492

‫کۆچی تێکۆشەر و خەمخۆرێکی رۆژنامەگەریی‬ ‫بەبۆنەی كۆچی دوایی تێكۆشەرو روناكبیرو سیاسەتمەدار (د‪.‬كەمال فوئاد)‪ ،‬بەناوی‬ ‫ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر‪ ،‬پرسەو سەرخۆشی خۆمان ئاراستەی بنەماڵەو دۆستانی‬ ‫كۆچكردوو دەكەین و هیواداریشین خوالێخۆشبو جێگای بەهەشت بێت‪.‬‬ ‫د‪.‬كەمال فوئاد جگە لە خەبات و تێكۆشانی سیاسی لە ریزەكانی یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان‪ ،‬جێ دەستی لەبواری روناكبیری و مێژوویی و ساغكردنەوەو دۆزینەوەی‬ ‫یەكەمین رۆژنامەی كوردی (كوردستان) هەبوە‪ ،‬بۆیە پێمانوایە كۆچی دوایی ئەم‬ ‫خەمخۆرەی مێژوی رۆژنامەگەریی كوردی بۆشاییەكی گەورە لەبواری روناكبیری و‬ ‫رۆژنامەگەریدا جێدەهێڵیت‪ ،‬كە پڕكردنەوەی ئاسان نیە‪.‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )492‬دو شةممة ‪2014/11/17‬‬

‫مەال بەختیار بۆ رۆژنامەی تێلەگرافی هۆڵەندی‪:‬‬

‫چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان بەغدادو هەرێم‬ ‫هۆكاری الوازكردن‌و بچوككردنەوەی داعش دەبێت‬ ‫"نوێنەرەكانمان لەم حكومەتەی عیراقدا‪ ،‬كەمترە لەنوێنەرانمان‬ ‫"لەپێش هەموو دەوڵەتانی هەرێمایەتی‌و دنیاوە‪،‬‬ ‫كورد ئەركێتی كە هاوكاریی بەشەكانی تری كوردستان لەحكومەتی پێشووتر‪ .‬هۆكاری قبوڵكردنی ئەو رێژەیەش ئەوەیە‬ ‫كە عیراق بە بارودۆخێكی ترسناكدا تێدەپەڕێ"‌‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ ئەوەی تێرۆریستان سەرنەكەون"‬

‫چەندین بەڵگەی نوێ لەبارەی چونی‬ ‫توركەكان بۆ ناو داعش ئاشكرادەكرێن‬

‫رێكخراوە ئیسالمییەكانی نزیك ئاك پارتی‬ ‫رۆڵی سەرەكییان لە رێكخستنی داعشەكانی ناو توركیا هەیە‬

‫ژمارەیەكی زۆری كوردی توركیا لەژێر كاریگەریی گروپە ئیسالمیەكان چونەتە ریزەكانی داعشەوە‬ ‫پاڵەوانی دیجیتاڵیی‬

‫داعش و مۆدێرنە‬ ‫عەزیز رەئوف‬

‫‪3‬‬

‫‪7-6‬‬

‫دەربارەی هەژدەیەمین‬ ‫فێستیڤاڵی گەالوێژ‬

‫‪9‬‬

‫‪1‬‬

‫ذمارة (‪ )492‬دو شةممة ‪2014/11/17‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫مەال بەختیار بۆ رۆژنامەی تێلەگرافی هۆڵەندی‪:‬‬

‫چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان بەغدادو هەرێم‬ ‫هۆكاری الوازكردن‌و بچوككردنەوەی داعش دەبێت‬ ‫نوێنەرەكانمان لەم حكومەتەی‬ ‫عیراقدا‪ ،‬كەمترە لەنوێنەرانمان‬ ‫لەحكومەتی پێشووتر‪ .‬هۆكاری‬ ‫قبوڵكردنی ئەو رێژەیەش ئەوەیە‬ ‫كە عیراق بە بارودۆخێكی‬ ‫ترسناكدا تێدەپەڕێ‌‬

‫چاودێر‪:‬‬ ‫لە چوارچێوەی سەردانە‬ ‫رەسمییەكەیدا بۆ هۆڵەندا‪،‬‬ ‫كە رۆژی ‪10‬ی ئەم مانگە‬ ‫ئەنجامیدا‪ ،‬مەال بەختیار‪،‬‬ ‫لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسیی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‬ ‫لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ‬ ‫رۆژنامەی (تێلەگراف)ی‬ ‫هۆڵەندی باس لە شەڕی‬ ‫داعش‌و ئەنجامەكانی ئەو‬ ‫شەڕە لە باشور و رۆژئاوای‬ ‫كوردستان‌و عیراق‌و سوریا‬ ‫بەگشتی دەكات‌و پێیوایە‬ ‫هەمو كورد دەبێت شەڕی‬ ‫داعش بكەن بۆ ئەوەی‬ ‫تیرۆرستان سەرنەكەون‪.‬‬ ‫هەروەك ئاماژە بەوەشدەكات‬ ‫كە چارەسەركردنی كێشەكانی‬ ‫نێوان هەرێم و بەغداد هۆكارە‬ ‫بۆ الوازبون‌و بچوككردنەوەی‬ ‫داعش‪.‬‬

‫لەپێش هەموو دەوڵەتانی‬ ‫هەرێمایەتی‌و دنیاوە‪ ،‬كورد‬ ‫ئەركێتی كە هاوكاری‬ ‫بەشەكانی تری كوردستان‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ ئەوەی ئەم تیرۆریستانە‬ ‫سەرنەكەون‪ ،‬نە لەرۆژئاوای‬ ‫كوردستان‪ ،‬نە لەباشوری‬ ‫كوردستان‪.‬‬

‫«چاودێر» دەقی‬ ‫چاوپێكەوتنەكەی‬ ‫مەال بەختیار لەگەڵ‬ ‫رۆژنامەی (تێلەگراف)ی‬ ‫هۆڵەندی باڵودەكاتەوە‪:‬‬

‫ئەمەریكا و ئەوروپا لە كاتی‬ ‫خۆیدا دركیان بە مەترسی داعش‬ ‫نەكرد‬

‫تێلەگراف‪ -‬ئێستا ئێوە لەعیراقەوە زۆر باش هەیە‪ .‬لەسەرەنجامدا داعش‬ ‫گەیشتنە هۆڵەندا‪ ،‬ئایا بارودۆخەكە چۆن تێكدەشكێ‌‪ ،‬بـــەاڵم كــاتــی دەوێـــت‪.‬‬ ‫وەكو واڵتیش‪ ،‬عیراق واڵتێكی گرنگە‌و‬ ‫دەبینن؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬بارودۆخێكی باش نییە‪ ،‬دەوڵەمەندە‪ ،‬توانای لەهەموو بارێكەوە‬ ‫لەسەرانسەری عیراقدا‪ ،‬بەتایبەتی ئەو سێ‌ باشە‪ .‬بەپێچەوانەوە ئەگەری روخانی‬ ‫پارێزگایەی كە داعشی تێدایە‪ ،‬بارودۆخی حكومەتی عیراق زۆر زۆر كەمە‪.‬‬ ‫ئابوری باش نییە‪ .‬بارودۆخی ئەمنی باش‬ ‫نییە‪ .‬دابەزینی نەوت كاریگەری لەسەر تێلەگراف‪ -‬بۆ؟‬ ‫بودجەی عیراق كردووە‪ .‬حكومەتی عیراق مەال بەختیار‪ -‬وەكو رونمكردەوە‪ ،‬عیراق تێلەگراف‪ -‬باوەڕت وایە كە دەبێ‌ كاری‬ ‫تــازە دامـــەزراوە‌و هێشتا نەچەسپیوە‪ .‬واڵتێكی گرنگی ناوچەكەیە‪ ،‬حزبی هاوبەشی‌و تێگەیشتنی زیاتر هەبێ‌‬ ‫كوردستان باشە‪ ،‬بەاڵم هێشتا كێشەمان گەورەی هەیە‌و خەڵكەكەشی ئامادەیە لەنێوان عیرا‌و ئێران‪ ،‬بۆ چارەسەكردنی‬ ‫لەگەڵ بەغداد‪ ،‬لەسەر كۆمەڵێك كەیس‪ ،‬بەرگری بكەن‌و پشتیوانی نێودەوڵەتی‌و ئەو كێشانەی هەیە؟‬ ‫كەیسی نەوت‪ ،‬بودجەو ئاسایش هەیە‪.‬‬ ‫هــەرێــمــایــەتــی بــەهــێــزیــشــی هــەیــە‪ .‬مەال بەختیار‪-‬لەپێش هەموو شتێكەوە‬ ‫دروستكردنی حكومەتیش لەوكاتەی بۆ شــەڕی داعــش هاوكاری پێویستە‪.‬‬ ‫تێلەگراف‪ -‬بــاوەڕت وایــە كــوردەكــان‪ ،‬كە داعــش هاتە عیراق‪ ،‬بارودۆخێكی بەتایبەت كە ئێران زۆرترین سنوری‬ ‫نوێنەرە بەشدارەكانیان لەحكومەتەكەی خــراپ هــەبــوو‪ ،‬بۆ زوو دروستكردنی لەگەڵ عیراقدا هەیە لەچاو واڵتانی‬ ‫بەغداد بەپێی پێویستە؟ بەتایبەت كە حكومەتەكەو بەشداربوونی نوێنەرانی تری ناوچەكەدا‪ .‬ئەمریكا‌و ئەوروپا‪ ،‬كە‬ ‫كێشەكانی نێوان بەغدادو هەولێر زۆرن؟ كــوردیــش لەحكومەتەكەدا‪ ،‬بەڵگەی لەبەرژەوەندیان بێ‌ لەعیراقدا شەڕی دژی‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬نەخێر‪ ،‬وەكو پێویست ئــەوەیــە كــە سیاسەتی بەرگریكردن داعش بكەن‪ ،‬كەواتە ئێران چۆن دەتوانێ‌‬ ‫نییە‪ .‬نوێنەرەكانمان لەم حكومەتەدا‪ ،‬لەعیراق‌و رزگاركردنی عیراق زۆر بەهێزە‪ .‬بێدەنگ ببێ‌‪ .‬بەتایبەت ئەگەر داعش‬ ‫سەربكەوێ‌‪ ،‬ئەوا یەكەمین دەوڵەت كە‬ ‫كەمترە لەنوێنەرانمان لەحكومەتی‬ ‫پێشووتر‪ .‬هــۆكــاری قبوڵكردنی ئەو تــێــلــەگــراف‪ -‬ســـــەرەڕای پشتیوانی مەترسی لەسەر دروست دەبێ‌‪ ،‬ئێرانە‪.‬‬ ‫رێـــژەیـــەش ئـــەوەیـــە كــە عــیــراق بە هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی‌و هێرشە‬ ‫بارودۆخێكی ترسناكدا تێدەپەڕێ‌‪ .‬ئاسمانییەكان‪ ،‬هێشتا نەگەیشتوینەتە تێلەگراف‪ -‬ئاگادارن كە كێشەی ئێران‌و‬ ‫چونكە ئەگەر بارودۆخی ئاسایشی عیراق ئەو بارودۆخەی كە الیەنی بەرامبەر الواز واڵتانی تری جیهان بەردەوامی هەیە‪،‬‬ ‫لەوەزیاتر تێكبچێ‌‪ ،‬بارودۆخی ناوچەكە‌و بكەین‌و سوپای عیراقیش بخەینە سەر باوەڕت وانییە كە پێویستە جوڵەیەكی‬ ‫زیــاتــر بخرێتە نــاو پەیوەندییەكان‪،‬‬ ‫كوردستانیش بەهۆیەوە تێكدەچێ‌‪ .‬لەبەر پێی خۆی‪ ،‬ئایە وایە؟‬ ‫ئەوە وەكو كورد لێپرسراوێتی یەكەممان مــەال بەختیار‪ -‬بەڵێ‌‪ ..‬ئــەوە راستە‪ .‬بــۆ ئـــەوەی كــە ئــێــران بێتە بەشێك‬ ‫ئەوەیە كە عیراق لەم دوژمنانە رزگار چونكە ئــەوە كاتی پێویستە‪ ،‬هەم لەچارەسەر؟‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫جۆری شەڕەكەو هەم دوژمنەكەش وا مەال بەختیار‪ -‬گرنگە ئێران بخرێتە ناو ئەو‬ ‫دەخوازێت‪.‬‬ ‫پرۆسەیە‪ ،‬لەهاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی‪،‬‬ ‫یان هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی لەگەڵ‬ ‫تێلەگراف‪ -‬ئایا چانسی ئەوە هەیە عیراق‬ ‫تێلەگراف‪ -‬كەواتە بۆ ئــەوەی داعش ئێران هەبێ‌‪ .‬كە ئەمەش زۆر گرنگ‬ ‫رزگاری ببێ‌؟‬ ‫مەال بەختیار‪-‬بەڵێ‌ بێگومان‪ ..‬چانسی بچوك بكرێتەوە‪ ،‬پێویستە چی بكرێ‌؟ دەبێ‌ بۆ شیعەی ناو عیراق‪ ،‬هەروەها‬

‫تێلەگراف‪ -‬بۆ كارێكی لەمشێوەیە‪ ،‬دەب ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئەمریكا‌و رۆژئاوا دەستپێشخەری بكەن؟‬ ‫ئەگەر وایە‪ ،‬دەبێ‌ بەكامە شێواز ئەو‬ ‫كارە بكەن؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬بەڵێ‌‪ ،‬دەب ـێ‌ ئەوكارە‬ ‫بكەن‪ .‬بەتایبەتی لــەڕووی ئاسایش‌و‬ ‫سەربازییەوە‪ .‬هەروەها ئەگەر گفتوگۆی‬ ‫ئەتۆمی لەگەڵ ئێران چارەسەر بكرێ‌‪،‬‬ ‫ئەوا پەیوەندی دیپلۆماسی‌و ئابوری‌و‬ ‫سیاسیش لەگەڵ ئێران بەرەو باشبوون‬ ‫دەچـێ‌‪ .‬دەمەوێت لەڕێگەی رۆژنامەی‬ ‫(تێلەگراف)ەوە ئەوە بڵێم بۆ ئەوەی‬ ‫خەڵك بزانێ‌‪ ،‬ئەمریكاو هاوپەیمانانی‬ ‫كۆتایی ئەمساڵ لەپاكستان‌و ئەفغانستان‬ ‫پاشەكشە دەكەن كە ئێستا لەوێ‌ نزیكەی‬ ‫(‪ )250-200‬هەزار قاعیدەو تاڵیبان هەیە‪.‬‬ ‫ئایا ئەگەر ئەمریكا‌و ئێران‌و تەنانەت‬ ‫واڵتانی تریش هاوكاری یەكتر نەكەن‪،‬‬ ‫چۆن بەر بەم هەموو هێزەی تاڵیبان‌و‬ ‫قاعیدە دەگیرێ‌ لەناوچەكەدا؟‬ ‫تێلەگراف‪ -‬لەالیەكی ترەوە سوریاش لەناو‬ ‫هاوكێشەكەدایە‪ ،‬ئایا بڕوات وایە‪ ،‬لەشەڕی‬ ‫دژە تیرۆر لەو ناوچەیەدا‪ ،‬كاری هاوبەش‬ ‫لەگەڵ حكومەتی بەشاردا بكرێ‌؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬جیاوازی هەیە‪ .‬چونكە‬ ‫ئــەســەد‪ ،‬ئێستا لەشەڕێكی گ ــەورەو‬ ‫فراواندایە لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی خۆی‪.‬‬ ‫ئــەمــەش وایـــكـــردووە حكومەتەكەی‬ ‫ئــەســەد لەسیاسەتی نێودەوڵەتیدا‪،‬‬

‫بخاتە گۆشەیەكی مردووەوە‪ .‬دەوڵەتانی‬ ‫عەرەبی‪ ،‬توركیا‪ ،‬ئیسرائیل‪ ،‬ئەمریكا‌و‬ ‫رۆژئـــــاوا هیچیان ئــەســەدیــان قبوڵ‬ ‫نییە‪ .‬بــەاڵم لەعیراق هەموو حزبەكان‬ ‫لــەحــكــومــەتــدان‪ ،‬هاوپەیمانی لەگەڵ‬ ‫هەموو دەوڵەتاندا هەیە‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫لەگەڵ واڵتانی هەرێمایەتی خراپ نییە‌و‬ ‫لەگەڵ هەندێكی باشە‌و لەگەڵ ئەوانیی‬ ‫تریش خــراپ نییە‪ .‬ئەمەش جیاوازی‬ ‫دروستدەكات‪.‬‬ ‫بــەاڵم حكومەتی ســوریــا لــەگــەڵ هیچ‬ ‫حزبێكی ئۆپۆزسیۆن پەیوەندی نییە‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە حكومەتی عیراق هیچ‬ ‫حزبێكی ئۆپۆزسیۆن نییە پەیوەندی‬ ‫لەگەڵیدا نەبێ‌‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر‬ ‫حكومەتی ســوریــا سیاسەتی خۆی تێلەگراف‪ -‬باشە كەوایە هەموو دنیا دژی‬ ‫بگۆڕێ‌‪ ،‬ئامادەیە دیموكراسی بدات‌و مافی داعشە‪ ،‬بۆ ناتوانین بچوكیان بكەینەوە؟‬ ‫سیاسی كورد چارەسەر بكات‪ ،‬گۆڕانكاری مەال بەختیار‪ -‬لەبەر ئــەوەی لەواڵتانی‬ ‫لــەدەســتــوری ســوریــادا بەدیبهێنێت‌و ئێمە‪ ،‬دواكــەوتــن هــەیــە‪ ،‬كــاریــگــەری‬ ‫هەڵبژاردنێكی ئازادی راستەقینە بكات‪ ،‬مەزهەبی‌و دینی زۆر بەهێزە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫پــێــدەچــێــت ئـــەو كــاتــەش سیاسەتی سوننە لــەڕۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت زۆر‬ ‫نێودەوڵەتیش‪ ،‬سیاسەتی خۆیان بەرامبەر بەهێزە‌و لەناو جیهانی ئیسالمیشدا‪،‬‬ ‫سوریا بگۆڕن‪.‬‬ ‫سوننە نزیكەی یەك ملیار مرۆڤن‪.‬‬ ‫بۆیە دەپرسم ئەگەر رێنیسانس‪ ،‬چاكسازی‬ ‫تێلەگراف‪ -‬سەرباری هەموو ئەوانەشی ئایینی‪ ،‬سەردەمی رۆشەنگەری‌و شۆڕشی‬ ‫كە تائێستا بەرامبەر بەمیللەتەكەی خۆی پیشەسازی نەبوایە‪ ،‬ئەم حكومەتانە‬ ‫بەئاسانی دەرەقەتی كاسۆلیك دەهاتن؟‬ ‫كردوێتی؟‬ ‫مــەال بەختیار‪ -‬هەمیشە لــەم جــۆرە چونكە لەناوەڕاستی ئەوروپا (‪ )30‬ساڵ‬ ‫شەڕە گەورانەدا‪ ،‬كە ئاسایشی جیهانی‌و شەڕ بوو لەنێوان كاسۆلیك‌و پرۆتستانت‪،‬‬ ‫ناوچەكە دەكەوێتە مەترسییەوە‪ ،‬بزانن ئینجا شەڕەكە كۆتایی پێهات‪ .‬بۆیە‬ ‫پێویست دەكــات‪ ،‬تەنانەت دەوڵەتێكی ئێستا چاوەڕێ‌ نەكەن بەسێ‌ مانگ ئەم‬ ‫وەكو سوریاش بكەوێتە ناو سیاسەتێكەوە شەڕە كۆتایی پێبێت‪.‬‬ ‫كە قوبڵ كراو بێ‌‪ ،‬ئەوا ئەوە لەسیاسەتدا‬ ‫دوور نییە‪ .‬لەمێژووی سیاسەتدا ئەم‬

‫«« «‬

‫مەال بەختیار‪-‬دروستكردنەوەی سوپاو‬ ‫دامودەزگا ئەمنییەكانی عیراق‪ ،‬لەپێش‬ ‫هەموو كارەكانی تــرەوە زۆر گرنگە‪.‬‬ ‫پاشان چارەسەركردنی هەموو كێشە‬ ‫سیاسییانەی لەدوای روخانی سەدام هەتا‬ ‫ئێستا‪ ،‬لەنێوان سوننەو شیعە‪ ،‬لەنێوان‬ ‫بەغدادو هەرێم‪ ،‬دروست‌و كەڵەكەبوون‪.‬‬

‫بــۆ دنــیــای سوننەش زۆر گرنگە كە‬ ‫ئێران‌و سعودیەو واڵتانی تری كەنداوی‬ ‫عەرەبیش هاوپەیمانێتیان باش بێ‌‪.‬‬

‫شتانە زۆر روویداوە‪.‬‬ ‫فەرەنسا‪ ،‬ئەمریكا‌و بەریتانیا چی كۆی‬ ‫كردنەوە لەگەڵ ستالین؟ ئەگەر دوژمنێكی‬ ‫هاوبەش نەبێ‌‪ .‬هیتلەر كە پەالماری‬ ‫هۆڵەندای دا‪ ،‬ئەگەر سوپای سۆڤییەت‬ ‫بهاتایە بۆ رزگاركردنی هۆڵەندا‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ئەو ناكۆكییە گــەورەیــەی لەنێوانیاندا‬ ‫هەبوو لەڕووی ئایدۆلۆجییەوە‪ ،‬هۆڵەندا‬ ‫قبوڵی نــەدەكــرد؟ بەپێچەوانەوە پێی‬ ‫خۆشبوو هەرالیەك بێ‌‌و رزگاری بكات‪.‬‬ ‫داعش‪ ،‬سروشتی داعش‪ ،‬مەترسی داعش‪،‬‬ ‫هەموو ناكۆكییەكانی دنیا كۆدەكاتەوە‪.‬‬ ‫داعـــش دۆســتــی نییە‪ ،‬بـــەاڵم هەموو‬ ‫دوژمنەكان دەكات بەدۆستی یەكتر‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )492‬دو شةممة ‪2014/11/17‬‬

‫بۆ دنیای سوننەش زۆر گرنگە‬ ‫كە ئێران‌و سعودیەو واڵتانی تری كەنداوی‬ ‫عەرەبیش هاوپەیمانێتیان هەبێت‬

‫«« «‬

‫تێلەگراف‪ -‬لێرە لەهۆڵەندا هەاڵیەكی‬ ‫راگەیاندن بــوو‪ ،‬لەبەرئەوەی كوڕێكی‬ ‫خۆبەخش كە پێشتر لەهۆڵەندا كاندید‬ ‫بوو‪ ،‬گەڕاوەتەوە كوردستان‌و لەوێ‌ وەكو‬ ‫فەرماندەیەكی خۆبەخش چۆتە شەڕەوە‌و‬ ‫لەریپۆرتاژێكی راگەیاندندا ئاماژەی بۆ‬ ‫ئەوەكردووە‪ ،‬كە ئەوان دیل دەكوژن؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬نەخێر‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك‬ ‫دیل كوشتن لــەالی ئێمە نییە‪ .‬بەهیچ‬ ‫شــێــوەیــەك شتێكی لــەو جــۆرە قبوڵ‬ ‫ناكەین‪ .‬نە وەكو ئەخالقی نەتەوەكەمان‪،‬‬ ‫نە وەكو بیروباوەڕ‪ ،‬نە وەكو سیاسەت‪ ،‬نە‬ ‫وەكو بیروباوەڕ‌ی پێشمەرگایەتی شتێكی‬ ‫لەو جۆرە لەالی ئێمە بوونی نییە‪.‬‬ ‫تێلەگراف‪ -‬كەواتە دیل دەگیرێ‌؟‬ ‫مــەال بەختیار‪ -‬دەتــوانــن بێن‌و سەیری‬ ‫زیندانەكان بكەن‪ ،‬كە داعشێكی زۆری‬ ‫زیندانی هەیە‪ .‬كە بێگومان لە (‪ 200‬بۆ‬ ‫‪ )250‬دیل كەمتر نییە‪ .‬ئەگەر زیاتریش‬ ‫نەبێ‌‪.‬‬ ‫تێلەگراف‪ -‬كۆی گشتی چەند پێشمەرگە‬ ‫هەیە؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬لەسەد هەزار بەرەو سەرەوە‬ ‫پێشمەرگە هەیە‪.‬‬ ‫تێلەگراف‪ -‬چ پەیامێكت هەیە بۆ هۆڵەندا؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬سوپاسیان دەكەین كە‬ ‫بــەزوویــی هاتنە نــاو هاوپەیمانی دژی‬ ‫داعــش‌و فڕۆكەیان نـــاردووە‪ ،‬یارمەتی‬ ‫مرۆییان ناردووە‪ .‬ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە‬ ‫هۆڵەندا وەك واڵتێكی دیموكرات‪ ،‬لەگرنگی‬

‫مەترسی داعــش لــەســەر دیموكراسی‬ ‫لەجیهاندا تێگەیشتووە‪ .‬بێگومانم كە‬ ‫زیاتریشی دەكەن‪ .‬بۆ نموونە یەك داعش‬ ‫لەهۆڵەندا خۆی بتەقێنێتەوە‪ ،‬یا لەهەر‬ ‫واڵتێكی تری ئەوروپا‪ ،‬یان ئۆتۆمبێلێك‪،‬‬ ‫بازاڕێك یان شوێنی گشتی‪ ،‬زیانی زۆر‬ ‫زیاتر لــەوە دەدەن‪ ،‬كە ئێمە لەالیەن‬ ‫هۆڵەنداو واڵتانی ترەوە كۆمەك كراوین‪.‬‬ ‫شەش كەس كارەساتی سێپتێمبەریان‬ ‫دروستكردو زیاتر لەسێ‌ هــەزار كەس‬ ‫كـــوژران‪ .‬ئێستاش لــەئــەوروپــا بەپێی‬ ‫مەزندەیەك كە هەیە زیاتر لە(‪ 8‬تا ‪)10‬‬ ‫هــەزار هاواڵتی ئــەوروپــی پەیوەندییان‬ ‫بەداعشەوە كردووە‪ .‬ئەگەر لەو ژمارەیە‬ ‫پێنج سەد كەسی بگەڕێتەوە‪ ،‬بزانن چ‬ ‫مەترسییەكی گەورە دروست دەبێ‌‪.‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪3‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئێستاش لەئەوروپا زیاتر لە(‪ 8‬تا ‪ )10‬هەزار ئەوروپی پەیوەندییان بەداعشەوە كردووە‬ ‫ئەگەر لەو ژمارەیە پێنج سەد كەسی بگەڕێتەوە بۆ واڵتەكانیان‪ ،‬بزانن چ‬ ‫مەترسییەكی گەورە دروست دەبێ‌‬ ‫تێلەگراف‪ -‬باوەڕت وانییە ئەوە‪ ،‬ئەوەندەی‬ ‫پەیوەندی بەسیاستەوە هەیە‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫بەزانیارییەوە نییە؟‬ ‫مــەال بەختیار‪ -‬زانــیــاریــش پەیوەندی‬ ‫بەسیاسەتەوە هەیە‪ .‬سەردەم سەردەمی‬ ‫شۆڕشی زانیارییە‪ .‬بێگومان سیاسەت‬ ‫زۆر گرنگە‪ ،‬بەاڵم هیچ دەوڵەتێك لەدنیادا‬ ‫بەبێ‌ زانیاری ناتوانێ‌ ئاسایشی خۆی‬ ‫بپارێزێت‪.‬‬

‫«بەهیچ شێوەیەك دیل كوشتن‬ ‫لەالی ئێمە نییە‪ .‬بەهیچ‬ ‫شێوەیەك شتێكی لەو جۆرە‬ ‫قبوڵ ناكەین‪ .‬نە وەكو‬ ‫ئەخالقی نەتەوەكەمان‪ ،‬نە‬ ‫وەكو بیروباوەڕ‪ ،‬نە وەكو‬ ‫سیاسەت‪ ،‬نە وەكو بیروباوەڕی‬ ‫پێشمەرگایەتی»‬

‫مەال بەختیار ‪-‬پێشمەرگەو شەڕەڤانان‪،‬‬ ‫لەگەڵ هێزی هاوپەیمانان‪.‬‬ ‫تێلەگراف‪ -‬چۆن دەڕوانیتە ئاوێتەبوونی‬ ‫چەكدارانی پەكەكە‌و یەپەگە‪ ،‬لەشەڕی‬ ‫دژی داعش؟‬ ‫مەال بەختیار ‪-‬هەموو دنیا شەڕی تیرۆر‬ ‫دەكــات‪ ،‬ئێمە لــەدوو بەشی كوردستان‬ ‫رووبەڕووی ئەو شەڕە بوینەتەوە‪ ،‬ئایا تۆ‬ ‫بڵێی خۆمان هاوكاری یەكتر نەكەین؟!‬ ‫كــــورد‪ ،‬لــەپــێــش هــەمــوو دەوڵــەتــانــی‬ ‫هەرێمایەتی‌و دنــیــاوە‪ ،‬ئەركێتی كە‬ ‫هاوكاری بەشەكانی تری كوردستان بكات‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی ئەم تیرۆریستانە سەرنەكەون‪،‬‬ ‫نە لەرۆژئاوای كوردستان‪ ،‬نە لەباشوری‬ ‫كوردستان‪.‬‬

‫تێلەگراف‪ -‬ئاگات لەبارودۆخی هۆڵەندا‬ ‫هەیە‪ ،‬وەزارەتی بەرگری بەنموونە؟‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬وردەكارییەكەی نازانم‪،‬‬ ‫بەاڵم هۆڵەندا واڵتێكە لــەدوای جەنگی‬ ‫جیهانی دووەمــــەوە شـــەڕی نــەدیــوە‪.‬‬ ‫هەمیشە رووداوی گەورەی وەكو داعش‪،‬‬ ‫تێلەگراف‪ -‬باوەڕت وایە ئەوروپا‌و ئەمریكا شــەڕی گــەورە وادەكـــات كە وەزارەتــی‬ ‫تێلەگراف‪ -‬كوردەكانی توركیاش؟‬ ‫لەكاتی خــۆیــدا بەمەترسی داعشیان ناوخۆو بەرگری‪ ،‬رابچەڵكێن‌و باشتر كار‬ ‫مەال بەختیار ‪-‬بەڵێ‌‪ ..‬هەموو كوردێك‪،‬‬ ‫بكەن‪ .‬واڵتی وا هەیە لەهۆڵەندا زۆر زیاتر مەسەلەی ســوریــا‪ ،‬بــۆ ئ ــەوەی روسیا ئامرلی‪ ،‬سلێمان بەگ‪ ،‬دووز خورماتوو‪ ،‬لەهەموو بەشێكی كرودستان ئەركێتی‬ ‫زانیوە؟‬ ‫یەنگیجە‪ ،‬جەلەوال بەشدار بووین‌و تەنانەت بەشداری بكات لەم شــەڕەدا بۆ ئەوەی‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬بەداخەوە نەخێر‪ .‬دەبوو توانای سەربازی هەیە‪ ،‬بەاڵم بەهێندەی بجوڵێنین‪ ،‬دەبێ‌ چی بكەین؟‬ ‫زۆر زووتـــر دركــیــان بەمەترسییەكە هۆڵەنداش بڕیاری باشی نەداوە‪.‬‬ ‫مەال بەختیار‪ -‬باشە‪ ،‬ئــەوە سوریا بۆ كەوتمە یەكێك لەكەمینەكانی داعشەوە داعش سەرنەكەوێ‌‪.‬‬ ‫بكردایە لەسوریا‪ .‬جێگەی بــاوەڕ نییە‬ ‫روسیا‪ ،‬ئەی عیراق چی؟ ئەی كوردستان‪ ،‬خەریكبوو بكوژرێم‌و بەڕێككەوت رزگارم‬ ‫تێلەگراف‪ -‬كەواتە چی بكەین بۆ ئەوەی‬ ‫هەموو هەواڵگری دنیا‌و ناوچەكە‪ ،‬كە تێلەگراف‪ -‬مەبەستت چییە لەمە؟‬ ‫ئەی شەنگال‌و كۆبانێ‌ چی؟ با لەمانەدا بوو‪.‬‬ ‫كە توركیا بێتە ناوشەڕەوە دژی داعش؟‬ ‫پەیوەندیان بەیەكەوە هەیە‪ ،‬رێكخستنێكی مەال بەختیار‪ -‬مەبەستم واڵتێكی وەكو بێتە پێشەوە‪ .‬با لەكۆبانێ‌ لەداعش‬ ‫نهێنی وەكو داعش دروست دەبێ‌‪ ،‬هێز ئیسپانیایە‪ ،‬كە توانا‌و هێزی سەربازیی بدات‪ ،‬كە داعش لەسوریا دوژمنی بەشار تێلەگراف‪ -‬دەزانین لەكۆبانێ‌ بــارودۆخ مــەال بەختیار ‪-‬راســتــە تــوركــیــا هەر‬ ‫لەسەرەتاوە مەرجی هەبوو كە بەشار‬ ‫كۆدەكاتەوە‪ ،‬پارە‌و چەك كۆدەكاتەوە‪ ،‬لەهۆڵەندا بەهێزتر نییە؟ لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬ئەسەدیشە‪ ،‬كە دۆستی روسیایە‪ .‬بۆ ئەمە باشترە‪ ،‬بەاڵم دوا هەواڵ چییە؟‬ ‫مەال بەختیار – چەند رۆژێكە سەركەوتنی ئەسەد بگۆڕێ‌‪ ،‬ئەوكاتە بەشداری دەكات‪.‬‬ ‫لەشكر دروســت دەكــات‪ ،‬دوای ئەوەی هۆڵەندا‪ ،‬كە توانای لەواڵتێكی وەكو ناكات؟‬ ‫شەڕێكی زۆر گــەورە دەكــات لەعیراق‪ ،‬ئیسپانیا كەمترە‪ ،‬بڕیارێكی باشتری داو‬ ‫باش بەدەستهاتوە‪ ،‬لەچەند شوێنێك كە ئەمەش مەرجێكی بنەڕەتی توركیا‬ ‫ئینجا دەزگــا هەواڵگرییەكان‌و واڵتانی فڕۆكەو هاوكاری پێشكەش كرد‪ .‬روسیا‪ ،‬تێلەگراف‪ -‬تۆ یەكێكی لەجەنگاوەرە داعـــش تێكشكابوون‪ ،‬بـــەاڵم هێشتا بوو‪ .‬هەروەها بارمتەیان لەالیەن داعشەوە‬ ‫دنیا دەزانن كە ئەمە مەترسییەكی چەند واڵتیكی ئەتۆمییە‪ ،‬هەروەها چین‪ ،‬بەاڵم دێرین‌و لەشۆڕشگێڕە دێرینەكان‪ ،‬بەاڵم بەرنامەی ســەربــازی هاوبەش بــەوردی گیرابوو‪ ،‬چونكە كونسوڵگەرییەكەیان‬ ‫ماویەتی‪ ،‬بەاڵم بڕوامان وایە‪ ،‬سەركەوتنی هەموویان گیرابوون‪ .‬لــەو ماوەیەشدا‬ ‫گەورەیە‪ .‬ئەمەشی كەمتەرخەمییەكی زۆر تائێستا فڕۆكەیەكیان نەناردووە بۆ شەڕی ئێستا رۆڵتان لەشەڕی داعشدا چییە؟‬ ‫گەورەیە‪ .‬بۆیە باوەڕم وایە هەواڵگری ئەم دژی داعش‪.‬‬ ‫رەخنە هەبوو لەسەر سیاسەتی توركیا‪،‬‬ ‫مەال بەختیار ‪-‬سەرپەرشتیاری ناوچەكانی زۆرتر بەدەستدێت‪.‬‬ ‫واڵتانەی ئەوروپا‪ ،‬بەتایبەتی ئەمریكا‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێستا توركیا رێگەی دا پێشمەرگە‬ ‫جــەلــەوال‪ ،‬خانەقین‪ ،‬ســەعــدیــە‪ ،‬هەتا‬ ‫فەرەنسا‪ ،‬ئەڵمانیا‌و بەریتانیا بۆ زانیاری‪ ،‬تێلەگراف‪ -‬پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە‪ ،‬كە قەرەتەپەو ئامرلی دەكەم‪ .‬دوو مانگ لەو تێلەگراف‪ -‬كاری باشتری هاوبەش لەنێوان بچێتە كۆبانێ‌‌و هاوكارییەكانی زیاتر بكات‪.‬‬ ‫بەسیستەمی هەواڵگری خۆیاندا بچنەوە‪ .‬دەبێ‌ رۆڵی روسیا چۆن بێ‌؟ بەتایبەتی شەڕانەدا بەشداریم كردووە‪ .‬لەشەڕەكانی كێ‌‌و كێ‌؟‬

‫؟‬

‫قەرزكردنەكەی حكومەتی هەرێم بەكوێ گەیشت‬ ‫سەرۆكی لیژنەی دارایی‪:‬‬

‫ئەگەر ‪ 500‬ملیۆن دۆالرەكەی بەغداد بۆ یەكجاربێت باشترە هەرێم قەرزی دەرەكی بكات‬ ‫بەهۆی سەفەركردنەوە بۆ دەرەوەی‬ ‫واڵت ئــاگــاداری ئــەوە نییە كە ئەو‬ ‫پــڕۆژەیــەی حكومەت گەیشتبێتە‬ ‫پارلەمان یاخود نا‪ ،‬تاخوێندنەوەی‬ ‫یەكەمی بۆ بكرێت‪.‬‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫دوای ئەوەی رۆژی ‪13‬ی ئەم مانگە‪،‬‬ ‫وەزیری نەوتی عیراق‪ ،‬سەردانی هەرێمی‬ ‫كوردستانی كــرد‌و لەگەڵ ســەرۆك‌و‬ ‫جێگری ســەرۆكــوەزیــرانــی هەرێمدا‬ ‫باسیان لەگەیشتن بەڕێككەوتنێكی‬ ‫سەرەتایی كرد‪ ،‬وەك ئاماژەیەك بە‬ ‫هێوربونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان‬ ‫هەردوال‪ ،‬لەو چوارچێوەیەشدا بڕیاردرا‬ ‫تاكو وەفدی بااڵی حكومەتی هەرێم‬ ‫سەردانی بەغداد دەكات‌و چارەسەری‬ ‫ریشەیی كێشەكان دەكەن‪ ،‬بڕی ‪500‬‬ ‫ملیۆن دۆالر لەالیەن حكومەتەكەی‬ ‫عەبادییەوە بۆ كوردستان بنێردرێت‌و‬ ‫رۆژانــەش هەرێم بەرهەمهێنانی ‪150‬‬ ‫هەزار بەرمیل نەوت بخاتە ژێر ركێفی‬ ‫ناوەندەوە‪ .‬پارلەمانتارێكیش دەڵێت کۆبونەوەی حکومەتی هەرێم و وەزیری نەوتی عیراق‬ ‫«ئەگەر ناردنی ئەو بڕە پارەیە تەنیا بۆ‬ ‫جارێك بێت‌و مانگانە بەردەوامنەبێت‪ ،‬پڕۆژە‌یاسای هێنانی پارە لەڕێگەی بڕەپارەی پێویست بهێنێت‌و ئامانجی‬ ‫ئەوا باشترە حكومەتی هەرێم قەرزی قەرزەوە بۆ هەرێمی كوردستان دەربڕی‪ ،‬پڕۆژەیاساكەش بۆ زیاتر بەهێزكردنی‬ ‫سەفین دزەیــی‪ ،‬وتەبێژی حكومەتی رەوشی دارایی هەرێمە‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫دەرەكی بكات»‪.‬‬ ‫هەرێم پێشتر لەلێدوانێكدا‪ ،‬ئاماژەی كــە باشترین ســـودی بــۆ هەرێمی‬ ‫بۆ ئــەوەكــرد‪ ،‬ئەگەر پڕۆژەیاساكە كوردستان هەبێت‪.‬‬ ‫بڕیارەكەی حكومەت‬ ‫لـــەكـــۆبـــونـــەوەی ئــاســایــی رۆژی لەپارلەمان پەسەندبكرێت‪ ،‬یاساكە بەپێی ئــەو زانــیــاریــیــانــەی دەســت‬ ‫ســەرۆكــایــەتــیــی رێگە بە ئەنجومەنی وەزیران دەدات كە «چــاودێــر» كــەوتــون‪ ،‬حكومەتی‬ ‫‪2014/10/19‬ی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیـــرانـــی هــەرێــمــدا‪ ،‬بۆ بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستان‌و هەرێم بۆ ئەو مەبەستە پەیوەندی‬ ‫حكومەتی هەرێم رەزامەندی لەسەر لەڕێگەی گرەنتیكردنی قەرزەكەوە‪ ،‬بەچەند واڵتێكەوە كردوە تاكو قەرز‬

‫هەوڵەكانی حكومەتی هەرێم‬ ‫هەر بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر»‪،‬‬ ‫حكومەتی هەرێم سەبارەت بە پرسی‬ ‫وەرگــرتــنــی قـــەرزی نــێــودەوڵــەتــی‪،‬‬ ‫بەدواداچونی وردی یاسایی كردوە‌و‬ ‫لـــەدەســـەاڵت‌و رێپێدانی یاسایی‌و‬ ‫دەستوری بۆ وەرگرتنی قەرزەكەی‬ ‫كۆڵیوەتەوە‪ ،‬لەگەڵ الیــەن‌و بانكە‬ ‫نێودەوڵەتییەكاندا‪ ،‬گەیشتونەتە ئەو‬ ‫بڕوایەی كە هەرێمی كوردستان مافی‬ ‫وەرگرتنی قەرزی نێودەوڵەتی هەیە‪.‬‬

‫بدەنە هەرێم‪ ،‬بڕیاریشە پارلەمانی‬ ‫كوردستان خوێندنەوەی یەكەم بكات‬ ‫بۆ پڕۆژە‌‌یاسای هێنانی پارە لەرێگەی‬ ‫قەرزەوە بۆ‌ هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫«ئاگادار نیم»‬ ‫لــەو بــارەیــەوە‪ ،‬فــەخــرەدیــن قــادر‪،‬‬ ‫سكرتێری پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بــۆ»چــاودێــر» ئــامــاژەی بــەوەكــرد‪،‬‬

‫حكومەتی هەرێم چی بكات؟‬ ‫هەر لەوبارەیەوە‪ ،‬سەرۆكی لیژنەی‬ ‫دارایی‌و كاروباری ئابوری لەپارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە»چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫ئــەگــەر حكومەتی نــاوەنــد لەگەڵ‬ ‫حكومەتی هــەرێــمــدا رێكبكەوێت‌و‬ ‫تــەواوی مافە داراییەكانی هەرێمی‬ ‫كــوردســتــان بنرێت‪ ،‬ئـــەوا باشترە‬ ‫حكومەت قەرزنەكات‪ ،‬بــەاڵم ئەگەر‬ ‫ئــەو پــارەیــەی كە پێویستە بدرێتە‬ ‫فەرمانبەران‌و پڕۆژەكانی بەڵێندەرانی‬

‫پێ جێبەجێبكرێت‪ ،‬بەغداد نەینارد‪،‬‬ ‫ئــەوا راستەخۆ پێویستە حكومەتی‬ ‫هەرێم قەرزەكە بكات‪ ،‬بەو مەرجەی‬ ‫بزانێت بــڕی قــەرزەكــە چــەنــدە‌و بۆ‬ ‫چەند ساڵە‪ ،‬بۆ ئــەوەی خەڵك لەم‬ ‫نەهامەتییە رزگاری بێت‪.‬‬ ‫سەبارەت بەو بڕە پارەیەشی كە بڕیارە‬ ‫بەمنزیكانە لەالیەن حكومەتەكەی‬ ‫عــەبــادیــیــەوە رەوانـــــەی هەرێمی‬ ‫كوردستان بكرێت‪ ،‬ئایا تاچەند كردنی‬ ‫قەرزی دەرەكی بۆ حكومەتی هەرێم‬ ‫گونجاوە‪ ،‬د‪.‬عــیــززەت سابیر‪ ،‬وتی‬ ‫«ئەگەر تەنیا هەر ‪ 500‬ملیۆن دۆالرەكە‬ ‫بۆ یەكجار بێ ئــەوا بەشی موچەی‬ ‫مانگێكی فەرمانبەرانی هەرێم ناكات‌و‪،‬‬ ‫بەچەند مانگێكی تریش ئەگەر هەرێم‌و‬ ‫بەغداد رێكنەكەون‪ ،‬ئەوا قەرزكردنەكە‬ ‫باشترە‪ ،‬هەرچەندیشە كە ئەو پارەیە‬ ‫جــارێ وەكــو قۆناغی یەكەمە‌و بۆ‬ ‫دەرخستنی نیەتپاكیی عەبادییە‪،‬‬ ‫وەكو سلفە وایە‌و رێككەوتنی كۆتایی‬ ‫نییە»‪.‬‬ ‫د‪.‬عــیــززەت‪ ،‬هیواشیخواست وەفدی‬ ‫بــااڵی حكومەتی هەرێم بەمنزیكانە‬ ‫بچێتە بەغداد‪ ،‬بۆ ئــەوەی بتوانرێت‬ ‫لەگەڵ ناوەندا لەسەر هەمو پرسەكان‬ ‫رێكبكەون‪ ،‬چونكە قەرزكردن سودی‬ ‫زیاتری سااڵنەی دەچێتەسەر‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )492‬دو شةممة ‪2014/1١/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫عەلی حسێن‪ ،‬پارلەمانتاری دەوڵەتی یاسا‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫رەنگە بەغداد‌و هەولێر بۆ چارەسەری كێشەكان رێككەوتنێكی ستراتیژی واژۆبكەن‬ ‫چاودێر‪ -‬ستار باقی‪:‬‬ ‫ئەندامێكی پارلەمانی عیراق لە لیستی (دەوڵەتی‬ ‫یاسا) رایدەگەیەنێت‪ ،‬رێككەوتنی ئەمجارەی‬ ‫بــەغــداد‌و هەولێر چارەسەرێكی درێژخایەنە‌و‪،‬‬ ‫رەنگە كێشەكانیش بە یەكجارەكی چارەسەربكات‌و‬ ‫ئەگەریش هەیە‪ ،‬ئەمجارە رێككەوتنێكی ستراتیژی‬ ‫واژۆ بكەن‪.‬‬

‫عەلی حسێن رەزا‪ ،‬ئەندامی پارلەمانی عیراق‬ ‫لە لیستی دەوڵەتی یاسا‪ ،‬تایبەت بە "چاودێر"‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬رێككەوتنی ئەمجارەی بەغداد‌و هەولێر‬ ‫چارەسەرێكی درێژخایەنە‌و‪ ،‬رەنگە كێشەكانیش‬ ‫بە یەكجارەكی چارەسەربكات‪ ،‬چونكە هۆكاری‬ ‫كۆكردنەوەی هەردوالیەنی كــورد‌و عیراق بونە‬ ‫هەڕەشەی تێرۆریستان‌و بونی بەرژەوەندیی هاوبەش‬ ‫بو‪ .‬هەروا هەردوالیەنیش پێویستیان بەیەكتر هەیە‪.‬‬

‫سەبارەت بە دڵنیایی رێككەوتنەكەی بەغداد‌و‬ ‫هەولێر‪ ،‬پارلەمانتارەكەی دەوڵەتی یاسا وتی‬ ‫"راستە هیچ واژۆیــەك لە نێوانیان نیە‪ ،‬چونكە‬ ‫واژۆكردن دەب ‌ێ لەنێوان دو واڵت بێت‪ ،‬خۆ هەرێمی‬ ‫كوردستان بەشێكی جیاكراوە نییە لە عیراق؟ بەاڵم‬ ‫بڕیاروایە لەگەڵ هاتنی وەفدەكەی هەرێم كارێكی‬ ‫لەمجۆرە بكرێت‪ ،‬پێموایە ئەمجارە رێككەوتنێكی‬ ‫ستراتیژییش واژۆدەكەن"‪.‬‬

‫لەبارەی ئەو رێككەوتنە ستراتیژیەی نێوان هەرێم‌و هەرێمیش پابەندی رێككەوتنەكە بێت‌و تەواوی ئەو‬ ‫بەغدادەوە‪ ،‬ناوبراو دەڵێت "كورد بۆی دەركەوت داهاتانەی نەوت كە الی ماوەتەوە بیگەڕێنێتەوە بۆ‬ ‫هەندێك لەواڵتانی وەكو توركیا ناتوانن تاسەر حكومەتی ناوەندی‌و‪ ،‬ناوەندیش هەرچی لەسەریەتی‬ ‫هاوكاربن‌و رەنگە پشتیان تێبكەن‪ ،‬هەروا سەرەڕای بۆ هەرێم بینێرێت‪.‬‬ ‫گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا ستافی ناوبراو بۆ "چاودێر"‪ ،‬وتیشی "حكومەتی عیراق‬ ‫حكومەتی عیراق بەتەواوەتی گــۆڕاوە‌و دەستی بە تەواوی بەڵێنەكانی خۆی جێبەجێدەكات‪ ،‬هەر‬ ‫الیەنێكیش پێوەی پابەندنەبێت رێككەوتنەكە‬ ‫ئاشتەواییشی بۆ هەرێم درێژكردوە"‪.‬‬ ‫عەلی حسێن رەزا ئــامــاژەی بەوەشكرد‪ ،‬دەب ‌ێ هەرەسدێنێت"‪.‬‬

‫یاسای مافی ژنان لە كانتۆنی جزیرە‪ ،‬كاردانەوەی جیاوازی لێدەكەوێتەوە‬

‫یەكسانیی ژن‌و پیاو لە رۆژئاوای كوردستان‬ ‫بەشێك لە ئیسالمییەكانی باشور ناڕەحەت دەكات‬ ‫چاودێر– نزار جەزا‪:‬‬ ‫دەركـــردنـــی یــاســایــەكــی مــەدەنــی لە‬ ‫كانتۆنی جزیرەی رۆژئــاوای كوردستان‬ ‫بەشێكی زۆری ئیسالمیەكان نارەحەت‬ ‫دەكــات‪ ،‬لە كاتێكدا یاساكە یەكسانی‬ ‫ژن‌و پیاو دەستەبەردەكات‌و جاڕنامەی‬ ‫رێكەوتنامە مەدەنیە جیهانیەكانی تێدا‬ ‫رەنگی داوەتـــەوە‪ ،‬هاوكات یەكێك لە‬ ‫مەالكانی باشوری كوردستان هێرشی‬ ‫تونددەكاتە سەر پەیەدە‌و سەرۆكەكەی‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەشەوە بەشێك لە شارەزایانی‬ ‫ئیسالمی سیاسی‌و چاالكوانانی كۆمەڵی‬ ‫مــەدەنــی‪ ،‬یاساكە بە گرنگ‌و پڕبایەخ‬ ‫وەسفدەكەن‪.‬‬

‫فوئاد مەجید میسری‪ :‬لە پارلەمانی‬ ‫كوردستان فێندەمێنتاڵیزم زاڵە‪ ،‬بۆیە تائێستا‬ ‫یەكسانی ژن‌و پیاو دەستەبەرنەكراوە‬ ‫هۆزان مەحمود‪ :‬نوسینەكەی مەال‬ ‫كامەران هەڕەشەیەكی ئاشكرایە بۆسەر‬ ‫ساڵح موسلیم‌و پارتەكەی‬

‫یاسای تایبەتی بە مافی ژنان‬ ‫كانتۆنی جەزیرە‪ ،‬یاسای ژمــارە ‪22‬ی‬ ‫تایبەتی بە مافی ژنان دەكرد‪ ،‬كە بەپێی‬ ‫یاساكە یەكسانی‌ لەنێوان ژن‌و پیاو‬ ‫لەهەمو بوارەكانی‌ ژیانی‌ گشتی‌‌و تایبەتیدا‬ ‫هەیە‪ ،‬هەروا كاتێ لەئەنجومەنی‌ یاسادانان‬ ‫یاسایەكی‌ تایبەت بە ژن دەردەكــرێ‪،‬‬ ‫دەبێ ئیرادەی‌ ژن رەچاوبكرێ‪ ،‬دەبێت بـــەدواوە چاوێك بەهەڵوێستەكانماندا بهێنێت‪.‬‬ ‫هــۆزان‪ ،‬ئــامــاژەبــەوەشــدەكــات‪ ،‬البردنی‬ ‫یەكسانی‌ لەنێوان پیاو‌و ژن لەمافی‌ كار‌و دەگێڕینەوە لەپشتوانی‌و یارمەتیدانی تۆ‌و ئەو پسپۆڕە ئیسالمییە ئەوەشیخستەڕو‪ ،‬مارەیی‌و پێشەكی‌و پاشەكیی هاوسەرگیری‬ ‫پارتەكەت‌و شەڕەڤانەكانت»‪.‬‬ ‫پارلەمانی كوردستان كە نەیتوانیوە یاسای كارەساتە بۆ ئیسالمییەكان‪ ،‬چونكە الی‬ ‫كرێدا هەبێت‪.‬‬ ‫باری كەسێتی جێەجێبكات هۆكارەكەی ئــەوان بەهای ژن بە نرخی زێڕو پارە‌و‬ ‫لەبڕگەیەكی دیكەی یاساكەدا هاتوە‪،‬‬ ‫ئەوەیە كە ئیسالمییەكان بەبێ جیاوازی‪ ،‬مارەییەوە بــەنــدە‪ .‬البــردنــی چــوارژنـە‌و‬ ‫ئیسالمییەكان دەیانەوێت ئیش‬ ‫تــونــدوتــیــژی‌‌و جــیــاكــاری‌ لــــەدژی‌ ژن‬ ‫دژی یاسایەكن كە دەیەوێت كوردستان لەجێگەی ئـــەوەدا مافی ئــازادیــی دو‬ ‫بەشەریعەت بكەن‬ ‫قــەدەغــەیــە‌و جــیــاكــاری‌ وەك تـــاوان‬ ‫دەبینرێ‌و بەپێی‌ یاسا ســزای‌ هەیە‌و پسپۆڕێكی ئیسالمی سیاسیش بۆ هــاوشــانــی هەمو ئــەو واڵتانەبێت كە مرۆڤ لەهەڵبژاردنی پێكەوەژیاندا لەدژی‬ ‫لەسەر بەڕێوەبەری‌ خۆسەری‌ دیموكراتییە «چاودێر»ی رونیكردەوە‪ ،‬دەركردنی ئەو دیموكراسی‌و عەلمانیەت پەیڕەودەكەن‌و ئاینەكەیانە‌و بۆیان قبوڵناكرێ‪.‬‬ ‫كە هەمو جۆرەكانی‌ توندوتیژی‌‌و جیاكاری‌ یاسایە ئەوەدەگەیەنێت كە لە رۆژئاوای بەبێ پەیڕەوكردنی عەلمانیەت باسكردن ناوبراو دەشڵێت «مەال كامەران لەحوكمی‬ ‫قەاڵچۆبكات‪ ،‬لەرێی‌ میكانیزمی‌ یاسایی‌‌و كوردستان دەسەاڵتی سیاسی دەیەوێت لەدیموكراسی قسەیەكی بەتاڵە‪ ،‬بەبێ خەالفەت‌و ژێردەستەیی‌و پلەدوی بۆ ژن‬ ‫خزمەتگوزاری‌‌و دابینكردنی‌ پاراستن‌و پرەنسیپەكانی دیموكراسیەت‌و عەلمانیەت یەكسانكردنی مرۆڤەكان ناكرێت باسی زیاتر هیچ لەئەجێندایدانیە‪ .‬بە ئاشكرا‬ ‫بــەرگــرت ـن‌و چــارەســەری‌ قوربانییانی‌ پەیڕەوبكات‪ ،‬چونكە لەسایەی عەلمانیەتدا دیموكراسی بكرێت‌و یەكسانیی ژن‌و پیاو هــەڕەشــەدەكــات‌و بیری ساڵح موسلیم‬ ‫هەمو هاواڵتییەك یەكساندەبێت‌و ژن‌و پیاو لەئێستا‌و هــەزار‌و چوارسەد ساڵ پێش دەخاتەوە كە ئەگەر شەریعەتی ئیسالم‬ ‫توندوتیژ‪.‬‬ ‫ئێستا جیاوازە‌و یەكناگرێتەوە‪.‬‬ ‫وەالنێت ئەوا چارەنوسی رۆشنە»‪.‬‬ ‫جیاوازییان لەئەرك‌و مافدا نابێت‪.‬‬ ‫فوئاد مەجید میسری‪ ،‬وتیشی «بونی میسری‪ ،‬دەشڵێت «رێكخراوەكانی ژنان‌و ئــــەو چـــاالكـــوانـــەی بــــــواری ژنـــان‬ ‫ئیسالمییەكان‪ ،‬مافی ژنان بە‬ ‫ئەو یاسایە مایەی خۆشحاڵییە‌و گرنگە‪ ،‬رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی داوای راشیدەگەیەنێت‪ ،‬تێناگەم خەڵكی باشوری‬ ‫«داعشێتی» دەزانن‬ ‫دوای بــڕیــاردان لــەســەر ئــەو یاساییە چونكە چەندین ساڵە لەكوردستان كە یاسایەكی تاڕادەیەك لەوشێوەیان كردوە‪ ،‬كوردستان تاكەی رێگەدەدەن ئەم مەالیانە‬ ‫لــەرۆژئــاوای كوردستان‪ ،‬مەال كامەران دەسەاڵت بەدەستی خۆمانە نەمانتوانیوە بەاڵم لەبەرئەوەی پارلەمانی كوردستان خۆیان بكەنە دەمڕاستی خەڵك‌و هەڕەشە‬ ‫مامۆستای ئاینی‪ ،‬لەنامەیەكدا لەپەیجی یاسایەكمان هەبێت كە ژن‌و پیاو تیایدا فێندەمێنتالیزم تێیدا زاڵە‌و حزبە كوردە لە ئەزمونی رۆژئاوای واڵت بكەن؟ ئەركی‬ ‫تایبەتی خــۆی لــەتــۆڕی كۆمەاڵیەتیی یەكسان بن‪ ،‬ئــەوەی ناخۆشە مەالیەك بەناو عەلمانیەكان كە دەســەاڵتــدارن هەمومانە بە هەمو شێوەیەك هاوپشتی‌و‬ ‫(فــەیــســبــوك) بـــۆ ســاڵــح موسلیم نامەیەكی بۆ هاوسەرۆكی (پــەیــەدە) هاوشانی حزبە ئیسالمییەكان كۆكن هێزی خۆمان بدەینەپاڵ ئەم ئەزمونە‬ ‫هاوسەرۆكی (پەیەدە) ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬ناردوە‌و ناڕەزایی دەردەبڕێت‌و داوادەكات لەجێبەجێكردنی یاسای باری كەسێتی بۆ نوێیەی رۆژئــاوا‪ ،‬كە بۆ یەكەمجارە ژن‬ ‫ئێمە لە زوەوە وتومانە داعش لەئیسالمیدا پەشیمان ببنەوە لەدەركردنی ئەو یاسایە‪ ،‬چارەسەری پرسی ژنان»‪.‬‬ ‫وەك مــرۆڤ مامەڵەی لــەگــەڵ بكرێ‪.‬‬ ‫وەكــچــۆن هیواداریشە‪ ،‬كــەس بێدەنگ‬ ‫هەیە‌و لەچەپ‌و ماركسی‌و عەلمانیەتیشدا ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت ئیسالمییەكان‬ ‫نەبێ‌و لەدژی ئەم مەالیە بێنەدەنگ‪.‬‬ ‫هەیە‪ ،‬چونكە لۆژیكەكەی سڕینەوەی بەهەمو توانایانەوە دژ بە یەكسانی‬ ‫هەڕەشەیە بۆسەر ساڵح موسلیم‌و‬ ‫هەمو ئــەوانــی تــر‌و رەنگەكانی تــرە‪ ،‬مرۆڤەكانن»‪.‬‬ ‫پارتەكەی‌و شەڕڤانان‬ ‫ئــەوكــارەی ئــێــوەش كــە لــە «مــیــرات‌و نــاوبــراو‪ ،‬ئــامــاژەی بــەوەشــكــرد‪ ،‬هەر لــەبــەرامــبــەر وتــەكــانــی ئــەو مامۆستا‬ ‫كاركردن بەیاسا‌و رێكەوتننامە‬ ‫مــارەیــی ئــافــرەتــان»‌و وەك پێدەچێت ئیسالمییەك بیەوێت لەهەر شوێنێك ئاینییە‪ ،‬هــۆزان مەحمود‪ ،‬چاالكوانی‬ ‫نێودەوڵەتییەكان‬ ‫لەهەموشتەكانی تریشدا هــەر وایــە! سیستمێكی ئیسالمی پایەداربكات‌و بــواری ژنــان‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬كە یاسا الیخۆشیەوە‪ ،‬ئەندامێكی ئەنجومەنی‬ ‫جۆرێكە لەداعشێتی بەسەر زۆرینەیەكی حــوكــمــڕانــی بــكــات‪ ،‬دەیـــەوێـــت ئیش مەدەنی‌و یەكسانیخوازەكەی رۆژئــاوای بااڵی كاروباری خانمان بە»چاودێر»ی‬ ‫موسڵماندا‪ ،‬ئێمە گومانی هەڵەمان وابو بەشەریعەت بكات‪ ،‬لەزۆر دەقی ئایینی كوردستان‪ ،‬ئیسالمییەكانی هێنایەدەنگ‌و راگەیاند‪ ،‬ئەو یاسایە یەكێكە لەهەنگاوە‬ ‫كە ئێوە هیچ كێشەیەكتان لەگەڵ خودی ئیسالمیشدا دەڵێت «ژن دەبێت مامەڵەی هــەڕەشــەكــردن‪ .‬ئــەو نوسینەی مەال بوێر‌و پێشەنگەكان‪ ،‬نەك تەنها لەسەر‬ ‫ئیسالمدا نیە‪ ،‬بەاڵم پێچەوانەكەی راست پلەدوی لەگەڵ بكرێت»‪ ،‬بۆنمونە لە كامەران هەڕەشەیەكی ئاشكرایە بۆسەر ئاستی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬بەڵكو لەسەر‬ ‫پرسی میرات‌و شایەتیدان‌و ژیانی ژن‌و ساڵح موسلیم‌و پارتەكەی‌و تەواوی هەوڵی ئاستی كۆمەڵی نێودەوڵەتیش‪ ،‬چونكە‬ ‫دەرچو»‪.‬‬ ‫ئەو مامۆستا ئاینییە دەشڵێت «لێرە مێردیدا‪ ،‬كە پیاو دەتوانێت چــوار ژن شۆڕشگێڕانەی شەڕڤانان لەڕۆژئاوا‪.‬‬ ‫ئەوەی دەیبینین لەكۆبونەوەی نەتەوە‬

‫ئەمەل جەالل‪ :‬تەواوی هێزە‬ ‫ئیسالمییەكان كۆكن لەسەر ئەوەی‬ ‫ناكرێت ژن‌و پیاو لەزۆر پرسدا یەكسان بن‬

‫دەقی یاسای مافی ژنان لە كانتۆنی جزیرە‬ ‫مەرسومی ژمارە ‪22‬ی ساڵی ‪2014‬‬ ‫سەبارەت بە مافەكانی ژنان و پره‌نسیپه‌كانی ژیان‪ ،‬لەژێر فەرمانڕەوایی ئیدارەی‬ ‫خۆڕێبەری رۆژئاوادا‪:‬‬ ‫گرنگترین خاڵەکانی مەرسومەکە‪:‬‬ ‫ یەكسانی نێوان ژن و پیاو لە هەموو بوارەكانی ژیان‪.‬‬‫ ژنان مافی هەڵبژاردن و خۆپااڵوتنیان هەیە‪.‬‬‫ پابەندبون بە پره‌نسیپی بەڕێوەبەرایەتی هاوبەش لە سەرجەم دامەزراوەكان‪.‬‬‫ ژنان مافی دامەزراندنی رێكخراوی سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابوری و رۆشنبیرییان‬‫هەیە‪.‬‬ ‫ كاتێك گفتوگۆ لەبارەی ئەو یاسایانە دەكرێت كە لە حاڵەتی لەناكاو لەالیەن‬‫ئەنجومەنی یاسادانانەوە دەردەچێت‪ ،‬دەبێت نوێنەری رێكخراوی ژنان و مافەكانی‬ ‫مرۆڤ ئامادەبن‪.‬‬ ‫ كاتێك یاسایەكی تایبەت بە ژنان لەالیەن ئەنجومەنی یاسادانانەوە دەردەچێت‬‫دەبێت بیروباوەڕی ژنان بە هەندوەربگیرێت‪.‬‬ ‫ ژنان و پیاوان یەكسانن لە مافی كاركردن و كرێوەرگتندا‪.‬‬‫ لە روی یاساییەوە ژنان و پیاوان یەكسانن لە گەواهیدان « شایەتیدان»‪.‬‬‫ نابێت كچ بەبێ ویستی خۆی بەشوبدرێت‪.‬‬‫ پوچەڵكردنەوەی مارەیی بەهۆی ئەوەی دەبێتەهۆی ئەوەی ژن خاوەنی بۆ‬‫پەیداببێت و لەجێگای ئەوەش دەبێت ژن و پیاو هاوبەشی بكەن لە دابینكردنی‬ ‫ژیانیان‪.‬‬ ‫ قەدەخەكردنی فرەژنی‪.‬‬‫ هەردوال بۆیان هەیە داوای جیابوونەوە بكەن و تەاڵقیش تەنیا بە ویستی‬‫هەردووال دەبێت‪ .‬ژن و پیاو لە هەموو بابەتەكانی پەیوەندیدار بە میرات یەكسانن‪.‬‬ ‫ كوشتن بەپاساوی شەرەف تاوانە و ئەو كەسەی ئەو كارەش بكات بەپێی یاسا‬‫بە بكوژ هەژماردەكرێت و سزادەدرێت‪.‬‬ ‫ ژن یان پیاو ئەگەر خیانەت لە هاوسەرەكەی بكات بە شێوازێكی توند‬‫سزادەدرێت‪.‬‬ ‫ بەتاوانكردنی مامەڵەكردن بە مندااڵن و ژنان و دانانی سزای توند بۆ ئەو‬‫كەسانەی ئەم كارە دەكەن جا ئەم مامەڵەیەش لە رووی «سێكس‪ ،‬كارپێكردنی‬ ‫مندااڵن یان بازرگانیكردن بە ئەندامەكانی مرۆڤەوەبن»‪.‬‬ ‫ قەدەخەكردنی بەشودانی كچان بەرلە تەمەنی ‪ 18‬ساڵی‪.‬‬‫ ئەگەر ژنێك هاوسەرگیری كردبێت یان نا مافی خۆیەتی تاوەكو منداڵەكانی‬‫دەبنە ‪ 15‬ساڵ پەروەردەیان بكات و دەبێت هەر یەكە لە ژن و پیاوەكە لە رووی‬ ‫مادییەوە ئەركەكانیان بەرامبەر منداڵەكان جێبەجێبكەن‪.‬‬ ‫ ئەو ژنانەی كاردەكەن دەبێت كاتێك منداڵیان بوو مۆڵەتیان پێبدرێت و‬‫مووچەشیان نەبڕێت ئەمەش تاوەكو ‪ 3‬منداڵ جێبەجێ دەكرێت‪.‬‬ ‫یەكگرتوەكان‌و راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان‌و‬ ‫لەهەندێك لــەو یاسایانەی لەواڵتانی‬ ‫ئــەوروپــاو ئاسیادا دەردەچ ــن‪ ،‬هەندێك‬ ‫جیاكاریی بەرچاو دەبینرێت لەبوارە‬ ‫جیاجیاكانی كــەلــتــوری‌و فەرهەنگی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و ئابوری‌و یاساییەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم گەلی كــورد لەشوێنێكی بچوكی‬ ‫ئەم جیهانەدا لەبارودۆخێكی ناهەمواردا‬ ‫كە هێشتا لەجەنگدایە دژ بەتێرۆر‪،‬‬ ‫دەیەوێت بناغەیەكی كۆمەڵی دیموكرات‌و‬ ‫سكۆالریزم دابنێت بەشێوەیەكی كرداری‪،‬‬ ‫كە هەنگاوی یەكەم جێبەجێكردنی یاسا‬ ‫دەستورییەكانە‪.‬‬ ‫ئەمەل جەالل‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئــەوەی لەهەرێمی كوردستان چەندین‬ ‫ساڵە بــەئــازادی دەســەاڵتــی سیاسیی‬

‫خــۆمــان پــیــادەدەكــەیــن‪ ،‬بــەاڵم هێشتا‬ ‫بۆشاییەك لەیاساكاندا هەیە‌و یاسای باری‬ ‫كەسێتی كە هەمواركراوەتەوە نەیتوانیوە‬ ‫بــەتــەواوی‌و بە رونــی پێداگری لەسەر‬ ‫نەهێشتنی فرەژنی‌و میرات‌و زۆر پرسی‬ ‫تر بكات‪.‬‬ ‫ئەندامەكەی ئەنجومەن پێشیوایە‪ ،‬تەواوی‬ ‫هێزە ئیسالمییەكان كۆكن لەسەر ئەوەی‬ ‫ناكرێت ژن‌و پیاو لەزۆر پرسدا یەكسان بن‪،‬‬ ‫ئیسالمییەكان یاساكانیان لەشەریعەوە‬ ‫وەردەگــرن‪ ،‬كە قورئان‌و فەرمودەكانی‬ ‫ئیسالمە‪ ،‬بەاڵم یاساكەی كانتۆنی جزیرە‬ ‫پشتیبەستوە بەیاسا‌و رێكەوتننامە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان كە یاسایەكی مەدەنییە‌و‬ ‫پڕاوپڕە لەمافەكانی مرۆڤ‌و یەكسانی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )492‬دو شةممة ‪2014/1١/17‬‬

‫ناوخۆ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫رێكخراوێكی ناحكومی‪ ،‬ساڵێكی پارلەمانی كوردستان هەڵدەسەنگێنێت‬ ‫"پارلەمان لە زۆرینەی بوارەكاندا پێشێلكاری كردوە"‬ ‫(‪ )2013‬لەالیەن حكومەت���ەوە رەوانەی كۆمەكی سەربازی‌و هێزی پێشمەرگە بۆ‬ ‫پارلەم���ان نەك���راوەو پارلەمانی���ش لێی پش���توانیان‪ ،‬نەرمی نواندنی لەڕادەبەری‬ ‫سەرۆكایەتی لە دانیشتنەكاندا‪.‬‬ ‫بێدەنگە‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫ئەنیس���تیتۆی پ���ەی بۆ پ���ەروەردەو‬ ‫گەشەپێدان (‪ )PAY‬یەكەمین راپۆرتی‬ ‫خ���ۆی ل���ە پ���رۆژەی چاودێریكردن���ی‬ ‫پارلەمان���ی كوردس���تان باڵودەكاتەوەو‪،‬‬ ‫تێی���دا چەندین پێش���ێلكاری دەخاتەڕو‪،‬‬ ‫كە لە ماوەی س���اڵی رابردوی كارەكانی‬ ‫پارلەمان���دا ئەنجامدراون‪ .‬ه���ەر بەپێی‬ ‫راپۆرتەكە "خول���ی چوارەمی پارلەمانی‬ ‫كوردستان لە پێشو جیاوازە"‪.‬‬ ‫"دەستپێكەكەی نایاسایی بو"‬ ‫لەس���ەرەتای راپۆرتەك���ەدا ئاماژە بە‬ ‫یەك���ەم كۆبون���ەوەی خول���ی چوارەمی‬ ‫پارلەمان���ی كوردس���تان ك���راوە‪ ،‬ك���ە‬ ‫پێش���ێلكاری ئەنجامدراوە‪" ،‬بەپێی یاسا‬ ‫دەبوای���ە بەر ل���ە ‪ ،2013/11/1‬واتە بەر‬ ‫ل���ەوەی خولی س���ێیەم كۆتای���ی بێت‪،‬‬ ‫پارلەمان���ی خولی چ���وارەم كۆبونەوەی‬ ‫دەس���تپێكی ببەس���تایە‪ ،‬ب���ەاڵم ئەوەبو‬ ‫كۆنەبوی���ەوە تاكو ‪ ،2013/11/6‬ئەمەش‬ ‫كارێكی نایاس���ایی بو و لەم���اوەی ئەم‬ ‫ش���ەش رۆژەدا بۆش���اییەكی یاسایی لە‬ ‫هەرێم دروست ببو"‪.‬‬ ‫راپۆرتەكەی ئەو رێكخراوە ناحكومییە‪،‬‬ ‫رونیش���یكردۆتەوە‪ ،‬یەك���ەم كۆبونەوەی‬ ‫دەس���تپێكی پارلەمان���ی كوردس���تان‬ ‫ل���ە (‪ )2013/11/6‬ب���ە مەبەس���تی‬ ‫س���وێندخواردنی ئەندام���ان ل���ە هۆڵی‬ ‫پارلەمان بەس���ترا‪ ،‬ل���ەم كۆبونەوەیەدا‬ ‫ك���ە دەب���و بەپێ���ی م���ادەی (‪)13‬ی‬ ‫پەیڕەوی ناوخۆی پارلەم���ان‪ ،‬ئەندامان‬ ‫س���وێندی یاس���ایی بخ���ۆن‌و ه���ەر لەم‬ ‫كۆبونەوەیەش���دا دەستەی سەرۆكایەتیی‬ ‫پارلەم���ان هەڵبژێردرێ���ن‪ ،‬ب���ەاڵم جگە‬

‫لەسوێندخواردنی ئەندامان‪ ،‬بڕگەی دوەم‬ ‫ئەنجامن���ەدرا كە هەڵبژاردنی دەس���تەی‬ ‫سەرۆكایەتییە‪.‬‬ ‫ئەو راپۆرتە جەختی لەوەشكردۆتەوە‪،‬‬ ‫جگە لەمە پێشێلكارییەكی تری پەیڕەوی‬ ‫ناوخ���ۆ كە كرا ئ���ەوە بو دانیش���تنەكە‬ ‫بۆم���اوەی (پێن���ج مان���گ‌و ‪ 23‬رۆژ) بە‬ ‫كراوەی���ی هێڵرایەوە‪ ،‬ئەم���ەش كارێكی‬ ‫نایاس���ایی ب���و‪ ،‬كە ل���ە (‪)2014/4/29‬‬ ‫پارلەمان���ی كوردس���تان دوای (حەوت‬ ‫مانگ‌و ن���ۆ رۆژ) ل���ە هەڵبژاردنی‌و دوای‬ ‫(پێنج مانگ‌و ‪ 23‬رۆژ) لە سوێندخواردنی‬ ‫ئەندامان كۆبوەوەو دەستەی سەرۆكایەتی‬ ‫هەڵبژارد‪.‬‬

‫لەب���ارەی بون���ی ژم���ارەی ئەندامانی‬ ‫لیژنەكانی پارلەمان‪( ،‬ئەنیستیتۆی پەی)‬ ‫رەخن���ەی گرتوە‪ ،‬كە ژم���ارەی ئەندامان‬ ‫لەنێ���وان لیژنەكان���دا ناگونجێت‌و لەگەڵ‬ ‫پەیڕەوی ناوخۆدا ژمارەكە وێكنایەتەوە‪،‬‬ ‫هەرچەن���دە هەمو ئەندامان لە دو لیژنەدا‬ ‫ئەندام نین‪.‬‬ ‫بودجە‬ ‫راپۆرتەك���ە‪ ،‬لەبارەی پرۆژەیاس���ای‬ ‫بودجەوە رەخنەی ل���ە پارلەمان گرتوە‪،‬‬ ‫باس���لەوەدەكات‪ ،‬یەكێ���ك ل���ە كارە‬ ‫س���ەرەكییەكانی پارلەمان پەسەندكردنی‬ ‫پرۆژەیاسای بودجەی سااڵنەیە‪ ،‬بە پێی‬

‫تەنها شەش یاساو دو بڕیار‬ ‫لە راپۆرتەكە ئام���اژە بەوەكراوە‪ ،‬لەو‬ ‫ماوەی���ەی كاركردن���ی پارلەماندا (‪)61‬‬ ‫پرۆژەیاساو بڕیار خوێندنەوەی یەكەمیان‬ ‫بۆ كراوە‪ ،‬بەاڵم تەنها ش���ەش یاساو دو‬ ‫بڕیار پەسەندكراون‪.‬‬ ‫لەبارەی ئەركی چاودێرێكردنیش���ەوە‬ ‫هاتوە‪ ،‬یەكێك لە ئەركە بنچینەییەكانی‬ ‫پارلەمان‪ ،‬چاودێریی كارەكانی حكومەتە‪،‬‬ ‫لە ماوەی ساڵێكی تەمەنی پارلەماندا كە‬ ‫(ح���ەوت مان���گ‌و ‪ 12‬رۆژ)ی حكومەتی‬ ‫كاربەڕێك���ەر ب���و و (پێن���ج مانگ)یش‬ ‫تەمەنی حكومەتی كابینەی هەش���تەمە‪،‬‬ ‫كە ئەم خولەی پارلەمان دەنگی پێداوەو‬ ‫مافی چاودێری‌و لێپێچینەوەی هەیە‪ .‬لەو‬ ‫ماوەی���ەدا پارلەمان چەند دانیش���تنێكی‬ ‫لەگ���ەڵ حكومەت���دا ئەنجام���داوە‪ .‬ئەو‬ ‫وەزیرانەی كە لە پارلەمانی كوردس���تاندا‬ ‫ئامادەب���ون بریتین لە‪ :‬وەزیری س���امانە‬ ‫یاساو پەیڕەوی ناوخۆی پارلەمان دەبوایە سروش���تییەكان‪ ،‬پەروەردە‪ ،‬پێشمەرگە‪،‬‬ ‫لە س���ەرەتای مانگی تش���رینی یەكەمی كاروباری پارلەمان‪.‬‬ ‫‪ 2013‬ئەنجومەن���ی وەزیران���ی هەرێم���ی‬ ‫جیاوازییەكانی ئەم خولە‬ ‫كوردستان بودجەی خەمڵێنراو رەوانەی‬ ‫راپۆرت���ی (پ���ەی)‪ ،‬جیاوازی���ی ئەم‬ ‫پارلەمانی كوردس���تان ب���كات‪ ،‬چونكە‬ ‫بودجە لە رۆژی ‪12/31‬ی هەمو س���اڵێك خول���ەی پارلەمانی لەگ���ەڵ خولەكانی‬ ‫كۆتایی دێت‌و پێویس���تە لە ‪1/1‬ی ساڵی پێش���ودا كردوە‪ ،‬بەهۆی پەخش���كردنی‬ ‫تازەوە كار بە بودجەی پەس���ەندكراو بۆ راس���تەوخۆی دانیش���تنەكانی پارلەمان‪،‬‬ ‫س���اڵی تازە بكرێت‪ ،‬بەاڵم تائێستاش���ی رێگەدان���ی زیات���ر ب���ە میدی���اكاران بە‬ ‫لەگەڵدابێت بەهۆی ئەو قەیرانەی هەرێم مەبەس���تی روماڵكردن���ی دانیش���تن‌و‬ ‫تێیكەوتوە لەگەڵ عیراقی فیدراڵدا بودجە هەواڵەكان���ی پارلەم���ان‪ ،‬كردن���ەوەی‬ ‫ن���ە ئامادەكراوەو‪ ،‬نە چۆت���ە پارلەمانی نوس���ینگەی پارلەمانی كوردس���تان لە‬ ‫كوردستانیش���ەوە‪ ،‬هەروا تاكو ئێستاش‪ ،‬كەركوك‪ ،‬دەركردنی دو بڕیار سەبارەت بە‬ ‫ژمێ���رەی كۆتایی س���اڵەكانی (‪ )2012‬و پشتگیریكردنی كوردانی رۆژئاواو ناردنی‬

‫پێشنیارو راسپاردەكان‬ ‫لە كۆتاییدا راپۆرتی ئەنیس���تیتۆكەدا‬ ‫چەن���د راس���پاردەیەك ئاراس���تەكراون‪،‬‬ ‫لەوان���ە‪ :‬هەم���واری پەی���ڕەوی ناوخۆی‬ ‫پارلەمان‪ ،‬تێپەڕاندنی دۆخی هەڵبژاردن‌و‬ ‫كاركردن بە دەستەجەمعی‪ ،‬سەرۆكایەتیی‬ ‫پارلەمان پابەندبێت بە پەیڕەوی ناوخۆو‬ ‫س���ەرۆكی پارلەمان دانیشتنەكان باشتر‬ ‫زەبت بكات‪.‬‬

‫ئەنیستیتۆی پەی‬ ‫ئەنیستیتۆی پەی بۆ پەروەردە و‬ ‫گەشەپێدان (‪ )PAY‬رێكخراوێكی‬ ‫ناحكومی���ی كوردس���تانییە‪ ،‬ل���ە‬ ‫‪ 2013/11/28‬ب���ە رەس���می ل���ە‬ ‫فەرمانگەی رێكخراوەناحكومییەكان‬ ‫تۆمارك���راوەو‪ ،‬كاری چاودێریكردنی‬ ‫ئەدای دامودەزگاگش���تییەكانە‪ .‬بەر‬ ‫ل���ەم راپۆرتەش‪ ،‬ل���ە دو راپۆرتی‬ ‫جی���اوازدا (گرفتەكان���ی ب���واری‬ ‫خوێندنی ب���ااڵو گرفتەكانی بواری‬ ‫پەروەردەی لە هەرێمی كوردستان)‬ ‫خستۆتەڕو‪.‬‬

‫لە هەرێمی كوردستان ‪ 175‬هەزار کەس نەخۆشی شەكرەیان هەیە‬ ‫د‪ .‬تەها مەحوی‪%50 :‬ی چارەسەری شەكرە پەیوەندیی بەجێبەجێكردنی رێنماییەكانەوە هەیە‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫لە سەرانس���ەری جیهاندا نزیکەی ‪400‬‬ ‫ملیۆن كەس توش���ی نەخۆش���ی شەكرە‬ ‫ب���ون‪ ،‬كە س���ااڵنە ‪ 25‬ملیۆنی���ان گیان‬ ‫لەدەستدەدەن‪ ،‬لە رۆژی جیهانی نەخۆشی‬ ‫شەكرەش���دا لە ‪14‬ی تش���رینی دوەمدا‪،‬‬ ‫لە سەرانس���ەری جیهاندا ب���ەو بۆنەیەوە‬ ‫چاالكی بەڕێوەچون‪ ،‬بەپێی زانیارییەكان‬ ‫لە هەرێمی كوردستان ‪ 175‬هەزار كەس‬ ‫بەهۆی توش���بون بە نەخۆش���ی شەكرە‬ ‫تۆماركراون‪ .‬پزیش���كێكی نەخۆشیەكانی‬ ‫هەن���او‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬نەخۆش���ی‬ ‫ش���ەكرە ‪%50‬ی چارەس���ەر پەیوەندیی‬ ‫بەنەخۆشەكەوە هەیە كە دەبێت پابەندی‬ ‫رێنمایە پزیشكییەكان‪.‬‬ ‫رۆژی جیهانی نەخۆشیی شەكرە‬ ‫رۆژی ‪14‬ی تش���رینی دوەم���ی هەمو‬ ‫س���اڵێك‪ ،‬رۆژی جیهانی شەكرەیە‪ ،‬هەر‬ ‫ب���ەو بۆنەی���ەوە چەندی���ن كارو چاالكی‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬لەوانە كەمپینێك لەبەردەركی‬ ‫س���ەرای ش���اری س���لێمانی‪ ،‬ئەوی���ش‬ ‫لەڕێگەی باڵوكردنەوەی نامیلكەی تایبەت‬ ‫بەنەخۆشی ش���ەكرەو پاشان پشكنینی‬ ‫نەخۆشی شەكرە بۆ هاواڵتیان كە بزانرێت‬ ‫كێ نەخۆشیی شەكرەیەتی‪ ،‬نزیەكی ‪700‬‬ ‫كەس پشكنینی بۆ كراوە‪.‬‬ ‫لەهەرێم���ی كوردس���تاندا ‪ 175‬هەزار‬ ‫كەس تۆمار كراون‪ ،‬لەهەمو جیهاندا ‪400‬‬ ‫ملیۆن كەس توش���ی نەخۆش���ی شەكرە‬ ‫بون‪ ،‬س���ااڵنە ‪ 25‬ملیۆن كەس بەهۆی‬ ‫ئەم نەخۆشییەوە گیان لە دەستدەدەن‪.‬‬

‫ناچارە پارێزبكات‬ ‫هاواڵتییەك كە نەخۆش���یی شەكرەی‬ ‫هەی���ە‪ ،‬ب���اس ل���ەوەدەكات‪ ،‬ه���ۆكاری‬ ‫توشبونی بەنەخۆشیی ش���ەكرە بەهۆی‬ ‫زۆر خواردنیەوە بوە‪ ،‬كێش���ی زۆر زیادی‬ ‫كردبو‪ ،‬رۆژێك لەكاتی كاركردندا لەهۆش‬ ‫خۆی دەچێت‪ ،‬پاشان پزیشك پێدەڵێت‬ ‫توشی شەكرە بوە‪.‬‬ ‫ساالر تۆفیقی تەمەن ‪ 40‬ساڵ‪ ،‬وتیشی‬ ‫"لەو كاتەی زانیومە توش���ی نەخۆش���ی‬ ‫شەكرە بوم وەكو جاران نەماوم‪ ،‬بەردەوام‬ ‫چاودێری خۆم دەكەم‪ ،‬ئەو خواردنانەش‬ ‫ناخۆم كە زیانی هەیە بۆ تەندروستیم"‪.‬‬ ‫شەكرە مەترسیدار نییە‬ ‫بەڕێوەب���ەری كارگێ���ڕی س���ەنتەری‬ ‫ش���ەكرەو كوێرەگالن���دەكان لەش���اری‬ ‫س���لێمانی‪ ،‬ئاماژەب���ەوەدەكات‪ ،‬ئ���ەو‬ ‫س���ەنتەرە لە‪2007 /4/19‬وە دامەزراوە‪،‬‬ ‫ئامان���ج لەكردن���ەوەی‪ ،‬تۆماركردنی ئەو‬ ‫نەخۆش���انەیە كە توش���ی ش���ەكرەبون‪،‬‬ ‫نەخۆش���ییەكە‪،‬‬ ‫دەستنیش���انكردنی‬ ‫كۆنترۆڵك���ردن‌و چاودێریكردنی نەخۆش‬ ‫لەرێگەی رێنمایی‌و پشكنینی تاقیگەیی‌و‬ ‫وەرگرتنی چارەس���ەرە‪ ،‬س���ەنتەرێكە بۆ‬ ‫توێژینەوەی زانس���تی كە سااڵنە نزیكەی‬ ‫‪15‬ب���ۆ ‪ 20‬توێژین���ەوە دەكرێ���ت‪ ،‬هەروا‬ ‫كەمكردن���ەوەی رێ���ژەی نەخۆش���ییەكە‬ ‫لەڕێگەی رێنمایی‌و هۆشیاری كردنەوەی‬ ‫هاواڵتیان‪.‬‬ ‫جۆرەكانی‬ ‫د‪ .‬دێرین ئەحمەد‪ ،‬باس���ی لەوەشكرد‪،‬‬ ‫نەخۆشیی ش���ەكرە چەند جۆرێكی هەیە‬ ‫بەپێی تەمەن‪ ،‬ج���ۆری یەكەمیان زیاتر‬

‫لە سەرو تەمەنی ‪ 30‬ساڵیەوە رودەدات‪،‬‬ ‫بەرێژەی ‪%5‬بۆ ‪ %10‬توشبوان دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫كە بەهۆی وەستانی پەنكریاس لەڕشتنی‬ ‫ئەنسۆلینەوە دروست دەبێت‪ ،‬كە بەهۆی‬ ‫بەكارهێنان���ی رێنمای���ی تەندروس���تی‌و‬ ‫وەرزش���كردن‌و خواردن���ی تایب���ەت‌و‬ ‫وەرگرتن���ی دەرمان‌و دەرزی ئەنس���ۆلین‬ ‫چارەس���ەردەكرێ‪ .‬وتیش���ی "ج���ۆری‬ ‫دووەم ك���ە زۆرتر ب�ڵ�اوە لەگەورەكاندا‪،‬‬ ‫لەتەمەنی ‪ 45‬س���اڵیدا رودەدات كە ‪%80‬‬ ‫بۆ ‪%90‬ی توش���بوان دەگرێت���ەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫جۆرەیان بەئاس���انی چارەسەر دەكرێت‌و‬ ‫ترس���ناك نیی���ە‪ ،‬ج���ۆری س���ێیەمیان‪،‬‬ ‫لەم���اوەی دوگیانیدا لەژنان���دا رودەدات‪،‬‬ ‫لەدوای لەدایكبونی منداڵ نەخۆش���ییەكە‬ ‫نامێنێت"‪.‬‬

‫‪ 150‬نەخۆش لە نێو ئاوارەكانداو ‪ 500‬بۆ‬ ‫‪ 600‬منداڵییش كە نەخۆش���ی شەكرەیان‬ ‫هەبوە‪ ،‬ناویان تۆمار كراوە‪.‬‬

‫ئاماری نەخۆشیی شەكرە‬ ‫بە پێ���ی ئ���ەو ئامارە رەس���مییەی‬ ‫لەوەزارەت���ی تەندروس���تی‌و فەرمانگەی‬ ‫رێژەكە لەزیادبوندایە‬ ‫تەندروستی سلێمانیەوە دەست "چاودێر"‬ ‫نەخۆش���ییەكانی‬ ‫پزیش���كێكی‬ ‫كەوت���وە‪ ،‬لەهەرێمی كوردس���تان ‪ 175‬هەناو‪ ،‬ب���اس لەوەدەكات‪ ،‬نەخۆش���یی‬ ‫هەزار حاڵەتی نەخۆشیەكە تۆماركراوە‪ ،‬ش���ەكرە درێژخایەنە‪ ،‬رۆژ ل���ەدوای رۆژ‬ ‫لەهەرسێ سەنتەری نەخۆشیی شەكرە لە رێژەك���ە لەبەرزبونەوەدای���ە‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫هەولێرو سلێمانی‌و دهۆك‪ 51 ،‬حاڵەتیش بەكۆنترۆڵكردنی شەكرە لەخوێندا هەیە‪،‬‬ ‫الی ئەوان تۆماركراوە‪.‬‬ ‫بەه���ۆی رژێنی پەنكریاس���ەوە هۆرمۆنی‬ ‫س���ەنتەری‬ ‫كردنەوەی‬ ‫لە س���ەرەتای‬ ‫ئەنس���ۆلین دەردەكات‪ ،‬ك���ە كۆنترۆڵی‬ ‫ش���ەكرەو كوێرەگالندەكان لەساڵی ‪ 2007‬ش���ەكرە دەكات لەخوێن���دا ئەگ���ەر ئەو‬ ‫ت���ا ‪ 2014 /10 /23‬لەس���لێمانی‪ 19 ،‬هۆرمۆنە دەرنەچێت‪ ،‬ئەو كەسەی توشی‬ ‫هەزارو ‪ 505‬نەخۆشیی شەكرە لەسنوری بەرزبونەوەی ش���ەكر دەبێ���ت لەخوێندا‬ ‫پارێزگای س���لێمانی تۆمار ك���راون‪ ،‬كە كاریگەری لەس���ەر دەم���ارەكان و چاوو‬ ‫‪ 11‬ه���ەزار و ‪ 578‬ژن و حەوت هەزارو گورچیل���ەو پێی���ەكان‌و دەمارەكانی دڵ‌و‬ ‫‪ 927‬پی���اون‪ ،‬س���ااڵنەش نزیك���ەی ‪ 500‬مێشك دەبێت‪ ،‬لەجۆری یەكەمدا توشبوان‬ ‫نەخ���ۆش لەناوچەكانی دیكەی عیراقەوە بەنەخۆش���ییەكە ئەو كەسانە دەگرێتەوە‬ ‫دێنە س���ەنتەرەكە‪ ،‬جگە لە تۆماركردنی كە من���داڵ‌و گەنجن‪ ،‬لەوێ���دا پەنكریاس‬

‫ناوبراو‪ ،‬وتیش���ی "لەئێس���تادا ئاستی‬ ‫چارەس���ەركردن لەئاس���تێكی باشدایە‪،‬‬ ‫بەهۆی بونی س���ەنتەری ش���ەكرەوە‪ ،‬كە‬ ‫توانیویەتی رێنمایی باش بەنەخۆشەكان‬ ‫دەرب���ارەی خ���واردن‌و وەرزش���كردن‬ ‫كۆنتڕۆل���ی ش���ەكرەو ئاكامەكان���ی‌و‬ ‫ناس���ینەوە ب���دات‪ ،‬بۆت���ە ه���ۆی زیاتر‬ ‫هۆشیاربونەوەی نەخۆش‪ ،‬هەروەها بون‌و‬ ‫بەكارهێنانی ئەو دەرمان‌و ئامێرانەی كە‬ ‫لەجیه���ان بەكاردێت لەو س���ەنتەرانەش‬ ‫ئ���ەوە بەكاردێت‪ ،‬بەاڵم ئ���ەو هەواڵنەی‬ ‫ب���ۆ بنەبڕكردن���ی نەخۆش���یەكە دراوە‬ ‫لەرێگەی نەش���تەرگەری تائێس���تا لەژێر‬ ‫تاقیكردنەوەدایە‪ ،‬دەتوانرێت بۆ ئەوانەی‬ ‫كە لەجۆری دوەم���ن‌و قەڵەون‪ ،‬جۆرێك‬ ‫نەش���تەرگەری دەكرێت بۆ الوازبونیان بۆ‬ ‫ئەوەی ش���ەكرەكەیان دابەزێت‪ ،‬ئەگەر نا‬ ‫تائێستا ‪ %100‬چارسەری بنەبڕ نەكراوە‪.‬‬

‫توان���ای رژێنی ئەنس���ۆلینی بەتەواوەتی‬ ‫نامێنێ���ت‪ ،‬ئەو كەس���انە پێویس���تیان‬ ‫بەب���ەرزی هۆرمۆنی ئەنس���ۆلین هەیە بۆ‬ ‫چارەس���ەركردنیان‪ ،‬ج���ۆری دوەمی���ان‬ ‫چارەسەری نەخۆشییەكە‬ ‫ئەوان���ەی ش���ەكرە لەخوێنیان���دا بەرزە‬ ‫ئەو پزیش���كە‪ ،‬وتیش���ی "نەخۆش���ی‬ ‫ئەنسۆلینیان هەیە‪ ،‬بەاڵم وەكو پێویست‬ ‫نییە خانەكان شێوازی بەرگریكردنیان بۆ ش���ەكرە درێژ خایەنەو ‪%50‬ی پەیوەندی‬ ‫وەرگرتنی ئەنس���ۆلینەكە هەیە‪ ،‬دەبێت بەخودی نەخۆش���ەكە خۆی���ەوە هەیە‪،‬‬ ‫دەبێ���ت بەپارێزەكان���ەوە پابەن���د بێت‪،‬‬ ‫دەرمان وەربگرن بۆ چارەسەر كردن‪.‬‬ ‫د‪ .‬تەها عوسمان مەحوی‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬لەوانەش وەرزشكردن هەفتەی سێ چوار‬ ‫زیاتر توش���بوان بە نەخۆش���یی شەكرە رۆژ وەكو مەلەكردن بەپاسكیل رۆشتن‌و‬ ‫لەجۆری دوەمە كە بۆ ماوەی رۆڵێكی زۆر چاودێری نەخۆشییەكەی بكات بەردەوام‪،‬‬ ‫گرنگ دەبینێت‪ ،‬جۆری یەكەم هۆكارەكەی ئەو خواردنانەی ش���ەكر بەرز دەكەنەوە‬ ‫دەوروب���ەرە ئەویش بەه���ۆی هەوكردنی نەخورێ���ت وەك���و چكلێت‌و نەس���تەلە‌و‬ ‫پەنكریاس���ە بەڤایرۆس‪ ،‬هەروەها چەند بیبسی‌و شەربەت‪ ،‬ئەوانەش نیشاستەیان‬ ‫هۆكارێك هەیە ب���ۆ بەرزبونەوەی رێژەی تێدای���ە وەكو ن���ان‌و برن���ج‪ ،‬زیاتر ئەو‬ ‫نەخۆشی شەكرە لەوانە زیادبونی كێش‌و خواردنان���ە بخورێ���ت كە س���ەوزە وەكو‬ ‫قەڵەوی‌و كە لە جۆری دوەم توش دەبن‪ ،‬تەماتە خەیار قەرنابیت ماس���ی مریشك‪،‬‬ ‫كەمی جوڵ���ەو وەرزش نەكردن‪ ،‬نەبونی هەم���و ئەمانە ش���ەكر ب���ەرز ناكەنەوە‬ ‫وزەبەخشن"‪.‬‬ ‫پالن بۆ ژەمە خواردنەكان‪ ،‬دڵەڕاوكێ‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )492‬دو شةممة ‪2014/1١/17‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫نەوت‪ ..‬دۆسیەی سەرەتا‌و كۆتایی نێوان هەرێم‌و ناوەند‬

‫ئەحمەد فاتح محەمەد‬ ‫وەزیری نەوتی عیراق‌و دۆس���تی كورد عادل‬ ‫عەبدولمەهدی ‪ 2014/11/13‬سەردانی هەولێری‬ ‫پایتەختی هەرێمی كوردس���تانی كرد‌و لەگەڵ‬ ‫سەرۆك‌و جێگری س���ەرۆكی حكومەتی هەرێم‬ ‫كۆبون���ەوە‪ ،‬ل���ەو دانیش���تنەدا وەزیری نەوت‬ ‫بەراسپاردەیەكی نو ‌ێ هاتبوە هەولێر‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫ئەو دانیش���تنە رێكەوتنێكی سەرەتایی‌و كاتی‬ ‫لێكەوت���ەوە ئەویش ئەوەیە‪ :‬حكومەتی فیدراڵ‬ ‫بری پێنچ س���ەد هەزار دۆالر وەك سولفەیەك‬ ‫بنێرێت ب���ۆ حكومەتی هەرێمی كوردس���تان‪،‬‬ ‫لەبەرامبەری���ش حكومەتی هەرێ���م ‪ 150‬هەزار‬ ‫بەرمیل لەرێگای س���ۆمۆوە بفرۆشێت‪ ،‬پاشان‬ ‫وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردس���تان لەگەڵ‬ ‫ناوەند دابنیش���ێت‪ .‬واتە ئەوەی لەم رێكەوتنە‬ ‫دەخوێندرێت���ەوە ئەوەیە زەمینەس���ازیەك بۆ‬ ‫گفتوگۆ‌و دانوس���تاندن دروس���ت ببێت‪ .‬وەك‬ ‫دەبینین ه���ەردوو الیەن پێویس���تیان بەیەك‬ ‫هەیە چ حكومەتی هەرێم‌و هەروەها حكومەتی‬ ‫فیدراڵی���ش‪ .‬ل ‌ێ لەئێس���تادا حكومەتی هەرێم‬ ‫تەنگەژەیەك���ی ئابوری گەورەی هەیە‪ ،‬موچەی‬ ‫فەرمانب���ەران دواكەوتوە ب���ازاڕ‌و بزوتنەوەی‬

‫بازرگانی وەستاوە‪ ،‬تەواوی پڕۆژەكان بەدەست‬ ‫نەبونی نەختین���ەوە دەناڵێنێت‪ ،‬هەمو ئەمانە‬ ‫فش���اری گەورەیە لەس���ەر حكومەتی هەرێم‪،‬‬ ‫بۆی���ە بەناچ���اری حكومەت���ی هەرێمی بیری‬ ‫لەئەلتەڕناتیڤ���ی تر كردۆت���ەوە بۆئەوەی لەم‬ ‫تەنگ���ەژە ئابورییە دەربازبێ���ت‪ .‬یەكێك لەو‬ ‫ئەلتەرناتیڤانە ئەوەیە حكومەتی هەرێم قەرزی‬ ‫دەرەكی ب���كات بۆ ئ���ەوەی بتوانێت موچەی‬ ‫فەرمانبەران‌و بوژاندن���ەوەی بازاڕ وەگەڕبخات‪،‬‬ ‫یەكێكی ت���ر لەرێگا چارەس���ەرییەكانی تری‬ ‫حكومەتی هەرێم ئەوەیە‪ :‬بەرهەمی نەوتی هەرێم‬ ‫ب���ۆ ‪ 500‬هەزار بەرمیل بەرزبكاتەوە لەڕۆژێكدا‪،‬‬ ‫ئەمەش وەك شارەزایانی بواری كەرتی ئابوری‬ ‫دەڵێن دەبێتە ه���ۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم‬ ‫‪ %17‬یە پڕبكاتەوە ك���ە وەك بودجە دەدرێت‬ ‫بەحكومەتی هەرێم‪ .‬هەروەها حكومەتی ناوەند‬ ‫لەڕەوش���ێكی سیاسی‌و س���ەربازی خراپدایە‪،‬‬ ‫پێویس���تیەكی گەورەی بەهەرێ���م هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ناكرێت ناوەند بەم غرورە سیاس���یەوە مامەلە‬ ‫لەگەڵ هەرێم بكات‪ .‬هەروەها حكومەتی هەرێم‬ ‫ئێستا بەش���دارە لەحكومەتی عەببادی‌و بۆیە‬ ‫حكومەتەكەی عەببادی���ش دەبێت بەڵێنەكەی‬ ‫خۆی بهێنێتە دی‪.‬‬ ‫هەولێر‌و دەروازەیەكی تر‪:‬‬ ‫ئاش���كرایە حكومەت���ی هەرێ���م ب���ەدور‬ ‫لەهەم���و عورفێك���ی قانون���ی‌و نێودەوڵەتی‬ ‫رێكەوتننامەیەكی ‪ 50‬س���اڵەی لەگەڵ توركیا‬ ‫واژۆك���ردوە‪ ،‬ئەمەش خ���ۆی لەخۆیدا یەكێكە‬ ‫لەسەرسوڕهێنەرترین گرێبەست‪ ،‬لـ ‌ێ لەدونیادا‬ ‫رێكەوتنی ‪ 50‬ساڵە بونی نیە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر‬

‫واڵت���ەكان لەئەوپەڕی ئاش���تەوایی‌و ئارامی دا‬ ‫بژی���ن‪ .‬ئەمج���ۆرە رێكەوتننامان���ە كاریگەری‬ ‫نەرێن���ی دەبێت‪ ،‬تائێس���تا كۆمەاڵنی خەڵكی‬ ‫كوردس���تان ناوەڕۆكی ئ���ەم رێكەوتننامە ‪50‬‬ ‫س���اڵەیە نازانن‪ .‬كاتێك لەئابی ‪ 2014‬هەولێری‬ ‫پایتەخت كەوتە ژێر هەڕەش���ەی ئەوەی داعش‬ ‫هێرش ب���كات‪ ،‬توركی���ا ئامادەنەب���و لەڕوی‬ ‫س���ەربازی‌و لۆجس���تی‌و هەواڵگری بچوكترین‬ ‫هاوكاری بۆ هەولێر بنێرێت‪ .‬ئەمە خۆی جێگای‬ ‫پرسیارە رێكەوتنێكی ئابوری درێژخایەن بونی‬ ‫هەبێت بەاڵم بچوكترین هاوكاری نەبێت! بۆیە‬ ‫دەبێت حكومەتی هەرێم وێڕای ئەوەی بەژیرانە‬ ‫پیاچونەوە بەم رێكەوتنامەیە لەگەڵ توركیادا‬ ‫ب���كات‪ ،‬پێویس���تە دەروازەیەك���ی تریش بۆ‬ ‫فرۆش���تنی نەوت بهێڵێتەوە‪ .‬ئێمە هەرێمێكین‬ ‫لەعیراق هەمیشە بەگوێرەی دەستور‌و هاوكێشە‬ ‫سیاس���ییەكان دەتوانین باشتر مامەڵە لەگەڵ‬ ‫بەغداد بكەین تاكو ئەنقەرە‪ ،‬بۆیە ئەولەویەتی‬ ‫سیاسەتی هەرێم سەربەخۆیی ئابورییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم���ەش بەوەنابێت تەواوی كارتەكانی خۆمان‬ ‫لەئەنقەرە دابنێین‪ ،‬هەروەها نابێت ناش���ەفاف‬ ‫بێت چونكە ئەمە راستگۆیی پرۆسەی فرۆشتن‌و‬ ‫س���ەربەخۆیی دەخاتە ژێر گومان���ەوە‪ ،‬رەنگە‬ ‫تەنگەژەی گەورەتر دروست ببێت‪.‬‬ ‫رێكەوتن دەبێت؟‬ ‫دانیش���تنی نێ���وان وەزیری ن���ەوت لەگەڵ‬ ‫س���ەرۆك‌و جێگ���ری س���ەرۆكی حكوم���ەت‪،‬‬ ‫هەنگاوێكی س���ەرەتاییە بۆ ئاساییكردنەوەی‬ ‫دانیش���تن‌و گفتوگۆكان‪ ،‬ئەوەی ئێس���تا هەیە‬ ‫حكومەت���ی ناوەن���د بۆیەكج���ار س���ولفەیەك‬

‫بنێرێت لەبەرامبەردا حكومەت بۆ یەكجار ‪150‬‬ ‫س���ەدوپەنجا هەزار بەرمیل لەرێگای سۆمۆوە‬ ‫بفرۆشێت‪ ،‬پاشان دانیشتنەكان دەستپێدەكەن‪،‬‬ ‫بۆیە بێگوم���ان حكومەتی هەرێ���م وەرەقەی‬ ‫خۆی ئامادە بكات بۆئەوەی لەبەغداد بتوانێت‬ ‫رەزامەندی ناوەند بەدەست بێنێت‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫وەك هەرێم نە كۆمپانیای فرۆشتنی نەوت هەیە‬ ‫نە سندوقی داهاتی نەوت بونی هەیە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دەبێت چارەس���ەر بكرێت هەرچەندە حكومەت‬ ‫بری���اری لێ���داوە‪ ،‬ب���ەاڵم پڕۆژەك���ە نەچۆتە‬ ‫پارلەم���ان‌و نەبۆتە بڕیار‪ .‬لەڕووی دەس���توری‬ ‫وەك هەرێم مافی قانونی خۆمان هەیە كە نەوت‬ ‫دەربهێنین‌و بیفرۆش���ین‪ ،‬بەاڵم دەبێت رەچاوی‬ ‫ش���ەفافیەت‌و كۆنترۆڵی نەوتی هەرێم بكەین‪،‬‬ ‫ناكرێت نەختینەی هەرێم لەبانكەكانی توركیا‬ ‫دابنرێت‪ ،‬ئەم���ە مەترس���یەكی زۆر گەورەیە‪.‬‬ ‫بۆیە حكومەتی هەرێم بەپش���تیوانی دەستور‌و‬ ‫هەروەها پەیوەندی سیاسی‌و دبلۆماسی خۆمان‬ ‫لەگەڵ حزبە سیاس���ییەكانی عی���راق بتوانین‬ ‫رێكەوتننامەیەكم���ان هەبێت‌و ئیس���تیحقاقی‬ ‫ئابوری خۆمان جێبكەینەوە‪ ،‬ئێمە دەبێت ئەوە‬ ‫بزانین كە نەوت لەرێگای س���ۆمۆ دەفرۆش���ین‬ ‫واتە نەوتی عیراقی فیدراڵ دەفرۆشرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كاتێك نەوت لەرێ���گای كۆمۆ دەڕوات بەمانای‬ ‫ئێم���ە دەتوانی���ن هەنگاوێكی س���ەربەخۆیانە‬ ‫لەمامەڵەكردن بەو بەشەوە بكەین كە پەیوەندە‬ ‫بەخۆم���ان‪ .‬بۆیە رێكەوت���ن لەبەغدادد قورس‬ ‫دەبێت‌و بەاڵم ئەلتەڕناتیڤی واقیعشە كە دەبێت‬ ‫هەر دانوستان بكەین‪ ،‬بەغدادیش دەروازەیەكی‬ ‫نەوت بێت‪.‬‬

‫نەوت و غازی كوردستان لەئاسایشی هەرێمایەتیدا‬

‫بەهرۆز جەعفەر‬ ‫لەبەرئ���ەوەی لەمانگ���ی ‪2014/3‬ەوە‪،‬‬ ‫هەناردەكردن���ی نەوت���ی كەرك���وك بەبیان���وی‬ ‫چاكس���ازیی لەبیرەنەوتەكان‌و بۆڕییەكان لەنێوان‬ ‫كەركوك‪-‬جەیهان‪-‬دا‪ ،‬راگیراوە‪ .‬دواتریش روبەرێكی‬ ‫كەوتە دەست داعش‪ ،‬حكومەتی ناوەندیش ماوەی‬ ‫س���اڵێكە كۆمپانیای نەوتی باكوری بەئەنقەس���ت‬ ‫فەرامۆش���كردوە لەكەرك���وك‪ ..‬بۆیە ئاڕاس���تەی‬ ‫ش���یكارییەكەمان دەبەین���ە س���ەر ناوچەكان���ی‬ ‫ناوەڕاس���ت‌و باش���ور‪ ،‬بەپێی كۆمپانیای سۆمۆ‪،‬‬ ‫تەنها لەمانگی ئەیلولی‪ 2014 /‬دا‪ ،‬هەناردەكردنی‬ ‫نەوتی بەس���رە گەیشتۆتە ‪ 76,2‬حەفتاو شەش‬ ‫ملیۆن‌و دوس���ەد هەزار بەرمی���ل‪ ،‬تێكڕای نرخی‬ ‫بەرمیلێ���ك بەرانبەر دۆالر ب���ە (‪ 90,761‬نەوەد‬ ‫دۆالرو حەوت سەدو شەست‌و یەك سەنت) دانراوە‪،‬‬ ‫‌واتە تەنها ل���ەم مانگ���ەدا هەناردەكردنی نەوتی‬ ‫بەس���رە لەس���ەر ئاوەكانی كەنداوی عەرەبییەوە‪،‬‬ ‫بۆ بەندەری جەیهانی توركی‌و لەوێش���ەوە لەسەر‬ ‫دەریای س���پی ناوەڕاس���ت‪ ،‬بەبازاڕەكانی جیهان‬ ‫فرۆشراوە‪ ،‬كردویەتی بە (‪ 6,916‬شەش ملیارو‬ ‫نوس���ەدو ش���انزە ملی���ۆن دۆالر)‪ .‬بەنزیكەیی بۆ‬ ‫كۆتایی ئەمساڵی ‪ 2014‬یە دەگاتە ‪ 82‬ملیار دۆالر‬ ‫تەنها لەداهاتی نەوت لەبەس���رە‪ .‬بەپێی وەزارەتی‬ ‫نەوتی عیراقیش‪ ،‬بڕی هەناردەكردن لەڕۆژێكدا بۆ‬ ‫‪ 2,400000‬دو ملی���ۆن‌و چوارس���ەد هەزار بەرمیل‬ ‫بەرزئەبێتەوە‪ ،‬نرخی هەربەرمیلێكیش بۆ س���اڵی‬ ‫‪ 2015‬ب���ە ‪ $90‬دانراوە‪ ،‬ئەگەر كرێی هۆكارەكانی‬ ‫گواس���تنەوە‌و دیكەی لێدەربهێنی‪ ،‬ئەوا بەوشكی‬ ‫هەمو رۆژێك ئەم عیراقە (‪ 216000000‬دوس���ەدو‬ ‫ش���انزە ملی���ۆن دۆالر)ی هەیە‪ .‬یەكێ���ك لەهەرە‬ ‫سیفاتە خراپەكانی نەوت لەهەر واڵتێكدا‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫كەرتەكانی ت���ری تیا فەرامۆش���دەكرێت‪ ،‬لەبری‬ ‫پاڵپشتێكی باش بێت بۆ بەهێزكردنی ئاسایشی‪:‬‬ ‫كش���توكاڵ‪ ،‬پیشەسازیی‪ ،‬س���ەربازیی‪ ،‬خوێندن‌و‬ ‫پ���ەروەردە‪ ،‬سیس���تەمی بانكی‌و ب���ازاڕ‪ .‬بەڵكو‬ ‫وایكردوە ئیختراقی ئاسایش���ی نیش���تمانی بكات‬ ‫لەالی���ەك‪ ،‬لەالیەكی دیش هەمو ئەو كەرتانەی تر‬ ‫فەرامۆشكراوە‪ .‬چ جای بۆ عیراقێك كە دو روباڕی‬ ‫گەورە بەپایتەختەكەیدا بڕوات‌و هەشت دەریاچەی‬ ‫هەبێت‪ .‬سریالنكا چەندین ئیتنۆ‌و ئاینی جوداشی‬ ‫تیایە بەگەاڵچایی توانیویەتی ژیانێكی دیموكرات‌و‬ ‫بێدەنگ ب���ۆ ‪ 24‬ملیۆن هاواڵتی خۆی دابینبكات‪.‬‬ ‫عیراقی���ش خاوەن���ی ملیۆنێ���ك‌و دوس���ەد هەزار‬ ‫بێوەژنە‪ ،‬رۆژانە ئەوەن���دەی تیادەكوژرێت كەس‬ ‫نازانێت‪ ،‬ژمارەی دانیشتوانەكەی چەندە!‪.‬‬ ‫نەوت‌و سیاسەتی نێودەوڵەتی‬ ‫شۆڕش���ی پیشەس���ازی بەهۆكاری س���ەرەكی‬ ‫دادەنرێت لەكاركردنە سەر سیاسەتی نێودەوڵەتی‬ ‫لەس���ەدەی ن���ۆزدەدا‪ ،‬پێناس���ەی شۆڕش���ی‬ ‫پیشەس���ازیش بریتیی���ە لەگۆڕین���ی بنەڕەت���ی‬ ‫لەش���ێوازی بەرهەمهێنان���دا بەه���ۆی داهێن���ان‌و‬ ‫دروستكردنی ئامێری میكانیكییەوە كە كشتوكااڵ‌و‬

‫پیشەس���ازی‌و گەش���ەپێدانی وزەی بزوێن���ەر‌و‬ ‫زیادبونی بەرهەمهێنانی گەورە لەكارگەكاندا لەباتی‬ ‫بەرهەمهێنانی بچوك لەماڵدا‪ .‬بۆیە پیشەس���ازیی‬ ‫بەگشتی‪ ،‬تەوژمی سەرەكی خۆی لەدروستكردنی‬ ‫ئامێری هەڵمی لەس���اڵی ‪‌1776‬و‪ ،‬ئامێری كارەبا‬ ‫لەس���اڵی ‪‌1831‬وە دەس���تهێنا‌و بەم دو ئامێرەوە‬ ‫سیس���تمی كارگەی گەورە دروس���تبو‪ .‬ئیمڕۆ كە‬ ‫جیهان گەیش���تۆتە ئاس���تی گەڕان لەف���ەزاداو‪،‬‬ ‫س���ەردەمی جەنگی ئەلیكترۆنی‌و دروس���تكردنی‬ ‫پێ�ڵ�اوی قس���ەكەر‌و رۆبۆتی ش���ەڕكەر‌و فڕۆكەی‬ ‫فڕۆكە هەڵگر‌و كارگەو كارخانەی گەورە گەورە‪..‬‬ ‫تاد‪..‬هەمو ئەمانە بەپاڵپشتی سەرچاوەكانی ‌وزە‬ ‫دەچن بەڕێوە‪ ،‬بۆیە جیه���ان تادێت زیاتر تینوی‬ ‫وزەیە‪ .‬ن���ەوت‌و غاز نزیك���ەی ‪%66‬ی هەمو ئەو‬ ‫وزەیە پێكدێنن كە ئەم���ڕۆ لەجیهاندا بەكاردێت‪،‬‬ ‫یەدەكی نەوت لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاس���تدا نزیكەی‬ ‫‪%89‬ی یەدەك���ی هەمو جیهان پێكدێنێت‪ .‬گرنگی‬ ‫ئاب���وی نەوتی دەوڵەتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت‬ ‫خۆی ل���ەزۆری یەدەكەكەی‌و كەم���ی بەكاربردنی‬ ‫ناوخ���ۆدا دەبینێت���ەوە لەگ���ەاڵ رێ���ژەی زۆری‬ ‫بەرهەمهێنان‌و تێچونی كەمی بەرهەمهێنانی یەك‬ ‫بەرمیل نەوت‌و بونی چەندین كێڵگەی زۆر گەورە‬ ‫لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت كە هەمو جیهان پشت‬ ‫بەنەوتی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەبەستێت‪.‬‬ ‫بەپێی نەخش���ەی كێلگە نەوتییەكانی عیراق‪،‬‬ ‫زۆربەی���ان دەكەون���ە هەرێم���ی كوردس���تانەوە‪،‬‬ ‫لەهەمانكات���دا ‪%80‬ی غ���ازی سروش���تی عیراق‬ ‫لەهەرێم���ی كوردس���تاندایە بەپێ���ی ئام���ارە‬ ‫ئەوروپیەكانی���ش ئ���ەو كێڵگان���ەی نەوت���ی خاو‬ ‫لەعیراقدا كە ئام���ادەن بۆ بەرهەمهێنانی نیوەیان‬ ‫دەكەونە هەرێمی كوردستانەوە‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا بڕی نەوتی خاو زانراوەو ساڵی كۆتایی‬ ‫هاتنیش���ی‪ ،‬بەپێی ئام���ارە ئەورپیەكان دوای ‪43‬‬ ‫ساڵیتردەبێت‪ ،‬واتە ئەگەر لەساڵی ‪2035‬دا نەوتی‬ ‫خاو تەواو ببێت‪ ،‬ئەوا دەوڵەتە ئەوروپیەكان تا ‪10‬‬ ‫ساڵیتر نەوتیان دەبێت‌و باكوری ئەمەریكاش تا نۆ‬ ‫ساڵیتر‌و رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش تا ‪ 88‬ساڵیتر‪..‬‬ ‫لەكاتێكدا نەوت لەكێڵگە نەوتیەكانی كوردستاندا‬ ‫تا ‪ 132‬س���اڵیتر دەمێنێت���ەوەو بەپێی ئامارەكان‬ ‫‪%5‬ی نەوت���ی ئام���ادە بۆ دەرهێن���ان لەجیهاندا‪،‬‬ ‫دەكەوێت���ە هەرێم���ی كوردس���تانەوە بەناوچەی‬ ‫كەركوكیشەوە‌و نەوتی كوردستان یەكێكە لەنەوتە‬ ‫باش���ەكانی جیهان بەهۆی كەم���ی مادەی گۆگرد‬ ‫(‪ )S‬تیایدا دەتوانرێت بەئاس���انی بگۆڕدرێت بۆ‬ ‫(بەنزین –كیرۆسین)‌و پێویستی بەهەوڵی زۆر نیە‬ ‫بۆ ئامادەكردنی‪.‬‬ ‫كوشتنی كات یان نزیكبونەوەی زیاتر‬ ‫خوێندن���ەوە‪ ،‬بەدی���دی تی���ۆری موئامەرات‪،‬‬ ‫ئەوەیە‪ :‬واقعێكی سیاسیی ژێراو ژێر لەناوچەكەدا‬ ‫هەی���ە‪ ،‬بەش���ی ه���ەرە زۆری بۆ ئەو ش���ڵەقانە‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە لەسیس���تەمی سیاسیی جیهانیدا‬ ‫روی���داوە‪ ،‬مرۆڤایەت���ی بەدو جەنگ���ی جیهانی‌و‪،‬‬ ‫كۆتایی جەنگی سارد‌و‪11 ،‬ی سێپتێمبەر‌و بەهاری‬ ‫عەرەب���ی‌و داع���ش‌و بازرگانەكانی چەكیش���ەوە‬ ‫ناوەستێت‪..‬ش���ەڕ ش���ەڕی مانەوەو ناس���نامەو‬ ‫چارەنوس���ە‪ .‬تەنها ئەوانەی لەلوتكەی دەسەاڵتی‬ ‫سیاسییدان ئەزانن لەچ كێڵگەیەكدان‪.‬‬ ‫بودج���ەی س���اڵی ‪2013‬ی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كە داعش‌و شەڕو نەفاقاتی پێشمەرگە‌و‬ ‫ئ���اوارەش نەبو ‪ 17‬تریلیۆن دینار بو‪ .‬بۆ س���اڵی‬ ‫‪‌2014‬وا ‪ 11‬مانگە حكومەت���ی مەركەزیی بەغداد‪،‬‬

‫نەبودج���ەو نەموچ���ەی بۆ هەرێمی كوردس���تان‬ ‫نەن���اردوە‪ ،‬لەكاتێك���دا بەپێی دەس���تور عیراق‬ ‫دەوڵەتێك���ی فیدراڵەو‪ ،‬دەبێت مافی هەرێم بدات‪،‬‬ ‫دەس���تور لەعیراقدا‪ ،‬نوسینەكەی رەقە (جامدە)‬ ‫ب���ەاڵم خوێندن���ەوە بۆی الس���تیكیە‪ ،‬كێش���ەی‬ ‫(تەفس���یرو تەتبیقیش���ی) هەیە‪.‬كەسێك مێژوی‬ ‫عی���راق بخوێنێتەوە (كە پ���ڕە لەنیفاق‌و عیقاب‌و‬ ‫قیتال!) هەم لەپەیوەندییە دەرەكییەكاندا‪ ،‬تەنها‬ ‫خەڵكە ترس���نۆكەكان باسی یاس���او رێككەوتن‌و‬ ‫دەس���تورو بنەمای قانونیان كردوە‪ .‬لە ‪2003‬ەوە‬ ‫بۆ ئێس���تا س���ەركردە بااڵكانی عیراق‪ 2003 ،‬جار‬ ‫پێش���ێلی دەس���تور‌و رێككەوتنەكانی���ان كردوە‪،‬‬ ‫بەڵێنیان نەبردۆتە سەر‪.‬‬ ‫لەرۆژی ‪ 2014/11/13‬رێككەوتنێك راگەیەنرا‪،‬‬ ‫كە بەغداد بڕیاریداوە بەشە موچەی هەرێم بنێرێت‪،‬‬ ‫وەك قۆناغی یەكەم لەم هەفتەیە ‪ 500‬ملیۆن دۆالر‬ ‫دەنێرێت كە ئەكات���ە ‪ 600‬ملیار دینار‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫مانگانە هەرێم تەنها بۆ موچە بێجگە لەنەفەقاتی‬ ‫تەشغیلی پێویستی بە‪ 700‬ملیۆن دۆالرە‪ ،‬كەدەكاتە‬ ‫‪ 850‬ملی���ار دینار‪ ،‬هەرێمی كوردس���تانیش ‪150‬‬ ‫هەزار بەرمیل نەوتی خۆی دەخاتە ژێردەستەاڵتی‬ ‫كۆمپانیای سۆمۆ كۆمپانیای بەبازاڕییكردنی نەوتە‬ ‫لەعیراقدا‪ ،‬دەیگەیەنێتە دەس���تی ئ���ەو كۆمپانیا‬ ‫ف���رە رەگەزەكانی ك���ە لەبەن���دەرە جیهانییەكان‬ ‫چاوەڕێی كەشتییە نەوتییەكانن‪ ..‬ئێمە لەسەرەوە‬ ‫كورتەیەكم���ان لەس���ەر دۆخی نەوت���ی‌و ئیدارەی‬ ‫داهات‌و س���امانە مرۆیی‌و سروش���تییەكانی ‌وت‪.‬‬ ‫كاتیەت���ی بپرس���ین عیراق چ پێویس���تی بە ‪150‬‬ ‫ه���ەزار بەرمی���ل نەوتی كوردس���تانە؟‪ .‬زۆركەس‬ ‫ش���یكردنەوەی ماتماتیك���ی لەس���ەربنەمای ‪500‬‬ ‫ملیۆن دۆالرەك���ە ئەكەن بەرانبەر ئ���ەو نەوتەی‬ ‫هەرێم ئەیدات بە بەغداد‪ ،‬كە تیایدا بەم پێیە هەر‬ ‫بەرمیلێك نەوتی هەرێم بە ‪ $111,11‬دەفرۆشرێت‪،‬‬ ‫وەك لەس���ەرەوە ئاماژەمان پێكرد‪ ،‬بەغداد خۆی‬ ‫ب���ە ‪ $90‬ئەیفرۆش���ێت‪ ،‬چم���ا ن���ەوت لەهەرێم‬ ‫بكڕێت بە ‪ .$111,11‬بۆیە ئەمجۆرە ش���یكارییە‬ ‫زانس���تی‌و لۆژیكی نییە‪ ،‬چونكە یەكەم‪ :‬یاس���ای‬ ‫فرۆشتن نییە لەنێوان هەرێمەكان‌و دەوڵەتەكاندا‪،‬‬ ‫دوەم‪ ،‬ئەم���ە وەكو خاوەیەك���ە هەرێم ئەیدات بە‬ ‫بەغداد لەپێناو بابەتێكی تردا‪ ،‬تەنها ئیغراكردن‌و‬ ‫وروژاندنێكی یەكترە ب���ۆ لێكنزیكبونەوەی زیاتر‪،‬‬ ‫جگە ل���ەوەی هێش���تا بودج���ەی ‪2014‬ی هەرێم‬ ‫نەنێ���ردراوە ب���ۆ هەرێمی كوردس���تان‪ ،‬یانی ئەم‬ ‫رێككەوتن���ە دو رەهەن���دی هەی���ە‪ :‬یەكێكی���ان‬ ‫مەبەست لێی ئیس���تیغاللكردنی كاتە‪ ،‬هەنگاوێكە‬ ‫بۆ یەكخس���تنی بەرەكان ل���ەدژی داعش لەالیەن‬ ‫ئەمریكاوە‪ ،‬هاوسەنگییەكە تا بارودۆخی نێوخۆیی‬ ‫عیراق كەمێك ئارام بێت‪ ،‬هەتا شتەكانی دەرەوە‬ ‫ئامادە ئەبێت‪ .‬ئەویتریش���یان‪ :‬ئەم باس���ە بەقەد‬ ‫ئ���ەوەی پەیوەندیی بەغ���ازەوە هەیە‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫بەنەوتەوە نییە‪ ،‬نەوت یان���ی ئابوریی‪ ،‬غاز یانی‬ ‫دروس���تكردنی بەرژەوەندیی سیاسیی‪ .‬لەخوارەوە‬ ‫وردەكارییەكەی باس دەكەین‪.‬‬ ‫هەرێمی كوردستان دەتوانێت نەوت بفرۆشێت؟‬ ‫نابێت ئ���ەوە بش���ارێتەوە‪ ،‬رۆژان���ە ‪120-100‬‬ ‫ه���ەزار بەرمیل ن���ەوت‪ ،‬بەقاچ���اخ لەكەركوكەوە‬ ‫دەبرێت���ە ئێ���ران‪ ،‬لەكاتێكدا حزب���ەكان خاوەنی‬ ‫كۆمپانی���او گروپ���ی خۆیان بن‪ ،‬ش���ەرعییەت بۆ‬ ‫هەمو كارێكیان دەدۆزنەوە‪ .‬هەر لەسەرەتاوە جگە‬ ‫لەسـ ‌ێ پااڵوگەی قانونی‌و فەرمی لەهەرێم (زاخۆ‪،‬‬ ‫خەب���ات‪ ،‬بازیان) لەپاڵ ئەمەش���دا ‪ 70‬پاڵێوگەی‬

‫نایاس���ایی‌و نافەرمی كراوەت���ەوە‪ ،‬بۆ ؟‪ ،‬چونكە‬ ‫نەوتی خاو قەدەغەیە بفرۆش���رێت‪ ،‬ئەم پااڵوگانە‬ ‫هەر بەحاڵ نەوتە خاوەكە كەمێك گەرم ئەكەن‌و‪،‬‬ ‫یەك دو ماددەی لێدەردەهێنن‌و‪ ،‬بەتەنكەر ئەیبەنە‬ ‫دەرەوە‪ .‬لەڕابرودا ئەمە یەكێكبوە‪ ،‬لەهۆكارەكانی‬ ‫دڕودۆنگی نێ���وان بەغداد‪-‬هەولێر بێجگە لەوەی‬ ‫لەسەرەتاوە دو نوێنەری كورد رۆژ نوری شاوەیس‌و‬ ‫هوش���یار زێباری لەگەڵ مالكی رێككەوتبون‪ ،‬كە‬ ‫هەرێم رۆژانە ‪ 400‬ه���ەزار بەرمیل نەوت دەنێرێتە‬ ‫دەرەوە‌و پارەك���ەی دەدات���ە بەغ���داد‪ ،‬وەختێك‬ ‫وەزارەتی سامانە سروش���تییەكان نەیتوانی ئەمە‬ ‫ب���كات‪ ،‬بودجەكە لەمەركەزەوە ب���ڕدرا‪ ،‬دوای ‪40‬‬ ‫رۆژ لەبڕان���ی بودجە‪ ،‬ئ���ەو هەمو نوێنەرەی كورد‬ ‫لەبەغداد بێئاگابون لێی‪ ،‬لەمیانەی س���ەردانێكی‬ ‫نێچیرڤ���ان بارزانی ب���ۆ بەغ���داد‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬كە‬ ‫بەغداد بودج���ەی هەرێمی بڕیوە‪ .‬لەدوای ئەمەش‬ ‫حزبەكان پارەكانی خۆیان لەبازاڕ كێشایەوە‪ ،‬شەڕ‬ ‫لەگ���ەڵ داعش درێژەی كێش���ا‪ ،‬تێچوی كاروباری‬ ‫س���ەربازییش لەئابوریی���دا (تحدی���د‌و تخمین)ی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو چەندی ویست بۆی خەرجدەكرێت‪..‬‬ ‫ئێس���تا نزیكەی پێنج مانگ تێپەڕدەبێت بەس���ەر‬ ‫گرتنی موس���ڵدا‪ ،‬هەرێمی كوردس���تان ناتوانێت‬ ‫وەك جاران پولەكانی خۆی بداتە دەس���ت (هالك‬ ‫بانك)ی توركییەوە‪ ،‬گریبەس���تی ‪ 50‬ساڵیش���ی‬ ‫هەیە‪ ،‬كە س���اڵی ‪ 2017‬پرۆژەك���ە تەواو دەبێت‌و‬ ‫دەس���تپێدەكات (ت���ا ئەوكات���ە‪ .)...‬تازەتری���ن‬ ‫رێككەوتن ك���ە ئێرانی قەڵس���كردوە‪ ،‬كۆمپانیای‬ ‫(جینێڵ ئێنێرجی) رێككەوتنێكی لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردس���تان مۆركردوە‪ ،‬لەسەر بەرهەمهێنانی غاز‬ ‫لەهەردو كێڵگ���ەی (بینا باوی)‌و (میران) جیهان‬ ‫چاوەڕێی خستنەگەڕی ئەم پرۆژەیەیە كە لەساڵی‬ ‫‪ 2018‬بەرهەمی غازی ئەم دو كێڵگەیە بگەیەنێتە‬ ‫توركیا‪ .‬كە بڕی غاز تیایاندا‪ ،‬مەزەندە ئەكرێت بە‬ ‫(‪ )11.4‬تریلیۆن مەتر سێجا‪ .‬بە بەهای (‪)2,6‬‬ ‫دو ملیارو شەش سەد ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫رێككەوتنی كاتی‌و پالنی دورخایەن‬ ‫هەمیشە بەدو هێڵ سیاس���ەتێكی درێژخایەن‬ ‫تەماش���ا دەكرێ���ت‪ ،‬بەتەنه���ا خوێندن���ەوە ب���ۆ‬ ‫س���ەرچاوەكانی وزەو رێككەوتن���ە مۆركراوەكان‬ ‫هەڵەیە‪ ،‬ئەگەر تەتەڵ���ەی گۆڕانكارییە نوێیەكان‬ ‫نەكرێ���ت‪ ،‬سیاس���ەتێك تەنه���ا لەس���ەر بنەمای‬ ‫ئابوری���ی بین���ا بكرێ���ت‌و جەس���تەی كۆمەڵگەو‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬ئابوری���ی بێت‪ ،‬لەیەك چركەو هەنگاودا‬ ‫ئیفالس���بون لەڕێگەدایە‪ ،‬چەند دیمەنێك بۆ ئەمە‬ ‫هەیە‪ :‬یەكەیەك���ی ئیقلیمی بەیەكجار هاڕە بكات‪،‬‬ ‫وەكو میس���ری س���ەردەمی موبارەك‪ ،‬یەكەیەك‬ ‫كە س���تراتیژیی ئابوری���ی خۆڕاگران���ەی هەبێت‬ ‫ب���ۆ زیانەكانی‪ ،‬تا بەی���ەك كات ئەو زیانە نەكات‬ ‫وەكو ئێران‪ ،‬یەكەیەكیش كە لەس���اڵی ‪1975‬ەوە‬ ‫بومەل���ەرزەی ئابوری���ی لێی���داوە‪ ،‬قەرزەكان���ی‬ ‫ژمارەی زۆر خەیاڵین‪ ،‬هێش���تا عەنتەریات ئەكات‬ ‫لەگ���ۆی زەوی���دا ئەمریكای���ە‪ .‬بەتایبەت ئێس���تا‬ ‫گۆڕانكارییەكان‪ ،‬لەسەدەو دە ساڵ‌و ساڵیشدا نین‪،‬‬ ‫بەمانگ‌و رۆژ گۆڕانكاریی گەورە دێتە پێش���ەوە‪،‬‬ ‫لەشەش مانگ پێش ئێس���تاوە‪ ،‬جیاوازیی گەورە‬ ‫هەیە‪ ،‬شەش مانگی دیكەش گۆڕانكاریی تر دێن‪.‬‬ ‫دور نییە لەسەر هەمو گرێبەس���تە ئابورییەكانی‬ ‫ناوچەكە بكەوێت‪.‬‬ ‫بەدیار ئەو پرس���یارەوە‪ ،‬دانیش���تون‪ ،‬بۆچی‬ ‫هەرێمی كوردس���تان نەوتی خۆی دەخاتە چنگی‬ ‫بەغداد؟‪ .‬تاكەی؟‪ .‬خس���تنە ژێ���ر ركێفی ‪150000‬‬

‫پاش رێكەوتنی‬ ‫‪ ١١/١٣‬چی؟!‬ ‫سیروان محمود‬ ‫دۆس���یەی نەوت‌و سامانە سروشتییەكان دۆسیەیەكی هەستیار‌و كاریگەرە لەهەمو واڵتانی‬ ‫جیهاندا‪ ،‬گرێدراوی ژیانی رۆژانەی خەڵكە‌و لەهەناویدا بەرنامە س���تراتیژیە نیش���تمانیەكان‌و‬ ‫ئیدارەی ئابوری‌واڵت دادەرێژرێت‌و كاریگەرە لەس���ەر بریار‌و پەیوەندییە سیاسیە ناوخۆیی‌و‬ ‫دەرەكیەكان‪ ،‬لەعیراقدا كە هەرێمی كوردستان بەپێی دەستورەكەی بەشێكە لێی ئەوا نەوت‬ ‫‪%٩٥‬ی داهات���ە داراییەكەی پێكدەهێنێ‌‌و بۆتە كلیلی گرفت یان تەبایی نێوان پێكهاتەكانی‌و‬ ‫بەتایبەتیش نێوان دو پێكهاتە سەرەكیەكەی كورد‌و عەرەب‪.‬‬ ‫كورد لەپاش ‪٢٠٠٣‬وە بەش���دارێكی كاریگەر بوە لەدروستكردن‌و پێكهاتەی عیراقی نوێدا‪،‬‬ ‫بەاڵم دوچ���اری جۆرەها گرفتی سیاس���ی‌و ئیداری بوە لەگەڵ حكومەت���ی ناوەند‌و هۆكاری‬ ‫سەرەكیش���ی پابەند نەبونی بەغدادبوە بەجێبەجێكردنی بەڵێن‌و مادە دەستوریەكانی تایبەت‬ ‫بەكورد‪ ،‬لەپەرچەكرداری ئەو سیاسەتەدا هەرێم پەنای بردە بەر چەندین هەنگاوی سەربەخۆ‬ ‫كە بەالدانی لەدەستوری عیراقی پ ‌ێ تۆمەتباركرا‪.‬‬ ‫حكومەتی ناوەند بەپاس���اوی بێئاگایی لەسیاس���ەتی نەوتی هەرێم پەنای بردە بەر سزای‬ ‫بەكۆم���ەڵ‌و قوت���ی رۆژانەی خەڵكی هەرێمی ب���ڕی‪ ،‬بەمەش كێش���ەكانی ئاڵۆزتر كرد‌و وای‬ ‫لەحكومەتی هەرێم كرد پێداگری زیاتر لەس���ەر هەنگاوەكانی سیاس���ەتی بەرەو سەربەخۆیی‬ ‫ئابوری‌و هەناردەكردنی نەوت بكات‌و لەئەنجامدا خەڵكەكە دوچاری گرفت‌و قورس���ایی ژیانی‬ ‫رۆژانەبو كاری كردە سەر پرۆژە‌و خزمەتگوزەرانیەكان‪.‬‬ ‫لەئەنجامی داگیركردنی ناوچەیەكی فراوانی عیراق لەالیەن رێكخراوی تیرۆرس���تی داعش‌و‬ ‫هێرش���ەكانی بۆ سەر هەرێم‌و ئەو مەترسیانەی هاتە ئاراوە بۆ سەر ناوچەكە‌و جیهان‪ ،‬عیراق‬ ‫بەرەوش���ێكی سیاسی ئاڵۆزی نوێ تێپەری‌و كاری كردە س���ەر جومگەی سەرەكی ئیدارەی‬ ‫واڵت‌و ڕێ نەدرا بەس���ەرۆكوەزیرانی پێش���و (نوری مالكی) دەستبگرێ بەوالیەتی سێهەمی‬ ‫س���ەرۆكایەتیەكەی ب���ۆ حكومەت���ی عیراقی لەبەر ئ���ەوەی بەهۆكارێكی س���ەرەكی دادەنرا‬ ‫لەتەشەنەكردنی داعش‌و قەبارەبونی گرفتەكانی حكومەتی فیدراڵی لەگەڵ كورد‌و سوننە‪.‬‬ ‫مەترسیەكانی داعش‌و هۆكارە بابەتیەكان بۆ بەرەنگاربونەوەی هاوبەش‪‌،‬واڵتانی ئەقلیمی‌و‬ ‫ئەمریكای پەلكێش���كرد بۆ خس���تنەگەڕی تواناكانیان بۆ نزیكبونەوەی هەرێم‌و بەغداد تا ئەو‬ ‫ئاس���تەی ئەمەریكا‌و نەتەوەیەكگرتوەكان بەڵێنیاندایە هەرێم بە بەشداربونی لەحكومەتەكەی‬ ‫عەبادی بەردوامبن لەهەوڵەكانیان بۆ چارەس���ەری كێش���ە چارەنوسسازەكان‌و بەتایبەتیش‬ ‫بودجە‌و موچە‪.‬‬ ‫مەترس���یە هاوبەشەكان‪ ،‬كۆشش‌و فش���اری نێودەوڵەتی‪ ،‬دۆخی خراپی سەربازی عیراق‪،‬‬ ‫بەڵێنەكانی حكومەتی ناوەند بۆ چارەس���ەری قەیرانەكان‪ ،‬بونی كەسایەتی میانڕەوتر لەنێو‬ ‫كابینەكەی عەبادی‌و لەالیەكیترەوە رەوش���ی نالەباری ئابوری هەرێم‌و خۆڕاگری خەڵكەكەی‪،‬‬ ‫یەكڕیزی هێزە سیاسییەكانی‌و پەیامە یەكگرتوەكانی بۆ بەغداد‪ ،‬هەڵكشانی پاڵپشتی سیاسی‌و‬ ‫مەعن���ەوەی نێودەوڵەتی ب���ۆی لەئەنجامی بەرەنگاربونەوەی دژ بەداعش‪ ،‬س���ەركەوتنەكانی‬ ‫هێزی پێشمەرگە‌و كۆنترۆڵكردنی بەشی هەرە زۆری هەرێمی كوردستان بەناوچەكانی مادەی‬ ‫‪١٤٠‬یشەوە‪ ،‬نزیكبونەوەی وادەی بەسەرچونی س ‌ێ مانگی مەرجی بەشداری كورد لەحكومەتی‬ ‫بەغداد‪ ،‬داتاكانی ئاس���تی ناردنی نەوتی هەرێم بۆ س���اڵی ئایندە كە ل���ە‪ ٥٠٠‬هەزار بەرمیل‬ ‫تێدەپەڕێ‌و چەندین هۆكاری دیكە رێگای خۆشكرد بۆ گەیشتن بەرێككەوتنی ‪.١١/١٣‬‬ ‫ئەم رێكەوتنە كە لەس��� ‌ێ بڕگە پێكهاتوە‪ ،‬دەتوانین بەهەنگاوێك‌و دەس���تپێكێكی ئەرێنی‬ ‫بناسێنین تا دەركەوتنی ئاكامەكانی دانوستانەكانی شاندی كوردی لەگەڵ بەغداد‪ ،‬تا رادەیەك‬ ‫هیوا دەگەڕێتەوە بۆ بازاڕی ئابوری هەرێم‌و دوبارەبونەوەی بڕوای كەرتی ئابوری نێودەوڵەتی‬ ‫پێی‪.‬‬ ‫گەر بەگوتەی‌وەزیری دارایی عیراق بێت ئەوا كێش���ەی موچە‌و بودجە چارەسەر دەكرێ‌و‬ ‫خاڵی سێیەمی رێكەوتنەكە باس لەدانوستانی شاندی كوردی دەكا بۆ هەمو كێشەكان‪ ،‬واتا‬ ‫دەتوانین بڵێین ئەم هەنگاوە نییەت باشییە لەهەردوالوە بەرامبەر یەكتر‌و پێدەچ ‌ێ ئەنجامی‬ ‫باش���ی لێدەس���تەبەر بكرێ‌و الپەرەیەكی نوێ لەپەیوەندییەكانی ك���ورد بە بەغداد تۆماربكا‬ ‫كاتێ���ك ك���ورد داوای گەرەنتی دورهاوێژ بكا‌و بەتایبەتیش ب���ۆ قۆناغی دوای داعش‪ ،‬هاتنی‬ ‫خودی وەزیری نەوت بۆ هەولێر پەیامێكی ئەرێنییە بەرەو چارەس���ەری كێش���ەكان‪ ،‬پێشمان‬ ‫وایە ناب ‌ێ ش���اندی كوردی بخرێتە ژێر فشاری باری دەرونی هەستكردن بەسازشكردن لەسەر‬ ‫بەرنامەكانی هەرێم بۆ سەربەخۆیی ئابوری‪ ،‬سیاسەت هونەری ئەگەرەكانە‪ ،‬گەر بەرژەوەندی‬ ‫ئابوری‌و سیاسیمان لەوەدا بێت هەندێ نەرمی بنوێنین لەداواكاریەكانمان كە كار نەكاتە سەر‬ ‫بەرژەوەندیە نیش���تمانی‌و نەتەوایەتیەكانمان‪ ،‬ئیتر دەب ‌ێ هەموان بەخوێندنەوەیەكی بابەتی‌و‬ ‫گەشبینەوە چاوەڕوانی ئەنجامەكانی دانوستانەكە بكەین‪.‬‬ ‫ئەم رێكەوتنە دەروازە‌و زەمینەیەكی بابەتیە بۆ یەكالكردنەوەی كێشەكانمان لەگەڵ ناوەند‪،‬‬ ‫تەنانەت بەشێك لەبارگرژیە ناوخۆیەكانیشمان دەسرێتەوە كە لەئەنجامی خوێندنەوەی جیاواز‬ ‫بۆ ئەو رەوش���ە دروس���تبوە‪ ،‬ئەگەر كورد نەگەیش���تە ئەنجامێكی باش لەگەڵ بەغداد ئەوا‬ ‫ئەگەرەكانی دیكەی لەبەردەمدایە بەناردنی بەشی پێویستی نەوت لەساڵی ئایندەدا بەو بڕەی‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئاماژەی پێدەدا‪ ،‬بێگومان ئەمەش بەستراوەتەوە بەپاڵپشتی‬ ‫سیاس���ی ئەقلیمی‌و نێودەوڵتی كە نهێنیەكەی تەنها لەالی هەندێ لەس���ەركردایەتی سیاسی‬ ‫كوردییە‪.‬‬ ‫هەزار بەرمیل لەهەرێمەوە بۆ بەغداد‪ ،‬لەمانگێكدا‬ ‫‪ 4500000‬بەرمی���ل‪ ،‬ه���ەر بەرمیلێ���ك ب���ە ‪$80‬‬ ‫بگەڕێت���ەوە لەبازاڕەكانی جیهان‪ ،‬مانگانە دەكاتە‬ ‫‪ $3,60000000‬س���ێ ملیارو شەشت سەد ملیۆن‬ ‫دۆالر‪ ،‬ئەم���ە لەبەرئەوە نیی���ە هەرێم ئەم نەوت‌و‬ ‫پارەیەی لەبازاڕەكانی جیهاندا بۆ ساغ ناكرێتەوە‪،‬‬ ‫پەنای بردۆتە بەر بەغداد‪ ،‬هەرێمی كوردس���تان‪،‬‬ ‫بۆئ���ەوەی بەرژەوەندییە غازیی‌و سیاس���ییەكانی‬ ‫س���ەقامگیر ب���كات‪ ،‬بەش���ێكیش لەبودج���ە‬ ‫بگەڕێنێت���ەوە‪ ،‬كۆدەنگییەك ب���ۆ بەگژاچونەوەی‬ ‫داعش دروستبكات‪ ،‬دەبو ئەمە بكات‪ ،‬كە هەردوال‬ ‫ئەزانن كاتییە‪ .‬ئێس���تا هەرێ���م لەتوانایدایە جگە‬ ‫لەو ‪ 150‬ه���ەزار بەرمیلە‪ )400( ،‬ه���ەزار بەرمیل‬ ‫بەتەنها س���اغ بكاتەوە بۆخۆی‪ ،‬بەڵكو هەمو شتە‬ ‫نادیارەكان لەنێ���وان (هەرێم – بەغداد‪ -‬توركیا)‬ ‫دو گرێیە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬هیچ زانیارییەك لەبارەی گرێبەستە ‪50‬‬ ‫ساڵییەكە ئاشكرا نییە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬پ���ارەی ئ���ەو نەوتەی هەرێ���م رۆژانە‬ ‫رەوانەیكردوە شەفاف نییە‪.‬‬ ‫جیه���ان لەش���ەڕدایە‪ ،‬پالن���ەكان دورخایەنن‪،‬‬ ‫پێن���ج دەوڵەت دژایەتی خۆی���ان بەرانبەر توركیا‬ ‫دەربڕیوە‪( ،‬ڕوس���یا ‪ -‬یۆنان‪ -‬ئیسرائیل‪ -‬میسر‪-‬‬ ‫قوبرس)‪ .‬بێجگە لەفشارەكانی ئەوروپاو ئەمریكا‌و‬ ‫پەكەكە‌و بارودۆخی نێوخۆیی توركیا‪ ،‬لەس���نورە‬ ‫ئاوییەكان���ی ئیجەو دەریای س���پی ناوەڕاس���تدا‪،‬‬ ‫ش���ەڕێكی گەرم بەڕێوەی���ە‪ ،‬تەلەفزیۆنی (صوت‬ ‫قاهی���رە)ی میس���ر‪ ،‬رایگەیان���د (ئەردۆغ���ان‬

‫س���ەرچاوەی فیتنەیەكە لەجیهانی ئیس�ل�امییدا‪،‬‬ ‫ئەیەوێت برەو بەشانەكانی داعش بدات لەمیسر)‪..‬‬ ‫بەپێ���ی س���ەرچاوە هەواڵگرییەكان مەبەس���تی‬ ‫یەكەمی داعش لەسەرەتاوە بۆ میسر بوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫راپۆرتێكیش كە لەكۆتایی ‪2013‬ەدا هاتوە‪ ،‬لەالیەن‬ ‫سەركردەی رێكخس���تنەكانی قاعیدە (عاسی بن‬ ‫ابی بكر)ەوە بۆ بەرپرس���ی رێكخستنەكانی داعش‬ ‫(ابوبكر بەغدادی) لەعیراق نێرراوە‪ ،‬دەردەكەوێت‬ ‫هەواڵگریی داعش لەعیراق���ەو‪ ،‬داوای هاوكارییان‬ ‫لێدەكات بۆ بەگژداچون���ەوەی هێزە ئەمنییەكانی‬ ‫میس���ر‪ ..‬توێژەرێك بەدیار ئەم هەمو س���ەرەداوە‬ ‫نێوچەییان���ەوە‪ ،‬س���ەری گێژ ئەخ���وات‪ ،‬گرفتی‬ ‫هەرەسەرەكی دروستكەرانی بڕیاری كورد ئەوەیە‪،‬‬ ‫بۆش���اییەكی زۆری���ان لەنێوان خۆی���ان‌و خەڵكدا‬ ‫دروس���تكردوە‪ ،‬ناتوان���ن بەخەڵ���ك بڵێ���ن ئەمە‬ ‫روداوەكانەو بەرەو ئەوێ‌ ئەچین‪ ،‬تكایە سەبرتان‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫بۆ ئەم شیكردنەوەیە‪ ،‬پشتمان بەسەرچاوەی زانیاری بەستوە لە‪:‬‬ ‫‪ -1‬الشركە النف��ط سومو (‪Oil Marketing Company):‬‬ ‫‪/http://somooil.gov.iq/ar‬‬ ‫‪ -2‬ئاسایش����ی وزە (دیمەنێك بۆ ئایندە)‪ ،‬توێژینەوەیەكی نوس����ەر‬ ‫چاوەڕوانی چاپە‪.‬‬ ‫‪ -3‬مركز العراق للدراس����ات (مجموعە م����ن الكاتب)‪ :‬النفط العراقی‪،‬‬ ‫والسیاس����ە النفطي��ة فی الع����راق واملنطقة فی ضل االحت��ل�ال االمریكی‬ ‫«ااڵفاق المستقبلیە‪ ،‬عدد ‪ ،15‬بغداد‪.2012‬‬ ‫‪ -4‬سكای نیوز عربیە‪ :‬وزراە النفط بالعراق تنتقد حكومە كردستان‪.‬‬ ‫‪http://www.skynewsarabia.com/ 2014/2/10‬‬ ‫‪web/article‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )492‬دو شةممة ‪2014/1١/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫نوعمان كورتولموش‪:‬‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی سەردەخەین‬

‫روشەن چەكر‪:‬‬ ‫هەدەپە رۆڵی باشی دیوە‬

‫پڕۆفیسۆر نوعمان كورتولموش یاریدەدەریی‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا رایگەیاند‪ :‬پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی پ��ڕۆژەی دەوڵ��ەت ب��وەو لەئێستادا‬ ‫ئامادەكاریی بۆ قۆناغەكانی دواهەمینی‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ئێمەو الیەنی كورد نییەتی باشمان‬ ‫بۆ سەرخستنی نیشانداوە ئەمەش هۆكارێكە‬ ‫بۆ سەرخستنی پڕۆسەكە‪.‬‬

‫روشەن چەكر رۆژنامەنوس‌و گۆشەنوسی‬ ‫ن��اوداری توركیا لەوتارێكیدا ئاماژە بەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬كە هەدەپە وەك بزوتنەوەی سیاسی‬ ‫كورد دەربارەی بەردەوامی پڕۆسەی ئاشتی‌و‬ ‫مانەوەی كۆبانی رۆڵی كاریگەریان بینیوە‪،‬‬ ‫ئەمەش كاردانەوەی باشی لەسەر رێژەی‬ ‫دەنگەكانیان بۆ هەڵبژارنی ‪ 2015‬دەبێت‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫نولیفەر كۆچ‪:‬‬ ‫كاتی كۆنگرەی نەتەوەیی هاتوە‬ ‫ن��ول��ی��ف��ەر ك���ۆچ ه��اوس��ەرۆك��ی ك��ۆن��گ��رەی‬ ‫نەتەوەیی كوردستان‪ ،‬دەڵێت «پشتیوانی‬ ‫پێشمەرگە بۆ كۆبانی‪ ،‬گرنگە‌و كەشێكی باشی‬ ‫بۆ یەكڕیزی ك��ورد رەخساندوەو دەكرێت‬ ‫لەئێستادا گشت الیەنە كوردییەكان جەخت‬ ‫لەبەستنی كۆنگرەی نەتەوەیی بكەنەوە‬ ‫ئەمەش بۆ داهاتومان گرنگ دەبێت «‪.‬‬

‫توركەكانی ناو داعش‬

‫رێكخراوە ناحكومییە ئیسالمیەكانی نزیك ئاك پارتی‪ ،‬رۆڵیان لەرێكخستنی چەكدارە جیهاددییەكاندا هەیە‬ ‫چاودێر ‪ -‬ئاژانسەکان‬

‫رادیكالەكان‪ :‬بۆچی هاواڵتیانی توركیا‬ ‫پەیوەست بەداعش دەبن؟» لەم راپۆرتەدا‬ ‫هەردو رۆژنامەنوسەكە كۆمەڵێك بەڵگەی‬ ‫گرنگیان خستۆتەرو‪ .‬بەپێی ئەم بەڵگانە‬ ‫ئەو زانیارییە لەسەرچاوە فەرمییەكانەوە‬ ‫دەسكەوتوە كەوا لەچەند مانگی دواییدا‬ ‫زیاتر لەهەزار هاواڵتی تورك پەیوەست‬ ‫بەریزەكانی داعش بون‪.‬‬

‫ل��ەم��ان��گ��ی ئ��ەی��ل��ول��ی راب������ردودا دو‬ ‫رۆژنامەنوسی تورك لەرۆژنامەی میللییەت‬ ‫بەڵگەنامەیەكی گرنگیان خستەرو كە‬ ‫ئەوسا بوبەمایەی توڕەیی بەرپرسیارانی‬ ‫ئەنكەرە‪ .‬راپۆرتەكە بە بەڵگەوە ئەوەی‬ ‫سەلماندبو كە لەساڵی ‪2014‬دا تاوەكو‬ ‫جیهادییەكان بەزۆری كوردن‬ ‫مانگی ئ��اب‪ ،‬زیاتر لە»شەش ه��ەزار»‬ ‫بەگوێرەی ئەم راپۆرتە لەناو ئەو هەزار‬ ‫جیهادی بەسەر سنورەكانی توركیاوە‬ ‫پەیوەندییان بەریزەكانی داعشەوە كردوە! كەسەدا تەنها زانیاری ورد لەسەر ‪112‬‬ ‫ئەوكات رۆژنامەی نیویۆرك تایمز لەگەڵ كەسیان بەدەستهاتوە‪ .‬لەناو ئەم ‪112‬‬ ‫گۆڤاری تایمز ئەم بابەتەیان قۆستەوە‌و كەسەدا ‪ 31‬كەسیان خێزاندارن‌و ‪37‬‬ ‫بەڵگەكانیان خستەرو‪ .‬لەئەنجامی ئەمەدا كەسیشیان سەڵتن‪ .‬سەبارەت بەوانی‬ ‫تۆمەتەكانی خۆرئاوا لەمەڕ توركیا روی دیكەش هیچ زانیارییەكی ورد لەسەر‬ ‫لەپەرەسەندن كرد‌و تەنانەت میدیاكان دۆخی كۆمەاڵیەتیان لەبەردەستا نییە‪.‬‬ ‫توركیایان بە»ئەو هاوپەیمانەی دۆستانە سەیرەكەیش ئەوەیە كە بەشێکی زۆری‬ ‫ئەم جیهادییانە «ك��ورد»ن‌و بەگوێرەی‬ ‫نییە» ناوزەدكرد‪.‬‬ ‫لەم رۆژانەشدا دو رۆژنامەنوسی تورك زانیارییەكانی گ��ون��ەش لەبەڵگەنامە‬ ‫پرۆفیسۆر گونەش موراد تەزجور لەگەڵ فەرمییەكاندا ‪ 51‬كەسیان ك���وردن‌و‬ ‫سەبری چیفتچی راپۆرتێكی مەیدانیان بۆ ‪ 34‬كەسی دیكەیان یان توركن یاخود‬ ‫گۆڤاری «فۆرین ئافایرز» ئامادەكردوە‪ .‬سەربەگروپە ئەتنیكییەكانی ت��ری ناو‬ ‫ئەوان ئەم راپۆرتەیان ناوناوە‪« :‬توركە توركیان‪ .‬توێژەرەكان لەسەر ئەم پرسە‬

‫وردترین زانیاریش دەخەنەرو كە ئەویش‬ ‫زیاترین رێژەی پەیوەستبون بەداعش لەدو‬ ‫شاری كوردستانەوەن‪ .‬ئەم دو شارەش‬ ‫«بینگۆڵ»‌و «ئایدیامان»نن!‬ ‫ت��وێ��ژەرەك��ان زی��ات��ری��ن وردەك����اری‬ ‫دەخ���ەن���ەر‌و س��ەب��ارەت ب��ەب��ەش��دارب��وە‬ ‫توندڕەوەكان دەڵێن بەپێی بەڵگەنامە‬ ‫فەڕمییەكانی دەزگا ئەمنییەكانی توركیا‪،‬‬ ‫لەناو ئەم رێژەیەدا ‪ 12‬هاواڵتی كوردی‬ ‫ئایدیامان پەیوەست بون‌و ‪ 11‬هاواڵتی‬ ‫كوردی خەڵكی دیاربەكریشیان تێدایە‪.‬‬ ‫لەوە سەیرتریش هەیە‪ .‬نوسەرەكان شتێكی‬ ‫تازەتریشیان بۆ دەرك��ەوت��وە‪ .‬بەشێكی‬ ‫ئەم جیهادیانە لەناوچەكانی ئانادۆڵی‬ ‫ناوەڕاستەوە پەیوەست بەداعش بون‪.‬‬ ‫زیاترین رێژەش لەم ناوچە توركنشینانەدا‬ ‫ه��ی ش��ارەك��ان��ی جیهانبەیلی‌و كولۆی‬ ‫سەربەویالیەتی قۆنیان‪ .‬لەمە سەیرتریش‬ ‫ئەوەیە كە ئەم دو شارەیش كوردنشینن‌و‬ ‫‪%80‬ی دانیشتوانەكانیان كوردن‪.‬‬ ‫حكومەت چاوپۆشی‬ ‫لەجیهادییەكان دەكات‬ ‫هەرد رۆژنامەنوسەكە لەم راپۆرتەدا‬

‫دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانی‬ ‫قۆناغی ئاشتی‬

‫شنۆ هیرانی‬ ‫پارتی دیموكراتی گەالن (هەدەپە)‪،‬‬ ‫ل��ەچ��ەن��د رۆژی راب�����ردوا ل��ەڕێ��گ��ەی‬ ‫دەزگاكانی راگەیاندنەوە بەفەرمی داوایان‬ ‫لەحكومەتی توركیا ك��رد جارێكیتر‬ ‫دەست بەدانوستانەكانی قۆناغی ئاشتی‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬كە ماوەیەكە ب��ەڕادەی��ەك‌و‬ ‫بەتایبەتی لەدوای روداوەكانی (كۆبانی)‬ ‫یەوە راوەستابو‌و گەیشتوبوە حاڵەتێكی‬ ‫بنبەست‪.‬‬ ‫ج �ێ‌ بایەخە ئ��ام��اژە ب���ەوە بدەین‬ ‫ئ��ەوەی دۆخەكەی گەیاندە ئەو ئاستە‬ ‫تەنها روداوەكانی كۆبانی‌و لێكەوتەكانی‬ ‫نەبو‪ ،‬بەڵكو زیاتر دوای رەزام��ەن��دی‬ ‫نیشان ن��ەدان��ی ع��ەب��دواڵ ئ��ۆج��ەالن بۆ‬ ‫ناوەڕۆكی ئەو پ��ڕۆژە یاسەیە بو‪ ،‬كە‬ ‫حكومەت بەنەخشەڕێگەی پڕۆسەی‬ ‫چارەسەریی لەمانگی ئەیلولی راب��ردو‬ ‫لەڕێگەی شاندی دانوستكاری هەدەپەوە‬ ‫دابوی بەهەریەك لەئۆجەالن‌و قەندیل‪،‬‬ ‫گەرچی ناوەڕۆكەكەی لەسەر خواستی‬ ‫ئۆجەالن بۆ رایگشتی ئاشكرا نەكرا‪ .‬ئەم‬ ‫پڕۆژەیە بو مایەی بێزاری الیەنی كورد‬ ‫لەم پرۆسەیەدا‪ .‬هەرچەندە پڕۆژەكە‬ ‫بەشێوەیەكی فەرمی رانەگەیەندرا‪،‬‬ ‫بەاڵم بەپێی ئەو سەرچاوانەی ئاگاداری‬ ‫پڕۆژەكە بون ئاماژەیان بەشەش خاڵ‬ ‫كردبو‪ ،‬كە توركیا لەپەكەكەو ئۆجەالنی‬ ‫داوا كردبو‪ ،‬كە گرنگترنیان بریتیبو‬ ‫لەدەستبەرداربونی چاالكیی سەربازی‬ ‫چەك دانان بەشێوەیەكی رەها‪ ،‬لەڕێگەی‬ ‫ئ��ۆج��ەالن‪-‬ی��ش��ەوە ئ��ەم بانگەوازییە‬ ‫رابگەیەنرێ‌و لەحاڵەتی قبوڵكردنی‬ ‫ب��ان��گ��ەوازی��ەك��ەی ئ��ۆج��ەالن ل��ەالی��ەن‬ ‫قەندیلەوە حكومەت پاكێجێكی تایبەت‬

‫بەپێداچونەوە بۆ یاساكانی تیرۆر‌و یاسای‬ ‫لێبوردن‌و گەڕانەوەی گەریالكان بكرێت‪.‬‬ ‫ئەمە وەك پڕۆژە یاسا دەباتە پارلەمان‬ ‫بۆ گفتۆگۆكردن‪ .‬بەمشێوەیەش قۆناغی‬ ‫ئاشتی لەقۆناغی دیالۆگەوە دەچێتە‬ ‫قۆناغی گفتوگۆی یاساییەوە‪.‬‬ ‫ل��ەالی��ەك��ی��ت��ر واب���ەس���ت ب��ەه��ەم��ان‬ ‫ن���ەخ���ش���ەڕێ���گ���اوە ك���ە ح��ك��وم��ەت‬ ‫چ��اوخ��ش��ان��دن��ەوە ب��ەدۆخ��ی زیندانی‬ ‫ئۆجەالن‌و باشتركردنی هەلومەجەكانی‬ ‫زی��ن��دان��ی��ەك��ەی��دا دادەخ��ش��ێ��ن��ێ��ت��ەوەو‬ ‫لەهەمانكاتیشدا لەشێوە سكرتاریەتێكی‬ ‫بۆ دادەمەزرێنن بۆ بەرێوەبردنی كارە‬ ‫یاساییەكانی‪ .‬هەروەها گروپێكی ‪12‬‬ ‫ب��ۆ ‪ 16‬كەسیش ل��ەگ��روپ��ی (م��رۆڤ��ە‬ ‫بیرمەندەكان) كە لەساڵی راب��ردو ئەم‬ ‫گروپە وەك دەستپێشخەریەك لەالیەن‬ ‫ح��ك��وم��ەت��ی ت��ورك��ی��اوە پێكهێنران‌و‬ ‫لەهونەرمەندان‪ ،‬مامۆستایان‪ ،‬زانكۆ‪،‬‬ ‫پ��رۆف��س��ۆر‌و رۆژن���ام���ەن���وس‌و ن��وس��ەر‬ ‫ناودارەكانی توركیا پێكهاتبون وەك‬ ‫چاودێر‌و الیەنی سێەم لەدانوستانەكان‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم هەوڵەی حكومەت‌و بەشێكی‬ ‫لەنەخشەڕێگاكە لەالیەن ئۆجەالنەوە‬ ‫پەسەند ن��ەك��را ك��ە ئەمە وای��ك��رد كە‬ ‫ێ‬ ‫(ه���ەدەپ)ی���ش ك��ەم��ێ��ك پاشەكش ‌‬ ‫لەخێرایی چاوپێكەوتنەكانی لەگەڵ‬ ‫حكومەتدا بكات‪ ،‬هۆكارەكەش ئەوەبو كە‬ ‫ئۆجەالن متمانەیەكی تەواوی بەحكومەت‬ ‫نەبو تاوەكو ئەم هەنگاوە مەترسیدارە‬ ‫بهاوێژێت ب��ەوە حكومەت پابەند بێت‬ ‫داواك��ەری��ی��ەك��ان��ی‬ ‫بەجێبەجێكردنی‬ ‫حكومەت‪.‬‬ ‫جێی ب��ای��ەخ��ە ك��ە ل��ەم م��اوەی��ەدا‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا هاوشانی ئەحمەد‬ ‫داودئۆغڵوی سەرۆكوەزیران ژمارەیەك‬ ‫كۆبونەوەو گفتوگۆیان ئەنجامدا كە‬ ‫گرنگترنیان لەگەڵ ئەنجومەنی ئاسایشی‬ ‫سەربازی وەاڵتەكەیان بو دەرب��ارە ئەم‬ ‫پڕۆسەیەو ئ��ەو ئاستەی كە قۆناغی‬ ‫ئاشتی پێگەیشتوە‪ .‬هەرچەندە لە‪،2013‬‬

‫وە توركیا لەرێگەی راوێژكاری میتەوە‬ ‫لەپێناو گەیشتن بەرێگە چارەیەكی بۆ‬ ‫كێشەی كورد لەتوركیا لەگەڵ ئۆجەالندا‬ ‫لەگفتوگۆدان‪ .‬بەاڵم خۆپیشاندنەكانی‬ ‫ك��ۆب��ان��ی‌و ك��وش��ت��ن��ی زی��ات��ر ل��ە ‪40‬‬ ‫خۆپیشاندەر دوبارە توركیا ناچاربو بۆ‬ ‫هێورەكردنەوەی دۆخەكە پەنا بۆ ئۆجەالن‬ ‫بەرێت‪ ،‬كەچی بەدەنگ نەهاتنی ئۆجەالن‬ ‫بۆ داواكە سەرۆكوەزیران دەسەاڵتدارانی‬ ‫توركیای نیگەرانكردو ئەوەش سەرەتای‬ ‫سنیاڵی وەستاندنی دانوستاندەكانی‬ ‫لێكەوتەوە‪ ،‬بەمانایەكیتر توركیا هەستی‬ ‫بەوەكرد كە سەرەداوەكانی ئەم پرۆسەیە‬ ‫دوای روداوەك��ان��ی داع���ش‌و كۆبانی‌و‬ ‫لێكەوتەكانیەوە چیتر لەكۆنترۆڵی‬ ‫ئەودا نەماون بەپێچەوانەوە لەدەستی‬ ‫ئۆجەالن‌و پەكەكەدان كە ئەمەش بۆ‬ ‫توركیا مەترسیەكی زۆر گ��ەورەب��و‪،‬‬ ‫ئەوەی نیگەرانیەكانی توركیاشی گەیاندە‬ ‫لوتكە لێدوانەكانی دەمیرتاش بو كاتێك‬ ‫گوتی»قۆناغی ئاشتی لەئیمڕالییەوە‬ ‫دەستیپێكردوە هەر لەئیمڕالیشەوە كۆتای‬ ‫پێدێت»‪ .‬ئەمانە هەمو ئاماژەی تەواوبون‬ ‫بۆ هەڵپەساردنی قۆناغەكەو تەنانەت‬ ‫رێگەنەدان بەئەنجامنەدانی چاوپێكەوتنی‬ ‫شاندی هەدەپ بۆ الی ئۆجەالن‪.‬‬ ‫ئێستاش بە بەراورد لەگەڵ دو مانگی‬ ‫راب���ردو دۆخ��ەك��ە گ��ۆڕان��ك��اری بەسەر‬ ‫هەڵوێستی هەردو الیەندا هاتوە داوادەكرێت‬ ‫هاوكات لەگەڵ باشتركردنی هەلومەجی‬ ‫زیندان ئیمڕالی دانوستاندەكانیش لەگەڵ‬ ‫حكومەت دەستپێبكاتەوەو دوخەكە‬ ‫لەبنبەستیە بێتە دەرەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫سەرانی هەدەپ پێیانوایە كە هۆكاری‬ ‫سەرەكی بنبەستبونی قۆناغی ئاشتی‬ ‫تەنها كێشەی كۆبانی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫حكومەت هەر لەسەرەتاوە بەنییەتێكی‬ ‫جدییەوە روی لەپرسی كورد لەتوركیا‬ ‫نەكردوەو هەنگاوی تەواوەتیشی نەناوەو‬ ‫هەرئەوەشە بۆتە ئەوەی هەمیشە كێشەی‬ ‫متمانە لەنێوان الیەنەكاندا هەبوە‪.‬‬

‫بەكۆمەڵێك ئەنجام گەیشتون‪ .‬ئ��ەوان‬ ‫پێیانوایە بااڵدەستبونی ئیسالمییەكان‬ ‫واتە ئاك پارتی لەتوركیا زەمینەی ئەم‬ ‫پەیوەستبونانەی خۆشكردوە‪ .‬هەروەها‬ ‫بۆیان دەركەوتوە كەوا ئەم جیهادییانە‬ ‫ب��ەزۆری لەالیەن چەندین رێكخرا‌و تۆڕی‬ ‫ئیسالمیی – كۆمەاڵیەتییەوە رێكدەخرێن‪.‬‬ ‫مەسەلەكە بەوەشەوە ناوەستێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەوان بەپێی توێژینەوە مەیدانییەكانیان‬ ‫ب��ەو ئەنجامە گەیشتون ك��ەوا بەشی‬ ‫ه���ەرەزۆری ئ��ەم رێكخراوە ناحكومییە‬ ‫ئیسالمییانە لەئاك پارتییەوە نزیكن‌و‬ ‫بەزۆریش لەدوای سااڵنی ‪2007- 2006‬وە‬ ‫مۆڵەتی كاركردیان وەرگرتوە!‬ ‫ئەمە رێك هەمان ئەنجامی رێپۆرتێرەكانی‬ ‫میللیەت‪ ،‬نیۆیۆرك تایمز‌و گۆڤاری تایمزی‬ ‫لێكەوتۆتەوە‪ .‬پێشتریش ئەو رۆژنانوسانە‬ ‫ئیدیعای ئەوەیان دەكرد حكومەت ئاگای‬ ‫لەم جموجۆلەهەیە‌و ئەوەندەی شایانە‬ ‫سنورەكانی كۆنترۆڵ ناكات‪ .‬هەروەها‬ ‫ب��ەگ��وێ��رەی چەند بەڵگەیەكیش ئ��ەوە‬ ‫دەركەوتبو كەوا هێزە ئەمنییەكانی توركیا‬ ‫چاوپۆشی لەچونەناو سوریای جیهادییەكان‬ ‫دەكەن‌و تەنها لەهاتنەدەرەوەیان لەسوریا‌و‬

‫هاتنەناوەوەیان بۆ توركیا سەختگیری‬ ‫دەكەن‪ .‬بۆیە هێزە ئەمنییەكان لەحاڵەتێكی‬ ‫وادا چەندین روبەروبونەوەی سەختیان‬ ‫ئەنجامداوە كە تێیدا ژمارەیەكی زۆر‬ ‫لەجیهادییەكان‪ ،‬قاچاخچییەكان‌و هاواڵتییە‬ ‫پەنابەرەكان گیانیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫ئایا ئەمە پۆلیتیكای رەسمی‬ ‫دەوڵەتە؟‬ ‫ئ���ەم دو ت��وێ��ژەرەی��ش ه��اوش��ێ��وەی‬ ‫رۆژنامەنوسەكانی میللیەت‌و نیویۆرك‬ ‫تایمز چەند ئەنجامێكی سەیر لەم دۆخە‬ ‫هەڵدەگۆزن‪ .‬ئەوانیش پێیانوایە زەمینەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی پێكهاتو لەتوركیا بەتایبەت‬ ‫لەساڵی ‪ 2002‬واتە رێك لەو سەردەمەوە‬ ‫كەوا ئاك پارتی بۆتە دەسەاڵت‪ ،‬زیاترین‬ ‫رێ��ژەی گەشەكردنی گروپە ئیسالمییە‬ ‫ژێ��ر زەمینییەكانی ب��ەخ��ۆی��ەوە دی��وە‪.‬‬ ‫هێشتا نەگوتراوە ئەمە سیاسەتی فەرمی‬ ‫حكومەتە‌و پشت بەستراتیژییەكی تایبەت‬ ‫دەبەستێت‪ ،‬بەاڵم رێژەی گەشەكردنەكان‌و‬ ‫لەوە واوەتریش رێژەی پەیوەستبوەكان‬ ‫بەزۆری ل��ەدەوری مەنزومەی ئاك پارتی‬ ‫دەس��وڕێ��ت��ەوە‪ .‬ب��ەت��ای��ب��ەت س��ەب��ارەت‬

‫بەو هاواڵتیە ك��وردان��ەی كە پەیوەست‬ ‫بەریزەكانی داعش دەبن‪ ،‬ئاكامی وردتریش‬ ‫هەیە‪ .‬ئەم هاواڵتیانە لەجەمسەرگیری‬ ‫سیاسی – فیكری ناوچە كوردییەكانەوە‬ ‫ه��ەڵ��ق��واڵون‪ .‬ئ��ەم جەمسەرگیرییەش‬ ‫جەمسەرگیری ن��ێ��وان ئ��اك پ��ارت��ی –‬ ‫ه��وداپ��اری ئیسالمی ل��ەالی��ەك‌و هەدەپە‬ ‫– كەجەكە لەالیترەوەیە‪ .‬بۆیە بەقسەی‬ ‫هەردو رۆژنامەنوسەكە‪ ،‬نزیك ‪ 500‬هاواڵتی‬ ‫كوردی توركیاش پەیوەست بەڕیزەكانی‬ ‫یەپەگە بون كە لەناویاندا زانیاری ورد‬ ‫لەسەر ‪ 170‬كەسیان بەدەستەوەیە‪ .‬لەناو‬ ‫ئەم رێژەیدا ‪%95‬ی��ان كەسانی سەڵتن‪.‬‬ ‫هەروەها رێژەكە هی شارەكانی هەكاری‪،‬‬ ‫شرناخ‪ ،‬ماردین‪ ،‬موش‪ ،‬دیاربەكر‌و ئورفان‪.‬‬ ‫لەپەنای ئەمەدا توێژەرەكان پێیانوایە‬ ‫حكومەت ئاگای لەم جەمسەرگیرییە هەیە‌و‬ ‫تەنانەت بەپرسیارەوە ئەوە دەخەنەرو‬ ‫گەلۆ «بڵێی حكومەت ئەم جەمسەرگیرییە‬ ‫ئایدیۆلۆژییەی بەدڵ بێت؟» هێشتا كەس‬ ‫ناتوانێ‌ بێژێ‌ ئەم دۆخ��ە لەپۆلیتیكای‬ ‫رەسمی دەوڵەتەوە هەڵدەقوڵێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫رۆژنامەنوسەكان دەڵێن بەڵگەكان ئەوەندە‬ ‫زەقن كە كەس ناتوانێ‌ حاشایان لێبكات!‬

‫دەسپێشخەریەكەی دیمستۆرا‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫ل��ەرۆژی ‪31‬ی تشرینی یەكەمدا‪ ،‬ستیڤان دیمستۆرا نێردەی‬ ‫نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ چارەسەركردنی تەنگژەی سوریا «پالنی‬ ‫جواڵن»ی بۆ ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتوەكان ناردوە‌و‬ ‫تێیدا داوای راگرتنی جەنگ لەهەندێك ناوچە دەكات بەتایبەت ئەم‬ ‫داوایە بۆ شاری حەلەب دەخاتەرو بۆ ئەوەی كۆمەكە مرۆییەكان‬ ‫بۆ مەدەنییەكان بگوێزرێتەوە‌و زەمینەسازیش بۆ گفتوگۆكانیش‬ ‫بكرێـت‪.‬‬ ‫شاری حەلەب لەدواهەم شارەكان بو كە بەشداری راپەڕینی‬ ‫سوریا بو‪ .‬ئەم ش��ارە پایتەختی ئابوری سوریا بو‪ .‬هەروەها‬ ‫ناوەندی كارگە پیشەسازییەكان‌و ناوەندی سەرمایەگوزارەكانی‬ ‫سەربەرژێمی سوریایە‪ .‬سەرباری ئەمە رۆڵی ئابوری شاری حەلەب‬ ‫بەهۆی روداوەكانی ئەمدواییانە بەتایبەت جەنگ روی لەكزی كردوە‌و‬ ‫لەمەشەوە كاریگەرییەكی نیگەتیڤی كردۆتەسەر گشت ئابوری‬ ‫سوریا‪ .‬ئەمە بۆتەهۆی كۆچی خاوەنانی سەرمایە لەواڵت بەرەو‬ ‫دەرەوە‪.‬‬ ‫ئالێرەدا پرسیارێك خۆی بەزەیندا دەدات‪ :‬بۆچی نێردەی نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكان شاری حەلەبی بۆ پالنی جواڵن هەڵبژاردوە بۆ راگرتنی‬ ‫جەنگ‌و پیادەكردنی ئاگربەست‪ .‬لەمروەشەوە دیمستۆرا رایگەیاندوە‪:‬‬ ‫ش��اری حەلەب سااڵنێكە بەشێوەی ب��ەردەوام لەژێر فشاردایە‌و‬ ‫كێشمەكێشی بەردەوامی تێدایە‪ .‬بەتایبەت دوای ئەو سەدمەیەی‬ ‫كەوا لەكاتی دیداری شاری حومس ئەنجامیدابو‪ ،‬لەئاكامی ئەو‬ ‫كاولكارییەی توشی ببو لەماوەی رابردودا گوتویەتی «نامانەوێ‬ ‫ئەوەی لەوێ رویدا لەشاری حەلەب دوبارە ببێتەوە‪ .‬لەبەر ئەمە‬ ‫دەستمان داوەتە دەسپێشكەرییەك‌و ئەمەیش رێگەیەكە لەبەردەم‬ ‫جڵەوكردنی پەرەسەندنی زیاتری جەنگ‌و توندوتیژی‌و ئەمەیش‬ ‫بەتایبەتی شاری حەلەب دەگرێتەوە‪».‬‬ ‫لەراستیدا بااڵدەستبونی ت��ۆڕی تیرۆریستی داع��ش بەسەر‬ ‫ناوچەیەكی بەرینی گوندەواری حەلەب‪ ،‬ئەویش دوای جەنگێكی‬ ‫تێكهاڕینی لەناوبەر لەنێوان هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆن‌و رژێمی ئەسەد‪،‬‬ ‫هەست بەوە كراوە كە تۆڕی تیرۆریستی داعش بۆی هەیە پەالماری‬ ‫شاری حەلەب بدات‌و هاوشێوەی رەقە داگیری بكات‪ .‬هۆیەكەیشی‬ ‫ئەوەیە ش��اری حەلەب پێگەیەكی ستراتیژی هەیە‌و ئەمەیش‬ ‫هۆكاری پشتەوەی ئەم دەسپێشكەرییەیە‪ .‬بەدەربڕینێكی دیكە ئەم‬ ‫دەسپێشكەرییەی نێردەی نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ شاری حەلەب‬ ‫لەپێناو پێشگرتنی نفوزی داعش بەرەو ئەو ناوچەیە هاتۆتەكایەوە‪.‬‬

‫لەراستیدا نێردەی نەتەوە یەكگرتوەكان رایگەیاندوە‪ :‬سیستەم‬ ‫چاوەڕێی ئەوە دەكات پەیوەندی بەالیەن‪ ،‬كەسایەتی‌و رێكخراوەكانەوە‬ ‫بكات بۆ ئەوەی ئەم پێشنیارەیان لەگەڵ تاوتوێبكات‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمە هێشتا دیارنییە كە ئایا ئەم دەسپێشكەرییە‬ ‫كشانەوەی هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆن بۆ دەرەوەی شارەكە لەخۆدەگرێ‬ ‫وەك��و ئ���ەوەی ل��ەش��اری حومس روی���داوە ی��ان ن��ا؟ جگە ل��ەوە‬ ‫راشینەگەیاندوە ئایا ئەو الیەنەی بیەوێ ئەم دەسپێشكەرییە خەرق‬ ‫بكات چی سزایەكی بۆ دیاریدەكرێت‪ .‬لەو بارەیەوە سەرچاوەیەك‬ ‫لەرژێمی ئەسەدەوە گوتویەتی سڕكردنی جەنگ بەو مانایە نایە‬ ‫كەوا بوار بەخەرقكردنی ئەم دەسپێشكەرییە لەالیەن گروپەكانی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنەوە بدرێت‪ .‬بێگومان سوپا وەاڵمی توندی هەمو هێرش‌و‬ ‫خەرقكارییەك دەداتەوە كە لەالیەن گروپە چەكدارەكانەوە بكرێت‌و‬ ‫بۆ ئەمەیش چۆنی بوێ ئاوا وەاڵمدەداتەوە‪.‬‬ ‫بێشك هەڵوێستی گروپەكانی ئۆپۆزیسیۆن سەبارەت بەم‬ ‫دەسپێشكەرییەی دیمستۆرا جۆربەجۆر ب��وە‪ .‬بۆ وێنە هادی‬ ‫بەحرە س��ەرۆك��ی ئیتیالفی نیشتمانی سوریا ئ��ەم هەنگاوەی‬ ‫بە «نارۆشن»وەسفكردوە‌و ئاماژەی ب��ەوە ك��ردوە دەب� ‌ێ ئەمە‬ ‫«هەنگاوێكی گشتگیر» بێت‪ .‬لەالیەكی تریش زاهیر ساكت‬ ‫فەرماندەی ئەنجومەنی سەربازی حەلەبی سەربەسوپای سوریای‬ ‫ئازاد بۆ سڕكردنی جەنگ لەحەلەب چوار پێشمەرجی راگەیاندوە‬ ‫كە ئەمانە لەخۆدەگرێت‪ :‬راگرتنی بۆمبارانكردنی گەڕەكەكانی شار‪،‬‬ ‫بەردانی گیراوەكان‪ ،‬لێپرسینەوە لەو بەرپرسیارانەی كەوا كیمیاییان‬ ‫لەغوتەی خۆرهەاڵتی شام بەكارهێناوە‪.‬‬ ‫لەهەمو حاڵەتێكدا ئەم هەنگاوە وەك��و دەسپێشكەرییەكی‬ ‫سەرەتایی لەقەڵەمدەدرێ نەك هەنگاوی ئاشتی‪ .‬ئەمەش بەراشكاوی‬ ‫دەردەكەوێ كاتێك دیمستۆرا بۆخۆی رایگەیاندوە‪ :‬ئێمە بەراستی‬ ‫هەڵگری پرۆژەی ئاشتی‌و ئارامین‪ .‬بۆ ئەمەیش پالنی كارمان هەیە‪.‬‬ ‫پالنی كاریش لەگۆڕەپانەوە دەسپێدەكات‪« :‬جەنگ رابگرن‌و كۆتایی‬ ‫بەكوشتار بهێنن»‪.‬‬ ‫ئێمە لەمەوە بەو ئەنجامە دەگەین دەسپێشكەری نێردەی‬ ‫نێودەوڵەتی بۆ سوریا‪ ،‬لەسەر زەمینی واقیع لەبەر بونی گەلێك‬ ‫گروپی جۆربەجۆر‌و دەستەی چەكداری روب��ەروی گەلێگ گرفت‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬جا دەتوانین بڵێین هیچ شكی تێدا نییە كە رێكخراوی‬ ‫تیرۆریستی وەك دەوڵەتی ئیسالمی ‪ -‬داع �ش‌و ب��ەرەی نوسرە‬ ‫بەهیچ شێوەیەك پابەندی دەسپێشكەری وا نابن‪ .‬ئەمە لەگەڵ‬ ‫ئەو پێشمەرجە تەعجیزیانە وێكنایەتەوە كە سوپای ئازاد بۆ ئەم‬ ‫دەسپێشكەرییەی دیمستۆرای داناوە‪ .‬هەروەها با ئەو نیگەرانیانەی‬ ‫ئەمەریكا‌و دەوڵەتە ئەوروپاییەكان بوەستێ‌ كە دەپرسن ئەگەری‬ ‫ئەوە هەیە رژێم ئەم دەسپێشكەرییە بۆ بەدەستهێنانی كاتی زیاتر‬ ‫بقۆزێتەوە‌و دواتر هەوڵی بەدەستهێنانەوەی ناوچەكانی ئۆپۆزیسیۆن‬ ‫بدات‪ .‬واتە بیەوێ ئەو سیناریۆیە دوبارەبكاتەوە كە لەحومس‬ ‫ئەنجامیداوە‪ .‬لەبەر ئەمە ئەگەری ئەوە هەیە ئەم دەسپێشكەرییە‬ ‫شكستبهێنێت‪ .‬رەنگبێ‌ چەند ئەنجامێكیش بەدەست بهێنرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە ناگاتە ئەوەی تەنگژەی سوریای پێ‌ یەكالیی بكرێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )492‬دو شةممة ‪2014/1١/17‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫فەلسەفەو كۆمەڵ‬

‫ئایدیۆلۆژیاو كەلتور‬

‫یاسین النصیر‬ ‫و‪ :‬خەسرەو مەحمود‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫ل���ەم ئەڵقەی���ەدا لەس���ەرەتاوە‬ ‫جەختدەكەینە سەر گەاڵڵەبونی چەمكی‬ ‫نوێگ���ەری‪ ،‬بەرل���ەوەی چەمك���ی دوای‬ ‫نوێگەری (مابعد الحداپە) گەاڵڵە ببێت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی فەلس���ەفەو نوێگەری‌و دوای‬ ‫نوێگەری بەچەمكە لق‌و پۆپدارەكانیانەوە‬ ‫لەئەڵقەگەلی دیكەدا چارەسەر دەكەین‪،‬‬ ‫لێ���رەدا جەختدەكەین���ە س���ەر رۆڵ���ی‬ ‫روناكبیری���ی‌و روناكبیران لەگەاڵڵەكردنی‬ ‫چەمك���ی نوێگەری���ی بەدەس���تپێكردن‬ ‫لەبۆدلێ���ری باوكی ش���ەرعیی نوێگەریی‬ ‫روناكبیریی (كەلتوری)یەوە‪‌،‬و گرامشی‌و‬ ‫ت���ا قۆناغی ئێس���تاكە ك���ە روناكبیریی‬ ‫ێ تێیدا بۆتە مەس���ەلەیەكی سیاسی‌و‬ ‫نو ‌‬ ‫ئاب���وری‌و فیك���ری‌و گەش���ەپێدەرانەو‬ ‫مرۆیی‌و زانستی‌و مەسەلەی رای گشتی‪،‬‬ ‫هەروەها چۆتە ناو مەیدانەكانی مافەكانی‬ ‫م���رۆڤ‌و كەیس���ەكانی ژنان���ەوە‪ ،‬ب���ەو‬ ‫ێ بوە بەیەكێك‬ ‫مانای���ەی روناكبیریی نو ‌‬ ‫لەكۆڵەكەكانی بنیادنان���ی كۆمەڵگەكان‬ ‫كە ناكرێت لەهەر بنیادنانێكی سیاس���ی‪،‬‬ ‫ئاب���وری‪ ،‬گەش���ەپێدان‪ ،‬دەزگای���ی‌و‪،‬‬ ‫ئاوەدانیدا تێپەڕێنرێت‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی ل���ەم نوس���ینە بەپەلەی���ەدا‬ ‫مەبەس���تمانە دانان���ی هێڵی گش���تییە‬ ‫ب���ۆ بیرۆك���ەی روناكبیری���ی نوێگەریی‪،‬‬ ‫واتە جەختكردنە س���ەر ئ���ەو چۆنێتیەی‬ ‫ێ پێكدێت بەو‬ ‫روناكبیری���ی نوێمانی پ��� ‌‬ ‫ئاسۆیانەیەوە كە بەش���دارن لەبنیادنانی‬ ‫كۆمەڵ���دا‪ ،‬یەكەمی���ن خاڵ ك���ە بكرێت‬ ‫جەخت���ی لەس���ەر بكرێ���ت بریتی���ە لە‪:‬‬ ‫ێ كە ببێتە‬ ‫پێویستە لەسەر روناكبیریی نو ‌‬ ‫روناكبیرییەك���ی رەخنەگرانە‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫مەیل���ی رەخنەگرتن لەژیانی سیاس���ی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ش���ێوەكانی فەرمانڕەوایی‌و‬ ‫بەكارهێنان���ی دروش���مەكانی راب���ردو‌و‬ ‫فەرامۆشكردنی دیالەكتیكی ژیانی رۆژانەو‬ ‫ژاوەژاوەكەی‌و ئەو س���تایالنەی لەشاردا‬ ‫بەرهەمیاندەهێنێ‌‌و بازاڕەكان‌و بازرگانی‌و‬ ‫سیاسەت لەمۆدێلگەلێك كە نازانرێت بۆ‬ ‫كوێمان دەبەن‪ ،‬سەرجەم ئەم پێكهاتانە‬ ‫خوازی���اری رەخنەكردن‌و كەش���فكردنی‬ ‫ئەوان���ەن كە لەپش���تیانەوە دەوەس���تن‬ ‫لەكەس���انی كەمئەزمون‪ ،‬لەو سۆنگەیەوە‬ ‫كە هەر روناكبیرییەك كە بەرگی رەخنەی‬ ‫ێ دابماڵرێت ئەمیش هەر لەمەبەس���تە‬ ‫لـ ‌‬ ‫بااڵكان���ی روتدەبێت���ەوە‪ ،‬ئەمەش ئەوە‬ ‫ناگەیەنێت ك���ە روناكبیری���ی رەخنەگر‬ ‫(كەلتوری رەخنەگرانە) هەمیشە نەیارە‪،‬‬ ‫هێندەی كەش���فكەری رێگاكانی دیكەی‬ ‫پێش���كەوتنە جیا لەوانەی ئەو كەس���انە‬ ‫باوەڕیان پێیە كە بانگەشە بۆ جێگیریی‬

‫(الپبات)‌و پاراستنی بابەتی كۆن دەكەن‬ ‫بەبێ‌ بونی هۆش���یاریی بەگرنگی ئەوەی‬ ‫ك���ە روناكبیریی دەبێت ببێتە بەش���ێك‬ ‫لەكەلتوری شارو خوێندن‌و بازاڕو ئابوری‌و‬ ‫سیاس���ەت‪ ،‬كەش���فكردنی رەگەزەكانی‬ ‫دواكەوتنی‪ ،‬یەكەم بەشداریی لەبنیادنانی‬ ‫كەلتورێك���ی نوێ���دا دەك���ەن‪ ،‬دوەمیش‬ ‫خوێندنەوەیەكی كۆمەاڵیەتیانە بۆئەوەی‬ ‫لەواقیع���ی ئاب���وری‌و زانكۆیی‌و فیكریش‬ ‫بەرێوەدەچێ���ت‪ ،‬رژێمەكانی���ش بەهەمو‬ ‫ئەو سەرچاوانەوە كە پێیاندراوە‪ ،‬هەوڵی‬ ‫سەپاندنی روناكبیرییەكەیان دەدەن وەك‬ ‫ئاڵتەرناتیڤێكی روناكبیریی رەخنەگرانە‪،‬‬ ‫كە پێكدادانێكی راس���تەقینە دەگەیەنێت‬ ‫لەنێوان ئەوەی كە ئەو شێوە كەلتوریانە‬ ‫روتبكرێتەوە كە پەرەدەستێنن‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫مەرج���ی بابەتی���ش پێش���نیار بكرێ���ن‬ ‫بۆئ���ەوەی وا لەخەڵك���ی بكرێت بەچاوی‬ ‫رەخنەگرەك���ەی ببینن‪ ،‬ئەم���ە یەكێكە‬ ‫لەئەركەكانی روناكبیریی هاوچەرخ‪.‬‬ ‫بۆدلێریش بەمشێوەیە دەستی پێكرد‪،‬‬ ‫كاتێك چارەسەری مەسەلەی روناكبیریی‬ ‫كرد ل���ە «دەرب���ارەی پاڵەوانێتی ژیانی‬ ‫نوێ���دا ‪‌»1859‬و «وێنەكێش���ی ژیانی‬ ‫ن���وی ‪ .»1860‬ك���ە بریتی���ن ل���ەو دو‬ ‫وتارەی چەمكی نوێگەرییان تەقاندەوە‪،‬‬ ‫س���ەرەڕای هەژاریی بۆدلێرو كەمیی هێزو‬ ‫تواناو پۆش���اكی رۆژانەش���ی‪ ،‬بەپەرۆش‬ ‫بو بۆ نوێگەری���ی‌و لەبیری چوبوەوە كە‬ ‫ئایدیاكانی بەم س���ادەییە نین‪ ،‬تەنانەت‬ ‫هاوڕێكانی دوای مەرگی شیوەنێكی زۆریان‬ ‫بۆ كرد لەبەرئەوەی هانی بۆرژوازیەتی دا‬ ‫بۆ تەبەنیكردنی رێب���ازی نوێ‌ بۆئەوەی‬ ‫بەرودی بیر لەئیس���تیغاللكردنی خەڵكی‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬لەكاتێكدا كە خۆی بەهەژاریی‬ ‫م���رد بێئ���ەوەی كەس بەخێ���وی بكات‪،‬‬ ‫بۆدلێ���ر بەتەواویی لۆژیكس���ت بو‌و ئەو‬ ‫پێشكەوتنەی رەتدەكردەوە كە بریتی بو‬ ‫لەهەڵم‌و گڵۆپی غاز‪ ،‬ب���ەاڵم بڕوای وابو‬ ‫كە كەشفكردنی ئەم جۆرە پێشكەوتنێكی‬ ‫رۆحیی نیە‪ ،‬بەقوڵی���ی بیری لەچۆنێتی‬ ‫پێشكەوتنێك دەكردەوە كە پاڕادۆكساوی‬ ‫دەهات���ە بەرچ���او‪ ،‬ب���ەاڵم واقیعیتر بو‬ ‫لەه���ەر پێش���كەوتنێك كە بەش���ێوەی‬ ‫ئەڵق���ەی الوازی كۆم���ەڵ دێ���ت گەرچی‬ ‫ئ���ەم ئەڵقان���ە پێشكەوتوخوازانەش���ن‪،‬‬ ‫س���ەبارەت بەگرنگیی نوێگەریی دەڵێت‬ ‫بریتیە لە «وێنەیەكی بەهێزو رەس���ەنی‬ ‫ێ بەهەس���تە‬ ‫مرۆڤ���ی ن���وێ‌‪ ،‬مرۆڤی نو ‌‬ ‫تیژو ش���پرزەكانیەوە‪ ،‬بەگیانە ناس���ك‌و‬ ‫فێڵبازەكەی ت���اڕادەی وروژاندنی ئازار‪،‬‬ ‫بەمێش���كە ئاخنراوەك���ەی بەتوت���ن‪،‬‬ ‫بەخوێنە كڵپەس���ەندوەكەی بەئەلكهول‪،‬‬ ‫بۆدلێر وێنەی ئەم تاكە هەس���تیارە وەك‬ ‫نمونەیەك پێش���كەش دەكات‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫پاڵەوان���ە»‪ ،‬لەگەڵ ئەوەش���دا كە مانای‬ ‫ئ���ەوەی ك���ە پاڵەوانە بەتێگەش���تنێكی‬ ‫س���اختەكارانە بەش���ێوەیەكی س���ەیر‬ ‫دەمێنێت���ەوە‪ ،‬دیاریكردنیش���ی بەوردیی‬ ‫كارێكی س���ەختە‪ ،‬بەاڵم ئەم تێگەیشتنە‬ ‫دەرب���ارەی پاڵەوانێت���ی قوڵدەبێت���ەوە‬ ‫ب���ەوەی وێنەو نوس���ینەكان لەژیانی ئەو‬ ‫پاڵەوانانە داببڕێن كە دەسەاڵت‌و كڵێساو‬

‫جەنگە ساختەكان دروس���تیان دەكەن‪،‬‬ ‫گرنگیدان بەپاڵەوانێتی مرۆڤی ئاس���ایی‪،‬‬ ‫مرۆڤێك بەدوای هێزی خۆیدا دەگەڕێت‪،‬‬ ‫بەئ���ارەزوی بون پاڵی پێوەنراوە‪ ،‬مرۆڤی‬ ‫لەناوچو بەهۆی فاكتەرگەلی روتكردنەوەی‬ ‫دەس���ەاڵتەكان‌و س���ەرمایەو‪ ،‬هەژمونی‬ ‫هێزی نابیناكان بەسەر چارەنوسەكانیدا‬ ‫ك���ە ب���ەرەو نەزانراوی دەب���ەن‪ ،‬ئەمەیە‬ ‫مرۆڤی شار كە دەرەنجامەكانی هەمو ئەو‬ ‫بڕیارانەی دەكەوێتە س���ەر كە دەسەاڵتە‬ ‫ب���ااڵكان دەیان���دەن‪ ،‬ئ���ەو مرۆڤەی باج‬ ‫دەدات‌و لەبەرەكانی كوشتاردا دەسوتێت‌و‬ ‫لەكەمتری���ن ژیان���ی بەڕێزان���ە بێب���ەش‬ ‫دەبێت‪ ،‬پێویس���تە روناكبیریی‌و كەلتوری‬ ‫نوێ‌ ب���ۆ قواڵیی ئەم بونەوەرە بچێت كە‬ ‫رێگاكان رادەخات‌و لەچێژە سێكسیەكانی‬ ‫بێبەش���ەو‪ ،‬توانای نیە دەنگی بەس���ەر‬ ‫بەرپرس���ێكدا بەرزبكات���ەوە‪ ،‬لێ���رەدا‬

‫بەپۆش���اكگەلێكی وەرگیراو لەرابردو»‪،‬‬ ‫هون���ەرەكان بەكۆیل���ەی «چاڵێكی قوڵ‬ ‫دەمێنن���ەوە ك���ە خۆی لەڕەس���ەنایەتی‬ ‫بێبەش دەكات»‪ .‬ئەگەر رەوشی كەلتوری‬ ‫رەخنەگرانە لەسەرەتاوە ئاراستەی هێزە‬ ‫یەكەمینەكان���ی ژیانی ن���وێ‌ بكرێت‪ ،‬كە‬ ‫بریتیە لەمرۆڤ���ی میللی‌و ئەو چۆنێتیەی‬ ‫ێ‬ ‫كە هونەرمەن���دان تابلۆكانی خۆیانی پ ‌‬ ‫پێشكەش دەكەن‪ ،‬سەبارەت بەهەڵوێستی‬ ‫رەخنەی���ی كەلت���ورو روناكبیریی نوێش‬ ‫ئ���ەوا مەس���ەلەیەكی كۆمەاڵیەتی قوڵتر‬ ‫لەوێنەی چارەس���ەر كردوە‪ ،‬ئەوە بریتیە‬ ‫لەرەخنەكردن���ی بێئومێدیی كەلتوریانەی‬ ‫سەدەی بیس���تەم‪ ،‬بەو مانایەی بۆدلێرو‬ ‫مارك���س‌و فرلی���ن‌و تی���ۆدۆر بانفی���ل‌و‬ ‫كەسانی تریش دەیانڕەوانیە سەدەیەكی‬ ‫دواتر كە س���ەرەتاكانی بینینی سەدەی‬ ‫هەژدەهەم���ی رەخنەگرانەی بۆدلێر بێت‪،‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫زنجیرە وتارێکە‬ ‫نوسەرو روناكبیری‬ ‫ناوداری عەرەب «یاسین النصیر»‬ ‫دو هەفتە جارێك‬ ‫تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت‪.‬‬

‫رامكردنی جوگرافیاو وەبەرهێنانی شوێنەكان‬ ‫بەڕێوەچوە بەشوێنە بەتاڵەكانیشەوە‪ ،‬كە‬ ‫وەبەرهێنانیان بەڕێوەدەچێت‪ ،‬لەرێگەی‬ ‫گۆڕینیانەوە لەشوێنانێكی ب ‌ێ نرخەوە بۆ‬ ‫شوێنانێكی خاوەن نرخگەلێكی قابیلی زیادبون‪،‬‬ ‫ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە پرنسیپەكانی‬ ‫وەبەرهێنان‌و بەكاربردن چونەتە ناو شوێنەوە‬ ‫وەك هێزگەلێكی ماددی كە توانای‬ ‫بەبازاڕكردنی بۆ زیادكردوە‬

‫ئەمڕۆ پەرەسەندنێكی گەورە بەدیدەكەین لەچەمكەكانی كەلتوری‬ ‫نوێگەریدا‪ ،‬یەكەمین چەمكیش كە تێڕوانینێكی نوێی كەلتوریی‬ ‫بەسەردا هاتبێت بریتیە لەشوێن‪ ،‬كە شوێن وەك روناكبیرە‬ ‫نوێگەراكان دەڵێن شیاوی رامكردنە بۆ مەبەستی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەش دەكرێت بچێتە ناو سیاقە سروشتیەكانی هەر‬ ‫پڕۆژەیەكی ئابورییەوە‬ ‫نوێگەریی شار دەبێتە نوێگەریی خەڵكی‪،‬‬ ‫ئەم چەمكەی نوێگەریش ئاراس���تەكراوە‬ ‫بۆ هەڵتەكاندنی هەمو جێگیرە كالسیكیە‬ ‫كۆنە س���تەمكارەكان بەس���ەر كەلتوردا‬ ‫لەفەڕەنس���ادا لەو رۆژەدا ئ���ەو دەڵێت‪:‬‬ ‫«توشی ش���ۆك دەبین كاتێك مەیلێكی‬ ‫گش���تی الی هونەرمەندان بەدی دەكەین‬ ‫بۆ پۆش���تەكردنی سەرجەم بابەتەكانیان‬

‫ئەو مرۆڤەی باج دەدات‌و لەبەرەكانی كوشتاردا دەسوتێت‌و لەكەمترین‬ ‫ێ‬ ‫ژیانی بەڕێزانە بێبەش دەبێت‪ ،‬پێویستە روناكبیریی‌و كەلتوری نو ‌‬ ‫بۆ قواڵیی ئەم بونەوەرە بچێت كە رێگاكان رادەخات‌و لەچێژە‬ ‫سێكسیەكانی بێبەشەو‪ ،‬توانای نیە دەنگی بەسەر بەرپرسێكدا‬ ‫بەرزبكاتەوە‪ ،‬لێرەدا نوێگەریی شار دەبێتە نوێگەریی خەڵكی‪ ،‬ئەم‬ ‫چەمكەی نوێگەریش ئاراستەكراوە بۆ هەڵتەكاندنی هەمو جێگیرە‬ ‫كالسیكیە كۆنە ستەمكارەكان بەسەر كەلتوردا‬

‫ئ���ەوان لەوە دەدوێن ك���ە ئەو كەلتورەی‬ ‫دێت هەڵناس���ێتە س���ەرپێ‌ بەبێ‌ ئەوەی‬ ‫بۆرژوازیەت تەبەنی بكات‪ ،‬بەاڵم پێویستە‬ ‫لەس���ەری لەئاراس���تە نوێگەریەكان���ی‬ ‫الیاننەدات‌و وایانلێب���كات بڕژێنە قازانجە‬ ‫ماددیەكانی���ەوە‪ ،‬لەگ���ەڵ ئەوەش���دا كە‬ ‫بۆدلێ���رو مارك���س بڕوای���ان بەتوان���ای‬ ‫بۆرژوازیەت هەبوە لەبنیادنانی نوێگەریدا‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم دركی���ان بەئاس���تە نادیارەكانی‬ ‫ئ���ەم بنیادنان���ە نەكردبو‪ ،‬بەمش���ێوەیە‬ ‫دەبینی���ن هێزەكان���ی س���ەرمایەداریی‌و‬ ‫بۆرژوازیی نوێگەریی س���ەدەی بیس���تەم‬ ‫بنیاددەنێ���ن‪ ،‬ب���ەاڵم بەهێ���زە ماددیی‌و‬ ‫هێزەكان���ی بەرهەمهێنانیان���ەوە هەژمون‬ ‫بەس���ەر بەرهەمهێنەران‌و شەپۆلەكانیاندا‬ ‫دەكەن‪ ،‬لەوكاتەش���دا كەلتوری سەدەی‬ ‫بیستەم لێوانلێو دەبێت لەبێئومێدیی‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش ئەوە بو كە بەڕاس���تیش رویدا‪،‬‬ ‫وەكئەوەی بۆدلێر لەنوسینەكانی دواتریدا‬ ‫دیاریكردون‪ ،‬گرامش���یش لەنوسینەكانیدا‬ ‫داوای ئ���ەوەی ك���ردوە ك���ە روناكبیران‬ ‫یەك پێكهاتەی تۆكمە‌و س���ەخت بەڕوی‬ ‫زەوتكردنیاندا پێكبهێن���ن‪ ،‬روناكبیریی‌و‬

‫‪10‬‬

‫كەلتوری نوێی سەدەی بیستەم شێوەكانی‬ ‫گوزارش���تی خ���ۆی‌و گرنگیدانەكان���ی‬ ‫بەخەڵك���ی‌و بە ش���ار پەرەپێ���دا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەزۆرب���ەی تێڕوانینەكانی���دا‪ ،‬جەخت���ی‬ ‫لەس���ەر رەوتی بەكاربەرانەو بازرگانیانەو‬ ‫سیاسیانە دەكردەوە‪ ،‬بەڵكو وەبەرهێنی‬ ‫كەلتوری گەالنی كۆڵنۆنیالكراو «مرۆڤی‬ ‫س���ەدەی بیستەم گۆڕاوە بۆ بونەوەرێكی‬ ‫فەرمانب���ەرداری فەلس���ەفە ئاژەڵی���ی‌و‬ ‫پیشەس���ازییەكان‪ ،‬تەنان���ەت هەم���و‬ ‫تێگەیش���تنێكی بۆ جیاوازییەكانی نێوان‬ ‫دیاردەكان���ی جیهانی فیزیكی ماتەریالی‌و‬ ‫نێوان هاوشێوەكانی لەجیهانی مەعنەویی‌و‬ ‫ئەخالقی���دا لەدەس���تداوە‪ ،‬لەنێ���وان‬ ‫ئەوەدا كەسروش���تیەو ئ���ەوەش كە بان‬ ‫سروش���تییە»‪ ،‬واتە رەوتی نوێگەریانەی‬ ‫بۆدلێ���ر دەڕژایە ن���او هاوڕێیەتی نێوان‬ ‫ه���ەردو جیهان���ی ماددەو رۆح���ەوە‪ ،‬كە‬ ‫كەلتوری زاڵی فەلسەفیی بو لەئەوروپادا‬ ‫لەناوەڕاس���تی س���ەدەی ن���ۆزدەدا‪،‬‬ ‫بەتایبەتی���ش لەئەڵمانی���او فەڕەنس���او‬ ‫ئینگلتەرا‪ ،‬بەاڵم ئەمڕۆ پەرەس���ەندنێكی‬ ‫گ���ەورە بەدیدەكەی���ن لەچەمكەكان���ی‬ ‫كەلتوری نوێگەریدا‪ ،‬یەكەمین چەمكیش‬

‫كە تێڕوانینێكی نوێی كەلتوریی بەسەردا‬ ‫هاتبێت بریتیە لەش���وێن‪ ،‬كە شوێن وەك‬ ‫روناكبی���رە نوێگەراكان دەڵێن ش���یاوی‬ ‫رامكردنە ب���ۆ مەبەس���تی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫لەبەرئ���ەوەش دەكرێ���ت بچێت���ە ن���او‬ ‫سیاقە سروش���تیەكانی هەر پڕۆژەیەكی‬ ‫ئابوریی���ەوە‪ ،‬ب���ەو مانای���ەی رامكردنی‬ ‫جوگرافی���او وەبەرهێنان���ی ش���وێنەكان‬ ‫بەڕێوەچوە بەشوێنە بەتاڵەكانیشەوە‪ ،‬كە‬ ‫وەبەرهێنانی���ان بەڕێوەدەچێت‪ ،‬لەرێگەی‬ ‫ێ نرخەوە‬ ‫گۆڕینیانەوە لەشوێنانێكی بەب ‌‬ ‫بۆ شوێنانێكی خاوەن نرخگەلێكی قابیلی‬ ‫زیادبون‪ ،‬ئەمەش ئ���ەوە دەگەیەنێت كە‬ ‫پرنس���یپەكانی وەبەرهێنان‌و بەكاربردن‬ ‫چونەتە ناو ش���وێنەوە وەك هێزگەلێكی‬ ‫م���اددی ك���ە توان���ای بەبازاڕكردنی بۆ‬ ‫زیادك���ردوە ك���ە گونج���او بێ���ت لەگەڵ‬ ‫سروش���تی گۆڕدراوەكان���ی ش���ارو‬ ‫هەمەڕەنگی���ی پێویس���تیەكان‌و زۆربونی‬ ‫داهاتی تاكەكان‌و رێكخس���تنی ش���وێن‪،‬‬ ‫هەمو ئ���ەم پالنە نوێیانەی ش���وێنەكان‬ ‫بەڕەهەندێكی كەلتوری���ی وەبەرهێنانەوە‬ ‫بەن���دن وات���ە كردونی بەش���وێنگەلێك‬ ‫ك���ە بیرم���ان لێبكەن���ەوە هاوش���ێوەی‬ ‫ئەوەی بیریانلێدەكەینەوە‪ ،‬ئەمەش���ە كە‬ ‫دیڤی���د هارڤی مەبەس���تیەتی بەچەمكی‬ ‫«وەچەرخان���دن»‪ ،‬ك���ە وەچەرخ���ان‬ ‫(التح���ول) مانای ئەوەیە ك���ە ژینگەی‬ ‫بیناكراو یەكێك لەفاكت���ەرە ئاڵۆزەكانی‬ ‫هەڵبژاردن���ی ش���ار پێكدەهێنێ���ت ك���ە‬ ‫ب���ەردەوام ئەڵق���ەی بەهێزی داڕش���تنی‬ ‫فەزا نوێی���ە كەلتوریەكان���ە‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫مەس���ەلەی ئ���ەوەی ك���ە ش���ار چ���ۆن‬ ‫دەربكەوێ���ت‌و گ���ەڕەك چ���ۆن‌و ناوچە‬ ‫چۆن بێ���ت‪ ،‬ئەو رێس���ایە ماددیەیە كە‬ ‫بیركردن���ەوەی لەس���ەر دادەمەزرێ���ت‬ ‫لەزنجیرەی���ەك لەهەس���تە مومكینەكان‌و‬ ‫مومارەس���ە كۆمەاڵیەتی���ەكان‪ ،‬هەروەها‬ ‫وەك «رابان» دەنوسێت‪ ،‬لەكتێبەكەیدا‬ ‫سەبارەت بە «شاری نەرم»‪ ،‬كە بەهۆی‬ ‫ئیس���تیغاللكردنی شوێنەوە بەكەلتورێكی‬ ‫ئەقاڵنی���ی‪« ،‬كەمتر ی���ان زۆرتر قورس‬ ‫دەبێت بەگوێ���رەی ئەو رێبازەی ژینگەی‬ ‫ێ پێكدێت»‪ ،‬رۆاڵند پارت‬ ‫دروستكراوی پ ‌‬ ‫«بیناس���ازیی بەگوت���ار دان���اوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گوتارێ���ك لەزماندا»‪ ،‬كەواتە پێویس���تە‬ ‫لەسەرمان گرنگییەكی زیاتر بدەین بەوەی‬ ‫س���ەبارەت بەش���وێنی پڕكراوەو شوێنی‬ ‫بەت���اڵ دەگوترێ���ت وەك دیڤی���د هارفی‬ ‫دەڵێ���ت‪« ،‬بەتایبەتیش ك���ە ئێمە ئەو‬ ‫پەیامانە بەشێوەیەكی نایاب وەردەگرین‪،‬‬ ‫لەناوەندی هەمو دیاردە كەمتەرخەمەكانی‬ ‫دیكەی ژیانی شاردا»‪ .‬رۆڵی شوێن –كە‬ ‫پتر لەئەڵقەیەكیشی بۆ تەرخان دەكەین‪-‬‬ ‫لەكەلت���وری نوێگەریی‌و دوای نوێگەریدا‪-‬‬ ‫لەم���ڕۆدا بەبازدانێكی گرنگ���ی فیكریی‬ ‫دادەنرێ���ت ك���ە وێناكردنی فەلس���ەفەی‬ ‫دەرب���ارەی رۆڵەك���ەی لەبونیادنان���ی‬ ‫كۆمەڵگە نوێیەكاندا گەڕاندەوە‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )492‬دو شةممة ‪2014/1١/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫«ورچ»ەكەی سلێمانی دەچێتە مەغریب‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫رۆژانی ‪ ،2014/11/20-11‬بەبەشداری‬ ‫چەندین واڵت��ی ئ��ەوروپ �ی‌و عەرەبی‪،‬‬ ‫«فێستیڤاڵی نێودەوڵەتی مەملەكەتی‬ ‫مەغریب» لەمەغریب بەڕێوەدەچێت‪،‬‬ ‫لەهەرێمی كوردستانیشەوە‪ ،‬بەهاوكاری‬ ‫دەزگ��ای رۆشنبیری جەمال عیرفان‪،‬‬ ‫گروپی «زریانی پارسا» بەشانۆگەری‬ ‫«ورچ» ب��ەش��داری ل��ەو فێستیڤاڵەدا‬ ‫دەكات‪ ،‬كە ئەمە یەكەمجاریانە كارێكی‬ ‫شانۆیی لەوشێوەیە بەرنە ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫«هەڵكەوت محەمەد» دەرهێنەری‬ ‫شانۆیی ورچ بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫شانۆیی «ورچ» مانگی چ��وار‪-‬ی‬

‫ئەمساڵ نمایشكراو جەماوەرێكی زۆر‬ ‫باشی هەبو‪ ،‬دوات��ر داوای��ان لێكردین‬ ‫كە بەشداری پێبكەین لە «فێستیڤاڵی‬ ‫مەملەكەتی م��ەغ��ری��ب»دا‪ ،‬ئێمەش‬ ‫لەسەر «سی دی» یەك شانۆییەكەمان‬ ‫ن��اردو رەزام��ەن��دی ل��ەس��ەردراو بەناوی‬ ‫كوردستانیشەوە بانگهێشتنامەیەكمان‬ ‫بۆ هاتەوە‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت بەهەستی خۆیشیان‬ ‫بۆ بەشداریكردن ن��اوب��راو وت��ی «دو‬ ‫هەستی ج��ی��اوازم��ان ال دروس��ت��ب��و‪،‬‬ ‫یەكەمیان هەستێكی تایبەتە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئێمە نوێنەرایەتی شانۆی كوردستان لەالیەن هاوپیشەكانمانەوە لەكوردستان‬ ‫دەكەین‪ ،‬دوەمیشیان ئەوەیە كە تائێستا دەستخۆشیمان لێنەكراوە‪ ،‬بۆیە دەڵێم‬

‫@@‬

‫@@@‪@2@ @1‬‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬

‫لەئێمەوە دەروازەی��ەك��ی��ش بۆ ئ��ەوان‬ ‫خۆش دەبێ‌»‪.‬‬

‫(س ‌ێ مانگی یەكەمی شەڕ)‬ ‫بەفۆتۆ‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاژانسەكان باڵویانكردەوە‪ ،‬لەبەر خۆشەویستی بۆ یۆگا‪ ،‬ناریندرا مودی سەرۆكوەزیرانی‬ ‫هیندستان‪ ،‬لەكابینە نوێیەكەیدا كە ‪ 21‬وەزیر لەخۆ دەگرێت‪ ،‬وەزیرێكی دەستنیشان كرد بۆ‬ ‫یاری یۆگا‪ ،‬چاوەڕوانیش دەكرێت بۆ دیاریكردنی ئەو پۆستە شریباد یسونایك‪-‬ی بەڕێوەبەری‬ ‫بەشی دەرمانی سروشتی‌و یۆگاو زانستی پزیشكی سروشتی‌و یۆنان‪ ،‬بكاتە وەزیر‪ ،‬لەرابردوشدا‬ ‫ئەو جێگایە بەرێوەبەرایەتیەكی سەربەخۆ بوە لەناو وەزارەتی تەندروستی هیندستاندا‪ ،‬تایبەتبوە‬ ‫بەزانستی دەرمانی پزیشكیی سروشتیی‪ ،‬لەئێستاشدا حكومەت بەنیازە ئەو وەزارەتە فراوانتر‬ ‫بكات بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری زانستی پزیشكی سروشتی‪ ،‬جێی وەبیر هێنانەوەیە‬ ‫ناریندرا مودی سەرۆكوەزیرانی نوێ‌‪ ،‬خۆی كەسایەتیەكی سروشتیەو چەندین ساڵیش یاری‬ ‫یۆگای ئەنجامداوە‪ ،‬یەكێكە لەبەرگریكارێكی سەرسەختی زانستی سروشتی‪.‬‬

‫لەدوا ساتەكانی ژیانیدا ئەسپەكەی ماچكرد‬

‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫لەهۆڵی مۆزەخانەی نیشتمانی «ئەمنە سورەكە»‪ ،‬رۆژانی‬ ‫‪ ،2014/11/23-8‬ئاژانسی میترۆگرافی كە یەكەم ئاژانسی‬ ‫عیراقییە كە تایبەت بێت بەكاری فۆتۆگرافی رۆژنامەوانی‪،‬‬ ‫پیشانگەی سێ‌ مانگی یەكەمی شەڕ لەچاوی فۆتۆگرافەرانەوە‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەم پیشانگەیەدا هەشت فۆتۆگرافەر بە «‪ »50‬كاری فۆتۆ‬ ‫كارەكانیان نیشاندەدەن كە هەریەك لەفۆتۆگرافەران‪ :‬ئارام كەریم‪،‬‬ ‫ێ خالید‪ ،‬بنار سەردار‪ ،‬پەژار محەمەد‪،‬‬ ‫زمناكۆ ئیسماعیل‪ ،‬هاوڕ ‌‬ ‫ێ محەمەد‪ ،‬هەڵوێست ئازاد‪ ،‬بەشدارییان تێدا‬ ‫بەدین عەتا‪ ،‬هاوڕ ‌‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫فۆتۆگرافەر ه��اوڕێ‌ خالید بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬ئەم‬ ‫پیشانگەیە پەیوەستە بەژیانی راستەقینەی ئێستای خەڵكەوەو‬ ‫ئەوەی لەئێستەدا پێویستە بكرێت‪ ،‬نامەی تایبەتی راگەیاندنەكانەو‬ ‫ئەم پڕۆژەیە بگوازنەوە‪ ،‬بەڕاستی گلەییم زۆرە‪ ،‬چونكە میدیای‬ ‫كوردی لەئاستی كارەكاندا كەمتەرخەم بوە‪.‬‬

‫گەشتی (‪ )google‬بۆ مندااڵنی بەنگالدیش‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ‪- engadgets‬ی ئەمەریكی باڵویكردەوە‪ ،‬كۆمپانیای ‪ google‬لەپرۆگرامێكی نوێ‌‌و هەوڵێكی زانستیدا‬ ‫بڕیاریدا‪ ،‬لەرێگەی تیمێكی گەورەی گەڕۆك‌و لەسەفەرێكی درێژخایەندا‪ 500 ،‬هەزار منداڵی بەنگالدیشی ئاشنا بكات‬ ‫ێ ببینن‌و ببێتە هۆی كردنەوەی دەرگایەكی بەختەوەری‬ ‫بەزانستەكانی سەردەم‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانن لەئایندەدا سودی لـ ‌‬ ‫لەژیانی ئەو مندااڵنە‪ ،‬پێگە ئەلیكترۆنیەكە رونیكردتەوە گەشتەكەی ‪ 12 google‬مانگ دەخایەنێت‌و سەردانی‬ ‫‪ 500‬خوێندنگە دەكات لەشوێنە جیاجیاكانی بەنگالدیش‪ ،‬سەرچاوەیەك لەكۆمپانیاكە رایگەیاند‪ ،‬لەئایندەدا سنوری‬ ‫گەشتەكانمان فراوانتر دەبێت‌و مەبەستمان لەم گەشتە زانستیانەش سودگەیاندنە بەمندااڵنی تازەتر نامی‌و نەوەكانیان‬ ‫شارەزا بكەن لەئامێرە ئەلیكترۆنیەكان‌و ئینتەرنێت‪ ،‬چونكە ئەوە مافی هەمو كەسێكە‪.‬‬

‫ئاهەنگێك بۆ‬ ‫بەرزراگرتنی‬ ‫رۆژی‬ ‫كەللەسەر‬ ‫ب���ۆ ئ����ەم ی�����ادەش ه��ەڵ��دەس��ت��ن‬ ‫بەرازاندنەوەی كەللەسەری مردوەكانیان‬ ‫بەگوڵ‌و ئامادەكردنی خواردن‌و جگەرە‬ ‫ب��ۆ م��ردوەك��ان‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت دەك��ەون��ە‬ ‫قسەكردن لەگەڵیان‪ ،‬بەپێی ب��ڕواو‬ ‫دابونەریتیان ئەم پەرستشە دەبێتە هۆی‬ ‫پارێزگاریكردن لەخۆیان‌و بازرگانی‌و‬ ‫هێنانی بەختێكی باش‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫كەنیسەی كاسۆلیكی ئەمجۆرە بۆنەیەی‬ ‫ق��ەدەغ��ەك��ردوەو لەدوساڵی راب��ردودا‬ ‫داوای لەپیاوانی ئاینی كردوە لەبەهای‬ ‫ئەمجۆرە ئاهەنگانە كەمبكەنەوەو‬ ‫بەرێوە نەچێت‪ ،‬ب��ەاڵم دەستەوسان‬ ‫بون‌و‪ ،‬روبەڕوی رەخنەی زۆر بونەتەوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ بەهۆی ماندوبونەوە‬ ‫پێویستیت بەحەوانەوەیە‪،‬‬ ‫لەكاركردندا پەلە مەكە‪،‬‬ ‫دەبێ‌ بزانی خۆشەویستی‬ ‫یەكجار بەختەوەرت دەكا‪.‬‬

‫ـ س���ەردان���ی شوێنە‬ ‫مێژوییەكان گرنگە‪ ،‬لەو‬ ‫ك���ارە ن��وێ��ی��ەی هاتۆتە‬ ‫پ��ێ��ش دو دڵ م��ەب��ە‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت رێ��زت‬ ‫ێ دڵی مەكە‪.‬‬ ‫دەگرێ‌‪ ،‬ب ‌‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ ئ��ەم هەفتەیە بەخت‬ ‫ی�����اوەرت�����ە‪ ،‬ه��ەل��ەك��ان‬ ‫ب���ق���ۆزەرەوەو لەكیسیان‬ ‫مەدە‪ ،‬كەسێ‌ دڵی خۆیت‬ ‫ێ بەوریاییەوە مامەڵە‬ ‫دەدات ‌‬ ‫بكە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ س���ەف���ەرێ���ك دێ��ت��ە‬ ‫پ���ێ���ش‪ ،‬دی��اری��ی��ەك��ی��ش‬ ‫لەڕێدایە‪ ،‬هەوڵمەدە بەم‬ ‫ێ‬ ‫زوان��ە خۆشەویستی نو ‌‬ ‫پەیداكەیت‪ ،‬چ��اوەڕوان��ی‬ ‫هەلی گونجاو بكە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ رۆژانێكی پڕ لەهیالكی‬ ‫دەب��ەی��ت��ە س����ەر‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫لەدواجاردا پڕ دەبێ‌ لەئومێد‪،‬‬ ‫وری���اب���ە ل��ەق��س��ەك��ردن��دا‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫هەڵە مەكە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ دو دڵ��ی��ی‌و راڕای����ی‬ ‫ب��خ��ە الوە‪ ،‬ك���ارك���ردن‬ ‫هیالكی دەوێ‌‪ ،‬پەشیمان‬ ‫م����ەب����ەرەوە ل�����ەوەی كە‬ ‫دەیكەی‪ ،‬خۆشەویستییەك‬ ‫لەڕێگەدایە‪.‬‬

‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬هەردوكیان توشی مرۆڤ دەبن‪.‬‬ ‫‪-2‬هەمو هەمانە‪ ،‬زۆر كلێنس سەرف‬ ‫ئەكا‪.‬‬ ‫‪-3‬هەڵئەقورتێنرێ‌‪ ،‬دڵنیا‪ ،‬نیوەی مامر‪.‬‬ ‫‪-4‬ساروخێكە‪ ،‬نیوەی سەیر‪ ،‬بەكەسی‬ ‫كەتە ئەڵێن‪.‬‬ ‫‪-5‬حەسەن چاكی ئەڵێ‌‪.‬‬ ‫ێ بەشلە‪ ،‬دوان لەكار‪،‬‬ ‫ێ ئەب ‌‬ ‫‪-6‬بەبزوێن ‌‬ ‫وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-7‬زیاتر لەهەشتا وشە ئەڵێ‌‪ ،‬بوی‪،‬‬ ‫خڕەو لینجە‪.‬‬ ‫‪-8‬سەندی‪ ،‬وازهێنان‪ ،‬سیان لەكاهو‪.‬‬ ‫‪-9‬ل��ەك��ەودای��ە‪ ،‬روی��دا‪ ،‬گیانلەبەرێكە‬ ‫«پ»‪ ،‬گاور‪.‬‬ ‫‪-10‬وشك‌و تەڕی هەیەو بەسودە‪.‬‬ ‫‪-11‬پلەیەكی ماوە بۆ خڕێك‪ ،‬لەچیلی‬ ‫دایە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬خوشكی گا‪ ،‬ژمارەیەكە‪ ،‬بەینی‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫ێ شەق ئەبا‪ ،‬مستەفای‬ ‫‪-1‬لەپەست بدر ‌‬ ‫شێواو «پ»‪.‬‬ ‫‪-2‬سەفەری كرد‪ ،‬ئەگیرێ‌‪ ،‬نیوەی وازی‪.‬‬ ‫‪-3‬خەم هەیەتی‪ ،‬بەنوح بڵێن‪ ،‬گوێی‬ ‫لەگەڵدا نیە‪.‬‬ ‫‪-4‬كردنی عەیبە «پ» سیان لەلیرە‪،‬‬ ‫تێئەگیرێ‌‪.‬‬ ‫‪-5‬باران ئەیناسێ‌‪ ،‬تامێكە‪.‬‬ ‫ێ ئەو روتیت‪.‬‬ ‫‪-6‬یاخوا تێكنەچێ‌‪ ،‬ب ‌‬ ‫‪-7‬ئەویان دوەم كەسە‪ ،‬پێش سفر‪.‬‬ ‫‪-8‬قەبەیی‪ ،‬زۆر بەشوێنیا گەڕاوین‪.‬‬ ‫ێ ناخۆشە‪ ،‬بەدەمی بزن خۆشە‬ ‫‪-9‬بتەق ‌‬ ‫«پ»‪ ،‬ئەشبرژێ‌‌و فڕێشئەدرێ‌‪.‬‬ ‫‪-10‬دوان لەخەت‪ ،‬ئەویش ئەكرێتەوە‪،‬‬ ‫ئەدرێ‌‪.‬‬ ‫‪-11‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬جەستەو ئێسك‬ ‫خوار‪ ،‬نیوەی سارا‪.‬‬ ‫‪-12‬ئەوكاتە ژیان خۆشە ‪ +‬قیروسیا‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫لەوشەی «نەش»‪ 15 ،‬وشە‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرجێ‌ وشەی‬ ‫«نەش» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬نەشیاو‪ ،‬نەشاز‪،‬‬ ‫نەشمیل‪ .....‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬عەلی حەمە زیاد‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاژانسی ‪ bbc‬باڵویكردەوە‪ ،‬لەنەخۆشخانەیەكی‬ ‫شاری ویگانی ئینگلتەرا‪ ،‬ژنێكی تەمەن ‪ 77‬ساڵی‬ ‫توشبو بەنەخۆشی شێرپەنجە بەناوی شیال‬ ‫مارش‪ ،‬لەدواساتەكانی ژیانیدا وەك داواكارییەكی‬ ‫دوا ماڵئاوایی‪ ،‬داوای بینینی ئەسپی نمایشەكەی‬ ‫كرد بەناوی (برونوین)‪ ،‬كە م��اوەی ‪ 25‬ساڵە‬ ‫بەخێوی كردوە‪.‬‬ ‫مارش لەسەر جێگای مردن بو‪ ،‬بەاڵم لەالیەن‬ ‫خانەوادەكەیەوە داواكەی جێبەجێكراو هەستان‬ ‫بەئامادەكردنی ئەسپەكەی‪ ،‬تنیا‪-‬ی كچی دەڵێت‪:‬‬ ‫دوای مۆڵەت وەرگرتن‪ ،‬توانیمان لەگۆڕەپانەكانی‬ ‫وەستانی ئۆتۆمبێلی نەخۆشخانەكەدا دایكم‌و‬ ‫برونوین چاویان بەیەك بكەوێت‪ ،‬تنیا وتیشی‪،‬‬ ‫لەو نمایشەدا زۆرێك لەپەرستارەكان‌و ئامادەبوان‬ ‫دەستیان كرد بەگریان‪ ،‬ئەوەی جێی تێڕامان بو‬ ‫تەنها دایكم نەگریاو لەو پەڕی خۆشیدابو‪ ،‬چونكە‬ ‫كاتێك ئەسپەكە نزیكبوەوە دایكم بانگیكرد‌و‬ ‫داوای ماچی لێكرد‪ ،‬برونوین‪-‬یش دەیزانی دایكم‬ ‫داوای چی دەكات بۆیە نزیكبوەوە وێنەی ئەو‬ ‫دیمەنە زۆرێك لەئاژانسەكان گرنگییان پێدا‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬رۆژی نیاتیتاس‪ ،‬بەرۆژی‬ ‫كەللەسەر ناسراوە الی پۆلیڤییەكان‌و‬ ‫ل��ە ه��ەش��ت‪-‬ی ن��ۆڤ��ەم��ب��ەری هەمو‬ ‫ساڵێك‪ ،‬كەللەسەری مردوەكانیان‬ ‫لەگۆڕو ماڵەكانیان دەیهێننە دەرەوەو‬ ‫لەشەقامە گشتیەكاندا ئاهەنگیان‬ ‫بۆ س��ازدەك��ەن‌و چەندین پەرستشی‬ ‫ئاینی تایبەت ئەنجامدەدەن‪ ،‬هەر لەو‬ ‫ئاهەنگەدا پۆلیڤییەكان كەللەسەری‬ ‫مردوەكانیان وەك دایك‪ ،‬باوك‪ ،‬برا‪،‬‬ ‫خوشك‪ ،‬ك��وڕ‪ ،‬یان هاوسەر‪ ،‬لەگۆڕ‬ ‫دەهێننە دەرەوەو سەردانی كەنیسەی‬ ‫پێدەكەن‌و دواتر ئاهەنگدەگێڕن‪.‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫‪@10‬‬

‫وەزارەتێك‬ ‫بۆ یۆگا‬ ‫كرایەوە‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ ئ��ەم رۆژان���ە كارێكی‬ ‫گونجاو دەگریتە دەس��ت‪،‬‬ ‫س��ەرەت��ا الوازەو دوات���ر‬ ‫ئاواتت دێتە دی‪ ،‬دیارییەك‬ ‫لەخۆشەویستەكەتەوە دێت‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ه��ەم��و ه��ەن��گ��اوێ��ك‬ ‫چێژێكی تایبەتی خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬هەواڵێكی خۆش‬ ‫ل���ەڕێ���دای���ە‪ ،‬ب��ەرام��ب��ەر‬ ‫خۆشەویستەكەت مۆنی‬ ‫مەنوێنە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ هەر تەنیا تۆ بێئومێد‬ ‫نەبویت‪ ،‬كاركردن بەرنامەی‬ ‫دەوێ‌‪ ،‬چاوەڕوانی‌و سەبریش‬ ‫دروشمی مرۆڤە‪ ،‬ناز بەسەر‬ ‫خۆشەویستەكەتدا مەكە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ ئەم رۆژانە رۆژی بەختە‪،‬‬ ‫چاوەڕوانبە بۆ هەواڵێكی‬ ‫سەیر‪ ،‬پارەیەكی باش دێتە‬ ‫الت‪ ،‬لەخۆشەویستیدا بزەو‬ ‫خەندە ببارێنە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ێ ئاگات‬ ‫ـ هەتا دەكر ‌‬ ‫لەخۆت بێ‌‌و خۆت هیالك‬ ‫ێ سود‬ ‫مەكە‪ ،‬ك��اری ب ‌‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوەی ن��اوێ‌‪،‬‬ ‫ك��ەس��ێ��ك دڵ���ی خۆیت‬ ‫دەداتێ‌‪ ،‬وریابە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ م��ەرج نییە هەمو‬ ‫ه��ەوڵ��ەك��ان ئامانجیان‬ ‫هەبێ‌‪ ،‬گرنگ كۆڵنەدانە‪،‬‬ ‫بەخەیاڵ مەژی‪ ،‬لەوتەی‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫مەكەوەرە شكەوە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (492) 17-11-2014‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫ژمارەکانی داهاتوو‪ ..‬دەقی شیعریی نوێ‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫دالوەر قەرەداغی‪ ،‬ئەحمەدی مەال‬ ‫کۆچەر ئەبوبەکر‪ ،‬ئاریان ئەبوبەکر‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )433‬دووشةممة ‪ 2014/١١/17‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫هەموو شتێک دەربارەی هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ‬ ‫شێرکۆ فەتاح‪ ،‬ڕۆماننووسە‬ ‫ئەڵمانییە بەڕەچەڵەک‬ ‫کوردەکە دێتە سلێمانی‬ ‫شێرکۆ فه‌تاحی ڕۆمــانــنــووس‪ ،‬کــوڕی باوکێکی کــوردی خەڵکی‬ ‫سلێمانی و دایکێکی ئه‌ڵمانه‌‪ ،‬هەروەها برازای ڕۆماننووس و ڕووناکبیری‬ ‫کۆچکردووی کورد‪ ،‬ئیبراهیم ئەحمەدە‬ ‫زوهەیر ئەلجەزاهیری و د‪.‬عەواد عەلی‪».‬‬ ‫نــاوەڕۆکــی سەرجەمی کتێبەکانی‬ ‫کــە هــاوکــات ئــەوانــیــش‪ ،‬دەربــــارەی شێرکۆ فەتاح‪ ،‬پەیوەستن بە عێراق و‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ئــاوارەکــانــی نــاوخــۆ و لــێــبــووردن‪ ،‬کوردستانەوە‪ ،‬بەاڵم وەک ڕەخنەگرە‬ ‫ڕۆژی پــێــنــجــشــەمــمــە‪ ،١١/٢٠ ،‬توندوتیژی و ئایدیۆلۆژیا و چەند ئەڵمانەکان باسیان کــردووە‪ ،‬فەتاح‬ ‫هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ‪ ،‬لە تەوەرێکی ئەدەبیی قسەدەکەن‪.‬‬ ‫لــەنــێــوان کــولــتــووری ئــەڵــمــانــی و‬ ‫هاوکات رۆژی چوارەمیش تایبەت کــولــتــوورەکــەی خــۆیــدا کارلێکێکی‬ ‫شاری سلێمانی‪ ،‬پایتەختی ڕۆشنبیریی‬ ‫و لە هۆڵی تـــەوار‪ ،‬دەستپێدەکات‪ .‬دەبێت بە ئەدەبیات و کلتوری فارسی‪ .‬ئەدەبیی جوانی کردووە‪.‬‬ ‫ســەرلــەبــەیــانــی ڕۆژی پێنجەم و‬ ‫لە ڕۆمانی کەشتیی تاریکیدا‪ ،‬کەریم‪،‬‬ ‫فێستیڤاڵی ئەمساڵ‪ ،‬بە درووشمی‬ ‫«شــنــگــال و کــۆبــانــی‪ ،‬ســەنــگــەری کۆتاییش‪ ،‬بەیانییەکەی جگە لە سیروان کە پاڵەوانی ڕۆمانەکەیە‪ ،‬کــوردە و‬ ‫بــەرەنــگــاری و ئــاســۆی ئــــازادی» عەبدولی لێکۆڵەر‪ ،‬کە لێکۆڵینەوەیەکی جەنگاوەرێکی ڕێگەی خودایە‪ ،‬کە دواجار‬ ‫ڕێکدەخرێت و تیایدا‪ ،‬جگە لە میوانانی تایبەت پێشکەش دەکـــات‪ ،‬هاوکات لە واڵتــی ئەڵمانیا و لە برلین خۆی‬ ‫عەرەب و فارس‪ ،‬ئەمساڵ تایبەت کراوە ئەو لێکۆڵینەوانە پێشکەش دەکرێن دەبینێتەوە‪ .‬مامەچکۆل‪ ،‬کە دووهەم‬ ‫بە کولتووری ئەڵمانی کە تیایدا چەندان کە بەشداریی فێستیڤاڵیان کــردووە‪ ،‬ڕۆمانی شێرکۆ فەتاحە‪ ،‬پردێک لەنێوان‬ ‫نووسەر و ڕووناکبیری ئەڵمانی بانگ دوانیوەڕۆکەشی مەراسیمی کۆتایی هەردوو واڵتی نووسەردا دروستدەکات‪.‬‬ ‫و دابەشکردنی خــەاڵتــەکــان ئەنجام هاوکات یەکەم ڕۆمانیشی‪ ،‬سەرسنوور‪،‬‬ ‫کراون‪.‬‬ ‫دەدرێت‪.‬‬ ‫کە زۆر ستایشکرا و چەند خەاڵتێکی‬ ‫جگە لەوانە‪ ،‬لە خولی ئەمساڵدا‪ ،‬بەدەستهێنا‪ ،‬باسی قاچاخچییەک دەکات‬ ‫فێستیڤاڵ کــە مـــاوەی پێنج ڕۆژ‬ ‫دەخایەنێت‪ ،‬لە ڕۆژی یەکەمدا‪ ،‬بە وتاری خەاڵتی هـــەردی‪ ،‬کە سااڵنە لەگەڵ بەسەر چیاکانەوە‪ ،‬تەنها بۆ کوردستانی‬ ‫سەرپەرشتیاری گشتیی فێستیڤاڵ و فێستیڤاڵی گــەالوێــژدا دەبەخشرێت‪ ،‬عێراق تەرخانکراوە‪ .‬بەاڵم فەتاح لێرەدا‬ ‫وتــاری بنکەی ڕووناکبیریی گەالوێژ گۆڕاوە بۆ خەاڵتی حسێن عارف‪ .‬بنکەی سنووری نێوان هــەردوو کولتوورەکە‬ ‫و وەزارەتــی ڕۆشنبیریی و بەرپرسانی ڕووناکبیریی گەالوێژیش بڕیاریداوە‪ ،‬هەر دەهێنێتە نــاو ڕۆمــانــەکــەوە‪ ،‬ئــەوەش‬ ‫حکومی و خوێندنەوەی چەند شیعرێک سێ ساڵ جارێک ئەو خەاڵتە بکەن لە یەکترناسینی میخایل و کاراکتێرە‬ ‫بــۆ کــۆبــانــێ‪ ،‬دەکــرێــتــەوە‪ .‬هــاوکــات بەناوی نووسەرێکی کوردەوە تا بتوانن پڕنهێنییەکەی (مامەچکۆل)دا کە ناوی‬ ‫پێشانگایەکی هونەریی بۆ نیستۆری هەموو نووسەرەکان بەسەر بکەنەوە‪.‬‬ ‫ئاسایی عومەرە‪ ،‬چڕدەکاتەوە‪.‬‬ ‫ســەرەڕای ئــەوانــەش‪ ،‬هەژدەهەمین‬ ‫سەبارەت بە دواڕۆمانیشی بەناوی‬ ‫بــێــرنــاردی‪ ،‬هــونــەرمــەنــدی ئیتاڵی و‬ ‫پێشانگای کتێبیش لە هۆڵی سلێمانی فێستیڤاڵی گـــەالوێـــژ‪ ،‬مــیــوانــداری دواهەمین شوێن‪ ،‬ئەلبێرت‪ ،‬کارەکتەری‬ ‫پااڵسدا هەر لەو ڕۆژەدا دەکرێنەوە‪ .‬ڕۆماننووسێکی ئەڵمانی بە ڕەچەڵەک ســـەرەکـــی ڕۆمـــانـــەکـــە‪ ،‬لــە ڕێــگــەی‬ ‫هەروەها دیــداری شیعر و چیرۆک و کــورد دەکــات‪ ،‬کە لە واڵتــی ئەڵمانیا دەزگایەکی میدیاییەوە دەگاتە عێراق‪،‬‬ ‫لێکۆڵینەوە سازدەکرێن‪ ،‬ئەمە سەرەڕای ناوبانگێکی زۆری هەیە و کتێبەکانی بــەاڵم بە بارمتە دەستگیر دەکرێت و‬ ‫مەراسیمێک بۆ قسەوباس دەربــارەی بۆ خوێنەران و ڕەخنەگرانی ئەو واڵتە دەستبەسەریشی بووەتە یادەوەرییەکی‬ ‫سەرنجڕاکێشن‪ ،‬ئەویش شێرکۆ فەتاحە‪ .‬غەمگین و لێڵ‪ .‬لە قەفەزێکی تەختەدا‬ ‫ڕۆژی جیهانیی فەلسەفە‪.‬‬ ‫شێرکۆ ف ـه‌تــاح‪ ،‬کـــوڕی باوکێکی ژیان دەباتە سەر‪ .‬تەنها لەڕێی ئوسامەی‬ ‫لــە رۆژی دووەمــــدا‪ ،‬فەلسەفە و‬ ‫کولتووری ئەڵمانی دەخرێتە بەرباس کــوردی خەڵکی سلێمانی و دایکێکی هاودەم و وەرگێڕییەوە پەیوەندی لەگەڵ‬ ‫بە ئامادەبوونی میوانە ئەڵمانەکان‪ .‬ئه‌ڵمانه‌‪ ،‬هەروەها برازای ڕۆماننووس ڕفێنەرەکانیدا دەبەستێت‪ ،‬لەو نێوەندە‬ ‫ئەوانیش بریتین لە‪« :‬شێرکۆ فەتاح‪ ،‬و ڕووناکبیری کــۆچــکــردووی کــورد‪ ،‬چەند مانگییەی بەندیخانەدا‪ ،‬هاوڕێیەتی‬ ‫شتێفان فایدنەر‪ ،‬مێشێل لێزێنبێرگ‪ ،‬ئیبراهیم ئەحمەدە‪ .‬سه‌ره‌تای منداڵی لــەنــێــوانــیــانــیــانــدا دروســــت دەبــێــت‪.‬‬ ‫فولکەر بێرتس‪ ،‬بێرند لێمکە‪ ،‬ئەگەرچی له‌ ئه‌ڵمانیای شه‌رقی به‌سه‌ربردووه‌‪ ،‬له‌و شێرکۆ فەتاح بە «دواهەمین شوێن»‬ ‫بــڕیــاربــوو فۆلکەر براونیش ئامادە نێوه‌نده‌دا چه‌ند جارێک له‌گه‌ڵ باوکیدا سایکۆگرامێکی هەستیاری دوو مرۆڤی لە‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم لەبەر باری تەندرووستی سه‌ردانی عێراقی کردووه و بۆ ماوه‌ی دۆخی ناهەمواردا نووسیووە‪ .‬بەمە تەنها‬ ‫نەیتوانیوە بێت‪ ،‬بەاڵم شیعرێکی بۆ درێژخایه‌ن ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬ساڵی ‪ 1975‬به‌ پێ نانێتە ناو ڕووداوە سەردەمییەکانەوە‪،‬‬ ‫کۆبانی نووسیوە و بە کوردی و ئەڵمانی خاو و خێزانه‌وه‌ گواستویانه‌ته‌وه‌‌ بۆ بەڵکوو پرسیاری بنەڕەتیش دەکات‪ ،‬کە‬ ‫دەخوێندرێتەوە‪ ».‬کە کۆڕەکان هەم نه‌مسا و دواجار بۆ ڕۆژئاوای به‌رلین‪ .‬ئاخۆ چی شتێک مرۆڤەکان کۆدەکاتەوە‬ ‫تایبەت دەبن بە ئیسالمی سیاسیی‪ ،‬فه‌تاح له‌وێ فه‌لسه‌فه‌ و مێژووی هونه‌ری و چی شتێک لێکیان جوودا دەکاتەوە‪.‬‬ ‫هــەم تــایــبــەت دەبـــن بــە ئــەزمــوونــی خوێندووه‌‪ .‬له‌و زه‌مه‌نه‌شدا چه‌ند جارێک‬ ‫ســەبــارەت بــەو ڕۆمــانــە تــازەیــەی‪،‬‬ ‫ڕۆماننووسین و شیعر و پەیوەندی و سه‌ردانی کوردستانی کردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕۆژنامەنووسی ئەڵمان‪ ،‬فلۆریان کێسلەر‪،‬‬ ‫ئەو نووسەرە تا ئێستا پێنج ڕۆمان و لە بابەتێکیدا بۆ ڕۆژنامەی زیود دۆیچە‬ ‫کارلێکی ڕۆشنبیرییە جیاوازەکان لەسەر‬ ‫چیرۆکێکی باڵوکردووه‌ته‌وه‌‪:‬‬ ‫تسایتون‪ ،‬نووسیویەتی‪« :‬شێرکۆ فەتاح‬ ‫یەکتری‪.‬‬ ‫بەجۆرێک پێشبینی ڕووداوەکــانــی ئەم‬ ‫هەروەها ڕۆژی سێیەمیش تایبەت‬ ‫سه‌رسنوور (ڕۆمان ‪)2001‬‬ ‫دواییەی عێراقی کردووە‪ ،‬کە پێویست‬ ‫دەبێت بە لێکۆڵینەوە عەرەبییەکان‬ ‫دۆنی (چیرۆک ‪)2002‬‬ ‫نییە دوای ئەو ڕۆمانە‪ ،‬جیهانی ڕۆژئاوا‬ ‫و میوانەکانیش بریتین لە‪« :‬بورهان‬ ‫مامەچکۆل‌ (ڕۆمان ‪)2004‬‬ ‫بەو ڕووداوانەی لە عێراق ڕوودەدەن بەو‬ ‫شــاوی‪ ،‬عەبدالسالم بن عبدالعالی‪،‬‬ ‫که‌شتیی تاریک (ڕۆمان ‪)2008‬‬ ‫جۆرە سەرسام بن‪».‬‬ ‫محەمەد ئەلئەسفەر‪ ،‬عەباس بەیزون‪،‬‬ ‫نیشتیمانێکی سپی (ڕۆمان ‪،)2011‬‬ ‫بەاڵم شێرکۆ فەتاح‪ ،‬لە لێدوانێکیدا‬ ‫فاتیمە بن مەحمود‪ ،‬یاسین ئەلنەسیر‪،‬‬ ‫دواهەمین شوێن (ڕۆمان ‪.)٢٠١٤‬‬

‫بــۆ کــەنــاڵــی (‪)DW‬ی ئەڵمانی‪،‬‬ ‫ئەوەی ڕەتکردۆتەوە کە ئەو پێشبینی‬ ‫بارودۆخی عێراقی کردبێت و ئاشکراشی‬ ‫کردووە‪ ،‬لە ئێستاشدا پێشبینی کردن بۆ‬ ‫بارودۆخەکانی ناو عێراق ئەستەمە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ناوەڕۆکی ڕۆمانەکانیشی‬ ‫کـــە هــەمــیــشــە لـــە کــولــتــوورەکــەی‬ ‫خــۆیــەوە دەستپێدەکەن‪ ،‬فــەتــاح لە‬ ‫چاوپێکەوتنێکیدا کە چەند ساڵێک‬ ‫پێش ئێستا بــاوکــراوەتــەوە‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫له‌گه‌ڵ خه‌ڵکیدا قسه‌ ده‌کـه‌م‪ ،‬چیرۆک‬ ‫کــۆده‌ک ـه‌م ـه‌وه‌‪ .‬بێگومان ئ ـه‌و شتانه‌‬

‫لێره‌ش ده‌کــه‌م‪ ،‬کاتێک لێره‌ تووشی‬ ‫خه‌ڵکی ئ ـه‌وێ ده‌بــم‪ .‬باوکم شتم زۆر‬ ‫بــۆ بــاس ده‌کـــات‪ ،‬هــه‌روه‌هــا خــزم و‬ ‫ناسیاوی دیکه‌ش‪ .‬هه‌میشه‌ خۆم بۆ ئه‌و‬ ‫چیرۆکانه‌ ماتداوه‌‪ .‬ئیدی په‌یتا په‌یتا‬ ‫به‌سه‌رهاتی گه‌شته‌کانم له‌گه‌ڵ ئه‌زموونی‬ ‫گێڕانه‌وه‌کانی خۆمدا تێکه‌ڵ ده‌بــن‪.‬‬ ‫له‌و ڕێیه‌وه‌ شته‌کان هه‌مووی قاڵبێکی‬ ‫ئه‌ده‌بی وه‌رده‌گرن‪ .‬ئه‌و واڵته‌ هه‌میشه‌‬ ‫بـه‌و شێوه‌یه‌ هاتووه‌ته‌ پێش چــاوم‪،‬‬ ‫وه‌ک تێکه‌ڵه‌یه‌ک له‌و شتانه‌ی که‌ خزم‬

‫و ناسیاو و خه‌ڵک بۆیان گێڕاومه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و شتانه‌ی که‌ خۆم بینیومن‪،‬‬ ‫دواجار له‌گه‌ڵ ئه‌و شتانه‌شی که‌ بۆ من‬ ‫مانایه‌کی گه‌وره‌تریان هه‌بووه‌ وه‌ک له‌وه‌ی‬ ‫له‌ خودی ئه‌و شوێنه‌ ده‌رکه‌وتوون‪.‬‬ ‫شێرکۆ فــەتــاح‪ ،‬لــە هەژدەهەمین‬ ‫فێستیڤاڵی گــەالوێــژدا‪ ،‬لە کۆڕێکدا‬ ‫دەربــارەی ڕۆمانە نوێکەی‪ ،‬دواهەمین‬ ‫شوێن و ئەزموونی ڕۆماننووسی خۆی‬ ‫قسەدەکات‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/17‬‬

‫‪2‬‬

‫هاروكى موراكامى لە کەنار دەریا‬ ‫«من پشیلەکانم زۆر خۆش دەوێت»‬

‫هاروكى موراكامى ل ‌ه ســاڵى (‪ )1949‬ل ‌ه شــارى‬ ‫«كیۆتــۆ»ى پایته‌ختــى دێرینى یابــان له‌دایكبووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه شــارى «كۆبێ» گه‌ور‌ه بووه‌‪ .‬موراكامى‬ ‫هــه‌ر لــ ‌ه مێردمنداڵییــه‌و‌ه حه‌زێكــى ئه‌وتــۆى بــۆ‬ ‫ئه‌ده‌بیاتى یابان نابێت‪ ،‬بۆی ‌ه سه‌ر ده‌كات ‌ه خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫» و «دستۆیفسكى»‌و «چارلز دیكنز»‪.‬‬ ‫«بالزاك ‌‬ ‫وه‌ك خــۆى ده‌ڵێــت‪(( :‬گه‌رئه‌ده‌بیاتــى یابانیــم‬ ‫بخوێندایه‌تــه‌وه‌‪ ،‬ناچاربــووم له‌گــه‌ڵ باوكم قســه‌یان‬ ‫له‌باره‌و‌ه بكه‌م‪ ،‬ك ‌ه به‌هیچ جۆرێك تاقه‌تى ئه‌و باسه‌م‬ ‫نه‌بوو‪)).‬‬ ‫لــه‌م گفتوگۆیــه‌دا «هاروكــى موراكامــى»‬ ‫به‌تایبه‌ت ده‌رباره‌ى شــاكارى (كافكا له‌كه‌نار ده‌ریا)‬ ‫قس ‌ه ده‌كات‪.‬‬

‫«‬

‫* هــۆكارى ئــه‌وه‌ى دووبــار‌ه ئه‌فســانه‌ى‬ ‫«ئۆدیــپ»ت كــرد‌ه ده‌ســتمایه‌ى كارێكت چى‬ ‫بــوو؟ ئایا پالنێكــى پێشــوه‌خته‌ت له‌وباره‌یه‌و‌ه‬ ‫هه‌بــوو‪ ،‬یاخــۆ ئــه‌م بابه‌تــ ‌ه له‌كاتى نووســینى‬ ‫(كافكا له‌كه‌نار ده‌ریا) به‌مێشكتدا هات؟‬ ‫ ئه‌فســانه‌ى ئۆدیــپ ته‌نیا یه‌كێــك بوو له‌و‬‫چه‌ندیــن پاڵنه‌ره‌ى نووســینى (كافــكا له‌كه‌نار‬ ‫ده‌یــا)‪ ،‬بــه‌اڵم بێگومــان ته‌نیــا فاكتــه‌رى ئه‌م‬ ‫رۆمان ‌ه نییه‌‪ .‬له‌ســه‌ره‌تاو‌ه ده‌مویســت ده‌رباره‌ى‬ ‫كوڕێكــى پانزه‌ ســااڵن بنووســم‪ ،‬ك ‌ه له‌ده‌ســت‬ ‫باوكــ ‌ه خه‌تاكاره‌كــه‌ى هه‌ڵدێــت تاوه‌كــو دایكى‬ ‫بدۆزێتــه‌وه‌‪ .‬ئــه‌م بابه‌تــ ‌ه بته‌وێــت‌و نه‌ته‌وێــت‬ ‫بیرخــه‌ره‌وه‌ى ئه‌فســانى ئۆدیپــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم مــن‬ ‫له‌سه‌ره‌تاو‌ه ئه‌فسانه‌ى ئۆدیپم له‌مێشكدا نه‌بوو‪.‬‬ ‫ئه‌فسانه‌كان سه‌رمه‌شقی سه‌رجه‌م چیرۆكه‌كانن‪.‬‬ ‫كاتێــك خه‌ریكین چیرۆك ده‌نووســین به‌جۆرێك‬ ‫له‌جۆره‌كان ســوود له‌ئه‌فســانه‌كان وه‌رده‌گرین‪.‬‬ ‫ئه‌فســانه‌كان ئــه‌و گه‌نجینانــه‌ن كــ ‌ه تــه‌واوى‬ ‫چیرۆكه‌كان له‌هه‌ناویاندان‪.‬‬ ‫* له‌ســه‌رجه‌م كاره‌كانــى تــۆدا بێجگــ ‌ه لــ ‌ه‬ ‫(دارســتانى نه‌رویجــى)‌و به‌تایبه‌ت لــ ‌ه (كافكا‬ ‫له‌كه‌نار ده‌ریا) فاكته‌رى فانتازی بوونى هه‌یه‌‪ .‬چ‬ ‫شــتێك ده‌بێت ‌ه هۆى ئه‌وه‌ى كه‌ڵك له‌م فاكته‌ر‌ه‬ ‫وه‌ربگریت؟‬ ‫ هه‌روه‌ك گوتت (دارســتانى نه‌رویجى) ته‌نیا‬‫رۆمانى من ‌ه به‌شــێوه‌ى واقیعگه‌رایان ‌ه نووسراوه‌‪.‬‬ ‫من ئه‌م كاره‌م به‌قه‌ســتى ئه‌نجــام داوه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ده‌مویســت بــۆ خۆمــى بســه‌لمێنم ده‌توانــم‬ ‫چیرۆكێكى ته‌واو واقیعگه‌رایانه‌ بنووسم‪ .‬پێموای ‌ه‬ ‫ئه‌زموونێكى له‌مجۆر‌ه بۆ دواتر یارمه‌تیم ئه‌دات‌و‬ ‫به‌كه‌ڵك ده‌بێــت‪ .‬من بڕوابه‌خۆبوونى پێویســتم‬ ‫بۆ نووســینى رۆمان‌و چیرۆكى ریالیســتى په‌یدا‬ ‫كــردووه‌‪ .‬گــه‌ر به‌مجــۆر‌ه نه‌بوایــ ‌ه له‌نووســینى‬ ‫رۆمانه‌كانــى دواترمدا تووشــى گرفــت ده‌بووم‪.‬‬ ‫بــه‌الى منه‌و‌ه نووســین وه‌ك ئه‌وه‌یــ ‌ه خه‌ونێكم‬ ‫هه‌بێت‪ .‬نووسینى رۆمان‌و چیرۆك ئه‌م ئیمكانه‌م‬ ‫پێده‌دات له‌بێداریدا خه‌ون ببینم‌و ئه‌مڕۆ له‌ســه‌ر‬ ‫خه‌یااڵتى ئه‌وه‌ى دوێنێ له‌خه‌یاڵمدا بوو به‌رده‌وام‬ ‫بــم‪ .‬ئه‌م ‌ه بابه‌تێكــ ‌ه له‌ژیانى راســتیدا ئیمكانى‬ ‫هاتنه‌بوونــى نییــه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ئــه‌م كار‌ه ده‌بێت ‌ه‬ ‫هۆى ئه‌وه‌ى لۆژیكێكى باشــتر سه‌باره‌ت به‌خۆم‬ ‫به‌ده‌ســت بهێنــم‪ .‬هه‌ربۆیــ ‌ه تا كاتێك نووســین‬ ‫بــه‌الى منه‌و‌ه وه‌ك خه‌ون وایــه‌‪ ،‬ناكرێ بگوترێ‬ ‫نووسینه‌كانم فانتازیكن‪ .‬به‌الى منه‌و‌ه خه‌ونه‌كانى‬ ‫رۆژانه‌ گه‌لێك واقیعین‪.‬‬ ‫* گه‌ڕانێكى كورت له‌ســایتى گۆگڵ ئاماژه‌ی ‌ه‬ ‫به‌وه‌ى الیه‌نگرانت له‌ئه‌مریكا بێ ئۆقران ‌ه چاوه‌ڕوانى‬ ‫كتێبــى دواترت‬ ‫ده‌كــه‌ن‪ .‬وه‌ك‬ ‫نو و ســه‌ر ێكى‬ ‫یابانــى لــه‌وه‌ى‬ ‫كــ ‌ه به‌مجــۆر‌ه‬ ‫بو و یته ‌تــ ‌ه‬ ‫‌ى‬ ‫جێگــه‬ ‫قبو و ڵكر د نــى‬ ‫و ه‌رگر ه‌كانــت‪،‬‬ ‫چ هه‌ســتێكت‬ ‫هه‌یه‌؟‬ ‫ پێموایــ ‌ه‬‫ئــه‌و مرۆڤانه‌ى‬ ‫خه‌و نه‌كا نیــا ن‬ ‫له‌گــەڵ منــدا‬ ‫ها و به ‌شــ ‌ه‬ ‫ده‌توانــن چێــژ‬

‫پێموایه‌ ئه‌و مرۆڤانه‌ى خه‌ونه‌كانیان له‌گەڵ مندا هاوبه‌شه‌ ده‌توانن چێژ له‌ خوێندنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كانى من وه‌ربگرن‬

‫و‪ .‬له‌فارسییه‌وه‌‪ :‬ئارام ڕه‌شید‬

‫كاتێك خه‌ریكین چیرۆك ده‌نووسین ب ‌ه جۆرێك‬ ‫ل ‌ه جۆره‌كان سوود له ‌ئه‌فسانه‌كان وه‌رده‌گرین‪.‬‬ ‫ئـه‌فــســانـه‌كــان ئــه‌و گه‌نجینانه‌ن ك ـ ‌ه تـــه‌واوى‬ ‫چیرۆكه‌كان ل ‌ه هه‌ناویاندان‬

‫لــ ‌ه خوێندنــه‌وه‌ى به‌رهه‌مه‌كانــى مــن وه‌ربگرن‪،‬‬ ‫ئه‌مــه‌ش زۆر سه‌رســامكه‌ره‌‪ .‬هــه‌روه‌ك ئاماژه‌م‬ ‫پێكرد ئه‌فســانه‌كان گه‌نیجینــه‌ى چیرۆكه‌كانن‌و‬ ‫گــه‌ر منیــش له‌كاره‌كانمدا بتوانــم گه‌نجینه‌یه‌كى‬ ‫هه‌رچه‌نــد بچووكیــش ده‌ســته‌به‌ر بكــه‌م‪ ،‬زۆر‬ ‫خۆشحاڵ ده‌بم‪.‬‬ ‫* پێتوای ‌ه كام له‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى فه‌رهه‌نگى‬ ‫یابــان له‌كاره‌كانتــدا بــۆ وه‌رگره‌كانــت شــیاوى‬ ‫تێگه‌یشتنه‌؟ خاڵێكى دیاریكراو هه‌بوو‌ه تۆ حه‌زت‬ ‫كردبێت خوێنــه‌ر‌ه ئه‌مریكییه‌كانى به‌رهه‌مه‌كانت‬ ‫به‌رله‌خوێندنه‌وه‌ى كتێبه‌كانت بیزانن؟‬ ‫ كاتێــك ده‌ســت به‌نووســینى چیرۆكێــك‬‫ده‌كه‌م هه‌مــوو ئه‌وه‌ى ده‌یزانــم له‌ناخمدا بوونى‬ ‫هه‌یــه‌‪ .‬ئیــدى ئــه‌م زانیاریی ‌ه ره‌نگ ‌ه په‌یوه‌ســت‬ ‫بێت به‌فه‌رهه‌نگــى یابان یاخۆ خۆرئاوا‪ .‬من هیچ‬ ‫جیاوازییه‌كــم له‌نێوان ئه‌م دووانه‌دا نابینم‪ .‬به‌الى‬ ‫منه‌و‌ه شتێك نیی ‌ه پێشتر بتوانم ته‌سه‌ورى بكه‌م‬ ‫ك ‌ه خوێنــه‌ر‌ه ئه‌مریكییه‌كان به‌رامبه‌ر رۆمانه‌كانم‬ ‫چ كاردانه‌وه‌یه‌كیــان ده‌بێــت‪ .‬گه‌ر ئه‌و چیرۆكه‌ى‬ ‫له‌ڕۆمانــدا ده‌گێڕدرێتــه‌وه‌ ســه‌رنجڕاكێش بێــت‬ ‫گرنگ نییه‌ گه‌ر خوێنه‌ر له‌هه‌موو ورده‌كارییه‌كان‬ ‫تێنه‌گات‪ .‬بۆ نموون ‌ه من هیچ ته‌ســه‌ورێكى روونم‬ ‫لــ ‌ه له‌نده‌نى ســه‌ده‌ى نــۆزد‌ه نییه‌‪ ،‬بــه‌اڵم چێژ‬ ‫له‌خوێندنه‌وه‌ى رۆمانه‌كانى چارلز دیكنز ده‌به‌م‪.‬‬ ‫* به‌رله‌وه‌ى وشــه‌ى ((پۆستمۆدێرن)) ببێت ‌ه‬ ‫ده‌سته‌واژه‌یه‌كى باو‪« ،‬فرانتس كافكا» ته‌سه‌ورى‬ ‫ته‌نایــی ئیســنانی كردبوو له‌هــه‌زاره‌ى نوێدا‪ .‬تۆ‬ ‫به‌هه‌ڵبژاردنى ناونیشــانی (كافكا له‌كه‌نار ده‌ریا)‬ ‫ئاماژه‌یه‌كى تایبه‌تت له‌مێشكدا بوو؟‬ ‫ حاشــا لــه‌و‌ه ناكــه‌م «فرانتــس كافــكا»‬‫یه‌كێك ‌ه له‌و نووسه‌رانه‌ى زۆرم خۆشده‌وێت‌و پێى‬ ‫سه‌رســامم‪ ،‬به‌اڵم پێموانیی ‌ه كه‌سایه‌تی سه‌ره‌كى‬ ‫رۆمانه‌كه‌ى من راسته‌وخۆ كه‌وتبێت ‌ه ژێر كاریگه‌ریی‬ ‫كافــكاوه‌‪ .‬دونیاى كافكا هێند‌ه بێ كه‌موكووڕیی ‌ه‬ ‫ك ‌ه هه‌وڵدان بۆ الساییكردنه‌وه‌ی نه‌وه‌ك ته‌نیا بێ‬ ‫ده‌رئه‌نجام‪ ،‬به‌ڵكو مه‌ترسیداریشه‌‪.‬‬ ‫مــن دونیــای چیرۆكی كافكا –ئــه‌و دونیایه‌ى‬ ‫ك ‌ه له‌شێوازى چیرۆكنووسیدا گۆڕانكارى دروست‬

‫دیكــه‌ى رۆمانه‌ك ‌ه پێى ده‌ڵێت‪(( :‬نیشــانه‌كان‌و‬ ‫ماناكان دوو شــتى جیاوازن‪ )).‬سه‌ربارى ئه‌وه‌ى‬ ‫رۆمانه‌كــه‌ى تــۆ‌و ئــه‌م گۆرانیی ‌ه ناونیشــانێكى‬ ‫هاوبه‌شــیان هه‌یه‌‪ ،‬ئایا تێكســتى ئــه‌م گۆرانیی ‌ه‬ ‫ئامــاژ‌ه به‌مانایه‌كى تایبه‌ت ده‌كات له‌م رۆمانه‌دا‌و‬ ‫سومبولیه‌‌و مانایه‌كى قووڵترى هه‌یه‌؟‬ ‫ من هیچ شتێك ده‌رباره‌ى سومبولیزم نازانم‪،‬‬‫وابزانم له‌سومبولیزمدا مه‌ترسى بوونى هه‌یه‌‪ ،‬من‬ ‫له‌گــه‌ڵ میتافۆر‌و شــوبهاندنه‌كان ئاســووده‌ترم‪.‬‬ ‫خودمى خۆمیش نازانم تێكســتى ئــه‌و گۆرانیی ‌ه‬ ‫چ مانایه‌كى هه‌یه‌‌و به‌هیچ جۆرێك نازانم له‌نیگاى‬ ‫یه‌كه‌مدا مانایه‌كــى تایبه‌تى هه‌ی ‌ه یان نا‪ .‬رێگاى‬ ‫ســاده‌تر بۆ تێگه‌یشــتن له‌تێكستی ئه‌و گۆرانیی ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌سه‌ك ‌ه له‌گه‌ڵ ئاواز گوێى لێبگرێت‪.‬‬ ‫* بیســتوومان ‌ه له‌یابان ئه‌و ده‌زگایه‌ى (كافكا‬ ‫له‌كه‌نــار ده‌ریــا)ی باڵوكردۆته‌و‌ه وێب ســایتێكى‬ ‫دروســتكردوو‌ه تاوه‌كــو بوارى لێتێگه‌یشــتنێكى‬ ‫باشــتری ئــه‌م رۆمانــ ‌ه بــۆ خوێنــه‌ران فه‌راهه‌م‬ ‫بــكات‪ .‬خوێنه‌رانێكــى زۆر به‌هــۆى نه‌زانینــى‬ ‫زمانى یابانییه‌و‌ه ناتوانن كه‌ڵك له‌و وێب ســایت ‌ه‬ ‫وه‌ربگــرن‪ .‬ده‌توانیت چه‌نــد نهێنییه‌كی (كافكا‬ ‫له‌كه‌نار ده‌ریا)مان پێ بڵێیت؟‬ ‫ له‌ســه‌ر رۆمانــى (كافــكا له‌كه‌نــار ده‌ریــا)‬‫هه‌شــت هه‌زار پرسیارم له‌الیه‌ن خوێنه‌ره‌كانمه‌و‌ه‬ ‫به‌ده‌ســت گه‌یشــت ك ‌ه بۆخــۆم وه‌اڵمــى هه‌زار‌و‬ ‫دووســه‌د پرســیاریم دایــه‌وه‌‪ .‬كارێكــى قوورس‬ ‫بــوو‪ ،‬بــه‌اڵم به‌ڕاســتى چێــژم لێوه‌رگــرت‪ .‬ئه‌و‬ ‫خاڵــه‌ى به‌هۆى مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ خوێنه‌ره‌كان‬ ‫بــۆم روون بۆوه‌ ئه‌وه‌بوو بۆ تێگه‌یشــتى ته‌واوى‬ ‫(كافــكا له‌كه‌نــار ده‌ریــا) ده‌بێــت چه‌ندجــار‬ ‫بخوێنرێته‌وه‌‪ .‬ده‌زانم زۆربه‌ى خه‌ڵكى ســه‌رقاڵی‬ ‫زۆریــان هه‌یه‌‪ ،‬بــه‌اڵم گه‌ر ده‌یانه‌وێت به‌ڕاســتى‬ ‫له‌كتێبه‌ك ‌ه تێبگه‌ن پێشــنیار ده‌كه‌م چه‌ندجارى‬ ‫بخوێننه‌وه‌‪ .‬خودى خــۆم له‌كاتى پێداچوونه‌وه‌دا‬ ‫چه‌ندین جــار خوێندومه‌ته‌وه‌‌و هه‌رجــاره‌‌و زیاتر‬ ‫له‌پێشــچاوم روون بۆتــه‌وه‌‪( .‬كافــكا له‌كه‌نــار‬ ‫ده‌ریــا) بێشــومار مه‌ته‌ڵــی تێدایه‌‪ ،‬بــه‌اڵم هیچ‬ ‫رێگاچاره‌یه‌كی بۆ چاره‌ســه‌ركردنى ئه‌م مه‌ته‌اڵن ‌ه‬ ‫نه‌خستۆته‌ڕوو‪ .‬له‌به‌رامبه‌ردا گه‌لێك له‌م مه‌ته‌اڵن ‌ه‬ ‫له‌په‌یوه‌ندیــدان له‌گه‌ڵ یه‌كتر‌و له‌م ئاوێته‌بوونه‌ی‬ ‫ئه‌واندایــ ‌ه رێگاچاره‌كان ئه‌دۆزرێنه‌وه‌‪ .‬شــێوازى‬ ‫ده‌ستڕاگه‌یشــتنی خوێنــه‌ره‌كان به‌ڕێگاچاره‌كان‬ ‫جیــاوازه‌‪ .‬به‌مانایه‌كــى دیك ‌ه مه‌ته‌ڵــه‌كان رۆڵی‬ ‫به‌شــێك له‌ڕێگاچــار‌ه ده‌بینــن‪ .‬روونكردنــه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌م مه‌ســه‌له‌ی ‌ه كه‌مێك دژواره‌‪ ،‬به‌اڵم به‌هه‌رحاڵ‬ ‫ئه‌م ‌ه شــێوازێك ‌ه من هه‌وڵمدا له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مای ‌ه‬ ‫رۆمانه‌كه‌م بنووسم‪.‬‬ ‫* كه‌ســایه‌تییه‌كانی (كافــكا له‌كه‌نار ده‌ریا)‬ ‫هه‌مــووان وه‌ك كه‌ســایه‌تییه‌كانى رۆمانه‌كانــى‬ ‫پێشــووت حه‌زێكــى تایبه‌تیــان بــۆ مۆســیقاى‬ ‫جــاز‪ ،‬كالســیك‪ ،‬رۆك هه‌یــه‌‪ .‬كام له‌مۆســیقا‬ ‫خۆشه‌ویســته‌كانت له‌نــاو ئــه‌و مۆســیقایانه‌ى‬ ‫له‌كتێبه‌كانتدا باست لێكردوون‪ ،‬رۆڵی هه‌بووه‌؟‬ ‫ مۆســیقا به‌شێكى جیانه‌بۆوه‌ی ‌ه له‌ژیانى من‪.‬‬‫كاتێك خه‌ریكى نووسینم گوێ بۆ مۆسیقا ده‌گرم‬ ‫(وه‌ك پشــیله‌كان!)‪ .‬كاتێــك خه‌ریكبوو رۆمان ‌ه‬ ‫تازه‌كه‌مــم ده‌نووســى (پاش تاریكیــی)‪ ،‬پارچ ‌ه‬ ‫مۆسیقاى (پێنج خاڵ پاش تاریكیی) «كورتیس‬ ‫فولێــر» له‌مێشــكمدا بــوو‪ .‬مۆســیقا هه‌میشــ ‌ه‬ ‫كۆمه‌كى خه‌یااڵته‌كانى كردووم‪ .‬له‌كاتى نووسیندا‬ ‫به‌زۆریی گوێ بۆ مۆسیقایه‌كى ئارام رائه‌دێرم‪.‬‬ ‫* وه‌ك نووســه‌رێك كــ ‌ه به‌رهه‌مه‌كانــی‬ ‫به‌وه‌رگێڕدراوى ده‌خوێندرێته‌وه‌‪ ،‬ده‌توانیت بڵێیت‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى وه‌رگێڕانێكى باش چییه‌؟‬ ‫ مــن ژماره‌یه‌كــى زۆر به‌رهه‌مــى ئه‌مریكیــم‬‫وه‌رگێــڕاو‌ه بــۆ ســه‌ر زمانــى یابانــى‌و پێموای ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ى كه‌ وه‌رگێڕێك ســه‌ركه‌توو ده‌كات ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ئاشــنایه‌تییه‌كى باشــی له‌گــه‌ڵ زمــان هه‌بێت‌و‬ ‫به‌ڕاســتى دڵســۆزبێت به‌رامبــه‌ر بــه‌و كاره‌ی‬ ‫وه‌ریده‌گێڕێت‪ .‬نه‌بوونى هه‌ركام له‌م دوو فاكته‌ر‌ه‬ ‫له‌نرخى وه‌رگێڕانه‌ك ‌ه كه‌م ده‌كاته‌وه‌‪ .‬خودى خۆم‬ ‫زۆر به‌كه‌میی ده‌قی یابانى به‌رهه‌مه‌كانى پێشووم‬ ‫ده‌خوێنمــه‌وه‌‌و زیاتر وه‌رگێڕان ‌ه ئینگلیزییه‌كانیان‬ ‫ده‌خوێنمه‌وه‌‪ .‬ئه‌م كار‌ه به‌هۆى ئه‌و جیاوازیانه‌ى‬ ‫له‌نێوان ده‌ق ‌ه ئه‌سڵییه‌كه‌‌و ده‌ق ‌ه وه‌رگێڕدراوه‌كه‌دا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬سه‌رنجڕاكێشه‌‪.‬‬

‫كــردووه‌‪ -‬پێكــه‌و‌ه ئاوێت ‌ه ده‌كــه‌م‌و چیرۆكه‌كانم‬ ‫به‌شــێوازى خۆم ده‌نووســم‪ .‬ده‌كرێــت ئه‌م كار‌ه‬ ‫به‌جۆرێك رێزگرتن بزانرێت له‌ســتایلی كافكا‪ .‬با‬ ‫راستگۆبم‪ ،‬من ده‌ركێكى دروستم له‌و رێباز‌ه نیی ‌ه‬ ‫ك ‌ه به‌پۆســتمۆدێرن ده‌ناســرێت‪ ،‬بــه‌اڵم پێموای ‌ه‬ ‫ستایلی نووســینم ستایلێكى جیاوازه‌‪ .‬مه‌به‌ستى‬ ‫من ئه‌وه‌ی ‌ه نووســه‌رێك بم جیاواز له‌نووســه‌رانى‬ ‫دیكه‌‪ .‬نووســه‌رێك ك ‌ه چیرۆكه‌كانى جیاوازن له‌و‬ ‫چیرۆكانه‌ى ئه‌وانى تر ده‌یاننووسن‪.‬‬ ‫* «ناكاتــا» یه‌كێــك له‌كه‌ســایه‌تیی ‌ه‬ ‫ســه‌ره‌كییه‌كانى (كافــكا له‌كه‌نــار ده‌ریــا)‬ ‫قوربانــى كاره‌ســاتێكه‌‌و له‌گه‌ڵ هه‌موو كه‌ســانى‬ ‫چوارده‌ورى جیاوازه‌‪ .‬چــی پاڵنه‌رى خه‌لقكردنى‬ ‫كه‌سایه‌تییه‌كى له‌مجۆر‌ه بوو؟‬ ‫ ئــه‌و مرۆڤانــه‌ له‌كۆمه‌ڵ ده‌ركراون هه‌میشــ ‌ه‬‫بــه‌الى منــه‌و‌ه جێــى ســه‌رنج بــوون‪ .‬زۆرێــك‬ ‫له‌كه‌ســایه‌تییه‌كانى (كافــكا له‌كه‌نــار دره‌یــا)‬ ‫به‌جۆرێك له‌جــۆره‌كان له‌ده‌ره‌وه‌ى به‌ســه‌رهات ‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌كــه‌ن‪ ،‬به‌تایبــه‌ت «ناكاتا»ش یه‌كێك ‌ه‬ ‫لــه‌وان‪ .‬بۆچــى كه‌ســایه‌تییه‌كى له‌وجــۆره‌م‬ ‫خه‌لــق كــردووه‌؟ له‌به‌رئــه‌وه‌ى خۆشــمده‌وێت‪.‬‬ ‫(كافــكا له‌كه‌نار ده‌ریا) رۆمانێكــى دوورودرێژه‌‌و‬ ‫نووسه‌ره‌كه‌شــى ئــه‌و مافــه‌ى هه‌یــ ‌ه النیكــه‌م‬ ‫كه‌سایه‌تییه‌ك بخولقێنێت ك ‌ه خۆى خۆشیده‌وێت‪.‬‬ ‫* پشــیله‌كان له‌چیرۆكه‌كانــى تــۆدا به‌زۆریی‬ ‫ئاماده‌ییــان هه‌یــه‌‌و له‌ڕۆمانــى (كافــكا له‌كه‌نار‬ ‫ده‌ریا)شــدا رۆڵێكــى هێنــد‌ه تایبــه‌ت ده‌گێــڕن‬ ‫له‌یاده‌وه‌ریــدا ده‌مێننه‌وه‌‪ .‬بۆچى پشــیله‌كان بۆ‬ ‫چیرۆك‌و كه‌سایه‌تییه‌كانى تۆ هێنده‌ گرنگن؟‬ ‫ ره‌نگــ ‌ه له‌به‌رئه‌وه‌بێــت مــن پشــیله‌م زۆر‬‫خۆشــده‌وێت‪ .‬له‌منداڵییــه‌و‌ه پشــیل ‌ه هه‌میشــ ‌ه‬ ‫له‌چوارده‌ورم بووه‌‪ .‬پێموای ‌ه پشیله‌كان له‌چیرۆكدا‬ ‫نیشانه‌ى شتێكى دیكه‌ بن‪.‬‬ ‫* (كافكا) كه‌ســایه‌تى ســه‌ره‌كى رۆمانه‌كه‌‪،‬‬ ‫سه‌رچاوەی ئەم وەرگێڕانە‌‬ ‫گوێــى له‌گۆرانییــه‌ك ده‌بێــت به‌نــاوى (كافــكا‬ ‫له‌كه‌نــار ده‌ریــا)‪ ،‬بۆی ‌ه بیــر له‌وه‌ده‌كاته‌و ‌ه داخۆ ‪http://abadeabad.blogfa.com/‬‬ ‫ئــه‌و ژنــه‌ى تێكســتى گۆرانییه‌كــه‌ى نووســیو‌ه‬ ‫‪post-206.aspx‬‬ ‫له‌ماناكه‌ى تێگه‌یشــتوو‌ه یان نا‪ .‬كه‌سایه‌تییه‌كى‬

‫شیعرێکی کەمالیی««‬

‫شاعیر بەناوی ئەحمەد‬ ‫هەردییەوە لە پڕۆگرامی‬ ‫خوێندندا دادەندرێت‬

‫ئاسۆس هەردی‪ :‬ئەو شیعرە هی ئەحمەد‬ ‫هەردی نییە‬ ‫بنەماڵەی کەمالیی شاعیر‪ :‬دەبێت‬ ‫وەزارەتی پەروەردە ئەو هەڵەیە ڕاستبکاتەوە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫لــە ڕاگەیەندراوێکــدا کــە بۆ ڕەخنــەی چاودێر‬ ‫نێــردراوە‪ ،‬بنەماڵەی کەمالیی شــاعیر‪ ،‬ئاماژە بە‬ ‫شــیعرێکی کەمالیــی دەکەن کە بەنــاوی هەردی‬ ‫شاعیرەوە لەناو پڕۆگرامی خوێندندا تۆمار کراوە‪،‬‬ ‫بنامەڵەی ئەحمەد هەردی شــاعیریش پشتڕاستی‬ ‫ئــەوە دەکەنــەوە‪ ،‬کە ئەو شــیعرە هــی ئەحمەد‬ ‫هەردی نییە‪.‬‬ ‫لــە‬ ‫ڕاگەیەندراوەکەدا‪،‬‬ ‫ئــەو بنەماڵەیــە‬ ‫نو و ســیو یا نە ‪:‬‬ ‫« یە کە مجــا ر‬ ‫هەڵــە‬ ‫نییــە‬ ‫بەســەر وەزارەتی‬ ‫پــە ر و ە ر د ە و‬ ‫لیژنــەی زانســتی‬ ‫دانانــی پرۆگــرام‬ ‫و پێداچوونــەوە‬ ‫بــڕوات‪ .‬هەڵەکەی‬

‫ئەمجــارە گەلێــک دیــارو بەرچــاوە‪ ،‬هەڵەکــەش‬ ‫ئەوەیە شــیعرێکی کەمالی عەلی باپیر ئاغایان بە‬ ‫نێوی هەردی شاعیرەوە لەنێو پرۆگرامی خوێندندا‬ ‫تۆمارکردووە‪».‬‬ ‫هەربۆیە نووسیویشیانە کە دەیانەوێت وهزارهتی‬ ‫پهروهردهــو لیژنــەی ئامادهــکارو پێداچوونهوهی‬ ‫زانســتی ئەدهبی کوردی پۆلی دوانزهی ئامادهیی‬ ‫بخهنه بهردهم بهرپرســیارێتیهکی مێژووییهوه‪ ،‬کە‬ ‫دەبێــت وردەکارانە مامەڵە لەگەڵ دانانی پڕۆگرام‬ ‫و فێرکردندا بکەن‪.‬‬ ‫دەشــڵێن‪« :‬چۆن دەکرێت هەڵەیەکی ئاشکرای‬ ‫لــەم جۆرە رووبدات و بــێ ئاگایانە چەندین نەوە‬ ‫بــە خوێندکارو مامۆســتاوە شــیعری شــاعیرێکی‬ ‫وەک کەمالــی کە لە زۆر الیەندا جیاوازی گەلێکی‬ ‫لەگەڵ هەردی شــاعیردا هەیە‪ ،‬بەاڵم خوێندکار بە‬ ‫هەڵە فێربکرێت‪ .‬ئێمە دەپرسین جگە لەو لیژنەیە‬ ‫کە چەندین پڕۆفیســۆرو پســپۆری بواری ئەدەبی‬ ‫تێدایــە‪ ،‬ئەی ئەو هەزاران مامۆســتای کوردییەی‬ ‫دەرچــووی بەشــی زمــان و ئەدەبــی کوردیــن‪،‬‬ ‫نەیانزانیوە ئەمە هەڵەیە؟»‬ ‫بۆیە داواکارن لە الیەنی بەرپرسیار بە زووترین‬ ‫کات ئەو هەڵەیە ڕاســتبکرێتەوە بۆ ئەوەی چیدی‬ ‫نەوەکانمان بە هەڵە فێر نەکرێن‪.‬‬ ‫الی خۆشیانەوە‪ ،‬بنەماڵەی ئەحمەد هەردی ئەو‬ ‫هەواڵە پشتڕاســت دەکەنەوەو ئاماژە بەوە دەدەن‬ ‫کە ئەو شیعرە هی ئەحمەد هەری شاعیر نییە‪.‬‬ ‫ئاسۆس هەردی‪ ،‬کوڕی ئەحمەد هەردی شاعیر‪،‬‬ ‫بە ڕەخنەی چاودێری وت‪« :‬ئەو شیعرە هی باوکم‬ ‫نییــە و ئەگــەر بەو ناوی ئــەوەوە داندرابێت ئەوا‬ ‫هەڵەی تێدا کراوە‪».‬‬ ‫ئەو شیعرەش بریتییە لە‪:‬‬ ‫مانگی نوێ بۆیە هەموو شەو زیاد ئەکاو ئەشنێتەوە‬ ‫تا جەمالی هەروەکوو ڕووی تۆ بڕازێنێتەوە‬ ‫کاتێ بوو بە چواردەهەم شەو تێ ئەگە نابێ بە ڕووت‬ ‫جا لە داخا وردە وردە کەم ئەکاو ئەتوێتەوە‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/17‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ڕۆمان و پێکەنین‬ ‫خوێندنەوەیەک بۆ زێبرا‬

‫دکتۆر هاشم ئەحمەدزادە‬ ‫بەشی دووەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫ڕەخنەی کۆمەاڵیەتی و سیاسی‬ ‫کێشــە و گرفتــی گێــرەڕەوەی ڕۆمانەکە‬ ‫هــەر لە ســەرەتاوە بریتییە لە نەبوونی کات‬ ‫و فەزایەکــی ئارام بۆ خوێندنەوە‪ .‬ئەندامانی‬ ‫خێــزان‪ ،‬خزمــەکان‪ ،‬میــوان و جیرانەکان و‬ ‫تەنانەت خەڵکی گەڕەک و شــار بەردەوام لە‬ ‫گێرەڕەوەی ئێمە قــوت دەبنەوە و دەرفەتی‬ ‫بەردەوامبــوون لە خوێندنــەوەی پێ نادەن‪.‬‬ ‫ئەم بێدەرەتانییە و گرنگیی هەبوونی کات بۆ‬ ‫خوێندنەوە بە جوانترین شــێوە لەو ئاماژەیە‬ ‫دەردەکەوێــت کــە گێــرەڕەوە بــەردەوام‬ ‫دووپاتــی دەکاتــەوە و بــاس لە مەترســیی‬ ‫ڕزینی کــوڕە عاشــقەکە دەکات کە چووەتە‬ ‫ناو تابووتەکەوە و ئێســتا سەری تابووتەکە‬ ‫بزمارڕێــژ کــراوە و گێــرەڕەوە زووزوو وەبیر‬ ‫هەمــوو الیەکی دەخاتەوە کە مەجالی بدەنێ‬ ‫کە بچێت و سۆراغێکی ئەم کوڕە بەستزمانە‬ ‫بکات‪ .‬ئەم ئاماژەیــە دەتوانێت مێتافۆرێکی‬ ‫بەهێــز بێت بۆ دەرخســتنی ناڕاســتەوخۆی‬ ‫چلۆنایەتیــی بەفیڕۆچوونــی کاتــی مرۆڤــی‬ ‫کۆمەڵگای ئێمە بە هۆی پێوەندییە بەرباڵوە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانییەوە‪.‬‬ ‫بەســتێنی ڕەخنــە لــە دیــاردە‬ ‫کۆمەاڵیەتییــەکان زۆر کەلێــن و قوژبنــی‬ ‫کۆمەڵگــەی کــوردی دەگریتــەوە‪ .‬بــۆ‬ ‫نموونــە بێســەبری و پەلەپەلی شــۆفێران و‬ ‫کێبەرکێیەکــی مەترســیداری تڕۆمبێلــەکان‬ ‫لــە ترافیکی قورســی شــەقامەکانی شــاردا‬ ‫دەکەوێتە بەر نەشــتەری ڕەخنەی گێرەڕەوە‬ ‫کاتێک دەڵێــت‪« ،‬ئەو خەڵکە هەتا لە ڕێگە‬ ‫و بانیش لەســەر یەکتر ناوەســتن و خەریکە‬ ‫ســواری یەکتربــن» (ل‪ .)٤٩ .‬بێمباالتیــی‬ ‫بەرچــاوی هاوواڵتیــان لە پاراســتنی جوانی‬ ‫و پێشــوازی لــە هونــەر و کتێــب‪ ،‬دەنگــی‬ ‫توڕەیی گێرەڕەوەی زێبرا بەرزتر دەکاتەوە و‬ ‫دەڵێت‪« :‬جا ئەو مەخلوقە دوو پێیە کەنگی‬ ‫زانیویەتــی بۆگەنــی ڕزینــی جوانــی هەزار‬ ‫هێنــدەی بۆگەنــی گەند و گوو پیســترە‪».‬‬ ‫(ل‪)١٠٠ .‬‬ ‫لــەم ڕۆمانەدا بــە پێچەوانەی ڕۆمانە زۆر‬ ‫جــار گوندییەکانــی کــوردی (‪pastoral‬‬ ‫‪ )novel‬ئافەتەکانی ژیانی شار‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫بەکارهێنانــی ماددە هۆشــبەرەکان‪ ،‬بەرچاو‬ ‫دەکەوێــت‪ .‬بــۆ نموونــە کاتێک لــە هوتێلی‬ ‫تەرســەقول تووشی هاوڕێیەکی کۆنی دەبێت‬ ‫و لەگەڵــی دەچێتە ژوورەکەی ئەو‪ ،‬دەبینێت‬

‫و کۆمەاڵیەتی لە واڵتی تورکیادا خســتووەتە‬ ‫بەر نەشتەری ڕەخنە و چۆن پێکەنین دەکاتە‬ ‫پاداشی سەرنجی خوێنەرەوە بۆ دەوروبەری‪.‬‬ ‫ئەگەر پەرۆشەکانی ژیانی ڕۆژانەی مرۆڤی‬ ‫کۆمەڵگــەی پیشەســازی‪ ،‬گریگۆریــی کافکا‬ ‫مەســخ دەکات و لــە شــێوەی قالۆنچەیەکدا‬ ‫گەســکی دەدات‪ ،‬لەم ڕۆمانەشدا گێرەڕەوەی‬ ‫ئێمــە دواجــار دەبێتە قوربانیــی تڕۆمبێل و‬ ‫خواســتی خاوێنکردنەوەی ماڵ و شــەقام لە‬ ‫«پیســایی» مرۆڤی خوێنەر‪ .‬بەشی ئاخری‬ ‫ڕۆمانەکــە و چارەنووســی پاڵەوانی بێنێوی‬

‫یــەک لــە هاوژوورەکانــی هاوڕێیەکــەی «تا‬ ‫شــەو درەنگتــر دەبوو ئــەو قارەمانــە زیاتر‬ ‫دەســتی دەکرد بە خوراندنی باسک و سینگ‬ ‫و مــل و ناوگەڵــی‪ ».‬دواتــر دەبینێت ئەوە‬ ‫نیشــانەی گیرۆدەبوونــی ئەم کەســانەیە بە‬ ‫ماددە هۆشبەرەکان و ئیتر دەست دەکەن بە‬ ‫کێشانی ئەم ماددانە (لل‪.)٥٤ ،٥٦ .‬‬ ‫نەبوونــی نــاو و دەکارنەهێنانــی لــە‬ ‫پێوەندییەکانــی ڕۆژانــەدا‪ ،‬دەرکەوتەیەکــی‬ ‫کۆمەڵگــەی کوردییە و ڕیشــەی لە نەبوونی‬ ‫تاکبڕوایی و ناســنامەی تاکەکەســیدایە‪ .‬بە‬ ‫واتایەکــی تر تــۆ وەک تاک لە ئــارادا نی و‬ ‫حیســابێکی ئەوتــۆت بــۆ ناکرێــت‪ .‬ڕەنگــە‬ ‫ئەگەر پەرۆشەکانی ژیانی ڕۆژانــەی‬ ‫لــەم ســۆنگەیەوە بێت کە لــەم ڕۆمانەدا بە‬ ‫دەگمەن تووشــی ناوی کاراکتێرەکان دەبی‪.‬‬ ‫مــرۆڤــی کــۆمــەڵــگــەی پــیــشــەســازی‪،‬‬ ‫کارەکتێــرە ســەرەکییەکان‪ ،‬گێــرەڕەوە‪،‬‬ ‫کچــە زەردە عاشــقەکە‪ ،‬کــوڕە عاشــقەکە و‬ ‫گریگۆریی کافکا مەسخ دەکات و لە‬ ‫ســەرۆک‪ ،‬هیچیان ناویان نییــە‪ .‬ڕەنگە هەر‬ ‫ئــەوەش بــێ وای کردبێــت گێــرەڕەوە لــە‬ ‫شێوەی قالۆنچەیەکدا گەسکی دەدات‪،‬‬ ‫شــوێنێکدا بڵێت‪« :‬لەو واڵتــەی مندا کەس‬ ‫لــەم ڕۆمــانــەشــدا گــێــرەڕەوەی ئێمە‬ ‫ناوی خــۆی ناڵێت‪ ،‬منیش تا ئێســتا بواری‬ ‫ئــەوەم بۆ هەڵنەکەوتــووە ناوی خۆم بڵێم»‬ ‫دواجــار دەبێتە قوربانیی تڕۆمبێل‬ ‫(ل‪ .)٥٤ .‬وێدەچێــت ئــەم دوو واڵتــە‪ ،‬هەم‬ ‫واڵتــە خەیاڵییەکــە (‪ )fictitious‬و هەم‬ ‫و خواستی خاوێنکردنەوەی ماڵ و‬ ‫واڵتــە ڕاســتەقینەیەکە (‪ )real‬یەک شــت‬ ‫بن‪ .‬ئاســتەنگەکانی بەردەم خۆشەویســتیی‬ ‫شەقام لە «پیسایی» مرۆڤی خوێنەر‬ ‫مرۆڤــەکان بۆ یەکتر دەتوانێت ڕوویەکی ئەم‬ ‫کۆمەڵگەیە بێت کە تێیدا ئەڤین شتێک نییە‬ ‫جگە لە ســەراب‪ .‬لەوەش ئەوالتر «عەشــق زێبــرا‪ ،‬ئــەم ڕاســتییە لەقــاو دەدات‪ .‬لــەم کورداندا لە قاو دەدرێت‪.‬‬ ‫لــەم ڕۆمانــەدا جگــە لــە هیواخواســتن‬ ‫لەو واڵتەدا وەک ئەوە وایە سەرت بخەنە ناو بەشــەی ڕۆمانەکــەدا دەبینین کە ســەرۆک‬ ‫لەدەســت نووســەر هەڵدێت و نووسەر خۆی بــۆ هەبوونــی کات بۆ خوێندنــەوەی کتێب‪،‬‬ ‫ئاودەستی دنیاوە» (ل‪.)٧١ .‬‬ ‫بەســتێنی ڕەخنــە لــەم ڕۆمانــەدا زۆر لــە بــەردەم ماڵــی خۆیانــدا دەبینێتــەوە‪ .‬هۆگریــی یەکجــار کەمــی مرۆڤــی کــورد‬ ‫بەرباڵوە‪ .‬لە الیەکەوە ڕۆمانەکە پەردە لەسەر «چوارپێیەکی ئاســن» بە ســەر نووســەر‪ /‬بــۆ کتێــب‪ ،‬بــە شــێوەیەکی زیادەڕویانــە‬ ‫ڕەخنــەی‬ ‫دونیایەک ڕووتینییاتی ژیانی ڕۆژانە ال دەدات گێــرەڕەوەدا ڕۆیشــتووە و هەمــوو گیانــی (‪)exaggeration‬‬ ‫کە دەســت و پێی مرۆڤی کوردی بستووە و تێــک و پێــک شــکاندووە‪ .‬لەم کاتــەدا ئەو لێدەگیرێــت‪ .‬وەک تێکنیکێکــی ئەدەبی ئەم‬ ‫توانایی هەموو جووڵەیەکی لێ ئەســتاندووە دەبینێــت چــۆن ژنانی گــەڕەک ماڵەکەی بە ڕەخنەیــە شــێوازێکی لەڕادەبــەدەر گــەورە‬ ‫و لــە الیەکی ترەوە پەردەهەڵماڵینە لەســەر ئــاو و کفــاو دەشــۆنەوە و «هەمــوو کتێبە (‪ )hyperbole‬بەخۆیــەوە دەگرێــت‪.‬‬ ‫دووڕوویی مرۆڤی کۆمەڵگای ئێمە‪ .‬لەڕاستیدا نــازدار و خۆشەویســتەکان»ی و «هەمــوو بۆ نموونە کاتێک هاوســەر و کچی نووســەر‬ ‫ســاتیر چەکێکی بەهێزی بەرەنگاربوونەوەیە نووسەرە گەورە و ســەنگینەکان» و خودی پەالماری ژوورەکەی دەدەن و بە کفاو و ستڵە‬ ‫لەگــەڵ ئەم داڕمانــە ئەخالقییانــە و ڕەنگە نووســەریش‪/‬گێرەڕەوەش بــە «ماســیحە» ئــاو تەمــای خاوێنکردنــەوەی ژوورەکەیانە‪،‬‬ ‫کاریگەرتریــن شــێوازی ئەدەبــی بێت کە لە تــا ئــەو ســەری شــار ڕادەدەن‪ .‬ئیتــر بەم نووســەر دەڵێت‪« :‬هەمــوو کتێبەکانم بۆنی‬ ‫شێوەی گاڵتەپێکردن و پێڕابواردندا‪ ،‬ڕەخنە جۆرە شــارەکە لە بۆگەنی کتێبەکان خاوێن مردووی ڕزیویــان لێدێت‪ .‬بۆنی کەری تۆپیو‬ ‫لــەم دیاردە ناشــیرنانە دەگرێــت و بکەرانی دەکرێتەوە و نووســەری‪/‬گێرەڕەوەی ئێمەش و سەگی تۆپیو لە الپەڕە و نێوان ڕستەکانی‬ ‫ئەم کردەوە دزێوانە لەبەر چاوی کۆمەڵگەدا بــێ ئــەوەی گۆڕێکیشــی دەســت کەوێــت کتێبەکانم بەرز دەبێتەوە‪( ».‬لل‪.)٣٥-٣٦ .‬‬ ‫ســووک دەکات و هــۆکاری هەرەســهێنانیان «ناوەکــەی لەســەر بنووســرێ»‪ ،‬لە شــار‬ ‫ئەنجام‬ ‫دەســتەبەر دەکات‪ .‬کارتێکەریی مەزنی ئەم ڕادەماڵدرێ‪( .‬ل‪ )١٢٦ .‬بەم جۆرە بێخەمیی‬ ‫زێبــرا بــە شــێوەیەکی گشــتی دەکرێــت‬ ‫شــێوازە پێشــتر لە بەرهەمەکانی نووسەری مرۆڤی کورد و کۆمەڵگەی کوردی لە ئاســت‬ ‫گەورەی تورک‪ ،‬عەزیز نەســیندا بیندراوە کە خوێندنــەوە و کتێبدا‪ ،‬ڕەخنــەی لێدەگیرێت وەک بەرهەمێکــی ســاتیری پۆلێــن بکرێت‪.‬‬ ‫چــۆن الیەنی بەڕێوەچوونی ژیانی فەرهەنگی و جێنــەدان بــە کتێب و نووســەر لە واڵتی زیادبوونــی زێبرا لە لیســتی ڕۆمانی کوردی‬

‫دەســتکەوتێکە بــۆ بەخشــینی جۆرێــک لە‬ ‫هەمەچەشــنی بــەو ژانرە ئەدەبییــە‪ .‬ڕەنگە‬ ‫بــۆ ڕەخنەگرتــن لە قــەدەری پڕکارەســاتی‬ ‫کتێــب و ئاســتی زۆر نزمــی خوێندنەوە لە‬ ‫کۆمەڵگــەی کوردیدا‪ ،‬ســاتیر ئەو شــێوازە‬ ‫ئەدەبییە کاریگەر و ســەرکەوتوویە بێت کە‬ ‫بتوانیت ئەم ئەرکە گرنگە بەجێ بێنێت‪ .‬ئەم‬ ‫دەستپێشــخەرییەی جەبار جەمال غەریب و‬ ‫خەمــی گەورەی ئەو بــۆ برەوپێدانی نەریتی‬ ‫خوێندنەوە لە کوردستان و گواستنەوەی ئەو‬ ‫خەمــە بۆ نــاو جیهانی زێبــرا‪ ،‬وای کردووە‬ ‫کــە ڕەخنە لە بەربەســتەکانی خوێندنەوە و‬ ‫نووســین و داب و نەریتە دەستوپێ گرەکان‬ ‫لــە کۆمەڵگەی کوردیدا‪ ،‬بەســەر تێکنیک و‬ ‫الیەنی جوانیناسییانەی ڕۆمانەکەدا زاڵ بێت‪.‬‬ ‫هەر بۆیــە ئەگەر خوێنەرەوەیــەک بییەوێت‬ ‫زێبرا وەک ڕۆمانێک بە پێناســەی باوی ئەم‬ ‫ژانــرە بخوێنێتــەوە و چاوەڕوانــی کۆمەڵێک‬ ‫کاراکتێری دیاریکراو لە زەمەن و شــوێنێکی‬ ‫دیاریکــراودا و بــە شــێوەیەکی‪ ،‬باختیــن‬ ‫گوتەنی‪ ،‬زەمەنشــوێنی (کرۆنۆتۆپیی) بێت‪،‬‬ ‫ئــەوە ئــەم ڕۆمانــە ناتوانێــت وەدیهێنەری‬ ‫ئەم ئاواتــەی بێت‪ .‬پێکەنینێــک کە دەبێتە‬ ‫پاداش و ئاکامــی خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانە‪،‬‬ ‫پێکەنینێکــە بــە بەختــی ڕەشــی خۆمان‪.‬‬ ‫ئەگەر لە بەشــێ یەکەمی ڕۆمانەکەدا قوڵپی‬ ‫پێکەنیــن چەنــد جارێک میوانمــان دەبێت‪،‬‬ ‫وردەوردە لە بەشــەکانی تردا ئەم پێکەنینە‬ ‫جێگای خۆی دەدات بە بزەی تاڵ و ســوێر‪،‬‬ ‫وەک ئــەوەی مافمــان نەبێــت پــڕ بــە دڵ‬ ‫پێبکەنین‪ .‬وێدەچێت گێرەڕەوەی‪/‬نووسەری‬ ‫زێبرا ئەم ڕاستییەی هەست پێکردبێت و هەر‬ ‫بۆیە کاتێک دوای دابڕانێکی تراژیکۆمێدییانە‬ ‫دەفتەرەکەی دەکەوێتەوە دەست و دەیەوێت‬ ‫دەســت بە نووســین و داڕشــتنی ســەرۆک‬ ‫بکاتــەوە‪ ،‬دەڵێــت‪« :‬ئاخر مــن دەبێ ئەوە‬ ‫ئاشــکراکەم کە من کــوردم و کوردیش جگە‬

‫لــە هۆڕهۆڕ گریان و پشــت مــل پانکردن بۆ‬ ‫عەشــق و ڕۆمانســیەت هیچی دیکەی نییە»‬ ‫(ل‪.)١٢٠ .‬‬ ‫مــن پێوەندییەکــی دیــار لەنێــوان نــاو‬ ‫و ناوڕۆکــی ڕۆمانەکــەدا نابینــم‪ .‬بــەاڵم دوو‬ ‫ئاماژەی ڕاســتەوخۆ بە زێبرا لە ڕۆمانەکەدا‪،‬‬ ‫دەتوانێ پاساوی ناوی کتێبەکە بن‪ .‬ئاماژەی‬ ‫یەکــەم پێوەندیــی بــەو ڕۆژانــەوە هەیە کە‬ ‫گێــرەڕەوە کەوتووەتە زینــدان و ئاماژەیەکە‬ ‫بــەو «بێجامە خەتخەتی و فش و کورتەی»‬ ‫کــە لەبەریدایە و تێیدا تــەواو وەک زێبراکان‬ ‫دەچێــت (ل‪ .)٩٧ .‬ئامــاژەی دووهەمیــش‬ ‫کاتێکــە کــە ژنانی گــەڕەک ماڵی نووســەر‬ ‫لــە کتێبەکان پاک دەکەنــەوە و ژنێکیان بە‬ ‫ئاماژە بە پاکبوونەوەی ماڵەکە لە کتێبەکان‬ ‫دەڵێت‪« ،‬ئێســتا ماڵەکە خاوێنە‪ ،‬ڕەوەیەک‬ ‫زێبــرای تێــدا بــە خێوکە بە ســاڵێک پیس‬ ‫نابێتــەوە» (ل‪ .)١٢٦ .‬بــەاڵم لە دەرەوەی‬ ‫ویســت و خواســت و تەمای نووسەر‪ ،‬ئەگەر‬ ‫زێبرا وەک ئاژەڵ‪ ،‬سیمبۆلێک بێت بۆ بااڵنس‬ ‫و زانیــن و تاکبڕوایــی‪ ،‬ئــەوە ئامانجێکــی‬ ‫گرنگــی کتێبەکە‪ ،‬واتا ڕەخنە لە بێبااڵنســی‬ ‫و کەمتەرخەمــی لە ئاســت زانین و ونبوونی‬ ‫تاکــدا‪ ،‬هەر لــە ناوەکەیڕا پێکــراوە‪ .‬دەکرێ‬ ‫مرۆڤ ئاواتەخواز بێت کە کۆمەڵگەی کوردی‬ ‫دواجــار بتوانێت بااڵنســێک لەنێــوان کات و‬ ‫پێکەنیــن و کەمتەرخەمــی و زانینــدا ســاز‬ ‫بــکات و مەجالێک بــە دەرکەوتنی تاک وەک‬ ‫خۆی بدات‪ )١(.‬زێبــرا هەنگاویکی گرنگە بۆ‬ ‫وەدیهێنانی ئەم ئاواتە‪.‬‬ ‫پەراوێز‬ ‫‪ -١‬بۆ زانیاری لەسەر مانای سیمبۆلیکی‬ ‫ئاژەڵەکان‪ ،‬بڕوانە‪:‬‬

‫‪h t t p : / / w w w .‬‬ ‫‪universeofsymbolism.com/‬‬ ‫ ‪zebra-symbolism.html‬‬ ‫‪.‬بینراو لە ‪١٥/١١/٦‬‬

‫تكایه‌ ده‌توانیت بێده‌نگ بیت؟‬ ‫له‌ چیرۆكێكی «ڕەیمۆند كارڤه‌ر»ه‌وه‌‬

‫ئارام شێخ وه‌سانی‬ ‫من له‌یه‌ك‪-‬دوو شوێنی دیكه‌ گوتوومه‌‪،‬‬ ‫نووســین وه‌ك كاری هه‌ڵكۆڵینه‪ ،‬به‌پله‌ی‬ ‫یه‌كه‌م ئه‌و كار‌ه له‌ نووســه‌ره‌وه‌ ده‌ســت‬ ‫پێــده‌كات‪ ،‬واتــا ده‌كــرێ نووســه‌ر كاری‬ ‫هه‌ڵكۆڵێــن له‌خۆیــه‌وه‌ ده‌ســت پێبكات‪،‬‬ ‫ئه‌زموونی درێژی ژیان‪ ،‬تاڵیی‪ ،‬ســوێری‪،‬‬ ‫ســاردیی و گه‌رمیی دۆخی هه‌ڵكۆڵینه‌كه‌‬ ‫دیاری ده‌كات‪ .‬نووســه‌ر بۆ ئه‌وه‌ی فێری‬ ‫هه‌ڵكوڵینــی خۆی بێت‪ ،‬ده‌بــێ ئه‌زموون‬ ‫وه‌رگرێــت‪ ،‬كه‌واتــه‌ ئــه‌و تێگه‌یشــتنه‌‬ ‫خوازه‌یه‌كــی به‌جێیــه‌‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی لــه‌‬ ‫به‌رانبه‌ر هاوكێشــه‌ی نووسه‌ر و نووسیندا‬ ‫كه‌مێك له‌ نزیك مۆخی مه‌به‌ســته‌وه‌ قسه‌‬ ‫بكه‌ین‪.‬‬ ‫ڕەیمۆند كارڤه‌ر‪ ،‬شاعیر و چیرۆكنووسی‬ ‫ئه‌مەریكی‪ ،‬له‌ چیرۆكی (تكایه‌ ده‌توانێت‬ ‫بێده‌نــگ بیــت)دا‪ ،‬جگــه‌ لــه‌وه‌ی خــۆی‬ ‫هه‌ڵده‌كۆڵێــت‪ ،‬ئه‌زموونــی هه‌ڵكۆڵیــن‬ ‫ده‌گوازێتــه‌وه‌ بــۆ نــاو كاره‌كته‌ره‌كانــی‪،‬‬

‫چیرۆكه‌كه‌ باس له‌ كوڕێك ده‌كات به‌ناوی‬ ‫ڕاڵــف‪ ،‬ئه‌و ده‌چێتــه‌ كۆلێژ‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫بزانێــت ئامانجــی چییه‌‪ ،‬بۆچــی ده‌چێته‌‬ ‫كۆلێژ‪ ،‬بۆ ده‌خوێنێت؟ ســه‌ره‌تا تووشــی‬ ‫ئارێشــه‌ی هه‌مه‌جۆر ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ناتوانێت‬ ‫ئاراســته‌ی خۆی دیاری بكات‪ ،‬ده‌كه‌وێته‌‬ ‫ناو حاڵه‌تێكی ســۆزداری گاڵته‌جاڕیانه‌ و‬ ‫ژیانێكــی زه‌حمه‌ت‪ ،‬ئه‌و قســه‌یه‌ی باوكی‬ ‫بیرده‌كه‌وێتــه‌وه‌ كــه‌ هــه‌رده‌م ده‌یگوت‪:‬‬ ‫ژیان كێشــه‌یه‌كی جدییه‌‪ ،‬و به‌ ناخۆشــی‬ ‫به‌ڕێ ده‌كرێـــت‪ ،‬وێــڕای ئه‌وه‌یش ده‌كرێ‬ ‫تێــدا به‌هره‌مه‌نــد بیــن‪ .‬ڕاڵــف به‌چه‌نــد‬ ‫قوناغێكی جوایــه‌زدا ده‌ڕوات‪ ،‬له‌ژیانێكی‬ ‫ڕووكه‌شــه‌وه‌ بــۆ بیركردنــه‌وه‌ ڕوو كردنه‌‬ ‫دنیــای فه‌لســه‌فه‌ و ئــه‌ده‌ب‪ ،‬ئه‌مه‌یــش‬ ‫هه‌مووی له‌ ژێر كاریگه‌ری مامۆســتایه‌كی‬ ‫كۆلێژه‌كه‌یــدا‪ ،‬به‌ناوی دكتۆر ماكســوێل‪،‬‬ ‫ئه‌و مامۆســتایه‌ ده‌توانێت شێوه‌ی ژیانی‬ ‫ڕاڵف داڕێژێته‌وه‌‪ .‬ڕاڵف له‌و كه‌سانه‌یه‌ كه‌‬ ‫به‌ ئاسانی هه‌سته‌كانی كۆنتڕۆڵ ده‌كرێت‪،‬‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ ناكوكییــه‌ك له‌گه‌ڵ هاوڕێیه‌كی‬

‫خۆیدا‪ ،‬له‌سه‌ر كچێك‪ ،‬ئیتر دوای چه‌ندین‬ ‫ڕووداوی ســه‌مه‌ره‌‪ ،‬ئه‌و كچــه‌ ده‌خوازێت‬ ‫كــه‌ نــاوی ماریانه‌‪ ،‬ڕاڵف به‌هــۆی دكتۆر‬ ‫ماكســوێڵه‌وه‌ ده‌بێتــه‌ كه‌ســێكی جدی و‬ ‫بیركه‌ره‌وه‌‪ ،‬ده‌بێته‌ قوتابیه‌كی ڕاســتینه‌‪،‬‬ ‫دواجاریش ڕاڵف ده‌بێته‌ مامۆســتا‪ ،‬پێش‬ ‫ئــه‌وه‌ی بچێــت وانــه‌ بڵێتــه‌وه‌‪ ،‬ماریانــه‌‬ ‫ده‌خوازێــت‪ ،‬لــ ‌ه شــارۆچكه‌یه‌ك‪ ،‬ژیــان‬ ‫ده‌گوزه‌رێنــن‪ .‬دواتر ده‌بنــه‌ خاوه‌نی دوو‬ ‫منــداڵ‪ ،‬ئینجــا پێوه‌ندی نێــوان ڕاڵف و‬ ‫ماریانه‌ شــڵه‌ژاوی تێده‌كه‌وێت‪ ،‬به‌جۆرێك‬ ‫ئه‌وان له‌ دووره‌وه‌ ســه‌یری یه‌كتر ده‌كه‌ن‬ ‫له‌ســه‌ر یاده‌وه‌رییه‌كانیــان ده‌ژین‪ ،‬دواتر‬ ‫ئــه‌و یاده‌وه‌رییانــه‌ به‌ده‌ســتی خۆیــان‬ ‫ده‌نێــژن‪ ،‬ئیتر بــه‌ بێده‌نگبوونی ماریان‪،‬‬ ‫چیرۆكه‌كه‌ كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫ئــه‌وه‌ی زۆر جێگــه‌ی ســه‌رنجه‌ لــه‌‬ ‫چیرۆكه‌كانی كارڤه‌ردا‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی بابه‌ته‌‪،‬‬ ‫ئه‌و بابه‌ته‌ی ئه‌م چیرۆكه‌‪ ،‬ته‌واو زیندووه‌‪،‬‬ ‫به‌رده‌وامه‌‪ ،‬تا ئێســتایش گه‌نجانێكی زۆر‬ ‫ده‌چــن بــۆ كۆلێــژ نازانن بۆچــی و چۆن‬

‫و ئامانجیــان چییــه‌؟ هه‌روه‌هــا گرنگــی‬ ‫مامۆســتا‪ ،‬ئایا مامۆســتا ئه‌و كاره‌كته‌ره‌‬ ‫گرنگه‌یــه‌‪ ،‬كــه‌ له‌م ســه‌رده‌مه‌دا مرۆڤێك‬ ‫له‌ حاڵه‌تی ناهۆشــیارییه‌وه‌ بخاته‌وه‌ سه‌ر‬ ‫ڕێچكه‌ی ژیان‪ ،‬ئه‌وه‌ی ئه‌و چیرۆكه‌ وه‌اڵمی‬ ‫ده‌داتــه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵــێ‪ ...‬مامۆســتا ده‌كــرێ‬ ‫مــرۆڤ له‌خــه‌و هه‌ڵســێنێت و بیخاته‌وه‌‬ ‫سه‌ر ڕێگه‌‪ ،‬دواتر بابه‌تی ژیان الی مرۆڤ‬ ‫بابه‌تێكی ئه‌به‌دییه‌‪ ،‬ئه‌و بابه‌ته‌ نووســاوه‌‬ ‫به‌مرۆڤــه‌وه‌‪ ،‬بــۆ ئه‌وه‌ی ده‌ســت له‌ ژیان‬ ‫بده‌ین‪ ،‬بۆ ئــه‌وه‌ی زه‌حمه‌تییه‌كانی تاقی‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێ ئه‌زموونی بكه‌ین‪ .‬ژیانی‬ ‫هاوســه‌رگیری ڕاڵف و ماریــان‪ ،‬نموونه‌ی‬ ‫ئه‌زموونێكی ساده‌ی ژیانه‌‪ ،‬ژن و مێردێك‬ ‫كه‌ خوێنده‌وار و ده‌رچووی كۆلێژن‪ ،‬چۆن‬ ‫به‌ره‌نگاری گرفته‌ هه‌مه‌چه‌شــنه‌كانی ژیان‬ ‫ده‌بنه‌وه‌‪ .‬ئــه‌م دۆخه‌ی ئێســتای گه‌نجی‬ ‫كورد‪ ،‬یان بڵێین مرۆڤی كورد‪ ،‬ئایا هه‌مان‬ ‫پرســیار و به‌ریه‌ككه‌وتنی ئه‌و دۆخه‌ نییه‌‬ ‫كه‌ كارڤه‌ر باسی ده‌كات؟‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ نووســه‌ری وریا‪ ،‬ده‌زانێت چۆن‬

‫نه‌خشــه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تــی جیهانــی لــ ‌ه‬ ‫چیرۆكێكــی بچووكدا به‌رجه‌ســته‌ بكات و‬ ‫له‌هه‌مــان كاتیشــدا به‌ زمان و ســیمبوله‌‬ ‫په‌نهانه‌كان ده‌قه‌كه‌ نه‌مر بكات‌‪.‬‬ ‫ئــه‌م چیرۆكه‌ لــه‌ ڕووی زمانه‌وه‌ ته‌واو‬ ‫ســاده‌یه‌‪ ،‬هــه‌ر ئــه‌و ساده‌ییه‌شــه‌‪ ،‬وا له‌‬ ‫خوێنه‌ر ده‌كات‪ ،‬هه‌ســت بكات باسی ئه‌و‬ ‫ده‌كات‪ ،‬به‌شێك له‌ نووسه‌ران به‌ چیرۆكی‬ ‫ئاڵۆز و تێكه‌ڵ دێنه‌ مه‌یدانی نووسینه‌وه‌‪ ،‬ئامــاده‌‪ ،‬ده‌چێته‌ قوواڵییه‌كانی مرۆڤ‌‪ ،‬به‌‬ ‫ئه‌وانــه‌ بــۆ نووســه‌ران یــا نوخبه‌یه‌كــی ته‌كنێكــی تایبه‌ت به‌خۆی‪ ،‬كاره‌كته‌ركانی‬ ‫كــه‌م ده‌نووســن نــه‌ك خوێنــه‌ر‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌ڵده‌كۆڵێــت‪ ،‬كارڤه‌ر قســه‌یه‌كی گرنگی‬ ‫چیرۆكه‌كانــی كارڤه‌ر بكه‌ینه‌ پێوه‌ر‪ ،‬له‌وه‌ هه‌یــه‌ له‌بــاره‌ی مرۆڤــه‌وه‌‪ ،‬كــ ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫تێده‌گه‌ین خوێنه‌ر چه‌نده‌ گرنگه‌‪ ،‬هاوته‌ریب ده‌توانم گوێبیســتی لێدانــی دڵی خۆم و‬ ‫و هاوئاهه‌نگ بێت له‌گه‌ڵ ڕووداوه‌كانی ناو هه‌موو كه‌ســێك بم‪ ،‬نــه‌ك ته‌نیا ئه‌وانه‌ی‬ ‫چیرۆكه‌كه‌‪ .‬كارێكی دیكه‌ی ئه‌م چیرۆكه‌‪ ،‬دانیشتوون‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌وانه‌‌یشی ده‌جووڵێن‬ ‫كه‌ جێگه‌ی سه‌رنجه‌‪ ،‬حیكایه‌تخوانه‌‪ ،‬ئه‌و و له‌ ژووره‌ تاریكه‌كانیشن‪.‬‬ ‫به‌كه‌ســی سێهه‌م ڕووداوه‌كان ده‌گێڕێته‌وه‬ ‫ڕه‌نگــه‌ لــه‌ تایتڵــی ئــه‌و چیرۆكه‌یش‬ ‫و خوێنه‌ریش هه‌ست به‌ شڵه‌ژان و ئاڵۆزی هه‌مــان مه‌به‌ســتی هه‌بێت و بــه‌ ماریانه‌‬ ‫ناكات‪.‬‬ ‫بڵێــت‪ :‬تكایه‌ ده‌توانێت بێده‌نگ بیت؟ بۆ‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫زۆرینــ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫لــ‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫كارڤــ‬ ‫ڕەیمۆنــد‬ ‫ئه‌وه‌ی گوێبیســتی لێدانی دڵت بم و بزانم‬ ‫چیرۆكه‌كانیدا‪ ،‬به‌ ڕووداوی به‌رجه‌ســته‌ و چۆنیت و چیت ده‌وێت!‌‌‌‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/17‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫شیعر و منداڵی‬

‫گفتوگۆی حەمە کاکەڕەش لەگەڵ رێبوار سیوەیلی‬ ‫بەشی پێنجەم‬ ‫حەمە كاكەڕەش؛ شاعیرێك ئــاوا قسە‬ ‫دەكــات تۆ لــەم بــارەیــەوە چی دەڵێیت؟‬ ‫(شیعر گەر دووبارەكردنەوەی ماقووڵ بێت‬ ‫نابێت بەشیعر‪ ...‬شیعر تەنیا لەڕێگای‬ ‫سەروكارەوە لەگەڵ ناماقووڵدا دەبێتە شیعر‪.‬‬ ‫شیعر هەم گەڕانە بۆ دیوە نەبینراوەكەی‬ ‫خۆمان‪ ،‬هەم هەوڵێكی گەورەیە بۆ ئەوەی‬ ‫ئێستا نەمانخنكێنێت‪ .‬بەاڵم شیعر لەهەموو‬ ‫حاڵەتەكاندا تەعبیرێكی ناڕاستەوخۆیە بۆ‬ ‫تێپەڕاندنی خــود‪ ،‬فەلسەفە لەناو خۆیدا‬ ‫چــەنــد بــەر مــەحــاڵ بــكــەوێــت‪ ،‬ئــەوەنــدە‬ ‫پێویستی بەگەڕانەوە بۆ شیعر دەبێت‪...‬‬ ‫شیعر سەرەتا‌و كۆتایی فەلسەفەیە‪ ،‬فەلسەفە‬ ‫هەمیشە لەشیعرەوە دەســت پێدەكات‌و‬ ‫لەشیعردا كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫ریبوار سیوەیلی‪ :‬من نازانم ئەو شاعیرە‬ ‫كێیە‪ ،‬بەاڵم راستییەك لەبەشێكی قسەكانیدا‬ ‫هەیە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا من لەدێڕی كۆتاییدا‬ ‫لێی جیا دەبــمــەوە‌و پێموانیە كە شیعر‬ ‫سەرەتا‌و كۆتایی فەلسەفەیە‪ ،‬یان شیعر‬ ‫هەمیشە لەفەلسەفەوە دەستپێدەكات‌و‬ ‫لەشیعردا كۆتایی پێدێت‪ .‬من لەو بڕوایەدا‬ ‫نیم بتوانین بەم تێڕوانینەوە بگەینە هیچ‬ ‫راستەقینەیەك لەسەر جەوهەری شیعر‪،‬‬ ‫یان فەلسەفە‪ ،‬یاخود پەیوەندیی نێوانیان‪.‬‬ ‫ئەمجۆرە تێڕوانینە جۆرێ لەناچارەكیی‌و‬ ‫جــەبــر بــەســەر شــیــع ـر‌و فــەلــســەفــەشــدا‬ ‫دەسەپێنێت‪ ،‬كە نازانرێ لەقازانجی كامیانە‪.‬‬ ‫شیعر‌و فەلسەفە دوو ژانری بیركردنەوەی‬ ‫جیاوازن بەاڵم لەپەیوەندیشدان‪ .‬پەیوەندیی‬ ‫شــیــعـر‌و فــەلــســەفــە پــەیــوەنــدخــوازانــەیــە‬ ‫نــەك پێگەخوازانە‪ .‬لــەڕووی مێژووییەوە‬ ‫پێدەچێت شیعر لەپێش فەلسەفەوە بێت‪،‬‬ ‫چونكە بەشێكی زۆری خۆراكیی فەلسەفە‬ ‫لەئەدەبیاتی شیعرییەوە بنەوانی گرتووە‪،‬‬ ‫بۆ نمونە لەدەقی فەلسەفەی كالسیكی‬ ‫یــۆنــانــدا‪ ،‬بەتایبەتی الی ئــەفــاتــوون‌و‬ ‫ئەریستۆتالیس بــیــركــردنــەوەی شیعری‬ ‫خۆراكبەخشی فەلسەفەیە‌و ئەدەبیاتی‬ ‫داســتــان ـی‌و پــاڵــەوانــخــوازانــە لەشیعردا‬ ‫بەرجەستە بــووە‪ .‬پێش ئــەوەش بەشێكی‬ ‫زۆری فەیلەسووفە پێش سوكراتیەكان‪،‬‬ ‫هــەم شاعیریش بــوون‌و هــەم فۆرمەكانی‬ ‫شیعریان وەك سەرەتایەك بەكارهێناوە بۆ‬ ‫چوونە ناو بابەتە فەلسەفییەكانەوە‪ ،‬یانژی‬ ‫بەشیعر گوزارشتیان لەفەلسەفە كردووە‪.‬‬ ‫ئەمە ئاشكرای دەكــات شیعر‌و فەلسەفە‬ ‫لەپەیوەندیدابوون‌و هەن‪‌ .‬بەاڵم نە شیعر‬ ‫لەبەر كۆنینەییەكەی لەفەلسەفە گرنگترە‪،‬‬ ‫نە فەلسەفەش لەبەر تازەییەكەی لەشیعر‬ ‫گرنگترە‪ .‬شیعر‌و فەلسەفەدا لەپەیوەندیدان‌و‬ ‫ئــەم پەیوەندییش خاڵی جیابوونەوە‌و‬ ‫پێكگەیشتنیانە‪.‬‬ ‫خاڵێكی تر ئەوەیە كە شیعر‌و فەلسەفە‬ ‫هەردووكیان لەزماندا خۆیان بەرجەستە‬ ‫دەكـــەن‪ ،‬هــەردووكــیــان پــڕن لەمیتافۆر‪،‬‬ ‫لەمۆسیقای زمان‪ ،‬لەكورتبێژی‌و ئاستەكانی‬ ‫رەوانبێژی‌و هتد‪ .‬دەفری زمان چوارچێوەیەكە‬ ‫بۆ هەردووكیان‌و ئەمەش ئاشكرای دەكات‬ ‫كە پەیوەندیی ئەوان جەوهەرییە نەك كاتی‌و‬ ‫هۆكارمەندانە‪ .‬ئەوەش راست نیە كە هەركات‬ ‫فەلسەفە بەر مەحاڵ بكەوێت پەنا دەباتەوە‬ ‫بۆ شیعر‪ ،‬مەحاڵ وێستگەیەكی بەردەم شیعر‌و‬ ‫فەلسەفەیشە‪ ،‬بەاڵم ئەم دوو فۆرمە زمانیە‬ ‫بەدوو شێوەی جیاواز گوزارشی لێدەكەن‌و‬ ‫مەحاڵ لەهەركامیاندا بەشێوەیەك بەرجەستە‬ ‫دەبێت‪ .‬لەم دۆخەدایە كە فەلسەفە شاعیرانە‬ ‫دەبێت‌و شیعر فەلسەفیانە بەدیار دەكەوێت‌و‬ ‫ئەم دوانەش بەیەكتر دەگەن‪.‬‬ ‫حەمە كاكەڕەش‪ :‬شیعر ئەگەر روانینێكی‬ ‫تازەی نەبێت بۆ ژیان‌و پڕ نەبێت لەو شتە‬ ‫زیندووانەی كە بەچاوی ئاسایی نابینرێن‌و‬ ‫لێوڕێژ نەبێت لەو دەنگانەی كە بەگوێی‬ ‫ئاسایی نابیسترێن دەبێت ئەركی چی بێت؟‬ ‫ریبوار سیوەیلی‪ :‬شیعر رەنگدانەوەی‬

‫شتێك نیە لەدەرەوەی خۆی‪ ،‬رەنگدانەوەی‬ ‫شتێك نیە كە هەیە‌و بــەچــاوی ئاسایی‬ ‫نابینرێ‌و بەگوێی ئاسایی نابیسترێ‪،‬‬ ‫شیعر وەك داهێنان ناتوانێ رەنگدانەوە‪،‬‬ ‫پەرچكەرەوە یان گوزارشكردن بێت‪ ..‬ئەم‬ ‫تێڕوانینە بۆ شیعر‪ ،‬شیعر سنووردار‌و هەژار‬ ‫دەكات‪ .‬شیعر وەك داهێنان سەراپا شۆڕشە‬ ‫بەسەر ئەوەی كە هەیە‌و بەدیهێنانی ئەوەی‬ ‫كە دەبێت هەبێت‪ .‬ئایین ویستی یەزدانە بۆ‬ ‫فۆرمێكی تایبەت لەواقیع‪ ،‬سیاسەت ویستی‬ ‫مرۆڤە بۆ بەرژەوەندیی‌و ئەفسانە ویستی‬ ‫مرۆڤە بۆ وێناكردن‌و مێژوو ویستی رابردووە‬ ‫لەئێستادا‌و فەلسەفە ویستی پرسیارە بۆ‬ ‫بــەردەوام ـی‌و شیعریش ویستی داهێنانی‬ ‫جیهانێكی نوێ‌و بێجێگرەوەیە كە نیە‌‪ .‬شیعر‬ ‫لەگەڵ روانینێكی تازەدا بۆ جیهان‌و ژیان‪ ،‬ئەو‬ ‫ژیان‌و جیهانەش دادەهێنێت‪ ،‬دەیخوڵقێنێت‌و‬ ‫بەرجەستەی دەكـــات‪( .‬قــوربــانــی تــۆزی‬ ‫رێگەتم ئــەی بــادی خــۆش مـــروور‪ ،‬ئەی‬ ‫پەیكی شارەزا بەهەموو شاری شارەزوور‪،).‬‬ ‫(لەناكەس كاریا خاكم بەسەر رۆیی بەبا‬ ‫عومرم‪ ،‬دەبێ وەقتێ لەبولوەقتی بخوازم دا‬ ‫تیا بمرم)‌و سەدان گوزارەی دیكەی لەمجۆرە‬ ‫گــوزارش لەهەبوو ناكەن‪ ،‬هێندەی ئەوەی‬ ‫گوزارشن لەدەبێ‪ .‬ئەمانە تا ساتەوەختی‬ ‫دوانی شاعیرانە نین‪‌،‬و شیعر بوونی ئەوان‬ ‫دەهێنێتە جیهانەوە‪ .‬ئەوە راستە كە شیعر‬ ‫گوێ‌و بینین‌و هەستەكانی ئیمە پەروەردە‬ ‫دەكــات‌و لەئاست جیهاندا دەیانكاتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم شیعر رەنگدانەوەی هەبوو نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ساتەوەختێكی گوزارش كردنە لەبوون‪ ،‬بۆیە‬ ‫شیعر ئەوە ناڵێت‌و نابینێت كە هەیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەوە دەبینێت‌و دەڵێت كە دەبێ‌و پێویستە‬ ‫هەبێت‪..‬‬

‫لەبەرچاو دەگرێت‪ ،‬كە بریتیە لەئەركی‬ ‫كولتووریانە‌و كۆمەاڵیەتیانەی شیعر‪ ،‬كە‬ ‫بێگومان شیعر لەم ئاستەدا ئەو ئەركەیشی‬ ‫هەیە بەاڵم ئەمە ئەو شتە نیە كە شیعر‬ ‫لەخۆیدا پێناسە دەكــات‪ ،‬هێندەی ئەوەی‬ ‫پێناسەی شیعرە لەكۆمەڵگادا‪..‬‬ ‫حەمە كاكەڕەش‪ :‬ئێرنست هەمەنگوای‬ ‫دەیوت نووسەری راستەقینە ئەوكەسەیە كە‬ ‫لەسەر هێڵی نێوان مان‌و نەمان راوەستێ‪.‬‬ ‫ئایا لەشیعردا ئەو هێڵە دەكەوێتە كوێوە؟‬ ‫ریبوار سیوەیلی‪ :‬شیعر لەنێوانی هیچدا‬ ‫نیە‪ ،‬چونكە خۆی هەمیشە لەچەقدایە‌و‬ ‫دەیەوێت ئەو چەقەش ببێتە خولگەی بوون‌و‬ ‫ژیان‪ ..‬لەجەوهەری شوناسی شیعردا جۆرێ‬ ‫لەیۆتۆپیا‌و ئومێد هەیە كە رزگاركەرانە‌و‬ ‫ئازادیبەخشانەیە‪ .‬ئــەم ئومێدە كە هیچ‬ ‫دروستیناكات وشە‌و خەیاڵ نەبێت‪ ،‬مرۆڤ‬

‫شاعیر شەڕكەرێكی وشەییە؟‬ ‫ریبوار سیوەیلی‪ :‬شاعیر شەڕكەر نیە‌و‬ ‫ئەگەر شەڕێش بكات لەگەڵ خۆیدا‌و لەپێناوی‬ ‫وشەدا دەیكات نەك كەسانیتر‌و ئامانجێكیتر‪.‬‬ ‫بەمجۆرەش مانای شەڕ ئاستێكی مەجازیانە‬ ‫وەردەگرێت‪ .‬هەڵبەت من شاعیران ئایدیالیزە‬ ‫ناكەم‌و وەك هەر مرۆڤێكیتر تەماشایان‬ ‫دەكـــەم كــە پێویستییان بــەژیــان‌و كــار‌و‬ ‫ئاساییش‌و شوێنی تایبەت هەیە‪.‬‬ ‫لەجیهانی كــۆنــدا شــاعــیــران لــەڕیــزی‬ ‫غــەیــبــزان‌و پــەیــامــبــەر‌و فــەیــلــەســووف و‬ ‫حەكیمەكان و وەك یادەوەریی نەتەوەیی‬ ‫تەماشایان دەكــرا و دەبوونە سەرچاوەی‬ ‫باوەڕپێكراویی مێژووییش‪ ،‬بڕوانە هۆمێر‬ ‫لەیۆنانی كۆن‪ ،‬دانتێ لەئیتالیا‪ ،‬سەعدی و‬ ‫حافز لەئێرانی كۆن و ئەحمەدی خانیی و‬ ‫شاعیرانی كالسكیی دیكەمان لەڕۆژگارانی‬ ‫پیشوودا‪ .‬هەموو ئەمانە ســەرووی ئەوەی‬

‫مێژووی شیعری كــوردی‪ ،‬ئەگەرچی ئەم‬ ‫بڕیارەی من پەیوەندیی بەخودیی خۆم و بەو‬ ‫زاراوەیەوە هەیە كە من لەڕێگەیەوە شیعری‬ ‫بەكوردی نووسراو دەخوێنمەوە‪ .‬پێموایە‬ ‫سەرچاوە و بنەوانی پرسیارەكە جۆرێ‬ ‫لەخۆكەمكردنەوە‪ ،‬جۆرێ لەخۆبەهیچزانی‬ ‫كوردیانەی تێدابێت و ئەمەش روانگەیەكی‬ ‫زۆر خراپە كە كوردەكان لەتێروانینیاندا بۆ‬ ‫خۆیان و كولتوور و خەبات و مێژوویان‪،‬‬ ‫دەیگرنە بەر و شتی خۆیان سووك دەكەن‪.‬‬ ‫مــن ئــاوا نــاڕوانــمــە بــەرهــەمــی رۆحــیــی و‬ ‫مەعنەویمان‪..‬‬ ‫پێش هەموو شتێك ئەو تارییكیە لەگەڵ‬ ‫كۆی مێژووی ئێمەدا هاتووە و ئەزموونی‬ ‫تاریكی هەر تەنیا دیاردەیەكی سەدەی‬ ‫بیستەمیانە و ئەم سەدەیە نیە بۆ كورد‪.‬‬ ‫ئەوە راستە كە لەسەدەی بیستەمدا كورد‬ ‫بەسەر كۆستی گەورەدا كەوت‪ ،‬كە رووخانی‬

‫حەمە كــاكــەڕەش‪ :‬پەیوەندی لەنێوان‬ ‫شیعر‌و مانادا چییە؟ ئایا شیعر بۆ تێكدانی‬ ‫مانا پیرۆزەكانە یان بۆ بەرهەمهێنانی مانای‬ ‫دیكه؟‬ ‫ریبوار سیوەیلی‪ :‬ئەركی شیعر بەتەنیا‬

‫شیعر رەنگدانەوەی شتێك نیە لــەدەرەوەی خۆی‪ ،‬رەنگدانەوەی شتێك نیە كە هەیە‌و بەچاوی‬ ‫ئاسایی نابینرێ‌و بەگوێی ئاسایی نابیسترێ‪ ،‬شیعر وەك داهێنان ناتوانێ رەنگدانەوە‪ ،‬پەرچكەرەوە‬ ‫یان گوزارشكردن بێت‪ ..‬ئەم تێڕوانینە بۆ شیعر‪ ،‬شیعر سنووردار‌و هەژار دەكات‬ ‫لەبەرهەمهێنانی مانادا نابینمەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫شیعر زمانی جوانییشە‪ .‬بەبێ بینینی‬ ‫رەهەندی ئیستاتیكیانەی شیعر نەمانتوانیوە‬ ‫ماناش ببینین‪ .‬ئیستاتیكا لەشیعردا بۆخۆی‬ ‫ئامانجە‌و ئامانجێكی ماناداریشە‪ ،‬چونكە‬ ‫گــوزارە زمانیە ئیستاتیكیەكان بۆخۆیان‬ ‫ئاسۆی مانا بــەرفــروان دەكـــەن‪ .‬لێرەوە‬ ‫بــەالی منەوە پەیوەندیی نێوان شیعر‌و‬ ‫مانا‪ ،‬پەیوەندیی نێوان جوانیی‌و مانایشە‪.‬‬ ‫لەبەر ئــەوە پەیوەندییەكە بــەالی منەوە‬ ‫جەوهەریی‌و ناچارەكیە‪ ،‬نــەك الوەكیی‌و‬ ‫كــردەكــی‪ .‬پەیوەندیی جــەوهــەری‪ ،‬ئــەوان‬ ‫دەكاتە پیویستییەك بۆ یەكتر‪ ..‬ئەمەش‬ ‫بەو مانایەی بەبێ رەهەندیی جوانی‪ ،‬مانا‬ ‫لەشیعردا بێمانا دەبــێ ـت‌و وەك قسەی‬ ‫ئاسایی لێدێت‪ .‬ئەگەر مانا بەرهەمی زمان‬ ‫بێت ئــەوە جوانییش بەرهەمی خەیاڵە‌و‬ ‫ئــەم دوانـــەش لەبنەما جەوهەرییەكانی‬ ‫شیعرن‪ .‬بۆیە لەڕوانگەی منەوە بۆ شیعر‪،‬‬ ‫شیعر بۆ تێكدانی هیچ جۆرە مانایەك نیە‪،‬‬ ‫یان گۆڕینی ئاستەكانی مانا‌و فۆرمەكانی‬ ‫گوزارشكردن لەمانا نیە‪ ،‬هێندەی ئەوەی‬ ‫بۆخۆی مانابەخش‌و ماناسازە‪ .‬جەوهەری‬ ‫شیعر لەم ئاوێتەبوونەی مانا‌و جوانیەدایە‌و‬ ‫ئەمەش بۆخۆی زیــادكــردن‌و بەخشینێك‌و‬ ‫ئافراندنێكی تازەیە بۆ سەر بوون‌و ژیان‪ ..‬نە‬ ‫مانا لەپێش جوانییەوەیە‪ ،‬نە جوانیش لەدوای‬ ‫ماناوە‪ ،‬چونكە جوانی‌و مانا‪ ،‬زمان‌و خەیاڵ‬ ‫لەناو یەكتردان‌و بەئاوێزانبوونی ئەوان‪ ،‬ئەو‬ ‫شتە لەدایكدەبێت كە پێیدەگوترێ داهێنان‪..‬‬ ‫ئەو پرسیارەی ئێوە ئەركێكی تر بۆ شیعر‬

‫لەناخەوە بــەرەو چاوەڕوانییەك دەبــات‌و‬ ‫دەیخرۆشێنێت بــەرەو بروابوون بەجۆرێ‬ ‫لەئومێد‪ ..‬ئەمە رازیــی مانەوەی شیعرە‬ ‫چونكە هەمیشە ئەو ئومێدە لەمرۆڤدا زیندوو‬ ‫دەكاتەوە كە بەردەوامی هەیە‪ ،‬هەستانەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬دەستپێكردنەوە هەیە‪ ،‬ئێرە كۆتایی‬ ‫نیە‌و پێویستە بــەردەوام بین لەخۆگری‌و‬ ‫خــەبــاتــكــردن بـــەرەو هێنانەدی ئ ــاوات‌و‬ ‫هیواكانمان‪..‬‬ ‫هەرچەندە ئەم ئومێدەوارییە شیعریە‬ ‫ســادە‌و هەرزەییانە دەردەكــــەوێ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێویستییەكی ئۆنتیكیانەی مــرۆڤــە بۆ‬ ‫پێناسەكردنەوەی خۆی لەبەردەم ژیان‌و‬ ‫بووندا‪ .‬بەبێ ئەم ئومێدە كە هاندەریی‬ ‫بەردەوامیی‌و كۆڵنەدانە‪ ،‬مرۆڤ ناتوانێت‬ ‫بــەردەوامــیــی وەربگرێت‌و بیر لەداهاتوو‬ ‫بكاتەوە‪ .‬لەبەر ئــەوە شاعیر لەڕوانگە‬ ‫كیاكەگۆردییەكەوە‪( ،‬یا ئەم‪ ،‬یان ئەویان)‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو هەمیشە ئەوەیە كە دەبێت‬ ‫هەبێت‌و بۆ ئەمەش پێویستە بەردەوامبێت‪.‬‬ ‫ئــەم شێوازە ژیانەش تادێت سەخت تر‬ ‫دەبێت چونكە دنیای ئەمڕۆ بــەتــەواوی‬ ‫شیعرنەویست‌و شاعیرئازارە‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫شاعیران هەمیشە لەدۆخی ئــاوارەبــوون‌و‬ ‫بێشوێنیدان‪ ..‬لێرەدا دەتوانم بڵێم‪ ،‬رەنگە‬ ‫لەبەر ئەم دۆخە بێت كە شاعیران مان‌و‬ ‫نەمانیان وەكویەكی لێهاتووە‪ .‬بەاڵم بەبێ‬ ‫ئەوانیش جیهان شتێكی گــەو‌رەی خۆی‬ ‫لەدەستدەدات‪..‬‬ ‫حەمە كاكەڕەش‪ :‬ئایا دەكــرێ بڵێین‪،‬‬

‫یەك تاكەكەسی ئاسایی بن تەماشایان كراوە‬ ‫و حسابیش بۆ قسە و گوتەیان كراوە‪ .‬قسە و‬ ‫وتەی ئەوان سەرقفاڵنەی مامەڵە و چڕكراوەی‌‬ ‫ئەزموونێكی هاوبەشی گەالنیان بوون‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوە شەڕی شاعیر لەجیهانی كۆندا لەگەڵ‬ ‫وشە بۆ قەناعەت پێكردنی ئاپۆرەی خەڵك‬ ‫و رازییكردنی ئاسمان بوو‪ ،‬كەچی لەئێستادا‬ ‫ئەم شەڕە بۆ قەناعەتپێكردنی تاكەكەسه‪،‬‬ ‫كە هەم جێگەی ئاپۆرە و هەم جێگەی خودا‬ ‫و ئاسمانیشی گرتۆتەوە‌‪.‬‬ ‫بۆیە شەڕی ئەمێستای شاعیر لەپێناو‬ ‫و لەگەڵ دنیای تاكەكەسدا زۆر قورسترە‬ ‫لــەو شـــەڕەی جـــاران بــۆ ئاراستەكردنی‬ ‫ئاپۆرە دەیكرد و لەچوارچێوەی نەغمەی‬ ‫شاعیرانە و بەپەنابردن بۆ تەكنیكە بەالغیی‬ ‫و گێڕانەوەییەكانی شیعر‪ ،‬زمانی قەناعەتی‬ ‫دروســتــدەكــرد‪ ..‬لەئێستادا ئەم جەنگەی‬ ‫شاعیر زۆر قورستر بووە‪ ،‬چونكە ئاگامەندیی‬ ‫ئەمێستای تاكەكەس و چڕیی ئەزموونەكانی‬ ‫لەگەڵ دنیای واقیع‪ ،‬به ‌بــەراوورد بەژیانی‬ ‫ئاپۆرەیی جــاران‪ ،‬زۆر فراوانتر بــووە‪ ‌.‬بۆ‬ ‫ئەمەش دەبێت شاعیر لەهەموو ساتێكدا‬ ‫بمرێ و نەمێنی و لەهەمان كاتیشدا سیموورغ‬ ‫ئاسا بژێتەوە و بداتەوە شەققەی باڵ‪..‬‬ ‫حەمە كــاكــەڕەش‪ :‬هۆی چییە شیعری‬ ‫كوردیی نەتیوانییوە ئەو تاریكییەی ژیان‬ ‫لەژیانی كوردیدا لەزمانێكی ئێستێكیكی‬ ‫بەرجەستە بكاتەوە تاكوو ئەو تاریكییە‬ ‫ببێتە كێشەیەكی جیهانی؟‬ ‫ریبوار سیوەیلی‪ :‬من بەمجۆرە ناڕوانمە‬

‫كۆماری مەهاباد‪ ،‬شكستی ئەزموونی شێخ‬ ‫مــەحــمــوودی حەفید‪ ،‬شكستی شۆرشی‬ ‫مەالمستەفای بارزان‪ ،‬راگواستنی زۆرەملەی‬ ‫گــونــدەكــان و ســووتــانــدنــیــان‪ ،‬ئەنفال و‬ ‫پــاشــان تارماییەكانی شــەڕی نــاوخــۆ و‬ ‫ئــەو سایكۆلۆژیایەی بــەرهــەمــی هێنا‪،‬‬ ‫هەموو ئەمانە كوردیان لەناو تاریكایی و‬ ‫لەخۆتێگەیشتنێكی رەشدا هێشتەوە‪.‬‬ ‫بـــەاڵم ئــەو شكستەی كـــورد لـــەدوای‬ ‫شــەڕی چاڵدێران‪ ،‬لەگەڵ كۆتایی هاتنی‬ ‫فەرمانڕەوایی ئەردەاڵن‪ ،‬سۆران و بابان و‬ ‫بەكۆچی مەوالناخالید و دووركەوتنەوەی‬ ‫نالی و داپڵۆسینی بزووتنەوەی نەهری‬ ‫و پەرەوازەكردنی شۆڕشی ئاگری داخ و‬ ‫ئاوارەبوونی ئیحسان نووری پاشا و كۆی‬ ‫رووداوە هاوشێوەكانیتریش‪ ،‬كەمتر نەبوون و‬ ‫كوردەكان هەمان ئەزموونی هەستەوەرانەی‬ ‫ئەنفال و هەڵەبجەیان تەی كردووە‪.‬‬ ‫ڕۆژگارێكی زۆر كوردەكان لەژێر چەپۆكی‬ ‫سەفەوی و عوسمانیدا‪ ،‬لەتوركیای مۆدێرندا و‬ ‫لەئێرانی ئەمێستادا خراونەتە كەشوهەوایەكی‬ ‫ئەوتۆوە كە دەست لەزمانەكەیان هەڵبگرن‬ ‫و بەزمانی سەردەستە بئاخڤن و بەچاوی‬ ‫كەم و سووك تەماشای كوردبوونیان بكەن‪..‬‬ ‫هەموو ئەمانە ئــەو تاریكاییە دەرەكیی‬ ‫و ناخەكیانەن كە كورد تیایاندا ژیــاوە و‬ ‫بەشێكی زۆریان لە رێگەی شیعرەوە بەئێمە‬ ‫گەیشتوون‪ .‬ئەمە جگە لەوەی شیعر تۆماری‬ ‫رووداوە سروشتی‪ ،‬كارەساتە تااڵنكاری و‬ ‫هەروەها داڕمانە كۆمەاڵیەتیەكان‪ ،‬هەژاری‪،‬‬ ‫نایەكسانیی‪ ،‬ملمالنێی چینایەتی‪ ،‬عەشیرەیی‬

‫و خێڵەكیانە‪ ،‬ژێردەستەیی و چەوساوەنەوە‬ ‫نــەتــەوەیــی و ئەتنی و جێندەرییەكانی‬ ‫كۆمەڵگاكەمانی بۆ هەڵگرتوین و تۆماری‬ ‫كــردوون و وەك دۆكیۆمێنێتكی رەســەن‬ ‫ماونەتەوە و ئێمە هەتا ئێستاش متمانەیان‬ ‫پــێــدەكــەیــن‪ .‬هــەمــوو كــاتــێــكــیــش ئــەم‬ ‫گوزارشكردنە شیعرییە‪ ،‬لەزمانی ئاسایی و‬ ‫زمانی زانستی (وەك زمانی مێژوونووسی)‬ ‫سەردەمی خۆی بەرزتر و ئیستاتیكیانەتر‬ ‫بووە و هەمیشە الدانێكی زمانی لەتۆماری‬ ‫رووداوەكاندا بەهۆی شیعرەوە هاتۆتە ئاراوە‪:‬‬ ‫(ئەم رۆژە چ رۆژێكە‪ ،‬كە عالەم شڵەژاوە؟)‪.‬‬ ‫ئەمەش ئەوەمان پێدەڵێت كە شیعر هەوڵی‬ ‫خۆی بەو ئاراستەیەدا داوە تا كێشەكانمان‬ ‫بكاتە كێشەیەكی گەورەتر لــەوەی تەنیا‬ ‫پەیوەستیان بكەین بەجوگرافیایەكی‬ ‫تایبەتەوە‪.‬‬ ‫بەالیەكیتردا‪ ،‬رووداوەكــان هەتا هاتوون‬ ‫گــەورەتــر‪ ،‬زۆرتــر و دووبــارەوەتــر بــوون و‬ ‫بەئامرازیی وێرانكەرتریش هاتوونە ئەنجام و‬ ‫لەدەگمەنییەوە بوونەتە دیاردەی بەردەوام و‬ ‫دووبارەوەبوو‪ ..‬ئەمە جگە لەوەی بوارەكانی‬ ‫گوزارشكردن لەو رووداوانــە‪ ،‬لەمیدیاكاندا‬ ‫زۆرتربوون و فراوانتر‪ ،‬ئەمەش هۆكارێكە‬ ‫بۆ ئەوەی شیعر زۆر نەگەڕێتەوە سەریان‬ ‫و لەگەڵ سەرهەڵدانی شێوەژیانێكی نوێ و‬ ‫جیاوازی تاكەكەسیدا‪ ،‬خۆی بەشتی دیكەوە‬ ‫سەرقاڵ بكات‪ ،‬لەوانەش كۆژانی تایبەتی‬ ‫مرۆڤ و تاكەكەس و باسكردنی خەون و‬ ‫خولیا تایبەتیەكانی‪ ،‬بۆ ئەوە دیسانەوە‬ ‫ببێتە گــێــڕەرەوەی ئەزموونە سەركەوتوو‬ ‫و شكستواخواردووەكان و تاریكاییەكانی‬ ‫خودێتی ئەم مرۆڤە‪ ..‬بەم لێكدانەوەیەش‬ ‫بێت‪ ،‬شیعر هەوڵی بەردەوامی خۆی داوە‬ ‫بۆ گوزارشكردن لەو تاریكاییە بەشێوازێكی‬ ‫ئێستاتیكیانە‪.‬‬ ‫حەمە كاكەڕەش‪ :‬شاعیر بەزمان دەتوانێ‬ ‫چی تێكبشكێنێ‪ ،‬سنووری ئەو تێكشكانە‬ ‫لەكوێدایە؟‬ ‫رێبوار سیوەیلی‪ :‬پەیوەندیی شاعیر و زمان‬ ‫پەیوەندییەكی جەوهەریانە و دژوازیانەیە‪،‬‬ ‫چونكە بەپێچەوانەی مانای (تێكشكاندن)‬ ‫ـەوە لەجەنگدا‪ ،‬یان بەومانایەی كە شتێك‬ ‫دەشكێنرێ‪ ،‬یــان مەعنەوییەتی مــرۆڤ‬ ‫دەشكێنرێ و هەر مانایەكیتری لەمجۆرە‪،‬‬ ‫یەكەم شت كە شاعیر بەمانا مەجازییەكەی‬ ‫تێكی دەشكێنێت زمان خۆیەتی‪ .‬زمان ئەو‬ ‫پانتاییەیە كە دەبێت شاعیر تێكیبشكێنێت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ئەم تێكشكاندنە لەپێناوی زمان‬ ‫خۆیدایەتی و ئەمەش دژوازیەكەیە و مانای‬ ‫ئــەم تێكشكاندنە لەمانا سایكۆلۆژی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی و سیاسیەكەی جیادەكاتەوە‪.‬‬ ‫بۆیە ئەوەی روودەدات بریتی نیە لەپچڕانی‬ ‫پەیوەندیی نێوان شاعیر و زمــان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بریتیە لەقووڵبوونەوەی پەیوەندییەكەیان‬ ‫و بەرزكردنەوەی بوونی شاعیر لەبوونێكی‬ ‫بایۆلۆژییەوە بۆ بوونێكی زمانی تا ئەو‬ ‫راددەیەی كە شاعیر بەزمانیدا بناسرێتەوە‪.‬‬ ‫ســنــووری ئــەم تێكیشكاندنە بریتیە‬ ‫لــەدووبــارە و چەندبارە تێكشكاندنەوەی‬ ‫ئەو سنوورەی پێویستیی بەتێشكشكاندن‬ ‫هــەیــە‪ .‬لــەمــەشــدا فــەلــســەفــە و شیعر‬ ‫تــەواو لێكدیی نزیك دەبــنــەوە‪ .‬فەلسەفە‬ ‫لــەوەاڵمــدانــەوەی پرسیارەكانەوە ناگات‬ ‫بەدڵنیایی و ئۆقرەگرتن‪ ،‬بەڵكو پرسیاری‬ ‫دیكە بەرهەمدەهێنێت‪ .‬بەهەمان شێوەش‬ ‫لەشیعردا تێكشكاندنەوەی بــەردەوامــی‬ ‫زمــان‪ ،‬بەردەوامیی بەشیعر دەبەخشێت‪.‬‬ ‫بەمجۆرەش پەیوەندیی شیعر و جیهان‬ ‫بــەپــردی جیهاندا تێپەڕ دەبــێ و جیهان‬ ‫لەشیعردا بەو جۆرە خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫لەواقیعدا نایبینێ‪ ..‬لێرەشەوە شیعر ئەو‬ ‫بەشەی بوونمان بۆ ئاشكرا دەكات‪ ،‬كە واقیع‬ ‫رێگە بەدەركەوتنی نادات و ئەمەش تەنیا‬ ‫لەڕێگەی ئازادیی خەیاڵەوە دێتە دەست كە‬ ‫بۆخۆی بەرئەنجامی تێكشكاندنی بەردەوامی‬ ‫سنوورەكانی گوتن و خۆدەربڕینە‪..‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/17‬‬

‫««‬ ‫شەقامی‬ ‫یەکئاراستە‬

‫‪5‬‬

‫ئەم هونەری شیعرە‬ ‫مێتافۆر‬

‫خۆرخی لویس بۆرخیس‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سەیوان محەمەد‬ ‫بەشی یەکەم‬

‫گۆشەیەکە‪ ،‬تایبەت بە وەرگێڕانی‬ ‫کتێبی شەقامی یەکئاراستە‬

‫واڵتەر بێنیامین‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬

‫کە دەڕوات‪ ،‬بیر لە دڵۆپەکانی ئاوەکە دەکەینەوە‬ ‫کــە جیاوازن‪ .‬ئینجــا وامان لێ دەکات هەســت‬ ‫بکەیــن کە ئێمــە ڕووبارەکەین‪ ،‬کە ئێمەش وەک‬ ‫ڕووبارەکە تێپەڕین‪.‬‬ ‫هەروەها لەو دێڕانەی مانریکدا دەبینین‪:‬‬ ‫ژیانی ئێمە ڕووبارێکە‬ ‫کە دەڕژێنە دەریایەکەوە‬ ‫کە مردنە‪.‬‬ ‫ئەم دێڕانە بە وەرگێڕانی ئاسایی زۆر کاریگەر‬ ‫نییــە؛ خۆزگە دەهاتــەوە یادم چۆن لۆنگفیلۆ لە‬ ‫کتێبەکەیدا وەرگێڕاوە‪ .‬بەاڵم بێگومان (دواتریش‬ ‫لە وانەیەکی تردا دەچینە ســەر ئەم پرســە) لە‬ ‫پشــت مێتافۆرە باوەکەوە مۆســیقای سەنگینی‬ ‫وشەکانمان هەیە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا لە هەموو ئەم‬ ‫دۆخانەدا مێتافۆرەکە دروست هەمان شتە‪.‬‬ ‫ئێســتاش دەچینــە ســەر نمونەیەکــی زۆر‬ ‫ســواو‪ ،‬شــتێک کە ڕەنگە پێکەنین بخاتە ســەر‬ ‫لێوەکانتان‪ :‬بەراوردکردنی ژن بە گوڵ‪ ،‬هەروەها‬ ‫گوڵ بــە ژن‪ .‬بێگومــان زۆر نمونەی ســادەمان‬ ‫هەیــە‪ .‬بەاڵم نمونەیــەک دەمەوێت بــە بیرتانی‬ ‫بهێنمــەوە (ڕەنگە بــە التانەوە ئاشــنا نەبێت)‬ ‫لــەو شــاکارە تەواونەکــراوەی ڕۆبــەرت لویــس‬

‫پێم وایە هەموومان هەست بە جیاوازی دەکەین‬ ‫لە نێوان مێتافۆری مردوو و زیندوودا‪ .‬ئەگەر‬ ‫هەر فەرهەنگێکی ئیتیمۆلۆژیی باش وەربگرین و‬ ‫ئەگەر بۆ هەر وشەیەکیش بگەڕێین‪ ،‬دڵنیاین کە‬ ‫مێتافۆرێک دەدۆزینەوە لە شوێنێکدا پەنهانە‬

‫«‬

‫هــەر وەک بابەتی وانەی ئەمڕۆمان مێتافۆرە‪،‬‬ ‫بە مێتافۆرێک دەســت پێدەکــەم‪ .‬ئەم یەکەمین‬ ‫مێتافــۆرە کــە لەگــەڵ چەندانــی تردا باســیان‬ ‫دەکەیــن لە ڕۆژهەاڵتــی دوورەوەیە‪ ،‬لە چینەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر بە هەڵەدا نەچووبم‪ ،‬چینییەکان بە جیهان‬ ‫دەڵێــن «دە هەزار شــتەکە‪ »،‬یــان– ئەمەیش‬ ‫دەکەوێتەســەر ســەلیقە و خەیاڵی وەرگێڕەکە–‬ ‫«دە هەزار بوونەکە‪».‬‬ ‫پێم وایە دەکرێت خەماڵندنی کۆنزێرڤاتیڤانەی‬ ‫دە هەزار پەســەند بکەیــن‪ .‬بێگومان پتر لە دە‬ ‫هــەزار مێروولە‪ ،‬لە دە هەزار مــرۆڤ‪ ،‬دە هەزار‬ ‫هیــوا‪ ،‬تــرس‪ ،‬یــان دێوەزمە لە جیهانــدا هەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر ژمارەی دە هەزار پەســەند بکەین و‬ ‫ئەگــەر پێمان وا بیت کە هەموو مێتافۆرەکان بە‬ ‫پێکەوەبەستنی دوو شتی جیاواز دروست دەبن‪،‬‬ ‫ئــەوا ئەگــەر کاتــی تەواومان هەبێــت دەتوانین‬ ‫بڕێکــی ئێجــگار زۆر مێتافــۆر دروســت بکەین‪.‬‬ ‫بیرکاریــم لەیــاد نەمــاوە‪ ،‬بــەاڵم وا بزانم بڕەکە‬ ‫دەبێــت بریتــی بێت لــە ‪ ١٠٠٠٠‬لێکدانــی ‪٩٩٩٩‬‬ ‫لێکدانــی ‪ ٩٩٩٨‬و بــەو شــێوەیە‪ .‬بێگومان بڕی‬ ‫پێکەوە بەستنە شیاوەکان بێکۆتایی نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خەیــاڵ گێژ دەکات‪ .‬کەواتــە ڕەنگە بگەینە ئەم‬ ‫بیرکردنەوەیە‪ :‬بۆچی شــاعیران لە سەرانســەری‬ ‫دونیــا و بە درێژایی مێــژوو هەمان مێتافۆرە باو‬ ‫و کۆنــەکان بەکاردەهێنن‪ ،‬لــە کاتێکدا ئەگەری‬ ‫هێندە پێکەوەبەستنی شیاو هەیە؟‬ ‫لوگۆنیس‪ ،‬شــاعیری ئەرجەنتینی‪ ،‬پێشــتر لە‬ ‫ســاڵی ‪١٩٠٩‬دا نوسیبووی کە شاعیران هەمیشە‬ ‫هــەر هەمــان مێتافۆریــان بەکارهێنــاوە‪ ،‬بۆیــە‬ ‫دەبێــت هەوڵبدات بۆ دۆزینەوەی مێتافۆری نوێ‬ ‫بۆ مانگ‪ .‬لە ڕاستیشــدا چەند سەد مێتافۆرێکی‬ ‫داهێنا‪ .‬هەروەها لەپێشــەکیی کتێبێکدا بە ناوی‬ ‫مانگنامــەی خەیاڵئامێــز‪ ،‬گوتبــووی کــە هــەر‬ ‫وشــەیەک مێتافۆرێکــی مــردووە‪ .‬بێگومان ئەم‬ ‫ڕستەیە خۆی مێتافۆرە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەیشــدا پێم وایە هەموومان هەست‬ ‫بە جیاوازی دەکەین لە نێوان مێتافۆری مردوو و‬ ‫زینــدوودا‪ .‬ئەگەر هەر فەرهەنگێکی ئیتیمۆلۆژیی‬ ‫بــاش وەربگریــن (مــن بیر لــە هــاوڕێ دێرینە‬ ‫نەناســراوەکەم دەکەمەوە‪ ،‬د‪ .‬ســکیت) و ئەگەر‬ ‫بــۆ هــەر وشــەیەکیش بگەڕێیــن‪ ،‬دڵنیایــن کە‬ ‫مێتافۆرێک دەدۆزینەوە لە شوێنێکدا پەنهانە‪.‬‬ ‫بۆ نمونە– بێگومان دەتوانن ئەمە لە یەکەمین‬ ‫دێڕەکانــی بیوۆڵفــدا ببینین– وشــەی ‪reatþ‬‬ ‫واتــای «ئاپۆڕەیەکــی توڕە»یــە‪ ،‬بەاڵم ئێســتا‬ ‫وشــەکە بۆ ئەنجامەکــە (هەڕەشــە) بەکاردێت‬ ‫نەک بۆ هۆکارەکە‪ .‬پاشــان دێینە ســەر وشەی‬ ‫«‪ »king». «king‬لــە بنەڕەتدا ‪cyning‬‬ ‫بوو کە بەم مانایە دێت «پیاوێک کە پارێزگاری‬ ‫دەکات لە خزمان– لە خەڵکی‪ ».‬کەواتە لە ڕووی‬ ‫وشەناســیەوە «‪ »king‬و «‪ »kinsman‬و‬ ‫«‪ »gentleman‬هەمــان وشــەن‪ .‬لەگــەڵ‬ ‫ئەوەیشــدا ئەگــەر بڵێــم‪« ،‬پاشــا لــە ژووری‬ ‫گەنجینەکەیدا دانیشتبوو‪ ،‬پارەکانیی دەژمارد‪»،‬‬ ‫وەک مێتافۆرێــک بیــر لــە وشــەی «پاشــا»‬ ‫ناکەینەوە‪ .‬لە ڕاستیدا ئەگەر لەگەڵ بیرکردنەوەی‬ ‫پەتیدا بین‪ ،‬دەبێت ئەوە لەبیربکەین کە وشەکان‬ ‫مێتافــۆرن‪ .‬بۆ نمونە دەبێــت لەبیری بکەین کە‬ ‫لە وشــەی «‪ »consider‬دا پێشــنییارێکی‬ ‫ئەستێرەناســییانە هەیە ‪ »consider« -‬لە‬ ‫بنەڕەتدا واتــا «بوون لەگەڵ ئەســتێرەکاندا‪»،‬‬ ‫«دروستکردنی نەخشەی ئەستێرەکان‪».‬‬ ‫دەبێــت بڵێم ئەوەی لــە مێتافۆردا گرنگە ئەو‬ ‫ڕاســتییەیە کە لەالیەن خوێنەر یان بیســتەرەوە‬ ‫وەکو مێتافۆر دەرکی پێدەکرێت‪ .‬من ئەم وانەیە‬ ‫تایبەت دەکەم بەو مێتافۆرانەی کە وەکو مێتافۆر‬ ‫لە الیەن خوێنەرەوە هەســتیان پێدەکرێت‪ ،‬نەک‬ ‫وشەکانی وەکو «‪ »king‬و «‪ -»threat‬یان‬ ‫نموونەی وەک ئەوانە کە دەشێت بۆ هەتاهەتایە‬ ‫لەسەری بەردەوام بین‪.‬‬ ‫ســەرەتا دەمەوێــت چەنــد جۆرێکــی زۆر‬ ‫بەکارهاتــووی مێتافــۆر وەربگریــن‪ .‬وشــەی‬ ‫«جۆر» بەکاردەهێنــم چونکە ئەو مێتافۆرانەی‬ ‫وەریاندەگرم‪ ،‬بە نیسبەت خەیاڵەوە زۆر جیاوازن‪،‬‬ ‫کەچی بۆ بیرمەندێکی لۆژیکی ڕەنگە بە تەواوی‬ ‫هەمــان شــت بــن‪ .‬بۆ ئــەوەی وەکو هاوکێشــە‬ ‫قســەیان لەســەر بکەین‪ .‬بە یەکەمیان دەســت‬

‫پێدەکەین کە بە بیرمدا دێت‪ .‬با بەراوردێکی زۆر‬ ‫بەکارهاتــوو وەربگرین‪ ،‬بــەراوردی کۆنی چاو و‬ ‫ئەســتێرە‪ ،‬یان بە پێچەوانەوە‪ ،‬ئەستێرە و چاو‪.‬‬ ‫یەکەمیــن نمونە کە لە یادم بێت لە ئەنتۆلۆژیای‬ ‫گریکییەوەیە‪ ،‬پێم وایــە گومان دەکرێت پالتۆن‬ ‫نوســیبێتی‪ .‬دێڕەکان (بە گریکــی نایزانم) کەم‬ ‫تا زۆر بەم جۆرەیە‪« :‬خۆزگە شــەو بووایەم‪ ،‬تا‬ ‫بتوانــم بە هەزار چاوەوە لــە خەوتنت بڕوانم‪».‬‬ ‫بێگومان لێرەدا‪ ،‬ئەوەی هەستی پێدەکەین نەرم‬ ‫و نیانی عاشــقە؛ هەســت بە ئــارەزووی دەکەین‬ ‫کــە بتوانێــت هاوکات لــە هەزار الوە مەعشــوق‬ ‫ببینێــت‪ .‬هەســت بە نــەرم و نیانی پشــت ئەم‬ ‫دێڕانە دەکەین‪.‬‬ ‫ئێســتا دەچینــە ســەر نمونەیەکــی کەمتــر‬ ‫بەناوبانگ‪« :‬ئەستێرەکان بۆ خوارەوە دەڕوانن‪».‬‬ ‫ئەگەر بە ڕاستی بیرکردنەوەی لۆژیکی وەربگرین‬ ‫لێرەدا هەمان مێتافۆرمان هەیە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫کاریگەریــی لەســەر خەیاڵمان تــەواو جیاوازە‪.‬‬ ‫«ئەستێرەکان بۆ خوارەوە دەڕوانن‪ »،‬وامان لێ‬ ‫نــاکات بیر لە نــەرم و نیانی بکەینــەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫پتــر ئایدیای نــەوە لــە دوای نــەوەی مرۆڤمان‬ ‫پێدەبەخشێت کە ئازار دەچێژن و ئەستێرەکانیش‬ ‫بــە جۆرێک لە کەمتەرخەمیــی لووتبەرزانەوە بۆ‬ ‫خوارەوە دەڕوانن‪.‬‬ ‫بــا نمونەیەکی جیــاواز وەربگرم– یەکێک لەو‬ ‫بڕگە شــیعرییانەی زۆرترین کاریگەریی لەســەرم‬ ‫هەبووە‪ .‬دێڕەکان هی شیعرێکی چێستەرتۆنن بە‬ ‫ناونیشانی «د‌ووەمین منداڵی‪:‬‬ ‫«بــەاڵم مــن هێندە پیر نابم داهاتنی شــەوی‬ ‫مەزن ببینم‪،‬‬ ‫هەورێکی لە جیهان مەزنتر و‬ ‫دێوێکی لە چاو خولقاو‪».‬‬ ‫نــەک دێوێکی پڕ لــە چاو (ئێمــە ئەو جۆرە‬ ‫دێوانە لە کتێبی ئیلهامەکانی سەینت یۆحەنناوە‬ ‫دەناسین) بەاڵم ‪ -‬ئەمەیش ترسناکترە ‪ -‬دێوێکی‬ ‫لــە چاو خولقاو‪ ،‬وەک ئەوەی ئەو چاوانە شــانە‬ ‫زیندووەکانی بن‪.‬‬ ‫تەماشــای ســێ وێنەمــان کــرد کــە دەکرێت‬ ‫هەموویان بگەڕێنرێنەوە بۆ هەمان جۆر‪ .‬بەاڵم ئەو‬ ‫خاڵەی کە دەمەوێت جەختی بخەمە ســەر– کە‬

‫لە ڕاســتیدا یەکێکە لە دوو مەبەستە گرنگەکەی‬ ‫وانەکــەم– ئەوەیە کە هەرچەندە جۆرەکەیان لە‬ ‫جەوهەردا هەمان شتە‪ ،‬لە دۆخی یەکەمدا‪ ،‬نمونە‬ ‫گریکییەکە «خۆزگە شــەو بووایەم» ئەوەی کە‬ ‫شــاعیر وامان لێدەکات هەستی پێ بکەین‪ ،‬نەرم‬ ‫و نیانییەکــەی و نیگەرانییەکەیەتی؛ لە دووەمدا‬ ‫هەســت بە جۆرێک لــە کەمتەرخەمیــی ئیالهی‬ ‫دەکەیــن بەرامبەر بــە مرۆڤ؛ لە سێیەمیشــدا‪،‬‬ ‫شەو‪ ،‬کە پێی ئاشناین‪ ،‬دەبێت بە دێوەزمە‪.‬‬ ‫ئێستا با جۆرێکی جیاواز وەربگرین‪ :‬بیرۆکەی‬ ‫ڕێکردنــی کات وەردەگرین– ڕێکردن وەکو ئاوی‬ ‫ڕووبــار‪ .‬یەکەمیــن نمونــە لــە شــیعرێکەوە کە‬ ‫تێنیسۆن نوسیوێتی کاتێک تەمەنی‪ ،‬پێم وابێت‪،‬‬ ‫چــواردە پازدە ســاڵ بووە‪ .‬شــیعرەکەی لە ناو‬ ‫بردبــوو؛ بەاڵم بۆ خۆشــبەختی ئێمــە‪ ،‬دێڕێکی‬ ‫مــاوە و نەفەوتــاوە‪ .‬پێم وایە لــە ژیاننامەکەی‬ ‫تێنیســۆندا کە لەالیەن ئەندرو النگەوە نوسراوە‬ ‫دەتوانــن بیدۆزنــەوە‪ .‬دێڕەکــە وایــە‪« :‬کات لە‬ ‫نیــوەی شــەودا دەڕوات‪ ».‬پێم وایە تێنیســۆن‬ ‫زۆر ژیرانــە کاتەکــەی هەڵبژاردووە‪ .‬لە شــەودا‬ ‫هەموو شــتێک خامۆشــە‪ ،‬مرۆڤەکان خەوتوون‪،‬‬ ‫کەچــی کات بە بێدەنگی لە ڕێکردندایە‪ .‬ئەمەش‬ ‫نمونەیەک بوو‪.‬‬ ‫هەروەهــا ڕۆمانێــک هەیــە (دڵنیــام لــە‬ ‫خەیاڵتاندایە) بە ناونیشــانی ســەبارەت بە کات‬ ‫و ڕووبار‪ .‬هەر تەنیا هاتنی دوو وشــەکە پێکەوە‬ ‫پێشــنیاری مێتافۆرێــک دەکات‪ :‬کات و ڕووبار‪،‬‬ ‫هەردووکیان بەردەوامن لە ڕێکردن‪ .‬ئینجا ڕستە‬ ‫بەناوبانگەکەی فەیلەسوفە گریکییەکەمان هەیە‪:‬‬ ‫«هیــچ مرۆڤێــک دووجــار ناچێتــە نــاو هەمان‬ ‫ڕووبارەوە‪ ».‬لێرەدا دەســپێکی ترســمان هەیە‪،‬‬ ‫چونکە لە سەرەتادا بیر لە ڕووبارەکە دەکەینەوە‬

‫ستیڤنسنەوە‪ ،‬بەربەستی هێرمیستن‪ .‬ستیڤنسن‬ ‫باسی پاڵەوانەکەی دەکات کە دەڕوات بۆ کڵێسا‪،‬‬ ‫لە ســکۆتلەندا‪ ،‬لەوێ کچێــک دەبینێت– وامان‬ ‫لێدەکات هەســت بکەین کچێکی جوانە‪ .‬هەســت‬ ‫دەکەیت کە پاڵەوانەکە خەریکە دەکەوێتە داوی‬ ‫خۆشەویســتییەوە‪ .‬چونکــە تەماشــای دەکات‪،‬‬ ‫پاشــان لــە خــۆی دەپرســێت ئاخــۆ ڕۆحێکی‬ ‫نەمر لــەو چوارچێوە جوانەدا هەیــە‪ ،‬یان تەنیا‬ ‫ئاژەڵێکە بە ڕەنگی گوڵەوە‪ .‬وەحشییەتی وشەی‬ ‫«ئــاژەڵ» بێگومــان بــە «ڕەنگــی گوڵ»ەکە‬ ‫دەســڕێتەوە‪ .‬پێــم وانییە هیــچ نمونەیەکی تری‬ ‫ئــەم جۆرەمــان پێویســت بێت‪ ،‬کە لــە هەموو‬ ‫سەردەمەکاندا و بە هەموو زمانەکان و لە هەموو‬ ‫ئەدەبییاتێکدا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫ئێســتا با بڕۆینە ســەر یەكێکــی تر لە جۆرە‬ ‫بنەڕەتییەکانــی مێتافۆر‪ :‬مێتافــۆری ژیان وەک‬ ‫خەون– ئەو هەستەی کە بەسەرماندا زاڵ دەبێت‬ ‫کــەوا ژیان خەونــە‪ .‬نمونەیەکی دیار کە باســی‬ ‫بکەین ئەمەیە‪« :‬ئێمە ئەو شتە بێمانایانەین کە‬ ‫خەونیان لێ دروســت دەکرێت‪ ».‬باشــە‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫ئەمــە وەکــو کفر دەرکەوێت– بەاڵم شکســپیرم‬ ‫هێندە خــۆش دەوێت بەالمەوە گرنگ نییە کفرە‬ ‫یان نا– بەاڵم پێم وایە ئەگەر لێی وورد ببینەوە‬ ‫(پێشــم وا نییــە کــە دەبێــت زۆر لــە نزیکەوە‬ ‫دیقەتی بدەین؛ دەبێت بۆ ئەمە و زۆر بەخششی‬ ‫تر سوپاســگوزاری شکســپیر بین) ناکۆکییەکی‬ ‫بچووک هەیە لە نێوان ئەو ڕاستییەی کە ژیانمان‬ ‫خەونئاسایە یان ناوەڕۆکێکی خەونئاسای تێدایە‪،‬‬ ‫بــەم دەربڕینە تاڕادەیەک گشــتگیرە «ئێمە ئەو‬ ‫شــتە بێمانایانەیــن کــە خەونیــان لێ دروســت‬ ‫دەکرێــت‪ ».‬چونکــە ئەگــەر لە خەوندا ڕاســتی‬ ‫بیــن‪ ،‬یان تەنیا ئەگــەر خەونبین بین‪ ،‬ئەو کات‬

‫لــە خۆم دەپرســم ئاخۆ دەتوانیــن دەربڕینێکی‬ ‫وەها کشــتگیر بڵێین‪ .‬ئەم ڕســتەیەی شکسپیر‬ ‫پتر ســەر بە فەلســەفە یان مێتافیزیکە وەک لە‬ ‫شــیعر– بێگومان هەرچەندە لە ڕێگەی دەقەوە‬ ‫بەرزکراوەتەوە و شکۆدار کراوە بۆ شیعر‪.‬‬ ‫نمونەیەکــی تری ئــەم جۆرە لە شــاعیرێکی‬ ‫ئەڵمانییەوەیــە– کــە بــەراورد بــە شکســپیر‬ ‫شــاعیرێکی الوەکییــە (بەاڵم پێــم وایە هەموو‬ ‫شــاعیران بــەراورد بە شکســپیر الوەکین‪ ،‬جگە‬ ‫لە دوو ســێ شــاعیر)‪ .‬شــیعرێکی زۆر ناوبانگی‬ ‫ڤاڵتــەر فۆن دێــر فۆگڵڤایدە‪ .‬پێــم وایە دەبێت‬ ‫بەمجۆرە بیڵێم «ئایا ژیانم خەونێکە و بینیومە‪،‬‬ ‫یان ژیانێکی ڕاســتەقینە بووە؟» پێم وایە ئەمە‬ ‫نزیکترە لەوەی شاعیر دەیویست بیڵێت‪ ،‬چونکە‬ ‫ســەرەڕای ڕاگەیاندنێکی گشتگیر‪ ،‬پرسیارێکمان‬ ‫هەیە‪ .‬شــاعیر ســەری ســوڕماوە‪ .‬ئەمە شتێکە‬ ‫بەسەر هەمووماندا هاتووە‪ ،‬بەاڵم ئێمە بە وێنەی‬ ‫ڤاڵتەر فۆن دێر فۆگڵڤاید ســەرمان سوڕنەماوە‪.‬‬ ‫ئــەو لە خۆی دەپرســێت‪« ،‬ئایا ژیانم خەونێکە‬ ‫و بینیومــە‪ ،‬یــان ژیانێکی ڕاســتەقینە بووە؟»‬ ‫مــن پێــم وایە ئــەم دوودڵییەش ئــەو جەوهەرە‬ ‫خەونئاسایەی ژیانمان پێدەدات‪.‬‬ ‫لە یادم نییە ئایا لە وانەی ڕابردوودا گوتەیەکی‬ ‫چوان زووی فەیلەسوفی چینیم پێ گوتن (چونکە‬ ‫ئەمە ڕســتەیەکە کە زۆرجــار دووبارە و دووبارە‬ ‫دەیڵێمــەوە و هەمــوو ژیانــم گوتوومەتــەوە)‪.‬‬ ‫«چــوان زوو» خەونــی بینیبــوو کــە بــووە بە‬ ‫پەپولە‪ ،‬کاتێک کە بە ئاگا هاتبووەوە نەیزانیبوو‬ ‫کە ئایا پیاو بووە و لە خەونیدا بووە بە پەپولە‪،‬‬ ‫یان پەپولە بووە و ئێســتا خــەون دەبینێت کە‬ ‫پیــاوە‪ .‬پێم وایە ئــەم مێتافۆرە باشــترینیانە‪.‬‬ ‫ســەرەتا چونکــە بە خەون دەســت پێــدەکات‪،‬‬ ‫بۆیــە دواتر کــە لە خــەو ڕادێت ژیانی هێشــتا‬ ‫شــتێکی خەونئاســای تێدایە‪ .‬دووەمیش چونکە‬ ‫بە جۆرە شادییەکی پەرجووئاساوە‪ ،‬گیاندارێکی‬ ‫دروســتی هەڵبژاردووە‪ .‬ئەگەر بیگوتایە «چوان‬ ‫زوو خەونــی بینیبوو کە بــووە بە پڵنگ‪ »،‬ئەوا‬ ‫هیچــی لە باردا نەدەبوو‪ .‬پەپولە شــتێکی نازک‬ ‫و تێپــەڕی تێدایە‪ .‬ئەگەر ئێمە خەون بین‪ ،‬ئەوا‬ ‫ڕێگــەی ڕاســتەقینە بــۆ پیشــاندانی پەپولەیە‬ ‫نەوەک پڵنگ‪ .‬ئەگەر چوان زوو خەونی ببینیایە‬ ‫بــووە بە ئامێری چاپ‪ ،‬ئەوا هیچ باش نەدەبوو‪.‬‬ ‫یان نەهەنگ– ئەوەش هیچ سودی نەدەبوو‪ .‬پێم‬ ‫وایە وشەی گونجاوی هەڵبژاردووە بۆ ئەو شتەی‬ ‫ویستوویەتی بیڵێت‪.‬‬ ‫بــا جۆرێکی تــر وەربگریــن– باوترینیان کە‬ ‫ئایدیــای خەوتــن و مردن پێکەوە دەبەســتێت‪.‬‬ ‫ئەمــەش لە قســەی ڕۆژانەدا زۆر بــاوە؛ کەچی‬ ‫ئەگــەر لــە نمونــەکان بڕوانیــن‪ ،‬دەبیبیــن زۆر‬ ‫جیاوازن‪ .‬وا بزانم لە شوێنێکدا هۆمیرۆس باسی‬ ‫«خەوی ئاســنینی مەرگ» دەکات‪ .‬لێرەدا دوو‬ ‫بیرۆکــەی پێچەوانەمــان هەیە‪ :‬مــەرگ جۆرێکە‬ ‫لــە خــەو‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشــدا‪ ،‬ئەو جــۆرەی خەو‬ ‫لــە کانزایەکی ڕەقی ســەختی وشــک دروســت‬ ‫کــراوە– لە ئاســن‪ .‬ئەمــەش جۆرێکــە لە خەو‬ ‫کــە نە دەشــکێت و نە دەشــکێنرێت‪ .‬بێگومان‬ ‫لێــرەدا نمونەیەکی هاینەشــمان هەیە‪« :‬مەرگ‬ ‫شەوێکە زوو دادێت» هەروەها مادەم لە باکوری‬ ‫بۆســتنداین‪ ،‬پێم وایە دەبێت ئــەو ئەو دێڕانەی‬ ‫ڕۆبەرت فرۆســتمان لەبیر بێت کە دەشــێت زۆر‬ ‫بەناوبانگ بن‪:‬‬ ‫دارستانەکە جوان و تاریک و قووڵە‬ ‫بەاڵم من پەیمانم هەیە بیبەمە سەر‬ ‫چەندین میلیش بڕۆم پێش ئەوەی بخەوم‪،‬‬ ‫چەندین میلیش بڕۆم پێش ئەوەی بخەوم‪.‬‬

‫نۆ‪ :‬ئەو مرۆڤانەی کە لە بازنەی ئەم واڵتەدا‬ ‫تێکترینجێنراون‪ ،‬نیگایان بۆ چێوەی کەیاسەتی‬ ‫مــرۆڤ لــەدەســتــداوە‪ .‬هەموو کەسێکی ئــازاد‬ ‫لەپێش چاویاندا وەک سەمەرەیەک دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫مرۆڤ با زنجیرەی چیاکانی ئالپ بهێنێتە پێش‬ ‫چاوی‪ ،‬بەاڵم ڕوو لە ئاسمان نەبن‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫چرچولۆچی پارچە پەڕۆیەکی ڕەش‪ .‬بەو چەشنە‬ ‫فۆرمە کەتەکانی تەنها بە لێڵی دەردەچــن‪.‬‬ ‫تەواو بەو جۆرە پەردەیەکی سەنگین ئاسمانی‬ ‫ئەڵمانیای داپۆشیوە و چیدیکە چێوەی تەنانەت‬ ‫مرۆڤە هەرە مەزنەکانیش نابینین‪.‬‬ ‫دە‪ :‬شــتــەکــان گــەرمــیــیــان لــەدەســتــداوە‪.‬‬ ‫کەرەستەکانی ڕۆژگار مرۆڤ بە شێوازێکی نەرم‬ ‫بەاڵم سەرسەختانە لە خۆیان دووردەخەنەوە‪.‬‬ ‫مرۆڤ بەگشتی ڕۆژ بە ڕۆژ لەگەڵ بەزاندنی ئەو‬ ‫کەرەستە نهێنیانەدا– نەوەک تەنها کەرەستە‬ ‫ئاشکراکانه کە ڕووبــەڕووی دەبنەوە‪ ،‬کارێکی‬ ‫شاخئاسای هەیە‪ .‬ناچارە ساردییەکانی بە‬ ‫گەرمی خۆی هاوسەنگ بکاتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫پێیانەوە ڕەق نەبێتەوە و بە دەستەمەکوچێکی‬ ‫هەتا ناکۆتا کارامەوە دەست لە دڕکوداڵەکانی‬ ‫بدات‪ ،‬تاوەکو خوێنی نەڕێژێت‪ .‬لە مرۆڤەکانی‬ ‫تەنیشتی چاوەڕێی هیچ کۆمەکێک نییە‪ .‬جابی‪،‬‬ ‫کارمەند‪ ،‬پیشەساز و فرۆشیار– هەموو ئەمانە‬ ‫خۆیان وەک مادەیەکی یاخی دەبینن‪ ،‬کە‬ ‫کۆششیان لەوەدایە مەترسیدارییەکەیان لەڕێی‬ ‫جەوهەرە ڕەقەکەیانەوە بخەنە بەر ڕووناکی‪.‬‬ ‫لە دەسیسەی بەناچیزەکردنی شتەکاندا‪ ،‬کە‬ ‫ئەوان بەئامانجی هەڵوەرینی مرۆڤایەتی وەک‬ ‫کەرەستەیەک بەکاری دەهێنن بۆ تەمبێکردنی‬ ‫ئەو‪ ،‬تەنانەت واڵتیش بەشدارە‪ .‬ئەمەش وەک‬ ‫شتەکان تەنگی بە مرۆڤەکان هەڵچنیووە‪ ،‬ئەو‬ ‫بەهاری ئەڵمانییەش کە هەتا ئەبەدییەت نایبینین‬ ‫دەرکەوتەیەکە لەناو ئەو دەرکەوتە بێشوومارە‬ ‫خزمانەی سروشتی ئەڵمان‪ ،‬سروشتێک کە خۆی‬ ‫دادەڕزێنێت‪ .‬مرۆڤ لەو سروشتەدا دەژی‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوەی فشاری ستوونەکانی هەوا‪ ،‬کە بارەکەی‬ ‫بەسەر شانی هەمووانەوەیە‪ ،‬بەپێچەوانەی هەموو‬ ‫یاساوڕێساکانی ئەم ناوچەیەوە‪ ،‬لەناکاو بووبێت‬ ‫بە شتێک کە مرۆڤ هەستی پێبکات‪.‬‬ ‫یانزە‪ :‬دژ بە تەشەنەکردنی هەر بزاوتێکی مرۆڤ‪،‬‬ ‫ئیدی لە زەینەوە یاخود غەریزەی سروشتییەوە‬ ‫هەڵقواڵبێت‪ ،‬وەختی بەرهەڵستییەکی بێئەندازەی‬ ‫ژینگەیە‪ .‬تەنگەژەی شوێنی نیشتەجێبوون و‬ ‫گرانبوونی هاتووچۆ لە گەرمەی ئەوەدان‪ ،‬وێنەی‬ ‫بنەڕەتی ئازادی ئەوروپی‪ ،‬کە لە هەندێک فۆرمدا‬ ‫تەنانەت خرابوونە سەر ئادگاری سەدەکانی‬ ‫ناوەڕاستیش‪ ،‬لەگەڵ لیبەرالێتیدا سەرلەبەر‬ ‫تەفروتوناو بکەن‪ .‬گــەر فشاری سەدەکانی‬ ‫نــاوەڕاســت مــرۆڤ بــە کۆتوبەندی سروشتی‬ ‫پەلبەست بــکــات‪ ،‬ئــەوا لــە پێکەوەبوونێکی‬ ‫ناسروشتیدا کۆتوبەندکراوە‪ .‬کەمێک لە شتەکان‬ ‫تووندووتیژییە شکستخواردووەکەی ئەو کۆچە‪،‬‬ ‫(مەبەست کۆچی ئاژەاڵنە ‪ -‬و‪.‬ک) کە بە هەر‬ ‫چوارالدا پەلی هاویشتووە‪ ،‬بە چەشنی خنکاندنی‬ ‫لیبەرالیتی بەهێزکردووە‪ ،‬هەرگیزییش ئازادی‬ ‫جووڵە لەگەڵ زەنگینکردنی کەرەستەکانی‬ ‫هاتووچۆدا لە بەدحاڵیبوونێکی گەورەتردا نەبوون‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/17‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫ڕاستیی چیرۆکەکە‬

‫گابریل گارسیا مارکیز‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕەووف بێگەرد‬ ‫چیرۆکەکە بەوجۆرەیە کە باســی دەکەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گێڕانــەوەی تریــش هەڵدەگرێت‪ .‬ئەوە ڕاســتە کە‬ ‫کوڕەکــە کونێکــی کردبووە ئەو دیــوارەی ژووری‬ ‫کچەکــەی لــە ژوورەکــەی ئــەو جیادەکــردەوە‪.‬‬ ‫کچەکەیش کونێکــی لە هەمان ئەو دیوارە کردبوو‬ ‫کــە ژووری کوڕەکــەی تیــا دەبینــی‪ .‬ئــەوە تاقە‬ ‫کونێک بوو کە ئەو دوو دڵدار و دڵبەرە بێ ئەوەی‬ ‫بــە یەکیــان زانیبێت یان لە ســەری ڕێک کەوتبن‬ ‫کردبوویانە دیوارەکە‪.‬‬ ‫ڕۆژێــک لــە ژووری کچەکەدا کونێــک دەرکەوت‬ ‫کە دەیتوانی لەوێوە تەماشــای ناو ژووری کوڕەکە‬ ‫بــکات و بزانێــت چــی دەکات‪ .‬هــەر بەوجــۆرە‬ ‫کوڕەکەیــش دەیتوانی لە هەمان کونەوە لە ژووری‬ ‫کچەکە بڕوانێت و بزانێت چی دەکات‪ .‬هەردووکیان‬ ‫بەرپرســیاریەتی ئەو تاقە کونەیان لە ئەستۆ بوو‬ ‫کە نهێنی ژوورەکەی تری لێ دەردەکەوت‪ .‬هەڵەی‬ ‫چیــرۆک خوانەکە لەو باس کردنــە لەوەدایە وەک‬ ‫بڵێی کچ و کوڕەکە لەو چرکەساتەوەی کونەکەیان‬ ‫دروســت کــردوە ئیتــر بووبێتــن بــە دەزگیرانــی‬ ‫یەکتری‪ ،‬لێ وانەبوو‪ .‬ئەوان تەنانەت یەکتریشــیان‬ ‫نەدەناسی‪ .‬کونەکەیش تەنیا بۆئەوە بوو هەریەک‬ ‫لەو دوانە کێ لە ژوورەکەی تەنیشتیدایە بزانێت‪.‬‬ ‫دوای چەنــد ســەعاتێک لــە دروســت کردنــی‬ ‫کونەکــە‪ ،‬کچــە زانیبــووی هاوســێ دیــوار بــە‬ ‫دیوارەکــەی کوڕێکی گەنجــە‪ .‬کوڕەیش زانیبووی‬ ‫لەودیــو دیوارەکــەوە کچێــک دراوســێیەتی‪ .‬کچە‬ ‫لەنێو چوار دیــواری ژوورەکەیدا هەرگیز بە بیریدا‬ ‫نەدەهــات دراوســێیەکی هەیــە چاودێــری هەڵس‬ ‫و کەوتــی دەکات‪ .‬ڕووداوەکــە چەنــد هەفتەیەک‬ ‫هــەروا مایەوە‪ .‬کچەکە زوو دەگەڕایەوە ژوورەکەی‬ ‫و چراکــەی دەکوژانــدەوە‪ .‬بــە تاریکیــی دەچوە‬ ‫نــاو جێگاکــەی و چاوەڕێــی دەنگــی کرانــەوەی‬

‫دەرگای ژووری دراوســێکەی بوو‪ .‬پاشــان دەنگی‬ ‫پێوداگیرســانی چراکە‪ .‬ئەوســا لەنــاو جێگاکەی‬ ‫دەهاتــە دەرێ‪ ،‬دەچوە بەر کونەکە و لە هەڵس و‬ ‫کەوتی کوڕەی دەڕوانی‪ .‬بە دڵە تەپێ و ترســەوە‬ ‫تــا ئەوکاتــەی کوڕەکــە چراکــەی دەکوژاندەوە و‬ ‫دەچــوە ناو پێخەفەکەیــەوە‪ .‬جیاوازیی ئەم دوانە‬ ‫لەوەدابــوو کوڕەکە بەیانیان چــاوی بە کونەکەوە‬ ‫دەنا‪ ،‬کچەکە بە پێچەوانەی ئەوەوە شەوانە ئەوەی‬ ‫دەکــرد‪ .‬ئەنجامەکــەی واکەوتەوە کچــە ڕەفتاری‬ ‫کــوڕەی دەبینی کە چۆن دەڕواتــە ناو جێگاکە و‬ ‫ئەمەیش بۆ هەڵس و کەوتی پیاو شتێکی گرنگە‪.‬‬ ‫کوڕەیش ئاشــنایەتی لەگەڵ لەخەوهەستانی ئەودا‬ ‫پەیداکردبوو کە بۆ ناسینی ژن شتێکی گرنگە‪.‬‬ ‫دوای سێ هەفتە لە کون کردنی دیوارەکە‪ ،‬ئەو‬ ‫دوانە زۆرباش شــارەزای یەکتربوون‪ .‬وەک ئەوەی‬ ‫سااڵنێک بێت هاوسەرگیریان کردبێت وابوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫بچووکتریــن زانیاریان لەســەر ژیانی یەکتر نەبوو‪.‬‬ ‫لەوەیــش دەچــوو هەروا بمێنێتــەوە‪ ،‬تا بەیانیەک‬ ‫کە کوڕە خەریکی تەماشاکردن بوو‪ ،‬کچەیش پێێ‬ ‫خۆشــبوو لەباتی تەماشاکردنەکانی شەو‪ ،‬چاو بە‬ ‫کونەکــەوە بنێــت بۆئەوەی بزانێــت پیاو چۆن لە‬ ‫خەو هەڵدەستێت‪.‬‬ ‫کــە کچەکــە چــاوی بــە کونەکــەوە نــا چاوی‬ ‫کوڕەکــەی بەرانبــەر بە خۆی دی‪ .‬بــە تەریقیەوە‬ ‫بیــری کــردەوە کە دراوســێکەی هەموو شــتێکی‬ ‫زانیــوە و بەرکونەکەی گرتوە‪ .‬کوڕەیش لەوکاتەدا‬ ‫کە کچەکە چاوی بە کونەکەوە نا بیری کردەوە کە‬ ‫خــودی کچەکە بەری کونەکەی گرتوە‪ .‬بەهەرحاڵ‬ ‫بۆماوەیــەک هەردووکیان لەو گومانەدا مابوونەوە‪.‬‬ ‫ئیتــر ئــەوە ئەوکاتەبــوو کە هەردووکیــان چوونە‬ ‫باڵکۆنەکانیــان و بەرانبــەر بــە یەکتر وەســتان‪،‬‬ ‫بێ ئەوەی هیچ بڵێن لەوەگەیشــتن کە بەڕاســتیی‬ ‫چەنــد مانگێکیــان لە تاقە ژوورێکــدا لەگەڵ یەک‬ ‫بەســەربردوە‪ .‬ئینجا کارێکی زۆر ئاقاڵنەیان کرد‪:‬‬ ‫بوون بە هاوسەری یەکتر و دیوارەکەیان البرد‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬کتێبی نوشتەهای کرانەای‬

‫شیعرێك به‌ ڕۆشنایی مانگ و (مانگ)ێك له‌ باوه‌ش (بێكه‌س)دا‬ ‫خوێندنه‌وه‌ بۆ ده‌قه‌ شیعرێكى فایه‌ق بێكه‌س‬

‫ئیبراهیم حاجى زه‌ڵمى‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫لــ ‌ه خوێندنه‌وه‌ى ده‌قى شــیعرى (ئه‌ى مانگى)‬ ‫ى بێكه‌ســى شــاعیر دا ئه‌مجاره‌‪ ،‬له‌وه‌و‌ه ده‌ســت‬ ‫پێده‌كه‌مــه‌و‌ه كــه‌ ده‌قــى ئه‌ده‌بــی هــه‌ر ڕه‌نگ و‬ ‫بۆیه‌كــى هه‌بێــت‪ ،‬ســه‌رى به‌نێــو ده‌رگای هــه‌ر‬ ‫بابه‌تێكــى ره‌وانبێــژى و هــه‌ر كــون و كه‌له‌به‌ر و‬ ‫گه‌مه‌یه‌كى زمانه‌وانیدا كردبێت‪ ،‬پاشــان هه‌رجۆر‌ه‬ ‫به‌رگێكى ئیســتاتیكى له‌به‌ركردبێت‪ ،‬دواجار ئه‌و‌ه‬ ‫به‌رهه‌مى مرۆڤه‌‪ ،‬وورشــه‌و پرشــه‌ى هه‌ناسه‌كان و‬ ‫ده‌رده‌دڵ و خــه‌م و خواســته‌كانى شــاعیر (وه‌ك‬ ‫مرۆڤێــك) بــ ‌ه ئاســمانى ئــه‌و ده‌قــه‌و‌ه به‌دیارن‪.‬‬ ‫لــ ‌ه هه‌مانكاتــدا ئــه‌و شــاعیره‌ش وه‌ك دانه‌یه‌كى‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌كــه‌ى‪ ،‬ته‌ریــك نی ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌كه‌شــى‪،‬‬ ‫بۆیــ ‌ه لــ ‌ه ده‌ق ‌ه شیعریه‌كه‌شــیدا دیســان ره‌نگ و‬ ‫بــۆ و تامى بارودۆخى كۆمه‌اڵیه‌تــى و كلتوورى و‬ ‫واقیــع و ژیان ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌ى شــاعیرى تیا هه‌ر‬ ‫ده‌دۆزیته‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆیــ ‌ه جێی خۆیه‌تى بوترێت ك ‌ه شــیعر و ده‌قى‬ ‫شــیعرى وه‌ك به‌شێكى دیارى نێو جیهانى ئه‌ده‌ب‬ ‫كــ ‌ه (خۆى له‌خۆیدا ئــه‌ده‌ب ده‌ربڕى ئه‌و كرده‌و‌ه‬ ‫و(پێوه‌ر‪ -‬نۆرم) انه‌ی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌كه‌ى ئه‌دیبدا‬ ‫هــه‌ن و لــ ‌ه ژێر رۆشــنایی ئه‌وانــدا ده‌بزوێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫نۆرمانــه‌ى ك ‌ه بنه‌ماكانى خوێندنه‌وه‌و ســیماكانى‬ ‫كۆمــه‌ڵ ده‌ستنیشــان ده‌كــه‌ن‪ .‬لێــره‌و‌ه كاتێــك‬ ‫ده‌قى شــیعرى ده‌بینین‪ ،‬ناتوانیــن وه‌ك ده‌قێكى‬ ‫ڕووت و ته‌نهــا بیخه‌مڵێنیــن‪ ،‬به‌ڵكــوو ده‌بێــت‬ ‫ره‌چــاوى ئه‌و‌ه بكه‌یــن ك ‌ه ئه‌و شــیعره‌ گرێدراوى‬ ‫ژیــان واقیعى رۆژانه‌ى ئه‌دیبه‌كه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و شــاعیر‌ه‬ ‫كاتێــك ویســتوویه‌تى ئــه‌و شــیعر‌ه بنووســێت ‪.‬‬ ‫به‌هه‌سته‌كانى سه‌ره‌تا شــته‌كانى په‌ی پێبردووه‌‪،‬‬ ‫بــ ‌ه چــاوى دڵ ته‌ماشــاى كــردوون و هێناوینه‌تى‬ ‫به‌رچاوى پاشــان ب ‌ه تێپه‌ر بونیــان ب ‌ه هزریداو ل ‌ه‬ ‫پرۆسه‌ى بیركردنه‌وه‌یدا ل ‌ه رێكخستن و به‌كاربردنى‬ ‫ووشــه‌كانى دا ئه‌ندازه‌گیرى كــردووه‌‪ ،‬توانیویه‌تى‬ ‫ئه‌و ده‌قه‌ى لێ به‌رهه‌م بهێنێت‪.‬‬ ‫له‌هه‌مان كاتدا شاعیر مرۆڤێكى هه‌ست ناسك و‬ ‫ب ‌ه ئاگاو هوشیار‌ه له‌ئاست خۆى و كۆمه‌ڵگه‌كه‌ى و‬ ‫ئه‌و بارودۆخه‌ى ك ‌ه ل ‌ه جیهانى ئه‌ودا ده‌گوزه‌رێ ب ‌ه‬ ‫دووچاوى سه‌رى ب ‌ه هوشیاریه‌و‌ه ته‌ماشه‌ى ده‌كات‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ده‌ڵێین‪ :‬شاعیر ناتوانێت ل ‌ه دووره‌و‌ه یان له‌و‬

‫دیوى په‌رده‌و‌ه بڕوانێت و ته‌ماشاى واقیع بكات و‬ ‫هه‌ڵوێســت وه‌رنه‌گرێت كورد واته‌نى (قڕ و قه‌پى‬ ‫خۆى بكات!!) ل ‌ه ئاست ئه‌و رووداوو دیاردانه‌ى ك ‌ه‬ ‫كاریگه‌ریان ل ‌ه ســه‌ر خــۆی و تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬شتێك نه‌ڵێت و نه‌بزوێت‪ .‬بۆی ‌ه ب ‌ه ووشه‌كان‬ ‫و ده‌ق ‌ه شــیعریه‌كان ته‌عبیرێك ده‌دات به‌ده‌سته‌و‌ه‬ ‫له‌وه‌ى كه‌ بینیویه‌تى و تیایدا ژیاوه‌‪.‬‬ ‫شــیعرى (ئه‌ى مانگ)ى بێكــه‌س ده‌ربڕى ئه‌و‬ ‫حه‌قیقه‌ته‌یــ ‌ه ك ‌ه ئێم ‌ه له‌م پێشــه‌كیه‌دا هێنامان‪،‬‬ ‫ده‌بینین بێكه‌س ل ‌ه نێو شه‌وێكى تاریكدا هاوارێك‬ ‫لــ ‌ه مانگ ده‌كات و ده‌ســتى ئاماژه‌یــ ‌ه بۆ ناخى و‬ ‫چاوى رۆشــناییه‌ بۆ سه‌ر ده‌وروبه‌رى و هه‌ناسه‌ى‬ ‫بۆكــرووزى نیشــتمانى ســوتاوى و ووشــه‌كانى‬ ‫ده‌ربــڕى ناســۆریه‌كان و بارودۆخــ ‌ه تاڵه‌كه‌ی نێو‬ ‫كوردســتانه‌كه‌یه‌تى‪ .‬با زۆر درێژ دادڕى نه‌كه‌ین و‬ ‫پێكه‌و‌ه له‌گه‌ڵ بێكه‌س بگه‌رێینه‌و‌ه بۆ ئه‌و شه‌وه‌ى‬ ‫كــ ‌ه ڕوووى له‌مانگ ده‌كات و به‌ته‌نیاییه‌و‌ه باوه‌ش‬ ‫به‌هــه‌ردوو ئه‌ژنۆیــدا ده‌كات و چاوه‌كانى ده‌بڕێت ‌ه‬ ‫مانگ وگفتوگۆیه‌كى جوان و هێمن له‌گه‌ڵ مانگ دا‬ ‫ده‌ست پێده‌كات و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئـــــــــه‌ى مــــــــــانك‬ ‫ئه‌ى مانك من وتو هه‌ردوو هاوده‌ردین‬ ‫هه‌ردووكرفتارى یه‌ك ئاهى سه‌ردین‬ ‫تو وێڵ وڕه‌نگ زه‌رد به‌ئاسمانه‌و‌ه‬ ‫منیش ده‌ربه‌ده‌ر به‌شارانه‌وه‌‬ ‫ده‌خیلتم ئه‌ى مانك قیبله‌ى دڵداران‬ ‫ده‌رمانى ده‌ردى دڵه‌ى بیماران‬ ‫شه‌ویكه‌ ئیمشه‌و بكه‌ر‌ه فریام‬ ‫بى یار و هاوده‌م عاجز وته‌نیام‬ ‫دلزار و بیزار به‌ست وغه‌مكینم‬ ‫كیروده‌ى داوى یارى شیرینم‬ ‫دلبه‌ندى عه‌شقى ئه‌و به‌له‌ك جاو‌ه‬ ‫شیت وشه‌یداى ئه‌و ئه‌كریج ‌ه خاوه‌‬ ‫له‌وساوه‌ ئه‌وم كه‌وتوت ‌ه خه‌یال‬ ‫كریانه‌ بیشه‌م بووم ‌ه كوى زوخاو‬ ‫ئه‌ى مانك تو شوعله‌ى عه‌شقى بیروزى‬ ‫تو نه‌شئه‌ به‌خشى دله‌ى به‌سوزى‬ ‫من سویندت ئه‌ده‌م به‌عیشق و جوانى‬ ‫به‌نه‌سیمه‌كه‌ى به‌رى به‌یانى‬ ‫به‌سه‌رهاتى خوت بو من به‌یان كه‌‬ ‫ده‌ردى كرانم نه‌ختى ئاسان كه‌‬ ‫دوجارێ جى بوى وابه‌شیواوى؟‬ ‫له‌به‌رجى به‌ست و مات وداماوى؟‬

‫بیم بلى تخوا چه‌ند جوانت دى؟‬ ‫چه‌ند كورى به‌زمى عاشقانت دى؟‬ ‫چه‌ند ته‌خت وبه‌خت وخان ومانت دى؟‬ ‫چه‌ند قهره‌مان وچه‌ند سولتانت دى؟‬ ‫چه‌ند قه‌وم ومیله‌ت چه‌ندشارانت دى؟‬ ‫چه‌ند شه‌رو شورى بى ئامانت دى؟‬ ‫چه‌ند بوردومانى كوردستانت دى؟‬ ‫چه‌ند كفنى ئالى شه‌هیدانت دى؟‬ ‫چه‌ند بى كه‌سانى به‌ریشانت دى؟‬ ‫چه‌ند ده‌ر به‌ده‌رو مال ویرانت دى؟‬ ‫چه‌ند جاوى سورى بركریانت دى؟‬ ‫ئه‌ى مانك ئه‌وه‌ند‌ه سه‌یرى دونیات كرد‬ ‫سه‌یرى نیفاق و زولم وریات كرد‬ ‫بویه‌ به‌و ڕه‌نگ ‌ه كارى تیكردى‬ ‫ڕه‌نگ وشوعوورى به‌جارێ بردى‬ ‫شــاعیر ل ‌ه قوواڵیی ته‌نیایدا وه‌ستاوه‌‪ ،‬جیهانى‬ ‫مرۆڤه‌كانــى جێهێشــتوه‌و به‌ركه‌نــاره‌‪ .‬ته‌نیایــه‌و‬ ‫به‌واتــاى ته‌نیایــی‪ .‬ئاخــر الت عه‌جایــب نه‌بێــت‬ ‫یه‌كێك له‌و بارودۆخ ‌ه نه‌خوازراوو له‌سه‌ردڵ گرانان ‌ه‬ ‫الى مــرۆڤ په‌یــدا ده‌بێـــت‪ ،‬بریتی ‌ه لــ ‌ه ته‌نیایی‪،‬‬ ‫ساده‌ترین پێناســ ‌ه بۆ ته‌نیایی‪ ،‬بریتی ‌ه له‌و دۆخ ‌ه‬ ‫ســایكۆلۆژى و نا ئارامیه‌ى ل ‌ه ئه‌نجامى كه‌ناربوون‬ ‫و جیابوونه‌وه‌ى تاك له‌وانى تر درووســت ده‌بێت‪.‬‬ ‫جا ئه‌و جیابوون و ته‌نیابوونه‌وه‌ی ‌ه له‌ســه‌ر ئاستى‬ ‫ماددی یان رۆحی یان شــوێنى یــان كۆبوونه‌وه‌ى‬ ‫له‌یــه‌ك زیاتــرى ئه‌مان ‌ه بێــت‪ .‬گه‌ر روخســاریان ‌ه‬ ‫ته‌ماشــه‌یه‌كى دۆخــى ته‌نیایــی بكه‌یــن‪ ،‬ده‌بینین‬ ‫ته‌نیایــی زیاتر ئه‌وه‌نده‌ى ربنه‌مایه‌كى كۆمه‌اڵیه‌تى‬

‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه ســه‌رو ســاخته‌یه‌كى ســایكۆلۆژى‬ ‫نیه‌‪ .‬به‌مانا ئه‌وه‌نده‌ى په‌یوه‌ســتى به‌جیابوونه‌وه‌و‬ ‫دووركه‌وتنــه‌وه‌ى تاكــه‌كان هه‌ی ‌ه ل ‌ه چــوارده‌ورى‬ ‫كه‌ســێك و فاكتــه‌رى كۆمه‌ڵــى و بــ ‌ه جۆرێك ل ‌ه‬ ‫جۆره‌كان هۆكارى كۆمه‌اڵیه‌تى ل ‌ه پشــته‌‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه‬ ‫مه‌غزاى فه‌ردى و ســایكۆلۆژى له‌پشــت درووست‬ ‫بوونیــه‌و‌ه نیــه‌‪ .‬بــه‌اڵم لــ ‌ه راســتیدا دۆخه‌كه‌ش‬ ‫ئه‌وه‌نــده‌ لــ ‌ه نێو تاكــدا خۆى ده‌بینێتــه‌وه‌و تاك‬ ‫لــه‌ڕووى ده‌روونیه‌و‌ه په‌رێشــان و نائــارام ده‌كات‬ ‫و كاریگه‌ری ‌ه نه‌رێنی ‌ه ســایكۆلۆژیه‌كان ل ‌ه هه‌ناویدا‬ ‫جه‌م ده‌بن‪ ،‬كۆمه‌ڵ و كۆمه‌ڵگه‌ش ئاگادارو هه‌ست‬ ‫بــه‌ بوونى ناكه‌ن و ل ‌ه نێو ئه‌وانــدا بوونێكى نیه‌‪.‬‬ ‫لێــره‌و‌ه ته‌نیایی ده‌توانیــن بڵێین ئه‌و بارودۆخه‌ی ‌ه‬ ‫كــ ‌ه كۆمــه‌ڵ و كۆمه‌ڵگــ ‌ه لــ ‌ه پشــت درووســت‬ ‫بوونیه‌وه‌یــه‌و‪ ،‬لــ ‌ه ئه‌نجامــى دووركه‌وتنــه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌ندامانــى گــرووپ و كۆمه‌ڵ ل ‌ه نزیكى كه‌ســێك‬ ‫و بــێ هیواكردنــى ئه‌و تاكــ ‌ه لــ ‌ه جێبه‌جێكردنى‬ ‫خواسته‌كانیه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬ئیدى خۆجیاكردنه‌وه‌ى ئه‌و‬ ‫تاكــ ‌ه ل ‌ه گرووپ و یــان جیاكردنــه‌وه‌ى ئه‌و تاك ‌ه‬ ‫لــ ‌ه الیه‌ن و گــرووپ و كۆمه‌ڵگه‌و‌ه ل ‌ه خۆیان‪ ،‬هه‌ر‬ ‫دۆخى ته‌نیایی درووست ده‌كات‪ .‬دیار‌ه ده‌گونجێت‬ ‫بوترێت ته‌نیایی ل ‌ه ســه‌ر ســێ ئاســتدا الى تاك‬ ‫خۆى نومایش ده‌كات‪( ،‬یه‌كه‌میان له‌ســه‌ر ئاستى‬ ‫ئــه‌رك وپیشــه‌یی و رۆڵ پێدانــى‪ ..‬دووه‌میــان‬ ‫له‌ســه‌ر ئاســتى ڕه‌گه‌ز و خۆشه‌ویســتى وبابه‌تى‬ ‫گیانى‪ ...‬سێیه‌میان ل ‌ه سه‌ر ئاستى ئومێدو خه‌مى‬ ‫نیشــتمانى و نه‌مانــى په‌یوه‌نــدى) كــ ‌ه ئێم ‌ه له‌م‬ ‫شــیعره‌ى بێكه‌س دا ته‌نیایی له‌و ســێ ئاسته‌دا و‬ ‫ل ‌ه په‌راوێزى شــیكارى ئه‌و شیعره‌دا خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫بۆده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬ته‌نیایی‪ ...‬له‌ سه‌ر ئاستى ئه‌رك و‬ ‫پیشه‌یی و رۆڵ پێدانى تاك‬ ‫كاتێك تاك گه‌یشــتوه‌ت ‌ه ئاســتى ئــه‌وه‌ى ك ‌ه‬ ‫شایســته‌ى ئــه‌رك و رۆڵ و شایســته‌ى وه‌رگرتنى‬ ‫پێگه‌و رێزێكى كۆمه‌اڵیه‌تی بێت‪ .‬ئیتر ئه‌و تاك ‌ه بۆ‬ ‫خــۆى حه‌لوه‌الى ئــه‌و پێگه‌ی ‌ه ده‌بێت و هه‌وڵى بۆ‬ ‫ده‌دات‪ .‬به‌اڵم كاتێك گرووپ و كۆمه‌ڵ و كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫ئه‌ركێكــى ڕه‌واى پێ نابینێــت و دواجار بۆ خۆى‬ ‫جــوێ ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬له‌م كاته‌شــدا شــوێنگه‌یه‌ك ك ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌كه‌یه‌تى الى تاك به‌هۆى پێ ڕه‌وا نه‌بینى‬ ‫ئه‌رك تیا نامێنێته‌وه‌‪ .‬چوونك ‌ه ئه‌وتاك ‌ه ل ‌ه ئه‌نجامى‬ ‫ئــه‌و‌ه بێ پیشــه‌یى ده‌بێت ‌ه به‌شــی‪ ،‬به‌دوویدا بێ‬ ‫پێگه‌یــی ده‌بێت ‌ه چاره‌نووســی‪ ،‬له‌وێــو‌ه بێ مافى‬

‫ب ‌ه دوودا دێت‪ ،‬دواجار وه‌ك وتمان شــوێنگه‌یه‌كى‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تى نیه‌و ده‌چێت ‌ه ده‌ره‌وه‌ى ده‌سته‌جه‌معى‬ ‫پێگه‌داران‪ ،‬به‌وه‌ش نامۆ ده‌بێت و هه‌ستى ته‌نیایی‬ ‫ســه‌راپای ده‌روونى داده‌گرێت‪ .‬لێره‌و‌ه مرۆڤ په‌نا‬ ‫بــۆ ڕاكــردن ده‌بــات و كورد واته‌نى تووشــی ده‌ر‬ ‫به‌ده‌رى ده‌بێت‪.‬‬ ‫لێــره‌دا یه‌كــه‌م شــت الى شــاعیر هه‌ســتى‬ ‫پێده‌كرێــت‪ ،‬شــعوور‌ه به‌ته‌نیایــی‪ ،‬كــ ‌ه ته‌نیایــی‬ ‫هه‌مــوو ســه‌راپای رۆحــى و جه‌ســته‌ى داگیــر‬ ‫كــردووه‌‪ .‬پێده‌چێت بوترێت مه‌گــه‌ر ئه‌م هۆكارى‬ ‫ده‌ربــه‌ده‌رى و ته‌نیایــی بوون ‌ه ب ‌ه هــۆى ته‌ممه‌ڵى‬ ‫و ته‌وه‌زه‌لــى‪ ،‬یــان هه‌وڵنه‌دانى خۆى بۆ ده‌ســت‬ ‫گه‌یشــتن به‌و پێگه‌یــ ‌ه بێت؟! نه‌خێــر لێره‌د ئه‌م‬ ‫دۆخــى ته‌نیاییــه‌ى ك ‌ه تووشــی شــاعیر بوو‌ه ك ‌ه‬ ‫دۆخێكــى نه‌خوازراوه‌و یه‌خــه‌ى خۆى داده‌ڕێت ل ‌ه‬ ‫ئاستیدا و هاوارى لێبه‌رزده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه زمانى حاڵى‬ ‫شــیعر ده‌ستى خه‌تا بۆ كۆمه‌ڵگه‌كه‌ى ڕاده‌كێشێت‬ ‫و ده‌ڵێت به‌هــۆى زوڵمى كۆمه‌ڵگه‌وه‌یه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ده‌ســه‌اڵتى سیاســی ك ‌ه واده‌كات ل ‌ه شــاعیرو ل ‌ه‬ ‫هه‌مــوو ئه‌رك و رۆڵ گێڕانێكى په‌كى ده‌خات و ل ‌ه‬ ‫ناو كۆمه‌ڵگ ‌ه دوورى ده‌خاته‌وه‌و ئه‌ركى شایسته‌ى‬ ‫خۆى پێناســپێرێت و ده‌ربــه‌ده‌رى و نه‌فیكردن و‬ ‫زیندانى كردن‪ ،‬ده‌كاته‌ به‌شی‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌م نه‌فه‌ســ ‌ه شــیعریه‌ى بێكه‌سی شاعیر‬ ‫ناراســته‌وخۆ پێمــان ده‌ڵێــت‪ :‬شــاعیر لێــره‌دا‬ ‫ده‌ره‌بــه‌ده‌رى ده‌ســتى ده‌ســه‌اڵتى سیاســیه‌و ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌كــه‌ى بێ ئــه‌رك و رۆڵ كراوه‌و ل ‌ه پێگه‌ى‬ ‫شایســته‌ى خــۆى دوورخراوه‌ته‌وه‌‪ .‬هه‌ر ئه‌مه‌شــ ‌ه‬ ‫ئێســت ‌ه خــۆى بــ ‌ه نامــۆ و ته‌نیا ده‌زانێــت‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئه‌ى مانگ من و تۆ هه‌ردوو هاوده‌ردین‬ ‫هه‌ردوو گرفتار یه‌ك ئاهى سه‌ردین‬ ‫تۆ ویڵ و ره‌نگ زه‌رد به‌ ئاسمانه‌و‌ه‬ ‫منیش ده‌ربه‌ده‌ر ب ‌ه شارانه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌وانه‌یــ ‌ه بوترێــت بۆچــى ڕووده‌كاته‌ ئاســمان‬ ‫و به‌مانــگ ده‌ڵێــت‪ :‬ئه‌ى مانگ مــن و تۆ هه‌ردوو‬ ‫هاوده‌ردیــن‪ .‬لێــره‌دا ك ‌ه ئه‌م شــیعر‌ه ده‌هۆنێته‌و‌ه‬ ‫شــاعیر شــه‌وه‌‪ ،‬شــاعیرانى كالســیك (شــه‌و)‬ ‫ده‌سه‌گیره‌یه‌كى نێو له‌پی ده‌ستى شیعریان بووه‌‪،‬‬ ‫بــۆ ئــه‌وه‌ى دۆڵچــه‌ى گه‌رمــى ناخیــان و كواڵنى‬ ‫هه‌ناویــان ب ‌ه ســانایی وه‌ك شــه‌كرى كواڵو بكه‌ن ‌ه‬ ‫ســینى ده‌قێكى شــیعریه‌و‌ه و به‌و شه‌كر‌ه ووشان ‌ه‬ ‫چایــی ژیــان و واقیعى ره‌شــی ژیان بــ ‌ه گه‌رووى‬ ‫بوونیاندا بكه‌ن‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣3‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/17‬‬

‫‪7‬‬

‫گه‌ڕان به‌ دواى جوگرافیایه‌كى مه‌حاڵدا‬ ‫شێرزاد حه‌سه‌ن‬ ‫بــۆ هه‌میشــ ‌ه ئــه‌ده‌ب‬ ‫توانیویه‌تــى سیاســه‌ت و‬ ‫مێــژوو ڕســوا بــكات‪ ،‬ئــه‌و‬ ‫ده‌مامكانــ ‌ه داماڵێــت كــ ‌ه‬ ‫خۆیانى ل ‌ه پشت ده‌شارنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ده‌ب ب ‌ه ئیمتیــازه‌و‌ه دژى‬ ‫ئایدیۆلۆژیــا و ده‌به‌نگــى‬ ‫جه‌نگاوه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌رامبه‌ر مێژوودا ئاراسته‌ى پێچه‌وانه‌ى هه‌یه‌‪،‬‬ ‫لــه‌وه‌دا كۆندێرا ئه‌و به‌شــه‌ى تۆمار كردووه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌ده‌بى‬ ‫داســتانى‪ ،‬ك ‌ه مێژوو فه‌رامۆشــی كردووه‌‪ ،‬ئه‌م شایه‌تێكى‬ ‫ڕاســتگۆى ئه‌و مێژوو‌ه سیاســییه‌ بووه‌‪ ،‬باســی له‌و وه‌هم‬ ‫و دیــو‌ه فریــوده‌ر و هــه‌م تراژیك و هــه‌م كۆمیكى خودى‬ ‫سیاسه‌ت كردووه‌‪.‬‬ ‫رۆمانــى (ژیــان وا لــ ‌ه شــوێنێكى دیكــه‌دا) بۆ خۆى‬ ‫پرۆتێستۆیه‌كى دلێرانه‌ی ‌ه له‌به‌رده‌م رۆژگارێكى سته‌مگه‌رى‬ ‫كــ ‌ه بــ ‌ه نــاو بونیاتنانــى سۆشــیالیزمه‌و‌ه پیــاد‌ه ده‌كرا‪،‬‬ ‫كۆمیونیزمێكى ساخته‌باز ك ‌ه یه‌كێتى شۆره‌وى و هه‌موو ئ ‌ه‬ ‫واڵتانــه‌ى ئاوروپاى ڕۆژهه‌اڵتى گرتبۆو‌ه ك ‌ه كه‌وتبوون ‌ه ژێر‬ ‫چه‌پۆكى تیرۆرى سووره‌وه‌‪ ،‬ئه‌م رۆمان ‌ه په‌رد‌ه هه‌ڵدانه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫له‌ســه‌ر كاره‌ســاته‌كانى ســااڵنێكى زۆر ك ‌ه نزیكه‌ى حه‌فتا‬ ‫ســاڵى خایانــد‪ ،‬دواتر ل ‌ه كۆتایی هه‌شــتاكاندا ب ‌ه داڕمانى‬ ‫بلۆكى سۆشیالیزم كۆتایی هات‪.‬‬ ‫چیرۆكــه‌كان و ڕۆمانــه‌كان لــ ‌ه ڕووكه‌شــدا ترادیشــناڵ‬ ‫و كالســیكى ده‌رده‌كــه‌ون‪ ،‬لــ ‌ه چوارچێوه‌یه‌كــدا كــ ‌ه‬ ‫كاره‌كته‌ره‌كانى خاوه‌ن ناســنام ‌ه و ئاكارى دیارى خۆیانن‪،‬‬ ‫كات و شوێنى زانراوه‌‪ ،‬تانوپۆدار و گرێچنى ورد‪ ،‬ڕێزگرتوو‬ ‫ل ‌ه ستراكتۆر و ڕه‌گه‌زه‌كانى رۆمان وه‌ك ئه‌وه‌ى ك ‌ه ل ‌ه رۆمانى‬ ‫كالســیكیدا بینیومانه‌‪ ،‬دوور ل ‌ه گــڕكان و بوومه‌له‌رزه‌كانى‬ ‫نــاو ده‌قه‌كان‪ ،‬دوور لــ ‌ه ته‌قینه‌و‌ه ده‌ســتكرده‌كان‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫وه‌ك فۆرم و ناوه‌رۆك تێكه‌ڵ به‌و شه‌پۆڵه‌ى رۆمانى تازه‌ى‬ ‫فره‌نســی ده‌بێته‌و‌ه ك ‌ه ل ‌ه دواى جه‌نگى جیهانى دووه‌مه‌و‌ه‬ ‫ده‌نووسران‪.‬‬ ‫ئه‌م له‌م ڕۆمانه‌دا هێڕشى نه‌كردۆت ‌ه‬ ‫ســه‌ر شــیعرى خــراپ‪ ،‬ئه‌وه‌یــان‬ ‫كارى ئــه‌م نییــ ‌ه وه‌ك ڕۆماننــووس‪،‬‬ ‫ئــه‌م سه‌رزه‌نشــتى ئه‌و سیاســه‌ت و‬ ‫ئایدیۆلۆژیای ‌ه ده‌كات ك ‌ه شیعر ده‌كات‬ ‫بــ ‌ه به‌رده‌بــاز و ئامــراز بــۆ مه‌رامــى‬ ‫زاڵبوونى ده‌ســته‌اڵتێك كــ ‌ه ب ‌ه پیرۆز‬ ‫ته‌ماشــا بكرێت‪ .‬كوندێــرا ده‌خوازێت‬ ‫بــاس ل ‌ه په‌یوه‌ندیى ناشــیرینى نێوان‬ ‫جه‌لالد و شاعیر بكات‪.‬‬ ‫ئــه‌م ده‌قــه‌ لــ ‌ه ســه‌روبه‌ندى‬ ‫كۆتایــی شه‌ســته‌كاندا ده‌كه‌وێت ‌ه به‌ر‬ ‫چاوان ك ‌ه هێشــتا شۆرشــی قوتابیان‬ ‫لــ ‌ه چڵه‌پۆپه‌دایــه‌‪ ،‬ده‌كرێــت وه‌ك‬ ‫مانیفێســتى تووڕه‌ى (میالن كوندێرا)‬ ‫چاوى لێبكه‌ین‪ .‬ب ‌ه گشتى شاكاره‌كانى‬ ‫میالن كوندێرا شایه‌سته‌ى خوێندنه‌وه‌ن‬ ‫ك ‌ه بــۆ ئه‌مڕۆى ئێم ‌ه زۆر پێویســتن‪،‬‬ ‫ڕۆمانــه‌كان و نووســینه‌كانى عه‌قڵ و‬ ‫دڵ پاراوتــر ده‌كه‌ن و دنه‌مان ده‌ده‌ن ك ‌ه ســه‌ر ل ‌ه نوێ ب ‌ه‬ ‫دواى خۆماندا بگه‌ڕێین‪ .‬ب ‌ه ئه‌ندازه‌ى خۆ ب ‌ه ده‌ســته‌وه‌دان‬ ‫و چوون ‌ه ناو جیهان ‌ه زه‌نگینه‌كه‌ى‪ ،‬ك ‌ه فریومان ده‌دات پتر‬ ‫بچین ‌ه ناو سه‌ركێشییه‌كان و قایل بین ب ‌ه ڕكابه‌رى ل ‌ه پێناو‬ ‫تێگه‌یشتنێكى قووڵتر ل ‌ه خۆمان و ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ى تیایدا‬ ‫ده‌ژین‪ ،‬تا سنووره‌كانى هۆشیارى به‌وه‌ى ده‌رك ب ‌ه مه‌ترسی‬ ‫دۆگماتیزم و كوێربوونى سیاسی و رۆحى تیرۆر بكه‌ین له‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا‪ ،‬ترس ل ‌ه كاولكارى سه‌رتاپاگیرى ل ‌ه ناوه‌وه‌ و‬ ‫ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤدا‪ ،‬ل ‌ه پاڵ هاوســۆزى پاڵه‌وانه‌كانى‪ ،‬خودى‬ ‫خوێندنــه‌وه‌ى ڕۆمانه‌كانى جۆره‌ گه‌شــتێك ‌ه ب ‌ه ناو خودى‬ ‫وێرانه‌یی‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم خــودى ڕه‌خنه‌گــره‌كان بڕوایــان بــه‌و‌ه نیی ‌ه ب ‌ه‬ ‫ته‌نهــا باس ل ‌ه ده‌ســته‌واژه‌ى «كاولكارى یــان وێرانه‌یی»‬ ‫بكرێت‪ ،‬بۆ قسه‌كردن له‌ســه‌ر ڕۆمانه‌كانى‪ ،‬چونك ‌ه مه‌رج ‌ه‬ ‫بزانیــن مه‌به‌ســت له‌و ڕووخان و داڕمانــ ‌ه چیی ‌ه ك ‌ه فه‌زاى‬ ‫رۆمانه‌كانى كوندێــراى داگیر كردووه‌‪ ،‬ب ‌ه ته‌نها بۆ تێكدان‬ ‫و ئــاژاو‌ه نه‌نووســراون‪ ،‬هیــچ گوتارێكــى تێــدا نیی ‌ه به‌م‬ ‫ئاراسته‌یه‌‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر واش سه‌یرى بكه‌ین‪ ،‬زۆر ب ‌ه ساده‌یی‬ ‫و نه‌رمونیانــى و زیره‌كانــ ‌ه ئــه‌و كار‌ه كــراوه‌‪ ،‬قووڵ و بێ‬ ‫هه‌وڵێكى ده‌ستكرد و زۆر ل ‌ه خۆكردن‪.‬‬ ‫ڕۆمانه‌كانى ســه‌رنجڕاكێش و ســه‌ركه‌وتوون‪ ،‬وروژێنه‌ر‬ ‫و به‌زمگێــڕن‪ ،‬بــه‌اڵم ئه‌وه‌ش بــۆ خــۆى خوێندنه‌وه‌یه‌كى‬ ‫ڕووكه‌شــانه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه دواى خوێندنه‌وه‌یه‌كى ڕاســته‌قین ‌ه‬ ‫هێدمه‌گرتــى ده‌بیــن‪ ،‬سه‌رســامى و تێڕامــان ده‌بێــت ب ‌ه‬ ‫به‌شــێك لــ ‌ه پرۆســه‌ى خوێندنــه‌وه‌‪ ،‬خوێندنه‌وه‌یه‌كــى‬ ‫هێمابه‌خش‪ .‬ســه‌ره‌تا فریــوى گێڕانــه‌وه‌ ده‌مانبات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫گه‌ر كــۆى ڕه‌گه‌زه‌كانى داهێنان ب ‌ه هه‌ند وه‌ربگرین‪ ،‬ناچار‬ ‫ده‌بیــن بــه‌وه‌ى ئاگاهیمــان چڕتر بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬له‌ســه‌رخۆ و‬ ‫قووڵتــر ڕابمێنین‪ .‬تێده‌گه‌ین ئه‌و ڕۆمانه‌ى به‌ر ده‌ســتمان‬

‫ب ‌ه ته‌نها سه‌رگوزشته‌ و یاداشتى ساده‌ى چه‌ند پاڵه‌وانێك‬ ‫نییــه‌‪ ،‬ده‌كرێت خودى رووداوێك نه‌بێت‪ ،‬به‌ڵكو ســێبه‌رى‬ ‫رووداوێكــه‌‪ ،‬كاره‌كته‌ره‌كانیش بــۆ خۆیان چه‌ند فیگه‌رێكى‬ ‫ئاسایی نین‪ ،‬به‌ڵكو تارمایی چه‌ند كه‌سانێكن‪ ،‬شاره‌كه‌ش‪،‬‬ ‫گه‌رچى بۆنى پراگ و پاریس و شاره‌كانى دیك ‌ه ده‌به‌خشن‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ده‌كرێــت هه‌ر شــارێكى دیكه‌ى دونیــاش بن‪ ،‬من و‬ ‫تــۆش بــ ‌ه ته‌نها خوێنه‌رى ئاســایی نین‪ ،‬به‌ڵكو نمایشــی‬ ‫خوێندنه‌و‌ه ده‌كه‌ین‪ ،‬تا ئه‌ندازه‌ى گومانكردن ل ‌ه ناسنام ‌ه و‬ ‫ڕه‌چه‌ڵه‌كمان‪ .‬ل ‌ه كۆتاییدا ڕووخســارى پشت ده‌مامكه‌كانى‬ ‫خۆمان و هى پاڵه‌وانه‌كانى دیكه‌ ده‌ناسینه‌وه‌‪.‬‬ ‫جــا هــه‌ر واشــه‌‪ ،‬میالن كوندێــرا باس لــ ‌ه وێرانه‌ماڵى‬ ‫و وێرانه‌حاڵــى و وێرانه‌خاكــى ده‌كات‪ ،‬ژینگه‌یه‌كى خنكاو‪،‬‬ ‫ئازادیــى ناو قه‌فه‌ز‪ ،‬ئــه‌م نایه‌ت به‌ده‌م هه‌راوهۆریاو‌ه باس‬ ‫لــه‌ تێكچوونى دونیایه‌كى ب ‌ه ناو تاز‌ه بكات‪ ،‬به‌ڵكو پارچ ‌ه‬ ‫بــ ‌ه پارچــ ‌ه بۆمانــى هه‌ڵده‌وه‌شــێنێته‌وه‌‪ ،‬بێ بانگه‌شــ ‌ه و‬ ‫دروشــمبازى‪ ،‬لــه‌وه‌دا خه‌یاڵ و ڕوانینى تراژیدى نووســه‌ر‬ ‫یارمه‌تیمــان ده‌دات‪ ،‬ڕۆحــى ســیخوڕ ئاســاى داهێنه‌ر بۆ‬ ‫وردبینى‪ ،‬ئه‌م نایه‌وێت ئه‌و جیهانه‌ى سیاســه‌ت ناشیرینى‬ ‫كــردووه‌‪ ،‬ئه‌م ماكیاجــى بكات‪ ،‬گومان ل ‌ه سه‌ربه‌ســتى و‬ ‫دادپــه‌روه‌رى درۆزنانــ ‌ه ده‌كات‪ ،‬گه‌رچــى بــ ‌ه الده‌ر و دژ‌ه‬ ‫شۆڕشــی كۆمیونیزم تاوانبار بكرێت‪ .‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫چه‌وساندنه‌وه‌ى سیاسی ده‌بینێت‪ ،‬سانسۆر له‌سه‌ر فیكر و‬ ‫ئه‌ده‌ب‪ ،‬رۆحى ســیخوڕ ئاســا و پۆلیسییانه‌ى «ژدانۆڤ»‬ ‫ك ‌ه قه‌ســابخانه‌ى بۆ داهێنه‌رانــى هونه‌ر و ئه‌ده‌ب دانابوو‪،‬‬ ‫ڕه‌شــبگیرى‪ ،‬بــره‌ودان ب ‌ه ســیخوڕى و چاودێرى به‌ســه‌ر‬ ‫كه‌ســانى ئازادیخــواوه‌‪ ،‬بــ ‌ه تایبه‌تــى بۆ نووســه‌رێك ك ‌ه‬ ‫گومان ل ‌ه فه‌رمانڕه‌واكان و سۆشــیالیزمى ســاخت ‌ه بكات‪،‬‬ ‫وه‌ك كوندێــرا خــۆى‪ ،‬ك ‌ه سه‌رزه‌نشــتى تیرۆرى ســوورى‬ ‫«سۆڤییه‌ت»ى ده‌كرد‪ ،‬دژ ب ‌ه داگیركردنى چیكۆسلۆڤاكیا‬ ‫وه‌ســتایه‌وه‌‪ ،‬چ میلیتــارى و چ ئایدیۆلــۆژى‪ .‬له‌وه‌شــدا‬ ‫له‌ســه‌ر هــه‌ق بوو‪ ،‬ئــه‌م هه‌رگیز خه‌مــ ‌ه ڕامیارییه‌كان زاڵ‬ ‫نــاكات‪ ،‬به‌ڵكو ژیان ب ‌ه هه‌مــوو ڕه‌گه‌زه‌كانییه‌و‌ه ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫پانتاییه‌ك بۆ داهێنان‪.‬‬ ‫ده‌كرێت بوترێت ك ‌ه كوندێرا خاوه‌نى ئه‌فسانه‌ و داستانى‬

‫خۆیه‌تى سه‌باره‌ت ب ‌ه مێژووى «چیكۆسلۆڤاكیا» ك ‌ه ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫نموونه‌یه‌كــى زه‌ق بێــت بــۆ هه‌موو تراژیدیــاى ڕۆژهه‌اڵتى‬ ‫ئاوروپا ك ‌ه كه‌وتن ‌ه ژێر هه‌ژموونى چه‌وسێنه‌رانه‌ى سۆڤیتات‪،‬‬ ‫ل ‌ه ســییه‌كانى سه‌ده‌ى بیســت تا «به‌هارى پراگ»‪ ،‬بگر‌ه‬ ‫تــا ڕمانى بلۆكى به‌ناو سۆشــیالیزم بۆ هه‌موو واڵتانى ژێر‬ ‫قه‌ڵه‌مڕه‌وى تیرۆرى ســوور‪ .‬كه‌وتنــى « لودڤیك كۆهن»‬ ‫شكست و نائومێدى نه‌وه‌یه‌كى به‌دواى خۆیدا هێنا‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫كۆى میلله‌ته‌ك ‌ه هیوابڕاو بوو‪ ،‬چونك ‌ه زۆرینه‌ى گه‌ل بڕواى‬ ‫بــ ‌ه كووده‌تاى پراگ بوو‪ ،‬لــ ‌ه (‪)1948‬دا‪ ،‬چاوه‌ڕوان بوون‬ ‫ك ‌ه كه‌مه‌كێ پێبكه‌نن‪ ،‬به‌ر له‌وه‌ى ســه‌ر ل ‌ه نوێ ســه‌ركوت‬ ‫بكرێنــه‌وه‌‪ .‬هه‌ر ل ‌ه ســۆنگه‌ى ئه‌م تراژیدیانــه‌و‌ه كاره‌كانى‬ ‫میالن كوندێرا ڕه‌خن ‌ه و سه‌رزه‌نشتكردنى توندى سیاسه‌تى‬ ‫« ســتالین»ه‌‪ ،‬هه‌مــوو ده‌زگا جه‌هه‌ننه‌مییه‌كانى و گه‌م ‌ه‬ ‫و فێڵــ ‌ه چه‌په‌ڵه‌كانى ســتالین ده‌خات ‌ه به‌ر نه‌شــته‌رگه‌رى‬ ‫هونه‌رى بااڵى خۆى‪.‬‬ ‫ئــه‌م توانیویه‌تــى بــ ‌ه قووڵــى مێــژووى واڵته‌كــه‌ى و‬ ‫كاركرده‌ى سیاســه‌ت بخوێنێته‌وه‌‪ ،‬چونكــ ‌ه خۆى یاخى و‬ ‫گومانــكار و پێشــه‌نگى كاروانى به‌ره‌ى دژ ب ‌ه سیاســه‌تى‬ ‫چه‌وتــى چه‌په‌كانى واڵته‌كه‌ى خۆى بــوو‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا‬ ‫خۆى قوربانى ده‌ستى ئه‌و گه‌رداو‌ه و پاشه‌گه‌ردانیی ‌ه بوو‪،‬‬ ‫ئــه‌وه‌ش وایكرد كــ ‌ه ته‌نیا و دووره‌په‌رێز بێــت‪ ،‬ك ‌ه ناچار‬ ‫بــوو ڕوو لــ ‌ه فره‌نســا بــكات و واڵتى خــۆى به‌جێبێڵێت‪.‬‬ ‫تاز‌ه به‌ســه‌ریدا بڕاوه‌ته‌و‌ه ك ‌ه وه‌ك نووســه‌رێكى سیاســی‬ ‫چاوى لێده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ش بۆ خۆى چاره‌نووســی هه‌موو ئه‌و‬ ‫نووسه‌رانه‌ی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه هیڵى گشتى و باوى سه‌رده‌مى خۆیان‬ ‫هه‌ڵده‌گه‌ڕێنــه‌وه‌‪ .‬بگــر‌ه بــۆ قۆناغێكى درێــژ ڕۆمانه‌كانى‬ ‫وه‌ك نامیلكــ ‌ه و باڵوكراوه‌ى پشــتگیرى لــ ‌ه «دۆپچیك»‬ ‫ده‌خوێندرانــه‌وه‌‪ ،‬یان وه‌ك مانیفێســتى ڕكابه‌رى و دوژمن‬ ‫ب ‌ه ســۆڤییه‌ت و پارتى كۆمیونیســتى چیكى‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وه‌یان‬

‫كه‌مكردنــه‌و‌ه بــوو له‌ داهێنانى كوندێــرا‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌م وه‌ك‬ ‫هونه‌رمه‌ند گومانى ل ‌ه خودى سیاســه‌ت هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه گشــتى‪،‬‬ ‫جا چ ڕاستڕه‌و بن چ چه‌پڕه‌و‪ ،‬گومانى گه‌وره‌ى كوندێرا ل ‌ه‬ ‫خودى رۆحى ئایدیۆلۆژیای ‌ه كــ ‌ه به‌رئه‌نجامه‌كه‌ى دۆگمایه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م پانتایی سیاسه‌ت ب ‌ه كرده‌یه‌كى وێرانكارى و شێواندنى‬ ‫ژیان و مرۆڤ ده‌زانێت پێكه‌وه‌‪ ،‬كاولكارییه‌كى سه‌رتاپاگیره‌‪،‬‬ ‫هێرشــكردنى ئه‌م بۆ سه‌ر پراكتیكى فیكرى سیاسی نییه‌‪،‬‬ ‫لێــر‌ه و له‌وێدا‪ ،‬ئــه‌م خودى ئایدیاكــه‌ى ڕه‌تكردۆته‌وه‌‪ ،‬دژ‬ ‫وه‌ستانێكه‌ به‌رامبه‌ر به‌ « بت ‌ه سیاسییه‌كان»‪.‬‬ ‫ئه‌م وه‌ك ڕۆماننووس ل ‌ه سیاســه‌ت و مێژوو ده‌ڕوانێت‪،‬‬ ‫نــه‌ك وه‌ك مێژوونووس یــان وه‌ك خاوه‌ن ئایدیۆلۆژیایه‌كى‬ ‫سیاســه‌تباز‪ ،‬هه‌تــا لــ ‌ه كــۆى به‌رهه‌مه‌كانیــدا ڕه‌هه‌نــدى‬ ‫قۆشــمه‌بازى و رۆحێكــى كۆمیــدى زاڵه‌‪ ،‬الى ئــه‌م گه‌م ‌ه‬ ‫ناشــیرینه‌كانى سیاســه‌ت مایه‌ى پێكه‌نینه‌‪ ،‬بــ ‌ه ڕاده‌یه‌ك‬ ‫ك ‌ه ڕۆحى خۆشه‌ویســتى ده‌شێوێنێت‪ ،‬خودى عیشق وه‌ك‬ ‫سیاســه‌ت پڕ ده‌بێت ل ‌ه قه‌شــمه‌رجاڕییه‌كى بێزه‌وه‌ر‪ .‬ئه‌م‬ ‫وه‌ك نووســه‌ر ترســی ئــه‌وه‌ى نییــ ‌ه ل ‌ه ڕووى زانســتى و‬ ‫مێژوویــی بابه‌تیان ‌ه به‌رخورد ل ‌ه تــه‌ك ڕووداوه‌كاندا بكات‪،‬‬ ‫بــ ‌ه شــێوه‌یه‌كى پۆزه‌تیڤان ‌ه خــۆى له‌و تۆمــار‌ه زۆر كۆن‬ ‫و بــاوه‌ى مێژوونــووس دوور ده‌خاتــه‌و‌ه تاوه‌كــو جوانتــر‬ ‫و ڕوونتــر ببینێــت‪ ،‬دووركه‌وتنه‌وه‌یه‌كــى مه‌رجــدار نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكــو فیكــرى و هونه‌رییــه‌‪ .‬هه‌ندێكجار وه‌هــا كۆمیك و‬ ‫به‌زمگێران ‌ه ڕووداوه‌كان ده‌گێڕێته‌و‌ه ك ‌ه گومان له‌و‌ه بكه‌ین‬ ‫نووســه‌ره‌كه‌مان ڕه‌سه‌ن و ڕاســته‌قین ‌ه بێت ل ‌ه پێشاندانى‬ ‫دیــو‌ه كاره‌ســاتئامێزه‌كه‌ى ماجــه‌راى ژیانــى سیاســیى و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تى و بگر‌ه سۆزدارى‪ ،‬به‌اڵم كوندێرا شاگردێكى ب ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌كى «ســێرڤانتس» و « ڕابلێیه‌« یه‌‪ ،‬ل ‌ه پاڵ هه‌موو‬ ‫نووســه‌ر‌ه گه‌وره‌كانــى خه‌نده‌هێن‪ ،‬ئه‌م رۆحــى تراژیدیا و‬ ‫كۆمیدیــا ل ‌ه یه‌كــدى دانابڕێت‪ .‬ئاخــر وتوویانه‌‪ :‬یه‌كه‌مجار‬ ‫مێــژوو تراژیدیانــ ‌ه خــۆى ڕه‌پێــش ده‌كات‪ ،‬دووه‌مین جار‬ ‫گاڵته‌جاڕان ‌ه خۆى دووباره‌ ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫جا هه‌ر ب ‌ه ڕاســتى وایه‌‪ ،‬مێژوو حه‌ز ب ‌ه قه‌شــمه‌رجاڕی‬ ‫ده‌كات‪ ،‬مێژوو پڕ‌ه ل ‌ه سیاســه‌تبازى قه‌شــمه‌ڕ ك ‌ه ئێم ‌ه ب ‌ه‬ ‫ڕه‌سه‌ن و ڕاسته‌قین ‌ه وه‌ریانده‌گرین‪ ،‬به‌اڵم خۆیان بێجگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫لێبووك و لۆتى و به‌زمگێڕ وفشه‌كه‌ر‬ ‫زیاتــر هیچــى دیك ‌ه نیــن‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌یان شــتێكى ڕه‌ها نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ب ‌ه گوێره‌ى جوگرافیاكان ده‌گۆڕێت‪.‬‬ ‫نــ ‌ه مێژوونــووس و ن ‌ه سیاســه‌تباز‬ ‫و نــ ‌ه ئۆپۆزسیۆنســت ئامــاد‌ه نین‬ ‫ئــه‌و بــه‌ش و دیــوه‌ گاڵته‌جاڕییه‌ى‬ ‫سیاسه‌ت ببینن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌تــ ‌ه بــۆ تێگه‌یشــتن لــ ‌ه‬ ‫كۆده‌كانــى ئــه‌م ڕۆمانــ ‌ه بڕێــك ل ‌ه‬ ‫هۆشــیارى ده‌وێت‪ ،‬هه‌تا ساختمانى‬ ‫یــان ته‌الرســازى ڕۆمانه‌كــ ‌ه وه‌هــا‬ ‫ئاســان نییــ ‌ه وه‌ك لــه‌ ڕووكه‌شــدا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێــت‪ .‬هه‌تــا ناكرێــت بــه‌و‬ ‫رۆحــ ‌ه قۆشــمه‌بازه‌ى فریــو بخۆین‬ ‫كــ ‌ه زۆر جــاران وه‌ك منداڵێكــى‬ ‫لێدێــت حه‌ز ب ‌ه گه‌م ‌ه بكات‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫كوندێرا دیدگایه‌كى قووڵ و تراژیكى‬ ‫بــۆ ژیانــى مــه‌ردووم هه‌ی ‌ه له‌ســه‌ر‬ ‫ئه‌م ئه‌ســتێره‌یه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه هه‌موو‬ ‫جووڵه‌یه‌كى «جارۆمل»ى شــاعیر بۆ خۆى ل ‌ه ڕووكه‌شــدا‬ ‫كۆمیدییه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م نوقمى تراژیدیایه‌‪.‬‬ ‫گرفته‌كــه‌ش وه‌ك كۆمیدیــا له‌وه‌دا قــووڵ ده‌بێته‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫جارۆملــى هه‌رز‌ه و فه‌ریك ‌ه شــاعیر خۆى بــ ‌ه «رامبۆ» و‬ ‫«لێرمانتــۆڤ» و «لۆتریامــۆن» بــه‌راورد ده‌كات‪ ،‬یــان‬ ‫گه‌ره‌كییه‌تــى رۆحــى ئه‌وان له‌به‌ر بكات‪ ،‬ئــه‌م ڕۆمان ‌ه پتر‬ ‫لــ ‌ه دۆناودۆنبوونــى جارۆمــل ده‌چێت ك ‌ه رۆحــى چه‌ندین‬ ‫شــاعیرى ســه‌رده‌مى جیاواز ده‌كات ‌ه به‌ر‪ ،‬هه‌ر خودى ئه‌و‬ ‫دۆخــ ‌ه ته‌كنیكــى ڕۆمانه‌كه‌ى به‌ره‌و چه‌شــنێك ل ‌ه ئاڵۆزى‬ ‫بــردووه‌‪ ،‬بــ ‌ه تایبه‌تــى بــۆ ئه‌وانــه‌ى ئاشــناى ژیاننامه‌ى‬ ‫شــاعیرانى وه‌ك «رامبــۆ» و «ریلكــه‌« و «لۆتریامۆن»‬ ‫و «لێرمنتــۆڤ» و ژماره‌یه‌كــى زۆرى دیك ‌ه ل ‌ه شــاعیرانى‬ ‫ئاوروپا و چیكۆسلۆڤاكیا نین‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌و دیو‌ه فریشت ‌ه ئاسا و رۆح ‌ه لیركییه‌ى جارۆمل‬ ‫هــى ئــه‌وه‌ش نیی ‌ه ســووك ســه‌یرى خه‌ونه‌كانــى بكه‌ین‪،‬‬ ‫گه‌رچى ئایدیۆلۆژیا و به‌ره‌یه‌كى سیاسی ده‌یكات ب ‌ه ئامراز‬ ‫و ده‌سكه‌الى خۆى‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه شــیعره‌كانى بارته‌قــاى خه‌یاڵ و خولیاكانى‬ ‫نه‌بن‪ ،‬به‌اڵم خودى خه‌ون بۆ خۆى الى جارۆمل بێ جوانى‬ ‫نییه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ى ك ‌ه جارۆملی شێواندووه‌ حیزبه‌!‬ ‫ل ‌ه ناو ئه‌و فه‌زا سیاسییه‌ى ئه‌و ڕۆژگاره‌ى چیكۆسلۆڤاكیا‬ ‫هیچ ســه‌یر نه‌بوو‌ه شاعیر ببێت ب ‌ه قه‌شمه‌ر‪ ،‬هه‌ر ب ‌ه ناوى‬ ‫پیــرۆزى چینى كریــكار و یان نیشــتمانپه‌روه‌رى‪ ،‬كه‌ دوا‬ ‫جار شــیعر ده‌بێت ب ‌ه ته‌ڵ ‌ه و فاق ‌ه و بابه‌تى فریودانى ئه‌و‬ ‫شــته‌ى كــ ‌ه ناوى جه‌ماوه‌ره‌‪ .‬هه‌ر لــه‌م ڕۆمانه‌دا ئاماژ‌ه ب ‌ه‬ ‫دۆخى شــاعیرێكى وه‌ك «مایكۆڤسكى» كراو‌ه ك ‌ه خودى‬ ‫شــاعیر كۆتاییه‌كى تراژیك چاوه‌ڕوانى ده‌كات‪ ،‬یان «پۆل‬ ‫ئێلوار» ك ‌ه نزیك ده‌بێته‌و‌ه ل ‌ه ڕۆڵى چاودێرێكى سیاسیى‪.‬‬ ‫كۆمیدیــاى سیاســی و ئــه‌و وێرانكارییــه‌ى كــ ‌ه ئاوروپاى‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬ ‫و‪ .‬له‌ ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ژوان جەالل‬ ‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬له‌ خوانی نۆبێلدا‬

‫ئەکادیمیای سوێدی‪ -‬بۆ خەاڵتی نۆبێل‪ ،‬سەدویەک ساڵ لەمەوبەر‪،‬‬ ‫لە ‪١٩١٣‬ـدا‪ ،‬خەاڵتی نۆبێلی بە ڕابیندرانات تاگۆر‪ ،‬شاعیری هیندی‪،‬‬ ‫«بۆ هەڵبەستی جوان و تازە و قووڵی لە هەستیاریدا‪ ،‬کە بە‬ ‫هۆیەوە‪ ،‬لەگەڵ لێزانییەکی تەواودا‪ ،‬خەیاڵە شیعرییەکانی خۆی‪،‬‬ ‫بە دەربڕینی خودی خۆی بە وشەی ئینگلیزی‪ ،‬کردووەتە بەشێکی‬ ‫ئەدەبیاتی خۆرئاوا» ڕەوا بینی‪.‬‬

‫ڕابیندرانات تاگۆر‬ ‫خوانی ڕەسمیی نۆبێل‪١٠ /‬ـی دیسه‌مبه‌ر‪١٩١٣ ،‬‬ ‫خاوەنشکۆ‪ ،‬پایەبەرز‪ ،‬ئاغایان و خانمان!‬ ‫من تکاکارم ســوپاس و پێزانینی خۆم بە ئەکادیمیای سوێدی بگەیەنم‪،‬‬ ‫بۆ تێگەیشتنی فراوانیان‪ ،‬کە مەوداکانی نزیک کردوونەتەوە و بێگانەیەکی‬ ‫کردووەتە برا‪.‬‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتــى گرته‌و‌ه ك ‌ه پتر ل ‌ه حه‌فتا ســاڵى خایاند‪ ،‬لــه‌م ڕۆمانه‌دا تۆمارێكى‬ ‫ڕه‌سه‌ن و ڕاسته‌قینه‌ی ‌ه ك ‌ه پتر ئاشنامان ده‌كات ب ‌ه نهێنییه‌كانى‪ ،‬ڕووت و بێ‬ ‫ده‌مامك‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر ئه‌وه‌ش په‌یامى ئه‌ده‌به‌‪« ،‬كوندێرا» وه‌ك «جێمز جۆیس»‬ ‫به‌و ئاراسته‌ی ‌ه كار ده‌كات ك ‌ه مێژوو بۆ خۆى مۆته‌ك ‌ه و خه‌ونێكى خراپ ‌ه ك ‌ه بۆ‬ ‫هه‌میش ‌ه داهێنه‌ر هه‌وڵده‌دات له‌و خه‌ون ‌ه خراپ و مۆته‌كه‌ی ‌ه بێدارمان بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه ئه‌م ڕۆمان ‌ه هه‌وڵێك ‌ه بۆ ڕووخاندنى قه‌اڵى ل ‌ه لم دروستكراوى شیعر‪،‬‬ ‫یان درۆى پاكى و بێتاوانى شــیعر‪ ،‬ئه‌و كاته‌ى ئایدیۆلۆژیا لێیده‌خوڕێت‪ ،‬هه‌تا‬ ‫ده‌گات بــ ‌ه گومانكــردن ل ‌ه وه‌همى عیشــقى ســاخته‌ كــ ‌ه هه‌موومانى گیرۆد‌ه‬ ‫كردووه‌‪ .‬ب ‌ه ئه‌ندازه‌یه‌ك كه‌ ل ‌ه پشــت شــیعر و عیشــق و سیاسه‌تدا وێرانه‌یی‬ ‫ده‌بینیــن‪ .‬بــۆ ئــه‌وه‌ى نه‌كه‌وین ‌ه ناو ئه‌م ته‌ڵه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌ده‌ب بۆ خۆى ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫فریادڕه‌س‪ ،‬له‌ جیهانێكدا‪ ،‬كه‌ هیچ فریادڕه‌سێكى تێدا نه‌ماوه‌‪.‬‬ ‫بــۆ كوندێرا نووســین و گومــان و ڕه‌خنەگرتن ماناى بوونێكى ڕه‌ســه‌ن و‬ ‫راســته‌قینه‌یه‌‪ .‬ئه‌م ل ‌ه خه‌مى ئه‌وه‌دا نیی ‌ه هیچ زانیارییه‌كى سیاســی یان هه‌تا‬ ‫مێژوویى ب ‌ه ئێم ‌ه بســه‌لمێنێت‪ ،‬مه‌به‌ســتى نیی ‌ه چه‌ند وانه‌یه‌كمان ســه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه عیشــق فێر بكات‪ ،‬ئه‌م ب ‌ه ته‌نها ل ‌ه خه‌مى هه‌ڵكۆڵیندایه‌‪ ،‬نه‌خشــه‌یه‌كى ب ‌ه‬ ‫ده‌ســته‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه یارمه‌تیمان بدات لــه‌وه‌ى بزانین گڕكانه‌كان و بوومه‌له‌رزه‌كان‬ ‫كه‌وتوونه‌ت ‌ه چ سه‌رزه‌مینێكه‌وه‌‪ .‬ب ‌ه واتا ل ‌ه ناو هه‌ر سیستم و ڕژێمێكدا ئاژاو‌ه‬ ‫و بــێ ســه‌ر و به‌رییه‌ك هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه پشــت هــه‌ر ئایدیۆلۆژیایه‌كــى زۆر پیرۆزى‬ ‫ئاسمانى یان سه‌رزه‌مینى هه‌زار و یه‌ك درۆ و فێڵ هه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌موو پاڵه‌وانه‌كانى میالن كوندێرا ل ‌ه میانه‌ى ژیان و زینده‌گیكردن و ڕه‌نج‬ ‫و تێكۆشــان و ئازارچه‌شــتن و عیشــقدا‪ ،‬ب ‌ه ته‌نیا ل ‌ه هه‌نووكه‌دا ناژین‪ ،‬خۆش‬ ‫خه‌یاڵ بن یان به‌دبه‌خت‪ ،‬ئه‌وان خه‌ون ب ‌ه ســه‌رزه‌مینێكى دیكه‌و‌ه ده‌بینن ك ‌ه‬ ‫زۆربه‌مان ناومان ناو‌ه ئاینده‌‪ ،‬ك ‌ه بۆ خۆى ده‌كرێت تراویلك ‌ه «سه‌راب» بێت‪،‬‬ ‫وه‌ك جارۆمل له‌م رۆمانه‌دا ك ‌ه هه‌میشــ ‌ه خه‌ون به‌وه‌و‌ه ده‌بینێت ك ‌ه ببێت ب ‌ه‬ ‫كه‌ســێكى دیكه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و كه‌ســ ‌ه ئایدیاڵ و نموونه‌یی ‌ه كێی ‌ه و ل ‌ه كوێیه‌؟ زۆر‬ ‫جاران الى جارۆمل و الى ئێمه‌ش وا ده‌كه‌وێته‌و‌ه ك ‌ه له‌و گه‌ڕان و ســووڕان و‬ ‫سۆراغه‌دا به‌سه‌ر كه‌الوه‌كانى زاتى خۆماندا بكه‌وین و ڕه‌نجه‌ڕۆ بین‪.‬‬ ‫ك ‌ه ژیان ل ‌ه جوگرافیایه‌كدا به‌رته‌نگ و خنكێنه‌ر ده‌بێت‪ ،‬ئیدى مرۆڤ خه‌ون‬ ‫بــه‌وه‌و‌ه ده‌بینێت ك ‌ه ده‌شــێت ژیان ل ‌ه شــوێنێكى دیكه‌دا بێــت‪« ،‬رامبۆ»ى‬ ‫شــاعیر ك ‌ه ل ‌ه پاریس و فره‌نســا بێزار ده‌بێت‪ ،‬بگر‌ه ئاوروپاش ب ‌ه زه‌لكاو ناو‬ ‫ده‌بات‪ ،‬ســه‌ر هه‌ڵده‌گرێت تا (حه‌به‌شه‌) گیر نابێت‪« ،‬رامبۆ» و «جارۆمل»‬ ‫و هه‌زاره‌هــاى دیكــ ‌ه هه‌مان خه‌ونیان هه‌بوو‌ه ك ‌ه جوگرافیاى خۆیان ب ‌ه دۆزه‌خ‬ ‫بزانن و ب ‌ه دواى جوگرافیاى مه‌حاڵدا وێڵ بن و بگه‌ڕێن و نه‌سره‌ون‪.‬‬ ‫دواجار مرۆڤ مه‌حكوومه‌ ب ‌ه ژیان!‬

‫‪2014/١١/١٧‬‬ ‫(‪ )٤٣٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/١١/17‬‬ ‫ژمار ‌ه (‪)٤٣3‬‬

‫«««‬

‫‪8‬‬

‫(‪)1‬‬ ‫لە ئاوێزانی هەموو وەرزەكاندا‬ ‫گەاڵ نابێت بە نیگای خۆرەتاو‪،‬‬ ‫خۆرەتاویش نابێت بەو شەقامەی‬ ‫هێندە پیرانە سەیری دوا چرپەی بێدەنگی سنەوبەرەكانی‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫دەلێمگەڕێ‌‪ ،‬بێجگە لە ماتەمی مانگەشەو‬ ‫تەنیا سات ‌ێ بگەڕێمەوە بۆ هێالنەكانی گۆڕستان‌و‬ ‫بە پەنجەی خەمۆكی دارتووە بێنازەكە‬ ‫بۆنی خۆرگیرانی گۆڕی زیالن بخۆمەوە‪.‬‬ ‫دەلێمگەڕێ‌‪ ،‬لەو دیو خەڵوەتی شەرمی فرمێسكەوە‬ ‫بە گالیسكەی بێهودەیی سیمفۆنیایەك تەنیاتر لەبێدەنگی‬ ‫تەنیاتر لە وێرانەیی نۆتەی ڕۆحی خۆم‪،‬‬ ‫گریانەكانم بكەم بە باڵندەو بە خامۆشی هێالنەی‬ ‫ئەو خونچانەی داگیرسان‌و بوون بە ئاونگ‬ ‫دەلێمگەڕێ‌‪،‬‬ ‫ئەی گەرداوە خۆڵەمێشیەكەی دەربەندی ئاوێتەبوون‬ ‫تەنیا ئەمشەو ب ‌ێ شكۆفەو ب ‌ێ دورگەی پشكوتنی پەنهانی‬ ‫تەڕتر‪ ،‬لە كەناری تابووتی پیربوونی خۆم‪،‬‬ ‫تەنیا‪ ،‬یەك جار بڵێم‬ ‫زیالن‪ ....‬زیوەش بە هەورەكانی پەنجەم پێدەكەنێت‌و‬ ‫بە ئێوارەكانی پەیبردنیشم دەڵێت‬ ‫هەموو گۆڕەكان بوون بە ڕووبارو‪ ،‬ناگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫(‪)2‬‬ ‫تەنیایی‪ ..‬بە مۆمیای چ وەرزێ‌‬ ‫خۆت كرد بە میهرەبانی ئەو شەوەی‬ ‫لە پەنجەرەی دڵەڕاوكێی ب ‌ێ شەپۆلی خەونەوە‬ ‫هیواكانت لەسەرخۆشی سێبەردا‬ ‫حەشاردا‪.‬‬ ‫تەنیاتر لە خۆت‪ ..‬نە بە شەراب ژیربوویتەوە‬ ‫نە هەور ‌ێ پێیوتیت‪ ،‬ماچە گەاڵكانت‬ ‫كەی بوون بە باڵندە‪.‬‬ ‫ئەی منی‪ ،‬ب ‌ێ خۆم‪ ،‬لە ژماردنی نۆتەی بێگۆڕستانەوە‬ ‫ژیانم دیت‪ ،‬تاریكی كۆدەكردەوەو‬ ‫بە چراكانیشی دەوت‪ ،‬جەستەی ئێوەش‪،‬‬

‫تەنیاتر لە خۆم‪ ...‬پاییز‬ ‫سامی هادی‬ ‫هێندە مەستی ڕووناكی بوو‪ ،‬بیری چۆوە‬ ‫پیانۆش لە جنسی ڕەشەبایە‪.‬‬ ‫مانگی هاوڕێم‪ ،‬سەفەرم خستە نێو پەنجەی بەلەمێك‌و‬ ‫بە هەورازێكی نەخەوتووشدا‪ ،‬گەڕامەوە بۆ دارستان‪.‬‬ ‫دارستان چ دارستان‪ ،‬دەنگە بە سااڵچووەكان تۆراون‌و‬ ‫گەاڵكانیش هێندە ب ‌ێ ڕەنگن‪ ،‬بیریان نییە‪ ،‬وەرزێك‬ ‫حكایەتیان بۆ بكات‌و شمشاڵێكی ئاشنای یادەوەریش‬ ‫فوو بە وێرانەیی بخوردی گۆڕەكاندا بكات‪.‬‬ ‫دەگەڕێمەوە‪ ،‬دیسان بە فەنەرێكی ب ‌ێ دەرگای خامۆشی‬ ‫هەور لەخەونەكانم دادەماڵم‌و بە ئاویش دەڵێم‬ ‫لێرە‪ ،‬تەنیا لێرە‪ ،‬بۆ چەند چركەیەك یاداشتی‪ ،‬هەورە تریشقە‬ ‫بەچوار مێخی مەسیحەوە‪ ،‬ببەوە بۆ ئۆراتۆریۆكانی باخ‌و‬ ‫بە چرپەی حیكایەتێكی كز كز‪ ،‬تەنیا پێی بڵێ‌‪:‬‬ ‫گەر دەتوانی ڕۆحی پەژموردەی شەراب‬ ‫بسەنێتەوە‪ ،‬لە خەواڵوبوونی بیرەوەریەكانمان‬ ‫تەنیا‪ ،‬یەك چركەم‪ ،‬لە دارئەرخەوان‌و هەنارو‬ ‫لە گۆڕستانی شێخ ئەحمەدی هیندی دەوێت‬ ‫تا بە زیالن بڵێم‪..‬‬ ‫بارانی پاییز هات‌و تۆیش بێدەنگتر لە باخچە‪،‬‬ ‫سەیری گەاڵڕێزانی ڕۆحی من‌و‬ ‫بااڵی چناری زیوە ناكەیت‪.‬‬ ‫دە ئەی چراكەم بخەوە‪ ..‬ئیتر وادەی گەڕانەوەیە‬ ‫بۆ دوا زایەڵەی سەمای تۆفانی خۆڵەمێشی‪.‬‬ ‫(‪)3‬‬ ‫پیرترم لە گومانی ڕەنگ‪،‬‬ ‫بۆیە بەر لەژانی خۆرئاوابوون‪ ،‬سەیری‪،‬‬ ‫خەواڵوبوونی باڵندەكان دەكەم‪.‬‬ ‫خامۆشترم لە هەڵوەرینی بێدەنگی‪.‬‬ ‫بۆیە‪ ،‬بە فەرمودەی وەڕزیم دەڵێم‪،‬‬ ‫پەنجەرەكان كەی دەبن بە هەناسەی پاییزی‬ ‫تەنیاترم‪ ،‬لە ئاڵۆزی گۆڕستان‪،‬‬ ‫بۆیە بە غوربەتی مۆمەكان دەڵێم‪،‬‬ ‫كە داگیرسان بوو بە پەیكەر‪،‬‬

‫دەب ‌ێ خەزانی سیحراوی تاریكی بخۆینەوە‬ ‫ئەی شەرابی هاوڕێم‪،‬‬ ‫لەم وەرزی بیرچوونەوەی گەاڵدا‪،‬‬ ‫من‌و تۆیش‪،‬‬ ‫شەقام‪ ،‬شەقام‪ ،‬بۆ كۆچی ب ‌ێ وادەی‬ ‫گۆڕستانەكان‪ ،‬بخورد دەكەین بە تارمایی‪،‬‬ ‫هەر لە سەمای بخوردیشەوە‪،‬‬ ‫بە تەنیاییەكانی تاریكی دەڵێین‪،‬‬ ‫تەنیا وەرزێكمان بۆ ڕووناكی داگیرسێنە‪.‬‬ ‫(‪)4‬‬ ‫پیاسەكانی درەوشانەوەی بێدەنگی‪،‬‬ ‫نامبەنەوە ناو هەناسەی دارستانێ‌‬ ‫تابتوانم‪ ،‬لە شەرمی پەنجەی گەاڵڕێزاندا‪،‬‬ ‫هەموو ماچەكانی بكەم بە مۆم‌و‪،‬‬ ‫ب ‌ێ تریفەش‪ ،‬بە شەونمی شەراب بڵێم‪،‬‬ ‫كە وادەی سەرخۆشبوونی وەرزەكان گەڕایتەوە‪،‬‬ ‫سەمای نەسیمێكی گەاڵكانم بۆ بێنە‬ ‫وەرز هات‌و بەفر كتابەكانی داگیرسان‌و‬ ‫خۆیشم‪،‬‬ ‫لەنێو یاخی بوونی كەمانچەیەكی خۆڵەمێشی دا‪،‬‬ ‫نهێنیەكانی باخم كۆدەكردەوەو‪..‬‬ ‫ئارام ئارام‪ ،‬سەیری غوربەتی كۆچی بێ‌‬ ‫وادەی رێكویمی مۆزارتم دەكرد‬ ‫چ كارەم لێرە‪،‬‬ ‫نە ڕووخساری باران دەزان ‌ێ من كێم‪،‬‬ ‫نە كڕنوشی هەوریش پێم دەڵێت‬ ‫تەمەن ئامێزی چ فەرموودەیەكی سەرگەردان بوو‪.‬‬ ‫كە نەیزانی‪،‬‬ ‫پریشكی تارمایی پەنهانی جەستەی گیایە‪،‬‬ ‫لەودیو بێدەنگی شەپۆلێكی پیرتر لە تۆفان‪،‬‬ ‫هەموو پشكۆكان دەكات بە شەونمی تابوت‪.‬‬ ‫تابوتیش‪ ،‬لە خەواڵووبوونی بێهوودەیی‬ ‫دارئەرخوانێكدا‬ ‫تریفە ژاكاوەكانی دادەگیرسێن ‌ێ‌و‬ ‫هێمنتر لە وێرانەیی بەخشینی سەفەر‪،‬‬ ‫بە باڵندەكانی پاكیزەیی دەڵێت‪،‬‬ ‫ئاسمان چ چراخانێكی بۆن خۆشە‪،‬‬ ‫زەوی زەنگی چ ئاگردانێكی بەسااڵچووە‪.‬‬ ‫سلێمانی‬ ‫پاییزی ‪2014‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )224‬دوشةممة ‪2014/11/17‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪224‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )224‬دوشةممة ‪2014/11/17‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫سیمبول لەستراتیجیەتی‬ ‫توندوتیژی ‹داعش›دا‬ ‫كە ناتوانرێ پێناسەبكرێن لەڕێی سیمبولی‬ ‫جیاوازەوە بەرجەستە دەكرێن‪.‬‬

‫پیرۆز و مێژووی ئاینەوە‪ .‬سەربڕینی‬ ‫كەسێك لەبەردەمی خەڵك و كامێرادا‪،‬‬ ‫لەكوشتنێكی فیزیكی دەردەچــێ‪ ،‬واتە‬ ‫مانایەكی گشتی و تۆقینەر و پەیامداراە‪.‬‬ ‫ملپەراندنی رۆژنامەنوسەكان‪ ،‬هەموو‬ ‫ئــەمــانــەش بەشێكن لــە پیشەسازی‬ ‫توندوتیژی‪ ،‬كــەدواجــار دەبێتە خاڵی‬ ‫جیاكەرەوەی ئەم هێز‪.‬‬

‫داعش‪ :‬ستراتیجیەتی سیمبول‬

‫نەوزاد جەمال‬

‫راســتــیــیــەك‪ ،‬جەنگەكانی داعــش‪،‬‬ ‫تەنها لــەبــەرەكــانــدا نییە‪ ،‬بەڵكو لە‬ ‫بەرەیەكی سەرتاپاگیردایە كە هەموو‬ ‫باسوخواسەكانی ژیانی ئاسایی و خەیاڵی‬ ‫گرتۆتەوە‪ .‬تەنانەت وایكردوە لەخۆماندا‬ ‫خەریكی هۆنینەوەی چیرۆك و داستان‬ ‫بین‪ .‬واتە‪ ،‬بەرەی یەكەمی ناخ و دەروون‬ ‫و خەیاڵدانی گشتییە‪ .‬بۆیە‪ ،‬داگیركردنی‬ ‫راستەوخۆی داعش مەترسیدارتر نییە‬ ‫لەداگیركردنە زەینی و دەروونیەكەی‪.‬‬ ‫لەمەشدا سیبمول رێگوزەرێكی ئامادە و‬ ‫بەردەوامە‪ .‬چونكی‪ ،‬زمانی سیمبولی ئەو‬ ‫زمانەیە كە پشت بە ئاماژەكان دەبەستێ‪.‬‬ ‫زمانی سیبمولیك وەك ستراتیجیەتی‬ ‫توندوتیژی بەئامانجی‪:‬‬ ‫خــەڵــكــی خـــۆی ببێتە بەشێك‬‫لەسیمبولەكە‪ .‬واتە‪ ،‬لەخەیاڵی خۆیدا مانا‬ ‫و كاردانەوەی دەروونی دەكات‪.‬‬ ‫زووتــەنــیــنــەوە‪ .‬یەكسەر دەبێتە‬‫بابەتێكی گشتیی جــەمــاوەری لەسەر‬ ‫هەموو ئاستەكان و كاردانەوەی خێرای‬ ‫لێدەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫‪-‬راكیشانی ئەندام و الیەنگری زیاتر‪.‬‬

‫«بــــڕۆ ئـــــەوالوە داعـــــش»‪ .‬ئەمە‬ ‫ووتەی چەند منداڵێكە بەرەو كارێزاوی‬ ‫گوندەكەیان بۆ ئاو خواردنەوە راەكەن‬ ‫و بەگاڵتە و پێكەنینەوە ئەمە دەڵێنەوە‬ ‫! لەم نموونە ســادەدا‪ ،‬پارادۆكسێكی‬ ‫سیمبولیانە لــە بەكارهێنانی نــاوی‬ ‫‹داعــش›دا كۆبۆتەوە‪ .‬چونكی‪ ،‬لێرەدا‬ ‫‹داعــــش› هــەر هێزێكی توندوتیژی‬ ‫خوێنڕێژی بەرەكانی شەڕ یا شارەكانی‬ ‫بندەستی نییە‪ ،‬بەڵكو لەخەیاڵدانی‬ ‫خەڵكییدا‪ ،‬سیبمولێكە كە مانای شەڕو‬ ‫خراپە دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫بەدەربڕینێكیتر‪ ،‬داعــش یەكسانە‬ ‫بەهەرچیەك كە دڕنــدەیــی‪ ،‬نامرۆڤانە‬ ‫و خراپەیە‪ .‬واتە سیمبولی ناشرینیی‬ ‫و ناجۆرییە! لــێــرەوە‪ ،‬وەكچۆن ناوی‬ ‫‹داعـــــش› الی خــەڵــكــی سیمبولی‬ ‫خراپەیە‪ ،‬خودی ‹داعش› هێزی خۆی لە‬ ‫بەكارهێنانی ئەو سیمبولەدا دەبینێتەوە‬ ‫و بەكاردەهێنێ‪ .‬ئــەم سیبمولسازییە‬ ‫بەشێكە لەستراتیجیەتی توندوتیژانەی‬ ‫‹داعش› كە كاریگەریەكی سایكۆلۆجی‬ ‫و جۆرە تاكتیكێكی سەربازی‪-‬سیاسییە‪.‬‬ ‫لێرەوە‪ ،‬دەبینین هەمیشە سیمبول‬ ‫لە ئاستی ناخ و دەرەوەی ژیانی مرۆڤدا‬ ‫ئــامــادەیــە‪ .‬لــەبــەرئــەوە‪ ،‬پەیوەندەیی‬ ‫نــێــوان م ــرۆڤ و سیبمول نــەك هەر‬ ‫بەشۆڕبوونەوە بەقواڵیی مێژوودا تۆكمە‬ ‫و لێكنەترازاودەبێ‪ ،‬بەڵكو لە ئێستاشدا‬ ‫ناتوانین لــەمــرۆڤ و جیهانبین و‬ ‫هەڵسوكەوتەكانی تێبگەین‪ ،‬بێگەڕانەوە‬ ‫بۆ كاریگەری سیبمول لەژیانیدا‪ .‬رەنگە‪،‬‬ ‫ئیتر ئێمە هەمان ئەو مرۆڤەی هەزار‬ ‫ساڵ پێش ئێستا نەبین كە بە سیبمول‬ ‫لێكدانەوەی ‹بــوون› و ‹گـــەردوون› و‬ ‫چارەنوسی و خۆمان بكەین‪ ،‬چونكی‬ ‫فەلسەفە و زانست لــەوبــارەوە هەوڵی‬ ‫بەرچاویانداوە و پێشكەوتنی تایبەتیان‬ ‫بەدیهێناوە‪ .‬بەاڵم‪ ،‬شــاراوەش نییە كە‬ ‫دەنگۆی گەوەرەتر و بەهێزبێ‪.‬‬‫پاش بڕینی چەندین قۆناغی شارستانی‪،‬‬ ‫ ئاسانیی گواستنەوەی سیمبولەكان‬‫هێشتا ژیانی ئێمە بریتیە لەبەریەككەوتن لەنێو میدیا و تۆڕەكاندا‪.‬‬ ‫و ملمالنێی سیمبولەكان كە خۆی لەناو‬ ‫دواجــــار پــڕوپــاگــەنــدەكــان خێرا و‬‫رەنگەكان‪ ،‬بابەت و كەرەسەكان‪ ،‬لە كاریگەردەكات‪.‬‬ ‫زمان و بیر و ئامراز و زۆر شتی دیكەی‬ ‫ژیانماندا بەرجەستەدەكات‪.‬‬ ‫شایانی باسە‪ ،‬ئەو سیبموالنەی داعش‬ ‫لەبەرئەوە‪ ،‬زێــدەڕەویــی نییە ئەگەر برەویان پێدەدات‪ ،‬هەندێكیان لێرەدا‬ ‫بڵێین‪‹ :‬مرۆڤ بوونەوەرێكی سیبمولیە›‪ .‬باسكرێن‪:‬‬ ‫هۆكارەكەش بەڕای دەرونناسی بەناوبانگ‬ ‫ئۆتۆمبێلە نوێكانیان‪ ،‬مۆدیلی بەرزو‬‫‹كــارل یۆنگ› تاڕادەیەك دەگەڕێتەوە جوان!‬ ‫بــۆئــەوەی‪ :‬كە ئێمە بـــەردەوام زاراوە‬ ‫رەنگی رەش‪ :‬رەشپۆشین و ئااڵی‬‫سیمبولیەكان بۆ ئەو چەمك و بیرۆكانەی رەش كە نیشانە و وێناكردنی مەرگ و‬ ‫كە ناتوانین پێناسەكەین یا تێیان بگەین خراپەیە‪.‬‬ ‫بەكاردەهێنین‪ .‬هەر ئەمەشە وادەكات كە‬ ‫ریــش و سەرپێچەكانیان‪ ،‬وەكــو‬‫هەموو ئایینەكان زمانێكی سیمبولی یا جیاكەرەوەیەك‪.‬‬ ‫وێنەیی بەكاربێنن› ‪ .‬واتە‪ ،‬ئەو بابەتانەی‬ ‫‪-‬گــرتــە ڤیدیۆیەكان‪ ،‬كلیپی راپــی‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ئسیالمی‪ ،‬كابرایەك وە ‹چێ گیڤارا›‬ ‫دانیشتن‪ ،‬نمایشكردن‪.‬‬ ‫ژن دەكرێتە سیمبوولی توندوتیژی‬‫ب ــەق ــۆزت ــن ــەوەی ــان وەك ئـــامـــرازی‬ ‫خۆتەقاندنەوە‪ .‬هاوكات وەك جەستەیەك‬ ‫بۆ تێركردنی حەزەكان‪.‬‬ ‫هــەڵــبــژاردنــی نـــاوی ‹دابــــق› بۆ‬‫گۆڤارەكەیان‪ .‬چونكی پێیانوایە شەڕ و‬ ‫روبەروبنەوەكانیان بەشێكە لەنیشانەكانی‬ ‫رۆژی دوای (عالمات الساعە) كاتێك‬ ‫گرۆپێك بەرامبەر بێ باوەڕەكان دەجەنگن‬ ‫‪ .‬دیارە‪ ،‬ئەو ناوە رەهەندی مێژوویی هەیە‬ ‫‪.‬‬

‫خودی دەق و كتێبی پیرۆزەوە؟ ئەگەر‬ ‫یەكەمە‪ ،‬ئەوە دووەم پێویست ناكات‪.‬‬ ‫ئەگەر وابەستە و بەندە بەدووەمیشەوە‪،‬‬ ‫ئــەوا یەكەم پێویست نییە‪ .‬لێرەوە‪،‬‬ ‫هەقیقەت و هێز‪ ،‬لەسەر رێگەیەكی جیان‪.‬‬ ‫واتە‪ ،‬لەدووڕیانێكدان‪ .‬بەاڵم غەریزەی‬ ‫ئاژەڵیانە هەمیشە دەیــەوێ هێز بكاتە‬ ‫بەرگی هەقیقەتەوە‪ .‬هەقیقەتیش بە‬ ‫بەرۆكی هێز و دەسەاڵتدا بدورێ‪ .‬دواجار‪،‬‬ ‫هاوكێشەكە بەمجۆرەیە كە هێز دەبێتە‬ ‫هەقیقەتی رەها‪ .‬ئەنجامیش‪ ،‬كوشتنی‬ ‫سیاسەت و دیالۆگی لێدەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫واتە‪ ،‬پوچەڵكردنەوەی بەهاكانی ئازادی‪،‬‬

‫هێشتا ژیانی ئێمە بریتیە‬ ‫لەبەریەككەوتن و ملمالنێی‬ ‫سیمبولەكان كە خۆی لەناو رەنگەكان‪،‬‬ ‫بابەت و كەرەسەكان‪ ،‬لە زمان و بیر‬ ‫و ئامراز و زۆر شتی دیكەی ژیانماندا‬ ‫بەرجەستەدەكات‬

‫داگیركردنی راستەوخۆی داعش‬ ‫مەترسیدارتر نییە لەداگیركردنە زەینی و‬ ‫دەروونیەكەی‬ ‫دیموكراسی‪ .‬لەبەرئەوە‪ ،‬زمانی توندوتیژی‬ ‫دەبێتە زمانی بێ زمانەكان‪.‬‬

‫ناونانی شوێنەكان بەشێوەیی ئیسالمی‬‫‹كۆبانێ› دەكرێتە ‹عین اإلسالم›‪.‬‬ ‫بەكارهێنانی سیمبولی جۆراجۆر‬‫بۆ لێدانی سیمبولەكانی تری خۆرئاوا‪،‬‬ ‫توندوتیژی سیبمولی و سیمبولی‬ ‫ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی‪.‬‬ ‫توندوتیژ‬ ‫بـــڕیـــاری ســوتــانــدنــی جــەســتــەی‬‫پێشەمەرگە لە كۆبانی كە مانایەكە‪:‬‬ ‫شاراوەنییە‪ ،‬توانای سەرەكی ‹داعش›‬ ‫ئەوان دەچنە دۆزەخ‪ ،‬دەبێ لەم دونیاش بەو ئەندازەی لەتوندوتیژی سیمبولیدایە‪،‬‬ ‫بسوتێن !‬ ‫هێندە لەهێزی ســەربــازی و ژمــارەی‬ ‫پشتبەستن بەتوندوتیژی‪ ،‬ئەوەیە شەڕكەرەكانیدا نییە‪ .‬هەڵبەت‪ ،‬زۆربەی‬‫بــژارەیــەك بخاتە بــــەردەم خــەڵــك و توندوتیژییەكان هێندە لەخودی زماندایە‪،‬‬ ‫نەیارەكانی‪ :‬یا مردن یا سەردانەواندن و ئــەوەنــدەش بەكردەیی لەرودانیدایە‪.‬‬ ‫قبوڵكردن!‬ ‫لێدانی پیرۆزگەكان‪ ،‬تەقاندنەوەیان‪،‬‬ ‫هــەڵــبــەت‪ ،‬دروشــمــی سەرخستنی هــەر روخــانــدنــی دیـــوار و خانوویەك‬ ‫هەق بەهێز و توندوتیژی‪ ،‬پرسیارێك نییە‪ ،‬بەڵكو هەڵتەكاندنی مێژوویەكە‪،‬‬ ‫دێنێتەئاراوە‪ :‬ئایا هــەق وابەستە و مێژوویەك كە ناچێتە نێو گێڕانەوەی‬ ‫بەندە بە بەكارهێنانی شمشێرەوە یا بە مــێــژووی هەقیقەتەوە‪ .‬واتــە مێژووی‬

‫پیشەسازیی توندوتیژی‪ ،‬خاڵی‬ ‫جیاكەرەوە‪:‬‬ ‫یەكێك لە خەسڵەتەكانی داعش ئەوەیە‬ ‫كە هێندە توندوتیژی چڕدەكاتەوە‪،‬‬ ‫تــارادەی ئەوەی دەبێتە پیشەسازیەكی‬ ‫پرۆفێشۆنااڵنە لەتەكنیك و شێواز‬ ‫و ئامرازەكانییدا پێ دەناسرێتەوە‪.‬‬ ‫جــگــەلــەوەی‪ ،‬دەق ــی ئاینی دەكرێتە‬ ‫پاڵپشت و رەوایەتی پێدان‪ ،‬پرسیارێكی‬ ‫سەرەكی ئەوەیە‪ :‬پیشەسازیی توندوتیژی‬ ‫لەكوێوە هاتووە؟‬ ‫تایبەتمەندیی داعــــش‪ ،‬گۆڕینی‬ ‫تــیــونــدوتــیــژیــیــە لــە تــاكــتــیــكــەوە بۆ‬ ‫ستراتیجیەتی دەسەاڵت راگرتن‪ .‬لەوەدا‬ ‫هیچ لەقاعیدە ناچێت كە تەقاندنەوە‬ ‫و خۆتەقاندنەوە و فڕاندنی فڕۆكەیە‪.‬‬ ‫بەڵكو گرتنەبەری دڕندەیی بەشێوەیەكی‬ ‫سیستماتیكی كــە لەفۆڕمی رێسا و‬ ‫بەڕێوبردنی دامەزراوەكان و حكومەتی‬ ‫خــۆجــێــیــدایــە ‪ .‬دەزگـــــای حەسبە‪،‬‬ ‫قەدەغەكردنی فەلسەفە‪ ،‬نوێژكردن بەزۆر‬ ‫و خەتەنە و بردنی ژنان وەك كەنیزەك‬ ‫و كۆیلە‪.‬‬ ‫رەنگە دڕندەیی شێلگیر و گشتگیرانە‪،‬‬ ‫بــەرپــەرچــدانــەوەی تــونــدوژتــیــری پڕ‪-‬‬ ‫رەنگە توندوتیژی وەاڵم و چەوسانەوە‬ ‫و توندتیژی دەوڵــەتــە گشتیگیر و‬ ‫ستەمكارەكانی جیهانی ئیسالمی بێ‪.‬‬ ‫رەنگە دامــەزراوەی ئاینی و پەككەوتنی‬ ‫و شكستی لە نوێكردنەوەی جیهانبیی‬ ‫ئاین‪ .‬هاوكات بوونە ئامرازی دەوڵەت و‬ ‫پرۆگرامكرا و بە بەرنامە لە كۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪ -1‬لە گوندێکی رۆژهەاڵتی کوردستان‬ ‫بــەنــاوی ‹میان کــەچــەڵ› گوێم لێبوو‬ ‫منداڵەکان بەیەکتریان دەوت‪ .‬هەڵبەت‬ ‫ئــەمــە ئ ــەو وێــنــەیــە دەردەخـــــات کە‬ ‫توندوتیژی بۆت سیمبولێک لەکاراکتەری‬ ‫هێزێکی دڕندەدا دەناسرێتەوە‪.‬‬ ‫‪Man and his symbols: Carl G. -2‬‬ ‫‪1998 4 .Jung. P‬‬ ‫‪-3‬فقد أورد «صحيح مسلم»‪ ،‬عن‬ ‫النبي محمد‪ ،‬قوله‪ :‬ال تقوم الساعة‬ ‫حتى تنزل الروم باألعماق ‪ -‬أو بداب ِ َق ‪-‬‬ ‫فيخرج إليهم جيش من املدينة من‬ ‫خيار أهل األرض يومئذ‪ ،‬فإذا تصافوا‪»...،‬‬ ‫* دابق (‪ )٤٥‬کیلۆمەترێک لەسنوری‬ ‫تــورکــیــاوەدوورە‪ ،‬و کاتی خــۆی ساڵی‬ ‫(‪)1516‬جــەنــگــێــکــی گــــەورە لــەنــێــوان‬ ‫ئوسمانیەکان بەسەرۆکایەتی سەلیمی‬ ‫یەکەم و مەمالیکەنا بەناوی (قانصوه‬ ‫الغوري) ئوسمانیەکان تێداسەرکەوتن و‬ ‫سەرەتای چوونە نێو والتەعەرەبیەکان بوو‪.‬‬ ‫*سەرچاوەک بی بی س ئەرەبیک‪.‬‬ ‫‪http://www.iraqinews.‬‬ ‫‪com/iraq-war/isis-leader‬‬‫‪abu-bakr-al-baghdadi‬‬‫‪orders-bodies-kurdish‬‬‫‪fighters-burned‬‬

‫خودا لە‌بەرەی‬ ‫كچە شەڕڤانەكانی‬ ‫كۆبانییە یان بەرەی‬ ‫ڕیش ؟‬ ‫خوێندنەوەی مێشكی‬ ‫ئیسالمیەكانی خۆمان‬ ‫ساالر تاوەگۆزی‬ ‫لەوەتی جرجەكانی داعــش دەستیان كردووەتە‬ ‫پــەالمــاردانــی كــۆبــانــی‪ ،‬مــن بیر لــە بــیــری حیزبە‬ ‫ئیسالمیەكانی كوردستان دەكەمەوە و ئەو پرسیارە‬ ‫لەخۆم دەكــەم ئایا لە ‌هزر و بیركردنەوەی حیزبە‬ ‫ئیسالمیەكانی خۆمان و عەرەبچی و ئیخوانچییەكاندا‬ ‫خودا لەبەرەی كچە شەڕڤانەكانی (‪ )Y.P.G‬یە لە‬ ‫كۆبانی یان لەپشت ڕیشی جرجەكانی داعش؟‬ ‫ئەگەر لەپشت كچە شەڕڤانەكانە كە بەرگری لەخاك‬ ‫و شەرەفی خۆیان دەكــەن ئەدی لۆ خێرە ویژدانی‬ ‫مەردانەی كۆمەڵ و یەكگرتوو بزووتنەوە و سۆفی و‬ ‫سەلەفی و ئیخوانچی و عەرەبچییە سەر بەئیسالمیەكانی‬ ‫خۆمان ناجوڵێت و هەڵوێستیان بەرانبەریان نییە؟!‬ ‫ئەی ئەگەر لەپشت ڕیشی داعشە بۆ ئەمانە ناسنامەی‬ ‫داعشبوونی خۆیان ئاشكرا ناكەن و ناچن بەرگری‬ ‫لە بەرەی خودا بكەن؟! خۆ جیهاد لەهزری ئەواندا‬ ‫واجبێكی شەرعییە !‪.‬‬ ‫بەاڵم لەكاردانەوەیەكی نەزۆكانەی ئەم دواییەی‬ ‫ئیسالمیەكان بەرانبەر بە ئەڵقەیەكی (بەرنامەی‬ ‫بەرنامە) بۆم دەركەوت ئەوانە لەبەرەی ڕیشن و هەر‬ ‫لەئێستاوە حكوومەتی هەرێم و وەزارەتی پێشمەرگە و‬ ‫دەستگە ئەمنیەكان دەبێت بە جددی بیر لەمەترسی‬ ‫شاراوەی ئەوانە بكەنەوە كە لەسەر ریشێكی دەستكرد‬ ‫(صناعی) دێنە وەاڵم و لەبەرانبەر ئەتككردنی ناموسی‬ ‫گەلەكەیان و داگیركردنی لەالیەن جرجەكانی داعشەوە‬ ‫نایەنە دەنگ‪ .‬چونكە ئەگەر لەبەرەی كچە شەڕڤانەكان‬ ‫بوایەن هەڵوێستێكی پیاوانە و مەردانەتان بۆ پشتگیری‬ ‫كچانی شەڕڤانی نەتەوەكەی خۆتان دەنواند‪.‬‬ ‫یان بەرانبەر ئەتككردنی خوشكەكانی نەتەوەكەیان‬ ‫دەهاتنە دەنــگ‪ ،‬خۆ ئــەوە ئەگەر كچە ئیخوانێكی‬ ‫میسری تەنها تەحەڕوشێكی سوكی سێكسی پێ‬ ‫بكرایە ئێستا مێشكیان بردبووین و هەرچی جادەو‬ ‫كۆاڵن هەیە گرتبوویان‪ .‬بۆیە من پێموایە مەترسی‬ ‫ئەمانە لەمەترسی داعش كەمتر نییە‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫كارانەی كە بۆ داخرانی كۆمەڵگە و پەیوەندییەكانی‬ ‫نێر و مێ لە هەرێمی كوردستاندا دەیكەن هەمان ئەو‬ ‫شتەیە كە بەالی داعشەوە پەسەندە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫ئەو كارە ژینگەیەكی كۆمەاڵیەتی دواكەوتو و داخراو‬ ‫دەخوڵقێنێت و شەقاوێكی باش لە بەداعشبوون نزیكی‬ ‫دەكاتەوە كە بێگومان داعش لەژینگەیەكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دواكەوتوو داخراودا كە ئیسالمیەكانی خۆمان ئامادەی‬ ‫دەكەن دەتوانێت گەراكانی خۆی دابنێت‪ ،‬باشترین‬ ‫بەڵگەش بۆ ئەمە چوونی گەنجانی كوردە بۆ ناو داعش‬ ‫و ڕێكخراوە تیرۆریستییەكانی هاوشێوەیان‪.‬‬ ‫یان هەوڵدانیانە بۆ تێكدانی شیرازەی خێزانەكان‬ ‫بــەوەی كە نەخۆشیە فیكرییەكانی خۆیان بۆ ناو‬ ‫خێزانەكان لەڕێگە قوتابخانە و مزگەوت و الوە تازە‬ ‫پێگەیشتووەكان یان ئافرەتانەوە دەگوازنەوە بۆ ناو‬ ‫ئەندامانی خێزانەكان‪ ،‬كە ئەمە لەئێستادا كێشەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی لەناو چەندین خێزاندا دروست كردووە‪ .‬داوا‬ ‫لە حكوومەتی هەرێم دەكەم لەڕێگەی وەزارەتەكانی‬ ‫پــەروەردە و ئەوقاف و كاروباری كۆمەاڵیەتییەوە‬ ‫بیر لەو كێشە گەورانە بكاتەوە كە هزری ئیسالمی‬ ‫سیاسی لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا دروستی كردووە‪،‬‬ ‫ئەگەر نا ئەو هزرە نەخۆشانە وەكو سەرەتان بەناو‬ ‫كۆمەڵگەدا باڵو دەبنەوە و بەئاسانی كۆمەڵگەكەمان‬ ‫تەسلیمی دەستی داعشییەكان دەكــەن‪ .‬هاوكات‬ ‫داواكــارم ڕۆشنبیران بوێرتربن لە قسەكردن و چیتر‬ ‫خۆیان لەو بەرپرسیاریەتییە گەورەیە نەشارنەوە و ئەو‬ ‫بۆشایییە فیكری و ڕۆشنبیرییەكەی كە هەیە بەتایبەت‬ ‫لەناو گەنجانی نەوەی فەیس بووكدا بەبیری باش پڕ‬ ‫بكەنەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )224‬دوشةممة ‪2014/11/17‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫كەمەندكێشكردنی كوڕو كچانی بیانی‬ ‫بۆ نێو داعش‬ ‫هێزی هزریی داعش چۆن زەمینەی بۆ دەڕەخسێت؟‬

‫ن‪ .‬ریچارد باریت‬ ‫و‪ :‬زانا ئەكرەم‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫پێشەكی‬ ‫هەڵسەنگاندنی ژمــــارەی هــەمــوو ئەو‬ ‫غەزاكەرانەی كە لە سوریادا هەن‌و لەبەرەی‬ ‫جەنگی نێوخۆیی سوریادان‪ ،‬ئیتر هاواڵتی‬ ‫ئەوێ‌ بن یان نا‪ ،‬تەنێ‌ دەتوانرێت بەشێوەیەكی‬ ‫خەمڵێنراو ئاماژەیان پێبدرێت‪ )1(.‬روانگەی‬ ‫خەمڵێنراوی غەزاكەرانی غەوارە لەسوریادا لە‬ ‫ئاماری بەرهەڵستكاراندا جیاواز بوو‪ ،‬لەوێدا‬ ‫لەنێوان گروپە نێوەندگیرو توندڕەوەكاندا‬ ‫خۆی دەدا لە ‪ 5000‬بۆ ‪ 11000‬جەنگاوەر‪)2(.‬‬ ‫لە كۆتایی مانگی هەوەڵی ‪ 2014‬دا جیمس‬ ‫كالتەری بەڕێوەبەری دەزگــەی هەواڵگیریی‬ ‫نەتەوەیی ئەمەریكا وای مەزەندەكرد كە‬ ‫زیاد لە ‪ 7000‬جەنگاوەری غەوارە لەسوریادا‬ ‫بوونیان هەیەو هەموو ئەوانەیش لە ‪50‬‬ ‫واڵتی جیاوە هاتوونەتە نێو گوڵمەزەكەوە‪.‬‬ ‫(‪ )3‬دیـــارە هـــەردوو ژمــارەكــە تائەوكات‬ ‫بەشێوەیەكی بەرچاو رووی لەگەشەو زێدەتر‬ ‫بــوون كــردووە‪ .‬وادیــارە كە زۆرینەی زۆری‬ ‫جەنگاوەرە غەوارەكان پێوەندیی بە گروپە‬ ‫تــونــدڕەوەكــانــەوە دەكــــەن‪ )4(.‬دیـــارە كە‬ ‫یەكێك لە هۆكارەكانی ئەمەش خۆی لەوەدا‬ ‫دەبینییەوە كە بەرهەڵستكارەكانی سوریا‬ ‫شكستیان هێنا لەوەی كە بتوانن پێكەوەو‬ ‫بەشێوەیەكی كارا گۆڕەپانەكە بگرنەدەست‪.‬‬ ‫ئەمەیش هۆیەك بوو تا گروپە گچكەكان‬ ‫چێبن‌و زیاتر لۆكاڵی لێنەون‌و هاوپەیمانییەتی‬ ‫ببەستن‪ ،‬ئــەمــە لــەبــری ئـــەوەی هێزێكی‬ ‫تۆكمەی یەكگرتوو بۆ دەستبەسەراگرتنی‬ ‫سوریا پێكەوە بنێن‪ .‬بەپێچەوانەی ئەوانەوە‬ ‫گروپە توندڕەوەكان زیاتر دارای دیسپلین‬ ‫بــوون‌و جەنگاوەرترو سەختگیرتر بــوون‌و‬ ‫زێدەتر پەناگەی غەوارەكانیان لەكن خۆیان‬ ‫رەخساندبوو‪ .‬ئەمەیش زێدەتر چانسی دایە‬ ‫وان تا لەبەرابەر میریدا زیندوترو لەهەمبەر‬ ‫قــەڵــەمــڕەوی بەرهەڵستكارانیشدا زاڵترو‬ ‫زرەنگتر دەركەون‪ .‬یەكێكی تر لە هۆكارەكان‬ ‫بریتی بوو لەوەی كە گروپە توندڕەوەكانی‬ ‫دژ بە میریی زێدەتر دەیانتوانی غەزاچییە‬ ‫غەوارەكان كەمەندكێش بكەنن ئەویش بەهۆی‬ ‫ئەوەی زەمینەیان بۆ ئەوانە رەخساندبوو كە‬ ‫رەنگبوو زمانی عەرەبی نەزانن یاخۆ مەشق‌و‬ ‫میزاجی جەنگ‌و جیدالی سەربازییان تا‬ ‫ئەوكات یاد نەگرتبوو‪)5(.‬‬ ‫هاوكات ئەم گروپە ئیسالمییە توندڕەوانە‬ ‫گوتاری جەنگ‌و جیدالیان لەپێناو پاراستنی‬ ‫كۆمەڵگەی ئیسالمی نــێــونــەتــەوەیــدایــەو‬ ‫خواستەكانیان لەگەڵ خەمی غــەوارەكــان‬ ‫یەكدەگرێتەوەو بە لۆكاڵیانەو بۆ مەبەستی‬ ‫سوریا بیرناكەنەوە هــەروەك چۆن سوپای‬ ‫ئازادی سوریا بەو جۆرە دروشمەكانی خۆی‬ ‫خستووەتەگەڕ‪ )6(.‬لەسەر ئاستی كردارەكیش‬ ‫توندڕەوەكان هەوەڵ گروپن لەسنورەكانەوە‬ ‫هەموو ئەو جەنگاوەرانە پەنادەدەن‌و ئامێزیان‬ ‫بــۆدەكــەنــەوەو شوێنیان بۆدابیندەكەن‌و‬ ‫گورجیان دەكەنەوە بۆ مەبەستەكانی خۆیان‌و‬ ‫تامەزرۆییان بۆ جەنگ ئیستیغالل دەكەن‪.‬‬ ‫هەربۆیە هەموو ئەو غەزاكەرانەش جارێك كە‬ ‫لەخۆگیران ئیدی ئەستەمە زەمینەو ژینگەی‬ ‫گروپەكە بەجێبهێڵن‌و بچنە نێو گروپێكی‬ ‫نەیارییانەوە‪ .‬لەم لێكۆڵینەوەیەدا تەماشای‬ ‫غــەزاچــیــیــەكــان دەكــرێــت وەك الیەنێكی‬ ‫بەرهەڵستكاری میریی‪ ،‬هەرچەند كە زۆرێك‬ ‫لەو غەزاچییە بیانیانەیش كە دێنە سوریا‬ ‫تەرەفی میریی دەگرن بەتایبەت ئەوانەی كە‬ ‫لە ئێران‌و ئێراق‌و لوبنانەوە دەربازی سوریا‬ ‫دەبن‪ .‬ئەو غەوارانەی كە دێنە سوریا و تەرەفی‬ ‫بەرهەڵستكاران دەگرن زیاتر بڕیاری شەخسی‬

‫خۆیانەو پێچەوانەی ئەوانەن كە لەژێر كەمپین‌و‬ ‫بانگەشەی ئێراندا هاتوون بۆ پاراستنی نیزامی‬ ‫ئەسەد لەسوریادا‪ .‬بۆنموونە تاكۆتایی مانگی‬ ‫پێنجی ‪ 2014‬ئەو ئەندامانەی حزب الله ی‬ ‫لوبنان كە هاتوونەتە سوریا لەنێوان ‪ 3‬بۆ‬ ‫‪ 4‬هەزار جەنگاوەر دەبن‪ .‬دیارە كە ئەوەش‬ ‫یەكالیی بووەتەوە كە پشتیوانی دەرەكی ئەو‬ ‫هێزانە بۆ میریی فرە كاریگەر بووەو گەلی‬ ‫سەركەوتنی بۆ دەستەبەر كردووە‪ )7(.‬لەوانە‬ ‫سەركەوتنی گــەورەی میریی لە قوسەیردا‬ ‫كە لە بەهاری ‪2013‬دا ئێجگار كاریگەر بوو‪.‬‬ ‫بــەدەر لە جەنگان‪ ،‬ئــەوان رۆڵیان هەیە لە‬ ‫راهێنانی ئەرتەشی فەرمی سوریا‪ ،‬بۆنموونە‬ ‫پاسەوانانی شۆڕشی ئیسالمی (سوپای‬ ‫قودس) بەشێوەیەكی فەرمی سوپای سوریا‬ ‫رادەهێنێت‌و هەروەها یەكە نافەرمییەكانی‬ ‫سەر بەمیریی لەوانە شەبیحەكانی نێو یەكە‬ ‫نا قانونییەكانی سوریاش مەشق پێدەكەن‪.‬‬ ‫(‪ )8‬هاوكات هەر سوپای قودس رۆڵی كارا‬ ‫دەگێڕێت لەراهێنانی شەبیحەكانی ئێراق كە‬ ‫هۆكاری سەرەكین لەپاراستنی دەسەاڵتی‬ ‫بەغداداو لە دەستپێكی ‪ 2014‬دا بەتەواوەتی‬ ‫ئێران لێنەویوە بۆ راهێنان‌و پاراستنی بەغداو‬ ‫دیمەشق‪ )9(.‬بەم شكڵە بەشداری غەزاكەرە‬ ‫غەوارەكان كاریگەرییەكی بەرینیان هەبووە‬ ‫لەسەر رەوشــی سوریاو لــەهــەردوو الیەنی‬ ‫حكومیی‌و بەرهەڵستكاریدا ئــەوان رۆڵیان‬ ‫هەبووە لە گۆڕینی هاوكێشەكاندا‪ .‬هاوكات‬ ‫شــەڕكــەرانــی بیانی لـــەرووی هەرێمیشەوە‬ ‫گــۆڕانــیــان دروســتــكــردووەو توانیویان لە‬ ‫ئێراقداو بەدرێژایی سنوور لەتەك سوریا‬ ‫مەئوایەك چێبكەن‌و ببنە سەرچاوەی دژ بە‬ ‫دەسەاڵتەكانی بەغدادو دیمەشق‪)10(.‬‬ ‫هەروەها لەلوبنانیش گیرۆدەبونێك هەیە‬ ‫لەبواری هەزهەبی ‌و تائیفیدا دەخولێتەوەو‬ ‫گروپە تــونــدڕەوەكــانــی سوریا توانیویانە‬ ‫لەوێندەریش لقەكانی خۆیان دابمەزرێنن‌و‬ ‫لــێــرەو لــــەوێ‌ تــەنــگــژەو شــــەڕو هێرش‬ ‫بخوڵقێنن‪ )11(.‬لەگەڵ ئــەوەشــدا بوونی‬ ‫ملمالنێی مەزهەبی لەنێوان سعودیەو ئێران‬ ‫لەنێوچەكەداو لە رۆژهــەاڵتــی نێوەڕاستدا‬ ‫هــۆیــەكــە تــا زیــاتــر رەوشــەكــە ئاڵۆزبێت‬ ‫هەوڵەكان بۆ چارەسەری ئاشتی‌و هێوری‬ ‫هــەرەس بێنن‌و ئەستەمبن‪ .‬ئەوە ســەرەڕای‬ ‫ئەوە كە بوارێكیش بۆ گفتوگۆو دانوستان‌و‬ ‫زەمینەی چاكسازی لەسیستەمەكاندا بوونی‬ ‫هەیە‪ .‬بــەم جــۆرە ئــەم رژێمانەش دیسان‬ ‫لەپشت بوونی شەڕكەرە دەرەكییەكانەوەن‌و‬ ‫هۆی سەرەكین بۆ باڵوبونەوەی توندوتیژیش‬ ‫لەنێوچەكەدا‪ .‬هەربۆیە لەجەنگی نێوخۆی ئەو‬ ‫واڵتانەدا هیچ ئاماژەیەك بۆ چارەسەر نییەو‬ ‫لێشاوی غەزاچییە بیانییەكانیش فرە روو‬ ‫لەزیادبوونە‪ .‬هەموو ئەو شەڕكەرە بیانیانە‬ ‫لەئاكامی تۆڕێكی بەرفراوانی پەیوەندی‌و‬ ‫زەمینە سازییەكی فرەوە هاتوونەتە نێوچەكەو‬ ‫تایبەتمەندییەكانی توندوتیژیی لەنیازیاندا‬ ‫ئێجگار زەمینەی بۆ رەخساوەو وەك ئەركێكی‬ ‫بەبەها كاری لەسەر دەكەن‪.‬‬ ‫واڵتانی سەرچاوە‬ ‫هەندێك لەواڵتان بەشێوەیەكی تایبەتی‌و‬ ‫گشتی ژمــــارەی ئ ــەو جــەنــگــاوەرانــەیــان‬ ‫بەشێوەیەكی فەرمی خەماڵندووە كە وەك‬ ‫هــاواڵتــی خۆیان روویـــان كــردۆتــە سوریا‪.‬‬ ‫(‪ )12‬دی ــارە هــەمــوو ئــەو ژمــارانــەش بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكاندا‬ ‫وەشــانــكــراون‌و هــاوكــات لــە كۆڵینەوەو‬ ‫زانیارییە پەیوەستییەكانی هەواڵگیریش‬ ‫لە باڵوبوونەوەی ئەو رێژەیەی هاواڵتیانی‬ ‫خۆیاندا بەجۆرێك رۆڵیان بووە كە لەراستی‬ ‫ژمارەكەیان كەمدەكردەوەو خواستی ئەوەیان‬ ‫هەبووە كە جەنگاوەرە بیانییەكان و رێژەو‬ ‫لێشاویان بەنهێنی بهێڵرێتەوەو تەنگژەو‬ ‫ترس‌و بیم لەنێوچەكانیان بەهێوری كۆنترۆڵ‬ ‫بكەن‌و شوناسی ئەو جەنگاوەرانە بشارنەوە‪.‬‬ ‫هەروەها گروپەكانیش نایانەوێ‌ تۆماری ئەو‬

‫جەنگاوەرانەو شوناسیان بەڕوونی بخەنەڕوو‪.‬‬ ‫(‪)13‬‬ ‫تەنانەت كاتێك یەكێك لەو جەنگاوەرانە‬ ‫دەمــــرێــــت‪ ،‬ئـــەوكـــات خـــانـــەوادەكـــەی‬ ‫ئاگاداردەكرێتەوەو دەزانــرێــت كە چووەتە‬ ‫ســوریــا‪ ،‬بــەوجــۆرە كشانی جــەنــگــاوەران‬ ‫بەنهێنی هــێــڵــراوەتــەوە‪ ،‬یاخۆ لەرێگەی‬ ‫پێوەندی تەلەفۆنی هاوڕێی كوژراوەكەوە یان‬

‫سوریاو بونەتە داعش‪ ،‬هەروەها لە بەلجیكاوە‬ ‫‪ 250‬هاواڵتی تا بەهاری ‪ 2014‬چونەتە سوریاو‬ ‫تاوەكو ئێستایش ‪ 200‬لەوان لەسوریادا ماون‪،‬‬ ‫دیارە ئەمەیش بەگوێرەی ژمارە فەرمییەكانی‬ ‫ئەو واڵتە خراوەتەڕوو‪ ،‬تا مانگی دووی ‪2014‬‬ ‫لە كەنەداوە ‪ 30‬هاواڵتی رویانكردووەتە سوریا‪،‬‬ ‫تاوەكو مانگی پێنجی ‪ 2014‬نێزیكەی ‪100‬‬ ‫هاواڵتی دانیماركی هاتونەتە سوریاو بوونەتە‬

‫لە ‪ 800‬هاواڵتی هاتوونەتە سوریاو بوونەتە‬ ‫جەنگاوەر‪ ،‬لەسعودیەشدا ‪ 2500‬هاواڵتی‬ ‫بەگوێرەی ئامارە فەرمییەكانی ئەو واڵتە تا‬ ‫مانگی پێنجی ‪ 2014‬هاتوونەتە سوریا‪ ،‬لە‬ ‫سەنگافورە تەنها هاواڵتییەك تا مانگی پێنجی‬ ‫‪ 2014‬هاتووەتە سوریاو دەزگا فەرمییەكان‬ ‫پشتراسیانكردووەتەوە‪ ،‬لە ئیسپانیاوە ‪51‬‬ ‫هاواڵتی بە گوێرەی زانیاریە فەرمییەكانیان‬

‫كشانی جەنگاوەران بەنهێنی هێڵراوەتەوە‪ ،‬یاخۆ‬ ‫لەرێگەی پێوەندی تەلەفۆنی هاوڕێی كوژراوەكەوە‬ ‫یان سایتەكان‌و پەیجەكانی فەیسبوك‌و تویتەرەوە‬ ‫وێنەی كوژراوەكە دەبێتە دەنگۆیەك‌و دەزانرێت‬ ‫هاواڵتی غەوارە لەسوریادا كوژراوە‬ ‫بەڵگە هەیە خەڵكانێك بەمەبەستی شەڕ‬ ‫رویانكردووەتە سوریاو بەالنیكەمەوە ئەو خەڵكانە لە‬ ‫‪ 81‬واڵتی جیاوە بەرەو سوریا كەمەندكێشكراون‬ ‫سایتەكان‌و پەیجەكانی فەیسبوك‌و تویتەرەوە‬ ‫وێــنــەی كــوژراوەكــە دەبێتە دەنــگــۆیــەك‌و‬ ‫دەزانرێت هاواڵتی غەوارە لەسوریادا كوژراوە‪.‬‬ ‫هاوكات واڵتانی تر دەزانن كە هاواڵتیانیان‬ ‫چوونەتە سوریا وەلێ‌ نازانن رێژەیان چەندە‬ ‫یاخۆ نایانەوێت راستیەكان بڵێن‪ .‬هاوكات‬ ‫رەنگە واڵتانێكیش نەزانن كە هاواڵتییانیان‬ ‫چونەتە سوریا هەتا لەوێندەر راپۆرتەكانیان‬ ‫بەدەستدەگاتەوە‪.‬‬ ‫لەو هەموو زانیاریانەوە دواجار دەگەینە‬ ‫ئاكامێك كە بەڵگە هەیە خەڵكانێك بەمەبەستی‬ ‫شەڕ رویانكردووەتە سوریاو بەالنیكەمەوە ئەو‬ ‫خەڵكانە لە ‪ 81‬واڵتی جیاوە بەرەو سوریا‬ ‫كەمەندكێشكراون‪ .‬بەشێوەیەكی فەرمی ‪25‬‬ ‫لەو واڵتانە بەشێوەیەكی فەرمی ژمــارەی‬ ‫جەنگاوەرەكانیان راگەیاندووەو بەگوێرەی‬ ‫كات‌و زەمەنیش گۆڕان لەو بڕە دیاریكراوانەدا‬ ‫كـــراوە‪ .‬بۆنموونە ئــەو واڵتــانــەی خــوارێ‌‬ ‫ژمارەی ئەو هاواڵتیانەی خۆیان خستۆتەڕوو‬ ‫كە روویــان كردووەتە سوریا‪ ،‬هەرچەند كە‬ ‫بەشێك لەوانە گەڕاونەتەوە یاخۆ كوژراون‪:‬‬ ‫لە واڵتی جەزائیردا تا مانگی پێنجی ‪2014‬‬ ‫نێزیكەی ‪ 200‬جەنگاوەر‪ ،‬هاوكات لەگەڵ ‪200‬‬ ‫هاوكار بەگوێرەی هەڵسەنگاندنە فەرمییەكان‬ ‫هاتوونەتە سوریا‪ ،‬لەئوسترالیا تا بەهاری‬ ‫‪ 2014‬نێزكەی ‪ 250‬هاواڵتی رویانكردووەتە‬

‫جەنگاوەر‪ ،‬لەئازاری ‪ 2014‬دا رێژەی هاواڵتیانی‬ ‫فینلەندا لەسوریا كە بونەتە داعش زیاتر لە‬ ‫‪ 30‬هاواڵتی بوون‪ ،‬لە مانگی ‪4‬ی ‪ 2014‬دا ‪700‬‬ ‫هاواڵتی فەرەنسی هاتونەتە سوریاو تاوەكو‬ ‫ئێستاش ‪ 275‬لەوان وەك جەنگاوەر لەسوریادا‬ ‫مــاونــەتــەوە‪ ،‬لەئەڵمانیاوە تــا دەسپێكی‬ ‫‪ 270 2014‬جەنگاوەر هاتبونە سوریاو لە‬ ‫ئــازاری هەمان ساڵدا رێژەیان بوە ‪ ،300‬لە‬ ‫ئەندەنوسیاوە تاوەكو مانگی پێنجی ‪2014‬‬ ‫نزیكەی ‪ 30‬بۆ ‪ 60‬هاواڵتی بەگوێرەی ئامارە‬ ‫فەرمییەكان دەربازی سوریا بوون‪ ،‬لە ئیرەندا‬ ‫بە گوێرەی وەزارەتی عەدل ‪ 25‬بۆ ‪ 30‬هاواڵتی‬ ‫دەربــازی سوریا بــوون‪ ،‬لە قیرقیزستانەوە‬ ‫بەگوێرەی دەزگای هەواڵگیریان نزیكەی ‪10‬‬ ‫هاواڵتی تاوەكو مانگی پێنجی ‪ 2013‬دەربازی‬ ‫سوریا بوون‪ ،‬هەروەها لە مەغریبی عەرەبیەوە‬ ‫بەگوێرەی ئامارە فەرمییەكان ‪ 1500‬هاواڵتی‬ ‫تاوەكو بەهاری ‪ 2014‬دەربازی سوریا بوون‪،‬‬ ‫لە كۆسۆفۆوە ‪ 100‬بۆ ‪ 120‬هاواڵتی تاوەكو‬ ‫مانگی ئازاری ‪ 2014‬دەربــازی سوریا بوون‪،‬‬ ‫لە هۆڵەنداوە نزیكەی ‪ 120‬هاواڵتی بەگوێرەی‬ ‫وەزارەتـــی دادی ئەو واڵتــە تاوەكو مانگی‬ ‫دووی ‪ 2014‬دەربازی سوریا بوون‪ ،‬لە نەرویج‬ ‫‪ 40‬بۆ ‪ 50‬بەگوێرەی زانیارییە فەرمییەكان‬ ‫لەبەهاری ‪ 2014‬دا دەربازی سوریابوون‪ ،‬لە‬ ‫روسیاوە بەگوێرەی دەزگای هەواڵگیریی زیاد‬

‫تا بەهاری ‪ 2014‬چوونەتە سوریا‪ ،‬لە سوید‬ ‫نزیكەی ‪ ،30‬لە سویسرا ‪ ،10‬تونس ‪،3000‬‬ ‫توركیا ‪ ،400‬بەریتانیا ‪ ،400‬ئەمریكا سەروی‬ ‫‪ 70‬هــاواڵتــی هــەمــوو ئــەوانــە لــە نــاوەنــدە‬ ‫فەرمییەكان‌و تا بــەهــاری ‪ 2014‬دەربــازی‬ ‫سوریابوون‪.‬‬ ‫هاوكات گەلێ‌ واڵتی دیكە هەن كە باسیان‬ ‫لەوە كــردووە هاواڵتیانیان رویــان لەسوریا‬ ‫ناوە بۆ جەنگ لەوانەش (‪ :)14‬ئەڤغانستان‪،‬‬ ‫ئەلبانیا‪ ،‬كۆتیڤوار‪ ،‬بەحرەین ‪ ،‬بەنگالدیش‪،‬‬ ‫بۆسنە‪ ،‬ئەرمینیا‪ ،‬ئازەربایجان‪ ،‬بولگاریا‪،‬‬ ‫چ ــاد‪ ،‬چیللی‪ ،‬چــیــن‪ ،‬میسر‪ ،‬ئەریتریا‪،‬‬ ‫ئەسیوبیا‪ ،‬جۆرجیا‪ ،‬هەنگایا‪ ،‬ئیران‪ ،‬ئیراق‪،‬‬ ‫هند‪ ،‬ئیسرائیل‪،‬ئیتالیا‪ ،‬یابان‪ ،‬ئــەردەن‪،‬‬ ‫لیبیا‪ ،‬كوەیت‪ ،‬لوبنان‪ ،‬یوگسالفیای پێشو‪،‬‬ ‫لۆكسمبۆرگ‪ ،‬موریتانیا‪ ،‬مالدیف‪ ،‬مەقدۆنیا‪،‬‬ ‫پاكستان‪ ،‬فەلەستینن عــومــان‪ ،‬رۆمانیا‪،‬‬ ‫پورتوگال‪ ،‬پۆلەندا‪ ،‬سۆمال‪ ،‬سودانن سربیا‪،‬‬ ‫قــەتــەر‪ ،‬تاجیكستانن سەنیگال‪ ،‬یەمەنن‬ ‫ئۆزبەگستان‪ ،‬ئیمارات‪ ،‬توركمانستان‌و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫وەك لە خەماڵندنەكەی پێشودا راگەیەنرا‬ ‫تەنها ئەوانەی هاتونەتە ریزی خەباتكارەكانی‬ ‫نەیاری میریی بریتین لە ‪ 11000‬جەنگاوەری‬ ‫غەوارە لەسوریادا‪ ،‬بەگشتی دەتوانین بڵێین‬ ‫بەالیەنی كەمەوە ‪ 12‬چەكداری بیانی لەماوەی‬ ‫‪ 3‬ساڵ جەنگی نێوخۆ لەسوریادا هاتوونەتە‬

‫ریــزی یاخیبوانەوە‪ ،‬ئــەوە بــەبــەراورد بە‬ ‫جەنگی ‪ 10‬ساڵەی ئەڤغانستان دژ بەیەكێتی‬ ‫سۆڤییەت بەراورد ناكرێت‪ )15(،‬كە لەو ماوە‬ ‫درێژەدا تەنها ‪ 10000‬جەنگاوەر هاتنە ئەڤغان‌و‬ ‫لە جەنگی تالیبانیشدا لە ‪ 1996‬تا ‪2001‬‬ ‫بەهەمان شێوە هاوكێشەكەی سوریا دەخاتە‬ ‫شوێنی پرسیاری جدییەوە‪)16( .‬‬ ‫دیارە كە زۆربــەی زۆری ئەو جەنگاوەرە‬ ‫غەوارانەی كە هاتوونەتە سوریا لەجیهانی‬ ‫عەرەبی‌و رۆژهەاڵتی نێوەراست‌و باكوری‬ ‫ئەفریقاوە دەربازی سوریە بوون‪ ،‬وەلێ‌ لە‬ ‫مانگی چواری ‪ 2014‬دا جیل دی كیرشۆفی‬ ‫هەماهەنگی پرسی دژە تێرۆر لەیەكێتی‬ ‫ئــەوروپــا ئــەوەی خستە روو كە زیــاد لە‬ ‫‪ 2000‬جەنگاوەر لە ‪ 28‬واڵتانی یەكێتی‬ ‫ئەوروپاوە دەربازی سوریا بوونە بۆ مەبەستی‬ ‫پێوەندی بەگروپە توندڕەوەكانەوە‪)17(،‬‬ ‫ئــەم خەماڵندنە دروســـت ب ــەب ــەراورد بە‬ ‫راگەیەنراوەكەی ساڵی پێشووی ‪ 500‬ئەندامی‬ ‫زیاد كــردووە‪ )18(.‬لەئازاری ‪ 2014‬دا لوید‬ ‫ئۆستنی فەرماندەی نێوەندی هێزەكانی‬ ‫ئەمەریكا بە ئەنجومەنی پیرانی ئەمەریكی‬ ‫وتبوو كە دەزگــەی هەواڵگیریی ئەمەریكی‬ ‫ئــەوەی خستووەتەروو كە زیــاد لە ‪7000‬‬ ‫جیهادی لە سوریادا بونیان هەیەن هەرچەند‬ ‫كە ئەوەی نەخستەرووكە چلۆن گەیشتون‬ ‫بەو ژمارەیەو واتای جیهادی یانی چی‪ ،‬وەلێ‌‬ ‫بەراورد كردنی ئەم ژمارەیە بە ژمارەكانی‬ ‫‪ 1000‬یا ‪ 800‬كە لەساڵی پێشوودا خرایە روو‬ ‫بەراورد نەكرد‪ )19(.‬هاوكات جیمس كۆمی‬ ‫بەرێوەبەری گشتی ئێف بی ئای لەم بارەیەوە‬ ‫سەرنجی خۆی بەوەدا كە زیادبوونێكی بەرچاو‬ ‫هەیە لەسەر چوونی جەنگاوەران لە ئەمریكاوە‬ ‫بۆ سوریا‪ .‬ئەو وتی لە دەستپێكی ‪ 2014‬دا‬ ‫زیاد لە ‪ 10‬هاواڵتی ئەمریكا چوونە‪ ،‬هەرچەند‬ ‫خۆی لە ژمارەیەكی دروست الدەدا‪ ،‬هاوكات‬ ‫لە مانگی پێنجی هەمان ساڵدا وتی زیاد لە‬ ‫دوو هێندە چوونەتە سوریا لە واڵتەكەیەوە‪.‬‬ ‫(‪)20‬‬ ‫بــەشــداری هاواڵتیانی هەندێك واڵت لە‬ ‫جەنگی ســوریــادا بەشێوەیەكی هەوانتەو‬ ‫هەرلەخۆوە بووە‪ ،‬بۆنموونە سەنگافورەو یابان‬ ‫كە تەنها هاواڵتییەكیان لەوێیە بەگوێرەی‬ ‫راگــەیــەنــراویــان لــە مانگی پێنجی ‪2014‬‬ ‫دا‪ )21(،‬وەل ـێ‌ هەندێك واڵتــی تر رێژەكە‬ ‫لەتەك دانیشتوانیان نەگونجاوە بۆ نموونە‬ ‫لە تونس‌و بەلیجیكادا نامۆ دێتە پێشچاو‪.‬‬ ‫بەهەر حاڵ ژمارەكان نارۆشن‌و نادیارن‌و زیاتر‬ ‫كاتێكیش ئەمە دەسەلمێنین كە زانیارییەكان‬ ‫لەالیەن دەسەاڵتدارەكانەوە دێنە دەست‪)22(.‬‬ ‫بۆنموونە بەشێوەیەكی فەرمی وەزارەتــی‬ ‫دەرێی روسیای فیدراڵ لە مانگی ‪4‬ی ‪2014‬‬ ‫دەڵێت لەواڵتەكەیدا دەكرێت رێژەی ‪ 600‬بۆ‬ ‫‪ 6000‬هاواڵتی دەربازبووی سوریە ئاماژە بۆ‬ ‫بكەن‪ ،‬هەرچەند ساڵێ‌ دوواتر ئەلیكسەندەر‬ ‫بۆرتینكۆڤ ی سەرۆكی دەزگەی ئاسایشی‬ ‫روســیــای فــیــدراڵ ژمــارەیــەكــی زیــاتــری داو‬ ‫رایگەیاند كە سەرووی ‪ 800‬كەس چوونەتە‬ ‫سوریا‪ )23(،‬هەروەها وتی ئەو رێژەیە هیچ‬ ‫كەسێكی ئەرتەشی روسی تێدا نیە كە شایەد‬ ‫لەتەك سوپای نیزامی سوریادا بجەنگن لە‬ ‫سوریادا‪ .‬یەكێك لە فەرماندەكانی سوپای‬ ‫ئازادی سوریە لە دیدارێكیدا بۆ ئامادەكردنی‬ ‫ئەم كۆڵینەوەیە لە مانگی چواری ‪ 2014‬دا‬ ‫لەبارەی پیشاندانی وێنەیەك بۆ هەمەجۆری‬ ‫جەنگاوەرە فرە رەگەزەكان لەسوریادا گوتی‪:‬‬ ‫هەندێك هەن كە لەبەتالیۆنەكەی مندا لە‬ ‫حــەلــەب‌و شــان بەشانی ئێمە دەجەنگن‪.‬‬ ‫رەگــەزی ئەوانە ئەوەی لەبیرم بێت بریتین‬ ‫لە روسـی‌و چیچانی‌و پاكستانی‌و ئەڵمانی‌و‬ ‫تونس‌و لیبیاو میسرو هتد‪ ،‬هەروەها چاوم بە‬ ‫ئەمەریكیش كەوتووە لە نێو بەتالیۆنەكەمدا‪،‬‬ ‫هەموو ئەوانەی كە هاتونەتە المان موسڵمانن‌و‬ ‫هەندێك لەوانە لە ئاینێكی دیكەوە بوونەتە‬ ‫موسڵمان‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )224‬دوشةممة ‪2014/11/17‬‬

‫جه‌مسه‌ره‌کانی ملمالنێ له‌سه‌ر‬ ‫هه‌ژمون یان جه‌نگی مه‌زهه‌به‌کان؟‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬

‫و‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه دو هەفتە جارێک‬

‫(تورکیا‪ ،‬ئێران‪ ،‬سعودییه‌)‬

‫عەزیز ڕەئووف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان‬

‫داعش و مۆدێرنە‬

‫به‌شی دووەم و کۆتایی‬ ‫کۆماری ئیسالمیی ئێران هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای‬ ‫شۆڕشه‌که‌یه‌وه‌‪ ،‬هه‌وڵی داو‌ه شۆڕش ‌ه‬ ‫شیعه‌گه‌رییه‌که‌ی خۆی بنێرێته‌دره‌وه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تادا زۆر ب ‌ه زه‌قی ده‌یگوت( ن ‌ه‬ ‫شه‌رقی و ن ‌ه غه‌ربی‪ ،‬جمهوری ئیسالمی)‪،‬‬ ‫له سه‌ره‌تای شۆڕشی ئێرانی(‪ )1979‬ک ‌ه‬ ‫دواتر کردیان به‌ شۆڕشی ئیسالمی‪ ،‬سێیه‌م‬ ‫فڕۆک ‌ه ک ‌ه فڕۆکه‌خانه‌ی تاران نیشته‌وه‌‪ ،‬پڕ‬ ‫بوو ل ‌ه ڕابه‌ره‌کانی ئیخوان بۆ پیرۆزبایی ل ‌ه‬ ‫سه‌رکه‌وتنی شۆڕشی ئیسالمی‪ ،‬هه‌ر له‌و‬ ‫سه‌ردانه‌دا ئیخونه‌کان داوایــان له‌ ئیمام‬ ‫خومێنی کرد‪ ،‬دا‌نبنێت به‌وه‌ی جیاوازیی‬ ‫و ناکۆکی نێوان سه‌حابه‌کان سیاسی بون‬ ‫نه‌ک عه‌قیده‌یی‪ ،‬ئ ـه‌وان وه‌ک خه‌لیفه‌ی‬ ‫موسڵمانان به‌یعه‌تی پێده‌ده‌ن‪ .‬به‌اڵم دواتر‬ ‫ئه‌م شۆڕش ‌ه خۆی یه‌کالکرده‌و‌ه و شیعه‌ی‬ ‫دوازده‌ ئیمامی کرد‌ه مه‌رجه‌ع و گرنگیی ب ‌ه‬ ‫سونه‌کان نه‌دا‪.‬‬ ‫له‌ ئێستادا ئێران به‌هۆی سودوه‌رگرتنی‬ ‫زۆری له‌ وروژاندنی کێش ‌ه مه‌زهه‌بییه‌کانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه وێنه‌ی ئه‌خته‌بوتێکدایه‌ و توانیوییه‌تی‬ ‫په‌له‌کانی بۆ هه‌ر جێیه‌ک بهاوێت که‌مین ‌ه‬ ‫یان زۆرینه‌یه‌کی شیعه‌ی تێدابێت‌‪ ،‬کێش ‌ه‬ ‫مه‌زهه‌بیی و شه‌ڕ‌ه مه‌زهه‌بییه‌کانی نێوان‬ ‫شیع ‌ه و سوننه‌ ته‌واو سه‌ر ئاوکه‌وتون‌‪،‬‬ ‫ئێران توانیوییه‌تی پایته‌ختی چوار واڵتی‬ ‫عه‌ره‌بی بخات ‌ه ژێر ده‌سه‌اڵت و هه‌ژمونی‬ ‫خۆیه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌وانیش (به‌غداد‪ ،‬دیمه‌شق‪،‬‬ ‫سه‌نعا‪ ،‬به‌یروت)ـن‪.‬‬ ‫ئێراق ک ‌ه له‌سه‌رده‌می سه‌دام حوسێند‌ا‬ ‫گه‌وره‌ترین دوژمنی ئێران بــوو‪ ،‬سه‌دام‬ ‫حسێن ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی حزبه‌که‌ی خۆیدا‪،‬‬ ‫خۆیانی به‌ پارێزه‌ری ده‌روازه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫دنیای عه‌ره‌بی ناوزه‌د ده‌کرد‪ ،‬پێده‌چیت‬ ‫ئه‌م ئه‌ده‌بیاته‌ی سه‌دام هه‌ر وا هه‌وانت ‌ه‬ ‫نه‌بوبێت‪ ،‬هه‌ر ب ‌ه نه‌مانی سه‌دام حسێن‬ ‫ئه‌م ده‌روازیـ ‌ه به‌ ڕوی ئێراندا کرایه‌و‌ه و‬ ‫ئێران لێوه‌ی هاته‌ ناو ئێراق و دواتــر‪،‬‬ ‫یه‌ک لــه‌دوای یـه‌ک‪ ،‬سێ پایته‌خته‌که‌ی‬ ‫تری گرت‪ ،‬په‌لێکی ئه‌خته‌بوتی کۆماری‬ ‫ئیسالمی له‌ ئێراقدا‪ ،‬به‌ ئ ــازادی نه‌ک‬ ‫بـ ‌ه ئێراقدا ده‌گــه‌ڕێــت‪ ،‬به‌ڵکو زۆر ل ‌ه‬ ‫سیاسه‌ت ‌ه سه‌ره‌کییه‌کانی خــۆی ب ‌ه‬ ‫وه‌کاله‌ت و هه‌ندێک جاریش ڕاسته‌وخۆش‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌بات‪ ،‬بڕیاردان له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردن‬ ‫یــان هه‌ڵنه‌بژاردنی ســه‌ره‌ک وه‌زیـــران‪،‬‬ ‫ده‌بێت یه‌کێک ل ‌ه فلته‌ره‌کانی تاران بێت‪.‬‬ ‫ئــه‌و ب ـه‌ش ـه‌ی ســوریــا ک ـه‌ وا دیــار‌ه‬ ‫به‌ده‌ست سوپاکه‌ی به‌شار ئه‌سه‌ده‌وه‌یه‪،‬‬ ‫‌ئێران به‌ڕاسته‌وخۆ‪ ،‬چه‌ندین میلیشیای‬ ‫جۆراوجۆری تێدا دروستکردو‌ه و له‌ ڕیزی‬ ‫به‌رگریکردنن له‌ ڕژێمه‌که‌ی به‌شار ئه‌سه‌د‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ڕون ‌ه ئه‌وه‌یه‌ کێشه‌کانی سوریا ل ‌ه‬ ‫ڕوی سه‌ربازی و ئابورییه‌و‌ه زۆر له‌سه‌ر‬ ‫ئێران که‌وتووه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ڕوی هه‌ژمونه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر یارمه‌تیی ‌ه ڕاسته‌وخۆکانی ئه‌م واڵت ‌ه‬ ‫نه‌بوایه‌‪ ،‬ده‌مێک بــوو ئه‌سه‌د که‌وتبو‪،‬‬ ‫له‌ ئێستادا ئێران حاکمی ڕاسته‌وخۆی‬ ‫دیــمـه‌شــقـه‌و ل ـه‌ ه ـه‌وڵــی کــۆکــردن ـه‌وه‌ی‬ ‫هه‌مو هێز‌ه شیعه‌و عه‌له‌وییه‌کانی ئه‌و‬ ‫واڵت ـه‌دایــه‌؛ ک ‌ه له‌ژێر یـه‌ک سـه‌رکــرد‌ه و‬ ‫یه‌ک سوپای ڕێکخراودا یه‌کیان بخات‪،‬‬ ‫په‌لی ئه‌خته‌بوته‌که‌ی ئێران ئه‌وه‌ند‌ه‬ ‫به‌هێز بووه‌‌ ناکرێت سوریای دوای به‌شار‬ ‫ئه‌سه‌دیش‪ ،‬به‌ دڵــخــوازی ئ ـه‌و بونیات‬ ‫نه‌نرێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو پڕۆژه‌یه‌ک ئێستا ل ‌ه‬ ‫ئارادای ‌ه بۆ البردنی ئه‌سه‌د و هێشتنه‌وه‌ی‬ ‫ناوچ ‌ه زۆرین ‌ه عه‌له‌وییه‌کان له‌ژێر ده‌ستی‬ ‫عه‌له‌وییه‌کدا و ده‌ستکردن ب ‌ه گفتوگۆ‬ ‫له‌نێوان (کورد‪ ،‬عه‌له‌وی‪ ،‬سوننه‌کان) دا‪،‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫له‌ ئێستادا ئێران به‌هۆی سودوه‌رگرتنی زۆری له‌‬ ‫وروژاندنی کێشه‌ مه‌زهه‌بییه‌کانه‌وه‌‪ ،‬له‌ وێنه‌ی‬ ‫ئه‌خته‌بوتێکدایه‌ و توانیوییه‌تی په‌له‌کانی بۆ هه‌ر‬ ‫جێیه‌ک بهاوێت که‌مینه‌ یان زۆرینه‌یه‌کی شیعه‌ی‬ ‫تێدابێت‬ ‫ئه‌مڕۆ له‌و ملمالنێیه‌ی که‌ له‌سه‌ر هه‌ژمونه‌‪،‬‬ ‫ئێران سه‌رکه‌وتوترین یارکه‌ری ناوچه‌که‌یه‌‬ ‫و ملمالنێکاره‌کانی ( تورکیا و سعودییه‌)‬ ‫سه‌رکه‌وتو نه‌بون له‌وه‌ی سوننه‌کانی ناو ئێران‬ ‫دژی ئاسایشی ئه‌و واڵته‌ به‌کاربهێنن‬ ‫ئه‌مه‌ش یه‌که‌م پڕۆژه‌ی گفتوگۆیه‌ که‌سانی‬ ‫له‌ناو نیزامه‌که‌ی به‌شار ئه‌سه‌د(بێ به‌شار‬ ‫ئه‌سه‌د) به‌شداریی گفتوگ ‌ۆ ببن‪ .‬ئێستا‬ ‫تورکیا ل ‌ه کێشه‌ی سوریادا‪ ،‬ب ‌ه به‌راورد‬ ‫به‌ سه‌ره‌تای شۆڕشی سوریادا زۆر هاتۆت ‌ه‬ ‫دواوه‌‪ ،‬ل ‌ه جێی ئه‌و‪ ،‬ئێران بااڵده‌ستتره‌‌‪.‬‬ ‫ئێران ئێستا هه‌ژمونی خــۆی له‌هه‌مو‬ ‫ناچه‌کانی ده‌سه‌اڵتی ئه‌سه‌د تا ده‌گات‬ ‫به‌ لوبنان سه‌پاندو‌ه و ده‌توانێت دیمه‌شق‬ ‫و بـه‌یــروت له‌به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆی‬ ‫به‌کاربهێنێت‪.‬‬ ‫ملمالنێکانی حوسییه‌کانی یه‌مه‌ن( ک ‌ه‬ ‫شیعه‌ی زه‌یدین)‪ ،‬له‌گه‌ڵ هێز‌ه سوننیه‌کانی‬ ‫ئه‌و واڵته‌‪ ،‬به‌ته‌واوی هه‌ژمونی ئێرانی پێو‌ه‬ ‫دیاره‌ و بـه‌رده‌وام ئێران تۆمه‌تبار کراو‌ه‬ ‫له‌سه‌ر پشتگیریکردنیان بۆ حوسییه‌کان‬ ‫و ڕاسته‌وخۆ ده‌ستخستن ‌ه ناو کاروباری‬ ‫ئه‌م واڵتــه‌وه‌‪ ،‬یه‌مه‌ن بۆ ئێران ئێجگار‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬چونک ‌ه ب ‌ه به‌هێزبونی حوسییه‌کان‪،‬‬ ‫ڕاســـتـــه‌وخـــۆ‪ ،‬الوازبــــونــــی ســعــودیــیـ ‌ه‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬سه‌رکه‌وتنی حوسییه‌کان‬ ‫نه‌ک هه‌ر مه‌ترسیی ‌ه بۆ سه‌ر هه‌ژمونی‬ ‫سعودیی ‌ه ل ‌ه یه‌مه‌ن‪ ،‬به‌ڵکو گوێزانه‌وه‌ی‬

‫شۆڕشی ئیسالمی ئێرانه‌ بۆ ناو سعودییه‌‪،‬‬ ‫چونک ‌ه له‌ناو سعودییه‌دا ڕێژه‌یه‌کی باش‬ ‫شیع ‌ه له‌ناوچه‌ ڕۆژهه‌اڵتییه‌که‌ی ئه‌و‬ ‫واڵته‌دا هه‌ن‪ ،‬که‌ زۆرینه‌ی بیر‌ه نه‌وته‌کانی‬ ‫ئه‌و واڵت ‌ه که‌وتۆت ‌ه ناوچه‌کانی ئه‌وانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ســعــودیــیـه‌ ل ـه‌ ئــێــســتــادا ل ـ ‌ه ترسێکی‬ ‫گ ـه‌وره‌ی شۆڕشێکی ناخۆی شیعه‌دایه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ه ـه‌وڵــده‌دات له‌م مــاوه‌یـه‌دا له‌سه‌ر‬ ‫شیعه‌کانی ناوخۆ سوکایه‌تی و زه‌مکردن و‬ ‫ته‌کفیر ڕابگیرێت‪ .‬ئه‌م ساڵ ل ‌ه مه‌راسیمی‬ ‫عاشورادا ل ‌ه ئه‌حسای سعودییه‪ ،‬ل ‌ه گوندی‬ ‫(الدالوة) کۆمه‌ڵێک ده‌مامکدار‪‌،‬ده‌ستڕێژی‬ ‫گوله‌ ل ‌ه حوسه‌ینییه‌ک ده‌ک ـه‌ن و چه‌ند‬ ‫شیعه‌یه‌ک ده‌کــوژن‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی سیاسی‬ ‫ئ ـه‌و واڵتــ ‌ه زۆر به‌ توندی سه‌رکۆنه‌ی‬ ‫ئ ـه‌و روداوه‌ی کــرد‪ ،‬ک ‌ه له‌مێژوی ئه‌و‬ ‫واڵته‌دا به‌و شێو‌ه ده‌سه‌اڵتی ئال سعود‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و هه‌مو چه‌وساندنه‌وانه‌ی ک ‌ه‬ ‫ده‌رهه‌ق به‌ شیعه‌کانی ئه‌و واڵته‌ی کردوه‌‪،‬‬ ‫نه‌هاتۆته‌ ده‌نگ‪ ،‬یه‌کێک له‌ کاره‌کانی بۆ‬ ‫دامرکاندنه‌وه‌ی توڕه‌ییه‌کانی شیعه‌ له‌و‬ ‫واڵتـ ‌ه که‌ناڵی (ویساڵ)ی داخست‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫که‌ناڵێک بوو بۆ دژایه‌تی شیعه‌گه‌ری بوو‪،‬‬

‫هه‌روه‌ها له‌ڕێی چه‌ندین پیاوی ئاینییه‌وه‌‪،‬‬ ‫سه‌رکۆنه‌ی ئاینیانه‌ی ڕوداوه‌کـه‌ی کرد و‬ ‫به‌ڵێنی تۆڵه‌کردنه‌وه‌ی دا‌‪ .‬ئه‌مه‌ش هه‌موی‬ ‫ت ئه‌م واڵت ‌ه‬ ‫قه‌باره‌ی ئه‌و ترس ‌ه ده‌رده‌خا ‌‬ ‫هه‌یه‌تی له‌به‌رانبه‌ر ڕاپه‌ڕینێکی مه‌زهه‌بییان ‌ه‬ ‫که‌ ئێرانی ل ‌ه پشته‌و‌ه بێ‪ ،‬به‌تایبه‌ت ل ‌ه‬ ‫ئێستادا به‌هۆی حوسییه‌کانه‌و‌ه ئێران‬ ‫له‌سه‌ر سنوره‌کانی سعودییه‌ ئاماده‌ی ‌ه و‬ ‫له‌ ڕۆژهه‌اڵتیشه‌وه‌‪ ،‬به‌هۆی سنو‌ره‌کانی‬ ‫له‌گه‌ڵ ئێراقدا ده‌وره‌دراو‪ ،‬د‌روستبونی‬ ‫‌کیانێکی شیعی ل ‌ه یه‌مه‌ن‪ ،‬په‌لێکی تری‬ ‫ئه‌خته‌بوته‌که‌ی ئێرانه‌‪ ،‬ک ‌ه بۆت ‌ه مه‌ترسی‬ ‫بۆ ناو ماڵی یه‌کێک ل ‌ه سه‌رسه‌ختترین‬ ‫مونافسه‌کانی خۆی ک ‌ه سعودییه‌یه‪.‬‬ ‫ئـه‌مــڕۆ ل ـه‌و ملمالنێیه‌ی کـ ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫هه‌ژمونه‌ و مـه‌زهـه‌ب به‌کارهێنراوێکی‬ ‫سه‌ره‌کییه‌‪ ،‬ئێران سه‌رکه‌وتوترین یارکه‌ری‬ ‫ناوچه‌که‌ی ‌ه و ملمالنێکاره‌کانی ( تورکیا‬ ‫و سعودییه‌) سه‌رکه‌وتو نه‌بون له‌وه‌ی‬ ‫سوننه‌کانی نــاو ئێران دژی ئاسایشی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ به‌کاربهێنن‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بێده‌نگی و تۆقاندنێکی قووڵدان‪.‬‬

‫ڕوناكبیری ئێرانی (ڕامین جیهانبەگلۆ) هەڵگری دید و تێڕوانینی گەلێك قەشەنگە‬ ‫لەمەڕ دین و كۆمەڵگە‪ ،‬مۆدێرنە و نەریت‪ ،‬سیاسەت و كەلتور‪ .‬جیهانبەگلۆ پێی وایە‬ ‫مۆدێرنە دوو دەركەوتەی گرنگی هەیە‪ ،‬كە دەكرێت لەسەریان هەڵوێستە بكەین‪،‬‬ ‫ئەوانیش ئەوەیە كە مۆدێرنە هیچ نیە جگە لە تەكنەلۆژیا ‪TECHNOLOGY‬‬ ‫و ڕەخنە ‪ .CRITISISM‬ئەو پێی وایە مۆدێرنە لە هێنانی ئەم دوو دەركەوتەیەدا‬ ‫دنیای ئێستا لەگەڵ پێش خۆی جودا دەكاتەوە‪ .‬دەركەوتەی یەكەمی مۆدێرنە‬ ‫جیهانبەگلۆ لە كارگە و شەمەندەفەرەوە‪ ،‬كە وەك شوتی شارەكان قاژ دەكات‬ ‫و سیستەمی دەرەبەگایەتی كۆتایی پێدێنێت و شار بەشارێكی ترەوە و كەلتور‬ ‫بە كەلتورێكی تره‌و‌ه تێكەڵدەكات‪ ،‬تا ئامێرە تەكنەلۆژیاكانی وەك كۆمپیوتەر و‬ ‫تۆڕەكانی تری پەیوەندی هیچ نین جگە لە بەرهەمی مۆدێرنە و مۆێرنبونی ئێمە‬ ‫بە كەرەستەكان‪ .‬بە مانایەكی تر الی ئەم بیرمەندە قسەكردن لە مۆدێرنە بەبێ‬ ‫قسەكردن لە ئامێرە تەكنەلۆژییەكان قسەیەكی ناڕاستە‪.‬‬ ‫ئەگەر دیوی دووەمی تێڕوانینی جیهانبەگلۆ وەربگرین لەسەر مۆدێرنە‪ ،‬ئەوا دیوە‬ ‫ڕەخنەییەكەی ئەم چەمكەیە‪ .‬بەدیدی جیهانبەگلۆ ناتوانین مۆدێرنە لە ڕەخنە جیا‬ ‫بكەینەوە‪ .‬ئەگەر پێش مۆدێرنە ڕەخنە تەنها لە چوارچێوەی تێڕوانینی بیرمەندان‬ ‫نەترازابێت‪ ،‬ئەوا دوای مۆدێرنە ڕەخنە دەبێتە دەركەوتەیەكی گرنگ و ئامادە‪.‬‬ ‫ڕەخنە لە دین‪ ،‬كەلتور‪ ،‬لە مۆدێرنە بە خۆی و تەكنەلۆژیا و دەركەوتەكانیەوە‪،‬‬ ‫ڕەخنە لە ئاكار و سیاسەت و ئەخالق‪ .‬بۆیە ئەگەر دەركەوتنی تەكنەلۆژیا بە‬ ‫یەكێك لە ئامادەبوونەكانی مۆدێرنە حیساب بكەین لە دنیادا‪ ،‬ئەوا ڕۆڵی ڕەخنە‬ ‫لە دنیای مۆدێرندا هیچ كەمتر نیە لە دەركەوتەكانی تەكنەلۆژیا‪.‬‬ ‫ئەگەر دەركەوتەی تەكنەلۆژیا و ڕەخنە بۆ ئێستای كۆمەڵگە و لەسەروبەندی‬ ‫دەركەوتنی هێزێكی توندڕەوی وەك داعش لە دنیای ئەمڕۆدا وێنابكەین‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەكرێت پەیوەندیەكی پتەوی داعش بە مۆدێرنەو دابڕانێكی گەورەتری داعش بە‬ ‫مۆدێرنەوە هەست پێبكەین‪ .‬بە مانایەكی تر داعش بە دیوێكدا كوڕی مۆدێرنەیە و‬ ‫بە دیوەكەی تردا دابڕاوە لە مۆدێرنە و كوڕی چركەساتی مۆدێرنە نیە‪.‬‬ ‫بە دیــوە تەكنەلۆژیەكەیدا داعــش دەقـــاودەق كــوڕی مۆدێرنەیە و هەموو‬ ‫كەرەستەكانی مۆدێرنە بەكاردەهێنێت‪ .‬ڕوونتر بڵێم بەبێ مۆدێرنە هێزێك شكنابەین‬ ‫بەناوی داعش‪ .‬بەكارهێنانی باشترین جۆری چەك كە بەرهەمی مۆدێرنەیە بۆ‬ ‫بۆتۆمبیل و میدیا و تۆڕەكانی پەیوەندی لە سەرتاسەری جیهاندا دروستدەكرێت‪،‬‬ ‫بڵێین ئەم هێزە كوڕی سەردەمی مۆدێرنەیە و ناتوانین داعش لە چركەساتی‬ ‫ئێستا داببڕین‪ .‬شتێك نیە بەناوی داعش بەبێ میدیا‪ .‬هەوڵە توندوتیژییەكان و‬ ‫باڵوكردنەوەی لە تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان و هەواڵە بەپەلەكان ‪BREAKING‬‬ ‫‪NEWS‬لە دنیای ئەمڕۆدا وا دەكات كە زیادەڕۆیی نەبێت گەر بڵێین بەبێ‬ ‫مۆدێرنە هەرگیز داعش نە لەدایك دەبێت نە خۆی بەهێزدەكات و نە دەتوانێت‬ ‫جێگەیەك بۆ خۆی مسۆگەربكات‪.‬‬ ‫بە بەكارهێنانی كەرەستەكانی مۆدێرنە داعش دەبێتە كوڕی شەرعی سەردەمی‬ ‫مۆدێرنە‪ .‬مۆدێرنەش بریتیە لە تەكنەلۆژیا‪ .‬بەم پێیە ناتوانین داعش فڕێدەینە‬ ‫دەرەوەی سەردەمی نوێ‪ ،‬كە سەردەمی هەڵكردنە لەگەڵ كەرەستە تەكنەلۆژییەكان‪.‬‬ ‫هەر سەرهەڵدانی گروپی توندڕەوی (القاعیدە) لە نیوەی نەوەتەكانی سەدەی‬ ‫ڕابــردوو بەبێ كەرەستەكانی مۆدێرنە مەحاڵ بوو‪ .‬لەگەڵ سەرهەڵدانی گروپی‬ ‫(القاعیدە) كەناڵی (الجزیرە) دادەمەزرێت و كۆمەك بە چاالییەكانی ئەم هێزە‬ ‫دەكات‪ .‬بە فڕۆكە وەك ئامێرێكی نوێ دەچن بۆ ئەمریكا و ڕووداوەكــەی ‪11‬ی‬ ‫سێپتەمبەر ئەنجامدەدەن‪.‬‬ ‫بەاڵم بەدیوەكەی تریدا كە ڕەخنە بەدیدی جیهانبەگلۆ دەركەوتەی مۆدێرنەیە‪،‬‬ ‫ئەوا دەتوانین گروپێكی وەك داعش لە دەرەوەی دنیای مۆدێرن ببینین‪ .‬داعش‬ ‫و زۆرێك لە هێزە دینیەكانی ڕۆژهەاڵت دیوە تەكنەلۆژیەكەی مۆدێرنەیان قبوڵە‪،‬‬ ‫بەاڵم دیوە ڕەخنەییەكەیان قبوڵ نیە‪ .‬هەموو هێزێكی نەریتپارێز لە دنیای ئێمەدا‬ ‫دیوی یەكەمی مۆدێرنە بەكاردەهێنن‪ ،‬بەاڵم ڕەخنە لە كەلتور و دین و نەریت‬ ‫و ئەخالق و بەهاكان فەرامۆشدەكەن‪ .‬بە مانایەكی تر هەموو نەریتپارێزێك لە‬ ‫خۆرهەاڵت پێشكەوتن و خۆشگوزەرانییەكان‪ ،‬تەكنەلۆژی خۆرئاوای قبوڵە‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز ئامادە نیە دنیای خۆی ڕەخنەبكات‪ .‬ئامادە نیە بەها و كەلتور و ئەخالق‬ ‫بخاتە بەر ڕەخنە و لێكۆڵینەوە و دیبەیتكردن لەگەڵ دید و تێڕوانینە جیاوازەكاندا‪.‬‬ ‫بۆیە ئەو دیدەی كە داعش بە كوڕی كۆمەڵگە دەبەستێتەوە ڕاستە و ئەو دیدەشی‬ ‫كە داعش بە كوڕی سەردەمەكانی ڕابردوو وێنادەكات هەر ڕاستە‪ .‬توندوتیژی و‬ ‫سەپاندنی حیجاب و ڕەجمكردنی ئینسان و دەستبڕین و بەكارهێنانی شمشێر وەك‬ ‫سیمبوڵێك بۆ دەركەوتنی چەك لە مێژووی ئیسالمدا‪ ،‬پێمان دەڵێت ئەم هێزە‬ ‫لەدەرەوەی هەموو ڕەنگاوڕەنگكردنێكی كۆمەڵگە و دەركەوتنی دید و تێڕوانینی‬ ‫ترن‪ .‬ئەمە بەو مانایە نیە مێژووی دین خاڵی بێت لە ڕەخنە و دیبەیتی عەقاڵنی‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەمە بەو مانایە دێت هیچ ئایدۆلۆیا و دینێك نیە لەدنیادا بە بێ دیوێك‬ ‫لە لێبوردەیی بەرامبەر بە دیوێك لە شەڕانگێزی و توندڕەوی‪ .‬تۆ كە بڕوات بەوە‬ ‫نەبوو دین هەموو شتێك نیە‪ ،‬بەڵكو كایەیەكە لە كایەكان‪ ،‬ئیتر توندڕەوی دەبێتە‬ ‫بەشێكی دانەبڕاو لە دنیا‪.‬‬ ‫لە ئێستادا ئێمە داعــش یان هەر هێزێكی دینی لە خۆرهەاڵت و تەنانەت‬ ‫كۆمەڵگەی خۆشماندا دەبینین كە دیوی یەكەمی مۆدێرنەی قبوڵە‪ ،‬بەاڵم دیوی‬ ‫دووەمی بە فەسادی و الدان لە دین و بێباوەڕی وەسفدەكات‪ .‬ئەم دیدە تەنها‬ ‫بۆ داعش ڕاست نیە‪ ،‬بەڵكو بۆ كۆی ئەو هێزانەی تریش ڕاستن كە مۆدێرنە بە‬ ‫هەموو دەركەوتەكانیەوە قبوڵناكەن‪ .‬تا هێزە دینیەكان لە خۆرهەاڵت دیوی دیوەمی‬ ‫مۆدێرنە كە ڕەخنەیە لە كۆی شتەكان قبوڵنەكەن‪ ،‬ئەوا دەبێت هەمیشە چاوەڕێی‬ ‫لەدایكبوونی هێزگەلی وەك داعش بین‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )224‬دوشةممة ‪2014/11/17‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫ورده‌کاریه‌کانی حه‌ج ل ‌ه ئیسالمدا‬

‫به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ ئایینە عەرەبیەکەی پێش ئیسالم‬ ‫ئاراس وەهاب‬ ‫(‪)٢/2‬‬ ‫وەسفی بەردە ڕەشەکە‬ ‫زانیاریمان لەباره‌ی تایبه‌تمه‌ندیی فیزیایی‬ ‫به‌رده ڕه‌شه‌‌کەوە زۆر کەمە‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ب ‌ه‬ ‫درێژایی مێژوو‪ ،‬ئه‌وانه‌ی به‌رده‌وام پارێزگاریی‬ ‫که‌عب ‌ه و به‌رده‌که‌یان کردووە نه‌یان‌هێشتوو‌ه‬ ‫که‌س پارچه‌ی لێ بکاته‌وه‌‪ ،‬بیبات ‌ه ناو تاقیگاوه‌‪،‬‬ ‫تاقیکردنه‌وه‌ی له‌سه‌ر بکات و تایبه‌تمه‌ندیه‌کانی‬ ‫ئاشکرا بکات‪ .‬هه‌رچی زانایانی جیۆلۆجیی‬ ‫بیانیی ‌ه نه‌ک هه‌ر ئه‌وه‌ی بۆیان نه‌بوو‌ه پارچه‌ی‬ ‫لێ بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬بگر‌ه بۆشیان نه‌بوو‌ه بچن ‌ه‬ ‫الی که‌عبه‌وه‌‪ ،‬چونکو ب ‌ه ڕه‌گه‌ز موسوڵمان‬ ‫نه‌بوون‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ساڵی ‪١٨١٤‬دا گەڕیدە و‬ ‫لێکۆڵه‌ره‌وه‌یه‌کی سویسری ب ‌ه ناوی (یۆهان‬ ‫لودڤیژ بۆرکهارت) ‪Johann Ludwig‬‬ ‫‪ Burckhardt‬ـه‌و‌ه توانیویه‌تی دز‌ه بکات‬ ‫ل ‌ه ژێر ناو و به‌رگی حاجیدا بچێت ‌ه الی که‌عبه‌و‌ه‬ ‫و ل ‌ه نزیکه‌و‌ه ده‌ست ل ‌ه به‌رده‌ک ‌ه بدات‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫چاو و عه‌قڵ‪ ،‬دوور ل ‌ه تاقیگا‪ ،‬پشکنینێکی‬ ‫وردی بۆ بکات‌‪ ،‬دواتر به‌م شێوه‌ی ‌ه پێناسه‌ی‬ ‫بکات‪« :‬به‌رده‌کان ڕه‌شی قه‌ترانین‌‪ ،‬ل ‌ه چه‌ند‬ ‫پارچه‌یه‌ک پێک هــاتــوون‌‪ ،‬ل ‌ه مــێــژوودا ب ‌ه‬ ‫ت ئه‌وه‌ند‌ه ده‌ستی لێ‬ ‫یه‌که‌م ته‌ن ده‌ژمێردرێ ‌‬ ‫درابێت و ماچ کرابێت‪ ،‬ل ‌ه به‌ر ئه‌و‌ه گۆڕانی‬ ‫زۆری ب ‌ه سه‌ردا هاتوو‌ه و زۆر ســواوه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫به‌ردان ‌ه پاشماوه‌ی الڤا «حمـم» ی بورکانین‪،‬‬ ‫واتـ ‌ه بـه‌رمــاوه‌ی هه‌ڵقواڵو‌ه بورکانییه‌کانن‪،‬‬ ‫شێوه‌یان هێلکه‌یی ناڕێک‌وپێکه‌‪ ،‬و ب ‌ه خاڵی‬ ‫بچکۆله‌ی زه‌رد ت ـه‌نــراون و زۆر شوشه‌یی‬ ‫ده‌رده‌کـــــه‌ون»‪ .‬زانــایــانــی تــری جیۆلۆجی‬ ‫«سەختی» ‪ hardness‬ی به‌رده‌ک ‌ه ب ‌ه ‪٧‬‬ ‫پل ‌ه ل ‌ه پێوه‌ری (‪ )Moh‬ده‌خه‌مڵێنن‪ ،‬که ل ‌ه‬ ‫پۆلی (‪ )Quartiz‬ـ ‌ه و ته‌نها ‪ ٣‬پل ‌ه ل ‌ه خوار‬ ‫ئه‌ڵماسه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫(ئــه‌زڕەقــی) لـ ‌ه «مــێــژووی مه‌ککه‌»دا‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر ئ ـه‌و‌ه ده‌کــاتـه‌و‌ه و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫پیرۆزیی که‌عب ‌ه الی قوڕه‌یشییه‌کان ب ‌ه پله‌ی‬ ‫سه‌ره‌کی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ بوونی بتی (هبل)‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه شاری (هیت) ی عێراقه‌و‌ه هێنرابوو‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫به‌شی ناوه‌وه‌ی که‌عب ‌ه و ل ‌ه نزیک بیر‌ه ئاوێک‬ ‫چه‌قێنراوه‌‪ .‬ئه‌م بته ل ‌ه شه‌ڕ و ئاشتی و کێش ‌ه‬ ‫چاره‌نووسسازه‌کاندا‌‪ ،‬ڕاوێژکاری ئه‌هلی قوڕه‌یش‬ ‫بووه‌‪ ،‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش میکانیزمێکی زۆر‬ ‫ئاڵۆز و تایبه‌ت هه‌بوو‌ه بۆ ڕاوێژکارییه‌که‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئێستا جێگای باسکردنی نییه‌‪ .‬دواتر ئه‌م‬ ‫بت ‌ه گوازراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌رزاییه‌کانی عه‌ره‌ف ‌ه‬ ‫چه‌قێنراو‌ه و ئه‌رکه‌کانی گۆڕاوه‌‪.‬‬ ‫کاریگەریی داب‌ونەریتی (الحمس) و‬ ‫(الحلة) و (الطلس)‬ ‫لە سروتەکانی حەجدا‬ ‫هـه‌رچــی حومس (حمس)ـه‌کان بــوو‌ه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه جل‌وبه‌رگ و پێاڵوه‌و‌ه ته‌وافی خۆیان ل ‌ه‬ ‫مزگه‌وت و په‌رستگاکانیاندا به‌‌جێ گه‌یاندووه‌‪،‬‬ ‫مه‌گه‌ر یه‌کێک هه‌ژار بووبێت و توانا ئه‌وه‌ی‬ ‫نه‌بووبێت پێاڵوی هه‌بێت‪ ،‬ب ‌ه پێی په‌تی‬ ‫ته‌وافی خۆی به‌جێ هێناوه‌‪( .‬حمس)ـه‌کان ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانە ‌ی حیللە (حلة)ـه‌کانه‌وه‌‪ ،‬وایان‌زانیوه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه له‌شیان پیس و تاوانبار‌ه و جل‌وبه‌رگ‬ ‫و پێاڵوه‌کانیان سنوور‌ه ل ‌ه نێوان پیسی و‬ ‫تاوانه‌کانیان له‌گه‌ڵ خواوه‌ند و بنکه‌زه‌ویی‬ ‫په‌رستگا و مزگه‌وته‌کانیان‪ .‬ئه‌م (حمس)ـان ‌ه‬ ‫خوویه‌کی تریشیان هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌ویش‌‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ل ‌ه حاڵه‌تی ئیحرامدا بووبێتن نه‌یانتوانیو‌ه‬ ‫ماڵی خۆیان ب ‌ه ئاسایی به‌کار بهێنن‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ماڵه‌کانیان ب ‌ه پیس و ناپاک زانیوه‌‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت گه‌ر ویستبێتیان بچن ‌ه ماڵه‌و‌ه ئه‌وا‬ ‫ل ‌ه ده‌رگای پشته‌و‌ه چوونه‌ت ‌ه ژووره‌و‌ه نه‌ک‬ ‫ل ‌ه ده‌رگــای پێشه‌وه‌‪ .‬له‌به‌ر ئـه‌و هۆکاره‌‪،‬‬ ‫زۆربه‌یان ماڵه‌کانیان دوو ده‌رگــای هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ده‌رگایه‌کیان ل ‌ه پێشه‌وه‌ی ماڵ و ده‌رگاکه‌ی‬ ‫تریان ل ‌ه پشته‌وه‌ی ماڵ‪ ،‬ئه‌وه‌ی پشته‌وه‌یان‬ ‫جگ ‌ه له‌وه‌ی بۆ میوانان و ژنان به‌کار هاتووه‌؛‬ ‫ل ‌ه هه‌مان کاتدا بۆ کاتی ئیحرامیش بە کار‬ ‫هاتووە‌‪( .‬أهل األخبار) ئاماژ‌ه به‌وه‌ش ده‌که‌ن‬ ‫کە گوای ‌ه ل ‌ه هه‌ندێک حاڵه‌تدا ل ‌ه بری ده‌رگای‬ ‫ماڵه‌کانیان ب ‌ه په‌یژ‌ه به‌سه‌ر دیواره‌کانیاندا ل ‌ه‬ ‫کاتی ئیحرامدا سه‌رکه‌وتوون و چوونه‌ت ‌ه ناو‬ ‫ماڵه‌کانی خۆیانه‌وه‌‪ ،‬لێیان حه‌رام بوو‌ه ب ‌ه ژێر‬ ‫تاقی قاپیی به‌ر ده‌رگاکانیاندا بچن ‌ه ژووره‌وه‌‪.‬‬ ‫موحه‌ممه‌د هه‌ر ل ‌ه سه‌ره‌تای بانگه‌شه‌که‌یه‌و‌ه‬ ‫بۆ ئیسالم‌‪ ،‬هه‌م ل ‌ه ڕێگه‌ی حەدیسەکانیەوە‬ ‫هه‌میش ل ‌ه ڕێگه‌ی ئایات ‌ه قورئانیه‌کانه‌وه‪،‬‬ ‫هه‌میش ‌ه هه‌وڵی داو‌ه ده‌ستکاریی ئه‌و جۆر‌ه‬ ‫خووان ‌ه بکات‪ ،‬تا ب ‌ه جۆرێک پێکهاته‌یه‌کی‬ ‫مۆزاییکی ل ‌ه هه‌رسێک حومس (حمس) و‬ ‫حیللە (حلة) و طولس (طلس)ـه‌کان دروست‬ ‫بــکــات‪ .‬بـ ‌ه پێی نــووســراوه‌کــان دەربـــارەی‬

‫سه‌رده‌می جاهیلی‪ ،‬محه‌ممه‌د وه‌کو زۆربه‌ی‬ ‫قوڕه‌یشییه‌کان خۆی ب ‌ه (حمس) مه‌زهه‌ب‬ ‫زانیوه‌‪( .‬األزرقي) ل ‌ه (أخبار مکة)دا ده‌ڵێت له‌‬ ‫ساڵی حوده‌یبییه‌دا پێغه‌مبه‌ر ل ‌ه ئیحرامدا بووه‬ ‫ک که له‌گه‌ڵ یه‌کێک ل ‌ه ئەنصاریه‌کانیدا‬ ‫کاتێ ‌‬ ‫ویستوویه‌تی بچێته‌و‌ه ماڵه‌وه‪ ،‬ئەنصاریه‌ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه به‌ر ده‌رگــا وه‌ستاو‌ه و چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌ی‬ ‫نه‌کردوو‌ه پێغه‌مبه‌ر ل ‌ه ده‌رگــای سه‌ره‌کیی‬ ‫حه‌وشه‌و‌ه بیبات ‌ه ژووره‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم پێغه‌مبه‌ر‬ ‫لێی پــرســیــوه‌‪ :‬ئــه‌رێ ناچیت ‌ه ژووره‌وه‌؟‬ ‫ئه‌ویش ل ‌ه وه‌اڵمــدا وتوویه‌تی من (حمس)‬ ‫ـیم‪ ،‬پێغه‌مبه‌ریش ل ‌ه وه‌اڵمدا ده‌ڵێت‪َ « :‬و َأ َنا‬ ‫ح ِس ٌّي‪ِ ،‬د ِين َو ِدي ُن َك َس َوا ٌء»‪ ،‬وات ‌ه «منیش‬ ‫َأ ْ َ‬ ‫حومسیم و دینی من و دینی تۆ یه‌که»‪ .‬یه‌کێک‬ ‫له‌و ئایه‌تانه‌ی بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌ی‬ ‫چوون ‌ه ماڵه‌و‌ه ل ‌ه کاتی ئیحرامدا دایبه‌زاندوو‌ه‬ ‫ئه‌م ‌ه بوو‪َ « :‬و َل ْي َس الْ ُِّب ب َِأ ْن َت ْأُتوا الْ ُب ُيوتَ ِم ْن‬ ‫ُظ ُهو ِرهَا َو َل ِك َّن الْ َِّب َمنِ اَّت َقى َو ْأُتوا الْ ُب ُيوتَ ِم ْن‬ ‫َأْب َوا ِب َها َواَّت ُقوا َّ َ‬ ‫الل َل َعلَّ ُك ْم ُت ْف ِل ُحونَ » (البقرة‪:‬‬ ‫‪ ،)١٨٩‬وات ‌ه «ئه‌و‌ه چاک ‌ه نی ‌ه ل ‌ه پشته‌وه‌ی‬ ‫ماڵه‌کانتانه‌و‌ه بچن ‌ه ژووره‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو چاک ‌ه‬ ‫خواپه‌رستییه‌‪ ،‬ل ‌ه ده‌رگاکانی ماڵه‌کانتانه‌و‌ه‬ ‫بچن ‌ه ژووره‌و‌ه تاکو سەرفراز ببن»‪ .‬هه‌رچی‬ ‫ده‌رباره‌ی پێاڵو له‌پێکردنه‌‪ ،‬جواد علی ئاماژ‌ه‬ ‫به‌و‌ه ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه محه‌ممه‌د وتوویه‌تی «من لم‬ ‫يجد نعلين؛ فليلبس خفين»‪ ،‬وات ‌ه «ئه‌وه‌ی‬ ‫نه‌علی نه‌بوو ده‌توانێت بنه‌که‌وشێکی سووک‬ ‫ل ‌ه پێ بکات»‪ .‬دواتر محه‌ممه‌د ئیشی کردوو‌ه‬ ‫بۆ قه‌ده‌غه‌کردنی ته‌واف ب ‌ه ڕووتی‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ل ‌ه ڕێگه‌ی دابه‌زینی ئه‌م ئایه‌ته‌وه‌‪َ « :‬و ِإ َذا‬ ‫اح َش ًة َقالُوا َو َج ْد َنا َع َل ْي َها آ َبا َء َنا َواللَُّ‬ ‫َف َعلُوا َف ِ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َأ َم َر َنا ِب َها قل إ َِّن الل ل َيأ ُم ُر بِالف ْح َشا ِء أ َتقولونَ‬ ‫َع َلى َّ ِ‬ ‫الل َما َل َت ْع َل ُمونَ » (األعراف‪ ،)٢٨ :‬واته‌‬ ‫«ک ‌ه خراپ ‌ه و بێئابڕووییان ده‌کــرد؛ ده‌یان‬ ‫وت باووباپیرانمان کردوویان ‌ه و خوا فه‌رمانی‬ ‫پێ داوون‪ :‬تۆش پێیان بڵێ خوا فه‌رمان به‌‬ ‫خراپ ‌ه و بێئابڕوویی نادات‪ .‬چۆن شتێک‪ ،‬که‌‬ ‫نایزانن ب ‌ه ناوی خواو‌ه ده‌یڵێن»‪ .‬ل ‌ه دوای ئه‌و‬ ‫ئایه‌ت ‌ه جل‌وبه‌رگی ئیحرام به‌سه‌ر موسوڵماناندا‬ ‫فــه‌ڕز کـــراوه‌‪ .‬بـ ‌ه بۆچوونی لێکۆڵه‌ره‌وان‬ ‫به‌گشتی‪ ،‬و دکتۆر (العماري) ب ‌ه تایبه‌ت‪،‬‬ ‫شێوازێکی له‌و جــۆر‌ه چاره‌سه‌رە نیشانه‌ی‬ ‫زیره‌کی و وریایی محه‌ممه‌د‌ه ل ‌ه به‌کارهێنانی‬ ‫‪ ،Compromise‬ب ‌ه مانای چاره‌سه‌ری‬ ‫هاوبه‌ش و نیوەیی و نیوترال بۆ هه‌ر دوو‬ ‫(حلة) و (حمس)ـیه‌کان‪ ،‬وات ‌ه نه ب ‌ه جل و‬ ‫به‌رگی خۆیانه‌وه و‌ه ن ‌ه به‌بێ جل‌وبه‌رگیش‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ب ‌ه به‌کارهێنانی به‌رگی تایبه‌تی ئیحرام‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه قوماشێکی سپی و بێگه‌رد پێک دێت‪.‬‬ ‫ڕیشە و پێشینەی هات‌وچوی نێوان صهفا‬ ‫و مەڕوە‬ ‫(طواف السعي)‪ ،‬کرده‌کارێکی دوو به‌شه‌‪،‬‬ ‫بریتی ‌ه ل ‌ه (ط��واف) ب ‌ه (السعي)ــه‌‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫سوڕانه‌وه‪ ،‬به‌اڵ‌م ب ‌ه خێراییه‌کی ڕێژه‌یی‪ .‬ل ‌ه‬ ‫نێوان (الصفا) و(المروة)دا ل ‌ه سه‌رده‌مه‌کانی‬ ‫جاهیلی و سه‌ره‌تاکانی ئیسالمدا‪( ،‬طواف‬ ‫السعي) گرنگیی خۆی هه‌بووه‪ .‬جاهیلییه‌کان‬ ‫ل ‌ه کاتی ته‌وافدا‪ ،‬بۆ هه‌ر جارێک سوڕانه‌وه‌‪،‬‬ ‫خۆیان ب ‌ه به‌رد‌ه ڕه‌شه‌ک ‌ه پیرۆز ده‌کرد‪ ،‬ئینجا‬ ‫ده‌که‌وتن ‌ه ڕاکردن‪ ،‬یاخود هه‌روه‌ل ‌ه ل ‌ه نێوان‬ ‫(الصفا) و(المروة)‪ ،‬ک ‌ه ده‌گه‌یشتن ‌ه الی بتی‬ ‫(إساف) ب ‌ه ده‌وریدا ده‌سوڕانه‌وه‪ ،‬ده‌ستیان‬ ‫لێ ده‌دا و دواتر ل ‌ه الی (نائلة) کۆتاییان پێ‬ ‫ده‌هێنا‪ ،‬بۆ هه‌ر یه‌ک له‌و بتانه‌ش (تەلبیه‌)‬ ‫یان کردووه‪ ،‬ک ‌ه تیایدا وتویانه‌‪« :‬لبيک اللهم‬ ‫لبيک‪ ،‬ال شريک لک‪ ،‬إال شريکا هو لک‪ ،‬تملکه‬ ‫و ما ملک»‪( .‬یەعقوبی) ئاماژ‌ه به‌و‌ه ده‌کات‪،‬‬ ‫یه‌که‌م بت ل ‌ه الیه‌ن (عمرو بن لحي)ـه‌و‌ه ب ‌ه‬ ‫ناوی (هبل)ـه‌وه‌‪ ،‬کە زووتر ئاماژه‌ی پێ کرا‪،‬‬ ‫ل ‌ه شامه‌و‌ه هێنراوە و ل ‌ه یه‌کێک ل ‌ه گۆشه‌کانی‬ ‫نــاوه‌وه‌ی که‌عبه‌دا ل ‌ه نزیک بیر‌ه ئاوێکه‌و‌ه‬ ‫دایناوه‌‪ ،‬ئینجا دواتر هـه‌ردوو بتی (إساف)‬ ‫و (نائلة)ی ل ‌ه سه‌ر به‌رزاییه‌کانی (الصفا)‬ ‫و(الــمــروة) دانــاوه‌‪ .‬ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه ده‌ڵێن‪،‬‬ ‫ئەنصاره‌کان‪ ،‬کاتێک‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه گه‌ڵ موحه‌ممددا‬ ‫بۆ یه‌ک ‌هم‌جار به‌ره‌و حه‌ج چووبوون‪ ،‬ڕقیان ل ‌ه‬ ‫(السعي) نێوان (الصفا) و(المروة) بوو‌ه و‬ ‫ناڕه‌زاییان ده‌ربڕیو‌ه و وتوویانه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه خووی‬ ‫قوڕه‌یشی ‌ه جاهیلییه‌کان بوو‌ه ئێم ‌ه نایکه‌ین‪.‬‬ ‫جگ ‌ه له‌و‌ه ده‌گێڕنه‌و‌ه ده‌ڵێن‪ ،‬ک ‌ه خەڵکانێکی‬ ‫تریش هه‌بوون ب ‌ه موحه‌ممه‌دیان وتووه‌‪« :‬يا‬ ‫رسول اهلل ال نطوف بني الصفا وامل��روة‪ ،‬فإنه‬ ‫شرک کنّا نصنعه يف اجلاهلية»‪ ،‬وات ‌ه «ئه‌ی‬ ‫پێغه‌مبه‌ری خوا‪ ،‬ئێم ‌ه ب ‌ه ده‌وری (الصفا)‬ ‫و(المروة)دا ناسوڕێینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وان ‌ه شه‌ریکی‬ ‫خــودان و ئێم ‌ه کاتی خۆی ل ‌ه جاهیلییه‌تدا‬ ‫دروستمان کردوون»‪ .‬لێره‌دا موحه‌ممه‌د بۆ‬ ‫چاره‌سه‌رکردنی ئه‌و کێشه‌یه‪ ،‬داوای ل ‌ه خوا‬ ‫کردوو‌ه ئایه‌تی «إن الصفا والمروة من شعائر‬ ‫الله»ی بۆ دابه‌زێنێت‪ ،‬دواتریش ته‌وافه‌که‌ی‬

‫ل ‌ه نێوان (الصفا) و(المروة)‌دا نه‌هی لێ کرد‪،‬‬ ‫ته‌نها ڕاکردن ب ‌ه خێرایی (السعي)‌ـه‌که‌ی له‌و‬ ‫نێوانه‌دا هێشته‌و‌ه له‌گه‌ڵ ته‌وافی چوارده‌وری‬ ‫(البیت الحرام)‪.‬‬ ‫هه‌رچی ئااڵ سه‌وزه‌کانی نێوان (الصفا)‬ ‫و(المروة) له‌الیه‌ن (المهدي محمد ابن أمير‬ ‫المؤمنين‌)ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه خۆی ل ‌ه ساڵی ‪ ١٦٠‬ی‬ ‫کۆچیدا حه‌جی کردووه‌‪ ،‬چه‌قێنراوه‌‪.‬‬ ‫پێشینەی هاوارکردن و «تەلبیە»‬ ‫هاوارکردن‪ ،‬هه‌لهه‌له‌لێدان و (تەلبیه‌)‪ ،‬واته‌‬ ‫پاڕانه‌و‌ه و الاڵن ـه‌وه‌‪ ،‬یاخود سروودخوێندن‬ ‫ب ‌ه ده‌نگی به‌رز یه‌کێک بوو‌ه ل ‌ه خووه‌کانی‬ ‫بتپه‌رستی‪ .‬ئه‌م خوو‌ه ل ‌ه الی زۆربه‌ی دینه‌کانی‬ ‫تریش هه‌بووه‪ .‬ده‌شێت پاڕانه‌و‌ه و دوعاکردن‬ ‫ب ‌ه کۆمه‌ڵ و ب ‌ه ده‌نگێکی ب ـه‌رز نیشانه‌ی‬ ‫پێشاندانی هــاوکــاری و پشت‌گرتنی یەکتر‬ ‫بووبێت‪ ،‬چونکو زانیویان ‌ه به‌ته‌نها ڕاستگۆیی و‬ ‫چاکیی تاکێکی ناو کۆمه‌ڵگا نابێت ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫خوا بۆ هه‌موویان به‌خشند‌ه بێت‪ ،‬به‌ڵکو ب ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵ به‌ڵێنیان ب ‌ه خواوه‌نده‌کانیان داو‌ه ک ‌ه‬ ‫بۆی ملکه‌چن‪ .‬ل ‌ه گێڕانه‌وه‌ی (أهل االخبار)دا‌‬ ‫هاتوو‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ل ‌ه کاتی ته‌وافدا‪ ،‬حاجیه‌کان‬ ‫به‌رده‌وام هه‌وڵیان داو‌ه ل ‌ه ڕێگه‌ی لێدانی فیک ‌ه‬ ‫یاخود چه‌پڵه‌و‌ه ده‌نگێک ده‌ربکه‌ن‪ ،‬زۆ کات‬ ‫بۆ ئه‌و مه‌به‌ست ‌ه هاواریان کردووه‌‪ .‬زانایان و‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتناسان له‌سه‌ر ئه‌و‌ه کۆکن‪ ،‬پێغه‌مبه‌ری‬ ‫ئیسالم ئـه‌م خــووه‌ی بۆ پیشاندانی هێزی‬ ‫باوه‌ڕداران و ترساندنی بێباوه‌ڕان به‌کار هێناوه‌‬ ‫و هێشتوەتیه‌وه‌‪.‬‬ ‫مانەوە لە عەڕەفە‬ ‫ئه‌رکێکی تری حاجیه‌کان ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫جاهیلیدا بریتی بوو‌ه ل ‌ه مانه‌و‌ه ل ‌ه (عرفة)‬ ‫ل ‌ه ڕۆژی ‪ ٩‬ی (ذي الحجة)دا‪ ،‬ناسراو به‌‬ ‫ڕۆژی عـه‌ره‌فـه‌‪ ،‬ک ‌ه تیایدا ئاماده‌کاری بۆ‬ ‫(إفاضة) ـ واتە ده‌رچــوون‪ ،‬یاخود شااڵو ـ‬ ‫به‌ره‌و‌ه (المزدلفة) و له‌وێشه‌و‌ه به‌ره‌و (منى)‬ ‫ده‌کرێت‪ .‬جاهیلیی ‌ه غه‌یر‌ه قوڕه‌یشیه‌کان ل ‌ه‬ ‫دوای خۆرئاوابوون ل ‌ه (عرفة)ـه‌و‌ه (إفاضة)‬ ‫یان به‌ره‌و (المزدلفة) بردووه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌وێوه‌‬ ‫له‌دوای خۆرهه‌اڵتن به‌ره‌و (منى) که‌وتوونه‌ت ‌ه‬ ‫ڕێ‪ .‬ئه‌وه‌ی ئه‌زڕەقی و جەواد عەلی و (أهل‬ ‫االخبار) باسی لێو‌ه ده‌که‌ن‪ ،‬ده‌ڵێن‪( ،‬حمس)‬ ‫ـیه‌کان‪ ،‬ک ‌ه زۆربـه‌ی زۆری قوڕه‌یشیه‌کان و‬ ‫موحه‌ممه‌دیشی ده‌گرته‌وه‌‪ ،‬هه‌رگیز ئاماده‌ی‬ ‫عه‌ره‌ف ‌ه نه‌بوون و له‌وێ نه‌وه‌ستاون‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ل ‌ه (نمرة) وه‌ستاون‪ ،‬ک ‌ه (أنصاب)ه‌کان‪،‬‬ ‫وات ‌ه په‌یکه‌ری بته‌کانی لێ بووه‪‌ ،‬ل ‌ه کاتێکدا‬ ‫ته‌واوی خه‌ڵکانی تر‪ ،‬ل ‌ه (الحلة) و (الطلس)‬ ‫ـه‌کان ل ‌ه عه‌ره‌ف ‌ه وه‌ستاون‪ .‬کاتێک ل ‌ه ناکاو‪،‬‬ ‫هه‌ڤاڵه‌کانی محه‌ممه‌د بینییان ئه‌و ل ‌ه عه‌ره‌ف ‌ه‬ ‫وه‌ستاوه‌‪ ،‬سه‌ریان سوڕما‪ ،‬یاخی بوون و به‌وه‌‬ ‫تاوانباریان کرد ک ‌ه سنووری عورف و عاده‌تی‬ ‫نه‌ته‌وه‌که‌ی خۆیی گۆڕیو‌ه و چووه‌ت ‌ه سه‌ر‬ ‫عاده‌تی گروپێکی تر ب ‌ه ناوی (حلة)یه‌کانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه بوو‌ه هۆی ئه‌وه‌ی ئایه‌تی «ُث َّم َأ ِف ُ‬ ‫يضوا‬ ‫الل إ َِّن َّاللَ‬ ‫اس َو ْاس َت ْغ ِف ُروا َّ َ‬ ‫اض َّ‬ ‫ِم ْن َح ْي ُث َأ َف َ‬ ‫الن ُ‬ ‫َغ ُفو ٌر َر ِحي ٌم» (البقرة‪ )١٩٩ :‬داببه‌زێت‪ ،‬واته‌‪:‬‬ ‫«له‌و شوێنه‌و‌ه (إفاضة) بکه‌ن‪ ،‬ک ‌ه خه‌ڵک‬ ‫کردویه‌تی‪ ،‬داوای لێخۆشبون لە خودا بکه‌ن‪،‬‬ ‫خوا لێخۆشبو و میهرەبانە»‪ .‬ئه‌م ئایه‌ت ‌ه هه‌موو‬ ‫(حمس)یه‌کان و هۆز و تیره‌کانی تری غه‌یر‌ه‬ ‫(حمس)یشی گرته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌بوو دواتر هه‌موویان‬ ‫ڕاوه‌ستانیان ل ‌ه عه‌ره‌ف ‌ه په‌سه‌ند کرد‪ ،‬ک ‌ه ئێستا‬ ‫بووه‌ت ‌ه گرنگترین ئه‌رکی به‌جێهێنانی حه‌ج‪ ،‬تا‬ ‫ئه‌و ئاسته‌ی محه‌ممه‌د وتوویه‌تی «الحج هو‬ ‫الوقوف فی العرفة»‪.‬‬ ‫ب ‌ه وته‌ی ڕۆژهه‌اڵتناسان‪ ،‬ئه‌و ئه‌رک ‌ه گرنگ‬ ‫و گرانه‌ی ل ‌ه سه‌ر شانی په‌یامبه‌ر بوو‪ ،‬بریتی‬ ‫بوو ل ‌ه ده‌ستکاریکردنی میکانیزم و شێوازی‬ ‫په‌رستن له‌الی ئه‌و هۆز و تیر‌ه جیاوازان ‌ه و‬ ‫پێکهێنانی ڤێرژنێکی یه‌کگرتوو و نوێ ب ‌ه‬ ‫پیی یاسا تازه‌کانی ئیسالم ل ‌ه نێوانیاندا‪ .‬ئه‌و‬ ‫ڕاوه‌ستان ‌ه ل ‌ه عه‌ره‌ف ‌ه ل ‌ه الی جاهیلییه‌کان‬ ‫واتـ ‌ه (حلة)یه‌کان تاکو کاتی ڕۆژئــاوابــوون‬ ‫بــووه‌‪ .‬لێره‌دا (جــەواد عەلی) و ئه‌زڕەقی‬ ‫و ڕۆژهه‌اڵتناس ‌ه بیانیه‌کانیش له‌سه‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫کۆکن‪ ،‬ک ‌ه دیاریکردنی ڕاوه‌ستان ل ‌ه عه‌ره‌ف ‌ه‬ ‫تاکو ڕۆژئاوابوون په‌یوه‌ندییه‌کی به‌تینی له‌گه‌ڵ‬ ‫په‌رستنی «خــۆر» و بته‌کانیه‌و‌ه هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه کاتی خۆی له‌و جێگایانه‌دا بوون‪ .‬دواتر‬ ‫حاجیه‌کان ل ‌ه سه‌رده‌مه‌دا‪( ،‬عرفة) یان ل ‌ه‬ ‫‪ ١٠‬ی (ذو الحجة)دا جێ هێشتوو‌ه و ڕووه‌و‬ ‫(المزدلفة) که‌وتوونه‌ت ‌ه ڕێ‪ ،‬ک ‌ه ده‌که‌وێت ‌ه‬ ‫ناوه‌ڕاستی ماوه‌ی نێوان (عرفة) و (منی)‬ ‫ه‌وه‌‪ ،‬کاتی خۆیشی‪ ،‬هه‌ر ب ‌ه (المشعر الحرام)‬ ‫ناسرابوو‪ .‬له‌وێ حاجیه‌کان ده‌مانه‌وه‪ ،‬دوعا و‬ ‫نوێژیان ده‌کرد‌‪ ،‬تاکو کاتی ڕۆژهه‌اڵتن‪.‬‬ ‫موزدەلیفە‬ ‫ل ‌ه کۆتایی (المزدلفة)دا شاخێک ب ‌ه ناوی‬ ‫(قزح) هه‌بووه‌‪ ،‬هۆکاری ئه‌و ناو‌ه بۆ ئه‌وه‌‬

‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬کاتی خۆی له‌وێو‌ه (قوس قزح)‬ ‫وات ‌ه (په‌لکه‌زێڕینه‌)ی به‌هاره‌یان بینیو‌ه و‬ ‫وایان هه‌ست کردوو‌ه ک ‌ه ئه‌و په‌لکه‌زێڕینه‌ی ‌ه‬ ‫هۆکاری باران بارینه‪ ،‬گوای ‌ه دواتر په‌یکه‌ریان‬ ‫بۆ درووســـت کـــردوو‌ه و بــووه‌تـ ‌ه بتێک بۆ‬ ‫په‌رستن ب ‌ه ناوی (قزح)ه‌وه‌‪ ،‬وایانزانیو‌ه ئه‌و‬ ‫خواوه‌نده‌ی ‌ه هه‌وره‌تریشق ‌ه و گرمه‌که‌ی ده‌نێرێت‬ ‫‪ .‬ل ‌ه (تاج العروس)دا هاتوو‌ه ک ‌ه «قوصهیی‬ ‫کوڕی کیالب»‪ ،‬باپیره‌ی پێنجه‌می موحه‌ممه‌د‪،‬‬ ‫هه‌میش ‌ه ل ‌ه کاتی (إفاضة)دا ئاگرێکی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫به‌رزاییه‌که‌ی (موزده‌لیفه‌) کردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬تاکو‬ ‫ت‬ ‫ئه‌و حاجییانه‌ی‪ ،‬ل ‌ه (عرفه‌)دا مۆڵیان ده‌به‌س ‌‬ ‫و دوای ڕۆژئاوابوون ده‌بو به‌ره‌و (موزده‌لیفه‌)‬ ‫بڕۆن‪ ،‬بیبینن و بزانن به‌ره‌و کوێو‌ه ده‌چن‪.‬‬ ‫کردنه‌وه‌ی ئاگر له‌وێدا ب ‌ه میرات ماوه‌ته‌و‌ه و‬ ‫دواتر ل ‌ه ئیسالمیشدا به‌کار هاتووه‌‪ .‬ده‌ڵێن‬ ‫(عمرو بن لحی) له‌وێش بتی دانــاوه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫بتانه‌ی په‌یوه‌ندیان ب ‌ه مانگ و مانگه‌شه‌وه‌و‌ه‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ‌ه حاجیه‌کان ئه‌وێ‬ ‫به‌جێ ناهێڵن تاکو ته‌واو دڵنیا نه‌بن‪ ،‬ک ‌ه ڕۆژ‬ ‫هه‌اڵتوو‌ه ومانگ خۆی گووم کردووه‌‪ ،‬یاخود‬ ‫کاریگه‌ریی نه‌ماوه‌‪ .‬دکتۆر (العماري) ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫جارێکیان (أسماء) ی کچی (‌أبو بکر) له‌گه‌ڵ‬ ‫خزمه‌تکاره‌که‌ی خۆیدا له‌وێ‪ ،‬ل ‌ه (موزده‌لیفه‌)‪،‬‬ ‫بوو‌ه و خه‌ریکی نوێژ و دوعاکردن بووه‌‪ ،‬هه‌میش ‌ه‬ ‫ل ‌ه خزمه‌تکاره‌که‌ی پرسیوه‌‪« :‬ئـه‌رێ مانگ‬ ‫ئاوا بووه‌؟»‪ ،‬ئه‌ویش ل ‌ه وه‌اڵمدا وتوویه‌تی‪:‬‬ ‫نه‌خێر‪ ،‬ئینجا ده‌ستی کردۆته‌و‌ه ب ‌ه نوێژکردن‬ ‫و دوعاخوێندن‪ .‬دوای کاتژمێرێکی تر دووباره‌‬ ‫ل ‌ه غوالمه‌که‌ی پرسیوه‌ته‌وه‌‪« :‬ئه‌رێ مانگ ئاوا‬ ‫بووه‌؟»‪ ،‬ئه‌ویش ل ‌ه وه‌اڵمدا وتوویه‌تی‪ :‬نه‌خێر‪.‬‬ ‫(أسماء) به‌م شێوه‌یە ل ‌ه نوێژ و دوعاکردن‬ ‫بـه‌ردوام بووه‌‪ ،‬تاکو دواجار خزمه‌تکاره‌که‌ی‬ ‫وتوویه‌تی‪ :‬به‌ڵێ گ ‌هو‌ره‌م مانگ ئاوا بوو‪ ،‬ئینجا‬ ‫ئیتر وازی ل ‌ه نوێژ و دوعا هێناو‌ه و به‌ره‌و‬ ‫(منی) کشاوه‌‪ .‬زانایان ئاماژه‌یان به‌و‌ه کردووه‌‬ ‫ک ‌ه فرەپەرستەکانی پێش ئیسالم (إفاضة)‬ ‫ه‌که‌یان ده‌ست پێ نه‌کردوو‌ه تاکو ڕۆژه‌ک ‌ه‬ ‫ه ‌هڵ‌هاتووه‌‪ ،‬به‌ڵکو هاواریشیان کردوو‌ه «أشرق‬ ‫یا ثبير‪ ،‬کيما نغير»‪ ،‬ک ‌ه «ثبري»(‪ )١‬بتێکی‬ ‫خۆر بــوو‌ه کاتی خۆی په‌رستویانه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫په‌یامبه‌ر پێچه‌وانه‌ی ئه‌وانی کردوو‌ه و چاوه‌ڕێی‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتنی نه‌کردووه‌‪ ،‬به‌ڵکو پێش ڕۆژهه‌اڵتن‬ ‫(إف��اض��ة)ه‌کـه‌ی ب ـه‌ره‌و (منی) ده‌ســت پێ‬ ‫کردووه‌‪ .‬به‌و پێی ‌ه و ل ‌ه ڕێی ڕاگه‌یاندنه‌کانی‬ ‫(أهل االخبار)ه‌و‌ه زانایان و ڕۆژهه‌اڵتناسان‬ ‫هیچ گومانیان له‌و‌ه نی ‌ه ک ‌ه (المزدلفة) جێگه‌ی‬ ‫په‌رستنی مانگ و خواوه‌نده‌کانی بووه‌‪ ،‬هه‌رچی‬ ‫(منی)‌ی ‌ه شوێنی به‌رده‌بارانکردن و سه‌ربڕینی‬ ‫قوربانیان بووه‌‪( .‬عمرو بن لحي) کاتی خۆی‬ ‫ح ـه‌وت بتی ل ‌ه (منی) ل ‌ه ح ـه‌وت گۆشه‌ی‬ ‫نزیک ب ‌ه یه‌ک و نزیک ب ‌ه که‌عب ‌ه چه‌قاندووه‌‪،‬‬ ‫یه‌کێکیان ل ‌ه نێوان مزگه‌وتی (منی) و (جمرة)‬ ‫ک له‌سه‌ر (جمرة)ه‌ک ‌ه خۆی و‬ ‫ی یه‌که‌م‪ ،‬بتێ ‌‬ ‫بتێکیش له‌سه‌ر (جمرة)ی ناوه‌ڕاست‪ ،‬به‌و‬ ‫شێوه‌ی ‌ه تاکو هه‌ر حه‌وت بته‌که‌ی چه‌قاندووه‌‪.‬‬ ‫شێوازی ده‌ستپێکردنی (إفاضة) ئەوە بوە کە‬ ‫هه‌میش ‌ه که‌سێکیان بــه‌ره‌وڕوو کردووه‌ته‌و‌ه‬ ‫بیکات‪ ،‬ئه‌و کاتان ‌ه که‌سێک ب ‌ه ناوی (عميلة‬ ‫ابن خالد العدواني)ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه بە (أبو سيارة)‬ ‫ل ‌ه نێو خه‌ڵکدا ناسرابوو‪ ،‬چل ساڵ ئه‌م ‌ه‬ ‫کاری بووه‌‪ ،‬ب ‌ه سواری گوێدرێژێکی ڕه‌شه‌وه‌‬ ‫پێشه‌وایه‌تیی خه‌ڵکی کردوو‌ه بۆ (إفاضة) ل ‌ه‬ ‫(املزدلفة)ه‌و‌ه بۆ (منی)‪.‬‬ ‫بەردباران‌کردنی شەیتان‬ ‫ل ‌ه (منی)‪( ،‬الجمرات) هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه حاجیه‌کان‬ ‫ده‌بێ به‌ردبارانی بکه‌ن‪ .‬ب ‌ه پێی داستانه‌که‌‌ی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێت‪ ،‬کاتێک په‌یامبه‌ر (إبراهیم)‬ ‫ل ‌ه درووست‌کردنی ماڵه‌که‌ی خوا بووه‌ته‌و‌ه و‬ ‫ته‌واف ‌ه حه‌وت سوڕانه‌وه‌که‌ی له‌گه‌ڵ ئیسماعیلی‬ ‫کوڕی به‌جێ هێناوه‌‌‪ ،‬دواتر فریشتەکان فه‌رمانی‬ ‫پێ داو‌ه به‌ره‌و‌ه (الصفا) و(المروة) بڕوات‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه ڕێگا له‌الی (الجمرات)ه‌که‌‪ ،‬شه‌یتان‬ ‫ڕێگای پێ گرتوو‌ه و هه‌ر له‌وێدا فریشتەک ‌ە‬ ‫هــاواری ل ‌ه په‌یامبه‌ر (إبراهیم) کــردووه‌‪ ،‬که‌‬ ‫به‌رده‌بارانی بکات‪ ،‬گوای ‌ه ئه‌م ڕێگا پێ‌گرتن ‌ه‬ ‫سێ جار و ل ‌ه سێ جێگای جیاواز‪ ،‬به‌اڵم نزیک‬ ‫ب ‌ه یه‌ک‪ ،‬ڕوویان داوه‌‪ ،‬بۆیه حاجییه‌کان سێ‬ ‫جار حه‌وت به‌رد‪ ،‬وات ‌ه بیست و یه‌ک به‌رد‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیان ه ‌هڵ‌ده‌گرن بۆ به‌رده‌بارانکردن‪.‬‬ ‫له‌م باره‌وه‌ی ‌ه زانایان سوورن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌و به‌رده‌بارانکردنه‌‪ ،‬خوویه‌کی کۆن ‌ه و ل ‌ه نێو‬ ‫جووه‌کاندا هه‌ر بوو‌ه و ل ‌ه ته‌وڕاتیشدا ئاماژه‌ی‬ ‫پێ کراوه‌‪ ،‬بگر‌ه وشه‌ی (رجم) ده‌گێڕنه‌و‌ه بۆ‬ ‫سه‌رچاو‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌که‌ی‪ ،‬ک ‌ه (سامی)یه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫مانای «به‌رد» دێت‪« .‬به‌رد» ل ‌ه الی نه‌ته‌وه‌‬ ‫کۆنه‌کان هه‌میش ‌ه پیرۆزیی خۆیی هه‌بووه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ک ل ‌ه سه‌رده‌مه‌کانی جاهیلی و پێش‬ ‫جاهیلییشدا‪ ،‬کاتێک یه‌کێکی ناودار و نوورانی‬ ‫مردبێت‪ ،‬ک ‌هس‌وکاری چوونه‌ت ‌ه سه‌ر گۆڕه‌که‌ی‬

‫به‌ردیان له‌سه‌ر داناو‌ه بۆ پیرۆزکردنی‪ .‬لێره‌دا‬ ‫من وای بۆ ده‌چم‪ ،‬دانانی کێله‌به‌رد ل ‌ه الی‬ ‫سه‌رووی قه‌بره‌وه‌‪ ،‬جگ ‌ه ل ‌ه نیشانه‌ی ناسینه‌وه‌ی‬ ‫گۆڕه‌ک ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئه‌و جۆر‌ه تێڕوانینه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م خوو‌ه پێی وتراو‌ه «رجم»‪ .‬هه‌رچی (أهل‬ ‫األخبار)‌ه به‌رده‌بارانکردنه‌ک ‌ه ده‌گێڕنه‌و‌ه بۆ‬ ‫ئه‌و بتانه‌ی ب ‌ه قه‌باره‌ی جیاواز جیاواز (عمرو‬ ‫بن لحي) چه‌قاندوونی‪ .‬به‌رده‌بارانكردنه‌ك ‌ه‬ ‫یاسای تایبه‌تی خۆیی هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌و بته‌ی‬ ‫سومبوڵی نه‌ته‌وه‌یه‌ك بووبێت‪ ،‬ك ‌ه خۆشیان‬ ‫نه‌ویستوون‪ ،‬یاخود ئه‌وه‌ی ب ‌ه قه‌بار‌ه گه‌وره‌تر‬ ‫بووبێت له‌وانی تر‪ ،‬سومبوڵی شه‌یتانی گه‌وره‪،‬‬ ‫یــان خراپه‌كاریی گــه‌ور‌ه بووبێت ل ‌ه پێش‬ ‫ئه‌وانی تردا بـه‌رد‌ه بــاران كــراو‌ه و ل ‌ه کاتی‬ ‫به‌رده‌بارانکردنه‌که‌شدا وتوویان ‌ه «تۆ گه‌وره‌تری‬ ‫ل ‌ه چاو فاڵن ‌ه بتدا»‪ .‬لێره‌دا ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بت‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ی نیشانه‌ی پیرۆزی و په‌رستن‬ ‫بووه‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا نیشانه‌ی خراپه‌كاری و‬ ‫وێنه‌ی شه‌یتانیش بووه‌‪.‬‬ ‫سەربڕینی قوربانی‬ ‫ل ‌ه ڕۆژی (منی)دا‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه ڕۆژی (النحر)‪،‬‬ ‫یــاخــود ب ـ ‌ه (ی ــوم األض��ح��ى)‪ ،‬واتــ ‌ه ڕۆژی‬ ‫سه‌ربڕین ناسراوه‌‪ ،‬تێیدا حاجیه‌کان قوربانی‬ ‫سه‌رده‌بڕن‪ ،‬به‌سه‌ر هه‌ژاراندا ده‌یبه‌خشنه‌و‌ه و‬ ‫خۆیشیان لێی ده‌خۆن‪ .‬ئه‌و‌ه ب ‌ه یه‌که‌م ڕۆژی‬ ‫جه‌ژنی حه‌ج ل ‌ه قه‌ڵه‌م دراوه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه کوردیدا‬ ‫ب ‌ه جه‌ژنی قوربان و ل ‌ه عه‌ره‌بیشدا ب ‌ه (عید‬ ‫األضحى) ناسراوه‌‪ .‬ل ‌ه سه‌رده‌می جاهیلی و‬ ‫پێشتریشدا‪ ،‬سه‌ربڕینی قوربانی ل ‌ه به‌رده‌م بت‬ ‫و ئه‌ربابه‌کانیاندا خوویه‌کی باو بووه‌‪ .‬شێوازی‬ ‫جــۆراوجــۆر به‌کار هێنراو‌ه لـه‌م قوربانی و‬ ‫سه‌ربڕینانه‌دا‪ .‬ئه‌و ئاژه‌اڵنه‌ی بۆ قوربانی ئامادە‬ ‫کــراون‪ ،‬هه‌میش ‌ه ملوانکه‌یان ل ‌ه مل کردوون‬ ‫تاکو بناسرێنه‌و‌ه و بزانرێت ئه‌و‌ه بۆ قوربانیه‌‪،‬‬ ‫زۆر کات خوێن‪ ،‬یاخود شیری قوربانیه‌کانیان‬ ‫ل ‌ه بت و په‌یکه‌ره‌کان هه‌ڵسووه‌‪ ،‬تاکو له‌و‬ ‫ڕێگه‌یه‌و‌ه پیشانی بده‌ن ک ‌ه قوربانییان بۆ داون‬ ‫و خۆشیان ده‌وێن بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه تاوانه‌کانیان‬ ‫خۆش بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه سـه‌رده‌مــی جاهیلیدا ل ‌ه دوای ڕۆژی‬ ‫سه‌ربڕینه‌که‌‪ ،‬سێ ڕۆژی تر دیاری کراو‌ه و پێی‬ ‫وتراوه «أيام التشريق»‪« .‬التشريق»‪ ،‬هه‌ر‬ ‫چه‌ند مانا بنه‌ڕه‌تییه‌که‌ی «خۆرهه‌ڵهاتن‌»ه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌وێدا ب ‌ه مانا مه‌جازیه‌که‌ی «هه‌ڵخستن‬ ‫له‌به‌ر خۆر» دێت‪ ،‬وات ‌ه هه‌ڵخستنی گۆشتی‬ ‫قوربانیه‌کان ل ‌ه به‌ر خۆر‪ .‬ئه‌م خوو‌ه ل ‌ه نێو‬ ‫دینی زه‌رده‌شتیه‌کانه‌و‌ه دزه‌ی کردوو‌ه و ل ‌ه نیو‬ ‫هه‌ندێک ل ‌ه تیر‌ه و هۆزه‌کانی نیمچ ‌ه دوورگه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بیدا باڵو بۆته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه دینی زه‌رده‌شتیدا‪،‬‬ ‫نه‌ک ته‌نها گۆشتی قوربانی به‌ڵک ‌و الشه‌ی‬ ‫مردووه‌کانیشیان خستووه‌ت ‌ه ب ـه‌ر خــۆر و‬ ‫هه‌ڵیان خستوون‪ ،‬تاکو ئاژه‌ڵ و باڵند‌ه و مێروو‬ ‫سوودمه‌ند بن لێی‪.‬‬ ‫جاهیلییه‌کان سه‌ربڕینه‌کانیان پێش هه‌اڵتنی‬ ‫خۆر و ڕێک ل ‌ه کاتی خۆرهه‌اڵتندا کردووه‌‪،‬‬ ‫لێره‌و‌ه په‌یامبه‌ری ئیسالم‪ ،‬ک ‌ه ویستوویه‌تی‬ ‫دژایه‌تییان بکات کاته‌که‌ی گۆڕیو‌ه و کردوویه‌تی‬ ‫ب ‌ه دوای ڕۆژهه‌اڵتن‪ .‬ئه‌م فه‌رمووده‌ی ‌ه پاسادانی‬ ‫ئه‌و بۆچوون ‌ه ده‌کات‪ « :‬من ذبح قبل التشريق‬ ‫فليعد‪ .‬أي قبل أن يصلي صالة العيد‪ ،‬وهو من‬ ‫شروق الشمس واشراقها‪ ،‬ألن ذلك من وقتها»‪،‬‬ ‫وات ‌ه «ئ ـه‌وه‌ی پێش ڕۆژهه‌اڵتن‪ ،‬وات ‌ه پێش‬ ‫نوێژی جه‌ژن قوربانییه‌کی سه‌ربڕیوه‌‪ ،‬با جه‌ژن‬ ‫بکات‪ ،‬سه‌ربڕین ل ‌ه دوای ڕۆژهه‌اڵتنه‌»‪.‬‬ ‫خواردنەوە لە ئاوی زەمزەم‬ ‫خواردنه‌وه‌ی ئاوی زەمزەم‪ ،‬ل ‌ه ئه‌رکه‌کانی‬ ‫حاجیی سه‌رده‌می جاهیلی بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌کو چۆن‬ ‫ئێستاش ئه‌رکی حاجی سه‌رده‌مه‌‪ .‬ئه‌م ئاو‌ه ب ‌ه‬ ‫ئاوێکی زۆر پیرۆز و ب ‌ه ده‌رمانی هه‌موو ده‌ردێک‬ ‫ل ‌ه قه‌ڵه‌م دراوه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه داستانه‌که‌ی هاجه‌ری‬ ‫دایکی ئیساعیله‌و‌ه سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‪ .‬کاتێک‬ ‫هاجه‌ر ب ‌ه خۆی و کوڕه‌که‌یه‌و‌ه ل ‌ه نێوان (صفا)‬ ‫و (مروة) ڕۆیشتوو‌ه تاوەکو ئاو بدۆزێته‌و‌ه و‬ ‫بیدات ‌ه کوڕه‌که‌ی‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ناکاو فریشتەکە‬ ‫(جیبریل) هاتووه‌‪ ،‬پێی ل ‌ه زه‌وی داو‌ه و ئاو‬ ‫ل ‌ه ژێر پێی ده‌رچوو‌ه و کوڕه‌که‌ی پێ ڕزگار‬ ‫کــردووه‌‪ .‬ب ‌ه پێی سه‌رچاو‌ه مێژووییه‌کان‪،‬‬ ‫زۆربه‌ی زۆری په‌رستگاکان ل ‌ه ته‌واوی دونیادا‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌کی ئاویان لێو‌ه نزیک بووه‌‪ ،‬یاخود‬ ‫ل ‌ه ناو که‌عبه‌کانیاندا بووه‌‪ .‬ئه‌و ئاو‌ه بۆ ئه‌و‌ه‬ ‫به‌کار هاتوو‌ه گه‌ر یه‌کێک ویستبێتی بچێت ‌ه‬ ‫ژووره‌و‌ه ده‌بوو ل ‌ه ژوووره‌و‌ه به‌و ئاو‌ه خۆی‬ ‫پاکژ بکاته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه وه‌کو یه‌کێک ل ‌ه ئاکاره‌کانی‬ ‫بتپه‌رستی چاوی لێ کــراوه‪ .‬کاتی خۆی له‌‬ ‫ناو که‌عبه‌ی ئیسالمدا و ل ‌ه چوارده‌وره‌که‌شی‬ ‫بیری ئاو هه‌بوون به‌اڵم زۆربه‌یان نه‌ماون‪ ،‬تاکه‌‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌ک له‌و نێوه‌دا تاکو ئێستا ماوه‌ته‌و‌ه‬ ‫«زمزم»ه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ماو‌ه ئاماژه‌ی پێ بکه‌ین ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بیابانێکی وه‌کو عه‌ره‌بستانی سعودی ده‌بێت‬

‫دۆزینه‌وه‌ی ئاو چ گرنگییه‌کی هه‌بێت؟ له‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا‪ ،‬ل ‌ه هه‌رچ جێگایه‌کی ئه‌و بیابانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئاو دۆزرابێته‌و‌ه جێگای پیرۆزی و په‌رستن‬ ‫بووه‌‪ ،‬و‌ه ل ‌ه هه‌رچ جێگایه‌ک‪ ،‬بنجه‌گیایه‌ک‪،‬‬ ‫یاخود دره‌ختێک هه‌بووبێت په‌رستراوه‌‪ ،‬وه‌کو‬ ‫شه‌خس چاوی لێ‌کراو‌ه و پیرۆز ڕاگیراوه‌‪.‬‬ ‫دیارده‌ی پ ‌هر‌ستنی دره‌خت له‌م سه‌رده‌مه‌شدا‬ ‫لـ ‌ه نێو هه‌ندێک کۆمه‌ڵگادا هێشتا هه‌ر‬ ‫مــاوه‌‪ .‬ده‌شێت ناونانی هه‌ندێک دره‌خــت ل ‌ه‬ ‫کوردوستانی خۆمان ب ‌ه ناوی «شه‌خس»ه‌وه‌‬ ‫به‌رماوه‌ی ئه‌م خووه‌بێت‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌مانه‌‪،‬‬ ‫زانیارییه‌کان ده‌رباره‌ی بیری زمزم ‌ه زۆر ڕوون‬ ‫نیه‌‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ی تیۆرییه‌ک ده‌ڵێت (قصي‬ ‫بن کالب) بیره‌که‌ی لێ داوه‌‪ ،‬به‌اڵم تیۆرییش‬ ‫هه‌ی ‌ه ده‌ڵێت (عبد املطلب) باپیری موحه‌ممه‌د‬ ‫بیر‌ه ئاوه‌که‌ی لێ داو‌ه و حاجییه‌کانی ئه‌و‬ ‫سـه‌رده‌مـه‌ی پێ ئـــاوداوه‌‪ .‬ئه‌م ئــاو‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ ـه‌وه‌دا‪ ،‬ک ‌ه زۆر ب ‌ه پیرۆز و پاکژ و بێگه‌رد‬ ‫و‌ه ب ‌ه گرنگترین ئاو ل ‌ه قه‌ڵه‌م دراوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دوا ڕاپۆرتی ده‌زگایه‌کی پشکنینی به‌ریتانی‬ ‫ل ‌ه له‌نده‌ن ڕوونی کردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و ئاو‌ه‬ ‫ته‌ندرووست نیی ‌ه و ته‌نی ناشازی زۆر تیای ‌ه و‬ ‫ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا شیاوی خواردنه‌و‌ه نییه‌!(‪.)٢‬‬ ‫سەرتاشین‬ ‫قۆناغی دواتـــر بریتی ‌ه ل ـ ‌ه سه‌رتاشین‬ ‫یاخود کورتکردنه‌وه‌ی قژ‪ .‬تووک و قژ الی‬ ‫جاهیلیه‌کان و نه‌ته‌و‌ه غه‌یر‌ه عه‌ره‌به‌کان گرنگی‬ ‫خۆیی هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه شتێک بوو‌ه ل ‌ه دین ‌ه‬ ‫کۆنه‌کانی پێش خۆیانه‌و‌ه بۆیان مابووه‌وه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه سامییه‌کان ل ‌ه ماوه‌ی حه‌جدا ب ‌ه هیچ‬ ‫شێوه‌یه‌ک بۆیان نه‌بوو‌ه قژ و ڕیژ بتاشن و‬ ‫بیبڕن‪ .‬هه‌نێک هۆز و تیر‌ه هه‌بوون‪ ،‬ل ‌ه عه‌ره‌ب‬ ‫و غه‌یر‌ه عه‌ره‌ب‪ ،‬ل ‌ه به‌رده‌م بته‌کانیاندا نه‌بێت‬ ‫قژ یاخود ڕیشیان کورت نه‌کردووه‌ته‌وه‪ ،‬هه‌ر‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه ئێستا پیاو‌ه دیندار و ناودار‌ه‬ ‫مه‌زهه‌بیه‌کان‪ ،‬خاوه‌ن که‌سایه‌تیە قورسه‌کان‪،‬‬ ‫(ئه‌سێتیک)ه‌که‌کان‪ ،‬ڕیشیان هێشتووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێک ل ‌ه هــۆز‌ه یه‌مه‌نیه‌کان‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫(أســد) و (قيس) کاتێک ل ‌ه (منی) قژیان‬ ‫بڕیوه‌؛ مشتێک ئارد‌یان له‌سه‌ر سه‌ریان داناوه‌‪،‬‬ ‫تاوه‌کو تووکه‌کان تێکه‌ڵ ب ‌ه ئارده‌ک ‌ه ببێت و‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیان بیبه‌نه‌وه‌‪ .‬کاتی گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ‬ ‫ماڵی خۆیان توکه‌کانیان ل ‌ه ئارد و دانه‌وێڵه‌ک ‌ه‬ ‫جیا کردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬توڕیان ده‌دا و ئارده‌که‌یان‌‬ ‫به‌کار ده‌هێنا‪ ،‬چونکو وایان زانیوه‌‪ ،‬ک ‌ه خێر و‬ ‫سه‌ده‌قه‌ی تێدایه‌‪.‬‬ ‫داب‌ونەریتی دوای تەواوبونی حەج‬ ‫جاهیلییه‌کان ل ‌ه دوای ته‌واوکردنی ئه‌رکه‌کانی‬ ‫حه‌ج‪ ،‬و حه‌اڵڵبوونی هه‌موو شتێک لێیان‪،‬‬ ‫هه‌بوو‌ه جێگاکه‌ی به‌جێ هێشتوو‌ه و به‌ره‌و‬ ‫ماڵه‌و‌ه‌ڕۆیشتوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم زۆریشیان ده‌مانه‌و‌ه‬ ‫بۆ ده‌ربڕینی خۆشی و شادی‪ ،‬بۆ تازه‌کردنه‌وه‌ی‬ ‫په‌یمانیان ب ‌ه بت و خواوه‌نده‌کانیان و دوعا‬ ‫و نــزاکــردن‪ ،‬ل ‌ه پــاڵ ئـه‌وه‌شــدا تێیدا باسی‬ ‫به‌سه‌رهات و شێوازی بتپه‌رستی باووباپیرانی‬ ‫خۆیان ده‌کرد‪ ،‬ئه‌م جۆر‌ه خوو‌ه ل ‌ه (الجمرة)‬ ‫ل ‌ه الی (بیت)ه‌و‌ه بووه‌‪ ،‬تێیدا وته‌بێژ وته‌ی‬ ‫بۆداون و ئامۆژگاریی کردوون‪ .‬زانایان هۆکاری‬ ‫دابه‌زینی ئه‌م ئایه‌ته‌ی خواره‌و‌ه ده‌گێڕنه‌و‌ه بۆ‬ ‫درێژه‌پێدان و به‌رده‌وامبوونی ئه‌و خووه‌‪َ « :‬ف ِإ َذا‬ ‫اس َك ُك ْم َفا ْذ ُك ُروا َّ َ‬ ‫َق َض ْي ُت ْم َم َن ِ‬ ‫الل َك ِذ ْك ِر ُك ْم آ َبا َء ُك ْم‬ ‫َأ ْو َأ َش َّد ِذ ْك � ًرا» (البقرة‪ ،)٢٠٠ :‬واته‌‪« :‬گه‌ر‬ ‫ل ‌ه ئه‌رکه‌کانی ح ‌هج‌کردن بوونه‌وه‌‪ ،‬یادی خوا‬ ‫بکەن‪ ،‬هه‌ر وه‌کو چۆن یادی باووباپیرانتان‬ ‫دەکرد‪ ،‬یان باشتر و زۆرتر لە یادی ئەوان»‪.‬‬ ‫ئه‌م وته‌بێژی ‌ه ئێستاش ب ‌ه به‌شێکی زۆر گرانی‬ ‫ته‌واوکردنی حه‌ج هه‌ژمار ده‌کرێت‪.‬‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫(‪« )١‬ثەبير»‪ :‬ناوی یه‌کێک ‌ه له‌و شاخ ‌ه‬ ‫بچکۆالنه‌ی ل ‌ه ده‌وری مه‌ککه‌ن‪ ،‬زانایانی بواری‬ ‫ئارکیۆلۆجیا و ئایین ئاماژ‌ه به‌و‌ه ده‌که‌ن کاتی‬ ‫خۆی بتێک له‌وه‌ێ هه‌بوو‌ه ب ‌ه ناوی «ثبير»ه‌و‌ه‬ ‫و بتی خۆر بووه‌‪.‬‬ ‫(‪ )٢‬بڕوانه ئەم ڕاپۆرتە‪:‬‬ ‫›‪Contaminated ‹Zam Zam‬‬ ‫‪holy water from Mecca sold in‬‬ ‫‪UK. (BBC News). 5 May 2011.‬‬ ‫‪http://www.bbc.co.uk/news/‬‬ ‫‪uk-england-london-13267205‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪ .١‬اليعقوبي‪ ،‬تاريخ اليعقوبي‪.‬‬ ‫‪ .٢‬د‪ .‬جواد علي‪ ،‬املفصل في تاريخ العرب‬ ‫قبل اإلسالم‪.‬‬ ‫‪ .٣‬األزرق��ي‪ ،‬أخبار مكة وما جاء فيها من‬ ‫اآلثار‪.‬‬ ‫‪ .٤‬وتــار و چاوپێکه‌وتنه‌کانی دکتۆر‬ ‫(العماري)‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )224‬دوشةممة ‪2014/11/17‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫لۆژیكی ئەفسانەو‬ ‫زەمەنی بەر لە دوكەرتبون‬

‫خەسرەو مەحمود‬

‫گــەورەتــریــن قــەیــرانــی ئــەنــتــۆلــۆژی‬ ‫لەژیان‌و بونی مرۆڤدا‪ ،‬لەدوكەرتبونیدا‬ ‫بەرجەستەیە‪ ،‬ئەو دوكەرتبونانەی مرۆڤیان‬ ‫گیرۆدەی دوالیزمەكان كــرد‪ .‬دوالیزمی‬ ‫جەستەو گیان‪ ،‬دوالیزمی ئەقڵ‌و سۆز‪،‬‬ ‫مەعقول‌و نامەعقول‪ ،‬سروشت‌و ئەو دیو‬ ‫سروشت‪ ،‬مرۆڤ‌و سروشت‪ ،‬خەون‌و‌واقیع‪،‬‬ ‫ژیان‌و ئەو دیو مەرگ‪..‬تاد‪.‬‬ ‫دروستبونی ئەم دوكەرتبون‌و دوالیزمانە‬ ‫لەدەرەنجامە نێگەتیڤەكانی پێشكەوتنی‬ ‫مرۆڤ بون‪ ،‬ئەو پێشكەوتنە ژیارییەی‬ ‫مــرۆڤــی تــوشــی نــیــگــەران ـی‌و نامۆبون‬ ‫كــرد‪ ،‬لــەو سۆنگەیەوە كە دروستبونی‬ ‫ئەم دوكەرتبونانەی مــرۆڤ‪ ،‬بو بەهۆی‬ ‫نامۆبونی مرۆڤ لەبونی خۆی‪ ،‬لەهەست‌و‬ ‫سۆزی‪ ،‬لــەرۆح‌و مەعنەویاتی‪ ،‬لەجیهانی‬ ‫نامەعقول‌و وەهــم‌و نــادیــار ‪ ..‬گەرچی‬ ‫چەندین سەدەیە فەلسەفەو زانستەكان‬ ‫بەردەوام لەهەوڵی نامۆكردنی مرۆڤدا بون‪،‬‬ ‫كۆششەكانیان بەئاراستەی دولەتبونی‬ ‫بونی مرۆڤدا بوە‪ ،‬بەاڵم مرۆڤەكان‪ ،‬كەم‬ ‫تا زۆرو‪ ،‬بەناچاری‪ ،‬لەهەوڵی گەڕاندنەوەدا‬ ‫بون بۆ یەكبونە بنەڕەتیەكەی خۆیان‪،‬‬ ‫لەرێگەی هونەرو ئــەدەب‌و ئاین‌و بابەتە‬ ‫رۆحی‌و مەعنەویەكانەوە‪.‬‬ ‫سروشتی پێشكەوتنی ژیارو مەعریفەی‬ ‫مرۆیی وابــوە كە هەمیشە بەئاراستەی‬ ‫دوركەوتنەوە لەئەفسانەو لۆژیك‌و جیهانی‬ ‫ئەفسانە كــاری كــردوەو دەكــات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەو پێیەی مرۆڤ لەریشەی راستەقینەی‬ ‫خۆیدا سەر بەجیهانی ئەفسانەیە‪ ،‬یاخود‬ ‫النیكەم پێیەكی لەئەفسانەدایە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئــەوە ئەو هەواڵنە نەیانتوانیوە مرۆڤ‬ ‫بەتەواوی لەئەفسانەو كاریگەرییەكانی‬ ‫داببڕن‌و بەیەكجاریی دوری بخەنەوە‪.‬‬ ‫ئەوە راستە كە مرۆڤ بەدوركەوتنەوەی‬ ‫لەئەفسانەو لۆژیكەكەی‪ ،‬چەند راستیەكی‬ ‫زانستی ئاشكرا كــردو ناساند‪ ،‬مرۆڤی‬ ‫ئاشناكرد بەسروشت‌و پێكهاتەكانی‌و‪،‬‬ ‫بەحەقیقەتی روداوەكانی‌و‪ ،‬لەروی ماددی‌و‬ ‫واقــیــعــیــەوە چـــاوی مــرۆڤــی كـــردەوەو‪،‬‬ ‫لەخورافات‌و بابەتی بێبنەمای نازانستی‌و‬ ‫نابابەتیی رزگاری كرد‪ ،‬بەاڵم لەم راستیە‬ ‫زانستی‌و حەقیقەتە ماددی‌و بابەتیانەدا‬ ‫ونیكرد‪ ،‬بەجۆرێك كە الیەنەكانی دیكەی‬ ‫بونی خۆی فەرامۆشكرد‪.‬‬ ‫مرۆڤی ئەمڕۆ گاڵتە بەجیهانی نامەعقول‬ ‫دەكات‪ ،‬لەكاتێكدا كە مەعقولەكانی لەو‬ ‫جیهانەوە سەرچاوەیان گرتوە‪( ،‬وەهم)‬ ‫بەبایەتێكی بێمانا دەزانێت‪ ،‬لەكاتێكدا كە‬ ‫مانای بە (حەقیقەت) بەخشیوە! مرۆڤی‬ ‫ئەم سەردەمە لەباسوخواسی (ئەفسانە)‬ ‫بەمانا دێرین‌و راستەقینەكەی رادەكات‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كە خۆی لەباوەشی (ئەفسانەی‬ ‫زانست‌و ئەقڵ) دا دەبینێتەوە‪ .‬بەو پێیەش‬ ‫كە مرۆڤ مەحكومە بەئەفسانە‪ ،‬ناچار لەم‬ ‫ئەفسانەوە بۆ یەكێكی دیكە رادەكات!‬ ‫مێرسیا ئیلیادە دەڵــێــت‪( :‬زۆرێــك‬ ‫لەكۆمەڵگە تەقلیدیەكان بڕوایان وایە كە‬ ‫هێزی هەر شتێك لە(ریشە‌و سەرەتا) كەیدا‬ ‫پەنهانە‪ .‬ئەگەر (ریشە‪ :‬االصل) هاوتای‬ ‫هێز بێت كەواتە بریتیە لە(دەركەوتنی‬ ‫یەكەمی شتێكی خاوەن ماناو بەها)‪.‬‬ ‫(لــەبــەر ئـــەوە بــەهــای هــەر شتێك‬ ‫تەنیا لەدەركەوتنی یەكەمیدا پەنهانە)‪.‬‬ ‫بەگوێرەی ئیلیادە تەنیا موقەدەس خاوەنی‬ ‫بەهایە‪ ،‬تەنیا دەركەوتنی یەكەم خاوەنی‬ ‫بەهایە‪ ،‬لەبەر ئــەوە تەنیا دەركەوتنی‬ ‫یەكەمی موقەدەسە كە بەهای هەیە‪،‬‬ ‫ئەفسانەش كتومت دەركەوتنی یەكەمی‬ ‫موقەدەس دەگێڕێتەوە‪ ،‬لەوێوە سەردەمی‬ ‫ئەفسانە بریتیە لەسەردەمی موقەدەس‪،‬‬ ‫زەمەنی تاقانە كە بەهای هەیە‪( ،‬مرۆڤی‬ ‫سەرەتایی تەنیا بایەخی بەسەرەتاكان‬ ‫داوە‪‌..‬و گوێی بــەوەنــەداوە كە لەو یان‬ ‫لەهاوشێوەكانی رودەدات لەزەمەنی دور‬

‫لەیەكی پ ــەرت ــەوازەدا‪ ..‬بەڵكو ئــەوەی‬ ‫گرنگە ئەوەیە لەسەرەتادا رویــداوە‪)...‬‬ ‫لێرەوەیە ئەوەی ئیلیادە بە(بونی سۆز‬ ‫بۆ ریشەو سەرەتاكان) نــاوزەدی دەكات‬ ‫كە لەزۆرێك لەئاینەكاندا بەدیدەكەین‌و‪،‬‬ ‫ئارەزو تاسەی گەڕانەوە بۆ بەهەشتێكی‬ ‫سەرەتا دروستكراو ‌و بەگوێرەی ئیلیادە‬ ‫مــرۆڤــی تەقلیدی هیچ سەنگێك بۆ‬ ‫پێشكەوتن یان پەرەسەندنی راستەهێڵی‬ ‫مێژو وروداوەكانی دانانێت‪ :‬ئەوە تەنیا‬ ‫زەمەنی ئەفسانەییە بەهاو سەنگی هەیە‪.‬‬ ‫بەمەبەستی پشتگیریكردنی ژیانی بە بەهاو‬ ‫مانا مرۆڤی ترادسیۆنالیی جۆرە ئەفسانەو‬

‫سروتی جیاواز مومارەسە دەكــات)(‪)1‬‬ ‫هەروەها دەڵێت‪( :‬بەشێوەیەكی گشتی‪،‬‬ ‫دەتوانین بڵێین هەمو ئەفسانەیەك ئەوە‬ ‫دەگێڕێتەوە كە چۆن شتێك لەشتەكان‬ ‫رێگای خــۆی بــەرەو بــون دۆزیــوەتــەوە‪:‬‬ ‫لەجیهان‪‌،‬و مــرۆڤ‪ ،‬تا ئەمجۆر یان ئەو‬ ‫جــۆری ئاژەڵیی‪ ،‬یاخود ئــەم یــان ئەو‬ ‫دەزگا‪ ..‬تاد)(‪.)2‬‬ ‫تینوێتی بڕوادارانی ئاینەكان بۆ بەهەشت‬ ‫لەهەمان شەیدایی‌و تاسەوە سەرچاوەی‬ ‫گــرتــوە‪ ،‬ئــەوان خــەون بــەگــەڕانــەوە بۆ‬ ‫ئەو فەزایە دەبینن كە ئــادەم‌و حەوای‬ ‫تێدا ژیاوە‪ ،‬بۆ ئەو هەلومەرجە تایبەت‌و‬ ‫بێكێشەو پڕ بەختەوەرییەی بەر لەهاتنیان‬ ‫بۆناو سەرزەمینی ئێستا تێیدا ژیاون‌و‬ ‫بەبەهەشت ناوزەد كراوە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە لەئاینەكان‌و ژانرە ئەدەبی‌و‬ ‫هونەرییەكان‌و لەئەفسانەكاندا باس لەوە‬ ‫دەكرێت كە ئێمە بەر نەفرەتی تاوانی‬ ‫باوكە ئادەم كەوتوین كە بەیەكەم گوناهی‬ ‫ئاینی‌و بەیەكەمین الدان لەفەرمانی‬ ‫خـــوداو‪ ،‬بەیەكەمین تـــاوان دادەنــرێــت‬ ‫كە ئــادەم دەرهـــەق بــەوەچــەی مــرۆڤ‌و‬ ‫بونی مرۆڤ بەگشتی ئەنجامیداوە‪ .‬واتە‬ ‫یەكەمێتی‌و سەرەتاێتی لەرودانی (تاوان‌و‬ ‫گوناهـ) یشدا خاوەن دەاللەتی ئەفسانەیی‬ ‫خۆیەتی‪.‬‬ ‫ئــادەم بەتاكە هۆكاری دوكەرتبونی‬ ‫ئێمەو دابڕانمان لەبەهەشتی بەختەوەریی‬ ‫راستەقینە دادەنرێت‪ .‬كەواتە خەونی ئاین‌و‬ ‫ئەفسانەو ژانــرە ئەدەبی‌و هونەریەكان‬ ‫گەڕانەوەیانە بۆ ئەو زەمەنە ئەفسوناوییە‪،‬‬ ‫بۆ ئەو بەهەشتە لەدەستچوە‪ .‬بەاڵم ‌وەك‬ ‫دیارە هەوڵەكانی ئەدەب‌و هونەر بۆ ئەم‬

‫گەڕانەوەیە هەوڵی رەمزیی‌و مەجازین‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كە لــەالی ئاینداران هەوڵی‬ ‫راستەقینەن‌و‪ ،‬ئەوان وەك حەقیقەت بۆ‬ ‫ئەو بەهەشت‌و بۆ سروشتی ئەو گەڕانەوەیە‬ ‫دەڕوانن‪.‬‬ ‫ئــەوەی لێرەدا سەبارەت بەچیرۆكی‬ ‫ئـــادەم‌و حــەواو ئــەو شوێنەیان مایەی‬ ‫سەرنجە كە بەر لەنەفرەتی دوكەرتبون‬ ‫تێیدا ژیاون‌و بە (بەهەشت) ناوزەدكراوە‪،‬‬ ‫وەك ئاماژەمان پێكرد‪ ،‬ئەوەیە كە تەنانەت‬ ‫موفەسیرە كۆن‌و رەسەنەكانی قورئانیش‬ ‫لەسەر ئەوە كۆك نین كە ئەو شوێنەی‬ ‫ئادەم‌و حەوا لەسەرەتادا تێیدا ژیاون ئەو‬

‫لەبەهەشتەوە هاتۆتە ســـەرزەوی یان‬ ‫لەسەر زەویــەی خۆیەوە لەشوێنێكەوە‬ ‫بــۆ شوێنێكی دیكە گواستویەتەوە‪،‬‬ ‫بەماناكردنی وشەی (هبوط) یان فرمانی‬ ‫(هبط)ەوە بەندە‪.‬‬ ‫ئالوسیی لەتەفسیرەكەیداو لەمیانی‬ ‫راڤەكردنی ئایەتی (‪)35‬ی سورەتی‬ ‫اس ُك ْن أَن َْت‬ ‫(البقرە) (وَ ُقلْنَا يَا آَدَ ُم ْ‬ ‫وَز َ ْو ُج َك ْالَ َّن َة وَ ُك َل ِمن َْها ر َ َغ ًدا َح ْيثُ‬ ‫ش ْئ ُت َما وَ َل ت َ ْقرَبَا َه ِذ ِه َّ‬ ‫الش َجرَ َة َفت َُكون َا‬ ‫ِ‬ ‫َّ‬ ‫ني)‪ ،‬واتە هەروەها گوتمان ئەی‬ ‫ِم َن الظ ِال ِ َ‬ ‫ئادەم خۆت‌و هاوسەرەكەت لەبەهەشتدا‬ ‫نیشتەجێببن‌و لێی بخۆن بەتێرو تەسەلی‌و‬

‫نەكردوە كە گواستبێتیەوە بۆ ئاسمان‌و‬ ‫ئەگەر بیگواستبایەوە بۆ ئەوێ‌ ئەوا زیاتر‬ ‫شایستەی باسكردن دەبو‪ ،‬هەروەها لەبەر‬ ‫ئەوەش كە خوا سەبارەت بەو بەهەشتەو‬ ‫خەڵكەكەی (واتــە بەهەشتی قیامەت)‬ ‫گوتویەتی‪َ :‬‬ ‫يها لَ ْغ ًوا وَ َل‬ ‫س َم ُعو َن ِف َ‬ ‫(ل ي َ ْ‬ ‫ت َأْثِي ًما‪ ،‬إ َّل ِق ً‬ ‫س َل ًما) (الواقعە‬ ‫س َل ًما َ‬ ‫يل َ‬ ‫ِ‬ ‫‪ ،)25-26‬واتە (نەقسەی بێسودی تێدا‬ ‫دەبیستن‌و نەیەكتریش تاوانبار دەكەن‬ ‫جگە لەسەالمكردن)‪َ ،‬‬ ‫يها‬ ‫(ل لَ ْغ ٌو ِف َ‬ ‫يم) (الطور‪‌،)23 :‬و (وَ َما ُه ْم‬ ‫وَ َل ت َأْث ِ ٌ‬ ‫ني) (الحجر‪ ،)48 :‬واتە‬ ‫ِمن َْها ِبُخْ رَ ِج َ‬ ‫(ئەوانە لێی ناچنە دەرەوە‪ .‬لەكاتێكدا‬

‫ئەوەش كە ئایندارانی سەلەفیی تێدا دەژین‪،‬‬ ‫لەبونی قەناعەت بەكەسانێكی پێشینەی‬ ‫پیاو چاكی بێوێنە كە دوبارە نابنەوە‪ ،‬واتە‬ ‫سەلەفی ساڵح‪ ،‬لەراستیدا هەر بەئایدیالكردن‌و‬ ‫بەئەفسانەكردنی رابردوە‬ ‫بەهەشتە بێت كە مرۆڤ لەرۆژی قیامەتدا‬ ‫پێی دەگات‪ ،‬واتە بەهەشتی دوای مردنی‬ ‫مــرۆڤ‌و زیندوبونەوەی‪ ،‬بەڵكو هەندێك‬ ‫لەو موفەسیرانە پێیانوایە كە دەشێت‬ ‫مەبەست پێی تەنیا شوێنێك بێت لەناو‬ ‫ئەم دنیایەی خۆماندا‪ ،‬واتە سەرزەمینێكی‬ ‫جوگرافیی گۆی زەمین بێت‪ .‬بەم پێیەش‬ ‫بێت كەواتە گواستنەوەكەی ئادەم‌و حەوا‬ ‫دوای ئەنجامدانی تاوانەكەیان‪ ،‬یاخود‬ ‫بڵێین دەركردنەكەیان‪ ،‬لەبەهەشتەوە بۆ‬ ‫دنیا نەبوە‪ ،‬بەڵكو لەشوێنێكی دنیاوە‬ ‫بۆ شوێنێكی دیكە بوە‪ .‬ئەم لێكدانەوەو‬ ‫تەفسیرەشیان لــەمــانــاكــردنــی وشــەی‬ ‫(هبوط)ەوە هێناوە كە لەئایەتەكاندا‬ ‫هاتوە كە تەنیا مانای دابەرین‌و هاتنە‬ ‫خــــوارەوە ناگەیەنێت بەڵكو مانای‬ ‫گواستنەوە لەشوێنێكەوە بۆ شوێنێكی‬ ‫دیكەش دەگەیەنێت‪ .‬واتە یەكالكردنەوەی‬ ‫ئــەم بابەتە‪ ،‬واتــە ئـــەوەی كــە ئــادەم‬

‫نزیكی ئــەم درەختە مەكەون ئەگەرنا‬ ‫دەبنە ستەمكار)‪ .‬دەڵێت (موعتەزیلەو‬ ‫ئەبو موسلیمی ئەسفەهانی‌و خەڵكانێك‬ ‫بۆ ئەوە چون كە بەهەشتێكی دیكەیە‌و‬ ‫خوا بۆ تاقیكردنەوەی ئــادەم سەالمی‬ ‫خوای لـێ‌ بێت دروستیكردوە‌و باخێك‬ ‫بوە لەزەویدا لەنێوان فــارس‌و كەرمان‪،‬‬ ‫گوتراویشە‪ :‬لەخاكی عەدەنە‪ ،‬هەروەها‬ ‫گــوتــراویــشــە‪ :‬لەفەلەستینەو شارێكە‬ ‫لەشام‌و بەهەشتە ناسراوەكە نیە‪ .‬وشەی‬ ‫(هبوط) یــان بەگواستنەوە لەپارچە‬ ‫زەوییەكەوە بۆ پارچەیەكی دیكە مانا‬ ‫كردوە‪ ،‬وەك ئەوەی لەئایەتی (ا ْه ِب ُطوا‬ ‫ـص ـرًا)دا هــاتــوە‪( ،‬الــبــقــرة‪،)61 :‬‬ ‫ِمـ ْ‬ ‫یاخود بەگوێرەی روكەشەكەی‪‌،‬و دەشێت‬ ‫لەشوێنێكی بەرزیش بوبێت‪ ،‬گوتویانە‪:‬‬ ‫لــەبــەر ئـــەوەی هیچ ناكۆكییەك نیە‬ ‫لەوەدا كە خوای گەورە ئادەمی لەزەویدا‬ ‫دروستكردوە‌و لەچیرۆكەكەدا باسی ئەوەی‬

‫ئیبلیس (لەو بەهەشتەدا) لەغوی كردوەو‬ ‫درۆی كــردوە‪ ،‬هەروەها ئــادەم‌و حەوای‬ ‫لـێ‌ كرانە دەرەوە لەگەڵ ئەوەشدا كەبۆ‬ ‫نیشتەجیبون خرابونە ناویەوە (‪‌)...‬و‬ ‫لەبەر ئــەوەی (جنة الخلد‪ :‬بەهەشتی‬ ‫نەمریی) ماڵی نازو نیعمەت‌و ئاسودەییە‪،‬‬ ‫نەك ماڵی داواو تەكلیف‪ ،‬لەكاتێكدا كە‬ ‫ئادەم داوای لێكرا لەدرەختەكە نەخوات‌و‬ ‫لەبەر ئــەوەی ئیبلیس لەبێباوەڕان بو‪،‬‬ ‫بــۆ دروســتــكــردنــی وەســوەســە چوبوە‬ ‫ناو بەهەشتەوە‪ .)3()....‬وادیــارە ئەو‬ ‫شوێنەی ئادەم‌و حەوای لێبوە تەنیا وەك‬ ‫رەمز بۆ شوێنی خۆش ناوی (بەهەشت)ی‬ ‫لێنرابێت‪ ،‬ئەگەرنا وەك ئالوسی باسیكرد‬ ‫هەڵگری هیچ سیفەت‌و نیشانەیەكی‬ ‫بەهەشت نیە‪ .‬وشەی (الجنة)ش بەمانای‬ ‫(باخ) دێت بەگشتی‪ ،‬بەاڵم دواتر وەك‬ ‫باخەكانی بەهەشت‌و لەكۆتایشیدا بەمانای‬ ‫(بــەهــەشــت) بەكارهێنراوە‪ .‬لەوانەیە‬

‫لەپێناو بەخشینی مۆركێكی زیاتری‬ ‫میتافیزیكی بەو باخەی ئــادەم‌و حەوای‬ ‫تێدا بوە‪ ،‬هەندێك لەموفەسیران‌و زانایان‬ ‫بە بەهەشت وێنایان كردبێت‪ .‬گەرچی‬ ‫بابەتەكە لەخودی خۆیدا ئاینیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەرێگەی تێكەڵكردنی بەهەشت پێی‪،‬‬ ‫سروشتە‪.‬ئاینەكەی تۆختر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫مەبەست لەهێنانی باسوخواسی ئادەم‌و‬ ‫حەوا لەم بابەتەو حەقیقەتی ئەو شوێنەی‬ ‫كە تێیدا ژیاون‪ ،‬ئەوەیە كە مادامەكیی ئەو‬ ‫شوێنە یەكەمین شوێنە كە یەكەمین مرۆڤی‬ ‫لێبوبێت هەر دەبێت (بەهەشت) بوبێت‪،‬‬ ‫لەو رووەوە كە سەرەتایەو سەرەتاش هەر‬ ‫دەبێت بەهەشتیی بێت‪ ،‬بەو پێیەی وشەی‬ ‫(بەهەشت) هەڵگری مۆركێكی ئەفسانەییە‬ ‫لەروی كات‌و لەروی سروشت‌و ماهیەتی‬ ‫خۆشیەكانی ناویشیەوە‪.‬‬ ‫مــرۆڤ بەچی دڵــی خــۆی بــداتــەوەو‬ ‫تینوێتیە رۆحی‌و ئیستاتیكیەكەی خۆی‬ ‫تێر بكات‪ ،‬جگە لەوەی كە وەك ئایدیال‬ ‫گریمانی ئــەوە بكات كە سەرەتایەك‬ ‫هەبوە پیرۆز بوەو دەبێت ئێمەش هەوڵی‬ ‫گەڕانەوە بدەین بۆی‪.‬‬ ‫دەبێت ئەوەش بڵێین كە الی زۆرێك‬ ‫لــەمــرۆڤــەكــان كۆتایی (ئایندە)یەكی‬ ‫ئایدیالیش هەر بونی هەیە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫مرۆڤ دوای قەیران‌و گرفتەكانی ژیانی‬ ‫دنیا پێی بگات‪ .‬واتە بۆ ئەوەی مرۆڤ‬ ‫توانای بەرگەگرتنی مەینەتیەكانی ژیان‌و‬ ‫كێشە ئەنتۆلۆژیەكانی بگرێت دەبێت نەك‬ ‫هەر سەرەتا بەڵكو ئایندەشی بەئایدیال‬ ‫وێنا بكات‪ ،‬بۆ ئــەوەی لەنێوان ئەم دو‬ ‫ئایدیالەدا توانای هەڵكردن‌و بەسەربردنی‬ ‫ماوەی ژیانی خۆی هەبێت‪.‬‬ ‫هەروەها ئەوەش كە ئایندارانی سەلەفیی‬ ‫تێدا دەژین‪ ،‬لەبونی قەناعەت بەكەسانێكی‬ ‫پێشینەی پیاو چاكی بێوێنە كە دوبارە‬ ‫نابنەوە‪ ،‬واتە سەلەفی ساڵح‪ ،‬لەراستیدا‬ ‫هەر بەئایدیالكردن‌و بەئەفسانەكردنی‬ ‫رابـــردوە‪ ،‬بڕوابونە بــەوەی كە دەبێت‬ ‫بەشێوەیەكی حەتمیی سەرەتا ئەفسانەیی‬ ‫بــێــت‪ ،‬خــــاوەن تایبەتمەندیگەلێكی‬ ‫ئەفسانەیی كە دوبارەبونەوەی مەحاڵ‬ ‫بێت‪ .‬واتە نەك سەرەتای دور (یەكەمین‬ ‫ســەرەتــا)‪ ،‬بەڵكو سەرەتا نوێیەكانیش‬ ‫میتۆلۆژیزە دەكرێن‪ ،‬بەو پێیەی سەرەتا‬ ‫تازەكان نزیكترو كاریگەرترن‪.‬‬ ‫دكــتــۆر خــەلــیــل ئــەحــمــەد دەڵــێــت‪:‬‬ ‫(مــوقــەدەس لــێــرەدا بریتیە لەزەمەنی‬ ‫بنەڕەتی (زەمەنی دروستبونی پیرۆز)‬ ‫نــەك زەمــەنــی خــەڵــكـی‌و دنــیــاكــەیــان‪.‬‬ ‫بریتیە لەزەمەنی دروستبونی یەكەم‪ -‬كە‬ ‫دوبــارە دەبێتەوە وەكئەوەی (زەمەنی‬ ‫خەون) بێت)‪ -‬زەمەنی گەڕانەوە بۆ ئەو‬ ‫رەسەنایەتیە كۆنە‪ ،‬یەكەمینە‪.‬‬ ‫ك ــەوات ــە مــوقــەدەســاتــی زەمــەنــیــی‬ ‫گــــەڕانــــدنــــەوەی رابـــــــردوی دورە‪،‬‬ ‫دوبارەكردنەوەی خەونی ئیعتیقادیانەی‬ ‫یادەوەریگەلێكی زەمەنیە كە خاوەنانی‬ ‫بەیادەوەریی نەمری دادەنێن‪ ،‬ئامادەو‬ ‫هاتو بەشێوەیەكی هەمیشەیی)(‪.)4‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪-1‬ميرتشيا اليادة‪ ،‬البحث عن‬ ‫التأريخ واملعنى في الدين‪ ،‬ترجمة‬ ‫وتقدمي د‪ .‬سعود املولى‪ ،‬املنظمة‬ ‫العربية للترجمة‪ ،‬الطبعة االولى‪:‬‬ ‫بيروت‪ ،‬كانون االول (ديسمبر) ‪،2007‬‬ ‫ص‪.31-30‬‬ ‫‪-٢‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.166‬‬ ‫‪-3‬شهاب الدين االلوسي ‪ ،‬روح‬ ‫املعاني في تفسير القرآن العظيم‬ ‫والسبع املثاني‪ ،‬مؤسسة الرسالة‪،‬‬ ‫بيروت‪ ،‬الطبعة االولى‪ ، 2010 ،‬اجمللد‬ ‫الثاني‪ ،‬ص‪.119-118‬‬ ‫‪-4‬الدكتور خليل احمد خليل‪،‬‬ ‫مضمون االسطورة في الفكر العربي‪،‬‬ ‫دار الطليعة للطباعة و النشر‪ ،‬بيروت‪-‬‬ ‫لبنان‪ ،‬ط‪ ،2‬ص‪.73‬‬

‫ذمارة (‪ )224‬دوشةممة ‪2014/11/17‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫فیتیشیزم؛ قامچییەكانی ئەبەدییەت و‬ ‫شۆكی یونیڤێرسالیزم‬ ‫دەربارەى نووسین و سیاسەت‬

‫زۆرینەى نووسینەكان زبڵن‪،‬‬ ‫چونكە فۆرمی كااڵ وەردەگرن‬ ‫و پاشان مەسرەف دەكرێن‪،‬‬ ‫هەموو مەسرەفكردنێكی‬ ‫كااڵش بۆ ڕۆژی دواتر‬ ‫مەحكومە بەوەى ببێت بە زبڵ‪،‬‬ ‫ئەمە بە موتڵەقی ڕاستە‬

‫پێشڕەو محەمەد‬

‫‪I‬‬ ‫نووسین وەك زەخیرەى كولتووری – ئایا‬ ‫نووسین‪ ،‬هەر ئەو ڕەمز و ڕازەى هەیە كە كارل‬ ‫ماركس لە بەشی چوارەمی بەرگی یەكەمی‬ ‫سەرمایەدا‪ ،‬وەك تایبەتمەندی كااڵ دەیبینێت؟‬ ‫یان بە دەربڕینێك‪ ،‬ئایا نووسین‪ ،‬بەردەوام كە‬ ‫ئاستی كااڵی بەخۆیەوە گرتووە‪ ،‬وەك هەر‬ ‫كااڵیەكی دیكە‪ ،‬خەسڵەتێكی فیتیشیستی‬ ‫وەردەگــرێــت؟ ئــاوازی غەریبی ماركس‪ ،‬ئەو‬ ‫كاتەى كە كااڵ «پڕدەبن لە الیەنی مێتافیزیكی‬ ‫و چەنەبازیی تیۆلۆژیانە‪ ،‬دەربارەى نووسین‪،‬‬ ‫تا چەند قبوڵ كراوە؟ چۆن دەكرێت دەربارەى‬ ‫بەهای مەسرەفی و بەهای ئاڵوگۆڕی نووسین‬ ‫قسە بكەین؟ ئەمە هەڵدەگرێت قسەى‬ ‫لەسەر بكرێت‪ ،‬بەاڵم بەكااڵبوون لەم ئاستەدا‬ ‫دەبینمەوە كە ئەمڕۆ نووسینێك نابینیت‪،‬‬ ‫نەبوونی سەرچاوە (‪ – )ursprung‬بە‬ ‫مانا بنیامینییەكەى – بكاتە بابەتی ڕەخنەى‬ ‫ڕادیكاڵ‪ .‬ئێمە بێ سەرچاوەین‪ ،‬كەچی هیچ‬ ‫نووسینێك باس لەم بێ سەرچاوەییە ناكات‪.‬‬ ‫نەبوونی سەرچاوەش یەك مانای هەیە‪ :‬زبڵ‪،‬‬ ‫ئێمە سەرچاوەمان نییە‪ .‬بەبێ بوونی ئەم‬ ‫سەرچاوەیەش‪ ،‬هەرجۆرە داهێنانێك‪ ،‬جگە لە‬ ‫وەهم‪ ،‬كارێكی گەمژانەیشە‪ .‬ئێمە هەم لە ئاستی‬ ‫پارتیكوالر و هەم لە ئاستی یونیڤێرسالدا‪ ،‬لەنێو‬ ‫ئەم بێ سەرچاوەییەدا دەژین‪ .‬بۆیە دەمانەوێت‬ ‫ئەم بێ سەرچاوەییە لە هەموو ئاستەكانیدا‬ ‫بشارینەوە‪ ،‬ماسكی بەبەردا بكەین‪ .‬نووسین‬ ‫كاتێك وەك زەخیرەى كولتووری دەبینرێت‪،‬‬ ‫دەكرێت هەمان ماسك بێت بۆ شاردنەوە و‬ ‫داپۆشینی ئــەم بێ سەرچاوەییە‪ ،‬دواجــار‬ ‫دەســتــگــرتــن بــەســەر چــەمــك و ئــایــدیــا و‬ ‫لۆكاڵیكردنەوەیان بۆ باشتر جڵەوكردن‪ .‬هەر‬ ‫زەخیرەیەكی كولتووریش مەجالی گەورەى‬ ‫تێدایە تا بتوانین گوتاری ئایدیۆلۆژیی لەسەر‬ ‫بونیاد بنێین‪ .‬ئێمە بێ نەریتین‪ ،‬بەاڵم كاتێك‬ ‫نووسین دەكەین بە زەخیرە‪ ،‬بەئاسانی نەریت‬ ‫– هەڵبەت مەبەستم لە نەریت‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫نەریت وەك میراتی كولتووری‪ ،‬كە سەرەنجام‬ ‫دروستكەری بیركردنەوەیەكی نەزۆكە و ئایدیای‬ ‫مەحبوبی حاكمانیشە – دروستبكرێت و لەسەر‬ ‫شانە تێكشكاوەكەى ئێمە باربكرێت‪ .‬كاتێك‬ ‫دەمانەوێت نەبوونی سەرچاوە زەق بكەینەوە‪،‬‬ ‫ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ‪ ،‬باس لە نووسین‬ ‫وەك زبڵ دەكەین‪ .‬كەواتە ئەم باسكردنە‬ ‫دەكرێت ببێتە شۆكێك بەر نەریت و سیستەم‬ ‫بكەوێت و جوڵەى مێژوویی لەكاربخات‪ .‬هەر‬ ‫لەبەر ئەمە تا بە ئەمڕۆ دەگــات‪ ،‬نووسین‬ ‫لەالی ئێمە لەم ئایدیایە نزیك نەكەوتۆتەوە‪.‬‬ ‫سەرەنجام ئەم چەشنە نووسینە‪ ،‬جگە لەوەى‬ ‫نووسینێكی ناڕادیكااڵنە بووە‪ ،‬هاوكات لە پلەى‬ ‫زەخیرەیەكی كولتووریدا‪ ،‬هەوڵیداوە هەرچی‬ ‫ئازارێكی ئینسان هەیە بیكات بە ڕەمزێكی‬ ‫كولتووری و بەرگی جوانیناسی بەبەردا بكات‪،‬‬ ‫نووسین بكات بە ئامرازێك تاوەكو ئــازار و‬ ‫بەرگەگرتنی ئازار وەك فەزیلەت بفرۆشێتەوە‪،‬‬

‫پەیامی ئێمە دەبێت ئەوە بێت‪ ،‬كە ئەم ئایدیایە‬ ‫بخەینە قەیرانێكی قوڵەوە‪ .‬بەاڵم دەبێـت ئەو‬ ‫گومانەیش بكەین‪ ،‬ئایا ئەم نووسینە – خودی‬ ‫ئەم نووسینە – نابێتەوە بەكااڵ و زەخیرەى‬ ‫كولتووری؟‬ ‫‪II‬‬ ‫نووسین تا ئەو كاتە هەر وەك نووسینێكی خاو‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬شتێكی ئاسایی و هەستپێكراوە‪،‬‬ ‫بـــەاڵم كاتێك لــە فــۆرمــی كــااڵ(كــتــێــب)دا‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬دەبێت بە شـتێك كە لەسەرووی‬ ‫هەستی وروژانــدن و جواڵندنەوەیە‪ .‬ئەم ڕاز‬ ‫و ڕەمزەش لە فۆرمی كتێبەوە وەردەگرێت‪.‬‬ ‫كەواتە دەتوانین بڵێین زۆرینەى نووسینەكان‬ ‫زبڵن‪ ،‬چونكە فۆرمی كااڵ وەردەگرن و پاشان‬ ‫مەسرەف دەكرێن‪ ،‬هەموو مەسرەفكردنێكی‬ ‫كااڵش بۆ ڕۆژی دواتر مەحكومە بەوەى ببێت‬ ‫بە زبڵ‪ ،‬ئەمە بە موتڵەقی ڕاستە‪ .‬تەنانەت ئەو‬ ‫كاتەى خەوتووی‪ ،‬پابەند بە ناخودئاگا‪ ،‬دەبێت‬ ‫نووسینە زبڵەكان ببینیتەوە‪ :‬نووسین دەكرێت‬ ‫بۆ خۆڕەحەتكردنیش بەكاربهێنرێت‪ ،‬خۆ‬ ‫زۆربەى نووسینەكان‪ ،‬كتێبگەلی پۆرنۆگرافین‬ ‫و بەكەڵكی دەسپەڕ دێن‪ .‬وەك بڵێی تۆ كاتێك‬ ‫لەناو نووسینەكاندا دەخولێیتەوە‪ ،‬وا خەیاڵ‬ ‫بكەیت لەناو مەلهایەكدا دێیت و دەچیت‪،‬‬ ‫نووسین ڕۆڵی مەلها دەگێڕێت‪ ،‬بە موتڵەقیش‬ ‫نموونەكان زۆر و زەوەندن‪ .‬من ناتوانم باوەڕ‬ ‫بەخۆم بێنم ئەمانە نووسینن‪ ،‬بەڵكو پابەند‬

‫نــاڕەزایــەتــی ئــەمــڕۆی ستەملێكراوەكان و‬ ‫خوێندكاران و بردنی ئەم ناڕەزایەتییە بۆ نێو‬ ‫ئایدیۆلۆژیایەكی ڕیفۆرمخواز و كۆنترۆڵكردن و‬ ‫ئۆرگانیزەكردنی ناڕەزایەتی خوێندكاران‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەى كوشتنی هەر ناڕەزایەتییەكی داهاتووە‪،‬‬ ‫هــاوكــات نیشانەى جۆرێك لە ناڕەزایەتی‬ ‫هیستریایە بەرەو الدان لە ناڕەزایەتی‪ .‬رۆژێك‬ ‫بنیامین گوتبووی بزووتنەوەى فاشیستی‬ ‫بەهەرجۆرێك بێت ڕێگا بە دەربڕینی ناڕەزایەتی‬ ‫دەدات‪ ،‬بێ ئەوەى بچووكترین شت بگۆڕێت‪،‬‬ ‫لێرەش ئەو بزووتنەوانەى سواری بچووكترین‬ ‫شەپۆلی نــاڕەزایــەتــی بـــوون‪ ،‬دەكــرێــت بە‬ ‫جورئەتەوە بڵێین لــەژێــرەوە پەیوەندییان‬ ‫بە هەمان حاكمانەوە هەبوو تا ئەگەرەكانی‬ ‫دروستبوونی ناڕەزایەتییان بۆ كۆنترۆڵبكەن‬ ‫و كردیشیان‪ .‬ئەمڕۆ خەڵك و خوێندكاران‬ ‫پەیوەندییان بە هەموو شتێكەوە هەیە كە سەر‬ ‫بەو دەزگایەیە جگە لە حەقیقەت‪ :‬حەقیقەتی‬ ‫لەسیاست داماڵراوی خەڵك و نەزۆككردنیان‪.‬‬ ‫ئەركی سیاسەتی ڕادیكاڵ ئاگاداركردنەوە و‬ ‫دەرهێنانی خەڵكە لەم دۆخە‪ .‬بۆیە ئێستا‬ ‫هەمووان لە كۆمەڵگایەكی نمایشیدا دەژین‪،‬‬ ‫هەموو شتێكیش بۆ وێنە و ئەكتی نمایشی‬ ‫كورتدەكرێتەوە‪ .‬سیاسەت – بەهۆى نەبوونی‬ ‫سیاسەتی ڕادیكاڵەوە – كورت دەكەنەوە بۆ‬ ‫كەڵكەڵەیەك بۆ ئاو و نان و مەسەلەكەش‬ ‫لە بنچینەوە بریتییە لە گەیشتن بە شتێك‪:‬‬

‫ناڕەزایەتی فیتیشیستیدا‪ ،‬و لە دەرەوەى‬ ‫ئەماندا‪ ،‬دەیانەوێت بڵێن هیچ بژاردەیەكی دیكە‬ ‫بوونی نییە و ئەكتی نمایشی ئێمەش دوایین‬ ‫بژاردەى ڕاستەقینەیە‪ .‬ئایا هەر بەڕاست شتێك‬ ‫ماوەتەوە؟‬ ‫‪IV‬‬ ‫لە كااڵوە بۆ پۆلیس – كۆمەڵگا سەرتاپا‬ ‫كۆمەڵگایەكی نمایشییە‪ ،‬لەم كۆمەڵگایەشدا‬ ‫هەموو شتێك دەكرێت بەكااڵ بۆ مەسرەفكردن‪،‬‬ ‫نووسین و وێنە وەك كااڵ‪ ،‬رۆڵی سەرەكی‬ ‫دەبینێت‪ ،‬بۆیە كەڵەكردنی میكانییكانەى كااڵ‬ ‫تا دواسنوور سوبێكتی نمایشی ئازاد دەكات‬ ‫هەموو شتێك بكات بە وێنە بۆ نمایشكردن‬ ‫لەبەردەم هەموواندا‪ ،‬هەرچەند زیاتر ڕازاندنەوە‬ ‫و زیادكردنی نووسین‪/‬وێنە‪-‬كااڵ بەهێزتر بێت‪،‬‬ ‫هێندە نیگاى زەق و ئەبڵەقی بینەری ناو‬ ‫كۆمەڵگای نمایشی دەوروژێنێت‪ ،‬بە مانایەك‬ ‫لەڕێگای كااڵ‪-‬وێنەوە خۆى دەكات بە ئوبێكتی‬ ‫ئارەزوو بۆ ئەوانیدیكە‪ .‬ئەم كەڵەكەكردنەی‬ ‫كــااڵ‪-‬وێــنــەیــە خەسڵەتێكی ڕاســتــەوخــۆ و‬ ‫بنچینەیی ساختەكارانەیە بۆ وروژاندنی نیگای‬ ‫بینەر‪ .‬بۆیە بــەڕای ماركس‪ ،‬لە سیستەمی‬ ‫كااڵیی شتەكاندا یان ئوبێكتەكاندا نەك بەو‬ ‫جۆرەى كە لەڕاستیدا هەن‪ ،‬بەڵكو هەمیشە‬ ‫وەك نواندنەوەى شتەكانی دیكە دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫«خەسڵەتی رازئامێزی كااڵكان»‪ ،‬بە تەعبیری‬ ‫ماركس‪ ،‬هەر لەمەوە سەرچاوە دەگرێت‪ .‬كااڵ‬

‫پــڕن لە پۆلیس‪-‬سەرباز و ئەمەش مانای‬ ‫ڕاستەقینەى سیاسەتی دەوڵەتی‪-‬حكومەتییە‬ ‫لە دەوروبەرماندا‪ .‬بۆیە لەم ڕەوتەدا هەمووان‬ ‫بۆ ئەوەى لە یارییە ڕەمزییەكەدا وەربگیرێن‬ ‫دەبێت بچنە ناو پەردەى نمایشییەوە‪ ،‬خۆكردن‬ ‫بەكااڵ لەڕێگای نووسینەوە ئەم ئەركەمان بۆ‬ ‫جێبەجێ دەكات‪ .‬بۆیە لەم جەنگەدا‪ ،‬سیاسەت‬ ‫یان بە مانای سەیركردنی پاسیڤانەى نمایشە‬ ‫یان بەشداریكردنە لە یارییەكەدا‪ .‬لە سیاسەت و‬ ‫حكومەتی نمایشییدا لەدەرەوەى ئەم دووانەدا‪،‬‬ ‫بژاردەیەك بوونی نییە‪ .‬نمایش بژاردەیەكی‬ ‫دیكە ناهێڵێتەوە‪ .‬یارییەكە زۆر سەختە‪،‬‬ ‫نووسین دەكرێتە لیبۆكی دەستی پەردەیەكی‬ ‫ڕەمزی ڕەق و تەق‪ ،‬بەاڵم ئایا هەرشتێك ڕەق‬ ‫و بەستوو بێت‪ ،‬دەبێت بە دوكەڵ و بەهەوادا‬ ‫بچێت؟‬ ‫‪V‬‬ ‫لە پۆلیسەوە بۆ سیاسەت – سوپا و‬ ‫پۆلیس ڕەگــەزی جیانەكراوەى كۆمەڵگای‬ ‫نمایشی و شوناسی نمایشین‪ .‬چونكە بەبێ‬ ‫پۆلیس ڕەگــەزی ناچاالكی نمایش هەمیشە‬ ‫دەكەوێتە بــەردەم لەناوچوون و نەمانەوە‪.‬‬ ‫مادامیش حكومەت دەكەوێتە بەردەم قەیرانێكی‬ ‫ئەمنییەوە‪ ،‬نمایش دەبێت لە مۆڵەكانەوە‪ ،‬لە‬ ‫وێنەكانی جوانكارییەوە‪ ،‬لەو كتێبانەى بۆ‬ ‫ڕەحەتكردن و بوون بەكااڵ و مەسرەفكردن‬ ‫دەنووسرێن‪ ،‬بگوازرێتەوە بۆ وێنەی سەربازی‪-‬‬ ‫پۆلیسی‪ ،‬چونكە نمایش لە هەر شوێنێكدا‬

‫كەڵەکەكردنی میكانییكانەى كااڵ تا دواسنوور‪« ،‬سوبێكتی نمایشی» ئازاد‬ ‫دەكات کۆی شتەکان بكات بە وێنە بۆ نمایشكردن لەبەردەم هەموواندا‪،‬‬ ‫هەرچەند زیاتر ڕازاندنەوە و زیادكردنی نووسین‪/‬وێنە‪-‬كااڵ بەهێزتر بێت‪ ،‬هێندە‬ ‫نیگاى زەق و ئەبڵەقی بینەری ناو كۆمەڵگای نمایشی دەوروژێنێت‪ ،‬بە مانایەك‬ ‫لەڕێگای كااڵ‪-‬وێنەوە خۆى دەكات بە ئوبێكتی ئارەزوو بۆ ئەوانیدیكە‬ ‫بە گەى دیبۆر‪ ،‬دەكرێت بڵێین «نمایشی‬ ‫نووسین» دەكەن‪ .‬وەك بڵێی چۆن سەیارەیەك‬ ‫نمایش دەكەیت‪ ،‬قسەى زلی نووسینیش نمایش‬ ‫دەكەیت‪ .‬بەرهەمی كاری ئینسانی‪ ،‬بەهای‬ ‫مەسرەفییان هەیە‪ ،‬بۆیە ئەم بەهایە دەربارەى‬ ‫نووسین‪ ،‬بریتییە لە دابینكردنی ئــارەزووی‬ ‫ئینسان بۆ «خوێندنەوە» و بوون بە زبڵ‪.‬‬ ‫‪III‬‬ ‫ناڕەزایەتی فیتیشیستی – ناڕەزایەتییەكان‬ ‫لەمڕۆدا هەموویان یان بۆ نمایشن یاخود‬ ‫بــۆ مەسرەفكردنی وێــنــەن‪ ،‬بۆیە هەموو‬ ‫ناڕەزایەتییەك لەكۆتاییدا مەحكومە بە نەمان‬ ‫و ساردبوونەوە‪ ،‬دواجار نەبوونی ناڕەزایەتی‪.‬‬

‫وەرگیران لە دۆخی نمایشی و ڕەمزیدا و لەم‬ ‫ڕێگایەشەوە سیاسەتی درۆزنانە‪ ،‬بەمانایەكی‬ ‫دیــكــە ئەخالقیاتی ناسیاسیی بــكــەن بە‬ ‫بڕیادرانێك بۆ هەڵبژاردنی پیشەیەك لەناو‬ ‫دۆخەكەدا‪ .‬لێرەدا و لەم ئەكتە درۆزنانەیەدا‬ ‫هەموویان دەچنەوە باوەشی موحافەزەكاریی‬ ‫ئەخالقی و ئەو نیۆلیبرالیزمە ئابوورییەوە كە‬ ‫دەستیان خستۆتە ناو دەستی یەكترییەوە‬ ‫و دەیانەوێت كۆمەڵگای نمایشی بكەن بە‬ ‫دۆخێكی ئەبەدی‪ .‬لەم جەنگە مەدەنی و نەرم‬ ‫و شەرمنانەیەدا كە ئەوان دەیكەن‪ ،‬سیاسەتی‬ ‫گەمە بەڕێوە دەبــەن (گەمەى وەرگیران و‬ ‫اثبات وجود)‪ .‬لە ئەكتی ئەخالقی نمایشیی‬

‫ئەو شتە نییە كە بەهاكەى لەخۆیدا هەیە‪.‬‬ ‫كااڵ ئوبێكتێكە بەستراوەتەوە بە شتێكی‬ ‫دیكەى لەخۆى بەرزتر‪ .‬كەواتە كااڵ هەرگیز‬ ‫ئوبێكتێكی ڕووت نییە‪ ،‬بەڵكو هەمیشە‬ ‫لەئاستی سیموالكروم (زڕەنــوانــدنــەوە یان‬ ‫ساختەدەركەوتن)دا دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫بە قەولی گەى دیبۆر‪« :‬لە هەر شوێنێك‬ ‫پۆلیس یان سوپا هەبێت‪ ،‬نمایشیش هەیە»‪.‬‬ ‫كــەواتــە‪ ،‬ڕوون و ئاشكرایە سیاسەت لە‬ ‫كۆمەڵگای نمایشیشدا‪ ،‬خۆى بۆ نمایشێكی‬ ‫دیكە دەردەخـــات‪ .‬سیاسەت لە كۆمەڵگای‬ ‫نمایشیدا لە تەلەڤزیۆندا بەریانی هەیە و لە‬ ‫پۆلیس‪-‬سوپادا دەگاتە لوتكە‪ .‬شەقامەكان‬

‫دەبێت ڕۆڵی خۆى بە موتڵەقی بگێڕێت‪ .‬بۆیە‬ ‫نمایش لە قەیرانی ئەمنیدا لە فرەڕەنگییەوە‬ ‫دەكرێت بە یەكڕەنگی (یونیفۆرم)‪ ،‬هەرچەند‬ ‫لەدواسنووری لۆژیكی خۆیدا‪ ،‬تەنها لەپێناوی‬ ‫نمایشێكی زیاتردایە‪ ،‬بەاڵم بەفۆرمی دیكە‪.‬‬ ‫كەواتە دەگەین بە پۆست‪-‬سیاسەت – ئولترا‪-‬‬ ‫سیاسەت‪ :‬لەگەڵ پۆست‪-‬سیاسەتدا سڕینەوەى‬ ‫سیاسیی و سپاردنی كاروبارەكان بە پسپۆڕان‬ ‫و بەڕێوەبەرانی لێدەكەوێتەوە و بەگەڕانەوە‬ ‫بۆ سیاسەتی دەركــراو لە پانتایی ڕەمزیدا‬ ‫لە فۆرمی ڕیاڵی توندوتیژی كوێری تیرۆر و‬ ‫بۆمباران وهتدا‪ ...‬ڕێگا بۆ هاتنەمەیدانی ئۆلترا‪-‬‬ ‫سیاسەتی سەربازی ڕوون و ئاشكرا فەراهەم‬

‫دەكات‪ .‬سەرباری ئەمە‪ ،‬نەوەى ئەوانەش كە‬ ‫تا ماوەیەك پێش ئێستا بەرهەمێكی شوناسی‬ ‫نانمایشی و شۆڕشگێڕیان هەبوو ئێستا بەرەو‬ ‫لەناوچوونن‪ .‬ئەوانەى هێشتا شتێكیان لە‬ ‫ڕەسەنێتی بۆ ماوەتەوە یان بێدەنگ كراون یان‬ ‫مردوون‪ ،‬چونكە یان ئەوانەى گەندەڵ بوون‬ ‫و دەستەكانیان پیسە‪ ،‬یان هێندە خۆیان‬ ‫بە نمایشەوە بەستۆتەوە و لەگەڵیدا هاوڕان‬ ‫و دێنەوە و خۆیان لەگەڵ ئەوە ڕاهێناوە كە‬ ‫باوەڕكردن بەوەى سەردەمێك شۆڕشگێڕ بوون‬ ‫و لەوانەیشە بەهۆى ئایدیالەكانیانەوە زیندانی‬ ‫كرابێتن و دوور خرابێتنەوە‪ ،‬ئەمەش وەك‬ ‫شتێكی سەخت دەردەكەوێت‪ .‬ئەمە چییە؟‬ ‫گۆڕانی سیاسەت بۆ پۆلیس‪ .‬بەاڵم با قسەكەى‬ ‫ماركس ئاوا لێبكەینەوە‪[ :‬كاتێك سیاسەت‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە] دەبــێ لە فۆرمی غەریبەدا‬ ‫بگەڕێتەوە‪ ،‬ماركس دەڵێت‪ :‬هەرشتێك ڕەق‬ ‫و بەستوو بێت دەبێت بەدوكەڵ و بەهەوادا‬ ‫دەچێت‪ .‬چی وادەكات؟ گەڕانەوەى سیاسەت‬ ‫لە فۆرمی غەریبەی خۆیدا‪ ،‬ئەم بەهەڵمبوونەى‬ ‫پۆلیس دروست دەكات‪.‬‬ ‫بەو پێیە بۆ قسەكردن دەربارەى تیۆرییە‬ ‫سیاسییەكانی ژاك ڕانسێر بە جیاوازییەك‬ ‫دەستپێدەكەین كە ئەو لەنێوان پۆلیس و‬ ‫سیاسەت دایدەنێت‪ .‬لەڕاستیدا ڕانسێر بۆ‬ ‫شیكردنەوەى مەسەلەى سیاسیی‪ ،‬سەرەتا‬ ‫دەربــارەى پۆلیس و سیاسەت بۆچوونەكەى‬ ‫خۆى دەردەخات‪ .‬پۆلیس الی ڕانسێر هەمان‬ ‫كاری حكومەتە كە هیرارشییەت و پێگەكان‬ ‫و ئەركەكان جێبەجێ دەكــات‪ .‬پۆلیس (كە‬ ‫لە حكومەتدا بەرجەستە دەبێت) خەریكی‬ ‫پێناسەكردنی هیرارشییەت دەبێت و نەزمێكی‬ ‫جێگیر لە كۆمەڵگا ئینسانییەكاندا دروست‬ ‫دەكـــات‪ .‬پۆلیس و پرۆسە پۆلیسییەكان‬ ‫تێدەكۆشن‪ ،‬هەمیشە هەیمەنە یان دەسەاڵت‬ ‫بكەنە شتێكی سروشتی و بەرهەمیبهێننەوە‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە‪ ،‬سیاسەت الی ڕانسێر‪ ،‬ڕووی لە‬ ‫یەكسانییە‪ .‬سیاسەت كۆمەڵێك لەو پراكتیكانە‬ ‫دەگرێتەوە كە بە پێشگریمانەى یەكسانی بۆ‬ ‫ڕیالیزەكردن و بەدیهێنانی یەكسانی تێدەكۆشن‪.‬‬ ‫سیاسەت مەسەلەى سروشتیسازی دەسەاڵت‬ ‫نەفی دەكاتەوە و لە فۆرمی پرۆسەى ڕزگاریدا‬ ‫بەرجەستە دەبێـتەوە‪ .‬ڕزگاری لێرەدا هەمان‬ ‫بەدیهاتنی گریمانەی یەكسانییە كە لەئاستی‬ ‫لە شوناس داماڵیندا ڕەتدەبێت‪ .‬لە كۆمەڵگای‬ ‫نمایشیدا تەنها هێرشێكی دیكەی ناخودئاگای‬ ‫نانمایشی دەتوانێت ساتێكی دیكە بخوڵقێنێت‬ ‫و پەرەپێدانی نمایشكەران و هونەرپیشەكان و‬ ‫دەوڵەت و كۆمەڵگای نمایشی ڕابگرێت‪ .‬ئایا‬ ‫هێشتا شتێك‪ ،‬ئاسەوارێك لەوە ماوەتەوە؟‬ ‫پێدەچێت ئەم ناخودئاگایە لە سەردەمی ئێمەدا‬ ‫لە وەستان و بێدەنگیدا بژیت‪ .‬با چاوەڕوان‬ ‫بین‪ ،‬لەوانەیە بێدار ببێتەوە‪ .‬ئەم هێرشەش‬ ‫ناوێكی ڕوون و ئاشكرای هەیە‪ :‬سیاسەت‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )224‬دوشةممة ‪2014/11/17‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫ه شكۆمه‌ند و دزێوه‌كانی مه‌رگ‌‬ ‫دیو ‌‬

‫شه‌هید‪ ،‬خۆكوژ‪ ،‬فیداكار‬

‫ڕانانی‪ :‬بڕوا عه‌الدین‬

‫‪2-2‬‬ ‫فابریكی شه‌هاده‌ت‪ :‬من و تۆی‬ ‫به‌رده‌وام قه‌رزار‬ ‫شه‌هید‪ ،‬شه‌هید ده‌خاته‌وه‪ ،‬شه‌هید‪،‬‬ ‫شه‌هید‌ه فانتازی و دیمه‌ن ‌ه بیرلێنه‌كراو‌ه و‬ ‫ئه‌گه‌رنه‌كراوه‌كان ب ‌ه دوای خۆیدا ده‌هێنێت‪،‬‬ ‫وات ‌ه زنجیره‌به‌ندیه‌ك ل ‌ه شه‌هاده‌ت ك ‌ه بۆ‬ ‫سه‌ركه‌وتنی هه‌ر ئایدیا و ئایدیۆلۆژیایه‌ك‬ ‫گرنگن‌‪ .‬بۆ ئ ـه‌وه‌ی ئه‌و الفــاوی خوێن ‌ه‬ ‫نه‌وه‌ستێت‪ ،‬ئـه‌و خوێن ‌ه مــوقـه‌ده‌س و‬ ‫پیرۆزكراو‌ه كه‌فوكوڵی هه‌بێت‌‪ ،‬بڕژێت و‬ ‫بڕژێت و ب ‌ه به‌رده‌وامی له‌سه‌ر داروبه‌رد‬ ‫و بست بـ ‌ه بستی خاكێك بریسكه‌ی‬ ‫بێت و بدره‌وشێته‌وه‌‌‌‪ ،‬پێویست ‌ه فابریكی‬ ‫شه‌هاده‌ت‪ ،‬كارگه‌ی قوربانیدان و ڕۆبۆته‌‬ ‫فیداكاره‌كان له‌كار نه‌كه‌ون‪.‬‬ ‫لێره‌دا ئاسار پێداگری له‌سه‌ر چه‌مكی‬ ‫ی ــاده‌وه‌ری و نه‌مركردن و پیرۆزكردنی‬

‫یاده‌وه‌ریه‌كانی شه‌هید ده‌كات‪ :‬نمونه‌كانی‬ ‫ئه‌م چه‌شن ‌ه ل ‌ه تاكتیكی به‌كارهێنانی‬ ‫شه‌هید وه‌ك كارخانه‌یه‌كی بــزۆك و‬ ‫زیندوو ل ‌ه شۆڕش ‌ه چینایه‌تی و خه‌باته‌كان‬ ‫دژی كۆڵۆنیالیزم و دواجاریش پاكتاوه‌‬ ‫ره‌گـه‌زیـه‌كــانــدا زۆر و بێشومارن‪ :‬جا‬ ‫جیڤارا بێت‪ ،‬هۆڵۆكۆست بێت یان نمون ‌ه‬ ‫ئاسیاویه‌كانی شه‌هید بێت ل ‌ه چیین‪ ،‬هیند‬ ‫و ڤێتنام و خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا كه‌‬ ‫یه‌كپارچ ‌ه ته‌ژیین ب ‌ه شه‌هید و شه‌هاده‌ت‬ ‫و ڕه‌وایه‌تیدان ب ‌ه مه‌رگ‪ :‬وات ‌ه به‌كارهێنانی‬ ‫ژیـــان وه‌ك ك ـه‌ره‌ســت ـه‌ی ـه‌كــی گرنگی‬ ‫مه‌رگاندن!‬ ‫كاركردن له‌سه‌ر پیرۆزكردنی یاده‌وه‌ری‬ ‫شه‌هید و گیانبازیه‌كانی‪ ،‬ئیشكردن له‌سه‌ر‬ ‫ویژدانی كولێنراو‌ه و برینداری تۆ‪ ،‬تۆی‬ ‫قه‌رزار‪ ،‬تۆی ناچار ب ‌ه هه‌ڵگرتنی بارێك‪،‬‬ ‫ب ‌ه دانی باج ب ‌ه خوێنێك ك ‌ه له‌پێش تۆدا‬ ‫ڕژاوه‌‪ ،‬به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك باڵ به‌سه‌ر حیكایه‌تی‬ ‫میلله‌ت و نه‌ته‌وه‌كاندا ده‌كێشێت ك ‌ه‬ ‫ته‌نانه‌ت ماركسیش ناچار ده‌كــات ل ‌ه‬ ‫كۆمۆنه‌ی پاریسدا بڵێت‪( :‬ئێم ‌ه قه‌رزاری‬ ‫شه‌هیده‌كانین‪ ،‬ئه‌وان ل ‌ه دڵی ئێمه‌دان)‪،‬‬ ‫واتـــ ‌ه پــرۆس ـه‌ی بـه‌ســتــنـه‌وه‌ی مــرۆ ب ‌ه‬ ‫ڕابردوه‌و‌ه (مرۆی قه‌رزاری خوێن) یه‌كێكه‌‬

‫ل ‌ه باشترین میكانیزمه‌كانی بــره‌ودان و‬ ‫به‌گه‌ڕخستنی ئه‌و فابریكی خوێنه وه‌ك‬ ‫سیاسه‌تی هه‌موو ئه‌و هێزانه‌ی نایانه‌وێت‬ ‫شانۆك ‌ه چۆڵبكه‌ن بۆ هێزی تری جودا‬ ‫له‌خۆیان‌‪ ،‬ئه‌م چه‌شن ‌ه مه‌رگ ‌ه پتر به‌ڵێنی‬ ‫شه‌ره‌ف و پله‌وپایه‌یه‌كی ئه‌به‌دی پیرۆزت‬ ‫پێده‌دات‪ ،‬ته‌واو جیاواز ل ‌ه ژیانی ئه‌به‌دی‬ ‫مه‌سیحی و به‌هه‌شتی پڕ له‌خۆشی و‬ ‫شادیی ئیسالمی‪.‬‬ ‫شه‌هید ب ‌ه كوردی‪:‬‬ ‫ئاكت و پۆسته‌رێكی ئه‌به‌دی‬ ‫((پێی ناوێ بۆ شه‌هیدی وه‌ته‌ن‬ ‫شیوه‌ن و گرین‬ ‫نامرن ئه‌وانه‌‪ ،‬وا ل ‌ه دڵی میلله‌تدا‬ ‫ده‌ژین))‬ ‫پیره‌مێرد‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م كتێب ‌ه بۆ من هه‌م‬ ‫چێژبه‌خش بوو هه‌م زیانبه‌خش‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ده‌رگاگه‌لێكی نهێنی و پڕ ته‌لیسمی‬ ‫تیۆری ده‌رباره‌ی ئه‌م چه‌مك ‌ه (شه‌هید)‬ ‫بۆ كردمه‌و‌ه ك ‌ه ل ‌ه جیهانی مندا چ وه‌ك‬ ‫كوردێك و چ وه‌ك تاكه‌كه‌سیش پتر وێنه‌یی‬

‫بوون و كه‌متر بابه‌تێكی تیۆری! شه‌هید له وشكانییش هێنا‌‌‪ ،‬ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی شێركۆ تێلێڤزیۆنی‪ ،‬ئیدی مافی ئه‌م نه‌وه‌یه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫‌یشتبووه لوتكه‌ی پیاهه‌ڵدان و بپرسێت‪ :‬تاكه‌ی شه‌هید ده‌بێت‪ ،‬تاكه‌ی و‬ ‫‌‌‬ ‫‌ژیانی مندا یه‌كه‌مین كاره‌كته‌ری سه‌ر ڕووی بێكه‌سدا گه‬ ‫شه‌قام‪ ،‬نه‌خش ‌ه و ڕووبه‌ڕی كۆمه‌اڵیه‌تی نه‌خشاندن‪ :‬شه‌هیدی نه‌مر وه‌ك شاخ‪ ...‬له‌سه‌ر بنه‌مای چ كۆست و به‌رنامه‌یه‌كی‬ ‫و دیواره‌كانه‌‪ ،‬دێرینترین فیگه‌رێك ‌ه ك ‌ه و گوڵه‌باخ! ب ‌ه هه‌ڵگیرسانی ڕاپه‌ڕین دروستكه‌ران ‌ه خــۆی ده‌ته‌قێنێته‌و‌ه و‬ ‫پێوه‌ی له‌دایكبووم و پێوه‌ی ده‌مــرم‪ :‬شه‌هید هێنده‌ی تر عه‌رشه‌كه‌ی داگیركرد‪ ،‬گیانفیدا ده‌بێت؟ كه‌ی شه‌هیدبوون وه‌ك‬ ‫پۆسته‌ری شه‌هید جه‌نجاڵترین دیمه‌ن و سوچ و په‌ناكانی پركرده‌و‌هه‌‪ ،‬كه‌لیێنێكی هاومانای زیندوێتی رۆحی كوردی كۆتایی‬ ‫ئاكتی ڕیالیستی بوو‌ه له‌و نیشتمانه‌دا ك ‌ه بۆ شیمانه‌ی ژیانێكی شایست ‌ه ب ‌ه ژیان دێت؟ كورد ئه‌گه‌ر شه‌هید نه‌بێت چی لێ‬ ‫من نیشته‌جێی بــووم‪ ،‬چونك ‌ه له‌ماوه‌ی خۆی نه‌هێشته‌‌و‌ه و بوو‌ه سیگناڵێك بۆ به‌سه‌ر دێت؟ پاسیڤ یان نه‌مر ده‌بێت؟‬ ‫نزیكه‌ی سێ چاره‌ك ‌ه س ـه‌ده‌دا چه‌ندین بێنرخكردنی ته‌مه‌ن خۆی (كه‌م بژی و ئایا مرۆڤی كوردی ب ‌ه گشتی‪ ،‬جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫وێستگه‌ی جیاجیای پێناسه‌كردنی كه‌ڵ بژی)‪ ،‬دروشمێكی ئایدیۆلۆژی به‌ره‌ی شه‌هیدبوون زیاتر‪ ،‬هیچ ڕێگه‌چاره‌یه‌كی‬ ‫شه‌هیدیش هه‌بوون ك ‌ه به‌رده‌وام كردوویان ‌ه كوردستانی ك ‌ه تاك ‌ه سه‌رمای ‌ه و یاده‌وه‌ری تری ئه‌نكیدۆییانه‌ی هه‌ی ‌ه بۆ گه‌ڕان تا‬ ‫ب ‌ه ماركه‌ی ئایدیۆلۆژی نایاب و دانسقه‌‪ :‬خــۆی بــوو لـ ‌ه شــاخ ـه‌و‌ه لـه‌گـه‌ڵ خۆی به‌هۆیه‌و‌ه نه‌مربێت؟ ئایا مرۆڤی كورد ته‌نها‬ ‫شه‌هید سرودێك بوو‌ه ك ‌ه مامۆستاكانم هێنابووی‪ .‬دواتر له‌گه‌ڵ جیهانی شیعریی و ته‌نها ده‌بێت شه‌هید بێت تا نه‌مر بێت؟‬ ‫فێریانكردووم ب ‌ه زه‌بر و جۆش حه‌ماسه‌ته‌و‌ه به‌ختیار عه‌لیدا و پاش هه‌ژموونی جه‌نگی ئه‌مان ‌ه پرسیارگه‌لێكن ك ‌ه به‌به‌رده‌وامی ئه‌و‬ ‫‌لـه‌بـه‌رده‌م میكرۆفۆنێكدا (هاوشێوه‌ی ناوخۆ‪ ،‬ته‌واو ڕادیكااڵن ‌ه گۆڕا و بوو به‌ فابریكی مه‌رگ و مردنه‌ی ناوی كولتوری‬ ‫ناسری ڕه‌زازی) تا دوا ئاستی نه‌ڕاندن‌‪ ،‬گه‌مژه‌‪ ،‬ب ‌ه كه‌سێكی پاسیڤی به‌كارهێنراوی كوردییه‌‪ ،‬ل ‌ه ناخی مندا وه‌ك پرسێكی‬ ‫ده‌نگی لێ به‌رزبكه‌مه‌وه و بیڵێمه‌وه‌‌‪ .‬فرۆشراوی بازرگانی پێوه‌كراو‪ :‬شه‌هید وه‌ك بوونگه‌راییان ‌ه ده‌یانوروژێنێت‪ ،‬خه‌به‌ریان‬ ‫شیعرێكی كالسیكی پیره‌مێردبوو ك ‌ه ب ‌ه گه‌مژه‌یه‌كی دیستۆڤیسكیان ‌ه ك ‌ه خۆیشی ده‌كــاتـه‌و‌ه و به‌رده‌وامیش ب ‌ه ئه‌نجام ‌ه‬ ‫ده‌نگی حه‌سه‌ن زیره‌ك وه‌رزی به‌هارانی نازانێت بۆ هێند‌ه سه‌خی و ده‌ستكراو‌ه و بێهوده‌كانی ده‌محه‌په‌سێنێت‪ .‬دیار‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫هه‌مووانی قه‌ره‌باڵغ ده‌كرد‪ ،‬نیشانه‌یه‌كی گیان له‌سه‌رده‌سته‌‪ ،‬ك ‌ه بۆچی له‌خه‌یاڵیدا زی ــاده‌ڕه‌وی و نی ‌ه و ت ـه‌واوی ڕیتۆریكی‬ ‫له‌زگه‌یی بازنه‌یی گواڵڵه‌سوره‌یی بوو‌ه ل ‌ه نی ‌ه ‌بــۆ شه‌هید‌ه و لـه‌سـه‌رچــی خۆی ئ ـه‌م چه‌ند مانگه‌ی دوایـــی ل ـه‌ب ـه‌رده‌م‬ ‫سه‌رده‌می به‌عس و جه‌نگی ئێران عێراقد‌ا كردۆت ‌ه گیانفیدا؟! پاش لێدانه‌وه‌ی ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌كانی داعش و ئه‌زمونی به‌رگری‬ ‫مرۆڤه‌كان ده‌یاننا ب ‌ه سنگیانه‌‌وه وه‌ك كاسێت ‌ه ئایینی و سیاسیه‌ی جیهانی كۆبانییدا ئه‌و راستیه‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنێت‪،‬‬ ‫ڕێزێك بۆ ئه‌و فواره‌ی خوێنه‌ی هه‌ڵده‌قواڵ كوردی بۆ خوێندنه‌وه‌ی شه‌هید‪ ،‬شه‌هید ڕاستی ئه‌وه‌ی ك ‌ه ئه‌گه‌ر شه‌هید نه‌بێت‬ ‫و بۆ مــاوه‌ی هه‌شت ســاڵ خوێنی ل ‌ه وه‌ك به‌رنامه‌یه‌كی ڕادیۆیی و په‌خشێكی ژیان چی لێ به‌سه‌ردێت؟!‬

‫ه بینه‌ر و حیكایه‌ته‬ ‫شه‌هید پێویستی ب ‌‬ ‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ میشێل ئاسار‬

‫زیــنــدووه‌كــان و مــردووه‌كــانــدا‪ :‬به‌م‬ ‫كاره‌ش تۆ وات له‌ زیندووه‌كان كردووه‌‬ ‫كه‌ هه‌میشه‌ هه‌ستبكه‌ن قه‌رزاربارن‪،‬‬ ‫تا له‌ژیاندان ناچاربن ڕێــزی خوێنی‬ ‫شه‌هیده‌كان بگرن‪ ،‬تا بیسه‌لمێنن كه‌‬ ‫ئه‌و خوێنه‌ بێئاكام نـه‌ڕژاوه‌ و به‌فیڕۆ‬ ‫نه‌ڕۆیشتووه‌‪.‬‬

‫له‌ سویدییه‌وه‌‪ :‬یاران‬

‫ـ بۆچی ئه‌م كتێبه‌ت نوسی؟‬ ‫ئاسار‪ :‬من زۆر زۆر‌ ده‌مێكه‌ ئه‌م‬ ‫بابه‌ته‌ به ‌سه‌رنجڕاكێش ده‌زانــم و به‌‬ ‫المه‌وه‌ گرنگه‌‪ ،‬مه‌به‌ستم بابه‌تی ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ چۆن مردن و مردووه‌كان له‌ ڕه‌وت‬ ‫و كۆنتێكسته‌ مێژویی و سیاسیه‌كاندا‬ ‫ده‌قۆزرێنه‌وه‌ و بۆ مه‌به‌ستی تایبه‌تی‬ ‫به‌كارده‌هێنرێن‪ .‬پێشتر كتێبی (مه‌رگ‬ ‫له‌ به‌یروت) م نووسیوه‌‪ ،‬به‌ر له‌وه‌یش‬ ‫كتێبێكی تــرم هه‌بوو به‌ ناونیشانی‬ ‫(شاهێد)‪ .‬چه‌ند ساڵێك به‌ر له‌ئێستا‬ ‫كه‌ له‌ لوبنان بووم تێبینی ئه‌وه‌م كرد‬ ‫كه‌ كایه‌ و كولتوری شه‌هید له‌وێ چه‌ند‬ ‫به‌رینه‌ و ب ـه‌رفــراوان‪ ،‬ته‌نانه‌ت له‌ناو‬ ‫گروپه‌ مه‌سیحیه‌كانییشدا‪ .‬ئه‌مه‌ وای‬ ‫لێكردم كه‌ بڕیاربده‌م له‌ بابه‌تی شه‌هید‬ ‫له‌ ترادسیۆنی خــۆرئــاوادا توێژینه‌وه‌‬ ‫بكه‌م‪ .‬بیریشمان نه‌چێت كه‌ به‌و دواییانه‌‬ ‫له‌ مێدیاكاندا باس باسی شه‌هید بوو‬ ‫له‌ ئیسالمدا‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ من ویستم ئه‌و‬ ‫بۆشاییه‌ پڕبكه‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫ـ ئایا شه‌هیدان له‌هه‌موو كولتورەكاندا‬ ‫هه‌ن؟‬ ‫ئــاســار‪ :‬تــا ڕاده‌یــه‌كــی زۆر به‌ڵێ‪.‬‬ ‫شه‌هاده‌ت هیچ نیه‌ جگه ‌له‌و شێوازه‌ی‬ ‫كه‌ به‌هۆیه‌وه‌ مانا ده‌به‌خشینه‌ مردن و شۆڕش بێت‪.‬‬ ‫مه‌رگ به‌هادار ده‌كه‌ین‌‪ .‬هه‌موو كولتورێك‬ ‫جۆرێك له‌ هیراركی هه‌یه‌ بۆ ئه‌و بابه‌ته‌ی‬ ‫ـ ئه‌ی پرۆسه‌ی سێكیوالریزه‌كردن هیچ‬ ‫كه‌ به‌ چ شێوازێك بمرین و له‌ پێناوی ڕۆڵێكی ئه‌وتۆ ده‌گێڕێت؟‬ ‫چییدا خۆمان بده‌ین به‌ كوشت‪ .‬پاشتر‬ ‫ئاسار‪ :‬به‌ڵێ! ئه‌و پرسیاره‌ی كه‌ دێته‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی زۆر سروشتی ئه‌م شتانه‌ ئــاراوه‌ بریتیه‌ ل ـه‌وه‌ی مادامه‌كی ژیان‬ ‫له‌یه‌كتری جیاده‌بنه‌وه‌‪ ،‬ته‌واو وه‌ك ئه‌و خۆی كۆتایه‌‪ ،‬ئیدی چ پێویست ده‌كات‬ ‫ڕیتۆریكه‌ی كه‌ بۆ مرۆڤه‌ زیندووه‌كانی مرۆڤ خۆی بكاته‌ قوربانی؟ ئه‌مه‌ ئه‌و‬ ‫دیــاری ده‌كــات و داوایــان لێده‌كات به‌ پرسیاره‌ بــوو كـه‌ لـه‌ پــاش شۆڕشی‬ ‫چ شێوه‌یه‌ك بمرن و چۆن شوێنپێی فه‌ره‌نسیه‌وه‌ به‌به‌رده‌وه‌امی ده‌وروژێنرا‬ ‫شه‌هیده‌كان هه‌ڵبگرن‪ :‬ده‌شێت ئه‌و شته‌ و ده‌خرایه‌ به‌رباس‪ .‬پرسیاره‌كه‌ ئه‌وه‌‬ ‫خودا بێت‪ ،‬ڕاستی بێت‪ ،‬خاكی دایك یان بوو كه‌ چۆن مرۆڤ بتوانێت دنه‌ و هانی‬

‫خه‌ڵك بدات تا خۆیان بكه‌نه‌ قوربانی‬ ‫له‌ پێناوی شۆڕشدا له‌ كاتێكدا تاقه‌‬ ‫شتێك كه‌ بتوانین بۆ شه‌هیده‌كانی‬ ‫بكه‌ین هه‌ر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ مه‌زار یان گۆڕێكی‬ ‫ڕازاوه‌یـــان بۆ هه‌ڵبه‌ستین؟ هه‌ر بۆیه‌‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر به‌ڵێنی مه‌سیحییدا به‌رامبه‌ر‬ ‫بـه‌ ژیانێكی هه‌تاهه‌تایی‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫له‌ شۆڕشگێڕه‌كان به‌ڵێن و په‌یمانی‬ ‫شه‌ره‌ف و شكۆیه‌كی هه‌میشه‌ییان به‌‬ ‫خه‌ڵكی دا‪ .‬كه‌واته‌ ته‌نانه‌ت له‌م دۆخه‌ی‬ ‫شۆڕشی فه‌ره‌نسییشدا ده‌توانین بڵێیین‬ ‫كه‌ ‌شه‌هاده‌ت شێوازێكه‌ بۆ سه‌ركه‌وتن‬

‫به‌سه‌ر مه‌رگدا‪.‬‬ ‫ـ ئــایــا ده‌كـــرێـــت شـــه‌هـــاده‌ت ب ‌ه‬ ‫بوونی جۆرێك له‌ كۆگه‌لیبوونه‌وه‌ له‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا‪ ،‬ببه‌ستینه‌وه‌؟‬ ‫ئــاســار‪ :‬بــێــگــومــان شه‌هیده‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ڕۆڵێكی زۆر گرێده‌ر و‬ ‫لكێنه‌رئاسایان هه‌یه‌ بۆ بوونی هاوپشتی‬ ‫و پێكه‌وه‌بوونی خه‌ڵكه‌كه‌ی‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫مرۆ بیه‌وێت‪ ،‬شه‌هاده‌ت ده‌بێته‌ مایه‌ی‬ ‫به‌خشینی جۆرێك له‌ هه‌ستكردن به‌‬ ‫گوناهباریی و قه‌رزارباریی له‌ نێوان‬

‫ـ ئـــه‌ی ســـه‌بـــاره‌ت بــه‌ ڕه‌گــــه‌زی‬ ‫ش ـه‌هــاده‌ت ده‌توانین چی بڵێیین‪،‬‬ ‫ئایا شه‌هید نێر بێت یان مێ هیچ له‌‬ ‫مه‌سه‌له‌كه‌ ده‌گۆڕێت‌؟‬ ‫ئــاســار‪ :‬لــه‌ زۆربــــه‌ی كــولــتــور و‬ ‫ترادسیۆنه‌كاندا شه‌هید پیاوه‌‪ .‬كه‌واته‌‬ ‫شه‌هاده‌ت پتر وه‌ك جۆرێك له‌ چاكه‌‬ ‫و پاكێتی و ته‌قوای پیاو چێنراوه‌‪:‬‬ ‫ئــازایــه‌تــی‪ ،‬ویستی قــوربــانــیــدان و‬ ‫سڵنه‌كردنه‌وه‌ و نه‌ترسان له‌مه‌رگ‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی هاوبه‌شی مه‌سیحیه‌كانی‬ ‫سه‌ره‌تا گۆڕانكاریه‌كی پێچه‌وانه‌ ده‌كه‌ن‬ ‫له‌ به‌های شه‌هاده‌تدا وه‌ك‌ دۆخێكی‬ ‫جیاوازی تایبه‌ت به‌ پرسی ڕه‌گه‌زیی‌‪:‬‬ ‫ئیدی تێمای پیاوه‌تی و مه‌ردایه‌تی‬ ‫له‌ شه‌هاده‌تدا نامێنن و به‌ ئایدیایه‌ك‬ ‫قـــه‌ره‌بـــوو ده‌كــرێــتــه‌وه‌‌ تــایــب ـه‌ت به‌‌‬ ‫پابه‌ندبوون به‌ باوه‌ڕه‌كه‌ته‌وه‌ ته‌نانه‌ت‬ ‫تاوه‌كو ئه‌و كاته‌یشی كه‌ له‌ پێناویدا‬ ‫بمریت‪ .‬ئه‌مانه‌ ئه‌و مه‌سیحییانه‌ن كه‌‬ ‫مانا گریكیه‌كه‌ی وشه‌كه‌ ده‌گــۆڕن‪:‬‬ ‫چونكه‌ سه‌ره‌تا به‌ زمانی گریكی وشه‌ی‬ ‫شه‌هید (‪ )Martyr‬ئــامــاژه‌ بــووه‌‬ ‫بۆ شاهێد‪ ،‬له‌ كاتێكدا له‌سه‌رده‌می‬ ‫ئه‌مان (مه‌سیحی) یه‌كاندا ده‌گۆڕێت بۆ‬ ‫پرسیار له‌ شاهێدێك كه‌ به‌خوێنی خۆی‬ ‫شاهێدی له‌سه‌ر خودا و ڕاستی ده‌دات‪.‬‬ ‫ئا له‌به‌رئه‌وه‌یه‌ كه‌ لێره‌دا زۆرێك له‌‬ ‫ژنانیش وه‌ك شه‌هید ده‌بینین‪.‬‬

‫و نێوانی ئـه‌و كه‌سه‌ی كه‌ پاشتر ب ‌ه‬ ‫شه‌هید ئه‌ژمار و تۆمارده‌كرێت‪ .‬ئه‌مڕۆ‬ ‫چه‌مكه‌كه‌ ته‌واو كشاوه‌ و پتر په‌یوه‌ستی‬ ‫پله‌وپایه‌ی كه‌سی قوربانیده‌ره‌‪ .‬ڕه‌نگه‌‬ ‫زیاتر مه‌به‌ست لێیی ئازادی ڕاده‌ربڕین‬ ‫بێت‪ ،‬بۆ نمونه‌ كاتێك گروپێك ناتوانێت‬ ‫كێشه‌ و ئه‌جێنداكانی بخاته‌ به‌رباس‬ ‫و چاره‌سه‌ریان بۆ بدۆزێته‌وه‌‪ ،‬خۆی‬ ‫وه‌ك شه‌هید ده‌بینێت‪ .‬دڕنده‌ترین و‬ ‫شه‌ڕانگێزترین ئایدیۆلۆژیاكانی سه‌رده‌می‬ ‫مۆدێرن (نازیزم‪ ،‬جیهادیزم یان فاشیزم)‬ ‫به‌به‌رده‌وامی و هه‌میشه‌ باس له‌خۆیان‬ ‫ته‌نها و ته‌نها وه‌ك قوربانی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ـ بۆچی ئه‌و پاشایانه‌ی كه‌ له‌ جه‌نگ و‬ ‫شه‌ڕه‌كاندا ده‌مرن به‌ناوبانگترن له‌وانه‌ی‬ ‫كه‌ له‌ پێخه‌فه‌‌كه‌ی خۆیاندا ده‌مرن‪ .‬ئایا‬ ‫شه‌هاده‌ت هیچ كاریگه‌ریه‌كی له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌مه‌ هه‌یه‌؟‬ ‫ئــاســار‪ :‬په‌یوه‌ندیه‌كی توندوتۆڵ‬ ‫هه‌یه‌ له‌ نێوان پله‌وپایه‌ی قوربانی‪،‬‬ ‫پاكی و ڕاستییدا‪ .‬سوكرات و مه‌سیح‬ ‫دیارترین نمونه‌كانی ئه‌و شه‌هیدانه‌ن كه‌‬ ‫چۆن ته‌نانه‌ت پیالن و گه‌له‌كۆمه‌كێی‬ ‫سیاسی واده‌كه‌ن كه‌ تاقه‌ ڕێگه‌یان بۆ‬ ‫سه‌ركه‌وتنیان به‌ته‌نها به‌هۆی مردن و‬ ‫مه‌رگیانه‌‌وه‌ بێت‪ .‬به‌اڵم به‌دڵنیاییه‌وه‌ كه‌‬ ‫ئه‌م دۆخ و چه‌شنه‌ ‌مه‌رگانه‌یش له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و بناغه‌یه‌ دروستبوون كه‌ شه‌هیده‌كان‬ ‫له‌ته‌نهاییدا و به‌ گۆشه‌گیریی نامرن‪‌.‬‬ ‫شه‌هید به‌رده‌وام پێویستی به‌ حیكایه‌ت‬ ‫و جه‌ماوه‌ر و بینه‌ر هه‌یه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ماڵپه‌ڕی‬ ‫‪http://fof.se/tidn‬‬‫‪ing/2013/3/artikel/mar‬‬‫‪tyren-behover-en-publik‬‬ ‫له‌بنه‌ڕه‌تدا ده‌قی چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ له‌‬ ‫ـ ئــایــا چـه‌شــن و جـــۆری جــیــاوازو‬ ‫هه‌مه‌ڕه‌نگ له‌ ش ـه‌هــاده‌ت ه ـه‌ن‪ ،‬یان ب ـه‌رواری (‪ )2012/3/6‬باڵوكراوه‌ته‌وه‬ ‫و تێكسته‌كه‌ی) لـه‌الیـه‌ن ‪Henrik‬‬ ‫شه‌هاده‌ت هه‌ر یه‌ك شته‌؟‬ ‫ئاسار‪ :‬به‌ڵێ‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت جیاوازی ‪ )Höjer‬ه‌وه‌ نوسراوه‌ته‌وه‌‌‬ ‫بكه‌ین له‌ نێوان ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ هۆشیارانه‌‬ ‫ده‌بێته‌ شه‌هید و خۆی هه‌ڵیبژاردوه‌‬

‫ذمارة (‪ )224‬دوشةممة ‪2014/11/17‬‬

‫‪8‬‬

‫بازرگانیکردن‬ ‫بە (کۆبانی)یەوە‬ ‫ئـ ‪ .‬وه‌هاب‬

‫دۆزی (کــۆبــانــی) یــەکــێــک بـــوو لە‬ ‫سەرنجڕاکێشترین ڕووداوە سیاسی و‬ ‫سەربازییەکانی ساڵی ‪ ،٢٠١٤‬هیچ دۆزێک لەم‬ ‫ساڵدا هەندی ئەم دۆزە دنیای بە خۆیەوە‬ ‫سەرقاڵ نەکردبوو‪ .‬زۆر بە ئاسانی هەواڵی‬ ‫شەڕ و پێکدانانەکانی (کرواتیا) و (ڕوسیا)‬ ‫لە الیەک و نێوان (فەلەستین) و (ئیسرائیل)‬ ‫یش لە الیەکی ترەوە لە میدیا جیهانییەکاندا‬ ‫کاڵ بوونەوە‪ ،‬وێنەیان نەما‪ ،‬بەڵکو وێنە و‬ ‫داستانەکانی (کۆبانی) جێگایان گرتنەوە‪.‬‬ ‫لــە ڕووی جیۆپۆلیتیکەوە شــارەکــە بە‬ ‫سنووری باشووری ڕۆژئاوای خاکی (تورکیا)‬ ‫وە نووساوە و هــەردوو کانتۆنی (جەزیرە)‬ ‫و (ڕق) لە ڕۆژهەاڵتەوە بۆ ڕۆژئاوا پێکەوە‬ ‫دەبەستێتەوە‪ .‬ئەم شارە زۆر دەمێکە جێگای‬ ‫فۆکووسی گرووپە چەکدارەکانی «دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی عێراق و شام»ە‪ ،‬کە بە (داعش)‬ ‫ناسراوە‪ ،‬هەروەها جێگای فۆکووسی دەوڵەتی‬ ‫(تورکیا)یشە‪ .‬هەردووکیان هەوڵی زۆر جددی‬ ‫بۆ لەبارخستنی ئەو کانتۆنە‪ ،‬دەدەن‪ .‬ئەم‬ ‫شارە لە کۆتایی مانگی سێپتەمبەری ئەم‬ ‫ساڵەوە لە الیەن چەکدارەکانی (داعش)ەوە‬ ‫لە سێ الوە گەمارۆ دراوە و هەوڵی گرتنی‬ ‫دەدەن‪ .‬لەو نێوەدا (داعش) لە هەوڵەکانیدا‬ ‫یەک دوو جار چەند گەڕەکێکیشی خستنە‬ ‫ژێر چنگی خۆیەوە‪ ،‬بەاڵم دواتــر لە الیەن‬ ‫چەکدارانی یەپەگە و یەپەژەوە ئازاد کرانەوە‪.‬‬ ‫(کۆبانی) بووە بە جێگای یەکالییکردنەوەی‬ ‫کۆمەڵێک هاوکێشەی سیاسیی ئاڵۆزی‬ ‫دەوڵەتانی زلهێز و خاوەنبەرژەوەندیی جیهانی‪.‬‬ ‫لە ڕێگای بەرگریکردن لە (کۆبانی)ەوە بوو‬ ‫ئەمریکا توانی بە ئاسانی و بە یاساییش‬ ‫بگاتە ئەو ناوچەیە و پێگەی سەربازی و‬ ‫موخابەراتیی خۆی دابنێت‪ .‬هەر لە سەرەتای‬ ‫بەشداربوونی ئەمریکاوە لە پرۆسەکەدا و‬ ‫بەرگریکردنی لەو شارە (داعش) پاشەکشەی‬

‫بەرچاوی بە خۆیەوە بینی و نەیتوانی ئەو‬ ‫شارە بگرێت‪.‬‬ ‫لەم شەڕە یەکالییکەرەوەیەدا (کۆبانی)‬ ‫وەکــو سیومبوڵیک خۆی بە دنیا ناساند‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییە‪ ،‬کە کۆمەڵێک فاکت‬ ‫لەپشت ئەم بەسیومبۆڵبوونییەوە وەستاوە‪.‬‬ ‫ڕەنگە فاکتی سەرەکی بوونی ژنانی کورد‬ ‫بووبێت‪ ،‬وەکو دیاردەیەکی دانسقە و جیاواز‬ ‫لەنێو ڕیــزە سەربازییەکاندا‪ ،‬نــەک هەر‬ ‫ئەوەندە‪ ،‬بەڵکو یەکێنیی تایبەت بە ژنان‬ ‫پێک هێنراون‪ ،‬کە تێیدا خۆیان سەربەخۆ‬ ‫لە پیاوان دەجەنگن‪ ،‬قوربانیی دەدەن‪،‬‬ ‫داستان تۆمار دەکەن و پێشڕەفتنیان هەیە‪.‬‬ ‫یەکێکی تر لە جیاکارییەکان و جواننیەکانی‬ ‫(کۆبانی) چۆنییەتیی کارکردنی یەپەگە و‬ ‫یەپەژەیە‪ ،‬وەکــو دوو ئۆرگانی سەربازیی‬ ‫پەیەدە‪ .‬ئەوەی ئێمە بە درێژایی مێژوو لە‬ ‫حیزبە کالسیکییەکانمان بینیومانن‪ ،‬ئەوە‬ ‫بووە هەمیشە حیزب دوای ڕووداو کەوتووە‪،‬‬ ‫بەاڵم پەیەدە و پارتەکانی تری ڕۆژئــاوا و‬ ‫ئۆرگانەکانیان خۆیان ڕووداویـــان دروست‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫لێرەدا مەبەستی من کەمکردنەوەی نرخی‬ ‫ئەو قوربانی و ئەو جوانییە نییە ئەو شارە‬ ‫پێشان جیهانی داوە‪ ،‬بەڵکو بینینیەتی‬ ‫لە گۆشەیەکی جیاوازەوە‪ .‬بە درێژایی ئەو‬ ‫جموجواڵنەی تاکو ئێستا لە ئەوروپا بۆ‬ ‫پێشاندانی سیومپەتی بۆ (کۆبانی) بەڕێ‬ ‫خـــراون مــن خ ــۆم‪ ،‬هــەم وەک ــو کەسێکی‬ ‫ڕێکخراوەیی و هەمیش وەکــو چاالکوانێک‬ ‫لە زۆربەیاندا بەشدار بووم‪ ،‬گەر بەشداریش‬ ‫نەبووبێتم لە نزیکەوە ئاگاداریان بووم‪ .‬لە نێو‬ ‫ئەو خۆپێشاندان و جموجوواڵنەدا دیاردەی‬ ‫ناکۆک و دژبەیەکەم زۆر بەدی کردووە‪ ،‬کە‬ ‫لێرەدا ئاماژە بە بڕێکیان دەکەم‪:‬‬ ‫پێکەوە هــاوارکــردن و شیوەنکردن بۆ‬ ‫دەربڕینی سیومپەتی بۆ (کۆبانی)‪ ،‬کە دەبوو‬ ‫لە ڕێگای بەرزکردنەوەی ئااڵی کوردستانەوە‪،‬‬ ‫یاخود وێنەی ئەو شەڕەڤانانەوە بووایە‪ ،‬کە‬ ‫گیانی خۆیان بەو ئااڵیە بەخشیبوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کاتێک دەگەیشتینە شوێنی کۆبوونەوەکان‪،‬‬

‫دەمانبینی فاڵنە گرووپی فاڵنە حیزب بە کۆی‬ ‫دەنگ بڕیاران داوە‪ ،‬بە ئااڵ و لۆگۆی حیزبەکەیان‬ ‫و وێنەی سەرۆکەکەیانەوە بێنە مەیدان‪.‬‬ ‫فۆکووس ئەوەندەی درووشم و لۆگۆی حیزبی‬ ‫و وێنەی سەرۆک بوو‪ ،‬ئەوەندەی ئامادەیی‬ ‫حیزبی بوو‪ ،‬نیو ئەوەندە بۆ ئەو سیومپەتی‬ ‫و سیومبۆاڵنە نەبوو‪ .‬دوالیزمی حیزبایەتی و‬ ‫ئایدۆلۆژی یەکێکی تر بوو لەو دیاردانەی لەو‬ ‫نێوەدا بە دیم کرد‪ .‬کۆمۆنیستەکان هاواریان‬ ‫دەکرد‪« :‬بژی پێشمەرگە‪ ،‬بژی (کۆبانی)‪،‬‬ ‫بــژی بــەرخــودان‪ ،‬بــژی کــوردســتــان»‪ ،‬کە‬ ‫لەگەڵ لۆژیکی ستراتیژی و پەیڕەوپرۆگرامی‬ ‫چەپدا ناگونجێت! دەمانبینی ناسیونالیستە‬ ‫بــاوکــســاالرەکــان شــانــازیــیــان بــە ژنــانــی‬ ‫پێشمەرگەوە دەکرد و هاواریان دەکرد‪ ،‬داوایان‬ ‫لە ئەمریکا و واڵتانی زلهێز دەکرد‪ ،‬کە بۆچی‬ ‫دەست ناخاتە کارەوە و هاوکارمان بن‪ .‬لە پاڵ‬ ‫ئەمانەدا دەیشمان بینی ئیسالمەکان شانازیان‬ ‫بە ژنانی پێشمەرگەوە دەکرد‪ ،‬کە شانبەشانی‬ ‫پیاوان لە بەرەکانی جەنگدا پێکەوەن‪ .‬هەموو‬ ‫ئەمانە زنجیرەیەک لە دوالیزمی سیاسی بوون‬ ‫و من خۆم لەو مانگونیوەی ڕابــردوودا بەر‬ ‫چاوم کەوتوون‪ .‬ئەمانە کۆمەڵێک پرسیاریان‬ ‫وروژانــدووە‪ ،‬کە ناکرێت مرۆڤ وردتر لێیان‬ ‫نەڕوانێت‪ .‬بە الی منەوە هەموو ئە فرمێسکانە‬ ‫دوورن لە ڕاستییەوە‪ ،‬بەڵکو ئەوەی کەسی‬ ‫حیزبی و ڕێکخراوەیی کاری لە سەر دەکات‬ ‫هەڵسانەوەی حیزبەکەیەتی‪ ،‬زیندووکردنەوەی‬ ‫گرووپ و ڕێکخراوەکەیەتی‪ ،‬پێشاندانیەتی‬ ‫گــوایــە هــەیــە‪ ،‬چــاالکــە و کــار دەکـــات‪ .‬بە‬ ‫دووری نابینم هەر لە سەرەتای دەستپێکی‬ ‫ئەم سیومپەتییەوە بۆ (کۆبانی) سەدان و‬ ‫هەزاران ڕاپۆرتی چاالکی بە ناوی گیانی پاکی‬ ‫قوربانیانی (کۆبانی) و (شەنگال)ەوە بۆ‬ ‫سەرکردایەتی سیاسیی حیزبەکان نێردرابێت‪.‬‬ ‫لە هەندێک لە قەرەباڵغییەکاندا دەمانبینی‪،‬‬ ‫پــارت و ڕێکخراوەی وا هەبوون ژمارەیان‬ ‫پێنج شەش دەبوو‪ ،‬بەاڵم ژمارەی دروشم و‬ ‫پۆستەرەکانیان زۆر لە خۆیان زیاتر دەبوو‪ ،‬لە‬ ‫نێو خۆشیاندا گفتوگۆیان لەسەر ئەوە کردبوو‪،‬‬ ‫دەبوو چاالک بن لەو نێوەدا تاوەکو ئامادەییان‬

‫بسەلمێنن‪ .‬درووشمی لە جۆری « کۆبانی‬ ‫جەرگەی پاراستنی شەرەفی نەتەوەی کوردە»‬ ‫الی من جگە لە تێنەپەڕاندنی کەلتووری‬ ‫درووشــمــی و پێداهەڵدانێکی عاتیفیانە و‬ ‫گەڕانەوە بۆ ناو قەرباڵغی و جەماوەر هیچی‬ ‫تر نییە! ئەی کوا (هەڵەبجە) و (عامودا)‪،‬‬ ‫ئەی کوا شارە کوردییەکانی تری لە جۆری‬ ‫(درەسیم)‪ ،‬کە دەیان هەزار قوربانیان داوە‬ ‫لە کورتترین مــاوەدا؟ کاتی خۆی ئەمانە‬ ‫بوون جێگای شانازی ناسیونالیستی کورد‪،‬‬ ‫ئەمانە بوون سیمبۆڵی ئازادی‪ ،‬سەربەخۆیی‬ ‫و بەدنیاناسادنی کورد‪ ،‬کەچی هەر زوو لە‬ ‫بیر کران و (کۆبانی) جێگەیانی گرتەوە‪.‬‬ ‫ئێمە زوو زوو ئاڵوگۆڕ بە ئیلیمێنتەکانی مێژوو‬ ‫دەکەین‪ ،‬بێ ئــەوەی پاساوێکی یاسایی و‬ ‫لۆژیکییان بۆ بهێنینەوە! ئێمە مادام باس لە‬ ‫ڕووداوێک دەکەین لە مێژوودا‪ ،‬نابێت ئەوەش‬ ‫بشارینەوە‪ ،‬کــە‪ ،‬گــەر هاوکاریی هێرشی‬ ‫ئاسمانیی (ئەمریکا) نەبوایە (کۆبانی) ڕەنگ‬ ‫بوو دەمێک بوو بکەوتبایەتە ژێر چنگی ئەو‬ ‫دڕندانەوە‪.‬‬ ‫ئەو جۆرە ڕووداوانــە هەمیشە هەلی باش‬ ‫بــوون بۆ زیــنــدووبــوونــەوەی ئــەو گــرووپ‪،‬‬ ‫ڕێکخراو‪ ،‬حیزب و کەسایەتییە سیاسییانەی‪،‬‬ ‫کە زەمەنێکی زۆرە لە کار کەوتوون‪ ،‬قسەیان‬ ‫ناخوات و تیۆرییەکانیان ئێکسپایەر بووە‪.‬‬ ‫گەر وا نەبێت‪ ،‬چییە وا لە ئیسالمییەک‬ ‫دەکــات شانازی بە کچێکی ســەرڕووتــەوە‬ ‫بکات‪ ،‬کە شانبەشانی پیاو شەو و ڕۆژ لە‬ ‫بەرەکانی جەنگ پێکەوەن‪ ،‬کاتێک‪ ،‬دەبینین‬ ‫ئیسالم بــەردەوام کار لەسەر دروستکرنی‬ ‫دیواری دینیی قورس لەنێوان ژنان و پیاواندا‬ ‫دەکات‪ ،‬یاخود چییە پاڵ بە ئیسالمییەکانەوە‬ ‫دەنێت بەرگری لە شارێک بکەن لە بنەڕەتدا‬ ‫ڕۆحی (پ ک ک)ی تێدا گەورە بووە‪ ،‬کە‬ ‫بە هیچ جۆرێک ب ــاوەڕی بە دیــن نییە!؟‬ ‫چییە وا لە ناسیونالیستێک دەکات شانازی‬ ‫بە گلۆباڵیبوون و ئێنتەرناسیونالیستیی‬ ‫دیــاردەیــەکــەوە بــکــات‪ ،‬کاتێک دەبینین‬ ‫ناسیونالیستێک هەرگیز نەیویستووە سنووری‬ ‫ناسیونالیستیی لۆکاڵیی خۆی تێبپەڕێنێ؟‬

‫هەروەها چییە وا لە کۆمۆنیستێک دەکات‬ ‫شانبەشانی پارت و ڕێکخراوە ئیسالمی و‬ ‫ناسیونالیستەکان پێکەوە بە شان و بااڵی‬ ‫شارێک‪ ،‬کەسێک یاخود نەتەوەیه‌کدا هەڵبدەن‪،‬‬ ‫کاتێک دەبینین ئــەوان بە درێژایی مێژوو‬ ‫کاریان لەسەر البردن و پووچەڵکردنەوەی ئەو‬ ‫تێرمانە بووە؟ یەکێکی تر لە گوتارە دوالیزمە‬ ‫سیاسییەکان‪ ،‬ئەوە بوو لە الیەک هەمیشە‬ ‫قسە لەسەر دەستتێوەردانی (ئەمریکا) بوو‬ ‫لە دروستبوونی ئەو بزووتنەوە (داعــش)‬ ‫ییەدا‪ ،‬کەچی لە الکەی ترەوە بەشێکی زۆری‬ ‫خۆپێشاندانەکان بۆ ئەوە تەرخان کرابوون داوا‬ ‫لە (ئەمریکا) بکرێت هاوکاریی ڕزگارکردنی‬ ‫ئەو شارە بێت‪ .‬ئەم گوتارە‪ ،‬جگە لە دوالیزمی‬ ‫سیاسی الوازیی شیکاریی سیاسیی چاودێرانی‬ ‫سیاسی ئێمەیش پێشان دەدات‪ .‬ئێمە ژمارەی‬ ‫چاودێران و شیکاریکارانی سیاسیمان لە‬ ‫ژمـــارەی هاوواڵتییانی ئاسیمان زیاترن‪،‬‬ ‫بەاڵم پێشبینی و شیکاری ڕووداوەکانمان‬ ‫تاکو ڕۆژی دواتر بڕناکەن! هەر ئەوان بوون‬ ‫دەیانگوت (داعــش) ئەجەندایەکی چەند‬ ‫مانگیی هەیە‪ ،‬هاوکێشەی نێوان هەردووک‬ ‫هێزی شیعە و سوننە یەکسان دەکــات و‬ ‫نامێنێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەتا دەبینین‪( ،‬داعش)‬ ‫بووە بە دیفاکتۆ‪ ،‬بووە بە دەوڵەتێکی خەالفە‬ ‫لە مەیداندا‪ ،‬دەبێت مامەڵەی لەگەڵ بکرێت و‬ ‫کڕین و فرۆشتنی لەگەڵدا بکەین‪ .‬یەکێکی تر‬ ‫لەو هۆکارانەی میدیای ئێمەی تووشی شەلەلی‬ ‫ئەکادیمی کــردووە ناپڕۆفیشنالیزمییەتی!‬ ‫لە میدیاکانی هەرێمدا‪ ،‬گــەر کەسێک لە‬ ‫ئاستی دەوڵەتدا کاتی خۆی وەزیر بووبێت‪،‬‬ ‫جێگرەکەی بووبێت‪ ،‬یاخود هەر وتەبێژێکی‬ ‫فەرمیی حوکومەت و دەوڵەت بووبێت‪ ،‬دوای‬ ‫ئەوە خانەنشین کراوە‪ ،‬یاخود لە کار خراوە‪،‬‬ ‫گەر بۆچوونی خۆیشی دەرببڕێت‪ ،‬ئەوا وەکو‬ ‫ڕای فەرمیی ئەو حوکومەت و دەوڵەتە باسی‬ ‫لێوە دەکرێت‪ .‬ئێمە ڕەنگە لە موجامەلەی‬ ‫نێوان کەسانی بااڵی حوکومەتەکان تێنەگەین‪،‬‬ ‫گەر نا ئێمە ڕای (مایکڵ ڕۆبن)‪ ،‬کە یەکێک‬ ‫بووە لە فەرمانبەرەکانی دەوڵەتی ئەمریکی‪،‬‬ ‫بۆ دەبێت ئێمە ڕاستەوخۆ بیکەینە مانشێتی‬

‫خــاوەن پاشخانێكی پڕ لە توندوتیژی‬ ‫و ڕەتكردنەوەی ئەوی تر و خوڵقاندنی‬ ‫تراژیدیای زۆرو زەوەندە و سەرچاوەكانی‬ ‫دەگەڕێتەوە نێو دونیای دەسەاڵتداری‬ ‫ێ بە فۆرم‬ ‫ئیسالمی و عەرەبییەوە‪ ،‬وەل ‌‬ ‫و نــاوی تــرەوە خۆی نماییشدەكات و‬ ‫مرۆڤایەتی و ناوچەكە دەخاتە بەردەم‬ ‫هەڕەشەیەكی جدییەوە‪.‬‬ ‫ئــەوەی ئەمڕۆ تیرۆرستانی(داعش)‬ ‫ئەنجامی دەدەن‪ ،‬جگە لە دووبارەبونەوەی‬ ‫مــێــژو هیچی تــر نییە‪ ،‬ئێمە ئەگەر‬ ‫هەڵسوكەوتی دەسەاڵتدارانی عەرەبی و‬ ‫ئیسالمی لە هــەزار و چوارسەد ساڵی‬ ‫ڕابردوودا بە نمونە وەربگرین‪ ،‬بێگومان‬ ‫وێنەی داعش و هاوشێوەكانیمان بە ڕونی‬

‫بەرچاودەكەوێت‪ ،‬خۆ ئەگەر تەنها دیقەت‬ ‫لە ڕەفتار و كرداری ئەم جۆرە لە ئەقڵیەت‬ ‫لە سەر دەستی دەسەاڵتدارنی ناوچەكە‬ ‫لە بەرانبەر كورد دا بدەین‪ ،‬ئەوا چەندین‬ ‫نمونەی تراژیدیمان لە بەر دەستدایە كە‬ ‫كورد تێدا قوربانی یەكەمە‪ ،‬وەكو زۆریك‬ ‫لە نەتەوە و پێكهاتەكانی تری ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬چونكە ئێمەی كورد دەمێكە‬ ‫كوشتەی دەستی ئەم جۆرە ئەقڵیەت و‬ ‫بیركردنەوەی پڕ لە ڕەشەكوژی و تااڵن‬ ‫لە سەردەستی ئەم جۆرە هێزگەلە لە نێو‬ ‫قوڵالییەكانی مێژووی ناوچەكەداین‪.‬‬ ‫كاتێكیش دەڵێم مێژوو خۆی دووبارە‬ ‫كردووەتەوە‪ ،‬ئەوە هەر لە خۆڕا نییە‪،‬‬ ‫ئەوەتا الپەڕەكانی مێژووی دور و نزیك‬

‫لەم بارەوە زۆر نمونەمان بۆ دەگێڕنەوە‪،‬‬ ‫یەكەم ‪ :‬كاتێك كوردانی ناوچەی موسڵ‬ ‫و جەزیرە لە دژی نادادپەروەری زوڵم‬ ‫و چەوساندنەوەی دەسەاڵتدارنی عەباسی‬ ‫ڕاپەڕین‪ ،‬هەر زوو خەلیفە(موعتەسەم‬ ‫بیلال) سوپایەكی بــەســەركــردایــەتــی‬ ‫(ئیتاخ)ناویك ئامادەدەكات و دەینێریتە‬ ‫سەر شۆڕشگێڕانی كــورد و ســەرەڕای‬ ‫كوشتاریكی زۆر لە كوردانی ئەو دەڤەرە‬ ‫و بەتااڵنبردنی ســەروەت و سامانیان‪،‬‬ ‫ئەوەش بەدیلی و یەخسیری دەكەوێتە‬ ‫دەســتــی ســوپــای عەباسی لــە شــاری‬ ‫تكریت كۆ دەكرێنەوە‪ ،‬دووەم‪ :‬دوای‬ ‫سەدان ساڵ لەم ڕوداوە تاڵە‪ ،‬حاكمێكی‬ ‫تر بە نــاوی(ســەدام حوسین) وە لە‬

‫عیراق دەســەاڵت دەگرێتە دەســت ولە‬ ‫ژێر ناوی سورەتێكی قورئانی پیرۆزدا‬ ‫كورد دووچــاری گەورەترین تراژیدیای‬ ‫مێژوویی دەكاتەوە و لە چوارچێوەی‬ ‫پرۆسەی بەدناوی ئەنفال دا دەیان هەزار‬ ‫مرۆڤی كورد لە بیابانەكانی تكریت و‬ ‫موسڵ و ئەنبار و خواروی عێرا قدا بە‬ ‫زندوویی زیندە بەچاڵدەكات‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫زیانیكی بێشوماری ئابوری و سیاسی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سێیه‌م‪ :‬لە ساڵی(‪)2014‬‬ ‫ێ و بەهەمان بیر‬ ‫دا و بە ناوێكی نو ‌‬ ‫و عەقڵیەت و ئامانجی پێشینانیانەوە‪،‬‬ ‫هێزگەلێكی تیرۆرستی بە ناوی داعش‬ ‫پەالماری كوردستان دەدات و لە(شنگال)‬ ‫دا تراژیدیایەكی گەورە و نامرۆڤانە دژ بە‬

‫گۆڤار و ڕۆژنامەکانمان‪ ،‬بێ ئەوەی خۆمان‬ ‫لێکۆڵینەوەی لەبارەوە بکەین؟؟ من پێم‬ ‫وایە ئەم خوێندنەوە هەاڵنەن وایان کردووە‬ ‫سەدان شیکارکەری سیاسیمان هەبن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫شیکارییەکانیشمان تەنیا ڕۆژێــک بە کار‬ ‫ناخوات!‬ ‫بە ڕای من هۆکارەکانی بەگلۆباڵیبوونی‬ ‫قوربانی و بەرخودانی ئەو شارە تەنیا دیاردەی‬ ‫یەکینەکانی شەڕەڤانانی ژنان نەبوو‪ ،‬بەڵکو‬ ‫سەرەڕای ئەو کۆدە شاردراوانەی سەرەوەی‬ ‫ئاماژەمان پێ دا‪ ،‬سروستی دوژمنێکی دڕندەی‬ ‫لە جــۆری (داعــش)یــش‪ ،‬کە هــەڕەشــە لە‬ ‫سەقامگیریی سەرلەبەری دنیا دەکات‪ ،‬هۆکار‬ ‫بوو بۆ ئەو گلۆباڵیبوونە‪ .‬شێوازی بەڕێوەبردنی‬ ‫جەنگ الی (داعش) گەڕانەوەیە بۆ سەدەکانی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬سوتاندنی تەڕووشکە پێکەوە‪،‬‬ ‫سیاسەتی سەربڕینی بێقەیدوبەندە‪ ،‬تۆقاندنە‪،‬‬ ‫کە تاکو ئێستا بەو ئاستە لە هیچ گروپێکی‬ ‫تری چەکداریدا بە دی نەکراوە‪ .‬شەڕکەرانی‬ ‫(داعش) بۆ مردن دەجەنگن‪ ،‬نەک بۆ ژیان‪،‬‬ ‫واتە‪ ،‬ئەوان بە خۆشحاڵییەوە بە دوای وەهمە‬ ‫یۆتۆپیاکانیاندا خۆیان بە کوشت دەدەن‪ .‬لە‬ ‫گفتوگۆیەکی نێوان چەکدارەکانی (داعش)دا‪،‬‬ ‫کە لە ڕێگای بێتەلەکانەوە وەرگیراوە‪ ،‬کاتێک‬ ‫بیستوویانە ژنانی کورد جەنگاوەرن و ئەوە‬ ‫ئەوانن بەرەوڕوویان دەبنەوە‪ ،‬شڵەژاوییەکی‬ ‫زۆریــان پێوە دیاربووە و زیاد لە پێویست‬ ‫تووشی بێهیوایی کردوون و لە گفتوگۆیەدا‬ ‫باسیان لەوە کــردەوە‪ ،‬کە گەر بە دەستی‬ ‫ئــەوان بکوژرێن ناچنە بەهەشته‌وه‌‪ ،‬واتە‬ ‫ئــەوان بە الیانەوە گرنگ نییە دەکوژرێن‪،‬‬ ‫بەڵکو بە الیانەوە گرنگە کێ دەیانکوژێت!‬ ‫ئەمەش بەشێکی تری هۆکاری گەورەبوونی‬ ‫ئەو بەرخودانەیە‪( .‬داعــش) سەرباری ئەو‬ ‫سیاسەتی تۆقاندنەی باسمان لێوە کرد‪،‬‬ ‫وەکو دەوڵەتیش خۆی ڕێکخستووە‪ ،‬خاوەنی‬ ‫پانتاییەکی جوگرافیی گەورەیە‪ ،‬خاوەنی شار‬ ‫و پااڵوتگەی نەوتە‪ ،‬کە دەتوانێت بژێویی‬ ‫ڕۆژانــە و خەرجییەکانی جەنگی بۆ دابین‬ ‫بکات‪.‬‬

‫داعش نمونەیەك لە دووبارەبونەوەی مێژوو‬ ‫حەسەن بارام‬

‫ئیتر ئەوە ساغبۆتەوە (داعش) بەناو‬ ‫نوێیە‪ ،‬بــەاڵم بە جــەوهــەر و كــردار و‬ ‫پەیام و ڕەفتار ڕەگێكی مێژویی قوڵی‬ ‫لە هەناوی مێژوی عەرەبی و ئیسالمیدا‬ ‫هەیە‪ ،‬ئاسان نییە باوەڕ بە خۆمان بهێنین‬ ‫و مەزەندە بكەین دیاردەی هەڵتۆقینی‬ ‫داعــش دیــاردەیــەكــی نوێیە‪ ،‬بــە هەر‬ ‫دیقەتدان و ڕوانینێك لە بنەما هزری و‬ ‫پەیام و دروشمەكانیان‪ ،‬ئەمان گەیەنێتە‬ ‫ئەو بڕوایە ئەم هێزگەلە تیرۆرستییە‬

‫كوردانی ئێزیدی تۆماردەكەن‪ ،‬لێرەوە‬ ‫جاریكیتر پێمان دەڵین ئێمە نەوەی‬ ‫هــەمــان عەقڵیەت و كارەكتەرەكانی‬ ‫ڕابردووین‪ ،‬پێمان دەڵێن ئێمە نەوەی‬ ‫سوپاكەی (موعتەسەم) و (سەدام)ین و‬ ‫هەموو شتیكتان بۆ ئێمە حەاڵڵە‪.‬‬ ‫بۆیە پێم وایە بە مانەوەی عەقڵیەتی‬ ‫پاوانخوازی و شۆفینی و پەنابردن بۆ‬ ‫ئایین بۆ گەیشتن بە ئامانجە نــاڕەواو‬ ‫قێزەونەكان لــەم نــاوچــەیــەدا‪ ،‬دەبێت‬ ‫هەمیشە چاوەڕوانی دووبارە بوونەوەی‬ ‫مێژووبین‪ ،‬زۆریش دڵنیام ئەم ژینگەیە‬ ‫چەندین جۆری تری هاوشێوەی داعش‬ ‫و ئەوانی تر بەرهەمدێنێت و كاولكاری و‬ ‫مەرگەساتەكان دووبارە دەبنەوە‪.‬‬