491

‫هاتنی پێشمەرگە كاریگەریی‬ ‫هەبوەو بەمنزیكانە هەواڵی‬ ‫دڵخۆشكەر دەبیستن‬ ‫ئەنوەر موسلیم‪ ،‬هاوسەرۆكی كۆبانی‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )491‬دو شةممة ‪2014/11/10‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫تادێت تۆمەتبارانی بازرگانی لەگەڵ داعش زیاتر دەبێت‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ :‬ئەوانەی تۆمەتەكانیان بەسەردا ساغدەبێتەوە خائینن‌و‬ ‫دەبێت حزبەكان خۆیان نەكەنە خاوەنیان‬ ‫چاودێر– تایبەت‪:‬‬ ‫تادێت كاردانەوە‌و نیگەرانیی رایگشتی لە‬ ‫هەرێمی كوردستاندا سەبارەت بە پرسی‬ ‫بازرگانیكردنی سوتەمەنی‌و مامەڵەكردنی‬ ‫ژم��ارەی��ەك "ب��ەرپ��رس"‌و "ب��ازرگ��ان"ی كورد‬ ‫ل��ەگ��ەڵ رێ��ك��خ��راوی تێرۆریستی (داع��ش)‬ ‫فراوانتردەبێت‪ ،‬بۆ لێكۆڵینەوەش لەو پرسە‪،‬‬ ‫دو لیژنەی حكومی‌و پارلەمانی پێكهێنراوە‌و‬ ‫چ��اوەڕێ��دەك��رێ��ت دوات����ر ئەنجامەكانی‬ ‫ئاشكرابكرێت‪ .‬پارلەمانتارێكیش پێیوایە‪،‬‬ ‫پارلەمانی كوردستان چاودێریی كارەكانی‬ ‫لیژنەكەی حكومەت دەكات‌و لەو پرسەشدا‬ ‫سێ شێوە لەبەشداریكردن هەیە‪ .‬ه��ەروا‬ ‫دەشڵێت "ت��ادێ��ت ژم���ارەی تۆمەتباران‬ ‫زیاتر دەبن‪ ،‬ئەو كەسانەشی تۆمەتەكەیان‬ ‫بەسەردا ساغدەبێتەوە‪ ،‬پێویستە بە یاسای‬ ‫بەرەنگاربونەوەی تێرۆر مامەڵەیان لەگەڵدا‬ ‫بكرێت"‪ .‬بەرپرسێكی سەربازییش لەمیحوەری‬ ‫گەرمەسێر‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬تائێستا هیچ‬ ‫پلەدارێكی سەربازی لەسەر بازرگانیكردنی‬ ‫ن���ەوت ل��ەگ��ەڵ (داع����ش) ل���ەو م��ی��ح��وەرە‬ ‫دەستگیرنەكراوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬د‪ .‬رێواز فایەق‪ ،‬پارلەمانتاری‬ ‫یەكێتی لە پارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە"چاودێر"ی‬

‫بەشێکی سەرەکیی داهاتی داعش پشت بە نەوت فرۆشتنی قاچاخ دەبەستێت‬

‫بەشی چوارەمی زنجیرە لێكۆڵینەوەیەك لەسەر قسەكانی موسەننا ئەمین‬

‫‪5 +4‬‬

‫عەبادی موچەو‬ ‫بودجەی بە‬ ‫نەوتی هەرێمەوە‬ ‫بەستۆتەوە‬ ‫‪2‬‬

‫یەكێتی‌و گۆڕان‬ ‫پەڕەیەكی نوێ هەڵدەدەنەوە؟‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪ :‬بەتێپەڕبونی‬ ‫كات خاڵەكانی لێكترازانی‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕان كاڵتردەبنەوە‬

‫شكستی گوتاری یۆتۆپی ئیسالمی سیاسی!‬ ‫جەمال حسێن‬

‫‪5‬‬

‫محەمەد حاجی‪ :‬تا یەكێتی‌و گۆڕان‬ ‫نەگەنە رێككەوتن پرسی پارێزگاری‬ ‫سلێمانی یەكالنابێتەوە‬

‫ئەنێلکا و مانگا‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫ئااڵ تاڵەبانی‪ ،‬بۆ "چاودێر"‬

‫موسەننا ئەمین؛ وەاڵمی نائەمین‬ ‫كەم كەسمان لەیەكگرتووی ئیسالمی دا دیوە‪ ،‬بەئەندازەی د‪.‬موسەننا‪ ،‬هەڵبچێ‌‌و‬ ‫بەرامبەر داپاچێ‌‪ .‬ئەم زاتە‪ ،‬كە چاوپێكەوتن دەكات‪ ،‬یان خوتبەی ئاگراوی دەبێژێ‌‪،‬‬ ‫وەكو رابەرێك خۆی دەبینێتەوەو رابونی ئیسالمی لێدەبێتە راست‌و دوای ئەوە دەستبەجێ‌‪،‬‬ ‫وادەزانێ‌ میللەت دوای دەكەون‌و رابەرایەتیان بۆ سەردەمی خەالفەت دەكات‬

‫راگەیاند‪ ،‬لەرێی دو لیژنەوە كە لە شوێنی‬ ‫روداوەك���ان���ن‪ ،‬ك��ار ل��ەس��ەر لێكۆڵینەوە‌و‬ ‫ی��ەك�لاك��ردن��ەوەی ئ��ەو ب��اب��ەت��ە دەك��رێ �ت‌و‬ ‫دەستگیركردنی كەسەكانیش لە دەسەاڵتی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستانە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ئەو كەسانەی تۆمەتەكانیان روبەڕوكراوەتەوە‪،‬‬ ‫فەرمانبەرانی چەند وەزارەتێكی جیاوازی‬ ‫حكومەتن‌و بۆ ئەو مەبەستەش حكومەتی‬ ‫هەرێم لیژنەیەكی تایبەتی دروستكردوە‬ ‫لە وەزارەت��ەك��ان��ی (سامانەسروشتیەكان‪،‬‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬ناوخۆ‌و ئەنجومەنی ئاسایش)‬ ‫كە لێكۆڵینەوەی دۆسیەكە بەڕێوەدەبەن‌و‬ ‫پ��ارل��ەم��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ی��ش لیژنەیەكی‬ ‫دروستكردوە لە ئەندامانی ه��ەردو لیژنەی‬ ‫(وزە‌و سامانەسروشتیەكان‪ ،‬نەزاهە)‪ ،‬بۆ‬ ‫چۆنێتیی بەڕێوەچونی‬ ‫چاودێریكردنی‬ ‫لێكۆڵینەوەی لیژنەكەی حكومەت‪ ،‬واتە‬ ‫دەمانەوێت بزانین كە حكومەت تاچەند لە‬ ‫لێكۆڵینەوەكردن جددیە‪ ،‬بۆ ئەوەی تەڕ و‬ ‫وشك پێكەوە نەسوتێت‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "بەداخەوە تادێت ژمارەی‬ ‫تۆمەتباران لەو پرسەدا زی��اددەك��ات‌و سێ‬ ‫شێوەش لەبەشداریكردن هەیە"‪.‬‬

‫‪7-6‬‬

‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪:‬‬

‫تەواو دڵنیام دین ناتوانێت‬ ‫حکومەت بەڕێوەبەرێت‬

‫‪8‬‬

‫(مەسخ)ی‬ ‫کافکا بە کوردی‬ ‫«نووسین‬ ‫تاریککردنی‬ ‫شتەکانە‪ ،‬نەک‬ ‫ڕووناککردنیان»‬ ‫‪1‬‬

‫ذمارة (‪ )491‬دو شةممة ‪2014/11/10‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫یەكێتی‌و گۆڕان پەڕەیەكی نوێ هەڵدەدەنەوە؟‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪ :‬بەتێپەڕبونی كات خاڵەكانی لێكترازانی یەكێتی‌و گۆڕان كاڵتردەبنەوە‬ ‫محەمەد حاجی‪ :‬تا یەكێتی‌و گۆڕان نەگەنە رێككەوتن پرسی پارێزگاری سلێمانی یەكالنابێتەوە‬ ‫كەمال رەئوف‪ :‬یەكێتی‌و گۆڕان تێگەیشتن‪ ،‬كە بە دوركەوتنەوەیان جەماوەرەكەیان توڕەكردوە‬ ‫س���ەب���ارەت ب��ە پ��رس��ی پ��ارێ��زگ��اری‬ ‫سلێمانییش‪ ،‬ئ��ەو بەرپرسەی گ��ۆڕان‬ ‫ئ��ام��اژەی ب��ەوەك��رد‪ ،‬گ���ۆڕان‌و یەكێتی‬ ‫ژم���ارەی هاوسەنگكردنی هاوكێشەی‬ ‫پارێزگاری سلێمانیین‌و تاكو نەگەنە‬ ‫رێككەوتن پرسی پارێزگاری سلێمانی‬ ‫یەكالنابێتەوە‪.‬‬

‫چاودێر ‪ -‬ئەحمەد عەبدوڵاڵ‪:‬‬ ‫رۆژی ‪5‬ی ئەم مانگە‪ ،‬وەفدی یەكێتیی‬ ‫نیشتیمانیی كوردستان‌و بزوتنەوەی‬ ‫گ��ۆڕان لە دەباشان‪ ،‬لەسەر ئاستێكی‬ ‫بااڵ بۆ تاوتوێكردنی پەیوەندییەكانی‬ ‫ه��ەردوال كۆبونەوە‪ ،‬بەتایبەتی پرسی‬ ‫یەكالكردنەوەی پارێزگاری سلێمانی‪.‬‬ ‫الیخۆشیانەوە‪ ،‬بەشێك لە رۆژنامەنوس‬ ‫و شرۆڤەكارانی سیاسی پێیانوایە‪،‬‬ ‫كۆبونەوەی یەكێتی‌و گۆڕان لەمكاتەدا‪،‬‬ ‫رۆڵی ئەرێنی دەبێت بۆ یەكالكردنەوەی‬ ‫كێشەكانیان‪ .‬ئەندامێكی مەكتەبی‬ ‫سیاسیی یەكێتییش‪ ،‬پێوایە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫كەشێكی ل��ەب��ار هاتۆتە پێشوە بۆ‬ ‫نزیكبونەوەی ئەم دو حزبە‪.‬‬ ‫ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان‬ ‫بەرپرسی یەپوەندییە دیپلۆماسییەكانی‬ ‫بزوتنەوەی گ��ۆڕان‪ ،‬كۆبونەوەی نێوان کۆبونەوەی هەردو وەفدی بااڵی یەکێتی و گۆڕان لە دەباشان‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕان لەسەر ئاستێكی بااڵ بە‬ ‫«خاڵێكی گرنگ لە پەیوەندیی نێوان زیاتر پ��رس‌و كێشەكانیان چارەسەر محەمەد حاجی‪ ،‬بۆ «چاودێر» باسی‬ ‫ه��ەردو ح��زب» دەبینێت‌و‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬دەبێت‪ ،‬بەتایبەتی پرسی دانانی پارێزگار‌و لەوەشكرد‪ ،‬هەرچەند یەكێتی‌و گۆڕان‬ ‫مێژوییەكی هاوبەشیان هەیە‪ ،‬بەاڵم خاڵی‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕان بە لەیەكترنزیكبونەوەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان‪.‬‬

‫کەشێکی لەبار هەیە‬ ‫بەپێی ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی سااڵنی‬ ‫رابردو‪ ،‬الیەنگرانی یەكێتی‌و گۆڕان مەیلیان‬ ‫بۆ نزیكبونەوەی زیاتری هەردوال هەبوە‪،‬‬ ‫ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی یەكێتیی‬ ‫نیشتیمانیی كوردستانیش‪ ،‬پێیوایە‪،‬‬ ‫یەكێتی‌و گ��ۆڕان خ��اوەن��ی مێژویەكی‬ ‫دورودرێژی كاركردنی هاوبەشن‌و دەتوانن‬ ‫زیاتر لەوە نزیكبونەوە‌و تەنانەت بگاتە‬ ‫ئاستی زیاتر لە رێككەوتنی ستراتیژییش‪،‬‬ ‫كە ئێستا لەنێوان یەكێتی‌و پارتیدا هەیە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬سەعدی ئەحمەد پیرە‪ ،‬بۆ‬ ‫«چاودێر»‪ ،‬وتی «بە تێپەڕبونی كات‬ ‫خاڵەكانی لێكترازانی یەكێتی‌و گۆڕان‬ ‫كاڵتردەبنەوە‌و ئێستا كەشێكی باشتری‬ ‫ناكۆكییشیان زۆرە‌و دەبێت لە رێگەی كاركردنی پێكەوەیی هاتۆتەپێشەوە»‪.‬‬ ‫دانیشتنەوە پەیوەندییەكانیان ئاسایی ئ��ەن��دام��ەك��ەی م��ەك��ت��ەب��ی سیاسیی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬سەبارەت بە رێككەوتن لەسەر‬ ‫بكەنەوە‪.‬‬

‫پۆستی پارێزگاری سلێمانی‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫ب��ەوەك��رد‪ ،‬بڕیاروایە دانیشتنی زیاتر‬ ‫لەسەر ئاستی بااڵ بكرێت‌و كێشەكانی‬ ‫هەردوال‪ ،‬بە تایبەتی پارێزگاری سلێمانی‬ ‫یەكالبكرێتەوە‪.‬‬ ‫خواستی جەماوەری هەردوال‬ ‫هەرچەندە نزیكەی حەوت مانگ بەسەر‬ ‫هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا‬ ‫تێپەڕدەبێت‪ ،‬بەاڵم هێشتا پرسی پۆستی‬ ‫پارێزگاری سلێمانی چارەسەرنەكراوە‌و‬ ‫هەریەكە لە یەكێتی‌و گۆڕانیش یەكتر بە‬ ‫دواخستنی یەكالكردنەوەی ئەو پۆستە‬ ‫دەزانن‪.‬‬ ‫الی���خ���ۆش���ی���ەوە‪ ،‬ك���ەم���ال رەئ�����وف‪،‬‬ ‫رۆژنامەنوس بۆ «چاودێر»‪ ،‬رونیكردوە‪،‬‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕان جوگرافیا‌و مێژوییەكی‬ ‫هاوبەشیان هەیە‌و دەتوانن هەماهەنگی‌و‬ ‫كاری پێكەوەیی بكەن‪ ،‬چونكە لەماوەی‬ ‫راب����ردودا دەرك����ەوت‪ ،‬ك��ە چ��ەن��د ئەو‬ ‫حزبانە لەیەكتر دورب��ك��ەون��ەوە زیاتر‬ ‫جەماوەرەكەیان توڕەدەكەن‪ ،‬بۆیە ئێستا‬ ‫جەماوەرەكەیان رەنگە زیاتر حەزی‬ ‫نزیكبونەوەی ئەو حزبانەیان هەبێت‌و‬ ‫س��ەرك��ردای��ەت��ی��ی گ���ۆڕان‌و یەكێتییش‬ ‫گەیشتونەتە ئەو بڕوایە‪.‬‬

‫حكومەتی عیراق بڕینی موچەی بەهەناردەی نەوتی‬ ‫هەرێمی كوردستانەوە بەستۆتەوە‬

‫سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپارلەمانی عیراق بۆ «چاودێر»‬ ‫سازدانی‪ :‬بابان حەمە‬ ‫لەچاوپێكەوتنێكی تایبەتدا لەگەڵ‬ ‫«چاودێر» سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی‬ ‫نیشتمانی ك��وردس��ت��ان لەپارلەمانی‬ ‫عیراق‪ ،‬باس لەوە دەكات كە ‪ 2‬مانگ‬ ‫ل��ەو ‪ 3‬مانگەی ب��ۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانی ه��ەرێ��م‪-‬ب��ەغ��دادو مەرجی‬ ‫بەشداریكردنی كورد لەحكومەتی عیراقی‬ ‫دانران تێپەڕیوەو تا ئێستا وەك الیەنە‬ ‫كوردییەكان نە ژورێكی عەمەلیاتمان‬ ‫پێكهێناوە نە تەنسیقێكی ئەوتۆشمان‬ ‫لەنێوخۆدا دروست كردوە‪.‬‬ ‫ئااڵ تاڵەبانی لەو باوەڕەشدایە حكومەتی‬ ‫عیراقی پێیوایە تا مەسەلەو پرسی‬ ‫نەوت یەكالنەكرێتەوە‪ ،‬مەسەلەی موچەو‬ ‫بودجەو هەمو كێشەكانی دیكە یەكال‬ ‫ناكرێتەوە چارەسەر ناكرێت‬ ‫چاودێر‪ :‬وادەی ئەو ‪ 3‬مانگەی دانراوە‬ ‫تاكێشەكانی تیا چ��ارەس��ەر بكرێت‌و‬ ‫ك��ردوت��ان��ە م��ەرج��ی بەشداریبونتان‬ ‫ل��ەح��ك��وم��ەت‪ ،‬ب��ەك��وێ دەگ����ات‌و ئەو‬ ‫دومانگەی تێپەڕیوە چی ئەنجامدراوە؟‬ ‫ئ��ااڵ تاڵەبانی‪ :‬وەك ك��ورد خۆمان‬ ‫پێشنیاری ‪ 3‬مانگمان بۆ حكومەتی‬ ‫عیراقی (ب��ەس��ەرۆك��ای��ەت��ی ح��ەی��دەر‬ ‫ع��ەب��ادی) ك��ردو كردیشمانە مەرجی‬ ‫ب��ەش��داری��ك��ردم��ان لەحكومەتدا‪ ،‬كە‬ ‫بتوانرێت ل��ەم��اوەی ئ��ەو ‪ 3‬مانگەدا‬ ‫كێشەكانی نێوان (هەرێم‌و بەغداد)ی‬ ‫تیا چارەسەر بكرێن‪ ،‬پرسیارەكە لێرەدا‬ ‫دەستپێدەكات‪ ،‬ئێستا لەو ‪ 3‬مانگە ‪2‬‬ ‫مانگی ت��ەواو بوە چی ك��راوەو چیمان‬

‫كردوەو بەرامبەرەكەشمان چی كردوە؟‬ ‫ئەوەی لەماوی ئەم ‪ 2‬مانگەدا كراوە‪،‬‬ ‫كۆمەڵێك جموجۆڵ‌و سەردانی سیاسی‬ ‫ب���وەو نەچوینەتە س��ەر میكانیزم‌و‬ ‫خاڵەكانی چارەسەركردنی كێشەكانی‬ ‫نێوان هەرێم و بەغداد‪ ،‬بەاڵم كۆمەڵێك‬ ‫وەف��دی ب��ااڵو گرنگی بەغداد سەردانی‬ ‫هەرێمیان كردوە‪ ،‬چ سەرۆكی پارلەمان‌و‬ ‫چ سەرۆكی ئەنجومەنی بااڵی شۆڕش‌و‬ ‫س��ەردان��ی ح��ەی��دەر ع��ەب��ادی ب��ۆ الی‬ ‫جەنابی مام جەالل‌و سەردانی مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتی‌و تەنانەت بەڕێز كاك‬ ‫نەوشیروان‌و بزوتنەوەی گۆڕانیش‪ ..‬كە‬ ‫دەبوایە الیەنە كوردییەكانیش هەمان‬ ‫جموجۆڵ‌و سەردانی سیاسییان هەبوایە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬گرنگی هاتنی سەرۆككۆماری‬ ‫عیراق (د‪.‬ف��واد مەعسوم) بۆ هەرێم‌و‬ ‫ئ��ەدائ��ی الی��ەن��ە سیاسییەكانی دیكە‬ ‫بۆ نزیكبونەوەی الیەنە عیراقییەكان‌و‬ ‫ه��ەن��گ��اوەك��ان��ی دان��وس��ت��ان‌و پرسی‬ ‫چارەسەری كێشەكان چۆن دەبینیتەوە؟‬ ‫ئااڵ تاڵەبانی‪ :‬لەچەند رۆژی راب��ردودا‬ ‫وەفدێكی ب��ااڵی یەكێتی نیشتمانی‬ ‫كوردستان سەردانێكی گرنگیان ئەنجامدا‪،‬‬ ‫وەك پیرۆزبایی سەرۆكەكان‪ ،‬چ سەرۆكی‬ ‫حكومەت‪ ،‬چ پارلەمان‪ ،‬چ سەرۆككۆمارو‬ ‫كۆبونەوە لەگەڵ بەرپرسە بااڵكانی‬ ‫دیكەی حكومەتی عیراقی‌و حزبیش‪ ،‬كە‬ ‫بەدڵنیاییەوە كاریگەرییەكی زۆری هەیە‬ ‫لەسەر نزیكبوونەوەكان‪ .‬لەچەند رۆژی‬ ‫رابردویشدا هاتنی جەنابی سەرۆككۆماری‬ ‫عیراق‪ ،‬گرنگییەكی ئێجگار گ��ەورەی‬ ‫هەیەو دەبێت لەم روەوە‪ ،‬چونكە بۆ‬ ‫یەكەمجارە سەرۆككۆمار بەفەرمی بێتە‬

‫چونكە ئ��ەوە شتێكی نادەستورییەو‬ ‫بەسیاسیكراوە‪.‬‬ ‫تا ئەم چركە ساتە سورین لەسەر ئەوەی‬ ‫ناكرێت موچەو قوتی خەڵك لەكێشە‬ ‫سیاسییەكانەوە بگلێنرێت‌و بەپێی هەمان‬ ‫یاسای ‪ 95‬كە پێشتر باسم كرد دەبێت‬ ‫نەوەستێت لەناردنی‪ ..‬كە حكومەتی‬ ‫عیراقی پێیوایە موچە بەستراوەتەوە‬ ‫بەموچەوە كە لەراستیدا وانیە‌و بەڵێ‬ ‫ب��ەغ��دادو حكومەتی عیراقی بڕینی‬ ‫موچەی بەستوتەوە بەكێشەی نەوتی‬ ‫هەرێمی كوردستانەوە بۆ بەندەرەكانی‬ ‫توركیا‪.‬‬

‫هەرێم‌و لەگەڵ الیەنە سیاسسەكانی‬ ‫هەرێمدا كۆببێتەوەو روئیاو دید‌و بۆچونی‬ ‫الیەنە عیراقییەكان لەگەڵ الیەنەكان‌و‬ ‫سەرۆكی هەرێم بخاتە رو‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەبۆچونی بەڕێزتان حكومەتی‬ ‫عیراقی پرسی بڕینی موچەو قوتی‬ ‫خەڵكی بەچییەوە بەستۆتەوەو ناڕونی‬ ‫ئەم پرسەش لەچیدایە؟‬ ‫ئااڵ تاڵەبانی‪ :‬دەبێت حكومەتی عیراقی‬ ‫مەسەلەی موچە بەشێوەیەكی رونترو‬ ‫شەفافتر لەكۆبونەوەی ئەنجومەنی‬ ‫وەزی��ران��دا ب��اس ب��ك��ات‪ ،‬ب���ەوەی ئایا‬ ‫حكومەتی عیراقی دەیەوێت موچەی‬ ‫بڕدراوی فەرمانبەران بنێرێتەوە هەرێم‬ ‫یاخود نا؟ ئایا مەسەلەی بڕینی موچەی‬ ‫بەستۆتەوە بە نەوتەوە یاخود بەهاتنی‬ ‫وەفدەكەی بەغدادەوە یان چی؟ بەرونی‬ ‫بیڵێت كە وەفدی بەغداد بەفەرمی دێت‌و‬ ‫كێشەی موچە چارەسەر دەكات‪ ،‬یاخود‬ ‫دێت‌و كێشەی پرسی نەوت چارەسەر‬ ‫دەك���ات‪ .‬ئ��ەوەن��دەی ئ��اگ��اداری��ش بم‬ ‫حكومەتی عیراقی پێیوایە تا مەسەلەو‬ ‫پرسی نەوت یەكال نەكرێتەوە‪ ،‬مەسەلەی‬ ‫موچەو بودجەو هەمو كێشەكانی دیكە‬ ‫یەكالناكرێتەوەو چارەسەر ناكرێت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬پێتوانییە مەسەلەی موچەو‬ ‫بودجە دوشتی جیاوازبن‌و حكومەتی‬ ‫ناوەندی وەك كارتی فشار بۆسەر هەرێم‬ ‫بەكاریاندەهێنێت؟‬ ‫ئااڵ تاڵەبانی‪ :‬بەڵێ راستە‪ ..‬مەسەلەی‬ ‫ب��ودج��ەو م��ەس��ەل��ەی موچە دو شتی‬ ‫ج���ی���اوازن‪ ،‬ب���ودج���ەی ‪ %17‬ه��ەرێ��م‬ ‫نانێردرێت لەبەر ئەوەی تا ئێستا یاسای‬

‫دو مانگ بەسەر مۆڵەتەكەماندا‬ ‫تێپەڕبوە‪ ،‬نەاڵم هێشتا تەنسیق‬ ‫لەنێوانماندا نیە‬ ‫بودجە دەرنەچوە لەپارلەمانی عیراق‌و‬ ‫پارلەمانیش دەن��گ��ی ل��ەس��ەر یاسای‬ ‫بودجە ن��ەداوە‪ ،‬ئێمەش نەمانهێشتوە‬ ‫ئەمە بكرێت‪ ،‬لەبەر لەبودجەی ‪2014‬‬ ‫ەدا‪ ،‬ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ب��ەن��دی ت��ی��ای��ە بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان كە هەرێمی پابەند‬ ‫كردوە بەناردنی بەڕێكی نەوت ئەگەر‬ ‫نا لە بودجەی ‪ %17‬ەكە دەبڕدرێت‪..‬‬ ‫لەعیراقدا بودجە بەپێی یاسای ‪ 95‬كە‬ ‫پێی دەڵین یاسای ئیدارەی مالی‪ ،‬یەك‬

‫لەسەر دوان��زەی بودجە حكومەت بۆی‬ ‫هەیە تەسەروفی پێوەبكات‪ ،‬بەكۆمەڵێك‬ ‫رێگەو شوێن‌و م��ادەی دەستوری‪ ،‬كە‬ ‫زۆری���ان بەشێوەی سولفەو رێگكانی‬ ‫دیكەدە درێ��ت‪ ،‬ئێستاش كە حاڵەتی‬ ‫شەڕە‪ ،‬سولفەی ئێجگار زۆر بۆ ئەرك‌و‬ ‫مەسرەفی شەڕ دەڕوات‪ ،‬بۆ وەزارەت��ی‬ ‫بەرگری‌و ئاوارەكان دەڕوات‪ ،‬بۆ موچەی‬ ‫فەرمانبەران دەڕوات‪ ،‬بۆیە ناكرێت بەهیچ‬ ‫شێوەیەك موچە ببڕدرێت‌و نەنێردرێت‪،‬‬

‫چ��اودێ��ر‪ 2 :‬مانگ لە ‪ 3‬مانگی وادە‬ ‫دیاریكراوە تێپەڕیوە‪ ،‬بەبڕوای بەڕێزتان‬ ‫لەئێستادا چ شتێك گرنگە بۆ خێراكردنی‬ ‫هەنگاوی چارەسەری كێشەكان لەنێوان‬ ‫هەرێم‌و بەغداد دا بنرێت؟‬ ‫ئااڵ تاڵەبانی‪ :‬لەئێستادا كۆبونەوەی‬ ‫سەرۆكی هەرێم لەگەڵ الیەنە كوردییەكان‬ ‫گرنگە ئەنجامبدرێت‌و بگەنە داڕشتەی‬ ‫یەكهەڵوێست بەرامبەر بەغداد‪ 2 ،‬مانگ‬ ‫تێپەڕیوەو بەداخەوە تا ئێستا خۆشمان‬ ‫نە ژورێكی عەمەلیاتمان پێكهێناوە‬ ‫نەتەنسیقێكی ئەوتۆشمان لەنێوخۆدا‬ ‫دروس���ت ك���ردوە‪ ،‬چونكە لەراستیدا‬ ‫ناتوانین لەحكومەتی عیراقی بەدەر بین‪،‬‬ ‫مەسەلەكە هەر تەنها بودجەو موچە نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو لەمبارودۆخەدا گرنگە بۆ هاوكاری‬ ‫سەربازی‌و ئیستخباراتیمان پێویستە‬ ‫بەتایبەت لەمبارودۆخەی روبەڕوبنەوەی‬ ‫تێرۆریستان‌و داعش‪ ،‬كەبەشێكی گرنگی‬ ‫ناوچە كوردستانییەكانیان لەژێر دەستە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )491‬دو شةممة ‪2014/11/10‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫رێككەوتنی دهۆك جددیە‌و دەبێت الیەنەكان بگەڕێنەوە‬ ‫رۆژئاوای كوردستان‌و بێنە نێو كانتۆنەكان‬ ‫ئەنوەر موسلیم‪ ،‬هاوسەرۆكی كانتۆنی كۆبانی‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬

‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫ه���اوس���ەرۆك���ی ك��ان��ت��ۆن��ی ك��ۆب��ان��ی‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬رێككەوتنی دهۆك لە نێوان‬ ‫الیەنەكانی رۆژئاوای كوردستان الی ئێمە‬ ‫وەك هەرسێ‌ كانتۆنی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫جددیە‌و دەبێت باوەڕ لەنێوان ه��ەردوالدا‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەاڵم هەندێ‌ الیەن زو نەگەڕانەوە‬ ‫بۆ رۆژئ��اوای كوردستان‪ ،‬بۆیە دەب ‌ێ ئەو‬ ‫الیەنانەش بگەڕێنەوە رۆژئاوا‪ ،‬بەكردار بێنە‬ ‫كانتۆنەكانی كۆبانی‌و عەفرین‌و جەزیرە‪.‬‬ ‫ئەنوەر موسلیم‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا‬ ‫لەگەڵ «چاودێر»‪ ،‬ئاماژەبەوەشدەكات‪،‬‬ ‫هەرێمی كوردستان بڕیاریدا بە ناردنی‬ ‫چ��ەك‌و پێشمەرگە‌و پێداویستی تر بۆ‬ ‫ك��ۆب��ان��ی‪ ،‬ئ��ەم��ەش جێگەی سوپاسە‪،‬‬ ‫خەڵكی كۆبانییش بەمە دڵخۆش بون‪،‬‬ ‫ه��ەروا بەرەنگاربونەوەی داع��ش لەالیەن‬ ‫پێشمەرگە‌و یەپەگە‌و بەشێك لە سوپای‬ ‫ئازاد وادەكات بەمزوانە هەواڵی دڵخۆشكەر‬ ‫ببیستین‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬پێتانوایە‪ ،‬رێككەوتنی دهۆك‬ ‫لەنێوان دەڤدەم‌و كەنەكە‪ ،‬بەمزوانە دەچێتە‬ ‫بواری جێبەجێكردنەوە؟‬ ‫ئەنوەر موسلیم‪ :‬قۆناغەكە‌و ئەو رەوشەی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان پێیدا تێپەڕدەبێت زۆر‬ ‫گرنگە‪ ،‬چونكە هێرشی چڕ‌و بەردەوامی‬ ‫لەسەرە‪ ،‬بۆیە ئێمە وەك هەرسێ‌ كانتۆنی‬ ‫رۆژئ����اوای ك��وردس��ت��ان ئ��ەو رێككەوتنە‬ ‫الی ئێمە جددیە‌و دەبێت باوەڕ لەنێوان‬ ‫هەردوالدا هەبێت‪ ،‬وەك بەڕێوەبەری كانتۆن‬ ‫دڵخۆشین ب��ەوە‪ ،‬كە یەكبونی خۆمان‬ ‫رابگەیەنین بۆ پاراستنی خەڵكی خۆمان‌و‬ ‫جێبەجێكردنی ئ��ەو رێككەوننامەیەی‬ ‫ده��ۆك‪ ،‬تاوەكو ئایندەیەكی پرشنگدار‬ ‫دروستبكەین‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئێوە هیچ تێبینیەكتان لەسەر‬ ‫رێككەوتنەكەی دهۆك هەیە؟‬ ‫ئ��ەن��وەر م��وس��ل��ی��م‪ :‬ه��ەن��د ‌ێ الی���ەن زو‬ ‫نەگەڕانەوە بۆ رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبێ‌ ئەو الیەنانەش بگەڕێنەوە رۆژئاوا‪،‬‬ ‫بەكردار بێنە كانتۆنەكانی كۆبانی‌و عەفرین‌و‬ ‫جەزیرە‪ ،‬ئێمەش بەچاوێكی ئیجابی سەیری‬

‫هەرێمی كوردستان بڕیاریدا بە ناردنی‬ ‫چەك‌و پێشمەرگە‌و پێداویستیی تر بۆ‬ ‫كۆبانی‪ ،‬ئەمەش جێگەی سوپاسە‪،‬‬ ‫خەڵكی كۆبانییش بەمە دڵخۆش بون‬ ‫توركیا فۆبیای لەبەرامبەر دۆزی كورد‬ ‫هەیە‬ ‫بۆیە پێویستە توركیاش كە لەو جڤاتە‬ ‫نێودەوڵەتییەیە بوێرانەتر بڕیاری خۆی‬ ‫بدات لەبەرامبەر داعش‌و پشتگیریی خۆشی‬ ‫بۆ ئایندەی سوریا دەردەبڕێ‪ ،‬كە چەندین‬ ‫نەتەوە‌و پێكهاتەی جیاوازی تێدا دەژی‌و‪،‬‬ ‫هەموانیش دەتوانن لەخۆبەڕێوەبەرییەك لە‬ ‫سوریا بژین‪.‬‬

‫رێككەوتننامەكە دەكەین‪ ،‬هەرتێبینیەكیش یان رێڤەبەرییەك یاخود هەر جڤاتێكی‬ ‫هەبێ‌ دەتوانین لەباری پراكتیكدا بەئیجابی نێودەوڵەتی مەبەستی بێت‪ ،‬یان جڤاتی‬ ‫چارەسەری بكەین‪.‬‬ ‫سڤیل دەتوانێ‌ ناوەندی خۆی لەناوچەكانی‬ ‫چاودێر‪ :‬ئایا ئێوە هیچ ئاستەنگێكتان بۆ خۆبەڕێوەبەریی هەرسێ‌ كانتۆنان‪ :‬كۆبانی‌و‬ ‫الیەنەكانی دیكەی رۆژئ��اوای كوردستان عەفرین‌و جەزیرە بكاتەوە ئێمە پێشوازی‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬كە نەتوانن لەئێستادا كاری لێدەكەین‌و دڵخۆشدەبین‪ ،‬ئەزمونی ئێمە بۆ‬ ‫سیاسی‌و سەربازیی خۆیان لە رۆژئ��اوا ئایندەیەكە تاوەكو خۆڕێكخستنی خۆمان‬ ‫بكەن؟‬ ‫ئەنوەر موسلیم‪ :‬پێشتریش هەركەسێك‬ ‫یان الیەنێك هەبوایە دەیتوانی بگەڕێتەوە‬ ‫ب��ۆ رۆژئ����اوا‌و كانتۆنەكان تاكو ك��اری‬ ‫سیاسیی خۆی بكات‪ ،‬چونكە حكومەتێكی‬ ‫خۆبەڕێوەبەری پێكهاتبو لە روی پاراستن‌و‬ ‫خزمەتگوزاری‪ ،‬تاوەكو ئێستاش ‪ 10‬الیەنی‬ ‫سیاسیی رۆژئ���اوا ه��ەن‪ 10 ،‬ناوەند یان‬ ‫نوسینگەی ئەو پارتانە بەب ‌ێ ئاستەنگ‬ ‫لە رۆژئ��اوا هەن‪ ،‬بۆ پێشكەوتنی زیاتر‌و‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەی بە دیوێكی دیكەدا ئێوە‬ ‫جێبەجێكردنی رێككەوتنی ده��ۆك‪ -‬لە سوریا بكەین‪.‬‬ ‫یش پێویستە سیاسەتكارانی بەشداربو چاودێر‪ :‬لە دوای رێگەدانی توركیا بە هەوڵی ئەوەتان داوە پەیوەندییەكانتان‬ ‫بگەڕێنەوە‌و ئەنجامی رێككەوتنەكەش چونی هێزی پێشمەرگە لە رێگەی خاكی لەگەڵ توركیادا وەكو دراوسێیەك ئاسایی‬ ‫كاردانەوەی ئیجابی لە ئایندەدا بۆ میللەتی توركیاوە‪ ،‬پێتانوایە هەڵوێستی توركیا بكەنەوە؟‬ ‫بەرامبەر كانتۆنەكانی رۆژئاوا گۆڕانكاری ئەنوەر موسلیم‪ :‬ئێمە بەردەوام دەرگامان‬ ‫خۆمان لێبكەوێتەوە‪.‬‬ ‫كراوەیە بۆ هەرالیەنێك یان هەر دەوڵەتێك‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬ئایا كەنەكە لەئێستادا هچ بەسەردا هاتبێت؟‬ ‫بەرنامەیەكیان هەیە كە لەگەڵ یەپەگەدا ئەنوەر موسلیم‪ :‬توركیا فۆبیای خۆی بۆ دانوستاندن‪ ،‬ئەو ئەزمونەشی كە لەو‬ ‫بچنە گۆڕەپانی ب��ەرگ��ری لە رۆژئ���اوای بەردەوام لەسەر دۆزی كورد هەیە‪ ،‬جڤاتی سێ‌ كانتۆنە پەیرەومانكردوە‪ ،‬كەوا تەواوی‬ ‫نێودەوڵەتی‌و هەمو جیهان بڕیاریدا كەوا كەسێتیی سیاسی‌و سەربەخۆ‌و هاواڵتی بە‬ ‫كوردستان؟‬ ‫ئەنوەر موسلیم‪ :‬هەر ناوەندێكی سیاسی داع��ش دوژمنی هەمو گ��ەل‌و دەوڵەتانە‪ ،‬هەمو رەنگەكان ئەوانەی پێشو و ئەوانەشی‬

‫بەرەنگاربونەوەی داعش لەالیەن‬ ‫پێشمەرگە‌و یەپەگە‌و بەشێك لەسوپای‬ ‫ئازاد وادەكات بەمزوانە هەواڵی‬ ‫دڵخۆشكەر ببیستین‬

‫ئێستا ك��ە ب��ەش��داردەب��ن دەت��وان��ر ‌ێ بۆ‬ ‫ئایندەی سوریا سودی لێ‌ وەربگیرێ‌‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئێمە لەگەڵ دانوستانین‪ ،‬چ لەگەڵ توركیا‬ ‫یان هەر واڵتێكی تر كەوا خزمەتی ئایندەی‬ ‫دیموكراسیی رۆژهەاڵتی ناوین بكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬رۆڵی پێشمەرگە لەكۆبانی چۆن‬ ‫هەڵدەسەنگێنن؟ ئایا كاریگەری هەبوە بۆ‬ ‫پاشەكشێی داعش؟‬ ‫ئەنوەر موسلیم‪ :‬بەڵی‪ ،‬لەكۆبانی ماوەی‬ ‫زیاتر لە ‪ 50‬رۆژە كچان‌و كوڕانی كۆبانی‬ ‫بەرخودان دەكەن‪ ،‬لەگەڵ پشتگیرییەكانی‬ ‫ك��وردان��ی ب��اك��ور‌و ب��اش��ور‪ ،‬ه���ەروا ئەو‬ ‫بڕیارەشی ك��ەوا هەرێمی كورستان دای‬ ‫لەگەڵ بۆردومانی هێزی ئاسمانیی ئەمەریكا‬ ‫بۆ سەر بارەگا‌و بنكەكانی داعش لەكۆبانی‪،‬‬ ‫لەگەڵ هاتنی پێشمەرگە پێشكەوتنی‬ ‫بەرچاو بەدیدەكرێ‌ لەبەرامبەر داعشدا‪،‬‬ ‫بۆیە بەرەنگاربونەوەی داع��ش لەالیەن‬ ‫پێشمەرگە‌و یەپەگە‌و بەشێك لە سوپای‬ ‫ئازاد وادەكات بەمزوانە هەواڵی دڵخۆشكەر‬ ‫ببیستین‪ ،‬ك��ەوا چەكدارانی تێرۆرستی‬ ‫داعش لە هەمو كوچە‌و كواڵنێكی كۆبانی‌و‬ ‫گوندەكان‌و ت��ەواوی ناوچە كوردییەكان‌و‬ ‫سوریاش بەدەربنرێن‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لەبارەی بەرگرییەكانی كوردان‬ ‫لەكۆبانی چی دەڵێیت؟ پێتانوایە داعش‬ ‫توشی شكستێكی گەورە بوە لەكۆبانی؟‬

‫ئەنوەر موسلیم‪ :‬هەمو هاوكاری‌و بەرگرییەك‬ ‫دەبێتە هۆی شكست‌و لەناوچونی داعش‪،‬‬ ‫چونكە ه��ەر پشتیوانیەكیش لەالیەن‬ ‫كوردانەوە هەبێ‌ رەنگدانەوەی دەب ‌ێ لەسەر‬ ‫شكستەكانی داعش‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬ئایا هاوكارییەكانی باشوری‬ ‫ك��وردس��ت��ان كاریگەریی ه��ەب��وە لەسەر‬ ‫بەرگرییەكانتان؟‬ ‫ئ��ەن��وەر موسلیم‪ :‬هەرێمی كوردستان‬ ‫بڕیاریدا بە ناردنی چ��ەك‌و پێشمەرگە‌و‬ ‫پێداویستیی تر بۆ كۆبانی‪ ،‬ئەمەش جێگەی‬ ‫سوپاسە‪ ،‬خەڵكی كۆبانییش بەمە دڵخۆش‬ ‫ب���ون‪ ،‬ئێمەش سوپاسی ئ��ەو دەستی‬ ‫هاوكارییەمان كرد كەوا هاوكاریی مرۆیی‌و‬ ‫سەربازی لەالیەن هەرێمی كوردستانەوە‬ ‫بۆمان رەوانەكرا‌و كاریگەریشی هەبوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەپێی هەندێ زانیاری‪ ،‬ژمارەیەكی‬ ‫زۆری كوردی ناو داعش لەهێرشەكاندا بۆ‬ ‫سەر كۆبانی بونیان هەیە؟ ئایا ئێوە لەو‬ ‫بارەیەوە زانیاریتان هەیە؟‬ ‫ئەنوەر موسلیم‪ :‬ناتوانین بڵێین داعش‬ ‫تەمسیلی عەرەب یان ئیسالم‌و یان كورد‬ ‫یاخود هەرالیەنێكی تر دەكات‪ ،‬لەناو داعش‬ ‫تەنها تێرۆر هەیە‪ ،‬هەندێ‌ كەسی تێدایە‬ ‫لەكوردان‌و زۆرینەش خەڵكی دەرەوەن‪،‬‬ ‫ك��وردی��ش ل��ەون��اوەدا ب��ەرگ��ری لەخۆی‌و‬ ‫خاكەكەی دەكات‪ ،‬شار‌و گوند‌و واڵتەكەی‬ ‫دەپارێزی بۆ ئایندەی سوریا وەك چۆن لە‬ ‫شنگال‌و ناوچەكانی تر كورد‌و پێكهاتەكانی‬ ‫تر خاكی خۆیان دەپارێزن‌و بەرگری ل ‌ێ‬ ‫دەكەن‪ ،‬بە هەمانشێوە لەسوریاش كورد‬ ‫بەرگری لە خاكەكەی دەكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەی چی بەو كوردانە دەڵێی كەوا‬ ‫هاوكاریی داعش دەكەن؟‬ ‫ئ��ەن��وەر موسلیم‪ :‬داع��ش بە تێرۆرست‬ ‫ناسراوە‌و تەنانەت لەقورئانیش نەوتراوە‬ ‫ژن‌و منداڵ بكورژێن‪ ،‬لەجێگەی ئەوەی‬ ‫لەگوندێك دارێك بچێن ‌ێ بۆ دوارۆژ ئەوان‬ ‫ژن‌و منداڵ دەك���وژن‪ ،‬بۆیە داوا لەوانە‬ ‫دەكەم هەرچی زوە بڕیاری گەڕانەوە بدەن‪،‬‬ ‫وەكچۆن جڤاتی نێودەوڵەتی دژی تێرۆر‬ ‫دەجەنگێ‌‪ ،‬چونكە ئەوانە تێرۆرستن‪.‬‬

‫تادێت ژمارەی تۆمەتبارانی بازرگانی لەگەڵ داعش زیاد دەكات‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ :‬ئەوانەی تۆمەتەكانیان بەسەردا‬ ‫ساغدەبێتەوە خائینن‌و دەبێت حزبەكان خۆیان نەكەنە خاوەنیان‬ ‫چاودێر– رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫تادێت ك��اردان��ەوە‌و نیگەرانیی رایگشتی‬ ‫لە هەرێمی كوردستاندا س��ەب��ارەت بە‬ ‫پ��رس��ی ب��ازرگ��ان��ی��ك��ردن��ی سوتەمەنی‌و‬ ‫مامەڵەكردنی ژم��ارەی��ەك «بەرپرس»‌و‬ ‫«ب��ازرگ��ان»ی ك��ورد لەگەڵ رێكخراوی‬ ‫تێرۆریستی (داع���ش) فراوانتردەبێت‪،‬‬ ‫بۆ لێكۆڵینەوەش لەو پرسە‪ ،‬دو لیژنەی‬ ‫حكومی‌و پارلەمانی ب��ۆ پێكهێنراوە‌و‬ ‫چ��اوەڕێ��دەك��رێ��ت دوات���ر ئەنجامەكانی‬ ‫ئاشكرابكرێت‪ .‬پارلەمانتارێكیش پێیوایە‪،‬‬ ‫پارلەمانی كوردستان چاودێریی كارەكانی‬ ‫لیژنەكەی حكومەت دەكات‌و لەو پرسەشدا‬ ‫سێ شێوە لەبەشداریكردن هەیە‪ ،‬هەروا‬ ‫تادێت ژم��ارەی تۆمەتباران زیاتر دەبن‪،‬‬ ‫ئەو كەسانەشی تۆمەتەكەیان بەسەردا‬ ‫س��اغ��دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬پێویستە ب��ە یاسای‬ ‫ب��ەرەن��گ��ارب��ون��ەوەی ت��ێ��رۆر مامەڵەیان‬ ‫لەگەڵدا بكرێت‪ .‬بەرپرسێكی سەربازییش‬ ‫لەمیحوەری گەرمەسێر‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫تائێستا هیچ پلەدارێكی سەربازی لەسەر‬

‫بازرگانیكردنی نەوت لەگەڵ (داعش) لەو‬ ‫میحوەرە دەستگیرنەكراوە‪.‬‬ ‫دو لیژنەكەی حكومەت‌و پارلەمان‬ ‫لەو بارەیەوە‪ ،‬د‪ .‬رێواز فایەق‪ ،‬پارلەمانتاری‬ ‫یەكێتی ل��ە پ��ارل��ەم��ان��ی ك��وردس��ت��ان‪،‬‬ ‫ب��ە»چ��اودێ��ر»ی راگ��ەی��ان��د‪ ،‬ل��ەرێ��ی دو‬ ‫لیژنەوە كە لە شوێنی روداوەكانن‪ ،‬كار‬ ‫ل��ەس��ەر لێكۆڵینەوە‌و یەكالكردنەوەی‬ ‫ئ��ەو بابەتە دەك��رێ �ت‌و دەستگیركردنی‬ ‫كەسەكانیش لە دەس��ەاڵت��ی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستانە‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەو‬ ‫كەسانەی تۆمەتەكانیان روبەڕوكراوەتەوە‪،‬‬ ‫فەرمانبەرانی چەند وەزارەتێكی جیاوازی‬ ‫حكومەتن‌و بۆ ئەو مەبەستەش حكومەتی‬ ‫هەرێم لیژنەیەكی تایبەتی دروستكردوە‬ ‫لە وەزارەتەكانی (سامانەسروشتیەكان‪،‬‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬ناوخۆ‌و ئەنجومەنی ئاسایش)‬ ‫كە لێكۆڵینەوەی دۆسیەكە بەڕێوەدەبەن‌و‬ ‫پارلەمانی كوردستانیش لیژنەیەكی‬ ‫دروستكردوە لە ئەندامانی هەردو لیژنەی‬ ‫(وزە‌و سامانەسروشتیەكان‪ ،‬نەزاهە)‪ ،‬بۆ‬

‫چاودێریكردنی چۆنێتیی بەڕێوەچونی‬ ‫لێكۆڵینەوەی لیژنەكەی حكومەت‪ ،‬واتە‬ ‫دەمانەوێت بزانین كە حكومەت تاچەند‬ ‫لە لێكۆڵینەوەكردن جددیە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫تەڕوشك پێكەوە نەسوتێت‪.‬‬ ‫سێ شێوەی مامەڵەكردن لەگەڵ داعش‬ ‫د‪.‬رێ���واز ف��ای��ەق‪ ،‬كە ه��اوك��ات ئەندامی‬ ‫لیژنەی پیشەسازی‌و وزە‌و س��ەرچ��اوە‬ ‫سروشتییەكانە‪ ،‬وتیشی «بەداخەوە تادێت‬ ‫ژمارەی تۆمەتباران لەو پرسەدا زیاددەكات‌و‬ ‫س��ێ ش��ێ��وەش ل��ەب��ەش��داری��ك��ردن هەیە‪،‬‬ ‫یەكەمیان بەشداریكردنی راستەوخۆیە‪ ،‬واتە‬ ‫كەسەكە خۆی كارەكەی كردوە‪ ،‬دوەمیان‬ ‫ئاسانكاریكردنە‪ ،‬واتە هەندێك كەس هەیە‬ ‫ئاسانكارییان كردوە تاكو هەندێك خەڵك‬ ‫بازرگانی بكات‪ ،‬سێیەمیشیان ئەوانەن كە‬ ‫كەمتەرخەم بون بەوەی رێگریان نەكردوە‪،‬‬ ‫ئ��ەم س��ێ ك��ەس��ەش نابێت وەك��و یەك‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت‪ ،‬هاوكات ئەوەی‬ ‫یەكەمیان جگە لە دادگ��ای سەربازی‪،‬‬ ‫پێویستە بە یاسای بەرەنگاربونەوەی‬

‫بەرپرسێكی سەربازی‪ :‬ئەگەر هەر پلەدارێكی دەستگیركراو‬ ‫تۆمەتی بەسەردا ساغنەبێتەوە‪ ،‬پێویستە داوای لێبوردنی لێبكرێت‬ ‫تێرۆریش مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫هاوكاریكردنی گروپێكی تێرۆریستی بۆ‬ ‫خۆی كارێكی تێرۆرستییە»‪.‬‬ ‫«جارێ زوە»‬ ‫سەبارەت بە ناوهێنانی ئەو كەسانەشی كە‬ ‫پێشتر بەشێك لە میدیاكانی كوردستان‬ ‫باڵویانكردەوە‪ ،‬ئەو پارلەمانتارە ئاماژەی‬ ‫بەوەكرد‪ ،‬جارێ زوە ناوی كەس بهێنرێت‬ ‫لەبەرئەوەی هێشتا تۆمەتەكان بەسەر‬ ‫كەسە دەستگیراوەكاندا یەكالنەبونەتەوە‪،‬‬ ‫چونكە رەن��گ��ە ببێتەهۆی ن��اوزڕان��دن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم دوات��ر ئەگەر دادگ��ا تۆمەتەكانی‬ ‫ساغكردەوە‪ ،‬ئەوا ناوەكان ئاشكرادەكرێن‪،‬‬ ‫هیواداریشم هیچ حزبێك خۆی نەكات بە‬ ‫خاوەنیان‪ ،‬چونكە ئەوانە خائینن‌و بەشێكن‬ ‫لە (داعش)‪.‬‬ ‫«حكومەتی هەرێم جددییە‌و‬ ‫بەڵێنیانداوە»‬ ‫ه��ەر ل���ەوب���ارەی���ەوە‪ ،‬ف��رس��ەت سۆفی‪،‬‬ ‫پارلەمانتاری فراكسیۆنی زەرد‪ ،‬بە ماڵپەڕی‬ ‫رەسمیی حزبەكەی راگ��ەی��ان��دوە‪ ،‬دوای‬

‫پێكهێنانی لیژنەكەی پارلەمان بەدواداچونی‬ ‫پرسی بازرگانیكردن لەگەڵ (داعش)مان‬ ‫كرد‌و سەردانی پارێزگای كەركوكمان كرد‌و‬ ‫لەگەڵ بەرپرسانی سەربازی‌و ئەمنییدا‬ ‫كۆبوینەوە‪ ،‬دواتر لەگەڵ وەزیری ناوخۆ‌و‬ ‫وەزیری سامانەسروشتییەكان دانیشتین‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬كە ئەندامی لیژنەی نەزاهەیە‪،‬‬ ‫رون��ی��ش��ی��ك��ردەوە‪ ،‬ب��ۆم��ان دەرك��ەوت��وە‬ ‫كەسانێك بازرگانیان بە سوتەمەنییەوە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ (داع������ش)دا ك�����راوە‌و ل��ەس��ەر‬ ‫ئ���ەوەش خەڵكانێك دەستگیركراون‌و‬ ‫لێكۆڵینەوەیان لەگەڵدا دەكرێت‪ ،‬رەنگە‬ ‫بەرپرسی سەربازی‌و بازرگان بن‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫سەالمەتیی لێكۆڵینەوەكان وردەكارییەكان‬ ‫ئاشكراناكەین‌و حكومەتی هەرێم جددییە‌و‬ ‫بەڵێنیانداوە هەر كەسێك دەستی لەو‬ ‫كارەدا هەبێت‪ ،‬جا لەهەر پلە‌و پۆستێكدا‬ ‫بێت‪ ،‬لێكۆڵینەوەی لەگەڵ دەكرێت‌و یاسای‬ ‫بەرەنگاربونەوەی تێرۆریشیان بەسەردا‬ ‫جێبەجێدەكرێت‌و وەكو (داعش) مامەڵەیان‬ ‫لەگەڵدا دەكرێت‪.‬‬

‫پێشمەرگە ئامادەی رادەستكردنیانن‬ ‫ه��ەر ل��ەوب��ارەی��ەوە‪ ،‬جێگری بەرپرسی‬ ‫ه��ێ��زەك��ان��ی پێشمەرگە ل��ەم��ی��ح��وەری‬ ‫گەرمەسێر‪ ،‬بۆ تۆڕی هەواڵی سلێمانی‪،‬‬ ‫ئاشكرایكردوە‪ ،‬تائێستا هیچ پلەدارێكی‬ ‫س���ەرب���ازی ل��ەس��ەر ب��ازرگ��ان��ی��ك��ردن��ی‬ ‫ن��ەوت ل��ەگ��ەڵ (داع���ش) ل��ەو میحوەرە‬ ‫دەس��ت��گ��ی��رن��ەك��راوە‌و هیچ فەرمانێكی‬ ‫تایبەتیش بە دەستگیركردنی پلەدارە‬ ‫سەربازییەكانمان بەدەستنەگەیشتووە‪.‬‬ ‫محەمەد حاجی قادر‪ ،‬وتیشی «ئەگەر بێتو‬ ‫هەر پلەدارێك فەرمانی بۆ دەركرابێت‪،‬‬ ‫ئێمە ئامادەین رادەستی دادگای بكەین‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەگەر هیچ تۆمەتێكی بەسەردا‬ ‫ساغنەبێتەوە‪ ،‬پێویستە داوای لێبوردنی‬ ‫لێبكرێت»‪.‬‬ ‫«چ��اودێ��ر» ل��ەس��ەر ئ��ەو پرسە چەند‬ ‫جارێك پەیوەندیكرد بە سەرۆك‌و وتەبێژی‬ ‫فەرمانگەی داواك���اری گشتیی هەرێم‌و‬ ‫وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫بەاڵم هیچ كامیان وەاڵمیان نەدایەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )491‬دو شةممة ‪2014/1١/10‬‬

‫موسەننا ئەمین؛ وەاڵمی نائەمین‬ ‫بەشی لێكۆڵینەوەی ناوەندی‬ ‫رۆشنگەریی چاودێر‬ ‫بەشی چوارەم‬

‫رونەدانی كاریگەری قوڵی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫كارەساتە بەسەرهاتوەكانی ناوچەكەوەو‬ ‫ماوەیەك دەس��ەاڵت پەیداكردنی هێزە‬ ‫ئیسالمیەكانیش‪ ،‬كاریگەریان م��اوە‪،‬‬ ‫بۆیە ب��ەدرێ��ژای��ی م��ێ��ژوو‪ ،‬زان��او شێخ‌و‬ ‫تەریقەت‪ ،‬پاشان رابەری ئایینی‪ -‬سیاسی‬ ‫دەرك��ەوت��وون‌و هەڵكەوتون‪ .‬تەنانەت‬ ‫ه��ەر ل��ەس��ەر ئ��ەو زەم��ی��ن��ە مێژوییە‪،‬‬ ‫نەقشبەندییەكان لەو ناوچەیەدا توانیان‬ ‫لەسەدەی نۆزدەهەم‌و هەتا ناوەڕاستی‬ ‫س���ەدەی بیستەمیش رچ��ە بشكێنن‌و‬ ‫سەربكەون‪ ،‬نەقشییەكان لەو ناوچەیەدا‪،‬‬ ‫زۆرتر لەهەر ناوچەیەكی تر‪ ،‬كاریگەری‬ ‫دەسەاڵتی روحی‌و ئیداری‌و كۆمەاڵیەتیان‬ ‫فراوان بوو‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا نەقشییەكان‪،‬‬ ‫بۆ یەكەمینجار بوو لەمێژووی ئیسالمدا‪،‬‬ ‫لەناو كوردستاندا‪ ،‬بەهزرو فەلسەفەی‬ ‫روحی ناكۆك بەئیسالمی باو‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫بەملمالنێش لەبەرامبەر قادریەكاندا‪،‬‬ ‫ك��ەوت��ن��ە چ��االك��ی ف�����راوان‪ .‬ب��ۆ ئ��ەو‬ ‫زەمانە‪ ،‬هاتنی نەقشییەكان گۆڕانكاری‬ ‫ب��وو لەئیسالمی وش��ك��ی ب����اوەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئیسالمی بیركردنەوەو لێكدانەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫د‪.‬موسەننا لەبەر ئەو ناكۆكییە دێرینەی‬ ‫لەنێوان مجتهدینی ئیسالم لەسەردەمی‬ ‫خەلیفەكانەوە‪ ،‬بەتایبەتی عەباسیەكان‪،‬‬ ‫لەگەڵ تەسەوف ه��ەب��ووەو گەیشتۆتە‬ ‫رادەی ئەنجامدانی تاوانی قێزەونیش‬ ‫بەرامبەر رابەرانی رەخنەگرو تەسەوف‌و‬ ‫تەفروتوناكردنیان‪ ،‬لەوانە (جەعدی كوڕی‬ ‫درهم‪ 132 -‬كۆچی ‪ 749‬زاینی) لەسەر‬ ‫لێكدانەوەی ج��ی��اوازی لەسەر قورئان‬ ‫لەسەردەمی خەالفەتی ئومەوییەكاندا‬ ‫ك��وژرا‪ .‬ح��ەالج (‪ )308‬هجری كراوەتە‬ ‫قوربانی‪ ،‬خۆ ناشێ‌ مێژووی سەلەفیەتی‪،‬‬ ‫بیری چوبێتەوە كە سەالحەدینی ئەیوبی‪،‬‬ ‫چۆن (سوهرەوردی) متەسەوفی كردە‬ ‫قوربانی دەسەاڵتی سەلەفیەتی دەق‌و‬ ‫شەریعەت سەپاندن‪ .‬چیان لە (بایەزیدی‬ ‫باستانی) ن��ەك��رد ل��ەس��ەر ت��ەس��ەوف‪،‬‬ ‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬بۆ ئەوەی پابەندی ئەهلی‬ ‫سوننە بێ‌ لەم سەردەمەشدا‪ ،‬هەروەكو‬ ‫ئەو سەردەمانە‪ ،‬ب��ەالی نەقشییەكانی‬ ‫ه��ەورام��ان‌و هەڵەبجەدا ن��ەڕۆش��ت��ووە‪.‬‬ ‫ل��ەم��ەش��دا‪ ،‬ل����ەڕوی واق��ع��ی ئایینی‪-‬‬ ‫سیاسییەوە غ��ەدری لەنەقشییەكان‌و‬ ‫ناوچەكەش كردووە‪ .‬بۆیە‪ ،‬ئەو قسانەی‬ ‫د‪.‬موسەننا زیانی بۆ مێژووی ئیسالم‌و‬

‫ش��ەوی (‪ )2014/10/10-9‬تەلەفزیۆنی‬ ‫«رووداو» س��ی��ن��اری��ۆی رووداوێ��ك��ی‬ ‫بێ‌ بناغەی س��ازداو چەند رۆژێكیش‪،‬‬ ‫پرۆگرام‌و نەریتی تەلەفزیۆنەكەی‪ ،‬خستە‬ ‫ژێر پرسیارێكی قوڵتری میدیای ئازاد‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدا‪ ،‬ماوەیەكە كەناڵەكە‪،‬‬ ‫خەریكە دەمامكەكەی دەدڕێ‌‌و ناوەرۆكی‬ ‫مەراماویان‪ ،‬بەرەبەرە باشتر دەردەكەوێ‌‪.‬‬ ‫س��ی��ن��اری��ۆك��ەش‪ ،‬ل��ەب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی‬ ‫راستەوخۆی خۆیانەوە‪ ،‬لەگەڵ (مەال‬ ‫بەختیار)دا ئەنجامیاندا‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ت��ی��ری ب��ەرن��ام��ەك��ە ه��ەڵ��ب��ەزی��ەوە دژی‬ ‫شاشەكەی خۆیان‪ .‬بۆیە‪ ،‬پێشكەشكەری‬ ‫بەرنامەكە‪ ،‬ناچار كراوە‪ ،‬یان ناچاربووە‪،‬‬ ‫وەاڵمێكی پرسیارێكی خۆی‪ ،‬لەڕێڕەوی‬ ‫وەاڵمەكان دەربهاوێ‌‌و بەبانگێهشتكردنی‬ ‫چ��وار م��ی��وان‪ ،‬بەرنامەیەكی تایبەتی‬ ‫لەسەر بكات‪ ..‬یەكێكیش لەوانە لەگەڵ‬ ‫«د‪.‬م��وس��ەن��ن��ا»‪ ،‬ك��ە خ��ۆی یەكێكە‬ ‫لەكێشە دروستكەرەكانی چەند ساڵی‬ ‫راب��ردوو‪ ،‬بەڵكو لەو كەسانەیە‪ ،‬ئۆباڵی‬ ‫قوڵكردنەوەی خۆپیشاندانەكەی (‪)17‬‬ ‫ی شوباتی دەكەوێتە ئەستۆ‪ .‬وت��ارە‬ ‫ئاگراویەكانی ئەو و كەسانی وەكو ئەو‬ ‫ب��ون‪ ،‬لەژێر كاریگەری ئیخوانەكانی‬ ‫میسرو واڵتانی عەرەبی‪ ،‬هانی بەشێكی‬ ‫خۆپیشاندەرانیان دەدا‪ ،‬یاسا پێشێل‬ ‫بكەن‌و هەڵمەت بەرنە س��ەر پۆلیس‌و‬ ‫ئاساییش‪ ،‬سەرەنجامیش دەزان��ی��ن‪،‬‬ ‫دەی��ان رۆڵ��ەی ئ��ەم گەلەو سلێمانی‌و‬ ‫دەوروب���ەری‪ ،‬كرانە قوربانی كاڵفامی‬ ‫سیاسی موسەننا ئاساكان‪ .‬جێی خۆیەتی‬ ‫بپرسین لەناو سەدان كادرو سەركردەی‬ ‫هێزە ئیسالمییەكان‪ ،‬بۆچی رووداو گڕگڕ‬ ‫د‪.‬موسەننا دەباتە پشتی شاشە؟ دیارە‬ ‫باشیان ناسیوە‪ ،‬كە گۆڵمەزسازە!‬ ‫لەكەناڵی «رووداو» وای��ە‪ ،‬دەتوانێ‌‪،‬‬ ‫ب��ەس��ی��ن��اری��ۆس��ازی��ی��ەك تەنها لەسەر‬ ‫چاوپێكەوتنێك‪ ،‬راستییەكانی مێژوو‬ ‫چەواشە بكات‌و چۆنی بوێ‌‪ ،‬نەوەكانمان‬ ‫فریو ب��دات‪ .‬بەدڵنییاییەوە ئەمەیان‬ ‫بۆ ناچێتەسەر‪ .‬چونكە هێشتا گۆڕی‬ ‫شەهیدەكان‪ ،‬دژی تیرۆریستەكان‪ ،‬خوێنی‬ ‫پێشمەرگە شۆڕشگێڕەكانی یەكێتیی لێ‬ ‫دادەچ���ۆڕێ‌‪ .‬دەری��ش ك��ەوت‪ ،‬بەپیالن‌و‬ ‫ش���ەڕو ه��ەڵ��گ��ەڕان��ەوە یەكێتیی تێك‬ ‫ناشكێ‌‪ .‬بۆیە‪ ،‬دوژمنانی ئازادی دەیانەوێ‌‬ ‫زەمینەی دواكەتوی كۆمەاڵیەتی بمێنێ‌‌و‬ ‫ل��ەو رێگەیەوە‪ ،‬درێ��ژە بەدوژمنایەتی‬ ‫یەكێتیی‌و دیموكراتخوازان بدەن‪.‬‬ ‫رابونی ئیسالمی‬ ‫بێینە سەر بزوتنەوە‌و رابونی دروستكراوی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬لەهەڵەبجە‪ ،‬ه��ەروەك��و ئەم‬ ‫بەڕێزە رای وایە؛ كە سەراپا بۆچونەكانی‪،‬‬ ‫ه��ەڵ��ەی بنچینەیی تیایە‪ .‬ه��ەر ئەم‬ ‫هەڵە بنچینانەشە‪ ،‬وا ل��ەم كەسانە‬ ‫دەكات‪ ،‬راستییە بابەتییەكان نەبینن‌و‪،‬‬ ‫گۆڕانكارییەكان ل��ەب��ەرچ��او ن��ەگ��رن‌و‪،‬‬ ‫رەخنەش نەسەلمێنن‪.‬‬ ‫ج��ارێ‌‪ ..‬كە دەڵ�ێ‌‪ :‬ئەمانە بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمیان دروستكرد‪ ،‬مەبەستی بەگشتی‬ ‫بزوتنەوە ئیسالمییەكان‌و ئیسالمییە‪ .‬نەك‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمی بەڕابەرایەتی شێخ‬ ‫عوسمان‌و شێخ عەلی رەحمەتی‪.‬‬ ‫ئینجا ب��ائ��ەوە لێكبدەینەوە كە ئایە‬ ‫(ئیسالمی‪-‬مەزهەبی‬ ‫بزوتنەوەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی) تەنها ب��ەڕاب��ەر دروس��ت‬ ‫دەك����رێ‌؟ ی��ان ب��زوت��ن��ەوەك��ە ل���ەڕووی ئیسالمییەكان‌و زان��اك��ان��ی��ش هەیە‪.‬‬ ‫بابەتییەوە دروست دەبێ‌‌و رابەرەكانیش چونكە بەپێی لۆژیكی ئەم بێ‌‪ ،‬كەوابێ‌‪،‬‬ ‫دروستدەكات؟‬ ‫ئیسالم‌و ئیسالمی سیاسی پێشینەی‬ ‫هەمیشە‬ ‫مێژوییەوە‪،‬‬ ‫‌و‬ ‫ی‬ ‫لۆژیك‬ ‫ل��ەڕوی‬ ‫مێژووییان نییە‪ ،‬لەپڕ‪ ،‬چەند زانایەكی‬ ‫�ەوەی‬ ‫�‬ ‫�ن‬ ‫�‬ ‫�زوت‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫ئ��ەگ��ەر‬ ‫ب��زوت��ن��ەوەك��ان‪،‬‬ ‫ب��ەڕێ��ز دەرك���ەوت���ون‌و بزوتنەوەكەیان‬ ‫راستەقینەبن‪ ،‬بابەتی كردن‪ ،‬نەك رابەر دروستكردووە‪ .‬ئەگەر وابوایە‪ ،‬لەدوای‬ ‫ك��رد! لەكوردستان‌و هەڵەبجەدا‪ ،‬پێش مردنی زاناكانەوە بزوتنەوەكەش نەدەما‪.‬‬ ‫ئەو زانایانەش‪ ،‬زەمینەی (كۆمەاڵیەتی‪ -‬هەرچی «رابونی ئیسالمی»یشە‪ ،‬دیسان‬ ‫ئایینی‪ -‬مەزهەبی) هەبوەو ئێستاش لەبەر هەڵەیەكی زانستی گەورەیە‪ ،‬لەزانستی‬

‫سیاسەتدا‪ ،‬بۆ؟‬ ‫راب����ون‪ ،‬ل��ەزم��ان��ی ك��وردی��دا بەمانای‬ ‫(یقظە) دێ‌‪ .‬نزیكیشە لە (صحوە)‪.‬‬ ‫یاخود (نهضە) یان نزیك لەو چەمكە‪،‬‬ ‫هەر كام واتا ببەخشێ‌‪ ،‬یان د‪.‬موسەننا‪،‬‬ ‫هەرچییەكی مەبەست بوبێ‌‪ ،‬هەڵەی‬ ‫فەرمووە‪.‬‬ ‫رابون بەمانای یەقزە‪ ،‬یان نەهزە‪ ،‬یاخود‬ ‫(صحوە)ی عەرەبی لێكی بدەینەوە‪،‬‬ ‫ئەمیش‪ ،‬پرۆسەیەكی مێژوویی‪-‬بابەتییە‪،‬‬ ‫كە گەلێ‌ هۆكاری ئابوری‪ ،‬جوگرافی‪،‬‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ ،‬س��ی��اس�ی‌و روناكبیری‬ ‫كارلێك دەكەن‌و رابوونەكە دەخوڵقێنن‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەو هۆكارانە‪ ،‬زەمینەی رابون‬

‫رابونی ئیسالمی‪ ،‬هەروەكو سەردەمی‬ ‫خەالفەت‌و حوكمی شەریعەت‪ ،‬جارێكی‬ ‫دیكە‪ ،‬دەس��ەاڵت��ی دێرینەی ئیسالمی‬ ‫راستەقینە دەژێنێتەوەو هەژمونگەری‬ ‫ئیسالمیش دەسەپێنێتەوەو جاهلیەتی‬ ‫(ئەم سەردەمەش!!) لەناودەبات‪.‬‬ ‫رابون‪ ..‬ئەوكاتە‪ ،‬وەكو بزوتنەوەیەكی دژە‬ ‫هەموو فەلسەفەو بیرێكی تری دونیایی‪،‬‬ ‫بەتایبەتی دیموكراسی نوێگەری‪ ،‬دژی‬ ‫هەموو دەسەاڵتێكی جیهانی ئیسالم‌و‬ ‫رۆژئاواو تەواوی جیهان‪ ،‬رەواجی ئایینی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی پێدەدرا‪ .‬هەر لەناو‬ ‫ئەم رەواج پێدانەوەی بەناو (راب��ون)‬ ‫ی ئیسالمیشەوە‪ ،‬دەی���ان رێكخراوی‬

‫فەلسەفەی سیاسی خ��ۆی‪ ،‬دەوروب��ەرو‬ ‫تەواوی جیهان وەكو دوژمن سەیر دەكات‌و‬ ‫جیهادیان دژ رادەگەیەنێ‌‪ .‬سەرچاوەی‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆژی‌و سایكۆلۆژی سەلەفیەت‬ ‫لە(رابون)دا‪ ،‬لەنیو سەدەی رابوردوودا‪،‬‬ ‫چڕبۆتەوە‪ .‬ه��ەر جارێكیش بەناوێك‌و‬ ‫رەوتێكەوە‪.‬‬ ‫لەم باسەدا‪ ،‬باسنوس‌و سیاسەتمەدارانی‬ ‫سوننە‪ ،‬كەباسی «راب��ون»ی ئیسالمی‬ ‫لەڕوانگەی سوننەوە دەكەن‪ ،‬مەبەستیانە‬ ‫بڵێن‪ :‬دەسەاڵتی ئێستامان بۆ دەسەاڵتی‬ ‫سوننە دەوێ‌‌و لەڕێگەی ئەم دەسەاڵتە‪-‬‬ ‫سونییەشەوە‪ ،‬دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی‬ ‫خ��ەالف��ەت‪ ،‬هەڵبەتە خەالفەتیش الی‬

‫مزگەوتی نەقشبەندییەکان لە بیارە‬ ‫نەڕەخسێنن‪ ،‬مەحاڵە‪ ،‬رابەرەكان‪ ،‬یان‬ ‫مەرجەعەكان‪ ،‬یان حزبە سیاسییەكان‪،‬‬ ‫بەبڕیاری پێشوەخت‪ ،‬یان بەزیرەكی‪،‬‬ ‫ی��اوەك��و ب��ەئ��ازای��ەت��ی خ��ۆی��ان‪ ،‬بتوانن‬ ‫رابون بێننە بەرهەم‪ .‬بۆ نمونە‪ :‬ئەگەر‬ ‫لەتونسدا‪ ،‬زەمینەی بابەتی لەبار نەبوایە‪،‬‬ ‫بەخۆسوتاندنی الوێ��ك‪ ،‬سەراپا خەڵك‬ ‫رانەدەپەڕی‪.‬‬ ‫بائەوەش بیربخەینەوە‪ ،‬كە دەستەواژەی‬ ‫راب���ون���ی ئ��ی��س�لام��ی‪ ،‬ل��ەب��ن��چ��ی��ن��ەدا‪،‬‬ ‫دەس����ت����ەواژەی����ەك����ی س��ەل��ەف��ی��ی��ە‪.‬‬

‫تیرۆریستی رەشەكوژی سەریان هەڵدا‪.‬‬ ‫هەتا گەیشتە سەرهەڵدانی (تاڵیبان)‌و‬ ‫(القاعیدە)‌و ئێستاش (داعش)‪ .‬بیرمەندی‬ ‫هەرە دیاری بنچینە شەرعییەكانی (رابون)‬ ‫وەكو بیری سەرەتایی‪ ،‬دوای (حەسەن‬ ‫بەننا‪ -‬دامەزرێنەری ئیخوان)‪( ،‬سەید‬ ‫قوتب)ە‪ ،‬كە تەواوی جیهان (نەك هەر‬ ‫عەرەب‌و موسڵمان) دەكاتە دوو جەمسەر‪:‬‬ ‫جیهانی ئیسالم‌و گێڕانەوەی دەسەاڵتی‬‫ش��ەری��ع��ەت‌و ع��ەق��ی��دە ب��ۆ س��ەراپ��ای‬ ‫بەشەریەت‪.‬‬

‫ئەمان‪ ،‬دوای پێغەمبەر‪ ،‬خەلیفەكانی‬ ‫سوننە (ئەبوبەكر‪ ،‬عومەری كوڕی خەتاب‪،‬‬ ‫عوسمانی ك��وڕی عەفان)‪ ،‬دەگەیەنێ‌‪.‬‬ ‫ئیمامی ع��ەل��ی ل��ەم كێشمەكێشەدا‪،‬‬ ‫ل��ەوس��اوە ه��ەت��ا ئێستاش‪ ،‬دەچێتە‬ ‫خانەیەكی مێژویی ترەوە‪ .‬ئاشكرایە الی‬ ‫ئیسالمناسەكان كە هێشتا پێغەمبەر‬ ‫لەسەر پێخەفی نەخۆشیدا بووە‪ ،‬مشتومڕ‬ ‫بۆ جێنشینی كەوتۆتە ناو یاوەرە هەرە‬ ‫نزیكەكانی‪ .‬لەكۆبونەوەی «سەقیفە»وە‪،‬‬ ‫ل��ەن��ێ��وان (س��ەع��دی ك���وڕی ع��ەب��ادە‪-‬‬

‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬بۆ ئەوەی پابەندی ئەهلی سوننە ب ‌ێ لەم سەردەمەشدا‪ ،‬هەروەكو‬ ‫ئەو سەردەمانە‪ ،‬بەالی نەقشییەكانی هەورامان‌و هەڵەبجەدا نەڕۆشتووە‪.‬‬ ‫لەمەشدا‪ ،‬لەڕوی واقعی ئایینی‪ -‬سیاسییەوە غەدری لەنەقشییەكان‌و‬ ‫ناوچەكەش كردووە‪ .‬بۆیە‪ ،‬ئەو قسانەی د‪.‬موسەننا زیانی بۆ مێژووی‬ ‫ئیسالم‌و ئیسالمییەكان‌و زاناكانیش هەیە‪ .‬چونكە بەپێی لۆژیكی ئەم بێ‌‪،‬‬ ‫كەوابێ‌‪ ،‬ئیسالم‌و ئیسالمی سیاسی پێشینەی مێژووییان نییە‬ ‫كێشەی كەسانی وەكو د‪.‬موسەننا‪ ،‬زەمینەی ماتریالیستی رەخساندنی‬ ‫گۆڕانكارییە مێژوییەكان‪ ،‬سەراپا رەتدەكەنەوە‪ .‬دەرسەكانی مێژووی‬ ‫خودی ئیسالمیش وەكو خۆی لەبەرچاو ناگرن‪ .‬لەمان وایە‪ ،‬بیری مرۆڤ‪،‬‬ ‫یان بڕیاری (مەرجەع) دەتوان ‌ێ رەوتی مێژوو بگۆڕێ‌‪ .‬یان هەر ئاراستەیەكی‬ ‫بوێ‌‪ ،‬بێنێتەدی‪.‬‬ ‫سەلەفییەكان‪ ،‬لەشەستەكانەوە‪ ،‬باسیان‬ ‫ل��ەم دەس��ت��ەواژەی��ە هێناوەتە ئ��اراوە‪،‬‬ ‫یان تیۆرێزە ك��ردووە‪ ،‬هەتا ستراتیژی‬ ‫سیاسی سەلەفیەت‪ ،‬یان بیری ئسوڵیەتی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬بكەنە ئەڵتەرناتیڤی (بەدیل)‬ ‫ی هەموو رەوت��ە ئیسالمییەكانی ترو‬ ‫جەختیان دەكردەوە كە گوایە‪ ،‬جارێكی‬ ‫دیكە‪ ،‬نەتەوەی موسڵمان‪ ،‬رابۆتەوەو‬ ‫سەردەمەكەشیان ناو نا‪ ،‬جاهلیەت‪ .‬گوایە‪،‬‬

‫یان كۆمەڵەكان بەكوێرەوەری (جاهلیەت)‬‫ن��او زەد ك��ردو بەكافر لەقەڵەمیدان‌و‬ ‫جیهادی دژیان حەاڵڵ‌و پیرۆز كرد‪.‬‬ ‫رابونی سوننەو شیعە‬ ‫بەكارهێنانی دەس��ت��ەواژەی «راب��ون»‬ ‫بەبێ‌ رەخنەگرتن‪ ،‬لەچۆنیەتی داڕشتنی‬ ‫دەس���ت���ەواژەك���ە الی س��ەی��د ق��وت �ب‌و‬ ‫ه��اوڕێ��ب��ازەك��ان��ی‪ ،‬گ��وم��ان ناهێڵێ‌ كە‬ ‫ه��ەرالی��ەك (راب����ون) بكاتە بنچینەی‬

‫لەئینسارەكان)‌و (ئەبوبەكر‌و عومەری‬ ‫ك��وڕی خ��ەت��اب‪ -‬موهاجرین) ناكۆكی‬ ‫لەسەر چۆنیەتی خەالفەت تەقیەوەو‬ ‫عەلی كوڕی تاڵیب وەال نراو لەوساشەوە‬ ‫پوازێكی تۆكمەی عەشیرەتی‌و بنەماڵەیی‌و‬ ‫شەرعی كەوتە ناو موسڵمانان كە هێشتا‬ ‫لەدورگەی عەرەبی‌و لەناو دورگەكەشدا‪،‬‬ ‫لەناو كەمترین خەڵكدا‪ ،‬ئیسالم باڵو‬ ‫نەكرابوەوە‪ .‬ئەبوبەكر‌و عومەری كوڕی‬

‫خەتاب‪ ،‬دوو كەسایەتی بەتوانا‌و خاوەن‬ ‫نفوزی خێڵەكێتی بون‪ ،‬توانییان بەزەبری‬ ‫هێزو هەڕەشەی شمشێر بەكارهێنان‪،‬‬ ‫خەالفەت لەئەنسارەكان‌و عەلی كوڕی‬ ‫تالیبیش بسەنن‪ .‬ئەم چەشنە چارەسەرە‬ ‫بەهەڕەشەو هێز‪ ،‬لەوساوە‪ ،‬بوو بەمایەی‬ ‫ئ��ەوەی خێڵی سەعدی ك��وڕی عەبادە‪،‬‬ ‫بەیعەت بۆ ئەبوبەكر نەدەن‌و سەرەنجام‪،‬‬ ‫لەمانیشەوە خەالفەتی ئومەوی دروست‬ ‫بوو‪ ،‬هەتا گەیشتە تاوانی گەورە گەورە‪،‬‬ ‫بەداگیركردنی مەككەو كەعبەشەوە‪.‬‬ ‫ئیمامی عەلیش ب��ەخ��ۆی‌و كەسوكاری‬ ‫پێغەمبەرو مناڵەكانی‪ ،‬بەدڵشكاوی‬ ‫پەراوێز خران‌و بێ‌ رێز كران‪ ،‬لەمەشەوە‪،‬‬ ‫ن��اك��ۆك��ی ق���وڵ ك���ەوت���ەوەو گەیشتە‬ ‫هەڵگەڕانەوەی كوفەو كەربەالو قەتڵوعام‬ ‫كردنی نەوەی پێغەمبەرو كوڕو كەسوكاری‬ ‫ئیمامی عەلی‪‌..‬و ئیمامی عەلی خۆیشی‬ ‫لەو گۆڵمەزە كرایە قوربانی رق‌و كینە‪.‬‬ ‫د‪.‬م��وس��ەن��ن��ا‪ ،‬ئ���ەم راس��ت��ی��ان��ە ب��اش‬ ‫دەزان �ێ‌‪ ،‬بەاڵم هەموی دەكاتە قوربانی‬ ‫«ئایدۆلۆژیەتی رق»ی سونیگەرایی‌و‬ ‫مێژوو فەرامۆش دەك��ات‪ ،‬هەتا پاساو‬ ‫بۆ بەناو رابونی ئێستایان بهێنێتەوە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە كاتێك باس دێتە سەر رابونی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬لەگەڵ شیعەكان‌و ئێران‌و حزب‬ ‫اللە‌و شیعەكانی عیراق‌و جیهان‪ ،‬ناكۆكی‬ ‫تیۆری‪ -‬ئایدۆلۆژی قوڵ لەنێوان سوننە‪-‬‬ ‫شیعەدا هەیە‪.‬‬ ‫ئ��ێ��ران‌و شیعەكان‪ ..‬والی��ەت��ی فەقیە‪،‬‬ ‫بەسەرەنجامی ئۆرگانیكی رابونی ئیسالمی‬ ‫سەردەمی دەزانن‌و پێشیان وایە‪ ،‬ئومەتی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ل��ەدوای سەركەوتنی كۆماری‬ ‫ویالیەتی فەقیەی ئێرانەوە‪ ،‬رادەپ��ەڕێ‌‪،‬‬ ‫لەمەشەوە‪ ،‬لەوباوەڕەدان هاوكێشەیەكی‬ ‫ت��ەواوك��ەری یەكتر لەنێوان نەتەوەی‬ ‫ئیسالم‌و‪ ،‬ویالیەتی فەقیەدا هەیە‪ .‬ئەم‬ ‫تیۆرە شیعەگەراییەش هەیە‌و ئەمانیش‬ ‫«راب���ون»ی ئیسالمی وادەخوێننەوە‪.‬‬ ‫كەمیش نین‪ :‬ئێران‪ ،‬عیراق‪ ،‬حوسییەكان‌و‬ ‫حزب اللەی لوبنانی‪ ،‬شیعەكانی بەحرەین‌و‬ ‫سعودیە‪ ..‬تاد‪.‬‬ ‫د‪.‬موسەننا‪ ،‬نە لەچاوپێكەوتنەكەیداو نە‬ ‫لەهیچ بۆنەیەكی تردا‪ ،‬خۆی لەقەرەی ئەم‬ ‫ناكۆكییە قوڵە جیهانبینییەی «رابون»‬ ‫ن��ادات‪« .‬راب��ون»ی ئیسالمی رەس��ەن‪،‬‬ ‫بەسونی‌و تەنهاش بەموڵكی سونییەكان‬ ‫دەزانێ‌‪ .‬ئەو‪ ،‬گەرچی ئێران لەئەفغانستان‬ ‫پێشكەوتوترە‪ ،‬ب��ەاڵم ه��ەر سعودیە‌و‬ ‫ئەفغانستان‪ ،‬ل��ەب��ەرئ��ەوەی سوننەن‪،‬‬ ‫الی باشترن‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا ل��ەڕوی‬ ‫تەالرسازییەوە‪ ،‬یاسا‌و ئیجتیهادەوە‪ ،‬ئێران‌و‬ ‫شیعەی سەلەفی‪ ،‬زۆر پێشكەوتووترن لە‬ ‫ئەفغانستان‌و سعودیەو پاكستان‪ .‬تەنانەت‬ ‫شیعەو سوننەی عیراقیش‪ .‬كەچی ئەم‬ ‫دۆگماتیزمە مەزهەبیە‪ ،‬كە دەكرێتە‬ ‫ئایدۆلۆژیەتی حزبایەتی‪ ،‬ناكۆكییەكان‬ ‫قوڵتر دەكات‌و توندوتیژیش بەرهەمدێنێ‌‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدا ه���ەردوو راب��ون��ەك��ە‪،‬‬ ‫پێچەوانەوی دیموكراسی‌و ك��ران��ەوەی‬ ‫ئەقڵن‪.‬‬ ‫زەمینەی بابەتی گۆڕانكاری‬ ‫كێشەی كەسانی وەك��و د‪.‬موسەننا‪،‬‬ ‫زەمینەی ماتریالیستی رەخساندنی‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ە م��ێ��ژوی��ی��ەك��ان‪ ،‬س��ەراپ��ا‬ ‫رەتدەكەنەوە‪ .‬دەرسەكانی مێژووی خودی‬ ‫ئیسالمیش وەكو خۆی لەبەرچاو ناگرن‪.‬‬ ‫لەمان وای��ە‪ ،‬بیری م��رۆڤ‪ ،‬یان بڕیاری‬ ‫(مەرجەع) دەتوانێ‌ رەوتی مێژوو بگۆڕێ‌‪.‬‬ ‫یان هەر ئاراستەیەكی بوێ‌‪ ،‬بێنێتەدی‪.‬‬ ‫راستییە بابەتییە كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و‬ ‫گۆڕانكارییەكان فەرامۆش دەكەن‪ ،‬لەبری‬ ‫ئەم راستیانە‪ ،‬لەخەیاڵدانی خۆیاندا‪،‬‬ ‫«راب���ون» ئیسالمی‌و جیهادی ئیسالم‬ ‫بەتوندو نەرمەوە دژی كافران‪ ،‬دەكەنە‬ ‫ئەڵتەرناتیڤی هاوكێشەكان‪ .‬ئەم لۆژیكە‪،‬‬ ‫لۆژیكی پەراوێزخستنی هەلومەرجە‬ ‫ب��اب��ەت��ی��ی��ەك��ان��ە‪ ،‬ب��ۆ رودان����ی روداوە‬ ‫مێژوییەكان‪ .‬ئەم بیروڕایەشیان لەوەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێ‌ كە بیری مرۆڤ بونی‬ ‫بابەتی دەخوڵقێنێ‌‪ ،‬نەك بەپێچەوانەوە‪.‬‬

‫«« «‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫ذمارة (‪ )491‬دو شةممة ‪2014/1١/10‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫بیرتان نایەت كە مەال بەختیار لە (‪)2005/10/25‬دا دوو ئۆتۆمبێلی سەلەفییە خۆكوژەكانی رابونی ئیسالمی پیاتەقیەوە‪ ،‬لەسەر‬ ‫فەلسەفەی رۆشنگەری‌و سیكۆالریزم‪ ،‬یەكسەر هاتە سەر شاشەی تەلەفزیۆن‌و وتی‪ :‬لەمەودوا زیاتر لەگەڵ سەلەفییەكاندا‬ ‫ملمالنێ‌ دەكەم‪ .‬چونكە بۆم دەركەوت چەند لەملمالنێی فكری‌و رەخنە دەترسن‪ .‬هەرواشی كردوەو بەردەوامیشە‬

‫«« «‬

‫بەڵێ‌ نكوڵی لەڕۆڵی كەسی هەڵكەوتوو‬ ‫ناكرێ‌‪ ،‬بەاڵم هەڵكەوتوەكانیش ناتوانن‬ ‫لەڕەوتی بابەتی مێژووی روداوەكان البدەن‪.‬‬ ‫پشت بەستن بەم چەمكە ئایدیالیستییە‬ ‫(المثالیە) لەژێر كاریگەری دەسەاڵتی‬ ‫دەقی پیرۆزو پیرۆزی شەریعەت‌و فقهی‬ ‫دەسەاڵتپارێزی‪ ،‬لەبری دیاردەو دەركەوتە‬ ‫بابەتییەكان‪ ،‬لەقۆناغە جیاوازەكانی‬ ‫ژیاندا‪ ،‬نەك هەر بیرمەندانی ئیسالمی‬ ‫بەبیری سەلەفیەتەوە دەبەستێتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫سەلەفیەت دەك��ات��ە بنچینەی جیهادی‬ ‫سەلەفی‌و جگە لەهاوڕێبازەكانیان‪ ،‬تەواوی‬ ‫فەلسەفەو دەس��ت��ك��ەوت‌و لێكەوتەكانی‬ ‫دیكە‪ ،‬دژ بەئیسالم دەزان��ن‌و پیرۆزیش‬ ‫بەدوژمنایەتی كردنیان دەدەن‪ ،‬هەتا‬ ‫دەیگەیەننە جیهادی ج��ۆراوج��ۆر‪ .‬هەرە‬ ‫ترسناكەكەیان جیهادی سەلەفیەتی‬ ‫خۆكوژییە‪.‬‬ ‫لەڕواڵەتدا‪ ،‬ئەم بۆچوونانە باسی ئەقڵی‬ ‫هەڵكەوتوو دەكەن‪ .‬ئەگینا لەناوەڕۆكدا‪،‬‬ ‫ئەم بۆچوونانە‪ ،‬ئەقڵی دواكەوتوو پارێزن‪.‬‬ ‫بەڵكو ئەقڵ الیان چەقی بڕیارو بەرنامە نییە‪.‬‬ ‫چونكە پێیانوایە ئەقڵ خوڵقێنراوی ئەو‬ ‫دیو سروشتی گەردونە‪ ،‬واتا‪ :‬خوڵقێنەری‬ ‫ن��ادی��ار‪ ،‬ب��ڕی��اردەرە‪ .‬ن��ەك ئەقڵی دی��اری‬ ‫رووداوگەل‪ ،‬كە لەناو رووداوەكاندا‪ ،‬كارلێك‬ ‫دەكەن‪ .‬ئەم كەسانە باوەڕ بەوە ناكەن كە‬ ‫پرۆسەیەك لەمێژووی ئادەمیزادو سەرەتای‬ ‫سەرهەڵدانی كۆمەڵدا‪ ،‬رسكاوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫مێژووی بزوتنەوەی مێژوو كردی كۆمەڵ‌و‬ ‫نەتەوە‌و چینەكانە‪ .‬لەناو ئەم پرۆسەیەدا‪،‬‬ ‫زانا‪ ،‬رابەر‪ ،‬فەلسەفە‌و بزوتنەوەكان دروست‬ ‫دەبن‌و كارلێك دەكەن‌و دەشكەونە سەر شا‬ ‫رێبازی مێژووی گۆڕانكاری‪ .‬چونكە‪ ،‬ئەم‬ ‫بیرو فەلسەفەیە‪ ،‬كە رەنگدانەوەی باری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ -‬سیاسییە‪ ،‬بنچینەی بیرو‬ ‫فەلسەفەی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی ئەوان‪،‬‬ ‫هەڵدەتەكێنێ‌‪.‬‬ ‫هەرگیز ل��ەم��ێ��ژوودا‪ ،‬ئ��ەوەت��ەی ژیانی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت�ی‌و سیستەمە سیاسیەكان‬ ‫پێكهاتوون‪ ،‬یەك رابەرو‪ ،‬یەك زاناو‪ ،‬یەك‬ ‫سەركردە هەڵنەكەوتووە‪ ،‬بەبێ‌ هەلومەرجی‬ ‫بابەتی‪ ،‬بتوانێ‌ رەوتی مێژوو بگۆڕێ‌‪ .‬ئەگەر‬ ‫گۆڕینی رەوت��ی مێژوو‪ ،‬لەسەر دەستی‬ ‫هەڵكەوتووەكان‪ ،‬ئاسان بوایە‪ ،‬لەپێش‬ ‫زای��ن��ەوە هەتا دەه���ات‪ ،‬گەلێ‌ دوڕیانی‬ ‫مێژوویی هەیە‪ ،‬ئاراستەكانیان دەگۆڕی‌و‬ ‫نەدەگەیشتینە ئ��ەم رۆژگ���ارە رەش��ەی‬ ‫جیهان‪ ،‬بكرێتە دوو ب��ەش��ەوە‪ ،‬جیهانی‬ ‫جاهلیەت‌و جیهانی ئیسالم؛ رەشە كوژیش‬ ‫بكرێتە كورتترین رێگای هەڵگێڕو داگێڕی‬ ‫جیهان‌و گەڕانەوە بۆ سەردەمی خەالفەت‪.‬‬ ‫بەو لۆژیكە بوایە‪ ،‬دەمێك بوو لەجیهاندا‪،‬‬ ‫ئاراستە مێژووییەكان بەدەستكەوتی گەورە‬ ‫گەورە دەشكانەوە‪ ،‬وەكو‪:‬‬ ‫ئیتاڵیای سپارتاكۆس‪ ،‬دەبووە واڵتی ب ‌ێ‬‫چین‌و چەوسانەوە‪.‬‬ ‫یۆنانی فەلسەفەكان‪ ،‬دەبوە ئەزمونگای‬‫دیموكراسی‪.‬‬ ‫خواریجەكان دەقیان دەسەپان‪.‬‬‫ئیمامی عەلی عەدالەتی دەهێنایەدی‪.‬‬‫دونكیشوەتێك لەئیسپانیادا دەب��ووە‬‫فەمانڕەوا‪.‬‬ ‫مەوالنا خالید‪ ،‬تەواوی كوردستانی دەكردە‬‫نەقشی‪.‬‬ ‫عوبەیدوڵاڵی نەهری‪ ،‬هەر چوار پارچەكەی‬‫رزگار دەكرد‪.‬‬ ‫ئەڵمانیای ماركس‪ ،‬دەكرایە كۆمۆنیزم‪.‬‬‫ج��ەم��ال ئ��ەف��غ��ان�ی‌و م��ح��ەم��ەد ع��ەب��دە‪،‬‬‫رۆشنگەرییان سەردەخست‪.‬‬ ‫روسیای لینین‪ ،‬دەبووە سۆسیالیست‪.‬‬‫جەمال عەبدولناسری عەرەب‪ ،‬نەتەوەی‬‫عەرەبی یەك دەخست‪.‬‬ ‫لەوانەش كۆنترو هەمەالیەنتر‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ل��ەزەم��ان��ی پ��ێ��غ��ەم��ب��ەری��ش��دا‪ ،‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫سەرەنجامی ئەدەبی بەرزی جاهلی‌و فراوان‬ ‫بونی بازرگانی‪ ،‬زەمینەی سەرهەڵدانی‬ ‫ئاینێكی گونجاوتر لەئایینی مەسیحی‌و‬

‫جولەكەو بتپەرستی‪ ،‬لەدورگەی عەرەبی‌و‬ ‫عەرەبستاندا‪ ،‬نەڕەخسیبا‪ ،‬هەڵبەتە‪،‬‬ ‫پێغەمبەر‌و ئایینی ئیسالم‪ ،‬بەو رادەی��ە‬ ‫سەرنەدەكەوتن‪ .‬چونكە مێژوو شایەتی‬ ‫پێغەمبەری زۆرو زەبەندە‪ ،‬بەاڵم چەندیان‬ ‫سەركەوتن؟ س��ەرەڕاش‪ ،‬هەتا پێغەمبەر‬ ‫لەژیانیشدا مابوو‪ ،‬نەك كەمترین عەرەبی‬ ‫سعودیە‌و دورگ��ەی ع��ەرەب‪ ،‬بەڵكو لەناو‬ ‫قوڕەیشی هۆزەكەی خۆشیا‪ ،‬بەئاسانی‬ ‫شوێنی ن��ەدەك��ەوت��ن‪ .‬ه��ەرب��ۆی��ە تەنها‬ ‫بەقورئان‌و فەرمودەو ئامۆژگاری ئیسالمی‬ ‫ب�ڵاون��ەك��ردەوە‪ ،‬شمشێریشی هەڵكێشا‪،‬‬ ‫لەشكریشی پێكهێنا‪ ،‬غ��ەزەوات��ی��ش��ی‬ ‫رابەرایەتی ك��ردو مەككەیشی بەزەبری‬ ‫شمشێرو كاریگەری س��ورەت��ی ئەنفال‌و‬ ‫تەماحی دونیا خستنەبەر لەشكرەكەی‪،‬‬ ‫فەتح كرد!! خۆ لەپێغەمبەریش هەڵكەوتوتر‬ ‫لەناو عەرەبدا نەبوەو ناشبێ‌‪ .‬هەركەسێك‬ ‫ئایەتی (ت��وب��ە) بەقوڵی تێگەیشتبێ‌‪،‬‬ ‫بەقوڵیش تێدەگات‪ ،‬ئەو ئایەتەی قورئان‪،‬‬ ‫لە چ دۆخێكی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و‬ ‫كاریگەری ئیسالم بۆ س��ەر پێغەمبەر‪،‬‬ ‫وەك مانیفێستی جیهادی ش��ەڕ‪ ،‬دوای‬ ‫س��ەره��ەڵ��دان��ی دەس��ەاڵت��ی حوكمڕانی حەسەن بەننا و سەید قوتب‬ ‫ئیسالم‌و پێغەمبەر ب��ۆ سەپاندنی ب ‌ێ‬ ‫بەزەییانەی دەسەاڵتی ئیسالم‪ ،‬ئایەتەكە‬ ‫هاتووە‪ ،‬ئایەتەكەش‪ ،‬ئایەتەكانی قورئان‌و‬ ‫قورئانیشی سەبارەت بەجیهادو سەبارەت‬ ‫بەڕەتكردنەوەی پێكهاتەی ناموسڵمان‪،‬‬ ‫لەناو ع��ەرەب‌و غەیرە عەرەبیشدا‪ ،‬قفڵی‬ ‫هەمیشەیی وەك���و (دەق)ی پ��ی��رۆزو‬ ‫دەسەاڵتی دەق بۆ هەتا هەتایە داوە‪.‬‬ ‫مەرجەع‌و هەلومەرج‬ ‫ل��ەب��ەرئ��ەوەی ب��زوت��ن��ەوەی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬هەروەها رابون‪ ،‬مێژوو كردن‪.‬‬ ‫بۆیە‪ ،‬لەو شوێنانەی مێژوو كردویەتی‪،‬‬ ‫بزوتنەوە كۆمەاڵیەتیی‌و رابونە مێژوییەكان‪ ،‬هۆڵەندا‪ ،‬ئەمریكا‪ ،‬فەرەنساو رۆژئ��اوادا‪،‬‬ ‫قەیران‪ ..‬یان رەخنە؟‬ ‫س��ەرەڕای سەدان هەزار قوربانی شەڕی ك��ەم كەسمان لەیەكگرتووی ئیسالمی پاشان‪ ،‬دەمانەوێ‌ لەم بەڕێزە تێبگەین‪،‬‬ ‫سەركەوتوون‪.‬‬ ‫ل��ەو ش��وێ��ن��ان��ەی زەم��ی��ن��ەی بابەتیش ئەهلی‪ ،‬هەر سەكەوتن‪ ،‬بۆ؟ لەبەرئەوەی دا دی����وە‪ ،‬ب��ەئ��ەن��دازەی د‪.‬م��وس��ەن��ن��ا‪ ،‬كە چۆن چۆنی لەقەیران تێگەیشتووە؟‬ ‫ن��ەڕەخ��س��اون‪ ،‬راب����ەرو م��ەرج��ەع��ەك��ان پێویستییە ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی‌و هەڵبچێ‌‌و بەرامبەر داپاچێ‌‪ .‬ئەم زاتە‪ ،‬كە ق��ەی��ران‪ ،‬ئ��اب��وری بێ‌ ی��ان سیاسی‪ ،‬لەو‬ ‫گۆڕانكاری مێژوویان پێبەدی نەهاتووە‪ .‬فەلسەفییەكانی سەركەوتنیان خەمڵیبون‪ .‬چاوپێكەوتن دەكات‪ ،‬یان خوتبەی ئاگراوی كێشە قواڵنەن‪ ،‬كە دەسەاڵت‪ ،‬چۆنی بوێ‌‬ ‫بێگومان «راب���ون» ەك��ەی سەلەفییە ‪-‬كەچی دوای زیاتر لە(‪ )80‬ساڵ ئیخوانەكان دەبێژێ‌‪ ،‬وەكو رابەرێك خۆی دەبینێتەوەو ناتوانێ‌ چ��ارەس��ەری بكات‪ .‬یان حزبێك‬ ‫جیهادییەكانیش‪ ،‬كە لەناوەڕاستی سەدەی لەمیسرو ت��ون��س‪-‬دا دێنە س��ەر حوكم‪ ،‬رابونی ئیسالمی لێدەبێتە راس �ت‌و دوای ناتوانێ‌ بەئاسانی كۆتایی پێ‌ بهێنێ‌‪ .‬ناكرێ‌‬ ‫راب����وردووەوە‪ ،‬هەتا هەنوكە كە پشت بەاڵم شكست دەخۆن‪ ،‬بۆ؟ لەبەرئەوەی ئەوە دەستبەجێ‌‪ ،‬وادەزانێ‌ میللەت دوای زاراوەیەك بەكاربهێندرێ‌ سەرو مڕ لەڕستەو‬ ‫ئەستور بەدەسەاڵتی دەق (نەك كاریگەری گۆڕانكارییە بایەتییەكان‪ ،‬جێی هێشتون‪ .‬دەك����ەون‌و راب��ەرای��ەت��ی��ان ب��ۆ س��ەردەم��ی پەرەگرافدا‪ ،‬یان لەناولێنانی بابەتێكدا‪،‬‬ ‫روداوە بابەتییەكان)‪ ،‬گەاڵڵە ك��راوە‪ ،‬خەیاڵی «راب��ون»ی ئەوان‌و لەبەر بیری خەالفەت دەكات‪ .‬ئەم چەشنە ئەقڵیەتە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ن��اوەرۆك��ی مەبەست نەگونجێ‌‪.‬‬ ‫هەمان چارەنوسی شكست خواردوی ئەو تۆتالیتاریان‌و كاریگەری رۆحیان لەژینگەی ئەقڵیەتی ئەو تازە سیاسەتمەدارو شانازی ئاخر قسەیەك یان وەاڵمێك بۆچی ببێتە‬ ‫بزوتنەوانە دەبێ‌‪ ،‬كە لەمێژوودا‪ ،‬بەهەق‌و ئیسالمی میسردا‪ ،‬وایان دەزانی چۆنیان بەشەهادە كەرانەن‪ ،‬كە تەنها سێبەری قەیران؟ ئەگەر هەموو قسەو بۆچونێك‪،‬‬ ‫ناهەقیانەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی بابەتی كرد‬

‫بەكارهێنانی دەستەواژەی "رابون" بەب ‌ێ رەخنەگرتن‪ ،‬لەچۆنیەتی‬ ‫داڕشتنی دەستەواژەكە الی سەید قوتب‌و هاوڕێبازەكانی‪ ،‬گومان‬ ‫ناهێڵێ‌ كە هەرالیەك (رابون) بكاتە بنچینەی فەلسەفەی‬ ‫سیاسی خۆی‪ ،‬دەوروبەرو تەواوی جیهان وەكو دوژمن سەیر‬ ‫دەكات‌و جیهادیان دژ رادەگەیەنێ‌‬

‫«مەال بەختیار»ت ك��ردووە‪ ،‬خۆ دەبوایە‬ ‫بتزانیبایە‪ ،‬لەسەر شاشەی تەلەفزیۆنەكاندا‪،‬‬ ‫چەند جارێك وتویەتی‪:‬‬ ‫ئەگەر یەكێتیی ناچارم بكات‪ ،‬لەنێوان‬ ‫ملمالنێ ل��ەگ��ەڵ هێزە ئیسالمییەكان‌و‬ ‫پلەكەم‪ ،‬یەكێكیان هەڵبژێرم‪ ،‬بێگومان واز‬ ‫لەپلە حزبایەتییەكەم دێنم‪.‬‬ ‫نازانین د‪.‬موسەننا ئ��ەم قسانەی مەال‬ ‫بەختیاری لەبیرە یان نا‪ ،‬بەاڵم كورتبینی‬ ‫لەسیاسەتداو لەدژایەتی مەعریفەدا ئاوهایە‪،‬‬ ‫كاتێك كەسێك بەكۆمەڵێك شەهادەوە‪،‬‬ ‫ئ��اس��ت��ی تێگەیشتنی لەچەمكەكانی‬ ‫هاوچەرخ‪ ،‬ئەوەندە نزم بێ‌ نەتوانێ‌ بەرگەی‬ ‫ملمالنێكان‌و رەخنەكان بگرێ‌‪ ،‬هەوڵدەدات‬ ‫ئاراستەی دیالۆگ بۆ شوێنێك رابكێشێ‌‪،‬‬ ‫كێشەكانی پێ‌ دابپۆشێ‌‪ .‬ناشرینترین جۆری‬ ‫ملمالنێ‌‪ ،‬ئەو ملمالنێ‌ كاڵ‌و كرچانەن‪ ،‬كە‬ ‫بەمەرام‪ ،‬ئاراستەی ملمالنێ‌‪ ،‬لەملمالنێیەكی‬ ‫ئەقاڵنییەوە بۆ ملمالنێیەكی نائەقاڵنی‬ ‫بگۆڕێ‌‪ .‬ئەم چەشنە ئەقڵیەتانە‪ ،‬چەمكی‬ ‫باو‪ ،‬یان بۆچوونی سواو‪ ،‬یاخود پەروەردەی‬ ‫ن���ەگ���ۆڕاو‪ ،‬دەپ���ارێ���زن‌و ن��اوب��ەن��اوی��ش‪،‬‬ ‫لەملمالنێكان‪ ،‬بەرق‌و كینە دێنە مەیدانی‬ ‫ملمالنێوە‪.‬‬ ‫كاكی شەهادەدار!‬ ‫كەمێك ئارام بگرە‪ .‬جگە لەو كەسانەی‬ ‫وەكو خۆتن‪ ،‬خوێنەرو بینەری وشیار‪ ،‬بەو‬ ‫قسانە فریو ناخۆن‪ .‬مەال بەختیار وەكو‬ ‫تۆ نییە‪ ،‬هەڵەكان دیزە بەدەرخۆنە بكات‌و‬ ‫خۆیشی لەملمالنێ‌‪ ،‬لەبەر هەرهۆیەكی‬ ‫سیاسی‌و دەسەاڵتخوازی بێ‌‪ ،‬یان لەترسی‬ ‫تیرۆركردنی بێ‌‪ ،‬بدزێتەوە‪ .‬ئەدرەسەكەت‬ ‫لەم ب��ارەوە هەڵەیە‪ ،‬بڕۆ لەدەرگای ئەو‬ ‫سیاسەتمەدارە خۆپارێزانە بدە كە ناوێرن‬ ‫دەس��ت لەسەر كاڵوەكانی كۆمپانیاكان‬ ‫هەڵبگرن‪ ،‬نەكا‪ ،‬بای سەلەفیەت بیبا‪.‬‬ ‫مەال بەختیار لەو كەسانە نەبوەو نییە‪،‬‬ ‫بتانەوێ‌‪ ،‬بەفشاری سایكۆلۆژی‪ ،‬یان‬ ‫بەكاردانەوەو ناڕەزایی رێكخراوەكانتان‪،‬‬ ‫یان بەشكات‌و دادگاو تۆمەت هەڵبەستن‪،‬‬ ‫لەرێبازی رۆشنگەری پاشگەزی بكەنەوە‪.‬‬ ‫چەند جارێك ویسترا لەسەر ئەم بیروباوەڕە‬ ‫تیرۆر بكرێ‌‪ ،‬پاشگەز نەكرابێتەوە‪ ،‬ئێستا‬ ‫بەم چەشنە هەوڵەتان بۆ گۆڕینی زهنیەتی‬ ‫هەندێك خەڵك‪ ،‬یان بەكارهێنانی ئەم‬ ‫‌و ئەو كەناڵی تەلەفزیۆنی‌و پەنابردن بۆ‬ ‫سیناریۆی ج��ۆراوج��ۆر‪ ،‬بتانەوێ‌ ساردی‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬ئەمەیان واز لێبێنن‪ ،‬چونكە‬

‫موسەننا ئەمین سیاسەتمەدارێكی هێندە كورت بینە‪،‬‬ ‫پێیوایە‪ ،‬بەو قسانە مەال بەختیار دەخاتە ژێر پرسیارو‬ ‫نیگەرانی حزبەكەی‌و خەڵكەوە‪ .‬مادام‪ ،‬هێندە چاودێری‬ ‫سیاسەتی "مەال بەختیار"ت كردووە‪ ،‬خۆ دەبوایە بتزانیبایە‪،‬‬ ‫لەسەر شاشەی تەلەفزیۆنەكاندا‪ ،‬چەند جارێك وتویەتی‪:‬‬ ‫ئەگەر یەكێتیی ناچارم بكات‪ ،‬لەنێوان ملمالنێ لەگەڵ‬ ‫هێزە ئیسالمییەكان‌و پلەكەم‪ ،‬یەكێكیان هەڵبژێرم‪،‬‬ ‫بێگومان واز لەپلەی حزبایەتییەكەم دێنم‬

‫نەبوون‪ ،‬شكستیان خوارد‪.‬‬ ‫رێنیسانس‪( ،‬عصر النهضە) لەرۆژئاوا‪،‬‬ ‫دوای (‪ )5‬ملیۆن قوربانی سەركەوت‪..‬‬ ‫بۆ؟ چونكە زەمینەی بابەتی سەركەوتنی‬ ‫رەخسابوو‪.‬‬ ‫رۆش��ن��گ��ەری (ال��ت��ن��وی��ر) س��ەرب��اری‬‫ملمالنێیەكی سەختی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و‬ ‫رۆشنبیری‪ ،‬سەركەوتن بەدەستدەهێنێ‌‪،‬‬ ‫بەوەی بیری رۆشنگەری لەناو رۆشنگەرانی‬ ‫دەستەبژێرەوە بگوازرێتەوە بۆ ناو رای‬ ‫گشتی‪ .‬ب��ۆ؟ ل��ەب��ەرئ��ەوەی سیستەمی‬ ‫دیموكراسی بەبێ‌ رۆشنگەری كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئازادییەكانی ئەقڵ مەحاڵ بوو‪ .‬وەكو‪:‬‬ ‫‪-‬ش��ۆڕش��ی دی��م��وك��راس��ی لەبەریتانیا‪،‬‬

‫بوێ‌‪ ،‬بۆیان دەچێتەسەر‪ .‬لەبری ئەوەی‬ ‫هەڵەكانی خ��ۆی��ان ب��زان �ن‌و رەخنەیان‬ ‫لێبگرن‪ ،‬دوایئەوەی زیاتر لە(‪ )32‬ملیۆن‬ ‫كەس لێیان رابوون‪ ،‬هانایان بۆ تیرۆری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و پێكەوەنانی هێزی چەكدار‬ ‫لەسینا ب����ردووە‪ .‬ه��ەروەك��و بیانەوێ‌‬ ‫بیسەلمێنن‪ ،‬هێزی میانڕەویش كەی‬ ‫پێویست بكات‪ ،‬دەبێ‌ بەتوندڕەو‪ .‬بەهەمان‬ ‫توندڕەوی سەلەفیەتی توندڕەو (سبحان‬ ‫اللە مغیر القلوب!)‪.‬‬ ‫ئ���ەم راس��ت��ی��ی��ان��ە‪ ،‬ح��وك��م��ی ب��اب��ەت��ی‬ ‫رووداوەك���ان���ن‪ ،‬ن��ەك حوكمی جەبری‪-‬‬ ‫ناچارگەرایی (ف��ەت��ال��ی��زم‪)fatalism-‬‬ ‫نوسەرانی لەهەستی توێژینەوەی مێژوویی‬ ‫داچۆڕاوی وەكو د‪.‬موسەننا‪.‬‬

‫خۆیان دەبینن‌و خەڵكیان پێ‌ عەوامە‪ .‬با‬ ‫بزانین ئەم عەقڵە‪ ،‬چۆن ئەقڵ دەگەوجێنێ‌‪:‬‬ ‫(ئەم بەڕێزە واز لەم عەقڵییەتی وروژاندن‌و‬ ‫قەیران دروستكردن‌و واتە ئەم ساتەوەختەی‬ ‫كوردستان‪ ،‬وەختی ئەوەیە)‪.‬‬ ‫ئ���اخ���ر‪ ..‬م���ەال ب��ەخ��ت��ی��ار‪ ،‬لەحزبێكی‬ ‫دەسەاڵتدارە‪ ،‬هەمیشە سەركردەی حزبە‬ ‫دەسەاڵتدارەكان‪ ،‬تێدەكۆشن حزبەكەیان‌و‬ ‫دەس��ەاڵت��ەك��ەی��ان ل��ەق��ەی��ران ب��پ��ارێ��زن‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ل��ەم ك��ات��ەش��دا‪ ،‬راب��ەرەك��ەی‬ ‫نەخۆشەو پێویستی بەزەمینەسازییەكی‬ ‫هێمنی بەستنی كۆنگرەیەكی گونجاوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەم هەلومەرجە‪ ،‬كەچی ئەم بەڕێزە‪ ،‬مەال‬ ‫بەختیار (بەقەیران دروستكردن) تاوانبار‬ ‫دەكات‪..‬‬

‫باهەڵەش ب �ێ‌‪ ،‬ق��ەی��ران دروس��ت بكات‪،‬‬ ‫هەرگیز حكومەت‌و حزبەكان قەیرانەكانیان‬ ‫پێ‌ چارەسەر ناكرێ‌‪ .‬لەوانە‪ ،‬یەكگرتووش‪،‬‬ ‫چونكە د‪.‬موسەننا بەردەوام هەڵە بەهەڵە‬ ‫دەس��پ��ێ��رێ‌‪ .‬ك��ەم كەسیش هەیە لەناو‬ ‫سیاسەتمەداراندا‪ ،‬هەڵە نەكەن‪ .‬تەنانەت‬ ‫هەڵەی سیاسی قورسیش مەرج نییە قەیران‬ ‫دروست بكات‪.‬‬ ‫وەكو تر سەیرتریش لەوە؛ دەشڵێ‌‪ ..‬مەال‬ ‫بەختیار‪ ،‬بۆچی واز (لەئەقڵیەت وروژاندن)‬ ‫ناهێنێ‌‪.‬‬ ‫سیاسەتمەدارێكی هێندە ك��ورت بینە‪،‬‬ ‫پێیوایە‪ ،‬بەو قسانە مەال بەختیار دەخاتە‬ ‫ژێر پرسیارو نیگەرانی حزبەكەی‌و خەڵكەوە‪.‬‬ ‫م����ادام‪ ،‬ه��ێ��ن��دە چ���اودێ���ری سیاسەتی‬

‫بێهودەیە‪.‬‬ ‫بیرتان نایەت كە (‪ )2005/10/25‬دوو‬ ‫ئۆتۆمبێلی سەلەفییە خۆكوژەكانی رابونی‬ ‫ئیسالمی پیاتەقیەوە‪ ،‬لەسەر فەلسەفەی‬ ‫رۆشنگەری‌و سیكۆالریزم‪ ،‬یەكسەر هاتە‬ ‫سەر شاشەی تەلەفزیۆن‌و وتی‪ :‬لەمەودوا‬ ‫زیاتر لەگەڵ سەلەفییەكاندا ملمالنێ‌ دەكەم‪.‬‬ ‫چونكە بۆم دەرك��ەوت چەند لەملمالنێی‬ ‫فكری‌و رەخنە دەترسن‪ .‬هەرواشی كردوەو‬ ‫بەردەوامیشە‪.‬‬ ‫لەبەشی پێنجەمدا‪ ،‬وەاڵم��ی ئەو وەاڵمە‬ ‫هەاڵنەی دەدەینەوە كە لەسەر ملمالنێ‌و‬ ‫رقی ئایدۆلۆژییە‪ .‬كە پێمانوایە ئەم زاتە‪،‬‬ ‫ملمالنێ‌ ب��ەرق‌و ئایدۆلۆژیەتیش بەرق‬ ‫هەڵڕشتن تێ‌ گەیشتووە‪..‬‬

‫ذمارة (‪ )491‬دو شةممة ‪2014/1١/10‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫گەڕانەوەی ئەمەریكاو ئۆپشنەكانی بەردەم كورد‬

‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫كۆش���كی س���پی رایگەیان���د‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫بەڕادەیەكی زۆر ژمارەی هێزەكانی لەعیراقدا‬ ‫زی���اد دەكات‪ .‬ئەگەرچ���ی هێش���تر بەداتا‬ ‫ژمارەكە رانەگەیەن���دراوە‪ ،‬بەاڵم راگەیاندنی‬ ‫ئەو ژمارەیە لەڕوی لۆجیستیەوە گرنگە نەك‬ ‫لەڕوی تێگەیش���تن لەناوەڕۆكی پەیامەكە‪...‬‬ ‫چونك���ە پەیامەك���ە رونە‌و پێم���ان دەلێت‪:‬‬ ‫ئەمەریكا دەگەڕێتەوە بۆ عیراق‪.‬‬ ‫دەستەاڵتدارانی بەغدا‪ ،‬وەك بڵێی خۆیان‬ ‫بۆ ئەو ئەگەرە ئام���ادە دەكەن‪ .‬بەهەرچوار‬ ‫الدا دەچن‌و سیاسەت‌و ئامانجی خۆیان رون‬ ‫دەكەن���ەوە‪ .‬س���ەردانی ئیبراهیم جەعفەری‬ ‫وەزیری دەرەوەی عیراق بۆ توركیا‪ ،‬لەهەمان‬ ‫كاتدا سەردانی مالكی جێگری سەرۆك كۆمار‬ ‫ب���ۆ ئێران‪ ،‬ئام���اژەی رونن لەس���ەر ئەوەی‬ ‫عیراقی���ەكان وەخ���ۆ كەوت���ون‌و دەیانەوێ‬ ‫النی ك���ەم هەماهەنگی بكەن لەگەڵ واڵتانی‬ ‫دەوروبەر‌و هێڵی پاشەكشە بۆخۆیان دابنێن‪،‬‬ ‫لەحاڵەتی گۆڕانی سەرتاپایی كایەكاندا‪.‬‬ ‫جگەل���ەوەش‪ ،‬تەنان���ەت پێكهات���ەی‬ ‫توركمانەكانیش ئۆپشنی خۆی دیاری كرد‌و‬ ‫بڕیاریدا‪ ،‬بەزوترین كات ئەگەر بەغدا پڕچەكی‬ ‫نەكات‪ ،‬هان���ا بۆ توركیا بەرێت‪ .‬ئەرش���ەد‬ ‫س���اڵحی سەرۆكی بەرەی توركمانی دەڵێت‪:‬‬ ‫نەخشەیەك هەیە بۆ دابەشكردنی ناوچەكە‌و‬

‫دروس���تكردنی جوگرافیای نوێ‪ .‬كەئەو پێی‬ ‫وایە لەو گۆڕانكاریەدا توركمانەكان پێگەیان‬ ‫نابێت‪ .‬هەر بۆیە هانا بۆ توركیا دەبات‪.‬‬ ‫ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە‪:‬‬ ‫‪-1‬هاتنەوەی ئەمەریكا‪ ،‬بەچ سیغەیەكە؟‬ ‫‪-2‬كو ‌ێ دەگرێتەوە؟‬ ‫‪-3‬لەبەرانب���ەر ئالۆگۆڕەك���ەدا ك���ورد چ‬ ‫ئامادەكارییەكی هەیە؟‬ ‫‪-4‬ئەگ���ەر ئەمەریكا نی���ازی هەبێت بنكە‬ ‫س���ەربازییەكانی لەهەرێ���م بكات���ەوە‪ ،‬بەچ‬ ‫شێوازێك دەبێت‌و لەبەرانبەر چیدا دەبێت‪.‬‬ ‫ئەوان���ەو چەندین خاڵی دیك���ە‪ ،‬دەكرێ‬ ‫قسەیان لەسەر بكەین بەاڵم بەرلەوەی قسە‬ ‫لەو بارەوە بكرێ‪ ،‬تاوتوێكردنی دو خاڵی تر‬ ‫دەبنە دەستپێك‪:‬‬ ‫یەك���ەم‪ :‬ئەگ���ەر ئەمەری���كا بنكەكانی‬ ‫خۆی (بەتایبەت���ی ئەنچەرلیك) كەلەماوەی‬ ‫ش���ەڕی س���ارددا‪ ،‬تاكە بنكەی ستراتیژی‬ ‫ئەمەریكابوە تاكو هەنوكە‪ ،‬بهێنێتە هەولێر‪،‬‬ ‫ئایا توركیا كاردانەوەی بەرانبەر ئەو هەنگاوە‬ ‫لەئاستی كوردستان‌و لەئاستی ئەمەریكاشدا‬ ‫چی دەبێ���ت؟ ئای���ا كوردس���تان بەرگەی‬ ‫كاردانەوەكانی توركیا دەگرێت؟‬ ‫دوەم‪ :‬بەغدا چۆن‌و بەچ ش���ێوازێك ئەو‬ ‫پێشهاتە وەردەگرێت؟‬ ‫ئەگەر ئەو دو پرس���ە بەجیدی چارەسەر‬ ‫نەكەی���ن‌و پالنی پێش���وەختمان نەبێت بۆ‬ ‫مامەڵەك���ردن لەگەڵیاندا‪ ،‬بێگومان ناتوانین‬ ‫بچینە س���ەر قۆناغی دواتر كە تێگەیشتنە‬ ‫لەهاتن���ەوەی ئەمج���ارەی ئەمەریكا عیراق‌و‬ ‫سودەكانی بۆكورد‪.‬‬ ‫لەئێستادا دۆزینەوەی رێگەیەك یان چەند‬ ‫رێگەیەك ب���ۆ مامەڵەكردنی ك���ورد لەگەڵ‬ ‫رەوشەكەدا‪ ،‬دەب ‌ێ ببێتە ئەركی لەپێشینەی‬

‫سەركردایەتی كوردستان‪.‬‬ ‫بەش���داری پێكردن���ی بژاردەیەك���ی‬ ‫تایبەتمەن���دی ك���ورد ب���ۆ دی���اری كردنی‬ ‫پالنەكان���ی ك���ورد‪ ،‬گەاڵڵەكردن���ی رایەكی‬ ‫ف���رە جەمس���ەر‪ ،‬بایەخەك���ەی زەقت���ر‬ ‫دەبێت���ەوە گەر بڕوا ب���ەو گریمانەیە بكەین‬ ‫كەدەڵێت‪ :‬ئەمجارەیان هاتنەوەی ئەمەریكا‬ ‫بەپەلەنابێ���ت‪ ،‬بەڵك���و بەش���ێوەی (ژەم‬ ‫ژەم) دەبێت‌و لەه���ەر قۆناغێكدا ژمارەیەك‬ ‫س���ەربازی زیاتر دەنێرێت‪ ،‬وەك لەسەرەتای‬ ‫قەیرانی هاتنی داعشەوە بینیومانە‪ .‬كەواتە‬ ‫هاتنەوەكەی جیدیە‪ ،‬میكانیزمەكەی نەرمە‪،‬‬ ‫بەنەرم���ی رەوت دەكات‪ ،‬بەاڵم بەدڵنیاییەوە‬ ‫ئامانجەكەی دیارە‪.‬‬ ‫بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو ئاڵوگۆڕەش‪ ،‬جێی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬لەهەولێ���ر‪ ،‬كۆنگرەیەك بۆ ئەقڵە‬ ‫سیاسیەكان‌و ستراتیژناس���ەكانی كورد‪ ،‬بۆ‬ ‫هەڵسەنگاندی پێش���هاتەكەو دیاری كردنی‬ ‫ئۆپشنەكانی كورد ببەسترێ‪.‬‬ ‫ڕەنگ���ە لەبابەتەك���ە دور نەكەوین���ەوە‬ ‫ئەگەر بڵێین‪ :‬لەبەر ئ���ەوەی رەنگە ماوەی‬ ‫ئاڵوگۆڕەك���ە درێژبێ���ت‪ ،‬تەنان���ەت خودی‬ ‫ئەمریكیەكانی���ش ب���ۆ ش���ەڕی لەناوبردنی‬ ‫داعش (یاخود ئ���ەوەی ئێمە ناوی دەنێین‬ ‫كۆتایی وێناكردنەوەی سنورەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست) چەند س���اڵێكیان داناوە‌‪ ،‬بگرە‬ ‫لەهەندێ ناوەند‌و لەزاری چەند بەرپرسێكی‬ ‫ب���ااڵوە رایانگەیاندوە كە ئەم بگرە‌و بەردەیە‬ ‫تاكو ساڵی ‪ 2024‬دەخایەنێت‪ .‬ئەوا بۆ كورد‬ ‫گرنگە لەس ‌ێ خاڵ دڵنیابێت‪:‬‬ ‫‪-1‬ملمالنێیەك���ی درێ���ژ چاوەڕوان���ی‬ ‫ناوچەكەیە‪.‬‬ ‫‪-2‬ك���ورد ب���ەم دۆخ���ە الوازە داراییەی‬ ‫ئێس���تا هەیەتی‪ ،‬بەرگەی ئەو ماوە درێژەی‬

‫ملمالنێكردن ناگرێت‪ .‬بۆیە دەبێ زۆر بەپەلە‬ ‫مش���وری چارەس���ەر كردنی كەرتی دارایی‬ ‫بخوات‪.‬‬ ‫‪-3‬گرنگترین فاكتەر كە زلهێزەكان گرەوی‬ ‫لەسەر دەكەن بۆ كۆتایی هێنان بەرەوشەكە‬ ‫لەبەرژەوەن���دی خۆیان‪ ،‬بریتیی���ە لەكارتی‬ ‫(ئیتنیك‌و دیمۆگرافیا)‪.‬‬ ‫لەب���ەر ئ���ەوە ك���ورد دەتوان��� ‌ێ تەنه���ا‬ ‫بەس���ودوەرگرتن لەو كارتە زۆرێك لەكێشە‬ ‫هەنوكەی���ی (وەك كێش���ەی دارای���ی) ‌و‬ ‫ستراتیژییەكانی چارەسەر بكات‪.‬‬ ‫ب���ۆ نمونە‪ :‬لەكاتێكدا بەغ���دا ئامادەنیە‪.‬‬ ‫بەزمانی دیپلۆماتی‌و بەحساباتی ئابوریش‪،‬‬ ‫بێتە ژێرباری چارەسەركردنی كێشەی موچە‪،‬‬ ‫چ نەنگییەك لەوەدا هەیە كە كورد پرسەكە‬ ‫بكاتە پرس���ی جەماوەر‌و واب���كات جەماوەر‬ ‫بڕژێت���ە سەرش���ەقام‌و داوای موچەی خۆی‬ ‫لەبەغدا بكات؟ ئایا ئەگەر ملیۆنان هاواڵتی‬ ‫كوردس���تان بڕژێنە س���ەرجادەكان‌و داوای‬ ‫موچە بك���ەن‪ .‬بەغدا بەرگەی ئەو فش���ارە‬ ‫میدیایی وسیاس���ی‌و دەرونییە دەگرێت كە‬ ‫ش���ەپۆلێكی جەماوەری لەو جۆرە دروستی‬ ‫دەكات؟‪..‬هتد‪.‬‬ ‫دواجار‪ :‬قۆناغەكە مەترسیدار‌و هەستیارە‪،‬‬ ‫بااڵنسی س���تراتیژی لەبەرژەوەندی كوردە‪،‬‬ ‫ئەگەر بەوردی هاوكێش���ەكان بخوێنێتەوەو‬ ‫پێشوەخت ئۆپشنەكانی خۆی دیاری بكات‪.‬‬ ‫بەاڵم قۆناغەك���ە درێژ دەبێت‌و پێویس���تە‬ ‫خۆگونجاندنی كورد پڕبەپێس���تی قۆناغەكە‬ ‫بێ���ت لەهەم���و وێس���تگەكانیدا‪ .‬ئ���ەوەش‬ ‫بەگەاڵڵەكردن���ی پالنێك دەكرێت كە بۆ هەر‬ ‫سیناریۆیەك‪ ،‬چارەیەك یان كاردانەوەیەكی‬ ‫مەدروسی ئامادەبێت‪.‬‬

‫سوپای عیراق‌و هێزی پێشمەرگە‬ ‫ناسیح حەمەحسین‬ ‫لەوكاتەوەی س���وپای عیراق لەسەر سنگی‬ ‫دەوڵەتی زۆرە ملێی عیراق‪ ،‬لەس���اڵی ‪1921‬‬ ‫پێكهێنراوە بەچەندین وێستگەی جۆراوجۆری‬ ‫پڕ لەكوش���تارو كودەتاو پەالماری ناوخۆیی‌و‬ ‫دەرەكی���دا تێپەڕیوە‪ ،‬كە ش���ایەنی چەندین‬ ‫بەرگی كتێب‌و لێكۆڵین���ەوەی هەمەجۆرە كە‬ ‫لێرەدا بەكورتی ئەو وێستگانە دەخەمەڕو‪.‬‬ ‫س���وپای عیراق���ی ئامێرێكبوە بەدەس���ت‬ ‫س���ەركردە سیاس���یەكانەوە بۆ بەهێزكردنی‬ ‫پێگ���ەو پاكتاوكردن���ی سیاس���ی نەیارانیان‪.‬‬ ‫بەوپێیەی لەساڵی ‪ 1925‬كە قانونی ئەساسی‬

‫واتە یەكەمین (دەستور) بۆ دەوڵەتی عیراق‬ ‫لەژێر چاودێری پادشا دانرا تاوەكو دەستوری‬ ‫‪ ،2005‬نزیكەی (‪ )7‬جار دەس���تور بۆ عیراق‬ ‫دانراون سەرجەم ئەو دەس���تورانەی دانراون‬ ‫(مـۆق���ت) واتە كاتیب���ون ئەمەش كۆمەڵێك‬ ‫ئاماژە لەخۆدەگرێت‪:‬‬ ‫‪-1‬هەرحاكمێ���ك دەس���توری بەقەد بااڵی‬ ‫كااڵكانی بڕیوە‪ ،‬دیارە بەپش���تی س���وپا ئەم‬ ‫هەنگاوانەی ناوە‪.‬‬ ‫‪-2‬كاتێك كە فەرمانڕەوای دواتر دەسەاڵتی‬ ‫وەرگرتوە‪ ،‬دەس���توری پێ���ش خۆی البردوە‌و‬ ‫دەستوری نوێی بۆ خۆی داناوە‪ ،‬دیارە سوپا‬ ‫بەهەمان ش���ێوە كاریگەری لەچەس���پاندن‌و‬ ‫گۆڕینی دەسەاڵتەكاندا كردوە‪.‬‬ ‫س���وپای عیراق وەك تەواوی س���وپاكانی‬ ‫ناوچ���ە عەرەبی���ەكان‌ كەوتە ژێ���ر هەژمون‌و‬ ‫هاوكێش���ەكانی ش���ەڕی س���ارد‪ ،‬لەس���اڵی‬ ‫‪ 1948‬بەش���داری شەڕی فەلەس���تینی كرد‌و‬ ‫هی���چ ئەنجامێكی ئەوتۆی بەدەس���ت نەهێنا‬ ‫ك���ە یەكێتی س���ۆڤیەت ئەو دەم���ە هاندەر‌و‬

‫پاڵنەریبو‪ .‬لەس���اڵی ‪ 1973‬چەند یەكەیەكی‬ ‫سوپا بەشداریان لەشەڕی تشرین ‪ 1973‬كرد‬ ‫لەبەرەی (میسر‌و س���وریا‌و ئوردن‌و لوبنان‌و‬ ‫سعود) دژی ئیسرائیل كە بەهەمان شێوە بۆ‬ ‫ئیستیهالكی نەتەوەیی بەكارهێنراو بێئەنجام‬ ‫مای���ەوە‪ .‬هەر لەژێر ئەو هەژمونەدا س���وپای‬ ‫عیراقی چەندین شەڕی گەورەی هەڵگیرساند‬ ‫لەوانە (پەالماردانی هەردو دراوسێكەی ئێران‬ ‫لەئەیلولی ‪ ،1980‬كوەیت لەئابی ‪.)1990‬‬ ‫كودەتای ‪1936‬ی بەكر س���دقی یەكەمین‬ ‫كودەتای سوپایی بو لەناوچە عەرەبیەكاندا‌و‬ ‫هاوش���ێوەی ئێ���ران‌و توركی���ا پیادەك���راو‬ ‫دوات���ر بریتانیا دڵنیاكرای���ەوە‪ ،‬ئەم ئینقالبە‬ ‫تەنی���ا ب���ۆ دەس���كەوتی شەخس���یە زیاتر‬ ‫وەك ل���ەوەی داخوازیەك���ی جەماوەری بێت‪.‬‬ ‫دوات���ر بەكودەتاك���ەی ‪ 14‬تەمم���وزی ‪1958‬‬ ‫بەسەركردایەتی (عەبدولكەریم قاسم)‪ ،‬رژێمی‬ ‫كۆماری جێگەی پاش���ایەتی گرتەوە‪ ،‬تاوەكو‬ ‫كودەتا شومەكەی شوباتی ‪ 1963‬بەعسیەكان‬ ‫كە بۆ ماوەی ‪ 30‬ساڵی رەبەق حوكمی ئاگرو‬

‫لەدەباشان كۆبونەوەی‬ ‫لوتكە!‬ ‫لەشەقام خواستی بنكە!‬ ‫هاوڕێ توانا مێرگەسەری‬ ‫زیاد لەهەزار س���اڵە معاوییە گوتویەتی ئەگ���ەر پەیوەندیەكان بەئەندازەی تاڵەمویەك‬ ‫ب���ون هەرگیز خواس���تی بچڕانتان نەبێ‌‪ ،‬چونك���ە بچڕانی پەیوەن���دی‪ ،‬قەیرانی دیالۆگ‬ ‫دێنێتە بون‌و نەبونی دیالۆگیش پرۆسەی سیاسی ئیفلیج دەكات‪ ،‬هەركاتێكیش پرۆسەی‬ ‫سیاس���ی ئیفلیجبو‪ ،‬ئەوەی زاڵدەبێت بەس���ەر كۆی كایەكان دۆخی بوغزاوی‌و گریمانەی‬ ‫شەڕو جێكەوت بونی ئاشوبە‪ ،‬كە ئەفسوس ئەزمونی رابردومان دەوڵەمەندە لەنمونەگەلی‬ ‫یەكت���ر نەخوێندنەوەو ەرین���ەوەو تەریككردنی یەكتر‪ ،‬كە دەرئەنجام‪ ،‬بۆتە ش���ێواندنی‬ ‫سایكۆلۆژیەتی خەڵك‌و هیوابڕان‌و نائومێدبونیان بەئایندەسازی ئەم هەرێمە! ئێوە بڕوانن‬ ‫دەوڵەتان رێكدەكەون مەزەهەبەكان دیالۆگ دەكەن میللەتان لەپەیوەندیدان‪ ،‬چونكە ئەگەر‬ ‫چارەس���ەرێكی تر جگە لەبەیەكەوە دانیشتن‌و دیالۆگ ئەمانگەینێت بەرێكەوتن‌و كەناری‬ ‫ئارامی تكایە پێمان بڵێن؟!‬ ‫بەراستی الی من س���ەیرە هەرجارێك بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتی نیشتمانی لەئاستی‬ ‫لوتكە‪ ،‬كۆدەبنەوە هەندێك الیەن وەكو هاتنەدی مەحاڵ وێنای دەكەن! دانیشتنی ئەم دو‬ ‫هێزە كە هەزارو یەك رایەڵە بەیەكەوەیان گرێدەدات‪ ،‬سەیرو مەحاڵ نیە!بەڵكو دانەنیشتن‌و‬ ‫دیالۆگ‌و رێك نەكەوتنیان ناسروشتی‌و ناسیاسیە‪ ،‬تەسەورم وایە دۆخی ئاسایی‌و ب ‌ێ گرێ‌‪،‬‬ ‫س���ازانی ئەم دو هێزەیە نەك پێچەوانە‪ ،‬كات ‌ێ بۆ یەكێتی ئاس���اییە‌و زەرورە‪ .‬رێكەوتنی‬ ‫ستراتیژی لەگەاڵ پارتی دیموكرات‪ ،‬تاكە ركابەری مێژویی‌و ملمالنێكاردا بكات بۆ ناتوانێت‬ ‫لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕانی هاوخەبات‌و هاوفیكرو هاومێژویدا دیالۆگ‌و رێكەوتن بكات!؟‬ ‫كاتێك بۆ بزوتنەوەی گۆڕان كە ئاس���اییە‌و دەتوانێت لەگەڵ ئیس�ل�امیەكان وەك دو‬ ‫هێزو دو دیدگای فەلس���ەفی‌و ئایدۆلۆژیەتی جی���او پێچەوانە بچێتە هاوپەیمانی‪ ،‬ئاخر بۆ‬ ‫لەگەاڵ یەكێتی كۆنە ماڵیاندا دانەنش���ێت‌و رێكەوتن نەكات!؟ هەڵبەت ئەمە ب ‌ێ ماناكردنی‬ ‫هیچ رێكەوتن‌و پێكەوە كاركردنی یەكێتی لەگەڵ پارتی‌و گۆڕان لەگەڵ ئیسالمیەكان نیە‪،‬‬ ‫چونكە ئێس���تامان ئەو حەتمیەتەیە كە دیالۆگ‌و یەگرتن‌و سازانی هێزەكان واجب دەكا‪،‬‬ ‫یەكگرتن‌و پێكەوەبونێك كە لەهەمو كات ‌ێ پێویسترە‪ ،‬بەاڵم تەبایی‌و هاوكاری‌و هەماهەنگی‬ ‫س���ەرجەمی الیەنەكان بەپاراس���تنی تایبەتمەندی خۆیانەوە‪ ،‬هیچ هێزێك ناب ‌ێ شوناسی‬ ‫سیاسی‌و دنیابینی تایبەتی خۆی لەپەنا رەوابونی چەمكی یەكریزی نیشتمانی بەسەر ئەوی‬ ‫تردا بچەس���پێنێت‪ ،‬ئەمە كارێكە لەرابردودا تەنها ئیستنتاجی لێكدوركەوتنەوەو قەیرانی‬ ‫متمانەی هێناوەتە بون‪ ،‬ئێس���تا كاتی ئەوەیە یەكێتی‌و گۆڕان ئەو دو وش���ەیەی خوارەم‬ ‫وەك نەگۆڕ پرەنس���یپ وەربگرن هەركات ‌ێ ئەوان دیالۆگ دەك���ەن‌و لەیەك نزیكدەبنەوە‬ ‫كادیرو هەڵس���وڕاونیان هەوادارو دەنگدەرانی���ان بەهەمو گلەیی‌و رەخنەكانیانەوە بەهەمو‬ ‫پشتگوێخستن‌و توەڕبونیانەوە دەگەش���ێنەوە‪ ،‬ئاخر ئەوان شێروخەتی ئەو دراوەبون كە‬ ‫لوتكە ب ‌ێ خواستی بنكە‌ونیانكرد!‬

‫ئاس���ن‌و خوێنی���ان پیادەك���رد‌و هەڵمەتێكی‬ ‫جینۆس���ایدی دژە مرۆڤ‌و كوش���تارگەیەكی‬ ‫گەورەیان بەرامبەر كوردس���تان ئەنجامدا كە‬ ‫(ئەنفال‌و كیمیاباران‌و سوتاندن‌و لەسێدارەدان‌و‬ ‫راگواستن‌و هەمو جۆرە رەفتارێكی فاشیانە‌و‬ ‫دیكتاتۆریانەیان بەرپاكرد)‪.‬‬ ‫تائێ���رە س���وپای عی���راق‌و مێ���ژو‬ ‫ئۆپەراس���یۆنەكانی بریتیبون لەپاڵپش���تی‌ بۆ‬ ‫دەس���ەاڵتی رەهای فەرمان���ڕەواكان بەردەوام‬ ‫ئام���ادەو س���ازبوە‪ ،‬وات���ە هیچ س���یفەتێكی‬ ‫نیشتمانی نەبوە‪.‬‬ ‫س���وپایەك ‪ 74‬س���اڵ مێژوەك���ەی بێت‌و‬ ‫ئەو هەمو وێس���تگە ئابڕومەن���دەی بڕێبێت‌و‬ ‫هاونیش���تمانیان بچوكتریین هەس���ت‌و سۆز‌و‬ ‫ئینتیمایان بۆ نەبێت‪ ،‬س���ەرەنجامەكەی هەر‬ ‫هەڵوەش���انەوەو پەرتەوازەبون دەبێت‪ .‬بۆیە‬ ‫س���وپای عیراق دو جار لەمێژوی خۆیدا لەبەر‬ ‫یەك هەڵوەشایەوە‪ ،‬یەكەمیان لەدوای جەنگی‬ ‫داگیركردنی كویت‪ ،‬بەتایبەتی لەكوردس���تان‬ ‫یەك پێگەی نەما‪ ،‬دوەمیان دوای رزگاركردنی‬

‫عی���راق‌و روخان���ی رژێمی بەع���س‪ .‬لەهەردو‬ ‫جارەك���ەدا تەنانەت یەك دڵۆپ فرمێس���كی‬ ‫نیشتمانی بۆ س���وپا نەڕژا‪ .‬لێرەشەوە دەڵێم‬ ‫خۆزگە یادی سوپا لەكوردستان بەشێوەكەی‬ ‫تری دەكرایەوە لەجیاتی ئەوەی یادی شانازی‬ ‫دامەزراندنی بكرێتەوە‪ ،‬یادی ش���ەرمەزاربونی‬ ‫بكرێتەوە‪.‬‬ ‫خۆزگە ئەم‌وتارەم لەزەمانێكدا دەنوس���ی‬ ‫كە بەدەنگی بەرز بڵێم (سوپای كوردستان)‪،‬‬ ‫گەرچی ئەوە ئاوات���ی هەموانە‪ ،‬درەنگ تا زو‬ ‫بێتە دی‪.‬‬ ‫هێزی پێش���مەرگە یەكێكە لەشانازیەكانی‬ ‫خەڵك���ی كو‌ردس���تان س���ەرەڕای تێوەگالنی‬ ‫لەهەندێ���ك وێس���تگەی نەخ���وازراوی وەك‬ ‫(ش���ەڕی ناوخۆ)‪ ،‬ب���ەاڵم تادێ���ت ئێرادەی‬ ‫سیاسیەكان‌و خەڵكی كوردستان بەرەو ئەوە‬ ‫دەڕوات كە س���وپایەكی نیشتمانی پێكبهێنین‬ ‫لەبەر ئەم هۆكارانەی الی خوارەوە‪:‬‬ ‫‪-1‬هێزی پێشمەرگە لەئەزمونی تاڵی شەڕی‬

‫لەژێر رۆشنایی دۆخی ئێستای هەرێم‌و‬ ‫بەتایب���ەت پارێزگای س���لێمانی‪ ،‬مەرجی‬ ‫یەكەم���ی یەكێت���ی بۆ دانانی كەس���ێكی‬ ‫بێالیەن بەپارێزگاری س���لێمانی باشترین‬ ‫بژاردەیە بۆ ئەم قۆناغە‪.‬چونكە بەداخەوە‬ ‫ئەم شارە توشی جۆرێك لەملمالنێ بوە‪،‬‬ ‫ئەم���ەش دوای ئ���ەوەی گ���ۆڕان لەدوای‬ ‫دروستبونیەوە چەقی ملمالنێكانی خستە‬ ‫شاری سلێمانیەوە‪.‬لەبەر ئەم هۆكارە دانانی‬ ‫كەسێكی بێ الیەن‌و لەس���ەر رەزامەندی‬ ‫هەموان كە دەكرێت بەپارێزگاری سلێمانی‬ ‫ئەم شارە لەملمالنێ دەپارێزێت‌و هەموان‬ ‫پارێزگار‌و س���ەركەوتنی كارەكانی بەهی‬ ‫خۆی دەزانێ���ت‪ .‬ئەگەرەكانی تر دەرگای‬ ‫ملمالن���ێ لەم ش���ارە زیات���ر دەكاتەوە‌و‬ ‫ش���ەری رەنگەكان زیات���ر تۆخدەكاتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم بەپێچەوانەوە ئەوكاتەی كەس���ێكی‬ ‫بێالی���ەن دەبێت بەپارێزگاری س���لێمانی‬ ‫بەرلەهەرشت پشتگیری هەموان بەدەست‬ ‫دێنێت‌و ئەم شارەش لەملمالنێ دەپارێزێت‬

‫ئەو دوخاڵ���ەش مەرج���ی بنەڕەتی هەر بەدەست بهێنێت‌و دەنگی یەكەمی نەبوە‬ ‫پارێزگارێكە بۆ سەركەوتن‪ .‬بەاڵم لەكاتی لەو ش���ارەدا‪ ،‬ئەمەش بوەتەهۆی ئەوەی‬ ‫نەبون���ی (پش���تگیری هەم���وان‌و بونی چوارساڵی پارێزگاری سلێمانی بەر گۆڕان‬ ‫ملمالن���ێ) پرۆژەكان���ی خزمەتگ���وزاری‌و نەكەوێت‌و پێویس���تی بەالیەنی ترهەبێت‌و‬ ‫كاروانی ئاوەدانی لەم شارە دەوەستێنێ‌و داواكاری بۆ دەسەاڵتێكی رەهای بێ ركابەر‬ ‫ئارامی بۆهاواڵتیان بەباشی دابینناكرێت‪ .‬بیركردنەوەیەكی هەڵەبوەو تێنەگەیش���تن‬ ‫لەگەڵ ئەوەی ب���ژاردەی( پارێزگارێكی بوە لەسروشتی پارێزگای سلێمانی‪ .‬لەبەر‬ ‫بێالی���ەن) باش���ترین بژاردەی���ە‌و بری���ار ئەمە بەناچاری گۆڕان بەبژاردەی دوساڵی‬ ‫بەدەس���تانی گۆڕانیش ئەمەباش دەزانن دوەم رازی دەبێت‌و دەیەوێت بەهەرنرخێك‬ ‫كە ئ���ەو رێگایە س���ەركەوتوترینە‪ ،‬بەاڵم بێت (هەڤاڵ ئەبوبەكر) بكات بەپارێزگاری‬ ‫هەمو ئاماژەكان ئەوەم���ان پێدەڵێن بەم س���لێمانی‪.‬چونكە پێیان وایە ئەم رێگایە‬ ‫بژاردەیە رازی نەب���ن‪ .‬چونكە بزوتنەوەی تارادەی���ەك دەیانكات���ەوە بەب���راوەی‬ ‫گۆڕان هەرلەس���ەرەتاوە شەڕی پارێزگاری یاریەكە لەبەر ئەمەش���ە دانانی كەسێكی‬ ‫س���لێمانیكرد بەش���ەڕی شەخس���یی‪ ،‬بێالی���ەن رەتدەكەنەوە‪ .‬ب���ەاڵم بەهەمو‬ ‫هەرئەمەش وایلێكردوە بەهەرنرخێك بێت پێوەرەكان(بەدانانی هەڤاڵ ئەبوبەكریش‬ ‫هەوڵبدات ئەو كەسەی نوێنەرایەتی گۆڕان بۆ دوس���اڵ) لەروی سیاس���ەیەوە گۆڕان‬ ‫دەكات بی���كات بەپارێزگاری س���لێمانی‪ .‬نابێتە براوەی ئەم شارە چونکە نەیتوانی‬ ‫بەاڵم گۆڕان لەب���ەردەم واقعێكی تاڵدایە ئەوەی خواستیەتی (چوارساڵی پارێزگای‬ ‫ئەویش ئەوەیە گۆڕان بەتەنها نەیانتوانیوە سلێمانی)بەدەست بێنێت‪.‬‬ ‫دەنگ���ی زۆرین���ەی پارێزگای س���لێمانی‬

‫ناوخۆ تێگەش���ت‌و ئ���ەو قۆناغ���ەی بڕی كە‬ ‫زۆرینەی دەسەاڵتەكانی دنیا بڕیویانە‪.‬‬ ‫‪-2‬هێ���زی پێش���مەرگە دورە لەئینتیم���ای‬ ‫مەزهەب���ی یان تایەفی ی���ا‌ دینی یا رەگەزی‪،‬‬ ‫بۆیە زەمینەكەی بۆ سوپا لەبار‌و رەخساوە‪.‬‬ ‫‪-3‬هێ���زی پێش���مەرگە لەپیادەكردن���دا‬ ‫هەڵسوكەوتی سوپا دەكات‪ ،‬بۆ نمونە دەستی‬ ‫وەرن���ەداوە لەهەڵبژاردن���ەكان‪ ،‬بەتایبەت���ی‬ ‫لەدوای ‪ 2009‬ك���ە ئۆپۆزس���یۆن لەئەزمونی‬ ‫حكومڕانی كوردستان هاتە ئاراوە‪.‬‬ ‫هەربۆی���ە دوا ئۆپەراس���یۆنەكانی هێ���زی‬ ‫پێش���مەرگەو نەبەردیەكان���ی بەرامب���ەر‬ ‫تیرۆریس���تانی جەه���ل‌و تاریك���ی لەالیەك‪،‬‬ ‫لەالیەكیت���ر ئامادەی���ی بۆ بەرگ���ری لەخاكی‬ ‫كوردستان لەڕۆژاوا‌و هاتنی گەریالی باكور بۆ‬ ‫باشور ئاماژەی دڵخۆش���كەرن بۆ پاشەڕۆژی‬ ‫ئ���ەم هێزەی كە بەڕاس���تی پارێ���زەری مێژو‬ ‫خاك‌و نەتەوەیە‪.‬‬

‫لەنێوانی دوساڵی یەكەم‌و دوەم‪ ..‬پارێزگارێكی بێالیەن باشترین بژاردەیە‬ ‫هونەر رەسوڵ ئەحمەد‬ ‫پرس���ی حكومەتی خۆجێی سلێمانی‪،‬‬ ‫چەندین مانگە نەتوانراوە یەكالیبكرێتەوە‪.‬‬ ‫روداوەكان���ی ئ���ەم دوای���ەو ش���ەری دژ‬ ‫بەداعش‌و نزیكی دەنگی (یەكێتی‌و گۆڕان)‬ ‫كاریگ���ەری هەب���وە لەس���ەر دواكەوتنی‬ ‫حكومەتی خۆجێی سلێمانی ‪.‬‬ ‫الیەنداری نیە ئەگەر بڵێم‪ ،‬لەسەرەتای‬ ‫گفتوگ���و دانیش���تەنەكانی ئەنجومەن���ی‬ ‫پارێزگای سلێمانیەوە ئەو الیەنەی هەمیشە‬ ‫باس���ی س���ازان‌و حكومەت���ی یەكریزی‌و‬ ‫بەش���داری هەموان���ی ك���ردوە یەكێتیە‪.‬‬ ‫هەمیش���ە لەالیەن ئەندامانی ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگای سلێمانی(فراكس���یۆنی سەوز)‌و‬ ‫س���ەركردەكانی یەكێتی باسی ئەوە كراوە‬ ‫ئەو ش���ارە (س���لێمانی)بەهۆی گۆرینی‬ ‫هاوكێشەتیایدا‪ ،‬بەتەنها هێزێك ناتوانێت‬ ‫حوكم���ی تێداب���كات‌و بەهەموالیەنەكان‬ ‫بەیەك���ەوە دەتوانن لەو ش���ارەدا خزمەت‬

‫بەدانیشتوانی بكەن‪.‬‬ ‫ل���ەدوا لێدوانیدا بەڕێز م���ەال بەختیار‪،‬‬ ‫لەكۆنگرەیەك���ی رۆژنامەوان���ی‪ ،‬ك���ە‬ ‫تایبەت ب���و بەرونكردن���ەوەی ئەجێندای‬ ‫س���ەردانی وەفدی بااڵی یەكێتی بۆبەغدا‪،‬‬ ‫لەوەاڵمی رۆژنامەنوس���اندا بەرونی مەرج‌و‬ ‫پێش���نیارەكانی یەكێت���ی رایگەیان���د بۆ‬ ‫پارێزگای سلێمانی‪ .‬ئێستا گۆڕان لەبەردەم‬ ‫س���ێ مەرج‌و پێش���نیاردایە بۆ كردنەوەی‬ ‫گرێكوێرەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی‬ ‫ئەوانیش(كەسێكی بێالیەن بكرێت پارێزگار‬ ‫بۆ چوارس���اڵ‪ ،‬یان دوەم ساڵی سەرەتای‬ ‫پارێ���زگار الی یەكێتی بێت‪ ،‬یاخود دوەم‬ ‫ساڵی س���ەرەتا بۆ گۆڕان بێت بەاڵم بەو‬ ‫مەرجەی كاندیەكەیان بگۆڕن)‪ .‬كردنەوەی‬ ‫س���ێ دەرگا بەمەبەستی كۆتاییهێنان بەو‬ ‫دۆخەی ئێستا‪ ،‬بۆ دروستكردنی حكومەتی‬ ‫خۆجێی س���لێمانی هەنگاوێك���ی ئیجابی‬ ‫یەكێتیەو پێویستی بەوە هەیە بەگرنگیەوە‬ ‫لێ���ی بڕوانین‪ .‬ئەگەر بەوردیش س���ەرنج‬

‫بدەین تێدەگەین‪ ،‬ئەوەی یەكێتی دەیكات‌و‬ ‫داوای دەكات ب���ۆ پارێ���زگای س���لێمانی‬ ‫باوەڕنەبون نیە بەئاڵوگۆری دەس���ەاڵت‪.‬‬ ‫بەبەڵگەی ئەوەی یەكێتی بەتەنها باس���ی‬ ‫ئەوەناكات ئەم شارە بۆ چوار ساڵ لەروی‬ ‫ئیداری���ەوە الی ئەو بێ���ت‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫یاس���ای كاركردنی بەپێكەوەیی‌و سازان‌و‬ ‫رێككەوتن دەكات‪.‬‬ ‫لەس���ەرەتاوە گرفتی یەكەمی بەردەم‬ ‫حكومەت���ی خۆجێی س���لێمانی ئەوەبو‪،‬‬ ‫گ���ۆڕان مەبەس���تی بو بەه���ەر بیانوێك‬ ‫بێ���ت پارێزگاری ئەم ش���ارە الی ئەوبێت‬ ‫(هەرلەبەر ئەمەش هەمو رێگاكانی تاقی‬ ‫كردنەوە بۆئەوەی الیەنەكانی دیكە دەنگی‬ ‫پێب���دەن‪ ،‬بەاڵم س���ەركەوتو نەبو‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدا گۆڕان بەرچ���اوی رونە لەوەی‬ ‫جیاوازی سەنگی دەنگەكانی گۆڕان لەگەڵ‬ ‫یەكێتی‪ ،‬بایی ئەوەنیە گۆڕان خۆی بكات‬ ‫بەحاكم���ی ژمارە یەكی ئ���ەو پارێزگایە‌و‬ ‫الیەنی تریش پەراوێزبخات‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )491‬دو شةممة ‪2014/1١/10‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫ئاسیا عەبدواڵ‪:‬‬ ‫لەگەڵ سوپای ئازاد هەماهەنگیمان هەیە‬

‫مەولود چەوشئۆغلو‪ :‬پەیوەندیمان‬ ‫لەگەڵ عیراق ئاسایی دەكەینەوە‬

‫یوكسەكداغ‪:‬‬ ‫لەهەڵوێستی حكومەت نیگەرانین‬

‫ئ��اس��ی��ا ع��ەب��دواڵ ه��اوس��ەرۆك��ی پ��ارت��ی‬ ‫یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) رایگەیاند‪:‬‬ ‫لەئێستادا هەماهەنگییمان لەگەڵ‬ ‫سوپای ئازاد كردوە بۆ روبەڕوبونەوەی‬ ‫داعش بەمەش توانیومانە لەچەند رۆژی‬ ‫راب���ردودا هێرشی توند بكەینە سەر‬ ‫چەكدارانی داعش‪.‬‬

‫مەولود چەوشئۆغلو وەزیری دەرەوەی‬ ‫توركیا رایگەیاند‪ ،‬س��ەردان��ەك��ەی‬ ‫وەزی�����ری دەرەوەی ع��ی��راق زۆر‬ ‫پۆزەتیف بوە پشتیوانی لەپرۆسەی‬ ‫سیاسی ن��وێ��ی ع��ی��راق دەك��ەی��ن و‬ ‫ب��ۆی��ە پەیوەندییەكانمان ئاسایی‬ ‫دەكەینەوە‪.‬‬

‫فیگەن یوكسەكداغ هاوسەروكی پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن رایگەیاند‪ :‬دەربارەی‬ ‫پ��رۆس��ەی چ��ارەس��ەری��ی پرسی ك��ورد‪،‬‬ ‫حكومەت هەنگاوەكانی وەستاندوەو‬ ‫ئەمەش ئەگەری پەكخستنی پروسەكە‬ ‫هەیە بۆیە نیگەرانین لەهەڵوێستی‬ ‫حكومەت‪.‬‬

‫پەیوەندییەكانی كوردو تورك‪ 500 :‬ساڵ دوای شەڕی چاڵدێران‬ ‫چاودێر‪ -‬ئەنقەرە‪:‬‬ ‫لە‪ 30‬مانگی رابردو‪ ،‬لەالیەن ئینستوتی‬ ‫فكری ستراتیجییەوە‪ ،‬كۆنفرانسێك‬ ‫بەناوی «ساڵیادی (‪ )1514‬پێنج سەد‬ ‫ساڵ بەسەر تێپەڕبونی جەنگی چاڵدێران‬ ‫س��ازك��ردو تێیدا كۆنفرانسەكە گرنگی‬ ‫بەرێكەوتنی نێوان تورك‌و كوردو مێژوی‬ ‫پەیوەندییەكەو ئێستاش دا‪.‬‬ ‫ناوەڕۆكی كۆنفرانسەكە لەسێ‌ تەوەر‬ ‫پێكهاتبو‪ ،‬ی��ەك��ەم‪ :‬ش��ەڕی چاڵدێران‌و‬ ‫رێككەوتنی نێوان ك��وردو عوسمانی‪،‬‬ ‫دوەم‪ :‬رێككەوتنی نێوان ك��وردو تورك‬ ‫لەسەردەمی كۆماریدا‪ ،‬سێیەم‪ :‬ئاستی‬ ‫پەیوەندییەكانی ئەمڕۆی كوردو تورك‌و‬ ‫پڕۆسەی چارەسەریی‪.‬‬ ‫گشت الیەنەكان بەشداربون‬ ‫بەشداربوانی كۆنفڕانسەكە جگە لە‬ ‫رۆژنامەنوسان‌و ئەكادیمیستان‪ ،‬بەشێكی‬ ‫زۆر لە نوێنەرانی پارتە سیاسیەكانی‬ ‫توركیاش بەشداربون‪ ،‬لەوانەش ناجی‬ ‫بۆستانجی‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی ئاك‬ ‫پ��ارت��ی‪ ،‬پ��ڕۆف��ی��س��ۆر ی��اس��ی��ن ئاكتای‬ ‫یاریدەدەری سەرۆكی گشتیی ئاك پارتی‪،‬‬ ‫ئاڵتان تان پارلەمانتاری پارتی دیموكراتی‬ ‫گ���ەالن‪ ،‬ئایهان بیلگان ی��اری��دەدەری‬ ‫هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتی گەالن‪،‬‬ ‫هەریەك لە نوێنەرانی پارتە كوردییەكانی‬ ‫كوردستانی ب��اك��ور ئ��ەوان��ی��ش‪ ،‬پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان –توركیا‪ ،‬هاك پار‪،‬‬ ‫هودا پار‪ ،‬ئینسیاتیفی ئازادی بەشداربون‪.‬‬ ‫خاڵێكی گرنگی ئەم كۆنفرانسە ئەوەبو‬ ‫كە نوێنەرانی گشت پارتە كوردییەكانی‬ ‫ك��ۆك��ردب��وەوەو سەرجەمیشیان وت��اری‬

‫الیەنێک لە کۆنفرانسەکە‬ ‫خۆیان دەربارەی ناوەڕۆكی كۆنفرانسەكە‬ ‫پێشكەشكرد‪.‬‬ ‫ئاكتای‪ :‬هەندێ‌ واڵتانی دەوروبەر‬ ‫لەپڕۆسەی ئاشتی نیگەرانە‬ ‫پڕۆفیسۆر یاسین ئاكتای‪ ،‬یاریدەدەری‬ ‫س���ەرۆك���ی گ��ش��ت��ی��ی ئ����اك پ���ارت���ی‪،‬‬ ‫لەكۆنفرانسەكەدا ئ��ام��اژەی ب��ەوەك��رد‪،‬‬ ‫باشترین ك��اری ئ��اك پ��ارت��ی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتییە‪ ،‬مەسەلەی ك��ورد گرنگە بۆ‬ ‫ئێمە‪ ،‬ناشمانەوێ ببینە رابەری رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت‪ ،‬دەمانەوێت لەناو ستوری‬ ‫خ��ۆم��ان��دا ئاشتی ب��پ��ارێ��زی��ن‪ ،‬هەندێ‌‬ ‫واڵتیش هەیە ناڕەحەتن بەوەی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی هەیە‪ ،‬چونكە بەرژەوەندییان لەو‬ ‫جەنگە دەبینن‪ .‬ئ��ەوەی لەناوچەكەدا‬ ‫رودەدات دادپ���ەروەری���ی نیە‪ .‬واڵتانی‬ ‫داگیركەر رۆڵیان تائێستا لەپارچەكردنی‬ ‫جوگرافیاكاندا هەیە‪ .‬توركیا نییەتی نییە‬

‫خاكی هیچ واڵتێك ببەزێنێت‪ ،‬ئەوانەشی‬ ‫بەوە تۆمەتبارمان دەكەن نییەتی تریان‬ ‫لەپشتەوەیە‪.‬توركیای راب���ردو ش��ەڕی‬ ‫دەویست تاقەتی نەدەچو لەشەڕ‪.‬‬ ‫ئەڵتان تان‪ :‬رێككەوتنی ‪ 1514‬گرنگ‬ ‫بوە‬ ‫ئەڵتان ت��ان‪ ،‬پارلەمانتاری هەدەپە‬ ‫لەپێشكەشكردنی وتارەكەیدا جەختی‬ ‫لەرێككەوتنی پ��اش ش��ەڕی چاڵدێران‬ ‫ك���ردەوە لەنێوان ئیدریس بیتلیسی‌و‬ ‫سوڵتان یاوز سوڵتان سەلیم كراوە‪ .‬وتی‬ ‫«لەدەمانی عوسمانییەوە تائێستا هیچ‬ ‫س��ەرك��ردەو رابەرێكی ك��ورد نەیتوانیوە‬ ‫رێككەوتنێك لەسەر ستاتویەك بكات»‪.‬‬

‫پشتیوان عەبدولڕەحمان‬ ‫ل��ەه��ەر رەگ���ەز‌و گەلێك بێت كاتێك‬ ‫مرۆڤ ل��ەدەرەوەی واڵتەكەی خۆی دەژی‪،‬‬ ‫رۆژان��ە روب��ەڕوی ئەو پرسیارانە دەبێتەوە‬ ‫لەالیەن خەڵكی بیانیەوە‪ ،‬گەلی كوردیش‬ ‫بەهۆكاری ئەو دۆخە جیاوازەی كە هەیەتی‬ ‫لەكوردستان‌و پرسی ك��ورد لەرۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا‪ ،‬بۆ ناسین‌و ئاشنابون‌و زانیاری‬ ‫زیاتر‪ ،‬زۆرج��ار هەندێك خەڵكی بیانی بۆ‬ ‫ئ��ەوەی بسەلمێنن كە ئەوانیش زانیاریان‬ ‫لەسەر پرسی كورد هەیە‌‌و یان ب ‌ێ خەبەرنین‬ ‫لەدۆخەكەی‪ ،‬راستەوخۆ چەند ناوێك دەهێنن‌و‬ ‫ئاماژە بە بەشێك لەو كارەسات‌و روداوان��ە‬ ‫دەك��ەن بۆ نمونە كیمیابارانی هەڵەبجە‪،‬‬ ‫روداوی دەستگیركردنی ئۆجەالن‪ ،‬كۆڕەوە‬ ‫مەزنەكەی باشوری كوردستان‪ ،‬شەهیدكردن‌و‬ ‫تیرۆركردنی سەركردەكانی كوردو كۆمەڵكوژی‬ ‫تر دژ بەكوردان‪.‬‬ ‫دواتریش روداوە تراژیدیاكەی شەنگال‪ ،‬كە‬ ‫هاتە ئ��اراوە‌و‪ ،‬هێرشی داعش‌و گەمارۆدانی‬ ‫كۆبانێشی ه��ات��ە س���ەر‪ ،‬ه���ەردو ئ���ازارو‬ ‫مەینەتی كوردان ئاوێتەی یەكتربون‪‌ ،‬وەك‬ ‫كاردانەوەیەكی یەكخستو ك��وردان لەهەمو‬ ‫الیەكی جیهانەوە بەئەنجامدانی كارو‌چاالكی‬ ‫سیاسی‌و دیپلۆماسی‌و ج��ەم��اوەری‪ ،‬ئەو‬

‫كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان‬ ‫لەقۆناغێكی نوێیدا‬

‫میرئۆغلو‪ :‬دەبێت پەیەدە نوێنەرایەتی‬ ‫لەئەنقەرە هەبێت‬ ‫ئۆرهان میرئۆغلو روناكبیرو نوسەری‬

‫سیمبولە هاوچەرخەكەی كورد‬ ‫جموجۆڵەی بزوتنەوەی سیاسی ك��وردان‬ ‫لەهەندێك لەو واڵتانەی كە كاریگەری بەسەر‬ ‫پرسی كوردەوە هەیە‪ ،‬تەواوی دامودەزگاكانی‬ ‫دەوڵەتی‌وەكو پۆلیسی لۆكال‌و پۆلیسی واڵت‌و‬ ‫ئیستیخبارات‌و دامودەزگاكانی تری ئاسایش‌و‬ ‫دەزگاو دۆسیەی پارتە سیاسیەكانی بەخۆیەوە‬ ‫سەرقاڵ كردبو‪ ،‬سەرقاڵ كردوە‪ ،‬كە تا بونی‬ ‫بەالدانی چون‌و چارەسەریشی ئەگەر كورد‬ ‫چاویان لەسەربێت ئەوە درێژە دەكێشێت‌و‬ ‫گەر پشتگوێیبخەن ئ��ەوە هەڵەیەكی ترە‪.‬‬ ‫كۆبانی كە وەك رۆژەڤ‌و روداوێ��ك��ی زۆر‬ ‫گرنگ لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬بوە خاڵی‬ ‫یەكالكردنەوەی حساباتی هاوسەنگی نێوان‬ ‫ب��ەرەی س��ەرەك��ی ك��ورد‌و ب��ەرەی دژب��ەری‬ ‫ك���وردان‪ ،‬ل��ەس��ەروی��ان��دا توركیاو داع �ش‌و‬ ‫هاوپەیمانیە شاراوەكانیان‪ .‬لەگەڵ هەمو‬ ‫ئەو ئێش‌و ئازارو زیانە مادی‌و مەعنەوی بەر‬ ‫كۆبانی‌و كورد كەوت‪ ،‬سەرئەنجام هەواڵەكانی‬ ‫ئەم دوایەی كۆبانی دڵخۆشكەرن‪ ،‬كە داعش‬ ‫لەشكاندایەو هێزی كورد لەهێرش‪.‬‬ ‫كۆبانی كە جگەلەوەی وەك ناونیشانێك‬ ‫بۆ بەرەنگاربونەوەو ئازادی بۆ كورد‪ ،‬لەروی‬ ‫هێزی سەربازی چ لەناوچەكەو جیهان ئەوەی‬ ‫نیشاندا كە كورد خاوەنی هێزێكی شەڕكەرو‬ ‫خۆرێكخستو ب��ەئ��ەزم��ون��ە‪ ،‬ك��ە روب���ەڕوی‬ ‫توندڕەوترین‌و پاشڤەرۆترین هێزی سەرزەمین‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬كە لەئایندەی ناوچەكە حیساب‬ ‫بۆ ئ��ەو هێزە بكرێت‪ .‬ه��ەروەه��ا بونی ژن‬ ‫وەك رۆڵێكی بەرچاو لەبەرەكانی جەنگدا‬ ‫نەك بوە وێردی سەر زمانی كورد‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بوە وێردی زمانی كەناڵ‌و میدیاو هاواڵتیانی‬

‫كورد لەكاتی پێشكەشكردنی وتارەكەیدا سیاسیی خۆی زیاتر بگێڕێت‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ئاماژەی بەوەكرد‪ ،‬لەئێستادا پەیوەندیی لە روداوەك��ان��ی مانگی راب��ردودا ئەوەی‬ ‫نێوان كوردو تورك قۆناغی باشی بڕیوە نیشانداوە كە ئەوەی ئەوان بانگەشەیان بۆ‬ ‫ب��ەاڵم وەك پێویست نییە‪ .‬ئ��ەو وتی دەكرد بەناوی پارتێكی توركیایی پێوەر‬ ‫«لەئێستادا جۆرە هاوپەیمانییەك لەنێوان نەبو‪.‬‬ ‫بوستانجی لەدرێژەی وتارەكەیدا وتیشی‬ ‫هەولێرو ئەنقەرە هەیە‪ ،‬لەناوخۆشدا‬ ‫پڕۆسەی دیالۆگ لەنێوان حكومەتی ئاك «رێككەوتنی نێوان هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫پارتی‌و ئۆجەالن‌و هەدەپە هەیە‪ ،‬تەنها توركیا بەگرنگ دەزان���م ب��ۆ داه��ات��وی‬ ‫ئ��ەوەی مابێتەوە ك��وردان��ی رۆژئ��اوای��ە‪ ،‬بەشەكانیتری كوردستان دەكرێت رۆڵی‬ ‫كۆبانی بۆ مەسەلەی كورد بەگشتیی‌و بۆ زیاتر بگێڕێن»‪.‬‬ ‫داهاتوی سوریاش گرنگە‪ ،‬بۆیە پێویستە‬ ‫رێگە بدرێت لەئەنقەرە پەیەدە نوێنەرایەتی‬ ‫پەیوەندیی هەرێمی كوردستان‌و توركیا‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬ئەمە كاردانەوەی بۆ هەردوال‬ ‫یەك لەتەوەرە گرنگەكانی كۆنفرانسەكە‪،‬‬ ‫بەگشتی بۆ بەهێزبونی ئەو پەیوەندییە باسكردنی‪ ،‬مێژوی پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫دەبێت»‪.‬‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و توركیا بو‪ ،‬لەوبارەیەوە‬ ‫هێژا دڵشاد رۆژنامەنوسی رۆژن��ام��ەی‬ ‫«چاودێر» و بەشداربوی كۆنفرانسەكە‬ ‫ناجی بۆستاجی‪ :‬ئاك پارتی لەسەر‬ ‫وتارێكی پێشكەشكردو ئاماژەی بەوە كرد‪،‬‬ ‫پڕۆسەی چارەسەریی سورە‬ ‫ناجی بۆستانجی‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی كاتێ‌ داعش نزیك هەولێر بوەوە‪ ،‬توركیا‬ ‫ئ���اك پ��ارت��ی ل��ەپ��ارل��ەم��ان��ی ت��ورك��ی��ا‪ ،‬وەك واڵتی هاوسێی‌و پشت بەستو نەهاتە‬ ‫لەوتارەكەیدا رایگەیاند لەگەڵ ئەوەی خەت‪ .‬لەكاتێكدا لەسەردانەكەی مەسعود‬ ‫ه��ەری��ەك لەجەهەپەو مەهەپە ل��ەدژی بارزانی بۆ ئامەد هاوپەیمانی ستراتیجی‬ ‫پڕۆسەی چارەسەرن‪ ،‬بەاڵم ئێمە درێژەمان دوپاتكرایەوە‪ ،‬هەروەها لەكاتی بانگەشەی‬ ‫بەپڕۆسەكە داوە‪ ،‬هەدەپەیش دەبێت رۆڵی هەڵبژاردنی سەرۆككۆماریشدا ئەردۆغان‬

‫بەشێكی زۆری جیهان كە وێنەیەكی تری‬ ‫لەفەرهەنگی ئ���ازادی‌و یەكسانی بۆ ژنان‬ ‫نەخشاند‌و‪ ،‬شكۆیەكی تری بەژنانی كورد‌و‬ ‫رەگەزی ژن بەخشیەوە‪ .‬لەو چوارچێوەی كە‬ ‫لەسەرەوە ئاماژەم پێكرد بەكورتی‪ ،‬رەوەندی‬ ‫كورد لەدەرەوە توانی رۆڵێكی زۆر پۆزەتیف‬ ‫ببینێت‌و ئ��ەو بۆشاییەی كە ل��ەزۆر روداو‬ ‫كارەساتی كە بەسەر كوردا هاتون نە توانراوە‬ ‫سودی سیاسی‌و دیپلۆماسی‌و سەربازی‌و هتد‪..‬‬ ‫لێببینن ئەمجارەیان پێچەوانەیان كردەوە‪.‬‬ ‫لەڕوداوی گەماڕۆدانی كۆبانی كورد بەهەردو‬ ‫دیوە سیاسی‌و سەربازیەكەی دوژمنە ئاشكراو‬ ‫شاراوەكانی خۆی شكاند‌و جەنگ بەردەوامە‪،‬‬ ‫بزوتنەوەی كوردیش زۆر بەجوانی توانی ئەو‬ ‫روداوە كەنالیزە بكات بەتایبەت پەكەكە وەك‬ ‫هەڕەمی سەرەكی توانی هەمو باڵە جیاكان‬ ‫بجوڵێنێت‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا هەندێك پارتی‬ ‫تری سیاسی كوردیش لەهێنانە زمان زیاتر‬ ‫رۆڵیان هەبوە‪ .‬ئێستا كۆبانی ناونیشانێكی‬ ‫گرنگی فەرهەنگی سیاسی هاوسەنگی جیهانە‪،‬‬ ‫گرنگیەكەی ل��ەوەدای��ە كۆبانی هاوسەنگی‬ ‫زلهێزو هێزە هەرێمیەكانی لەناوچەكە لەگۆڕین‬ ‫زیاتر خستیە بەردەم پێداچونەوە‪ ،‬هەرالیەنێك‬ ‫خوێندنەوەی راستی بۆ نەكات باجەكەی‬ ‫دەدات‪ ،‬بەو شێوەیە ئەمە یەكەمجارە كوردان‬ ‫راس��ت��ەوخ��ۆ‪ ،‬ب��ۆ خ��ۆی��ان دەستپێشخەری‬ ‫ئاراستەی روداوەك��ان لەگۆڕەپانی سیاسی‬ ‫بگرنە دەس���ت‌و ئ��اراس��ت��ەك��ەی ب��ۆ خۆیان‬ ‫بجوڵێنن‪ ،‬بەبێگومانی دەتوانرێت بوترێت‌‪،‬‬ ‫كۆبانی سیمبۆلێكی هاودەم‌و هاوچەرخە بۆ‬ ‫كورد‌و ئایندەی پرسەكەی‪.‬‬

‫وتی «سەركەوتنی من مانای سەركەوتنی‬ ‫هاوپەیمانێتی ئەنقەرەو هەولێرە»‪.‬‬ ‫ل��ەك��ات��ێ��ك��دا ئ��ێ��م��ە ب��ەه��اوپ��ەی��م��ان‬ ‫ناودەبرێین‪ ،‬ئاڵۆگۆڕی بازرگانیمان لەدوای‬ ‫ئەڵمانیاوە دێت بەرێژەی ‪ 12‬ملیار دۆالر‬ ‫سااڵنە‪ ،‬رێككەوتنی ئەمنی‪ ،‬بارزگانی‪،‬‬ ‫دیپلۆماسی هەیە‪ .‬لەهەولێر كونسوڵی‬ ‫توركیا هەیە‪ ،‬نزیكەی ‪ 1750‬كۆمپانیای‬ ‫وەبەرهێنانی توركی لەهەرێمی كوردستاندا‬ ‫هەیە كە دەكاتە هەزاران هاواڵتی ئەوان‪،‬‬ ‫باشە دەكرا لەپاش ئەمەریكا‌و ئەڵمانیا‌و‬ ‫واڵتانیتری رۆژئاوا توركیا بێتەسەر خەت‌و‬ ‫هاوكاری چەكداریی‌و سەربازی ئێمە بكات؟‬ ‫لەمبارەیەوە دەبێت سیاسی كورد‬ ‫چاوپیاخشاندنەوەیەك لەگەڵ بەرپرسانی‬ ‫تورك بكەن‪ ،‬بپرسن ئایائێمە هاوپەیمانین‬ ‫یان نا؟ لەكاتێكدا سەركردەكانی هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ه��ەری��ەك ل��ە م��ام ج��ەالل‌و‬ ‫مەسعود ب��ارزان��ی وەك دو سەركردەی‬ ‫پێشڕەو لەكۆتایی هەشتاكان سەرەتای‬ ‫ن��ەوەدەك��ان��ەوە ل��ەه��ەوڵ��ی پەیوەندیی‬ ‫دۆستانەدابون لەگەڵ توركیا‌و تەنانەت‬ ‫رێككەوتنی جۆربەجۆریان لەگەڵ توركیا‬ ‫مۆركردوە‪.‬‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫دەبوا كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان بەپێی ئەو رێكەوتنەی‬ ‫لەسەری كرابو‪ ،‬لەرۆژی ‪ 25‬تشرینی دوەمی ‪2014‬دا بەڕێوەبچوایە‪.‬‬ ‫ئەمەیش بەپێی ئەو لیژنە ئامادەكارییە بو كەوا لەساڵی ‪2013‬دا‬ ‫پێكەوەنرابو‪ .‬بەاڵم لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان‬ ‫لەبەر چەند هۆیەكی نەزانراو بەستنی ئەم كۆنگرەیەی بۆ كاتێكی‬ ‫نادیار دواخست‪ .‬هاوكات راشیگەیاند كە چەند هۆكارێكی سیاسی‌و‬ ‫تەكنیكی لەپشت ئەم مەسەلەیەوەن! ئەوسا یەكێك لەئەندامانی‬ ‫لیژنەی ئامادەكاری لەلێدوانێكی رۆژنامەنوسیدا رایگەیاند‪ :‬بەستنی‬ ‫كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان بەدو هۆ دواخ��راوە كە یەكیان‬ ‫سیاسییە‌و یەكیشیان تەكنیكیە‪ .‬لەمەڕ هۆكارە سیاسییەكە گوتی‬ ‫ئەمە بۆ بونی كێشە‌و ناكۆكی لەنێوان چەند الیەنێكی سیاسی‬ ‫لەخۆرئاوای كوردستان دەگەڕێتەوە‪ .‬ئەمەیش جۆرێك لەگرژی‬ ‫لەنێوان الیەنەكانی هەرێمی كوردستانیشدا دروستكردوە‪ .‬هۆكارە‬ ‫تەكنیكیەكەیشی ئەوەیە كەوا لیژنەی ئامادەكار نەیتوانیوە لەكاتی‬ ‫خۆیدا كۆببێتەوە لەبەر كەمتەرخەمی سكرتاریەتی لیژنەكە‪.‬‬ ‫بێگومان ئەوسا پارتییە سیاسییەكانی كوردستان بەتەمابون لەرێی‬ ‫ئەم كۆنگرەیەوە ئەوە بەدەوڵەتانی دەر‌ودراوسێ‌ كە كوردی تێدا‬ ‫دەژی‪ ،‬رایبگەیەنن كە ئەوان لەم ناوچەیەدا توخمی ئاشتی‌و پێكەوە‬ ‫ژیانن‌و دەیانەوێ بەشێوەیەكی برایانە لەگەڵ ئەوان بژین‪ .‬بێشك‬ ‫لەم دۆخە هەستیارەدا كەوا رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی پێدا تێپەڕدەبێت‪،‬‬ ‫بەستنی كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستانی یەكێك لەپێویستییە‬ ‫حەیاتییەكانە‪ ،‬چونكە ئەم كۆنگرەیە خەونی گەلی كوردستانە‪.‬‬ ‫گرنگی ئەم كۆنگرەیەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كەوا كورد دەیانەوێ‬ ‫دید‌و ستراتیژییەكی كوردستانی دابڕێژن كە تێیدا بڕیار لەچۆنێتی‬ ‫بەڕێوەبردنی كاروباری خۆیان‌و ج��ۆری پێكەوەژیانیان لەگەڵ‬ ‫گەالنی ناوچەكە بدەن‪ .‬بەرێز عەبدواڵ ئۆجەالن سەرۆكی پارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستان ئەمەی بەرۆشنی لەو نامەیەدا نوسیوە كە‬ ‫بۆی بەرێز جەالل تاڵەبانی سكرتێری گشتی یەكێتی نیشتمانی‬ ‫كوردستانی ناردوە‪ .‬ئەو ئەم نامەیەی لەرێی كەسایەتی سیاسی‬ ‫ناسراوی كورد لەیال زاناوە ناردوە كە پێكەوە لەگەڵ سڕی سورەیا‬ ‫ئۆندەر لەبەرواری ‪ 23‬تەمموزی ‪2014‬دا گەیاندویانەتە بەڕێزیان‪.‬‬ ‫لەو نامەیەدا هیوای خواستوە كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستانی‬ ‫لەكاتی خۆیدا بێدواكەوتن بەڕێوەبچێت‪ .‬لەو نامەیەدا كە بۆ مام‬ ‫جەاللی ناردوە ئۆجەالن نوسیویەتی‪ :‬كورد پێویستی بەخەباتێكی‬ ‫دیپلۆماسی هەیە لەو شێوەیەی كەوا بەڕێزتان لەنێوان ئێمە‌و‬

‫دراوسێكانمان ئەنجامتانداوە‪ .‬پێویستە ئەم خەباتە تێكڕای گروپە‬ ‫سیاسییەكانی هەر چوار پارچەی كوردستان بگرێتەوە بۆ ئەوە‬ ‫پێكەوە لەپێناو دابینكردنی ئایندەیەكی ئازاد بۆ گشت گەلەكەمان‬ ‫كاربكەن‪ .‬هیوادارم لەپێناو بەستنی كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستاندا‬ ‫پەلە بكەن‪ ،‬بۆ ئەوەی هەرچی زوترە بۆ دیاریكردنی ستراتیژی‌و‬ ‫هەڵوێستێكی هاوبەش هەڵبسوڕێین‪ .‬لێرەوە نامەوێ بچمەسەر‬ ‫هۆكاری دوەم كە بەپێی لێدوانی لیژنەی ئامادەكاری هۆكارێكی‬ ‫تەكنیكیە‪ ،‬چونكە ئەم هۆكارە دەچێتە ریزی هۆكاری یەكەمەوە‪.‬‬ ‫خودی لیژنەكەش رایگەیاندوە هۆكارە تەكنیكیەكە راستەوخۆ‬ ‫پەیوەندی بەكێشە كەڵەكەبوەكانی نێوان الیەنە سیاسییەكانی‬ ‫خۆرئاوای كوردستانەوە هەیە‪ .‬هەموالیەكمان دەزانین كە الیەنە‬ ‫سەرەكییەكانی خۆرئاوای كوردستانیش (گروپەكانی ناو تەڤگەڕی‬ ‫كۆمەڵی دیموكراتی‌و ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی) بەمدواییانە‬ ‫لەئەنجامی چەند كۆبونەوە‌و رێكەوتنێكەوە كێشەكانی نێوانیان‬ ‫چارەسەركردوە‪ .‬هەروەها توانیویانە رێكەوتێكی ستراتیژی گرنگ‬ ‫لەماوەیەكی كەمدا واژۆبكەن كە بە»رێكەوتنی دهۆك» ناوبانگی‬ ‫دەركردوە‪ .‬ئەم پەیمانە لەالیەن هێزە سەرەكییەكانی كوردستانەوە‬ ‫بەتاییەت جڤاكی كۆمەڵی دیموكراتی‪ ،‬پارتی دیموكراتی كوردستان‌و‬ ‫یەكێتی نیشتمانی كوردستانەوە پێشوازیلێكراوە‪ .‬ئەمە خۆی‬ ‫ئاماژەیە بۆ ئ��ەوەی كێشە‌و ناكۆكییەكانی نێوان الیەنەكانی‬ ‫خۆرئاوای كوردستان كۆتاییپێهاتوە‪ .‬لەبەر ئەمە دەتوانین بێژین‬ ‫ئەو هۆكارانەی كەوا بوبونە هۆی دواخستنی كۆنگرەی نەتەوەیی‬ ‫كوردستان چیتر بەهانەیەكیان بۆ نامێنێتەوە‪ .‬لەكاتێكدا هەندێك‬ ‫دەڵێن گرفتە كەڵەكەبوەكانی نێوان الیەنە سیاسییەكانی كوردستان‬ ‫بوبوەهۆی دواخستنی كۆنگرە‪ ،‬لێرەوە پێیاندەڵێم هەلومەرجی‬ ‫خۆرئاوای كوردستان بێ ئەمالوئەوال بەسەر هەموالیەكمانیدا‬ ‫دەسەپێنێ‌ كەوا ئەم كۆنگرەیە بێدواخستن بەڕێوەببرێت‪ .‬چونكە‬ ‫ئەمڕۆ خ��ۆرئ��اوای كوردستان كەتۆتەبەر هێرشێكی ترسناكی‬ ‫دڕندەترین گروپی تیرۆریستی جیهان (داعش) كەوا لەالیەن هەندێك‬ ‫دەوڵەتی ئیقلیمییەوە پشتیوانی لێدەكرێ بۆ ئەوەی دەسكەوتەكانی‬ ‫گەلی كوردستان لەو بەشە لەبنەڕەتەوە هەڵبتەكێنێت‪ .‬لەكۆتاییشدا‬ ‫بەهەمو الیەنە كوردستانییەكان دەڵێم‪ ،‬بەرخۆدانی كۆبانی تێكڕای‬ ‫كەرتەكانی گەلەكەمانی لەچوار بەشی كوردستان یەكخستوە‪.‬‬ ‫ئێستا كۆبانی بۆتە قیبلەی گشت كورد لەجیهان‪ .‬هەموالیەكیش‬ ‫چاوەڕوانی مژدەی سەركەوتی ئەم شارە قارەمانەن‪ .‬ئەم مقاوەمە‬ ‫بێوێنەیەی كەوا لەئاست تیرۆر گشت جیهانی سەرسامكردوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫ئەو بەرخۆدانەیە كە بەگشت ماناكانی خۆیەوە بۆ ئیرادەی یەكەكانی‬ ‫پاراستنی گەل‪ ،‬یەكەكانی پاراستنی ژن‪ ،‬گەریلال‌و پێشمەرگە‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ .‬ئەگەر هێزە كوردستانییەكان هێشتا چاوەڕێ دەكەن‪،‬‬ ‫ئەوە با بیزانن گەل دواه��ەم قسەی خۆی كردوە كاتێك بەیەك‬ ‫دەنگ پشتیوانیان لەبەرخۆدانی «كۆبانی گراد» كردوە‪ .‬ئێستا ئیتر‬ ‫تۆپەكە لەبەر پێی سەركردە سیاسییەكانە بۆ ئەوەی پەلەبكەن‌و‬ ‫كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان بەڕێوەبەرن هەتاوەكو خەونەكانی‬ ‫گەلەكەمان لەمەڕ ژیانێكی ئازاد‌و كەریم بەدیبهێنن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )491‬دو شةممة ‪2014/1١/10‬‬

‫شرۆڤە‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫«بۆ روحە رۆشنگەرەكانی ئەوروپا»‬ ‫پەرلەمانی ئەوروپا وەاڵمی نامەی نوسەرێكی كورد دەداتەوە‬ ‫ئا‪ ،‬هێمن لەتیف‪:‬‬ ‫نوسەرێكی كورد نامەیەك ئاراستەی‬ ‫س��ەرۆك��ی پ��ەرل��ەم��ان��ی ئ��ەوروپ��ای‬ ‫یەكگرتوو دەكات‌و دەڵێت‪ ،‬بەرخۆدانی‬ ‫كۆبانێ‌ تەنها ملمالنێیەكی ئاسایی‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫نمونەیەكی بێ وێنەی بەرگریكردنی‬ ‫ژن��ان��ە ل����ەدژی ئیسالمی سیاسی‬ ‫لەهەموو جیهاندا‪ ،‬لەالیەكی تریشەوە‬ ‫ش��اری كۆبانێ نمونەیەكی بااڵی‬ ‫بەرگریكردنە لەدژی چەتەكانی داعش‬ ‫كە بەیارمەتی حكومەتەكەی ئۆردۆگان‬ ‫دەیانەوێت ئ��ەو ش��ارە داگیربكەن‪،‬‬ ‫الی خۆیشیەوە پەرلەمانی ئەوروپا‬ ‫لەواڵمی نامەی نوسەرە كوردەكەدا‬ ‫رون��ی��ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬ئ��ەو ت��ی��رۆرەی كە‬ ‫ل��ەع��ی��راق‌و رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت��دا‬ ‫باڵبۆتەوە‌و چەندەها خەڵكی بێتاوانی‬ ‫ك��ردۆت��ە قوربانی‪ ،‬بۆیە پشتگیری‬ ‫هەموو هەوڵە ئینتەرناسیونالیستەكان‬ ‫دەك��ات‪ ،‬بۆ یارمەتیدانی هەاڵهاتوان‬ ‫لەجەنگ‌و كوشتار‌و پاكتاوی نەتەوەیی حەمەئەمین حەمەال وی داوەت��ەوە‬ ‫‌و م��ردن��ی ل��ەو ج���ۆرە‪ ،‬پەرلەمانی كە تێیدا هاتوە‪ ،‬ئەو نامەیەی كە بۆ‬ ‫ئ��ەوروپ��ا پشتگیری ی��ارم��ەت��ی��دان‌و سەرۆكی پەرلەمانی ئەوروپا (مارتین‬ ‫پاراستنی ئەم مرۆڤانەیە‪ ،‬كە لەم شولتز) ناردوتە گەیشتە دەستمان‪،‬‬ ‫كارەساتە هەاڵتوون‌و یارمەتی مرۆییان هەروەها بەڕێزی (مارتین شولتز)‬ ‫پێشكەشدەكات‪.‬‬ ‫ئێمەی ڕاسپارد لە ڕیفەراتی (بەشی)‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان��ی ئ��ەوروپ��ا ك��ە وەاڵم��ی‬ ‫نمونەی بێ وێنەی بەرگریكردنی‬ ‫نامەكەت بدەینەوە‪ ،‬كە سەبارەت‬ ‫ژنان‬ ‫بارودۆخی كۆبانێ‌ ئاڕاستەی سەرۆكی‬ ‫حەمەالو‪،‬‬ ‫حەمەئەمین‬ ‫ئیسماعیل‬ ‫پەرلەمانت كردبو‪ ،‬دەمانەوێت بە‬ ‫سەرۆكی‬ ‫بۆ‬ ‫نامەكەیدا‬ ‫لەسەرەتای‬ ‫بەڕێزت ڕابگەیەنین كەبەڕێز (مارتین‬ ‫یەكگرتوو‬ ‫ئ��ەوروپ��ای‬ ‫پەرلەمانی‬ ‫شولتز) وەك سەرۆكی پەرلەمانی‬ ‫باسی لەوەكردوە‪ ،‬ئەوەی لەكۆبانی ئەوروپا چەندەها جار نیگەرانی خۆی‬ ‫(ڕۆژئ��اوای كوردستان) ڕوودەدات‪ ،‬دەربارەی تیرۆری دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫تەنها ملمالنێیەكی ئاسایی ڕۆژهەاڵتی ‪ ISS‬نیشانداوە‌و مەحكومی كردووە‪،‬‬ ‫ناوەڕاست نییە‪ ،‬بەڵكو نمونەیەكی ئەو تیرۆرەی كە لەعیراق‌و رۆژهەاڵتی‬ ‫بێ وێنەی بەرگریكردنی ژنانە لەدژی ن��اوەڕاس��ت��دا ب�ڵاوب��ۆت��ەوە‌و چەندەها‬ ‫ئیسالمی سیاسی لەهەموو جیهاندا‪ ،‬خەڵكی بێتاوان بوونەتە قوربانی‪.‬‬ ‫ئەمە تەنها جەنگێكی ئ��ازادی نییە‬ ‫لەپێناوی ئازادی‌و دادپەروەریدا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ێ نمونەی بااڵی‬ ‫كۆبان ‌‬ ‫نمایشكردنی مۆدێلێكی نوێی ژنانە‬ ‫بەرگریكردنە‬ ‫ل���ەدەرەوەی كۆمەڵی شمەكخۆری‌و‬ ‫نوسەرە كوردەكە لەبەشێكی تری‬ ‫نمایشخوازی‪ ،‬ئ��ەو شمەكخۆریەی نامەكەیدا رون��ی��ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬شاری‬ ‫كەلەڕۆژئاوادا ئامادەیە‪.‬‬ ‫كۆبانی نمونەیەكی بااڵی بەرگریكردنە‬ ‫لەدژی چەتەكانی دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫ێ‬ ‫مارتین شولتز لەدۆخی كۆبان ‌‬ ‫(‪)ISS‬كە بەیارمەتی حكومەتەكەی‬ ‫نیگەرانە‬ ‫ئ��ۆردۆگ��ان دەی��ان��ەوێ��ت ئ��ەو ش��ارە‬ ‫�ی‬ ‫�‬ ‫�ان‬ ‫�‬ ‫�ەم‬ ‫�‬ ‫�ەرل‬ ‫�‬ ‫پ‬ ‫الی خ��ۆی��ش��ی��ەوە‬ ‫داگیربكەن‪ ،‬ئەوەی ئێمەی كورد لەم‬ ‫ئەوروپا وەاڵمی نامەكەی ئیسماعیل جەنگەدا بۆمان ئاشكرابوو ئەوەیە‪،‬‬

‫سەرۆکی پارلەمانی ئەوروپا‬

‫پەرلەمانی ئەوروپا‪ :‬پشتگیری هەموو هەوڵە‬ ‫نێودەڵەتیەكان بۆ لەناوبردنی داعش دەكەین‬ ‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬

‫ك��ە تەنها حكومەتی ئ��ۆردوگ��ان‬ ‫پشتگیری چەتەكانی داعش ناكات‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەوە حكومەتەكانی خۆرئاوا‌و‬ ‫هاوپەیمانەكەی ئەمریكایە‪ ،‬پشتگیری‬ ‫داعش دەكەن‪ ،‬بەوەی ئەو بەڵێنانەی‬ ‫لەژێر ن��اوی یارمەتی‌و پشتگیری‬ ‫لەدژی داعش بانگەشەیان بۆكردبوو‪،‬‬ ‫لێی پەشیمانبوونەتەوە‌و بەڵێنەكەنیان‬ ‫بەجێنەهێنا‪.‬‬ ‫یارمەتی مرۆیی پێشكەش دەكرێت‬ ‫ل��ەب��ەش��ێ��ك��ی دی���ك���ەی وەاڵم���ی‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان��ی ئ��ەوروپ��ا ب��ۆ ن��وس��ەرە‬ ‫كوردەكە‪ ،‬جەختدەكاتەوە‪ ،‬پشتگیری‬ ‫هەموو هەوڵە ئینتەرناسیونالیستەكان‬ ‫دەدات‪ ،‬بۆ یارمەتیدانی هەاڵهاتووان‬ ‫لەجەنگ‌و كوشتار‌و پاكتاوی نەتەوەیی‬ ‫‌و مردنی لەوجۆرە‪ ،‬پەرلەمانی ئەوروپا‬ ‫پشتگیری یارمەتیدان‌و پاراستنی ئەم‬ ‫مرۆڤانەیە‪ ،‬كەلەم كارەساتە هەاڵتوون‌و‬ ‫یارمەتی مرۆییان پێشكەشدەكات‪،‬‬ ‫لەگفتوگۆی پەرلەماندا لە ‪2014\10\22‬‬ ‫لەپەرلەمانی ئ��ەوروپ��ا‪ ،‬بەڕوونی‌و‬ ‫ڕاش��ك��اوی��ەوە داوام����ان ل��ە توركیا‬ ‫ك��رد‪ ،‬كە كار بۆپاراستنی ك��وردان‬ ‫بكات ل��ەدژی داعش‪ ،‬هەروەها لەم‬ ‫دیباتە پەرلەمانیەدا نوێنەری لیژنەی‬ ‫پەرلەمانی ئیتاڵیا بەڕوونی تەعبیری‬ ‫ێ كرد‪.‬‬ ‫لە بارودۆخی كۆبان ‌‬

‫تەماشاكارە مۆدێرنەكان چاوەڕێ‌ بەچەتەكانی داع��ش‪ ،‬سیاسەتێكی‬ ‫دەكەن كۆبانێ بكەوێت‬ ‫رون‌و ئاشكرا‌و هێڵێكی جیاكەرەوەی‬ ‫ل��ەدرێ��ژەی نامەكەیدا ئیسماعیل رونتان هەبێت ‪،‬تكایە بەڕوونی لەدژی‬ ‫ح��ەم��ەالو رون��ی��دەك��ات��ەوە‪ ،‬ئێستا سیاسەتی ئۆردوگان‌و داعش هەڵوێست‬ ‫ئەوروپا تەماشاكارێكی شانۆگەریەكی وەربگرن‪.‬‬ ‫خ��وێ��ن��اوی��ە‪ ،‬ل��ەس��ەر ت��ەخ��ت��ەك��ەی‬ ‫حكومەتی ئۆردوگان‌و داعش ‪ISS‬‬ ‫پەرلەمان بەكۆی دەنگ بڕیار‬ ‫رۆڵی جەالد دەبینن‪ ،‬ئێمەی كورد‬ ‫دەدات‬ ‫لەدوێنیەوە بۆمان رونبۆتەوە كەئەو‬ ‫لەكۆتاییدا واڵمەكەی پەرلەمانی‬ ‫جیهانەی ن��اوی مۆدێرنەیە‌و ناوی ئەوروپا باس لەوەكراوە‪ ،‬لەدانیشتنی‬ ‫‪2014\9\18‬‬ ‫جیهانێكی رۆشنگەرە تەنها یاریەكی پ���ەرل���ەم���ان ل����ە‬ ‫زمانەوانیە‌و هیچیتر گەمەی زمانەوانی‌و پێشنیازێكیان كە لەژێر ناونیشانی‬ ‫دەس��ت��ەواژەن كەتەنها لەكتێبەكاندا ( بڕیاڕدان لەمەڕ بارودۆخی سوریا‌و‬ ‫بوونیان هەیە‪ ،‬تەماشاكارە مۆدێرنەكان عیراق لەبەرامبەر هێرشی داعش‬ ‫چاوەڕیی ئەوەدەكەن كە شاری كۆبانی ه��ەروەه��ا رەدون��ان��ی كەمایەتیەكان‬ ‫بكەوێت‪ ،‬بۆئەوەی سوپای توركی ) تاوتوێكرد‌و ب��ەك��ۆی دەن��گ ئەم‬ ‫بنێرن بۆ ناوچەكە‪ ،‬بێگومان لەژێر بڕیاڕانەی پەسەندكرد‪ ،‬دەوڵەتانی‬ ‫ناونیشانی ئارامكردنەوەی ناوچەكە! ئەوروپای یەكگرتوو هەر لەسەرەتای‬ ‫بەاڵم ئەوە رونبۆتەوە بۆ هەمووان‪ ،‬زۆرانبازیەكەوە بڕیاڕی یارمەتیدانی‬ ‫كەكوردان‌و بەتایبەت ژنانی كۆبانی مرۆیی دەرك��ردەوە‌و كاری بۆدەكات‪،‬‬ ‫بەرگریەكی بێ وێنەو نمونەیی لەو شارە هەروەها هەمو زانیاریەكان لەسەر‬ ‫دەكەن‪ ،‬بەجۆرێك كەئەو (سیاسەتە دۆس��ی��ەی س��وری��ا ل��ەس��ەر ماڵپەڕی‬ ‫خ��وارەی) ئەوروپای (لیبرالەكان)‌و فەرمی خۆمان ڕوونكردۆتەوە‪ .‬هەروەها‬ ‫ئ��ەوروپ��ای‬ ‫(كۆنزەرەڤاتیڤەكان)‌و هەمو بڕیارو رون��ك��ردەوەی دیكەش‬ ‫هاوپەیمانەكانیان شكست دێنێت‪ ،‬دەرب��ارەی توركیاو كێشەی سوریا‪،‬‬ ‫لێرەوە من وەك نوسەرێكی كورد لەسەر ماڵپەڕەكەمان باڵوكراوەتەوە‪،‬‬ ‫روی دەمم لە ڕۆحە ڕۆشنگەرەكانی ه��ی��واداری��ن ئ��ەم زانیاریانە ب��ڕوای‬ ‫ئ���ەوروپ���ای���ەو ت��ك��ای��ان ل��ێ��دەك��ەم ئێوە بەكارەكانی پەرلەمانی ئەورپا‬ ‫لەپەیوەندی حكومەتی ئ��ۆردوگ��ان بەهێزبكات‪.‬‬

‫دیواری بەرلین‌و دیواری داعش‬ ‫كیسرا ئەحمەد‬ ‫ئەڵمانییەكان بەو ئیرادە بەهێزەی‬ ‫هەیانبو‪ ،‬دوای دۆڕانی جەنگ‌و داگیركاری‌و‬ ‫نەهامەتییەكانی روبەڕویان بۆوە‪ ،‬توانیان‬ ‫هەمو كۆسپ‌و لەمپەرەكانی بەردەمیان‬ ‫بشكێنن‌و خۆیان بگەیەننە قۆناغێك‬ ‫كە قۆناغی بوژانەوەو بەرەو پێشبردنی‬ ‫كۆمەڵگەكەیان ب��و‪ ،‬ئەمڕۆشی لەسەر‬ ‫بێت‪ ،‬سەنگ‌و پێگەی خۆیان غەرقی‬ ‫ناو ملمالنێ سیاسییەكان‌و هەر كێشەو‬ ‫پرسێك كردوە كە بوبێتە جێی گفتوگۆی‬ ‫جیهانیی‪ ،‬ئەڵمانیا لەواڵتێكی دیكتاتۆرو‬ ‫تۆتالیتاری نازیزمەوە هەنگاوی هەڵنا‬ ‫ب��ەرەو ئەڵمانیای دیموكراسی‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەتایبەت بەشێكی لەدەیەی یەكەمی دوای‬ ‫نیوەی سەدەی رابردو‪.‬‬ ‫كۆتایی هێنان بەدەسەاڵتی (فوهەر)‬ ‫بۆ ئەڵمانییەكانی لەجەنگی جیهانی‬ ‫دوەم���دا ك��ەم ن��ەب��و‪ ،‬چونكە زۆرت��ری��ن‬ ‫واڵت لەژێر دەسەاڵتی خۆیاندا بو‪ ،‬جێی‬ ‫شانازیان بو ب��ەرەو هەر واڵتێك بڕۆن‬ ‫دەبێتە هی خۆیان‌و هەموی دەخەنە ژێر‬

‫ركێفیانەوە‪ .‬رۆژێ��ك هاتە پێشەوە ئەم‬ ‫هاوكێشەیە لەسەر (دۆچ�لان��د) ئ��اوەژو‬ ‫بۆوە‪ ،‬نە فوهەرو نە سوپاكەی‌و تەنانەت‬ ‫چراخانی واڵتەكەش نەما‪ ،‬هەموی خاپور‬ ‫بو هاوپەیمانەكانی (ئەمریكاو سۆڤێت‌و‬ ‫بەریتانیاو فەرەنسا) بەرێككەوتننامەی‬ ‫(یاڵتا) ‌وەك سێوێك لەنێوان خۆیاندا‬ ‫ك��ەرت‌و دابەشیان ك��رد‪ ،‬ش��ەڕی سارد‬ ‫سەریهەڵدا‪ ،‬دی���واری بەرلین لەنێوان‬ ‫خۆرئاواو خۆرهەاڵتدا دامەزرا‪ ،‬خۆرئاوای‬ ‫خاوەن كۆماری دیموكراتی‌و خۆرهەاڵتی‬ ‫نەحەساوەی ژێر دەسەاڵتی (ستازی)‪،‬‬ ‫كۆتایی جەنگ‌و دابەشكردنەكە‪ ،‬كۆتایی‬ ‫بەماڵوێرانی ئەڵمانەكان نەهێنا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫چەندین ئەڵمانیی دەیانویست بەڕێگەیەك‬ ‫لەخۆرهەاڵتەوە خۆیان دەربازی كۆماری‬ ‫دامەزراوەی خۆرئاوا بكەن‪ ،‬بەاڵم لەنیوی‬ ‫رێگەكەدا دەكوژران‌و بەئاواتی دەربازبونیان‬ ‫لەخۆرهەاڵت سەریان دەنایەوە‪ .‬رەنگە‬ ‫قۆناغی نەهامەتییەكانی ئەڵمانەكان زۆر‬ ‫لەوەی ئێستای عیراقییەكان زیاتر بوبێت‬ ‫س���ەرەڕای نەبونی ئ��ەو كاتی قاعیدەو‬ ‫داع���ش‌و ئ��ەوان��ی ت��ر‪ .‬ب���ەاڵم ئ��ی��رادەی‬

‫خۆهەستانەوەو بەڕێوەبردن‌و بەرژەوەندی‬ ‫گشتی میللـەت‌و الب��ردن��ی كۆسپەكان‬ ‫بەهێزتر بوە لەئیرادەی خۆسەپاندن‌و‬ ‫سەركوتكاری‌و خۆ خزانە ناو مەسەلەی‬ ‫تائیفی‌و مەزهەبییەوە‪.‬‬ ‫سەرەنجام ل��ەدوای ساڵی ‪ 1961‬كە‬ ‫مێژوی بونیادنانی دیوارەكەیە تا ساڵی‬ ‫‪ 1989‬ب����ەردەوام ب��و ت��ا ئ��ەو ساڵەدا‬ ‫روخێنرا‪ ،‬هەمو ساڵێك ئەڵمانەكان ئەم‬ ‫ی��ادە دەك��ەن��ەوە ی��ادی وەرچەرخانێكی‬ ‫گرنگە بۆ ئ��ەوان جارێكی تر هاوزمان‌و‬ ‫هاواڵتیانی پێكەوە ك��اری��ان ك��رد بۆ‬ ‫سەرخستنی واڵتەكەیان‪ ،‬ئەوان فێربون‬ ‫جەنگ‌و پەالماردان چی لەواڵتەكیان كردو‬ ‫فێریش بون چیتر نەهامەتی ‌واڵتانی ترو‬ ‫هی خۆشیان لەبیر نەكەن‪ ،‬ئەوان كاتێك‬ ‫‌واڵتەكەیان پێشخست بیریان نەچۆوە‬ ‫سااڵنێكی زۆر هاونیشتمانییەكانیان‬ ‫چۆن ژی��اون بۆیە هەوڵیانداو ئێستاش‬ ‫ه���ەوڵ���دەدەن ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��و واڵت��ان��ی‬ ‫پێشتری گیرخواردو بەدەست نازیزمەوە‬ ‫ئاشتبكەنەوەو ب��ەرژەوەن��دی سیاسی‌و‬ ‫ئابوریی دیپلۆماسیان پێكەوە گرێ بدەن‪.‬‬

‫وانەی ئەڵمانیا بۆ عیراق لێكچونێكی‬ ‫ه��اوش��ێ��وەی ه��ەی��ە‪ ،‬ب���ەاڵم ج��ی��اوازت��ر‬ ‫لەعەقڵیەتی ئیدارەدانی دەوڵ��ەت‌و خۆ‬ ‫لەبیرچونەوەو پشتگوێخستنی بەرژەوەندی‬ ‫میللـەت‌و خۆشنەویستنی واڵت‪ ،‬سەرباری‬ ‫ئاستەنگ‌و كۆسپەكانی هاتنی داعش‌و‬ ‫گروپە تیرۆریستییەكان كە مەسەلەیەكی‬ ‫ت��رو كاریگەریی ج��ۆری بیركردنەوەو‬ ‫عەقڵیەتی سەركردەكانی لەسەرە‪.‬‬ ‫دوای پڕۆسەی ئازادیی‪ ،‬عیراق بۆوە‬ ‫بەیەك پارچە‪ ،‬ئەوەی دەسەاڵتی گرتە‬ ‫دەس��ت بیری چ��ۆوە ئەگەر پڕۆسەكەو‬ ‫ئەمریكاییەكان‌و هاوپەیمانەكان نەبونایە‬ ‫ئەو رۆژەی نەدەبینی‪ ،‬ئ��ەوان لەعیراق‬ ‫ه��ەوڵ��ی��ان ن���ەدا ب���ەاڵی ت��ی��رۆر ل��ەواڵت‬ ‫دوربخەنەوەو گوزەرانێكی شایستە بۆ‬ ‫هاواڵتیانیان بێننە ئ��اراوە كە ماندوی‬ ‫رێگەی چەند ساڵەیان لەژێر دەسەاڵتی‬ ‫تۆتالیتاری س��ەدام��دا بەخۆشیانەوە‬ ‫بحەوێننەوە‪ ،‬تا ئەمڕۆی عیراقی وێران‌و‬ ‫ژێرخانی داتەپیوی‪ ،‬كوژرانی خەڵكی‬ ‫م��ەدەن �ی‌و پ��اش��اگ��ەردان��ی‪ ،‬ك��ردن��ەوەی‬ ‫رێگەیەكی پ���ان‌و ت��ەخ��ت ب��ۆ داع��ش‌و‬

‫هاوشێوەكانی‪ ،‬گیرۆدەبونی ئێستای‬ ‫سەركردەكانی عیراق (ناوەڕاست‌و باشور)‬ ‫بەدەست داع �ش‌و مەترسییەكانییەوە‪،‬‬ ‫رەنگە بیركردنەوەی كۆتا بۆ پاراستنی‬ ‫خۆیان بێنێتە ئاراوە‪ ،‬لێدانی خەندەق‌و‬ ‫دیاریكردنی سنورێك بێت هاوشێوەی‬ ‫دی��وارێ��ك ب��ۆ ج��ی��اك��ردن��ەوەی داع��ش‬ ‫لەخۆیان‌و هاواڵتیانیان‪.‬‬ ‫ئەڵمانەكان ‪11/9‬ی هەمو ساڵێك‬ ‫بەشانازییەوە ‪ 28‬هەمین ساڵیادی‬ ‫روخانی دیواری بەرلین دەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫عیراقییەكان دوای یانزە ساڵ نازانن چۆن‬ ‫ساڵیادی روخانی س��ەدام‌و رزگاكردنی‬ ‫گەلی عیراق‌و هاواڵتیانی بەغدا لەدوای ‪35‬‬ ‫ساڵ حوكمڕانی بەعسییەكان بكەنەوە‪،‬‬ ‫تائێستا عیراقییەكان نەیانتوانیوە نۆی‬ ‫نیسانی هەمو ساڵێك بكەنە رۆژێكی‬ ‫مێژوی‌و جێ‌ شانازی بۆ خۆیان تاكو‬ ‫بەئاشكراو بەمەراسیمی شایستەی ‌وەك‬ ‫رۆژە گەشەكانی‌واڵتان یادی بكەنەوە!‬ ‫ئەستۆكەشی لەملی سەركردەكانە‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫چەتەكانی لم‬ ‫بە تەنیان؟‬ ‫كارزان كاوسێن‬ ‫هەبونی ‪ 400‬جیهادیی ك��ورد لەناو‬ ‫ریزەكانی داعشدا یان زیاتر بەپێی ئەو‬ ‫ئ��ام��ارە ج��ی��اوازان��ەی كە ب�ڵاو ك��ران��ەوە‪،‬‬ ‫شتێكی چ��اوەڕوان��ن��ەك��راو ن��ەب��و‪ ،‬وەك��و‬ ‫چۆن ئ��ەوەش چاوەڕواننەكراو نییە كە‬ ‫پ���ەردەالدان لەسەر شوناس‌و شوێنیان‬ ‫پەرچەكرداری ئابڕوخوازانەی لێبكەوێتەوە‬ ‫هەڵبەت هۆكاری حاڵەتی یەكەمیان ئەوەیە‬ ‫كە ئیشكردن لەسەر ئەقڵیەتی جیهادی‪،‬‬ ‫تەنانەت لە نێوەندی واڵتانی پێشكەوتوی‬ ‫خۆرئاواشدا كارێكی ئەوەندە قورس نییە‪،‬‬ ‫چ جای ئەوەی لەناو واڵتانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‌و دەوروبەر كە كانگەی سەلەف‬ ‫یان هەوێنی ئەو هێزانە دەگرنەخۆ‪ .‬هۆكاری‬ ‫حاڵەتی دوەم دەگەڕێتەوە بۆ هەبونی‬ ‫كەلتورێكی داخ���راو‌و ه��ەرس نەكردنی‬ ‫رەخنەی ئەخالقی‌و راستییەكان‪ .‬ئەمە بەو‬ ‫مانایە دێت كە خانەوادەی كوردی‪ ،‬وێڕای‬ ‫ئەوەی خانەوادەی كۆمەڵیەكی موسڵمانە‪،‬‬ ‫نامۆیە بە رەفتار‌و بیركردنەوەی ئاژەاڵنە‌و‬ ‫بەهەر بیانویەك بێت رازی نییە ئەندامێك‬ ‫لە ئەندامەكانی بچێتە ریزی هێزێك كە‬ ‫هەڵگری ئەو رەفتار‌و ئەقڵیەتەیە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەندامێك ئەمەش بكات‪ ،‬لێرەوە حاشای‬ ‫لێدەكات‌و بەشێوەیەكی رەمزی شوێن بزری‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫راپ���ۆرت���ی ئ���ەم دوای���ی���ەی ن��ەت��ەوە‬ ‫یەكگرتوەكان كە هۆشداریی زیادبونی‬ ‫چەكدارانی بیانیی ئەدات لەناو داعشدا‪،‬‬ ‫تەواوكەری ئەو زانیارییە هەواڵگرییانەیە‬ ‫كە دەڵێن تەنیا ‪%30‬ی كەسانی ناو داعش‬ ‫ئایدۆلۆگ‌و رێكخراوەیین‌و ئ��ەو بەشەی‬ ‫ك��ە دەمێنێتەوە ب��ە ه��ۆك��اری جیاجیا‬ ‫لەگەڵ رێكخراوەكەدان‪ ،‬لەوانەش ترس‌و‬ ‫ناچاری‪ .‬بەاڵم لەهەمان كاتیشدا بەردەوام‬ ‫جیابونەوەی ئاشكرا‌و نهێنی لەو رێكخراوە‬ ‫لەئارادایە بە هۆی ئەوەی كە ئەندامەكانی‬ ‫بواریان بۆ دەڕەخسێت لێیان قوتار بن‬ ‫یان تێبگەن ئەم رێكخراوە چییە‪ .‬ئەگەر‬ ‫بێتو بڵێین ئەو لەسەدا سییە لەبارەی‬ ‫دۆگماتیزمی دینیی داع��ش راس��ت بێت‪،‬‬ ‫ئ��ەوا ئەمە تەنیا دۆگماتیزمە‪ ،‬چونكە‬ ‫لەهیچ بیروباوەڕێكی ئایینی ئەرتەدۆكس‬ ‫نەچوە‌و ناچێت‪ ،‬نە هیچ موسڵمانێكیش‬ ‫ئەقڵی بەوە دەشكێت كە داعش لەسەر چ‬ ‫بنەمایەك ئەو رەفتارانە دەكات كە رۆژانە‬ ‫دەیانبینین‌و ئەیانبیستین‪ :‬بازرگانیكردن بە‬ ‫مناڵ‌و ئافرەتانەوە‪ ،‬كوشت‌و بڕی خەڵكانی‬ ‫ئیسالمیی سونە‌و شیعە‪ ،‬شێواندنی جەستە‪،‬‬ ‫باڵوكردنەوە‌و پیشاندانی ئەو وێنانە‌و هیتر‪.‬‬ ‫دەبێ راپۆرتەكەی نەتەوە یەكگرتوەكان‬ ‫بە دیوێكی تریشدا ببینین‪ .‬راستە ئەمەی‬ ‫كە (‪ )N.U‬دەیڵێت مایەی وریابونەوەی‬ ‫ئەو هەشتا واڵتەیە كە چەكدارە بیانییەكانی‬ ‫لێوە هاتونەتە سوریا‌و عیراق‪ ،‬بەاڵم دەبێ‬ ‫ئەم هۆشداربونەوەیە تەركیز بكاتە سەر‬ ‫ئەوەش كە ئایا ئەمانە رەچەڵەك‌و ئایینیان‬ ‫لە هی ‪%30‬ی داعش جیاوازە یان نا؟ بە‬ ‫مانایەكی تر‪ ،‬ئەگەر چوارسەد یان پێنج‬ ‫سەد كەس لە فەرەنساوە بچێتە ناو داعش‪،‬‬ ‫ئەگەر هەمویان یان زۆربەیان هەڵگری‬ ‫نەخۆشیی داع��ش ب��ن‪ ،‬ی��ان لە ژینگەی‬ ‫داعشەوە هاتبن‪ ،‬ئەوا بەلەبەرچاوگرتنی‬ ‫مامەڵەی یاساییانە‌و دیموكراتییانەی ئەو‬ ‫واڵتانە‪ ،‬دور نییە ژمارەیەكی زیاتریش‬ ‫هەبن‌و لە بوارێكدا ئەو واڵتانە جێ بهێڵن‌و‬ ‫بچنە ناو داعشەوە‪.‬‬ ‫داع��ش لە هەمو حاڵەتێكدا هێزێكی‬ ‫تەنیا‌و بچوكە‌و هەمو دنیا لەدژیەتی‪.‬‬ ‫ئ���ەوەش راس��ت��ە ك��ە ئ��ەگ��ەر ژینگەكەی‬ ‫لە ناوچەكەدا لەبار بێت‪ ،‬ئەمجارەش‬ ‫تێكبشكێنرێت ئەوا جارێكی تر‌و گروپی‬ ‫تری هاوشێوە سەرهەڵدەدەنەوە‪ .‬ئەگەر چ‬ ‫خۆرئاوا‌و چ دەوڵەتانی لەخۆگری داعش‌و چ‬ ‫ئەوانەش كە لە پشت داعشەوەن بەشێك‬ ‫نەبن لە كێشەكان‪ ،‬پێكەوە‌و هەماهەنگ‬ ‫بن‪ ،‬دەتوانن داع �ش‌و گ��روپ‌و رێكخراوە‬ ‫هاوشێوەكانی تەفروتونا بكەن‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر لە گەمە سیاسییە شاراوەكانیان‬ ‫بەردەوام بن‪ ،‬ناوچەكە ئەخەنە ئاگرەوە‌و‬ ‫لە پریشكەكانیشی بەدور نابن‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )491‬دو شةممة ‪2014/1١/10‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەدەم خەوتنەوە رۆیشت‌و ‪ 36‬كیلۆ زیادیكرد‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫گەنجێكی تەمەن ‪ 24‬ساڵەی خەڵكی‬ ‫ئوستورالیا‪ ،‬شەوانە ب��ەدەم خ��ەوەوە‬ ‫دەڕۆیشت‌و ئەو خواردنانەی دەخوارد‬ ‫كە خۆی حەزی لێی بوە وەك‪ ،‬چبس‌و‬ ‫كێك‌و نەستەلە‪ ،‬بەمەیش ب��وە هۆی‬ ‫ئەوەی كە ‪ 36‬كیلۆ لەكێشی زیاد بكات‪.‬‬ ‫كریس پێرە توشی بەدخەوی ببو‪،‬‬ ‫ناچاربو س��ەردان��ی پزیشك بكات تا‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫هۆكاری زیادبونەكەی چارەسەر بكرێ‌‪.‬‬ ‫پزیشكەكان هەستان بەدانانی كامێرا‬ ‫ل��ەو شوێنەی كریس لێی دەخەوێت‪،‬‬ ‫شەوانە وێنەیان دەگرت‪ ،‬دواجار بۆیان‬ ‫ئ��اش��ك��را ب��و ك��ە ئ��ەم گەنجە توشی‬ ‫نەخۆشی «پاراسۆفی بولیمیك» بوە‪،‬‬ ‫كە ج��ۆرە نەخۆشییەكەو كاریگەری‬ ‫لەسەر ‪%5‬ی دانیشتوانی ئوسترالیا‬ ‫هەیە بۆ ئەوانەی كە ب��ەدەم خ��ەوەوە‬ ‫خواردنێكی زۆر دەخۆن‪.‬‬

‫بەهۆی‬ ‫جوانیەكەیەوە‬ ‫لەیاریگا‬ ‫دەردەكرێ‌‬

‫‪11‬‬

‫ترسناكترین نەخۆشخانە‬ ‫لەبریتانیایە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬كچە بێژەرێكی كەناڵی یانەی دەیلی ریدستاری‬ ‫سربیا‪ ،‬بەهۆی جوانیەكەیەوە لەكاتی روماڵدا دەكرێتە دەرەوە‪ ،‬دوای ئەوەی كاترینا سریكوفیتش‪-‬ی‬ ‫تەمەن ‪ 22‬ساڵ لەیەكێك لەمەشقەكانی یانەكەدا ئامادەیی گواستنەوەی هەواڵی یانەكە بوە‪،‬‬ ‫سەرنجی زۆرێك لەیاریزانەكانی بۆ الی خۆی راكێشا‌وەو بۆتە هۆی ئەوەی یاریزانەكان ئاگایان‬ ‫لەمەشقەكانیان نەبێت «كاترینا دەڵێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا یەكێكم لەهاندەرە سەر سەختەكانی‬ ‫یانەكە‪ ،‬بەاڵم لەالیەن ئیدارەی یانەكەوە كرامە دەرەوەی یاریگاكە‪ ،‬لەبەر ئەوەی بومەتە‬ ‫هۆكاری ئەوەی یاریزانەكان تەركیزیان لەالی خۆیان نەمێنێت لەمەشقەكاندا»‪.‬‬

‫‪ 10‬هەزار مشك لەناو نەخۆشخانەیەكدان‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬نەخۆشخانەی‬ ‫برودمور‪ ،‬كە مێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪ ،1862‬ترسناكترین‬ ‫نەخۆشخانەیە لەجیهاندا‪ ،‬ئەوەش نەك لەبەر كەمیی خزمەتگوزارییە‬ ‫مادیی‌و پزیشكییەكان‪ ،‬بەڵكو بەهۆی ئەوەی ترسناكترین تاوانبار‬ ‫لەخۆدەگرێت كە باری دەرونییان تێكچوە‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫كارمەند‌و فەرمانبەرانی نەخۆشخانەكە رۆژانە روبەڕوی زۆرێك‬ ‫لەدەستدرێژی ئەو تاوانبارانە دەبنەوە‪ ،‬نەخۆشخانەكە نزیكەی‬ ‫‪ 200‬بەندكراوی بكوژو تاوانباری تێدایە كە باری دەرونییان باش‬ ‫نیە‌و مەترسییان هەیە لەسەر ئاسایشی بریتانیا‌و هاواڵتیان‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە نەخۆشخانەكە بەسیستمی نوێترین‌و پێشكەوتوترین ئامێری‬ ‫ئەلیكترۆنی لەكامێرای چاودێری‌و ئاگاداركەرەوە كاردەكات‪،‬‬ ‫دەرگای دەرەوەی نەخۆشخانەكەش بەشێوەیەكی زۆر تۆكمەو‬ ‫بەهێز دروستكراوە‪ ،‬بۆیە نەخۆشخانەكە لە روی دەرەوەی بە‬ ‫بەندیخانەیەكی راستەقینە دەچێت‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫لەوشەی «مەر»‪ 15 ،‬وشە‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرجێ‌ وشەی «مەر»‬ ‫كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬مەریوان‪ ،‬مەركانە‪،‬‬ ‫مەردان ‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫سەمیر عەبدولخالق‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫كۆمپانیای الكشمی بۆ قەاڵچۆكردنی مێرو‬ ‫و گیانەوەرە زیانبەخشەكان‪ ،‬تەنها لەدو رۆژدا‬ ‫لەنەخۆشخانەیەكی حكومی هیندستان‪ ،‬نزیكەی‬ ‫‪ 4500‬مشكیان لەناوبردوە‪ ،‬سانجای كارماكار‬ ‫سەرۆكی كۆمپانیاكە رایگەیاند‪ ،‬نزیكەی ‪10‬‬ ‫هەزار مشكی تر لەنێو نەخۆشخانەی ماهاراجای‬ ‫ش��اری ئ��ەن��دور م��اون كە بە ‪ 800‬كیلۆمەتر‬ ‫دەك��ەوێ��ت��ە خ���واروی نیودەلهی پایتەختی‬ ‫هیندستان‪ ،‬سانجای‪ ،‬وتیشی «نەخۆشخانەكە‬ ‫لەحەوت نهۆم پێكهاتوەو ئێمە تەنها چارەسەری‬

‫نهۆمی یەكەممان كردوە‪ ،‬چونكە بەشی زەمینی‬ ‫نەخۆشخانەكە سەدەها هێالنەی مشكی تێدایە‬ ‫ك��ە ه��ەر یەكێكیان نزیكەی هەشت مشكی‬ ‫تێدایە» سانجای دەڵێت‪ ،‬بۆ راوكردنی مشكەكان‬ ‫كۆمپانیاكە كار لەسەر سەرنجڕاكێشانیان دەكات‬ ‫بەخواردنی جۆراو جۆرو رۆژانە بستەی سودانی‬ ‫بەزەیت‪ ،‬نۆكی خۆشكراو یان كێكی پەتاتەیان‬ ‫دەدرێتێ‌‪ ،‬چونكە ئەگەر مشكێك خواردنەكەی‬ ‫خواردو تیاچو ئەوانیتر نزیكی ناكەونەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫رۆژانە خواردنەكە دەگۆڕین‪.‬‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬هەرسێكیان قاشیان هەیە‪.‬‬ ‫‪-2‬بەرلەپێگەیشتن‪ ،‬هەمو ئەیكەین‪.‬‬ ‫‪-3‬ئەویشمان چو‪ ،‬سەوزەیەكە‪ ،‬نیە‬ ‫ێ «پ»‪.‬‬ ‫نەیب ‌‬ ‫ێ‬ ‫‪-4‬زۆری هەیە «پ»‪ ،‬لەقەشەدایە‪ ،‬ب ‌‬ ‫دەنگبون‪.‬‬ ‫ێ ‪ +‬كاری قاچە‪.‬‬ ‫‪-5‬زۆرجار ئەگیر ‌‬ ‫‪-6‬ن��ی��وەی وەرز‪ ،‬لەبەهادایە‪ ،‬دوان‬ ‫لەزەم‪.‬‬ ‫‪-7‬ب��ێ‌‪ ،‬نیوەی سەنی‪ ،‬زۆرج��ار كاری‬ ‫دەمیشە‪.‬‬ ‫‪-8‬مۆسیقا دەیناسێ‌‪ ،‬چاو‪ ،‬خێرا‪.‬‬ ‫‪-9‬دوان لەبانە‪ ،‬لەساردایە‪ ،‬دوان لەژان‪،‬‬ ‫بۆچون‪.‬‬ ‫‪-10‬هەردوكیان رەش دەكرێنەوە‪.‬‬ ‫‪-11‬ب��ری��ن��دار بو «پ»‪ ،‬بچۆ‪ ،‬سیان‬ ‫لەكاوە‪.‬‬ ‫‪-12‬پیس‪ ،‬تەنیشت‪ ،‬لەپڕ دێت لەبارانا‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬لەناوچونی یەكجاری‪+‬زۆرجۆری هەیە‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی سیتۆ‪ ،‬وەك یەكن‪ ،‬نیوەی قەشە‪.‬‬ ‫‪-3‬دوان لەكرم‪ ،‬عەشیرەتێكی عەرەبن‪،‬‬ ‫خواردنە‪.‬‬ ‫‪-4‬هەمو پێویستمانە‪ ،‬لەیەك دەچن‪ ،‬هەمو‬ ‫گرتومانە‪.‬‬ ‫‪-5‬س���ی���ان ل��ەك��اڵ��ەك‪ ،‬وش����ك‌و ت��ەڕی‬ ‫سودمەندە‪.‬‬ ‫‪-6‬بەسەرماندا بێت ناخۆشە‪ ،‬رویدا «پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬بەهێواشی بۆی دەچێ‌‪ ،‬ماڵی نابێ‌‪.‬‬ ‫‪-8‬ماڵی پێشمەرگە بو‪ ،‬لەكۆیەیە‪.‬‬ ‫‪-9‬هەڵئەتەكێنرێ‌‪ ،‬رزگار گیان ببورە وات‬ ‫لێهات «پ»‪ ،‬وەك پەت وای��ەو دەنگی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫‪-10‬ژمارەیەكە «پ»‪ ،‬دو تیغ بەرامبەر‬ ‫یەكتر‪ ،‬لەشەڕا ئەشكێندرێ‌‪.‬‬ ‫‪-11‬نیوەی خەوت‪ ،‬دەندوكی زۆر تیژە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئاژەڵە‪.‬‬ ‫‪-12‬زۆرج����ار م��رۆڤ پێی هەڵدەستێ‌ ‪+‬‬ ‫زۆرجار قژ توشی دەبێ‌‪.‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫یەك ملیۆن دۆالر بۆ كڕینی ئۆتۆمبێلی‬ ‫هەژارترین سەرۆك‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫گ��ۆڤ��اری بوسكیدای ئ��ۆرۆگ��وای��ی‬ ‫ب�ڵاوی��ك��ردەوە‪ ،‬بازرگانێكی ع��ەرەب‬ ‫پ��ێ��ش��ن��ی��ازی ی���ەك م��ل��ی��ۆن دۆالری‬ ‫خستۆتە بەردەم سەرۆكە هەژارەكەی‬ ‫جیهان بۆ كڕینی ئۆتۆمبێلەكەی كە‬ ‫م��اوەی ‪ 27‬ساڵە بەكاریدەهێنێت‪،‬‬ ‫ل��ەوەاڵم��ی ئ��ەم پێشنیازەدا خۆسیە‬ ‫موخیكا سەرۆكی ئ��ۆرۆگ��وا‪-‬ی پێشو‬ ‫دەڵێت «لێكۆڵینەوەیەكی باش لەو‬ ‫دەرخستەیە دەكەم‪ ،‬چونكە لەرابردودا‬ ‫خەڵكیتر بڕێك پارەیان پێداوم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچیان وەك ئەمجارە نیە»‪ .‬موخیكا‬

‫وتیشی «بەنیازم ئ��ەو ب��ڕە پارەیە‬ ‫بخەمە ناو بەرنامەی كاری حكومەتەوە‬ ‫ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی خ��ان��وی ئ���اوارەو‬ ‫هەژارەكان»‪.‬‬ ‫خوسیە موخیكای ت��ەم��ەن ‪79‬‬ ‫س���اڵ ه��ەف��ت��ەی راب�����ردو ك��ۆت��ای��ی‬ ‫ب��ەم��اوەی سەرۆكایەتیەكەی ه��ات‌و‬ ‫بەئۆتۆمبیلەكەی لەجۆری فوڵگسواگن‪/‬‬ ‫‪ ،1987‬روی��ك��ردەوە ماڵەكەی خۆی‪،‬‬ ‫م��وخ��ی��ك��ا ب��ەه��ەژارت��ری��ن س���ەرۆك‬ ‫هەژمار دەكرێت لەجیهاندا‌و لەماوەی‬ ‫سەرۆكایەتیەكەی ‪%90‬ی موچەكەی‬ ‫دەبەخشیە هەژاران‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ دەبێ‌ بڕیاری بوێرانە‬ ‫ب��دەی��ت ب��ەرام��ب��ەر پ��ڕۆژە‬ ‫ن��وێ��ی��ەك��ەت‪ ،‬ك���اری زۆر‬ ‫خۆشەویستەكەت زوی��ر‬ ‫دەكا‪ ،‬گرنگی پێبدە‪.‬‬

‫ل��������ەالی��������ەن‬ ‫ـ‬ ‫لێپرسراوەكانتەوە یارمەتیی‬ ‫ب��اش دەدرێ����ی‪ ،‬ئ��ەوەش‬ ‫ێ‬ ‫ئ��ازای��ەت��ی خ��ۆت��ە‪ ،‬دەب�� ‌‬ ‫پشتی خۆشەویستەكەت‬ ‫بگری لەبڕیارا‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ێ‬ ‫ـ لەلێپرسینەوەدا‪ ،‬دەب ‌‬ ‫بەرگەی بڕیارەكان بگریت‪،‬‬ ‫ه��ەوڵ��م��ەدە خ��ۆب��ەزل��ی��ی‬ ‫بنوێنی‪ ،‬لەخۆشەویستیدا‬ ‫سەبر بنەمایە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ مەهێڵە لەنێوان تۆو‬ ‫هاوڕێكانتا كێشە دروست‬ ‫ببێ‌‪ ،‬ئاگات لەزمانت بێ‌‪،‬‬ ‫ئێستە كاتی دركاندنی‬ ‫خۆشەویستی نییە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ چاوپێكەوتن‌و دیدارەكان‬ ‫رو ل��ەزی��ادب��ون��ە‪ ،‬س��ودی‬ ‫باشیان دەبێ‌‪ ،‬كەسێ‌ دڵی‬ ‫خ��ۆی��ت ب��ۆ دەك���ات���ەوە تا‬ ‫ێ بڵێی‪.‬‬ ‫هەستی خۆتی پ ‌‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ێ‬ ‫ـ ئ���اگ���ادارب���ە‪ ،‬دەب��� ‌‬ ‫ب��زان��ی چ��ۆن كەسایەتیت‬ ‫لەكارەكانتا دەپ��ارێ��زی‪،‬‬ ‫م���������اوەی���������ەك ب���ی���ر‬ ‫لەخۆشەویستەكەت بكەرەوە‬ ‫ئەوجا نزیكبەرەوە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ لەكاتێكدا ك��ارەك��ان‬ ‫بەجوانی دەڕۆن بەڕێوە تۆ‬ ‫غەمباریت‪ ،‬مەهێڵە سست‬ ‫بیت‪ ،‬وریابە پێش ئەوەی‬ ‫بڕیاری دڵ بدەیت‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ لەپاراستنی نهێنیدا‬ ‫زیرەكی بنوێنە‪ ،‬مەهێڵە‬ ‫دزە بكەن‪ ،‬كاتێكی خۆش‌و‬ ‫رۆمانسیانە دەبەیتە سەر‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ێ‬ ‫ـ ئ��ەم هەفتەیە هەند ‌‬ ‫لەئاواتەكانت دێنە دی‪،‬‬ ‫پ��اداش��ت��ێ��ك ب���ەدەس���ت‬ ‫دەه���ێ���ن���ی‪ ،‬زی��زب��ون��ێ��ك‬ ‫لەخۆشەویستیدا رودەدات‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ ب��ەرۆژێ��ك��ی هیالكدا‬ ‫ێ‬ ‫ت���ێ���دەپ���ەڕی���ت‪ ،‬دەب���� ‌‬ ‫ب��ەوری��ای��ی��ەوە كێشەكان‬ ‫ێ هەمو‬ ‫ب��ەڕێ��ك��ەی��ت‪ ،‬دەب��� ‌‬ ‫راستیەك لەخۆشەویستیدا‬ ‫بدركێنی‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ل��ەك��ۆب��ون��ەوەك��ان��ت��ا‬ ‫بڕیارێكی گرنگ لەبەرژەوەندی‬ ‫ت��ۆی��ە‪ ،‬خ��ەم��ی ك��ارك��ردن‬ ‫ل��ەب��ی��رك��ەو خ��ۆش��ی��ەك��ان‬ ‫ب���ۆ خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫مەیسەركە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ێ‬ ‫ـ ك���ار ن��ی��ی��ە بەب ‌‬ ‫كێشە‪ ،‬چ��ارەی گونجاو‬ ‫زۆرە‪ ،‬پەیوەندی هەمو‬ ‫دەم ه���ەب���وە‪ ،‬ل���ەزۆر‬ ‫كێشە مەترسەو رۆژەكان‬ ‫مژدەبەخشن‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (491) 10-11-2014‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫چاپی دوەمی (دیموكراسی لەنێوان‬ ‫مۆدێرنێتەو پۆست مۆدێرنێتەدا) باڵوكرایەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ل��ەزن��ج��ی��رە ب�ڵاوك��راوەك��ان��ی ن��اوەن��دی‬ ‫رۆشنگەریی "چ��اودێ��ر"‪ ،‬ل��ەدو توێی ‪420‬‬ ‫الپ��ەڕەی ق��ەوارە گ��ەورەدا‪ ،‬چاپی دوەمی‬ ‫كتێبی (دیموكراسی لەنێوان مۆدێرنێتەو‬ ‫پۆست مۆدێرنێتەدا) كە لەنوسینی "مەال‬ ‫بەختیار"ە كەوتە بەر دیدەی خوێنەران‪.‬‬ ‫ب��ۆ چ��اپ��ی دوەم���ی ئ��ەم كتێبە‪ ،‬مەال‬ ‫بەختیار‪ ،‬پێشەكییەكی نوێی بۆ نوسیوە‬ ‫كە تێیدا ئ��ام��اژەی ب���ەوەداوە ك��ە‪ :‬ئەم‬ ‫كتێبە رەخ��ن��ەی��ی��ە‪ ،‬ب���ەری ناكۆكیی‌و‬ ‫ملمالنێیەكی هزری‪ ،‬مەعریفی‪ ،‬فەلسەفی‌و‬ ‫ل��ۆژی��ك��ی‪ ،‬ساتەوەختەكانی س��ەرەت��ای‬ ‫پەلوپۆهاویشتنی جیهانبینییە جیاوازەكان‬ ‫بو لەدوای راپەڕینەوە‪.‬‬ ‫هەر لەو پێشەكییە نوێیەدا‪ ،‬مەال بەختیار‬ ‫دەنوسێت "ئێستا كاتێك ئاوڕ لەمێژوی‬ ‫نوسینی ئەم رەخنەیە دەدرێتەوە (‪)15‬‬ ‫ساڵی رەبەق تێپەڕیوە‪ ،‬لەو ماوەیەدا نەك‬ ‫تەنها گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و‬ ‫حوكمڕانی رویداوەو حیكایەتە گەورەكانی‬

‫ن���ەت���ەوە‪ ،‬ك��وردای��ەت��ی‪ ،‬دی��م��وك��راس��ی‪،‬‬ ‫دەسەاڵتدارێتی‌و مۆدێرنێتە‪ ،‬لەناونەچون‪،‬‬ ‫بەڵكو لەبواری ملمالنێی هزرو فەلسەفەشدا‪،‬‬ ‫لەناوچەكەو جیهان‌و كوردستانیشدا‪،‬‬ ‫گۆڕانكارییەكان هەر لەچوارچێوەی شەڕە‬ ‫چارەنوسسازەكانی نێوان مۆدێرنێتەخوازو‬ ‫كۆنخوازو سەلەفییەتدا چەشنی سەردەمی‬ ‫رۆش��ن��گ��ەری رۆژئ����اوا بەتایبەتمەندی‬ ‫رۆژه����ەاڵت����ەوە م����اوەت����ەوە"‪ .‬ه���ەروەك‬ ‫لەبەشێكی دیكەی پێشەكییەكەدا‪ ،‬دەڵێت‬ ‫"ئەگەر خوێنەر تاقەتی خوێندنەوەی چاپی‬ ‫دووەمی ئەم كتێبەی هەبێ‌‪ ،‬دڵنیام بۆی‬ ‫دەردەكەوێ‌‪ ،‬لەسەر پرۆسەی دیموكراسی‌و‬ ‫پێویستی مۆدێرنێتە‪ ،‬بەهەڵە نەچوین‪،‬‬ ‫لەڕەخنەكانیشماندا دژی پۆست مۆدێرنێتە‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی پێكاومانە‪ ،‬ئێستاش‬ ‫سورین لەسەر درێژەپێدانی مۆدێرنێتەی‬ ‫رەخنەلێگیراو‪ ،‬چونكە گومانی تیا نەماوە‬ ‫كە شا رێبازی هزری‌و فەلسەفی‌و گۆڕانكاری‬ ‫كۆمەاڵیەتی بەڕەچاوكردنی خەسڵەتەكانی‬ ‫ك��وردەواری‪ ،‬بۆ رۆژه��ەاڵت‌و كوردستانیش‬ ‫تەنها تێزی مۆدێرنێتەیە"‪.‬‬

‫«كوردستان‌و كورد»ی شەهید‬ ‫قاسملو كرایە كرمانجی‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫ل��ەه��ەوڵ��ێ��ك��ی دەزگ�����ای‬ ‫رۆشنبیریی جەمال عیرفان‬ ‫بۆ كاری وەرگێڕان‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئەو چاپكراوە مێژوییانەی كە‬ ‫جێگەی ب��ای��ەخ‌و سەرنجن‪،‬‬ ‫ت����وان����را ك���ە ی��ەك��ەم��ی��ن‬ ‫ك��اری خ��ۆی ل��ەش��ێ��وەزاری‬ ‫سۆرانییەوە بۆ شێوە زاری‬ ‫ك��رم��ان��ج��ی وەرب��گ��ێ��ڕێ��ت‪،‬‬ ‫ئەویش كتێبە مێژوییەكەی‬ ‫«ك��وردس��ت��ان‌و ك���ورد»ی‬ ‫عەبدولڕەحمان‬ ‫شەهید‬ ‫قاسملووە‪ ،‬سەبارەت بەم‬ ‫ك���ارە ب��ەخ��ت��ی��ار سەعید‬ ‫ك��ێ��ی��ە ب���ە»چ���اودێ���ر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬یەكەم كارمان‬ ‫ل���ەم ب�����وارەدا بەكتێبە‬ ‫ب��ێ��وێ��ن��ەك��ەی ش��ەه��ی��د‬ ‫دەستپێكرد‪،‬‬ ‫قاسملو‬ ‫ئەویش وەرگێڕانە لەشێوە زاری سۆرانیەوە بۆ كرمانجی‪ ،‬دوای‬ ‫ساڵێك لەوەرگێڕان‪ ،‬دواتر بەكوالێتیەكی باش لەتوركیا چاپكراو هەر لەباكوری‬ ‫كوردستان باڵوكراوەتەوە‪ ،‬بڕیاریشە بەم نزیكانە بەشێك لەو كتێبە بگاتە دەزگای‬ ‫رۆشنبیریی جەمال عیرفان‪ ،‬كتێبەكە «سەلیم سەنجیری» وەریگێڕاوەتە سەر‬ ‫شێوەزاری كرمانجی‪.‬‬

‫ئاوارەكانی شنگال لەفیلمێكی‬ ‫دێكیۆمێنتاریدا‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بڕیارە لەچەند رۆژی داهاتوداو بەبەشداری چەندین هونەرمەندی كوردو‬ ‫عەرەب‪ ،‬فیلمێكی دێكیۆمێنتاری بۆ كارەساتی شنگال ئامادە بكرێت‪ ،‬ئەم فیلمە‬ ‫دێكیۆمێنتارییە پشت دەبەستێ‌ بەو گرتە ڤیدیۆییانەو ئەو وێنانەی وەك ئەرشیف‬ ‫پارێزراون‪" ،‬هیوا سوعاد" دەرهێنەری فیلمەكە بە "چاودێر"ی راگەیاند‪ :‬بۆ‬ ‫كارەساتەكەی شنگال پشتمان بەو ئەرشیفانە بەستوە كە دەستمان كەوتون‪ ،‬هەر‬ ‫لەگرتەی ڤیدیۆیی‌و وێنەو گێڕانەوە‪ ،‬زۆریان لەدەزگا راگەیاندنەكانەوە دەستمان‬ ‫كەوتون‪.‬‬ ‫فیلمەكە كارێكی هاوبەشەو زیاتر لەكاتژمێرێكە‪ ،‬هیوادارم بتوانین خزمەتێك‬ ‫ێ بەدۆزی رەوای گەلەكەمان بكەین‪ ،‬چوكە بەڕاستی ئەو زوڵم‌و‬ ‫گەر كەمیش ب ‌‬ ‫ستەمەی كە بەسەر ئێمەدا هاتوە هەمو جیهانی توشی شۆك كردوە‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی "ئەم فیلمە زیاتر پشت بەئەكتەر نابەستێ‌‪ ،‬چونكە ئەكتەرەكان‬ ‫كەسایەتیی راستەقینەی روداوەكانن"‪.‬‬

‫دەباشانی دوەم‬ ‫رزگار فایەق‬

‫ساكار فاروق‪:‬‬ ‫لەم قۆناغەدا هونەریی‬ ‫شێوەكاریی بەتەنیاو نامۆ دەبینم‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫ساكار فاروق‪ ،‬یەكێكە لەو هونەرمەندە‬ ‫شێوەكارانەی كە تائێستا لە ‪100‬‬ ‫چاالكیدا لەناوەوەو دەرەوەی هەرێمی‬ ‫كوردستان بەشداربوە‪ ،‬ل��ەزۆر واڵتدا‬ ‫پیشانگەی كردۆتەوە‪ ،‬لەوانە‪ :‬فڕەنسا‪،‬‬ ‫ك��وری��ا‪ ،‬ی��اب��ان‪ ،‬میسر‪ ،‬هندستان‪،‬‬ ‫كەنەدا‪ ،‬قەتەر‪ ،‬سوید‪ ،‬چەندین خەاڵتی‬ ‫رێزلێنانی پێبەخشراوە‪ ،‬دەرب��ارەی‬ ‫هونەری شێوەكاری لەئێستادا دەڵێ‌‪،‬‬ ‫ل��ەم قۆناغەدا‪ ،‬هونەری شێوەكاری‬ ‫ب��ەت��ەن��ی��او ن��ام��ۆ دەب��ی��ن��م‪ ،‬نامۆیی‬ ‫ه��ون��ەرم��ەن��د ل��ەگ��ەڵ ه��ون��ەرم��ەن��دو‬ ‫ه��ون��ەرم��ەن��دی��ش ل��ەگ��ەڵ كۆمەڵگە‪،‬‬ ‫هۆكاری ئەمانەش ئەو گۆڕانكاریانەیە‬ ‫كە لەبواری شێوەكاریدا پەیدا بوە‪،‬‬ ‫هەروەها نەبونی رەخنە لەرۆژنامەو‬ ‫گۆڤارەكاندا‪ ،‬نەبونیی گەلەریی گونجاو‬ ‫ێ‬ ‫بۆ نمایشكردن‪ ،‬ئەمەش درێژە ئەكێش ‌‬ ‫بۆ ناو كۆمەڵ‌و هەست‌و جوانی‌و زەوق‬ ‫ناهێڵێ‌‪.‬‬ ‫دەرب���ارەی ش��ەڕو كاریگەریەكانی‬ ‫لەسەر هونەر ئاماژەی پێدا‪:‬‬ ‫سەرەكیترین خاڵیش لەئێستادا‪،‬‬ ‫نەبونی ب��ودج��ەو ش��ەڕ دژی تیرۆرو‬

‫نائارامیی ئەمڕۆی كوردستان‪ ،‬نەك‬ ‫هەر بۆ هونەر‪ ،‬بەڵكو كاری كردۆتە‬ ‫سەر هەمو تاك‌و الیەك‪ ،‬لەڕوی زیان‌و‬ ‫نائارامیی رۆحیش بۆ هونەر‪ ،‬بێگومان‬ ‫هونەرمەندیش بەدەر نییە‪.‬‬ ‫بۆ كاری ئایندەیش ساكار رونیكردەوە‪:‬‬ ‫سەرقاڵی كاركردنم بۆ ك��ردن��ەوەی‬ ‫پیشانگەیەكی تایبەت‪ ،‬دەبوایە زوتر‬ ‫بمكردایەتەوە‪ ،‬بەاڵم هەر جارەو بەهۆی‬ ‫هۆكارێكەوە دوائەكەوێ‌‪ ،‬بەشێكی‬ ‫لێرە دەك��ەم بەشەكەی تریشی‬ ‫لەگەڵ هونەرمەند خاتو كوێستان‬ ‫جەمال دەبەمە نەرویج‪.‬‬

‫با بەم رستەیە دەستپێبكەم‪« ،‬نە بزوتنەوەی گۆڕان لەپێش ‪17‬ی نیسانی‬ ‫‪ ،2014‬مامەڵەیەكی دروستی لەگەڵ پرۆسەی سیاسی‌و حوكمداری كوردستان‌و‬ ‫بەتایبەتیش یەكێتی نیشتمانی كوردستان كرد‪ ،‬نە یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش‬ ‫توانی لەگۆشەنیگایەكی جیاوازتر لەچەمكی «جیابوەوەكان» یان لەدەرەوەی رقی‬ ‫ئینشیقاق‪ ،‬لەگۆڕان بڕوانێت‪ .‬ئەی لەدوای ‪17‬ی نیسانەوە بۆ؟»‪.‬‬ ‫بۆچی هێشتا پەیوەندییەكانی ئ��ەم دو حزبە تەنانەت لەخاڵی سەرەتای‬ ‫ئاساییبونەوەشدا خۆی نادۆزێتەوە؟ لەكاتێكدا هاوكات لەگەڵ گەیشتنی گۆڕان‬ ‫بەدەسەاڵت‪ 180 ،‬پلە‪ ،‬سیاسەتی بەرامبەر پارتی دیموكراتی كوردستان گۆڕانی‬ ‫بەسەردا هات‪ ،‬نەك تەنیا بەرامبەر پارتی‪ ،‬بەڵكو بەرامبەر داواكارییەكانی سەردەمی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنیش سازشی كردو‪ ،‬هەر ئەم سازش‌و هەڵگەڕانەوەیەش بۆتە هەوێنی‬ ‫رەخنەگرتنێكی زۆر لەم بزوتنەوەیە‪ .‬وەك چۆن یەكێك لەپارلەمانتارانی پێشوی ئەم‬ ‫حزبە پێیوایە «گۆڕان دەبێت باجی هەڵوێستەكانی سەردەمی ئۆپۆزسیۆن بدات»‪.‬‬ ‫ئەی بۆ ئەم سیاسەتەی بەرامبەر یەكێتی نەگۆڕاوە؟‬ ‫ئەم هاوكێشەیەش بۆ یەكێتی راستە‪ .‬یەكێتی لەدوای هەڵبژاردنی پارلەمانی‬ ‫كوردستان ل��ە‪21‬ی ئەیلولی ‪ ،2013‬خاوەنی بیرۆكەی حكومەتی بنكەفراوانە‪،‬‬ ‫حكومەتی بنكەفراوانیش مانای ئەوەیە كە دەبێت لەگەڵ الیەنە بەشداربوەكانی‬ ‫حكومەتدا ئاڵۆزی‌و گرژییەكان خاوبكرێنەوەو پەیوەندییەكی ئاسایی لەسەر بنەمای‬ ‫ملمالنێیەكی تەندروست‌و سەردەمیانە‪ ،‬ببنە دەروازەی قۆناغێكی نوێ‪ .‬ئەم قۆناغە‬ ‫نوێیە تارادەیەك لەگەڵ پارتی‌و حزبە ئیسالمییەكاندا دروستبوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫لەگەڵ گۆڕان نا؟ ئەی دەبێت ئەو (كۆدە) بۆ نەدۆزرێتەوە؟ دەستەكانی كردنەوەی‬ ‫ئەو كۆدانە كێن‌و بۆچی فرسەت دێتە پێشەوە‪ ،‬بەاڵم دەسپێردرێن بەكاتێكی نادیاری‬ ‫تر‪ .‬با لەسەر ئەم «كۆدە نەكراوەیە» بۆچونێكی پێچەوانە لەبەشی زۆری چاودێرانی‬ ‫سیاسی‌و تەنانەت كادیران‌و سەركردەكانی هەردو حزب بڵێم‪ :‬زۆركات هەڵسوڕاو و‬ ‫كادیران‌و تەنانەت رۆژنامەنوسانی هەردوالش‪ ،‬پێیانوایە مادەم مێژویەك لەخەبات‌و‬ ‫تێكۆشان لەنێوان یەكێتی‌و گۆڕان هەیە‪ ،‬كەواتە ئاسانتر لەدو حزبی دیكە دەتوانن‬ ‫پەیوەندییەكی باش‌و تەنانەت رێككەوتنیشیان هەبێت‪ ،‬بەاڵم دیارە ئەم كەسانە‬ ‫خوێندنەوەیان لەوبارەیەوە الوازە لەوەی كە ئەسڵەن گرێكوێرەی پێكنەهاتنی ئەم‬ ‫دو هێزە بەشێكی سەرەكی پەیوەندیی بەم مێژوە هاوبەشەو ملمالنێكانی ناو ئەو‬ ‫مێژوە هاوبەشەوە هەیە‪ .‬كە بەشێكیشان گەیشتۆتە ئاستی ملمالنێی شەخسی‌و‬ ‫بەرژەوەندیی ئابوری‪ .‬بەكورتی بۆ ئەوەی ئەم دو هێزە وەك دو حزب پەیوەندییەكی‬ ‫ئاسایی ببەستن‪ ،‬دەبێت ش��ەڕی كۆنەقین‌و شەخسی‌و چەمكەكانی خیانەت‌و‬ ‫ئینشیقاق‌و موئامەرە تێپەڕێنن‪.‬‬ ‫دو خاڵ هەیە‪ ،‬كە رەنگە هەنگاوەكانی نزكیبونەوەی گۆڕان‌و یەكێتی‪ ،‬یان هیچ‬ ‫نەبێت ئاساییبونەوەی پەیوەندییەكانیان خێراتر بكات‪ .‬یەكەم‪ :‬لەنێوان كۆبونەوەی‬ ‫لوتكەی دەباشانی یەكەم‌و دەباشانی دوەم‪ ،‬گۆڕانكارییەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و‬ ‫عیراق‌و هەرێمی كوردستانیش خراپترو خێراتر لەوەی چاوەڕواندەكرا‪ ،‬وەرچەرخان‪.‬‬ ‫تا ئەو خاڵەی كە هەرێمی كوردستان بەدرێژایی زیاتر لە هەزار كیلۆمەتر توندڕەوترین‬ ‫گروپی تێرۆریستی ببێتە دراوسێی‪ .‬ئەگەر ئەمە هەلومەرجی بابەتی نەهێنابێتە‬ ‫ئاراوە بۆ نزیكبونەوەی یەكێتی‌و گۆڕان‪ ،‬كەواتە دەبێت چاوەڕێی چ هەلومەرجێك‬ ‫بكەن؟‬ ‫دوەم‪ :‬لەكۆبونەوەی دەباشانی یەكەم‪ ،‬لێكتێگەیشتن لەنێوان هەردوالدا ئیمزا كرا‪.‬‬ ‫ئەگەر بەرێكەوتنیش ناوبنرێت‪ ،‬هەر ئاساییە‪ ،‬بەاڵم لێكتێگەیشتنەكە‪ ،‬رۆشنایی‬ ‫بەچاوی خۆی نەبینی‌و چانسی لەدایكبونی نەبو‪ ،‬ئێستا هەقە هەردوال بەوردی‬ ‫ئەو خااڵنە دەستنیشان بكەن‪ ،‬كە لێكتێگەیشتنی دەباشانی بەنادیار سپارد‪،‬‬ ‫بۆئەوەی بەو رێگەیەدا سكەی ئاساییبونەوەی پەیوەندییەكان دانەكوتنەوە‪ .‬بەڵكو‬ ‫رێگەیەكی دیكەو شێوازێكی دیكە بگرنەبەر‪ .‬گرنگترین كار بۆ ئەمەش ئەوەیە كە‬ ‫تەواوی سەركردە بڕیارەبەدەستەكانی یەكێتی‌و گۆڕان لەسەر ئەم پرسە كۆدەنگییان‬ ‫هەبێت‪ ،‬چونكە لەرابردودا شاهیدی ئەوەبوین كە سەركردە هەبوە لەناو یەكێتیدا‬ ‫سەهۆڵبەندانی پەیوەندییەكانی نێوان ه��ەردوالی شكاندوەو تا رادەیەكی باش‬ ‫كەناڵێكی بۆ ئاساییبونەوەی پەیوەندییەكان دروستكردوە‪ ،‬بەاڵم هەشبون لەهەردوال‬ ‫بەرژەوەندییە شەخسییەكانیان لەناكۆكییەكاندا پاراستوەو‪ ،‬بازاڕە بازرگانییەكەیان‬ ‫لەو بارودۆخەدا گەرمکردوە‪.‬‬

‫لەبریتانیاو سلێمانی دو كۆنسێرت بۆ كۆبانی‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ێ ‪ ،2014/11/8‬لەئەوروپاو كوردستانیش كوردانی‬ ‫پێر ‌‬ ‫تاراوگەو هەرێمی كوردستان‪ ،‬كۆنسێرتێكی هونەرییان بۆ‬ ‫پشتیوانی كردنی كوبانی ئەنجامدا‪ ،‬لەشاری مانجستری‬ ‫بریتانیا هەریەك لەهونەرمەندان‪ :‬ئەمەل سەعید كوردە‪،‬‬ ‫نەجمەی غواڵمی‪ ،‬سەروەت كۆیی‪ ،‬چیا میدینی‪ ،‬سیزكین‬ ‫كۆشكین‪ ،‬كە هونەرمەندانی ه��ەر چ��وار پارچەكەی‬

‫كوردستانن ب��ەش��دارب��ون‪ ،‬ئەمەل سەعید ك��وردە بە‬ ‫"چاودێر"ی راگەیاند‪ :‬من ناتوانم چەك هەڵبگرم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەتوانم لەڕێگەی هونەرەكەمەوە پشتیوانی لەكۆبانی‬ ‫بكەم‪ ،‬بەئەركی سەرەكی‌و ویژدانیی خۆمی دەزان��م‪،‬‬ ‫كۆمەكی ئەم كۆنسێرتەیش دەدرێتە ئاوارەكانی كۆبانی‪.‬‬ ‫لەهەمان رۆژداو لەشاری سلێمانی كۆنسێرتێك بۆ‬ ‫هونەرمەند عەدنان كەریم لەژێر ناوی "كۆبانی لەدڵمانای"‬ ‫رێكخرا‪ ،‬داهاتی ئەم كۆنسێرتەش بۆ كۆبانی‪-‬یە‪.‬‬

‫ژمارەی داهاتوو راپۆرتێک لەوبارەیەوە‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫شەنگال و کۆبانێ‪ ..‬بێشەی بەرەنگاری و ئاسۆی ئازادی‬ ‫بەرەو هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )432‬دووشةممة ‪ 2014/١١/10‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫مەسخی کافکا بە کوردی‬

‫«نووسین تاریککردنی شتەکانە‪ ،‬نەک ڕووناککردنیان»‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬

‫«ئ��ەگ��ەر کەسێک مەسخی کافکا‬ ‫ب��ە شتێک زی��ات��ر ل��ە خەیاڵبازییەکی‬ ‫مێرووناسانە بزانێت‪ ،‬پیرۆزبایی لێ دەکەم‪،‬‬ ‫چونکە چووەتە ڕیزی خوێنەرانێکی چاک‬ ‫و مەزنەوە‪ ».‬ئەمانە بە گشتی گوتەکانی‬ ‫ڕەخنەگری بەرهەمەکانی کافکا‪ ،‬ڤالدیمێر‬ ‫نابۆکۆڤن‪ ،‬کە کتێبێکی بە ناوی «لە‬ ‫بارەی مەسخەوە» نووسیوە‪.‬‬ ‫م��ەس��خ‪ ،‬س��ەرب��ردەی مرۆڤێکە‪ ،‬تا‬ ‫ئەوکاتەی دەیتوانی تاکێکی بەسوود بێت‬ ‫بۆ خێزانەکەی و لە هێنانەدی پێویستی و‬ ‫خەونەکانیاندا هەوڵ بدات‪ ،‬بۆ ئەوان ئازیز‬ ‫و خۆشەویست بوو‪ ،‬بەاڵم هەر ئەوەندەی‬ ‫کە بە هۆکارگەلێک لە کار و تێکۆشان‬ ‫دەکەوێت و ئیتر توانای بەجێهێنانی‬ ‫پێداویستیی خێزانەکەی نییە‪ ،‬نەک تەنیا‬ ‫ئیتر ڕێز و حورمەتی لێ ناگرن بەڵکوو‬ ‫بە پێی ڕەوتەکە دەبێتە بوونەوەرێکی‬ ‫بێکەڵک و جێی نەفرەتی خێزانەکەی‬ ‫و بگرە بە زیندەوەرێکی زیانبەخشیش‬ ‫ن��او دەب��رێ��ت‪ .‬ئ��ەم خێزانە سیمبولی‬ ‫کۆمەڵگەیەکە‪ ،‬کە بەرامبەر تاکی الواز و‬ ‫بێتوانا‪ ،‬بێڕەحمە و بە هەرزان و چرووک‬ ‫دەیانبینێت‪ .‬هەروەتر ڕێگریی بچووکترین‬ ‫کار لەو مرۆڤانە دەکات کە لەوانەیە لە‬

‫داهاتوودا کاری مەزن بکەن‪.‬‬ ‫م��رۆڤ��ەک��ەی ن��او ڕۆم��ان��ی مەسخ‪،‬‬ ‫مرۆڤێکە کە کۆمەڵگە ڕەتی کردووەتەوە‬ ‫و خۆنەویستانە کەوتووەتە گۆشەی‬ ‫تەنیایییەوە و بەبێ ئەوەی ببێتە مایەی‬ ‫ئازار بۆ ئەوانی تر و دەوروبەری‪ ،‬کۆمەڵگە‬

‫توانای بەرگەگرتنی ئەوی نییە‪ .‬سات‬ ‫بە سات ژیان بۆ ئەو و خێزانەکەیشی‬ ‫ق��ورس دەبێت‪ ،‬تا وای لێ دێت هەم‬ ‫دەوروبەرەکەی هەم خۆشی پەیتاپەیتا‬ ‫چاوەڕێ دەکەن کەی دەمرێت‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫هەردووال بە خۆشحاڵییەوە‪.‬‬

‫لە گوڵی ڕەشەوە تا حەسار‬ ‫«گ��وڵ��ی ڕەش» و «ح���ەس���ار و‬ ‫سەگەکانی باوکم» بۆ جاری چەندەم چاپ‬ ‫دەکرێنەوە‪ .‬کۆمەڵەچیرۆکی گوڵی ڕەش‪،‬‬ ‫کە لە کۆمەڵەچیرۆکە خۆشەویستەکانی‬ ‫نێو ئ��ەدەب��ی کوردییە‪ ،‬ئەمە سێیەم‬ ‫ج��ارە چ��اپ دەکرێتەوە و دووجاریش‬ ‫لە کۆبەرهەمەکەی شێرزاد حەسەندا‬ ‫هاتووە‪ ،‬کە جاری یەکەم دەزگای ئاراس‬ ‫و جاری دووەم چاپخانەی ڕەنج چاپی‬ ‫کردووە‪ .‬حەسار و سەگەکانی باوکیشم‪،‬‬ ‫بە هەمان شێوە و ئەمە چوارەم جارە‬ ‫چاپ دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم دوو کتێبەی شێرزاد حەسەن‬ ‫ناوەندی غەزەلنووس چاپی کردوونەتەوە‪.‬‬

‫ستایلی ف��ران��س کافکا ل��ە ڕۆمانی‬ ‫مەسخدا‪ ،‬ڕیواییە‪ ،‬وڕێنە نییە‪ ،‬شەپۆلی‬ ‫زەینیش نییە‪ .‬کافکا بە وردی بیری‬ ‫لە کارەکەی ک��ردووەت��ەوە و گەاڵڵەی‬ ‫چیرۆکەکەی زۆر پتەو داڕش��ت��ووە‪.‬‬ ‫مەسخیش وەک زۆرب���ەی ڕۆمانەکانی‬

‫تری کافکا‪ ،‬دەستپێکی تۆفانی و خێرای‬ ‫هەیە و بەکاوەخۆ ڕیتمێکی خاو بە خۆوە‬ ‫دەگ��رێ��ت‪ .‬هەڵبەت مەسخ بە جۆرێک‬ ‫لە ج��ۆرەک��ان بە «دن��ی��ای شەخسیی‬ ‫کافکا» ناسراوە‪ .‬گۆستاڤ یانووش‪ ،‬کە‬ ‫کتێبێکی هەیە بە ناوی «گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫کافکادا» لەم بارەیەوە نووسیویەتی‪:‬‬ ‫«‪ ...‬تەنانەت دەتوانن سەرنج بدەنە‬ ‫ناوی نووسەر و کارەکتەرەکەی؛ فرانس‬ ‫کافکا – گرێگۆر سامزا‪ ».‬یانووش بە‬ ‫تایبەت پەنجە لەسەر ناوی «کافکا» و‬ ‫«سامزا» دادەنێت‪.‬‬ ‫بە پێی ڕەخنەکانی ڤالدیمێر نابۆکۆڤ‪،‬‬ ‫ئەدەبیاتی کافکا زیاد لە هەر ئەدەبیاتێکی‬ ‫تر توانای پێشگۆیی هەیە‪ ،‬ئەو دەربارەی‬ ‫دنیای ترسناک و خکێنەری فەرمانگەکان‬ ‫دەینووسی‪ ،‬کە هەڵبەت ترسناکی و‬ ‫خکێنەریی ئەم جیهانە سااڵنێک پاش‬ ‫مردنی کافکا بە ڕوونیی دەرکەوت‪.‬‬ ‫گرێگۆر سامزا‪ ،‬یەکێک لە قوربانییەکانی‬ ‫سیستمی مۆدێرن و پیشەوەرییە‪ ،‬کە‬ ‫مرۆڤەکان تا ئەو شوێنەی کار دەکەن و‬ ‫بەتوانان مافیان هەیە و هەر کە لە کار‬ ‫کەوتن ئیتر کۆمەڵگە ڕەتیان دەکاتەوە‪.‬‬ ‫گرێگۆر سامزا‪ ،‬لە جیهانەکەی خۆیدا‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوانی تر و تەنانەت خۆیشیدا‬ ‫نامۆیە‪ .‬کۆمەڵگە و سیستمی فەرمانگەیی‬ ‫پشکی گەورەیان لە نامۆبوونی گرێگۆر‬ ‫سامزادا هەیە‪.‬‬ ‫لە الیەکی ت��رەوە دەتوانین بڵێین‬

‫گرێگۆر سامزا تەنیا لە ڕووخ��س��اردا‬ ‫گۆڕانی بەسەردا هاتووە‪ ،‬بەاڵم شێوازی‬ ‫بیرکردنەوەی وەک��وو خۆی ماوەتەوە‪.‬‬ ‫هەرچەند ئ��ەو پ��اش م��اوەی��ەک هەوڵ‬ ‫دەدات بە دی��واردا هەڵبگەڕێت و زیاتر‬ ‫حەز دەکات لە تاریکیدا بمێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کاتێک دایکی و خوشکی هەوڵ دەدەن‬ ‫کەلوپەلی ژوورەکەی بەرنە دەرەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫دەهری دەبێت و چنگ لە تابلۆی سەر‬ ‫دیواری ژوورەک��ەی گیر دەکات و هەوڵ‬ ‫دەدات کەلوپەلی پێوەست بە سەردەمی‬ ‫مرۆڤبوونەکەیەوە بپارێزێت‪.‬‬ ‫ڕۆمانی «مەسخ»ـی کافکا‪ ،‬پێشەوا‬ ‫فەتاح لە ئەڵمانییەوە کردوویە بە کوردی‬ ‫و ناوەندی غەزەلنووس باڵوی دەکاتەوە‪.‬‬ ‫ئەم ڕۆمانە پێشتر چاپێکی تری بە خۆیەوە‬ ‫بینیوە‪ ،‬کە بە ناوی «ڕموزنبوون»ـەوە‬ ‫ب�ڵاو ب��ووەت��ەوە‪ ،‬پێشەوا ف��ەت��اح لەم‬ ‫بارەیەوە گوتی‪« :‬پێشتر ئەم ڕۆمانەم‬ ‫بە ن��اوی ڕموزنبوونەوە باڵو ک��ردەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم جگە لەوەی کەم کەس بینییان‪،‬‬ ‫زۆر کەسیش نەیانزانی ئەمە هەمان‬ ‫ڕۆمانە ناسراوەکەی کافکایە‪ ،‬بۆیە وام بە‬ ‫باش زانی هەر بە ناوی مەسخەوە باڵوی‬ ‫بکەمەوە‪ ،‬کە الی ئێمە هەر بەو ناوەوە‬ ‫ناسراویشە‪».‬‬ ‫ڕۆمانی مەسخ‪ ،‬حەفتەکی تر دەگاتە‬ ‫کتێبفرۆشییەکان‪.‬‬

‫«کورده‌کان‬ ‫له‌ سینه‌مای تورکیدا»‬ ‫سەبارەت بە کتێبەکەی موسلیم یوجه‌ل‬

‫‪2‬‬ ‫چاپکراوی‬ ‫ناوەندی ئەندێشە‬

‫ڕووناک وەک ئەوین‬ ‫تاریک وەک مردن‬ ‫یەکەمین ڕۆمانی مەمەد ئوزون بە‬ ‫کوردی‬ ‫وەرگێڕانی وریا غەفووری‬

‫سێشەممان لەگەڵ مۆریی‬ ‫یەکەمین ڕۆمانی میچ ئەڵبۆم بە‬ ‫کوردی‬ ‫وەرگێڕانی جوتیار ژاژڵەیی‬

‫باوکە گۆریۆ‬ ‫یەکەمین ڕۆمانی بەلزاک بە‬ ‫کوردی‬ ‫وەرگێڕانی ئەحمەدی مەال‬

‫کاندید‬ ‫یەکەمین ڕۆمانی ڤۆڵتێر بە‬ ‫کوردی‬ ‫وەرگێڕانی بەیان سەلمان‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣2‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/10‬‬

‫‪2‬‬

‫«‬

‫‪ ،٢٠١٤/١١/١٥‬یادی ‪٩٨‬ساڵەی مەرگی هێنریک سینکییەڤیچ‪ ،‬نووسەری ڕۆمانی هەوەسەکانی ئیمپراتۆرێک‬

‫«کورده‌کان له‌ سینه‌مای تورکیدا»‬ ‫سەبارەت بە کتێبەکەی موسلیم یوجه‌ل‬

‫بەکر شوانی‬

‫هه‌موو خراپه‌کارییه‌کانی‬ ‫مرۆڤ به‌ کورده‌و‌ه لکێندراوه‌‬

‫موس���لیم یوجه‌ل سه‌رنجمان ڕاده‌کێشێت‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ک ‌ه س���ه‌رباری تێپه‌ڕبوونی کات‬ ‫و هاتن��� ‌ه ئ���اراوه‌ی س���ه‌رده‌مێکی نوێ ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌ک ‌ه و جیهاندا‪ ،‬که‌چی هێشتا له‌ فیلم‬ ‫و زنجیر‌ه تورکییه‌کاندا گۆڕانکاری به‌س���ه‌ر‬ ‫چۆنیه‌تیی نمایشکردنی که‌سایه‌تیی کورددا‬ ‫نه‌هات���ووه‌‪ .‬ئه‌و کوردانه‌ی پێش���ووتر وه‌ك‬ ‫گوندنش���ینی هه‌ژار و بێ‬ ‫ده‌سه‌اڵت نمایش ده‌کران‪،‬‬ ‫ل ‌ه فیلم و زنجیره‌کانی ئه‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا وه‌ك که‌سانێك‬ ‫پێش���ان ده‌درێ���ن ک ‌ه ئاغا‬ ‫و مافی���ای ده‌وڵه‌مه‌ن���د‬ ‫و خ���اوه‌ن پاس���ه‌وان و‬ ‫خزمه‌ت���کاری زۆرن و ل��� ‌ه‬ ‫کۆشك و سه‌رای شاره‌کاندا‬ ‫ده‌ژی���ن و درێ���ژه‌ ب��� ‌ه‬ ‫دابونه‌ریت��� ‌ه فیوداڵییه‌کان‬ ‫ده‌ده‌ن‪ .‬یوج���ه‌ل پێی وای ‌ه‬ ‫ل��� ‌ه فیل���م و زنجیره‌کانی‬ ‫سه‌رده‌مه‌یش���دا‬ ‫ئ���ه‌م‬ ‫هه‌رچی خراپه‌کارییه‌کانی‬ ‫مرۆڤ هه‌ی ‌ه ب���ه‌ کورده‌و‌ه‬ ‫ده‌لکێندرێ���ت و ئه‌مه‌یش‬

‫ی���وج���ه‌ل پ��ێ��ی وای���� ‌ه ل���ه‌ ف��ی��ل��م و‬ ‫زن��ج��ی��ره‌ک��ان��ی ئ���ه‌م س �ه‌رده‌م �ه‌ی��ش��دا‬ ‫ه�ه‌رچ��ی خراپه‌کارییه‌کانی م��رۆڤ‬ ‫هه‌یه‌ ب� ‌ه ک���ورده‌و‌ه ده‌لکێندرێت و‬ ‫ئه‌مه‌یش نیشانه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫سینه‌ما و درامای تورکیدا تێڕوانینی‬ ‫باو بۆ کورد نه‌گۆڕاوه‌‬

‫«‬

‫ل���ە تورکی���ا‪ ،‬ک���ورد یەکەمجار س���اڵی‬ ‫‪ ١٩٥١‬لەس���ەر دەس���تی هەردوو دەرهێنەر‬ ‫عاتی���ف یڵماز (‪ )٢٠٠٦-١٩٢٥‬و حوس���ێن‬ ‫پەیدا (‪ )١٩٩٠-١٩١٩‬لە فیلمی «گۆڕەکەم‬ ‫لە ب���ەرد هەڵبکۆڵن»دا گەیەندرایە س���ەر‬ ‫پەردەی زیوینی سینەما‪ .‬دواتر یڵماز گونەی‬ ‫(‪ ،)١٩٨٤-١٩٣٧‬چ وەك دەرهێن���ەر و چ‬ ‫وەك سیناریۆنووس‪ ،‬لە فیلمەکانیدا لەسەر‬ ‫کورد کاری کردووە‪ .‬لە فیلمە تورکییەکانی‬ ‫سااڵنی نەوەدی سەدەی ڕابردوویش بەدواوە‬ ‫کورد بۆ یەکەمجار بە ناو و زمانی خۆیەوە‬ ‫دێتە س���ینەمای تورکییەوە و بینەر گوێی‬ ‫لە زمانی کوردی دەبێت‪ .‬فیلمی «گەش���تی‬ ‫بەرەو خۆر»ی یەشیم ئوستائۆغڵو و فیلمی‬ ‫«پی���اوی گ���ەورە و ئەڤین���ی بچووك»ی‬ ‫خەندان ئیپەکجی دوو نموونەی فیلمەکانی‬ ‫ئەو س���ەردەمەن‪ .‬وەك ئەکتەریش؛ تاریق‬ ‫ئ���اکان‪ ،‬هاکان باالمیر‪ ،‬تویرکان ش���ۆرای‪،‬‬ ‫هولی���ا کۆچیغیت‪ ،‬فاتمە گیریك‪ ،‬ش���ەنەر‬ ‫ش���ەن‪ ،‬کەمال س���ونال و ئەلیاس سەلمان‬ ‫لە س���ینەمای تورکی���دا «نوێنەرایەتی»ی‬ ‫کوردیان کردووە‪.‬‬ ‫ئه‌وان���ه‌ی س���ه‌ره‌و‌ه چه‌رده‌ی���ه‌ك ل���ه‌و‬ ‫زانیارییانه‌ن ک ‌ه نووس���ه‌ر و ڕۆژنامه‌نووسی‬ ‫کورد موسلیم یوجه‌ل له‌ دووتوێی کتێبێکی‬ ‫هێ���ژادا به‌ناوی «کورده‌کان ل ‌ه س���ینه‌مای‬ ‫تورکی���دا» به‌ زمان���ی تورکی ب���ه‌ چاپی‬ ‫گه‌یاندووه‌‪ .‬نووس���ه‌ر له‌م کتێب���ه‌دا چه‌ند‬ ‫بابه‌تێک���ی وه‌ك س���ااڵنی قه‌ده‌غه‌کردن���ی‬ ‫زمانی کوردی له‌ تورکیا و سیاس���ه‌ته‌کانی‬ ‫ئاسیمالس���یۆن و مێژووی سینه‌مای تورکی‬ ‫و ڕۆڵ���ی کورد و نیش���تمانی کوردانی‬ ‫له‌و س���ینه‌مایه‌دا داوه‌ت���ه‌ به‌ر باس‬ ‫و توێژین���ه‌وه‌‪ .‬پاش���ان هه‌وڵی داو‌ه‬ ‫وه‌اڵم بدۆزێت���ه‌وه‌ ب���ۆ کۆمه‌ڵێ���ك‬ ‫پرس���یاری ل ‌ه جۆری‪ :‬ل ‌ه س���ینه‌مای‬ ‫تورکی���دا زمان���ی ک���وردی چۆن ل ‌ه‬ ‫ناو زمانی تورکیدا ش���اردراوه‌ته‌وه‌؟‬ ‫که‌ی ب���ۆ یه‌که‌مجار زمانی کوردی ل ‌ه‬ ‫سینه‌مای تورکیدا به‌رگوێ که‌وتووه‌؟‬ ‫کاره‌کت���ه‌ری ک���ورد ل��� ‌ه فیلمه‌کاندا‬ ‫چ���ۆن نمایش کراوه‌؟‪ ...‬س���ینه‌مای‬ ‫تورک���ی س���ااڵنێکی زۆر کاراکته‌ری‬ ‫کوردی وه‌ك که‌س���انی «په‌رپووت و‬ ‫ناڕێکپۆش» و «پۆشه‌ری جلوبه‌رگی‬ ‫مایه‌ی پێکه‌نین» و که‌سانی خاوه‌ن‬ ‫«ژیان���ی خێزانیی نام���ۆ» و ئاغا و‬ ‫ش���ێخ و چه‌ته‌ی ناشارستانی نمایش‬ ‫کردووه‌‪ .‬ئه‌و سینه‌مای ‌ه هه‌موو کاتێك‬ ‫هه‌وڵی داو‌ه ناس���نامه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی‬ ‫کورد بش���ارێته‌و‌ه و هات���وو‌ه له‌بری‬ ‫ئ���ه‌و‌ه کاراکت���ه‌ری خه‌یاڵیی کوردی‬ ‫خوڵقاندووه‌ و هه‌وڵی داوه‌ له‌و ڕێیه‌و‌ه‬ ‫شتێك بخاته‌ ڕوو ک ‌ه ل ‌ه مێژووی هاوچه‌رخی‬ ‫تورکی���ادا ب��� ‌ه «ڕۆژهه‌اڵتی‪/‬ک���ورد» ناو‬ ‫براو‌ه و ئه‌و ده‌س���ته‌واژه‌یه‌یش له‌ ڕوانگه‌ی‬ ‫زۆرینه‌ی کۆمه‌ڵگ���ه‌ی تورکیاو‌ه هێما بوو‌ه‬ ‫بۆ دواکه‌وتوویی و نه‌زانی و عه‌شیره‌تگه‌ری‪.‬‬ ‫ب ‌ه چاوگێ���ڕان به‌ ئه‌نجام���ی توێژینه‌و‌ه‬ ‫و گه‌ڕانه‌کان���ی موس���لیم یوجه‌ل���دا بۆمان‬ ‫ده‌رده‌که‌وێت ‌ل ‌ه س���ه‌دان فیلم���ی تورکیدا‬ ‫ک���ورد کراو‌ه ب��� ‌ه بابه‌ت‪ ،‬ی���ان کاراکته‌ری‬ ‫ک���ورد خزێندراوه‌ت��� ‌ه ن���او فیلمه‌کانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ���ه‌و کاراکته‌ران��� ‌ه هی���چ کاتێ���ك‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی���ی «کوردی ڕاس���ته‌قینه‌«یان‬ ‫نه‌ک���ردووه‌‪ ،‬یان وردتر بڵێم؛ نه‌ویس���تراو‌ه‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی���ی «ک���وردی ڕاس���ته‌قینه‌«‬ ‫بکه‌ن‪ .‬ئه‌م کاراکته‌ران��� ‌ه زمانێکی تورکیی‬ ‫خ���راپ به‌کارده‌هێنن‪ ،‬که‌س���انی بێ ناو و‬ ‫بێ که‌س���ایه‌تین‪ ،‬سه‌رتاپای ژیانیان له‌سه‌ر‬

‫بنەم���ای ش���ه‌ڕی نێ���وان عه‌ش���یره‌ته‌کان‬ ‫و تۆڵه‌س���ه‌ندنه‌و‌ه داڕێ���ژراوه‌ و له‌ خه‌م و‬ ‫ئ���ازار و هه‌ژاری و ن���ه‌داری بترازێت‪ ،‬هیچ‬ ‫ش���تێکی تر له‌ ژیانیاندا نییه‌‪ .‬ئه‌وانه‌یشی‬ ‫کاراکته‌ری کوردیان ل ‌ه س���ینه‌مای تورکیدا‬ ‫نمایش کردووه‌‪ ،‬هه‌موویان ئه‌کته‌ری تورکن‬ ‫و له‌س���ه‌ره‌وه‌ ناوی هه‌ندێکیان براوه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫کوردانه‌ی ک ‌ه ئه‌و ئه‌و ئه‌کته‌ران ‌ه ڕۆڵیانیان‬ ‫گێ���ڕاوه‌‪ ،‬به‌رده‌وام بریت���ی بوون ل ‌ه چه‌ته‌‪،‬‬ ‫ئاغ���ا‪ ،‬مافی���ا‪ ،‬ی���ان کوردی الدێنش���ینی‬ ‫نه‌خوێن���ده‌وار و ناشارس���تانی‪ .‬ل���ه‌ ڕێی‬ ‫ئ���ه‌و کاراکته‌رانه‌وه‌ کورد وه‌ك که‌س���انی‬ ‫س���ه‌خته‌کار‪ ،‬قۆڵبڕ‪ ،‬پیسکه‌‪ ،‬بێ به‌زه‌یی‪،‬‬ ‫ناهاوچه‌رخ و که‌سانی پاشماوه‌ی سه‌رده‌می‬ ‫فیۆداڵی نمایش کراون‪.‬‬

‫ڕاس���ته‌قینه‌ی ناو گونده‌کانه‌وه‌ زۆر دوورن‪،‬‬ ‫ب ‌ه واتایه‌کی تر‪ ،‬وه‌ك چۆن کاراکته‌ری کورد‬ ‫به‌ ش���ێوێندراوی نمای���ش ده‌کرێت‪ ،‬ژیانی‬ ‫گوندنشینانی کوردیش به‌ره‌و ئاڕاسته‌یه‌کی‬ ‫خراپ ده‌س���تکاری کراوه‌‪ .‬س���ەیر لەوەدایە‬ ‫عاتی���ف یڵم���از خۆی کوردە و لە ش���اری‬ ‫مێرسین لە دایك بووە‪ ،‬بەاڵم ئاشکرایە کە‬ ‫نەیویس���تووە‪ ،‬یان نەیتوانیوە لە دەرەوەی‬ ‫پانتایی و بارۆدۆخی باوی ئەو س���ەردەمەدا‬ ‫کار بکات‪ .‬س���یناریۆی زۆربه‌ی فیلمه‌کانی‬ ‫ئه‌و س���ه‌رده‌مه‌ له‌س���ه‌ر بنه‌مای گۆرانی و‬ ‫الوکی کوردی و ئ���ه‌و کتێبانه‌ی ده‌رباره‌ی‬ ‫ک���وردن‪ ،‬داڕێژراوه‌‪ .‬ب���ۆ نموونه‌؛ چیرۆکی‬ ‫فیلم���ی «گۆڕه‌که‌م ل ‌ه ب���ه‌رد هه‌ڵبکۆڵن»‬ ‫ل���ه‌ الوکێک���ی فۆلکلۆریی ده‌ش���تی ئورفا‬ ‫وه‌رگیراوه‌‪ .‬لێره‌دا پێویسته‌ بگوترێت ئه‌و‌ه‬ ‫یه‌که‌م فیلمه‌ ل ‌ه مێژووی سینه‌مای تورکیدا‬ ‫ناوی کوردی تێدا هێندرابێت‪.‬‬ ‫عاتیف یڵماز س���ااڵنێکی درێژ خووی ب ‌ه‬ ‫ده‌رهێنانی فیلمی ژیان���ی ناو گونده‌کانه‌و‌ه‬ ‫گرتبوو‌‪ .‬ل��� ‌ه فیلمی «کچگ���ه‌ل‪ ،‬چاوه‌ڕێی‬ ‫ش���اخه‌کان بکه‌ن»یش���دا ک ‌ه ل ‌ه ڕۆمانێکی‬ ‫نووسه‌ری تورك ئه‌سه‌د مه‌حمووده‌وه‌ وه‌ری‬ ‫گرتووه‌‪ ،‬دیس���ان کاراکته‌رێکی کورد هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مجار ئه‌م کاراکته‌ره‌ ژنێکی کێوی و نه‌زان ‌ه‬

‫یڵم���از گون���ه‌ی دابنرێت‪ .‬یڵم���از گونه‌ی‬ ‫یه‌که‌مجار وه‌ك یاری���ده‌ده‌ری عاتیف یڵماز‬ ‫چوو‌ه دنیای س���ینه‌ماوه‌‪ .‬ئ���ه‌و ئه‌گه‌رچی‬ ‫س���ااڵنی په‌نجا و شه‌س���ت له‌ هه‌ندێك ل ‌ه‬ ‫فیلمه‌کانی عاتیف یڵم���از و خالید ڕه‌فیقدا‬ ‫ڕۆڵی س���ه‌ره‌کیی گێڕاوه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ سااڵنی‬ ‫هه‌ش���تادا ئه‌ستێره‌ی له‌ ئاسمانی سینه‌مادا‬ ‫گه‌شاوه‌ته‌وه‌‪ .‬به‌تایبه‌تیش فیلمی «ڕێگا»‬ ‫سه‌ره‌تای قۆناغێکی نوێ بوو ل ‌ه سینه‌مای‬ ‫کوردیدا‪ .‬یڵماز گونه‌ی ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی عاتیف‬ ‫یڵم���از و ده‌رهێنه‌ره‌کانی تره‌و‌ه کاراکته‌ری‬ ‫وه‌ك «بێریڤان»ی برد‌ه ناو فیلمه‌وه‌‪ .‬که‌چی‬ ‫ده‌رهێنه‌ران و سیناریۆنووسانی تورکی ئه‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌ هێشتا به‌ ڕێچکه‌ی ئه‌وانه‌ی پێش‬ ‫خۆیاندا ده‌ڕۆن و به‌تایبه‌تی له‌ زنجیره‌کاندا‬ ‫کاراکته‌ری کورد له‌سه‌ر ش���ێوازی ڕابردوو‬ ‫نمایش ده‌که‌ن‪ .‬له‌م چوارچێوه‌یه‌دا موس���لم‬ ‫یوجه‌ل پێی وای ‌ه کاراکته‌ره‌ کورده‌کانی ناو‬ ‫زنجیره‌کانی که‌ناڵی ته‌له‌ڤزیۆنی «س���ه‌مه‌ن‬ ‫یۆڵو» ل ‌ه کاراکته‌ری ئافرێندراوی خه‌یاڵیش‬ ‫نامۆت���رن‪ .‬ب���ۆ نموون���ه‌؛ ل���ه‌و زنجیرانه‌دا‬ ‫پیاوانی کورد ش���ێت و شه‌یدای خواستنی‬ ‫کچان���ی ک���ه‌م ته‌مه‌نن و له‌ ش���ه‌ڕی نێوان‬ ‫گه‌ریالی کورد و س���ه‌ربازی تورکدا گه‌ریال‬ ‫دڕند‌ه و مرۆڤی ب���ێ به‌زه‌یی و خوێنڕێژه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا ته‌نی���ا جیاوازییه‌ك‬ ‫له‌گه‌ڵ ڕاب���ردوودا ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫هه‌ندێ���ك ل��� ‌ه کاراکته‌ر‌ه‬ ‫کورده‌کان له‌ب���ری ئه‌وه‌ی‬ ‫ب��� ‌ه تورکییه‌ک���ی خ���راپ‬ ‫بدوێ���ن‪ ،‬ب���ه‌ کوردییه‌کی‬ ‫به‌مه‌به‌س���ت ش���ێوێندراو‬ ‫ده‌ئاخڤن‪ .‬بەش���ێوەیەکی‬ ‫گشتی‪ ،‬ل ‌ه س���ه‌ره‌تاو‌ه تا‬ ‫ئه‌مڕۆ کاراکته‌ری کورد ل ‌ه‬ ‫چه‌ند قاڵبێکی دیاریکراودا‬ ‫ده‌خرێته‌ به‌رچاوی بینه‌ری‬ ‫سینه‌مای تورکی‪ .‬لە فیلمە‬ ‫بەناو کۆمیدییەکاندا کورد‬ ‫کاراکتەرێکی قەش���مەر و‬ ‫مایەی پێکەنینی بینەرانە‪.‬‬ ‫ل���ە فیلمەکان���ی درام���ادا‬ ‫هەمیشە کورد کاراکتەرێکی‬ ‫بەستەزمان و بێچارەیە و لە‬ ‫گوندەوە بۆ شار کۆچی کردووە و هەرچەند‬ ‫دەکات لەگ���ەڵ ژیانی ش���اردا ڕانایەت‪ .‬لە‬ ‫فیلمەکانی ئەڤین���دا دوو کچ و کوڕی گەنج‬ ‫عاش���قی یەکدی دەبن‪ ،‬بەاڵم باوکی کچەکە‬ ‫ناڕازیی���ە و ئامادە نییە کچی خۆی بدات بە‬ ‫کوڕەکە‪ .‬ئەو باوکەی مایەی ڕق هەس���تانی‬ ‫بینەران زۆربەی کات کاراکتەرێکی کوردە‪.‬‬ ‫بەکورتی؛ دەرهێنەران و سیناریۆنووس���انی‬ ‫تورك لەبری ئەوەی کاراکتەری ڕاستەقینەی‬ ‫کورد لە فیلم و زنجیرەکانیاندا بخەنە ڕوو‪،‬‬ ‫هاتوون ئ���ەو کاراکتەرانەی���ان لە خەیاڵی‬ ‫خۆیان و لە ژیانێکی نەبووەوە هێناوە‪.‬‬

‫و پێویس���ته‌ ماڵی بکرێت‪ .‬ل ‌ه ڕاستیدا‪،‬‬ ‫مرۆڤ ده‌توانێ���ت ل ‌ه میانه‌ی ئه‌و ڕۆما ‌ن‬ ‫و فیلم���ه‌وه تێڕوانینی ئه‌و س���ه‌رده‌مه‌ی‬ ‫تورکی به‌رامبه‌ر ب ‌ه کورد بۆ ده‌ربکه‌وێت‪.‬‬ ‫‌فیلمی ئاماژه‌ بۆ کراو له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی‬ ‫به‌ دڵی بینه‌ران بووه‌ و داخوازیی زۆری‬ ‫له‌س���ه‌ر بووه‌‪ ،‬ساڵی ‪ ١٩٦٨‬جارێکی تر‬ ‫س���ه‌رله‌نوێ وێن ‌ه گیراو‌ه و ده‌رهێنراوه‌‪.‬‬ ‫عاتی���ف یڵم���از که‌ تا کۆتایی س���ااڵنی‬ ‫شه‌ست ته‌نیا فیلمی له‌سه‌ر گوندنشینان‬ ‫ده‌رهێناوه‌‪ ،‬له‌ سه‌ره‌تای سااڵنی حه‌فتادا‬ ‫ده‌ستی کردووه‌ ب ‌ه ده‌رهێنانی فیلم له‌سه‌ر‬ ‫ژیانی ناو ش���اره‌کان‪ ،‬چونکه‌ ئه‌و سااڵن ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تای کۆچی کورد‌ه له‌ گونده‌کانه‌و‌ه‬ ‫بۆ شاره‌ گه‌وره‌کانی باکوری کوردستان‬ ‫و تورکیا‪.‬‬ ‫له‌و کات ‌ه به‌دواوه‌ کۆچی کورده‌کان ل ‌ه‬ ‫ده‌ش���ت و گوندە‌وه‌ بۆ ش���ار ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫بابه‌ت بۆ سینه‌مای تورکی‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مجار‬ ‫کورد ل ‌ه فیلمه‌کاندا کاراکته‌ری ده‌رگاوان و‬ ‫که‌س���انی مایه‌ی پێکه‌نین و پێ ڕابواردنن‪.‬‬ ‫ده‌رهێنه‌ران کوردیان وه‌ك تاکی باوکساالر و‬ ‫نامووسپارێز نمایش کردووه‌‪ .‬له‌ فیلمه‌کانی‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا پیاوانی کوردی نیشته‌جێی‬ ‫شاره‌کان نایه‌ڵن هاوس���ه‌ر و خێزانه‌کانیان‬ ‫ل��� ‌ه ماڵ بچن��� ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ .‬خ���ۆ ئه‌گه‌ر بچن ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ و بە دەرچوونەکانیان بزانرێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫باوك و برای ک���وردی فیوداڵ و که‌لـله‌ڕه‌ق‬ ‫له‌ پێناوی کڕینه‌وه‌ی ش���ه‌ره‌فیاندا هاوسه‌ر‬ ‫و خوش���که‌کانیان ده‌کوژن‪ .‬کەچی هه‌ر له‌و‬ ‫س���ه‌رده‌مه‌دا پیاوانی ت���ورك له‌ فیلمه‌کاندا‬ ‫وه‌ك که‌سانی هاوچه‌رخ و شه‌ڕڤانی قاره‌مان‬ ‫نمایش ده‌کرێن‪.‬‬

‫سەرئەنجام‬

‫ئەگەرچ���ی ک���وردی دەرەوەی باکوری‬ ‫کوردستان و تورکیا کەم تا زۆر دەزانن لەو‬ ‫واڵتە هونەری س���ینەما خراپ لە دژی کورد‬ ‫بەکارهێنراوە‪ ،‬بەاڵم تا کتێبی «کوردەکان‬ ‫لە س���ینەمای تورکیدا»ی موسلیم یوجەل‬ ‫نیشانه‌ی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ک ‌ه ل ‌ه سینه‌ما و درامای‬ ‫نەخوێنین���ەوە‪ ،‬وەك پێویس���ت بۆم���ان‬ ‫تورکی���دا تێڕوانینی باو بۆ کورد نه‌گۆڕاوه‌‪،‬‬ ‫دەرناکەوێت چ���ۆن ئەو هون���ەرە بەرزەی‬ ‫ی���ان نه‌ویس���تراو‌ه و ناویس���ترێت گۆڕانی‬ ‫س���ەردەمی ترۆپکی شارس���تانی لە تورکیا‬ ‫به‌س���ه‌ردا بهێندرێ���ت‪ .‬ئه‌کته‌رێکی تورك‬ ‫بەردەوام وەك چەکێکی کوش���ندە و جۆری‬ ‫پێویس���ت ناکات خ���ۆی زۆر ماندوو بکات‬ ‫ئامرازێکی ئایدۆلۆژیای فەرمیی دەوڵەت لە‬ ‫بۆ گێڕانی ڕۆڵی کوردێك؛ ته‌نیا ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫دژی گەل���ی کورد بەکارب���راوە! بەڕای من‪،‬‬ ‫به‌س���ه‌ به‌ تورکییه‌کی خراپ بدوێت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫زۆر پێویستە ئەم کتێبە وەربگێڕدرێتە سەر‬ ‫کاراکته‌ر خۆی بخاته‌ قاڵبی که‌سێکی نه‌زان‬ ‫زمان���ی کوردی و لە پەیمانگ���ە و کۆلێژ و‬ ‫و په‌رپووته‌وه‌ و به‌و ج���ۆر‌ه کاراکته‌رێکی‬ ‫دامودەزگاکانی تایبەت بە سینەما و شانۆ و‬ ‫کورد دروست ده‌بێت‪.‬‬ ‫ڕاگەیاندندا هەبێت بۆ ئەوەی سینەماکاران‬ ‫ل ‌ه س���ااڵنی ‪١٩٥٠‬دا ه���ه‌ر‌ه زیاد عاتیف‬ ‫و ڕۆژنامەنووس���انی ئێم���ە بزان���ن لە ڕێی‬ ‫یڵم���از کاراکته‌ری کوردی ل���ه‌ فیلمه‌کانیدا‬ ‫هونەری سینەماوە وێنەیەکی چەند خراپی‬ ‫نمای���ش ک���ردووه‌‪« .‬گۆڕه‌که‌م ل���ه‌ به‌رد‬ ‫کورد بە ڕای گش���تیی ت���ورك گەیەندراوە!‬ ‫هه‌ڵبکۆڵ���ن‪ ،‬ه���اواری خوێن���اوی‪ ،‬النکی‬ ‫ش���ێواندنی کورد و کوردستان لە سینەمای‬ ‫خاڵ���ی» هه‌ندێک���ن ل��� ‌ه فیلمه‌کان���ی ئەو‬ ‫تورکیدا و الی بینەری ت���ورك بەڕادەیەکە‬ ‫دەرهێن���ەرەن له‌و س���ه‌رده‌مه‌دا‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫کە ڕاس���تکردنەوەی کاری فرە و سەنگین و‬ ‫سه‌رده‌می یڵماز گونه‌ی‬ ‫زۆرێك له‌و فیلمانه ل���ه‌ گونده‌کان وێنه‌یان‬ ‫ده‌کرێ���ت کۆتای���ی س���ااڵنی حه‌فت���ا و کاتی زۆری دەیەوێت‪.‬‬ ‫گیراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ڕووداوه‌کانی ناویان ل ‌ه ژیانی سه‌ره‌تای س���ااڵنی هه‌ش���تا ب ‌ه سه‌رده‌می‬

‫««‬

‫شیعر‬ ‫ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ى‬ ‫بازنه‌كاندا‬ ‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫الى ئێم ‌ه زۆر باسى په‌خشان ‌ه قه‌سید‌ه ده‌كرێت و زۆر به‌ ده‌گمه‌نیش‬ ‫باس ل ‌ه ش���ێوازى ئه‌م ژانر‌ه شیعرییه‌ كراوه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تى ك ‌ه ئه‌دۆنیس‬ ‫یه‌كێك ‌ه ل ‌ه رابه‌رانى بواره‌كه‌ و دیارترین كه‌س���یش بووه‌ له‌ ناس���اندنى‬ ‫ب ‌ه ش���ێوه‌ى تییۆرى و پراكتیكى‪ ،‬به‌ پێى خوێندنه‌وه‌و تێگه‌یش���تنى‬ ‫من په‌خش���ان ‌ه قه‌س���ید‌ه زۆر دوور‌ه ل ‌ه په‌خشان ‌ه ش���یعر‪ ،‬ئه‌م ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫نه‌ڵێم پێچه‌وانه‌ى یه‌كترن‪ ،‬په‌خش���ان ‌ه قه‌س���ید‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه شاعیر ل ‌ه‬ ‫ناو پانتایى شیعر س���وود له‌ په‌خشان وه‌رده‌گرێت‪ ،‬هه‌رچى په‌خشان ‌ه‬ ‫ش���یعر‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه شاعیر له‌ پانتایى په‌خشاندا ده‌نوسێت و سوود ل ‌ه‬ ‫ش���یعر وه‌رده‌گرێت‪ ،‬بۆ نمونه‌ى ئه‌م دوو جۆره‌ى ش���یعریش ده‌بینرێت‬ ‫محه‌مه‌د ماغوت په‌خشان ده‌نووس���ێت و سوود ل ‌ه شیعر وه‌رده‌گرێت‪،‬‬ ‫كه‌چى ئه‌دۆنیس ش���یعر ده‌نووسێت و سوود ل ‌ه په‌خشان وه‌رده‌گرێت‪،‬‬ ‫ب ‌ه ڕاى س���اده‌ى خۆمیش ئه‌و شێوازه‌ى ئه‌دۆنیس ل ‌ه قازانجى به‌رهه‌م‬ ‫هێنانى ش���یعرییه‌ته‌‪ ،‬چونك ‌ه كاتێك ماغوت له‌ پانتایى په‌خش���انه‌و‌ه‬ ‫س���وود ل ‌ه ش���یعر وه‌رده‌گرێت به‌ روونى ده‌ق به‌ره‌و راس���ته‌وخۆیى و‬ ‫قس���ه‌ى ئاسایى ده‌بات (هه‌رچه‌ند‌ه قس���ه‌ى به‌هێز و سه‌رنجڕاكێشن و‬ ‫ب���ه‌ ئاره‌زووى خه‌ڵكه‌) به‌اڵم ل ‌ه ڕووى نرخى ش���یعرییه‌ته‌وه‌ كه‌مخایه‌ن‬ ‫و ته‌م���ه‌ن كورتن (زیاتر له‌ نووس���ینى ئۆپۆزس���یۆن ده‌چێت كاتێك‬ ‫له‌سه‌ر دیواره‌كان دژى ده‌س���ه‌اڵت ده‌نووسن)‪ ،‬به‌اڵم ئه‌دۆنیس كاتێك‬ ‫له‌ ناو ش���یعردا س���وود له‌ فراوانى په‌خش���ان ده‌بینێت بۆ مه‌به‌ستى‬ ‫ئازادبوونى داڕش���تن ئه‌م كاره‌ ده‌كات‪ ،‬په‌خشان ل ‌ه شیعرى ئه‌دۆنیسدا‬ ‫وه‌ك ئاو‌ه بۆ ش���ل كردن���ه‌وه‌ى قوڕ‪ ،‬تا دواتر ش���اعیر بتوانێت وه‌كو‬ ‫كه‌سته‌ك ل ‌ه حه‌رف و وشه‌ نه‌ڕوانێت و زمان ببێته‌وه‌ به‌و قوڕه‌ شله‌ى‬ ‫ك ‌ه ش���اعیر ‪ /‬خالق ل ‌ه ڕێیه‌و‌ه دووبار‌ه ش���ته‌كان دروس���ت بكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫تازه‌گ���ه‌رى ئه‌دۆنیس پێش ئه‌وه‌ى ل���ه‌ مانا بێت‪ ،‬له‌ فۆرم و ته‌كنیكى‬ ‫ش���یعرییه‌‪ ،‬چونك ‌ه خۆى گوته‌نى شاعیر هیچ بابه‌تێكى تاز‌ه درووست‬ ‫ناكات (مردن‪ ،‬خۆشه‌ویستى‪ ،‬نیش���تمانپه‌روه‌رى‪ ،‬هتد‪ )....‬هه‌موویان‬ ‫وه‌ك باب���ه‌ت هه‌بوون‪ ،‬به‌اڵم ش���اعیر جۆرى تازه‌ى گوتن و داڕش���تن‬ ‫ده‌دۆزێته‌وه‌‪ ،‬لێره‌وه‌ی ‌ه گرنگى زمان و ته‌كنیكى شیعرى ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫گرنگ���ى ئه‌دۆنیس ته‌نیا ل ‌ه بوارى ش���یعریدا قه‌تی���س نامێنێ‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ده‌په‌ڕێت���ه‌وه‌ بۆ كه‌لتور و ئاین‪ ،‬ئه‌دۆنیس پێى وای ‌ه ئاینى ئیس�ل�امى‬ ‫بۆته‌ مۆته‌كه‌ى س���ه‌ردڵى هه‌موو ش���ێوه‌كانى پێش���كه‌وتن و نوێكاری‬ ‫كه‌ ب ‌ه درێژایى س���ه‌دان س���اڵ نه‌ته‌وه‌كانى ئه‌م ناوچه‌یه‌ ویس���تویان ‌ه‬ ‫به‌رجه‌سته‌ى بكه‌ن‪ ،‬ئاین له‌ ئیسالمدا له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له‌ شێوه‌ى ده‌قێكى‬ ‫نووس���راودا به‌رجه‌س���ت ‌ه بووه‌‪ ،‬پێى وای ‌ه ده‌بێت هه‌رچى ده‌قى دیكه‌ی ‌ه‬ ‫‪ :‬ل ‌ه ش���یعر و ل��� ‌ه چیرۆك و ل ‌ه س���ه‌رجه‌م ژان���ره‌ ئه‌ده‌بییه‌كانى تر‪،‬‬ ‫پێویسته‌ ببن ‌ه شه‌رحكه‌رێكى به‌ وه‌فاى قورئان‪ ،‬چونكه‌ هه‌رچى ده‌قى‬ ‫دواى قورئانه‌ پاش���كۆن و خزمه‌تكارى ده‌ق ‌ه ئاس���مانیه‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫به‌ ڕاى ئه‌دۆنیس گه‌وره‌ترین س���وكایه‌تیی ‌ه ب ‌ه به‌رهه‌مه‌ ئینسانییه‌كان‪،‬‬ ‫هه‌رچى هه‌س���ت و نه‌س���تى مرۆڤ ‌ه ئه‌گه‌ر پاشكۆى قورئان نه‌بێت ئه‌وا‬ ‫ناووناتۆره‌ى ئام���اده‌ى بۆ ئاماد‌ه كراوه‌‪ ،‬ئه‌دۆنی���س پێى وای ‌ه هاتنى‬ ‫ئیس�ل�ام پێش ئ���ه‌وه‌ى گورز بێت ل ‌ه بازرگانه‌كان���ى مه‌ككه‌ ئه‌وا گورز‬ ‫بوو‌ه ل ‌ه ش���اعیران دراوه‌‪ ،‬یه‌كه‌م كارى ئیس�ل�ام ده‌ركردنى ش���اعیران‬ ‫بوو‌ه ل ‌ه میان���ه‌ى ره‌وانبێژى و حه‌قبێ���ژى‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه وه‌حى له‌ڕووى‬ ‫مه‌عریفیی���ه‌و‌ه هی���چ گرنگییه‌كى نیی���ه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش���دا وه‌حى بۆ‬ ‫پێغه‌مبه‌ر بووه‌ و ش���اعیرانیش وه‌حیان لێس���ه‌ندراوه‌ته‌و‌ه و ناتۆره‌ى‬ ‫ئه‌وه‌یان بۆ هه‌ڵبه‌س���تراوه‌ كه‌ جنۆك ‌ه ئیلهامی���ان بۆ دێنێت‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫هه‌وڵ ئه‌وه‌ دراو‌ه كه‌ ش���اعیران دوژمن���ى قورئانن و ده‌بێ تۆبه‌ بكه‌ن‬ ‫به‌وه‌ى ش���یعریان له‌ خزمه‌تى شه‌رحكردنى گه‌وره‌یى و راستى قورئاندا‬ ‫ته‌رخ���ان بكه‌ن‪ ،‬لێره‌و‌ه ئه‌دۆنیس ته‌س���ه‌وف ب ‌ه لقێكى ئاین حس���ێب‬ ‫ناكات‪ ،‬پێى وای ‌ه مته‌سه‌وفه‌كان ل ‌ه كۆنكرێتى شه‌رعه‌و‌ه ڕایانكردوو‌ه و‬ ‫له‌ ده‌روازه‌ى ته‌س���ه‌وفه‌وه‌ ئیراده‌ى تاكیان ل ‌ه كۆمه‌ڵى مێگه‌ل ئاسادا‬ ‫گه‌ڕاندۆته‌وه‌‪ ،‬بۆی��� ‌ه خاوه‌ن فیكر‌ه گه‌وره‌كانى ع���ه‌ره‌ب له‌و پێناوه‌دا‬ ‫ده‌بینرێت چه‌ندینیان بوونه‌ت ‌ه قوربانى ده‌س���تى پارێزه‌رانى ناس���راو و‬ ‫باوى ئایین‪ ،‬چونكه‌ فیكرى ئیسالمى پێى وای ‌ه قورئان كۆتایى نوێترین‬ ‫نویێه‌‪ ،‬به‌مه‌ش ئیس�ل�ام وه‌ستاو‌ه ب ‌ه وه‌همى گۆڕانى هه‌میشه‌یى‪ ،‬كۆن ‌ه‬ ‫به‌ وه‌همى نوێگه‌رى‪ ،‬ناس���راو‌ه به‌ وه‌هم���ى دۆزینه‌وه‌‪ ،‬باوه‌ به‌ وه‌همى‬ ‫ش���ازبوون‪ ،‬ئاس���ایی ‌ه ب ‌ه وه‌همى جیاوازى! ته‌ورێكى زیندووى دیك ‌ه ل ‌ه‬ ‫بۆچوونه‌كانى ئه‌دۆنیس س���ه‌باره‌ت ب ‌ه شیعرى به‌رگرییه‌‪ ،‬ئه‌و پێى وای ‌ه‬ ‫هه‌موو ش���یعرێكى جوان به‌رگرییه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و ش���یعرانه‌ى گره‌و له‌سه‌ر‬ ‫شۆڕش و نیشتمانپه‌روه‌رى ده‌كه‌ن و له‌ خزمه‌تى ده‌سه‌اڵتدا كار ده‌كه‌ن‬ ‫جۆر‌ه ش���یعرێكن مه‌رگیان له‌گه‌ل خۆیاندا هه‌ڵگرت���ووه‌‪ ،‬ته‌مه‌نى ئه‌م‬ ‫ش���یعران ‌ه ب ‌ه قه‌د ته‌مه‌نى ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ن‪ ،‬له‌وێشه‌وه‌ نمونه‌ى مه‌حمود‬ ‫ده‌رویش ده‌هێنێته‌وه‌ ك ‌ه چۆن ببوو‌ه مورادیفى كێش���ه‌ى فه‌ڵه‌سینى و‬ ‫هه‌ر ره‌خنه‌یه‌ك ل ‌ه ش���یعرى مه‌حمود ده‌رویش بگیرابا ئه‌وا راسته‌وخۆ‬ ‫ره‌خنه‌ بوو له‌ كێش���ه‌ى فه‌ڵه‌ستینى‪ ،‬به‌و واتایه‌ى ك ‌ه جار هه‌ی ‌ه شاعیر‬ ‫خۆى ده‌كاته‌ به‌ش���ێكى جیانه‌كراوه‌ له‌ پیرۆزییه‌كانى واڵت و نه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫واتا ش���اعیر باشى ش���یعره‌كاى له‌م حاڵه‌ته‌دا په‌یوه‌ندى به‌ شیعره‌و‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬هێنده‌ى په‌یوه‌ندى به‌و خۆشاردنه‌وانه‌ى شاعیره‌وه‌ هه‌یه‌ له‌ په‌نا‬ ‫پیرۆزییه‌كانى خه‌ڵكه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه ڕاستیش���دا ب ‌ه خوێندنه‌وه‌ى خوێنه‌ران و ره‌خنه‌گرانیش مه‌حمود‬ ‫ده‌روێش له‌و ساته‌و‌ه بوو‌ه ش���اعیرێكى ناواز‌ه كاتێك له‌ كۆتاییه‌كانى‬ ‫ژیانیدا ڕایگه‌یاند ك ‌ه (كێشه‌ى فه‌ڵه‌ستینى گرفتێكى شیعریى نه‌ماوه‌)‪،‬‬ ‫ش���یعرى به‌رگرى ش���یعرێكى گرنگ ‌ه بۆ هێزه‌كان���ى به‌رگرى‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫مێژووى ش���یعردا گرنگییه‌كى ئه‌وتۆى نییه‌‪ .‬ئه‌دۆنیس زیاتر له‌ جارێك‬ ‫پرس���یارى كردوو‌ه ك ‌ه ده‌كرێ ‪ :‬ناوى شیعرێكى شۆڕشمان بۆ بڵێن ل ‌ه‬ ‫مێژوودا نه‌مر بووبێت؟‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣2‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/10‬‬

‫‪3‬‬

‫«‬

‫‪ ،٢٠١٤/١١/١٥‬یادی ‪٩٨‬ساڵەی مەرگی هێنریک سینکییەڤیچ‪ ،‬نووسەری ڕۆمانی هەوەسەکانی ئیمپراتۆرێک‬

‫ڕۆمان و پێکەنین‬ ‫خوێندنەوەیەک بۆ زێبرا‬

‫دکتۆر هاشم ئەحمەدزادە‬ ‫بەشی یەکەم‬

‫دەکەن‪ .‬کاتێک گێرەڕەوە لە گۆشەیەکی‬ ‫دەفتەرەک���ەدا دەنووس���ێت‪« ،‬پەیژەی‬ ‫خەیاڵ» و «پاش���ا ڕووتە»‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫ش���ەق لە بەخت���ی خۆی هەڵ���دەدات و‬ ‫ڕەخنە لە هەلومەرجی سیاسی و ڕەوتی‬ ‫ب���او دەگرێت‪ .‬وێدەچێ���ت هەموو چین و‬ ‫توێژەکان خەریکی س���ازکردنی سەرۆکی‬ ‫دڵخوازی خۆیان بن‪ .‬ئەمەش گێرەڕەوەی‬

‫نێواندەقێتی تێکنیکی س��ەرەک��ی��ی ئەم‬ ‫ڕۆمانەیە‪ .‬هەر لە س��ەرەت��اوە دەبینین کە‬ ‫گ��ێ��رەڕەوە‪/‬ن��ووس��ەر کتێبێک دەخوێنێتەوە‬ ‫و لەسەر پڕۆسەی بێپچڕانەوەی داب��ڕان و‬ ‫دوورکەوتنەوە لە ڕەوت��ی خوێندنەوەکەی‬ ‫دەن��ووس��ێ��ت‪ ،‬دوو دەق دەردەک����ەون‪ :‬دەقی‬ ‫ڕۆمانەکە و دەقی ئەو کتێبەی دەخوێندرێتەوە‬

‫زێبرا تازەتری���ن بەرهەمی ڕۆماننووس‬ ‫جەب���ار جەم���ال غەریبە و ل���ە مانگی‬ ‫ئۆکتۆب���ری ‪ ٢٠١٤‬لەالیەن ناوەندی چاپ‬ ‫و باڵوکردن���ەوەی ئەندێش���ەوە کەوت���ە‬ ‫بەردەس���تی خوێنەرانەوە‪ .‬ئ���ەم ڕۆمانە‬ ‫جیاواز ل���ە کارەکانی تری جەبار جەمال‬ ‫غەریب و لەڕاس���تیدا جی���اواز لە ڕەوتی‬ ‫هەتا ئێس���تای ڕۆمانی ک���وردی‪ ،‬دەرگا‬ ‫لەس���ەر هاتنە کایەی ڕۆمانی س���اتیری‬ ‫ک���وردی دەکات���ەوە‪ .‬تا ئ���ەو جێگایەی‬ ‫من بزانم هەتا ئێس���تا ڕۆمانێکی کوردی لە بەرهەم���ی ئەدیبانی گ���ەورەی وەک‬ ‫کە بکرێت وەک س���اتیر پێناسە بکرێت‪ ،‬ڕابێل���ێ‪ ،‬س���ێرڤانتێس و شێکس���پیردا‬ ‫باڵو نەبووەتەوە‪ »١».‬لەم نووس���راوەدا چرۆکانی پیکەنین شکۆفەیان کرد‪»٢« .‬‬ ‫باڵوبوونەوەی زێبرا دەکەم بە بیانوویەک‬ ‫لە ئەدەبی ڕۆژاواییدا لە هۆراسی‬ ‫بۆ ئاوڕدان���ەوە لە پێوەندی���ی ڕۆمان و ڕۆمیی���ەوە بگ���رە هەتا س���ێرڤانتێس‪،‬‬ ‫پێکەنین و لە هەمان کاتدا هەوڵ دەدەم ڕابێلێ‪ ،‬س���ویفت‪ ،‬ئۆروێ���ل‪ ،‬داریۆ فۆ و‬ ‫تایبەتمەندییە ژانرییەکانی زێبراش بخەمە ئاچێبێ‪ ،‬ساتیر لە ئاستی جیاوازدا خۆی‬ ‫بەرباس و ئەم پرس���یارە وەاڵم بدەمەوە دەرخس���تووە‪ »٣».‬تایبەتمەندییەکانی‬ ‫گەلۆ دەکرێت ئەم ڕۆمانە وەک ڕۆمانێکی ساتیری کوردی و شێوازە جۆراجۆرەکانی‬ ‫س���اتیری پێناس���ە بکرێ���ت و گرنگیی زارەکی و نووس���راوەیی ئ���ەم ژانرە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەمج���ۆرە دەقە ئەدەبییە بۆ گۆڕانکاریی نموونە هەجو و هەزل و نوکتە‪ ،‬دەتوانێ‬ ‫کۆمەاڵیەتی و سیاسی چییە؟‬ ‫بابەتێکی گرنگی ڵێکۆڵینەوەیەکی زانستی‬ ‫و ئاکادێم���ی بێ���ت‪ .‬کاری ئاکادێمی لەم‬ ‫ساتیر و پێکەنین‬ ‫بوارەدا بەدەگمەن کراوە و هێشتا جێگای‬ ‫س���اتیر ش���ێوازێکە لە بەربەرەکانیی لێکۆڵینەوەیەک���ی هەمەالیەنەی ورد کە‬ ‫پێکەنینئامێز لەگ���ەڵ دیاردە جۆراجۆرە تایبەتمەندییەکانی س���اتیر و ش���ێوازە‬ ‫مرۆڤ���ی‪ ،‬کۆمەاڵیەت���ی‪ ،‬سیاس���ی و جۆراجۆرەکان���ی ئەدەب���ی پێکەنینی لە‬ ‫ئایدۆلۆژیک���ەکان‪ .‬ه���ەر لە س���ەرەتای ڕەوتێکی مێژووییدا دەستنیش���ان بکات‪،‬‬ ‫سەرهەڵدانی نووسینی ئەدەبییەوە‪ ،‬هەم زۆر بەتاڵە‪»٤».‬‬ ‫ش���یعر و هەمیش پەخشان‪ ،‬ساتیر وەک‬ ‫شێوازێکی ئەدەبی‪ ،‬ئامادەییەکی بەرچاوی‬ ‫تەونی ڕۆمانەکە‬ ‫لە دەق���ە ئەدەبییە س���ەرکەوتووەکاندا‬ ‫زێبرا ل���ە حەوت ب���ەش پێکهاتووە و‬ ‫هەب���ووە‪ .‬س���اتیر ه���اوزات و هاوبوونە هەر بەشەش س���ەردێڕی تایبەتی خۆی‬ ‫لەگەڵ پێکەنین‪ .‬هەڵبەت پێکەنینێک کە هەی���ە‪« .‬دەبێ تەواوی بکەم‪ ،‬با ئەویش‬ ‫لەڕاس���تیدا مەبەستی بەرەنگاربوونەوەیە لە س���ەرگەردانیدا نەڕزێ‪ )٦٠( ».‬ئەمە‬ ‫لەگەڵ کردەوە و ڕەفتارگەلی نەخوازراو‪ .‬ه���اواری خوێن���ەرەوەی کتێبێک���ە ک���ە‬ ‫پێکەنینی ساتیری‪ ،‬جیاواز لە پێکەنینی لە بەش���ێک ل���ەو کتێبەی بەردەس���تیدا‬ ‫کۆمێدییان���ە‪ ،‬ئامرازێکە ب���ۆ پێکاندنی دەخوێنیتەوە عاش���قێک خ���ۆی ئامادە‬ ‫ئامانجێکی دیاریکراوی سیاس���ی یاخود دەکات بچێتە ژوانی خۆشەویس���تەکەی‪.‬‬ ‫کۆمەاڵیەت���ی و تەنانەت تاکەکەس���ێتی‪ .‬کوڕە عاش���قەکە ل���ە جیرانیێتیی ماڵی‬ ‫ئامانجی وەپێکەنینخس���تن لە س���اتیردا دۆس���تەکەیدا لەپێ���ش مزگەوتێ���ک‬ ‫ش���تێک نیی���ە جگ���ە ل���ە هەوڵدانێکی ڕاوەستاوە کە وادەی ژوان بگاتێ‪ .‬کوڕە‬ ‫ڕاستەوخۆ یاخود ناڕاستەوخۆی ئەدەبی بۆ خۆش���اردنەوە دەچێتە ناو تابووتێک‬ ‫و زمانی بۆ بردنە ژێر پرسیاری کەسێک‪ ،‬و س���ەری تابووتەکە دادەنێتەوە‪ .‬دواتر‬ ‫باوەڕێک یاخود دیاردەیەک‪.‬‬ ‫چەند کەسێک دێن و تابووتەکە بزمارڕێژ‬ ‫ئەدەب‬ ‫ڕۆلی‬ ‫گرنگیی پێکەنین و‬ ‫دەک���ەن‪ .‬ئیت���ر ئەمە دەبێت���ە خولیای‬ ‫بەرچاو‬ ‫ش���ێوەیەکی‬ ‫لەم پێوەندییەدا بە‬ ‫خوێنەرەوە کە دەبێ ئەم کەسانە کێ بن و‬ ‫کراوە‪.‬‬ ‫بەرجەس���تە‬ ‫باختینەوە‬ ‫لەالی���ەن‬ ‫ئەم کوڕە لەم تابووتەدا چی بەسەر بێت‪.‬‬ ‫باختی���ن لە پەنا لێکدان���ەوەی کارناڤال بەاڵم ئەو بەردەوام ب���ە هۆی ئەندامانی‬ ‫وەک پێش���زەمینەیەک بۆ س���ەرهەڵدانی خێزانەکەی���ەوە لە ڕەوتی خوێندنەوە دوا‬ ‫ڕۆمان‪ ،‬ڕۆلی نووسەرانی وەک ڕابێلێ لە دەکەوێت و مەجالی بەردەوامبوون لەسەر‬ ‫ئافراندنی دەقی وەپێکەنینخەر زۆر بەرز ڕەوتی چیرۆکەکەی پێنادرێت‪ .‬ئەو دەبێ‬ ‫دەنرخێن���ێ‪ .‬بە ب���اوەڕی باختین‪ ،‬ئەوە ب���ە کاروباری ئەوان ڕاب���گات و گوێ لە‬ ‫ڕابێلێی فرانس���ییە کە لە س���ەرەتاکانی قس���ەکانیان بگرێت و هەر بۆیە ناپرژێتە‬ ‫سەدەی شازدەهەمدا بناخەکانی پێکەنین سەر چارەنووسی کوڕەی ناو تابووتەکە‪.‬‬ ‫لە فەرهەنگی جەماوەری���دا دەدۆزیتەوە‬ ‫زیات���ر ل���ە ئەندامانی ماڵەکەی‪،‬‬ ‫و لە بەرهەمەکانیدا پێکەنین ش���ەپۆالن هاتنی میوان و خزم و دەروجیران دەبنە‬ ‫دەدا‪ .‬ئەگ���ەر ڕۆژگارێ���ک ئەرەس���تو هۆی دەهریبوونی گێرەڕەوە‪/‬خوێنەرەوە‪/‬‬ ‫گوتبووی کە م���رۆڤ تەنیا ئاژەڵێکە کە نووس���ەری ئێمە‪ .‬دواجار جاڕس���بوونی‬ ‫پێدەکەنێت‪ ،‬لە ڕەوتی مێژوودا‪ ،‬سیستمە گێ���رەڕەوە ل���ە دەس���ت ژن و کچەکەی‬ ‫کۆمەاڵیەت���ی و ئایینیی���ەکان دەرفەتی و ترس���ی ئەوەی کتێبەکانی بە س���تڵە‬ ‫پێکەنینیان لە مرۆڤەکان ئەستاندبۆوە و ئاوەکان���ی ئەوان لەناو بچ���ن‪ ،‬وا دەکات‬ ‫شوێنپێی پێکەنین لە ئاستی ئەدەبییشدا بە بیان���ووی هاوکاری لەگ���ەڵ هۆلیوود‬ ‫کەمت���ر دەدۆزراوە و لە ئەدەبی جیددیدا ب���ۆ س���ازکردنی فیلمێک لەس���ەر ژیانی‬ ‫جێگای���ەک ب���ۆ پێکەنین نەماب���وو‪ .‬لە سەرۆکێکی خەیاڵی‪ ،‬دەرگای ژوورەکەی‬ ‫س���ەدەکانی ناوەڕاس���تدا پێکەنی���ن بە دابخات و ماڵ بەجێ بێڵێت‪ .‬ڕووداوەکانی‬ ‫جورمی س���ووکبوون پەراوێ���ز خرابوو و دوات���ر ڕووبەڕووبوون���ەوەی گێرەڕەوەن‬ ‫لە ئەدەبی جیددی���دا جێگای نەدەبۆوە‪ .‬لەگ���ەڵ چەندین دی���اردەی نەخوازراوی‬ ‫پێکەنی���ن وردەوردە دەب���ووە ئەو چەکە کۆمەاڵیەتی کە خوێن���ەرەوەی کورد بە‬ ‫جەماوەریی���ە ک���ە خەڵ���ک لەبەرامبەر هاسانی بارتەقای ئەم دیاردانە لە ژیانی‬ ‫دەس���ەالتی ئایی���ن و فیۆدالەکاندا و بۆ ڕۆژانەی خۆیدا دەناسێتەوە‪.‬‬ ‫وەدەستهێنانی ئازادی و شادی کەڵکیان‬ ‫لێوەردەگ���رت‪ .‬ب���ە هاتنی ڕێنێس���انس‬ ‫تێکنیکی نووسین‬ ‫وردەوردە س���ەرچاوەکانی جەماوەری���ی‬ ‫نێواندەقێتی تێکنیکی س���ەرەکیی ئەم‬ ‫پیکەنین بووژانەوە و دیسانەوە ڕێگایان ڕۆمانەیە‪ .‬هەر لە سەرەتاوە دەبینین کە‬ ‫کەوتەوە ناو بەرهەمە ئەدەبییەکانەوە و گێرەڕەوە‪/‬نووسەر کتێبێک دەخوێنێتەوە‬

‫و لەس���ەر پڕۆس���ەی بێپچڕانەوەی‬ ‫داب���ڕان و دوورکەوتن���ەوە لە ڕەوتی‬ ‫خوێندنەوەک���ەی دەنووس���ێت‪ ،‬دوو‬ ‫دەق دەردەکەون‪ :‬دەقی ڕۆمانەکە و‬ ‫دەقی ئەو کتێبەی دەخوێندرێتەوە‪.‬‬ ‫دواتر لە ڕەوتی ڕۆمانەکەدا دەبینین‬ ‫ک���ە گێ���رەڕەوە بڕیاری نووس���ینی‬ ‫فیلمنامەیەک دەدات لەسەر سازکردنی‬ ‫سەرۆکێک و ئەمەش دەبێتە دەقێکی‬ ‫ت���ری تێکهەڵکێش���کراوی ڕۆمان���ی‬ ‫بەردەس���تی خوێنەرەوە‪ .‬تێکنیکی‬ ‫سەرنجڕاکێش���ی دەس���تتێوەردانی‬ ‫خەڵکانی تر لە نووسینی فیلمنامەی‬ ‫سەرۆکدا‪ ،‬بە شێوەیەکی زۆر بەرچاو‬ ‫کارتێکەریی بۆچوون و ویست لەسەر‬ ‫نووس���ین و ئافراندن نیشان دەدات‪.‬‬ ‫ئاخر دواجار ئەوە مەیل و خواس���تی‬ ‫نووس���ەرە کە بیچم و فەزا دەدات بە‬ ‫نووسینێک و لێرەدا زیاتر لە نووسەرێک‬ ‫دەرفەت���ی دەس���تتێوەردانی دەق���ی بۆ‬ ‫دەڕەخس���ێت و جۆرێک لە پلورالیزمی‪،‬‬ ‫هەرچەند ئانارشییانەی نووسین بەرهەم‬ ‫دێت‪ .‬پێگ���ەی کۆمەاڵیەتی���ی جیاوازی‬

‫ئێمە لە س���ەرۆک توڕە دەکات و دەبێتە‬ ‫هۆی ئاراس���تەکردنی کۆمەڵێک ڕەخنەی‬ ‫ئ���ەو لە بێهەڵوێس���تیی س���ەرۆک و ئەو‬ ‫ڕاس���تییە کە جەنابیان بە سازی هەموو‬ ‫الیەک دەڕەخس���ێت و هیچ دژکردەوە و‬

‫لە بواری داکوتانە سەر تاکەکەسەکان‬ ‫و ڕاب������واردن و گ��اڵ��ت��ەپ��ێ��ک��ردن بە‬ ‫کەسایەتیی کۆمەاڵیەتی و سیاسییان‪،‬‬ ‫ئەم ڕۆمانە‪ ،‬بەتایبەتی بەشی یەکەم‬ ‫و دووهەمی‪ ،‬وەبیرهێنەرەوەی شێوازی‬ ‫ڕۆمانە بەناوبانگەکەی سالینجێر‪،‬‬ ‫پاسەوانێک لە مەزرایە‪ .‬گێرەڕەوە‪/‬‬ ‫ک��اراک��ت��ێ��ری س��ەرەک��ی��ی ڕۆم��ان��ەک��ەی‬ ‫سالینجێر بێ هیچ سڵەمینەوەیەک‬ ‫نێو و نوتکەی دونیایە لە کەسانی‬ ‫دەوروب��ەری هەڵدەدات و بێڕەحمانە‬ ‫گاڵتەیان پێ دەکات‬ ‫ئەوان���ەی دەیانەوێت دەس���ت دە کتێبی‬ ‫س���ەرۆک وەردەن‪ ،‬دەبێت بە کایەیەکی‬ ‫خۆش کە تێیدا کارلێکی ئاسۆکانی هزری‬ ‫و کۆمەاڵیەتی و بەرژەوەندیی تاکەکەسی‬ ‫و بە کۆمەڵ بە ئاشکرا خۆی دەردەخات‪.‬‬ ‫ه���ەر ب���ەم ش���ێوەیەش ئاس���ۆکانی‬ ‫چاوەڕوانی���ی خوێن���ەرەوەش دەتوان���ن‬ ‫بەپێی جوانیناسیی زمانیی و دەقییانە‪،‬‬ ‫دی���اری بکرێ���ن‪ .‬کاتێک گێ���رەڕەوە لە‬ ‫زیندانە‪ ،‬دەفتەرەکەی دەکەوێتە دەستی‬ ‫ئەفسەرەکان و ئەوانیش سەرۆک دەکەن‬ ‫بە پیاوێکی ش���ەڕانی‪ .‬کاتێک گێرەڕەوە‬ ‫خۆی ل���ە هۆتێلێک���ی تازەس���ازکراودا‬ ‫دەبینێت���ەوە‪ ،‬دەوروب���ەری بە کۆمەڵێک‬ ‫کەسی تازەپێگەیشتوو گەمارۆ دراوە کە‬ ‫خەریکی دەستکاریکردنی دەفتەری ژیانی‬ ‫سەرۆکن‪ .‬لەم هۆتێلەشدا بازرگان و خاوەن‬ ‫شەریکەکان خەریکن بە گوێرەی ویستی‬ ‫خۆیان س���ەرۆکی دڵخوازی خۆیان ساز‬

‫پەرچەکردارێک لە خۆی نیش���ان نادات‬ ‫(ل‪.)١٠٦ .‬‬ ‫بیری پاڵەوانی بێنێوی ئێمە لەمەڕ‬ ‫سازکردنی سەرۆکێک‪ ،‬تەنیا هەاڵتن نییە‬ ‫لەدەس���ت ماڵ و منداڵ‪ .‬لەڕاستیدا ئەمە‬ ‫ڕەخنەیەک���ی س���اتیرانەیە لە ش���ێوازی‬ ‫ڕوانینی مرۆڤەکان لە دیاردەی سەرۆک‪.‬‬ ‫دواجار ه���ەر کەس���ەو خوێندنەوەیەکی‬ ‫تایبەتی‪ ،‬بەگوێرەی تێگەیشتنی خۆی و‬ ‫لەسەر بنەمای بەرژەوەندییەکانی خۆی‪،‬‬ ‫لە سەرۆک هەیە‪ .‬بۆچوونەکانی پاڵەوانی‬ ‫گێ���رەڕەوەی ئ���ەم ڕۆمانە لەڕاس���تیدا‬ ‫گوزارەیەکی ڕاس���تەوخۆن ل���ە تیۆریی‬ ‫س���ازکراوەی کۆمەاڵیەت���ی (‪social‬‬ ‫‪ )construction‬و ئ���ەو ڕاس���تییە‬ ‫حاش���اهەڵنەگرە ک���ە دیاردە سیاس���ی‬ ‫و کۆمەاڵیەتیی���ەکان خاوەن���ی زاتێک���ی‬ ‫جەوه���ەری نی���ن و بەڵکو ل���ە ئەنجامی‬

‫کردە و بی���ری مرۆڤەکاندا دادەڕێژرێن و‬ ‫سازدەکرێن‪.‬‬ ‫ل���ە ڕەوت���ی خوێندن���ەوەی ئەم‬ ‫ڕۆمانەدا ئاماژەی ڕاس���تەوخۆی زۆر بە‬ ‫دەی���ان ڕۆمان���ی تر دەبیندرێ���ت و ئەم‬ ‫تێکنیک���ەش پێوەندیی ئەم دەقە لەگەڵ‬ ‫دەقگەلی تر بەرفراوانتر دەکاتەوە‪»٥».‬‬ ‫تێکنیک���ی دەکارهات���ووی گێڕان���ەوەی‬

‫««‬

‫نووسین‪/‬داڕشتنی س���ەرۆکدا دەبیندرێ‬ ‫کاتێک نووسینەکە لە شوێنێک وەستاوە‬ ‫کە سەرۆک خۆی لە ئەشکەوتێک حاشار‬ ‫داوە و ئێستا سوپای دوژمن بە هەڵکەوت‬ ‫هاتووەت���ە ب���ەردەم ئەو ئەش���کەوتە و‬ ‫بارگەی داکوتاوە‪ .‬ڕزگارکردنی س���ەرۆک‬ ‫لەو ئەش���کەوتە و لەو قشونە گەورەیەی‬ ‫دوژم���ن زەی���ن و هۆش���ی نووس���ەر و‬ ‫خوێنەرەوە داگیر دەکات‪.‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪-١‬هەڵب���ەت دەقی س���اتیری ک���وردی لە‬ ‫ش���ێوەی گێڕانەوەی کورتدا لەمێژە هەیە و‬ ‫نووس���ەرانی وەک ئەحمەدی ق���ازی‪ ،‬حەمە‬ ‫س���ەعید حەس���ەن و ئ���ەوال کۆچ���ەر لەم‬ ‫ب���وارەدا بەرهەمیان هەیە‪ .‬هەروەها هونەری‬ ‫ساتیرنووسی لە ش���ێوەی گۆڤاری ساتیریدا‬ ‫چەندین س���اڵە لە کوردستاندا باو بووە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە دەکرێت ئاماژە بە گۆڤارگەلی گەپ‪،‬‬ ‫سیخورمە و پینە بکرێت‪.‬‬ ‫‪ -٢‬میخایی���ل باختی���ن ب���ە لێکۆڵینەوە‬ ‫وردەکانی لەسەر بەرهەمەکانی ڕابێلێ‪ ،‬باس‬ ‫لە گرنگیی ڕابێل���ێ دەکات بۆ چڕکردنەوەی‬ ‫مێ���ژووی پێکەنین‪ .‬کتێب���ە بەناوبانگەکەی‬ ‫باختین لەس���ەر ڕابێلێ‪ ،‬گرنگیی دەقەکانی‬ ‫ڕابێلێی کە پش���ت گوی خرابوون بە تەواوی‬ ‫بەرجەس���تە کردەوە‪ .‬بۆ تایبەتمەندییەکانی‬ ‫زمان���ی و کۆمەاڵیەتی���ی کارەکان���ی ڕابێلێ‬ ‫بڕوانە‪:‬‬ ‫‪Bakhtin,‬‬ ‫‪Mikhail,‬‬ ‫‪Rabelais and His World,‬‬ ‫‪trans. Helene Iswalsky,‬‬ ‫‪Bloomington:‬‬ ‫‪Indiana‬‬ ‫‪.1984 ,University Press‬‬ ‫‪-٣‬بۆ زانیاریی ورد و هەمەالیەنە لەس���ەر‬ ‫پێناسەی ساتیر و ش���ێوازە جۆراجۆرەکانی‬ ‫لە ئەدەبی ڕۆژاوادا و هەروەها گەش���ەی ئەم‬ ‫ش���ێوازە ئەدەبییە لە س���ەردەمانی کۆنەوە‬ ‫هەتا سەردەمی ئێستا‪ ،‬بڕوانە‪:‬‬ ‫‪Ruben Quintero (ed.),‬‬ ‫‪A Companion to Satire:‬‬ ‫‪Ancient to Modern, Oxford:‬‬ ‫‪.2007 ,Blackwell‬‬ ‫گێڕانەوە‪ ،‬تایبەتمەندییەکی مێتافیکشێنی‬ ‫‪-٤‬لێکۆڵینەوەیەکی شیکارییانەی بەپێزی‬ ‫(‪ )meta-fiction‬دەدات ب���ە زانکۆیی لەسەر نوکتەی کوردی‪ ،‬لە زانکۆی‬ ‫ڕۆمانەکە و خوێنەرەوە بە خوێندنەوەی بێرکلی لەالیەن ش���ایی خانەقاوە نووسراوە‪.‬‬ ‫ڕۆمانێکی لەم چەشنە‪ ،‬لەڕاستیدا‪ ،‬زیاتر بڕوانە‪:‬‬ ‫ل���ە ڕۆمانێک دەخوێنێتەوە‪ .‬بە واتایەکی‬ ‫‪Khanaka,‬‬ ‫‪Shayee,‬‬ ‫ت���ر ئێمە لەگەڵ زیاتر ل���ە گێڕانەوەیەک ‪Kurdish Humor: An Analysis‬‬ ‫ڕووبەڕووین و ڕۆمانەکە زیاتر لە توێیەکی ‪of Ethnic, political and‬‬ ‫هەی���ە‪ :‬توێی ک���وڕەی عاش���ق و توێی ‪Sexual Jokes in Iraq, M.‬‬ ‫سازکردنی سەرۆکێک‪»٦».‬‬ ‫‪A. Dissertation in Folklore,‬‬ ‫‪University of California,‬‬ ‫لە بواری داکوتانە سەر تاکە کەسەکان ‪.1990 ,Berkeley‬‬ ‫و ڕابواردن و گاڵتەپێکردن بە کەسایەتیی‬ ‫‪-٥‬بۆ نموونە بڕوانە الپەڕەکانی ‪ ٣٩ -٣٧‬و‬ ‫کۆمەاڵیەتی و سیاس���ییان‪ ،‬ئەم ڕۆمانە‪ .١٠٩-١٠٨ ،‬لەم الپەڕانەدا نووسەر‪/‬گێڕەرەوە‬ ‫بەتایبەتی بەش���ی یەک���ەم و دووهەمی‪ ،‬ئاماژە ب���ە زیاتر لە دەی���ان دەق دەکات و‬ ‫وەبیرهێن���ەرەوەی ش���ێوازی ڕۆمان���ە ش���ارەزایی خۆی ل���ە ب���واری ئەدەبییەوە‬ ‫بەناوبانگەکەی س���الینجێر‪ ،‬پاسەوانێک دەردەخات‪ .‬هەڵب���ەت گێەڕەوە ماندووەکەی‬ ‫ل���ە مەزرای���ە‪ .‬گێرەڕەوە‪/‬کاراکتێ���ری ئێمە هێندێک جار شتەکانی لێتێکدەچێت و‬ ‫سەرەکیی ڕۆمانەکەی سالینجێر بێ هیچ تاعونی کامو دەبێت بە هی کافکا (ل‪.)٤١ .‬‬ ‫س���ڵەمینەوەیەک نێو و نوتکەی دونیایە‬ ‫‪-٦‬نموونەیەکی س���ەرکەوتووی گێڕانەوەی‬ ‫لە کەس���انی دەوروب���ەری هەڵدەدات و چەندتوێی���ی یاخود بانگێڕان���ەوە لە ڕۆمانی‬ ‫بێڕەحمانە گاڵتەیان پێ دەکات‪»٧».‬‬ ‫کوردی���دا‪ ،‬دەکرێت ل���ە باڵندەکانی دەم با‪،‬‬ ‫وەک زۆرب���ەی ڕۆمانەکانی تری جەبار بەرهەم���ی عەتا نەهایی���دا ببیندرێت‪ .‬ڕۆنی‬ ‫جەمال غەریب ش���وێنپێی سورڕێئالیزم‪ ،‬مینا ئەڤێنی و ت���اری مینا مرنێی مەممەد‬ ‫ئەگەرچ���ی کەمڕەنگتر لە ج���اران‪ ،‬لەم ئوزونی���ش نموونەیەکی تری س���ەرکەوتووی‬ ‫ڕۆمانەشدا دەبیندرێت‪ .‬بۆ نموونە کاتێک ئەم تێکنیکەیە‪.‬‬ ‫گێرەڕەوە ل���ە زیندان ئازاد دەبێت خۆی‬ ‫‪-٧‬ڕۆمانەک���ەی س���الینجێر یەک���ەم جار‬ ‫لە هۆتێلێکی جواندا دەبینێتەوە کە سێ لە س���اڵی ‪ ١٩٥١‬ل���ە ئامریکا ب�ڵ�او بۆوە و‬ ‫کچی جوان���ی بەنگالدێش���ی‪ ،‬کووری و هەتائێس���تا زیاتر لە ‪ ٦٥‬میلیۆن نوس���خەی‬ ‫تورک خەریکن دەیشۆن‪ .‬کچە نامرادەکە لێ فرۆش���راوە‪ .‬ئەم ڕۆمانە لە لیستی سەد‬ ‫دێت و ئەڤینداریی لەگەڵ دەکات‪ .‬لێرەدا ڕۆمانی بەناوبانگی جیهانیدا جێی گرتووە و‬ ‫زۆر دیمەنی س���ورڕێئالی و وێناکراو بە دەگوترێ وەرگێڕدراوەتەوە سەر هەموو زمانە‬ ‫شێوەیەکی ڕۆمانسییانە بەرچاو دەکەون س���ەرەکییەکانی دونیا‪ .‬تێمای س���ەرەکیی‬ ‫(ل‪.)١٠٨ .‬‬ ‫ڕۆمانەکە بریتییە لە خەمۆکی و وەڕەس���ی و‬ ‫تێکنیکێک���ی ت���ری دەکارهات���وو نامۆیی و پرسی ناسنامە لە زمان گەنجێک بە‬ ‫ل���ەم ڕۆمان���ەدا بریتییە لە‌هەڵواس���ین ناوی هۆلدن کالفیلدەوە‪ .‬بە خۆشییەوە ژوان‬ ‫یاخ���ود هەڵپەس���اردن و وەدواخس���تن جەالل ئەم ڕۆمانەی لەژێر ناوی «پاسەوانێک‬ ‫(‪ .)suspension‬لەو شوێنەی کە لە مەزرا» وەرگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی و‬ ‫تابووتەک���ە بزمارڕێژ کراوە و گێرەڕەوە‪ /‬ناوەندی غەزەلنووس لە ساڵی ‪٢٠١٢‬دا چاپی‬ ‫خوێنەرەوەی ڕۆمانەکە ناتوانێت درێژە بە ک���ردووە‪ .‬بۆ یەک لە چاپ���ە نوێیەکانی ئەم‬ ‫خوێندنەوە بدات و مەترسی ئەوە هەیە کە کتێبە بە زمانی ئینگلیزی بڕوانە‪:‬‬ ‫کەس بەم ڕازە نەزانێت و کوڕەی عاشق‬ ‫‪J. D. Salinjer, The Catcher‬‬ ‫بە زیندویی لەنێ���و تابووتەکەدا بڕزێت‪in the Rye,New York : Little, ،‬‬ ‫تێکنیک���ی چاوەڕوانڕاگرتنی خوێنەرەوە ‪.2014 ,Brown and Company‬‬ ‫دەکار هاتووە‪ .‬ئەمە لەڕاستیدا هۆکارێکە‬ ‫هێندێک نوسخەی ئەم کتێبە بە پی‪.‬دی‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی خوێنەرەوە بەرەو گێڕانەوەکە ئێف لەسەر ئینترنێت هەیە و دەکرێ بەالش‬ ‫ڕابکێش���ێت و لە خوێندنەوە بەردەوامی دابەزێندرێت‪.‬‬ ‫ب���کات‪ .‬هەر ئ���ەم تێکنیکە لە بەش���ی‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣2‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/10‬‬

‫‪4‬‬

‫«‬

‫‪ ،٢٠١٤/١١/١٥‬یادی ‪٩٨‬ساڵەی مەرگی هێنریک سینکییەڤیچ‪ ،‬نووسەری ڕۆمانی هەوەسەکانی ئیمپراتۆرێک‬

‫ماسک‬

‫دانا ڕەئووف‬ ‫«‪»١‬‬

‫چەمکێک���ی جێگی���ر و نەگ���ۆر دەکات‪ .‬ئەم دوو‬ ‫بۆچوونەی���ش ل���ە ڕاڤ���ەی کارەکتەردا‪ ،‬لەس���ەر‬ ‫ش���انۆ و لە نێو کتێب و ل���ە بەکارهێنانی زماندا‬ ‫و لە پرۆس���ە کردەییەکەدا بەشێوەیەکی تر ڕەنگ‬ ‫دەدات���ەوە‪ :‬کارەکتەر لە الیەکەوە دەبێت خاوەنی‬ ‫پێناس و خودی خۆی بێت و لە الیەکی تریشەوە‬ ‫لە گۆڕانکاری���دا بێت‪ ،‬بۆ نموون���ە لەگەڵ هەموو‬ ‫ڕەوش���ێکدا ڕۆڵی خۆی‪ ،‬هەڵۆێس���ت و بۆچوونی‬ ‫هەبێ���ت و لە ڕوانگ���ەی ڕووداوەکانەوە ڕێگای پڕ‬ ‫لە گۆڕان���کاری خۆی بکاتەوە‪ .‬ئ���ەم دوو دیوەی‬ ‫کارەکتەر‪ ،‬کە ستریندبێرگ زۆر بە ڕوونی ئاماژەی‬ ‫ب���ۆ کردووە‪ ،‬لەگەڵ بنەما ب���زۆز و لە هەمانکاتدا‬ ‫هەڵۆێس���تە نەگۆڕەکانی دەقە شانۆیی و چەمکە‬ ‫درامییەکان���دا ی���ەک دەگرێت���ەوە‪ .‬کارەکت���ەرە‬ ‫شانۆییەکانی ئیپسن‪ ،‬س���تریندبێرگ و چێخەف‪،‬‬ ‫لە بنەما سیکۆلۆژییەکانەوە ئەم ستراکتورە بزۆز‬ ‫و لە هەمانکاتدا جێگیرە بە ش���ێوەیەک دروس���ت‬ ‫دەکەن‪ ،‬ک���ە پابەندە بە‬ ‫گۆڕانکارییەکانی ڕووداو‬ ‫و بنەماکانی دەقەکانەوە‪.‬‬ ‫«نورا» لە ش���انۆنامەی‬ ‫«ماڵ���ی بووکەڵ���ە»دا‪،‬‬ ‫چەن���دە کارەکتەرێک���ی‬ ‫جێگیر و ب���ێ جووڵە و‬ ‫وەس���تاوە‪ ،‬هێندەیش لە‬ ‫پەراوێزی ڕووداوەکانەوە‬ ‫گەشە دەکات‪ ،‬دەگۆڕێت‬ ‫و دەبێت���ە کارەکتەرێکی‬ ‫دینامیک���ی و تێک���ڕای‬ ‫چەمک���ی ڕووداوەکان‬ ‫دەگۆڕێت‪ .‬ئیپسن دەقەکە‬ ‫بە کراوەیی دەهێڵێتەوە‪،‬‬ ‫گۆ ڕ ا نکا ر ییە کا ن���ی‬ ‫نورایش‪ ،‬لە دوای دەرگا بەیەکدادانەکەیش���ەوە بە‬

‫بەستێتەوە بە گەشەی کارەکتەرەکانییەوە‪.‬‬ ‫کارەکتەر ل���ە دەقە کالس���یکییەکاندا‪ ،‬زیاتر‬ ‫لەسەر بنەماکانی پێناس و یەکەکانی کەسایەتی‬ ‫رۆن���راوە‪ ،‬کارەکت���ەری دژ بەی���ەک‪ ،‬کەوتن���ی‬ ‫س���یکۆلۆژی‪ ،‬داروخان���ی ن���اوەوەی کارەکتەر‪،‬‬ ‫خۆش���اردنەوە لە پش���ت دەمامکەکان���ەوە یان‬ ‫گەشە شاقووڵییەکان لە خودی یەک کارەکتەردا‬ ‫دووبارە دەبنەوە‪ .‬بەاڵم لەالی «برتۆڵد برێشت»‬ ‫ڕۆنانی درامی و گەش���ەی کارەکتەر ئاڕاس���تەی‬ ‫جیاواز وەردەگرن و لە بنەما ترادیش���ۆنییەکان‬ ‫دەچنە دەرەوە‪« .‬ئۆپێرای دوانزە قورش���ی» و‬ ‫«بازنەی تەباش���یری قەوق���از» و «دایکە ئازا»‬ ‫چەن���د نموونەیەکن و گەش���ەی کارەکتەرەکان لە‬ ‫جووڵەیەک���ی بازنەیی‪ ،‬دیالێکتیک���ی و فۆرمێکی‬ ‫داستانئامێزیدا بەرجەس���تە دەبن‪ .‬لەم فۆرمەدا‪،‬‬ ‫ک���ە بینەران دەبنە تووخمێکی گرینگ و الیەنێکی‬ ‫ئەو گۆڕانکارییانە‪ ،‬گەش���ە درامییەکە جووڵە بە‬ ‫کارەکت���ەر ناکات‪ ،‬بەڵکو ڕەوش���ە دژ بەیەکەکان‬ ‫دەمانگەیەنێت���ە بەرئەنجام���ەکان‪ .‬ب���ەاڵم لەالی‬ ‫«پیراندیللۆ» گەش���ەی کارەکتەر ناکرێت بەهۆی‬ ‫دیدێکی س���یکۆلۆژی و یەکەیەک���ی دیاریکراوەوە‬ ‫هەژماربکرێ���ت‪ ،‬بەڵکو هەم���وو مرۆڤێک بە چەند‬ ‫مۆتیڤێک���ی دژ بەی���ەک و جی���اوازەوە خوڵقاوە‪.‬‬ ‫دەکرێ���ت الیەنێ���ک ل���ە الیەنەکان���ی کارەکتەر‬ ‫دەربکەوێت و ببێتە چەقی گەش���ە و ڕووداوەکان‪،‬‬ ‫لە هەمانکاتدا الیەنێکی تر بکەوێتە پەراوێزەوە و‬ ‫دیار نەمێنێت‪ ،‬بەاڵم دەکرێ���ت بەهۆی کردارێک‪،‬‬ ‫پەرچەکرداری���ک‪ ،‬ڕووداوێک‪ ،‬کارەکتەرێکی تر‪ ،‬لە‬ ‫ڕێچک���ەی ڕووداوەکان���ەوە دەربکەوێتەوە و ڕۆڵی‬ ‫سەرەکی ببینێت‪ .‬لەم ڕەوشانەیشدا نە هەڵە هەیە‬ ‫و نە مەس���ەلە لۆژیکییەکان بەهەند وەردەگیرێت‪،‬‬ ‫بەڵک���و فرە ڕەهەندی لەالی مرۆڤ و جەمس���ەرە‬ ‫دژەکان و چڕی���ی بارودۆخ���ەکان کاریگەرییەکی‬ ‫ڕاس���تەوخۆی بەسەر گەش���ەی کارەکتەرەکانەوە‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫هەندێک جار گۆڕانکاری کارەکتەر لەسەر شانۆ‬ ‫و ل���ە خوێندنەوەی ریژیس���ۆر و ئەکتەرەکانەوە‪،‬‬ ‫فۆرمێک���ی ت���ر لەخۆدەگرێ���ت و کارەکتەرەکە‪،‬‬ ‫ل���ە دوای نەمایشەکەیش���ەوە ل���ە بنەمایەکی پڕ‬ ‫لە جووڵ���ە و گۆڕانکاریدا دەهێڵێت���ەوە‪ .‬هەر لە‬ ‫«ماڵی بووکەڵ���ە»دا‪ ،‬کارەکتەری «هێلمەر»یش‬ ‫ب���ە ئاڕاس���تەیەکی دژ ب���ە ن���وراوە دەگۆڕێت‪،‬‬ ‫ئاش���کرابوونی ن���ورا ب���ۆ هێلمەر س���ەرلەبەری‬ ‫کارەکتەرەک���ەی دەگۆڕێت و گۆڕانکارییەکی زۆری‬ ‫بەس���ەردا دەهێنێت‪ .‬مۆتیڤە شاراوەکان‪ ،‬مەسەلە‬ ‫س���یکۆلۆژییەکان‪ ،‬ناوەوەی کارەکتەر و هەندێک‬ ‫جار مەس���ەلە نهێنییەکان دەبنە ڕەوشێکی ئاڵۆز‪:‬‬ ‫کارەکتەرەکان بەرەو ن���اوەوە دەبەن‪ ،‬پەراوێزیان‬ ‫دەخەن‪ ،‬دەکەونە ڕەوش���ێکی ت���رەوە یان ڕەوتی‬ ‫ڕووداوەکان ڕادەگ���رن تا دوا چرک���ەی دەقەکە‪/‬‬ ‫نەمایشەکە‪.‬‬ ‫چەمکەکان���ی گەش���ە و بەرەوپێش���ەوەچوونی‬ ‫هەرمیش���ە‬ ‫کارەکت���ەر‪،‬‬ ‫جێ���گای س���ەرنجی ش���انۆکار‬ ‫و بینەرانی���ش ب���ووە‪ ،‬ل���ەم‬ ‫بەرەوپێش���ەوەچوونەوەیەدا‪،‬‬ ‫کێشە و ملمالنێی کارەکتەرەکان‬ ‫بەرجەس���تە دەبن و دەچنە نێو‬ ‫ئەتمۆسفێر‪ ،‬بنەما درامییەکان و‬ ‫پالنە نادیار و شاراوەکانیشەوە‪.‬‬ ‫شەکس���پیر ل���ە «خەون���ی‬ ‫ش���ەوێکی چلەی هاوین»دا‪ ،‬لە‬ ‫تێبینی‬ ‫کارەکتەرەکانەوە‪ ،‬گەمەی شانۆ‬ ‫و ڕۆنانی ڕووداوەکانیش دروست‬ ‫نووس���ینەکەی س���تریندبێرگ س���ەبارەت ب���ە‬ ‫دەکات‪ ،‬ه���ەر گەش���ەکردنی «کارەکت���ەر» ب���ە هەندێک دەس���تکارییەوە لە‬ ‫کارەکت���ەرەکان تراجیدی���ا و پێشەکی شانۆنامەی «خاتوو ژولیا»م وەرگرتووە‪،‬‬ ‫کۆمیدی���ا تێک���ەاڵو دەکات و وەرگێڕانی عەلی عوسمان یاقووب‪ ،‬کە لە زنجیرەی‬ ‫شاراوەیی دەهێڵێتەوە و چارەنووسی نورا دەداتە‬ ‫خ���ەون و خەیاڵ‪ ،‬واقیع و ژیان شانۆی بیانی ژمارە «‪»٣٠‬دا باڵو کراوەتەوە‪.‬‬ ‫دەست ئەندێشە و فەنتازیای بینەران‪.‬‬ ‫لەس���ەر چەندین ئاست تێکەاڵو دەکات و دەشیان‬

‫«‬

‫س���تریندبێرگ لە پێش���ەکییە بەناوبانگەکەیدا‪،‬‬ ‫کە بۆ شانۆنامەی «خاتوو ژۆلیا» نووسیویەتی‪،‬‬ ‫س���ەبارەت بە کارەکتەر دەڵێت‪ :‬وشەی کارەکتەر‬ ‫لەگ���ەڵ بەس���ەرچوونی زەم���ەن زۆر مان���ای‬ ‫لەخۆگرتووە‪ .‬لە بنچینەدا گوایە ئەم وش���ەیە بە‬ ‫مانای خەسڵەتێکی زاڵ لە نەخۆشییەکی دەروونی‬ ‫دەه���ات‪ ،‬ئەم مانایەش لەگەڵ سرووش���تی مرۆڤ‬ ‫تێکەڵ کرا‪ .‬پاش���ان بوو بە وش���ەیەک‪ ،‬کە چینی‬ ‫ناوەڕاستی کۆمەڵ بەکاری دەهێنا بۆ ئاماژەکردن‬ ‫ب���ۆ مرۆڤێک‪ ،‬کە بە رۆتینی و بێ بیرکردنەوە کار‬ ‫بکات‪ .‬کەسێک‪ ،‬کە سرووشتی کەسێنی بە تەواوی‬ ‫چەس���پابێت ی���ان ڕۆڵێکی دیاریک���راوی لە ژیانا‬ ‫دەستەبەر کردبێت‪ ،‬بە واتایەکی تر لە گەشەکردن‬ ‫وەس���تا بێت‪ ،‬پێ���ی دەگوت���را «کارەکتەر»‪ .‬لە‬ ‫کاتێکدا بەو کەش���تیوانە ش���ارەزایەی‪ ،‬کە لەناو‬ ‫ڕووباری ژیان پەتی چارۆگەی کەشتییەکەی بەیەک‬ ‫ئاڕاستە ناچەسپێنێت‪ ،‬کاتێک گەشتەکەی دەست‬ ‫پێ دەکات‪ ،‬بەڵکو پێش ئەوەی «با» ئاڕاس���تەی‬ ‫خۆی بگۆڕێت‪ ،‬ئەم رێرەوی خۆی دەگۆڕێت‪ ،‬پاشان‬ ‫دەگەڕێتەوە و بە پێچەوانەی ئاڕاستەی با دەڕوات‪،‬‬ ‫بەو کەشتیانە دەگوترا «بێ کارەکتەر»‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫لە ڕووی س���ووکییەوە‪ ،‬چونکە پێناس���ەکردنێکی‬ ‫تێرۆتەس���ەل یاخود پۆڵێنکردنی یان تێگەیشتنی‬ ‫گران ب���وو‪ .‬ئەم بیرۆک���ە بۆرژوازیی���ە دەربارەی‬ ‫چەقبەس���تنی دەروونی مرۆڤ گوازرایەوە بۆ سەر‬ ‫شانۆ‪ ،‬کە هەردەم بیروڕا بۆرژوازییەکانی تێدا زاڵ‬ ‫بوو‪ « .‬س���تریندبێرگ هەستی بە بەها و گرینگی‬ ‫پێگەی کارەکتەر‪ ،‬لە دەقە شانۆییەکاندا کردبوو‪،‬‬ ‫بۆی���ە زۆر جار دەگەڕێتەوە س���ەر ئەم چەمکە و‬ ‫هەوڵ دەدات پێناسەیەکی تیۆری و لە هەمانکاتدا‬ ‫کردەیش���ی لە ڕەوتی پرۆس���ە ش���انۆییەکاندا بۆ‬ ‫ب���کات‪ .‬هەروەه���ا ئام���اژە بۆ کێش���ەیەکیش لە‬ ‫چەمکەکانی تێگەیش���تنی وش���ەی «کارەکتەر»‬ ‫دەکات‪ .‬هەرچەندە کارەکتەر لەسەر شانۆ بەو وێنا‬ ‫پڕ لە گۆڕانکاری و بەرەوپێشەوەچوونەی بەخۆوە‬ ‫دەگرێت‪ ،‬ناوزەدکراوە‪ ،‬بەاڵم لە زۆربەی زمانەکاندا‪،‬‬ ‫وش���ەی کارەکتەر پێناسە بۆ کەس���ایەتییەک و‬

‫گەشەی کارەکتەر‬

‫««‬

‫هەندێک جار گۆڕانکاری کارەکتەر لەسەر شانۆ‬ ‫و لە خوێندنەوەی ریژیسۆر و ئەکتەرەکانەوە‪،‬‬ ‫فۆرمێکی تر لەخۆدەگرێت و کارەکتەرەکە‪ ،‬لە‬ ‫دوای نەمایشەکەیشەوە لە بنەمایەکی پڕ لە‬ ‫جووڵە و گۆڕانکاریدا دەهێڵێتەوە‬

‫نۆ تەکنیك لە نۆ چیرۆکدا‬

‫حەمە مەنتک‬ ‫بەشی دووەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫چ���وارەم‪ :‬دیالۆگی ناو چیرۆکەکان‪ ،‬زۆر ڕوون و‬ ‫سادەن‪ .‬هاوکات (س���النجەر) سوودی لە دیالۆگی‬ ‫تەلەفۆنی و ش���ێوازی نامە وەرگرتووە‪ .‬لە چیرۆکی‬ ‫(باشترین ڕۆژ بۆ مۆزماسی)دا دیالۆگی درێژی نێوان‬ ‫(میوریڵ) و دایکی هەیە‪ .‬دیالۆگی تەلەفۆنی‪ ،‬تەواو‬ ‫پەیڤێنێکی کۆمەاڵیەتییانەیە‪ .‬لەوێدا ئەوە دەبینین‬ ‫چۆن دایک���ی (میوریڵ)‪ ،‬کچەکەی پرس���یارباران‬ ‫دەکا‪ ،‬ئەمەیش (میوریڵ) بێزار دەکا‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬وەسف وەکوو تەکنیکێك‪ ،‬چیرۆکنووس‬ ‫بۆ پش���وودانی خوێن���ەر‪ ،‬پەنای وەب���ەر دەبات‪.‬‬ ‫زۆرجاری���ش ب���ۆ بەرچاوڕوونی‪ ،‬وردت���ر بۆ پێدانی‬ ‫وێنەیەک���ی قەناعەتپێکەرانە‪ .‬چ لە چیرۆك و چ لە‬ ‫ڕۆماندا ئەگەر وەس���ف درێ���ژدادڕی تێکەوت‪ ،‬ئەوا‬ ‫کاریگەریی خەراپی لەسەر الیەنی تەکنیك و هونەری‬ ‫گێڕانەوە دەبێت‪ ،‬چونکی لێرەدا چیرۆکنووس خۆی‬ ‫دەدزێت���ەوە‪ .‬ئەوەی من ل���ەم چیرۆکانەدا تێبینیم‬ ‫کردووە‪ ،‬چیرۆکنووس‪ ،‬وەس���فی بە الیەنی زانیاریی‬ ‫کارەکتەر بەستووەتەوە‪ .‬واتە وەگێڕ‪ ،‬یان کارەکتەر‬ ‫لە ڕووی لێکچواندنەوە زۆر ورد وەسف دەکات‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە دیداری (تێ���دی و پیاوە گەنجەکە)‪ ،‬لە‬ ‫چیرۆکی (تێدی)دا وەها وەس���فی پیاوە گەنجەکە‬ ‫دەکا‪(( .‬لە سەرەوە قژێکی وەك چیمەن بڕدراو‪ ،‬لە‬ ‫خوارەوە پێاڵوێکی ئێرلەندی س���واو‪ ...‬و چاکەتێك‬

‫لە قوماشی هێرینگبۆن‪ ،‬کە لەوە دەچوو لە هەندێک‬ ‫سیمیناری بەناوبانگی خوێندنی بااڵی زانکۆی یێیل‪،‬‬ ‫یان هارڤارد‪ ،‬یان پرینس���تندا کۆن بووبێت‪ )).‬لەم‬ ‫وەس���فەدا دەزانین وەگێڕ زانیاریی گەورەی هەیە‪،‬‬ ‫چونکی ش���ارەزای س���یمیناری خوێندنی بااڵیە لەو‬ ‫زانکۆ بەناوبانگانە‪.‬‬ ‫شەش���ەم‪ :‬لە هەموو چیرۆکەکان‪ ،‬کارەکتەرەکان‬ ‫زۆر ڕاش���کاوانە دەپەیڤ���ن‪ ،‬بەبێ ئ���ەوەی گوێ بە‬ ‫دەوروبەر بدەن‪ ،‬یان ئەو ش���وێن و کاتەی تێیدان‪.‬‬ ‫هاوکات���ی ئەو ڕاش���کاوییەیان‪ ،‬ئەوەی بێتە س���ەر‬ ‫زاری���ان دەیڵێن‪ .‬ب���ە واتایەکی دیکە‪ ،‬ڕاش���کاوانە‬ ‫جوێ���ن دەدەن‪ .‬بێگومان ئەمەیش لەگەڵ ئاس���تی‬ ‫تەمەن و هەڵسوکەوتی ئەو تەمەنەدا دەگونجێ‪ .‬لە‬ ‫چیرۆکی (لەن���او بەلەمە بچکۆلەکەدا)‪( ،‬بووبوو)ی‬ ‫کارەکتەر دەڵێ‪(( :‬ئەهۆی‪ ،‬هاوڕێ‪ ،‬چەتەی دەریا‪،‬‬ ‫س���ەگەپیس‪ ،‬هاتمەوە‪ )).‬هاوکات ئەم ڕاش���کاوییە‬

‫ک���ۆی چیرۆکەکاندا‪ ،‬پێوەندییەک���ی مرۆڤانەیە‪ .‬لە‬ ‫دیالۆگی کارەکتەرەکان���دا‪ ،‬هیچ ڕقێك نادۆزییەوە‪.‬‬ ‫دیالۆگی نێوان (ئێزمە و سەربازە ئەمەریکایییەکە)‬ ‫لە چیرۆکی (بۆ ئێزمە‪)...‬دا‪ .‬لە چیرۆکی (باشترین‬ ‫ڕۆژ بۆ مۆزماس���ی)‪ ،‬دیالۆگی نێ���وان (گەنجەکە و‬ ‫کچە چکۆالنەکە) ل���ە کەنار دەریا‪ .‬جەوهەری ژیان‬ ‫لە دیالۆگەکان���دا هەیە‪ .‬دەروون���ی کارەکتەرەکان‬ ‫بە ڕوونی نیشان دەدات‪ .‬نیش���انمان دەدات‪ ،‬ژیان‬ ‫ب���ەم پێوەندیی���ە مرۆڤانەی���ەی نێ���وان‪ ،‬گەنجێک‬ ‫و هەرزەکارێ���ك‪ ،‬چەن���دە س���ادە و جوان���ە‪ .‬لەم‬ ‫پێوەندییەدا هەموو شتێك ڕوونە‪ ،‬بی فرتوفێڵە‪.‬‬ ‫هەش���تەم‪ :‬لەم نۆ چیرۆکەدا‪ ،‬بە گشتی لە ڕووی‬ ‫تەمەن���ەوە دوو ئاس���تی تەمەن ل���ە کارەکتەرمان‬ ‫هەیە‪ .‬کارەکتەری گەن���ج و کارەکتەری هەرزەکار‪.‬‬ ‫لە زۆربەشیان ئەم دوو کارەکتەرە دیالۆگ دەکەن‪.‬‬ ‫زۆرجار ئەم کارەکتەرانە دۆنکیشۆتانە ڕەفتار دەکەن‪.‬‬

‫لە کتێبی «ن��ۆ چ��ی��رۆک»دا پێوەندیی‬ ‫نێوان کارەکتەرەکان‪ ،‬لە کۆی چیرۆکەکاندا‪،‬‬ ‫پێوەندییەکی مرۆڤانەیە‪ .‬لە دیالۆگی‬ ‫کارەکتەرەکاندا‪ ،‬هیچ ڕقێك نادۆزییەوە‬ ‫کاریگەریی بۆ سەر قەناعەتپێکردنی خوێنەر هەیە‪.‬‬ ‫شێوازی (س���النجەر)ە بۆ گێڕانەوەی ڕووداوەکان‪.‬‬ ‫دیالۆگ���ەکان لە فەزایەکی کراوە و کۆمەاڵیەتییانەدا‬ ‫ئەنجام دەدرێن‪ .‬هێندە س���ادە و ڕاش���کاوانەن‪ ،‬بە‬ ‫ئاس���انی خوێنەر خۆی تێ���دا دەبینێتەوە‪ .‬هاوکات‬ ‫نیش���انەی بێبەری���ی ئ���ەو تەمەنەی���ە‪ ،‬پاک���ی و‬ ‫هیچلەدڵنەبوونی کارەکتەرەکانە‪.‬‬ ‫حەوت���ەم‪ :‬پێوەندیی نێ���وان کارەکتەرەکان‪ ،‬لە‬

‫«‬

‫جۆرێک لە شێتی و هەڵەشەیی لە هەڵسوکەوتیاندا‬ ‫هەیە‪ .‬بێگومان وەکوو لە خاڵی یەکەم بەرباسم دا‪،‬‬ ‫بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کۆمەڵگایە‪ .‬بۆ دەرچوونە لە‬ ‫خێزان‪ .‬ئەم کارەکتەرانە وەکوو دۆنکیش���ۆت دنیای‬ ‫خۆیان هەیە‪ ،‬قەناعەتی تەواویان پێی هەیە‪ .‬خۆیان‬ ‫بە عاقڵ و چواردەوریان بە ناڕاست دەزانن‪.‬‬ ‫نۆی���ەم‪ :‬س���النجەر ل���ە ک���ۆی چیرۆکەکان���دا‪،‬‬ ‫کۆمەڵگا وەکوو پۆلیس���خانەیەك وێنا دەکات‪ .‬ئەو‬

‫سالنجەر لەدواهەمین وێنەیدا‬ ‫پۆلیس���خانەیەی ناهێڵ���ێ هەرزەکارێك خەونەکانی‬ ‫تێ���دا پراکتیك بکا‪ .‬بۆیەیش لە کۆی چیرۆکەکاندا‪،‬‬ ‫خۆشەویستی‪ ،‬س���ێکس‪ ...‬تاد‪ ،‬بە گشتی لەبارەی‬ ‫مرۆڤەوە نووس���راوە‪ .‬بەتایبەتیش چینێکی مرۆڤ‬ ‫ئەوی���ش مرۆڤ���ی ه���ەرزەکارە‪ .‬ل���ە ئەنجامی ئەو‬ ‫پۆلیسخانەیە‪ ،‬کارەکتەرەکان وەکوو بێگانە‪ ،‬نامۆ‪،‬‬

‫تەنان���ەت پەناهەن���دە خۆیان دەبینن���ەوە‪ .‬لە زۆر‬ ‫ل���ە چیرۆکەکاندا کارەکتەرەکان ل���ە ماڵ و خێزان‬ ‫ڕادەکەن‪ .‬نایانەوێ خۆیان بە چوارچێوەی خێزانەوە‬ ‫ببەس���تنەوە‪ .‬چیرۆکی (لەناو بەلەمە بچکۆلەکەدا)‬ ‫جوانترین نموونەیە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣2‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/10‬‬

‫‪5‬‬

‫«‬

‫شەقامی‬ ‫یەکئاراستە‬

‫ستیگ داگەرمان‪ ...‬نووسەرێک کە مردن سەبووریی دەدایەوە‬

‫بە بۆنەی شەستساڵەی خۆکوشتنی داگەرمانەوە‬

‫و‪ .‬لە سوێدییەوە‪ :‬دالوەر قەرەداغی‬ ‫سێ نووس���ەری هاوچەرخی س���وێدیی لە‬ ‫کوالیتیی���ە ب���ااڵکان‪ ،‬ل���ە مەرزی س���وێدیان‬ ‫تێپەڕاندووە و لە جیهاندا ناس���راون‪ .‬ئەوانیش‬ ‫گیونار ئێکیلی���وف و تۆماس ترانس���ترۆمەر‬ ‫و س���تیگ داگەرمان���ن‪ .‬داگەرمان س���ەرەڕای‬ ‫جوانەمەرگ بوونی لە تەمەنی ‪ ٣١‬ساڵییدا‪ ،‬تا‬ ‫ئەمڕۆ لە ڕاڤە و ش���یکاریی نوێی ڕەخنەییدا‪،‬‬ ‫دەژی‪ ،‬ئ���ەوەش ل���ە هەر ش���وێنێک زیاتر لە‬ ‫فەڕەنس���ا‪ ،‬کە لەوێ بە ئەدیبێکی بوونگەرای‬ ‫واڵتانی باکوور‪ ،‬زیاتر نزیک لە کامۆوە وەک لە‬ ‫سارتەر دەبینرێت و ئاماژەی پێدەدرێت‪.‬‬ ‫بە ڕەچاوی ئەوەی کە فەلسەفە_ بە گشتی‬ ‫ل���ە دەیەیەکانی چل و پەنج���ادا– قووڵترین‬ ‫ش���ێوەردە کە س���تیگ داگەرمان کێاڵویەتی‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ئەو ل���ە چاڵ���ی تاریکی ش���یعرەوە‪،‬‬ ‫هەڵگۆزراوە و بووەتە نموونەی بااڵی خەاڵتی‬ ‫نۆبێڵ وەرگرێک���ی وەک لو کلیزیو‪ .‬لو کلیزیو‬ ‫قسان لە بارەی ڕووبارە بە تەوژمەکەی وێنە‪،‬‬ ‫لە بارەی فانتاس���یا کێویی���ە هەراهەراکەر و‬ ‫قوڵپ���دەرە تاریکەک���ەی‪ ،‬لە ب���ارەی مەزاجە‬ ‫خۆوێرانکەرەک���ەی و لە ب���ارەی ئاوێتەکردنی‬ ‫نێ���وان نەفرەت و نائومێدی���ی الی داگەرمان‪،‬‬ ‫دەکا‪.‬‬ ‫تێکەڵ���ەی داگەرم���ان ل���ە پ���ەژارە و‬ ‫ڕووناکبیریی‪ ،‬زوبانێکی هاس���ان بۆ وەرگێڕان‪،‬‬ ‫خوێنەرێکی زۆری لە دەور کۆکردووەتەوە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت���ی گەنجانێک کە دەترس���ن گەورە ببن‬ ‫و بەرپرس���یاریی هەڵبگ���رن‪ ،‬ب���ەاڵم بە دوای‬ ‫وتووێژێکی جیددی لە بارەی مانای ژیانەوەن‪.‬‬ ‫فەڕەنسا واڵتی دووەمی داگەرمان بووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫النیک���ەم بە هۆی دراماکانیی���ەوە‪ ،‬لە ئیتاڵیا‬ ‫و ئەڵمانی���اش ناس���راوە و نۆ ل���ە کارەکانی‬ ‫چاپک���راون‪ .‬ئەمس���اڵ ئینگلس���تان یش بە‬ ‫گەرمیی بە پیر «گەمەکانی شەو»ـەوە چووە‪.‬‬ ‫ئەو ل���ە بەراییەوە ش���اهیدێکی ئەوروپایی‬ ‫ب���وو‪ .‬ڕەهەندگەل���ی سیاس���ی و ئەدەبی لە‬ ‫الی ئ���ەو‪ ،‬ب���ە ناو یەک���دا ڕێ دەکەن و دژی‬ ‫یەک دەوەس���تن‪ .‬دەکرێ ئەم���ە لە وتارەکەی‬ ‫داگەرمان «شاعیر و ویژدان»دا بخوێنینەوە‪.‬‬ ‫داگەرمان ش���اعیر و ڕیپۆرت���ەر‪ ،‬دراماتیکار و‬ ‫ب���ە الیەنی کەمەوە ڕۆژانەش���یعر نووس���ێکی‬ ‫چەلەنگ‪ ،‬ب���ە کەیف‪ ،‬خ���اوەن ئایرۆنییەکی‬ ‫گەزن���دە و هەمیش���ەش ڕاوەس���تاو لەپ���اڵ‬ ‫خەڵکان���ی تەنگپێهەڵچنراودا‪ .‬کۆی کارەکانیی‬ ‫گەواهیی لەس���ەر فرەڕەهەندیی‪ ،‬وەستایەتیی‬ ‫لە زوب���ان و هەروەها نائومێدییەکەی دەدەن‪،‬‬ ‫بەوەی نووسەرێکە خوێنەرانێکی ئەوەندە زۆر‬ ‫خۆیان لە کارەکانیدا ناسیبێتەوە‪ ،‬وەک ئەوەی‬ ‫لە زەمەنی ئەودا بژین‪ .‬ئەو خاوەن ویژدانێکی‬ ‫کۆمەاڵیەت���ی ب���وو‪ ،‬ب���ەاڵم پەرۆش���ییەکی‬ ‫سۆفیانەش���ی هەبووە‪ ،‬کە ل���ە کۆڵ خزمەتی‬ ‫سەربازیی کردن الی واقیع ببێتەوە‪ .‬ئەو لە زۆر‬ ‫ڕووبەردا ئیشی کردووە‪ ،‬خەڵوەتنشینێک بووە‬ ‫کە جاروبار بۆش���ناخ دەینواند‪ .‬ئیرۆتیکارێک‬ ‫ب���وو بە دوای دایکێکدا دەگەڕا کە لە س���اتی‬ ‫لەدایکبوونیدا جێی هێشتبوو‪.‬‬ ‫دروشمی داگەرمان بریتی بوو لە «قەسوەتی‬ ‫بێ س���نوور بۆ کەڵک وەرگرتن لە زانس���ت و‬ ‫حەقیقەت‪ ».‬هونەری نووس���ەرێتی ئەو بازی‬

‫بەس���ەر نەوەکاندا داوە و سەلماندوویەتی کە‬ ‫چەن���د گەردوونییە‪ .‬ژیان و کێش���ەکانی ئەو‪،‬‬ ‫داوای ئەو بۆ حەقیقەت و ئەدەب و پێداویستی‬ ‫ئەو ب���ۆ س���ەبووریی و خۆشەویس���تی‪ ،‬زۆر‬ ‫خوێنەری هەژاندوون‪ .‬بە جۆرێک کە ئەو لەوە‬ ‫زیاتر بووە کە تەنها ئەدیبێکی سوێدیی دەیەی‬ ‫چل بێ‪ ،‬بەڵکو شاعیرێکی جیهانیی بە بەهای‬ ‫سەدەی بیست بووە‪.‬‬ ‫داگەرمان ئەمڕۆ نموونەی بااڵیە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫یەکێکە لەو کەس���ە کەمانەی ک���ە لە هەموو‬ ‫ئاراس���تەکاندا الیەنگیری���ی مافەکانی مرۆڤی‬ ‫ک���ردووە‪ .‬ئەو س���اڵی ‪ ،١٩٤٧‬کە تەمەنی ‪٢٣‬‬ ‫سااڵن بووە‪ ،‬نووس���یویەتی‪ »:‬دیارە ناتوانرێ‬ ‫ب���ە دەنگی ب���ەرز بگوت���رێ کە ت���اوان دژی‬ ‫بەهاکانی مرۆڤ و پرەنس���یپەکانی ئازادی یان‬ ‫مافی ڕا دەربڕین‪ ،‬هەرگیز ش���تێکی نەتەوەیی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو‪ ،‬مەرجە بۆ ئێس���تای ئێمە وەک‬ ‫خەڵکان���ی ئازاد‪ ،‬ئەوە ب���ە پلەیەکی بااڵ وەک‬ ‫مەسەلەیەکی نێونەتەوەیی ببینین‪».‬‬ ‫داگەرم���ان دژی دیکتاتۆرەکانی خۆرهەاڵت‬ ‫بوو‪ ،‬دژی خۆچەکدارکردن و ڕاس���یزم بوو لە‬ ‫ئەمریکا‪ ،‬دژی ئەو خونواندنەی س���وێد بوو لە‬ ‫کەیس���ی ڕاول ڤالینبێری و خستنە خوارەوەی‬ ‫فڕۆک���ە کاتالیناکە لە الیەن ڕووس���ەکانەوە‪.‬‬ ‫داگەرمان ماندوویی نەناسانە‪ ،‬بە دیقەت و ئازا‬ ‫بووە‪ .‬ئەو لە دژی دەسەاڵت لە سەر ئیندیڤیدە‬ ‫بچکۆالنەک���ەی کردۆتەوە‪ ،‬لە دژی توندوتیژیی‬ ‫دەس���ەاڵت‪ ،‬لەس���ەر ئەش���کەنجەدراوان و‬ ‫زیندانیانی کردۆتەوە‪ .‬ئایرۆنییە تیژەکانی ئەو‬ ‫لە کۆمێنتەکانیدا دژی کەیسی گەندەڵییەکانی‬ ‫دەستگاکانی دادوەریی‪ ،‬چەخماخەی داوە‪.‬‬ ‫ئەرکی ئەدەبیات ئەوەیە بەرگری لە ئازادیی‬ ‫کەس���یی بکا و مانای ئازادی���ی وەدیار بخات‪.‬‬ ‫بۆ داگەرمان‪ ،‬ئەوە تەنه���ا دیکتاتۆرییەتەکان‬ ‫نی���ن ک���ە ئیفلیجک���ەر و زەندەقب���ەرن‪،‬‬ ‫بەڵک���و ئ���ەوە دیموکراتییەتەکانیش���ن کە بە‬ ‫داواکارییەکانیانەوە‪ ،‬بە بیرۆکراتییەکانیانەوە‪،‬‬ ‫بە پۆپۆلیسمە پڕوپاگەندەییەکەیانەوە هەمان‬ ‫ڕۆڵ دەبین���ن‪ .‬داگەرمان مافی حکومەتێکی بە‬ ‫نەخۆش���ییەکی کوش���ندە داناوە‪ ،‬کە خەڵکی‬ ‫ناچار بە گوێڕایەڵیی بە پلەی کەم و زۆر بکا‪.‬‬ ‫ئەمە لە تێمای کۆلێکتیڤ و ئیندیڤید لە ڕۆمانی‬ ‫« دوورگەی حکومدراوان» دا درێژ بووەتەوە‪.‬‬ ‫ئەو بەردەوام لە بارەی بێدەسەاڵتیی ڕاستگۆیی‬ ‫و ئەگەرەکانی خۆفریودانەوە نووسیویەتی‪.‬‬ ‫هەموو ئەدەبیاتە گەورەکان لە بارەی عیشق‬ ‫و مردن���ەوەن‪ .‬هەرچی داگەرمانیش���ە‪ ،‬مردنی‬ ‫زۆر و عیش���قی ک���ەم ل���ە ئەدەبیاتەکەیدایە‪.‬‬ ‫لە نەبوون���ی دایک و باوک���دا‪ ،‬داگەرمان الی‬ ‫باپیرەیەک���ی میهرەب���ان بەخێوک���راوە‪ ،‬ک���ە‬ ‫دێوانەی���ەک بە چەق���ۆ دەیکوژێت‪ .‬ماوەیەکی‬ ‫ک���ورت دوای ئەوە‪( ،‬نەنکی) دایکی باوکی لە‬ ‫خەفەتا دەمرێ‪ .‬نزیکترین هاوڕێی دەمرێ‪ .‬ئەو‬ ‫حەزی دەکرد مردن و عەزاب بەرەو الی خۆی‬ ‫کێش بکات‪ .‬خۆیشی دواجار بە گازی ترومبێل‬ ‫ژیانی کۆتایی پێدێنێت‪.‬‬ ‫داگەرم���ان وەک ئەدیبێکی هەمیش���ە نوێ‬ ‫و ل���ە دەرەوەی زەمەن دەرکەوت���ووە‪ ،‬ئەوە‬ ‫س���ەرەڕای پیش���اندانی وردەکارییەکان���ی‬ ‫ژیان���ی دەیەی چل���ەکان‪ :‬قاڵبە س���ەهۆڵ کە‬ ‫لە هەش���تییەکە دەتوێت���ەوە‪ ،‬ڕادیۆ دانراو لە‬ ‫شوێنی ش���ەرەف لە ژووری میوان‪ ،‬دەزوولەی‬ ‫ئاو کە بە پەنجەرەی دوکانی ماسیفرۆش���اندا‬ ‫دێتە خوارەوە‪« .‬ئازاری هاوس���ەرگیریی» لە‬ ‫گوندێکی دێریندا ڕوو دەدا‪ ،‬کە س���ینۆگرافیای‬ ‫بێ زەمەنی گوناه و مردنە– بە خەڵکانێکەوە‬ ‫ب���ە دیدی منداڵەوە– گەورەکراو‪ ،‬زۆر س���ەیر‬ ‫و زەندەقب���ەر‪ .‬وەک بڵێ���ی ل���ە بالیەیەک���دا‬ ‫هەمووان لەبەر ڕووناک���ی ئەویتردا دەرکەون‪.‬‬ ‫لێدانەکەش لە شووش���ەی پەنجەرەکە‪ ،‬بۆ هەر‬ ‫یەکێک پەیامێکی– لە بارەی جیهانێکی ترەوە‬ ‫پێیە‪ .‬لە بارەی بەرپرسیاری و شادمانییەوە‪،‬‬ ‫لە بارەی هاوڕێیەکەوە کە هەموو ش���وێنێکی‬ ‫ب���ە دوادا دەگەڕێی���ن‪ .‬بە کورت���ی‪ :‬لە بارەی‬

‫گۆشەیەکە‪ ،‬تایبەت بە وەرگێڕانی کتێبی شەقامی یەکئاراستە‬

‫هەوڵدانی داگەرمان بۆ خۆکوشتن لە تەمەنی‬ ‫حەڤدە س���اڵییەوە دەس���تی پێکردووە‪ ،‬کاتێ‬ ‫کە هەوڵی���داوە خۆی ب���ە گاز بخنکێنێ‪ .‬ئەو‬ ‫پێویستی بە مردن وەک شیشی خۆ هاوسەنگ‬ ‫ڕاگرت���ن هەب���وو‪ .‬دەیگ���وت ئەو گی���رۆدەی‬ ‫نەخۆش���ییەکی ئەهریمەنانەی بێ چارەسەرە‪،‬‬ ‫ڕقێک���ی ئەبەدیی لە خۆیەتی‪ ،‬خەس���ڵەتێکی‬ ‫ئەبەدیی بۆ ئازاردانی ئەوانیتر تێدایە‪ .‬دەشێ‬ ‫ئەوان���ی تر پێیان خۆش بووبێ کە زۆر نەژی‪.‬‬ ‫ئەو هەر بە ڕاستیی ئەوانی تری ئازار دەدان‪،‬‬ ‫هەڵیدەخەڵەتاندن و فریوی دەدان‪.‬‬ ‫زۆر ه���ۆکار ب���ۆ کۆتایییەک���ەی ه���ەن‪.‬‬ ‫قەرزوقۆڵ���ەی پەخش���یارەکەی‪ ،‬چاوەڕوان���ی‬ ‫سەرگێژخەر بۆ کاری تازە‪ ،‬عەزابی ئەوەی کە‬ ‫نەیدەتوانی بنووس���ێت‪ .‬هیچ شتێک سەبووری‬ ‫نەدەدایەوە‪ :‬نە خۆشەویستیی‪ ،‬نە سەرکەوتنە‬ ‫بێهاوتاکان‪ .‬دەیگوت‪« :‬من بوومەتە کۆیلەیەکی‬ ‫وەهای ناوی خۆم‪ ،‬ک���ە بە حاڵ دەوێرم یەک‬ ‫دێڕ بنووسم‪ ،‬تا نەبا زیانی پێ بگەیەنم‪».‬‬ ‫ل���ە نزیکی مردنەوە‪ ،‬نەس���ری ئەو گرینگتر‬ ‫دەنوێنێ– ب���ۆ نموونە هەوڵی خۆکوش���تنی‬ ‫بێنگت لە «منداڵی س���ووتاو»دا‪ .‬هەستکردن‬ ‫بە گوناهـ‪ ،‬پەژارە و ترس هێڵی س���ەرەکیین‬ ‫ل���ە هەرە زۆرترین بەرهەمەکان���ی داگەرماندا‪.‬‬ ‫تەنانەت نۆڤلێتە زۆرەکانی لەبارەی کەس���انی‬ ‫س���ەرگەردان‪ ،‬خیانەتلێک���راو‪ ،‬نائومێ���د و‬ ‫خیانەت���کارەوە‪ ،‬ل���ە ب���ارەی ئەوان���ەوە کە‬ ‫تەنانەت هی���چ فیداکارییەکایان بۆ مرۆڤایەتی‬ ‫یان لە چاالکی سیاس���ییدا نەبووە‪ ،‬تروسکەی‬ ‫سەبوورییەکی بەردەوامیان تێدا دەبینرێت‪.‬‬ ‫الی هیچ کەس���ێک پێوەندی ڕاس���تەقینەی‬ ‫ئینس���انی‪ ،‬وەک الی داگەرم���ان هەیە‪ ،‬هێندە‬ ‫باش دانەمەزرێنراوە‪ .‬ڤێرنێر ئاسپینسترۆم بە‬ ‫س���ۆفییەکی مردووی نائومێد ناوی داگەرمانی‬ ‫دەهێن���ا و ئیش���ی ئەویش���ی ل���ە واقیعدا بە‬ ‫داوای لێب���وردن کردنێک���ی قورس���بوو ب���ە‬ ‫گوناه لە پەرۆش���ییەکی نهێنی���ی دەبینی بۆ‬ ‫ئاشتبوونەوەیەک لە دەرەوەی دونیا‪ .‬خەونێک‬ ‫ب���ە ڕزگارییەوە بەب���ێ ئ���ەوەی خەونەکە چ‬ ‫مۆرکێکی ئایینییانەی هەبێت‪« .‬من س���واڵی‬ ‫ئاشتبوونەوە و پێکەوەیی دەکەم‪ ،‬بەاڵم هەموو‬ ‫ئ���ەوەی وەری دەگ���رم‪ ،‬بەهای ئیس���تاتیکی‬ ‫هەیە‪».‬‬ ‫ژیانبەتاڵیی ن���اوەوە تەنها دەکرێ بنیادەم‬ ‫لە ڕێی هەوڵی خۆکوش���تنەوە بە سەریدا زاڵ‬ ‫بب���ێ‪ ،‬لە یەکانگیریی لەگ���ەڵ دایکە گەورەکە‬ ‫لە مردندا‪.‬‬ ‫داگەرمان لە قوتابخانەی بااڵی س���تۆکهۆڵم‬ ‫وتووێژی لە بارەی مەبەستی خۆی لە نووسینی‬ ‫«منداڵی س���ووتاو» کردووە‪ .‬داگەرمان زیاتر‬ ‫لەوانی ت���ر لە تەنیایی خۆی ب���ە ئاگا بووە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە ئەرکی ئ���ەوە بووە‪ ،‬کە خەڵکانی‬ ‫تریش لە تەنیای���ی خۆیان وەئاگا بکا‪ ،‬تا لەو‬ ‫ڕێگەیەوە خۆ بگەیەننە خەڵکانی تەنیای تر‪:‬‬ ‫«من باوەڕم بە سۆلیدارێتیی‪ ،‬هاوسۆزیی و‬ ‫خۆشەویستیی وەک دوایین کراسە سپییەکەی‬ ‫مرۆڤ هەیە‪ .‬بااڵتر لە هەموو چاکەخوازییەکان‪،‬‬ ‫ئەو فۆرمە لە خۆشەویستیی جێگەی گرینگیی‬ ‫پێدانمە‪ ،‬کە پێی دەگوترێت بەخش���ندەیی‪/ .‬‬ ‫‪ / .......‬ئ���ەوە ئ���ەو چاکەخوازییەیە کە لە‬ ‫هەم���وو مرۆڤێک���دا هەیە و وا ل���ە هەموومان‬ ‫دەکا چاوەڕێ���ی دڵنەوای���ی و س���ەبووریی لە‬ ‫خەڵک بکەین و دڵنەوایی و سەبووریی خەڵک‬ ‫بدەینەوە «‬ ‫ت���ۆ دەتوانی���ت تەنها یەک ش���ت بکەیت‪:‬‬ ‫«ببیتە کەسێکی تر‪».‬‬

‫پێداویستیمانەوە بۆ دڵنەوایی و سەبووریی‪.‬‬ ‫داگەرمان دەنووس���ێ کە ئەو بە ئاس���انیی‬ ‫بووەتە قوربانیی لە خۆشەویس���تیگەلێکدا کە‬ ‫بە هۆی س���ازش و نیفاقەوە‪ ،‬غەم و عەزابیان‬ ‫بۆ هێناوە‪ .‬ئەو گوناهەکە دەخاتە ئەس���تۆی‬ ‫«ژیانێکی ش���ێواوی خۆشەویس���تی لە تافی‬ ‫منداڵی���ی و گەنجیی���دا‪« ».‬پێوەندییەک���ی‬ ‫ناهاوس���ەنگی ی���ەک الیەنە» خەت���ەر بووە‬ ‫و ئ���ەوی ب���ەرەو نائومێ���دی و خایلەی مردن‬ ‫ب���ردووە‪ .‬لەگ���ەڵ ئەوەش���دا گەورەبوونێکی‬ ‫پڕ لە خۆشەویس���تی الی نەن���ک و باپیرە و‬ ‫پوورەکان���ی ب���ە خ���ۆوە بینی���وە‪« .‬منداڵی‬ ‫سووتاو» هەموو شانس���ەکانی خۆشەویستی‬ ‫دەبیچمێنێ و پیش���انی دەدا کە خۆشەویستی‬ ‫وەک پێکهاتەیەکی بەردەوامی عاتیفیی شتێکە‬ ‫مەحاڵ‪ .‬داگەرمان بەبێ هاوسەرگیریی لە دایک‬ ‫بووە‪ ،‬دایکێک کە ‪ ١٤‬ڕۆژ دوای لە دایکبوونی‪،‬‬ ‫بەجێی هێش���تووە و لە تەمەنی ‪ ٢٠‬س���اڵییدا‬ ‫یەکتری���ان بینیوەتەوە‪ .‬دایک���ی لە بەر چاوی‬ ‫ئەودا کەس���ێک بووە‪ ،‬کە هەموو بەهایەکی لێ‬ ‫زەوت کردووە‪.‬‬ ‫پۆرترێت���ی ژن لە الی داگەرم���ان بە ڕق و‬ ‫دڵتێکهەاڵتن���ەوە کێش���راوە‪ .‬ل���ە «دوورگەی‬ ‫حکوم���دراوان»دا‪ ،‬ژن ب���ە ژووری زین���دان‬ ‫چوێن���راوە‪ .‬ژن ئەوی لە ح���ەزی ژیاندا فریو‬ ‫داوە‪ .‬بێنگت لە «منداڵی س���ووتاو»دا دەڵێ‪:‬‬ ‫«ک���ە دەمرین منداڵ دەبین���ەوە‪ ».‬واتە ئازاد‬ ‫دەبین تا لە ڕاس���تیدا لەگەڵ دایکێکدا کە بزر‬ ‫بووە‪ ،‬یەکانگیر ببینەوە‪.‬‬ ‫کات���ێ داگەرم���ان لە س���اڵی ‪١٩٤٣‬دا و بە‬ ‫مۆڵەتنام���ەی فەرمی���ی دادگا ژن دێن���ێ‪ ،‬ژن‬ ‫و مێردێک���ی دژە نازیی و س���اندیکایی دەبنە‬ ‫خەزوور و خەس���ووی‪ ،‬کە بە پەرجوویەک لە‬ ‫ئۆردووگای قڕکردنی جووەکان ڕزگاریان بووە‪.‬‬ ‫ئاننماریا گۆتز‪ ،‬بە هۆی ش���ووکردنەکەیەوە بە‬ ‫داگەرمان‪ ،‬دەبێتە هاواڵتی سوێدی‪ ،‬ئەمە واتە‬ ‫پەناگ���ە‪ ،‬داگەرمانیش لە ماڵی خەزوورانی‪ ،‬لە‬ ‫هەمان ئەو ش���وێنە دەژی ک���ە جووەکانی لێ‬ ‫کۆکراونەتەوە‪ ،‬ئیدی بەو ش���ێوەیە‪ ،‬داگەرمان‬ ‫لەب���ەر پەنجەرەیەکدا ڕادەوەس���تێ کە ڕووەو‬ ‫ئەوروپا لە بەرخۆدان و وێرانبوون‪ ،‬کراوەتەوە‪.‬‬ ‫هاوکات لەو ماڵەدا لە س���ۆدەرمالم‪ ،‬ش���تێک‬ ‫ل���ە دڵنیای���ی ماڵەکەی نەن���ک و باپیرەی بۆ‬ ‫دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫داگەرم���ان ل���ە مانگی نۆڤەمبەری س���اڵی‬ ‫‪١٩٥٠‬دا‪ ،‬ئەنیت���ا بی���ۆرک دەناس���ێ و بۆ الی‬ ‫دەگوێزێتەوە‪ .‬لەگەڵ ئەو و لەگەڵ کچەکەیاندا‬ ‫کە س���اڵێک دواتر لە دایک دەبێ‪ ،‬بەختەوەر‬ ‫دەب���ێ‪ .‬ب���ەاڵم هەس���تکردنی ب���ە گوناهـ و‬ ‫بەش���نەکردەیی‪ ،‬وێرانی دەک���ەن‪ .‬دووچاری‬ ‫دڵپیس���ی دەبێ‪ ،‬توانای نووس���ینی نامێنێ‪،‬‬ ‫غەمێکی ق���ووڵ دایدەگرێ‪ .‬چێژی خۆش���یی‬ ‫بزر دەکا و ش���ەڕانگێزیی بەرامبەر بە ژن تێدا‬ ‫دروست دەبێ‪.‬‬ ‫لە کتێب���ی پاییزی ئەڵمانی���ا دا لە بارەی‬ ‫خەڵکانێکەوە قس���ان دەکا کە < هێند وانەی‬ ‫زۆری���ان لە بارەی ئ���ەوەوە کە چ���ۆن بمرن‬ ‫وەرگرتووە‪ ،‬چیدیی نازانن دەبێ چۆن بژین‪>.‬‬ ‫داگەرمان خۆی یەکێک ب���ووە لەوان‪ .‬پاییزی‬ ‫ئەڵمانیا یەکێکە ل���ەو ڕیپۆرتاژە دەگمەنانەی‬ ‫ک���ە تا ئەمڕۆش لە دیقەت و ڕابەیانکردندا‪ ،‬بە‬ ‫هەمان تەڕوتازەیی دەخوێنرێتەوە‪ .‬کاتێ دواتر‬ ‫داگەرم���ان دەیەوێ هەمان ئەزموون لە ئیتاڵیا‬ ‫و فەڕەنس���ا و ئوس���تورالیا دووبارە بکاتەوە‪،‬‬ ‫ناتوانێ و شکست دێنێ‪.‬‬ ‫داگەرم���ان دەیویس���ت ببین���رێ و دەنگی‬ ‫ببیس���ترێ‪ ،‬بەاڵم لە خۆی نەیەتە دەرێ‪ .‬ئەو‬ ‫تا خۆی زیاتر حەش���ار دەدا‪ ،‬ڕوونتر دەبینرا‪.‬‬ ‫•ش���اعیر و نووسەر و ئەندامی ئەکادیمیای‬ ‫ئەو ئەرزی ژیانی تایبەتیی خۆی هەڵدەکەند‪ ،‬سوێد و سەرۆکی کۆمیسیۆنی خەاڵتی نۆبێڵ‪.‬‬ ‫بەاڵم تەوژمی بوونگەرایی ئەو‪ ،‬لە تاریکییەوە‬ ‫فیچقەی دەکرد و س���ەرزیندەییەکی بە لرفەی‬ ‫سەرچاوە ئەم وەرگێڕانە‬ ‫لێ���وە دەهات���ە دەرێ‪ .‬داگەرم���ان وتەبێژی‬ ‫الپ���ەڕەی کولتووری ڕۆژنامەی سڤێنس���کا‬ ‫خەڵکانێک���ی نادڵنیا و گەڕی���دە بوو بە دوای داگبالدێت ڕۆژی ‪٢٠١٤ /١١ /٤‬‬ ‫تاقە وەاڵمێکدا بۆ پرسیارە ئەبەدییەکان‪.‬‬

‫واڵتەر بێنیامین‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬

‫«‬

‫ڕۆم��ان��ی «م��ن��داڵ��ی س��ووت��او» ه��ەم��وو شانسەکانی‬ ‫خۆشەویستی دەبیچمێنێ و پیشانی دەدا کە خۆشەویستی‬ ‫وەک پێکهاتەیەکی بەردەوامی عاتیفیی شتێکە مەحاڵ‬

‫پێر ڤێستبێری*‬

‫««‬

‫‪ ،٢٠١٤/١١/١٥‬یادی ‪٩٨‬ساڵەی مەرگی هێنریک سینکییەڤیچ‪ ،‬نووسەری ڕۆمانی هەوەسەکانی ئیمپراتۆرێک‬

‫شەش‪ :‬ئەو غەریبەیەی کە بە چەشنێکی ڕووکەشانە‬ ‫ئاگاداری ڕێکخستنی ژیانی ئەڵمانەکانە‪ ،‬ئ��ەوەی کە‬ ‫ب��ۆ کاتێکی ک��ورت گەشتی ب��ۆ ئ��ەو واڵت��ە ک���ردووە‪،‬‬ ‫دانیشتووانەکانی لە گۆرانییەکی میللی نامۆ کەمتر نامۆ‬ ‫نایەتە بەرچاو‪ .‬بیرمەندێکی فەڕەنسی وتوویەتی‪« :‬لە‬ ‫حاڵەتە هەرە دەگمەنەکاندا ئەڵمان خودی خۆی ال ڕوون‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬کە جارێک خۆشی ال ڕوون بوو‪ ،‬باسی ناکات‪.‬‬ ‫گەر باسیشی کرد‪ ،‬ئەوا بە چەشنێک نا کە حاڵیت بکات‪».‬‬ ‫ئ��ەو م���ەودا غەمگینە‪ ،‬ج��ەن��گ تەنها ل��ەڕێ��ی ئەو‬ ‫ک��ردەوە قێزەونە ڕاستەقینە و ئەفسانەییانەوە‪ ،‬کە‬ ‫لەسەر ئەڵمانەکان گێڕدراونەتەوە‪ ،‬بەرینترنەکراوە‪.‬‬ ‫ئەوەی کە پتر ئەو پۆرترێتە داخراوییەی ئەڵمانیای لە‬ ‫چاوی ئەوروپییەکانی دیکەدا بە سەرەتای پێرفێکتی‬ ‫گەیاندووە‪ ،‬شتێک کە لە بنەڕەتدا ئەو هەڵوێستەیان‬ ‫تیادا دەخوڵقێنێت‪ ،‬کە لەگەڵ ئەڵمانەکاندا سەروکاریان‬ ‫لەگەڵ عەشیرەتێکی ئەفەریقای ناو جەنگڵستاندا هەیە‬ ‫(ئەو ناوزەند کردنەش ناوزەندکردنێکی زۆر دروستە)‪،‬‬ ‫ئەوەش تووندوتیژییەکە کە غەریبەکان لێی تێناگەن و‬ ‫بۆ بەندکراوەکانیش تووندوتیژییەکی تەواو ناخودئاگایە‪،‬‬ ‫توندووتیژییەک کە بارودۆخی ژیان و ڕیسوایی و گەوجێتی‬ ‫لەسەر ئەو سەحنی نمایشە مرۆڤەکانی پێ دەکاتە‬ ‫کۆیلەی هێز و دەسەاڵتەکانی کۆمەڵگا‪ ،‬هەروەک چۆن‬ ‫تەنها ژیانی مەخلوقێکی سەرەتایی لەالیەن یاساکانی‬ ‫قەبیلەوە دیاریدەکرێت‪ .‬ئەوروپیترین سامانی هەموو‬ ‫سامانە ئەوروپییەکان‪ ،‬ئەو توانجە کەم تا زۆر ڕوونە‪،‬‬ ‫کە ژیانی تاکەکەس پێوەی بە چەشنێکی جیاواز جیاواز‬ ‫ئاراستەکردنی بوونی هەر کۆمەڵگایەک دەکات بە موڵکی‬ ‫خۆی‪ ،‬توانجێک کە تاکەکەس کوشتەیەتی‪ ،‬بەتەواوەتی لە‬ ‫دەستی ئەڵمانەکان خزاوە‪.‬‬ ‫حەوت‪ :‬ئازادی گفتووگۆ لە لەدەستچووندایە‪ .‬کاتێک‬ ‫وەختی خۆی لە گفتوگۆدا بەرەوپیرچوونی ئەو کەسەی‪،‬‬ ‫کە لەگەڵیدا دەدوێیت‪ ،‬شتێکی سروشتی بووە‪ ،‬ئەمڕۆ‬ ‫پرسیاری نرخی پێاڵوەکەی یاخود چەترەکەی بەدیلی ئەو‬ ‫بەرەوپیرچوونەیە‪ .‬بەبێ ئەوەی مەجالی خۆ الدان هەبێت‪،‬‬ ‫باس و خواسی ئاستی ژیان و پارە دزە دەکاتە ناو‬ ‫هەموو جۆرە ئاخافتنێکی لەزەتبەخشەوە‪ .‬لێرەدا بابەتەکە‬ ‫خەم و ئازارەکانی تاکەکەس نییە‪ ،‬کە تیایاندا ڕەنگە‬ ‫بتوانن کۆمەکی یەکتری بکەن‪ ،‬یاخود ڕوانین لە وێنەیەکی‬ ‫سەرلەبەریی‪ .‬وەک ئەوە وایە مرۆڤ لە شانۆیەکدا گیری‬ ‫خواردبێت و ناچار بێت شوێن نمایشی سەر سەحنەکە‬ ‫بکەوێت‪ ،‬ئیدی بیەوێت یاخود نەیەوێت‪ ،‬وەک ئەوەی‬ ‫ناچاربێت چەندین ب��ارە ئەو شانۆیە‪ ،‬گەر بیەوێت و‬ ‫نەیەوێت‪ ،‬بکاتە کەرەستەی بیرکردنەوە و گفتوگۆ‪.‬‬ ‫هەشت‪ :‬ئ��ەوەی خۆی لە هەستکردن بە هەڵوەرین‬ ‫نەدزێتەوە‪ ،‬ئەوا بەبێ وچان دەپەڕێتەوە بۆ ئەو قۆناغەی‪،‬‬ ‫کە پاساوێکی تایبەت بۆ وچان و کردار و بەشداری خۆی‬ ‫لەم بێسەرەوبەرەییەدا بدۆزێتەوە‪ .‬ئەو هەموو نیگایە لە‬ ‫شکستی گشتی‪ ،‬ئەو هەموو حاڵەتە ناوازەیە بۆ شوێنی‬ ‫نیشتەجێبوون و لەحزەی خود و ئەو بازنەیەی کە خود‬ ‫کاریگەری لەسەر هەیە‪ .‬ئیرادەی کوێر بۆ ڕزگارکردنی‬ ‫بەشە پرێستیژەکەی بوون‪ ،‬لەجێی هەڵسانگدنێکی پوختی‬ ‫بێ دەسەاڵتی خۆی و چارەکردنی تێوەگالویی لە النی کەم‬ ‫پاشخانی نابینایی گشتی‪ ،‬لە نێزیکەی هەموو حاڵەتەکاندا‬ ‫پێشەنگی بەدەستدەهێنێت‪ .‬بۆیە هەوا هێندە لێوانلێوە لە‬ ‫تیۆری ژیان و جیهانبینی‪ ،‬بۆیەش لەم واڵتەدا کاریگەرییان‬ ‫هێندە لوتبەرزانەیە‪ ،‬چونکە لەکۆتاییدا هەمیشە گەمارۆی‬ ‫دۆخێکی تایبەتی نادیاریکراوی سەرتاپا خاڵی لە ناوەڕۆک‬ ‫دەگرێتەوە‪ .‬هەر لەبەرئەوەشە کە هێندە پڕە لە سەراب و‬ ‫تراویلکەی داهاتوویەکی کلتوری‪ ،‬کە سەرەڕای هەموو ئەو‬ ‫شتانە بە شەوێک خونچەی دەردەکات و سەرهەڵدێنێت‪،‬‬ ‫چونکە هەموو کەس سەهوی ئۆپتیکی بۆ گۆشەنیگا‬ ‫بەندکراوەکەی‪ ،‬بە ئەرکی خۆی دەزانێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣2‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/10‬‬

‫‪6‬‬

‫«‬

‫««‬

‫‪ ،٢٠١٤/١١/١٥‬یادی ‪٩٨‬ساڵەی مەرگی هێنریک سینکییەڤیچ‪ ،‬نووسەری ڕۆمانی هەوەسەکانی ئیمپراتۆرێک‬

‫شیعر و منداڵی‬

‫گفتوگۆی حەمە کاکە ڕەش لەگەڵ رێبوار سیوەیلی‬ ‫بەشی چوارەم‬ ‫حەمەكاكەڕەش‪ :‬ئەم رۆژگ��ارەی ئێمە‬ ‫كە بە پۆستمۆدێرن ناسراوە‪ ،‬دەكرێ داوا‬ ‫لەشاعیرو ئەدیب بكرێ كەوەك دەنگێكی‬ ‫ڕەخنەیی دژی نادادپەوەریی بوەستێتەوە‬ ‫كەكۆمەڵگای ك��وردی��ی بە دەستییەوە‬ ‫هەراسانە؟‬ ‫ڕێ���ب���وار س��ی��وەی��ل��ی‪ :‬م��ەس��ەل��ەك��ە‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ئ��ۆرگ��ان��ی��ك��ی ی��ان‬ ‫هۆكارمەندانەی بە ناونانی ڕۆژگارەكەوە نیە‪.‬‬ ‫چ لە سەردەمی پێشمۆدێرن و چ لەسەردەی‬ ‫مۆدێرنیتە و چ لە پۆستمۆدێرندا ئەو دەنگ‬ ‫و شێوازانەی داهێنان دەبینرێنەوە‪ ،‬كە دژ‬ ‫و ناكۆك بوون لەگەڵ ڕۆژگاری خۆیاندا‪.‬‬ ‫ئەگەر شیعر وەك بەرهەمی داهێنان تەماشا‬ ‫بكەین‪ ،‬لە هەموو كاتێكدا داهێنان جۆرێ لە‬ ‫جیاوازیی و دژەباو بووە‪ ،‬یان دەنگی ڕەخنە‬ ‫بووە‪ .‬هەڵبەت من نامەوێت ڕەخنە لەوەدا‬ ‫كورتبكەمەوە كە دژبێت یان دەنگ بێت‪،‬‬ ‫ئەركی ڕەخنە لەمانە گەورەترە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا‪ ،‬ناوەڕۆكیی داناییناسیانەی ڕەخنە‬ ‫بەرهەمهێنەری ەووشیارییەكە كە پاشان‬ ‫پێویستە بۆ بەرگریی و دژبوون لە ئاست‬ ‫جۆرەكانی نادادپەروەریی‪ ..‬شیعر فۆرم و‬ ‫ئاستێكی داهێنانە كە لە ئاستی هونەری و‬ ‫ئیستاتیكی و مانادا هەڵگری خەسڵەتەكانی‬ ‫دژوەستانەوەیە لەگەڵ هونەر و ئیستاتیكا‬ ‫و مانای باو و چەقبەستوودا‪ ..‬هەرچەندە‬ ‫لە ئێستای كۆمەڵگای كوردیدا بەتایبەتی‬ ‫لە باشووری كوردستان شیعر وەك جاران‬ ‫گوێگر‪ ،‬خوێنەر و وەرگریی خۆی نیە‪ ،‬بەاڵم زیاتر لەسەر تاكەكەس و لە چوارچێوەی‬ ‫زەمینەی وەرگرتنی شیعر ئامادەیی هەیە ئەو زمانەدایە كە پێیدەنووسن و بیری تێدا‬ ‫و ەیچ شتێكی تر‪ ،‬بە كولتووری بازاڕ و دەكەنەوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەمانە ڕێدەگرن ل��ەوەی وەك‬ ‫نەیاتوانیوە‬ ‫تۆڕەكۆمەاڵیەتیەكانیشەوە‬ ‫شوێن بە شیعر لێژ بكەن‪ .‬ئەو سایكۆلۆژیا پێغەمبەر تەماشای شاعیر بكەین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫و زەینییەتەی لەم واڵتەدا ئامادەیی هەیە‪ ،‬ئەگەر مەبەستەكە ئەوە بێت بە جیاواز‪،‬‬ ‫پتر شیعردۆست و شیعرئاشنایە‪ ،‬تا بۆ ی��ان خ��ۆش��ەوی��س��ت��ان��ە‪ ،‬ی��ان بەتایبەت‬ ‫نمونە ئاشنایەتی بە زانست و تەكنەلۆژیا‪ .‬تەماشای شاعیر بكەین‪ ،‬ئەمە شتێكی‬ ‫ئامادەیی زۆری تەكنەلۆژیاو مەسرەفگەرایی شیاوە و شاعیرانی ڕاستەقینە هەمیشە‬ ‫نەیتوانیوە زەینییەتی خەڵك بگۆڕێت و‬ ‫ئەمەش وادەكات كە هێشتاش شیعر‪ ،‬یان‬ ‫مۆزیك‪ ،‬یان ڕیتم و هارمۆنیی هونەری لە‬ ‫فۆرمی گۆرانی‪ ،‬مۆزیك و شیعر و ئەوانەدا‬ ‫وەرگریی زۆری هەبێت‪ .‬هەرچەندە بەشێكی‬ ‫زۆری ئەم فۆرمە هونەریانە نەبوونەتە‬ ‫دەنگیی ڕەخنەیی و دژ بە نادادپەروەریی لە‬ ‫هەرێمەكەدا و بگرە لە ئایدیۆلۆژیزەكردن و وەبیرخەرەوەی مەزنیی و ڕێزێكی زۆرن‪.‬‬ ‫ئیستاتیزەكردنی سیاسەتیشدا بەشدارییان دەمەوێ ئەوەشت بیر بخەمەوە‪ ،‬كە شیعر‬ ‫پێدەكرێت‪ ..‬لەگەڵ ئەوەشدا من لە هەر داستانی (بچووك) و (گەورە)ی نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫شوێنێ شیعری ڕەسەن‪ ،‬یان ڕاستەقینەم خۆی داستانێكی مەزنە و كۆتایی پێنایەت‪.‬‬ ‫خوێندبێتەوە‪ ،‬دەن��گ��ی ناڕەزایەتیشم چونكە شیعریش وەك��و خۆشەویستی و‬ ‫ئەڤین‪ ،‬وزە و فۆرمێكی دەربڕینی مرۆییە‪،‬‬ ‫لێبیستووە‪.‬‬ ‫ك��ە پێشكۆتاییهاتن و نەمانی م��رۆڤ‬ ‫حەمەكاكەڕەش ‪ :‬ل��ەو س��ەردەم��ە بێ كۆتایی پێنایەت‪ .‬بەم مانایەش شیعر لە‬ ‫پەیامەدا‪ ،‬یان بێ «داستانە مەزن»ـەدا‪ .‬قوواڵییەكانی بوونی مرۆییەوە هەڵدەقوڵێ‬ ‫دەكرێ ەێشتا شاعیر وەك پێغەمبەر سەیر و هەتا مرۆڤ بمێنێت‪ ،‬شیعریش كۆتایی‬ ‫پێنایەت‪ ،‬ئەگەرچی لە ئاستی تەكنیكی و‬ ‫بكەین؟‬ ‫ڕێبوار سیوەیلی‪ :‬كەسایەتی شاعیر لە هونەری (وەك زمان و كەرەستەكان) و لە‬ ‫زۆرینەی كۆمەڵگاكاندا شوێن ڕێزیی تایبەت ئاستی ناوەڕۆكی زمانی و بابەتەكانیدا و‬ ‫بەخۆی بووە‪ .‬ئێستاش لە زۆربەی جیهاندا لە ئاستی ئیستاتیكیشدا‪ ،‬گۆڕانیی بەسەردا‬ ‫هەر وایە و شاعیرەكان بە شێوازی جیاواز دێت‪ .‬شاعیر بەپێی هاوكاتیبوونی لەگەڵ‬ ‫ڕێزیان لێدەگیرێت‪ .‬كەسایەتی پێغەمبەر ئەو گۆڕانانە و داهێنان تیایاندا‪ ،‬بۆی هەیە‬ ‫لە كەسایەتی شاعیر جیاوازە و بە بڕوای رێزی پێغەمبەرانە بەمانا میتافۆرییەكەی بۆ‬ ‫م��ن كاتێك ش��اع��ی��ران دەخ��رێ��ن��ە ڕی��زی خۆی دروستبكات‪.‬‬ ‫بە دێوێكیتریشدا‪ ،‬گرنگە میللەتان رێز‬ ‫پێغەمبەرانەوە ئەم هاوتاكردنە ڕهەەندێكی‬ ‫مەجازیانە و میتافۆریانەی هەیە‪ ،‬نەك لە كەسایەتیەكان و شاعیرانی خۆیان‬ ‫پراكتیكی و ئەركمەندانە‪ .‬هۆكاری ئەمەش بگرن‪ ،‬چونكە ئەوە ئەوان وەك میللەتێكی‬ ‫بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە چ پێغەمبەران ئ��اس��ت ب���ەرز و خ���اوەن شارستانیەت‬ ‫و چ شاعیران كاریگەریی لەسەر مرۆڤ پێشاندەدات و هووشیاریی ئەوان لە ئاست‬ ‫دادەنێن و جیهانبینیان دەگۆڕن و ئاسۆی ڕۆڵ و كاریگەریی ئەو كەسایەتیانە لە‬ ‫نوێ و تێگەیشتنی تازەیان لەسەر خۆیان بەرهەمهێنانی شارستانیەتدا‪..‬‬ ‫و جیهانی دەوربەریان پێشكەش دەكەن‪،‬‬ ‫حەمەكاكەڕەش ‪ :‬ئایا شیعر خەیاڵمان‬ ‫ئەڵبەت پێغەمبەران لە ئاستێكی بەرفراوانتر‬ ‫كە دەچێتە ئەو دیو زمان و جوگرافیای دەتەقێنێتەوە‪ ،‬یان شیعر بوونەوەرێكی‬ ‫خۆیانەوە‪ ،‬لە كاتێكدا كاریگەریی شاعیران چێژبەخشە‪ ،‬ئامرازی چێژ بەخشینە‪ ،‬یان‬ ‫لەشیعردا دەبێت بۆ چی بگەڕێین؟ بۆ‬

‫دەنگ و رەنگی دیوی ئەو دیوی خۆمان و‬ ‫شتەكان بگەڕێین یان شیعر خۆی گەڕانێكە‬ ‫بۆ ئەوەی خۆمان بیربچێتەوە؟‬ ‫ڕێ���ب���وار س��ی��وەی��ل��ی‪ :‬پێویستە بە‬ ‫وردی��ی بیر لە هەریەكێك لەم گوزارانە‬ ‫بكەینەوە‪ ،‬چونكە بەبڕوای من شیعر لە‬ ‫هەموویاندا بەشدارە و كۆی ئەم ئەركانە‬ ‫جیبەجێدەكات و ئەمەش ئەو ڕازەیە كە‬ ‫شیعر دەبەستێتەوە بە بوونی مرۆییمانەوە‪.‬‬

‫و هەموو ئەمانە لە پشت ئەم داهێنانەوە‬ ‫ئامادەییان هەیە و بەشێك لە خەیاڵی‬ ‫شیعرین ب��ەر ل��ەوەی بەرهەمی ئەقڵ و‬ ‫زانست و بیركردنەوەی ڕووت بن‪ .‬لە پشت‬ ‫هەموو ئەمانەوە حورمەتگرتن لە بوون هەیە‬ ‫و پەیوەندیی ڕیشەیی مرۆڤ بە ژیانەوە‬ ‫ئاشكرا دەك���ەن و ش��ەرم��ی مرۆڤایەتی‬ ‫لە ئاست گ��ەردوون و ژیاندا بەرجەستە‬ ‫دەكەن و نیاز و پێویستیی ئێمە بە یەكتر‬

‫م��ادە هۆشبەرەكانە ن��ەك شیعر‪ .‬شیعر‬ ‫ئەو دوو جیهانە بەیەك دەگەیەنێت‪ ،‬كە‬ ‫لە ئیمەدایە و ئێمەی تێداین‪ ،‬بەو مانایەی‬ ‫شیعر ڕووە نادیارەكانی جیهانی دەرەكیی‬ ‫و سرووشت و شتەكانمان پێئاشنا دەكات‬ ‫و لە هەمان كاتیشدا ناخ و دەروون و‬ ‫ڕهەەندە شاراوەكانی نێو قواڵیی كەسایەتی‬ ‫خۆمانمان ب��ۆ دەخ���ات���ەڕوو‪ .‬شیعر لە‬ ‫جوگرافیایەكی باریك و ناسكدا كاری‬

‫شیعر فۆرم و ئاستێكی داهێنانە كە لە ئاستی هونەری و ئیستاتیكی و مانادا هەڵگری‬ ‫خەسڵەتەكانی دژوەستانەوەیە لەگەڵ هونەر و ئیستاتیكا و مانای باو و چەقبەستوودا‬ ‫شیعر خەیاڵمان دەتەقێنێتەوە‪ ،‬یان گەشەی‬ ‫پێدەدات‪ ،‬چونكە خەیاڵ ڕهەندێكی قووڵیی‬ ‫بوونی ئێمە پێكدەهێنێ و ئەو بەشەیە لە‬ ‫بیركردنەوە‪ ،‬كە ئاراستەمان دەكات بەرەو‬ ‫داهاتوو‪ .‬ئەریستۆتالیس ئەركی شیعر و‬ ‫مێژوو‪ ،‬بەمەدا جیادەكاتەوە‪ .‬مێژوو باسی‬ ‫ئەو ڕووداوان��ە دەكات كە ڕوویانداوە‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا شیعر باسی ئەو ڕووداوانە دەكات‬ ‫كە دەبێت رووب��دەن‪ .‬لەم ڕووەوە شیعر‬ ‫وەك تەقێنەرەوەی خ��ەی��اڵ‪ ،‬ئەركێكی‬ ‫پەروەردەیی لەسەرە‪ ،‬كە بریتیە لە گۆرینی‬ ‫(توانای شیاوەكی مرۆڤ بۆ پێشبینیكردنی‬ ‫داهاتوو)‪ ،‬بۆ (توانای كردەكی مرۆڤ بۆ‬ ‫داهێنان و بەدیهێنانی داهاتوو)‪.‬‬ ‫تۆ بیركەرەوە‪ ،‬ئەگەر شیعر‪ ،‬یان فۆرمی‬ ‫شاعیرانەی بیركردنەوە‪ ،‬لە تەقاندنەوەی‬ ‫خەیاڵی مرۆڤدا كاریگەریی نەدەبوو‪ ،‬زۆرێك‬ ‫لە داهێنانەكان ڕووی��ان ن��ەدەدا‪ ،‬هەر لە‬ ‫دۆزینەوەی ئاگرەوە بیگرە تا دۆزینەوەی‬ ‫كارەبا و دروستكردنی فڕۆكە و كەشتیی‬ ‫ئاسمانی و سینەما و ڤایرۆس و تەالرسازی‬ ‫و فرۆرمە هونەرییەكان و كۆمپیۆتەر و تۆڕی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و بیركردنەوەی مرۆڤ لە ژینگە‪،‬‬ ‫ئاژەاڵن و پاكژیی و مافی ژنان و مندااڵن‬ ‫و ەتد‪ .‬هەموو ئەمانە لە پەیوەندییەكی‬ ‫نزیكدان بە خەیاڵی شیعرییەوە و مانا‬ ‫مەجازییەكانی ئاگردزین‪ ،‬ئاگركردنەوە‪ ،‬یان‬ ‫ڕووناكیی و ڕووناككردنەوە و داگرتنی خۆر‬ ‫و فڕین و چوونە بەهەشت و دروستكردنی‬ ‫دنیایەكی نمونەیی و یەكسانیی و ئاساییش‬

‫خ��ۆی دەك���ات‪ ،‬كە پنتی پێكگەیشتنی‬ ‫ئێمە و دنیایە‪ .‬هەر لەبەرئەوەش كاتێك‬ ‫ئەمە ڕوودەدات و ئەم ترانزێتە شیعرییە‬ ‫مەیسەر دەبێت‪ ،‬ئیمە ئاسانتر گەشتەكەمان‬ ‫ب��ەرەو ن���اوەوە و ب��ەرەو دەرەوە درێ��ژە‬ ‫پیدەدەین‪ ..‬ئەمە ئەو ساتەوەختەیە كە‬ ‫نێوەی ئێمە لە قوواڵییەوە و نیوەكەی‬ ‫ترمان لە ڕووكاری دەرەوە پێك دەگەنەوەو‬ ‫تێكەڵ بەیەكتر دەب��ن��ەوە و ئێمەیەكی‬ ‫كامڵتر ئەزموون دەكەین‪ ..‬هەرچەندە ئەم‬ ‫ئەزموونە كورتخایەن و دەگمەنە‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫تازەكردنەوەی پەیوەندیی نێوان مرۆڤ و‬ ‫بوون پێویستە‪..‬‬

‫دەردەبڕن‪..‬‬ ‫هەروهها شیعر چێژبەخشە و ئامرازی‬ ‫چێژ بەخشینیشە‪ ..‬چونكە شیعر ئەو بەشە‬ ‫لە چێژ لە ئێمەدا زیندوو دەكاتەوە كە‬ ‫نامەتریاڵیە و پەیوەندیی بە چێژ لە ئەنجامی‬ ‫خواردنێكی تایبەت و بە خواردنەوەیەكی‬ ‫تایبەتەوە نیە‪ .‬هەروهها ئ��ەو چێژەش‬ ‫نیە كە تەماشا و نیگا‪ ،‬یان وەرگرتنی‬ ‫خەاڵتێك‪ ،‬یان بەدەستهێنانی سەركەوتنێك‬ ‫و شانازییەك پێمانی دەبەخشێت‪ .‬چێژ‬ ‫لە مانا شیعرییەكەیدا پتر لە ئیرۆتیكا‬ ‫دەچێت لە پەیوەندیی ڕەگەزیدا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەو جیاوازییەوە كە پەیوەندیی ئیرۆتێكی‬ ‫نێوان مرۆییە و پێویستیمان بە النیكەم دوو‬ ‫كەس هەیە لە پەیوەندییەكەدا‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫حەمەكاكەڕەش ‪ :‬بێرتراند رووسێل‪،‬‬ ‫چێژی شیعری پەیوەندیی تاكەكەسە دەڵ��ێ��ت‪ :‬ه��ەرك��ەس��ێ��ك ب��ی��ەوێ��ت ببێت‬ ‫لەگەڵ خودی خۆیدا‪ .‬چێژی شیعر‪ ،‬چێژە بەفەیلەسوف ‪ ،‬نابێت ل��ە ن��ام��اق��ووڵ‬ ‫لە ئەزموونێكی دانسقەی مەعنەوی‪ ،‬چ بترسێت‪ .‬ئایا گونجاوە بڵێین هەركەسێك‬ ‫لە ئاستی ناخەكی و ڕۆحیدا بێت یان لە بیەوێت ببێت بەشاعیر نابێت لە ناماقووڵ‬ ‫ئاستی دەروونیی و ڕەنگدانەوەی لەسەر بترسێت؟ ئایا ەیچ پەیوەندییەك هەیە‬ ‫جەستەی ئێمە‪ .‬ئەم ئەزموونە ئەوەندە لەنێوان شیعرو ناماقووڵدا ئەگەر هەیەچۆنە‬ ‫دەگمەنە‪ ،‬كە تاقیكردنەوەی ەیچ شتێكی تر ئەگەر نییە بۆ؟‬ ‫بەدەست نایەت و بە ەیچ ئەزموونێكیتریش‬ ‫ڕێ��ب��وار سیوەیلی‪ :‬من پەیوەندیی و‬ ‫جیگەكەی پڕ نابێتەوە‪ .‬لەشیعردا دەبێت بۆ جیاوازیی نێوان فەلسەفە و ناماقووڵ و‬ ‫چی بگەڕێین؟ بۆ دەنگ و ڕەنگی دیوی ئەو شیعر و ناماقووڵ‪ ،‬ئەوەندە لێكتر بەدوور‬ ‫دیوی خۆمان و شتەكان‪ ،‬یان شیعر خۆی نابینم‪ .‬ناماقووڵ هەروەكچۆن لە فەلسەفەدا‬ ‫گەڕانێكە بۆ ئەوەی خۆمان بیربچێتەوە؟‬ ‫ئەوەندە نامۆ و بەنەفرەتكراو نیە‪ ،‬لە‬ ‫من ل��ەو ب��ڕوای��ەدام‪ ،‬ئێمە لە شیعردا شیعریشەوە ئەوەندە دوور و نامۆ نیە‪.‬‬ ‫خۆمان بیرناچیتەوە‪ ،‬ئ��ەوەش ئامانجی ناماقووڵ خاڵی هاوبەشی نێوان ئەمانەیە‬ ‫شیعر نیە‪ ،‬چونكە بیربردنەوە ئەركی و ئەو پنتەیە كە شیعرو فەلسەفە لەیەكتر‬

‫نزیكدەخاتەوە و ئاوێزانیان دەك��ات‪ .‬بە‬ ‫ب���روای م��ن ئ��ەو جیاكارەییە ل��ە نێوان‬ ‫فەلسەفە و ناماقووڵدا كە راسڵ ئاماژەی‬ ‫پێكردووە و ویستوویەتی وەك سنوورێك‬ ‫بیشكێنێ‪ ،‬زادەی ج��ۆرە تێڕوانینێكی‬ ‫ئایدیۆلۆژیی تایبەت بوو بۆ فەلسەفە و‬ ‫ئەمجا بۆ ناماقووڵ‪ .‬بەپێی ئەو تێروانینە‬ ‫ناماقووڵ دیوە ناشیرینەكەی بیركردنەوە‪،‬‬ ‫ی��ان گ���وزارش ك��ردن ب��وو‪ ،‬ل��ە كاتیكدا‬ ‫فەلسەفە دیوە ژیرانەكەی گوزارشكردنە‪.‬‬ ‫ف��ەل��س��ەف��ە س���ەروك���اری ت��ەن��ی��ا ل��ەگ��ەڵ‬ ‫هۆشمەندیی و ژیریی و ئەقڵدا هەیە و‬ ‫ماتەریالیستیانە روانینە بۆ واقیع و مێژوو‬ ‫و ڕاستەقینە‪ .‬لەكاتێكدا دیوەكەی تری‬ ‫فەلسەفە ئایدیالیزم و نالۆژیكیانەیە‪ .‬من‬ ‫بۆخۆم بڕوایەكم بەم جیاكارە ئایدیۆلۆژیە‬ ‫نیە و پێموایە ن��ام��اق��ووڵ ڕووخ��س��ار و‬ ‫ڕەهەندێكی دیكەی بیركردنەوە و ەزرین‬ ‫و گوزارشكردنە‪ ،‬كە فەلسەفە لە ئاستیدا‬ ‫دەستەوەستانە‪ ،‬یان لە كەوتۆتە دەرەوەی‬ ‫مەیدانی كاركردنیەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی راس���ڵ دەی��ڵ��ێ��ت‪ ،‬ه��ەوڵ��دان��ە‬ ‫ب��ۆ ئ��اش��ت��ك��ردن��ەوەی فەلسەفە لەگەڵ‬ ‫دی���و و ڕووخ���س���ارەك���ەی ت���ری خ��ۆی‪،‬‬ ‫ن��ەك هەاڵتن لێی‪ .‬ناماقووڵ لە هزری‬ ‫حەكیمانە و دان��ای��ان��ەی فەیلەسووفە‬ ‫كۆنەكاندا‪ ،‬بەتایبەتیش فەیلەسووفە‬ ‫پێش سوكراتیەكاندا ئامادەییەكی بەرچاو‬ ‫و گرنگیی هەیە و بەشێكە لە دانایی بە‬ ‫سنووری ئەقڵ و چوارچێوەداریی توانایی‬ ‫م��رۆڤ لە تێگەیشتنیدا بۆ گ���ەردوون و‬ ‫دیاردەكان و واقیع‪ .‬ئەوان لەگەڵ هەموو‬ ‫هەوڵدانێكی ئەقاڵنیاندا بۆ تەفسیركردنی‬ ‫گ���ەردوون‪ ،‬ەێشتا ڕێ��زی��ان ل��ەو سنوورە‬ ‫گرت كە ئەقڵ و ەووش��ی��اری لە ڕێگەی‬ ‫ئ��ام��رازەك��ان��ی پ��ێ��وان��ەك��ردن‪ ،‬ل��ۆژی��ك و‬ ‫زانستەوە ناتوانێت پەی پێببات‪ .‬بۆیە ئەو‬ ‫سنوورەیان بۆ دانایی و حیكمەت ەێشتەوە‪،‬‬ ‫كە بەبێ ئەزموون و بڕیاری پێشوەختە‪،‬‬ ‫یان ئەزموونی پێشینە لە هەوڵی تێگەیشتن‬ ‫لە گ��ەردوون و بنەماكانی بووندا بێت‪.‬‬ ‫ئەم سام و ڕێزگرتنە‪ ،‬ئەم قایلبوونەوەی‬ ‫مرۆڤ بەوەی كە ناتوانێت هەموو شتێك‬ ‫ماقوواڵنە و بههۆی ژیرییەوە تێبگات‪،‬‬ ‫بۆخۆی بڕیارێكی فەلسەفیانەیە و ڕوانگەی‬ ‫فەلسەفە لە ڕەهاییگەریی و ئایدیۆلۆژیا‬ ‫دوور دەخ��ات��ەوە‪ ،‬هەروەكچۆن پانتایی‬ ‫فەلسەفەش مەزنتر پیشاندەدات لەوەی كە‬ ‫ئەقڵ گوزارشی لێدەكات‪.‬‬ ‫شیعر‪ ،‬یان مەعنەویەت و رۆحیگەریی‬ ‫ئ��ەو ب��ەش��ەی ت��ری ب��وون��ە ك��ە فەلسەفە‬ ‫جێیهێشتووە ب��ۆ ش��ێ��وەك��ان��ی دیكەی‬ ‫گوزراشكردن لە بوون‪ ،‬وەك ئەفسانەكان‪،‬‬ ‫ئایین و جیهانبینیی مەعنەوی و شیعری‪..‬‬ ‫لەبەر ئەوە شیعر ئەو زمانەیە كە فەلسەفە‬ ‫بەشیوەیەكی ت��ر قسەی تیا دەك��ات‪،‬‬ ‫بەبێ بەكارهێنانی ئامراز و شیوازەكانی‬ ‫توێژینەوەی خۆی‪ .‬لە شیعردا هەمیشە‬ ‫نەگوتراوە فەلسەفییەكان بە زمانێكی‬ ‫تر دەدرەوشێنەوە‪ .‬ئیتر ئەمە ناو دەنێی‬ ‫ناماقووڵ یان هەر شتێكیتر گرنگ نیە‪،‬‬ ‫گرنگ ئ��ەوەی��ە ك��ە شیعریش بەشێكی‬ ‫گرنگە ل��ەو هەوڵە جاویدانییەی مرۆڤ‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە نەێنیەكانی گ��ەردوون‬ ‫و مرۆڤبوون سنووری توانایی مرۆڤ لە‬ ‫تیگەیشتنی هەستەكیی و هۆشەكیی‬ ‫خۆیدا‪ ..‬لەبەر ئ��ەوە ئەو شیعرانەی كە‬ ‫جوان و نەمرن هەر ئەو شیعرانەشن كە‬ ‫ئەوپەڕی دوورن لە لێكدانەوەی لۆژیكیانە‪،‬‬ ‫بەاڵم پڕپڕن لە وتنی ڕاستەقینە لەسەر‬ ‫بوون وەكئەوەی توانای مرۆڤ لێی حاڵی‬ ‫دەبێت‪ .‬ئەدەبیاتی سۆفیانەو عیرفانی‬ ‫بەشێكی گرنگ و شاكارگەلێكی بێنمونەی‬ ‫ئەم ناماقوڵییەتەمان لە شیعردا بۆ ئاشكرا‬ ‫دەكەن‪..‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣2‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/10‬‬

‫‪7‬‬

‫«‬

‫‪ ،٢٠١٤/١١/١٥‬یادی ‪٩٨‬ساڵەی مەرگی هێنریک سینکییەڤیچ‪ ،‬نووسەری ڕۆمانی هەوەسەکانی ئیمپراتۆرێک‬

‫ئەنتۆنیۆ تابوكی‌و فێرناندۆ پێسوا‌و عەتا محەمه‌د‬ ‫بەبیانوی وڕێنەوە‬

‫شوان ئەحمەد‬

‫بۆ (عەتا محه‌مەد) و بۆ تەواوی ئەندامانی تیپ‬

‫بەشی دووەم ‪ -‬کۆتایی‬

‫هێنده‌ ده‌ست و په‌نجه‌م له‌گه‌ڵ تارماییه‌کاندا نه‌رمکرد‪ ،‬تاخۆشم‬‫بووم به‌تارمایی‪:‬‬ ‫ئه‌ڵبه‌ته‌ ئەوەی لە ئێستادا ئێمەی هێناوەتە سەرباسی «تابوكی»و‬ ‫ئەوەی «تابوكی»‌و «عەتا محەمەد»ی پێكەوە كۆكردۆتەوە (وەك‬ ‫دوو پێسوایی)‪ ،‬ئەو پیاوە شەرمن‌و گۆشەگیرو كەم دووەیه‌ک ‌ه‌ هێند‌ه‬ ‫ده‌س���ت و په‌نجه‌ی له‌گه‌ڵ تارماییه‌کاندا نه‌رمکرد‪ ،‬تا خۆش���ی بوو‌ه‬ ‫س���ێبه‌ر و تارمایی و بزربوو‪ .‬ئه‌و ئه‌فس���انه‌یه‌یه‌ چوار ژیان ژیا‪ ،‬یان‬ ‫وەك «عەت���ا محەمەد» دەڵێت گەر لە بەر خۆردا بووەس���تایە ئەوا‬ ‫حەفتاو دوو س���ێبەری دەبوو‪ .‬ئه‌وکه‌سه‌ش جگە لە شاعیری مەزنی‬ ‫پرتوگالی «فێرناندۆ پێسوا» كەسێكی ترنییە‪.‬‬ ‫ن���اوی تەواوەتی «فێرنان���دۆ ئەنتۆنیۆ نۆگێرا»ی���ە‪ ،‬ڕۆژی ‪/13‬‬ ‫حوزەیرانی‪ 1888/‬لە ش���اری لش���بۆنە لەدایك ب���ووەو ڕۆژی ‪/30‬‬ ‫تش���رینی دووەمی‪ ،1935 /‬بەنەخۆشی جگەرو لە نەخۆشخانەیەكی‬ ‫ئەو شارەدا ماڵئاوایی لە ژیان دەكات‪.‬‬ ‫لەتەمەنی پێنج س���اڵیدا دەبێت باوكی دەمرێت‌و دووس���اڵ دوای‬ ‫ئەوەش‪ ،‬دایكی ش���وو بە ئەفسەرێكی پلەداری دەریاوانی پرتوگالی‬ ‫دەكات���ەوە بەن���اوی «خواو میگێل ڕوس���ا» كە لەو س���ەردەمەدا‪،‬‬ ‫دەكرێتە قونسوڵی پرتوگال لە شاری دوربانی ئەفریقای باشور‪.‬‬ ‫لێ���رەوە ئی���دی نەهامەتی گەورەو گرانی «پێس���وا» دەس���ت‬ ‫پێدەكات‌و بەهەشتی كورتخایەنی منداڵی دەشێوێت‪ .‬لەالیەك بەهۆی‬ ‫باوەپیارەكەیەوە بەش���ێك لە خۆشەویستی و سۆزو گرنگی پێدانی‬ ‫دایكی لەدەس���ت دەچێ‌‌و لەالیەكی دیكەش���ەوە‪ ،‬لە لشبۆنەی زێدی‬ ‫منداڵی خۆی هەڵدەكەنرێت‌و ڕوو لە كیشوەرێكی دیكەو ژینگەیەكی‬ ‫تردەكات‪.‬‬ ‫ئەو س���ەفەرە لە شوباتی ساڵی ‪ 1896‬دەست پێدەكات‌و سەرەتا‬ ‫ماوەیەكی كەم‪ ،‬دەچنە مۆزەمبیق‌و پاش���ان بەیەكجاری لە ش���اری‬ ‫دوربان لە ئەفریقای باشور دەگیرس���ێنەوە‪ .‬بەخێرایی فێری زمانی‬ ‫ئینگلیزی دەبێت‌و بەش���ێوەیەك دەسەاڵتی بەسەردا دەشكێت كە لە‬ ‫پێشبڕكێی نوسینی سۆناتادا لە قوتابخانە‪ ،‬خەاڵتی شاژنە ڤیكتۆریا‬ ‫بەدەست دێنێت‪.‬‬ ‫لەو قۆناغەدا زیاتر بە زمانی ئینگلیزی ده‌خوێنێته‌وه‌ و سەروكاری‬ ‫لەگەڵ شیعرەكانی (شكسپیر و شیللی‌ و میلتۆن‌ و ئەدگار ئاالن پۆ)‬ ‫دا دەبێت‪ .‬ماوەی نۆساڵێك لە دوربان دەمێنێتەوەو پاشان لە ساڵی‬ ‫‪‌1905‬و به‌بێ هی���چ هۆكارێك‪ ،‬بەتەنها ملی ڕێدەگرێت‌و دەگەڕێتەوە‬ ‫لش���بۆنە‪ .‬لەكاتێكدا زڕخوشكەكانی بۆ خوێندن ڕودەكەنە بەریتانیا‪،‬‬ ‫كەچی ئەو بەرەو پرتوگال دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫ئێس���تا تەمەنی حەڤدە س���ااڵنەو هەس���ت دەكات زۆرش���ت لە‬ ‫ش���ارەكەیدا گۆڕاوەو زۆرش���ت لەجێی خۆیدا نەماوە‪ .‬لەوێش وەك‬ ‫ئەفریقای باش���ور هەس���ت بەتەنهایی‌و نامۆیی دەكات‌و لە بەشێكی‬ ‫بیرەوەریەكانی���دا‪ ،‬بەمجۆرە وەس���فی حاڵی خ���ۆی دەكات‪( :‬هیچ‬ ‫ك���ەس لەبنەماڵەكەم ل���ە حاڵی من تێناگه‌ن‪ ،‬گاڵت���ەم پێدەكەن‌و‬ ‫ك و خوا‬ ‫پێم پێدەكەنن)‪ .‬لە ش���ارەكەی خۆش���یدا (لشبۆنە)‪ ،‬خەڵ ‌‬ ‫بەچاوێكی س���ەیر تەماشای دەكەن‌و ئەوەش ئەوەندەی تر گۆشەگیر‬ ‫و تەنهای دەكات‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە لەگەڵ گەڕانەوەی���دا هەوڵی خوێندن دەدات لە زانكۆداو‬ ‫كاری پێویستیش بۆئەو مەسەلەیە ئەنجام دەدات‪ ،‬بەاڵم دواتر وازی‬ ‫لێدێنێ���ت‌و ناچێتەوە بەالیدا‪ .‬س���اڵی ‪ 1912‬كەم تازۆرێك خۆی لە‬ ‫قەرەی ئەدیبان‌و هونەرمەندانی شارەكەی دەدات‌و ئاشنایەتی لەگەڵ‬ ‫دووكەسدا پەیدادەكات كە كاریگەری گەورەیان لەسەر ژیانی دەبێت‪.‬‬ ‫ئەو دووكەس���ەش «ئەلمادۆنیگێرا»ێ‌ نوسەرو نیگاركێش‌و «ماریۆ‬ ‫دی ساكارنیرۆ»ی ش���اعیردەبن‪ .‬شایەنی باسە «ساكارنیرۆ» تاكە‬ ‫هاوڕێی ڕاس���تەقینەو گیانی بەگیانی «پێسوا» بووە‪ ،‬بەاڵم زۆر زوو‬ ‫ئەو هاوڕێ‌ دەگمەنەی لەدەس���ت دەدات و لەتەمەنی بیست‌و پێنج‬ ‫ساڵیدا لە پاریس خۆی دەكوژێت‪.‬‬ ‫لەڕاس���تیدا زۆرێ���ك ل���ەو لێكۆڵی���ار و توێژەرانەی «پێس���وا»‬ ‫ناس���ن‌و بەژیان‌و دنیای نوس���ینەكانییەوە خەریكن‪ ،‬پێیانوایە ئەوە‬ ‫«س���اكارنیرۆ»یە دەبێتە ئیلهام بەخش���ی «پێس���وا»‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫زیاد لە شوناس���ێك بۆخۆی دروس���ت بكات‪ .‬لەدواین نامەیدا كە لە‬ ‫بەرواری ‪/31‬مارتی‪ 1916/‬لە پاریس���ەوە بۆ «پێسوا»ی دەنێرێت‪،‬‬ ‫دەڵێت‪( :‬ماڵئاوا‪ ،‬گەر س���بەی بڕی پێویستی ئیستەر كنینم دەست‬ ‫نەكەوێت –كە مادەیەكی هۆشبەرە‪ ،-‬ئەوا خۆم فڕێ‌ دەدەمە بەردەم‬ ‫شەمەندۆفێرێك‪ ..‬تكایە لێم زویرمەبە)‪.‬‬ ‫ێ الوە (نیگێرا و پێسوا و ساكارنیرۆ)‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 1915‬ئەو سێ‌ هاوڕ ‌‬ ‫گروپی (ئۆرفیۆس) دروست دەكەن‌و گۆڤارێك كەتەنها دوو ژمارەی‬ ‫لێدەردەچێ���ت بەن���اوی (ئۆرفی)یەوە دەردەكەن‪ .‬مەبەس���تیان لە‬ ‫دەركردنی ئەو گۆڤارەش‪ ،‬نوێكردنەوەی زمان‌و ش���ێوازی ده‌ربڕین‌و‬ ‫دنیابینی ئەدەبی پرتوگالی بووەو سەرەڕای ئەوەی گۆڤارێكی تەمەن‬ ‫ك���ورت بووە‪ ،‬بەاڵم كاریگەری گەورەی لەدوای خۆی جێهێش���تووە‪.‬‬ ‫ئ���ەو گروپە و گۆڤارەكەش���یان لەو قۆناغەدا‪ ،‬لەالی���ەن كۆنەخوازو‬ ‫تەقلیدیەكان���ەوە دژایەتی توندكراون‌و ئەدەبەكەش���یان بە ئەدەبی‬ ‫شێتخانە لەقەڵەم داوە‪.‬‬ ‫ئەفسانەی «پێسوا» لە ڕۆژی ‪/8‬مارتی‪( 1914/‬كەخۆی بەڕۆژی‬ ‫سەرفرازی ناوی دەبات)‪ ،‬دەست پێدەكات‪ .‬لەو ڕۆژەدا وەك عادەتی‬ ‫هەمیش���ەیی خۆی‪ ،‬لەبەردەم مێزێكی بەرزدا دەوەس���تێت‌و لەسەر‬ ‫گورزەیەك كاغەزو بەپێوە دەس���ت بەنوسین دەكات‪ .‬لەوێداو لەناو‬ ‫دنیا ئەندێش���ەییەكەی خۆیدا‪ ،‬دەس���ت بە خوڵقاندنی ئەو هاوڕێ‌‌و‬ ‫خەنیمان���ە دەكات كە بونیان نییە‪ .‬ئەو بەدیالنەی خۆی دروس���ت‬ ‫دەكات كەوەك سێبەرو تارمایی لە دەوریدان‪( :‬من هەر لەمنداڵیەوە‬ ‫ح���ەزم بەوەبووە‪ ،‬دنیایەكی ئەندێش���ەیی بۆخ���ۆم بخوڵقێن ‌م و لەو‬ ‫دنیایەشدا هاوڕێ‌‌ و دۆستانێك دروست بكەم كە بونیان نییە)‪.‬‬ ‫«مۆریس���یۆ باش» لەوتارێكیدا بەناوی (فرناندو بیسوا‪ -‬الشاعر‬ ‫ذ‌‌‌و االص���وات المتعددة‪ ،)-‬وته‌یه‌کی «پێس���وا» خۆی دێنێته‌و‌ه ک ‌ه‬ ‫دەڵێت‪( :‬لەوەتەی فامم كردۆتەوە‪ ،‬بەش���ێوەیەكی خۆڕسكانە حەزم‬ ‫بەساختەكاری‌ و درۆی هونەری بووە)‪.‬‬ ‫ئیدی لەو ڕۆژی س���ەرفرازیە بەدواوە‪ ،‬كەس���انی وەك (ئەلبرتۆ‬

‫س‬ ‫كایی���رۆ‌و ئەلفارۆدی كامبۆس‌ و ڕیكاردۆ ڕەیس‌ و برنارد س���واری ‌‬ ‫و ئەنتۆنی���ۆ مۆروا)‪ ،‬لەناخیەوە دێنەدەرێ‌‌و هەریەكەش���یان دەبنە‬ ‫خاوەنی مێژوی لەدایك بوون‌و س���تایلی ش���یعر نوس���ینی تایبەت‬ ‫بەخۆیان‌و ژیانێكی جیاواز لە خاوەنەكەیان دەژین‪.‬‬ ‫لەڕێی ئەم خەنیمانەوە‪« ،‬پێسوا» توانیویەتی تەعبیر لە جیاوازی‬ ‫‌و ناكۆكیەكان���ی ناو خ���ودی خۆی بكات‌و هەر لەڕێی ئەوانیش���ەوە‬ ‫توانیویەتی‪ ،‬زیاد لە ژیانێك بژی‌و ئەزمونی زیاد لە ژیانێك بكات‪.‬‬ ‫ئەو ش���اعیر بوو‪ ،‬بەاڵم بەهۆی كەس���ایەتیە ئەندێشییەكانیەوە‪،‬‬ ‫ێ چیرۆك نوس‌ و ڕۆمانن���وس كەمەندكێش‬ ‫ده‌توانێ���ت بەقوڵی س��� ‌‬ ‫بكات‌و ش���ەیدای دنیا ئەفسانەییەكەی خۆییان بکات‪ .‬ئه‌وسیانه‌ش‬ ‫یەكێكیان «خۆزێ‌ ساراماگۆ»ی هاواڵتی خۆیەتی‌و ئەوی دیكەشیان‬ ‫«ئەنتۆنی���ۆ تابوكی» ئیتاڵیەو سێهەمیش���یان «عەتا محەمەد»ی‬ ‫خەڵكی كوردستانی باشورە‪.‬‬ ‫«س���اراماگۆ» لە (س���اڵی مردنی ڕیكاردۆ ڕەی���س)دا‪ ،‬ڕوو لە‬ ‫دنیا ئەندێش���ییەكەی «پێس���وا» دەكات‌و (عەتا محەمەد)یش كەم‬ ‫تازۆر لەس���ێ‌ بەرهەمیدا (فەهرەس���ت‪ ،‬خواجە نەسرەدین‪ ،‬كتێبی‬ ‫پەراوێزنوس���ان) ئەو سەفەرەدەكات‌و وەك «پێس���وا» لەپێڕستی‬ ‫كەسایەتیە ئەندێشەییەكانی جەمیل سائیبدا‪ ،‬خەریكی پێڕستكردنی‬ ‫كەسایەتیە جیاوازەكانی عەتا محەمەد دەبێت‪..‬‬ ‫بێگوم���ان س���ەفەری بەردەوامی «تابوكی»یش ل���ە دۆزینەوەی‬ ‫(دیوان���ی توتن)ەوە تا ڕۆژی مردنەكەی‪ ،‬بۆالی «پێس���وا»و لەناو‬ ‫دنیا ئەفسوناویەكەی ئەودابووە‪ .‬لە (وڕێنەدا) ئەوە زۆربە چڕوپڕی ب���ووە كە هەر بە س���یلەی ڕەحم زانیویەتی ه���ەردوو ئەندامی یەك‬ ‫دەبینین و لەو كورتە ڕۆمانەدا‪ ،‬ئەو بەدیل‌و دروس���تكراوانەدێن‌و بۆ تیپین‪ .‬بەاڵم بۆدووەم‪ ،‬وەاڵمم دەسگیرنەبوو‪.‬‬ ‫دواجار س���ەردانی «پێسوا» دەكەن‪ ..‬دروستكراوەكان دەچن بۆالی‬ ‫ئەڵبەتە زوو ناسینی من بۆ «عەتا» وەك هاوڕێ‌‪ ،‬نەبووە مایەی‬ ‫دروس���ت كەرەكەیان‪ ،‬بۆئەوەی ماڵئ���اوای لێبكەن‌و ڕێزی لێبنێن‌و زووناس���ینی من بۆ «عەتا» وەك چیرۆك نوسێك‪ .‬نایشارمەوە من‬ ‫نهێنی‌و شتە شاراوەكانی ناخی خۆیانی بۆ باس بكەن‪.‬‬ ‫س و ڕۆماننوسدا‪،‬‬ ‫زۆرجار لەگەڵ هەندێ‌ نوسەر و شاعیر و چیرۆك نو ‌‬ ‫«تابوكی» لەو ئیش���ە زۆر كورتەیدا‪ ،‬دەتوانێت بۆ یەكەمجارو لە توش���ی تێنەگەیش���تن یان گران تێگەیش���تن بووم‌و وازم لێهێناو ‌ن‬ ‫فەزای ژورێكی بچوك‌ و تاریكی نەخۆش���خانەیەكدا‪ ،‬تەواوی شوناسە و دوات���ر گەڕاومەتەوە س���ەریا ‌ن و بەگەرم‌و گوڕی‌و بەعەش���قەوە‬ ‫جی���اواز و دژبەیەكەكانی «پێس���وا» كۆبكاتەوە‪ .‬ش���ەوی یەكەم دەس���تم بەخوێندنەوەیان كردۆتەوە‪ :‬بۆنمونە‪( :‬س���ەلیم بەرەكات‪،‬‬ ‫(‪-28‬تش���رینی دووەمی‪ )1935 -‬لەگەڵ دەسپێكردنی تارماییەكاندا‪ ،‬فوئاد ڕفقە‪ ،‬ئونس���ی ئەلحاج‪ ،‬عەزی���ز ئەلعەزه‌مە‪ ،‬ئەمین مەعلوف‌و‬ ‫«ئەلف���ارۆدی كامب���ۆس» خ���ۆی ب���ەژوردا دەكات‌ و دوای ئەویش ئەدوار ئەلخەرات)‪ ،‬بەتایبەت هەردوو تێكس���تی (ڕامەو ئەژدیها)‌ و‬ ‫«ئەلبرت���ۆ كاییرۆ»ی مامۆس���تای لە (ڕیبا تیخ���ۆ)وە دێت‪ .‬ڕۆژی (أختناقات العش ‌ق و الصباح)‪.‬‬ ‫دووەم (‪-29‬تش���رینی دووەمی‪ ،)1935-‬چاوی «بەڕیكاردۆ ڕەیس»‬ ‫«عەت���ا محەمە»ی چیرۆكنوس���یش بۆمن وابوو‪ ..‬من س���ەرەتا‬ ‫‌و «بێرنارد س���واریس» دەكەوێت‪ .‬ش���ەوی كۆتایش (‪-30‬تشرینی بەنیازی ئەوە دەس���تم دایە دەقەكانی (ئەووەختەی لە كوردس���تان‬ ‫دووەمی‪ ،)1935 -‬لەگەڵ (ئەنتۆنیۆ مۆروا)دا گفتوگۆدەكات‪.‬‬ ‫بوو تا چەند س���اڵێکیش پێش ئێس���تا)‪ ،‬دنیام بۆ ئاش���كراكات‌و‬ ‫وەك ف���ەزای ئەم ڕۆمانە كە بە ش���انۆی وڕێنەك���ردن دەچێت‪ ،‬نهێنیەكانم بۆ ڕونبكاتەوەو دۆخ‌ و بەسەرهاتێكم بۆ بگێڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ژیانی «پێس���وا» خۆشی یەك پارچە سێبەرو تارمایی بووەو كورت وادەرنەچوو‪ ..‬ئەو ش���تێكی دەوتوو چاوەڕوانی منیش لە ئاستێكی‬ ‫ێ پاش ئەو‬ ‫خایەن‌و پ���ڕ تەنهاییەكی تاقەت پڕوكێن بووە‪ .‬نوس���ینی بەردەوا ‌م تردابوو‪ .‬بەهەرح���اڵ غیابی «عەتا محەم���ەد»ی هاوڕ ‌‬ ‫و سیگاركێش���انی زۆر و مەیخواردنەوەیەك���ی بێح���ەدو حیس���اب‌و چەند س���اڵە‪ ،‬پێویس���تی بەوەبوو جێگای ب���ە «عەتا محەمەد»ی‬ ‫ڕۆتینی كاركردنی ڕۆژانە لە كۆمپانیایەكی بازرگانی (وەك وەرگێڕو چیرۆكنوس پڕبكەمەوە‪ .‬لێرەوە ئیدی بەش���ێنەیی‌و بە چاوێكی دی‬ ‫پەیامنێرێك)‪ ،‬ئەوە سەرلەوحی ژیانی چل‌وحەوت ساڵەی ئەوبووە‪ .‬كەوتمە خوێندنەوەی به‌ش���ێکی زۆری کاره‌کانی (بەوەیشەوە كە لە‬ ‫تامردیش هەر ڕەبەن بوو‪ .‬تاقه‌ ئەویندار و خۆشەویس���تی كچێك سەردەمی ڕەخنە و ڕەخنەی چاودێر و گۆڤار و ڕۆژنامەكاندا) باڵوی‬ ‫بوو بەناوی «ئۆڤیلیا كیرۆش»‪ ..‬ساڵی ‪ 1920‬لە كۆمپانیای فیلكس كردونەتەوە‪..‬‬ ‫(كە هەردوكیان لەوێدا كاریان دەكرد)‪ ،‬چاوی پێدەكەوێت‌و عاشقی‬ ‫ئەمجارەیان تێگەیش���تم چیرۆك‌ و ڕۆمان الی ئەو بۆ مه‌ئلوفکردن‬ ‫دەبێت‪ .‬دوانزە ساڵێك جیاوازی تەمەن لەنێوانیاندا دەبێت‪.‬‬ ‫نا‪،‬به‌ڵک���و بۆ نامەئلوفكردنی ش���تەكانە‪ .‬بۆپه‌نهان بوون ‌ه‪ ‌،‬بۆئەوەیە‬ ‫«پێسوا» بەوەی كەسێكی شەرمن‌ و ڕوگیردەبێت‪ ،‬ماوەیەكی زۆر بەجۆرێك���ی دی ئه‌ندێش���ه‌ی دنیابکه‌ی���ن و س���ه‌یری لەخۆمان‌و‬ ‫لە دوورەوە بەبێ‌ دەنگی عاشقی «ئۆڤیلیا» دەبێت‪ .‬تا ئێوارەیەكیان دەوروبەربكەین‪( :‬چیرۆك الی من دنیا ئاش���كرا ناكات‌و دۆخێكیش‬ ‫دووب���ەدوو لە ئۆفیس���ی كۆمپانیاكەدەبن‌و ئ���ەو ئێوارەیەش بەهۆی ناگێڕێت���ەوە‪ ،‬بەڵك���و پڕڕازت���ری دەكات‪ ..‬م���ن ئارەزوویەكی زۆرم‬ ‫كڕێوەو ب���او بۆرانێكی زۆرەوە‪ ،‬كارەبا دەكوژێتەوەو «پێس���وا»ش لەوەب���ووە‪ ،‬لەو ڕووبەرانەدا كاربكەم كەپڕ لە ڕاز و پەنهانین‪ ..‬وەك‬ ‫مۆمێك پێدەكات‌و بەرەو ڕوی (ئۆڤیلیا) دەچێت‌و لەو بێكارەباییەداو ئەوەی چیرۆك نوسینەوەی بەس���ەرهاتەكان نەبێت‪ ،‬بەڵكو تێكدان‬ ‫لەبەر گڕی مۆمەكەدا‪ ،‬خۆشەویسی خۆی بۆ بەیاندەكات‪.‬‬ ‫‌و بیناكردن���ەوەی جیهان بێت‪ ...‬من هەمیش���ە لەچیرۆكێكدا لەزیاد‬ ‫وەل���ێ‌ ئەو خۆشەویس���تیە كەمتر لەس���اڵێك ب���ڕدەكات و لێك لە چیرۆكێ���ك كاردەكەم‪ ،‬بەوەی من ئەگ���ەر چیرۆكێكم هەبێت بۆ‬ ‫دادەبڕێن‪ ،‬پاش���ان دوای نۆس���اڵ‌و لە ‪ 1929‬جارێكی دیكە دەست گێڕانەوە‪ ،‬ئەوا لەپاڵیدا چیرۆكی ترم هەیە لەگەڵیدا دەڕۆن‪ .‬تەنانەت‬ ‫پێدەكەنەوە‪ ،‬که‌چی ئەمجارەش���یان هەر سەركەوتونابن‌و لە ساڵی زۆرجار من مەبەستم لە گێڕانەوەی چیرۆكە سەرەكیەكە نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫‪1931‬دا بەیەكجاری ئەو پەیوەندیە كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫دەمەوێت چیرۆك���ە پەراوێزەكە بگێڕمەوە)‪ .‬بڕوانە‪( :‬عەتا محەمەد‪:‬‬ ‫لەنێوان ئەو دوو عاش���قەدا نامەیەك���ی زۆری ئەوینداری هەبووەو جاك لەندەن‪ -‬ژمارەی سێی گۆڤاری ئەدەبی سەردەم)‪.‬‬ ‫لەئێس���تادا بەش���ێكی زۆریان‪ ،‬لە دووتوێی كتێبێكدا بەناوی (نامە‬ ‫ت���ه‌واو ئەم ئەدرێس���انە ش���ارەزانەبیت‌ و ئەو كۆدانە بەباش���ی‬ ‫عاشقانەكانی پێس���وا و ئۆڤیلیا)و‌ه چاپكراون‪ .‬ئەگەرچی «پێسوا» نەكەیتەوە‪ ،‬پەی بەدنیای «عەتا محەمەد»ی چیرۆك نوس نابەیت‪،‬‬ ‫بۆخۆی لەش���یعرێكیدا‪ ،‬هەرچی نامەی خۆشەویستی هەیە به‌تڕۆهات با هاوڕێش���ت بێت‌و قۆڵی بەقۆڵیتەوە بێت‌و پیاسەش���ت لەگەڵدا‬ ‫و بەقسەی قۆڕ دەداته‌قه‌ڵه‌م‪.‬‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫بەناوی‬ ‫ش���یعری‬ ‫دیوانە‬ ‫یەك‬ ‫تاكە‬ ‫بووە‬ ‫«پێس���وا» تا لە ژیاندا‬ ‫«عەت���ا محەم���ەد» چیرۆكنوس���ی پەنهان بوونە‪ ،‬ت���ەواو وەك‬ ‫(پەی���ام) یاخ���ود (نامە)وە لەس���اڵی ‪‌1934‬و بەزمان���ی پرتوگالی چۆن «فێرناندۆ پێس���وا» ش���اعیری پەنهان بوون���ە‪ .‬ئەی خۆ ئەو‬ ‫چاپكردووە‪ ،‬بەاڵم لەپاش خۆی‌و لەباوەڵێكدا نزیكەی بیست‌و هەشت ئالودەبوونەی «عەتا» بە «پێس���وا»‌و بە پێس���واییەكانی دیكەی‬ ‫هەزار الپەڕەی دەستنوس���ی بەجێهێشتووە‪ .‬لەئێستادا كۆی ژمارەی وەك «تابوكی»و سارا ماگۆ»‪ ،‬لە خۆڕانییە‪.‬‬ ‫الپەڕە دەستنوسەكانی به‌(‪ )27543‬مەزندەدەكرێت‪ .‬هۆكارەكەشی‬ ‫ب���ەدەر لەكاری داهێنەرانەی لەبواری چیرۆك‌ و ڕۆماندا‪« ،‬عەتا»‬ ‫ئەوەب���ووە‪ ،‬ئ���ەو هەرگیز ب���ەدوای خوێنەردا نەگ���ەڕاوەو مەتڵەبی نمونەی نوس���ەرێكی جدی وخاكی‌و ڕاستگۆشه‌‪ .‬ئه‌و وەك هەندێك‪،‬‬ ‫خوێنەرو ش���ۆرەت نەبووە‪ ،‬بەڵكو خۆی تاكە خوێنەری خۆی بووەو خۆی بەقەڵەمێكی هەمووشت زان پیشان نادات‪ .‬كەلەسەر نوسەری‬ ‫ش���اعیری پەنهانبوون بووە‪ .‬كە دەشمرێت وەك «تابوكی» دەڵێت‪ :‬س���ۆماڵی «نورەدین فارەح» دەنوسێت دەڵێت‪( :‬ماردین ئیبراهیم‬ ‫(باوەڵێك یان جانتایەك پڕ لەخەڵك) لەدوای خۆی جێدێڵێت‪.‬‬ ‫الم می���وان بوو‪ ،‬ش���ەوێك بەدەم گفتوگۆوە لێی پرس���یم‪ :‬نورەدین‬ ‫زۆر‬ ‫پرتوگال‬ ‫س���ەیرلەوەدایە زۆرێك لە ش���اعیرە داهێنەرەكانی‬ ‫ف���ارەح دەناس���یت؟ منی���ش وتم تەنه���ا وەك ن���او‪ ،‬چونكە هیچم‬ ‫‪،1903-1867‬‬ ‫بەگەنجی س���ەریان ناوەت���ەوە‪( :‬ئەنتۆنیۆ نۆب���ری‬ ‫نەخوێندۆتەوە)‪.‬بڕوانە‪( :‬عەتا محەمەد‪ :‬نورەدین فارەح‪ -‬نوسەرێك‬ ‫ماریۆدی ساكار نیرۆ ‪ ،1916-1890‬فێرناندۆ پێسوا ‪ .)1935 -1888‬لەدڵی نەهامەتیەكاندا‪ -‬ئەدەبی سەردەم‪ ،‬ژمارە چوار)‪.‬‬ ‫بڕوانە (محمود علي مكي‪ :‬االدب البرتغالي‪ -‬تأریخه‌و تطوره‪ -‬المجلس‬ ‫س���ەرەوەختێكیش لە (بیرەوەریەكانی خەیاڵسازێك)داو لەبەشی‬ ‫االعلی للثقافە‪ ،‬القاهرة‪ -‬الطبعة االولی‪.)2002 ،‬‬ ‫یەكەم���ی (یادی پیاوێك ك���ە حەفتاودوو س���ێبەری هەبوو)‪ ،‬دێتە‬ ‫جگە لە تەنهایی‌و نەخۆشی بەردەوامی‌و الوازی جەستەی‪ ،‬مەی سەرباس���ی «پێس���وا» (هەمان حیكایەت باس دەكات‌و سەرەتای‬ ‫خواردنەوەی ی���ه‌ک بینیه‌ جگەری دەڕزێنێت‌و ده‌یكوژێت‪ .‬س���اڵی ئاشنابونی بە پێس���وا وەك خۆی دەگێڕێتەوە)‪ .‬بڕوانە‪( :‬ڕەخنەی‬ ‫‪‌1935‬و بەرلەمردنی لە ش���یعرێكدا دەڵێت‪( :‬شەرابی زیاترم بدەنێ‌‪ ،‬چاودێر‪ ،‬ژمارە‪ -354 -‬بەرواری ‪.)2013/3/25‬‬ ‫چونكە ژیان عەدەمە)‪.‬‬ ‫وات���ە ئەو وەك زۆربەی نوس���ەران‌ و ئەدیبانی كورد‪ ،‬قەڵەمێكی‬ ‫پێش مردنی دواین شت كە داوای كردب ‌‬ ‫ێ چاویلكەكەی چاوی بووە هەمووك���ەس ن���اس‌و هەمووش���ت زان نییە‪ .‬ب���ەاڵم هەرهێندەی‬ ‫و دواین رس���تەش نوسیبێتی‪ ،‬رستەیەك بووه‌ بەزمانی ئینگلیزی كە ئەوكەس���انەی ناسی‌ و ئەو شتانەی زانی‪ ،‬دەزانێت چۆن مامەڵەیان‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫لەتەك���دا دەكات‌و چۆنچۆن���ی لەبیناكردن���ی تێكس���تەكانی خۆیدا‬ ‫‪.I Know not what tomorrow bring‬‬ ‫هونەریانە تەوزیفیان دەكاتەوە‪.‬‬ ‫ چیرۆک نووسی په‌نهان بوون‪:‬‬‫بۆمن ئێستا «عەتا محەمەد»ی چیرۆك نوس‪ ،‬شوێنی بە «عەتا‬ ‫بەرلەكەس���انی ترو لەونێوەندەی پێیدەڵێن (نێوەندی ڕۆشنبیری محەم���ەد»ی هاوڕێ‌ لەقك���ردووەو پەیوەندی گەرمت���رم لەگەڵ ئەو‬ ‫ك���وردی)‪« ،‬عەت���ا محەم���ەد»م زۆر زووناس���ی‪ .‬لەس���ەروبەندی حیكایتخوان���ەی ناوكتێبەكاندا هەیە نه‌ک خۆی‪ ..‬بەتكا ئەمەم تەنها‬ ‫ئ���ەو یەكترناس���ینەدا بیرم���ە‪ ،‬ڕۆمانێكی خۆی بەزمان���ی عەرەبی وەك ش���ۆخیەك لێوەربگرن‌‪ ،‬چونک ‌ه تیپ‌و چیرۆكەكانیم وەك یەك‬ ‫پێشكەشكردم‪ ..‬ئەوكات بەبێدەنگی دووپرسیارم لەخۆمكرد‪( :‬ئەر ‌‬ ‫ێ خۆش دەوێت‪.‬‬ ‫ئەم كوڕە بۆچی ئەو كتێبەی خۆیی دامێ‌‪ ،‬لەكاتێكدا هێندە نیە یەك‬ ‫وەرگێڕانی دەقی (وڕێنە) نیش���اندانی زه‌وق و س���ه‌لیقه‌ به‌رزی‬ ‫دەناسین؟ دووەم پرس���یاریش ئەوەبوو‪ ،‬ئەبێ‌ نهێنی چی بێ كوڕ‌ه «عه‌تامحه‌مه‌د»ه‌و دەچێتە ڕیزی بەرهەمە بەپێزەكانی دیكەیەوە‪..‬‬ ‫كوردێکی شاری سلێمانی بە عەرەبی تێكستێك بنوسێت؟)‪.‬‬ ‫ئەودەقەی س���اڵی ‪« 1993‬تابوكی» بەزمانی ئیتاڵی نوس���یویەتی‬ ‫‌یش���تم‪،‬‬ ‫زۆر زوو وه‌اڵم���ی پرس���یاری یه‌که‌م���م وه‌رگرت و تێگه‬ ‫و س���اڵی ‪« 1997‬ئەس���كەندەر حەبەش» وەریگێڕاوەتە سەرزمانی‬ ‫پێشکه‌ش���کردنی کتێبه‌که له‌به‌ر ڕێزو‌ خانەدانی خۆی بووە و لەوەوە‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬ ‫و‪ .‬له‌ ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ژوان جەالل‬

‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬ل ‌ه خوانی نۆبێلدا‬

‫ئەکادیمیای سوێدی‪ -‬بۆ خەاڵتی نۆبێل‪ ،‬لە ‪١٩٠٥‬دا‪ ،‬خەاڵتی نۆبێلی‬ ‫بە هێنریک س���ینکییەڤیچ‪ ،‬ڕۆماننووسی پۆڵەندی‪« ،‬بۆ لێهاتوویی‬ ‫ناوازەی وەک نووسەرێکی حەماسی» ڕەوا بینی‪.‬‬

‫هێنریک سینکییەڤیچ‬ ‫خوانی ڕەسمیی نۆبێل‪١٠ ،‬ی دیسەمبەر‪١٩0٥ ،‬‬ ‫خاوەنشکۆ‪ ،‬پایەبەرز‪ ،‬ئاغایان و خانمان!‬ ‫ش���اعیر و نووس���ەرەکان نوێنەری نەتەوەکانیانن لە کێبەرکێی کراوەی‬ ‫خەاڵتی نۆبێلدا‪ .‬بەوپێیە بەخشینی خەاڵتەکە لەالیەن ئەکادیمیاکەوە تەنیا‬ ‫ستایشکردنی نووس���ەر نییە‪ ،‬بەڵکوو ئەو خەڵکەش کە ئەو لێیان بووە و‬ ‫دەبێتە شاهیدی ئەوەی‪ ،‬کە نەتەوەکە پشکی لە سەرکەوتنێکی گەردوونیدا‬ ‫هەیە‪ ،‬کە ئەو تێکۆشانە بەرهەمی هەیە و کە مافی ئەوەی هەیە لە پێناوی‬ ‫قازانجی توخمی مرۆڤدا‪ ،‬بژی‪ .‬ئەگەر ئەم شەرەفە بە هەموان ببەخشرێت‪،‬‬ ‫ئەوا بێسنوور بە پۆاڵند بەخشراوە‪ .‬گوتراوە‪ ،‬کە پۆاڵند مردووە‪ ،‬شەکەتە‪،‬‬ ‫بەکۆیل���ە کراوە‪ ،‬بەاڵم ئەمەتا بەڵگەی زیندوویەتی و س���ەرکەوتنی‪ .‬وەک‬ ‫گالیلۆ‪ ،‬هەرکەس ناچارە بیربکاتەوە «هێشتا هەر دەجووڵێ» لە کاتێکدا‬ ‫بەرلەوەی چاوی ستایش���ی دنیا بکەوێتە سەر گرنگیی سەرکەوتنی پۆاڵند‬ ‫و عەبقەرییەت���ی‪ .‬ئەم ستایش���ە س���ەر من نەکەوتووە–ه���ەروەک خاکی‬ ‫پۆڵۆنییەکان بەپیتە و لە نووس���ەری لە من باش���تری کەم نییە‪ -‬بەڵکوو‬ ‫بۆ س���ەرکەوتنی پۆڵۆنییەکان‪ ،‬عەبقەرییەتی پۆڵۆنییەکانە‪ .‬بۆ ئەمە حەز‬ ‫دەکەم پێزانینی بەکوڵ و ڕاس���تگۆیانەی خۆم وەک پۆڵۆنییەک بۆ ئێوەی‬ ‫بەڕێز‪ ،‬ئەندامانی ئەکادیمیای س���وێدی دەربب���ڕم‪ ،‬هەروەها بە قەرزکردنی‬ ‫وش���ەکانی ئۆراس دێمە کۆتایی‪« :‬تکایە شازادەکان‪ ،‬ئەمە دوایین گۆرانی‬ ‫نییە‪».‬‬

‫عەرەبی‌ و له‌سه‌نته‌ری کلتوری عه‌ره‌بی لەبەیروت چاپكراوە‪.‬‬ ‫ئه‌ڵبه‌ت بۆ خوێنەران گرفتی ئەم ڕۆمانە چڕوپڕە لەوەدایە كە دوچاری تێنەگەیشتن‌ و‬ ‫بەدحاڵی بوون بن‌ و وەك خۆی چێژی لێنەبینن‪« ..‬عەتا» لەوپێشەكیە كورتەی بۆچاپی‬ ‫كوردیەكەی نوس���یووە بەناوی (لەبەرگرتنەوەی كتێب)‪ ،‬ئەو مەترسیەی نەشاردۆتەوەو‬ ‫بەپیتی درشت نوسیویەتی‪( :‬تكادەكەم ئەگەر پێسوا بەباشی ناناسیت‪ ،‬ئەوا باشترە ئەم‬ ‫ڕۆمان���ە نەخوێنیتەوە‪ ،‬چونكە هیچ جوانیەكی نابێت لەالت‌و ئەوەی ئەم ڕۆمانە دەیڵێت‪،‬‬ ‫بەش���ێكی دەكەوێتە دەرەوەی خۆیەوە كە ژیانی فێرناندۆ پێس���وا خۆی‌و كەس���ایەتیە‬ ‫دروس���تكراوەكانیەتی‪ ،‬ئاش���نایەتیش بەتابۆكی تاڕادەیەك بایەخی خۆی هەیە)‪ .‬بڕوانە‬ ‫(وڕێنە‪ -‬سێ‌ ڕۆژی كۆتایی ژیانی فێرناندۆ پێسوا‪ -‬الپەڕە‪.)11 ،‬‬ ‫جێی خۆیەتی بڵێین پێش���ترو لەش���وێنی تردا «عه‌تا» باس���ی لەم كێشیە كردووەو‬ ‫دەڵێت‪( :‬هەندێك دەق گرفتی گەورە لەگەڵ خۆیاندا هەڵدەگرن‪ ،‬ئەویش ئەوەیە بەشێك‬ ‫لە تێگەیش���تن‌ و جوانی دەقەكە‪ ،‬دەكەوێتە دەرەوەی س���نوری دەقەكەخۆی‌و خوێنەر‬ ‫ئەگەر پێش���وەخت ئاگادار و شارەزای ئەو میراتە یاخود ئەو پاشخانە نەبێت كە لەپشت‬ ‫دەقەكەوە وەس���تاوە‪ ،‬ئەوا مەحاڵە بتوانێت چێ���ژی دەقەكە بكات‌و درك بە پەنهانی‌و‬ ‫ێ ساراماگۆو‬ ‫جوانیەكەی بكات‪ ..‬نمونەكانیان وەك س���اڵی مردنی ڕیكاردۆ ڕەیسی خۆز ‌‬ ‫وڕێنەی ئەنتۆنیۆ تابوكی)‪ .‬بڕوانە‪( :‬خۆڵەمێش���ی پیت‪ -‬بیرەوەریەكانی خەیاڵس���ازێك‪-‬‬ ‫یادی پیاوێك كە حەفتاودوو سێبەری هەبوو‪ ،‬بەشی دووەم)‪.‬‬ ‫بێگومان ئەوەی «عەتا» باس���ی دەكات زۆر ڕاس���تەو لەجێ���ی خۆیدایەتی‪ ..‬واتە‬ ‫خوێنەر دەبێت النی كەمی ئاگاداری ژیان‌ و بەرهەمەكانی «پێس���وا»‌و جیهانه‌ س���ه‌یرو‬ ‫س���ه‌مه‌ره‌که‌ی بێت‪ ،‬تاچەش���ەی ئەو دەقە بكات‌و چێژی لێببینێت‪ ،‬گەرنا خوێندنەوەی‬ ‫سودێکی ئه‌وتۆی نابێت‪.‬‬ ‫یەكێك لە خاڵە باش���ەكانی تەرجەمەكردنی ئەم تێكس���تە ئەوەیە‪ ،‬لەناو خوێنەرانی‬ ‫كورددا دەرگا بەڕووی «پێس���وا» ناس���یدا بكاتەوەو خوێنەری كورد بانگهێش���ت بكات‬ ‫بۆئ���ەوەی بە «فێرناندۆ پێس���وا‌و ئەنتۆنیۆ تابوكی» ئاش���نابن‪ ،‬وەك دوو ش���اعیر و‬ ‫ڕۆماننوسی گەورەی سەدەی بیستەم‪.‬‬ ‫دواجار س���وپاس بۆ «عەتا» گی���ان كە تەرجەمەكردنی ئەودەق���ە كورتەی‪ ،‬بوو بە‬ ‫باعیس���ی نوس���ینی ئەم چەند ڕس���تەیەی من‪ .‬بەو ئومێدەی ئەمە س���ەرەتایەك بێت‌و‬ ‫ی و نوێژێك بۆ‬ ‫لەداهاتوودا (جانتایەك پڕ لەخەڵك‌ و فریش���تەی ڕەش‌ و ش���ەوانی هند ‌‬ ‫ئاسودەی مردوان‌و سەری بزری داماسینۆ مۆنتییرۆ)ش وەربگێڕێتە سەرزمانی كوردی‪.‬‬

‫«‬

‫‪8‬‬

‫‪ ،٢٠١٤/١١/١٥‬یادی ‪٩٨‬ساڵەی مەرگی هێنریک سینکییەڤیچ‪ ،‬نووسەری ڕۆمانی هەوەسەکانی ئیمپراتۆرێک‬

‫حه‌زم له‌ته‌نیاییه‌‬

‫‪2014/١١/10‬‬ ‫ژمار‬ ‫‌مم ‌ه‌ه ‪2014/١١/٣‬‬ ‫دووشهه‌مم‬ ‫(‪ )٤٣2‬دووش‬ ‫ژمار‌ه‌ه (‪)٤٣١‬‬

‫حه‌زم له‌ ته‌نیاییه‌که‌‬ ‫وه‌ک گیا‪....‬‬ ‫خه‌ڵکی به‌سه‌رمدا بڕۆن و‬ ‫ئاوڕم لێنه‌ده‌نه‌وه‌‬

‫تەنانەت من دەکەومە پشتەوەی خۆم‬ ‫ئەوەی راستم دەکاتەوە‬ ‫دەکەوێتە پشتەوەی منەوە‬ ‫دەکرێت ئێستا دەست بە نووسین بکەم‬ ‫ئەم چەند دێڕەی من نووسیم‬ ‫چ بەهایەکی هەیە‬ ‫لە پشتەوەی تۆوەیە‬ ‫بە موعجیزە حساب دەکرێت‬ ‫من تۆ راست بکەمەوە‬

‫لە نێو ئەو قسانەی کە دەتکرد‬ ‫شتۆکەیەکت دەشاردەوە‬ ‫نازانم‪.....‬‬ ‫شوێن بوو‬ ‫یان کات‬ ‫ئەرکێکی قورسە بزانم لە کوێی!‬ ‫کە کچان دەیان قیژان و چەپڵەیان لێئەدا‬ ‫وام دەزانی لە نێو سنگی ئەواندای‬

‫بە هەموو ڕەوڕەوەکان دەڵێم‪:‬‬ ‫خلۆرببنەوە‬

‫کە پیاوان مەست دەبوون گۆرانی‬ ‫هۆ هۆ چاومەستیان دەگووت‬ ‫وام دەزانی لە نێو هەوەسی ئەواندای‬ ‫ئەوانەی سەیری کۆبۆنی نەوتیان دەکرد‬ ‫سەرماو گەرمایان دەفرۆشت‬ ‫وام دەزانی ژمارەکانی لیستی ئەوانیت‬ ‫ئەوانەی خۆیان رادەهێنا‬ ‫بەدەنگی بەرز تەئەموالتی ئاسمان‬ ‫راڤە بکەن و‬ ‫خەڵکی بەدوویاندا رایان دەکرد‬

‫««‬

‫ئەها چەند بەدەغەزاری‪ ..‬لەوسەرەوە‬ ‫وەک سێبەر دەردەکەوم‬ ‫وا پێدەچیت‪ ..‬لەکاتی لەفزکردنی‬ ‫ووشەکانمدا زمانم تێکەڵو پێکەڵ بێت‬ ‫ئیتر‪....‬‬ ‫هیچ ئیزافەیەکم نییە بۆ هیچ کەسێک‬ ‫بۆ هیچ شتێک ‪ ،‬وەک ئەوەی‬ ‫ژیان تاڵ بووبێت‬ ‫ئیتر هەر ئەوەم لەبەر چاوە‬ ‫چەند رەزا گران بووم‬ ‫چەند هەست بە شکست ئەکەم‪...‬‬ ‫تەسادوف نییە‬ ‫هەمیشە لە دیوی ناوەوەی خۆمم و‬ ‫لە دیوی دەرەوەی تۆم‬ ‫رەنگە ئەوە خەسڵەتێکی سەیر بیت‪ ،‬لە منا‬ ‫وەک ئەوەی لەسەر زیخەاڵنێک خزابم‬ ‫یان لە بۆشاییەکەوە هەلتۆقیبم‬ ‫تەواو کەوتومەتە هەالکەتەوە‬ ‫ئەم تەنیاییەم ‪ ،‬هەمیشە توڕە دەبێت‬ ‫هەمیشە بەگژمدادێت‬ ‫چەندیشم خۆشدەوێت‬ ‫چەندیش ئازادم لە نێو ئەو تەنیاییەمدا‬

‫وام دەزانی شوێنکەوتوی ئەوانیت‬ ‫قژم سپی بووە‬ ‫تۆش وەک سێبەر دەبینرێیت‬ ‫ئەرکێکی قورسە بزانم لەکوێی!‬ ‫دەچم بۆ بەهەشت‬ ‫ئەمە بەحەسانەوەیەک دەزانم‬ ‫جاریکی تر خۆشەویستی لە منا‬ ‫سەریهەڵدایەوە‬ ‫وەک ئەو زەردەوااڵنەی کاتێک‬ ‫بەالشەمەوە ئەدەن‪..‬‬

‫ئارام ئیسماعیل‬

‫ئه‌گه‌ر ئاره‌زوو بکه‌یت‬ ‫وه‌ک هه‌وام‬ ‫ئه‌گه‌ر ئاره‌زوو نه‌که‌یت‬ ‫وه‌ک هه‌وام‬ ‫ساردم سارد‬ ‫گه‌رم نیم‬ ‫‪-‬‬

‫چیتر قودرەت و توانا بە هەوراز ناپێورێت‬ ‫بانگێشتی هەموو بوکەڵەکان دەکەم‬ ‫پێیان دەڵیم‪:‬‬ ‫ناڕەحەتی خوالسەی عەمرە‬ ‫یەک جار دابەش دەکرێت‬ ‫هەموو فانۆسەکان ئاگادار ئەکەمەوە‬ ‫بێن بە ئیرتیجالی باسی خەم بکەن‬ ‫من لەو سەرەوە ‪،‬بەناوێکی ترەوە‬ ‫بانگ ئەدەم ‪،‬تەڵقیی خۆم دەخوێنم‬ ‫لەو سەرەوە فنجانی قاوەکان دەشکێنم‬ ‫جلەکانم ‪ ،‬شەحاتەکەم فڕێئەدەم‬ ‫وەک ئەوەی تازە لەدایک بوو بم‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫تۆ له‌و دیوی په‌نجه‌ره‌که‌وه‌یت‬ ‫ده‌نووسیت‬ ‫من له‌م دیوی په‌نجه‌ره‌که‌وه‌م‬ ‫ده‌نووسم‬ ‫من بۆ تۆ بیر ده‌که‌مه‌وه‌‬ ‫تۆ له‌تێفکرینی مندایت‬ ‫سه‌رجه‌م ژیان له‌به‌ر په‌نجه‌ره‌که‌دا نه‌ماوه‌‬ ‫هیچ کاممان ئه‌و ده‌رفه‌ته‌مان بۆ نه‌ڕه‌خساوه‌‬ ‫بێینه‌ نێو نوسینه‌کانی یه‌کتره‌وه‌‪......‬‬

‫چاو‪!...‬‬ ‫هه‌ر هێنده‌ مانا و لۆژیکی هه‌یه‌‬ ‫هه‌ موو شتێک سه‌د ده‌ر سه‌د ده‌بینێ‬ ‫دوو دڵی من‪ ....‬نا‬

‫ذمارة (‪ )223‬دوشةممة ‪2014/11/10‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪223‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )223‬دوشةممة ‪2014/11/10‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫بەرەو رێگرتن لە پۆشینی نیقاب‬ ‫عەلی مستەفا‬ ‫لە كۆمەڵگەی ك��وردی��دا‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لە شارە تازە دروستبوەكاندا‪ ،‬نیقاب‬ ‫هەبوە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەم دی��اردەی��ە بە هیچ‬ ‫شێوەیەك لە الدێی كوردیدا نەبینراوە و‬ ‫نەبوەتە دیاردەیەكی بینراو‪ .‬بونی ئەم‬ ‫دیاردەیە لە شارە تازە گەشەسەندو و‬ ‫دروستبوەكانی وەكو سلێمانی و هەولێر‬ ‫و شارۆچكەكانیشدا تابیبەتبوە بە چەند‬ ‫توێژێكی وەكو پیاوانی ئاینی و دوكاندار‬ ‫و ئەو توێژانەی كە خێزانیان لەماڵەوەیە‬ ‫و پیاوان لە دەرەوە كاردەكەن‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی كۆنی كوردی‬ ‫ك��ە زۆری��ن��ەی نێر و مێی خەریكی‬ ‫كاركردن و بژێوی ژیانبوە‪ ،‬ئەم دیاردەیە‬ ‫ب�ڵاون��ەب��وەت��ەوە و بەكارنەهێنراوە‪.‬‬ ‫لەسەرتای سەدەی راب��ردودا منەویرانی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬وێنەی پیرەمێرد و شێخ نوری‬ ‫شێخ صاڵح و بێكەس‪ ،‬ئ��ەوان��ەی كە‬ ‫هەوڵیان بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری‬ ‫بو‪ ،‬بەتایبەت هەوڵیاندەدا كچانیش بچنە‬ ‫قوتابخانەكان‪ .‬یەكێك لەو دیاردانەش كە‬ ‫بە رێگریان زانیوە بۆ چونی كچان بۆ‬ ‫بەرخوێندن (نیقاب)بوە‪ .‬هەر بۆیە بە‬ ‫شیعر و ئامۆژگاری و هاندان رەخنەیان‬ ‫لە نیقاب گرتوە و لەسەرەتای سەدەی‬ ‫راب����ردووەوە بۆ ن��اوەڕاس��ت��ی سەدەكە‬ ‫بەتەواوی پۆشینی نیقاب پاشەكشەی‬ ‫ك��رد و ل��ە حەفتاو هەشتاكاندا بوە‬ ‫دیاردەیەكی نامۆ و ئەگەر كەسێك لەو‬ ‫دواییانەدا بیپۆشیایە وەكو سواڵكەرێك‬ ‫یان كەسێك دەردەك��ەوت كە دەیەوێت‬ ‫نەناسرێتەوە و هۆكارێكی تایبەتی هەیە‬ ‫لەم خۆشاردنەوە‪ ،‬نەكو قەناعەتی ئاینی‪.‬‬ ‫لە ناوەڕاستی نەوەدەكانەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫گ��ەش��ەس��ەن��دن��ی ت��ەوژم��ی ئیسالمی‪،‬‬ ‫بەتایبەت گەشەسەندنی رەوتی سەلەفی‬ ‫لەنێو ئەو تەوژمە ئیسالمییەدا‪ ،‬پۆشینی‬ ‫نیقاب لەنێو كچە گەنجەكاندا دەركەوت‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەنێو خوێندنگا و زانكۆكاندا‪.‬‬ ‫ئ��ەم ج��ۆرە پۆشینە ئەمڕۆ الی بزافە‬ ‫توندڕەوەكانی وێنەی تاڵیبان و قاعیدە‬ ‫و هاوشێوە جیهادییەكانیەوە مۆدیلە‬ ‫و تەبەنیكراوە و داع��ش بەجۆرێك لە‬ ‫ج��ۆرەك��ان كردویەتیە جلێكی فەرمی‬

‫لەروی ئەمنییەوە مرۆڤی نیقابپۆش‪ ،‬بەالی كەمەوە لەڕوخساردا‪،‬‬ ‫هیچ جیاوازییەكی نیە لەگەڵ ئەو مرۆڤەی كە دەیەوێت بانكێك‬ ‫ببڕێت و دەموچاوی خۆی بە بە دەمامكێك پۆشیوە‬ ‫راستە كە هەر كەس مافی خۆیەتی چ جلێك دەپۆشێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەمیشە كۆمەڵگەی نوێ‌ سنورێكی هەیە بۆ پۆشین بەپێی‬ ‫شوێنەكان‬ ‫لەنێوخۆی و لەو شوێنانەش دەیسەپێنی‬ ‫كە كەوتونەتە ژێردەستەاڵتیەوە‪ .‬وەكو‬ ‫دەبینرێت لە عێراق و سوریا‪ ،‬لە رەقەوە‬ ‫بۆ موسڵ و شوێنەكانی دیكە ژن و پیاو‬ ‫لە شوێنی كار و خوێندنگە و زانكۆ و‬ ‫خەستەخانەیشدا جیادەكاتەوە و نیقابی‬ ‫بەسەردا سەپاندون و هەر كەسێكیش‬ ‫لەو پۆشینە نەپۆشێت داركاری(جەلد)‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫نیقاب ئ��ەم��ڕۆ ل��ە ئەفغانستان و‬ ‫خەلیجەوە ب�ڵاودەب��ێ��ت��ەوە ب��ە هەمو‬ ‫جیهاندا‪ .‬ئەم جۆرە جلوبەرگە پەیوەستە‬ ‫ب��ەو جیهانبینیە داخ���راو و ت��ون��د و‬ ‫شەكالنییەی كە پێیدەگوترێت سەلەفیزم‪.‬‬ ‫ئەگەر لە كۆندا نیقاب تەنها روانینێكی‬

‫جه‌مسه‌ره‌کانی ملمالنێ‬ ‫له‌سه‌ر هه‌ژمون یان‬ ‫جه‌نگی مه‌زهه‌به‌کان؟‬ ‫‪3‬‬

‫به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان‬

‫ئاینی و دابونەریتێكی بەدەوییانەی‬ ‫لە پشت بوبێ‌‪ ،‬ئەمڕۆ ئەو جلوبەرگە‬ ‫تێكەڵ بە بیروباوەڕی توندڕەوی وێنەی‬ ‫جیهادییەكان بە گشتی و تاڵیبان و‬ ‫قاعیدە و لە تازەترین مۆدێلیشیدا داعش‬ ‫بوە‪ .‬ئەم جلوبەرگە ژن و رەگەزی مێینە‬ ‫بێبەش دەكات لەوەی وەكو مرۆڤێك كە‬ ‫چاالكی كۆمەماڵیەتی هەیە دەبێت بە‬ ‫هەمان شێوە ناسنامەی خۆی هەبێت‪.‬‬ ‫لەروی كۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری ئاینیەوە‬ ‫قسەكردن لەسەر نیقاب دنیایەك وتوێژ‬ ‫و لێكدانەوە هەڵدەگرێت و تەنانەت‬ ‫لەروی دەرونی و كۆمەاڵیەتی و زانست‬ ‫و بوارەكانی دیكە دەكرێت زۆرێك الیەنی‬ ‫نەگەتیڤی ئەم دیاردەیە باسبكەن‪.‬‬

‫ئەوەی ئێمە لەم وتارەدا مەبەستمانە‬ ‫ك��ارك��ردن��ە ل��ەس��ەر الی��ەن��ی ئەمنی و‬ ‫چۆنیەتی رێگرتنیەتی و دانانی رێنمایی‬ ‫یاسایەكە ب��ۆ ق��ەدەغ��ەك��ردن��ی‪ ،‬ب��ەالی‬ ‫كەمەوە لە شوێنە فەرمی و پەروەردەیی‬ ‫و زانستیەكاندا‪.‬‬ ‫نیقاب وەكو سڕینەوەی ناسنامە‪:‬‬ ‫نیقاب داپۆشینی هەموو جەستەی‬ ‫مرۆڤە‪ ،‬بە دەموچاویشەوە‪ .‬واتە بەوە‬ ‫جیادەكرێتەوە لە حیجاب كە نیقاب‬ ‫دەموچاویش دەبێت دابپۆشێت‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫كەسی موحاجەبە بەپێی ئ��ەوەی كە‬ ‫دەم��وچ��اوی داناپۆشێت كەسایەتی و‬ ‫ناسنامەی هەیە و بە بینینی وێنەیەك‬ ‫لە كەسایەتی و دیمەنێك لەو مرۆڤە‬

‫شكستی ئابوریی نەهزەی‬ ‫تونس‪ ،‬شکستی سیاسیی‬ ‫بەدوای خۆیدا هێنا‬ ‫‪5‬‬

‫جەمال حسێن‬

‫لە مێشكدا تۆماردەكرێت كە لەگەڵ‬ ‫كەسێكی تەنیشتی‪ ،‬یان خوشكێكی‪ ،‬یان‬ ‫هەر مێینەیەكی دیكە جیادەكرێتەوە‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم نیقابپۆش دەب��ێ��ت��ە كەسێكی‬ ‫ن��ەن��اس��راو‪ ،‬دەبێتە كەسێك ب��ە هیچ‬ ‫شێوەیەك ناتوانرێت بناسرێتەوە‪ ،‬مەگەر‬ ‫تەنها پێشبینی ئەوە بكەین كە رەنگە‬ ‫ئەو كەسەی بینیمان فاڵنە كەس بێت‪،‬‬ ‫یان ئەو كەسەی دانیشتبو لە تەنیشتمان‬ ‫پێدەچێت كەسێكی لەمجۆرە بێت‪ ،‬یان‬ ‫لەو جۆرەی دیكە بێت و هتد‪ .‬مرۆڤی‬ ‫نیقابپۆش وەكو ئەوە وایە هەموو پێناس‬ ‫و ناو و وێنە و سیما و دەنگ و رەنگێكی‬ ‫لێوەرگیرابێتەوە كرابێتە سێبەرێك‪ .‬واتە‬ ‫ئێمە لەجێگەی ئەوەی لەگەڵ كەسێكدا‬

‫روبەروبین و هەڵسوكەوت بكەین‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫سێبەرەكەیدا هەڵسوكەوت دەكەین‪.‬‬ ‫كاتێك ل��ەگ��ەڵ كەسێكی لەمجۆرەدا‬ ‫دەوەس��ت��ی��ت‪ ،‬هەستناكەیت هەست و‬ ‫دۆخی مرۆڤانەی چۆنە‪ .‬ئایا دڵخۆشە‬ ‫یان دڵتەنگ‪ ،‬ئایا دەترسێت و شەرم‬ ‫دەكات‪ ،‬یان دڵنیا و جیدییە و متمانەی‬ ‫بە خۆیەتی‪.‬‬ ‫لەروی ئەمنییەوە مرۆڤی نیقابپۆش‪،‬‬ ‫ب���ەالی ك��ەم��ەوە ل��ەڕوخ��س��اردا‪ ،‬هیچ‬ ‫جیاوازییەكی نیە لەگەڵ ئەو مرۆڤەی كە‬ ‫دەیەوێت بانكێك ببڕێت و دەموچاوی‬ ‫خۆی بە بە دەمامكێك پۆشیوە‪ .‬یان‬ ‫هیچ جیاوازییەكی نییە ل��ەگ��ەڵ ئەو‬ ‫خۆپیشاندەرانەی كە تەنها خۆپیشان‬ ‫ن��ادەن و ن��اڕەزای��ی دەرن��اب��ڕن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ب��ازاڕ و دوك��ان و شوێنە گشتییەكان‬ ‫ت��ێ��ك��دەدەن‪ .‬كاتێك باندێك كەسێك‬ ‫دەدزن بە نیقابەوە داوای پارە دەكەن‬ ‫تاكو نەناسرێنەوە‪ ،‬یان كاتێك كەسێك‬ ‫لە ماركێتێكدا دزی دەك��ات نیقابێك‪،‬‬ ‫دەماخێك‪ ،‬ماسكێك دەپۆشێت‪ .‬واتە‬ ‫بە گشتی روپۆشین و نیقاب شاردنەوەی‬ ‫ناسنامەیە و لە زۆركاتتدا بۆ ئەنجامدانی‬ ‫ت��اوان و خۆشاردنەوە و ه��ەوڵ��دان بۆ‬ ‫نەناسینەوە دەپۆشرێت‪ .‬هەرچەندە‬ ‫نیقابپۆشین الی ژنێكی سەلەفی بە‬ ‫مەبەستی ئاینیە و الی كەسی تاوانكار‬ ‫بە مەبەستی زیان و دەستدرێژییە بۆ‬ ‫سەر ئەوانی دیكە‪ ،‬ب��ەاڵم هەردوكیان‬ ‫ناسنامەیان دەشارنەوە و لەبەردەم ئێمە‬ ‫و كامێرادا دەبنە نەناسراو و بێناسنامە‪.‬‬ ‫بۆیە ئەگەر هەر لەبەر دۆخی ئەمنی و‬ ‫بیناسنامەییش بێت پێویستە رێنمایی‬ ‫و یاسایەك دابڕێژرێت كە رێگری لە‬ ‫پۆشینی نیقاب بكات بەالی كەمەوە لە‬ ‫شوێنە گشتیەكان و شوێنە فەرمییەكاندا‪.‬‬ ‫ئەمەش ئەو پرسە دەهوروژێنێت كە ئایا‬ ‫پۆشینی نیقاب بەشێك نییە لە ئازادی‬ ‫تاكەكەسی و وەك چۆن كەسێك جلێكی‬ ‫مۆدێل دەپۆشێت‪ ،‬ئەوا كەسێكی دیكەش‬ ‫نیقاب دپۆشێت؟‬ ‫راستە كە هەر كەس مافی خۆیەتی‬ ‫چ جلێك دەپۆشێت‪ ،‬ب��ەاڵم هەمیشە‬ ‫ێ سنورێكی هەیە بۆ‬ ‫كۆمەڵگەی ن��و ‌‬ ‫پۆشین بەپێی شوێنەكان‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫لە شوێنە گشتیەكاندا لە رۆژئ��اواش‬ ‫ناكرێت كەسێك بە جلی سەر دەریاوە‬ ‫بگەڕێت‪ ،‬یان بە هەمان شێوە دەبینین‬ ‫كە خۆپیشاندەرە سنگ روتەكان چۆن‬ ‫خێرا قۆڵبەستدەكرێن‪ .‬بۆیە ناكرێت بە‬ ‫پاساوی ماف و ئازادییەوە كەسێكیش‬ ‫بەتەواوی ناسنامەی خۆی بشارێتەوە و‬ ‫كۆمەڵگە و دەزگاكان كەسێك نەناسنەوە‬ ‫مەگەر بە داواكردن نەبێت‪.‬‬

‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪:‬‬

‫هەندێک لە ئەحکامەکانی‬ ‫قورعان وابەستەی‬ ‫مەرجەکانی شوێن و کاتە‬ ‫و‪ :‬دلێر ئیبراهیم‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )223‬دوشةممة ‪2014/11/10‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫نەشونەمای ئەخالقی ئیسالمیی سیاسی‬ ‫ئەسعەد عەلی‬ ‫زۆرجار حەقیقەت‪ ،‬واتە حەقیقەتی‬ ‫رێژەیی و ئ��ەوەی وەك حەقیقەتێك‬ ‫لەالیەن سیستەمی حوكمڕانی و میدیاوە‬ ‫پیشانت دەدرێ��ت (ن��ەك حەقیقەتی‬ ‫موتڵەق) ناچارت دەكات دواین فۆڕم و‬ ‫دەركەوتە‪ ،‬وەك كامڵترین و پوختترین‬ ‫فۆڕمی پڕۆسە ئایدۆلۆجییەكان قبوڵ‬ ‫بكەین‪ ،‬وەك��چ��ۆن ئێستا كاتێ قسە‬ ‫لەسەر ئەخالق‪ ،‬ئاین و دواج��ار كاتێ‬ ‫قسە لەسەر دەركەوتەی سیاسیانەی‬ ‫ئیسالم دەكرێت‪ ،‬دەب��ێ داع��ش وەك‬ ‫دواین دەركەتەوی سیاسیانەی ئیسالم‬ ‫ی��ان وەك دوای��ن فۆڕمی جواڵنەوەی‬ ‫دەسەاڵتخوازی ئیسالم تەماشا بكرێت‬ ‫و‪ ،‬چەمكێك‪ ،‬كە زیاترین خوێندنەوەی‬ ‫ت��ەڕەف��گ��ی��ران��ەوە و ه��ەن��دێ��ج��اری��ش‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەی ب��ی الی��ەن��ان��ەی لەسەر‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ئێمەش وەك سەرەقەڵەمێك‬ ‫و بەپێی ژینگەی سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‬ ‫خۆمان لێی بڕوانین‪ ،‬كە ئێمە وەكو‬ ‫ك��ورد ل��ەب��اری سیاسی و كلتوری و‬ ‫كۆمەاڵیەتی بە چ شێوەیەك مامەڵەمان‬ ‫لەگەڵ ئەم بزاڤەدا كردوە‪ ،‬كە ئێستا و‬ ‫وەك لێكچوونێك لەگەڵ سوسیالیزم و‬ ‫دوای تێكشانی سنورە جوگرافییەكان‪،‬‬ ‫دەیەوێت «جیهان نیشتمانێك» دروست‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫داعش قواڵییەكی سەربازی هەیە یان‬ ‫عوقمێكی ئاینی هەیە بە رووكەشێكی‬ ‫سەربازییەوە؟ كەی چەكەكانی داعش‬ ‫بێدەنگ دەكرێت یان دەكرێن؟ ئەمانە‬ ‫و چەندی دی‪ ،‬كۆمەڵە پرسیارێكن‪ ،‬كە‬ ‫رووبەڕووی رێكخراوە خاوەن هەیكەلەكان‬ ‫دەكرێتەوە‪ ،‬كە بناغە‪ ،‬ئامانج‪ ،‬كردەوە‬ ‫و مكانیزمیان بۆ گەیشتن بە ئامانج و‬ ‫پەیامەكانیان هەیە و‪ ،‬داعشیش ئەگەر‬ ‫سەر بە توركیا بێت یان نا‪ ،‬دەستی‬ ‫دەزگاكانی هەواڵگری لەناو ئەم رێكخراوە‬ ‫تیرۆریستییەدا تا چەند كاریگەرە یان‬ ‫هەر بوونی هەیە یان نا و‪...‬هتد‪ ،‬گرنگ‬ ‫نییە و كار ناكاتە سەر ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫ئەم رێكخراوە وەك هەر رێكخراوێكی‬ ‫مەدەنی یان تیرۆریستی و تێكدەرانە‬ ‫لەچوارچێوەیەكی ئەخالقیدا خۆی‬ ‫مانیفێست كردوە‪ .‬واتە ئەم رێكخراوە‬ ‫بە سود وەرگرتن لەمكانیزمێك‪ ،‬كە‬ ‫بە الی ئایدۆلۆجیستە عەلمانیەكانەوە‬ ‫میكانیزمێكی نائەخالقییە‪ ،‬دەیەوێت بە‬ ‫ئامانجێك لەجۆری ئەخالقی ئیسالمی‬ ‫بگات و‪ ،‬هاوكاتیش ئەم ئامانجە ئەخالقیە‬ ‫ئیسالمییە‪ ،‬كە هەمان دارولئیسالمە‪ ،‬بە‬ ‫سوود وەرگرتن لەمكانیزمێكی ئەخالقی‬ ‫ئیسالمی دێتە دی‪ ،‬ئیدی جیهادە یان‬ ‫هەر شتێكی دیكەی لەمشێوەیە‪.‬‬ ‫ئ���ەم م��ك��ان��ی��زم��ە ئ��ەخ�لاق��ی��ی��ە و‬ ‫دوات��ری��ش ئ��ەم ئەنجامە ئەخالقییە‬ ‫ئیسالمییە(ئەخالقی ئیسالمی بە‬ ‫تەواوەتی جیاوازە لەشەریعەتی ئیسالمی‪،‬‬ ‫بۆیە رەنگە بە خوێندنەوەیەكی فیقهیانە‬ ‫داعش لێرەو لەوێ بخرێتە دەرەوەی‬ ‫ئیسالم و ئ��ەم��ەش ستەمكاریەكە‬ ‫بەرامبەر بە ئەساڵەتی ئیسالم لەالیەن‬ ‫ئیسالمیەكانەوە‪ ،‬ئەگینا بە پێودانگی‬ ‫ئەخالق‪ ،‬داع��ش لەناو ئیسالم جێی‬ ‫دەبێتەوە و یەكەمین نمونەش نییە)‬ ‫لەروانگەی رێگەی ئیسالمەوە‪ ،‬كە یەك‬ ‫رێگەیە و ئەویش رێگەی وەحیە‪ ،‬بە‬ ‫هیچ شێوەیەك بابەتێك نییە لەزانستی‬ ‫لۆجیكدا و بە سودوەرگرتن لەفۆرموڵی‬ ‫قەزیەی سالیبە و قەزیەی مەوجیبە‪،‬‬ ‫بخرێتە دەرەوەی ئەنزیمەی ئیسالمی‪.‬‬ ‫لێرەدا نامەوێت بڕۆمە خانەی پێناسە‬ ‫كردنی ئەخالقەوە بە تایبەت ئەخالقی‬ ‫ئیسالمی و ئەمەش لەبەرچەند هۆكارێك‪:‬‬ ‫وەك لەسەرەوە باسم كرد‪،‬‬ ‫ ‬‫پێناسە كردنی ئەخالقی ئیسالمی‬

‫پەیوەستە بە قسەكردن لەسەر رێگە و‬ ‫پەیامی وەحی‪ ،‬كە كاركردنی ئیسالمی‬ ‫دیاری كردوە‪ .‬كاتێكیش قسە لەسەر‬ ‫وەحی دەكرێت‪ ،‬دەبێ بگەڕێینەوە بۆ‬ ‫دێرنترین تێگەشتن لەوەحی‪ ،‬وەكچۆن‬ ‫پ��ەی��وەس��ت ب��ە حیكایەتی موسای‬ ‫پێغەمبەر‪ ،‬لەسفری دەرچ��وون��دا بە‬ ‫روونی باسكراوە‪ ،‬كە وەحی فۆڕمێكی‬ ‫دەرك��ەوت��ن��ی خ��ودی خ��وداوەن��دەوە‪.‬‬ ‫هاوكاتیش ئەگەر بمانەوێت ك��ردار‬ ‫و ئەنجامی ئەخالقی داع��ش شیتەڵ‬ ‫بكەین‪ ،‬لەئاسایترین حاڵەتەدا بە‬ ‫سێ پرسیارەكەی پڕۆفیسۆر «ویلیام‬ ‫رۆی»ی ئەمریكی دەگەین‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئەگەر خوداوەندی زانای موتڵەق‪،‬‬ ‫بەتوانای موتڵەق و خوداوەندی خێر و‬ ‫چاكەی موتڵەق بوونی هەبێت‪ ،‬چیتر‬ ‫شەڕانگێزی لەجیهاندا بوونی نابێت‪.‬‬ ‫‪-2‬شەڕانگێزی لەرادەبەدەر لەجیهاندا‬ ‫بوونی هەیە‪.‬‬ ‫‪-3‬بۆیە خوداوەندی زانای موتڵەق‪،‬‬ ‫بەتوانا و خێر و چاكەی موتڵەق بوونی‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫واتە دەڕۆینە بابی قسەكردن لەسەر‬ ‫ئەوەی ئاخو خوداوەند شەڕانگێزە یان‬ ‫نا و‪ ،‬ئەمەش بابەتێكە كە باسكردنەكەی‬ ‫لێرەدا ناگونجێت‪.‬‬ ‫ئەم چەمكە‪ ،‬وات��ە ئەخالق‬ ‫ ‬‫و دوات���ری���ش ئ��ەخ�لاق��ی ئیسالمی‪،‬‬ ‫لەئاسمانەوە هێنرایە سەر زەوی و بووە‬ ‫توخمی سەرەكی ملمالنێی نێوخۆیی‬ ‫ئاینە ئیبراهیمییەكان و دواتریش بووە‬ ‫دینامیتی جەنگی ئاینە ئیبراهیمییەكان‬ ‫لەگەڵ دەرەوەی خۆیان و‪ ،‬دواتریش‬ ‫ئەخالقیش ل��ەدی��دی قبوڵكردن یان‬ ‫رەتكردنەوەی پێغەمبەر و پاشاكان و‬ ‫دەوڵەتدارەكان وەك نوێنەری خوداوەند‬ ‫ل��ەس��ەر زەوی پێناسە ك���را‪ ،‬چیتر‬ ‫پێناسەكردنی ئەم چەمكە بارگاوی كرا‬ ‫بە چەندین خواستی ئایدۆلۆجی‪ ،‬حەز‪،‬‬ ‫بەرژەوەندی و تەنانەت تایبەتمەندی‬ ‫جوگرافیش‪ ،‬وەكچۆن ئێستا لەبەشێكی‬ ‫عێراق و سوریا و لەناوچەكانی ژێر‬ ‫دەس���ەاڵت���ی داع���ش ئ��ەخ�لاق ج��ۆرە‬ ‫پێناسەیەكی دیكەی هەیە بە پشت‬ ‫ب��ەس��ت��ن ب��ە ب��ن��ەم��اك��ان��ی ئەخالقی‬ ‫ئیسالمی‪ .‬بەاڵم دیسانەوە هەرچۆنێك‬ ‫بێت و سەرباری فراوانی پێناسەكردنی‬ ‫ئەخالق و سەرباری ئەم فرەشوناسیە‪،‬‬ ‫دیسانەوە ناكرێت هیچ پڕۆسەیەك‬ ‫لەدەرەوەی قاڵبی كردەوەی ئەخالقی‬ ‫و پەیامی ئەخالقی لەجوگرافیا و‬ ‫قۆناغێكی تایبەتی مێژوویدا پێناسە‬ ‫بكرێت‪ ،‬چ جای داعش بە نوێنەرایەتی‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی ب��ە س��ی��اس��ی ك����راو‪ ،‬كە‬ ‫پڕۆسەیەكی سیاسی‪ ،‬سەربازی‪ ،‬ئاینی‬ ‫و مەزهەبەییە‪.‬‬ ‫وەك گ���وت���م م���ام���ەڵ���ەك���ردن و‬ ‫شیكردنەوەی ئیسالمی بە سیاسی‬ ‫ك��راو ب��ە هیچ ش��ێ��وەی��ەك ب��ە دی��دی‬ ‫زانستی لۆجیكەوە نابێت‪ ،‬چونكە‬ ‫رەگی لەنێو عەقاڵنییەتی ئیسالمی و‬ ‫دواتر ئەخالقی ئیسالمیدا هەیە‪ .‬لەهەر‬ ‫مرۆڤێكدا كۆمەڵێ تایبەتمەندی وەك‬ ‫توندوتیژی و میهرەبانی بوونی هەیە‪،‬‬ ‫كە لەكۆنتڕۆڵی عەقڵدان‪ ،‬واتە عەقڵ‬ ‫بڕیار دەدات لەكوێ توندوتیژی بە كار‬ ‫بهێنرێت و لەكوێش سۆز و میهرەبانی‪.‬‬ ‫بەاڵم لەئایندا جیاوازە و‪ ،‬ئیمان و باوەڕ‬ ‫جێگەی عەقڵ دەگرێتەوە و جڵەوی‬ ‫توندوتیژی یان مرۆڤدۆستی دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫واتە توندوتیژی و میهربانی بۆ پاراستنی‬ ‫ئاین بەكار دەهێنرێت و بڕیارێكی ئاینی‬ ‫جێگەی هەموو شتێك دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە ه��ی��چ پ��ڕۆس��ەی��ەك ه��ێ��ن��دەی‬ ‫ئەخالقی ئاینی ناتوانێ كۆمەڵگەیەك‬ ‫لەناو بەرێت‪ ،‬چونكە ئاین پاراستنی‬ ‫ئەخالقی ئاینی دەكاتە ئەركێكی ئاینی‬ ‫و خودی ئەمەش گەورەترین زیان بە‬ ‫ئاین و‪ ،‬پەیوەندی م��رۆڤ و ئاین و‬

‫پەیوەندی ئازادی و ئاین دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫لەم حاڵەتەشدا لەجیاتی ئەوەی ئاین‬ ‫ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی ئەخالقدا بێت‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەوە ئەخالق بارگاوی دەبێت‬ ‫و دەكەوێتە بەر كاریگەری ئاینەوە‪.‬‬ ‫بۆیە دواجار دەبینین‪ ،‬لەو شوێنانەی‬ ‫ئ��ەخ�لاق��ی ئ��ای��ن��ی ئیسالمی ج��ۆرە‬ ‫فەزایەكی ئەخالقی تایبەت بە خۆی‬ ‫زاڵ دەكات‪ ،‬كردەوەگەلێكی پێچەوانەی‬ ‫ئەخالقی باو (ن��ەك ئەخالقێك‪ ،‬كە‬

‫سیاسی و دیسانەوە بچووك كردنەوەی‬ ‫بۆ بزوتنەوە‪ ،‬كۆمەڵ و یەكگرتووی‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی ل��ەرێ��گ��ەی س���ەرب���ازی و‬ ‫قۆرخكاری دەس��ەاڵت��ی سیاسیەوە‪،‬‬ ‫نیو هێندە گرنگیمان بە شیكردنەوەی‬ ‫ئەخالقی ئیسالمی نەداوە و لەفۆڕمە‬ ‫جیهانییەكەیدا نەمانخستوەتە بەر باس‪،‬‬ ‫وەكچۆن گروپە ئیسالمییە خوازیارەكانی‬ ‫گەیشتن ب��ە دەس��ەاڵت��ی سیاسی‪،‬‬ ‫ئیسالمیان بە سەرجەم توخمە ئاسمانی‬

‫كۆمەاڵیەتی بەرهەم نەهات‪ ،‬كە بتوانێ‬ ‫پ��ەی��وەن��دی م��رۆڤ و الی��ەن��ی رۆح��ی‬ ‫ئیسالم رێكبخات و‪ ،‬نەك هەر ئەمە‬ ‫نەكرا‪ ،‬بەڵكو كۆمەڵە بزوتنەوەیەكی‬ ‫سیاسی بەرهەم هات‪ ،‬كە جیا لەوەی‬ ‫حزبە عەلمانییەكانی پەلكێش كرد‬ ‫بۆ جەنگێكی س��اردی بێ مەعریفە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەو جواڵنەوە ئیسالمیانەشی‪،‬‬ ‫كە پێمانوابوو باوەڕیان بە سیستەمی‬ ‫پەرلەمانی و دیموكراسی هێناوە‪،‬‬

‫ئەوان ئیسالمیان لەئاسمانەوە هێنایە سەر زەوی‪،‬‬ ‫تەنها ئیسالمی سیاسییان لەپێناو دەسەاڵتخوازی‬ ‫گروپە ئیسالمییەكاندا بەرجەستەكرد‌و بە هیچ‬ ‫شێوەیەك النیكەم لەم ناوچەیەدا نەیانتوانی‬ ‫ئیسالمێكی ئابوری‪ ،‬ئیسالمێكی خودگەرا‌و ئەو‬ ‫ئیسالمە ستاتیكاییە بەرجەستە بكەن‬ ‫پارتە ئیسالمییەكانی ئێستای كوردستان لەگەڵ‬ ‫داعشدا خاوەنی یەك بنەمان‌و ئەویش رێگەی وەحیی‌و‬ ‫ئەخالقی ئیسالمییە‪ ،‬دواجار هەموویان یەك ئامانجیان‬ ‫هەیە‪ ،‬كەئەویش بەرقەراركردنی دەوڵەتێكی یان‬ ‫قەوارە یان جیهانێكی ئیسالمییە‬ ‫پێناسەیەكی یەكگرتوو هەبێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەو ئەخالقەی لەفەزای دیموكراسیدا‬ ‫بە نمونە وەردەگیرێت) روو دەدات‪،‬‬ ‫كە ئێمە دواجار بە هەلەبە ئیسالمی‬ ‫سیاسیی ناو دەبەین‪.‬‬ ‫بۆیە ئەم فۆڕمە لەئیسالم‪ ،‬كە بە‬ ‫ئیسالمی سیاسی دەناسرێتەوە‪ ،‬زیاتر‬ ‫لەوەی زادەی دۆخێكی سیاسی بێت و‬ ‫بیەوێت زەمینەیەك بۆ كاری سیاسیی‬ ‫ئیسالمییەكان فەراهم بكات‪ ،‬زادەی‬ ‫سروشتی ئیسالمە‪ .‬ئ��ەو ئیسالمە‬ ‫سیاسیەی‪ ،‬كە پێمانوایە داعش دواین‬ ‫و جەرگبڕترین فۆڕمییەتی‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫تا هاواڵتییەكی رۆژئاوایی سەردەبڕێت‬ ‫زیاتر لە‪ 500‬ئەوەندە موسڵمانانە بە‬ ‫سیاسی كراوەكان گوللەباران دەكات‪.‬‬ ‫ئەو ئەخالقە ئیسالمییەی‪ ،‬كە سێ‬ ‫روك��ن��ی س��ەرەك��ی ه��ەی��ە‪ :‬تەخلیە‪،‬‬ ‫تەحلیە‪ ،‬تەجلیە ‪ .‬ئێمەش هێندەی‬ ‫ئ���ەوەی خ��ەری��ك��ی ملمالنێ كردنی‬ ‫ئیسالم ب��ووی��ن ل��ەف��ۆڕم��ی ئیسالمی‬

‫و جیهانییەكەیەوە‪ ،‬بچوك كردەوە بۆ‬ ‫ئاستێكی لۆكاڵی‪ ،‬عەلمانییەكانیش‬ ‫ه��ەم��ان ك��اری��ان ك���رد و ئیسالمی‬ ‫سیاسیان زۆرجار بچووك كردوەتەوە‬ ‫بۆ بچووكترین بازنەی ناوچەیی‪ .‬واتە‬ ‫دەس��ەاڵت��ی عەلمانی كوردستانیش‬ ‫هەمان جۆر مامەڵەی لەگەڵ ئیسالمدا‬ ‫كردوە‪ ،‬كە ئیسالمییەكان ویستوویانە‪.‬‬ ‫ئ����ەوان ئیسالمیان ل��ەئ��اس��م��ان��ەوە‬ ‫هێنایە سەر زەوی‪ ،‬تەنها ئیسالمی‬ ‫سیاسییان لەپێناو دەسەاڵتخوازی‬ ‫گروپە ئیسالمییەكاندا بەرجەستەكرد‌و‬ ‫ب��ە ه��ی��چ ش��ێ��وەی��ەك الن��ی��ك��ەم ل��ەم‬ ‫ن��اوچ��ەی��ەدا نەیانتوانی ئیسالمێكی‬ ‫ئابوری‪ ،‬ئیسالمێكی خ��ودگ��ەرا‌و ئەو‬ ‫ئیسالمە ستاتیكاییە بەرجەستە بكەن‪.‬‬ ‫ئ��ەم دەس��ەاڵت��ە عەلمانیەش هەموو‬ ‫جەنگی كلتور و ئەخالقی ئیسالمیی‬ ‫لەبۆردمان كردنی هەورامان و خوڕماڵدا‬ ‫دەبینییەوە و‪ ،‬تەنانەت سەرباری ئەم‬ ‫هەڵەتێگەیشتنەش هیچ بزوتنەوەیەكی‬

‫بە شێوەیەك لەشێوەكان خستەوە‬ ‫نێو بلۆكبەندی سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‬ ‫هاواڵتی كورد‪.‬‬ ‫گرفتێكی دیكە ئەوەیە‪ ،‬كە ئێستاش‬ ‫پێمانوایە ئەو دەركەوتە سیاسیانەی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬واتە داعش‪ ،‬تاكە دەركەوتەی‬ ‫ئیسالمیانەی مەترسیدارە بۆ سەر‬ ‫ئێمەی ك��ورد‪ .‬وەك پێشتر باسمان‬ ‫كرد‪ ،‬لە ئیسالمدا ئیمان جێگەی عەقڵ‬ ‫دەگرێتەوە و كۆنتڕۆڵی توندوتیژی‬ ‫یان مرۆڤدۆستی و بگرە نەرمونیانی‬ ‫دەك��ات‪ .‬وات��ە پارتە ئیسالمییەكانی‬ ‫ئێستای كوردستان لەگەڵ داعشدا‬ ‫خاوەنی یەك بنەمان‌و ئەویش رێگەی‬ ‫وەحیی‌و ئەخالقی ئیسالمییە‪ ،‬دواجار‬ ‫ه��ەم��ووی��ان ی��ەك ئامانجیان هەیە‪،‬‬ ‫كەئەویش بەرقەراركردنی دەوڵەتێكی‬ ‫یان قەوارە یان جیهانێكی ئیسالمییە‬ ‫و‪ ،‬تەنها لە ئێستادا میكانیزمەكانی‬ ‫گەیشتن ب��ەم ئامانجەیان جیاوازە‪.‬‬ ‫وات����ە داع����ش ت��ون��دوت��ی��ژی��ی��ەك��ەی‬

‫وەك مكانیزم ه��ەڵ��ب��ژاردوە و الیەن‬ ‫ئیسالمییەكانی كوردستانیش رێگەی‬ ‫دووەم‪ ،‬كە دەش��ێ ك��اری پەرلەمانی‬ ‫بێت بۆ گەیشتن بە ئامانجەكەیان‪.‬‬ ‫وات���ە میكانیزمی ه��ەردووك��ی��ان لە‬ ‫الیەن ئیمان و باوەڕە بڕیاری لەسەر‬ ‫دەردێت و دەكرێ لە یەك چركەساتی‬ ‫مێژوویدا میكانیزمەكانیان بگۆڕدرێت‪،‬‬ ‫واتە جێگۆڕكێی پێ بكرێت‪ .‬ئەمەش‬ ‫بەرهەمی مامەڵەیەكی ناعەقاڵنیانەی‬ ‫ژینگەی سیاسی كوردستانە لەگەڵ ئەم‬ ‫ق��ەوارە ئیسالمیانە‪ ،‬كە مامەڵەیەكی‬ ‫ئۆرگانی و هەلپەرەستی سیاسی بووە‬ ‫و‪ ،‬تا ئێستاش وا تەماشا كراوە ئەگەر‬ ‫بێتو الیەنی سەربازی پارتێكی ئیسالمی‬ ‫بتوێتەوە یان لە فاڵن و فیسارە پۆست‬ ‫بێبەش بكرێن‪ ،‬چیدی مەترسی ئیسالمی‬ ‫بەسیاسی ك��راوە كەم دەبێتەوە‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا هاوكات لەگەڵ ئەم بۆچوونە‬ ‫كۆمەڵگەی ك��وردی زێدەتر ب��ەرەو بە‬ ‫ئیسالمیزە كردن رۆشتوە و ئەخالقی‬ ‫ئیسالمی بڕیار لەسەر كۆمەڵگە دەدات‬ ‫و بووەتە پێوەر‪.‬‬ ‫ئەگەرچی داعش لە چەند روویەكەوە‬ ‫زیانێكی گ���ەورەی بۆ ئێمەی كورد‬ ‫ه��ەب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم هیچ نەبێ ل��ە رووی‬ ‫فیكرییەوە گۆڕانكارییەكی بەسەر‬ ‫ئ��ەو جیهانە مەجازیانەدا هێنا‪ ،‬كە‬ ‫الی زۆرێ����ك ل��ە رۆش��ن��ب��ی��ران و بە‬ ‫تایبەت رۆشنبیرە ئایدۆلۆجیستەكان‬ ‫دروستكرابوو‪ ،‬ئەویش جیهانی عەرەبی‬ ‫و جیهانی ئیسالمی‪ .‬ب��ەم پێیەش‬ ‫چ رۆشنبیرە ئایدۆلۆجیستەكان و‬ ‫دواتریش دەسەاڵتی كوردی شكستێكی‬ ‫س��ەرب��ازی ه��ەر پارتێكی ئیسالمیان‬ ‫ب��ە شكستی ئیسالمی سیاسی ناو‬ ‫دەهێنا(بۆیە پێموایە ئەوە دەركەوتەی‬ ‫ئەخالقی ئیسالمیە‪ ،‬كە ئێمە بە هەڵە‬ ‫بە ئیسالمی سیاسیی ن��او دەبەین)‬ ‫و م��ێ��ژووی دەرك��ەوت��ەی مەیدانی و‬ ‫دەسەاڵتخوازانەی ‪ 100‬ساڵەی ئەخالقی‬ ‫ئیسالمی دەبەسنەوە بە مێژووی ‪1400‬‬ ‫ساڵەی موسڵمانان‪.‬‬ ‫گرنگ ئ��ەوەی��ە بزانین‪ ،‬كە ئێستا‬ ‫كۆمەڵێ مرۆڤ لە گۆشە و كەناری جیهان‬ ‫و تەنانەت ئەو مرۆڤانەش‪ ،‬كە پەیڕەوی‬ ‫ئاینێكی دیكەی بێجگە لە ئیسالم بوون‪،‬‬ ‫بڕیاریان داوە بە تەوەر كردنی ئەخالقی‬ ‫ئیسالمی بكەن بە جەوهەری سەرەكی‬ ‫و دواتر نەگۆڕی شوناسی مرۆڤ بوونی‬ ‫خۆیان‪ ،‬چیدی دەشێ عەرەب نەبن‪ ،‬كە‬ ‫ئیسالمی بە سیاسی كراو بەرجەستە‬ ‫دەكەن‪ ،‬تەنانەت عەرەبی موسڵمانیش‬ ‫دەكوژرێت‪ ،‬بۆیە ئەمە ئەنجامی هەڵە‬ ‫تێگەشتنێكە لە ئیسالم‪ ،‬كە ئیسالمی‬ ‫سیاسی مەترسیدارە‪ ،‬ئیسالم سیاسی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو لە پێناو بەرجەستەكردنی‬ ‫ئەخالقی ئیسالمی‪ ،‬الیەنێكی سیاسیی‬ ‫پێدەدرێت‪ ،‬هەر ئەم پڕۆسەیەش‪ ،‬واتە‬ ‫ك��ارك��ردن لەسەر ئەخالقی ئیسالمی‬ ‫لە فەزای دیموكراسیدا زۆر ئاسانترە‬ ‫وەك لە فەزای پڕلە توندوتیژی داعش‪.‬‬ ‫رەنگە ئ��ەوەی ئێستا لەژێر پێستی‬ ‫ف���ەزای سیاسی ك��وردس��ت��ان��دا و لە‬ ‫الیەن پارتە ئیسالمییەكانەوە گەشەی‬ ‫پێدەدرێت‪ ،‬گەلێك مەترسیدارتر بێت‬ ‫لە فۆڕمە داعشیەكەی‪ ،‬كە بینراوە و‬ ‫دەكرێ جەنگی لەگەڵدا بكرێت‪ .‬ئەم‬ ‫مەترسیدارییەش مانای ئەوە نییە‪ ،‬كە‬ ‫پارتە ئیسالمییەكانی كوردستان بە‬ ‫زەبری چەك لەناو ببرین‪ ،‬بەڵكو دەشێ‬ ‫لە رێگەی هانا بردن بۆ بنیاتنانی ناوەندە‬ ‫ئەكادیمییەكان و هاوكات دروستكردنی‬ ‫بزوتنەوەگەلێكی كۆمەاڵیەتی ئاینی‪ ،‬كە‬ ‫ئیسالمی رۆحی زیندو بكاتەوە و ئەركی‬ ‫رێكخستنی پەیوەندی نێوان مرۆڤ و‬ ‫خ��ودا و م��رۆڤ و خ��ودی خۆی بێت‪،‬‬ ‫رێگە لەوە بگیرێت‪ ،‬ئەخالقی ئیسالمی‬ ‫ببێتە ئەنزیمەی سەرەكی كۆمەڵگە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )223‬دوشةممة ‪2014/11/10‬‬

‫‪3‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫جه‌مسه‌ره‌کانی ملمالنێ له‌سه‌ر هه‌ژمون یان‬ ‫جه‌نگی مه‌زهه‌به‌کان؟‬ ‫(تورکیا‪ ،‬ئێران‪ ،‬سعودییه‌)‬

‫به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان‬ ‫به‌شی یه‌ک‬ ‫ملمالنێیه‌کی ق��وڵ له‌نێوان ه�ه‌ر سێ‬ ‫جه‌مسه‌ر(تورکیا‪ ،‬ئێران‪ ،‬سعودییه‌)‪ ،‬له‌‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا هه‌یه‌‪ ،‬ملمالنێیه‌ک‬ ‫ک ‌ه زۆربه‌ی کات‪ ،‬سیاسه‌تی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫جۆرێک ل ‌ه هاوسه‌نگیی هێزی له‌نێوان‬ ‫ئه‌م سێ جه‌مسه‌ره‌دا دروستکردوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌ندێک جار ئه‌م هاوسه‌نگییه‌‪ ،‬به‌ره‌و‬ ‫السه‌نگیی ده‌چێت‪ ،‬ئه‌ویش به‌هۆی زۆر‬ ‫هۆی ده‌ره‌ک��ی و ناوه‌کی ئه‌و واڵتانه‌وه‌‬ ‫دێته‌دی‪.‬‬ ‫ئه‌م سێ هێزه‌‪ ،‬ڕاسته‌وخۆ‪ ،‬تا ئێستا‬ ‫نه‌چونه‌ت ‌ه ش �ه‌ڕی یه‌کترییه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫خه‌ریکی جه‌نگی به‌وه‌کاله‌تن‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌کرێت‬ ‫وه‌ک جه‌نگی سارد ناوی ببرێت‪ .‬ئه‌و هێزانه‌‬ ‫کێن ک ‌ه ئه‌م جه‌نگ ‌ه ب ‌ه وه‌کاله‌تان ‌ه ده‌که‌ن؟‬ ‫بۆ هێزه‌کان جه‌نگی به‌وه‌کاله‌ت بۆ ئه‌م سێ‬ ‫جه‌مسه‌ره‌ی هێز ده‌که‌ن؟ ئه‌م پرسیارانه‌‪،‬‬ ‫پێویستیان به‌شیکردنه‌و‌ه هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ش �ه‌ڕی ئ�ه‌م سێ یاریکه‌ره‌‪ ،‬هیچیان‬ ‫شه‌ڕ نیی ‌ه له‌پێناو مه‌زهه‌بێکی دیاریکراودا‪،‬‬ ‫وات��� ‌ه ش��ه‌ڕێ��ک نیی ‌ه ب��ۆ م���ه‌زه���ه‌ب و‬ ‫ل� ‌ه پێناوی م �ه‌زه �ه‌ب��دا‪ ،‬به‌ڵکو خ��ودی‬ ‫مه‌زهه‌ب قوربانییه‌ک ‌ه ل ‌ه قوربانییه‌کان‪،‬‬ ‫به‌کارهێنراوێک ‌ه ل ‌ه به‌کارهێنراوه‌کان‪.‬‬ ‫ل ‌ه ق��واڵی��دا‪ ،‬ش�ه‌ڕه‌ک��ان ب�ه‌ن��اوی دینه‌وه‌‬ ‫کراون‪ ،‬زۆربه‌یان‪ ،‬ل ‌ه پشتیانه‌و‌ه خه‌ونی‬ ‫پاوانخوازی و سامان و شه‌هوه‌ی ده‌سه‌اڵت‬ ‫ئاماد‌ه بوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه دواتر ڕزگارکردنی دین‬ ‫ل ‌ه سیاسییه‌کان‪ ،‬ب ‌ه جیاکردنه‌وه‌ی دین له‌‬ ‫سیاسه‌ت چاره‌سه‌رکراوه‌‪.‬‬ ‫ملمالنێی ئه‌م سێ جه‌مسه‌ره‌(تورکیا‪،‬‬ ‫ئێران‪ ،‬سعودییه‌)‪ ،‬مه‌زهه‌ب به‌شێوه‌ی‬ ‫جیا جیا به‌کاردێنن دژی نه‌یاره‌کانیان‪،‬‬ ‫سعودیی ‌ه ل �ه‌ن��او م�ه‌زه�ه‌ب��ی سوننه‌دا‪،‬‬ ‫سه‌له‌فییه‌ت ل ‌ه فۆرم ‌ه وه‌هابییه‌که‌یدا‬ ‫هه‌ڵده‌بژێریت‪ ،‬ئه‌م فۆرمه‌ش له‌ناو خۆیدا‪،‬‬ ‫بۆ چه‌ند ئاراسته‌یه‌کی جیا دابه‌ش ده‌بن‪،‬‬ ‫وه‌ک وه‌هابییه‌تی جیهادی و وه‌هابییه‌تی‬ ‫مه‌دخه‌لی(زانستی!)‪ ،‬ل ‌ه ناو سعودییه‌دا‬ ‫سیستمی سیاسی‪ ،‬گرنگیی ب ‌ه وه‌هابییه‌تی‬ ‫ناسیاسی ی��ان م�ه‌دخ�ه‌ل��ی(زان��س��ت��ی!)‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ئه‌و وه‌هابییه‌ته‌ی ک ‌ه ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسی بۆ سیاسییه‌کانی ئالی سعود‬ ‫جێهێشتو‌ه و ده‌سه‌اڵتی دینیشی داوه‌‬ ‫ب ‌ه شێخ ‌ه وه‌هابیی ‌ه تونده‌کان‪ ،‬ک ‌ه ڕازی‬ ‫نابن ژن سه‌یار‌ه بهاژوێ‪ ،‬به‌اڵم بێده‌نگن‬ ‫له‌و هه‌مو گه‌نده‌ڵییه‌ی ک ‌ه ئالی سعود‬ ‫له‌و واڵته‌دا پیاده‌ی ده‌که‌ن‪ ،‬بێده‌نگن له‌و‬ ‫هه‌مو سته‌م ‌ه سیاسییه‌ی ک ‌ه ئالی سعود‬ ‫ده‌یکه‌ن و ته‌نانه‌ت واڵته‌که‌شیان ب ‌ه ناوی‬ ‫خۆیانه‌وه‌(سعودییه‌) ناوناوه‌‪ ،‬وه‌ک ئه‌وه‌ی‬ ‫ب ‌ه کوردستان بوترێت( مه‌سعودستان‪،‬‬ ‫جه‌اللستان‪ ،‬ئۆجه‌النستان‪.)...‬‬ ‫سعودییه‌کان‪ ،‬بۆ ده‌ره‌وه‌ی خۆیان‬ ‫ه �ه‌وڵ��ی ه �ه‌ن��ارده‌ک��ردن��ی سه‌له‌فییه‌ت‪-‬‬ ‫وه‌هابییه‌تی مه‌دخه‌لی(زانستی‪ -‬ناجیهادی)‬ ‫و سه‌له‌فییه‌تی جیهادی ده‌ده‌ن‪ ،‬به‌بۆنه‌ی‬ ‫ئه‌م دوو جۆر‌ه سه‌له‌فییه‌ته‌وه‌؛ ده‌توانن‬ ‫هه‌ژمونی خۆیان ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی سعودییه‌‬ ‫بسه‌پێنن‪ ،‬ل ‌ه ملمالنێیان له‌گه‌ڵ ئیخواندا‬ ‫ل ‌ه میسر‪ ،‬توانیان سود ل ‌ه سه‌له‌فییه‌کانی‬ ‫وه‌ک( نور‪ ،‬اصالة‪ ،‬الفضیلة‪ ،)...‬وه‌ربگرن‬ ‫و ده‌وری به‌ر چاویان هه‌بو ل ‌ه خستنی‬ ‫کۆماره‌که‌ی ئیخوان ل ‌ه میسر‪.‬‬ ‫کۆماری ئیسالمیی ئێرانیش؛ مه‌زهه‌بی‬ ‫شیعه‌ی دوازد‌ه ئیمامی کردۆت ‌ه مه‌زهه‌بی‬ ‫ڕه‌سمی‪ ،‬هه‌ر له‌سه‌رده‌می ڕوحواڵ ئیمام‬ ‫خومێنییه‌وه‌‪ ،‬هه‌نارده‌کردنی شۆڕشی‬ ‫ئیسالمیی کرد‌ه سیاسه‌تی پاوانخوازانه‌ی‬ ‫خ��ۆی‪ ،‬ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ک‪ ،‬ل� ‌ه ه �ه‌ر واڵتێک‬ ‫گروپێکی دیاری شیع ‌ه هه‌بێت‪ ،‬کۆماری‬

‫شه‌ڕی ئه‌م سێ یاریکه‌ره‌‪ ،‬هیچیان شه‌ڕ نییه‌ له‌پێناو‬ ‫مه‌زهه‌بێکی دیاریکراودا‪ ،‬واته‌ شه‌ڕێک نییه‌ بۆ‬ ‫مه‌زهه‌ب و له‌ پێناوی مه‌زهه‌بدا‪ ،‬به‌ڵکو خودی مه‌زهه‌ب‬ ‫قوربانییه‌که‌ له‌ قوربانییه‌کان‬ ‫تورکیا‪ ،‬وه‌ک ده‌وڵه‌تێکی عه‌لمانی‪ ،‬تا هاتنی ئه‌ردۆغان‪،‬‬ ‫نه‌یتوانییه‌وه‌ سود له‌ هه‌ژمونی مه‌زهه‌بی له‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫خۆی وه‌ربگرێت‪ ،‬به‌اڵم به‌هاتنی حزبی (داد و گه‌شه‌)‪ ،‬به‌‬ ‫وردی‪ ،‬ویستویه‌تی له‌سه‌ر ئه‌م په‌ته‌ش یاریبکات‬ ‫ئیسالمی ده‌ت��وان��ێ��ت هه‌ژمونی خ��ۆی؛‬ ‫به‌قه‌د هێزی ئ�ه‌و گروپ ‌ه ل�ه‌و شوێنه‌دا‬ ‫به‌رجه‌سته‌بکات‪.‬‬ ‫تورکیا‪ ،‬وه‌ک ده‌وڵه‌تێکی عه‌لمانی‪ ،‬تا‬ ‫هاتنی ئه‌ردۆغان‪ ،‬نه‌ی توانییه‌و‌ه سود‬ ‫ل ‌ه هه‌ژمونی مه‌زهه‌بی ل �ه‌ده‌ره‌وه‌ی خۆی‬ ‫وه‌ربگرێت‪ ،‬ب�ه‌اڵم به‌هاتنی حزبی (داد‬ ‫و گه‌شه‌)‪ ،‬ب ‌ه وردی‪ ،‬ویستویه‌تی له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌م په‌ته‌ش یاریبکات‪ ،‬ب�ه‌اڵم ل ‌ه چه‌ند‬ ‫ت�ه‌وه‌رێ��ک�ه‌وه‌؛ ب �ه‌ت �ه‌واوی ئ�ه‌و هه‌واڵنه‌ی‬ ‫به‌رجه‌ست ‌ه ده‌بن‪:‬‬ ‫‪ )1‬ک ‌ه دنیای عه‌ره‌بی له‌م دواییانه‌دا‬ ‫توشی بێکاریزمایی ده‌بێت( پێشتر به‌ناوی‬ ‫عروبه‌و‌ه کاریزمای وه‌ک جه‌مال عه‌بدول‬ ‫ناسر و سه‌داح حسێن یان هه‌بو)‪ ،‬ئه‌ردۆغان‬ ‫زیره‌کانه‌‪ ،‬ل ‌ه ملمالنێی نێوان (عه‌ره‌ب‪/‬‬ ‫ئیسرائیل) هه‌وڵی ئ�ه‌و‌ه ده‌دات‪ ،‬ببێته‌‬ ‫کاریزمای عه‌ره‌ب‪ .‬تا ئاستێکی باشیش‬ ‫ئه‌م ئامانجه‌ی بۆ ماوه‌یه‌ک سه‌رده‌گرێت‪،‬‬ ‫ده‌یویست لێره‌شه‌و‌ه هه‌ژمونی تورکیا‬ ‫به‌سه‌ر واڵتانی عه‌ره‌بیدا ئاسان بکات‪.‬‬ ‫‪ )2‬ئ���ه‌وه‌ی پێی ده‌گ��وت��را (به‌هاری‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ی!)‪ ،‬ل� ‌ه زۆر واڵت���دا ده‌س�ه‌اڵت��ی‬ ‫ئیخوانه‌کانی زی��ادک��ردو ل ‌ه میسر( که‌‬ ‫ده‌کرێت بچوێنرێت ب ‌ه یه‌كێتی سۆڤییه‌تی‬ ‫جارانی شیوعییه‌کان)‪ ،‬ئیخوان هات ‌ه سه‌ر‬ ‫ده‌س �ه‌اڵت‪ ،‬به‌هه‌مان شێوه‌ش ل ‌ه تونس‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش وزه‌ی دا ب ‌ه هه‌موو ئیسالمییه‌کانی‬ ‫دونیا و خه‌ونی نزیکبونه‌وه‌یان ل ‌ه ده‌سه‌اڵت‬ ‫ده‌بینی( هه‌ر له‌و ماوه‌یه‌دا‪ ،‬ل ‌ه کوردستانی‬ ‫کن خۆمان‪ ،‬عه‌لی باپیر له‌سه‌ر ته‌له‌فزیۆن‬ ‫ل ‌ه چاوپێکه‌وتنێکی کورتدا وتی‪ :‬با ئیتر‬ ‫عه‌لمانییه‌کان بارگ ‌ه و بنه‌یان بپێچنه‌وه‌!)‪.‬‬ ‫ئه‌ردۆغانییه‌کان ویستیان ببن ‌ه مه‌شخه‌ڵی‬ ‫کۆی ئیخوانه‌کان و له‌وێو‌ه هاوپه‌یمانییه‌ک‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای (ئ��ی��خ��وان��ی��ی �ه‌ت‪/‬‬ ‫ئه‌ردۆغانییه‌ت) دابمه‌زرێینن( قه‌ته‌ریش‬ ‫له‌م گه‌مه‌یه‌دا تا ئێستاش به‌شداره‌)‪ ،‬ئیتر‬

‫لێره‌و‌ه تورکیای ئه‌ردۆغان؛ پێی وا بوو‬ ‫له‌م گه‌مه‌دا ده‌رچه‌یه‌کی بۆ یاریکردن ب ‌ه‬ ‫مه‌زهه‌ب بۆ سه‌پاندنی هه‌ژمون دۆزیوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫پشتگیرییه‌کانی ئه‌ردۆغان بۆ مورسی و‬ ‫سه‌ردان ‌ه دبلۆماسییه‌کانی ئه‌و ماوه‌یه‌‪ ،‬له‌‬ ‫ئاستێکی به‌رزادبوو‪ ،‬به‌اڵم ئێستا دابڕانێکی‬ ‫ق��ووڵ ل ‌ه نێوان تورکیای ئ �ه‌ردۆغ��ان و‬ ‫میسری سیسدا هه‌یه‌‪( .‬یه‌کێتی جیهانیی‬ ‫بۆ زانایانی موسڵمان) ل ‌ه تورکیا ئه‌م ساڵ‬ ‫کۆنگره‌ی خۆی ل ‌ه ئه‌سته‌مبوڵ گرێدا‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ڕێکخراو‌ه ب ‌ه واجیهه‌ی ئیخوان دێته‌هه‌ژمار‪.‬‬ ‫تورکیا ل ‌ه ده‌ستپێکردنی شۆڕشی سوریا‬ ‫دژی ڕژێمی به‌عسی ئه‌سه‌دی‪ ،‬هه‌وڵیدا‬ ‫له‌ڕێگه‌ی زۆر ل ‌ه موعاره‌زه‌کانه‌وه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ئیخوانی سوریا‪ ،‬ئاراسته‌ی شۆڕشه‌ک ‌ه له‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی خۆی ته‌واوبکات‪ ،‬ل ‌ه ئێراقیش‬ ‫ل ‌ه ڕێگه‌ی (حزبی ئیسالمی ئێراق‪ -‬باڵی‬ ‫ئیخوانی ئیراق)‪ ،‬ده‌ستبخات ‌ه کاروباره‌کانی‬ ‫ئه‌م واڵت��ه‌وه‌‪ ،‬کاتێکیش کاسایه‌تییه‌کی‬ ‫ئیخوانی وه‌ک (تارق هاشمی) له‌سه‌رده‌می‬ ‫ت ب��وو‪ ،‬ڕوی کرده‌‬ ‫مالکیدا توشی گرف ‌‬ ‫دۆسته‌که‌یان‪ ،‬وات ‌ه تورکیا‪.‬‬ ‫ملمالنێی نێوان ئه‌م سێ قوتبه‌‪ ،‬ته‌نها‬ ‫ل ‌ه مه‌زهه‌بدا کۆنابێته‌وه‌‪ ،‬بۆ نمونه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫سوننه‌گه‌ری ملمالنێی هه‌قیقی نێوان‬ ‫سعودیی ‌ه و ئێران بێت‪ ،‬ده‌ب��وو تورکیا‬ ‫و ئیخوانه‌کان‪ ،‬پشتگیری سعودییه‌‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬ی��ان ئه‌گه‌ر مه‌زهه‌ب مه‌به‌ستی‬ ‫هه‌قیقی ئێران بێت‪ ،‬نه‌ک هه‌ژمون‪ ،‬ده‌بو‬ ‫ئ��ێ��ران‪ ،‬پشتگیری حه‌ماسی ئیخوانی‬ ‫فه‌له‌ستینی نه‌کردایه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر مه‌زهه‌ب‬ ‫هێزی یه‌کالکه‌ره‌وه‌ی الیه‌نکان بێت‪ ،‬ده‌بوو‬ ‫حه‌ماس ل ‌ه سعودییه‌و‌ه نزیک بوایه‌‪ ،‬نه‌ک‬ ‫ئێران!‪ .‬یاخود مادام هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ‬ ‫ئیخوانه‌کان دڵخوازی ئه‌ردۆغانه‌‪ ،‬ده‌بو‬ ‫ئ �ه‌ردۆغ��ان تێوه‌نه‌گالی ‌ه ل ‌ه هاریکاریی‬ ‫داعش‪ .‬ئه‌م هێزان ‌ه هه‌ر ڕێگه‌یه‌کی تر بۆ‬ ‫دروستکردنی هه‌ژمون بدۆزنه‌وه‌‪ ،‬به‌کاری‬

‫دێنن دژی نه‌یاره‌کانیان‪.‬‬ ‫ملمالنێی ئێستای ئه‌م سێ جه‌مسه‌ر‌ه‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر ه �ه‌ژم��ون ل �ه‌و واڵت��ان��ه‌دا ت �ه‌واو‬ ‫زه‌ق��ده‌ب��ێ��ت�ه‌و‌ه ک� ‌ه خ��اوه‌ن��ی س���ه‌روه‌ری‬ ‫سیاسیی به‌هێز نین و دابڕانێکی قووڵ‬ ‫له‌نێوان ده‌وڵه‌ت و کۆمه‌ڵدا هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫واڵتان ‌ه له‌ناوخۆو‌ه دابه‌شبون بۆ سه‌ر‬ ‫گروپی مه‌زهه‌بی و ئه‌تنیکی جۆربه‌جۆر‪ ،‬له‌‬ ‫ناو هه‌ر گروپ و مه‌زهه‌بێکیش بۆ گروپی‬ ‫بچوکتر داب �ه‌ش ب��ون‪ ،‬بۆ نمونه‌‪ :‬ئێراق‬ ‫له‌سه‌رده‌می س �ه‌دام حسێندا‪ ،‬واڵتێکی‬ ‫وه‌ک ئێران‪ ،‬نه‌یده‌توانی ده‌ستبخات ‌ه ناو‬ ‫ئه‌و هه‌مو شیعه‌ی ک ‌ه له‌ناو ئێراقدا بوو‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬س �ه‌دام حسینی‬ ‫سونن ‌ه مه‌زهه‌ب‪ ،‬له‌شه‌ڕی ئێراق‪ /‬ئێران دا‪،‬‬ ‫شیعه‌کانی ئێراقیشی کردبو‌ه سوتماکی شه‌ڕ‬ ‫دژی کۆماری ئیسالمیی شیع ‌ه مه‌زهه‌ب‪.‬‬ ‫له‌سه‌رده‌می سه‌دام حسێندا؛ سه‌روه‌ریی‬ ‫خاکی ئێراق( به‌مانای ده‌ستوه‌رنه‌دانی‬ ‫واڵتانی هه‌رێمی ل ‌ه ک��اروب��اری ناوخۆی‬ ‫ئێراق ) ل ‌ه ئاستێکی باشدا بوو‪ .‬به‌اڵم‬ ‫پ��اش ڕاپه‌ڕینی هه‌رێمی کوردستان و‬ ‫دورخستنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی سه‌دام حسێن‬ ‫له‌سه‌ر هه‌رسێ پارێزگاکه‌ی هه‌رێم(هه‌ولێر‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،‬ده��ۆک)‪ ،‬بابه‌ته‌ک ‌ه ده‌گۆڕێت‪.‬‬ ‫هه‌ر ل ‌ه پاش ساڵی ‪ 2003‬و نه‌مانی ڕژێمی‬ ‫به‌عسیش‪ ،‬ئێراق له‌ناوه‌و‌ه دابه‌ش بوو‪ ،‬النی‬ ‫که‌م بۆ ( شیعه‌‪ ،‬سوننه‌‪ ،‬کورد)‪ ،‬ملمالنێی‬ ‫نێوان ئه‌م گروپان ‌ه ڕێگه‌ی خۆشکرد که‌‬ ‫ئێران و تورکیا‪ ،‬به‌ڕوونی ده‌ستبخه‌ن ‌ه نێو‬ ‫کاروباره‌کانی ئێراقه‌وه‌‪.‬‬ ‫کاتێک له‌ناو واڵتێکی وه‌ک ئێراقدا‪،‬‬ ‫ملمالنێکان گ �ه‌رم ده‌ب��ن‪ ،‬ه�ه‌ر ی�ه‌ک له‌‬ ‫شیع ‌ه و کورد و سوونه‌‪ ،‬بۆخۆیان ناتوانن‬ ‫پێویستییه‌کانی ئه‌م ملمالنێی ‌ه ده‌ستبخه‌ن‪،‬‬ ‫ناچارده‌بن په‌نا بۆ واڵت � ‌ه به‌هێزه‌کانی‬ ‫دوه‌روب����ه‌ری خۆیانی وه‌ک (تورکیا‪/‬‬ ‫ئ��ێ��ران‪ /‬سعودییه‌) ب��ب�ه‌ن‪ .‬شیعه‌کانی‬

‫ئێراق یه‌کالده‌بنه‌و‌ه بۆ ئێران‪ ،‬سوننه‌کان‬ ‫دابه‌شده‌بن به‌سه‌ر سعودیی ‌ه و قه‌ته‌ر و‬ ‫تورکیادا‪ ،‬کوردیش به‌سه‌ر (تورکیا و‬ ‫ئێران)دا‪.‬‬ ‫ئ �ه‌م هاوکێشان ‌ه وردت��ری��ش ده‌ب��ن�ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆ نمونه‌‪ ،‬ل �ه‌ش �ه‌ڕی ن��اوخ��ۆدا‪ ،‬پارتی‬ ‫به‌ته‌نیا نه‌یده‌توانی که‌ره‌سته‌کانی ملمالنێ‬ ‫به‌رانبه‌ر یه‌کێتی ده‌سته‌به‌ربکات‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫هانای بۆ تورکیا ده‌ب��رد‪ ،‬یه‌کێتیش له‌به‌ر‬ ‫هه‌مان هۆکار‪ ،‬پشتی ب ‌ه ئێران ده‌به‌ست‪.‬‬ ‫له‌به‌رانبه‌ریشدا‪ ،‬ئه‌و واڵت ‌ه به‌هێزانه‌‪ ،‬ده‌یان‬ ‫توانی ئه‌جینداکانی خۆیان به‌سه‌ر پارتی‬ ‫و یه‌کێتیدا بسه‌پێنن‪ ،‬ئیتر لێره‌و‌ه ده‌کرا‬ ‫شه‌ڕی ناوخۆ‪ ،‬به‌شه‌ڕی بوه‌کاله‌ت ناو ببه‌ین‪،‬‬ ‫شه‌ڕێکی سارد ک ‌ه له‌نێوان تورکیا و ئێراندا‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬ل ‌ه کوردستان پارتی و یه‌کێتی بۆیان‬ ‫ده‌کردن‪.‬‬ ‫له‌به‌رانبه‌ردا‪ ،‬ئه‌و واڵتانه‌‌ی ده‌یانه‌‌وێت‬ ‫هه‌ژمون ل���ه‌ده‌ره‌وه‌ی خۆیان بچسپێنێت‪،‬‬ ‫پێویستیان به‌و‌ه هه‌ی ‌ه ل ‌ه زۆر ڕوی وه‌ک‬ ‫دارای��ی و سه‌ربازییه‌و‌ه به‌هێزبن و بتوانن‬ ‫زۆر ل ‌ه داوا ئابوری و سه‌ربازییه‌کانی هێزه‌‬ ‫هه‌ژمون له‌سه‌رکراوه‌کان جێبه‌جێبکه‌ن‪.‬‬ ‫به‌اڵم ته‌نها بونی سه‌ربازو سوپا و سامان‬ ‫ل ‌ه ئێستای ڕۆژه�ه‌اڵت��ی ناوه‌ڕاستدا به‌س‬ ‫نییه‌‪ ،‬ل ‌ه ئێستادا لینکی ئایدیۆلۆژیش‬ ‫زۆر گرنگه‌‪ ،‬هه‌ر بۆ نمونه‌‪ ،‬ل ‌ه ناوچه‌که‌دا‬ ‫ئیسرائیل‪ ،‬ل��ه‌ڕوی چ �ه‌ک و س �ه‌رب��ازی و‬ ‫سامانه‌و‌ه به‌هێزه‌‪ ،‬به‌اڵم ناتوانێت هه‌ژمونی‬ ‫خۆی وه‌ک واڵت ‌ه مه‌زهه‌بییه‌کان له‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫خۆی بجه‌سپێنیت‪ ،‬بگر‌ه نه‌بونی ئه‌م لینک ‌ه‬ ‫تا ئاستێکی ب��اش‪ ،‬گۆشه‌گیری ک��ردوه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند به‌هێزیشه‌‪.‬‬ ‫به‌هاری عه‌ره‌بی! شه‌ڕی نێوان ئه‌م سێ‬ ‫جه‌مسه‌ره‌ی گه‌یاندۆت ‌ه لوتکه‌‪ .‬واڵتانی‬ ‫(سوریا‪ ،‬یه‌مه‌ن) دوو واڵتن ک ‌ه سه‌ره‌وه‌ریی‬ ‫ناوخۆییان له‌ده‌ستداوه‌‪ ،‬هاواڵتیان ده‌وڵه‌تێکی‬ ‫یه‌کگرتویان نییه‌؛ تا وه‌ک (ه��اواڵت��ی)‬ ‫پێکیانه‌و‌ه ببه‌ستێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها سیستمێکی‬ ‫دکتاتۆری به‌هێزیش له‌م دوو واڵته‌دا نه‌ماوا‬ ‫تا ب ‌ه ئاگر و ئاسن ناکۆکییه‌کان کپبکاته‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه هاواڵتیان به‌پێی به‌رژه‌وه‌ندی و ئینتیما‬ ‫مه‌زهه‌بی و ئه‌تنیکییه‌کانیان دابه‌شبوون‪،‬‬ ‫سه‌روه‌ریی واڵت مانایه‌کی نه‌ماوه‌‪ ،‬واڵته‌‬ ‫جه‌مسه‌رییه‌کانی ملمالنێکه‌ش( تورکیا‪/‬‬ ‫ئێران‪ /‬سعودییه‌) له‌ڕێی هێز و گروپ ‌ه‬ ‫هاوپه‌یمانه‌کانیانه‌وه‌‪ ،‬ده‌یانه‌وێت ئه‌م واڵتان ‌ه‬ ‫ب ‌ه دڵخوازی خۆیان دابڕێژنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه واڵتێکی وه‌ک سوریادا‪ ،‬ک ‌ه ڕژێمه‌که‌ی‬ ‫هاوپه‌یمانی له‌مێژینه‌ی ئێرانه‌‪ ،‬ڕژێمی‬ ‫به‌عسی سوری زیاتر ل ‌ه ‪ 45‬ساڵ ‌ه ئه‌و واڵت ‌ه‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌بات‪ ،‬بنه‌ماڵه‌یه‌کی عه‌له‌وی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫نزیک ‌ه ل ‌ه مه‌زهه‌بی شیعه‌وه‌‪ ،‬ده‌ستی به‌سه‌ر‬ ‫حزب و ده‌وڵ�ه‌ت و هه‌مو جومگ ‌ه سیاسی‬ ‫و فه‌رمانداری و ئابوری و هه‌واڵگرییه‌کاندا‬ ‫گرتوه‌‪ ،‬زۆربه‌ی کاته‌کان له‌گه‌ڵ تورکیادا ل ‌ه‬ ‫ملمالنێ و شه‌ڕی سارددا بوه‌‪ ،‬سوریا توانی‬ ‫بۆ ماوه‌یه‌کی باش( په‌که‌که‌) داڵده‌بدات تا‬ ‫به‌ته‌واوی له‌سه‌ر پێی خۆی وه‌ستا‪ .‬سێ‬ ‫ساڵ پێش ئێستا ک ‌ه (به‌هاری عه‌ره‌بی!)‬ ‫سوریاشی گرته‌وه‌‪ ،‬تورکیا خۆی یه‌کالکرده‌و‌ه‬ ‫بۆ ئ �ه‌وه‌ی ڕۆڵ��ی داڕێ���ژه‌ره‌وه‌ی سوریای‬ ‫دوای ئه‌سه‌د ببینێت‪ ،‬توانی زۆربه‌ی هێز‌ه‬ ‫ئۆپۆزسیۆنه‌کان (جگ ‌ه ل ‌ه کورد) ل ‌ه خۆی‬ ‫کۆبکاته‌وه‌‪ .‬سعودییه‌ش پێشتیریش خۆی بۆ‬ ‫شۆڕش ل ‌ه سوریا ئاماده‌ده‌کرد‪ ،‬چونک ‌ه ئه‌م‬ ‫ڕژێم ‌ه له‌گه‌ڵ خه‌ون ‌ه هه‌ژمونخوازه‌کانی ئه‌ودا‬ ‫یه‌کی نه‌ده‌گرته‌وه‌‪ ،‬بۆی ‌ه هانده‌رێکی به‌هێزی‬ ‫ش��ۆڕش بوو ل ‌ه سوریا‪ ،‬ب ‌ه چه‌ک و پاره‌‬ ‫یارمه‌تیی زۆرب�ه‌ی هێز‌ه ئۆپۆزسیۆنه‌کانی‬ ‫ده‌دا‪ .‬ملمالنێی هه‌ر سێ هێزه‌که‌(تورکیا‪/‬‬ ‫سعودییه‌‪ /‬ئێران) له‌سوریادا به‌ته‌واوی‬ ‫به‌رجه‌ست ‌ه بوو‪ ،‬ئێران پشتگیریی ڕژێمی‬ ‫سوریا ده‌کات و ئه‌و نه‌بوای ‌ه ده‌مێک ‌ه ڕژێمی‬ ‫سوریا که‌وتبوو‪ ،‬تا ئێستا تورکیا نه‌ک هه‌ر‬ ‫نه‌یتوانی به‌یارمه‌تی زۆرب�ه‌ی ئۆپۆزسیۆن‬

‫سوریا بکات ب ‌ه واڵتێکی دڵخوازی خۆی‪،‬‬ ‫بگر‌ه به‌هۆی مانه‌وه‌ی ڕژێمه‌که‌ی به‌سار‬ ‫ئه‌سه‌ده‌و‌ه و هه‌ژمون و بونی ڕاسته‌وخۆی‬ ‫ئێران له‌ناو سوریادا‪ ،‬توانیویه‌تی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫خۆی ل ‌ه سوریا ته‌واو به‌هێزبکات‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئێران له‌م ملمالنێ مه‌زهه‌بیدا؛ سه‌رکه‌وتو‬ ‫بوه‌و زیاتر ل ‌ه ‪ 4000‬عه‌له‌وی له‌ناو تورکیاو‌ه‬ ‫ڕاکێشاوه‌ت ‌ه ناو سوپاکه‌ی و پشتگیری ئه‌سه‌د‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬له‌م الشه‌و‌ه کانتۆن ‌ه کوردییه‌کانی‬ ‫( عه‌فرین‪ /‬کۆبانی‪ /‬ج �ه‌زی��ره‌) بونه‌ت ‌ه‬ ‫مۆته‌که‌یه‌ک خه‌وی ل ‌ه چاوی ئه‌ردۆغاندا‬ ‫نه‌هێشتوه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت تورکیا ک ‌ه تێوه‌گالو‌ه ل ‌ه‬ ‫داڵده‌دان و به‌کارهێنانی هێزێکی نه‌خوازراوی‬ ‫وه‌ک داع��ش‪ ،‬تا ئێستا شکستی هێناو‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌رسپێهێنانی (کانتۆنی کۆبانی) و‬ ‫بگر‌ه ئه‌و پشتیوان ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌ی ل ‌ه‬ ‫به‌رخۆدانه‌کانی کۆبانی کرا‪ ،‬الی ئه‌ردۆغان‬ ‫چاوه‌ڕوان نه‌کراو بوو‪ ،‬تا ئه‌و ئاسته‌ی خودی‬ ‫ئه‌ردۆغان هاواری ده‌کرد( سوریا ده‌سوتێت‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌م ‌ه ته‌نها بۆ کۆبانی ده‌کرێت؟!)‪.‬‬ ‫تا ئێستا ل ‌ه سوریادا وا ده‌رده‌که‌وێت‬ ‫ئێران ل ‌ه تورکیا و سعودییه‌ش براوه‌تر‬ ‫بێت‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ئه‌گه‌ر چی سعودیی ‌ه و‬ ‫تورکیا خۆیان کێشه‌ی زۆر له‌نێوانیاندا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت تورکیا و سعودیی ‌ه له‌‬ ‫ملممالنێکانی نێوان مورسی و سیسی‪،‬‬ ‫سعودیی ‌ه ب ‌ه هه‌موو توانایه‌وه‌؛ پشتگیری‬ ‫ئینقالبه‌که‌ی سیسی ک��ردو تورکیاش‬ ‫پشتگیری ئیخوانی ده‌ک��رد‪ ،‬به‌اڵم ئێستا‬ ‫ئه‌م دوو واڵت ‌ه ل ‌ه دژی هه‌ژمونه‌کانی ئێران‬ ‫ل ‌ه سوریا هاتونه‌ت ‌ه س�ه‌ر خ �ه‌ت‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫ئه‌م پێنجشه‌مه‌یه‌‪ 6 ،‬ی ‪ 11‬ی ‪، 2014‬‬ ‫وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی تورکیا‪ ،‬مه‌ولود چاوه‌یش‬ ‫ئۆغلۆ‪ ،‬سه‌ردانی ڕیازی کرد‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌‬ ‫بانگهێشتی ڕاسته‌وخۆی ڕیاز خۆی‪ ،‬بۆ‬ ‫کارکردن بۆ له‌ناوبردنی ڕژێمه‌که‌ی ئه‌سه‌د‪،‬‬ ‫ب ‌ه پشتیوانکردنی هه‌ندێک هێز ل ‌ه سوریا‪،‬‬ ‫له‌پێش هه‌مویانه‌و‌ه داعش‪ .‬الی ئه‌م دوو‬ ‫واڵت ‌ه هه‌ژمونی ئێران ل ‌ه سوریادا گه‌شتۆته‌‬ ‫ئاستێک ک ‌ه ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی هاوپه‌یمانیی‬ ‫ئه‌مریکا دژی داعش‪ ،‬یارمه‌تی داعش بده‌ن‬ ‫بۆ له‌ناوبردنی به‌شار ئه‌سه‌د و له‌وێشه‌وه‌‬ ‫لێدان ‌ه ل ‌ه هه‌ژمونه‌کانی ئێران ل ‌ه سوریادا‪.‬‬ ‫تورکیا ل ‌ه ئێستادا ل ‌ه بارێکی خراپدایه‌‪،‬‬ ‫په‌یه‌د‌ه ک ‌ه ب ‌ه دوژمنی خۆی ده‌زانێت‪ ،‬وا‬ ‫ئه‌مریکاو زۆر ل ‌ه واڵتانی ئوروپی‪ ،‬بێ په‌رده‪‌،‬‬ ‫له‌گه‌ڵی داده‌نیشن و ده‌یانه‌وێت پڕچه‌کی‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬ئه‌م ‌ه به‌ته‌واوه‌تی له‌گه‌ڵ خه‌ونی‬ ‫تورکیادا یه‌کنایه‌ته‌وه‌‪ .‬له‌الیه‌کی تریشه‌وه‌‪،‬‬ ‫خۆپیشنادنه‌کانی ش��ار‌ه کوردییه‌کانی‬ ‫تورکیا دژی سیاسه‌ته‌کانی تورکیا له‌‬ ‫کۆبانی‪ ،‬مه‌ترسی و کارتی به‌هێزبون بۆ‬ ‫سه‌ر تورکیا‪ .‬ل ‌ه ئێستادا تورکیا له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مریکادا ل ‌ه خراپترین په‌یوه‌ندیدایه‌‪،‬‬ ‫خراپیی په‌یوه‌ندیان ده‌گ �ه‌ڕێ��ت �ه‌و‌ه بۆ‬ ‫‪ ،2003‬ک ‌ه نه‌یهێشت خاکه‌که‌ی بۆ لێدانی‬ ‫ڕژێمه‌که‌ی سه‌دام حسێن به‌کاربهێنرێت‪،‬‬ ‫وا ده‌رده‌که‌وێت سیاسه‌ته‌کانی تورکیا له‌‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا؛ له‌گه‌ڵ ئه‌مریاکا و‬ ‫هاوپه‌یمانه‌کانی زۆر یه‌کنه‌یه‌ته‌وه‌‪ ،‬وه‌ک‬ ‫سیاسه‌ته‌کانی تورکیا دژ ب ‌ه ئیسرائیل‪،‬‬ ‫پشتگیریکردنی ئیخوانه‌کان‪ ،‬ستراتیژی‬ ‫تورکیا ل ‌ه سوریا‪ .‬له‌به‌رانبه‌ردا ئه‌مریکا‬ ‫ده‌مێک ‌ه مه‌سجی ڕاسته‌وخۆ بۆ تورکیا‬ ‫ده‌نێرێت‪ ،‬وه‌ک ئ �ه‌وه‌ی ل ‌ه ساڵی ‪2010‬‬ ‫پشتگیریکردنی پڕۆژ‌ه بڕیاری به‌جینۆساد‬ ‫ناسینی قه‌تڵوعامی ئه‌رمه‌ن ل ‌ه جه‌نگی‬ ‫یه‌که‌می جیهانی‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ن لیژنه‌ی کاروباری‬ ‫ده‌ره‌و‌ه ل ‌ه مه‌جلسی نوێنه‌رانی ئه‌مریکا‪،‬‬ ‫یان ل ‌ه ئێستادا گفتوگۆکانی واڵتانی یه‌ک‬ ‫کۆ پێنج له‌گه‌ڵ ئێران‪ ،‬پشتگیریکردنی‬ ‫ک��وردان��ی س��وری��ا و کێشه‌ی کۆبانی‪،‬‬ ‫هاتنه‌دواوه‌ی دۆسێی به‌ئه‌ندامبونی تورکیا‬ ‫ل ‌ه یه‌کێتی ئه‌وروپا‪ ،‬ملنه‌دان بۆ داواکانی‬ ‫تورکیا ل ‌ه سوریا‪...‬‬

‫ذمارة (‪ )223‬دوشةممة ‪2014/11/10‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫ورده‌کاریه‌کانی حه‌ج له‌ ئیسالمدا‬

‫به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ ئایینە عەرەبیەکەی پێش ئیسالم‬ ‫ئاراس وەهاب‬ ‫(‪)٢/١‬‬ ‫له‌م وتاره‌دا‪ ،‬کە ل ‌ه دوو به‌ش پێک هاتووه‌‪،‬‬ ‫ورده‌کارییه‌کانی حه‌ج ل ‌ه پێش ئیسالم ل ‌ه نێو‬ ‫هۆز و تیر‌ه جیاجیاکانی نیمچ ‌ه دوورگه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بی ل ‌ه ڕێگه‌ی به‌کارهێنانی سه‌رچاوه‌‬ ‫مێژووی ‌ه باوه‌ڕپێکراوه‌کانه‌و‌ه ڕوون ده‌که‌ینه‌وه‌‬ ‫و خاڵ ‌ه له‌یه‌کچوو و جیاوازه‌کانیان ده‌خه‌ینه‌‬ ‫ڕوو‪ .‬ل��ەب��ەر ئ���ەوەی زۆرب���ەی خوێنه‌ران‬ ‫خۆیان شاره‌زای ورده‌كاری و هه‌نگاوه‌كانی‬ ‫حه‌جكردنن ل ‌ه ئیسالمدا؛ بۆیە ڕاستەوخۆ‬ ‫دێینە س��ەر باسی ڕەگ‌وڕی��ش��ەک��ان��ی ئەو‬ ‫سروتانە لە ئایینەکانی پێش ئیسالمدا‪.‬‬ ‫حەج لە ئیسالمدا‬ ‫حه‌ج ب ‌ه پایه‌‌یه‌کی گرنگ لە پێنج پایه‌که‌ی‬ ‫ئیسالم هه‌ژمار ده‌کرێت‪ ،‬بریتی ‌ه ل ‌ه سه‌ردانی‬ ‫ماڵی خ��وا‪ ،‬ک ‌ه که‌وتۆت ‌ه ش��اری مه‌ککه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بستانی سعودیه‌وه‌‪ ،‬تیایدا موسوڵمانان‬ ‫ئه‌رکه‌کانی حه‌ج و عه‌مر‌ه به‌جێ ده‌هێنن‪.‬‬ ‫حه‌ج سێ جۆری هه‌یه‌‪:‬‬ ‫ـ «إف���راد»‪ :‬به‌جێهێنانی حه‌ج ‌ه به‌بێ‬ ‫عومره‌‪.‬‬ ‫ـ «قران»‪ :‬به‌جێهێنانی حه‌ج و عومره‌یه‌‬ ‫پێکه‌وه‌‪.‬‬ ‫ـ «تمتع»‪ :‬هەم به‌جێهێنانی عومره‌ی ‌ه له‌‬ ‫َ‬ ‫(«ش َّوال»‬ ‫مانگه‌کانی حه‌جدا‪ ،‬ک ‌ه بریتین ل ‌ه‬ ‫حْ‬ ‫و « ُذو الْ ِق ْعدَة» و ‪ ١٠‬ڕۆژی « ُذو ِ‬ ‫ال َّجة»)‪ ،‬و‬ ‫هەم به‌جێهێنانی حه‌جیش ‌ه ل ‌ه هه‌مان ساڵدا‪.‬‬ ‫بە پێویستمان نەزانی ورده‌کارییه‌کانی‬ ‫به‌جێهێنانی ح��ه‌ج‪ ،‬ه �ه‌ر ل� ‌ه چ��وون� ‌ه ناو‬ ‫ئیحرامه‌و‌ه تاکو گه‌ڕانه‌وه‌ی حاجییه‌کان بۆ‬ ‫ناو ماڵ و منداڵی خۆیان‪ ،‬ل ‌ه ئیسالمدا‪ ،‬باس‬ ‫بکەین‪ .‬بۆیە ده‌مه‌وێت ڕاستەوخۆ بچینە‬ ‫سەر باسی ورده‌کارییه‌کانی حه‌ج و عومره‌‬ ‫الی تیر‌ه و هۆزه‌کانی نیمچ ‌ه دوورگ��ه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بی‪ ،‬ب ‌ه هۆزه‌که‌ی (موحەممەد) یشه‌وه‌‬ ‫ل ‌ه پێش ئیسالمدا ب ‌ه به‌کارهێنانی کۆمه‌ڵێک‬ ‫سه‌رچاوه‌ی مێژوویی ده‌وڵه‌مه‌ند بخه‌م ‌ه ڕوو‪.‬‬ ‫کەعبە لە ڕوانگەی ئیسالمەوە‬ ‫ده‌مه‌وێت ل ‌ه پێناسه‌یه‌کی کورتی (کعبة)‬ ‫ه‌و‌ه ل ‌ه دیدگای موسوڵمانانه‌و‌ه ده‌ست پێ‬ ‫بکه‌م‪ .‬الی موسوڵمانان‪( ،‬کعبة)‪ ،‬وات ‌ه (البیت‬ ‫الحرام‌)‪ ،‬پیرۆزترین خاڵی سه‌ر گۆی زه‌ویه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ده‌که‌وێت ‌ه شاری مه‌ککه‌ی عه‌ره‌بستانی‬ ‫سعودییه‌وه‌‪ ،‬قیبله‌ی موسوڵمانان ‌ه و نوێژکردن‬ ‫تێیدا ب ‌ه سه‌د هه‌زار نوێژی ده‌ره‌وه‌ی که‌عبه‌‬ ‫هه‌ژمار ده‌کرێت‪ .‬موسوڵمانان باوه‌ڕیان وایه‌‬ ‫ل ‌ه سه‌روو (کعبة)ه‌و‌ه و ل ‌ه ئاسمانی ح ‌هو‌ته‌مدا‬ ‫(البیت المعمور) هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه قیبل ‌ه و که‌عبه‌ی‬ ‫فریشتەکان (مالئکة) ـە‪ ،‬و ڕۆژان� ‌ه حه‌فتا‬ ‫هه‌زار فریشتە بۆ نوێژکردن ده‌چن ‌ه ژووره‌و‌ه و‬ ‫هه‌رگیز نایه‌ن ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ .‬لەباره‌ی دروستکردنی‬ ‫که‌عبەوە‌‪ ،‬ل ‌ه قورئاندا هاتووه‌‪ ،‬ک ‌ه خوا لە‬ ‫کاتی خۆیدا فه‌رمانی ب ‌ه ئاده‌م کردوو‌ه له‌‬ ‫سه‌ر زه‌وی ماڵێک ب ‌ه ن��اوی که‌عبه‌و‌ه بۆ‬ ‫په‌رستنی خۆی درووس��ت بکات وه‌کو ئه‌و‬ ‫ماڵه‌ی فریشتەکان ل ‌ه ح��ه‌وت ته‌به‌قه‌ی‬ ‫ئاسمان هه‌یانه‌‪ .‬دوات��ر‪ ،‬که‌عب ‌ه ب ‌ه هۆی‬ ‫الفاوه‌که‌ی سه‌رده‌می نوحه‌و‌ه تێک چوو‌ه و‬ ‫ل ‌ه شوێنی خۆی جواڵوه‌‪ ،‬خوا فه‌رمانی به‌‬ ‫په‌یامبه‌ر (ئیبراهیم) و (ئیسماعیل)ی کوڕی‬ ‫داوە‪ ،‬کە بیخەنەوە جێگه‌ی خۆی و چاکیشی‬ ‫بکەنەوە‪ .‬ل ‌ه درێژه‌ی هه‌مان داستاند‌ا هاتووه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه کاتی به‌رزکردنه‌وه‌ی که‌عبه‌دا ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ئیبراهیمه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه هاوکاریی ئیسماعیلی کوڕی‬ ‫و مه‌الئیکه‌ته‌کان‪ ،‬ل ‌ه به‌ر قورسایی که‌عبه‌‬ ‫شوێنپێکانی (ئیبراهیم) لەسه‌ر ئه‌و به‌رده‌‬ ‫ده‌رده‌چێت‪ ،‬ک ‌ه له‌سه‌ری وه‌ستاوه‌‪ ،‬ئێستا‬ ‫ئه‌و شوێنه‌وار‌ه ناو نراو‌ه (مقام ابراهیم)‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها وای بۆ ده‌چن‪ ،‬ک ‌ه په‌یامبه‌ر ئیبراهیم‬ ‫ل ‌ه نزیک که‌عبه‌و‌ه مزگه‌وتی (المسجد الحرام)‬ ‫ت و نوێژی تیادا کردبێت‌‪.‬‬ ‫ی دروست کردبێ ‌‬ ‫مێژوی حەج‌کردن‬ ‫زانایانی بواری ئاینی و تیۆلۆجیا‪ ،‬زۆبه‌یان‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و‌ه کۆکن‪ ،‬ک ‌ه مێژووی ح ‌هج‌کردن زۆر‬ ‫ل ‌ه مێژووی ئیسالم کۆنتره‌‪ .‬دکتۆر (جه‌واد‬ ‫عەلی) ل ‌ه به‌رگی سێهه‌می (املفصل فی‬ ‫تأریخ العرب قبل اإلسالم)دا ل ‌ه به‌شی حەج‬

‫و عومره باس له‌و‌ه ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه ح ‌هج‌کردن‬ ‫کاتی خۆی بریتی بوو‌ه ل ‌ه سه‌ردانی شوێنه‌‬ ‫پیرۆزه‌کان ل ‌ه کات و شوێنی دیاریکراودا بۆ‬ ‫نزیکبوونه‌و‌ه ل ‌ه خواوه‌ند و خاوه‌نه‌کانیان‪.‬‬ ‫سەردانی ئایینی ‪ pilgrimage‬بە وشه‌ی‬ ‫«حه‌ج» ناو ده‌برێت و به‌و ناو‌ه ناسراوه‌یه‌وه‌‬ ‫له نووسراو ‌ی دینه‌کانی ته‌واوی گه‌النی کۆندا‬ ‫دۆزراوه‌ته‌و‌ه به‌تایبه‌ت الی سامیی ‌ه کۆنه‌کان‪.‬‬ ‫وشه‌ی «حج» ل ‌ه وش ‌ه سامیی ‌ه کۆنه‌کانه‌‬ ‫و ل ‌ه زۆربه‌ی ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌‬ ‫بۆ سامیەکان ن��اوب��راوه‌‪ ،‬وه‌ک ئ��ه‌و‌ه ‌ی له‌‬ ‫دەقە‌کانی کتێبەکانی (التوراة)یشدا هاتووه‌‬ ‫ب ‌ه مانای «چون بە نیازی گەیشتنە شوێنی‬ ‫پیرۆز و سه‌ردانکردنی» دێت‪ .‬ل ‌ه دیدگای‬ ‫سامیه‌کانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌رباب و خواوەنده‌کان ده‌بوو‬ ‫وێنه یاخود په‌یکه‌ریان هه‌بێت‪ ،‬ده‌بوو ماڵیان‬ ‫هه‌بێت تیایدا جێگیر و نیشته‌جێ بن‪ ،‬که‌‬ ‫ناویان نابوو (بيوت اآللهة)‪ ،‬وات� ‌ه مااڵنی‬ ‫خواوه‌نده‌کان‪ .‬ئه‌و‌ه وای کردووه‌‪ ،‬باوه‌ڕدار و‬ ‫په‌رستیار‌ه سامییه‌کان و گه‌النی ده‌وروبه‌ریان‬ ‫ماوه‌ی جوگرافیایی زۆر دوور و درێژیان بڕیوه‌‬ ‫و په‌له‌پڕوزکێیان بوو‌ه تاکو بگه‌ن ‌ه ماڵەخوا‌کان‬ ‫و خۆیانی پێ پیرۆز بکه‌ن‪ .‬ئ �ه‌و جۆره‌‬ ‫حه‌جانه‌ش ئاکار و ده‌ستووری تایبه‌تی خۆیان‬ ‫هه‌بوو‌ه و ل ‌ه دوای ته‌واوبوونیشیانه‌و‌ه جه‌ژنیان‬ ‫ڕاگه‌یاندووه‌‪ ،‬سه‌مایان کردوو‌ه و خۆشی و‬ ‫شادییان پێشان داوه‌‪ ،‬تاکو ل ‌ه‌و ڕێگه‌یه‌وه‌‬ ‫خواوه‌نده‌کانیان به‌خته‌وه‌ر و شادمان بکه‌ن‪.‬‬ ‫مانگەکانی حەج‬ ‫ئه‌م ترادیسیۆنه‌ی حەج کاتی وەرز و‬ ‫دیاریکراوی هه‌بووه‌‪ ،‬ل ‌ه ناو جاهیلیه‌کاندا ب ‌ه «‬ ‫شهر ذي الحجة» و «شهر الحج» ناسرابوون‪.‬‬ ‫ئ�ه‌م ناوان ‌ه ل ‌ه س�ه‌رچ��او‌ه جاهیلییه‌کاندا‬ ‫وه‌ک��و خ��ۆی پ��ارێ��زراوه‌‪( .‬ئێپیفانیوس)‬ ‫‪ )١(Epiphanius‬ده‌ڵێت عه‌ره‌به‌کانی‬ ‫باکوری نیمچ ‌ه دوورگ ‌ه مانگێکیان هه‌بوو‌ه ب ‌ه‬ ‫ناوی «حج البيت»ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه مه‌به‌ستی ل ‌ه‬ ‫«ذي الحجة» بووه‌‪« .‬پرۆکۆپیوس» ئاماژه‌‬ ‫ب�ه‌و‌ه ده‌ک��ات ک ‌ه عه‌ره‌به‌کان دوو مانگی‬ ‫«حه‌ڕام»ـیان هه‌بوو‌ه ناویان (ذو القعدة)‬ ‫و (ذو الحجة) بووه‌‪ ،‬تێیایدا شه‌ڕ و کوشتار‬ ‫و ڕاوڕووتیان ل ‌ه خۆیان قه‌ده‌غ ‌ه کردووه‌‪.‬‬ ‫«المسعودي» له‌و باوه‌ڕه‌دایه‌‪ ،‬مانگه‌کانی‬ ‫حه‌جکردن بریتی بوون ل ‌ه («شوال»‪« ،‬ذو‬ ‫القعدة»‪ ،‬و ‪ ١٠‬ڕۆژی «ذو الحجة»)‪ .‬به‌و‬ ‫مانایه‌ی جاهیلییه‌کان ل ‌ه مانگی شەوواله‌و‌ه‬ ‫ده‌س��ت��ی��ان ک����ردوو‌ه ب � ‌ه ئ��ام��اده‌ک��اری و‬ ‫کۆکردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌کانی سه‌فه‌رکردن‬ ‫بۆ حه‌ج‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر هه‌ندێکیان ویستبێتیان‬ ‫بازرگانی ل ‌ه ماوه‌ی حه‌جه‌که‌یاندا بکه‌ن‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫پێداویستی ئه‌و بازرگانیه‌یان ئاماد‌ه کردووه‌‪.‬‬ ‫ماڵەخواکان پێش ئیسالم‬ ‫«ڤیلهاوزن» و هه‌ندێک ل ‌ه ڕۆژهه‌اڵتناسانی‬ ‫تر له‌و باوه‌ڕه‌دان ک ‌ه جاهیلیه‌کان زیاتر ل ‌ه‬ ‫(کەعبه)یه‌ک‪ ،‬یان (البیت الحرام‌)ێکیان‬ ‫هه‌بووه و سه‌ردانیان ک���ردووه‌‪ .‬وات � ‌ه به‬ ‫‌ته‌نها سه‌ردانی مه‌ککه‌یان نه‌کردووه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫هه‌ر گەلەهۆزێک (البیت الحرام‌)‪ ،‬یاخود‬ ‫(په‌رستگای بت)ێکی تایبه‌ت ب ‌ه خۆی‬ ‫هه‌بوو‌ه و حه‌جی بۆ ک��ردووه‌‪ ،‬هه‌روه‌کو‬ ‫ماڵی بته‌کانی (الالت) ل ‌ه (الطائف)‪ ،‬ماڵی‬ ‫(العزى) ل ‌ه نزیک (عرفات)ه‌وه‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ماڵه‌کانی تری وه‌کو ماڵی خواوەند (مناة) و‬ ‫بازاڕی «مجنة» و ماڵەکەی «ذو اخللصة» و‬ ‫ماڵەکەی «نجران»‌‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه پیرۆزیان زانیون‪،‬‬ ‫سه‌ردانیان کردوون و ب ‌ه سه‌ربڕینی قوربانی‬ ‫کۆتاییان پێ هێناوه‌‪ .‬ڕۆژانی ح ‌هج‌کردن له‌و‬ ‫سه‌رده‌مانه‌شدا ڕۆژانی ڕووناکی و شادی بووه‌‬ ‫بۆ ه�ه‌ژاران‪ ،‬چونکو حاجیه‌کان ب ‌ه هه‌مان‬ ‫شێوه‌ی ئێستا قوربانییه‌کانیان سه‌ر بڕیو‌ه‬ ‫و به‌سه‌ر خه‌ڵکی هه‌ژاراندا به‌خشیویانه‌ته‌و‌ه‬ ‫پاش ئه‌وه‌ی خۆیان تێریان لێ خواردووه‌‪.‬‬ ‫داب‌ونەریتەکانی وەرزی حەج‬ ‫(القلقشندي) ل ‌ه «نهاية األرب في معرفة‬ ‫أنساب ال��ع��رب»دا‪ ،‬کاتێک باس ل ‌ه دینی‬ ‫عه‌ره‌به‌کانی پێش ئیسالم ده‌کات ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫دانیشتوانی نیمچ ‌ه دوورگه‌ی عه‌ره‌بی دینی‬ ‫جیاواز جیاوازیان هه‌بووه‌‪ ،‬تێیاندا بووه‌‬ ‫ب��اوه‌ڕی ب ‌ه خوا نه‌بووه‌‪ ،‬یان بت یاخود‬ ‫جنۆکه‌ی په‌رستووه‌‪ ،‬به‌اڵم تێشیاندا بوو‌ه‬ ‫باوه‌ڕی ب ‌ه خوا بوو‌ه و پەیکەر و ماڵێکی‬

‫بۆ دروس��ت ک��ردوو‌ه تاکو له‌و ڕێگه‌یه‌و‌ه‬ ‫پیرۆزی ڕابگرێت و بیپه‌رستێت‪ .‬ل ‌ه درێژه‌ی‬ ‫باسه‌که‌یدا قەلقەشەندی ده‌ڵێت‪ :‬هۆز و‬ ‫تیر‌ه عه‌ره‌ب و غه‌یر‌ه عه‌ره‌به‌کان ل ‌ه کاتی‬ ‫حه‌جکردنیاندا ده‌چوون ‌ه حاڵه‌تی ئیحرامه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر وه‌کو ئه‌وه‌ی ئێستا ل ‌ه ئیسالمدا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫حه‌جیان ل ‌ه «البیت» ده‌کرد‪ ،‬ته‌وافیان ب ‌ه‬ ‫چوارده‌وری که‌عبه‌کانیاندا هه‌بووه‪( ،‬سعي)‬ ‫یان ل ‌ه نێو بت و خواوه‌نده‌کانیاندا کردووه‌‪،‬‬ ‫ده‌وه‌ستان و دوعا و نزایان ده‌کرد‌‪ ،‬به‌ردبارانی‬ ‫شه‌یتانیان ک��ردووه‪ ،‬سه‌ریان تاشیوه‌‪‌ ،‬و‬ ‫هه‌ره‌وه‌ها قوربانییشیان سه‌ربڕیوه‌‪ .‬دکتۆر‬ ‫(جواد علي) ل ‌ه (املفصل في تأریخ العرب‬ ‫قبل اإلسالم)ـه‌که‌یدا ده‌ڵێت‪ :‬جاهیلییه‌کان‬ ‫ل ‌ه وه‌رزه‌کانی بازاڕی (عکاظ)دا ئاماده‌کاریی‬ ‫حه‌جیان ده‌ک���رد‪ ،‬ل ‌ه دوای ته‌واوبوونی‬ ‫وه‌رزی کڕین و فرۆشتن‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی بیویستای ‌ه‬ ‫به‌ره‌و بازاڕی (مجنة) ده‌که‌وت ‌ه ڕێ‪ ،‬له‌وێ‬ ‫ده‌م��ای �ه‌و‌ه ت��اوه‌ک��و مانگی (ذو الحجة)‬ ‫ده‌رده‌ک �ه‌وت‪ ،‬ئینجا به‌ره‌و (ذو المجاز) و‬ ‫دواتریش به‌ره‌و ناوچه‌ی (عرفة) ده‌ڕۆیشت‪،‬‬ ‫خۆ ئه‌گه‌ر ڕێکه‌وتی ڕۆژی (التروية)(‪)٢‬‬ ‫ی بکردایه‌و‌ه ئه‌وا ئاوی زۆری له‌گه‌ڵ خۆی‬ ‫ده‌برد و ب ‌ه (عرفة)دا سه‌ر ده‌که‌وت دوایش‬ ‫به‌ره‌و (نمرة) شۆڕ ده‌ب��ووه‌‌وه‌‪( .‬األزرقي)‬ ‫له‌و‌ه واوه‌ت��ر ده‌چێت و باس له‌و‌ه ده‌کات‬ ‫ک ‌ه م��اوه‌ی مانه‌وه‌ی بازرگانه‌کان ‪ ٢٠‬ڕۆژ‬ ‫بوو‌ه ل ‌ه (عکاظ)‪ ،‬دوات��ر‌ه به‌ره‌و (مجنة)‬

‫(مزدلفة) بووه‌‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ب ‌ه (مزدلفة) وتراو‌ه‬ ‫(جمع)‪ ،‬ب ‌ه مانای شوێنی کۆبوونه‌وه‌‪ .‬به‌‬ ‫بۆچوونی زۆربه‌ی لێکۆڵه‌ره‌وه‌کان‪ ،‬هێشتنه‌وه‌ی‬ ‫پیرۆزیی ئه‌و ڕیچوه‌ڵ ‌ه ل ‌ه ئیسالمدا بریتی‬ ‫بوو‌ه ل ‌ه ڕازیکردنی هێز و تیر‌ه خاوه‌ن دینه‌‬ ‫جیاجیاکان و کۆکردنه‌وه‌یان ل ‌ه ژێر یه‌ک جۆر‬ ‫ل ‌ه مه‌زهه‌بدا‪.‬‬ ‫پیرۆزیی مەککە پێش ئیسالم‬ ‫ب ‌ه پێی هه‌واڵ ‌ه گوازراوه‌کا ‌ن ل ‌ه الیه‌ن (أهل‬ ‫األخبار)ه‌وه‌‪ ،‬ده‌رده‌که‌وێت ک ‌ه (مه‌ککه‌) به‌ر‬ ‫ل ‌ه بوونی که‌عب ‌ه تێیدا‪ ،‬ل ‌ه سه‌رده‌مه‌کانی‬ ‫زۆر پێش ئیسالمیشه‌و‌ه هه‌میش ‌ه الی خه‌ڵک‬ ‫جێگایه‌کی پیرۆز بووه‌‪ ،‬سه‌ردانیان کردووه‌‪،‬‬ ‫جگ ‌ه له‌و‌ه پاشا و میره‌کانی ده‌وروبه‌ر سااڵنه‌‬ ‫دیاریی به‌نرخ و جوانیان بۆ داناو‌ه و ل ‌ه کاتی‬ ‫سه‌ردانیان بۆ ئه‌و به‌شه‌ی نیمچ ‌ه دوورگه‌کە‬ ‫سه‌ردانی مه‌ککه‌یان کردووه‌‪ .‬ل ‌ه نوسراوه‌کانی‬ ‫(أهل األخبار)ه‌و‌ه ئه‌وه‌ش هاتوو‌ه ک ‌ه هه‌ندێک‬ ‫ل ‌ه تیر‌ه و هۆز‌ه عه‌ره‌به‌کان وه‌کو («خثعم»‪،‬‬ ‫«طيء»‪« ،‬يشکر» و «الحارث بن کعب»‪..‬‬ ‫هتد) مه‌ککه‌یان به ‌پیرۆز نه‌زانیوه‌‪ ،‬مانگه‌‬ ‫«حەڕام»ـه‌کانیان ب ‌ه «ح�ه‌ڕام» ل ‌ه قه‌ڵه‌م‬ ‫نه‌داو‌ه و حه‌جیشیان تێدا نه‌‌کردووه‌‪ ،‬بگره‌‬ ‫هه‌وڵی ڕێگریشیان داوه‌‪ .‬ئه‌و یاخیبوون ‌ه کاری‬ ‫کردووه‌ت ‌ه سه‌ر گرنگیی ئاسایشی بازرگانیی‬ ‫سه‌رۆک‌تیره‌کانی ناو مه‌کک ‌ه و ده‌وروبه‌ره‌که‌ی‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌وێو‌ه بوو (هاشمی کوڕی عەبدومەناف)‬ ‫و گه‌وره‌پیاوانی ئ�ه‌و س�ه‌رده‌م� ‌ه ده‌ستیان‬

‫مەقامی ئیبراهیم‪ ،‬ئارکیۆلۆجیسته‌کان ب ‌ه ده‌ست‌ونه‌خش و شوێنه‌وارێکی کۆنی مێژوویی دەزانن‬

‫ده‌ڕۆیشتن‪ ،‬بۆ هه‌مان مه‌به‌ست‪ ،‬له‌وێش ‪١٠‬‬ ‫ڕۆژ ده‌مانه‌وه‌‪ ،‬تاکو مانگی (ذو الحجة)یان‬ ‫به‌دی ده‌ک��رد‪ ،‬ئینجا به‌ره‌و (ذو المجاز)‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئه‌ویش بازاڕێکی ت��ری جاهیلی بوو‬ ‫ده‌ڕۆیشتن له‌وێ بنه‌وبارگه‌یان داده‌مه‌زراند‬ ‫و نزیک ب ‌ه ‪ ٨‬ڕۆژ ده‌مانه‌و‌ه و سه‌ردانی‬ ‫بته‌کانیان تێدا ده‌کرد و دواتر ده‌بوو به‌ره‌و‬ ‫(عرفة) بڕۆشتنایه‌‪ .‬ئه‌و سه‌رده‌م ‌ه له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ن ‌ه ل ‌ه (عرفة) و ن ‌ه ل ‌ه (المزدلفة)‬ ‫ئاو هه‌بووه‌‪ ،‬ل ‌ه کاتی ڕۆشتنیان بۆ (عرفة)؛‬ ‫ده‌بوو ئاوێکی باشیان له‌گه‌ڵ خۆیان ببردایه‌‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌و مه‌به‌ست ‌ه که‌سی دیاریکراو هه‌بوو‌ه‬ ‫ل ‌ه قه‌ره‌باڵغییه‌که‌دا هه‌میش ‌ه هاواری کردوو‌ه‬ ‫و وتوویه‌تی «خۆتان چاک ئاو بده‌ن‪ ،‬ئاو‬ ‫ل ‌ه عه‌ره‌ف ‌ه نیه‌»‪( .‬التروية) له‌و پرۆسه‌یه‌و‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌ی گرتوو‌ه و ئێستاش هه‌ر ب ‌ه ناوی‬ ‫(التروية) ماوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و‌ه پیشه‌ی بازرگانه‌کانیان بووه‌‪ .‬خه‌ڵکی‬ ‫ئاسایی‪ ،‬به‌تایبه‌ت (الحلة)(‪ )٣‬ه‌کان‪ ،‬هه‌رچ‬ ‫مانگێک بیانویستای ‌ه به‌ره‌و عه‌ره‌ف ‌ه ده‌ڕۆیشتن‪،‬‬ ‫له‌وێ ده‌وه‌ستان‪ ،‬هه‌رچی (الحمس)(‪)٤‬ـه‌کانه‌‬ ‫به‌ره‌و (نمرة)‌ه ده‌ڕۆیشتن و له‌وێ ده‌مانه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ردووکیان ل ‌ه (مزدلفة) یه‌کیان ده‌گرت‬ ‫بۆ (إفاضة)‪ .‬ل ‌ه هه‌مان سه‌رچاوەدا‪ ،‬دکتۆر‬ ‫جه‌واد ده‌ڵێت‪ :‬ل ‌ه حه‌جکردنیاندا (الحمس)‬ ‫ـه‌کان ل ‌ه الی په‌یکه‌ری بته‌کانیان‪ ،‬ناسراو به‌‬ ‫(أنصاب)‪ ،‬ل ‌ه (نمرة) ده‌وه‌ستان‪ ،‬هه‌رچی‬ ‫(الحلة) و (الطلس)(‪)٥‬ـه‌کان ‌ه ل ‌ه (عرفة)‬ ‫ده‌وه‌ستان‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر دوو ال ک ‌ه (إفاضة)‬ ‫یان ده‌کرد ل ‌ه (مزدلفة) یه‌کیان ده‌گرته‌وه‌‪،‬‬ ‫وات ‌ه شوێنێک‪ ،‬هاوبه‌ش بووبێت ل ‌ه نێوانیاندا‬

‫کرد ب ‌ه دروستکردنی یه‌کێتی (إیالف)ێک ل ‌ه‬ ‫نیوان سه‌رمایه‌دارانی مه‌کک ‌ه بۆ کۆکردنه‌وه‌ی‬ ‫زه‌کات‪ ،‬تاکو ل ‌ه ڕیگه‌یه‌و‌ه ئاسایشی شاری‬ ‫مه‌کک ‌ه بپارێزن‪ ،‬سه‌ره‌ک تیر‌ه و هۆزه‌کانی تر‬ ‫کۆبکه‌نه‌و‌ه و ب ‌ه پێدانی به‌خشیش و بڕێک‬ ‫پار‌ه وایان لێ بکه‌ن ک ‌ه خه‌ڵکانی خۆیان هان‬ ‫بده‌ن سااڵن ‌ه ل ‌ه سه‌ر ڕێگای بازرگانییان بۆ‬ ‫ح ‌هج‌کردن بچن ‌ه مه‌ککه‪.‬‬ ‫ئیحرام و زەمینی «حەڕەم»‬ ‫چوون ‌ه ن��او حاڵه‌تی «ئیحرام»ـه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه جاهیلیه‌تدا و ته‌نانه‌ت ل ‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫ئیسالمیشدا‪ ،‬هه‌ر وه‌کو ئێستا سه‌ره‌تای‬ ‫ئ��ام��اده‌ک��اری ح � ‌هج‌ک��ردن ب��ووه‌‪ .‬ل ‌ه کاتی‬ ‫ئیحرامدا زۆرب �ه‌ی تیر‌ه و هۆزه‌کانی ئه‌و‬ ‫س �ه‌رده‌م �ه‌‪ ،‬نینۆکیان ن �ه‌ک��ردووه‌‪ ،‬قژیان‬ ‫نه‌هۆنیوه‌ته‌وه‌‪ ،‬توکی حوشتر و ئاژه‌اڵنی‬ ‫تریان نه‌ڕستووه‌‪ ،‬ماستیان نه‌ژه‌نیو‌ه و‬ ‫کۆمه‌ڵێک شتی تریشیان له‌پاڵ ئه‌وانه‌دا ل ‌ه‬ ‫خۆیان قه‌ده‌غ ‌ه کردووه‌‪ ،‬وه‌کو ڕاوی ئاژه‌ڵی‬ ‫وشکانی و لێکردنه‌وه‌ی چڵ‌وپۆپ و به‌ری‬ ‫دره‌خته‌کان و هه‌ندێک شتی تر‪.‬‬ ‫«تەلبیە»‬ ‫له‌و سه‌رده‌مانه‌دا ح ‌هج‌کردن ب ‌ه هاوار‬ ‫و هه‌لهه‌له‌لێدان‌‪ ،‬ل ‌ه کاتی نزیکبوونه‌و‌ه ل ‌ه‬ ‫ک‬ ‫بته‌کانیان‪ ،‬ده‌ستی پ �ێ‌ک��ردووه‌‪ ،‬کاتێ ‌‬ ‫گه‌یشتوونه‌ت ‌ه الی بته‌کانیان «تلبیة‌»‬ ‫(وتنی «لبیک‪ ..‬لبیک‪ )»..‬یان کردووه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نمون ‌ه‌‪( ،‬أنصار)ه‌کان هه‌لهه‌له‌یان بۆ (مناة)‬ ‫کێشاو‌ه ل ‌ه په‌رستگاکه‌ی خۆیدا‪ ،‬به‌و واتایه‌ی‬ ‫(يثرب)یان به‌ره‌و په‌رستگای بته‌که‌یان به‌جێ‬ ‫ده‌هێشت و دواتر ڕوه‌و مه‌کک ‌ه ده‌که‌وتن ‌ه ڕێ‬

‫بۆ ح ‌هج‌کردن ل ‌ه (البیت الحرام)‪ ،‬ک ‌ه تێیدا‬ ‫(طواف) به ‌دوه‌وری بته‌کان و به ‌ده‌وری‬ ‫(البیت)یشدا یه‌کێک بوو‌ه ل ‌ه ئه‌رکه‌کانیان‪.‬‬ ‫کاتی خۆشی‪ ،‬عو‌مره‌کردن وه‌رزێکی زۆر‬ ‫دیاریکراوی نه‌بووه‌‪ ،‬به‌ڵکو هه‌ر کاتێک ل ‌ه‬ ‫(بیت الحرام) نزیک بوبێتنه‌وه‌‪ ،‬سه‌فه‌ریان‬ ‫کردبێت‪ ،‬یاخود ل ‌ه سه‌فه‌ر گەڕابێتنەوە؛‬ ‫ئه‌رکی حه‌جی خۆیانیان به‌جێ گەیاندووە‪.‬‬ ‫تەواف‬ ‫ل ‌ه نێو ئه‌رکه‌کانی حه‌جدا‪( ،‬ط��واف)‬ ‫هه‌میش ‌ه ب ‌ه گرنگترینیان ژمێردراوه‌‪ ،‬وه‌کو‬ ‫ڕێگایه‌ک بۆ نزیکبوونه‌و‌ه ل ‌ه خواوه‌ند چاوی‬ ‫لێ کراو‌ه و کاتی دیاریکراویشی نه‌بووه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو هه‌رچ کاتێک ل ‌ه په‌رستگاکانیاندا‬ ‫بووبێتن ته‌وافیان به‌جێ‌گیاندووه‌‪ .‬ژماره‌ی‬ ‫س��وڕان��ه‌وه‌ک��ان ب��ه ‌ده‌وری که‌عبه‌کاندا‬ ‫هه‌میش ‌ه حه‌وت جار بووه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ پیرۆزڕاگرتنی ئه‌و حه‌وت‬ ‫مانگ و ئه‌ستێرانه‌ی ئه‌و کات ‌ه ل ‌ه کۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫خۆری ئێمه‌دا ده‌رکیان پێ کرابوو (=خۆر‪،‬‬ ‫مانگ‪ ،‬پێنج هەسارە‪ :‬عوطارید‪ ،‬زوهەرە‪،‬‬ ‫م��ەری��خ‪ ،‬زوح���ەل‪ ،‬م��وش��ت��ەری)‪( .‬ج��ه‌واد‬ ‫عەلی) جگ ‌ه ل��ه‌وه‌ی ئه‌مان ‌ه پشت‌ڕاست‬ ‫ده‌کاته‌وه‌؛ ل ‌ه هه‌مان کاتدا ئاماژ‌ه به‌وه‌ش‬ ‫ده‌کات ک ‌ه ته‌واف زۆر کات ب ‌ه ده‌وری گۆڕی‬ ‫ئه‌رباب و که‌سانی خ��ان��زاده‌دا‪ ،‬ب �ه‌ده‌وری‬ ‫ئه‌وشوێنانه‌ی ئه‌ربابه‌کانیان تێیایدا ژیاون‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ب ‌ه ده‌وری قوربانیه‌کانیشیاندا‪،‬‬ ‫ک ‌ه بۆیان سه‌ربڕیون کراوه‌‪( .‬الیعقوبي) ل ‌ه‬ ‫«التاریخ»ـه‌که‌یدا ده‌ڵێت‪ :‬ل ‌ه جاهیلیدا‪،‬‬ ‫تیر‌ه و هۆز‌ه (الحلة) مه‌زهه‌بیه‌کان به‌ڕووتی‪،‬‬ ‫به‌بێ جل‌وبه‌رگ‪ ،‬ته‌وافیان کردووه‌‪ ،‬چونکو‬ ‫پێیان وابوو‌ه ئه‌و جالنه‌ی له‌به‌ریاندای ‌ه ئه‌و‬ ‫جالیه‌نه‌یه ک ‌ه گوناهیان پێو‌ه ک��ردوو‌ه و‬ ‫نکوڵیان ل ‌ه خوا کردوو‌ه و کاری نابه‌جێیان‬ ‫پێو‌ه ک��ردووه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه دایانکه‌ندوون‬ ‫و ب �ه‌ڕووت��ی ب����ه‌ده‌وری بته‌کان و ماڵی‬ ‫په‌رستنه‌کانیاندا سوڕاونه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌م یاسای ‌ه‬ ‫ته‌نانه‌ت ژنانیشی گرتووه‌ته‌وه‪ .‬داکه‌ندنی‬ ‫جل‌وبه‌رگ ب ‌ه ته‌نها داکه‌ندن نه‌بووه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫توڕدانی بوو‌ه له‌و ده‌وروبه‌ره‌‪ ،‬تاکو بکه‌وێت ‌ه‬ ‫ژێر پێوه‌‪ ،‬تۆزی له‌سه‌ر بنیشێت و له‌که‌ڵک‬ ‫بکه‌وێت‪ .‬کاتی سوڕانه‌وه‌یان ب ‌ه ڕووت��ی؛‬ ‫به‌ناچاری ده‌بوو ب ‌ه ده‌ستێکیا ‌ن پێشه‌وه‌ی‬ ‫له‌شیان و ده‌ستەکه‌ی تریان پشته‌وه‌ی‬ ‫له‌شیانی پێ دابپۆشن‪ .‬ئه‌م جۆر‌ه یاسای ‌ه‬ ‫کێشه‌ی بۆ ژنانی (الحلة) مه‌زهه‌ب دروست‬ ‫کردووه‌‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ل ‌ه کاتی سه‌ردانی (البیت‬ ‫الحرام)‌دا له‌به‌ر ده‌رگاکه‌ی وه‌ستاون و داوای‬ ‫کڕین یاخود خواستنی جله‌کانی ئه‌وانه‌یان‬ ‫کردوو‌ه ک ‌ه ته‌وافی خۆیان ته‌واو کردووه و‬ ‫بوون ب ‌ه حاجی‌‪ .‬ل ‌ه کاتی ده‌ست‌نه‌که‌وتنی‬ ‫جل‌وبه‌رگدا ژنان‪ ،‬یان ل ‌ه شێوازی که‌ژاو‌ه به‌‬ ‫ده‌وری خۆیاندا شتێکیان دروست کردووه‌‪،‬‬ ‫تاکو بتوانن له‌گه‌ڵ خۆیاندا بیسوڕێننه‌وه‪،‬‬ ‫یاخود ئه‌گه‌ر هه‌ر ده‌ستیان نه‌که‌وتبێت؛ ئه‌وا‬ ‫هه‌وڵیان داو‌ه شه‌وان ‌ه ل ‌ه تاریکیدا به‌ڕووتی‬ ‫ته‌وافی خۆیان بکه‌ن تاکو دوور بن ل ‌ه چاوی‬ ‫پیاوانه‌وه‪ .‬ته‌واف‌کردن ب ‌ه پێی په‌تی بوو‪،‬‬ ‫بێڕێزی بوو‌ه الیان گه‌ر ب ‌ه پێاڵوه‌و‌ه پایان‬ ‫بخستایه‌ت ‌ه سه‌ر بنکه‌زه‌ویی مزگه‌وته‌کانیان‬ ‫و په‌رستگای بته‌کانیان یاخود که‌عبه‌کانیان‪.‬‬ ‫قه‌رزکردن و خواستنی جل‌وبه‌رگ و پێاڵوی‬ ‫(الحمس) مه‌زهه‌بییه‌کان له‌الیه‌ن (الحلة)‬ ‫مه‌زهه‌بیه‌کانه‌و‌ه جۆرێک بوو‌ه ل ‌ه بازرگانی‪،‬‬ ‫بازرگانییه‌کی ڕێ��گ�ه‌پ��ێ��دراوی یاسایی‪،‬‬ ‫به‌و مانایه‌ی هه‌ندێک ل ‌ه (الحمس)ـه‌کان‬ ‫به‌تایبه‌ت چوون بۆ ته‌واف بۆ پاک‌کردنه‌و‌ه‬ ‫وبێگوناهکردنی جل‌وبه‌رگه‌کانیان تاکو ب ‌ه‬ ‫(الحلة) مه‌زهه‌به‌کانی بفرۆشنه‌و‌ه یاخود به‬ ‫کرێی بده‌ن‪ .‬زۆر کات وا ڕوویداو‌ه که‌سێکی‬ ‫(الحلة) مه‌زهه‌ب‪‌ ،‬گه‌ر ویستبێتی بچێت ‌ه‬ ‫ئیحرامه‌وه‌؛ ئه‌وا که‌سێکی (الحمس) مه‌زهه‌بی‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا بردوو‌ه و ته‌وافی پێ کردووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه گێڕانه‌وه‌ی (أهل األخبار)ه‌و‌ه هاتووه‌‪،‬‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ته‌واف ل ‌ه سه‌رده‌می جاهیلیدا ب ‌ه‬ ‫ڕووت��ی ل ‌ه (إس��اف)(‪)٦‬ـ �ه‌و‌ه ده‌ستی پێ‬ ‫کردووه‌‪ ،‬ل ‌ه گۆشه‌ی یه‌مانییه‌و‌ه ده‌ستیان‬ ‫ل ‌ه به‌رد‌ه ڕه‌شه‌ک ‌ه داو‌ه و ماچیان کردووه‪،‬‬ ‫دواتر وایان کردوو‌ه تاکو که‌عب ‌ه بکه‌وێت ‌ه الی‬ ‫ڕاستیانه‌وه‌‪ ،‬دوای ته‌واوبوونی حه‌وت جار‬

‫سوڕانه‌و‌ه ده‌ستیان ل ‌ه (نائلة)(‪ )٧‬داو‌ه و‬ ‫ماچیان کردوو‌ه و له‌وێدا کۆتاییان ب ‌ه ته‌وافی‬ ‫خۆیان هێناوه‌‪ ،‬ئینجا جل‌وبه‌رگی خۆیانیان‬ ‫له‌به‌ر کردوه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫ماچکردنی بەردە ڕەشەکە‬ ‫ده‌گێڕنه‌و‌ه ده‌ڵێن‪ :‬ل ‌ه حه‌جێکدا کاتێک‬ ‫پێغه‌مبه‌ر س �ه‌ری ب���ردووه؛ ماچی ب�ه‌رد‌ه‬ ‫ڕه‌شه‌که‌ی کردووه‌‪ .‬دواتر ک ‌ه نۆ‌ره‌ی عومه‌ری‬ ‫کوڕی خه‌تتاب هاتووه‌؛ زۆر دوودڵ بووه‌‪،‬‬ ‫پێش ئه‌وه‌ی ماچی بکات وتوویه‌تی‪« :‬ئه‌گه‌ر‬ ‫نه‌مبینیای ‌ه پیغه‌مبه‌ری خۆشه‌ویستم ماچی‬ ‫ده‌کردی؛ هه‌رگیز من ماچم نه‌ده‌کردی‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی تۆ به‌ردێکیت‪ ،‬ن ‌ه سوودت هه‌ی ‌ه ن ‌ه‬ ‫زی��ان»‪ .‬لێکۆڵه‌ره‌وه‌کانی ب��واری الهووتی‬ ‫پێیان وای ‌ه ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی عومه‌ر له‌وێو‌ه‬ ‫س �ه‌رچ��اوه‌ی گرتووه ک ‌ه خ��ۆی له‌گه‌ڵیدا‬ ‫ژیاو‌ه و گه‌ور‌ه بووه‪ ،‬ده‌یزان ‌ی ماچ‌کردن و‬ ‫خۆهه‌ڵسوون ل ‌ه بت و به‌رده‌کان خوویه‌کی‬ ‫باوی سه‌رده‌می جاهیلی بووه‌‪ ،‬به‌اڵم په‌یامبه‌ر‬ ‫له‌به‌ر ڕازیکردنی دڵی ئه‌و هه‌موو تیر‌ه و‬ ‫هۆزانه‪ ،‬وه‌کو هه‌وڵێک بۆ یه‌کگرتنه‌وه‌یان‬ ‫ئه‌وه‌ی کردووه‌‪.‬‬ ‫په‌راوێزه‌کان‪:‬‬ ‫(‪ )١‬ئێپیفانیوس ‪ :Epiphanius‬ب ‌ه‬ ‫پیاو‌ه نوورانییه‌کی سااڵنی (‪)٤٠٣-٣٢٠-٣١٠‬‬ ‫ی زاینی و ب ‌ه باوکی ه���ه‌ردوو که‌نیسه‌ی‬ ‫کاتۆلیکی و ئۆرتۆدۆکسی ئ�ه‌و سه‌رده‌مه‌‬ ‫ناسراوه‌‪ .‬ل ‌ه شارێک ب ‌ه ناوی «بەیت جیبرین»‬ ‫(‪ ،)Eleutheropolis‬ک ‌ه که‌وتۆت ‌ه ‪٥٣‬‬ ‫کیلۆمه‌تر باشووری ئورشه‌لیمه‌و‌ه له‌دایک‌بووه‌‪.‬‬ ‫خاوه‌نی گه‌وره‌ترین و به‌نرخترین نووسینی‬ ‫مێژوویی ئه‌و سه‌رده‌مه‌یه‪.‬‬ ‫(‪( )٢‬ي��وم ال��ت��روي��ة)‪ :‬ب ‌ه مانای ڕۆژی‬ ‫ئاودان دێت‪ ،‬جۆرێکی تر بوو‌ه ل ‌ه خووه‌کانی‬ ‫ح ‌هج‌کردنی بازرگانه‌کانی سه‌رده‌می جاهیلی‪.‬‬ ‫بازاڕى (عکاظ)‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ ٥٨٦‬ی زاینیدا‬ ‫درووست کراوه‌‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ی به‌ناوبانگترین و‬ ‫گه‌ره‌ترین بازاڕی کڕین و فرۆشتنی جۆره‌ها‬ ‫ک ‌هل‌وپه‌ل بووه‌؛ ل ‌ه هه‌مان کاتیشدا جێگای‬ ‫کۆبوونه‌و‌ه و ج��اڕدان و گۆڕینه‌وه‌ی بیر و‬ ‫بۆچوونی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و سه‌رده‌مه‌‬ ‫بووه‌‪ ،‬ناسراو بوو ل ‌ه ته‌واو نیمچ ‌ه دوورگه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بیدا‪.‬‬ ‫(‪( )٣‬الحلة)‌‪ :‬یه‌کێک ‌ه ل ‌ه مه‌زهه‌به‌کانی نیمچه‌‬ ‫دوورگه‌ی عه‌ره‌بی‪ ،‬ک ‌ه به‌شێکی هه‌ره‌زۆری هۆز‬ ‫و تیر‌ه عه‌ره‌به‌کانی گرتووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫(‪( )٤‬الحمس)‪ :‬یه‌کێکی تر‌ه ل ‌ه مه‌زهه‌به‌کانی‬ ‫نیمچ ‌ه دوورگه‌‪ ،‬به‌شێکی زۆری قوڕه‌یشیه‌کان‬ ‫و له‌گه‌ڵیدا هۆزه‌که‌ی محه‌ممه‌دیشی ل ‌ه خۆ‬ ‫گرتووه‌‪.‬‬ ‫(‪( )٥‬طلس)‪ :‬ئه‌و به‌ش ‌ه بوون ل ‌ه دیانه‌ت‪،‬‬ ‫ک ‌ه که‌وتوونه‌ت ‌ه نێوان (احلله‌) و (الحمس)‬ ‫ه‌کانه‌وه‌‪ ،‬ویستویان ‌ه چاو ل ‌ه هیچیان نه‌که‌ن‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ب ‌ه باوه‌ڕی خۆیان ڕێتوه‌ڵی دینی خۆیان‬ ‫بکه‌ن‪.‬‬ ‫یعقوبی ل ‌ه «التاریخ»ه‌که‌یدا ده‌ڵێت‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ه‌ک��ان داب����ه‌ش ب��ووب��ون ب�� ‌ه س�ه‌ر‬ ‫دوو دی��ان �ه‌ت��دا‪ ،‬یه‌کێکیان (الحمس) که‌‬ ‫قوڕه‌یشییه‌کان هه‌موویان بوون‪ ،‬ئه‌ویتریان‬ ‫(احلله‌)‪ ،‬ک ‌ه (خزاعة) بوون و ل ‌ه ته‌نیشت‬ ‫مه‌ککه‌و‌ه نیشته‌جێبووبون و ل� ‌ه ئه‌رکه‌‬ ‫دینییه‌کانیاندا ل ‌ه (الحمس)یه‌کان توندوتیژتر‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫(‪ )٦‬و (‪( )٧‬إساف) و (نائلة)‪ :‬ئه‌م دوو‬ ‫بت ‌ه داستانێکی ئه‌فسووناوی خۆیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ده‌گێڕنه‌و‌ه ده‌ڵێن ل ‌ه کاتی خۆیدا ژن وپیاوێک‪،‬‬ ‫پیاوه‌ک ‌ه ب ‌ه ن��اوی «ئیساف» و ژنه‌ک ‌ه به‌‬ ‫ناوی «نائیله»‌وه‪ ،‬له‌ناو کەعبەدا‌«زینا»یان‬ ‫کردووه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه بوو‌ه خواوه‌ند هه‌ردووکیانی ڕه‌ق‬ ‫کردوو‌ه و شکڵی ئه‌و بتانه‌یان وه‌رگرتووه‌‪ ،‬که‌‬ ‫بۆیان دروست کراوه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫‪ .١‬تفسير ابن کثير‪ .‬ج‪.١‬‬ ‫‪ .٢‬نهاية األرب في معرفة أنساب العرب‪..‬‬ ‫القلقشندي‪.‬‬ ‫‪ .٣‬مروج الذهب‪ .‬المسعودي‪.‬‬ ‫‪ .٤‬تاريخ اليعقوبي‪.‬‬ ‫‪ .٥‬املفصل في تاريخ العرب قبل اإلسالم‪.‬‬ ‫ج ‪ .١‬د‪ .‬جواد علي‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )223‬دوشةممة ‪2014/11/10‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫شكستی گوتاری یۆتۆپی ئیسالمی سیاسی!‬ ‫(نەهزەو و داعش وەك نمونە)‬

‫جەمال حسێن‬

‫لەنیوەی دوەمی سەدەی رابردوەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت دوای دەرك��ەوت��ن��ی سەید‬ ‫ق��وت��ب وەك���و ن��وس��ەرێ��ك��ی ئیسالمی‬ ‫و ب�ڵاوك��ردن��ەوەی كتێبەكانی‪ ،‬ئیدی‬ ‫فەنتازیای ئیسالمی سیاسی بەجۆرێكی‬ ‫س��ەرن��ج راك��ێ��ش ئ��ەوت��وان��ای��ەی خۆی‬ ‫خستەرو لە دروستكردنی وێنەیەكی‬ ‫یۆتۆپی و خەیاڵێكی بەهەشتی لەسەر‬ ‫كۆمەڵگایەك كە تیایدا دەس��ەاڵت و‬ ‫كۆمەڵگا بە پێی حوكمی شەریعەت‬ ‫بەرێوەدەچێ‪ .‬لەوكاتەوە سەید قوتب‬ ‫دەسبەرداری دنیای ئەدەب و رەخنەی‬ ‫ئەدەبی بو بۆ تیۆریزەكردنی دیدی‬ ‫ئیسالمی س��ی��اس��ی ب���ۆژی���ان‪ ،‬ئیدی‬ ‫مەست بون بەو بیرە چوە ئاستێكی‬ ‫ت��ر‪ ،‬بەشێكی زۆری ئ��ەوەش لەسەر‬ ‫ئ��ەوت��وان��ا خ��ەی��اڵ��ی��ەی س��ەی��د قوتب‬ ‫وەستابو‪ ،‬توانایەك بە كتێبی ( العدالە‬ ‫االجتماعیە فی االسالم) و (معالم فی‬ ‫الگریق) و ( فی ڤالل القران) و چەندین‬ ‫بەرهەمی ت��ردا بەشێوەیەكی یەكجار‬ ‫بەهێزدەركەوتن‪ .‬كەدواتر ئەم بەرهەمانە‬ ‫بونە قوتابخانەیەكی ن��وێ لەنوسین‬ ‫و لەدنیابینی ئیسالمی سیاسی‪،‬‬ ‫كە ن��اوەرۆك��ەك��ەی تەئكیدكردنەوەیە‬ ‫سەر ئ��ەوەی تەنها لەسایەی حوكمی‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی��ەك��ان��دا دەك����رێ كۆمەڵگا‬ ‫ئاسودەبێ‪ .‬لەسایەی كۆمەڵگایەكی‬ ‫ئاوادا‪ ،‬نەك موسڵمانان‪ ،‬بەڵكو بێباوەرو‬ ‫الیەنگرانی باقی ئاینەكانی تریش بەمافە‬ ‫سروشتی و راستەقینەكانی خۆیان‬ ‫دەگەن‪ .‬بەم جۆرە هەوڵدان بۆ حوكم‬ ‫كردنی شەریعە‪ ،‬تەنها فەڕیزەیەكی ئاینی‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو داخوازیەكی مێژوییشە‪،‬‬ ‫ت��ەن��ه��ا داواك���اری���ەك���ی خ��وای��ی نیە‪،‬‬ ‫بەڵكو پێویستیەكی مرۆیشە‪ ،‬هەوڵی‬ ‫گواستنەوەی مرۆڤە لەدۆزەخی ژیان‪،‬‬ ‫بۆبەهەشتی دنیاو قیامەت‪ ،‬ئەم بڕوایە‬ ‫ك��راب��وە بزوێنەری س��ەرەك��ی گوتاری‬ ‫ئیسالمی سیاسی‪ .‬ئەم تێڕوانینە دەیوت‬ ‫فریادرەسی رزگاركردنی مرۆڤایەتی‬ ‫ل��ە ئ���ازارو نەهامەتی و جەنگەكان‬ ‫تەنها ئیسالمی سیاسیە‪ .‬ب��ەاڵم ئایا‬ ‫ئەزمونی حوكمرانی ئیسالمیەكان لە‬ ‫ئێران و سودان‪ ،‬ئەفغانستان‪ ،‬لوبنان و‬ ‫فەڵەستین‪ ،‬میسرو تونس و روداوەكانی‬ ‫جەزایرو پاكستان و سوریاو لیبیا و‬ ‫باقی شوێنەكانی ت��ر‪ ،‬لەكوێی ئەم‬ ‫تێڕوانینەوە دەوەستن؟ ئایا بەڕاست‪،‬‬ ‫ئەزمونی واقیعی ئیسالمی سیاسی لەو‬ ‫رەهەندەوەی باسمانكرد چیمان پێدەڵێ؟‬ ‫ئەوەی نەهزەو داعشیش كۆدەكاتەوە لەم‬ ‫نوسینە‪ ،‬ئیسالمی بونیانە‪ ،‬سوڕانەوەیانە‬ ‫لەبازنەی ئیسالمی سیاسی‪ ،‬سەرباری‬ ‫جیاوازی زۆر لە پیادەكردن و تێڕوانین و‬ ‫میتۆدی ئەم دوانە‪ ،‬بەاڵم سەرەنجام دوو‬ ‫هێزی ئیسالمین‪ ،‬كەیەكەمیان بەهەمو‬ ‫هەوڵەكانی ویستی نمونەیەكی سیاسی‬ ‫و كراوە و پەسەند كراو بخاتەڕو بەاڵم‬ ‫شكستی خوارد‪ ،‬دووەمیشیان بەوزەیەكی‬ ‫زۆرەوە ئیدعای گ���ەورەی ئەخالقی‬ ‫لەپشتیەوە دەوەستێ‪ ،‬لەكاتێكدا خۆی‬ ‫نمونەیەكی زەقی بێ ئەخالقترین هێزی‬ ‫پێشكەش بەجیهان كردوە‪.‬‬ ‫ب��ال��ەت��ون��س��ەوە ج��ارێ��ك��ی ت��ر ئ��اور‬ ‫لەودیدگایە بدەینەوە‪ ،‬ئەمەش لەبەر‬ ‫دووهۆ‪ ،‬یەكەم بۆئەوەی نوسینەكەمان‬ ‫ملكەچبكەین بۆ برێك لەمەنهەجیەت‬ ‫و ل��ەالی��ەك��ی ت���ری���ش���ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫تونس یەكەم شوێنگەی دەركەوتنی‬ ‫گۆرانكارییەكانی جیهانی عەرەبی و‬ ‫یەكەم شوێنی تاقی ك��ردن��ەوەی ئەو‬ ‫هێزەبو دوای گۆڕانكاریەكان‪ ،‬كەدەمێك‬ ‫بو بەوزەی ئەوخەیاڵە یۆتۆپیە بەڵێنی‬ ‫دەداو دەج���واڵ‪ .‬بەرلەهەرشتێكیش‬ ‫دەبێ ئەو راستیە بیرخۆمان بێنینەوە‬

‫كەهەر بەڕاستی بزوتنەوەی نەهزەی‬ ‫ئیسالمی و ل��ەس��ای��ەی ب��ی��روراك��ان��ی‬ ‫غەنوشی‪ ،‬نەرمیەكی زۆری نواندوە‬ ‫لەخۆگونجاندن لەگەڵ پێشهاتە سیاسی‬ ‫و كۆمەاڵیەتیەكان‪ ،‬بەجۆرێك كەدەكرێ‬ ‫بەكراوەترین لقی ئیخوان موسلمینی‬ ‫بناسین لەجیهانی عەرەبیدا‪ ،‬سەرباری‬ ‫ئ��ەوە شكستی گ��ەورەی ئەم دواییەی‬ ‫هەڵبژاردنەكان و پاشەكشەیان لەماوەی‬ ‫كەمتر لەدوساڵ لەحوكمرانی‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ساغكردەوە كە نەرمی بەس نیە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫پێویستە پێداچونەوەو دارشتنەوەی‬ ‫جەوهەریی جارێكی تری بیری ئیسالمی‬

‫ئاقاڵنە و وەكو وتمان نەرم مامەڵەی‬ ‫لەگەڵ ئەو پێشهاتانەكرد كەلەماوەی‬ ‫دوساڵی فەرمانڕەوایی هاتنەرێگای‪،‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی ئ��ی��خ��وان��ی میسرو‬ ‫مورسیەوە‪ .‬لەنوسینەوەی دەستوردا‪،‬‬ ‫ئەزمونی ئەمان ئاقاڵنەترو باشتربو‪،‬‬ ‫غەنوشی رایگەیاند كەئەمان بنەما‬ ‫عەلمانیەكانی دەستورەكەی بورقێبە‬ ‫دەس��ك��اری��ن��اك��ەن‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ پاراستنی‬ ‫مافەكانی ژنان لەیاسای باری كەسێتی‬ ‫و دەسنەبردن بۆئازادیەكەسیەكان و‬ ‫كرانەوە بەروی جیهان و هێزە لیبراڵ‬ ‫و رێكخراوە مەدەنیە ناوخۆییەكان‪،‬‬

‫ئ��ەو بزوتنەوانە دەك��ەن‪ ،‬بەهەشتێك‬ ‫كەلەسەید قوتبەوە دەوترێتەوە‪ .‬كاتێك‬ ‫ن��ەه��زە ل��ە هەڵبژاردنەكانی تونسدا‬ ‫زۆرینەی بردەوە‪ ،‬رۆشنبیرێكی تونسی‬ ‫وتی ( تائێستا رەوایەتی نەهزە لەوە‬ ‫دەهات كەنەیاری رژێمێكی ستەمكاربون‪،‬‬ ‫لەمەودوا دەبێ رەوایەتی لەو مۆدێلەوە‬ ‫وەرب��گ��رن ك��ەل��ەدەس��ەاڵت پێشكەشی‬ ‫دەكەن)‪ .‬لەقۆناغی یەكەمیاندا‪ ،‬قۆناغی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ب���ون ب��ۆدەس��ەاڵت��ێ��ك��ی‬ ‫ستەمكارو رەخنەگرتن لەواقیعێكی‬ ‫ئ��اب��وری س��ەخ��ت و پ��رل��ەب��ێ��ك��اری و‬ ‫هەژاری‪ ،‬نەهزە وەكو هەرهێزێكی تری‬

‫ئ��ەوان نەبێ‪ ،‬ئ��ەگ��ەری ئاسودەبونی‬ ‫كۆمەڵگاو خۆشگوزەرانی ئ��ەم دنیا‬ ‫بەدەست نایە‪ .‬لێرەوە سیحری گوتاری‬ ‫ئیسالمی سیاسی لەتونس چیدی توانای‬ ‫بەنجكردنی نیە‪ ،‬م��ەودای یاریكردنی‬ ‫و خۆنمایشكردنی وەك��و ف��ری��ادرەس‬ ‫یەكجار تەسك بۆتەوە لەئاست تموحە‬ ‫بێسنورەكانی‪.‬‬ ‫لەالیەكی ترەوە‪ ،‬ئەزمونی داعشیش‬ ‫ل��ەوپ��ەری رۆژه��ەاڵت��ی ع��ەرەب��ی‪ ،‬وەكو‬ ‫هێزێكی ئیسالمی و سەلەفی وبەشێك‬ ‫ل��ەوەی بەپێی ئەدەبیاتی ئیسالمی‬ ‫ن���اون���راوە ب��ە راب���ون���ی ئیسالمی‪،‬‬

‫ئەم گوتارە سفوری‬ ‫خانمان بە بێ ئەخالقی‬ ‫وەسفدەكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەكەنیزەككردن‬ ‫و فرۆشتنی ژنان بە‬ ‫فەرمانێكی خوایی لێوان‬ ‫لێو لەبەهای ئەخالقی‬ ‫دەبینێت‬ ‫راشید غەنوشی‬ ‫سیاسیە‪ .‬لەگەڵ كەوتنی رژێمەكەی بن‬ ‫عەلی‪ ،‬نەهزە تاكەهێزبو توانی وەكو‬ ‫ف��ری��ادرەس خ��ۆی دەرب��خ��او متمانەی‬ ‫زۆرینە بباتەوە بەپشت بەستن بەمێژوی‬ ‫چاالكیە سیاسیەكانی وەك��و هێزێكی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی بەهێزو كەسایەتی كاریزمی‬ ‫غەنوشی و ئەو ئەدەبیاتە سیاسیەی‬ ‫لەسەید قوتبەوە كەڵەكەی كردبو بۆ‬ ‫رزگاركردنی كۆمەڵگا لەنەهامەتیەكانی‪،‬‬ ‫سەرباری بەكارهێنانی سەرمایەی ئاینی‬ ‫وەك��و وزەی��ەك��ی سیاسی‪ .‬سەرەنجام‬ ‫توانی لەیەكەم هەڵبژاردندا‪ ،‬زۆرینەی‬ ‫دەنگەكان لە پەرلەمان ببات‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫كەئەوان بەنەوەت كورسی بونە زۆرینەو‬ ‫توانیان دەسەاڵت وەربگرن‪ .‬دوای تەنها‬ ‫دوس��اڵ ئەم ئەنجامە گۆرا بۆ ئەوەی‬ ‫نەهزە بوە دوەم هێزی پەرلەمان‪ .‬بەپێی‬ ‫ئەنجامەكان نەهزە زیاتر لەنیوملیۆن‬ ‫دەنگی كەمكرد كەدەكاتە بیست ویەك‬ ‫كورسی‪ ،‬لەكاتێكدا تەنها (سێ ملیۆن‬ ‫و نیو) كەس بەشداری هەڵبژاردنیان‬ ‫ك��ردب��و‪ .‬لەپەرلەمانی پێشو نەهزە‬ ‫بەحەفتاكورسی لەپێش بەهێزترین‬ ‫كوتلەی عەلمانی پەرلەمانی بو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا حەڤدە كورسی لەدوای بزوتنەوەی‬ ‫بانگەوازی عەلمانیەوەیە‪ ،‬جگەلەوەی‬ ‫كۆی هێزە عەلمانیەكان (‪)148‬كورسی‬ ‫پەرلەمانیان ب��ەردەك��ەوێ لەبەرامبەر‬ ‫(‪ )69‬بۆ نەهزەی ئیسالمی‪.‬‬ ‫سەرباری ئەوەی نەهزە بەشێوەیەكی‬

‫كاتێكیش چەند كەسایەتیەكی سیاسی‬ ‫نەیار بە ئیسالمی سیاسی بەگشتی و‬ ‫نەهزە بەتایبەتی تیرۆركران‪ ،‬نەهزە بێ‬ ‫رتوش ئیدانەی توندی ئەو كردەوانەی‬ ‫كرد‪ ،‬كە خۆپیشاندان و نارەزایەتیەكان‬ ‫بەرزبونەوە لەسەر ئەم تاوانانە‪ ،‬لەبری‬ ‫كەللەرەقی و ملنەدان بۆدەنگی نارەزای‪،‬‬ ‫وەكو ئەوەی مورسی لەمیسر نواندی‬ ‫بەرامبەر نارەزایەتیەكان‪ ،‬لەسەرەتای‬ ‫ئەم ساڵ نەهزە قبوڵی كرد كەحكومەت‬ ‫رادەستی كەسانی تەكنۆكراتی بێالیەن‬ ‫بكاو ئامادەكاری بكرێ بۆهەڵبژاردنی‬ ‫پەرلەمانی‪ .‬هەمو ئەو نەرمی و كردەوە‬ ‫سیاسیە ئاقاڵنە رێگری نەكرد لەوەی كە‬ ‫تونسیەكان ئەزمونی نەهزە رەت بكەنەوە‪.‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی لەسایەی فەرمانرەوای‬ ‫ئەمان كێشە راستەقینەكانی ژیانی‬ ‫رۆژان��ەی هاواڵتیان‪ ،‬كە ئابوریە‪ ،‬نەك‬ ‫چارەسەرنەبو‪ ،‬بەڵكو رولەهەڵكشانیش‬ ‫بو‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی واڵتانی وەكو قەتەرو‬ ‫توركیا هەوڵێكی زۆری���ان دا لەرێی‬ ‫ه��اوك��اری و بازرگانییەوە پشتیوانی‬ ‫راستەوخۆی ئەزمونی نەهزەبكەن‪ .‬لێرەدا‬ ‫هەمان ئەوهەڵە ستراتیژیەی مورسی لە‬ ‫میسر كردی‪ ،‬لەتونسیش بەجۆرێكی تر‬ ‫دوب��ارە بۆوە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە خەڵكی‬ ‫دەن��گ ن��ادەن بەئیسالمیەكان لەسەر‬ ‫بنەمای بردنیان بۆبەهەشت لەو دنیا‪،‬‬ ‫بەڵكو بەپشت بەستن بەبەڵێنەكانی‬ ‫بەبەهەشت كردنی دنیاخۆی الیەنگری‬

‫ئ��ای��دۆل��ۆژی‪ ،‬توانی سەركەوتوبێ لە‬ ‫بەخشینەوەی بەڵێنی باشكردنی دنیا‬ ‫و گۆرینی ئەو واقیعە لەدۆزەخەوە بۆ‬ ‫بەهەشتێك لەرێگای ق��س��ەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەزمونی ك��ردارەك��ی ئەم هێزە‪ ،‬نەك‬ ‫نەیتوانی كۆمەڵگای تونسی رزگاربكات‬ ‫لەواقیعێكی ئابوری خراپ‪ ،‬بگرە زیادیشی‬ ‫كرد‪ ،‬بەتایبەت كەلەسایەی فەرمانرەوای‬ ‫ئەوان گەشت و گوزار وەكو سەرەكیترین‬ ‫سەرچاوەی داهاتی تونسیەكان توشی‬ ‫نشستی گەورەبو‪ .‬بەم جۆرە شكستی‬ ‫ئابوری نەهزە‪ ،‬بەدوای خۆیدا شكستی‬ ‫سیاسی بەرهەم هێناو‪ ،‬ئەم شكستەش‬ ‫بێگومان لێكەوتەی فیكریشی بەدوای‬ ‫خۆیدا دێنێ‪ .‬كە خێراترین و دیارترینیان‬ ‫ئەوەیە جارێكی تر ئاسان نیە بتوانن بڕوا‬ ‫بەنەیارەكانیان بێنن كەئەوان دەتوانن‬ ‫مۆدێلێكی ئابوری بەهەشتی پێشكەش‬ ‫بكەن و گرفتەراستەقینەكانی ژیانی‬ ‫رۆژانەی هاواڵتیان چارەبكەن‪ .‬لێرەوە‬ ‫یۆتۆپیای دروستكردنی دادپ��ەروەری‬ ‫كۆمەاڵیەتی و خ��ەون��ی یەكسانی و‬ ‫ژیانێكی ئاسودە‪ ،‬لەمۆتەكەدەچێ‪ ،‬یان‬ ‫خەونێك بەتەنیشت دەیان خەونی تری‬ ‫ئایدۆلۆژی‪ .‬ئەم ئەنجامە كۆتایی هاتنی‬ ‫نەهزەو بزوتنەوەی ئیسالمی سیاسی نیە‬ ‫لەتونس‪ ،‬بەاڵم كۆتاهاتنی ئەو خەیاڵەیە‬ ‫كەپێی واب���و ل��ەدەس��ت و پەنجەی‬ ‫ئیسالمیەكانەوە ن��ەب��ێ‪ ،‬لەسایەی‬ ‫فەرمانرەوای ئەوان و هاتنە پێشەوەی‬

‫بەرلەهەرشتێك‪ ،‬شكستێكی ئەخالقی‬ ‫ئ��ەو گوتارەیە‪ .‬لەئەدەبیاتی هەمان‬ ‫قوتابخانەی ئیسالمی‪ ،‬بەجیاوازی گوتارو‬ ‫ئاراستەكانی‪ ،‬هەمیشە جەختكراوەتەوە‬ ‫س��ەرئ��ەوەی ك��ەئ��ەم رەوت���ە هەڵگری‬ ‫كۆمەڵێك بەهای ئەخالقی و مرۆیی‬ ‫بەرزە‪ ،‬بەپێچەوانەوە ئەمانە هەزاران جار‬ ‫ئەمەیان وتۆتەوە كە كۆمەڵگای مرۆیی‬ ‫بەهۆی كاڵبونەوەی بەها ئەخالقیەكان‪،‬‬ ‫توشی پەتای پاشاگەردانی و هەڵتەكان‬ ‫بوە‪ .‬ئیسالمی سیاسی ب��ەردەوام ئەو‬ ‫رەخنانەی دەوتەوە كە مرۆڤایەتی بەهۆی‬ ‫پەراوێزخستنی ویستی ئەو هێزانەوە‪،‬‬ ‫دەرگ��ای دۆزەخ��ی بێ ئەخالقی بەروی‬ ‫خۆیدا كردۆتەوە‪ ،‬چونكە لەگۆشەنیگای‬ ‫ئەم هێزانە‪ ،‬ئەخالق ( بەمانا بەدەویی و‬ ‫دەشتەكیەكەی) شتێك نیە لەدەرەوەی‬ ‫ئەوان بونی هەبێت‪ .‬الی ئەمان ئەخالق‬ ‫تەنها دیاردەیەك نیە كەلەپەیوەندیە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانی نێوان مرۆڤەكانەوە‬ ‫دەربكەوێ‪ ،‬وەپەیوەندی بە سروشتی‬ ‫مرۆڤ و كۆمەڵگاكانەوە هەبێ‪،‬بەڵكو‬ ‫راستیەكە تەنها لەسەربناغەی ئیمانەوە‬ ‫دادەم���ەزرێ‪ ،‬ئیمانێك تا پتەوتربێ‪،‬‬ ‫ئەخالقێكی ب��ەرزت��ر و مرۆیتری لێ‬ ‫بەرهەمدێت‪ .‬ئەم شانازیە ئەخالقیەی‬ ‫گوتاری ئیسالمی سیاسی بەخۆی‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەباڵە سەلەفی و وەهابیە‬ ‫كەنداویەكەیدا‪ ،‬لەگەڵ دەركەوتنی‬ ‫داعش توشی شكستێكی گەورەبۆتەوە‪.‬‬

‫بەجۆرێك كە هیچ ك��ات بەئەندازەی‬ ‫ئێستا م��ۆدێ��ل��ی داع���ش و رەف��ت��ارە‬ ‫دڕندەیی و بێ ئەخالقیەكانی‪ ،‬نەبۆتە‬ ‫مۆتەكە بەسەر ئەو گوتارەوە‪ .‬فڕاندی‬ ‫كچانی یەزیدی و مەسیحی و فرۆشتنیان‬ ‫و بەكۆیلەكردنیان‪ ،‬لێكەوتەی قورسی‬ ‫دروستكردوەو بۆسەر راستگۆیی ئەو‬ ‫بەها ئەخالقیانەی چەندین ساڵە گوتاری‬ ‫ئیسالمی سیاسی دەیڵێتەوە‪ .‬بەجۆرێك‬ ‫كەچەندین ساڵ دوای نەمانی داعشیش‬ ‫ئ��ەم فایلە ب��ەك��راوەی��ی دەمێنێتەوە‬ ‫بەڕوی كۆی گوتاری ئەخالقی ئیسالمی‬ ‫سیاسی و ئیدیعاكانی‪ .‬ئەوەی داعش‬ ‫دەی��ك��ات‪ ،‬دڕن���دەی و ب��ەرب��ەری��ەت و‬ ‫وەحشی گەلێكی بێ گوتارو بێ فیكرو‬ ‫بێ پاساوی ئایدۆلۆژی نیە‪ ،‬بەڵكو رێك‬ ‫پابەندبونە بە جۆرێك تێگەیشتنی‬ ‫ئاینی كەلەمێژوەوە هاتوە و بەشێكە‬ ‫لەگوتاری ئیسالمی سیاسی‪ .‬ئەگەر‬ ‫دەركەوتنی قاعیدەو تاڵیبان گورزێكی‬ ‫كوشندەبوبێ ل��ەگ��وت��اری میانرەوی‬ ‫ئیسالمی سیاسی و هەڵتەكاندنی ئەو‬ ‫ئیدیعایەبێت كە توندرەوی بەشێك نیە‬ ‫لە فیكری ئیسالمی سیاسی‪ ،‬وەئەگەر‬ ‫شكستی ئ��ی��خ��وان لەمیسرو تونس‬ ‫شكستی سیاسی بن‪ ،‬ئەوا داعش جگەلە‬ ‫سەلماندنەوەی ئەو راستیە‪ ،‬گورزێكی‬ ‫ئەخالقیشە لەو بەها ئەخالقیانەی كەئەم‬ ‫گوتارە لەهەمو بۆنەیەكدا بەمەرامی‬ ‫سیاسی دەیڵێتەوە‪ .‬خوێندنەوەی ئەو‬ ‫بیانوانەی داع��ش دەیانهێنێتەوە بۆ‬ ‫شەرعیەتدان بە كەنیزەككردنی ژنان و‬ ‫سەربرینی نەیارەكانی و فرۆشتنی كچان‬ ‫لەبازارەكانی موسڵ و سوریا‪ ،‬نیشاندانی‬ ‫ئەو داڕزان��ە ئەخالقیەیە كە لەناوەوەو‬ ‫لەقواڵیی فیكری ئیسالمی سیاسیدا‬ ‫دەگ���وزەرێ‪ .‬دروستكردنی گومانێكی‬ ‫قوڵە لەسەر ئەو بروایەی كە ئەخالق‬ ‫تەنها دیاردەیەكی ئیمانیە‪ ،‬چونكە داعش‬ ‫ئەگەر هەرشتێك ب��ن‪ ،‬درێژبونەوەی‬ ‫مۆدێلی ئیسالمی سیاسین‪ ،‬بەشێكی‬ ‫بەهێزن لەوگوتارە ئەخالقیەی كە لەسەید‬ ‫قوتبەوە خۆیان وەكو نمونەیەكی بااڵی‬ ‫ئەخالق ساغدەكەنەوەو نەیارانیشیان‬ ‫وەك��و هێزی ب��ەدەر لەهەر بەهایەك‬ ‫دەناسێنن‪ .‬هەمو هێزێكی ئیسالمی‬ ‫هەڵگری هەمان فیكرو میتۆدی داعش‬ ‫نیە‪ ،‬بەاڵم ئەوە هیچ كات بەو مانایە نیە‬ ‫كەداعش بەشێك نیە لەگوتاری ئیسالمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬رەفتارەكانیشی لەهەمان‬ ‫گوتاری فیكریەوە بیانو دەدۆزێتەوەو‬ ‫ل���ەدواج���اردا‪ ،‬ئ��ەم گ��وت��ارە سفوری‬ ‫خانمان بە بێ ئەخالقی وەسفدەكات‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم بەكەنیزەككردن و فرۆشتنی‬ ‫ژنان بە فەرمانێكی خوایی لێوان لێو‬ ‫لەبەهای ئەخالقی‪ .‬لێرەوە وەكو چۆن‬ ‫ساڵی یەكەمی ئەوەی ناونرا بەبەهاری‬ ‫ع��ەرەب��ی س��اڵ��ی ب��ەه��اری ئیسالمی‬ ‫سیاسیش بو‪ ،‬ئەوا سااڵنی دواتر‪ ،‬بونە‬ ‫سااڵنی پایز و كاڵبونەوەی هەژمونی‬ ‫ئەوگوتارە‪ ،‬كەتادێت ئاماژەكان بەو‬ ‫ئاراستەیە بەهێزتر دەردەك���ەون كە‬ ‫داهاتو لەبەرژەوەندی هیچ گوتارێكی‬ ‫ئایدۆلۆژی دانیە‪ ،‬هیچ گوتارێكی یۆتۆپی‬ ‫ناتوانێ تاسەر پاكیزەی خۆی بپارێزێ‬ ‫لەبەرامبەر ئەزمونی واقیعدا‪ .‬ئێستا‬ ‫لەهەموكاتێك و س��ەردەم��ێ��ك زیاتر‬ ‫گوتاری ئیسالمی سیاسی لەبەردەم‬ ‫شكستی سیاسی و ئەخالقی دای��ە‪،‬‬ ‫بەجۆرێك ئەگەر سەرەتاكانی سەدەی‬ ‫داهاتو سەرەتای دەركەوتنی نەخۆشی‬ ‫كوشندەی خەالفەتی عوسمانی بوبێت‬ ‫وەك���و مۆدێلێك ب��ۆ ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی‬ ‫لەجیهانی ئیسالمیدا‪ ،‬ئ��ەوا بەهەمان‬ ‫شێوە س��ەرەت��ای ئ��ەم س��ەدەی��ە‪ ،‬النی‬ ‫كەم تائێستا دەرخەری ئەو راستیەیە‬ ‫ك��ەگ��وت��اری ئیسالمی سیاسی خۆی‬ ‫توشی قەیرانی گەورەكردۆتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )223‬دوشةممة ‪2014/11/10‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫گفتوگۆ دەربارەى دولۆز‬ ‫سازدانی‪ :‬محەمەد رەزا ئیرشاد‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬هێرۆ ئەحمەد‬

‫(‪)2 – 2‬‬ ‫محەمەد ڕەزائیرشاد‪ :‬بۆ شیكاركردنی‬ ‫كۆمەڵگا مرۆییەكان‪ ،‬دول��ۆز پێچەوانەى‬ ‫ماركسیستەكان ب��ڕوای وای��ە هیچ جۆرە‬ ‫خەباتێكی چینایەتی ب��ەم چەشنەى‬ ‫ماركسیستەكان باسی دەك���ەن‪ ،‬بوونی‬ ‫نەبووە‪ .‬تەنها چینێك و ئەویش چینی‬ ‫كۆیلەكان لە مێژوودا بوونیان هەبووە‪ .‬ئەو‬ ‫لەم بوارەدا باسی لە پرۆسەى تاك لە دوو‬ ‫جەمسەری ئارەزووی شیزۆیی و پارانۆیی‬ ‫كردووە‪ ،‬كە بەیەكێكیان دەڵێت كۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئەویدیكەیان دژە كۆمەاڵیەتی‪ .‬حەزدەكەم‬ ‫بڕێك زیاتر لەم بارەوە بدوێن و بڵێن ئایا‬ ‫لە نێوان ئەم دوو جەمسەرەدا دژایەتی‬ ‫و ناكۆكییەكی هەمیشەیی هەبووە و یان‬ ‫رێككەوتن و گونجان و هارمۆنییەتێك‬ ‫ب��ەدرێ��ژای��ی م��ێ��ژوو لەنێوانیاندا بوونی‬ ‫هەبووە؟‬ ‫محەمەد زەی��م��ەران‪ :‬س��ەرەت��ا دەبێت‬ ‫ئاماژە ب��ەوە بكەم‪ ،‬كە ناتوانین نكوڵی‬ ‫لە كاریگەریی قوڵی ئایدیاكانی ماركس‬ ‫لەسەر دول��ۆز بكەین‪ .‬هەرچەند لەگەڵ‬ ‫رووداوەكانی دەیەى ‪ ،60‬ئەو سەبارەت بە‬ ‫ماركسیزمی فەرمی و حزبی كۆمۆنیست زۆر‬ ‫رەشبین بوو‪ ،‬بەاڵم بە شێوەیەكی گشتی‪،‬‬ ‫ف��ەزای رۆشنبیری فەرەنسا بەتایبەت‬ ‫لەم دەی��ەدا‪ ،‬لەژێر كاریگەریی بزوێنەرە‬ ‫ماركسیستییەكاندا بوو‪ .‬هەرچۆنێك بێت‪،‬‬ ‫بەو جۆرەى پێشووتریش ئاماژەم پێدا‪ ،‬ئەو‬ ‫هێندەى بە نیتشە و فوكۆ كاریگەر بوو‬ ‫هێندە بە ماركس كاریگەر نەبوو‪ .‬ئاشكرا‬ ‫لە چەندین شوێنی بەرهەم و نووسینەكانی‬ ‫دولۆزدا بە روونی رەخنەگرتن لە ماركسیزم‬ ‫دەبینین‪ ،‬بۆ نموونە باسكردن لەو خەباتە‬ ‫چینایەتییەى بەشێوەیەك لە ئەدەبیاتی‬ ‫ماركسیستیدا ئامادەیی هەیە‪ ،‬بەهیچ جۆرێك‬ ‫الی دولۆز قبوڵكراو نییە‪ ،‬بەڵكو ئەویش‬ ‫وەك فوكۆ و بە گەڕانەوە بۆ ئایدیاكانی‬ ‫نیتشە‪ ،‬باسی لە پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫كۆیلە و ئاغا كردووە و ئەم دوو گروپەى‬ ‫لەبەرانبەر یەكتری داناوە‪ .‬سەیر لێرەدایە‪،‬‬ ‫جن پۆل سارتر دەیگوت ماركسیزم ئەو‬ ‫فەلسەفەیەیە‪ ،‬كە ناشێت لەم سەردەمەدا‬ ‫چاوی لێ بپۆشین و ئاڵتووسێریش هەوڵیدا‬ ‫زانستێكی پایەدار لەسەر بنەماى ئایدیا‬ ‫ماركسیستییەكان بونیاد بنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دولۆز لە ماركس و هێگل دووركەوتەوە و‬ ‫خەریكی هێنانەئارای پرۆژەیەك بوو تاوەكو‬ ‫لە پارادۆكسەكانی دیالەكتیكی هێگلی‬ ‫دووربكەوێتەوە‪ .‬لێرەوە‪ ،‬ئەو فەلسەفەى‬ ‫«ئ��ارەزوو و جێگرتنەوە»ی دامەزراند‪.‬‬ ‫ئەو لە سەرەتادا بە وردی لێكۆڵینەوە و‬ ‫خوێندنەوەى بۆ فەلسەفە عەقاڵنییەكان‬ ‫كرد‪ ،‬بەاڵم لەمیانەى ئەم لێكۆڵینەوانەدا‬ ‫روویكردە ئەو بەشەى مێژووی فەلسەفە‪،‬‬ ‫كە ب��ەدواى الیەنی پۆزەتیڤ و ئەرێنی‬ ‫بیركردنەوەدا دەچ��وو‪ .‬بەم هۆیەوە بوو‪،‬‬ ‫دول��ۆز مەیلی ب��ەالی فەیلەسوفانی وەك‬ ‫لۆكریسیۆس‪ ،‬سپینۆزا‪ ،‬هیوم‪ ،‬بێرگسن و‬ ‫نیتشە پەیدا كرد‪ .‬ئەو لەنێو ئایدیاكانی‬ ‫ئ��ەم بیرمەندانەدا‪ ،‬چەندین ئ��اس��ەوار و‬ ‫توخمگەلی پۆزەتیڤیزم و تێپەڕین بۆ‬ ‫ن��اوەوە و دەرچوونە دەرەوە و هەروەها‬ ‫ستایشكردنی شادی و خۆشی دۆزییەوە‬ ‫و بەم هۆیەوە گەڕان و لێكۆڵینەوەى بۆ‬ ‫بەرهەمەكانی ئەوان ئەنجامدا‪ .‬بەبۆچوونی‬ ‫دول��ۆز‪ ،‬فەلسەفە بریتییە لەو رێبازەى‬ ‫پەردە لەسەر شاراوەترین ناڕوونی و راز‬ ‫و نهێنییەكان هەڵدەماڵێت‪ .‬ئەو دەیگوت‬ ‫نیتشە ئەو فەیلەسوفەیە‪ ،‬كە توانیویەتی‬ ‫خۆى لە داوی بیرۆكەى نیهیلیستییانە‬ ‫و سیستەمساز رزگ���ار ب��ك��ات و خۆى‬ ‫بگەیەنێتە ئەودیوی پالتۆنیزمەوە‪ .‬هەر بۆ‬ ‫ئەم مەبەستەیش بوو ئەو كتێبی نیتشە‬ ‫و فەلسەفەی نووسی و هەوڵیدا ئەوە‬

‫بسەلمێنێت‪ ،‬كە فەلسەفەى دیالەكتیكی‬ ‫بەهۆى دەرگیربوون بە پرۆسەى شوناس‪،‬‬ ‫جەوهەر و یەكێتی‪ ،‬لە جیاوازیی‪ ،‬بوونەوە‬ ‫(‪ )becoming‬و ئ��ەوی��دی��ك��ەب��وون‬ ‫دووركەوتۆتەوە و ماركسیزمیش بەهۆى‬ ‫درێ��ژەپ��ێ��دان ب��ە دیالەكتیكی هێگلی‪،‬‬ ‫كەوتۆتە نێو دیلێما و بنبەستێكی لەم‬ ‫چەشنەوە‪ .‬دەتوانین بڵێین كتێبی ئەنتی‪-‬‬ ‫ئۆدیپ و هەزار فالت هەر لەم ب��وارەدا و‬ ‫بە مەبەستی رەخنەكردنی ئایدیا هێگلی‪-‬‬ ‫ماركسییەكان نووسراون‪ .‬دولۆز و گواتاری‬ ‫دەڵێن شیزۆفرینیا نەك وەك نەخۆشییەك‪،‬‬ ‫بەڵكو وەك پرۆسەیەكی لەسێنتەرخستنن‪،‬‬ ‫ئینسانی خۆرئاوایی ل��ەداوی كاتیگۆرییە‬ ‫وش��ك و چەقبەستووەكانی فەلسەفەى‬ ‫سەبژێكتیڤ وات��ا ش��ون��اس‪ ،‬ج��ەوه��ەر و‬

‫لێكدانەوەى دی��اردە دەروونییەكان‪ .‬بە‬ ‫مانایەكی دی‪ ،‬دەروونشیكاری نەك هەر‬ ‫تەنها ناتوانێت چ��ارەس��ەری نەخۆشییە‬ ‫دەروونییەكانی تاكەكان بكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئینسان ب���ەرەو نەخۆشی و ناڕێكی و‬ ‫پەرێشانی دەب��ات‪ .‬دول��ۆز و گواتاری لە‬ ‫كتێبی ئەنتی‪-‬ئۆدیپدا دەڵێن لەوانەیە‬ ‫ئێماژی شیزۆییدی (‪ )Schizoid‬رێگە‬ ‫بۆ چارەسەركردنی ئەم دایلێما و مەتەڵە‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬چونكە رەهەندە تیۆرییەكانی‬ ‫سنووردارە‪ .‬ئەم رەخنەیە توانای ئەوەیە‬ ‫هەیە تاوەكو م��رۆڤ بخاتە نێو حاڵەتە‬ ‫سروشتییەكانی ب��ەر شیكاركردنەوە‪.‬‬ ‫دەروونشیكاران و لە ناویشیاندا بەتایبەتی‬ ‫فرۆید‪ ،‬بەهیچ جۆرێك ئینسانی تووشبوو‬ ‫بە سكیزۆفرینیكیان خۆشنەدەویست‪،‬‬

‫هەموو پێشگریمانەكانی سەبژێكتیڤیتەى‬ ‫عەقڵگەرا و ئۆرگانیزەكار ئاوەژوو بكاتەوە‬ ‫و هێز و ئەنەرژییە دەروونییەكان رزگار‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫محەمەد ڕەزائیرشاد‪ :‬كەواتە بەهۆی ئەم‬ ‫روانینەوە بێت‪ ،‬الی هەمووان دولۆز وەك‬ ‫بیرمەندێكی نێو بواری فەلسەفەى سیاسیی‬ ‫و كۆمەاڵیەتی زیتدەبێتەوە‪ .‬ئایا بەدیدی‬ ‫ئێوە‪ ،‬ئ��ەو بە كۆمەكی شیزۆشیكاریی‬ ‫خەریكی دامەزراندنی فەلسەفەى سیاسیی‬ ‫تایبەتی خۆى بووە؟‬ ‫محەمەد زەیمەران‪ :‬بەو جۆرەی ئاماژەم‬ ‫پێدا‪ ،‬دولۆز و گواتاری دەڵێن بە بەكارهێنانی‬ ‫ئاراستەى شیزۆییدیانە دەتوانین هەوڵی‬ ‫ئازادكردنی ئینسانی خۆرئاوایی بدەین لە‬ ‫چنگی سیستەمی دیكتاتۆرییانەى پارانۆیا‬

‫رەسەنێتی رزگار كردووە و ئەوانی بەرەو‬ ‫ئەودیوی ئەو سزا و سەرزەنشتانە ئاراستە‬ ‫ك��ردووە‪ ،‬كە لە سیستەمی دیسپۆتیستی‬ ‫و ستەمكاری پ��اران��ۆی��اوە سەرچاوەیان‬ ‫گ���رت���ووە‪ .‬س���ەرم���ای���ەداری و ف��ۆرم��ە‬ ‫توندڕەوەكەى‪ ،‬واتا فاشیزم‪ ،‬لە راستیدا‬ ‫جۆرێك سەرزەنشتكردن و سەركوتكردن‬ ‫لە مرۆڤدا دروستدەكات‪ ،‬كە دەرەنجامە‬ ‫ترسناكەكەى بریتییە لە پارانۆیا‪.‬‬ ‫كەواتە ئەو كەسەى دەیەوێت لە چنگی‬ ‫ئەم پارانۆیایە رزگاری ببێت‪ ،‬دەبێت خۆى‬ ‫بخاتە نێو شیزۆفرینیاوە تاوەكو لە كۆت‬ ‫و بەندی شتە ناپیرۆزەكان رزگاری ببێت‪.‬‬ ‫هەر بەم هۆیەوە بوو‪ ،‬ئەوان باسیان لە‬ ‫شیكاری شیزۆفریدی كرد‪.‬‬ ‫محەمەد ڕەزائیرشاد‪ :‬شیزۆشیكاری چۆن‬ ‫و بە چ شێوەیەك خەریكی هەڵوەشاندنەوەى‬ ‫ئارەزووی پارانۆیا دەبێت؟‬ ‫محەمەد زەیمەران‪ :‬پێویستە بڵێم دولۆز‬ ‫و گواتاری وەك ئاراستەى مێتۆدۆلۆژیی‬ ‫خۆیان سەیری شیزۆشیكارییان دەكرد‪.‬‬ ‫هەرچۆنێك بێت‪ ،‬ئ��ەوان پێناسەیەكی‬ ‫وردیان بۆ ئەم زاراوەیە نەكردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە وردبوونەوەیەكی دروستی نووسینە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی ئەوان روون دەبێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەم زاراوەیان بۆ رەخنەى دەروونشیكاری‬ ‫بەكارهێناوە‪ ،‬چونكە دەڵێن دوروونشیكاری‬ ‫وەك ئ��اراس��ت��ەی��ەك وای���ە‪ ،‬ك��ە زی��اد لە‬ ‫پێویست تاكڕەهەند و ئۆرگانیزەكارە‬ ‫و ه��ەر ئەمەیش ب��ە شێوەیەكی چەق‬ ‫بەستوو باس لە پەیوەندی راستەقینەى‬ ‫ئینسان لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا دەكات‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬لە ب��وارى دەروونشیكاریدا‪،‬‬ ‫ئەفسانەى ئۆدیبی پاشا بووە بە چەمكێكی‬ ‫وشك و رەقوتەق و بەم هۆیەوە رەچاوی‬ ‫ئ��ەن��ەرژی ب��ەردەوام��ی دەروون���ی ناكات‪.‬‬ ‫ئ���ەوان ب��ەوەش��ەوە ن��ەوەس��ت��ان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەروونشیكارییان بە شتێكی ئەفسانەساز‬ ‫تۆمەتباركرد‪ .‬هەر لەبەر ئەمەیش بوو‬ ‫ئ��ەوان گوتیان دەروونشیكاری ناشێت‬ ‫ئامرازێكی گونجاو بێت بۆ دیاریكردن و‬

‫چونكە كەسی سكیزۆفرینیك لەبەرانبەر‬ ‫بە ئۆدیپیبووندا بەرهەڵستی دەنوێنێت‬ ‫و بە كەوتنە نێو داوی نارسیزمەوە‪ ،‬لە‬ ‫واقیعییەتی خۆى دووركەوتۆتەوە و لە‬ ‫دنیایەكی خەیاڵیدا دەژی��ت‪ .‬دەتوانین‬ ‫لەگەڵ فەیلەسوفاندا بەراوردیان بكەین و چ‬ ‫بەراوردكردنێكی نەگونجاو! بەم هۆیەوە بوو‬ ‫دولۆز و گواتاری سكیزۆشیكارییان داهێنا‪.‬‬ ‫ئەم روانینە چیتر دیل و ئەسیری ئۆدیپی‬ ‫دەروونشیكارانە نییە‪ .‬كەواتە لێرەدا دەبێت‬ ‫سەیری دیكتاتۆرییەتی ئۆدیپ بكەین لە‬ ‫دەروونشیكاریدا‪ ،‬چونكە هەر ئەم تیۆرییە‪،‬‬ ‫ئەنەرژی بەردەوامی دەروونی وێران دەكات‪.‬‬ ‫كەواتە كتێبی ئەنتی‪-‬ئۆدیپ و هەزار فالت‬ ‫شتێك نییە جگە لە رزگاركردنی پرۆسەى‬ ‫بەرهەمهێنانی ئ��ارەزوو لە كۆت و بەندی‬ ‫بونیادی ئۆدیپیدا‪ .‬لە راستیدا دەتوانین ئەم‬ ‫ئاراستەیە وەك روانینێكی هەڵوەشاندنەوە‬ ‫(دیكۆنسترەكشن)ی دەروون��ش��ی��ك��اری‬ ‫ببینین‪.‬‬ ‫محەمەد ڕەزائ��ی��رش��اد‪ :‬شیزۆشیكاری‬ ‫ئەگەر رەهەندێكی دیكۆنسترەكشنانەى‬ ‫هەبێت‪ ،‬كەواتە دەبێت لەنێویدا بۆ هەردوو‬ ‫رەهەندی نێگەتیڤ و پۆزەتیڤ بگەڕێین‪.‬‬ ‫محەمەد زەیمەران‪ :‬رێك بەمجۆرەیە!‬ ‫رەهەندی نێگەتیڤی ئەم ئاراستە و مێتۆدە‬ ‫بریتییە ل��ەوەى ك��رۆك و ناوەرۆكەكانی‬ ‫دەروون��ش��ی��ك��اری رووب�����ەڕووی تەنگژە‬ ‫كردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم رەهەندە پۆزەتیڤییەكەى‬ ‫دۆزی���ن���ەوەى مشینی ئ���ارەزووخ���وازی‬ ‫سەركوتكراوی هێزە كۆمەاڵیەتییەكانە‪.‬‬ ‫ل��ەالی��ەك��ی دی��ك��ەوە‪ ،‬شیزۆشیكاری‬ ‫كۆمەك بەم مەشینە ئارەزووخوازە دەكات‬ ‫تاوەكو ئەو ئ��ارەزووە ناخودئاگایانەى لە‬ ‫پانتاییە كۆمەاڵیەتییەكانەوە سەرچاوەیان‬ ‫گرتووە‪ ،‬بەدیبهێنێت‪ .‬كەواتە لە راستیدا‬ ‫دەت��وان��ی��ن بڵێین دول���ۆز و گ��وات��اری‬ ‫تەنانەت بۆ تەنگژەخستنە نێو ئایدیا‬ ‫ماركسیستییەكانیش پێشنیاری ئەم روانین‬ ‫و ئاراستەیەیان ك���ردووە‪ .‬لەسەر ئەم‬ ‫بنەمایە شیزۆشیكاری هەوڵدەدات تاوەكو‬

‫و بگەین بە جەمسەری شۆڕشگێڕییانەى‬ ‫شیزۆییدی‪ .‬ئەوانیش وەك فوكۆ دەڵێن‬ ‫دام�����ەزراوە ل��ەك��ارك��ەوت��ووەك��ان��ی چەپ‬ ‫رووب��ەڕووی شكست بوونەتەوە و دەبێت‬ ‫ئیتر رووبكەینە بارۆمەترەكانی سیاسەتی‬ ‫ن��وێ وات���ا مایكرۆپۆلەتیكی ئ���ارەزوو‬ ‫(‪.)micropolitics of desire‬‬ ‫مەبەستیشییان لە مایكرۆپۆلەتیك یان‬ ‫وردەسیاسەت هەوڵێكە بۆ چوون بەرەو‬ ‫دووب��ارە بیركردنەوە دەرب��ارەى ستراتیژە‬ ‫سیاسییە باوەكان لە گۆڕانكارییەكانی‬ ‫جیهانی سەرمایەداری‪ ،‬كولتووری مەسرەفی‪،‬‬ ‫هەیمەنەى ماسمیدیا (میدیای گروپی) و‬ ‫هتددا‪ ،‬دولۆز بە گەڕانەوە بۆ شیكارییەكەى‬ ‫ڤیلهێلم رایش دەربارەى فاشیزم‪ ،‬دەڵێت‬ ‫لە ناوەوەى هەر یەكێكماندا فاشیزمێكی‬ ‫نووستوو هەیە و هەر لەبەر ئەمەیشە‪ ،‬حەز‬ ‫بە پراكتیزەكردن و بەكارهێنانی دەسەاڵت‬ ‫دەكەین‪ .‬كەواتە ناكرێت تەنها لەنێو بابەت‬ ‫و باسی دەوڵەتدا بۆ فاشیزم بگەڕێین‪.‬‬ ‫ماركسیستەكان تەنها سەیری ئەم الیەی‬ ‫فاشیزمییان كرد و باسیان لە رەهەندە‬ ‫تاكەكەسییەكانی فاشیزم نەكرد‪ .‬دولۆز‬ ‫دەڵێت فاشیزمی ناوەوەى تاك دەبێتە هۆى‬ ‫دەركەوتنی رەوشێكی دەروونی تایبەت‪ ،‬كە‬ ‫راستەوخۆ لە ژیانی نێو هەلومەرجەكانی‬ ‫سەرمایەدارییەوە س��ەرچ��اوەى گرتووە‪.‬‬ ‫دولۆز دەڵێت دەبێت لە سیاسەتی خەباتی‬ ‫چینایەتی دووربكەوینەوە و سیاسەتی‬ ‫ئارەزوو بكەینە جێگرەوە و ئەڵتەرناتیڤ‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەى بتوانین بەم هۆیەوە لە ژێر‬ ‫چنگی فاشیزم رزگارمان ببێت‪.‬‬ ‫محەمەد ڕەزائیرشاد‪ :‬دول��ۆز جگە لە‬ ‫شیكارییە كۆمەاڵیەتیی‪ ،‬فەلسەفی و‬ ‫سیاسییەكانی خۆی‪ ،‬بەتایبەت دەربارەى‬ ‫كۆمەڵگای م��ۆدێ��رن‪ ،‬ه��اوك��ات چەندین‬ ‫رام���ان و وردب���وون���ەوەى ئێستێتیكی‬ ‫(جوانیناسی) و هونەری تایبەتی دەربارەى‬ ‫ئەدەبیات و سینەما هەیە‪ .‬لەم بارەیەوە‬ ‫دەستكەوتەكانی چی بوون و ئایا بەدیدی‬ ‫ئێوە‪ ،‬پەیوەندییەك لەنێوان ئەوانەدا و‬

‫شیكارییە فەلسەفی و كۆمەاڵیەتییەكانیدا‬ ‫هەیە؟‬ ‫محەمەد زەیمەران‪ :‬تەنها كتێبێك دولۆز‬ ‫دەربارەى هونەر و ئەدەبیات نووسیبێتی‪،‬‬ ‫بریتییە لە كۆمەڵەوتاری رەخنەیی و‬ ‫كلینیكی‪ .‬بابەتە جۆراوجۆرەكانی ئەم‬ ‫كتێبە تەرخانكراون بۆ باسگەلێكی وەك‬ ‫ژیان و ئەدەبیات‪ ،‬فیلمی بێكێت‪ ،‬ئاراستەى‬ ‫لویس كارڤەل‪ ،‬نیتشە‪ ،‬سانت پاولۆس‪ ،‬دی‬ ‫ئێچ الورێنس‪ ،‬شەرم و شكۆی تی‪ .‬ئەى‪.‬‬ ‫الورێنس و پالتۆن و گریكەكان‪ .‬هەڵبەت‬ ‫نووسینە ئەدەبی و هونەرییەكانی دولۆز‬ ‫تەنها بۆ ئەم كتێبە كورت نابنەوە‪ .‬ئەو‬ ‫لە میانەى چاوپێكەوتنێكی دوورودرێ��ژدا‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ك��ل��ەی��ر پ��ارن��ێ��ت (‪Clare‬‬ ‫‪ )Parbnet‬باس لە بۆچوونەكانی خۆى‬

‫چەمكی ژیان بەشێوەیەكی قوڵ ئامادەیی‬ ‫هەبووە‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی ئەدەبیات‬ ‫هەستی ژیان لەخۆیدا زیندوو دەكاتەوە‪.‬‬ ‫دولۆز لە چاوپێكەوتنێكی كۆتایی تەمەنی‬ ‫خۆیدا بە راشكاوی دەڵێت هەر شتێكی‬ ‫نووسیبێت تەنها بۆ خەریكبوونی خۆى‬ ‫بووە دەربارەى چەمكی ژیان‪ .‬ئەو بەر لە‬ ‫خۆكوشتنەكەى لە نۆڤەمبەری ‪ ،1995‬لە‬ ‫گوتارێكی كورت‪ ،‬بەاڵم قوڵی فەلسەفیدا‬ ‫دەرب����ارەى شیكاركردنی پ��ەردەی��ەك��ی‬ ‫كتێبی «هاوڕێی هاوبەشمان»ی چارلز‬ ‫دیكنز‪ ،‬نووسیویەتی رووخساری فریودەر‪،‬‬ ‫كە ه��ەم��ووان نەفرەتیان لێكردووە‪ ،‬تا‬ ‫بەردەرگاى مردن دەچێت‪ ،‬بەاڵم خەڵكی‬ ‫لەكۆتاییدا تێبینی ژیان لە رووخساری ئەودا‬ ‫دەكەن‪ ،‬هەرچەندە هیچ كەسێك ستایشی‬

‫دولۆز بە گەڕانەوە بۆ‬ ‫شیكارییەكەى ڤیلهێلم رایش‬ ‫دەربارەى فاشیزم‪ ،‬دەڵێت لە‬ ‫ناوەوەى هەر یەكێكماندا‬ ‫فاشیزمێكی نووستوو هەیە و‬ ‫هەر لەبەر ئەمەیشە‪ ،‬حەز بە‬ ‫پراكتیزەكردن و بەكارهێنانی‬ ‫دەسەاڵت دەكەین‬ ‫دەربارەى ئەدەبیات و هونەر دەكات‪ .‬ئەو‬ ‫پێشتر دەستی بە پرۆژەیەكی تایبەت بە‬ ‫ناوی «رەخنە و كلینیك» كردبوو و تا‬ ‫دوایین ساتەكانی تەمەنی‪ ،‬لەگەڵ ئەم‬ ‫پ��رۆژەی��ەدا مایەوە‪ .‬لە كتێبی فەلسەفە‬ ‫چییە؟دا فەلسەفە وەك بواری بەدیهێنەری‬ ‫پراكتیكی چەمكەكان و ئایدیاكان دەزانێت‬ ‫و ه��اوك��ات هونەر و ئەدەبیاتیش وەك‬ ‫بەدیهێنەری پراكتیك و ئەركی دەرككردن‬ ‫(‪ )percept‬دەبینێت‪ .‬بەدیدی دولۆز‪،‬‬ ‫هونەرمەندان و ئەدیبە گەورەكان كەسانێكن‬ ‫لەڕێگەى دەرك��ك��ردن��ەوە بیردەكەنەوە‪.‬‬ ‫وێنەكێشەكانیش بەهۆى خەت و هێڵ و‬ ‫رەنگەوە‪ ،‬مۆسیقارەكان بەڕێی دەنگ و‬ ‫ئاوازەكان و سینەماكاران لە رێگەى وێنەكان‬ ‫و نووسەران لەنێو وشەكاندا بیردەكەنەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەوە روون���ە‪ ،‬ك��ە هیچ ج���ۆرە ب��ەرزی��ی‬ ‫یەكێكیان بەسەر ئەویدیكەیاندا لەنێوان‬ ‫ئەم دووانەدا قبوڵ ناكرێت‪ .‬هەریەكێك لەم‬ ‫دوو پانتاییە تایبەتمەندی و خاسییەتی‬ ‫تایبەت بەخۆى هەیە‪ .‬سەربارى ئەمە‪،‬‬ ‫دولۆز ئەمەش زیاد دەكات‪ ،‬كە فەلسەفە‬ ‫بەبێ هونەر و ئەدەبیات پەرەناسێنێت و‬ ‫بەردەوام نابێت‪ ،‬چونكە هەمیشە كۆمەك‬ ‫لەم ب��وارە وەردەگ��رێ��ت‪ .‬هەڵبەت دولۆز‬ ‫ل��ەب��وارى ئ��ەدەب��ی��ات و ه��ون��ەردا بەهیچ‬ ‫جۆرێك وەك رەخنەگرێك دەرناكەوێت‪،‬‬ ‫بەڵكو فەیلەسوفێكە خەریكی بواری ئەدەب‬ ‫و هونەریش دەبێت‪ .‬تەنانەت بەدیدێكی‬ ‫فەلسەفییانە كتێبە دوو بەرگییەكەى خۆى‬ ‫دەرب���ارەى سینەما نووسیوە‪ .‬ل��ەم دوو‬ ‫بەرگەدا هەوڵیداوە پەیوەندی نێوان جوڵە‬ ‫و وێنە لەالیەكەوە و كات و وێنە لەالیەكی‬ ‫دیكەوە شیبكاتەوە‪ .‬دولۆز ناوی لەم كتێبە‬ ‫ناوە لۆژیكی سینەما و لە چوارچێوەى ئەم‬ ‫كتێبەدا بەشێكی لە چەمكە سینەماییە‬ ‫تایبەتەكانی ئ��ەم ب��وارە لێكداوەتەوە‪.‬‬ ‫تەنانەت كتێبی فرانسیس بەیكن‪ :‬لۆژیكی‬ ‫مانا لەژێر سایەى چەمكە فەلسەفییەكاندا‬ ‫نووسیوە‪ .‬ئەو لە شوێنێكدا دەڵێت لەم‬ ‫رووەوە خەریكی ئەدەبیات بووە‪ ،‬كە تێیدا‬

‫ژیانی ئەو ناكات‪ ،‬بەاڵم دەشێت ئارەزوو‬ ‫بۆ ژیان لەودا ببینرێتەوە‪ .‬بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی‪ ،‬دولۆز نووسیویەتی دیكنز بە روونی‬ ‫دیاریكردن و وێنەی ژیان بە بەرجەستەیی‬ ‫دەبینێت‪ .‬كەواتە دولۆز لە كۆى نووسراوە‬ ‫ئەدەبی و هونەرییەكانی خۆیدا فەلسەفەى‬ ‫تایبەتی خ��ۆى پ��راك��ت��ی��زە ك����ردووە و‬ ‫ئ��ەو راستییانەى لە ب��وارى فەلسەفەدا‬ ‫دۆزیویەتنەوە و لێكیداونەتەوە‪ ،‬لە ئەدەبیات‬ ‫و هونەردا بۆیان دەگەڕێت‪ .‬بەم هۆیەوە‬ ‫پ��رۆژەى «رەخنە و كلینیك»ی دول��ۆز‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكی نزیكی بە شیزۆشیكاریی‬ ‫خ���ۆی���ەوە ه���ەی���ە‪ .‬ئ���ەو ه���ەوڵ���دەدات‬ ‫بیسەلمێنێت‪ ،‬كە كارەكتەری ئەدەبی‪،‬‬ ‫رووخسار و ئەدگارێكی سكیزۆفرینیكە و بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە رەفتار و حاڵەتەكانی ئەو‪،‬‬ ‫دەبێت سوود لە شیزۆشیكاری وەربگرین‪.‬‬ ‫لە راستیدا ئەم چەمكانە ریشەكەیان لە‬ ‫كتێبەكانی وەك ئەنتی‪-‬ئۆدیپ و هەزار‬ ‫فالتدا هەیە‪ .‬لەم میانەدا پێویستە ئەم‬ ‫خاڵەیش زیاد بكەین‪ ،‬كە بەدیدی دولۆز‪،‬‬ ‫هونەر و ئەدەبیات جگە لە تێگەیشتن و‬ ‫وێنەكێشانی ژیان هیچ ئامانجێكی دیكەیان‬ ‫نییە و نووسەران و هونەرمەندان هەمیشە‬ ‫هەوڵیانداوە ت��اوەك��و ژی��ان و ه���ەوراز و‬ ‫نشێوەكانی باس بكەن و وێنەى بكێشن‪.‬‬ ‫كەواتە ئەو ئەدەبیات و هونەر وەك ئامانج‬ ‫سەیر ناكات‪ ،‬بەڵكو وەك ئامرازێك لێیان‬ ‫دەڕوانێت بۆ بەدواكەوتن و تێگەیشتن لە‬ ‫رەگەزەكانی ژیان‪ .‬بەم هۆیەوە بوو دولۆز‬ ‫بە راشكاوی دانی بەوەدا نا‪ ،‬كە قۆناغێك‬ ‫لە بیركردنەوەى ئەدەبی رەخنە و كلینیكدا‬ ‫گەیشتووەتە بەردەم دەروازەى یەكێتی و‬ ‫لەنێوانیاندا هیچ مەودایەك نەماوەتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫اندیشەهاى فلسفی در پایان هزارە دوم‪،‬‬ ‫گفتگو با محمد ضيمران‪ ،‬نشر هرمس‪،‬‬ ‫تهران‪ ،1380 ،‬ص‪.188-177‬‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )223‬دوشةممة ‪2014/11/10‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫ه شكۆمه‌ند و دزێوه‌كانی مه‌رگ‌‬ ‫دیو ‌‬

‫شه‌هید‪ ،‬خۆكوژ‪ ،‬فیداكار‬

‫ڕانانی‪ :‬بڕوا عه‌الدین‬

‫‪2-1‬‬ ‫به‌رایی‬ ‫كه‌سانێك هه‌ن كه‌ نایانه‌وێت بێهود‌ه‬ ‫و له‌خۆڕا بمرن و هه‌روا بكوژرێن‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫مه‌رامیان له‌ مه‌رگی خۆیان دروستكردنی‬ ‫نمو‌نه‌ی ئایدیاڵه بۆ پ��اش خۆیان‌‪،‬‬ ‫خوڵقاندنی چه‌شنێك له‌ مۆدێلی بااڵیه‌‬ ‫تا ئه‌وانی تر چاوی لێبكه‌ن‪ .‬ئه‌و چه‌شنه‌‬ ‫مرۆڤانه‌ نا‌یانه‌وێت پاش مه‌رگی خۆیان‬ ‫به‌ته‌نها‌ الشه‌یه‌كی مردوو‌بن‪ ،‬خوێنێكی‬ ‫ڕژاو یان ته‌رمێكی نێژراو بن و به‌س‪،‬‬ ‫‌میانه كه‌ له‌ میمۆریاڵێك‪،‬‬ ‫به‌ڵكو خه ‌‌‬ ‫په‌یكه‌رێك یان گۆڕێك زیاتربن‪ :‬ئه‌وانه‌‬ ‫ده‌یانه‌وێت شه‌هید بن! به‌اڵم ئایا شه‌هید‬ ‫خۆی چیه‌؟ شه‌هید چ په‌یوه‌ندیه‌كی به‌‬ ‫جه‌سته‌ و به‌خشینی گیانه‌وه‌ هه‌یه‌‌؟‬ ‫جیاوازیه‌كانی نێوان شه‌هید و گیانفیدا‬ ‫و خۆكوژ و گیانبه‌ختكردوو چین؟ ئایا‬ ‫شه‌هید جه‌سته‌یه‌كه‌ به‌ختكراو یان‬ ‫جۆرێكه‌ له‌ شاهێدی دان به‌ خودی خوێن‬ ‫خۆی بۆ كێشه‌یه‌ك یان مه‌سه‌له‌یه‌كی‬ ‫پیرۆز؟ ئه‌نگێزه‌ی سه‌ره‌كی (میشێل‬ ‫ئاسار) له‌م كاره‌یدا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫خولیای وروژان��دن��ی پرسیارگه‌لێك‬ ‫ده‌رب��اره‌ی‌ په‌یوه‌ندیی نێوان مه‌رگ و‬ ‫كه‌سی م��ردوو خ��ۆی‪ ،‬به‌و مانایه‌ی چ‬ ‫كۆنتێكستێكی مێژوویی یان سیاسی و‬ ‫ئاكاری وا ده‌كات مه‌رگێك ئاسایی بێت‪،‬‬ ‫مه‌رگێكیش شكۆمه‌ندانه‌ و لوتبه‌رزانه‌؟‬ ‫بۆچی مه‌رگێك هه‌یه‌ جوامێرانه‌یه‌‪،‬‬ ‫مانادار و سروشبه‌خشه‌ بۆ نه‌وه‌كانی‬ ‫پاشتر‪ ،‬مه‌رگێكیش هه‌یه‌ پوچ و بێنرخ‬ ‫و تریڤیاڵ‪ :‬مه‌گه‌ر مه‌رگ هه‌ر مه‌رگ‬ ‫نیه‌؟ ئاسار (كه‌ خۆی پڕۆفیسۆری‬ ‫ب��واری مێژووی ئایدیاكانه‌ له‌ زانكۆی‬ ‫یۆتۆبۆری ـ سوید) پێناسه‌یه‌كی ئاماده‌‬ ‫و دیاریكراوی‌ بۆ شه‌هید خۆی نیه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو پتر له‌سه‌ر ئاستێكی مێژوویی‬ ‫ده‌خوازێت ڕووپێوێكی كۆی پێناسه‌‬ ‫جیاوازجیاوازه‌كانی چه‌مكی شه‌هید‬ ‫بكات تاوه‌كو له‌ گۆڕانی ده‌الل��ه‌ت و‬ ‫مانا و شێوازه‌كانی گیانبه‌ختكردنیاندا‬ ‫لێكیان جیابكاته‌وه‌‪‌.‬‬

‫خوێنت ل �ه‌س �ه‌ر ڕاس��ت��ی ڕوداوێ����ك‪،‬‬ ‫بیروباوه‌ڕێك یان ئایدیۆلۆژیایه‌ك‌بڕژێت‬ ‫و ڕۆحت فیداكه‌یت‪ .‬بێهوده‌ نیه‌ كه‌ له‌‬ ‫زمانی عه‌ره‌بییشدا وشه‌كه‌ (شهید)‬ ‫وه‌ك سه‌رچاوه‌ گریكییه‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌‬ ‫هه‌مان بنچینه‌ و سه‌رچاوه (شهد)ـه‌‌ی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم جیاوازییه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌‬ ‫به‌ حوكمی فه‌رهه‌نگی زاڵی كولتوری‬ ‫ئیسالمی (استشهاد) وه‌ك پڕۆسه‌ی‬ ‫شه‌هیدبوونه‌كه‌ وه‌ك له‌ فه‌رهه‌نگه‌‬ ‫زمانه‌وانییه‌ عه‌ره‌بییه‌كاندا هاتووه‌‪،‬‬ ‫پتر شه‌هید بوونه‌ له‌ ڕێ��ی خ��وادا و‬ ‫ب �ه‌و كه‌سه‌یش ده‌وت��رێ��ت (مجاهد)‪،‬‬ ‫واته‌ جیهاد له‌ پێناوی خودا‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ل��ه‌ ك��ول��ت��وری ئ��ی��س�لام��ی��دا شه‌هید‬ ‫نایششۆردرێت‪ ،‬هه‌ر به‌ خوێن و جه‌سته‌‬ ‫كوژراوه‌ هه‌الهه‌البووه‌كه‌یه‌وه‌ وه‌ك خۆی‬

‫نائاگا و بێ ویستی خۆیان ده‌ب��ن ب ‌ه‬ ‫شه‌هید‪ ،‬شه‌هیدبوون الیان ن ‌ه مه‌به‌ست ‌ه‬ ‫و نه‌ ئامانج‪ ،‬به‌ڵكو دنیای دوای خۆیان‬ ‫ده‌یانكات به‌ شه‌هید‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ مه‌رج‬ ‫نی ‌ه ئ�ه‌وه‌ی ك ‌ه شه‌هید بوو به‌ توندڕۆ‬ ‫و فه‌نه‌تیك ن��اوی ببه‌ین‪ ،‬چونكه‌ بۆ‬ ‫هه‌ندێك ئامانجه‌ و بۆ زۆرب��ه‌ی زۆری‬ ‫شه‌هیده‌كانیش دۆخێك ‌ه ن�ه‌خ��وازراو و‬ ‫به‌ ڕێكه‌وت و ل ‌ه گه‌مه‌ی سیاسیدا تێی‬ ‫ده‌كه‌ون و ده‌بنه‌ سوته‌مه‌نی‪.‬‬

‫ده‌كوژرێت (وه‌ك‌ نمونه‌ فه‌لسه‌فیه‌كه‌ی‬ ‫كه‌ له‌ كاره‌كته‌ری سوكراتدا به‌رجه‌سته‌‬ ‫ده‌بێت)‪ ،‬دۆخێكی ته‌واو باوه‌ڕدارانه‌ و‬ ‫ئایینیه‌ (وه‌ك له ‌نمونه‌ی مه‌سیحدا‬ ‫ده‌یبینین)‪ ،‬یان چه‌شنێكه‌ له ‌قوربانی‬ ‫شۆڕشگێڕانه‌ (به‌و شێوه‌یه‌ی كه‌ نمونه‌‬ ‫سیاسیه‌كه‌ی له‌ كه‌سایه‌تی‌ گیڤارادا‬ ‫به‌رجه‌سته‌ ده‌بێت؟‬ ‫ڕایه‌ك هه‌یه‌ كه‌ پێی وایه‌ شه‌هید و‬ ‫شه‌هاده‌ت شتێك نین‌ بتوانین وا به‌‬ ‫ئاسانی‌ جیایان بكه‌ینه‌وه‌ له‌ توندڕه‌وه‌یی‬ ‫خۆی‪ ،‬به‌و مانایه‌ی كه‌ باسكردن له‌‬ ‫شه‌هاده‌ت وترادسیۆنی‬ ‫شه‌هاده‌ت واته‌ ڕاسته‌وخۆ قسه‌كردن الساییكردنه‌وه‌ی مه‌سیح‪Imitiato( :‬‬ ‫له‌ چه‌شنێك مرۆڤ كه‌ ئاماده‌یه‌ خۆی‬ ‫‪)Christi‬‬ ‫به‌ كوشت بدات‪ :‬مرۆڤێك كه‌ پێی وایه‌‌‬ ‫مه‌رگ به‌نرختر‪ ،‬چێژبه‌خشتر و گرنگتره‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ زیاتر ئاسار مه‌به‌ستیه‌تی‬ ‫لێی بكۆڵه‌تێته‌وه‌ شه‌هاده‌ت و شه‌هیده‌‬ ‫له‌ خودی ژیان خۆی!‌‬ ‫له‌ مێژووی خۆرئاوادا وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی‬

‫((تاوه‌كو خۆم ب ‌ه‬ ‫چاوی خۆم جێی بزمار ‌ه‬ ‫داكوتراوه‌كان ب ‌ه سه‌ر‬ ‫ده‌ست و مه‌چه‌كیه‌و ‌ه‬ ‫نه‌بینم‪ ،‬تاوه‌كو په‌نج ‌ه‬ ‫نه‌ژه‌نمه‌ زامه‌كانی ‌و‬ ‫برینه‌كه‌ی سه‌ر سنگی‪،‬‬ ‫باوه‌ڕ ب ‌ه زیندووبوونه‌وه‌ی‬ ‫ناكه‌م))‬

‫وته‌ی تۆماسی گومانكار‪ ،‬یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫هاوه‌ڵه‌كانی مه‌سیح پاش ده‌نگۆى‬ ‫زیندووبوونەوەى‬

‫له‌شاهێدی ڕاستییه‌و‌ه بۆ‬ ‫شاهێدیدان به‌ خوێن‪:‬‬ ‫ڕیشه ئێتیمۆلۆژیه‌كان‬ ‫به‌ مه‌به‌ستی ڕه‌واندنه‌وه‌ی هه‌ندێك‬ ‫ته‌مومژی سیاسی و ئایدیۆلۆژی بۆ‬ ‫چه‌مك و وێنه‌ی شه‌هید‪ ،‬ئاسار وه‌ك‬ ‫مێژوونوسێك ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ بنچینه‌ و‬ ‫ڕیشه‌ ئێتیمۆلۆژیه‌كانی وشه‌كه‌ تاوه‌كو‬ ‫تیشكێك بخاته‌ سه‌ر گۆڕانكاریه‌كانی‬ ‫مانا و كۆنتێكسته‌كانی‪ .‬وشه‌ی شه‌هید‬ ‫له ‌بنه‌ڕه‌تدا گریكیه (‪‌ )Martyr‬ه‌ و‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ چاوگی (‪)Martyros‬‬ ‫كه‌ به‌ مانای شاهید دێ��ت‪ ،‬شاهیدی‬ ‫ڕوداوێك‪ ،‬بۆنمونه‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ی كه‌‬ ‫شاهێدی له‌سه‌ر دادگاییه‌كه‌ی سوكرات‬ ‫ده‌ده‌ن پێیان وت��راوه‌ (‪.)Martyr‬‬ ‫ب��ه‌اڵم دواج���ار ترادسیۆنی مه‌سیحی‬ ‫دێت و گۆڕانكاری له‌ خ��ودی چه‌مك‬ ‫و فه‌رمانی وشه‌كه‌شدا ده‌ك��ات‪ :‬ئیدی‬ ‫(‪ )Martyr‬به‌ ته‌نها ئه‌و كه‌سه‌ نیه‌‬ ‫كه‌ به‌ چاوی شاهێدی ده‌دات‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫شاهێدیشه‌ ب�ه‌خ��وێ��ن‪ :‬شه‌هیدیشه‌‪،‬‬ ‫ب�ه‌و مانایه‌ی ئه‌گه‌ر زۆر ب��اوه‌ڕت به‌‬ ‫ڕاستییه‌ك هه‌یه‌ ئەوا ده‌بێت ئاماده‌ بیت‬ ‫له‌سه‌ریشی بكوژرێیت و شه‌هید بیت‪،‬‬ ‫تا خه‌ڵكی بتوانن زیاتر بڕوا به‌ ڕاستی‬ ‫و دروستیی دۆزه‌ك��ه‌ت بكه‌ن! ئا له‌م‬ ‫چركه‌ساته‌وه‌ شاهیدی به‌ چاو ده‌گۆڕێت‬ ‫بۆ شاهێدی به‌ خوێن‪ :‬واته‌ ئاماده‌بیت‬

‫ڕژاو ب��ۆی ب����ه‌رده‌وام ف��واره‌ب��ك��ات و‬ ‫ڕۆژن����ام����ه‌ن����وس����ان‪ :‬ك��ۆپ��ی � ‌ه‬ ‫نه‌زیفێك هه‌بێت به‌بێ وه‌ستا‪ .‬مه‌سیح فه‌لسه‌فییه‌كانی شه‌هید له‌ دونیای‬ ‫شه‌هاده‌ت و نه‌مری ده‌كاته‌ یه‌ك چه‌مك هاوچه‌رخدا‪:‬‬ ‫و هاومانا و هاوبه‌ها كه‌‌ به‌هۆیه‌وه‌ نه‌ك‬ ‫هه‌ر خودی كه‌سه‌كه‌‪ ،‬به‌ڵكو مه‌سیح‬ ‫له‌ مێژووی دێرینی بیری خۆرئاوادا‬ ‫خۆیشی نه‌مر ده‌ك�ه‌ی��ت‪ ،‬ب��ه‌وه‌ی كه‌ س��ۆك��رات هه‌یه‌ وه‌ك ترادسیۆن كه‌‬ ‫هه‌مان ڕێڕه‌وی ئه‌و ده‌گریته‌ به‌ر‪.‬‬ ‫شه‌هیدی ڕێگه‌ی هه‌قیقه‌ت و ڕاستییه‌‬ ‫ب�ه‌اڵم ئایا شه‌هیدی ڕاسته‌قینه‌ی و پێی وایه‌ كه‌ فه‌یله‌سوف له‌ خراپترین‬ ‫مه‌سیحی هه‌ر ئه‌و كه‌سه‌یه‌ كه‌ له‌سه‌ر دۆخه‌كاندا ده‌بێت ئاماده‌ بێت خۆی‬ ‫مه‌سیحیه‌ت و بایبڵدا خوێنی ده‌ڕژێت‌؟ بكاته‌ قوربانی‪ ،‬ته‌نها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫تیۆلۆژیستێكی وه‌ك کیپریانۆس پ��ه‌رده‌ له‌سه‌ر شتێكی ن �ه‌زان��راو یان‬ ‫(‪ )Cyprianus‬ڕای وایه‌ كه‌ ئه‌و هه‌قیقه‌تێكی شاراوه‌ هه‌ڵبماڵێت‪ ،‬به‌ڕای‬ ‫كه‌سه‌ی ده‌یه‌وێ‌ به‌ شه‌هیدی مه‌سیحی ئاسار كه‌له‌پوری سۆكراتی نه‌ك كۆتایی‬ ‫ئه‌ژمار بكرێت ده‌بێت النیكه‌م دوو نه‌هاتووه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌ دۆخه‌ زۆر زیندوو‪،‬‬ ‫خه‌سڵه‌تی تێدابێت‪ ‌:‬هه‌م مه‌سیحی ئاكتیڤ و گه‌رمبازاڕیه‌كه‌ی خۆیدا!‬ ‫بێت و هه‌م له‌ پێناوی كه‌نیسه‌یشدا دی��اره‌ نمونه‌ مۆدێرنه‌كانی مۆدێلی‬ ‫خوێنی ڕژابێت!‌‬ ‫س��وك��رات��ی وه‌ك شه‌هید له‌پێناوی‬ ‫هه‌قیقه‌تدا ڕۆژنامه‌نوسه‌كانن كه‌ ڕیسك‬ ‫به‌ ژیانی خۆیانه‌وه‌ ده‌ك��ه‌ن تاوه‌كو‬ ‫بتوانن هه‌قیقه‌تی دۆخێك یان قه‌یرانێك‬ ‫ده‌رب��خ��ه‌ن‪ ،‬ت��ا ب �ه‌ه��ۆی گیانخستنه‌‬ ‫مه‌ترسیه‌وه‌ كه‌یسێكی گه‌نده‌ڵی یان‬ ‫هه‌ر چه‌شنه‌ ئایرۆنییه‌كی ناو كایه‌كانی‬ ‫سیاسه‌ت و ئ��اب��ووری و پ���ه‌روه‌رده‌‬ ‫دیاربخه‌ن (بۆ نمونه‌ ئاسار نمونه‌ی‬ ‫چه‌ندین رۆژن��ام �ه‌ن��وس ده‌هێنێته‌وه‌‬ ‫كه‌ له‌ پێناوی كاره‌كه‌یاندا ب��وون به‌‬ ‫قوربانی و وه‌ك شه‌هیدی ڕێی هه‌قیقه‌ت‬ ‫ده‌بینرێن‪ :‬رۆژنامه‌نوسانی وه‌ك ئانا‬ ‫پۆلیتخۆڤسكای ڕوسی‪، ،‬ستیڤن بیكۆ له‌‬ ‫ئه‌فریقای باشور‪ ،‬ڤیكتۆر خارا له‌ چیلی‪،‬‬ ‫سه‌میر قه‌سیر له‌ لوبنان و چه‌ندانی‬ ‫تر)‌‪ ،‬بێگومان كۆپیه‌ زیندووه‌كانی ئه‌م‬ ‫چه‌شنه‌ شه‌هیده‌ له‌ ژیانی هاوچه‌رخی‬ ‫خۆماندا كه‌من نین‪ :‬سۆرانی مامه‌حه‌مه‌‪،‬‬ ‫سه‌رده‌شت عوسمان‪ ،‬كاو‌ه گه‌رمیانی‪...‬‬ ‫هتد!‬

‫ده‌نێژرێت‪ .‬دیاره‌ زمانی كوردییش هیچ‬ ‫وشه‌یه‌كی په‌تی كوردی و خۆماڵی بۆ‬ ‫شه‌هید نیه و هه‌مان وشه‌كه‌ به ‌مانا‬ ‫ئیسالمی و عه‌ره‌بیه‌كه‌ بۆ هه‌ریه‌كه‌‬ ‫له‌ شاهێد و شه‌هیدیش به‌كار ده‌بات‪،‬‬ ‫كه‌ ئه‌مه‌ش بۆ خۆی الی من شایه‌نی‬ ‫تێڕامانه‌‪ ،‬چونكه‌ كولتورێكی غه‌رقی‬ ‫خوێنی وه‌ك كولتوری ئێمه‌ ماقوڵ نیه‌‬ ‫كه‌ وشه‌یه‌كی پڕ به‌پێستی ئه‌و ڕۆڵه‌‬ ‫نیه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا سه‌رله‌به‌ری مێژووه‌كه‌ی‬ ‫قه‌رزاری ئه‌و كه‌ره‌سته‌یه‌یه‌ و به‌بێ ئه‌و‬ ‫ووزه‌یه‌ (شه‌هید) ناژی!‬ ‫چه‌شنه‌كانی شه‌هید‪:‬‬ ‫شه‌هید وه‌ك توندڕه‌و‪ ،‬وه‌ك ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌ی كه‌ نایه‌وێت شه‌هیدبێت‬ ‫‌به‌ڕای ئه‌م بیریا‌ره‌ شه‌هید چه‌مكێكی‬ ‫نه‌گۆڕ نیه‌‪ ،‬سنوره‌كانی دی��ار نین و‬ ‫سات به‌سات‪ ،‬ئایدیۆلۆژیا به‌ ئایدیۆلۆژیا‬ ‫و كێشه‌ به‌ كێشه‌ ده‌گ��ۆڕێ��ن‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫پتر وابه‌سته‌ی ویستی ئه‌و گروپه‌یه‌ بۆ‬ ‫شه‌هید كه‌ خۆی پێویستی پێیه‌تی‪ ،‬جا‬ ‫ئه‌و گروپه‌ ئایینی بێت‪ ،‬سیاسی بێت‬ ‫یان شۆڕشگێڕانه‌ و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫بۆ ئاسار گرنگه‌ كه‌ بزانێت ئایا شه‌هید‬ ‫ئه‌و كه‌سه‌یه‌ كه‌ له‌پێناوی هه‌قیقه‌تدا‬

‫ب ‌ه بڕوای ئاسار دوو چه‌شن ل ‌ه شه‌هید‬ ‫بوون هه‌ن ك ‌ه پێویسته‌ لێكیان جیایانب‬ ‫كه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬شه‌هیدبوونێك هه‌ی ‌ه فه‌نه‌تیك‬ ‫و توندڕه‌وانه‌یه‌‌‪ ،‬شه‌هیدبوون ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای هۆشیارییه‌كی دیاریكراو ب ‌ه‬ ‫مه‌سه‌ل ‌ه و ئایدیایه‌كی ستراتیژی‌‪،‬‬ ‫شه‌هیدبوونێكی ه��ۆش��ی��اران �ه‌ و ب ‌ه‬ ‫مه‌به‌سته‌‪ .‬دووه‌م‪ ،‬چه‌شنێكی دیكه‌یه‌‌ ل ‌ه‬ ‫شه‌هیدبوو ‌ن ك ‌ه مرۆڤ بێ ویستی خۆی‬ ‫دووچ��اری دێ��ت‪ ،‬بۆ نمونه‌ سه‌ربازێك‬ ‫ك ‌ه له‌ جه‌نگێكدا ده‌ك��وژرێ��ت‪ ،‬مه‌رج‬ ‫نی ‌ه ب��اوه‌ڕی به‌و جه‌نگه‌ و ڕه‌وابوونی‬ ‫هه‌بووبێت‪ ،‬لێ ئه‌و‌ه ده‌وڵ �ه‌ت‌‪ ،‬شۆڕش‬ ‫یان نه‌ته‌وه‌‌یه‌ ك ‌ه پێویستی به‌و‌ه وه‌ك‬ ‫شه‌هید‪ ،‬تا دواتر هه‌م وه‌ك یاده‌وه‌ریی و‬ ‫هه‌م وه‌ك سه‌رمایه‌یه‌ك له‌ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ڕه‌وایه‌تی و هاوسۆزی خه‌ڵكدا بۆ خۆی‬ ‫و مه‌سه‌له‌كه‌ی (بێگومان نمونه‌ی ئه‌م‬ ‫شه‌هید‌ه ناراسته‌وخۆیانه‌ ل� ‌ه ژیانی‬ ‫سیاسی ئێمه‌دا زیاترن) به‌كاری بهێنێت‪.‬‬ ‫ب�ه‌م��ان��ای�ه‌ك��ی دی‪ ،‬ده‌ش��ێ��ت شه‌هید‬ ‫ئ�ه‌و كه‌سه‌یش بێت ك ‌ه نایه‌وێت یان‬ ‫نه‌یویستوو‌ه بمرێت و خوێنی بڕژێت‪،‬‬ ‫شه‌هید وه‌ك ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ نایه‌وێت‬ ‫شه‌هید بێت‪ .‬ئه‌م چه‌شن ‌ه مرۆڤان ‌ه ك ‌ه‬

‫مێژوویی درێژ و یه‌كانگیر و جارجاریش‬ ‫پچڕپچڕ‪ ،‬كه‌ ئه‌گه‌رچی پتر گرێدراوی‬ ‫كه‌له‌پوری كاتۆلیكیه‌‪ ،‬به‌اڵم نمونه‌كانی‬ ‫له‌ دونیای مۆدێرنیشدا كه‌م نین‪ .‬به‌‬ ‫پێی ئاماره‌كانی كه‌نیسه‌ی كاتۆلیكی‬ ‫هه‌رگیز م��ێ��ژووی مه‌سیحیه‌ت ئه‌و‬ ‫ئه‌ندازه‌ زۆره‌ له‌ شه‌هیدی به‌ خۆوه‌‬ ‫نه‌بینیوه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ له‌سه‌ده‌ی‬ ‫(بێگومان‬ ‫ده‌یبینین‬ ‫بیسته‌مدا‬ ‫لێره‌دا هه‌موو ئه‌وانه‌یش به‌ شه‌هید‬ ‫ئه‌ژماركراون كه‌ بێ ویستی خۆیان‬ ‫شه‌هید بوون‪ ،‬بۆ نمونه‌ له‌ جه‌نگه‌كاندا‪:‬‬ ‫جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م و دووه‌م)‪ .‬به‌اڵم‬ ‫چه‌شنێكی دیكه‌ له‌ شه‌هیدبوون هه‌یه‌‬ ‫كه‌ پتر په‌یوه‌ستی بزووتنه‌وه‌ توندڕه‌وه‌‬ ‫ئیسالمیه‌كانه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی كه‌‬ ‫خۆیان ده‌ته‌قێننه‌وه‪ .‬ئاسار ڕای وایه‌‬ ‫ئه‌م چه‌شنه‌ شه‌هاده‌ته‌ی توندڕه‌وی‬ ‫ئیسالمی پتر دۆخێكی سیاسیه‌ و‬ ‫وابه‌سته‌ی خه‌ونی سیاسیه‌ نه‌وه‌ك ئا‬ ‫یینی‪.‬‬ ‫مه‌سیح وتویه‌تی ئ��ه‌وه‌ی هه‌مان‬ ‫ڕێگه‌ی من له‌ شه‌هیدبووندا نه‌گرێته‌‬ ‫ب �ه‌ر‪ ،‬نكوڵی له‌ ب��اوه‌ڕ و ب��ڕوای به‌‬ ‫پ �ه‌ی��ام �ه‌ك �ه‌م‪ ،‬ده‌ك����ه‌م‪ .‬ب��ۆ مه‌سیح‬ ‫گرنگترین شت نیشاندانی هه‌ستی‬ ‫خۆقوربانیكردنه‌ له‌ پێناوی باوه‌ڕدا‪،‬‬ ‫باوه‌ڕێك تا نه‌مربێت ده‌بێت خوێنی‬

‫شه‌هیدبوون له‌ پێناو خاكی دایك‪:‬‬ ‫(‪)Pro Patria Mori‬‬ ‫ئایا شه‌هیدبوون وابه‌سته‌ی به‌هایه‌كی‬ ‫ترانسێندنتاڵ و بااڵنمایه‌‪ ،‬واته‌ به‌ته‌نها‬ ‫گ��رێ��دراوی چه‌مكه‌كانی وه‌ك خ��ودا‪،‬‬ ‫به‌هه‌شت‪ ،‬ئه‌و دنیا و‪ ..‬هتده‌؟ ئایا‬ ‫هه‌میشه‌ ڕیشه‌ ئاسمانیه‌كانی شه‌هاده‌تن‬ ‫كه‌ وا له‌ مرۆڤێك ده‌كه‌ن قوربانی به‌‬ ‫دۆخ و ژیانی سه‌رزه‌مینی بدات‪ ،‬یا به‌ها‬ ‫زه‌مینیه‌كانیش كه‌متر و بێنرختر نین له‌و‬ ‫مانا و ئه‌ركه‌ بانزه‌مینییانه‌؟‬ ‫الی ئ��اس��ار ش���ه‌ه���اده‌ت به‌ته‌نها‬ ‫په‌یوه‌ست نیه‌ به‌ ئایینه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫چه‌ندین چه‌شنی دیكه‌مان له‌ شه‌هیدبوون‬ ‫ه �ه‌ن و له‌دیارترینیان‌‌ شه‌هیدبوونه‌‬ ‫له‌ پێناوی خاكی دای��ك‪ ،‬شه‌هیدێكی‬ ‫ترادسیۆنالی شۆڕش یان شه‌هیده‌كانی‬ ‫بیری ن�ه‌ت�ه‌وه‌ی��ی (ناسیۆنالیزم )‪.‬‬ ‫ئاسار ده‌یه‌وێت بڵێت هه‌میشه‌ شتێك‬ ‫هه‌یه‌ وه‌ك ئایدیا كه‌ مرۆڤ بیه‌وێت له‌‬ ‫پێناویدا بمرێت و شه‌هید بێت‪ ،‬لێ مه‌رج‬ ‫نیه‌ ئه‌و شته‌ بوونێكی ترانسێندتنتاڵ‬ ‫و بااڵنما بێت وه‌ك به‌هه‌شت یان خوا‬ ‫بۆنمونه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌شێت ژیانی هاوبه‌ش‪،‬‬ ‫ب���ه‌رژه‌وه‌ن���دی ه��اوب �ه‌ش ی��ان خه‌ونی‬ ‫هاوبه‌شی مرۆڤه‌كانیش بێت‪.‬‬

‫پاداشته‌كانی شه‌هید له‌ به‌هه‌شتدا‪:‬‬ ‫شۆڕشی فه‌ره‌نسی و تێگه‌یشتنی‬ ‫سێكیوالر بۆ شه‌هید‬ ‫یه‌كێكی تر له‌ نمونه‌ی مانا ئایینیه‌كانی‬ ‫شه‌هید دی��س��ان به‌ستنه‌وه‌یه‌تی به‌‬ ‫مانا تیۆلۆژی و میتافیزیكیه‌كانیه‌وه‌‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت له‌ناو جه‌رگه‌ی دروشمه‌كانی‬ ‫شۆڕشی فه‌ره‌نسی خۆیشیدا‪ .‬ئاسار‬ ‫ڕای وای��ه‌ كه‌ ته‌نانه‌ت سیستمێكی‬ ‫سێكیوالری وه‌ك‌ ئه‌وه‌ی كه‌ شۆڕشی‬ ‫فه‌ره‌نسی خولیای بونیادنانی بوو‪،‬‬ ‫خاڵی نیه‌ ل�ه‌ مۆدێله‌ ئایینیه‌كه‌ی‬ ‫شه‌هید‪ ،‬شه‌هید وه‌ك بوونه‌وه‌رێكی‬ ‫نه‌مر ك�ه‌ خ��ۆی ل�ه‌ پێناوی ئێمه‌دا‬ ‫به‌ختكردووه‌‪ .‬له‌م به‌شه‌ی كتێبه‌كه‌‌دا‬ ‫ئاماژه‌ به‌ گفتوگۆ و مشتومڕه‌كانی‬ ‫رۆبسپێر و هاوه‌ڵه‌كانی ده‌دات و پێی‬ ‫وای �ه‌ كه‌ كه‌ به‌ته‌نها بوونی كێلێك‪،‬‬ ‫چه‌تر و تاجه‌گوڵینه‌یه‌ك بۆ شه‌هید‬ ‫به‌س نیه‌‪ ،‬واته‌ ناكرێت شه‌هید وه‌ك‬ ‫هه‌ر كه‌سێكی تری ئاسایی یادبكرێته‌وه‌‬ ‫و له‌ گۆڕستان تێكه‌ڵ به‌ هه‌موو ئه‌و‬ ‫مردوانه‌ی تر ببێت كه‌ له‌به‌ر هۆكارێك‬ ‫له‌ هۆكاره‌كان گیانیان له‌ده‌ستداوه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو هه‌میشه‌ پێویسته‌ جه‌خت له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ بكه‌ینه‌وه‌ كه‌ شه‌هید نه‌مره‌‪ ،‬له‌و‬ ‫دنیایش نه‌مره‌‪ ،‬به‌به‌رده‌وامی ده‌ژی و‬ ‫له‌یادناچێته‌وه‌‪ .‬له‌ شۆڕشی فه‌ره‌نسیه‌وه‌‬ ‫ئ��ی��دی ب��ای �ه‌خ��دان ب �ه‌ م �ه‌زن��ك��ردن و‬ ‫ش��ك��ۆدارك��ردن��ی ش �ه‌ه��ی��د ده‌ب��ێ��ت�ه‌‬ ‫پڕۆژه‌یه‌كی مه‌به‌ستداری ئه‌نقه‌ست كه‌‬ ‫به‌رده‌وام بۆ مۆبه‌الیزی شوێنكه‌وتووان‬ ‫له‌ ئایینده‌دا به‌كارده‌هێنرێته‌وه‌‪ .‬ئیدی‬ ‫شه‌هید ماده‌یه‌كی ستۆك و م��ردوو‬ ‫نیه‌ و له‌ دۆخێكدا بۆ گه‌یشتن به‌‬ ‫ئامانجێك پێویستمان پێی بووبێت و‬ ‫به‌س‪ ،‬شه‌هید داشێكی خوراو نیه‌ له‌‬ ‫داشه‌كانی شه‌ترنجێكی سیاسی‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫هه‌میشه‌ شوناسێكی كراوه‌یه‌ و ده‌كرێت‬ ‫ب���ه‌رده‌وام به‌ مانا و نیشانه‌ی نوێ‬ ‫بارگاوی بكرێته‌وه‌‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )223‬دوشةممة ‪2014/11/10‬‬

‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪:‬‬

‫باوەڕم بە جودایی دین لە دەوڵەت هەیە‬ ‫تەواو دڵنیام ئیمڕۆ دین ناتوانێت حوکومەت بەڕێوەبەرێت‬ ‫وەرگێڕانی لە فارسییەوە ‪:‬‬ ‫دلێر ئیبراهیم سەلیم‬

‫(‪)2-2‬‬ ‫عنایت ف��ال��ی‪ :‬ب���ەاڵم ج��ەن��اب��ی شێخ‬ ‫دونیابینی تۆ کەمێک واوەترە لە مەسەلەی‬ ‫کێشەی ک��ورد‪ ،‬مەبەستم‪ ،‬دی��دی تۆ بۆ‬ ‫ئیسالم جۆریکی ترە‪ ،‬چ جیاوازییەک هەیە‬ ‫لەنێوان تێگەیشتنی تۆ بۆ ئیسالم لەگەڵ‬ ‫ئەوانی تر‪ ،‬بە تایبەتی دەستەاڵتدارانی‬ ‫ئێران؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی ‪:‬بەڵێ‪،‬‬ ‫جیاوازیمان زۆر بوو‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬چاو لەوە بپۆشە کە ئێوە‬ ‫سوننە و ئەوان شیعەن‪.‬‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬ئیسالم‬ ‫بە مانا ڕاستەقینەکەی واتە باوەڕبوون‬ ‫بە خودا و ڕۆژی پەساڵن (یوم القیامە)‬ ‫و دادوەری کۆمەاڵیەتی و وابەستەبوون‬ ‫بە م��رۆڤ‪ ،‬ئیسالم دینێکی باشە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی ئەوان دەیڵێن‪ ،،،‬تۆ بێنە بەرچاوت‬ ‫(جمهوری ئیسالمیی اثناعشری فقهی)‪،‬‬ ‫کاتێک کە دەڵێن جمهوری ئیسالمی‪،‬‬ ‫ئەوا ناموسڵمانەکان دەکەونە دەرەوەی‪.‬‬ ‫کە گوتیان شیعەی (اثناعشری) ئەوا‬ ‫سوننەکانیش پەراوێزدەکەون‪ .‬کاتێکیش‬ ‫دەڵێن والیەتی فقهی واتە کەسانێک لە‬ ‫شیعە کە والیەتی فەقهییان قبووڵ بێت‬ ‫و والیەتی فەقیهیش ئەوەیە کە نوێنەری‬ ‫(ئیمام زم���ان) ن و ئ��ەوی��ش نوێنەری‬ ‫خودایە‪ ،‬زۆرێک لە شیعەکان وەک ئایەتوللە‬ ‫شریعەتمەداری و ئایەتوللە خوئی والیەتی‬ ‫فەقیهییان قبووڵ بوو‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬واتە تۆ لە بنەڕەتدا باوەڕت‬ ‫بە جمهوری ئیسالمی نییە‪.‬‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬نەخێر‪ ،‬من‬ ‫باوەڕم بە جودایی دین لە دەوڵەت هەیە‪،‬‬ ‫من تەواو دڵنیام کە ئیمڕۆکە دین ناتوانێت‬ ‫حوکومەت بەڕێوەبەرێت‪.‬‬ ‫عنایت ف��ال��ی ‪ :‬ک��ەوات��ە ڕۆڵ���ی دین‬ ‫ل��ە کۆمەڵگادا چ��ی دەب��ێ��ت؟ مەبەستم‬ ‫کۆمەڵگایەکی مەزهەبییە‪.‬‬ ‫شێخ ع��ی��ززەدی��ن��ی حوسێنی‪ :‬ڕۆڵ��ی‬ ‫زۆری دەبێت‪ ،‬لەوانە‪ ،‬بانگەوازی ئایینی‬ ‫و مەسەلەی خ��ودا و ئاخیرەت و مۆراڵ‬ ‫لەناو خەڵکیدا‪ .‬دین مەسەلەیەکی ڕۆحییە‪.‬‬ ‫ئێمە الیەنگری پڕۆسەی پەرەسەندنین‬ ‫(‪ ،)Evolution‬با نموونەیەکت بۆ‬ ‫بێنمەوە‪ ،‬هەموو مرۆڤێک بە کۆمەڵێک‬ ‫قۆناغدا تێدەپەڕێت تا دەگاتە ئامانج‪ ،‬وەک‬ ‫منداڵێک کە بە قوتابخانەی سەرەتایی‬ ‫دەستپێدەکات و ئینجا ناوەندی و زانکۆ‬ ‫دەبڕێت و دوای ئەوە سەربەخۆ دەبێت‬ ‫و پێداویستییەکانی خۆی دابیندەکات‪،‬‬ ‫مرۆڤایەتی بە درێژایی مێژوو وا بووە‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەو کاتانەیش کە هیچ پەیامبەرێک چییە؟‬ ‫ش��ێ��خ ع���ی���ززەدی���ن���ی ح��وس��ێ��ن��ی‪:‬‬ ‫نەبووە‪ ،‬پاش ئەوەی کە مرۆڤ گەشەی‬ ‫کردووە و توانای فێربوونی پەیدا کردووە‪ ،‬فەلسەفەکەی ئەوەیە کە کاری پەیامبەران‬ ‫ئینجا پەیامبەران و چاکسازان‪ ،‬هاتوون‪ .‬کۆتایی پێ هاتووە‪ ،‬ئێمە بە قۆناغێکی تر‬ ‫خودا لە قورعاندا دەفەرموێت‪( :‬وإن من گەیشتووین‪ ،‬وەک ئەو کەسانەی کە لە‬ ‫أمە إال خال فیها نذیر)‪ ،‬هیچ کۆمەڵێک زانکۆ ده‌رچون و ‪...‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬واتە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی‬ ‫نەبووە ڕێنیشاندەرێکمان بۆی نەناردبێت‪.‬‬ ‫مرۆڤایەتی قۆناغ بە قۆناغ گەشەی کردووە بە قۆناغێک گەیشتووە کە پێویستی بە‬ ‫و لە هەر قۆناغێکدا بەپێی پێداویستی پەیامبەریکی تر نییە؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬چیدی‬ ‫مرۆڤ پەیامبەرێک هاتووە تا گەیشتووە‬ ‫ب��ە ح��ەزرەت��ی موحەممەد‪ ،‬کاتێک کە پێویستی بە کەس نییە‪ ،‬ئاخر هەر لە‬ ‫ح��ەزرەت��ی موحەمەدیش ه��ات��ووە‪ ،‬خۆی چەند قۆناغێکدا وان��ە پێویستە‪ ،‬دەنا‬ ‫باڵوی کردووەتەوە کە (خاتم النبیین)ە‪ ،‬ناتوانیت بیهێنیتە بەرچاوت کە لە هەزار‬ ‫هەر وەک خودایش دەفەرمووێت ‪ (:‬ما ساڵدا دوو سێ پەیامبەر هاتبن‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫كان محمد أبا أحد من رجالكم ولكن رسول ‪ ١٤٠٠‬ساڵدا و خودایش دەیزانێ تا کەی‬ ‫الله وخاتم النبیین)‪ .‬دوا پەیامبەرە ‪ ،‬ئاخر ژیان بەردەوام دەبێت‪ ،‬تەنیا یەک کتێب‬ ‫بۆ مرۆڤایەتی لە دۆخێکدا بهێڵێتەوە و‬ ‫خۆی وای گوتووە‪.‬‬ ‫عنایت فالی ‪ :‬بە ڕای تۆ فەلسەفەی حوکمی بکات‪ .‬دەمەوێت بڵێم کۆمەڵگەی‬ ‫ئەو گوتەیەی موحەمەد (خاتم النبیین)م‪ ،‬م��رۆڤ��ای��ەت��ی پێویستی ب���ەوە ن��ەم��اوە‬

‫بۆ ئەوەی هەموو تاکێک یاساکان بە هی‬ ‫خۆی بزانێت‪ ،‬پێویستە لە یاسای بنەڕەتی‬ ‫دەوڵەتدا تەواوی کۆمەڵگە لە بەرچاو‬ ‫بگیرێت‪ ،‬یاسای دەوڵەت دەبێت سیکۆالر بێت‬ ‫و ئازادی و دیموکراسی تێیدا جێگەی هەبێت‬ ‫شوێنکەوتەی پەیامبەرێک بێت‪ ،‬چونکە‬ ‫بە ئاستێک لە گەشەکردن گەیشتووە کە‬ ‫بتوانێت خۆی بە ڕێوە بەرێت‪ ،‬ئەمەیە‬ ‫باوەڕی من‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬کەواتە ئێوە عەقڵگەران‪.‬‬ ‫ب��اوەڕت��ان وای��ە کە ئ���اوەزی م��رۆڤ بە‬ ‫جێیەک گەیشتووە چیدی پێویستی بە‬ ‫چاکساز نییە تا بۆی بێت؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬من ئەوە‬ ‫ڕەت ناکەمەوە‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی مرۆڤ‬ ‫دووبەشە‪ ،‬بەشێکیان ماددی و ئەوی دی‬ ‫مەعنەوی‪ ،‬یان بڵێین یەکێکیان دونیا و‬ ‫ئەوی تر ئاخیرەت‪ ،‬ئایین دەتوانێت کار‬ ‫لەسەر الیەنی مەعنەوی بکات و چۆنی پێ‬ ‫باشە‪ ،‬ئاوا پەیامی چاکسازیی خۆی بە‬ ‫خەڵکی بگەیەنێت‪ .‬بەاڵم ئەوەی کە ڕۆڵی‬ ‫هەبێت لە دانانی یاسا بنەڕەتییەکانی‬ ‫دەوڵەتدا‪ ،‬بە باشی نابینم‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫هەموو تاکێک یاساکان بە هی خۆی‬

‫بزانێت‪ ،‬پێویستە لە یاسای بنەڕەتی‬ ‫دەوڵەتدا ت��ەواوی کۆمەڵگە لە بەرچاو‬ ‫بگیرێت‪ ،‬یاسای دەوڵەت دەبێت سیکۆالر‬ ‫بێت و ئازادی و دیموکراسی تێیدا جێگەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬مافەکانی ژنان نابێت فەرامۆش‬ ‫بکرێن‪ ،‬من الیەنگری یەکسانی و دادوەریی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ئابوورییەکی باشترم‪ ،‬بە‬ ‫کورتی ئ��ەوەی لە جیهاندا مرۆڤ پێی‬ ‫باشە‪ ،‬ئ��ەوەم پێ قبووڵە‪ .‬من ب��اوەڕم‬ ‫وایە کە ئەمە کاری خودایە‪ ،‬ئەو‪ ،‬وەهای‬ ‫ویستووە‪ .‬ئاخر قۆناغەکانی پەرەسەندن‬ ‫کاری خودایە و ئاینیش خودا دروستی‬ ‫کردووە‪ ،‬خۆ ئەگەر کارێکی خودا جێگەی‬ ‫کارێکی تری بگرێتەوە‪ ،‬تاوانی ئێمە چییە!‬ ‫عنایت ف��ال��ی‪ :‬ل��ەب��ارەی مافەکانی‬ ‫ئافرەتەوە قسەتان کرد‪ ،‬ئەمە باسێکی‬ ‫گرنگە‪ ،‬بە تایبەت پاش شۆڕشی گەالنی‬ ‫ئێران هەمیشە بەر گوێمان دەکەوێت و‬ ‫ژنان ناڕازین لە پێشێلکردنی مافەکانیان و‬

‫خەبات بۆ بەدەستهینانی بەرابەری لەگەڵ‬ ‫پیاوان دەک��ەن‪ .‬لە تێڕوانینی تۆوە بۆ‬ ‫ئیسالم ئەم مەسەلەیە چۆن دەبینن؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬هەقی‬ ‫خۆیانە‪ .‬من باوەڕم وایە کە ژنیش وەک‬ ‫پیاو مافی هەیە وهەقی خۆیەتی پێی‬ ‫بگات‪ .‬دەبێت ژنانیش وەک پیاوان ڕێیان‬ ‫پ��ێ ب��درێ��ت قۆناغەکانی پەرەسەندن‬ ‫ببڕن‪ .‬هیچ کەس بۆی نییە ژن دەستەمۆ‬ ‫بکات‪ ،‬نابێت ژێردەستەی کەس بێت‪،‬‬ ‫جیاوازییەک لەنێوان ژن و پیاودا نییە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم مەسەلەی ئ���ەوەی ک��ە هەندێک‬ ‫جیاوازی لە تواناکانیاندا هەیە‪ ،‬ئەوە‬ ‫باسێکی ت��رە‪ ،‬دەکرێت هەر کامێکیان‬ ‫بەپێی پێگەیشتن و تێگەیشتنی خۆیان‬ ‫پێش بکەون ‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬ئەمە ڕای فقهیی ئێوەیە‬ ‫یاخود ڕایەکی ئاسایی پەسەندکراوە و‬ ‫هەمووان قبووڵیانە؟‬ ‫ش��ێ��خ ع��ی��ززەدی��ن��ی حوسێنی‪:‬‬ ‫مەبەستتان چییە؟‬ ‫عنایت فالی‪ :‬مەبەستم‪ ،‬بۆچوونی‬ ‫ب��ەراب��ەری ژنانت‪ ،‬لە فقهی ئیسالمەوە‬ ‫وەرگرتووە؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬هەر‬ ‫کەسێک بە جۆرێک لە ئیسالم تێدەگات‪.‬‬ ‫خودا دەفەرموێت‪ ،‬پاداشتی نێر و مێ بە‬ ‫یەکسانی دەدات‪( .‬بعچكم من بعچ)مانای‬ ‫ئەمە لە زمانی عەرەبیدا‪ ،‬واتە هەمووتان‬ ‫یەکسانن و خودا پاداشتی هەمووتان وەک‬ ‫یەک دەداته‌وه‌‪.‬‬ ‫عنایت فالی ‪ :‬بەاڵم ئایەتی تر هەیە‬ ‫لە قورعاندا تا ڕادەیەکی زۆر دژ بە ژنە‪،‬‬ ‫هەڵبەتە چاالکانی مافەکانی ژن��ان وا‬ ‫دەڵێن‪.‬‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬یارمەتیم‬ ‫ب��دە ت��ا شتێکت ب��ۆ ڕوون بکەمەوە‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ک ل��ە ئەحکامەکانی ق��ورع��ان‬ ‫وابەستەی مەرجەکانی شوێن و کاتە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە دەڵێن بۆ شایەتیدان دوو ژن لە‬ ‫بەرامبەر یەک پیاودایە‪ ،‬ئەمە کاتێک بووە‬ ‫کە ژنان لەناو کۆمەڵگەدا تەریک کرابوون‪.‬‬ ‫هەروەها دەفەرمووێت‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی گەر‬ ‫یەکێکیان لە بیری کرد تا ئەوی دی بە‬ ‫ی��ادی بهێنێتەوە‪ ،‬ب��ەاڵم ئێستاکە ژنان‬ ‫دەتوانن شتەکان بنووسنەوە تا بیریان‬ ‫نەچێته‌وه‌‪ .‬دیسان دەڵێن ژن بۆ دادوەری‬ ‫نابێت‪ ،‬ئەمە لە هیچ جێیەکی قورعاندا‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬ک��ەوات��ە بە ڕای ئێوە‬ ‫لێکدانەوە بۆ قورعان پێویستە سەردەمیی‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت ئ��ەگ��ەر پێویستی بە‬ ‫لێکدانەوەی جیاوازیش لە دەق کرد؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬کاتێک ئێمە‬ ‫دەڵێین ئێستا کاتی زانستە و پێویستە‬ ‫دین و دەوڵەت لە یەک جودا بن‪ ،‬کەواتە‬ ‫کاری دین لەگەڵ الیەنی ڕۆحانی مرۆڤە ‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬جەنابی شێخ پاش دوا‬ ‫هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی کۆماری لە ئێران‬ ‫و پەیدابوونی (جنبش سبز)‪ ،‬هەندێک لەم‬ ‫بۆچوونە نوێیانە لەبارەی ئایینەوە‪ ،‬بە‬ ‫بەراورد لەگەڵ ڕابردوو‪ ،‬زیادی کرد‪ .‬بە‬

‫ڕای ئێوە دەکرێت گۆڕانکارییەکی گرنگ‬ ‫وەک (ریفۆرم یان ڕێنساینس) لە شێوەی‬ ‫ئەوەی لە ئایینی مەسیحیدا ڕووی دا‪ ،‬لە‬ ‫ئیسالمیشدا دەرکەوێت؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬ناتوانم‬ ‫باوەڕ بە موسوی و کەڕووبی و (جنبش‬ ‫سەبز) بکەم‪ ،‬چونکە ئەوان ناتوانن ڕابەری‬ ‫کۆمەڵگەیەکی سکۆالر ی��ان بییەوێت‬ ‫سکۆالر بێت و ئ��ازادی و دیموکراسی‬ ‫تێیدا جێی ببێتەوە‪ ،‬بکەن‪ .‬لەبەر ئەوەی‬ ‫جمهوریی ئیسالمی‪ ،‬حوکوومەتی هەموو‬ ‫خەڵک نییە‪ ،‬ئەگەر هەر چاکسازییەکیش‬ ‫لەژێر سایەیدا ڕووبدات‪ ،‬کێشەکانی خەڵک‬ ‫چارەسەر ناکات‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬مەبەستتانە بڵێن هەر‬ ‫بزووتنەوەیەکی چاکسازیی تا لەژێر‬ ‫سایەی جمهوری ئیسالمیدا بێت‪ ،‬بە‬ ‫ئەنجام ناگات؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬نەخێر‪،‬‬ ‫هیچ ئەنجامێکی نابێت‪.‬‬ ‫عنایت فالی‪ :‬لەوانەیە ئەو بزووتنەوەی‬ ‫ری��ف��ۆرم��ە بتوانێت ب��ە ئامانجەکانی‬ ‫کۆمەڵگەیەکی سکۆالر بگات‪ ،‬چ کێشەیەک‬ ‫هەیە ئەگەر ن��اوی جمهوریی ئیسالمی‬ ‫بێت؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬جمهوریی‬ ‫ئیسالمی ناتوانێت سکۆالر بێت‪ .‬ئاخر‬ ‫جمهوریی ئیسالمیی شیعەی اپنا عشریی‬ ‫و والیەتی فه‌قیه چۆن دەتوانێت سکۆالر‬ ‫بێت‪ ،‬تەنانەت ئازادیشی‪...‬‬ ‫عنایت ف��ال��ی‪ :‬جەنابی شێخ ئێوە‬ ‫باوەڕتان بە کودەتا هەیە؟‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬من باوەڕم‬ ‫وایە دەبێت خەڵکی هۆشیار ببنەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫کودەتا لە بەشی سەرەوەی کۆمەڵگا ڕوو‬ ‫بدات‪ ،‬ئەوا تەنیا ماوەیەک دەتوانێت باش‬ ‫بێت‪ ،‬پاشتر دیکتاتۆری لێ دەکەوێتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر خ��ەڵ��ک هۆشیار بێت و بێتە‬ ‫مەیدان‪ ،‬وەک ئەوەی لە کوردستان ڕووی‬ ‫دا‪ ،‬کاتێک پێنج نەفەریان لە سێدارە دا‬ ‫تەواوی خەڵک ناڕەزاییان دەربڕی‪ ،‬بێ‬ ‫ئەوەی هیچ خوێنڕێژییەکی لێ بکەوێتەوە‪،‬‬ ‫خۆیان نیشان دا‪.‬‬ ‫ع��ن��ای��ت ف��ال��ی‪ :‬ب���ەاڵم ی��ەک��ێ��ک لە‬ ‫تایبەتمەندییەکانی (جنبش سبز) کە لە‬ ‫ناوەوە و دەرەوەی ئێران بە باش لێک‬ ‫دەدرێتەوە‪ ،‬ئەوەیە کە ئەم بزووتنەوەیە‬ ‫خۆی لە توندوتیژی بە دوور دەگرێت و بۆ‬ ‫ئاڵوگۆڕکردنی رژێم نەرمتر هەڵسوکەوت‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫شێخ عیززەدینی حوسێنی‪ :‬باسەکە‬ ‫ئەوە نییە چەندە خۆپاریزە لە توندوتیژی‪،‬‬ ‫بەڵکو ب��اس��ەک��ەم��ان ئ��ەوەی��ە ک��ە چی‬ ‫دەوێت‪ .‬ئایا دەیەوێت جمهوریی ئیسالمی‬ ‫کۆتایی پێ بێنێت و سکۆالریزم بکاتە‬ ‫بەرنامەکاری خۆی؟! ئەوان‪ ،‬تا ئێستایش‬ ‫بێئاگایانە الیەنگری جمهوریی ئیسالمین‪،‬‬ ‫ک���اری وا ل��ە ئ��ەم��ان��ە ن��اوەش��ێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫تەنها ک��ارێ��ک ک��ە ک��ردووی��ان��ە ئەوەیە‬ ‫دەرگاکانیان کردووەتەوە تا خەڵکی بێنە‬ ‫سەرشەقامەکان‪ .‬ئەمە ڕای منە‪.‬‬

‫شێخ عیززەدینی حسێنی‪.‬‬ ‫‪ 1921‬لە بانە لەدایكبووە‪.‬‬ ‫لە ‪ 1948‬ئیجازەی ئیفتا‌و تەدریسی‬ ‫وەرگرتووە‪.‬‬ ‫یەكێك لە رابەرە ئاینی‌و‬ ‫نەتەوەییەكانی رۆژهەاڵتی كوردستان بووە‪.‬‬ ‫لەمانگی(‪ )2/2011‬لەشاری ئۆپساالی سوید كۆچی‬ ‫دواییكردووە‪.‬‬