬ ‫ماریان (شۆڕشی راستەقینەی تونس)‬ ‫لۆمۆند (هەڵگەڕانەوەی بەهاری عەرەبی)‬

‫ئیسالمییەكانی تونس بەرەو پاشەکشێ‬ ‫دەوڵەتی خەالفەت‪ ،‬رەمزی دواكەوتەیی‌و‬ ‫وێرانكردنی تونس‪ ...‬بداتە قەڵەم‪.‬‬

‫نەهزەی ئیسالمی دابەزیوە بۆ ‪.%31‬‬

‫ب��ە راب��ەرای��ەت��ی راش��ی��د ئەلغەنوشی‪،‬‬ ‫لەهەڵبژاردنە پارلەمانییەكەی پێشودا‬ ‫لە ‪23‬ی ئۆكتۆبەری ‪ 2011‬بردیانەوەو‬ ‫كێكی عەلمانییەكان‬ ‫دەسەاڵتیان گرتە دەس��ت‪ ،‬تونس رۆژ‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د چ���اوی میدیاكانی جیهان‬ ‫توڕەیی‌و سزای گەل‬ ‫بەڕۆژ بەقەیرانی قوڵترو مەترسیدارتردا بۆیە دەكرێت بڵێن ئیسالمییەكانی تونس ل��ەس��ەر ئ��ەوەب��ون ك��ە ئ��ەو هەڵبژاردنە‬ ‫گوزەری دەكرد‪ ،‬هەرلەنمونەی بێكاری‌و ل��ەم هەڵبژاردنە پارلەمانییەدا توشی پ��ارل��ەم��ان��ی��ی��ەی ت��ون��س‪ ،‬یەكێك بوە‬ ‫گرانی‌و نەبونی خزمەتگوزارییەوە‪ ،‬تا (غ��ەزەب‌و گەردەلولی گەل) بون‪ ،‬وەك لەهەڵبژاردنە پاك‌و بێوێنەكان لەمێژوی‬ ‫دەگ��ات��ە نەبونی خ���ۆراك‌و كەل‌وپەلی ئەوەی حزبی نیدائی تونسی باسی دەكات‪ .‬ئەو واڵت��ەدا‪ ،‬بەاڵم ئەگەر لەراگەیاندنی‬ ‫پێویست‌و دروستبونی هێزە توندڕەوە جیاوازی بردنەوەی حزبی نیدائی تونسی ئەنجامە كۆتاییەكانیشدا ئەو ژمارەیەی‬ ‫ئیسالمییەكان‌و سەركوتكردنی ئ��ازادی‌و لەگەڵ شكست‌و پاشكشێی بزوتنەوەی ئێستا گۆڕانكاری ب��ەس��ەردا بێت (كە‬ ‫بیروڕا دیموكراسییەكان‪.‬‬ ‫نەهزەی ئیسالمیدا هێشتا ئەو جیاوازییە كارێكە ئاستەم‌و زەحمەتە)‪ ،‬هێشتا حزبی‬ ‫ه��ەر ئەمەیش پاڵی بە حزبی نیدائی زۆر دوور نییە‪ ،‬لەكاتێكدا كە بزوتنەوەی نیدائی تونسی ناتوانێت بەتەنها حكومەت‬ ‫تونسییەوە نا‪ ،‬كە پاش دەركەوتنی ئەو ن��ەه��زەی ئیسالمی لەهەڵبژاردنەكەی پێكبهێنێت‪ ،‬چونكە بەپێی دەستوری‬ ‫زنجیرە قەیرانانەی سەردەمی بااڵدەستی پێشودا توانی نزیكەی ‪%40‬ی دەنگەكانی تونس‪ 1+ 50 ،‬سەرپشكی پێكهێنانی‬ ‫و دەس���ەاڵت���ی ب��زوت��ن��ەوەی ن��ەه��زەی خەڵكی تونس بۆخۆی مسۆگەر بكات‪ ،‬حكومەت دەكرێت‌و بەمەش حزبی براوە‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬ب��ك��ەون��ە رەخ��ن��ەو هێرشی ب��ەاڵم لەئێستادا هاوكێشەكە پێچەوانە دەبێت لەگەڵ پارتێك یان چەند پارتێكی‬ ‫توندی حوكمدارێتی‌و دەوڵەتداری ئەوان‪ ،‬ب��ۆت��ەوە‪ ،‬ل��ەم ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەداو بەپێی دیكەدا هاوپەیمانی بۆ پێكهێنانی حكومەت‬ ‫كە ك��ار گەیشتە ئ��ەوەی لەسەروەختی ئەنجامە بەراییەكان‪ ،‬حزبی نیدائی تونس ئەنجامبدات‪ ،‬بۆیە حزبی نیدائی تونسی‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا‪ ،‬بزوتنەوەی نەهزەی ‪%40‬ی دەنگەكانی ئ��ەو هەڵبژاردنەی رەنگە نەتوانێت لەگەڵ حزبێكیشدا ئەوە‬ ‫ئیسالمی بەهێزی ت��اری��ك پ��ەرس��ت‪ ،‬بەدەستهێناوە‪ ،‬لەكاتێكدا بزوتنەوەی بكات‪ ،‬بەڵكو پێویستی بەپارتێك زیاترە‪.‬‬

‫نەتەوە یەكگرتوەكان‪:‬‬

‫‪ 15‬هەزار چەكداری بیانی‬ ‫چونەتە ناو داعش‬ ‫ناوی واڵت‌و ژمارەی ئەو چەكدارانەی چونەتە نێو‬ ‫داعشەوە ئاشكرادەكرێن‬

‫بەپێی ئاماری نەتەوە یەكگرتوەكان‪ ،‬هەندێ لەو‬ ‫واڵتانەی جیهان‪ ،‬كە خەڵكانی بۆ شەڕ چونەتە‬ ‫ناو داعشەوە بەم شێوەیەن‪:‬‬ ‫تونس‪ 2 :‬هەزارو ‪ 400‬چەكدار‪ ،‬سعودیە‪ 2 :‬هەزار‬ ‫چەكدار‪ ،‬مەغریب‪ :‬هەزار‌و ‪ 600‬چەكدار‪ ،‬ئوردن‪:‬‬ ‫هەزار‌و ‪ 300‬چەكدار‪ ،‬توركیا‪ :‬هەزار‌و ‪ 200‬چەكدار‪،‬‬ ‫چیچان‪ ،‬تاجیكستان‌و ئ��ازەر بایجان‪ :‬ه��ەزار‬ ‫چەكدار‪ ،‬هندستان‌و فلیپین‌و بەنگالدیش هەزار‬ ‫چەكدار‪ ،‬ئەفغانستان‪ :‬هەزار چەكدار‪ ،‬فەرەنسا‪:‬‬ ‫‪ 900‬چ��ەك��دار‪ ،‬دانیمارك‌و بەلجیكا‌و نەوریج‌و‬ ‫هۆڵەندا‪ 600 :‬چەكدار‪ ،‬بەریتانیا‪ 500 :‬چەكدار‪،‬‬ ‫لیبیا‪ 500 :‬چەكدار‪ ،‬جەزائیر‪ 400 :‬چەكدار‪،‬‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ 400 :‬چەكدار‪ ،‬ئەڵمانیا‪320 :‬‬ ‫چەكدار‪ ،‬مالی‌و مۆریتانیا‌و سودان‪ 200 :‬چەكدار‪،‬‬ ‫كوەیت‪ 200 :‬چەكدار‪ ،‬سوید‪ 150 :‬چەكدار‪ ،‬كەنەدا‬ ‫‪ 130‬چەكدار‪ ،‬چین ‪ 100‬چەكدار‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫پاش ئەوەی لوتكەی بروكسێلدا‬ ‫كە لەپایتەختی واڵتی بەلجیكا‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬بەبەشداری دەیان‬ ‫واڵتی ئەوروپی باس لەپێشهات‌و‬ ‫پەرەسەندنەكانی ئەم دواییەی‬ ‫ملمالنێكان‌و سەفەركردنی هەزاران‬ ‫گەنجی ئەوروپی‌و بەشداریكردنیان‬ ‫لەشەڕو كوشتاری هێزە‬ ‫توندڕەوەكانی وەك داعش‪،‬‬ ‫بەرەی نوصرە‪ ،‬قاعیدە‪ ...‬كرا‬ ‫بەتایبەت لەعیراق‌و سوریا‪.‬‬ ‫گ��ەڕان��ەوەی ئ��ەو توندڕەوانە بۆ‬ ‫واڵت��ەك��ان��ی��ان ‌و دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫مەترسی‌و دروستكردنی گروپی‬ ‫جۆراو جۆری جیهادی‌و تەكفیری‪،‬‬ ‫بوە تەوەرێكی بنەڕەتی‌و جێگەی‬ ‫وردب��ون��ەوەو تێبینی ئەندامانی‬ ‫لوتكەی برۆكسێل‌و لەو لوتكەیەشدا‬ ‫چەندین ئامارو زانیاری مەترسیدار‬ ‫خرانە رو‪.‬‬ ‫الی خ����ۆش����ی����ەوە ن���ەت���ەوە‬

‫یەكگرتوەكان ژم��ارەی چەكدارە‬ ‫بیانییەكانی نێو داعش لەعیراق‌و‬ ‫سوریا ئاشكرا دەك��ات‌و بەپێی‬ ‫ئەو ئامارەش كە باڵویكردۆتەوە‪،‬‬ ‫ژمارەی چەكدارانی داعش‪ ،‬دەگاتە‬ ‫‪ 15‬هەزار كەس‪.‬‬ ‫كەناڵی (غد العربی) بەپشت بەستن‬ ‫بەڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتوەكان‬ ‫ئ��ام��اژەی ب���ەرۆڵ‌و هۆكارەكانی‬ ‫ڕێكخستن‌و پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن��ی‬ ‫تۆڕەكانی ئینتەرنێت‌و ماڵپەڕە‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان ك����ردوەو‬ ‫بەهۆكارێكی دان��اوە بۆ ئ��ەوەی‬ ‫گەنجان تێدا بێنە ڕیزەكانیانەوە‌و‬ ‫ل����ەوب����ارەی����ەش����ەوە ن���ەت���ەوە‬ ‫یەكگرتوەكان هەمان هۆشداری‬ ‫داوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو ڕاپۆرتە ‪ 15‬هەزار كەس‬ ‫ل��ە‪ 80‬واڵت��ی جیاوازی جیهانەوە‬ ‫لەماوەی سااڵنی ڕاب��ردودا ڕویان‬ ‫ل��ەع��ی��راق‌و س��وری��ا ك����ردوە بۆ‬ ‫شەڕكردن لەڕیزەكانی داعش‪.‬‬

‫مەحرومكردنی ئیسالمییەكان لەكێكەكە‬ ‫نزیكترین پ��ارت‌و الیەنەكان كە ئەگەری‬ ‫هەیە نیدائی تونسی لەگەڵیدا هاوپەیمانی‬ ‫بۆ پێكهێنانی حكومەت ببەستێت‪ ،‬بریتین‬ ‫لە حزبی ئافاقی تونسی كە ‪ 9‬كورسی ئەو‬ ‫هەڵبژاردنەی بەدەستهێناوە‪ ،‬لەگەڵ بەرەی‬ ‫گەل (كە بەنزیكترین حزب دادەنرێت لە‬ ‫نیدائی تونسییەوە) بە ‪ 15‬كورسی‌و لەئەگەری‬ ‫سێهەمیشدا حزبی یەكێتی نیشتمانی بە ‪16‬‬ ‫كورسی بچێتە ئەو هاوپەیمانێتییەوە بۆ‬ ‫پێكهێنانی حكومەت‪ ،‬چونكە بەپێی (نیوە‬ ‫‪ ،)1 +‬ئەو هاوپەیمانییە دەتوانێت حكومەتی‬ ‫تونسی پێكبهێنێت كە ژمارەی كورسییەكانی‬ ‫تێدا بگاتە ‪ 104‬كورسی‪ .‬بەم تێكڕاییەش‬ ‫بێت‪ ،‬بەهاوپەیمانێتی (نیدائی تونسی‪،‬‬ ‫ئافاق‪ ،‬بەرەی گەل)‪ ،‬سیناریۆیەكی زۆر نزیكە‬ ‫بۆ پێكهێنانی حكومەت‌و بەمەش‪ ،‬دەتوانن‬ ‫بزوتنەوەی نەهزەی ئیسالمی دووربخەنەوە‬ ‫لەخواردنی كێكی حكومەت‪ .‬یاخود دەكرێت‬ ‫ببێتە حكومەتی ی��ەك��ڕی��زی نیشتمانی‌و‬ ‫سەرجەم پارت‌و الیەنە سیاسییەكان بەشداری‬ ‫ئەزمونی عەلمانی لەواڵتێكی ئیسالمی‬ ‫تێدا بكەن‪ ..‬بۆیە هەمو سیناریۆكان كراوەن‌و پاشان ل��ەزاری سەرنوسەری گەورەترین‬ ‫چەندرۆژی ئایندە گرێكوێرەكانی دەكرێنەوە‪ .‬وێبسایتی ف��ەرن��س��ی��ی��ەوە (وێبسایتی‬ ‫شكستی ئیسالمییەكان‪ ،‬زمانی میدیاكان! لۆبێندیۆن)‪( ،‬لۆكێندی بارۆسینز) دەڵێت‬ ‫(ت��ون��س ل��ەه��ەڵ��ب��ژاردن��ێ��ك��ی م��ێ��ژوی��ی��دا «تونس وەك واڵتێكی باكوری ئەفەریقا‪ ،‬وەك‬ ‫لەئیسالمییەكانی ب��ردەوە) ئەمە مانشێتی واڵتێك كە زمانە فەرمییەكەیان عەرەبییەو‬ ‫بەشێكی زۆری رۆژن��ام��ە جیهانییەكان ئاینی گەلەكەشیان ئیسالمە‪ ،‬ئەم ئەزمونە‬ ‫بون‪ ،‬بەتایبەتی رۆژنامە فەرەنسییەكان‪ ،‬دیموكراتییەیان دەش��ێ��ت بەگەورەترین‬ ‫كە رۆڵێكی بەرچاو و دیاریان هەبوە لە ئەزمونی مێژوویی ئەو واڵت��ە دابنرێت كە‬ ‫روماڵكردنی هەڵبژاردنە پارلەمانییەكەی تێیدا عەلمانییەت دەی��ب��ات��ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫شۆڕشەكەیان بەتونێلێكی مەترسیداری‬ ‫تونس‪.‬‬ ‫یەكێك ل��ەو رۆژن��ام��ە دی��اران��ەی فەرەنسا‪ ،‬ئیسالمییە سیاسییەكاندا دێت‌و لەپاشاندا‬ ‫رۆژن��ام��ەی (لوباریزیان)ە كە بەگەورەیی ئەزمونی (پاش ئیسالمگەراكان) دروست‬ ‫مانشێتەكەیدا هاتبو (ت��ون��س شكستی دەكات‪ ،‬هەربۆیە دەكرێت بڵێین ئەگەر ئەم‬ ‫بەئیسالمییەكان هێنا)‪ ،‬لەهەمان راپۆرتی ئەزمونەیان سەركەوێت‌و سەركەوتوتر بن‬ ‫ئەو رۆژنامەیەدا هاتبو كە ئیدی گەلی تونس لەئەدائیان‪ ،‬دەكرێت گرەوی گەورەش لەسەر‬ ‫سنورێكی بۆ ئەزمونكردنیان لەگەاڵ حوكم‌و ئەوەبكرێت كە (دەشێت دەوڵەتی یاسا‌و‬ ‫فەرمانڕەوایی ئیسالمییەكان كێشاو رەنگە رێزی ئازادییە تاكە كەسییەكان‌و تێكەڵبونی‬ ‫نەشیانەوێت جارێكی دی ئەزمونی ‪ 3‬ساڵی مۆدێرنێتە لەگەڵ ئیسالم لەواڵتێكی ئیسالمیدا‬ ‫تاڵی رابردو بكەن كە تونسیان لێوانلێوكرد لە روبدات)‪.‬‬

‫وردەكاری پڕۆژەبڕیارەكە‪..‬‬ ‫خزمەتی فەرمانبەران لەمساڵدا‬ ‫بە دو ساڵ ئەژمار دەكرێت؟‬ ‫پارلەمانتارێك‪ :‬پڕۆژە بڕیارەكە تەنیا بۆ خزمەتی خانەنشینی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو سەرەموچە‌و بەرزەموچەش دەگرێتەوە‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەی ماوەی چەند‬ ‫مانگێكە هەرێمی كوردستانی گرتۆتەوە‌و‬ ‫مانگانە موچەی فەرمانبەران لەوادەی‬ ‫خۆیدا دابەشناكرێت‪ ،‬لەئێستادا كار بۆ‬ ‫ئەوە دەكرێت لە رێگەی پڕۆژەبڕیارێكەوە‪،‬‬ ‫پارلەمانی كوردستان داوا لە حكومەتی‬ ‫هەرێم بكات تاكو خزمەتی ئەمساڵ‬ ‫(‪)2014‬ی فەرمانبەرانی هەرێم بە دو ساڵ‬ ‫هەژماربكرێت‪.‬‬ ‫كۆكردنەوەی واژۆی پێویست‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست "چاودێر"‬ ‫كەوتون‪ ،‬دوای ئەوەی لە ماوەی رابردودا‬ ‫ژم��ارەی��ەك پ��ارل��ەم��ان��ت��اری فراكسیۆنە‬ ‫ج��ی��اوازەك��ان��ی پارلەمانی ك��وردس��ت��ان‪،‬‬ ‫واژۆی پێویستیان لەسەر پڕۆژەبڕیاری‬ ‫هەژماركردنی خزمەتی ساڵێكی فەرمانبەرانی‬ ‫هەرێم بە دو ساڵ كۆكردۆتەوە‌و پێشكەشی‬ ‫سەرۆكایەتیی پارلەمان كراوە‪ ،‬پێدەچێت لە‬ ‫ئایندەیەكی نزیكدا خوێندنەوەی یەكەمی بۆ‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئەمەش دوای پێشكەشكردنی ئەو‬ ‫پڕۆژەیە بە سەرۆكایەتیی پارلەمان‪ ،‬چونكە‬ ‫واژۆی پێویستی بۆ كۆكراوەتەوە‪.‬‬

‫بایەخی پڕۆژەكە بۆ فەرمانبەران چییە؟‬ ‫ل��ەوب��ارەی��ەوە‪ ،‬جێگری سەرۆكی لیژنەی‬ ‫كاروباری یاسایی لە پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بە"چاودێر"ی راگەیاند كە توانراوە ئەو‬ ‫بیرۆكەیەی پێشتر لەالیەن پارلەمانتارێكەوە‬ ‫خرابوەڕو‪ ،‬لەئێستادا واژۆی پێویستی بۆ‬ ‫كۆبكرێتە‌وە‪ ،‬چونكە ئەمساڵ بەهۆی‬ ‫ناجێگیریی ب��اری دارای���ی‌و ئ��ەو قەیرانە‬ ‫داراییەی لە سەرەتای ئەمساڵەوە بەرۆكی‬ ‫هەرێمی گرتۆتەوە‌و بەبڕیارێكی زارەكی‬ ‫موچە‌و بودجەی فەرمانبەرانی هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب����ڕاوە‪ ،‬مانگانە موچەی‬ ‫فەرمانبەران ل���ەوادەی خۆیدا نادرێت‌و‬ ‫سەرەموچە‌و بەرزەموچە‬ ‫دوادەك��ەوێ��ـ��ت‪ ،‬بۆیە داواك���راوە ئەمساڵ جێگری سەرۆكی لیژنەی كاروباری یاسایی‬ ‫خزمەتی فەرمانبەرانی ه��ەرێ��م ب��ە دو نەشیشاردەوە‪ ،‬بایەخی ئەو پڕۆژە بڕیارە‬ ‫ساڵ هەژماربكرێت‌و سوپاس ‌و پێزانینی لە حاڵەتی پەسەندكردنیدا‪ ،‬وێڕای ئەوەی‬ ‫حكومەتی هەرێمیش ئاڕاستەی سەرجەم بۆ ئەژماركردنی خزمەتی خانەنشینییە‪،‬‬ ‫فەرمانبەران بكرێت‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات س��وپ��اس��ەك��ەی ح��ك��وم��ەت كە‬ ‫بەهار مەحمود‪ ،‬وتیشی "بەهۆی بایەخی لەناو پ��ڕۆژەك��ەدا ئاماژەی پێكراوە‪ ،‬بۆ‬ ‫پ��ڕۆژەك��ەوە پێدەچێت ب��ەم نزیكانەوە س��ەرەم��وچ �ە‌و ب��ەرزەم��وچ��ە (تەرفیع و‬ ‫خوێندنەوەی یەكەمی بۆ بكرێت‌و پاشان ع��ەالوە)ی فەرمانبەرانیش دەبێت‪ ،‬واتە‬ ‫ببێتە بڕیار‌و‪ ،‬پێویستیشە حكومەتی هەرێم سوپاسەكە لەیەككاتدا بۆ پێشخستن‬ ‫كار بۆ جێبەجێكردنی بكات"‪.‬‬ ‫(قیدەم)ی فەرمانبەران‌و هەژماركردنی‬ ‫خزمەتی خانەنشینیشە‪.‬‬ ‫دەنگۆیەك رەتدەكرێتەوە‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ەو دەنگۆیانەی ب��اس لەوە‬ ‫دەك���ەن گ��وای��ە ئ��ەو پ��ڕۆژەی��ە ل��ە بری‬ ‫پێدانی موچەی مانگێك یان دو مانگە بە‬ ‫فەرمانبەران‪ ،‬ناوبراو ئاماژەی بەوەكرد‪،‬‬ ‫هەمو ئەو دەنگۆیانە دورن لە راستیەوە‪،‬‬ ‫چونكە بەهیچ شێوەیەك لە پارلەمانەوە‬ ‫نیەتی ئەوە نییە كە سوپاسەكەی حكومەت‬ ‫لە بری موچەی مانگێك یان دو مانگی‬ ‫فەرمانبەران بێت‌و‪ ،‬بێگومان ئامانجی‬ ‫ئەوەش تەنیا وەكو قەرەبویەكی مەعنەوییە‬ ‫بۆ فەرمانبەران بەرامبەر بەو دۆخە خراپە‬ ‫ئابورییەی كە ئێستا هەیانە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )490‬دو شةممة ‪2014/11/3‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫مەترسیی كوردەکانی ناو داعش و هاندەرەکانیان‬

‫داوا لە پارلەمان دەکرێت لە چونی گەنجانی کورد‬ ‫بۆ نێو داعـــــــــــش بکۆڵێتەوە‬ ‫داعشەوە‪ ،‬بۆیە ئەگەر ئیسالمییەك ئەو‬ ‫قسەیە دەك��ات بە ناڕاستەوخۆش بێت‬ ‫ئەگەر مەبەستی ئەوەش نەبێ‌ دەچێتە‬ ‫گیرفانی داع��ش��ەوە‪ ،‬چونكە بەالیەوە‬ ‫جیاوازی نابێ‌ الی ئەو گەنجە كام الیەنی‬ ‫ئیسالمی بێت‪.‬‬

‫چاودێر – ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫رۆژ بە رۆژ ژمارەی كوردانی ناو داعش‬ ‫زیاتر دەب��ن‪ ،‬ئەمەش مەترسیی گەورە‬ ‫لەسەر هەرێمی كوردستان دروستدەكات‪،‬‬ ‫كاریگەری دەبێت لەسەر گەنجانی ناو‬ ‫هەرێم بۆ چونە‪ ،‬ناو ئەو رێكخراوە‪ ،‬كە‬ ‫بە بڕوای پسپۆڕێكی ئیسالمی‪ ،‬مەترسیی‬ ‫ئەو كەسانە زۆرە كە رێنماییانكردون‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی بچنە ن��او داع���ش‪ ،‬ل��ە ناو‬ ‫ئیسالمیەكانیشدا ژمارەیەك بیروبۆچونی‬ ‫داع��ش ه��ەن‪ ،‬پارلەمانتارێكیش دەڵێت‬ ‫«تائێستا هیچ بەدواداچونێكمان نەكردوە‬ ‫بۆ زانینی هۆكاری چونی ئەو گەنجانە بۆ‬ ‫ناو داعش»‪.‬‬

‫سۆران سێوكانی‪ :‬حزبە‬ ‫ئیسالمییەكانی كوردستان‬ ‫كەسانێكیان تێدایە بیروبۆچونیان‬ ‫نزیكە لە داعش‌و هەر ئەوانە‬ ‫رێیخۆشكەر بون بۆیان‬ ‫سەرۆكی لیژنەی ئاسایش‪ :‬بەنیازین‬ ‫لەگەڵ ئەنجومەنی ئاسایش پالنێك بۆ‬ ‫گەڕانەوەی داعشە كوردەكان دابنێین‬ ‫پارلەمانتارێك‪ :‬بڕیارە یاداشتێك لەو‬ ‫بارەیەوە بدەینە سەرۆكی پارلەمان‬

‫««‬ ‫««‬

‫«نزیكەی ‪ 400‬بۆ ‪ 500‬كورد لە ناو‬ ‫داعشدایە»‬ ‫پ��س��پ��ۆڕێ��ك��ی ئ��ی��س�لام��ی س��ی��اس��ی‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬ژم��ارەی ئەو گەنجانەی‬ ‫چونەتە نێو داعش نزیكەی ‪ 400‬بۆ ‪500‬‬ ‫كەسن‪ ،‬بەدڵنیاییەوە مەترسییان زۆرە‪،‬‬ ‫بەاڵم مەترسیی ئەو كەسانە زیاترە كە‬ ‫رێنماییانكردون بۆ ئ��ەوەی بچنە ناو‬ ‫داعش‪ ،‬چونكە ئەو گەنجانە رۆیشتون‌و‬ ‫تازە ناگەڕێنەوە‪ ،‬رەنگە بكوژرێن یان‬ ‫ب��رای خۆی كوشت»‪ ،‬كەواتە كەسێك‬ ‫هەر شتێكی تر‪ ،‬بەاڵم ئەوانەی لە ناوەوە هانداون مەترسیدارترن‪.‬‬ ‫ماون مەترسیین كە پەیوەندییان هەیە ئاشكراشیكرد‪ ،‬ئیسالمییەكان شتێك باوك‌و برای خۆی بكوژێ‌ نەتەوە‌و خاك‬ ‫لەگەڵیان‌و ئەوانیان ن��اردوە‪ ،‬بەتایبەت نازانن بەناوی نەتەوە‪ ،‬تەنها شتێك دەزانن چییە؟ بۆیە كەسێك كە دەچێ‌ نازانێ‌‬ ‫لەناو ئیسالمییەكان كە نوستون‪ ،‬ئەمەش ئەویش ئیسالمییە‌و ناویان ن��اوە دین‪ ،‬نەتەوەو خاك چیە‪ ،‬تەنها ئەوەنەبێ‌ دەبێ‌‬ ‫لە دو الوە مەترسیین‪ ،‬پێدانی زانیاری‌و ئەگەر سەیری ئەدەبیاتی ئیسالمییەكان خەالفەت بچێنێ‌‌و سەری بخات‪.‬‬ ‫یەكەمیان شارەزایی دەرب��ارەی ناوخۆی بكەین‪ ،‬بەتایبەت ئیخوانی نەتەوە‪ ،‬وەك ه��ەروا ئێستاش ئ��ەوان��ەی لە سوریان‪،‬‬ ‫هەرشتێكی بتپەرستی یان شەیتانپەرستی ك��وردی��ان تێدایە‪ ،‬خەڵكی حەسەكە‌و‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫س��ۆران سێوكانی بۆ «چ��اودێ��ر»‪ ،‬وتی یان شتێكی ناشیرین‪ ،‬كە شتێكی دزێو‌و قامیشلۆ ی��ان ك���وردی ب��اك��ور لەناو‬ ‫«مەترسیین بۆ چاولێكەریی گەنجانی كوفرە بۆیە شتێك ناناسن بەناوی نەتەوە داعشدان‪ ،‬شەڕیان بۆدەكەن‪ ،‬بۆیە ئەمە‬ ‫دیندار بۆ ناردنیان وەك ئەوان‪ ،‬چونكە بێت‪ ،‬بەڵكو شتێك دەناسن ناوی دینی شتێك نیە پەیوەستبێت بە باشور‪،‬‬ ‫بەڵكو نێونەتەوەییە‌و بیری نەتەوەییش‬ ‫ئ��ەو گەنجانە هەڵدەخەڵەتێن‪ ،‬ب��ەوەی خوایە‪.‬‬ ‫ێ عەقڵ دەزان��ن‪ ،‬بۆیە نیشتیمان‌و‬ ‫جیهادە‌و شەهیدبون‌و مەسەلەی كەینزەك‌و سێوكانی ئ��ام��اژەی ب��ەوەش��ك��رد‪ ،‬كە بەب ‌‬ ‫غەنیمەت‪ ،‬كە كاریگەری دەبێ‌ لەسەر سەیری ئەدەبیاتی ئیسالمیەكان بكەیت بتپەرستیان لەال وەكیەكە‪.‬‬ ‫راكێشانیان بۆ ناو ئەو گروپانە‪ ،‬بۆیە ب��ەردەوام دەڵێن «فالن سەحابە باوكی ئ��ەو پسپۆڕە ئیسالمییە پێشیوایە‪،‬‬ ‫ئەو داعشانەی ناوخۆمان‪ ،‬كە ئەوانیان خۆی كوشت‪ ،‬لەبەرئەوەی كافر بو یان لەناو حزبە ئیسالمییەكانی كوردستان‬

‫كەسانێك هەیە ئەگەر داعشیش نەبن‪،‬‬ ‫بەاڵم بیروبۆچونیان نزیكە‌و هەر ئەوانە‬ ‫رێخۆشكەر بون بۆ ئەوەی ئەو گەنجانە بچنە‬ ‫ناوداعش‪ ،‬بۆنمونە كەسێك دەچێتەسەر‬ ‫مینبەر دەڵێ‌ عەلمانیەت هەموی كافرە‪،‬‬ ‫ئەم حكومەتە عەلمانیە كەواتە حكومەت‬ ‫كافرە‪ ،‬پێویستە دەرچەیەك بكەینەوە بۆ‬ ‫جیهاد‪ ،‬ئەو كابرایە كەسێكی فێڵبازە‪،‬‬ ‫بەاڵم گەنجێكی هەرزەكار ئەو قسانە وەك‬ ‫دەقێك وەردەگرێ‌‪ ،‬وادەزانێ‌ قورئان وای‬ ‫گوتوە‪.‬‬ ‫ئەوەشیخستەڕو‪ ،‬بەتایبەت ئیسالمییەكان‬ ‫كە باسی جیهاد‌و خەالفەت‌و هیجرە دەكەن‬ ‫كە بەبڕوای ئەوان داعش ئەوەیكردوە‪،‬‬ ‫بۆیە ئەو گەنجە بۆ جیهاد دەچێتە ناو‬

‫تائێستا پارلەمان هیچ بەدواداچونێكی‬ ‫نەكردوە‬ ‫ئەندامێكی لیژنەی كاروباری پێشمەرگە‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان بە(چاودێر)ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬لەیەكێك لەدانیشتەكاندا داوامان‬ ‫لەسەرۆكی پەرلەمان كرد دانیشتنێك‬ ‫تایبەت لەسەر هۆكاری چونی گەنجانی‬ ‫ك��ورد بۆ نێو داع��ش ئەنجامبدەین‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی بزانین هۆكارەكان چین‪ ،‬چونكە‬ ‫هۆكارەكانی تێرۆر زۆرن‪ ،‬تاوەكو بزانین‬ ‫بۆچی ئ��ەو گەنجانە رۆیشتون ئەگەر‬ ‫سیاسی بێت ئایا بیروڕای ئازاد‌و جیاوازیی‬ ‫ئایدۆلۆژیا لەهەرێمی كوردستان نیە‬ ‫ی��ان قەدەغەیە ی��ان دەس��ەاڵت ب��اوەڕی‬ ‫بەدەستاودەستكردنی دەس��ەاڵت نیە‪،‬‬ ‫یاخود ئەگەر ئابورییە بزانین رێ��ژەی‬ ‫ه��ەژاری لەهەرێمی كوردستان چەندە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوكاتە سەرۆكی پەرلەمان وتی‬ ‫«ئ��ەو دانیشتنە پ��ەی��وەن��دی نیە بەو‬ ‫بابەتەوە»‪.‬‬ ‫ق��ادر وەت��م��ان وتیشی «بەشێوەیەكی‬ ‫رەسمی تائێستا داوای دانیشتن نەكراوە‬ ‫لە پارلەمان لەسەر چونی گەنجان بۆ‬ ‫ن��او داع��ش‪ ،‬ی��ان لێكۆڵینەوەی لەسەر‬ ‫بكەین‌و هۆكارەكانی پشت ئەوەی كە وای‬ ‫لەگەنجان كردوە بچنە ناو داعش‪ ،‬بۆیە‬ ‫تائێستا هیچ بەدواداچونێكمان نەكردوە»‪.‬‬ ‫وەت��م��ان ئ��ام��اژەی ب��ەوەش��ك��رد‪ ،‬چونی‬ ‫هەرگەنجێك لەهەر كۆمەڵێك بۆ ناو ئەو‬ ‫گروپانە مەترسییەكەی لەوەیە كەسی‬ ‫تر لەناو كۆمەڵدا بۆ خۆی رابكێشێ‌‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��ەگ��ەر ئ��ەو گەنجە بگەڕێتەوە‬ ‫بەئایدۆلۆژیایەكی توندوتیژی‪ ،‬بۆیە‬ ‫مەترسییەكان زۆر زۆرن‪ ،‬بەاڵم بڕیارە‬

‫««‬

‫سێ‌ مانگ كەمە بۆ چارەسەركردنی كۆمەڵێك‬ ‫كێشەی زۆر ئاڵۆزی نێوان بەغداد و هەولێر‬ ‫حامید موتڵەگ‪ ،‬لە لیستی ئیتیالفی نیشتیمانی‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬

‫سازدانی‪ :‬ستار باقی‬ ‫ئەندامێكی پارلەمانی عیراق‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫هەقە ماوەیەكی درێژتر مۆڵەت بدەینە عەبادی‪،‬‬ ‫چونكە عەبادی هاتۆتەسەر كۆمەڵێك قەیرانی‬ ‫بۆماوە‪ ،‬سێ‌ مانگ زۆر كەمە بۆ كۆمەڵێك‬ ‫كێشەی زۆر ئاڵۆز لەوانەش مادەی ‪ ،140‬چونكە‬ ‫دەبێت رەچاوی بەرژەوەندیی دانیشتوانی‬ ‫ناوچەكە بكرێت‪.‬‬ ‫حامید موتڵەگ‪ ،‬لە لیستی ئیتیالفی نیشتیمانی‬ ‫لەم دیالۆگە تایبەتەیدا لەگەڵ «چاودێر»‪،‬‬ ‫ئەوەشدەخاتەڕو‪ ،‬بڕینی موچەی فەرمانبەرانی‬ ‫هەرێم بۆ ماوەی ‪ 10‬مانگ كارێكی ناشایستەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم هۆكاری خودی‌و بابەتی لەپشتەوەیە‪،‬‬ ‫لەوانەش نەوت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬كێشەكانی هەولێر‌و بەغداد بە كوێ‬ ‫گەیشتون؟‬ ‫حامید موتڵەگ‪ :‬ئەگەر هەولێر‌و بەغداد نەگەنە‬ ‫رێككەوتن لە دانیشتنی ئاسایی هەردوال زەرەرمەند‬ ‫دەبن‪ ،‬بەاڵم گەشبینم بە چارەسەركردنی كێشەی‬ ‫نێوانیان‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەاڵم پتر لە ‪ 10‬مانگە حكومەتی عیراق‬ ‫موچەی فەرمانبەرانی نەناردوە؟‬ ‫حامید موتڵەگ‪ :‬راستە‪ ،‬هەرچەندە ئەوەیان‬

‫بڕینی موچەی‬ ‫فەرمانبەرانی هەرێم‬ ‫بۆ ماوەی ‪ 10‬مانگ‬ ‫كارێكی ناشایستەیە‬ ‫كارێكی ناشایستەیە‪ ،‬بەاڵم لەهەمانكاتیشدا‬ ‫هۆكاری خودی‌و بابەتی لەپشتەوەیە‪ ،‬لەوانەش‬ ‫نەوت‪ .‬لێرەوە دەمەوێت بڵێم ئێمە لەگەڵ هەمو‬ ‫چارەسەرێكداین ئەگەر لەچوارچێوەی یاسا‌و‬ ‫دەستوری عیراقدا بێت‪ ،‬هەروا بەرژەوەندیی هەمو‬ ‫گەالنی عیراق بەبێ‌ جیاوازی رەچاوبكات‪ ،‬نابێت‬ ‫كارێكی لەمجۆرە تا سەر بەردەوام بێت‪ ،‬چونكە‬ ‫كوردیش هەر برای ئێمەن‌و ئەوانیش وەك ئێمە‬ ‫عیراقین‪ ،‬لەگەڵ ئەوە نیم مافی هیچ كەسێك‬ ‫بخورێت‪ .‬هەڵبەت خۆغافلاڵندن‌و نەچونەسەر‬ ‫رێچكەی گ���ەڕان بەشوێن چ��ارەس��ەرك��ردن��ی‬ ‫كێشەكان‪ ،‬قەیرانەكانی نێوانیان ئاڵۆزتردەكات‪.‬‬ ‫بۆیە داوا لە لیستە كوردستانیەكانیش دەكەم‬ ‫بەشوێن چارەسەرێكەوەبن كە مافی ت��ەواوی‬ ‫گەالنی عیراق فەراهەم بكات‪.‬‬

‫چ��اودێ��ر‪ :‬ك��ورد بە مەرجی چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانیان لەگەڵ بەغداد‌و لەنێویشیاندا مادەی‬ ‫‪ ،140‬بەشداریان لە حكومەتەكەی عەبادیدا‬ ‫كردوە؟‬ ‫حامید موتڵەگ‪ :‬هەقە ماوەیەكی درێژتر مۆڵەت‬ ‫بدەینە عەبادی‪ ،‬چونكە عەبادی هاتۆتەسەر‬ ‫كۆمەڵێك قەیرانی بۆماوە‪ ،‬كە پێشتر كەڵەكەیان‬ ‫كردبو‪ ،‬پاشان سێ‌ مانگ بە راستی زۆر كەمە‬ ‫ب��ۆ كۆمەڵێك كێشەی زۆر ئ��اڵ��ۆز ل��ەوان��ەش‬ ‫مادەی ‪ ،140‬چونكە دەبێت لەوەیاندا رەچاوی‬ ‫بەرژەوەندیی دانیشتوانی ناوچەكە بكرێت چ كورد‬ ‫یان عەرەب یان هەر الیەنێكی دیكە بێت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬هادی ئەلعامری بەنیازی پێكهێنانی‬ ‫هێزێكی ه��اوش��ێ��وەی ه��ێ��زەك��ان��ی دیجلەیە‬

‫لەناوچەكانی ك��ەرك��وك‌و دەوروب����ەری‪ ،‬ئەمە‬ ‫خزمەت بە كێ‌ دەكات؟‬ ‫حامید م��وت��ڵ��ەگ‪ :‬پێكهێنانی ه��ەر هێزێك‬ ‫لەدەرەوەی یاسا‌و بە میزاجی شەخسی جگە لە‬ ‫زیان خزمەت بەهیچ كەسێك ناكات‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫كارێكی لەمشێوەش دەبێتەهۆی دابەشكردنی‬ ‫سەنتەری دەس��ەاڵت‌و الوازكردنی سەرچاوەی‬ ‫ب��ڕی��اردان‪ ،‬ك��ە ل��ەم رێ��گ��ەش��ەوە قەیرانەكان‬ ‫قوڵتردەكاتەوە‪ ،‬نەوەكو چارەسەریان بكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەالی لیستی ئەلعیراقیەوە‪ ،‬ناردنی‬ ‫هێزێكی بچوكی پێشمەرگە بۆ هاوكاری كوردانی‬ ‫خۆرئاوای كوردستان‪ ،‬چۆن دەبینن؟‬ ‫حامید موتڵەگ‪ :‬هیچ قسەیەك لەسەر ئەو بابەتە‬ ‫ناكەم‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەاڵم جەنابت ئەندامی لیژنەی بەرگری‌و‬ ‫ناوخۆی پارلەمانی عیراقیت؟‬ ‫حامید موتڵەگ‪ :‬وت��م هیچ لێدوانێك ن��ادەم‬ ‫لەوبارەوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬باشە كەی دەستدەكرێت بە ئازادكردنی‬ ‫شاری موسڵ؟‬ ‫حامید موتڵەگ‪ :‬ئێستا هێزە عیراقیەكان‌و پیاوانی‬ ‫خێڵ‌و هۆزە عەرەبیەكانی موسڵ لە كۆبونەوەدان‌و‬ ‫رەنگە لەئایندەیەكی نزیك بتوانرێت بڕیار لە‬ ‫ئازادكردنی ئەم شارە بدرێت‪.‬‬

‫یاداشتێك بۆ ئەم مەبەستە ئامادەبكەم‌و‬ ‫رێژەی یاسایی لەپەرلەمانتاران ئیمزای‬ ‫لەسەر بكەن تاوەكو دانیشتنێك لەسەر‬ ‫ئەو بابەتە ئەنجام بدەین‪.‬‬ ‫پالنێك بۆ گەڕانەوە داعشەكان‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬سەرۆكی لیژنەی ئاسایش‌و‬ ‫ن��اوخ��ۆ ل��ە پ��ارل��ەم��ان��ی ك��وردس��ت��ان‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬تائێستا دەزگا ئەمنیەكان‌و‬ ‫حكومەتی هەرێم هیچ ئامارێكی فەرمیان‬ ‫لەسەر چونی گەنجان بۆ ن��او داعش‬ ‫ب��ە پارلەمانتاران ن���ەداوە‌و ئامارێكی‬ ‫راستەقینەمان نیە‪.‬‬ ‫ئەیوب عبدواڵ‪ ،‬بۆ «چاودێر» وتیشی‬ ‫«ژمارەیان ‪ 250‬بۆ ‪ 300‬گەنجە لەهەمو‬ ‫شارو شارۆچكەكانیشی تێدایە‪ ،‬كەنزیكەی‬ ‫‪ 30‬كەسیان كوژراون‌و هەندێكیش لەوانە‬ ‫كە ‪ 30‬بۆ ‪ 40‬كەس دەبن وازیان هێناوە‪،‬‬ ‫لەداعش»‪.‬‬ ‫ئاشكراشیكرد‪ ،‬ئ��ەوان��ەش��ی تائێستا‬ ‫ماونەتەوە هیچ رێگایەكی دەربازبون‌و‬ ‫گەرانەوەیان رەنگە نەمابێ‌‪ ،‬بەنیازین‬ ‫ل��ەگ��ەڵ وەزارەت����ی ن��اوخ��ۆ دابنیشین‬ ‫كەوا هەوڵبدرێ‌ لێبوردنێك دەربكرێ‌‌و‬ ‫رێوشوێنی گەڕانەوەی ئەوگەنجانە دیاری‬ ‫بكرێ‌ كە دەیانەوێ‌ واز لەداعش بێنن‪،‬‬ ‫چونكە مەترسی ئ��ەوەی��ان هەیە كەوا‬ ‫دەستگیربكرێن بۆیە هەوڵدەدەین لەگەڵ‬ ‫كەس‌و كاریان قسەبكەین بۆگەڕانەوەی‬ ‫ئەو گەنجانە‌و دواتریش ئامادەبكرێنەوە‌و‬ ‫بۆ ئەوەی بچنەوە ناوە كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫ئەیوب‪ ،‬ئەوەشیخستەڕو‪ ،‬تائێستاش هیچ‬ ‫ئامارێكنیە الی ئێمە كە چەند گەنج‬ ‫گەڕاوەتەوە‪ ،‬بۆیە بڕیارە هەفتەی داهاتوو‬ ‫لەگەڵ ئەنجومەنی ئاسایش كۆببینەوە تا‬ ‫داوای ئەو رێوشوێنە بكەین بۆگەراندنەوەی‬ ‫ئ��ەو گەنجانە‌و وەزارەت����ی ئەوقافیش‬ ‫نوێنەری هەبێ‌‌و دواتریش رێنمایی بكرێن‌و‬ ‫لەالیەن ك��ەس‌و كاریشیانەوە كەفالەت‬ ‫بكرێن تاوەكو بگەرێنەوە ناو كۆمەڵگا‪.‬‬

‫لێكۆڵەرێكی‬ ‫ئەمەریكی بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫دژایەتیی ئەمریكا‬ ‫بۆ سەربەخۆیی‬ ‫كوردستان‪ ،‬دەگۆڕێت‬ ‫بۆ پشتگیری‬ ‫چاودێر – داستان ئاسۆ‪:‬‬

‫ئەندامێكی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ویڵسن لە واشنتن‪،‬‬ ‫پێیوایە‪ ،‬سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر سەربەخۆیی كوردستان‬ ‫گۆڕانكاری بەسەردا دێت‌و لە دژایەتیكردنی ئەو پرسەوە‬ ‫بەرەو ئەوە هەنگاودەنێت كە پشتگیریی لە سەربەخۆیی‬ ‫كوردستان بكات‪.‬‬ ‫مارینا ئۆتاوا‪ ،‬كە هاوكات پسپۆڕی پەیوەندییەكانی كوردو‬ ‫ئەمەریكایە‪ ،‬بە "چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬ئەگەرچی لەئێستادا‬ ‫سیاسەتی ئەمەریكا بەرامبەر كورد سەربەخۆی گۆڕانكاریی‬ ‫بەسەردا نەهاتوە‪ ،‬چونكە تا ئێستاش ویالیەتە یەكگرتوەكانی‬ ‫ئەمریكا دژی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستانە‬ ‫بەبێ گ��ەڕان��ەوە بۆ حكومەتی ن��اوەن��دی‪ ،‬ب��ەاڵم پێشهاتو‬ ‫روداوەكان ئەوەیان لێدەبینرێت كە ئەمەریكا گۆڕانكاریی لە‬ ‫پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ كورد ئەنجامبدات‪ .‬دەشڵێت‬ ‫"پشتیوانیكردنی ئەمەریكا بۆ هێزی پێشمەرگەو مەشقپێكردن‌و‬ ‫هەماهەنگی سەربازی ئاماژەیەكی گرنگن بۆ پشتیوانیكردنی‬ ‫ئەمەریكاو لە كوردستان"‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٩٠‬دو شةممة ‪2014/1١/٣‬‬

‫موسەننا ئەمین؛ وەاڵمی نائەمین‬ ‫بەشی لێكۆڵینەوەی ناوەندی‬ ‫رۆشنگەریی چاودێر‬ ‫بەشی سێیەم‬ ‫شەوی (‪ )2014/10/10-9‬تەلەفزیۆنی‬ ‫«رووداو» سیناریۆی رووداوێ��ك��ی‬ ‫بێ‌ بناغەی سازداو چەند رۆژێكیش‪،‬‬ ‫پ��رۆگ��رام‌و نەریتی تەلەفزیۆنەكەی‪،‬‬ ‫خستە ژێر پرسیارێكی قوڵتری میدیای‬ ‫ئ��ازاد‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا‪ ،‬ماوەیەكە‬ ‫كەناڵەكە‪ ،‬خەریكە دەمامكەكەی‬ ‫دەدڕێ‌‌و ن��اوەرۆك��ی م��ەرام��اوی��ان‪،‬‬ ‫بەرەبەرە باشتر دەردەكەوێ‌‪.‬‬ ‫س��ی��ن��اری��ۆك��ەش‪ ،‬ل��ەب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی‬ ‫راستەوخۆی خۆیانەوە‪ ،‬لەگەڵ (مەال‬ ‫بەختیار)دا ئەنجامیاندا‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ت��ی��ری ب��ەرن��ام��ەك��ە ه��ەڵ��ب��ەزی��ەوە‬ ‫دژی ش��اش��ەك��ەی خ��ۆی��ان‪ ،‬بۆیە‪،‬‬ ‫پێشكەشكەری بەرنامەكە‪ ،‬ناچار‬ ‫ك��راوە‪ ،‬ی��ان ن��اچ��ارب��ووە‪ ،‬وەاڵمێكی‬ ‫پرسیارێكی خۆی‪ ،‬لەڕێڕەوی وەاڵمەكان‬ ‫دەربهاوێ‌‌و بەبانگێهشتكردنی چوار‬ ‫میوان‪ ،‬بەرنامەیەكی تایبەتی لەسەر‬ ‫ب��ك��ات‪ ..‬یەكێكیش ل��ەوان��ە لەگەڵ‬ ‫«د‪.‬موسەننا»‪ ،‬كە خ��ۆی یەكێكە‬ ‫لەكێشە دروستكەرەكانی چەند ساڵی‬ ‫رابردوو‪ ،‬بەڵكو لەو كەسانەیە‪ ،‬ئۆباڵی‬ ‫قوڵكردنەوەی خۆپیشاندانەكەی (‪)17‬‬ ‫ی شوباتی دەكەوێتە ئەستۆ‪ .‬وتارە‬ ‫ئاگراویەكانی ئەوو كەسانی وەكو ئەو‬ ‫بون‪ ،‬لەژێر كاریگەری ئیخوانەكانی‬ ‫میسرو واڵتانی عەرەبی‪ ،‬هانی بەشێكی‬ ‫خۆپیشاندەرانیان دەدا‪ ،‬یاسا پێشێل‬ ‫بكەن‌و هەڵمەت بەرنە سەر پۆلیس‌و‬ ‫ئاساییش‪ ،‬سەرەنجامیش دەزانین‪،‬‬ ‫دەیان رۆڵەی ئەم گەلەو سلێمانی‌و‬ ‫دەوروب��ەری‪ ،‬كرانە قوربانی كاڵفامی‬ ‫سیاسی موسەننا ئاساكان‪ .‬جێی‬ ‫خۆیەتی بپرسین لەناو سەدان كادرو‬ ‫س��ەرك��ردەی هێزە ئیسالمییەكان‪،‬‬ ‫بۆچی رووداو گڕگڕ د‪.‬موسەننا دەباتە‬ ‫پشتی شاشە؟ دیارە باشیان ناسیوە‪،‬‬ ‫كە گۆڵمەزسازە!‬ ‫لەكەناڵی «رووداو» وایە‪ ،‬دەتوانێ‌‪،‬‬ ‫بەسیناریۆسازییەك تەنها لەسەر‬ ‫چاوپێكەوتنێك‪ ،‬راستییەكانی مێژوو‬ ‫چەواشە بكات‌و چۆنی بوێ‌‪ ،‬نەوەكانمان‬ ‫فریو بدات‪ .‬بەدڵنییاییەوە ئەمەیان‬ ‫بۆ ناچێتەسەر‪ .‬چونكە هێشتا گۆڕی‬ ‫شەهیدەكان‪ ،‬دژی تیرۆریستەكان‪،‬‬ ‫خوێنی پێشمەرگە شۆڕشگێڕەكانی‬ ‫یەكێتیی ل��ێ دادەچ����ۆڕێ‌‪ .‬دەری��ش‬ ‫كەوت‪ ،‬بەپیالن‌و شەڕو هەڵگەڕانەوە‬ ‫یەكێتیی تێك ناشكێ‌‪ .‬بۆیە‪ ،‬دوژمنانی‬ ‫ئازادی دەیانەوێ‌ زەمینەی دواكەتوی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بمێنێ‌‌و لەو رێگەیەوە‪،‬‬ ‫درێ���ژە ب��ەدوژم��ن��ای��ەت��ی یەكێتیی‌و‬ ‫دیموكراتخوازان بدەن‪.‬‬ ‫ب��اب��زان��ی��ن‪ ،‬ل��ەب��ەش��ی سێهەمی‬ ‫وەاڵمەكانمدا‪ ،‬ئەم بەڕێزە خوێنەر‬ ‫چۆن چەواشە دەكات؟‬ ‫موسەننا‌و سەلەفییەت‬ ‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬هەوڵی زۆری داوە وای‬ ‫پیشانبدات ك��ە گ��وای��ە‪ ،‬خ��ۆی زۆر‬ ‫لەچەمكی سەلەفیەت شارەزایە‌و مەال‬ ‫بەختیاریش ناشارەزا‪ .‬دەڵێ‌‪( :‬پاشان‬ ‫ئێمە دەب���ێ‌ ب��اس لەرۆشنبیری‌و‬ ‫عەقڵیەتێك بكەین كە تائێستا وشەی‬ ‫سەلەفی لەجێگەی خۆی بەكارناهێنێ‌)‪.‬‬ ‫ئ���ەدی‪ ،‬د‪.‬م��وس��ەن��ن��ا‪ ،‬خ��ۆی چۆن‬ ‫لەجێگەی خۆی سەلەفیەت بەكاری‬ ‫دێنێ‌‪ .‬بەمشێوەیە رونیدەكاتەوە‪ ،‬كە‪:‬‬ ‫(سەلەفییەت ناوە بۆ قوتابخانەیەكی‬ ‫فكری دیاریكراو‪ ،‬كە ئێمە سەلەفی‬ ‫عیلمیمان هەیە‪ ،‬سەلەفی جیهادی‌و‬ ‫قیتالیمان هەیە‪ .‬سەلەفییە جیهادی‌و‬ ‫قیتالییەكانیش بەعزێكیان وەك‬ ‫خەواریج‌و داعشن‪ ،‬بەعزێكیشان ڕەنگە‬ ‫توندڕەو بن بەاڵم ناگەنە ئاستی ئەو‬ ‫توندڕەوییەی كە داع��ش هەیەتی‪.‬‬ ‫سەلەفیەتی مورجیئەو ئەم بەزمانەی‬

‫ترمان هەیە كە ن��اوی خۆیان ناوە‬ ‫سەلەفی)‪.‬‬ ‫ج��ارێ‌‪ ،‬سەلەفی عیلمی كامانەن؟‬ ‫خۆزیا‪ ،‬تەنها نمونەیەكی لەسەلەفی‬ ‫عیلمی بهێنایەتەوە‪.‬‬ ‫ل��ەئ��ای��ن‪ ،‬ع��ەق��ی��دە‪ ،‬ف��ەل��س��ەف �ە‌و‬ ‫ئایدۆلۆژیەتیشدا‪ ،‬سەلەفی هەیە‪.‬‬ ‫ئەمەیان راستە‪ ،‬بەاڵم سەلەفی عیلمی‬ ‫یانی چ��ی؟ خ��ۆی (عیلم‪ -‬زانست)‬ ‫تێكدانی بناغەی سەلەفیەتە‪ .‬تەنانەت‬ ‫لەزانستە مرۆییەكانیشدا علم‌و علمیەت‬ ‫گرنگە‪ .‬بەاڵم سەلەفیەت‌و عیلم كوجا‬ ‫مەرحەبا؟ لەو شوێنەدا عیلم هەبێ‌‪،‬‬ ‫یان میتۆدی زانستی كە هاتە ئاراوە‪،‬‬ ‫سەلەفییە جۆراوجۆرەكان هەرەس‬ ‫دێنن‪ .‬عیلم‪ ،‬بەقۆناغی كالسیكی‌و‬ ‫نوێگەریدا تێدەپەڕێ‌‪ ،‬بەاڵم عیلمی‬ ‫سەلەفیمان ن��ەب��ی��س��ت��ووە‪ .‬ئەگەر‬ ‫مەبەستی بەڕێزیشیان ئەوەیە كە‬ ‫لەناو ئیسالمییەكاندا‪ ،‬سەلەفی هەیە‪،‬‬ ‫دەیەوێ‌ سەلەفییەت عیلمیانە بەدی‬ ‫بێنێ‌‪ ،‬دەپرسین‪ :‬ئەگەر بویسترێ‌‬ ‫گەوهەری ئیسالم‌و قورئان‪ ،‬عیلمیانە‬ ‫پەیڕەو بكرێ‌‪ ،‬ئەمەیان بۆ ناو بنرێ‌‬ ‫سەلەفیەتی عیلمی‪ .‬پێویستە ناوبنرێ‌‬ ‫ئیسالمی نوێخواز‪ .‬ئەمەیان كارێكی‬

‫ئیسالمییەكان دەوت���رێ‌‪ .‬سەلەفی‬ ‫هەیە توندڕەوی جیهادییە‪ .‬هەشە‪،‬‬ ‫نەرمڕەوی مەزهەبییە‪ .‬دیارە‪ ،‬سەلەفی‬ ‫خۆكوژیش‪ ،‬ترسناكەكانیانە‪ .‬واتا‪:‬‬ ‫سەلەفیەت‪ ،‬كە لەبنچینەدا‪ ،‬لەیاخی‬ ‫بونی (خ��واری��ج)وە سەریهەڵداوە‪،‬‬ ‫لەكێشمە كێشەكانی ناو دەس��ەاڵت‌و‬ ‫چۆنیەتی سەپاندنی دەس��ەاڵت��ەوە‬ ‫چەكەرەی كردووە‪.‬‬ ‫ه���ەرالی���ەك ب����اوەڕی ب��ەدەس��ەاڵت��ی‬ ‫خەالفەت هەبێ‌‌و‪ ،‬بیەوێ‌ ژیان‌و كۆمەڵ‌و‬ ‫سیستەم بۆ ئەو سەردەمە بگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫ئەم الیەنانە‪ ،‬توندڕەوبن‌و هەنا بۆ‬ ‫چ��ەك‪ ،‬كوشتن‌و خۆ كوشتن بەرن‪،‬‬ ‫یان سیاسەتی تۆقاندن بگرنەبەر‪،‬‬ ‫سەلەفین‪.‬‬ ‫هەرالیەكی تر‪ ،‬ئایدۆلۆژیەت‌و عەقیدەی‪،‬‬ ‫بەنەرمڕەویش‪ ،‬نەخێر بەالفلێدانی‬ ‫ئ��ازادی‌و مەدەنیخوازیش‪ ،‬ئامانجیان‬ ‫دی��س��ان ژی��ان��دن��ەوەی سیستەمی‬ ‫سەدەكانی ن��اوەڕاس �ت‌و سەپاندنی‬ ‫دەق��او دەق��ی‪ ،‬دەق‌و شەریعەت بێ‌‪،‬‬ ‫بێ‌ گۆڕانكاری‌و رەخنەی مێژویی‪،‬‬ ‫بێ‌ ئ��ازادی بیكردنەوەی هاوچەرخ‪،‬‬ ‫بێگومان ئ��ەم ج���ۆرە الی��ەن��ان��ەش‪،‬‬ ‫سیاسەت‌و بەرنامەیان‪ ،‬لەگەوهەردا‪،‬‬

‫جیهانی ئیسالمی‪ ،‬ی��اوەك��و دەق‪،‬‬ ‫چ دەس��ەاڵت��ێ��ك��ی داوەت����ە م��ێ��ژووی‬ ‫دەسەاڵتەكانی ئیسالم‪ ،‬یان (فقە)‬ ‫چۆن دەسەاڵتی (دەق)ی لەمێژوودا‬ ‫گ��ۆڕی��وە ب��ۆ دەس���ەاڵت���ی م��ێ��ژووی‬ ‫ب���ەردەوام���ی ك��ۆی دەس��ەاڵت��ەك��ان��ی‬ ‫ئایینی‪ ،‬ئاكام‪ :‬دەق‪ ،‬فقە‌و ئیجتهاد‪،‬‬ ‫ئەمانەش‪ ،‬دەبێ‌ چۆن شیبكرێنەوە‌و‬ ‫هەڵەكانی دەربخرێن‪ ،‬ئەم مشتومڕانە‬ ‫هیچیان الی ئیسالمییە دۆگمەكان‬ ‫قبوڵ ناكرێ‌‪ .‬ئەمانە‪ ،‬پێیانوایە‪ ،‬هەموو‬ ‫رۆچونێك بەمێژوودا‪ ،‬توێژەر ناچار‬ ‫دەك��ات‪ ،‬رەخنە لەئیسالم‌و مێژووی‬ ‫ئیسالمی ب��گ��رێ‌‪ .‬رەخنەگرتنیش‬ ‫لەمێژووی ئیسالم‪ ،‬دوایین ئەركیش‬ ‫نییە‪ ،‬ب��ی��ری ل��ێ��ب��ك��ەن��ەوە‪ .‬بۆیە‪،‬‬ ‫ل��ەم��ێ��ژووی ئیسالمیەكاندا‪ ،‬تەنها‬ ‫ش��ان��ازی هەیە بەمێژووی ئیسالم‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئیسالمی بەرایی‌و بەرایی‬ ‫دەس����ەاڵت س��ەپ��ان��دن��ی ئیسالمی‪.‬‬ ‫رەخنەگرتن‪ ،‬یان پیاچونەوەی رەخنە‬ ‫گرانە لەو مێژووە‪ ،‬الیەنیكەمی وشیاری‬ ‫مێژوویی الی زۆربەی نوسەرانی هێزە‬ ‫ئیسالمییە پابەندەكان بەئایدۆلۆژیەتی‬ ‫ئیسالمی دروست نەكردووە‪ .‬لەمەش‬ ‫خراپتر‪ ،‬هەر نوسەرو روناكبیرێك‪،‬‬

‫زۆر باشیشە‪.‬‬ ‫وەكو تر‪ ،‬راستە سەلەفیەت پێناسەیەكی‬ ‫ئ��اڵ��ۆزی ه��ەی��ە‪ .‬ب���ەاڵم ن��اش��ك��رێ‌‪،‬‬ ‫ك��وت‌و مت‪ ،‬لەهەر بوارێكی زانستە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی ئاین‪ ،‬مەزهەب‪،‬‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆژی��ەت‌و دەس��ەاڵت��دارێ��ت��ی��دا‪،‬‬ ‫سەلەفیە راستەقینەكان‪ ،‬دەستنیشان‬ ‫ن��ەك��رێ‌‪ .‬سەلەفیەت‪ ،‬لەسەلەفەوە‬ ‫هاتووە‪ .‬هەر لەسەرەتاوە‪ ،‬ئیشكالیەت‬ ‫لەسەر چاوكی سەلەفیەت هەیە‪ .‬ئایە‬ ‫چاوگەكەی دەقی پیرۆزە‪ ،‬یان (اجماع‌و‬

‫دەچێتە خزمەتی سەلەفیەتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم شێوازی كاركردنیان جیاوازە‪.‬‬ ‫ناشبێ‌ بیرمان بچێتەوە كە لەناو ئەم‬ ‫مەدرەسە سەلەفییە نەرمڕەوانەشەوە‪،‬‬ ‫لەهەلومەرجی تایبەتیدا‪ ،‬سەلەفی‬ ‫توندڕەو سەرهەڵدێنن‪.‬‬ ‫خۆ نكوڵی ل��ەوە ناكرێ‌ كە دوای‬ ‫هاتنەئارای (ف��ق��ە)وە‪ ،‬كە فقهیش‬ ‫ل��ەڕێ��رەوی دەس��ەاڵت��ی بەكارهێنانی‬ ‫ئیسالمدا‪ ،‬هێنراوەتە ئارا‪ ،‬بەرە بەرە‪،‬‬ ‫(فقە) كراوەتە هاوتای (نص‪ -‬دەق)‬

‫بیەوێ‌ بەمیتۆدی هەڵسەنگاندنی‬ ‫رەخنەگرانەی مێژوو‪ ،‬رووداوەك��ان��ی‬ ‫م��ێ��ژووی ئیسالم‪ ،‬دەس��ەاڵت��ەك��ان��ی‬ ‫(دەق)‌و (فقە) لەمێژوودا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هەژمونی دەق‌و فقە مێژوو لەسەر‬ ‫مێژوو‪ ،‬بتوێژێتەوە؛ یان هۆكارەكانی‬ ‫س��ورەت��ەك��ان��ی ق��ورئ��ان‪ ،‬داستانە‬ ‫ب��اس��ك��راوەك��ان��ی ن��او س��ورەت��ەك��ان‪،‬‬ ‫ناكۆكیەكان لەناو سورەتەكان لەسەر‬ ‫ئاینەكانی مەسیحی‌و جولەكە‪ ،‬یان‬ ‫وردەكارییەكانی ئایەتەكانی (ناسخ)‌و‬ ‫(منسوخ) هەڵبسەنگێنێ‌‪ ،‬كە بۆچی‬ ‫ئایەت‌و سورەتەكان وای��ان لێكراوە‪،‬‬ ‫لەو مەسەالنە كەمێكیش بكۆڵێتەوە‪،‬‬ ‫ب��ی��ەوێ‌‌و ن��ەی��ەوێ‌‪ ،‬تۆمەتێكی بۆ‬ ‫هەڵدەبەستن‪ .‬ب��ەدژە دی �ن‌و‪ ،‬لەدین‬ ‫هەڵگەڕاوەو الدان لەدین‪ ..‬هەتا رادەی‬ ‫حەاڵڵكردنی خوێنی ئەقڵی رەخنەگر‪،‬‬ ‫تۆمەتی بۆ ریز دەكرێ‌‪.‬‬

‫بەردەبارانكردنی هەتا مەرگی ژنی‬‫لەڕەوشت الدەر‪.‬‬ ‫ئەم بڕیارە شەرعیانەی ئیسالم‪ ،‬لەم‬ ‫سەردەمەدا‪ ،‬جێبەجێكردنیان دەچێتە‬ ‫خانەی تاوان‪.‬‬ ‫بەپێی یاسا دانراوەكان‪ ،‬مەحاڵە یاسا‬ ‫رێگە بدات دەستی دز‪ ،‬لەسەر دزینی‬ ‫كولێرەیەك‪ ،‬یان جوتێ‌ پێاڵو‪ ،‬یان‬ ‫تەنانەت دزینی بانقێكیش ببڕدرێ‌‪.‬‬ ‫كاری وا ل��ەرۆژئ��اوادا‪ ،‬حكومەتەكان‬ ‫لەناو دەبات‪.‬‬ ‫ی��ان مەیخۆر‪ ،‬ل���ەرۆژئ���اوادا‪ ،‬نەخێر‬ ‫لەرۆژهەاڵتیشدا‪ ،‬جەڵدەكاری بكرێ‌‪..‬‬

‫هەرچی توێژینەوەی ئیسالمناسی هەیە‪ ،‬هەمویان جەختدەكەنەوە‪،‬‬‫كە زۆربەی رەوتە سەلەفییە توندڕەوەكان‪ ،‬لەمەدرەسەی ئیخوانەكانی‬ ‫میسرەوە‪ ،‬لەناو میسرو دەرەوەی میسردا‪ ،‬سەریان هەڵداوە‪ .‬تەنانەت‬ ‫رابەرانی بزوتنەوەی ئیسالمیش لەهەڵەبجەدا‪ ،‬لەپەنجاكاندا‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئیخوانەكان بون‪ .‬پاشان‪ ،‬لەسەر بیروڕای جیاوازو رەتكردنەوەی‬ ‫ئەندێشەی بەزاندنی سنورەكانی نەتەوەو نیشتمان‪ ،‬بەڵكو ب ‌ێ‬ ‫هەڵوێستیان بەرامبەر كارەساتە جەرگبڕەكانی ئەنفال‌و هەڵەبجەو‬ ‫كوردستان‪ ،‬لێیان جودا بونەتەوە‪ .‬ئەوانەی لەگەڵ ئیخوانەكانیشدا‬ ‫مانەوە‪ ،‬سەركردەكانی یەكگرتوو بون‬

‫ێ گەوهەری ئیسالم‌و‬ ‫ئەگەر بویستر ‌‬ ‫قورئان‪ ،‬عیلمیانە پەیڕەو بكرێ‌‪ ،‬ئەمەیان‬ ‫ێ سەلەفیەتی عیلمی‪ .‬پێویستە‬ ‫بۆ ناو بنر ‌‬ ‫ێ ئیسالمی نوێخواز‬ ‫ناوبنر ‌‬ ‫قیاس)ە‪ .‬چونكە دەستەواژەكە‪ ،‬دوای‬ ‫چەندین دەهە لەسەرهەڵدانی ئیسالم‌و‬ ‫دەق‌و ف���ەرم���ودەك���ان‪ ،‬چ��ەك��ەرەی‬ ‫ك���ردووە‪ .‬س��ەل��ەف‪ ،‬وات���ا‪ :‬راب���ردوو‬ ‫خ��وازەك��ان‪ .‬مەبەستیش لەرابردوو‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی رابوردوی دەقە‪ ،‬دەقاودەق‪.‬‬ ‫هەموو هێزێكی ئاینی‪ ،‬مەزهەبی‪،‬‬ ‫یان ئایدۆلۆژی‪ ،‬بیەوێ‌ كوت‌و مت‪،‬‬ ‫ژیانی ئێستاو‪ ،‬پەیوەندی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ئێستا‪ ،‬یان سیستەمی سیاسی ئێستا‪،‬‬ ‫بگێڕێتەوە بۆ دواوەو ژیان لەقاڵبی‬ ‫ب��ۆچ��ون‪ ،‬سیستەم‪ ،‬ئایدۆلۆژیەت‪،‬‬ ‫مەزهەب‌و ئاینی سەدەكانی رابوردوو‬ ‫بدات‪ ،‬ئەم جۆرە الیەنانە سەلەفین‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ئێستا‪ ،‬ئ��ەم دەس���ت���ەواژە‌و‬ ‫ب���اوەڕداری���ە‪ ،‬ب���ەزۆری ب��ە بەشێكی‬

‫لەپەیڕەوكردنی ئیسالم‌و شەریعەو‬ ‫حوكمڕانیدا‪ .‬گەرچی (فقە) هەرگیز‪،‬‬ ‫بەپێی لێكدانەوەی زانستی‪ ،‬ناشێ‌‬ ‫بكرێتە دیوێكی دیكەی (دەق)‌و بێ‌‬ ‫مشتومڕ بسەپێنرێ‌‪ .‬چونكە (فقە)‬ ‫ئاكامی پێویستییەكانی دەس��ەاڵت‌و‬ ‫بەڕێوەبردن‌و تەحەكوم لە سەراپای‬ ‫ژیان‌و كۆمەڵ‪ ،‬كە لەدەقدا‪ ،‬ئاماژەیان‬ ‫پێنەدراوە‪ ،‬داهێنراوە‪ .‬بەاڵم (دەق)‬ ‫دی����ارە‪ ،‬پێش ئ��ەو پێویستیانە‪،‬‬ ‫ب��ەن��ێ��ردراوی ئ��اس��م��ان�ی‌و سروشت‬ ‫دانراوە‪ .‬نەك ئیجتهاد‪.‬‬ ‫ك���ێ���ش���ەی گ��������ەورەی ن���وس���ەرو‬ ‫بڕوانامەدارەكانی هێزە ئیسالمییەكان‪،‬‬ ‫هەستی توێژینەوەی مێژوویی‪ ،‬یان‬ ‫هەڵسەنگاندنی رووداوە مێژوییەكانی‬

‫رەخنەو ئەقڵی بلۆكبەند‬ ‫رەخ��ن��ەگ��رێ��ك‪ ،‬كاتێك رووب����ەڕووی‬ ‫ئ��ەن��دێ��ش��ەی بلۆكبەندی هەندێك‬ ‫لەرەخنەگرانی ئیسالمی دەبێتەوە‪،‬‬ ‫كە رێگرن لەكرانەوەی ئەقڵ‪ .‬لەئازادی‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوە‪ .‬ئ��ەم ئیسالمخوازە‬ ‫كۆنخوازانە كە ئامادەنابن‌و نین الیەنی‬ ‫كەمی میتۆدی رەخنەی زانستی قبوڵ‬ ‫بكەن‪ ،‬بەتایبەتی لەسەر شەریعەت‌و‬ ‫سەپاندنی دەق‌و فقە‪ ،‬ئیتر دەرگاكانی‬ ‫دیالۆگ دادەخرێ‌‪ .‬رەخنەگری دونیایی‬ ‫چ��ی ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو چ��ەم �ك‌و ب��ڕی��ارە‬ ‫شەرعیانەی قورئان‪ ،‬لەم سەردەمەدا‬ ‫بكات‪ ،‬كە تیایدا ئەم پەیڕەوە نەگۆڕانە‬ ‫چەسپیون‪:‬‬ ‫بڕینی دەستی دز؛‬‫‪-‬جەڵدەكاری مەیخۆر؛‬

‫ئاخر ئەم یاسایە‪ ،‬سەدەی حەوتەمی‬ ‫پێش زاین سەپێنراوەو دوای ئەوەش‬ ‫سەدان ساڵ پەیڕەوكراوە‪ ،‬مەعقولە‬ ‫ئێستا‪ ،‬بەیاسا‪ ،‬لەزۆربەی واڵتاندا‪،‬‬ ‫كارگەی ویسكی‪ ،‬بیرە‪ ،‬ئارەق‌و هەموو‬ ‫چەشنە خواردنەوەیەكی تر‪ ،‬مۆڵەتی‬ ‫پ��ێ��دەدرێ‌‪ ،‬ملیارەها مرۆڤیش مەی‬ ‫دەخۆنەوە‪ ،‬چ مەعقولیەتێكی تیایە‪،‬‬ ‫مەیخۆرەكان جەڵدەیان لێبدرێ‌؟ ئاخر‬ ‫چ��ۆن چۆنی ل��ەرۆژئ��اوادا دەتوانرێ‌‬ ‫یاسای جەڵدەكاری بەكاربهێندرێ‌‪.‬‬ ‫لە(‪)%90‬ی خەڵكەكە‪ ،‬بەڵكو زیاتریش‬ ‫دەخۆنەوە‪ .‬حاكم‌و پۆلیس دەخۆنەوە‪.‬‬ ‫ت��ەن��ان��ەت قەشەكانیش زۆرب��ەی��ان‬ ‫شەراب دەخۆنەوە‪ ،‬دەی ئەو یاسایە‬ ‫ل��ەرۆژئ��اوادا چ��ۆن چۆنی جێبەجێ‌‬ ‫دەكرێ‌؟ بەپێی پێوەرەكانی شەریعەت‬ ‫بێ‌‪ ،‬كە كتومت‪ ،‬بێ‌ دەستكاری بۆ‬ ‫ئ��ەم دونیاو ئ��ەو دونیاش دان��راوە‪،‬‬ ‫ئ��ەو ملیارەها خەڵكە‪ ،‬ق��رچ قرچ‬ ‫ل��ەدۆزەخ��دا‪ ،‬دەسوتێنرێن‪ .‬دەشێ‌‪،‬‬ ‫باوەڕ بەئەحكامی شەرعی وابكرێ‌؟‬ ‫خۆ ناشكرێ‌ بگوترێ‌‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫رۆژئاواش (فتح) دەكرێ‌‪ ،‬هەنگێنێ‌‪،‬‬ ‫شەریعەتی ئیسالمیش دەسەپێنرێ‌‪.‬‬ ‫ئەم چاوەڕوانیەی (فتح)ی رۆژئ��اواو‬ ‫ئەمریكای التین‌و ت���ەواوی واڵتانی‬ ‫نائیسالمی ـ مەگەر ئەم ژیانە لەناو‬ ‫بچێ‌‌و سەرلەنوێ‌ ژیانێكی دیكە دروست‬ ‫بكرێتەوەو (خ��ودا) جگە لە ئایینی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬سەرپشكی هەڵبژاردنی‬ ‫ئایینی دی��ك��ە‪ ،‬هەڵوەشێنێتەوە‪،‬‬ ‫ئینجا (فتح)‌و (دەق)‌و (فقهو) و‬ ‫(ش��ەری��ع��ەت)ی ئیسالمی جێبەجێ‌‬ ‫دەكرێ‌‪ .‬نەخێر واز لەرۆژئاوا بێنین‪،‬‬ ‫ئ��ەی ل��ەرۆژه��ەاڵت��دا چ��ۆن جێبەجێ‌‬ ‫دەك��رێ‌‪ .‬بۆنموونە‪ :‬میسر‪ ،‬لوبنان‪،‬‬

‫سوریا‪ ،‬تونس‌و مەغریب‪ ،‬خواردنەوە‬ ‫تیایاندا باوە‪ .‬شوێنی رابواردنی شەوان‬ ‫باڵوە‪ .‬مەعقولە دەیان ملیۆن كەس لەم‬ ‫واڵتانە لەسەر مەیخواردن سزابدرێن؟!‬ ‫بەدڕەوشتی‪ ،‬وەكو لەشفرۆشی كارێكی‬ ‫قێزەونە‪ ،‬چ بۆ ژن‌و چ بۆ پیاو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مەحاڵە ئێستا‪ ،‬یاسای «رەج��م»ی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست‪ ،‬ئەویش تەنها‬ ‫لەناو ئیسالمدا كراوە‪ ،‬وەكو یاسایەكی‬ ‫ب��او‪ ،‬بسەپێندرێ‌‪.‬ئێستا لەمیسر‪،‬‬ ‫توركیا‪ ،‬لوبنان‪ ،‬ئەندۆنیسیا‪ ،‬مالیزیا‪،‬‬ ‫مەغریب‪ ،‬تونس‪ ،‬سەربەستی ژنان‬ ‫قەدەغە بكرێ‌‌و شەریعەتی رەجمكردن‬ ‫بسەپێندرێ‌‪ ،‬دەبێ‌ گۆڕستانی دەیان‬ ‫ملیۆن ژن ئاوەدان بكرێتەوە!! بەڵكو‬ ‫هی نێربازانیش‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر ئ��ەم دی��اردان��ەدا‪ ،‬لەناو‬ ‫حەشیمەتی ئێستای ئ��ادەم��ی��زاددا‪،‬‬ ‫پێویستە رێوشوێنی پ����ەروەردەو‬ ‫چ��ارەس��ەری گونجاوتر بدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫زۆرت��ر رۆح‌و س��ۆزی م��رۆڤ بكرێتە‬ ‫ئامانجی ئاسودەیی ئایینی‪ ،‬نەك سزای‬ ‫جەستەیی‪ .‬ن��ەك وەك��و سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاستی شەریعەت سەپاندن!‬ ‫چاكە‪..‬رەخنەگری هاوچەرخ‪ ،‬لەبەرامبەر‬ ‫ئەو شەریعەت‌و لەرووبەڕوبوونەوەی‬ ‫ئەقڵە بلوكاویەكاندا‪ ،‬چی بكات؟‬ ‫بێدەنگ بێ‌ بەرامبەر ئەو دەقانە‪..‬‬‫ناكرێ‌‪.‬‬ ‫رەخنەبگرێ‌ لەو دەقانە‪ ،‬دەترسێ‌‪.‬‬‫داوای جێبەجێكردنیان بكات‪ ،‬بەتاوان‬‫دەژمێردرێ‌‪.‬‬ ‫داوای هەڵپەساردنیان بكات‪ ،‬بەدژی‬‫ئاین باسدەكرێ‌‪.‬‬ ‫ل��ەن��ێ��وان ئ��ەق �ڵ‌و ن��ەق��ڵ‪ ،‬لەنێوان‬ ‫دونیاو دی��ن‪ ،‬لەنێوان ژیاندۆستی‌و‬ ‫مەرگدۆستی‪ ،‬لەنێوان ئارەزووەكان‌و‬ ‫روحی كۆیلەدا‪ ،‬لەنێوان شەریعەت‌و‬ ‫یاسا دانراوەكانی دیموكراسیەتدا‪..‬‬ ‫ل��ەن��ێ��وان چەمكەكانی سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست‌و فەلسەفە هاوچەرخەكانی‬ ‫سەدەی نوێدا‪ ،‬رەخنەگر‪ ،‬بێدەنگ بێ‌‪،‬‬ ‫یان دەنگی دلێر بێ‌؟ چی بكرێ‌‪ ..‬ئەی‬ ‫دادو بێداد؟!‬ ‫ئیسالمی رەسەن‌و ترساندن‬ ‫د‪.‬م��وس��ەن��ن��ا‪ ،‬ب���ەن���اوی ئیسالمی‬ ‫رەس����ەن����ەوە‪ ،‬ل���ەب���ەرام���ب���ەر ئ��ەو‬ ‫كێشمەكێشە زۆرو زەبەندە‪ ،‬پێویستە‬ ‫چارەیەكمان بۆ بدۆزێتەوە‪ .‬با بەناوی‬ ‫ئیسالمی رەسەنەوە‪ ،‬نەمان ترسێنێ‌؛‬ ‫ه��ەق��وای��ە‪ ،‬رێ��گ��ەم��ان ب��دەن رەخنە‬ ‫بگرین‪ ،‬ملمالنێ‌ بكەین‪ ،‬راستییەكان‬ ‫بڵێین‪ .‬ناكرێ‌ رەسەن‌و رەسەنایەتی‪،‬‬ ‫بكرێتە لەمپەری ب��ەردەم گۆڕانكاری‬ ‫لە‪ :‬چەمكەكان‪ ،‬ئاڵوگۆڕی جومگەكان‪،‬‬ ‫رێگرتن لەوەرچەرخانەكان‪.‬‬ ‫ن��اك��رێ‌‪ ..‬ئ��ەم نوسەرو روناكبیرانە‬ ‫نیو س��ەدە زیاترە‪ ،‬خۆیان لەئاست‬ ‫ئەركە ئەقاڵنییەكاندا‪ ،‬لەئاست رەخنە‬ ‫زانستییەكاندا‪ ،‬لەئاست فەلسەفەی‬ ‫هاوچەرخ‌و گۆڕانكارییەكانی جیهاندا‪،‬‬ ‫لەئاست دەستكەوتە تەكنەلۆژییە‬ ‫زۆر‌و زەبەندەكانی رۆژئ��اوادا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەسەردەمی ئینتەرنێت‌و سەتەالیت‌و‬ ‫یوتوب‌و تەكنیكی بێڕادە پێشكەوتودا‪،‬‬ ‫بەناوی ئیسالمی رەس��ەن‌و ئیسالمی‬ ‫میانەڕەو و ئیسالمی مەدەنیخواز‪،‬‬ ‫رەخنەی راستەقینەیان لەبنچینەكانی‬ ‫فەلسەفەی ئ��ی��س�لام‌و‪ ،‬حوكمڕانی‬ ‫ئ��ی��س�لام‌و‪ ،‬ش��ەری��ع��ەت��ی ئیسالم‬ ‫نەبێ‌‌و هەوڵی جیاكردنەوەی الیەنی‬ ‫پ��ۆزەت��ی �ڤ‌و نەگەتیڤی كەلەپوری‬ ‫ئیسالم لە(‪)1400‬ساڵدا نەدەن؛ بەڵكو‬ ‫هێندەی دوژمنایەتی ئەقڵی كراوەو‬ ‫ئ��ازادی وی��ژدان دەك��ەن‪ ،‬زۆر كەمتر‬ ‫بەالی كرانەوەی راستەقینەی ئیسالم‌و‬ ‫ك��ەل��ەپ��وری ئ��ی��س�لام‌و گونجاندنی‬ ‫شەریعەتی ئیسالم‪ ،‬لەم سەردەمەدا‬ ‫دەچن‪ .‬هەموو ئەم هەاڵنەش‪ ،‬بەناوی‬ ‫ئیسالمی رەسەن دادەپۆشن‪.‬‬

‫«« «‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫تایبەت‬ ‫ذمارة (‪ )4٩٠‬دو شةممة ‪2014/1١/٣‬‬ ‫‪5 info_chawder@yahoo.com‬‬ ‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬بەناوی ئیسالمی رەسەنەوە‪ ،‬لەبەرامبەر ئەو كێشمەكێشە زۆرو زەبەندە‪ ،‬پێویستە چارەیەكمان بۆ بدۆزێتەوە‪ .‬با‬ ‫بەناوی ئیسالمی رەسەنەوە‪ ،‬نەمان ترسێنێ‌؛ هەقوایە‪ ،‬رێگەمان بدەن رەخنە بگرین‪ ،‬ملمالنێ‌ بكەین‪ ،‬راستییەكان بڵێین‬

‫«« «‬

‫ئاوەها‪ ،‬چی بقەومێنێ‌؟! چەندیش‬ ‫رقی هەڵسێ‌‌و بوختان هەڵبەستێ‌؟‬ ‫ئ��ام��اژەی ب��ەرگ��ری وەه��ا لەشارێك‪،‬‬ ‫ب��ەئ��اش��ك��راش بویسترێ‌ زهنیەتی‬ ‫بەبێئەوەی رەخنەشیان لەئیسالمییە خەڵك پڕ بكرێ‌ لە رق‪ ،‬ئەم جۆرە‬ ‫ناڕەسەنەكان هەبێ‌‪ ،‬كەوابێ‌‪:‬‬ ‫ئاماژانە‪ ،‬هەڵقواڵوی زەلكاوی بیری‬ ‫ئیسالمە رەس��ەن��ەك��ان‪ ،‬رەخ��ن��ەی كۆنەپەرستیەو رێگریشە لەرەخنە‪..‬‬ ‫راستەقینەیان لەمێژووی ئیسالم نەبێ‌؛‬ ‫دژی رەخنەی راستەقینەی رەخنەگرە‬ ‫الدان لەڕێی زاناكان‬ ‫سیكۆالریستەكان بن؛ هەڵەی بچوكی بۆ ئەوەی زیاتر سۆزی هەڵەبجەییەكان‬

‫تائێستاش‪ ،‬لەهەڵەبجەدا‪ ،‬بمانەوێ‌‌و نەمانەوێ‌‪،‬‬‫دیاردەی ئیسالمی بەهێزە‪ .‬لەناو ئەو دیاردەیەشدا‪،‬‬ ‫رەوتی سەلەفیش هێزێكی كەمی نییە‪ .‬گەر‬ ‫دیاردەی ئیسالمی بەهێز نەبوایە‪ ،‬ئەو هەموو‬ ‫سەركردەیە لەناو هێزە ئیسالمییەكاندا‪،‬‬ ‫خەڵكی هەڵەبجە نەدەبوون‬ ‫ئازادیخوازەكان ببینن‌و مێژوویەك‬ ‫لەهەڵەی خۆیان‌و هەڵەی ئێستایان‬ ‫نەبینن؛ ئێستاو راب����ردوو‪ ،‬بكەنە‬ ‫مەنگەنەی رونەدانی گۆڕانكاری‪ ،‬ئەم‬ ‫مەدرەسە فكری‌و سیاسی‌و ئیسالمیە‬ ‫رەس��ەن��ە‪ ،‬بێگومان كاریگەریەكی‬ ‫زۆر كەمی لەسەر گۆڕانكاری خودی‬ ‫ئیسالمی رەس���ەن دەب���ێ‌‪ .‬بەڵكو‬ ‫رێگریش دەب �ێ‌ لەبەرپەرچدانەوەی‬ ‫سەلەفیەتە رەسەنەكانیش‪.‬‬ ‫ل�����ەرۆژئ�����اوادا‪ ،‬پ��رۆت��س��ت��ان��ەك��ان‬ ‫ب��ەخ��ۆپ��ارێ��زی‌و ل��ەژێ��ر پ����ەردەی‬ ‫مەسیحیەتی رەس���ەن‪ ،‬نەكەوتنە‬ ‫ملمالنێ ل��ەگ��ەڵ كاسۆلیكەكاندا‪.‬‬ ‫بەڵكو كە زان��ی��ان‪ ،‬چەمكەكانیان‪،‬‬ ‫ب��ۆچ��ون��ەك��ان��ی��ان‪ ،‬ه��ەژم��ون��گ��ەری‌و‬ ‫لێكدانەوەی كتابی پیرۆزیان‪ ،‬كۆسپە‬ ‫لەبەردەم گۆڕانكاریدا‪ ،‬ترسیان فڕێداو‬ ‫هەژمونگەری روح��ی��ان لەروحیاندا‬ ‫دەره��ێ��ن��او ب��ەئ��ازادی رەخنەگرتن‬ ‫لەبنچینەكانی شەریعەتی كاسۆلیك‌و‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی روحیان‌و‪ ،‬هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫دادگاكانی پشكنین‌و (صك الغفران)‬ ‫بەكردەوە دابەزینە مەیدانی ملمالنێ‌‪.‬‬ ‫ت��ەن��ان��ەت ق��س��ەی��ان ل��ەس��ەر ئاینی‬ ‫مەسیح‪ ،‬خودی مەسیح‪ ،‬بەهەشت‌و‬ ‫دۆزەخ‪ ،‬ئەفسانەكانی ئنجیل هەروەها‬ ‫فەلسەفەی الهوتیەتیش دەك��ردو‬ ‫بزوتنەوەیەكی كۆمەاڵیەتی بەرهەڵەستی‬ ‫بەرینیشیان رابەرایەتی بەرپاكرد‪،‬‬ ‫قوربانییەكی بێشوماریشیاندا‪ ،‬ئینجا‬ ‫توانیان وەرچەرخانی مەسیحیەتی‬ ‫نوێخواز‪ ،‬بخوڵقێنن‌و بیشی خەنە‬ ‫خزمەتی نوێگەری‌و بناغەی نوێگەریش‬ ‫بچەسپێنن‪.‬‬ ‫مارتن لوسەر‪ ،‬لەژێر لێوەوە دژی‬ ‫كاسۆلیك منگەمنگی نەدەكرد‪ .‬بەڵكو‬ ‫بەئاشكرا‪ ،‬رەخ��ن��ەی راستەقینەی‬ ‫ل����ەدەق����ەك����ان‪ ،‬ف���ەرم���ودەك���ان‪،‬‬ ‫ئامۆژگارییەكان‪ ،‬هەموو كەلەپورو‬ ‫نەریتە نەگۆڕەكانی مەسیحییەتی‬ ‫پێش رێنیسانس گرت‪ ،‬كە قەشەكان‬ ‫خۆیان كردبووە سێبەری خودا لەسەر‬ ‫ئەرزو ئەقڵی رای گشتیان كردبووە‬ ‫كۆیلەی راسپاردەكانیان‪ ،‬بەناوی‬ ‫خوداوە‪ .‬ئەمە‪ ،‬بەرای ئێمە ئاینسازی‬ ‫نوێخوازی نەبووە‪ ،‬بەڵكو شۆڕشی‬ ‫گۆڕانكاری (كۆمەاڵیەتی‪ -‬رۆحی) بوو‪،‬‬ ‫هەتا لەسیستەمی كۆیلەكردنی روح‌و‬ ‫هەستی مرۆڤ‪ ،‬رزگاریان بێ‌‪.‬‬ ‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬لەسەر ژم��ارەی��ەك‪ ،‬كە‬ ‫ئەویش بەهەڵە وەریگرتووەو بەهەڵە‬ ‫ك���اری ل��ەس��ەر دەك���ات‌و بەهەڵەش‬ ‫هەڵوێستی لەسەر هەڵدەچنێ‌‪ ،‬هەستی‬ ‫خۆرسكی خەڵك بەناوی (ت��اوان)‌و‬ ‫(ناشرین)كردنی شارێك‪ ،‬دەوروژێنێ‌‪.‬‬ ‫ج���اوەرە لەگەڵ دكتۆرێكی ئ��اوادا‪،‬‬ ‫گفتوگۆ لەسەر تێكستە پیرۆزەكان‌و‪،‬‬ ‫شەریعەت‌و كەلەپوری ئیسالم بكرێ‌‪..‬‬ ‫ئاخۆ ئ��ەم زات���ە‪ ،‬ل��ەس��ەر دیالۆگی‬

‫بجوڵێنێ‌‪ ،‬كە دێتە س��ەر مێژووی‬ ‫ه��ەڵ��ەب��ج��ە‪ ،‬م���ێ���ژووەك���ەی ب��ەب�ێ‌‬ ‫دەس��ت��ك��اری‌و رەخ��ن��ەگ��رت��ن ئ��اوەه��ا‬ ‫باس دەك��ات‪( :‬ئەم دیاردەیە هیچی‬

‫دژی ئیسالم‌و لەشكری ئیسالم‪.‬‬ ‫نامەكە جێماوەكەی (هورمزگار) كە‬ ‫چۆن باسی ئەنفال كردنی ناوچەكە‬ ‫دەك�����ات‪ ،‬ب��اس��ی ت���ااڵن���ی‌و دزی‌و‬ ‫سەرگەورە كوشتن‌و ئەو بەدبەختیانە‬ ‫دەك��ات‪ ،‬باشترین تێكستی گەواهی‬ ‫جێماوە‪ ،‬لەسەر رەفتاری دڕندانەی‬ ‫لەشكرەكانی (فتوحات!!)‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئێستاش لەهەست‌و رەفتارو ناوەخنی‬ ‫كولتوری هەورامیەكاندا‪ ،‬جۆرێك‬

‫چەند سەرکردەیەکی یەکگرتوی ئیسالمی‬

‫ل��ەدڕدۆن��گ��ی بەرامبەر ئ��ەو مێژووە‬ ‫خوێناوییە‪ ،‬ماوە‪.‬‬ ‫ل����ەخ����ۆڕاش ن����ەب����ووە‪ ،‬ب��ەش��ێ��ك‬ ‫ل��ەك��اك��ەی��ی��ەك��ان‪ ،‬ت��وان��ی��وی��ان��ە لەو‬

‫ك��اری��گ��ەری دەق‌و ف��ەرم��ودەن‪ ،‬كە بێتە پێشەوە‌و لەخۆیان رابپەڕمون‪،‬‬ ‫لەزەمان‌و زەمینەی تایبەتیدا وتراون‌و بچنەوە سەر رەگەزە توندڕەوییەكەی‬ ‫خەڵكەكەی پ�ێ‌ گ��ۆش��ك��راون‪ .‬هیچ خۆیان‪ .‬ئەوا دەریشكەوت خەلیفەی‬ ‫الیەنێكی ئیسالمیش‪ ،‬لەیەكتر‌و موسڵمانانی سەردەمی جیهانگیریش‬ ‫كاریگەری لەسەر یەكتر دابڕاو نین‪( .‬ئەبوبەكری بەغدادی) ئیخوان بووە‪.‬‬ ‫بەڵكو زۆرجار‪ ،‬هێندە لێكیش نزیك س��ەل��ەف��ی��ەت��ی��ش دوای یاخیبونی‬ ‫ب��ون‪ ،‬گفتوگۆیان لەسەر یەكگرتن (خ���ەوارج)‌و فقهاندنی سەلەفیانەی‬ ‫ك��ردووە‪ .‬یەكگرتن‌و جیابوونەوەش ئیمامی شافعی‪ ،‬ل��ەزەم��ان��ی (اب��ن‬ ‫لەناویاندا روی��داوە‪ .‬ئێستاش كۆكی‌و تەیمیە)وە‪ ،‬پشت ئەستور ب��ەدەق‌و‬ ‫فەرمودەو مەزهەبی ئیمامی شافعی‪،‬‬ ‫ناكۆكی نێوانیان دیارە‪.‬‬ ‫ئایین‌و دەسەاڵتیان بەكەلەپورێكی‬ ‫س��ەل��ەف��خ��وازی ئیسالمی بەستوە‪.‬‬ ‫لەخۆڕا دروست نەبوون‪ .‬لەو باوەڕەشدا‬ ‫نین‪ ،‬كوت‌ومت دەستەواژەی (بدعە)‬ ‫ش بیانگرێتەوە‪ .‬چونكە بۆچونەكانیان‬ ‫ه��ەڵ��ق��واڵوی ب��ەش��ێ��ك��ی تێكست‌و‬ ‫ف��ەرم��ودەو قسەی ئیمامەكانن‪ ،‬كە‬ ‫بەوردی ئاماژە بەسەرچاوە‪ ،‬ئایەت‪،‬‬ ‫سورەت‌و سوننەتیش دەكەن!‬ ‫ئەگەر قوڵتر م��ێ��ژووی سەلەفیەت‬ ‫بن كۆاڵ بكرێ‌‌و بۆ سەرەتاكانی ئەم‬ ‫دی��اردەی��ە بگەڕێین‪ ،‬دەگەینە ئەو‬ ‫راستییە كە سەلەفییەت لەسەدەی‬ ‫چوارەمی هیجرییەوە‪ ،‬لەسەر دەستی‬ ‫(محەمەدی كوڕی ئیدریس شافعی)‬ ‫هەرچی توێژینەوەی ئیسالمناسی كە ساڵی (‪)204‬ی هیجری وەفاتی‬ ‫هەیە‪ ،‬هەمویان جەختدەكەنەوە‪ ،‬كە كردووە‪ ،‬ئەم ئیمامە ئاین‌و بنەچەكانی‬ ‫زۆربەی رەوتە سەلەفییە توندڕەوەكان‪ ،‬دەق��اودەق بۆ راب��وردوو دەگێڕایەوە‪.‬‬ ‫لەمەدرەسەی ئیخوانەكانی میسرەوە‪ ،‬بەمەش‪ ،‬نەك دەرگا‪ ،‬بەڵكو پەنجەرەی‬

‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬لەسەر ژمارەیەك‪ ،‬كە ئەویش بەهەڵە وەریگرتووەو بەهەڵە كاری لەسەر دەكات‌و‬‫بەهەڵەش هەڵوێستی لەسەر هەڵدەچنێ‌‪ ،‬هەستی خۆرسكی خەڵك بەناوی (تاوان)‌و (ناشرین)‬ ‫كردنی شارێك‪ ،‬دەوروژێنێ‌‪ .‬جاوەرە لەگەڵ دكتۆرێكی ئاوادا‪ ،‬گفتوگۆ لەسەر تێكستە‬ ‫ێ‬ ‫پیرۆزەكان‌و‪ ،‬شەریعەت‌و كەلەپوری ئیسالم بكر ‌‬ ‫ئێمە پێمانوایە‪ ،‬بەهێزبوونی الیەنە ئیسالمییەكان‪ ،‬چ میانڕەوەكان‪ ،‬چ توندڕەوەكان‌و چ‬‫سەلەفییە تیرۆریستییەكانیش‪ ،‬زەمینەی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬كولتوری‌و روحیان لەناو‬ ‫هەڵەبجە‌و دەوروبەریدا لەكۆنەوە هەیە‪ ،‬خەڵكەكەی لەژێر كاریگەری دەق‌و فەرمودەن‪ ،‬كە‬ ‫لەزەمان‌و زەمینەی تایبەتیدا وتراون‌و خەڵكەكەی پ ‌ێ گۆشكراون‪.‬‬ ‫ئیسالمییە‬

‫پەیوەندی بەبزوتنەوە‬ ‫رەسەنەكانەوە نییە)‪.‬‬ ‫پێش ه��ەم��وو شتێك‪ ،‬لەزانستی‬ ‫سۆسیۆلۆژیدا‪ ،‬دیاردەیەك لەپەسا‪،‬‬ ‫لەناوچەیەكدا سەرهەڵبداتەوە‪ ،‬ناكرێ‌‬ ‫بگوترێ‌‪ ،‬ئەو دیاردەیە پەیوەندی بەو‬ ‫ناوچەیەوە نییە‪ .‬بەڵكو ئەگەر بەقوڵی‬ ‫مێژووی رووداوەكان‌و سەرەتای هاتنی‬ ‫(فتوحات!) بكۆڵرێتەوە‪ ،‬مێژوونوس‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ چۆنیەتی لەشكركێشی‬ ‫پڕ لەزەبرو زەنگی سوپای ئیسالم‬ ‫ل��ەس��ەدەی ی��ەك��ەم ه��ەت��ا س��ەدەی‬ ‫سێهەم سەركەوتنە عەسكەرییەكانی‬ ‫دەسەاڵتی ئیسالم‪ ،‬لێی بكۆڵرێتەوە‬ ‫كە لەشارەزوورو ئەو ناوچانەدا‪ ،‬چۆن‬ ‫چۆنی ئاتەشگاكانی زەردەشتیەت‬ ‫سوتێنراون‪ ،‬خەڵكەكە قەتڵوعام‌و‬ ‫ئەنفال ك��راوون؛ پاشان مێژوونوس‬ ‫س��ەرب��ك��ەوێ‌ ب����ەرەو ن��اوچ��ەك��ان��ی‬ ‫هەورامان‌و ساغی بكاتەوە كە بۆچی‬ ‫خەڵكی هەورامان‪ ،‬توانییان (‪)264‬‬ ‫ساڵ دوای سەركەوتنی لەشكری ئیسالم‬ ‫لەشارەزوردا‪ ،‬بەرەنگاری بكەن‪ ،‬ئینجا‬ ‫هەورامان داگیر كراوە‪ .‬بێگومان تەنها‬ ‫هۆی سەختی جوگرافیای ناوچەكە‪،‬‬ ‫ت��وان��ای ب��ەرەن��گ��اری نەبەخشیوەتە‬ ‫ه��ەورام��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ب���اوەڕی‬ ‫روح��ی‪ ،‬ژیانی كۆمەاڵیەتی رێكخراو‬ ‫تریان‪ ،‬ئابوری بەهێزی كشتوكاڵ‌و‬ ‫مانیفاكتەرە (پیشەگەری) كولتورو‬ ‫جیاوازی لەهجەكەشیان‪ ..‬تاد هاندەری‬ ‫ئەو بەرەنگارییە دورو درێژەیان بووە‪،‬‬

‫ن���اوچ���ەی���ەدا‪ ،‬س������ەرەڕای ه��ەول � ‌‬ ‫ێ‬ ‫تەفروتوناكردنیان‪ ،‬خۆیان بپارێزن‪.‬‬ ‫ل��ەوەش زی��ات��ر‪ ،‬بەڕێككەوت نەبوە‬ ‫(خ��ەوارج) یەكەمین لەشكری یاخی‬ ‫لەخەلیفە‪ ،‬كە تێكدەشكێن‪ ،‬هانا‬ ‫ب��ۆ ن��اوچ��ەی هەڵەبجە دەب���ەن بۆ‬ ‫خۆڕێكخستنەوە‪.‬‬ ‫ئەو مێژووە تێك چڕژاوە‪ ،‬مێژوویەكە‬ ‫سیخناخ ب�����ەڕوداوی ج��ۆراوج��ۆر‪.‬‬ ‫بەملمالنێی خوێناوی‪ .‬بەسەپاندن‌و‬ ‫پەرچە كردار‪.‬‬ ‫تائێستاش‪ ،‬لەهەڵەبجەدا‪ ،‬بمانەوێ‌‌و‬ ‫نەمانەوێ‌‪ ،‬دیاردەی ئیسالمی بەهێزە‪.‬‬ ‫ل��ەن��او ئ��ەو دی��اردەی��ەش��دا‪ ،‬رەوت��ی‬ ‫سەلەفیش هێزێكی كەمی نییە‪ .‬گەر‬ ‫دی��اردەی ئیسالمی بەهێز نەبوایە‪،‬‬ ‫ئەو هەموو سەركردەیە لەناو هێزە‬ ‫ئیسالمییەكاندا‪ ،‬خەڵكی هەڵەبجە‬ ‫نەدەبوون‪:‬‬ ‫دامەزرێنەرانی بزوتنەوەی ئیسالمی‪،‬‬‫زۆربەیان هەڵەبجەین‪.‬‬ ‫ئەمینداری كۆن‌و نوێی یەكگرتووی‬‫ئیسالمی‪ ،‬هەڵەبجەین‪.‬‬ ‫بەشێكی بەرچاوی سەركردەكانی‬‫الیەنە ئیسالمییەكان‪ ،‬هەر هەڵەبجەین‪.‬‬ ‫ئێمە پێمانوایە‪ ،‬بەهێزبوونی الیەنە‬ ‫ئیسالمییەكان‪ ،‬چ میانڕەوەكان‪،‬‬ ‫چ ت���ون���دڕەوەك���ان‌و چ سەلەفییە‬ ‫زەم��ی��ن��ەی‬ ‫تیرۆریستییەكانیش‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬كولتوری‌و‬ ‫روحیان لەناو هەڵەبجە‌و دەوروبەریدا‬ ‫لەكۆنەوە هەیە‪ ،‬خەڵكەكەی لەژێر‬

‫ل��ەن��او میسرو دەرەوەی میسردا‪،‬‬ ‫سەریان هەڵداوە‪ .‬تەنانەت رابەرانی‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمیش لەهەڵەبجەدا‪،‬‬ ‫لەپەنجاكاندا‪ ،‬لەگەڵ ئیخوانەكان‬ ‫بون‪ .‬پاشان‪ ،‬لەسەر بیروڕای جیاوازو‬ ‫رەتكردنەوەی ئەندێشەی بەزاندنی‬ ‫سنورەكانی نەتەوەو نیشتمان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بێ‌ هەڵوێستیان بەرامبەر كارەساتە‬ ‫جەرگبڕەكانی ئەنفال‌و هەڵەبجەو‬ ‫كوردستان‪ ،‬لێیان جودا بونەتەوە‪.‬‬

‫بیركردنەوەی بەئاراستەی گۆڕانكاری‬ ‫داخست‪ .‬ل��ەم ب���ارەوە‪ ،‬ئاماژە بەم‬ ‫وتەزایە دەدەین كە‪:‬‬ ‫زاراوەی (ق��ی��اس= پ��ێ��وەر)‪ ،‬پێش‬ ‫شافعی‪ ،‬بۆ سەلماندنی ئیجتهادی‬ ‫بیروڕا بۆ هەر وێنەو بوارێكی ئەقڵی‬ ‫ئەوكاتەی موسڵمان‪ ،‬بەكار دەهێنرا‪.‬‬ ‫هاوشانی قیاس پرۆسەی بیركردنەوەی‬ ‫سەلمێنەرو بەرەنجام‌و خوێندنەوەش‬ ‫جاروبار‪ ،‬بەكاردەهات‪ .‬بەاڵم كاتێك‬

‫نازانین‪ ..‬د‪.‬موسەننا‪ ،‬بەچ بەڵگەیەكی سۆسیۆ‪-‬‬ ‫سیاسی‪ ،‬نەخێر مەزهەبی‌و ئایدۆلۆژی‪ ،‬دەتوان ‌ێ‬ ‫بیسەلمێنێ‌ كە سەلەفییە توندڕەوەكان پەیوەندیی‬ ‫بەبزوتنەوە ئیسالمییە رەسەنەكەی هەڵەبجە‪ ،‬یان‬ ‫ناوچەیەكی ترەوە نییە؟!‬ ‫ئەوانەی لەگەڵ ئیخوانەكانیشدا مانەوە‪،‬‬ ‫سەركردەكانی یەكگرتوو بون‪ .‬هەر‬ ‫لەناو هەمان بزوتنەوەی ئیسالمیدا‪،‬‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمی ج��ی��اب��ون��ەوە‪،‬‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ی��ش‪ ،‬ن���ەوەك���و ی��ەك��گ��رت��وو‬ ‫نەرمڕەون‪ .‬نەوەكو سەلەفییەكانیش‬ ‫ت���ون���دڕەون‪ .‬ه����ەردوو ب��اڵ��ەك��ەی��ان‬ ‫لەخۆیاندا‪ ،‬كۆنتڕۆڵكردووە‪ .‬دوریش‬ ‫نییە‪ ،‬رەوتی سەلەفییە توندڕەوەكانی‬ ‫ن��او ك��ۆم��ەڵ‪ ،‬لەهەر گۆڕانكارییەك‬

‫شافعی نامەكەی نوسی‪ ،‬ئیجتهادی‬ ‫لەقیاسدا قەتیس هێشتەوە‪.‬‬ ‫(ب��ڕوان��ە‪ :‬السلطة فی االس�لام ‪-1-‬‬ ‫العقل الفقهی السلفی بنی النص و‬ ‫التاریخ‪ ..‬ل‪.)62:‬‬ ‫ئەم بۆچوونە‪ ،‬بەجوانی دەیسەلمێنێ‌‬ ‫كە لەسەردەمی شافعییەوە‪ ،‬گەڕانەوە‬ ‫بۆ دەق‌و بڕیار گێڕانەوە بۆ رابوردوو‪،‬‬ ‫هەیەو هەبونیشی هۆیەكەی بۆ ئەوە‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ك��ە ش��اف��ع��ی‪ ،‬ترسی‬

‫هەبووە لەكرانەوە‪ ،‬ترسی هەبووە‬ ‫لەلێكدانەوەی جیاواز لەدەق‌و قیاس‪.‬‬ ‫ترسی هەبوو لەتوێژینەوەی دەق‪،‬‬ ‫ل��ەدەرەوەی لێكدانەوەی دەقا‌ودەقی‬ ‫دەق! ئەمەش ئ��ەوە دەگەیەنێ‌ كە‬ ‫ئەوكاتە‪ ،‬لەو سەرەتاییەی سەپاندنی‬ ‫ئیسالم‌و دەق‌و فەرمودە‪ ،‬ناكۆكی‌و‬ ‫دی����اردەی ن���وێ‌‌و روداوی زەم���ان‌و‬ ‫زەمینەی ئ��ەوێ‌ رۆژگ���ار‪ ،‬ملمالنێی‬ ‫نوێی خستۆتە ئاراوە‪ .‬بەڵكو ترسیشی‬ ‫لەسەر دەسەاڵتی ئیسالم خوڵقاندووە‪.‬‬ ‫نازانین‪ ..‬د‪.‬موسەننا‪ ،‬بەچ بەڵگەیەكی‬ ‫سۆسیۆ‪ -‬سیاسی‪ ،‬نەخێر مەزهەبی‌و‬ ‫ئایدۆلۆژی‪ ،‬دەتوانێ‌ بیسەلمێنێ‌ كە‬ ‫سەلەفییە توندڕەوەكان پەیوەندییان‬ ‫بەبزوتنەوە ئیسالمییە رەسەنەكەی‬ ‫هەڵەبجە‪ ،‬ی��ان ناوچەیەكی ت��رەوە‬ ‫نییە؟! سەلماندنی راستیەكی لەو‬ ‫بابەتە‪ ،‬مەحاڵە‪ .‬مەگەر تەنها لەزانستی‬ ‫د‪.‬موسەننادا پەیدا بكرێ‌! چونكە‬ ‫مێژووی دەق‌و قیاس‌و گەڕانەوەی بۆ‬ ‫حوكمە غەیبییەكانی دەق‪ ،‬گومان‬ ‫ل����ەوەدا ناهێڵێ‌ ك��ە سەلەفیەت‪،‬‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ئ��ۆرگ��ان��ی��ك��ی ب���ەدەق‌و‬ ‫كولتوری ئایینی ئیسالمەوە هەیە‪ .‬هیچ‬ ‫توێژەرێك‪ ،‬یان ئیمامێك‪ ،‬نەیتوانیوە‪،‬‬ ‫ئ���ەم پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ئۆرگانیكییە‬ ‫ه��ەت��ا ئێستاش‪ ،‬وەك���و پێویستە‬ ‫هەڵبوەشێنێتەوە‪ .‬بەڵكو زۆرت��ر‪،‬‬ ‫ئ��ەوان��ەی نەچونەتە ژێ��ر كاریگەری‬ ‫ه��ەژم��ون��گ��ەری راب��وردوخ��وازەك��ان��ی‬ ‫دەقەوە‪ ،‬خۆپارێز بون‌و نەیانتوانیوە‪،‬‬ ‫ب��ەرام��ب��ەر سەلەفییەكان‪ ،‬لێبڕاو‬ ‫بن‪ .‬بەڵكو سەلەفییەكان بەرامبەر‬ ‫ریفۆرمخوازەكان لێبڕاوبوون!!‬ ‫ل��ەو لێكدانەوە گشتیانەوە‪ ،‬دێینە‬ ‫س��ەر لێكدانەوەی تایبەتی‪ ،‬هەتا‬ ‫بزانین ئەم بەڕێزە‪ ،‬چی دەڵێ‌‪ :‬لەو‬ ‫پ��ەڕەگ��راف��ەدا‪ ،‬بەڕێزی تێزی سەیر‬ ‫باسدەكات‪ .‬وەكو ئەمەی خ��وارەوە‪:‬‬ ‫(لەهەڵەبجە زانایانی گەورەی ئایینی‬ ‫كە مەرجەعی مەزهەبی ئەم مەنتیقەیە‬ ‫بوون‪ ،‬ئەمانە بزوتنەوەی ئیسالمی‌و‬ ‫ئەمانە رابونی ئیسالمیان لەهەڵەبجە‬ ‫دروستكردووە)‪..‬‬ ‫رێزمان بۆ هەموو زانایەك هەیە‪ ،‬كە‬ ‫لەهەڵەبجەدا دروست بون‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫تێزە‪ ،‬مشت‌و مڕ زۆر هەڵدەگرێ‌‪.‬‬ ‫وەكو‪:‬‬ ‫مەرجەعی مەزهەبی؛ دەكرێ‌ بگوترێ‌‬ ‫كە زانایانی هەڵەبجە‪ ،‬لەناو مەزهەبی‬ ‫سونیدا‪ ،‬مەرجەع بون‪ .‬بەاڵم هەڵەیە‪،‬‬ ‫خ��ودی زان��اك��ان بكرێنە مەرجەعی‬ ‫م��ەزه��ەب��ەك��ە‪ .‬چ��ون��ك��ە م��ەزه��ەب��ی‬ ‫سوننە‪ ،‬پتر لەهەزار‌و سێ‌ سەد ساڵە‬ ‫هەیەو مەرجەعەكانیشی لەسوننەی‬ ‫پێغەمبەرەوە‪ ،‬بۆ ئیمامەكان‌و زانا‬ ‫هەڵكەوتووەكانی م��ێ��ژووی ئیسالم‬ ‫دەگەڕێنەوە‪ .‬پاڵپشتیشیان هەندێك‬ ‫لەدەقەكانە‪ .‬زانایانی هەڵەبجەش‪،‬‬ ‫لەسەر هەمان رێچكە رۆشتون‪.‬‬ ‫ئ���ەگ���ەر زان���ا‬ ‫وەكو تریش؛ ‬ ‫گەورەكانی مەزهەبی لەهەڵەبجەدا‪،‬‬ ‫بەزانا گەورەكانی تەریقەتی نەقشبەندی‬ ‫بەرامبەر دابنرێن‪ ،‬لەڕووی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫ك��ەل��ت��وری (م��ەزه��ەب��ی‪ -‬تەریقەت)‬ ‫تەنانەت لەڕووی لۆژیك‌و سەرەتاكانی‬ ‫فەلسەفەی میتافیزیكیشەوە‪ ،‬زاناو‬ ‫شێخانی نەقشبەندی‪ ،‬لەهەڵەبجەو‬ ‫ناوچەكاندا‪ ،‬كاریگەریان لەو ناوچەیەدا‬ ‫زۆر بووە‪ ،‬كەچی د‪.‬موسەننا باسیشی‬ ‫نەكردون!‪.‬‬ ‫م���ەرج���ەع���ی م���ەزه���ەب���ی‪ ،‬ن��اك��رێ‌‬ ‫لەناوچەیەكدا قەتیس بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫بەڵكو پێویستە گشتگیر بێ‌‪ .‬سنوری‬ ‫جوگرافی‌و پێكهاتەی رەگەزی جیاواز‬ ‫تێپەڕێنێ‌‪ .‬س��ەرچ��اوەی باسەكانی‬ ‫ببێتە م��ەرج��ەع��ێ��ك ل��ەم��ەرج��ەع��ە‬ ‫پەیڕەوكراوەكانی جیهانی ئیسالم‪ .‬كە‬ ‫د‪.‬موسەننا باش دەزانێ‌‪ ،‬ئیسالم وەكو‬ ‫دی��ن‪ ،‬سنوری ن��ەت��ەوەو نیشتمانیی‬ ‫نییە! ه��ەر بۆیە‪ ،‬لەشكری كێشی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬جوگرافیای نیشتمانەكانی‬ ‫دەبەزاندو ئیسالمیزمی دەسەپاند!!‬

‫ذمارة (‪ )4٩٠‬دو شةممة ‪2014/1١/٣‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لەلێواری شەڕێكی تائیفی خۆێناویدا‬ ‫سەرنجێكی جیۆسیاسی لەسەر ملمالنێی سوننە‪-‬شیعە‬

‫ئاماژەكانی‬ ‫پشت ناردنی‬ ‫پێشمەرگە‬

‫پەلهاویش���تنی چاالكیەكانی داعش بۆ واڵتانی‬ ‫تریش جیا لەعیراق‌و سوریا!‬

‫دیاری محەمەد‬ ‫ئەوەی تەماش���ایەكی واقع���ی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاس���ت ب���كات‪ ،‬هیچ بەدی ن���اكات جگە‬ ‫لەناوچەیەكی پڕ ئاش���وب‌و ملمالنێ‌‌و داتەپیو‬ ‫ل���ەڕوی سیاس���یەوە‪ ،‬هەروەه���ا ناوچەیەكی‬ ‫دابەش���بو لەس���ەر بنەمای گروپ���ی نەژادی‌و‬ ‫مەزهەب���ی ك���ە لەنێ���وان خۆیاندا لەش���ەڕ‌و‬ ‫ملمالنێ���دان‌و پەنا بۆ دەوڵەت���ە ئیقلیمەكان‌و‬ ‫زلهێزەكانی جیهان دەبەن!‬ ‫تادێ���ت ملمالنێكان���ی دو جەمس���ەرەكەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت (س���وننە‌و ش���یعە)‬ ‫پەرەدەس���ێنێت‌و ئەو دەوڵ���ەت‌و هێزو گروپە‬ ‫چەكدارانەی كە بە «وەكالەت» شەڕی ئەم دو‬ ‫بەرەیە دەك���ەن بەردەوام لەخۆ پڕچەككردن‌و‬ ‫پالنی نوێن بۆ پەلهاویشتن لەناوچەكە!‬ ‫ناكۆكی ئ���ەم دو مەزهەبە تەمەنی نزیكەی‬ ‫چواردە س���ەدەیەو لەدوای كوشتنی خەلیفە‬ ‫عوس���مان كوری عەففانەوە س���ەریهەڵداوە‪،‬‬ ‫ئێس���تا لەترس���ناكترین‌و خوێناویتری���ن‬ ‫قۆناغیدای���ە‪‌،‬وات���ە بێجگ���ە لەگوێزان���ەوەی‬ ‫شەڕ بۆ «واڵتی س���ێهەم» زۆرێك لەواڵتانی‬ ‫ناوچەك���ە لەخ���ودی خۆیاندا بەش���ێوەیەك‬ ‫لەشێوەكان دوچاری شەڕی تائیفی‌و مەزهەبی‬ ‫هاتون‌وەكو‪ :‬كوشتوبڕی شیعەكانی پاكستان‬ ‫بەدەستی سوننەكان‪ ،‬شەڕی نێوان دەسەاڵتی‬ ‫سوننە‌و زۆرینەی ش���یعە لەبەحرەین‪ ،‬شەڕی‬ ‫حوسییەكانی یەمەن (بەیارمەتی ئێران) دژی‬ ‫دەس���ەاڵتی ئەو واڵتە‪ ..‬ئەم���ە بێجگە لەوەی‬ ‫عیراق‌و س���وریا‌و تاڕادەی���ەك لوبنان بونەتە‬ ‫گۆڕەپانی سەرەكی ش���ەڕی ئەم دو تائیفەیە‬

‫لەئێس���تادا لەعیراق‌و سوریادا حوكمی دەكات‬ ‫لەئێستادا!‬ ‫تەنان���ەت لەالی���ەن مەرج���ەع‌و س���ەرانی زیات���رە لەڕوب���ەری واڵتی س���وریا بەتەنها!)‬ ‫ئ���ەو دوگروپ���ە مەزهەبی���ە «تۆم���ەت دانیش���توانی ئ���ەم ناوچان���ەش خۆیدەدات‬ ‫ئەمریكا‌و ئێران‪:‬‬ ‫بەخشینەوە»یەكی ئاش���كرا هەیە‪ ،‬سەرۆكی لەپێنج بۆ ش���ەش ملیۆن كەس! س���ەرچاوە‬ ‫بێدەنگ���ی ئەمری���كا لەمەڕ پەرەس���ەندنی‬ ‫یەكێتی زانایانی ئیس�ل�امی جیهان «یوسف داراییەكان���ی داعش (بێجگە لەكۆمەكی واڵتە‬ ‫القرض��اوی» ب���ە «حس���ن نەس���رواڵ»ی ئیقلیمیەكان) بەش���ێوەكی س���ەرەكی بریتین نفوزی شیعە مەترسی گەورەی بۆ سوننەكان‬ ‫سەرۆكی حزبوڵاڵی لوبنانی دەڵێت‪ :‬سەرۆكی لە‪ :‬بەدەستهێنانی نزیكەی یەك ملیۆن دۆالر دروس���تكردوە‪ .‬ئێران لەكاتێك���دا بۆ ماوەی‬ ‫حزبی ش���ەیتان هات���وە ب���ۆ جێبەجێكردنی لەڕۆژێكدا لەڕێگەی فرۆشتنی نەوت! غەنیمە‌و ‪ 25‬س���اڵ تەنها لەچوارچێ���وەی واڵتی خۆیدا‬ ‫مەرامەكانی ئێ���ران لەناوچەكە بەكوش���تنی تااڵنی‪ .‬دەستبەسەرا گرتنی هەمو كەلوپەل‌و بو لەڕوانینی ئەمری���كاوە یەكێكبو لەواڵتانی‬ ‫س���وننە‪ ،‬لەهەمانكات���دا لەقەبارەی ش���یعە مااڵتی ئەو شوێنانەی ئەكەونە بەردەستیان! (میحوەری شەڕ)! بەاڵم دوای پەلهاویشتنی بۆ‬ ‫بچوك دەكاتەوە‌و دەڵێت‪ 100 :‬ملیۆن ش���یعە ئازادكردن���ی دەس���تگیركراوە بیانی���ەكان دەرەوەی سنوری ئێران‌و دەستبەسەرداگرتنی‬ ‫ناتوان���ن بەرەنگاری زیاد لەملیارێك س���وننە (هەندێك جار دەگاتە سەرو چل ملیۆن دۆالر چ���وار پایتەختی عەرەبی‪ ،‬ئێس���تا ئەمریكا‌و‬ ‫بەریتانی���ا داوا لەئێران دەك���ەن كە هاوكاری‬ ‫ببنەوە! ئەم قس���انەی قەرزاوی پش���تگیری بۆ ئازادكردنی دەستبەسەركراوێك)!‬ ‫ئەو واڵتانە بكات ب���ۆ دامەزراندی حكومەتی‬ ‫تەواوی لەالیەن موفتی س���عودیە «عبدالعزیز‬ ‫جێگی���ر (مس���تقر) وەك ئ���ەوەی بەغ���داد!‬ ‫ناڕۆشنی سیاسەتی ئەمریكا‪:‬‬ ‫الش���یخ»ەوە لێدەكرێت! بەكورتی ش���ەڕێكی‬ ‫لەگەڵ ئەوەی ئەمری���كا هاوپەیمانێتیەكی بەنیسبەت سوریاشەوە دیسان هەستدەكرێت‬ ‫راگەیەندراو هەیە لەسەرانی ئەم دو مەزهەبەوە‬ ‫فراوان���ی لەدژی ئ���ەم رێكخ���راوە توندڕەوە النیكەم لەئێس���تادا روخاندنی رژێمی ئەسەد‬ ‫بۆ خوارەوە!‬ ‫راگەیاندوە بەاڵم زۆر لەتوێژەران‌و شارەزایانی لەئەوەلیات���ی ئەمری���كادا نی���ە! ئەم���ە ئەو‬ ‫سیاسی پێیانوایە تێوەگالنی ئەمریكا لەشەڕی سیاس���ەتەیە ك���ە توركی���ای نیگەرانكردوە‪.‬‬ ‫داعش وەكو بەدیلێك بۆ كپكردنی‬ ‫دژ بەداع���ش‪ ،‬ئەبێتە ه���ۆی زیاتر بەهێزبونی توركی���ا ل���ەدو ئامانج���ە س���ەرەكیەكەیدا‬ ‫پەلهاویشتنی شیعە لەناوچەكە‪:‬‬ ‫لەئێس���تادا ك���ە قۆناغی س���ەرهەڵدانێكی رێكخراوەك���ە لەم بارەیەوە «مارینا اوتاوای» لەناوچەكە كە بریتین ل���ە لەناوبردنی پارتی‬ ‫یەكج���ار خێرای گروپێكی تون���دڕەوە بەناوی لێكۆڵەری سیاس���ی لە «سەنتەری ویلسن» كرێكاران���ی كوردس���تان‌و لەناوبردنی رژێمی‬ ‫داع���ش كە پێناس���ەیەكی زۆری بۆ دەكرێت‪ .‬لەواشنتۆن دەڵێت‪ :‬بەش���داریكردنی ئەمریكا ئەسەد كۆك نیە لەگەڵ ئەمریكا كە سیاسەتی‬ ‫ب���ەاڵم هەمو لەس���ەر ئ���ەوە كۆك���ن كە ئەم ئەو چەك���دارە توندڕەوان���ە دەكاتە «رەمزی بەردەوامی ئەمریكا بەش���ێوەیەكی سەرەكی‬ ‫رێكخراوە هەڵگری ناسنامەی فاشیزمی ئاینییە مقاوەم���ەت دژی دەوڵەتانی رۆژئاوا بەتایبەت بەرگریكردنە لەدۆستە س���ەرەكیەكەی خۆی‬ ‫بەیارمەتی فاش���یزمی عەرەبی‌و عوس���مانی ئەمری���كا»! ب���ەو پێیەی ئەمری���كا دوژمنی لەناوچەكە ئیس���رائیل‪ ،‬هەروەها سیاس���ەتی‬ ‫ن���وێ!‌و بەكاردەهێنرێ���ت دژی نەیارانی���ان گروپە ئیسالمیە توندڕەوەكانە بۆیە پێدەچێت تەحەكومكردنی سیاسی‌و ئابوری بۆ مانەوەی‬ ‫لەناوچەك���ە بەتایبەت لەدوای پەلهاویش���تنی ژمارەیەك���ی زۆری جیهادی لەسەرانس���ەری هەمیشەیی لەواڵتە نەوتیەكانی ناوچەكەدا!‬ ‫لەئێس���تادا پێدەچێ���ت ش���ەڕی ئ���ەم دو‬ ‫هیاللی ش���یعە لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاس���تدا گەر جیهانەوە خۆیان بگەیەننە دەوڵەتی ئیسالمی‪،‬‬ ‫سەیری نەخشەی نیمچە دورگەی عەرەب‌واتە تەنانەت هەندێك قس���ە هەیە لەسەر تاڵیبانی مەزهەبە گەرموگ���وڕی زیاتر بەخۆوە ببینێت‬ ‫جەمسەری سوننە بكەین‪ ،‬دەبینین كە لەس ‌ێ پاكس���تانیش بەناردنی ژمارەیەك موجاهید! بەتایبەتی ل���ەدوای نزیكبونەوەی چەكدارانی‬ ‫ئەم���ە رای زۆرێ���ك لەتوێژەرانی س���ەنتەری داع���ش لەبەغ���داد بە ‪ 50‬كیلۆمەت���ر كەربەال‬ ‫الوە بەنفوزی شیعەكان گەمارۆ دراوە‪:‬‬ ‫لەڕۆژهەاڵت���ی نیمچەدورگ���ەی عەرەبەوە‪ :‬كارنیگ���ی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���تە كە دەڵێن (قیبلەی ش���یعەكان) بەتەنها ‪ 63‬كم! ئەگەر‬ ‫كەنداوی فارس دەسەاڵتی راستەوخۆی ئێران! س���ەرەڕای خەرجكردن���ی ‪ 400‬ملی���ار دۆالر‌و داگی���ركاری داعش بۆ ئەم دو ش���ارە ببێتە‬ ‫بەشداریكردنی فڕۆكەكانی ئەمریكاو رۆژئاوا‌و راستی ئەوا مەترس���ی ئەمنیی هەمو جیهانی‬ ‫لەباكورەوە عیراق –سوریا‪ -‬لوبنان‬ ‫لەباش���ورەوە لەڕێگ���ەی حوس���ییەكانەوە بۆردومانكردن���ی چەكداران���ی داع���ش‪ ،‬بەاڵم ئیس�ل�ام دەكات لەئەندەنوسیاوە تا مەغریبی‬ ‫لەیەمەن!(ئ���ەو روب���ەرەی ك���ە داع���ش بەب ‌ێ ستراتیژێكی سیاسیی رون دەبێتە هۆی عەرەبی!!‬

‫داعش‪ ،‬درێژەپێدەری «تاوان»ی پاكتاوی نەژادیە‪..‬‬ ‫لوقمان مستەفا ساڵح‬ ‫پێناس���ەی نەت���ەوە یەكگرت���وەكان ك���ە‬ ‫س���اڵی ‪ ١٩٤٨‬لەب���ارەی پاكت���اوی رەگەزیەوە‬ ‫پێشكەش���یكردوە بریتیە لە «هەمو جۆرە كار‌و‬ ‫هەوڵێك بۆ لەناوبردن‌و پاكتاوی فیزیكی بەشێك‬ ‫ی���ان گروپێكی ن���ەژادی‪ ،‬نەتەوەیی‪ ،‬مەزهەبی‪،‬‬ ‫ئایدۆلۆژی‪».‬‬ ‫بەیاننام���ەی‬ ‫دوەم���ی‬ ‫لەبەن���دی‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان���دا هات���وە هەوڵ���دان ب���ۆ‬ ‫لەناوبردنی س���ەرجەم ی���ان گروپێكی نەژادی‪،‬‬ ‫نەتەوەیی‪ ،‬مەزهەبی وەك كۆمەڵكوژی گروپێكی‬ ‫دیاریك���راو‪ ،‬زیانگەیاندنی دەرونی‌و جەس���تەیی‬ ‫بەگروپێك���ی دیاریك���راو‪ ،‬لێدان���ی ئەندامان���ی‬ ‫گروپێكی دیاریكراو‪ ،‬سەپاندنی پێوەر بۆ رێگری‬ ‫لە لەدایكبون���ی مندااڵنیان‪ ،‬جێگۆڕكێی بەزۆری‬ ‫مندااڵن���ی گروپەكان لەگەڵ یەكتر‪ ،‬داڕش���تنی‬ ‫بەرنامە بۆ زیانگەیان���دن بەگروپێكی دیاریكراو‬ ‫و‪ ..‬هەمویان نیش���انەی پاكت���اون‪ .‬بەداخەوە‬ ‫سەرجەمی ئەم خااڵنە بەرامبەر كورد لەم جەند‬

‫دەیەیەی رابوردودا لەالی���ەن واڵتە‌و دیكتاتۆرە‬ ‫جیاجیاكانەوە دژ بەگەل���ی كورد ئەنجامدراون‪.‬‬ ‫تادەگات���ە دەوڵەتە بێ‌ بنەماو نایاس���اییەكەی‬ ‫بەن���او دەوڵەتی���ی ئیس�ل�امی لەعیراق وش���ام‬ ‫«داعش»‪،‬بۆ ئ���ەوەی ئەمجارەیان دەرباز نەبن‬ ‫لەدادگای تاوانی نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫گرنگ���ە بزانین دادگای تاوان���ی نێودەوڵەتی‬ ‫چیە‪ :‬بریتیە لەدەستەیەكی دادوەری نێودەوڵەتی‬ ‫دام���ەزراوە ب���ۆ دادگاییكردنی ئەو كەس���انەی‬ ‫تاوانی كوشتنی بەكۆمەڵ یان تاوانەكانی تریان‬ ‫ئەنجام���داوە‌و تایبەتمەندییەكان���ی ئەم دادگایە‬ ‫بەپێ‌ سیس���تەمی ناوخۆیی‌و ج���ۆری تاوانەكە‬ ‫بریتیەل���ە‪ :‬تاوانەكان���ی كوش���تنی بەكۆمەڵ‪،‬‬ ‫تاوانەكانی دژە مرۆڤایەتی‪ ،‬تا وانەكانی جەنگ‪.‬‬ ‫هەروەك ئاش���كرایە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی‬ ‫لەس���اڵی ‪2002‬دا س���ێ‌ ج���ۆر تاوان���ی وەك‬ ‫تاوان���ی نێودەوڵەتی ناس���اند‪ ،‬ئەوانیش تاوانی‬ ‫جینۆس���ایدو تاوان���ی دژی مرۆڤایەتی‌و تاوانی‬ ‫جەنگ‪« .‬ئ���ەو توندوتیژیان���ەی گروپی داعش‬ ‫لەش���ارەكانی عیراق ئەنجامی���دەدات‪ ،‬بەهەمو‬ ‫پێوەرێ���ك دەچێتە خانەی ئەو تاوانانەی پێیان‬ ‫دەگوترێت تاوانی نێودەوڵەتی»‪.‬‬ ‫تاوانەكان���ی گروپ���ی تاوان���كاری داع���ش‬ ‫بەرامبەر بەكوردە ئێزیدی‌و كەمایەتییە ئاینیی‌و‬ ‫مەزهەبیەكان لەرۆژئاواو باش���وری كوردستان‪،‬‬ ‫پاش دەستبەس���ەرداگرتنی شاری شنگال‪ ،‬ئەو‬

‫گروپە تاوانكارە تیرۆریستە دەستیان بەكوشتن‌و‬ ‫زیندەبەچاڵكردن���ی بەش���ێكی زۆری خەڵك���ی‬ ‫س���ڤیلی ئەو دەڤەرە دەستپێكردو تەنها بەهۆی‬ ‫جیایی نەتەوەو ئاینییان���ەوە‪ ،‬ئەمەش بەهەمو‬ ‫پێوەرێكی نێودەوڵەت���ی دەچێتە چوارچێوەی‬ ‫تاوانی جینۆسایدەوە‪.‬‬ ‫بەدو شێوە دەتوانین كار بكەین بۆ بەفەرمی‬ ‫ناس���اندن‌و بەنێودەوڵەتیكردنی جینۆس���ایدی‬ ‫ك���وردە ئێزیدەكان ئەوانیش لەس���ەر ئاس���تی‬ ‫ناوخۆی‌و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی‪:‬‬ ‫هەرچ���ی س���ەبارەت بەئاس���تی ناوخۆییە‪:‬‬ ‫دەبێت ئەو واڵتەی جینۆسایدەكەی ئەنجامداوە‬ ‫تاوانەكان���ی بەجینۆس���اید بناس���ێنێت‪ .‬ئ���ەم‬ ‫ئەركەش بەشێوەیەكی سەرەكیش دەكەوێتەسەر‬ ‫دامودەزگا تایبەتمەندیەكانی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان بەكۆكردنەوەی سەرجەم بەڵگەنامە‬ ‫تاوانكاری���ەكان هەرچ���ی زوە پەلەبكرێ���ت بە‬ ‫بەڵگەنامەییكردنیان‌و ب���ۆ ئەوەی ئەم تاوانەش‬ ‫وەك سەرجەم تاوانەكانی پێشوتر لەسەدەكانی‬ ‫راب���ردو ك���ە بەناوی ئای���ن‌و نەت���ەوەوە كراوە‬ ‫بەرامبەر بەكوردە ئێزیدیەكان بزر نەبن‪ ،‬ئەركی‬ ‫دوەمی���ش دەكەوێتە سەرش���انی دادگای بااڵی‬ ‫تاوانەكانی عیراقی كە پێش���تر چوار كەیس���ی‬ ‫گرنگی بەجینۆساید ناساندوە وەك كەیسەكانی‪:‬‬ ‫ئەنف���ال‪ ،‬ئەنفال���ی ك���وردی فەیل���ی‪ ،‬نێرینە‬ ‫بارزانییەكان‌و كیمیابارانكردنی هەڵەبجەن‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ئەحمەد عەبدواڵ‬ ‫دوای گەیش���تنی نزیكەی ‪ 150‬پێش���مەرگەی هەرێمی كوردستان بۆ كۆبانێ‌ لەخۆرئاوای‬ ‫كوردس���تان‪ ،‬دەنگدانەوە‌و رەنگدانەوەی لەسیاس���ەت‌و هاوكێش���ەی سیاس���ی‌و سەربازی‬ ‫ناوچەكە‌و تەنانەت جیهانیش���دا هێنایەكایەوە‌و جواڵنی هێزەكە‌و كاریگەریان بوە مانشێتی‬ ‫دەیان دەزگای راگەیاندنی بیانی‌و چەندین لێدوان‌و هەڵویس���تی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتیش���ی‬ ‫بەدوادا هات‪ ،‬كە هەریەكەیان شایستەی لێكدانەوە‌و راڤەكردنی تایبەتە‪ ،‬بەشێوەیە بەرەیەك‬ ‫كە لەئاراس���تەی كاردا هاوتەریبی كوردن‪ ،‬خۆش���حاڵ‌و هاوكارب���ون‌و هەندێكیش نیگەران‌و‬ ‫بڕێكیش دوچاری ملدانی ناچاری یان تەسلیمبون بەئەمری واقعی نوێ‌ بون‪.‬‬ ‫ناردنی پێش���مەرگە بۆ كوبانێ‌ بەدەر لەدیوە ئاشكراكانی كە نزیكبونەوەی زیاتری مەدی‬ ‫ك���وردی‌و گەرمكردنەوەی هەماهەنگی نەتەوەییە‪ ،‬هەنگاوێكی ئیجابیش���ە بۆ دەرخس���تنی‬ ‫مەبەس���ت‌و ئامانجی كورد لەدژایەتیكردنی تی���رۆرو زەقكردنەوەی زیاتری تەركیزی بیانی‌و‬ ‫بەتایبەتی خۆرئاوا لەس���ەر دۆزی كورد‪ ،‬كە رەنگە لەئایندەدا زیاتر پێدراوە سیاسییەكانی‬ ‫دەركەون‌و ببنە بەش���ێك لەژێرخانی سیاس���ی‌و بەردی گەورەی ئەساس���ی دروس���تكردنی‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬كە تازە ئاماژەكانی خەریكە دەچێتە سیاقی سیاسەتی هەرێمی‌و نێودەوڵەتییەوە‪.‬‬ ‫گەیشتنی پێشمەرگە بۆ خۆرئاوای كوردستان‌و بەردەوامیدان لەشەڕی داعشدا‪ ،‬ئاوێتەی‬ ‫هاوكێش���ەیەكی سیاس���ی‌و س���ەربازی ناوخۆیی‌و نێودەوڵەتییە‪ ،‬كە لەپاڵ پش���تیوانی‌و‬ ‫كۆمەكردندا روبەڕوی تەحەدای گەورەیش دەبێتەوە‪ ،‬چونكە بۆ یەكەمجارە هێزێكی رەسمی‬ ‫كوردی بەئااڵی كوردس���تانەوە سنوری واڵتان ببڕێت‌و بەشێوەیەكی فەرمی دەبێتە بەشێك‬ ‫لەمەنزومەی دژایەتیكردنی دوژمنێكی هاوبەش‪ .‬بەتایبەتی لەالیەن ئەو واڵتانەی كە لەسەر‬ ‫پش���كی واڵتانی پشتیوانی رژێمی سوریا حساب دەكرێن‌و پێیانوایە پێشێلكردنی سەروەری‬ ‫خاكی سوریایە‪ ،‬لەكاتێكدا بەشێكی واڵتان‌و بەتایبەتی هاوپەیمانانی دژ بەداعش بەهەوڵێكی‬ ‫ئیجابی دەزانن بۆ بەرەنگاربونەوەی هێزێكی سەركێش‪.‬‬ ‫ئێس���تا هاوكێشەی پش���تیوانی‌و دژایەتیكردنی كورد لەعیراق‌و س���وریا‪ ،‬دیوێكی تازە‌و‬ ‫ئاڵۆزی هەیە‪ ،‬كە پێویس���تی بەخیتاب‌و ستراتیژی سیاسی‌و س���ەربازی نوێیە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەنێو واڵتانی ناوچەكە‌و ئەوانەی راس���تەوخۆ یان بەئەمری واقع بون بەبەش���ێك لەبەرەی‬ ‫دژایەتیكردن یان بێدەنگبون لەئاست داعشدا‪ ،‬كە دەتوانرێت بەمشێوەیە كورتبكرێنەوە‪:‬‬ ‫هەڵوێستی ئێران‌و سوریا لەدو بەیاننامەی جیاوازدا دژایەتیكردنی جواڵنی پێشمەرگەیان‬ ‫راگەیاند‌و تێڕوانینیش���یان پەیوەستە بە بەشدار‌و پش���تیوانی خۆرئاوا لەمەسەلەی كورد‌و‬ ‫بچوكردنەوەی رۆڵی بەرەی ئێران‌و س���وریایە‪ ،‬چونكە ئێ���ران گەرەكیەتی تەنها ئەو رۆڵی‬ ‫هەڵگ���ری مەش���خەڵی روبەڕون���ەوەی داعش لەس���وریاش بگێڕێت وەك ئ���ەوەی لەعیراق‬ ‫دەینوێنێ���ت‪ ،‬بەاڵم بەهاتنی توركیا ب���ۆ نێو بازنەكە‌و كردنەوی دەرگای واڵتەكەی‪ ،‬گەرچی‬ ‫جۆرێ���ك لەملدانی ناچاری بو‪ ،‬بەاڵم دەرهاویش���تە سیاس���یەكەی بێكاریگەر نەبو‪ ،‬چونكە‬ ‫توركیا گەیش���توەتە ئەو دەرئەنجامەی ناتوانێت تاس���ەر بەرامب���ەر روداوەكانی خۆرئاوای‬ ‫كوردستان‪ ،‬دەستەوەس���تان بێت‌و ئەركی ئەخالقی‌و سیاسیی قورسی كەوتوەتەسەرشان‌و‬ ‫پێویس���تە بەهەر نرخێك بێت مامەڵەی تایبەت لەگەڵ دۆزی كورد لەسوریا‌و عیراقدا بكات‪،‬‬ ‫هەرچی پەیوەس���تە بەعیراقیشەوە پشتیوانییەكەی پەیوەس���تە بەكردنەوەی بەرەی زیاتر‬ ‫لەداعش‌و هێناناوەی تەواوەتی هەرێمە بۆ روبەڕوبونەوەی داعش‪ ،‬كە مەترسییەكان لەسەر‬ ‫بەغداد تادێت زیاتر دەبێت‪.‬‬ ‫بەنس���بەت هەرێم���ی كوردستانیش���ەوە‪ ،‬روداوەكانی چەن���د مانگی راب���ردوی عیراق‌و‬ ‫پەالماردانی هەرێمی كوردس���تان لەالیەن داعش���ەوە‪ ،‬كە دواین خاڵی رەوانەكردنی هێزێكی‬ ‫پێشمەرگە بۆ خۆرئاوای كوردس���تان‪ ،‬زۆر راستی سیاسی‌و سەربازی دەرخست‌و مەحەكی‬ ‫لەقاڵبدان���ی زۆر هاوپەیمانێیەتی‌و پەیوەندیبون‪ ،‬كە واپێویس���ت دەكات دوای رونبونەوەی‬ ‫ئاس���ۆ تاریكەكان‌و نەمانی دوكەڵی داعش پێداچون���ەوەی جیدیان تێدا بكرێت‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫پەیوەندییەكان���ی دەرەوەی هەرێ���م‌و پشتنەبەس���تنی تەواوەتی بەهێزێك���ی ناوچەیی یان‬ ‫گرەوكردن لەس���ەر شكس���تی یەكتر لەماوەی رابردوا هەندێ‌ لەحزبە سیاس���یەكانی هەرێم‬ ‫بەیەكتریان دەفرۆش���تەوە فڕەبدرێت‌و بیر لەچنینی تۆڕێكی فراوانتری پەیوەندی سیاسی‪،‬‬ ‫س���ەربازی‌و ئابوری گش���تگیرتر بكرێتەوە‪ ،‬كە تێدا تەنها رەچاوی بەرژەوەندییە نەتەوەییە‬ ‫بااڵكان بكرێت‪.‬‬

‫لەگەڵ ئ���ەوەی س���ەرۆكایەتیەكانی عیراق‌و‬ ‫كوردس���تانیش ئ���ەو تاوانانەنی بەجینۆس���اید‬ ‫ناس���اندوە ك���ە لەالی���ەن رژێم���ی بەعس���ەوە‬ ‫ئەنجام���دراون دژ بەك���ورد‪ ،‬ب���ەاڵم دەبێ���ت‬ ‫بەش���داربوانی ئەو تاوانانەی ئ���ەم دواییەی كە‬ ‫بەرانبەر بەكوردە ئێزیدی���ەكان كرا دیاریبكرێن‬ ‫بەتایبەت ئەوانەی هاواڵتی هەرێمی كوردستانن‌و‬ ‫لەنێ���و كۆمەاڵن���ی خەڵك���ی كوردس���تاندا‬ ‫بەج���اش‌و خۆف���رۆش لەقەڵەمدەدرێن بەتاوانی‬ ‫بەش���داریكردنیان لەجینۆسایدكردن‌و كوشتاری‬ ‫بەكۆمەڵی كوردە ئێزیدیەكان بەپێی یاس���اكانی‬ ‫دادگای بااڵی تاوانەكانی عیراقی س���زابدرێن كە‬ ‫لەمادە «‪ »٤‬یاسای تیرۆر ئاماژەی پێكراوە‪.‬‬ ‫هەرچی سەبارەت بەئاس���تی نێودەوڵەتیە‪:‬‬ ‫دەكرێ���ت لەالی���ەن دەوڵ���ەت‌و رێكخ���راوە‬ ‫نێودەوڵەتیەكانەوە بەفەرمی بناسرێت‪ .‬سەبارەت‬ ‫دەكرێت ئێمەی كوردیش هەمو هەوڵەكانمان نكوڵی لەهۆلۆكوست بكات ئەوا روبەڕوی سزای‬ ‫بەدەوڵەت بەچەند ش���ێوازێك دەبێت تاوانەكە لەئێستادا كە وەزعە نێوخۆیی‌و نێودەوڵەتیەكە دارای و بەندك���ردن دەبن���ەوە‪ ،‬بۆی���ە ناكرێت‬ ‫لەس���ەر جوگرافیای ئ���ەو رویدابێت‪ ،‬یان دەبێ‌ زۆر لەبارە بۆ ئەوەی ئەم دەرفەتەمان لەدەست دادگای تاوان���ی نێودەوڵەت���ی لەژێ���ر بیانوی‬ ‫تاوانب���ارەكان رەگەزنامەی ئ���ەو دەوڵەتانەیان نەچێت‌و ئەم هەلە بقۆزینەوە بۆ بەجینۆس���اید جۆراۆج���ۆر لێی بێدەنگبێت‪ ،‬هەرچەندە دادگای‬ ‫هەڵگرتبێ���ت‪ ،‬ی���ان ئەگەر هات���و تاوانبارەكان ناساندنی كورد بەگش���تی وەكوردە ئێزیدەكان تاوانی نێودەوڵەتی بەدەر نەبوە لەكەم‌و كوری‌و‬ ‫هەڵهاتن ب���ۆ هەر واڵتێكی تر ئ���ەوا ئەو واڵتە بەتایبەت���ی ئەركی نەتەوەیی‌و نیش���تمانی ئەم روب���ەڕوی رەخنە زۆر بۆت���ەوە بەهۆی نەبونی‬ ‫ناتوانێت ماف���ی پەنابەریان پێب���دات‪ ،‬چونكە قۆناغەی���ە‪ .‬ب���ۆ ئەوە چ���ڕ بكەین���ەوە كە ئەو الیەن���ی جێبەجێ���كار لەدادگاك���ەدا ناتوانرێت‬ ‫تاوان���ی نێودەوڵەت���ی پەیوەندی بەئاس���ایش‌و كارە تاوانكاریەی لەس���ەر ك���وردە ئێزیدیەكان ئەو كەس‌و الیەنان���ە‌وەك تاوانبار لەو واڵتانەدا‬ ‫ئاش���تی جیهانییەوە هەی���ەو دەوڵەتێك مافی ئەنجام���دراوە بەجینۆس���اید بیناس���ێنین هەر دەس���تگیربكەن‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا‬ ‫ئەوەی نیی���ە لەبری جیه���ان بیبورێت‌و پەنای وەك چۆن هۆلۆكۆس���ت كە لەشانزە دەوڵەتدا توانای دادگاكە لەس���ەر ئاس���تی نێودەوڵوتی‬ ‫تاوانباران بدات‪.‬‬ ‫ناس���ێنراوەو هەر هاواڵتییەكی ئ���ەو‌واڵتانەش لەلوتكەدایە‪.‬‬

‫كۆبانێ‌ چی فێركردین؟‬ ‫خۆشەویس���تی‌و فیداییان ب���ۆ خاكەكەیان‪ ،‬خۆپیشاندانەكانی باكور‌و باشور‌و رۆژهەاڵتی‬ ‫كوردس���تان‌و یارمەتیی���ە س���ەربازیەكانی‬ ‫جیهانیان سەرسام كردوە‪.‬‬ ‫بەرگری‌و قارەمانیەكانی كچ‌و كوڕانی رۆژئاوا باشوری كوردس���تان‌و ناردنی پێشمەرگە بۆ‬ ‫لەكۆبانێ‌ مایەی شانازییەو هەڵگری چەندین كۆبان���ێ‌ پەیامێكی ترە كە یەكگرتویی كورد‬ ‫پەیام���ە‌و وانەیەكی گرنكی خۆشەویس���تی دەس���ەلمێنێت‌و ئەو پیشانی جیهاندەدات كە‬ ‫نیش���تمانی پێیوتین‪ ،‬هەروەها نوسینەوەی كورد هی���چ جیاوازییەك لەنێوان پارچەكانی‬ ‫چەندین قارەمانی‌و داستانی گرنگە لەمێژودا ت���ردا ن���اكات‌و هەم���وی خاك���ی پی���رۆزی‬ ‫كرمانج بۆڵی‬ ‫ك���ە نەوەكانی داهاتوی ه���ەر چوار پارچەی كوردستانە‪.‬‬ ‫كۆبان���ێ‌ فێ���ری خۆڕاگ���ری كردین فێری‬ ‫زیاتر ل���ەدو مانگە ش���ەڕو روبەڕوبونەوە كوردستان ش���انازی پێوەدەكەن‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫لەنێوان ش���ەڕڤانانی یەپەگ���ە‌و چەكدارانی شەڕی كۆبانێ‌ لەشارێكی بچوكی گەمارۆدراو ئەوەی كردین ئەگەر گ���ەل ئیرادەی هەبێت‬ ‫داع���ش لەكۆبانێ‌ بەردەوام���ە‌و‪ ،‬یەكینەكانی قەتی���س ماوە‪ ،‬ب���ەاڵم ئ���ەو روداوە گەمارۆ هی���چ هێزێك ناتوانێت ژێردەس���تەی بكات‪،‬‬ ‫پاراس���تنی گ���ەل س���ەرەڕای گەمارۆدانیان ن���ەدراوە‌و بۆت���ە روداوێك���ی نێودەوڵەتی فێریكردین كە تەسلیمبون مردنە‌و بەرخودان‬ ‫لەكۆبانێ‌ لەالیەن داعشەوە‌و نەگەیشتنی هیچ كە جیه���ان‌و كۆمەڵ���ی نێودەوڵەتی پێیەوە ژیان���ە‪ ،‬فێریكردی���ن چركەی���ەك ئ���ازادی‌و‬ ‫هاوكارییەكی سەربازی بەاڵم بەئازایەتییان‌و سەرقاڵە‪ ،‬هەروەها پش���تگیری‌و هاوسۆزی‌و سەربەس���تی زۆر بەنرخترە لەژیانی چەندین‬

‫ساڵەی ژێر دەستەیی‪.‬‬ ‫ئازایەت���ی‌و گیانبازی ك���چ‌و ژنانی كۆبان ‌ێ‬ ‫فێری ئەوەی كردین ك���ە توانای كچ‌و ژنانی‬ ‫ك���ورد زۆر ل���ەوە گەورەترە ك���ە ئێمە لێی‬ ‫تێگەیش���توین‪ ،‬بۆی���ە پێویس���تە لەمەودوا‬ ‫لەهەم���و بوارەكاندا دەرفەتی زیاتر بۆ ژنانی‬ ‫كورد بڕەخس���ێت‪ ،‬چونكە دەریان خست كە‬ ‫هی���چ جیاوازییەك لەنێ���وان تواناكانی ژن‌و‬ ‫پیاودا نییە‪.‬‬ ‫كۆبانێ‌ فێریكردین ك���ورد دوژمنی زۆرە‪،‬‬ ‫ئەوەی خۆی بەدۆس���تی كورد نیش���اندەدا‬ ‫دوژمنی سەرسەختی گەلی كورد‌و لەژێر ناوی‬ ‫دۆس���تایەتیدا پیالن���ە گاڵوەكانی دژی كورد‬ ‫جێبەجێدەكات‪ ،‬كۆبانێ‌ هاوار دەكات‌و دەڵێت‬

‫هۆ كوردینە گورگەكانی س���ەر سنور بناسن‬ ‫كە چۆن چێژ لەكۆمەڵكوژیمان دەبینن‌و چۆن‬ ‫ش���ایی‌و هەڵپەركێ‌ بۆ كەوتنم���ان ئەگێڕن‌و‬ ‫دەیانەوێ���ت باش���ور‌و رۆژئ���اواش بگێڕنەوە‬ ‫چوارچێوەی جاران‪.‬‬ ‫كۆبان���ێ‌ روی راس���تەقینەی هێ���زە‬ ‫كوردیەكانی باكور‌و رۆژاوای كوردس���تانی بۆ‬ ‫جیهان دەرخست كە ئەو هێزە كوردیانە نەك‬ ‫هەر تیرۆریس���ت نین‪ ،‬بەڵكو لەجیاتی هەمو‬ ‫جیهان ش���ەری لەناوبردنی تیرۆر لەناوچەكە‬ ‫دەك���ەن‪ ،‬دەریخس���ت كە لەنێ���وان توركیا‌و‬ ‫پەكەك���ە كامی���ان تیرۆریس���تە‪ ،‬هەروەه���ا‬ ‫مەبەس���تی توركیای لەقۆناغی چارەس���ەری‬ ‫پرس���ی كورد ئاشكراكرد كە تەنها مەبەستی‬

‫فریودان���ی ك���ورد‌و س���ەرقاڵكردنی كوردە‬ ‫بەپرۆسەی ئاشتییەوە‪ ،‬ئەگینا هیچ بڕوایەكی‬ ‫بەچارەسەركردنی پرسی كورد نییە‪.‬‬ ‫ماوەت���ەوە ئ���ەوی بڵێین س���ەركەوتنی‬ ‫كۆبان���ێ‌‌و كەوتن���ی كۆبان���ێ‌ هەردوكی هەر‬ ‫بەس���ەركەوتن هەژم���ار دەكرێ���ت‪ ،‬چونكە‬ ‫لەڕوی مەعنەوییەوە كۆمەڵێك دەس���كەوتی‬ ‫گەورەی بەكورد بەخشی‌و پەیامی قارەمانی‌و‬ ‫خۆڕاگ���ری‌و یەكگرتویی ك���وردی بەجیهان‬ ‫گەیاند‌و زۆرب���ەی دەوڵەتانی جیهان بەهۆی‬ ‫كۆبانێوە بەشكۆمەندی لەكورد دەڕوانن‪ ،‬بۆیە‬ ‫كۆبانێ‌ لەئێس���تادا بۆتە خاڵی‌وەرچەرخان‌و‬ ‫یەكالكەرەوەی كێشەكانی جیهان‌و ناوچەكە‬ ‫كە ئەویش كێشەی تیرۆرە‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )4٩٠‬دو شةممة ‪2014/1١/٣‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫موراد یەتكین‬ ‫داعش مەترسی بۆ توركیا دروستكردووە‬

‫سەباحەت تونجەل‪:‬‬ ‫رەنگە هەڵبژاردنی پارلەمان پێشبخرێت‬

‫م��وراد یەتكین‪ ،‬گۆشەنوسی ن��اوداری‬ ‫توركیا لەوتارێكیدا ئاماژە بەوە دەكات كە‬ ‫داعش لەپیێشڕەویدایە بەرەو حەلەب‪،‬‬ ‫ئەمەش ئاوارەبونی یەك ملیۆن كەسی‬ ‫بۆ توركیا لێدەكەوێتەوە‪ ،‬جگە لەوەی‬ ‫مەترسی گ��ەورە بۆ داهاتوی ئاسایشی‬ ‫ناوچەكەو توركیا دەبێت‪.‬‬

‫سەباحەت تونجەل پارلەمانتاری هەدەپە‬ ‫رایدەگەیەنێت ئەگەر ئاك پارتی رێگە‬ ‫نەخشەی چارەسەریی ئاشكرا نەكات‬ ‫ئەوا دەبێتە شكستی ئەوان‌و پرۆسەی‬ ‫چارەسەری شكست دەهـێنێت و ئەگەری‬ ‫ئ��ەوەش دێتە کایەوە کە هەڵبژاردنی‬ ‫پارلەمان پێشبخرێت‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫داودئۆغلو‪:‬‬ ‫سوپا نانێرینە خاكی سوریاوە‬ ‫ئەحمەد داودئۆغلو سەرۆك وەزیرانی‬ ‫توركیا رایگەیاند توركیا ناخوازێت‬ ‫هیچ گروپێكی تیروریستی هاوسێی‬ ‫واڵتەكەمان بێت‪ ،‬نیازیشمان نییە‬ ‫ئوپەراسیۆنی زەمینی بۆ ناو خاكی‬ ‫سوریا سازبكەین‪.‬‬

‫یاریدەدەری پێشوی سەرۆكی گشتیی ئاك پارتی بۆ “چاودێر”‪:‬‬

‫ئاک پارتی لەسەر هەڵوێستەكان بەردەوام بێت پرۆسەی ئاشتی كۆتایی دێت‬

‫دیداری‪ :‬چاودێر‪ -‬تایبەت‬ ‫ك��ەس��ای��ەت��ی سیاسی ن����اوداری ك��وردو‬ ‫یاریدەدەری پێشوی سەرۆكی گشتیی ئاك‬ ‫پارتی‪ ،‬دەنگیر میرمحەمەد فرات‪ ،‬پێیوایە‬ ‫مەرجی پەكەكەو گەلی ك��ورد لەپڕۆسەی‬ ‫ئاشتیدا‪ ،‬ئەوەیە كە دەبێت عەبدوڵاڵ ئۆجەالن‬ ‫ئازادبكرێت‪ ،‬میرمحەمەد ل��ەم دی��دارەی��دا‬ ‫دەشڵێت «لەئێستادا ئازادكردنی ئۆجەالن‬ ‫بۆتە داوای پەكەكەو گەلی كورد‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫لەكاتی سەرخستنی پڕۆسەكە ئازادكردنی‬ ‫ئۆجەالنیشی لێدەوێتەوە»‪.‬‬ ‫میرمحەمەد یەكێك بوە لەو كەسایەتیانەی‬ ‫لەسەرەتای دروستبونی ئ��اك پارتییەوە‬ ‫بەشداربوەو دواتریش كراوەتە یاریدەدەری‬ ‫سەرۆكی گشتیی پارتەكەو لەساڵی ‪2008‬‬ ‫دەستی لەو پارتە كێشاوەتەوە‪ ،‬پێوایە ئاك‬ ‫پارتی خوێندنەوەی تەواوی بۆ پرسی كورد‬ ‫نەكردوەو دەشڵێت «ئاك پارتی هەنگاوەكانی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی هێواشكردۆتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بێت‌و ل��ەس��ەر ئ��ەم هەڵوێستەی ئێستای‬ ‫بەردەوامبێت‪ ،‬ئەوا ئەگەری ئەوەیە بەمنزیكانە‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی كۆتایی پێبێت»‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬لەئێستادا قۆناغی ئاشتیی چۆن‬ ‫هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫دەنگیر میرمحەمەد‪ :‬پڕۆسەی رێككەوتن‌و‬ ‫پڕۆسەی چارەسەری پرسی كورد لەیەكتر‬ ‫جیاوازن‪ ،‬لەتوركیا دو پرسی بناغەیی هەیە‪،‬‬ ‫ئەمە دەبێت بەجیا خوێندنەوەی بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫پێش ‪ 30‬ساڵ لەمەوبەر كاتێ پەكەكە هاتە‬ ‫مەیدانی خەباتی چەكدارییەوە‪ ،‬بۆئەوەبو‬ ‫داكۆكی لەمافی گەلی كورد بكات‪ .‬لەمڕۆشدا‬ ‫دەبینین پەكەكە بۆتە هێزێكی چەكداریی‬ ‫بەهێزو جگە ل��ەوەش توانیوێتی پارتێكی‬ ‫سیاسی پێكبهێنێت‪ .‬پەكەكە داواكاریی خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆنمونە باشكردنی رەوشی زیندانی‬ ‫ئۆجەالن‌و دواتریش ئازادكردنی‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫دان��ان��ی چ��ەك بەپەكەكە م��ان��ای كۆتایی‬ ‫پرسی كورد ناگەیەنێت‪ ،‬بەڵكو ئەمە پرسی‬ ‫پەكەكەیە‪ ،‬نابێت پرسی كورد رێككەوتننامەی‬ ‫لەسەر بكرێت‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەوە مافێكی‬ ‫رەوایە دەبێت زو یا درەنگ ئەو مافە بدرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم مەسەلەی دانانی چەك‌و كۆتایهێنانی‬ ‫ش��ەڕ‪ ،‬ئ��ەوەی��ان بەڕێككەوتنامە دەكرێت‪،‬‬ ‫ناشبێت تۆ بڵێی ئێوە چەكەكانتان دابنێت‬ ‫ئەوا منیش مافی خوێندن بەزمانی دایك بۆ‬ ‫كورد دەدەم‪ .‬ئەمە سیاسەتێكی هەڵەیە‪.‬‬ ‫دەبێت پەكەكەش بۆ ج��ۆرە رێككەوتنانە‬

‫قبوڵ نەكات‪ .‬ئەركی هەمو‬ ‫دەوڵەتێك مافی یەكسانی‬ ‫بۆ گشت هاونیشتیمانانی‬ ‫پڕۆفایل‪:‬‬ ‫دەنگیر میرمحەمەد‬ ‫دەستەبەر بكات‪.‬‬ ‫ل����ە‪ 1943‬ل��ە ئ��ەدی��ەم��ان‬ ‫پەكەكە ماوەی ‪ 30‬ساڵە‬ ‫ش��ەڕ دەك���ات‪ .‬بێگومان لەدایك بوە‪.‬‬ ‫بەشی یاسای لەزانكۆی‬ ‫دەك����رێ ه��ۆك��ارەك��ان��ی ئەنقەرە تەواوكردوە‬ ‫ئ���ەوە گفتوگۆ بكرێت‪.‬‬ ‫پ��ێ��ش��ت��ر ب���ۆ س���ێ خ��ول‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەوە كێشەیەكی پارلەمانتار بوە‪.‬‬ ‫یەكێك ب��وە لەدەستەی‬ ‫ج��ودای �ە‌و بەدڵنییایەوە‬ ‫دەش����ب����ێ����ت ل���ەگ���ەڵ دام��ەزرێ��ن��ەری ئ��اك پارتی‌و‬ ‫كراوەتە یاریدەدەری سەرۆكی‬ ‫پ��ەك��ەك��ەدا رێككەوتن گشتیی پ��ارت��ەك�ە‌و ل��ە‪2008‬‬ ‫ب���ۆ ئ��اش��ت��ی ب��ك��رێ��ت‪ .‬دەستیلەكاركێشاوەتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەو رێككەوتنامەیەش‬ ‫بەو پرەنسییەوە درێ��ژە بەبونی پێناس‌و خۆبەڕێوەبردن‪ .‬لێرەدا خەڵكانێك‬ ‫دەبێت لەگەڵ سەرۆكی‬ ‫دەوڵەتی خۆت بدەیت‪ ،‬لەكۆتایی هەڵوێستیان وەرگ��رت منیش یەكێك بوم‬ ‫پەكەكە بكرێت‪ .‬كاتێ لەناو ئاك پارتیدا بوم س��ەدەی بیستەمدا ئەمە شكستی هێناوە‪ .‬لەوانە‪ .‬كێشەكە ئەوەیە تائێستا دەخوازرێت‬ ‫پێشنیاری ئەوەم كردوە‪.‬‬ ‫كاتێ ئاك پارتی لە‪ 2002‬هاتەسەر دەسەاڵت‌و بەرێگەی ئەمنی چ��ارەس��ەری بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫دوات���ر ل��ەه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی ‪ ،2004،2007‬دەكرێ گفتوگۆ بۆ مۆدێلەكانی چارەسەریی‬ ‫چاودێر‪ :‬ئێوە پێشتر پۆستی بااڵتان لەناو دوات��ری��ش��دا‪ ،‬كاتێ س��ەی��ری سۆسیۆلۆژی بكرێت‪ .‬پارتی ك��وردی هەیە پێشنیاری‬ ‫ئاك پارتیدا هەبوە‪ ،‬دەكرێ پێمان بڵێیت ئاك دەنگدەرانی ئەم پارتە دەكەین‪ ،‬دەبینین هەرێمی سەربەخۆیی دەكات‪ ،‬هەشە داكۆكی‬ ‫پارتی چۆن هەڵسەنگاندن بۆ چارەسەری كوردەكان‌و موحافیزكارەكان لەناو ئەمپارتەدا لە سیستمی فیدراڵی دەك��ات‪ .‬ب��ەڕای من‬ ‫پرسی كورد دەكات؟‬ ‫خۆیان بینیوەتەوە‪ .‬رێگەی بۆئەوە خۆشكرد ئ��ەوەی بڕیار لەسەر ئ��ەوە دەدات كە چ‬ ‫دەنگیر میرمحەمەد‪ :‬دەوڵەتی كۆماری هەندێ ریفۆرم دەرب��ارەی مافە ئازادییەكان مۆدێلێك باشە گەلی كوردە‪ .‬دەبێت مۆدێلێك‬ ‫توركیا‪ ،‬لەسەر بنەمای یەك زم��ان‪ ،‬یەك بكرێت‪ .‬لەالیەكیتریشەوە پرسی كورد وەك بێت كە بۆ گشت الیەك لەسەر كۆكبن‪.‬‬ ‫نەتەوە‌و یەك ئااڵ پێكهاتوە‪ .‬لەمڕۆدا ناكرێت خۆی بەچەقبەستویی مایەوە‪ .‬مافی زمان‌و‬

‫یاسای خۆپیشاندان‌و‬ ‫پڕۆسەی چارەسەری‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫دوای ئ��ەوەی كانتۆنی كۆبان ‌ێ كەوتە‬ ‫بەرهێرشی چەكدارانی داع��ش‪ ،‬شەڕڤانانی‬ ‫یەپەگە‌و یەپەژە بەتوندی رێگریان لەپێشڕەوی‬ ‫چەكداران گرت‪ ،‬هەڵوێستی توركیا بەئاڕاستەی‬ ‫دژایەتی كۆبانێ بو‪ ،‬ئەم هەڵوێستەی توركیا‬ ‫وایكرد بەرپرسانی پارتی دیموكراتی گەالن‪،‬‬ ‫لەسەروی هەمویانەوە هاوسەرۆكی پارتەكە‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش داوای لەالیەنگرانی‬ ‫پارتەكەی‌و هەمو كوردێكی باكور كرد‪،‬‬ ‫بەمەبەستی شەرمەزاركردنی ئەم هەڵوێستەی‬ ‫توركیا‌و كەمكردنەوەی فشارەكانی سەر‬ ‫كۆبانێ‌ بڕژێنە سەر شەقامەكان‪ .‬ئەمەش‬ ‫وایكرد لە‪ 36‬شاری توركیا خۆپیشاندانی‬ ‫پشتگیریكردن بەڕێوەبچێت‪.‬‬ ‫خۆپیشاندانەكان توندوتیژیان لێكەوتەوە‪،‬‬ ‫بەپێی زانیاریەكانی كۆمەڵەی مافی مرۆڤی‬ ‫توركیا‪ ،‬لەخۆپیشاندانەكاندا ‪ 46‬خۆپیشاندەر‬ ‫گیانیان ل��ەدەس��ت��دا‪ 682 ،‬برینداربون‪،‬‬ ‫هاوكات ‪ 1974‬كەس دەستبەسەركران‌و ‪323‬‬ ‫ی دیكەش بەندكران‪ .‬حكومەتی توركیا‬ ‫بەشێوەیەكی توندوتیژانە وێڕای بەكارهێنانی‬ ‫هێزی ئاسایشپارێز یەكە سەربازیەكانیشی‬ ‫لەناو شارە كوردیەكان باڵوەپێكرد‌و باری‬ ‫نائاسایی‌و قەدەغەی هاتوچۆی راگەیاند‪.‬‬ ‫ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی چ��اوت��رس��ان��دن‌و دان��ان��ی‬ ‫رێوشوێنی بەرپێگرتنی خۆپیشاندانەكان‬ ‫حكومەت پ��ڕۆژەی��اس��ای هەمواركردنەوەی‬ ‫ناردە پەرلەمان‪ ،‬یاساكە بەئامانجی ئەوەبو‬ ‫دەس��ەاڵت��ی پ��ۆل��ی�س‌و ج��ەن��درم��ە لەكاتی‬ ‫خۆپیشاندانەكان زیاتر بكرێت‪.‬‬ ‫بەگوێرەی یاسا نوێیەكە ئەوانەی روبەڕوی‬ ‫پۆلیس ب��ب��ن��ەوەو زی���ان ب��ەم��وڵ�ك‌و ماڵی‬

‫گشتی دەگەیەنن سزاكەیان لەسەر قورس‬ ‫دەكرێت‪ .‬هەروەها ئەوانەشی بەشداردەبن‬ ‫لەئەنجامدانی توندوتیژی دادگایكردنەكەیان‬ ‫بەدەستبەسەركراوی بەردەوامدەبێت‪.‬‬ ‫س��ەر ك��ۆم��اری توركیا رەج���ەب تەیب‬ ‫ئ��ەردۆغ��ان دەرب����ارەی یاساكە رایگەیاند‬ ‫«لەواڵتانی دیموكراسی وەك��و خ��ۆرئ��اوا‌و‬ ‫ئەمریكا پۆلیس چ دەسەاڵتێكی هەبێت‪،‬‬ ‫ئێمەش ئەو دەسەاڵتەی پێدەدەین» لەوەاڵمی‬ ‫ئەم وتەیەدا پەرلەمانتاری هەدەپە ئەڵتان تان‬ ‫ئاماژەیكرد‪« ،‬بەهیچ شێوەیەك ئەم یاسایە‬ ‫هاوتای یاسای واڵتانی خۆرئاوا نییە»‪.‬‬ ‫لەیاساكەی پێشودا ئ��ەوان��ەی زیانیان‬ ‫ب��ەم��وڵ �ك‌و م��اڵ��ی ه��اواڵت��ی��ان دەگ��ەی��ان��د‬ ‫سزاكەیان ساڵێك زیندانی كردن بو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەموارەكەدا زیادكراوە بۆ ‪ 4‬ساڵ‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەو خۆپیشاندەرانەی زیان بەموڵك‌و ماڵی‬ ‫گشتی دەگەیەنن سزاكەیان لە‪ 3‬مانگەوە‬ ‫ك���راوە ب��ە‪ 3‬س��اڵ‪ .‬ه��ەر كەسێك بەهۆی‬ ‫ت��اوان��ی توندوتیژیەوە دەستگیربكرێت‪،‬‬ ‫ناتوانێت بەكەفالەت ئازادبكرێت‌و تا رۆژی‬ ‫دادگ��ای��ك��ردن��ەك��ەی ب��ەدەس��ت��ب��ەس��ەرك��راوی‬ ‫دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫توركیا لەسااڵنی پێشودا‌و بەتایبەت‬ ‫ل���ەداوی ك��ودەت��ای س��ەرب��ازی ‪ 1980‬ەوە‬ ‫لەرێگەی سەپاندنی هەژمونی سەربازی‬ ‫دوای دو ساڵ دەستورێكی نادیموكراسی‌و‬ ‫توندوتیژی ئامادەكرد‌و تائێستاش وێرای‬ ‫‪ 17‬ج��ار ل��ەه��ەم��وارك��ردن هێشتا چەندین‬ ‫كەموكوڕی‌و كەلێنی تێدا م��اوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫رێگە گرتن لەئازادیە گشتی‌و ناكۆكی لەگەڵ‬ ‫بنەما دیموكراسیەكان‪ .‬ك��ورد پێشوتر‬ ‫بەتایبەت لەو كاتەوە بەریەككەوتنی لەگەڵ‬ ‫دانپێدانەنانی مافەكانی هەبوە‪ ،‬ئەزمونی پێشو‬ ‫سەلماندویەتی بەتوندكردنی یاساكان چەندین‬ ‫كێشە بۆ توركیا دروست دەبێت بەتایبەت‬ ‫كێشە لەسیاسەتی ناوخۆ‪ ،‬كێشەی ئابوری‌و‬ ‫مەترسی دروستكردن لەسەر پێكەوەژیانی‬ ‫نەتەوە نا توركەكانی توركیا‪.‬‬

‫بەرپرسانی ئاكپارتی بەهۆی هەڵوێستە‬ ‫نارۆشنەكانیان وایانكرد ت��ەواوی ك��وردان‬ ‫توڕەبكەن وێ��رای مەترسیی دروستكردن‬ ‫ل��ەب��ارەی ئایندەی پڕۆسەی چ��ارەس��ەری‌و‬ ‫ئەگەرەكانی لەباربردنی پڕۆسەكەی نزیك‬ ‫كردەوە‪ .‬هێزەكانی جەندرمە لەماوەی پێشودا‬ ‫‪ 3‬گەریالیان شەهیدكرد‪ ،‬دواتر لەالیەن چەند‬ ‫چەكدارێكەوە ‪ 3‬سەربازی سوپا ك��وژران‪.‬‬ ‫هەرچەندە حكومەتی توركیا پەكەكەی بەم‬ ‫روداوە تۆمەتباركرد‪ ،‬بەاڵم بەرپرسانی قەندیل‬ ‫لەرونكردنەوەیەكدا بێ ئاگایان لەو روداوە‬ ‫راگەیاند‪ .‬هەرچەندە توركیا نەخشەڕێگای‬ ‫چ��ارەس��ەری رەوان���ەی قەندیل ك��رد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەرپرسانی پەكەكە نەخشەرێگاكەیان‬ ‫بەئەرێنی نەزانی‌و تەنانەت هەڕەشەیانكرد‬ ‫ئ��ەگ��ەر ل��ەم��اوەی��ەك��ی نزیكدا دان��وس��ت��ان‌و‬ ‫گفتوگۆی هەمیشەیی ئەنجام نەدرێت‪ ،‬شتێك‬ ‫نامێنێت بەناوی ئاشتی‪.‬‬ ‫ئەم روداوانەی پێشو وایانكرد لەهەرێمی‬ ‫كوردستان وێنەیەكی دیكە بەتوركیا ببەخشن‪،‬‬ ‫سااڵنێكە توركیا ه��ەوڵ��دەدات پەیوەندی‬ ‫دبلۆماسی لەگەڵ هەرێم بەهێزبكات‪ ،‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستە پەیوەندی ئابوری‌و بازرگانی لەگەڵ‬ ‫هەرێم برەوپێداوە‪ ،‬هەوڵیداوە كەرتی وزەی‬ ‫هەرێم لەالیەن خۆیەوە سەرپەرشتی بكرێت‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەدەرهێنانی نەوت‪ ،‬گواستنەوە‌و‬ ‫پاشان فرۆشتنی نەوتەكە لەرێگەی بۆریەوە‪،‬‬ ‫هەروەها كارئاسانی كردوە بۆ ئەوەی هەژمونی‬ ‫هونەری‌و رۆشنبیری لەكوردستان ببباتە‬ ‫ئاستێكی بااڵتر‪ ،‬لەئێستادا ئەم هەوڵە چەند‬ ‫ساڵیەی توركیا كەوتۆتە بەر مەترسی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەم چەند رۆژەدا بەفشاری ئەمریكا‌و هەوڵدان‬ ‫بۆ ئاسایكردنەوەی دۆخەكە‪ ،‬هەڵوێستێكی‬ ‫نەرمتری سەبارەت بەكۆبانێ نیشاندا‪ ،‬دەروازە‬ ‫سنوریەكانی بەڕوی پێشمەرگەدا كردەوە‌و‬ ‫خواستی دەستبەسەرداگرتنی كۆبانێ‪ -‬ی‬ ‫لەال كاڵبۆتەوە‪ .‬ئەوەی چوارچێوەی پڕۆسەی‬ ‫چارەسەری دیاری دەكات پێشهاتەكانی چەند‬ ‫رۆژی ئاییندەی رەوشی كۆبانێ دەبێت‪.‬‬

‫چ��اودێ��ر‪ :‬حكومەتی ت��ورك��ی��ا تاچەند‬ ‫لەهاوكاریكردنی كۆبانی رێگریی دەكات؟‬ ‫دەنگیر میرمحەمەد‪ :‬م��ێ��ژوی توركیا‬ ‫دەربارەی سیاسەتی بەرامبەر بەكورد پڕە لە‬ ‫هەڵە‪ ،‬تەنها بۆ كوردانی توركیا نا‪ ،‬بەڵكو بۆ‬ ‫كوردانی چوارپارچەی كوردستانیش هەمیشە‬ ‫ترسی یەكگرتنەوەی بەشەكانی هەبوە‪.‬‬ ‫توركیا هەر لەسەرەتاوە بەپێكهێنانی سێ‬ ‫كانتۆنەكەی رۆژئ��اوای كوردستان ناڕەحەت‬ ‫بوە‪ .‬ئێستاش چاوپۆشی لە داعش دەكات‬ ‫لەبەرئەوەی هێرش بۆ كوردانی رۆژئاوا دەبات‪.‬‬ ‫ئەوەی گرنگ بو ئەوەبو وەزیری دەرەوەی‬ ‫ئەمەریكا وت��ی «هاوكاریكردنی كۆبانی‬ ‫ئەركێكی ئەخالقی‌و مرۆییە»‬ ‫ئەم هەڵوێستەی ئەمەریكاو دونیا بۆ كۆبانی‬ ‫توركیا خستە هەڵوێستێكی نادیارەوە‪ .‬بەڕای‬ ‫من لێرەوە ب��ەدواوە كۆبانێ پرسی توركیا‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو پرسی نێوانی گشت كوردانە‪،‬‬ ‫پێموایە ك��ورد ئێستا گرنگی بەیەكڕیزی‬ ‫نەتەوەیی دەدات‪ .‬پێویستیشە لەناو كورداندا‬ ‫واز لەشەڕی راب��ەرو س��ەرۆك بهێنن ئەوە‬ ‫سوددی بۆ كورد نابێت لەمكاتەدا‪ .‬ئەوجا‬ ‫هەلی مێژویی لەبەردەمدەبێت‪ .‬ئەمڕۆ رۆژی‬ ‫پێكەوە خەباتكردن‌و یەكڕزییە‪.‬‬

‫مەترسیەكانی توركیا بەرانبەر‬ ‫بەخۆرئاوای كوردستان‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫لەوەتی كانتۆنەكانی ئیدارەی زاتی لەخۆرئاوای كوردستان‬ ‫دامەزراون‪ ،‬توركیا بەردەوام كاری بۆ هەڵوەشاندەیان كردوە‌و الی‬ ‫كۆمەڵگەی نێونەتەوەییش ئاماژەی بەنیگەرانییەكانی خۆی لەمەڕ‬ ‫ئەم ئیدارەیە كردوە‪.‬‬ ‫حكومەتی توركیا كار بۆ شێواندن‌و ناوزڕاندنی بزوتنەوەی سیاسی‬ ‫خۆرئاوای كوردستان دەكات‪ .‬بەتایبەت كار بۆكردنی مقاومەتی‬ ‫هێزە كوردییەكانی ناو ئەم شارە لەجەنگی دژبەتیرۆری رێكخراوی‬ ‫تیرۆریستی داعش دەكات‪ .‬جارێك بەتیرۆر تۆمەتباری دەكات‌و‬ ‫جارێكیش بەهاودەستبون لەگەڵ رژێمی ئەسەد‪ .‬تەنها ئەوەندە نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو پشتیوانی گروپە تیرۆریستییەكان دەكات بۆ ئەوەی پەالماری‬ ‫بدەن‪ .‬بۆ نمونە رێگە خۆشدەكات بۆ ئەوەی تیرۆریستەكان بێنە‬ ‫ناو خاكی سوریا‌و خۆرئاوای كوردستانەوە‪ .‬هەروەها بریندارانی‬ ‫گروپە تیرۆریستییەكان لەنەخۆشخانەكانی خۆی تیماردەكات‪ .‬ئەمە‬ ‫جگە لەپێشكەشكردنی چەك‪ ،‬جبەخانە‌و ئازوخە‌و ئەنجامدانی دیدار‬ ‫لەناوچە سنورییەكان لەگەڵ فەرماندە مەیدانییەكانی داعش‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا پەرلەمانی كوردستان بڕیاریداوە هێزی پشتیوانی بۆ‬ ‫كۆبانی بنێرێت‪ ،‬توركیا پێشمەرجێكی داناوە بۆ ئەوەی هێزێكی‬ ‫سەربەسوپای سوریای ئازادیش بچێتە ناو ئەو شارەوە‪ .‬بەتایبەت‬ ‫ئەو كەتیبانەی كەوا بەفیت‌و بەپشتیوانی توركیا لەدژی یەكینەكانی‬ ‫پاراستنی گەل لەخۆرئاوای كوردستان شەڕیان كردوە‪ .‬بێگومان‬ ‫گەلی كورد لە خۆرئاوای كوردستان بەسوپاس‌و پێزانینەوە پێشوازی‬ ‫لەبڕیاری پەرلەمانی كوردستان بۆ ناردنی هێزی پێشمەرگەی‬ ‫كوردستان بۆ كۆبانی دەكات‪ .‬ئەمە هەنگاوێكە كە شایانی تەقدیر‌و‬ ‫ستایشە‌و بگرە هەنگاوێكی مێژوییشە لەپێناو یەكخستنی چارەنوسی‬ ‫بزوتنەوەی سیاسی كوردستان‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییە گەیشتنی پێشمەرگە بەكۆبانی هەڵگری‬ ‫چركەساتێكی مێژویی وایە كە قەت لەبیر ناكرێ‌و هەموشمان ئەو‬ ‫ساتەوەختە پڕ لەجۆشە دەژین كەوا چەكی براكان دەكەونە یەك‬ ‫سەنگەرەوە‪ .‬بەاڵم بەراستی جێی خۆیەتی كە بەرانبەر بەگۆڕانی‬ ‫ناسروشتی‌و لەنەكاوی سیاسەتەكانی توركیا بەرانبەر بەكۆبانی‬ ‫بترسین‪ .‬گەلۆ چی واتایەكی هەیە كە پێشمەرج دادەنێ بۆ ئەوەی‬ ‫كەتیبەكانی سەربەسوپای سوریای ئازاد بچنە ناو كۆبانییەوە؟‬ ‫ئەی لێدوانەكانی سەرهەنگ عەبدولجەبار عگێدی لەم كاتەدا چی‬ ‫واتایەكیان هەیە؟ ئەی چی واتایەكی هەیە كە چونەناوەوەی‬ ‫هێزەكانی پێشمەرگە بەهاتنەناوەوەی سوپای سوریای ئازاد بەچەك‌و‬

‫تفاقی توركیی دەبەستێتەوە؟ من پێموایە ئەم نیگەرانییە شەرعی‌و‬ ‫رەوایە‪ ،‬چونكە توركیا بەمێژو‪ ،‬سیاسەتەكانی‌و بەهەڵوێستەكانی‬ ‫هەمیشە دژی دەسكەوتەكانی كورد بوە‌و بەرانبەری وەستاوەتەوە‪.‬‬ ‫بێگومان هەڵوێستەكانی توركیا لەئاست كۆبانی‌و خۆرئاوای‬ ‫كوردستان هیچ بیانویەكی نیە‪ .‬ئەمە نیگەرانی ناسروشتی‌و‬ ‫نالۆژیكین‌و بەتایبەت كورد لەخۆرئاوای كوردستان لەوەتی ئیدارەی‬ ‫زاتیان بنیاتناوە‪ ،‬هەمیشە هەوڵیانداوە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئەم‬ ‫دراوسێیە پێشبخەن‌و ئارامی‌و سەقامیگری سنورەكان بپارێزن‪ .‬لەوە‬ ‫واوەتریش بەرپرسیارانی كانتۆنەكانی ئیدارەی خۆسەری دیموكراتی‬ ‫كورد بەردەوام هەوڵیانداوە پەیوەندی راستەوخۆ لەگەڵ حكومەتی‬ ‫توركیا بكەن‌و بەردەوام گفتوگۆیان لەگەڵ بكەن بەتایبەت لەگەڵ‬ ‫بەرپرسیارانی وەزارەت��ی دەرەوەی توركیا بەشێوەی راستەوخۆ‬ ‫گفتوگۆیان كردوە‌و ئەمەیش زیاتر لەجارێك بەڵگەیە بۆ ئەوەی بڵێین‬ ‫بەراستی ئیدارەی خۆسەری دیموكراتی شێلگیرە لەسەر ئەوەی‬ ‫پەیوەندی باش‌و دراوسێیتی گونجاو لەگەڵ توركیا بهێنێتەكایەوە‪.‬‬ ‫بەتایبەت ئەو پەیامەیش گەیەنراوە كەوا دەسكەوتەكانی كورد‬ ‫لەخۆرئاوای كوردستان بەهیچ شێوەیەك بەمانای دژایەتیكردنی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی توركیا لەناوچەكە نایەت‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەر ئ��ەم��ە دەت��وان��ی��ن بێژین نیگەرانییەكانی توركیا‬ ‫بەرانبەربەئەزمونی خۆرئاوای كوردستان تەنها لەیەك شتەوە‬ ‫سەرچاوەدەگرێت كە ئەویش‪ :‬تێڕوانینی شۆڤێنی‌و دوژمنانەیەتیەتی‬ ‫لەسەرەتای مێژوەكەیەوە بەرانبەربەكورد‪ .‬توركیا لەهەمو ئەزمونێكی‬ ‫كوردی لەهەمو بەشێكی كوردستان دەترسێت‪ .‬تەنانەت تائیستاش‬ ‫هەڵوێستی نەیارانەی بەرانبەر بەئەزمونی هەرێمی كوردستانیش‬ ‫هەیە‪ .‬بەتایبەت لەساڵی ‪ 2003‬هەمومان بینیمان كەوا نەیهێشت‬ ‫بنكەی ئاسمانی ئینجیرلیك لەدژی رژێمی سەدام بەكاربهێنرێت‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪ 2014‬هەمان هەڵوێستی لەمەڕ بڕیاری هاوپەیمانەكان‬ ‫بەرانبەر بەداعش نواندەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەیش بەهەمو توانای خۆیەوە‬ ‫هەوڵیداوە كە پێش بەهاوكاری‌و پشتیوانی هێزە هاوپەیمانەكان بۆ‬ ‫هێزە كوردییەكان لەخۆرئاوای كوردستان بگرێت‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە كە كورد بەوپەڕی دڵسۆزی‌و راستگۆیی خۆیەوە‬ ‫هەوڵیداوە لەسەر بنەمای رێزی بەرانبەر‌و پێكەوەژیان‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫باش لەگەڵ گەالنی هاوسێی تورك‪ ،‬عەرەب‌و فارس بەدیبهێنن‪.‬‬ ‫مخابن دەوڵەتە داگیركەرەكانی كوردستان هەمیشە دەیانەوێ تەنها‬ ‫بەحوكمی سەردەست‌و بندەست مامەڵە لەگەڵ كورد بكەن‌و حاشا‬ ‫لەقەومیەت‌و مێژو‌و خاكیان بكەن‪.‬‬ ‫لێرەوە پێویستە جەختی لەسەر بكەینەوە كەوا نیگەرانییەكانی‬ ‫توركیا بەرانبەر بەپێشكەوتنەكانی دۆزی كورد لەگشت بەشەكانی‬ ‫كوردستان هیچ بنەمایەكی نییە‪ ،‬چونكە كورد خاوەن دۆزێكی‬ ‫رەوا‌و دادگەرانەن‪ .‬هەروەها خاوەن مقاوەمەیەكن كە بەدرێژایی‬ ‫مێژو تاوەكو ئەمرۆ درێژەی هەبوە‪ .‬ئەمە تەنها بەربەرەكانێ بۆ‬ ‫بەدیهێنانی مافە رەواكانیان بوە‌و بەس‪ .‬تائێستا مێژو نەیسەلماندوە‬ ‫كە كورد غەدری لەمافی هیچ كەسێك كردبێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٩٠‬دو شةممة ‪2014/1١/٣‬‬

‫تايبةت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫نەخشەڕێگای بەجینۆسایدناساندنی تاوانی دژ بە شنگال‌و ئێزدییەكان‬ ‫تەها سلێمان‬ ‫پێشەكی‪:‬‬ ‫كاتێك لەسەرەتای مانگی ‪8‬ی ‪ 2014‬داعش‬ ‫دوای داگیركردنی شاری موسڵ‪ ،‬شااڵوێكی‬ ‫دڕندانەو نامرۆڤانەی بۆ سەر قەزای شنگال‌و‬ ‫تەواوی شارۆچكەو گوندەكانی دەوروب��ەری‬ ‫دەستیپێكرد‪ ،‬گ��ەورەت��ری��ن كۆمەڵكوژی‬ ‫«جینۆساید»ی دژ بەئێزدییەكان ئەنجامدا‪،‬‬ ‫تائێستا ئامارو زانیارییەكانی بەردەست‬ ‫بەهەمو پێوەرو پێوانەیەك ئەوە دەسەلمێنن‬ ‫كە ئەوەی ئەنجامدراوە جینۆسایدە‪.‬‬ ‫ئەم نوسینەی بەردەست هەوڵدەدا‪ ،‬وەك‬ ‫س��ەرەت��او نەخشەرێگایەك ببێتە هاندەر‬ ‫بۆ ك��ارل��ەس��ەرك��ردن‌و ناساندنی تاوانەكە‬ ‫وەك «جینۆساید» لەسەرئاستی ناوخۆی‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و هاوكات لەسەرئاستی‬ ‫هەرێمایەتی‌و كۆمەڵی نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫باوەڕیشمان وای��ە ئ��ەم ك��ارە پێویستە‬ ‫ببێتە یەكێك لە ئەولەویاتە هەرە گرنگەكانی‬ ‫«پەرلەمان‪ ،‬حكومەتی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق‪ ،‬سەرۆكایەتی كۆماری‬ ‫ع��ی��راق‌و ت����ەواوی ن��اوەن��دەك��ان��ی تایبەت‬ ‫بەجینۆساید لەسەرئاستی كوردستان‌و‬ ‫عیراق‪.‬‬ ‫ئێزدییەكان كێن‌و بۆ ئەوان؟‬ ‫ئێزدییەكان گروپێكی ئاینیین لە ناوچەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬زۆربەشیان لە نزیك‬ ‫پارێزگای موسڵ‌و ناوەندی قەزای شنگال‌و‬ ‫دەوروب��ەری لە ناوچە دابڕاوەكانی باشوری‬ ‫كوردستان‪ ،‬وات��ا سنوری نێوان عیراق‌و‬ ‫كوردستان دەژی��ن‪ ،‬بەشێكی تریشیان لە‬ ‫رۆژئ��اوای كوردستان‌و باكوری كوردستان‪،‬‬ ‫رۆژهەاڵتی كوردستان‌و جۆرجیاو ئەرمینیا‬ ‫دەژین‪.‬‬ ‫ئێزدییەكان لەڕوی رەگەزی‌و نەتەوەییەوە‬ ‫ك��وردن‪ ،‬بە ه��ۆی هەڵكەوتەی جواگرافی‬ ‫شوێنی نیشتەجێبونیان زۆرجار كەوتونەتە‬ ‫ژێركاریگەریی رۆشنبیری‌و كلتوری «عەرەبی‪،‬‬ ‫ئاشوری‪ ،‬سریانی»و زۆرجاریش جل‌و بەرگی‬ ‫پیاوەكانیان نزیكە لەجل‌و بەرگی عەرەبیەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم جل‌و بەرگی ئافرەتەكانیان لەجل‌و‬ ‫بەرگی سریانیەوە نزیكە‪.‬‬ ‫ئێزدییەكان ب��ە ك���وردی‌و ش��ێ��وەزاری‬ ‫كرمانجی ئاخاوتن دەكەن‪ ،‬لەهەمانكاتدا بە‬ ‫زمانی عەرەبیش قسە دەك��ەن‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫ئێزدییەكانی باشیك‌و نزیك پارێزگای‬ ‫موسڵ‪ ،‬ب��ەاڵم نوێژو ئەنجامدانی سروتی‬ ‫ئاینی‌و كتێبە ئاینینەكانیشیان بە زمانی‬ ‫كوردییە‪ ،‬پیرۆزترین شوێنی ئاینیشیان‬ ‫مەزاری «اللش»ەو لە گەورەترین‌و دیارترین‬ ‫كەسایەتیەكانیشیان «میر تەحسین بەگ»ە‬ ‫لەكوردستان‌و عیراق‌و جیهاندا‪.‬‬ ‫زۆرب���ەی ئێزدییەكان لەعیراق ل��ەڕوی‬ ‫ئاینیەوە پەیوەستن بەخاكی «الل��ش»‪،‬‬ ‫ك��ەوای ئ��ەژم��اردەك��ەن پێش هەموكەسێك‬ ‫ب��ۆئ��ەوان‌و ت��ەواوی ئێزدییەكانی جیهانە‪،‬‬ ‫سەرژمێرییەكانی ئێزدی لە عیراق «‪500‬‬ ‫بۆ ‪ »700‬هەزار كەسەو كەوتونەتە هەردو‬ ‫شاری «شێخان» باكوری پارێزگای موسڵ‌و‬ ‫«شنگال» لەسەرسنوری سوریا‪ ،‬بە درێژیی‬ ‫«‪ »80‬كلیۆمەتر دوری پارێزگای موسڵ‪،‬‬ ‫كەچەندین شارۆچكەو گوندی گەورەو بچوك‌و‬ ‫ئۆردگای نیشتەجێبون لە خۆ دەگرن‪.‬‬ ‫شوێن‌و جێگای نیشتەجێبونیان؟‬ ‫ل��ەس��ن��وری پ��ارێ��زگ��ای موسڵ «ق��ەزای‬ ‫شێخان‪ ،‬باشیك‪ ،‬بەحزانی‪ ،‬شنگال‪ ،‬زومار‪،‬‬ ‫ئەلقوش»‪ ،‬لەسنوری پارێزگای دهۆك «‬ ‫ش��اری سمێل‪ ،‬كۆمەڵی خانكێ‌‪ ،‬ناوچەی‬ ‫دێ��رەب��ون»‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ەس��وری��او رۆژئ���اوای‬ ‫ك��وردس��ت��ان ل��ەدو ن��اوچ��ە نیشتەجێبون‌و‬ ‫چڕبونەتەوە‪ ،‬ئەوانیش «ناوچەی جەزیرەی‬ ‫ف�����ورات‌و چ��ی��ای ح���ەل���ەب»ن‪ ،‬ژم���ارەی‬ ‫ئێزدییەكان لەسوریاو رۆژئ��اوای كوردستان‬ ‫دەگاتە «‪ 12‬بۆ ‪ « 15‬هەزار كەس بەپێی‬ ‫سەرژمێری فەرمی‪ ،‬هەروەها سەرژمێرییەكان‬ ‫ئەوە پشڕاستدەكەنەوە زۆربەی ئێزدییەكان‬ ‫لەسااڵنی هەشتاكان ل��ەس��وری��اوە ب��ەرەو‬ ‫دەرەوەی واڵت كۆچیان ك��ردوە‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫تریشەوە لەكاتی جەنگی نێوان «عیراق‬ ‫‪ -‬ئێران» لەسەرەتای سااڵنی هەشتاكان‬

‫تاساڵی ‪ 1988‬نزیكەی «‪ »50‬هەزار ئێزدی‬ ‫لەعیراقەوە بۆ سوریا كۆچیان كردوە‪.‬‬ ‫ه��ەروەك بەشێكی زۆر لەسەرچاوەكان‬ ‫ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن لەتوركیاو باكوری‬ ‫كوردستان لەسەدەی بیستەمدا بە تایبەت‬ ‫لەسااڵ ‪ 1982‬ژمارەی ئێزدییەكان بۆ «‪»30‬‬ ‫ه��ەزار ك��ەس داب���ەزی‌و تا گەشتە ئ��ەوەی‬ ‫لە ساڵی ‪ 2009‬ژمارەیان گەیشتە «‪»500‬‬ ‫كەس‪ ،‬واتا زۆرب��ەی ئێزدییەكانی توركیاو‬ ‫باكوری كوردستان بەرەو ئەوروپا كۆچیان‬ ‫كرد‪ ،‬بەتایبەت‌و دیاریكراوی «ئەڵمانیا»‪،‬‬ ‫كەمینەیەكی زۆر كەمیان ئێستا لەمەڵبەندی‬ ‫مێژویی خۆیان «تور عابدین»ن‌و «سیرت‌و‬ ‫ئۆرفاو قارس‌و ئاغری‌و ئەردهان»ن لەسنوری‬ ‫ئەرمینیا‪.‬‬ ‫سەرژمێرییەكان لەجۆرجیاو ئەرمینیا‪،‬‬ ‫جیاوازن‪ ،‬لە جۆرجیا لە ‪ 30‬هەزار كەسەوە‬ ‫بۆ پێنج هەزار كەس كەمبونەتەوە بە تایبەت‬ ‫لەسااڵنی نەوەدەكاندا‪ ،‬بەاڵم بە پێچەوانەوە‬ ‫لەئەرمینیا ژم��ارەك��ان نزیك لەخۆیانن‌و‬ ‫زیاتر لە»‪ »40‬هەزار ئێزدی تیای دەژین‪،‬‬ ‫ئ��ەو ئێزدیانەی لەجۆرجیاو ئەرمینیاوە‬ ‫كۆچیانكردوە‪ ،‬لەروسیا گیرساونەتەوەو‬ ‫تا ساڵی ‪ 2002‬ژم��ارەی��ان «‪ »31‬ه��ەزارو‬ ‫«‪ »273‬كەس بون‪.‬‬ ‫كۆچی ئێزدییەكان بۆ دەرەوەی ئەو‬ ‫واڵت��ان��ەی تیایدا ژی���اون گەورەترینیان‬ ‫لەتوركیاوە بوەو دوای ئەویش عیراق‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەڵمانیا نزیكەی «‪ »40‬هەزاركەس‌و هەروەها‬ ‫بەشێكیان بۆ رۆژئاوا وەك «باكوری راین‌و‬ ‫ستفالیاو ساكسۆنیای خ���وارو‪ ،‬هەروەها‬ ‫لەواڵتی سوید لەساڵی ‪ 2008‬چوار هەزار‬ ‫ئێزدی‌و لەگەڵ بەشێكی كەم لەهۆڵەنداو‬ ‫بەلجیكاو دانیمارك‌و فەرەنساو سویسراو‬ ‫واڵت��ە یەكگرتوەكانی ئەمریكاو كەنەداو‬ ‫ئوسترالیا‪ ،‬كەژمارەیان ناگاتە پێنج هەزار‬ ‫كەس‪ ،‬نیشتەجێن‪.‬‬ ‫لە مێژوی دورو نزیكدا ئێزدییەكان روبەڕوی‬ ‫لەناوبردن‌و جینۆساید بونەتەوە‪ ،‬زۆربەی‬ ‫سەرچاوەكانی ئێزدییەكان خۆیان دەڵێن‬ ‫ئێزدییەكان روب��ەڕوی زوڵ�م‌و چەوسانەوەو‬ ‫كوشتن‌و لەناوبردن بونەتەوە‪ ،‬سەرباری‬ ‫فتوای جۆراو جۆر لەدژی ئاینەكەیان یان‬ ‫دەرچون لەئاین‪.‬‬ ‫ب��ۆ نمونە ل��ەس��ەردەم��ی میر جەعفەر‬ ‫ئەلدانسی «رۆژان���ی خەلیفە ئەلعەباسی‬ ‫ئەلموعتەسەم ‪ 224‬كۆچی» دو هەڵمەتی‬ ‫س���ەدەی ش��ەش‌و ح��ەڤ��دەه��ەم‌و لەهەمان‬ ‫كاتدا هەڵمەتی ویالیەتی بەغداد سەردەمی‬ ‫عوسمانیەكان «ح��ەس��ەن پاشا» ساڵی‬ ‫‪1715‬ی زاینی‪ ،‬هەروەها هەڵمەتی «ئەحمەد‬ ‫پاشا» ساڵی ‪‌1733‬و هەڵمەتی «سلێمان‬ ‫پاشا» ‪ ،1752‬هەروەها هەڵمەتی نادرشای‬ ‫فارسی لەساڵی ‪ 1732‬بۆ ‪ ،1743‬هەروەها‬ ‫هەڵمەتی ئەمیرەكانی موسڵ لە «جەلیلین»و‬ ‫بۆ سەر «شێخان»‌و چیای شنگال لە دژی‬ ‫ئێزدییەكان‪.‬‬ ‫دوای ئەمانەش هەڵمەت‌و شااڵوەكانی‬ ‫پاشای عوسمانیەكان لەدژی ئێزدییەكان‪،‬‬ ‫كەیەكەم شااڵو دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪،1560‬‬ ‫كاتێك كەفەتوایان دەرك���رد بۆكوشتنی‬ ‫ئێزدییەكان‪ ،‬دواتریش شااڵوەكانی عەلی‬ ‫پاشا ‪‌1802‬و پاشان شااڵوەكانی سلێمان‬ ‫پاشا ‪ ،1809‬دوای ئ��ەوەش شااڵوەكانی‬ ‫ئینجە بیرقەدار ‪1835‬و دوا بەدوای ئەوەش‬ ‫شااڵوەكانی رەشید پاشا ساڵی ‪،1834‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ش��ااڵوەك��ان��ی حافزشا ‪،1837‬‬ ‫مەحمەد شەریف پاشا ‪ 1844‬بۆ ‪،1845‬‬ ‫شااڵوەكانی مەحمەد پاشا كریدلی ئۆغلۆ‬ ‫‪ 1845‬بۆ ‪ ،1846‬شااڵوەكانی تەیار شا‬ ‫‪ 1846‬بۆ ‪ ،1847‬شااڵوەكانی ئەیوب بەگ‬ ‫‪ ،1891‬شااڵوەكانی فەریق عومەر وەهبی‬ ‫پاشا ‪ ،1892‬شااڵوەكانی بەكر پاشا ‪،1894‬‬ ‫شااڵوەكانی ئەمیرەكانی رەواندوز شااڵوەكانی‬ ‫مەحمەد پاشا سۆرانی ‪ 1832‬بۆ ‪،1834‬‬ ‫ش��ااڵوی بەدرخان بەگ ‪ ،1844‬شااڵوەكان‬ ‫ل��ەك��ات��ی س����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم ل��ەل��ەالی��ەن‬ ‫توركەكانەوە لەكاتی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان‬ ‫لە ‪‌1915‬و هەروەها شااڵوی ئیبراهیم پاشا‬ ‫‪‌1918‬و شااڵوی ساڵی ‪ 1935‬لەالیەن سوپای‬ ‫عیراقی مەلەكی‌و تادەگاتە شااڵوەكانی‬ ‫ئەنفالی ساڵی ‪ ،1988‬تا دوا شااڵو كەئەویش‬ ‫ش���ااڵوی دەوڵ��ەت��ی ئیسالمی ل��ە عیراق‌و‬ ‫شام «داع��ش» لە ‪ 2014-8-3‬تا ئێستا‪،‬‬ ‫ئێزدییەكان روب��ەڕوی كوشتن‌و لەناوبردن‌و‬

‫بگەڕێینەوە‪ ،‬پشكنین بۆ ئەو هەنگاوەی‬ ‫پێشومان بكەین‌و بزانین چیمان لەسەردیواری‬ ‫ئەم ئەركەی بەردەممان هەڵچنیوە؟ كەمن‬ ‫وای نابینم لەئاست ق��ەب��ارەو گ��ەورەی��ی‬ ‫تاوانەكە جواڵبێتینەوە یان هەنگاومان نابێت‪،‬‬ ‫بەدەلیلی ئەوەی تائێستا رایەكی یەكگرتومان‬ ‫نیە لەسەر تاوانەكەو شێوازو میكانیزمی‬ ‫كاركردن لەسەرناساندنی وەك جینۆسایدی‬ ‫بەشێك لەپێكهاتەی نەتەوەو گەلەكەمان‪،‬‬ ‫ئەمەش یەكێكە لەكیماسییە گەورەكانی‬ ‫پالن‌و بەرنامەی كاركردنمان‪.‬‬

‫رفاندن‌و جینۆسایدو زۆرلێكردن بۆ گۆڕینی‬ ‫ئاین‌و حەاڵڵكردنی سەروماڵیان بونەتەوە‬ ‫بۆ شااڵوبەرو دەسەاڵتدارانی ناوچەكە‪ ،‬وەك‬ ‫لەسەرەوە بە كورتی ئاماژەمان بۆكرد‪.‬‬ ‫پێناسەی جینۆساید‬ ‫لەبەر ڕۆشنایی ئەو پێوەرو پێوانانەی كە‬ ‫لەپەیماننامەی پێشگرتن‌و سزادانی تاوانكاری‬ ‫جینۆسایدا هاتون لە «‪»9‬ی دیسمبەری‬ ‫ساڵی ‪ 1948‬لەالیەن كۆمەڵەی گشتی نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكانەوە هاتوە‪ ،‬وەك��و بڕیارێكی‬ ‫تایبەت ب��ەژم��ارە (‪ )260‬ب�ڵاوك��راوەت��ەوە‪،‬‬ ‫دەتوانین كۆی تاوانەكانی دژ بە گەلی كورد‬ ‫وەك «ئەنفالی ‪ ،1988‬ئەنفالی بەرزانیەكان‪،‬‬ ‫كیمیابارانی ه��ەڵ��ەب��ج��ە‪ ،‬ك��ۆم��ەڵ��ك��وژی‌و‬ ‫راگواستنی فەیلیەكان‪ ،‬راگواستنی پشدەرو‬ ‫دەوروب�����ەری‪ ،‬بۆمبارانكردنی ق���ەاڵدزێ‌‪،‬‬ ‫راگواستنی سەید سادق‪ ،‬راگواستنی مەخمور‪،‬‬ ‫راگواستنی كەركوك‌و دەوروبەری‪ ،‬بۆردومانی‬ ‫ئۆردوگای زی��وێ‌‪ ،‬كۆمەڵكوژی ئەشكەوتی‬ ‫دەكان‪ ،‬كۆمەڵكوژی سمیڵ»و زۆری تر‪ ،‬لە‬ ‫نوێترینیان «كۆمەڵكوژی كوردانی ئێزدی‌و‬ ‫قەزای شنگال‌و دەوروبەری» بە جینۆساید‬ ‫بناسێنین‪.‬‬ ‫بە پێی ماددەی «‪»2‬ی ئەو‬ ‫پەیماننامەیە كەبەم شێوەیە باس‬ ‫لەجینۆساید دەكات‪:‬‬ ‫‪-1‬جینۆساید هەمو ئەو كردەوانەی خوارەوە‬ ‫دەگرێتەوە كە مەبەستی لەناوبردنی تەواو یان‬ ‫بەشێك لەگروپێكی نەتەوەیی‪ ،‬ئەتنیكی‪،‬‬

‫‪-3‬هەوڵدان بۆ ئەنجامدانی جینۆساید‪.‬‬ ‫‪4‬پیالنگێڕی لەچوارچێوەی جینۆساید‪.‬‬ ‫ب���ەك���ورت���ی‌و ب��ەپ��وخ��ت��ی‪ ،‬پ��ێ��ن��اس��ەی‬ ‫جینۆساید بەپێی بڕیاری ڕێكخراوی نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكان كە بڕیاری ژم��ارە (‪ )96‬بو‬ ‫لە ‪ 1946/12/11‬دەركرا‪ ،‬سەبارەت بەوەی‬ ‫كەجینۆساید تاوانێكە بنەماكانی یاسای‬ ‫نێودەوڵەتی دەبەزێنێت‌و دژی ئامانجەكانی‬ ‫نەتەوە یەكگرتوەكانەو لەبەرئەوەی ئەم‬ ‫ت��اوان��ە پێشێلكردنی ت���ەواوی مافەكانی‬ ‫مرۆڤەو زۆر ترسناكەو لەدژی مافی ژیانەو‬ ‫تێكدەری ئاشتی‌و ئاسایشی نێونەتەوەییە‪،‬‬ ‫بۆیە بڕیاری ئەوەی لەسەردراوە كەتاوانێكی‬ ‫دڕندانەیە لەدژی مرۆڤایەتی‌و كۆمەڵەی گشتی‬ ‫ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان كەپشت‬ ‫ب��ەب��ەن��دی شەشەمی بنەماكانی دادگ��ای‬ ‫كەجینۆساید‬ ‫«نوێرنبێرگ»دەبەستێت‬ ‫وات��ە رەت��ك��ردن��ەوەی مافی بونی سەرجەم‬ ‫كۆمەڵی مرۆڤایەتی‌و هەروەك چۆن نیشانەی‬ ‫رەتكردنەوەی مافی بونی ژیانە‪ ،‬ئەویش‬ ‫رەت��ك��ردن��ەوی دانپێدانانە بەمافی ب��ون‌و‬ ‫سوكایەتیكردنە بەسەرجەم مرۆڤایەتی‌و‬ ‫ژیانێكی پڕلەنەهامەتی بەرهەم دێنێ‌‪ .‬هەرلەم‬ ‫بارەیەوە دادگ��ای نێودەوڵەتی «رێكخراوی‬ ‫نەتەوە یەكگرتوەكان» لە ‪ 1951-5-28‬دا‬ ‫كەهۆكاری دانانی ئەوپەیماننامەیەی ئامانجی‬ ‫رێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكانە جینۆساید‬ ‫مەحكوم بكات‌و سزای بخاتەسەر وەك تاوانێك‬ ‫لەیاسای نێودەوڵەتیدا‪ .‬كەواتە جینۆساید‬ ‫تەنیا فەوتاندنی فیزیكی كۆمەڵێ‌ خەڵكی‬ ‫نەتەوەیی‌و ئیتنیكی‌و ئاینی‌و ڕەگەزی نیە‪،‬‬

‫شاری رەقەی سوریا دەیانقرۆشێ‌‪ ،‬بەسەدان‬ ‫هەزار خێزان ئاوارەو دەربەدەردەكات‪ ،‬ماڵ‌و‬ ‫موڵكی ئێزدییەكان تااڵن دەكا كەبە ملیارەها‬ ‫دۆالر م��ەزەن��دە دەك���رێ‌‪ ،‬ب��ەس��ەدان مناڵ‬ ‫لەئاكامی ئەم پەالمارو شااڵوەی داعش گیان‬ ‫لەدەستدەن»و هتد‬ ‫بەپێی ئامارێك كەلەبەردەستی ئێمەیەو‬ ‫ب����ەوردی ك���ارو پشكنینمان ب��ۆ ك��ردوە‬ ‫تەنها لەگوندی ح��ەردان «‪ 400‬بۆ ‪»500‬‬ ‫ك��وردی ئێزدی كۆمەڵكوژكراون‪ ،‬لەگوندی‬ ‫كۆجۆ نزیكەی «‪ 800‬ب��ۆ ‪ »1000‬كەس‬ ‫كۆمەڵكوژكراون‪ ،‬هەربەپێی ئامارێكی تر كەلە‬ ‫(‪ )23‬لیستی ناوی كوژارو بێسەرو شوێنكراو‬ ‫رفێنراوە ئێزدییەكان كەلەبەر دەستەو‬ ‫پشڕاست ك��راوەت��ەوە (‪ )2871‬دوه��ەزارو‬ ‫هەشت س��ەدو هەفتاو ی��ەك ك��ەس��ە‪ ،‬لەو‬ ‫ژمارەیە(‪ )1393‬هەزارو سێ سەدو نەوەدو‬ ‫سێ‌ كەسیان ل��ەرەگ��ەزی نێرن‌و (‪)1478‬‬ ‫هەزارو چوارسەدو هەفتاو هەشت كەسیان‬ ‫لەڕەگەزی «مێ‌« واتە ئافرەتن‪.‬‬ ‫ئەمە جگەلەوەی ژێ��دەرو سەرچاوەكان‬ ‫باسی ئ��ەوە دەك��ەن ب��ەه��ەزاران كەسی تر‬ ‫بێسەرو شوێنن‌و نەتوانراوە وەك پێویست‬ ‫زانیاریی لەسەریان كۆبكرێتەوەو دیكۆمێنت‬ ‫بكرێن‪.‬‬ ‫دیكۆمێنتێكی تری گرنگیش لەبەردەستە‬ ‫سەبارەت ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید دژ‬ ‫بەئێزدییەكان لەالیەن «داعش» ئەویش ئەو‬ ‫دەربازبوانەی نێوكۆمەڵكوژییەكانە كەراستی‌و‬ ‫دروستی جۆرو شێوازی ئەنجامدانی تاوانەكە‬ ‫دەگێڕنەوە‪ ،‬كەلەم بارەشەوە «‪ »24‬چیرۆك‬

‫تائێستا رایەكی یەكگرتومان نیە لەسەر تاوانەكەو شێوازو‬ ‫میكانیزمی كاركردن لەسەرناساندنی وەك جینۆسایدی‬ ‫بەشێك لەپێكهاتەی نەتەوەو گەلەكەمان‪ ،‬ئەمەش یەكێكە‬ ‫لەكیماسییە گەورەكانی پالن‌و بەرنامەی كاركردنمان‬ ‫ڕەگەزی‌و ئاینی ئەنجام دەدرێت‪ ،‬بۆنمونە‪:‬‬ ‫‪-2‬كوشتنی ئەندامانی گروپەكە‪.‬‬ ‫‪-3‬گەیاندنی زیانی گیانی یا ڕۆحی ترسناك‬ ‫بەئەندامانی گروپەكە‪.‬‬ ‫‪-4‬بەمەبەست دانانی ئەندامانی گروپەكە‬ ‫ل��ەژێ��ر ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی وادا كەببێتە هۆی‬ ‫فەوتاندنی بەشێك یان تەواوی ئەندامەكانی‪.‬‬ ‫‪-5‬پێشگرتن ل��ەزاوزێ��ك��ردن (منداڵبون)‬ ‫لەنێو گروپەكە‪.‬‬ ‫‪-6‬دابڕانی بەزۆری مندااڵن‌و گواستنەوەیان‬ ‫لەوگروپە بۆگروپێكیتر»جیاكردنەوەیان لە‬ ‫خانەوادەی خۆیان»‪.‬‬ ‫ئەگەر سەرجەم بڕگەو خاڵەكانی پێناسەكە‬ ‫بۆجینۆساید لێكبدرێتەوە‪ ،‬بەتەواوی‌و بەڕونی‬ ‫ئەوەمان بۆدەردەكەوێت كەسەرجەم ئەمانە‬ ‫لەشااڵوەكانی دژ بەگەلی كورد لەكوشتن‌و‬ ‫لەناودان‌و ئەنجامدانی تاوان‪ ،‬كەلە سەرەوە‬ ‫باسمان كردو ناومان هێنا بەرامبەر بە گەلی‬ ‫كورد دەچنە چوارچێوەی جینۆسایدەوە‪.‬‬ ‫هەروەك لەمادەی «‪»3‬ی ڕێككەوتننامەكەدا‬ ‫باس لەوتاوانانە دەكات كەئەنجام دەدرێن‌و‬ ‫پێویستە بكەرو ئەنجامدەرانی سزای یاسایی‬ ‫بدرێن‌و وەربگرن‪ ،‬ئەوانەش ئەم كاراكتەرانەن‪:‬‬ ‫‪-1‬پالندانان بۆ ئەنجامانی جینۆساید‬ ‫‪-2‬سەپەرشتیكردن‌و هاندان بۆ ئەنجامدانی‬ ‫جینۆساید‪.‬‬

‫بەڵكو هەڕەشەیە بۆ سەركۆی مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫كۆمەڵكوژی ئێزدییەكان ‪2014‬‬ ‫لەهەندێ‌ جێگاو ل��ەس��ەرەوە بەخێرایی‬ ‫چوینە پەالمارو شااڵوەكانی «داعش» بۆسەر‬ ‫كوردانی ئێزدی‌و جینۆسایدكردنیان‪ ،‬لێرەدا‬ ‫رونتری دەكەینەوە‪ ،‬بۆنمونە لەسەرەتای‬ ‫مانگی ‪8‬ی ‪ 2014‬كاتێك كەرێكخراوی‬ ‫تیرۆرستی «داع��ش» هێرشی ك��ردە سەر‬ ‫ش��ن��گ��ال‌و ن��اوچ��ەك��ان��ی دەوروب�����ەری وەك‬ ‫«شارۆچكەی سەنونێ‌‪ ،‬ئۆردگاكانی تەل‬ ‫قەسەب‪ ،‬تەل بەنات‪ ،‬تەل عوزێر»‌و چەندین‬ ‫گوندی ئێزدی‪ ،‬ئێزدییەكانی لەبەردەم دو‬ ‫گریمانەی پێشنیاركراو راگ��رت «ی��ان بون‬ ‫بەئیسالم یان مەرگ‌و كوشتن»‪ ،‬ئێزدییەكانیش‬ ‫لەبەرامبەردا رەویانكردوەتەوە ئاینی خۆیان‬ ‫بۆ ئاینی ئیسالم بگۆڕن‌و ل��ەك��اردان��ەوەی‬ ‫ئەم رەتكردنەوەیەشدا‪ ،‬دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫«داع���ش» دەكەوێتە كۆمەڵكوژكردنیان‬ ‫«ج��ی��ن��ۆس��ای��د»‪ ،‬ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی زۆر‬ ‫وەحشیگەریانە «مناڵی س��ەروی تەمەن‬ ‫‪ 12‬ساڵ تا گەنج‌و پیرەكانیان لەڕەگەزی‬ ‫نێر بەكۆمەڵ دەك��وژێ‌‪ ،‬بەسەدان ئافرەت‬ ‫لە‪ 12‬ساڵی تا تەمەنی خوار ‪ 40‬ساڵ وەك‬ ‫دەستبەسەردەكات‌و وەك بەخشیش دەیدا‬ ‫بەچەكدارەكانی یان لەبازاڕەكانی موسڵ‌و‬

‫لەپێش دەستی ئێمەیەو بەهەمو شێوەیەك‬ ‫ق��ەب��ارەی ترسناكی ت��اوان��ەك��ە پشڕاست‬ ‫دەكەنەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ان��ە ئیتر جێگا بۆهیچ گ��وم��ان‌و‬ ‫دڕدۆن��گ��ی��ی��ەك ن��اه��ێ��ڵ��ن��ەوە س��ەب��ارەت‬ ‫بەجینۆسایدی ئێزدییەكان‌و پەالمارو شااڵوە‬ ‫دڕندانەكانی «داعش» بۆسەریان‪ ،‬كەواتە‬ ‫ئەركی ئێمە چیەو دەبێت چی بكەین؟ ئایا‬ ‫تەنها ئەوەی كردومانە‪ ،‬تائەوێ‌‌و ئیترتەواو؟‬ ‫یان بەپێچەوانەوە هەنگاوی زۆر گ��ەورەو‬ ‫گرنگمان لەپێش ماوەو پێویستە بەبەرنامەو‬ ‫پالنی گونجاو بیهاوین؟‬ ‫هەنگاوێك بۆ دواوە وەك گەرەنتی بۆ‬ ‫ناساندنی تاوانەكە؟‬ ‫ل��ەس��ەرەت��اوە ح��ك��وم��ەت لیژنەیەكی‬ ‫لەوەزارەتی شەهیدان‌و دەستەی سەربەخۆی‬ ‫م��اف��ی م����رۆڤ‌و وەزارەت������ی ك���اروب���اری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و نوێنەری ئەنجومەنی وەزیران‬ ‫پێكهێنا بۆ چاودێریكردنی دۆسیەی تاوانی‬ ‫جینۆسایدی ئێزدییەكان‪ ،‬هەروەك پەرلەمانی‬ ‫كوردستانیش دانیشتنێكی تایبەتی بۆ ئەو‬ ‫پرسە سازكردو نەگەشتە ئەنجامی پێویست‌و‬ ‫بەهەندێ‌ راسپاردەوە بابەتەكەی سپارد‪.‬‬ ‫بۆیەئێستا ئەركی پلەیەك‌و هەنگاوی‬ ‫یەكەم پێویستە ئەوەبێت هەنگاوێك بۆدواوە‬

‫چی بكەین؟‬ ‫یەكەم‪ :‬پێویستە پەرلەمانی كوردستان‬ ‫جارێكی تر پڕۆژە بڕیاری پێشو سەبارەت‬ ‫بەبڕیاری بەجینۆساید ناساندنی تاوانی‬ ‫دژبەشنگال‌و ئێزدییەكان‪ ،‬بخاتەوە بەرنامەی‬ ‫ك��اری خ��ۆی‌و دوای گفتوگۆی پێویست‬ ‫بەفەرمی بڕیاری ئەوە بدات ئ��ەوەی كەدژ‬ ‫بەشنگال‌و دەوروب��ەری كراوە‪ ،‬بەپێی هەمو‬ ‫ئەو پێوەرو پێوانانەی كەلەسەرەوە باسمان‬ ‫كرد جینۆسایدە‪ ،‬بێگومان بڕیاری پەرلەمان‬ ‫هەمو ئاراستە پەرتبوەكانی كاركردن لەسەر‬ ‫دۆسیەكە‪ ،‬دەخاتەوە مەداری راستەقینە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬ئەنجومەنی وەزی��ران��ی هەرێمی‬ ‫كوردستان‌و سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫كار بۆ جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی بڕیارەكەی‬ ‫پەرلەمان بكەن‪ ،‬لەسەرئاستی ناوخۆو‬ ‫هەرێمایەتی‌و ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‪ ،‬بۆئەمەش‬ ‫نەخشەرێگای تایبەت دابنێن‪ ،‬كەلێرە‬ ‫ئێمەناتوانین ب��ەوردی باسی بكەین‪ ،‬تەنها‬ ‫ئەوەندە نەبێت لەدوتوێی ئەو نەخشە رێگایەدا‬ ‫لەسەرئاستی ناوخۆ ل��ەدەرگ��ای كونسڵ‌و‬ ‫نوسیگەی سەرجەم ئەو واڵتانەی لەهەرێمی‬ ‫كوردستانن بدرێ‌‪ ،‬لەسەرئاستی حكومەتی‬ ‫عیراق‌و ئەنجومەنی نوێنەران‌و سەرۆكایەتی‬ ‫ك��ۆم��ار ب��ەه��ەم��ان ش��ێ��وە‪ ،‬لەسەرئاستی‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان‌و ئەنجومەنی ئاسایش‌و‬ ‫پەرلەمانەكانی ئەوروپاو رۆژئ��اواو واڵتانی‬ ‫هەرێمایەتی‌و عەرەبی‌و ئیسالمی بەهەمانشێوە‬ ‫هەوڵی ناساندنی تاوانەكە وەك جینۆساید‬ ‫بدرێ‌‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران‪ ،‬سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫لەرێگای نوێنەرایەتیەكانی هەرێم لەدەرەوەی‬ ‫كوردستان‌و رێكخراوەكانی «ئێن جی ئۆ»و‬ ‫تایبەت ب��ەم پرسە‪ ،‬كۆنتاك‌و پەیوەندی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی تایبەت بەمافی‬ ‫م��رۆڤ‌و جینۆساید ببەستن‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی‬ ‫جۆرو ناسنامەی تاوانەكە لەئاستی پێویست‬ ‫بگەیەن‌و پشتگیرییان بەدەست بێنن‪ ،‬بۆ‬ ‫ناساندنی تاوانەكە وەك جینۆساید‪.‬‬ ‫چ����وارەم‪ :‬ل��ەس��ەرئ��اس��ت��ی ن��اوخ��ۆ ئەو‬ ‫سەنتەری تایبەت بەدیكۆمێنتكردنی تاوانەكە‬ ‫كە لەپارێزگای دهۆك كراوەتەوە‪ ،‬ئەكتیڤ‬ ‫بكرێ‌‌و ستافەكەی بەكەسی تایبەتمەندو‬ ‫شارەزای بواری جینۆسایدو دیكۆمێنتكردنی‬ ‫تاوان بگۆڕدرێ‌‪ ،‬نەك وەك ئێستا كەتەنها‬ ‫فەرمانبەری ئاسایی دەوڵەتن‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬ت��ەواوی بەڵگەنامەو نوسراوو‬ ‫كتێبەكان كەلەسەر تاوانەكە دەرچ��ون‌و‬ ‫باڵوكراونەتەوە یان باڵودەبنەوە‪ ،‬وەربگێڕدرێن‬ ‫ب��ۆ س��ەرزم��ان��ی ع���ەرەب���ی‌و ئینگلیزی‌و‬ ‫بەپێچەوانەشەوە بۆ سەرزمانی ك��وردی‪،‬‬ ‫وەك هاندەرێكی سەرەكی بۆ ناساندنی‬ ‫تاوانەكە لەسەر ئاستی ناوخۆو هەرێمایەتی‌و‬ ‫نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫ جینۆسایدی گەلی كورد‪ ،‬تەها سلێمان‪ 2014 ،‬چاپخانەی‬‫بینایی «سلێمانی»‬ ‫ جینۆسایدی گەلی كورد لە بەر رۆشنایی یاسای تازەی‬‫نێودەوڵەتاندا‪ ،‬دكتۆر مارف عومەر گوڵ‪ 2010 ،‬هەولێر‬ ‫ ماڵپەڕی بەحزانی نێت‪ ،‬دۆسیەی چیرۆكی رزگاربوانی ئێزدی‪،‬‬‫داود موراد خەتاری «‪ »23‬چیرۆك‬ ‫ ماڵپەڕی بەحزانی نێت‪ ،‬دۆسیەی لیستی ناوی قوربانیانی‬‫ئێزدی‬ ‫ ئەرشیفی گروپی دێكۆمێنتكردنی تاوانی جینۆسایدی ئاینی‬‫ئێزدی‬ ‫ ویكیبیدیا‪ ،‬الموسوعە الحرە‪ ،‬ئەنتەر نێت‬‫ ماڵپەڕی جینۆساید كورد‪ ،‬ئەرشیف‪ ،‬بابەت‌و بەدواداچونەكان‬‫لەسەر جینۆسایدی ئێزدییەكان‬ ‫ مێژوی جینۆسایدی گەلی كورد‪ ،‬رێكار مزوری‪،‬كەركوك‪2013 ،‬‬‫ جینۆسایدو ئەنفالی كورد‪ ،‬چنار نامق‪ ،‬كەركوك‪2013 ،‬‬‫سەرنج‪ :‬ئەم بابەتە كەمێك ل��ەوەی لێرەدا‬ ‫باڵوكراوەتەوە‪ ،‬فراوانترە‪ .‬بۆیە تەواوی بابەتەكە‬ ‫لەسایتی (چاودێرنیوز) باڵودەكرێتەوە‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )4٩٠‬دو شةممة ‪2014/1١/٣‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫نەخۆشییەك دەتخاتە پێكەنین‬ ‫چاودێر‪ -‬پەریوەش سەردار‪:‬‬ ‫ژنێكی ت��ەم��ەن ‪ 34‬س���اڵ‪ ،‬توشی‬ ‫نەخۆشییەكی دەگمەن ب��وە‪ ،‬ئەویش‬ ‫پێكەنینیەتی ب��ەب��ەردەوام��ی��ی‪ ،‬ئەم‬ ‫نەخۆشییە‪ ،‬یەكێكە لەو نەخۆشیانەی‬ ‫كە زۆر بەدەگمەن توشی مرۆڤ دەبێت‪.‬‬ ‫ئەم ژنە خاوەنی دو منداڵەو لەتەمەنی‬ ‫‪ 14‬ساڵییەوە توشی ئەم نەخۆشییە‬ ‫ب��وە‪ ،‬بەوتەی پزیشكەكان‪ ،‬هۆكاری‬ ‫نەخۆشییەكەی ئەگەڕێتەوە بۆ توشبونی‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫شەلەل لەماسولكەكانی دەموچاویدا‪.‬‬ ‫ئ��ەم نەخۆشییە ن��اوی «میاستنی‬ ‫گراویس»ەو بەدەگمەن توشی مرۆڤ‬ ‫دەب��ێ‌ ماسولكەكانی چ��او‪ ،‬پێكەنین‪،‬‬ ‫مۆڕەكردن لەكاردەخات‪ ،‬تائێستا هیچ‬ ‫چارەسەرێكی نیە‪ ،‬ئەوانەی توشیش‬ ‫دەبن بەتێپەڕاندنی ماوەیەكی زۆر‪ ،‬ناچار‬ ‫دەبن عەرەبانەی تایبەت بەكاربهێنن‪،‬‬ ‫چونكە بەرە بەرە ماسولكەكانی هەمو‬ ‫لەشیش توشی شەلەل دەبن‪.‬‬

‫@@@‪@1‬‬

‫@@‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬

‫لەمەترسیدارترین‬ ‫شوێندا‬ ‫هاوسەرگیرییان‬ ‫ئەنجامدا‬

‫قژی كوڕی سەرۆك وەزیرانیان‬ ‫چاك نەكرد‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ئەلیكترۆنی شانگهایست‪-‬ی چین باڵویكردەوە‪ ،‬بوك‌و زاوایەك لەشاری جینهوای هەرێمی‬ ‫زهیجیانگ لەچین‪ ،‬توانییان ئارەزوی هونەریی شاخەوانیی خۆیان لەكاتی هاوسەرگیریەكەیاندا‬ ‫بێننەدی‌و لەكەشوهەوایەكی زۆر جیاوازداو بەجلوبەرگی بوكێنیەوە بەسەر شاخێكدا كە بەرزیەكەی‬ ‫‪ 20‬مەتر دەبێت سەركەون‪ ،‬هەر بەو جلوبەرگەوە لەالیەن وێنەگرێكی تایبەتەوە چەند وێنەیەكی‬ ‫هاوسەرگیریەكەیان بگرن‪ ،‬لەگەڵ ئەوەدا ئەم دو هاوسەرە لەكاتێكی زۆر هەستیارو رۆمانسیدا‬ ‫بون‪ ،‬بەاڵم كارەكەشیان پڕ مەترسی بوە‪.‬‬

‫كچێك‪ ،‬پزیشكەكان توشی سەرسوڕمان دەكات‬

‫‪11‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاژانسەكانی بریتانیا باڵویانكردەوە‪ ،‬دوای ئەوەی دەیڤید‬ ‫كامیرۆن سەرۆكوەزیرانی بریتانیا‪ ،‬لەگەڵ كوڕەكەی دەچێتە‬ ‫ساڵۆنی لینو كاربوسیرو‪-‬ی سەرتاش لە لەندەنی پایتەخت‬ ‫بۆ كورتكردنەوەی قژی كوڕەكەی‪ ،‬لینو بەپاساوی سەرقاڵی‌و‬ ‫قەرەباڵغی ساڵۆنەكەی ناتوانێت سەری كوڕەكەی چاك بكات‌و‬ ‫داوای لێبوردنی لێدەكات‪.‬‬ ‫جێی وەبیر هێنانەوەیە زۆرێ��ك لەخزمەتگوزارییەكانی‬ ‫خانەوادەی سەرۆكوەزیران‌و لەشوێنی حەوانەوەی تایبەتی خۆی‬ ‫پێشكەشدەكرێت لەداون ستریت لەالیەن هەمان سەرتاش‪ .‬بەاڵم‬ ‫داواكارییەكەی كامیرۆن ئەوە بوە كە لینو بۆ سەرچاككردنی‬ ‫كوڕەكەی بچێتە‪ ،‬ناوچەی تشیبكرزی لەندەن لەماڵە تایبەتەكەی‬ ‫خۆی‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئەو سەرتاشە نەیتوانی داواكەی سەرۆكوەزیران‬ ‫جێبەجێبكات‪ ،‬بەناچاری خۆی‌و كوڕەكەی رویان كردە شوێنێكی‬ ‫تر‪ ،‬شایانی باسە ساڵۆنەكەی لینو كاربوسیرو ناوبانگێكی‬ ‫تایبەتی هەیەو زۆرێك لەهونەرمەندو كەسە ناودارەكانی بریتانیا‬ ‫بۆ چاكردنی قژیان روی تێدەكەن‪.‬‬

‫‪@@9‬‬ ‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬خواردن نین‌و دەشخورێن ‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی قەڵز‪ ،‬بازی لەگەڵدا نیە «پ»‪،‬‬ ‫نیوەی ونجڕ‪.‬‬ ‫‪-3‬ئەگیرێ‌‪ ،‬لەیەكچو‪.‬‬ ‫‪-4‬نیوەی میاو‪ ،‬ناوێكی پیاوانەیە‪ ،‬نیوەی‬ ‫بەڕو‪.‬‬ ‫‪-5‬چیایەكە لەكوردستان «پ»‪ ،‬دوان لەخام‪،‬‬ ‫كاری دەمە‪.‬‬ ‫‪-6‬گەردەلولێكی ترسناكی جیهانییە ‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-7‬بەشێكە لەڕوخسارو جۆری زۆرە‪ ،‬دوان‬ ‫لەشەن‪ ،‬جۆرە كونكردنێكە بۆ جواكاری «پ»‪.‬‬ ‫‪-8‬باڵندەیەكە‪ ،‬قسەكردن لەگەڵیدا سودی‬ ‫نیە‪ ،‬زۆرجار بۆ بەستنەوەیە‪.‬‬ ‫‪-9‬رەشی بێ‌ سەر‪ ،‬ئای كە داماو بو «پ»‪،‬‬ ‫نیوەی اللە‪.‬‬ ‫‪-10‬رەنگێكە‪ ،‬واڵتێكە لەئەمەریكا «پ»‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-11‬قسە‪ ،‬ژمارەیەكە «پ»‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬سیاسەتمەدارێكی جیهانییە‪ ،‬نۆكاو بێ‌‬ ‫ئەو حەرامە‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬ج��ۆرە شلەیەكە‪ ،‬سەمای ع��ەرەب‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-2‬پیتێك ‪ +‬داگ��ی��رك��ردن‪ ،‬ن��ازن��اوی‬ ‫مەالیەكە‪.‬‬ ‫‪-3‬جۆرێكە لەقوڕ «پ»‪ ،‬پاكی كردەوە‪.‬‬ ‫‪-4‬منداڵ‌و نەخۆشی پێ‌ هەڵئەگیرێ‌‪،‬‬ ‫دوان لەشەم‪.‬‬ ‫‪-5‬جلی گەورەو فراوان‪ ،‬سیان لەمانا‪.‬‬ ‫‪-6‬ژم��ارەی��ەك��ە «پ»‪ ،‬كوڵێنراوی‬ ‫میوەیەكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬ن��ی��وەی خ��ەن��ە‪ ،‬هەمو هەمانە ‪+‬‬ ‫لەشەڕدا زۆر دەبێ‌‪.‬‬ ‫‪-8‬مرۆڤ دوای یەكتر «پ»‪ ،‬لەگەڵ‪.‬‬ ‫‪-9‬ماوەیەكە بەسەرچوە‪ ،‬نیوەی خەسو‪.‬‬ ‫‪-10‬واڵتێكە لەئەمەریكا «پ»‪ ،‬زۆر‬ ‫ددان وایە‪.‬‬ ‫‪-11‬میوەیەكی خۆڕسكە‪ ،‬یانەیەكی‬ ‫ئیسپانیایە‪.‬‬ ‫‪-12‬جۆرە تەمرینێكە‪ ،‬ناوێكی پیاوانەیە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫لەوشەی «دڵ»‪ 20 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی «دڵ»‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬دڵۆپ‪ ،‬دڵدار‪،‬‬ ‫دڵشكاو‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫ئەمین ستار حاجی‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫كچێكی تەمەن ‪ 13‬ساڵی فەنزویلی‪،‬‬ ‫بەهۆی پێوەدانی مار بەقاچیەوە‪ ،‬قاچی‬ ‫دەبێتە خ��ەڵ��وز‪ ،‬دوای گەیشتنیشی بۆ‬ ‫نەخۆشخانە‌و بڕینەوەی قاچی‪ ،‬پزیشكەكان‬ ‫مردنی كچەكەیان بەدور نەزانی‪ ،‬پزیشكێكی‬ ‫نەخۆشخانەكەش رای��گ��ەی��ان��د‪ ،‬بەهۆی‬ ‫هەژاریی‌و كەمتەرخەمیی خێزانەكەیەوە‪،‬‬ ‫ئەو كچە ماوەی مانگێكە مارێكی ژەهردار‬ ‫پێوەی داوەو بەدەرمانی دابونەریتی خۆیان‬ ‫چارەسەریان بۆ ك��ردوەو دوای مانگێك‬

‫گەیاندویانەتە یەكێك لەنەخۆشخانەكانی‬ ‫كاراكاسی پایتەخت‪ ،‬ئەو پزیشكە وتیشی‪،‬‬ ‫جۆری ژەهری مارەكە زۆر تایبەتمەندەو‬ ‫سەریان لەمانی ئەو كچە سوڕماوە‪ ،‬گەرچی‬ ‫ژەهر قاچێكی خ��واردوە‪ ،‬بەاڵم پرسیاری‬ ‫ئەوەشمان ال دروستبوە چۆن لەماوەی‬ ‫مانگێكدا ژەهر هەمو الشەی داگیر نەكردوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا نەیانشاردەوە‪ ،‬كە رەنگە‬ ‫كاریگەری ئەو دەرمانە كۆنانە‪ ،‬كاری خۆیان‬ ‫كردبێت‌و بەرگری ئەوەی كردبێت نەیەڵێت‬ ‫ژەهر بەالشەیدا باڵوببێتەوە‪.‬‬

‫‪@@8‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@2‬‬

‫@‪@3‬‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@@9@@@@@@@@8@@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫وێنەكێشان بەزمان‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫ب�ڵاوی��ك��ردەوە‪ ،‬نیگاركێشێكی چین‬ ‫بڕیاریدا نەخشاندنی تابلۆكانی تەنها‬ ‫خ��ول��ی��ا ن��ەب��ێ��ت‌و ب��ەزم��ان��ی��ش تامی‬ ‫هونەرەكەی بكات‪ ،‬زمانیش تەنها كاری‬ ‫قسەكردن نەبێت‪ ،‬لەئێستادا (هان شیاو‬ ‫مینگ) لەجیاتی دەستوپەنجەكانی‪،‬‬ ‫زمانی وەك فڵچە بەكاردەهێنێت‌و بۆ‬ ‫دروستكردنی وێنە تێكەڵی دەك��ات‬ ‫بەڕەنگی بۆیە زەیتیەكان‌و م��ادەی‬

‫ئەكریلیك‪ ،‬دوات���ر ل��ەس��ەر پارچە‬ ‫ێ‬ ‫قوماشێكی سپی وێنەكانی خۆی پ ‌‬ ‫دەكێشێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەدا هان شیاو لەسەرەتای‬ ‫كارەكەیدایە‪ ،‬بەاڵم زۆرێك لەچینیەكان‬ ‫ل���ەس���ەر ت��ۆڕەك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ان‬ ‫پێشوازییەكی گەرمی لێدەكەن‪ ،‬هاو‬ ‫بەنیازە زۆرێ��ك لەهەرێمەكانی چین‬ ‫ب��ەس��ەر ب��ك��ات��ەوە ب��ۆ نمایشكردن‌و‬ ‫داهێنانە نوێیەكەی‌و لەئێستاشدا‬ ‫هەندێك لەوێنەكانی خۆی فرۆشتوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ هیچ چركەیەك بەفیڕۆ‬ ‫م���ەدە ت��ا س��ودێ��ك��ی تیا‬ ‫نەبینی‪ ،‬لەمامەڵەكردندا‬ ‫لەسەرخۆبە‪ ،‬دوژمنكار مەبە‬ ‫لەگەڵ خۆشەویستەكەتدا‪.‬‬

‫ـ پ���ارەی���ەك���ت وەك‬ ‫پاداشت بۆ دێت‌و چانس‬ ‫ی����اوەرت����ە‪ ،‬ك��ەس��ان��ێ��ك‬ ‫دەی���ان���ەوێ‌ ل��ێ��ت نزیك‬ ‫ببنەوە‪ ،‬لێیان رامەكە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ بەبێ‌ یارمەتی كەسانیتر‬ ‫دەت��وان��ی كارەكانت رایی‬ ‫ك��ەی��ت‪ ،‬ب��ڕواب��ەخ��ۆب��ون‬ ‫سەركەوتنە‪ ،‬بیركەرەوە‬ ‫لەبەستنی خۆشەویستیدا‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ هاوڕێیەكت ئامۆژگاریت‬ ‫دەك��������ا‪ ،‬ئ�����اگ�����اداری‬ ‫ناوەڕۆكەكەی بە‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫ل��ەب��ەرژەوەن��دی��ت نەبێ‌‪،‬‬ ‫لەگەڵ خۆشەویستەكەتدا‬ ‫توڕە مەبە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ گ���وێ‌ ل��ەئ��ام��ۆژگ��اری‬ ‫ك��ەس��ان��ی ت��ر ب��گ��رە‪ ،‬بۆ‬ ‫گەیشتن ب���ەئ���اوات رێ��ت‬ ‫ب����ۆ ئ����اس����ان دەك������ەن‪،‬‬ ‫كێشەی ك��ارك��ردن تێكەڵ‬ ‫بەخۆشەویستی مەكە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ هەنگاو بنێ‌‌و پەیوەستبە‬ ‫بەوردەكاریەكانەوە‪ ،‬وریابە‬ ‫رێ��گ��ە پ���ڕ م��ەت��رس��ی��ی��ە‪،‬‬ ‫كەسایەتی كەسێك سەرنجت‬ ‫رادەكێشێ‌‌و خۆشەویستی‬ ‫بەدواوەیە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ هەوڵمەدە لەهێزی خۆت‬ ‫زیاتر كاربكەیت‪ ،‬باكارەكانت‬ ‫س����ەرك����ەون‪ ،‬ب��ەج��وان��ی‬ ‫هەڵسوكەوت بكە بەرامبەر‬ ‫بەخۆشەویستەكەت‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ لێپرسراوێتی خۆت‬ ‫م����ەدە ب���ەك���ەس‌و خ��ۆت‬ ‫ك���ارەك���ان ب��ك��ە‪ ،‬قسەی‬ ‫ب���ێ‌ م���ان���ا ب���ەرام���ب���ەر‬ ‫خۆشەویستەكەت مەكە با‬ ‫زویر نەبێ‌‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ ب����ەه����ەوڵ����ی زۆر‬ ‫ك���ارەك���ان���ت راپ��ەڕێ��ن��ە‪،‬‬ ‫ه��ەوڵ��ب��دە دوان���ەك���ەون‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت ب��اوەڕی‬ ‫زیاترت دەداتێ‌‪ ،‬پاشەرۆژت‬ ‫رونە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ چانس یەك جار لەدەرگا‬ ‫دەدات‪ ،‬هەلی ئاڵتونیی‬ ‫ل��ەدەس��ت م����ەدە‪ ،‬ب���ڕوای‬ ‫تەواوت بەخۆشەویستەكەت‬ ‫هەبێ‌‪ ،‬مەیڕەنجێنە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ بەخەیاڵ مەژی‪ ،‬لەم‬ ‫كاتەدا ناتوانی موڵكێكی‬ ‫بەدەستبهێنی‪،‬‬ ‫زۆر‬ ‫بەجلوبەرگ‬ ‫ئیهتیمام‬ ‫بدە‪ ،‬تا سەرنجی زۆرێك‬ ‫راكێشی‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ ب����ۆ ب��ڕی��ارێ��ك��ی‬ ‫گونجاو پێویستە ورد‬ ‫بیربكەیتەوە‪ ،‬كارەكان‬ ‫لەبەردەمتدان‪ ،‬پڕۆژەیەك‬ ‫ل��ەڕێ��دای��ە‪ ،‬سەركەوتن‬ ‫بەدەستدەهێنی‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (490) 3-11-2014‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫نەدەبو دەستنوێژ‬ ‫بەخوێن هەڵبگری‬

‫ئااڵ رەیانی‪:‬‬

‫پێشكەشە بە «گۆران»‪ ،‬گۆڵپارێزی یانەی‬ ‫هەڵەبجە كە لەریزەكانی داعش‪-‬دا كوژرا‬

‫(كێ‌ دەزانێ‌)‬ ‫بۆ ئاوارەكانی كوردستانە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫ه��ون��ەرم��ەن��د ئ���ااڵ رەی���ان���ی‪ ،‬كچە‬ ‫هونەرمەندێكی رۆح سوكی ش��اری‬ ‫م��ەه��اب��ادەو لەسوید دەژی‪ ،‬یەكەم‬ ‫گۆرانی بەناوی "كێ‌ دەزان�ێ‌"ی تۆمار‬ ‫ك��ردو ل��ەت��ۆڕی كۆمەاڵیەتی یوتوب‬ ‫باڵویكردەوەو داهاتەكەی دەبەخشێتە‬ ‫ئاوارەكان‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم پڕۆژە هونەرییەی بە‬ ‫"چ��اودێ��ر"ی راگەیاند‪" :‬كی دەزان �ێ‌"‬

‫یەكەم كلیپی سەربەخۆی خۆمە‪ ،‬ئێوە‬ ‫ببینن كە كوردستانی خۆشەویستمان‬ ‫لە چ بارودۆخێكی ناهەمواردایە كە دڵی‬ ‫ێ‬ ‫هەمو مرۆڤێك ئازار دەدات‪ ،‬جا ئەب ‌‬ ‫مرۆڤی كورد چ هەستێكی هەبێ‌‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەوەی لەدەستی منیش بێت ئەوەیە كە‬ ‫ناوەڕۆك‌و ئاكامی بەرهەمەكە لەخزمەت‬ ‫ئ��ەم ب���ارودۆخ���ەدا ب��ێ��ت‪ ،‬بەئەركی‬ ‫نەتەوەیی‌و مرۆڤایەتی خۆمم زانیوە كە‬ ‫داهاتی ئەم بەرهەمە بە كەم‌و زۆرەوە‬ ‫بۆ مندااڵن‌و لێقەوماوانی كارەساتی ئەم‬

‫قەرەجەكانی كوردستان‪،‬‬ ‫دەیانەوێت دیدی خەڵك بگۆڕن‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ێ ‪ 2014/11/2‬لەهۆڵی مۆزەخانەی سلێمانی‪ ،‬بەسەرپەرشتی خاتو هێرۆ‬ ‫دوێن ‌‬ ‫ئیبراهیم ئەحمەد‪ ،‬یەكەمین پیشانگەی فۆتۆگرافی تایبەت بەقەرەجەكانی كوردستان‌و‬ ‫واڵتانی جیهان‪ ،‬لەالیەن سەنتەری رۆشنبیری قەرەج لەكوردستان كرایەوە‪.‬‬ ‫ئەم پیشانگەیە ‪ 62‬تابلۆی قەوارە (‪)45 × 30‬سم‪-‬ی لەخۆگرتوە فاخر حازم‬ ‫بەرپرسی سەنتەری رۆشنبیری قەرەج لەكوردستان بە "چاودێر"ی راگەیاند‪:‬‬ ‫مەبەست لەكردنەوەی ئەم پیشانگەیە‪ ،‬گۆڕینی دیدی خەڵكە سەبارەت بەقەرەج‪،‬‬ ‫دەمانەوێ‌ لەخەڵك بگەیەنین كە قەرەجیش هەمو بەها جوانەكانی لەخۆگرتوە‪،‬‬ ‫دەبێ‌ بشزانن كە خاكی هەمو واڵتێك خاكی قەرەجەو هەرگیز سنور ناناسین‌و‬ ‫لەهەمو جیهاندا قەرەج هەیە‪.‬‬ ‫قەرەج واتا قەلەرەش كە هەمو دەم گەرمیان‌و كوێستان ئەكا‪ ،‬بۆیە عەشق الی‬ ‫ئێمە پیرۆزە‪ ،‬كوشتن الی ئێمە تاوانە‪ ،‬سەفەر الی ئێمە گەورەییە‪ ،‬گەورەیش الی‬ ‫هەمو مرۆڤەكان بەیەكسانی دەهێڵینەوە‪.‬‬

‫دواییەی كوردستان بێت‪ ،‬ئەویش لەڕێی‬ ‫رێكخراوی "رەوەندی ك��وردی"ەوە‪ ،‬كە‬ ‫لەگروپێك دكتۆرو پەرستیارو خەڵكی‬ ‫خۆبەخشی كورد لەسوید پێكهاتوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم گۆرانییەی كە ئاخۆ‬ ‫چۆن هاتۆتە بەرهەم‪ ،‬ئااڵ وتی‪ :‬لیسا‬ ‫ئێكداڵ ژنە گۆرانیبێژێكی سویدیە‪،‬‬ ‫بیست ساڵ بەر لەئێستا ئەم گۆرانیەی‬ ‫چ��ڕی��وەو ن��اوی پ��ێ��دەرك��ردوە‪ ،‬زۆری‬ ‫لێفرۆشراو چەندین خەاڵتی لەسەر‬ ‫وەرگرت‪ .‬منیش هەمان ئەم گۆرانیەم‬

‫حەمەزیاد مەولود‬

‫وەرگێڕایە سەر زمانی كوردی‌و وتمەوەو‬ ‫لەهەولێر تۆمارم ك��رد‪ ،‬هەر بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش هاتمە هەولێر‪.‬‬ ‫دەرب��ارەی ئ��اوازو گۆرانی كوردیش‬ ‫ێ "من لەمنداڵییەوە حەزم بەگۆرانی‬ ‫دەڵ ‌‬ ‫كردوە بەزمانی ئینگلیزی وتومە‪ ،‬چەند‬ ‫ساڵێكە رومكردۆتە گۆرانی كوردی‪،‬‬ ‫گۆرانیەكانی رەوان شادان‪ ،‬مامۆستا‬ ‫ێ دەڵێمەوەو‬ ‫حەسەن زی��رەك‌و ماملـ ‌‬ ‫لەچەندین كۆنسێرتا بەشداریم كردوە‪.‬‬

‫لەسلێمانی‪ ،‬كەرنەڤاڵی نمایشی‬ ‫كورتەفیلم بەڕێوەدەچێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫پێرێ‌‪ ،‬لەهۆڵی رۆشنبیریی سلێمانی‪ ،‬كەرنەڤاڵی‬ ‫كورتە فیلم لەكاتەكانی ‪4‬و‪7‬ی ئێوارە بەڕێوەچو‪،‬‬ ‫واش بڕیارە م��اوەی هەفتەیەك بخایەنێ‌‌و ‪10‬‬ ‫كورتە فیلم كە زۆربەیان خەاڵتی نێودەوڵەتییان‬ ‫وەرگرتوەو لەفێستیڤاڵەكانی دەرەوەی هەرێم‬ ‫بەشدارییان ك��ردوە‪ ،‬نمایش دەكرێن‪ ،‬كە جگە‬ ‫لەفیلمە كوردیەكان فیلمەكانی كۆریای باشورو‬ ‫ئەرژەنتینیشی لەخۆگرتوە‪.‬‬ ‫نەهرۆ ساڵح دەلۆیی ئەندامی لیژنەی بااڵی‬ ‫ك��ەرن��ەڤ��اڵ��ەك��ە ب��ە «چ���اودێ���ر»ی راگ��ەی��ان��د‪:‬‬ ‫مەبەستمانە خزمەتی كورد بكەین‪ ،‬ئێمە لەڕێگەی‬ ‫هونەرەوە خزمەت بەنەتەوەكەمان ئەكەین‪ ،‬داهاتەكەیشی لەكۆنگرەیەكی‬ ‫رۆژنامەوانیدا ئاشكرا دەكەین‪ ،‬گەر توانیمان پێمانخۆشە ئەم داهاتە بگاتە كۆبانێ‌‪،‬‬ ‫ئەگەر نەشكراو نەڕەخسا‪ ،‬ئەوا بۆ ئاوارەكانی كوردستانی خەرج دەكەین‪.‬‬

‫«ئورووپاییەك لەواڵتی كورداندا»‬

‫یاداشتەكانی هاوسەری شەهید قاسملو وەرگێڕدرایە سەر زمانی كوردی‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫«ئورووپاییەك ل��ەواڵت��ی ك��وردان��دا‬ ‫«كتێبێكی ق��ەوارە «‪ »422‬الپەڕەی‬ ‫مامناوەندی «نەسرین قاسملو»ە‪ ،‬كە‬ ‫خاتو ناهید حسێنی لەزمانی فارسی‬ ‫وەریگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە یەكێكە لەكتێبە ناوازەو‬ ‫پڕ بایەخەكان بۆ دەوڵەمەندكردنی‬ ‫كتێبخانەی كوردی‪ ،‬خاتو نەسرین‪-‬ی‬ ‫خێزانی سەركردەی شەهید «قاسملو»‬ ‫سەبارەت بەگێڕانەوەو بەسەرهاتەكانی‬ ‫ژیانی دەڵێت «مەبەستم لەگێڕانەوەی‬ ‫ژیانم ئەوەیە كە خوێنەر لەڕاستییەكانی‬ ‫ژیانمان نزیك بكەمەوە‪ ،‬هەوڵمداوە‬ ‫سەبارەت بەكەسایەتیی ڕاستەقینەی‬ ‫ع��ەب��دول��ڕەح��م��ان ب��ەئ��ی��ن��س��اف��ەوە‬ ‫ه��ەڵ��س��وك��ەوت ب��ك��ەم‌و ئ���ەوەش بەو‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫ێ‬ ‫م��ان��ای��ەی��ە ك��ە نەمویستوە هەند ‌‬ ‫تایبەتمەندی نەرێنی ئەو بشمارمەوە‪،‬‬ ‫عەبدولڕەحمان مرۆڤێك ب��و‪ ،‬نەك‬ ‫فریشتەو یان بونەوەرێكی ئاسمانی‌و‬ ‫سەرو مرۆیی‪ ،‬ئ��ەوەی لەژیانی ئەودا‬ ‫گرینگە‪ ،‬هەر ئەو شتەیە كە مرۆڤ‬ ‫وەكو رێنوێن‌و رێگەچارە بۆ بەرەكانی‬ ‫پاش خۆی بەجێیدەهێڵێت»‪.‬‬ ‫بەرێز مستەفای هیجری لەپێشەكی‬ ‫ئەم كتێبەدا دەنوسێ‌ «نوسەری ئەم‬ ‫كتێبەو قارەمانەكەشی خانمی هێلێن‬ ‫كرۆلیش‪ ،‬هاوسەری رێبەری شەهید‬ ‫دكتۆر عەبدولڕەحمان قاسمۆلۆیە كە‬ ‫لەنێو كوردەكاندا بە «نەسرین خانم»‬ ‫ن��اس��راوە‪ ،‬من سااڵنێكی دورودرێ���ژە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم خانمە ئ��اش��ن��ام‌و لەو‬ ‫بیروبۆچون‌و ئەو خۆشەویستییەی كە‬ ‫لەدڵیدایە بۆ كورد ئاگادارم‪ ،‬هەمیشە‬

‫ێ‬ ‫دڵی بۆ كود لێدەدات‪ ،‬بۆیە هەركات ‌‬ ‫روداوێكی تاڵ لەكوردستان بێتە پێش‬ ‫ئەو نیگەرانە»‪.‬‬ ‫دەشبێ‌ كارو وەرگێڕان‌و ماندوبونی‬ ‫خاتو ناهید حسێنی بەوپەڕی ئەمەك‌و‬

‫وی��ژدان��ەوە وەربگرین كە ب��ەو زمانە‬ ‫ج���وان‌و پ���اراوە وەری��گ��ێ��ڕاوەت��ە سەر‬ ‫زمانی كوردی‪ ،‬كە ئەم جۆرە كتێبانە‬ ‫وەك «بیرەوەری» كتێبخانەی كوردی‬ ‫دەوڵەمەندتر دەكەن‪.‬‬

‫كاكە «گۆران» ببورە بەڕێیەكی هەڵەدا سەفەرت كرد‪ ،‬سەفەرێكی نەخوازرا‌و‪،‬‬ ‫ێ ئ��ەوەی بزانی گیانی تۆ ش��ەوە نیكاحییەكانی‬ ‫سەفەرێكی نەفرەتیی‪ ،‬ب ‌‬ ‫ئەمیرەكانی لمستانی بەشەهوەت رۆشنكردەوە‪ ..‬تۆ نەتدەزانی رۆحی تۆ ببوە‬ ‫پاسەوانی ژورە پەمەییەكانی ئەوان‪ ..‬ئەوانەی دەستنوێژ بەخوێن هەڵدەگرن‌و‬ ‫سەرەبڕاوەكان دەكەن بە قیبلە‪ ،‬رۆحە بەریئەكان دەكەنە بەرماڵ‪ ،‬لەنوێژەكانیاندا‬ ‫جگە لەگوناهباركردنی خودا‌و ئایەتەكانی هیچی دی ناخوێنن‪ ..‬كە كڕنوشدەبەن‬ ‫خەیاڵیان لێوانلێوە لەلێوی ئاڵی سەبایا‌و كچە هەرزەكارە پاكە بێگوناهەكان‪..‬‬ ‫خەیاڵی شەهوەتی جوتبون لەناو هەر دێڕە ئایەتێكیاندا دامەنیان دەبزوێنێت‪..‬‬ ‫خودا لەخەیاڵی ئەواندا خۆی لەبەزەیی بەتاڵكردۆتەوە‪ ..‬خودا لەزیهنی ئەواندا‬ ‫بەهەشتەكانی بەئەهریمەن فرۆشتوە‌و دۆزەخ‌و بڵێسە ئاگرینەكانی بۆ خۆی‬ ‫هێشتۆتەوە‪ ،‬خودا لەبیری ئەواندا شەپۆلێكە لەپرچی خاوی كەنیزەك‌و قەدی‬ ‫باریكی غیلمانان‪..‬‬ ‫ببورە «گ��ۆران» ببورە‪ ..‬تۆ تاوانباری‪ ،‬ئێستا خودا بەدڵێكی شكاوەوە‬ ‫ێ‬ ‫بانگتدەكات‪ ..‬پێغەمبەرەكانت شەرمەزاركرد‪ ،‬چونكە لێت دەپرسن تۆ دوێن ‌‬ ‫ێ بویت‬ ‫ئەنفالكرایت‪ ،‬تۆ دوێنێ‌ لەشەنگال ئابڕویان تكاندی‪ ،‬تۆ ئەمڕۆ لەكۆبان ‌‬ ‫بە قیبلەی شەڕ‌و خوێنڕشتن‌و هێڕشی دڕندانەی ئەوان‪ ..‬ئەی پێت ناڵێن بۆ‬ ‫روبەڕوی ئەو خوێنڕێژانە نەبویتەوە؟ چی وەاڵم دەدەیتەوە «گ��ۆران»؟ چی‬ ‫وەاڵم دەدەیتەوە؟ چی؟ دەڵێی خودایە بەناوی تۆ جەنگام؟ دەڵێی خودایە‬ ‫ئایەتەكانی تۆ گیانی منیان كێشا؟ دەڵێی چی؟ «گۆران» خودا باكی بەوە نییە‬ ‫مەخلوقەكانی ئەو لەناوبەریت‪ ..‬خودا پێویستی بەو دڵۆپە خوێنە ‌وشكبوانەی‬ ‫سەردەمی شمشێرە گوناهبارەكەی تۆ نییە‪« ..‬گۆران» تەنانەت خودا پێویستی‬ ‫بەوەش نییە تۆ دەیپەرستی یان نا‪« ..‬گۆران» خودا پێویستی بەیەك شتە‬ ‫ئەویش ئەوەیە‌‪ :‬چۆن هەور فێری عیبادەتی بارین بكەین‪.‬‬ ‫«گۆران» تۆ تاوانباریت‪ ،‬بەاڵم ئەوانەی لەتۆ تاوانبارترن ئەوانەن كە پێیان وتی‬ ‫گرتنەبەری ئەم رێگایەت لەم سەفەرە پڕە لەبەرائەتی پەپولەو بۆنی رەیحان‌و‬ ‫نازەكانی گوڵ‪ ..‬ئەوانەی پێیان وتی بەم رێگایەدا بڕۆ‪ ،‬ئەوانەی وتیان بڕۆ لەم‬ ‫رێگایەدا گەر ماندوبویت حۆرییە سپیپۆشەكانی ئاسمانەكانی خودا وەستاون‌و‬ ‫تینویەتیت دەشكێنن‌و دەتخەنە ناو باوەشی خۆیان‪ ..‬ئەوانە لەتۆ تاوانبارترن كە‬ ‫لەناو ژورە قوڕینەكانی ئایەت‌و حەدیسەكاندا بەهەڵە خودایان بۆ تەفسیركردی‪..‬‬ ‫ێ هزرە عەباپۆشەكانی سەر میحراب‪.‬‬ ‫ئەوانە‪ ،‬ئەوانە هەندێ‌ لەپیاوە ب ‌‬ ‫ئێستا تۆ لەسەنگەری دژ بەنەتەوەكەت‪ ،‬سەنگەری دژ بەباوەڕداران‪ ،‬سەنگەری‬ ‫كۆترەكانی دایك‌و باوك‌و خوشك‌و برا‌و هاوڕێكانت بەجێهێشت‪ ..‬ببورە «گۆران»‬ ‫ببورە ئێستا تۆ بەشەرمەزارییەوە لەبەردەم دادگای خودا وەستاوی‌و خوداش‬ ‫دڵتەنگ‌و نیگەرانە كە مەخلوقێكی لەسەفەرێكی پڕ لەگوناه گەڕاوەتەوە الی ئەو‪.‬‬ ‫ئێستا تۆ لەبەر خودا دەپاڕێیتەوە كە بتبەخشێت‪ ،‬بەاڵم خۆزگە كە زیندوبویت‬ ‫خودات بە بەرگی سپی بپەرستایە‪ ،‬نەك بە بەرگی رەش‪.‬‬

‫پەیمانگەی هونەرە جوانەكانی‬ ‫هەڵەبجە پیشانگەی كتێبی‬ ‫هونەریی لەئامێز دەگرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫رۆژان�����ی ‪ ،2014/11/6-4‬دەزگ���ای‬ ‫رۆشنبیریی جەمال عیرفان‪ ،‬لەناو هۆڵی‬ ‫پەیمانگەی هونەرە جوانەكانی هەڵەبجە‪،‬‬ ‫پێشانگەی كتێبی هونەریی دەكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫زۆرترین سەرچاوەی كتێب بەزمانەكانی‬ ‫كوردی‌و عەرەبی‌و فارسی لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫«بەختیار سەعید» سەرپەرشتیاری‬ ‫دەزگ���ای رۆشنبیریی جەمال عیرفان بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەم پیشانگەیە یەكێكە‬ ‫لەپڕۆژەكانی دەزگاكەمان‪ ،‬مەبەستمان تەنیا‬ ‫سود گەیاندنە بەخوێندكاران‪ ،‬داشكاندنیشمان‬ ‫‪ %30‬بۆ ك��ردوە‪ ،‬لەسەر ئاستی هەرێم ‪10‬‬ ‫پەیمانگەی هونەرە جوانەكان هەیەو لەناو‬ ‫هەموشیاندا هەمان پیشانگە دەكەینەوە‪،‬‬ ‫ئەمەی هەڵەبجە سێیەمین پیشانگەیە‪.‬‬

‫‪ ٢٠‬تا ‪٢٠١٤/١١/٢٤‬‬ ‫شەنگال و کۆبانێ‪ ..‬بێشەی بەرەنگاری و ئاسۆی ئازادی‬ ‫بەرەو هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )٤٣١‬دووشةممة ‪ 2014/١١/٣‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫کتێب تەنیا کتێبنووس ڕزگار دەکات‬ ‫شێرزاد حەسەن میوانی ڕەخنەی چاودێر بوو‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬

‫فۆتۆ‪ :‬بیار ڕەشید‬

‫هەفتەی ڕاب��ردوو‪ ،‬ڕەخنەی چاودێر‪،‬‬ ‫ک��ۆڕێ��ک��ی ک�����راوەی ب��ۆ ن���ووس���ەر و‬ ‫چیرۆکنووس‪ ،‬ش��ێ��رزاد حەسەن ساز‬ ‫کرد‪ .‬کۆڕەکە لە هۆڵی دیالۆگی ناوەندی‬ ‫ڕۆشنگەریی چاودێر بەڕێوەچوو و تیایدا‬ ‫بۆ ماوەی دوو کاتژمێر و نیو گفتوگۆ کرا‪.‬‬ ‫س��ەرەت��ا ش��ێ��رزاد ح��ەس��ەن‪ ،‬ڕوون��ی‬ ‫ک���ردەوە‪ ،‬ئ��ەو سیستمە سەربازییەی‬ ‫ئینگلیزەکان لەگەڵ خۆیان هێناویانەتە‬ ‫ئ��ەم واڵت����ەوە‪ ،‬گ��ۆڕان��ک��اری ب��ەس��ەردا‬ ‫نەهاتووە‪ ،‬ئەمە س��ەرەڕای ئ��ەوەی کە‬ ‫سیستمی دەرەبەگایەتی کۆمەاڵیەتی‬ ‫خۆشمان ه��اوک��ارب��ووە‪ .‬ئەمەشی لەو‬ ‫سیستمە باوکساالری و دەسەاڵتخوازییەوە‬ ‫باس کرد‪ ،‬کە تەواوی خێزان و پەروەردەو‬ ‫ناوەندە زانستی و ئەکادیمییەکانی ئەم‬ ‫واڵت���ەی گ��رت��ۆت��ەوە‪ .‬جەختی ل��ەوەش‬ ‫ک���ردەوە‪ ،‬زۆرک���ەس پێی دەڵ��ێ��ن ئەم‬ ‫باسی باوکساالرییە نەبڕاوەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەک ئەو وتی‪ ،‬لە ئێستاشدا ڕیشەکانی‬ ‫قوڵن و مەترسیدارن‪ .‬شێرزاد حەسەن‬ ‫خوێندنەوەی وەک هۆکارێکی گرنگ لە‬ ‫قەڵەم دا بۆ ڕەوینەوەی بەشێکی ئەو‬ ‫مەترسییە‪ ،‬نموونەی واڵتانی ئەوروپاشی‬ ‫لەو ڕووانگەیەوە هێنایەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە پرسیارێک کە ئایا ئەو‬ ‫ک��ارەک��ت��ەری ش��ادی لە ڕۆم��ان��ی ژنێک‬ ‫بەسەر منارەوەی وەک سوپەر پاڵەوانی‬ ‫ژن درووست کردووە‪ ،‬لە کاتێکدا تەواوی‬ ‫کارەکتەرە مێینەییەکانی ناو ئەدەبیاتی‬ ‫ئەو ملکەچن‪ ،‬ئەو نووسەرە ئاشکرای‬ ‫ک��رد‪ ،‬لە ژیانیدا چەند ژنێکی یاخی‬ ‫بینیون و مەبەستی بووە کارەکتەرێکی‬ ‫وای هەبێت‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە کوشتنی ب���اوک‪ ،‬کە‬

‫نییە‪ ».‬ئاشکراشی کرد‪ ،‬هیچ شتێک نییە‬ ‫لەم واڵتەدا نییە بۆنی مەرگی لێ نەیەت‪.‬‬ ‫وتیشی‪ :‬بیهێننە بەرچاوتان تراژیدیاکانی‬ ‫شکسپیر زیاتر لەبیرن و پڕ دەرسترن لە‬ ‫کۆمیدیاکانی‪».‬‬ ‫شێرزاد حەسەن‪ ،‬سەبارەت بە دۆخی‬ ‫شەڕانگێزی ناو دامودەزگاکانی ئەم واڵتە‪،‬‬ ‫وتی‪« :‬ئێستا کە داعش هاتووە خەڵکی‬ ‫سەرسامن‪ ،‬بەاڵم من هەر لە منداڵییەوە‬ ‫دەمزانی داعش دێت‪ ،‬لە ماوەی پەنجا‬ ‫ساڵی ڕابردوومدا لەناو قوتابخانەکان‪،‬‬ ‫هەستم کردووە چ مرۆڤگەلێکی شەڕەنگێز‬ ‫لەناوماندا دەژین‪».‬‬ ‫لەناو ئەو هەموو باسانەدا‪ ،‬پرسیارێک‬ ‫هەبوو‪ :‬ئایا ئەدەبیات لەناو ئەم ژیانەدا‬ ‫دەتوانێت چی بکات؟ شێرزاد حەسەن‬ ‫وتی‪« :‬ئەدەب هێرشێکی زۆر گەورەی‬ ‫هەیە ب��ۆ س��ەر ئ��ەو پانتاییانەی کە‬ ‫یەقینن‪ ،‬موقەددەسن‪ .‬ئ��ەدەب هێرش‬ ‫دەکاتە سەر دەبەنگی ئەو ئایدیۆلۆژیا‬ ‫چەقبەستووە دەبەنگییەی ک��ە دین‬ ‫و سیاسەت ب���ەردەوام لە کارگەکانی‬ ‫خۆیانەوە بەرهەمی دەهێنن‪».‬‬ ‫وتیشی‪« :‬ئەدەب یەک شتی سادە لە‬ ‫مرۆڤدا درووستدەکات‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‪ ،‬وا‬ ‫لەمرۆڤ دەکات گومانکار بێت‪ ،‬بەدنیادا‬ ‫دەتگەڕێنێت بۆ وەاڵم��ی پرسیارەکان‪،‬‬ ‫ئ��ەدەب دژی گەوجبوون دەجەنگێت و‬ ‫ئایدیۆلۆژیای نییە‪».‬‬ ‫جەختی ل��ەوەش ک��ردەوە‪ ،‬ئەدەبیات‬ ‫ئەو پانتاییەیە کە هەموو وەاڵمەکان‬ ‫هەڵدەوەشێنێتەوە و جگە لە ئینسان‬ ‫حەسەن بەڕاددەیەکی زۆر ڕەشبینە‪ ،‬خۆشی هیچ شتێکی ال پیرۆز نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وت��ی‪« :‬ئ��ەدی��ب��ەک��ان ک��ە دیدگایەکی بە مانا دینییەکەی نا‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬ئ��ەم��ەی ل��ێ��رەدا دەی��خ��وێ��ن��ن��ەوە‪ ،‬بەشێکی‬ ‫ڕەشبینیان بۆ ژیان هەیە‪ ،‬سەدەهان‪.‬‬ ‫بەشێکیان دەڵێن‪ ،‬ژیان سەختگیرە‪ .‬من بیروبۆچوونەکانی شێرزاد حەسەنن لەو ک��ۆڕەدا‪ ،‬ڕەخنەی‬ ‫ساموێل بیکێت وای لێ کردم ڕەشبین چاودێر تەواوی کۆڕەکە ئامادە دەکات و لە پەیجی ڕەخنەی‬ ‫بم و پێی وتم کە فریادڕەس لە دونیادا چاودێر لە تۆڕی کۆمەاڵیەتی فەیسبووک باڵوی دەکاتەوە‪.‬‬

‫ئەدەب دژی گەوجبوون دەجەنگێت و ئایدیۆلۆژیای نییە‬ ‫هێڵێکی گشتییە لە ئەدەبیاتی شێرزاد‬ ‫ح��ەس��ەن‪ ،‬ئ��اش��ک��رای ک��رد‪ ،‬ک��ە ب��اوک‬ ‫الی ئەو باوکێکی فیزیکی نییە وەک‬ ‫باوکی هەموان‪ ،‬بەڵکو پێشیوایە باوکە‬ ‫فیزیکییەکانیش کۆیلەیەکن وەک ئەوانی‬ ‫تر‪ .‬بەاڵم جەختی لەوەش ک��ردەوە‪ ،‬لە‬

‫ژیانیدا باوکی باشی نەبینیوە‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ئەوەش وتی‪ ،‬کە ئەو هێرش ناکاتە سەر‬ ‫باوکە کۆمەاڵیەتییەکە‪.‬‬ ‫وتی‪« :‬ئەوەی من وەک باوک باسی‬ ‫دەکەم‪ ،‬بریتییە لە سیستمی باوکساالری‪،‬‬ ‫ئەو دەسەاڵتە ڕەهایە خوداوەندییەی‬

‫باوکەکان هەیانە‪ .‬ئەویش لە بیرۆکەی‬ ‫ئ��ی��ب��راه��ی��م��ەوە دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات‪».‬‬ ‫دووپاتیشی کردەوە‪ ،‬کەم ئەدیب هەیە لە‬ ‫دونیا ڕەفزی باوکساالریان نەکردبێت جا‬ ‫بچووک بێت یان گەورە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەوەی کە ئاخۆ بۆچی شێرزاد‬

‫تەنیا شیعرێک لە مردنەوە دوور بوو‬ ‫بیرەوەرییەک لەگەڵ ئازاد سوبحیی شاعیردا‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ساڵێک پێش ئێستا‪ ،‬شەوێک لەگەڵ‬ ‫ئازاد سوبحی بوین‪ ،‬باسی ئەوەمان کرد‬ ‫چەندان ساڵە هیچ دەقێک باڵوناکاتەوە‪،‬‬ ‫ئەو تەئکید بوو لە بێدەنگی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێمەیش بە تامەزرۆییەوە جەختمان‬ ‫لەوەکردەوە دەقەنوێکانی لە ڕەخنەی‬ ‫چاودێر باڵوبکاتەوە‪ ،‬پاش ماوەیەک‬ ‫یەکەمین دەقی نوێی بەناوی «تابلۆی‬ ‫بەتاڵ» نارد بۆ ڕەخنە و ئەوەیش بووە‬ ‫هەواڵێکی گرنگ بۆ ئێمە‪ ،‬ئیتر لێرەوە‬ ‫فریای دەقێکیتر و ئەم دوادەقەیشی‬ ‫کەوتین‪ ،‬کە بەداخەوە خۆی نەیبینی‪.‬‬ ‫لەکاتی ناردنی ه��ەردوو دەقەکەی‬ ‫پ��ێ��ش��ووی‪ ،‬چ��ەن��د ج���ار تەئکیدی‬ ‫دەک��ردەوە کە ئەگەر بەدڵمان نەبوو‬ ‫ئ��ەوا ب�ڵاوی نەکەینەوە‪ ،‬دەیشی وت‬ ‫«ئ��ەگ��ەر باڵویشتان ک���ردەوە‪ ،‬پێش‬

‫کەسم مەخەن و کەی دەقیترتان النەبو‬ ‫ئەوکات‪».‬‬ ‫بەاڵم بۆ دوادەقی‪ ،‬سوبحییەکی تر‬ ‫بوو‪ ،‬تێلی کرد و بە دەنگێکی نەرم‬ ‫و قوڵ وتی «بڕوا گیان ئەمرم‪ ،‬کەی‬ ‫دەقەکەم باڵودەبێتەوە‪ ،‬ئەگەر بەدڵتانە‬ ‫با پێش مردن بیبینم‪».‬‬ ‫بە پێکەنینەوە وەاڵم��م دای��ەوە و‬ ‫باسی ئیرادەی بەهێزیم کرد‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫دیار بوو لەگەڵ مردن یەکالیی بووبووە‪.‬‬ ‫هەر بۆ ئەم دەق��ەی چەند جارێک‬ ‫تیلی کردەوە‪ ،‬زۆر مەبەستی بوو باڵو‬ ‫ببێتەوە و بیبینێت‪ ،‬بەاڵم وەك ئەوەی‬ ‫یاسایەکی سروشتی بێت‪ ،‬پێش مردن‬ ‫هەموان شتانێک بە تەواونەکراوی یان‬ ‫نەبینراوی بەجێدەهێڵین‪.‬‬ ‫ئەم وشانە چیرۆکی ڕۆژنامەیەکی‬ ‫ئەدەبییە لەگەڵ شاعیرێکی ڕاستەقینە‬ ‫و نووسەرێکی پڕ مەعریفە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بێدەنگ و تەنها‪.‬‬

‫هەرکات دەقێکیمان باڵو دەکردەوە‪،‬‬ ‫ب��ە حەزێکی زۆرەوە داوای دەق��ی‬ ‫تریمان دەکرد‪ ،‬دوای باڵوبوونەوەیشی‬ ‫دەمانبینی هەر ئێمە تامەزرۆ نین‪،‬‬ ‫خوێنەرانێکی زۆر چێژ لە شیعری‬ ‫ئ��ازاد سوبحی دەبینن‪ ،‬چونکە لەم‬ ‫ڕۆژگارە دەگمەنە دەقی ڕاستەقینەی وا‬ ‫بخوێنینەوە‪.‬‬ ‫ئ��ازاد سوبحی م��رد‪ ،‬لەگەڵ خۆیدا‬ ‫کۆتایی بە دنیایەکی بێدەنگ و تەنهایی‬ ‫هێنا‪ ،‬دنیایەکی دەوڵەمەند لە شیعر و‬ ‫مەعریفە‪.‬‬ ‫دواج��ار دوای خ��ۆی دیوانێکی بە‬ ‫ناوی «باخچەکانی باوکم» و کتێبێکی‬ ‫وەرگ���ێ���ڕدراوی ک��ە کۆمەڵەوتارێکە‬ ‫بەجێهێشت‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ ،‬دڵتەنگانە دوادەقی‬ ‫باڵو دەکاتەوە و بۆ ئەبەد ماڵئاوایی‬ ‫لەم شاعیر و نووسەرە دیارە دەکات‪.‬‬ ‫ماڵئاوا ئازاد سوبحی‪.‬‬

‫ئاگرەکەم‬ ‫مەسڕنەوە‬ ‫شیعرێکی‬ ‫باڵونەکراوەی‬ ‫سوبحی‬ ‫الپەڕە (‪)8‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/٣‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫تایبەت بۆ ڕەخنەی چاودێر‬

‫باڵەکانی ڕۆح‬

‫ئەنتۆنیۆ تابوكی‌و فێرناندۆ پێسوا‌و عەتا محەمه‌د‬ ‫بەبیانوی وڕێنەوە‬

‫«ببوورە شیعر نافرۆشین»‬

‫نیلس هاو‬ ‫و‪ .‬لە دانیمارکییەوە‪ :‬ئاالن پەری‬ ‫ئەم���ە دواوتاری نیلس هاوە ک���ە تایبەت بۆ‬ ‫ڕەخن���ەی چاودێر نووس���یویەتی و ئاالن پەری‬ ‫وەری گێڕاوە‪ .‬سوپاس بۆ هەردووکیان‪.‬‬

‫هەموو ش���تێکی تیا ب���ەدی دەکەیت لە‬ ‫تێکەڵگەلێکی ب���اش و خراپ‪ .‬بێگومان‬ ‫لێرە مەترس���یەکە لەوەدایە کە باشەکان‬ ‫ل���ە نێ���و ڕوبارێکی هەس���تدا دەخنکێن‬ ‫بەدەس���تی سەقەتنووس���انی شیعرەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم مەرجەکان بەو ش���ێوازەن‪ .‬هەموو‬ ‫کەسێک دەتوانێت دەرمانی ڕۆحی خۆی‬ ‫دیاریبکات و بیدۆزێتەوە بەو ش���ێوەیەی‬ ‫کە پێویستی پێیە‪.‬‬ ‫یەکێک لە بەهرەمەندەکانی ش���یعری‬ ‫دانیمارکی «ئینگا کرێستێنسن»ە کە لەم‬ ‫س���ااڵنەی دواییدا کۆچی کرد‪ .‬ڕۆژنامەی‬ ‫«گاردی���ان» ل���ە ماتەمینییەکەیدا بە‬ ‫باش���ترین ش���اعیری ئەوروپی سەدەی‬ ‫بیس���تەم ناوزەندی کرد‪ .‬لەبەشێک لەو‬ ‫وت���اری ماتەمینییەکەی���دا ڕۆژنامەک���ە‬ ‫وا دەنوس���ێت‪« :‬ئ���ەو دانیمارکی بوو‪،‬‬ ‫نەگبەتیی ه���ەر نووس���ەرێکی مەزن و‬

‫خۆشەویستی و بە رێزەوە یادی دەکەین‪.‬‬ ‫هەرچەندە ناوبانگێک���ی جیهانی هەبوو‬ ‫بەاڵم هەمیشە هەوڵی دەدا خاکیی بێت‪،‬‬ ‫ڕەخنە لەخۆی بگرێت و خوێنش���یرین و‬ ‫دانیش���تن لەگەڵی خ���ۆش بێت‪ .‬ئەو بە‬ ‫پەرداخێک ش���ەرابی س���ور و سیگارێک‬ ‫دڵ���ی خۆش دەب���وو و دەهاتە قس���ە‪.‬‬ ‫لە هەم���وو ژیانیدا تەنها ‪ ٧‬کۆش���یعری‬ ‫نووسیوەتەوە‪ ،‬ماوەی نێوانی نووسینی‬ ‫هەر کۆش���یعرێک وەک ئەش���کەنجەیەک‬ ‫ب���ووە بۆی‪ .‬بەاڵم «ئین���گا» دەیتوانی‬ ‫دان بەخۆیبگرێت و چ���اوەڕێ بکات بۆ‬ ‫نووسینی وش���ەی نوێ و ئیلهامی نوێ‪.‬‬ ‫لەب���ەر ئەوەش���ە ل���ەدوای هەرکارێکی‬ ‫تێڕوانینێکی جوان بەجێدەهێڵێت‪ .‬ئەمە‬ ‫هەڵسەنگاندنێکە بۆ باشترین شاعیر کە‬ ‫هەتا ئێس���تا هیچ ش���یعرێکی ناشیاوی‬ ‫نەنووسیوەتەوە‪.‬‬

‫کۆشیعری «دۆڵی پەروانەکان»ی ئینگا کرێستێنسن نوێژێکە لە هاوشێوەی‬ ‫سۆناتایەکی سووڕاو بە دەوری بوونێکی قوڵ و جوانییەکی پڕ بەها‬

‫وا دی���ارە خ���وا تەنها چەند س���ەد‬ ‫کەس���ێک یان بە الیەن���ی کەمەوە چەند‬ ‫هەزار کەس���ێک ل���ە ه���ەر میللەتێکی‬ ‫هەڵبژاردبێت بۆ ئەوەی کۆش���یعر بکڕن‪.‬‬ ‫ش���یعر بە تیراژێکی زۆر ک���ەم لە چاپ‬ ‫دەدرێت‪ ،‬ش���یعر بە کەم���ی لە ڕەفەی‬ ‫کتێبفرۆش���ییەکان جێ���گای دەبێتەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت لە زۆرب���ەی واڵتەکانی دونیا و‬ ‫بگرە لە دانیمارکی���ش بەو جۆرەیە‪ ،‬لە‬ ‫چین کە ڕێژەی دانیش���توانی ‪ ١،٤‬ملیار‬ ‫پێکدێ���ت‪ ،‬بەدەگم���ەن دەبیس���تین کە‬ ‫کۆشیعرێک بووەتە پڕفرۆشترین کتێب‪.‬‬ ‫ل���ە کات���ی س���ەفەرکردن و گ���ەڕان‬ ‫بەدەوری جیهان���دا‪ ،‬بێ دوودڵیی مرۆڤ‬ ‫ب���ۆ بەس���ەربردنی چەن���د کاتێ���ک لە‬ ‫فڕۆکەخان���ە دەگوزەرێت‪ .‬هەمیش���ە لە‬ ‫فڕۆکەخانە ش���وێنی کتێبفرۆشتنی تیا‬ ‫بەدی دەکرێ���ت‪ ،‬زۆر بە دەگمەن کتێبی‬ ‫شیعر تیا ئەدۆزیتەوە‪ .‬کتێبی خەیاڵی و‬ ‫کتێبی پۆلیسی بە بەرگە بریقەدارەکانیان‬ ‫لە ڕیزی پێش���ەوەی کتێبفرۆش���ییەکە‬ ‫دەردەکەون؛ ڕەنگ���ە هەندێک لە کتێبە‬ ‫کالس���ییکییەکانیش بەدیبکەی���ت بەاڵم‬ ‫شیعر نا!‬ ‫پێم وایە ش���یعر ڕادەب���ەدەر ئارەزوو‬ ‫خوازەــ خاس���یەتی جوانی و نایابی لە‬ ‫داڕش���تنیدا بەدی دەکرێت‪ ،‬بەجۆرێکی‬ ‫خێ���را بەر س���ۆزمان دەکەوێ���ت و کار‬ ‫لەسەر کێشەی کەسەکان دەکات‪ .‬شیعر‬ ‫گفتوگۆیەک���ی ق���وڵ و گ���ەرم و گوڕی‬ ‫نهێنییەکان���ی ژیانی نێوان نووس���ەر و‬ ‫خوێنەرەکەیەتی‪ .‬لەم جیهانە ش���ێواوە‬ ‫و لەم س���ەردەمەدا م���رۆڤ چ مانایەکی‬ ‫هەی���ە؟ ئ���ەوە تەنها ش���یعر ئەتوانێت‬ ‫بەدواداچونی بۆ بکات‪.‬‬ ‫لە گەشتێکمدا ناچاربووم کە فڕۆکەکەم‬ ‫ل���ە فڕۆکەخانەی «هیس���رۆ» بگۆڕم‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبا چەن���د کاتژمێرێک چاوەڕوان‬ ‫بم‪ ،‬منیش خۆم کرد بە کتێبفرۆشییەکدا‬ ‫لە فڕۆکەخانەکە و ئەو ڕاس���تییە تاڵەم‬ ‫بەدی کرد‪ :‬شیعرم تیا نەدۆزیەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫مای���ەی گاڵتەجاڕییە‪ ،‬بەریتانیا واڵتێکی‬ ‫خاوەن ڕۆشنبیرییەکی کۆنە بە جۆرێک‬ ‫ش���انازی بە دابونەریت���ی خۆی دەکات‪،‬‬ ‫کاتێک باسی شیعر دەکەین شاعیرەکانی‬ ‫بەریتانیا باش���ترین داستانەش���یعریان‬ ‫نووس���یوە‪ ،‬بەاڵم کتێبفرۆشەکان نابێت‬ ‫پڕوپاگەندە بۆ فرۆشتنی کۆشیعرەکانی‬ ‫هەر یەک لە‪« :‬بەلی���اک‪ ،‬یایتز‪ ،‬پاوند‪،‬‬ ‫ئ���اودن‪ ،‬ئیلیۆت‪ ،‬تێد هوگس‪ ،‬س���یلڤیا‬ ‫پالس و سیامۆس هێینی» بکەن؟‬ ‫بۆ ئ���ەوەی لەو نهێنیە بگەم قس���ەم‬ ‫لەگ���ەڵ یەکێ���ک ل���ە کارمەندەکان���ی‬ ‫کتێبفرۆشییەکە کرد‪ ،‬بێ هیچ شەرمێک‬ ‫پێ���ی وت���م ”‪« ، ”Sorry‬ش���یعر‬ ‫نافرۆشین»‪.‬‬ ‫هەم���ان وەاڵم ل���ە کتێبفرۆش���ێکی‬ ‫دانیمارکی وەردەگرین‪ .‬لە کاتێکدا باش‬ ‫دەزانین کە دەستەاڵتی کااڵکان حوکمی‬ ‫هەموو جیهان دەکەن‪ .‬بەاڵم ڕاستییەکە‬ ‫ئەوەیە ئەگەر ش���یعرمان نەدۆزییەوە لە‬ ‫کتێبفرۆشییەکاندا‪ ،‬ئەوا شیعر فرسەتێک‬ ‫نابینێت هەتا ل���ە دەرکەوتنی بەردەوام‬ ‫بێت‪ .‬ئەگ���ەر خوێنەرەکانیش خوێنەری‬ ‫پڕفرش���ترین فیلمی ترسناک و پۆلیسی‬ ‫بن ئ���ەوا هەمووم���ان گەم���ژە دەبین‪،‬‬

‫هزرم���ان دەگەڕێت���ە دواوە‪ ،‬ڕۆحی���ش‬ ‫باڵەکانی لەدەست دەدات‪ .‬دەبێت شیعر‬ ‫ل���ە ڕەفەی هەر کتێبخانەیەکدا هەبێت و‬ ‫بە هەموو شانازییەکەوە ڕێزێکی تایبەتی‬ ‫لێبگیرێت‪.‬‬ ‫لەڕاس���تیدا من لەو ب���اوەڕەدا نیم کە‬ ‫دۆخ���ی کتێبفرۆش���ییەکانی ئێس���تا بە‬ ‫ش���ێوەیەک ڕاس���تیی وێنەی خوێنەری‬ ‫ش���یعری ڕاگواستبێت‪ .‬ش���یعر لە ژیاندا‬ ‫ماوە و لەباش���یدایە‪ ،‬کەناڵ���ی تایبەتی‬ ‫خ���ۆی هەیە بۆ ئ���ەوەی لەگەڵ خوێنەر‬ ‫پەیوەن���دی بگرێت‪ .‬فێس���تیڤاڵەکان و‬ ‫کۆڕە شیعرییەکان‪ ،‬خەڵکانی بە پەرۆش‬ ‫لەدەوری خۆی کۆکردۆتەوە کە دەیانەوێ‬ ‫گوێ بۆ ش���یعر بگرن و ڕەنگە لەهەمان‬ ‫کاتیشدا یەک یان دو کۆشیعریش بکڕن‪.‬‬ ‫بەم لۆژیکە دەتوانیین بڵێین کە ش���یعر‬ ‫ڕەگی خۆی لە بازاڕ چەقاندووە‪ ،‬هەر لە‬ ‫دێرزەمانەوە شاعیرەکان بەو بەردەوامییە‬ ‫ماونەتەوە‪.‬‬ ‫ل���ە ڕێگ���ەی ئینتەرنێ���ت ش���اعیر و‬ ‫خوێنەرەکانی بە جۆرێکی تر نزیککردەوە؛‬ ‫ئ���ەو ب���ازاڕاە ئێس���تا ئەنتەرنێت���ە‪.‬‬

‫دەوری بوونێک���ی قوڵ و جوانییەکی پڕ‬ ‫بەها‪.‬‬ ‫بەم وش���انە کۆش���یعرەکەی دەست‬ ‫پێ���دەکات‪« :‬پەروانەکان���ی گ���ەردون‬ ‫ب���ەرز دەفڕن ‪ /‬گەرم���ی زەوی بۆیاخی‬ ‫کردون‪»....‬‬ ‫بەمان���ەش کۆتایی دێ���ت‪« :‬مردنێک‬ ‫لەچاومدای���ە‪ /‬وا ئەتبین���م ل���ە باڵ���ی‬ ‫پەروانەیەک دەبیتەوە»‬ ‫کاتێک «ئینگا» ئەم س���ۆناتایانەی‬ ‫بۆ خەڵک خوێن���دەوە زۆر بە ئاوازێکی‬ ‫ن���ەرم و نی���ان دەچڕی���ەوە‪ .‬هەرچ���ی‬ ‫جوانی و ڕاس���تگۆیی ب���ەدی دەکرا کە‬ ‫خێرا تێک���ڕای خەڵکی دادەگیرس���اند‪.‬‬ ‫هەندێ���ک لە ئاواز دان���ەرەکان هەوڵیان‬ ‫دا ک���ە ئ���اواز ب���ۆ وش���ەکان دابنێن و‬ ‫تاڕادەیەک سەرکەوتوبون‪ ،‬بەاڵم جوانیی‬ ‫ئەو س���ۆناتانە تەنها وتن���ی بە دەنگی‬ ‫«ئینگا» دەبوو‪ ،‬بە ش���ێوەیەک وای لە‬ ‫وشە ڕوتەکان دەکرد بە هێمایەکی پاک‬ ‫بێنە بەرگوێ‪.‬‬ ‫«ئینگا کرێستیێنس���ن» کەس���ێکی‬ ‫زۆر گ���ەرم و گوڕ بوو‪ ،‬هەموو کاتێک بە‬

‫«‬

‫دەبێت شیعر لە ڕەفەی هەر کتێبخانەیەکدا‬ ‫هەبێت و بە هەموو شانازییەکەوە ڕێزێکی‬ ‫تایبەتی لێ بگیرێت‬

‫بەتوان���ا‪ ،‬گۆش���ەگیرکردنێتی بە زمانی‬ ‫خوێن���ەرە کەمەکانی»‪ .‬بەدڵنیایی ئەوە‬ ‫ڕاستە‪ .‬بەاڵم «ئینگا» بەربەستی زمانی‬ ‫بڕی���وە لە کۆش���یعری «ئەلفابێت» کە‬ ‫پێ���ک هاتووە لە چامەیەک���ی دورودرێژ‬ ‫لە خۆش���بەختی و دەرهاویشتەکانی بۆ‬ ‫ئەوپەڕی دونیا سەبارەت بە دەوڵەمەندیی‬ ‫سروش���ت‪ ،‬هەروەها خەمخۆرییەکانی لە‬ ‫تاو بە دژ وەس���تاوانی ئەو سروش���تەــ‬ ‫کۆشیعری «دۆڵی پەروانەکان» نوێژێکە‬ ‫لە هاوشێوەی س���ۆناتایەکی سووڕاو بە‬

‫ئەمە ڕاستییەکەیە‪ ،‬شیعر هەناسەیەکی‬ ‫پێویس���ت و وزەبەخشە بۆ زمان ‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوە هۆکاری زۆرم���ان هەیە بۆ ئەوەی‬ ‫لەبارەی ئەم مەس���ەلەیە گەشبین و زۆر‬ ‫دڵخۆش���بین‪ .‬ڕەنگە شیعر لە ڕەفەکانی‬ ‫ڕی���زی پێش���ەوەی کتێبفرۆش���ییەکاندا‬ ‫نەبینرێن و بەدەگمەن ببێتە پڕفرۆشترین‬ ‫کتێب‪ ،‬بەاڵم لەبەرامبەردا ش���یعری باش‬ ‫تەمەن���ی درێژە و لە ژیانی کەس���انێکدا‬ ‫چەن���د وش���ەیەکی پیرۆزی���ان ل���ە دڵ‬ ‫هەڵگرتووە‪.‬‬

‫شوان ئەحمەد‬

‫بۆ (عەتا محه‌مەد) و بۆ تەواوی ئەندامانی تیپ‪.‬‬

‫بەشی یەکەم‬ ‫رێکه‌وت و چاره‌نووس‪:‬‬‫بیهێنەرە بەرچ���اوی خۆت‪ ،‬گەنجێكی‬ ‫تۆسكانایی تەمەن بیست‌و یەك سااڵن لە‬ ‫شاری بیزای ئیتاڵیاوە بەنیازی خوێندنی‬ ‫فەلس���ەفە ڕوو لە پاریس دەكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەر لەگەڵ یەكەمین س���اڵی خوێندنیدا‪،‬‬ ‫ت و تیادەمێن���ێ‌ لەوەی‬ ‫ئاس���ودە نابێ��� ‌‬ ‫بەردەوامبێت یان نا‪ .‬هاوینی ‪ 1964‬بڕیار‬ ‫دەدات بگەڕێت���ەوە واڵتەك���ەی خۆی‌ و‬ ‫پاریس جێبهێڵێت‪ .‬ڕوودەكاتە وێستگەی‬ ‫شەمەندۆفێری (لیۆن)‪ ،‬تا لەوێوە بەرەو‬ ‫ێ بكەوێت‪.‬‬ ‫ئیتاڵیا بەڕ ‌‬ ‫بۆئەوەی ش���تێك هەبێ���ت لەڕێگای‬ ‫گەڕانەوەیەدا خۆی پێوە خەریك بكات‪،‬‬ ‫لەیەكێ���ك ل���ە كوش���كەكانی ئەوناوەدا‬ ‫نامیلكەیەك���ی ش���یعری ه���ەرزان بەها‬ ‫دەكڕێ���ت‪ .‬نامیلكەك���ە بریتی دەبێت لە و ڕۆژنامەن���و ‌‬ ‫س و وەرگێ���ڕی لوبنانیدا أنا س���ارق مزمن اتسلل من حضارة الی‬ ‫چامەیەكی شیعری درێژ‪ ،‬بەناونیشانێکی دەڵێ���ت‪( :‬ئاڕاس���تەی ژیان���ی م���ن أخری‪ -‬في حوار مع جمانة حداد‪ -‬الملحق‬ ‫س���ەیر و عەنتیك���ەوە (دوكانی توتن)‪ .‬خوێندنەوەی فێرناندۆ پێس���وا گۆڕی‪ ..‬الثقافی لجریدة النهار‪/1 -‬شباط‪.)2005/‬‬ ‫ناوی «ئەلفارۆ دی كامپۆس»ی لەسەرەو گەورەترین ڕێكەوت لە ژیانمدا ناس���ینی‬ ‫بەمج���ۆرە و بەدرێژایی چل‌و حەوت‬ ‫نایناسێت‌و پێش���تر ناوی نەبیستووە‪ ..‬پێسوا بوو‪ ..‬ئەو نوسەرێكی دەگمەن‌ و دانە س���اڵ‪ ،‬پرتوگال دەبێتە نیشتمانی‬ ‫«بیار ئۆركادۆ» بەشێوەیەكی زۆرنایاب‪ ،‬مەزنەو ئەستەمە دوبارەبێتەوە)‪.‬‬ ‫دووەمی‌و «پێسوا»ش دەبێتە قیبله‌گا و‬ ‫ئەو تێکستەی له‌پرتوگالیه‌وه‌ وەرگێڕاوەتە‬ ‫ی و دەچێتە خوێنیەوە‪ .‬تاوای‬ ‫لێرەوە ئ���ەو (دوكانی توتن)ە‪ ،‬وازی مامۆستا ‌‬ ‫لە خوێندنی فەلس���ەفە پێدێنێت‌و بڕیار‬ ‫س���ەرزمانی فەرەنسی‪.‬‬ ‫لێدێ���ت بەزمان���ی پرتوگالی‬ ‫ش���ە مە ند ۆ فێر ە كە‬ ‫خ���ەون دەبینێ���ت ‌و پێی‬ ‫ت و ئەمیش‬ ‫دەجوڵێ��� ‌‬ ‫دەنوس���ێت ‌و تەنان���ەت‬ ‫دەست بەخوێندنەوەی‬ ‫خانمێك���ی پرتوگالی���ش‬ ‫نامیلكەك���ە دەكات‪..‬‬ ‫هاوس���ەری‬ ‫دەكات���ە‬ ‫كە تە و ا و د ە بێ���ت ‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ژیان���ی «ماری���ا خوس��� ‌‬ ‫ت و واقی‬ ‫ئ���ەوق دەبێ ‌‬ ‫دی النكاس���تەر» ك���ە لە‬ ‫وڕدەمێنێ‌‪..‬‬ ‫لشبۆنه‌ی زێدی «پێسوا»دا‬ ‫ل���ەو‬ ‫ئیت���ر‬ ‫دەبینێت‌و خۆشی دەوێت‌و‬ ‫و‬ ‫چركەس���اتەوە‬ ‫خێزانی لەگەڵدا پێكدێنێت‪.‬‬ ‫لەگ���ەڵ خوێندنەوەی‬ ‫هه‌روه‌ه���ا س���اڵی ‪2004‬‬ ‫ئەودەق���ەدا‪ ،‬ئ���ەو‬ ‫بەڕەس���می ڕەگەزنام���ەی‬ ‫بوونەوەرە چارەنوسی‬ ‫پرتوگالی پێدەدرێت‪.‬‬ ‫ژیان���ی دەگۆڕێ���ت‌ و‬ ‫لە حەفتاكانی س���ەدەی‬ ‫دەبێ���ت بەكەس���ێكی‬ ‫ڕابردووەوە تا ساتەوەختی‬ ‫دیك���ە‪ .‬ئەوكەس��� ‌ه‬ ‫ل���ە دنی���ا دەرچوون���ی‪،‬‬ ‫نوس���ەری بەناوبانگی‬ ‫شتێكی «پێسوا» نامێنێت‬ ‫ئیتاڵیای���ی «ئەنتۆنیۆ‬ ‫تو‬ ‫«تابوكی» وەرینەگێڕێ ‌‬ ‫تابوكی»یە كە لە ڕۆژی‬ ‫نەیكاتە ئیتاڵی‪ ..‬ش���یعر و‬ ‫‪/24‬ئەیلول���ی‪1943 /‬‬ ‫ف‬ ‫چیرۆك‌ و دێڕ و پەرەگرا ‌‬ ‫لەش���اری بی���زای‬ ‫و دەستنوس���ە زۆرو‬ ‫ناوچەی تۆس���كانیای‬ ‫زەوەندەكان���ی‌و‪ ....‬هتد‪.‬‬ ‫واڵت���ی ئیتاڵیا هاتۆتە‬ ‫ئەڵبەت هەر بەوانەش���ەوە‬ ‫دنی���اوەو لەڕۆژی ‪/25‬‬ ‫داناكەوێ���ت‌و تارمای���ی‬ ‫مارتی‪ 2012/‬لەشاری‬ ‫«پێسوا»‪ ،‬بەزەقی بەسەر‬ ‫لش���بۆنەی پایتەختی‬ ‫زۆرێك لە بەرهەمەكانیەوە‬ ‫پرتوگالدا بەنەخۆشی‬ ‫دیاردەبێ���ت‪( :‬ش���ەوانی‬ ‫كۆچی دوایكردووە‪.‬‬ ‫ئەم کتێبە لە وەرگێڕانی عەتا محەمەدە و ناوەندی ئەندێشە باڵوی کردووەتەوە هندی ‪ ،1984‬جانتایەك پڕ‬ ‫« تا بو ك���ی »‬ ‫لە خەڵ���ك ‪ ،1990‬نوێژێك‬ ‫خاوەنی زیاد لەبیس���ت‬ ‫ب���ۆ ئاس���ودەیی م���ردوان‬ ‫كتێبەو لەو بیس���ت كتێبەش���یدا‪ ،‬تەنها دەدات لە شارەكەی خۆیدا بچێتە كۆلیژی ‪ ،1992‬وڕێنە ‪.)1993‬‬ ‫دووبەرهەمی كراون بەكوردی‪( :‬خەونی ئەدەبی���ات‪ ،‬بۆ ئ���ەوەی زما ‌ن و ئەدەبی‬ ‫ه���ەر س���ەبارەت ب���ەو پەیوەندی���ە‬ ‫خەون���ان كە ج���ەالل ڕەئووف س���اڵی پرتوگال���ی بخوێنێت‪ .‬ئەوەت���ا دەڵێت‪ :‬توندوت���ۆڵ‌و ڕۆحیەی‪ ،‬ب���ە پرتوگال‌و‬ ‫ێ‬ ‫‪ ‌2002‬بەتی���راژی ‪ 500‬دانە لە ئیتاڵیەوە (ه���ەر ئ���ەو ڕۆژەی ل���ە خوێندنه‌وه‌ی «فێرناندۆ پێس���وا»وە دەڵێت‪( :‬بەڵ ‌‬ ‫وەریگێڕاوە‪ ،‬لەگەڵ وڕێنەدا كە ئەمساڵ چامەی دوكانی توتن بوومەوە‪ ،‬بەخۆمم پرت���وگال نیش���تمانی دووەمم���ە‪ ،‬ئەو‬ ‫هاوڕێی ئازی���زم عەتا محەمەد لە زمانی وت‪ :‬ش���اعیرێك توانیبێتی بەو شێوازە نیشتمانەیە كە پێسوای پێ عەتا كردم‪..‬‬ ‫عەرەبی���ەوە تەرجەمەی كردووەو لەڕێی جوانە چامەیەكی ش���یعریی وابنوسێت‪ ،‬بەاڵم منیش بۆخ���ۆم زۆرێكی زۆرم بەو‬ ‫ناوەندی ئەندێشەوە بەچاپی گەیاندووە)‪ .‬ئەوەدەهێنێ���ت خۆم فێ���ری زمانەكەی نیش���تمانه‌ بەخش���ی‪ ..‬پێس���وا دوای‬ ‫«تابوكی» لەنەوع���ی ئەو مرۆڤانەیە بك���ەم‌و بەقوڵی لە ش���تەكانی تێبگەم‪ .‬مردنی‌و تاحەفتاكانیش كەس���ێكی گوم‬ ‫ك���ە لە نوس���ی ‌ن و ژیاندا‪ ،‬ب���ڕوای پڕاو ئاخر ئەوە یەكەم جارم بوو‪ ،‬چامەیەكی ناوبوو‪ ،‬من بۆخۆم لەناوبانگ دەركردنیدا‬ ‫پڕی���ان (بەڕێك���ەوت) هەی���ەو ه���ەر شیعری بەو هەموو قوڵ ‌‬ ‫ی و ڕاستگۆی‌و بەش���داربووم‌و ڕۆڵم هەب���وو‪ -‬بەتایبەت‬ ‫ڕێكەوتی ئەو دیوانە شیعریەش���ە كە لە تاڵی‌و ناس���ۆریەوە بخوێنمەوە‪ .‬پێسوا لە ئیتاڵیاو دەرەوەی ئیتاڵیاش���دا‪‌-‬و بەو‬ ‫وێستگەیەكی ش���ەمەندۆفێردا بەسەریدا لەو قەسیدەیەدا ئەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە بۆنەیەش���ەوە‪ ،‬هەنوكە بۆتە یەكێك لە‬ ‫دەكەوێت‪ ،‬چارەنوسی ژیانی دەگۆڕێت‪ .‬كە لەم���اوەی دووس���ەعات وەس���تانی گەورە شاعیرانی سەدەی بیستەم)‪.‬‬ ‫ئەو «ئەلف���ارۆ دی كامبۆس»ەی ناوی لەب���ەردەم پەنج���ەرەی ژورەكەیدا‪ ،‬چی‬ ‫بێگوم���ان ئەم قس���انەی «تابوكی»‬ ‫لەس���ەر ئەو چامە شیعریە دەبێت‪ ،‬جگە بینیووەو هەس���تی بەچی كردووەو بیری ڕاس���تن‌و ئەگەر پرتوگال‌و «پێس���وا»‬ ‫لە یەكێك ل���ە خەنیم‌و دەمام ‌‬ ‫ك و ناوە لەچ���ی كردۆتەوە‪ ..‬هەموو ئەوانەش���ی ئەویان دروس���ت كردبێ‌‌و كردبێتیان بەو‬ ‫خواستراوە زۆر و زەوەندەكانی شاعیری بەهێزێكی بێوێن���ەوە هۆنیوەتەوە‪ ..‬ئەو نوس���ەرەی ئەمڕۆ هەیە‪ ،‬ئ���ه‌وا ئەویش‬ ‫گەورەی پرتوگالی «فێرناندۆ پێسوا»‪ ،‬قەس���یدەیە وایلێكردم ئ���ارەزوی بوون ڕۆڵی دیاری لە ناس���اندنی «پێسوا» و‬ ‫كەسێكی ترنییە‪.‬‬ ‫بەنووسەری بكەم‪ ..‬كوڕە بەكورتیەكەی‪ ،‬ئەدەبی ئەودا هەبووه‌‪ ،‬چ لە ئیتاڵیاو چ‬ ‫ل���ە دیدارێك���ی دوورودرێ���ژی لەگەڵ ئەو چامەیە سەرتاپای ژیانی گۆڕیم)‪ .‬بۆ لە ئەوروپاو چ لە جیهاندا‪.‬‬ ‫خات���وو «جومان���ە حەداد»ی ش���اعیر زانیاری زیاتر بڕوانە‪( :‬أنطونیو تابوكي‪:‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/٣‬‬

‫شێرزاد حەسەن‬ ‫ئ���ازاد یه‌كێك ب���وو ل��� ‌ه جوانترین و‬ ‫ته‌نیاترین نووسه‌ره‌كانى ئێمه‌‪ ،‬ته‌نیاییه‌ك‬ ‫ك ‌ه كه‌س به‌س���ه‌ر ئه‌ودا نه‌یسه‌پاندبوو‪،‬‬ ‫به‌ڵكو هه‌ڵبژاردنى خۆى بوو‪ .‬بۆ من زۆر‬ ‫قورس��� ‌ه به‌ چه‌ند وش���ه‌یه‌ك ئه‌و مرۆڤ ‌ه‬ ‫خامۆش و هێور و پڕه‌ وه‌ك زه‌ریا بدوێنم‬ ‫و بیالوێنمه‌وه‌‪ ،‬ئ���ه‌م عه‌قڵێكى كراوه‌ و‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندى ئێم ‌ه بوو‪ ،‬كه‌چى هیچ فیز و‬ ‫الف و گه‌زافێكى نه‌بوو‪ ،‬ئه‌م وه‌ك شاعیر‬ ‫و ره‌خنه‌گر زم���ان و دیدگا و جیهانبینى‬ ‫و خوێندنه‌وه‌ى جی���اواز و قووڵى خۆى‬ ‫هه‌بوو‪.‬‬ ‫دواى ڕاپه‌ڕی���ن ب���وو ك��� ‌ه ئ���ازادم‬ ‫ناسی‪ ،‬س���ه‌نگین و كه‌مدوو‪ ،‬جوانناس‪،‬‬ ‫خوێنه‌رێك���ى ب��� ‌ه س���ه‌لیقه‌ى فیك���ر و‬ ‫ئه‌ده‌بی ڕۆژئ���اوا و ڕۆژهه‌اڵت‪ ،‬یه‌كه‌مجار‬ ‫چیرۆكى (تووتیس���تان) بوو كه‌ وایكرد‬ ‫پت���ر ل ‌ه یه‌كدى نزی���ك ببینه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫دواى باڵوبوونه‌وه‌ى‪ ،‬به‌ ماوه‌یه‌كى كه‌م‪،‬‬ ‫له‌ گۆڤارى (س���ه‌راب)دا نووس���ینێكى‬ ‫تێروته‌س���ه‌لى نووس���ی ك ‌ه بۆ من وه‌ك‬ ‫نووس���ه‌ر تاز‌ه بوو‪ ،‬ناچ���ارى كردم ك ‌ه‬ ‫بكه‌وین��� ‌ه ده‌مه‌ته‌قێ و دیالۆگ له‌س���ه‌ر‬ ‫هه‌م���وو نهێنیانه‌ى ك ‌ه ئ���ه‌م له‌و ده‌قه‌دا‬ ‫بینیب���ووى‪ ،‬كه‌ ده‌توانم بڵێم ش���یكار و‬ ‫خوێندنه‌وه‌ى نائاگاهى من بوو‪ ،‬كه‌ هانى‬ ‫دام س���ه‌رلەنوێ چیرۆكه‌كه‌م بخوێنمه‌وه‌‪،‬‬ ‫دیار‌ه ئ���ه‌وه‌ش له‌و دیوه‌ په‌نهانه‌وه‌ هات‬ ‫كه‌ ئازاد سوبحى بینیبووى‪ ،‬بووه‌ مایه‌ى‬ ‫تێڕامانى زۆرت���ر بۆ من‪ ،‬ئیدى په‌ڕینه‌و‌ه‬ ‫بۆ قسه‌كردن له‌ ئه‌فسوونى ئه‌ده‌ب وه‌ك‬ ‫چه‌كێ���ك دژى ده‌به‌نگى‪ ،‬ئ���ه‌ده‌ب وه‌ك‬ ‫تۆمارى ئه‌و مێژووه‌ى مێژوونووس���ه‌كان‬ ‫نایبینن ی���ان نایانه‌وێت بیبینن‪ ،‬داهێنان‬ ‫و هه‌ژاری���ى ئێمه‌ له‌و ب���واره‌دا‪ ..‬ده‌یه‌ها‬ ‫بابه‌تى دیكه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌و‌ه ب ‌ه دواوه‌‪ ..‬هیچ نووس���ینێكى‬ ‫ئ���ه‌وم نه‌ب���واردووه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ���ازاد ل ‌ه‬ ‫گه‌وهه‌رفرۆش ده‌چوو‪ ،‬هه‌میشه‌ وایده‌كرد‬ ‫زۆر چاوه‌ڕوان بی���ن تاوه‌كو ده‌چووه‌ بن‬ ‫زه‌ری���اى رۆح و فیك���رى خۆى و مروارى‬ ‫و مه‌رجان���ى ده‌چنیی���ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وس���ا بێ‬ ‫كه‌ش���وفش پێشكه‌ش���ی ده‌كردی���ن‪ .‬ب ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ك���ه‌و‌ه ده‌یڵێ���م بۆ هه‌میش���ه‌ وه‌ك‬ ‫قوتابییه‌كى شه‌رمن به‌ تاسه‌وه‌ حه‌زم بوو‬ ‫لێوه‌ى فێر بم‪ .‬ئازاد ڕێزى هه‌ر وشه‌یه‌كى‬ ‫ده‌گرت‪ ،‬چ ب ‌ه زار و چ به‌ نووس���ین‪ ،‬بۆ‬ ‫هیچ خواستێك و ته‌ماعێك و ئیگۆیه‌كى‬ ‫هه‌ڵئاوس���او ئاماد‌ه نه‌ب���وو یه‌ك پیت ب ‌ه‬ ‫فیڕۆ بدات‪ ،‬ئه‌م مامه‌ڵه‌ى ئه‌ڵماس���ی ل ‌ه‬ ‫ته‌ك وشه‌كانى خۆیدا ده‌كرد‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌م عاشقه‌ ژیان بوو‪ ،‬به‌اڵم‬

‫‪3‬‬

‫ده‌یزان���ى به‌خت���ه‌وه‌رى وا ده‌نێو ش���ت ‌ه‬ ‫ساده‌كاندایه‌‪ ،‬ئاسووده‌گى خۆقورتاركردن ‌ه‬ ‫ل ‌ه پێویستییه‌ پووچه‌كانى دونیا ك ‌ه بێجگ ‌ه‬ ‫ل���ه‌ ئازاد هه‌مووان ش���ه‌ڕى بۆ ده‌كه‌ن و‬ ‫زۆرین ‌ه خۆى بۆ ده‌فرۆشن‪ ..‬ئه‌م هه‌ڵگرى‬ ‫مان���اى ناوى خۆى بوو كه‌ ب ‌ه هه‌ق ئازا و‬ ‫ئازاد بوو‪ ..‬زێد‌ه سه‌ربه‌س���ت و بێباك ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵپه‌ى ش���ێتان ‌ه بۆ ته‌ماعه‌كانى دونیا‪،‬‬ ‫ئه‌م سۆفییه‌كى هاوچه‌رخ بوو‪ ،‬من چاك‬ ‫ئاگادارى ئه‌وه‌ ب���ووم كه‌ مرۆڤخۆره‌كانى‬ ‫كوردس���تان ب ‌ه درێژایی ئه‌و بیستوس���ێ‬ ‫ساڵ ‌ه ماڵ و سامانى (هاروون و قاروون)‬ ‫یان پێبه‌خشی‪ ،‬كه‌چى هه‌مووان ده‌زانن‪،‬‬ ‫چ دۆست بن و چ دوژمن‪ ،‬ك ‌ه ئازاد سه‌رى‬ ‫نه‌وى نه‌كرد‪ ،‬زاتێكى سه‌ركه‌ش بوو‪ ..‬ئه‌م‬ ‫هه‌تا به‌خششی دۆست ‌ه هه‌ره‌ نزیكه‌كانى‬ ‫خۆى ڕه‌ت كرده‌وه‌‪ .‬ئه‌م وابوو‪ ..‬عیساى‬ ‫مه‌س���یح واته‌ن���ى‪ :‬به‌ چ���ى ده‌چێت ك ‌ه‬ ‫هه‌موو دونیا ببه‌یته‌وه‌‪ ،‬كه‌چى نرخه‌كه‌ى‬ ‫دۆڕانى خۆت بێت؟‬ ‫ئ���ه‌م ته‌مه‌ن���ى خۆى داگیرس���اند و‬ ‫نه‌چ���وو‌ه به‌ر ئاگردانى نام���ه‌ردان‪ ..‬ئه‌م‬ ‫كه‌الوه‌نشینى هه‌ڵبژارد و به‌ قه‌رز نه‌چوو‌ه‬ ‫كۆش���كى گ���ه‌وره‌كان‪ ،‬له‌وه‌ش���دا ته‌نیا‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬به‌شێكى جوانییه‌كانیش (خاتوو‬ ‫سوعاد)ى هاوده‌م و هاوژین و هاوخه‌مى‬ ‫له‌ ته‌ك (سوبحى)دا به‌شیان ده‌كرد‪ ،‬ئه‌و‬ ‫خانم ‌ه زێده‌ زیبا و دڵگه‌شه‌ هیچى نه‌بوو‬ ‫بێجگه‌ ل ‌ه دڵێكى گه‌وره‌ و ده‌ریائاس���ا و‬ ‫ده‌ په‌نجه‌ى ده‌سته‌كانى كه‌ شه‌وان وه‌ك‬ ‫ده‌ م���ۆم دایده‌گیرس���اندن تاوه‌كو ئازاد‬ ‫ده‌ره‌ق���ه‌ت بێت ل ‌ه ژێر رۆش���نایی چراى‬ ‫چاوانى ئه‌و خاتوون ‌ه غه‌مینه‌دا خه‌مه‌كانى‬ ‫بنووس���ێته‌وه‌‪ ..‬خاتوو سوعاد ژنێك بوو‬ ‫ل ‌ه شێوه‌ى چلچراى هه‌میشه‌ ڕۆشن‪ ..‬بۆ‬ ‫هه‌میش ‌ه نیگارێك ل ‌ه خه‌نده‌لێو‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه دوا دیدارمدا ل ‌ه ت���ه‌ك (ئازۆ)دا‬ ‫خه‌نده‌یه‌كى خوێناوى به‌س���ه‌ر لێوییه‌و‌ه‬ ‫بوو‪ ،‬كه‌ ده‌مویست گڕى بده‌م بۆ مانه‌و‌ه‬ ‫ل���ه‌م ژیانه‌ى ك��� ‌ه ب ‌ه زیندوێت���ى چاوان‬ ‫هه‌موومانى كوشتووه‌‪ ،‬وتم (ئازۆ) منیش‬ ‫وه‌ك تووڕ‌ه و غه‌مینم‪ ،‬به‌س هیچ نه‌بێت‬ ‫بمێنه‌‪ ..‬زۆرن كه‌ تۆیان خۆش���ده‌وێت‪..‬‬ ‫چه‌نده‌ پووچ بووبێ���ت زینده‌گى ئێمه‌‪..‬‬ ‫چه‌ن���د دونیایه‌كى دوون���ى و درۆ بێت‪..‬‬ ‫هه‌ق��� ‌ه ب���ۆ جوانییه‌كان���ى س���وعاد و‬ ‫خۆشه‌ویستى هه‌میش���ه‌ داگیرساوى ئه‌م‬ ‫ت���ۆ بمێنیت‪ ،‬ب���ه‌ قه‌هره‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ب ‌ه‬ ‫رۆحێك���ى جه‌نگاوه‌ران���ه‌وه‌ كه‌ چاوى ل ‌ه‬ ‫چاوى مه‌رگ بڕیبێت و نه‌ترسێت‪ ،‬گوتى‪:‬‬ ‫ش���ێرۆ‪ ..‬ه���ه‌ر هه‌موومان ل���ه‌م ژیانه‌دا‬ ‫مه‌رگێك قه‌رزارین‪!..‬‬ ‫م���ن پێموت‪ ..‬به‌اڵم ت���ۆش ده‌زانیت‬ ‫كه‌ س���ه‌گێكى زیندوو هێشتا جوانتر‌ه ل ‌ه‬ ‫شێرێكى مردوو‪ ..‬وانییه‌؟‬ ‫گوت���ى‪ :‬ب���ه‌اڵم س���ه‌گبوونیش هیچ‬ ‫جوانییه‌كى تێدا نیی��� ‌ه ك ‌ه هه‌موو ژیانى‬ ‫وه‌ڕی���ن و كلكه‌له‌قێ و چاوه‌ڕوانى له‌تێك‬

‫پاییزنامه‌‬

‫نان و پاس���كردنى ده‌رگاى خاوه‌نه‌كه‌ى‬ ‫بێت‪!..‬‬ ‫ه���ه‌زار حه‌ی���ف و موخابن‪ ..‬له‌و دوو‬ ‫ش���یعره‌ى كه‌ الى م���ن وه‌ك پاییزنامه‌ى‬ ‫ته‌مه‌نى خه‌زانئاس���اى بوو‪ ،‬ژیان ببوو ب ‌ه‬ ‫(تابلۆیه‌كى به‌تاڵ) و ناته‌واو‪ ،‬خۆیش���ی‬

‫«‬

‫پرس���یارانه‌ى ئێم ‌ه ك ‌ه زاتمان نه‌كرد ل ‌ه‬ ‫هۆشمه‌ندێكى وه‌ك ئه‌مى بكه‌ین‪!..‬‬ ‫له‌و شیعرانه‌دا ڕێك و ڕه‌وان گۆرانییه‌كى‬ ‫غه‌من���اك و بریندار ب���ۆ ماڵئاوایی خۆى‬ ‫ده‌چڕێت‪ ..‬پتر ئه‌و هه‌سته‌ى دامێ كه‌ بۆ‬ ‫سه‌فه‌رێك ده‌چێت و ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬سه‌رێك‬

‫««‬ ‫بۆ‬ ‫ئازاد‬ ‫سوبحى‬ ‫خۆى به‌ كۆڵه‌و‌ه بوو‪ ،‬هه‌رگیز له‌و خاچ ‌ه‬ ‫دانه‌به‌زى و تا هه‌نووكه‌ش خوێنبارانه‌‪!..‬‬ ‫ل���ه‌وه‌ ده‌چوو له‌ چ���اوى ئه‌مدا ژیان‬ ‫ل���ه‌وه‌ ناش���یرینتر و بێزه‌وه‌رتر بووبێت‬ ‫ك ‌ه به‌و رۆح ‌ه منداڵ ئاس���ایه‌ى به‌رگه‌ى‬ ‫بگرێ���ت‪ ،‬یان خه‌ونه‌كانى ك��� ‌ه نه‌هاتبن ‌ه‬

‫له‌و دوو شیعره‌ى ك ‌ه الى من وه‌ك پاییزنامه‌ى ته‌مه‌نى خه‌زانئاساى‬ ‫بوو‪ ،‬ژیان ببوو به‌ (تابلۆیه‌كى به‌تاڵ) و ناته‌واو‪ ،‬خۆیشی ببوو ب ‌ه‬ ‫(دره‌ختێك ل ‌ه به‌رد)‪ ..‬بۆچى به‌ردین؟ چونك ‌ه كه‌مترین كه‌س گه‌اڵ‬ ‫و گوڵ و میو‌ه شیرینه‌كانى ئه‌و دره‌خته‌ى بینى‬

‫ببوو به‌ (دره‌ختێك ل���ه‌ به‌رد)‪ ..‬بۆچى‬ ‫به‌ردین؟ چونك���ه‌ كه‌مترین كه‌س گه‌اڵ و‬ ‫گوڵ و میوه‌ شیرینه‌كانى ئه‌و دره‌خته‌ى‬ ‫بین���ى‪ ،‬ئه‌م ده‌مێك بوو ل���ه‌و گه‌اڵرێزان ‌ه‬ ‫ڕاده‌م���ا و ل ‌ه ناو ش���یعره‌كانیدا به‌ جیا‬ ‫له‌ م���ه‌رگ و هه‌ڵوه‌رینى ه���ه‌ر گه‌اڵیه‌ك‬ ‫ڕاده‌ما و له‌ ڕووتبوونه‌وه‌ى دره‌خته‌كانى‬ ‫ده‌ڕوانى‪ ،‬ئاسوود‌ه بوو كه‌ سروشت ئازاد‬ ‫و ئازاتر‌ه ل ‌ه ئێم ‌ه كه‌ خۆى ڕووت و قووت‬ ‫ده‌كاته‌و‌ه تا بیس���ه‌لمێنێت كه‌ هه‌قیقه‌ت‬ ‫ته‌نها ئه‌وسا جوانتره‌ كه‌ السایی سروشت‬ ‫بكاته‌وه‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م له‌س���ه‌ر رێگاكه‌ وه‌س���تابوو‪..‬‬ ‫پێشبینیى سه‌فه‌رێكى ئه‌به‌دى ده‌كرد‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ته‌نیا‪ ،‬ته‌نیا‪ ..‬هه‌میش ‌ه ته‌نیا‪ ..‬چ ل ‌ه ژیان‬ ‫و چ ل ‌ه س���ه‌فه‌ر و چ له‌ مه‌رگدا‪ .‬مه‌رگى‬ ‫(ئازۆ) له‌وێدا وه‌اڵمێك بوو بۆ هه‌موو ئه‌و‬

‫ل ‌ه به‌هه‌ش���تى په‌ژمورده‌ و چۆڵ ده‌دات‬ ‫و به‌ ن���او دۆزه‌خى ئاوه‌داندا ده‌گه‌ڕێت و‬ ‫ده‌پش���كنێت و پرسیار له‌ دۆزه‌خنشینان‬ ‫ده‌كات و ب���ه‌ زمان���ى ئاگرین���ى خ���ۆى‬ ‫ده‌یاندوێنێت ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ى كه‌ هاته‌و‌ه‬ ‫وه‌اڵمێك���ى بۆ ئێمه‌ پێبێ���ت‪ ،‬وه‌اڵمێكى‬ ‫زۆر ك���ورت‪ :‬ك��� ‌ه دۆزه‌خ هی���چ نه‌ب���وو‬ ‫بێجگه‌ ل��� ‌ه نمایش و الس���اییكردنه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌و دۆزه‌خه‌ ڕاس���ته‌قینه‌یه‌ى س���ه‌ر ئه‌م‬ ‫بس���ت ‌ه خاكه‌ى خۆمان ك ‌ه ب��� ‌ه درێژایی‬ ‫سه‌ده‌كان هه‌موومانى سووتاندووه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫پێغەمبه‌رێك���ى ده‌م ب ‌ه ه���اوار بێدارمان‬ ‫بكاته‌وه‌ ك���ه‌ جه‌هه‌ننه‌مه‌ك���ه‌ى خۆمان‬ ‫گه‌لێك له‌ دۆزه‌خه‌كان���ى خوداوه‌نده‌كان‬ ‫كوش���نده‌تره‌‪ ..‬مژده‌ بدات و بڵێت‪ :‬ئاخر‬ ‫ناكرێت مرۆڤ دوو جاران بسووتێت!‬ ‫ئ���ه‌م وه‌ك عیس���ایه‌كى ته‌نیا خاچى‬

‫پاك���ى و خێر و هه‌ق بی���ن‪ ،‬گرنگ ئه‌و‌ه‬ ‫بوو كه‌س���ێك ده‌ستپێش���خه‌رى بكات و‬ ‫ئازاد ل ‌ه خۆش���یاندا ل��� ‌ه ئامێزى بگرێت‪.‬‬ ‫ئه‌وى جوانناس و جوانپه‌رست و جوانهێن‬ ‫ش���ه‌یداى ئه‌وه‌بوو تابلۆكان ڕه‌نگین بن‪،‬‬ ‫ك���ێ ڕه‌نگینیان ده‌كات باب���ه‌ت نه‌بوو‪..‬‬ ‫ئه‌م وه‌ك له‌ دوا ش���یعریدا لێی ده‌ترس���ا‬ ‫بینین���ى تابلۆیه‌ك بوو ك��� ‌ه به‌تاڵ بێت‪.‬‬ ‫ئه‌م غه‌مگینى ئه‌وه‌بوو به‌تاڵى و پووچى‬ ‫و بۆش���ایی بمانكوژێت‪ ..‬ئ���ه‌م زه‌نده‌قى‬ ‫ل��� ‌ه مرۆڤه‌ داهۆڵ���ه‌كان و كل���ۆره‌كان و‬ ‫تاریكه‌كان چووبوو‪.‬‬ ‫ئاسان ‌ه له‌و هاوكێشه‌ قورس ‌ه تێبگه‌ین‬ ‫ك���ه‌ ئ���ه‌وى داهێنه‌ر و خودان���ى جوانى‬ ‫هێزێك���ى ل ‌ه بن نه‌هات���ووى هه‌بوو‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ئه‌گ���ه‌ر بۆ خ���ۆى جۆگه‌له‌ی���ه‌ك بوو ل ‌ه‬ ‫جوانى‪ ،‬ته‌نها دڵ���ى به‌و‌ه خۆش بوو ك ‌ه‬ ‫له‌ت���ه‌ك جۆگه‌له‌كانى دیكه‌ى وه‌ك خۆیدا‬ ‫ده‌ڕژێنه‌و‌ه ناو زه‌ریایه‌ك ل ‌ه جوانى كه‌ ل ‌ه‬ ‫ناوئاخن���دا پڕه‌ ل ‌ه م���روارى و مه‌رجان و‬ ‫گه‌وهه‌رى یه‌ك دانه‌‪ .‬زه‌ریایه‌كى میهره‌بان‬ ‫ك ‌ه دڵ���ى نای���ه‌ت ك���ه‌س بخنكێنێت‪..‬‬ ‫جۆگه‌له‌ی���ه‌ك ك��� ‌ه ده‌به‌خش���ێت و ئاوڕ‬ ‫ناداته‌وه‌ كه‌س سوپاسی بكات‪.‬‬ ‫ئه‌و پیاو‌ه زۆر مه‌نگه‌ وه‌ك ده‌ریاچه‌ى‬ ‫سه‌ر ترۆپكى ش���اخه‌كان شتێكى ل ‌ه ناو‬ ‫خۆیدا ده‌شارده‌و‌ه ك ‌ه ئاسان نه‌بوو كه‌س‬ ‫ده‌س���تى بگاتێ و بیدۆزێت���ه‌وه‌‪ ،‬مراورى‬ ‫خه‌مێك‪ ،‬گه‌وهه‌رى نهێنییه‌ك‪ ،‬مه‌رجانى‬ ‫عیش���قێكى غه‌می���ن‪ ،‬یاقووت���ى قه‌هرى‬ ‫شكس���تێك‪ ،‬ئه‌م س���ه‌نگینانه‌ ل ‌ه زه‌ریاى‬ ‫عه‌ده‌مدا گه‌میی��� ‌ه ماندووه‌كه‌ى لێخوڕى‬ ‫و وه‌ك ناخودای���ه‌ك ته‌نی���ا ماڵئاوای���ی‬ ‫لێكردی���ن‪ ،‬ئێم���ه‌ى ب���ۆ به‌تاڵییه‌ك���ى‬ ‫سه‌رمه‌دى به‌جێهێشت‪.‬‬ ‫مه‌رگى (ئازاد س���وبحى) پرۆتێستۆى‬ ‫ژیانێك���ى نابووت ب���ووه‌‪ ،‬وه‌س���اتنێك‬ ‫و نه‌خێرێ���ك ب���وو دژى مایه‌پووچ���ى‬ ‫پاش ڕاپه‌ڕین و سه‌ربه‌س���تى س���اخته‌ و‬ ‫عه‌مباره‌پ���ۆ‪ ..‬ڕه‌تكردنه‌وه‌ى ژیانێك بوو‬ ‫كه‌ ل��� ‌ه گرانه‌تا ده‌چوو‪ ..‬ژیانێك مرده‌نى‬ ‫و ب���ێ ڕه‌نگ ك ‌ه ئه‌مى ش���اعیر چیدیك ‌ه‬ ‫به‌رگه‌ى نه‌گرێ���ت‪ .‬له‌و‌ه ده‌چ���وو ئازاد‬ ‫ماندووتر بێت ل���ه‌وه‌ى چیدیك ‌ه رێبوارى‬ ‫ئه‌م سه‌فه‌رى بێهووده‌گیی ‌ه بێت‪ ،‬ژیانێك‬ ‫كه‌ ل ‌ه كارگه‌كانى خۆیدا مرۆڤ ده‌هاڕێت‪،‬‬ ‫ژیانێك تۆراو و بێ���زار ل ‌ه بیچمى خۆى‪.‬‬ ‫ئیدى ئه‌م بڕیاریدا كه‌ پشت له‌و زینده‌گیی ‌ه‬ ‫بكات كه‌ پتر جامبازه‌كانى سیاس���ه‌ت و‬ ‫ئاخون���د‌ه كینه‌بازه‌كان و خوێنخۆره‌كانى‬ ‫ب���ازاڕ و ڕۆش���نبیرى لێبوك���ه‌كان و‬ ‫گاڵته‌جاڕه‌كان تیایدا به‌خته‌وه‌رن‪.‬‬

‫دى‪ :‬زۆر ل���ه‌وه‌ گه‌وره‌ت���ر بووب���ن ك��� ‌ه‬ ‫خودى زینده‌گى بتوانێ���ت له‌ ناو خۆیدا‬ ‫جێگه‌ی���ان بۆ بكاته‌وه‌‪ ،‬مه‌رگه‌س���اته‌ ك ‌ه‬ ‫خه‌ونه‌كان ل ‌ه خودى ژیان و بوون مه‌زنتر‬ ‫بن‪ .‬ئازاد كه‌مى گوت و كه‌مى نووس���ی‪،‬‬ ‫گه‌وهه‌رس���ازه‌كان وان‪ ..‬بازاڕیان كزه‌‪..‬‬ ‫خورده‌ فرۆش���ان و كۆنه‌فرۆشان بازاڕیان‬ ‫گه‌رمە‪.‬‬ ‫خامۆش���ی و كزۆڵه‌یی ئ���ه‌م هه‌زار و‬ ‫یه‌ك مان���ا و ڕه‌نگ و ده‌نگى ده‌نواند ك ‌ه‬ ‫وه‌ك مه‌ته‌ڵ ‌ه قورسه‌كانى ناو ئه‌فسانه‌كان‬ ‫ته‌مه‌نێك���ى ده‌ویس���ت ت���ا ڕاز و نیاز و‬ ‫په‌راوێ���ز‪( :‬تابلۆیه‌كى به‌تاڵ ) و (دره‌ختێك ل ‌ه‬ ‫نهێنییه‌كانى بدركێنین و ته‌لیس���مه‌كانى‬ ‫به‌رد) دوا دوو ش���یعرى جوانه‌م���ه‌رگ بوون ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ه‬ ‫بش���كێنین‪ .‬وه‌لێ هه‌میش��� ‌ه شاگه‌شك ‌ (ڕەخنەی چاودێر)دا و له‌م پاییزه‌دا باڵوى كردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫بوو ك���ه‌ جوانییه‌كان���ى ده‌روبه‌رى خۆى‬ ‫ده‌بین���ى‪ ،‬الى ئه‌م كێش��� ‌ه نه‌بوو خۆى‬ ‫‪2014/10/28-25‬‬ ‫ی���ان من یان ت���ۆ داهێن���ه‌رى جوانى و‬

‫شکۆیەک بە ناوی ئازاد سوبحی‬ ‫فۆتۆ‪ :‬بەڕۆژ ئاکرەیی‬

‫ئه‌وان نازانن ته‌نانه‌ت نیشتیمانیش وێران بكه‌ن‬ ‫هه‌موو شتێك ده‌كه‌ن به‌ دیوار‬ ‫(پاژێک لە ش���یعری «درەختێک لە بەرد»ی‬ ‫ئازاد سوبحی)‬

‫«ئ���ازاد س���وبحی»ی ش���اعیر مرد‪.‬‬ ‫هەواڵەکە قورس و ت���اڵ بوو‪ .‬بەرلەوەی‬ ‫ئازاد سوبحی لە نزیکەوە ببینم‪ ،‬ڕۆیشت‪.‬‬ ‫چەند ج���ار وا ڕێک کەوت بتوانم بیبینم‪،‬‬ ‫ڕەزا عەلیپوور‬ ‫نەک���را‪ ،‬نەمبینی‪ ،‬نازانم ب���ۆ‪ .‬یەکترمان‬ ‫دەناس���ی‪ ،‬دەق���ی یەکتر‪ .‬نایش���ارمەوە‬ ‫ناگه‌ڕێمه‌وه‌ بۆ نیشتیمان‬ ‫خۆش���حاڵ ب���ووم ک���ە بیس���تم دەقی‬ ‫تاز‌ه من ڕۆیشتم‬ ‫«قاڵیی���ەک دەناس���م‪»...‬ی پێ خۆش‬ ‫تاز‌ه من له‌ناو چووم‬ ‫بووە‪ .‬دیارە پێویست ناکات شاعیران بۆ‬ ‫نیشتیمان ناوێكی له‌خۆ باییه‌‬ ‫ناسینی یەک‪ ،‬یەکتر ببینن‪ .‬هاوڕێ دوور‬ ‫بۆ مانایه‌كی قه‌ڵه‌و‬ ‫ل ‌ه فه‌رهه‌نگی ئه‌وانه‌دایه‌ باس���ی س���ه‌روه‌ری و نزیکەکانی لە هاوڕێ نزیکەکانم بوون؛‬ ‫دالورە ڕەحیم���ی‪ ،‬تەرزە ج���اف و‪ ...‬بۆ‬ ‫ده‌كه‌ن‬ ‫شاعیرێکی تریش هەمان حاڵەتم بۆ پێش‬ ‫من بیر له‌ دره‌ختێك ده‌كه‌مه‌وه‌‬ ‫هات؛ شاعیری ئاوانگارد ئەنوەر مەسیفی‪،‬‬ ‫ل ‌ه منداڵییه‌و‌ه له‌گه‌ڵی ده‌ژیم‬

‫دواتر هاوڕێکان���ی بوونە هاوڕێم‪ ،‬فەرهاد‬ ‫پیرباڵ‪ ،‬هاش���م س���ەراج و‪ ...‬پێویست‬ ‫نەبوو ئازاد سوبحی ببینم تا بیناسم‪ .‬لەو‬ ‫ش���اعیرانە بوو کە دەکرا لە دووریشەوە‪،‬‬ ‫لە ڕێی دەق و هاوڕێکانییەوە بناس���رێ‪.‬‬ ‫لە «س���ەراب»ەوە دەمناس���ی؛ یەکێک‬ ‫ل���ە جیددیتری���ن گۆڤ���ارە ئەدەبییەکان‬ ‫ک���ە دواتر ئەو ئەزموون���ەش بوو بە ژێر‬ ‫چلپاوی ژورنالیزم���ی حیزبی و‪ ...‬ئاوڕی‬ ‫لێ نەدرای���ەوە‪ .‬گرنگتری���ن خاڵێک لەو‬ ‫کاتەوە ت���ا دوایین دەقەکانی س���وبحی‬ ‫بینیم‪ ،‬جۆرێک لە ئاوێتەبوونی نوێخوازی‬ ‫و ڕەسەنایەتی بوو‪ ،‬ڕەسەنایەتییەک کە‬ ‫خۆی ب���ە هەوڵی خۆی چێ���ی کردبوو‪،‬‬ ‫بابەتێ���ک کە ب���ە پێچەوانەی ش���یعری‬ ‫دەس���تکرد و دەس���گۆڕی ه���ەرە زۆری‬ ‫شاعیرانی پاش ڕاپەڕین بوو‪.‬‬ ‫ئ���ازاد س���وبحی ش���تێکی هێنایە ناو‬ ‫ش���یعری کوردی ک���ە ل���ە «مەحوی»‬

‫بەمالوە فەرامۆش کرابوو‪ ،‬بە جۆرێک کە‬ ‫هەستمان دەکرد هەر نییە و پێویست ناکا‬ ‫هەبێت؛ «حیکمەت»‪ .‬هەرچەند هەر ئەم‬ ‫حیکمەتە لە الی هەندێ کەس مامەڵەی‬ ‫فەلسەفی و عیرفان ئاسای لە گەڵدا کرا و‬ ‫نەکرا دەقی سەرکەوتووی لێ بکەوێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەر ئەو تایبەتمەندییە الی سوبحی‬ ‫جگ���ە ل���ەوەی دەقگەلێک���ی تێڕامانی‬ ‫(تامل���ی) ل���ێ کەوت���ەوە‪ ،‬زواڵڵییەکی‬ ‫تایبەتیش���ی لە زمان و وێنەی شیعریدا‬ ‫س���از کرد ک���ە دەتوانێ ب���ۆ لێاڵوەکانی‬ ‫ش���یعری کوردیش پێش���نیاری پێ بێت‪.‬‬ ‫ئازاد سوبحی لەو شاعیرانە بوو کە نەک‬ ‫بە دەست و قەڵەم (دەستکرد)‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫بە س���ینگ و هەناس���ە (فاکنەر گوتەنی‬ ‫ب���ە ئارەقەڕش���تنی ڕۆح) دەینووس���ی‪،‬‬ ‫هەر لەم خاڵەدا س���وبحی ڕۆژهەاڵتیترین‬ ‫ش���اعیری کورد بوو کە گەرچی هاوچاخ‬ ‫و ئەمڕۆیی بوو ب���ەاڵم زانیاری و زانینی‬

‫ژورنالیستی و ڕۆژانەیی‪ ،‬دەقەکانی داگیر‬ ‫نەکردبوو‪ ،‬بۆیە کەس���انێک چێژی تەواو‬ ‫لە دەقەکانی وەردەگرن کە ش���یعر نەک‬ ‫بۆ س���ەرگەرمبوون‪ ،‬بەڵکو بۆ کەشف و‬ ‫ڕامان‪ ،‬دەخوێننەوە‪.‬‬ ‫گەر بڕوامان بە دابەشکاریی شیعر بۆ‬ ‫سەر شیعری کاریگەرێتیی هەستەوەرانە‬ ‫و تێڕامان���ی (تاثری و تامل���ی) هەبێ‪،‬‬ ‫ش���یعری ئازاد س���وبحی هێندەی لەگەڵ‬ ‫درک و تێگەیشتندایە لەگەڵ کاریگەرێتیی‬ ‫هەستەکی و تێپەڕدا نییە‪ ،‬لێرەوە زۆر جار‬ ‫دەقەکانی سام و شکۆیەکی کەوی نەبوو‬ ‫لە خۆ دەگرن‪ ،‬بەاڵم نەک ش���کۆیەک کە‬ ‫ئاس���ەوارە کۆن و پرتووکاوەکان هەیانە‪،‬‬ ‫یان ش���کۆیەک هاوش���ێوەی تەالرە زل و‬ ‫بێ شوناسەکانی ئەمڕۆ‪ ،‬بەڵکو شکۆیەکی‬ ‫نزی���ک لە ن���وور و ڕووناک���ی و هەوا و‬ ‫نەفەس لە سینەمای «تارکۆفسکی»دا‪.‬‬ ‫هونەری س���وبحی لەوێدا دەردەکەوێ کە‬

‫ئاگایانە ویس���تی لە نێ���وان نوێخوازی و‬ ‫حیکمەتدا‪ ،‬بە شوێنی سێهەم بگات‪ ،‬بەم‬ ‫پێیە ئاساییە کە بزانین ئازاد سوبحی لە‬ ‫یەکەم کەسانێک بوو مودێرنیزمی شیعری‬ ‫لە ئەدەب���ی کوردیدا بە جیددی وەرگرت‬ ‫و دەقی خۆی لە ژێر گوتاری سیاس���ی و‬ ‫سروش���تخوازیدا دەرکێشا‪ .‬ئازاد سوبحی‬ ‫بە شیعری خۆی کاریگەرێتییەکی نکوولی‬ ‫لێنەکراوی لە سەر شیعری پاش ڕاپەڕین‬ ‫دانا‪ .‬وەک چۆن ش���یعری ش���اعیرانێکی‬ ‫وەک بەختی���ار عەلی‪ ،‬دالوەر قەرەداخی‪،‬‬ ‫ڕامی���ار مەحم���وود و‪ ...‬دوور و نزیک و‬ ‫گەلێ���ک جار بێدەن���گ‪ ،‬لە ژێ���ر پاڵتۆ‬ ‫«گوگول» ئاساکەی شیعری سوبحییەوە‬ ‫هاتنە دەر‪ ،‬بە هەمان ش���ێوەیش لقێکی‬ ‫شیعری داهاتووی کوردی لە شیعری ئازاد‬ ‫س���وبحییەوە درێژەی هەی���ە و بێگومان‬ ‫دەیبێ‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/٣‬‬

‫‪4‬‬

‫شیعر و منداڵی‬

‫««‬

‫گفتوگۆی حەمە كاكەڕەش لەگەڵ ڕێبوار سیوەیلی‬ ‫بەشی سێیەم‬ ‫حەمە كاكەڕەش‪ :‬ژیانی مرۆڤ چەند س���اتێكەو‬ ‫هەرچی���ەك بخوڵقێنیت ئەوا بای���ەك هەڵدەكات‌و‬ ‫هەم���ووی لەگەڵ خۆیدا دەبات‪ .‬ئ���ەم دوو دێڕەم‬ ‫لەداستانی گەلگامێش خواس���تووە‪ .‬دەپرسم ئایا‬ ‫شیعر دەتوانێت یادگارێك‪ ،‬شتێك‪ ،‬بنووسێتەوەو‬ ‫ئەو بایەنەتوانێت لەگەڵ خۆیدا بیبات؟‬ ‫رێبوار س���یوەیلی‪ :‬ش���یعر فۆرمێكی هونەریی‬ ‫دەربڕین‌و لەهەمان كاتیش���دا خۆنوێنە‪ .‬ش���اعیر‬ ‫لەڕێگ���ەی ش���یعرەوە ش���تێك‪ ،‬ی���ان پەیامێك‬ ‫دەردەبڕیت‪ ،‬یان راس���تەقینەیەكی هەستەوەرانە‬ ‫ئاش���كرا دەكات‪ ،‬ی���ان ب���اس لەپرۆس���ەیەكی‬ ‫س���ەبجەكتیڤانەی ناخەكی���ی دەكات‪ ،‬كە بەهیچ‬ ‫شێوازێكی دیكە‪ ،‬یان لەئەنجامی هیچ پرۆسەیەكی‬ ‫تاقیگەییەوە‪ ،‬ناتوانین ئەو راس���تەقینەیە بزانین‪.‬‬ ‫ئەو بایەی لەگوزارە گلگامێش���ییەكەدا هەڵدەكات‬ ‫ه���ەر بەتەنیا بای سرووش���ت نی���ە‪ ،‬بەڵكو بای‬ ‫نەهامەتیی‌و ئەزموونە تاڵەكانیی بوونە‪ ،‬كە تیایدا‬ ‫بەهۆیانەوە لەئەنجامی ئەو تەكانە گەورەیەی مرۆڤ‬ ‫لەم دۆخەوە دەخاتە ئەو دۆخی ژیان‪ ،‬سڕینەوە روو‬ ‫دەدات‪ .‬هەرچەندە لەو گوزارەیەدا تێگەیشتنێكی‬ ‫پۆزەتیڤ لەس���ەر مرۆڤ هەیەو بەخوڵقێنەری ناو‬ ‫دەبات‪ ،‬بەاڵم ئەم بایە راستەوخۆ لەژێر دەسەاڵتی‬ ‫خواكان‌و پاڵەوانەكانی ئاس���ماندایەو چارەنووسی‬ ‫م���رۆڤ دیارییدەكات‌و بوونی مرۆڤ دەخاتەوە ناو‬ ‫فۆرمێكی ناچارەكیانەی ژیانەوە كە بەویستی خۆی‬ ‫نیە‪ .‬وەك نەخۆشی‪ ،‬كۆچ‌و دابڕان‪ ،‬كارەساتەكانی‬ ‫وەك مردن‌و عەشق‪...‬‬ ‫بەاڵم شیعر تۆماری دوای كارەسات‌و قوربانیی‬ ‫دەس���تی ئەو رووداوەیە كە روویداوە‪ .‬بۆیە بایەك‬ ‫كە ش���یعردا هەیە ك���ە لەزمان���ەوە هەڵدەكات‌و‬ ‫هیزی زمان لەس���ڕینەوە‌و هێنان���ی ئەو یادگاریی‌و‬ ‫ش���تەدایە ك���ە دەبێت���ە ناوەڕۆكی���ی تێكس���تی‬ ‫شیعری‪ .‬بەتێگەیش���تنی من سەرچاوەی ئەم بایە‬ ‫ناخ���ی داهێنەر‪ ،‬یان ش���اعیر خۆیەتی‌و هەتا ئەو‬ ‫بایە لەقواڵییەكانەوە‪ ،‬لەئەزموونە رەس���ەنەكانی‬ ‫خودەوە بێت‪ ،‬ئەوەندەش ئەوەی ش���یعر تۆماری‬ ‫دەكات‪ ،‬یان ئاش���كرای دەكات‪ ،‬بەهێزتر‌و نەمرتر‬ ‫دەبێت‪ .‬لیرەشەوە بای ش���یعر لەبای سرووشت‌و‬ ‫ئەفسانەكان جیاوازە‌و ئەركەكەی بەتەنیا سڕینەوە‬

‫عه‌بدولموته‌ڵیب عه‌بدوڵاڵ‬ ‫بەشی چوارەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫(جۆلیا كۆبۆس) وه‌ك شاعیر هه‌وڵده‌دات توانا‬ ‫و هه‌س���تى جیاوازى مێینه‌یى یان مێیایه‌تى بخات ‌ه‬ ‫روو‪ ،‬هه‌س���تێك ك��� ‌ه توان���اى جوانكردنى دنیاى‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬وه‌ك له‌ قه‌س���یده‌ى (ئاماژه‌یه‌ك) دیمان‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ل ‌ه قه‌س���یده‌ى (بوارێكى هه‌موار) مێین ‌ه‬ ‫ئه‌و كه‌س���ه‌ی ‌ه ك ‌ه تواناى به‌ره‌وپێشبردنى ژیان و‬ ‫ژیارى تێدا ره‌نگده‌داته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌و دیده‌و‌ه نا ك ‌ه‬ ‫نێرێكى چڵێس وێناى ده‌كات‪ ،‬به‌ڵكو له‌و دیده‌ ك ‌ه‬ ‫مێیه‌كى داهێنه‌ر دایده‌هێنێ!‬ ‫دڵنیایی‬ ‫له‌ (خولی كۆچ)‬ ‫پاش رۆژێكی درێژ‬ ‫باوكم ده‌رگاكان و‬ ‫په‌نجه‌ره‌كان و‬ ‫په‌رده‌ی په‌نجه‌ره‌كان داده‌خا‬ ‫ئاری‬ ‫ده‌نگی با و‬ ‫پرسیاری دوێنێ داده‌خا‪.‬‬ ‫دایكم هه‌موو گڵۆبه‌كان خامۆشده‌كا‬ ‫له‌ هه‌ر ژوورێك‬ ‫له‌ هه‌ر كانتۆرێك‬ ‫ته‌له‌ڤزیۆن و رووناكی سووری بریسكه‌ی دڵ و‬ ‫دوامین ئه‌ستێره‌ش خامۆشده‌كا‪،‬‬ ‫له‌م ئاسمان ‌ه بیانییه‌ هه‌رگیز‪..‬‬ ‫ئینجا ب ‌ه په‌ڕۆشه‌وه‌‬ ‫ده‌هه‌اڵژێن و‬ ‫گوێ ل ‌ه وراری زارۆكان ده‌گرن‪...‬‬ ‫پاش بیست ساڵ‬ ‫هه‌ناسه‌دانی باوكم‬ ‫له‌ چۆڕاوگه‌كانی ئه‌شكه‌وت و‬ ‫وڵنگه‌ ده‌چوو!‬ ‫دایكیشم ل ‌ه خه‌ونه‌كانیا ده‌خه‌فێ و‬

‫نیە‪ ،‬بەڵك���و نەمركردن‌و تۆماركردنیش���ە بەهۆی‬ ‫زمانێك���ەوە‪ ،‬ك���ە ب���ەرەو داهاتووم���ان دەبات‪..‬‬ ‫بەدەربڕینێكی باش�ل�اریانە‪ ،‬خەیاڵ وەك رەگەزی‬ ‫یەكەمیی ش���یعر لەسەر كێش���ی داەاتووییانەی با‬ ‫فێری فڕینمان دەكات‪.‬‬ ‫حەمەكاكەڕەش‪ :‬زۆر جار دەبیس���تین باس���ی‬ ‫شیعری رەسەن دەكەن من نازانم شیعری رەسەن‬ ‫چییە؟ دەتوانی ش���یعری رەس���ەنم پێبناس���ێنی‬ ‫چۆنەو كامانە خاسێتەكانێتی؟‬ ‫رێبوار س���یوەیلی‪ :‬ش���یعر جۆرەها س���یفەت‌و‬ ‫تایبەتمەندی���ی دراوەتەپاڵ‌و بەجۆرەها ش���ێوەش‬ ‫وەسفكراوە‪ .‬من كێش���ەم لەسەر وشەكان نیە كە‬ ‫بۆ وەسفی شیعر بەكاریاندەهێنین‪ ،‬بەاڵم نیەتەكەم‬ ‫بۆ گرنگە‪ ،‬چونكە زۆرجار ئەو وشانەی بۆ وەسفی‬ ‫ش���تێكی تایبەت بەكاریاندەەێنین‪ ،‬لەزەمینەیەكی‬ ‫ترەوە وەرگیراون‌و وەس���فی ش���تیتریان پێكراوە‌و‬ ‫زۆرجاریش دووبارەكردەنەوەیان بۆ وەسفی نوێ‪،‬‬ ‫هێز‌و توان���ا میتافۆری‌و جوانییەكەیان لەدەس���ت‬ ‫دەدەن‪ ،‬وەك وەس���فی ژن بەگوڵ‪ ،‬یان رووخسار‬ ‫بەخۆر‪ ،‬یان ئازایەتی بەش���ێر‪ ..‬لەگەڵ ئەوەش���دا‬ ‫پێموایە پێویستە لەشیعردا جۆرێ لەڕەسەنایەتی‬ ‫هەبێت بەبێ ئەوەی وشەی رەسەن‌و رەسەنایەتی‪،‬‬ ‫جۆر‪ ،‬یان رەگەز یاخود‪ ،‬رەهەندە ئەخالقییەكەیمان‬ ‫بی���ر بخات���ەوە‪ ،‬وەكئەوە بۆ ئەس���پی رەس���ەن‪،‬‬ ‫نەوەی رەس���ەن‪ ،‬یان وەك گوزارەیەك لەبەردەم‬ ‫ناڕەس���ەندا‪ .‬بەبڕوای من شیعر رەسەنایەتی خۆی‬ ‫لەچەند خەس���ڵەتێكدا بەرجەستە دەكات كە من‬ ‫لەسێ خاڵدا كورتیان دەكەمەوە‌و دەڵێم‪ ،‬شیعرێك‬ ‫رەسەنە ئەگەر‪:‬‬ ‫یەك���ەم‪ :‬نەرێتێك���ی تایبەتم���ان بیربخاتەوە‬ ‫لەمێ���ژووی داەێنانی ش���یعریدا‌و بەخوێندنەوەی‬ ‫دەقێك‪ ،‬كۆمەڵێ���ك پرانس���یپمان بیربكەوێتەوە‬ ‫كە ل���ەو نەرێتە مێژووییەی ش���یعردا پەیڕەوییان‬ ‫لێكراوە‪ ،‬وەك ش���یعری مەحوی كە بیرخەرەوەی‬ ‫نەرێتی عیرفان���ی‌و جیهانبینی مەعنەوی‌و رۆحیی‬ ‫س���ۆفیانەیە لەمێژووی گەالن���دا‪ .‬بەخوێندنەوەی‬ ‫ش���یعری مەح���وی‪ ،‬ئێمە هەر تەنی���ا رووبەڕووی‬ ‫زمانێك���ی تایبەت‪ ،‬كە زمان���ی كوردیی مەحوییە‬ ‫نابین���ەوە‪ ،‬بەڵك���و رووب���ەڕوی نەرێتێكی ماناش‬ ‫دەبین���ەوە ك���ە نەرێت���ی بەرهەمەێنان���ی مانایە‬ ‫لەشیعری عاریفانەدا‌و لەوێشەوە‪ ،‬لەگەڵ مەحویدا‬ ‫شاعیرانی وەك مەوالنای رۆمی‌و حافز‌و جەزیری‌و‬

‫نینیتى‪،‬‬

‫رێبوار سیوەلی له‌ ته‌مه‌نی ‪ 11‬ساڵیدا‪ ،‬ل ‌ه گوندی‬ ‫(گه‌رماو) ل ‌ه ماڵی خاڵی (حه‌مه‌ ئه‌مین به‌گی یونسی)‪.‬‬

‫ئەوانیتریش���مان بیردەكەوێتەوە‪ .‬بەمش���ێوەیەش‬ ‫شیعری رەسەن بەشێك لەڕەسەنایەتی‌و رەوایەتی‬ ‫خۆی لەنەرێتێكەوە وەردەگرێت كە بەەۆی زمانێكی‬ ‫تایبەتەوە گوزارشت لەخۆی دەكات‌و لەئاسۆیەكی‬ ‫بەرفروانت���ر لەئاس���ۆی ئەو زمانەی ش���یعرەكەی‬ ‫پێنووسراوە‪ ،‬مانا ئامادەیی هەیە‪ .‬ئەمجۆرە شیعرە‬ ‫رەس���ەنە‪ ،‬چونكە مانا لەناویدا بەهۆی جوگرافیا‪،‬‬ ‫ی���ان زمان���ی ئاخاوتن‌و نووس���ین‪ ،‬ی���ان رەگەز‌و‬ ‫نەت���ەوە‌و كولت���وورەوە س���نووردار ناكرێت‌و ئەم‬ ‫جۆرە شیعرانە شوناسێكی فراوانتر‪ ،‬دەوڵەمەندتر‌و‬ ‫ئاوێزانتر بەگوێگر‪ ،‬یان خوێنەرەكانیان دەبەخشن‪.‬‬ ‫بەم مانایەش ئەمجۆرە شیعرە هەر تەنیا مەسرەف‬ ‫ناكرێن‪ ،‬كات‌و شوێن سەقامگیریان ناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫شیعری هەموو ش���وێنكات‌و مانابەخشن لەهەموو‬ ‫بۆنەیەك���دا‌و رۆحی مرۆڤ بەش���ێوازێكی تایبەت‬ ‫پەروەردە دەكەنەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬شیعر كاتێك رەسەنە‪ ،‬كە لەفروانكردنی‬ ‫زمانی داییك‌و شێوەی گوزارش‌و دەوڵەمەندكردنی‬ ‫س���امانی زمان���دا‪ ،‬ك���ە س���امانێكی نەتەوەییە‬ ‫بەشداریی كرد‪ ،‬وەك شیعری نالی‌و گۆران لەكۆن‌و‬ ‫هاوچەرخ‌و ش���یعری ش���ێركۆبێكەس لەسەردەمی‬ ‫ئێمەدا‪ ،‬ك���ە جگ���ە لەچوارچێوە ئیس���تاتیكی‌و‬ ‫هونەرییەكەی‪ ،‬دەوڵەمەندیش���ە لەوشە‌و ئەمەش‬ ‫لەبواربەخش���ین بەمانەوەی زمان بەش���دارییەكی‬ ‫كارام���ە دەكات‪ .‬زمان هۆكارێكی دروس���تكردنی‬ ‫شوناس‌و لەخۆتێگەیشتنە لەهەموو سەردەمێكدا‪،‬‬ ‫بۆی���ە ش���یعر بەش���دارییەكی گرن���گ‌و بڕیاردەر‬ ‫لەشوناس���ی مرۆیی‌و نەتەوەیی���دا دەكات‌و بەدەر‬

‫له‌ نێوان كلتورى لۆكاڵ و كلتورى گلۆباڵدا‬

‫جارێكی تر له‌وه‌ش خرابتر رووده‌دا‬ ‫چیاكان گه‌مارۆمان ده‌ده‌ن‬ ‫هه‌ناسه‌ی دامێنه‌كانی رۆژانی گه‌نجی خه‌فه‌ده‌كه‌ن و‬ ‫ناوانێك و‬ ‫شوێنانێك‪ ،‬كه‌ پێیان وتمان‪ :‬هه‌لوه‌دا‪،‬‬ ‫هه‌مره‌ش ئێژین‪ :‬هه‌لوه‌دا‬ ‫ئه‌وسا‬ ‫ب ‌ه په‌ڕۆشه‌وه‌‬ ‫ل ‌ه سه‌ر نوێنه‌كه‌م راده‌كشێم و‬ ‫گوێ ده‌گرم له‌ ده‌نگی به‌فره‌ هه‌ره‌ دووره‌كان‪5.‬‬

‫وه‌ك ده‌بینین له‌ الى (كابكا كاس���ابۆڤا)‪ 6‬نێر‬ ‫و مێ س���ه‌یروره‌تى ژیان به‌رێو‌ه ده‌به‌ن! كاسابۆڤا‬ ‫دروشمى س���ه‌ره‌كى ژیاندۆستیی ‌ه و پێمان ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫ب���ا به‌ په‌رۆش���ه‌وه‌ روو ل ‌ه ژی���ان بكه‌ین‪ ،‬چراكان چۆمان هه‌ردى‬ ‫بگه‌شێنینه‌وه‌‪ ،‬به‌ره‌و داهاتووییه‌كى سپى‪...‬‬ ‫چێشتگه‌ی دایكم‬ ‫هه‌رگیز نابم ‌ه میراتگری دره‌خته‌كانی دایكم!‪7‬‬ ‫دایكم‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫‌گ‬ ‫ه‬ ‫چێشت‬ ‫میراتگری‬ ‫هه‌مره‌ ده‌بم ‌ه‬ ‫(چۆم���ان هه‌ردى)‪ 8‬پێیوای���ه‌ خه‌ونى مێینه‌ى‬ ‫هه‌ندێك شووشه‌واتی درێژكۆڵ ‌ه و بنێسن‬ ‫رۆژهه‌اڵت���ى‪ ،‬كوردى ب ‌ه تایبه‌تى ه���ه‌ر له‌ یه‌كه‌م‬ ‫هه‌ندێكیشیان كورت و خه‌په‌ن‬ ‫قاپه‌كانی ل ‌ه تاخم ‌ه ناشیرینه‌كانن‬ ‫رۆژى بینیندا ب���ه‌ مردووى دێته‌ دنیاوه‌‪ ،‬مردووش‬ ‫په‌رداخه‌كانی له‌ بۆن ‌ه جیاوازه‌كاندا بله‌ز كڕێنراون‬ ‫جگ��� ‌ه له‌ رابردوو ن ‌ه ئێس���تاى هه‌یه‌ ن��� ‌ه ئاینده‌‪،‬‬ ‫قازان و پاتیله‌كانی ژه‌نگاوین‬ ‫كه‌وات��� ‌ه ئه‌وه‌ى ك ‌ه مێینه‌ى ك���وردى پێى ده‌ڵێت‬ ‫دایكم ناتوانێت فڕێیانداته‌ ده‌ره‌وه‌‬ ‫خۆپارێ���زى ل ‌ه نائومێدى و ره‌نجه‌ڕۆیى‪ ...‬جگه‌ ل ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪ « :‬ئیتر هیچ مه‌كڕه‌«‬ ‫« له‌م نزیكانه‌ هه‌موویان بۆ تۆ ده‌مێننه‌وه‌«‬ ‫وه‌هم‪ ،‬جگ ‌ه له‌ خه‌ونى خواس���تراو ش���تێكى دیك ‌ه‬ ‫دایكم پالنێكی دیكه‌ بۆ هه‌اڵتن ده‌ڕێژێ‬ ‫نییه‌‪ ،‬مێینه‌ى كوردى هه‌موو ئه‌و وه‌هم و خه‌ونان ‌ه‬ ‫كه‌ یه‌كه‌مجار بووه‌ خاوه‌ن خانوو‬ ‫خانوویه‌ك���ه‌‪ ،‬هه‌مره‌ ئاوه‌دانی ده‌كات���ه‌وه‌و ناوماڵه‌ی بۆ ل ‌ه توره‌ك ‌ه ده‌كات‪ ،‬هه‌ر یه‌كێك توره‌كه‌ى تایبه‌ت‬ ‫داده‌نێ‬ ‫به‌ خۆى هه‌ی���ه‌‪ ،‬له‌و توره‌كه‌ی ‌ه هی���چ مێینه‌یه‌ك‬ ‫‌كا‬ ‫ه‬ ‫‌سپێد‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫سیفر‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ك‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫‌ران‬ ‫ه‬ ‫نیگ‬ ‫دایكم‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫(‪)69‬‬ ‫له‌‬ ‫نابێت ‌ه میراتگ���رى مێینه‌یه‌كى دیكه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌موو‬ ‫ئه‌مه‌ نۆیه‌مین جاره‌‬ ‫ده‌بن���ه‌ میراتگرى واقیعى س���ه‌پێنراو و كه‌لوپه‌لى‬ ‫باسی كه‌لوپه‌ل ‌ه له‌ناوچووه‌كانی ناكا‬ ‫ك ‌ه چه‌ندین جار ماڵ وحاڵی به‌جێهێشتووه‌‬ ‫چێشتخانه‌كان و موبه‌قه‌كان‪ ،‬بڕوان ‌ه قه‌سیده‌كانى‬ ‫بۆ هیچ شتێك هه‌ست به‌ په‌شیمانی ناكا‬ ‫بینیلۆپه‌كانی نیش���تمانه‌كه‌م‪ ،‬چێشتگه‌ی دایكم‪،‬‬ ‫جگ ‌ه له‌ دارمێوه‌كانى پێش حه‌وشه‌ نه‌بێ‬ ‫هاوین���ه‌ س���ه‌ربان‪ ...‬ئه‌و ره‌ش���بینییه‌ى چۆمان‬ ‫ك ‌ه له‌سه‌ر كه‌پری هه‌یوانكه‌دا باڵوبۆته‌وه‌‬ ‫هه‌ردى ل ‌ه قه‌س���یده‌ى (الشه‌ی كه‌سێكی مردووم)‬ ‫دایكم هه‌میشه‌ ده‌سترا‪ ،‬تا ترێ پێ بگاو‬ ‫كیسه‌ى په‌مووینی ده‌دووری تا له‌ هه‌نگ بیپارێزی!‬ ‫ى (سه‌مه‌رقه‌ند ئه‌لجابیری) به‌ ترۆپك ده‌گات‪:‬‬ ‫ئه‌ز دزانم‬

‫لەالیەنی دەوڵەمەندكردنی زمان‌و نەرێتی ش���یعری رەس���ەن‌و قووڵەوە هاتبن‪ ،‬بەشدارییەكی مەزنیش‬ ‫لەزمانیی داییكدا‪ ،‬ئەوە بەشدارییەكی بەرچاویش لەهێش���تنەوەی بەهای ب���ەرز‌و خەباتی مرۆڤدا بۆ‬ ‫لەبەخش���ینی شوناس بەتاكەكان دەكات‌و ئەمەش گەیشتن بەئازادیی دەكەن‪.‬‬ ‫جگە لەبەهێزكردنی رەهەندی مەعنەوی‪ ،‬رەەەندیی‬ ‫سیاس���یی‌و كولتووریش دەوڵەمەن���د دەكات‪ .‬ئەو‬ ‫حەمەكاك���ەڕەش ‪ :‬چیی���ەوادەكات ش���یعرێك‬ ‫شیعرە بۆیە رەسەنە‪ ،‬چونكە لەڕێگەی زمان‌و كۆی بەنەمریی بمێنێتەوە؟ كێش‌و س���ەروایە؟ زمانە؟‬ ‫ئەو دەاللەتانەی زمان لەپرۆس���ەی دروس���تبوونی دونیابین���ی ش���اعیرەكەیەتی؟ هەڵگەڕانەوەی���ە‬ ‫مێژووی���ی خۆیدا هەڵگریانە‪ ،‬ش���تێكی زیاتر لەوە لەزمانی باو؟ یان شیعر ش���تێكی ترەلەدەرەوەی‬ ‫دەگەیەنێ كە فۆرمەكانی تری بەكارهێنانی زمان‪ ،‬ئەو چوارچێوەبازییە؟‬ ‫یان زمانی زانستی‌و پسپۆڕی‌و سیاسەت دەیڵێن‪.‬‬ ‫رێبوار س���یوەیلی‪ :‬هیچكامێ���ك لەمانە بەتەنیا‬ ‫لەبیرمان نەچێت كە زمانی شیعری‪ ،‬بەپێچەوانەی نەمریی بۆ ش���یعر بەدەس���تناهێنن‪ .‬ئەو قسانەی‬ ‫فۆرمەكانیتری زمانەوە كە لەهەوڵی خستنەڕووی لەبارەی ش���یعری رەسەنەوە كردمن‪ ،‬سەرەتایەكن‬ ‫لۆژیكیان���ەو زانس���تیانەو بەڵگەئامێزان���ەی بۆ هاتنە دیی نەمریی ش���یعر‪ ،‬وات���ە ئەو كاتەی‬ ‫راستەقینەدان‪ ،‬لەهەوڵی گەیشتنە بەبەبەها مەزن‌و هەم���وو ئ���ەو تایبەتمەندیانە لەش���یعردا‌و لەیەك‬ ‫پێویست‌و نەمرەكانی ژیانی مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫كاتدا لەدەقدا كۆبوونەوە‪ .‬بێگومان ئەوە شێوازی‬ ‫سێیەم‪ ،‬ش���یعر لەئاس���تی هونەری‌و شێوازی ئەو نەرێتە ش���یعرییەش دەگرێت���ەوە‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫داهێنانیش���دا دەتوانێ رەسەن بێت‪ ،‬ئەمەش ئەو ئەگەر ش���یعرەكە لەسەر نەرێتی شیعری كالسیك‬ ‫كاتەی كە شیعر لەتازەكردنەوەی شێواز‌و نەرێتی ب���وو‪ ،‬كێش‌و س���ەروا گرنگیی تایب���ەت بەخۆیان‬ ‫شیعرییدا بەشداریی دەكات‪ .‬بواری شیعر بۆخۆی هەی���ە‪ ،‬وەك ش���یعرەكانی هێمن‪ ،‬ئەگەر لەس���ەر‬ ‫بەرفراوان‌و بێكۆتایە‌و ئەمجۆرە شیعرە لەدواجاردا ش���ێوازی ش���یعری نوێ بوو‪ ،‬كێش‌و س���ەروا ئەو‬ ‫دەتوانێ���ت بوارەكانیت���ری وەك فەلس���ەفە‌و گرنگییەی���ان نامێنێت‌و زمان‌و ن���اوەڕۆك گرنگیی‬ ‫زانس���تیش بەخۆیەوە س���ەرقاڵ بكات‌و ناچاریان خۆیان بەرجەس���تە دەكەن وەك ئەوەی لەشیعری‬ ‫بكات ئەو پەراوێزانە بنووس���رێن كە ش���یعر خۆی گۆراندا دەبینرێ‪ .‬جیهانبینی ش���اعیریش گرنگیی‬ ‫بەڕاش���كاوی نایانڵێت‪ .‬ئەمەیە نەێنی گەڕانەوەی خۆی هەیە‌و وەكئەوەی لەشیعری نالییدا بەڕوونی‬ ‫هایدەگەر بۆ ش���یعری هۆڵدەرلین‪ .‬شیعر لەئاستی دی���ارە‌و زۆرجار ئ���ەم جیهانبینی���ە قووڵییەكی‬ ‫زمان‪ ،‬موزیك‌و خەیاڵیش���دا بواری داهێنان پتەو ئەوەندە فەلس���ەفیانە وەردەگرێت‪ ،‬كە نامانەوێت‬ ‫دەكات‌و ئ���ەو دەرگایانە لەس���ەر توانا مرۆییەكان ش���اعیر لەس���ەر رەهەندە تەكنیكیەكەی ش���یعر‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬كە بۆی هەیە بەش���اراوەیی بمێننەوە‪ .‬دادەگایی بكەین‪ .‬مان���او جیەانبینی دەبنە هێزی‬ ‫بەمج���ۆرەش لەغیابی ئەمجۆرە ش���یعرەدایە‪ ،‬جا بەرگریكەر لەڕەهەندی هونەریی شیعر‌و عەیبەكانی‬ ‫هەرناوێكی لێبنرێت‪ ،‬كە مرۆڤ تووشی نائومێدی‪ ،‬دادەپۆش���ن‪ ..‬بەهەمان ش���ێوەش‪ ،‬هەڵگەڕانەوە‪،‬‬ ‫پووچگەرایی‌و تەنانەت خۆبەدەستەوەدان دەبێت‌و الدان‌و تازەكردنەوەی زمانی باو قورساییی خۆیان‬ ‫ناڕەس���ەنانە ژیانێك دەژی‪ ،‬كە شایانی ئەوە نیە لەشیعردا هەیە‪ ،‬ئەگەر ئەو شیعرە هەڵگری مانای‬ ‫وەك ژیانی مرۆیی پێناسەی بكەین‪.‬‬ ‫قووڵ‌و ئاس���تێكی بەرزی ئیس���تاتیكیی‌و هونەری‬ ‫لەبەرئەوە من بەو كەمە زانیاری‌و تێگەیشتنەی بوو‪ ..‬ئەوە راس���تە كە هچ چوارچێوەیەك بەتەنیا‬ ‫لەسەر شیعر هەمە‪ ،‬لەو بڕایەدام شیعری رەسەن‌و ش���یعر نەمر ناكات‪ ،‬بەاڵم هەموو ئەو چوارچێوانە‬ ‫باش‪ ،‬لەپاڵ وزەی خۆشەویستیی‌و ژیانی مەعنەویی‌و پێویس���تن بەلوتك���ەی هونەریان���ە‌و داهێنەرانەی‬ ‫لێبووردەیی‌و پێكەوەژیان‌و قەبووڵكردنی جیاوازی‌و خۆیان���دا ئامادەیی���ان هەبێت‪ ،‬بۆ ئەوەی ش���یعر‬ ‫دادوەریی‌و فەلسەفەدا‪ ،‬بەشدارییەكی گرنگ دەكات پێویستی بەچوارچێوە نەبێت‌و رەتیبكات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەهێشتنەوە‌و بەرگریكردن لەكەرامەتی مرۆییمان‪ .‬ئەو كاتەیە كە نەمریی باوەش���ی ب���ۆ دەكاتەوە‪.‬‬ ‫ش���یعر پەرە ب���ەوزەی مرۆیی ئێم���ە دەدات تاكو ش���یعر دواجار فڕێدانی كۆی ئەو كاژانەیە تا بگات‬ ‫بەرگەی ناخۆشی بگرین‌و بەگژ ئازار‌و نایەكسانی‌و بەتوانەوەی كۆتایی‌و ببێت���ە زمانی بوون‌و ژیانی‬ ‫رق‌و رەگەزپەرستیدا بچینەوە‪ .‬ئەمەش لەبەرئەوەی مرۆیی‪.‬‬ ‫ئەو گوزاران���ەی بۆخۆیان لەس���ەرچاوە‌و بنەوانی‬

‫( الشه‌ی كه‌سێكی مردووم )‬

‫من چه‌نده‌كم‬ ‫له‌ بازاڕدا شتم بۆ كڕیون‬ ‫ل ‌ه سه‌قم و سه‌رمادا به‌ ته‌نیا نانم دروستكردووه‌‬ ‫و به‌ته‌نیا‬ ‫ب��� ‌ه له‌رزانه‌وه‌ كاژێره‌كانی س���پێده‌م به‌س���ه‌ربردوون ل ‌ه‬ ‫مووبه‌قدا‬ ‫الم نه‌كردۆت���ه‌وه‌ ژیان���ی خۆم ‪....‬چاوه‌ڕوانی بیس���تنی‬ ‫القرتێ و گاڵته‌كردن بوویم‬ ‫دوای ئه‌وه‌ ئێو‌ه چی چاوه‌ڕێی ده‌كه‌ن‬ ‫من چه‌نده‌كم ‪....‬‬ ‫قاپ و قاچاغ و چپه‌چی قیزه‌وونی ئێوه‌م شتوون‬ ‫یارمه‌تی ئه‌و به‌چكه‌منداڵه‌م داوه‌ ل ‌ه ئه‌ركی ماڵه‌وه‌یدا‬ ‫ئه‌و خاتوونه‌م فێره‌ دروومان كردوو‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا‪ ،‬شتی دیكه‌ هه‌ن‬ ‫بۆم هه‌یه‌ ده‌ستم له‌ ژێر بالووع ‌ه سارده‌كه‌ دابنێم‬ ‫خه‌ون به‌ دفنكردنت ببینم‬ ‫چه‌ندین خۆشییم هه‌ن كه‌ ناژمێردرێن‬ ‫ل ‌ه كن حه‌وزی شۆردن زیاد ده‌بن‬ ‫و بزه‌ ده‌مگرێ‬ ‫و دیسا وه‌ك چه‌نده‌كێك‪...‬‬ ‫ب ‌ه غه‌مبارییه‌و‌ه ڕاده‌وه‌ستم و جله‌كان ئوتوو ده‌كه‌م‬ ‫كه‌چی هێشتا زۆر ماو‌ه‬ ‫ده‌توانم ئ���او له‌ خۆم بچۆڕێنمه‌وه‌ له‌ت���ه‌ك ئه‌و جالنه‌ی‬ ‫هه‌ڵیان دێخم‬ ‫خه‌یاڵی عومرێك ده‌كه‌م كه‌ ب ‌ه بێ زه‌رده‌ی شكوربژێریی‬ ‫وورده‌ وورده‌ له‌ چاو وون ده‌بێ و نامێنێ‬ ‫له‌وكاته‌دا زه‌رده‌خه‌ن ‌ه ده‌مگرێ‪9.‬‬ ‫سەرچاوە و پەراوێزەکانی ئەم بەشە‬ ‫‪ -٥‬كابكا كاسابۆڤا شاعیره‌و گه‌ڕاننووسه‌‪ .‬پاش رووخانی‬ ‫دیواری به‌رلی���ن‪ ،‬خێزانه‌كه‌ی له‌ بولغاری���اوه‌ بۆ نیوزیله‌ندا‬ ‫كۆچی كرد‪ .‬چیرۆكێكی به‌س���ه‌رناڤی {(شه‌قامێك بێ ناو)‬ ‫ل ‌ه ‪2008‬دا} كه‌ باس���ی بولغاریای كۆمۆنیس���ت ده‌كات‪ ،‬بۆ‬ ‫خه‌اڵتی دوو لیفه‌ر یۆرۆبیان و یانه‌ی سفر دۆلمان كاندیدكرا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها چیرۆك���ی {(دوازده‌ خوله‌ك ل ‌ه ئه‌ڤین) له‌‪2011‬دا}‬ ‫بۆ خه‌اڵتی نووس���ه‌رانی ئوسكوتله‌ندی كاندیدكرا‪ ،‬ك ‌ه باسی‬ ‫تانگ���ۆی ئه‌رجه‌نتین و راڕایی و گومان و منه‌ی نیش���تمان‬ ‫ده‌كات‪ .‬رۆمانێكی هه‌ی ‌ه به‌ ناونیش���انی {(ڤیلال باس���فیكا)‬ ‫‪}2011‬كه‌ ده‌رباره‌ی ئه‌مه‌ریكای باشووره‌و‪ ،‬دوو كۆهۆزانیش‪:‬‬ ‫(ژیانی كه‌س���ێكی دیكه‌) و (جوگرافیای گومبوون)‪ .‬خاتۆ‬ ‫كاسابۆڤا وه‌رگێڕیش ‌ه ل ‌ه زمانی بولغارییه‌و‌ه بۆ ئینگلیزی و‪،‬‬

‫هه‌میش���ه‌ به‌ش���دار‌ه له‌‪ :‬گاردین‪ ،‬ئینتلیجنت الیف و سكۆچ‬ ‫ریڤیوو‪ .‬خاتۆ كاسابۆڤا له‌ سكۆتس هایالندز‪ -‬ئوسكوتله‌ندا‬ ‫ده‌ژی پاش ئه‌وه‌ی كه‌ تافی هه‌رزه‌كاری و بیست ساڵێك ل ‌ه‬ ‫ته‌مه‌نی له‌ نیوزیله‌ندا بردۆته‌سه‌ر‪.‬‬ ‫‪ -٦‬بڕوان ‌ه (نینیتى سێیه‌مین فیستفاڵى جیهانى ئه‌ده‌ب)‪،‬‬ ‫چۆمان هه‌ردى‪ ،‬ل‪.28-27‬‬ ‫‪ -٧‬چۆمان هه‌ردى له‌ كوردستانی عیراقدا له‌دایكبووه‌و‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ته‌مه‌نی یه‌ك مانگیدا له‌ ئاواره‌ی هه‌نده‌ران بووه‌‪ .‬پێنج ساڵی‬ ‫ته‌مه‌نی منداڵێتیی ل ‌ه ش���ارۆچكه‌یه‌كی نزیكی تاران ژیاوه‌‪،‬‬ ‫پاش���ان بۆ سلێمانی شار‌ه دایكی گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم دیسان‬ ‫له‌ ساڵی ‪1988‬دا به‌هۆی زه‌بروزه‌نگی سیاسی ئاوار‌ه بووه‌و‬ ‫له‌ كوردس���تانی ئێران گیرس���اوه‌ته‌وه‌و‪ ،‬خۆی فێری زمانی‬ ‫فارسی كردووه‌و خۆی رۆشنبیر كردووه‌‪ .‬پاشڕا ل ‌ه ‪1993‬و‌ه‬ ‫بووه‌ت ‌ه په‌ناهه‌ند‌ه ل ‌ه ئینگلته‌راو‪ ،‬ل ‌ه كوینز كۆلیج ئوكسفۆرد‬ ‫خوێندوویه‌تی و(به‌كالۆریۆس���ی فه‌لس���ه‌فه‌و س���ایكۆلۆژیا)‬ ‫وه‌رگرتووه‌و‪ ،‬ماس���ته‌ری فه‌لسه‌فه‌ی ل ‌ه یونیڤرستی كۆلێجی‬ ‫له‌نده‌ن وه‌رگرتووه‌و‪ ،‬دكتۆرای ساغڵه‌می ئاوه‌زی ل ‌ه زانكۆی‬ ‫كینت كانتربه‌ری وه‌رگرتووه‌‪ .‬چۆمان له‌ س���ااڵنی (‪1996‬و‬ ‫‪ )1998‬دا دوو كۆشیعری ب ‌ه زمانی كوردی په‌خشكردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪2002‬دا پێگه‌ی راهێنانی پێ سپێردراوه‌ ل ‌ه جیروود‪-‬‬ ‫ئارڤ���ۆن یۆنگ رایته‌رز له‌گه‌ڵ كلێر ش���ۆ‪ ،‬میریل پوغ‪ ،‬دێن‬ ‫پاركین و كه‌سانی دیكه‌‪ ،‬به‌ سه‌رپه‌رشتی جیۆرج سزیرتس‪.‬‬ ‫كۆش���یعری ئینگلیزی چۆمان (ژیان بۆ ئێمه‌) ل ‌ه ‪2004‬دا ل ‌ه‬ ‫الیه‌نی بلۆدئه‌یكس په‌خشكراوه‌و‪ ،‬پاش هه‌ژده‌ مانگ جارێكی‬ ‫تر په‌خشكرایه‌وه‌‪ .‬چۆمان شاره‌زاو كارامه‌یه‌ ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫شیعرداو‪ ،‬چوار چامه‌ی هه‌ڵبژێردراوه‌ ل ‌ه ‪2010‬وه‌ بۆ خوێندنی‬ ‫قوتابیان���ی ئینگلی���زی (‪)GCSE‬و‪ ،‬له‌ هه‌مان س���اڵدا‬ ‫(پۆیتری ئه‌رچیف) س���یدییه‌كی په‌خشكردوو‌ه به‌ عینوانی‬ ‫(چۆمان ه���ه‌ردی له‌ چامه‌كانی ده‌خوێنێته‌وه‌)‪ .‬له‌ س���اڵی‬ ‫‪2006‬دا چۆمان یه‌كێك ‌ه له‌ ش���اعیر‌ه الوه‌كان‪ ،‬كه‌ هۆزانیان‬ ‫باڵوده‌كرێته‌وه‌ وه‌ك به‌ش���ێك ل ‌ه به‌رنام���ه‌ی (چامه‌گه‌لێك‬ ‫ل��� ‌ه ئه‌نده‌رگراوند)ا‪ .‬له‌ (‪)2003 -2001‬دا كورس���ی یه‌كه‌می‬ ‫ئیكسلد رایته‌رز لنكی وه‌رگرتووه‌و‪ ،‬ئه‌ندام ‌ه ل ‌ه پۆیتری بووك‬ ‫سۆس���ایتی (‪ )2007 -2005‬و ببلیك برودكاستینگ سێرفس‬ ‫پامفلیت س���ێلێكته‌ر(‪ .)2008 -2006‬له‌ س���اڵی ‪2008‬دا ب ‌ه‬ ‫هاریكاری (میمی خه‌لڤاتی) ش���یعری (كه‌ژاڵ ئه‌حمه‌د)ی ل ‌ه‬ ‫كوردییه‌و‌ه وه‌رگێڕاوه‌ت ‌ه ئینگلیزی بۆ (پوێتری ترانسله‌یشن‬ ‫س���ه‌نته‌ر) و (‪ ) Enitharmon‬ل��� ‌ه گه‌ڵ ده‌قی كوردیدا‬ ‫باڵویكردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪-٩‬بڕوان ‌ه (نینیتى سێیه‌مین فیستفاڵى جیهانى ئه‌ده‌ب)‪،‬‬ ‫سه‌مه‌رقه‌ند ئه‌لجابیری‪ ،‬ل‪.62-61‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/٣‬‬

‫‪5‬‬

‫مه‌رگى ئازاد سوبحى‬ ‫نه‌وزاد ئه‌حمه‌د ئه‌سوه‌د‬

‫نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد و ئازاد سوبحی ساڵی ‪٢٠٠٠‬‬

‫م���ن زۆرم له‌گه‌ڵ هه‌وڵ ده‌دا كه‌ بابه‌ت‬ ‫و وتارو ره‌خنه‌و هه‌روه‌ها شیعره‌كانیش���ى‬ ‫ك���ۆ بكاته‌وه‌و له‌ چه‌ن���د كتێبێكدا چاپیان‬ ‫بكات‪ ،‬به‌اڵم بێهوده‌ بوو‪ ،‬ئه‌گه‌رچى زیاد ل ‌ه‬ ‫ناوه‌ندێكى چاپكردن ئاماده‌بوون كتێبه‌كانى‬ ‫بۆ چاپ بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم كه‌ باسى چاپكردنى‬ ‫كتێبه‌كانی���م ده‌كرد هه‌ندێجار توڕه‌ ده‌بوو‪،‬‬ ‫ده‌م���ووت ئ���ازاد تا خۆت ل��� ‌ه ژیاندایت با‬ ‫كتێبى دووه‌میان كۆمه‌ڵێ بابه‌تى ئه‌ده‌بیى بابه‌ته‌كان كۆ بكه‌ینه‌وه‌و منیش یارمه‌تیت‬ ‫وه‌رگێ���ڕدراو‌ه ب���ه‌ ناونیش���انى «ده‌نگ و ئه‌ده‌م‪ ،‬به‌اڵ بێده‌ربه‌ست و بێمنه‌ت بوو‪.‬‬ ‫سێبه‌ر» ك ‌ه له‌ساڵى ‪2002‬دا سه‌نته‌رى نما‬ ‫له‌م چه‌ند ساڵه‌ى دواییدا تا ئه‌ندازه‌یه‌كى‬ ‫چاپى كرد‪.‬‬ ‫زۆر دابڕاب���وو ل��� ‌ه نووس���ین و بگ���ر‌ه‬ ‫ئ���ازاد وه‌ك چ���ۆن له‌ژیان���ی خۆی���دا خوێندنه‌وه‌یشى كه‌م ببۆوه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌رده‌وام‬ ‫خه‌مساردو كه‌مته‌رخه‌م بوو‪ ،‬له‌باڵوكردنه‌وه‌و باس���ى ش���یعرو رۆش���نبیرى و سیاسه‌تى‬ ‫چاپكردن���ى به‌رهه‌مه‌كانیش���یدا دیس���ان ده‌كردو هه‌میش���ه‌ بابه‌ت و روانینى تازه‌و‬ ‫خه‌مس���اردو بێپه‌روا بوو‪ ،‬بۆی ‌ه ئێستا پێنج سه‌رس���وڕهێنه‌رى ده‌رده‌ب���ڕى‪ ،‬له‌زۆربه‌ى‬ ‫كتێبى ئاماده‌كراوى هه‌ی ‌ه بۆ چاپكردن‪ ،‬ئه‌و دانیش���تنه‌كاندا بابه‌ت���ى سه‌رنجڕاكێش���ى‬ ‫پێنج كتێبه‌ بریتین له‌و بابه‌ته‌ جیاجیایانه‌ى ده‌وروژان���دو به‌رامبه‌ره‌ك���ه‌ى دوچ���ارى‬ ‫ب ‌ه هه‌ردوو زمانى كوردى و عه‌ره‌بى باڵوى حه‌په‌سان ده‌كرد‪ ،‬له‌م دواییه‌دا جارێكى تر‬ ‫كردوونه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانم ئ���ه‌و پێنج كتێب ‌ه ده‌ستى كرده‌وه‌ ب ‌ه نووسینى شیعر‪ ،‬هه‌ندێ‬ ‫به‌مجۆره‌ پۆلێن بكه‌م‪:‬‬ ‫شیعرى نووسی شایسته‌ى له‌سه‌ر وه‌ستان‬ ‫كوردى‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫‌كانى‬ ‫ه‬ ‫شیعر‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬سه‌رجه‌م‬ ‫و جێگه‌ى سه‌رس���وڕمانن‪ ،‬ئازاد تا مرد ل ‌ه‬ ‫ك ‌ه له‌وانه‌یه‌ نه‌گه‌نه‌ پانزه‌ شیعر‪.‬‬ ‫داهێنان نه‌كه‌وت‪.‬‬

‫نۆ تەکنیك لە نۆ چیرۆکدا‬ ‫حەمە مەنتک‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫ڕۆماننووس���ی‬ ‫جەی‪.‬دی‪.‬س���النجەر‬ ‫ئەمەریکایی‪ ،‬تاکوو ئێس���تا دوو بەرهەمی‬ ‫بە کوردی کراون‪ .‬ڕۆمانی (پاسەوانێك لە‬ ‫مەزرا) و کۆمەڵەچیرۆک���ی (نۆ چیرۆك)‪.‬‬ ‫هەردووکی���ان لەالی���ەن (ژوان جەالل)ەوە‬ ‫لە ئینگلیزییەوە وەرگێ���ڕدراون‪ .‬خوودانە‬ ‫وەرگێڕانی کۆبەرهەمی نووسەرێك بە بڕوای‬ ‫من خاڵێک���ی ئەرێنییە ب���ۆ وەرگێڕانێکی‬ ‫باش‪ ،‬چونکێ وەرگێڕ بە هۆیەوە شارەزای‬ ‫تەکنیك و ش���ێوازی نووسین و کارکردنی‬ ‫ئەو نووسەرە دەبێت‪ .‬لە فارسی (بەهمەنی‬ ‫فەرزان���ە) زۆرب���ەی کارەکان���ی (گابریێل‬ ‫گارس���یا مارکیز) دەکاتە فارسی‪( .‬ساڵح‬ ‫ئەلعەلمان���ی) لە عەرەبی هەمان کار دەکا‪.‬‬ ‫بۆیەی���ش دەبینی���ن زۆرب���ەی خوێنەری‬ ‫فارس���ییزمان‪ ،‬بۆ بەرهەمەکانی (مارکیز)‬ ‫بۆ وەرگێرانەکەی (فەرزانە) دەگەڕێنەوە‪،‬‬ ‫چونکی بە جوانترین شێوە‪ ،‬فەزا‪ ،‬شێواز‪،‬‬ ‫تەکنیكی (مارکیز)ی بۆ فارسی وەرگێڕاوە‪.‬‬ ‫ئەم���ن ه���ەر ئەوەیش ل���ە (ژوان جەالل)‬ ‫ڕادەبینم‪ .‬وەک���وو خوێنەرێك بۆ کارەکانی‬ ‫(س���النجەر) پت���ر متمانە ب���ە وەرگێڕانی‬ ‫(ژوان) دەکەم‪ ،‬تاکوو وەرگێڕێکی تر‪.‬‬ ‫(نۆ چی���رۆك)‪ ،‬کۆمەڵ���ە چیرۆکەکەی‬ ‫(سالنجەر)ە‪ .‬هەر بەو ناونیشانەوە باڵوی‬ ‫کردۆت���ەوە‪ .‬لە ڕێ���ی ئ���ەم دوو بەرهەمە‬ ‫وەرگێڕدراوەی ئەم نووس���ەرەوە‪ ،‬دەتوانم‬ ‫بڵێ���م ش���ارەزای ش���ێوازی چۆنیەتی���ی‬ ‫گێڕان���ەوەی (س���النجەر) بوومە‪ .‬دەمەوێ یاخیبوون و بەگژداچوونەوەی دەوروبەرە‪ .‬چیرۆک���ی (هەناس���ەیەك بەر ل���ە جەنگ‬ ‫بڵێم لە خوێندنەوەی ئ���ەم نۆ چیرۆکەدا‪ ،‬هەرزەکار هەمیش���ە هەوڵ���ی ڕەتکردنەوە لەگەڵ ئاس���کمۆکاندا)‪ ،‬دیالۆگی (سیلینا‬ ‫ئەم نۆ تەکنیکەی خوارەوەم دەستنیش���ان دەدا‪ .‬چیرۆکنووس لە ک���ۆی چیرۆکەکان و جێن���ی) هەم���ان ش���ێوە ڕەنگدانەوەی‬ ‫کرد‪ .‬کە من نێویان بە تەکنیکی سالنجەرانە پێداگ���ری لەس���ەر قۆناغی ه���ەرزەکاری قۆناغ���ی هەرزەکارییە‪ .‬ئ���ەم کارەکتەرانە‬ ‫دەکات���ەوە‪ .‬ئ���ەم قۆناغە ب���ە قۆناغێکی بەردەوام کۆمەڵ و کۆمەڵگە ڕەتدەکەنەوە‪.‬‬ ‫دەبەم‪.‬‬ ‫یەک���ەم‪ :‬کارەکتەرس���ازی لەک���ن ئەم ج���وان‪ ،‬هاوکات پڕ لە ئ���ازار وێنا دەکات‪ .‬خۆی���ان بە بێگان���ە‪ ،‬نامۆ لەن���او خەڵك‬ ‫چیرۆکنووسە زۆر بە وردی کاری لەبارەوە قۆناغی ه���ەرزەکاری قۆناغی پەڕینەوەیە‪ ،‬دەزان���ن‪( .‬تێ���دی) لە چیرۆک���ی (تێدی)‬ ‫ک���راوە‪ .‬چ ل���ە ڕۆمانی (پاس���ەوانێك لە لە قۆناغێکی ژیانەوە‪ ،‬بۆ قۆناغێکی دیکە‪ .‬دا س���ەری لە کاڵوڕۆژنەیەک هێناوەتەدەر‬ ‫م���ەزرا) و چ لەم نۆ چیرۆکەدا‪ ،‬کارەکتەری لە چیرۆکی (باش���ترین ڕۆژ بۆ مۆزماسی) و لەس���ەر جانتایەك ڕاوەستاوە‪ .‬بەردەوام‬ ‫س���ەرەکی‪ ،‬هەرزەکارە‪ .‬هاوکات لە زۆربەی دا‪( ،‬میوریڵ) لە دیالۆگە تەلەفۆنییەکەی‪ ،‬باوک���ی داوای ل���ێ دەکات‪ ،‬بێتەخوارەوە‪،‬‬ ‫چیرۆکەکاندا ئەم کارەکت���ەرە هەرزەکارە لەگ���ەڵ دایکی���دا‪ ،‬زۆربەی ج���ار ناڕەزایی ئ���ەو ڕەتی دەکات���ەوە‪ .‬لەالیەک���ی دیکە‬ ‫کچە‪ .‬دی���ارە تەمەنی هەرزەکاری‪ ،‬تەمەنی بەرانبەر پرس���یار و پەیڤەکانی دەردەبڕێ‪ .‬لە زۆرب���ەی چیرۆک���ەکان‪ ،‬کارەکتەرێکی‬

‫هەرزەکار و کارەکتەرێکی گەورە دەپەیڤن‪.‬‬ ‫وەکوو دیالۆگی نێوان (ئێزمە و س���ەربازە‬ ‫ئەمەریکایییەکە) ل���ە چیرۆکی (بۆ ئێزمە‬ ‫بە خۆشەویس���تی و پیس���ییەوە)دا‪ .‬ئەمە‬ ‫نیش���اندانی دنیای جوانی���ی هەرزەکارییە‪،‬‬ ‫لەگەڵ دنیای پیسی گەورەیی‪( .‬سالنجەر)‬ ‫لە ش���وێنێکدا دەڵێت‪(( :‬دنیای گەورەیی‬ ‫پڕە لە خەرجی و مادەپەرستی‪)).‬‬ ‫دووەم‪ :‬دەس���پێکی ح���ەوت چیرۆکیان‬ ‫بە ژمارە دەس���ت پێدەکات‪ .‬تەنێ دوانیان‬ ‫(دەمم جوان و چاوانم سەوز‪ ،‬تێدی) نەبن‪.‬‬ ‫جوانتر ل���ەوە زۆربەی ژم���ارەکان ئاماژە‬ ‫ب���ە کات دەکەن‪( .‬س���النجەر) ماوەیەکی‬ ‫ژیانی لەناو جەنگدا بەسەربردوە‪ .‬ئەمەیش‬ ‫بارێکی دەروونی خەراپی بۆ درووستکردوە‪.‬‬ ‫لە چیرۆکی (بۆ ئێزمە بە خۆشەویس���تی‬ ‫و پیس���ییەوە)دا‪( ،‬ئێزمە) نامە دەنێرێت‪،‬‬ ‫لە پەراوێزی نامەکەدا زۆر بە وردی باس���ی‬ ‫کاتژمێرەک���ەی دەس���تی دەکات‪ .‬یەکێ لە‬ ‫تایبەتمەندییەکانی ئەوەیە‪(( :‬گەر بتەوێ‬ ‫دەتوان���ی پێت بڵێ ب���ە چ خێرایییەك ڕێ‬ ‫دەک���ەی‪ .‬م���ن زۆر دڵنیام‪ ،‬ل���ەم ڕۆژگارە‬ ‫سەختەدا تۆ سوودی باشتری لێ وەردەگری‬ ‫وەك لە من و ئەوەش کە وەکوو تەلیسمێك‬ ‫بۆ بەختی باش لێم���ی قبووڵ بکە‪ )).‬ئەم‬ ‫کات و سااڵنە لەگەڵ ئەو مردن و بێزارییەی‬ ‫کارەکتەرەکان یەك دێتەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬لە کۆی دیالۆگی کارەکتەرەکان‬ ‫جۆرێک لە ساتیر هەیە‪ .‬کارەکتەرەکان بە‬ ‫س���اتیرەوە دەپەیڤن‪ .‬ئەم جۆرە لە ساتیر‪،‬‬ ‫ش���ێوەیەکە لە بەرەنگاری‪ ،‬گاڵتەکردنە بە‬ ‫دنیای گەورەکان‪ .‬لە چیرۆکی (مام ویگەلی‬ ‫لە کەنێتیک���ەت)دا (ڕامۆنا)ی چکۆڵە‪ ،‬بە‬ ‫ساتیرەوە لەبارەی سەیارەلێدانی (جێمی)‬ ‫یەوە‪ ،‬دەڵێ‪ :‬س���کیپەرم بینی ئێسقانێکی‬ ‫پێ بوو‪ .‬کە مەبەس���تی لە س���ەگەکەیە‪.‬‬ ‫ئەو ش���ێوازەیە‪ ،‬کە هەرزەکارەکان وەکوو‬ ‫چەکێ���ك بەرانب���ەر گ���ەورەکان بەکاری‬ ‫دەهێنن‪ ،‬چونکێ دەرەقەتی ئەو دونیایەی‬ ‫ئەوان نایەن‪ .‬پەیڤی ساتیرئامێز‪ ،‬تەکنیکی‬ ‫بەرەنگاربوونەوەیە‪ ،‬ل���ەم ڕێیەوە دیوێکی‬ ‫دیک���ەی قس���ەی کەس���ەکان دەردەخات‪.‬‬ ‫هاوکات ش���ێوە ڕەخنەیەکە‪ ،‬خاس���یەتی‬ ‫تەمەنی هەرزەکارییە‪.‬‬

‫گۆشەیەکە‪ ،‬تایبەت بە وەرگێڕانی کتێبی شەقامی یەکئاراستە‬

‫واڵتەر بێنیامین‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬

‫دواجار ئازاد سوبحى كۆچى دوایى كرد‪،‬‬ ‫پاش ئ���ه‌وه‌ى دڵ ‌ه گه‌وره‌ك���ه‌ى به‌ته‌واوى‬ ‫ماندوو ببوو ل ‌ه هه‌ڵگرتنى قورس���اییه‌كانى‬ ‫ژی���ان و تراژیدیاكانى جیهان و كێش���ه‌ى‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌ت���ى و نه‌خۆش���ییه‌كانى خ���ۆى‪،‬‬ ‫له‌وپه‌ڕى نه‌خۆش���ى و په‌ككه‌وتنیدا هه‌وڵى‬ ‫ده‌دا شیعر بنوسێت و له‌پێكه‌نین و سوعبه‌ت‬ ‫نه‌ده‌كه‌وت‪ ،‬كه‌ له‌راس���تیدا پێكه‌نینه‌كانى‬ ‫ته‌وس و پالر بوون ل ‌ه جیهان و گاڵته‌كردن‬ ‫ب���وو ب ‌ه ژیان و بێ���زار بوون بوو له‌ واقیع‪.‬‬ ‫كۆچى ئازاد كۆچى له‌تێكى من بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بێداركردنه‌وه‌ى به‌شێكى گه‌وره‌ى یاده‌وه‌رى‬ ‫و بیره‌وه‌ریه‌كانم بوو‪ ،‬له‌ماوه‌ى سى و پێنج‬ ‫ساڵى په‌یوه‌ندیى بێ دابڕانى هاوڕێتیماندا‬ ‫ده‌یان چیرۆك و سه‌رگوزش���ته‌ى خۆش و ره‌خنه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ى فیكرى و وه‌رگێڕان‪،‬‬ ‫ناخۆش���مان پێكه‌و‌ه هه‌ی ‌ه ك ‌ه ئاره‌زوویه‌كى به‌اڵم پتر خولیاى نووسینى شیعرى هه‌بوو‪،‬‬ ‫بێڕاده‌م بۆ نووسینه‌وه‌و گێڕانه‌وه‌یان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچى ژماره‌ى ئه‌و شیعرانه‌ى له‌ماوه‌ى‬ ‫له‌س���اڵى ‪ 1979‬ئازاد س���وبحیم ناس���ى‪ ،‬سى ساڵى ته‌مه‌نى نووسینیدا نوسیونى و‬ ‫ئاماده‌یى كوردس���تان ل���ه‌ كه‌ركوك (ك ‌ه باڵوى كردوونه‌ته‌وه‌‪ ،‬زۆر كه‌متره‌ ل ‌ه ژماره‌ى‬ ‫ئه‌وسا ناوى عبدالملك بن مروان بوو) كۆى ره‌خن���ه‌و لێكۆڵین���ه‌وه‌و وه‌رگێڕانه‌كان���ى‪،‬‬ ‫كردینه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم دواتر شیعرو ئه‌ده‌بیات و كه‌چى زیات���ر خه‌مى ش���یعره‌كانى بوو و‬ ‫نوسین پتر ئاش���ناى یه‌كدیى كردین و‪ ،‬تا خه‌مى شیعریى هه‌بوو‪.‬‬ ‫له‌ماوه‌ى ژیانیدا دوو كتێبى چاپكردووه‌‪،‬‬ ‫ساته‌وه‌ختى به‌خاكس���پاردنى‪ ،‬ل ‌ه كاتژمێر‬ ‫هه‌ش���ت و چل و پێنج ده‌قیقه‌ى ش���ه‌وى یه‌كێكیان كۆمه‌ڵێ ش���یعره‌ به‌ ناونیشانى‬ ‫«باخچه‌كانى باوكم» ك ‌ه له‌س���اڵى ‪1995‬‬ ‫‪ ، 2014/10/25‬پێكه‌وه‌ى گرێداین‪.‬‬ ‫ئازاد س���وبحى وه‌ك ش���اعیرو نوسه‌ر‪ ،‬له‌گ���ه‌ڵ ده‌ركردنى گۆڤارى (س���ه‌راب)دا‬ ‫ل ‌ه زیاد له‌ بوارێكداو ب ‌ه زیاد ل ‌ه ئاس���تێك هه‌شتا دانه‌مان لێ چاپ كردو ته‌نها شه‌ش‬ ‫و به‌پتر ل ‌ه زمانێك ده‌ینووس���ى‪ ،‬بایه‌خى ش���یعرى له‌خۆ گرتبوو‪ ،‬ك���ه‌ ئیتر لێره‌و‌ه‬ ‫س���ه‌ره‌كیى ئ���ازاد بریتى بوو له‌ ش���یعرو ئ���ازاد وه‌ك ش���اعیرێكى داهێنه‌ر ناس���را‪،‬‬

‫دووه‌م‪ :‬ش���یعره‌كانى ب���ه‌ عه‌ره‌ب���ى ك ‌ه‬ ‫نزیكه‌ى هه‌شت شیعر ده‌بن‪.‬‬ ‫س���ێیه‌م‪ :‬لێكۆڵین���ه‌وه‌ى ئه‌ده‌بی���ى و‬ ‫ره‌خنه‌ییه‌كانى‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬ئ���ه‌و لێكۆڵینه‌وه‌و دیالۆگانه‌ى‬ ‫له‌زمانى عه‌ره‌بییه‌وه‌ وه‌ریگێڕاون‪.‬‬ ‫پێنج���ه‌م‪ :‬لێكۆڵینه‌وه‌كان���ى به‌زمان���ى‬ ‫عه‌ره‌بى‪.‬‬

‫شەقامی‬ ‫یەکئاراستە‬

‫««‬

‫دوو‪ :‬پارادۆکسێکی تایبەت‪ :‬خەڵکی تەنها ناچیزترین بەرژەوەندی‬ ‫تایبەتی خۆیان لە زەیندایە لەکاتێکدا بەکارێک هەڵدەستن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەمانکاتیش لە هەڵسووکەوتەکانیاندا زیاتر لە هەرگیز لەالیەن‬ ‫غەریزەکانی مێگەلەوە ئاراستەدەکرێن‪ .‬لە هەریگزیش زیاتر غەریزەکانی‬ ‫مێگەل شێت بوون و بە ژیان نامۆ بوون‪ .‬هەروەک چەندین سەرگوزەشتەی‬ ‫بێشوومار دەگێڕنەوە‪ ،‬لەکوێ بزوێنەری ئاژەڵ لە ڕووبەڕووبوونەوەی‬ ‫مەترسییەکدا‪ ،‬کە هێشتا نادیار دەردەکەوێت‪ ،‬ڕێگای دەربازبوون‬ ‫دەدۆزێتەوە‪ ،‬کتومت ئالەویادا کۆمەڵگا هەڵدەوەرێت‪ ،‬کۆمەڵگایەک کە‬ ‫تاک بە تاکی ئاسوودە نزمەکانی خۆی ڕەچاو دەکات‪ ،‬بە بەنجییەکی‬ ‫ئاژەڵییانەوە بەاڵم بەبێ زانینە ناخودئاگاکەی ئاژەڵ‪ ،‬وەک مێگەلێکی‬ ‫کوێڕ هەریەک لە مەترسییە هەرە نێزیکەکانیش و فرەچەشنیی ئامانجە‬ ‫ئیندیڤیدوالییەکان لەپێش شووناسی هێزە بڕیاردەرەکان چیز و مانای‬ ‫خۆیان دەدۆڕێنن‪ .‬چەندین جار دەرکەوتووە کە هۆگرییان بۆ ژیانی‬ ‫ڕاهاتوو و ژیانێک کە لەمێژە لەدەست دەرچووە‪ ،‬هێندە سەرسەختە‪،‬‬ ‫بە چەشنێک کە بەکارهێنانی ڕاستەقینەی دانایی‪ ،‬بە مەرج‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لە زەقترین مەترسیدا شکست دەهێنێت‪ .‬بە جۆرێک کە تیادا وێنەی‬ ‫کەرییەتی دەگاتە جەمال‪ :‬دوودڵێ‪ ،‬بەڵی تەنانەت پێرڤێرزیی غەریزە‬ ‫گرنگەکانی ژیان و بێهۆشی‪ ،‬بەڵێ هەڵوەرینی عەقڵ‪ .‬ئەوە دۆخی کۆی‬ ‫هاواڵتیانی ئەڵمانە‪.‬‬ ‫سێ‪ :‬هەموو پەیوەندییەک نێزیکەکانی م��رۆڤ ڕوونییەک‪ ،‬کە‬ ‫مرۆڤ وەختە بەرگەی نەگرێت‪ ،‬دەیانپێکێت‪ ،‬ڕوونییەک کە تیادا‬ ‫پەیوەندییەکان بە ئاستەم لەتوانایاندایە خۆیان لەسەر پێ بگرن‪.‬‬ ‫چونکە بەوەدا کە لەالیەکەوە پارە بە چەشنێکی وێرانکەر لە چەقی‬ ‫هەموو پەرژەوەندییەکانی ژیاندایە‪ ،‬لەالیەکی دیکەوە کتومت پارە ئەو‬ ‫سنوورەیە‪ ،‬کە لەپێش دەمیدا نێزیکەی هەموو پەیوەندییەکانی مرۆڤ‬ ‫شکست دەخۆن‪ ،‬بەو جۆرە متمانە و ئارامیی و تەندرووستی بێئاوێنە‬ ‫هەردێتوو زیاتر و زیاتر لە سروشت و مۆراڵدا ون دەبن‪.‬‬ ‫چوار‪ :‬لە بەالش خەڵکی ڕانەهاتوون دەستەواژەی (ڕیسوایی ڕووت)‬ ‫بەکاربهێنن‪ .‬ئەوەی لەو نمایشەی ڕیسواییەدا‪ ،‬کە ئەخالق لەژیر یاسای‬ ‫تەنگەژەدا دەستپێدەکات و سەرەڕای ئەوەش لە هەزاردا یەک لە غەیب‬ ‫بەدەردەخات‪ ،‬نالەبارترینە‪ ،‬ئەوە بەزەیی یاخود هەمان خودئاگایەکی‬ ‫سامناکی هەستنەبزێوی خود نییە‪ ،‬کە لەناخی ڕوان��ەردا بەخەبەر‬ ‫دەهێنرێت‪ ،‬بەڵکو شەرمندەییەتی‪ .‬ژیان کردن لە شارێکی گەورەی‬ ‫ئەڵمانیادا مومکین نییە‪ ،‬لە شارێکدا کە برسییەتی زۆر لە هەرە‬ ‫ڕیسواکان دەکات‪ ،‬بەو پارە کاغەزانە بژین کە مرۆڤە تێپەڕیوەکان هەوڵ‬ ‫دەدەن ڕووتییەکی پێ دابپۆشن‪ ،‬کە زامداریان دەکات‪.‬‬ ‫پێنج‪( :‬ه��ەژاری ش��ەرم نییە)‪ ،‬شەرمە و چاکیش‪ .‬ب��ەاڵم ئەوان‬ ‫هەژارەکان شەرمندە دەکەن‪ .‬ئەوە دەکەن و بەو پەندەش دڵنەوایی‬ ‫دەدەنەوە‪ .‬ئەوە لەوانەوە هاتووە کە ڕۆژێک لە ڕۆژان دەیانخوارد و‬ ‫ئێستا ڕۆژی بەسەرچوونیان لەمێژە هاتووە‪ .‬جیاوازتر نییە وەک لەو‬ ‫دروشمە دڕندەیەی کە دەڵێت‪( :‬ئ��ەوەی کار نەکات‪ ،‬ناشبێت نان‬ ‫بخوات)‪ .‬کاتێک کارێک هەبوو کە پیاوەکانیانی بەخێو دەکرد‪ ،‬هەژاریش‬ ‫لە ئارادا هەبوو‪ ،‬بەاڵم هەژارییەک کە پیاوەکەی شەرمندە نەدەکرد لە‬ ‫کاتێکدا لە کەمئەندامی یاخود لە چارەنووسێکی دیکەوە سەرچاوەی‬ ‫گرتبێت‪ .‬بەاڵم ئەوەی مرۆڤ شەرمندە دەکات ئەو فەقیرییەیە‪ ،‬کە‬ ‫ملیۆنەها تیا لەدایک دەبن‪ ،‬سەدان هەزار تێوەی دەگلێن‪ ،‬کە هەژار‬ ‫دەکەون‪ .‬پیسوپۆخڵی و ڕیسوایی وەک شوورا‪ ،‬وەک کاری کۆمەڵێک‬ ‫دەستی نادیار بەدەوریاندا بەرز دەبنەوە‪ .‬بەاڵم تاکە کەس هەروەک‬ ‫چۆن دەتوانێت بۆ خودی خۆی بەرگەی زۆرێک بگرێت و بەاڵم هەست بە‬ ‫شەرمی ڕەوا بکات‪ ،‬کاتێک ژنەکەی دەیبینێت چی بارێکی هەڵگرتووە و‬ ‫خۆشی قبوڵی دەکات‪ ،‬بەو چەشنە تاکەکەس بۆی هەیە بەرگەی زۆرێک‬ ‫بگرێت‪ ،‬هێندەی ئەوەی خۆی بە تەنها بەرگەی بگرێت‪ ،‬بۆشی هەیە‬ ‫بەرگەی هەموو شتێک بگرێت‪ ،‬هێندەی ئەوەی حەشاری بدات‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز یەکێک بۆی نییە لەگەڵ هەژاریدا ئاشت بێتەوە‪ ،‬گەر ئەو وەک‬ ‫سەهەندێکی زەبەالح دایبێت بەسەر گەل و ماڵەکەیدا‪ .‬ئەوکات دەبێت‬ ‫هەستەوەرەکانی هۆشیار ڕابگرێت بۆ هەر جۆرێک لە سووکایەتی‪ ،‬کە‬ ‫دەبێت بە بەشیان‪ ،‬و مشوورخۆریان بێت هەتا ناڵە و ئازاریان چیدیکە‬ ‫شەقامە لێژەکەی غەمگینی نا‪ ،‬بەڵکو توولەڕێگایەکی شۆڕشیان بەرەو‬ ‫بەرزایی بۆ بخوڵقێنێت‪ .‬بەاڵم لێرەدا هیچ هیوایەک نەماوە‪ ،‬هەتا تاک‬ ‫بە تاکی سامناکترین و تاریکترین چارەنووس ڕۆژ بە ڕۆژ‪ ،‬بەڵێ کاتژمێر‬ ‫بە کاتژمێر لەالیەن ڕاگەیاندنەوە مشتوومڕ بکرێت‪ ،‬بە هەموو ڕیزبەندیە‬ ‫ڕووکەشی و هۆکارە ڕووکەشییەکانەوە نیشانبدرێت‪ ،‬کۆمەک بە هیچ‬ ‫کەس نەکات بۆ تێگەیشتن لە هێزە تاریکەکان‪ ،‬کە ژیانی بووەتە‬ ‫ملکەچیان‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/٣‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫دواهەمین هەناری دونیا و کردنەوەی گرێکانی ڕۆمان‬ ‫شاهۆ مەحموودی‬

‫ڕیالیزمی جادوویی قەیرانێکی نوێ لە دڵی‬ ‫قەیرانی حازردا دەکاتەوە‪ .‬چوون هەموو کات‬ ‫لە بەرامبەربوونەوە لەگەڵ واقیعدا ئەو خەتەرە‬ ‫بەدی دەکرێت کە واقیع بەسەر دەقدا زاڵ بێت‬ ‫و وەها بارودۆخێک پێک بێنێت کە ئەدەب بە‬ ‫سوودی ریالیتی بکشێتە دواوە‪ .‬ئەگەرچی ئێمە‬ ‫ناتوانین بە سانایی سنوورەکانی نێوان واقیع‬ ‫و ناواقیع بدۆزینەوە‪ ،‬بەاڵم بەو ڕەوتەی کە‬ ‫ڤیرجینیا ڤۆڵف لەمبارەوە ئاماژەی پێدەدات‪:‬‬ ‫ئەدەبیات بەڵگەیەکی دیکە لە جیهانی واقیع‬ ‫نییە‪ ،‬لەو گەندەڵی و چەپەڵیە تەنیا یەک‬ ‫بەڵگەمان بەسە‪.‬‬ ‫مرۆڤەکانی «دواه��ەم��ی��ن ه��ەن��اری دونیا‬ ‫«ب���ەردەوام خۆیان دەدزن���ەوە ل��ەوەی ببنە‬ ‫ک��ارەک��ت��ەر و کەسایەتیەکی تایبەت کە‬ ‫بەرامبەر بە دیاردەکان خ��اوەن ڕەفتارێکی‬ ‫جیاوازی سایکۆتیکن‪ .‬ئ��ەوان ب���ەردەوام لە‬ ‫ئاستێکی تیپیکاڵدا بە خوێنەر دەناسێندرێن‬ ‫و ت��ەن��ان��ەت ن��اوەک��ان��ی��ش��ی��ان دەرخ����ەری‬ ‫گرینگتریی تایبەتمەندیە ڕەفتاریەکانیانە‪.‬‬ ‫ئ��ەم حاڵەتە بەشێوەیەک پێشێل کردنی‬ ‫چەمکی سوسپانسی کەسایەتییە لە ڕۆمانداو‬ ‫ئەو ئیمکانە لە کەسایەتی وەردەگرێت کە‬

‫«دواهەمین هەناری دونیا»‪ ،‬گرینگترین‬ ‫غایەتی چەمکی ڕۆمان‪ ،‬کە پێوەری سەرەکی‬ ‫بۆ هەڵسەنگاندنی هەر ڕۆمانێکە بە باشی‬ ‫دەپێکێت‪ :‬واتە پشتبەستن بە نوختەنێگایەکی‬ ‫ئانتۆلۆژیک بۆ خوێندنەوەی دیاردەکان لە‬ ‫ڕەهەندێکی مێژوویی –سیاسیەوە‪ .‬لێرەوە‬ ‫دەتوانین بڵێین ئەو تایبەتمەندیەی کە ئاستی‬ ‫ئەزمونەکانی بەختیار عەلی لە دۆخی باوی‬ ‫ئەدەب لە کوردستان جیا دەکاتەوە‪ ،‬هەمان‬ ‫بابەتە کە هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو‬ ‫پێوەندیەی کە نووسەر لە نێوان ئەندێشە و‬ ‫ئەدەبیاتدا پێکی دێنێت‪ .‬هەڵبەت ئەندێشە‬ ‫وەک ڕەفتارێکی ڕەخنەیی بەرامبەر بەو مۆراڵە‬ ‫ترسناکەی کە دەستکردی عەقاڵنیەتێکی‬ ‫دەسەاڵتخوازە‪ .‬بە مانایەکی دیکە «دواهەمین‬ ‫هەناری دونیا « سەرچاوە فیکریەکانی لەو‬ ‫الیەنە ڕەخنەییەی میراتی ئەندێشە وەردەگرێت‬ ‫کە ڕەگ و ڕیشەکانی دەگەڕێتەوە بۆ باڵی‬ ‫چەپی ڕۆشنبیرە هاوچەرخەکان تا مارکس و‬ ‫هیگڵ و ‪ ..‬هتد‪ .‬بۆیە ئانتاگۆنیستی سەرەکی‬ ‫ڕۆمانەکەش‪ ،‬حەشاردراوەترین مرۆڤەکانی ئەو‬ ‫شارەن‪ :‬بۆ نموونە‪ ،‬دەستفرۆشێکی ئاسایی‬ ‫کە تەنانەت هاوارەکانی بۆ فرۆشتنی خەیار و‬ ‫سڵق و هەرمێ لە سەر شەقام دەبێتە نۆیزێکی‬ ‫ترسناک لە گوێی دەسەاڵتدا‪ .‬شەقام هاوکات‬ ‫شوێنی هەراس و نماییشی دەسەاڵتە کە لە‬ ‫ڕێگەی گرینگترین نوێنەری جێی متمانەیەوە‪،‬‬ ‫واتە پۆلیس‪ ،‬کۆنتڕۆڵ دەکرێت‪ .‬وەرگرتنەوەی لە درێ��ژەی ڕۆمانەکەدا خۆی دەربازکات لە‬ ‫شەقام لە کۆمەڵگاو بە بارمتە گرتنی لەالیەن سنوورە مۆراڵەکانی ئەو سیفەتە زاڵەی کە‬ ‫پۆلیسەوە‪ .‬لێرەوەیە کە «دواهەمین هەناری نووسەر پێی بەخشیوە‪ .‬بۆیە کارەکتەرەکان لە‬ ‫دونیا» گرێکانی سیاسەتی ڕۆمان دەکاتەوەو جموودی خەسڵەتە زاتییەکانیاندا دەمێننەوەو‬ ‫تەنانەت لە ڕێگەی ئەو فۆڕمە هەمیشەییە ب��ەب��ێ ئ����ەوەی ب��ەس��ەره��ات��ەک��ان ت��ووش��ی‬ ‫کە نووسەرەکەی بەکاری دەبەستێت‪ ،‬واتە گۆڕانکاریان بکات درێ��ژە ب��ەو مێکانیزمە‬

‫«‬

‫ڕەفتاریەی ئ��ەدەن کە پێشوەخت‬ ‫ب��ۆی��ان داب��ی��ن ک���راوە‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫نابێت ئ���ەوە ل��ە ی��اد بکەین کە‬ ‫ڕۆمانەکانی بەختیار عەلی گوزارشت‬ ‫لە توێژێکی کۆمەڵگا دەک��ەن کە‬ ‫لە بەرامبەر گۆڕانکاریدا گاردێکی‬ ‫قورسی بەرگری تیا بەدی دەکرێت‬ ‫و یۆتۆپیاکەی نەک لە شوێنێک لە‬ ‫داهاتوودا‪ ،‬بەڵکوو لە گەڕانەوەدایە‪.‬‬ ‫گەڕانەوە بۆ پێش لە خواستگەکانی‬ ‫م��ەدەن��ی��ەت‪ ،‬وات��ە گ��ەڕان��ەوە بۆ‬ ‫ئامێزی سروشت‪ ،‬وەک تەرمەکەی‬ ‫سەریاس کە لە ناحەزیەکانی ئەو‬ ‫ش��ارەی کە دەس��ەاڵت��ی شارنشین‬ ‫زام��داری ک��ردووە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ژێر دارهەنارێک کە پێشتر لەوێدا‬ ‫حەقیقەتی ئەزموون کردوە‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی دواهەمین هەناری دونیا‬ ‫بۆ زمانی فارسی لەالیەن مەریوان‬ ‫هەڵەبجەییەوە بە دوو هۆکاری‬ ‫گرینگ زەروورەت��ێ��ک��ی مێژوویی‬ ‫بوو‪ :‬یەکەم‪ ،‬ئەوەی کە خوێنەری‬ ‫ف���ارس زم���ان ل��ە گرینگترین و‬

‫وەرگێڕانی دواهەمین هەناری دونیا بۆ‬ ‫زمانی فارسی پێویستییەکی مێژوویی بوو‬ ‫چاالکترین الیەنەکانی ئەدەبی هاوچەرخ ئاگادار‬ ‫بکاتەوەو‪ ،‬دووهەمیش ئەوەی کە لە ڕێگای ئەم‬ ‫دەرفەتەوە بە چاوێکی کراوەترو وردبینانەتر‬ ‫و جیدیترەوە دەرگا بۆ خوێندنەوەی مرۆڤی‬ ‫ک��وورد و کۆمەڵگای ک��ووردی بکاتەوە‪ .‬بە‬ ‫بێشک ماندووبوونی مەریوان بەم وەرگێڕانەوە‬

‫حسەین لەتیف‬

‫دیارەو ئەو وەسواسەی کە وەسواسی پیرۆزی‬ ‫هەر وەرگێڕێکی ئەمانەتدارە لە دێڕەکانی‬ ‫ئەم کتێبەدا دەبیندرێت‪ .‬ه��ەوڵ بۆ ئەوەی‬ ‫کە نزیکترین هاوشێوەکانی زمانی ڕەوایەتی‬ ‫و لەحنی گفتگۆکانی ئەم ڕۆمانە لە زمانی‬ ‫فارسیدا بدۆزێتەوەو لە خزمەتی وەرگێڕانێکی‬ ‫یەکدەست و خاوێندا بەکاری بهێنێت‪ .‬بۆیەشە‬ ‫خوێنەری فارس زمان زۆر خێراتر لەوەی کە‬ ‫چاوەڕوان دەکرا ئەم ڕۆمانەی وەک ڕۆمانێکی‬ ‫ئاشنا و جێی تێڕامان وەرگرت‪ .‬بەو هیوایەی‬ ‫ک��ە ب��ە پشتیوانی وەرگ��ێ��ڕان��ی ل��ەم شێوە‬ ‫گفتوگۆی ئەدەبی زیاتر لەنێوان ئەم دوو‬ ‫دراوسێ دێرینەدا پێک بهێندرێت‪.‬‬

‫دواهه‌مین هه‌نارى دونیا له‌ كۆڕى كوردانى تاراندا‬ ‫ئا‪.‬و‪ :‬ڕه‌خنه‌ى چاودێر‬ ‫كورده‌كانى شارى تاران‪ ،‬ئێوار‌ه كۆڕێكیان‬ ‫بۆ دواهه‌مین هه‌نارى دونیا سازكرد‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا نووسه‌رو ڕه‌خنه‌گر‪ ،‬سه‌ردار شه‌مش‬ ‫ئاوه‌رى‪ ،‬هه‌ڵسه‌نگاندنى بۆ وه‌رگێڕانه‌ك ‌ه كردو‬ ‫نموونه‌ى چه‌ند به‌شێكى باس كرد كه‌ به‌راوردى‬ ‫كوردییه‌كه‌ى كردووه‌و به‌و ئه‌نجامه‌ گه‌یشتوو‌ه‬ ‫ك ‌ه وه‌رگێڕانێكى وه‌فادارانه‌و سه‌ركه‌وتوو بووه‌و‬ ‫توانیوێتى ڕۆح��ى ڕۆمانه‌كه‌ بگه‌یه‌نێت ‌ه ناو‬ ‫زمانى فارسى‪ ،‬چونكه‌ به‌بڕواى ئه‌و‪ ،‬فه‌زاى‬ ‫شاعیرانه‌و زمانى شاعیرانه‌ الى به‌ختیار عه‌لى‬ ‫ته‌نیا گێڕانه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬بنه‌مایه‌كى قوڵو كاریگه‌ر‬ ‫ل�ه‌و زم��ان�ه‌دا ده‌بینین‪ ،‬بنه‌مایه‌كى به‌هێزو‬ ‫شاعیرانه‌و ورد له‌و نه‌سره‌ فارسییه‌دا ده‌بینین‪.‬‬ ‫وتیشى‪« :‬ده‌ستبردن بۆ ك��ارى به‌ختیار‬ ‫عه‌لى كارێكى ئاسان نییه‌و كارى هه‌ركه‌سێك‬ ‫نییه‌‪ .‬ئه‌م كاره‌ ته‌نیا ب ‌ه كه‌سێك ده‌كرێ زۆر ب ‌ه‬ ‫باشى له‌گه‌ڵ هه‌ردو زمانه‌كه‌دا ژیابێت‌و هه‌ردو‬ ‫ئه‌ده‌بیاته‌كه‌ به‌ باشى بناسیت‪ ،‬ئه‌زموونى ئه‌م‬ ‫چه‌ند ساڵه‌ى كاركردنى مه‌ریوان نیشانى داو‌ه‬ ‫به‌ باشى ده‌ره‌قه‌تى ئه‌و كاره‌ هاتووه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ل ‌ه وه‌رگێڕانى ئه‌م به‌رهه‌مه‌شدا سه‌ركه‌وتوو‬ ‫بووه‌‪».‬‬ ‫ئاشكراشى كرد‪ ،‬وه‌رگێڕى ئه‌م به‌رهه‌م ‌ه‬ ‫زۆرب��اش به‌ختیار عه‌لى ده‌ناسێ ‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانیدا ژی��اوه‌و توانیوێتى ب ‌ه باشى‬ ‫تێكه‌ڵ به‌ ئه‌ندێشه‌ى ببێت‪ .‬زمانیان زمانى‬ ‫ناوچه‌یه‌كه‌و جوگرافیایان یه‌كێكه‌و تێگه‌یشتنى‬ ‫دروستى هه‌بوو‌ه بۆ زمانى به‌ختیار عه‌لى‪.‬‬ ‫زیاتر دواو وتیشى‪« :‬هێند‌ه ڕسته‌سازى‬ ‫‌و داڕشتنى فارسییه‌كه‌ى جوانه‌ هه‌ستناكه‌ى‬ ‫وه‌رگ��ێ��ڕدراوه‌‪ .‬ك ‌ه په‌ره‌گراف ب ‌ه په‌ره‌گرافى‬ ‫ده‌خوێنیته‌وه‌‪ ،‬هه‌ست به‌وه‌ ده‌كه‌ى مۆسیقاى‬ ‫وشه‌كان هه‌مووى له‌جێگاى خۆیدایه‌و زمانێكى‬ ‫كاریگه‌رو فارسیه‌كه‌ى ته‌واو سه‌رنج ڕاكێش‬ ‫‌و شاعیرانه‌یه‌‪ .‬هۆكارى ئه‌مه‌ش ده‌گێڕمه‌و‌ه‬ ‫بۆ په‌یوه‌ندى قوڵى مه‌ریوان له‌گه‌أل شیعردا‪.‬‬ ‫چونكه‌ به‌شێكى زۆرى كارنامه‌ى كاركردنى‬ ‫مه‌ریوان له‌بوارى شیعردایه‌و له‌گه‌ڵ شیعردا‬

‫ده‌ژى‪».‬‬ ‫سه‌ردار شه‌مش‪ ،‬ل ‌ه به‌شێكى ترى قسه‌كانیدا‬ ‫ئاماژه‌ى بۆ دیدى به‌ختیار عه‌لى بۆ مێژوو‬ ‫و ڕووداوه‌ كۆمه‌اڵیه‌تى ‌و سیاسییه‌كانى‬ ‫كوردستان كردو خوێندنه‌وه‌یه‌كى بنیامینى بۆ‬ ‫جیهانى به‌ختیار عه‌لى كرد‪ ،‬به‌ ڕۆچوون به‌ناو‬ ‫دواهه‌مین هه‌نارى دونیادا‪.‬‬ ‫وتیشى‪« :‬دیدى مێژوویى الى به‌ختیار عه‌لى‬ ‫به‌و مانای ‌ه نیی ‌ه ئه‌و گێڕه‌ره‌وه‌ى مێژوو بێت‬ ‫به‌وجۆره‌ى الى نووسه‌رانى تر هه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كى ڕه‌خنه‌گرانه‌و داهێنه‌رانه‌ى‬ ‫خۆى هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه دونیاى ئه‌مڕۆدا ك ‌ه میدیا‬ ‫درۆى گه‌ور‌ه ده‌ك��ات‌و شت ‌ه ڕووك�ه‌ش ‌و كاڵ‬ ‫‌و كرچه‌كان ده‌خاته‌ڕوو و بره‌ویان پێده‌داو‬ ‫ناچێت ‌ه قواڵیى ڕووداوه‌ك��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ده‌بیاتى‬ ‫به‌ختیار عه‌لى به‌ڕاستگۆیانه‌ترین شێوه‌و له‌ناو‬ ‫جیهانى تایبه‌تى خۆیداو ب ‌ه تایبه‌تمه‌ندى خۆى‬ ‫به‌رجه‌سته‌ى ده‌كات‪».‬‬

‫كۆڕى ڕه‌شت‬ ‫یه‌كێكى تر له‌و زنجیر‌ه كۆڕان ‌ه ل ‌ه شارى‬ ‫ڕه‌شت به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬له‌ شارى كتێبى (مانگى‬ ‫ن��وێ)دا‪ ،‬كۆڕه‌كه‌ كه‌ دوو كاتژمێرى خایاند‬ ‫دواب��ه‌دواى قسه‌كردنى مه‌ریوان هه‌ڵه‌بجه‌یى‬

‫ده‌رب��اره‌ى به‌ختیار‬ ‫عه‌لى ‌و گرنگى ‌و‬ ‫كا ر یگه‌ر ییه‌كا نى‬ ‫ل���ه‌ ئ��ه‌ده‌ب��ی��ات��ى‬ ‫ك����وردى داو ئ �ه‌و‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ان �ه‌ى‬ ‫توانیوێتى له‌ بیست‬ ‫س��اڵ��ى ڕاب������ردودا‬ ‫دروس���ت���ی ب��ك��ات‪،‬‬ ‫ه���ه‌ردوو ن��ووس �ه‌رو‬ ‫ڕه‌خ��ن�ه‌گ��ر كه‌یهان‬ ‫خانجانى ‌و شاهۆ‬ ‫مه‌حمودى ب ‌ه وردى‬ ‫ل ‌ه باره‌ى ڕۆمانه‌كه‌و‬ ‫وه‌رگ��ێ��ڕان�ه‌ك�ه‌ی�ه‌و‌ه‬ ‫دوان‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا چیرۆكنووس ‌و ڕه‌خنه‌گر‪ ،‬كه‌یهان‬ ‫خانجانى‪ ،‬وتى‪« :‬كاتى دواهه‌مین هه‌نارى‬ ‫دونیام ده‌خوێنده‌و‌ه خه‌مگین بووم به‌وه‌ى بۆچى‬ ‫به‌م هه‌موو نزیكییه‌ى ئێم ‌ه ل ‌ه كوردستانه‌و‌ه‬ ‫دره‌نگ به‌م شاكاره‌ ئه‌ده‌بیی ‌ه ده‌زانین‪ .‬بۆچى‬ ‫خه‌مساردین ‌و دراوسێكانى خۆمان نابینین‬ ‫‌و په‌ل به‌ هه‌موو دونیادا ده‌كێشین‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫په‌ناى خۆمان نابینین‪ ،‬به‌ختیار عه‌لى ب ‌ه‬ ‫باشترین شێو‌ه كه‌ڵكى ل ‌ه كولتوور و میراتى‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتى‌و هه‌م ل ‌ه كولتوورو میراتى ڕۆژئاوا‬ ‫وه‌رگرتووه‌‪».‬‬ ‫وتیشى‪« :‬ئ �ه‌و ڕیالیزمى جادوییه‌ى ل ‌ه‬ ‫دواهه‌مین هه‌نارى دونیادا ده‌یبینى له‌ هه‌زارو‬ ‫یه‌ك شه‌وه‌وه‌ تا ئه‌ده‌بیاتى ئه‌مریكاى التین‬ ‫كاریگه‌رى له‌سه‌ر داناوه‌و نووسه‌ر باش كه‌ڵكى‬ ‫له‌و میرات ‌ه وه‌رگرتووه‌و مێژووى سیاسیى ‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تى كوردستان ‌و له‌حز‌ه ده‌گمه‌ن‬ ‫‌و وردو تایبه‌ته‌كانى كاره‌كته‌ره‌كانى زۆر‬ ‫زیره‌كانه‌و له‌ دۆخێكى ته‌واو جێگاى باوه‌ڕو‬ ‫سه‌رنجڕاكێش‌و كاریگه‌ردا به‌رجه‌ست ‌ه كردووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ نیشان ده‌دات ئێم ‌ه ڕووبه‌ڕووى‬ ‫ڕۆمانێك‌و نووسه‌رێك بووینه‌ته‌وه‌ ك ‌ه خاوه‌نى‬ ‫مه‌عریفه‌و توانایه‌كى مه‌زنه‌و دونیاى تایبه‌ت‬ ‫به‌خۆى هه‌یه‌‪».‬‬ ‫پێشیوایه‌‪ ،‬خوێنه‌ر له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌ى‬

‫وێنە جیاوازەکانی‬ ‫ئازاد سوبحی‬

‫یه‌كه‌مین به‌شه‌كانى ڕۆمانه‌كه‌دا هه‌ست ده‌كات‬ ‫ڕووبه‌ڕووى جیهانێكى تراژیك‌و پڕ ل ‌ه ڕووداوى‬ ‫جۆراوجۆر و كاریگه‌ر ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬دونیاى قوڵى‬ ‫م��وزه‌ف�ه‌رى سوبحده‌م زۆر ب ‌ه زووی��ى ئێم ‌ه‬ ‫ده‌كاته‌ هاوڕێى خۆى‌و تا كۆتایى سه‌فه‌ره‌كه‌ى‬ ‫ناهێڵێت به‌جێى بهێڵیت یان بۆ ساتێ هه‌ست‬ ‫ب ‌ه ماندویى بكه‌ى‪.‬‬ ‫وتیشى‪« :‬ئه‌م ڕۆمان ‌ه ئه‌گه‌ر گه‌وره‌تر نه‌بێت‬ ‫له‌ ڕۆمانى (مندااڵنى نیوه‌شه‌و)ى سه‌لمان‬ ‫ڕوشدى‪ ،‬بێگومان هیچى كه‌متر نیی ‌ه له‌و ڕۆمانه‌و‬ ‫دواهه‌مین هه‌نارى دونیا بۆ خۆى شاكارێكى‬ ‫گه‌وره‌ی ‌ه كه‌ ل ‌ه ئاینده‌دا زیاترى له‌باره‌و‌ه‬ ‫ده‌وترێ ‌و ده‌بێت ‌ه جێگاى گفتوگۆى قوڵترو‬ ‫زیاتر‪ .‬بۆچى سه‌لمان ڕووشدى ‌و (مندااڵنى‬ ‫نیوه‌شه‌و)م‪ ،‬به‌نموونه‌ باسكرد‪ ،‬لێكچونێكى‬ ‫سه‌یر هه‌ی ‌ه له‌نێوان جیهانى سه‌لمان ڕووشدى‬ ‫‌و سه‌ریاسه‌كان ‌و ئه‌و تراژیدیایانه‌ى ژیانى‬ ‫یه‌ك ب ‌ه یه‌كى كاره‌كته‌ره‌كان ده‌به‌ستێته‌و‌ه‬ ‫ب ‌ه یه‌كه‌وه‌‪ .‬دی��ار‌ه ه�ه‌ردو ڕۆمانه‌كه‌ خاوه‌ن‬ ‫دونیابینى جیاوازو دۆخى تایبه‌تى خۆیانن‪».‬‬ ‫ته‌ئكیدى له‌وه‌ش ك��رده‌وه‌‪ ،‬تا ئه‌و ڕاده‌ی ‌ه‬ ‫وه‌رگێڕانێكى سه‌ركه‌تووى هه‌یه‌ كه‌ هه‌ست‬ ‫ناكه‌ى ئه‌م ڕۆمانه‌ ب ‌ه فارسى نه‌نووسرابێت‪.‬‬ ‫قواڵیى بیرو ئه‌ندێشه‌و تواناى جاد و ئاساى‬ ‫كاراكردنى به‌ختیار عه‌لى له‌گه‌ڵ زماندا هێناوه‌ت ‌ه‬ ‫ناو زمانى فارسییه‌وه‌‪ .‬پێش هه‌ر شتێ له‌م‬ ‫رۆمانه‌دا هه‌ست به‌تواناو كارامه‌یى‌و زمانه‌كه‌ى‬ ‫ده‌كه‌یت‌و ده‌زانى نوسه‌ر له‌رێگاى زمانه‌كه‌یه‌و‌ه‬ ‫سیحرت لێده‌كات‪ .‬ئه‌م ‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كى‬ ‫گرنگى به‌ختیار عه‌لییه‌‪.‬‬ ‫ڕاشیگه‌یاند‪« :‬لێره‌وه‌ ده‌بێت جۆرێكى ترو‬ ‫به‌دیدێكى تره‌وه‌ سه‌یرى ئه‌ده‌بیاتى كوردى‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬به‌دڵنیاییه‌و‌ه ل ‌ه ئاینده‌دا شتى زیاتر‬ ‫له‌ ب��اره‌ى ئ �ه‌م ئه‌ده‌بیاته‌وه‌ ده‌بیستین ‌و‬ ‫ده‌خوێنینه‌وه‌‪ .‬هیوادارم مه‌ریوان ل ‌ه ئاینده‌دا‬ ‫به‌رهه‌مى زیاترى نووسه‌رانى كورد وه‌ربگێڕێت‬ ‫‌و ئێمه‌ش زیاتر ئاشنا بین به‌و ئه‌ده‌بیاته‌‪.‬‬ ‫من چێژێكى زۆرم وه‌رگ��رت له‌ خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌م ڕۆمانه‌و به‌الى منه‌و‌ه ڕۆمانێكى گه‌وره‌و‬ ‫كاریگه‌ر زۆر قابیلى ستایشه‌‪».‬‬

‫ش���اعیرێک‪ ،‬ڕەخنەگرێکی ئەدەبی‪ ،‬بیرکەرەوەیەک‪،‬‬ ‫ش���اعیرێک ب���وو باخچەکان���ی باوکمی س���ەوز کرد‪،‬‬ ‫باخچەیەک هەمیش���ە بە س���ەوزی دەمێنێتەوە‪ ،‬گوڵە‬ ‫ش���یعرەکانی ئەو باخچەیە لە گوڵی هیچ باخچەیەکی‬ ‫تر ناچێت‪ ،‬تەنها گوڵی باخچەکانی ئازاد خۆی نەبێت‪،‬‬ ‫ئازاد باخچەیەکی ش���یعری هێنایە ناو‪ ،‬سوربوو لەسەر‬ ‫ئەوەی باخچەک���ەی قەرەباڵغ نەکات نابادا رەنگوبۆنی‬ ‫گۆڵێک رەنگوبۆنێکی ناش���ازی هەبێت و سیما و بۆنی‬ ‫باخچەکە ناش���از ب���کات‪ ...‬ئەو هەتا دواس���اتەکانی‬ ‫تەمەنیش���ی چەن���د نیگەران بوو بەرانب���ەر بە ژیان و‬ ‫ئایندەی خ���ۆی ئەوەندەش ل���ە دڵەڕاوکێی چاندن و‬ ‫نەچاندنی گوڵی ش���یعری تردا بوو ل���ە باخچەکەیدا‪.‬‬ ‫ئەوەی کە وای دەکرد ئازاد بە وەسوەس���ەوە ش���یعر‬ ‫بنوسێت ئەو پاشخانە رەخنەییە بوو کە هەیبوو‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە رۆژگارێک کە شیعر نانووسێت وەک رەخنەگرێکی‬ ‫ئەدەبی ب���ەاڵم بەدیدگایەکی قوڵ���ەوە لێکۆڵینەوەی‬ ‫رەخنەیی دەنووسێت‪ .‬ئەودێت و لێکۆڵینەوەیەک لەسەر‬ ‫قەس���یدەی «دەرگاکان»ی بەختیار عەلی دەنوسێت‪.‬‬ ‫لەس���ەر رۆمانی «ئێوارەی پەروانە» دەنوس���ێت‪ ،‬بە‬ ‫زمانی عەرەبی وتارێکی رەخنەیی قوڵ بە ناونیش���انی‬ ‫«گوتارى من‪ ..‬يوتوپياى منداڵی» بە عەرەبی لەسەر‬ ‫قەس���یدەی «روت وەک ئ���او»ی دالوەر قەرەداغ���ی‬ ‫دەنوس���ێت‪ .‬ئازاد بەوش���ێوەی خاوەنی تایبەتمەندی‬ ‫شیعری خۆیەتی خاوەنی دیدگای رەخنەیی خۆیەتی‪،‬‬ ‫ب���ە پێچەوانەی زۆرین���ەی ئەو نووس���ینانەی بەناوی‬ ‫رەخنەوە بینیومانە و دەیانبینین کە رەهەندی ئینشایی‬ ‫و سەرنجی کەسی زاڵە بەسەریاندا‪ ،‬نوسینەکانی ئازاد‬ ‫دیدگا و تیوریان تێدایە‪ ،‬س���ەرئەنجام هەموو پاشخانە‬ ‫رەخنەییەکەی دەبنە کەرەستەی شیعری ئەو‪ ...‬ئازاد‬ ‫دەیزان���ی بیرکردنەوە لە زماندا چەند س���ەختە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیەش���ە هەمیش���ە مەراقی ئەوەی هەبوو قەسیدەی‬ ‫«الطری���ق»ی بە عەرەبی نووس���یوە چەند دەیەوێت‬ ‫بەک���وردی بینوس���ێتەوە ب���ۆی ناکرێت‪ ،‬س���ەرەڕای‬ ‫دەس���ەاڵت ش���کانی زۆری بەس���ەر زمانی عەرەبیدا‪،‬‬ ‫چونک���ە بیرکردنەوە لە زمان���ی عەرەبیدا زۆر جیاوازە‬ ‫لە بیرکردنەوە لە زمانی کوردیدا‪ ،‬چەند جارێک رامیار‬ ‫مەحم���ودی هاوڕێمان داوای لێکرد ئەو ش���یعرەی بۆ‬ ‫بکاتەوە بە کوردی بۆ گۆڤاری کۆنس���ێپت بەاڵم ئازاد‬ ‫بەزەردەخەنەوە داواکەی ڕەت دەکردەوە‪ ،‬منی راسپارد‬ ‫بیکەم بە کوردی بۆ رامی���ار‪ ،‬منیش نەمکرد‪ ،‬چونکە‬ ‫دەمزان���ی ئ���ەو هارمۆنیایەی لە زمان���ە عەرەبیەکەی‬ ‫ئازاددا هەیە لەکوردیەکەیدا نابێت‪ ،‬ئەگەر نا هەر خۆی‬ ‫بە کوردی دەینوسیەوە یان دەیکردەوە بە کوردی‪.‬‬ ‫ئازاد لە شیعرەوە بۆ رەخنەی ئەدەبی و لەوێشەوە‬ ‫ب���ۆ بیرکردنەوە لەسۆس���یۆلۆجیادا‪ ،‬یەکێک لە هەوڵە‬ ‫جدییەکانی ل���ەو ب���وارەدا خوێندنەوەیەکی رەخنەیی‬ ‫بۆ کتێبەکەی مێژوونووس و کۆمەڵناس���ی بەناوبانگی‬ ‫عێراق���ی «باقر یاس���ین» کە ن���اوی «تاریخ العنف‬ ‫الدموی»ی���ە‪ ،‬کە لەیەکێک ل���ە ژمارەکانی گۆڤاری»‬ ‫بی���اڤ»دا بە عەرەبی نوس���یوویەتی‪ ،‬کە ئەو وتارەم‬ ‫خوێندەوە هەس���تم بە مەعریفەیەکی قوڵ کرد چونکە‬ ‫ئەوەی لە نووس���ینە رەخنەییەکەی ئازاددا هەبوو زۆر‬ ‫زیاتر بوو ل���ەوەی لە کتێبەک���ەدا خوێندبوومەوە‪ ،‬لە‬ ‫زمانی ئازاد خۆیەوە بیستم کە مێژوونووسە عیراقییەکە‬ ‫سەرسام بووە بەو نووسینە‪.‬‬ ‫جگەلە ش���یعرو رەخنەی ئەدەبی و نووس���ینێک لە‬ ‫بواری سوس���یۆلۆجیادا‪ ،‬لە بواری وەرگێڕانیشدا کاری‬ ‫کردووە‪ ،‬کارکردنیش���ی لەوەرگێراندا زیاتر دەستبردن‬ ‫ب���ووە بۆ وت���ارە ئەدەبی و فیکرییەکانی نووس���ەران‬ ‫و بیرمەندانی ع���ەرەب و رۆژئ���اوا‪ .‬کارکردنی ئەو لە‬ ‫چەن���د بوارێکی جیاوازی فەرهەنگی دا‪ ،‬وادەکات ئێمە‬ ‫لەب���ەردەم زیاتر لە وێنەیەک���ی ئەودا بین‪ ،‬وێنەی ئەو‬ ‫وەک شاعیر‪ ،‬وەک رەخنەگری ئەدەبی‪ ،‬وەک وەرگێڕ‪،‬‬ ‫وەک بیرک���ەرەوە‪ ،‬وا دەکات پرۆس���ەی خوێندنەوە و‬ ‫ناس���ینی بۆ ئێمە کارێکی ئاسان نەبێت‪ ،‬ئەمەش بەو‬ ‫مانای���ە ناڵێم ئیتر ئ���ازاد نەخوێنرێتەوە و نەچێتە ناو‬ ‫پرۆسەی خویندنەوە و رەخنەوە‪ ،‬بەڵکو هەر وێنەیەکی‬ ‫پێویس���تە بە جیا ل���ە وێنەکانی ت���ری بخوێنرێتەوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە لەسەر ئاستی گش���تی خوێنەرەکانی وێنە‬ ‫ش���یعرییەکەی زاڵە بەس���ەر وێنەکانی تریدا‪ ،‬هۆکاری‬ ‫ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لە رۆشنبیری کوردیدا‬ ‫شیعر خوێنەری لە ژانرەکانی تر زیاترە‪ .‬جگە لەوەش‬ ‫وێنەی ئەو وەک ش���اعیر زووتر لە وێنە جیاوازەکانی‬ ‫تری گەیشت بە خوێنەر‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/٣‬‬

‫‪7‬‬

‫ڕاکردن به‌ دوای گورگدا‬ ‫ڕه‌ووف بێگه‌رد‬ ‫شکسته‌ سیاسی و شۆڕشگێڕییه‌کان‪ ،‬له‌هه‌ر قۆناغێکدا‬ ‫و له‌به‌ر هه‌ر هۆکارێک به‌ر ئه‌و به‌رخورده‌ که‌وتبن‪ ،‬مایه‌ی‬ ‫له‌سه‌ر وه‌ستان و ڕه‌خن ‌ه و خوێندنه‌و‌ه و لێکدانه‌وه‌ی‬ ‫جیاوازن‪ .‬دی��ار‌ه هه‌میش ‌ه ئاسایی ئه‌وانه‌ی کاریگه‌ریی‬ ‫ڕاسته‌وخۆیان له‌سه‌ر شکسته‌کانه‌ په‌نا بۆ پاساوی ناجۆرو‬ ‫دوور له‌ڕاستی ده‌به‌ن بۆ شاردنه‌وه‌ی هه‌ڵه‌کانیان‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫به‌رده‌وام گه‌لێک له‌وه‌ی وه‌ک مێژووی په‌تی ده‌نووسرێت‬ ‫و ل ‌ه ڕوانگه‌ی جیاوازو بۆ به‌ر‌ژه‌وه‌ندی تایبه‌تی پاکان ‌ه بۆ‬ ‫کاره‌سات و ڕووداو‌ه چاره‌نووسسازه‌کان ده‌کات جێگای‬ ‫گومانه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی مێژوو ده‌شێوێنێت یان ده‌سه‌اڵته‌ یان‬ ‫ئه‌وانه‌ن له‌ناو ڕیزی گرپ و پارت و پێکهاته‌کاندا مایه‌ی‬ ‫به‌الڕێدا بردن بوون تا وه‌ک ئه‌نجام بوونه‌ته‌ هۆکاری‬ ‫ئه‌و شکست و نشوستی و که‌وتنانه‌و هه‌رگیز دان به‌و‬ ‫ڕاستیانه‌شدا نانێن‪.‬‬ ‫له‌م نێوه‌نده‌دا ڕاستگۆترین مێژوو ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه ئه‌دیبان‬ ‫ده‌ینووسن و ڕووداوه‌کان ده‌که‌ن به‌ بابه‌تی کاری داهێنانی‬ ‫خۆیان‪ .‬ئه‌وان له‌و‌ه بێ باکن چ پڕیشکێکی ئه‌و ئه‌نجام ‌ه‬ ‫تراژیدی یان کۆمیدیه‌یان به‌ربکه‌وێت و له‌وه‌یش ئازاترن‬ ‫سڵ له‌هه‌ر په‌نامه‌کی و مه‌ترسیه‌ک له‌سه‌ر خۆیان بکه‌ن‪.‬‬ ‫شایه‌ت حاڵی ئ��ه‌وان کۆمه‌ڵێک نموونه‌ و خه‌ڵکێکی‬ ‫زیندوون که‌ ناتوانن درۆ بکه‌ن‪ ،‬چونک ‌ه ئه‌وه‌ی به‌سه‌ریان‬ ‫هاتوه‌و بوه‌ته‌ به‌شێکی ئێستای ژیانیان که‌ ده‌شێت‬ ‫سه‌خت ترین ژی��ان بێت به‌رئه‌نجامی ڕاستی و پاکی‬ ‫خۆیان و درۆی ئه‌وانی تره‌ ل ‌ه گه‌ڵیاندا‪ .‬قسه‌و ژیانی ئه‌و‬ ‫شایه‌تحااڵنه‌ی له‌دوای ئه‌و شکستانه‌و‌ه ته‌نیا ده‌ربه‌ده‌ری‬ ‫و به‌ش مه‌ینه‌تیان بۆماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌لێک به‌ڵگه‌ و وته‌ی‬ ‫درۆینه‌ کاریگه‌رو به‌جێ تر‌ه ک ‌ه توانای هه‌ق وتن و ئاشکرا‬ ‫کردنی ڕاستیه‌کانی نه‌بێت‪ .‬بۆیه‌ ئه‌وه‌ی له‌ڕێگای ئه‌ده‌به‌و‌ه‬ ‫ده‌وترێت‪ ،‬جگ ‌ه ل ‌ه کاریگه‌ری ‌ه قووڵه‌که‌ی ل ‌ه هه‌ست و‬ ‫ویژدانی خوێنه‌رو خه‌ڵک جێی متمانه‌و بڕوا کردنی زیاتر‌ه‬ ‫ل ‌ه نووسینی دی‪ .‬به‌تایبه‌تی ل ‌ه زمانی ئه‌و قوربانیانه‌و‌ه‬ ‫ک ‌ه به‌ڕابووردوویه‌کی دره‌وشاوه‌دا هاتوون و ڕوو به‌ڕووی‬ ‫به‌رئه‌نجامێکی وا بوونه‌ته‌و‌ه که‌ شایانی ئه‌و ڕابووردوه‌ نیه‌‪.‬‬ ‫من زۆرده‌مێک ‌ه رۆمانی(له‌ خه‌وما) که‌ی جه‌ میل سایبم ب ‌ه‬ ‫نموونه‌ی ئ ‌ه وڕاست گۆییه‌ باسکردوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌زموونی شکست هێنانی ش��ۆڕش و ڕاپه‌ڕینه‌کان‬ ‫و توانه‌وه‌ی ئایدۆلۆژیاکان ل ‌ه مێژووی گه‌الندا زۆرن‪.‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا بوونیان ب� ‌ه ک �ه‌ره‌س �ه‌ی ئ���ه‌ده‌ب ک �ه‌م نیه‌‪.‬‬ ‫کاتێک ڕۆمانه‌کانی میالن کوندێرا له‌سه‌ر داگیر کردنی‬ ‫چیکوسلۆفاکیا له‌الیه‌ن سوپای س��ووری سۆڤیه‌ته‌و‌ه‬ ‫ده‌خوێنیته‌وه‌‪ ،‬ده‌زانیت چ کاره‌ساتێکی گه‌وره‌ ڕوویداوه‌‪،‬‬ ‫چۆن کۆمونیست و مارکسیه‌کان پێشوازیان ل ‌ه داگیرکه‌ران‬ ‫کردووه‌و به‌فریادڕه‌سیان زانیون و چۆنیش له‌دواییدا بۆیان‬ ‫ده‌رکه‌وتو‌ه داگیرکه‌ر هه‌ر داگیرکه‌ره‌ ئیتر هه‌ر بۆیه‌یه‌کی‬ ‫ئایدۆلۆژی له‌خۆی بدات‪ .‬کۆندێرا به‌ توندی سه‌رکۆنه‌ی ئه‌و‬ ‫ڕووناکبیر و نووسه‌رانه‌یش ده‌کات که‌ حه‌ماسه‌تی کاتیان‬ ‫تووشی چ هه‌ڵدێڕێکی کردوون که‌ هه‌رخۆیان له‌دواییدا‬ ‫باجه‌که‌ی ده‌ده‌ن‪ .‬یان له‌هه‌ندێک ڕۆمانی جه‌نگیز ئیتماتۆفدا‬ ‫که‌ باسی له‌ ده‌سه‌اڵتی ڕه‌های ستالین و پارته‌که‌ی ده‌کات‬ ‫له‌ کپ کردنی ده‌نگی خه‌ڵکانی ئ��ازادی خوازو کردار‌ه‬ ‫دژ‌ه مرۆڤایه‌تیه‌که‌ی به‌رانبه‌ر به‌ شاعیرو نووسه‌ران‪ .‬یان‬ ‫ڕۆمانه‌کانی ئه‌ستوریاس و مارکیز وکارلوس فونتس له‌سه‌ر‬ ‫دیکتاتۆره‌کانی ئه‌مریکای التین و ده‌یان نموونه‌ی تر‪ .‬ل ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م مێژوه‌ ڕاسته‌قینه‌یه‌دا تێ ده‌گه‌ین ڕژێم ‌ه‬ ‫سه‌رکوت که‌ره‌کان له‌هه‌ر واڵت و له‌ژێر سایه‌ی هه‌ر ڕژێم‬ ‫و ئایدۆلۆژیه‌تێکابن شێوه‌ی کارو پرۆسه‌ی به‌ڕێوه‌بردن‬ ‫و پاکتاو کردنی ئه‌وانی دیان له‌یه‌کتر ده‌چێت‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر سیمای واڵت و خه‌ڵکه‌که‌یان لێ بکه‌یته‌وه‌ یه‌کسانن‬ ‫ب ‌ه یه‌کتری‪ .‬ستالین و بینۆشه‌و هیتله‌ر و به‌شار ئه‌سه‌د‬ ‫چ جیاوایه‌کیان له‌گه‌ڵ سه‌دام حسه‌ینه‌که‌ی له‌مه‌ڕ خۆماندا‬ ‫هه‌یه‌؟ ئایا ئه‌و ڕژێمانه‌ له‌ خولقاندنی تراژیدیای مه‌رگ و‬ ‫بێ به‌ها کردنی خه‌سڵه‌ت ‌ه جوان ‌ه مرۆڤایه‌تیه‌کان و ئازادی‬ ‫کوشتندا کۆپی یه‌کتر نین؟ له‌م الیشه‌و‌ه چاره‌نووسی ئه‌و‬ ‫شۆڕشانه‌ی ل ‌ه دژیان کراوه‌‪ ،‬ئاینده‌ی تێکۆشه‌رو خه‌بات‬ ‫گێڕه‌کان و قوربانیه‌کان و به‌فیڕۆدانی خوێنی شه‌هیدیان‬ ‫له‌یه‌کتر ناچن! ئایا ل ‌ه هه‌موویاندا شوۆڕش منداڵه‌کانی‬ ‫خۆی ن �ه‌خ��واردوه‌؟ ئیتر له‌ شۆڕشه‌ ه�ه‌ره‌ مه‌زنه‌که‌ی‬ ‫فه‌ره‌نساوه‌ بیگر‌ه که‌ سه‌رمه‌شقی هه‌موو شۆڕشه‌کانی‬ ‫دنیایه‌ تا شۆڕشی ئۆکتۆبه‌رو به‌سه‌رهات ‌ه تراژیدیه‌که‌ی‬ ‫ترۆتسکی‪ .‬شۆڕش ‌ه جوتیاریه‌‌که‌ی ماوتسی تۆنگ و‬ ‫شۆڕشی کۆمۆنیسته‌کانی چیلی ساڵی ‪ 1949‬که‌ (بیدیال)‬ ‫یه‌ی دۆستیانی کرد به‌ سه‌رۆک کۆمارو پاشان که‌وت ‌ه‬ ‫گیانی هه‌موویان و ته‌نانه‌ت پاپلۆ نێرۆدای شاعیریشی‬ ‫ده‌ربه‌ده‌ر کرد‪.‬‬ ‫عه‌لی به‌دری نووسه‌ری عێراقی له‌ ڕۆمانی (ڕاکردن ب ‌ه‬ ‫دوای گورگدا) چیرۆکێکی وامان بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌‪ .‬باسی‬ ‫عێراقی سه‌رده‌می به‌عسمان بۆ ده‌کات که‌ چۆن له‌ سااڵنی‬ ‫حه‌فتای سه‌ده‌ی پێشودا کۆمۆنیسته‌کان به‌رشااڵوێکی‬ ‫دڕندانه‌ی ئه‌و ڕژێم ‌ه ده‌ک�ه‌ون‪ .‬بۆ به‌رگریی ل ‌ه مانه‌وه‌و‬ ‫هێشتنه‌وه‌ی به‌ها فیکریه‌که‌یان چۆن ل ‌ه زۆنگاوه‌کانی‬ ‫خوارووی عێراقدا شۆڕش هه‌ڵده‌گیرسێنن و په‌نا بۆ چیاکانی‬ ‫کوردستان ده‌به‌ن‪ .‬به‌اڵم وه‌ک ئه‌نجام تێک ده‌شکێن و‬

‫زۆریان لێ شه‌هید ده‌کرێت‪ .‬هه‌یانه‌ ده‌کرێت ‌ه نیشته‌جێی‬ ‫زیندان و هه‌یشه‌ وه‌ک (جه‌مال وه‌حید) خۆی ناگرێت و‬ ‫ناوی هه‌موو هاوڕێ کۆمۆنیسته‌کانی دێنێت‪ .‬هه‌ندێکیش ب ‌ه‬ ‫ناچاری واڵت به‌جێ دێڵێت و په‌ره‌وازه‌ی هه‌نده‌ران ده‌بێت‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت په‌نا بۆ واڵت گه‌لێکی سه‌رمایه‌دار ده‌به‌ن که‌ وه‌ک‬ ‫بیرو باوه‌ڕ دژی سیستم و یاسا چه‌وسێنه‌ره‌کانیان بوون‬ ‫و به‌ دوژمنی بیرو ب��اوه‌ڕی خۆیان زانیوه‌ (واڵت ‌ه یه‌ک‬ ‫گرتوه‌کانی ئه‌مریکا وه‌ک نموونه‌) تیایشیاندا هه‌یه‌ ده‌بێت‬ ‫به‌ پیاوی ده‌سته‌اڵتدارانی عێراق و کاریان بۆ ده‌کات‪.‬‬ ‫کرۆکی ڕۆمانه‌ک ‌ه باسی هه‌ندێک له‌و گه‌نج ‌ه عێراقیانه‌ی ‌ه‬ ‫که‌ له‌ده‌ست ڕژێم هه‌اڵتوون و په‌نایان بۆ ئه‌فریقا بردوو‌ه‬ ‫(به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی چوونه‌ت ‌ه واڵتی ئه‌سیوبیاو ل ‌ه ئه‌دیس‬ ‫ئه‌بابای پایته‌ختا ده‌ژین) ئه‌و عێراقیان ‌ه له‌سه‌ره‌تاوه‌ به‌و‬ ‫نیاز‌ه ڕویان له‌و واڵته‌ کردو‌ه که‌ به‌شداری له‌ بزوتنه‌وه‌یه‌کی‬ ‫مارکسیدا بکه‌ن به‌ڕابه‌ریی (عه‌قید مه‌نگستۆ) به‌اڵم‬ ‫دوای سه‌رکه‌وتنی شۆڕش و ده‌سه‌اڵت به‌ده‌ست هێنانی‬ ‫مه‌نگستۆ ئه‌ویش وه‌ک ڕژێم ‌ه دیکتاتۆره‌که‌ی پێش خۆی‬ ‫ده‌ست به‌ ترس و تۆقاندنی خه‌ڵک ده‌ک��ات و ده‌رگای‬ ‫زیندانه‌کان بۆ به‌شێک له‌خودی مارکسی و شۆڕشگێڕه‌کان‬ ‫ده‌خاته‌ سه‌ر پشت (اللیت) ک ‌ه کچێکی ئه‌سیوبیه‌ و ل ‌ه‬ ‫شۆڕشگێڕه‌ دیاره‌کان ‌ه ک ‌ه له‌دواییدا ده‌یگرن و ده‌یخه‌ن ‌ه‬ ‫زیندانه‌و‌ه ده‌ڵێت‪( :‬سه‌یر ئه‌وه‌ بوو که‌ هه‌موو زیندانی و‬ ‫زینده‌وانه‌کانیش کۆمۆنیست بوون) ئیتر گه‌لێک له‌وان ‌ه ل ‌ه‬ ‫نائومێدیه‌کی سه‌ختا ده‌ژین و وه‌ک ئه‌و عێراقیانه‌ی ڕوویان‬ ‫له‌وێ کردوه‌و تووشی هه‌مان شۆک بوون بڕوایان به‌هیچ‬ ‫ئایدۆلۆژیایه‌ک نامێنێت‪ ،‬ن ‌ه به‌شۆڕش و گیڤارا و لۆمومبا‬ ‫و ن ‌ه به‌ئاینده‌یه‌کیش تیایدا به‌ری ڕه‌نج و خه‌باتی خۆیانی‬

‫«‬

‫له‌مایه‌ پووچی و په‌شیمانی چی تر نیه‌‪ .‬چونکه‌ بنه‌مای‬ ‫شۆڕشه‌کان پته‌و نین و ئه‌وانه‌یش ک ‌ه هه‌ڵی ده‌گیرسێنن‬ ‫هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی سه‌رکه‌وتن و جڵه‌وی ده‌سه‌اڵتیان له‌ ده‌ست‬ ‫گرت‪ ،‬ده‌بنه‌و‌ه به‌ کۆپیه‌کی ت�ه‌واوی ده‌سه‌اڵتداره‌کانی‬ ‫پێشوو‪ .‬ته‌نانه‌ت پێش هه‌ر شتێک به‌ هاوڕێ و دۆست ‌ه‬ ‫تێکۆشه‌ره‌کانی دوێنێی خۆیانه‌وه‌ ده‌نیشنه‌وه‌و هه‌وڵی‬ ‫نه‌مانیان ده‌ده‌ن‪ .‬له‌به‌رده‌م هه‌ر ڕه‌خنه‌یه‌کدا چاوی ترس‬ ‫و تۆقاندنیان زه‌قترو ده‌ستی ماندوو نه‌ناسینی سته‌م‬ ‫و زیندانی کردنیان له‌وانه‌ی پیش خۆیان وااڵو چاالکتر‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌و که‌سه‌ی چیرۆکه‌که‌ ده‌گێڕێته‌و‌ه گه‌نجێکی عێراقی ‌ه‬ ‫ک ‌ه له‌سه‌رده‌می حوکمڕانی به‌عسه‌وه‌‪ ،‬واتا له‌ سااڵنی‬ ‫حه‌فتاو‌ه ڕای کردوه‌ بۆ ئه‌مریکا‪ ،‬له‌ میدیای (ئه‌م ئای‬ ‫سی) له‌نیورک کارده‌کات که‌ کۆمپانیایه‌کی سه‌ربه‌خۆیه‌‪،‬‬ ‫ئه‌میش میدیا کاریکی چاالک ‌ه و پیشه‌که‌ی خۆی خۆش‬ ‫ده‌وێت و دڵسۆزانه‌ کار ده‌کات‪ .‬له‌سه‌ر داوای کۆمپانیاکه‌ی‬ ‫ده‌ڕوات بۆ ئه‌فریقا بۆ ئ �ه‌وه‌ی ئه‌و عێراقیان ‌ه ببینێت‬ ‫که‌ له‌سه‌رده‌می به‌عسه‌وه‌ بۆ ئه‌وێ هه‌اڵتووت و له‌وێ‬ ‫نیشته‌جێن‪ .‬تا ڕاپۆرتێکی تێرو ته‌سه‌ل و زیندو ب ‌ه‬ ‫به‌ڵگه‌و دیکومێنتیان له‌سه‌ر بکات به‌اڵم ئه‌م که‌ به‌ناویکی‬ ‫خوازراوه‌و‌ه (جورج بارکه‌ر) کارده‌کات زۆر به‌گران ‪3-2‬‬ ‫که‌سیان لێ ده‌دۆزێته‌وه‌‪ .‬ئه‌وانیش ل ‌ه ئێستایاندا (دوای‬ ‫بیست و پێنج ساڵ) باسی تێکۆشان و مارکسیه‌ت و‬ ‫شۆڕش و خه‌باتی چه‌کداری و ڕابووردووی خۆیان به‌بێ‬ ‫ماناو ته‌نانه‌ت به‌فشه‌ ده‌زانن‪ .‬ئه‌وان ئێستا له‌یانه‌کاندا‬ ‫شه‌و به‌ڕۆژ ده‌گه‌یه‌نن‪ ،‬تلیاک ده‌کێشن و وێڵ و بێ کارن و‬ ‫چ ئومێدێکیان ب ‌ه ژیان نه‌ماوه‌‪ .‬بۆی ‌ه میدیا کاره‌که‌مان جگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه ڕاپۆرتێکی ‪ 3- 2‬الپه‌ڕه‌یی ک ‌ه باسی‬ ‫ئه‌م حاڵه‌ته‌ی ئێستایان ده‌کات هیچی‬ ‫تری ده‌ست ناکه‌وێت‪.‬‬ ‫ج��ورج ب��ارک �ه‌ر ژنێکی ئه‌مریکایی‬ ‫(ماری) هێناو‌ه و دوو منداڵی لێ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه باس کردنی ژنه‌که‌یدا ده‌ڵێت‪( :‬ماری‬ ‫ئه‌مریکاییه‌کی ڕاسته‌قین ‌ه و ڕه‌سه‌نه‌‪ ،‬زۆر‬ ‫به‌ته‌نگ ژیانی خۆی و خێزانه‌که‌وه‌یه‌تی‬ ‫و هه‌رچیه‌کیان ل ‌ه ماڵ و خانوو دارایی‬ ‫هه‌ی ‌ه له‌ سایه‌ی پالن و ڕێنماییه‌کانی‬ ‫ئ���ه‌وه‌وه‌ی���ه‌‪ .‬ئ��ه‌م ژن��ه‌ عه‌قڵیه‌تێکی‬ ‫ئه‌مریکایی پراگماتیی هه‌یه‌و به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫په‌رسته‌‪ .‬ته‌نانه‌ت گوێ ب ‌ه ماندوو بوون‬ ‫و فره‌ کار کردنی مێرده‌که‌ی ن��ادات و‬ ‫ده‌زانێت تا ئه‌و زیاتر شه‌که‌ت بێت و‬ ‫کار بکات باری ئابووری خۆ‌یان باشتر‬ ‫ده‌بێت و به‌خته‌وه‌رتر ده‌بن) له‌و کاتانه‌دا‬ ‫ک ‌ه له‌گه‌ڵ بارکه‌ری مێردیدا ده‌که‌وێت ‌ه‬ ‫گفت و گۆ پێی ده‌ڵێت‪( :‬ئه‌مریکا له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی خۆیدایه‌و ده‌ربه‌ستی‬ ‫هیچی تر نیه‌‪ ،‬الی ئه‌مریکاییه‌کان ته‌نیا‬ ‫یه‌ک هه‌قیقه‌ت هه‌ی ‌ه ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیدا ده‌گونجێت)‬ ‫واتا ئه‌مریکاییه‌کان شیری پراگماتیان‬ ‫ل ‌ه قوتابخانه‌و ته‌له‌فزیۆن و سیاسه‌ته‌و‌ه‬ ‫خواردوه‌‪.‬‬ ‫گرفتی به‌ سیاسه‌ت کردنی ئه‌ده‌ب‬

‫نووسه‌ر له‌ زۆر شوێنی ڕۆمانه‌که‌یدا پێ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ داده‌گرێت که‌ خه‌بات‬ ‫و شۆڕشکردن له‌م جۆر ‌ه واڵتانه‌ی ئێمه‌دا‪ ،‬یان با بڵێین له‌ خۆرهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاستدا جگه‌ ل ‌ه مایه‌پووچی و په‌شیمانی چی تر نییه‌‪ .‬چونکه‌ بنه‌مای‬ ‫شۆڕشه‌کان پته‌و نین و ئه‌وانه‌یش که‌ هه‌ڵی ده‌گیرسێنن هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫سه‌رکه‌وتن و جڵه‌وی ده‌سه‌اڵتیان له‌ ده‌ست گرت‪ ،‬ده‌بنه‌وه‌ به‌ کۆپییه‌کی‬ ‫ته‌واوی ده‌سه‌اڵتداره‌کانی پێشوو‬

‫تیا بچننه‌وه‌‪ .‬به‌و ئه‌نجام ‌ه گه‌یشتوون که‌ شۆڕشه‌کان جگ ‌ه‬ ‫له‌وێرانی و سته‌م و شه‌ڕی ناوخۆ و بێ کاریی و پیالن‬ ‫گێڕان له‌دژی یه‌کتر هیچی تر نین‪ .‬بۆی ‌ه زۆربه‌یان په‌نا‬ ‫ده‌به‌نه‌ به‌ر‪( :‬مه‌ستیه‌کی به‌رده‌وام‪ ،‬گۆش ‌ه گیری‪ ،‬تلیاک‬ ‫کێشان‪ ،‬قاچاخچیه‌تی‪ ،‬سێکس و به‌ره‌اڵیی) ئه‌م نموونان ‌ه‬ ‫ل ‌ه چه‌ند که‌سێکی عێراقی و ئه‌فریقاییدا به‌رجه‌ست ‌ه بووه‌‪.‬‬ ‫له‌وانه‌‪( :‬ئه‌حمه‌د سه‌عید که‌ کۆمۆنیستێکی عێراقیه‌ و‬ ‫به‌شداری ل ‌ه شۆڕشی زونگاوه‌کانی خ��وارووی عێراقدا‬ ‫کردوو‌ه و هاتۆت ‌ه کوردستانیش‪ .‬جه‌بر سالمی ڕۆژنام ‌ه‬ ‫نووس که‌ تێکۆشه‌رێکی که‌م وێنه‌ی پارتی کۆمۆنیستی‬ ‫عێراق ‌ه و خه‌ڵکی ناسریه‌یه‌‪ .‬مه‌یسوون عه‌بد‌واڵ کچێکی‬ ‫زۆر چاالکی پارتی کۆمۆنیسته‌و له‌به‌رگریکار‌ه تونده‌کانه‌‪،‬‬ ‫چه‌ندین جار له‌الیه‌ن به‌عسیه‌کانه‌و‌ه گیراو‌ه و ئازاری زۆری‬ ‫چه‌شتوه‌) نموونه‌ی ئه‌فریقاییه‌کان بریتین ل ‌ه (ئاده‌م‪،‬‬ ‫اللیت و سۆنیا)‪.‬‬ ‫نووسه‌ر له‌زۆر شوێنی ڕۆمانه‌که‌یدا پێ له‌سه‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫داده‌گرێت ک ‌ه خه‌بات و شۆڕشکردن له‌م جۆر‌ه واڵتانه‌ی‬ ‫ئێمه‌دا‪ ،‬یان با بڵێین له‌ خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستا جگ ‌ه‬

‫ل �ه‌وه‌دای �ه‌ که‌ زۆرج��ار ن��ووس�ه‌ره‌ک�ه‌ی تووشی کێشه‌ی‬ ‫دروشم بازی و ڕاسته‌وخۆ وتن و دوورکه‌وتنه‌و‌ه ل ‌ه هێماو‬ ‫ده‌الله‌ت و زمانه‌ شیعریه‌که‌ی ئه‌ده‌ب ده‌کات‪ .‬به‌تایبه‌تی‬ ‫له‌و جومگانه‌ی که‌ کاره‌سات و کێشه‌کان به‌رخورد له‌گه‌ڵ‬ ‫خودی نووسه‌ردا ده‌که‌ن و هه‌ست و سۆزی ده‌جووڵێنن‪.‬‬ ‫له‌به‌رده‌م ئه‌و شه‌پۆله‌دا خۆگرتن و زمان پاراستن ئاسان‬ ‫نی ‌ه به‌اڵم بۆ ئه‌دیب پێویسته‌‪ .‬به‌داخه‌و‌ه ئه‌م ڕۆمانه‌یش‬ ‫خاڵی نی ‌ه له‌و حاڵه‌ت ‌ه نادروسته‌‪ .‬به‌تایبه‌تی به‌شه‌کانی‬ ‫کۆتایی ڕۆمانه‌ک ‌ه زیاتر ده‌بێت به‌ڕاپۆرتی سیاسی و‬ ‫باڵوکراوه‌ جه‌ماوه‌ریه‌کان که‌ له‌به‌های کار‌ه ئه‌ده‌بیه‌ک ‌ه‬ ‫که‌م ده‌کاته‌وه‌‪ .‬من له‌گه‌ڵ بۆچوونه‌کاندام به‌اڵم دڕدۆنگیم‬ ‫له‌گه‌ڵ شێوازی وتنه‌که‌یدایه‌‪.‬‬ ‫ناوی ڕۆمانه‌ک ‌ه (ڕاکردن ب ‌ه دوای گورگدا) له‌ په‌ندێکی‬ ‫ئه‌فریقاییه‌وه‌ وه‌رگ��ی��راو‌ه که‌ ده‌ڵێت‪( :‬ب��ه‌دوای گورگا‬ ‫ڕامه‌که‌) الی نووسه‌ری ڕۆمانه‌که‌ به‌و مانای ‌ه هاتووه‌ ک ‌ه‬ ‫سیاسه‌ت گورگه‌و تۆ به‌حه‌زه‌و‌ه که‌وتوویته‌ت ‌ه دوای‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫کاتێک ده‌یگه‌یتێ ده‌تخوات‪.‬‬ ‫ئه‌یلولی ‪2014‬‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬ ‫و‪ .‬له‌ ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬پێشەوا فەتاح‬ ‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬ل ‌ه خوانی نۆبێلدا‬

‫ئەکادیمی���ای س���وێدی‪ -‬ب���ۆ خەاڵت���ی نۆبێل‪ ،‬ل���ە ‪١٩٧٥‬دا‪ ،‬خەاڵتی‬ ‫نۆبێلی بە ئۆیجێنیۆ مۆنتالێ‪ ،‬ش���اعیری ئیتاڵیایی‪« ،‬بۆ هۆنینەوە‬ ‫ناوازەکەی‪ ،‬کە لەگەڵ هەس���تیارییە مەزن���ە هونەرییەکەیدا بەها‬ ‫مرۆییەکانی لەژێر ئاماژەی نیگای ژیانێکدا تەفس���یر کردووە‪ ،‬کە‬ ‫خاڵییە لە وەهم» ڕەوا بینی‪.‬‬

‫ئۆیجێنیۆ مۆنتالێ‬ ‫خوانی ڕەسمیی نۆبێل‪١٠ ،‬ی دیسەمبەر‪١٩٧٥ ،‬‬ ‫خاوەنشکۆ‪ ،‬پایەبەرز‪ ،‬ئاغایان و خانمان!‬ ‫بەش���ێکی درێژی ژیانم‪ ،‬زیاتر لە بیست ساڵ‪ ،‬ئازادیی بیروڕادەربڕین لە‬ ‫واڵتی ئیتاڵیا شتێکی س���نوردارکراو بوو‪ .‬بەاڵم شاعیران وەک مەترسیدار‬ ‫تەماش���ا نەدەکران و چاتر بوو خۆیان سانس���ۆر لەس���ەر خۆیان دابنێن‪.‬‬ ‫بەگشتی ش���اعیران داوایان لێدەکرا هەرگیز نەنووسن‪ .‬منیش ئەو ئازادییە‬ ‫نێگەتیڤەم قۆستەوە‪ .‬ئەو بیست ساڵە ڕێیان پێ دام دەورێکی ڕاستەقینە‬ ‫بەن���او زەوی���وزاری ش���یعری ئەورووپیی هەم���وو س���ەردەمەکاندا بکەم‪.‬‬ ‫دەرەنجامەکەش���ی ئەوە بوو کە لە مندا ش���اعیرێکی جیاواز لەدایک بوو‪،‬‬ ‫ش���اعیرێک ن���ا کە زۆر بە بەرهەم بێت بەاڵم ش���اعیرێک ک���ە هاتووچۆی‬ ‫نووس���ینی لەناو گەلێک ڕۆحی جمکدا خس���تووەتە گەڕ‪ .‬لە نیو س���ەدەدا‬ ‫نێزیکەی پێنج سەد ش���یعر و هەزاران پەڕە پەخشانم نووسیووە‪ ،‬چونکە‬ ‫(ش���یعر نان پەیدا ن���اکات) یاخود دوورتر بڕۆین‪ ،‬ن���ان تەنها بە خەاڵتی‬ ‫نۆبێ���ل پەیدا دەکات‪ ،‬ئەویش لە تەمەنێکدا کە ش���اعیر چیدیکە هێندەی‬ ‫پێویس���ت بە ن���ان نەماوە‪ .‬ڕەنگە من گوڵێکی ناوەختی زەردەش���ت بم و‬ ‫بڕوام وایە بنچینەی ژیان لەسەر جەنگی نێوان دوو هێزی پێچەوانەی چاک‬ ‫و خراپ بنیاتنراوە‪ .‬بە بڕوای من هەموو ش���اعیرە ڕاستەقینەکان هەمیشە‬ ‫لە بەرەی چاکەدا جەنگیوون‪ ،‬تەنانەت گەر لەوەش چووبێت (گووڵەکانی‬ ‫خراپە) بەرزبکەنەوە‪ .‬مەزنترین شاعیری هەموو سەردەمەکان‪ ،‬دانتێ‪ ،‬ئەو‬ ‫ڕێگایەی لە س���ەدەی چواردەهەمینەوە بنیاتن���اوە‪ .‬لەپاش ئەوەوە مرۆڤ‬ ‫وەختە بڵێت‪ ،‬شعیرنووسین سوودی نەماوە و لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬بە هێزێکی‬ ‫ناوازەوە زۆرێک ئەو ش���وێنپێیەیان هەڵگرتووەتەوە‪ .‬من لەناویاندام‪ ،‬وەک‬ ‫دواهەمین و کەمترین‪.‬‬ ‫من هەمیشە لە دەرگای ئەو مەتەڵە دڵفڕێن و سامناکە داوە‪ ،‬کە ژیانە‪.‬‬ ‫من وەک ڕەشبین حوکم دراوم بەاڵم هەزار بە هەزاری نەزانی و خوپەرستی‬ ‫ناچیز لە کەس���ێکدا خۆی حەش���ارنەداوە کە پێی وایە کە مرۆڤ خوادی‬ ‫خۆیەتی و ئەو ئایندەیە شکستی لەباردا نییە؟‬ ‫من دەمەوێت ئێوەی خاوەنش���کۆ س���تایش بکەم‪ ،‬دام���ەزراوەی نۆبێل‪،‬‬ ‫هەروەها ئەکادیمی ش���اهانەی سویدی کە تاجی لە سەری کارێک ناوە کە‬ ‫بیروباوەڕێکی چاکەی لەپش���تەوەیە‪ ،‬هەروەها بیرم الی ئەو ئیتاڵیانەیە کە‬ ‫کار و ئاشتی و ئازادییان لە واڵتی سوید دۆزیوەتەوە‪ .‬لە هەموو ئەوانەیش‬ ‫کە لەم مەراسیمەدا ئامادەن ساڵوێکی سوپاسگوزار‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/٣‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫ئاگره‌كه‌م مه‌سڕنه‌وه‌‬ ‫من دزرام‬ ‫من دزرام له‌ ره‌گوریشه‌وه‌ دزرام‬ ‫دابڕام له‌ نه‌سلی خۆم‬ ‫له‌ ئه‌سڵی خۆم‬ ‫من ئێستا لێره‌م وه‌ك هه‌وا ئاسانم‬ ‫وه‌ك هه‌وا نادیارم‬ ‫وه‌ك هه‌وا ره‌گوریشه‌م نیه‌‬ ‫نه‌سلم نیه‌‬ ‫ره‌گه‌زى من ره‌گه‌زێكى ره‌نگاوره‌نگه‌ توخمێكی نه‌گیره‌‬ ‫چه‌ند بۆی بگه‌ڕێیت نایدۆزیته‌وه‌‬ ‫نادیارم‬ ‫بینینی هه‌وا ئاسانتره‌ له‌ بینینی وێنه‌یه‌ك له‌ وێنه‌كانم‬ ‫نادیارم و پارچه‌كانم به‌ دنیادا په‌رت بوون‬ ‫ئه‌ی روحی په‌ركه‌م گرتووم‬ ‫ئاگره‌كه‌م مه‌سڕه‌وه‌‪ ..‬ده‌نگم دامه‌پۆشه‌‬ ‫ئیدی له‌م په‌راوێزه‌ نامێنمه‌وه‌ كه‌ باڵنده‌ی نیه‌‬ ‫په‌راوێزێك‬ ‫وه‌ك نیشتیمان ئاسمانه‌كه‌ی رووخاوه‌‬ ‫زه‌مینه‌كه‌شی به‌ الشه‌ی باڵنده‌كانم‬ ‫بووه‌ به‌ بێستانێكی ره‌ش‬ ‫بێستانێك پڕ له‌ باڵی نائومێد‬ ‫جووتیاران باڵ ئه‌كێڵن‬ ‫دروێنه‌ی باڵنده‌ ئه‌كه‌ن‬ ‫ئاسمانیش باڵنده‌ی تر ئه‌بارێنێ‬ ‫له‌ كۆتاییه‌كه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كه‌م پچڕاوه‌‬ ‫پچڕاوه‌ له‌و ره‌گانه‌ی‬ ‫وه‌ك ده‌ماری ماسولكه‌ی وه‌رزشوانێك جوانن‬ ‫كۆتاییه‌ك ئیتر ناگه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫ئیدی نایبینمه‌وه‌‬ ‫كتێبه‌كه‌م فڕێ ئه‌ده‌م‬ ‫به‌ره‌و ره‌شاییه‌كى تۆخ ئه‌ڕۆم‬ ‫الپه‌ڕه‌كانم ئه‌ده‌م به‌ نێوچه‌وانمدا‬ ‫ئه‌گه‌ڕێمه‌وه‌ بۆ كۆچێك پڕبێ له‌ ئازار‬ ‫پڕبێ له‌ شانازى‬ ‫كۆچكردن به‌ره‌و ده‌هالیزه‌كانی ژیان‬ ‫من ناوه‌كییم من مه‌خلوقێكی ناوه‌كییم‬ ‫پێناسه‌كان خه‌یاڵم ئه‌كوژن‬ ‫له‌ ئازادیمدا پێناسه‌ دیلم ئه‌كات‬ ‫زمان ئازادم ئه‌كا‬ ‫زمان كۆیله‌م ئه‌كا‬ ‫نه‌سلی من لێره‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات‬ ‫له‌ خۆمه‌وه‌‪..‬له‌و ده‌نگه‌وه‌ ده‌سپێده‌كا‬ ‫كه‌ به‌ ئاسته‌م ده‌یبیستم‬ ‫گوێم له‌ ده‌نگی خۆم نیه‌‬ ‫ده‌نگم دابه‌ش كرا‬ ‫قوڕگم چه‌ندین ئاواز ئه‌ژه‌نێ‬ ‫تا راده‌ی بێئاگایی ده‌نگم كرایه‌وه‌‬ ‫خنكام و ده‌نگم زه‌وت كرا‬ ‫چرپه‌كانم دابه‌شكران‬ ‫خۆم بینی عه‌شقم له‌گه‌ڵ بێده‌نگی ده‌كرد‬ ‫ئه‌و كاته‌ خۆم ناسی شه‌رمم له‌ ره‌نگه‌كانم ئه‌كرد‬ ‫ره‌نگێك نازانێ باسی خۆی بكات‬

‫منداڵه‌كانت له‌ ئاوێكدا خۆیان ئه‌شۆن‬ ‫له‌ پاكیزه‌یی خۆی به‌گومانه‌‬ ‫لێمگه‌ڕێ‬ ‫پێش ئاوه‌كه‌ دیوارێك هه‌یه‌‬ ‫نیشتیمانێك هه‌یه‌‬ ‫دان به‌ نیشتیماندا ئه‌نێم به‌ مه‌رجی مردوویه‌ك‬ ‫زیره‌كه‌كان ئه‌وانه‌ن له‌س����ه‌ر هێڵێك ده‌وه‌س����تن له‌ ژیان‬ ‫ئه‌چێ‬ ‫تاكو رێگه‌ له‌ په‌ڕینه‌وه‌ی وشه‌كان بگرن‬ ‫خه‌ڵكانێكی مه‌زنن الپه‌ڕه‌كانیان‬ ‫بۆ زه‌مانێكی تر هه‌ڵئه‌گرن‬ ‫لێمگه‌ڕێ ئه‌ی بێ ناو لێمگه‌ڕێ‬ ‫لێمگه‌ڕێ با زمانه‌كه‌ت له‌سه‌ر هیچوپوچیه‌كانت رابخه‌م‬ ‫تازه‌ ده‌رگایه‌كم نه‌ما‬ ‫ناچارم بۆ پارچه‌كانی دڵم‬ ‫بۆ پارچه‌كانی عاتیفه‌م‬ ‫بۆ گه‌مژه‌یی خۆم‬ ‫بگه‌ڕێم‬ ‫وه‌ره‌ سه‌یری ئه‌م ئاهه‌نگه‌ بك ‌ه‬ ‫له‌م كتێبه‌وه‌ ئه‌ڕۆیته‌وه‌ یان له‌م رێگایه‌وه‌؟‬ ‫كتێب وشه‌كانی خۆی‬ ‫زمانی خۆی‬ ‫مانای خۆی خۆشده‌وێ‬ ‫كتێب هه‌یه‌ خوێنیشی خۆشده‌وێ‬ ‫خوێنێ����ك دڵۆپ دڵۆپ ل����ه‌ الپه‌ڕه‌كان����ه‌وه‌ ده‌ڕژێته‌ نێو‬ ‫خه‌یاڵمان‬ ‫خوێنێك شه‌رمه‌زاری رێگا به‌ دڵره‌قی داده‌پۆشێ‬ ‫خوێنێ����ك له‌س����ه‌ر رێ����گادا ئاماژه‌كانی خۆى پیش����انی‬ ‫شه‌قامه‌كان ئه‌دات‬ ‫خوێنێك مه‌خلوقێك دروست ئه‌كات كه‌ دڵڕه‌قی بۆ ئه‌و‬ ‫نه‌رمترین وه‌سفه‌‬ ‫رێگا ده‌ربازێك نیه‌ بۆ گۆڕینی شوێن‬ ‫ره‌نگه‌ شێوه‌یه‌ك بێت له‌ دڵره‌قی كتێب‬ ‫كتێب و خوێن‬ ‫خه‌ڵكانێك وا ئه‌زانن كتێب جیاوازه‌ له‌ رێگا‬ ‫ئه‌ڵێ����ن كتێب ئه‌و كات����ه‌ چاكه‌ كه‌ خوێن����ی پیس پاك‬ ‫ئه‌كاته‌وه‌‬ ‫بۆ هاوسه‌نگی نێوان كوش����تن و كوژران‪ ..‬بۆ هاوسه‌نگی‬ ‫نێوان تاوانه‌كان‬ ‫بۆ بڕواكردن به‌ راستگۆیی خوێن‬ ‫ئێمه‌ ئه‌بینه‌ الپه‌ڕه‌یه‌كی گومڕا بۆ خه‌ونی كتێب‬ ‫كتێب ئه‌ناسم هاوڕێمه‌ و تاوانباره‌‬ ‫كتێب هه‌یه‌ تاوانه‌‬ ‫رێگاش له‌ وه‌ستانێكی سه‌رسه‌ختانه‌ ئه‌چێ‬ ‫ره‌نگه‌ كتێبێك بخوێنیته‌وه‌‬ ‫خاوه‌نه‌كه‌ی زه‌لیل كرابێ‬ ‫چونكه‌ الپه‌ڕه‌كانی ناو دڵی هێنده‌ی بێده‌نگی كوشنده‌ن‬ ‫ده‌ست له‌ خوێنی وشه‌كانی مه‌ده‌‬ ‫ره‌نگه‌ خاوه‌نه‌كه‌ی هێشتا هیچی نه‌وتبێ‬ ‫ره‌نگه‌ له‌ جیاتی خوێن‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ره‌نگه‌ له‌ جیاتی مه‌رگ‬ ‫پێى ئه‌ڵێن ژیان‬ ‫كاغه‌زی خوێناوی بڕشێته‌وه‌‪ ..‬خوێناوى وشه‌ بڕشێته‌و‌ه بازنه‌ به‌رده‌وامه‌‬ ‫كاغه‌ز شوێنێكه‌ بۆ ته‌قاندنه‌وه‌ی ئینسان‬ ‫خه‌ڵك به‌رده‌وامن له‌ قسه‌ كردن‬ ‫مه‌به‌س����تم ته‌قاندن����ه‌وه‌ی م����ه‌رگ نیه‌ له‌ ش����ه‌قامێكی زمان له‌ ده‌ممان بێزار بوو‬ ‫بێهوده‌دا‬ ‫له‌ پێناسه‌كانمان بێزار بوو‬ ‫مه‌به‌ستم ئه‌و رێگایانه‌ش نیه‌ له‌ یه‌كدی توڕه‌ن و‬ ‫خه‌ڵك كه‌ قسه‌ ئه‌كه‌ن‬ ‫ئاگر ده‌كه‌نه‌وه‌ بۆ بینینی نهێنیه‌كان له‌ شه‌ودا‬ ‫ئازاریان نیه‌‬ ‫مه‌به‌ستم ئه‌و كتێبانه‌یه‌‬ ‫به‌اڵم زمان به‌رگه‌ی ئازارێكی زۆر ده‌گرێ‬ ‫زه‌لیل زه‌لیل ژیان‬ ‫له‌به‌ر بێ مه‌عناییمان‪ ..‬له‌به‌ر بێ مه‌عنایی قسه‌كانمان‬ ‫مه‌رد مه‌رد رۆیشتن‬ ‫ئازار له‌ ئاوێنه‌كانی خۆی رائه‌كا‬ ‫خه‌ڵك راهاتوون ماوه‌یه‌ك دیار نه‌مێنن‬ ‫كاتێ زمان موڵكه‌ كۆنه‌كانی له‌ بازنه‌یه‌كدا دائه‌خات‬ ‫دواتر تۆزێ له‌ قسه‌و باسدا ده‌ركه‌ون‬ ‫خه‌زێنه‌كه‌ی پڕ ئه‌كات له‌ ئه‌لف و بێی كالسیكی‬ ‫خه‌ڵك وا ئه‌زانن‬ ‫پیاوه‌ كۆنه‌كان له‌ناو قاموسه‌كانه‌وه‌‬ ‫په‌راوێز جوانترین ئایینده‌یه‌‬ ‫دێنه‌ ده‌رێ‬ ‫بۆ ئه‌وانه‌ی خه‌ونیان نیه‌‬ ‫پیاوه‌ كۆنه‌كان‪ ..‬گه‌نجه‌ تازه‌كان دێنه‌وه‌‬ ‫بۆ ئه‌وانه‌ی بۆشاییان هه‌یه‌‬ ‫بۆ شانۆنامه‌یه‌كی نوێ‬ ‫خه‌مێكی گه‌وره‌یه‌ هاوڕێ‬ ‫شانۆگه‌ریه‌ك سه‌دان ساڵه‌‬ ‫زمان له‌ قسه‌كردنمان بێزار بووه‌‬ ‫زمان به‌ كوشت ئه‌دات‬ ‫زمان كۆن ئه‌كات‬ ‫هاوڕێ ئه‌توانی له‌گه‌ڵم بیت؟‬ ‫ئه‌و كات ئێمه‌ كوێر ئه‌بین‬ ‫له‌گه‌ڵمبه‌‬ ‫زمانى چاو هیچ رسته‌ و حه‌رفێكى نیه‌‬ ‫تا پارچه‌كانمان ئه‌دۆزینه‌وه‌‬ ‫زمانێكه‌ بێ ئه‌بجه‌دیه‌ت و بێ قاموس‬ ‫ده‌یاننێرین بۆ شوێنێكی نادیار‬ ‫به‌اڵم له‌ یه‌ك بینین و له‌یه‌ك ئاماژه‌دا‬ ‫مه‌ترسه‌ له‌وه‌ی تاریكی و ره‌شاییه‌ك دامانده‌پۆشێ‬ ‫دڵ رووت و قووت ئه‌كاته‌وه‌‬ ‫ترس و دڵه‌ڕاوكێ له‌ دڵدا گه‌وره‌ ده‌بن‬ ‫زمانى چاو رسوامان ئه‌كا‬ ‫مه‌ترسه‌ هاوڕێم‬ ‫هه‌موو ته‌مسیل و ته‌زویره‌كانمان‬ ‫ترس پاشماوه‌ی رۆژه‌كان و شه‌وه‌كانمانه‌‬ ‫له‌به‌ر دائه‌كه‌نێ‬ ‫ترس مێژوومانه‌‬ ‫زمانى چاو رووتمان ئه‌كاته‌وه‌‬ ‫من سه‌رسامم‬ ‫كتێب ماندوو ئه‌بێ وشه‌ هه‌ڵده‌وه‌رێ‬ ‫دواى ئه‌و هه‌موو سه‌ده‌یه‌‪ ..‬پاش هه‌زاران ساڵ ژیان‬ ‫ئێمه‌ش له‌به‌ر ئازاری بێده‌نگی‬ ‫سه‌رسامم‬ ‫خه‌ومان لێناكه‌وێ‬ ‫ئه‌ڵێى تازه‌ شته‌كان ئه‌بینم و تێیان ناگه‌م‬ ‫من به‌رگه‌ى سه‌رسه‌ختیه‌كانى شیعر ناگرم‬ ‫شیعر له‌ یه‌ك كاتدا هه‌م به‌رده‌ هه‌م ئاو‬ ‫ئه‌توانی گه‌وره‌یه‌كی تاریك بیت‬ ‫كاتێ ترس فه‌رامۆش ده‌كه‌ی‬ ‫كاتێ كتێب ماندوو ئه‌بێت‬ ‫رۆژگار لێمان ئه‌پاڕێته‌وه‌‬ ‫نووسه‌ر ده‌بێ خۆی بكوژێ‬ ‫به‌ روحی گه‌اڵیه‌كی نائومێده‌وه‌ ئه‌پاڕێته‌وه‌‬ ‫بێ وشه‌ بڕوا‬ ‫كه‌ هیچ ره‌نگی سه‌وزی تیا نه‌ماوه‌‬ ‫كتێبێكی غه‌مبار‬ ‫حه‌ز ناكه‌م رێگاكان چاك بكه‌نه‌وه‌‬ ‫كتێبێكی به‌خته‌وه‌ر‬ ‫مانه‌وه‌ى ئه‌م پێچاوپێچانه‌ دڵم خۆشتر ئه‌كات‬ ‫خه‌می فرێدانی دڵ نیه‌ له‌سه‌ر شه‌قامێك‬ ‫با‪ ...‬بگه‌ڕێین و هیچ نه‌دۆزینه‌وه‌‬ ‫به‌خته‌وه‌ری هه‌ڵگرتنی سه‌رمایه‌ی دڵ نیه‌‬ ‫بگه‌ڕێین هه‌تا ژیان لیاقه‌تى نامێنێ‬ ‫هه‌ڵگرتنی كامه‌رانیه‌كانی ژیان نیه‌‬ ‫هه‌تا تاقه‌تى نامێنێ‬ ‫ساڵی ‪2014‬‬ ‫دڵ ئاگای له‌ سه‌رسامی خۆی نیه‌ له‌ شه‌قام‬ ‫دڵ ئاگای له‌ خۆی نه‌ماوه‌‬ ‫دڵخۆشی ده‌رباز بوون نیه‌ له‌ خه‌مۆكی‬ ‫خه‌مۆكییه‌ك فڕێمان ده‌داته‌ ناو بۆشایه‌كی پێچاوپێچ‬ ‫پێم بڵێن‬ ‫چۆن له‌م پێچاوپێچه‌دا رێگایه‌ك بدۆزینه‌وه‌‬ ‫رێگایه‌ك سه‌رساممان بكات‬ ‫رێگایه‌ك هیالكمان بكات‬ ‫رێگایه‌ك ونمان بكات‬ ‫بۆ گه‌یشتن به‌ ئاوێك‬ ‫كه‌ هه‌رگیز نایخۆینه‌وه‌‬ ‫له‌ پێچاوپێچی قسه‌كانم‬ ‫ناگه‌ین به‌ هیچ شتێ‬ ‫بازنه‌ نه‌بێ‬ ‫بازنه‌یه‌ك هه‌مان گه‌مه‌مان پێده‌كا‬ ‫گه‌مه‌ى خوالنه‌وه‌ له‌ نێو چاڵێكى دوور‬

‫سکێچ‪ :‬چێنەر عوسمان‬

‫تۆم ناسی وه‌ك دیوارێكی كۆن رووخابووی‬ ‫ئه‌تویست ببیته‌وه‌ به‌ پیاوێكی زیندوو‬ ‫وتم به‌شێك له‌ روحی منت تیایه‌‬ ‫زیندوو ئه‌بیته‌وه‌‬

‫هاوڕێ گیان چی بكه‌م‬ ‫له‌و قه‌ڵه‌مه‌ی ئاگای له‌ هیجره‌تی كاغه‌زه‌كانی نه‌ماوه‌‬ ‫كتێبه‌كانی ئه‌سووتێن‬ ‫خۆشی به‌ ده‌ستووری منداڵی‬ ‫به‌ قه‌ڵه‌می پاستیل له‌ پیریدا‬ ‫ره‌سمی شاخ و داخ و خۆر و رووبار ئه‌كێشێ‬

‫ئازاد سوبحی‬

‫ذمارة (‪ )222‬دوشةممة ‪2014/11/3‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪222‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )222‬دوشةممة ‪2014/11/3‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫دان‌پێدانان سەرەتای ڕاستەقینەی بەخۆداچونەوەیە‬ ‫کەی موسوڵمانان دان بە هەڵەکانی خۆیاندا دەنێن؟!‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬

‫ئێمە دەبینین کلێسای کاتۆلیکی‪،‬‬ ‫ل��ەس��ەری��ەک‪-‬ل��ەس��ەری��ەک دان‌پ��ێ��دان��ان و‬ ‫داوای‌لێ‌بوردن دەردەکات‪ ..‬وردە‪-‬وردە دان بە‬ ‫هەڵەکانی کلێسادا دەنێن کە لە مێژوی خۆیدا‬ ‫گەلێک ستەم و زۆرداری و چەوساندنەوە‬ ‫و سەرکوت‌کردنی دەره��ەق بە زاناکان و‬ ‫بیرمەندەکان ک��ردوە‪ ،‬بەاڵم لە سەردەمی‬ ‫نوێدا بەردەوام پێداچونەوە بۆ ئەو مێژوەیان‬ ‫دەکەن و هەست بە تاوانباری دەکەن‪ ،‬ئەم‬ ‫بەخۆداچونەوەیەش بە دان‌نان بە هەڵەکاندا‬ ‫دەست پێ دەکەن‪ ..‬ب��ەردەوام بەیاننامە و‬ ‫لێدوانی نوێ دەردەکەن و دان بە هەڵەکاندا‬ ‫دەنێن و داوای لێ‌بوردن پێشکەش دەکەن‪،‬‬ ‫بەڵكو پەیکەری ڕێزلێ‌نان لەناو ڤاتیکاندا بۆ‬ ‫ئەو زانا و بیرمەندانە بنیات دەنێن‪.‬‬ ‫دوای تێپەڕبونی زیاتر لە سەدەیەک‬ ‫بەسەر دادگایی‌کردنیدا‌؛ کلێسا ڕێگەی دا بە‬ ‫چاپ‌کردنی کتێبەکانی گالیلیۆ‪ ،‬ساڵی ‪١٩٩٢‬‬ ‫یش ڤاتیکان داوای لێ‌بوردنی ڕەسمیی لە‬ ‫گالیلیۆ ڕاگەیاند‪ ،‬ساڵی ‪ ٢٠٠٨‬یش لەناو‬ ‫ڤاتیکاندا پەیکەری ب��ۆ دروس���ت ک��را و‬ ‫بڕیاری کۆنی کلێسا سەبارەت بە گالیلیۆ‬ ‫هەڵ‌وەشێنرایەوە‪.‬‬ ‫نمونەیەکی تر؛ لێدوانی کلێسا بو‪ ،‬لە‬ ‫یادی سوتاندنی فەیلەسوف و زانای بیرکاری‬ ‫و فەلەک‌ناسیی ئیتالی (جۆردانۆ برونۆ)‬ ‫(‪ )١٦٠٠‬ـدا‪ ،‬کە کلێسا ئیدانەی خۆی بۆ ئەو‬ ‫شێوە سزادانە دەربڕی‪.‬‬ ‫هەتاکو لەگەڵ دوژمنێکی تری باوەڕی‬ ‫م��ەس��ی��ح��ی��دا‪ ،‬ک��ە زی��ان��ی زۆری پێیان‬ ‫گەیاندوە(!) و بۆیە بەدرێژایی زیاتر لە‬ ‫سەدەیەک کلێساکان دژایەتییان کردوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەویش (داروین) و «تیۆریی پەرەسەندن»‬ ‫ی داروینە؛ کلێسا دەیەوێت ئاشت ببێتەوە‬ ‫و خۆی لەگەڵی بگونجێنێت‪ .‬ئەوە بو ساڵی‬ ‫‪ ١٩٥٠‬پاپا (پیۆس‌ی دوازدەهەم) دانی نا بە‬ ‫تیۆریی پەرەسەندندا بەو پێیەی «ڕێگەیەکی‬ ‫زانستیی دروستە بۆ ڕاڤ��ەی پەرەسەندنی‬ ‫م��رۆڤ»‪ ،‬و دوات��ر ساڵی ‪ ١٩٩٦‬یش پاپا‬ ‫(یۆحەننا پۆڵس‌ی دوەم) هەمان شتی‬ ‫ڕاگەیاند‪ .‬هەتا ئەوە بو لە کۆنگرەیەکدا (ڕۆما‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ )٢٠٠٩‬بە بۆنەی یادی ‪١٥٠‬ساڵەی‬ ‫دەرچونی کتێبی «بنچینەی جۆرەکان» ی‬ ‫داروینەوە‪ ،‬لە وتەی ڕاگەیاندنی بەستنی ئەو‬ ‫کۆنگرەیەدا (‪ )٢٠٠٨ / ٩ / ١٦‬ڤاتیکان‬ ‫لەسەر زمانی وەزیری ڕۆشنبیریەوە ڕایگەیاند‬ ‫کە تیۆریی پەرەسەندن لەگەڵ ب��اوەڕی‬ ‫مەسیحی و «کتێبی پیرۆز» دا تەبایە!‬ ‫لە هەمان کاتیشدا (مالکۆلم براون) کە‬ ‫پیاوێکی ئایینیی دیاری کلێسای ئینگلیزیە‪،‬‬

‫ڕایگەیاند ک��ە کلێسای پرۆتیستانتیی‬ ‫ئینگلیتەرا داوای لێ‌بوردن لە داروین قەرزارە‪،‬‬ ‫لەسەر شێوازی پێشوازی بیر و بۆچونەکانی‬ ‫لەالیەنی مەسیحیەکانی سەر بەو کلێسایەوە‪.‬‬ ‫هەرچەند هەتا ئێستە کلێسای کاتۆلیکی‬ ‫خۆی بە ناچار نازانێت داوای لێ‌بوردن لە‬ ‫داروی��ن بکات‪ ،‬ب��ەو پێیەی کە هیچ کات‬ ‫داروین ڕوبەڕوی دژایەتیی کلێسای کاتۆلیکی‬ ‫نەبوە و کتێبەکەی قەدەغە نەکراوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫دیسان کلێسا‪ ،‬ئەم جارەیان لەسەر زمانی‬ ‫پاپای ئێستای کلێسا پاپا (فڕانسیس)‪ ،‬دان‬ ‫دەنێتەوە بە ڕۆڵی تیۆریی پەرەسەندندا بۆ‬ ‫ڕاڤەی دروست‌بونی مرۆڤ‪ .‬پاپا فڕانسیس‪،‬‬ ‫ڕۆژی ‪ ٢٨‬ی مانگی ‪ ١٠‬ی ئەم‌ساڵ‪ ،‬لەبەردەم‬ ‫ئەکادیمیای پاپی بۆ زانستەکان لە ڤاتیکان‪،‬‬ ‫دانی نا بە تیۆریی (تەقینەوەی گەورە) و‬ ‫پەرەسەندندا‪ ،‬و وتی‪ :‬تەقینەوەی گەورە کە‬

‫مەسیحییەكان داوای لێبوردنیان لە گالیلۆ كرد‪ ،‬ئەی كەی موسڵمانان‬ ‫دەبینین داوای لێبوردن لە حەلالج و سوهرەوەردی بكەن؟‬ ‫بە بنچینەی دروست‌بونی بونەوەر دادەنرێت‬ ‫لەگەڵ ڕۆڵ��ی داهێنەرانەی خولقێنەردا‬ ‫تەبایە‪ ،‬و تەقینەوەکە شێوازی دروست‌بونی‬ ‫گ��ەردون ڕاڤە دەک��ات‪ ،‬و ئەو تەقینەوەیە‬ ‫لە خۆیشیدا وا دەردەکەوێت پێویستیی بە‬ ‫دەست‌تێوەردانێکی خولقێنەر بوە تا ڕو‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوە؛ وتی‪« :‬پەرەسەندن لە‬ ‫سروشتدا لەگەڵ خولقاندنی خوایی پێچەوانە‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵکو چیرۆکی ڕاستەقینەی دروستبون‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ .‬کاتێکیش چیرۆکی خولقاندن‬ ‫لە تەوڕاتدا دەخوێنینەوە؛ ئەو خەیاڵەمان‬ ‫بۆ دروست دەبێت کە خوا بە گۆچانێكی‬ ‫سیحریەوە وەستابێت و وەکو سیحر شتەکان‬ ‫بخولقێنێت! بەاڵم لە ڕاستیدا بەو شێوەیە‬ ‫نیە‪ ،‬خولقێنەر تەنها سەرەتاکەی دروست‬ ‫ک��ردوە و ئیتر وازی لێ هێناوە بەپێی‬ ‫یاساگەلێکی دیاریکراو پەرە بستێنێت»‪.‬‬ ‫بەڵکو ساڵی ‪ ،٢٠٠٠‬کلێسای کاتۆلیکی‪،‬‬ ‫بەسەرپەرشتیی پاپا (یۆحەننا پۆڵس‌ی‬ ‫دوەم)‪ ،‬قودداسێکی «داوای لێبوردن» ی‬ ‫ڕێک‌خست کە چەند دان‌پێدانان «اعتراف»‬ ‫ێکی ب��ە «ت��اوان��ەک��ان��ی کلێسا» دا لە‬ ‫خۆگرتبو‪ ،‬ئەو قودداسە دۆکیومێنتێکی‬ ‫ڕەسمیی ل��ێ پێک‌هات ک��ە کلێسا لەو‬ ‫دۆکیومێنتەدا دان بە تاوانەکانیدا دەنێت‬ ‫و داوای لێ‌بوردن دەک��ات لەو تاوانانە و‬ ‫پەیمان دەدات و خەڵک دڵنیا دەکاتەوە‬ ‫لەوەی هەرگیز بۆ ئەو تاوانانە ناگەڕێنەوە‪..‬‬ ‫ئ��ەو تاوانانەش وەک��و‪ :‬چەوساندنەوە و‬ ‫لەناوبردنی کەمینەکان‪ ،‬بەتایبەتی جولەکە‬

‫وەسفکردنی داعش بە‬ ‫دیاردەیەکی مۆدێرن‪ ،‬بەو‬ ‫مانایە نییە کە مۆدێرنە‬ ‫هۆکارە‬ ‫‪3‬‬

‫و پرۆتیستانت‪ .‬هەروەها جەنگە خاچیەکان‪،‬‬ ‫و بەزۆر بەمەسیحی‌کردنی خەڵک (لە دوای‬ ‫سەندنەوەی ئیسپانیا لە موسوڵمانەکان‪،‬‬ ‫و لە سەردەمی کۆڵۆنیالیزمدا)‪ ،‬و وەکو‬ ‫الیەنگری بۆ سەرمایەدار و دەسەاڵتدارەکان‬ ‫لەدژی هەژار و الوازەکان‪ ،‬و سەرکوتکردنی‬ ‫بیروڕای ئ��ازاد‪ ،‬و چەوساندنەوەی ژن‪ ،‬و‬ ‫هەندێک الیەنی تریش‪ ،‬کە کلێسای کاتۆلیکی‬ ‫مێژویەکی بەدناوی لەو الیەنانەوە هەیە‪.‬‬ ‫هەرچەند دەکرێت بوترێت کلێسا بەم‬ ‫شێوەیە و ب��ەم داوای لێبوردنە گشتیە‬ ‫دەی���ەوێ���ت خ���ۆی ل��ە ل��ێ��پ��رس��راوێ��ت��ی لە‬ ‫دانەدانەی تاوانەکانی بدزێتەوە و خۆی لە‬ ‫دادگایی‌کردنێكی ورد دور بخاتەوە؛ بەاڵم‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ئەم دۆکیومێنتە ڕەسمیەی‬ ‫کلێسا نیشانەی ب��ەخ��ۆداچ��ون��ەوەی��ەک��ی‬ ‫ڕاستەقینەیە‪ ،‬و ن��ی��ازی ڕاستگۆیانەی‬

‫نەک هەر هەست بە تاوانباری ناکەن و داوای‬ ‫لێبوردن ناکەن‪ ،‬بەڵکو نکولیی لە گەلێک‬ ‫الیەنی مێژوی ئیسالمی و یاسا ئیسالمیەکان‬ ‫و هەڵس‌وکەوتی موسوڵمانان لەگەڵ گەالنی‬ ‫ناموسوڵمان و ناعەرەب دەکەن‪.‬‬ ‫گەالنی دەرەوەی نیمچەدورگەی عەرەبی‪،‬‬ ‫کە نەتەوەی جیاوازن و ئایین و کولتوریان‬ ‫جیاوازە؛ لەالیەنی دەسەاڵتە ئیسالمیەکانەوە‬ ‫خاکیان داگیر کراوە و ئیتر یان ناچار کراون‬ ‫واز لە ئایین و کولتوری خۆیان بهێنن و‬ ‫ئایین‪/‬کولتوری عەرەبی‪-‬ئیسالمی وەرگرن‪ ،‬و‬ ‫ئەگەرنا لەسەر ئەوە ڕێ‌کەوتون کە سەرانەیان‬ ‫ل��ەس��ەر دان����راوە و ملکەچی دەس��ەاڵت��ی‬ ‫گو‬ ‫ئیسالمی کراون‪ ،‬و ئەگەرنا ئیتر جەن ‌‬ ‫کوشتاریان لەگەڵ کراوە و ئینجا شەڕکەریان‬ ‫کوژراوە و ژن و منداڵیان بەتااڵنی براون و‬ ‫کراونەتە کۆیلە و ماڵ‌وسامانیان تااڵن کراوە‪.‬‬

‫کە ئیتر موسوڵمانان لەژێر ئەم بنەمای‬ ‫جیهادەدا دانیشتوانی ڕەسەنی واڵتانیان‬ ‫دەکردە کەمینە و هاواڵتیی پلەدو‪ ،‬کە ئێستە‬ ‫گەالنی ڕەسەنی وەکو عێراقیە کۆنەکان و‬ ‫ئێزدیەکان و ئارامیەکانی سوریا و فەلەستین‬ ‫و میسریەکان (قیبتیەکان) و چەندانی تر؛‬ ‫تەنها هەندێک کەمینەیان لەژێر سایەی‬ ‫ئایینی خۆیاندا لێ ماوتەوە و بەدرێژایی‬ ‫مێژوی ئیسالمی چەوسێنراونەتەوە‪ ،‬و‬ ‫قەسابخانەیان بۆ ڕێک‌خراوە و ستەمیان لێ‬ ‫کراوە‪ .‬بە شێوەیەک نیشتمانی عەرەب لە‬ ‫نیمچەدورگەیەکەوە ف��راوان بو تا گەیشتە‬ ‫ئ��ەوەی ئێستە هەر لە عێراق و شامەوە‬ ‫لە خۆرهەاڵتی ئاسیا هەتا هەمو باکوری‬ ‫ئەفریقا بوەتە نیشتمانی عەرەب! هەر لەژێر‬ ‫سایەی ئەم بنەمای جیهادەدا بازاڕەکانی‬ ‫کۆیلەفرۆشی لە جیهانی ئیسالمدا هەمیشە‬

‫نەوزاد جەمال‬

‫کلێسا پێشان دەدات بۆ ئاشت‌بونەوە و‬ ‫خۆگونجاندن و ڕێکەوتن لەگەڵ بەهاکانی‬ ‫نوێگەری و کۆمەڵگای ن��وێ‪ ،‬و ه��ەوڵ‌دان‬ ‫بۆ ڕەخساندنی زەمینەیەکی هاوبەشی بەها‬ ‫ئایینیەکان لەگەڵ ئەو بەها مرۆییانەی کە‬ ‫دەسکەوتی فیکریی مرۆڤگەرایی عەلمانی و‬ ‫فەلسەفەکانی ماف و ئازادیەکانی مرۆڤن‪.‬‬ ‫کلێسا لەم ڕێگەیەوە دەیەوێت ئایین لەگەڵ‬ ‫پێداویستی و مەرجەکانی کۆمەڵگای لیبڕاڵیی‬ ‫نوێ و بەها و ڕەوشتە مرۆییە جیهانیەکانی‬ ‫بگونجێنێت‪ ،‬و کارێک بکات ئایین لەناوەوە‬ ‫بەپێی ئەو بەها مرۆییە نوێیانە هەڵس‌وکەوت‬ ‫بکات و بەخۆیشیدا بچێتەوە‪ .‬بەگشتییش؛‬ ‫ئەو هەواڵنەی کلێسا بەشێکە لە ئاڕاستەیەکی‬ ‫گشتیی بەهێز لە خۆرئاوا بەرەو چەسپاندنی‬ ‫زیاتری بەها مرۆییەکان و بەخۆداچونەوە و‬ ‫هەڵسەنگاندن و لێپرسینەوە بۆ خود و ویژدان‬ ‫و مێژو و دان‌نان بەو ستەم و پێشێلکاریانەی‬ ‫لە ڕابردودا کراون‪.‬‬ ‫ئەمە لە مەسیحیەکان و کلێسای کاتۆلیک‪.‬‬ ‫ئەی موسوڵمانان؟! ئەوەی لە موسوڵمانانی‬ ‫دەبینین؛ زۆر سەیرە! موسوڵمانان نەک‬ ‫داوای لێ‌بوردن ناکەن لە قوربانیەکانی ڕژێمە‬ ‫ئایینیە ستەمکار و داگیرکەرەکانیان‪ ،‬لەو‬ ‫گەالنەی کە لە هەڵمەتەکانی داگیاکاریەکان‬ ‫«فتوحات» ی ئیسالمدا داگیر ک��راون و‬ ‫ڕوبەڕوی جەنگ و کوشتار بونەتەوە‪ ..‬نەک‬ ‫هەر دان بەو مێژوەدا نانێن وەکو مێژویەک کە‬ ‫هەڵەی گەورە و تاوانی دژ بە مرۆڤ و ئازادی‬ ‫و مافەکانی تێدایە‪ ..‬بەڵکو هەوڵ دەدەن ئەو‬ ‫مێژوە و الیەنە تاریکەکەی پەردەپۆش بکەن‪،‬‬

‫وردەکاریی ئەم مێژوە لە تۆمارە مێژوییە‬ ‫ئیسالمی و نائیسالمیەکاندا باس کراوە‪ ،‬و‬ ‫گێڕانەوە ئیسالمیەکان بەدورودرێژی مێژوی‬ ‫ئەو داگیرکاریانە دەگێڕنەوە‪ ،‬و لە دەقە‬ ‫ئیسالمیەکانیشدا‪ ،‬وەکو قورئان و فەرمودە‪،‬‬ ‫ئەو یاسایانە هاتون کە موسوڵمانانی یەکەم‬ ‫جێبەجێیان کردون و لە سایەیاندا نیشتمانی‬ ‫گەالنی تریان داگیرکردوە و بە زۆری چەک و‬ ‫سوپا ملکەچی ئیسالم و دەسەاڵتی خۆیانیان‬ ‫کردون و لەو پێناوەدا جەنگیان بەرپا کردوە‬ ‫و خوێنی زۆریان ڕشتوە و خەڵکی زۆریان‬ ‫کردوە بە کۆیلە و ژێردەستە‪ ..‬هەر لە قورئان‬ ‫و لە فەرمودە متمانەدارەکانیشدا فەرمان‬ ‫دراوە بە موسوڵمانان کە هەرچی فرەپەرست‬ ‫«مشرک» ـە؛ دەبێت کوشتار بکرێن و‬ ‫شەڕیان لەگەڵ بکرێت‪ ،‬هەتا موسوڵمان‬ ‫دەبن‪ ،‬خۆ ئەگەر موسوڵمان نەبن؛ پیاویان‬ ‫دەکوژرێت و ژن و منداڵیان دەبنە کۆیلە‪ ..‬هەر‬ ‫لە قورئان و ئەو فەرمودانەدا فەرمان دراوە‬ ‫بە موسوڵمانان کە ئەوانەی شوێنکەوتەی‬ ‫ئایینە ئیبراهیمیەکانی ترن (واتە «ئەهلی‬ ‫کیتاب» ـن)؛ دەبێت شەڕیان لەگەڵ بکرێت‬ ‫هەتا یان موسوڵمان دەبن یان بەسەرشۆڕی‬ ‫سەرانە دەدەن و دەبنە هاواڵتیی پلەدو‪ ،‬کە‬ ‫ئەگەر هیچیان لەمانە قبوڵ نەکرد؛ پیاویان‬ ‫کوشتار دەکرێن و ژن و منداڵیان دەکرێنە‬ ‫کۆیلە و ناوچەکەشیان داگیر دەکرێت و‬ ‫خێروبێری تااڵن دەکرێت‪ .‬ئەمانەش هەمویان‬ ‫بەپێی بنەمای «ج��ی��ه��اد»‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫«جیهادی هێرش» (الجهاد الهجومي)‪ ،‬کە‬ ‫لە ڕاب��ردودا پێی وت��راوە «جهاد الطلب»‪.‬‬

‫ئەرکی یەکەمی هونەر‬ ‫دۆزینەوەی بیانوی هونەرییە‬ ‫بۆ هێنانەوە کایەی‬ ‫ئەفسانە‬ ‫‪5‬‬

‫خەسرەو مەحمود‬

‫جمەیان هاتوە لە کۆیلە و کەنیزی گەالنی‬ ‫تری ناعەرەب و ناموسوڵمان‪ .‬ئەمە جگە‬ ‫لە جێبەجێ‌کردنی یاسا ئیسالمیەکانی تر‬ ‫کە توندوتیژییان تێدایە و مافی ژیانیان‬ ‫لە خەڵکانێکی زۆر سەندوەتەوە‪ ،‬وەکو‬ ‫یاسای کوشتنی هەڵ‌گەڕاوە «مرتد» واتە‬ ‫موسوڵمانی وازهێناو لە ئیسالم (کە ئیتر‬ ‫بەپێی زۆرینەی ڕێبازە ئیسالمیەکان کاتێک‬ ‫خەڵکی شوێنێک واز لە ئیسالم دەهێنن؛‬ ‫پیاویان دەکوژرێت و ژن و منداڵیان دەکرێنە‬ ‫کۆیلە‪ .‬کە یەکەم خەلیفە‪ ،‬ئەبو بەکر‪،‬‬ ‫ئەمەی دەره��ەق بە خێڵەعەرەبی «بەنو‬ ‫حەنیفە» جێبەجێ کردوە)‪ ،‬هەروەها وەکو‬ ‫بەردباران‌کردنی «زیناکەری موحصهن»‪.‬‬ ‫ئینجا لەناوبردنی هەمو شۆڕشێکی سیاسی‬ ‫و جواڵنەوەیەکی نەتەوەیی‪ ،‬بە بیانوی‬ ‫ئایینی و بە زەب��ری شمشێر و لەمل‌دان‪،‬‬ ‫کە دەسەاڵتدارە عەرەبی‪-‬ئیسالمیەکان بۆ‬ ‫پاراستنی دەسەاڵتی خۆیان هەمیشە هەمو‬ ‫بزوتنەوەیەکی سیاسی و نەتەوەییان لەژێر‬ ‫ناوی لەناوبردنی بێدینی «زندقة» دا قەاڵچو‬ ‫ک��ردوە‪ .‬ئەمە جگە لەو هەمو بیرمەند و‬ ‫زان��ا و عاریف و فەیلەسوفە بیرئازاد و‬ ‫سەربەخۆیانەی کە لەسەر بیرکردنەوەی‬ ‫ج��ی��اواز ل��ە ب��ی��رک��ردن��ەوەی ڕەشەخەڵكی‬ ‫موسوڵمان‪ ،‬کە بە شێوازی نامرۆڤانەی وەکو‬ ‫هەڵواسین و سوتاندن و کوشتن بە برسێتی‪،‬‬ ‫لەناو براون‪ ،‬کە (حەلالج) و (سوهرەوەردی)‬ ‫تەنها دو نمونەن‪.‬‬ ‫ئەم مێژوە‪ ،‬و ئەم بنەما ئیسالمیانە؛‬ ‫ئێستە موسوڵمانان و بەتایبەتی ئیسالمیەکان‬

‫نکولیی لێ دەک��ەن! نەک هەر دان بەوەدا‬ ‫نانێن کە موسوڵمانان لە ڕاب��ردودا و هەتا‬ ‫ئێستەش تاوان و ستەمیان کردوە دەرهەق‬ ‫بە گەالنی ناعەرەب و ناموسوڵمان و هەمو‬ ‫کۆمەڵگاکان‪ .‬بەڵکو ه��ەر خۆیان بێئاگا‬ ‫دەک��ەن ل��ەو مێژوە‪ ،‬تا ئ��ەو ڕادەی���ەی کە‬ ‫نکولی دەکەن لەوەی دەسەاڵتە ئیسالمیەکان‬ ‫واڵتانی تریان داگیر کردبێت‪ ،‬بەڵکو ئەو‬ ‫داگیرکردنە ن��او دەنێن «ئ��ازادک��ردن»!!‬ ‫نکولی دەکەن لەوەی لە ئیسالمدا «جیهادی‬ ‫هێرش» هەبوبێت! لە کاتێکدا مێژوی‬ ‫«ف��ت��وح��ات» ه��ەم��وی جێبەجێ‌کردنی‬ ‫جیهادی هێرشە! تا ئەو ڕادەی��ەی نکولی‬ ‫دەکەن لەوەی ئیسالم خەڵکی کردبێت بە‬ ‫کۆیلە و ژن و منداڵی گەالنی ناعەرەب و‬ ‫ناموسوڵمانی کردبێتە کۆیلە و کەنیز! بە‬ ‫شێوەیەک ئێمەی توێژەری سەربەخۆ ناچار‬ ‫دەبین ئەو دەقانەی قورئان و فەرمودە و ئەو‬ ‫«ئیجماع» ـەی موسوڵمانان‪ ،‬لەسەر یاسای‬ ‫کۆیلە و بەکۆیلەکردن لە ئیسالمدا‪ ،‬بدەینەوە‬ ‫بە ڕویاندا!‬ ‫ئێستە لە گروپگەلی وەک��و داع��ش (و‬ ‫نوصرە و هەمو جانەوەرەکانی تر)‪ ،‬جارێکی‬ ‫تر دەستیان داوەتە جێبەجێکردنی حوکمی‬ ‫(ئەهلی کیتاب) و (موشریکەکان) و بنەمای‬ ‫«جیهادی هێرش» جێبەجێ دەک��ەن و‬ ‫بەپێی حوکمی موشریک پیاوانی ئێزدیەکان‬ ‫دەک��وژن و ژن و منداڵیان دەکەنە کۆیلە‬ ‫کەنیز و بەزۆر سێکسیان لەگەڵ دەکەن و‬ ‫بازاڕی کۆیلەفرۆشییان بۆ دەکەنەوە؛ دیسان‬ ‫موسوڵمانان و بەتایبەتی ئیسالمیەکان نکولی‬ ‫لەوە دەکەن ئەو کارانە هیچ پەیوەندییەکیان‪،‬‬ ‫نە لە دور و نە لە نزیک‪ ،‬بە ئیسالم و یاسا‬ ‫ئیسالمیەکانەوە هەبێت و لە مێژوی ئیسالمیدا‬ ‫هاوشێوەی هەبێت و لە دەقە ئیسالمیەکاندا‬ ‫یاسای وا هەبێت!‬ ‫ئێستە موسوڵمانان‪ ،‬نەک هەر نکولی‬ ‫لە تاوانەکانی مێژوی خۆیان دەک��ەن و‬ ‫پەردەپۆشیان دەکەن و ئامادە نین هیچ داوای‬ ‫لێبوردنێک بکەن لە گەالن و لە مرۆڤایەتی؛‬ ‫بەڵکو هەندێکیان ئەو مێژوە پڕ لە پەڵە‬ ‫ڕەشەی سەدەکانی ناوەڕاستی خۆیان دوبارە‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬بەبێ ئەوەی ئیسالمیەکانی تر‬ ‫بەجیددی ڕوبەڕویان ببنەوە‪ ..‬خۆ ئەگەر‬ ‫گروپی وەک��و داع��ش دەستیان نەدایەتە‬ ‫دژایەتی و ڕشتنی خوێنی «موجاهید»‬ ‫ەکانی تر لە سوریا؛ ئامادە نەدەبون سیفەتی‬ ‫«خەواریج» ـیشیان بدەنە پاڵ!‬ ‫لەكۆتاییدا دەڵێم‪ :‬مەسیحییەكان داوای‬ ‫لێبوردنیان ل��ە گالیلۆ ك��رد‪ ،‬ئ��ەی كەی‬ ‫موسڵمانان دەبینین داوای لێبوردن لە‬ ‫حەلالج و سوهرەوەردی بكەن؟‬

‫چاوپێکەوتن‬

‫شێخ عیزەدینی حسەینی‬ ‫پێشەنگی خەباتی‬ ‫ئاینی و نەتەوەیی‬ ‫و‪ :‬دلێر ئیبراهیم ‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )222‬دوشةممة ‪2014/11/3‬‬

‫‪2‬‬

‫لێكدانەوەیەكی بەراوردكارانەی چەمكی‬ ‫ناسنامە لە كۆمەڵگای نەریتی و مودێرندا‬ ‫خالید عەلیزادە‬

‫و ژینگە و هەندێ رەوت��ی گشتی وەكو‬ ‫بەجیهانیبوون تاووتوێ دەكەن (هەمان‬ ‫سەرچاوەی پێشوو)‪.‬‬ ‫ه���ەوڵ���دان ب��ۆ‌ ن��اس��ی��ن��ی ناسنامە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬لە راستیدا تەقاالیەكە‬ ‫بۆ لێكدانەوەی جۆرەكانی دووپاتكراوەی‬ ‫ك��ردەوەی بە كۆمەڵ‪ .‬بەاڵم پرسیارێك‬ ‫كە لێرەدا لە الیەن كۆمەڵناسانەوە دێتە‬ ‫ئاراوە و دەبێت وەاڵم بدرێتەوە ئەوەیە‪:‬‬ ‫ناسنامەی كۆمەاڵیەتی لەسەر ئەساسی‬ ‫چ هۆكار یان هۆكارگەلێك دام��ەزراوە و‬ ‫سەری هەڵداوە؟‬ ‫لە وەاڵمی ئەم پرسیارەدا بە گشتی‬ ‫كۆمەڵناسان لە هەوڵی ئەوەدان بەستێنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی سەرهەڵدانی ناسنامە لە‬ ‫قۆناغە جیاوازەكاندا و هەروەها هۆكاری‬ ‫بە كێشەبوونی ئەم تەوەرە لە سەردەمی‬ ‫نوێدا بەپێی گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫بخاتە بەر باس و لێكدانەوە‪ .‬سەرەكیترین‬ ‫و گشتیترین وەاڵم��ی��ك ك��ە ل��ە الی��ەن‬ ‫كۆمەڵناسییەوە سەبارەت بەم پرسیارە‬ ‫خراوەتەروو‪ ،‬لەسەر ئەساس و بنەمای‬ ‫ج��ی��اك��ردن��ەوەی كۆمەڵگای نەریتی و‬ ‫مۆدێرن دامەزراوە‪ .‬ئەگەرچی كۆمەڵگای‬ ‫مودێرن بۆ خۆی دەبێتە دوو بەشەوە‪،‬‬ ‫وات��ە مۆدێرنی سەرەتایی و مۆدێرنی‬

‫بنەمای تیۆری ناسنامە‬ ‫بەپێی روانگەی تیۆری و سەرچاوە‬ ‫ئەزمونییەكانی ه��اوچ��ەرخ‪ ،‬ناسنامە‬ ‫بابەتێكی كۆمەاڵیەتییە تاك لە پێوەندی‬ ‫لەگەڵ تاك و گرووپە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫دی��ك��ەدا ب��ە دەس��ت��ی دەه��ێ��ن��ێ��ت‪ .‬بەو‬ ‫مانا كە خستمانە بەر ب��اس‪ ،‬ناسنامە‬ ‫دەكرێتە دوو بەشەوە‪ :‬یەكەم ناسنامەی‬ ‫تاكەكەسی (تاك) ‪ ،‬دووهەم ناسنامەی‬ ‫بەكۆمەڵ‪ .‬ناسنامەی تاكەكەسی هەندێ‬ ‫جار بۆ خۆی بەسەر دوو فۆرمی شەخسی‬ ‫و ئەركیدا داب��ەش دەك��رێ��ت‪ .‬بە‌گشتی‬ ‫ناسنامەی تاكەكەسی بەو جۆرە لە ئاگایی‬ ‫دەگوترێت كە هەر تاكێك لە رەوتی بە‬ ‫كۆمەاڵیەتیبووندا و لە پێوەندی لەگەڵ‬ ‫ئەویتردا سەبارەت بە خۆی بە دەستی‬ ‫د‌ەهێنێت‪ .‬ئەم جۆرە لە ناسنامە توانای‬ ‫تاك بۆ بەكارهێنانی جێناوی من (تاك)‬ ‫نیشان ئەدات و زۆرجار لە وەاڵمی ئەو‬ ‫پرسیارەدا دێتە ئ��اراوە‪ ،‬وات��ە من كێم‬ ‫و من چیم؟ ئەویتر كێیە و ئەوانی تر‬ ‫چین؟ بەاڵم ناسنامەی بەكۆمەڵ پێگەی‬ ‫تاك لە گرووپدا نیشان ئەدات‪ .‬هەروەها‬ ‫هەستی بەڵێن و وەفاداری تاك سەبارەت‬ ‫بە گرووپە كۆمەاڵیەتییەكان یان یەكەی‬ ‫بەكۆمەڵ وەك��و بنەماڵە‪ ،‬چین‪ ،‬ئاین‪،‬‬ ‫زمان‪ ،‬داب و نەریت‪ ،‬نەتەوە و هەست‬ ‫بە بەرپرسیارەتی و وەفاداری لە هەمبەر‬ ‫ئەواندایە‪ .‬ئەم شێوازە لە ناسنامە زۆرجار‬ ‫لە رێگەی بەكارهێنانی جێناوی ئێمە‬ ‫نیشان ئەدرێت و پێوەندی تاك لەگەڵ‬ ‫گرووپە كۆمەاڵیەتییەكاندا رێك‌ دەكات‪.‬‬ ‫زۆرج��ار لە بەرانبەر ئ��ەو پرسیارانەدا كۆتایی‪ .‬هەر بە هەمان شێوە داگالس‬ ‫دێتە ئ��اراوە‪ ،‬وات��ە ئێمە كێین و ئێمە كلنێر لە وت��اری كولتووری رەشۆكی‬ ‫چین؟ گرووپ و الیەنەكانی دیكە كێن و پەسەن و پێكهاتەی ناسنامەی پۆست‌‬ ‫مۆدێرن لە سێ قۆناغی ناسنامە ناو‬ ‫چین؟(عەبدواڵهی‪.)1378 ،‬‬ ‫ناسنامە بە هەر دوو مانای سەرەوە‪ ،‬دەبات كە بریتییە لە‪:‬‬ ‫یەكەم (ناسنامەی نەریتی)‪ ،‬دووهەم‬ ‫ب��ەره��ەم��ی دیالێكتیكی یەكسانی و‬ ‫نایەكسانی‪ ،‬هاوشێوەیی و ناهاوشێوەیی (ناسنامەی مۆدێرن)‪ ،‬سێهەم (ناسنامەی‬ ‫یان وێكچوون و جیاوازی نێوان خود و پۆست‌ مۆدێرن) (جەوادنیا‪.)1392 ،‬‬ ‫غەیرە خود یان خۆمان و ئەوانی ترە‬ ‫یەكەم‪ :‬كۆمەڵگای نەریتی و ناسنامە‬ ‫ك��ە دەت��وان��ێ��ت ل��ەگ��ەڵ ی��ەك پێوەندی‬ ‫كۆمەڵگای نەریتی بە هۆی ئەوەی كە‬ ‫تەواوكەر و دژ بە یەكیان هەبێت‪ .‬بە كۆمەڵگایەكی بێ جموجوڵ‪ ،‬راوەستاو و‬ ‫هۆی جۆراوجۆری و فرەڕەهەندی گروپە نازیندوە‪ ،‬ناسنامە بەگشتی بە شێوەی‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان لە كۆمەڵگا هەر تاكێك پ��ێ��ش��وەخ��ت ل��ە دەرەوەی ت��اك��ەك��ان‬ ‫دەتوانێ خ��اوەن ناسنامەی بەكۆمەڵی دیاری دەكرێت و تاك لە دروستبوونی‬ ‫جۆراوجۆر بێت‪.‬‬ ‫ناسنامەدا رۆڵی چاالكی نییە‪ .‬هەروەها‬ ‫لێكدانەوەی كۆمەڵناسانە سەبارەت بە هۆی نەبوونی سەرچاوەی جۆراوجۆری‬ ‫بە جۆرەكانی ناسنامەی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬دروستكردنی ناسنامە‪ ،‬رادەیەكی زۆر‬ ‫‌روان���گ���ە ت��ی��ۆری��ی��ەك��ان ب��ەس��ەر دوو لە هاوشێوەیی‪ ،‬یەكسانی و وێكچوون‬ ‫ئاستی ب��چ��ووك و گ��ەورە ‌دا داب��ەش بەدی دەكرێت و كۆدەنگی و رادەیەكی‬ ‫دەكرێن‪ .‬تیۆرییەكانی ئاستی ورد بۆ زۆر لە تەوافق سەبارەت بە پڕەنسیپ‬ ‫خۆیان النیكەم دەبنە دوو بەشەوە‪ :‬و شێوەكانی ژیان بەرچاو دەكەوێت و‬ ‫ی��ەك��ەم‪ ،‬ئۆرگانیزمباوەڕی‪ ‌،‬دووه��ەم‪ ،‬هەرجۆرە الدان و جیاوازییەك سەركوت‬ ‫هێماباوەڕی‪ .‬روانگەی ئۆرگانیزمباوەڕی و پەراوێز دەخرێت‪ .‬بەگشتی دەتوانین‬ ‫یان رەفتارباوەڕی سیستمی كەسایەتی بڵێین كۆمەڵگای نەریتی لە پێوەندی‬ ‫و ناسنامەی تاك و بەكۆمەڵی تاكەكان لەگەڵ تەوەری ناسنامەدا‪ ،‬خاوەن هەندێ‬ ‫لە پێوەندی لەگەڵ هۆكاری بایۆلۆجی ـ تایبەتمەندی گشتی وەكو ناچاالكبوونی‬ ‫دەروونی وەكو هەست و حەز و خولیای بكەرە كۆمەاڵیەتییەكان (تاك)‪ ،‬كاریگەری‬ ‫ت��اك ل��ێ��ك��دەدەن��ەوە و ناسنامە گرێ پێكهاتەی كۆمەاڵیەتی ئاین و نەریت‪،‬‬ ‫دەدەن بە گەشە و پەرەسەندنی تەمەن رەگەز‪ ،‬نەتەو‪ ،‬چین‪ ،‬جنسییەت (ژن و‬ ‫و گ��ۆڕان��ك��اری بایۆلۆجی و دەروون���ی پیاوبوون)‪ ،‬پێداگری لەسەر وێكچوون‬ ‫تاكەوە‪ .‬روانگەی هێماباوەڕی ناسنامە لە نەك جیاوازی‪ ،‬ناسنامە سەقامگیر و تا‬ ‫پێوەندی لەگەڵ راڤە و شرۆڤەی زەینی رادەیەك نەگۆڕ‪ ،‬ناسنامەی یەكگرتوو و‬ ‫مرۆڤدا لێكدەدەنەوە‪ .‬لەم جۆرە روانینە یەكپارچە لە ئاكامی جۆرێك سیستمی‬ ‫بۆ ناسنامە هەندێ هۆكاری وەكو ئاستی مانایی یەكگرتوو و یەكپارچە لە دەرەوەی‬ ‫ئاگایی‪ ،‬پێوەندی گرووپ و تایبەتمەندی تاك دیاری دەكرێت و تاك وەكو میرات‬ ‫تاك سەبارەت بە چۆنیەتی سەرهەڵدانی پێی دەگ���ات‪ .‬ه��ەوڵ��دان بۆ نیشاندانی‬ ‫بۆچوون و روانینەكان‪ ،‬رۆڵی كاریگەریان ناسنامە وەك��و بابەتێكی سروشتی و‬ ‫هەیە‪ .‬بەاڵم تیۆرییەكانی ئاستی گەورە نەگۆڕ‪ ،‬بێ مافی تاك و بایەخدان بە‬ ‫ناسنامەی لە پێوەندی لەگەڵ هەلومەرجی كۆمەڵ‪ .‬بەگشتی دەتوانین بڵێین ناسنامە‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی و ه��ۆك��اری م��ێ��ژووی��ی‪ ،‬لە وەها بارودۆخێكدا هیچ جۆرە كێشە‬ ‫كولتووری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬ئابووری و قەیرانێكی لێ ناكەوێتەوە و وەكو‬

‫كێشەیەكی كۆمەاڵیەتی لێی ناڕوانن و‬ ‫مرۆڤەكان لەوپەڕی ئارامی و هێمنایەتیدا‬ ‫دەژین‪.‬‬ ‫دووهەم‪ :‬كۆمەڵگای مۆدێرن و ناسنامە‬ ‫كۆمەڵگای نەریتی رۆژئ��اوا لە رەوتی‬ ‫دەرب��ازب��وون ب��ەرەو كۆمەڵگای مۆدێرن‬ ‫و گەشەسەندوو‪ ،‬لە ئاكامی كۆمەڵێك‬ ‫ه��ۆك��اری ن��اوخ��ۆی��ی وەك��و رێنسانس‪،‬‬ ‫چاكسازی ئاینی‪ ،‬شۆڕشی زانستی و‬ ‫پیشەسازی‪ ،‬گەشەی س��ەرم��ای��ەداری‪،‬‬ ‫پەرەسەندنی ئەقاڵنییەتی ئ��اب��ووری‪،‬‬ ‫پەرەسەندنی دیارد‌ەی دەوڵەت‪ ،‬دابەزینی‬ ‫هێژمۆنی دام��ەزراوەی��ی ئاین و نەریت‪،‬‬ ‫چوونەسەرەوەی هەڵكشان و داكشانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی لە كۆمەڵگای چینایەتیدا‪ ،‬تاك‬ ‫باوەڕی‪ ،‬پەرەسەندن و گەشەی شارنشینی‬ ‫و پێوەندی و راگەیاندنی مۆدێرن و ‪...‬‬ ‫رووب��ەڕووی هەندێ گۆڕانكاری بنەڕەتی‬ ‫دەب��ێ��ت��ەوە‪ .‬ل��ە ئاكامی ئ��ەم رەوت���ەدا‬ ‫سەرچاوەكانی دروستكردنی ناسنامە‬ ‫وەكو ئاین‪ ،‬نەریت و ‪ ...‬كاڵ دەبێتەوە‬ ‫و پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی پێشوو‬ ‫الواز و دەور و كاریگەری كۆمەڵ كەم‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬لە وەها هەلومەرجێكدا تاكەكان‬ ‫لە هەوڵی ئەوەدان بەدوور لە ئاین‪ ،‬نەریت‬ ‫و بیروبۆچوونی باوی رابردوو بەپێی حەز‬

‫خاوەن ناسنامەی یەكگرتوو دەچێتە ژێر‬ ‫پرسیارەوە و سەرهەڵدانی ئەم دۆخە بو‬ ‫ناكۆكی و ناتەبایی كۆمەڵگای مۆدێرن‬ ‫دەگەڕێتەوە (گوڵ‌موحەممەدی‪:1389 ،‬‬ ‫‪ .)227‬بەو هۆكارانە كە لە سەرەوە باسمان‬ ‫كرد‪ ،‬لەم بارودۆخە نوێیەدا بۆ یەكەمین‬ ‫جار قەیرانی ناسنامە سەرهەڵئەدات‪.‬‬ ‫ئەگەرچی قەیران زۆرجار هەڵگری باری‬ ‫مانایی نەرێنییە‪ ،‬بەاڵم بۆ رۆژئاواییەكان‬ ‫دەبێتە هۆی پێداچوونەوەی رەخنەگرانەی‬ ‫كۆمەڵگا و ه��ەوڵ��دان ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫رێگەچارەی كێشە و گرفتەكان و بەگشتی‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی تیۆرییەكی ناسنامەیی بۆ‬ ‫دەربازبوون لەو هەل‌ومەرجە‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە ت���ەوەری ناسنامە لە‬ ‫كۆمەڵگای مۆدێرندا قسە و باس زۆرە‬ ‫و لێرەدا ه��ەل و دەرف��ەت��ی ئ��ەوە نییە‬ ‫ب��ە تێروتەسەلی ئ��ەم بابەتە شرۆڤە‬ ‫بكرێت‪ ،‬بەاڵم هەوڵ دراوە سەرەكیترین‬ ‫تایبەتمەندییەكانی ئەم قۆناغە بخرێتە‬ ‫بەر باس كە بریتییە لە‪ :‬فرەچەشنی و‬ ‫جۆراوجۆری سەرچاوەكانی دیاری‌كردنی‬ ‫ناسنامە‪ ،‬چاالكی بەرهەمهێنان و گرنگی‬ ‫پێگەی تاك لە سیستمی بەرهەمهێناندا‬ ‫(فاكتەری چینایەتی) الوازی پێكهاتەی‬ ‫كۆمەڵگای نەریتی لە ئاكامی هێرشی‬

‫ئەم شێوازە لەناسنامە زۆرجار لەرێگەی بەكارهێنانی‬ ‫جێناوی ئێمە نیشان ئەدرێت و پێوەندی تاك لەگەڵ‬ ‫گرووپە كۆمەاڵیەتییەكاندا رێك‌ دەكات‪ .‬زۆرجار لە‬ ‫بەرانبەر ئەو پرسیارانەدا دێتە ئاراوە‪ ،‬واتە ئێمە كێین و‬ ‫ئێمە چین؟ گرووپ و الیەنەكانی دیكە كێن و چین؟‬ ‫و خولیای تاكەكەسی‪ ،‬ناسنامەی خۆیان‬ ‫دیاری بكەن‪ .‬لەم سەردەمەدا‪ ،‬شوێنی‬ ‫سەرهەڵدان و دروستبوونی ناسنامە لە‬ ‫دەرەوەی ژیانی مرۆڤەكان دەگوازرێتەوە‬ ‫بۆ ناوەوەی مرۆڤەكان و دەستی مرۆڤ‬ ‫كراوە دەبێت بۆ دیاری ‌كردنی ناسنامە‬ ‫و ناسنامە دەبێتە بابەتێكی دیاریكراو‪.‬‬ ‫ئەگەرچی (بێرگێر) پێیوایە لەم رەوتەدا‬ ‫پێوەندی و هاوكاتی نێوان ناسنامەی‬ ‫عەینی (ئەو پێناسەی ئەویتر لە ئێمەی‬ ‫دەكات) و زەینی (ئەو پێناسەی تاك لە‬ ‫خۆی دەك��ات) بە هۆی هەندێ هۆكاری‬ ‫وەك���و داب��ەش��ك��ردن��ی ك���ار‪ ،‬پێكهاتەی‬ ‫بۆرۆكراتیك و ئەقاڵنییەتی كاركردی‪،‬‬ ‫پێكهاتەی چینایەتی كۆمەڵگای مۆدێرن‬ ‫و هەڵكشان و داكشانی كۆمەاڵیەتی لە‬ ‫سیستمی چینایەتی كۆمەڵگای مۆدێرن‪،‬‬ ‫تووشی الوازی و كاڵبوونەوە دەبێت و‬ ‫مرۆڤی مۆدێرن بە تایبەت توێژی گەنج‬ ‫و الو زیاتر لە هەر سەردەمێك تووشی‬ ‫قەیرانی مانا دەبێت (شەوقی‪.)1387 ،‬‬ ‫لەم كۆمەڵگایەدا بە پێچەوانەی رابردوو‪،‬‬ ‫گۆڕان‪ ،‬جموجووڵ و زیندوویەتی جێگەی‬ ‫ن��ەگ��ۆڕان و راوەس��ت��اوی دەگ��رێ��ت��ەوە‪.‬‬ ‫هاتنە ئارای ئەم بارودۆخە نوێیە‪ ،‬واتە‬ ‫گۆڕانی بەردەوامی بەستێنی سەرهەڵدانی‬ ‫ناسنامە‪ ،‬كاریگەرییەكی زۆر لەسەر‬ ‫تەوەری ناسنامە دادەنێت و لە ئاكامدا‬ ‫ناسنامە لە بابەتێكی نەگۆڕ‪ ،‬سروشتی و‬ ‫زاتی‪ ،‬دەبێتە بابەتێكی بە تەواوی بگۆڕ‪،‬‬ ‫جموجووڵكەر‪ ،‬پچڕپچڕ و نایەكگرتوو‪ .‬لە‬ ‫پێوەندی لەگەڵ نایەكگرتوویی ناسنامە‬ ‫لەم قۆناغەدا‪ ،‬ئێستوارت هاڵ پێیوایە لە‬ ‫سەرەتای سەدەی بیستەمدا لە ئاكامی‬ ‫پێنج داب��ڕان و گۆڕانكاری سەرەكی لە‬ ‫گ��وت��اری م��ۆدێ��رن��دا‪ ،‬وەك��و ماركسیزم‪،‬‬ ‫ف��ڕۆی��دی��زم‪ ،‬زم��ان��ن��اس��ی‪ ،‬پێكهاتەیی‬ ‫س��وس��ێ��ر‪ ،‬ب��ی��ر و ئ��ەن��دێ��ش��ەی فۆكۆ‬ ‫سەبارەت بە رەچەڵەكناسی س��ووژەی‬ ‫مۆدێرن و دەس��ەاڵت‪ ،‬بزووتنەوەی ژنان‬ ‫(فێمینیزم)‪ ،‬روانگەی سووژە یان تاكی‬

‫پیاوان‪ ،‬برەوسەندنی نەتەوەخوازی و‬ ‫ناسنامەی نەتەوەیی‪ ،‬سەرلێشێواوی و‬ ‫قەیرانی مانا و هەوڵدان بۆ ‌سەرلەنوێ‬ ‫بیناكردنەوەی ناسنامە‪.‬‬ ‫سێهەم‪ :‬كۆمەڵگای پۆست‌مۆدێرن و‬ ‫ناسنامە‬ ‫سەبارەت بە ناونانی ئەم قۆناغە وەكو‬ ‫قۆناغێكی جیاواز‪ ،‬هەندێ سەرنج و تێبینی‬ ‫لە ئارادایە‪ .‬كەسانێك وەكو هابێرماس‬ ‫لەسەر ئەو باوەڕە‌ن دەكرێ لەم قۆناغە‬ ‫وەكو قۆناغی كۆتایی مۆدێرنێتە بڕوانین‪،‬‬ ‫بەاڵم هەندێ كەس و الیەنی دیكە وەكو‬ ‫قۆناغێكی جیاواز لە مۆدێرنیتە‪ ،‬واتە‬ ‫پۆست‌ مۆدێرنیتە ناودێری دەكەن‪.‬‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە بابەتی ناسنامە لە‬ ‫كۆمەڵگای سەردەمی پۆست‌ مۆدێرندا‪،‬‬ ‫پێویستە لە پێشدا ئاوڕێك لە كۆمەڵگای‬ ‫مۆدێرن و هۆكاری گۆڕانكاری كۆمەڵگای‬ ‫مۆدێرن بەرەو كۆمەڵگای پۆست ‌مۆدێرن‬ ‫بدەینەوە‪ .‬هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا‪،‬‬ ‫كۆمەڵگای مۆدێرن لە ئاكامی كۆمەڵێك‬ ‫هۆكاری ناوخۆیی لە رۆژئاوا سەریهەڵداوە‬ ‫و لەسەر بنەمای هەندێ تایبەتمەندی‬ ‫سەرەكی وەكو ئەقاڵنییەت‪ ،‬ناسنامەی‬ ‫نەتەوەیی و بەرهەمهێنان و ‪ ...‬پێكهاتووە‪،‬‬ ‫بەاڵم دوای ماوەیەك كۆمەڵگای مۆدێرن‬ ‫رووب����ەڕووی ه��ەن��دێ كێشە و ناكۆكی‬ ‫ناوەكی و دەرەكی دەبێتەوە‪ .‬سەرهەڵدانی‬ ‫ئ��ەم ه��ەل��وم��ەرج��ە ب���ووە ه��ۆی ئ��ەوەی‬ ‫كۆمەڵگای مۆدێرن لە الیەن بیرمەندانی‬ ‫ئ��ەو واڵت��ان��ەوە بكەوێتە ب��ەر رەخنە و‬ ‫هەڵسەنگاندن‪ .‬رەخنەگران سەرەكیترین‬ ‫تایبەتمەندی كۆمەڵگای مۆدێرن‪ ،‬واتە‬ ‫ئەقڵی مۆدێرن و خوێندنەوەی گشتگیر‬ ‫و ناسنامەی نەتەوەیی و ‪ ...‬دەخەنە‬ ‫بەر رەخنە و پێیان وایە ئەقڵی مۆدێرن‬ ‫ئەگەرچی لە دژایەتی لەگەڵ ئاینی ویشك‬ ‫و گشتگیردا سەری هەڵدا‪ ،‬بەاڵم بۆ خۆی‬ ‫دەیهەوێت رۆڵی ئاین بگێڕێت و لە هەوڵی‬ ‫زاڵبوون و دەستدرێژی‌كردندایە و دەبێتە‬ ‫هۆی پەراوێزخستنی خوێندنەوەی ئاستی‬

‫بچووك‪ ،‬دەم��ارگ��رژی‪ ،‬سنوورداركردنی‬ ‫ئ������ازادی و ل���ە خ���ۆی���دا رەوت��ێ��ك��ی‬ ‫نادێموكراتیكە‪ .‬هەروەها سەبارەت بە‬ ‫ناسنامەی نەتە‌وەیی پێیانوابوو ناسنامەی‬ ‫نەتەوەیی نە تەنیا جێگەی بایەخ و بڕوا‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو دەسەاڵتخواز و لە هەوڵی‬ ‫سڕینەوەی ئەویتردایە‪ .‬هەر بۆیە زۆربەی‬ ‫رەخ��ن��ەگ��ران نكۆڵییان ل��ە ناسنامەی‬ ‫نەتەوەیی دەكرد و پێیانوابوو ناسنامەی‬ ‫نەتەوەیی بەرهەمی پێالنگێڕی سیاسەت‬ ‫و ئەقڵە (كەچووییان‪52 :1384 ،‬ـ‪.)47‬‬ ‫لە ئاكامی ئ��ەو رەخنانە و هەندێ‬ ‫هۆكاری بنەڕەتی دیكە‪ ،‬وەكو تێكنۆلۆژی‬ ‫راگەیاندن‪ ،‬شۆڕشی راگەیاندن‪ ،‬كااڵی‬ ‫بەكارهێنراو (مەسرەفی) پێوەندی رێگای‬ ‫دوور‪ ،‬تەلەفوون و ئینتێرنێت لە هەموو‬ ‫ئەمانەش گرنگتر دەربازبوونی مێژوویی‬ ‫ئەورووپا لە سیستمی دام��ەزراو لەسەر‬ ‫بنەمای بەرهەمهێنان ب��ەرەو ئابووری‬ ‫بەكارهێنان (م��ەس��رەف)‪ ،‬گۆڕانكاری‬ ‫ئایدۆلۆژیكی بنەڕەتی س��ەب��ارەت بە‬ ‫چۆنیەتی س��ەره��ەڵ��دان��ی ناسنامەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی لێدەكەوێتەوە‪ .‬دەرئەنجام‬ ‫ب��ووە ه��ۆی ئ��ەوەی كە ناسنامە لەژێر‬ ‫كاریگەری فۆڕمی ئیش و كار (پێگەی‬ ‫چینایەتی) بێتە دەرێ و بكەوێتە ژێر‬ ‫باندۆڕی فۆڕمی بەكارهێنان و بەكارهێنان‬ ‫بووە سەرچاوەیەكی سەرەكی پێكهاتن و‬ ‫سەرهەڵدانی ناسنامە و بەگشتی خۆی لە‬ ‫شێوازی ژیاندا خستە روو‪ .‬شێوازی ژیان‬ ‫بووە دەالقەیەك بۆ پێناسەكردنی بایەخ‪،‬‬ ‫تێڕوانین و هەڵس‌وكەوتی تاك (ناسنامە)‬ ‫و بۆ لێكدانەوەی كۆمەاڵیەتی رۆژ لەگەڵ‬ ‫رۆژ بایەخی زۆرت���ری ب��ەدەس��ت هێنا‬ ‫(ئەبازەری و چاوشیان‪ .)1381 ،‬چەمكی‬ ‫شێوازی ژیان بە بەراورد لەگەڵ چین یان‬ ‫جۆرەكانی دیكەی ناسنامەی پێكهاتەیی‪،‬‬ ‫كراوە و شلكتر بوو‪ ،‬چونكە بە پێچەوانەی‬ ‫چەمكی چین‪ ،‬ن��اوەرۆك و مەنتیق یان‬ ‫سەرچاوەی شێوازی ژیان لەپێشدا دیاری‬ ‫ناكرێت (هەمان سەرچاوە)‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەردەم��ی پۆست‌ م��ۆدێ��رن��دا بۆ‬ ‫جارێكی دیكە س��ەرچ��اوە و بەستێنی‬ ‫س��ەره��ەڵ��دان و دیاریكردنی ناسنامە‬ ‫رووب������ەڕووی گ��ۆڕان��ك��اری��ی م��ێ��ژووی��ی‬ ‫دەبێتەوە و ئیدی ناسنامە لە فاكتەری‬ ‫ناوخۆیی و پێگەی چینایەتی كاریگەری‬ ‫وەرناگرێت و دەكەوێتە ژێر كاریگەری‬ ‫كااڵی بەكارهێنراو‪ ،‬پێوەندی و راگەیاندن‬ ‫و وێنەی زەینی (فاكتەری دەرەك��ی) و‬ ‫بەگشتی تاك لە بوونەوەرێكی بەرهەمهێنەر‬ ‫دەبێتە بوونەوەرێكی بەكارهێنەر (جی‬ ‫دان‪ .)144 :1385 ،‬بەپێی ئەم لۆژیك‬ ‫و لێكدانەوەیە‪ ،‬جێگیربوونی ك��ااڵ بە‬ ‫جێگەی پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان‪،‬‬ ‫دوو ئاسەواری لێدەكەوێتەوە‪ :‬یەكەم‪،‬‬ ‫كولتووری بەكارهێنان دەبێتە فاكتەری‬ ‫سەرەكی و بنەڕەتی بۆ بەرجستەكردنەوەی‬ ‫ناسنامەی ت��اك‪ ،‬شێواز و م��ۆد وەكو‬ ‫س��ەرچ��اوەی ناسنامەی ب����ەردەوام لە‬ ‫حاڵی گۆڕان‪ ،‬وەكو كەرتی زۆر تایبەت‬ ‫دێتە گۆڕەپانی ژیانەوە و خەڵك بەپێی‬ ‫هەڵبژاردنی خ��ۆراك‪ ،‬پۆشاك‪ ،‬موزیك‪‌،‬‬ ‫س��ەی��ارە و ج��ۆرەك��ان��ی دی��ك��ەی ك��ااڵ‪،‬‬ ‫ناسنامەی خۆیان بەرهەم دێنن‪ .‬دووهەم‪،‬‬ ‫جۆرەكانی دیكەی ناسنامە پێكهاتوو‬ ‫لەسەر بنەمای چین‪ ،‬جنسیەت‪ ،‬رەگەز و‬ ‫نەتەوە هاوكات لەگەڵ الوازبوونی ئەركە‬ ‫باوە كۆمەاڵیەتییەكان یان كاڵ دەبنەوە‬ ‫یان جێگەی خۆیان ئەدەنە ناسنامەی تاك‬ ‫و بگۆڕتر دامەزراو لەسەر بنەمای شێوازی‬ ‫ژیان (هەمان سەرچاوه‪151 :‬ـ‪.)150‬‬ ‫ه��ەروەه��ا كە ئ��ام��اژەم��ان پێدا‪ ،‬لەم‬ ‫قۆناغەدا نوێیەدا بەكارهێنان و بە تایبەت‬ ‫بەكارهێنانی رواڵ��ەت��ی ب��ە مەبەستی‬ ‫خۆنواندن‪ ،‬گرنگی و بایەخێكی ئێجگار‬ ‫زۆر بە دەست دەهێنێت‪ .‬جەستەی مرۆڤ‬ ‫وەكو بابەتێك كە هەڵگر و نیشاندەری‬ ‫جیاوازی شێوازی ژیان و فۆڕمی ناسنامەیە‪،‬‬

‫بایەخ و گرنگی زۆر بە دەستدەهێنێت و‬ ‫دەبێتە پڕەنسیپێكی سەرەكی ناسنامە‬ ‫و بە وت��ەی (تێرنێر) جەستە دەبێتە‬ ‫پڕۆژەی نواندنی ناسنامە‪ ،‬واتە لە رێگەی‬ ‫دەستكاری و دەستێوەردان لە جەستەدا‪،‬‬ ‫شێوازی ژیان و هەروەها ناسنامەی تاك‬ ‫و بەكۆمەڵ سەرهەڵئەدات‪ .‬كەوابوو لەم‬ ‫هەلومەرجەدا‪ ،‬ناسنامە بەرهەم و ئاكامی‬ ‫پێوەندی و ئەندامەتی لە گ��رووپ یان‬ ‫بەردەوامی ك��ردەوەی كۆمەاڵیەتی تاك‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو دەب��ێ ت��اك بۆ خ��ۆی بە‬ ‫شێوەی رۆژانە و بەردەوام بیخوڵقێنێت‪،‬‬ ‫بە مانایەكی دیكە ئەو روانگە تیۆرییانەی‬ ‫كە لەسەر توخم و هێمانی پێكهاتەیی‬ ‫پێداگرییان دەك��رد‪ ،‬كەم‌بایەخ دەب��ن و‬ ‫الیەنی كولتووری ناسنامە گرنگی زۆرتر‬ ‫پەیدا دەكات (چاوشیان‪.)1381 ،‬‬ ‫وەكو دەرئەنجامی ئەم باسە دەتوانین‬ ‫بڵێین بە هۆی خێرایی گۆڕانكارییەكان‬ ‫لەم قۆناغەدا بە بەراورد لەگەڵ سەردەمی‬ ‫مۆدێرن‪ ،‬ئەگەری سەرهەڵدانی ناسنامەی‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر‪ ،‬پچڕپچڕ‪‌ ،‬ناسەقامگیر و‬ ‫شلكتر‪ ،‬لەژێر كاریگەری فاكتەری دەرەكی‬ ‫(میدیا) و بە تایبەت تەلەفزیۆن و لە‬ ‫هەمانكاتدا داب��ەزی��ن��ی رۆڵ و دەوری‬ ‫سەرچاوەكانی دیاریكردنی ناسنامە لە‬ ‫رابردوودا زۆرتر لە ئارادایە‪.‬‬ ‫دەرئەنجام‬ ‫لە كۆی ئەم قسە و باسانە سەبارەت بە‬ ‫ناسنامە بە ئەو ئاكامە دەگەین‪ ،‬تەوەری‬ ‫ناسنامە بابەتێكی مێژووییە و هەر لە‬ ‫ك��ۆن��ەوە ه��ەب��ووە‪ ،‬ب��ەاڵم لە سەردەمی‬ ‫م��ۆدێ��رن��دا ب��ووەت��ە كێشە و قەیرانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كۆمەڵگای رۆژئ��اوا‪ .‬بەاڵم‬ ‫دواتر لە ئاكامی هەندێ هۆكاری مێژوویی‬ ‫و كۆمەاڵیەتی و ئابووری شەپۆلەكانی ئەم‬ ‫رەوتە واڵتانی رۆژهەاڵتیشی گرتووەتەوە‪.‬‬ ‫بەپێی لێكدانەوەی كۆمەڵناسانە ئەم‬ ‫رەوت���ە ت��اك��و ب��ە ئ��ەم��ڕۆ س��ێ قۆناغی‬ ‫نەریتی‪ ،‬مۆدێرن و پۆست‌ مۆدێرنی بڕیوە‪.‬‬ ‫ه��ەر قۆناغێك س��ەب��ارەت بە چۆنیەتی‬ ‫سەرهەڵدان و پێكهاتنی ناسنامە‪ ،‬خاوەن‬ ‫هەندێ تایبەتمەندی خۆیەتی‪ .‬بۆ ‌وێنە لە‬ ‫قۆناغی نەریتیدا ناسنامە لە دەرەوەی تاك‬ ‫دیاری دەكرا‪ ،‬بەاڵم لە سەردەمی مۆدێرندا‬ ‫بە هۆی گۆڕانی بەستێنی سەرهەڵدانی‬ ‫ناسنامە‪ ،‬شوێنی سەرهەڵدان و پێكهاتنی‬ ‫ناسنامە دەگ��وازێ��ت��ەوە ب��ۆ ن��اوخ��ۆی‬ ‫مرۆڤەكان تا ئ��ەوەی كە لە سەردەمی‬ ‫پۆست‌ مۆدێرندا بۆ جارێكی تر لەژێر‬ ‫كاریگەری شۆڕشی راگەیاندن و زانیاریدا و‬ ‫بەگشتی میدیا بۆ جارێكی دیكە دەبێتەوە‬ ‫بە بابەتێكی دەرەكی و خۆی لە فۆڕمی‬ ‫شێوازی ژیاندا بەرجستە دەك��ات و بە‬ ‫بەراورد لەگەڵ قۆناغەكانی رابردوو بگۆڕ و‬ ‫ئاڵۆز و پچڕپچڕ و فرەڕەهەندترە‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪ .1‬جی دان‪ ،‬راب��رت (‪ ،)1385‬نقد‬ ‫اجتماعی پست‌مدرنیتە‪ ،‬ترجمەی صالح‬ ‫نجفی‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر شیراز‪ ،‬چاپ اول‪.‬‬ ‫‪.2‬چاوشیان‪ ،‬حسن (‪ ،)1381‬سبك‬ ‫زندگی و هویت اجتماعی‪ ،‬مصرف و‬ ‫انتخاب‌های ژوقی بە عنوان تمایز و تشابە‬ ‫اجتماعی در دورە مدرنیتە اخیر‪ ،‬پایان‌نامە‬ ‫دكتری‪ ‌،‬دانشكدە علوم اجتماعی دانشگاە‬ ‫تهران‪.‬‬ ‫‪ .3‬شوقی‪ ،‬رضا (‪ ،)1387‬جامعەشناسی‬ ‫بحران هویت‪ ،‬منبع اینترنتی‪.‬‬ ‫‪ .4‬عبدالهی‪ ،‬محمد؛ حسین‌بر‪ ،‬عثمان‬ ‫(‪ ،)1385‬هویت جمعی و نگرش بە‬ ‫دمكراسی در ایران‪ ،‬مجلە جامعەشناسی‬ ‫ایران‪ ،‬دورە هفتم‪ ،‬شمارە ‪.4‬‬ ‫‪ .5‬كچویان‪ ،‬حسین (‪ ،)1384‬تگورات‬ ‫گفتمان‌های هویتی ایران‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر نی‪،‬‬ ‫چاپ اول‪.‬‬ ‫‪ .6‬گ�ل‌م��ح��م��دی‪ ،‬اح��م��د (‪،)1389‬‬ ‫جهانی‌شدن فرهنگ‪ ،‬هویت‪ ،‬تهران‪ ،‬نشرنی‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )222‬دوشةممة ‪2014/11/3‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫ئەفسانەی مۆدێرنەیی داعش‬

‫نەوزاد جەمال‬

‫ل��ە س��ەره��ەڵ��دان��ی��ەوە ت��ا سەركەوتنە‬ ‫جەنگیەكانی داعش‪ ،‬هەر رۆژەی گوێمان‬ ‫لەچیرۆك و سیناریۆییەكی سەیروسەمەرە‬ ‫دەب��ێ��ت ل��ەب��ارەی��ەوە‪ .‬گاڵتەجاڕیەكە‬ ‫لەوەدایە كە ئەو چیرۆك و سیناریۆیانە‪،‬‬ ‫بەرگی ‹تێوری زانستی› و ‹لێكدانەوەی‬ ‫بابەتی› لەبەردەكەن‪ .‬لەكاتێكدا‪ ،‬زۆربەیان‬ ‫هەوڵێكی نەزانانە و پەرچەكردارێكن‬ ‫لە بەئەفسانەكردنی داعش دا‪ .‬هێندەی‬ ‫ئەو هێزە‪ ،‬مایەی ترسولەرزی دەوڵەت و‬ ‫كۆمەڵگەكانە‪ ،‬ئەوەندەش لە گێڕانەوەی‬ ‫نێو هەواڵ و راگەیاندنەكاندا‪ ،‬ئەفسانەی‬ ‫نمرەیەكی سەردەمەكەیە! ئەفسانەیەك كە‬ ‫هەریەك بەئەندێشەی خۆی گێڕانەوەی بۆ‬ ‫دەكات و بەجۆرێكیش كە خەیاڵ و وەهمە‬ ‫پێشوەختەكانی پشتڕاستكاتەوە!‬ ‫لەوەش سەیرتر ئەوەیە‪ ،‬هێندەی نەیار‬ ‫و دژەك��ان��ی لەسازكردنی ئەفسانەكاندا‬ ‫رۆڵیان هەیە‪ ،‬ئەوەندە داعش نەیتوانیوە‬ ‫خۆی رۆڵی پاڵەوانی سەرەكی ئەفسانەكە‬ ‫بگێڕێ! هەر بۆیە‪ ،‬لەماوەی چەند مانگی‬ ‫رابووردوودا‪ ،‬هەزارەها وتار و باس لەبارەی‬ ‫رەگوڕیشە و توانا و رەفتارەكانی داعشەوە‬ ‫نوسراوە و باسكراوە‪ .‬بەاڵم‪ ،‬لەبەرامبەردا‬ ‫ئەو هێزە‪ ،‬نیو هێندەش لەسەرخۆیی و‬ ‫ئامانجەكانی قسەی نەكردووە‪ .‬زۆرێك بێ‬ ‫مەبەست و بێئاگایانە یا بەرژەوەندیخوازانە‪،‬‬ ‫ریكالم و ئەفسانەسازی بەوەكالەتی بۆ‬ ‫دەكەن! لەم سۆنگەوە‪ ،‬دەیەها سیناریۆ و‬ ‫پلۆتی جیاوازیان بۆ هۆنیوەتەوە‪ .‬دەمێك‬ ‫باس لەو دەوڵەتانەی كە لەپشتیەوەن‬ ‫دەكرێ‪ ،‬جارێكیش دەیگێڕنەوە بۆ نموونەی‬

‫گروپێكی توندووتیژ ل��ەم��ێ��ژوودا‪ .‬جگە‬ ‫لەوەشی‪ ،‬چەندینجار هۆكارگەلێكی بێ‬ ‫بنەما و نازانستی باسكراوە‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە‪ ،‬هەموو ئ��ەو باسوخواسانە‪،‬‬ ‫ئەفسانەی مەخلوقێكی ه��ەزارس��ەر و‬ ‫هەزارپێیان ل��ەو هێزە دروس��ت��ك��ردووە‪.‬‬ ‫ب��وون��ەوەرێ��ك ك��ە ه��ەرك��ەس بەجۆرێك‬ ‫وەس��ف��ی دەك����ات‪ ،‬ب��ێ��ئ��ەوەی چییەتیە‬ ‫راستینەكەی دركپێكردبێت‪ .‬یەكێك لەو‬ ‫لێكدانەوە سادانەی كە لەهەندێ نووسینی‬ ‫میدیای جیهانیانیەكاندا باسكرا‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫داع���ش ئەنجام و زادەی مۆدێرنەیە!‬ ‫بەدەربڕینێكیتر‪ ،‬داعش لەهەناو و زێدانی‬ ‫مۆدێرنەوە هاتۆتەدەر و كوڕی سەردەمە‬ ‫بەسەرچووەكان نییە‪ ،‬بەڵكو دەرهاویشتەی‬ ‫ئەم رۆژگارە نوێیەیە‪ .‬دیارە‪ ،‬هەندێك الی‬ ‫خۆمان‪ ،‬ئ��ەم ج��ۆرە وتەیان قۆستەوە‪.‬‬ ‫ی��ەك��ەم‪ ،‬وەك پ��اس��اودان��ێ��ك ب��ۆ ه��ەر‬ ‫هەوڵوكۆشێشێكی توندوتیژانەی ئیسالمی‪.‬‬ ‫هاوكات‪ ،‬وەك رەخنە و لێدان لە پرۆژە و‬ ‫‹بیری مۆدێرنە›‪ .‬واتە‪ ،‬ئەوە مۆدێرنەیە كە‬ ‫سەرچاوەی گرفت و كێشەكان‪ ،‬نەك ئێمە!‬ ‫ئ��ەم��ە‪ ،‬ج��گ��ەل��ەوەی ئ���ەو گ��وت��ارە‬ ‫بەسادەیی و سەرپێی دەكرێتە قەڵغانی‬ ‫بیركردنەوەیەكی نەزۆك‪ ،‬هاوكات ووتنی‬ ‫‹داع��ش ئەنجام و زادەی مۆدێرنەیە›‪،‬‬ ‫دەربڕینێكی ت��ەواو ن���اڕوون و ناڕێكە‪.‬‬ ‫ج��ۆرە ناماقوڵیەكە ك��ە ئەفسانەیەك‬ ‫بەبەری داع��ش و رەفتار و بیركردنەوە‬ ‫مەترسیدارەكانیدا دەكات‪ .‬ئەم دەنگۆیە لە‬ ‫زۆرێك كەناڵ و راگەیاندنی ئیسالمیەكاندا‪،‬‬ ‫بەخێرایی بروسكە باڵوبووەوە‪ .‬چونكی‪،‬‬ ‫وەك بەهانە و پاساوێك بەكاردێت بۆ‬ ‫پ��رۆژەی��ەك��ی ن��ووس��ت��وو ك��ە ل��ەدەرف��ەت‬ ‫دەگ��ەڕێ‪ .‬دروستكردن و ووتنەوەی ئەم‬ ‫جۆرە سیناریۆیانە‪ ،‬جگە لە ‹میكانیزمی‬ ‫بەرگری› س��ادە هیچیتر نییە‪ .‬چونكی‪،‬‬

‫تەكنیكی بەرگری‪ ،‬لەخۆدوورخستنەوەی‬ ‫كێشە و پرسیارەكانە لەڕێی دروستكردنی‬ ‫پروپاگەندە بۆ «ئەویتر» و جیهانی‬ ‫مۆدێرن‪ ،‬كە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانیەتی‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ەش میكانیزمێكە ك��ە دەالل���ەت لە‬ ‫دۆڕان و بەزینێكی ئەقاڵنی و بێ توانایی‬ ‫بیركردنەوەیە لە لێكدانەوەی هۆكار و‬ ‫ئەنجامی كێشەكان‪ .‬بەڵگەشە لەسەر‬ ‫هەژاری و زەبوونی توانای بەدواچوون و‬ ‫پرسیارە لە جیهانی ئیسالمیدا‪ .‬چیتر زانا‬ ‫و خوێندەوارەكانی‪ ،‬لەو ئاستەدا نیین كە‬ ‫بیر لەكێشە و گرفتەكانی دونیای خۆیان‬ ‫بكەنەوە‪ .‬بەدەربڕینێكیتر‪ ،‬ئەو ب��اوەڕە‬ ‫دۆگمایەی كە جێگەی ئەقڵی بابەتی و‬ ‫بوێری توێژینەوەی گرتۆتەوە‪ ،‬لەباتی‬ ‫هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی و ویستی‬ ‫تێگەیشتن لەكێشەكان‪ ،‬ئیسالمیستەكان بۆ‬ ‫البردنی گومان و لێپرسینەوە لە خۆیان‪،‬‬ ‫میكانیزم و رێگەی چەپەك و تەمەاڵنە‬ ‫دەگرنەبەر‪.‬‬ ‫دی����ارە‪ ،‬ئ��ەم��ە گرفتێكی گ���ەورەی‬ ‫جیهانی ئیسالم و نوێنەرانی ئایین و‬ ‫بزوتنەوە ئیسالمیەكانە‪ ،‬كە ن��ەك هەر‬ ‫وەاڵم و لێكدانەوەیان لەو رەوشە ترسناكە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو بەهەموو جۆرێك چاویان‬ ‫لەراستیەكان پۆشیوە و سیناریۆی وەهمی‬ ‫بۆ قەیرانەكان دادەڕێ����ژن‪ .‬لەپاڵ هەر‬ ‫شكست و تەنگەژەیەكدا‪ ،‬ئەفسانەیەك‬ ‫دەكەنە پاساو و بەهانەیەك بۆ رزگاركردنی‬ ‫ئارەقی نێوچەوان‪ .‬ئیدی‪ ،‬سادەتریین و‬ ‫بێسەروبەرترین چیرۆكسازی ئەوەیە‪ :‬كە‬ ‫داعش لەدایكبووی مۆدێرنەیە!‬ ‫ئ��ەگ��ەرچ��ی ئ��ەم ووت��ەی��ە لەئەقڵی‬ ‫رەخنەیی خۆرئاواییدا تازەنییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچ بنەمایەكی دروس��ت و زەمینەیەكی‬ ‫خۆیی و بابەتیشی لەدونیای ئیسالمیدا‬ ‫نییە‪ .‬هەڵبەت‪ ،‬وەكچۆن جیهانی ئیسالمی‬

‫لەڕووی زانستییەوە بەرخۆری پێشكەوتنە‬ ‫زانستی و تەكنەلۆجیەكانی خۆرئاوایە‪،‬‬ ‫ئاوەهاش لەرووی هزرییەوە هەمیشە خۆی‬ ‫بەپێودانگەكانی ئەوێ دەپێوێ و هاوكات‬ ‫تێوری رقوتۆڵەش لەدژی بەرهەمدەهێنێت‪.‬‬ ‫ب���ەردەوام لەئاوێنەی ئ��ەوان��دا‪ ،‬بۆ وێنە‬ ‫راستەكەی خ��ۆی دەگ���ەڕێ‪ .‬وەرگرتنی‬ ‫ئەو وێنانەش بەشێوەی جیاوازە‪ ،‬جا چ‬ ‫لەرەتكردنەوەدا یا شوێنكەوتنیدا بێ‪.‬‬ ‫ئەگەرچی‪ ،‬زۆرێ��ك لەبزاڤە رادیكاڵ و‬ ‫كۆنەپارێزەكان‪ ،‬بەڕواڵەت و لە گوتاری‬ ‫ئایدۆلۆجییاندا‪ ،‬ه��ەم��وو وەرگ��رت��ن و‬ ‫كاریگەرییەكی خ��ۆرئ��اوا رەتدەكەنەوە‪،‬‬ ‫وەلێ ئێستە ئەو بۆچوونانەی كە پاساوی‬ ‫شكستی و بنبەستگەیشتنی بیروباوەڕی‬ ‫ئایینیە‪ ،‬رادەگوێزرێ تابكرێتە بەهانەیەك‬ ‫بۆ داهێزرانی جیهانی ئیسالمی‪ .‬لەبەرئەوە‪،‬‬ ‫ووت��ن��ەوەی ‹داع��ش› شكست و داڕمانی‬ ‫‹چ��ی��رۆك��ە م��ەزن��ەك��ان› و چۆكدانانی‬ ‫مۆدێرنەیە‪ ،‬جگەلە قسەیەكی كڵێشەیی و‬ ‫ووتنەوەی تێزەكانی هەندێك بیرمەند و‬ ‫نووسەری پۆست مۆدێرنە كەلە سااڵنی‬ ‫هەشتاكانەوە ب��رەوی��ی��ان س��ەن��د‪ ،‬هیچ‬ ‫مانایەكی تری نییە!‬ ‫ئ��اخ��ر‪ ،‬ك��ام مۆدێرنە و ل��ە ك��وێ و‬ ‫بەچ مانایەك؟ لەكاتێكدا ئەم وتەزایانە‪،‬‬ ‫تەنها خ��ۆدەرب��ازك��ردن��ە لەكێشەكان و‬ ‫خستنەئەستۆی ئەویترە و پاكانەیە بۆ‬ ‫خودێك كە بێدەسەاڵتیەكانی خۆی دەداتە‬ ‫دەست قەدەرێك‪ ،‬یا تاوانباركردنی الیەن‬ ‫و هێزێكی دەرەكی‪ .‬واتە‪ ،‬خۆپاككردنەوە‬ ‫ل��ەه��ەم��وو ك��ەم��وك��ورت��ی و خ��راپ��ەی��ەك‬ ‫ك��ە خ��ۆی ت��ێ��دای��ە‪ ،‬ب���ەاڵم ئامادەنییە‬ ‫كە بەسەرخۆیدا بهێنێت‪ .‬ئیدی‪ ،‬ئەم‬ ‫لێكدانەوەیە خودپەسەندییەكی پارانۆیی و‬ ‫مەستبوو بەخۆی تێدایە‪ .‬واتە‪ ،‬پاساوێك‬ ‫ئەوەندە لەخۆی رازییە‪ ،‬كە ناكرێ هیچ‬

‫كێشە و كەموكورتیەكی لەخۆیدا هەبێت‪.‬‬ ‫بۆیە‪ ،‬سەرهەڵدانی هەر شتێكی خراپ و‬ ‫ناپەسەند‪ ،‬حەتمەن هۆكارەكەی ئەهریمەنی‬ ‫مۆدێرنە دەبێ!‬ ‫دیارە‪ ،‬وەسفكردنی داعش یا هەر هێزێكی‬ ‫رادیكاڵ و توندڕەو بەدیاردەیەكی مۆدێرن‪،‬‬ ‫بەو مانایە نییە كە مۆدێرنە هۆكارە‪ .‬داعش‬ ‫یا قاعیدە بەپێی زاراوەس���ازی زانستی‬ ‫و لێكدانەوەكان‪ ،‬بەهێزێكی رادیكاڵ و‬ ‫فەندەمێتالیست پێناسەدەكرێ‪ .‬وات��ە‪،‬‬ ‫هەڵگری خەسڵەت و تایبەتمەندیی هەر‬ ‫هێزێكی نوێە كە بیروباوەڕێكی شێلگیر‬ ‫و یۆتۆپی و توندڕەو و رێكخراوی بۆ‬ ‫دەوڵ��ەت��داری و كۆمەڵگە هەیە‪ .‬بەهۆی‬ ‫بەكارهێنانی ئامراز و رێوشوێنی نوێەوە‬ ‫هەوڵ بۆ بەدیهێنانی خەون و ئامانجانە‬ ‫ئایدۆلۆجیەكانی دەدات‪ .‬ئیدی بەو مانایە‪،‬‬ ‫دیاردەیەكی دونیای مۆدێرنە‪ .‬نووسەری‬ ‫ئینگلیزیی ‹ج��ۆن گ��رەی› لەوتارێكیدا‬ ‫ب��ەراش��ك��اوی ئ��ەو رای��ە دەدرك��ێ��ن��ێ كە‪:‬‬ ‫‹سەرەڕای ئەوەی جیهادیستەكانی داعش‪،‬‬ ‫بانگەشەی ژی��ان��ەوە و نۆژەنكردنەوەی‬ ‫سیستمێكی رەسەنی حكومەتی ئیسالمی‬ ‫دەكەن‪ ،‬بەاڵم ئەو گروپە پالن و نەخشەیەكی‬ ‫زۆر مۆدێرن هەڵدەگرن (‪www.bbc.‬‬ ‫‪ .)com/news‬واتە ئەم هێزە‪ ،‬جۆرە‬ ‫بەربەریزمێكی سەردەمی نوێیە‪ ،‬نەك هی‬ ‫چاخی بەردین و ئەشكەوتەكان!‬ ‫بەڵگەی ‹ج��ۆن گ���رەی› ئ��ەوەی��ە كە‬ ‫لەسەدەكانی ناوینی ‹ئەندەلوس›دا‪ ،‬جۆرە‬ ‫لێبوردەییەكی ئایینی ه��ەب��ووە‪ ،‬كەچی‬ ‫لەم هێزە گشتگیرەدا نابینرێ‪ .‬پاشان‪،‬‬ ‫ئەم هێزە هەمان ئامراز و ئایدۆلۆجیای‬ ‫توندوتیژی شۆڕشگێڕەكانی سەردەمی نوێ‬ ‫هەیە‪ .‬خاڵی هاوبەشی لەگەڵ بزوتنەوەی‬ ‫‹بەلشەویی و خەمیری سور و بزوتنەوە‬ ‫ئەنارشیزم و كۆمنیزمەكان›دا هەیە‪،‬‬

‫نەك وەكئەوەی لە گروپە توندڕەوەكانی‬ ‫سەدەكانی ناویندا دەبینرێ! چونكی‬ ‫ه��ەڵ��گ��ری ب��ی��روب��اوەڕێ��ك��ی یۆتۆپیە بۆ‬ ‫دەوڵەتێكی ئیسالمی‪.‬‬ ‫ئەمە جگەلەوەی ئەنجامی داڕووخانی‬ ‫دەوڵەتە مۆدێرنەكانی وەك ئێراق و سوریایە‬ ‫لەالیەن ئەمریكاوە‪ .‬گۆڕین و رووخاندنی‬ ‫رژێمەكان لەژێر دروشمی بەدیموكراسیكردن‬ ‫و ئازادكردندا‪ ،‬زەمینەسازی دروستبوونی‬ ‫دەوڵەتێكی شكست ب��وو‪ .‬دواج���ار ئەم‬ ‫دەوڵەتانە بۆشاییان بۆ سەرهەڵدان و‬ ‫چاالكبوونی ئەو هێزە توندڕەوانە رەخساند‪.‬‬ ‫دیارە‪ ،‬ئەم لێكدانەوەیە بەو مانایە شیاو‬ ‫و گونجاوە‪ .‬چونكی س��ەرب��اری ئ��ەوەی‬ ‫كە ب��ۆچ��وون و بیروباوەڕەكانی داعش‬ ‫بەهی سەدە تاریك و بەسەرچووەكانیش‬ ‫بزانین‪ ،‬ناكرێ لەو راستییە خافڵبین‪ ،‬كە‬ ‫ئامراز و تەكنیكی نوێ لەپێناو ئامانج و‬ ‫بەرنامەكانیان بەكاردەهێنین‪ .‬وانەزانین كە‬ ‫هەر ئێستەش بەشمشێر و سواری و شتر و‬ ‫پاپوچێكی بیابانەوە شەڕدەكەن و ئاگایان‬ ‫لە هیچ داهێنراوێكی سەردەم نییە!‬ ‫لێرەوە‪ ،‬ئەو جۆرە لێكدانەوەیە رێیان‬ ‫تێدەچێت‪ ،‬نەك بەو مانایەی كە جیهانی‬ ‫ئیسالمی لەخۆیدا‪ ،‬لەبیركردنەوە و نەریتی‬ ‫ئایینی و ئاستی ج��ی��اوازدا‪ ،‬بێخەوش‬ ‫و ب��ێ گرفتە‪ .‬چونكی‪ ،‬ن��اك��رێ هەموو‬ ‫كارەسات و قەیرانەكانی زادەی جیهانی‬ ‫دەرەوەب��ن! نەخێر‪ ،‬بەشێكی تەنگەژە و‬ ‫نەهامەتیەكان زادەی جیهانی ئیسالمی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬ئینجا كەڵەكەبووی رابووردوو بێ‬ ‫یا دەرهاویشتەی ئەمڕۆ‪ .‬بەدیوێكی تریشدا‪،‬‬ ‫ئەنجامی بنبەستگەیشتنی رێگەچارەی‬ ‫خۆنوێكردنەوە و ب��ەخ��ۆداچ��وون��ەوە و‬ ‫هەڵسەنگاندنە لەخۆوەڕا‪.‬‬

‫ڕه‌خنه‌ی‌ فێمینیستی‬

‫ژن له‌هو‌نه‌ری نیگارکێشی سه‌رده‌می ڕێنیسانس دا‬ ‫هۆزان محمود‬ ‫وێ��ن��ای ژن ل �ه‌ ه��ون��ه‌ردا به‌گشتی و‬ ‫نیگارکێشان به‌ تایبه‌ت‪ ،‬جێگای باس و‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ی ب��واری مێژووی هونه‌ره‌‪ ،‬به‌‬ ‫تایبه‌ت له‌ ڕوانگه‌یه‌کی جێنده‌رییه‌وه‌‪ .‬له‌‬ ‫حه‌فتاکانی سه‌ده‌ی بیسته‌وه‌ لێکۆڵه‌رانی‬ ‫مێژووی هونه‌ر پرسی ڕۆڵ و پێگه‌ی ژن و‬ ‫ئاسته‌نگه‌کانی به‌رده‌میان بۆ به‌شداریکردن‬ ‫و به‌رهه‌مهێنانی هونه‌ر هێنایه‌ به‌ر باس و‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌‪ .‬پرسیاری ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌گه‌ر ژنی‬ ‫خاوه‌ن به‌هره‌ و هونه‌رمه‌ند هه‌بوون بۆ له‌‬ ‫مۆزه‌خانه‌ گه‌وره‌کانی جیهاندا کاره‌کانیان له‌‬ ‫ته‌نیشت هونه‌رمه‌نده‌ «‌ پیاوه‌ مه‌زنه‌کانه‌وه‌«‬ ‫نمایش ن��ه‌‌ده‌ک��را؟ زۆرێ���ک ل�ه‌ لێکۆڵه‌ره‌‬ ‫فێمینیسته‌کان پ��رۆژه‌ی زیندووکردنه‌وه‌ی‬ ‫م���ێ���ژووی ه��ون��ه‌ری��ان ل��ه‌ ڕوان��گ �ه‌ی �ه‌ک��ی‬ ‫جێنده‌رییه‌‌وه‌ شیکاریکرد‪ .‬له‌ حه‌فتاکانی‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌‌وه‌‌ لێکۆڵینه‌وه‌ی فێمینیستی‬ ‫هه‌موو بواره‌کانی هێنایه‌ ژێر ڕه‌خنه‌وه‌‪،‬‬ ‫مێژووی هونه‌ریشی هێنایه‌‌ ژێر پرسیاره‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ �ه‌و پرسیاره‌ی س���ه‌ره‌وه‌ش یه‌کێک بوو‬ ‫له‌و بوارانه‌ی ده‌بوایه‌ بخرێته‌ به‌ر باس‪.‬‬ ‫لێکۆڵه‌رانی بواری مێژووی هونه‌ر‪ ،‬به‌گشتی‬ ‫له‌ڕێگه‌ی هونه‌رو ئ �ه‌ده‌ب �ه‌وه‌ په‌یوه‌ندییه‌‬ ‫ج��ێ��ن��ده‌ره‌ی�ه‌ک��ان‪ ،‬دۆخ��ی کۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫سیاسی واڵتانی خۆرئاوایان هێنایه‌ به‌ر باس‬ ‫و ڕه‌خنه‌‌‪ .‬له‌ نمایشکردن و وێنا و ڕۆڵی‬ ‫ژنه‌وه‌ ده‌ستیان پێکرد‪ ،‬که‌ چۆن له‌ هه‌موو‬ ‫بواره‌کانی به‌رهه‌مهێنانی هونه‌ردا‪ ،‬هه‌روه‌ک‬ ‫چ��ۆن له‌سیاسه‌ت و ک��ول��ت��وری سیاسی‬ ‫ئه‌وکاتدا باوبوه‌ ژن وه‌النراوه‌‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا گرنگه‌ ئه‌وه‌مان له‌ بیرنه‌چێت که‌‬ ‫له‌ کۆندا بواری خوێندن بۆ ژن زۆر ده‌گمه‌ن‬ ‫بووه‌‪ .‬پیاو‪ ،‬النیکه‌م ده‌ست ڕۆیشتوه‌کان‪،‬‬ ‫له‌هه‌موو کاتێکدا توانیویانه‌ بخوێنن‪.‬‬

‫تابلۆیەکی سەردەمی رێنیسانس‬ ‫ب��واری هونه‌ری نیگارکێشان له‌سه‌ره‌تاو‌ه‬ ‫ت��ه‌واو بوارێکی پیاوانه‌ ب��ووه‌‪ .‬ژن��ان به‌‬ ‫هیچ شێوه‌یه‌ک بۆیان نه‌بووه‌ له‌م بواره‌دا‌‬ ‫بخوێنن و فێربن‪ .‬ته‌نانه‌ت تاوه‌کو سه‌ره‌تای‬ ‫س���ه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌میش کاتێک هه‌ندێک‬ ‫له‌ ژنان توانیان بچنه‌ ئه‌م ب��واره‌وه‌‪ ،‬وه‌ک‬ ‫پیاوان بۆیان نه‌بوو له‌ زۆرێک له‌ وانه‌کاندا‬ ‫به‌شداربن‪ .‬بۆ نمونه‌ فێربوونی (وێنه‌کێشانی‬ ‫‌ها‬ ‫جه‌سته)‌ و ( فیگوری ڕووت)‪ ،‬هه‌روه ‌‬ ‫به‌شه‌کانی له‌شی مرۆڤ ته‌نها پیاوان بۆیان‬ ‫هه‌بوو له‌به‌رامبه‌ریدا وێنه‌بکێشن‪ .‬هه‌ندێک له‌‬ ‫ئارتیسته‌کان به‌شێوه‌یه‌کی پریڤات‪ ،‬ژنیان‬ ‫به‌کرێده‌گرت بۆ ئ �ه‌وه‌ی له‌ ستودیۆکانی‬ ‫خۆیاندا وێنه‌ی جه‌سته‌ی ڕوتیان بکێشن‪.‬‬ ‫دی��اره‌ جه‌سته‌ی ژن ئامرازێک بووه‌ بۆ‬ ‫ده‌ربڕینی هونه‌ری‪ .‬نمایشکردنی جه‌سته‌ی‬ ‫ژن له‌ هونه‌ردا‪ ،‬گوایه‌ به‌هۆی جوانی فۆرمی‬ ‫جه‌سته‌ی ژنه‌وه‌یه‌‪ .‬ڕه‌خنه‌گران له‌ مێژووی‬ ‫هونه‌ر ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێن که‌ ئه‌م وێناکردنه‌ی‬ ‫جه‌سته‌ی ژن‪ ،‬هه‌ڵبژاردن و به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی‬ ‫ڤێرزیۆنێکی تایبه‌ته‌ له‌ فۆرمی جه‌سته‌ی ژن و‬ ‫هۆکاری تری هه‌یه‌‪ .‬ئه‌ویش (فێتیشایزکردن)‬ ‫و(سێکسوالیزه‌کردن) و کۆنترۆڵکردنی ژن و‬

‫جه‌سته‌ی ژنه‌ له‌ هونه‌ر و دونیای ده‌ره‌وه‌یدا‪.‬‬ ‫به‌کارهێنانی جه‌سته‌ی ژن وه‌کو ئامرازێک‬ ‫بۆ ڕازاندنه‌وه‌ی تابلۆکان به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی‬ ‫ه �ه‌م��ان ب����اوه‌ڕه‌‪ ،‬ک �ه‌ ژن ده‌ب��ێ��ت ج��وان‬ ‫بێت‪ ،‬گه‌نج بێت و خ��اوه‌ن جه‌سته‌یه‌کی‬ ‫سه‌رنجڕاکێش بێت‪ .‬له‌م هاوکێشه‌یه‌دا پیاو‬ ‫وه‌ستای «‪ « Master‬نیگارکێشانه‌ و‬ ‫ژن ئامرازێکه‌ بۆ ڕازان��دن�ه‌وه‌ی تابلۆیه‌ک‪.‬‬ ‫زۆر جار ئه‌م وێناکردنه‌ی فۆرمێکی تایبه‌ت‬ ‫له‌جه‌سته‌ی ژن به‌ خواستی پاترۆنه‌کان‬ ‫ی��ان خ��اوه‌ن ده‌س���ه‌اڵت و پاشا و ده‌ست‬ ‫ڕۆیشتوه‌کان بوه‌ که‌ له‌ پیاوی نیگارکێشیان‬ ‫داواکردوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئاوڕێک له‌ هونه‌ری (سه‌رده‌می‬ ‫ڕێنیسانس) بده‌ینه‌وه‪ ‌ ،‬ده‌بینین جه‌سته‌ی‬ ‫ژن له‌زۆرێک له‌تابلۆ به‌ناوبانگه‌کانی ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا به‌دیده‌کرێ‪ .‬بۆ نمونه‌ له‌ تابلۆیه‌کی‬ ‫به‌ناوبانگی (ک��ارل��ۆ دا کامێرینۆ‪1400-‬‬ ‫‪ ) Carlo da Camerino‬له‌‬ ‫سه‌ده‌ی پانزده‌دا‪ ،‬وێنای ماریای پاکیزه‌ی‬ ‫کێشاوه‌ که‌ مه‌سیحی له‌ باوه‌ش گرتوه‌ و‬ ‫سیمایه‌کی بێتاوانی هه‌یه‌ و جه‌سته‌ی به‌‬ ‫جلوبه‌رگ داپ��ۆش��راوه‌‪ .‬له‌هه‌مان تابلۆدا‬

‫له‌خواره‌وه‌ (ئیڤ‪-‬حه‌وا) هه‌یه؛‌ که‌ جه‌سته‌ی‬ ‫تا ڕاده‌ی �ه‌ک��ی زۆر ڕووت���ه‌‪ ،‬و سیمایه‌کی‬ ‫سێکسوالی له‌ خۆگرتوه‌‪ .‬لێکۆڵه‌ران ئه‌وه‌‬ ‫ده‌خه‌نه‌ڕوو که‌ ئه‌م (وێناکردنه‌ی ژن) له‌‬ ‫نێوان پاکیزه‌ و سۆزانیبووندا‪‌ ،‬یان موتیع‬ ‫و یاخیبوودا‪ ،‬ڕه‌نگدانه‌وه‌ی عه‌قڵیه‌تی زاڵی‬ ‫ئ �ه‌و س �ه‌رده‌م �ه‌ ب��ووه‌‪ .‬زاڵبوونی به‌ها و‬ ‫نۆرمه‌ ئاینیه‌کان و کڵێسا به‌سه‌ر کولتور‬ ‫و یاساکاندا؛ ڕۆڵ و پێگه‌ی ژن��ی الواز‬ ‫ڕاگرتبوو‪ ،‬به‌ئایدیاڵکردنی فیگوری (ماریای‬ ‫پاکیزه‌) و به‌رده‌وام دووباره‌بونه‌وه‌ی وێنه‌ی‬ ‫ئه‌م ژنه ملکه‌چه‌ گوێڕایه‌ڵ ‌ه‪ ‌،‬به‌شێک بووه‌‬ ‫له‌ وێنای خ���وازراوی ژن له‌الیه‌ن ئاین و‬ ‫کڵێساوه‌‪ .‬ه �ه‌روه‌ک چۆن نه‌فره‌تکردن له‌‬ ‫( حه‌وا‪-‬ئیڤ) وه‌ک ژنێکی هه‌ڵخه‌ڵه‌تێنه‌ر‪،‬‬ ‫شه‌هوانی و گوناهکار‪ ،‬وێنای نه‌خوازراوی‬ ‫کڵیسا بووه‌ بۆ ژن‪ .‬ئه‌م دایکۆتۆمی پاکیزه‌‬ ‫و ناپاکیزه‌ و ملکه‌چ و یاخییه‌ له‌سه‌ر هونه‌ری‬ ‫وێنه‌کێشانیش ڕه‌نگدانه‌وه‌ی خۆی دانابوو‌‪.‬‬ ‫ڕه‌ن �ه‌ی��س��ان��س ب �ه‌ م��ان��ای (ژی���ان���ه‌وه‌‪-‬‬ ‫‪ )Rebirth‬وات�������ه‌؛ ژی����ان����ه‌وه‌ و‬ ‫زیندوکردنه‌وه‌ی کولتوری سه‌رده‌می یۆنانی‬ ‫کۆن و ڕۆم‪ .‬ڕه‌نه‌یسانس له‌ کۆتایی سه‌ده‌ی‬

‫چ���وارده‌وه‌ تا سه‌ره‌تای س �ه‌ده‌ی ه �ه‌ژده‌‪،‬‬ ‫واته‌ ڕۆشنگه‌ری درێژه‌ی هه‌بوو‪ .‬سه‌ره‌تا له‌‬ ‫ئیتاڵیاوه‌ ده‌ستیپێکرد و دواتر به‌شه‌کانی‬ ‫تری ئه‌وروپای گرته‌وه‌ و بناغه‌یه‌ک بوو‬ ‫بۆ دروستبوونی ده‌وڵه‌ت و سه‌رمایه‌داری‪.‬‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری زۆری ک��ول��ت��وری‪ ،‬زانستی‪،‬‬ ‫ه��ون �ه‌ری‪ ،‬ئ�ه‌ده‌ب��ی و‌ فه‌لسه‌فی له‌ گه‌ڵ‬ ‫خۆیدا هێنا‪ .‬بیری هیومانیزمی خۆرئاوایی‬ ‫له‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌رکه‌وت‪ .‬ژنانی لێکۆڵه‌رو‬ ‫مێژووناسان کۆکنین له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ئایا‬ ‫ڕه‌نه‌یسانس ئه‌م هه‌موو گۆڕانکاری و ژیانه‌وه‌‬ ‫کولتوری وفه‌لسه‌فی و ئابوری و هونه‌رییه‌یی‌‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا هێنا‪ ،‬که‌ پیاوان سه‌ر به‌ چینه‌‬ ‫تایبه‌ته‌کان لێی به‌هره‌مه‌ند ب��وون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئایا به‌هه‌مان شێوه‌ ژنانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ش‬ ‫به‌شیان هه‌بوو تیایدا؟ هه‌ندێک له‌ باوه‌ڕه‌دان‬ ‫که‌ به‌ڵێ تاڕدایه‌ک‪ ،‬به‌اڵم ژنان که‌متر له‌‬ ‫پیاوان سودمه‌ند بوون‪.‬‬ ‫خاتوو (ج��ۆوان کێللی گ���ادۆل‪Joan‬‬ ‫‪ )-1981 Kelly Gadol‬ل �ه‌ ئێسا‬ ‫به‌ناوبانگه‌که‌یدا ( ئایا ژنان ڕێنیسانسیان‬ ‫هه‌بووه‌؟) دیباتێکی گ �ه‌وره‌ی دروستکرد‬ ‫ل �ه‌ن��او ل��ێ��ک��ۆڵ�ه‌ران��ی م��ێ��ژووی ه��ون �ه‌ر و‬ ‫فێمینیسته‌کاندا‪ .‬به‌ پێی لێکۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م خانمه‌ که‌ زۆرتر له‌ڕێگه‌ی ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫ئه‌و س �ه‌رده‌م �ه‌وه‌ ن��وس��راوه‪ ‌،‬چ��وار الیه‌نی‬ ‫گرنگی سه‌رده‌می ڕێنیسانسی هێناوه‌ته‌ ژێر‬ ‫باسکردن‪:‬‬ ‫یه‌که‌میان‪ :‬سنوردارکردن و کۆنترۆڵکردنی‬ ‫سێکسوالی ژنانه‌‪ ...‬دوه‌م‪ :‬ڕۆڵی ئابووری‬ ‫و سیاسی ژنان‪ ...‬سێیه‌م‪ :‬ڕۆڵی کولتوری‬ ‫ژنان له‌ شکڵپیدانی کۆمه‌ڵگه‌‪ ...‬چواره‌م‪:‬‬ ‫ئایدیۆلۆژی زاڵ له‌باره‌ی ژنان به‌ تایبه‌ت‬ ‫سیستمی ڕۆڵ����ه‌ س��ێ��ک��س��وال��ی��ی�ه‌ک��ان و‬ ‫ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌ کولتور‪ ،‬ئه‌ده‌بیات‪ ،‬هونه‌ر‬ ‫و‌ فه‌لسه‌فه‌ی سه‌رده‌می ڕێنیسانسدا‪ .‬له‌م‬ ‫نوسینه‌یدا (خاتوو گادۆل ) جه‌خت له‌وه‌‬ ‫ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬که‌ زۆربه‌ی ڕۆڵه‌ خوازراوه‌کانی‬

‫س��ه‌ده‌ی ن��اوه‌ڕاس��ت به‌ شێوازێکی تر ل ‌ه‬ ‫ڕێنیسانسدا نمایشده‌کران و دۆخ��ی ژنان‬ ‫جیاوازیه‌کی وه‌ه��ا گ��ه‌وره‌ی نه‌کرد‪ .‬ئه‌م‬ ‫خاتوونه‌ له‌ ڕوانگه‌ی نه‌بوونی ئازادییه‌کانی‬ ‫ژن���ان���ه‌وه‌ ڕه‌ن��ی��س��ان��س��ی ه��ێ��ن��اوه‌ت �ه‌ ژێ��ر‬ ‫پرسیاره‌وه‌‪.‬‬ ‫پرۆژه‌ی زیندوکردنه‌وه‌ی ڕۆڵ و به‌شداریی‬ ‫ژنان له‌ به‌رهه‌مهێنانی هونه‌ر به‌گشتی و‬ ‫نیگارکیشان به‌ تایبه‌تی‪ ،‬له‌ ناوه‌ڕاستی‬ ‫سه‌ده‌ی ڕاب��ردوه‌وه‌ ده‌ستیپێکرد‪ .‬چه‌ندین‬ ‫کتێب و لێکۆڵینه‌وه‌ و دۆزینه‌وه‌ی تابلۆکانی‬ ‫ژن��ان له‌ سه‌رده‌می ڕێنیسانس و به‌ر له‌‬ ‫ڕێنیسانیش ئێستا له‌ مۆزه‌خانه‌ گه‌وره‌کانی‬ ‫له‌نده‌ن و نیویۆرک و پاریس و واڵتانی تری‬ ‫ئه‌وروپیدا به‌دیده‌کرێت‪ .‬مێژونوسانی هونه‌ر‬ ‫له‌ ڕوانگه‌یه‌کی ماسکولین و وه‌الخستنی ژنانی‬ ‫هونه‌رمه‌ند مێژووی هونه‌ری نیگارکێشانیان‬ ‫نوسیبوه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم کۆمه‌ڵێک ژن��ی کارا‬ ‫له‌هه‌مان بواردا کار و به‌رهه‌مه‌ گرنگه‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵێک ژنی تابلۆکێشیان زیندوکردۆته‌وه‌‬ ‫و کردویانه‌ته‌وه‌ به‌ به‌شێک له‌و مێژووه و‬ ‫هه‌روه‌ها به‌ شێک له‌ کانونی لێکۆڵینه‌وه‌ و‬ ‫خوێندنی هونه‌ری ئه‌کادیمیاکانی هونه‌ر له‌‬ ‫جیهاندا‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫ •‬ ‫” ‪Joan Kelly-Gadol.‬‬ ‫‪Did Women Have a Re‬‬‫‪naissance?” Houghton‬‬ ‫‪Mifflin, 1977‬‬ ‫ •‬ ‫‪Nochlin, Linda.‬‬ ‫‪«Why Have There Been‬‬ ‫»?‪No Great Women Artists‬‬ ‫‪ARTnews January 1971‬‬ ‫ •‬ ‫‪Martha Easton.‬‬ ‫‪«Gender Issues in the Art‬‬ ‫‪of the Middle Ages» Medie‬‬‫‪val Feminist Forum (1998).‬‬

‫ذمارة (‪ )222‬دوشةممة ‪2014/11/3‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫چیرۆكی موسا لەنێوان ئاین و ومێژودا‬ ‫جۆن بێرتۆن *‬ ‫و‪ :‬شێرکۆ یاسین‬ ‫موعتەسەم ساڵەیی‬ ‫ك��ەم كەسایەتی ل��ە م��ێ��ژودا هەیە هەندی‬ ‫موسا قسەو باسی لەسەر كرابێت‪ ،‬یاخود بەقەد‬ ‫ئەویش بابەتی هەمەجۆری لەبارەوە نوسرابێت و‬ ‫گێڕدرابێتەوە‪ .‬هەر الیەن و تاقم و گرۆ و ئاینێك لە‬ ‫ڕوانگەی خۆیانەوە لەبارەیەوە دوواون‪ .‬سەرەنجام‬ ‫تێكڕای ئەو را و بۆچونانە وەهای كردووە كە لێڵی‬ ‫و تەم‌ومژێك سەر گوزشتەی ژیانی بپۆشێت‪ .‬كار‬ ‫گەیشتۆتە ئەو رادەی��ەی تەنانەت مش ‌تو‌مڕێكی‬ ‫زۆریش لەبارەی ناوی ڕاستەقینەیەوە بێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫بێ‌گومان كۆنترین سەرچاوە لەبارەیەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ت���ەوڕات‪ .‬پاشتریش ئ��ەو سەرگوزشتانەی‬ ‫كەوتوونەتە نێو ئینجیل و قورئانی پیرۆزەوە‪.‬‬ ‫هەروەكو ئەوەی ت��ەوڕات بۆمان دەگێڕێتەوە كە‬ ‫عیبرییەكان بۆ ماوەیەكی زۆر لە واڵتی میسردا‬ ‫بەپەناهەندەیی دەژی��ان‪ .‬بەبەسەرچوونی كات و‬ ‫وەخت ژمارەیان زیاد دەك��ات‪ .‬ئەوسا فیرعەون‬ ‫ترسی ل ‌ێ دەنیشێت و ب��ڕی��اردەدات قەاڵچۆیان‬ ‫بكات و تۆویان لە واڵتدا ببڕێتەوە‪ .‬بۆیە فەرمان‬ ‫دەردەك���ات كە سەرجەم كۆرپەی لەدایك‌بووی‬ ‫عیبرییەكان بكوژێت‪ .‬ئەوسایش دایكی موسا‬ ‫ناچار دەبێت كوڕەكەی بدات بەدەم ئاوی رووباری‬ ‫نیلەوە‪ .‬هەروەكو هەموومان ئەو چیرۆكەمان‬ ‫بیستووە كە ماڵی فیرعەون كۆرپەكە دەگرنەوە‬ ‫و بەخێوی دەك���ەن‪ .‬ل��ە قورئانی پیرۆزیشدا‬ ‫هەمان سەرگوزشتە هاتووە‪( :‬وأوحينا إىل أم‬ ‫موسى ‌ن أرضعيه فإذا خفت عليه؛ فألقيه فى اليم‬ ‫وال ختايف وال حتزني‪ ،‬إنا رادوه إليك وجاعلوه من‬ ‫املرسلني)‪ .‬لە تەوڕاتدا هاتووە كاتێك كە موسا‬ ‫گ��ەورە دەبێت كابرایەكی میسری دەكوژێت كە‬ ‫دەیەوێت لە كەسێكی عیبری بدات‪ .‬بە هۆی ئەم‬ ‫كردەوەیەوە لە ترسی فیرعەون بەرەو (مەدیان)‬ ‫هەڵ‌دێت‪ ،‬كە دەكەوێتە ئەوسەری باكوری رۆژئاوای‬ ‫دورگەی عەرەبی بە تەنیشتی عەقەبەوە‪ .‬لەوێ‌‬ ‫كچی كابرایەك مارە دەكات‪ ،‬هەندێك سەرچاوەی‬ ‫ئاینی دەڵێن ئەو پیاوە (شوعەیب) بووە و باوكی‬ ‫حەوت كچ بووە‪ .‬موسا لەالی خەزووری دەبێت بە‬ ‫شوان‪ .‬ڕۆژێك لەو دەش ‌تو‌دەرەدا چاوی بە داری‬ ‫توودڕك دەكەوێت كە بە عەرەبی پێی دەوترێت‬ ‫(علیق)‪ ،‬دارێكی كورت و چڕی دڕكاوییە‪ .‬سەری‬ ‫سووڕ دەمێنێت كاتێك تۆپەڵێك لە گڕی ئاگر لەنێو‬ ‫ئەو ڕووەك��ەوە دەبینێت بەب ‌ێ ئەوەی درەختەكە‬ ‫بسووتێت‪ ..‬دەنگێك بەرز دەبێتەوە و بە موسا‬ ‫دەڵێ‪ :‬پێاڵوەكانت دابكەنە چونكی تۆ لە زەوی‬ ‫و زارێكی پیرۆزیت‪ .‬ئیتر خواوەند فەرمان بەسەر‬ ‫موسادا دەدات تاوەكو بگەڕێتە دوواوە بۆ واڵتی‬ ‫میسر‪ .‬موسا بڕوا بەو قسانە ناكات‪ .‬ئەوسا خوا‬ ‫فەرمانی بەسەردا دەدات تاوەكو داردەستەكەی‬ ‫فڕ ‌ێ بدات‪ .‬ئەویش فڕێی دەدات و داردەستەكەی‬ ‫دەبێت بە مارێك و موسا لێی دەترسێت‪ .‬خوا‬ ‫بە موسا دەڵێت دەس��ت درێ��ژ بكە و دارەك��ەت‬ ‫هەڵبگرەوە‪ .‬لەپڕ مارەكە دەبێتەوە بە داردەست‪.‬‬ ‫جارێكی تر خوا بە موسا دەڵێت دەستت بخە نێو‬ ‫گیرفانت و دەریبهێنەوە‪ .‬موسا دەستی دەئاخنێتە‬ ‫نێو گیرفانی و دەریدەهێنێتەوە‪ .‬دەبینێت نێو لەپی‬ ‫وەكو بەفر سپی هەڵگەڕاوە‪ .‬لە قورئانی پیرۆزیشدا‬ ‫هەمان بابەت هاتووە‪( :‬وهل أتاك حديث موسى؟‬ ‫إذ راى نارا فقال ألهله‪ :‬امكثوا‪ ،‬إني آنست نارا‪ ،‬لعلي‬ ‫آتيكم منها بقبس أو أجد على النار هدى)‪ .‬ئەوسا‬ ‫موسا بەپێی ڕێنمایی خوا دەگەڕێتەوە بۆ میسر‬ ‫و داوا لە فیرعەون دەكات تاوەكو بەنو ئیسڕائیل‬ ‫سەرفراز بكات‪ .‬لە تەوراتدا هاتووە موسا لە حزوری‬ ‫فیرعەون بە هارونی برای دەڵ ‌ێ داردەستەكەت فڕێ‬ ‫بدە‪ .‬ئەویش فڕێی دەدات و دەبێت بە مارێك‬ ‫و ماری هەموو تەلەسم‌باز و ساحیرەكان قوت‬ ‫دەدات‪ .‬لە قورئانیشدا هاتووە كە موسا خۆی‬ ‫داردەستەكەی ه��ەڵ‌دەدات و دەبێت بە مار‪ .‬لە‬ ‫قورئانی پیرۆزدا هاتووە‪( :‬فألقى موسى عصاه فإذا‬ ‫هي تلقف ما يأكفون‪ .‬فألقي السحرة ساجدين‪ .‬قالوا‪:‬‬ ‫آمنا برب العاملني)‪ .‬هەرچەند موسا داوا لە فیرعەون‬ ‫دەكات بۆ ئەوەی عیبرییەكان سەرفراز بكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫فیرعەون ناچێتە ژێر باری داواكارییەكانی موسا‪.‬‬ ‫خوایش لە ئاكامی ئەو سەرپێچیەی فیرعەون ئاوی‬ ‫رووباری نیل و هەموو سەرچاوە ئاویەكان دەكات‬ ‫بە خوێنی سوور‪ .‬لە پاشانیشدا بۆق ومێشوولە‬ ‫لە واڵتی میسردا دەبارێنێت‪ .‬خوا فەرمان بەسەر‬ ‫موسادا دەدات كە بە خۆی و میللەتەكەیەوە كۆڕەو‬ ‫بكەن و واڵتی میسر بە جێبهێڵن‪ .‬لە قورئانی‬ ‫پیرۆزیشدا هاتووە‪( :‬فأرسلنا عليهم الطوفان واجلراد‬ ‫والقمل والضفادع والدم‪ ،‬آيات مفصالت‪ ،‬فاستكربوا‬ ‫وكانوا قوما جمرمني)‪.‬‬

‫موسا ناچار دەبێت میللەتەكەی بخاتە دووی‬ ‫خۆی و واڵتی میسر بەجێبهێڵێت‪ .‬كاتێك دەریا‬ ‫دێتە پێشیان؛ موسا داردەستەكەی درێژ دەكات و‬ ‫دەریا دوو لەت و شەق دەبێت و پێیدا رەت‌دەبن‪.‬‬ ‫سوپای فیرعەونیش بەدوویان دەكەون‪ ،‬بەاڵم دەریا‬ ‫دێتەوە یەكو هەموو دەخنكێن‪ .‬وەکو لە تەوراتدا‬ ‫هاتووە‪ .‬لە قورئانی پیرۆزیشدا لەم بارەیەوە‬ ‫وسى َأنِ ْاضر ِْب ِب َع َص َاك‬ ‫هاتووە‪َ ( :‬ف َأ ْو َح ْي َنا ِإلىَ ُم َ‬ ‫َ‬ ‫الْ َب ْح َر َفاْن َف َلقَ َف َكانَ ُك ُّل ِف ْر ٍق َك َّ‬ ‫الط ْو ِد الْ َع ِظي ِم‪َ ،‬وأ ْز َل ْف َنا َث َّم‬ ‫ج ِع َ‬ ‫ني‪ُ ،‬ث َّم َأ ْغ َر ْق َنا‬ ‫وسى َو َم ْن َم َع ُه َأ مْ َ‬ ‫آْال َخرِينَ ‪َ ،‬و َأ جْ َن ْي َنا ُم َ‬ ‫آْال َخرِينَ ‪ .‬إ َِّن فيِ َذلِ َك آَل َي ًة َو َما َكانَ َأ ْك َث ُر ُه ْم ُم ْؤ ِم ِن َ‬ ‫ني)‪.‬‬ ‫لە تەوراتدا هاتووە كە موسا و تایفەكەی میسر‬ ‫بەجێدەهێڵن بەدرێژایی چل ساڵی رەبەق لە بیابانی‬ ‫سینا دەمێننەوە‪ ،‬پاش بەدبەختی و برسێتی و‬ ‫كوێرەوەرییەكی زۆر؛ ئەوسا دەگەنە واڵتی كەنعان‬ ‫لە فەلەستین‪ .‬ئەو شوێنەیش بە زەمینی گفت‌پێدراو‬ ‫“مەوعود” ناوبراوە‪ ،‬گوایە بە‌پیت و بەرەكەتە و‬ ‫شیر و هەنگوینی ل ‌ێ هەڵدەقوڵێت‪ .‬لە ناوچەی‬ ‫بیابانی سینای وشك و برینگدا عیبرییەكان تووشی‬ ‫برسێتی و توینێتی دەبن‪ .‬ناڕەزایی دەردەبڕن و‬ ‫بە موسا و هارون دەڵێن خۆزگە لە واڵتی میسردا‬ ‫بمردینایە بەاڵم تووشی ئەم برسێتییە نەبووینایە‪.‬‬ ‫خوای ئاسمانیش دەست‌وبرد بە فریایان دەكەوێت‬ ‫و (گەزۆ) و (شێالقە) یان بۆ دەبارێنێت تاوەكو‬ ‫بیخۆن‪ .‬كە لە قورئانیشدا ئەو دوو سەرچاوە خۆراكە‬ ‫بە (المن والسلوی) ناو براون‪ .‬هەروەكو دەزانین‬ ‫گەزۆی سلێمانی كوردستانی خۆمان ناوبانگێكی‬ ‫زۆری هەیە‪ ،‬مادەیەكی شیرینەو بەگەاڵی داری‬ ‫مازووەوە دەلكێت‪ .‬باڵندەی (سلوی) یش بەكوردی‬ ‫پێی دەووترێت (شێالقە) با ڵندەیەكی خنجیالنەیە‬ ‫و لەبا ڵندەی سوێسكە گ��ەورەت��رە‪ .‬بەدرێژایی‬ ‫سااڵنێكی دوورودرێژ عیبرییەكان لە بیابانی سینا‬ ‫شیلەی گەزۆ و گۆشتی شێالقە دەخۆن‪ .‬ئەوەی‬ ‫جێی سەرسوڕمانە نووسەرێكی كوردی الی خۆمان‬ ‫سااڵنێكی زوو سەفەری بۆ واڵتی میسر كردبوو‪،‬‬ ‫لەوێدا پرسیاری ئاڕاستەی میسرییەكان كردبوو‬ ‫سەبارەت بە گەزۆ (من السماء)‪ ،‬لە وەاڵمدا هەر‬ ‫هەموو خەڵكانی میسر وتبوویان نە بینیومانە و نە‬ ‫خواردویشمانە! ئەوەتا لە قورئانی پیرۆزدا لە بارەی‬ ‫گەزۆ و شێالقەی نیمچەدورگەی سینا لە سەردەمی‬ ‫موسادا هاتووە‪َ ( :‬يا َب يِن إ ِْس َرا ِئ َ‬ ‫يل! َق ْد َأ جْ َن ْي َنا ُك ْم ِم ْن‬ ‫َعد ُِّو ُك ْم َو َوا َع ْد َنا ُك ْم َجا ِن َب ُّ‬ ‫الطو ِر الأْ َ مْ َينَ َو َن َّزلْ َنا َع َل ْي ُك ُم‬ ‫الس ْل َوى) (طه‪.)٨٠ :‬‬ ‫المْ َ َّن َو َّ‬ ‫ه��ەروەه��ا ل��ە ت��ەورات��دا ه��ات��ووە ك��ە موسا‬ ‫داردەستەكەی دەكێشێت بە تاشەبەردێكدا و ئاوی‬ ‫ل ‌ێ دەردەپەڕێت‪ .‬بەم جۆرە هاتووە (خوا فەرمانی‬ ‫بەسەردا دەدات و پێی دەڵ ‌ێ ئەوەتا من بەسەر‬ ‫تاشەبەردەكەوە بەرامبەرت لە حۆریب راوەستاوم‪.‬‬ ‫داردەستەكەت بكێشە بە تاشەبەردەكەدا و بۆ‬ ‫میللەتەكەت ئاو دەردەپ��ەڕێ��ت بۆ ئ��ەوەی لێی‬ ‫بخۆنەوە‪ .‬موسایش بەرامبەر بە ڕیش‌سپییەكانی‬ ‫بەنی ئیسرائیل بە هەمان ك��ردەوە هەڵسا)‪ .‬لە‬ ‫قورئانی پیرۆزیشدا سەبارەت بەم رووداوە هاتووە‪:‬‬ ‫(وإذا استسقى موسى لقومه فقلنا اضرب بعصاك‬ ‫احلجر فانفجرت منه اثنتا عشرة عينا قد علم كل‬ ‫أناس مشربهم كلوا وأشربوا من رزق اهلل وال تعثوا يف‬ ‫االرض مفسدين)‪.‬‬ ‫لە تەوراتدا موسا داوا لە خوا دەكات تاوەكو‬ ‫شكۆمەندیی خۆی پیشان بدات‪ .‬خوایش داوای‬ ‫لێ‌دەكات بچێتە نێو چاڵێكەوە و تاوەكو لەپاشاندا‬ ‫لەدوواوە چاوی بە خوا بكەوێت‪ .‬لەم بارەیەوە لە‬ ‫تەوراتدا هاتووە كە خوا دەڵێ‌‪( :‬من دەتخەمە نێو‬ ‫چاڵی بەردێكەوە و بە دەستم رووی چاڵەكە دەگرم‪.‬‬ ‫كاتێك رەت بووم ئەوا لەدوواوە تەماشام دەكەیت‬ ‫بەب ‌ێ ئ��ەوەی دەم‌وچ��اوم ببینیت)‪ .‬لە قورئانی‬ ‫وسى لمِ ِ ي َقا ِت َنا‬ ‫پیرۆزیشدا هاتووە‪َ ( :‬ولمَ​َّ��ا َجا َء ُم َ‬ ‫َو َكلَّ َم ُه َربُّ ُه َق َال َر ِّب َأ ِر ِني َأْن ُظ ْر ِإ َل ْي َك َق َال َل ْن َت َرا ِني‬ ‫َو َلكِنِ اْن ُظ ْر ِإلىَ الجْ َ َبلِ َفإِنِ ْاس َت َق َّر َم َكا َن ُه َف َس ْو َف َت َرا ِني‬ ‫وسى َص ِع ًقا‬ ‫َف َل َّما جَ َتلَّى َربُّ ُه لِ ْل َج َبلِ َج َع َل ُه د ًَّكا َو َخ َّر ُم َ‬ ‫لمُْ‬ ‫ْ‬ ‫َف َل َّما َأ َفاقَ َق َال ُس ْب َحا َن َك ُت ْب ُت ِإ َل ْي َك َو َأ َنا َأ َّو ُل ا ؤ ِم ِن َ‬ ‫ني)‪.‬‬ ‫موسا سەردەكەوێتە سەر چیا و لەوێدا لە‬ ‫حزووری خوادا رێنماییەكانی ل ‌ێ وەردەگرێت كە‬ ‫بریتییە لە (یەكتا پەرستی و باوەڕهێنان بە‬ ‫تاك‌وتەنیایی خوا‪ . .‬رێزگرتن لە دایك و باوك و‪.‬‬ ‫‪ .‬مەكوژە‪ ،‬دزی مەكە‪ ،‬رۆژی شەممە پیرۆز رابگرە‬ ‫و‪ ..‬هتد‪ .‬بە دووركەوتنەوەی موسا بەدرێژایی چل‬ ‫رۆژ قەومەكەی بێزار دەبن و یاخیبوونی خۆیان‬ ‫رادەگەیەنن‪ .‬لە قورئاندا هاتووە كە گوێ‌رایەڵی‬ ‫كەسێك دەب��ن ب��ە ن��اوی (س��ام��ري)‪ .‬ئەویش‬ ‫لەخشتەیان دەبات و داوایان لێدەكات كە زێڕی‬ ‫ئافرەتەكانیان كۆ بكەنەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی گۆلكێك‬ ‫لە زێڕ دروست بكەن و هەمویان بیپەرستن‪ .‬لە‬ ‫تەوراتدا لەبریی ناوی “سامري” ناوی “هارون”‬ ‫هاتووە‪ .‬لە قورئانی پیرۆزدا لەم رووەوە هاتووە‪:‬‬ ‫(واختذ قوم موسى من بعده من حليهم عجال جسدا‬ ‫له خوار‪ .‬أمل يروا أنه ال يكلمهم وال يهديهم سبيال؟!‬

‫اختذوه وكانوا ظاملني)‪.‬‬ ‫كاتێك موسا لە چیا دادەبەزێتە خ��وارەوە‪،‬‬ ‫دەبینێت قەومەكەی لە ڕێی راست و تاك‌پەرستی‬ ‫الیان‌داوە و گۆلكێكی لە زێڕ دروست‌كراو دەپەرستن‪،‬‬ ‫رق وكینە دای��دەگ��رێ��ت و ئ��ەو دوو لەوحەی‬ ‫كەڕێنماییەكانی خ��وای لەسەر تۆمار كرابوو‪،‬‬ ‫لەدەستی بەردەبێتەوەو پارچەپارچە دەبێت‪ .‬موسا‬ ‫دەكەوێتە ملمالن ‌ێ لەگەڵ عیبرانییەكانداو دەتوانێت‬ ‫بیانهێنێتەوە ژێ��ر ركێفی خ��ۆی وب��ەرەو واڵتی‬ ‫كەنعان لەفەلەستین كۆڕەویان پێبكات‪ .‬لەكاتی رێ‌‬ ‫بڕینیاندا هارون دەمرێت ولەچیای هور دەنێژرێت‪.‬‬ ‫موسایش لەزەوی وزاری موئاب لەتەمەنی سەدو‬ ‫بیست ساڵیدا كۆچی دووایی دەكات‪.‬‬ ‫دە رێنماییەكانی موسا (الوصایا العشر) بنەمای‬ ‫ئاینی جووەكانە‪ .‬ت��ەورات دەڵ ‌ێ كە موسا ئەو‬ ‫رێنماییانەی لەسەر دوو لەوحدا لەئ اسمانەوە لەالی‬ ‫خواوە بۆ دابەزیوە‪ .‬سەردەمانی كۆن وەها باو بوو‬ ‫كە هەر دەستور و یاسا و رێسایەك دەربچووایە؛‬ ‫سەرچاوەكەیان بۆ ئاسمان دەگەڕاندەوە‪ .‬دەستوری‬ ‫میسریی كۆن بۆ خواوەند (تحوت) وابەستە دەكرا‪.‬‬ ‫یاساكانی حەمورابیش دەوترا كە سەرچاوەكەی‬ ‫خواوەندی (شەمەش) بووە‪ .‬یاخود دەوترا یەكێك‬ ‫لە خواوەندەكان لەسەر چیای (دكتا)‪ ،‬یاساكانی‬ ‫دورگ��ەی (كریت) ی بە شا (مینۆس) ڕادەست‬ ‫كردووە‪ .‬یۆنانییە كۆنەكانیش خواوەند (دیونیس)‬ ‫یان بە سەرچاوەی یاساكان دادەنا‪ ،‬كە لە وێنەكانیدا‬ ‫دوو مێزی لەبەر دەستدایە و یاساكانیش بەسەر ئەو‬ ‫دوو مێزانەوەن‪ .‬هەروەها زەردەشتییەكان دەیانوت‬ ‫(ئەهورا مەزدا) ی گەورە خوای چاكە و رووناكی‪،‬‬ ‫بەسەر چیای (سەبەالن) ـەوە چاوی بەزەردەشت‬ ‫دەكەوت و یاساو رێساكانی رادەست دەكرد(‪.)١‬‬ ‫ناوی خوا لەالی جووەكان (یەهوە) یە‪ .‬كە لە‬ ‫بنەڕەتدا خواوەندی گڕ و ئاگری گڕكانەكان بووە‬ ‫لە سینا‪ .‬لەالی کەنعانی و فینیقیەکانیش (ئیل)‬ ‫گەورە خواوەندێكی بەزەبر و بەتوانا بووە‪ ،‬الی‬ ‫بابیلیەکانیش “ئیل‌و” هەر بە واتای خوا بوە‪ .‬هەر‬ ‫لەم (ئیل) ەوە ناوی (جەبرائیل) و (ئیسرائیل)‬ ‫و (عەزرائیل) و (بابل) و‪ ..‬هتد هاتووە‪ .‬هەندێ‌‬ ‫جاریش ناوی (ئێلۆهیم) هاتووە كە لە زمانی‬ ‫عەرەبیدا بووە بە (اللهم)‪.‬‬ ‫ح���ەزرەت���ی م��وس��ا وەك���و كەسایەتییەكی‬ ‫یەكتاپەرستی لە مێژوودا لە قورئانی پیرۆزدا‬ ‫گرنگییەكی زۆری پێدراوە و تەنانەت ‪ ٩٠‬جار‬ ‫لە قورئاندا ن��اوی هاتووە‪ .‬لە چەندین ئایەتدا‬ ‫بەدوورودرێژی باسی كراوە‪ ،‬بەاڵم من لەم نووسینەمدا‬ ‫بەتایبەتی لە كاتی بەراوردكاریدا بەكورتی ئەو‬ ‫ئایەتانەم وەكو خۆیان خستۆتەروو‪ .‬موسا لە‬ ‫سەدەی (‪ ١٣‬پ‪ .‬ز‪ ).‬ـدا سەری سەریهەڵداوە‪.‬‬ ‫شای بابلی (نەبوکەدنەسەر) لە سااڵنی (‪)٥٩٧‬‬ ‫و (‪ )٥٨٧‬بەر لە زایندا دوو هەڵمەتی سەربازیی‬ ‫كردۆتەسەر جووەكان لە ئورشەلیم‪ .‬لەپاشاندا‬ ‫جولەكەیەكی زۆری بۆ بابل ڕاگواستۆتەوە‪٨٠٠ .‬‬ ‫ساڵ پاش موسا لەنێوان سەدەی (‪ ٧‬پ‪.‬ز‪ ).‬تا (‪١‬‬ ‫پ‪.‬ز‪ ).‬تەورات لەالیەن جووەكانەوە نوسراوەتەوە‪.‬‬ ‫جا بۆیە لە بابلدا جووەكان لەنزیكەوە شارەزاییان‬ ‫لەبارەی ئاینی زەردەشتیەوە پەیداكردووە‪ .‬ئاینی‬ ‫زەردەشتی كاریگەرییەكی ت��ەواوی هەیە لەسەر‬ ‫دەقەكانی نێو ت��ەورات‪ .‬ئەحنافەكانی دورگەی‬ ‫عەرەبی كە (وەڕەقەی كوڕی نەوفەل) یەكێك بوو‬ ‫لەوان‪ .‬باوەڕیان بە یەكتاپەرستی هەبوو‪ ،‬لەهەمان‬ ‫كاتدا دژی بتپەرستی ب��وون‪ .‬ئ��ەم ئەحنافانە‬ ‫قورساییەكی زۆریشیان لەسەر بنەماكانی ئاین‬ ‫هەبوو‪ .‬نووسەرێكی ع��ەرەب بە ن��اوی (رەش��اد‬ ‫س��ەالم) ل��ەب��ارەی ئەحنافەكانەوە دەنووسێت‪:‬‬ ‫(لەسەر ئاینی ئیبراهیم مابوونەوە‪ .‬لەهەمان كاتدا‬ ‫بە جۆرە تێكەڵییەكیش لەگەڵ بیروبۆچوونی ئاینی‬ ‫زەردەشتیدا بوون‪ .‬كە ئەمەیش بنەماكانی لەگەڵ‬ ‫بۆچوونی ئیسالمدا لەبارەی وەحی و سروش و‬ ‫زیندوبوونەوە و بەهەشت ودۆزەخ دەگونجا)(‪.)٢‬‬ ‫مێژوونووسێكی تریش بەناوی (كراپ) ‪Krappe‬‬ ‫هەمان بۆچوونی هەیە كەئاینی زەردەشتیی‬ ‫كاریگەری زۆری بەسەر ئاینی جووەكانەوە‬ ‫هەبووە(‪ .)٣‬دەقە ئوگاریتیە كۆنەكان هەندێك‬ ‫ن��اوەڕۆك لەخۆدەگرن‪ ،‬كە دەق��اودەق پاشتر لە‬ ‫تەوراتدا بەدی دەكرێن‪ ،‬بۆ نموونە لە دەقێكی‬ ‫ئوگاریتیی كۆندا هاتووە‪“ :‬ئێستا دەتەوێت لۆتان‬ ‫بكوژیت‪ ،‬ئەو مارە هەاڵتووە‪ ،‬ئێستا دەتەوێت ئەو‬ ‫مارە پەپكە خواردووە بكوژیت‪ ،‬كە “شالیاط” ی‬ ‫نەگریسی حەوت سەره(‪.)٤‬لە سیفری (ئیشەعیا)‬ ‫یشدا دەقێك بە هەمان شێوەی سەرەوە هاتووە‪:‬‬ ‫“لەو ڕۆژەوەی خوا بە شمشێری تیژی‬ ‫سزای توندی (لۆتان) ی ماری هەاڵتوو دەدات‪،‬‬ ‫(ل��ۆت��ان) كە مارێكی نەگریسە‪ ،‬هەروەهایش‬ ‫ئەژدیهای نێو دەری��اش دەكوژێت)‪ .‬لە دەقێكی‬ ‫تریشی ئوگاریتیی كۆندا هاتووە‪“ :‬ئەوە دوژمنەكانتە‬ ‫ئەی بەعل! ئەوە دوژمنەكانتە كە لەنێویان دەبەیت‪،‬‬

‫ئەوە ناحەزەكانتە كە نایانهێڵیت”‪ .‬لە مەزموری‬ ‫نۆدا دەقێكی هاوشێوەی ئەو دەقە ئوگاریتیەی‬ ‫سەرەوەهاتووە‪“ :‬ئەوە دوژمنەكانتە ئەی خوا!‬ ‫ئەوە دوژمنەكانتە كە لەنێویان دەبەیت‪ ،‬هەموو‬ ‫خراپەكارانیش ناهێڵیت(‪)٥‬‬ ‫لەبارەی ناو و ڕەچەڵەكی موسا گەلێك ڕای‬ ‫جیاجیا هەن‪ .‬بەشێكی زۆر لە مێژوونووسان لەو‬ ‫ب���اوەڕەدان كە موسا عیبریە و سەركردایەتیی‬ ‫ئەوانیشی ك���ردووە‪ .‬بەپێچەوانەیشەوە زان��ای‬ ‫ناسراو (فرۆید) كە خۆی بەڕەگەز جووە‪ ،‬وەهای‬ ‫بۆ دەچێت كە موسا میسرییە نەك عیبری و‬ ‫سەركردایەتیی عیبرییەكانیشی كردووە‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫بەو پێیەی كە الیەنگری ئەخناتون بووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫پاش لەنێوچوونی ئاینی خۆرپەرستیی ئەخناتونی‪،‬‬ ‫موسا ه��ەر س��وور ب��ووە ل��ەس��ەر ب��ی��روب��اوەڕی‬ ‫یەكتاپەرستی‪ .‬فرۆید وەهای تێدەگات كە موسا‬ ‫ئافسەرێك بووە لە سەردەمی ئەخناتوندا‪ .‬پاش‬ ‫مردنی ئەخناتون لەنێوان سااڵنی (‪١٣٥٨‬ــ ‪١٣٥٠‬پ‪.‬‬ ‫ز‪ ).‬لەگەڵ عیبرییەكاندا كۆڕەویان كردووە بەرەو‬ ‫زەوی‌وزاری كەنعان‪ .‬گوایە بەپێی بۆچونی فرۆید‬ ‫دارودەستەكەی خۆی لێی یاخی دەبن و دەیكوژن‪.‬‬ ‫عیبریەكان لەو باوەڕەدان كە پاش گرتنەوەی موسا‬ ‫بەكۆرپەیی لەالیەن كچی فیرعەونەوە؛ ناوی دەنێن‬ ‫“موسا” كە بە زمانی عیبرییش (مۆشێ) یە کە بە‬ ‫مانای (لە ئاو دەركراو) دێت‪ .‬فرۆید بۆ پاڵپشتی‬ ‫لە بۆچوونەكانی وەهای تێدەگات كە وشەی موسا‬ ‫میسرییە و بە مانای کوڕ دێت‪ .‬هەروەكو ناوە‬ ‫باوەكانی ئەو سەردەمە بۆنموونە (ئامون‪-‬مۆس) بە‬ ‫مانای (کوڕی ئامون) دێت‪( .‬پتاح‪-‬مۆس) بە مانای‬ ‫(کوڕی پتاح) دێت‪ .‬یۆنانییەكانیش لەپاشاندا لە‬ ‫كاتی وەرگێڕانی پەیمانی كۆندا (تەورات) پیتی‬ ‫(‪ )S‬یان وەكو پاشگر خستۆتە سەرو بووە بە‬ ‫(‪ .)Moses‬هەروەها بەپێی تێڕوانینی فرۆید‬ ‫لەسەردەمانی میسری كۆندا ناوی (ئەحموس)‬ ‫و (تحۆتمس) و (رەع��م��وس) و (رەمسیس)‬ ‫هەبوونە(‪.)٦‬‬ ‫میتانییەكان لە كۆچبەرانی هیندۆئەوروپایی‬ ‫ئاری نەژاد بوون‪ ،‬كە ڕوویانكردە دەشتاییەكانی‬ ‫ش��ام و خ���وارووی چیاكانی زاگ��رۆس و تیێیدا‬ ‫جێگیر بوون‪ .‬تووانیان لە نێوەڕاستی هەزارەی‬ ‫دووەمی بەر لە زاینیدا دەوڵەتێكی پان و بەرین‬ ‫دابمەزرێنن‪ .‬قەاڵی شاری كەركوك یەكێك بووە‬ ‫لە میرنشینەكانی دەوڵەتی (هوری‪-‬میتانی)‪.‬‬ ‫پایتەختەكەیشیان لەسەر رووب��اری خاپور بووە‬ ‫بە ناوی (واشۆكانی)‪ .‬هەندێك وەهای بۆ دەچن‬ ‫كە هەر شاری (سەری كانی) ی ئێستا بێت لە‬ ‫كوردستانی رۆژئاوادا‪ .‬میتانییەكان بەوە ناسرابوون‬ ‫كە خۆرپەرستییان دەكرد‪ .‬دروشمەكەیشیان بریتی‬ ‫بوو لە بازنەی خۆر كە دوو باڵی پێوە بوو(‪.)٧‬‬ ‫لەنێوان پاشاكانی میتانی و فیرعەونەكانی میسردا‬ ‫ژن‌وژنخوازی هەبووە‪ .‬شا (توشراتتا) كچێكی خۆی‬ ‫بە ناوی (تادوهیبا) وە پێشكەش بە فیرعەونی‬ ‫میسر (ئامۆنحۆتێبی سێیەم) دەكات‪ .‬لەوێدا ناوی‬ ‫ئەو ئافرەتە دەنێن (نێفێرتیتی) كە بە زمانی‬ ‫میسری كۆن بە مانای “جوانەكە ه��ات” دێت‪.‬‬ ‫فیرعەونی پیر دەمرێت و لەپاش خۆی نێفێرتیتیی‬ ‫ژنی شوو دەكاتەوە بە كوڕەكەی فیرعەون كە‬ ‫(ئامۆنحۆتێبی چووارەم) بوو(‪ .)٨‬لەژێر كاریگەریی‬ ‫نێفێرتیتیی میتانیدا‪ ،‬ئامۆنحۆتێبی چووارەمی‬ ‫مێردی واز لە مانگ‌پەرستی دەهێنێت و شۆڕشێكی‬ ‫ئاینیی یەكتاپەرستی بەرپادەكات‪ .‬دەستبەرداری‬ ‫مانگی پەرستی (ئامون) دەبێت و خۆرپەرستیی‬ ‫(ئاتون) پیادە دەكات‪ .‬ناوی خۆیشی دەگۆڕێت‬ ‫و دەیكات بە (ئەخناتون) یانی گوێ‌‌رایەڵی خۆر‪.‬‬ ‫شارێكیش دروست دەكات بە ناوی (ئەختاتون)‬ ‫یانی ئاسۆی خۆر‪ .‬یەكێك لە سرودەكانی ئەخناتون‬ ‫دەڵ��ێ‌‪( :‬ئەی تۆ! ئەی خوای تاك و تەنیا كە‬ ‫خواوەندێكی تر بەتەنیشتتەوە لەئارادا نییە)‪.‬‬ ‫سیگمۆند فرۆید لە كتێبی (موسا و یەكتاپەرستی)‬ ‫ـدا باس لە كاریگەریی ئەم ژنخوازییە ئاسیاییە‬ ‫ل��ەس��ەر ئەخناتون دەك���ات (‪ .)٩‬ئەخناتون‬ ‫بەدرێژایی حەڤدە ساڵ حوكمڕانی دەكات‪ .‬پاش‬ ‫مردنی ئاژاوە پەیدا دەبێت و ئاینی خۆرپەرستی و‬ ‫یەكتاپەرستی سەرنگوم دەبێت‪ .‬سەرلەنو ‌ێ مانگ‬ ‫پەرستیی (ئامۆن) دەگەڕێتەوە واڵت‪ .‬هەندێك لە‬ ‫مێژونووسان لەسەر ئەو باوەڕەن كە موسا وەكو‬ ‫یەكتاپەرستێكی الیەنگری ئەخناتون سوور دەبێت‬ ‫لەسەر بیروباوەڕی خۆی‪ .‬عیبرییەكان بۆ ماوەی‬ ‫چوار سەد ساڵێك لە واڵتی میسردا جێگیر ببوون‪،‬‬ ‫موسایش ناچار دەبێت هەر هەموویان بخاتە دووی‬ ‫خۆی و لەنێویاندا بانگەوازی یەكتاپەرستی بكات و‪،‬‬ ‫كۆڕەو بكەن بەرەو واڵتی كەنعان لە فەلەستین‪ .‬ئەم‬ ‫كۆڕەوەیش بەپێی بۆچوونی فرۆید لەنێوان سااڵنی‬ ‫(‪١٣٥٨‬ــ‪ ١٣٥٠‬پ‪ .‬ز) روویداوە ئەویش پاش مردنی‬ ‫ئەخناتون(‪.)١٠‬‬ ‫دی��اردەی سەرهەڵدانی پاڵەوان لە مێژووی‬

‫مرۆڤایەتیدا یاخود لەنێو داستان و حیكایەتە‬ ‫ئەفسانەیی و میللییەكاندا‪ ،‬یەكێكە لە دیارترینی‬ ‫دیاردەكان كە لەالی هەموو میللەتانی جیهاندا بەدی‬ ‫دەكرێت‪ .‬كۆنترین نموونەی مناڵی فڕێدراو یاخود‬ ‫سەرهەڵدانی پاڵەوان و لەدایكبوونی؛ بێگومان‬ ‫لەمیانی سەرگوزشتەی ژیانی (سەرگۆنی ئەكەدی)‬ ‫ـدا بەرچاو دەكەوێت‪ .‬داستانی لەدایك‌بوون و‬ ‫سەرهەڵدانی دام��ەزرێ��ن��ەری دەوڵ��ەت��ی ئەكەدی‬ ‫سەرگۆن‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ (‪ ٢٠٠٠‬پ‪ .‬ز‪ .).‬ئەم جۆرە‬ ‫داستانانەیش یا لەالیەن پاشا و پاڵەوان و پیاوە‬ ‫ئاینیەكان خۆیانەوە داڕێ��ژراون یاخود خەیاڵ و‬ ‫ئەندێشەی دەستەجەمعیی میللەت هەڵیبەستوون‪.‬‬ ‫لە ساڵی (‪ )١٩٠٩‬دا نووسەر و لێكۆڵەر (رانك)‬ ‫بابەتێك ب��ە ن��اوی (داس��ت��ان��ی لەدایك‌بوونی‬ ‫پاڵەوان) باڵو دەكاتەوە و دەڵێ‌‪( :‬هەموو میللەتە‬ ‫گەورە و ناسراوەكان بەب ‌ێ جیاوازی لە شیعر و‬ ‫داستانەكانیاندا هەڵساون بە م��ەزن راگرتن و‬ ‫شكۆمەندی بەخشین بە دامەزرێنەری ئاینەكانیان‬ ‫و بنەماڵە پاشاییەكانیان‪ .‬بەتایبەتی حەزیان بەوە‬ ‫بووە رەنگ و بۆیەكی ل��ەڕادەب��ەدەر بە مێژووی‬ ‫لەدایك‌بوونی ئەو پاڵەوانانەیان ببەخشن)(‪.)١١‬‬ ‫لە سەرەتای مانگی نیساندا لە واڵتی سۆمەرو‬ ‫ئەكەددا جەژن و شادی دەگێڕدرا‪ .‬هەر لەو بۆنەیەدا‬ ‫(زەماوەندی پیرۆزیان) سازدەدا‪ .‬دەبوو پاشای واڵت‬ ‫لەو رۆژەدا بەو بۆنەیەوە‪ ،‬گەورە ژنێكی رەبەنی بۆ‬ ‫كاتێكی دیاریكراو لە خۆی مارە بكردایە‪ .‬بەاڵم بەو‬ ‫مەرجەی كە نەدەبوو ئەو ژنە لە تۆوی پاشا مناڵی‬ ‫ببوایە‪ .‬گەر ئەو ژنەیش سەرپێچیی ئەو دەستورەی‬ ‫بكردایە؛ ئەوا دەبوو مناڵە لەدایك‌بووەكە بكوژرایە‪.‬‬ ‫لە دەقێكی مێخیدا داستانی لەدایك‌بوونی سەرگۆنی‬ ‫یەكەم پاشای ئەكەدی تۆمار كراوە‪ ،‬گوایە دایكی‬ ‫سەرگۆن گەورە ژنی ڕەبەنی پەرستگا بووە و لە‬ ‫(زەماوەندی پیرۆز) دا سەرپێچی دەك��ات و لە‬ ‫پاشای واڵت كوڕێكی دەبێت‪ .‬دایكیشی ناچار‬ ‫دەبێت كۆرپەكەی بخاتە نێو سەبەتەیەكەوە و‬ ‫بیدات بەدەم ئاوی فوراتەوە‪ .‬لەپاشاندا ماڵی پاشا‬ ‫كۆرپەكە دەگرنەوە و بەخێوی دەك��ەن‪ .‬كاتێك‬ ‫سەرگۆن گەورە دەبێت دەتوانێت دەسەاڵت بگرێتە‬ ‫دەست و حوكمڕانی بكات‪ .‬داستانەكەیش بەم‬ ‫شێوەیەی خوارەوە هاتووە‪:‬‬ ‫من سەرگۆنم پاشای پڕ هێز و توانا‪ ،‬پاشای‬ ‫ئەكەد‪ .‬دایكم ئافرەتێكی رەبەنی ئاینی پلە یەك‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم نازانم باوكم كێیە‪ .‬ب��رای باوكم لە‬ ‫ناوچە چیاییەكاندا دەژێت‪ .‬ئەو شارەی كە تێیدا‬ ‫لەدایك بوومە ناوی ئۆزبیرانیە‪ ،‬دەكەوێتە رۆخی‬ ‫رووباری فورات‪ .‬بەنهێنی دایكم بە من سكی پڕ‬ ‫بوو‪ ،‬منی خستە نێو سەبەتەیەكی قامیشەوە‪ ،‬بە‬ ‫قیر سەبەتەكەی سواق دا‪ ،‬فڕێمی دایە نێو ئاوی‬ ‫رووب���ارەوە‪ ،‬ئاوەكە گەیاندمیە الی (ئاكی) ی‬ ‫وەرزێر‪( ،‬ئاكی) كە ئاودێریی دەكرد‬ ‫دەلۆكەی فڕێدایە نێو ئاوەكەوە و‪ ،‬منی بۆالی‬ ‫خۆی هەڵگرت‪( .‬ئاكی) ی ئاودێركار وەكو كوڕی‬ ‫خۆی منی بەخێوكرد‪ ،‬لەگەڵ ئاكیدا لە باخەكەیدا‬ ‫كارم كرد‪ ،‬لەكاتی ئیشكردنمدا ژنە خواوەندی‬ ‫عیشتار خۆشی ویستم‪ ،‬ئەوەبوو تووانیم بەدرێژایی‬ ‫پەنجاو پێنج س��اڵ ببم بە پاشا و حوكمڕانی‬ ‫بكەم(‪.)١٢‬‬ ‫لەبارەی مناڵی فڕێدراوەوە لە مێژوودا گەلێك‬ ‫نموونە هەن‪ .‬گێلگامێش كە وەكو پاڵەوانێكی‬ ‫سۆمەری بە داستانە بەناوبانگەكەی ناسراوە‪ .‬لە‬ ‫هەمان كاتدا پاشایەكی سۆمەرییش بەو ناوەوە‬ ‫هەبووە‪ .‬لە داستانێكی سۆمەریدا هاتووە گوایە‬ ‫بەكۆرپەیی بەسەر چیایەكەوە فڕێ‌دەدرێتە‬ ‫خوارەوە‪ ،‬بەاڵم داڵێكی زەبەالح بەفریای دەكەوێت‬ ‫و بە شان و باڵی بەحەواوە دەیگرێتەوە و رزگاری‬ ‫دەكات‪ .‬لە داستانێكی میسریی كۆنیشدا هاتووە‬ ‫كە (ئۆزیریس) ی پاشای واڵت لەالیەن (ست)‬ ‫ی برایەوە دەكرێت بە چواردە پارچەوە و دەدرێت‬ ‫بەدەم ئاوی نیلەوە‪ .‬لە ئاكامدا (ئیزیس) ی ژنی‬ ‫دەتوانێت پارچەكانی كۆبكاتەوە‪ .‬لە داستانێكی‬ ‫یۆنانیی كۆنیشدا هاتووە كە (هێكوبا) ی ژنی‬ ‫(هێكتۆر) سكی پڕ دەبێت‪ ،‬لە خەونیدا دەبینێت‬ ‫كە خۆی ئاگر دەكاتەوە و شار دەسووتێنێت‪.‬‬ ‫كاتێك مناڵەكە ل��ەدای��ك دەب��ێ��ت؛ دەی���دەن بە‬ ‫كۆیلەیەك تاوەكو لەو دەشت‌ودەرەدا فڕێی بدات‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم كۆیلەكە سەرپێچی دەك��ات و مناڵەكە‬ ‫ناكوژێت‪ .‬كۆرپەكە گەورە دەبێ و ناوی (پاریس)‬ ‫ی لێ‌دەنێت‪ .‬دەتوانێت دای��ك و باوكی خۆی‬ ‫بناسێتەوە و بگەڕێتەوە بۆالیان‪ .‬لە ئاكامدا پاریس‬ ‫ژنی شای ئەسینا دەڕفێنێت وبەو هۆیەیشەوە‬ ‫شەڕی تەروادە هەڵدەگیرسێت(‪ .)١٣‬هەروەها شا‬ ‫(الی��ۆس) شای (تیبە)‪ ،‬پێشبینەكان نوقاڵنەی‬ ‫خراپی بۆ لێدەدەن و پێی دەڵێن كوڕێكی دەبێت‪،‬‬ ‫ئەو كوڕەیش كاتێك گەورە دەبێت دایكی خۆی‬ ‫مارە دەكات و باوكی خۆیشی دەكوژێت‪ .‬شای واڵت‬ ‫فەرمان دەردەكات كۆرپەكەیان ـ كە ناوی (ئۆدیپ)‬

‫ە ـ لەو دەشت‌ودەرەدا فڕ ‌ێ بدرێت‪ .‬بەاڵم ئۆدیپ‬ ‫رزگ��اری دەبێ و كاتێكیش گ��ەورە دەبێت بەبێ‌‬ ‫ئەوەی پێ‌بزانێت دایكی خۆی مارە دەكات و باوكی‬ ‫خۆیشی دەكوژێت‪ ..‬یاخود دووا پاشای میدی‬ ‫(ئەستیاگس) كوڕی نەبووە و بەتەنیا كچێكی‬ ‫بە ناوی (مەندانە) ەوە دەبێت‪ ،‬شوو بە پیاوێكی‬ ‫ئەخمینیی فارسی دەك��ات‪ ،‬كوڕێكی بە ناوی‬ ‫(كورش) دەبێت‪ .‬داستانێك لەبارەی كورشەوە‬ ‫هەڵچنراوە گوایە شا ئەستیاگسی باپیرەی كە‬ ‫دووا پاشای میدی ب��وو‪ ،‬لە خەونیدا چ��اوی بە‬ ‫دارمێوێك دەكەوێت كە لەنێو ژووری كچەكەیەوە‬ ‫دەڕوێ��ت و هەموو ناوچەی ئاسیا دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫خەونەكەی وەها بۆ لێك‌دەدرێتەوە گوایە كوڕی‬ ‫كچەكەی كاتێك گەورە دەبێت تەختی پاشایەتی لە‬ ‫باپیرەی داگیر دەكات‪ .‬پاشایش كۆرپەكە رادەستی‬ ‫(هارپاك) ناوێك دەكات بۆ ئەوەی ئەو كۆرپەیە‬ ‫لەو دەشت و دەرەدا فڕ ‌ێ بدات و لەنێوی بەرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو كابرایە دڵی بە كۆرپەكە دەسووتێت و‬ ‫فڕێی نادات‪ ،‬لەپاشاندا كە كورش گەورە دەبێت‬ ‫دەتوانێت تەختی پاشایەتی لە باپیرەی زەوت‬ ‫بكات‪ .‬ئەم رووداوە راستییەكی مێژووییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫فڕێدانی كورش بەكۆرپەیی داستانێكی دەست‬ ‫هەڵبەستە و فارسەكان لەپێناوی شكۆمەندی‬ ‫بەخشین بە كورش هۆنیویانەتەوە‪ .‬لە داستانێكی‬ ‫تری ناوچەكەدا هاتووە گوایە كاتێك (زەردەشت)‬ ‫لەدایك دەبێت؛ دێ��وی ئەفسوناوی (دروژان)‬ ‫دەیڕفێنێت و ب��ەڕەاڵی نێو گەلەگورگی دەكات‪.‬‬ ‫بەاڵم گورگەكان لە زەردەش��ت سڵ دەكەنەوە و‬ ‫لێی دووردەكەونەوە‪ .‬پاش ئەوەیش دوو بزن دێن‬ ‫بەسەردا و بە گوانیان زەردەشت تێر شیر دەكەن‪،‬‬ ‫گوایە ئەو دوو بزنە فریشتە بوونە‪ ..‬لە داستانێكی‬ ‫ئەوروپاییدا هاتووە كە هەردوو برا (رۆمۆس) و‬ ‫(رۆمۆلۆس) بەكۆرپەیی دەڵەگورگێك بەخێویان‬ ‫دەك��ات‪ .‬كاتێك رۆمۆلۆس گ��ەورە دەبێت شاری‬ ‫رۆم��ا دادەمەزرێنێت‪ ..‬ئ��ەوەی تێبینی دەكرێت‬ ‫لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە رۆژهەاڵتییەكان وەكو‬ ‫راستییەكی سەلمێنراو دەڕواننە داستان و ئەفسانە‬ ‫دێرینەكانیان‪ ،‬بەپێچەوانەوە رۆژئاواییەكان هەروەكو‬ ‫داستان و خەیاڵ و ئەندێشەی میللی تەماشای‬ ‫داستانە كۆنەكانیان دەكەن‪ .‬بۆ نموونە؛ گەر لە‬ ‫هەر كەسێكی ئیتالیایی سەبارەت بە رۆمۆس و‬ ‫رۆمۆلۆس پرسیار بكەیت؛ لە وەاڵمدا پێت دەڵێن‬ ‫داستان و ئەفسانەیە‪.‬‬ ‫داستانی مناڵی فڕێدراو لەالی زۆربەی میللەتان‬ ‫دراوەتە پاڵی پیاوە مەزنەكانی مێژوو‪ .‬ئەمەیش‬ ‫لەپێناوی ئ��ەوەدا شكۆمەندیی پێ ببەخشرێت‪.‬‬ ‫هەڵگرتنەوەی كۆرپەیش لەالیەن ماڵی پاشاوە‬ ‫هەروەكو داستانی سەرگۆن؛ لەپێناوی ئەوەدا بووە‬ ‫تاوەكو بنەمای مەزنیی پاشایەتیی پێ ببەخشرێت‪.‬‬ ‫بێگومان كۆنترین داستانی مناڵی فڕێدراویش لە‬ ‫مێژوودا دەگەڕێتەوە بۆ سەرگۆنی ئەكەدی‪ .‬ئەم‬ ‫داستانە دوو هەزار ساڵ بەر لە مێژووی زاینی تۆمار‬ ‫كراوە‪ ،‬یانی پێش سەرهەڵدانی كەسایەتیی موسا‬ ‫بە حەوت سەد ساڵ‪ .‬جوویەكی زۆر لەالیەن شای‬ ‫بابلی نەبوکەدنەسەرەوە راگوێزرابوون بۆ شاری‬ ‫بابل و دەوروب��ەری‪ .‬ئەو جووانەیش لەنێوان (‪٧‬‬ ‫پ‪.‬ز‪ ).‬و (‪ ١‬پ‪.‬ز‪ ).‬تەوڕاتیان نووسیوەتەوە‪ .‬وەها‬ ‫پێدەچێت كە لەنزیكەوە ئاگاداری سەرگوزشتەكانی‬ ‫ژیانی سەرگۆنی ئ��ەك��ەدی بووبێتن‪ .‬قورئانی‬ ‫پیرۆزیش لەبارەی ژیانی حەزرەتی موساوە دوواوە‪،‬‬ ‫وەكو كەسایەتییەكی یەكتاپەرستی مەزن لەمێژووی‬ ‫مرۆڤایەتیدا‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪ .١‬ويل ديورانت‪ .‬قصة احلضارة‪ .‬ت ‪:‬الدكتور‬ ‫زكى جنيب حممود‪ .‬اجل��زء االول‪ .‬اجمللد االول‪.‬‬ ‫القاهرة ‪ .١٩٦٥‬ص‪.٣٧١ .‬‬ ‫‪ .٢‬رش���اد س�ل�ام‪ .‬كهنة ف��ى ك��ل العصور‪.‬‬ ‫االنتشارالعربى‪ .‬بريوت‪ .٢٠١٠ .‬ص‪.١١٥ .‬‬ ‫‪ .٣‬الدكتور مصطفى على‪ .‬من االساطري العربية‬ ‫واخلرافات‪ .‬بريوت ‪ .١٩٧٧‬ص‪.٢٣ .‬‬ ‫‪ .٤‬فراس السواح‪ .‬مغامرة العقل االوىل الطبعة‬ ‫الثالثة عشرة ‪ .٢٠٠٢‬دار عالء الدين‪ .‬دمشق‪ .‬ص‪.‬‬ ‫‪.١٣٧‬‬ ‫‪ .٥‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ص‪.١٣٧ .‬‬ ‫‪ .٦‬سيكموفرويد‪ .‬موسا والتوحيد‪ .‬ت‪ .‬جورج‬ ‫طرابيشى‪ .‬دار الطليعة‪ .‬بريوت‪ .‬ص‪.٩ .‬‬ ‫‪ .٧‬دك��ت��ۆر ج��ەم��ال رەش��ی��د ئ��ەح��م��ەد‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكی زمانەوانی دەربارەی مێژووی واڵتی‬ ‫كوردەواری‪ .‬دەزگای رۆشنبیری و باڵوكردنەوەی‬ ‫كوردی‪ .‬بەغدا‪ .١٩٨٨ ،‬الپەڕە ‪.٢٢٦‬‬ ‫‪ .٨‬سەرچاوەی پێشوو‪ .‬الپەڕە ‪ .٢٥٠‬سیكموند‬ ‫فروید‪ .‬موسا والتوحید‪ .‬ص‪.٢٩ .‬‬ ‫‪ .٩‬سیكموند فروید‪ .‬موسا والتوحید‪ .‬ص‪.٢٩ .‬‬ ‫‪ .١٠‬سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ص‪.٣٩ .‬‬ ‫‪ .١١‬سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ص‪.١١ .‬‬ ‫‪ .١٢‬الدكتور فوزى رشيد‪ .‬سرجون األكدى‪ .‬وزارة‬ ‫الثقافة واإلعالم‪ .‬بغداد‪ ،١٩٩٠ ،‬ص‪.٩٨ .‬‬ ‫‪ .١٣‬الدكتور نبيلة ابراهيم‪ .‬أشكال التعبري فى‬ ‫األدب الشعيب‪ .‬دار النهضة‪ ،‬القاهرة‪.١٩٧٤ ،‬ص‪.‬‬ ‫‪.١٤٧‬‬

‫ذمارة (‪ )222‬دوشةممة ‪2014/11/3‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫ئەفسانە‬ ‫و‬ ‫هونەر‬ ‫خەسرەو مەحمود‬

‫بەوە بیەوێت ئەو پەیمانە بنوێنێت کە‬ ‫هەمیشە و هەردەم پاڵ بە مرۆڤەوە دەنێت‬ ‫بۆ پابەندبوون بە قودسیەتی پەیوەندی‬ ‫رۆحیی و دەرون��ی��ەوە لەنێوان خ��ۆی و‬ ‫ئەو ژیانەدا کەلە بوونی هەمەکییدا تێیدا‬ ‫دەژی ‪ ،‬لەبەر ئەوە مرۆڤ خوی گرتووە‬ ‫بە خوڵقاندنی ئەفسانەی زی��ات��رەوە ‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی لەگەڵ هەموو ئەفسانەیەکی‬ ‫نوێدا ‪ ،‬وا هەست دەک��ات کە پێکهاتە‬ ‫ئیدراکی و شعورییەکەی خ��ۆی گەشە‬ ‫پێدەدات لەمیانی شێوە زمانیەکان و وێنە‬ ‫هونەریەکان و ڕەمزە ئەفسانەییەکانەوە))‬ ‫(‪. )1‬‬ ‫س����ەدەی ن����ۆزدە ل��ە ئ���ەوروپ���ادا ‪،‬‬ ‫شۆڕشێکی هونەریی و ئیستاتیکیی لەگەڵ‬ ‫خۆیدا هێنا ‪ ،‬کە ش��ەوق و جوانیی بۆ‬

‫بیرکردنەوە لە ئەفسانە بەر لە هەر‬ ‫شتێک بیرکردنەوەیە لە جیهانێک کە‬ ‫دەکرێت بڵێین لە هیچ ڕوویەکەوە لە دنیای‬ ‫ئاسایی ئێمە ناچێت ‪ .‬دنیایەک خاوەنی‬ ‫گەلێک تایبەتمەندی خۆیەتی ‪ .‬جیهانێک‬ ‫کە لە دەرەوەی یاساو ڕێسا فیزیکی و‬ ‫لۆژیکیەکاندایەو ‪ ،‬هەوڵی بەردەوامی بۆ‬ ‫دەرچوون لەو یاسا و ڕێسایانەیە ‪.‬‬ ‫ئەفسانە خاوەنی خوڵقاندنی‬ ‫فەزایەکە کە ت��وان��ای شتەکانی ناوی‬ ‫بێسنورە ‪ ،‬جیهانی م��اددەو مەئلوفیان‬ ‫بڕیوەو ‪ ،‬جوگرافیای بینراویان بەزاندووە ‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەفسانە لە هەوڵی دروستکردنی‬ ‫ژیانێکدایە نەمرو ناکۆتا ‪ ،‬لە خەمی‬ ‫خوڵقاندنی مرۆڤێکدایە بۆ هەتا هەتایە‬ ‫بژی و جاویدان ‪.‬‬ ‫هەمیشە ل��ەگ��ەڵ بیستنی وش��ەی‬ ‫ئەفسانەدا ‪ ،‬بیر لە جیهانێک دەکەینەوە نا‬ ‫سروشتی و نائاسایی ‪ ،‬بونەوەرەکانی ناوی‬ ‫خاوەن توانای تایبەت و موعجیزە ئاسا ‪.‬‬ ‫سەرجەم شتەکانی ناو بوون ‪ ،‬دەجوڵێن و‬ ‫دەدوێن ‪ ،‬لە پەیوەندیدان لەگەڵ یەکتردا‬ ‫‪ ،‬هاوڕێ و هاوسۆزی یەکترن ‪ .‬گیاندار‬ ‫و بێگیان ‪ ،‬ماددی و ناماددی ‪ ،‬واقیعی‬ ‫و خەیاڵی ‪ ،‬مەئلوف و نامەئلوف ‪. .‬‬ ‫‪ .‬هەمویان وەک یەک یەکەی یەکانگیر‬ ‫وان ‪ ،‬جیاوازییەک لەنێوانیاندا نیە ‪ ،‬لەناو‬ ‫یەکتردا تواوەن و ئاوێتەو ئاوێزانن ‪.‬‬ ‫ئەو تایبەتمەندیانەی باسکراو گەلێکی ئەفسانە گەڕاندەوە ‪ ،‬وەک شێوەیەکی‬ ‫دیکەش ‪ ،‬هەمان تایبەتمەندی ژان��رە هونەریی تەعبیریی لە شێوەکانی فۆلکلۆر‬ ‫هونەری و ئەدەبیەکانن ‪ ،‬لێرەشەوەیە و ئەدەبی میللی ‪ ،‬دوای ئەوەی خاوەنانی‬ ‫کە ئەفسانە بۆتە سەرچاوەیەکی گرنگ سەردەمی رۆشنگەریی لەسەدەی هەژدەدا‬ ‫بۆ ئ��ەو ژان��ران��ە ‪ ،‬ب��ووە بە یەکێک لە ویستیان بیسڕنەوە ‪ .‬ئەم گەڕاندنەوەی‬ ‫کانگا گرنگەکانی ئیلهام و ئافراندنی بایەخپێدانەش تەنیا قۆناغی یەکەم بوو‬ ‫هونەری ‪ .‬چونکە ئ��ەوەی هونەر وەک ‪ ،‬کە زۆری نەبرد ڕۆمانتیکیەکان هەنگاوی‬ ‫کایەیەکی گرنگی مەعریفی لە کایەکانی دورتریان نا لە ڕوانین بۆ ئەفسانە و ‪،‬‬ ‫دیکە جیادەکاتەوە ‪ ،‬بوونی هەمان ئەو بە ڕیشەی هونەر و ئاین و مێژوویان‬ ‫تایبەتمەندیانەیە کە لە ئەفسانەدا ئامادەن دان��او ‪ ،‬بوو بە کانگایەکی دەوڵەمەندو‬ ‫‪ .‬بەم پێیەش بێت کەواتە ئەرکی یەکەمی ئیلهامبەخش‪)2(.‬‬ ‫ئەفسانەکان ‪ -‬لە سەردەمی ئێستادا‬ ‫هونەر ‪ ،‬ئامادەکردنەوەی ئەفسانەیە لە‬ ‫فۆرمێکی دیکەدا ‪ ،‬دۆزینەوەی بیانوی – سەرنجڕاکێشیەکەیان لەدوو سەرچاوەوە‬ ‫هونەرییە یاخود زەرورەتی هونەرییە بۆ وەردەگ��رن ‪ :‬بونیادە هونەرییەکەیان و‬ ‫هێنانەوە کایەی ئەفسانەو ‪ ،‬هەست و ئەفسونی حەکایەت تێیاندا کە ڕەگەزەکانی‬ ‫نەست و گیانی ئەفسانەیی و ‪ ،‬جیهان تاسەو شەیدایی لەخۆ دەگ��رن لەپاڵ‬ ‫و فەزایەک کە لە واقیع بە مانا سادەو ڕەهەندە مرۆییەکەیاندا لەناوەرۆکەکانیاندا‬ ‫تەسکەکەی دورمان دەخاتەوەو ‪ ،‬لەگەڵ ‪ ،‬کە کردونی بە کانگایەکی ب��ەردەوام و‬ ‫بوون بە گشتی ئاشتمان دەکاتەوە ‪ (( ،‬نەبڕاوە بۆ ئەدەب و فیکر و شوێنەوارە‬ ‫ئەرکە ئیستاتیکیەکەی هونەر لە وروژاندنی هونەرییە جوانەکان‪)3(.‬‬ ‫ئەوەی ئامادەبوونی مەیلی ئەفسانەیی‬ ‫هەستکردن بە یەکێتی بوون لەالیەکەوە‬ ‫خۆی نمایشدەکات و ‪ ،‬لە نوێکردنەوەی لەمڕۆدا دەسەلمێنێت ‪ ،‬واتە حەزو خولیای‬ ‫پەیوەندی گیانیانەی نێوان م��رۆڤ و مرۆڤ بۆ جیهانی ئەفسانە دەخاتەڕوو‬ ‫گەردونیش لەالیەکی دیکەوە ‪ ،‬وەکئەوەی ‪ ،‬بە پلەی یەکەم بریتیە لە هونەر و‬

‫ئەدەب ‪ ((،‬سینەما ‪ ،‬کە بریتیە لە –‬ ‫کارگەی خەونەکان – دەستدەکاتەوە‬ ‫بە ئ��ام��ادەک��ردن��ەوەی ئەفسانەکان و ‪،‬‬ ‫شێوەگەلێکی بێشوماری ئەفسانەیی‬ ‫ب��ەک��اردەه��ێ��ن��ێ��ت ‪ :‬ملمالنێی ن��ێ��وان‬ ‫(پاڵەوان) و (دێو) ‪ ،‬شەڕو کارەساتەکانی‬ ‫پێناو ئاگاداربوون لە شتەکان ‪ ،‬شێوەو‬ ‫وێنە نمونەییەکان (کچی شاشە ‪ ،‬پاڵەوان‬ ‫‪ ،‬دیمەنەکانی سوارچاکی ‪ ،‬دۆزەخ ‪. .‬‬ ‫تاد) (‪.)4‬‬ ‫لە ڕابردوودا میتۆدە ئاینیە گەورەکان‬ ‫رۆڵ��ی پ��ارێ��زەری سیستمە ڕەمزیەکان‬ ‫و ت��ەوژم��ە ئەفسانەییەکانیان دەبینی‬ ‫‪ .‬ب��ەاڵم ئەمڕۆ هونەرە جوانەکان الی‬ ‫دەستەبژێرێکی ڕوناکبیرو ‪ ،‬ڕۆژنامەگەری‬ ‫و ئەو ڕۆمانانەی ئەڵقە ئەڵقەو وێنەدارن‬

‫و شاعیرانێک هەن کەبە دوای الیەنی‬ ‫ئەفسانەییدا دەگ��ەڕێ��ن(‪ )...‬وەکچۆن‬ ‫گەڕانەوەی ئەفسانە لە ئەدەبی جیهانیشدا‬ ‫دەبیستین)) (‪)6‬‬ ‫لەمەوە دەگەینە ئەوەی کە ئەفسانە‬ ‫بەبێ چەند تایبەتمەندییەکی بنەڕەتی‬ ‫کە هونەریان ڕاگرتووە لەوە دەکەوێت کە‬ ‫چیدی ئەفسانە بێت ‪ ،‬هونەریش دابڕاو‬ ‫لە خاسیەتە ئەفسانەییەکانی و ‪ ،‬بەبێ‬ ‫پەنابردن بۆ ئەفسانە ‪ ،‬وەک هونەری بااڵو‬ ‫ڕاستەقینە پەکی دەکەوێت ‪.‬‬ ‫هونەر بە بێ پەنا بردن و پشبەستنی‬ ‫بە ڕەم��زو مەجازو فانتازیاو نامەئلوف‬ ‫و بەخشینی ت��وان��ای نائاسایی بەو‬ ‫کارەکتەرانەی دەیانخوڵقێنێت ‪ ،‬بەو دنیا‬ ‫ڕەمزیەی بەگشتی دروستی دەکات ‪ ،‬لە‬

‫لە تەرجەمەکردنی سەراسیمەیی مرۆڤ‬ ‫لە دۆخێکی دەرونیی پەتییەوە بۆ وشە‬ ‫‪ ،‬ئاواز ‪ ،‬وێنەو توخمەکانی تری هونەر‬ ‫‪ .‬واتە هونەرمەندی ئەفسانەبێژ لە ئاست‬ ‫جوانی سروشتدا مانای بەرهەمنەهێناوە‬ ‫‪ ،‬بەڵکو جوانی دووەم��ی بەرهەمهێناوە‬ ‫کە هونەرە ‪ ،‬لە ئاست نهێنی سروشتدا‬ ‫وەاڵم��ی لۆجیکی پێ نەبووە ‪ ،‬بەڵکو‬ ‫نهێنی دووەمی ئەفراندووە کە ئەفسانەیە‪.‬‬ ‫(‪ )7‬بە هۆی دەستە وەستانی مرۆڤ لە‬ ‫واقیعی عەمەلی بەراییدا نموونەی زەینیی‬ ‫کۆنترۆڵی م��رۆڤ بەسەر جیهانەکەیدا‬ ‫لە دنیای واقیعدا نە هاتۆتە دی ‪،‬لەبەر‬ ‫ئ��ەوە ل��ە ه��ون��ەردا ب��ە دەس��ت هاتووە‬ ‫‪.‬وات��ە تەعمیم (هەموواندن)ی ڕەمزیی‬ ‫– ب��ە گوزارشتێکی دیکە ‪ :‬گۆڕینی‬

‫لەمەوە دەگەینە ئەوەی کە ئەفسانە بەبێ چەند‬ ‫تایبەتمەندییەکی بنەڕەتی کە هونەریان ڕاگرتووە لەوە‬ ‫دەکەوێت کە چیدی ئەفسانە بێت ‪ ،‬هونەریش دابڕاو لە‬ ‫خاسیەتە ئەفسانەییەکانی و‪ ،‬بەبێ پەنابردن بۆ ئەفسانە‪،‬‬ ‫وەک هونەری بااڵو ڕاستەقینە پەکی دەکەوێت‬ ‫و ‪ ،‬سینەماش س��ەب��ارەت ب��ە خەڵکە‬ ‫گشتیەکە ‪ ،‬خشتەی ت���ەواوی بابەتی‬ ‫نائاسایی و خەواریق دەنوێنن ‪.‬ئەمەش‬ ‫وامانلێدەکات ئومێدمان بەوە هەبێت کە‬ ‫پ��ەروەردەی��ەک هەیەو ڕۆشنکەرەوەیە ‪،‬‬ ‫بەڵکو ئەم تینوێتیە ئاراستەی وێنەکان و‬ ‫خەونەکان دەکات‪)5(.‬‬ ‫دیارە ئەو فیلمە سینەماییانەی لەمڕۆدا‬ ‫بابەتگەلێک نمایش دەکەن کە لە سەروی‬ ‫واقیعی ئاساییەوەن ‪ ،‬فیلمگەلێکی زۆر باون‬ ‫و ‪ ،‬زۆر سەرنجی بینەران رادەکێشن ‪ ،‬لە‬ ‫نموونەی ئەو فیلمانەی ئەم چەشنە بابەتە‬ ‫ئەفسانەییانە دەخەنەڕوو ‪ :‬مرۆڤی خاوەن‬ ‫توانای لەڕادەبەری نائاسایی ‪ ،‬لە نمونەی‬ ‫سۆپەرمان و سپایدەرمان ‪ ،‬ئاژەڵی خاوەن‬ ‫جەستەی یەکجار گەورەو ‪ ،‬خاوەن توانای‬ ‫لەڕادەبەدەر ‪ ،‬ئاژەڵگەلێک کە ئەندامی‬ ‫نائاسایی و ناباویان هەیە ‪ ،‬دەتوانین بڵێین‬ ‫هێنانەوەکایەی دیناسۆرەکانیش لەمڕۆدا‬ ‫هەر لەم چەشنەیە ‪ .‬ئەم ئامادەکردنەوەی‬ ‫ئەفسانەیە لە ژانرەکانی ئەدەبیشدا بە‬ ‫هەمان شێوەیە ‪ ،‬بە تایبەت لەڕۆماندا ‪،‬‬ ‫کە لەمڕۆدا خوێنەری زۆرە ‪.‬‬ ‫((ئێمە دەبیستین کە وێنەکێشگەلێک‬

‫هونەربوونی راستەقینەی خۆی دەکەوێت ‪.‬‬ ‫جیاوازی لەنێوان ئەفسانە الی مرۆڤی‬ ‫بەرایی ‪ ،‬واتە لە کن مرۆڤی سەردەمی‬ ‫ئەفسانەکان و لە نێوان تەوزیفکردنی‬ ‫ئەفسانە لە هونەردا ‪ ،‬واتە ئەفسانەی ناو‬ ‫هونەردا ‪ ،‬ئەوەیە کە مرۆڤی سەرەتایی‬ ‫وەک حەقیقەت بۆ ئەفسانەی ڕوانیوە ‪ ،‬واتە‬ ‫لەالی ئەو هیچ جیاوازییەک نەبووە لەنێوان‬ ‫مەئلوف و نامەئلوف و خەون و واقیع و‬ ‫فانتازیا و حەقیقەتدا ‪ ،‬لەکاتێکدا کە لە‬ ‫ژانرە ئەدەبی و هونەرییەکاندا ‪ ،‬ئەفسانە‬ ‫وەک حەقیقەت سەیر ناکرێت ‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بابەتە ئەفسانەیی و تایبەتمەندییەکانی‬ ‫جیهانی ئەفسانە وەک پێداویستی‬ ‫مەعنەوی و ڕۆحی مرۆڤی هاوچەرخ بۆیان‬ ‫دەڕوانرێت ‪،‬کە ئەم جۆرە هەوڵەش لە‬ ‫هونەری میتۆلۆجیەوە سەرچاوە دەگرێت‬ ‫و دەس���ت پ��ێ��دەک��ات ‪((،‬ل���ە ه��ون��ەری‬ ‫میتۆلۆجیدا مرۆڤ هەنگاوێک لە ترسناکی‬ ‫س��روش��ت دێتە دواوەو هەنگاوێک لە‬ ‫نهێنی سروشت دەچێتە پێشێ ‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫لەنێوان خۆی و سروشتدا ڕووبەرێکی‬ ‫ڕەمزی دەهێڵێتەوە کە دواتر ناوی دەنرێ‬ ‫هونەر ‪ ،‬ئەو ڕووب��ەرە ڕەمزییە بریتییە‬

‫چەمک بۆ ڕەمز و ئەبستراکتیزەکردنی‬ ‫زەینیی ب��ۆ ه��ەم��ووان��دن��ی ه��ون��ەری –‬ ‫لۆژیکی ئەفسانەیی کردووە بە هونەری‬ ‫ئەفسانەی ‪ )8( .‬واتە (( هونەر الی‬ ‫مرۆڤە بەراییەکان ڕنگدانەوەی پەیوەندییە‬ ‫ئەفسانەییەکەی ئەوان بە واقعەوە بوە ‪.‬‬ ‫واتە ئامڕازی ئەوان بووە بۆ کردنی خەون‬ ‫و ئامانجەکان بە واقیع))‪)9( .‬سەبارەت‬ ‫بە فەیلە سوفانی گریک و پەیوەندی‬ ‫ئەفسانە بە هونەرەوە الی ئەوان ‪،‬دەکرێت‬ ‫ئەرستۆ وەک تیۆریزە کارێک لەم ڕووەوە‬ ‫بهێنینەوە کە ((ئەرستۆ تەنیا لەیەک‬ ‫سەرچاوە دەدوێت کە شاعیرانی تراژیدیای‬ ‫گریک ئەزموونەکان یا خود بابەتەکانیان‬ ‫بۆ شانۆگەریەکانیان لێوە هەڵگۆزیوەو ئەو‬ ‫سەرڤاوەیەش بریتیە لە ئەفسانە ‪،‬لەبەر‬ ‫ئەوەشە کە ئەم بابەتە لەم ج��ۆرە لە‬ ‫شانۆگەرییەکاندا – وەک گوتمان – بەناوی‬ ‫(میتۆس) ەوە ناو زەد کراوە )) (‪)10‬‬ ‫جۆزیف کەمبڵ‪،‬ئەفسانە ناسی بەناو بانگ‬ ‫‪،‬سەبارەت بە شایدایی الوان بۆ بابەتی‬ ‫ئەفسانە ‪،‬کەلەماوەی وان��ە وتنەوەیدا‬ ‫ب��ۆی ئاشکرا ب��ووە ‪،‬دەڵ���ێ���ت‪((:‬الوان‬ ‫بە پەرۆشەوە ئەم ماددەیە وەردەگ��رن‬

‫‪.‬ئەفسانە ئەو شتانەیان بۆ ئاشکرا دەکات‬ ‫کە لە پشتی هونەرو ئەدەبەوە خۆیان‬ ‫حەشار داوە باسی ژیانی خۆتان بۆ دەکات‬ ‫‪،‬بابەتێکە پڕە لە مەزنی و حەماس ‪،‬ژیان‬ ‫تێر دەکات ))‪)11( .‬هەروەها سەبارەت‬ ‫بە فیلمی (جەنگی ئەستێرەکان) دەڵێت‬ ‫‪:‬ئەفسانە نوێیەکان خزمەت بە ئەفسانە‬ ‫کۆنەکان دەکەن ‪)12( .‬دوای ئەوەش کە‬ ‫کوڕە بچکۆلەکەی بۆ چەندین جار سەیری‬ ‫ئەو فیلمە دەکات دەڵێت ‪((:‬پاش ئەوەی‬ ‫کوڕە بچکۆلەکەم بۆ جاری دووازدەی��ەم‬ ‫یان سیازدەیەم تەماشای فیلمی جەنگی‬ ‫ئەستێرەکانی کردبو لێم پرسی‪(:‬بۆچی‬ ‫ئەوەندە تەماشای ئەو فیلمە دەکەیت؟)‬ ‫وەاڵم��ی دام��ەوە‪(:‬ب��ەو بەڵگەیەی کە تۆ‬ ‫لەسەرتاسەری ژیانت ئەوەندە سەرقاڵی‬ ‫خوێندنەوەی ت���ەورات ب��ووی��ت)ئ��ەو لە‬ ‫دونیایەکی نوێی ئەفسانەدا بوو))‪)13( .‬‬ ‫پەراوێزەکان‬ ‫‪ -1‬د‪.‬نبيلة ابراهيم ‪ ،‬ا ِالسطورة ‪ ،‬املوسوعة‬ ‫ال َيغرية ‪ ، 54 ،‬منشورات وزارة الثقافة و الرِعالم‬ ‫‪ ،‬اجلمهورية العراقية ‪َ ، 1979 ،‬ي‪. 26 – 25‬‬ ‫‪ -2‬فراس السواح ‪ ،‬مغامرة العقل ا ِالول��ي ‪،‬‬ ‫دراسة يف الرِسطورة ‪ ،‬سورية و بالد الرافدين ‪،‬‬ ‫دار عالء الدين ‪ ،‬سورية ‪ ،‬الطبعة الثالثة عشرة ‪،‬‬ ‫‪َ ، 2002‬ي‪.12‬‬ ‫‪ -3‬الدكتور عماد حامت ‪ ،‬اساطري اليونان ‪ ،‬دار‬ ‫الشرق العربي ‪ ،‬بريوت – لبنان ‪ ،‬الطبعة الثالثة ‪،‬‬ ‫‪َ ، 2008‬ي‪. 40‬‬ ‫‪ -4‬مرسيا الياد ‪ ،‬املقدس و العادي ‪ ،‬ترمجة‬ ‫عادل العوا ‪ ،‬دار التنوير ‪ ،‬بريوت ‪، 2009 ،‬‬ ‫َي‪.230‬‬ ‫‪ -5‬جيلبري دوران ‪ ،‬ا ِالنثروبولوجيا (رموزها‬ ‫‪ ،‬اساطريها ‪ ،‬انساقها) ‪ ،‬ترمجة د‪.‬م َيباح ال َيمد ‪،‬‬ ‫املؤسسة اجلامعية للدراسات و النشر و التوزيع ‪،‬‬ ‫بريوت ‪ ،‬الطبعة الثانية ‪َ ، 1993 ،‬ي‪. 360‬‬ ‫‪ -6‬اوسنت وارين و رينيه ويليك ‪ ،‬نظرية الرِدب‬ ‫‪ ،‬ترمجة حمي الدين َيبحي ‪ ،‬مراجعة الدكتور‬ ‫حسام اخلطيب ‪ ،‬مطبعة خالد الطرابيشي ‪،‬‬ ‫‪َ ، 1972‬ي‪.247‬‬ ‫‪ -7‬شاهۆ سەعید ‪ ،‬ئیستاتیكای گریكی‬ ‫‪ ،‬س��ەردەم��ی ڕەخنە ‪ ،‬دەزگ��ای چ��اپ و‬ ‫پەخشی س���ەردەم ‪ ،‬ژم��ارە ‪ ، 1‬ساڵی‬ ‫‪ ، 2005‬ل‪. 172‬‬ ‫‪ -8‬عبداملنعم تليمة‪،‬مقدمة يف نظرية الرِدب‪،‬‬ ‫‪،2013،‬ي‪.38‬‬ ‫دارالتنوير للطباعة والنشر ‪،‬ميرَ‬ ‫َ‬ ‫‪ -9‬هەمان سەرچاوە ‪،‬ل‪.46‬‬ ‫‪ -10‬الدكتور حممد مندور ‪.‬الرِدب وفنونه ‪،‬دار‬ ‫‪،1974،‬ي‪.81‬‬ ‫نهضة ميرَ للطبع وةالنشر‬ ‫َ‬ ‫‪ -11‬ب��ی��ڵ م��وی��رز ل��ەگ��ەڵ ج��ۆزێ��ف‬ ‫كەمبڵ‪،‬دەسەاڵتی ئەفسانە ‪،‬گفتوگۆ ‪،‬‬ ‫و‪-‬سەاڵح حەسەن پاڵەوان ‪،‬دەزگای چاپ و‬ ‫باڵوكردنەوەی ئاراس ‪،2008،‬ل‪.43‬‬ ‫‪ -12‬هەمان سەرچاوە ‪،‬ل‪.55‬‬ ‫‪ -13‬هەمان سەرچاوەو الپەڕە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )222‬دوشةممة ‪2014/11/3‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫گفتوگۆ دەربارەى دولۆز‬ ‫سازدانی‪ :‬محەمەد رەزا ئیرشاد‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬هێرۆ ئەحمەد‬

‫(‪)2 – 1‬‬ ‫پ��ێ��ش��ەک��ی��ی وەرگ�����ێ�����ڕ‪ :‬ئ��ەم��ە‬ ‫گ��ف�ت‌وگ��ۆی��ەک��ی دوو ڕۆشنبیری‬ ‫ئێرانیە سەبارەت بە فەیلەسوفی‬ ‫ف����ەڕەن����س����ی (ژی�������ل دۆڵ��������ۆز)‪.‬‬ ‫دەک��رێ��ت وردەوردە ل��ە ڕێگەی‬ ‫پ����رس����ی����ارەک����ان����ەوە ل����ە ه��ێ��ڵ��ە‬ ‫س��ەرەک��ی��ەک��ان��ی ف��ی��ک��ری ذۆڵ���ٶز‬ ‫تێبگەین‪.‬‬ ‫محەمەد رەزا ئیرشاد‪ :‬تكایە ئەگەر‬ ‫دەتوانن پێمان بڵێن ژیل دول��ۆز وەك‬ ‫بیرمەندێكی پۆستمۆدێرن چ پێگەیەكی‬ ‫لە بیری فەلسەفی هاوچەرخی فەرەنسا و‬ ‫بەگشتی ئەوروپادا هەیە؟‬ ‫محەمەد زەی��م��ەران‪ :‬دەتوانین ژیل‬ ‫دول��ۆز وەك یەكێك لە كاریگەرترین‬ ‫و بەتواناترین بیرمەندانی هاوچەرخی‬ ‫ب����واری ف��ەل��س��ەف��ەى ن��وێ��ی خ��ۆرئ��اوا‬ ‫دابنێین‪ .‬ئایدیاكانی ئەو ئاراستەیەكی‬ ‫تازەى دەربارەى كۆمەڵگا‪ ،‬سیاسەت و‬ ‫فەلسەفە خستووەتە بەردەم رۆشنبیرە‬ ‫مۆدێرنەكانەوە‪ .‬ئەو هەمیشە هەوڵیداوە‬ ‫پێشبڕیارە زیادەڕەوەكانی فەلسەفەى‬ ‫مۆدێرن شیتەڵ بكات و چەمكگەلێكی‬ ‫وەك یەكێتی‪ ،‬شووناس‪ ،‬هیرارشییەت‬ ‫و بنەما و پرەنیسپە جێگیرەكانی‬ ‫دیكۆنسترەكتیڤ كردووە و دۆكترینەكانی‬ ‫وەك جێگرتنەوە (‪،)alterance‬‬ ‫فرەیی و پلورالیی كردووە بە جێگرەوەیان‪.‬‬ ‫ئەو لێكۆڵینەوەكانی خۆى بە فەلسەفەى‬ ‫مێژوو دەستپێكرد و سەرەنجام گەیشت‬ ‫بە رەخنەى ئەدەبی‪.‬‬ ‫م����ح����ەم����ەد رەزا ئ���ی���رش���اد‪:‬‬ ‫شیزۆفرینشیكاری (شیكاری شیزۆیی)‬ ‫یەكێكە لەو روانگە پۆستمۆدێرنییەى‪ ،‬كە‬ ‫دەربارەى زانین و رەخنە و لێكۆڵینەوەى‬ ‫پەیوەندییە كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئێپستمۆلۆژیی‬ ‫و ئەدەبییەكانی كۆمەڵگەى مۆدێرن‬ ‫بەكار ب��راوە‪ .‬ئەم زاراوەی���ە ئەگەرچی‬ ‫رواڵ��ەت��ێ��ك��ی دەروون��ش��ی��ك��اری��ی��ان��ەى‬ ‫هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم پێدەچێت بۆ الیەنێكی‬ ‫زیاتر لەم روانگەیەش بەكاربهێنرێت‪.‬‬ ‫پرسیارەكەى ئێمە لێرەدا ئەوەیە ئەم‬ ‫زاراوەی��ە روویكردۆتە چ بنەماگەلێكی‬ ‫ئێپستمۆلۆژیی و بەكارهێنانیشی‪ ،‬چ‬ ‫دەرەنجامێكی لە رەخنە و شیكاری‬ ‫جیهانی هاوچەرخدا لێكەوتۆتەوە؟‬ ‫م��ح��ەم��ەد زەی����م����ەران‪ :‬پێویستە‬ ‫ئاماژە ب��ەوە بكەین‪ ،‬كە گرنگترین و‬ ‫ناسراوترین كتێبی ژیل دولۆز بریتییە‬ ‫لە ئەنتی‪-‬ئۆدیپ ‪ ،‬لە ساڵی ‪1972‬‬ ‫لەگەڵ فلێكس گواتاری باڵویكردەوە‪.‬‬ ‫لە راستیدا ئەم كتێبە رەخنەگرتنە لەو‬ ‫گوتار و دەزگ��ا مۆدێرنانەى ئ��ارەزوو‬ ‫(‪)desire‬ی��ان سەركوتكردووە و ئەو‬ ‫گوتارانەیش خەریكی باڵوكردنەوەى‬ ‫ئایدیا فاشیستییەكان بوون تا بەهۆیەوە‪،‬‬ ‫گۆڕانكارییە رادیكاڵییەكانی كۆمەڵگا‬ ‫كۆنترۆڵ و لغاو بكەن‪ .‬دەكرێت وەك‬ ‫خەباتگێڕێكی سیاسیی ل��ە دول��ۆز‬ ‫بڕوانین‪ ،‬چونكە هەوڵیداوە كێشەكان لە‬ ‫چوارچێوەى كاتیگۆرییە فەلسەفییەكاندا‬ ‫شیكار بكات و ب���ەدواى دۆزی��ن��ەوەى‬ ‫رێگەچارەى كێشە كۆمەاڵیەتییەكاندا‬ ‫ب��گ��ەڕێ��ت‪ .‬دول���ۆز و گ��وات��اری دەڵێن‬ ‫كەپیتالیزم (سەرمایەداری)‪ ،‬بریتییە‬ ‫لە سیستەمێكی شیزۆفرینیك‪ .‬ئەوان‬ ‫ل��ە كتێبەكەیاندا ت��ەق��ەالی��ان ك��ردووە‬ ‫شیكارییەكی قوڵ بۆ چەمكی ئارەزوو‬ ‫و خواست بكەن‪ .‬بە بۆچوونی ئەوان‪،‬‬ ‫ئارەزوو و خواست دیاردەیەكی سیاسییە‪.‬‬ ‫بەدیدی ئەوان دەشێت ئارەزوو بكەوێتە‬ ‫نێو دوو حاڵەتەوە‪ :‬ی��ان سوبێكتیڤ‬ ‫بێت و بۆ خ��ودی خ��ۆى بگەڕێتەوە‪،‬‬

‫یان ئوبێكتیڤ بێت و دەس��ەاڵت وەك‬ ‫پێوەری پەڕینەوەى خۆى سەیر بكات و‬ ‫ئامانجی خۆى لە دروستكردنی رێكێتی‬ ‫و سیستەمدا ببینێتەوە‪ .‬بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی لە سیستەمی سەرمایەداریدا‬ ‫ئ���ارەزوو و خ��واس��ت ب��ە دەس��ەاڵت��ەوە‬ ‫گ��رێ��دەدرێ��ن‪ .‬دول���ۆز و گ��وات��اری بە‬ ‫گ��ەڕان��ەوە ب��ۆ ئایدیاكانی نیتشە لە‬ ‫كتێبی دژەم��ەس��ی��ح��دا‪ ،‬رەخنەكانی‬ ‫فوكۆیان لەسەر مۆدێرنیتە‪ ،‬كردووە بە‬ ‫ئامانجی بنەمایی نووسینەكەى خۆیان‪.‬‬ ‫لە راستیدا ئ��ەوان تیۆریی ئارەزوویان‬ ‫لە فرۆید و بەتایبەت ڤیلهێلم رایش‬ ‫وەرگرتووە و دەڵێن ئارەزوو جەوهەرێكی‬ ‫شۆڕشگێڕی هەیە و ب���ەدواى ئ��ەوەدا‬ ‫دەگەڕێن تاوەكو بونیادە دژەمرۆییەكەى‬

‫دروس��ت دەك��ات توانای ئ��ەوەى هەبێت‬ ‫ئ����ارەزووە بەرهەمهێنەرەكانی خۆى‬ ‫بەجۆرێكی ج��ی��اواز دەرببڕێت‪ .‬ئەوە‬ ‫روونە‪ ،‬كە بەبۆچوونی ئەوان شیزۆفرینی‬ ‫زاراوەی���ەك���ی پزیشكی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫زاراوەیەكی فەلسەفی و كۆمەاڵیەتییە‪.‬‬ ‫بە روانینی دول��ۆز‪ ،‬مێژوو بریتییە لەو‬ ‫پرۆسەیەى هەڵگری جۆرێك لەپانتاییخ‬ ‫ستن(‪)Deterritorialization‬ـە‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵگا سەرەتاییەكاندا‪ ،‬كاتێك هۆز‬ ‫(یان تیرە) زاڵبوو بەسەر پەیوەندییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی تاكەكاندا‪ ،‬ئ��ەوا‬ ‫مەشینێكی سەرەتایی شوێنی هەموو‬ ‫شتێك لەنێو كۆدە تایبەتییەكانی خۆیدا‬ ‫دادەنێت‪.‬‬

‫سەركوتكردنی تاكی سەربەخۆ و خۆبەس‬ ‫ك��ەم ب��ووەت��ەوە و ت���ەواوی دام���ەزراوە‬ ‫كۆنەكانی وەك خێزان‪ ،‬واڵت��ی باوك‬ ‫و دەوڵ��ەت بە شێوەیەكی ت��ازە پەیدا‬ ‫دەبن‪ .‬لەم رێگوزەرەدایە‪ ،‬كە ئینسانی‬ ‫رەنجاو (ئازارچەشتوو) لەدایكدەبێت و‬ ‫ئارەزوو و خواستەكانیشی‪ ،‬جەوهەرێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بەخۆیانەوە دەگ��رن‪ .‬تاك‬ ‫لەكاتی لەدایكبوونیدا دەبێتە خاوەنی‬ ‫كەسایەتی و شووناسێكی تایبەتی‪ ،‬كە‬ ‫ج��ی��اوازی لەگەڵ شووناسی ئینسانی‬ ‫پێشووتردا هەیە‪ .‬كەسایەتی ئەم ئینسانە‬ ‫لە بەركەوتنی لەگەڵ باوكی لەالیەكی و‬ ‫لەگەڵ دایكی لەالیەكی دیكەوە دروست‬ ‫دەبێت و لێرەیشدا ئیتر «گرێی ئۆدیپ»‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت‪ .‬وردە وردە هەستكردن‬

‫سەرەتاییەكانی ك��ردۆت��ەوە و تاكی‬ ‫لە دیلییەتی دام���ەزراوە نەریتییەكان‬ ‫رزگاركردووە و لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫دروستكردنی رەمزە تازەكان لە فۆرمی‬ ‫كۆمەڵگا و دام����ەزراوە مۆدێرنەكاندا‬ ‫و ل��ەم رێگەیەشەوە سنوورداركردنی‬ ‫ئارەزووەكانی ئینسان بۆ شێوازێكی نوێ‪،‬‬ ‫پانتاییەكی دیكەى بۆ ئینسانی مۆدێرن‬ ‫كردۆتەوە و چەندین سنوورداركردنی‬ ‫دیكەى بۆ ئەو ئینسانە هێناوە‪ .‬لەم‬ ‫رووەوە‪ ،‬دولۆز و گواتاری بە رەتكردنەوەى‬ ‫چەمكەكانی ئابووریی سیاسیی یان‬ ‫بە تەعبیری خۆیان ئابووریی لیبدویی‬ ‫(‪)libidinal economic‬ی ماركس‬ ‫و فرۆید‪ ،‬كە لەسەر بنەماى بەرانبەرێتی‬ ‫ئارەزوو و خودئاگایی دامەزرابوو‪ ،‬هەر‬

‫و روانینێكی ل��ەم چەشنە ریشەكەى‬ ‫بۆ تێگەیشتن و بۆچوونەكانی دێكارت‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬كەواتە ئ��ارەزوو بریتییە‬ ‫لە پرۆسەیەك‪ ،‬كە لەو چوارچێوەیەشدا‬ ‫جۆرێك لە نیشانەناسی دروست دەبێت‪.‬‬ ‫لەم رووەوە‪ ،‬ئەوان دەڵێن دەبێت ئارەزوو‬ ‫ببرێتە دەرەوەى سوبێكت و ئوبێكت‪.‬‬ ‫ئەوانەى شیكاری بۆ ئ��ارەزوو دەكەن‪،‬‬ ‫كە پەیوەندی بە سوبێكتەكەیەوە هەیە‪،‬‬ ‫ئەوا ب��ەدواى مۆمیاییكردنی ئ��ارەزوودا‬ ‫دەگەڕێن و هەر ئەمەیشە بە سەرچاوەى‬ ‫سەركوتكردن دادەنرێت‪.‬‬ ‫محەمەد رەزا ئیرشاد‪ :‬ئایا دەكرێت‬ ‫رەم��زدروس��ت��ك��ردن (‪ )coding‬و‬ ‫لەڕەمزخستن (‪ )decoding‬الی‬

‫لەگەڵ دەركەوتنی‬ ‫سەرمایەداریدا‪ ،‬كە بە‬ ‫دیدی گواتاری و دولۆز‬ ‫بریتییە لە كۆتایی مێژوو‪،‬‬ ‫دەزگای شارستانێتی هەموو‬ ‫رەمزەكانی كردەوە و ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی گۆڕی بۆ ژیانی‬ ‫تاكەكەسی‬ ‫سەرمایەداری تێكبشكێنن و هەڵهاتن و‬ ‫بازدان بكەنە جێگرەوە و ئەڵتەرناتیڤ‪.‬‬ ‫ئەوان ئارەزوو دەبەستنەوە بە تیۆریی‬ ‫دەسەاڵت الی فوكۆ و دەڵێن ئارەزوو لە‬ ‫پانتای دەسەاڵتدا دەجوڵێت و هەمیشە‬ ‫هەوڵدەدات لەگەڵ دیاردەكاندا پەیوەندی‬ ‫دروست بكات و پێیانەوە بلكێت‪ .‬بزووتنی‬ ‫ئارەزوو گەرەنتی ئازادییە و بەجۆرێكیش‬ ‫دەسەاڵتی هەیە‪ ،‬كە سنوورداركردن و‬ ‫سەركوتكردنێك بوونی نەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كۆمەڵگاى سەرمایەداری ئەو بونیادەى‬ ‫هەیە‪ ،‬كە پانتایی جوڵەى ئارەزوو زۆر‬ ‫بە توندی سنووردار دەكات‪.‬‬ ‫محەمەد رەزا ئیرشاد‪ :‬لێرەوەیە‬ ‫دول����ۆز ب��ە ئ������ارەزووی بەرهەمهێن‬ ‫(‪ )productive desire‬دەگات‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆچی بە ‪ machine‬گوزارشت‬ ‫لەمە دەكات؟‬ ‫محەمەد زەیمەران‪ :‬بەڵێ! بەمجۆرەیە‪.‬‬ ‫دولۆز و گواتاری وەك پالتۆن‪ ،‬هێگل و‬ ‫فرۆید ئارەزوو بە دیاردەیەكی نێگەتیڤ و‬ ‫نەرێ سەیر ناكەن‪ ،‬بەڵكو بە مەشینێكی‬ ‫دەچوێنن‪ ،‬كە پڕە لە جوڵەى بزووتن و‬ ‫پرۆسە‪ .‬بۆیە ئەوان وەك مەشینێك لە‬ ‫جەوهەری ئارەزوو دەڕوانن‪ ،‬كە خاسییەت‬ ‫و تایبەتمەندی بەرهەمهێنەرانەى‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ل��ەوان��ەی��ە بشێت «ئ���ارەزووی‬ ‫بەرهەمهێن»ی ئەوان بە تیۆریی ویست‬ ‫بۆ دەسەاڵتی نیتشە ببەستینەوە‪ .‬ئەوان‬ ‫بە سوودوەرگرتن و گەڕانەوە بۆ نیتشە‪،‬‬ ‫ئەم تیۆرییەیان داهێنا‪ .‬ئ��ەوان دەڵێن‬ ‫ئارەزوو بۆ دەسەاڵت وەك ئارەزوویەكی‬ ‫بەرهەمهێن لەبەرانبەر بە ئ��ارەزوو بۆ‬ ‫سەركوتكردن لە كۆمەڵگادا دەستكاری‬ ‫دەكرێت‪ .‬ئارەزوو بۆ دەسەاڵت‪ ،‬نیشانەى‬ ‫ئەخالق و رەوشتی رێبەرانە و ئارەزوو‬ ‫بۆ سەركوتكردنیش دیمەنی خواست و‬ ‫ویستی نزمەكان و كۆیلەكانە‪ .‬گواتاری‬ ‫و دولۆز لە كتێبی ئەنتی‪-‬ئۆدیپدا دەڵێن‬ ‫شیزۆفرینی ئەو ئێماژەیە‪ ،‬كە ئینسانێك‬

‫محەمەد رەزا ئیرشاد‪ :‬ئایا مەبەستی ئێوە‬ ‫لە بەڕەمزیكردنی كۆمەاڵیەتی(‪social‬‬ ‫‪)codification‬ی ئ��ەوان‪ ،‬هەمان‬ ‫شیكاركردنی كۆمەڵگە جیاوازەكانە‬ ‫بەدرێژایی مێژوو؟‬ ‫محەمەد زەی��م��ەران‪ :‬بەڵێ! ئ��ەوان‬ ‫س��وودی��ان ل��ەم روانگەیە وەرگ���رت بۆ‬ ‫شیكاركردنی كۆمەڵگا جیاوازەكان‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬بە بۆچوونی ئەوان لە كۆمەڵگای‬ ‫سەرەتاییدا هەموو شتێك ستاتیك و‬ ‫جێگیر و نەگۆڕ بوو و هەر جوڵە و رەفتارێك‬ ‫دەكەوتە نێو رێسا تایبەتییەكانەوە‪.‬‬ ‫ئەمەیش ه��ەم��وو سوچەكانی ژیانی‬ ‫تاكەكەسی و كۆمەاڵیەتی دەگرتەوە‬ ‫و ه��ەم��وو شتێك وردە وردە دەب��وو‬ ‫ب��ە دی��اردەی��ەك��ی كۆمەاڵیەتی‪ .‬روون‬ ‫و ئاشكرایە‪ ،‬پانتاییەكان بە ت��ەواوی‬ ‫دی��ارب��وون‪ .‬ه��ەر ئەمەیش ب��وو وایكرد‬ ‫ستەمكاران دەربكەون و دەسەاڵت بگرنە‬ ‫دەست‪ .‬لە راستیدا حاكمی ستەمكاری‬ ‫هۆزەكە بەهۆى دروستكردنی كۆد(رەمز)‬ ‫ـە تایبەتەكانەوە‪ ،‬رێكخستنێكی تایبەتی‬ ‫بەسەر هۆزەكەدا دەسەپاند و بە گشتی‪،‬‬ ‫ئ��ارەزوو و ویست تەنها لەبوونی ئەودا‬ ‫رەنگیدەدایەوە‪ .‬بە مانایەكی دی‪ ،‬هەر‬ ‫شتێك ئەو ئارەزووی بكردایە‪ ،‬بەدیدەهات‬ ‫و ئ���ەوەى ئ��ەو دەی��گ��وت‪ ،‬راستەوخۆ‬ ‫جێبەجێ دەكرا‪ .‬بەاڵم لەگەڵ دەركەوتنی‬ ‫سەرمایەداریدا‪ ،‬كە بە دیدی گواتاری و‬ ‫دولۆز بریتییە لە كۆتایی مێژوو‪ ،‬دەزگای‬ ‫شارستانێتی هەموو رەمزەكانی كردەوە‬ ‫و ژیانی كۆمەاڵیەتی گ��ۆڕی بۆ ژیانی‬ ‫تاكەكەسی‪ .‬لەم قۆناغەى مێژوودا تاك‬ ‫لەدایكدەبێت‪ .‬ئەو تاكەى پەیوەند بە‬ ‫بوون و كاری خۆى‪ ،‬ئازادە‪ .‬لە پانتایی‬ ‫سەرمایەداریدا هەموو شتێكی نەرێنی و‬ ‫موقەدەس لەنێو دەچێت و پانتاییەكانی‬ ‫پێشوو بە هەموو شێوەیەك لە مەیدانەكە‬ ‫بزر و وێران دەبن‪ .‬سەرمایەداری پێویستی‬ ‫بە سیستەمی موقەدەسی بیروباوەڕەكان‬ ‫نییە‪ .‬لە چوارچێوەى ئەم سیستەمەدا‪،‬‬

‫بە گوناهی سەرچاوەگرتوو لە ئارەزوو‬ ‫ب��ۆ دای��ك الی ك���وڕان و ئ����ارەزوو بۆ‬ ‫باوك الی كچان‪ ،‬تەواوی بوونی ئەوان‬ ‫داگیردەكات‪ .‬ئەم ئ���ارەزووە لە كاتی‬ ‫چوونە ناو كۆمەڵگاوە سەركوت دەكرێت‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬كتێبی ئەنتی‪-‬‬ ‫ئ��ۆدی��پ بەرهەمێكە‪ ،‬ن��ووس��ەرەك��ان��ی‬ ‫ه��ەوڵ��ی��ان��داوە شیكاری م��ێ��ژووی��ی بۆ‬ ‫ك��ان��ال��ی��زەب��وون(‪)Canalization‬ی‬ ‫ئارەزوو و ویستی مرۆیی بكەن‪ .‬بەدیدی‬ ‫ئەوان‪ ،‬سیستەمی سەرمایەداری دیمەنی‬ ‫بەدیهاتنی بوون بە ئۆدیپ‪ ،‬حكومەتی‬ ‫شیزۆفرینی و ئەو مەیلە بتئاساییانەیە‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە فیتیشیزمەوە س��ەرچ��اوەی��ان‬ ‫گ��رت��ووە‪ ،‬وردە وردە كۆمەڵگا پێش‬ ‫سەرمایەدارییەكان رووبەڕووی مەترسی‬ ‫تەقینەوە دەكات‪ .‬ئەوان بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی كۆمەڵگا‪ ،‬كولتوور و مێژوو‬ ‫بەگوێرەى رەوت و دینامیكییەت یان‬ ‫سەركوتكردنی ئارەزوو شیكار دەكەن‪.‬‬ ‫ب��ەب��ۆچ��وون��ی ئ�����ەوان‪ ،‬سیستەمی‬ ‫سەرمایەداری هەموو رەم��ز و بەها و‬ ‫بونیادە نەریتییەكان لەسەر رێگەى‬ ‫خۆی الدەبات‪ ،‬كە لە رەوتی لەدایكبوون‬ ‫و ئاڵوگۆڕدا رێگریان دروستدەكرد‪،‬‬ ‫و هەروەها رەمزگەلێكی ت��ازە دەكاتە‬ ‫جێگرەوەیان‪ .‬رەم��زە تازەكان لەسەر‬ ‫بنەماى بەهای ئاڵوگۆڕ دام���ەزراون و‬ ‫لە راستیشدا هەر ئەم بەهایەیە‪ ،‬كە‬ ‫هەژموون بەسەر دەوڵەت‪ ،‬خێزان‪ ،‬یاسا‪،‬‬ ‫كااڵكان‪ ،‬سیستەمی بانكی و تەنانەت‬ ‫سایكۆلۆژیای تاكەكەسی و دامەزراوەكانی‬ ‫دیكەدا پەیدا دەكات‪ .‬سەرەنجام رەمزە‬ ‫چۆنایەتییەكانی پێشوو لەنێو سیستەمی‬ ‫سەرمایەداریدا جەوهەری خۆى بۆ رەمزە‬ ‫چەندایەتییەكان دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫م��ح��ەم��ەد رەزا ئ��ی��رش��اد‪ :‬ك��ەوات��ە‬ ‫تایبەتمەندی شیزۆفرینیا یان فرەپارچەى‬ ‫سیستەمی س��ەرم��ای��ەداری ل��ەوەدای��ە‪،‬‬ ‫كە ل��ەالی��ەك��ەوە رەم��زەك��ان��ی كۆمەڵگا‬

‫بەوجۆرەى ئاماژەت پێدا‪ ،‬باسیان لە‬ ‫ئ��ارەزووی بەرهەمهێن كرد‪ .‬پێدەچێت‬ ‫ئ��ارەزووی بەرهەمهێن زیاتر بنەڕەتێكی‬ ‫الكانی هەبێت مەبەستیش جۆرێك لە‬ ‫نیشانەناسی بێت‪.‬‬ ‫محەمەد زەی��م��ەران‪ :‬بەڵێ! دەشێت‬ ‫بنەڕەتێكی الكانی هەبێت‪ ،‬بەاڵم هەر‬ ‫بەو ج��ۆرەى پێشتریش ئاماژەم پێدا‪،‬‬ ‫بەبۆچوونی من ئ��ارەزووی بەرهەمهێن‬ ‫تەعبیرێكی ت��ەواو ت��ازەی��ە دەرب���ارەى‬ ‫ویست بۆ دەسەاڵتی نیتشە‪ .‬دول��ۆز و‬ ‫گواتاری بە بەكارهێنانی زنجیرەیەك‬ ‫لەدووانە بەرانبەری نێوان سوبێكتیڤیتەى‬ ‫كۆیلەكان و سوبێكتیڤیتەى ئاغاكان‬ ‫باس ل��ەوە دەك��ەن‪ ،‬كە لە كۆمەڵگادا‬ ‫ئارەزووی بەرهەمهێن هەمیشە دەكەوێتە‬ ‫بەرەى بەرانبەری ئاراستەى هەڵچوونێكی‬ ‫س��ەرك��وت��ك��راو‪ ،‬وات��ا سوبێكتیڤیتەى‬ ‫كۆیلەكان‪ .‬ئەوانەى بەسەر كۆمەڵگادا‬ ‫زاڵ دەب��ن‪ ،‬وەك قەشەكان‪ ،‬رێبەرانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و سیاسیی و بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی‪ ،‬سڕكەرانی كولتووری هەمیشە‬ ‫هەوڵدەدەن ئارەزووی بەرهەمهێن دژ بە‬ ‫خۆیان پەرەپێبدەن و جۆرێك نەخۆشی‬ ‫الی تاكەكانی كۆمەڵگا باڵوبكەنەوە‪ ،‬كە‬ ‫لە هەستكردن بە گوناهەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪ .‬لە دۆخێكی بەم شێوەیەدا تاك‬ ‫بەهەستكردن بە گوناه هەمیشە ئارەزووی‬ ‫خۆى سەركوتكردووە و بە شێوەیەكیش‬ ‫دەی��خ��ات��ەڕوو و نیشانی دەدات‪ ،‬كە‬ ‫شایستەى دەرخستن و نواندن بێت‪ .‬ئەو‬ ‫ئارەزووەى دولۆز و گواتاری باسی دەكەن‬ ‫بریتییە لە واقیعییەتێكی سەرەكی و‬ ‫بنەڕەتی‪ ،‬كە لە فۆرمی سیستەمێك لە‬ ‫نیشانە دەاللەتكەرەكاندا دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫لە راستیدا دەتوانین ئاماژە بەوە بدەین‪،‬‬ ‫كە ئ��ارەزوو بریتییە لە بەرهەمهێنانی‬ ‫پتەوی ئەو وزە سۆزمەند و لیبدوییانەى‬ ‫لە پانتایی ناخودئاگادا دروست دەبن‪.‬‬ ‫بەدیدی ئ��ەوان‪ ،‬نابێت ئ���ارەزوو وەك‬ ‫سوبێكتێك وێنابكرێت‪ ،‬چونكە ئیماژ‬

‫دولۆز و گواتاری وەك پەیوەندییەك بەم‬ ‫مەسەلەیەى ئازادكردنی ئارەزوو لەالیەك‬ ‫و س��ن��ووردارك��ردن و سەركوتكردنی‬ ‫لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬ببەستینەوە و شیكاری‬ ‫بكەین؟ ئەو شتەى بە لێكدانەوەكەى‬ ‫ئ��ەوان‪ ،‬لە كۆمەڵگای مۆدێرندا بەهۆى‬ ‫شیزۆفرینییەكەى‪،‬‬ ‫تایبەتمەندییە‬ ‫ب�����ووە ب���ە پ��ان��ت��ای��ی��دروس��ت��ك��ردن‬ ‫( ‪)t e r r i t o r i a l i z a t i o n‬‬ ‫و ل����ەپ����ان����ت����ای����ی����خ����س����ت����ن‬ ‫(‪)deterritorialization‬؟‬ ‫محەمەد زەی��م��ەران‪ :‬ه��ەردووك��ی��ان‬ ‫لە كتێبی ئەنتی‪-‬ئۆدیپدا هەوڵیانداوە‬ ‫شیكارییەكی مێژوویی بۆ شێوازەكانی‬ ‫كەناڵیزەكردنی دەس���ەاڵت بكەن‪ .‬لە‬ ‫راستیدا ئ��ەوان لە لێكۆڵینەوەكەیاندا‬ ‫دەربارەى پرۆسەى سەركوتكردنی ئارەزوو‬ ‫لە رێگەى رامكردن و سنوورداركردنی‬ ‫هێزە بەرهەمهێنەرەكانییەوە‪ ،‬باسیان لە‬ ‫پانتاییدروستكردنێك كردووە و هەرجۆرە‬ ‫پرۆسەیەكی ئ��ازادك��ردن و ئازادكردنی‬ ‫بەرهەمهێنانی م��ادی و ئ����ارەزوو لە‬ ‫ك��ۆت و ب��ەن��دی هێزە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫سنوورداركەرەكانیشیان بە لەپانتاییخستن‬ ‫دان��اوە‪ .‬لە راستیدا دەتوانین بڵێین تا‬ ‫ئاستێك لەپانتاییخستن الی ئەوان هەر‬ ‫ئەم پرۆسەیەى لە رەمزخستنە‪ ،‬چونكە‬ ‫دول��ۆز گوتەنی لەگەڵ لەڕەمزخستندا‬ ‫رەمزە كۆمەاڵیەتییە سەركوتكەرەكانی‬ ‫ئ���ارەزوو دەت��وان��ێ��ت بچێتە ئ��ەودی��وی‬ ‫هێڵە س���ن���ووردارك���ەرە دەروون�����ی و‬ ‫جوگرافییەكانەوە‪ .‬بەم هۆیەوە كاتێك‬ ‫ئەوان دەڵێن سەرمایەداری هەوڵدەدات بە‬ ‫لەپانتاییخستنی گروپگەلێكی وەك كڵێسا‪،‬‬ ‫خێزان و بەشێوەیەكی گشتی رێكخستنە‬ ‫گروپییەكان‪ ،‬تاك و بەرژەوەندییەكانی‬ ‫ت��اك ل��ەم پانتاییە ئ���ازاد دەك���ات‪،‬‬ ‫مەبەستیشیان ئەوەیە‪ ،‬كە تاك دەخاتە‬ ‫دەرەوەى چوارچێوەی هۆز و تیرەی‬ ‫پێشوو‪ .‬لەگەڵ ئەمەیشدا‪ ،‬سەرمایەداری‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )222‬دوشةممة ‪2014/11/3‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫«ڕووبەری خۆڵەمێشی»ـی مرۆڤ‬ ‫ڕزگار شەوكەت‬

‫«خ��ۆڵ��ەم��ێ��ش��ی» ڕەن��گ��ێ��ک��ی بێ‬ ‫ن��اس��ن��ام��ەی��ە‪ ،‬س�����اردوو م����ردووە‪،‬‬ ‫ن��ەدەت��وان��ێ��ت ڕەش بێت ن��ە سپی‪،‬‬ ‫ڕەن��گ��ێ��ک��ی س��ەل��ب��ی وپ��اس��ی��ڤ! لە‬ ‫پۆڵێنکردنی ڕەنگە سەرەکییەکاندا هەر‬ ‫ڕەنگە و شوناسی سەربەخۆی خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬س��ور‪ ،‬ڕەش‪ ،‬زەرد و‪..‬هتد‪.‬‬ ‫دلێرانە خۆیان دەنوێنن و لەناسنامەی‬ ‫خۆیان ناترسن‪ ،‬ب��ەاڵم خۆڵەمێشی‬ ‫گوزارشتە لە تێکەڵی‪ ،‬جۆرێک لە‬ ‫شەرمنی و خۆحەشاردان‪.‬‬ ‫ئەکرێت ناوچە ترسنۆک و لەرزۆکەکەی‬ ‫دەروون��ی مرۆڤ ناوبنێین «ڕووبەری‬ ‫خۆڵەمێشی»‪ ،‬ئەو دی��وەی ن��اوەوەی‬ ‫مرۆڤ کە بە بیانووی جۆراوجۆر خۆی‬ ‫لە بەرپرسیاری دەدزێتەوە‪ ،‬نایەوێت‬ ‫بەتەواوی دەرکەوێت‪ ،‬لەگرنگترین ئەو‬ ‫بیانوانەش کە سوبێکت دوودڵ��ی و‬ ‫خۆیەکالیینەکردنەوەی خۆی لەپەنایدا‬ ‫دەشارێتەوە جەبرو نەبوونی هەلی‬ ‫دیکەیە‪ ،‬لەکاتێکدا دەزان��ی��ن ژیانی‬ ‫مرۆڤ پانتایی ئەگەرەکانە‪ ،‬مرۆڤ تا‬ ‫ئەو کاتەی لە ژیاندایە لەگەڵ بێ سنور‬ ‫دەرگ��ای ک��راوەدا ب��ەرەو ڕووە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەم ڕاستیەشە مرۆڤ بوونێکی دوودڵ‬ ‫و قەلەقە‪ ،‬ئەگزیستیانسیاڵیزم لەوێدا‬ ‫وردە کە دەڵێت جەبری ژیان تا هەر‬ ‫ئەندازەیەک سەخت و تاقەتپڕوکێن‬ ‫بێت هێشتا هەر بوارێک دەمێنیتەوە‬ ‫بۆ هەڵویستی ئازادانە‪ ،‬بۆ مەیدانخوازی‬ ‫و خۆ بەدەستەوەنەدان‪ ،‬بۆیە لەهەموو‬ ‫ب��ارودۆخ��ێ��ک��دا ئ��ەن��دازەی��ەک��ی زۆر‬ ‫لەبەرپرسیارێتیمان ب��ەردەک��ەوێ��ت!‬ ‫لێرەوە ئەوەی ڕێگرە لە هەڵوێست و‬ ‫بەرپرسیارێتی زیاتر لەوەی جەبر و‬ ‫بەربەستە ڕاستەقینەکان بێت‪ ،‬ڕووبەرە‬ ‫خۆڵەمێشیەکانی هەناوی خۆمانە‪ .‬دیوە‬ ‫بێ ناسنامە و ناڕوونەکەی دەروونمانە‪،‬‬ ‫لە ئەدەبی جیهانیدا دیستۆفسکی تا‬ ‫ئەندازەیەکی زۆر ک��اری لەسەر ئەو‬ ‫رووبەرە خۆڵەمێشییەی ڕۆحی مرۆڤ‬ ‫کردووە‪ ،‬ڕاسکۆڵنیکۆفی پاڵەوانی تاوان‬ ‫و سزا لەو کاراکتەرە ڕاڕاو ناجێگیرانەیە‬ ‫کە تا دواسنور دەرگیری دوودڵییە‪،‬‬ ‫ئ��ەو چەندین بیانوو دەهێنێتەوە‬ ‫بۆئەوەی خۆی لە بەرپرسیارێتی ئەو‬ ‫کرداری کوشتنەی کە ئەنجامی داوە‬ ‫ب��دزێ��ت��ەوە‪ .‬پیرەژنێکی س��وخ��ۆرە‪،‬‬ ‫خوێنمژە‪ ،‬زاڵوە سیفەتە و‪..‬هتد‪ .‬بەاڵم‬ ‫گرفتەکە ڕێک لەوێدایە کەئەم بەڵگە و‬ ‫بیانوانە بۆدەرەوە نین بەڵکو پرسێکی‬ ‫تەواو ناوەکی و سوبژێکتیڤن‪ ،‬ناوەوە‬ ‫وەک پانتاییەک کە ناتوانێت گشتێکی‬ ‫یەکانگیر و بێ کێشە بێت‪ .‬هەمیشە‬ ‫هێندە دزر و کەلەبەری تێدایە کە وا‬ ‫دەکات بیانوەکان هەرچەند بۆ دەرەوە‬ ‫بەهێزو قەناعەتپێکەر بن ئەوا لەناوەوە‬ ‫فشۆڵ و الواز دەرچ��ن‪ .‬بۆشاییەکی‬ ‫ناوەکی هەیە بەو بیانوانە پڕنابێتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە لەهەموو حاڵەتێکدا‬ ‫دەکرا ئەو کارە نەکات‪ ،‬بۆیە تا کۆتایی‬ ‫ڕاسکۆڵنیکۆف ل��ەدۆزەخ��ی ویژدانی‬ ‫خۆیدا گینگڵ دەدات و دەسوتێت‪.‬‬ ‫دەت��وان��ی��ن بڵێین م���رۆڤ تەنها‬ ‫لە داه��ات��وو بێ ئاگا نیە‪،‬بەڵکو بە‬ ‫شێوەیەک لە شێوەکان لە ڕابردووش‬ ‫بێ ئاگایە‪ .‬چوون مرۆڤ لە ڕابردووشدا‬ ‫تەنها ئ��ەو ئ��ەگ��ەران��ە دەبینێت کە‬ ‫گۆڕاون بۆ کردەی ڕووت‪ ،‬ئەگەرەکانی‬ ‫دیکە لە دۆخ��ی پۆتانشێڵی پەتیدا‬ ‫نابینێت‪ ،‬ئەو ئەگەرانەی دیکە کە بە‬ ‫هۆکاری جیاجیا هەلی دەرکەوتنیان‬ ‫نەبووە‪ ،‬کە ڕەنگە یەکێک لەو هۆکارانە‬ ‫ئەو ڕووبەرە خۆڵەمێشییە بێت کە لەم‬ ‫وتارەدا باسی دەکەین‪.‬‬ ‫سەبارەت بە پەیوەندیی «قەدەر»‬

‫و «ئەگەر» فەرمودەیەکی پێغەمبەر‬ ‫هەیە ڕەنگە لێرەدا هاوکارمان بێت‬ ‫ب��ۆ ڕوون��ک��ردن��ەوەی مەبەستەکە‪:‬‬ ‫ف��ەرم��ودەک��ە دەڵ��ێ��ت (ئ��ەگ��ەر‪-‬ل��و)‬ ‫دەرگای شەیتانە‪ ،‬یان دەرگای کرداری‬ ‫شەیتانە‪ ،‬چوونە ژوورەوەی ئیبلیس بۆ‬ ‫ناو دڵەکان و کرمێ کردنی بە تۆوی‬ ‫گومان؛ فەرمودەکە ڕێنماییمان دەکات‬ ‫بەقەدەری خودا ڕازی بین و هەرگیز‬ ‫نەڵێین ئەگەر وانەبوایە وادەبوو! پێمان‬ ‫دەڵێت ئ��ەوەی ک��ەڕووی��داوە ق��ەدەری‬ ‫خودایە‪ ،‬زەرورەتە و هەر دەبوو ئەوە‬ ‫ڕوویبدایە‪ ،‬ڕۆحی فەرمودەکە لەبنەمادا‬ ‫ئاماژەیە بۆ ئەو ڕاستیەی کە «ئەگەر»‬ ‫چاڵێکی تاریکە‪ ،‬بە پەردەیەکی تەنک‬ ‫داپۆشراوە‪ ،‬دونیایەکی کەشفنەکراوە‪،‬‬ ‫دەشێت هەر هەوڵێکی ئاشکراکردنی‪،‬‬ ‫دەرەنجامی زۆر چاوەڕواننەکراوی لێ‬ ‫بكەوێتەوە! هەر خودی بیرکردنەوە‬

‫ئەو کەسەیە ک��ەوا دەزانێت ئەوەی‬ ‫کەبەسەری ه��ات��ووە تاکە ق��ەدەر و‬ ‫چ��ارەن��وس��ی ئ���ەوە‪ ،‬نازانێت دەک��را‬ ‫شێوەیەکی دیکە بوایە و دیسان هەر‬ ‫ق��ەدەر ب��وای��ە! تەنها لە ڕووک��ەش��دا‬ ‫«ئ��ەگ��ەر» و «ق���ەدەر» ناکۆکن و‬ ‫دژیەکن‪ ،‬بەهیچ شێوەیەک ناچنەوە‬ ‫سەر یەکتر‪ ،‬دوولۆژیکی جیاوازیان‬ ‫هەیە‪ ،‬دەنا لەقواڵییدا پارادۆکسەکە‬ ‫ساختەیە‪ .‬هەردوو دەچنەوە سەر یەک‬ ‫هێڵ‪ ،‬قەدەر لەبنەمادا فێڵێکی ڕوبەرە‬ ‫خۆڵەمێشییەکەی ناو خۆمانە‪ ،‬وەک‬ ‫جۆرێک لە خۆدزینەوە‪ ،‬شێوەیەک‬ ‫ل��ە هەڵهاتن ل��ەب��ەر پرسیارێتی‪،‬‬ ‫لە ئاستی سوبژەکتیڤدا‪ ،‬گ��ەر لەو‬ ‫هەڵوێست و ڕووداوان���ە ورد بینەوە‬ ‫کە لە ڕابردوودا بەسەرماندا هاتووە‪،‬‬ ‫دەبینین ئەوانەشیان کە بە مەیلی ئێمە‬ ‫کۆتایی نەهاتوون؛ خۆمان بێ رۆڵ نین‬

‫دەب��ات وەک پەناگە‪ ،‬وەک قەڵغان‬ ‫و پارێزەری سوبێکت لە دەری��ای پڕ‬ ‫شەپۆلی ئ��ەگ��ەرە ک��راوەک��ان‪ ،‬بۆیە‬ ‫جەبر زیاتر لەوەی ڕاستییەکی بابەتی‬ ‫بێت فریوێکی سوبێكتی نادڵنیایە‪،‬‬ ‫بەهانەیەکە بۆ خۆدزینەوە و هەاڵتن‪.‬‬ ‫لێرەوە ڕووبەری بێ ناسنامەی‬ ‫خۆڵەمێشی پانتاییەکە بۆجوڵە و‬ ‫یاریکردن‪ ،‬هەندێك جاریش چاوشارکێ‬ ‫و خۆحەشاردان‪ ،‬بۆیە گرفت ئەوە نیە‬ ‫سوبێكت پارچەپارچە و نایەکانگیرە‪،‬‬ ‫پارادۆکسیکاڵ و پڕناکۆکییە‪،‬خز و‬ ‫سركە‪ ،‬چونكە ئیدی ئەمە ڕاستی‬ ‫سوبێكتە‪ ،‬گرەوەکە لەوەدایە چۆن‬ ‫دەستەمۆی بکەین‪ ،‬چۆن وای لێبکەین‬ ‫گەمەکانی بەهەموو دیوێکدا ڕاست‬ ‫دەرنەچن‪ ،‬چونكە سوبێكت بەم مانایە‬ ‫زیاتر لەوەی پێویستی بە ئازادکردن‬ ‫هەبێت ئاتاجی جۆرێک لە کۆنترۆڵ‬

‫ئەبستمۆلۆجیی پ��ەت��ی‪ ،‬ب��ە وت��ەی‬ ‫مارکس وەک تەفسیری دونیا‪ ،‬هەرگیز‬ ‫خاڵی نەبووە لە گرفت‪ .‬ڕەنگە هەر‬ ‫ئەمە وای لە ژیژەک کردبێت بەجۆرێک‬ ‫لەگاڵتەجاڕییەوە لەم دیدە بۆ فەلسەفە‬ ‫بڕوانێت و بڵێت‪ :‬ئەرستۆ بە دروستی‬ ‫لە ئەفالتون تێنەگەیشت‪ ،‬هیگڵ لە‬ ‫کانت تێنەگەیشت و هایدگەریش لە‬ ‫هیچ کەس! شتێک لە چەشنی ئەوەی‬ ‫دەتوانین ناوی بنێین فەلسەفە لەپێناوی‬ ‫فەلسەفەدا‪ ،‬دۆخێکی سەلبی و ناکارا‬ ‫کە تێیدا فەلسەفە دەبێتە جۆرێک‬ ‫لە وەرزشی عەقڵی‪ .‬ژیژەک بەتوندی‬ ‫ل��ەم دۆخ��ەدا ئ��اگ��ادارم��ان دەکاتەوە‬ ‫و دەمانخاتە ب��ەردەم پارادۆکسێکی‬ ‫س��ەی��ر‪ .‬ئ��ەوی��ش ئ��ەوەی��ە فەلسەفە‬ ‫هەمیشە کاتێک ڕۆڵی سروشتیی خۆی‬ ‫بینیوە کە وەک فەلسەفەی ڕووت‬ ‫دەرنەکەوتووە‪ ،‬بەڵکو لە فۆرمی دیکە‬

‫فەیلەسوفی سلۆڤینی‪ ،‬سالڤۆی ژیژەك لەكاتی وتاردا‬

‫دەتوانین بڵێین مرۆڤ تەنها لە داهاتوو بێ ئاگا نیە‪،‬بەڵکو بە‬ ‫شێوەیەک لە شێوەکان لە ڕابردووش بێ ئاگایە‬ ‫خاڵێكى ژیرەکی هەیە دەکرێت بەم شێوەیە دایبڕێژینەوە‪:‬‬ ‫«بێئاگا» ئەو کەسەیە کەوا دەزانێت ئەوەی کەبەسەری‬ ‫هاتووە تاکە قەدەر و چارەنوسی ئەوە‪ ،‬نازانێت دەکرا‬ ‫شێوەیەکی دیکە بوایە و دیسان هەر قەدەر بوایە!‬ ‫لەو ڕاستییەی کە ئەمە کە ڕوویداوە‪،‬‬ ‫بە وت��ەی س��ارت��ەر‪« ،‬ئیمکانی نا‪-‬‬ ‫زەروور»ـە و دەکرا شێوەیەکی دیکە‬ ‫بوایە ڕیسک و قومارێکی ناعاشقانەیە‪،‬‬ ‫ئەمە ئیدی گڕ لە ئارامیی ناوەکیمان‬ ‫ب��ەردەدات‪ ،‬هەربەڕاست هەمووشتێک‬ ‫دەکرا شێوەیەکی دیکە بوایە؟!‬ ‫ڕەنگە ئاوەزووکردنەوەیەکی‬ ‫«ژیژەکییانە» ل��ێ��رەدا کۆمەکمان‬ ‫بکات‪ ،‬خاڵێكى ژیرەکی هەیە دەکرێت‬ ‫بەم شێوەیە دایبڕێژینەوە‪« :‬بێئاگا»‬

‫تیایاندا‪ ،‬بەواتایەکی دیکە گەر قەلەق‬ ‫و دوودڵ نەبوینایە؛ یان بەوتەی هیگڵ‬ ‫گەر لە ملمالنێکەدا ڕیسکی زیاترمان‬ ‫بکردایە‪ ،‬دلێریی زیاترمان بنواندایە‬ ‫ئەوکات ڕەنگە ئێمە براوە بووینایە‪،‬‬ ‫ڕەنگە ئێمە لە جێگای قبووڵکردنی‬ ‫چارەنوسی کۆیالیەتی سەروەریمان‬ ‫بەدەست بهێنایە(الی هیگڵ لەبنەمادا‬ ‫ف��ۆرم��ەڵ��ەب��وون��ی سوبێكت لەسەر‬ ‫ڕەتكردنەوەی واقیع بەندە)‪ .‬لێرەوە‬ ‫سوبێكت پەنا بۆ ئایدیای «جەبر»‬

‫کردنە‪.‬‬ ‫دەکرێت لەم پرۆسەیەدا‬ ‫تا ئەندازەیەک فەلسەفە کۆمەکمان‬ ‫بکات‪ ،‬بەاڵم کاتێک کە فەلسەفە وەک‬ ‫پرۆسەیەکی زەینیی ڕووت تەماشا‬ ‫ن��ەک��ەی��ن‪ ،‬وەک عیشقی حیکمەت‬ ‫لێی نەڕوانین‪ .‬فەلسەفە کاتێک لەم‬ ‫ئەرکەدا بەهانامانەوە دێت کە وەک‬ ‫دیدێکی ڕادیکاڵ بۆ هەڵوێست وەرگرتن‬ ‫پێناسەی فەلسەفە بکەین! پێشنیازی‬ ‫فەلسەفە وەک گفتوگۆ وەک پرسێکی‬

‫و سیاقی دیکەدا ڕۆڵی بینیوە‪ ،‬وەک‬ ‫هەوێن چووەتە ناو کایەکانی دیکەوە‬ ‫و مانای پێ بەخشیون‪ ،‬ئەدەبی وا‬ ‫لێکردووە ڕۆڵی ڕوگە و ئایدۆلۆجیا‬ ‫ببینێت و پەروەردەی ئاراستە کردووە؛‬ ‫خزاوەتە ناو سوسیولۆجیا و ئابوری‬ ‫و ڕەنگێکی تری پێداون و بەرگێکی‬ ‫دیکەی بەبەردا کردوون‪.‬‬ ‫ژیژەک دەڵێت کە ئەڵمانیەکان‬ ‫خاوەنی فەلسەفەن لەبەر ئەوە نیە‬ ‫کە زۆر زی��رەک��ن‪ ،‬بەڵکو فەلسەفە‬

‫ڕۆڵ��ی جۆرێک لە بەدیلی شۆڕشی‬ ‫بینیوە لە ئەڵمانیا‪ ،‬بەکورتی ئەو‬ ‫دی��وەی فەلسەفە بۆ ژی��ژەک جێگای‬ ‫سەرنجە کەناوی دەنێت فەلسەفە وەک‬ ‫پرۆسەی نامۆكردن‪ ،‬واتە ئەوەی کە‬ ‫شتەکان لە شوێنی خۆیاندا نین‪ ،‬کەم‬ ‫و کورت و خواروخێچن‪ ،‬واتا بینینی‬ ‫دەوروبەر لە فۆرمە ناڕێک و شێواوە‬ ‫کەیدا‪ ،‬تەماشاکردنی وەک ئاژاوەیەکی‬ ‫گ��ەورە‪ ،‬هەر لەسەرەتاوە فەلسەفە‬ ‫گوتاری ئەو کەسانەیە کە هەست بە‬ ‫ئارامی و یەكانگیرى دەکەن‪ ،‬ڕوانین‬ ‫لە فەلسەفە وەک کۆچ و سەفەر‪ ،‬لەو‬ ‫سەفەرەشدا ئیدی بەوتەی دیکارت‬ ‫ب��ۆم��ان دەردەک���ەوێ���ت ئ���ەوە تەنها‬ ‫کەلتور و بیرکردنەوەی ئەوانیتر نیە‬ ‫کە سەیر و پێکەنیناوییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫گەر قودرەتی خەیاڵمان هەبێت و لە‬ ‫دیگای ئەوانیشەوە لە خۆمان بڕوانین‬ ‫خۆشمان بە ئەندازەی پێویست سەیرو‬ ‫نامۆین‪.‬‬ ‫دەک��رێ��ت ئ��ەم ک��ۆچ��ە بکەین بە‬ ‫دەستپێک و خاڵی سفری فەلسەفە‪،‬‬ ‫ف��ەل��س��ەف��ە ب���ەم م��ان��ای��ە دەک��رێ��ت‬ ‫کۆمەکمان بکات لەبینینی پۆتانشێڵ و‬ ‫ئەگەرەکانی دیکە و‪ ،‬رزگارمان بکات‬ ‫لە چەق بەستن و كڕکەوتن لەسەر‬ ‫تەنها ئەگەری هەبوو‪ .‬بە واتایەکی‬ ‫تر‪ ،‬هەر لەبنەمادا پێشنیازی چەمکی‬ ‫ناوچەی خۆڵەمێشی نەخشەڕێگای‬ ‫فەلسەفەی ئەڵتەرنایتڤە‪ ،‬بوێریی‬ ‫بیرکردنەوەیە لە ڕێگاچارەی دیکە‪،‬‬ ‫گومانکردنێکی ڕادیکاڵە لە ت��ەواوی‬ ‫ئەو سیستەمانەی خۆیان وەک تاکە‬ ‫ئەگەر و تاکە چارەنوس دەخەنەڕوو‪،‬‬ ‫چ��ون وەک فەرموودەکە پێی وتین‬ ‫گ��ەر ک��ردن��ەوەی دەرگ����ای ئ��ەگ��ەرە‬ ‫مردووەکانی ڕابردوو دەرگای شەیتان‬ ‫بن‪ ،‬واتە دەکرا شێوەیەکی دیکە بن‬ ‫[شەیتان خۆی لەتیو لۆژیای ئیسالم و‬ ‫ئاینەکانی دیکەشدا میتافۆری هەڵهاتنە‬ ‫لە ق��ەدەر]‪ .‬واتە ئ��ەوەی بۆ ڕاب��ردوو‬ ‫ڕاستە‪ ،‬بۆ ئێستا و ئایندەش ڕاستە‪،‬‬ ‫ئەمەی ئیستاش تاکە سیستەم و تاکە‬ ‫مۆدێل و تاکە دونیای مومکین نیە‪،‬‬ ‫بەڵکو سکپڕە بەبێ سنور پۆتانشێل و‬ ‫ئەگەری جۆراو جۆر‪.‬‬ ‫وەک ئاماژەمان پێکرد ڕاسکۆڵنیکۆف‬ ‫بیانوو بۆ تاوانێک دەهێنێتەوە کە‬ ‫ئەنجامیداوە‪ ،‬چونكە هەستدەکات‬ ‫کە دەک��را ئەنجامی ن��ەدای��ە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دۆخێکی دیکەی سایکۆلۆجی هەیە‬ ‫کە دەکرێت ناوی بنێین هەستکردن‬ ‫بە گوناهێک کە ئەنجاممان ن��ەداوە!‬ ‫بەڕووکەش دوورین لێیەوە و دەستمان‬ ‫تێیدا ن��ەب��ووە‪ ،‬ئ��ەوان��ی دیکە پێی‬ ‫هەستاون‪ ،‬لێرەشدا دیسان هەستی‬ ‫خۆسەرزەنشتکردن وەک مۆتەکە‬ ‫بەدوامانەوەیە‪ ،‬ئەم ئ��ازاری ویژدانە‬ ‫هەندێک جار دەگۆڕێت بۆ کردەیەکی‬ ‫بەکۆمەڵ و دەبێتە ئ��ەو حاڵەتەی‬ ‫«یۆنگ» ناوی دەنێت هەستکردن بە‬ ‫گوناهی دەستەجەمعی‪ ،‬وەک ئەوەی‬ ‫هەمومان بەرپرسیار بین بەرامبەر‬ ‫ن��ازی��زم و فاشیزم و تاوانەکانیان؛‬ ‫ه��ەم��ووم��ان ش��ەرم��ەزاری��ن لەئاست‬ ‫هۆڵۆکۆست و تاوانەکانی س��ەدام‪،‬‬ ‫تەنانەت قوربانیانی ئ��ەو تاوانەش‬ ‫بێبەش نین لەم خۆبەگوناهبارزانینە‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە دەک����را شتێک ب��ک��ەن کە‬ ‫نەیانکردووە پاسیڤ بوون و بێدەنگیی‬ ‫هەموومان دەکاتە شەریکی ت��اوان‪،‬‬ ‫بۆیە گەر هەرچی بیانووی دونیا هەیە‬ ‫بهێنینەوە بۆ بە هاناوەنەچوونی کۆبانی‬ ‫هێشتا هەست دەکەین ڕێگایەک هەبوو‬ ‫نەمان گرتەبەر‪،‬دەرگایەک هەبوو لێمان‬ ‫نەدا‪،‬ئاسۆیەک هەبوو لێمان نەڕوانی‪،‬‬ ‫بەکورتی دۆخێک داماندەگرێت وەک‬ ‫ئەوەی ناوچە خۆڵەمێشییەکەی ناومان‬ ‫فێڵی لێکردوین و هەڵی خەڵەتاندووین‬ ‫و بێ هەڵوێستی کردووین!‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )222‬دوشةممة ‪2014/11/3‬‬

‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪:‬‬

‫كێشەی ئێمە ئەوە نەبوو كێ كافرە یان موسڵمان‪ ،‬خەباتی‬ ‫ئێمە بۆ ئەوە بوو تا كورد بە مافەكانی خۆی بگات‬ ‫وەرگێڕانی لە فارسییەوە ‪:‬‬ ‫دلێر ئیبراهیم سەلیم‬

‫(‪)2-1‬‬ ‫ئەم بابەتە‪ ،‬دەقی چاوپێكەوتنی‬ ‫مامۆستا( شێخ عیززەدینی حوسێنی)‬ ‫یە كە تەلەڤزیۆنی (بی بی سی)‪ ،‬لە‬ ‫‪ ٧‬ی سێپتامبەری ‪ ،٢٠١٠‬بە زمانی‬ ‫فارسی لەگەڵی ئەنجامداوە‪ ،‬شێخ‬ ‫عیززەدین كەسایەتییەكی ئایینی و‬ ‫سیاسیی ڕۆژهەاڵتی كوردستان بوو‪ ،‬ئەو‬ ‫خاوەنی هەندێك ڕای تایبەت بە خۆی‬ ‫بوو لەبارەی ئایین و نەتەوەوە‪ ،‬دەكرێت‬ ‫بڵێین ئەم چاوپێكەوتنەی بەشێكی‬ ‫زۆر لە بۆچوونەكانی دەخاتەڕوو‪ .‬ئەو‪،‬‬ ‫بەهاری ساڵی ‪ ١٩٢١‬لە شاری بانە لە‬ ‫بنەماڵەیەكی ئایینی لە دایك بووە‪،‬‬ ‫لە منداڵیی لە الی باوكی (سەرف و‬ ‫نەحو‪ ،‬قورعان‪ ،‬گوڵستان و بوستان)‬ ‫دەخوێنێت و پاشان بۆ درێژەدان بە‬ ‫خوێندن‪ ،‬دەچێتە ناوچەكانی تر و پاشان‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٤٨‬الی مامۆستا عەلی وەڵزی‬ ‫ئیجازەی ئیفتا و تەدریس وەردەگرێت‪.‬‬ ‫ئەو‪ ،‬لە نزیكەوە بەشداری زۆرێك‬ ‫لە ملمالنێ سیاسییەكانی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫كوردستانی كردووە‪ .‬لە مانگی ‪ ٢‬ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١١‬لە شاری ئۆپسااڵی سووید كۆچی‬ ‫دوایی كرد‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬میوانەكەی من دژی‬ ‫حكومەتی( ش��ا )ب���وو‪ .‬ه��ەروەه��ا بە‬ ‫حكومەتی دوای ( شا)یش دەستەمۆ نەكرا‪.‬‬ ‫ئەو‪ ،‬یەكێك بوو لە ڕابەرانی خەباتێك‪،‬‬ ‫كە كوردەكانی ئێران لە بەرەبەیانی‬ ‫سەركەوتنی شۆڕشی گەالنی ئێرانەوە بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی(خودموختاری)‬ ‫دەستیان پێكرد‪ .‬ئێستا لە كەناری‬ ‫نەوەد ساڵیدایە و دەمانەوێت بزانین لەو‬ ‫ڕێگا دوورو درێژەی كە لە كوردستانەوە‬ ‫دەستپێدەكات و دەگاتە شوێنی ئێستای‬ ‫ژی��ان��ی‪ ،‬كە ش��اری ئۆپسااڵی سویدە‪،‬‬ ‫دەرب���ارەی دەستكەوتی كارەكانی چی‬ ‫دەب��ێ��ژێ��ت‪ .‬ئ��ای��ا خ��ەرم��ان��ی ئ��ەو ڕێگا‬ ‫دوورودرێژە‪ ،‬بە باوەڕی ئەو‪ ،‬چی بووە؟‬ ‫ش��ێ��خ ع��ی��ززەدی��ن��ی ح��وس��ێ��ن��ی‪ ،‬بۆ‬ ‫بەرنامەی (بە عیبارت دیگر) بەخێرهاتی‪.‬‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬سوپاستان‬ ‫دەكەم‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬جەنابی شێخ ئێوە ئێستا‬ ‫لە كەناری ‪ ٩٠‬ساڵیدان و سااڵنێكە بە‬ ‫ناچاری لە تاراوگە دەژی��ن و دوورن لە‬ ‫واڵت و شوێنی لەدایكبوونت و لێرە‬ ‫تەنهایت‪ ،‬هەموو ئەمانە بە هۆی كاری‬ ‫سیاسی ڕوویان داوە‪ .‬باوەڕتان وا نییە‪،‬‬ ‫كە بریا ئەو كارانەت نەكردبا و ئێستا‬ ‫ئەگەر (ئیمام جومعە)ی شاری مهاباد‬ ‫بایت باشتر نەدەبوو؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬نا‪ ،‬من‬ ‫شانازی دەكەم كە لە سیاسەتدا بەشداریم‬ ‫ك��ردووە‪ ،‬چونكە میللەتی ك��ورد لەژێر‬ ‫ستەمدایە و ئەركی هەموومانە خەبات‬ ‫بكەین‪ ،‬تا ك��ورد بە مافی خ��ۆی‪ ،‬بە‬ ‫مافی ئاسایی خۆی بگات‪ ،‬من شانازی‬ ‫دەكەم ئەگەر توانیبێتم بەشێكی بچووكی‬ ‫ئەو ئەركەم بە جێهێنابێت‪ ،‬ئەوە بۆ من‬ ‫شانازییە‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬لە ڕۆژەكانی سەرەتای‬ ‫ئینقالبدا( ش��ۆڕش��ی گ��ەالن��ی ئێران‬ ‫)‪ ،‬ك��وردس��ت��ان ڕۆژگ��ارێ��ك��ی سەختی‬ ‫خوێناوی گ��وزەران��د‪ ،‬ئایا مەسەلەی‬ ‫ئۆتۆنۆمی(خودموختاری) مەسەلەیەكی‬ ‫ئەوەندە گرنگ ب��وو؟ نەدەكرا خۆتانی‬

‫شێخ عیززەدینی حسێنی‪.‬‬ ‫‪ 1921‬لە بانە لەدایكبووە‪.‬‬ ‫لە ‪ 1948‬ئیجازەی ئیفتا‌و تەدریسی‬ ‫وەرگرتووە‪.‬‬ ‫یەكێك لە رابەرە ئاینی‌و نەتەوەییەكانی‬ ‫رۆژهەاڵتی كوردستان بووە‪.‬‬ ‫لەمانگی(‪ )2011/2‬لەشاری ئۆپساالی سوید‬ ‫كۆچی دواییكردووە‪.‬‬ ‫لێبپارێزن تا ئەو هەموو خوێنە نەڕژێت؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬ئیمە‬ ‫خوێنڕیژ نەبووین‪ ،‬بەڵكو داواكاریمان‬ ‫هەبوو لە دەوڵ���ەت‪ .‬من خ��ۆم چوومە‬ ‫ت��اران‪ ،‬هەروەها حیزبی دیموكراتیش‪،‬‬ ‫زۆرم���ان ه��ەوڵ��دا ك��ە ب��ەش��ێ��وەی��ەك لە‬ ‫شێوەكان مافێكمان بدەنێ تا لەگەڵیان‬ ‫بین و هاوكارییان بكەین‪ ،‬ئاخر ئێمەیش‬ ‫موسڵمانین وەك ئ��ەوان‪ .‬ب��ەاڵم ئ��ەوان‬ ‫بە هیچ شێوەیەك ئامادە نەبوون گوێ‬ ‫لە داواكارییەكانمان بگرن‪ ،‬بەوەیشەوە‬ ‫نەوەستان‪ ،‬بەڵكو كەسانێكیان هەبوو‬ ‫لە وێنەی خاڵخاڵی بڕیاری هێرشیان بۆ‬

‫دانیشتین‪ ،‬زۆرمان هەوڵدا خۆمان لە شەڕ‬ ‫بپارێزین‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەوان نەیاندەویست‪،‬‬ ‫ئ��ەوان هاتنە س��ەرم��ان و دەیانویست‬ ‫كوردستان داگیر بكەن‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬ب��ەاڵم لەو دانوسانەی‬ ‫نێوان نوێنەرانی ئێوە (كە خۆت سەرۆكی‬ ‫شاندی نوێنەری ك��وردەك��ان بوویت)‪،‬‬ ‫لەگەڵ نوێنەرانی دەوڵ��ەت‪ ،‬بە جۆرێك‬ ‫ڕێككەوتن گەیشتبوون تا كەمێك لە‬ ‫داخوازییەكانتان جێبەجێبكەن‪.‬‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬نەخێر بە‬ ‫هیچ شێوەیەك‪ .‬ئەوان هێرشیان كردبووە‬ ‫سەر ئێمە و تووشی شكستمان كردبوون‪،‬‬

‫س��ەرك��ردەی ڕێكخراوەكانی ك��ورد بەوە‬ ‫گەیشتوون كە چیتر خەباتی چەكداریی‬ ‫ڕێگەیەكی باش نییە و وازیان لێهێناوە‪،‬‬ ‫رای ئێوە چییە ؟ ئێوە پێتان وای��ە‪،‬‬ ‫پێویستە كوردەكان كەموكورت پەنا بۆ‬ ‫خەباتی چەكداریی لە بەرامبەر دەوڵەتدا‬ ‫ببەن؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬ن��ا‪ .‬بە‬ ‫ڕای من ڕێ��گ��ەی خەباتی چەكداریی‬ ‫پەسەند نییە‪ ،‬مەگەر لە كاتێكدا تەنها‬ ‫بۆ بەرگریكردن بێت‪ .‬من الیەنگری‬ ‫ڕێ��گ��ەچ��ارەی سیاسیم لەگەڵ خەڵكی‬ ‫ئێران نەك لەگەڵ جمهوری ئیسالمی‪ ،‬بەو‬ ‫مانایەی ئێمە لەگەڵ خەڵكی ئێران دەست‬ ‫لە دەست بنێین بۆ ڕوخاندنی ڕژێم و لە‬ ‫جێگەی ئەو دەوڵەتێكی دیموكراسی و‬ ‫خەڵكساالر دابمەزرێت و ئێمەیش رازین‬ ‫لەگەڵ ئەو دەوڵەتە بە مافەكانی خۆمان‬ ‫ئێمە هەموو مافێكتان پێدەدەین و هەموو بگەین‪.‬‬ ‫شت باش دەبێت‪ .‬بەاڵم پێویستە هەموو‬ ‫عنایت فالی‪ :‬مەسەلەیەكی تر كە‬ ‫كەس ئەوە بزانێت كە خومەینی جگە لە هەمیشە دوان��ەی��ە لەگەڵ باسكردنی‬ ‫(جمهوری ئیسالمیی والیەتی فقهی) بە مەسەلەی كوردەكان‪ ،‬ئەویش مەسەلەی‬ ‫هیچ شتێكی تر ڕازی نەبوو‪.‬‬ ‫جوداخوازییە‪ ،‬بە تایبەت ئێوەی كورد‬ ‫شێخ‬ ‫جەنابی‬ ‫عنایت ف��ال��ی‪ :‬ب��ەاڵم‬ ‫ل��ەب��اری م��ێ��ژووی��ی��ەوە پێشینەیەكی‬ ‫بەرهەمی‬ ‫بكەیت‪،‬‬ ‫ئەگەر ئێستا سەیر‬ ‫توالنیترتان لە ملمالنێدا هەیە‪ ،‬وەك‬ ‫خەڵكی‬ ‫بۆ‬ ‫خەبات‬ ‫ئەم هەموو ساڵەی‬ ‫ل��ە خ��ەب��ات ب��ۆ ئ��ۆت��ۆن��ۆم��ی‪ ،‬دواج���ار‬ ‫كوردستان چی بووە؟‬ ‫ئێوە دەتانەوێت كوردستان لە ئێران‬ ‫�ی‪:‬‬ ‫�‬ ‫�ن‬ ‫�‬ ‫�ێ‬ ‫�‬ ‫�وس‬ ‫�‬ ‫ح‬ ‫��ی‬ ‫�‬ ‫��ن‬ ‫�‬ ‫ش��ێ��خ ع���ی���ززەدی‬ ‫جیابكەنەوە‪ ،‬ئیمڕۆكە ئەم تۆمەتە هەندێك‬ ‫خەڵكی‬ ‫ك��ە‬ ‫ئ��ەوەی��ە‬ ‫ب��ەره��ەم��ەك��ەی‬ ‫لە ڕێكخراوە كوردییەكانیش دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫ڕاوەستانەوە‪،‬‬ ‫ڕژێم‬ ‫بە‬ ‫بەرامبەر‬ ‫كوردستان‬ ‫وەاڵمی ئێوە چییە؟‬ ‫سی ساڵ خەباتیان كرد و ئێستا خەڵكی‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی ‪ :‬بە هیچ‬

‫عنایت فالی ‪ :‬كەواتە تۆ لە بنەڕەتدا‬ ‫باوەڕت بەوە هەیە كە میللەت واڵتی خۆی‬ ‫هەبێت؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی ‪ :‬بەڵێ‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئێمە بە لۆژیك مامەڵە لەگەڵ‬ ‫شتەكان دەك��ەی��ن‪ ،‬ئ��ەو شتانەی كە‬ ‫ئێستا بزانین كاری نەكردەیە هەرگیز‬ ‫داوای ناكەین‪ ،‬كاتی خۆیشی ئێمە‬ ‫نەمانگوتووە جوداخوازین‪ ،‬تەنانەت لە‬ ‫سەردەمی پێشەوا قازی موحەمەدیش‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە بە ئێمەیان دەگوت جوداخواز‬ ‫تا شەڕمان لەگەڵ بكەن و مافەكانمان‬ ‫نەدەنێ‪ ،‬ئاخر قاسملۆ بە ئۆتۆنۆمی ڕازی‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم پێیان نەدا‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬كەواتە ئەو كاتەی كە‬ ‫قازی موحەمەد كۆماری مهابادی بنیاد نا‪،‬‬ ‫خوازیاری جیابوونەوە نەبوون؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی ‪ :‬نەخێر‪.‬‬ ‫دروشمی ئەو كاتی كۆماری كوردستان(‬ ‫كۆماری ئۆتۆنۆمی كوردستان) بوو‪ ،‬ئەمە‬ ‫دروشمی خەڵكی بوو‪.‬‬ ‫عنایت فالی ‪ :‬جەنابی شێخ با كەمێك‬ ‫بگەڕێینەوە الی تێڕوانینە تایبەتەكانی‬ ‫خ��ۆت‪ ،‬تۆ كەسێكی ڕۆحانیت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە پێش ئینقالبدا زۆرێك لە ڕێكخراوە‬ ‫چەپەكانی ئ��ێ��ران و ب��ە تایبەتییش‬ ‫ڕێكخراوەكانی چەپ لە كوردستان كە‬ ‫ب��اوەڕی��ان بە ئایین نەبوو تەنانەت بە‬ ‫بوونی خودایش‪ .‬تۆ‪ ،‬ئەوانت دەپاراست و‬ ‫ئەوانیش ڕێزێكی زۆریان لێ دەگرتیت‪ .‬چ‬ ‫خاڵێكی لێكچوون لەنێوان ڕوانینی تۆ بۆ‬

‫شانازی دەكەم كە لە سیاسەتدا بەشداریم كردووە‪ ،‬چونكە میللەتی كورد لەژێر‬ ‫ستەمدایە و ئەركی هەموومانە خەبات بكەین‪ ،‬تا كورد بە مافی خۆی بگات‬ ‫هەركەسێك بۆ مەسەلەی مافی كورد هاوڕا بووبێت لەگەڵمان‪ ،‬ئەوا یارمەتیدەر‬ ‫و هاوڕێ و برا بووین‪ ،‬ئەگەر چەپ بێت یان موسڵمان یان هەركەسێكی دی‬ ‫ئێمە لەناو مزگەوتدا هەموومان موسڵمانین‪ ،‬بەاڵم لێرە خەبات بۆ مافەكانی‬ ‫میللەتی كورد دەكەین‬ ‫سەر كوردستان دا‪ ،‬ڕەشەكوژی خەڵكیان‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��ك��رد‪ .‬ئێمەیش ن��اچ��ارب��ووی��ن‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری لە خۆمان بكەین‪ .‬ئ��ەوان‬ ‫دەهاتنە سەر ئێمە‪ ،‬ئێمە كەمینە بووین‪،‬‬ ‫ئەگەر میللەتێك كەمینە بێت‪ ،‬هەرگیز‬ ‫حەز لە شەڕ ناكات‪ ،‬چونكە هەمیشە‬ ‫كەمینە الوازترە لە زۆرینە‪.‬‬ ‫عنایت ف��ال��ی‪ :‬ب��ەاڵم جەنابی شێخ‬ ‫پرسیارەكەی من ئەوەیە كە لە سەرەتای‬ ‫ئینقالبدا‪ ،‬هێشتا زوو نەبوو كە مەسەلەی‬ ‫ئۆتۆنۆمی باس بكرێت؟ یان چەندێك‬ ‫گرنگ ب��وو ل��ەو ك��ات��ەدا ئۆتۆنۆمی بە‬ ‫دەستبهێنن؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬ئۆتۆنۆمی‬ ‫كەمترین شتێك بوو كە ئێمە دەمانویست‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬نەتاندەتوانی ددان بە‬ ‫خۆتاندا بگرن تا كەمێك هەلومەرجەكە‬ ‫ئارامتر بێتەوە‪ ،‬زیاتر دانوسان لەگەڵ‬ ‫جمهوری ئیسالمی بكەن؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬ئێمە و‬ ‫حیزبی دیموكرات چوینە تاران و لەگەڵیان‬

‫ئەوە بۆ كەڵكوەرگرتن بوو لە كات تا‬ ‫دووبارە خۆیان سازبدەنەوە و بۆ سەرمان‬ ‫هێرش دەستپێبكەنەوە‪ ،‬م��ن بۆخۆم‬ ‫خومەینیم بینی و لەوە تێگەیشتم كە‬ ‫خومەینی بە هیچ جۆرێك نایەوێت هیچ‬ ‫جۆرە مافێك بە ئێمە بدات‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬چاوپێكەوتنتان لەگەڵ‬ ‫ئایەتواللە خومەینی چۆن بوو؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬خومەینی‬ ‫ئێمەی لە ڕێگەی وەزی��ری دەوڵەتەوە‬ ‫بانگهێشت كرد‪ ،‬هەرچەندە زۆر كۆسپیان‬ ‫هێنایە ڕێگەمان‪ ،‬بەاڵم دواجار ڕۆیشتین و‬ ‫چاومان پێی كەوت و كێشەكانمان باسكرد‪،‬‬ ‫یەكێك لەوانە مەسەلەی مافەكانی خەڵكی‬ ‫كورد بوو‪ .‬ئەو كەسایەتییە ئایینیییانەی‬ ‫كە لەگەڵم ب��وون پێشنیازیان كرد كە‬ ‫ئەگەر هەر دەتانەوێت دەوڵەت ئیسالمی‬ ‫بێت‪ ،‬با دەوڵەتێكی ئیسالمی كراوە بێت‬ ‫و سوننەكانیش تێیدا بەشدار ببن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خومەینی بە هیچ شێوەیەك ملی نەدەدا‬ ‫و ڕێگەی تەفرەدانی دەگرتە بەر‪ ،‬دەیگوت‬

‫كوردستان كێشەكەیان لە هی خەڵكی شێوەیەك جوداخوازی ت��اوان نییە‪ ،‬نە‬ ‫ئێران ناسراوترە و كەیسەكەیان زیاتر لە قورئاندا تاوانە و نە لەناو خەڵكیدا‪،‬‬ ‫چووەتە پێشەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر میللەتێك بییەوێت سەربەخۆبێت‪،‬‬ ‫بارێكەوە؟‬ ‫چ‬ ‫لە‬ ‫عنایت فالی‪:‬‬ ‫هیچ گوناهێكی ك���ردووە ؟ ب��ەاڵم لەم‬ ‫لەو‬ ‫حوسێنی‪:‬‬ ‫�ی‬ ‫�‬ ‫�ن‬ ‫�‬ ‫�ززەدی‬ ‫شێخ ع��ی�‬ ‫هەلومەرجەی ئێستادا ئەمە بە گونجاو‬ ‫�اران‬ ‫�‬ ‫ج‬ ‫ك��ورد‬ ‫��ەوەی‬ ‫�‬ ‫ئ‬ ‫�ە‬ ‫�‬ ‫ك‬ ‫ب��ارەوەی��ەوە‬ ‫نازانین‪.‬‬ ‫دەی��ك��رد‪ ،‬ئێستا خەڵكی ئێران ئەوە‬ ‫ع��ن��ای��ت ف��ال��ی‪ :‬ب����ەاڵم زۆرێ����ك لە‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫س��ەرك��ردە ك��وردەك��ان‪ ،‬بۆ نموونە من‬ ‫مەسەلەی‬ ‫مەبەستت‬ ‫فالی‪:‬‬ ‫عنایت‬ ‫بۆخۆم لەگەڵ بەڕێزان دكتۆر قاسملۆ و‬ ‫دیموكراسی و ئازادییە؟‬ ‫شەرەفكەندی چاوپێكەوتنم كردووە‪ ،‬كە‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬بەڵێ‪ .‬ئێمە ئەوان پێشینەیەكی دوورو درێژیان لەناو‬ ‫هەر لە سەرەتاوە دەنگمان بە حوكومەتی حیزبی دیموكراتی كوردستاندا هەبووە‪،‬‬ ‫جمهوری ئیسالمی نەدا‪ ،‬خەڵكی ئێران ئەوان دەیانگوت ئێمە هەرگیز جوداخواز‬ ‫ئێستا پەشیمان بوونەتەوە و دەڵێن نەبووین و هەمیشە دروشمی ئێمە تەنیا‬ ‫حوكومەت خراپە‪ .‬ئێمە سی ساڵ خەباتمان ( دیموكراسی بۆ ئێران و ئۆتۆنۆمی بۆ‬ ‫كرد‪ ،‬ئێستا كە ئێمە زیندووین و ڕۆژ بە كوردستان ) بووە‪ ،‬تەنانەت دەیانگوت ئەم‬ ‫ڕۆژ سوورترین لە سەر داوای مافەكانمان‪ ،‬دروشمە بۆ داهاتوویش بە باش دەبینین‪.‬‬ ‫ئەمە بەرهەمی ئەو ڕازینەبوون و خەباتەی‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی ‪ :‬ئەوە‬ ‫ئێمە بوو‪ ،‬بەاڵم خەڵكی ئێران هیچیان ڕاستە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی كە كورد پێویستی‬ ‫نەكرد‪ ،‬بۆیە هیچیان بە دەستنەهێنا‪.‬‬ ‫پێیەتی‪ ،‬جیاوازە لەگەڵ ئەوەی كە كورد‬ ‫لە‬ ‫زۆرێك‬ ‫عنایت فالی‪ :‬بەاڵم ئێستا‬ ‫بۆ ئێستا داوای دەكات‪.‬‬

‫ئیسالم و ماركسیزمدا هەیە؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی ‪ :‬ئەوەی كە‬ ‫ئێمە لەسەری كۆك بووین و خەباتمان‬ ‫بۆ دەك���رد‪ ،‬مافی خەڵكی ك��ورد بوو‪،‬‬ ‫هەركەسێك بۆ مەسەلەی مافی كورد‬ ‫هاوڕا بووبێت لەگەڵمان‪ ،‬ئەوا یارمەتیدەر‬ ‫و هاوڕێ و برا بووین‪ ،‬ئەگەر چەپ بێت یان‬ ‫موسڵمان یان هەركەسێكی دی‪ .‬كۆمەڵە‬ ‫و دیموكرات چەپ بوون‪ ،‬بەاڵم هەموومان‬ ‫دەمانویست خەبات بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫مافی كورد بكەین‪ .‬تەنانەت ڕۆژێك چەند‬ ‫كەسێك وەك خەڵكی موسڵمان لە كاتی‬ ‫خۆپێشانداندا ئااڵیەكی سەوزیان بەرز‬ ‫كردبووەوە‪ ،‬من پێم گوتن‪ ،‬برایان ئێمە‬ ‫لەناو مزگەوتدا هەموومان موسڵمانین‪،‬‬ ‫بەاڵم لێرە خەبات بۆ مافەكانی میللەتی‬ ‫كورد دەكەین‪ ،‬ئەم ئااڵیە بەرنەوە شوێنی‬ ‫خۆی‪ .‬كێشەی ئێمە ئەوە نەبوو كێ كافرە‬ ‫یان موسڵمان‪ ،‬خەباتی ئێمە بۆ ئەوە بوو‬ ‫تا كورد بە مافەكانی خۆی بگات‪.‬‬