"بەمنزیكانە باشوری كەركوك كۆنتڕۆڵدەكەینەوە" چاودێر -تایبەت :فەرماندەی میحوەری كەركوك رایدەگەیەنێت ،دوای كۆنتڕۆڵكردنەوەی ناوچەكانی گەرمەسێر دەتوانن بەشێكی هێزەكانیان بگەڕێننەوە‌و بەمزووانە لە پالنێكی سەربازیدا ناوچەكانی باشوری كەركوکیش ئازاد بکەنەوە. وەستا رەسوڵ ،لەم دیالۆگە تایبەتەدا لەگەڵ "چاودێر" ،كە دەقەكەی لە الپەڕە 4دایە، ئاماژە بە هێرشەكانی چەند رۆژی رابردوی داعش لەسنوری كەركوك دەكات‌و سەبارەت بە لیژنەی لیكۆڵینەوەش لە شەڕەكانی چەند رۆژی رابردو ،دەڵێت "هێشتا بابەتەكە بەكراوەیی ماوەتەوە".
ذمارة ( )493دو شةممة 2014/12/1
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
"سەرقاڵی ئامادەكردنی لیستی ناوەكانیانین"
تاوانبارانی ناوچە دابڕێنراوەكان دەدرێنە دادگا چاودێر -تایبەت: بەرپرسی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی، ئاشكرایكرد ،هەر كەس‌و الیەن و گروپێك ،لە 11ساڵی رابردودا ،لە ناوچە دابڕێنراوەكان تاوانی ئەنجامدابێت، بە هاوكاریكردنی تێرۆرستان و هەوڵدان بۆ تێكدانی ئاسایشی هاونیشتمانییان دەستگیری دەكەین‌و بە دادگای دەگەیەنین ،ئێستاش سەرقاڵی ئامادەكردنی لیستی ناوی ئەو تاوانبارانەین. مەال بەختیار ،لە میانی كۆبونەوەی لەگەڵ فەرماندەو بەرپرسە سەربازییەكانی سنوری گەرمەسێر رۆژی ( ،)11/29رۆشنتر رایگەیاند ،پەیامی ئێمە ئەوەیە، هیچ تاوانبارێك ،لەو تاوانبارانەی لە 11ساڵی رابردودا، لە (جەلەوال ،سەعدیە ،خانەقین ،قەرەتەپە ،جەبارە، ێ تەنانەت لەلیوای دیالە) ،تاوانیان ئەنجامدابێ‌‌و سەلماب لەسەریان ،دەیاندەینە دادگا‌و دەستبەرداریان نابین. هەتا دادگا دوا بڕیاری خۆی لەسەر چارەنوسی هەمو ئەوانە دەدات ،كە ئایا چەند چەند تاوانبارن ،یان
تاوانبار نین ،ببڕای ببڕ ،هیچ كام لەو تاوانبارانە بۆیان نییە نە بێنە جەلەوال ،نە سەعدیە. نــاوبــراو ،ئاماژەی بــەوەشــدا ،لە ئێستادا سەرقاڵی ئامادەكردنی لیستی ناوی ئەو تاوانبارانەین ،جگە لە پرسی ئەو تاوانبارانەش ،لەگەڵ پارێزگای دیالە‌و ئەنجومەنی پارێزگاكە ،هەروا لەگەڵ وەزارەتی ناوخۆ و هەر وەزارەتێكی تر كە پێویستە ،ئامادەین پێكەوە هاوكاربین‌و هێزەكانیشمان لە خزمەتی ئارامی ،ئاسایش‌و ئیدارەی ناوچەكەدا بێ. مەال بەختیار ،ئەوەشی خستەڕو ،كە توانایان دەخەنەكار بۆ ئەوەی هەر كەسێك لەم شەڕانەدا زەرەمەند بوە، قەرەبوی بكەنەوە .جەختیشیكردەوە ،كورد ،عەرەب‌و ێ یەكتر دڵنیابكەینەوە‌و لەم توركمانی ناوچەكە دەب ناوچانەش كورد ناگەڕێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم، چونكە هەمو ئەو خوێنەی بەخشیومانە‌و هەمو ئەو بەدبەختییەی لەماوەی 11ساڵی رابردودا چەشتومانە، لەبیرمان ناچێتەوەو جارێكی تر میللەتەكەمان ناخەینەوە بەردەم كەڵبەی گوركی جۆراوجۆر.
مەال بەختیار لەکۆتایی فێستیڤاڵی گەالوێژدا:
"كاتی هاتوە ،کۆتایی بە سەقەت ناساندنی چەمكی سێكۆالریزم بهێنین" 3+2
"ئەمجۆرە لێكۆڵینەوانە ،بەردەوامی بە سەركەوتنەكان دەدەن"
داوادەكرێت لێكۆڵینەوە لە شكستەكان تەنها بۆ لێكۆڵینەوە نەبێت شرۆڤەراپۆرت -چاودێر: سەركەوتنەكانی هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە میحوەری گەرمەسێر‌و ناوچەكانی ترو پاككردنەوەیان لە تێرۆرستانی رێكخراوی (داعش) ،ئاسۆی ئومێدی هاونیشتمانییانی ئەو ناوچانە‌و خەڵكی كوردستانی فراوانتركرد ،هاوكات، پاشەكشەی ســەربــازی‌و شــكــســت لـــە هــەنــدێ شوێنیش پێویستیی
لێكۆڵینەوەی ورد‌و بابەتییانەی هێنایەپێشەوە. لەمبارەیەوە ،شرۆڤەكارانی ســەربــازی داوادەكـــەن، لێكۆڵینەوە لە شكستەكان با تەنها بۆ لێكۆڵینەوە نەبێت ،بەڵكو بۆ سزا‌و دراس ـە‌و پەندوەرگرتن بێت. جەختلەوەشدەكەنەوە ،ئەمجۆرە لێكۆڵینەوانە، بەردەوامی بە سەركەوتنەكان دەدات. فـــەرمـــانـــدە‌و بــەرپــرســانــی پــێــشــمــەرگــە ،مــــوژدەی ئازادكردنی ناوچەكانی تریش دەدەن ،بە تــایــبــەت شنگا ل‌و دەوروبـــــەری كەركوك .هاوكات شــــارەزایــــانــــی ســـەربـــازی ،بە بــایــەخــەوە لە ســەركــەوتــنــە یــەكــلــەدوایــەكــانــی پێشمەرگە دەڕوانـــن ،بــەاڵم دەشڵێن "پێكهێنانی لیژنەی ورد و بابەتی بۆ لێكۆڵینەوە لە هۆكاری شكست لە هەندێ میحوەر كارێكی زۆر پێویست‌و هەنوكەییە ،چونكە
کەمەندکێشکردنی کوڕ و کچانی بیانی بۆ نێو داعش
ئەمە پرسێكی جــــێــــبــــایــــەخ‌و هــەســتــیــارە‌و پەیوەندی بـــە ئــاســایــشــی نــەتــەوەیــی‌و نیشتمانییەوە هەیە". ئەو شارەزایانە ،ئاماژە بەوەش دەدەن ،پێویستە بە پەلە سەرۆكایەتیی هەرێم‌و الیەنە پەیوەنددارەكان وەاڵمی پرسیاری "كێ لەو شكستانە بەرپرسە؟"یان دەستبكەوێت ،بۆ ئەوەی بەرچاویان رۆشن بێت‌و بتوانن پالنی ئایندەیانی لەسەر دابــڕێــژن ،هــەروا ســزای بەرپرس‌و هاوبەش‌و كەمتەرخەمانی شكستەكان بــدرێــن .هۆشدارییش دەدەن ،پێویستە لێكۆڵینەوە لەوجۆرە بابەتانە تەنها لەپێناو لێكۆڵینەوە نەبێت ،بەڵكو بۆ سزادان‌و دراسە‌و پەندوەرگرتن بێت لە هەڵە‌و كەموكوڕییەكان. هـــەر لـــەمـــبـــارەیـــەوە ،چـــاودێـــرانـــی ســیــاســی-یــش جــەخــتــلــەوەدەكــەنــەوە ،یەكێك لــە هەڵە زەقەكانی سەركردایەتیی سیاسیی كورد لە رابــردودا بریتی بوە لە داپۆشینی شكستەكان‌و سودوەرنەگرتن لێیان ،لە كاتێكدا ســزادان لەسەر شكست خۆی خۆپارێزییە، دۆزینەوەی كەموكورتی‌و راستكردنەوەی چەوتییەكانە، دوبارەنەكردنەوەی هەڵەیە.
كێشە ناوخۆییەكانی یەكگرتوو دەتەقنەوە ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكگرتوو: ئەگەر كێشەكانی بادینانیش چارەبكرێن، كێشەی دیکە دەمێنن چاودێر -تایبەت :كێشە ناوخۆییەكانی یەكگرتوی ئیسالمی دەتەقنەوە‌و سەركردە‌و كادرانی ئەو حزبە لەناوچەی بادینان هەڕەشەی چونە ناو كۆمەڵی ئیسالمی یان بون بە كۆمەڵێكی بانگخواز دەكەن .دەربارەی هەوڵەكانیش بۆ چارەسەرکردنی كێشەكان ،ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكگرتوو پێیوایە، ئەگەر كێشەكانی بادینانیش چارەبكرێن ،كێشەی تر هەر دەمێنن.
3
گەالوێژێکی جیاواز 2
میسی 10ی دیکەی دەوێ
7-6
1
ذمارة ( )493دو شةممة 2014/12/1
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
2
مەال بەختیار لەکۆتایی فێستیڤاڵی گەالوێژدا:
كاتی هاتوە ،کۆتایی بە سەقەت ناساندنی چەمكی سێكۆالریزم بهێنین
ئامادەنیم گوێ لەو كەسانە بگرم ،كە باسی كفرو ئیلحاد دەكەن ،چونكە ئەوە نەشیاوە ،كە پێشئەوەی بە كۆمەڵێك مەعریفەوە ،بە كۆمەڵێك رەخنەی گرنگەوە تێبپەڕێت ،پەالماری شتێكی تر بدەیت، كە هەزار ساڵی تریش رەنگە بۆ هیچ بیرمەند‌و فەیلەسوفێك ساغ نەبێتەوە بەهەزاران كەس هەن بیری جوانیان هەیە ناوێرن دەریببڕن ،رەخنەی جوانیان هەیەو ناوێرن دەریببڕن، خەڵك هەیە دەیەوێ واز لەدەقێك بهێنێ‌‌و بپەڕێتەوە بۆ دەقێكی تازە تر ،بەاڵم ناوێرێ‌‌و دەترسێ! ترس لەوەی نانی ببڕن ،بیكوژن ،تۆمەتی بۆ هەڵببەستن‌و نابوتی بكەن!
ئامادەبووان میوانانی ئازیز بــەخــێــربــێــن بــۆ مــەراســیــمــی كۆتایی هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ. ئـــومـــێـــدەوارم رۆژانـــــی فێستیڤاڵ‌و پڕۆگرامەكانی ،بڕگەكانی ،شیعرەكانی، چیرۆكەكانی ،لێكۆڵینەوە ،رەخنە، بیرو بۆچوونە ئازادەكان ،هەر هەمووی، مەڵۆیەكی تری خستبێتە سەر خەرمانی فێستیڤاڵ ،سەرەنجام ئەو خەرمانە هەتا بێت ،گەورەتر بكرێت. كــاك رەهــبــەری سەید بــرایــم ،شتێكی بۆیە بە گوناهمان زانی ،ئەگەرچی هەندێك الی ئێمە ئــەوەنــدەی پشت بەستوو جوانی لەگەالوێژنامەدا نوسی بوو ،دەڵێت جــار وەك پێویست رێــز لەفێستیڤاڵ بەخۆی ،خۆی خۆی دەخوڵقێنێت ،خۆی «فێستیڤاڵ گەیشتە هـــەژدە» ،واتــا نــەنــراوە ،رای بگرین ،چونكە هەموو دادەهێنێت ،ئەوەندە لــەدەرەوەی خۆی تەمەنی پێگەیشتنی تەواو كرد .بەاڵم فێستیڤاڵێك چەندین قەڵەمی نوێ دەچنە كاریگەریەكی گەورەتر نییە لەسەری، مەگەر خۆمان بزانین چەند بەهیالكی ،كات ناو دنیایی روناكبیرییەوە ،واتا ئەگەر بۆیە ئەم فێستیڤاڵە یەكێكە لەو بوارانەی تەرخانكردن ،بەرگەگرتنی رەخنە ،قسەو لەهەژدە فێستیڤاڵی رابردوودا ،بەالیەنی كە ب ــەردەوام توانیویەتی ئەو خزمەتە قسەڵۆك ،زۆر شت لەم هــەژدە ساڵەدا كەم ( )10كەس ناوی دەركردبێت ،ئەوا بكات‌و ،ئەوەندەی بتوانین بەردەوام دەبین كۆبۆتەوە ،كە جاری وابــووە ،وایدەكرد ( )180قەڵەم لەهەژدە ساڵی رابردوودا ،لەسەری. بێتاقەتیش ببم .دەموت «درێژەی نەدەینێ بــوون بەمیوانی هەمیشەیی مێژووی ئــەوە مژدەیەكی خــۆش بــوو كە بەڕێز باشە»! ،بەاڵم دوایی بیرم لەرووناكبیرانی ئەدەب‌و كتێبخانەی كوردی ،ئەمە خۆی وەزیــری رۆشنبیری ،مــژدەی داینێ كە كوردستان دەكردەوە ،بیرم لە هەموو ئەو لەخۆیدا خزمەتێكی كەم نییە ،لە ناو لــەمــەودوا وەزارەت بێتەوە سەرخۆی، گەنج‌و الوانە دەكردەوە كە بە پەرۆشەوە میللەتێكدا ئەكادیمیایی فكر ،ئەكادیمیایی ئومێدەواریشین نەك وەزارەتی رۆشنبیری، چاوەڕێی بەستنی فێستیڤاڵ دەكەن .بیرم فەلسەفە ،ئەكادیمیایی لێكۆڵینەوە ،هەموو وەزارەتەكانی كوردستان قەیرانی لەشاری سلێمانی دەكردەوە ،كە لەساڵی جارێ رەگ‌و ریشەی دانەكوتاوە ،هەروەها دارایــی تێپەڕێنن ،پشتبەستنی دارایــی ()1996ەوە ،رۆژگارێكی زۆر ناخۆش ناشتوانیت بڵێیت تەنها بەكالۆریۆس‌و بەدارایی حكومەتی عیراق تێبپەڕێنن، بەسەر میللەتەكەمان هــات ،بــەاڵم ئەم ئەو جۆرە بڕوانامانە ،رۆشنبیر دروست واڵتی ئێمە خۆی لەسامانە سروشتییەكان تروسكاییەمان پیشانی خەڵكدا« ،وتمان بكەیت ،روناكبیر دروست كردن هێشتا بیگرە تاباقی بوارەكانی بەرهەمهێنان لەپاڵ شــەڕی نــاوخــۆدا ،لەپاڵ خوێنی لــەواڵتــی ئێمە دەتــوانــێ لــەبــواری تر بگاتە ئاستێك بودجەی نیشتمانی خۆی بەناهەق رژاوی تێكۆشەراندا ،عەقڵی هەق رووناكبیر دروست بكات ،وەك چۆن ئێستا هەبێ ،بودجەی گشتی خۆی هەبێ ،ئیتر ئیش بكات ،بۆیە وتمان ،گوناهە ئەم لەدنیای وەرزشدا ئەوەندەی كە لەكۆاڵن‌و نەك ساڵێك ،ساڵەها بتوانێت نەخشەی یاریگا میللییەكاندا وەرزشكار دروست دارایی خۆی بكێشێت‌و ،هەموو بوارەكان فێستیڤاڵە رابگرین». چەندین جاریش ،لەساڵنامەی فێستیڤاڵدا دەبێت ،لەو شوێنانەی كە ئەكادیمیایی بخاتە سەر سكەی مێژوویی خۆی. دەچمەوە الی یادەوەرییەكانی خۆم ،بیری وەرزشییە ،وەرزشــكــار دروســت نابێت! یەكێك لەملمالنێكانمان ئێستا بەهەموو لێدەكەمەوە ،هیچ فێستیڤاڵێك نییە الیەنی لەبواری روناكبیریشدا هەروایە .ئەوەندەی هێزە سیاسییەكانەوە ســەرەڕای ئەوەی كەم ( 10بۆ )12قەڵەمی تازەی بەبڕشتی كایەكانی دەرەوەی زانكۆو پەیمانگاكان خــوێــنــدنــەوەی جــیــاوازمــان هــەیــە بۆ نەخستبێتە ناو كاروانی روناكبیری كوردی .دەتوانن روناكبیر دروستبكەن ،روناكبیری سامانە سروشتییەكان ،بۆ نــەوت ،بۆ
هەر شتێك ،بەاڵم ئەم ملمالنێیە لەگەڵ دەوڵەتی مەركەزی هاوشانی ملمالنێ بۆ جێبەجێكردنی بڕگەكانی تری دەستوری هەمیشەیی عیراق ،ملمالنێی بردنەوەی پشكە نەوت بەو شێوەیەی كە سەرەنجام لەناوەڕاستی رێگە لەگەڵ دەوڵەتی عیراق رێكدەكەوین ،ملمالنێیەكە بەئەركی ئەم قۆناغە مێژووییەی خۆمانی دەزانین بۆ ئەوەی بگوازینەوە بۆ قۆناغێكی تر. ئەم ملمالنێیە ،ئەم شــەڕە نەبەینەوە، دەستەبەرێكی ئابورییەكی تەواو نەكەین بۆ كــوردســتــان ،بەدڵنیاییەوە هەموو دەستكەوتە سیاسی‌و دەستورییەكان هەمیشە لەژێر فیشارێكی نابابەتیدا دەمێنێت ،لەژێر فشاری تێگەیشتنی سەقەتی سیاسی‌و حزبە سیاسیەكانی دەسەاڵتداری ئێستا دەمێنێت كە دەبێت لــەم مۆتەكەیە خۆمان رزگــار بكەین، ببین بەخاوەن ئابوری‌و نەخشەی ئابوری خۆمان. هەر بەم بۆنەیەوە ،دەمەوێت ئەوەش بڵێم ،بەراستی بە بیرمدا نایە لە هەژدە فێستیڤاڵەكەی پــێــشــوودا حكومەت هیمەتێكی زۆری بــۆ ئــەم فیستیڤاڵە كردبێت ،سۆزیان هەبووە لەگەڵمان ،زۆر هانیانداوین ،بەاڵم وەزارەتــی رۆشنبیری
«« «
بەدرێژایی هەژدە ساڵ لەتەمەن‌و بەردەوامی ،ئەمساڵیش بنكەی روناكبیریی گەالوێژ بەدروشمی (شنگال‌و كۆبانی سەنگەری بەرەنگاری‌و ئاسۆی ئازادی)، رۆژی 11/20هەژدەهەمین فێستیڤاڵی ئەدەبی‌و روناکبیری سازدراو تێیدا چەندین كۆڕو سیمیناری ئەدەبی‌و روناكبیری‌و فیكری تێدا بەڕێوەچو ،رۆژی 11/24بەسەركەوتوویی كۆتایی بەم خولەی فێستیڤاڵ هات‌و لەدوارۆژی فێستیڤاڵیشدا، سەرپەرشتیاری گشتیی فێستیڤاڵ، لەوتارێكدا بە وردی تیشكی خستە سەر گرنگی‌و كارنامەو بەرهەمەكانی ئەم هەژدە ساڵەی فێستیڤاڵ‌و بەرهەمهێنانی قەڵەمی نوێ‌و بیری نوێ. مەال بەختیار لەبەشێكی ئەو وتارەدا ،ئاماژەی بەپانتایی‌و رەهەندەكانی دیموكراسی‌و بایەخ‌و زەمینەسازی سێكۆالریزم (عەلمانییەت) ،پەیوەستكردنەوەی ئەم چەمكە بە ئازادیی فیكرو ئازادیی بیروڕادەربڕینەوە كردەوە، پاشان بەشێكی دیكەی وتەكانی بۆ مەترسیی هێزە تاریكپەرست‌و داخراوەكان تەرخانكردو مەترسی ئەو هێزەی لەسەر رەوتی دیموكراسی‌و گەشەكردنی زەمینەی سێكۆالریزم ئاماژە پێدا. هەر بۆیە «چاودێر» بەگرنگی زانی دەقی وتارەكەی مەال بەختیار لەكۆتاڕۆژی فێستیڤاڵدا باڵوبكاتەوە:
لە دەرەوەی كایەكانی كارەكانی خۆی وەك پێویست ئاوڕی لە بنكەی گەالوێژ نــــەداوەتــــەوە ،جــارێــك بــەڕێــوەبــەری رۆشنبیری سلێمانی ،لە هەندێك بڕگەی فێستیڤاڵدا یارمەتی فێستیڤاڵی دا بە سوپاسەوە. لێرەوە دەمەوێت ئەوە بڵێم كە لەوانەیە بەڕێز وەزیری رۆشنبیری ئەوە نەزانێت، ئەمساڵ‌و پار ،سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان خەرجی هەموو فێستیڤاڵەكەی راكــێــشــاوە ،ئەمساڵیش ،بــەو هەموو قەیرانە داراییە ،كە قسەمان لەگەڵ كرد بایەخی فێستیڤاڵەكەی زانــی ،خەرجی فێستیڤاڵەكەی هەڵگرت ،ئەمەش جێگەی سوپاسە ،بۆیە ئاسان نەبوو لەم دۆخە داراییە بتوانین ئەم فێستیڤاڵە ببەستین، چونكە ئــەم فێستیڤاڵە ئەتەكیاتێكی زیــاتــری هــەبــوو ،وردەكـــــاری زیــاتــی هەبوو ،نەماندەتوانی رەچــاوی نەكەین لە بانگهێشتكردنی میوانەكانیشدا ،بە كۆمەكی ئەنجومەنی وەزیران ئەمەشمان تێپەڕاند ،هــیــواداریــن ســااڵنــی ئایندە باشتربێت وەك بەڕێز وەزیری رۆشنبیری فەرمووی. شنگال‌و كۆبانێ ،سەرنجی ئێمەی راكێشا، كردمان بە دروشم ،دیارە سەرنجی هەموو دنیای راكێشاوە قسەو باس لەسەر ئەمە دەكەن ،من ئەمساڵ سێ وتەی جوانم بیست لە كوردستان ،جیاوازە لە خیتابی رەسمی پێشوو ،لە دوای راپەڕینەوە تائێستا، وتەیەكی بەرێز سەرۆكی حكومەت كاك نێچیرڤان بارزانی ،لە وتارێكدا وتی ،نابێت هەر شەڕی عەسكەری بكەین ،دەبێت بیر لەشەڕی فكریش لەناو كۆمەڵ بكەینەوە بۆ گۆڕانكاری لە عەقڵیەتی رای گشتی‌و ناو كۆمەڵدا ،من خۆم چاودێرێكی خراپ نیم، ئاگاشم لەهەموو ســەرۆك وەزیرەكان‌و، جێگرەكانیان‌و وەزیرەكان هەیە ،ئەمە یەكەمینجارە سەرۆك وەزیرانی كوردستان، لەڕوانگەی دەسەاڵتەوە ،بیر لەچۆنیەتی گۆڕینی دەسەاڵتی كۆمەاڵیەتی ،دەسەاڵتی فكری ناو كۆمەڵ دەكاتەوە ،چونكە لەو شوێنەی كە سنوری دەسەاڵتی سیاسی تــەواو دەبــێــت ،ئیتر كاریگەرییەكانی دەســەاڵتــی كۆمەڵ‌و كۆمەاڵیەتی كاری خۆیان دەكــەن لە بەرهەمهێنانی فكری خراپ ،دەسەاڵتی خراپ ،دیاردەی خراپ، تیرۆر ،كوشتن ،قەناعەتی خراپ ،ئەمە زۆر زۆر خاڵێكی گرنگە بۆ من. دەقی دووەم كە جوان بوو ،مامەزامان كاكە قــوبــاد لــەوتــارەكــەی دەستپێكی فێستیڤاڵی گەالوێژ ،قسەیەكی جوانی كرد ،وتی ،ئەركی ئێمە تەنها ئەركی شەڕ نییە ،بەڵكو ئەركی رۆشنبیری كۆمەڵە بۆ ئەوەی هاوشانی تفەنگ ،سەركەوتنی روناكبیریش بەدەستبهێنین ،ئەمەش قسەیەكی تازەو جێگەی سەرەنج بوو بۆ ئێمە. قسەی سێیەمیش ،ئێستا كاكە خالید دۆسكی وتی ،لەسەر شنگال‌و كۆبانی، زاراوەی سێكۆالریزمی بەكارهێنا ،كردی بەیەكێك لە ئەركەكانی روناكبیری‌و فێستیڤاڵی گەالوێژ ،ئەمەیش قسەیەكی دڵخۆشكەر بــوو ،ئەو زاراوای ــە تائێستا ترسێكی سەیری دروســت كــردووە ،هەر وەك وایــە یەكێك نــاوی بهێنێت ئەمە كفرە ،ئەمە خەتەرە ،خراپە ،گەورەترین حزبی دەسەاڵتدار كە یەكێتی‌و پارتی-ن، حزبەكانی تر كە لەچاو یەكێتی‌و پارتی، بەحسابی خۆیان ئەڵتەرناتیڤن ،دیموكرات تــرن ،عەلمانی تــرن ،مەدەنیخوازترن، هــەمــوو ئــەمــانــە بیمێكیان هــەیــە لە بەكارهێنانی دەستەواژەی سێكۆالریزم، ترسێكیان هەیە ،ترسێكی كۆمەاڵیەتی، ترسێكی دینی ،ترسێكی مەزهەبی ،هەموو بەهۆی ئەوەوەیە هەر بەرهەمهێنەرانی
ترسە مەزهەبی‌و دینییەكە ،ئەوانەن وایان كردووە هەژمونێكیان لەسەر خەڵك هەبێت ،گوایە ئەوەی بڵێت سێكۆالریزم، ئەوە واتای ئەوەی دوركەوتووەتەوە لە دین ،لە مەزهەب ،ئەنتی دینە یان ئەنتی مەزهەبە ،وانییە ،ئەم ترسناكییە كە دروست بووە لەناو رای گشتی ،حزبەكان بــۆ ئـــەوەی چەند دەنگێك نــەدۆڕێــن، سامناكی ،ئەم چەمكە سەقەتە لەسەر سێكۆالریزم لە( 20بۆ )60ساڵی رابردوو ئەمە هەر نەوە دوای نەوە دەیگوازنەوە، وەك ڤایرۆسێكی لێهاتووە ،لەجەستەوە بۆ جەستەیەكی تر دەگوێزرێتەوە ،ئیتر كاتی هاتووە ،ئەم ترسەی بە سەقەتی چەمكی سێكۆالریزم ناساندن ،كۆتایی پێ بهێنین. دەبێت بەكاری بهێنین ،وردی بكەینەوە، بیبەینە فەلسەفەی خوێندن ،نەخێر بیبەینە خوێندنی ب ــااڵی زانــكــۆكــان، پەیمانگاكان ،نەخێر دەبێت رێكخراوەكان زیاتر كار لەسەر ئەمە بكەن ،ناوەندە كلتورییەكان دەبێت كار لەسەر ئەمە بكەن، بەسە ئەوەی دەستەیەكی رۆشنبیر هەبێ، یان چەند بنكەیەك هەبێ قسە لەسەر دیموكراسی‌و سێكۆالریزم ،سێكۆالریزم‌و دیموكراسی بكات وەك چەمكی بەیەكەوە گرێدراوی ئۆرگانیكی ،بــەاڵم خەڵكەكە هێشتا لەژێر كاریگەری ،یان ترسناكی، یان هەژمونگەری ،ترسن ،ترسی توخن كەوتنی سێكۆالریزم ،ئەبێ ئیتر ئەم تەوقە بشكێنین ،نەشكاندنی ئەم تەوقە، رێك ئەچێتە خزمەتی كۆنە پەرستییەوە، ئەچێتە خزمەتی هەموو ئــەوانــەی كە نایانەوێت كورد جگە لەبەرهەمی مێژینەو مێژووی خۆی ،فكری تر بەرهەم بهێنێ. بەرهەمی عەقڵی تر بكات ،بەرهەمی مەعریفەی تــر بــكــات ،ئەمە زۆر زۆر خەتەرە ،ئەم خەتەرە ئەبەستمەوە بەچی، هەڤااڵن ،ئێوە ،هەموو میللەتەكەمان، ئێستا ئەبینین لەسەر شنگال ،كۆبانێ، پێشمەرگە ،راچڵەكینێك هەیە ،زۆر جێی دڵخۆشییە ،راچڵەكین لەسەر چی؟، داعش دێت ،داگیرمان دەكات ئەمانكوژێت، تااڵنمان دەكات ،ژنان‌و كچانی ئێزیدی بە كەنیزەك دەبات ،دەیانفرۆشێت ،سەیری هەموو ئەم شتانە بكە ،ئەمە دیــاردەی ئەنجامی سەرهەڵدانی داعشە ،ترسێكە دروســت بــووە ،داعش هاتووە دەسەاڵت دەسەپێنێت ،كە دەســەاڵتــی سەپاند، جۆرێك لە سیستمی سیاسی ،دینی‌و رۆح ــی دەسەپێنێت ،ئــەم سیستەمە لەگەڵ كۆمەڵێك لەدەستكەوتەكان‌و، پێویستییەكانمان ناگونجێت ،بۆیە كاردانەوەكە بەرامبەری ،كاردانەوەیەكی نەتەوەییە ،پشتیوانی بەرگری دەكرێت، پشتیوانی پێشمەرگە دەكرێت ،شەڕ بكەن، هەروەها تا كەمتریشمان لێ شەهیدبێت خەڵك دڵی خۆشە. باشە لەئێوە دەپــرســم ،ئێستا دوێنێ لەجەلەوال ( )24شەهیدمان بەخشیوە، ( )58بریندارمان داوە ،هی تریشمان شەهید دەب ـێ ،چونكە ئەو دوو شارە، پڕ كــراوە لەعەبوەی ناسیفەو لوغم‌و تــەقــیــنــەوەی تـــر .هـــەر دوێــنــێ ()7 پێشمەرگەمان لەماڵێكدا شەهید بوون. لەكاتێكدا بەچەپڵەو قسەی خۆشەوە سەنگەرەكانی ناو جەلەوالمان بەسەر دەكــردەوە ،پەیوەندییان پێوەكردین كە پێشمەرگە چوونەتە ماڵێكەوە ،لەگەڵ كردنەوەی دەرگا ،ماڵەكە تەقیوەتە‌وەو حــەوت پێشمەرگە بــەداخــەوە شەهید بوون .هیی تریش شەهید دەبێ ،ئەگەر پێشمەرگە زۆر بەئاگاییەوە مامەڵە لەگەڵ داروبەردی ناوچەكەدا نەكەن.
ذمارة ( )493دو شةممة 2014/12/1
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
3
كێشە ناوخۆییەكانی یەكگرتوو دەتەقنەوە ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكگرتوو:
ئەگەر كێشەكانی بادینانیش چارەسەربكرێن ،كێشەی دیكە دەمێنن
سەاڵحەدین بەهادین هەوڵی چارەسەرکردنی کێشەکان دەدات چاودێر – رێبین حەسەن: بەهۆی قوڵبونەوەی زیاتری كێشەكانی ناو یەكگرتوی ئیسالمی ،سەركردە‌و كادرانی ئەو حزبە لەناوچەی بادینان هـــەڕەشـــەی چــونــە نـــاو كــۆمــەڵــی ئیسالمی یــان بــون بــە كۆمەڵێكی بانگخواز دەكەن ،لەرۆژانی رابردوشدا
چەند كۆبونەوەیەك لەئاستی بااڵ لەنێوان ئەمینداری پێشوی یەكگرتو لــەگــەڵ چەند گـــەورە بەرپرسێكی ئەو حزبەدا بەڕێوەچوە .ئەندامێكی سەركردایەتیش پێیوایە ،نیەتێك هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ناوچەی بادینان. دیـــــنـــــدار دۆســـــكـــــی ،یــەكــێــك
لەدامەزرێنەرانی ئەو حزبە‌و ئەندامی سەركردایەتیی یەكگرتو ،بەرۆژنامەی (ئــەڤــرۆ)ی راگــەیــانــدوە ،كێشەیان تەنیا لەگەڵ دابەشكردنی پۆستدا نییە ،بەڵكو لەسەر ستراتیژییەتی یــەكــگــرتــوشــە .وتــیــشــی «ئــەگــەر كێشەكان چارەسەرنەكرێن ،دەچینە ناو كۆمەڵی ئیسالمی ،یان دەبینە
كۆمەڵێكی بانگخواز». هـــەر لــەمــبــارەیــەوە ،ئەندامێكی ســـەركـــردایـــەتـــیـــی یــەكــگــرتــو، بــە»چــاودێــر»ی راگەیاند ،هەندێك كێشە لەناو یەكگرتودا هەن ،بەتایبەتی كێشەكانی ئــەمــدوایــیــەی نــاوچــەی بادینان ،بۆ ئەو مەبەستەش چەند دانیشتنێك لەگەڵ كادرانی ئەو سنورە بەڕێوەچوە‌و هەوڵی چارەسەركردنیان دەدرێت. ئەبوبەكر عەلی ،وتیشی «هەندێك ناتێگەیشتن لەناو یەكگرتودا هەبوە‌و بەو هۆیەشەوە هەندێك هەڵە لەماوەی رابـــردودا رویــانــداوە ،جــاری واهەیە گرتنەبەری میكانیزم بۆ راستكردنەوەی هەڵە رەنگە زیانی بۆ شتێكی تر هەبێت» .رونیشیكردەوە ،ئەگەر كێشەكانی بادینانیش چارەسەربكرێن، هەندێ كێشەی دی دەمێنن. پــســپــۆڕێــكــی بـــــواری ئیسالمیی سیاسیش ،بە «چاودێر»ی راگەیاند، بەهۆی بێبەشكردنی یەكگرتوەكانی بادینان لەوەزیرەكانی عیراق‌و هەرێمی كوردستاندا ئەوان ئێستا خۆیان بە ستەملێكراو دەزانن‌و ئەو كێشەیەش قوڵە‌و چارەسەریش نابێت ئەگەر هەر پینەوپەڕۆبكرێت. ســۆران سێوكانی ،رونیشیكردەوە،
پسپۆڕێكی ئیسالمی سیاسی: دەستێكی غەریب لە پشت زیادكردنی دەنگەكانی یەكگرتو لە بادینان هەیە پــێــدەچــێــت ئــەمــیــنــداریــەتــی‌و ســەركــردایــەتــیــی یــەكــگــرتــو هەمو سازشێكیان بۆبكەن ،چونكە ئەوانەی بادینان دەیانەوێ ئەمجارە ئەمیندار لــەوان بێت‌و لەناو سەركردایەتیدا هــەڵــبــژێــردرێــت نــەك لــە كۆنگرە، چونكە ئەندامانی كۆنگرە زۆربەیان سۆرانین ،بێگومان بــەوەش بادینی دەرناچێت ،بەاڵم لەناو سەركردایەتیدا
لـــە ڕێـــگـــەی تــــەوافــــق‌و فــشــاری ناوخۆییان دەتوانن ئەمینداری گشتی لەبادینیەكان دەربچێت ،بۆیە ئەگەر ئەو سازشانەیان بۆ نەكرێت ئەوان رەنگە ڕێگەی جیابونەوە بگرنەبەر. وتیشی «دەستێكی غەریب لە پشت هەڵكشانی دەنگەكانی یەكگرتو لە بادینان هەبو».
سەرەخۆشی بەبۆنەی كۆچی دوایی خاڵی بەڕێزیانەوە ،پرسە و سەرەخۆشیی خۆمان لە هاوكارمان (رزگار فایەق) ستافی كارای "چاودێر" دەكەین .دەخوازین ئەمە دوا كۆستی بنەماڵە بەڕێزەكەیان بێت. ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر
تەواوکاریی وتارەکەی مەال بەختیار
«« «
لێرەوە دەمەو ێ بڵێم ،جەستە كوشتن دیارە، جەستە پارچە پارچەكردن دیارە ،كە ئەوە شەهیدەو پاشان دەینێژین .بەاڵم كامتان هەموو رۆژێك بیری نوێ ،كاردانەوە بەرامبەر بەدیاردەی خراپ ،هزرێكی جوان ،حەزێكی جــوان ،ئــارەزویــەكــی جــوان ،رەخنەیەكی جوان‌و كۆمەڵێك خولیای جوان لەناختاندا، لەبەرامبەر ئەو سامناكی‌و تــرس‌و بیمەی كە بەدرێژایی مێژوو بۆمان گواستراوەتەوە، بەبێ ئــەوەی هیچ چەمێك لــەو چەمكانە لێكدانەوەی زانستی بۆ كرابێت؟ كامتان هەیە رۆژانە یەك‌و زۆرتر لەم بیرە جوانانەتان تیرۆر نەكرێت؟! جاری واهەیە لەمەجلیسێكدا دادەنیشی قسەی زۆر نابەج ێ دەبیستی پڕ بــەدڵ حەزدەكەیت وەاڵم بدەیتەوە ،بەاڵم ناوێریت! بۆ؟ لەبەرئەوەی پێت نەڵێن كافرە! بۆ ئەوەی پێتنەڵێن دژە دینە .جار ی وای هەیە پڕ بەدڵ حەز دەكەیت ،كارێ بكەیت، ناوێریت! بۆ؟ لەبەرئەوەی پێت نەڵێن ئەمە پێچەوانەی نەریتی كــوردەواریــیــە .نەخێر باوك‌و باپیران قبوڵی ناكەن ،نەخێر شێخ، نەخێر مــەال ،نەخێر بــاوك قبوڵی ناكات! سەدان بابەتی ئاوا ،بەدرێژایی مانگ‌و ساڵ تێدەپەڕن ،بەاڵم ترس تیرۆرییان دەكات، لەناخماندا ،لەویژدانماندا تیرۆریان دەكات. ئەمەش دەبێتە مایەی چی؟ دەبێتە مایەی ئەوەی لەژێر كاریگەری ئەم ترسەدا ،هەموو تەمەن دەبرێتە سەر ،سەدان حەزو خولیا، كــرانــەوەی عەقڵی خــۆت ،رەخــنــەی خۆت دەتاسێنی‌و دەخنكێنی‌و سەرەنجام هەتا دەمری ناتوانی دەریان ببڕی .بەهەزاران كەس هەن بیری جوانیان هەیە ناوێرن دەریببڕن، رەخنەی جوانیان هەیەو ناوێرن دەریببڕن، خەڵك هەیە دەیەوێ واز لەدەقێك بهێنێ‌‌و بپەڕێتەوە بۆ دەقێكی تازە تر ،بەاڵم ناوێرێ‌‌و دەترسێ! ترس لەوەی نانی ببڕن ،بیكوژن، تۆمەتی بۆ هەڵببەستن‌و نابوتی بكەن! ئێستا ترسەكەش زیاتر بووە. ئەم بەیانییە خوشكێك ،هاوسەرەكەی بڵند باجەاڵن قسەیەكی جوانی كرد ،پرسیاری ئــەوەی كــرد «ئینتەرنێت‌و تەكنەلۆجیا، تاچەند عەقڵی شەڕەنگێزی لــەالی ئێمە
خەڵكەكە هێشتا لەژێر كاریگەری ،یان ترسناكی، یان هەژمونگەری ،ترسن ،ترسی توخن كەوتنی سێكۆالریزم ،ئەبێ ئیتر ئەم تەوقە بشكێنین، نەشكاندنی ئەم تەوقە ،رێك ئەچێتە خزمەتی كۆنە پەرستییەوە ،ئەچێتە خزمەتی هەموو ئەوانەی كە نایانەوێت كورد جگە لەبەرهەمی مێژینەو مێژووی خۆی ،فكری تر بەرهەم بهێنێ بــەهــێــزی كــــردوەو بــــرەوی داوەتـــــێ؟». پرسیارێكی ورد بوو ،چونكە ئێستا لەالی ئێمە ،لــەرێــگــەی ئینتەرنێت بەگشتی، لەفەیسبوكەوە ،لەیوتیوبەوە ،ئەگەرچی ئەمانە باشن ،بەاڵم ئایا هەر لەم رێگایانەوە چەندمان ترساون لەم دنیایە ،بەهۆی بوختان هەڵبەستنەوە ،بەفۆتۆشۆپ ،بە بەنارمەو پرۆگرامەكانی تری گۆڕانكاریكردن‌و تەكنیك، لەجنێودانەوە ،بەسەدان‌و هەزاران كاری تری ناشرین دەكرێ. ئــەمــە لــەبــری ئـــەوەی وەك تەكنیكێكی هــاوچــەرخ‌و نوێچەشن بەكاریان بهێنین، بەكەڵكی بهێنین ،بەاڵم بەپێچەوانەوە رقی سیاسی ،رقی ئایدۆلۆژی ،رقی بنەماڵەیی، رقی كەسی‌و ئیرەیی ،رقی ئاینی‌و مەزهەبی پێدەڕێژین .ئەوەی ناتوانی بەئاشكرا دەری بــبــڕن ،دەچ ــن بەمشێوەیەو بەنهێنینی دەریــدەبــڕن .ئەمەش كێشەیەكی ئێجگار گــەورەیــەو بۆمان مــاوەتــەوە .لەبەرامبەر ئەمەش رێگەیەك لەبەردەمماندا نییە ،تەنها ئەوەنەبێ كە دەب ـێ عەقڵەكان بگۆڕین، كە دەب ـێ ئــەو سامناكیە ببەزێنین .ئەو تــرس‌و بیمە ،كە لەناخمانداو لەمێژوودا كەڵەكە بوە ،دەبێ ببەزێنین‌و وردە وردە دەربهێنین‌و لەبری ئەو پێویستی عەقڵی، لۆژیكی‌و عەقاڵنی بخەینە جێگەیان ،بیكەین بەپێوەری ژیانی خۆمان .ناكرێ بەبێ ئەمە وەربگۆڕێین لــەدەرەوەی شارستانییەت بۆ ناو شارستانییەت .ئەگەرنا هەر لەدەرەوەی شــارســتــانــیــیــەت‌و عــەقــڵ دەمــێــنــیــنــەوە.
لــەدەرەوەی لۆژیك ،لــەدەرەوەی كرانەوەی عەقڵ ،لــــەدەرەوەی مــێــژوو ،لـــەدەرەوەی رەخنەو ئازادی ویژدان دەمێنینەوە .هەموو ئەو قسانە بەو مانایە دێ ،كە ئامادەنیم گوێ لەو كەسانە بگرم ،كە باسی كفرو ئیلحاد دەكەن .چونكە ئەوە نەشیاوە ،كە پێشئەوەی بەكۆمەڵێك مەعریفەوە ،بەكۆمەڵێك رەخنەی گرنگەوە تێبپەڕیت ،پەالماری شتێكی تر بدەیت ،كە هــەزار ساڵی تریش رەنگە بۆ هیچ بیرمەند‌و فەیلەسوفێك ساغ نەبێتەوە. بائیلحادو دژایەتی ئاین بخەینە الوە ،ئازادی دین‌و مەزهەبە دەبێ بپارێزرێ .دەبێ رێز لەزۆرینەی خەڵكی خۆمان ،لەكەسوكاری خۆمان بگیرێ كە موسڵمانن ،كە شیعە یا مەسیحین ،ئێزدی ،كاكەیی یان شەبەكن.بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا نابێ هیچی ئەمانە رێگەمان لێبگرێ ،كە ئیتر دەب ـێ دەستپێبكەین، لەناو رای گشتی دەست پێبكەین .لەهەموو ناوەندە كەلتورییەكان‌و لەناو دەسەاڵتدا دەستپێبكەین .بــۆ ئـــەوەی بچینە ناو شارستانیەتەوە ،چونكە هێشتا لەدەرەوەی شارستانییەتین .باوەڕناكەم ئێستا مایكێكی یەكێك لەكەناڵە تەلەفزیۆنییەكان لەمسەری شەقامی مەولەوی ،تائەو سەری شەقامی تــوی مەلیك بــگــەڕێ .لەخەڵك بپرسێ، فەلسەفە مانای چییە؟ یان ئەبستمولۆجیا مانای چییە؟ ئازادی ویژدان مانای چییە؟ زۆر زەحمەتە كە لەسەدا پێنجی خەڵك بتوانێ وەاڵمێكی زانستیانە بداتەوە .زۆر ئەستمە!!
هەندێك كەناڵی تەلەفزیۆن دەبینم ،لەتێكستی نیوز باڕەكانیاندا شتی وادەنــوســرێ ،یا پرسیاری وەها دەكرێ ،كە مامۆستا فاڵنە شت چۆن؟ مامۆستا حەرام نییە ئەوە بخۆم؟ یان حەرام نییە بەرماڵەكەم كەمێك خوار بێ؟ یان حەرام نییە چاوم ئەوەندە كراوەبێ؟ ی ــان ...تــاد .ئایا خواپەرستی ئەمەیە؟ ئایا فــەزای خواپەرستی‌و دیین ئەمەیە؟ بەپێچەوانەوە ،ئەو فەزایە زۆر لەوە قوڵترو فراوانتر و گەورەتریشە .دنیایەكە ،فەلسەفەی گەورەی بەدواوەیە .فەلسەفەی الهوتییەتی بەدواوەیە ،فەلسەفەی میتافیزیكی بەدواوەیە، ئایدیالیزمی بەدواوەیە .ئایدیالیزمی بابەتی‌و ئایدیالیزمی خــودی بــەدواوەیــەو زۆر لەوە زیــاتــرە كە تێی گەیشتوون كە هــەزاران هەزاران كتێبی بەدواوەیە .بەسەدان هەزار رەخنەو هەڵسەنگاندن بەئیجابی هەیە ،كە بەرگریان لێدەكات ،بیرمەندی گەورە هەن كە بەرگری لێدەكەن .با ئەوانە بخوێنینەوە ،نەك لەچكەكەم كەمێك خوارە ،یان نە! چونكە هیچ كــام لەمانە خزمەت بەدین ناكات، بەپێچەوانەوە دوای دەخات. كێیە ئەو كەسەی كە دەڵــێ سێكۆالریزم دینی دواخستووە ،با لەئەوروپا ئامارێك بكات ،پێشو پاش قبوڵكردنی سێكوالریزم. پێش قبوڵكردنی سێكوالریزم لەئەوروپا‌و لەسەدەكانی شــانــزدەهــەم‌و حەڤدەهەم، شــەڕ لــەنــێــوان كــاســۆلــیـك‌و پرۆتستانت پێنج ملیۆن قــوربــانــی لــێــدەكــەوێــتــەوە. بــەاڵم لــەدوای قبوڵكردنی دیموكراسیی‌و
سێكوالریزم ،كە بەیەكەوە بەسترایەوە ،پێوەر بۆ ئەم فێستیڤاڵە‌و نەشیكەن بەپێوەر كاسۆلیك‌و پرۆتستانت ،بــەدەیــان قات بۆ داهێنان .چونكە ئەمە ئەو تێكستانەن كە لەئەوروپا زیادیكردووە .نەك كەمی كردبێ .بۆ ئەم فێستیڤاڵە هاتوون .بەڵكو لەدەرەوەی خواپەرستی‌و پەرستن زۆر زیادیكردووە ،ئەم فێستیڤاڵە تواناو لێهاتوویی زۆر زیاتر باوەڕهێنان بەئنجیل‌و تەورات زیادیكردووە ،هەیە .بــەاڵم ئــەوەی بۆ فێستڤاڵ هاتووە، بەپێچەوانەوە ئەو كاتەی دەرگــای ئازادی لیژنەكانی شیعر ،چیرۆك‌و لێكۆڵینەوە ،لەناو بیركردنەوەو دەرگای ئازادی ویژدان داخرابوو ،ئەوانەدا هەڵسەنگاندنیان كردووەو براوەكانی خەڵك رای دەكرد لەدین‌و مەزهەب ،تەنانەت خەاڵتیان دەستنیشان كردووە ،پیرۆزیان بێ. لــەســەردەمــی مارتین لــۆســەردا كەنیسە هیوادارین ئەم قەڵەمانەش بچنە ناو كاروانی دەسوتا ،فەرەنسا‌و ئەڵمانیا بۆ ماوەی سی رووناكبیری گەلەكەمان. ساڵ لەیەكتریان كوشت .ئەمەش لەسەر لەكۆتایدا ،جارێكی تر سوپاسی هەموو ئەوەی تێگەیشتنی سەقەت هەبوو )1500( .میوانەكان دەكەم .كوردەكان بەمیوان نازانم ساڵ پاپا‌و كاردیناڵەكان ،دینی مەسیحییان ئەگەر لەهەر پارچەیەكی كوردستانەوە بــەســەقــەتــی لــەئــەوروپــاســەپــانــد .بــەاڵم هاتبن .سلێمانی شاری خۆیانە ،فێستیڤاڵ‌و لەسەرەنجامدا خۆیان لەو دەسەاڵتە سەقەتە بنكەی گەالوێژیش بنكەی خۆیانە .بەتایبەتی دینییە رزگار كرد ،بۆیە كاتێك كە دین ئازاد سوپاسی ئەڵمانەكان دەك ــەم ،كە رۆژی كرا ،لەئەوروپا ئایین پەرستی زۆر زیادیكرد‌و روناكبیری ئەڵمانیان هێنایە الی ئێمەو فەزایەكی دروسترو خۆشتر هاتە ئاراوە .بۆیە گفتوگۆ و پرسیاری باشیان دروســت كرد. ناتوانین بەم فەزایەو بەو پرسیارە سادانەی سوپاسی میوانە فارسەكان دەكەم ،بەداخەوە كە هەمانە ،لەگەڵ رێزمدا ،بەاڵم باوەڕموایە كە لێرە نەبووم ،ئەمڕۆ لەگەالوێژ نامە هەندێك ئەو كەسانەی ئەو پرسیارانە دەكەن ،هەر لەبەرهەمەكانم خوێندەوە ،كە بەرۆژێكی باش ئەوەندە لەدیین تێگەیشتوون .هەر ئەوەندە هەڵسەنگێنراوە .سوپاسی رووناكبیرانی دەزانێ ئەگەر ئەوانە بكات ،خودای گەورە عەرەب دەكەم ،ئومێدەواریشم كە ئەم س ێ ئیتر لێی دەبــورێ‌‌و رۆحی پاك دەبێتەوە! جۆگەلەیە ،كە هاتوون رژاونەتە رووبــاری بەاڵم بێگومان ئەمە ناكرێ ،كە بەردەوام ئەم فێستیڤاڵەوە ،بەجوانی موتوربەی بكەن‌و هەتا تێگەیشتنە هەبێ ،بەڵكو دەبێ تێگەیشتنی دێت خزمەتمان بكەن .بێگومان ئەوانەشی فراوانتر هەبێ ،دیالۆگی فەلسەفی هەبێ ،كوردن ،فێستیڤاڵەكە لەخزمەتیاندایە ،یان دەبـــێ هــەمــوو چــەمــكــەكــان شـــەن‌و كەو هەركەسێكی تر لەهەرالیەك هاتبێ ،فێستیڤاڵ بكەینەوە ،ئەوكاتە دەتوانین بچینەوە شاڕێی هی خۆیەتی‌و خۆی خانە خوێیە .ئومێدەوارین ژیان‌و بچینەوە ناو شارستانییەت ژیان. بۆ سااڵنی ئاییندەش هەر تێبینییەكەتان لەكۆتایشدا ،دەمەو ێ بڵێم كە بەشبەحاڵی هەبێ ،بەئیمەیل‌و بەنامە بەرووناكبیران‌و خۆم ،نەئاگام لەلیژنەكانی هەڵسەنگاندنی نوسەرانی بنكەیی بگەیەنن ،كە بێگومان فێستیڤاڵی ئەمساڵ‌و نەلەسااڵنی رابردووش سودی لێدەبینن. بووە ،بەویژدانی هەمووشمان ،تا ئەمساتەی سوپاس بۆ هەموو ئەوانەی پشتیوانیمان قسە لەگەڵ ئێوەی ئامادەبووانی بەڕێزیشدا دەكــەن .بەدڵنیاییەوە ،هاتنی نیستۆری دەكەم ،نازانم كێ براوەیەو كێ براوە نییە .بــێــرنــاردی ،هــونــەرمــەنــدی ئیتاڵیش ،بۆ بۆیە تكایە ئۆباڵی دەرچــوون‌و دەرنەچوون كوردستان مایەی شانازییە .گەرچی بڕیاریش لەگەردنی من دوور بخەن‌و بیكەنە گەردنی بوو یەكێك لەپیانۆ ژەنــە بەناوبانگەكانی لیژنەكان ،چونكە ئەوە هەڵسەنگاندنی ئەوانە .ئــەوروپــا ،ئــاالن تــۆرێــن ،رۆجــێ دۆبــریــە، ئەگەرچی ئەوانیش نازانن ئەم دەق یان ئەو كۆمەڵێك نوسەری تری واڵتانی عەرەبی دەقــە هی كێیە ،چونكە دەقــەكــان بەب ێ بەنیازی هاتن بــوون ،بــەاڵم نەیان توانی ناو دەچێتە بەردەستیان ،بەڵكو تێكست بەداخەوە ،داعش ئەم زیانەشی هەبوو .بەاڵم بەچاپكراوی دەچێتە بەردەستیان‌و نازانن ئەم هونەرمەند نیستۆری بێرناردی ،كوردانە خۆی تێكستە یان ئەو تێكست هی كێیە .لەبەر لێدا‌و هات. ئەوە هیوادارم دەرچوون‌و دەرنەچوون ،نەكەنە بەخێربێن سەرچاو.
چاوپێکەوتن
ذمارة ( )493دو شةممة 2014/12/1
info_chawder@yahoo.com
4
لە ئایندەیەكی نزیكدا باشوری كەركوك كۆنترۆڵدەكەینەوە فەرماندەی هێزی پێشمەرگە لەباشوری كەركوك ،بۆ «چاودێر»
چاودێر -ئەحمەد عەبدوڵاڵ فەرماندەی میحوەری كەركوك رایدەگەیەنێت ،دوای كۆنترۆڵكردنەوەی بەشێكی ناوچەكانی گەرمەسێر دەتوانن بەشێكی هێزەكانیان بگەرێنەوە‌و لەپالنێكی سەربازیدا لەئایندەیەكی نزیكدا ناوچەكانی باشوری كەركوك كۆنترۆڵدەكەنەوە. وەستا رەسوڵ لەم دیالۆگە تایبەتەدا
مریەم بەگ ،كە لیواكانی یەك‌و دوی سكرتاریەتی لێبو ،لەگەڵ لیوای 126ی دوكان .هەروەها لەمیحوەری پێنج پەالماری تەللوەردیاندا .لەو هێرشانەیشدا توانییان لەچەند ناوچەیەك سەنگەرەكانی پێشمەرگە بشكێنن‌و بێنەپێشەوە، بەاڵم هەر هەمان شەو بەهێزی زۆرەوە دژەهێرشمان دەستپێكردو لەناوچەكە دەرمانكردن‌و شەڕی سەختی تێداكرا ،كە نزیكەی 16سەعاتی خایاند‌و هەمو جۆرە شەڕێكی تێداكرا ،وەك تەقاندنەوەی
جەنگییەكانی هاوپەیمانان كاریگەری لەسەر رەوتی شەڕەکە هەبوە؟ وەستا رەسوڵ :كاریگەریی باشی هەبوە‌و یارمەتیدەری پێشڕەوییەكانی ئۆتۆمبیلی دو پێشمەرگەبون، بۆمبڕێژكراوی داعشیان لەشەڕەكەدا تەقاندەوە ،سەرباری ئەوەی بەردەوام هێزەكانی دەوروبەری شەڕەكەیان بۆردوماندەكرد ،تا رێگەنەدەن یارمەتیان پێبگات .هەر لەو شەڕەدا نزیكەی 40 چەكداری داعش كوژران‌و كەوتونەتە
«هێرشی فڕۆكە جەنگییەكانی هاوپەیمانان یارمەتیدەری پێشڕەوییەكانی پێشمەرگەبوە» لەگەڵ «چاودێر» ،ئاماژە بەهێرشەكانی چەند رۆژی رابردوی داعش لەسنوری كەركوك دەكات‌و سەبارەت بەلیژنەی لیكۆلێنەوەش لەشەڕەكانی چەند رۆژی پێشودا دەڵێت «هێشتا بابەتەكە بەكراوەیی ماوەتەوە». چاودێر :دوای هێرشی چەند رۆژی رابردوی داعش بۆ سەر ناوچەكانی باشوری كەركوك ،بارودۆخی سەربازیی ئەو ناوچانە لە چی ئاستێكدایە؟ وەستا رەسوڵ :رۆژی 26ی ئەم مانگە چەكدارەكانی داعش لەچەند ناوچەیەكەوە پەالماری سەنگەرەكانی پێشمەرگەیاندا، كە پێكهاتبون لەمیحوەری چوار ،كە من سەرپەرشتی دەكەم لەگەڵ مەكتەب خالید ،رێگای رەشاد-كەركوك‌و ناوچەی
ئۆتۆمبێل‌و تۆپباران‌و بەكارهێنانی چەكی دەست پێشمەرگە ،سەرەڕای ئەوەی سەدان تەرمی دیكەیان گەڕاندوەتەوە بۆ قورس. حەویجە. چاودێر :باسلەوەدەكرێت ،لەشەڕی چاودێر :ئەی هەماهەنگیتان لەگەڵ چەند رۆژی رابردوی كەركوكدا نزیكەی 30پێشمەرگە بەدیل گیراون؟ وەستا رەسوڵ :ئەو هەواڵە دورە لەراستییەوە ،چونكە ئەو هێزەی پەالماری تەللوردی دابو ،تەنها لەو هێرشەدا دو پێشمەرگە ونبون ،كە لەگیرفانی ناسنامەكانیان دواتر داعشێكی كوژراودا دۆزراونەتەوە ،بەاڵم هێشتا ساغنەبوەتەوە ،كە بەبرینداری دەستگیركراون یان كەوتونەتە دەست سوپای عیراق ،یان ئەو گروپە چەكدارییانە داعش. چۆنە كە هاتونەتە ناوچەكە؟ چاودێر :تاچەند بۆردومانی فڕۆكە وەستا رەسوڵ :تائێستا هیچ گروپێكی
وەستا رەسوڵ
لێپرسراوی پێشوی مەڵبەندی چەمچەماڵ فەرماندەی هێزەكانی پێشمەرگە لە باشوری كەركوك ئەندامی سەرك ردایەتیی یەكێتیی ن یشتمانی كوردستان چە كد ا ر ناوچەكە‌و نەهاتوەتە عیراقیش هێزەكانی لەئێمەوە دورن ،تەنها تەلەفۆنەوە لەرێگەی پەیوەندیمان هەیە. سەبارەت چاودێر: چاودێر :دەوترێت لەهێرشەكانی رۆژی چەك‌و بەگەیشتنی 26ی ئەم مانگەدا چەند فەرماندەیەك تەقەمەنی بۆ میحوەری كەركوك؟ وەستا رەسوڵ :وەك هەمو كەمتەرخەمییان هەبوە‌و لیژنەیەك بۆ میحوەرەكانی دیكە چەك‌و تەقەمەنیمان لێكۆڵینەوە لەو بارەوە پێكهێنراوە؟ وەستا رەسوڵ :دوای هێرشەكانی ئەو پێگەیشتوە ،لەجۆری چەكی مامناوەند‌و قورس‌و تەقەمەنیی پێویست‌و گوللەی رۆژە سەرۆكی هەرێم سەردانی كردین‌و
هیچ گروپێكی چەكدار نەهاتوەتە ناوچەكە‌و لەگەڵ هێزەكانی عیراقیش تەنها لەرێگەی تەلەفۆنەوە پەیوەندیمان هەیە دۆشكە ،كە دەتوانێت ئۆتۆمبێلە بەئامادەبونی وەزیری پێشمەرگە ،دوای گوللەنەبڕەكان ببڕێت ،كە لە واڵتی دەستخۆشیی سەركەوتنەكان داوای رونكردنەوەی شەڕەكەی لێكردین‌و ئیتاڵیا‌و فرەنساوە هێنراون.
فەرماندەی میحوەرەكەش رونكردەوەی پێویستیدا‌و رونیكردەوە ،كە هێرشەكانی ئەو رۆژە زۆر فراوانبوە‌و لەتوانای ئەو هێزەی ئەوێدا نەبوە بەرگریی تەواوبكات، تەنانەت خودی فەرماندەی لیواكانیش لەسەنگەرەكاندابون‌و تائێستا ئەو بابەتە بەكراوەیی ماوەتەوە. چاودێر :بەرنامەتان هەیە لەئایندەیەكی نزیكدا ناوچەكانی پارێزگای كەركوك كۆنترۆڵ بكەنەوە؟ دوای رەسوڵ: وەستا كۆنترۆڵكردنەوەی ناوچەكانی جەلەوال‌و سەعدییە‌و قەرەتەپە ،بەشێكی ئەو هێزانەمان دەگەرێنینەوە‌و لەئایندەیەكی نزیكدا پالنمان هەیە بۆ هێرشكردنە سەر ناوچەكانی باشوری كەركوك‌و كۆنترۆڵكردنەوەیان.
ئەگەر پڕۆژەیاسای بودجە لەبەرژەوەندیی كورد نەبو ،بەدڵنیاییەوە دەنگی لەسەر نادەین نەجیبە نەجیب ،پارلەمانتاری عیراق ،بۆ “چاودێر” سازدانی :نزار جەزا پارلەمانتارێكی كورد لەپارلەمانی عیراق ،بۆ «چاودێر»ی رونكردەوە، تاكو ئێستا پرۆژەیاسای بودجەمان ئەگەر بەاڵم بەدەستنەگەیشتوە، بەدەستمان گەیشت‌و لەبەرژەوەندیی كورد نەبێت ،ئەوا دەنگی لەسەر نادەین. رێككەوتنەكەی بە سەبارەت هەولێریش ،نەجیبە نەجیب وتیشی «كۆبونەوەكە كاتی بوەو نیشانەیەكە كە حكومەتی عیراق پێی باشە لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا دانوستان بكات‌و بگاتە رێككەوتنێك». چاودێر :هۆكاری دواكەوتنی هێنانی پڕۆژەیاسی بودجەی 2015بۆ پارلەمان چیە؟ ئێستا تاكو نەجیبەنەجیب: پڕۆژەیاساكە نەهاتۆتە پارلەمان‌و لەسەری دانوستانكردن گفتوگۆ‌و بەردەوامە‌و كێشەی تەكنیكی هەیە ،كە نرخی نەوت لەبازاری جیهاندا دابەزیوەو ئەگەر هەیە زیاتریش داببەزێت‌و بەرامبەر ئەو دابەزینەش ئیلتیزامات هەیە ،كە حكومەتی عیراق بیانكات ،بەاڵم ئەگەر لەئایندەدا زیاتر نرخی نەوت داببەزێت ئیلتزامات‌و نەفەقات كەمدەبێت .پێویستە حكومەتی عیراقی فیدڕاڵ لەگەڵ هەرێمی كوردستان رێكبكەوێت لەسەر نەوتی هەرێم‌و كەركوك. چاودێر :تاچەند پرۆژەیاسای بودجە
لەپارلەمانی عیراق مافەكانی كوردی تێدا چەسپیوە؟ : جیب نە نە جیبە ئەندامی لیژنەی دارایـــی‌و ئابوریی لە تائێستا پارلەمانتاران پارلەمانی عیراق پڕ ۆ ژ ە یا سا ی ماستەر لە یاسا بودجەیان نەچۆتە ئەندامی پێشوی پارلەمانی عیراق لەسەر بەردەست تا بیبینن‌و لیستی هاوپەیمانیی كوردستان تاچەند بزانن مافەكانی كوردی تێدا چەسپیوە ،چونكە پرۆژەیاساكە گۆڕانكاری تێدادەكرێت‌و دانوستانی لەسەر دەكرێت. نەجیبە نەجیب
باسلەوەدەكرێت، چاودێر: پارلەمانتارانی كورد لەئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق دەنگ لەسەر پرۆژەیاسای بودجە نادەن ،هۆكاری ئەمە چییە؟ نەجیبەنەجیب :تا ئێستا پڕۆژەیاساكە نەهاتۆتە بەردەم پارلەمانتاران ،بەاڵم هەركات گەیشت‌و لەبەرژەوەندیی كورد نەبو ،ئەوا بەدڵنیاییەوە دەنگی لەسەر نادەین ،بەاڵم ئەگەر لەبەرژەوەندیی كوردبێت ،ئەوا دەنگی لەسەر دەدەین‌و لەگەڵی دەبین ،چونكە حكومەتی عیراق حكومەتێكی تەوافوقیە‌و دەبێت بودجەش كوردی تێدابێت‌و ئەمڕۆ بەئاشكرا لەبەیانێكدا وتم كە دەبێت هەندێك خاڵی سزادانی هەرێم لەپڕۆژەیاسای بودجەی عیراقدا بسڕدرێنەوە ،كەیەكێك لەخاڵەكان بڕینی بەشێكەلەبودجەی هەرێمبەهۆی هەناردەكردنی نەوت‌و سڕینەوەی خاڵێكی تر كەسزادانی
رێككەوتنەكەی هەولێر نیشانەیەك بو بۆئەوەی حكومەتی عیراق پێی باشە دانوستان لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا بكات
هەرێمی كوردستانە لەو كاتەدا كەهەرێم رێگە نەدات كێبڵی كارەبا‌و هۆكارەكانی گەیاندن بەخاكی كوردستاندا تێپەڕببێت. چاودێر :ئایا لەسەدا حەڤدەكەی بودجەی هەرێم لەپڕۆژەیاسای بودجەدا چەسپیوە؟ نەجیبە نەجیب :پڕۆژە یاساكە دانوستاندنی لەسەر دەكرێت ،بۆیە ئەگەری گۆڕانكاری دەكرێت ،بەاڵم ئینشەڵاڵ بەو شێوەیە لەسەدا حەڤدە دەچەسپێت. چاودێر :تاچەند هەماهەنگی لەنێوان پارلەمانتارانی كوردو وەفدی بااڵی هەرێم هەیە كە سەردانی بەغداد دەكەن؟ ئێمەش نەجیب: نەجیبە لەراگەیاندنەكان زانیمان كە وەفدی هەرێمی كوردستان سەردانی بەغداد دەكات بەسەرۆكایەتیی نێچیرڤان بارزانی بەمەبەستی دانوستان‌و كۆبونەوە لەسەر چارەسەركردنی كێشەی دارایی. چاودێر :ئەو رێككەوتنەی كورد لەگەڵ بەغداد كە لەهەولێر كراوە ،چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ نەجیبە نەجیب :ناتوانین بڵێین ئەو رێككەوتنە رێككەوتنی كۆتایی بوە، بەڵكو تەنها رێككەوتنێكی مەبدەئی كاتی بو بۆئەنجامدانی رێككەوتنێكی بەهێزتر‌و نیشانەیەك بو بۆئەوەی كە حكومەتی عیراق پێی باشە دانوستان لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكات‌و بگاتە ئەنجامێك لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا.
ذمارة ( )493دو شةممة 2014/12/1
ناوخۆ
info_chawder@yahoo.com
5
زیاتر لە شەش مانگە جوتیاران پارەی گەنمیان وەرنەگرتوە بەڕێوەبەری سایلۆی سلێمانی :ئەمڕۆ دابەشكردنی پارەی گەنم دەستپێدەكاتەوە چاودێر -تابان رەزا: ماوەی شەش مانگ زیاترە جوتیاران پارەی گەنمی ئەمساڵیان وەرنەگرتوە، لە كاتێكدا ئێستا وەرزی گەنم چاندن بۆ ساڵی ئایندە دەستیپێكردوە ،بەاڵم جوتیاران هۆشداری ئەوە دەدەن ،ئەگەر پارەكەیان بە زوترین كات نەدرێتێ ،گەنم ناچێنن .شارەزایانی ئابوریش پێیانوایە، كەمكردنەوەی چاندنی گەنم كاریگەریی ئابوری لە سەر هەرێم دەبێت ،چونكە هەرێمی كوردستان بە تەنها لە روی دانەوێڵەوە ،پێویستی بەهاوردەكردن نییەو بەشی ناوخۆ بەرهەم دابیندەكات. بەڕێوەبەری سایلۆی سلێمانیش دەڵێت "ئەمڕۆ قۆناغی سێیەمی پارە دابەشكردن بۆ گەنمی ئەمساڵ دەستپێدەكات". بەپێی ئامارێك ،ئەمساڵ 221هەزار تۆن گەنم لەپارێزگای سلێمانی وەرگیراوە، لەسەر ئاستی هەرێمیش نزیكەی 700هەزار تۆن وەرگیراوە ،بەمەش پێویستییەكانی ناوخۆ پڕدەكاتەوە. هۆشداری دەدەن شەریف قادر ،جوتیار ،ئاماژەبەوە دەكات ،ماوەیەكی زۆرە گەنمەكەیان داوەتە سایلۆ ،تائێستا پارەكەیان ماوەیەك لەكاتێكدا وەرنەگرتوە، لەمەوپێش دو قیستیان داوە ،بەاڵم بەر جوتیاران بەماوەیەکی زۆر بڕە پارەیەکی کەمی گەنمیان دەدرێتێ ئەو نەكەوتوە ،ئەویش لەئێستا پێویستی لەپارێزگای بەهیچ شێوەیەك پارەی جوتیاران زانیارییەكی ورد لەبەردەستدا نییە بەوەدەكات، زۆری بەو پارەیە هەیە ،چونكە قەرزدارە ،ئاماژە دەبێت قەرزەكەی بداتەوە. سلێمانی جوتیاران دو بەشیان پارەیان نەهاتوە بۆ شتی تر سەرف بكرێت ،مافی كە وەزارەت پارەكەی هەموی ناردبێت ناوبراو ،وتیشی "ئەگەر بەو شێوەیە وەرگرتوە ،زیاتر لە 24ملیار دینارە ،جوتیار ناخورێت ،پارەكەیان وەردەگرن .بۆ هەرێم یان نا ،بەاڵم لەهەوڵداین بەدواداچونی ورد بكەین كە ئایا ئەو پارەكەمان پێبدرێت ،ناچار دەبین كە وابڕیارە ئەمڕۆ دو شەممە 1ی كانونی پارە نەنێردراوە كەی دەینێرن ،ئەگەر كاردەكاتەسەر ئابوری گەنم نەچێنین ،چونكە ئەگەر پارەمان یەكەم وەجبەی سێیەمی پارەی گەنمی پێنەدرێت بەچی گەنم بچێنین؟". سەرۆكی لیژنەی دارایی لە پارلەمانی نێدراویشە بۆ چ مەبەستێك خەرجكراوە، جوتیاران دابەشبكرێت‌و هەر لەم مانگە چاوەڕێدەكەین ،وەجبەكانی دیكەش كوردستان ،بە"چاودێر"ی راگەیاند ،بەاڵم تائێستا وەاڵمێكی راست و پارە دێت وەزارەتی بازرگانیی عیراق پارەی دروستیان دەستنەكەوتوە. بگات. سلێمانی، سایلۆی بەڕێوەبەری عیززەت سابیر ،ئاماژەی بەوەشكرد، جەمال ئیسماعیل ،باسی لەوەشكرد ،جوتیاران خەرجدەكات ،تائێستا هیچ
"ئێستا وەرزی گەنم چاندنە، بەهۆی قەرزدارییەوە جوتیاران ناتوانن گەنم بچێنن ئەگەر جوتیاران گەنم نەچێنن، كاریگەریی ئابوریی خراپی بۆ سەر هەرێمی كوردستان دەبێت ،چونكە ئەگەر بەرهەمی گەنم كەم بێت ،قەیرانی خۆراك سەرهەڵدەدات لەسەر ئاستی هەمو عیراق ،ئەو كاتە ئەركی سەرشانی هەرێمی كوردستان‌و عیراقیش قورستر دەبێت، عیراق دەبێت بیرلەوەبكاتەوە گەنم هاوردە بكات ،ئەمەش ئەگەر یەك جار
زیان بەعیراق بگات ،دوجار زیان بەهەرێم دەگەیەنێت ،یەكیان ئەوەیە بەرهەمی ناوخۆی كەمدەبێتەوە ،جوتیارانیش هیچ داهاتێكیان دەستناكەوێت ،جارێكی تر لەجیاتی ئەوەی خۆمان بەرهەم بهێنین، دەبێت هاوردەی بكەین. ناوبراو ،وتیشی "ئەمساڵ بەرهەمی گەنم زیادیكردوە ،ئەوەش سودێكی باشی بۆ ئابوریی هەرێم هەیە ،جوتیاران مافی خۆیانە پارەكەیان لەكاتی خۆیاندا وەربگرن ،لەبەرئەوە ئەوانیش ئەو بەرهەمە هەموی قازانج نییە بۆیان، لەچەند بوارێكدا پارەیان قەرزكردوە، دەبێت بیدەنەوە ،هەربۆیە جوتیاران ئایندە بەرهەم هاننادات ساڵی زیادبكەن". پێویستە جوتیاران چاوەڕێ بكەن لەمبارەیەوە سەرۆكی لقی سلێمانیی یەكێتیی جوتیارانی كوردستان ،دەڵێت "پارەی جوتیاران لەالیەن وەزارەتی بازرگانیی عیراقەوە دەدرێت ،تەنها پارێزگای سلێمانیش نییە ،هەمو پارێزگاكانی تریش پارەكەیان پێنەدراوە، ئەویش بەهۆی ئەو گۆڕانكارییە بو كە رویداوە ،لەوەپێش هیچ كێشەیەكیان نەبوە ،لەوەرگرتنی گەنم و دابەشكردنی پارەكە بەسەر جوتیاراندا ،هەربۆیە بەهۆی دۆخەكەوە دواكەوتوە ،ئەگەرنا پارەكەیان ناخورێت". فەتاح، شەوكەت خەسرەو رونیشیكردەوە ،بەردەوام پەیوەندیان لەگەڵ جوتیاراندا هەیەو دڵنیایان كردونەتەوە پارەكەیان ناخورێت، رەنجیان بەفیڕۆ ناچێت ،ئەم دۆخەی ئێستا هەمو چین‌وتوێژەكانی گرتۆتەوە، جوتیارانیش هەروەكو فەرمانبەرانن ،كە پارەكەیان دواكەوتوە.
پیشەی بازرگانی بۆ هەشت ساڵ لەمەوپێش دەگەڕێتەدواوە 50هەزار بازرگان لە ژوری بازرگانی‌و پیشەسازیی سلێمانی ناوی خۆیان تۆماركردوە خاتری هاوســەری پورم ئەو ناســنامەم دەرهێنــاوە ،هەرچەنــدە لــە راپەڕیندا شەهید بوە ،بۆیە منیش بڕیارمدا ،تاكو بمێنم ،تازەی دەكەمەوە".
چاودێر -تریفە حەسەن: ئاســتی بازرگانــی لــە هەرێمــی كوردســتان رو لە پاشەكشەیە‌و بەپێی ئامــارە رەســمییەكان ،رێــژەی بونــە بازرگان دەگەڕێتەوە بۆ ئاســتی ســاڵی 2006كــە ئــەو ســاڵە شــەش هــەزار بازرگان لــەژوری بازرگانی تۆماركراون، كــە لە ســاڵی 2008بەرزتریــن رێژەی ئەندام لــەژوری بازرگانــی تۆماركراوە، كــە ژمارەیــان گەیشــتۆتە نزیكەی 10 هــەزار كــەس و ئێســتا لــە پارێزگای ســلێمانی 50هــەزار بــازرگان هــەن، لــەو رێژانەیــەش بەشــێكیان ژن بون، هەرچەنــد خۆیان دەڵێن كاری بازرگانی ناكەن ،بەڵكو بۆ بەهۆكاری جیاواز بونە ئەنــدام .بەڕێوەبــەری ژوری بازرگانی‌و پیشەسازیی سلێمانیش دەڵێت "بەهۆی قەیرانــی داراییەوە بازرگانــەكان زیانی زۆریان بەركەوتوە". ژنان بۆچی دەبنە ئەندامی ژوری بازرگانی؟ حەلیمــە قــادر ،یەكێكــە بازرگانــە ژنەكانــی شــاری ســلێمانی ،ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ،حەزوخولیای بۆ بازرگانی هەیــە ،بــەاڵم داهاتەكەی ســنوردارە، ناتوانێت وەك پێویست بازرگانی بكات. حەلیمە ،دەشڵێت "كارێكی سەرەكیم نییــە ،بەاڵم كە دەچم بۆ الی كوڕەكانم بــۆ دەرەوەی واڵت ،كاتــی گەڕانــەوەم
بەهۆی قەیرانی دارایی ئاستی بازرگانی دێتە خوارەوە
پێداویســتیی ژنان لەگەڵ خۆم دەهێنم ،ئەندامێكی دیكەی ژنی ژوری بازرگانییە، بــەاڵم ماوەیەكە ئەوەشــم بــۆ ناكرێت ،باس لەوە دەكات ،خولیای بۆ بازرگانی بەهۆی قەیرانــی داراییەوە ،كە جوڵەی نییــە ،بــەاڵم بۆیــە بۆتــە ئەنــدام، چونكــە سەرپەرشــتیارە لــە یەكێك لە بازرگانی كەمیكردوە". ئەو ژنە ،جەختیشیكردەوە ،بازرگانە ســۆپەرماركێتەكانی شاری ســلێمانی‌و گــەورەكان ناتوانــن بازرگانــی بكــەن ،ئیشی بەو ناسنامەیە دەبێت. چاوان ســابیریش كە ژنێكی دیكەیە، توشــی قەیران بون‌و ئێستا بارودۆخێكە ئامــاژەی بــۆ ئەوەكــرد ،چیرۆكی بون هەمو كەسێكی گرتۆتەوە. هــەروەك ســوهام عەبدوڵــا ،كــە بــە ئەندامــی ژوری بازرگانی بۆ ســاڵی
1987دەگەڕێتــەوە كــە ئــەو كاتــە تەمەنی 18ساڵ بوەو هاوسەری پوری، دوكانێكــی پێداویســتیی ئۆتۆمبێلــی بوە ،بــەاڵم بەهۆی ئەوەی پێشــمەرگە بــوە ،نەیتوانیوە ببێتــە ئەندامی ژوری بازرگانی ،بۆیە پەنادەباتەبەر ئەو و لەو ســاتەوە هەمو ساڵێك ناسنامەی ژوری بازرگانی تازە دەكاتەوە. چــاوان ،وتیشــی "تەنیــا لــە بــەر
ژمارەی بازرگان بەپێی ئامارەكانــی ژوری بازرگانی‌و پیشەســازیی سلێمانی ،تا ساڵی ،2014 50هەزار ئەندامیان هەیە. ساڵی رابردو ( )2013دو هەزارو 132 كەس بونە ئەندامی ژوری بازرگانی ،كە دو هەزارو 50كەســیان پیاو بون‌و 82 كەسیان ژن بون. لــە هەشــت مانگــی رابــردوی ئەمساڵیشــدا 1526 ،بــازرگان نــاوی خۆیــان تۆماركــردوە ،رێــژەی پیــاوان 1470و رێژەی ژنانیش 56كەس بون. بــە پێــی ئــەو ئامارانــەی دەســت "چاودێر" كەوتون ،كە لە ساڵی 2003ەوە رێژەی بونە ئەندامی بازرگانانی لەو ژورە خستوەتەڕو ،كە لەو ساڵەدا زیاتر لە دو هەزار بازرگان ناوی خۆیان تۆماركردوە، لــە ســاڵی 2006ژمــارەی بازرگانــان گەیشتۆتە شــەش هەزار كەس و ساڵی 2008بەرزتریــن رێژەی تۆماركردوە ،كە نزیكبۆتــەوە لە 10هــەزار كەس ،بەاڵم ســاڵەكانی دواتر رێژەكــە دابەزیوەو لە 2014چوەتەوە ئاســتی 2006كە شەش هەزار بازرگان بوە. سەرۆكی ژوری بازرگانی‌و پیشەسازیی سلێمانی ،باس لەوەدەكات ،لە ئێستادا ئــەو قەیرانــەی روبــەڕوی هەرێمــی
كوردســتان بۆتەوە ،یەكــەم زەرەرمەند بازرگانەكانــن ،ســەرەڕای ئــەوەی نوێكردنەوەی ئەندامێتی‌و بون بە ئەندام لە ژوری بارزگانی بەردەوامە. ســیروان محەمەد مەحمود ،وتیشــی "ژنانیــش رۆژانە دەبنــە ئەندامی ژوری بازرگانــی ،بــەاڵم بــە بــەراورد لە گەڵ پیاواندا رێژەكە زۆر كەمترە". ناوبراو ،ئاماژەی بەوەشــكرد ،ئێستا كۆمەڵەكەمــان گۆڕانــكاری بەســەردا هاتــوەو بەرەوپێشــچون بــوە ،بۆیــە ئەندامێتیــی ژنانیــش لــە بەرزبونەوەدا بوە. بازرگانەكان زەرەرمەند بون پســپۆڕێكی ئابوری ،دەڵێت "بەهۆی قەیرانی ئابورییەوە خواســت وەستاوەو بازاڕیــش بەهۆی ملمالنێی سیاســییەوە توشی نەهامەتی‌و كزبون بوە". د.خالیــد حەیــدەر ،باســی لەوەكرد، بــازاڕ وەســتاوە ،زۆربــەی خەڵك ،بێ كارەو لە چاوەڕوانیدایە ،بازرگانەكانیش لــەو قەیرانــە بێبەش نین ،لە ئێســتادا ئــەو قەیرانەی هەرێمەكــەی تێكەوتوە، هەســتی پێناكرێــت ،بەڵكــو لە ســاڵی ئاینــدەدا دەردەكەوێــت ،كــە توشــی قەیرانێكــی گەورەتــر دەبیــن ،كار لــە هەموو توێژێكی كۆمەڵ دەكات. ناوبراو ،جەختیشــیكردەوە ،هاواڵتی متمانــەی نابێــت‌و پــارە لــە بانــك هەڵناگرێــت ،بۆیە لەو كاتەدا خواســت نامێنێت ،كار لە بازرگانەكانیش دەكات.
لێكدانەوەى هەواڵ
ذمارة ( )493دو شةممة 2014/12/1
info_chawder@yahoo.com
دوالیزمەی خەڵك‌و سیستم لەتوركیا
بەهرۆز جەعفەر زەمینەســازی بــۆ مۆدێرنیزەكــردن‌و غەربەنەكردنی توركیا ،لەســاڵی ()1923 ەوە تاكالیەنانە دەســتیپێكرد ،شۆڕشــی توركــی لەسەردەســتی (ئەتاتــورك) خەســڵەتە جیاكەرەوەكــەی ئەوەبــو كە لەتۆپ‌و لوتكەی دەسەاڵتەوە دەستیپێكرد بۆ كۆمــەڵ‌و ئینجا گەیشــتە تاكــەكان.. گــۆڕان بو لەدەوڵەتێكی ئیســامییەوە بۆ دیموكراتیزەكــردن ،توركیــا ســەلماندی دەتوانێت كاراكتەرێكی سیاســی‌و ئابوریی بێــت ،الســایی واڵتانــی پیشەســازیی‌و تازەكردنــەوەی كۆمەڵگەیــش بكاتــەوە، كەچی ناتوانێت دیموكراتیك بێت ،زەحمەتە تاكی توركــی بەتایبەت لەشــارەكانی كە پارتــە چــەپ‌و رەگەزپەرســتیەكانی وەك جەهەپــەو مەهەپــە تیایدا زاڵــن ،خەڵك بەو ژیــان‌و مامەڵەیەی هەیانــە ،جارێكی
تــر خۆیان بخەنە ژێــر هەژمونی حزبێكی ئیسالمی رادیكاڵ یان میانڕەو. لەســاڵی ( )1959توركیا وەك ئەندامی یارمەتیــدەر بــو بەئەنــدام لەكۆمەڵــەی ئابوریــی ئەوروپــی (European )Economic Community دواتر هەربــو بەئەندامیش لەم كۆمەڵەیە. ساڵی ( )1995یەكێتی گومركیی لەنێوان توركیــاو ئەوروپــا پێكهێنــرا ،كە یەكێك لەزیانەكانــی ئــەوەی توركیا ببێتە ئەندام لــە( )EUدا ئەوەیە كە رســومات‌و باج‌و گومــرك هەڵئەگیرێــت .ئێمــە نامانەوێت باس لەپرۆسەو خەونێكی مێژویی بكەین، بەقەد ئەوەی گرنگە ،خوێنەر یەك خولەك ســەرنج لەهەڵكشان‌و داكشانێكی كۆمەڵی توركی بدات: لەساڵی ( )2004دا ( )%73ی توركیاپاڵپشــتی ئەوەیان كــرد ،توركیــا ببێتە ئەندام لەیەكێتی ئەوروپا. لەســاڵی ( )2010دا ( )%38یتوركیا لەگەڵ ئەوەن توركیا ببێتە ئەندام لەیەكێتــی ئەوروپــا ،تەنانــەت رێژەكــە لە( )2012گەیشــتە ئەوەی ( )%23تورك لەگــەڵ ئەوەبــن توركیــا ببێتــە ئەنــدام لە(...)EU؟ ئەگــەر ئاك پارتی جگــە لەمانا ئاینی‌و خەونە عوسمانییە كۆنەكەی ،شوناسێكی هەبێــت ،بریتییە لە :ئابوریی ،موعجیزەی
ئابورییــان خوڵقاند..لــە( )2002دا ئــاك لەســەرزەمینێك كە (ئەو) شــوێنە نییە، پارتــی هاتــە ســەر كەالوەیەكــی روخاو ،بەو نەخشەو ئاڕاستەیە نەچوە!!. گرفتــە دەرەكی‌و نێوخۆییەكانی توركیا ئابورییەكی داتەپیو ،بوبەگەورەترین واڵتی قەرزار لەالی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی .بێجگە لەكێشەی كوردیش یەك‌و دوان نین، ( )16ملیــار دۆالر قــەرزار بــو ..كاتێــك ئۆباڵی كوشتنی زیاتر لە( )4ملیۆن هاواڵتی لەنێــوان ( )2012-2010توركیــا بەتــاك‌و ئەرمەن‌و كوردو ئاشوریی‌و یۆنانی لەمێژودا ێ ناســڕێتەوە .گرفتی فەندامێنتاڵیزمی سیســتمەوە هەســتیان بەهەســتانەوەو پ گەشەپێدانێكی ئێجگار گەورەكرد ،داهاتی ئیســامی بەرۆكــی بەرنادات ،لــەدەرەوە تاكەكــەس بەرزبۆیــەوە .هەســتیان كرد هەمــو واڵتانی دەوروبەری دەریای ســپی چ كارێكیــان بەئەوروپــا نەمــاوە ،بۆیــە ناوەڕاســت (قوبرســی یۆنانــی) ،یۆنان، لەڕاپرسییە فەرمییەكەدا ( )%23دەنگیان ئیســرائیل ،میســر) ئەوســا روســیاو ئەڵمانیاو...تاد ..هەڵوێستیان لەملمالنێوە بۆ بەئەندامبونیدا. ئێســتا لەســاڵی ()2014ەدا ،رێــژەی گــۆڕاوە بۆ دژایەتییەكی تــەواوی توركیا. خواستەكە جارێكی تر بەرزبۆتەوە بۆ ئەوەی بەســەرهەمو ئەمانــەوە وازی لەخەونــی ()%52ی خەڵك داوادەكەن ،توركیا ببێتە گەڕانــەوە بــۆ ســنورەكانی دەوڵەتــی ئەندام لەیەكێتی ئەوروپا .ئەمەیان بۆ؟ ..عوسمانی نەهێناوە ،وەكو ئەردۆغان گوتی لەبەرئــەوەی كۆمەڵــی توركــی بەتەواوی «بەڵــێ ..عوســمانییە نوێیەكانیــن.».. هەســتیان بەوەكــردوە ،كــە دەســەاڵتی ئەیەوێت جارێكی تر لەئەنادۆڵەوە پەخش ئەردۆغان‌و ئیســامیزمی میانڕەو نیازیان بۆ مەجەرو بۆســنەو سرب ...بۆ بەسرەو خراپەو ،توركیا بەرەو دەســتەاڵتگەرایی‌و موسڵ ..بۆ میسرو حیجاز‌و لیبیاو تونس‌و جۆرێك لەدیكتاتۆریەت ئەبەن .ئەندازیاری جەزائیریــش حوكــم بــكات!! .ئێرانیــش هەمــو ئــەم سیاســەتانەش (داودئۆغلۆ) لەبەرانبەر شارستانییەتی فارسی خۆیاندا، یە...خەڵك‌و ســكۆڵەر شــیپەكانی تورك هەست بەكەموكوڕیی‌و كورتهێنان دەكەن، ێ لەئاســیاوە دەســتبگرن بەسەر ئێســتا خۆیــان وا دەبینــن ،وەك چــۆن دەیانەو ســواری فڕۆكەیەك بوبن ،بەنیەتی ئەوەی هەمــو‌واڵتانی نێــوان باكــوری ئەفریكاو شــۆفێرەكە بەرەو بەختەوەرییــان ببات .رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‌و دەوڵەتی فاتمی یان ێ ئەم فڕۆكەیە زۆر بەئاقڵی‌و هەست خەالفەتی شیعی فاتمیەت دابمەزرێننەوە. وەلـــ پێنەكــراوی هێــواش هێــواش دائەبەزێت
مەترسیی چەكدارە شیعەكان
ئەحمەد عەبدوڵاڵ بەشــداریكردنی هێــزە چەكــدارە «خۆبەخشــەكانی شــیعە» ،بەتایبەتــی (رێكخــراوی بــەدر)و (عەســائیب ئەهلل حەق) لەشەڕەكانی دژ بەداعش لەبەشێك لەناوچەكێشــە لە ســەرەكاندا‌و بەتایبەتی لەناوچەكانی گەرمیان‌و گەرمەسێردا لەپاڵ كاریگەرییە سیاسییە‌و ســەربازییەكەیدا، هەڵگــری زۆر ئاماژەی مەترســییدارە ،كە ئەگــەر بــەوردی‌و دنیابینییەكی سیاســی فراوانەوە مامەڵەی لەگەڵدا نەكرێت ،دورنیە هێــزە چەكدارەكانــی كــورد لەجەنگێكی دیكــەوە بگلێنێــت ،بەتایبەتی بەشــێكی پێكهاتــەی ئەو ناوچەیە شــیعە مەزهەب‌و هاوسۆزی ئەوانن ،هەروەها لەدوای روخانی رژێمی پێشــوی عیراقەوە بــۆ یەكەمجارە
كــورد بەهێزێكــی سیاســی‌و ســەربازی تۆكمەوە ئەو ناچانە كۆنترۆڵبكاتەوە ،كە بەالی بەشێكی زۆری هێزە سیاسییەكانی ێ لەواڵتانی ناوچەكەیشــەوە عیراق‌و هەند مایەی نیگەرانییە. زۆرینــەی چەكــدارە شــیعەكانی بەدر‌و گروپــە چەكدارە شــیعەكانی تری عیراق، كــە لەمــاوەی رابردوا شــەڕی داعشــیان لەبەشێكی ناوچەكێشەلەسەرەكانداكردوە، هەڵگــری فكرێكــی مەزهەبــی‌و ئاینــی توندوتیــژن‌و تۆمەتبــارن بــە كوشــتنی دەیان هەزار هاواڵتی سوننە لەناوچەكانی ناوەڕاســت‌و باشــوری عیراقدا ،بەتایبەتی لەسااڵنی ،2006-2005كە بە «فیرقەكانی مــردن» لەناوەنــدە میدیاكانــی جیهانــدا دەنگیدابــوەوە‌و خاوەنــی پاشــخانێكی دەوڵەمەندی توندوتیژن ،هەرچەندە دوای هاتنی مالكی بۆ دەســەاڵت ،دەسەاڵتیان كەمتربــوەوە ،بــەاڵم بەهێزبونــەوەی رەوتی ســوننە‌و دەســتپێكردنی شۆڕشی گەالنــی ســوریاو دواجاریــش دەركەوتنی داعش هــۆكاری ســەرەكی دەركەوتنەوە‌و نەشــونماكردنەوەی ئــەم گروپانەبون ،كە بەشــێكیان بەدژایەتیكردنی سەرسەختی مافەكانی كورد ناســراون‌و لەماوەی چەند
مانگــی رابردوشــدا چەندینجــار روبەڕوی هێــزی پێشــمەرگەبونەتەوە ،بەتایبەتــی لەو ناوچانــەی دەســەاڵتیان زیاترە وەك دوزخورماتــو ،ســەعدییە‌و گوندەكانــی دەوروبەری جەلەوال. لەدوای كۆنترۆڵكردنــەوەی ناحیەكانی جەلــەوال‌و ســەعدییە ،چەكدارەكانــی ئــەم گروپانــە بەئاشــكرا‌و بەجــل‌و ئااڵی نانیزامییەوە دەركەوتنی سەربازییان هەیەو بەپێی ســەرچاوە رۆژنامەنوســییەكانیش رێگــری لەگەڕانەوەی هاواڵتیانی ســوننە دەكەن بۆ ناوچەكانیان ،لەبەرئەوە ئەگەر ســنورێك بۆ چاالكییەكانیشیان دانەنرێن دورنیە دوای دورخســتنەوەی سوننەكان، بكەونــەوە دژایەتیكردنی مافەكانی كورد، وەك چەندینجار بەرپرس‌و فەرماندەكانیان وتویانــە‌و داوایانكــردوە ،بەتایبەتی هادی عامریی سەرۆكی رێكخراوی بەدر. هاتوچــۆی چەكدارانــی بــەدر‌و گروپە شــیعەكانی دیكــە لەناوچــە كێشــە لەســەرەكان‌و بەتایبەتــی لەناوچەكانــی گەرمیان‌و گەرمەســێردا ،لەمــاوەی چەند رۆژی رابــردودا نیگەرانــی دانیشــتوانی ناوچەكە‌و تەنانەت حكومەتی هەرێمیشــی لێكەوتــەوە ،بەتایبەتــی دوای پەالمــاری
ژمارەیــەك چەكــداری بــەدر بــۆ ســەر ێ مامۆســتایەك لەكەالر‌و تااڵنكردنی هەند لەدوكان‌و مامەڵەكانی جەلەوال ،ســەرباری كۆنترۆڵكردنــی تەواوەتــی ســەعدییە‌و رێگری لەهەر هێزێك بۆ داخڵبون بەهێزی پێشمەرگەیشەوە. ئەوەی ئێســتا رێكخراوی بەدر‌و گروپە چەكدارەكانــی تــر لەناوچەدابڕێنراوەكاندا دەینوێنن ،سەرۆكایەتیی هەرێم‌و حكومەت دەخاتــە بــەردەم بەرپرســیارەتییەكی مێژوییــەوە ،بۆ ئەوەی بەهەر شــێوەیەك بێت دەستی میلیشا‌و هێزە نانیزامییەكان لــەو ناوچانــە دوربخــەوە‌و روی مەدەنی‌و ســەقامگیری ناوچەكــە دەركەوێتــەوە، تــا هەرچی زوتــرە دانیشــتوانی ناوچەكە بگەرێنەوە سەر ماڵ‌و حاڵیان‌و قورساییان لەشــارەكانی هەرێم كەمبێتەوە ،لەالیەكی تریشەوە بیسەلمێنتێت ،تاكە دەسەاڵتداری ئــەو ناوچانە تایەكالیی بونــەوەی مادەی ،140كوردە‌و پێشمەرگەش جارێكی دیكە ناوچەكــە چۆڵناكاتــەوە ،بەپێچەوانــەوە دورنیــە روبەڕوبونــەوەی داهاتــوی كورد لەگــەڵ چەكداری گروپە شــیعەكان بێت‌و ئــەوەی داعش پێینەكرا ئــەوان بیانەوێت جێبەجێیبكەن.
ئەنوەر حسێن (بازگر)
8
تێڕوانینی جیا بۆ تێرۆریزم
بەدرێژایی چەندین ســاڵە ،بەردەوام گوێبیســتی چەمكی تێرۆریزم دەبین ،وەكو ئاراس فەتاح دەڵێت« :تێرۆریزم ئەوكاتە دەبێت بەكێشــە ،كە ببێت بەزاراوەیەكی بەدیهی‌و بەســەر زمانی هەمو كەســێكەوە بێــت ،ئایدۆلۆژیگەرانــەو ئارەزومەندانە بەهەمو هێزێك بوترێت تێرۆریست یان فاشی.»... لەئێستای سەردەمی گڵۆبالیزمدا ،پۆلێنكردنی ئەم چەمكە زۆرترو زیاتر لەالیەن ئەمەریكاو خۆرئاواوە بەمەبەستی سیاسی ،ئابوری بەكاردەبرێت‌و هەیمەنەی تەواوی ئەوانی بەسەرەوەیە ،جیا لەوەی پۆلێنكردن‌و تێڕوانینی ئەوان زۆرجار پڕیەتی لەدو فاقیەت‌و بەرژەوەندیخوازانە. بــۆ ئەمەریــكاو یەكێتــی ئەوروپــا ،چەمكــی تێرۆریــزم ،هەڵگــری ئایدۆلۆژیاو بەرژەوەندییە ئابوری‌و سیاسییەكانە ،ئەگەرچی‌وەستان لەسەر گروپگەلی ئیسالمی‌و ســەلەفیەكان كە هەڵگــری رادیكاڵیزم‌و قەتڵوعامی خەڵكی ســڤیل‌و مەدەنی‌و بێ دیفاعن. كە وردتر دوای كۆتاییهاتنی جەنگی ســاردو ملمالنێكانی بلۆكی ســەرمایەداری‌و سۆسیالیستی ،بەشێوەیەكی بەرچاو پەرەیانگرت ،بەرچاوترینیان ئەلقاعیدە بو ،كە بەدڕندەترین‌و تێرۆرسترین گروپی ئیسالمی رادیكاڵ ناسرابو تا هاتنی داعش ،ئەوە لەكاتێكدا بو كە ئەمەریكاو ئەوروپا خۆشــیان دەســتیان هەبــو لەباربۆكردنی ئەم رێكخراوە دژی حكومەتە كۆمۆنیستیەكەی نەجیبوڵاڵ لەئەفغانستان ،كە نوێنەرایەتی بلۆكی بەناو كۆمۆنیستی یەكێتی سۆڤیەتی دەكرد. تەنانــەت هاوكاریی گروپە ئیســامیەكانی تری‌وەك (ئەحمەد شــا مەســعود، عبدالرشــید دۆســتەم ،رەببانی )...دەكرد تا ئەوكاتەی زۆربــەی ئەم هێزانە لەژێر كۆنترۆڵیان دەردەچن‌و دەبنە مەترسی لەسەر بەرژەوەندییەكانیان‌و دواتر دەیانخەنە لیستی تێرۆرەوە. ئەو لیستەی كە سااڵنە‌واشنتۆن ئەبدێتی دەكاتەوەو ناوەكان كەم‌و زۆر دەكات. تازەگــی داعــش لەســەروی قائیمەكەیاندایە ،لەپاڵ بەرەی نوســرە ،بزوتنەوەی گەنجانی ســۆماڵ ،سوپای شــەریعەتی لیبیا ،بزوتنەوەی نەجاتی جەزائیری ،بۆكۆ حەرام )...كە هەمویان لەدامێنی ئەلقاعیدەو داعش داكەوتون. بەاڵم هەلومەرج‌و زەمینەسازیشــیان ناڕاســتەوخۆ لەالیەن ئەمەریكاو خۆرئاواوە بــۆ كرابو ،لەبابەتی شكســتی ئەجێندای بەهاری عەرەبی ،كــە زۆربەی ئەو گروپە ئیســامیە رادیكااڵنە زادەی ئەو شكستەن ،یان زادەی تێكشكانی رۆڵ‌و دەخالەت‌و هەیمەنەی ئەمەریكان لەئەفغانســتان ،ســوریاو عیراقدا ،تا دەگات بەسەرهەڵدانی داعــش كــە تەواوی ناوچەكەی توشــی مەترســیی گــەورە كردۆتەوە ،كە دیســان ئەنكەرەی هاوپەیمانی واشنتۆن‌و واڵتە نوێیەكانی دۆستی لەپشتیەوەن. بەاڵم پۆپولیستیی ئەمەریكا سەبارەت بەتێرۆریزم‌و لیستی تێرۆر كاتێك ئاشكرا دەبێت كە دەیان رێكخراوی چەپ‌و ماركیســتی شۆڕشــگێڕ ،یان ناسیۆنالیســتی‌و نەتەوەیی لەگەڵ ئەو گروپگەلەی لەسەرەوە باسمانكردن ،ریزبەند كراون. ئەمەریكا ،بەخاتری بەرژەوەندییەكانی لەئەمەریكای التین بزوتنەوەی ماركیستی چەكداری فارك لەكۆڵۆمبیا ،پڵنگەكانی تامیل لەسریالنكا ،تۆپاك ئامارۆ لەبۆرما، لەناو ئەم لیستە داناوە. بەاڵم رەنگە پۆپولیســتی ئەمەریكا ســەبارەت بەچەمكــی تێرۆریزم‌و تێڕوانینی ئەوكاتــە باشــتر دەربكەوێت كە پێرار ســازمانی موجاهیدینی خەلقــی ئێرانی لەو لیستە دەرهێنا ،بەاڵم تا ئەم ساتەش پەكەكەی لەو لیستە هێشتوەتەوە ،لەكاتێكدا باشدەزانێت ،كە ئەم بزوتنەوەیە لەریزی پێشەوەی دژایەتی تێرۆریزمدایە ،بەتایبەتی دوای كۆبانــێ ،كە بوە هۆی تێكشــكاندنی فۆبیای داعش بەهۆی رۆحی‌بەرگری و گۆڕشگێڕی شەڕڤانانی پەیەدە. بۆیــە دەكرێــت بڵێیــن ،تێڕوانینــی خۆرئاوا بۆ چەمكــی تێرۆریزم هێشــتا زۆر پۆپولیستی‌و بەرژەوەندیخوازانەیە كە پێویستی بەپێداچونەوەو پێناسەی تازە هەیە.
سوبحانەڵاڵ لەو پارلەمانتارە!
سیروان مەحمود پاراستنی نهێنییەكانی مەیدانی جەنگ، بەیەكێك لەكۆڵەكە سەرەكییەكانی پالنی سەركەوتوی هێزەكان دادەنرێ لەجەنگدا، بەپێچەوانەشــەوە لەئەگــەری دركاندیدا، ئــەوا دیارییەكــی بەهــادارە بــۆ دوژمن‌و هەژمونەكانــی خــۆی پــێ رێكدەخــات، گــەر سەرپەرشــتیارانی مەیدانی جەنگ‌و سیاســەتمەدارانی پەیوەست‌و میدیاناسان بەئــاگاو‌و وریای مامەڵە لەگەڵ ئەم خاڵە هەســتییارە نەكــەن ،ئــەوا دەرئەنجامــی ێ بۆ تەرازوی جەنگ. زیانبەخشی دەب درككــردن بــەم راســتییە لێزانیــن‌و
هونەرێكــی گــەورەی نــاوێ ،كەچــی ێ لەبەرپرســانی ســەربازی‌و لــەالی هەند سیاســی‌و تەنانــەت ئەمنــی هەرێمــان هێشــتا نامۆیــە! ،هەمــو هاواڵتییەكــی ســادە دەزانێت كــە دركاندنــی زانیارییە لۆژیســتیكی‌و مرۆییــەكان‌و جموجــۆڵ‌و رونكردنــەوەی پانتایــی جوگرافیــای ناوچەكانــی جەنگ ،ئەركــی بەدواداچونی هەواڵگیــری لەسەرشــانی دوژمــن الدەبا‌و لەسەر بنچینەی ئەو زانیارییانە هەژمونی ســەربازی خۆیان دەكەن‌و پالنی داڕشتنی هێــرش یان بەرگری بەرامبــەر دادەرێژن‌و ێ بۆ وەشاندنی گورزی كاریان ئاسانتر دەب بەهێز‌و گۆڕانی ئاراستەی جەنگەكە. لەشــەڕی بەرگریمــان دژ بەداعش ،ئەم دیاردەیــە دەیانجار دوبارەبوەتەوە ،تا ئەو ێ دڵەراوكێ رادەیەی كەم شــەو هەیە بەب سەر بنێینەوە لەئاســت ئەو زانیارییانەی لەكەناڵــە میدیاییەكانمانەوە پێشكەشــی دوژمــن دەكــرێ‌‌و تەنانەت خــودی داعش دانبەوەدادەنێــن كــە بەدواداچونی كەناڵە كوردییــەكان دەكــەن‌و تایبەتمەندیشــی
دەدەنــێ‌‌و دانەیەكیــان‌وەك ئــەوە نــاو دەهێنن كە (زانیاریی باش پەخشدەكات)! هەڵبەتــە هەمــوان درك بــەو كارە زەرەبەخشــە دەكەیــن‌و بــۆ چەندین جار هەنــدێ لەبەر پرســان هۆشــیاریان داوە لەمەترســییەكانی ئەو دیاردەیــە‌و داوایان لەهەمــوان كردوە كــە بەهەســتیارییەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكەن ،بەاڵم لەراســتیدا هیــچ بەربەســتێكی ئەوتــۆ دانەنــراوە بــۆ بنبڕكردنــی ،لەكاتێكــدا شــوێنەوارە خراپەكانی ترســناكترە لەمەترسییەكانی بازرگانی كــردن بەتەنكەرە نــەوت‌و غاز‌و ئۆتۆمبیل لەگەڵ داعشدا ،كە بایەخی خۆی بەباشــی‌وەرگرتوە ،زەرەكانــی دركاندنی زانیارییە سەربازی‌و ئەمنییەكان پەیوەستە بەگیانی پێشمەرگەوە لەبەرەكانی شەردا‌و دوژمــن بەكاریان دەهێنێت بــۆ گەیاندنی زەرەری زیاتر بەهێزەكانمان. لەسەرەتای شــەرەكاندا ،دانمان بەوەدا دەنا كە شــێوازی ئەم جەنگــە تازەیە بۆ بزوتنــەوەی چەكــداری كــورد‌و هێزەكانی پێشمەرگە‌و سەركردایەتییە سیاسییەكەی،
پاســاومان بۆ ئەو راگەیاندنە سەقەتە كە پرسیاری دركاندنی نهێنیەكانی دەورژاند، دەهێنایــەوە‌و بڕوامــان بەخۆمــان دەهێنا كە پێویســتمان بكاتە تا میدیاو هەندێك لە بەرپرســە ســەربازی‌و سیاسییەكانمان ئاشنابن لەگەڵ هونەری جەنگی مەعنەوەی‌و هەواڵگیری بــۆ بەرەیەكی فراوان زیاتر لە ١٠٥٠كیلۆمەترە‌و بۆ كاتێكی درێژ خایان، هەرچەنــدە لــەو ساتەشــدا باســمان لەو مەترســیانە دەكرد كە بــوە مایەی زەرەر گەیانــدن بەالیەنــی مەعنــەوەی‌و مرۆیی هێزەكانمان ،بەاڵم ئــەوەی لێی تێناگەین پــاش تێپەڕبونــی ماوەیەكی زۆر بەســەر ئــەم جەنگەدا ئیتر چ بەهانەو پاســاوێك بدۆزینەوە بۆ پێداگرتنەوە لەســەر تاوانی پێدانی زانیاری بەدوژمن لەرێگای بەشێك لەكەناڵەكانــی میدیــاوە؟ ،بێگومان ئەمە میدیاو بەرپرسە هوشیارەكان ناگرێتەوە. ئــەو زانیارییانــەی ئەندامێكــی لیژنەی كاروبــاری پێشــمەرگە لەپارلەمانــی لەچاوپێكەوتنێكــی كوردســتان، تەلەفزیۆنیــدا دركانــدی ،مەگــەر تەنهــا
لەتوانــای دەزگا هەواڵگرییــە گەورەكاندا بێــت لەرێگای مانگە دەســتكرد‌و فرۆكەی بێفرۆكــەوان‌و توانــای دارایــی گــەورە بەدەســتیبهێنن ،یان گــەر داعش بیەوێت ئــەوا مەحاڵــە چنگــی بكەوێــت ،چونكە دارایی بــۆ ئەو بابەتە خەرج ناكات‌و توانا تەكنیكییەكانیشی لەو ئاستەدا نییە ،بەاڵم ێ یەك‌و دو هەرچی ئەو داتا‌و ئەم زاتە بەب زانیارییانــەی لەهەگبــەی ئــەو لیژنەیەدا هەیە لەســەر هێزە ئەمنیەكانی باشــوری كوردستان خستیە سەر قاپێكی ئاڵتونی‌و پێشكەشــیكردن ،فەرموی ژمــارەی هێزە ئەمنیەكانمان 440هەزارە‌و پاشان جوانتر شیكردەوە كە باسی لەژمارە‌وەهمیەكانی كرد‌و ئــەوەی لەبــەرەی جەنگدایە ناگاتە 41هــەزار جەنــگاوەر ،بێگومــان داعــش ێ ١٥هەزاری لەپشودایە ،ئاخر ئەمە دەزان چ كارەســاتێكە ســەرۆكی لیژنەی ئەمنی پارلەمــان ئەم زانیارییە ئەمنییە كە دەبێ نهێنــی بێت بۆ دوژمن‌و جیهانی بدركێنیت لەم دۆخە هەستیارەماندا؟ ،ئەوەشی زیاتر نیگەرانــی كردین خاتونی پێشكەشــكاری
بەرنامەكــە بــو ،لەبــڕی پچڕاندنــی ئــەو دیالۆكە دەگەڕایەوە سەر ئەو زانیارییانە‌و دوپاتــی دەكردەوە وەك دەســتكەوتێكی ئیعالمی گرنگ!. هەنــدێ هۆكاری بابەتــی‌و خۆیی هەیە بۆ ئــەم دیاردەیە كە خۆی لەبازاڕگەرمیی ركابەرایەتی‌و خۆدەرخســتن دەبینێتەوە، هەندێكیشــی بــۆ كاڵفامییە كــە ئەمەش كارەســاترە گــەر لەســەر ئاســتی بەرپرســیارێتی بێت ،ئیتر دەبێ سنورێك بۆئــەم پاشــەگەردانییە دانرێت‌و یاســای بەربەســتی تۆكمــەی بــۆ دانــرێ ،ناكرێ رۆڵەكانمــان‌و دەســتكەوتەكانی جەنگــی رەوامــان ببنــە قوربانی پێدانــی زانیاری بەدوژمــن ،دەبــێ ئــەو راســتییە بزانین كــە خســتنە روی زانیارییــەكان یەكــێ لەبەهێزتریــن چەكە دژوارەكانە كە دوژمن بەكاری بهێنێتەوە بەرامبەرمان ،دەشتوانێ بــەو زانیارییانە پالنی هێرشــیان بەرگری بەرپەرچ دارێژێ كە قەبارەی زەرەرەكانمان گەورەتر بكا‌و كاریگەریشی لەسەر تەرازوی جەنگدا هەبێ.
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )493دو شةممة 2014/12/1
info_chawder@yahoo.com
ئەتەاڵی: لەسەر نەخشەڕێگەیەك رێككەوتوین
ئایدنباش: كورد رۆڵی گرنگ دەبینێت
بەشیر ئــەتــەاڵی ،وتەبێژی حكومەتی توركیا رایگەیاند ،ئێمەو الیەنی كورد دەربـــــارەی پــڕۆســەی ئــاشــتــی لــەســەر نەخشەڕێگەك رێككەوتوین ،كە چەند ریفۆرمێكی یاسایی لەخۆدەگرێت ،تەنها كاتی جێبەجێكردنی پراكتیكی مــاوە‌و بەمنزیكانەش بۆ رایگشتی رادەگەیەنین.
ئەسلی ئایدنباش ،گۆشەنوسی ناوداری توركیا لە وتارەكەیدا دەڵێت «كورد لە كوردستانی عیراق‌و كۆبانییش ،بونەتە هێزێكی بەرچاو بۆ روبەڕوبونەوەی داع ـش‌و رۆڵــی گرنگ دەگــێــڕن ،بۆیە ئەمەش هاوسۆزی‌و پشتیوانی واڵتانی ئەوروپای بۆ كورد زیادكردوە.
9
دەمیرتاش: پێویستە جەهەپە بەشداریی بكات سەاڵحەدین دەمیرتاش ،هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتی گەالن ،دەڵێت «پێویستە جەهەپە بــەشــداریــی پــڕۆســەی ئاشتی بــكــات ،دەكــرێ نوێنەریان لە دەستەی ئیمرالی‌و لەپارلەمانیش بۆ چاودێریی پڕۆسەكە هەبێت ،بە بەشداریی ئەوان كەمتەرخەمیی حكومەت زیاتر دەبینرێت‌و بەمەش پڕۆسەكەش شەفافتر دەكات».
ستراتیژیی “بەتوركیایی بون”
هـ .د.پ خۆی بۆ پراكتیزەكردنی “ستراتیژیی توركیایی” ئامادەدەكات چاودێر -تایبەت: ســەاڵحــەدیــن دەمــیــرتــاش‌و فیگەن یوكسەك داغ ،هاوسەرۆكەكانی پارتی دیموكراتی گەالن(هـ.د.پ) ،رۆژی هەینی رابردو لەئەستەنبۆڵ لەگەڵ الیەنگرانی پارتەكەیان كۆبونەوە .لەم كۆبونەوەیەدا دەمیرتاش كۆمەڵێك بــڕیــاری نوێی هـ.د.پ ی راگەیاند ،كە لەسەر ئاستی توركیا گۆڕانی گرنگ لە قەڵەمدەدرێن‌و دەنگدانەوەی بەرچاویشیان هەبوە. دەمــیــرتــاش رایــدەگــەیــەنــێ ،خۆمان ئامادەكردوە لە 81ویالیەتدا ( لە كۆی 84ویالیەتەكەی توركیا ) بە ژمارەی 550بەربژارەوە بەشداریی پێشبڕكێكانی پاڕلەمانی ساڵی 2015بكەین. فیگەن یوكسەك داغیش ئەو پرسەی راستكردەوە‌و رایگەیاند ،ئێمە ئەمجارە موفاجەئەی گەورەمان بەدەستەوەیە‌و كاتی بێت هەموشتان تێدەگەن كە چی شتێكی تازەمان بەدەستەوەیە. ئەمە لە دوای دواهەم كۆنگرەی هـ.د.پ وە یەكەمین‌و گەورەترین كۆبونەوەی
جەماوەریی ئەو پارتەیە .بەبۆچونی پسپۆڕانی سیاسی ،هـــ.د.پ دەیەوێ ستراتیژی خــۆی لــەم هەڵبژاردنەی هاوینی ئایندەدا بەكردەوە پیادەبكات‌و لە ستراتیژییەكی نوخبەیی‌و سیاسییەوە بیگۆڕێ بۆ سیاسەتێكی جەماوەری‌و كەلتوری .چاودێرە ناوخۆییەكانیش بــەپــرســیــارەوە ســەیــری ئــەم دۆخــە دەكەن‌و دەپرسن :ئایا هـ.د.پ دەتوانێ ناوەڕۆكی كوردی‌و قاوغی كوردستانی خــۆی بــۆ نــاوەرۆكــی «توركیایی»و قاوغی «توركیەلی لەشمە» (بەواتای بەتوركیایی بون) بگۆڕێت؟ جیاوازیی نێوان 100لەگەڵ 550 دەمیرتاش رایگەیاند ،ئــەوان هەر لەئێستاوە خــۆیــان بــۆ هەڵبژاردنە پــاڕلــەمــانــیــیــەكــانــی ســاڵــی ئایندە ئـــامـــادەدەكـــەن .هـــەروەهـــا ئـــەوەی زیادكرد :پێشتر بەناوی بلۆكەوە تەنها بەڕێژەیەكی كەمی بەربژارەوە چوینە ناو پرۆسەی هەڵبژاردنەكانەوە .ئەمجارە زۆر جیاوازە‌و ئەزمونێكی یەكجار زۆرمان دەستكەوتوە‌و دەمانەوێ بەرێژەی 550
36پاڕلەمانتارەوە رێژەی كورسییەكانی بەرزكردەوە. لــەبــەرانــبــەر ئــەمــەشــدا ئیبراهیم گوچلو ،كە بە یەكێك لە رەخنەگرە سەرسەختەكانی هـــ.د.پ دەناسرێت، لەگەڵ ئــەم بۆچونە نییەو پێیوایە هەڵبژاردنەكانی سەركۆماری نابێتە پێوانە بۆ هەڵبژاردنە پاڕلەمانییەكان، كە لــەڕوی كرۆكی ملمالنێ‌و جۆری پێشبڕكێكانەوە 180پلە لەیەك جــیــاوازن .ئــەو دەڵـــێ هەڵبژاردنی ســەركــۆمــاری تەنها بە سێ بەربژار بەڕێوەچوە‌و زۆر ئاساییە بەربژارەكەی هـ.د.پ %10دەنگەكان بەدەستبهێنێت، بەاڵم بۆ ئەمجارە پێیوایە بە كەمێك جیاوازییەوە لەچاو جــاران هـــ.د.پ دیسان هەمان %6دەهێنێتەوە.
بەربژار بۆ 81ویالیەتی توركیا بچینە ناو پڕۆسەی هەڵبژاردنەكانەوە .ئەو ئاماژەی بەوە كرد كە لە هەڵبژارنەكانی سەرۆكایەتیدا ئەوەیان بۆ دەركەوتوە ئەگەر بێت و تۆزێك زیاتر خۆیان مــانــدو بــكــەن ،ئــەوە لەسەرانسەری واڵتەوە پێشوازیان لێدەكرێت .وتیشی «لە هەڵبژاردنەكانی هاوینی رابردودا رێژەی دەنگەكانمان لە %5بۆ نزیكی %10بــەرزكــردەوە .ئەمجارە نەك بە یــەك دەیــمــرتــاشــەوە بەڵكو بــە 550 دەیمرتاشەوە دەچینە ناو پڕۆسەی هەڵبژاردنەكانەوە». بانو گوڤەن ،كە رۆژنامەنوسێكی نزیك لە هـ.د.پ یە پێیوایە :ئەمجارە هـ.د.پ لە سیاسەتی خۆیدا سەركەوتو دەبێت‌و ئەگەری زۆریش ئەوەیە موفاجەئەیەكی گــــەورەش دروســتــبــكــات .ئـــەو لــەو چی گۆڕاوە :لە ب.د.پ ەوە بۆ بڕوایەدا كە هـ.د.پ ئەزمونی بەربژارە هـ.د.پ سەربەخۆكانی هەیە كە لە ساڵی2007دا بەگوێرەی قسەكانی دەمیرتاش، بــە 20پــاڕلــەمــانــتــارەوە ســەركــەوت‌و رۆیشتە پاڕلەمانەوە .هەروەها ئەزمونی ئەوان دەیانەوێ لەمەودوا خەباتیان نەك بلۆكی ئاشتی ،دیموكراسی‌و ئازادی – تەنها لەناو كوردو لەسەرئاستی ناوچە ب.د.پ ی كە لە ساڵی 2011دا بە كوردنشینەكان ،بەڵكو لەسەرئاستی
رۆژئاواو پڕۆسەی چارەسەری
هاوژین محێدین یەپەگە و یەپەژە ،ماوەی زیاتر لە دو مانگ لەبەرگریكردنیان لە شاری كۆبانێ، سەرسامی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لێكەوتۆتەوە ،داعش بەچەندین پالن و راوێژكاری شارەزا و ئەجێندای جیاوازەوە ویستی كۆبانێ كۆنتڕۆڵ بكات ،بەاڵم ســەركــەوتــوو نــەبــوو .تــوركــیــاش لەو ملمالنێیەدا نەیتوانی وەاڵمی پێویستی تۆمەتباركردنی بــداتــەوە بـــەوەی لە هاوكاریكردینی داعــش نــاوی هێنرابو، بۆچوونێك هەیە پێیوایە توركیا دوای ئــەوەی سەركەوتوو نەبوو لە روخانی رژێمەكەی بەشار ئەسەد ،ســەرەڕای هاوكاریكردنی زۆری سوپای ئازاد ،ئێستا پەنایبردۆتەبەر هاوكاریكردنی داعش و بەرەی نوسرە. بەگوێرەی چەند زانیارییەك لەئێستادا داعش خۆی رێكدەخاتەوە و لە رێكەوتی 2ی تشرینی دوەم ،بەنهێنی لەگەڵ بەرەی نوسرە كۆبۆتەوە و دەیانەوێت هێزەكانیان دژ بە شەڕڤانانی یەپەگە یەكبخەن ،ئەمەش سەلمێنەری ئەوەیە یەپەگە و یەپەژە زیانێكی زۆریــان بە چەتەكانی داعش گەیاندوە ،لەبەرئەوە ناچارن پەنا بۆ گروپەكانی نزیك لەخۆیان بەرن ،هەروەها بۆردومانەكانی ئەمەریكا و واڵتانی هاوپەیمان دژبە مۆڵگەكانی داعش و بــەرەی نوسرە وایكردوە ئەم دو گروپە دژبە هێزەكانی رۆژئاوا بیر لە هاوپەیمانێتی بكەنەوە. دوای ئــەم كۆبونەوەیە چەكدارانی بــەرەی نوسرە تا سنورێك گەمارۆی كانتۆنی عەفرینیان داوە ،بەاڵم تائێستا
روبەڕوبونەوە روینەداوە ،بەاڵم یەپەگەش دەســتــەوەســتــان نیە و لەناوچەكانی دەوروبـــەری حەلەب هێزی پشتیوانی رەوانەكردوە ،بەاڵم خاڵی الوازی كانتۆنی عەفرین ئــەوەیــە ناوچەیەكی دورە و لەكاتی گەمارۆدانیدا ناتوانرێت بە ئاسانی یارمەتی بۆ رەوانە بكرێت.
هەڕەشەكانی قەندیل جەمیل بایك هاوسەرۆكی كەجەكە، هــۆشــداری دایــە توركیا و رایگەیاند، ئەگەر كۆبانێ داگیربكرێت یان پەالماری عەفرین بدرێت ئەوا پڕۆسەی چارەسەریی كۆتایی دێت .سەركردەكانی قەندیل و رێبەری زیندانیكراوی پەكەكەش هەمیشە پڕۆسەی چارەسەریی دەبەستنەوە بە پێشهاتەكانی رۆژئاواوە ،بایك ئەوەشی خستۆتەڕو توركیا توانای ئەوەی هەیە رێگری لە بەرەی نوسرە بكات ،بەوەی هێرش نەكاتەسەر عەفرین ،چونكە لەناو ئەو بەرەیەدا نفوزی هەیە .بەرەی نوسرە هاوشێوەی داعش دەستیداوەتە كاری دڕندانە و دەیەوێت شەڕی سایكۆلۆژی بكات و ورەی شەڕڤانان بڕوخێنێت، ئاماژەكانیش بۆ ئــەوەن هاوشێوەی داعــش سەركەوتونەبن .گــەمــارۆدان و پاشان كــردنــەوەی بەرەیەكی دیكەی شــەڕ لە عەفرین كێشە بۆ توركیاش دروستدەكات ،چونكە جوگرافیای ئەم كانتۆنە هاوسنوری توركیایە ،واتە دیسان ئاوارەبونی دەیان هەزار خێزانی لێدەكەوێتەوە ،ئەمەش بارگرانییەكی دیكە بۆ توركیا دروستدەكات ،لەالیەكی دیكەوە ،لەكاتی گەمارۆدانی عەفرین، ئەگەری خۆپیشاندانی كوردانی باكور هەیە و ئەمەش پەشێوییەكی دیكە لەناوخۆی توركیا دروست دەكات. توركیا پێویستی بەوەیە بارودۆخی ناوچەكە ئارام بكاتەوە و رۆڵی ئاشتی لەناوچەكە بگێڕێت ،چونكە ساڵی ئاییندە هەڵبژاردنی پەرلەمانی لەو
واڵتە ئەنجامدەدرێت .دۆخی نائارامی و دژایەتیی زیانی بۆ پێگە و پشتیوانیەكانی ئاكپارتی دەبێت ،چونكە ئــەم پارتە تائێستا الیەنگری بــەرچــاوی هەیە و لەناو تــورك و كــورددا دەنگی زۆرینە بەدەستدێنێت ،لەبەرئەوە پێویستی بــەوەیــە رۆڵــی زیاتر بگێڕێت ،دۆخی ناوچەكە و سنورەكانی ئارامبكاتەوە. تێكچوونی پڕۆسەی چارەسەری زیانی گـــەورە بــە ئــاكــپــارتــی دەگــەیــەنــێــت، ڤیزیۆنی 2023و جێبەجێكردنی پڕۆژە درێژخایەنەكان پێویستیان بە ئاسایش و ئارامی ناوخۆی توركیا هەیە .ئیتر لەمەوال قۆناغی ئاشتیش چاوەڕێی دانوستان و جێبەجێكردنی خواست و بەدەستهێنانی مافە بنچینەییەكان دەبێت. پڕۆسەی چارەسەریی بەرەو كوێ؟ بەرپرسانی حكومەتەكەی ئاكپارتی هەمیشە باسی تێكنەچونی شیرازەی كــۆمــەاڵیــەتــی دەكــــەن و لــەزۆربــەی لێدوانەكانیاندا جەختدەكەنەوە ،كە قەرەبوی پڕۆسەكە نادەن و سەوداگەری ناكەن .ئەم پێداگرییەش لــەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە دەیانەوێت بەخواستی خۆیان پڕۆسەكە بەڕێوەبەرن .بۆ نمونە بەرپرسانی قەندیل داوای بەشداریكردنی الیەنی سێیەم دەكەن ،چونكە متمانەیان بە دەوڵەتی توركیا نیە و دەیانەوێت واڵتێكی وەك ــو ئەمەریكا چــاودێــری پڕۆسەكە بێت ،بــەاڵم ئەم داواكارییە لــەالیــەن رەجـــەب تــەیــب ئــەردۆغــانــی ســەرۆكــكــۆمــارەوە رەتــكــرایــەوە .ئەم بێباكییەی توركیا كاریگەریی نەرێنی لــەســەر پــڕۆســەكــە دەبــێــت و ئەگەر دەوڵەت بەردەوامبێت لە رەتكردنەوەی داواكــاریــیــەكــانــی الیــەنــی كـــورد ،ئــەوا بەرپرسانی قەندیلیش ناچاردەبن بژاردەی دیكە بەكاربێنن ،ئەوكات هیچ ناخوازن بەوەی شەڕ هەڵبگرسێتەوە.
سەرانسەری توركیادا بەڕێوەبەرن. ئەمەیش رێك بەپێی ستراتیژییەكانی هـ.د.پ یە كە بەراشكاوی لە پەیڕەو‌و بەرنامەكەیدا هاتوە دەیەوێ ببێت بە پارتی تێكڕای هاواڵتیانی توركیا .بۆیە نوخبەی ئەم بزوتنەوەیە بەم ستراتیژییە دەڵــێــت« :توركیەلی لەشمە» واتە بەتوركیایی بــون .ئەمە لەكاتێكدایە كە لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكانی هاوینی 2011دا ب.د.پ (كە هـ.د.پ میراتگریەتی) بەڕێژەیەكی گەلێك كەمتر بەشداری ئەو هەڵبژاردنەی كرد‌و لــەڕوی ستراتیژی‌و گوتاری سیاسی‌و پروپاگەندەیشەوە جیاوازییەكی گەلێك قوڵ لەنێوان ب.د.پ‌و ئەم هـ.د.پ یەی ئەمڕۆدا هەیە. پێشتر ب.د.پ هەڵگری ستراتیژی «خۆسەری دیموكراتی» بو ،هەموانیش بە پارتێكی كوردستانیان دەناسی، كە سیمبولێكی كــوردی‌و ناوەڕۆكێكی كوردستانی هەبوە .ئەمە لەكاتێكدایە كــە هــــ.د.پ لـــەڕوی ستراتیژییەوە داوای مۆدیڵی «ئۆز یۆنەتیم» واتە «خــۆبــەڕێــوەبــەری» دەكـــات .كە لە
خۆسەری گەلێك جیاوازە -و لەروی ناسنامەشەوە محەلی نییەو پارتێكی سەرانسەری واتــە توركیاییە ،بۆیە ســتــراتــیــژی «تــوركــیــەلــی لەشمە» پەیڕەودەكات. لەبەر ئەمە بانو لە وتارەكانیدا پشتگیری لە قسەكانی دەمیرتاش‌و یوكسەك داغ دەكــات‌و لەو بڕوایەدایە ئەمجارە هـــ.د.پ متمانەی هاواڵتیانی توركیا بەدەستدەهێنێ‌و دەتــوانــێ ببێتە هێزێكی چــەپــی دیــمــوكــرات‌و دەنگی هــەژاران ،ژنان ،گروپە ئەتنی ومەزهەبییەكانی وەكو كورد ،تورك، عــــەرەب ،الز ،چــەركــەس‌و سوننە‌و عەلەوی بەدەست بهێنێت .لەبەرانبەردا ئیبراهیم گوچلو ئەمە رەتدەكاتەوە‌و دەڵــێ «توركیەلی لەشمە» الدانــە لــە ستراتیژی نــەتــەوەیــی كــورد كە پێكەوەنانی سەروەری سیاسییە .بۆیە قەناعەتی وایــە ئەمە چەواشەكردنی ناسنامەیە‌و لەروی دەنگیشەوە هەموان بۆیان دەردەكەوێ كە هـ.د.پ جگە لە دەنگە جێگیرەكانی هاواڵتیانی كورد دەنگێگی زیادەی دەستناكەوێت.
ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردی‌و رێكکەوتنی دهۆك
حاجی عەفرینی زیاتر لە مانگێگ بەسەر واژۆكردنی پەیمانی دهۆك لەنێوان تەڤگەڕی كۆمەڵگەی دیموكراتی -تەڤدەم‌و ئەنجومەنی نیشتمانیی ك ــوردی – ئەنەكەسەدا تێدەپەرێت .لەو رێكکەوتنەدا هەردو الیەن لەسەر كۆمەڵێك خاڵ رێكەوتن ،كە ئەمانە لەخۆدەگرێت :پێكەوەنانی مەرجەعیەتێكی سیاسی، پەیوەستبونی ئەنجومەن بە ئیدارەی خۆسەری دیموكراتی‌و تاد... ئەم رێككەوتنە هیوایەكی زۆری الی شەقامی كوردی لە سوریا دروستكردوە‌و لەالیەن هەمو گروپە كوردستانییەكانەوە پێشوازی‌و پیرۆزبایی لێكراوە .لەگەڵ ئەمەش ئەم رێككەوتنە هێشتا نەچۆتە بواری پیادەكردنەوە! بۆ پیادەكردنی بەندەكانی ئەم رێككەوتنە دەبێ سەرەتا مەرجەعیەتێكی هاوبەشی كوردی پێكەوەبنرێت .بەندی دوەمی ئەم رێكەوتنەش باس لەوە میكانیزمی بەشداریكردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی لە ئیدارەی خۆرئاوای كوردستان دەكات .هەروەها باسی لە میكانیزمی پێشخستنی ئەم ئیدارەیە دەكات .بەندێكیتریش هەیە كە پەیوەندی بە چۆنێتی دروستكردنی هێزەكانی بەرگریی خۆییەوە هەیە ،كە چۆنی دەشــێ هێزەكانیتر بەشداریی لە ریزەكانی یەپەگە بكەن. بەپێی دەقی رێككەوتنەكەی دهۆك ئاماژە بەوە كراوە كە پێكەوەنانی هێز بۆ بەرگری لەخۆكردن مافی هەمو هێزە كوردییەكانە .لەگەڵ ئەمە لەكاتێكدا ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی‌و هێزەكانی ناوی خاوەن هێزی سەربازە بن ،ئەوە هەقیانە بەشداری لە بەرگری رەوا بكەن ،بەاڵم سەرەتا دەبێ بۆ ئەم مەبەستە لیژنەیەكی پسپۆڕ پێكەوەبنرێت. ئەم لیژنەیەش لەگەڵ یەكەكانی پاراستنی گەل دەست بە گفتوگۆ دەكات لەمەڕ رێكەوتن لەسەر چۆنێتی ئالیەتەكانی
ئەم بەشدارییە. دیارە هەتا ئێستا مەرجەعیەتی سیاسی پێكەوەنەنراوە. ئەمە لەكاتێكدایە كە دەبوا لە یەكەم هەنگاودا ئەنجومەنێكی 30كەسی پێكبهاتایە كە 12یــان بۆ تەڤدەم‌و 12یــان بۆ ئەنەكەسە‌و هەروەها 6یشییان بۆ ئەو الیەنانەیە كە لە توێی ئەم دو بەرەیەدا خۆیان نابیننەوە ،بەاڵم مەخابن تائێستا ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی لەسەر ئەوە رێكنەكەوتوە كە چۆنی ئەم كورسیانە لەنێوان پارتییە بەشداربوەكانی خۆیدا دابەشبكات .پارتی دیموكراتی كوردستان – سوریا داوای چوار كورسی دەكات ،گوایە ئەوان لە چوار پارتی پێكهاتون‌و 8پارتەكەیتر ئەمە رەتدەكەنەوە. خاڵی سەرنجراكێشیش ئەوەیە كە لەكاتێكدا ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی بەدەست كۆمەڵێك کێشەوە دەناڵێت، كەچی هەندێك لە سەركردەكانی ئەم ئەنجومەنە هەر لە ئێستاوە دەستیان بە تۆمەتباركردنی پارتی یەكێتیی دیموكراتی‌و تەڤدەم كردوەو ئەوان بە بەربەست دەزانن. دەڵێت پەیەدە سیاسەتی دورخستنەوەی پارتەكانی ناو ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردی پەیڕەودەكات‌و ناهێڵێ ئەمانە لە ئەركی بەرگریی رەوا لەدژی داعش بەشداری بكەن .بۆیە جەنگی میدیایی سەرلەنوێ دەستی پێكراوەتەوە .ئەمە لەكاتێكدایە هەردوال لەسەر ئەوە رێككەوتون ،كە دەبێ پێش بە لێدوانە توندەكان لەدژی یەكتر بگیرێت. لێرەدا پرسیارێك ئاراستە دەكەین :كێ لە شكستی رێكەوتنی دهۆك سود دەبینێت؟ بێگومان وەاڵمەكە ئاشكرایە ،كە هێزە نەیارەكانی دژی مافە رەواكانمان‌و دۆزە دادگەرەكەمان. تەنها ئەمانە سودمەندی یەكەم دەبن لە شكستی رێككەوتنی دهۆك ،بۆیە لەسەر ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردی پێویستە هەرچی زوە پەلە بكات لە پێكەوەنانی مەرجەعیەتی سیاسی. لەكاتێكدا هەندێك الیەن باسی بەشداریكردن لە پرسی بەرگریی رەوا دەك ــەن ،دەبــێ ئەمە لەتوێی رێكەوتنی دهۆكدا یەكالیی بكرێـتەوە .لەالیەكیتریشەوە لە رێكەوتنی دهۆكدا ئاماژە بەوە كراوە كە دەبێ لیژنەیەكی پسپۆڕ بەم مەسەلەیەدا بچێتەوە‌و لەگەڵ یەپەگە كۆببێتەوە .بۆیە دەبێ ئەو لیژنەیە پێكەوەبنرێت .ئا لەبەر ئەمە هیچ بیانویەك بۆ ئەم بابەتەش نامێنێتەوە‌و هیوامان ئەوە لە گشت الیەنێك كە پابەندی بەندەكانی رێكەوتنی دهۆك بن.
کۆمەاڵیەتی
ذمارة ( )493دو شةممة 2014/12/1
info_chawder@yahoo.com
10
ژنانی ناوچە دابڕێنراوەكان هیچ پەناگەیەك شكنابەن «هەندێکیان روبەڕوی دەستدرێژی و رفاندن دەبنەوە»
كــە لەالیــەن حكومــەت‌و وەزارەتــی كار‌وكاروبــاری كۆمەاڵیەتییــەوە بە ژنانی كوردســتان دەدرێــت ،ژنانــی ناوچــە دابڕێنراوەكان لێی بێبەشن. زەینــەب ئەركــەوازی ،ئامــاژەی بەوەشــكرد ،لــە رێگەی ئەو یاداشــت‌و كۆنفرانسانەی سازكراون ،داوایانكردوە كە ژنانــی خانەقین‌و ناوچە دابڕێنراوەكانیش هەمــان ئــەو مــاف‌و ئیمتیازاتانەیــان هەبێت‌و بێبەش نەبن لەو بڕیارانە. زەینــەب ئەركــەوازی ،دەڵێــت «هەرچەنــدە لەســاڵی 2003و لــە دوای پرۆســەی ئازادیی عیراقەوە ،حكومەتی هەرێمــی كوردســتان چەنــد رێكخــراو‌و ســەنتەرێكی لەناوچــە دابڕێنــراوەكان كردۆتــەوە ،تاڕادەیــەك خزمەتیــان بــە ژنانی ئــەو ناوچانــە كــردوە ،بەاڵم دو ئیدارەیــی بۆتــە كێشــە بــۆ ناوچــە دابڕێنراوەكان‌و پشتگوێخستنی ژنانی ئەو ناوچانە».
چاودێر -الوالو مستەفا: ژنانی ناوچە دابڕێنراوەكان نیگەرانن لــەوەی لەكاتــی روبەڕوبونــەوەو دەســتدرێژی کردنەســەریان هیــچ شوێنێك نیە روی تێبكەن ،بۆیە داوای هاوكاری دەكەن ،سەرۆكی ئەنجومەنی ناحیــەی قەرەتەپەیش رونیدەكاتەوە، ناوچەكەیان هەرسێ پێكهاتەی كوردو عــەرەب‌و توركمانــی تێدایــە‌و ژنــان تەنانــەت مافــی چونــەدەرەوە‌و هیچ جۆرە چاالكیەكیان نیە. ژنان داوای هاوكاری دەكەن شــەیما عەلــی ،تەمــەن 36ســاڵ دانیشــتوی قەزای خانەقین نیگەرانە لەوەی كە ژنانی ناوچە دابڕێنراوەكان هیــچ شــوێنێك نیە لەكاتی كێشــەی خێزانی‌و ناخۆشیەكاندا روی تێبكەن. ژنانی ئەو ناوچانە ،داوای کاری سەربەخۆو ئازادییەکانیان دەکەن شــەیما ،وتیشــی «لــەو ناوچانەدا ژنــان روبــەڕوی توندوتیژیــی زۆری «تەنها سیمینار‌و كۆبونەوە جەســتەیی‌و دەرونــی دەبنــەوە، بەس نیە» كەلتوری پێكهاتەكان ناچاریشــن قبوڵی بكەن ،چونكە وەك ســەالم عەبدوڵــا ،چاالكــی مەدەنــی ســەرۆكی ئەنجومەنــی ناحیــەی شارەكانی هەرێمی كوردستان پەناگەو قەرەتەپە رونیدەكاتەوە ،ناوچەكەیان لــە ناوچە دابڕێنــراوەكان رونیدەكاتەوە، رێكخــراوی ژنان‌و شــێڵتەری لێنیە تا هەرســێ پێكهاتەی كــورد‌و عەرەب‌و رێكخراوەكانــی كۆمەڵــی مەدەنــی بــەو روی تێبكەن ،ئەو ژنانەشــی روبەڕوی توركمانــی تێدایــە بەپێــی كەلتوری پشــتیوانییە گەورە ماددی‌و مەعنەوییەی كێشــەو گرفتــی خێزانــی دەبنــەوە ئــەو پێكهاتانــە رەوشــی ژنــان هەیانــە لەالیــەن حكومــەت‌و حزبــەوە، لەدەســت خێزانەكانیــان رادەكــەن ،دەگۆڕێــت ،بــەاڵم بــە گشــتی ژنان دەیانتوانــی زۆر بەباشــی خزمەتی ژنانی دەچنــە شــارەكانی دیكــە‌و توشــی مافــی چونــەدەرەوە‌و هیــچ جــۆرە ناوچــە دابڕێنــراوەكان بكــەن ،بــەاڵم «خراپە» دەبنەوە». بەداخەوە ئەگەر كارێكیشیان كردبێت بە چاالكییەكیان نیە. ئــەو هاونشــتیمانیە باســی رەحیم عەزیز ،ئاماژەی بەوەشكرد ،گوێرەی پێویست نەبوە‌و كورتیانهێناوە. ناوبراو وتیشی «بۆ خزمەتكردنی ژنان لەوەشــكرد ،ژنــان لــەروی داراییەوە بە پلەی یەكەم خێزانەكان بەرپرســن هیچ ســەربەخۆییەكیان نیــە ،ناتوانن لەم دۆخەی ئێســتای ژنــان ،چونكە تەنهــا ســیمینار‌و كۆبونەوە بــەس نیە، ئیشوكاری دەرەوە بكەن ،بۆیە دەبێت زۆربــەی پیــاوان زیاتــر لــە ژنێكیان بەڵكــو پێویســتە ئــەو رێكخراوانە بچنە رێكخــراوەكان لەهەوڵــی ئەوەدابــن هەیــە ،بەبــێ گوێدانــە رەوشــی گــەڕەك‌و كۆاڵنەكان ،تــا چاودێری ژیانی ســەنتەرو بنكە لــەو ناوچانە بكەنەوە ئــەو ژنانــە ،لەگــەڵ ئەوەشــدا لــە رۆژانــەی ئــەو ژنانە بكــەن‌و گوێیان لێ بــە كرداری ئیش بــۆ ژنان بكەن‌و لەو ســەرەتاییترین مافیان بێبەشكراون ،بگرن ،پێویســتە بە شــێوەی جۆراوجۆر نەهامەتیانە رزگاریان بكەن. هەوڵبدەن تا ژیانیان رێكبخەن». كە چونەدەرەوەیە.
ئەو چاالكە مەدەنیەكە جەختدەكاتەوە، كێشــەی ئــەو رێكخراوانــە ئەوەیــە ،كە زۆربەی ئەو ژنانــەی كار لە بواری ژناندا دەكەن ،خۆیان لە چوارچێوەی ئەقڵیەتی بااڵدەســتدا دەجوڵێنــەوە ،بــۆ نمونە لە كاتی رودانی هەر روداوێك بەســەر ژناندا خــودی ژنەكــە تاوانباردەكــەن ،نــەك الیەنی بەرامبەر.
شــیرین رەزا محەمەد ،رونیشیكردەوە، رێژەیەكــی زۆری ژنانــی عیــراق رۆژانــە توشــی دەســتدرێژی‌و رفانــدن دەبنەوە، تەنانەت ئێستاش كە لە ئاوارەییدان ،ئەو شــتانەی پێویســتن بۆیان دابیننەكراوە، بۆیــە وەك لیژنــەی مافی مــرۆڤ هەروا لیژنەكانی ژنان‌و خێزانیش بەرپرسین لەو رەوشەی كە ژنانی تێدایە.
«دەستدرێژی‌و رفاندن» ســەبارەت بــە دۆخی ژنان لــە ناوچە دابڕێنــراوەكان ،ئەندامێكــی لیژنــەی مافــی مرۆڤ لــە ئەنجومەنــی نوێنەرانی عیــراق ،بــاس لــەوەدەكات ،لیژنەكەیان دەســتبەكاربوە ،بە شــێوەیەكی گشــتی كاریــان بۆ هەمو ژنان كردوە ،بە تایبەت گرنگیــی زۆر دراوە بــە ژنانــی ئــاوارە، چونكە رەوشی عیراق ئێستا نائارامە.
«ژنانی ناوچە دابڕێنراوەكان بێبشن» هــەر لەمبارەیــەوە ،چاالكێكــی بواری مافەكانــی ژنــان ،لەســنوری ئیــدارەی گەرمیان باسلەوەدەكات ،قەزای خانەقین بەهــۆی ئــەوەی تایبەتمەندیــی خــۆی هەیەو بەستراوەتەوە بە مادەی 140ەوە، جیــاوازی هەیە لەگەڵ ناوچەكانی دیكەی كوردســتان ،ئــەو مــاف‌و ئیمتیازاتانەی
سەرچاوەی دارایی ،سەرچاوەی كێشەكانە ناوبــراو باســی لەوەشــكرد ،زۆربــەی ژنانــی خانەقیــن بــە هــۆی نەبونــی ســەرچاوەی دارایی تایبەت بــە خۆیان، دوچاری چەندین كێشە دەبنەوە ،دەبێت هــەردەم چاوەڕێی دەســتی مێــرد‌و براو خێزانەكانیــان بكــەن ،لەگەڵ ئەوەشــدا ناتوانن كەســێتیی خۆیان دروســتبكەن‌و باوەڕیان بە خۆیان هەبێت. ئەركــەوازی جەختــی لەوەشــكردەوە، حكومەت بەرپرسی كێشــەكانی ژنانە لە ناوچە دابڕێنراوەكان ،چونكە خانەقین‌و ناوچە دابڕێنراوەكانی تر هەمیشە بونەتە قوربانیی ملمالنێی سیاسی ،بۆیە دەبێت بیــر لــە ژنانی ئــەو ناوچانــە بكرێتەوە‌و ئەوانیــش لە ماف‌و ئیمتیازاتدا یەكســان بن لەگەڵ ژنانی تری كوردستان.
داخراویی كۆمەڵ‌و زاڵبونی كەلتور ،نەخۆشییە دەرونییەكانی بەرەو هەڵكشان بردوە «زیاتر لە 73كەس لەخۆكوشتن پەشیمان كراونەتەوە»
دەرونی بكات ،محەمەد ئیسماعیل وتی «لەگەڵ دەركەوتنی ئەو نیشــانانە ،كە نیشانەی سەرەتایین پێویستە سەردانی پزیشكی دەرونی بكرێت ،بەپێچەوانەوە حاڵەتەكــە لەســەر كەســەكە توندتــر دەبێتەوە».
چاودێر -شەنگ مسەفا: بەپێــی ئامــارە رەســمییەكان لەكوردســتان بەگشــتی‌و گەرمیــان بەتایبەتی ،نەخۆشــییە دەرونیەكان لە هەڵكشــاندان ،ئەوەیــش بــۆ داخراویی كۆمەڵ‌و زاڵبونی كەلتورو زۆریی كێشە كۆمەاڵیەتییەكان دەگەڕێنرێتەوە ،بەپێی ئامارێكی سەنەری راهێنان‌و چارەسەری دەرونییەكانیش لەگەرمیــان ،لەماوەی 10مانگــدا 780 ،نەخــۆش ســەردانی كردون ،لــەو ژمارەیــەش زیاتر لە 73 كەس بیریان لە خۆكوشــتن كردۆتەوە، بەاڵم هەمویان چارەسەركراون. توڕە‌و دڵتەنگ‌و بێزارە لەیال ،ناوی خوازراوی كچێكی تەمەن 19ســااڵنە‌و یەكێكە لەو كەسانەی ،كە دوچاری نەخۆشــی دەرونــی بوەتەوە، لــە بــارەی نەخۆشــییەكەیەوە دەڵێت «بــەردەوام ســەرم دێشــێت‌و تــوڕە‌و دڵتەنــگ‌و بێزارم لە ژیــان ،زۆرجاریش بیــرم لــە خۆكوشــتن كردۆتــەوە، بەردەوامیش لە دڵەڕاوكێدام». ناوبــراو رونیشــیكردەوە ،ماوە چەند ســاڵێكە دایكــم كۆچی دوایــی كردوە، باوكیشــم بەجێــی هێشــتوین ،الی خزم‌و كەســوكارم دەژیــن ،ئەو ژیانەی منــی تێــدام زۆر ســەختە‌و بیــری زۆر لێدەكەمــەوە بۆیە توشــی ئەو حاڵەتە بــوم ،بــۆ ئەو مەبەســتەش ســەردانی پزیشــكم كــردوەو تاڕادەیــەك ســودم لێبینیوە.
نەخۆشانی دەرونی بەرەو چارەسەر هەنگاودەنێن توانای خۆكۆنترۆڵكردنی نیە باخانــی تەمــەن 37ســااڵن، كــە توشــبویەكی تــری نەخۆشــییە بەنیگەرانییەكــەوە دەرونییەكانــە، باســی لەوەكــرد ،بــەردەوام راڕاو نــا ئارامەو توانــای خۆكۆنترۆڵكردنی نیە، هەمیشــە بێــزارە‌و مردنی پێ باشــترە لە ژیان ،هــۆكاری ئەوەش دەگەڕێتەوە بــۆ ئــەوەی پێشــتر لەگــەڵ كوڕێكــدا پەیوەندیی خۆشەویستی هەبوە ،بەاڵم وازی لێهێنــاوە‌و لەگــەڵ كەســێكی تر هاوسەرگیریی كردوە. لەبەر خەڵكی ناچێتە الی پزیشك هەر لــەم بارەیــەوە ،دایكی كچێكی
توشــبو بــە نەخۆشــی دەرونیــی، رونیدەكاتەوە ،هەڵســوكەوتی كچەكەی لەدوای ئــەو نەخۆشــییەوە گۆڕانكاری بەســەرداهاتوە‌و مامەڵەكردن لەگەڵیدا ئاسان نیە. رێــزان ئەحمــەد ،وتیشــی «بەهۆی قســەی خەڵكــەوە ،كچەكــەم رازی نیــە بیبەینــە الی پزیشــكی دەرونی، پێیوایــە ئەگــەر خەڵك بــەو حاڵەتەی بزانن ،ئەوا بە شــێت‌و ناتەواو ســەیری دەكەن ،ناشتوانن قەناعەتی پێبكەن تا سەردانی پزیشكی دەرونی بكات». هۆكاری نەخۆشی‌و چۆنیەتیی مامەڵە لەگەڵیاندا بەڕێوەبــەری ســەنتەری راهێنــان‌و
چارەســەری دەرونی لــە گەرمیان ،كە هــاوكات توێــژەری دەرونییــە ،دەڵێت «نەخۆشــیی دەرونیــی بە گشــتی دو هــۆكاری هەیــە ،یــان بایۆلۆجیــە یان ژینگەیی ،هەرچی هۆكاری ژینگەییشە، كۆمەاڵیەتییــەكان‌و پەیوەندییــە تەكنۆلۆژیــاو بــاری ئابــوری‌و ئەمنی‌و سیاسی دەگرێتەوە». محەمــەد ئیســماعیل ،هێمــای بەوەشــكرد ،لە دیارترین نیشــانەكانی نەخۆشــییەكە ئەوەیە ،كەســی توشبو بەردەوام ســەری دێشــێت ،هەست بە دڵتەنگــی‌و توڕەیــی دەكات ،زۆربــەی كات دەگــری‌و نان ناخــوات ،حەزی لە تەنیاییە ،بەاڵم ئەوەش لە نەخۆشێكەوە بۆ نەخۆشــێكی تر جیاوازە ،بەجۆرێك
ئامارەكان چی دەڵێن؟ ســەنتەرەكە بەڕێوەبــەری رونیشــیدەكاتەوە ،لــە ســەرەتای كردنــەوەی ســەنتەری راهێنــان‌و چارەســەری دەرونییــەوە لەگەرمیــان تــا ئێســتا ،كــە نزیكــەی 10مانگــە، 780نەخــۆش ســەردانی كــردون ،كە 270كەســیان لــە رەگەزی نێــر‌و 510 كەســەكەی دیكەش لــە رەگەزی مێن، بــەوەش دەردەكەوێــت ،لەتوشــبون هەندێــك نەخــۆش بــەردەوام بێــزاری بــە نەخۆشــییە دەرونیــەكان ،ژنــان‌و دەردەبڕێــت‌و پەنــا بــۆ خۆكوشــتن كچــان پشــكی شــێریان بەركەوتــوە، دەبات ،بە پێچەوانەشــەوە هەندێكیان لــەو ژمارەیــەش 73كــەس بیریان لە ئاسانترین‌و رێژەی نەخۆشییەكەیان زۆر خۆكوشــتن كردۆتەوە ،بــەاڵم هەمویان نیە. چارەسەركراون ،نەیانهێشتوە حاڵەتی ناوبراو ئەوەشــی خســتەڕو ،زۆرجار خۆكوشتن روبدات. ئــەم نەخۆشــانە كێشــەی زۆریــان بۆ بــاس لەوەشــدەكات ،لــە دوای خێزانەكانیــان دروســتكردوە ،بــەاڵم كردنــەوەی ســەنتەرەكەیانەوە 150 ئەگەر خێزانەكانیان هۆشیاریان هەبێت ،سیمیناریان بۆ دامو دەزگا حكومیەكان دەتوانن یارمەتیدەری نەخۆشــەكە بن ،ئەنجامداوە ،لەگەڵ سازدانی 20سیمینار چونكە كەسی نەخۆش ئارامی خۆی لە بــۆ خوێندنگەكان ،هــاوكات رێنماییان دەستدەدات‌و توانای خۆكۆنترۆڵكردنی بەســەر 40نوســینگەی دەرهینانــی نیە ،ئەگەر بێت‌و مامەڵەیان باش نەبێت مۆڵەتــی شــۆفێریدا دابەشــكردوە ،بۆ نەخۆشەكە بەرەو خراپی دەڕوات. هۆشیاركردنەوەی شۆفێران‌و كاریگەریی مرۆڤ لەبــارەی ئــەوەی چ كاتێــك باری دەرونی لەسەر الیەنی هاتوچۆ. پێویســتی بەوەیە ،ســەردانی پزیشكی
ثشو
ذمارة ( )493دو شةممة 2014/12/1
info_chawder@yahoo.com
زەیتی زەیتون دژایەتیی جەڵتەی دڵ دەكات میدیاكان -پەریوەش: لەتوێژینەوەیەكی نوێی پزیشكیدا دەركـــەوتـــوە ،لــە تــوانــایــانــدا هەیە توشبونی پێش وەخت بەجەڵتەی دڵ دیاری بكەن ،بۆ ئەوەش پێشنیازی بەكارهێنانی زەیتی زەیتون دەكەن، بۆ ئەو كەسانەی سەردانیان دەكەن، كاتێك دەزانــن ،ئەگەری توشبونیان هەیە بەجەڵتەی دڵ.
بـــۆ خــۆپــاراســتــن لــەتــوشــبــون بەجەڵتەی دڵ ،پێویستە لەژەمی بەیانیاندا بۆ مــاوەی شەش هەفتە زەیتی زەیتون رۆژانە بڕی 20مل لەم زەیتە ،واتــە چــوار كەوچكی بچوك لەگەڵ ناندا بخورێت ،ئەمە رێژەی توشبون بەجەڵتەی دڵ كەمدەكاتەوە، ئێسكەكان لەهەوكردن دەپارێزێت‌و پەستانی خوێن رێكدەخات.
@@2 @@3 @@4 @@5 @@6 @@7
داهاتی خەاڵتەكەی بۆ ژنان‌و كچان خەرجدەكات
@@8 @@9 @10 @11 12
كوەیت بەب ێ گوێدرێژ ماوەتەوە
پێویستی ( )w.cلەرێگاوبانەكانی ئەو شارەدا‌و وەزارەتی گواستنەوە ئەم كارەی كۆمپانیاكەی بەبێسەرەوبەرە نــاوبــرد ،لەكاتێكدا حەوتەم گــەورە كۆمپانیای گواستنەوەیە لەو شارەدا، هـــەر ل ــەراپ ــۆرت ــەك ــەی وەزارەتـــــی گــواســتــنــەوەدا هــاتــوە بەكارهێنانی دایــبــی لــەالیــەن ئــەو شــۆفــێــرانــەوە كــاریــگــەریــی تــەنــدروســتــی دەبــێــت لەسەر ژیانیان‌و ئەگەر بەشێوەیەكی بــەردەوام بەكاریبهێنن ،دەبێتەهۆی نەخۆشییەكانی گورچیلەو جگەرو كۆئەندامی هەرس.
میدیاكان: پارلەمانی ئەوروپا ،خەاڵتی ساخاروف-ی بەخشیە د .دەنیس موكویجی تەمەن 59ساڵی تایبەت بەنەخۆشی ژنان لەكۆنگۆی دیموكراتی ،موكویجی لەماوەی 15ساڵی جەنگی ناوخۆدا كۆنگۆ هەستاوە بەچارەسەرو هاوكاریكردنی هەزاران كچ‌و ژنی القەكراو. زۆرجاریش بەهۆی رەخنەگرتن لەو هێزانە ،روبەڕوی هەڕەشەی كوشتن بۆتەوە ،موكویجی لەبەردەم پارلەمانی ئەوروپا وتی «چۆن بتوانم بێدەنگبم لەهەمو ئەو تاوانانەی دژ بەمرۆڤایەتی ئەنجامدەدرێت ،بەتایبەتی كاتێك ببینم الشەی ژنان‌و كچان دوای ێ دەما، دەستدرێژی‌و القەكردنیان لەگۆڕەپانی شەڕەكاندا بەج زۆرجاریش وەك چەكێكی شەڕكردن لەنێوان نەیارەكاندا سەیر دەكرا .بڕی خەاڵتەكەی موكویجی 50هەزار یۆرۆیەو بڕیاریداوە بۆ چارەسەركردنی ژنان‌و كچان خەرجیبكات .سااڵنە پارلەمانی ئەوروپا خەاڵتی بەرهەڵستكاری ئەندریە ساخارۆفی سۆڤیەتی دەبەخشێتە ئەو كەسانەی بەرگری لەمافی مرۆڤ‌و دیموكراتی دەكەن لەجیهاندا.
پێویستە ،لەبەرامبەریشدا گوێدرێژ هیچ نرخێكی نییەو زۆرجاریش یەكسان نییە بەو ئالیكەی پێی دەدەی». دوای دورخــســتــنــەوەی كــوەیــت لــەپــێــشــبــڕكــێــیــەكــی ئــەســپــســواری بەهۆی نەخۆشیی ئەسپەكانیانەوە، خاوەنی ئەو ئەسپانە زیانێكی ماددی
زۆریــان بــەركــەوت ،بەپێی سەرچاوە ســەرچــاوەی ڤێتێرنەرییەكانیش، گــواســتــنــەوەی نەخۆشیەكانی ئەو ئەسپانە گوێژدرێژەكانن ،ئەوەش بۆتە هــۆی ئــەوەی هــاوردەكــردنــی گوێدرێژ بەیەكجارەكی كۆتایی پێهاتوەو هیچ گوێدرێژێك لەكوەیت نییە.
كاور 4/20-3/21
دوانة 6/20-5/21
ێ ـ كــەســێــك دەیــــەو لــەكــارێــكــدا بــەشــدارب ـێ، جــوان بیربكەرەوە پێش بەڵێندان ،خۆشەویستەكەت ب ــەدی ــاری ــی ــەك ــی ســەیــر سەرسامت دەكا.
ـ لــەبــەدەســتــهــێــنــانــی ئـــاواتـــەكـــانـــتـــا هــەســت بەڕێگرییەكی زۆر دەكەیت، باشتر وایـــە پاشەكشە بكەیت لەو خۆشەویستە نوێیەت.
طا 5/20-4/21
ـ ئـــەمـــڕۆژانـــە گـــوڕو تینت زیاد دەبن ،باوەڕت بەئەنجامدانی كارەكانت هــەبــێ ،هــەســتــت بــەالی كەسێكدا دەڕوا ،بیدوێنەو وریابە.
قرذاأل 7/20-6/21
ێ ـ ئەم ماوەیە كۆمەڵ كــاری سلبی رودەدەن، گــومــان مـــەخـــەرە ســەر هــیــچ كــەســێ ،كـــات بۆ خۆشەویستی بــدۆزەرەوە كە گونجاو بێ.
َ شي 21 8/21-7/
ـ تا زیاتر الیەنی مادیت ێ هەوڵبدە گۆڕانكاری زیاد ب ل ــەك ــارەك ــان ــت ــا بــكــەی، لەخۆشەویستیدا دو دڵ مەبەو مۆنی مەنوێنە. فةريك 9/22-8/22
ـ ئومێد لەدەست مەدە بۆ ئەو كــارەی كە هەوڵی بۆ دەدەی ،چانس نزیكە لێتەوە ،نهێنی خۆشەویستی ێ مەدركێنە. لەالی هیچ كەس
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@@3
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
ستونی: ئاسۆیی: -1تــۆزێــكــە بــۆ چــــاو ،نــــاوی یەكێ -1هەوڵی زۆری بۆ دەدرێ. -2نـــیـــوەی ویــلــز ،بــۆ پــێــچــانــەوەیــە ،لەپەنجەكانە. -2پیتێك +وەك سەردان وایە ،درەنگ ژمارەیەكە. -3ژمارەیەكە ،وەك یەكن ،لەقەوسدایە .هیالك ئەبێ. -3گۆرانیبێژێكی كــۆچــكــردوی كــوردە -4كاری ملە +درەختێكە «پ». -5نــازنــاوێــكــە «پ» ،نــیــوەی پــەرچ« ،پ» ،پێوانەیە. -4زیندەوەرێكە ،دوای دواوە ،نیوەی بانە. پاشماوەی زۆر شلەمەنییە. -6لەسەر سیردایە ،بۆ ورگــی زەوییە -5دوان لەقیر ،نەخێر ،حەزی لەزەلكاوە. -6وەك بۆری وایە +ئەدرێ +كاری قاچە. «پ» ،لەدیواردا هەیە. -7دوان لەپەت ،گرانترین بەری درەختە-7 ،شاعیرێكی كــۆچــكــردوی كـــوردە + بەشێكە لەسەر +درەختێكە. نیوەی سەرا. -8وەك یەكن ،نیوەی كراس ،بێدەنگ بە-8 .دوان لەسەد ،گیانلەبەرێكە ،بەشێكە -9خواردنێكە ،دوان لەشەڕ ،بەچكەی لەلەش. -9مـــیـــوەیـــەكـــە ،تــامــێــكــە «پ»، گیانلەبەرێكە. -10ئەبێ بەدێڕ ،درەختێكە ،باڵندەیەكە .خواردنەوەیە. -11لەتاژدایە ،ئازاری پێست ئەدا ،وەك -10دورە لەقڕەی مناڵ ،ئاسان. -11دوان لـــەســـالـــم ،ئــەنــوســرێ‌‌و یەكن. -12چــاو ئەیناسێ «پ» ،بەگیاندارو ئەخوێنرێتەوە ،بائەدرێ. -12قوچانی +هیالكت ئەكات. زیندەوەرێك ئەبنە گیاندارێكی تر.
بابیربكەینەوە
لەوشەی «گۆ» 15 ،وشە ێ وشەی «گۆ» بنوسە ،بەمەرج كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟ بۆ نمونە :گۆرەوەی ،گۆشت، گۆڵ ...هتد براوەی پێشو: ساالر عابید
خەاڵت :مانگێك رۆژنامەی چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە
گوێدرێژ لەكوەیتدا ،سەرەكیترینیان ئــەوەیــە گــوێــدرێــژەكــان بونەتەهۆی گواستنەوەی جۆرێك لەنەخۆشی بۆ ئەسپ ،بەتایبەتی ئەسپە رەسەنەكان. یەكێك لەبەخێوكەرانی كێڵگەكانی ئەسپ دەڵــێــت «خزمەتكردنی ئەو ئەسپە رەسەنانە خەرجییەكی زۆری
شۆفێری پاسەكان دایبی دەبەستن میدیاكان: زۆربـــــــەی شــۆفــێــرانــی پــاســی نــەفــەرهــەڵــگــری شــــاری ســیــاتــل لەواشنتۆنی پایتەختی ئەمەریكا، بـــەهـــۆی كــەمــی ()w.cیــــەكــــان لەرێگاوبانە گشتییەكاندا ،بەناچاری دایبی دەبەستن. پێگەی نــیــویــۆرك دەیــلــی نیوز ئەلیكترۆنی باڵویكردەوە ،كە وەزارەتی گواستنەوەی ئەمەریكا كۆمپانیای King County Metro Transitبــەبــڕی 3500دۆالر غەرامەكردوە ،بەهۆی نەبونی ژمارەی
@@@@2@ @1
@@1
میدیاكان: وەك ناڕەزایەتییەك لەدەست گورگەكانی فرەنسا ،زۆرێك لەخاوەن كێڵگەكانی بەخێوكردنی مەڕ ،ژمارەیەكی زۆر لەمەڕەكانیان بۆ بەردەم بورجی ئیڤڵ لەپاریسی پایتەخت برد .بەپێی هەڵسەنگاندنێك نزیكەی 250بۆ 300گورگ ،لەناوچە جیاجیاكانی فرەنسادا دەژین‌و دابەشبون بەسەر 20گروپدا. لەسەدەی رابردودا خاوەن ئاژەڵەكان ،توانیویانە رێژەیەكی زۆر لەم گورگانە لەناوبەرن‌و كەمیانبكەنەوە ،بەاڵم لەئێستادا فرەنسا گورگەكانیشی خستۆتە ریزبەندیی ئەو ئاژەاڵنەی قەدەغەیە راوبكرێن‌و حكومەت چەندین رێوشوێنی توندی گرتۆتەبەر ،تەنها لەحاڵەتی زۆر مەترسیدا نەبێت. لەراپۆرتێكی ساڵی 2009دا هاتوە لەكۆی 39ناوچەی فرەنسا ،تەنها 11شوێن مەترسیی گورگە كێوییەكانی لەسەر نییە ،هەر لەراپۆرتەكەدا هاتوە ،ژمارەی ئەو ئاژەاڵنەی بەهۆی گورگەكانەوە لەناوبراون نزیكەی هەشت هەزار ئاژەڵە.
میدیاكان: رۆژنــــامــــەی ئـــەلـــڕەئـــی كــوەیــت باڵویكردەوە ،بەهۆی هاوردەنەكردن‌و بایەخپێنەدانیان ،ئێستا هیچ گوێدرێژێك لــەكــوەیــتــدا نــیــیــە .ســەرچــاوەیــەك لەوەزارەتی كشتوكاڵ‌و سامانی ئاژەڵی كوەیت رایگەیاند ،هۆكار زۆرە بۆ نەمانی
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر @@
مەڕەكان دەچنە بەردەم بورجی ئیڤڵ
11
وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن:
info_chawder@yahoo.com
تةرازو 10/22-9/23
ێ نیگەران ـ ئەمڕۆژانە كەم دەبـــــی ،هــەڵــســوكــەوتــی خـــراپ مــەكــە ،هــەوڵــبــدە ێ پشو بدەیت ،لەگەڵ كەم خۆشەویستەكەتدا روگرژ مەبە. دوثشك 11/22-10/23
ـ گــفــتــوگــۆ لــەســەر كـــارە نــوێــیــەكــەت دێتە پــێــش ،بـــڕوا بــەخــۆبــون ێ دڵی سەركەوتنە ،دەب ـ تەواو بۆ خۆشەویستەكەت بكەیتەوە.
كةوان 12/20-11/23
ـ پ ــارێ ــزگ ــاری لــەبــڕوا بەخۆبون بكە ،مەهێڵە هیچ بڕیارێك بەسەرتا تێپەڕێ، چەند خۆشەویستەكەت ێ دەڵێ. كێشەیەكت پ طيسك 1/19-12/21
ـ زۆر بــیــر لــەشــتــی الوەكـــی مــەكــەرەوە ،دڵی دەوروبــــەرەكــــەت راگـــرە، رۆژانێكی خۆش دێنە پێش، لــەكــارەكــانــتــا سەركەوتن هەیە.
سةتأل 2/18-1/20
ێ ـ پــڕۆژەیــەكــی نو دەگـــریـــتـــە دەســـــت، سودێكی باش بەدەست دەهێنی ،پێویستە الی خۆشەویستەكەت كێشە نەهێڵی. نةهةنط 3/20-2/19
ـ ئـــــەم مــــاوەیــــە بــەوریــای ـی‌و ئاگاییەوە كــارەكــانــت بــكــە ،زۆر بیرمەكەرەوە ،لەدژەكان توڕە مەبەو كارئاسانی لەڕێدایە بۆ سەركەوتن.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (493) 1-12-2014
Political, Educational & Social Weekly Press
چێنەر نزار:
با هونەر تەنیا بۆ چەند كەسانێك نەبێت چاودێر– تایبەت: "چێنەر نزار" ،یەكێكە لەو پەیكەرسازانەی كە تاڕادەیەكی باش‌و سەركەوتو لەدنیای هونەری پەیكەرسازیی كوردیدا دەركەوتوەو ێ پەنجەی دیـــارە ،بــەشــداری زیاتر لە ج 49پیشانگەدا كــردوە ،بەرپرسی گروپی دامەزرێنەری شێوەكاریی "رێنیسانس"ە، خاوەنی ماڵێكی هونەرییە بەناوی "ماڵێك بۆ هونەر" لەلیژنەی سەرپەرشتی مۆنۆمێنتی راپــەڕیــن لەڕانیە بــەشــداربــوە ،ژمــارەیــەك پەیكەری بەرچاوی دروست كردوەو لەشوێنە گشتیەكاندا دانــراون لەوانە :پەیكەرێك بۆ تەها خەلیل ،كەمانێكی سەركەش – پاركی ئــازادی ،پەیكەرێك بۆ هونەرمەند ئەحمەد ســاالر ،پەیكەرێك بۆ كـــاروان عوسمان، پەیكەری كەمانێكی سەركەش بۆ شاری هەولێر ،پەیكەرێك بۆ مامۆستا جەمال تاهیر، پەیكەرێك بۆ نالی. لەبارەی پــڕۆژەو هونەری پەیكەرسازی‌و
كارەكانی ئێستای ،ئــامــاژەی بــەوەدا كە: پڕۆژەیەكی گــەورەی هونەریم ئامادەیە بۆ كەسایەتیەكانی كوردستان لەسلێمانی ،كە خۆی لەچەندین پەیكەر گرتوە. ئەمانە لەسەر ئەركی خۆمن ،تائێتسا چوار كاریانم تــەواو كــردوە ئەوانیش :هەریەك لەپەیكەرەكانی :قالە مەڕە ،نالی ،موجتەبای میرزادە ،ئەحمەد شەماڵ ،مەبەستیش لەمانە ئەوەیە كە خزمەتێكی زۆریان بەمیللەتەكەیان كردوە. سەبارەت بەوەی كە ئاخۆ چی بۆ هونەری پــەیــكــەرســازی كـــراوەو لــەچ ئاستێكدایە وتــی "هــونــەری پەیكەرسازیی رۆژ بــەرۆژ لەبەرەوپێشچوندایە ،جموجۆڵی باش هەیە، كاریش بــاش‌و خراپیی تێدەكەوێ ،لەگەڵ ئەمانەشدا كــاركــردن وەك پێویست نیە، پێویستە شوێنی گونجاو بدرێتە پەیكەرەكان، هاوكاری مــاددی‌و مەعنەوی بكرێن ،رێگە بەگەنجان بدرێت بۆ نمایشی كارەكانیان ،با هونەر تەنیا بۆ چەند كەسانێك نەبێت".
ئاشنا دەوڵەت ،لەشەوێكی هونەری‌و كەلتوریدا پیشانگەكەی كردەوە
بەشێك لە داهاتەكەی بۆ ئاوارە كوردەكانی كوردستانە چاودێر -تریفە حەسەن: لەپێناوی پشتگیری‌و ناساندنی كێشەی كوردو ئەو ئازارو نەهامەتیانەی بەسەریدا هاتوە ،شەوی ،2014/11/25لەكەشێكی هونەریی‌و كولتوری كوردیدا ،هونەرمەندی شێوەكار "ئاشنا دەوڵەت" لەكۆمپانیای فاڤیۆ لەستۆكهۆڵمی پایتەختی سوید، پیشانگەی تایبەتی خۆی كردەوە كە لە 44تابلۆی رەنــگــاورەنــگ پێكهاتبو ،لــەو كەشە هونەریەدا ژمارەیەكی زۆر لەهونەرمەندان‌و كەسایەتی كوردو بیانی بانگهێشتی ئەو پیشانگەیە كرابون ،لەوانە نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسوید، هەر لەو پیشانگەیەدا هونەرمەندی شێوەكار "ئاشنا دەوڵەت" %30داهاتی فرۆشتنی تابلۆكانی تەرخانكرد بۆ پشتگیری ئــاوارە كوردەكان لەكوردستان ،كە لەرێگەی كۆمەڵەی ئەكادیمیەكانی كورد لەسوید دەگەیەنرێتە كوردستان ،ئاشنا بە "چــاودێــر"ی راگەیاند ،ئامانج لەبەشداری كردنم لــەم شەوە هونەرییەدا ئەوەیە ،كە دەمەوێت یارمەتی كوردە ئاوارەكان بدەم ،وە جێگەی شانازیمە كە كوردم ،من هەمو دەم لەگەڵ خەم‌و ئازارەكانیاندا دەژیم. پیشانگەكە تا كۆتایی ساڵی 2014بەردەوامدەبێت.
ئازاد شەوقی ،خەاڵت دەبەخشێ چاودێر -تریفە: وا بڕیارە رۆژی ،2014/12/2گەلەری ئازاد شەوقی، چوار خەاڵتی مــاددی ببەخشێتە چوار بەشداربوی پیشانگەی پۆرترێت ،خەاڵتەكانیش لەالیەن لیژنەیەكی شارەزاوە هەڵبژێردراون. سەرپەرشتیاری گەلەری ئازاد شەوقی ئاماژەی بەوەدا كە ،گەلەری ئازاد شەوقی لەپایتەختی رۆشنبیری كراوەتەوە بۆ مەبەستی هاوكاریكردنی شێوەكارانی هەرێمی كوردستان ،ئەم گەلەرییە بەشێك لەكارەكانی شێوەكارانی تیاكۆكراوەتەوە تا ببێتە پێگەیەك بۆ ناساندنی جۆری كاركردنی هونەرمەندان بەو میوانانەی كە دێنە شاری سلێمانی. بەختیار سەعید ،كە سەرپەرشتیاری دەزگــای رۆشنبیریی جەمال عیرفان-یشە ،بە "چاودێر"ی راگەیاند ،بیرمان لەوە كردەوە كە گەلەرییەك بەناوی هونەرمەندی شێوەكار مامۆستا "ئازاد شەوقی"ەوە بكەینەوە ،بۆ شێوەكارانی شاری سلێمانی ،چونكە
ناوبراو یەكێكە لەهونەرمەندە پێشەنگەكانی هونەری شێوەكاری كورد لەباشوری كوردستان ،بڕیاریشمانداوە ئەم گەلەرییە وەرزانە تایبەت بێت بەپیشانگە.
سیستمی سێكۆالر لەناوچەیەكی ئاڵۆزدا فەهمی بورهان
ژینگەی سیاسی‌و كەلتوری‌و دواتر هزریی ناوچەكە بەگشتی ،پێدەچێت ئەوەندەی زەوییەكی بەیار بێت بۆ سەرهەڵدان‌و تەشەنەكردنی سەلەفیەتی توندڕەو و قیتالی ،لەوە كەمتر بواری گەشەی هێزە سیكۆالرو دیموكراتخوازەكانی داوە. بێگومان دەربڕینێكی لەمجۆرە بە دابڕاوی لە كۆی روداوەكانی رابردو ،دەربڕینێكی دروست‌و واقیعی نابێت‌و دوچاری مشتومڕێكی نەخوازراویشمان دەكات ،بۆیە قسەیەكی جدی لەفاكتەرەكانی پشت ئەوها بڕوایەك دیدو تێڕوانینەكانمان بۆ شرۆڤەیەكی زیاتر سانادەكات. لە بیستەكانی سەدەی رابــردوەوە ،عیراق‌و ناوچەكە لە بــەردەم فاكێتێكی مێژویی تازەدا بون ،نەخشەی ناوچەكە لەسەر مێزی واڵتانی زلهێز بەوجۆرە كێشرا ،كە لەگەڵ خواست‌و بەرژەوەندییە ئابورییەكانی خۆیاندا یەكانگیربو ،واتە بەرژەوەندییەكی ئابوریی خاڵی لە رەهەندە ئێتیكی‌و مرۆییەكان ،بونە بناغەی ئەو نەخشە نوێیە ،بۆ تەواوكردنی ئەم پرۆژە نائێتیكییە ،بێگومان میكانیزم‌و ئامرازێك پێشنیازكران كە بتوانێت لە سەرخستنی كارێكی وادا سەركەوتوبێت، ئەوجۆرە لە سیاسەتی ئابوریخوازییە موجەرەدە ،نەك دەرفەتی لەبەردەم گەالنی ئازادیخوازو داگیركراوی وەك كورددا نەهێشتەوە ،بەڵكو جەستەشیان لەتلەت‌و دابەشكرا. لەبەراییەكانی سەدەی رابردودا ،واڵتانی رۆژئاوا بە دیدو رەفتاری فاشیزمییەوە چوارچێوەی پەیوەندییەكانی خۆیان لەگەڵ گەالنی ناوچەكە دادەڕشت ،لەالیەك تا سنور بۆ تەوژمی شیوعییەت لەناوچەكەدا دابنێن ،لەالیەكی تر تا هەمیشە ناوچەكە لە دۆخی ناسەقامگیریدا بێت ،بۆیە دنەی دروستبونی جۆرەها رێکخراوی توندڕەوی ئیسالمی‌و هەندێجاریش تێرۆریستیدا دەنا ،ئەم پشتكردنەی رۆژئاوا لەكۆی ئەو تێزانەی كە فەیلەسوفە مەزنەكانیان لەسەر حیسابی جەستەی خۆیان لەبوارەكانی ئەقڵ‌و ئەقاڵنیەت‌و جیاكردنەوەی دین لەدەوڵەت‌و پیادەكردنی سیستمی سێكۆالرو چاكسازییە بنچینەییەكانی تری ژیان لە بواری ئابوری‌و كەلتوری‌و كۆمەاڵیەتیدا نەخشەسازییان بۆكردبو ،لەخاڵی رۆژهەاڵتدا گەیشتبوە سفر. ئەمە جگەلەوەی ناوچەكە بەگشتی‌و عیراق بەتایبەت ،مێژویەكی پاشخان ێ ئەندازە مەزهەبی‌و ئاینی ئێجگار ئاڵۆزی هەیەو وێنەو دیمەنی نامرۆیی ب قێزەونی تێدادەبینرێت ،هەنگاوەكانی گەلێكی وەك كورد بۆ بنیاتنانی كیانێكی مەدەنی كە تێیدا چەمكی چونیەكی‌و مافی هاواڵتیبون بە مانا رۆژئاواییەكەی قورستر دەكات ،بنیاتنانی دەوڵەتێكی سێكۆالر كە تێیدا كۆی جیاوازییە ئاینی‌و كەلتوریی‌و مەزهەبییەكان لە خاڵی جیاوازی سلبی‌و شەكەتكردنی دنیای سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیمان بگۆڕێت بۆ رەخساندنی زەمینەی ژیان‌و چارەنوسی هاوبەش، بەهۆیەوە تێڕوانین‌و دیدەكان بە ئەندازەی پێویست‌و نۆرماڵ ئازادیی هەڵسوڕانیان فەراهەمبكات ،ئەگەر تا پێش هاتنی داعش دەرفەتی قسەی جیاواز لەبارەیەوە هەبوبێت ،ئەوا دەركەوتنی داعش‌و هەوڵەكانیان بۆ لەقاڵبدانی كۆی كەلتورو زمان‌و ئەتنیە جیاوازەكان‌و دروستكردنی مرۆڤێكی داعشی كۆنكرێتی ،ئەم سیستمی سێكۆالرەی كردە واقیعێك كە بەبڕوای من وەك دوادەرفەت دەبینرێت لەبەردەم دروستبونی نیشتمانێكی تەندروست ،بەجۆرێك پارسەنگی زیانەكانی رابردو بگۆڕێت‌و بۆ ئایندەش واڵت بە كەناری ئارام بسپێرێت.
هەیفا لەمەترسیدایە میدیاكان: هەیفا وەهبی ،كچە گۆرانیبێژی لوبنانی ی لەكاتی بەشداریكردنی لەبەرنامە ستار ئەكادیمی ،بەعەزییەكی نیمچە روتــەوە دەركـــەوت ،بــەو هۆیەشەوە داعش هەڕەشەی لێدەكات. ئەندامێكی چەكدارانی داعش لەرێگەی تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكانەوە رایگەیاند، رێــكــخــراوەكــەیــان حــەز بــەو جــۆرە جلوبەرگانە ناكات‌و ئەندامەكانیان لە لوبنان رادەسپێرن بۆ تۆڵەكردنەوە‌و ی ستار ئەكادیمی. ی بەرنامە راگرتن لەهەمان كاتیشدا هەڕەشە لەهەیفا وەهبی دەكەن.
ژمارەکانی داهاتوو ..دەقی شیعریی نوێ سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
ئەحمەدی مەال ,کۆچەر ئەبوبەکر ،ئاریان ئەبوبەکر r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ذمارة ( )434دووشةممة 2014/١2/1ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ جیاواز بوو لە سااڵنی پێشووتر
لیژنەی لێکۆڵینەوە: لیژنەی شیعر: لیژنەی چیرۆک: ئا :ڕەخنەی چاودێر دوای ئــەوەی ڕۆژی ،٢٠١٤/١١/٢٤ هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ کۆتایی بە کارەکانی هێنا ،ئەندامانی هەرسێ لیژنەی لێکۆڵینەوە و شیعر و چیرۆک دەربـــارەی فێستیڤاڵ و خەاڵتەکان و پێشنیارەکانیان بۆ فێستیڤاڵەکانی داهاتوو ،قسەدەکەن. د.ئــازاد ئەحمەد ،سەرۆکی لیژنەی شیعر لــە هــەژدەهــەمــیــن فێستیڤاڵی گـــەالوێـــژدا ،بــە ڕەخــنــەی چــاودێــری ڕاگەیاند ،گەالوێژ شوێن و پێگەی خۆی کردووەتەوەو هەموو ساڵێک ئەدیبان و ئەدەبدۆستان بە تامەزرۆییەوە چاوەڕوانی دەکــەن .ئاشکراشی کــرد ،ئەگەر هەر کەموکورتییەکیش هەبووبێت ،ڕیکخەرانی فێستیڤاڵ کە ئــەو مــاوە زۆرە ڕێکی دەخەن دەیبینن و دەتوانن چارەسەری بکەن. لە دوای کۆتاییهاتنی فێستیڤاڵ ،لە تۆڕی کۆمەاڵیەتیی فەیسبووک دەنگۆیەک باڵو بووەتەوە گوایە دەستکاریی خەاڵتی شیعر کراوەو ئەو کەسانە گۆڕدراون کە خەاڵتیان پێ بەخشراوە ،بەاڵم د.ئازاد ئەو دەنگۆیانە ڕەتدەکاتەوەو دەڵێت: «ئەوانەی ئەو قسانە دەکەن ،ناحەزانی شیعر و گەالوێژن».
هاوکات ئاماژەی بەوەش دا ،کە ئەوان نیو کاتژمێر پێش خوێندنەوەیان ناوی براوەکانیان داوەتە ڕێکخەرانی فێستیڤاڵ و بەهیچ جۆرێک کەسێک نەگۆڕدراوە. وتــیــشــی« :کـــۆنـــووســـی تــــەواوی کــۆبــوونــەوەکــانــمــان الیـــە بــە واژۆی خــۆمــانــەوە ،کــە ئ ــەو ن ــاوان ــەی بــاو کــراونــەتــەوە هەمان ئــەو نــاوانــەن کە ئێمە پێش گەالوێژ دیاریمان کردوون و واژۆشمان لەسەر کردووە». بۆ ئەمساڵ ،لیژنەی لێکۆڵینەوەی فێستیڤاڵ ،خەاڵتی یەکەمیان بە هیچکام لە لێکۆڵینەوەکان نەدا ،کە ئەمەش بۆ یەکەمجارە بە درێژایی فێستیڤاڵەکان بەوجۆرە لیژنەیەک خەاڵتی یەکەم نەدات. د.ئازاد حەمە ،لە لیژنەی لێکۆڵینەوەی هەژدەهەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ ،ڕوونی کــردەوە ،لەبەر الوازیی لێکۆڵینەوەکان ئــەوان پێیان بــاش بــووە کە خەاڵتی یەکەمی لێکۆڵینەوە نەدەن. ئەو بە ڕەخنەی چاودێری وت« :ئەم کارەی ئێمە پەیامێکە بۆ ئەو لێکۆڵەرانەی کە لە سااڵنی داهاتوودا ئەنجام دەدرێن، زیاتر بە بەرهەماکانیانەوە ماندوو ببن و وردتر لێکۆڵینەوەکانیان بکەن». پێشنیاریشی کــرد کــە لــە سااڵنی داهــاتــوودا ،ئەو هەڵوێستە لیژنەکانی چیرۆک و شیعریش بگرێتەوە ،تەنانەت بــەالیــەوە ئاسایی بــوو کە لیژنەیەک
ڕۆژی یەکەمی هەژدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ
خەاڵتەکانی یەکەم و دووەم و سێیەمیش نەدات. بەاڵم بەبڕوای د.ئازاد ئەحمەد ،ئەوەی لیژنەی لێکۆڵینەوە کــردی کارێکی نەگونجاو بوو و وەک حاڵەتێکی شازیش لە نەریتی فێستیڤاڵ باسی کرد. د.ئازاد ئەحمەد وتی« :نەدانی خەاڵتی یەکەم لە لیژنەی لێکۆڵینەوەدا کارێکی خراپ بوو و هیوادارم ساڵێکی تر ئەو نەریتە دووبارە نەبێتەوە».
ڕاشــیــگــەیــانــد« :نـــاکـــرێـــت ئــەو لێکۆڵینەوانەی دێنە فێستیڤاڵ بە لێکۆڵینەوەی دەرەوەی فێستیڤاڵ و جیهانی بــەراورد بکرێن ،بەڵکوو لەناو ئەو لێکۆڵینەوانەدا خەاڵتەکە بدەن کە هاتوونەتە ناو فێستیڤاڵ ،واتا با خەاڵتی یەکەم لەناو ئەو لێکۆڵینەوە خراپانە بدەنە باشترینیان». هــاوکــات پیشنیاری بــۆ ساڵەکانی ئاییندە ئەوەبوو ،کە فیستیڤاڵی گەالوێژ
لە پێنج ڕۆژەوە بکرێت بە سێ ڕۆژ و کاتی ئەنجامدانەکەشی بگۆڕدرێت، چونکە وەک ئەو دەڵێت هەم کاتەکەی ساردەو هەم کاتی دەوامیشە. زیــاتــر وتیشی« :دەشــکــرێــت وەک گۆڕانکاری ،ئەگەر تەنانەت گۆڕانکاریی ئاسایی و ڕووکــەشــیــش بــن ،سااڵنە لە خەاڵتەکان و جــۆری خەاڵتەکاندا بکرێت». الی خۆشییەوە ،حەمەسەعید حەسەن،
لــە لــیــژنــەی چــیــرۆکــی هــەژدەهــەمــیــن فێستیڤاڵی گەالوێژ ،دوپاتی کــردەوە کە هیچ گۆڕانکارییەک بەسەر ناوی خەاڵتوەرگرەکاندا نەهاتووە و جگە لە لیژنەکەش هیچ کەسێک نەهاتۆتە ناو یەکالییکردنەوەی براوەکاندا. حــەســەن بــە ڕەخــنــەی چــاودێــری ڕاگەیاند« :ئێمە کۆمەڵێک پێوەرمان هەبوو و بەوە خەاڵتی چیرۆکمان دیاری کرد ،وەک زمان و تەکنیکەکانی چیرۆک و شوێن و کات و پاشوپێشی چیرۆکەکە». ئەویش پێشنیاری هەبوو و باسی لەوە کرد ،کە پێویستە لیژنەکانی فێستیڤاڵ مامۆستایانی زانکۆ نەبن. وتیشی« :پێویستە لیژنەکان لەو کەسانە پێک بێن کە جێدەستیان لە بوارەکانی شیعر و چیرۆک و لێکۆڵینەوەدا دیارە ،نەک مامۆستایەکی زانکۆ کە تا ئێستا وتارێکیان لەسەر هیچکام لەو هونەری نووسینانە نییە». گــەالوێــژ ،فێستیڤاڵێکی سااڵنەیەو بنکەی ڕووناکبیریی گــەالوێــژ ســازی دەکــــات ،ئەمساڵیش هــەژدەهــەمــیــن فێستیڤاڵی ڕێکخست ،کە تیایدا جگە لە میوانانی عەرەب و فارس ،ڕۆژێکیش تایبەت کرابوو بە کولتووری ئەڵمانی و چەند نووسەر و ئەدیبێکی گەورە و دیاری ئەڵمانی بانگهێشت کرابوون.
شیرکۆ فەتاح بۆ ڕەخنەی چاودێر
وەک یەکەم ڕۆمانم حەز دەکەم کەشتیی تاریک بکرێت بە کوردی ڕەخنەی چاودێر
شــێرکۆ فەتــاح ڕۆماننووســی ئەڵمانیــی بەڕەچەڵــەک کــورد ،لــە ماوەی ڕابردوودا میوانی هەژدەیەمین فێســتیڤاڵی گەالوێــژ بوو .شــێرکۆ فەتــاح بــە ڕۆمانی «سەرســنوور» دەســتی بەنووســین کــردووە و لــە الیــەن دوازدە دەزگاوە بــۆ چــاپ ڕەت کراوەتــەوە .بەاڵم ســەرەنجام دەزگایــەک قەبووڵی کــردووە چاپی بکات و پاش باڵوکردنەوە خەاڵتیشی بردووەتــەوە .لــەو کاتــەوە فەتــاح پیشــەی نووســەرێتی بــۆ خــۆی هەڵبژاردووە و بە داهاتی کتێبەکانی دەژی. لە دوو دانیشــتنی دۆســتانەدا ،لە ســیتی ســەنتەر و ســیتەک ،لەگەڵ شێرکۆ فەتاحدا دانیشتین و هێندێک باسی نووسین و دنیای ئەدەبیاتمان کرد .لە هەمــووی گرنگتر کە لێرەدا ئاماژەی پێ بکەین ،ئەوەیە ،شێرکۆ فەتــاح و پێشــەوا فەتاحی وەرگێڕی
ئەڵمانی ،لەســەر ئــەوە ڕێک کەوتن کــە پێشــەوا فەتاح کاتــی خۆی بۆ ڕۆمانەکانی شــێرکۆ فەتــاح تەرخان بــکات و وەریــان بگێڕێــت .هەر لەم ڕووەشەوە شێرکۆ فەتاح وەک یەکەم وەرگێــڕان ،پێشــنیاری «کەشــتیی تاریک»ـــی کرد .هەڵبەت گوتیشــی وەرگێڕ خۆیشی سەربەستە لەوەی چ ڕۆمانێک هەڵدەبژێرێت. شــێرکۆ فەتــاح ئاماژەی بــەوەدا کــە دڵخــۆش دەبێت بــە وەرگێڕانی ڕۆمانەکانــی بــۆ زمانــی کــوردی، لــەو بارەیــەوە زیاتــر دوا و گوتــی: «بەداخــەوە کە ڕۆمانەکانم کراونەتە عەرەبی سانسۆر کراون». لە پرســیارێکی ســتافی ڕەخنەی چاودێــردا ،کــە ئاخــۆ ئــەو کتێبــە کامەیــە کــە وای لە شــێرکۆ فەتاح کردووە دەست بە نووسین بکات ،ئەو ئاماژەی بە ڕۆمانی «شــەڕ لەوپەڕی دنیا»ـــی ماریۆ ڤارگاس یۆســا دا، کــە ڕۆمانێکــە لە بــارەی جەنگەوە. هەروەتــر ســەبارەت بــە چۆنێتیــی دەستکردن بە نووسینی ڕۆمانەکانی،
ئــەو گوتی« :ســەرەتای نووســینی مــن ،لــە ناســینی کارەکتــەری ناو ڕۆمانەکەمەوە دەست پێ دەکات». شێرکۆ فەتاح وەکوو بیرەوەرییەکی خــۆش ســەبارەت بــە یەکێــک لــە خوێنەرەکانــی گوتــی« :جارێکیان یــەک لە خوێنەرەکانم لــە نامەیەکدا بۆی نووســیبووم :ئەگەر تۆ دەتەوێ ببیتە نووسەرێکی ئاتیست ،ئەوا من بیرۆکەیەکی زۆر شازم پێیە». شــێرکۆ فەتــاح زیاتــر دەدوێت و ئاماژە بەو نووسەر و کتێبانە دەکات کــە بەریان کەوتــووە .ئــەو دەڵێ: ئەگــەر وەرگێڕ بوومایە حەزم دەکرد گەمژەی دۆستۆیۆڤســکی وەربگێڕم. یــان زۆر بــە جەختەوە لە کۆشــکی کافکا دەدوێت .بەاڵم بۆ ساڵی ٢٠١٤ فلیــپ ڕۆتی زیاتر پێ شایســتە بوو بــۆ خەاڵتی نۆبێل وەک لــە پاتریک مۆدیانــۆ ،هەروەهــا ئامــاژە بــەوە دەدات کــە چێژ لەو جۆرە ئەدەبیاتە وەرناگرێــت کە هارووکــی موراکامی دەینووسێت. 3
ستافی ڕەخنەی چاودێر لەگەڵ شێرکۆ فەتاحدا
فۆتۆ :ڕێباز دارا
ژمار ه ( )٤٣٤دووشه‌مم ه 201٤/١٢/١
««
2
«ژیان بریتییە لە ئافراندنی ئومێد لە بێ ئومێدیدا» زانکۆی بیلگی دکتۆرای شانازی بە یەشار کەمال بەخشی
ئه‌نگوستیله‌ى ئه‌ده‌ب و ڕاو ه ماسى سیاسه‌ت ته‌لعه‌ت تاهیر
دوو هه‌فته جارێک ده‌ینووسێت
بەکر شوانی
2
مرۆکــوژ ،بــا دوژمنــی شــەڕ بــن .دوو؛ دژ بە چەوســاندنەوەی مرۆڤ بن .کەس سووکایەتی بــە کەســی تــر نــەکات .کــەس ئــەوی تــر ئاســیملە نــەکات .بوار نەدات بــەو دەوڵەت و حکوومەتانــەی کــە لە هەوڵی ئاســیملەکردنی مرۆگەلــدان .بــا خوێنەرانــی کتێبەکانــم بزانن ئــەو مرۆڤانەی کلتوورێك لەناودەبەن ،کولتوور و بەهــا مرۆڤایەتییەکانی خۆیانیش لە دەســت دەدەن .بــا خوێنەرانــی کتێبەکانــم لەگــەڵ
ســەعید فایەق گوتی" :ڕاوەستە ،دۆزیمەوە. کتێبەکانمــان بەتەنیــا نین .نــازم حیکمەتیش هەیــە .خوێنەرانــی کتێبەکانــی ئێمــە ئەویش دەخوێننەوە". من گوتم" :مەلیح جەودەتیش هەیە .ئۆرهان کەمالیش". پاشــان ژمارەیەکی زۆر نووســەر و کتێبمان ژمارد. لەم سەردەمەدا باوەڕم بە ئەدەبێکی لە گەل
«
زانکۆی بیلگی ئیستانبوڵ ڕۆژی ٢٠١٤/١١/١٢ لە ڕێوڕەســمێکی تایبەتــدا بڕوانامەی دکتۆرای شــانازی بــە نووســەری کــوردی تورکینووس یەشــار کەمال بەخشــی .هــەر بــەو بۆنەیەوە ئێــوارەی ئــەو ڕۆژە کە نــاوی "ڕۆژی ڕێزگرتن لە یەشــار کەمــال"ی لێ نرابوو ،ســیمینارێك بە ناونیشــانی "یەشــار کەمال ،باڵیۆزی هەزار و یەك کولتوور" ســاز کرا .نووســەر خۆی بە هــۆی خراپی بــاری تەندروســتییەوە نەیتوانی ئامــادەی ڕێوڕەســمەکە بێــت و لەبــری ئەو، خاتوو ئایشــە بابانی هاوســەری ئامــادە بوو. لــە بڕیاری زانکۆکەدا ،هۆکاری بەخشــینی ئەو پلەیــە بــە یەشــار کەمــال گەڕێندراوەتەوە بۆ ئــەوەی کە "نووســەر ســیمبوولی گەردوونیی ویژدانە لە ئەدەبیاتی تورکیدا ".کۆلێژی کۆمەڵ و مرۆڤاتەیەتیــی زانکۆی بیلگی وەك نەریتێك بڕوانامــەی دکتــۆرای شــانازی بــەو کەســانە دەبەخشــێت کە لە بوارەکانی فەلســەفە و بیر و کولتوور و ئەدەبیاتدا خزمەتی بێ وێنە ،یان کــەم وێنەیــان کردبێــت و کاریان بۆ ئاشــتیی ناوخۆیــی و جیهانی کردبێــت و بە کارەکانیان پێشەنگ بووبن بۆ هاندانی پاراستنی مافەکانی مرۆڤ.
1 نووسین و باڵوكردنهوه بۆ میلله‌تانیتر تۆماركردنى ئاماده‌گیــى بــووه ،ته‌نیــا الى كــورد ڕاگه‌یاندنى نادیاریــى بــووه .چ قه‌ده‌رێكــى ئه‌ده‌بیانه‌یــه: باڵوكردنهوه یه‌كسان بێت ب ه غیاب.
یەشار کەمال :خوێنەرانی کتێبەکانم با نەبن بە مرۆکوژ ،با دوژمنی شەڕ بن .دژ بە چەوساندنەوەی مرۆڤ بن .کەس سووکایەتی بە کەسی تر نەکات. کەس ئەوی تر ئاسیملە نەکات .بوار نــەدات بەو دەوڵەت و حکوومەتانەی کە لە هەوڵی ئاسیملەکردنی مرۆگەلدان .با خوێنەرانی کتێبەکانم بزانن ئەو مرۆڤانەی کلتوورێك لەناودەبەن ،کولتوور و بەها مرۆڤایەتییەکانی خۆیانیش لە دەست دەدەن
"خوێنەرانی کتێبەکانم نەبن بە مرۆکوژ" یەشار کەمال وەك هەموو جارێك پەیامێکی ئاڕاســتەی ئامادەبــووان کــرد کە هاوشــێوەی پەیامەکانــی ڕابــردووی ،لە هــزری خوێنەراندا دەمێنێتــەوە و دەبێــت لەوانەیە لــە داهاتوودا لە دووتوێــی یەکێك لە کتێبەکانی نووســەردا بکەوێتــەوە بەرچاومــان .دەقــی پەیامەکە کە لەالیەن خاتوو ئایشــە بابانــەوە خوێندرایەوە، بەمجۆرەیە: لەم ســەردەمەی ئێمەدا نووســەرانی ڕۆمان دووچــاری کێشــە و گرفتــن ،چونکــە هــەرە زیاد ڕۆمان مرۆگەل لە درۆ و ســتەم و گشــت خراپەکارییەکان هۆشــیار دەکاتەوە .ئەمڕۆ لە ژێر نــاوی کۆمەڵگەی بەرخۆردا کۆمەڵگەیەکی هەژاراندا یەك بن ،چونکە هەژاری شەرمێکە بە بە هیچ تێرنەبوو دەئافرێندرێت .کااڵفرۆشەکان تەوێڵی سەرجەم مرۆڤایەتییەوە .با خوێنەرانی هەوڵ دەدەن کولتوورێکی دەستکردی بێ بەش کتێبەکانم خۆیان لە هەموو خراپەکارییەکانیان لە هەموو بەها مرۆیییەکان بەســەر کۆمەڵگەدا خاوێن بکەنەوە". بسەپێنن و خوازیارن دانە بە دانەی مرۆڤەکان دەستمان کرد بە ژماردنی خراپەکارییەکان. بکەن بە جانەوەر .ڕۆمان هەڕەشەیەکە بۆ سەر لیســتەکەمان زۆر درێژ بــووەوە .خراپەکاری و خوازیارانی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی لــەو جــۆرە .هەر بۆیــە دەیانەوێت ڕۆمانــەکان بــە دیاردەیەکــی دەســتکردی بەناو (بێستســێلەر) بخنکێنن .ڕۆمان مایەی مەترســییە بــۆ خوازیارانــی بنیاتنانــی کۆمەڵگەیەکی لەو شێوەیە ،چونکە ڕۆمان بە مرۆڤــەکان دەڵێت :ئێوە مرۆڤن ...مــرۆڤ لە ڕۆماندا دەیان ئازار و ســتەم و شەڕ و کارەساتی سرووشــتی ســەرلەنوێ زینــدوو دەکاتەوە ،چونکە تاسەی ژیانێکی مرۆیییانــە دەکات و دەســت لــە بەهاکانی ژیان هەڵناگرێت. ئەســتێرەی گەورە لە ئەدەبیاتی تورکیــدا هــەن .چیرۆکنــووس ســەعید فایەق یەکێك لەوانە .ئەو مامۆســتای نــەوەی ئێمەیــە .لــە نزیکەوە دەمناســی .ڕۆژێك گوتی: "ئەرێ وەرە با باسی داخوازییەکانی خۆمان لە ستەم کۆتایی نەدەهات .پاشان دەستمان کرد ئەدەب بکەین". بــە گوتنــی" :کتێبەکانمان ".ئەمجــار گوتمان منیش گوتم" :باشە ،با بیکەین". هەرچی بکەین و هەرچەند بکۆشــین ،هەر دوو ئەو گوتی" :کەواتە با دەست پێ بکەین ".نووســەرین .بەتەنیا کتێبەکانی ئێمە ناتوانێت منیش گوتم" :با دەست پێ بکەین". ئەو هەموو شەڕ و شۆڕ و ستەمە ڕابماڵن. دەستمان پێ کرد: مــن گوتــم" :نا ،ئــەوە بەتەنیا لە دەســتی "یــەك؛ خوێنەرانــی کتێبەکانم بــا نەبن بە کتێبەکانی ئێمە نایەت".
دابــڕاو نییــە .دەمەوێت بڵێم من نووســەرێکی پەیوەســتم و گرێدراوی خۆم و وشــە و شکۆی مرۆڤم .من بەمەبەســت بەســتەی ڕۆشــنگەری و باشــی و جوانیــم گوتــووە .مەبەســتم بووە ڕۆمانەکانــم وەك ژیان ڕاســتگۆ بــن و لەگەڵ ژیانــدا بن ،چونکە ژیــان بریتییە لە ئافراندنی
ئومێد لــە نائومێدییەوە .مرۆڤ بــە ئافراندنی ئومێد لە نائومێدییەوە بەم ڕۆژە گەیشتووە. یەشار کەمال: ســاڵی ١٩٢٣لــە گونــدی هەمیتەی ســەر بــە قەزای عوســمانییەی گرێــدراوی پارێزگای ئەدەنە لە دایك و باوکێکی کوردی بەڕەچەڵەك
خەڵکی کەناری دەریاچەی وان لە دایك بووە. لە گوندی بورهانلیی نزیك لە گوندی خۆیان و لە ناوچەی قادیرلی خوێندنی سەرەتایی تەواو کــردووە .لە ئەدەنــە چووەتە قۆناغی ناوەندی و هەمان کات لە کارگەیەکی خۆشکردنی لۆکە کاری کــردووە .لــە دواییــن ســاڵی خوێندنی قۆناغــی ناوەندیــدا دەســتی لــە خوێنــدن هەڵگرتووە و وەك فەرمانبەری پسوولەنووسی گازی مــااڵن ،ســەرگەورەی پسوولەنووســان، یاریدەدەری مامۆســتا ،کارمەنــدی کتێبخانە، شــۆفێری تراکتــۆر و چاودێری مــەرەزە کاری کــردووە .کاتێــك تەمەنی بووە بە ١٧ســاڵ، لەبــەر هــۆکاری سیاســی بــۆ یەکەمیــن جار خراوەتە زیندانەوە .ساڵی ١٩٤٣یەکەم کتێبی خۆی بەناوی "الواندنەوەکان" باڵو کردووەتەوە. ساڵی ١٩٥٠بەتۆمەتی ئەنجامدانی پروپاگەندەی کۆمۆنیستی دەستگیر کراوە و لە گرتووخانەی کــۆزان لە ئەدەنــە بەند کراوە .ســاڵی ١٩٥١ پاش ئــەوەی بێ تــاوان دەرخــراوە ،چووەتە ئیســتانبوڵ و تا ســاڵی ١٩٦٣لــە ڕۆژنامەی جمهوریەت وەك نووســەری ڕیپۆرتاژ و گۆشــە کاری کردووە. یەشــار کەمال ســاڵی ١٩٥٢یەکەم کۆمەڵە چیرۆکی خۆی لە کتێبێکدا بەناوونیشانی "گڕە" بە چــاپ گەیاندووە .ســاڵی ١٩٥٥یش بەرگی یەکەمــی ڕۆمانی ئینجە مەمــەد "حەمەدۆك"ی بــاو کردووەتەوە و ئــەم ڕۆمانــە ناوبانگێکی زۆری بۆ نووســەر پەیدا کردووە .ساڵی ١٩٦٢ چووەتە ڕیزەکانی پارتی کارگەری تورکیاوە و ماوەیەك ئەندامی لیژنەی بەڕێوەبەری گشــتی و دواتــر ئەندامی لیژنەی ناوەندیی بەڕێوەبردن بــووە .لــە پــای نووســین و کاری سیاســی چەندیــن جــار دادگایــی کــراوە .ســاڵی ١٩٧٣ بــووە بــە ئەندامی ســەندیکای نووســەرانی تورکیا و لە -١٩٧٤ ١٩٧٥ســەرۆکی سەندیکا بووە. ســاڵی ١٩٨٨بــووە بــە یەکەم ســەرۆکی یانــەی ""PENی تازە دامەزرێندراو .ســاڵی ١٩٩٥ لــە پای وتارێك کــە لە گۆڤاری "دێرشــپیگل"ی ئەڵمانیــدا بــاو کرایــەوە ،لە دادگای ئاسایشــی دەوڵەت لە ئیســتانبوڵ دادگایی کرا و دواتر بێ تاوان دەرخرا. یەشار کەمال وەك نووسەرێکی خاوەن توانای سەرســوڕهێنەری وێناکردن و زمانێکی شــیعرئامێز ناوێکــی دیار و لە پێشــی نەك تەنیــا ڕۆمانــی تورکــی ،بگــرە ئەدەبیاتــی جیهانیشــە و لــە ســاڵی ١٩٧٢وە پاڵێوراوە بۆ خەاڵتی ئەدەبیاتی نۆبڵ .نووسەر ســەرووی ٤٠ڕۆمانی نووســیوە و بەشــی زۆر بەرهەمەکانــی بۆ نزیکەی ٥٠زمانی جیهان ،بە زمانی کوردیشــەوە ،وەرگێڕدراون .تا ئێستا لە ناوەخــۆ و دەرەوەی تورکیا ١٩خەاڵتی گەورە و واتەداری وەرگرتووە.
به‌ڵێ ئه‌م سه‌رده‌مه ل ه جاران جیاوازتره: جه‌لالدى زۆر و قوربانی زۆرتر. شاعیرى زۆر و شیعرى كه‌متر. 3
مێژوو نا، هیچ له‌وحێكى سه‌هۆڵیش نییه، به‌شى نووسینه‌وه‌ى ئه‌و هه‌موو ناو‌ه بكا : كه شوێنێكیان له‌م جیهانه‌دا پێنه‌بڕا. 4
ئاى.. به‌ناوى ئه‌وه‌ى ،برین گه‌وره‌تر‌ه له ده‌نگ ئه‌ده‌ب ناچار ده‌كرێ ببێته لم له نێوان : ئاوى ستایشى زیندووان و سه‌رابى گله‌یى ل ه مردووان. 5
له‌و هه‌موو مردنه‌دا پاكترین بێشكه ،ئه‌مینترین تابووت بۆ ئه‌و كۆرپه‌ی ه بوو :له‌ناو سكى دایكیدا، ل ه شه‌نگالدا ،ل ه برسا مرد. 6
ل ه شه‌ڕى منداڵه‌كاندا ئیره‌یى به جنێوێك ده‌به‌م : (ده‌تنێرمه‌وه ئه‌و شوێنه‌ى لێیه‌وه‌ى هاتووى) ئای ..سكى دایكمان له‌دواى ئه‌م گه‌شت ه دژواره‌ى دنیا، له ئیسراحه‌تى گه‌یشتنه‌وه ماڵ ده‌چێت. 7 ئه‌و ،بیر ل ه كون ه ڕه‌شه‌كانى ئه‌نیشتاین دهكاتهوه منداڵه‌كه‌یش له نه‌بوونى كاره‌با : وه‌ك ئه‌وه‌ى ئه‌م زه‌مه‌نه هه‌ر تاریكى لێ بوه‌شێته‌وه. 8 ئه‌ده‌ب به شوێن ئه‌نگوستیله‌وه ده‌گه‌ڕێ و شه‌ڕ هه‌موو ماسیه‌كانى برژاند. شاعیر به شوێن هێلكه‌ى زێڕینه‌وه عه‌وداڵه و سیاسه‌ت هه‌موو جوجكه‌كانى خست ه فڕنه‌وه.
ژمار ه ( )٤٣٤دووشه‌مم ه 201٤/١٢/١
3
لەو بڕوایەدام پەنجا کتێب بنووسم
««
شێرکۆ فەتاح لە دانیشتنی دۆستانەی ڕەخنەی چاودێردا لــە ڕۆمانی سەرســنووردا کــە یەکەم ڕۆمانی شێرکۆ فەتاح ،نووسەری ئەڵمانی بەڕەچەڵــەک کــوردە ،دوو کەســایەتی قازێــک ســەردەبڕن ،یەکێکیــان کوردە، ئــەو دوانە خۆیــان باس لــە پارچەکانی جەســتەی قازەکە دەکەن و دەڵێن ئەمە جگەریەتی ،ئــەوە گورچیلەیەتی و ...تا دەگاتــە هەموو پارچەکانی .بەاڵم ڕۆژێک خوێنەرێکــی شــێرکۆ فەتــاح ،ڕۆمانەکە دەباتــە بەردەمــی و دەیخاتە ســەر ئەو شــوێنەی کە باســی ســەربڕینی قازەکە دەکرێــت ،ئەو کەســە پێــی دەڵێت :کە ئــەو پزیشــکی ڤێتەرنەرییــە و ئــەوەی شێرکۆ نووســیویەتی هەڵەیە ،بۆیە پێی ڕادەگەیەنێت ،کە جگەری قاز لەم شوێنە نییــە و گورچیلەکەی لەو شــوێنە نییە و ئەو هەڵەی تێدا کردووە. ئەمە یەکێک لەو بەسەرهاتانە بوو ،کە شــێرکۆ فەتاح ،دەربارەی بەریەککەوتنی ئــەو و ئەدەبیاتەکــەی و خوێنەرەکانــی لــە واڵتــی ئەڵمانیــادا گێڕایــەوە و بــە پێکەنینەوە ئەوەی ئاشــکرا کــرد ،لەناو خوێنەرانــی ئەڵمانیدا دووچاری قســە و گفتوگۆی سەیروســەمەرە و پێکەنیناوی دەبێت. ئێــوارەی دووەم ڕۆژی هەژدەیەمیــن فێستیڤاڵی گەالوێژ ،هاوڕێ لەگەڵ شێرکۆ فەتاحــدا ،بەنــاو بارانێکی بەخــوڕدا ،لە شاری ســلێمانی ،دوای ســەردانیمان بۆ چەندان کافــێ و نەبوونی جێگە ،دواجار لــە یەکێــک لــە خواردنگەکانــی ســیتی سەنتەردا و لەناو ژاوەژاو و قەرەباڵغییەکی هەینییانەدا ،دانیشــتین .هەموان پێشتر کەمتازۆر شــێرکۆ فەتاحمــان ،لە ڕێگەی ئــەو چاوپێکەوتــن و وتارانەی دەربارەی ئــەو نووســەرە ئەڵمانییە بــە ڕەچەڵەک کوردە ،کە بەتایبەت لە ڕەخنەی چاودێر و لەالیەن پێشــەوا فەتاحەوە دەکران بە
«
من چێژ لەوجۆرە ئەدەبەی هارووکی موراکامی وەرناگرم
بەوجۆرەیــە کە بــە کەســایەتییەکی ناو ڕۆمانێکمی دەبەخشم". جگــە لەوانــەش ،ئەدەبیاتی شــێرکۆ فەتاح تا ڕادەیەک ئەدەبیاتێکی ڕیالیستی دەردەکەوێــت وەک لەوەی فەنتازی بێت، بەاڵم وەک خۆی دەڵێت ،ئەو شــێوازەی ئــەو پێی دەنووســێت دەبێــت بەوجۆرە بێت و دەڵێت" :ڕاســتە ئەدەبی من زیاتر ئەدەبێکی ڕیالیســتییە ،بەاڵم بەو مانایە نا کە گواســتنەوەیەکی تەواو ڕیالیســتی ئەنجــام بــدەم ،بــەاڵم بەڵــێ کەمتــر فەنتازییە .بۆ نموونە من زۆر بە کافکا و شێوازەکەی سەرسامم ،بەتایبەت مەسخ، بەاڵم من نامەوێت بەو ســتایلە بنووسم، چونکــە من کاتێــک وەســفی دیمەنێکی سروشــتی دەکــەم ،بێگومان ڕیالیســتی دەردەچێت". شــێرکۆ فەتاح جەختی لەوە کردەوە، لــە ئێســتای ئەورووپادا ئــەو ڕۆمانانەی فەزایەکــی خۆرهەاڵتییانــەی هەیــە، خوێنــەران قووتــی دەدەن ،بــۆ ئەوەش نموونــەی ڕۆمانــی حەمەدۆکــی یەشــار کەمالی هێنایەوە ،بەاڵم ڕەتی کردەوە کە فــەزای کارەکانی خۆی لەپێناو خوێنەردا بەوجۆرە بســازێنێت و وتی" :من هەرگیز لەبەر ئەو باوە بیر لە نووسین ناکەمەوە، من ئەگەر بەمجۆرە نەنووسم کە ڕۆحێکی خۆرهەاڵتییانــەی تێدابێت و بەشــێک لە ڕەچەڵەکــی خــۆم نەگێڕمــەوە ،ناتوانــم بنووســم ،وەک وتیشم ،من کاتێک یەکەم ڕۆمانــم بەوجۆرە نووســی کە لە ئەوروپا باوی ڕۆمانی خۆشــیهێن و بەکەیف بوو. کاتێکیــش دەســتم بــە نووســین کــرد، لەوبڕوایەدا نەبووم کە ئەو ســەرکەوتنەی ئەمڕۆ بەدەستبهێنم". ژیانی شــێرکۆ لە ئێستادا تەرخانە بۆ نووســین و خوێندنــەوە و مــاوەی پانزە ســاڵە لەســەر داهاتــی بەرهەمەکانــی دەژیت .ئەو کاتێکیش دەیەوێت ڕۆمانێک بنووســێت ،مــاوەی ســاڵێک بۆ ســاڵ و نیوێــک لــە مێشــکیدا دەیهێڵێتــەوە و زانیاری لەســەر کۆدەکاتەوە ،بەاڵم دوای ئەو قۆناغە پڕۆســەی نووسینی زۆر خێرا دەبێت.
سەرەتای نووسینی من، لە ناسینی کارەکتەری ناو ڕۆمانەکەمەوە دەست پێ دەکات
«
وتیشــی" :مــن لــەو نووســەرانەم کە مێشــکم پڕچیرۆک نییــە ،مەرجیش نییە کە نووسەر بڕیار بدات و بڵێت دەبێت من پەنجا کتێب بنووسم ،بەاڵم لەو بڕوایەدام من پەنجا کتێب بنووسم". کتێبەکانی ئەو ڕۆماننووســە ،بە هۆی بابەتەکانییەوە ،خوێندنەوەی سیاسییان بۆ دەکرێت ،ئەم جــۆرە خوێندنەوەیەش زۆربەی ڕۆماننووســان لێــی بێزارن ،ئایا وەاڵمی ئەو چییە؟ شــێرکۆ فەتــاح" :خــۆم وەک ڕۆماننووســێکی سیاســی نابینــم، لەبەرئــەوەی ئەمــڕۆ ڕۆمانی سیاســی لە پەراوێــزدا کەوتــووە و ناخوێندرێتــەوە. بــەاڵم ئەمڕۆ ناتوانی خۆت لە سیاســەت ببوێری و لە دەرەوەی ئەو ئیش بکەیت". ئێمە پرســیارمان لێ کــرد ،ئاخۆ کام یــەک لە کارەکانــی بە نزیکتــر لە خۆی
«
ئا :ستافی ڕەخنەی چاودێر
کــوردی ،دەناســی .بەاڵم وامان هەســت نەدەکــرد ئەو بێت و لەگەڵی دابنیشــین و باســی ئەدەبیــات بکەین ،بــەاڵم وەک چۆن هیچ شــتێک لەناو دەقــی ئەدەبیدا نامومکین نییە و دەشــێت هەموو شتێک ڕوو بدات ،بەوجۆرەش خەیاڵی نووســەر و خوێنەرانــی ئەدەبیــات جۆرێــک لــەو حەتمییەتەیــان تێدایــە کــە دەشــێت بەشــێک لــەو شــتە ببێتــە واقیــع کــە دەربــارەی نووســەران و دیدارەکانیان لە خەیاڵیاندایە. جگە لەو ئێوارەیەش ،دوای کۆتاییهاتنی گەالوێــژ ،ئێوارەیەکــی تــر لەگــەڵ ئەو نووســەرە و هــاوکات بــە ئامادەبوونــی شێرزاد حەسەن ،نووسەر و چیرۆکنووس، جارێکی تر لە "ســیتەک" دانیشــتینەوە. ئەمەی لێــرەدا دەیخوێننــەوە ،پوختەی بەشێک لەو پرسە ئەدەبییە گشتییانەیە، کــە ســتافی ڕەخنــەی چاودێر لــەو دوو دانیشــتنەدا ئاراســتەی ئەو نووسەرەیان کرد ،بێگومان بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە هیچکام لە ڕۆمانەکانی ئەو نووســەرە بە زمانی کوردی نین ،بۆیە پرســیارەکان بە شێوەیەک لە شێوەکان گشتین. ســەرەتا ،ویســتمان ئــەوە بزانین ئەو چــۆن بڕیــاری داوە ببێت بە نووســەر و هــۆکارەکان چی بــوون ،شــێرکۆ فەتاح وتی" :من بە ١٤ســاڵی شیعرم نووسیوە و ئەگــەر ئێســتا بــەراوردی بکەیــت، شــیعرەکان خــراپ نین ،دایــک و باوکم لەو کەســانە بوون کە عاشقی ئەدەبیات بــوون ،دایکــم حــەزی لــە ئەدەبیاتــی ڕووســی بوو ،باوکیشم عاشقی ئەدەبیات بوو بــە گشــتی و بەتایبەتییش کافکا و چیرۆکنووســەکانی ئەمەریــکای التیــن. ئەمــە ســەرەڕای ئــەوەی مــن ئیبراهیم ئەحمەدی مامیشــم ڕۆماننــووس بووە و پێدەچێــت کە بە خێزانی بــۆم مابێتەوە ببمە نووسەر". ســەبارەت بەو کتێب و نووســەرانەش کە کاریگەرییان کردووەتە ســەر ،فەتاح
وتــی" :ڕۆمانی (شــەڕ لەوپــەڕی دونیا) ی ماریــۆ ڤــارگاس یۆســا وای لێ کردم بڕیــار بــدەم ببم بــە نووســەر ،زۆر بەو ڕۆمانــە سەرســامم و تێڕوانینــی منــی گــۆڕی ،هــاوکات (کۆشــک)ی کافکایش کاریگەرییەکی لەوجۆرەی خســتە ســەر مــن ،کە هەم کتێبێکی شــێتانەیە و هەم کتێبێکی تەواو واقیعییشــە ،یەکێکە لەو کتێبانەی پێی سەرســامم ،بەاڵم زیاتر بە ئەدەبیاتی ئەمەریکای التین سەرســامم. جگــە لەوانەش ،گیونتەر گــراس یەکێک بــووە لــەو نووســەرانەی پاڵنــەرم بــوو کە بتوانم ببم بە نووســەر و هاوڕێشــین بەیەکەوە ،ساڵی جارێک یەکتری دەبینن و ئەو زۆر باســی ڕووداوەکانی سەردەمی جەنگم بۆ دەکات .من ڕۆمانی «پشیلە و مشکی»م بەالوە زۆر تایبەتە". ئەو ڕۆماننووسە ئەڵمانییە بەڕەچەڵەک کوردە ،ئاماژەی بەوە دا ،کە ئەو هەرگیز بەیانیان زوو هەڵناســتێت بۆ نووســین، بەاڵم لە نووسیندا پالنێکی هەیە ،تەواوی گۆشــەکانی ئیشــەکەی دێنێتە بەرچاوی خــۆی و کاریــان لەســەر دەکات ،بــەاڵم هەمیشە و لە کاتی نووسینیدا ،پالنەکان وەک خۆیــان نامێنــن ،دەگۆڕدرێــن و هەندێجاریش لێی ئاڵۆز دەبن. ئەو ڕۆماننووسە سەبارەت بە چیرۆکی چاپبوونی یەکەمین ڕۆمانی خۆی قســەی کــرد و وتــی" :ســەرەتا کاتێــک ڕۆمانی لەســەر ســنوورم نووســی ،بــاوی جۆرە ڕۆمانێــک بوو کــە پێیــان دەوت ڕۆمانی پــۆپ ،جۆرێــک لە ڕۆمان کــە ئاهەنگ و خۆشــی و کەیفوســەفای تێدا بوو ،بەاڵم ڕۆمانەکەی من باســی لە قاچاخچێتی بە مرۆڤەوە دەکرد .ئیتر ١٢دەزگا ڕەفزیان دامــێ و منیــش تــا ڕاددەیــەک بێهیــوا بــووم ،بەاڵم ڕۆژێــک دەزگایەک وتی کە ڕۆمانەکــەت بۆ چاپ دەکــەم ،کاتێکیش باڵو بــووەوە هەمــوان وتیــان ڕۆمانێکی باشە و خەاڵتیشی وەرگرت". هاوکات لە دەستپێکردنی نووسینیدا و لە کاتی کارکردنیدا لەسەر ڕۆمانی نوێی، شــتێک زۆر بەالی ئــەو ڕۆماننووســەوە گرنگە ،ئەویش ئەوەیە" :من کاتێک دەست بــە نووســینی کارێــک دەکەم ،ســەرەتا تەنها بیر لە یەک شت دەکەمەوە :ئەویش درووســتکردنی کارەکتەر و ناســینیەتی. ســەرەتای نووســینی مــن ،لە ناســینی کارەکتەری ناو ڕۆمانەکەمەوە دەست پێ دەکات ،دەبێت کارەکتەر و ســیفەتەکانی بە تەواوی بناســم .کاتێکیش دەست پێ دەکەم ،دەشێت ئەوەی دەینووسم ببێتە سەرەتا ،یان جاری وا هەبووە ئەوەی کە سەرەتا نووسیومە کەوتووەتە ناوەڕاستی ڕۆمانەکەوە". بەاڵم کارەکتەرەکانی فەتاح سیفاتێکی خۆرهەاڵتییانــە و کوردانەیان هەیە ،ئەو لە کاتێکدا لە ئەوروپا دادەنیشێت ،چۆن دەتوانێت ئەو سیفەتانە بۆ کارەکتەرەکانی دروســت بکات ،شــێرکۆ وەاڵمــی دایەوە و وتــی" :مــن کاتێک کارەکتەر دروســت دەکــەم مەبەســتمە کارەکتەرەکــەم سیفاتی مرۆڤێکی خۆرهەاڵتی هەبێت ،بۆ کوردیش ،کە بەشــێک لە کارەکتەرەکانم کــوردن ،من خــۆم لەبەر ئــەوەی نیوەم کوردە ،هەستێکم تێدایە کە کارەکتەرێک بە شێواز و سیفاتێکی کوردانەوە دروست بکەم ،ڕاستە من کەمتر لەوە لەگەڵ کورد ژیاوم کە بە تەواوی کارەکتەرێک بناسم، بــەاڵم هەســتی کوردانەی خــۆم وام پێ دەڵێــت کە ســیفاتی کارەکتەرێکی کورد
دەکاتەوە کــە ئەو پێشــبینیی ئەوجۆرە ڕێکخراوەی کردبێت .ئەوەتا دەڵێت" :من هەرگیز نەمویستووە کە پێشبینیی هاتنی داعش بکەم ،چونکە بڕوام وایە نووســەر پەیامبەر نییە تا بە خەڵک بڵێ چی ڕوو دەدات ،ئەوەی هەیە ویستوومە واقیعێک پیشــان بــدەم و بڵێم بــا هەموومان بیر لــە ئەگەرەکانــی داهاتووی ئــەو واقیعە بکەینەوە کە هەیە". ئەی ئەگەر شــێرکۆ فەتــاح مەحکووم بکرێــت کــە دوو ڕۆمانــی جیهانــی هەڵبژێرێت ،کامانەن ئەوانەی ئەو جیایان دەکاتەوە ،شێرکۆ وتی" :ئەگەر مەحکوم بکرێــم بــەوەی دوو ڕۆمــان لــە دونیادا هەڵبژێــرم ،ئەوا هەردوو ڕۆمانی (شــەڕ لەوپەڕی دونیا)ی ماریۆ ڤارگای یۆســا و (گەمــژە)ی دۆستۆیفســکی هەڵدەبژێرم، بەاڵم بێگومان ڕۆمانی جوان و باشــی تر لە ئەدەبیاتی دونیادا زۆرن". ئــەو نووســەرەش وەک زۆرانێکی تر، پێی وایە کە پاتریک مۆدیانۆ شایســتەی خەاڵتــی نۆبێلی ئەدەبیــات نەبوو کە لە ٢٠١٤دا وەریگرت ،بەڵکوو ئەو فلیپ ڕۆت بە شایستەتر لە پاتریک مۆدیانۆ دەزانێ. هەروەها وتی" :پاتریک مۆدیانۆ کە ئێستا تەمەنی لــە شەســتەکاندایە ،کتێبەکانی باســی ڕابــردوون و هەمیشــەش پاریس سەرچەڵی نووسینەکانیەتی ،نووسەرێکی باشــە ،جوان دەنووسێت ،بەاڵم پێم وایە ئــەو شایســتەی خەاڵتی نۆبێــل نەبوو، بەڵکوو فلیپ ڕۆت شایستەتر بوو". بــەاڵم چەنــد ســاڵێکە مۆراکامــی لە لیســتی پێشــەوەی کاندیدانــی نۆبێلــی ئەدەبیاتدایە ،ئەویش بەمجۆرە ڕای خۆی لەســەر مۆراکامی دەربڕی" :ســێ کتێبی هارۆکــی مۆراکامیــم خوێندووەتــەوە، ئەدەبیاتێکــی جــوان دەنووســێت ،بەاڵم الی مــن ئەدیبێکــی زۆر گــەورە نییــە، لەبەر ئەوەی ئەو نووســەرێکی بەجیهانی بووە ،نووســەری شــارە گەورەکانە ،کە مــن چێژ لەوجۆرە ئەدەبــە وەرناگرم .لە ئێستای ئەدەبیاتی ڕۆژئاوادا ،ئەدەبیاتی مۆراکامی تا ئاســتی سەرســامی بووەتە مۆدە و تا ئاستی پەرستن گەورە کراوە". شــێرکۆ فه‌تــاح ،کــوڕی باوکێکــی کــوردی خەڵکــی ســلێمانی و دایکێکــی
دوازدە دەزگـــا یــەکــەم ڕۆمانی منیان ڕەت کردەوە دەزانێــت ،گەرچــی پێی وا بــوو وەاڵمی ئەو پرســیارە بۆ نووســەر قورسە ،بەاڵم وتیشــی" :وەک خۆم ڕۆمانی نیشتیمانی ســپی ،بــە ناوازەتریــن کارم دادەنێــم، ئــەو ڕۆمانــە لەگــەڵ دوو ڕۆمانــی تــر ترۆلۆژیاییــەک پێــک دێنــن و باشــترین کاری منــن ،هەڵبــەت بــەالی خۆمــەوە، ئیدی ڕەخنەگــرەکان چی دەڵێن و چۆن لێی دەڕوانن بەالمەوە گرنگ نییە". ئەو نووســەرە خۆشــحاڵیی خۆیشــی دەربــڕی لــەوەی کتێبەکانــی لەالیــەن پێشــەوا فەتاحەوە لــە ئاییندەدا دەکرێن بــە کــوردی و بۆ خۆیشــی پێی خۆشــە ڕۆمانی "کەشتیی تاریک" وەک دەستپێک بکرێــت بــە کــوردی و ڕایگەیانــد" :من وەک نووســەری ڕۆمانەکانــم حەز دەکەم کەشــتیی تاریــک ،وەک یەکــەم ڕۆمانــم وەربگێڕدرێتە ســەر زمانی کوردی ،بەاڵم ئەمــە بۆچوونێکــە و پێشــەوا فەتاح کە تــەواوی کارەکانــم دەکات بــە کــوردی، دەتوانێت خــۆی یەکێکیان هەڵبژێرێت و دەست پێ بکات". لــە نوێتریــن ڕۆمانیــدا ،بــە نــاوی "دواهەمیــن شــوێن" ،فەتــاح بــاس لــە ڕێکخراوێکــی ئیســامی دەکات لە جۆری داعــش بــەو هەلومەرجــەی ئێســتا لــە عێراقــدا خوڵقاندوویەتــی ،بــەاڵم ڕەتی
ئه‌ڵمانــه ،هەروەها بــرازای ڕۆماننووس و ڕووناکبیری کۆچکردووی کورد ،ئیبراهیم ئەحمەدە .سه‌ره‌تای منداڵی ل ه ئه‌ڵمانیای شــه‌رقی به‌ســه‌ربردووه ،لــه‌و نێوه‌نده‌دا چه‌نــد جارێــک له‌گه‌ڵ باوکیدا ســه‌ردانی عێراقی کردووه و بــۆ ماوه‌ی درێژخایه‌ن ماوه‌تــه‌وه .ســاڵی 1975بــ ه خــاو و وه بۆ نه‌مســا و خێزانه‌و‌ه گواســتویانه‌ته دواجار بۆ ڕۆژئاوای به‌رلین .فه‌تاح له‌وێ فه‌لســه‌ف ه و مێژووی هونه‌ری خوێندووه. له‌و زه‌مه‌نه‌شــدا چه‌ند جارێک ســه‌ردانی کوردستانی کردووه‌ته‌وه. ئەو نووســەرە ئێســتا پێنــج ڕۆمان و چیرۆکێکی باڵوکردووه‌ته‌وه :سه‌رســنوور (ڕۆمان )2001 دۆنی (چیرۆک )2002 مامەچکۆ ل (ڕۆمان )2004 که‌شتیی تاریک (ڕۆمان )2008 نیشتیمانێکی سپی (ڕۆمان )2011 دواهەمین شوێن (ڕۆمان )٢٠١٤ ناوەڕۆکــی ســەرجەمی کتێبەکانــی شــێرکۆ فەتاح ،پەیوەســتن بە عێراق و کوردســتانەوە ،بــەاڵم وەک ڕەخنەگــرە ئەڵمانــەکان باســیان کــردووە ،فەتــاح لەنێــوان کولتــووری ئەڵمانــی و کولتوورەکەی خۆیدا کارلێکێکی ئەدەبیی جوانی کردووە.
ژمار ه ( )٤٣٤دووشه‌مم ه 201٤/١٢/١
««
4
شیعر و منداڵی
گفتوگۆی حەمە کاکەڕەش لەگەڵ رێبوار سیوەیلی بەرەو خودێكی ساختە و هەڵوەشاو ،یان خودێكی ناڕەسەن براوە .هەر لەبەر ئەمەشە خود پەنا دەهێنێ و ەاوار لە شیعر دەكات بۆ ئەوەی لەم دۆخە رزگاری بكات..
بەشی شەشەم – کۆتایی حەمە كاكەڕەش :ئەو هۆیانە چین كە زمانی لۆژیك و زانست جیادەكەنەوە؟ ئایا جیاوازییان ئەوەیە كە زمانی لۆژیك لەچەندین رەگ ــەزو توخمی جۆربەجۆرو زامنكراوا پێكهاتووەو ماوە بەزمان نادات بەئارەزووی خۆی یاری بكات؟ بەپێچەوانەوە، زمانی شیعر لەچەند رەگەزێكی تێكەاڵو و بەیەكداچوو پێكدێت كە تا یاری پێبكرێت دەدرەوشێتەوە. ڕێــبــوار سیوەیلی :لەنێگای یەكەمدا بۆی هەیە ئەم جیاوازییانە لەنێوان ئەو دوو ئاستەی زماندا هەبێت و رەنگە ئەم شێوازەش زیاتر شیاوی تێگەیشتن بێت. بۆیەش دەڵێم ئەمانە جیاوازیی نێوان دوو ئاستی زمانین ،چونكە من تێناگەم بۆ دەبێت زمانی شیعر لەزمانی لۆژك جیابكەینەوە؟. ئەمجۆرە جیاكردنەوەیە دەمانخاتە بەردەم زۆر بڕیاری پێشینە ،وەكئەوەی كە گوایە هەر لەبنەماوە پەیوەندیی لەنێوان لۆژیك و شیعردا نەبێت ،یان ئاخۆ كامیان باشترن و پێویستترن .لەكاتێكدا من وهەای تێدەگەم ئەمانە دوو ئاستی هەمان زمانیی مرۆیین، نەك دوو زمانیی جیاواز.. ئەزموونی لۆژیكیانەی زمان ئەزموونێكە زەینیی و پرۆسەیەكە بەهۆیەوە شتەكان لەدەورووبەریان دادەبڕێن و دەیانگۆڕێن بۆ شتی رووت ،یان بابەتی ئەبستراكت .بەم مانایە لۆژیك بریتیە لە هەوڵدانی مرۆڤ بۆ كورتكردنەوەی شتەكان لەجەوهەری راستەقینەی خۆیانداو لێكدانەوەیان بەهۆی پرۆسەیەكی ئەقڵیانەی پەتییەوە .ئەفالتوون ئــەم پرۆسەیەی وەهــا لێكدەدایەوە ،كە هــەرچــی فێنۆمین و دیــاردەیــە ،بەهۆی هەستەكانەوە دەرك دەكرێت ،بەاڵم ئەم دەرككردنە تێگەیشتنی راستەقینە لەسەر جەوهەری ئەو شتانەمان ناداتێ .تێگەیشتن كــاری ئەقڵە ،بــەاڵم نــەك لــەدیــاردەكــان، بەڵكو لەبیرۆكەو ئایدیاكان ،كە راستەقینەی شتەكانن و بێنمونەو لەجیهانی بااڵدان .لەم روانگەیەوە ،ئەقڵ نابێت خۆی بەو شتانەوە خەریك بكات كە مەرگینن و دەگۆڕێن و لەناو دەچن ..هەموو دیاردەكان لەمجۆرەن و شیاوی نەمانن .خۆخەریككردنی ئەقڵ بە شتە بەشەكیەكانەوە ،وەكئەوەیە خۆی بچووك بكاتەوە ،لەكاتێكدا كــاری ئەو بریتیە لەتێگەیشتن لەگشت و نەگۆڕو نەمر. بەمجۆرەش ،هەرچەندە دیــاردەكــان ،یان شتەكان لە جیهانی فیزكیانەی هەستپێكراودا فــرەو جیاواز بــن ،لەجیهانی ئایدیاكاندا دەبنەوە بەیەك و ئەم یەكە بەهۆی هزری ئەقڵیی و لۆژیكییەوە دەرك دەكرێت. بەالی ئەفالتوونەوە ،لەجیهانی هەستەكی، یـــان فــیــزیــكــانــەی بـــوونـــدا ،ئەسپەكان جۆراوجۆرن ،بەاڵم بیرۆكەی ئەسپ ،یەك و تاقانەو گشت و نــەمــرە .ئەویش لەم جیهانەدا نیە .بیرۆكەكان لەجیهانی بااڵدان و بۆ تێگەیشتنیش لەبوون لەئاستی بااڵدا هەستمان پێویست نیە و ئەقڵمان پێویستە. لەكاتێكدا دیــاردەكــان بۆ هەستەكان ،بۆ شیعر بەو جۆرەی كە بۆ ئێمە دەردەكەون و ئەزموون دەكرێن ،شیاوی تێگەیشتنن.. كــەواتــە ئــەزمــوونــی شــاعــیــرانــەی زمــان ئەزموونێكی خەیاڵیی و وەسفییەو بەهۆیەوە شــتــەكــان وەك ــئ ــەوەی پێویستە هەبن، دادەڕێژرێنەوە ،یان بەرهەمدەهێنرێنەوە. خاڵی نێوان ئــەم دوو روانــگــە دەربڕینە ئەوەیە هەردووكیان ئەزموونكردنن و بكەری ئەزموونكەریش مرۆڤە نەك شتێكیتر. لەبەر ئەوە ئێمە لەبەردەم دوو زمانیی جیاوازدا نین ،هێندەی ئەوەی لەبەردەم دوو ئەزموونی جیاوازیی مرۆییداین كە بەدوو دەربڕینی جیاوازو لەدوو ئاستی جیاوازدا، خۆی دەردەبڕێت ..ئەمە جگە لەوەی هەم لەشیعردا لۆژیك و هەم لەلۆژیكیشدا شیعر
ڕێبورا سیوەیلی -سلێمانی -سابونکەران
هەیە .ئەگەر ئامانجی لۆژیك جیاكرنەوەی راست بێت لە هەڵە و دەستنیشانكردنی باش و خراپ بێت ،چیی لەمە شاعیرانەتر هەیە كە فۆرمێكی بیركردنەوە پێمان بڵێت و بڕواش بەمە بكەین بەوەی چ شتێك «ڕاستە» و چ شتێكێش «هەڵەیە». ئەم دەستنیشانكردنە بۆخۆی رووداوێكی شاعیرانەیە .یان چ شتێك لەوە لۆژیكیانەتر هەیە كە هەموو هونەرەكانی شیعر شیاوی رووتكرنەوەو گوزارشكردنن بەهۆی پێوەرە
بانگەشەی بۆ دەكــرێ .رەنگە من لەمەدا هەڵەبم ،بەاڵم ئەوە تێگەیشتنی منە لەو پەیوەندییەی نێوان لۆژیك و شیعر ،بەبێ ئەوەی بمەوێ وەك دوو ژانری جیاواز تێكەڵ بەیەكتریان بكەمەوە ..زۆر جەختكردنەوە لە جیوازیی زمانی لۆژیك و زمانی شیعر، زیاتر بانگەشەیەكی پسپۆڕگەرایانەیە تا بەڵگەیەكی جەوهەری بۆ جیاكردنەوەیان. مــادام سەرچاوەی بوونی لۆژیك و شیعر بریتیە لــەمــرۆڤ و ەزری خـــۆی ،ئیتر
بۆ من شیعر پێكەاتەیەكی زمانیە لەئاستی خەیاڵ و وینە ،هزرین و ناوەڕۆك ،هەستكردن و ئەزموون و فۆرم و شێواز .بەمجۆرەش شیعر بــەكــۆكــردنــەنــەوەی تــا رادەییەكی هەر یەكە لەم رەگەزانە خۆی بەرجەستە دەكات و دەخوڵقێت .ئەگەر من شاعیرێكی كەمئەزموون ،یان گەنجێك بم و بمەوێ شیعر بكەمە خولیای خۆم ،پێش هەموو شتێك دەمەوێت شارەزای زمان و گەمەكردن بە زمان ببم ،پاشان دەمەوێت بزانم ئاخۆ
بچووكبوونەوەی لە ئاستێكی دەروونیی و هەڕەشەی نەبوونی خولگەیەكی دڵنیا و هەڕەشەی پچڕانیی پەیوەندیی نێوان شیعر و دنیا .بوونی خــود بۆ شیعر بوونێكی پێشمەرجیی و بنەمای بەردەوامیی شیعرە وەك ەێزێكی چاالك بۆ گۆڕینی شێوازیی بوون و پەیوەندیكردن و دووبارە دروستكردنەوەی جیهان ..ئەوە خودە كە دەبێتە ەاندەری ئەم ئەركە شۆڕشگێڕانەیەی شیعر و شیعر دەكاتە گوزارشێك لە خۆی .بەمجۆرەش خود لە
پێشمەرجی ئەوەی شیعر رێگایەك بێت بۆ چوونەوە سەر خود ،یان پەنجەرەیەك بێت بۆ روانینەوە خود و نووسینەوەی ،یان تێكشكێنەری خودێك و بنیاتنەرەوەی خودێكی تر بێت ،ئەوەیە كە پێویستە «خود»ێك هەبێت .بەبێ پێشمەرجی هەبوونی خود ،شیعر ناتوانێت هەبێت و ئەو ئەركانە جێبەجێی بكات. ئەندازەیی و جەبریی و ژمارەییەكانەوە، وەكــئــەوەی پیتاگۆراسییەكان لەپێش سوكراتدا بەهۆی ژمارەوە ژێیە دەنگیی و موزیكییەكانیان پێوانە دەكردن و لێكتریان جیادەكردنەوە! بۆیە مــن پێموانیە لەلۆژیكدا زمــان پێویستی بە گەمە نەبێت و لەشیعردا زمان پێویستیی بەزامنكردن و رێكخستنەوەی خۆی نەبێت .شیعریش لەزماندا بەرجەستە دەبێت و زمانیش بۆخۆی رێكخستنێكی لۆژیكیانەیە هەر لەسەر ئاستی سێنتاكس و وشەكانەوە تا دەگاتە رستەسازی و ماناو ناوەڕۆكەكەی .زمان بۆخۆی بەدیاردەكردنی بوون بە دەركەوتەكردنیەتی ،لەهەمانكاتیشدا دەتوانێت بوون وەك شتێكی ئەبستراكت بنوێنێ و پێناسەی بــكــات ،وەكــئــەوەی پیتاگۆراس دەیكرد .لەالیەكیترەوە ،زمان گوزارش لە هەبوونی ڤایرۆس و بوونەوەرە نادیارەكان ،فۆرمە نەبینراوەكانی ژیان، خێرایی دەنگ ،گریمانە زانستییەكان ،خەیاڵی زانستی و رۆح و مەعنەویەت دەكات .زمان وەرگێڕی ئاستە ماتماتیكیەكانی دەربڕین و تەرجەمەی گوزارشكردنە هەندەسییەكانە لەشێوە و قەبارەكانی بوون. لەهەموو ئەمانەدا گواستنەوەو گۆڕین لەشیعرەوە بۆ لۆژیك و بەپێچەوانەشەوە هەیە ،بۆیە ئەوەندەی من بزانم ئەمانە بەو جــۆرەش لێكدابڕاو نین كە لەرۆشنبیریی كوردیی‌و لــەالی هەڵبژاردەی رۆشنبیران
لەباشترین دۆخدا دەتوانین بڵێین ئەم دوو زمانە لەبنەمادا هەمان زمانی مرۆیین. حەمە كاكەڕەش :ئایا خوڵقاندنی شیعر ئیلهامە ،یــان پرۆسەیەكی هۆشیارانەو عەقڵییە؟ یــان چاالكیەكی زمانەوانیەو لەتوانایدا هەیە شتی نوێ بخوڵقێنێت؟ ڕێبوار سیوەیلی :لەراستیدا وەاڵمدانەوەی ئەمجۆرە پرسیارانە لەسنووری توانای مندا نیە ،بەاڵم من بەمجۆرە تەماشای ئەم جۆرە پرسیارانە دەكەم :كێشەم ئەوە نیە شیعر لەئەنجامی چ پرۆسەیەكەوە «ســروش، ئەقڵ ،یان هەر شتێكیترەوە» دەخوڵقێت. مــن ناتوانم دیــدگــای شاعیران لــەبــارەی ســەرچــاوەی شیعرسازییانەوە بــگــۆڕم، رەنگە زۆرێكیش لە شاعران ئەوە نەزانن و بۆخۆشیان روون نەبێت ئاخۆ ئیلەامیان بۆ دێت ،یان لە ئەنجامی كایەكردنەوە بە زمان ئەو شیعرانە دەنووسن ،كە ئێمە بە شیعری باشیان دەزانین ..هەروەها ئێمە پێوەرێكمان نیە بەهۆیەوە بزانین و شیعرەكان پۆلێن بكەین ئاخۆ كامیان شیعری سرووشزاو كامیان ئەقڵزادە و كامانەشیان چاالكیی زمانین .ئەوەی كە گرنگە بیزانین ئەوەیە كە ئاستی زمانی شیعری لە ئاستی زمانی رۆژانە جیاوازە و زمانی شیعر ،لە پاش زمانی خەیاڵ و هەستكردن ،الدانێكی زۆری تیدایە لە زمانی رۆژانــە و شێوازی گوزارشكردن لەواقیع و ئەزموون و دیاردەكان .لەبەر ئەوە
چۆن هەستەكان و ئەزموونەكانم بخەمە چوارچێوەیەكی گوزارەی جوانیناسانەوە لە ئاستێكی ئەوتۆدا كە مەودایەك لە زمانی رۆژانــە وەربگرم ..هەمووئەمەش بە هۆی فێربوونی تەكنیكی نووسین و دۆزینەوەی فــۆرم و شێوازێكی تــایــبــەتــەوە ..شیعر لەسەرەتاوە لە شێوەی زەوق و قەریحەدا خۆی بەدیاردەخات ،بەاڵم مەرج نیە تاسەر لــەم ئاستەدا بــەردەوامــیــی وەربــگــرێــت.. شیعر ئاستێكی بــەرزی گــوزارشــكــردن و هەڵگێڕانەوەی واقیعە بۆ واقیعێكی زمانیی و ئیستاتیكی ..ئەم پرۆسەیە بە هەر شتێك ناوبنرێ ئاساییە ،گرنگ ئەوەیە شیعر بێت.. حەمە كاكەڕەش :ئایا شیعر رێگایەكە دەمانباتەوە سەر خود ،یان پەنجەرەیەكە لەوێوە دەڕوانین و خود دە نووسینەوە یان لە شیعردا خودێك تێكدەشكێنین و خودێكی خەیاڵی بنیات ئەنێین؟ ڕیبوار سیوەیلی :پێشمەرجی ئــەوەی شیعر رێگایەك بێت بۆ چــوونــەوە سەر خود ،یان پەنجەرەیەك بێت بۆ روانینەوە خود و نووسینەوەی ،یان تێكشكێنەری خودێك و بنیاتنەرەوەی خودێكی تر بێت، ئەوەیە كە پێویستە “خود”ێك هەبێت .بەبێ پێشمەرجی هەبوونی خود ،شیعر ناتوانێت هەبێت و ئەو ئەركانە جێبەجێی بكات. لە راستیدا و لە نەبوونی خودێكدا ،شیعر هەمیشە لەبەردەم هەڕەشەدایە .هەڕەشەی
میانەی شیعرەوە لەبەرامبەر جیهاندا دەدوێ و لەگەڵیدا دەكەوێتە گفتوگۆوە .یەكێك لە مەترسییە هەرە گەورەكانی بەردەم شیعر ئەوەیە ئەم خودە گوم ببێ و هەڵوەشێت و پارچەپارچە ببێت ..چارەنووسی شیعر، بەندە بە هەبوونی خودێكەوە كە لە میانەی شیعرەوە خۆی بەرهەم دهەێنێتەوە .بۆیە ئەگەر شیعر هەیە ،پێویستییەكە ،گرنگە، لەبەر ئەوەیە كە خود ئەمە دەخوازێت و شیعریش دەفرێكە بۆ بەرجەستەكردنی ئەو خودە .بە پێچەوانەشەوە ،كەمبوونەوەی خواست لەسەر شیعر ،دەست لێبەردان و بەپەراوێزخستنی شیعر ،راپێچكردنی شاعیر بۆ ناو هەزاربەهەزارەكانی تەنیایی و بێ بەهاكردنی شیعر ،هەمووی بەڵگەیە لەسەر هەڵوەشانەوە ،لەتوپەتبوون و نەمانی خودێك كە بخوازێت ،بیەوێت ،ویستبكات.. شیعر ویستی خودە بۆ بەرجەستەبوونی خــۆی لــە نــاو بــوونــدا تــا لــە خودێكی ژیانویستەوە نەبێتە خودێكی خۆپەرست.. ئەگەر لە ئێستادا هەستئەكرێ شیعر دەبێت ئەركەكانی خۆی لەوەدا ببینێتەوە تا ببێتە رێگایەك بۆ ئەوەی بمانباتەوە سەر خود، یان پەنجەرەیەك بێت بۆ ئــەوەی لێوەی بڕوانینەوە خود ،یان تێكشكێنەری خودێك و بەرهەمهێنەری خودێكی تر بێت ،لەبەر ئەوەیە كە لە ژیانی واقیعی و كولتووری بااڵدەستی واڵتی ئێمەدا خەریكە بوونی خود و پێگەی خود دەكەوێتە مەترسییەوە و خود
حەمە كاكەڕەش :لۆرانس پیرین دەڵێ: دەبــێ ئــەوە بزانرێ شیعر ،ەێــوركــەرەوەو ئارامبەخش نییە ،بەڵكو ئامانجی ،ورووژان، بەئاگاەێنان و جۆشدانی مرۆڤەكانە .ناكرێ شیعر بكەینە دەرمان و دەرمانی ەێوركەرەوە. ئەی تۆ لەم بارەیەوە چی دەڵێیت مەبەستی چییە لە بە ئاگاهێنانەوەو جۆشدان بۆچی؟ ڕێــبــوار سیوەیلی :شیعر داەێــنــان و ەونەرێكی ئەوتۆیە كە بەرهەمی ئازادیی خەیاڵ و ەزر و هەستی مرۆڤە و بە بڕوای منیش نابێت مەرج بۆ ئازادیی دابنرێ .لەبەر ئەوە ،بەتێگەیشتنی من شیعر هەم دەتوانێ ئەركی ەێوركەرەوە و هەم خرۆشان و هەم جۆشدانیش بگێرێت .ئەم ئەركەش چ لە ئاستی ژیان و ئەزموونی تایبەت و هەم لەسەر ئاستی ژیانی ئاپۆرەیی ئەزموونی گەالن و میللەتان ..مەرجیش نیە ئەم ئەركانەی شیعر ەاوكات بن بە یەكتر ،چونكە بۆی هەیە لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكی دیكەی مێژوویی و كولتووری ،ئەركی شیعریش بگۆڕدرێ. ئەوە راستە كە شیعر دەرمــان نیە ،بەاڵم ئەركێكی ەێوركەرەوەی هەیە لە پەیوەندیی بە وەاڵمدانەوەی ئێشی ئەو دەردانەوە كە بە هیچ دەرمانێك چارەسەر ناكرێن. سەبارەت بە ئەركی بەئاگاەێنانەوە و جۆشدانیش ،بە تێگەیشتنی من شیعر لە سەر چەند ئاستێك دەتوانێ بێداركەرەوە و بەئاگاهێنەر و جۆشدەریش بێت .یەكەم ئەوەیە كە شیعر بوونەوەرێكی هەستەكییە و لە پ ــەروەردەك ــردن و بێداركردنەوەی هەستەكانی ئێمەدا كاریگەریی گرنگی هەیە، چ لە ئاستی موزێكی و چ لە ئاستی ریتم و چ لە ئاستی زمان و چ لە ئاستی دەرككردندا. بوونی شیعر رەنگدانەوەی لەسەر هەستی مــرۆڤ زۆرە و ئــەمــەش بــە لێكۆڵینەوە سەلمێنراوە .بەمجۆرەش لە هەبوونی شیعردا هەستەكان بێدار و ئاگاتر و خرۆشاوترن. لە ئاستی سایكۆلۆژیشدا شیعر بەشێكی گرنگ لە خرۆشان و هاوسەنگیی دەروونی ئێمەی مرۆڤ رادەگرێت .هەڵبەت لێرەدا مەبەستەكەمان لە شیعر فراوانتر دەكەین، بەجۆرێ كە هەموو داهێنانە ئیستاتیكیەكان بگرێتەوە نەك تەنیا وشە و نووسراو .ئەمەش بۆ ئێمەی كــورد خاڵێكی گرنگە چونكە ئێمە پێش وەرگرتنی كاریگەریی لە ریتمی موزیكیی شیعر ,ریتمی ئەدەبیاتی گێڕانەوە زارەكییەكان ،بەیت ،الوك ،گەلۆ ،حەیران, مەقام و بەستە و ەتد كاریگەر بووین و ئەم فۆرمە ئیستاتیكیانە لە پەروەردەكردنی هەستەكانماندا رۆڵیان هــەبــووە .لەگەڵ ئەوانەشدا ئەركی پەروەردەیی ،كولتووری و ئیستاتیكی و ئایینیی شیعر زیاتر بەچاوە و قسەی لەبارەوە كراوە. لەالیەكی ترەوە ،شیعر ئەركی كۆمەاڵیەتیی و سیاسیی گرنگیشی هەبووە و هەیە و دەمێنێ .شیعر لە ئاستی كۆمەاڵیەتیدا هەمیشە دەقشكێن و شێوەیەكی یاخیبوون لـــەداب و نەرێتە بــۆمــاوەكــان بـــووە .لە دەربڕینی شیعریدا یاخیبوون زیاتر پەسەند كراوە وەك لە ئەزموونی رۆژانەدا و ئەمەش ئەوە دەردەخات كە سانسۆری كۆمەاڵیەتیی و ئاكاریی كەمتر بە شیعر وێراوە .ئەمە جگە لەوەی ئەركی سیاسی شیعر لە یەكدەنگردنی خەڵك و ئاراستەكردنیان نكوڵیی لێناكرێت كە چۆن شیعر دەبێتە زمانحاڵی گشت و توانای دەربڕینی خەمە جڤاتیەكانی هەیە. لەم روانگانەوە ،شیعر بەشێكی گرنگە لە ژیانی سیاسی ،سایكۆلۆژی و رۆحیی مرۆیەكان و چاالكیەكی لە رووی مێژووییەوە هەرە بەرچاوی نێو خەباتی مرۆڤایەتیە لە عەوداڵبوونیدا بۆ بەدیەێنانی ئازادییەكانی.. رەنگە لەم چوارچێوەیەدا بتوانین باس لە رۆڵی بەئاگاەێنانەوە و خرۆشاندنی شیعر بكەین..
ژمار ه ( )٤٣٤دووشه‌مم ه 201٤/١٢/١
«« شەقامی یەکئاراستە
5
ئەم هونەری شیعرە مێتافۆر
خۆرخی لویس بۆرخیس و .لە ئینگلیزییەوە :سەیوان محەمەد بەشی دووەم
گۆشەیەکە ،تایبەت بە وەرگێڕانی کتێبی شەقامی یەکئاراستە
واڵتەر بێنیامین و .لە ئەڵمانییەوە :پێشەوا فەتاح
ئەوەی بە ڕاستی گرنگە ئەو ڕاستییە نییە کە ژمارەیەکی کــەم جــۆری مێتافۆر هەیە، بەڵکو ئەوەیە کە ئەو جۆرانە تــوانــای جۆراوجۆرییەکی تا ڕادەیەک بێ کۆتاییان هەیە نوســراوە ،بۆ گەنجــان نوســراوە ،منیش چیتر بانگەشــەی ئەوە ناکــەم– بۆ ئەو جۆرە گەمەیە زۆر پیــرم .بــەاڵم کۆپلەکــە دەبێت بــە تەواوی بڵێین .یەکەم دێڕی ئەمەیە «ڕوخساری سامناکی خودا ،درەوشــاوەتر لە کەوچک ».من بە ڕاستی داوای لێبوردنم هەیە بۆ وشەی کەوچک ،چونکە بێگومــان هەســتدەکەیت کــە ســەرەتا بیری لە شمشێر کردووەتەوە ،یان لە مۆم ،یان خۆر ،یان
فۆگڵڤاید. بێگومــان تەنیــا چەنــد نمونەیەکــی کەمــم هەڵبــژاردووە .دڵنیــام یادەوەریتــان پــڕە لــەو مێتافۆرانــەی کــە وەرتــان گرتــووە– ئــەو مێتافۆرانــەی کە ڕەنگە هیــوادار بووبێتن بۆتان بهێنمــەوە .دەزانــم پــاش ئــەم وانەیــە خــەم دامدەگرێــت کاتێک بیر لــە زۆر مێتافۆری جوان دەکەمەوە کە ئێســتا لە بیرم چــووە .بێگومان
ئێمە جۆرێک فێڵ بەدی دەکەین لە ناونیشانی ئەو کتێبە بەناوبانگەدا ،هەزارویەکشەوە .چونکە «هـــەزار ش ــەو» واتـــای «شـــەوە زۆرەکــــان» بە خەیاڵدا دێنێت ،تەنانەت وەک چۆن لە سەدەی حەڤدەیەمدا «چل» بە واتای «زۆر» بەکاردەهێنرا. شکسپیر دەنوسێت «کاتێک چل زستان لە دەوری نێوچاوانت کۆدەبنەوە ».بیرم الی دەربڕینێکی بــاوی ئینگلیزییە« ،چل چاوتروکان» لە بری «سەرخەو شکاندن ».چونکە «چل» واتا «زۆر»
«
ئــەم دێڕانــە هێنــدە کامڵن ئەســتەمە بیر لە هیچ فێڵێک بکەینەوە .کەچی بە داخەوە هەموو ئــەدەب لە فێڵ دروســت بووە و ئەو فێاڵنەش– لــە مەودایەکی دووردا– ئاشــکرا دەبــن .ئیدی خوێنــەر بە دەســتیانەوە مانــدوو دەبێت .بەاڵم لــەم شــیعرەدا فێڵەکە هێندە تەڵخە کە شــەرم لە خۆم دەکەم پێی بڵێم فێڵ (بەم جۆرە ناوی دەبەم بە مەبەســتی بەکارهێنانی وشەی باشتر) چونکە فرۆســت لێــرەدا شــتێکی زۆر بوێرانەی تاقی کردووەتەوە .هەمان دێڕمان هەیە کە وشە بــە وشــە دووبارە بووەتــەوە ،لەگەڵ ئەوەشــدا ماناکــەی جیــاوازە« .چەندیــن میلیــش بــڕۆم پێش ئــەوەی بخــەوم» :ئەمە تەنیــا مانایەکی فیزیکیــی هەیــە– میلــەکان مــەودای دووری شــوێنن لــە نیوئینگالنــد و «خەو»یش هەر بە واتــای «خەوتــن» دێت .جــاری دووەم ،وامان لــێ دێت هەســت بکەی کــە میلــەکان تەنیا لە شوێندا نین بەڵکو لە کاتیشدان« ،خەو»یش بە واتای «مردن» یان «پشــوودان» دێت .ئەگەر شاعیر ئەمانەی بە وشەی جیاواز بگوتایە کەمتر کاریگەر دەبوو .چونکە وەک من تێگەیشــتووم، هەر شــتێک پێشــنیار بکرێــت زۆر کاریگەرترە لــە شــتێک بســەپێندرێت .دەشــێت هۆشــی مــرۆڤ ئارەزوویەکــی هەبێت بــۆ نکۆڵیکردن لە ڕاگەیانــدن .بیر لــەوە بکەنەوە کە ئیمەرســۆن گوتبــووی :ئارگومێنــت کردن هیــچ کەس قایل ناکات .قەناعەت بە کەس ناهێنێت چونکە وەکو ئارگومێنــت پێش کەش دەکرێــت .پاش ئەوەی لێیان ورد دەبینەوە و هەڵیان دەسەنگێنین و لە دژیان بڕیار دەەدین. بەاڵم کاتێک شــتێک تەنیــا دەگوترێت– یان باشــترە بڵێین– ئامــاژەی پێ دەدرێت ،جۆرێک لە میواندۆســتی لە خەیاڵماندا دەبێت .ئامادەین پەســەندی بکەین .لە یادمە ســی ساڵێک پێش ئێســتا کارەکانی مارتین بوبەرم دەخوێندەوە– وەک شــیعری نایــاب بیرم لێدەکردەوە ،پاشــان کاتێک ڕۆیشــتم بۆ بوێنــۆس ئایریس ،کتێبێکی دوخۆڤنەی هاوڕێم دەخوێندەوە ،سەرســام بووم کە لەو کتێبەوە زانیم مارتین بوبەر فەیلەســوفە و هەموو فەلسەفەکەیشی لەو کتێبانەدا بووە کە من وەکو شــیعر خوێندبوومە .دەشــێت من ئەو کتێبانەم پەسەند کردبێت چونکە بە شیعر وەرم گرتن ،لە ڕێی پێشــنیارەوە ،لە ڕێی مۆســیقای شــیعرەوە ،نەک وەکو ئارگومێنت .پێم وایە الی واڵــت ویتمــان دەکرێــت هەمان شــت ببینرێت: بیرۆکــەی ئەو هۆکارانەی قایلکەر نین .پێم وایە لە شــوێنێکدا دەڵێت کە هەوای شەو و ئەستێرە گەورەکان کە بە ژمارە کەمن زۆر قایلکەرترن لە ئارگومێنتی پەتی. دەکرێت بیر لە جۆری تری مێتافۆر بکەینەوە. با ئەم نمونەیە وەربگرین (ئەمەیان وەک ئەوانی تــر بــاو نییە) ســەبارەت بــە شــەڕ و ئاگر .لە ئەلیــادەدا وێنەی شــەڕمان هەیە کــە وەک ئاگر بڵێســە دەدات .هەروەها هەمان بیرۆکەمان هەیە لە کارە پاڵەوانانەکەی فینیسبۆرگدا .لەو کارەدا باســی دانیمارکییەکانمــان بــۆ دەکرێت کە دژی فریزییەکان شــەڕ دەکەن ،باســی بریسکانەوەی چەکــەکان و قەڵغــان و شمشــێرەکان دەکرێت. پاشــان نوســەر دەڵێــت کــە وا دیار بــوو وەک ئەوەی هەموو فینیســبۆرگ و هەموو قەاڵی فین ئاگری گرتبێت. وا بزانــم هەنــدێ جــۆری زۆر باومــان لە یاد چووە .تا ئێســتا چاو و ئەســتێرە ،ژن و گوڵ، کات و ڕووبار ،مردن و خەوتن و ئاگر و شەڕمان وەرگرتــووە .ئەگەر کات و ئارەزووی فێربوونمان هەبێت ،ڕەنگە نیو دەستە جۆری تر بدۆزینەوە، دەشێت ئەوەش زۆربەی مێتافۆرەکانی ئەدەبمان پێ بدات. ئــەوەی بە ڕاســتی گرنگە ئەو ڕاســتییە نییە کە ژمارەیەکی کەم جۆری مێتافۆر هەیە ،بەڵکو ئەوەیە کە ئــەو جۆرانە توانای جۆراوجۆرییەکی تا ڕادەیــەک بێ کۆتاییان هەیە .ئەو خوێنەرەی کە شــیعری بەالوە گرنگە نەک تیۆریای شــیعر، ڕەنگە ئەم شــیعرانە بخوێنێتەوە «خۆزگە شەو بووایــەم »،ئینجا «دێوێکی لــە چاو خولقاو»، یــان «ئەســتێرەکان بــۆ خــوارەوە دەڕوانن»، بــەاڵم هەرگیــز بیر لــەوە نەکاتەوە کــە ئەمانە
دەکرێت بگەڕێنەوە سەر هەمان جۆر .ئەگەر من بیرمەندێکــی بوێــر بووایەم (بــەاڵم وا نیم ،من بیرمەندێکی زۆر شــەرمنم ،بە لەپەکوتێ ڕێگەی خــۆم دەدۆزمــەوە) ،بێگومان دەتوانــم بڵێم کە تەنیــا دە دوازدە جۆرێک هەیە و هەموو ئەوانی تریش تەنیــا گەمەی هەلبژاردنێکی هەڕەمەکین. بەمــەش دەگەینــە ئەو بۆچوونەی کــە لە نێوان «دە هەزار شــت»ەکەی پێناســە چینییەکەدا، ڕەنگــە تەنیــا دوانــزە لێکچوونــی بنەڕەتــی بدۆزرێتــەوە .بێگومان ،ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە دەتوانیت لێکچوونی تر بدۆزیتەوە کە بە ئەستەم سەرســامکەرن ،سەرسام بوونەکەش بە دەگمەن لە چرکەساتێک پتر دەخایێنێت. بیــرم کەوتــەوە کــە نمونەیەکــی زۆر باشــم لەیادکردووە لە هاوکێشــەی خەون و ژیان .بەاڵم ئێستا بیرم دێتەوە :لەالیەن کومینگزی شاعیری ئەمریکییەوەیــە .چــوار دێــرە .ســەرەتا دەبێت پۆزش بهێنمەوە .ئاشــکرایە لەالیەن گەنجێکەوە
قەڵغان ،یان هەر شتێکی تر کە لە کۆنەوە وەک شتێکی درەوشاوە ناسراوە ،پاشان گوتوویەتی، «نەخێر ،دواجار مــن نوێگەرم ،کەواتە کەوچک بەکار دەبەم ».بەوجۆرەش کەوچکی هێنا .بەاڵم دەتوانیــن بیبەخشــین بەهۆی ئــەوەی کە دوای ئــەو دێڕە دێت« :ڕوخســاری ســامناکی خودا، درەوشــاوەتر لە کەوچک /،وێنەی وشــەیەکەی کوشــندە کۆدەکاتــەوە ».پێم وایــە ئەم دێڕەی دووەم باشــترە .هەروەک مورچینســۆنی هاوڕێم پێــی گوتم کە زۆرجــار لە کەوچکــدا کۆمەڵێک وێنــەی کۆکراوەمــان هەیە .هەرگیــز بیرم لەوە نەکردبــووەوە چونکــە بــە کەوچکەکــە زۆر حەپەسابووم و نەمویستبوو بیری لێ بکەمەوە. «ڕوخساری ســامناکی خودا ،درەوشاوەتر لە کەوچک، وێنەی وشەیەکی کوشندە کۆدەکاتەوە، بۆ ئەوەی ژیانم (کە خۆشــی لە خۆر و مانگ دەهات) لە شتێک بچێت کە هەرگیز ڕووی نەدابیت». «لە شتێک بچێت کە هەرگیز ڕووی نەدابیت»: ئەم دێڕە جۆرە سادەییەکی سەیری تێدایە .پێم وایــە جەوهەری خەونئاســای ژیانمــان بۆ بەیان دەکات بە شــێوەیەکی باشــتر لەو شــاعیرانەی کــە بەناوبانگترن ،شکســپیر و ڤاڵتەر فۆن دێر
ئێــوەش لە پەنــاوە پێم دەڵێــن« ،بەاڵم بۆچی ئــەو مێتافــۆرە نایابــەی فــان نوســەرت باس نەکــرد؟» ئینجــا منیــش دەبێت بە شــەرمەوە پۆزش بهێنمەوە. باشــە ،پێــم وایــە ئێســتا دەچمە ســەر ئەو مێتافۆرانــەی لــە جــۆرە کۆنــەکان بــەدەرن. لەوەتــەی باســی مانگیشــم کــرد ،مێتافۆرێکی فارســی دەهێنمــەوە کــە لــە کتێبــی مێــژووی ئەدەبی فارســییەکەی براونــدا خوێندوومەتەوە. بــا بڵێین هی عەتار یان خەیــام یان حافیز یان هەر یەکێکی تر لە شــاعیرە فارســە مەزنەکانە. ئەو شاعیرە باســی مانگ دەکات ،بە «ئاوێنەی کات» نــاوی دەبــات .پێم وایە لە گۆشــەنیگای ئەستێرەناســییەوە ،بیرۆکــەی مانــگ وەک ئاوێنە شتێکی ئاســاییە– بەاڵم لە گۆشەنیگای شــیعرەوە هیچ پەیوەندیی بــە بابەتەکەوە نییە. ئەوەی کە مانگ بە ڕاستی ئاوێنەیە یان نا ،هیچ گرنگییەکی نییە .چونکە شیعر کار لەسەر خەیاڵ دەکات .بــا وەک ئاوێنەی کات لە مانگ بڕوانین. پێم وایە ئەمە میتافۆرێکی زۆر باشــە .ســەرەتا چونکــە بیرۆکــەی ئاوێنەبوون ،درەوشــاوەیی و نازکی مانگمان پێ دەدات ،پاشان چونکە لە پڕ بیرۆکــەی کات بیرمــان دەخاتەوە کە ئەو مانگە زۆر ڕوونــەی تەماشــای دەکەیــن ،زۆر دێرینە و
پڕە لە شیعر و میتۆلۆژیا و هێندەی کات کۆنە. مادەم دەســتەواژەی «هێندەی کات کۆن»م بەکارهێنــا ،دەبێــت دێڕێکــی تر بــاس بکەم– دێڕێــک کە ڕەنگە ئێســتا لــە یادگەتاندا جۆش بــدات .ناوی نوســەرەکەم بیر نایەتەوە .من الی کیپلینگ خوێندوومەتەوە کە لە کتێبێکی خۆیدا هێناویەتییــەوە ،کتێبێکــی نــە زۆر گرنگی ،بە نــاوی لە دەریاوە بۆ دەریا« :شــارێکی ســوور وەک گــوڵ ،نیــو هێنــدەی کات کــۆن ».ئەگەر شاعیرەکە بیگوتایە «شارێکی سوور وەک گوڵ، هێنــدەی کات کــۆن »،وەک ئــەوە بــوو هیچی نەگوتبێــت .بــەاڵم «نیو هێنــدەی کات کۆن»، جۆرە وردییەکی جادوویی تێدایە– هەمان جۆری وردیی جادوویی کە لەو دەستەواژە باوەی زمانی ئینگلیزیدا هەیە کە دەڵێت« ،خۆشم دەوێیت بۆ هەمیشــە و یەک ڕۆژیش« ».بۆ هەمیشە» واتا «بــۆ ماوەیەکــی دوور و درێژ» بــەاڵم زۆر لەوە پەتی ترە کە کار بکاتە سەر خەیاڵ. ئێمــە هەمــان جــۆری فێــڵ بــەدی دەکەیــن (پۆزشــم قبــوڵ بکــەن بــۆ بەکارهێنانــی ئەم وشــەیە) لە ناونیشــانی ئەو کتێبە بەناوبانگەدا، هەزارویەکشــەوە .چونکە «هەزار شــەو» واتای «شــەوە زۆرەکان» بە خەیاڵدا دێنێت ،تەنانەت وەک چــۆن لــە ســەدەی حەڤدەیەمــدا «چل» بــە واتــای «زۆر» بەکاردەهێنــرا .شکســپیر دەنوســێت «کاتێــک چــل زســتان لــە دەوری نێوچاوانــت کۆدەبنەوە ».بیرم الی دەربڕینێکی بــاوی ئینگلیزییــە« ،چــل چاوتــروکان» لــە بــری «ســەرخەو شــکاندن ».چونکــە «چل» واتــا «زۆر ».لێــرەدا نمونەی «هــەزار و یەک شــەوە»تان هەیە– وەک «شارێکی سوور وەک گوڵ» و وردیی خەیالئامێزی «نیو هێندەی کات کــۆن »،کــە بێگومــان وا دەکات کات تەنانەت دوور و درێژتریش دەربکەوێت. بــۆ ئــەوەی مێتافۆرێکــی جیــاواز وەربگرین، دەگەڕێمــەوە ســەر– بێگومــان دەتوانن بڵێن– ئەنگلۆساکســۆنەکان .ئەو ناولێنانــە زۆر باوەم لەیــادە کە بە دەریا دەڵێت «ڕێگەی نەهەنگ». نازانم ئەو ئەنگلۆساکسۆنە نەناسراوەی یەکەمین جــار بــەکاری هێنــاوە ،دەیزانــی یــان نــا ،چ وشەیەکی باش بووە .نازانم ئایا هەستی کردووە (هەرچەنــدە ئــەوە بــە دەگمــەن پەیوەندی بە ئێمــەوە هەیە) کە گەورەیــی نەهەنگەکە جەخت لەسەر گەورەیی دەریا دەکاتەوە. مێتافۆرێکــی تــر هەیــە– مێتافۆرێکــی ســکەندناڤی ،ســەبارەت بــە خوێــن .ناولێنانی بــاو بۆ خوێن «ئــاوی مار»ە .لــەم مێتافۆرەدا تێگەیشــتنێک هەیــە– کــە دەتوانیــن لــە الی ساکســۆنەکانیش بیبینیــن– ئەویــش بینینــی شمشێرە وەک بوونێکی ئەهریمەنی ،بوونێک کە خوێنی مرۆڤ دەلێسێتەوە وەک ئەوەی ئاو بێت.
دوانزە :وەک چۆن هەموو شتەکان لە پرۆسەیەکی بێوچانی تێکەڵبوون و پیسبووندا دەربڕینی جەوهەریی خۆیان دەدۆڕێنن و جووتواتاییەک جێگەی واتا ڕاستەقینەکە دەگرێتەوە ،شاریش هەر بەهەمان جۆر .ئەو شارە گەورانەی ،کە دەسەاڵتی ناوازەی ئارامبەخش و پشتڕاستیان ،داهێنەر لە ئامێزی ئاشتییەک دەگرێت و دەرەقەتی ئەوەش دێت لەگەڵ نیگای ئاسۆدا خودئاگای هێزی ئەو ئێلێمەنتانەی لێ زەود بکات ،کە هەر دێت و هۆشیارتر دەبێت ،لە هەموو شوێنێک دەردەکەون، بە جۆرێک کە زەوییەکی دزەکردوو سنوورەکانی شکاندوون .نەک دیمەنی سروشتی زەوی ،بەڵکو شتێک لەو هەرە تاڵییانەی کە سروشتی ئازاد خاوەنییەتی ،شتێک لە زەوی کێڵراو ،لە شەقام، لە ئاسمانی شەوان ،کە توێژێکی سووری لەریو چیدیکە لە توانایدا نییە دایپۆشێت .دوودڵیی شتە تەنانەت ڕۆحبەبەرداکراوەکانیش مرۆڤی شاری گەورە دواجار دەخاتە دۆخێکی لێڵ و ئەوپەڕی تۆقێنەرەوە ،کە تیادا ناچارە لەژێر ناوێنەکانی پێدەشتی تەنهاکەوتوودا ،دەعجانیی بیناسازیی شارییانە هەڵمژێتە ناو ناخییەوە. سیانزە :جەوهەرێکی نەجیبی بێباکی دژ بە فەزاکانی دەوڵەمەندیی و هــەژاری بەتەواوی لە دەستی ئەو شتانە دەرچووە ،کە بەرهەمدەهێنرێن. هەر یەک لەو شتانە مۆر لە خاوەنی دەدات ،ئەویش تەنها ئیختیاری ئــەوەی هەیە وەک قوتدەرێکی دامــاو یاخود ساختەچیەک دەرکــەوێــت .چونکە لەکاتێکدا خۆشگوزەرانی لە چەشنێکە ،کە زەین و کۆمەڵگا لە توانایاندایە دزە بکەنە نــاوی و بیخەنە فەرامۆشییەوە ،هەموو ئەو شتانەش کە لە خۆشگوزەرانیدا خۆیان ئامادەکردووە بە تەوژمێکی هێند بێشەرمانەوە نمایش دەکــات ،کە ئەوەی درەوشانەوەی زەینی بێت ،پێی وردوخاش دەبێت. چواردە :لە نەریتی کۆنی گەلەکانەوە پێدەچێت ئاگادارکرنەوەیەک ڕووی لە ئێمەکردبێت ،کە لەبری ئەو شتانەی کە ئێمە هێند تێروتەسەل لە سروشتی وەردەگرین ،خۆمان لە کردەوەی چاوچنۆکی دوور ڕابگرین .چونکە ئێمە لە خــودی خۆمانەوە لە تواناماندا نییە هیچ شتێک بە دایەزەوی ببەخشین. هەر بۆیە دەبێت لە وەرگرتندا بەڕێزییەکی قوڵ بنوێنێت ،ئەو ڕێزەش لەوەدایە کە ئێمە لە هەموو ئەو شتانەی کە لەوەتەی هەین وەریدەگرین، بەشێکی بگەڕێنینەوە ،ئەمەش بەر لەوەی خۆمان بکەینە خاوەنی خۆمان .ئەو ڕێزە لە نەریتی دێرینی لیباسیۆوە (وشەیەکی التینییە واتا کردنە قوربانی خواردنەوەیەک ،هەڵبەت بۆ خوداکان) قسە دەکات. بەڵێ ،ڕەنگە ئەزمونی ئەو نەریتە دێرینە بێت ،کە تەنانەت لە قەدەغەیی کۆکردنەوەی گوڵەگەنمە فەرامۆشکراوەکان و بۆڵە ترێکانی سەر زەویدا، لە دۆخی گۆڕاوییشدا درێژە بەخۆی بدات ،ئەوەش ســوودی بۆ زەوی و ئەو ڕەگوڕیشانە هەیە کە پیرۆزی دەبەخشن .بەپێی نەریتی ئەسیناییەکان هەڵگرتنەوەی گوێچکەنانەکان لەکاتی ژەمدا قەدەغە بووە ،چونکە موڵکی هێرۆسەکانن(هێرۆسەکان پاڵەوانی ئەفسانەیی یۆنانین ،کە بە گشتی لە وەچەیەکی نیوە خوداوەند بوون). ئیدی گەر جارێک کۆمەڵگا لەژێر تەنگەژە و چاوچنۆکیدا هێندە ناچەشن بوو ،کە بەخشینەکانی سروشت تەنها بە ڕاووڕووتـــەوە وەربگرێت ،بە چەشنێک کە میوەکان ،تــاوەکــو بە هەرزانی بیانگەیەنێتە بــازاڕ ،بە کاڵوکڕچی لێبکاتەوە و تەنها بۆ ئەوەی تێرببێت ،ئەوەی دەفرە بەتاڵی بکات ،ئەوا کۆتاییەکەی دەستکورت دەکەوێت و زەوی بەرووبوومی خراپ دەدات.
ژمار ه ( )٤٣٤دووشه‌مم ه 201٤/١٢/١
6
ماسک
نامەکانی بێکێت چــوار پســپۆری ئەکادیمی لە ماوەی بیســت و پێنج ســاڵدا ،خەریکی کۆکردنــەوە ،ئامادەکردن، خوێندنــەوە و هەڵبژاردنــی نامەکانــی ســاموێل بێکێتن بۆ باڵوکردنەوە .ئەم چوار کەسە لە ساڵی ١٩٨٥ەوە لەالیەن بێکێت خۆیەوە ڕێگایان پێدراوە بــۆ بە ئەنجامگەیاندنی ئەم پڕۆژەیە ،بە مەرجێک تەنهــا ئەو نامانە بــاو بکەنەوە ،کە پەیوەندی بە «بێکێــت»ەوە ،وەکوو نووســەر هەیــە و بەهیچ شــێوەیەک شــتێک بــاو نەکەنــەوە ،کــە پەردە لەســەر کەســێنی بێکێت هەڵماڵێــت .بەاڵم دوای مردنی بێکێت ،بنەماڵەکەی ســنوورێکی بەهێزیان بــۆ کارەکانــی ئەم چــوار ئەکادیمیســتە داناوە و لــە باڵو کردنەوەی دوو بەرگــی یەکەمی نامەکاندا ڕێگایان بە باڵو کردنەوەی هەموو شــتێک نەداوە. لــە بەرگی ســێیەمی نامەکاندا ،کە لــەم ماوەیەدا بــاو کراوەتەوە ،ئەم لیژنە چوار کەســییە لەگەڵ بنەماڵەی بێکێــت بەتەواوی ڕێکەوتوون و بە هیچ شــێوەیەک دەستییان نەخســتۆتە کارەکانییانەوە و هەموو شــتێکیان بــاو کردۆتەوە .لــەم بەرگی ســێیەمەدا ،کــە نامەکانــی نێوان ســااڵنی ١٩٥٧ بــۆ ١٩٦٥دەگرێتەخــۆ ،لیژنەکــە پێشــەکییەکی تێروتەســەلیان بۆ نامەکان نووســیووە و تیشکی سەرنجیان خستۆتە سەر مێژووی سیاسیی فەرەنسا لــەو قۆناخەدا ،کــە نامەکانی تیا نووســراوە ،بۆ نموونە داگیرکردنی جەزائیر و ڕۆڵی شارل دیگۆل. هەروەهــا لیژنەکە ئــەم جارە ،ئــەم بەرگەیان بە نووسینی پەراوێزێکی زۆر دەوڵەمەند کردووە ،کە وەاڵمــی هەموو ئەو پرســیارانە دەداتەوە لە کاتی
بەرهەمەکانــی ،کێشــەکانی مافــی لــە چاپــدان، پــەژارەی بەردەوامــی تەنگــەژەی وەرگێڕانــی بەرهەمەکانی خۆی لە ئینگلیزییەوە بۆ فەڕەنســی و لــە فەڕەنســییەوە بــۆ ئینگلیــزی و هەروەهــا کێشــەکانی لەگەڵ دونیای شــانۆدا ،بــە تایبەتی
«
دانا ڕەئووف
خوێندنەوەی ئەم نامانەدا بۆ هەر خوێنەرێک بێنە پێشــەوە؛ ڕوونکردنەوە لەســەر نــاوی هەموو ئەو کەســانەی ناویــان دەهێنرێت و بەســتنەوەیان بە ڕووداوەکانی ئەو ڕۆژگارانەوە. هەرچەنــدە بێکێــت لەکاتــی جەنگــی جیهانی دووەمــدا ئامادەییەکــی بەرچــاوی لــە بەرگــری فەرەنســادا هەبــووە و لەگــەڵ گروپێکــی بەرهەڵستکاردا کاری کردووە ،بەاڵم دواتر بە هیچ شێوەیەک بەشــداری هیچ جۆرە کارێکی سیاسیی نەکــردووە و نەیشــی ویســتووە ئەکتیڤیســتێکی سیاســیی بێت ،تەنانەت بۆشــی نەبــووە ،چونکە ئەو کەســێکی بیانی/ئێرلەندی بووە و لە نێوەندە نێونەتەوەییــە ئەڤانگاردەکــەدا بووە و کەســانی بیانی لە فەڕەنسا بۆیان نەبووە چاالکی سیاسییان هەبێت .لە یەکێک لە نامەکانیشیدا بۆ هاوڕێیەکی، واژوو نەکردنی مانێڤێســتێک دژی ئەشکەنجەدانی بەندکــراوە سیاســییەکان دەگەڕێنێتــەوە بۆ ئەو هــۆکارە ،بەاڵم بەهەموو شــێوەیەک یارمەتی ئەو کەسانەی داوە ،کە بەهۆی هەڵۆێستی سیاسیی و ڕەوشە سیاسییەکەی ئەو ڕۆژگارەوە تووشی کێشە و سەرکۆنە و بەندیخانە بوونەتەوە .بێکێت هەر لەم قۆناخەدا بە نەمایــش کردنی «بەدەم چاوەڕوانی گۆدۆوە» ڕەوشی لە هەموو ڕوویەکەوە گۆڕانکاری بەســەردا دێت و هەموو دەرگاکانــی لێدەکرێتەوە و پارەیەکی زۆریشــی بە نەمایشکردنی ئەم دەقە دەســت دەکەوێت ،کە بەوپەری سنگ فراوانییەوە یارمەتی هاوڕێ هەژارەکانی پێ دەدات. نامەکانــی ئــەم بەرگــە بــە بــەراورد لەگــەڵ بەرگەکانــی تــردا یەکجۆرن و زیاتــر لە دەرەوەی ڕووکارە دەرەکییەکانی گرفتە پرۆفیشیناڵییەکاندا دەسوڕێنەوە ،بۆ نموونە :دواکەتنی باڵو بوونەوەی
لەگــەڵ ریژیســۆر و ئەکتەرەکانــدا، بەرجەســتەکردنی لەکاتــی دەقەکانیــدا .ئــەوەی جێــگای ســەرنجە وێنەیەکی تری ئەو بێکێتە ڕەشــبینەی لــە مەدارەکانــی هزری پووچگەرایــدا ناســراوە و دەقەکانی هیچ تروســکەیەکیان تێدانییە ،لەم نامانــەدا دەردەکــەون .شــاکارێکی هونــەری ،پارچــە مۆســیقایەک، دەقێکــی ئەدەبــی یــان دەقێکــی شــانۆیی ئەوی گەیاندۆتە ئاستێکی گــەورەی دڵخۆشــی و هەســتێکی بەختیــاری پڕ لە ســاتێکی لیریکی. سەرســامبوونی بێکێــت بــە دەقــە شــانۆییەکانی هارۆڵــد پینتــەر ئەم دوو نووسەرە لەیەک نزیک دەکاتەوە و دەبــن بــە دوو هــاورێ؛ پینتــەر هەمیشــە دەقەکانی خۆی بۆ بێکێت ناردووە تا دیمای بێکێت ســەبارەت بە شــانۆنامەکانی بزانێت .ئەمەیش بــۆ پینتــەر زۆر گرینگ بــووە ،ئەم پەیوەندییەیــش لــە نامەکانیاندا بە ئاشکرا ڕەنگی داوەتەوە. بەشــێکی تر لەم نامانــە ،کورتە دەقێکــن بێکێــت بە بۆنــەی کۆچی دوایــی هەندێــک لــەو هــاوڕێ و هاوپیشــانەی خــۆی ،کە لــەو دەمەدا بەجێیان هێشتووە ،نووســیویەتی ،دەقگەلێک بە شــاکارێکی گەورە و بێوێنە دادەنرێن ،بە تایبەتی لــە ڕووی چــڕی و بەکارهێنان و هەڵبژاردنێکی بە بەسەلیقەی وشەکانییەوە.
نامەکانی بێکێت بۆ «باربارە بــرای» بەشێکی گرینگی ئەم کتێبە پێک دەهێنێت؛ ئەم نامانە هەر تەنها پڕنین لە ژیان ،بەڵکو نموونەیەکی بەرزی نووسینی لیریکی بێکێتن« ،بــرای» وەک دراماتۆرگ، بەرهەمهێنەر و ریژیسۆر لە کەناڵی بی بی سی لە لەندەن کاری کردووە
««
نامەکانی بێکێت بۆ «باربارە برای» بەشــێکی گرینگــی ئەم کتێبــە پێک دەهێنێت؛ ئــەم نامانە هــەر تەنهــا پڕنین لــە ژیان ،بەڵکــو نموونەیەکی بەرزی نووســینی لیریکــی بێکێتن« ،برای» وەک دراماتــۆرگ ،بەرهەمهێنەر و ریژیســۆر لە کەناڵی بی بی ســی لــە لەندەن کاری کــردووە ،هەروەها ئەدەب و شانۆنامەیشــی لە فەڕەنسییەوە کردووە بــە ئینگلیزی .بێکێت بڕوایەکی تــەواوی بە برای هەبووە ،باسی چۆنیەتی نووسینەکانی ،وردەکاری زمــان ،دژواری پرۆســەی نووســین و هەندێــک مەســەلەی تری دڵخۆشــکەری لەگەڵ کردووە ،بە چەشنێک بەم شێوەیە لەگەڵ هیچ کەسێکی تر ئەم شتانەی باس نەکردووە .بێکێت و برای لە لەندەن یەکترییان ناســیووە و هەر زوو پەیوەندییەکەیان دەبێتە شــتێکی زۆر نزیــک و تایبەتمەند .تا ئەو ڕۆژەی بــرای لە لەندەن ژیاوە ،هەموو ڕۆژێک یان رۆژ نــا رۆژێــک نامەیان گۆڕیوەتــەوە ،ئەمە جگە لەوەی بەردەوام بە تەلەفۆنیش قسەیان کردووە تا لــە دوایدا برای بەتەواوی دەگوێزێتەوە بۆ پاریس. هەرچەنــدە لــە پاریــس زوو زوو یەکتری دەبینن، بەاڵم لە نامەنووسین ناکەون و بە بەردەوامی نامە دەگۆڕنەوە. بێکێــت لەســەر پێشــنیازی برای شــانۆنامەی «گەمــە» وەک ڕێزلێنانێــک بــۆ ســوزانای ژنــی دەنووســێت ،کــە باســی ســێ کــەس دەکات بە تەنیشــتی یەکتــرەوە دانیشــتوون ،بەبــێ ئەوەی هەســت بەیەک بکــەن ،ســپۆرتالیتێک تەنها هەر ســیمای دەم و چاویــان ڕوونــاک دەکاتــەوە و هەریەکەیــان چیرۆکی خۆی دەگێڕێتەوە .ڕووناکی ســپۆرتالیتەکە ڕۆڵی لێپێچەرەوەیەک دەگێڕێت و گــوێ لە هەر یەک لەم ســێ کارەکتەرە دەگرێت. بەشــێکی زۆری نامەکان باســی گرفت و تەنگ و چەڵەمەکانــی مەســەلە تەکنیکییەکانی ئەم دەقە لەکاتی نەمایشکردنیدا ،دەکات. ئــەوەی ئــەم بەرگە لــە کتێبــی نامەکانی تری بێکێــت جیا دەکاتەوە ئەوەیە ،کە ئەم بەشــەیان جــۆرە دیالۆگێکــە و تەنها هــەر نامەکانی بێکێت ناگرێتەخــۆ ،بەڵکــو نامــە گۆڕینەوەیــە و نامە و وەاڵمــی ئەو کەسانەیشــی تیایە ،کــە نامەیان بۆ بێکێــت نــاردووە .بەمەیــش مەودای نامــەکان و گرینگــی و بەهــا دۆکیومێنتارییەکــەی گەلێــک فراوانتر بووە.
شیعرێك به ڕۆشنایی مانگ و (مانگ)ێك له باوه‌ش (بێكه‌س)دا خوێندنه‌وه بۆ ده‌قه شیعرێكى فایه‌ق بێكه‌س
ئیبراهیم حاجى زه‌ڵمى بەشی دووەم
«
ل ه دێرزه‌مانه‌و‌ه شاعێران و گۆرانیبێژان ،گۆرانى عیشــق و خه‌مــى یــارو ته‌نیایــی و هه‌ناســه‌كانى دوورى و زه‌بوونى و كڵۆڵى و چه‌مك ه خه‌مینه‌كانى ترى ژیان تێكه‌ڵى شــه‌و كــراون ،له‌ناو بۆته‌یه‌كى ئیســتاتیكى و ئه‌ده‌بــى و هونه‌ریدا نمایشــكراون. دواجــار وه‌ك هاوســه‌نگی كه‌رێكــى ده‌روونى و و هه‌ناســه‌یه‌كى ئۆخــه‌ى و فاكته‌رێكــى قورســایی البــه‌رى ده‌رونى له‌پاڵ چێژ‌ه رۆحیه‌كه‌ى ئه‌و ده‌ق ه ئه‌ده‌بیه‌دا بۆ خودى ئه‌دیب و هۆنه‌ر رۆڵى گێڕاوه، بــۆ ده‌ره‌وه‌ى خودى شــاعێران و هونه‌رمه‌ندانیش دیســانه‌و‌ه چێــژ به‌خشــێكى ئیســتاتیكى و گه‌شــه‌پێدانێكى مانــاو زمانه‌وانــى و گره‌وێكــى لۆژێكــو عاتیفــ ه ل ه گه‌ڵ جیهانى خه‌یاڵ ســازاوه. بــۆ ده‌قه‌كــه‌ش نه‌مــرى بابه‌تیانــ ه و مانه‌وه‌یه‌كى جاویدانی له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌و یــاده‌وه‌رى كۆمه‌ڵگه‌دا بۆ خۆى دابڕیوه. وه‌ك گوتمــان شــه‌ویش بۆ خــۆى دیارده‌یه‌كى گه‌ردوونیــه ،به‌اڵم ده‌بینین شــاعیر چ گه‌مه‌یه‌كى شــیعرى له‌گه‌ڵــدا ده‌كات؟ چ ئه‌زموونێكى له گه‌ڵ شــه‌ودا هه‌ی ه ؟ شه‌وانێكى بێگه‌ردى نێو ئاسمان، تریقانــه‌وه‌ى مانــگ بــه‌و ورشــه‌و پرشــ ه زه‌ریف و جوانــه‌ى ،چ ئیســتاتیكایه‌ك دره‌خشــاندوه، له‌والشه‌و‌ه شه‌و چ په‌ناگه‌ێكى په‌نهانى و شاراوه‌ى خواست و مۆڵگه‌ى نهێنیه‌كان ه شه‌و ..دیار‌ه ئه‌گه‌ر شتێ رۆشنایی و جوانى ب ه شه‌و بدات زیاتر بریتی ه لــ ه مانگ ،لێــره‌دا بارودۆخى ناله‌بــارى ئه‌وكاته‌ى واقیعه‌كه‌ى ده‌چوێنێ به‌شــه‌و ،خۆیشی وه‌ك چۆن مانگ جیهان وه‌ك شــه‌وچراى لێده‌كات و ره‌نگینى ده‌كات ،ناراســته‌وخۆ ده‌ڵێت شــاعیریش بۆ خۆى مانگێكه‌و چراخانێكى نێو كۆمه‌ڵگ ه تاریكه‌كه‌یه‌تى. ئه‌م ه له‌الیه‌ك .له‌الیه‌كى ترهوه په‌نابردنى شــاعێر بۆمانــگ لــه‌وه‌و‌ه دێت ك ه هه‌ركات مرۆڤ هه‌ســت به‌ته‌نیایــی بــكات ،ئیتر ناچارى گــه‌ڕان ب ه دووى هاوده‌مێك ده‌بێـــت ،ئاخر شــاعێر ئه‌م هه‌ســته‌ى
هــه‌ر له‌خــۆو‌ه بــۆ درووســت نابێــت ،كاتێك له‌م ســه‌رزه‌مینه‌ى خــوا و له‌نێو هاوشــێوه‌كانى خۆى هاوده‌مێــك نابینێتــه‌و‌ه بۆ باســكردنى مه‌ینه‌ت و ناســۆریه‌كانى خۆى ،شوێنگه‌یه‌ك بۆ گوێگرتن ل ه داواو خواســته‌كانى نیــه ،ك ه له‌و دۆخــ ه رزگارى بــكات .ناچــار ڕوو لــ ه ئاســمان ده‌كات ..ئاخــر په‌یوه‌نــدى مــرۆڤ و ئاســمان په‌یوه‌ندیه‌كــى ل ه مێژینه‌ى میتافیزیكیه ،په‌یوه‌ندیه‌كى هه‌میشــه‌یی نێوان مرۆڤ و ئه‌و هه‌بو‌ه مه‌عنه‌وی و به‌رجه‌ستان ه بووه ك ه له‌عه‌ده‌م و جیهانى سرووشت و ده‌ره‌وه‌ى كۆمه‌ڵگــه‌و جیهانــى ئاده‌میــه‌كان بوونى هه‌بووه، هه‌رده‌م ئه‌و په‌یوه‌ندی ه له‌كاتى ته‌نگو چه‌ڵه‌مه‌كان و هه‌ســتكردن به‌ته‌نیاى و له‌كاتى بێ هێزبوون و له‌ده‌ســتدانه‌كاندا ئه‌و په‌یوه‌ندیه‌ى تاكى مرۆڤ و ده‌ره‌وه‌ى جیهانــى مرۆڤه‌كان توندوتۆڵكراوه‌ته‌وه. ئــه‌م نه‌فه‌ســه‌ى شــاعێریش له‌وه‌و‌ه ســه‌رچاوه‌ى گرتووه. ده‌بینین كاتێك شاعیر لێره‌دا ل ه هاوشێوه‌كانى خــۆى داده‌بڕێــت ،دێتــه‌و‌ه نێــو جیهانى گشــتى سرووشــت له‌وێــوه عروجێك به خه‌یاڵــى ده‌كات و چــاوى ده‌بڕێتــ ه ســه‌ر مانــگ ،لێــره‌دا مــرۆڤ وه‌ك دانه‌یه‌كــى ئــه‌و سرووشــت ه وه‌خته‌كارێك ل ه جیهانــى مرۆڤــه‌كان دابڕا ئیتر رۆحى سرووشــتى بوونه‌كــه‌ى خۆیــی و ئه‌ندامبوونه‌كــه‌ى خــۆى ل ه جیهانى سرووشــت و بااڵدا دیســان ده‌گه‌شێته‌وه. لێره‌دا شــاعیر ڕوو له‌مانــگ ده‌كات ،ده‌یدوێنێت، شاعێر هه‌ست ب ه جیایی و ناهاوسه‌نگى ل ه پێگه‌و مه‌نزڵگــه‌و به‌هــادا له‌گه‌ڵ مانــگ نابینێت ،به‌ڵكو راسته‌وخۆ ده‌ڵێت من و تۆ هاوده‌ردین. بێكه‌ســی شــاعیر جه‌خــت له‌ســه‌ر دووشــت دهكاتهوه ،به‌ناراســته‌وخۆ و به‌زمانى حاڵى شیعر پێمان ده‌ڵێت :مرۆڤ ته‌نیا نابێت ..وات ه ئه‌گه‌رچی ل ه جیهانى مرۆڤه‌كاندا تاك بكرێته‌وه‌و ته‌نیایی پێ بسپێررێت ،ئهوا له‌جیهانى سرووشت و میتافیزیكدا هه‌رده‌م عروجى خه‌یاڵى ئاماده‌یه‌و هه‌ست به‌ته‌نها بوونى ناكرێت ،جیهانێك كه‌مرۆڤ تیایدا سه‌رداره‌و هیچ نه‌نگى كه‌می و به‌سوك ته‌ماشاكردنێك تیایدا ووجــودى نیه .پاشــان پێمان ده‌ڵێــت مرۆڤى بااڵ ئه‌گــه‌ر لــ ه جیهانــى مه‌لموســدا نه‌یتوانــى بااڵیی
بووه دووچارى بوه؟ به‌ڵكو نه‌خێر ئهوه شیعره‌ك ه مێیــه‌و ئه‌م ب ه یار ناوى ده‌هێنێت و عاشــقیه‌تى. پێمــان ده‌ڵێــت شــاعێر هه‌ســت به‌جــۆرێ تر ل ه دیــار‌ه هاوده‌مــى ره‌گــه‌زى به‌رامبــه‌ر ئه‌وه‌نــدى ته‌نیایی ده‌كات .كاتێك ده‌ڵێت: پێویســتیه‌كى رۆحــى و ته‌واوكاریه‌كــى ده‌روونى و هه‌ســتكردن به‌كامڵبوون ه لــ ه ڕووى رووحیه‌وه، ده‌خیلتم ئه‌ى مانك قیبله‌ى دڵداران ئه‌وه‌ند‌ه بۆشــتانێكى هه‌وه‌سبازى نیه الى شاعێر، ده‌رمانى ده‌ردى دڵه‌ى بیماران بۆی ه هه‌ست ده‌كات له‌م ڕوه‌و‌ه كه‌ته‌نیای ه نه‌بوونى شه‌وێكه ئیمشه‌و بگه‌ره فریام ره‌گــه‌زى به‌رامبــه‌ر مانایه‌كى ترى پێده‌به‌خشــێت بێ یار و هاوده‌م عاجز وته‌نیام كه‌برتیــ ه لــ ه دوابــڕواوى كۆتاهاتنى ئــه‌و له‌ڕووى دلزار و بیزار به‌ست وغه‌مكینم وه‌چه‌و پاشماوه‌یی ئینســانى خۆیهوه ،بۆی ه تاك ه كیروده‌ى داوى یارى شیرینم ئومێدێكیش بۆ ئهوه هاوده‌مى ره‌گه‌زى به‌رامبه‌ر‌ه دلبه‌ندى عه‌شقى ئه‌و به‌له‌ك جاو‌ه و پێویســتیه‌كه‌و لێــره‌دا ده‌یكاتــ ه ســه‌رقافڵى شێت وشه‌یداى ئه‌و ئه‌گریجه خاوه شیعره‌كه‌ى و الى مانگ باسی لێوه‌ده‌كات. له‌وساوه ئه‌وم كه‌وتوت ه خه‌یاڵ ســێیه‌م :ته‌نیایی ل ه ســه‌ر ئاســتى هه‌ڵگرتنى گریانه پیشه‌م بووم ه كۆى زوخاڵ شــاعێر لێــره‌دا بــه‌دووى هاوده‌مــى ڕه‌گــه‌زى ئومێــدو خه‌مى نیشــتمانى ،بۆ ئه‌و مه‌به‌ســته‌ش به‌رامبه‌ریدا وێڵــه ،چونك ه ده‌زانێت یه‌كه‌م و كۆتا هه‌وڵى گه‌ڕان ب ه دووى زیندوكردنه‌وه‌ى په‌یوه‌ندى ئه‌رێنى دا ده‌گه‌رێت ك ه شاعێر ده‌ڵێت: ئه‌ى مانگ تۆ شوعله‌ى عه‌شقى پیرۆزى تو نه‌شئه به‌خشى دڵه‌ى به‌سۆزى من سوێندت ئه‌ده‌م به‌عیشق و جوانى به‌نه‌سیمه‌كه‌ى به‌رى به‌یانى به‌سه‌رهاتى خۆت بۆ من به‌یان كه ده‌ردى گرانم نه‌ختێ ئاسان كه دوجارێ چى بوه واپه‌شێواوى؟ له‌به‌رچى په‌ست و مات وداماوى؟ پێم بڵێ توخوا چه‌ند جوانت دى؟ چه‌ند كورى به‌زمى عاشقانت دى؟ چه‌ند ته‌خت وبه‌خت وخان ومانت دى؟ ســوكناده‌رى ده‌روونــى بۆ مانــادان به‌بوونى خۆو چه‌ند قاره‌مان وچه‌ند سوڵتانت دى؟ هێشتنه‌وه‌ى بوونى خۆ بریتیه ل ه هاوسه‌ر وهاوده‌م چه‌ند قه‌وم ومیلله‌ت چه‌ندشارانت دى؟ لــ ه ڕه‌گه‌زه‌كــه‌ى به‌رامبــه‌رى .ئاخــر ئــاده‌م لــ ه چه‌ند شه‌رو شۆرى بێ ئامانت دى؟ به‌هه‌شتدا هه‌ستى به‌ته‌نیایی ده‌كرد ،بۆ نه‌مانه‌وه‌ى چه‌ند بوردومانى كوردستانت دى؟ به‌ته‌نیایی خواى گهوره دایك ه حه‌واى وه‌ك هاوده‌م چه‌ند كفنى ئاڵى شه‌هیدانت دى؟ و ره‌وێنــه‌ره‌وه‌ى ته‌نیاییه‌كــه‌ى پێبه‌خشــی .بۆی ه چه‌ند بێ كه‌سانى به‌ریشانت دى؟ ده‌ڵێن حه‌وا ل ه په‌راسووى سه‌ردڵى ئاده‌م درووست چه‌ند ده‌ر به‌ده‌رو ماڵ وێرانت دى؟ بوو ،ئه‌ركى په‌راسوه‌كه‌ش پاراستنى دڵ بوو ،بۆی ه چه‌ند چاوى سورى پرگریانت دى؟ ده‌بێــت ئیمــرۆ بۆ ئه‌و دڵشــكان و بێتاقه‌ت بوون ه ئه‌ى مانگ ئه‌وه‌ند‌ه سه‌یرى دونیات كرد و ئازاركێشــانه‌ى دڵى پێویســتى بــ ه په‌ناگه‌یه‌ك سه‌یرى نیفاق و زوڵم و ڕیات كرد و پارێزه‌رێــك و شــوێنگه‌یه‌كى هێمــن بێــت ،بــۆ بۆیه به‌و ره‌نگ ه كارى تێكردى ئاســووده‌یی ئه‌ودڵه‌ى شــاعیر دیــار‌ه ك ه ره‌گه‌زى ڕه‌نگ وشوعوورى به‌جارێ بردى
ج ـه‌خــت لـه‌سـه‌ر بێكه‌سی شاعیر به‌ناراسته‌وخۆ و دووشت دهكاتهوه، به‌زمانى حاڵى شیعر پێمان ده‌ڵێت :مرۆڤ ته‌نیا نابێت خۆى موســه‌وگه‌ربكات و نه‌یانهێشــت دڵسۆزى و خۆشه‌ویســتى خــۆى بخات ه ڕوو ،ئــه‌وا جیهانێكى تــر ده‌توانێت فه‌راهه‌م بكات ،ك ه هه‌مووشــته‌كان هه‌ســت به‌دڵسۆزى بوونیان و خۆشه‌ویستى كردن تیایانداو راستگۆیی و نرخاندن تیایاندا لێواو لێوه. بۆی ه ئه‌م په‌نابردنه‌ى شاعێر بۆ مانگ گۆتر‌ه نیه‌و جیهانێكى پڕل ه جوانی له پشتیه‌تى . دووه‌م :ته‌نیایــی له‌ســه‌ر ئاســتى ڕه‌گــه‌ز و خۆشه‌ویستى و بابه‌تى گیانى... ده‌بــا بچینــ ه الى كۆپله‌كانــى پــاش ئــه‌وى شــیعره‌كه‌ى شــاعیرو بزانیــن ئایــا ته‌نهــا ئــه‌و ته‌نیاییه‌ى ك ه دووچارى بووه ئه‌و جۆرى یه‌كه‌میان
ژمار ه ( )٤٣٤دووشه‌مم ه 201٤/١٢/١
7
مرۆڤ له‌ناو ده‌چێت به‌اڵم نادۆڕێت
ڕه‌خن ه له ڕۆمانی (پیره‌مێرد و ده‌ریا)ی ئه‌رنست هه‌مینگوای
ماریۆ بارگاس یۆسا و .ل ه فارسییه‌وه :جه‌بار سابیر رۆمانی»پیره‌مێــرد و ده‌ریــا» چیرۆكێكــی ســاده‌ی هه‌یــه :دوای تێپه‌ڕینی هه‌شــتاو چوار رۆژ خــۆ ره‌تاندنی بێ به‌رهه‌م ،ماســیگری پیر ســه‌ركه‌وتوو ده‌بێت پاش دوو رۆژ و نیــو هه‌وڵی بێوچان ،ماســییه‌كی گهوره راو بكات. ماسییه‌ك ه ب ه به‌له‌مه‌كه‌یه‌و‌ه ده‌به‌ستێته‌وه ،به‌اڵم بۆ سبه‌ی ل ه شــه‌ڕێكدا ك ه هیچی ل ه شــه‌ڕێكی تــه‌واو ،كه‌متر نییه، ماســییه‌ك ه ل ه ده‌ست ده‌دات و ماسییه‌ك ه بۆ خۆی ده‌بێت ه پارووی شه‌ویلگ ه برسی و چڵێسه‌كانی كۆس ه ماسییه‌كانی ده‌ریــای كاراییب .پیاوێك تووشــی مێمڵێكی كین ه ل ه دڵ بــووه و لــ ه كۆتاییدا چ براو‌ه بێت و چ دۆڕاو ،هه‌ســت ب ه پێگــه‌و گه‌وره‌ییه‌كی پتــر ده‌كات و ده‌گۆڕێت بۆ مرۆڤێكی باشــتر .ئه‌م ه یه‌كێك ل ه مۆتیڤ ه كالسیكه‌كانی رۆمانه‌كانی هه‌مینگوایه .به‌اڵم ئه‌م مۆتیڤ ه ل ه هیچ یه‌كێك ل ه رۆمانه‌كان و چیرۆكه‌كانــی ئه‌ودا ،ك ه به‌ر له‌م ه نووســراوه ،ب ه كامڵی ئه‌م رۆمانه نییه ،ك ه ل ه ساڵی ( )1951ل ه كوبا نووسراوه. رۆمانێك ك ه گه‌اڵڵه‌یه‌كی ســاد‌ه و پێكهاته‌یه‌كی بێ عه‌یب و كێماســی هه‌یه‌و ماناو ناوه‌رۆكه‌كه‌ی هێزی ئه‌وه‌ی هه‌ی ه كــ ه له‌گه‌ڵ باشــترین رۆمانه‌كانــی ئه‌ودا كێبڕكــێ بكات. هه‌مینگــوای بۆ نووســینی ئــه‌م رۆمان ه خه‌اڵتــی ئه‌ده‌بی پۆلتیــزه‌ری ســاڵی ( )1953و نۆبێڵی ئه‌ده‌بیاتی ســاڵی ()1954ی بردۆته‌وه. «پیره‌مێرد و ده‌ریا» رواڵه‌تێكی ســاد‌ه و خه‌ڵه‌تێنه‌ری هه‌یه ،وه‌ك نواندنگه‌لێك ل ه ئینجیل یا ئه‌فسانه‌كانی ئارتۆر كــ ه له‌ودیو ســاده‌ییانه‌و‌ه ده‌توانی مانــای ئاڵۆز و قووڵی ره‌وشــتی یا واقعیه‌تگه‌لی مێژوویی و ناسكی ده‌روونناسی بدۆزییه‌وه .ئه‌م رۆمان ه ب ه سه‌رنجدان ل ه روانینی هه‌مینگوای نه‌ك ته‌نها چیرۆكێكی جوان و سه‌رنجڕاكێشی هه‌یه ،به‌ڵكو سه‌رگوزشته‌یه‌ك ه ل ه بارودۆخی مرۆڤ و تا راده‌یه‌ك رێگه‌ی قوتاربوونه بۆ نووسه‌ری رۆمانه‌كه. رۆمانه‌كــ ه لــ ه دوای یه‌كێــك لــ ه گه‌وره‌ترین شكســت ه ئه‌ده‌بییه‌كانــی هه‌مینگــوای نووســراوه ،واتــا لــ ه دوای رۆمانــی «سه‌رانســه‌ری رووباره‌ك ه و ل ه نێــو داره‌كاندا» رۆمانێكــ ه لێوڕێژ ل ه كڵێشــ ه و یاریــی زمانی و واده‌بینرێ چمــا نووســه‌رێكی مامناوه‌ند ئه‌و رۆمانــه‌ی له‌به‌ر رۆمانی «خۆر دیســان هه‌ڵدێتــه‌وه« كۆپی كردبێــت ،نه‌ك ته‌نها ره‌خنه‌گرانــی ئه‌مریكــی ،به‌ڵكــو ره‌خنه‌گرانــی زۆرینــه‌ی واڵتانــی تــری جیهانیش ،به‌توندی ره‌خنه‌یــان له‌م رۆمان ه گرتــوو‌ه و ته‌نانــه‌ت هه‌ندێــك لــه‌وان ،وه‌ك «ئه‌دمۆنــد ویڵسۆن» ئه‌و رۆمانه‌ی وه‌ك خاڵی چاره‌سه‌ر قبوڵنه‌كه‌ری كه‌وتنــی الیه‌نــی ئه‌ده‌بی هه‌مینگــوای ده‌زانــی .هه‌ڵبه‌ت ه ئاگاداركردنه‌وه‌یه‌كــی جدی بــوو ،له‌به‌رئه‌وه‌ی هه‌مینگوای چووبــوو‌ه قۆناغێكــی ژیانییــه‌و‌ه ك ه ئه‌نجــام و داهێنه‌ری كاڵتر بووبۆوه و نه‌خۆشی و ئه‌لكهول ئیفلیجیان كردبوو و وزه‌یه‌كــی كه‌متری بۆ ژیــان هه‌بوو« .پیره‌مێرد و ده‌ریا» دوایین بانگی نووســه‌رێكی مه‌زن بوو ل ه هه‌ڵدێری ئه‌ده‌بی و هه‌مینگوای ب ه هۆی نووســینی ئه‌م رۆمان ه باشــه‌و‌ه ل ه بری ئه‌وه‌ی ك ه ب ه تێپه‌ڕینی كات بگۆڕێت بۆ نووســه‌رێكی گهوره ،هه‌روه‌ك ویلیام فۆكنه‌ر پێشــبینی ئه‌مه‌ی كردبوو، یه‌كسه‌ری بووه نووسه‌رێكی گه‌وره‌و «پیره‌مێرد و ده‌ریا» بــ ه پێچه‌وانــه‌ی كه‌مــی و كورتییــه‌وه ،گۆڕا بۆ باشــترین رۆمانــی ئه‌و .زۆرێك لــ ه كاره‌كانی هه‌مینگوی ك ه ل ه كاتی چاپ و باڵوه‌بوونه‌وه‌یاندا واگومان ده‌كرا رۆمانێكی نه‌مربن، ب ه تێپه‌ڕینی كات تازه‌یی و راكێشــه‌رییان ل ه ده‌ســتداوه‌و گــۆڕاون بۆ كارێك ك ه مێــژووی به‌كارهێنانیان پێوه‌یه ،یا چیرۆكه‌ك ه له‌گه‌ڵ فه‌لســه‌فه‌ی بنه‌ڕه‌تی خۆیدا نایه‌ته‌و‌ه یا ته‌نانــه‌ت جارجــارێ چیرۆكه‌ك ه ناوه‌رۆكێكی ده‌ســتكردی په‌یــدا كــردووه ،وه‌ك «زه‌نگــه‌كان بۆ كــێ لێده‌درێن» و ته‌نانه‌ت رۆمانی زۆر باشــی «خۆر دیســان هه‌ڵدێته‌وه«. به‌اڵم چیرۆكی رۆمانی «پیره‌مێرد و ده‌ریا» وه‌ك چه‌ندێك لــ ه چیرۆكه‌كانی هه‌مینگوای ئــازاد بوون ل ه به‌ندی كات و بریندار نه‌بوون و هێشتا ك ه هێشتای ه سه‌رنج راكێشییه‌كی نوێیان هه‌ی ه و ســمبوڵگه‌رایی به‌هێزی وه‌ك ئه‌فسانه‌یه‌كی مۆدێرن له قه‌ڵه‌م ده‌درێت. ناتوانی ئۆدێسه‌ی سانتیاگۆ ،تاق ه پیره‌مێردی رۆمانه‌كه‌و شــه‌ڕه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ ماسییه‌كی خێوپه‌یكه‌ر و كۆس ه ماسیی ه
بێبه‌زه‌ییه‌كانــی كه‌نــداوی كه‌نــاراوی كوبــا ناوبه‌ریــت و وینه‌ی شــه‌ڕێكت بیرنه‌كه‌وێته‌و‌ه كــ ه خــودی هه‌مینگــوای له‌گــه‌ڵ دوژمنانێك هه‌یه‌تــی ،ك ه ل ه ناخی ئــه‌و دا ل ه دایك ده‌بن و له‌گه‌ڵ ئه‌وان ده‌ست و په‌نج ه نه‌رم ده‌كات. دوژمنانێك كه ســه‌ره‌تا هێرش بۆ مێشــك و پاشــان بۆ له‌شــی ده‌بــه‌ن ،هه‌مــان ئه‌وانه‌ی كــ ه ل ه ســاڵی ( )1961هه‌مینگوای كه‌نه‌فت، ك ه یاده‌وه‌ریی و رۆحی له دهســتداوه ،ناچار ده‌كه‌ن ب ه تفه‌نگێك ك ه زۆری خۆشئه‌وێ و به‌و تفه‌نگ ه گیانی زۆر ئاژه‌ڵی سه‌ندووه ،ئه‌مجار‌ه بچێت ه سۆراغی خۆی و خۆی بكوژێت. ئه‌و شته‌ی ك ه چیرۆكی ماسیگری كوبایی له‌و ده‌ڤه‌ر‌ه گه‌رمه‌ســێر‌ه نامۆ و سه‌رسوورهێنه‌ر‌ه دره‌خشــان ده‌كات و ده‌بێتــ ه هــۆی ئــه‌وه‌ی خوێنه‌ر هه‌وڵ و ته‌قه‌الی ســانتیاگۆ بۆ شــه‌ڕ له‌گه‌ڵ دوژمنێك ك ه ده‌یه‌وێ شكستی پێ بدات، ب ه شــتێكی جیهانی و نه‌مر بزانێ ،ئه‌مه‌ی ه ك ه ژیان تێكۆشــانێك ه هه‌میشه‌یی و ب ه ئازا بوون ل ه شــه‌ڕه‌كه‌دا و شــكۆیه‌ك ك ه ماســیگره‌ك ه لــ ه رۆمانه‌كــه‌دا هه‌یه‌تــی ،خوێنــه‌ر هه‌ســت ده‌كات لــ ه روانگــه‌ی رۆحییه‌و‌ه به‌رز بۆته‌وه‌و به‌ڵگه‌یه‌كی بۆ بوونی ل ه دنیادا په‌یدا كردووه، ههرچهنده كه ئه‌شــێ ل ه شــه‌ڕه‌كه‌دا بدۆڕێ. ئه‌مــ ه هه‌مان هۆكارێك ه ك ه كاتێك ســانتیاگۆ مانــدوو و مــردوو بــ ه ده‌ســتی خوێناوییه‌و‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه ئــه‌و گوند‌ه چكۆله‌یه‌ی ك ه له‌وێ ده‌ژی ،ئێسكوپروسكی بێ تایبه‌تمه‌ندی ماسییه‌كی گهوره، كــ ه كۆســ ه ماســییه‌كان خواردوویان ه هه‌ڵگرێــت و وادێت ه به‌رچاومــان ك ه ئه‌م كه‌ســ ه ب ه پێچه‌وانــه‌ی ئه‌زموونی بێ ســه‌مه‌ری دواجاری ،له روانگه‌ی رۆحییــه‌و‌ه بارودۆخێكی باشــتری په‌یدا كردووه‌و ل ه گوێن پێشــوو ،پێشكه‌وتووه‌و هــه‌م ل ه روانگه‌ی رۆحی و هه‌م ل ه روانگه‌ی جه‌ســته‌ییه‌و‌ه توانا سنوورداره‌كانی مرۆڤێكی ناپایه‌داری به‌رزكردۆته‌وه. رۆمانه‌كه‌ی هه‌مینگوای خه‌ماوییه ،به‌اڵم ره‌شبینان ه نییه. ب ه پێچه‌وانه‌وه ،هه‌مینگوای پیشــانی ده‌دات ك ه هه‌میشــ ه و لــ ه هه‌مــوو كاتێكدا ،ته‌نانــه‌ت ل ه ئازار و میحنه‌تیشــدا ئومێدێك هه‌یه ،ره‌فتاری مرۆڤ ده‌توانی شكســت بگۆڕێت بــۆ ســه‌ركه‌وتن و مانا ب ه ژیانیان ببه‌خشــێت .ســانتیاگۆ كاتێــك لــ ه راو‌ه ماســی ده‌گه‌ڕێتــه‌وه ،لــ ه رابــردوو پتر شایســته‌ی رێــز و بایه‌خ ه و ئه‌م بابه‌ته‌یشــ ه ك ه مانۆلینی منــداڵ ده‌خات ه گریان :ستایشــێك ك ه بــۆ ئه‌م پیره‌مێرد‌ه پێداگره‌ی داده‌نێ ،ته‌نانه‌ت له‌و ستایشــه‌یش زیاتر‌ه ك ه بۆ مامۆستای ماسیگرتنه‌كه‌ی داده‌نێ« .مرۆڤ ل ه ناو ده‌چێت،
«
و بێئــه‌وه‌ی الف لــێ بدات یا ل ه خۆی بایی بێت ،ته‌نها ب ه ساده‌یی به‌رپرسیارێتییه‌كه‌ی ئه‌نجام ده‌دات. هه‌مینگوای بۆ نووسینی ئه‌م رۆمان ه سوودی ل ه ئه‌زموون ه تایبه‌تییه‌كانی وهرگرتووه :حه‌زی ل ه وه‌ســف نه‌هاتووی بۆ ماســی گرتن و ئاشــنایی ب ه گوند و ماسیگرانی كۆجیمار، كارگه ،بــاڕی پریكۆڤ ،التزار ،كــ ه قه‌له‌نده‌رخانه‌یه‌ك ه بۆ خواردنه‌وه‌و ده‌مه‌ته‌قێ .رۆمانه‌ك ه ل ه ژێر كاریگه‌ری حه‌ز و ئاشــنایی نووســه‌ر بۆ ده‌ڤه‌ری كه‌ناراوی و پیاوان و ژنانی دورگه‌ی كوبایه‌و «پیره‌مێرد و ده‌ریا» قه‌رداری ئه‌وانه. رۆمانه‌كــ ه دوو خاڵــی گرنــگ و بنه‌ڕه‌تــی هه‌یــ ه كــ ه سه‌رگوزشت ه سانتیاگۆ ده‌گۆڕێت ،یه‌كیان رووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ ماســی و ئه‌ویــدی رووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ كۆســ ه ماسییه‌كان ،ك ه رۆمانه‌كه به‌ره‌و بیركردنه‌وه‌ی داروینی پێش خۆی ده‌دات ،واتا مرۆڤێك بۆ مانه‌وه‌ی ناچار‌ه بوونه‌وه‌رێك بكوژێت و كاتێك پێگه‌ی ل ه مه‌ترســیدای ه سوود ل ه هه‌موو ئازایه‌تــی و به‌جه‌رگی وه‌رده‌گرێت تا به‌ره‌ڤانی بكات .هه‌ر ئــه‌م ئازایه‌تییه‌یــ ه كــ ه ده‌بێت ه هۆی ئه‌وه‌ی ســانتیاگۆ ل ه
«پیره‌مێرد و ده‌ریــا» رواڵه‌تێكی ساده و خه‌ڵه‌تێنه‌ری هه‌یه ،وه‌ك نواندنگه‌لێك له ئینجیل یا ئه‌فسانه‌كانی ئارتۆر كه له‌ودیو ساده‌ییانه‌وه ده‌توانی مانای ئاڵۆز و قووڵی ره‌وشتی یان واقعییه‌تگه‌لی مێژوویی و ناسكی ده‌روونناسی بدۆزییه‌وه
به‌اڵم قه‌ت نادۆڕێت ».ئه‌م ه هه‌مان رست ه ناسراوه‌كه‌ی ه ك ه لــ ه زمانی ســانتیاگۆو‌ه لــ ه ناو زه‌ریاو‌ه دێتــ ه ده‌رێ ،ئه‌م رسته‌ی ه دروشــم و سمبوڵی ژیانی ئه‌رنســت هه‌مینگوایه. هه‌موو كه‌ســێتییه‌كانی رۆمانه‌كانــی هه‌مینگوای ،ل ه گاباز و راوچــی و قاچاخچییــه‌و‌ه بیگر‌ه تا سه‌ركێشــه‌كانی تری خاوه‌نی گرنگترین تایبه‌تمه‌ندی پاڵه‌وانه‌كانی هه‌مینگواین: ئازایه‌تی و به‌جه‌رگی. سانتیاگۆی رۆمانی «پیره‌مێرد و ده‌ریا»یش له‌م مرۆڤ ه ئازاو به‌جه‌رگانه‌یه .پیاوێكی خاكییه ،ل ه كۆلیتێكی وێران و داغان ده‌ژی و سیسه‌مه‌كه‌ی ل ه رۆژنامه‌ی كۆن ه دروستكراو‌ه و لــ ه ئاواییه‌كه‌دا ناووناوبانگێكی هه‌یه .مرۆڤێكی ته‌نیایه، ســااڵنێك پێشــتر هاوســه‌ره‌كه‌ی لــ ه دهســتداوه و تاقــ ه یاده‌وه‌رییــه‌ك ك ه بــۆی ماوه‌تــه‌وه ،یادی ئه‌و شــێرانه‌ی ه ك ه وه‌ختی پیاســه‌ی شــه‌وان ه ل ه ســه‌ر عه‌رشه‌ی كه‌شتی هه‌ڵمــی لــ ه كه‌ناراوی ئه‌فریقا ،كاتێك هێشــتا له‌وێ كاری كردووه ،بینیوێتی و یادی یاریزانانی به‌یسباڵی ئه‌مریكایی وه‌ك جــۆ دایمیگۆ و یــادی مانۆلین ،كوڕێكی منداڵكار ك ه وه‌ختایه‌ك له‌گه‌ڵ ئه‌و رۆیشــتوو‌ه بۆ ماسی گرتن و ئێستا ب ه پێداگری باوك و دایكی ،ناچار‌ه بچێت ه كن ماسیگرێكی دی كار بــكات .ماســی گرتن بۆ ســانتیاگۆ ئــه‌و مانایه‌ی نییــ ه ك ه بــۆ هه‌مینگوای و زۆرێك ل ه كه‌ســێتیه‌كانی تری هه‌یه‌تی ،واتا ته‌نها وه‌رزشێك یان رابواردنێك یا رێگه‌یه‌ك بــۆ بردنه‌وه‌ی خه‌اڵت و رووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ شــه‌ڕێكی تــه‌واو و رێكوپێــك نییــه ،به‌ڵكو پێداویســتییه‌ك ه ژیانی، كارێــك ك ه ب ه هه‌وڵ و مه‌شــه‌قه‌تی زۆر بــۆ ئهوه ده‌یكات ك ه ورگی تێر بكات .شــه‌ڕی سانتیاگۆ له‌گه‌ڵ نێز‌ه ماسی، ئه‌و ده‌گۆڕێت ب ه مرۆڤێكی سه‌رســووڕهێن ك ه ب ه ســاده‌یی و بــ ه خاكه‌ڕایی ته‌واوه‌و‌ه وه‌ك قاره‌مانه‌كان ره‌فتار ده‌كات
شــه‌ڕێكدا له‌گــه‌ڵ ماســییه‌كه ،نه‌ك ته‌نها بــۆ دابینكردنی مووچ ه هه‌وڵ بدات ،به‌ڵكــو بكه‌وێت ه به‌ر تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك تا ئه‌ندازه‌ی پێگه‌و پایه‌ی ئاشكرا بێت .خودی ماسیگریش ل ه الیه‌نی میتافیزیكی و ره‌وشــتییه‌و‌ه ب ه ئاگای ه ل ه كارێك ك ه ده‌یكات و ده‌ڵێ( :پیشــانی ده‌ده‌م ك ه مرۆڤ ده‌توانێ چ كارگه‌لێــك بــكات و به‌رگه‌ی چ شــتانێك بگرێت ).به‌م روانینه‌و‌ه رۆمانه‌ك ه ته‌نها به‌ســه‌رهاتی ماسیگرێك نیی ه ك ه نه‌كه‌ســێك چاوی ب ه ســه‌رییه‌وه‌یه‌تی و نــ ه بڕیار‌ه دواجار خه‌اڵتێكــی پێبــده‌ن ،جێگه‌یه‌ك كه باوه‌ڕی هه‌ر كه‌ســێك رۆڵێكی دیاریكه‌ری هه‌یه. بۆ گه‌یشتن به‌م هه‌ڵهێنجانه ،به‌گشتی ب ه یه‌ك دنیا هه‌ست و ئۆخــژن رووبه‌ڕووین ،خاڵگه‌ڵێك ك ه ورد‌ه ورد‌ه ئاســۆی بینینــی ئێم ه لگۆڕ رۆمانه‌ك ه رووناك و رووناكتر دهكاتهوه و روانگه‌یه‌كی ته‌واو پێشكه‌شــی ئێمه ده‌كات .نووسه‌ر بۆ گوێزانه‌وه‌ی ئه‌م هه‌ڵهێنجان ه ســوودی ل ه لێوه‌شــاوه‌ییه‌كی تایبه‌ت وه‌رده‌گرێت و ئه‌وه‌یشــی ل ه نووسینی رۆمانه‌كه‌یدا خســتۆت ه گــه‌ڕ .گێڕه‌ره‌وه‌ی هه‌مووشــتزان كــ ه رۆمانه‌ك ه ده‌گێڕێتــه‌و‌ه و هێد هێدی ئێمــ ه ده‌خات ه ره‌وتی ورده‌كاری رۆمانه‌كه‌یه‌و‌ه و وێڕای ئه‌وه‌ی ك ه خۆی ل ه پشت تاك تاك رسته‌كانی رۆمانه‌كه‌یه‌و‌ه شاردۆته‌وه ،چیرۆكی پیره‌مێردێك ده‌گێڕێته‌و‌ه ك ه ماسییه‌كی خێوپه‌یكه‌ری ب ه به‌له‌مه‌كه‌یه‌و‌ه به‌ســتۆته‌و‌ه و بــ ه نیگه‌رانــی چاوه‌ڕێیــ ه تــا راوی بكات. گێــڕه‌و‌ه لــ ه كۆتاییدا بــ ه زیره‌كی ئێو‌ه له‌گــه‌ڵ ورده‌كاری چیرۆكه‌كه‌ی رادێنێ و ئه‌مه‌یش قه‌رداری زمانێكی ســاده‌ی ه ك ه واده‌بینرێ هه‌مان زمانی ماســیگری پیر و ســاد‌ه بێت و ورده‌كارییه‌كــه‌ی لــ ه ســانتیاگۆو‌ه وهرگرتووه تا باســی بوونه‌وه‌ره‌كانی ژێر زه‌ریا بكات .نووســه‌ر ب ه لێوه‌شــاوه‌یی ته‌واوه‌و‌ه هه‌وڵ و نه‌به‌ردی ســانتیاگۆ و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی
«« خوانی نۆبێل و .له ئینگلیزییه‌وه :ئارا ڕەزا گۆشه‌یه‌كه ،تایبه‌ت به گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات ،له خوانی نۆبێلدا
ئەکادیمیای سوێدی -بۆ خەاڵتی نۆبێل ،لە ١٩٧٣دا ،خەاڵتی نۆبێلی بە پاتریک وایت ،ڕۆماننووسی ئوستورالی ،بۆ «چیرۆکێکی حەماسیی سایکۆلۆجیی هونەری وا کە قاڕەیەکی نوێی بە ئەدەبی جیهانی بەخشی» ڕەوا بینی.
پاتریک وایت جەنابی شاهانە ،بەڕێزانی ئەکادیمیای سوێد! زۆر بەداخ و پەژارەوە ڕایدەگەیەنم کە ناتوانم لە ستۆکهۆڵم بم لەم کاتەدا و بەشــداری ئــەم بۆنەیەی ئەمڕۆ بــم .بەاڵم جارێکی تر ســەردانکردنەوە بــە یادەوەریــدا گەڕانــەوە بــۆ ڕۆژانی گەنجیــم کە وا دەزانم ئێســتایە کە دەمبەســتێتەوە بە هۆڵی شــاری ســتۆکهۆڵمەوە (تاون هۆڵی ستۆکهۆڵم) کاتێــک تەمەنم ١٦ســااڵن بوو لەگەڵ دایک و باوکمدا لە شــاری مالمۆوە بە شــەمەندەفەر گەشــتمان دەســت پێکرد .هەرچەندە ئەمە زۆر دەمێکە ڕوویداوە و گەشــتەکەش کورتخایەن بوو ،لەگەڵ ئەوەشدا یادەوەرییەکانی ئەو گەشــتەم لــە خەیاڵدا ماوە ،هەر لە پەڕینەوە بــە ناوی ئاوەکانی ئەو هەرێمانەدا تا بە بەندەرەکانی ستۆکهۆڵم و تاون هۆڵی ستۆکهۆڵمدا دەگات (ڕەنگــە ڕێــگا بە خۆم بــدەم و ئاماژەش بەوە بدەم کــە یەکەم پەرداخە شەراب لە ژیانمدا خواردمەوە لە ستۆکهۆڵم بوو). بارودۆخی کەشــوهەوا و تەندروستیم ڕێگام بدات ئارەزوومە جارێکی تر بگەڕێمــەوە و بــە یادەوەریی کوڕێکی گەنج و چــاوی پیاوێکی پیرەوە لەو شــارە بڕوانمەوە کە هێندە شــەرەفمەندە بەو خەاڵتەی پێی بەخشراوە تا دەرەوەی سنووری دەربڕین. ئه‌و له‌گه‌ڵ هێزێكی بێبه‌زه‌یی ك ه پیره‌مێردی ده‌ریاگه‌ڕ و لێوه‌شاو‌ه بۆڕ ده‌دات، وه‌سف ده‌كات. ورده‌كاری ته‌كنیكی رۆمانه‌ك ه ئه‌م توانای ه ده‌دات ه ئێم ه تا باشــتر واقعیه‌تی رۆمانه‌ك ه بناسین و په‌ی ب ه خاڵگه‌لێك به‌رین ل ه رۆمانه‌ك ه ك ه پتر سمبوڵیك و ئه‌فسانه‌یین ،هه‌مان ئه‌و خاڵگه‌له‌ی ك ه ژیانی سانتیاگۆ پیشانی ئێم ه ده‌دات، ئه‌و شــێرانه ،ئه‌و یاریی ه به‌یسباڵ و لێواری سه‌رسووڕهێنی دیمیگۆ .سه‌رباری ئه‌وه‌ی ك ه پیره‌مێرد ژیانێكی ساده و ئاسایی هه‌یه ،شتانی گهوره ب ه ده‌ست ده‌هێنێــت .ســانتیاگۆ كــ ه داغان و نه‌خوێنده‌واره ،ســمبوڵێك ه لــ ه مرۆڤ ل ه باشــترین دۆخێكدا كــ ه تێیكه‌وتووه ،بڕیار ده‌دات ب ه ســه‌ر خۆیدا زاڵ بێت و شه‌ڕ له‌گه‌ڵ خوداكان و ئه‌فسانه جیاوازه‌كاندا بكات. ماوه‌یه‌كــی كه‌م پاش ئــه‌وه‌ی ك ه ئه‌م رۆمان ه چاپ كرا ،ویلیام فۆكنه‌ر وتی هه‌مینگــوای «خــودای دۆزیوه‌ته‌وه ».ئــه‌م ده‌ربڕین ه راســته ،ههرچهنده ك ه ناكرێ بیســه‌لمێنی ،بــه‌اڵم هه‌روابێتــه‌و‌ه فۆكنه‌ر وتی ك ه ته‌وه‌ری ســه‌ره‌كی رۆمانه‌كه‌ی هه‌مینگوای «هه‌ســت»ه و ئه‌مه‌یش هه‌مان حاڵی ســه‌ره‌كیی ه ك ه ئه‌و ئاماژه‌ی پێكردووه .له‌م رۆمان ه سه‌رســووڕهێنه‌ره‌دا ،هه‌ستگه‌رایی له‌گه‌ڵ نه‌بوونی خۆددا ،خۆیان ده‌نوێنن .ســانتیاگۆ وه‌ك ســپارته‌كان ل ه به‌له‌مه‌كه‌ی خۆیدا ل ه نێو زه‌ریادا دانیشــتووه .خاڵی بنه‌ڕه‌تی رۆمانه‌ك ه ك ه ل ه تاك تاكی ده‌ربڕینه‌كانیــدا شــاردراوه‌ته‌و‌ه و دزه‌ی كردۆت ه ئه‌وانــه‌وه ،ئه‌مه‌ی ه ك ه كاتێك ســانتیاگۆی پیــر مانــدوو و مــردووه و خه‌موخه‌فه‌تــی هه‌ی ه و كه‌وت ه ســه‌ر هه‌ڵدێرێك ،داری به‌له‌مه‌كه‌ی ب ه ده‌ســته‌و‌ه ده‌گرێت و ل ه گوندی نووســتوودا به‌ره‌و پێش ده‌چێت .ئه‌و شــته‌ی ك ه خوێنه‌ر له‌م ســاته‌دا هه‌ســتی پێده‌كات ناتوانی به‌م ســاده‌یی ه راڤه‌ی بكه‌یــت و ئه‌مه‌یش هه‌مان ئه‌و رازه‌ی ه ك ه كتێب ه گه‌وره‌و ل ه بیرنه‌كراوه‌كان هه‌یانه ،له‌وه‌ی ه ئه‌م راز‌ه «دلۆڤانی»« ،دڵسۆزی» یا «مرۆیی» بێت ،به‌اڵم هه‌رچییه‌كه په‌یوه‌سته به هه‌سته‌كانی مرۆڤه‌وه. سەرچاوە http://sibegazzade.com/main
ژمار ه ( )٤٣٤دووشه‌مم ه 201٤/١٢/١
8
وەک عەتر لە خۆمانتان ئەدەین!...
ماراسۆنی وەرزی ڕەو بوو ئاگر نێڵەنێڵ ڕایدەکرد ئاو لەبەر نامووسی خۆی ڕایدەکرد ڕەشەبا لە ترسی گیانی خۆی ڕایدەکرد چۆلەکە بە چوار باڵ ڕایدەکرد مراوی و حاجی لەقلەق و قوو ... بزن و مەڕ و کەروێشک و مریشک و جووجەڵە، چنگ لە سەر شان ڕایان دەکرد ئەسپ چوارناڵە ڕای ئەکرد گەنم و باران و پەپوولە ماسی و نەهەنگ و مارماسی ڕایان ئەکرد هەموو ...هەموو ڕامان ئەکرد لە یەک کاتدا ئەگریاین و ڕامان ئەکرد لە یەک کاتدا ئەوەرین و ڕامان ئەکرد لە یەک کاتدا ئەسووتاین و ڕامان ئەکرد لە یەک کاتدا ئەمردین و ڕامان ئەکرد لە حەژمەتا سەرمان بە تاوێردا ئەکێشا و منداڵەکانمان لە خەرەندەوە فڕێ ئەدان ئەمانبینی: ئای ...خۆ ئەوە تەنانەت بەردیش ... بە سینگ کوتانەوە ڕا ئەکا ئای خۆ ئەوە تەنانەت دارستانیش... بە قوڕپێوانەوە ڕا ئەکا ئای خۆ ئەوە تەنانەت شێریش بە نەعرەتە کێشانەوە هەر ڕا ئەکا ئەگەر کچەکانمان بدەنەوە بە کۆترەکانیان ئەدەین بە مێرد ئەمجارە لە نێوان الپەڕەی کتێبەکانی شیعردا ئەیانشارینەوە تا وشک ئەبنەوە لەبەر ئاگردانەکاندا دایان ئەنێین بۆ هەر شوێنێک بچین لەگەڵ خۆمانیان ئەبەین بووکەشووشە و یارییە ڕەشوسپییەکانی جارانیان ئەدەینەوە ئاوێنەکانیان ناشکێنین ملوانکەکانیان ناپچڕێنین لە ئاونگیان ئەگرین!
«««
ئەگەر کچەکانمان بدەنەوە لە ڕۆژانی جەنگدا ئەیانبەین لە سەر منارەیەکی بەرز الی حاجی لەقلەق دایان ئەنێین دوور دوور تا شەڕ تەواو دەبێ الی کیسەڵێکی دونیادیتە و بە مشوور، جێیان دێڵین الی کوکوختی دەیانخەینە بەر خوێندن ئەگەر منداڵەکانمان بدەنەوە بۆ ئەوەی نەناسرێنەوە، بە زەخرەفە و نەخش و نیگار دەیانچنین نەبا بدزرێن، وەک عەترێکی دڵتەنگ لە خۆمانیان ئەدەین تا بە چاوەوە نەبن، لەگەڵ شەوە و شیالندا ئەیانهۆنینەوە تا بە کەس نەدۆزرێنەوە، دەرگەی سەدەفیان لەسەر دادەخەین لە نێو دەوەن و لە توێژاڵی گوڵەباخی فەرشەکاندا ئەیانشارینەوە نەبا بڕفێنرێن لە ناو خەونی حاجیلە، لەژێر سەرینی پەپوولە، لەناو باوڵ و لەودیو تابلۆکانەوە هەڵیان ئەگرین ئەگەر کچ و منداڵەکانمان بدەنەوە ئەمجارە بە بەفر قوماتیان ئەکەین
دالوەر قەرەداغی
بە چرایەکەوە بۆ ماڵی حەکایەتەکانیان ئەبەین شەوێکی درەنگ، وەک خەونی سپیی لەبەر تریفەی مانگدا، ئەیانبینین وەک بیرەوەریی ئەیانگێڕینەوە وەک منداڵیی لە بەلەمی بچووک بچووکدا بە دەم ڕووباریانەوە ئەدەین!
سلێمانی ئۆگۆستی ٢٠١٤
• ئەم شیعرە بەشێکە لە تێکستێکی درێژ...
www.chawdernews.com
ذمارة ( )225دوشةممة 2014/12/1 سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
225
www.chawdernews.com
ذمارة ( )225دوشةممة 2014/12/1
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
لە قوتابخانەیەكی ئاینیی پاكستان ،بن الدن وەكو قارەمان بە قوتابییەكان دەناسێنرێت! ئا.شادمان ئەمین
هەمیشە باس لەوە دەكرێت كە تاڵیبان لە ئەفغانستان درێژكراوەی تاڵیبانە لە پاكستان .هەر بەهەمان شێوە قاعیدە چەندە لە ئەفغانستانەوە پشتگیری دەكـــرا ،زیــاد لــەوەش لە پاكستانەوە پشتگیری دەكرا و تەنانەت دوا پەناگەی سەركردەكەشیان پێش كــوژرانــی هەر لەوێ بو .جگە لەوەی كە بــەردەوام لە روی سەربازییەوە تاڵیبانی پاكستان بەشداربون و بەشداردەبن لە یارمەتیدانی تاڵیبانی ئەفغانستان ،بەهەمان شێوە خوێندنگە و زانــكــۆ و كلتوریشیان لە خزمەتی ئەواندایە و خوێندكار و سەربازییان بۆ ئامادەدەكەن .نمونەی ئەو خوێندنگا و پەیمانگا ئاینییانەش (الل) یەكێكە لەوان كە بە هەزاران تیایدا دەخوێنن و ئامادەدەكرێن.
ئەمریكا وەستایەوە و سەر كەوت .ئەو سەرچەشنی وانەكانمان و بەڕێوەبەرایەتیی ئەم قوتابخانانەیە”. ئیستا ناوی ئوسامە بن الدەن كە لە ساڵی ٢٠١١دا بە دەستی كوماندۆكانی لقێكی تایبەتی هێزی دەریایی ئەمریكا لە پاكستاندا كــوژرا ،بە سەر دەرگــای یەكێك لەو قوتابخانانەوە نووسراوە .لەو كاتەوە كە لە ساڵی ٢٠٠٧دا ئەرتەشی پاكستان گــەمــارۆی ئــەو مــزگــەوتــە و بنكەی فەندەمەنتاڵخوازانیان دا و دەستیان بەسەردا گرت ،زۆر تێپەڕیوە و هەلومەرجەكە بۆ قــازی و مزگەوت و قوتابخانەكانی گ ــۆڕاوە .ئــەودەم لە هێرشەكەدا ١٠٠كەس كە زۆربەیان لە چەكدارە توندڕەوەكان بوون ،كوژران .لە ناو كوژراوەكاندا برا بچوكەكەی مەال قازی و دایكی و كوڕەكەی دەبینران. لەو شەڕەدا مەال قازی كە ویستبوی بە ڕوبەند و جلی ژنانەوە لە دەستی هێزە
١٢مانگە بەاڵم خوێندكاران دەتوانن بۆ خولی ٨ساڵەش ناوی خۆیان تۆمار بكەن و لە كۆتاییدا ئیجازەی مەالیەتی وەرگرن. عەبدوڵاڵ كە خوێندكارێكی ٢٤سااڵنە و بڕیارە ساڵی داهاتوو الی مەال قازی ئیجازەی مەالیەتی وەرگرێت ،دەڵێت: “تاڵیبان زۆر باش ئەفغانستانی بەڕێوە دەبرد .دادپــەروەری بەسەر ئەو واڵتەدا زاڵ بوو و دنیا بەغێڵیی پێدەبردن”. نــاوبــراویــش ئوسامە بــن الدەن بە ســەرچــەشــنــی خـــۆی دەزانــــێــــت .لە خوێندنەوەی عەبدوڵاڵدا بۆ ئیسالم، ســزای بــەردبــاران و لــەســێــدارەدان لە شوێنە گشتییەكاندا و هەروەها پێشگرتن لە خوێندنی ژنــان یاساگەلێكن نكولی هەڵنەگرن و پێویستە جێبەجێ بكرێن. ناوبراو دەڵێت“ :ئامانجی هەموومان یەكێكە .دەمانەوێت كۆمەڵگایەكی بەدور لە بەدڕەوشتی و بێ ئەخالقی دروست بكەین .دەمانەوێت دادپــەروەری بەسەر
توندی دژایــەتــی كەمینە ئاینییەكانی دەكرد و زۆرینەخوازێكی توندڕەوی ئاینی (واتە ئیسالمی سوننە) بوو. ژەنــــەراڵ زیــائــولــحــەق ،دیكتاتۆری سەربازیی پاكستان یەكێك لەو كەسانە بــوو كــە بـــــەردەوام لــە بەرنامەكانی “مزگەوتی الل”دا بەشداریی دەكرد. بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی لە هێرشی ساڵی ٢٠٠٧دا بۆ ســەر مزگەوتی الل كەوتنە دەستی هێزە ئەمنییەكان ،پێشەوا و خوێندكارانی ئەو مزگەوتە پێوەندییەكی گەرمیان لەگەڵ بەرپرسانی قاعیدە و بەتایبەت ئوسامە بن الدەندا هەبوو. ئێستا خوێندكارانی مزگەوتی الل لە هەمووكات زۆرتــرن و بڕیار وایــە پاش تەواوبوونی كاروباری كردنەوەی بەشێكی تری قوتابخانەكە لە ساڵی ٢٠١٥دا١٠٠٠ ، خوێندكاری تازە وەربگیرێن .خوێندكارانی ئــەو قوتابخانەیە بێ بەرانبەر بەشی ناوخۆیی و خــۆراك و خزمەتگوزاریی
ئێستا ناوی ئوسامە بن الدن ،بەسەر دەرگای یەكێك لەو قوتابخانانەوە نووسراوە
عەبدولعەزیز قازی” مەالی مزگەوتی “الل” مەالیەكی فەندەمەنتاڵخواز لە چەن قوتابخانەیەكی پایتەختی پاكستاندا وانە و بۆچوونەكانی ئوسامە بن الدن بە ٥٠٠٠ منداڵی خەڵكی ئــەو واڵتــە دەڵێتەوە. گەرچی دەسەاڵت و هێزە سەربازییەكانی پاكستان لە چەند ناوچەیەكی باكوری ئەمیننەكان دەرچێت ،گیرا و لە پاش ڕۆژئــاوایــی ئەو واڵتــەدا شــەڕی تاڵیبان ئەوە بە «مەالی بورقەع‌‌پۆش» ناوبانگی دەكــەن بــەاڵم هیچ بەرنامەیەكیان بۆ دەركــرد .بەاڵم ئێستا ٣٠٠٠كچ و ٢٠٠٠ داخستنی ئەو قوتابخانەیە كە فێرگەی كوڕ لە قوتابخانەكانی ناوبراودا وانەی عەقیدەی بــەرەی داهاتووی چەكدارانی فەندەمەنتاڵخوازی دەخوێنن. وانەكانی ئەو قوتابخانانە پێكهاتوون لە تاڵیبانە ،نیە. “عەبدولعەزیز قازی” مەالی مزگەوتی قورئان و زمانی عەرەبی و چەند وانەیەكی “الل”ی ئیسالم ئــابــادی پایتەختی عەقیدە و خوداناسی .هەڵبەت لەبەر پــاكــســتــان دەڵ ــێ ــت“ :ئــامــانــجــەكــانــی ئــەوەی مەال قازی بە زانستی دنیاییان ئێمە و تاڵیبان یەكێكن بــەاڵم ئێمە ڕاهێنانی سەربازیمان نیە .كاری ئێمە پەروەردەكردنی مێشكە .بەاڵم تاڵیبان زیاتر بە كردەوە خەریكی جیهادن .ئێمە وانەی جیهاد دەڵێینەوە ،ئیتر ئەوەی كە لە داهاتوودا خوێندكارەكانمان بیانەوێت بڕۆنە ڕیزی چەكدارانەوە یان نە ،بڕیار بە دەستی خۆیانە .ئێمە پێشیان ناگرین”. مەال قازی بەڕێوەبەری ٨قوتابخانەی ئاینییە كە یەكەمینیان پاش سەردانەكەی بــاوكــی (مـــەال عــەبــدوڵــای قـــازی) بۆ دەزانێت ،هیچ وانەیەكی پێوەندیدار بە ئەفغانستان بۆ الی ئوسامە بن الدەن ،زانستە سروشتییەكان یان بیركاری و هونەرەوە نەگونجێنراوە .زۆربەی وانەكانی دیاری كرا. ئەو مەال پاكستانییە دەڵێت“ :ئوسامە ئەو قوتابخانانە بە دەستی خودی مەال بــن الدەن سەرچەشنی هــەمــوومــان و قازی نوسراون و هەر لە قوتابخانەكەدا پاڵەوانێكی گەورەیە .ئوسامە بەرانبەر چاپ كراون .كورتترین خولی خوێندنیان
كۆمەڵگادا زاڵ بێت .تەنیا ڕێگایش بۆ گەیشتن بەو ئامانجە ڕاپەڕاندنی شەریعەت و دامەرزاندنی حكومەتێكی ئیسالمییە”. عەبدوڵاڵ یەكێكە لەو ١٨فەقێیەی كە بڕیارە لە ساڵی ٢٠١٥دا ئیجازەی مەالیەتی وەرگرن و بیروباوەڕەكەیان بە ناو خەڵكی ناوچە جیاجیاكانی پاكستاندا باڵو بكەنەوە.
تەندروستییان بۆ دابین دەكرێت .هەر بۆیە زۆربەی خوێندكاران منداڵی بنەماڵە هــەژاری خێڵەكانی باكوری ڕۆژئاوایی پاكستانن. لە بەشی كچانەی خوێندنگاكەدا، مامۆستا پیاوەكان لە پشتی دیوارێكی كۆنكرێتی دەرگاداخراوەوە بە مایكرۆفۆن وانــەكــانــیــان دەڵــێــنــەوە و لــەوانــەیــە مامۆستایەك ٥ساڵ وانە بە قوتابییەك
لە بەشی كچانەی خوێندنگاكەدا ،مامۆستا پیاوەكان لە پشتی دیوارێكی كۆنكرێتی دەرگاداخراوەوە بە مایكرۆفۆن وانەكانیان دەڵێنەوە
قورئان وەك گشت دەركەوتەكانی ناو مێژوو خوڵقێنراوە 3
ئازاد قەزاز
مزگەوتی الل “مزگەوتی الل” لە الیەن مەال عەبدوڵاڵی قازی ،باوكی مەال عەبدولعەزیزی قازییەوە كــرایــەوە .ناوبراو پشتگیریی تاڵیبانی دەكــرد كە ئــەودەم لە شــەڕی ڕووســدا بــوون .مەال عەبدوڵاڵ بە ئاشكرا و بە
بڵێتەوە بەاڵم یەك جاریش نەیبینێت و ڕووبەڕوو قسەی لەگەڵ نەكات. دەڵێن مەال قازی بڕی زۆری یارمەتی وەرناگرێت و تەنیا هەدیەی بچوك قبوڵ دەكــات .بەاڵم ناوبراو دەڵێت“ :خەڵك لە سەرتاسەری پاكستانەوە پێوەندیمان
الی ئیزەدییەكان و یارییەكان ،زمانی كوردی خودایی و پیرۆزە 4
د .حوسێن خەلیقی
پالنێكی بۆ داخستنی قوتابخانەكانی مەال قازی نیە. لــە پــاكــســتــانــدا بــۆچــوونــی جــیــاواز لــەســەر تاڵیبان هەیە و ڕۆژ لــە ڕۆژ فــەنــدەمــەنــتــاڵــخــوازان پەرەدەستێنن و دەســـەاڵتـــیـــان زیـــاتـــر دەبـــێـــت. بەرەنگاربوونەوەی ئەو قوتابخانانەش لە ڕوانگەی هەندێك كەسەوە یەكسانە لەگەڵ بەرنگاربوونەوە لەگەڵ ئیسالمدا. هــاوكــات زۆربـــەی خەڵكی پاكستان پاش هێرشی تیرۆریستانی تاڵیبان بۆ سەر فڕۆكەخانەی كەراچی لە سەرەتای هاوینی ڕابردودا ،هاتنە سەر ئەو بڕوایەی كە تاڵیبان هۆكاری نائەمنییەكانی ئەو واڵتــە و تێكدانی ئاسایشی ژیانیانە. هەڵبەت هەرچەندە هێزە سەربازییەكانی پاكستان لە سەرەتای ساڵی ڕابــردوودا لە چەن ناوچەیەكی سنوری ئەفغانستان هێرشیان كــردە سەر تاڵیبان بــەاڵم تا ئێستا دەسەاڵت هیچ هەوڵێكی جددیی بۆ داخستنی ڕێگاكانی هاتنی تاڵیبان بۆ ناو پاكستان ئەنجام نەداوە. پەرویز موشەڕڕەف كە لە كاتی هێرشی هێزە ئەمنییەكان بۆ سەر مزگەوتی الل، سەرۆك كۆماری ئەو واڵتە بوو ،دەڵێت ئەو كارە هەڵە بوو .ناوبراو كە لەسەر ئەو هێرشە بانگهێشتی دادگا كراوە بۆ بەرگری كردن لە خۆی و پالنەكە دەڵێت“ :ئێمە دەرفەتێكی زۆرمان دا بە برایانی قازی كە دانوستانیان لەگەڵ بكەین ،بەاڵم ئەوان دەیانویست بەو شێوەیە گوشار بخەنە سەر دەسەاڵتی ئیسالم ئاباد ،بۆیە ناچار بووین هێرش بكەینە سەریان”. “ئــەركــی سەرشانی دەســەاڵتــدارانــی ئێستایە كــە تیرۆریستان ســەركــوت بكەن و هزری فەندەمەنتاڵخوازی بنەبڕ بكەن .دەبێت لێبڕاوانە بەرەنگاریان ببنەوە .مشتومڕەكە لەسەر ڕای گشتیی كۆمەڵگایە و دەبێت پێش باڵوبوونەوەی زیاتری فەندەمەنتاڵخوازی لە ناو ڕای گشتی و كۆمەڵگادا ،پێشیان بگرین”. هــەرچــەنــدە هــێــزە سەربازییەكانی پاكستان لە ساڵی ٢٠٠٧دا هێرشیان كردە سەر مزگەوتی الل بەاڵم لە مانگی ئوكتۆبەری هەمان ساڵدا مــزگــەوت و خوێندنگای الل سەرلەنوێ كرایەوە.
پێوە دەكەن و یارمەتیمان بۆ دەنێرن. ئەم دواییانە كەسێك پێوەندیی پێوە كردین و خانوویەكی پێ هەدیە كردین. كەسانی تر هەن كە چەن هەزار ڕوپیە یان ئوتۆمبێلێكمان بۆ دەنێرن .خەڵك یارمەتیمان دەدەن ،لەبەر ئەوەی بڕوایان بە كارەكەمان هەیە”. ئەگەرچی بە پێی یاسا ئەركی سەرشانی دەسەاڵتی پاكستانە كە دەرفەتی خوێندنی بێ بەرانبەر بۆ هەموو ئەو مندااڵنەی لە تەمەنی خوێندندان ،بڕەخسێنێت ،بەاڵم بەپێی ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان زیاتر لە ٥ملیۆن منداڵی پاكستانی دەرفەتی خوێندنی حكومییان نیە و لە دۆخێكی وەهادا هەلێكی باشی ڕاكێشانی قوتابی بۆ ئەو قوتابخانە ئاینییانە دەڕەخسێت كە لە الیەن مزگەوت و ئیسالمییەكانەوە سەرپەرشتی دەكرێن. عەبدولسەمەد یەكێك لە دانیشتووانی گوندی “گورزانی”ی باكووری پاكستانە كە براكەی لەبەر ئەوەی نەڕۆیشتە ڕیزی چەكدارانی تاڵیبانەوە ،كــوژرا .بەاڵم سەرەڕای ئەوە ناوبراو كچە ١٢سااڵنەكەی ناردووە لە “مزگەوتی الل” خوێندن تەواو بكات. ناوبراو كە پاش كوژرانی براكەی لە ترسی گیاندا كۆچی كردووە بۆ ئیسالم ئاباد ،دەڵێت ”:لە ئێستادا ئەگەر بتەوێت منداڵەكەت بنێریتە قوتابخانە دەبێت مانگی النی كەم 5000ڕوپیە ( 49دۆالر) داهاتت بێت .ئەگەر منداڵێك زیاترت هەبێت بێگومان خەرجەكەیان زیاتر دەبێت .جا كەسێكی وەكــوو من چۆن دەتوانێت ئەو هەمووە پارەیە كۆ بكاتەوە؟ من كاری سەرپێیی دەكەم و داهاتێكی دیــارم نیە ”.كچەكەی لە قوتابخانەی ئاینیدا ڕۆژانــە ٣ژەم خواردنی هەیە و ئەگەر نەخۆشیش بكەوێت خزمەتگوزایی بێ بەرانبەری پزیشكی و تەندروستیی پێشكەش دەكرێت ”.ناوبراو دەڵێت“ :ئەو قوتابخانەیە تاوانبار دەكەن كە پێوەندیی لەگەڵ تاڵیبان هەیە بــەاڵم من هەست دەكەم ئەو قسانە پڕوپاگەندەی سیاسین. هیچكام لــە قوتابخانە ئاینییەكان پێوەندییان بە تاڵیبانەوە نیە و تەنیا خوێندنگەیەكن و بەس”. بەلیغولڕەحمان ،وەزیری پەروەردەیش قسەیەكی هاوشێوە دەكات و بڕوای وایە كە سەرچاوە: خوێندنگە ئاینییەكان جێگرەوەیەكی باشن اسامه بن الدن در این مدرسه قهرمان بۆ خوێندگە حكومییەكان و الیەنگریی است BBC .فارسی 24 .نوامبر .2014 http://www.bbc. بڕێك لە خوێندكاران لە ئوسامە بن الدەن co.uk/persian/ بەڵگە نیە بۆ ئەوەی خوێندكارانی ئەو قوتابخانانە فەندەمەنتاڵخوازانە پەروەردە _world/2014/11/141115_an osama_bin_laden_pakistan دەكرێن. نــاوبــراو دەڵــێــت كــە دەســـەاڵت هیچ
داعشیزم كوڕی جۆرێك لەلێكدانەوەی ئایینە جەمال حسێن
38
ذمارة ( )225دوشةممة 2014/12/1
ئیسالمی سیاسی
2
كەمەندكێشكردنی كوڕو كچانی بیانی بۆ نێو داعش هێزی هزریی داعش چۆن زەمینەی بۆ دەڕەخسێت؟
ن .ریچارد باریت* و :زانا ئەكرەم
()2-2 ئەوانەی بەرەو ئەوێ مل دەنێن كێن؟ بــڕیــاردان لــەوەی ئایا ئــەو كەسانەی كە دەچنە سوریا كێن‌و ژیانی تایبەت‌و شوناسیان چییە؟ دەگەینە ئاكامێك كە ئەوانە زیاتر تەمەنیان وا لەنێوان 18بۆ 29 ساڵیدا ،لەكاتێكدا نموونەگەلێكی فرەیش هەن كە لەتەمەنی 15بۆ 17ساڵیدان هەروەك چۆن كەسانیش هەن لە سییەكانی تــەمــەنــیــانــدان .ئــەمــەش ئــەو راستییە پیشاندەدات كە تێكڕای تەمەنی ئەوانەی كە دەچنە سوریە فرە الوترن لەوانەی كە پێشووتر بۆ جیهاد دەچوونە ئەڤغانستان، چوون وان تێكڕای تەمەنیان لە نێوان 25بۆ 35ساڵیدا بوو .بەم پێیە لەنێوەندی 2000 كاندا دەبینین ،كە ئاراستەی غەزاكەرانی بیانی گەنجتر دەپێورێن‌و تاڕادەیەك هەموو ئەوانە لەرەگەزی نێرینەن ،هەر چەند كە رێژەیەكی دیاریكراویش ژن لەو ریزانەدا دەبینرێن كە مــرۆی دەرەكــی ـن‌و جیهاد هەڵیپێچاون ،بەتایبەت مێیینەكان ئەو كیژانەن كە زۆرتر لە واڵتانی خۆرئاواوە كەمەندكێشكراون بۆ سوریەو نێوچەكە. ( )24هەموو ئەو ئافرەتانە یاخۆ پێوەندیان كـــردووە بەهاوڕێكانیانەوە یــان لەتەك هاوسەرەكانیان هاتوونەتە سوریا وەیا بەتاقی تەنها هاتوون‌و كەسیان لەتەكدا نەبووە. لە ئازاری 2014دا یەك ێ لە ئەندامانی ئەحراری شام كە گروپێكی وابەستەن بە قاعیدەوە باسی لە ژن‌و مێردێكی سویدی كرد كە چۆن هاتوونەتە سوریا. ئــەو گێڕایەوە كە ئــەوان لە رێگەی توركیاوە هاتوونەتە سوریاو لەوێ لەرێگەی كاروانێكی مرۆییەوە هاتوونەتە ئیدلەب. پاشان ئەوەی كە سەرپەرستی بەتالیۆنێكی ئەوێ بووە ،پرسیاری لێیان كردووە ئایا چۆن ئەحراری شام دەتوانێ هاوكارییان بكات ،پیاوە سویدییەكەیش بە عەرەبییەكی لەت‌و پەت تێیگەیاندوون كە ئەوان بۆ جیهاد هاتوونەتە سوریاو پێویستیان بە چەكە، ئیتر خــۆی‌و ژنەكەی چەكیان پێدراوە. پیاوەكە لەتەمەنی 22ساڵیدا بووەو بووەتە ئیسالم‌و ژنەكەش كە خانمێكی بەریتانی بوو ،لەتەمەنی 21ساڵیدا بووەو ویش 4 ساڵ پێشتر ببوویە موسڵمان .ئەو وەخت ێ كەسی شك نەبردووە لەتەكیا بچێتە سوریا ناچار لە 2013دا بۆخۆی هاتووەو بەزوویی ئەو هاوسەرە سویدییەی دۆزیوەتەوە كە ئەویش بەهەمان پاڵنەر هاتووەو پاشان لەسوریا ژیانی هاوسەرییان پێكەوە ناوە ()25 زۆرترینی ئەو جەنگاوەرە بیانیانەی كە دەگەنە جێ هیچ راهێنان‌و مەشقێكی سەربازییان نەدیوە یاخۆ ئەزموونێكی پێشوەختیان لە مەشق‌و جەنگكردندا نییە. هەرچەند ئەمە كارێكی دژوارە كە دەستی بۆ دەبــەن ،لەتەك ئــەوەشــدا گروپەكان جەنگاوەری بەئەزموونیان هەیەو لە دەر ێ هاتوونن بۆ نموونە 500جەنگاوەری سعودی لە ریزەكانی دوو گروپی توندڕەوی وەك داعش‌و بەرەی نەسرە هەن كە سااڵنێكە لە ملمالنێ‌و جەنگە شاراوەكانی ئێراقدا ئەزموونیان وەرگــرتــووە )26(.بەهەمان شێوە لە نــەژادی رووسا زۆرێك هەن كە سااڵنێكە لە قەوقازدا مژوڵی شەڕو شۆڕش بــوون .هەموو ئەمانە یاخود هاتوون‌و لەئێستادا پێوەندیان كــردووە بە گروپە تێرۆریستییەكانەوە یان بۆ خۆیان هەر ئەندام‌و هەڵسوڕاوی جەنگی ئەو گروپانە
بــوون لە واڵتــەكــانــیــانــدا )27(.هاوكات بەشێك لەوانەی كە كەم تەمەنن پێش ئەوەی بێن راهێنانی سەرەتاییان پێكراوە. چــوون راپــۆرتــەكــان دەڵــێــن لــە لیبیادا یەكێ لە فەرعەكانی ئەنسارو شەریعە كەمپی كردووە بۆ ئەو الوە خۆبەخشانەی كە دەچنە سوریاو هەموو ئــەوانــەی لە لیبیاو تونسەوە دێن لەوێدا بەشێوەیەكی سەرەتایی مەشق‌و راهێنانیان پێدەكەن. هەندێك جاریش حكومەتەكان بۆ نموونە حزب الله پێش ئەوەی بێنە سوریا بەباشی مەشق‌و راهێنانیان پێدەكرێت .یاخۆ سوپای قودسی ئێرانی راهێنانی تەواو بە ئێراقییە شیعە مەزهەبەكان دەكات‌و دروس ــت میریش لــە ئێراقدا هۆشی وا بەو بەرنامەو ئەجێندایەوەو پشتیوانیان لێدەكات .هاوكات بە نیسبەت خۆرئاواوە ئەو بیانییانەی كە دێنە نێو جەنگەكانەوە كەسانێكن كە نزیكەی %6ئەوانەن كە تازە بەتازە بوونە ئیسالم .وەیا زۆربەی جــەنــگــاوەرە خــۆرئــاوایــیــەكــان نــەوەی دووەم یان سێهەمی كۆچەرو پەنابەرانی خۆرئاوان‌و( )28بەهیچ جۆرێكیش زۆربەی ئەوانە هیچ جۆرە پێوەندی‌و هۆشێكیان بەالی سوریەوە نەبووەو زانیاریان نەبووە لەسەری ()29 هەر سەبارەت بە جەنگاوەرە غەوارەكانی خۆرئاوا لەسوریا ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەوەیە كە كەمتر لە گروپە تێرۆریستەكان دەچنە نێو هێزە نیان‌و نەرمڕەوەكانەوە بۆ نموونە فێرناردۆ رێیناس كە مژوڵی توێژینەوەیە لەسەر ئەوانەی لە ئیسپانیاوە دێن بۆ جیهاد بۆ سوریا ،پێی وایە لەوانەی كەهاتوون 25كەسیان چونەتە نێو سوپای ئازادی سوریەو 20كەسیان چوونەتە نێو گروپە تێرۆریستییەكان )30(.هەروەها یەكێكیتر لەوانەی كە ئەفسەرێكی پێشووی واڵتــی سویسە پێوەندیی كـــردووە بە میلیشیایەكی كریستیانییەوە لە سوریادا. ( )31یان زۆرجار بیانییەكان پێوەندییان بە هەر گروپێكەوە لەسەر ئەو بنەمایەیە كە بەپۆزەتیڤی لەسەر ئەو گروپەیان بیستووە یاخۆ پێوەندیان تەنها لەتەك ئەو گروپە بۆ دۆزراوەتـــەوە .بۆنموونە نموونەگەلی زۆری وەك یەڵماسی هۆڵەندی هەن كە وەك جیهادییەك ئەوەی لەرێگەی وتوێژوو پۆستەكانی‌و پرسیارەكانی لەتۆڕەكانی ئینتەرنێتە گەیشتە بڕوایەك كە ئەوەی لــەســوریــا دەگـــوزەرێـــت جــیــهــادە)32(. هاوكات تەواوی ئەو وێنەو كلیپ‌و پارچە ڤێدیۆییانەی كە باڵودەكرێنەوەو وێنەی ژیــان‌و رەوشــی جەنگاوەرە بیانییەكان دەخــاتــە روو ئــەوە پیشان دەدات كە ئــەوان راهــاتــوون بــەرەوشــەكــەو هەستی ئارامشیان هەیە ،ئەمەیش خۆی لەخۆیدا یارمەتیدەرێكە تا زێدەتر هاوڕێكانیان پێوەندیبكەن بــە گــروپــە تێرۆریست‌و توندڕەوەكانەوە .گەر ئەزموونی واڵتێك لەو بارەوە وەربگرین بۆ نموونە فەرەنسا ئــەوە ساغبووەتەوە كە تا نێوەڕاستی 2014لە سەرووی 700هاواڵتی ئەو واڵتە پێوەندییان كــردووە بە گروپەكانی نێو سوریاوە .ئەم رێژەیەش بەبەراورد بە و رێژە شەڕخوازەی لە درێژایی جەنگی ئەڤغان دژ بەداگیركاریی سۆڤییەت لەساڵی 1979وە تاوەكو شكستی تاڵیبان لە 2001دا هێشتا 20جەنگاوەری كەمترە ،هاوكات دروست هەمان رێــژەیــە كە لەفەرەنساوە وەك جەنگاوەر روویــان لەنێوچە كەناراوەكان نــاوە .هەموو ئــەوانــەی لە فەرەنساوە چــوون هیچ پێوەستییەكی كەلتوریی‌و تێوەگالنێكی توندرەوییان لە تۆماری پێشوویاندا بەدیناكرێت .هەموو ئەوانە تەمەنیان لەنێوان 18بۆ 28ساڵیدایە، ئەوان نەك توندڕەوی بەڵكو لە رابردویاندا هیچ ئەتوارێكی دژە كۆمەڵگەو نامۆو یاخۆ
تاوانێكی بەرچاو بەدیناكرێت .نێزیكەی 25%لەوانە ئەو كەسانەن كە ئاینی خۆیان بۆ ئیسالم گۆڕیوە .هەر لەهەمان پێودانگدا دەسەاڵتدارانی خۆرئاوای عەرەبی ئەوەیان خــســتــۆتــەڕوو كــە 80%ی ئــەوانــەی كە لەواڵتەكەیانەوە چوونەتە سوریا پێشتر هیچ ئاشنایەتییەكیان بەو واڵتە نەبووەو هیچ گوێقواڵخییەكیان بەو ژینگەو ژیانە نەبووە ()33
كوشتارو تاوانی دەسەاڵتداران‌و سەرنجی خەڵكی لەسەر ئــەو رووداوانــــەی لەو ێ دەگوزەرێن هەموو ئەمانە پاڵنەرێكی تری هەیەجانی الوانن بەرەو ژینگەی جیهادو رووبەرشووبوونەوە لەسوریادا )38(.لە هەڵسەنگاندنێكی 44000هــەزار پەیج‌و تویتەردا ئەوە دەردەكەوێت لەنێو تەواوی بوارەكانی وەرزش‌و وزەو زانست لەتەواوی كەنداودا زۆرترین گرنگی و بایەخ بە رەوشی
توندڕەوی)41(. زۆرتـــریـــنـــی رێـــبـــەرانـــی گــروپــە تێرۆریستییەكان لەوەدا هیچ دڵكرمێ نین كە هەڕەشەی هێرشی تێرۆریستی بكەنە سەر ئەو واڵتانەی كە زۆرینە موسڵمان یاخۆ ناموسڵمانن .بۆ ئەمكارەش هیچ دردۆنگییەك لە گۆڕێدا نییە كە ئەوان تــوانــای كــارێــكــی وایـــان نەبێت یاخۆ كەمتەرخەمبن لە ئەنجامدانی توندوتیژیی.
زۆرترینی ئەو جەنگاوەرە بیانیانەی كە دەگەنە جێ، هیچ راهێنان‌و مەشقێكی سەربازییان نەدیوە ،یاخۆ ئەزموونێكی پێشوەختیان لە مەشق‌و جەنگكردندا نییە بۆچی؟ دەســەاڵتــدارانــی فەڕەنسا هەموو ئەو تین‌و تاوەی الوانی واڵتەكەی كە چوونەتە سوریا وەك ب ێ هەستی‌و ب ێ بەرنامەیی‌و بێزاریی لە ژیــان وێنا دەكـــەن‌و پێیان وایە لــەرووی شوناسی نەتەوەییەوە بێ شوناس‌و سەوادن .كۆچی ئەوان‌و زۆرێك لە نەتەوە جیاوازەكان كە ئەم دیاردەیان تێدایە نیشاندەری ئەوەیە كە وان لەدووای پەناگەیەكن تا هەست‌و سۆزو شوناسی خۆیانیان تێدا بدۆزنەوەو لەو نیگەرانییە قــوتــاریــان بـــێـــت )34(.لــەراســتــیــشــدا ســوریــا بــووەتــە نێوەندێك بــۆ گروپە تێرۆریستییەكان‌و گەرەكیانە بە پراكتیكی سەردو گێرانەوەكانی سەردەمی 1400ساڵ پێشووتر لە نەزمی جیهادا زیندوو رابگرنن ئەوان دەچنە ئەوێ تا مانای غەزاو جیهاد لەژیانی خۆیاندا بەرجەستە بكەن‌و ئەمەیش بۆ هەردووو الیەنی شەڕی سوریا لە نێو سۆشیال مێدیادا ئێجگار گرنگی پێدراوە. ( )35تەنانەت بۆ هەندێك لەوانە ئەو ێ وەكو دەرفەتێك دەبینن تا تێیدا بگەنە پلەی شەهادەت)36( . چوون لە ئەدەبیاتی پیاوانی ئایینی‌و خـــاوەن قــەرارەكــانــی كێڵگەی فیقهی ئیسالمیدا ئــەوە خـــراوەڕوو كە لــەرۆژی دوایــدا ئەوانە چ مەكانەت‌و چ پلەیەكی بەرزی شەهادەتیان هەیە )37(.بەشێكی تر لە هاندەرانی ئەو ملنانە بەرەو جیهاد لەنێو موسڵماناندا بریتییە لە بــاوەڕی شەخسی تاكەكان‌و خۆبەپرسزانینی وان بۆ كۆمەكی كۆمەڵگە موسڵمانەكان كە لەژێر تین‌و تاوی هێرشدان .ئەم بڕوایەش لە رۆژانی دەستپێكی تین‌و تاوی قاعیدەدا لە نــەوەدەكــانــەوە ســەرچــاوەی گرتووە. لەالیەكی تریشەوە رەوشی سوریاو كوشت‌و
جیهادوو هزری توندڕەوی دراوە )39(.لەنێو هەموو ئەوانەدا 22هەزار تویتەر دەبینرێت كە بایەخیان بەرەوشی جەنگی نێوخۆداوە لەسوریا‌و بایەخدان بەچاالكی توندرەوەكان ئێجگار جێگەی تێرامانە .بەم شێوەیە دەزانرێت كە میدیاو تۆرە كۆمەاڵیەتییەكان مەیدانی شەریان هێناوەتە نێو تەواوی تاك بەتاكی ماڵەكانەوەو لەو پێناوەدا هەموو ئەوانەی كە موهتەمی رەوشەكەن بەئاسانی دەتوانن ژیانی دیندارانەی خۆیان بەئاسانی دەستبۆ بەرن)40(. هەڕەشە پەرەگرتنی جــەنــگــاوەرانــی بیانی و تێوەگالنیان لە نەزمی تێرۆریستیدا ،تەن ێ هێڵێك نییەو ناشتوانرێت رێگەی لێبگیرێت، وەلێ گرفتەكە لەوەدایە ئەوانەی لە جەنگ ێ دەگەڕێنەوەو پاشگەز دەبنەوە خۆ مەرج نییە تێرۆریست‌و مــایــەی هەڕەشەبن، بەاڵم چلۆن دەتوانرێت تێرۆریستبوون‌و سەالمەتبوونی وان لێك جودابكرێتەوە؟ بەشێوەیەكی بــەرفــراوان جەنگاوەرە بیانیەكان وانیشاندراون كە دژ بەوانەن كــە چــەمــكــەكــانــی ئــیــســام دژایــەتــی دەكەن‌و وادەزانــن هەموو ئەوانەی كە دژ بە پرەنسیپەكانی ئیسالمن پێویستە لــەنــێــوبــدرێــن ،دیـــارە كــە ئــەمــەیــش بە ریشەیەكی رەق‌و توندوتیژ ناسێنراون. خۆكوژیی هاواڵتییەكی ئەمەریكی كە ئەندامی بــەرەی نوسرە بــوو لە مانگی پێنجی 2014دا دژ بە رژێمی سوریاو هاوكات مانگێك دوواتر هێرشی ئەندامێكی داعش كە لەسوریا گەڕابوویەوە بۆ سەر مۆزەخانەیەكی جــووەكــان لە برۆكسلی بەلجیكا ،دوو نــمــوونــەی دیــــارن كە دەسەلمێنێت جەنگاوەرە بیانییەكان چ لــەوێ‌‌و چ لێرە مایەی هەڕەشەو هێمای
()42 دیــارە بەجۆرێك لەجۆرەكان هەموو ئەوانەی دژ بەیەكێتی سۆڤییەت جەنگان لەكاتەكانی دوواتــردا بوونە تێرۆریست. تەنانەت لەكاتەكانی دوواتریشدا هەموو ئەوانەی روویانكرد بووە ئەڤغانستان‌و لەنێو بزووتنەوەی تاڵیباندا هیچ تێگەیشتنێكیان لەبارەی نەزمی تێرۆریستی‌و تێرۆریستی نێونەتەوەیی‌و لۆكاڵییەوە نەبوو .بەاڵم پاش ئەوەی گەیشتنە ئەوێ تێگەیشتن كە نەزمی كاریان دروست هاوواتای گوتاری قاعیدەو ئوسامە بن الدنەو لەو تەوەرەدا یەك دەگرنەوە كە بەڵ ێ تێكڕا دوژمنانێكی دووریــان هەیە )43(.وەلێ لەبەرامبەردا هەموو ئەوانەی ئەوڕۆ روودەكەنە سوریا بــاش دەزانــــن قــاعــیــدە چییەو گروپە تێرۆریستییەكان كامەن ،كەواتە زەمینەی تێكەڵبوونیان بــە تیۆرەكانی قاعیدە رەخساوترە ،ئیدی با مەبەستیشیان تەن ێ جەنگكردن بووبێت دژ بە رژێمی سوریا . تــەنــانــەت بــاوادانــێــیــن هــەنــدێــك لەو جەنگخوازانە كــە دەچــنــە ســوریــا هیچ جۆرە بیرۆكەیەكیان لەمەڕ ئاكامەكانی پێوەستبوون بە گروپە تێرۆریستییەكانەوە نییە ،ئــەدی بۆچی لــەو ێ سەقامگیر دەبن‌و دەمێننەوە )44(.تەنانەت زۆرێك لە جەنگاوەرە بیانییەكان مەبەستیان نییە بگەڕێنەوە زێدی خۆیان‌و لەگەلێك لــە وێــنــەكــانــدا دەیانبینین كــە چۆن پاسپۆۆرتەكانیان دەسوتێنن‌و نایانەو ێ سوریایش بەجێبهێڵن .دیارە كە سوتانی پاسپۆرت ئاماژەیەكی رەوانە بۆ حاشاكردن لە ژیانی رابـــردوویـــان )45(.زۆرێكیش لەوان ژیانی هاوسەرییان لەتەك كیژانی ســوریــە پێكەوە نـــاوەو هەندێكیشیان دەستیان لە دونیا شۆریوەو گەرەكیانە لە
نەبەردییەكانیاندا )46(،بمرن‌و بڕوایان بە چێژێك نییە كە لەم دنیایەدا دەستیان بكەوێت )47(.ئەو س ێ گروپەی كەسەرنجی زۆریــنــەی گــروپــە كــۆچــەرو جەنگاوەرە بیانییەكانیان راكێشاوە بریتین لە ئەحراری شــام‌و بــەرەی نەسرەو داعــش .دیارەكە هەموو ئەمانە لەئێستادا درێــژكــراوەی نەهجی قاعیدەن‌و لەداهاتوشدا لەسەر هەمان پرەنسیپ‌و ئامانجی قاعیدە دەچن، دیارە روودانی دوو حاڵەتی پێكدادان لە توركیا لە مانگی ئازاری 2014ئەوەی لە باشورو ئەستەمبوڵ پێكدادانی ئەندامانی داعش لەتەك پۆلیس روویاندا سەلمێنەری ئەو راستییەیە كە ئەم گروپانە لەدەرێی شامیشدا لق‌و رێكخستنی تایبەت بەخۆیان‌و چاالكییەكانیان هــەیــە )48(.هاوكات زەمینەی سوریا بۆ رێكخراوی قاعیدە كە لە 2001وە لەناسۆردایە ئێجگار رەخساوەو رێبەرەكانی خۆی خزاندووەتە سوریاو ئێراقەوەو مژوڵی چاالكی‌و چەلەنگین بۆ سەركردایەتییەكەیان ،هەرچەند كە وادادەنرێت دەسەاڵتی بەغدادی تەحەدای قاعیدە دەكــات وەلــ ێ پێویستە ئەوە لەپێش چاوبگرین كە قاعیدە لەهەموو كات زیاتر دەستی رادەگات بەسەرچاوە مادی‌و مەعنەوییەكانی‌و لە سوریاو ئێراق‌و سۆماڵ‌و یەمەندا ئێجگار زیندووەو چاالكی دەكات (.)49 دیــارە كە ئــەو گروپە توندرەوانەی نێوسوریە جیاوازن لەمامەڵەدا جەبهەی نوسرە كە بە شوێنكەوتوانی ئامۆژگاری زەواهری ناسراون‌و لقی رەسەنی قاعیدەیە، ئەوان لە رووی توندوتیژییەوە سنوریان هەیەو بــازارو مزگەوت‌و خەڵك ناكوژن‌و پرۆسەی لەداردانی خەڵك لە بازارو شوێنە گشتییەكان ئەنجام نادەن‌و خۆیان الدەدەن لــە گــوتــاری جەنگان‌و هێرش بــۆ سەر خۆرئاواو ئامانجیان سەرو بنكردنی رژێمی بەشار ئەسەدەو گەرەكیانە شوێنی خۆیان لەنێو خەڵكی سوریا بكەنەوە بەپێچەوانەی داعشەوەكە هەموو ئەو كارانەدەكات‌و فرە توند رەفتار دەكــات‌و هیچ سنورێك بۆ ئەتوارەكانی خۆی دانانێت )50(.پرسیاری جەوهەری لەوەدایە كە گروپە بیانییەكان‌و غــەوارەكــان دروستی دەكــەن كە لەكاتی جەنگ وەستانیشدا ئــەوان زیاتر دەبنە هەرەشەو زیاتر هەوڵی خوڵقاندنی تەنگژە دەدەن‌و بیرۆكەی بردنەدەرەوەی لقەكانیان بۆ دەرێی سوریا زیاتر دەبێتن )51(.چوون لە نیازی داعشدا كێشەكە تەنها سوریا نییە ،لە دیداری یەكێك لە سەركردەكانی ئەحرار شامدا هاتووە كە دەڵێت :كاتێك داعش دامەزران دروست 40%ی بیانییەكان چوونە ناو ریزەكانی وانەوە (.)52 هاوكات لــە 60%بۆ 70%ی چەكدارانی بـــەرەی نــەســرەی بـــوون بــەداعــش‌و لە ئازادیخوازانی شامیشدا لەنێوان 30%بۆ 40%ی چەكدارەكانمان بــوون بەداعش. یەكێكی تر لە رێبەرەكانی ئازادیخوازانی شام دەڵێ :هەموو بەرەی نوسرەو داعش كەمەندكێشی كردن .داعش ئەوانی هەڵە تێگەیاند بوو واینیشاندابوو ئێمە سەر بەڕژێمی بەشارین ،بۆ خۆم كە فەرماندەی حەلەب بووم ،لەدوواین رۆژەكاندا دووان لــە بیانییەكانم گــرتــن كــە مەغریبی‌و ئەڵمانی بوون‌و گەرەكیان بوو بچنە نێو داعشەوە .دیارە كە ئامانجی داعش زیاتر دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسالمی بوو تا ئەوەی رژێمی ئەسەد بڕوخێنێت .ئەمەیش لەتەك بیرۆكەی خەڵكە فرە رەگەزەكەدا یەكیدەگرتەوە. تــێــبــیــنــی :لـــەبـــەر زۆری ژمــــارەی سەرچاوەكان‌و نەبوونی بوار لە ئەرشیفی روانگە‌و رەخنە پارێزراوە. *جێگری سەرۆكی گروپی سۆفان
ذمارة ( )225دوشةممة 2014/12/1
3
دياردةى ئاينى
باوەڕ و بەسەرهاتی ئەبو زەید
ئازاد قه‌زاز
نەسر حامید ئەبوزەید؛ ئەو بیرمەندە میسرییەی بە هۆی باوەڕی جیاوازییەوە لــە بـــاوەڕی بــاوی جیهانی ئیسالمی سەردەم ،هەم لە الیەن ئیسالمیەکانەوە هەمیش لە الیەن دەوڵەتی میسرییەوە، دەربەدەر کرا .لەم بابەتەدا لەسەر ژیان و بیروباوەڕی ئەو دەدوێین و ڕەنگە ڕەخنەیەکیشمان هەبێت سەبارەت بەو بــاوەڕەی کە هەڵیگرتبوو .ئەبو زەید پڕۆفیسۆری زمان و ئەدەبی عەرەبی لە زانکۆی قاهیرە ساڵی ١٩٤٣هاتە دنیاوە و ساڵی ٢٠١٠کۆچی دواییکرد. بیروبۆچونەکانی ئەو سەبارەت بە قورئان و کەالمی خودا مشتومرێکی گەورەی هەم ئەکادیمی و ئایینی و هەمیش سیاسی لە میسردا لێکەوتەوە .ئەبو زەید هەموو ژیانی خۆی بۆ لێکۆلێنەوەیەکی ئازادانە (لیبرال) و مرۆڤانە (هیومنیستیك) و عیلمانیانەی (سیکیوالریسیت) قورئان تەرخان کردبوو .جیهانی ئیسالم نەک هەر پێشوازیان لەو بیرو بۆچوونەی ئەبو زەید نەکرد ،بەڵکو بە سەختی بەرەنگاری بوونەوە .گەشتە ئەو ڕادەیەی کە ئەبو زەید کافر کراو بە هەڵگەراوە لــە ئیسالم نـــاوی هێنرا و دادگـــای میسریش بە بیانووی ئەوەی کە نابێت ژنێکی موسڵمان ،هاوسەری پیاوێکی کافر بێت ،بڕیاری دا هاوسەرەکەی کە پرۆفیسۆرێکی زمانی فەرەنسی بوو لە زانکۆی قاهیرە ،لە ئەبوزەید جیاکرێتەوە .بە ناچاری ئەبوزەید و هاوسەرەکەی لە میسرەوە هەڵدێن و خۆیان دەگەیننە هۆڵەندا و لە وێ لە زانکۆی الیدن بە فرۆفیسۆر وەردەگیرێت و هــەمــانــکــاتــیــش نیشتەجێبوونی پەناهەندەیی پێدەبەخشرێت. ئەبو زەید یەکێکە لەو موسڵمانانەی وەک فەزلورەحمان ١٩٩٨کۆچی دوایی کـــردووە ،موحەمەد ئــەرەگــۆن ٢٠١٠ کۆچی دوایی کردووە ،کە خودی قورئان خۆی و تەئویلکردنی ئەو قورئانە بە بناغەی نەخشەی چاکسازی لە جیهانی ئیسالمدا ،دەبینن .ئەمیش وەک ئەوانی دی ،مەبەستی بــوو ڕایگەیەنێت کە ئیسالم لــەم ســەردەمــدا تێگەشتنی تایبەتی خۆی گەرەکە .بۆچوونەکانی ئەبو زەید وەک ئەوانی تر ،خۆی لەسەر ڕەوتێکی فەلسەفیانە دامــەزرانــدبــوو کە خۆی لە پرۆژەیەکی هیومانیستی و ئاکاری گرینگدا دەبینییەوە .بەاڵم بۆچوونەکانی ئەو وەك کوفر خوێنرانەوە و ژیانی خۆی خستە مەترسییەوە و بە ناچاری میسری جێبهێشت و ژیانی خۆی ڕزگار کرد. کرۆکی دەسپێکی بۆچوونەکانی ئەبو زەید ئەو بیرۆکەیەیە کە دەڵێ قورئان هەر لەو ساتەی کە بۆ پەیامبەر موحەمەد سرووشکرا ،ئیدی لەو ساتەوەختەوە کەالمی خودا هاتۆتە ناو مێژوەوە و بووە بە بابەتێك کە بە میتۆدێکی مێژووییانە و سۆسیۆلۆیژیانە دەبێت بخوێنرێتەوە. ئەوەشی ڕاگەیاند کە ئیسالم دەبێت لە ڕێگەی مەرجەکانی مێژوو و جوگرافیا و کەلتووریدا بناسرێتەوە .ســەرەڕای ئەوەش ئەو هەرگیز بانگەشەی ئەوەی نەکردووە کە ئەو ئیدی موسڵمان نەبێت و لە ئیسالم هاتبێتەدەرەوە ،بەڵکو
بەردەوام ئەوەی دووپاتکردۆتەوە کە ئەو خۆی بە موسڵمان دەزانێ و باوەڕیشی وایە کە قورئان کەالمی خودایە .وەک خۆی دەیگێڕێتەوە و دەڵێ: (خۆم هیچ گومانم نییە لەوەی کە من موسڵمانم .ئەوەی کە زۆر دەمترسێنێ، ئەوەیە کە ئەوروپییەکان وا بزانن کە من ڕەخنەگرێکی ئیسالم بم ،نا من وا نیم .من سەلمان ڕوشدییەکی دی نیم، ناشخوازم وەك ئەو لە ئەوروپا پێشوازیم لێبکرێ و وەك ئەو مامەڵەم لە تەکدا بکەن .بۆیە وا دەڵێم چونکی من ڕەخنە لە ئیسالم خۆی ناگرم ،بەڵکو ڕەخنە لە بیری ئیسالمیی کۆن و نوێ دەگرم .من مامەڵە لە گەڵ قورئاندا وەك دەقێك دەکەم ،کە لەالیەن خوداوە بۆ پەیامبەر مــوحــەمــەد نـــێـــردراوە .ئــەو تێکستە لەڕێگەی زمانی مرۆڤەوە ،کە زمانی عەرەبییە ،خراوەتەڕوو .کاتێ من ئەمەم ڕاگەیاند ،وا تێگەیشتن کە من وتبێتم گوایە پەیامبەر موحەمەد خۆی قورئانی نوسیبێتەوە .ئەم جۆرە تێگەشتنە هەر تەنها قەیرانی بیرکردنەوە نییە ،بەڵکو قەیرانێکی بێویژدانییە). بە گوێرەی ئەو دوو کتێبەی ئەبو زەیــد خــۆی نوسیونی بــەنــاوی «نقد الخگاب الدینی» و «مفهوم النص ،دراسە فی علوم القرێ‌ن» ،جۆری لێکدانەوەی خۆی بە هەوڵدانێك دەناسێنێت کە بە میتۆدی هیرمۆنەتیكانە دەیەوێت دەقی ئایینی بخوێنێتەوە .ئەو ڕێگە هێرمۆنەتیکییەی کە ئەو دەقی قورئانی پێخوێندۆتەوە لە دوو ڕوو پێکهاتووە، کە هەر یەکەیان لە گەڵ ئــەوی تردا لە پەیوەندییەکی دیالەکتیکیدان ،لە پێناوی ئەوەی خوێندنەوەیەکی بە پیت بەرهەمبهێنرێت .یەکەمیان ئەوەیە کە ئەو دەقە لە ناو جێبەندی کۆمەاڵیەتی و مێژوویی خۆیدا داینێیتەوە کە تیایدا دەرکـــەوتـــووە ،لــە پێناو ئـــەوەی کە واتای ئەسڵی خۆی بدۆزرێتەوە .ئەوجا دووەمیان ئاشکراکردنی چوارچێوەی کۆمەاڵیەتی و ڕۆشنبیری ســەردەم و ئامانجی ویستراوە کە دەبێتە پاڵنەر و ڕێنیشاندەرێ بۆ جۆرە لێکدانەوەیەك، تا مــرۆڤ بە هۆیەوە بتوانێ مەرامی ئایدیۆلۆژییانەی ئەو لێکدانەوەیە لە مانا مێژووییە ئەسڵییەکەی خۆی جیابکرێتەوە .بە واتایەکی تر :ئەبو زەید مەبەستیەتی ئەو دەقانەی ئیمڕۆ بۆ مەبەستێك بەکاردەهێنرێت و بۆتە ئایدیۆلۆژیایەکی باو ،جیابکرێتەوە لەو مەبەستەی کە لە کاتی خۆیدا ئەو دەقەی بۆ بەکارهێنراوە. لەگەڵ ئــەوەی کە ئەبو زەید خۆی گرینگی داوە بــەو دیــوە خوداییەی قورئان و دەستبەرداری ئەو ڕەهەندە نــەبــووە ،لــەگــەڵ ئــەوەشــدا هەندێ بیرمەندی ئیسالمی باوەڕیان وا بووە کە ئەبو زەید لە بۆچوونەکانیدا ڕەهەندی خوداییانەی قورئانی فەرامۆشکردووە و بەم لێکدانەوەیەی خۆی لە ئیسالم وەدەرنــــاوە .چونکی باوەڕهێنان بە پیرۆزی قورئان وەک ئــەوان دەڵێن، کرۆك و بنەڕەتی عەقیدەی ئیسالمە، بـــەردی بناغەی کۆمەڵگە و ژیــاری ئیسالمە .بەاڵم ئەبو زەید خۆی باوەڕی وا بــووە کە ئــەو هەرگیز دەستی لە ئیسالم بەرنەداوە ،بەڵکو ئەوە کەسانی ترن ئەو بیانووەی پێدەگرن. ئەو کۆشاوە کە گونجاندنێك لە نێوان ئەو دوو ڕووەی قورئان ،واتــە ڕووی بنەڕەتی خوداوەندانەی قورئان و ڕووی سروشت مرۆڤانەی قورئان ،بدۆزێتەوە. هەرکات لێت بپرسیبایە :قورئان چییە؟ وەاڵمی ئەبو زەید ئەوەبوو کە قورئان کەالمی ڕەهای خودایە .هەروەها قورئان کەالمی ڕەهای مرۆڤە .ئەگەر دیسانەوە لێت بپرسییایە ،ئەی چۆن لە قورئان بگەین؟ وەاڵم ئــەو دیــســانــەوە هەر وا دەبــوو ،کە ئەگەر تەنها لە ڕووی خوداوەندانەی قورئان بڕوانین ،ئەوه دەکەوینە کێشەوە و خۆ ئەگەر هەر
بەتەنهاش لە ڕووە مرۆڤانەکەی قورئان وردبینەوە ،هەمدیسان دەکەوینەوە کێشەیەکی تــرەوە .ئێمە دەبێت بە ناچاری پەیوەندییەکی دییالێکتیکانە لە نیوان ئەو دوو ڕووەدا ببینینەوە کە قورئان خۆی گوزارشی لێکردووە ،هەر ئەم جۆرە خوێندنەوەیە هێزی ئەوەمان پێدەبەخشێت تا لەو قورئانە وەک خۆی تێبگەین ،بێئەوەی هەست بەوە بکەین کە لە خوداوەندێتی قورئان المان دابێت. بە هۆی ئــەوەی کە ئەبو زەید ئەو عەقیدەیەی پەسەند کردبوو کە قورئان دروستکراوی خودایە ،ئەو جارێکی تر ژیانێکی تری دایەوە بەر موعتەزیلە و موعتەزیلەیەکی نوێی هێنایە ئــاراوە. هەمانکات ئەبو زەیــد بــاوەڕی وا بوو کە ئەبەدییەتی قورئان وەختی خۆی بەشێك نەبووە لە عەقیدەی ئیسالم.
بەم بۆچوونەی دیاسەنەوە جەدەلی کەالمی خودا و سیفاتی خودای نێوان موعتەزیلەکان و ئەشعەرییەکانی گێڕایەوە بۆ ئەم سەردەمە .ڕەخنەی ئەوەی لە مێژووی ئیسالم گرتووە کە ئەبەدییەتی قورئان وەک کەالمی خودا کە عەقیدەی سەرەکی ئەشعەرییەکان بوو ،بە هۆی دەسەاڵتی سیاسییەوە کرایە عەقیدەیەکی باوی ناو مێژووی ئیسالم .خۆی بەم شیویەی خوراوە باس لەو باوبوونەی عەقیدەی ئەشعەریەکان دەکات: (قورئان کەالمی خودایە؛ عەقیدەیەك بـــووە لــە نـــاو مــوســڵــمــانــەکــانــدا بە درێژایی سەدەکانی مێژووی ئیسالم، پێچەوانەکەی لە ئارادا نەبووە .بەاڵم جەدەلەکە لەوێدا بووە کە ئایا قورئان کەالمێکی خــودایــی ئەبەدیی بــووە،
یــاخــود قــورئــان کەالمێکی خودایی درووســتــکــراو بـــووە؟ بــە شێوەیەکی گشتی موعتەزیلەکان بــاوەڕیــان بە درووستکراوێتی قورئان بووە لە پێناو ئــەوەی کە ئەبەدییەتی وەحدانییەتی خودا لەوە بپارێزن کە ئەبەدێکی تر لە گەڵ ئەبەدێتی خودایا هەبێت ،چونکی ئەگەر قورئان وەک سیفاتێکی خودا بێت ،ئــەوا قورئان وەک شەریکێکی خــودا الی ئــەوان دەبینرایەوە .بەاڵم حەنبەلییەکان (نوێنەری ئەشعەرییەکان بووە) ئەوەیان ڕەتکردۆتەوە کە کەالمی خودا درووستکراوی خودا خۆی بێت، (بەڵکو سیفەتێکی خودا خۆی بووە. ئیتر ئەمان لێرەوە فەلسەفەی خۆیان لەسەر ئــەوە دادەمــەزرێــنــن کە خودا خــاوەن کەالمی نەفسی خــۆی بــووە، وەک سیفاتێکی زاتی خۆی) .سەرەتا
ئەبو زەید یەکێکە لەو موسڵمانانەی وەک فەزلورەحمان ١٩٩٨کۆچی دوایی کردووە ،موحەمەد ئەرەگۆن ٢٠١٠کۆچی دوایی کردووە ،کە خودی قورئان خۆی و تەئویلکردنی ئەو قورئانە بە بناغەی نەخشەی چاکسازی لە جیهانی ئیسالمدا ،دەبینن کرۆکی دەسپێکی بۆچوونەکانی ئەبو زەید ئەو بیرۆکەیەیە کە دەڵێ قورئان هەر لەو ساتەی کە بۆ پەیامبەر موحەمەد سرووشکرا، ئیدی لەو ساتەوەختەوە کەالمی خودا هاتۆتە ناو مێژوەوە و بووە بە بابەتێك کە بە میتۆدێکی مێژووییانە و سۆسیۆلۆیژیانە دەبێت بخوێنرێتەوە
دەسەاڵتی سیاسی عەقیدەی قورئان وەک درووستکراوێکی خودای پەسەند بــووە و شوێنکەوتووانی عەقیدەی ئەبەدییەتی قــورئــان ،پاشەکشەیان پێکراوە و چەوسێنراونەتەوە .بەاڵم کاتێ کە ئایدیۆلۆژیای خەلیفەی موسڵمانان دەگۆڕێت و بیرو باوەڕی حەنبەلییەکانی پەسەندکرد ،ئیدی شوێنکەوتووانی ئەو عەقیدەیەی دەڵێ قورئان درووستکراوی خودایە ،چەوسێنرانەوە و پاشەکشەیان پێکرا .ئیدی لە رووی سییاسییەوە بــاوەڕی ئۆرتۆدۆکسی (بــاو) بەسەر بــاوەڕی هێترۆدۆکسی (دژە بــاو) دا زاڵکرا). کرۆکی کێشەی نێوان موعتەزیلە و ئەشعەرییەکان لەو پرسیارەدا بوو: ئایا قورئان سیفەتێکە لە سیفاتەکانی خــودا ،یــان خــودا خــۆی وەک هەموو شتەکانی تــری ئــەم گــەردوونــە ئەم قورئانەشی درووســت کــردووە؟ مادام ئەبو زەید باوەڕی وابووبێت کە قورئان دەرکەوتەیەکی نــاو مــێــژووە ،کەواتە قــورئــان وەك گشت دەرکەوتەکانی ناو مێژوو ،خوڵقێنراوە .ئەم چەشنە باوەڕە لە ئیمڕۆدا بۆ موسڵمان گەلێ سەختە پەسەندبکرێت .ئەبو زەید هەر تەنها ئارگومێنتەکانی موعتەزیلەی بۆ بۆچوونەکانی خۆی بە کارنەهێناوە، بەڵکو کەڵکی لە زانست و فەلسەفەی سەردەمیش وەرگرتووە بۆ پتەوکردنی بۆچوونەکانی ســەبــارەت بە خەڵقی قورئان و ڕووی مرۆڤانەی قورئان. بۆ نموونە ئەو لەسەر بنەمای تیۆری زمانەوانی زانای سویسری فێردیناند دی سیسور ( )١٠١٣-١٨٥٧شرۆڤەیەکی بەسودی خەڵقکردنی کەالمی خودای کردووە. بەهەرحاڵ لەسەر ئەم نوێکاری و گۆڕانکارییەی سەبارەت بە قورئان و کەالمی خودا ،ئەبو زەید ژیانی خۆی خستە مەترسییەوە و لە میسرەوە بەرەو ئسیپانیا هەڵهات و خۆی و هاوسەرەکەی خۆیان گەیاندە هۆڵەندا .لە ساڵی ١٩٩٥ وە تا ئەوکاتەی کۆچی دوایی دەکات لە ساڵی ٢٠١٠لە هۆڵەندا ژیان بەسەر دەبات .بەاڵم نازانم چۆن توانیویەتی چەن ڕۆژێ پێش مردنی سەردانی میسر بکاتەوە ،کە لەوێ لە نەخۆشخانەیەکی قاهیرەدا دواهەناسەی خۆی دەدات. گومان لەوەدا نییە کە بۆچوونەکانی ئەبو زەید چ لە واڵتانی ئیسالمی و چ لە واڵتانی ئەوروپی و بگرە لە واڵتانی کیشوەری ئاسیاش ،دەنگدانەوەیەکی زۆری بــــووە و زۆر بەگرینگیش خــوێــنــراوەتــەوە بــۆ گــۆڕانــکــاری هەم سیاسی و هەمیش کۆمەاڵیەتی لە جیهانی ئیسالم بایەخی زۆر بــووە. بێگومان جێگەی ڕەخنەیەکی زۆریش بووە هەم لەالیەن هاو بیرەکانی خۆیەوە و هەمیش لە الیــەن نەیارەکانییەوە. من خۆم بێگومان رەخنەی خۆم هەیە و گەر بوار برەخسێت ،ئەوا بۆچوونی خۆم لەمەڕ بۆچوونەکانی ئەبو زەید دەخـــەمـــەڕوو .گرینگترین پرسیار الی من ئەوەیە کە چۆن و لەسەر چ بنەمایەکی زانستی یان فەلسەفی ئەبو زەید خۆی لەسەر ئەوە ڕاگرتووە کە قورئان بە دیوێکدا کەالمی خودایە؟ ئایا کۆڵینەوە و بە دواداچوونی بۆ ئەو بیروباوەڕەی خۆی کــردووە ،یان هەر لەسەر متمانە و بێ بیرکردنەوە خاڵی دەستپێکی ئەوەیە کە قورئان ڕێک و راستەوخۆ لە الیەن خوداوە دابەزیوەتە ســەر پەیامبەر موحەمەد؟ ئایا ئەو دابەزینە هــەر وەک ئــەو دابەزینەیە کە عەقیدەی باوی ئیسالمی دەێڵێت، یاخودا ئەبوزەید تەفسترێکی تری بۆ ئەو خوداوەندێتییەی قورئان هەیە؟ هەرکاتێ بوارمان بۆ ڕەخسا پتر بە بیروبۆچوونەکانی ئەبو زەیدا دەچینەوە و وەاڵم ئەو پرسیارانەی سەرەوە و زۆر پرسیاری تریش دەدەینەوە کە لەسەر ئەبو زەید بۆمان درووست بوون.
ذمارة ( )225دوشةممة 2014/12/1
ئاينناسى
4
ئیزەدییەکان
پەیڕەوانی ئایینی ئیزەدی دوای سەرهەڵدانی ئیسالم ،تووشی چارەڕەشی بوون :كه بە ناوی یەزیدییەوە ،پێناسە دەکران؛ شیعە یان عەلەوی ،وەک بەشدار لە کوشتنی حوسەینی کوڕی عەلیدا ،هێرشی دەکردە سەریان .کە باسی»مەلەکە تاوس» یان دەکرد ،سوننی وەک شەیتان‌پەرست ،دژیان ڕادەپەڕی و بێ‌بەزەییانە دەیانکوشتن!
د .حوسێن خەلیقی
ئێزدانی ،Ezdaniئێزیدی ,Ezidi ،یەزیدی Jezidi؛ سێ ناو بۆ یەک دین! ئەم دینە سێ هەزار ساڵ بەر لە عیسا، ســەری هـــه‌ڵ‌داوە .بەپێی ئەژماری دینە ئاسمانییەکان ،دینی یەکەمی ئاسمانییە. دانــەرەکــەی نــاوی «پیرشالیار» بووگە. دینێکی ئاسمانی دێتە ئەژمار .پەیڕەوانیان بڕوایان بە دۆزەخ و بەهەشت و چاکە و خــراپــەیــە .جــۆرێــک نوێژ دەخوێنن کە لەگەڵ ئەوەی موسوڵمانان جیاوازە .وەک موسوڵمان ،بوونی جندۆکە و فریشتە پەسند دەکــەن .مەلەکە تاوس ،سەرۆکی فریشتەکانی خودێیە ،ئەوانی‌تر لە خوار پلەی ئەو خودایەن کە هەرچێ بخوازێ دەیکا .وشەی «یەزیدی» ،ناودێرکردنی موسوڵمانانە ولــە ســەرەتــای ســەدەی هەشتەمی کۆچییەوە بە سەریاندا بڕاوە.
ئازاری کرد ٧ ،کوچەڵەی لە فرمێسکی خۆی پڕ کرد و خودا لێی خۆشبوو و بردیە بەهەشتی سەرەوە .فریشتەکانی تر توانجیان لێ دا ،الی خودا سکااڵی کــرد وخ ــوا تـــووڕە ب ــوو ،سەرکۆنەی کــردن و پلەی ئەمیشی بــەرز کــردەوە و کردیە هاودەم و هاوسامانی خۆی و گوتی ٧کۆچەڵە فرمێسکەکەی تاوس، لە دۆزەخ دابنێن هەتا شێخ عەدی ،لە زەوییەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی بە وانە ئــاوری دۆزەخ بکوژێنێتەوە و نەتەوە یان ئوممەتی خۆی (ئیزەدییەکان) لە سزای دۆزەخ بپارێزێ .ئەو جار خودا هاتە خــوارەوە بۆ ئەوە زەوی دروست بکا و کردی و بە جبرەئیلی گوت :لە هەرچوارگۆشەی زەوی گڵ بێنە وبە «ئــاو» و «با» و «ئاگر» بیشێلە و ئــەو کــات ئــادەمــی لێی دروســت کرد، لە پەراسووی چەپی حەوای ئافڕاند و لەسەر زەوی دایمەزراندن (لە قسەکانی نەبییەکانی سامی وەرگیراوە) .سک‌وزای دانیا و دوای ١٠هــەزار ساڵ لە نێوی بردن و تەنیا جنۆکە مایەوە .دوایی تا ٥پشت دروستی دەکردن و ئەی‌کوشتن و لە پشتی شەشەمدا ،ئادەم و حەوای بـــردە بەهەشت و خــواردنــی گەنمی لێ پاوان کردن و گوتی دەبێ تاوس، کڕنۆشی بۆ بەرێ و نەیکرد و وتی :منت لە ڕووناکی دروست کردووە و ئەوت لە گڵ ،من کڕنۆشی بۆ نابەم .خودا ویستی بۆ جــاری دووەم لە دەرگــانــەی خۆی دەری بکا وهەستی بە کزی و زەبوونیی ئەو کرد و بەخشی و لە شوێنی خۆی مایەوە .ویستی لە ئادەم تۆڵە بکاتەوە و چەواشەی کرد و گەنمی پێدا خواردی، بەو بیانووە کە گەنم داری هەرمانە .بە هۆی خواردنی گەنمەوە ،ئادەم ،سکی بای کرد و باڵندەیەک کونی لە لەشی کرد و ڕزگار بوو و بەم بۆنەوە تا سەد ساڵ گریا و گریان دادی نەدا و خودا لە بەهەشت وەدەری‌نــــان .لە زەوی، حەوا چل سکی دوو برالەی بوو و تەنیا «شەهید» کوڕی «جەڕە» بەتەنێ لە دایک بوو ،بۆ ئەوەی نەتەوەی خۆی واتا ئیزەدییەکان ،لەوانی ترجیا بکاتەوە! شەهید ئــەو پەرییەی لە خــۆی مارە کرد کە تاوسی مەلەک لە بەهەشتەوە بۆی ناردبوو .کوڕێکی لێی بوو بە ناوی «یەزدان» کە بەرەی یەزدانییەکان لەو کورە سەری هەڵ‌داوە .تاوس ،پەیڕەوانی خۆی خۆش دەوێ و دژی دژەکانییە و خۆشیانی ناوێ.
ئافراندن بە بۆچوونی ئەم دینە ،جیهان تاریک بوو و خودێ بە مەلەکە تاوسی گوت: جیهان بئافڕێنە .کاتێک خــودێ ،بە هۆی ناوبراوەوە ،ئاو ،هەوا ،ئاگر وخاکی ئافڕاند ،لە «اللەش» ئافڕاندنی .ئاوی الل ــەش ،ئــاوی کــەوســەرە ،کێوەکانی پیرۆزن .ئێزی ( خودا) ،بۆ خۆی چووە ســەر تــەخــت ،تەخت لــە ســەر تەخت سەرکەوت و وتی :دەخوازم ئادەم و حەوا دروست بکەم و ئێزەدیش (عەزازیل) واتا تاوسی فریشەکان لەوان ئەبێ .شەممە، نورائیل (شێخ فەخرەدین) ،یەک‌شەمە، فریشتەیەکی ئافراند (عــەزازیــل) واتا تاوسی مەلەک .دووشەممە ،دەردائیل (شێخ شەمس) ،سێ شەممە ،ئیسرافیل (شێخ حەسەن) ،چوارشەممە ،میکائیل (شێخ ئــەبــوو بــەکــر) ،پێنج‌شەممە، جەبرائیل (شێخ سەجادین) ،و هەینی، شەمنائیل (شێخ ناسرەدین) ی ،ئافڕاند. تاوسی مەلەک ،سەرۆکی هەموانە .ئێزی، خودا و زمانی ئاخاڤتنی یان خودا ،هاتە سەر زەوی و قەڵەمی هەر هەزار ساڵ خودایەک لە حەوتەکان هــەڵ‌گــرت و نــاوی ٦خــودای نووسی دێ و یاسا و ڕێسا دادەنێ .لە هەزارەی (فریشتەکان) کە دروستی کردبوون و دواییدا ،خودا زۆرتر هاتە خوارەوە و بە پێی گوتن :من ئاسمانم دروست کرد ،زمانی کــوردی ئاخاوت و بەو زمانەش ئێوەش هەر یەکە ،شتێک دروست بکە ،:یاسای ئایینیی دانا .یارییەکانیش ئەیژن: ١رۆژی دروســت کــرد ٢ ،مانگ و « ٣خودا هاتە لەشی سوڵتان سەهاک و فەلەک و ٤ئەستیرە و ٥بەهەشت و ٦بە زمانی کوردی بۆ یەکەم جار ،یاسای دۆزەخی ئافڕاند .تاوس بوو بە یاریدەری داڕشــت» .هەر بۆیە الی هەردوو الیان خودا و دەبوو فریشتەکانی تر فەرمانی (ئیزەدیەکان و یارییەکان) ،زمانی بەڕێوەبەرن .دوایی ،لە خۆی بایی بوو ،کوردی خودایی و پیرۆزە. خــودا ،خستییە نێو ئاگر و تووشی دوای ئافراندنی جیهان ،خودا خۆی
گۆشەگیر کرد و کاروباری هەڵ‌سووڕاندنی جیهانی خستە ژێردەستی تاوسی مەلەک و تاوس پەیامبەرەکانی بۆ مزگێنیدان و ترساندنی خەڵک نارد. ئیحسان نووری پاشا ،ئەیژێ :ئیزەدی نــەک یــەزیــدی ،تیرەیەکن لە کــورد و هۆگری دینی خۆیانن .شاپووری یەکەمی ساسانی بە ئیزەدی‌بوونی خۆی شانازیی کردووە .لە (موسحەفی رەش) دا هاتووە ئەمانە کوڕی یەزدان ناوێکن کە کوڕەزای ئادەمە .لە ئاوێستادا ،وشەی «یەز» هاتووە کە دواتر بووەتە «یەزدان» واتا خودا ،کەوابوو؛ ئیزەدی واتا خوداپەرست. ئەوان خاوەن دوو کتێبن ،یەکەم :جیلوە کە پێیانوایە وەحی کراوە و لەوێدا خودێ سەبارەت بە گیانڕەوێنی یان دوونایدوون یان «تناسخ» و چلۆنایەتیی دەسەاڵتی خۆی باس دەکا ،و لە درێژەی باسەکەیدا دەبێژێ :خۆ لە نوسراوەکانی بێجگە خۆتان دوور بخەنەوە ،چونکە دەسکاری کــراون و نــاوی خــۆدێ و کردەوەکانی مەهێنن ،نوسراوەکانی خۆتان بە کەس نیشان مەدەن ،نەکا بیانگۆڕن ،تاوسی مەلەک ،لە الیەن «باباتاوس»ـەوە واتا خودا ،جیلوەی بۆ نەتەوەکەی هێناوە بۆ ئەوە چاک و خراپ لێک بکەنەوە. ئەم کتێبە تایبەتە بەم نەتەوە .خوا، لەوێدا دەبێژێ :من هەرمانم ،بە سەر ئافرێندراوەکانمدا زاڵم ،هەموو شتێک بە دەستی من هەڵ‌دەسووڕێ ،دەچمە هانای خاوەن بڕواکانمەوە ،لە هەموو شوێنێکدا هەم ،دەستم لە کاردایە. دووەم»:موسحەفی رەش»ـە کە مێژووی تیرەی ئیزەدییە .جیلوە شێوەی ئاسمانییە و ئەو زەوینییە .کاتی نووسینی ئەم دوو پەرتووکە ،ناگاتە ٢٠٠ساڵ .لەوێدا هاتووە، یەزیدی کوڕی مەعاویە وەک مرۆڤیکی باش پێناسە دەکەن ،نەک وەک خودا. موسحەف ،سەبارەت بە دروستکردنی ئاسمان و زەوی و بەرزیی شاخەکان و دار و فریشتەکان و تەختی ئیزەد ،ئــادەم و حەوا و ناردنی عەدیی کوڕی موسافیر لە شامەوە! بۆ اللــەش ،نیشتنەوەی تاوس لەسەر زەوی ،و دامەزراندنی خونکاران بۆ ئیزەدییەکان و بەرهەڵستیی جولەکە و موسوڵمان و عەجەم ،باس دەکا .شەریعەت یان «بیکە و مەیکە» و فەرمانە دینییەکان، لەوێدا باس کراوە .لە سەرەتاوە ئاسمان چۆڵ و تاریک بوو و ئاو لە ژێریدا بوو، تەنیا خودای تێدابوو ،ویستی بئافڕێنێ ،لە ڕووناکیی خۆی دوڕی سپیی دروست کرد و خستییە سەرپشتی تووتییەک ٤٠ .هەزار ساڵ لە سەری دانیشت و دوایــی بەسەر دوڕەکەدا قیژاندی ،قەڵشا و زەوی سەری هەڵدا و ...جیهان تەولەهەو بوو ،جبرەئیل هات ،ڕێکی خست .خودا لە زەویدا کەشتیی ئافراند و ٣٠٠٠٠ساڵ گەڕا و گەیشتە اللەش، زەوی لەرزی ،خۆی پێ‌نەگیرا هەتا خودا شاخ و کێوەکانی ئافڕاند و کردنی بە مێخ بۆ زەوی (ئەمەش لە قورئان وەرگیراوە). جبرەئیل دوو دوڕی سپیی هەڵدا ،مانگ و خۆر و پریسکەکانیان یان ئەستێرەکان و دارودەوەن ،سەریان هــەڵ‌دا .لێرەشدا دەبێژێ تەختی دروست کرد و تەخت لە سەر تەخت سەرکەوت و گوتی :ئادەم و
حەوا دەئافڕێنم وئیزەدیش لەوان دەبێ. ئەوان پێیانوایە نەتەوەی مرۆڤ لە ئادەم و حەوایە ،بەاڵم باپیرەکانی ئیزەدییەکان تەنیا لە نەوەی ئادەمن ولە بەرەی سکێک واتا کوڕ و کچ لە شێوەی سەرسووڕماندا سەریان هــەڵ‌داوە .دوای الفاوەکەی نوح، الفاوێکی تــر ،ئەمانی وەبـــەرداوە و ٧٠ هەزار ساڵی لێ تێپەڕ بووە ،خودایەکیان بۆ هاتووەتە خوارەوە و ڕێی پێشان داون، ئەمە یەکێک لەو خودایانەیە کە پەیڕەوی لێ‌دەکەن. لە موسحەفدا ،وشەی «یەزدان»هاتووە کە باپیری ئیزەدییەکانە ،ئــەوەش واتا خودا.لە پێشدا ،لە سەرەوەی مێسۆپۆتامیا، خۆرپەرستی هــەبــوو ،هــەر بۆیە مانی پەیامبەری لە بیرچووی کوردان ،هەرسێ دینەکەی (خۆرپەرستی و زەردەشتی و دینی خۆی واتا مانیگەری) کردە یەک. ئەم دینە ،دوو جــار ،گۆڕانکاری یان ڕیفۆرمی تێدا ک ــراوە :جارێک بە هۆی زەردەشتی پەیامبەری کوردانەوە ،ئەو کارە کرا و چاکە و خراپەکەی کرا بە ئەهورا و ئەهریمەن .نوسراوەکانی زەردەشــت، دوو جار سووتێندراون ،جارێک بە هۆی ئەسکەندەرەوە و جاری دووەم بە هۆی ئیسالمییەکانەوە. جــاری دووەم ،شێخ عــەدی ،دەستی تێ‌وەردا و بە ئیسالمەوە نزیکی کردەوە. نــاوبــراو ،شێخی تەریقەت یــان رێبازی جیاوازی لەگەڵ ئیسالم سەبارەت بە «عەدەوی» بوو .خۆیان لە قورئان نزیک شەیتان و تاوسی مەلەک کردووەتەوە ،لە هەمان کاتدا لە ئامانجدا خــودێ ،دوای ٧هــەزار ساڵ سزادانی یەک نین. تاوس بە هۆی نافەرمانی ،تاوسی بەخشی و کردییە هاوسامانی خۆی و کاروباری هەڵ‌سووڕانی جیهانیشی خستە سەر شانی، ئایین و ڕێ‌وڕەسم .١دابی گێڕانی تاوسی مسی لە الیەن کەچی شەیتانەکەی لەمەڕ ئیسالم ،بۆ پیاوە ئایینییەکانەوە بۆ کۆکردنەوەی پارە .هەمیشە کەوتە بەر نفرەت و وەک دوژمنی .٢بەرەو خۆر وەستان و کڕنۆش‌بردن .خــودا و خەڵک پێناسە دەکـــرێ .هەر بۆیە دەکرێ بێژین :لە ئایینی ئیزەدیدا، عەلەوییش وایە. شەیتان ،بوونی نییە .ئەم بۆچوونە لەسەر .٣برا و خوشکایەتیی هەتاهەتایی. .٤بــڕوا بــە جــۆرێــک پــێــشــەوای کات چارەنووسی تاوسی مەلەک هی کتێبی (یەزیدی کــوڕی مەعاویە لە ئاسمانەوە موسحەفە ،دەنا لە کتێبی جیلوەدا ،وەک خــودا ،سەیری دەک ــەن! تــاوس ،هەمان دێت!). .٥بــڕوا بە سەرکەوتن و ڕزگاربوونی «دیاوس» ی سروشت‌پەرستەکانە .وەک خۆیان لە ستەم و و ژێردەست‌کەوتنی وتم ،زەردەشت وەک چۆن لە «دێو» ی نەتەوەکانی تر و تۆڵەسەندنەوەیان لە ئایینی یاریدا ،چەواشەکاری کردووە و بە جێگای پاراستنی واتای خۆی وەک خودای ستەمکاران. « .٦کــریــڤ خــوێــنــی» :لــە کاتی چاکە ،کردوویەتە «دەێڤەیەسنە» ،لێرەش، خــەتــەنــەکــردنــی مــنــاڵــدا ،ئــیــزەدی یان تاوسی مەلەکی بەو دەردە بردووە! هەر جۆرێک بێ؛ ئەوان خاوەن خودای موسوڵمانێک ،مناڵەکە ئەخاتە باوەشی خۆی و وەک برایەتیی ئەو دوو بنەماڵە گەورە و ٧فریشتەن (حەوت تەنی یاری لە قەڵەم دەدرێ .بەم جۆرە وەک جوو و و ٧ئەمێشاسپەندانی زەردەشتی) و تەنی موسوڵمان خەتەنە دەکەن .بە پێچەوانەی خودایەک ئەپەرستن. پەیڕەوانی دوای سەرهەڵدانی ئیسالم، یارییەکان ،چــوار ژنــەیــان ال ڕەوایـــە و تەاڵقیش الیان ڕەوایە .ژنی سەردار ،تەاڵق تووشی چــارەڕەشــی بــوون .کە بە ناوی نــادرێ ،چونکە نابێ کەس مــارەی بکا! یــەزیــدیــیــەوە ،پێناسە دەکــــران ،شیعە ئەمەش لە تایبەتمەندییەکانی پەیامبەری یان عەلەوی ،وەک بەشدار لە کوشتنی ئیسالم وەرگــیــراوە .دوای ت ــەاڵق‌دان ،بۆ حوسەینی کوڕی عەلیدا ،هێرشی دەکردە چینی ســەرەوە مارەکردنی دووبــارە نییە سەریان ،کە باسی «مەلەکە تاوس» یان ولە نێو چینی خــوارەوە ئەم دابە هەیە .دەکرد ،سوننی وەک شەیتان‌پەرست ،دژیان لەم گرێدان وکردنەوانەدا ،کاریان بە مەال ڕادەپـــەڕی وهەوڵیان دەدا بیانکوژن! و نییە .ژن و مێر وەک یەک لە جیابوونەوەدا بێ‌بەزەییانە دەیانکوشتن! دوای سەرهەڵدانی ئیسالم ،لە کاتی ئازادن و شیرواییش باوە .دوای نزیکی‌کردن وەک موسوڵمان خۆ دەشۆن .لە بێنوێژی خەلیفەگەریی ئومەوییەکاندا ،ئەمانە ئازاد و مناڵ‌بووندا ،وەک موسوڵمانان ،نزیکی بوون ،بەاڵم لە دەورەی عەبباسیەکاندا، ناکەن .مــردوو دەشــۆن و خێراتیشی بۆ تــووشــی ئـــازاری تــوانــاپــڕووکــێــن بــوون. دەکەن. .٧حەجیان هەیە و بریتییە لە سەردان لە گۆڕی شێخ عەدی ،ئەوێش ماڵی خوایە. .٨وەک یارییەکان ،سێ رۆژ ،رۆژوو ئەگرن .خاوەنی چەند جەژنی جۆراوجۆرن، لەوانە جەژنی چلەی شێخ عەدی ،جێژنی لەیلەتولقەدر ،نوێژی تایبەتیان هەیە کە ٦ رکاتە و «قل هو اللە» ی تێدا دەخوێنن و ئەمە لە جیاتی نوێژی ساڵە .ئیزەدی، نابێ ســەیــری نــاوچــاوانــی ژنــی ئیزەدی بکا ،دەســبــازی لەگەڵ نامەحرەم ناکا، نابێ بچێتە بەزمگاکان ،الی ئەو هەموو شتێک لە ســەرەتــادا خاوێنە ،خەنجەر دژی هەژارهەڵ‌ناکێشێ ،دڵپیسیی بێ‌بەلگە الی ئەو لە ژن ناڕەوایە ،تف و پف ناکا، خۆی لە زمان‌پیسی دەپارێزێ ،دوژمنێک که هەڵگری گڵی گوڕی شێخ عەدی بێ؛ پــارێــزراوە ،بە ئــاو ،ناو گەڵ ناشۆررێ، لە دانانی چینە کۆمەاڵیەتییەکاندا وەک برەهماییەکان وایـــە ،لــە لەبەرکردنی جل‌وبەرگی ڕەنگین و خواردنی شتی خۆش وەک مانی خۆ دەپارێزێ. ئێستا بەو تێکەڵ و پێکەڵییەوە ،لە ئایینی بەناو ئاسمانی ناچێ .لە ڕیشەدا وەک ســێ دیــنــەکــەی تــر ،یــەک خــودای ئافرێنەر ئەپەرسن ،بە بەهەشت و دۆزەخ و لێپرسینەوە بڕوایان هەیە.
بــە تــایــبــەت لــە چــاخــی خەلیفەگەریی عوسمانییەکاندا. بەشێک لە هێرشی نەیاران بۆسەر خەلکی ئیزەدی لە ساڵی ٦٤٤ی کۆچیدا بە دنەی شیعەکانی مــوســڵ( ،بــدر الــدیــن لٶلٶ) ی والیی عوسمانییەکان لە موسوڵدا، داعەش‌ئاسا هێرشی کردە سەریان و ئەوەی کرد کە ئەو چەتانە کردیان! لە ساڵی ٦٥٥دا مەغۆلەکان شێخ شەرەفەدینیان کوشت .ساڵی ٦٩٧چوارسەد خێزانی کوردیان لە کێوی سنجار ،بە زۆر کۆچ دا و لە نێویان بردن .ئەمەش بەرهەمی فەتوای مەالی موسوڵمان بوو ،کە شێخ عەدییان لە گۆڕی دەرهێنا ،و ســەردارە کوردە سوننییەکان ،کوشتاریان لێ‌کردن. لە ساڵی ١٠٠٠ی کۆچیدا ،دووبارە ئەو شێرانە(!) هێرشیان کردە سەریان و بە ناوی جیهاد ،بێ‌ئەژمار کوشتاریان لێ‌کردن! ١٠٤٨ی کۆچی ،خەلیفەی عوسمانی ١٢ هەزار کەسی لێ‌کوشتن و ١٢هەزار ژن و مێرمنداڵی کوڕیان بە دیل برد. ١١١٩ی کــۆچــی ،میر موحەممەدی رەوانــدزی یان (پاشا کوێرە) ،بە ناوی جیهاد و داسنی کوشتن ،چەندین هەزار کەسی لێ‌کوشتن و ژن و کوڕی گەنجیانی وەک دەسکەوت ،بە تااڵن برد .ئەمەش بە فەتوای مەال و بە کرداری سەرداری کورد، هاتە ئــاراوە کە بە خۆیان ڕێگایان دا، ژنەکانیان بفرۆشن! ١١٢٧ی کــــۆچــــی ،لــــە الیــــەن عوسمانییەکانەوە ،هیرشێکی تــر لەو چەشنە کرایە سەریان و هەمان ڕەفتاریان لەگەڵ کردن و دەست‌درێژیی زۆریان کردە سەر ژنان! ١١٦٧ی کــۆچــی ،سلێمان پاشای عوسمانی ،هــەزار پیاوی لێ‌کوشتن ،و چەندین ژنی گەنجی لێیان بەتااڵن برد و سوڵتانی عوسمانی خــەاڵتــی کــرد و دەسخۆشیی لێ‌کرد! ١١٨١ی کۆچی ،سلێمانی ناوبراو دووبارە هێرشی کردە سەریان و وەک جاری پێشوو کارەساتی خولقاند! ١٢٠٠ی کۆچی ،عەبدولباقی پاشا، هێرشی کــردە ســەریــان و بە خۆشیەوە تێک‌شکا. ١٢١٤ی کۆچی ،عوسمانی فەرمانی دا و ناوچەکەیانیان ،کاول کرد و زۆر کچ و کوڕوکاڵیان بە دیلی برد و گوندەکانیان تااڵن کرد و ژنەکانیان ڕفاند! ســاڵــی ،١٢٢٢ســـەرلـــەنـــوێ ،ئــەو تراژیدییە دووپات کرایەوە و یەک لە سێی حەشیمەتیان لێ‌کوشتن! و دەیـــان نــمــوونــەی ئــاوا لــەو ناوچە ڕووی داوە! عوسمانی پێش دروست‌بوونی واڵتی عێراق لە ١٩١٨ی زاینیدا ،هێرشی کردوەتە سەریان ،لەو کاتەوە هەتا هێرشی ئەم دواییانەی داعەش ،ناوچەکە دوور لە هێرشی چاوچنۆکان بووە .بەاڵم بەرەنگاریی ئیزەدییەکانیش ،هەمیشە بەرچاو بووگە و زۆر جار کە بەسەر هێرشبەراندا زاڵ بووگن، توندوتیژییان نواندووە. ٢٠١٤/١٠/٢٢ سوید
ذمارة ( )225دوشةممة 2014/12/1
5
خوێندنەوەی ئایین
نامه خوێناوییه‌کانی داعش
ئومێد مه‌حمود به‌شێکی زۆری ئــه‌و نووسینانه‌ی تاوه‌کو ئێستا له‌سه‌ر داعش نووسراون، ڕووکاره مێژوویی و جیننسایی مه‌عریفی ســرنــجــدراوه .پــڕن لـه‌و پرسیارانه‌ی ک ه ئایا داعش ل ه کوێو‌ه هاتووه؟ یان داعش جه‌وهه‌ری ئیسالم ه یان نا؟ به‌اڵم له‌سه‌روی ئه‌م پرسیاره مێژوویانه ،گرنگه بزانین (داعش) ئێستا چی ده‌کات ،له په‌نای ئه‌و گرد‌ه له خوێن که ڕۆژانـ ه ده‌یبینین ،له ڕووی تیۆرییه‌وه ل ه ئێستای کارکردنیاندا وه‌ک ڕه‌گه مێژووییه‌کانیان نه‌ریتین یان خــاوه‌ن تیۆرییه‌کی نوێن .گرنگ ه بزانین که داخۆ داعش ته‌نیا فۆرم ه سونه‌تی و نه‌ریتییه‌کانی توندوتیژی به‌کارده‌بات ،یان په‌نای بۆ فۆرمی مۆدێرنتر له توندوتیژی بردووه .له‌م نووسینه‌دا هه‌وڵده‌ده‌م وه‌اڵمی ئه‌م پرسیاره بده‌مه‌وه. توندوتیژی لـه سیما نه‌ریتیه‌که‌یدا دابه‌ش ده‌بێت بۆ توندوتیژی جه‌سته‌یی و توندوتیژی ڕه‌مـــزی .داعــش و کۆی گروپه تیرۆرییه‌کانی تر ل ه ناو ئه‌و فۆرم ه نه‌ریتیانه‌ی توندوتیژی نه‌ریتیدا ده‌بزوێن، ده‌یانکه‌ن به که‌ره‌سته‌ی نزیکبوونه‌و‌ه و گه‌یشتن ب ه خواسته‌کانیان .داعش به‌ته‌نیا ل ه ڕووکاره کرداری و جێبه‌جێکارییه‌کاندا توندوتیژنیه ،به‌ڵکو خۆشی به‌رهه‌م و هاتووه کاییه‌ی توندوتیژی و شه‌ڕانیه‌تی کــۆم ـه‌ڵــێــک ئــیــنــســان ـه؛ کـــ ه بــه‌دیــو‌ه ده‌رونشیکارییه‌که‌دا ل ه ناو ته‌متومانی غ ـه‌ریــزه‌بــه‌ده‌کــان بــزربــوون .بـه‌دیــو‌ه سۆسیۆلۆژییه‌که‌شدا ل ه پانتاییه‌که‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی(کۆمه‌ڵگا -خێزان) ژیاون ک ه پڕییه‌تی ل ه ڕه‌گه جێماوه‌کانی توندوتیژی، پانتایه‌کیشه بۆ گه‌ش ه و سه‌رهه‌ڵدانی. توندوتیژی نه‌ریتی خه‌تێکی به‌رینه له‌شوناسی خوێناوی داعــش ،ب ـه‌اڵم بێ چوونه‌ده‌ره‌و‌ه له‌م خه‌ت ه و تێپه‌ڕاندنی، هێشتا سوچێک ل ه شوناسی داعش ون و تاریکپۆش ده‌بێت ،سوچێک ک ه به‌دیوێکدا وێ ــنــه‌ده‌ره‌وه‌ی ڕه‌چـه‌ڵـه‌کـ ه دزێوه‌کانی مۆدێرنه‌ی ئه‌و گروپه‌ی ه که دایده‌بڕێت له گروپ ه تیرۆریی ه کالسیکییه‌کانی تر، به‌دیوه‌که‌ی تردا دیارخه‌ری په‌یوه‌ستی داعش ه ب ه ته‌کنیکی مۆدێرن به‌تایبه‌ت ته‌کنیکی گه‌یاندن و په‌یوه‌ندییه‌کان. فۆرم ه نه‌ریتییه‌کانی توندوتیژی وه‌ک نه‌خش ه و جوڵ ه و ئه‌زموونه‌‌کانی داعش، ده‌سته‌پاچه‌ن ل ه ئاست ده‌رخستنی ئه‌م سوچ ه ون ه له شوناسی خوێناوی داعش و شتێکمان له بــاره‌ی ـه‌وه پێناڵێن ،بێ په‌نابردن بۆ فۆرمێکی تری توندوتیژی ک ه له‌م نووسینه‌دا ناوم ناو‌ه “توندوتیژی ئــاراســتــه‌کــراو” ،ئــه‌م ســوچ ـه ونــ ه ل ه شوناسی داعش ب ه ناڕۆشنی دهمێنێتهوه. یـه‌ک جــیــاوازی سـه‌ره‌کــی (توندوتیژی ئــاراســت ـه‌کــراو) لـ ه توندوتیژی نه‌ریتی داده‌بڕێت ،ئه‌م جیاوازیه‌ش جیاوازییه‌کی نــا -نێوانییه ،واتـــ ه ناکه‌وێت ه نێوان هه‌ردووکیان ،هۆی ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ چه‌مکی “نائاماده‌یی” ،وات ه هه‌ردوو الیان ل ه یه‌ککاتدا له وجــود نابن ،بۆ ئه‌وه‌ی دوو شت نێوانداربن ،ده‌بێت ل ه یه‌ککاتدا ئاماده‌بن ،به‌م هۆی ه جیاوازی ئه‌م دووان ه جارێک له ناوه‌وه‌یه ،جارێک له‌ده‌ره‌وه‌یه، ل ـه نــاوه‌‌یــیـ ه وه‌ک مــاهــیـه‌ت ،ماهیه‌تی ه ـه‌ر یه‌کێکیان لــه‌وه‌ی تریان ناچێت، تونوتیژی ئاراسته‌کراو ماهیه‌ته‌که‌ی ترسه، توندوتیژی نه‌ریتی ماهیه‌ته‌که‌ی ئازاره .ل ه
ده‌روه‌ی ه وه‌ک رۆحییه‌تی کرداری هه‌ردوو ال ،له توندوتیژی ئاراسته‌کراودا رۆحییه‌تی کــرداری ترساندنی قوربانیه‌که‌یه ،به‌اڵم له توندوتیژی نه‌ریتی رۆحییه‌تی کرداری ئازاردانی قوربانییه .ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ست ه به دوور و نزیکی هه‌ردووکیان ل ه الشه‌ی قوربانییه‌که‌وه. له توندوتیژی ئاراسته‌کراودا؛ وه‌ک چۆن زه‌حمه‌ته بــه‌دوای خاڵی کۆتایی وه‌ک دوا مه‌نزڵی رۆحیه‌تی په‌ره‌سه‌ندوی توندوتیژییه‌که‌دا بگه‌ڕێین ،به‌هه‌مانشێوه ئه‌سته‌مه ده‌ستپێک وه‌ک خاڵی جوڵه وجودێکی خودیانه به‌رچاوبکه‌وێت .به‌م هۆیه‌وه مه‌نزڵگای کۆتایی توندوتیژی نه‌ریتی ده‌بــێــت بـه خاڵی ده‌ستپێک بــۆ توندوتیژی ئــاراســتـه‌کــراو .کاتێک داعــش هه‌ریه‌که له (جه‌یمس فوڵی و ستیڤن سوتلوف)ی ئه‌مریکی و (ئاالن هیکی)ی به‌ریتانی سه‌رده‌بڕێت ،لێره‌دا توندوتیژییه‌که له فۆرمی توندوتیژی نه‌ریتیدا ده‌گــاتــه دوا خــاڵــی خــۆی، ب ـه‌اڵم کاتێک وێنه و تۆماری ڤیدیۆی ئه‌م الشه بێسه‌رانه له ژێر سه‌ردێڕی (په‌یام بۆ ئه‌مریکا) یــان (په‌یام بۆ ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانانی) یان (نامه‌ی خوێن بۆ حکومه‌تی فه‌ره‌نسا) ئاراسته ده‌کرێن ،سیمای ناوه‌ندیانه‌ی توندوتیژی ئاراسته‌کراو به‌ده‌ستپێکی ناخودیانه و کۆتاییه‌کی ناڕۆشنه‌وه دیــاری ده‌دات. لێره‌دا توندوتیژی نه‌ریتی هێزی هاتنه‌بوون
به توندوتیژی ئاراسته‌کراو ده‌دات ،به‌اڵم پێویسته خــۆی نه‌مێنێت بــۆ ئ ـه‌وه‌ی توندوتیژی ئاراسته‌کراو به ده‌ستپێکی ناخودیانه‌وه بوونێکی ناوه‌ندیانه بژی. ئه‌م پرۆسه‌یه‌ش یه‌کتر “نه‌فیکردن”نیه، هێنده‌ی “ته‌واوکاری”یه‌کتره ،چونکه نه‌فیکردن ڕێگا به بوونی درێژبووه و سیمایی جێماوی الیه‌نه‌کان نــادات له ناویه‌کتردا ،بـه‌اڵم تـه‌واوکــاری وه‌ک له په‌یوه‌ندیی نێوان توندوتیژی نه‌ریتی و توندوتیژی ئاراسته‌کراودا ده‌رده‌که‌وێت، ڕێگا لـه‌وه‌هــا په‌یوه‌ندییه‌‌ک ناگرێت. ئه‌مه‌ش زیاتر له ماهیه‌تی به‌یه‌که‌وه به‌ستراوی هه‌ردوو الیان واته ئازار و ترس ده‌رده‌که‌وێت ،راسته ئازار و ترس ،وه‌ک دوو ماهیه‌ت جیاوازن له یه‌کتر ،به‌اڵم له هه‌مانکاتدا دوو ماهیه‌تی به‌دوایه‌کداهاتوو و ته‌واوکارن ،ترس قۆناغی پێش و دوای ئازاره و ئازاریش ته‌واوکه‌ری ترسه. ئـه‌و په‌یامه خوێناویانه‌ی داعش ده‌یاننێرێت ،به‌رله‌وه‌ی نامه و په‌یامی ئــاســایــی بـــن ،خــۆیــان فــۆڕمــێــکــن له توندوتیژی که توندوتیژی ئاراسته‌کراون، جـه‌وهـه‌ره‌کـه‌یــان بریتین له ترساندن و شڵه‌ژانی ده‌روونـــی قوربانی ،نه‌ک ئــــازاردان و تــوانــدن ـه‌وه‌ی جه‌سته‌یی. نامه خوێناوییه‌کانی داعش له ئێستادا هاوشێوه‌ی (په‌ندۆرایی) مه‌خلوقی ناو میتۆلۆژیای خواکانی گریکه ،که زیوس داوا له هێفه‌یستۆی ئاسنگه‌ر ده‌کات بۆی
خه‌ڵق بکات ،بۆ ئه‌وه‌ی بینێرێت بۆالی خه‌ڵکی بێ ئاگا و غافڵبوو و بێداریان بکاته‌وه .پ ـه‌نــدۆرا خــاوه‌ن قوتویه‌که پڕیه‌تی له ده‌رد و ئــازار ،له‌به‌ر ئه‌م هۆکاره نابێت ئه‌م قوتوه بکاته‌وه ،ده‌بێت ته‌نیا به مه‌به‌ستی ترساندن به‌کارببرێت. هاوشێوه‌ی نامه خوێناوییه‌کانی داعش که له فۆرمی توندوتیژی ئاراسته‌کراودا ده‌یــانــنــرێــت بــۆ ڕۆژئــــاوا و مه‌به‌ستی لێیان ترساندنه نه‌ک ئــازاردان .ئه‌مه‌ش له‌سه‌رووی تاکتیکه عه‌سکه‌ری و ڕامیاری و ویسته کردارییه‌کانه‌وه په‌یوه‌سته به “بێده‌نگی” ،بێده‌نگی وه‌ک تێماییه‌کی په‌سنددراوی ژیانکردنی سروشتیانه نا، به‌ڵکو وه‌ک دۆخــی دوای خــرۆشــان و هه‌ڵدێرانه ده‌روونیه‌کان .ئازار کاراکته‌رێکه وه ده‌بێت له دوو ڕۆڵی جیاوازدا له‌سه‌رێکه به خاڵی کۆتایی تــرس ،له سه‌رێکی ترهوه ده‌بێت به هێڵی کۆتایی هاتووی بـه‌ر له بێده‌نگی و بێده‌نگی نه‌فه‌سه به‌راییه‌کانی ل ـه‌م وه‌رده‌گــرێــت .ئــازار ب ـه‌و بێده‌نگیه قوڵه‌ی بـــه‌دوای خۆیدا ده‌یهێنێت هاوشێوه‌ی چیایه‌کی به‌فرگرتوو ده‌رده‌که‌وێت که له دوای خۆرئاوابووندا و زۆر جار پێش گۆییه‌کان بۆ که‌رنه‌ڤاڵێ ره‌نگه‌کانی دروســت ده‌رنــاچــن .داعش له ئیستادا ناخوازێت واڵتانی ڕۆژئــاوا بکه‌ونه نــاو بێده‌نگیه‌وه ،به‌ڵکو له ئێستادا پێویستی به ده‌نگ و هــاوار و شڵه‌ژان و کاردانه‌وه‌ی ناسروشتی ئه‌وانه.
هه‌موو ئه‌و پێناسه سایکۆلۆژیانه‌ش ک ه بۆ ترسکراون ،له دوایدا ده‌چنه‌وه سه‌ر ئه‌وه‌ی که ترس کاردانه‌وه‌ی ناسروشتی و شڵه‌ژانی ب ـه‌دوادادێــت ،نه‌ک ئــازار و بێده‌نگی. توندوتیژی نه‌ریتی ،بوون و ته‌واویه‌تی خۆی له کۆتاییه‌کی ماته‌رییه‌وه ده‌هێنێت، ئه‌مه وایلێده‌کات بوونێکی ئه‌زمونیانه بژی و هاوزه‌مانی جوڵه‌ی کرداریانه‌ی توندوتیژییه‌که ،له‌شێک هه‌بێت ئازار وه‌ک جه‌وهه‌ری ڕه‌سه‌ن له خۆیدا جێگا بکایه‌وه. توندوتیژی ئاراسته‌کراو به پێچه‌وانه‌وه خــاوه‌ن ئه‌زمونێکی نا ده‌ستپێکییه و بوونی خۆی له کۆتاییه‌کی ماته‌ریه‌وه ناهێنێت .بۆ نمونه (داعــش) له‌کاتی به‌رپاکردنی توندوتیژییه‌که پێویستی به له‌شی خۆرئاوایه‌کان نیه ،وه‌ک ماده ل ـه‌ب ـه‌رده‌ســتــی بــێــت .ئ ـه‌م ـه‌ش دووری ده‌خاته‌وه له کرده‌ی ئه‌نجامدان ،زیاتر بوونی خۆی له‌سه‌ر “م ـه‌ودا و نــاردن”، وه‌ک دوو تێزی نائه‌زموونی ڕاده‌گرێت. مه‌ودا وه‌ک مه‌ودای خۆی و قوربانییه‌که، ناردنیش ده‌بێت به هه‌ڵگر و گوێزه‌ره‌وه‌ی ترس وه‌ک جه‌وهه‌ری ڕه‌سه‌ن .لێره‌دا ئازار خاڵیه له توانای گواستنه‌وه ،چونه‌که بونێکی ده‌ستبه‌جێ و کرداریانه‌ی هه‌یه. له‌شی قوربانی له توندوتیژی نه‌ریتیدا له دوای چرکه‌ساتی ئازار ده‌بێت به ته‌نێکی زیــاده ،هاوشێوه‌ی پاشه‌ڕۆ و خاشاک پێویسته فڕێبدرێت .کامڵبوونه‌وه‌ی
ئه‌و په‌یامه خوێناویانه‌ی داعش ده‌یاننێرێت ،به‌رله‌وه‌ی نامه و په‌یامی ئاسایی بن ،خۆیان فۆڕمێکن له توندوتیژی که توندوتیژی ئاراسته‌کراون ،جه‌وهه‌ره‌که‌یان بریتین له ترساندن و شڵه‌ژانی ده‌روونی قوربانی ،نه‌ک ئازاردان و تواندنه‌وه‌ی جه‌سته‌یی داعش له ساتی په‌نابردن بۆ توندوتیژی ئاراسته‌کراو ،ده‌بێت به دڕنده‌ییه‌کی دوو سه‌ر ،سه‌رێکی له ناو خوێن و له‌شی قوربانییه‌که ده‌بێت ،سه‌ره‌که‌ی تری سه‌رگه‌رمی چاندنی ترس و نووسینی نامه‌ی خوێناوییه
سه‌رله‌نوێ و نائامانجی له‌م بێبایه‌خکردنه‌دا ڕۆڵی سه‌ره‌کی ده‌بینن .بۆ کامڵبوونه‌وه‌ی سه‌رله‌رنوێ له‌شه تاقیکراوه‌کان ته‌لیسمی ئه‌وه‌یان تێدا نامێنێت ،ژیانێکی نوێ به توندوتیژییه‌که ببه‌خشنه‌وه ،له‌به‌ر ئه‌م هۆیه کامڵبوونه‌وه‌ی سه‌رله‌نوێ داوای ل ـه‌ش و خوێنی قوربانی نوێده‌کات. نائامانجی له‌شی قوربانیش کاتێک دیاری ده‌دات که کۆتایی توندوتیژی نه‌ریتی بێت، به ده‌ستپیک بۆ توندوتیژی ئاراسته‌کراو، ئازاریش له ده‌ره‌وه‌ی هێڵی توندوتیژییه‌که بۆ فۆرمی کۆتایی خۆی بگه‌ڕێت .لێره‌دا له‌شی قوربانی ڕۆڵی گوێزه‌ره‌وه‌ی ئامانج ده‌گێڕێت ،نه‌ک “ئامراز” بێت ،چونکه ئامراز ده‌شێت له پاڵ کاتییه‌تی و که‌م خایه‌نیدا بوونێکی بـه‌ره‌ده‌وام وه‌ربگرێت بـــه‌اڵم گـــوێـــزه‌ره‌وه دوور لــه‌م وه‌سفه بــه‌رده‌وامــه‌ی زه‌مــه‌ن دهمێنێتهوه .له توندوتیژی ئاراسته‌کراودا ئه‌م به‌یه‌که‌وه به‌سترانه ئه‌نتۆلۆجیه له نێوان له‌شی قوربانی و خواستی کرداری توندوتیژییه‌که به‌رچاو ناکه‌ویت .ئه‌م فۆرمه‌ی توندوتیژی وجــود و کامڵییه‌تی خــۆی لـه له‌شی قوربانیه‌وه ناهێنێت ،به‌ڵکو بوونی خۆی لـه‌سـه‌ر م ـه‌ودایــی خــۆی و قوربانیه‌که ڕاده‌گرێت و له‌رێگای “ناردن”هوه وجودی خۆی نیشان ده‌دات. تــرس له توندوتیژی ئاراسته‌کراودا مه‌به‌سته نه‌ک ئامانج ،چونکه ئامانج گیانێکی کۆتاییانه‌ی هه‌یه و هه‌میشه له کۆتاییه‌وه وه‌رده‌گیرێت .له توندوتیژی ئاراسته‌کراودا ئه‌وسه‌ر و کۆتایی جه‌وهه‌ری توندوتیژییه‌که نادیاره ،له‌به‌رئه‌وه له‌گه‌ڵیدا ئامانجیش نــاڕوون ده‌بێت“ .مه‌به‌ست” له پڕۆسه ناکۆتاداره‌کاندا ده‌بێت به شوێنگره‌وه‌ی ئامانج ،جگه له‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی سیمای له یه‌ک زیاتری ئامانج مه‌به‌ست خۆی خاوه‌ن شاناسێکی تاکه، که گوزارشت ل ه ترس ده‌کات وه‌ک تاکه ویستراو له توندوتیژی ئاراسته‌کراودا. توندوتیژی نه‌ریتی هاوفۆرمی توندوتیژی ئاراسته‌کراوه ،به‌اڵم له ڕووی ئه‌زموونیه‌وه پێشی ده‌که‌وێت .ئــازار وه‌ک ماهیه‌تی ڕه‌سه‌نی ئه‌م توندوتیژییه درێژنابێته‌وه بۆ ناو توندوتیژی ئاراسته‌کراو ،چونکه جـه‌وهـه‌رێــکــی کــرداریــی ـه ،تــرس وه‌ک جه‌وهه‌رێکی نــاکــرداری له توندوتیژی ئاراسته‌کراودا شوێنی ده‌گرێته‌وه .داعش ناتوانێت به ته‌نیا له ڕێگای توندوتیژی نه‌ریتیه‌وه خۆی وه‌ک ڕێکخراوێکی ترسێنه‌ر پیشانبدات ،چونکه هه‌رکات ئه‌م فۆرمه له ئازاردا به کۆتا دێت ،شتێک نامێنێته‌وه شوناسی خوێناوی و ترسێنه‌ری داعش هه‌ڵبگرێت .له‌به‌رئه‌وه له رێگه‌ی ترس و توندوتیژی ئاراسته‌کراوه‌وه ده‌خوازێت درێژه به بوونی خۆی بدات . توندوتیژی نه‌ریتی خاوه‌ن ژێرخانێکی کاتیه .ئازار چۆن ده‌بێت به سیمبولی جوڵه‌ی ده‌ستپێک و گه‌شه‌ی ناوه‌ندیانه‌ی توندوتیژییه‌که؛ ئاواش وێنه ده‌ره‌وه‌ی و هه‌ڵگری رۆحیه‌تی کۆتایی توندوتیژییه‌که ده‌بێت .داعش ته‌نیا به کارکردن له‌ناو توندوتیژی نه‌ریتی دا ناخوازێت وجودێکی کاتیانه‌ی هه‌بێت .داعــش لـه ڕێگه‌ی په‌نابردن بۆ توندوتیژی ئاراسته‌کراوه‌وه (وات ـه بـه‌رلـه‌وه‌ی داعــش له‌ناویدا بێت خــۆی په‌نای بۆ ده‌بـــات) ،ده‌خــوازێــت ته‌مه‌نی ئاماده‌گی خۆی درێژبکاته‌وه، له‌رێگای هه‌ڵگرتنه‌وه‌ی وێنه‌کانی ترسه‌وه، گیانێکی دۆناودۆنی به خۆی بدات ،له‌ودیو دیواره‌کانی ئه‌زمون و واقیعه‌وه ده‌ستی بگات به له‌شی قوربانییه‌که .لێره‌دا داعــش به‌ته‌نیا جانه‌وه‌رێکی تاک سه‌ر نابێت ،به‌ته‌نیا خوێن جه‌سته‌ی په‌تی قوربانییه‌که وێنه ده‌ره‌وه‌ی بن ،به‌ڵکو داعش له ساتی په‌نابردن بۆ توندوتیژی ئاراسته‌کراو ده‌بێت به دڕنده‌ییه‌کی دوو سـه‌ر ،سه‌رێکی له ناو خوێن و له‌شی قوربانییه‌که ده‌بێت ،سـه‌ره‌کـه‌ی تری سه‌رگه‌رمی چاندنی ترس و نووسینی نامه‌ی خوێناوییه.
ذمارة ( )225دوشةممة 2014/12/1
كؤنت َيكست
6
فریادڕه‌سه‌كان ،كه‌ی ده‌گه‌ن؟
هاوار محه‌مه‌د
2-1 1 یه‌هودییه‌كان هه‌زار ساڵ چاوه‌ڕوانی فــریــادڕه‌ســێــكــیــان كــرد ك ـه ده‌بـــوو له ســه‌روبــه‌نــدی ده‌ركــه‌وتــنــی مه‌سیحدا ده‌ربــك ـه‌وێــت .ل ـه‌م بــاره‌ی ـه‌وه مژده‌یان پێدرابوو .كاتێك مه‌سیح ده‌ركه‌وت زۆر زوو گه‌یشتنه ئه‌و بــاوه‌ڕه‌ی ئه‌م كه‌سه ئه‌و ڕزگاره چاوه‌ڕوانكراوه نییه كه دهبوو ده‌ربكه‌وێت .ئه‌وان چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌بوون فریادڕه‌سێك بێت كه بتوانێت ده‌سه‌اڵتی له‌ده‌ستچوو و ده‌وڵه‌تی ڕووخاویان بۆ دروســت بكاته‌وه ن ـه‌ك كه‌سێك بڵێت ئه‌گه‌ر شه‌پازله‌یه‌كیان ســره‌وانــده الی ڕاســتــت الی چه‌پیشیان بــۆ ڕابــگــره. ق ــەوارەى پارچ ه پارچه و لێكترازاوی یه‌هودییه‌كان چاوه‌ڕوانی فریادڕه‌سێك بـــوو كــه پــارچ ـه‌كــانــی كــۆبــكــات ـه‌وه و شوناسێكی گشتییان بۆ زیندوو بكاته‌وه، تــا ل ـه سته‌می ڕۆمــان ـه‌كــان ڕزگــاریــان ببێت و مه‌مله‌كه‌تی خودا له‌سه‌ر زه‌وی دابمه‌زرێنن .فریادڕه‌س بۆ ئهوه دێت كه شوناسی هه‌ڵوه‌شاو پێكه‌وه بلكێنێته‌وه. له هه‌ر شوێنێكدا شوناسێك له دۆخی لێكترازان و كه‌رتبوون و دابه‌شبووندا بێت چاوه‌ڕوانیی گه‌یشتنی فریادڕه‌سێك، ده‌ستێكی ڕزگاركه‌ر ،ده‌بێته فانتازیایه‌كی گه‌شبینانه. فریادڕه‌س به شتێك له موعجیزه و سیحر و توانای بان سروشتییه‌وه دێت، جــاری وا هه‌یه خــودا خــۆیـه‌تــی ،یان نوێنه‌ره‌كه‌یه‌تی :پێغه‌مبه‌ران ،ڕابه‌رانی گه‌وره‌ی ئایین ،كاریزما سیاسییه‌كان.. هتد ،جاری وایش هه‌یه خودی عه‌قڵ خۆی ده‌كرێته فریادڕه‌س و وا وێنا ده‌كرێت كه ده‌توانێت به یه‌كجاره‌كی له هه‌موو فۆڕمه‌كانی به‌ربه‌رییه‌ت ڕزگارمان بكات. ڕزگاركه‌ر بۆ ئهوه دێت نه‌زمی تێكچووی دونیا ڕاست بكاته‌وه ،حه‌قیقه‌ت ده‌ربخاته‌وه و عه‌داله‌ت بگێڕێته‌وه بۆ شوێنی خۆی. فــریــادڕه‌س ئه‌و كاته ده‌رده‌ك ـه‌وێــت كه ژیان و شوناسی گروپێك ده‌كه‌وێته ژێر هه‌ڕه‌شه و مه‌ترسی له‌نێوچوون و توانای به‌رگری له دۆخێكی دیاریكراودا به‌ره‌و تێكشكان و به‌زین ده‌چێت ،فریادڕه‌س ئـه‌و هێزه‌یه كه گروپه‌كه پێویستیان پێیه‌تی بۆ دروستكردنه‌وه‌ی یه‌كپارچه‌یی و به‌رگریكردن له ژیان و بوونی خۆیان و گێڕانه‌وه‌ی مافه زه‌وتكراوه‌كانیان .به‌م جۆره ئه‌و كاریزمایه‌كه ك ه نه‌ك ته‌نیا توانا و هێزی گروپه‌كه‌ی تێدا كۆبۆته‌وه ،به‌ڵكو ده‌ستی عه‌داله‌ته و هێزی حه‌قیقه‌تیشی پێیه. دۆخـــی فانتازیاكردنی فــریــادڕه‌س به‌رداشی نێوان ژیــان و مــردن ،مان و نه‌مانه .ده‌شێت له سه‌رده‌مێكی پێشتره‌وه مژده‌ی هاتنی فریادڕه‌س بدرێت ،مزگێنی ئ ـه‌وه بدرێت كه له سه‌رده‌مێكی تردا فریادڕه‌سێك ده‌گــات و هه‌موو شتێك ده‌خاته‌وه شوێنی خۆی .ئه‌م مژده‌یه بۆ هه‌ر دۆخێك دروسته كه شوناس له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌دا بێت ،واته ده‌شێت مژده‌یه‌ك بێت بۆ هه‌موو ئه‌و ساتانه‌ی كه شوناس ده‌كه‌وێته به‌رده‌م مه‌ترسی لێكترازان و
كه‌رتبوونه‌وه .له‌م دۆخانه‌ی نائومێدیدایه كه به‌رده‌وام ئومێد ده‌رده‌كه‌وێته‌وه. بیرۆكه‌ی فــریــادڕه‌س له ئه‌فسانه‌دا دروســتــبــووه و لـه الهــوتــدا خه‌مڵیوه. سه‌رجه‌می مژده‌كانی هاتنی فریادڕه‌س مـــژده‌ی تــیــۆلــۆژی بـــوون و بـــه‌رده‌وام لـه سـه‌رده‌مــانــی پێشتره‌وه پێشبینی ده‌ركـــه‌وتـــنـــی فــــریــــادڕه‌س كــــراوه. پێشبینيكردن ڕه‌گ ـه‌زێــكــی سـه‌ره‌كــی تیۆلۆژیایه و پێوه‌ری حه‌قیقیبوونیشیه‌تی. له تیۆلۆژییای هیندییه‌وه بۆ تیۆلۆژیای ئیسالمی ،له ئیالهیاتی زه‌رده‌شتییه‌وه بۆ ئیالهیاتی مه‌سیحی بیرۆكه‌ی فریادڕه‌س بــاســكــراوه و پێشبینیی كـــراوه .هه‌ر پێشبینییه‌ك به ڕاست نه‌گه‌ڕێت ده‌شێت گومان و دووڵــی بخاته نێو یه‌قین و دڵنیایی ئیمانه‌وه ،به‌اڵم ئایا پێشبینییه‌ك هه‌یه به‌ڕاست نه‌گه‌ڕێت و نه‌یه‌ته‌دی؟ ئه‌و شته‌ی كه پێشبینیی ده‌كرێت ته‌نیا پێشبینییه‌كه خــۆی لـه سه‌رده‌مێكی دیاریكراودا دروستی ده‌كات ،بۆیه ده‌شێت هه‌میشه پێشبینی بێته دی. ئیمان بــــه‌رده‌وام مه‌ترسی ئــه‌وه‌ی هه‌یه كه گومان درزی تێبخات ،مژده و پێشبینییه‌كان ڕیسكی ئایینن بۆ دواخستنی گومان ،ئه‌م ڕیسكه چهنده مه‌ترسیداریش بێت دواجار بۆ به‌هێزكردنی ئیمان پێویسته ،زۆرجـــار ئیمان به‌م گــره‌وانـه خــۆی به‌هێز ده‌كــات ـه‌وه ،واته جۆرێك له موعجیزه .ده‌شێت مژده‌كانی ئایین بـه‌رده‌وام دوا بكه‌ون ،به‌اڵم ئه‌مه مانای پووچه‌ڵبوونه‌وه‌ی «به‌ڵێنه‌كان»ـی ئایینه‌كه نییه ،چونكه «به‌ڵێنه‌كان» له‌كات و ساتی دیــاریــكــراوی خۆیاندا دێــن ـه‌دی ،ڕێــك وه‌ك گه‌یشتنی ساتی ڕزگاریی .فریادڕه‌س هه‌ركاتێك بگات له كاتی خۆیدا گه‌یشتووه ،چونكه ئه‌گه‌ر مژده‌یه‌كیش دوا بكه‌وێت (بــه پێی ته‌فسیری نوێنه‌رانی ئایینه‌كه) هۆكاره‌كه‌ی ئه‌وه‌یه كه «هێشتا كاتی نه‌هاتووه«.. به پێی فیكری الهوتی فــریــادڕه‌س له كاتێكی دیاریكراودا ده‌گــات ،له دۆخ و هه‌لومه‌رجێكی تایبه‌تیدا ده‌رده‌كه‌وێت، ته‌نیا كات و هه‌لومه‌رجه‌كه‌یه كه بڕیار ده‌دات ك ـه‌ی ڕزگــاركــه‌ر ده‌گـــات ،هه‌ر كات چاوه‌ڕوانكرا له سه‌رده‌مێكدا ڕزگار ده‌ربكه‌وێت و ده‌رنه‌كه‌وت ئهوه له‌به‌ر ئهوه نییه كه پێشبینییه‌كه ڕاست ده‌رنه‌چووه، به‌ڵكو له‌به‌رئه‌وه‌یه هێشتا كاتی ماوه. كــات ناوێكی تــره بۆ چــاوه‌ڕوانــیــی به كۆمه‌ڵ .چاوه‌ڕوانی ده‌بێت بگاته خاڵی كۆتایی ،ده‌بێت ببێته چاوه‌ڕوانییه‌كی ده‌سته‌جه‌معی و گشتی ،ده‌بێت بگاته ئاستی ته‌حه‌مولنه‌كردنی زیاتر ،ئیدی فــریــادڕه‌س ده‌رده‌كــه‌وێــت ،ئیدی كاتی ئهوه دێت ڕزگاركه‌ر هه‌مووان ڕزگار بكات. ساتی ڕزگاریی كتومت له‌نێو دڵی ساتی له‌نێوچوونه‌وه دێته ده‌رێ. 2 چـــاوه‌ڕوانـــی بــن ـه‌مــای ده‌رك ـه‌وتــنــی فریادڕه‌سه .هیچ فریادڕه‌سێك نه‌بووه كه پێشتر چاوه‌ڕوان نه‌كرا بێت .مژده‌ی هاتنی فریادڕه‌س به‌ر له هاتنی فریادڕه‌س خۆی ده‌كه‌وێت .ڕزگاركه‌ر ته‌نیا به‌هۆی مزگێنییه پێشوه‌خته‌كه‌یه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت. به مانایه‌كی تر ئه‌وه‌ی فریادڕه‌س دروست ده‌كـــات چــاوه‌ڕوانــیــیـه‌كـه‌یـه .مــژده‌كــان بـــه‌رده‌وام ده‌تــوانــن خۆیان به‌رجه‌سته بكه‌ن ،پێشبینیی هیچ شتێك نایهێنێته دی خۆی نه‌بێت .له دۆخێكدا كه هه‌مووان چاوه‌ڕوانی گه‌یشتنی فریادڕه‌سێك ده‌كه‌ن فریادڕه‌س ده‌گــات ،چونكه په‌یوه‌سته به‌و هه‌لومه‌رجه‌ی كه تێیدا چــاوه‌ڕوان ده‌كرێت ،به مه‌رجێك چاوه‌ڕوانی بووبێته چاوه‌ڕوانییه‌كی گشتی .فه‌نتازیاكردنی فریادڕه‌س له دۆخێكی تایبه‌تدا ده‌بێته مایه‌ی ڕیالیزەبوونی فریادڕه‌س خۆی. به‌م جــۆره فــریــادڕه‌س شتێك نییه كه پێشبینییه‌ك ساغ بكاته‌وه و حه‌قیقه‌تێك به‌الیه‌كدا بخات ،به‌ڵكو ئه‌وه‌ی فریادڕه‌س دروست ده‌كات پێشبینییه‌كه خۆیه‌تی، دروســــت بـــه‌و جــــۆره‌ی كــه بــۆدریــار
ل ـه بــاســكــردنــی ســیــمــوالكــرادا ده‌ڵێت «نه‌خشه پێش هه‌رێمه واقیعییه‌كه‌ی ده‌كه‌وێت» .مه‌به‌ستی بۆدریار ئه‌وه‌یه كــه لــه ســیــمــوالكــرادا ئ ـه‌ســڵ ونـــه و شتێك نییه به‌ناوی كرۆك و ئه‌سڵێكی پێشوه‌خت ،یان هه‌رێمێكی واقیعی تا نه‌خشه‌ی له‌به‌ر هه‌ڵبگیرێته‌وه ،به‌ڵكو ئهوه نه‌خشه‌كه‌یه كه واقیعه‌كه به‌رهه‌م دێنێته‌وه ،واقیعه‌كه‌یش هیچ نییه جگه له نه‌خشه‌یه‌كی ناته‌واوی نه‌خشه‌یه‌كی دیكه ،كه‌واته جوگرافیایه‌كی واقیعی له ئارادا نییه ،به‌ڵكو هایپه‌ر -ڕیالێك هه‌یه كه ب ـه‌رده‌وام وه‌ك ڕیاڵ (واقیع) خۆی ده‌رده‌خــات ،یان ده‌بێته ڕیاڵ (واقیع).
بكرێنه‌وه .بۆ نموونه له ئایینی ئیسالمدا ده‌وتــرێــت« :یه‌كێك لـه نیشانه‌كانی قیامه‌ت هاتنی یه‌ئجوج و مه‌ئجوجه«. به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ی (یه‌ئجوج و مه‌ئجوج) ڕوون نیی ه كه چیین و كێن ،بۆیه ده‌شێت به زۆر شتی تر هه‌ماهه‌نگ بكرێنه‌وه، بــۆ نموونه وه‌ك بڵێین «داعـــش له یه‌ئجوج و مه‌ئجوج ده‌چن» .ده‌ركه‌وتنی یه‌ئجوج و مه‌ئجوج نیشانه‌ی قیامه‌ته و وه‌سفه‌كانیشیان له‌گه‌ڵ كه‌ره‌سته و ڕووداوه‌كــانــی سه‌رده‌مه‌كه‌دا هه‌ماهه‌نگ ده‌كرێنه‌وه .به‌م جۆره نیشانه‌كان ده‌شێت پێشتر باسكرابن به‌اڵم له‌گه‌ڵ سه‌رده‌م و هه‌لومه‌رجه‌كه‌دا به نیشانه‌یه‌كی دیكه پڕ
دروستكردن و دۆزینه‌وه و ته‌فسیركردنی نیشانه‌كان زه‌مینه‌سازیی ده‌ركه‌وتنی خودی فریادڕه‌سن .نیشانه‌كان دال نین بۆ مه‌دلولێك ،به‌ڵكو دالــن بۆ دالێكی تر كه ده‌شێت له چركه‌ساتێكدا بگات، به‌اڵم ته‌نیا وه‌ك نیشانه‌یه‌كی دیكه .هیچ فریادڕه‌سێك نه‌بووه كۆتایی به بیرۆكه‌ی ڕزگاریی هێنابێت ،به‌رده‌وام فریادڕه‌سێك پێشبینیی فریادڕه‌سێكی دیكه‌ی كردووه، وه‌ك ئه‌وه‌ی (موسا) وه‌ك ڕزگاركه‌رێك مــژده‌ی هاتنی (ڕزگاركه‌رێكی دیكه)ی داوه ،مژده‌ی موسا به‌ڵگه و نیشانه‌یه بۆ ده‌ركـه‌وتــنــی ڕزگاركه‌رێكی تر كه وه‌ختێكی تر ده‌گات .بگره پێغه‌مبه‌ری
ئیمان به‌رده‌وام مه‌ترسی ئه‌وه‌ی هه‌یه كه گومان درزی تێبخات ،مژده و پێشبینییه‌كان ڕیسكی ئایینن بۆ دواخستنی گومان ،ئه‌م ڕیسكه چهنده مه‌ترسیداریش بێت دواجار بۆ به‌هێزكردنی ئیمان پێویسته ،زۆرجار ئیمان به‌م گره‌وانه خۆی به‌هێز دهكاتهوه ،واته جۆرێكە له موعجیزه ئه‌م سه‌رنجه‌ی بۆدریار ده‌توانین له‌م بــاس ـه‌دا به‌كاربهێنین« :فــریــادڕه‌س خــۆی به‌رهه‌می پێشبینییه‌كه‌یه ،یان كۆپی پێشبینییه‌كه‌یه« ،شتێكه له پێشبینییه‌كه‌وه ده‌رده‌كێشرێت و دروست ده‌كرێت. 3 به‌رله‌وه‌ی فریادڕه‌س بگات نیشانه‌كانی ده‌گــات .نیشانه‌كان به‌شێكن له دۆخی چــاوه‌ڕوانــیــیــه‌كــه .ده‌بــێــت هه‌میشه نیشانه‌كان بۆ ده‌ركه‌وتنی ڕزگــاركـه‌ر بدۆزرێنه‌وه ،بــه‌رده‌وام ده‌بێت بـه‌دوای نیشانه‌كاندا بگه‌ڕێین بۆ ئ ـه‌وه‌ی كاتی ده‌ركــه‌وتــنــه‌كــه‌ی بــپــێــویــن .ده‌كــرێــت نیشانه‌كان شتانێكی گشتی بن و بكرێنه نیشانه ،یاخود جۆرێك له ده‌ركه‌وته له‌گه‌ڵ نیشانه باسكراوه‌كاندا هه‌ماهه‌نگ
ده‌كرێته‌وه ،یاخود ده‌شێت نیشانه‌كان هه‌ر له ماوه‌ی چاوه‌ڕوانییه‌كه‌دا دروست ببن .ده‌شێت كاره‌ساتێك یان ڕووداوێكی سروشتی بكرێته نیشانه بۆ شتێكی تر، بۆ نموونه باڵوبوونه‌وه‌ی (تاعون) له ناوچه‌یه‌ك وا ته‌فسیر بكرێت كه نیشانه‌یه بۆ گوناهـ و تاوانه‌كانی خه‌ڵكانی ئه‌و ناوچه‌یه ،یان باران نه‌بارین نیشانه‌یه بۆ توڕه‌یی خودا له عه‌بده‌كانی. فریادڕه‌س هه‌میشه دوای نیشانه‌كانی ده‌كه‌وێت ،به مانایه‌كی تر خۆی شتێك نییه به‌رله‌وه‌ی بگات نیشانه‌كانی بنێرێت، به‌ڵكو ئه‌وه‌ی فریادڕه‌س ده‌هێنێت خودی نیشانه‌كانن .فریادڕه‌س خۆی نیشانه‌یه بۆ نیشانه‌كانی ،كه‌واته فریادڕه‌س ته‌نیا به‌رهه‌می نیشانه‌كانیه‌تی .نیشانه‌كان ئاماژه نین بۆ شتێك كه لێره نییه و خــۆی دواتــر ده‌گ ــات ،به‌ڵكو پرۆسه‌ی
ئیسالمیش (وه‌ك دوا پێغه‌مبه‌ر) دوا فــریــادڕه‌س نــه‌بــووه ،به‌ڵكو مــژده‌ی هاتنی (محه‌مه‌دێكی دیكه ،مه‌هدییه‌كی چاوه‌ڕوانكراو)ی داوه .مه‌دلولی ئه‌م داله به‌رده‌وام دوا ده‌كه‌وێت. 4 لـه زه‌یــنــی ئایینیدا فــریــادڕه‌س ل ه سه‌رده‌می تاریكی و فه‌سادێكی ڕه‌هادا ده‌رده‌كه‌وێت ،واته له دۆخێكدا كه هێزی خراپه ده‌گاته دوا ئاست و ترۆپكی خۆی ئینجا ده‌گۆڕێت بۆ دژه‌كه‌ی ،یان دژه‌كه‌ی له هه‌ناوییه‌وه دێته ده‌رێ .ده‌كرێت ناو له‌مه بنێین (دیالەكتیكی ڕزگاریی) .فریادڕه‌س له دۆخێكی ئاساییدا ده‌رناكه‌وێت ،له كاتی ئاشتی و یه‌كسانی و دادپه‌روه‌ریدا نایه‌ت ،هۆیه‌كه‌ی ســاده‌یـه :له دۆخی ئاشتی و عه‌داله‌ت و خۆشگوزه‌رانی و
دره‌وشانه‌وه‌ی حه‌قیقه‌تدا جیهان پێویستی به فریادڕه‌س نییه چونكه خۆی له دۆخی ڕزگاریدایه و له‌ژێر سایه‌ی خوادایه. فــریــادڕه‌س ئه‌و كاته ده‌رده‌ك ـه‌وێــت كه سته‌م و ناعه‌داله‌تی و فه‌ساد و كاره‌سات ده‌گه‌نه ترۆپكی خۆیان ،كاتێك جیهان له زه‌لكاوی تاریكییه‌كی موتڵه‌قدایه و به ده‌ست جه‌هل و نه‌فامی و نه‌زانییه‌وه ده‌ناڵێنێت ،هێزی باتڵ سه‌روه‌ره و حه‌ق و حه‌قیقه‌ت سه‌ركوتكراون .كاتی هاتنی ڕزگاریی ساته‌وه‌ختێكه كه هه‌موو شتێك بـه‌ره‌و له‌ناوچوون و ونبوون و تاریكی ده‌چێت .سه‌رده‌می ده‌ركه‌وتنی ڕزگاركه‌ر ئه‌و چركه‌ساته‌یه كه ته‌نیا هه‌نگاوێك مــاوه ،چركه‌یه‌ك ماوه بۆ كاره‌ساتێكی سه‌راپاگیریی گه‌ردوونی ،بۆ نقومبوونی ته‌واوه‌تی دونیا له گێژاوی باتڵدا ،ته‌نیا ساتێك ماوه بۆ خاپووربوونی سه‌راپای جیهان .ڕزگاركه‌ر وه‌ختێك ده‌گــات كه ئیدی هێزێك ن ـه‌مــاوه بــۆ ب ـه‌رگــری له به‌رامبه‌ر باتڵ و تاریكیدا ،چركه‌یه‌ك كه دونیا هێزی به‌رگری له‌ده‌ستداوه و له‌ناو گشتێكی فاسددا هه‌موو ڕه‌گه‌زه‌كان تواونه‌ته‌وه ،ڕزگاركه‌ر مرۆڤایه‌تی (یان گروپێكی تایبه‌تی مرۆڤ ،نه‌ته‌وه‌یه‌ك، ئایینێك) له پوكانه‌وه و وێرانبوونێكی گهوره ده‌رباز ده‌كات و ده‌یانگه‌یه‌نێته‌وه كـــه‌نـــاری ئـــارامـــی .فــریــادڕه‌ســێــكــی چــاوه‌ڕوانــكــراو هه‌یه ته‌نیا لـه‌و كاته‌دا ده‌گات كه باتڵ وه‌ك تاریكییه‌كی قورس باڵ به‌سه‌ر هه‌موو دونیادا ده‌كێشێت، سیحری پوچه‌ڵكردنه‌وه‌ی ئه‌م باتڵه ته‌نیا له‌نێو ده‌ستی فریادڕه‌سدایه .نوح وه‌ك فریادڕه‌سێك له سه‌رده‌مێكدا ده‌رده‌كه‌وێت كه جه‌هل به ته‌واوه‌تی هه‌ژموونی به‌سه‌ر جیهاندا كــردووه ،كاره‌ساتێكی گهوره، زریانێكی وێرانكه‌ر به‌ڕێوه‌یه كه كۆی ڕه‌گه‌زی مرۆڤ و بوونه‌وه‌ران له‌نێو ده‌بات. نوح كه‌شتیی نه‌جانی پێیه و نه‌ك ته‌نیا مرۆڤایه‌تی به‌ڵكو ئاژه‌ڵ و گیاندارانیش له غه‌رقبوون و له‌ناوچوونێكی حه‌تمیی ڕزگار ده‌كات .له ئیالهیاتی زه‌رده‌شتیدا جیهان به چــوار ســوڕدا تێده‌په‌ڕێت، هه‌ر سوڕێكیش داب ـه‌ش ده‌بێت به‌سه‌ر چه‌ند سه‌رده‌مێكی تردا ،سوڕی چاكه و سوڕی خراپه و سوڕی ملمالنێی چاكه و خراپه و دواجــار سوڕی سه‌ركه‌وتنی چاكه و ده‌ركه‌وتنه‌وه‌ی ڕۆحی ئاهورامزدا. سوڕی یه‌كه‌م سه‌رده‌می خێر وخۆشییه له ژێر سایه‌ی ئاهورامزدادا ،سوڕی خراپه س ـه‌رده‌مــی بااڵده‌ستبوونی تاریكی و ئه‌هریمه‌نه ،سه‌رده‌می داڕزان و توانه‌وه‌ی جیهان له‌نێو خولیای شه‌ڕه‌نگێزانه‌دا، ل ـه‌م ســه‌رده‌مــه‌دا هێزی ئه‌هریمه‌ن به ته‌واوه‌ی جیهان گیرۆده ده‌كات و نه‌زمی دونیا تێك ده‌دات ،پاشان سوڕی سێیه‌م سه‌رده‌می ملالنێی هێزی ئاهورامزدا و ئه‌هریمه‌نه و دواجار سوڕی ده‌ركه‌وتنی سائوشیانت وه‌ك ڕزگاركه‌ر و فریادڕه‌سی جیهان و گێڕانه‌وه‌ی ئارامی و ئاساییش. پێغه‌مبه‌ری ئیسالم وه‌ختێك ده‌رده‌كه‌وێت كه جه‌هل و نه‌زانی و نه‌فامی بااڵده‌سته و ئیدی له‌دوای هاتنی ئیسالم ڕۆژژمێر به‌سه‌ر سه‌رده‌می (جاهیلی) و سه‌رده‌می (ئیسالم)دا دابه‌ش ده‌بێت( .محه‌مه‌دی مه‌هدی) له كۆتاییه‌كانی زه‌ماندا فریای جیهان و موسوڵمانان ده‌كه‌وێت و له شكست و به‌دبه‌ختی و ئازار ،له ده‌ستی ده‌سه‌اڵتی ده‌جال (وه‌ك ڕه‌مزی ترۆپكی ف ـه‌ســاد) ڕزگ ــار ده‌ك ــات و ع ـه‌دال ـه‌ت و حه‌ق به‌رجه‌سته دهكاتهوه و ئارامی بۆ جیهان ده‌گیڕێته‌وه .مه‌هدی نایه‌ت هه‌تا ده‌جال نه‌یه‌ت .به مانایه‌كی تر هه‌تا شه‌ڕ و خراپه و داڕزان نه‌گه‌نه دوا ئاستی ده‌ركه‌وتنیان ،دوا ئاستی درێژبوونه‌وه و تاقیبوونه‌وه‌یان هێزی چاكه و ڕزگاركه‌ر ده‌رناكه‌وێت .ده‌بێت هێزی تاریكی له سه‌رجه‌م ئه‌گه‌ره‌كانی خاڵی ببێته‌وه، بگاته دوا ئاستی خۆی ئینجا ڕزگاركه‌ر‌ی چاوه‌ڕوانكراو ده‌رده‌كه‌وێت« :مه‌هدی له هه‌ناوی ده‌جاله‌وه دێته ده‌رێ».
ذمارة ( )225دوشةممة 2014/12/1
7
كؤنت َيكست
جیهانە ترسناكەكەی «بێکێت» گۆدۆ سۆشيانته[رزگاركه‌ر ل ه دينى زه‌رده‌شتدا] ،مه‌سيحه ،خزره ،نوحى رزگاركه‌ره، له‌كۆتاييشدا له‌وانه‌يه به‌هه‌شتى سه‌ر زه‌ویى كۆمۆنيزم بێت .يان ئه‌و شته‌يه كه هه‌موو شتێك له‌وەوە پڕ ده‌بێت‌و بێ بوونى ئه‌ويش به‌تاڵه .گۆدۆ ڕه‌هایه .بێکێت له وه‌اڵمى ئه‌وه‌ى ك ه گۆدۆ كێيه وتويه‌تى :ئه‌گه‌ر بمزانيايه له شانۆكه‌دا ده‌م وت.
داریوش ئاشوری و :مه‌ریوان نای عەلی قسه‌كردن ده‌ربــاره‌ی پووچی و دڵته‌نگی و بوونی مرۆڤ ل ه جیهاندا هێنده‌ی خودی بیركردنه‌و‌ه كۆنه ،یان النیكهم هێندەی وته نووسراوه‌كان كۆنە .مێژوونوسان ئه‌م وته‌یه، لە چوار هه‌زار ساڵ لە پێش مه‌سیحەوە له زاری بیرمه‌ندێكی میسرییه‌و‌ه ب ه ناوی ئه‌یپور ده‌گێڕنه‌وه ،ك ه وتوویه‌تی(:ئایا ده‌كرێت رۆژێك بێت وەچەی مرۆڤ له‌ناوبچێت ،تا چیتر ژن، منداڵ ل ه منداڵداندا هه‌ڵنه‌گرێت‌و منداڵێك نه‌یه‌ت ه دونیاوە ،ئیتر هاوارێك له‌سه‌ر زه‌وی نه‌بیسترێت‌و شه‌ڕێك ڕوو نه‌دات) ،دوو هه‌زار ساڵ دواتر فه‌یله‌سوفێك یان په‌یامبه‌رێك ،كه ل ه ئۆرشه‌لیم پاشا بوو ،به‌م شێوه‌ی ه دژ به بوون هاوار به‌ره‌و ئاسمان ده‌كــات( :هه‌موو شتێك پوچه ،سوودی چییه ك ه مرۆڤ ئه‌و هه‌موو ناڕه‌حه‌تیی ه ل ه ژێر ئاسماندا ده‌كێشێت. چینێك ده‌ڕۆن‌و چینێكی تر دێن ،زه‌وییش تا ئه‌به‌د دهمێنێتهوه .هه‌موو شتێك پڕ‌ه له ماندووبوون ك ه مرۆڤ ناتوانێت باسی بكات. چاو ل ه بینین‌و گوێ ل ه بیستن تێر نابێت. ئه‌وه‌ی بووه هه‌ر ئه‌وه‌ی ه ك ه دواتریش ده‌بێت، ئه‌وه‌یش ك ه كراو‌ه هه‌ر ئه‌وه‌ی ه ك ه دواتریش ده‌كرێت ،له‌ژێر هه‌تاودا هیچ شتێك نوێ نییه. ئایا شتێك هه‌ی ه بوترێت سه‌یركه‌ن ئه‌مه نوێیه؟ هه‌موو ئه‌و كارانه‌ی ك ه ل ه ژێر ئاسماندا ده‌كرێت ،ئێستا بینیم هه‌موویان پوچن و له پێناوی زه‌حمه‌ت كێشاندایه) (پەیمانی كۆن، كتێبی پیرۆز ،بابی یه‌كه‌م) ،چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك دواتر (عومەر خه‌یامی نه‌یشاپوری) هه‌مان ئــازارو له‌ده‌ستدا ن ب ه زمانێكی دیک ه باس دەكات و وتی( :گه‌ردوون جگ ه ل ه خه‌م هیچی تر ناخوڵقێنێت). دیسان دوای چه‌نده‌ها سه‌ده ،ئه‌م وته‌یه ل ه زمانی شاعیرێكی شانۆ نووسیی ئیرله‌ندی ده‌بیستینه‌وه .تۆ بڵێی هـه‌ر چه‌ندجارێك ل ه ڕێــڕه‌وی مرۆڤایه‌تیدا گیانێكی غه‌مگین دانیشتبێت تا ده‌ستكه‌وتی هه‌وڵەكانی مرۆڤ سه‌رله‌نوێ لە چاوی په‌ند-هوه بخاته‌ڕوو و باس ل ه بێهودەییه‌كه‌ی بكات. هه‌روه‌ك چۆن تاكه‌كان چه‌نده‌ها نه‌وه‌و و سه‌ده‌و دوای چه‌نده‌ها كه‌لتوور ماندوو بوونه. گروپه‌كانیش وه‌ك تاكێكی ته‌نیا هه‌ڵده‌ستن‌و ده‌خــوڵــقــێـن‌و ه ـه‌مــوو شتێك ســه‌ر له‌نوێ ده‌خوڵقێننەوە ،ئه‌وكات داده‌مێنن له‌كاری خۆیان‌و ئارام ده‌گــرن‌و سه‌یری دوای خۆیان ده‌ك ـ هن‌و سه‌یری ده‌ستكه‌وته‌كانی چه‌نده‌ها ســه‌ده‌ی خۆیان ده‌كــ هن‌و ده‌ڵــێــن( :ئێستا بینیم ك ه هه‌موو ئه‌وان ه پوچن‌و ل ه پێناوی ئازاركێشانه) بــه‌اڵم ئ ـه‌م باس ه لـ ه زمــانــی بێکێتەوە، به‌شێوه‌یه‌كی تر ده‌بیستینه‌وه .ئه‌م جاره ده‌نگی نوساو و په‌رێشانی (جامع ه بن داود و خه‌یام) نییه ،ك ه دژ ب ه كاره‌ساتی بوونی مرۆڤ بانگی تان ه گرتنیان بگات ه ئاسمان. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی (جامعه‌و خه‌یام) له زه‌وییه‌وه به‌ره‌و ئاسمانیان ده‌ڕوانی‌و ئاماده‌یی مه‌رگ‌و مه‌حكومیه‌تی ره‌هــای مرۆڤیان ل ه به‌رامبه‌ر
بارودۆخێكدا ده‌بینی ك ه خۆیان ده‌ستیان لە درووستبوونیدا نه‌بوو .به‌اڵم بێکێت ده‌یه‌وێت له ئاسمانه‌و‌ه سه‌یری زه‌وی بكات .چیتر نایه‌وێت هه‌ست ب ه كاره‌ساته‌ك ه بكات‌و پێیه‌و‌ه بناڵێنێت، به‌ڵكو ده‌یه‌وێت مـه‌ودای لێوه بگرێت .وه‌ك چیرۆكێکی پێكه‌نیناوی ده‌یبینێت ،وا ده‌زانێت خۆی ل ه ئازار كێشانه‌كه‌یدا هاوبه‌ش نییه .به‌اڵم له‌ڕاستیدا ئه‌ویش ناتوانێت له‌و‌ه به‌ده‌ر بێت ك ه به‌چاوی مرۆڤانه‌و‌ه سه‌یری نه‌كات .چونكه سه‌یركردن به‌چاوی خوداییه‌و‌ه یه‌كسان ه به «نه‌بینین» .ئه‌وه‌ی ده‌یه‌وێت هه‌موو شتێك بەیه‌كسانی ببینێت‌و خۆی ل ـه‌داوی بـه‌رزی‌و نزمی‌و جوانی‌و ناشیرینی‌و راستی‌و دروستی‌و هه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كی تر ڕزگار بكات ،ئهوا هیچ شتێك نابینێت .بێکێت-یش ئه‌و دیوی رووی سه‌یركردن هه‌ڵده‌بژێرێت .ئه‌و ك ه نایه‌وێت به‌چاوی تراژیدیاو‌ه سه‌یربكات ،ناچار بە كۆمیدییەو‌ە سه‌یر ده‌كات ،به‌اڵم بیركردنه‌وه‌ی ڕه‌هــای ئه‌ویش ل ه كوتاییدا ده‌كه‌وێت ه داوی ڕێژه‌ییبوونه‌وه. سه‌ره‌نجام ئه‌ویش جیهان بە ڕه‌نگاوڕه‌نگ رهش‌و سپی) دەبینێت ،بە هۆی (هه‌رچه‌ند پێوانه‌كانی جوان‌و ناشیرین ،گه‌وره‌و بچووك‌و به‌رزو نزمەوە .ئه‌و نایه‌وێت ل ه به‌رامبه‌ر ترسی ئه‌به‌دیی مرۆڤدا هه‌ستی تراژیدیای هه‌بێت، ناچار ب ه چاوێكی گاڵته‌جاڕانه‌و‌ه ده‌ڕوانێت. وا ده‌زانێت ل ه ناخی خۆیهوه ل ه سه‌یركردنی ئه‌م گاڵته‌جاڕ‌ه خه‌مهێنه‌ره چێژێكی ئازاراوی ده‌بینێت .ئه‌و ،خۆشه‌ویستی‌و هاوخەمی نییه. وه‌ك خوایه‌كی غه‌مگین‌و پڕئازار ،ک ه چێژ لە خستنە قەفەسی بوونه‌و‌هر‌گه‌لێکی مه‌حكوم‌و سه‌رگه‌ردان‌و ئــازاردراو ده‌بینێت ،تا ئازاری خۆی له‌بیر بكات ،چونك ه ئــازارەكــەی ئه‌و تایبه‌ته‌و خوائاسایه .ئازارێكی میتافیزیكییه. ئازارێك ه ك ه ل ه ئه‌زه‌له‌و‌ه پێیان به‌خشیووه .ئه‌م شاعیر‌ه سه‌رسوڕهێنه‌ر‌ه له‌قوواڵیی قووڵترین بێ هیواییه‌و‌ه قس ه ده‌كــات ،بێ هیواییه‌ك نه‌ك ته‌نها له‌فه‌نابوونییه‌وه ،به‌ڵكو ل ه پوچیی ره‌هابوون‌و ئاماده‌بوونی مرۆڤ ل ه جیهاندا له‌هه‌ر کات‌و سه‌رده‌مێکەوە بێت سه‌رچاو‌ه ده‌گرێت. ئه‌م ه ئه‌و خاڵه‌ی ه ك ه بیرکردنه‌وه‌ی خوڵقێنه‌ری ئه‌وی به‌خۆیه‌و‌ه سه‌رقاڵ كردبوو. بێکێت ،خۆی ب ه سه‌رده‌مه‌و‌ه نابه‌ستێته‌وه‌و باسی رۆژگاری خۆی ناهێنێت ه ئاراوه ،به‌ڵكو شتگه‌لێك ده‌خاته‌ڕوو ك ه له‌تێڕوانیی ئهوهوه هه‌میش ه له‌گه‌ڵ مرۆڤدا بــووه‌و هه‌میشه‌یش له‌گه‌ڵیدا دهمێنێتهوه .ئه‌و ،پانتایی کات ته‌ی ده‌كات ،ل ه رابردووه‌و‌ه بۆ ئێستا ،له‌ئێستاشه‌وه بۆ داهاتوو ،سه‌یری دوورترین داهاتوو ده‌كات‌و سه‌یری هه‌موو شتێك ،لـه‌سـه‌ره‌تــاو‌ه تاكو كۆتایی ،له‌ئه‌زه‌له‌و‌ه تاكو ئه‌به‌د ده‌كات .ئه‌و سه‌یری ئاماده‌بوونی مرۆڤ ل ه ته‌واوی مێژوو و پێش مێژووش ده‌كات ،ل ه یه‌ك ملیۆن ساڵ پێش ئێستا تا یه‌ك ملیۆن ساڵ دواتر .ڤالدیمێر ب ه ئیستراگۆن ده‌ڵێت(:دهبوو پێش یه‌ك ملیۆن ساڵ ،له‌كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مه‌وه، بیرمان له‌و‌ه بكردایه‌ته‌وه) له‌وانه‌ی ه ئه‌مه‌بێت باسی مرۆڤ له ئاخرزه‌ماندا ،به‌اڵم نەخێر، ئه‌م ه باسی هه‌میشه‌یه‌تی .باسی دوێنی‌و ئه‌مڕۆو به‌یانییه‌و به‌یانییه‌كانی تریشه .مرۆڤه‌كان به ئاڵۆزی ئەوە به‌بیری خۆیان ده‌هێننه‌وه ،كه دوێنێش هه‌ر وه‌ك ئه‌مڕۆ رووداوێكیان به‌سه‌ردا
هاتووه ،ئه‌وه‌ی ك ه ئه‌مڕۆ روو ده‌دات ،جگ ه له چیرۆكێكی هه‌میشه‌یی شتێكی تر نییه .بێکێت هه‌موو سه‌ربورده‌ی مرۆڤی له‌سه‌ره‌تاو‌ه تاوه‌كو خاڵی نادیار ،تا كۆتاییه‌كه‌ی (ل ه وانه‌ی ه بێ كۆتا بێت) ورد و پوخت ده‌كاتەوە .چه‌نده‌ها ساڵ‌و سه‌ده ،ته‌نانه‌ت هه‌زاران ساڵیش بۆ ئه‌و هەر هیچ نییه .پێوه‌ری کات الی ئه‌و ب ه ملیۆنان ساڵه .ل ه شوینێك ك ه بێجگ ه له‌ڕێگایه‌كی بێ ده‌ستپێك‌و بێ كۆتا ،ل ه پاڵ درەختێكی نادیار ك ه هه‌موو شتێكی جیهانه‌و مرۆڤ پێوه سه‌رقاڵه ،ته‌نها چوار كه‌س ئاماده‌ن ،دووانیان جێگیر و دووانیان ڕێبوار ،به‌اڵم هه‌موویان هه‌م جێگیره‌كان‌‌و هه‌م تێپه‌ڕه‌كان ،هه‌ر ئه‌وانه‌ن كه هه‌موو كات بوونیان هه‌بووه .دوێنی بوونه‌و سبه‌ینێش ده‌بن .ته‌نها یه‌كێك له‌وان ه دووباره بوونه‌وه‌و ئاماده‌بوونی به‌رده‌وامیان دێته‌وه یاد .ئه‌وانی تر هه‌موو جارێك دوێنیان له‌بیر ده‌چێت ،بیری مانه‌وه‌ی ئه‌ویان(ڤالدیمێر) له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ه له‌گه‌ڵ تێپه‌ڕاندنی رۆژه‌كان له‌چاوه‌ڕوانی شتێكدایه .ئه‌م شت ه هاتنی شتێكی نادیاره به‌ناوی گۆدۆ ك ه گوایا به‌ڵێنی یه‌كتربینینیان هه‌یه لەگەڵیدا .بۆ ئه‌وه‌ی تا هاتنی گۆدۆ هه‌ست به‌ماندوبوون‌و ته‌نیایی نه‌كات ،هاوڕێیه‌كه‌شی به یاری‌و سه‌رگه‌رمیی جۆراوجۆره‌و‌ه له‌گه‌ڵ خۆیدا سه‌رقاڵ ده‌كات .پێویستی ب ه هاوڕێكه‌یه‌تی بۆ ئه‌وه‌ی كاتی چاوه‌ڕوانییه‌ك ه كورتتر بكاته‌وه. به‌اڵم ئه‌وه‌ی تر(ئیستراگۆن) تۆزێك گەمژە و بێ سه‌بره ،هه‌ندێ كاتیش دێت بەسەریا كه بڕوات .به‌اڵم ڤالدیمێر هه‌موو كات گێزه‌رێك یان مه‌ته‌ڵێك یا ن یاریی جــۆراوجــۆری بۆی هـه‌یـه .په‌یوه‌ندیی ئ ـه‌م دووانـــ ه بـ ه زۆره، هه‌ركاتێك حه‌ز ل ه یه‌كتر ده‌كـه‌ن ،یه‌كتر له ئامێز ده‌گرن ،یه‌كێكیان ل ه بۆنی پێی ئه‌وی ترو ئه‌ویتریش ل ه تاو بۆنی ده‌می ئه‌وی تر هەڵدێت .به‌اڵم ئه‌و دوو ڕێبواره( پۆزۆ و له‌كی) ل ه چاوه‌ڕوانیی هیچ كه‌سێكدا نین ،به‌ڕێگای خۆیاندا ده‌ڕۆن .له‌و دووانه ،یه‌كێكیان ئاغایە و ئه‌وی تریشیان كۆیله ،واتا نوێنه‌رانی كۆمه‌ڵێكی زۆر و به‌رده‌وامی مێژوو ،ك ه به‌باوه‌ڕی بێکێت هه‌موو كات بوونیان هه‌بووه‌و هه‌موو كاتێكیش ده‌مێننه‌وه .ئه‌و دووانــ ه بۆ یه‌كتر گرنگن، په‌یوه‌ندییەكەیان په‌تێك ه ك ه سه‌رێكی ب ه ملی له‌كی-ه‌وه‌یه‌و سه‌ره‌كه‌ی تریشی به‌ده‌ستی پــۆزۆ-وه‌یــه ،ب ـه‌اڵم له‌كی ه ـه‌ر ئ ـه‌وه‌نــد‌ه به په‌ته‌كه‌یه‌و‌ه خۆی گرتووه ك ه پۆزۆ پێویستی پێیه .ئه‌و بۆ سه‌لماندنی ئه‌وه‌ی ك ه كۆیله‌یه‌كی باش ه ته‌نانه‌ت كاتێكیش ك ه پێویست نییه چراو سه‌به‌ته‌ی ئه‌ربابه‌كه‌ی دانانێت .پۆزۆ ئه‌م لۆژیك ه به‌و دوو تهماشاكهره تێده‌گه‌یه‌نێت‌و باوه‌ڕیان پێ ده‌هێنێت .ئه‌و دووان ـه‌ش وه‌ها بــاوه‌ڕ ده‌ك ـه‌ن كۆیله‌كه‌ی به‌هۆی ئازاردانی ئه‌ربابه‌كه‌ی سه‌رزه‌نشت بكه‌ن! ئەو شه‌قەی كه له‌كی له‌به‌رامبه‌ر دڵسۆزیی ئیستراگۆندا دەیدات لە پێی ،ئەوە پیشانده‌دات ك ه پێویستی به دڵسۆزی نییه ،چ بگات به‌ئازادکردنی! بێکیت به‌دروستكردنی په‌یوه‌ندیی ئه‌م چوار كه‌سه وه‌ك ز‌نجیرێك ،باس ل ه تێڕوانینی ترسناكی خۆی دەكات سەبارەت بە مرۆڤ .بۆ ڤالدیمێرو ئیستراگۆن ،بینینی په‌یوه‌ندیی پۆزۆ و له‌كی سه‌یركردنێكه ،كـ ه چێژی خۆیانیانی لێ ناشارنه‌وه .جارێكیان به‌سه‌ریاندا ده‌دات که ڕەخن ه له‌و په‌یوه‌ندیی ه زاڵمانەی ە بگرن .به‌اڵم ئه‌میش ل ه یارییه‌ك زیاتر هیچی تر نییه. ئیستراگۆن ئه‌و هه‌له‌ش ل ه ده‌ســت نــادات، ك ه پاشماوه‌ی خواردنه‌كه‌ی پۆزۆ ك ه به‌شی له‌كی ه به‌گریانه‌و‌ه بگرێت‌و بیخوات .هه‌موویان ل ه په‌یوه‌ندییه‌كانیان‌و نواندنەكانیاندا كۆمیدی و پێكه‌نیناوین ،چ ئه‌وانه‌ی ك ه چاوه‌ڕوانی رزگاركردنن‌و چ ئه‌وانەشی كە چاوه‌ڕوان نین‌و به‌ڕێگای خۆیاندا ده‌ڕۆن .پۆزۆیش پیشانده‌دات ك ه شكۆو جەبه‌روته‌كه‌ی چهنده ساخته‌یه، به‌تایبه‌ت كاتێك پیشانی ده‌دات ك ه شته‌كانی ون ده‌كات و وه‌ك منداڵ ده‌ست دەكاتە گریان. بـه‌اڵم به‌خۆدانازین له‌بیر ناكات‌و به‌ڕێزه‌وه له‌سه‌ر كورسیه‌كه‌ی داده‌نیشێت .ئه‌مر و نه‌هی
ده‌كــات بۆ ته‌ماشاکه‌ره‌كانی ،نواندنی سه‌یر ده‌كات .زۆر پێویستی ب ه تهماشاكهره(هه‌موو كات له بینینی كه‌سانی تر خۆشحاڵ ده‌بێت) به‌هۆنینه‌وه‌ی شیعرێك ل ه ستایشی ئاسماندا ڕەوانبێژیی خۆی پیشان ده‌دات .له‌هه‌مان كاتدا به‌خیلیشی پیشان ده‌دات. به‌اڵم ئه‌ی له‌كی كێیه؟ ئه‌م كۆیل ه په‌ت ل ه مل ه ك ه ساتێكیش له‌ئه‌ركه‌كانی غافڵ نابێت ،ڕەوانبێژ و وتارخوێنیشە .مێشكێكی بیركه‌ره‌وه‌ی هه‌یه ،ك ه به فەرمانی ئاغاكەی بیرده‌كاته‌وه .ئاغاكەی ،هه‌موو بیرو فیكره به‌رزه‌کانی لێ وهرگرتووه .ده‌ڵێت (له‌كیی من) هه‌موو ئه‌فكارو بیركردنه‌وه‌كانم وەكو ئیلهامێك پێ ده‌دات .دواجار ،له‌كی ل ه سه‌ر داواكاریی ڤالدیمێرو ئیستراگۆن‌و ب ه فەرمانی پۆتزۆ قسەیەك دەكات .وته‌كه‌ی ك ه ب ه تێگه‌یشتن له(لێكۆڵینه‌وه‌كانی په‌نشه‌ر و واتمان) ده‌ست پێده‌كات ،لێوانلێو و پڕ‌ه له‌قسه‌ی سه‌روادار و زمانپاراوی ته‌زویر و وشه‌ی زل و بێ واتا .ئه‌و كورتكراوه‌ی هه‌موو زانست‌و لێكۆڵینه‌وه‌كان له وته‌كه‌ی خۆی باس ده‌كات! ئهوه زمانی زانستی مرۆڤ ه ك ه باس له‌نهێنیه‌كانی جیهان ده‌كات. باس ل ه خوایه‌كی گهوره ،ك ه ڕیشێكی درێژی هه‌یه ،باس ل ه ئاسمانی شین ك ه ئه‌وندەش شین نییه ،تاوه‌كو پەنی سیلین‌و وه‌رزش‌و پاسكیلسواری .چ وڕێنه‌یه‌كی ترسناك له‌ده‌م دێت ه ده‌ره‌وه! بێکێت ،ده‌یه‌وێت گه‌مژایه‌تی‌و هه‌روه‌ها ترسناكبوونی(خودە قسه‌كه‌رەكە)ی ناو مرۆڤ پیشان بــدات .ڤالدیمێر ده‌ڵــێــت؛ (ئ ـه‌وه‌ی ترسناك ه هه‌بوونی فیكره) هه‌ر ئه‌مه‌ی ه كه بێکێت په‌شێو و پەرێشان ده‌كات ،ئه‌وه‌ی كه زیندووبوون‌و ته‌نانه‌ت مردنیش بۆ مرۆڤ به‌س نییه‌و ب ـه‌دوای شتێك له‌و‌ه زیاتر ده‌گه‌ڕێت. ده‌یه‌وێت له‌نهێنیه‌كانی (بوون) ئاگادار بێت. هه‌میش ه له‌سه‌رووی زیندووبوونی خۆیەوە، هیواو چاوه‌ڕوانییه‌كی هه‌یه: ڤالدیمێر :هه‌مووان له‌گه‌ڵ یه‌ك قس ه ده‌كه‌ن ئیستراگۆن :هه‌ر كه‌سه‌و له‌گه‌ڵ خۆی ڤالدیمێر :ته‌قریبه‌ن لۆر‌ه لۆر ده‌كه‌ن ئیستراگۆن :خشه خش ده‌كه‌ن ڤالدیمێر :چپە چپ ( پرت ه پرت) ده‌كه‌ن ئیستراگۆن :خش ه خش ده‌كه‌ن ڤالدیمێر :چی ده‌ڵێن ئیستراگۆن :باس ل ه ژیانیان ده‌كه‌ن ڤالدیمێر :زیندوویی به‌س نییه. ئیستراگۆن :خۆ ده‌بێت ل ه باره‌یه‌و‌ه بدوێن. ڤالدیمێر :مردنیان بەس نییە( .وەرگێڕانە فارسییەكە :سیروس گاهباز) له‌م ئاماده‌بوون‌و سه‌یركردنه‌‌دا ،بێکێت چاوێك بە كۆی بوونی مرۆڤدا ده‌خشێنێته‌وه. په‌یوه‌ندیی هاوڕێیه‌تی ،په‌یوه‌ندیی هێز، په‌یوه‌ندیی ترس ،په‌یوه‌ندیی به‌زه‌یی ،زانست‌و كردارو یاری ده‌بینێت ك ه هه‌موویان پڕن ل ه بێ نرخی‌و پوچی‌و ماندوویه‌تی‌و گێلێتی. به‌اڵم هێشتاش هەر شتێك ماوه ،ئه‌ویش گۆدۆی ه ك ه دێت .ئه‌م گۆدۆی ه كێی ه ؟ بۆچی چــاوه‌ڕوانــی هاتنین؟ ئیستراگۆن له‌كۆتایی پـــــه‌رده‌ی دووه‌م لــ ه ڤــادیــمــێــر له‌كاتی چاوه‌ڕوانیدا ده‌پرسێت؛(باش ه كاتێك گۆدۆ هات چی ده‌بێت؟) ئه‌ویش وه‌اڵم ده‌دات ـه‌وه كه(رزگاربوونێك) ل ه ئارادا نییه .هه‌موو شتێك ل ه بنه‌ڕه‌ته‌و‌ه پوچ‌و بێ مانایه ،له‌هه‌مووی بێ ماناتر ئه‌م چاوه‌ڕوانییه‌یه .مرۆڤ بێزار‌ه له‌ژیانی ئێستای خۆی ،چاوه‌ڕوانیی شتێك ده‌كات كه ل ه خودی ژیان بێ ماناتره ،چونك ه هیچ كات نایه‌ت. نابێت شیكردنه‌وه‌یه‌كی تایبه‌ت بۆ گۆدۆ بكرێت ،هەر ئەو شتە یان ئەو كه‌سه‌ی ه كه هه‌ر سه‌رده‌مه‌و ب ه ده‌موچاوێكه‌و‌ه رووی خۆی ده‌رده‌خ ــات .مرۆڤ هه‌ندێ كات چاوه‌ڕوانی هاتن ه خــواره‌وه‌ی بووه ل ه ئاسمان ،هه‌ندێ كاتیش له‌سه‌ر زه‌وی به‌دوایدا گــه‌ڕاوه .ئه‌و سۆشیانته[رزگاركه‌ر ل ه دینی زه‌رده‌شتدا]، مه‌سیحه ،خزره ،نوحی رزگاركه‌ره ،له‌كۆتاییشدا
هیواداربوون به‌شتێك كه هیچ كات نای هت‌و نابێت ل ه سه‌ر شان هه‌ڵبگیرێت .ڕزگارییەك ل ه ئارادا نییه ،ئه‌گه‌ر هه‌بێت ل ه نه‌بووندایە، نه‌بوونێكی موتڵەق. ئه‌وه‌ی كە «ئه‌لبێر كامۆ» یان «یونسكۆ» ده‌ترسێنێت ،كێشه‌ی مه‌رگه؛ ،ترس ل ه نه‌بوون. مه‌رگ ك ه داوی خۆی ل ه سه‌ر هه‌موو رێگایه‌ك لـ ه بـــه‌رده‌م پێی مــرۆڤ نــاوه‌تــه‌وه ،مـه‌رگ سه‌رچاوه‌ی پەشێویی فه‌یله‌سوف ه بوونگه‌راكانه. بـه‌م شێوه‌ی ه مــرۆڤ وه‌ك بوونه‌وه‌رێك كه پێناس ه ده‌كرێت ،دووچاری دڵه‌راوكێیه .به‌اڵم ب نیسبەت بێکێتەوە ( لە چاوه‌ڕوانیی گۆدۆدا) بابه‌تی سه‌ره‌كی مه‌رگ نییه ،بیركردنه‌و‌ه له مه‌رگ نییه ،ك ه ژیانی پڕ ل ه نیگه‌رانی‌و پوچی ده‌كات ،به‌ڵكو ڕه‌هابوون‌و مرۆڤبوونه .هه‌بوونی مرۆڤ خراپترین شێوه‌ی بوونه .چونك ه ئه‌م بوونه‌وه‌ر‌ه هه‌میش ه ب ـه‌دوای شتێكه‌وه‌ی ه كه بااڵترو سه‌رووتر‌ه ل ه خۆی ،شتێك ك ه چاڵی به‌تاڵی پێ پڕ بكاته‌وه .مرۆڤبوون به‌تاڵبوونه، هه‌میش ه ل ه بۆشایی بوونی خۆی سه‌رنوقمه ،بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ده‌ست بۆ هه‌موو كارێك ده‌بات، یه‌كێك له‌و كارانه‌ش چاوه‌ڕوانییه .لێره‌وه بێکێت ،مرۆڤایه‌تی له‌گشتیه‌كه‌ی خۆیدا له‌هه‌ر كات‌و زه‌مه‌نێكدا بێت ده‌خات ه به‌ر چاومان تا بوونی خه‌مناك و هاوكات پیكه‌نیناویی خۆمان‌و باو باپیرانمان‌و ن ـه‌وه‌و ن ـه‌وه‌ی نه‌وه‌كانمان ببینین. ئایا ئـه‌م دۆزه‌خــ ه داخـــراوەی ك ه بێکێت ده‌یخوڵقێنێت ،له‌م گه‌ردوون ه چوار ڕه‌هه‌ندەیه ك ه كه‌وتوینه‌ت ه داویه‌وه ،رێگایه‌ك بۆ ده‌ره‌وه نییه؟ درزێك نییه؟ وەك بڵێی بێکێت پێمان ده‌ڵێت نەخێر .به‌اڵم ئه‌و بۆ پێداگیری ده‌كات شتێكمان پێ بڵێت؟ له‌وانه‌ی ه ل ه ده‌ست ته‌نیایی خۆی په‌نا بۆ ئێمه ،بۆ خوێنه‌ره‌كانی ده‌بات؟ به‌اڵم ئه‌و په‌نایه‌ك شك نابات؟ له‌وانه‌ی ه ئه‌ویش وه‌ك ئه‌نتوان ڕۆكانتینی پاڵه‌وانی ڕۆمانی (هێڵنج)یسارتەر ،بەهۆی نوسینەوە واتایه‌ك بۆ بوونی خۆی ده‌دۆزێته‌وه .له‌وانه‌ی ه النیكهم نوسین واتایه‌كی هه‌بێت؟ بێکێت له‌وانه‌یه خۆنه‌ویستان ه به‌هۆی نوسین شتێكمان پیشان بدات ك ه ده‌القه‌ی ژیانه .ل ه مرۆڤدا بێجگ ه له‌و عه‌قڵه ســارد‌ه ناسراو‌ه شتێكی تر هه‌ی ه كه به‌رزتر و ڕه‌سه‌نتره ،عه‌قڵ جگ ه ل ه هێمایه‌كی ئه‌و شت ه هیچیتر نییه .ئه‌ویش گڕو تین‌و مه‌یله بۆ ژیان‌و زیندوومانه‌وه‌ی ه ك ه به‌رده‌وام له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دای ه ك ه له‌سه‌رچاوه‌ی خۆیهوه هه‌ڵقووڵێت. له‌م سه‌رچاو‌ه ده‌روشاوه‌ی ه ك ه جموجۆڵ‌و هیواو چاوه‌ڕوانی سه‌ر هه‌ڵده‌دات .ئه‌م سه‌رچاوه‌یه‌یه ك ه به‌رده‌وام خۆی ل ه شتێك ده‌رده‌خات .جا له‌وانه‌ی ه ئه‌و شت ه الپه‌ڕه‌یه‌كی كاغه‌ز بێت. بێکێت ،خۆی بۆ خۆی مردن هه‌ڵنابژێرێت‌و به‌هۆی خۆكوشتنیشه‌و‌ه كونێك یان رۆژنه‌یه‌ك ناخات ه ناو دونیای ئارامبه‌خشی عه‌ده‌مه‌وه. چونك ه شتێك له‌وه‌دا هه‌یه ،ك ه له‌سه‌رچاوه‌ی ژیانه‌و‌ه هه‌ڵده‌قووڵێت .هه‌ر هێنده‌مان به‌سه تا دڵ بده‌ین ه ئه‌م جیهان ه رێژه‌یی‌و مرۆییه وه كه به‌هه‌موو ناشرینی‌و به‌رزو نزمیه‌كانییه ناتوانین تیایدا بڕۆین ه ده‌ره‌وه‌و وه‌ك ئه‌و بیرمه‌ند‌ه نیشاپوری ه جار جار(ئه‌م ئه‌قڵه فزوڵه) ك ه هه‌میش ه به‌دوای غای هت‌و ئه‌نجامدا ده‌گه‌ڕێت ،خه‌وی لێ بخه‌ین .چونك ه ل ه پاڵ مه‌رگ‌و چاره‌نووسیی ترسناكی مرۆڤ هێزی ژیــان‌و به‌خته‌وه‌ریش هه‌ر هه‌یه .ئ ـه‌وه‌ی كه ژیان یه‌ك الیانه‌و ته‌نیا له‌به‌ر ئاره‌زووی خۆی نایه‌وێت ،له‌ژیانه‌و‌ه به‌ره‌و مه‌رگ هه‌ڵدێت ،له مه‌رگیشه‌و‌ه رێگایه‌ك به‌ره‌و ژیان ده‌كاته‌وه‌و به‌دوای كانه‌كانی شادی‌و خۆشحاڵی‌و شادبووندا ده‌گ ـه‌ڕێــت ،ك ه ل ه عه‌شق ش ــاردراوه‌تــه‌وه؛ ههرچهنده عه‌شق خۆی عه‌وداڵی فه‌نا بوونه ،له شتێكی تردا‌و له‌خۆ به‌ده‌ر چوون‌و نامۆ بوونه.
له‌وانه‌ی ه به‌هه‌شتی سه‌ر زه‌ویی كۆمۆنیزم بێت. یان ئه‌و شته‌ی ه ك ه هه‌موو شتێك له‌و پڕ ده‌بێت‌و بێ بوونی ئه‌ویش به‌تاڵه .گۆدۆ ڕه‌هایه .بێکێت ل ه وه‌اڵمــی ئـه‌وه‌ی ك ه گۆدۆ كێی ه وتویه‌تی: ئه‌گه‌ر بمزانیای ه ل ه شانۆكه‌دا ده‌م ووت. گــۆدۆ هیچ نیی ه جگ ه لـه‌و چاوه‌ڕوانییه هه‌تاهه‌تاییه‌ی مرۆڤ ،ك ه هیچ كات به‌رۆكی به‌ر نادات .ئه‌و كاته‌ش ك ه مرۆڤ بێ هیوا ده‌بێت هه‌میش ه په‌یامهێنێک له‌الیه‌ن ئهوهوه دێت تا بڵێت :گۆدۆ ئه‌مڕۆ ناتوانێت بێت ،سبه‌ینێ به‌دڵنیاییه‌و‌ه دێت .ئه‌م په‌یامهێنه‌‌ش منداڵێكی شوانه .بۆچی گۆدۆ منداڵێك وه‌ك په‌یامبه‌ری خۆی ده‌نێرێت؟ ئایا ئەوە هه‌میش ه منداڵێكی ساده نیی ه ك ه په‌یامی ڕزگاربوون ده‌هێنێت؟ بێکێت ده‌ی ـه‌وێــت ب ـه‌م شێوه‌ی ه به‌بیرمان بهێنێته‌و‌ه ك ه په‌یامبه‌رانی «به‌نی ئیسراییل» شوان بوون. له‌چاوه‌ڕوانیی گــۆدۆدا ،چیرۆكی مه‌حكوم بوونی ڕه‌هاو هه‌تاهه‌تایی مرۆڤه ،له‌شوێنێكی نادیارو به‌تاڵ‌و ساردو غه‌مگین ،ك ه كه‌مترین شتی لێوه ده‌زانێت‌و له‌وێدا هه‌میش ه به‌دوای رێگایه‌ك یان رزگاركه‌رێكه‌وه‌یه ك ه له‌وێ رزگاری بكات .تا هاتنی ئه‌و كاته‌ش خۆی به یاری بێ ماناو هیچەوە سه‌رقاڵ ده‌كات :ده‌م ل ه زانست ده‌دات‌و فه‌لسه‌ف ه لێده‌دات ،باس ل ه میتافیزیك ده‌كات ،شه‌ڕ ده‌كات ،ئاشت ده‌بێته‌وه ،شادی‌و خۆشی ده‌كات ،دوژمنایەتی ده‌كات ،كۆیله‌یی ده‌كات ،ئه‌مان ه بۆ پڕكردنه‌وه‌ی بۆشاییه‌كه، ك ه هیچ كات پڕ نابێته‌وه .له‌كۆتاییدا شه‌و و بێ ده‌نگی ده‌گات ه جێ ،به‌اڵم شتێك هه‌روه‌ها دهمێنێتهوه چاوه‌ڕوانی! (چاوه‌ڕوانیی گۆدۆ). شانۆ هیچ كات هه‌وڵی نـه‌داوه به‌م شێوه به‌رباڵو‌ه كۆی بوونی مرۆڤ بگرێته‌به‌رو به‌م شێوه‌ی ه پێی پێبكه‌نێت .ب ـه‌اڵم ده‌سه‌اڵتی سه‌یری داهێنه‌رانه‌ی رۆحـ ه ڕه‌هاخوازه‌كه‌ی بلیمه‌تێك ده‌گه‌یه‌نێت ه ئــاوات‌و سه‌ركه‌وتن. بێکێت ،له‌دنیای رێژه‌گه‌رایی هه‌ڵدێت و به پوچ‌و به‌تاڵ‌و ئازارده‌رو بێ مانا سەیری دەكات. ئه‌و به‌دوای ڕزگاریدا ده‌گه‌ڕێت .به‌بێ شێوه ،بێ سه‌ره‌تا ،بێ ئه‌نجام(كۆتا) ،بێ سنوور ،پڕترین یان خاڵیترین بوون .ئه‌م ه رۆحێكی دینیه ،به‌اڵم جیاوازی رۆحی دینیی بێ هیواو بێزار له‌گه‌ڵ رۆحی دینیی هیوادار ئه‌وه‌یه؛ ك ه له‌دووه‌میاندا ئـــاره‌زووی گه‌یشتن ب ه ڕه‌ها(موتڵەق) كه پڕترین بوون‌و نه‌مریی تێدایه .به‌و نامۆ بوونه دڵخوشیان ه به‌نیرڤانا ،ب ه روحولقدوس ،به‌و رۆح ه ی ك ه عارفی ئێرانی ب ه تاسه‌یه‌و‌ه ده‌سووتا. بـه‌اڵم رۆحــی دینیی شكست خــواردوو و بێ هیوا ،داوای نه‌جات‌و ڕزگاری ناكات .ئه‌وه‌ی به‌الی ئه‌وه‌وە له‌هه‌مووی بێ ماناتره هه‌ر ئه‌م چاوه‌ڕوانی‌و ئو‌مێده‌ی ه دەرهەق ب ه ڕزگاربوون. گۆدۆ ،له‌هه‌مووان بێ ماناتره .موتڵەقی بێکێتی، نه‌بوونێكی موتڵەقە؛ دوژمنه‌كه‌ی بریتیی ه له بوون ،به‌تایبه‌تی بوونی مرۆڤ .چونك ه بوون جیهانی په‌یوه‌ندییه‌كانه ،هیچ شتێك له‌ده‌ست شتێكی تر ئازاد نییه .هه‌موو شتێك مه‌رجدارو په‌یوه‌ندیداره .هه‌ر شتێك شتێكی تر دیاری ده‌ك ــات .هـه‌ر ئـه‌م ده‌ستنیشانكردنه‌ی ه كه گه‌مژانه‌و بێ هوده‌یه .بێکێت بوونیكی وه‌ها به‌هه‌موو رووه‌كانیه‌و‌ه به‌هه‌موو بـه‌رزو نزم‌و ده‌نگه‌‌كانییه‌وه ،مێژووه‌كه‌ی ،كامڵ بوونه‌كه‌ی، به‌هیواو ئاره‌زوه‌كانییه‌وه ،هه‌مووی ل ه چاوی خودایه‌كی توڕه‌و بێزارەوە سه‌یر ده‌كات .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ه ئازاری مرۆڤ چاره‌سه‌ری نییه .ئازارێكه هه‌ڵقوواڵوی هه‌لومه‌رجی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و مێژوو نییه ،به‌ڵكو ئازارێكی مێتافیزیكیه .ئازارێكه ك ه پشتی به‌هه‌لومه‌رجی ره‌هــای پێشتری خۆی به‌ستوه .چونك ه هه‌موو مەسەلەیەكی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و مێژوویی له‌كۆتاییدا دیسان به‌ستراوه‌ته‌و‌ه ب ه هه‌لومه‌رجی مێتافیزیكی پێش خــۆیــەوە .مێژوو و مــرۆڤ‌و كۆمه‌ڵگا هه‌لومه‌رجێكی پێشوەخت دیاریكراوه ،كه هیچ ســـه‌رچـــاوه :داریــــوش آشــــوری ،شعرو به‌شدارییه‌كمان لە درووستكردنیدا نه‌بووه .له‌م آ‌ندیشه ،نشر مرکز ،چاپ شش ،سالی،1390 ڕووه وه مرۆڤ دیل و مه‌حكومە .مه‌حكوم ه كه ل.241_231 ماندووێتی‌و بێزاریی بارودۆخی ئێستای خۆی‌و
8
ذمارة ( )225دوشةممة 2014/12/1
سەلەفیزمی داعشی جەمال حسێن لـــەم نــوســیــنــە ب ــۆ وەاڵمـــــی ئــەو پرسیارەی ( داعش لەكوێوە هاتوە؟) خــۆمــان دوردەخــەیــنــەوە ،لــەكــۆی ئەو هۆكارو پاڵنەرە سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتیانەی كە وایكردوە ئەم هێزە لە ئێستاماندا دەربــكــەوێ .بەو پێیەی لەچەندین نوسینی تـــرداو لــەژمــارەی پێشوی (چــاودێــر)یــشــدا ئــامــاژەمــان بەو هۆكارگەالنە دابــو ،كە وایانكردوە كۆمەڵگایەك بــاوەش بۆ هێزێكی زبرو توڕەی وەكو داعش بكاتەوە .بە جۆرێك كە داعش هێزێكی توندوتیژی واقیعێكی تــونــدوتــیــژە ،ئاراستەیەكی دۆزەخـــی ژینگەیەكی دۆزەخییە ،پەرچەكردارێكی نائەقاڵنی واقیعێكی نائەقاڵنیە .ئەو كاتەی كۆمەڵگایەك ڕوبەڕوی ستەمكاری و فشاری مەزهەبی و پەراوێز دەبێتەوە، كە مەبەست پێكهاتەی سونەی عێراق و ســوریــایــە ،ئــەگــەری دەركــەوتــنــی هێزی مەرگدۆست و توندوتیژ دەبێتە ئەگەرێكی كراوە .وەكو چۆن كردەوەی تاوان هۆكاری واقیعی لەپشتە ،بەشێكە لەبەرجەستەبونی واقعێك لە كردەوەیەكی ناپەسەندا ،بەهەمان شێوە تیرۆریش لەژێرخانێكی ئابوری و كۆمەاڵیەتی و سیاسیەوە دێت ،سەنتڕاڵترین ڕێگاش بۆ خاوكردنەوەی سحری هەر بزوتنەوەیەكی تــیــرۆریــســتــی لــە جــەمــاوەریــبــون و كەمكردنەوەی وزە كۆمەاڵیەتیەكەی، دەسكاریكردنی ئەو ژێرخانەیە كە ئەو هێزەی دروستكردوە ،باشكردنی چانسی كۆمەڵگایە و دەسكاریكردنی ژینگەكەیەتی بە جۆرێك كە ئەم هێزە نەتوانێ تیایدا بژی .بەاڵم وەك وتمان ئێمە لەو نوسینە هەوڵدەدەین لەو الیەنە دوربكەوینەوە، رێــك بچینەوە ســەر بونیادی فیكریی گــوتــاری داعــشــی و دنیابینیەكەی. لەوێوە بەدوای ئەو پرسیارە دابچین كە ( داعــش لەكوێوە هــاتــوە؟) یەكەمین راستی لەو رەهەندەوە ئەوەیە كە فیكری داعشی دەركەوتەیەكی تازەنیە ،شتێك نیە بێ رابــردوو بێ مێژوبێت .لەوەش راستر ئەوەیە هەر لەبنچینەدا دەڕبری (فكری داعشی) لەجومگە سەرەكی و بنەما گشتیەكانیدا ،ناونانێكی هەڵەیە. چونكە داعش بەرجەستەكردنی فیكری سەلەفی جیهادیە ،دوبــارەكــردنــەوەی هەمان ئەو تێزەیە كە لە (سەید قوتب) ەوە تۆخدەبێتەوە بە هاتنی قاعیدە فۆرمێكی گلۆباڵ و رێكخراو وەردەگرێ ،چ لەروی فیكریەوە چ لەروی رێكخستنەوە. داعش هیچ داهێنانێكی نەخستۆتە سەر تێزی توندڕەوی ئیسالمی سیاسی ،جگە لەهەندێك بابەتی تەكنیكی و سیاسی بــچــوك ،شتێك نیە لەئاستی گوتارو فیكردا داعش لەباقی گروپەكانی تری هاوشێوەی خۆی جیابكاتەوە .ئەوەی تایبەتمەندی داعــشــە ،تایبەتمەندی دنیاییە ،نەك دینی ،شوێنی دەركەوتنی داعــشــە ،شــێــوازی خۆڕێكخستنیەتی، فــۆرمــی دەوڵــەتــداریــەكــەیــەتــی ،هێزی سەربازی و راگەیاندنیەتی ،نەك دنیابینی ئاینی یــان تەفسیری ئاینی .بۆیە بۆ ئــەوەی لەداعش بگەین ،دەبێ سەرەتا ئاوڕ لە شەپۆلە فیكریەكانی سەلەفیزمی جیهادی بدەینەوە ،دەبــێ بگەرێینەوە بۆ قۆناغەكانی دەركەوتنی سەلەفیزم لەسەردەمی مۆدێرندا .پێش هەمو ئەوەش ئەگەر بەكورتیش بێت ،ناچارین بچینەوە سەر قوتابخانەی حەنبەلی لەكەلتوری ئاینیدا ،كەدەركەوتنی ئەم قوتابخانەیە بەسەرەتاكانی گۆرانكاری ئەبستمۆلۆژیە لە ئاینناسی ئیسالمیدا. ئێرە ئەوە هەڵناگرێ بەرەگ و ریشەی دەركــەوتــنــی حەنبەلیەت و چیرۆكی
زاڵبونی گوتاری زاڵكردنی دەق بەسەر ئەقڵدا لە مێژوی ئیسالمدا بگێڕینەوە، ناتوانین ئەو ملمالنێ فرە ئاستەی لەنێوان بــزوتــنــەوەی ئــەقــانــیــەتــی ئیسالمی مــوعــتــەزیــلــە و نــەیــارەكــانــیــان لە فەرمودەناسەكان ( أهل الحدیث) .تەنها ئەوە نەبێ دەتوانین ئاماژە بەوە بدەین، وەكو لێكەوتەی ناكۆكی قووڵی سیاسی نێوان هاوەاڵن لەدوای مەرگی پێغەمبەرەوە و دابەشبونی كۆمەڵگای موسڵمان بۆ نێوان دوبــەرەی ناكۆك ،بەرەی شیعەو سونە .دەركەوتنی قوتابخانە فیقهیەكان لەناو كێڵگەی شیعە ( جعفری صادق) و سونە ( بەتایبەت چوار مەزهەبەكە ، حەنەفی ،مالكی ،شافعی ،حەنبەلی)، بەشێك بوە لەدرێژبونەوەی ئەو ناكۆكیە دنیاییانە بۆ ناو ئاین ،بەشدارپێكردنی دەقی دینیە لەتەفسیركردنی ملمالنێی
شەرعناسەكانەوە ،بونە دوو رەوتی فیكری خاوەن دیدگای ئاینی تەواو ناكۆك لەهەمو جومگە سەرەكی و الوەكیەكانی ئاین، بەجۆرێك ئەمڕۆ لەدوو ئاین دەچن تا دوو مەزهەبی یەك ئاین .لە گەرمەی ناكۆكی سیاسی و جەنگ لەسەر پاوانكردنی حەقیقەتی ئاینی ،گروپی موعتەزیلە وەكو هەڵگری پەیامی بەسەنتڕالكردنی ئەقڵ و بەدنیایی كــردنــەوەی بەشێكی زۆر لە گفتوگۆكان ،وەكو هەوڵێكی فیكری بۆ وردبونەوە لەپرسە ئاینی و دنیاییەكان دەركەوتن .كەسەردەمی خەلیفە مەئمون ســەردەمــی گــەشــاوەی دەســەاڵتــی ئەم ئاراستەیەیە لەمێژوی ئیسالمدا ،مەئمون وەكو خەلیفە بایەخی زۆری بەو گروپە دەدا ،خانەی حیكمەتی بۆ وەرگێران دامەزراندو پارەیەكی زۆری تەرخانكرد بۆ وەرگێڕانی بەرهەمە فیكریەبیانیەكان
لەچل هــەزار قسەی بەناوی پێغەمبەر تیایە .كــە ئــەمــە روداوێــكــی گ ــەورەو مەترسیداربو لەمێژوی ئەبستمۆلۆژیای ئیسالمی .لەدوای (ئەحمەد)ەوە ،لەنیوەی دووەمی سەدەی دووەمی كۆچیەوە ،ئیدی نەریتی فەرمودە نوسینەوە دەستی پێكرد و بوخاری و موسلیم وەك دوقوتابی ئەم كەسایەتیە دواتر دەركەوتن .ئەم پرۆسەیە گــەرچــی لــەروكــەشــدا ئاینیە ،بــەاڵم لەناوەرۆكدا بێ ئەنداز روداوێكی سیاسیە، لــەم بــارەیــەوە چەندین لێكۆڵینەوەی زانستیمان لــەبــەردەســتــدایــە كــە ئەم وەرچەرخانە فیكریە وەكو دەركەوتەیەكی ســیــاســی ســاغــكــردۆتــەوە ،كــەرەنــگــە نایابترینیان و جدیترینیان كتێبە قەبەكەی جۆرج تەرابیشی بێت ( من اسالم القران الی اسالم الحدیث) .بۆیە ئەگەر بەهاتنی حەنەفی سونە ببونە خاوەنی یەكەمین
گوتاری داعشیزم بەرجەستەكردنی ئەو سەلەفیەتەیە كەپێیەكی لەمێژوی كۆندایەو پێیەكی لە مێژوی مۆدێرن ،بەدیوێكدا كوڕی جۆرێك لەلێكدانەوەی ئاینیە لە ڕابردوی دوردا ،لەگەڵ فیكرێكی سەلەفیی هاوچەرخ نادینی .ئەگەر لە روانگەی سونیەوە لەو دیاردەیە بڕوانین ،ئەوا دەركەوتنی ئەم مــەزهــەبــانــە ،تــێــركــردن و بیناكردنی ئایدۆلۆژیایەكی سونی بوە لەئیسالمێك كە كەوتۆتە دەرەوەی ملمالنێی سونی شیعیەوە .شهرستانی مێژونوس كاتێك شیعە پێناسەدەكات ،رەگەزی سەرەكی بەوە دیاریدەكات كە بریتین لەو كەسانەی لـــەدوای كــۆچــی پــێــغــەمــبــەرەوە عەلی بەشیاوترین كەس دەزانن بۆ جێگرتنەوەی، كە ئەم ناساندنە بێ ئەنداز سیاسیە، لەسەر ئەوە وەستاوە كە مرۆڤی موسڵمان الیەنگری كێ دەكات و هەڵوێستی سیاسی چــیــیــە .بـــەاڵم بــەهــاتــنــی تەشریعات دەركەوتنی (ئەبو حەنیفە) وەكو خاوەنی یــەكــەم مەزهەبی فیقهی و داڕشتنی بنەماكانی شــەریــعــەت الی شافعی و كـــۆكـــردنـــەوەی فـــەرمـــودەو نوسینی بیروباوەری ئیسالمی الی حەنبەلی ،لە دیدی سونیدا شیعەبون تەنها الیەنگریەكی سیاسی نیە ،بەڵكو زیاتر لەئاینێكی تر دەچێ .بە واتایەكی تر راستە لەسەرەتادا شیعەبون و سونەبون تەنها دوو هەڵوێستی سیاسی بــون ،بــەاڵم دواتــر و لەسایەی
لــەبــوارەكــانــی فەلەكناسی و كیمیا و پزیشكی و ئەدەبی .گروپی رۆشنبیرانی ئەوكات كەبە ( اهل الكالم) ناسرابون الی ئەم خەلیفەیە رێزی زۆریــان لێدەگیرا، بەپێچەوانەشەوە ســنــوری دانــابــو بۆ فەتواكانی پیاوانی ئاینی و بەشێكیشی لێ زیندانیكربون ،لەوانە ئەحمەدی كوری حەنبەل .بەكورتی مێژونوسان سەردەمی ئەم خەلیفەیە ،كە لەهەمانكاتدا سەردەمی زاڵبونی گوتاری موعەزیلەیە ،بەسەردەمی زێرینی ئیسالمی لەقەڵم دەدەن لەروی گەشەكردنی فیكرو زۆری وەرگێڕان و نوسین لەبوارە فیكری و فەلسەفیەكان. بەمردنی ئەم خەلیفەیە وهاتنی متەوەكیل، ئەم هاوكێشەیە رێك پێچەوانە بۆوە. ئەحمەد لەزیندان هێنرایە دەرەوە ،كرا بــەمــوفــتــی خ ــەالف ــەت ،لــەژێــر زەب ــری فەتواكانی حەنبەلی ئــەم خەلیفەیە، موعتەزیلەكانی لەپۆستەكانیان البرد، بەرهەمەكانیان سوتێنران و فیكرەكانیان قەدەغەكراو تەكفیركران ،لەبەرامبەردا (ئەحمەد) یەكەمین كەسە بەشێوەیەكی بەرفراوان دەستی كرد بە كۆكردنەوەی فەرمودە ،تەنها كتێبی ( المسند)ی زیاتر
مەزهەبی فیقهی باو ،و بەهاتنی شافعی و لەرێی كتێبی ( الرسالە) ه‌وە بنەما گشتیەكانی شەریعەت نوسرابنەوە ،ئەوا بەهاتنی حەنەبەلی ،پرۆژەی بیروباوەری سەلەفی و ئەرسەدۆكسی دەركەوت .كە تیایدا تەكفیركردن لەسەر بیرو باوەرو ئینتمای مــەزهــەبــی و ئاینی بــو بە دیاردەیەكی بەرباڵو .هەر ئەوەندە بەسە بزانین كە موتەوەكیل لەسایەی فەتواكانی حەنبەلی ،مەرقەدەكانی شیعەی لە عێراق كاولكردو یاسای توندی جیاكاری بۆ ئەوانە دەركــرد كە لەسایەی دەوڵەتی خەالفەت دەژیــان و موسڵمان نەبون و سوكایەتی زۆری پێدەكردن .لەكاتێكدا لەسەردەمی مەئمون كۆمەڵگای ئیسالمی كــراوەتــرو بەخشندەتر بــو .بگرە لەم كەلەپورەدا حەنبەلیەكان دامەزرێنەری یەكەمین مەزهەبی فیقهی ئیسالمیشان تەكفیركرد ،كە ئەبوحەنیفەیە ،تەنها لەبەر ئەوەی مەزهەبی حەنەفی كەمتر پشت بە فەرمودە دەبەستێ ،لەكاتێكدا لەروی زەمەنیەوە ماوەی نێوانی حەنەفی و خــودی پێغەمبەر زۆر كەمتر بوە لە ســەدەیــەك ،بگرە ئــەو بەپێی چەندین
سەرچاوە زیاتر لە دە هاوەڵی پێغەمبەری بینیوەو ژیاننامەی پێغەمبەریشی لێ وەرگرتون .هاتنی حەنەبەلی كە زیاتر لــەنــەوەد ســاڵ دوای حەنەفی مــردوە، كــۆكــردنــەوەو نوسینەوەی فــەرمــودە، سەرەتای یەكەمی بەدامەزراەوەی كردنی سەلەفیەت بوە ،كە ئەوكات پێیان دەوترا ( اهــل الحدیث) ،واتــە ئــەو كەسانەی بەفەرمودەو لۆژیكی سونەت بیردەكەنەوە، لەبەرامبەر زاراوەكانی وەك ( اهل الكالم) كەمانای ئــەو كەسانەبوو كە پشتیان بــەئــەقــڵ و قــســەكــردن دەبــەســت بۆ تێگەیشتن لــەدیــن و دنــیــا ،وەكــو موعتەزیلەكان و ( اهــل الـــرآی) واتە ئەوانەی زیاتر پشتیان بە قیاس و رەئی دەبەست لە گەیشتن بەحوكمە شەرعیەكان و وەكو مەزهەبی ئەبو حەنیفە ،و ( اهل الفقه) وەكو شافعی .پێشتر ( مالكی) لەكتێبی ( الموگآ) دا بەپێی ریزبەندی فیقهی فـــەرمـــودەی كــردۆتــە مەتنی تێكستەكەی ،وە راستە دوای ئەویش ( شافعی) لەكتێبی ( الرسالە) دا ،لەروی زانستی ئسوڵی فیقهەوە فــەرمــودەی كــردۆتــە ســەرچــاوەی دوەمــی ئاینی و تەقدیسی فەرمودەی بردۆتە ئاستی دەقی ق ــورئ ــان ،بـــەاڵم ئـــەوە حــەنــبــەلــی بو بەشێوەیەكی بەرباڵو و یەكالكەرەوە هەمو پرس و گفوگۆكانی بــردەوە ژێر ركێفی فەرمودەو نەیارانی ئەو تێگەشتنەشی بەكافر و مورتەد لەئاین ناساند ،سەرباری پشتیوانی بەهێزی دەسەاڵتی سیاسی. هەربۆیە لە كەلەپوری ئیسالمیدا حەنبەلی بە ( امام اهل السنە) ناسراوە ،بگرە دوو مێژونوسی گــەورەی ئیسالمی لەكۆندا، حەنبەلیان لەریزبەندی شەرعناس و دامـــەزرێـــنـــەرانـــی مــەزهــەبــی فیقهی نەناساندوە ،كە ئەوانیش تەبەری و ئیبن خەلدونن ،بەو پێیەی الی ئەوان ئەحمەد فــەرمــودەنــاس بــوە نــەك شەرعناس. بەهەمان هۆ لەكۆن و تازەدا حەنبەلیەكان رقــێــكــی زۆریــــان ل ــەم دوكــەســایــەتــیــە شاردۆتەوە ،ئەو كاتەی تەبەریش مرد الیــەنــگــرانــی حەنبەلی رێــگــریــان كرد لەناشتنی تەبەری و سوكایەتیان پێكرد. كــاتــێــك ( ال ــق ــادر بــالــلــه) عەباسی لەكۆتایەكانی سەدەی سێهەمی كۆچی تا چارەگی یەكەمی ســەدەی چــوارەم بو بــەخــەلــیــفــە ،و بــۆ مــــاوەی چــل ســاڵ لــەفــەرمــانــرەوایــكــردنــی ،بــیــروبــاوەری حەنەبەلی لە بــاوكــراوەی ( العقیدە القادریە) دا كردە پێش مەرجی وەرگرتنی هەرپۆست و پلەیەك ،خەتیبی هەمو مــزگــەوتــەكــانــی نــاچــاركــرد لــەمــاوەی فەرمانڕوایی ئەودا؛ ئەو بیروباوەڕە وەكو تاكە بــیــروبــاوەڕی ئیسالم بڵێنەوە، بەپێچەوانەوە شیعەو موعتەزیلەو باقی گــروپ و پێكهاتەكانی تری كۆمەڵگای ئیسالمی تەكفیركرد و لیژنەی تایبەتی دروســتــكــرد لــەســنــوری قــەڵــەمــڕوی خەالفەتەكەی بۆ سوتاندنی بەرهەمە فیكری و ئەدەبیەكان و ڕاوكردنی ئەوانەی سەلەفی نین .لەبەشێك لەو لێكۆڵینەوانەی لــەســەر ئــەم خەلیفەیە كـــراون ،ئــەوە ساغكراوەتەوە كە لەگەڵ هاتنی ئەم خەلیفە سەلەفیە حەنبەلیە بۆ سەر حوكم، بەجۆرێك سەلەفیەتی ئاینی زاڵبو وە بەئەندازەیەك فیكرو فەلسەفەو وەرگێڕان قەدەغەكراو سزای توندی بۆ دانرا ،كەبەم هۆیە لە قــادرەوە تا ســەدەی دوانــزەی كۆچی ،واتە بۆماوەی زیاتر لەحەوسەدساڵ تەنها دوو كتێب بــۆزمــانــی عــەرەبــی وەرگێڕدراوە ،ئەویش بەشێوەیەكی نهێنی و لــەو سەردەمانە باڵونەكراونەتەوە. لەكاتێكدا لەسەروبەندی زاڵبونی گوتاری موعتەزیلە لەسەردەمی مەئمون ،بەهەزاران كتێب بۆ عەرەبی وەرگێڕدرابو!! كە ئەمە ئاماژەیەكی ترە بۆ ئەو دۆزەخەی فیكری سەلەفی ئاینی بۆ كەلتوری ئەقاڵنی و كرانەوە لە كەلەپوری ئیسالمیدا دروستی كردبو ،هاتنی (ابن تیمیە و ابن القیم) لەسەدەكانی نــاوەڕاســت ،جارێكی تر
بەخشینەوەی وزەیــەكــی بەهێزبو بە حەنبەلیزم ،كــە بەقۆناغی دووەم ــی گەشەكردنی سەلەفیزم ئەژماردەكرێ لــەمــێــژودا ،لــە كۆتاییەكانی ســەدەی رابردوشەوە تا ئەمڕۆ ،وەهابیەت قۆناغی سێهەمی هەمان سەلەفیزمە .وەهابیەت لــــەروی بـــیـــروبـــاوەرو شــەرعــنــاســیــوە گەڕانەوەیەكی بەهێز و ڕاستەوخۆیە بۆ بیروباوەرەكانی حەنبەلی ،كە ئەمڕۆ لەواڵتانی كەنداوو بەتایبەت سعودیاوه و لەسایەی ملیاران دۆالری نەوتەوە بەهەمو دنیادا باڵودەبێـتەوە .زۆر بەكورتی ئەمە پاشخانی مێژویی (داعــش)ە لەمڕۆدا، ئەمڕۆ داعش هەمو ئەو كەلتورو رابردوە لەپشتیەوەیەتی ،سەرمایەیەكی رەمزی و ئاینی گەورەی هەیە كەبوە بەسەرچاوەی سەرەكی دیدە شەرعناس و ئاینیەكەی. لەسەردەمی نوێدا ،دوای وەهابیەت وەكو قۆناغی سێهەمی حەنبەلیەت ،هاتنی سەید قوتب مانای سیاسی و حیزبی تێكەڵ بە سەلەفیزمی حەنبەلی دەكات، كەزۆرتر سەلەفیەكی كۆمەاڵیەتیە ،كەمتر لە ئاستی سیاسیدا دەبنیرێ .ئاوێتە بونی ســیــاســەت بــەســەلــەفــیــزم ،فـــۆرم و دەركــەوتــەیــەكــی نــوێــیــە .ئــەو كاتەی وەهابیەكان لەگەڵ بنەماڵەی ئال سعود بەپێی رێكەوتنی (درعیە) لەساڵی ( )1744دەوڵەتی سعودیایان دروستكرد، لەسەر ئەوە رێكەوتن كەدین بۆ وەهابیەكان بێ و دەسەاڵتیش بۆ خێڵی (ئال سعود). بەم رێكەوتنە هەم ئەو خێڵە بوە خاوەنی دەسەاڵتێكی فراوانی لە هەمو حیجازی ئـــەوســـاو ســعــودیــای ئــێــســتــا ،هــەم وەهــابــیــەكــانــیــش دەســەاڵتــی ئاینیان وەرگرت ،كەتائێستا ئەم رێكەوتنە كاری پــێــدەكــرێ .بــەاڵم سەید قوتب وەكــو تیۆریسێنێكی ئیسالمی ،هات و لەرێی بەرهەمەكانیەوە دەســەاڵتــداری وەكو لوتكەی چاالكی ئاینی و بەشێك لە بیرباوەری یەكتاپەرستی تەفسیركردەوە. كۆمەڵگایەك كەمل كەچی سیاسی ئیسالم نــەبــێــت ،هــەتــا ئــەگــەر لــــەروی بیرو باوەریشەوە سەلەفی بن ،الی سەید قوتب كۆمەڵگایەكی جاهلیە ،كۆمەڵگایەكە دەكەوێتە دەرەوەی بازنەی ئیسالمەوە. ئەم بیروباوەرە سیاسیەی سەید قوتب، لەقۆناغەكانی دواتــردا بو بەسەرەتای دەركەوتنی مۆدێلێكی تر لەسەلەفیەت كەبەسەلەفیەتی جیهادی نــاســراوە، سەلەفیەتێك سەرباری گــەرانــەوەی بۆ كەلتوری حەنبەلی و وەهــابــی ،بەاڵم مەیلێكی زۆری تیایە بــۆ دەســەاڵتــی سیاسی .تائێستا بەشێك لەسەلەفیەتی حەنبەلی مێژویی لەهەوڵی ئــەوەدایــە خۆپارێزی بكات لەو سەلەفیەتە سیاسیەی سەید قوتب ،بەتایبەت لەواڵتانی كەنداو، بەاڵم بەشێوەیەكی گشتی فیكری سەید قوتب توانی زۆرینەی سەلەفیەتی جیهانی بگۆڕێ لەسەلەفیەتێكی كۆمەاڵیەتیەوە بۆ سەلەفیەتێكی ســیــاســی جــیــهــادی. روداوەكــانــی ئەفغانستان و دەركەوتنی قاعیدە ،كــۆبــونــەوەی دەیــان گــروپ و كەسایەتی سەلەفی جیهادی لەبازنەی عەرەب ئەفغانەكان ،سەلەفیەتی جیهادی كردە فۆرمی سەرەكی و زاڵ لەو دۆخەی لەئەدەبیاتی ئیسالمی سیاسیدا پێی دەوتــرێ رابونی ئیسالمی .هەمو ئەو گروپانەی پێشتر لەئاستێكی لۆكاڵ و سنوردار خۆیان رێكخستبو ،بونە ئەندام لەرێكخستنێكی گەورەتری گلۆباڵ .كە بێگومان تەكنیكی نوێ و تەكنەلۆژیای مۆدێرن هاوكارێكی بەهێزە بۆ بوژانەوەو فــراوانــبــوی ئــەو رەوتــــە .داعـــش لەو ژینگەیەوە لوتكەی دەركــەوتــنــی ئەو فۆرمەی سەلەفیەتە .لێرەوە گوتاری داعــشــیــزم بــەرجــەســتــەكــردنــی ئــەو سەلەفیەتەیە كەپێیەكی لەمێژوی كۆندایەو پێیەكی لە مێژوی مۆدێرن ،بەدیوێكدا كوڕی جۆرێك لەلێكدانەوەی ئاینیە لە ڕابردوی دوردا ،لەگەڵ فیكرێكی سەلەفیی هاوچەرخ.