494

‫ئااڵ تاڵەبانی‪ ،‬سەرۆکی فراکسیۆنی یەکێتی لەبەغداد‪:‬‬ ‫رێكکەوتنەكەی بەغدادو هەرێم‬ ‫‪ 30‬ملیار دۆالری كورتهێنانی‬ ‫بودجەی عیراق پڕدەكاتەوە‬

‫‪4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )494‬دو شةممة ‪2014/12/8‬‬

‫"چاودێر" وردەكاریی رێككەوتنە‬ ‫‪ 12‬خاڵییەكەی یەكێتی‌و گۆڕان باڵودەكاتەوە‬ ‫‪2‬‬

‫مەال بەختیار لە سەروتاردا‬

‫هیچ الیەكی سیاسی‪ ،‬بە حكومەت‌و پەرلەمانی كوردستانیشەوە‪ ،‬دوودڵ‬ ‫نین لەوەی داعش دوژمنی سەرسەختی دیموكراسی‌و ئەزمونی حوكمڕانیی وردبونەوە لە ئەركە‬ ‫نەتەوەكەمانە‪ .‬ئەی بۆ دوودڵن لەوەی سەرچاوە راستەقینەكەی ئەم هێزە دیموكراسیەكانی ئێستا‬ ‫سەلەفییە ترسناكە پاك بكەنەوە؟‬ ‫مەال بەختیار‬ ‫لەدوای سەركەوتنی سەربازیی‪ ،‬جەنگی فراوانی گۆڕانكاریە‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و فەلسەفیەكان‪ ،‬دەبێت بەرپا بكرێن‬

‫پەیوەندیی گۆڕان‌و ئیسالمییەكان‬ ‫لەوپەڕی خراپیدایە‬ ‫گۆڕان هەڕەشەی هەڵدانەوەی مەلەفی بەعسیبونی سەركردایەتیی حزبە ئیسالمییەكان دەكات‬ ‫ئیسالمییەكان بەگۆڕانیان وتوە‪ :‬نەدەبو هەڤاڵ ئەبوبەكر كاندید بكەن‬ ‫‪3‬‬ ‫"گۆڕان داوای قایمقامی هەولێر ژیانی ‪ 10‬هەزار ئاوارەی‬ ‫دەكات و پارتیش دودڵە"‬ ‫چیای شنگال لە مەترسیدایە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫بەپێی ئەو زانیارییانەی لە سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوەوە دەست "چاودێر" كەوتون‪ ،‬لە‬ ‫كۆبونەوەی مانگی رابردوی جڤاتی نیشتمانیی بزوتنەوەی گۆڕاندا‪ ،‬باس لە وەرگرتنی‬ ‫پۆستەكانی حكومەتی خۆجێیی پارێزگای هەولێر كراوەو‪ ،‬بزوتنەوەكە داوای چەند‬ ‫پۆستێكی كردوە‪ ،‬بەاڵم ئاماژەشیان بەوەكردوە كە پارتی دودڵە لە پێدانی ئەو‬ ‫پۆستانە‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر" بزوتنەوەی گۆڕان لەپارێزگای هەولێر‪ ،‬داوای قایمقامی‬ ‫قەزای مەركەز و چوار بەڕێوەبەری گشتیی كردوە‪ ،‬كە دوانیان بەڕێوەبەرایەتیی‬ ‫ئاوەدانكردوەو گەشتوگوزارە‪ ،‬بەاڵم پارتی هێشتا لەپێدانی ئەو پۆستانەدا دودڵە‪.‬‬ ‫هاوكات لە پارێزگای دهۆكیش بەو پێیەی بزوتنەوەكە یەك كورسی هەیە‪ ،‬داوای یەك‬ ‫بەڕێوەبەری گشتی و بەڕێوەبەرێكی ناحیەی كردوە‪.‬‬

‫مەال وەك پاسەوان‬ ‫عەزیز رەئوف‬

‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫راهێنەرە‬ ‫نوێیەكەی عیراق‬ ‫كوپا ئەمەریكای‬ ‫بۆ بەرازیل‬ ‫بردۆتەوە‬ ‫‪7-6‬‬

‫سەرهەڵدانی داعش‪ ،‬كۆتایی قۆناغی رابوردوی سیاسی‌و‪ ،‬سەرەتای قۆناغێكی‬ ‫نوێیە‪ .‬قۆناغی رابــردوو‪ ،‬سیاسەت بەشێوەیەكی گشتی‪ ،‬نە لەباری ملمالنێ‬ ‫دیموكراسیەكانەوە‪ ،‬نە لە گەوهەری رۆشنگەرییەوەو‪ ،‬نە لە پرۆژەی سیكوالریزم‪،‬‬ ‫جیاوازیەكی ئەوتۆی لەگەڵ پێش راپەڕین نەبووە‪ .‬هەرچی كێشەی سیاسیش هەیە‬ ‫لەنێوان هێزە سیاسیەكاندا‪ ،‬بەشەڕی ناوخۆشەوە‪ ،‬بەداخەوە‪ ،‬كەمتر پەیوەندی‬ ‫بە ستراتیژی نوێی دیموكراسیەوە هەبوو‪ .‬زۆرترین كێشە‪ ،‬یان لەسەر دەسەاڵت‬ ‫بوو‪ ،‬یان پیالن دژی دەسەاڵت بوو‪ .‬هەڵبەتە بەشێوەیەكی رێژەیی جیاوازی‬ ‫لەنێوان ئەم‌و ئەو هێزی سیاسیدا هەبووەو هەیە‪ .‬یەكێتیی نیشتمانیی یەكێكە لەو‬ ‫هێزانەی لەگەڵ تەواوی هێزەكاندا‪ ،‬هەم جیاوازی ئایدیۆلۆژی هەبووە‪ ،‬هەم شێوەی‬ ‫خەباتكردنیشی لەناو خۆیدا جیاواز بووە‪ .‬دیموكراسی‌و ئازادی بەدیهاتووی سایەی‬ ‫دەسەاڵتی یەكێتی‪ ،‬نمونەیەكی دیارە‪ .‬وەلێ ناكرێ بوترێت بەم جیاوازییانەشەوە‪،‬‬ ‫یەكێتی توانیویەتی ئەركە هاوچەرخەكانی دیموكراسی رابپەڕێنێت‪.‬‬ ‫پێش سەرهەڵدانی داعش‪ ،‬گفتوگۆیەكی هەمەالیەنە لەسەر ئەركە هاوچەرخەكانی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬نابینرێت‪ .‬هەربۆیە ئەو زەمینە كۆمەاڵیەتیەی داع ـش‌و هێزە‬ ‫هاوچەشنەكانی وەكو داعش‪ ،‬قۆستیانەوە‪ ،‬زەمینەیەكی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‬ ‫گونجاو بــوون‪ ،‬ئەو هێزانە لەخۆیان رابپەرمون‪ ،‬رێكخراوی جۆراوجۆری بۆ‬ ‫دابمەزرێنن‌و چەكدار بن‌و شەڕی هەموو الیەكیش رابگەیەنن‪ .‬ئەگەر هەریەكێك‬ ‫سەیری ئەدەبیاتی خۆی‪ ،‬بۆ گۆڕانكاری هەمەالیەنەی كۆمەاڵیەتی بكات‪ ،‬بۆی‬ ‫دەردەكــەوێــت‪ ،‬كەمترین حسابی بۆ گۆڕینی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان لە‬ ‫پەیوەندییەكی دواكەوتوەوە‪ ،‬بۆ پەیوەندیەكی پێشكەوتووی لەخەم رەخسیوی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬كردووە‪.‬‬ ‫داعش‪ ،‬ئەو هێزە تیرۆریستەیە‪ ،‬لە دەرگاكانی پشتەوەی مێژووەوە‪ ،‬هاتە سەر شانۆی‬ ‫ناوچەكە‪ .‬هەمیشە ئەم دەرگایانە‪ ،‬لەباری كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و فەلسەفیەوە‪،‬‬ ‫مەترسی گەورە بوون بۆ سەر دیموكراسی‪ .‬بەتایبەتی ئەگەر هێزە دیموكراتەكان‪،‬‬ ‫بەقوڵیی بیریان لە مەترسیەكانی دەرگاكانی پشتەوەی مێژوو‪ ،‬نەكردبێتەوە‪ .‬ئەم‬ ‫غەفڵەتە سیاسیە‪ ،‬بوو بە مایەی ئەوەی داعش غافڵگیرمان بكات‪ .‬كارەساتیشی‬ ‫قەوماند‪ .‬بۆ دوو دەهەی دیكە ئاسەواری ئەو كارەساتانە سارێژناكرێنەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫خۆشبەختانە‪ ،‬داعشەكان دەیانویست لەدەرگاكانی پشتەوەی مێژوو بێن‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫دەرگاكانی پێشەوەی مێژووش‪ ،‬بە بیری سەدەكانی ناوەڕاست قفڵ بدەن‪ .‬بۆ‬ ‫ئەم مەبەستەش پێویستییان بە سەركەوتنێكی سەربازیی فراوانتر هەبوو‪.‬‬ ‫بەاڵم هەتا ئێستا لە بەدیهێنانی ستراتیژی سەربازییاندا شكستیان خواردووە‪،‬‬ ‫كەوتوشنەتە بەرگریی مەرگهێنەر‪ .‬هەڵبەتە هێزی پێشمەرگەی كوردستان‪ ،‬بەشی‬ ‫شێری ئەم سەركەوتنانەی بەردەكەوێت‪ .‬لەمبارەوە جێگای ستایشی بێپایانن‪.‬‬ ‫یەكەمین جاریشە واڵتانی رۆژئاوا‪ ،‬وەكو خۆی تەقدیری پێشمەرگەو قارەمانێتی‌و‬ ‫قوربانیەكانی دەكەن‪ .‬بێگومان شەهیدو بریندارەكانیش‪ ،‬سورخەاڵتی مێژوویی ئەم‬ ‫سەركەوتنانەن‪.‬‬ ‫ئێستا دەتوانین بەدڵنیاییەوە پێشبینی شكستی سەربازیی یەكجارەكی داعش‬ ‫بكەین‪ .‬بەاڵم‪ ،‬پێگەی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی داعش‪ ،‬لەبەر نەبوونی پرۆژەیەكی‬ ‫نوێی رۆشنگەری‌و سیكوالریزم‪ ،‬هێشتا پارێزراوە‪ .‬ئەمەش خەتەرێكی گەورەیە‬ ‫لەسەر هاوكێشەكان‌و ئایندەی روداوەكانیش‪.‬‬ ‫گومانمان نییە كە داعش‪ ،‬ئەنجامی ئەو دۆخە سیاسی‌و پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەیە‪،‬‬ ‫كە لە كوردستان‌و دەوروبەرماندا‪ ،‬لە دەیان ساڵی رابردوودا پارێزراوە‪.‬‬ ‫بــؤ‬

‫‪2‬‬

‫جيهانی ترسناكى بێکێت‬ ‫‪6‬‬

‫هەواڵ و راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )494‬دو شةممة ‪2014/12/8‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫بەهۆی كێشە ناوخۆییەكانەوە‬ ‫گۆڕان لە بادینان‌و كەركوك‌و كەالر‌و خانەقین هەڵبژاردن ئەنجام نادات‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر"یش بەهۆی‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫كێشە ناوخۆییەكانی ئــەو بــزوتــنــەوەیــەوە‪،‬‬ ‫بــڕیــارە رۆژی ‪12‬ی ئــەم مانگە هەڵبژاردنە ئــەو هــەڵــبــژاردنــانــە لــە ســنــوری بــادیــنــان و‬ ‫ناوخۆییەكانی بزوتنەوەی گۆڕان دەستپێبكات‌و پارێزگای موسڵ‌و كەركوك و كەالر و خانەقین‬

‫شەماڵ عەبدولوەفا‪ ،‬هەڵبژاردنە ناوخۆییەكانی ئەو سەرچاوەیە‪ ،‬وتیشی "بەهۆی ناكۆكی و‬ ‫ئەنجامنادرێن‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە سەرچاوەیەكی ئاگادار لە هەڵبژاردنە گـــۆڕان دەستپێبكات و هەڵبژاردنەكانیش كوتلەچێتی‌و بونی كێشەی زۆرەوە‪ ،‬لە بادینان و‬ ‫ناوخۆییەكانی گۆڕان‪ ،‬بە "چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬لەهەرێمی كوردستاندا تەنیا لە سنوری پارێزگای كەركوك و خانەقین و كەالر و موسڵ هەڵبژاردنە‬ ‫ناوخۆییەكان ئەنجامنادرێت"‪.‬‬ ‫بڕیارە رۆژی ‪12‬ی ئەم مانگە بە سەرپەرشتی هەولێرو سلێمانی ئەنجامدەدرێت‪.‬‬

‫«چاودێر» وردەكاریی رێككەوتنە‬ ‫‪ 12‬خاڵییەكەی یەكێتی‌و گۆڕان باڵودەكاتەوە‬ ‫شرۆڤەكارێكی سیاسی‪ :‬یەكێتی چاوەڕێی لێناكرێت تاكڕەوانە كورسی‌و پۆستەكان توند‬ ‫لەباوەشبگرێت‌و الیەنەكانی تر پەراوێزبخات‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەپێی ئــەو زانــیــاریــیــانــەی دەســت‬ ‫«چـــاودێـــر» كـــەوتـــون‪ ،‬یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‌و بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬سەبارەت بەحكومەتی خۆجێیی‬ ‫پارێزگای سلێمانی‪ ،‬لەسەر ‪ 12‬خاڵ‬ ‫رێككەوتون‌و بڕیاریشە پێش كۆبونەوەی‬ ‫‪11‬ی ئەم مانگەی ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫سلێمانی‪ ،‬رێككەوتنەكە واژۆ بكرێت‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی «چــاودێــر»‪،‬‬ ‫لەرێككەوتنەكەدا پۆستی پارێزگای‬ ‫سلێمانی دو ساڵی یەكەم بۆ یەكێتی‬ ‫دەبێت‌و دو ساڵی دواتریش بۆ گۆڕان‪،‬‬ ‫بەم شێوەیە‪ :‬لــە‪ 2014/12/11‬تاوەكو‬ ‫‪ 2016/8/9‬پارێزگاری سلێمانی الی‬ ‫یەكێتی دەبــێ ـت‌و لـــــە‪2016/8/10‬وە‬ ‫تاوەكو ‪ 2018/4/30‬الی بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان دەبێت‪.‬‬ ‫هــاوكــات‪ ،‬لەرێكەوتنەكەدا پۆستی‬ ‫پارێزگاری هەڵەبجەو ئیداری گەرمیان‌و‬ ‫راپەڕینیش یەكالكراونەتەوە‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫پۆستی پارێزگاری هەڵەبجەو ئیداری‬ ‫راپەڕین بۆ بزوتنەوەی گۆڕان دەبێت‌و‬ ‫ئــیــدارەی گەرمیانیش بــۆ یەكێتی‬ ‫نیشتمانی‌و لەسەر بنەمای حكومەتێكی‬ ‫بنكە فــراوانــیــش پۆستەكانی دیكە‬ ‫لەنێوان یەكێتی‌و گــۆڕان‌و الیەنەكانی‬ ‫دیكە دابەشدەكرێن‪.‬‬ ‫هەر بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر»‬ ‫پۆستەكانی زانــكـۆ‌و پەیمانگەكان‌و‬ ‫دەســتــە ســەربــەخــۆكــان بەپێی سی‬ ‫ڤی (‪ )CV‬دەبــن‌و بەرێكەوتنەكە‬ ‫دابەشنەكراوە‪ .‬ئەمە جگە لەوەی كە‬

‫بڕیارە ‪11‬ی ئەم مانگە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی کۆببێتەوە‬ ‫لەرێكەوتنەكەدا ئاماژە بەوەكراوە كە‬ ‫پۆستەكانی قەزاو ناحیەكان تاوەكو ئەو‬ ‫كاتەی هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنەكانیان‬ ‫دەكرێت‪ ،‬لەالیەن ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫سلێمانییەوە پۆستەكانیان دادەنرێن‪.‬‬ ‫هاوكات «چاودێر» ئەوەشی زانیوە‬ ‫كە پۆستەكانی ئاسایشی سلێمانی‬ ‫لەرێكەوتنەكەدا نییەو هەر الی یەكێتی‬ ‫دەمێنێتەوە‪.‬‬

‫ســەرەڕای دواكەوتنی یەكالكردنەوەی‬ ‫ئەم پرسە‪ ،‬بەاڵم چاودێرانی سیاسی‬ ‫رێكەوتنەكە بەدۆخێكی گرنگ بۆ‬ ‫پارێزگای سلێمانی وەسفی دەكــەن‌و‬ ‫پێشیانوایە‪ ،‬جارێكی دیكە یەكێتی‬ ‫نیشتمانیی كــوردســتــان لەسنوری‬ ‫دەسەاڵتی خۆیدا‪ ،‬وەك چۆن لەزۆر‬ ‫كــایــەی چەسپاندنی دیموكراسی‌و‬ ‫بــیــرورای ئــازادو دەركــردنــی رۆژنامە‬

‫ئەهلییەكاندا دەستكەوتە مێژوییەكان‬ ‫بۆ یەكێتی بوە‪ ،‬ئەوا جارێكی دیكەش‪،‬‬ ‫لەم سنورەدا بۆ یەكەمینجار حكومەتی‬ ‫بنكە فــراوانــی ئاسۆیی راستەقینە‬ ‫تاقیدەكاتەوە‪ .‬هــاوكــات چــاودێــران‪،‬‬ ‫بۆچونیان وایە‪ ،‬بزوتنەوەی گۆڕانیش‬ ‫ئەمجارە‪ ،‬لە گفتوگۆدا پۆزەتیڤ بوەو‬ ‫الیەنگری رێككەوتنیش بوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە د‪.‬دڵشاد عومەر‪ ،‬چاودێر‌و‬

‫شرۆڤەکاری سیاسی‪ ،‬پێیوایە یەكێتی‬ ‫یــەكــەم ئــەزمــون‌و دەستنەرمكردنی‬ ‫نــیــیــە لـــەگـــەڵ پـــرۆســـەو مــەســەلــە‬ ‫دیموكراسییەكاندا‪ ،‬چونكە ئەو حزبە‬ ‫بەچەندین ئەزمونی دیكە دا تێپەڕبوە‬ ‫كــە دەكــرێــت لەپانتایی‌و رەهــەنــدە‬ ‫ئازادییەكانەوە تێی بڕوانیین‪ ،‬لەئازادی‬ ‫بیروڕادەربڕین‌و چاپەمەنی‌و رۆژنامەو‬ ‫كارە رۆژنامەوانییەكانەوە تا دەگاتە‬

‫نوسین‌و رەخنەگرتن‌و جیاوازی ئەوی‬ ‫دی قــبــوڵــكــردن‪ ،‬كــە ئــەمــە هەموی‬ ‫پەیوەستە بەڕێزو حورمەت‌و شكۆی ئەو‬ ‫چەمكەی ناوی (ئــازادی)‌و رێزگرتنی‬ ‫بنەما دیموكراسییەكانە‪ ،‬تا دەگاتە‬ ‫ئازاد تەماشاكردنی رەخنە زبرو تیژو‬ ‫بــڕەنــدەكــان بەتەشهیریشەوە‪ ،‬وەك‬ ‫بنەمایەكی رێزگرتنی ئازادی‌و مەسەلە‬ ‫دیموكراسییەكان‪.‬‬ ‫د‪.‬دڵشاد عومەر‪ ،‬باس لەوەیشدەكات‬ ‫كە ئەگەر بێت‌و نەرمونیانی یەكێتی‌و‬ ‫زەمینە رەخسانی یەكێتی بۆ تەجروبە‬ ‫دیموكراس‌و ئازادەكان بەراورد بكرێت‪،‬‬ ‫كارێكی زەحــمــەت دەكـــەی‪ ،‬چونكە‬ ‫ئــەم حزبە سۆسیال دیموكراتە تا‬ ‫ئەندازەیەك دەكرێت بڵێن قوربانییە‪،‬‬ ‫قوربانییە جـــوان‌و مێژووییەكەی‬ ‫دیموكراسی‌و سازان‌و ئەویتر قبوڵكردن‬ ‫لەسەرزەمینێكدا كە هێشتا دیموكراسی‌و‬ ‫ئازادی تەواو نەخەمڵیوە‪ ،‬بۆیە حزبێك‬ ‫ئــەم مــێــژویــەی هەبوبێت چــاوەڕێــی‬ ‫لێناكرێت تاكڕەو دیكتاتۆرییانە كورسی‌و‬ ‫پۆستەكانی توند لەباوەشبگرێت‌و باقی‬ ‫ئەوانی دی مەحروم‌و پەراوێزبخات‪.‬‬ ‫ناوبراو ئاماژە بۆ ئەوەش دەكات كە‬ ‫سازان‌و رێكەوتنەكەی یەكێتیش لەگەڵ‬ ‫گــۆڕان‌و بــەراوردكــردنــی بەپێكهێنانی‬ ‫حكومەتە خۆجێییەكەی هەولێر‪،‬‬ ‫شتێكی بــەراوردنــەكــراوە‪ ،‬ســەرەڕای‬ ‫درێژەكێشانی پێكهێنانی ئەو حكومەتە‬ ‫خۆجێییە لەسلێمانی‌و درێژەكێشانی‬ ‫دانوستانەكانی یەكێتی لەگەڵ گۆڕان‪،‬‬ ‫دەكرێت بڵێن رویەكی جوانی بنەما‬ ‫دیموكراسییەكانە‪.‬‬

‫تەواوکاریی سەروتار‬

‫ئێستا دەتوانین بەدڵنیاییەوە پێشبینی شكستی سەربازیی یەكجارەكی داعش بكەین‪ .‬بەاڵم‪ ،‬پێگەی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی داعش‪ ،‬لەبەر نەبوونی پرۆژەیەكی نوێی رۆشنگەری‌و سیكوالریزم‪ ،‬هێشتا پارێزراوە‬

‫«« «‬

‫هەر لەناو ئەم دۆخەوە داعش سەریهەڵداوە‪.‬‬ ‫هێزی پێكهێناوە‪ .‬جەنگێكی فــراوانــی‬ ‫راگــەیــانــدووە‪ .‬خەالفەتی دامــەزرانــدووە‪.‬‬ ‫كاتێك دەڵێین داعش لە تێكشكاندایە‪،‬‬ ‫نابێت سەركەوتنەكان بێباكمان بكات‌و چاو‬ ‫لە سەرچاوە كۆمەاڵیەتی‌و سیاسیەكەی‬ ‫هێزەكانی وەكو داعش بپۆشین‪ .‬ئەم جۆرە‬ ‫بێباكی‌و ئاكام چاوپۆشینەش‪ ،‬بۆ ئێستاو‬ ‫ئایندە‪ ،‬ترسناكە‪.‬‬ ‫هیچ الیەكی سیاسی‪ ،‬بە حكومەت‌و پەرلەمانی‬ ‫كوردستانیشەوە‪ ،‬دوودڵ نین لەوەی داعش‬

‫دوژمنی سەرسەختی دیموكراسی‌و ئەزمونی‬ ‫حوكمڕانیی نەتەوەكەمانە‪ .‬ئەی بۆ دوودڵن‬ ‫لــەوەی ســەرچــاوە راستەقینەكەی ئەم‬ ‫هێزە سەلەفییە ترسناكە پاك بكەنەوە؟‬ ‫پاككردنەوەی ســەرچــاوەی سەلەفیەتی‬ ‫تــیــرۆریــســتـی‌و ســەلــەفــیــەتــی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیش‪ ،‬تەنها بە جەنگ ناكرێت‪.‬‬ ‫بەڵكو تەنها بەسەركەوتنی سەربازیش‬ ‫نایەتەدی‪ .‬لەدوای سەركەوتنی سەربازیی‪،‬‬ ‫جەنگی فراوانی گۆڕانكاریە كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسی‌و فەلسەفیەكان‪ ،‬دەبێت بەرپا‬ ‫بكرێن‪ .‬كە بەرپانەكراوە‪ .‬دەپرسین‪:‬‬ ‫ ئــایــا پــەرلــەمــانــی كــوردســتــان بیری‬‫لــە پــرۆژەیــەكــی ئــاوهــای دیموكراسی‌و‬ ‫رۆشنگەری‌و سیكوالر‪ ،‬كردۆتەوە؟‬

‫ ئایا حكومەت‪ ،‬وەزارەت ــی پــەروەردەو ‪ -‬ئایا میدیای كـــوردی‪ ،‬لە گیرۆدەیی‬‫خوێندنی بــااڵو كــاروبــاری كۆمەاڵیەتی‌و ملمالنێی حیزبی الوەكی‪ ،‬سەرفراز بووەو‬ ‫رۆشــنــبــیــری‌و ئــەوقــافــی‪ ،‬راســـپـــاردووە پرۆژەیەكی هەمەالیەنەی بۆ ریشەكێشكردنی‬ ‫ستراتیژێكی نوێیان بۆ چۆنیەتی وشكردنی بیرو زهنیەتی دواكەوتوی خەڵك هەیە‪،‬‬ ‫سەرچاوە كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و رۆحیەكانی هەتا رای گشتیەكی تەندروست لەمەڕ‬ ‫دیموكراسی بێتە ئاراوە؟‬ ‫تیرۆریستان‪ ،‬هەبێ‌؟‬ ‫ ئایا حیزبە سیاسیەكان‪ ،‬راچڵەكیون‌و ‪ -‬ئایا نوسەران‌و روناكبیران‪ ،‬توانیویانە‬‫سیاسەتی خۆیان بۆ چۆنیەتی ملمالنێكردن خۆیان راپسكێنن‌و قوڵتر بیر لە راپەڕاندنی‬ ‫لەگەڵ ئەندیشەی سەلەفی‪ ،‬بكەنە ئەركێكی ئەركەكانیان‪ ،‬بۆ رۆشنگەری‌و دیموكراسی‬ ‫بكەنەوە؟‬ ‫سەرەكی؟‬ ‫ ئایا ریكخراوە دیموكراتی‌و مەدەنی‌و‬‫ناحكومیەكان‪ ،‬بەرنامەی پیاچونەوەی لــە واڵتــێــكــدا‪ ،‬ئــەو هــەمــوو دەســـەاڵت‌و‬ ‫سیاسەت‌و ئاراستەكانی لەمەوبەریان‪ ،‬دام‌ودەزگـــایـــە هــەبــێ‪ ،‬ئێستاش بیر لە‬ ‫لــەبــەر رۆشنایی سەرهەڵدانی داع ـش‌و كۆنگرەیەكی هــەمــەالیــەنــەی داڕشتنی‬ ‫ستراتیژێكی نوێی رۆشنگەری هاوچەرخ‪،‬‬ ‫مەترسیەكانی‪ ،‬هەیە؟‬

‫بۆ دژایەتی بنەماكانی بیری سەلەفیەت‬ ‫نەكرابێتەوە‪ ،‬ئایا ئەمە كەمتەرخەمیی ئەم‬ ‫الیەنانەیە‪ ،‬یان هەلومەرجە بابەتیەكەی‬ ‫راپـــەڕانـــدنـــی ئـــەم ئــەركــە مــێــژوویــیــە‬ ‫پێنەگەیشتووە؟ پێمانوایە هەلومەرجە‬ ‫بابەتیەكە پێگەیشتووە‪ ،‬كەمتەرخەمییەكە‪:‬‬ ‫خۆییە‪ ،‬خودییە‪ ،‬ناوخۆییە‪ ،‬خەمنەخۆرییە‪.‬‬ ‫دیــــارە ئــەمــەش هـــەر پــەیــوەنــدی بە‬ ‫ئــایــدیــۆلــۆژیــەتــی بـــاوی بــیــركــردنــەوەی‬ ‫دەسەاڵتەكان‌و حیزبەكان‌و رێكخراوەكان‌و‬ ‫نوسەرانەوە‪ ،‬هەیە‪.‬‬ ‫نەچوە بچێ‌‪ .‬دەكــرێ‌ كات بقۆزرێتەوەو‬ ‫بەرنامە داڕێــژرێ‌‌و ئاراستەكانی ملمالن ‌ێ‬ ‫بــەرەو دوژمنی سەرەكیی دیموكراسی‪،‬‬ ‫وەربچەرخێنرێ‌‪ ،‬كە ئەویش هەموو ئەو‬

‫هێزە سەلەفییانەیە‪ ،‬پێچەوانەی ستراتیژی‬ ‫دیموكراسی هەمەالیەنە بیردەكەنەوە‪،‬‬ ‫ئــەویــش‪ :‬دیــمــوكــراســی‪ ،‬ســیــكــوالریــزم‪،‬‬ ‫رۆشــنــگــەری هــاوچــەرخ‌و مۆدێرنێتەیە‪.‬‬ ‫ئەم ئاراستانەش تەنها لەباری سیاسی‌و‬ ‫فەلسەفیەوە نەبێ‌‪ ،‬بەڵكو هاوكات لەناو‬ ‫كــۆمــەڵ‌و چــڕكــردنــەوەی هەوڵەكان بێت‬ ‫بۆ گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتیش‪ .‬ئەمەش‬ ‫مەحاڵە بێتەدی‪ ،‬ئەگەر ئەقڵ ئازاد نەكرێ‌‌و‬ ‫رەخنە ئــازاد نەكرێ‌‌و ئــازادی بەهەموو‬ ‫رەهەندەكانیەوە خزمەت نەكرێت‪ .‬واش‬ ‫بكر ‌ێ باشترە‪ ،‬نەك دوای تێكشكاندنی ئەم‬ ‫داعشانە‪ ،‬داعشی تر بە رەنگ‌و بەرگێكی‬ ‫تر‪ ،‬چارەنوسمان بخەنەوە بەر مەترسی!!‬ ‫‪2014/12/7‬‬

‫ذمارة (‪ )494‬دو شةممة ‪2014/12/8‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫پەیوەندیی گۆڕان‌و ئیسالمییەكان لە خراپترین دۆخدایە‬ ‫ئیسالمییەكان بەگۆڕانیان وتوە‪ :‬نەدەبو هەڤاڵ ئەبوبەكر كاندیدبكەن‬ ‫گۆڕان هەڕەشەی هەڵدانەوەی مەلەفی بەعسیبونی سەركردایەتیی حزبە ئیسالمییەكان دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫بــەهــۆی هەڵكشانی ناكۆكییەكانی‬ ‫نێوانیانەوە‪ ،‬پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫بـــزوتـــنـــەوەی گـــــۆڕان‌و یــەكــگــرتــو و‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی دەكەونە خراپترین‬ ‫رەوش‪ ،‬بــەوهــۆیــەوە شەڕێكی گەرمی‬ ‫كـــادران‌و هــەوادارانــی ئــەو الیەنانە لە‬ ‫تۆڕەكۆمەاڵیەتییەكان دەستیپێكردوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئــەو زانــیــاریــیــانــەشــی دەســت‬ ‫«چاودێر» كەوتون‪ ،‬لەدوایین كۆبونەوەی‬ ‫جڤاتی نیشتیمانیی گۆڕان‪-‬یشدا‪ ،‬بەئاشكرا‬ ‫سەركردەكانی ئەو حزبە نیگەرانیی خۆیان‬ ‫لــە هەڵویستی حزبە ئیسالمییەكان‬ ‫دەربڕیوە‪ ،‬بەتایبەتیش لەسەر پۆستەكانی‬ ‫پــارێــزگــای سلێمانی‪ .‬هــاوكــات رۆژی‬ ‫‪ 2014/12/4‬وەفدی گۆڕان بە سەرپەرشتی‬ ‫عومەری سەید عەلی سەردانی یەكگرتوی‬ ‫ئیسالمیان كردوەو گلەییان لێكردون لە‬ ‫سەر پشتیوانی نەكردنیان لە پۆستی‬ ‫پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجە‪ ،‬بەهەمان‬ ‫شێوە وەفدی یەكگرتوش ناڕەزایەتیان لە‬ ‫سیاسەتی گۆڕان دەربڕیوە‪..‬‬ ‫گۆڕان هەڕەشەی هەڵدانەوەی مەلەفەكان‬ ‫دەكات‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست «چاودێر»‬ ‫كەوتون‪ ،‬لە دوایین كۆبونەوەی جڤاتی‬

‫نیشتیمانیی بزوتنەوەی گۆڕاندا‪ ،‬باسی‬ ‫هەڵوێست‌و پەیوەندیی حزبە ئیسالمییەكان‬ ‫كراوە‪ ،‬هەر لەو كۆبونەوەیەشدا بزوتنەوەكە‬ ‫بە تەواوی نیگەرانیی خۆی لە هەڵوێستی‬ ‫ئیسالمییەكان دەربڕیوە‪.‬‬ ‫هاوكات هەر بەپێی زانیارییەكان‪ ،‬حزبە‬ ‫ئیسالمییەكان بە گۆڕان‪-‬یان وتوە (هەڤاڵ‬ ‫ئەبوبەكر) كە پێشینەی بەعسی هەیە‪،‬‬ ‫نەدەبو كاندیدی گۆڕان بێت‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫لە وەاڵمــدا بە ئیسالمییەكانیان وتوە‬ ‫«ئەگەر زۆر لەسەر ئەو پرسە بڕۆن‪ ،‬ئەوا‬ ‫مەلەفی بەعسیبونی سەركردایەتیی حزبە‬ ‫ئیسالمییەكان هەڵدەدەینەوە»‪.‬‬ ‫هۆكاری ناكۆكییەكان‬ ‫لــەوبــارەیــەوە‪ ،‬سەرچاوەیەكی ئاگادار‬ ‫كــە نــەیــوســت نـــاوی ئاشكرابكرێت‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬دروستبونی‬ ‫ساردیی پەیوەندییەكانی ئەمدواییەی‬ ‫گۆڕان لەگەڵ كۆمەڵ‌و یەكگرتو پەیوەندی‬ ‫بەچەند هۆكارێكەوە هەیە‪ ،‬لەوانەش‬ ‫میژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪‌2009‬و‬ ‫سەرەتای دروستبونی گــۆڕان‪ ،‬كە ئەو‬ ‫حزبە تازەیە زۆر بە وردی كاری لەسەر‬ ‫كادر‌و ئەندام‌و هەوادارانی ئیسالمییەكان‬ ‫كــرد‪ ،‬بەتایبەت یەكگرتوی ئیسالمی‪،‬‬ ‫تەنانەت كۆمەڵێكیانی لە نێو خۆی‌و‬ ‫دواتــر لە پۆستە حكومییەكان كردە‬

‫روخسارێكی دیار‪.‬‬ ‫هـــەروا ســەرچــاوەكــەی «چــاودێــر»‪،‬‬ ‫هۆكارێكی دیكەی پەیوەندیی خراپی‬ ‫گــۆڕان‌و ئیسالمییەكان بۆ رێككەوتنی‬ ‫نێوان گۆڕان‌و پارتی دەگەڕێنێتەوە بۆ‬ ‫پێكهێنانی كابینەی هەشتەمی حكومەت‪،‬‬ ‫كە ئیسالمییەكان بە «رێككەوتنی‬ ‫تــاكــڕەوانــە»ی وەســفــدەكــەن‪ ،‬چونكە‬ ‫«پشتكردن بو لە هاوپەیمانێتیی پێشوی‬ ‫بەرەی ئۆپۆزسیۆنی گۆڕان‌و یەكگرتو‪،‬‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی‪ .‬یەكێكی تریش لە‬ ‫هۆكارەكانی تێكچونی پەیوەندیی ئەو‬ ‫حزبانە‪ ،‬پرسی دەنگنەدانی كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتو بو بە كاندیدەكەی گۆڕان بۆ‬ ‫پارێزگای سلێمانی‪ ،‬كە لەمەشیاندا دو‬ ‫حزبە ئیسالمییەكە پاساوی خۆیان هەبو‪،‬‬ ‫و بە روداوەكانی پێشتریان گرێدەدایەوە‪.‬‬ ‫بــەوتــەی ســەرچــاوەكــە‪ ،‬رازینەبونی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان‪-‬یش بەوەی یەكگرتوی‬ ‫ئیسالمی (وەزارەتی كۆچ‌و كۆچبەران)‬ ‫لە كابینەكەی عەبادی وەربگرێتەوە‪،‬‬ ‫یەكێكی تــرە لە هۆیەكانی تێكچونی‬ ‫پەیوەندییەكە‪ ،‬لەبەرئەوەی «گــۆڕان‬ ‫پێداگریی زۆری كرد لەسەر وەرگرتنی‬ ‫ئــەو پــۆســتــە‪ ،‬تــەنــانــەت هــەڕەشــەی‬ ‫كشانەوەشی كرد»‪ ،‬ئەمەش نیگەرانیی‬ ‫زۆری یەكگرتوی ئیسالمی بە دوای‬ ‫خۆیدا هێنا‪.‬‬

‫هەڵسوڕاوانی گۆڕان رەخنەی توند‬ ‫لەئیسالمییەكان دەگرن‬ ‫هــەر ســەبــارەت بــەم بــابــەتــە‪ ،‬بابەكر‬ ‫دڕەیــی‪ ،‬ئەندامی جڤاتی نیشتیمانیی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬لە پەڕەی تایبەتی خۆی لەتۆڕی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی (فەیسبوك)‪ ،‬نوسیویەتی‪،‬‬ ‫سەرۆكی لیستی خزمەت دەفەرموێ لە‬ ‫سلێمانی هیچ بەهایەك بۆ دیموكراسی‬ ‫نەماوە‪ ،‬ئێمەش پێیدەڵێین «نیشانەكانی‬ ‫مونافیق سێ شتن‪ :‬ئەگەر قسەی كرد‬ ‫درۆدەكات‪ ،‬ئەگەر ئەمانەتی البو خیانەتی‬ ‫لــێــدەكــات‪ ،‬ئــەگــەر وەعـــدی دا وەفــای‬ ‫پێناكات‌و پێویست بە هیچ قسەی تر‬ ‫ناكات»‪.‬‬ ‫لەالیەكیتریشەوە‪ ،‬عەلی حەمە ساڵح‪،‬‬ ‫پارلەمانتاری گــۆڕان دەڵێت «كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتو بــێــایــەن نــەبــون‌و ئــەو دو‬ ‫حزبە وتیان با گــۆڕان‌و یەكێتی خۆیان‬ ‫رێكبكەون‪ ،‬ئێمە پشتیوانیی كەس ناكەین‪،‬‬ ‫ئەمەش یەكێكی دیكە بو لە دیارییەكان‪،‬‬ ‫بەمەش لەهەڵگرتنی ئەو بەرپرسیارێتییە‬ ‫بۆ دونیاو قیامەت سەركەوتونەبون»‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكی پێشوی گۆڕان رەخنەی‬ ‫لە حزبەكەی هەیە‬ ‫هاوكات عەدنان عوسمان‪ ،‬پارلەمانتاری‬ ‫پێشوی گۆڕان‪ ،‬لە وتارێكدا ئاماژەی بۆ‬ ‫ئەوەكردوە‪ ،‬هەندێك لە هاوڕێكانم لەناو‬

‫ژیانی ‪ 10‬هەزار ئاوارەی چیای‬ ‫شنگال لە مەترسیدایە‬

‫هەڵۆ پێنجوێنی بۆ «چاودێر»‪ :‬هاوكاریی زستانەی بە پەلەیان پێویستە‬

‫گۆڕان توڕەو قەڵسن لە هەڵوێستەكانی‬ ‫كۆمەڵ‌و یەكگرتو لە پرسی پارێزگاری‬ ‫سلێمانیدا‪ ،‬گوایە ئەو دو الیەنە مەفروز‬ ‫وابـــو هــاوپــەیــمــان‌و هاوپشتی گــۆڕان‬ ‫بــن‌و ملمالنێكە بــە قــازانــجــی گــۆڕان‬ ‫یەكالبكەنەوە‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬وتیشی «ئــەو داواكــاریــیــە‬ ‫لــەكــۆمــەڵ‌و یــەكــگــرتــو تــا ئاستێك‬ ‫ناسیاسی‌و كورتبین‌و بەرژەوەندیخوازە‌و‬ ‫الوازی كەمپینی داخــراوی هەڵبژاردنی‬ ‫گــۆڕان هۆكار بو‪ ،‬كە نەیتوانی رێژەی‬ ‫دەنگ‌و كورسییەكانی زیادبكات‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەو كەمپینە هیچ پەیامێكی رۆشنی بۆ‬ ‫خەڵكی ناوچەكە نەبو‪ ،‬جگە لەبارگرژی‌و‬ ‫شەخساندن‌و دێواندن‌و گەوجاندن‪ ،‬كە‬ ‫بەشێكن لەچەمكە موحەرەمەكانی خودی‬ ‫گۆڕان‌و رێكخەرەكەی‪ .‬پەیامێكی الوازی‬ ‫پــڕ لــە تەشهیر‌و شــەڕی الوەكـــی‌و بێ‬ ‫بەرنامەو روئیا بو»‪.‬‬ ‫یەكگرتو‪ :‬گۆڕان لەبەر ئیمتیازات‬ ‫وازیهێنا‬ ‫عەبدولخالق ماوەتی‪ ،‬كــادری یەكگرتو‬ ‫لــە پـــەڕەی تایبەتی خــۆی لــە تــۆڕی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی (فەیسبوك)‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫بەوەكردوە‪ ،‬لیستی خزمەت ئامادەنەبوە‬ ‫بچێتەژێر باری هیچ دەستكەوتێك لەبەر‬ ‫گــۆڕان‪ ،‬بــەاڵم لەبەر شــاری سلێمانی‌و‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫لەگەڵ هاتنی وەرزی زستان ژیانی نزیكەی‬ ‫‪ 10‬هەزار ئــاوارە لە سەر چیای شنگال‬ ‫رۆژ بە رۆژ بەرەو خراپیی زیاتر دەڕوات‪،‬‬ ‫گەیاندنی هــاوكــاریــیــە مرۆییەكانیش‬ ‫زەحمەتتربوە‪ .‬بەرپرسێكی یەكێتیش‬ ‫دەڵێت «هەرچەندە رێگە سەرەكییەكانی‬ ‫چیای شنگال گــیــراون‪ ،‬بــەاڵم هەندێ‬ ‫رێگەی تایبەت هەرماون»‪.‬‬ ‫لەماوەی رابردودا‪ ،‬چەند جارێك چەكدارانی‬ ‫تێرۆرستی داعــش هێرشیانكردە سەر‬ ‫چیای شنگال‪ ،‬بەاڵم لە الیەن هێزەكانی‬

‫پێشمەرگەی كــوردســتــان‌و هێزەكانی‬ ‫پاراستنی شنگالەوە بەرپەرچدرانەوە‪.‬‬ ‫لە ‪3‬ی ئابدا چەكدارەكانی داعش‪ ،‬شنگال‌و‬ ‫ناوچەكانی دیكەی دەشتی نەینەوایان‬ ‫داگیركرد‪ ،‬بەو هۆیەشەوە هەزاران كەس‬ ‫ئاوارەبون‪ ،‬نزیكەی ‪ 10‬هــەزار كەسیش‬ ‫رویان لە چیای شنگال كرد‪.‬‬ ‫لەمبارەیەوە لێپرسراوی مەڵبەندی موسڵی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬دەمێكە‬ ‫رێگای زەمینی بۆ چیای شنگال گیراوە‌و‬ ‫تەنها رێگای ئاسمانی هەیە كە هاوكاری‬ ‫بگەیەنرێتەسەر چیاكە بۆ زیاتر لە‪10‬‬

‫كۆمەڵ‪ :‬گۆڕان فیفتی بە فیفتی نەكات‬ ‫هــەروەك وتەبێژی كۆمەڵی ئیسالمیی‬ ‫كوردستان لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا‬ ‫ئاشكرایدەكات‪ ،‬دوای رێككەوتنی یەكێتی‌و‬ ‫گـــۆڕان لــەســەر پێكهێنانی پارێزگای‬ ‫سلیمانی‪ ،‬نابێت لیستی (خــزمــەت)‬ ‫گلەیی زۆری هەبێت‪ ،‬ئەگەر درێــژەی‬ ‫رێككەوتنامەكەی بــە دڵ نــەبــو‪ ،‬یان‬ ‫پشكی كەمی بەركەوت‪ ،‬چونكە خۆی ئەم‬ ‫رێگایەی هەڵبژارد‪ ،‬بە تایبەت لە گۆڕان‬ ‫نابێ گلەیی زۆر بكات‪ ،‬پێویستە گۆڕان‬ ‫وریابێت كە رەخنەی لە دابەشكردنی‬ ‫فیفتی بە فیفتی هەرێم هەبو‪ ،‬ئێستا‬ ‫لە هەڵەبجەو سلێمانی فیفتی بە فیفتی‬ ‫پۆستەكان دابەشدەكات لەگەڵ یەكێتی‪.‬‬

‫بەرپرسی مەڵبەندی خانەقینی یەكێتی‪:‬‬

‫هاوكارەكانی داعش‬ ‫ناتوانن بگەڕێنەوە‬ ‫چاودێر – نەشوان ئەحمەد‪:‬‬

‫هەزار كەس‪ ،‬بەاڵم چیاكە هەندێ رێگای ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫تایبەتی خۆی هەیە‪ ،‬تاكو پێداویستی‌و ئاوارەكانی چیای شنگال پێداویستیی‬ ‫تــەواویــان هەیە‌و كۆمەكیان پێدەگات‪،‬‬ ‫هاوكارییەكانی پێبگات‪.‬‬ ‫هەڵۆ پێنجوێنی‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬داعش لە بەاڵم هێشتا هاوكاری‌و پێداویستییەكانی‬ ‫دەوروبەری چیای شنگال نزیكنەبۆتەوە‪ ،‬تەندروستی‌و مانەوە‌و منداڵ‌و خواردن‌و‬ ‫ئەوە راست نییە‪ ،‬بەڵكو تەنها ناوەندی پێداویستییەكانی زستانەی زیاتری بە‬ ‫قــەزای شنگال‌و ناحیەكانی دەوروبــەری پەلەیان پێویستە‪.‬‬ ‫گرتوە‪ ،‬هێزەكانی پاراستنی شنگال‌و ئــەو بەرپرسە‪ ،‬دەشڵێت «هێزەكانی‬ ‫یەكێتی‌و یەپەگە‌و پارتی لە چیاكە بونیان چیای شنگال چەكی پێویست‌و یەدەگی‬ ‫هەیە‪ ،‬كە بــەردەوام لە ئامادەباشیدان زۆر باشیان هەیە‌و هێزی پێشمەرگە‬ ‫بــۆ بــەرپــەرچــدانــەوەی هــەر هێرشێكی پالنی تایبەتی خۆی هەیە بۆ رزگاركردنی‬ ‫شنگال»‪.‬‬ ‫چەكدارانی داعش‪.‬‬

‫گۆڕان وازی لە هەمو ئەو ئیمتیازاتانەی‬ ‫دنیا هێنا‪.‬‬ ‫ئەو كادرەی یەكگرتو‪ ،‬باسلەوەشدەكات‪،‬‬ ‫خۆ ئەوە لیستی خزمەت نەبو‪ ،‬پەلەقاژەی‬ ‫پێكەوتبو‪ ،‬ئــاگــای لەهیچ یەكێك لە‬ ‫دۆستەكانی خۆی نەمێنێ‌و بچێتە باوەشی‬ ‫برادەرانی «بنەماڵە»ی دوێنێ‪ ،‬كە واتان‬ ‫پێدەوتن‌و حزبی دەسەاڵتداری ئەمڕۆ‪ ،‬كە‬ ‫كەوتنە چنینەوەی دەستكەوت‌و كورسی‌و‬ ‫زۆر شتی تریش‪ ،‬بەبێ گــەڕانــەوە بۆ‬ ‫چاكسازییەكەی ئۆپۆزسیون‌و گەیاندنە‬ ‫شوێنی خۆی‪.‬‬

‫لەگەڵ دەستپێكردنی هەڵمەتەكانی‬ ‫هێزی پێشمەرگەی كوردستان بۆ‬ ‫ئازادكردنەوەی هــەردو شارۆچكەی‬ ‫جــەلــەوالو ســەعــدیــیــە‪ ،‬هــەمــو ئەو‬ ‫عـــەشـــرەت‌و كــەســانــەی هــاوكــاری‬ ‫تیرۆرستانی داعــش بــون‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەو تیرۆرستانەدا هەڵهاتن‌و‪ ،‬دوای‬ ‫چەند هەفتەیەكیش هەواڵی ئەوە‬ ‫بــاودەبــێــتــەوە كــە ئــەو عــەشــرەت‌و‬ ‫كەسانە دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ‬ ‫ئەو ناوچانە‪ ،‬بەاڵم بەرپرسانی بااڵی‬ ‫كورد لەو ناوچەیە‪ ،‬دەڵێن «ئەوانەی‬ ‫دەســتــیــان بــە خوێنی پێشمەرگە‬ ‫ســور بـــوەو‪ ،‬لــە پشت دەركــردنــی‬ ‫هاواڵتیانەوە بون لەو ناوچانە‪ ،‬ناتوانن‬ ‫بگەڕێنەوە»‪.‬‬ ‫لێپرسراوی مەڵبەندی خانەقینی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪ ،‬وتی «ئەو‬ ‫شوێنانەی هێزی پێشمەرگە بە خوێن‬ ‫گرتونیەتیەوە‪ ،‬چۆڵی ناكات‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫دەســتــیــان بەخوێنی پێشمەرگە‬ ‫ســور بــوەو دژایــەتــی پێشمەرگەو‬ ‫هاواڵتیانیان كــردوە لەكاتی هاتنی‬ ‫داعش بۆ ناوچەكانیان‪ ،‬جارێكی تر‬ ‫ناتوانن خۆیان وەك خاوەنی ئەو‬ ‫شوێنانە پیشان بدەن‪ ،‬چونكە خۆمان‬ ‫بە خاوەنی ئەو ناوچانە دەزانین‌و‪،‬‬ ‫داكۆكی لە مافی هەمو هاواڵتییەك‬ ‫دەكەین»‪.‬‬ ‫شێركۆ میروەیس‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬

‫هەمو ئەو كەسانە لە دادگا سكااڵیان‬ ‫لەسەر تۆمار كــراوە‪ ،‬بەپێی یاسا‬ ‫ئەو كێشانە یەكالدەكەینەوەو نابێت‬ ‫بگەڕێنەوە جەلەوالو ناوچەكانی دیكە‪.‬‬ ‫نـــاوبـــراو‪ ،‬وتــیــشــی «ئــێــمــە لە‬ ‫جەلەوالین‪ ،‬پێشمەرگە لە جێگەكانی‬ ‫خۆیان جێگیر بون‪ ،‬ئێستا سەرقاڵی‬ ‫پاككردنەوەی شارەكەین بۆ ئەوەی‬ ‫هاواڵتیان بگەڕێنەوە سەر ماڵ‌و حاڵی‬ ‫خۆیان»‪.‬‬ ‫پێشتریش لــە كــۆبــوونــەوەیــەكــدا‬ ‫لەگەڵ فەرماندە سەربازییەكانی‬ ‫گەرمەسێر‪ ،‬مەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی‬ ‫دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬رایگەیاندبو‪ ،‬زۆر بەرۆشنی‬ ‫قسەدەكەین‌و پەیامی ئێمەش ئەوەیە‪،‬‬ ‫هیچ تاوانبارێك‪ ،‬لەو تاوانبارانەی‬ ‫لەیانزە ساڵی رابردوودا‪ ،‬لەجەلەوال‪،‬‬ ‫لــەســەعــدیــیــە‪ ،‬لــەخــانــەقــیــن‪ ،‬لە‬ ‫قەرەتەپە‪ ،‬لەجەبارە‪ ،‬تەنانەت لە‬ ‫لیوای دیالە‪ ،‬تاوانیان ئەنجامدابێ‌و‬ ‫سەلمابێ لــەســەریــان‪ ،‬دەیاندەینە‬ ‫دادگا‌و دەستبەرداریان نابین‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی «تا دادگا دوا بڕیاری‬ ‫خــۆی لــەســەرە چــارەنــوســی هەمو‬ ‫ئەوانە دەدات‪ ،‬كە ئایا چەند چەند‬ ‫تاوانبارن‪ ،‬یان تاوانبار نین‪ ،‬ببڕای‬ ‫ببڕ‪ ،‬هیچ كام لەو تاوانبارانە بۆیان‬ ‫نییە نە بێنە جەلەوال‪ ،‬نە سەعدییە‪،‬‬ ‫چونكە دەیانگرین‌و ئێستاش سەرقاڵی‬ ‫ئــامــادەكــردنــی لیستی نـــاوی ئەو‬ ‫تاوانبارانەین‪».‬‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )494‬دو شةممة ‪2014/12/8‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫“وەك گرەنتییەك رێكەوتنەكەی هەرێم‌و بەغداد دەخرێتە ناو یاسای بودجەوە”‬

‫ئااڵ تاڵەبانی‪ :‬رێكەوتنەكە ‪ 30‬ملیار دۆالری كورتهێنانی بودجەی عیراق پڕدەكاتەوە‬ ‫چاودێر ‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬

‫هێشتا بەشێك لەچاودێرانی سیاسی گومانی‬ ‫ئەوەیان هەیە كە وەك جارانی پێشو رێككەوتنەكەی‬ ‫ئەمجارەی نێوان هەرێم‌و بەغداد جێبەجێنەكرێت‪،‬‬ ‫هاوكات سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپارلەمانی‬ ‫عیراق‪ ،‬ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە رێكەوتنەكەی‬ ‫ئەنمجارە جۆرێك لەگرەنتی دروستكردوەو‬ ‫رێكەوتنەكە دەخرێتە چوارچێوەی پڕۆژەیاسای‬ ‫بودجەی عیراقەوە‪ .‬هەروەك ئاشكراشیدەكات‬ ‫رێكەوتنەكە ‪ 30‬ملیار دۆالری كورتهێنانی بودجەی‬ ‫عیراق پڕدەكاتەوە‪.‬‬

‫لەسەر ئەوەبێت رێكەوتنەكەی هەرێم‪-‬بەغداد تاچەند‬ ‫دەخرێتە چوارچێوەیەكی یاساییەوە‪ ،‬خاڵێكی‬ ‫دیكەیش ئەوەیە دەبێت ئەوە لەبەرچاوبگرین كە‬ ‫ئەو بارودۆخەی ئێستا جیاوازە لەوانەی پێشو‪،‬‬ ‫یاخود لەو بارودۆخەی بەبڕیارێك موچەی خەڵكی‬ ‫كوردستانی تێدا بڕدراو كێشەكانی نەك چارەسەر‬ ‫نەكرد بەڵكو قوڵتریشی كردەوە‪.‬‬

‫گرەنتییەكە یاسایە‬ ‫سەبارەت بەناردنی نەوتی هەرێمی كوردستانیش‬ ‫بەپێی رێكەوتنەكە‪ ،‬ئااڵ تاڵەبانی ئاماژە بۆ ئەوە‬ ‫دەكات كە یەكەمجارە حكومەتی هەرێمی كوردستان‬ ‫پابەند بێت بەناردنی ‪ 250‬هەزار بەرمیل نەوت‪،‬‬ ‫بارودۆخەكە جیاوازە‬ ‫بەرامبەر ئەوەش بەغداد ‪ %17‬ی بەشە بودجەی‬ ‫ئااڵ تاڵەبانی لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ "چاودێر" خۆی بنێرێتە هەرێم‪ ،‬لەسەر ئەوەش‌و بەزیادەوە بڕی‬ ‫باس لەوە دەكات كە دەبێت ئێمە تەركیزمان بەنزیكەیی ‪ 10‬ملیار دۆالر بنێرێت بۆ پێشمەرگە‪ ،‬واتە‬

‫پێویستیان بەهەماهەنگی زیاتری كورد هەیە بۆ‬ ‫بەرەنگاربونەوەی تیرۆر‪.‬‬

‫كوردستان كۆی عیراقیشی گرتۆتەوە‪».‬‬

‫لەناو بودجەی عیراقدا ئەم پڕۆژەیە تاوتوێدەكرێت‌و‬ ‫دەچێتە ئەنجومەنی وەزیران‌و پارلەمان دەنگی‬ ‫هیچ گرەنتییەك نییە‬ ‫لەسەر دەدات‌و دەچێتە قاڵبێكی یاساییەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫شرۆڤەكارێكی سیاسیش پێیوایە هیچ گرەنتییەك‬ ‫گرەنتییەكەی ئەوەیە كە بەیاسا دەكرێت‌و بەیاساش‬ ‫دەكات‬ ‫چارەسەر‬ ‫كورتهێنان‬ ‫دۆالر‬ ‫ملیار‬ ‫‪31‬‬ ‫بۆ جێبەجێكردنی ئەم رێكەوتننامەیەی نێوان هەرێم‪-‬‬ ‫جێبەجێدەكرێت‪ ،‬كە پێشتر لەموازەنەی عیراقدا‬ ‫پەیوەست بەكورتهێنانی بودجەو چۆنییەتی بەغداد نییەو گرەنتی هەر رێكەوتنێكیش ئەوەیە كە‬ ‫نەكراوە‪.‬‬ ‫یەکێتی‬ ‫لیستی‬ ‫سەرۆکی‬ ‫چارەسەركردنەكەی‪،‬‬ ‫دەبێت الیەنەكان پەیوەست‌و پابەندبن پێیەوە‪.‬‬ ‫کە‬ ‫بەرچاو‪،‬‬ ‫دەخاتە‬ ‫"چاودێر"‬ ‫بۆ‬ ‫ژمارە‬ ‫هەندێك‬ ‫د‪.‬رێبوار كەریم مەحمود‪ ،‬مامۆستای زانكۆ‪،‬‬ ‫ئەوانیش پێویستیان بەئێمەیە‬ ‫سەبارەت بەجیاوازی ئەم رێكەوتنەش بەراورد لەبودجەی عیراقدا ‪ 31‬ملیار دۆالر كورتهێنان هەیە‪ ،‬رایگەیاند تەنها گرەنتییەك ئەوەیە كە الیەنەكان‬ ‫بە رێكەوتن‌و دانوستانەكانی هەرێم لەگەڵ ئەم رێكەوتنەی ناوەند لەگەڵ هەرێم كردویەتی ‪ 30‬دەبێن خۆیان هەنگاو بۆ جێبەجێكردنی بنێن‪،‬‬ ‫بەغداد‪ ،‬تاڵەبانی پێیوایە ئەمجارە بودجە وەك ملیار كورتهێنانەكە كەمدەكاتەوە كە ئەمە ژمارەیەكی من بۆیە دەڵێم هیچ گرەنتییەك نییە چونكە‬ ‫سااڵنی رابردو نابێت‌و چوارچێوەی یاسایی ئێجگار گەورەیە‪ .‬دەشڵێت «ئەمە دەستكەوتێكی لەرابردودا ئێمە ئەزمونمان لەگەڵ رێكەوتنەكانی‬ ‫دەبێت‌و رێكەوتنی ئەمجارەش لەوچوارچێوەیەدا دوالیەنە هەم بۆ میزانییەی عیراق‌و هەم بۆ نێوان هەرێم‌و بەغداد دا هەیە‪ ،‬كە رێكەوتنێك بون‬ ‫جێدەكرێتەوەو بەیاساش جێبەجێدەكرێت‪ ..‬هەرێمی كوردستانیش‪ ،‬بۆیە رێكەوتنەكە چەند ئیمزا كراون‌و بەڵێنی جێبەجێكردنیان داوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەمجارە تەنها مەسەلەكە بەپارەو ئابوریش نییە‪ ،‬پەیوەندی هەیە بۆ روبەڕوبونەوەی تێرۆر‌و داعش‪ ،‬یاسایی‌و دەستوریش بون‌و لەدەستوریشدا ئاماژەی‬ ‫حكومەتی عیراقی پێویستی بەهێوربونەوە هەیە‪ ،‬ئەوەندەو زیاتریش پەیوەندی هەیە بەكۆتاییهێنان پێكراوە‪ ،‬لەكاتێكدا نەجێبەجێ كراون‌و نەهەنگاوی‬ ‫بەو بارودۆخە ئابورییە نالەبارەی نەك هەرێمی جێبەجێكردنیشیان دراوە‪.‬‬

‫كردنەوەی گرێكوێرەی پارێزگای سلێمانی كاریگەری‬ ‫باشی لەسەر پرسەكانی دیكەی یەكێتی‌و گۆڕان دەبێت‬ ‫د‪ .‬محەمەد حاجی‪ ،‬بەرپرسی ژوری پەیوەندییە سیاسییەكانی گۆڕان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫بەرپرسی ژوری پەیوەندییە‬ ‫سیاسییەكانی بزوتنەوەی گۆڕان لەم‬ ‫دیالۆگە تایبەتەیدا لەگەڵ «چاودێر»‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬كۆبونەوەكانی نێوان‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕان «خاڵێكی دەستپێكی‬ ‫باش» بوە‪ ،‬بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەی پارێزگاری سلێمانیش رەنگە‬ ‫زۆرێك لەكێشەكانی تر ئاسایی ببنەوە‪،‬‬ ‫پێشیوایە كردنەوەی گرێكوێرەی‬ ‫پارێزگای سلێمانی كاریگەری باشی‬ ‫لەسەر پرسەكانی دیكەی یەكێتی‌و‬ ‫گۆڕان دەبێت‪.‬‬ ‫محەمەد حاجی‪ ،‬لەبارەی ئەو‬ ‫رەخنانەی لەم بزوتنەوەیە دەگیرێت‬ ‫كە نەیتوانیوە ئەوەی لە ئۆپۆزسیۆندا‬ ‫دەیوت لە دەسەاڵتدا جێبەجێیبكات‬ ‫دەڵێت «خۆشمان رازی نین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جارێ زوە خەڵك حكومی لەسەر‬ ‫بدەن»‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لەماوەی رابردودا یەكێتی‌و‬ ‫گۆڕان لەسەر ئاستی بااڵ سەردان‌و‬ ‫كۆبونەوەیان هەبو‪ ،‬بەستەڵەكی‬ ‫پەیوەندییەكانی هەردوال تواوەتەوە‪،‬‬ ‫بۆچونی ئێوە لەوبارەیەوە چیە؟‬ ‫د‪ .‬محەمەد حاجی‪ :‬هەنگاونان بۆ‬ ‫كۆبونەوەی لەو شێوەیە هەنگاوی‬ ‫ئیجابییە‪ ،‬راستییەكەی بارودۆخی‬ ‫پێویست‬ ‫كوردستان‬ ‫سیاسیی‬ ‫بەوەدەكات هەرچەندە بكرێ‌ گرژیی‬ ‫نێوان الیەنە سیاسییەكان كەمبكرێتەوە‌و‬ ‫بگرە نەشهێڵدرێ‌‪ ،‬جیاوازی لەنێوان‬ ‫بیروبۆچون‌و بەرنامە‌و گوتاری سیاسی‬ ‫دەكرێ‌ هەبێ‌‌و شتێكی ئاساییە‌و یەكێكە‬ ‫لەبنەماكانی سیستمی دیموكراسی‪،‬‬ ‫بەاڵم دروستبونی گرژی لەنێوان‬ ‫الیەنەكان كەوا كاربكاتە سەر ئاسایشی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئاسایش‪ ،‬كاریگەریی‬ ‫خراپی دەبێ‌ لەسەر ژیانی خەڵك‌و‬ ‫ئیدارەی دەوڵەت‪ ،‬كە ئەمەش پێمانوایە‬ ‫ناكەوێتە بەرژەوەندیی هیچ الیەك لەم‬ ‫واڵتەی خۆمان‪ ،‬وەك بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫كە دروستبوین بزوتنەوەیەكی جیاوازی‬ ‫سەربەخۆین‪ ،‬راستە پێشتر هەندێ‌‬ ‫لەسەركردەی بەڕێزی ئێمە پێشتر‬ ‫لەناو یەكێتی‌و سەركردایەتی‌و مەكتەبی‬ ‫سیاسیی ئەو حزبە بون‪ ،‬بەاڵم ئێستا‬ ‫گۆڕان خاوەن ئەجێندایەك‌و بەرنامەی‬ ‫سەربەخۆی نیشتیمانییە‌و پێشمانوایە‬ ‫بونی پەیوەندییەكی باش‌و هێمنانە‬ ‫لەگەڵ یەكێتی یان پارتی‌و هێز‌و‬

‫ئەركی یەكێتی‌و گۆڕانە لە‬ ‫پێناو خۆشگوزەرانی خەڵك‬ ‫لەسەر هەندێك شت رێكبكەون‬ ‫الیەنەكانی تر لە بەرژەوەندیی خەڵكی‬ ‫سیاسی‌و‬ ‫پرۆسەی‬ ‫كوردستان‌و‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕانە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئایا بە بۆچونی ئێوە‬ ‫كاریگەریی هەبوە لەسەر ئاسایبونەوەو‬ ‫باشبونی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوال؟‬ ‫د‪ .‬محەمەد حاجی‪ :‬خاڵێكی دەسپێكی‬ ‫باش بو‪ ،‬ئێستاش دانیشتنەكان‬ ‫دەستیپێكردۆتەوە بۆ یەكالكردنەوەی‬ ‫پرسی پارێزگاری سلێمانی‪ ،‬یەكێكیش‬ ‫لە كێشەكانی نێوان گۆڕان‌و یەكێتی‬ ‫پارێزگاری سلێمانی بو‪ ،‬كە بەداخەوە‬ ‫ئێمە چاومان لەوەبو كە بە شێوەیەكی‬ ‫زۆر دیموكراسییانە چارەسەربكرێ‌‌و‬ ‫تیایدا دەنگی خەڵك‌و پێوەری هەڵبژاردن‬ ‫رەچاوبكرێ‌‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە دیارە‬ ‫تاوەكو ئێستا واقیعی هەرێمی كوردستان‬ ‫نەیتوانیوە دەربازبێت لە پێوەری‬ ‫تەقلیدی‪ ،‬كە بۆ حوكمڕانی‌و دەسەاڵت‬ ‫داڕێژراوە یاخود چەقی بەستوە‪،‬‬ ‫واقعەكە دەخوێنینەوە لە كوردستان‌و‬ ‫بەدڵنیاییەوە چاومان لەوەیە كە هەرچی‬ ‫گرفت‌و كێشە‌و گرژی هەیە لە نێوان‬ ‫الیەنەكان ئەگەر گۆڕان الیەنێك بێت لەو‬ ‫گرژییانە چارەسەری بكەین‪ ،‬پێشمانوایە‬ ‫سەربەرزییە شتێك لە بەرژەوەندیی بااڵی‬ ‫خەڵك‌و ئەو واڵتە بێت سازشی لەسەر‬ ‫بكەین‪ ،‬یان گۆڕان مەغدور بكرێ‌ گۆڕان‬ ‫شانازی پێوەبكات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بڕیاربو دوای كۆبونەوەی‬ ‫لوتكەی هەردوال‪ ،‬چەند كۆبونەوەیەكی‬ ‫دیكە ئەنجامبدرێت‪ ،‬ئایا كۆبونەوەی‬ ‫دیكە ئەنجامدراوە؟‬ ‫د‪ .‬محەمەد حاجی‪ :‬كۆبونەوەكانی تر‬ ‫لیژنەی دوقۆڵی هەیە بۆ یەكالكردنەوەی‬ ‫پۆستەكانی پارێزگای سلێمانی‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە یەكێكە لەگرێیەكانی بەردەم‬ ‫پەیوەندیی هەردوال‌و ئاساییكردنەوەی‬ ‫پەیوەندییەكان‪ ،‬پێمانوایە ئەگەر‬ ‫ێ ببێتە‬ ‫ئەم پرسە چارەسەربكر ‌‬ ‫پەیوەندییەكانی‬ ‫ئاساییكردنەوەی‬

‫یەكێتی‌و گۆڕان لە زۆر ئاستی تردا‪،‬‬ ‫راستییەكەی شتێك هەیە لەبیرنەمان‬ ‫ێ لە پانتاییەكی جوگرافیی فراواندا‬ ‫نەچ ‌‬ ‫زیاتر نفوسی هەردوالمانی تێدایە‪ ،‬ئەركی‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕانە كە بۆ هێمنی‌و ئاسایش‌و‬ ‫خۆشگوزەرانیی ئەو ناوچانە پێویستە‬ ‫لەسەر كۆمەڵێك بابەت رێكبكەون كە‬ ‫لە بەرژەوەندیی ئەو ناوچانە‌و هەمو‬ ‫كوردستان بێت‪ ،‬چونكە پێمانوانیە‬ ‫ێ لەنێوان كەركوك‌و دهۆك‌و‬ ‫جیاوازی هەب ‌‬ ‫هەولێر‌و سلێمانی‌و تەواوی شوێنەكانی‬ ‫تری كوردستان‪ ،‬بەاڵم هەر حزبێكی‬ ‫سیاسی قورساییەكەی لە شوێنێكەوە‬ ‫زیاترە لەشوێنێكی تر‪ ،‬ئەمەش شتێكی‬ ‫ئاساییە لەهەمو شوێنێك بەو شێوەیەیە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬زۆر كەسێتیی سیاسی‌و‬ ‫چاودێر پێیانوایە‪ ،‬رەنگە ئەمجارە‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕان لە رێككەوتن‌و جۆرێك‬ ‫لە هاوپەیمانی نزیكببنەوە؟ ئایا تا چەند‬ ‫ئەمە رێی تێدەچێت‪ ،‬ئاستەنگەكانی‬ ‫چین؟‬ ‫د‪ .‬محەمەد حاجی‪ :‬تا ئێستا قسە‬ ‫لەسەر هاوپەیمانێتیی نێوان هەردوال‬ ‫نەكراوە‪ ،‬یاخود رێككەوتن لەسەر ئاستی‬ ‫ستراتیژی‪ ،‬وەك بزوتنەوەی گۆڕانیش‬ ‫هەڵوێستی خۆمان دیاریكردوە‌و باوەڕمان‬ ‫بە رێكەوتنی ستراتیژیی نێوان دوالیەن‬ ‫ێ‬ ‫نیە لەكوردستانێكی گەورەدا‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫لەسەر هەندێ‌ پرسی گرنگ كۆك بین‪ ،‬بە‬ ‫ێ لەسەر پرسە نیشتیمانییەكان‬ ‫نمونە دەب ‌‬ ‫هەمومان كۆك بین‌و هێڵی سور بێت‬ ‫نەیبەزێنین‪ ،‬بەاڵم رێككەوتنی دوالیەن‬ ‫ێ الیەن‌و ببێتە نەخشەڕێگای كار‪،‬‬ ‫یان س ‌‬ ‫كە شوێنی یاسا‌و پارلەمان‌و حكومەت‬ ‫بگرێتەوە‪ ،‬گۆڕان لەگەڵ ئەوەدا نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫زیاتر لەگەڵ بەهێزكردنی دامودەزگاكانی‬ ‫دەوڵەتین لە پارلەمان‌و حكومەت‌و‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم‌و پارێزگاكان‪،‬‬ ‫چونكە حزبی سیاسی پێكهاتەیەكی‬ ‫سیاسییە بۆ بەشداریكردن‌و رێكخستن‬ ‫لە پرۆسەی سیاسی كاردەكات‌و خۆی‬ ‫ێ جێبەجێی بكات‬ ‫بەرنامەی خۆی بیەو ‌‬

‫دەچێتە ناو دامودەزگاكانی دەوڵەت‪،‬‬ ‫ێ حزبی سیاسی لە دەرەوەی‬ ‫چونكە ناب ‌‬ ‫ئەو دامودەزگایانە بێت‌و بەرنامەیەكی‬ ‫ێ بەسەریاندا بۆ‬ ‫ێ بیسەپێن ‌‬ ‫ێ بیەو ‌‬ ‫هەب ‌‬ ‫جێبەجێكردن‪ ،‬چونكە ئەوە لە گەورەیی‌و‬ ‫دەسەاڵتی دامودەزگاكانی دەوڵەت‬ ‫كەمدەكاتەوە‌و لە رابردوش رێككەوتنمان‬ ‫ێ رێككەوتنی‬ ‫لەسەر ئەو بنچینەیە بوە‪ ،‬ناب ‌‬ ‫چەند الیەنێك شوێنی دەستور‌و یاساكان‬ ‫بگرێتەوە‌و كاری پێبكرێ‌‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەوەداین كەوا پەیوەندییەكی باشمان‬ ‫لەگەڵ یەكێتی‌و پارتی‌و الیەنەكانی تر‬ ‫بەهەمان پێوەر هەبێ‌‪ ،‬هیچ شتێكیش بە‬ ‫ێ كێشەكانی‬ ‫مەحاڵ نازانم‪ ،‬چۆن دەكر ‌‬ ‫نێوان دوالیەن قوڵببێتەوە‌و گەورەبێت‪،‬‬ ‫دەكرێ‌ بە هەمانشێوە نزیكبونەوەش‬ ‫ێ‬ ‫روبدات‪ ،‬هاوپەیمانی لەسەر هەند ‌‬ ‫پرس بكرێ‌‪ ،‬لە هەڵبژاردن‌و پێكهێنانی‬ ‫ێ پرسی دیاریكراو‪،‬‬ ‫هاوپەیمانێتی بۆ هەند ‌‬ ‫ئەمانەش بە كراوەیی دەهێڵمەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫تائێستا قسە لەسەر كۆمەڵێك پرس‬ ‫نەكراوە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئاساییكردنەوەی‬ ‫دروستكردنی‬ ‫پەیوەندییەكان‌و‬ ‫پەیوەندییەكی تەندروستەدام‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬زۆرێك لە چاودێرانی سیاسی‌و‬ ‫رۆژنامەنوسان‌و تەنانە هەندێ هەڵسوڕاوی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕانیش رەخنەی ئەوە‬ ‫لە گۆڕان دەگرن‪ ،‬كە كارەكانی لەناو‬ ‫حكومەتدا لەو ئاستەدا نیە كە پێشتر لە‬ ‫كاتی ئۆپۆزسیۆندا بانگەشەی بۆ دەكرد؟‬ ‫ێ ئۆپۆزسیۆن‬ ‫د‪ .‬محەمەد حاجی‪ :‬كات ‌‬

‫بوین رەخنەمان لە كۆی سیستمی‬ ‫سیاسیی كوردستان گرتوە لە هەمو‬ ‫بوارەكان‌و‪ ،‬باسمان لە هەنگاوەكان كردوە‬ ‫بۆ نەهێشتنی گەندەڵی‌و نادادپەروەری‪،‬‬ ‫ئێستا ماوەی شەش مانگە چوینەتە‬ ‫ێ‬ ‫ێ ئەوە بزان ‌‬ ‫حكومەت‌و خەڵكیش دەب ‌‬ ‫كەوا ئەو كابینەیە هی بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو گۆڕان بەشدارە‪ ،‬الیەنی تر‬ ‫وەك پارتی‌و یەكێتی پشكیان لە گۆڕان‬ ‫زیاترە‪ ،‬كەواتە ئەو كابینەیە بەتەنها‬ ‫ێ هەمو‬ ‫هی گۆڕان نیە كەوا بتوان ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئەجێندا‌و بەرنامەكانی خۆی جێبەج ‌‬ ‫بكات‪ ،‬هەروا راستییەك هەیە كە ئەمە‬ ‫حكومەتی شەراكەتە‪ ،‬واتە ئەگەر‬ ‫ێ ئاسان نیە‬ ‫شەریكەكان رازی نەبن بكر ‌‬ ‫بكرێ‌‪ ،‬بەاڵم ئەوەی بزوتنەوەی گۆڕانی‬ ‫هانداوە‌و باوەڕی هێناوە بەشداری بكات‬ ‫لە حكومەت بەڵێنی الیەنەكانی تریش‬ ‫بوە لە پارتی‌و یەكێتی‌و ئیسالمییەكان‬ ‫بەڵێنیان ئەوەبوە كە ئیرادەی‬ ‫چاكسازی‌و دەستپێكردنی قۆناغێكی‬ ‫ێ گۆڕانیش ئەوە‬ ‫تازەی هەیە‪ ،‬كەواب ‌‬ ‫ێ بەیەكەوە ئەوانیش‬ ‫دەخوازێ‌‪ ،‬بۆیە دەب ‌‬ ‫ێ تاوەكو دەست‬ ‫ئیرادەی ئەوەیان هەب ‌‬ ‫بە پرۆسەی چاكسازی‌و قۆناغێكی تازە‬ ‫بكەین لە كوردستان‪ ،‬ئەگەر رەخنەی‬ ‫خەڵكە كە بۆ گۆڕانكاری نەكراوە تائێستا‬ ‫كە دەیانەوێ‌‪ ،‬جیاوازە لەگەڵ ئەوەی‬ ‫كە هیچ نەكراوە‪ ،‬ئێمە راستە تائێستا‬ ‫وەكو پێویست لە شەش مانگی رابردودا‬ ‫وەكو ئەوەی كە شتەكان بە شێوەیەكی‬ ‫بەرچاو ببینرێن كە ببینرێن گۆڕانكاری‬

‫چۆن كراوە لە دامودەزگاكانی حكومەت‌و‬ ‫هەمو سێكتەرەكان‪ ،‬بەاڵم دەست بە‬ ‫پرۆسەی گۆڕانكاری‌و چاكسازی كراوە لە‬ ‫پارلەمان‌و حكومەت‪ ،‬بەاڵم تاچەندە وەكو‬ ‫پێویستە‪ ،‬نەخێر گۆڕانیش بەوشێوەیە‬ ‫رازی نیە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬كەواتە قسەی ئەو‬ ‫پارلەمانتارەی پێشوی بزوتنەوەكەتان‬ ‫ێ راستە‪ ،‬كەوا پێیوایە گۆڕان لەناو‬ ‫پ‌‬ ‫دەسەاڵتدا باجی ئەو بانگەشەو دروشمانە‬ ‫دەدات كە كاتی ئۆپۆزسیۆنبون هەیبو؟‬ ‫ێ لە ئێستاوە‬ ‫د‪ .‬محەمەد حاجی‪ :‬ناب ‌‬ ‫حوكمی چوار ساڵی تر بدەین‪ ،‬چونكە‬ ‫ێ‬ ‫تەنها شەش مانگ رۆیشتوە‪ ،‬ناب ‌‬ ‫بیرمان بچێت كە گرێبەستێك لە نێوان‬ ‫ئێمە‌و دەنگدەرانماندا هەیە‪ ،‬كە بۆماوەی‬ ‫ێ ساڵی ماوە‪،‬‬ ‫چوار ساڵە‪ ،‬هێشتا س ‌‬ ‫ێ گرێبەست لەگەڵ كەسێك‬ ‫بۆیە ناكر ‌‬ ‫بكەی كە باڵەخانەیەك دروستبكات بە‬ ‫ماوەی چوار ساڵ‪ ،‬كەچی لە شەش‬ ‫مانگی سەرەتا بڵێی بۆ تەواوتنەكردوە؟‬ ‫چونكە گۆڕانكاری ماوەی دەوێ‌‪ ،‬لە چوار‬ ‫ساڵی ئایندە ئەگەر بەڵێنەكانی خۆمان‬ ‫نەبردەسەر‌و بەشێكی زۆری بەڵێنەكان‬ ‫جێبەجێنەكران‪ ،‬كە ئەو حاڵەتە پێشتر‬ ‫هەبوە‪ ،‬خەڵك لەسەر ئەو بنەمایە‬ ‫دەنگی بە ئێمە داوە‪ ،‬ئەگەر بەردەوام بو‬ ‫گۆڕانكاریشمان پێنەكرا‌و هەڵوێستیشمان‬ ‫نەبو ئەوا دەنگدەری ئێمە ئازادە لەوەی‬ ‫دەنگی خۆی بگۆڕێ‌‌و بیدا بە هەر‬ ‫كەسێك‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )494‬دو شةممة ‪2014/12/8‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كامێرا جێگیرەكان روداوەكانی هاتوچۆ كەمدەكەنەوە؟‬ ‫وتەبێژی هاتوچۆی سلێمانی‪ :‬تا ئێستا شەش كامێرای جێگیری هاتوچۆ شكێندراون‬

‫سلێمانی‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬

‫بەتوندتریــن شــێوە چاودێــری‬ ‫شۆفێرەكان بكەن‌و كامێرای چاودێری‬ ‫لەهەر شوێنێك پێویستە دابنرێت"‪.‬‬ ‫بەختیــار محەمــەد‪ ،‬كە پیشــەی‬ ‫فەرمانبــەرە‪ ،‬ئاماژەبــەوەدەكات‪،‬‬ ‫لەكاتــی زیادكردنــی غەرامــەی‬ ‫ســەرپێچی ئۆتۆمبێلــەكان‌و دانانــی‬ ‫زیاتــری كامێــرای چاودێــری‪،‬‬ ‫روداوەكانــی هاتوچــۆ كەمدەبێتەوە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەمەش خەڵــك بەئارامی‌و بێ‬ ‫ترس شۆفێری دەكات‪.‬‬

‫نیوەی روداوەكانی هاتوچۆ بەهۆی‬ ‫تیــژڕەوەی ئۆتۆمبێلەكانەوەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەئێستادا بەرپرسانی هاتوچۆ كامێرا‬ ‫جێگیرەكانیان لەســەر شــەقامەكان‬ ‫دانــاوە‪ ،‬بــەاڵم ئــەوەی كێشــەی‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬شــكاندنی كامێراكانە‪،‬‬ ‫یــان ئیشــنەكردنی بەشــێكیانە‪،‬‬ ‫شــارەزایەكی‬ ‫لەوبارەیەشــەوە‬ ‫بــواری هاتوچۆ دەڵێــت "كاریگەریی‬ ‫كاریگەریی كامێراكان بۆ‬ ‫كامێــراكان بــۆ ماوەیەكــی كاتییــە‪،‬‬ ‫ماوەیەكی كاتییە‬ ‫چونكــە شــۆفێر شــوێنی كامێراكان‬ ‫پســپۆڕێكی بــواری هاتوچــۆ‬ ‫دەزانــن"‪ ،‬بەپێچەوانەی وتەبێژەكەی‬ ‫كامێــرا‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی ســلێمانی ئاماژەبــەوەدەكات‪،‬‬ ‫كــە پێیوایــە كاریگــەری لەســەر جێگیرەكانــی كۆنترۆڵكردنی هاتوچۆ‬ ‫كەمكردنــەوەی تیــژڕەوی دەبێــت‪ .‬كاریگــەری لەســەر كەمكردنــەوەی‬ ‫دەشڵێت "تا ئێســتا شەش كامێرای خێرایــی ئۆتۆمبێلەكان دەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمەش بــۆ ماوەیەكــی دیاریكراوە‪،‬‬ ‫جێگیر شكێندراون"‪.‬‬ ‫تا ئەو كاتەی شــۆفێرەكان شــوێنی‬ ‫كامێــرا جێگیــرەكان دەزانــن‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەغەرامەنەبێت یاسا‬ ‫پێویستە ئەو كامێرایانە لەو شوێنانە‬ ‫جێبەجێناكرێت‬ ‫هاوسەر عەزیز‪ ،‬شۆفێری تاكسییە‪ ،‬دابنرێت كە مەترســی رودانی روداوی‬ ‫ســەبارەت بەجێگیركردنــی كامێــرا هاتوچــۆی لێدەكرێــت‪ ،‬نــەك تەنها‬ ‫چاودێرییەكان دەڵێــت "كارێكی زۆر بۆ ئەوە دابنرێن كە شــۆفێر هەســت‬ ‫باشــە بۆ كەمكردنــەوەی تیژڕەوی‌و بەئەوە بكات یاسا بەشوێنیەوەیەتی‌و‬ ‫ئاگاداریەتی‪.‬‬ ‫روداوەكانی هاتوچۆ"‪.‬‬ ‫دیلمــان حەمــە نــادر‪ ،‬باســی‬ ‫شــۆفێری تاكســییەكە‪ ،‬وتیشــی"‬ ‫خەڵكــی الی ئێمــە زۆرجــار لەوەش كــرد‪ ،‬ئــەو كامێرایانە تەنها‬ ‫بەلێپێچینــەوە‌و غەرامەكردن نەبێت‪ ،‬ســەرپێچی تیــژڕەوەی تۆماردەكەن‪،‬‬ ‫رێنمایــی‌و یاســاكان جێبەجێناكەن‪ ،‬لەكاتێكدا دەتوانرێ سودی هەبێ بۆ‬ ‫بۆیــە بۆ پاراســتنی گیانــی خەڵك‪ ،‬دەستنیشانكردنی زۆرێك لەسەرپێچی‬ ‫واباشــترە الیەنــی پەیوەندیــدار كــە دەبێتەهــۆی رودانــی روداو‌و‬

‫تێكدانی شــیرازەی هاتوچۆ‪ ،‬بۆنمونە‬ ‫تێپەڕاندنــی هەڵــە‌و بەكارنەهێنانــی‬ ‫ئیشــارەت‌و بەكارنەهێنانی پشــتێنی‬ ‫سەالمەتی‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬دەڵێــت "كامێــرا‬ ‫جێگیــرەكان بەهەمانشــێوەی كامێرا‬ ‫بزۆكــەكان سیســتمی نێتۆركینــی‬ ‫نییە‪ ،‬واتە بەئینتەرنێت نەبەستراوە‪،‬‬ ‫بەڵكــو دەبێــت كارمەنــدی هاتوچۆ‬ ‫هەفتانــە یــان رۆژانــە بچێــت داتای‬ ‫نــاو كامێراكــە دەربهێنێــت‌و داخڵی‬ ‫داتــای كۆمپیوتەری بــكات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ماوەیەكــی پێدەچێــت هەتا شــۆفێر‬ ‫دەزانێت كە سەرپێچی كردوە"‪.‬‬ ‫شــارەزاكەی بــواری هاتوچــۆ‬ ‫ئەوەی رونكــردەوە كە دەبو كامێرا‬ ‫جێگیــرەكان پێش كامێــرا بزۆكەكان‬ ‫كاریان پێبكرایە‪ ،‬بۆئەوەی خەڵك خو‬ ‫بەكامێراوە بگرێت‌و الی ئاســاییبێت‪،‬‬ ‫تارادەیەكیــش هەندێــك خەڵك رقی‬ ‫لەكامێــرای هاتوچۆیــە‪ ،‬چونكــە‬ ‫رانەهاتووە بەم شێوە لێخوڕینە‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ریفۆرم لەپڕۆسەی‬ ‫پەروەردەو فێركردن‬

‫بە پێی ئامارێكی هاتوچۆی‬ ‫سلێمانی نیوەی روداوەكانی‬ ‫ئەمساڵ بەهۆی تیژڕەوییەوە بوە‬ ‫بەراورد بەهەشــت مانگی ســاڵی‬ ‫‪ 49 ،2013‬كــەس كەمتــر گیانــی‬ ‫لەدەســتداوە‌و ‪ 238‬كــەس كەمتــر‬ ‫برینداربون‪.‬‬ ‫بــەراورد بەهەشــت مانگــی‬ ‫ســاڵی‪ 50 ،2012‬كەس كەمتر گیانی‬ ‫لەدەســتداوە‌و ‪815‬كــەس كەمتــر‬ ‫برینداربون‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا بەپێی ئامارەكانی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیی هاتوچۆی سلێمانی‪،‬‬ ‫لە هەشت مانگی ساڵی ‪ 2014‬لەكۆی‬ ‫‪ 709‬روداو ‪ 385‬روداوی هاتوچــۆ‬ ‫بەهــۆكاری تیژڕەوی رویانــداوە واتە‬ ‫نیــوەی زیاتــری روداوەكان بەهــۆی‬ ‫تیژڕەوییەوە بوە‪.‬‬

‫ئاماری روداوەكان چیمان پێ‬ ‫دەڵێن؟‬ ‫ئــەم ئامــارەی خــوارەوە ئــەوە‬ ‫شەش كامێرا شكێندراون‬ ‫دەردەخــات ســاڵ لــەدوای ســاڵ‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیــی‬ ‫وتەبێــژی‬ ‫شــۆفێران هۆشــیارتردەبن‌و زیاتــر هاتوچۆی ســلێمانی باسی لەوەكرد‪،‬‬ ‫پابەندی رێنمایی‌و یاساكانی هاتوچۆ لەئێستاشــدا ‪ 21‬كامێــرای چاودێری‬ ‫دەبن‪.‬‬ ‫جێگیر داندراون لەسەر شەقامەكان‪.‬‬ ‫لە هەشــت مانگی ئەمســاڵدا ‪709‬‬ ‫بەهمەن عەبدوڵاڵ‪ ،‬ئاماژەی بەوەدا‪،‬‬ ‫روداوی هاتوچۆ رویانداوە‪ 101 ،‬كەس تاكو ئێســتا شــەش كامێــرا لەالیەن‬ ‫گیانــی لەدەســتداوە‌و هــەزار‌و ‪ 720‬خەڵكەوە زیانی بەركەوتوە كە ســێ‬ ‫كەسیش برینداربون‪.‬‬ ‫كامێرا لەسەر رێگای تاسڵوجە‌و سێ‬

‫كامێراكــەی تــر لــە بازنــەی مەلیك‬ ‫مەحمودە‪ ،‬بــەاڵم زیانەكان نەبونەتە‬ ‫هۆی لەكاركەوتنی كامێراكان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تەنهــا شوشــەی پێــش كامێــراكان‬ ‫شكێندراون‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی "زۆرێــك‬ ‫لەكامێــراكان لەســەر شــەقامی‬ ‫سلێمانی‪-‬تاســڵوجە دانراون‪ ،‬چونكە‬ ‫رێگایەكــی دورودرێــژە‌و زۆرێــك‬ ‫لەروداوەكانی هاتوچــۆ لەو رێگایەدا‬ ‫رویانــداوە‪ ،‬بۆیــە پێویســتبو زۆرێك‬ ‫لەكامێــرا جێگیــرەكان لــەو رێگایــە‬ ‫دابنرێت"‪.‬‬ ‫ناوبراو دەڵێت‪ ،‬كامێرا جێگیرەكان‬ ‫وێنــەی شــەقامەكان ناگــرن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تەنها وێنەی ئەو ئۆتۆمبێالنە دەگرێت‬ ‫كە لەخێرایی دیاریكراو زیاتر دەڕۆن‪.‬‬ ‫وتەبێژەكــە‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪،‬‬ ‫ماوەیەكی كەمە كامێــرا جێگیرەكان‬ ‫دانــراون‪ ،‬بــەاڵم بەدڵنیاییــەوە‬ ‫كاریگەرییــان لەســەر كەمكردنەوەی‬ ‫خێرایــی دەبێت‌و لــەروی بڕی پارەی‬ ‫ســەرپێچیش هەر بەهەمان شــێوەی‬ ‫كامێرا بزۆكەكانە‪.‬‬

‫لە پایتەختی رۆشنبیری سەمای (بالێ) لە جوڵە خرا‬

‫بەڕێوەبەری قوتابخانەی بالێ‌‪ :‬هەر زو هاوارم لە رۆشنبیران و ئەدیبان كرد كە بێن بەدەم ئەم قوتابخانەیەوە‬ ‫بەڕێوەبەری پەروەردەی سلێمانی‪ :‬سەمای بالێ دەكەینە بەشێك لە چاالكیی وەرزشیی قوتابخانەكان‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار‪:‬‬ ‫تاكە قوتابخانەكەی ســەمای بالێ‬ ‫لــە پایتەختــی رۆشــنبیری داخــرا‬ ‫و ســەرجەم فەرمانبەرەكانیشــیان‬ ‫گواســتەوە‪ ،‬هــاوكات بەڕێوەبــەری‬ ‫ســلێمانی‬ ‫پــەروەردەی‬ ‫ئاماژەبــەوەدەكات‪ ،‬كە نیازیان هەیە‬ ‫ێ بكەنــە بەشــێك لــە‬ ‫ســەمای بالــ ‌‬ ‫چاالكیی وەرزشیی لە قوتابخانەكاندا‪.‬‬ ‫بەڕێوەبــەری قوتابخانــەی بالێ‪-‬یش‬ ‫دەڵێــت "دەمێکــە هــاوار دەکەم کە‬ ‫بێن بەدەم ئەم قوتابخانەیەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سودی نەبوە"‪.‬‬ ‫دیارە سەمای (بالێ)یان‬ ‫قبوڵ نییە‬ ‫داخستنی قوتابخانەی بالێ ناڕەزایی لێکەوتەوە‬ ‫بەڕێوەبــەری قوتابخانــەی بالــێ‌و‬ ‫مۆسیقای بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬ئەو لەشوێنی من دابنرێت"‪.‬‬ ‫لەیەك كاتدا گواسترانەوە؟" ئەمەش وەك خۆبەخــش زۆر هەوڵمانــدا بــۆ‬ ‫ژورەی لەقوتابخانەیەكــی ئامادەیــی‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشــی "هــەر زو هاوارم بــۆ ئەوەبو كە بوترێــت بەڕێوەبەری دابینكردنــی زەوی‌و پێداویســتی بۆ‬ ‫پێیاندرابــو دەبوایــە تەنها بۆ ماوەی لە رۆشــنبیران‌و ئەدیبان كرد كە بێن قوتابخانەی بالێ‌و مۆسیقای سلێمانی قوتابخانەكــە‌و زۆرمــان هاواركــرد‬ ‫ســاڵێك لەوێ بونایە‪ ،‬كە شوێنێكبو بەدەم ئەم قوتابخانەیەوە كە شــاری خۆی هەڵیوەشــاندۆتەوە‌و ئەم داوای "بەڕێــزان ئــەم قوتابخانەیــە تاكــە‬ ‫ســاڵ بەســاڵ خراپتــر دەبــو‪ ،‬بەاڵم ســلێمانی پایتەختــی رۆشــنبیری‌و هەڵوەشاندنەوەیەی بە زۆرەملێبوە‪ .‬شــوێنە لەناوچەكــەو عیــراق" بەاڵم‬ ‫ئــەوە شــەش بۆ حــەوت ســاڵە لەو ئەدەبــی پــێ جــوان دەبێــت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بیسود بو‪.‬‬ ‫سەمای (بالێ)یان پێ هەزم‬ ‫بینایــەدان‌و پارەیــان نەبو بۆ كڕینی دیارە كە ئەمــە قبوڵناكرێت‌و منیش‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئەوەشی خستەڕو‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نەكرا‬ ‫پێداویســتییەكان‪ ،‬خوێندكار دەبو لە هۆكارەكەی نازانم!"‪.‬‬ ‫بەئەهلی بــۆ خۆمان قوتابخانەكەمان‬ ‫قوتابخانەیەكــی تــر بخوێنــێ‌و دوای‬ ‫ئەو مامۆســتایەی ســەمای بالێیە‬ ‫الی خۆشــیەوە نیــاز لەتیــف كە بكردایەتــەوە‪ ،‬زەوی‌و بیناشــیان بۆ‬ ‫دەوامیــش لەقوتابخانــەی بالێیەكــە سەرســامی دەربڕی لــەوەی‪ ،‬تەواوی بەخۆبەخــش لــەو قوتابخانەیە كاری دابین دەكردین‪ ،‬بــەاڵم بابڵێین ئێمە‬ ‫بخوێنێ‪ ،‬كە ئەمــەش تەنها هونەری مامۆســتا‌و فەرمانبەرەكانــی لەیەك دەكــرد‪ ،‬لەالپــەڕەی تایبەتــی خۆی شكستمان هێنا‪ ،‬پێدەچێت زۆر كەس‬ ‫بالێ بو‪ ،‬مۆسیقا نەدەخوێندرا‪.‬‬ ‫كاتــدا گواســتراونەتەوە بــۆ ئــەو لەتــۆڕی كۆمەاڵیەتــی فەیســبوك ئەم شكســتەیان پێخۆش بێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫"دەمەوێت‬ ‫روبار ئەحمەد‪ ،‬دەشڵێت‬ ‫شوێنانەی كە داوایان كردوە كە هەرگیز لــە بــارەی داخســتنی قوتابخانــەی تكایە چیتر ئازارمان مەدەن ئێستاشی‬ ‫یەكالیی بكەمەوە‪ ،‬من دەگوازرێمەوە شتی وا نەبوە كە كۆمەڵێك مامۆستا بالێ‌و مۆسیقای ســلێمانی‪ ،‬ئاماژەی لەگەڵدا بێــت زۆر كەس قوتابخانەی‬ ‫ئاســاییە‪ ،‬بــەاڵم بــۆ قوتابخانەكــە پێكــەوە بگوازرێنــەوە‪ ،‬پرســیارەكە بەوەكردوە‪ ،‬لــە‪ 2008‬روبار ئەحمەد‪ ،‬بالێیــان پــێ هــەزم ناكرێــت‪ ،‬بۆیە‬ ‫دادەخــەن‪ ،‬دەكــرا كەســێكی تــر ئەوەیە "بۆچی تەواوی مامۆســتاكان بەڕێوەبــەری قوتابخانەكــە‌و مــن تكایــە پێش‪ 7‬ســاڵ هیچتان نەكرد‪،‬‬

‫لەبەرئەوە ئێستا لەوە زیاتر ئازارمان‬ ‫مــەدەن‌و ئەگــەر شــاری پایتەختــی‬ ‫رۆشــنبیری دەیەوێــت ئــەم پرۆژەیە‬ ‫سەربكەوێت رێگەچارە زۆرە‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫وەك خێزانێكــی هونــەری زۆر ماندو‬ ‫بوین‌و چیتر ئازارمان مەدەن‪.‬‬ ‫پەروەردەی سلێمانی‪ :‬پالنمان‬ ‫هەیە‬ ‫هــاوكات بەڕێوەبــەری گشــتیی‬ ‫پەروەردەی سلێمانی‪ ،‬بە "چاودێر"ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬بەڕێوەبــەری قوتابخانەی‬ ‫بالــێ‌و مۆســیقای ســلێمانی خــۆی‬ ‫داوای گواســتنەوەی لــە وەزارەتــی‬ ‫پەروەردەوە بۆ وەزارەتی رۆشنبیری‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫نەجمەدین عەلی‪ ،‬وتیشــی "بانگی‬ ‫بەڕێوەبــەری قوتابخانــەی بالــێ‌و‬ ‫مۆســیقای ســلێمانیم كــردوە‌و داوام‬ ‫لێكــردوە نــەڕوات‌و چــی بوێت بۆی‬ ‫دەكەم‪ ،‬بەاڵم ئەو خۆی حەزی كردوە‬ ‫بڕوات بۆ وەزارەتی رۆشنبیری"‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪،‬‬ ‫پالنیان هەیە بەشــێك دروســتبكەن‬ ‫ســەر بەبەڕێوەبەرایەتیــی چاالكــی‬ ‫پەروەردەیی‪ ،‬بۆ ئەوەی سەرپەرشتی‬ ‫هەمــو خوێندنگاكان بكات‌و ســەمای‬ ‫بالێ ببێتە چاالكییەكی وەرزشی‪.‬‬ ‫ئەو بەڕێوەبەرە ئاماژەی بەوەشدا‪،‬‬ ‫ئــەو قوتابخانەیــە ژورێكبــوە لەنــاو‬ ‫قوتابخانــەی ئامادەیــی دواڕۆژ‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەوڵدەدەین بەشــێكی ســەمای بالێ‬ ‫وەك وەرزش دروســتبكەین لەســەر‬ ‫ئاســتی بەڕێوەبەرایەتــی گشــتی‬ ‫پەروەردە نەك لەقوتابخانەیەكدا‪.‬‬

‫جوان سەلمان قادر *‬ ‫ئەو جۆرە پەروەردەیەی تا ئێستا لە (كوردستان) لە‬ ‫قۆناغی بنەڕەتی پێڕەودەكرێ‪ ،‬لە شێوازێكی كالسیكی‬ ‫پێكهاتوە‪ .‬لەم جۆرە خوێندنەدا‪ ،‬مامۆستا رۆڵی سەرەكی‬ ‫دەگێڕێ و خوێندكاریش وەك پێڕەوكەری رێنماییەكانی‬ ‫مامۆستا‪ ،‬رۆڵێكی الوەكی دەبینێ‪ .‬واتە‪ :‬پێگەیاندنی‬ ‫تاكی ئازاد لەم جۆرە خوێندنەدا‪ ،‬گەر ئەستەم نەبێ‪،‬‬ ‫ئەوا كارێكی زۆر گرانە‪ ،‬چونكە هەمیشە خوێندكار وەك‬ ‫كەسێكی پاسیڤ خۆی دەبینێ‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە خوێندنەی باسمكرد‪ ،‬سەر بە كەرتی‬ ‫گشتییە‪ .‬واتە‪ :‬سەرجەم خەرجییەكانی دەوڵەت‬ ‫دابینیدەكات‪ ،‬بەرانبەر ئەم جۆرەش‪ ،‬خوێندنێكی‬ ‫دیكە هەیە‪ ،‬ئەویش خوێندنی (پریڤاتە)‪ .‬واتە‪ :‬ئەو‬ ‫خوێندنەی دەزگەیەكی سیڤیل‪ ،‬یا كەسایەتییەك‬ ‫سەرپەرشتیدەكات‌و ئاڕاستەی دەكات‪ .‬خوێندنەكەش بە‬ ‫پارەیەكی زۆرە‪ .‬بۆ نمونە‪ :‬خوێندنگەی (ئەمریكایی‪،‬‬ ‫فەڕەنسی‪ ،‬توركی) لێرەدا زۆر گرنگە‪ ،‬ئاماژە بە ئەوە‬ ‫بدەین‪ ،‬ئەم جۆرە خوێندنە‪ ،‬جگە لە ئەوەی جیاوازی‬ ‫چینایەتی دروستدەكات‪ ،‬هاوكات ناتوانێ‪ ،‬تاكی ئازاد و‬ ‫بیریار پێبگەیەنێ‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارێ دێتەئاراوە‪ :‬ئایا كام جۆری خوێندن‪،‬‬ ‫هزری ئازاد الی تاكی كورد بەرهەمدەهێنێ؟‬ ‫هەڵبەتە پێویستە‪ ،‬بە وردیی لە وشەی (پەروەردەو‬ ‫فێركردنی ئازاد) بگەین‪ .‬ئایا لە سیستمی گشتیی‬ ‫خوێندندا‪ ،‬چۆن باسكراوە؟ گەر باسیشكرابێ‪ ،‬ئایا‬ ‫باسكردنەكە كۆنكرێتییە‪ ،‬بە جۆرێ لە داهاتودا‪ ،‬بە‬ ‫ویستی تاكەكەسی‪ ،‬خوێندنەوەی جیاوازی بۆ نەكرێ؟‬ ‫لە واڵتانی پێشكەوتو‪ ،‬گەر سەیری ئایدیای پەروەردەو‬ ‫خوێندنی ئازادبكەین‪ ،‬ئەوا دەبینین‪ ،‬الی ئەوان دایك‌و‬ ‫باوك مافی ئەوەی هەیە‪ ،‬ئەو خوێندنگەیەی بۆ‬ ‫منداڵەكانی هەڵدەبژێرن‪ ،‬لەگەڵ بیروباوەڕیان بگونجێ‪.‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا كاركردنی ئەو خوێندنگایانە‪ ،‬بە‬ ‫پێی ئەو نۆرم‌و كواڵێتیەیە‪ ،‬كە وەزارەتی پەروەردە‬ ‫دیاریدەكات‪ ،‬مەبەست لە ئەو كوالێتیەش ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئامانج‌و ئامرازی هەمو وانەكان دیارییكراون‪ ،‬كاتەكانی‬ ‫خوێندن‌و پشو بە شێوەیەكی ستراتیژی‪ ،‬هەر لە‬ ‫سەرەتای ساڵەوە دەستنیشانكراون‪ ،‬ئەرك‌و مافی‬ ‫مامۆستا رونكراونەتەوە‪ .‬بەاڵم لە روی میتۆدی‬ ‫كاركردنەوە‪ ،‬ئازادییەكی زۆر بە خوێندنگەكان دراوە‪،‬‬ ‫بە مەرجێ لە كۆتایی ساڵدا‪ ،‬ئامانجە سەرەكییەكانی‬ ‫خوێندنی وانەكان جێبەجێكرابن‪.‬‬ ‫شێوەكانی خوێندنگەی هزری ئازاد‪:‬‬ ‫پەروەردەو خوێندن لە خوێندنگە گشتییەكاندا بە‬ ‫جۆرێكە‪ ،‬خوێندكاران هەر جۆرە بۆچونێكی جیاوازیان‬ ‫هەبێ‪ ،‬تێیدا خوێندنی تایبەت دەتوانێ‪ ،‬بۆ هەریەكێ‬ ‫لە ئەو بۆچونانە‪ ،‬خوێندنگەی تایبەت بكاتەوە‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە‪ :‬فێرگەی كاسۆلیك‌و پڕۆتستانت‪ .‬هەروەها لە‬ ‫ئەم دواییانەدا‪ ،‬بەهۆی هاتنی كۆچبەران لە واڵتانی‬ ‫ئیسالمییەوە‪ ،‬هاتنی چەندین رۆڵەی نەتەوەی جیاواز‬ ‫بۆ واڵتانی ئەوروپا‪ ،‬كارێكی وای كرد‪ ،‬خوێندنگەی‬ ‫ئیسالمیی دامەزرێ‪.‬‬ ‫بەم پێیە بێ‪ ،‬یەكێ لە جیاوازییەكانی خوێندنی‬ ‫گشتیی‌و تایبەت ئەوەیە‪ ،‬لە خوێندنگەی تایبەتدا‪،‬‬ ‫جەخت لەسەر بیروڕاو بۆنە جیاوازەكان دەكرێ‪ .‬ئەم‬ ‫بیروڕایە جێی بایەخە‪ ،‬بەاڵم لە پەروەردەو خوێندنی‬ ‫گشتیی ئەمە نابینرێ‪ ،‬مەگەر خوێندكاران بە حەزی‬ ‫خۆیان‪ ،‬بۆنەی تایبەتی خۆیان رێكخەن‪.‬‬ ‫جگە لە ئەم شێوازانەی لەسەرەوە باسمكردن‪ ،‬چەن‬ ‫شێوازێكی دیكەی خوێندنی وەك‪( :‬مۆنتۆسۆری‪،‬‬ ‫جێینەپالن‪ ،‬داڵتۆن)و چەن خوێندنێكی دیكەش هەن‪.‬‬ ‫هەر بۆیە پێویستە‪ ،‬یەكێ لە كارەكانی ریفۆرمی‬ ‫پەروەردەیی ئەوە بێ‪ ،‬دایك‌و باوك بە ئارەزوی خۆیان‬ ‫خوێندنگە هەڵبژێرن‪ .‬بێگومان ئێمە نامانەوێ‪ ،‬هیچ یەكێ‬ ‫لە ئەو خوێندنگانە‪ ،‬بەسەر شێوازی كاركردنی باشوری‬ ‫كوردستاندا بسەپێنین‪ .‬هەر بۆیە لە نوسینەكانی‬ ‫داهاتومدا‪ ،‬هەر یەكێ لە ئەوانە شیدەكەمەوە‪ ،‬ئەو كاتە‬ ‫دەزانین‪ ،‬كامیان بۆ ئێمە گونجاوترە‪.‬‬ ‫*مامۆستای دەرونناسی و‌ پە‌روە‌ردە‌ناس ل ‌ە زانكۆی سلێمانی‬

‫ذمارة (‪ )494‬دو شةممة ‪2014/12/8‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كێ‌ كەركوك بباتەوە‪ ،‬حوكمی عیراق‌و بەشێك لەناوچەكەش دەكات!‬ ‫ئەسعەد جەباری‬ ‫دوای رۆیشــتنی دەســەاڵتی عوسمانی‬ ‫لەم واڵتەو لەپاش نەمانی جەنگی جیهانی‬ ‫یەكــەم‌و هێشــتا دەوڵەتــی عیــراق تەنها‬ ‫پێنج ساڵ تێپەڕی بو بەسەر دامەزراندنی‬ ‫دروست لەساڵی ‪1927‬ز لەشاری كەركوك‬ ‫یەكــەم بیرە نەوت لێدراو ئیدی لەوڕۆژەوە‬ ‫كەركوك بوە جێگەی تێڕوانینی دەوڵەتی‬ ‫تازە دامەزراوی توركیاو كێبڕكێی ناوخۆی‬ ‫عیراق‌و واڵتانی دەروپشــت كە دۆزینەوەی‬ ‫نەوت بوە سەرەتای سەرهەڵدانی ملمالنێی‬ ‫ێ رۆژێ ئەم سامانە‬ ‫ناوچەكەو جیهان‪ ،‬ئەو ‌‬ ‫بــوە تاقیگەیەكــی گەورە بۆ چــواردەورو‬ ‫جگــە لەكەركوك خێروبێری بۆ ســەرجەم‬ ‫ناوچەكەدایەوە!‪.‬‬ ‫كەركــوك چەقی ملمالنــێ‌و رۆژ لەدوای‬ ‫رۆژیش قەبەكردنەوەی بازنەی كێشەكان‌و‬ ‫هەمیشە داخستن‌و دواخستنی دۆزینەوەی‬ ‫چارەســەری بنەڕەتــی بەئامانجــی‬ ‫لێكتێگەیشتن مەحاڵ بەردەركی گرتوە كە‬ ‫رێگا ئەوسەری نادیار بێت‪ ،‬بە بەردەوامی‬ ‫لەخەیاڵــی خۆمدا وێڵی دۆزینــەوەی ئەو‬ ‫گرێكوێــرەم كــە دەبێــت نهێنــی چیبێت‬ ‫كەركوك لەنێوان سەدەیەك پڕ لەملمالنێ‌و‬ ‫كێبڕكێی سەخت هێشتا هەر لەسەرەتایە!‪،‬‬ ‫هەمو ئەرشیف‌و دۆسیەكانی پرسی كەركوك‬ ‫هەڵدەینــەوە لەنامەخانەكانــی دەوڵەتــی‬ ‫عوســمانی‌و ئینگلیــزی داگیركەرو عیراقی‬ ‫پادشایی‌و كۆماری تروسكایەك چارەسەر‬ ‫نابینی ئاسۆیەكی فراوانت پێشكەش بكات‬ ‫كە كەركوك ببێتــە هیوایەك بۆ هەموان‌و‬ ‫چەترێكیــش بــۆ پێكەوەژیــان!‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫لۆژیــك چیە بەدرێژایی ئەو هەمو ســاڵەو‬ ‫بەتێپەڕبونی كات‌و سەردەمە جیاوازەكان‌و‬ ‫ئاڵوگۆڕە ئیداری‌و سیاســییەكان كێشەی‬ ‫كەركوك لەشوێن خۆیدا دەخولێتەوە‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ كەركوك ئەو بەرمیلە باروتەیە كە‬ ‫ێ بتەقێتەوە تەرازوی سیاسەتی‬ ‫هەرســات ‌‬ ‫نــەك هــەر ‌واڵت‪ ،‬بەڵكــو ناوچەكــەش‬ ‫دەگۆڕێ‪ ،‬گردبونەوەی هێزێكی تیرۆریستی‬ ‫وەكــو داعــش لەبنەڕەتــدا تەنهــا بــۆ‬

‫لەناوبردنی دەسەاڵتی شیعە نیە لەعیراقی‬ ‫تــازەدا بەڵكــو ســڕینەوەی ئاســەواری‬ ‫دەســەاڵتی كوردانــەی ‪23‬ســاڵی ئازادی‬ ‫هەرێمێكە بوەتە جێی مشتومڕی ناحەزانی‬ ‫ئەزمونی كوردستان‪ ،‬ئەوە كوردە بەتەنها‬ ‫شەڕی خەالفەتی ئیسالمی توندڕەو دەكات‬ ‫كە دەیەوێ هەمــو رەنجو خەباتی لەیەك‬ ‫ساتەوەختدا بكات بەڕابردو! ئێمەی كورد‬ ‫ئەگەر دوچاری كارەسات بین بەپیالنێكی‬ ‫نێودەوڵەتــی بەئاســانی ئەزمونەكەمــان‬ ‫بۆكۆنابێتەوە وەكو ئەوەی ئێســتا هەمانە‬ ‫چونكــە دەوروپشــتمان هــەردەم زاڵمانە‬ ‫مامەڵەیــان لەگــەڵ پرســی كوردســتان‬ ‫كردوە‪ ،‬ئێستاش كەركوك لەنێوان چەندین‬ ‫ئەگەردا كەوتوەتە گەمەیەكی هەستیارەوە‬ ‫هەر الیەنەو پرۆژەی خۆی هەیە بۆ شاری‬ ‫كەركوك‪ ،‬بەاڵم ئەوەی گرنگە لەئێســتادا‬ ‫كورد ســازش نەكات لەسەر هیچ كام لەو‬ ‫پرۆژانــە جگە لەمادەی ‪140‬ی دەســتوری‬ ‫هەمیشەیی عیراق كە وەكو نەخشەڕێگایەك‬ ‫بۆ پارێــزگای كەركــوك‌و هاوشــێوەكانی‬ ‫بەفەڕمی دیاریكراوەو یاســاش پشتیوانی‬ ‫دەكات دەروازەیەكیترمــان نیــە بــۆ‬ ‫ساغكردنەوەی ناوچە كێشە لەسەرەكان‪.‬‬ ‫داعــش لەبنەڕەتــدا بــۆ لێدانــی كــۆی‬ ‫پرۆســەی دەســكەوتە سیاســیەكانی‬ ‫كوردســتان بــو هــەم لەباشــور‌و هــەم‬ ‫لەرۆژئــاوای كوردســتان‪ ،‬بەڵگــەش بــۆ‬ ‫ســەلماندنی قســەكەمان بەنهێنــی بێــت‬ ‫یــان ئاشــكرا قســە لەســەر كۆمەكــی‌و‬ ‫هــاوكاری داعش كراوە بەڕاســتەوخۆ بێت‬ ‫یــان ناڕاســتەوخۆ لەپشــتیوانی كردنیان‬ ‫بەمــادی‌و مەعنــەوی‌و پێدانــی چــەك‌و‬ ‫تەقەمەنــی‌و خۆتەســلیمكردنی ســوپاو‬ ‫بەجێهێشــتنی جبەخانەیەكــی زۆر بــۆ‬ ‫گروپی تیرۆریستی داعش لەدوای روخانی‬ ‫هەردو پارێــزگای نەینەواو ســەاڵحەدین‌و‬ ‫بەشــێكی دیــارو ئەنباریش‪ ،‬ئــەوە جگە‬ ‫لەچەندیــن پارێزگای جیاجیــای دەوڵەتی‬ ‫ســوریا‌و بــەوەش راگەیاندنــی خەالفەتی‬ ‫دەوڵــەت بــۆ ئیســام لەژێر ناونیشــانی‬ ‫(داعش) هەمــو كەس‌و الیەنێــك دەزانێ‬ ‫ئەگەر ئەو نەخشــەیە جێبەجێبێت خودی‬ ‫شــام لەتێڕوانینی دوژمنانی ناوچەكە واتا‬ ‫سەرجەم خاكی كوردســتان‪ ،‬كەواتە هەر‬ ‫دروستبونی دامەزراوەكەو دامەزراندنی ئەو‬ ‫ێ شیكردنەوەی هیچ رستیەك‬ ‫خەالفەتە ب ‌‬ ‫ئەوەمــان بــۆ دەخاتە رو كــە دوژمنێكی‬

‫لوقمان مستەفا ساڵح‬ ‫ئەوكەسانەی لەژێر پەردەی ئایدیایەكی‬ ‫دیاریكراودا دژی هەمو مافێكی تاك‌و كۆی‬ ‫گشتی كۆمەڵگا دەوەستنەوە‪ ،‬لێرەو لەوێ‬ ‫بونیــان هەیــەو ناحەقیشــیان ناگێرێــت!‬ ‫چونكە تەقەی سەریان دێت لەدادپەروەری‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‌و یەكســانی لەئــەرك‌و مافی‬ ‫ژیانی هەردو رەگەزی نێرو مێ‌‪ ،‬كە بێشك‬ ‫هەردوك جوانترین خوڵقێنەری خواوەندن‌و‬ ‫هەر بەیەكەوە ژیان‌وێنا دەكەن‪.‬‬ ‫بەدڵنییاییــەوە بێئاگاشــن لــەوەی‬ ‫ی‬ ‫ی لەهێنانــەد ‌‬ ‫ی یاســا خــۆ ‌‬ ‫كەگرنگــ ‌‬ ‫ی كۆمەاڵیەتــی‌‌و هاوســەنگی‬ ‫دادپــەروەر ‌‬ ‫یەكسانی‌‌و ئازادیدا دەبینێتەوە بۆ سەرجەم‬ ‫ی ئاســودەیی‌‌و‬ ‫ی كۆمەڵگە لەپێناو ‌‬ ‫تاكەكان ‌‬ ‫خۆشــگوزەرانی مرۆڤەكان دور لەژیانێكی‬ ‫نادادپەروەری‌و ناهاوســەنگی‌و نایەكسانی‬ ‫دادی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫دەبێــت یاســا بەجۆرێــك پەیوەنــدی‬ ‫تاكەكانی كۆمەڵــگا رێكبخات كەس زاڵم‌و‬ ‫مەزڵوم نەبێت‪ ،‬ئەمە وێرای ئەو پەیوەندیە‬ ‫ئەگــەر لەنێوان هــەردو رەگــەزی مێینەو‬ ‫نێرینــەدا بێت‪ ،‬زۆر گرنگــە بونی رەگەزی‬ ‫مێینە لەدانانی یاســاكاندا بەگشتی‌و باری‬ ‫كەسێتی بەتایبەتی‪ ،‬چونكە نادادپەروەری‌و‬ ‫نایەكســانیە رەگەزێكــی ســەرەكی كــە‬ ‫رەگەزی مێینەیە بەشــدار نەبێت لەدانانی‬

‫سوپای سوننەكان‬ ‫لەعیراقی‬

‫هەڵوەشاودا‬ ‫هیوا محەمەد‬

‫سەرســەخت لەبەرەدەم قاپی كوردستاندا‬ ‫بوەتــە گورگێك‌و هەر ســاتێكیش بیەوێ‬ ‫پەالمارمــان دەدات‪ ،‬گرنــگ لێرەدا ئەوەیە‬ ‫كــورد دەرك بەمەترســیەكانی هەمــو‬ ‫جوڵەیەكــی تاقمــی تیرۆریســتی داعــش‬ ‫بكات كە ئەویش ئەوەیە هێنانە سەرخەتی‬ ‫دۆســتانی جیهانی‌و دڵســۆزانی ئەزمونی‬ ‫كوردســتان لەسەرانسەری دونیا فاكتەری‬ ‫بەهێزبونی حكومەتی هەرێمی كوردستانە‪،‬‬ ‫ئەم گردبونەوەیە لەچوارچێوەی مەنزومەی‬ ‫دژەتیــرۆری جیهانیــدا كوردیــش ‌وەك‬ ‫هێزێكی پشتیوان دەرفەتێكی پێدەبەخشێ‬ ‫كــە هاوكێشــە سیاســیەكانی خــۆی‬ ‫لەڕابــردو بۆ ئێســتاو داهاتــوش فۆرمەلە‬ ‫بــكات‌و ســەرلەنوێ دایبڕێژیتــەوە بەپێی‬ ‫بەرژەوەنــدی خــۆی‌و بەهەنــد وەرگرتــن‬ ‫لەهەڵەو كەموكوڕیەكان‪.‬‬ ‫پێویســتە ئەمڕۆ سیاسییەكانی عەرەب‬ ‫بەهەردو بەشەكەی سونەو شیعەی عیراق‬ ‫لەتەوقی ئەو خەیاڵە زبرو پڕ دژوارە دەربازبن‬ ‫كە هیچ رێگایەك لەبەردەمدا نەماوە جگە‬ ‫لەدانپێدانان بەو دیفاكتۆیەو دابەشــكردنی‬ ‫عیراق بۆ ســێ هەرێمی جیاجیا‪ ،‬بێگومان‬ ‫بەرلــەوەش ســاغكردنەوەی یاســاییانەی‬ ‫پارێــزگای كەركــوك هەروەكــو ئامــاژەم‬ ‫پێدا بەجێبەجێكردنــی مادەی ‪ ،140‬ئەمە‬ ‫ئارامی دەبەخشێتەوە بەناوچەكەو عیراق‪،‬‬ ‫پێویســتە كورد لەئێســتادا بانگەشــە بۆ‬ ‫گردبونەوە لەدەروی دیالۆگێكی راستگۆیانە‬ ‫بەچاودێری الیەنی ســێیەم كە زۆر گرنگە‬ ‫بۆ مێژو حوكم لەســەر راســتیەكان بدات‬ ‫رێگایەكــە بۆ ئاســۆیەكی رون‌و داماڵینی‬

‫عەقڵیەتی شەڕو پیالنگێڕی‌و بەخشینەوەی‬ ‫متمانەو رێزدانان بۆ نەوەی ئێستاو ئایندە‬ ‫ئەمانــە تاكە هەنــگاوی ژیرانەی ئێمەبێت‬ ‫لەبەرئەوەی جیهان ئەمــڕۆ لەڕابردو زیاتر‬ ‫راســتیەكانی بــۆ دەركەوتــوە كــە كورد‬ ‫نەتەوەیەكی ئاشــتیخوازو بێوەیە دەیەوێ‬ ‫لەگەڵ نەتەوەكانی دەوروپشــت بگونجێ‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوە حكومەتەكانە بەردەوام لەمپەرو‬ ‫بەربەســت‌و دیوار لەبەردەم سەرخســتنی‬ ‫دۆزینەوەی رێگا چارەكانی كورد دادەنێن‌و‬ ‫لەدونیــای دەرەوەشــدا ئەزمونی خەباتی‬ ‫دەشێوێنن چۆنیان بوێ وەها دەیهۆننەوە‪.‬‬ ‫گــرەوی ئێمە لــەم دۆخــەدا بردنەوەی‬ ‫شــەڕێكە كــە ناوچەكانی كوردســتانیمان‬ ‫بــۆ دەگێڕێتەوە بەدەلیلی ئەوەی پێشــتر‬ ‫دەوڵەتــی عیــراق دەیانوت كــورد دەبێت‬ ‫بگەڕێتــەوە بۆ ســنوری پێش پرۆســەی‬ ‫ئازادی‪ ،‬ئەمڕۆ كورد بەخەبات‌و تێكۆشــان‬ ‫دەكات‌و بەرخودانــی كوردایەتــی هەیــە‪،‬‬ ‫خوێــن دەڕێــژێ‌و شــەهید دەدات بــۆ‬ ‫پارێزگاری لەو سنورە زەوتكراوانەی مێژو‪،‬‬ ‫ئیدی هیچ پاساوێك نامێنێ بۆ گومانەكانی‬ ‫ناحەزان‌و ئەو راســتیەش وەكو رۆژی رون‬ ‫وایە كە ســنوری ئێمە ســنورێكە بەخوێن‬ ‫ئاودەدرێ كەواتە زەوی ناچێتە موزایەدەی‬ ‫سیاسییەوە ئەوە حوكمی رۆژگارە ئێمەی‬ ‫بردوتــەوە بــۆ سەرســنورە حەقیقیەكانی‬ ‫خۆمــان‪ ،‬بۆیە دەبێت كەركــوك بپارێزین‬ ‫دەنــا ئــەو راســتییە هەیە كە ئەم شــارە‬ ‫بۆ هەموال لەئێســتادا یەكالكەرەوەیە‪ ،‬كێ‌‬ ‫كەركوك بباتــەوە ئەوە حوكمــی عیراق‌و‬ ‫بەشێك لەناوچەكەش دەكات!!‪.‬‬

‫بەرگری لە (یاسا)یەكی شەرمهێنەر!‬ ‫یاسایەك یاخود هەمواركردنەوەی یاسایەك‬ ‫كە ‪ %٥٠‬ی رەگــەزی بەرانبەر پێكدێنێت‪،‬‬ ‫ئەوە بێشك دەچێتە خزمەتی پیاوساالری‬ ‫كە تاك الیەنە بڕیار لەســەركۆی پرۆســە‬ ‫چارەنوسسازەكان دەدات‪ .‬ئەگەر بەوردی‬ ‫بڕوانیینە ئەو مادانەی بەتایبەت مادە (‪41‬‬ ‫) یاسای باری كەسێتی عیراقی دەبینین كە‬ ‫رەگەزی نێرینە چۆن نێرانە هەمو مافێكی‬ ‫بەخۆیداوە! بێگوێدانە بونی كەفائەی ژنان‬ ‫كە لەئێســتادا بەهەزاران لەژنان هەڵگری‬ ‫بڕوانامەو پسپۆڕایەتی جۆراوجۆریان هەیە‬ ‫لەسەرجەم پیشــە جیاوازەكانی پرۆسەی‬ ‫خوێنــدن‌و ئاســتە بااڵكانــی كۆمەڵگاداو‬ ‫ناچاری بەردەم یاسایەكیان دەكات بەناوی‬ ‫تەمێكردنەوە سوكایەتیان پێبكرێت!‬ ‫ی (‪)41‬دا رێگــە دەدات‬ ‫لەمــادە ‌‬ ‫ی (تأدیب)و تەمێكردنەوە‬ ‫بەپیاوان بەنــاو ‌‬ ‫دەتوانن لەهاوســەرەكانیان بــدەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پەی بــەوە نەبردوە كــە ئەمە بەجۆرێكی‌‬ ‫ی‬ ‫ی زۆر ‌‬ ‫دیكــەی توندوتیــژی‌‌و كێشــە ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئــەوە ‌‬ ‫ی لێدەكەوێتــەوە لەبــر ‌‬ ‫خێزانــ ‌‬ ‫یاســا كە رەگــەزی نێرینــە پابەند بكات‬ ‫ی دیالــۆگ‌و ژیرانەتــر مامەڵــە‬ ‫بەزمانــ ‌‬ ‫لەگــەڵ هاوســەرەكانیاندا بكــەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ی یاســایی‬ ‫ی مــادە ‌‬ ‫بەپێچەوانــەوە بەپێــ ‌‬ ‫رێگەیــان پێــدەدات لەهاوســەرەكانیان‬ ‫بــدەن‪ ،‬نایەكســانی‌‌و چەوســاندنەوەو‬ ‫ی‬ ‫ی ئازادییەكان لەژێر سێبەر ‌‬ ‫پێشــێلكردن ‌‬ ‫یاســاكاندا كە ئەوانیش خۆیــان لەماددەو‬ ‫بڕگــە یاســاییەكاندا دەبیننــەوە كێشــەو‬ ‫ی‬ ‫ی چەوســاندنەوە ‌‬ ‫پاڵنەرێكە بۆ توندوتیژ ‌‬ ‫پێكهاتەیەكی سەرەكی كە ئەویش بێگومان‬ ‫رەگەزی مێینەیە‪ ،‬چونكە هەر كردارێك كە‬

‫‪8‬‬

‫ی لێنە كرد ئیتر‬ ‫ی كرد‌و رێگر ‌‬ ‫یاسا پاڵپشت ‌‬ ‫ی تەندروست‌و‬ ‫ئەو كردارە دەبێتە كردارێك ‌‬ ‫ی نییەو مەشروعە‪ ،‬بۆ‬ ‫رێگە پێدراو نایاسای ‌‬ ‫ی ‪41‬دا رێگە دەدات بەپیاو‬ ‫نمونە لەمــادە ‌‬ ‫ی بدات‪ ،‬بەاڵم بەمەرجێك‬ ‫كە لەهاوسەرەكە ‌‬ ‫ی بێت‪ ،‬ئایا یاســا‬ ‫ئەو لێدانە بۆ تەمێكردن ‌‬ ‫پێمان ناڵێت لێدان بۆ تەمێكردن چ جۆرێكە‬ ‫ی كێشــە بەلێدان دەكرێت‬ ‫یان چارەســەر ‌‬ ‫یان بەزمانی گفتوگۆو لێكتێگەیشتن؟‬ ‫بۆیە كاتێك یاســا داڕێژەران‪ ،‬یاسایەك‬ ‫ی ئەوە ببن‬ ‫دادەڕێــژن پێویســتە ئــاگادار ‌‬ ‫ی لێدەكەوێتەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫ی یاساكە چ ‌‬ ‫ئاسەوار ‌‬ ‫ی عیراقدا‬ ‫ی بەدیدەكرێت لەیاســاكان ‌‬ ‫ئــەوە ‌‬ ‫ئەوەیە دەسەاڵتی تەواوی پیاوساالریە كە‬ ‫ی كردوە بەسەر یاساكەداو‬ ‫چۆن تەحەكوم ‌‬ ‫چــۆن لەبەرژەوەنــدی رەگــەزی نێرینەدا‬ ‫ی‬ ‫ی ئەقڵــ ‌‬ ‫دایڕشــتوە‪ ،‬دواتریــش زاڵبونــ ‌‬ ‫ی‬ ‫خێڵگەرایی‌‌و دابونەریتی خێڵەكیانە رێگە ‌‬ ‫بەیاسا داڕێژەران نەداوە وردترو ژیرانەترو‬ ‫بەشــێوەیەكی لۆژیكی تــر مامەڵە لەگەڵ‬ ‫رەگەزی مێینەدا بكەن‌و لەیاساكاندا مافی‌‬ ‫ی خۆیانیان پێبدەن‪.‬‬ ‫تەواوەت ‌‬ ‫ی ( ‪) 409‬دا دەڵێــت (ئەگــەر‬ ‫لەمــادە ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زەوجیدا ژنەكە ‌‬ ‫ی خیانەت ‌‬ ‫پیاو لەحاڵەت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تردا بەهۆ ‌‬ ‫ی لەگەڵ پیاوێكــ ‌‬ ‫ی بین ‌‬ ‫خــۆ ‌‬ ‫ی كوشت‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫ی دەرونییەوە ژنەكە ‌‬ ‫هەڵچون ‌‬ ‫ی‬ ‫یــان پیــاوە زیناكارەكە یــان هەردوكیان ‌‬ ‫ی «مخفف»‬ ‫كوشت ئەوا ئەمە بەپاساوێك ‌‬ ‫سوككەر بۆ پیاوەكە دادەنرێت)‪.‬‬ ‫ی نەداوە بەرەگەزی مێ‌‬ ‫بەاڵم ئەم مافە ‌‬ ‫ی بپرسین ئەو جیاوازی‌‌و‬ ‫ی خۆیەت ‌‬ ‫بۆیە جێ ‌‬ ‫ی عیراقدا هەیە‬ ‫ناتەواویانــە كــە یاســاكان ‌‬ ‫ی ئــەوە نییە كە پارلەمان بخاتە بەر‬ ‫مایە ‌‬

‫ی بیروڕا گۆڕینەوە‌و لەچوارچێوە ‌‬ ‫ی‬ ‫نەشتەر ‌‬ ‫ی ئێســتا‌و‬ ‫ی واقیعــ ‌‬ ‫هەمواركردنــدا بەپێــ ‌‬ ‫ی كۆمەڵگە بیانگونجێنێت‪،‬‬ ‫پێشكەوتنەكان ‌‬ ‫ی كۆمەاڵیەتی‌‌و‬ ‫بۆ زیاتر پێدانی دادپەروەر ‌‬ ‫ی گرنگی‌و كاری یاســا لەنێوان‬ ‫بەدیهێنانــ ‌‬ ‫ی كۆمەڵگــەدا‌و‬ ‫هــەردو رەگەزەكــە ‌‬ ‫ی ئاریشەو خەمەكانی‌‬ ‫ی زیاتر ‌‬ ‫كەمكردنەوە ‌‬ ‫ی‬ ‫مێینــە‌و دورخســتنەوەیان لەئازاردانــ ‌‬ ‫ی‬ ‫جەســتەیی‌‌و دەرونــی‌‌و پێدانــی ژیانێك ‌‬ ‫ئاســودە پێیــان‪ .‬نــەك بەرگریكــردن‬ ‫لەیاســایەك كە دایك‪ ،‬خوشك‪ ،‬هاوسەر‪،‬‬ ‫كچەكانمــان كۆتوبەند بكات‪ ،‬ســوكایەتی‬ ‫بەنیــوەی كۆمەڵگاوە بكرێــت‪ ،‬ئەمە چی‬ ‫وێژدانێكە! بەراســتی گومان لەمرۆڤبونی‬ ‫ئەو كەسانە دەكرێت‪.‬‬ ‫تائێســتا توندوتیــژی دژی ژنان بەپێی‬ ‫یاسایی سزادانی عیراقی مامەڵەی لەگەڵدا‬ ‫دەكرێــت‪ ،‬لەكاتێكدا یاســاكانیش كۆنن‌و‬ ‫دەبێــت هەمــوار بكرێتــەوە‪ ،‬هەرچەنــدە‬ ‫لەهەرێمــدا چەنــد یاســایەكی نــوێ‌‌و‬ ‫هەمواركراو هەیــە گونجاوە‪ ،‬بەاڵم لەكاتی‬ ‫كێشــەكاندا دادگا زۆركات بــۆ یاســای‬ ‫ســزادانی عیراقــی دەگەڕێتــەوە‪ .‬یاســا‬ ‫كۆنەكانی سزادانی عیراقیش مامەڵەكردنی‬ ‫مەترســیدارە بۆ زیادبونی توندوتیژیەكان‬ ‫دژ بەژنــان‪ ،‬بۆیــە دەبێــت ئەو یاســایانە‬ ‫هەموار بكرێتەوە كە سزاكانیان رێگر نییە‬ ‫لەبەردەم تاوانەكانی دژ بەژنان‪ .‬كەواتە‪..‬‬ ‫هەر یاســایەك دەرچوێنرابێت رەزامەندی‌و‬ ‫كۆدەنگی لەسەر نەبێت ئەوا دروستە بڵێین‬ ‫ئەو یاســایە ســەپێنراوە‪ ،‬دەتوانین بڵێین‬ ‫یاســاگەلێكە لەلوتكــەی پیاو ســاالریدا‌و‬ ‫نایەكسان بەبااڵی دادپەروەریدا‪.‬‬

‫لەروبەروبونەوەی مەترســی داعشــدا چەك بوەتە تەنها خەو بۆ نەهێشــتنی ئەو‬ ‫مەترســییە‪ ،‬كێشــەكان وەال نراون‪ ،‬بەاڵم بەڕواڵەت‌و كاتی چونكە مەترسی داعش‬ ‫ێ خەفەكردنی ئــەم ناكۆكییانە‌و‬ ‫لەكێشــە ناوخۆیــەكان گەورەترە‪ ،‬بەاڵم كێ دەڵـــ ‌‬ ‫هێاڵنەوەیان بۆ دوای داعش بۆگەن ناكەن‌و خراپتر نابن لەكاتێكدا ئەم واڵتە لەماوەی‬ ‫ێ شەڕی گەورەدا تێپەڕیوە‬ ‫‪ ٣٠‬ساڵی رابردودا بوەتە‌واڵتی شەڕ‌و دوژمنكاری‌و بەس ‌‬ ‫شــەڕی (ئیران – عیراق‪ ،‬داگیركردنی كوەیت‪ ،‬الدانی ســەدام) جگە لەهێرشەكانی‬ ‫تیرۆریستانی داعش لەم دواییانەدا‌و لەمانگی حوزەیرانەوە‌و هەمو ئەو شەڕانەی كە‬ ‫لەكۆتایــی هەفتاكانــەوە رژێمی بەعس لەگەڵ گەلی كــورددا هەیبوە‪‌،‬واڵتێك ئەمە‬ ‫حاڵــی بوبێت دەبێت ئێســتا كۆمەڵگاكــەی لەچیدا بژین‌و ئــازاری تاكەكانی لەچ‬ ‫پلەیەكدا بێت بەتایبەت كە لەئێستاشدا لەشەڕێكی گەورەدایە‌و ئاسمان‌و زەوی بوەتە‬ ‫ئاگر‌و هەر لەناو خۆیدا زیاتر لەدو ملیۆن كەس ئاوارەبون‪ .‬پاشــماوەی شەڕ لەسەر‬ ‫هەر كۆمەڵگایەك چەندین ســاڵی دەوێت تا برینەكان ســاڕێژدەبنەوە‌و زمانی شەڕ‬ ‫الی تاكــەكان بەرەو نەمان دەچیت‪ .‬پاككردنەوەی كۆمەڵگا‌و داماڵینی خەڵكەكەی‬ ‫لەچــەك یەكێك لەو دیاردانەیە كە بەزەحمــەت ئەنجامدەدرێت‌و مانەوەی چەكیش‬ ‫لەدەستی تاكەكانی دەبێتە سەرچاوەی پشێوی بۆناو خودی تاكەكان‌و بۆ حوكمڕانی‬ ‫ئەو واڵتەش‪ .‬ئەمریكا‌و رۆژئاوا‌و واڵتانی هاوپەیمان بۆ لێدانی داعش پەستا پەستا‬ ‫ێ لەسەر چەكداركردنی پێكهاتەكانی‬ ‫چەك دەنێرن بەهەمو جۆرەكانییەوە‌و پێشبڕك ‌‬ ‫عیــراق دەكەن‌و هەموان وەك یەك مەشــقیان پێدەكرێ‌و ئەمانە هەموی بۆ لێدانی‬ ‫داعشە‪.‬‬ ‫جاران‌و پێش راپەرین نوێنەری حزبێكی كوردستانی لەگەڵ نوێنەرێكی سەربازی‬ ‫لەسەر سنور كۆدەبوە‌وە‌و باس لەقەبارە‌و شێوەی هاوكاریكردنی ئیران دەكرا‪ ،‬كەچی‬ ‫ئێستا ئەمریكا بێگوێدانە بەغدا‌و هەولێر بەئارەزوی خۆی خەڵك دەبات بۆ كۆشكی‬ ‫سپی‌و گوایە ئەمانە كە دەیان كەس دەبن نوێنەرانی خەڵكی عەشایەری سوننەن‌و‬ ‫دەیانەوێــت لەوێ گفتوگۆ بكەن لەســەر چۆنیەتی پڕچەككردنیان‌و دروســتكردنی‬ ‫سوپای نیشتمانی‪.‬‬ ‫ێ سەروبەر‌و لێكترازاو دەڕوانێت بۆ عیراق‬ ‫ئەمریكا لەئێستادا‌وەك دەوڵەتێكی ب ‌‬ ‫ئەگەرچی لەژێر خواست‌و سەرپەرشتی خۆشیدا حكومەتێكی فراوانی فرە پێكهاتە‬ ‫دامەزراوە‪ ،‬ئەمریكا دەبوا لەبەغدا یان لەهەولێر چاوی كەوتبا بەنوێنەرانی عەشایەری‬ ‫سوننەكان‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لەبەر دوهۆ نەكرد‪ ،‬یەكەمیان لەبەر ئەوەی شیعەی عیراق‌و‬ ‫ئیران خۆشحاڵ نین بەپڕچەككردنی سوننەكان‌و دروستكردنی ئەو سوپایە دوەمیان‬ ‫ئەمریكا نایەوێت نهێنیەكانی پشتسەری ئەم هەنگاوانە ئاشكرا ببێت‪.‬‬ ‫ئەگەرچــی لەســەرەتای هاتنی داعشــەوە‪ ،‬هەندێك پارێــزگاو ناوچەی هەرێمی‬ ‫كوردستان بونە پەناگای سونەكان‌و شێخەكانیان كەنابێت ئەو راستییە بشارینەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم هێشــتا ئەمەش یاریدەدەر نەبو بۆ ئەوەی ئەمەریــكا هەولێر بكاتە ناوەندی‬ ‫دروســتكردنی ئەو كۆبونەوانــە‌و دەركردنی ئەو بڕیارانە لەمەشــدا پێدەچێت كورد‬ ‫خــۆی داوای كردبێــت لــەدەرەوەی چوارچێوەی هەرێم بكرێت یــان ئەمریكا خۆی‬ ‫پێداگــر بوبێــت كــە الی خۆیان بێت‪ .‬ئەمریــكا هەموان پڕچەك دەكات‌و ســوننە‌و‬ ‫ێ چەند نیشــانەیەك بپێكێت لەوانە‬ ‫كوردیشــی لەپێشــەوە گرتوە‪ ،‬دەیەویت بەتیر ‌‬ ‫داعشی سوننە مەزهەبی سەلەفی بەهێزی سوننە لەناوببات‌و لەم الشەوە پارسەنگی‬ ‫هێز لەناوچەكە بپاریزێت‌و هەیبەتە لەدەســتچوەكەی سوننەكان بگەڕێنێتەوە بۆیان‬ ‫دوای ئەوەی لەسەر دەستی ئەمریكا‌و لەڕێگەی شیعەكانەوە لێیان داماڵدرا بەهۆی‬ ‫شــەڕەكانی ئەمریكاوە لەئەنبار بەتایبەت فەلوجە‪ ،‬كوردیش بۆ ئەمریكا باشــترین‬ ‫دۆست‌و سەركوتكەری داعشە‌و دۆستی ئەوانی دیكەشە‌و دەتوانێ كارتێكەری باشی‬ ‫هەبێت‌و كۆڵەكەیەكی باشی ئابوری عیراقی لەبن دەستدایە ئەویش نەوتە‌و دەتوانێ‬ ‫كاری لەســەر بكات‌و هەناردەی كردوە‌و دەیكات‪ ،‬لەهەردو حاڵەتەكەشــدا ئەمەریكا‬ ‫نایەوێت سەربازەكانی خۆی بخاتە پێش‌و بەكوشتیان بدات‪.‬‬ ‫داعــش هــات‌و خۆی پیاكێشــاو هەموی روخانــد ناكۆكیــەكان تێكەاڵوبون یەك‬ ‫ناناسنەوە‪ ،‬ئەمریكاش دەیەوێت لەسەر خۆ‌و بەهێمنی روخاوەكان لەفۆڕمێكی تردا‬ ‫چاك بكاتەوە كە نەناســرێنەوە‌و لەوەی ئێســتا نەچن‪ ،‬ئەمریكا دەیەوێت ئەم هەلە‬ ‫لەدەست خۆی نەدات‌و دابەشبونەكان دەستكاری بكات‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لێرەدا گرنگە‬ ‫ئەوەیە كە كورد زیرەكانە ئەو هەلە لەدەست نەدات‪ ،‬لەئێستادا ئەمریكا كەوتوەتە‬ ‫ئەمــری‌واقعەوە كە دەبینێت كورد لەیەكالییكردنەوەی كێشــەكان رۆڵی بەرچاوی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫(یوشــكا فیشــەر) دەڵێت‪ :‬كوردەكان لەڕێگەی ئەم رۆڵەوە كە ئێســتا دەیبینن‬ ‫شــەرعیەتێكیان بەخۆیــان داوە كــە ناكرێــت دوای تەواوبونــی شــەڕ خواســتە‬ ‫نیشتمانییەكانیان وەال بنێن‌و بێدەنگبین لەئاست ئەو هەڕەشانەی روبەرویان دەبنەوە‪.‬‬ ‫كەوا بو لەســەر خۆشــمان پێویستە نەهێڵین بگەینە كۆتایی شــەڕ تا داهاتومان‬ ‫مسۆگەر نەكەین‪ .‬هەرچەندە دۆستایەتی ئەمریكا لەدوای راپەڕینی ‪‌١٩٩١‬وە لەگەڵ‬ ‫كورد لەم هەرێمە دەستیپێكردوە‌و بەزۆر قۆناغدا تێپەڕیوە‌و ئەمریكیەكان كوردیان‬ ‫بۆ دەركەوتوە كە چین‪ ،‬بەاڵم هێشتا بەفەڕمی ئەمریكا شتێكی مسۆگەری بۆ كورد‬ ‫دابیــن نەكردوە‪ ،‬فیرقەی ‪١٢‬ی عیراق لەســاڵی رابردودا كەوتــە جوڵە لەدەروبەری‬ ‫كەركــوك‌و هێزی پیشــمەرگە چونە روبــەڕوی زۆری نەمابو شــەڕی كورد‌و عەرەب‬ ‫دەستپێبكات كەچی ئەمریكا هیچی نەوت لەچەند تەلەفۆنێك زیاتر لەنێوان بایدن‌و‬ ‫مالیكــی‪ ،‬هاتنی ئــەم هەمو چەكە بــۆ‌واڵتێكی وەك عیراق‌و هەرێمی كوردســتان‬ ‫داهاتویەكی باشی نابێت بۆ كۆمەڵگا‌و دەبێت زۆر بەوردی لێی بڕواندرێت‪ ،‬پێویستە‬ ‫ئێمەی كورد لەكۆنترۆڵكردنی چۆنیەتی بەكارهێنانی ئەو چەكانەدا بكەین‌و نەهێڵێن‬ ‫باڵوببێتەوە‌و بازرگانی پێوە بكرێت‪ ،‬چونكە ســەرەتاكانی كەوتوەتە بازاڕی رەشــی‬ ‫چەك فرۆشتنەوە‌و هیچ دور نیە بگاتەوە دەستی داعش هەر وەك چۆن بەنزینەكانی‬ ‫پێگەیشتوە یان سەیارەی دەبڵ‪ ،‬با چەكەكان بۆ لەناوبردنی داعش بن‌و هیچی تر‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا دەڵێین ئەو نەخشە‌و پالنەی ئەمریكا دایڕشتوە خۆی دەزانێت لەكوێدا‬ ‫كۆتایــی دێت‪ ،‬چونكە هەمــوان گوێمان لێبو كە راوێژكارانــی ئەمریكی‌و حكومەتە‬ ‫ێ ساڵ دەخایەنێت بۆیە‬ ‫رۆژئاواییەكان لەدەســتپێكی شــەڕەكەدا دەیانوت ئەمە س ‌‬ ‫دەكرێت بڵێین النیكەم پێش نزیكبونەوەی‌وادەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا‬ ‫دەبێت بەالیەكدا بخرێت ئەگەر گەرمتر نەكرێت تا سەرۆكی نوێ سەركەوتنەكان بۆ‬ ‫خۆی تۆمار بكات‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )494‬دو شةممة ‪2014/12/8‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫قەرەیالن‪:‬‬ ‫توركیا دوڕویی دەكات‬

‫روشەن چەكر‪:‬‬ ‫هـ‪.‬د‪.‬پ دەنگەكانی زیاددەكات‬

‫مـــوراد قــەرەیــان ئــەنــدامــی كۆنسەی‬ ‫ك‪.‬ج‪.‬ك‪ ،‬رایگەیاند‪ :‬پێویستە توركیا رێز‬ ‫لە بەرخودانی كۆبانی بگرێت‌و پشتیوانی‌و‬ ‫هاوكاری كۆبانی بكات‪ .‬هەڵوێستی خۆی‬ ‫لەدژی داعش رابگەیەنێت‪ ،‬ئەمە گرنگە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی دەبێتە بڕیاری یەكالكەرەوەی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی لەتوركیا‪.‬‬

‫روشــەن چەكر نوسەرو رۆژنامەنوسی‬ ‫ناوداری توركیا لە وتارێكیدا دەڵێت «‬ ‫بەدوری نازانم لەهەڵبژاردنی پارلەمانی‬ ‫ساڵی ئایندە‪ ،‬هەدەپە ‪%10‬ی دەنگەكان‬ ‫ببات‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەوان‌و ئیمراڵی رۆڵی‬ ‫بەرچاویان لەپڕۆسەی ئاشتیی گێڕاوەو‬ ‫ئەمەش دەبێتە سەركەوتنیان»‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫عەبدولحەمید دەروێش‪:‬‬ ‫دور نییە رۆژئاوا پارچەپارچە بێت‬ ‫عەبدولحەمید دەروێــــش‪ ،‬ســەرۆكــی پارتی‬ ‫پێشكەوتوی دیموكراتی كوردستانی سوریا‬ ‫لەدیدارێكی تەلەفیزیۆنیدا وتی «ئەگەر بێت‌و‬ ‫هێرشەكانی داعش بۆ سەر كۆبانی بەردەوامبێت‪،‬‬ ‫ئەوا دور نییە كوردستانی رۆژئاوا پارچەپارچە‬ ‫بێت‪ ،‬بۆیە دەبێت پشتیوانی واڵتانی ناوچەكەو‬ ‫ئەمەریكا زیاد بكرێت»‪.‬‬

‫لە ئەنتابەوە‪ ،‬ستراتیژیی زەمینی‬

‫رێکخستنەوەی بەرەی ئۆپۆزسیۆنی سوریاو قۆناغی یەکالکەرەوە‬ ‫چاودێر‪ :‬ئاژانسەکان‬ ‫دوكەرتبونێكی ریشەیی لەنێوان‬ ‫هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆنی چەكداریی‬ ‫سوریا لە شــاری ئەنتاب بەڕێوەیە‪.‬‬ ‫كۆبونەوەكانی شاری ئەنتاب بەقسەی‬ ‫چاودێران‪ ،‬بۆن‌و بەرامەی سەرەتایی‬ ‫پیادەكردنی ستراتیژی زەمینی ئیتیالفی‬ ‫نێودەوڵەتی بۆ روبەڕوبونەوەی داعش‬ ‫دەدات‪ .‬هــەروەهــا بەقسەی «فەهیم‬ ‫تاشتەكین» پــســپــۆڕی رۆژهــەاڵتــی‬ ‫نــاوەڕاســت‪ ،‬ئەنكەرە دەیــەوێ لەڕێی‬ ‫كــۆبــونــەوەكــانــی ئــەنــتــابــەوە ئــەو‬ ‫كەرتەی ئۆپۆزیسیۆنی سوریا كە لە‬ ‫زاراوەسازییە سیاسییە تازەكاندا بە‬ ‫«بــاڵــی مــیــانــەڕەوی ئۆپۆزیسیۆن»‬ ‫ناویان دەركردوە‪ ،‬یەكبخات‌و بەرە بەرە‬ ‫لەڕێی ئەم هێزانەوە ستراتیژی زەمینی‬ ‫بۆ نەهێشتنی داعش بەرێتە قۆناغێكی‬ ‫یەكالكەرەوەوە‪.‬‬ ‫ئەم كۆبونەوانەی ئەنتاب وەنەبێ‬ ‫تەنها لەتوێی ستراتیژییەكانی ئیتیالفی‬ ‫نێودەوڵەتی لەدژی داعش چەمكسازی‬ ‫بۆ بكرێت‪ ،‬بەڵكو بەوتەی تاشتەكین‬

‫مەسەلەكە پەیوەندیی بەسیاسەتی‬ ‫سوریایی توركیاشەوە هەیە كە ئەمە‬ ‫ماوەی چەند ساڵێكە بۆتە ئەولەویەتی‬ ‫ســەرەكــی ئــەنــكــەرە‪ .‬واتــە ئەنكەرە‬ ‫دەیەوێ لەڕێی كۆكردنەوە‌و یەكخستنی‬ ‫كەرتی میانەڕەوی هێزە شۆڕشگێرەكانی‬ ‫سوریا‪ ،‬ئەولەویەتی ستراتیژی خۆیشی‬ ‫بەشێنەیی پیادەبكات كە برتییە لە‪:‬‬ ‫بەئەمری واقیعكردنی ناوچەی تامپۆنی‌و‬ ‫نــاوچــەی نــەفــریــن‪ ،‬دەستەمۆكردنی‬ ‫ئیدارەی خۆسەری دیموكراتی پەكەكە‬ ‫لە سێ كانتۆنەكە‌و زەمینەسازیكردن بۆ‬ ‫روخاندنی ئەسەد لە پڕۆسەیەكی چەند‬ ‫ساڵەدا‪.‬‬ ‫توركیا بۆچی ئەندازیاریی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن دەكات؟‬ ‫مەسەلەی ئۆپۆزیسیۆنی سوریا بۆ‬ ‫توركیا‪ ،‬ئیتر مەسەلەیەكی دەرەكــی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو بۆتە مەسەلەی ئاسایشی‬ ‫نەتەوەیی ئــەو واڵتــەیــش‪ .‬سەرهەنگ‬ ‫مالیك كــوردی فەرماندەی ناسراوی‬ ‫ســوپــای ئـــازاد‪ ،‬پێیوایە مەسەلەكە‬ ‫پەلی بۆ ناوخۆی توركیاش هاویشتوە‌و‬ ‫ئــەگــەر ئــەنــكــەرە ئــەمــە چــارەســەر‬

‫نــەكــات‪ ،‬ئــەوە دەبێتە هــەڕەشــە بۆ‬ ‫سەر ستونەكانی ئاسایشی نەتەوەیی‬ ‫ئەو واڵتە‪ .‬لەسەرەتادا پێشبینیەكانی‬ ‫بەرپرسیارانی ئەنكەرە بۆ شۆڕشی‬ ‫سوریا هەڵەی تێدا بوە‪ ،‬چونكە لەو‬ ‫بڕوایەدا بون كە هاوشێوەی تونس‌و‬ ‫میسر ( پێش كــودەتــاكــە)‌و یەمەن‬ ‫ئــەوە ســوریــاش بەمۆدێلی مقاوەتی‬ ‫مەدەنی لەڕیشەوە هەڵدەكەنرێ‌و ئەوسا‬ ‫دۆستانی ئەنكەرە (ئیخوان) لەوێش‬ ‫حوكم بەدەستەوە دەگــرن‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫حسابە وەكو خۆی نەچوەسەر‌و هەمو‬ ‫پالنەكانی ئەنكەرەی لە ناوچەكە قڵپ‬ ‫كـــردەوە! بۆیە ستراتیژی میحوەری‬ ‫تـــاران – دیــمــەشــق لــە ستراتیژی‬ ‫میحوەری ئەنكەرە – دەوحە سەركەوتر‬ ‫بو كە بە «ستراتیژی درێژكردنەوەی‬ ‫تەنگژەكە بۆ ئەوەی بەرەو بنبەستی‬ ‫سەربازی» بكشێت ئەنجامی پێویستی‬ ‫لێكەوتۆتەوە‪ .‬ستراتیژی میحوەری‬ ‫ئەنكەرە – دەوحەش لەمەڕ مقاوەمەتی‬ ‫مەدەنی‌و سەرخستنی ئیسالمی مەدەنی‬ ‫شكستیهێناوە‪ .‬بۆیە توركیا دەیەوێ‬ ‫هەرچی زوە خۆی لەم زەلكاوە بكێشێتە‬ ‫دەرەوە‪.‬‬

‫تەرابیە لەباتی دیوانی كۆشكی ئاك سەرای‬ ‫شرۆڤە راپۆرت‪ :‬چاودێر‬ ‫لــەمــاوەی رابـــردو‪ ،‬جۆ بایدن جێگری‬ ‫سەركۆماری ئەمەریكا‪ ،‬كتوپڕ سەردانی‬ ‫ئەستەنبۆڵی كرد‪ .‬ناوبراو یەكەمجار چاوی‬ ‫بە ئەحمەد داودئۆغڵو سەرۆكوەزیرانی‬ ‫توركیا كــەوت‪ .‬پاشان لەگەڵ ئەردۆغان‬ ‫كــۆبــۆوە‌و لە كۆبونەوەكان مەسەلەكانی‬ ‫داعش‪ ،‬عێراق‪ ،‬هەرێمی كوردستان‪ ،‬سوریا‌و‬ ‫رۆژئاوای كوردستان تاوتوێكراون‪.‬‬ ‫لەوە واوەتریش بۆچونە ستراتیژییەكانی‬ ‫نێوان دو واڵت لە مەسەلەكانی سوریاوە‬ ‫قەڵشی گــــەورەی بــەخــۆیــەوە بینیوە‪.‬‬ ‫ئەولەویەتە ستراتیژییەكانی ئەمەریكا‬ ‫بەنیسبەت ســوریــاوە بــەپــلــەی یەكەم‬ ‫نەهێشتی داعش‌و گروپە توندڕەوە سەلەفییە‬ ‫ئیسالمییەكان دەگرێتەوە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا‬ ‫سیاسەتی سوریای ئەنكەرە لە سێ خاڵدا‬ ‫خۆی دەبینێتەوە كە ئەمەیش بەپێچەوانەی‬ ‫ستراتیژییە شەش خاڵییەكەی ئۆبامایە‪.‬‬ ‫سیاسەتی توركیا بــۆ ســوریــا بەپلەی‬ ‫یەكەم‪ :‬نەهێشتنی ئەسەد‪ ،‬بەپلەی دوەم‪،‬‬ ‫گەمارۆدانی پەیەدە‌و بەپلەی سێیەمیش‪،‬‬ ‫نەهێشتنی داعش لەخۆدەگرێت‪ .‬یەكیان‬ ‫ئەسەد‌و ئەویتریشیان داعشی بەالوە گرنگە!‬ ‫هۆڵەكانی تەرابیە‬ ‫یان دیوانی ئاك سەرای!‬ ‫ئەم گرژییانە تا ئەو پلەیە رۆیشتوە‬ ‫كەوا ئەنكەرە سەرباری ئــەوەی ئەندامی‬ ‫ناتۆیە‌و ئەندامی ئیتالفی دژبە داعشیشە‪،‬‬ ‫بــەاڵم خــۆی لەلێدانی داعــش دەبوێرێت‌و‬ ‫پێشمەرجی بــۆی هــەیــە‪ .‬لــێــرەوە بایدن‬ ‫سەردانەكەی خۆی لەگەڵ «كۆنفرانسی‬ ‫وزەی كۆنسەی ئەتڵەسی» رێكخستوە كەوا‬ ‫لە هۆڵی كۆبونەوەكانی ئۆتێل بویوك تەرابیە‬ ‫بەڕێوەدەچێت! واتە بیانوی كۆنفرانسەكە‬ ‫دەبێـتە بۆنەی نەهێشتنی گرژییەكان‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم پرسە تەنها ئەمەندە نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەم سەردانە سەری مەنجەڵێكی بەكوڵی‬

‫گرفتی ناوخۆییشی كردۆتەوە‪ .‬چاودێرەكان‬ ‫دەپرسن‪ :‬بۆچی ئەم دیــدارە لە كۆشكی‬ ‫سپی ئــەردۆغــان واتــە «ئــاك ســەرای»‬ ‫بەڕێوەنەچوە‪ ،‬كەوا بەتازەیی لە ئەنكەرە‬ ‫بۆ ئەردۆغان كراوەتەوە‌و لە ئەستەنبۆڵ‬ ‫بەڕێوەدەچێت؟ ئەو سەرایەی كەوا بڕی‬ ‫ســەدان ملیۆن یــۆرۆی تێچوە‌و ئێستاش‬ ‫بۆتە كیشەی گەورە نێوان ئۆپۆزیسیۆن‌و‬ ‫حكومەت‪.‬‬ ‫دۆسێیەكەی بایدن‪ ،‬داعــش لە عێراق‬ ‫و هەرێمی كوردستان‌و سوریا‌و رۆژئــاوای‬ ‫كــوردســتــان لــەخــۆدەگــرێــت‪ .‬ویــایــەتــە‬ ‫یەكگرتوەكانی دەیەوێ توركیا بەشداریی‬ ‫ئــۆپــەراســیــۆنــی زەمــیــنــی لـــەدژی داعــش‬ ‫بكات‪ .‬ئەمە لەگەڵ ئــەو پالنە تازەیەی‬ ‫واشنتۆن یەكدەگرێتەوە كەوا بۆ هێرشی‬ ‫زەمینی بەبەشداری دەیان هەزار سەرباز‬ ‫رێكدەخرێت‪ .‬ئــەنــكــەرەش لەتوێی ئەم‬ ‫ستراتیژیەتەدا لە سەربازگەكانی خۆی‬ ‫دەستی بە راهێنانی سەربازانی سوپای‬ ‫ئازاد كردوە‪ ،‬بەاڵم ئەنكەرە بۆ ئۆپەراسیۆنی‬ ‫زەمینی ئەوە دو مانگە پێشمەرجێكی هەیە‬ ‫كە ئەویش‪ :‬دروستكردنی ناوچەی ئارام‌و‬ ‫نەفڕین لە بــاكــوری سوریایە كە دەبێ‬ ‫بكەوێـتە كۆنترۆڵی توركیا‪ .‬ئەمە هێشتا‬ ‫یەكالیی نەكراوەتەوە‌و پێشبینی دەكرێ‬ ‫بایدن‌و ئەردۆغان ئەمە تاوتوێبكەن‪.‬‬ ‫ع ــوم ــەر تــاشــپــنــار ك ــە پسپۆڕێكی‬ ‫ئەنستیتۆی برۆكینزە‪ ،‬دەڵێ گەلێك هۆكار‬ ‫لەپشت ئەوەوەن كە بایدن لەباتی ئەنكەرە‬ ‫ئەستەنبۆڵی هەڵبژاردوە‪ .‬ئەگەر بایدن‬ ‫سەردانی ئەنكەرەی بكردایە‪ ،‬ئەوە دەبوە‬ ‫یەكەم میوانی ئاستبەرزی دیپلۆماسی‌و‬ ‫بەمجۆرە شەرعیەتی بەكردنەوەی «ئاك‬ ‫سەرای» ئەردۆغان دەدا‌و ئەمەیش لەسەر‬ ‫ئاستی ناوخۆیی دەقۆزرایەوە‪ ،‬بەاڵم چاندار‬ ‫پێیوایە ئەمە ئەوەندە بەالی ئەمەریكاوە‬ ‫گرنگ نیە‌و واشنتۆن دەیــەوێ ئەنكەرە‬ ‫هەرچی زوە بەشداریی ئۆپەراسیۆنی زەمینی‬ ‫ببێت كە تائێستاش هــەردوال ناكۆكیان‬ ‫لەسەری هەیە‌و یەكالیی نەكراوەتەوە‪.‬‬

‫پالنی ئۆپەراسیۆن‌و «خوانی كار»‬ ‫لە بەیلەربەی سەرای‬ ‫ئـــەردۆغـــان لــە كــۆشــكــی بــەیــلــەربــەی‬ ‫ئــەســتــەنــبــۆڵ «خــوانــێــكــی كــــار»ی بۆ‬ ‫بایدن رێكخست‪ .‬لەو خوانەدا گرنگترین‬ ‫مەسەلەكان باسیان لێوەكراوە‪ .‬بایدن داوای‬ ‫لە توركیا كــردوە هەرچی زوتــرە لەروی‬ ‫زەمینی‌و ئاسمانییەوە هاوكاری هێزەكانی‬ ‫ئیتیالف بكات بۆ ئەوەی پڕۆسە زەمینییەكە‬ ‫دەسپێبكرێت‪ .‬واشنتۆن بەپەلەیە بۆ ئەوەی‬ ‫ئۆپەراسیۆنە ئاسمانییەكان ئەنجامی‬ ‫پێویست بەدەستەوە بدەن‪ ،‬بە ئۆپەراسیۆنە‬ ‫زەمینیەكانی كامڵبكرێن‪ .‬بەالی ئەمەریكاوە‬ ‫بەپلەی یەكەم داعش گرنگە‪ ،‬بۆیە حەزدەكات‬ ‫ئەنكەرە پشتیوانی هێزە محەلییەكانی‬ ‫كــورد‪ ،‬عەرەبی سوننە‌و عەلەوی‌و شیعە‬ ‫لە عێراق‌و سوریا بكات‪ ،‬بەاڵم ئەنكەرەش‬ ‫پێشمەرجی بۆ واشنتۆن ئەوەیە كە دەبێ‬ ‫ئەم ئۆپەراسیۆنە هەتاوەكو نەهێشتنی‬ ‫ئەسەدیش بــڕوات‌و جگە لــەوەش باكوری‬ ‫سوریا ئەنكەرە جڵەوی بكات‪ .‬بەقسەی‬ ‫چاودێران هەموانیش دەزانــن كە ئەمە بۆ‬ ‫دەستەمۆكردنی كانتۆنەكانی پەكەكەیە!‬ ‫لەگەڵ ئەم هەوڵەی كە لە «كۆشكی‬ ‫بەیلەربەی» دەدرێ‪ ،‬چاودێرانی ناو توركیا‬ ‫دەڵێن نابێ ئومێدی زیادی پێببەسترێت‪،‬‬ ‫چونكە سەقفی ئەم دیدارە نزمە‌و دورنییە‬ ‫دوای كۆبونەوەكە هــەردو واڵت پێگەی‬ ‫ستراتیژی خۆیان زیاتر بگۆڕن‪.‬‬ ‫فاروق لۆئۆغڵو كە دیپلۆماتێكی پێشوی‬ ‫توركیا لە ئەمەریكا بوە‌و ئێستا وتەبێژەی‬ ‫پارتی كۆماری گەل لە پەرلەمانە‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫«بایدن پێش ئــەوەی بــەرەو ئەستەنبۆڵ‬ ‫بفرێت‪ ،‬ئــامــاژەی بـــەوە كـــردوە كــە بە‬ ‫گەرمییەوە بۆ پالنی نــاوچــەی نەفڕین‌و‬ ‫ئــارام ناڕوانن‪ .‬بەمجۆرە ئاوێكی ساردی‬ ‫بەسەر خواستی حكومەتی توركیادا كردوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەش مــوراد یەتكین پێیوایە‬ ‫«پێگەی توركیا بەالی ئەمەریكاوە گەلێك‬ ‫گرنگە‌و بەهیچ شێوەیەك ناتوانن چاوپۆشی‬ ‫لێبكەن»‪.‬‬

‫تــاشــتــەكــیــن زیــاتــریــش بــۆ ئــەوە‬ ‫دەگەڕێتەوە كە سوریای ناسەقامگیر‪،‬‬ ‫ببێتەهۆی ناسەقامگیری توركیاش‪.‬‬ ‫بۆیە ئەنكەرە دەیەوێ رۆڵی تەواوكەر‬ ‫بۆ یەكخستنی ئۆپۆزیسیۆنی نەرمی‬ ‫سوریا بگێڕێت‌و لــەوە زیاتریش بوار‬ ‫بۆ پەلهاویشتی گروپە توندڕەوەكانی‬ ‫نـــەدرێـــت‪ .‬پــێــش مـــاوەیـــەك بـــەرەی‬ ‫نــوســڕەیــش پــەالمــاری پێگەی ئەو‬ ‫گروپانەی لە ئیدلیب‪ ،‬حەما‌و حەلەب‬ ‫دا‌و زۆربەی بنكەكانیانی پێچۆڵكردون‪.‬‬ ‫بەشی زۆری فەرماندە‌و چەكدارەكانی‬ ‫بـــــەرەی شــۆڕشــگــێــڕی ســـوریـــا بە‬ ‫فەرماندەیی جەمال مەعروف بۆ توركیا‬ ‫كشاونەتەوە‪.‬‬ ‫بـــەمـــجـــۆرەش بـــــڕوات بــەقــســەی‬ ‫تاشتەكین‪ ،‬ئەوە توركیا «پڕۆسەیەكی‬ ‫بە پاكستانیبون» تەیدەكات‌و ئەمەیش‬ ‫زیان بەئاسایشی نەتەوەیی ئەو واڵتە‬ ‫دەگەیەنێت‪ .‬بەوتەی تەكین‪ ،‬كەم نین‬ ‫ئەو فەرماندانەی هاوشێوەی جەمال‬ ‫مەعروف بەرەكانیان جێهێشتوە‌و ئێستا‬ ‫لە شارەكانی ئەنتاب‪ ،‬هاتای‌و ئەدەنە‬ ‫دەسوڕێنەوە‪ .‬بەگوێرەی بۆچونەكانی‬ ‫تەكین كێشەكە بــۆ توركیا تەنها‬

‫كێشەی پەرەسەندنی رێژەی ئاوارەكان‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو پێشبینی لێشاوە ئاوارە‬ ‫چەكدارەكانیش دەكرێت!‬ ‫مەسەلەی ئەحراری شام!‬ ‫خاڵی سەرنجراكێشی كۆبونەوەكانی‬ ‫ئەنتاب‪ ،‬ئەوەیە كە ئەحراری شامیشی‬ ‫تێدا بەشداركراوە‪ .‬ئەمە لەكاتێدایە‬ ‫ئەحراری شام گەورەترین هاوپەیمانی‬ ‫بــەرەی نــوســڕە‌و سەیرە ئــەم گروپە‬ ‫بەشداری ئەو كۆبونەوانەی كردوە! بەاڵم‬ ‫كاتێك بۆ توێ – توێكردنی پێشهاتەكانی‬ ‫ناو سوریا بگەڕێینەوە‪ ،‬ئەوە بیردێتەوە‬ ‫كــە پێش چەند هەفتەیەك فڕۆكە‬ ‫جەنگییەكانی ئەمەریكا لەپەنای لێدانی‬ ‫داعش‌و بەرەی نوسرەدا‪ ،‬ئەوە پەالماری‬ ‫چەند بنكەیەكی ئەحراری شامیشیان‬ ‫داوە! فەهیم تاشتەكین ئەمە بە پەیامی‬ ‫ئەمەریكا بۆ ئەحراری شام دەزانێ كە‬ ‫پێویستە هەرچی زوترە ریزەكانی خۆی‬ ‫لە بەرەی نوسڕە جیابكاتەوە‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫ئــەوە دەبێتە ئامانجی ئۆپەراسیۆنە‬ ‫ئــاســمــانــیــیــەكــان‪ .‬بــەوتــەی نــاوبــراو‬ ‫پێدەچێ ئەحراری شام ئەم پەیامەیان‬ ‫وەرگرتبێ‪ ،‬بۆیە دەیانەوێ بەگوێرەی‬

‫ستراتیژییەكانی ئیتیالف‌و توركیاش‬ ‫خۆیان بگونجێنن!‬ ‫ئێستا هەوڵەكان بۆ دامەزراندنی‬ ‫ئییتالفێكی نیشتمانی نوێی هێزەكانی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن‌و شۆڕشگێڕان بەڕێوەیە‪.‬‬ ‫لەپەنای ئەم هەوڵەدا ئەوە دەویسترێ‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن‌و هێزەكانی شۆڕشی‬ ‫سوریا بە سەرۆكایەتی كۆنە دادوەر‬ ‫قەیس ئەلشێخ بەڕێوەبچێ كە بڕیارە‬ ‫‪ 72‬گــروپــی ســیــاس ـی‌و ســەربــازی‬ ‫بەشداری تێدا بكەن‪ 17 ،‬كەسیش بە‬ ‫دەستەی بەڕێوەبەری ئەم هێزەدا بن‌و‬ ‫فەرماندەییەكی گشتیش لە ‪ 73‬كەس‬ ‫پێكبێت! تاشتەكین پێیوایە ئییتالف‬ ‫بۆتە قوربانی كێشمەكیشی نێوان هەردو‬ ‫میحوەری ریــاز – قاهیرە لەالیەك‌و‬ ‫مــیــحــوەری ئــەنــكــەرە – دەوحــەیــش‬ ‫لەالیترەوە‪ .‬لەگەڵ ئەمەش پێدەچێ‬ ‫هەوڵەكان چڕبكرێنەوە بۆ ئــەوەی لە‬ ‫ئەنتابەوە وەرزێــكــی نــوێ بۆ لێدانی‬ ‫بــەرەی نوسڕە‌و داعــش دەسپێبكات‌و‬ ‫دواتریش ئەنكەرە ئەمە بقۆزێتەوە بۆ‬ ‫نەهێشتنی رژێمی ئەسەد‪ .‬ئایا ئەمە‬ ‫سەردەگرێت؟ هێشتا زوە دادوەری تێدا‬ ‫بكەین‪.‬‬

‫توركیا‌و ناوچەی لەچەك داماڵڕاو‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫ناوچەی پەرژین(لەچەك داماڵڕاو) بە ناوچەیەك دەگوترێ‬ ‫كە «هێڵێكی جیاكەرەوە لەنێوان الیەنە دژبەیەكەكاندا‬ ‫دادەنێ‌و هەروەها ناوچەیەكە كە چەكی تێدا دادەماڵرێت»‪.‬‬ ‫ناوچەی تامپۆنی بــەزۆری ناوچەی بەژاییە‪ ،‬بەاڵم جاری‬ ‫واش هەیە كە ناوچەی نەفڕینی ئاسمانیشی دەخرێتەسەر‪.‬‬ ‫ئامانج لە پڕۆژەی ناوچەی پەرژین بۆ پاراستنی دانیشتوانی‬ ‫ناوچەكە‌و رەنگبێ كەمكردنەوەی فشاریش بێت لەسەر توركیا‬ ‫كە پێشوازی لە دو ملیۆن ئاوارەی سوریای كردوە‪.‬‬ ‫جا ئەگەر بمانەوێ بزانین مەرجەكانی پێكەوەنانی ناوچەی‬ ‫پەرژین چین‪ ،‬رەنگبێ ناوچەكە بەیەكجارەكی بكرێتە‬ ‫ناوچەیەكی قەدەغەی زەمینی‌و قەدەغەی ئاسمانی‪ .‬واتە‬ ‫هیچ هێزێك بۆی نییە چی لە زەوییەوە‌و چی لە ئاسمانەوە‬ ‫توخنی بكەوێت‪ .‬ناوچەی قەدەغەی ئاسمانی بەشێوەیەكە‬ ‫كە پێویستی بە فڕۆكەی پاسەوان‌و راداری چاودێریكردن‌و‬ ‫فڕۆكەی جەنگی هەیە‪ .‬هەروەها پەنا بۆ ئەوەش دەبرێ كەوا‬ ‫نابێ سوریا بەرگری ئاسمانی خۆشی بقۆزێتەوە‪.‬‬ ‫واشنتۆن‌و پاریس پەیوەندیی لەگەڵ دیمەشق بەرقەرار‬ ‫ناكەن‪ .‬ئایا مۆسكۆ دەتوانێ بەشار ئەسەد بەوە قایل بكات‬ ‫كە دژەفڕۆكە‌و بەرگری ئاسمانی خۆی بەكارنەهێنێت؟‬ ‫سەرباری ئەو بێدەنگیەی كە واڵتانی رۆژئاوا بەرانبەربە‬ ‫پالنی توركیا بۆ دروستكردنی ناوچەیەكی پەرژین لەسەر‬ ‫سنورەكانی خۆی‌و سوریا‌و عێراق هەیانە‪ ،‬هەروەها سەرباری‬ ‫بێدەنگی ئێران‌و روسیا‪ ،‬ئەوە ئەم پڕۆژەیە لەسەرەوە بەدڵی‬ ‫ئەنكەرە بەرە – بەرە بەڕێوەدەچێت‪.‬رەجەب تەیب ئەردۆغان‬ ‫سەركۆماری توركیا ماوەیەكی پێش رایگەیاندوە كە بەنیازن‬ ‫ناوچەیەكی وا دروستبكەن‪ ،‬فەرماندەی ئەركانی توركیا‬ ‫بەهەماهەنگی لەگەڵ دەزگا پەیوەندیدارەكان خەریكن لەڕوی‬ ‫لۆجستی‪ ،‬قانونی‌و سەربازیی‌و شوێنەكانییەوە ئامادەكاری‬ ‫بۆ دەكەن‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا‪ ،‬پالنی توركیا بۆ دروستكردنی ناوچەی پەرژین‬ ‫پالنێكی تازە نییە‪ .‬پێش دو ساڵ لە ئەنجومەنی ئاسایش‬ ‫ئەم پێشنیارەی خستۆتەڕو‪ .‬كاتی خۆی ئەمەریكا ئەمەی‬

‫رەتكردەوە‪ .‬ئەمڕۆش توركیا خەریكە پالنەكە سەرلەنوێ‬ ‫دەخاتەوەڕو‪ .‬ئەمەیش رێكە لەگەڵ دروستبونی ئیتیالفی‬ ‫نێودەوڵەتی بۆ روبەڕوبونەوەی داعش دەگرێت كە توركیا‬ ‫هێشتا تێیدا دڕدۆنگە‪ .‬توركەكان دەڵێن ئەوان روانینێكی‬ ‫سەرلەبەر جیاوازیان بۆ كۆی كێشەكە هەیە‪.‬‬ ‫جەختكردەوە‌و پێداگرتنی توركیا لەسەر دروستكردنی‬ ‫ناوچەی تامپۆنی لەسەر سنورەكانی لەگەڵ سوریا‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫بەئامانجی روخاندنی رژێمی بەعسی بااڵدەستی شام نییە‪،‬‬ ‫هەروەها لەپێناو پاراستن‌و راگرتنی كۆچی بەكۆمەڵی‬ ‫پەنابەران‌و ئاوارەكان بۆ ناو سنورەكانی نییە بەو شێوەیەی‬ ‫ئەنكەرە ئیدیعای دەكات‪ .‬لێرەوە دەتوانین بڵێین هۆكاری‬ ‫پشتەوە‌و سەرەكی پێداگرتنی توركیا لەسەر دروستكردنی‬ ‫ناوچەی پەرژین لەناو سنورەكانی سوریا كە كردویشیەتە‬ ‫مەرجی سەرەكی خۆی بۆ بەشداریكردنی لەجەنگی هێزەكانی‬ ‫ناو ئییتالف لەدژی داعش‪ ،‬بۆ نەهێشتنی نمونەی ئیدارەی‬ ‫خۆسەری دیموكراتی لە سێ كانتۆنەكانی جزیرە‪ ،‬كۆبانی‌و‬ ‫عەفرینە كە كورد بنیاتیانناوە‪.‬‬ ‫زۆربەی شرۆڤەكاران پێیانوایە توركیا بۆ نەهێشتنی داعش‬ ‫بەهیچ شێوەیەك دۆزی سەرەكی ئەو واڵتە بۆ تەفروتوناكردنی‬ ‫ئەم هێزە تیرۆریستییە نییە‪ .‬بەڵكو مەسەلەكە ئەوەیە‪ :‬ئایا‬ ‫ئەم روداوە چی كاریگەرییەكی لەسەر دۆزی كورد هەیە؟‬ ‫توركیا لەناخەوە لەوە نیگەرانە كەوا كورد لە عێراق‌و سوریا‬ ‫سودمەندانی سەرەكی ئەم جەنگە بن‪ .‬لەوە دەترسن كورد‬ ‫لەم جەنگەدا دەستیان بە چەكی قورس بگات‌و هەروەها‬ ‫ناوچەیەكی كــوردی لە سوریا لەدایكببێ كە هاوسنوری‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و باكوری كوردستانە‪ .‬بۆیە ئەنكەرە‬ ‫لەوە نیگەرانە ئەم مەسەلەیە كاریگەریی بكاتەسەر دۆزی‬ ‫كوردی خۆی لەناوخۆی ئەو واڵتە‪ .‬بەتایبەت لەوەتی پارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستان راگەیاندوە كە بەنیازە كۆتایی بە‬ ‫پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ توركیا بهێنێ‪ ،‬هەروەها دوای ئەوەی‬ ‫بە توندی دروستكردنی ناوچەی پەرژینی لەناو سنورەكانی‬ ‫سوریا رەتكردۆتەوە‪ ،‬ئەم مەسەلەیە قوڵتر بۆتەوە‪.‬‬ ‫لێرەش پێویستە بگوترێ كورد لە سوریا لەدژی پێكهێنانی‬ ‫ناوچەی پەرژین نیە‪ ،‬بەمەرجێك ئەمە لێكەوتەی بڕیارێكی‬ ‫نێودەوڵەتی بێ‌و لە ئەنجومەنی ئاسایشەوە كاری بۆ بكرێت‌و‬ ‫تێیدا دان بە خۆسەری دیموكراتی رۆژئــاوای كوردستان‬ ‫هاوشێوەی هەرێمی كوردستان بنرێت‪ .‬بەاڵم پێدەچێ ناوكی‬ ‫ئەم بیرۆكە توركیە لە رەتكردنەوەی كوردەوە سەرچاوەی‬ ‫گرتبێت‪ .‬واتە دەیەوێ مەسەلەی كورد لەرۆژئاوای كوردستان‬ ‫دەستەمۆبكات!‬

‫شرۆڤە‬

‫ذمارة (‪ )494‬دو شةممة ‪2014/12/8‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫عیراق‪ ،‬واڵتی مەرگ لەسایەی هێزە ئیسالمیەكاندا‬ ‫رەوت‌و رێكخراوە ئیسالمیە تیرۆرستیەكانی عیراق‪ ،‬هەڕەشەیەكی ترسناك بۆ سەر ژیان‬ ‫قوربانییەكان زۆرترین ژمارەیان خەڵكی‬ ‫مەدەنی‌و ژن‌و منداڵن‪ ،‬بۆ نمونە « لەنێوان‬ ‫‪ 5000‬كوشتن‌و بریندارو قوربانی دەستی‬ ‫تیرۆر‪ %75 »،‬پیاو‪ ،‬ژن ‪ ،%11‬منداڵ‬ ‫‪ ،»% 14‬بەوردبونەوەو سەرنجدانێكی‬ ‫بابەتیانە‪ ،‬ئەوەمان بۆڕون دەبێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫لەهەركردەوەیەكی تیرۆرستیدا منداڵێك یان‬ ‫ژنێك گیان لەدەستدەداو دەبێتە قوربانی‬

‫تەها سلێمان‬ ‫لەجیاتی پێشەكی‬ ‫لەپێشــڕوخانی رژێمــی لەگۆڕنــراوی‬ ‫بەعــس‪ ،‬رەوت‌و گروپــە ئیســامییەكان‪،‬‬ ‫لەژێــر نــاوو ناویشــانی جیاجیــا رویــان‬ ‫لەعیــراق دەكــرد‪ ،‬بەئامانجــی ئــەوەی‬ ‫روبــەڕوی هێرشــی هاوپەیمانــان ببنەوە‬ ‫بــۆ ســەرعیراق‌و رژێمــی بەعــس‪ ،‬ئەمە‬ ‫دەرفەتێكی زێڕین بــو بۆ ئەوان تابتوانن‬ ‫جــێ پێی خۆیــان لەعیــراق بەهێزبكەن‌و‬ ‫لەوێشــەوە پەلوپــۆ بهاون بــۆ ناوچەكەو‬ ‫دەوروبەری‪ ،‬ئەم دەرفەتدانەی بەعس بۆ‬ ‫تەواوی گروپ‌و رەوتە ئیســامیە توندڕەو‬ ‫تیرۆرســتیەكان‪ ،‬زۆر ئامانجــی جیاجیای‬ ‫لەپشــتەوە بــو‪ ،‬یەكێــك لــەو ئامانجانە‬ ‫ئەوەبــو لەالیــەك داكۆكــی لەعیــراق‌و‬ ‫رژێمی بەعس بكەن‌و بەدیوەكەی تریشدا‬ ‫روبــەڕوی هێزی شــیعە مەزهەب ببنەوە‪،‬‬ ‫هــەروەك چۆن واڵتــی ئێرانیــش هەمان‬ ‫سیاســەت‌و بەرنامەی لەرابوردو ئێستادا‬ ‫پیادەكــردوەو دەیــكا‪ ،‬لەالیەكــی تریش‬ ‫بەعس دەیزانــی بەهەرنرخ‌و ســەودایەك‬ ‫بێت‪ ،‬لەســەرتەختی حكومڕانی نامێنێ‌‌و‬ ‫لەنێودەچــێ‌‪ ،‬بۆیــە وەك پەرچەكدارێك‌و‬ ‫تۆڵەكردنەوەیــەك لەحكومڕانانــی دوای‬ ‫خۆی پەنــای بۆ كردنەوەی ئەم دەرفەتە‬ ‫بــەڕوی ئیســامیە توندڕەو تیرۆرســتیە‬ ‫سونیەكاندا كردەوە‪.‬‬ ‫ئەم باسە گەڕانێكی وردو پشكنینێكی‬ ‫سەرنجڕاكێشــە بۆنێــو ئــەو جیهانــە پڕ‬ ‫لەكوشــت‌و بــڕو تێرۆركارییە كــە ئەمڕۆ‬ ‫ئیســامی سیاســی تونــدڕەو لەعیــراق‪،‬‬ ‫لەژێرنــاوی جیهادو زۆر ناونیشــانی تردا‬ ‫پیادەیدەكات‪.‬‬ ‫ناساندن‬ ‫رەوت‌و كۆمەڵــە چەكدارەكانی عیراق‪،‬‬ ‫یــان كۆمەڵــەی بەنــاو بەرگــری یاخــود‬ ‫رەوت‌و كۆمەڵــەی بەنــاو جیهــاد‪ ،‬یــان‬ ‫رەوت‌و رێكخــراوو كۆمەڵەی تیرۆرســتی‌و‬ ‫ســەلەفی‪ ،‬ئەو رێكخراوانە دەگرێتەوە كە‬ ‫بــەردەوام لەدوای روخانــی «بەعس»وە‬ ‫كاروكردەوەی تیرۆرســتی ئەنجامدەدەن‌و‬ ‫دیارترینیان ئەمانەن «جەیشی ئیسالمی‬ ‫لەعیــراق‪ ،‬كەتایب ســەورەی عەشــرین‪،‬‬ ‫جەبهــەی بەرگریــی ئیســامی لەعیراق‪،‬‬ ‫جەیشــی ئەنســاری ســونە‪ ،‬جەیشــی‬ ‫راشدین‪ ،‬جەیشی موجاهدین‪ ،‬ریكخستنی‬ ‫قاعیدە لەواڵتی رافدین‪ ،‬كۆمەڵەی سەلەفی‬ ‫موجاهید‪ ،‬كۆمەڵەی بەعسی‌و عەشایەری‪،‬‬ ‫جەیشــی مەحمەد‪ ،‬موجاهدینــی ئەنبار‪،‬‬ ‫جەیشی ئەل عزە لەعیراق‪ ،‬بەرەی رزگاری‬ ‫نیشتمانی لەعیراق‪ ،‬سەركردایەتی گشتی‬ ‫موجاهدینی چەكــداری بەرگری‌و رزگاری‬ ‫عیراق‪ ،‬دەوڵەتی ئیسالمی لەعیراق‌و شام‬ ‫– داعش كە نوێترینیانە»‪.‬‬ ‫گوتاری سیاسی‌و بەرنامەی كاركردن‬ ‫هەریەك لــەم رەوت‌و رێكخــراو گروپە‬ ‫ئیســامیانە‪ ،‬كەم بن یان زۆر‪ ،‬بەرنامەی‬ ‫سیاســی‪ ،‬پەیــڕەوی ناوخــۆ‪ ،‬ئامانجــی‬ ‫سیاســی‌و رێكخراوەیــی خۆیــان دیــاری‬ ‫كــردوەو كاری لەســەردەكەن‪ ،‬یەكێــك‬ ‫لەئامانجــە ســەرەكیەكانی كاركردنیــان‪،‬‬ ‫ئەوەیە كەبڕوایان وایە عیراق داگیركراوەو‬ ‫رزگاركردنــی لــەم داگیركارییــە بەجیهاد‬ ‫نەبێت نایەتەدی‪ ،‬بۆیە پێش هەمو شتێك‬ ‫ئەوەی بەالیانەوە گرنگ بێت باوەڕهێنانە‬ ‫بەجیهــاد «تیرۆرو كوشــتن‌و ئەنجامدانی‬

‫دیمەنێک لە کۆمەڵکوژی سپایکەر‬ ‫كــردەوەی تیرۆرســتی»‪ ،‬هەركــەس‌و‬ ‫الیەنێكــی ئیســامیش لەدیــدو بــڕوای‬ ‫ئەوانــدا‪ ،‬بڕوای بەوە نەبێت ئەوە جێگای‬ ‫الی ئــەوان نابێتــەوەو تەكفیری دەكەن‌و‬ ‫بەهەڵگەڕاوە لەئاینی ئیســام لەقەڵەمی‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫رونتر ئەوەی ئەم رێكخراوە ئیسالمیانە‬ ‫ئەنجامی دەدەن‌و بڕوای تەواویان پێیەتی‬ ‫«تیرۆر‪ ،‬كوشــتن‪ ،‬رفانــدن‪ ،‬تەقینەوەی‬ ‫خۆكوژی‪ ،‬تەقینەوەی ئۆتۆمبێل‪ ،‬رفاندن‪،‬‬ ‫ســەرانە وەرگرتــن‪ ،‬هەڕەشــە كــردن‪،‬‬ ‫داگیركردنــی موڵــك‌و ماڵــی هاواڵتیان‪،‬‬ ‫دەســت نەپاراســتن لەهاواڵتیانــی‬ ‫مەدەنــی»‪ ،‬هــەروەك نوێتریــن نمونەی‬ ‫تاوانەكانــی «داعــش» لەداگیركردنــی‬ ‫ناوچەی ئێزدی نشــینەكان لەشــەنگال‌و‬ ‫دەوروبــەری بەپێــی ئامــارە بەراییەكان‬ ‫زیاتــر لــە»‪ »3000‬ژن‌و منــداڵ‌و پیــرو‬ ‫گەنجیــان كۆمەڵكوژو رفاندوەو بێســەرو‬ ‫شــوێن كــردوە‪ ،‬ئەمە ســەرباری تااڵنی‌و‬ ‫دەست بەســەراگرتنی سەروەت‌و سامانی‬ ‫خەڵك‌و سەودا كردن بەژن‌و كچەكانیانەوە‬ ‫لەبازاڕەكانــی موســڵ‌و رەقــەی ســوریا‪،‬‬ ‫ســەلمێنراوترین دێكۆمێنتی بەردەستیش‬ ‫كۆمەڵكوژییەكانــی گونــدی «حــەردان‪،‬‬ ‫كۆجۆ‪ ،‬خانەوادەی ئال خەرۆ»‌و چەندین‬ ‫شوێنی تری نیشتەجێبونی ئێزدییەكانە‪،‬‬ ‫كەلێرەدا ناتوانین بەدورو درێژی باســیان‬ ‫بكەیــن‪ ،‬بەدوای ئەمەشــدا شــااڵوەكانی‬ ‫ئەم رێكخراوەیە بەپاڵ پشــتی ناوچەیی‌و‬ ‫هەرێمایەتــی لەســەرویانەوە «توركیــاو‬ ‫ســعودیەو قەتەر» بۆ سەرشاری كۆبانی‬ ‫لەرۆژئــاوای كوردســتان‪ ،‬كــە ئامانــج‬ ‫كۆمەڵكوژكردنــی شــارەكەو لەباربردنــی‬ ‫ئەزمونی خۆبەڕێوەبەری كۆبانیە‪.‬‬ ‫ئامارەكانی كردەوە كۆمەڵكوژی‌و‬ ‫تیرۆرستییەكان‬ ‫لەمــاوەی یانــزە ســاڵی رابــوردوی‬ ‫دوای روخــان‌و لەگۆڕنانــی رژێمــی‬ ‫دكتاتۆری بەعســدا‪ ،‬ئامــارەكان ژمارەی‬ ‫ترســناكی كاروكــردەوە كۆمەڵكــوژی‌و‬ ‫تیرۆرســتیەكانی گــروپ‌و رێكخــراوە‬ ‫ئیســامییە تیرۆرســتەكانمان دەخەنــە‬ ‫بەردەســت‪ ،‬بۆ نمونە ژمارەی قوربانیانی‬ ‫ئەوكــردەوە تیرۆرســتیانە لەنێــو چین‌و‬ ‫توێژەكانــی كۆمەاڵنــی خەڵكــی مەدەنی‬ ‫عیــراق‌و كوردســتانی باشــوردا‪ ،‬لەنێوان‬ ‫«‪ 112‬بۆ ‪ »122‬هەزار كەسە‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لــەوەی زیاتر لە»‪ »50‬هەزار لەهێزەكانی‬

‫عیراقیان بەجێهێشــتوەو رەویان كردوەو‬ ‫لەواڵتانی دەرەوەی عیراق نیشتەجێبون‪.‬‬

‫ســەربازو كارمەنــدی ئەمنــی‌و پۆلیــس‬ ‫كوژراون‌و كۆی گشتی دەگاتە « ‪ 160‬بۆ‬ ‫‪ »172‬هەزار كەس‪.‬‬ ‫خەڵكی مەدەنی قوربانی پلەیەكن‬ ‫لەراگەیەنراوێكــی وەزارەتــی مافــی‬ ‫ئامارەكان بەدروستی ئەوەمان بۆپشت‬ ‫مرۆڤــی عیراقیدا كــە لەســاڵی ‪ 2003‬تا‬ ‫‪ 2010‬ی لەخۆگرتوە‪ ،‬ژمارەی ترســناكتر راستدەكەنەوە‪ ،‬كە قوربانییەكان زۆرترین‬ ‫دەخرێتەڕو‪ ،‬ســەبارەت بەقوربانییەكانی ژمارەیــان خەڵكی مەدەنی‌و ژن‌و منداڵن‪،‬‬ ‫دەســتی تیرۆرو تیرۆرســتان‪ ،‬كەگروپ‌و بــۆ نمونــە « لەنێــوان ‪ 5000‬كوشــتن‌و‬ ‫رێكخراوە ئیسالمییەكان ئەنجامیان داوە‪ ،‬برینــدارو قوربانــی دەســتی تیــرۆر‪»،‬‬ ‫‪ %75‬پیــاو‪ ،‬ئافــرەت ‪ ،%11‬منــداڵ ‪14‬‬ ‫بۆنمونە‪.‬‬ ‫لەســاڵی ‪ 2003‬تــا ســەرەتای ســاڵی ‪ ،»%‬بەوردبونــەوەو ســەرنجدانێكی‬ ‫‪ 2010‬ژمــارەی كوژراوەكانــی دەســتی بابەتیانــە‪ ،‬ئەوەمــان بــۆڕون دەبێتەوە‪،‬‬ ‫تیرۆرســتیدا‬ ‫تیــرۆر «‪»70‬هــەزار كــەس‌و ژمــارەی كەلەهەركردەوەیەكــی‬ ‫بریندارەكانیــش «‪ »250‬هــەزار كــەس منداڵێك یان ژنێك گیانی لەدەســتدەداو‬ ‫بــون»‪ .‬بــەاڵم بەپێــی بەڵگەنامەكانــی دەبێتە قوربانی‪.‬‬ ‫هەروەك وەزارەتی مافی مرۆڤی عیراقی‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان‌و رێكخراوەكانی مافی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬لە‪ 2003‬بــۆ ‪ 2010‬ژمارەی كوژراو لەراگەیەنراوێكیدا ئەوەی سەلماندوە‪ ،‬كە‬ ‫قوربانییــەكان زۆر لــەوە زیاترن‌و كوژراو لەساڵی ‪ »96« 2011‬منداڵ لەكردەوەی‬ ‫دەكاتە «‪ »162‬هــەزارو بریندارەكانیش تیرۆرستی گیانیان لەدەسداوەو « ‪»320‬‬ ‫منداڵــی تریــش بەســەختی برینداربون‪،‬‬ ‫نزیك لە»‪ »600‬هەزار كەس دەبن‪.‬‬

‫مەرگــەی كەئیســامییەكان بــۆ‬ ‫دانیشــتوانەكەی دروستیان كردوە‪ ،‬هەمو‬ ‫ئاماژەكانی بەئاراستەی ئەوە پەلكێشمان‬ ‫دەكــەن‪ ،‬بڵێیــن لەعیراقدا ئاســۆی ژیان‬ ‫كــردن‌و هەڵكــردن لەژینگەكەیــدا تا ئەو‬ ‫ئاســتە قورس بوە‪ ،‬هیــچ ئینتمایەك بۆ‬ ‫عیراقیبــون الی عیراقییــەكان نەمێنــێ‌‌و‬ ‫تاكــەكان بەنیشــتمانی خۆیانــی نەزانن‌و‬ ‫بــەردەوام بیــر لەهەاڵتــن‌و رەوكردن لێی‬ ‫بكەنەوە‪.‬‬

‫ئەمنی‌و ســەقامگیری سیاســی‌و ئابوری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و تەندروستی‌و هتد كردوە‪.‬‬ ‫دەســتی رێكخراو گروپە تیرۆرســتیە‬ ‫ئیســامییەكانیان گرتوەو بەلێشاو پارەو‬ ‫پێداویستی سەربازی‌و لۆجستی‌و داراییان‬ ‫بۆتەرخان كردون‪ ،‬كارئاسانیان بۆهەزاران‬ ‫گەنجــی توندڕەو تیرۆرســتی ئیســامی‬ ‫كردوەو ناردویانن بــۆ عیراق‪ ،‬بەئامانجی‬ ‫ئەنجامدانی كارو كــردەوەی توندوتیژی‌و‬ ‫تیرۆرستی‌و خۆكوژی‌و تەقینەوە‪.‬‬ ‫بەدەیان حزب‌و رێكخراوی تیرۆرســتی‬ ‫ئیسالمییەكان هۆكاری دڵنیا نەبون‬ ‫لەسەرئاســتی دنیــا بەگشــتی‌و واڵتانــی‬ ‫لەسەروماڵ‬ ‫عەرەبــی‌و ئیســامی بەتایبــەت‪ ،‬هەمــو‬ ‫ئێســتا لەعیراقدا‪ ،‬جگە لەسیاســییە‬ ‫میكانیزم‌و رێگاكان دەگرنەبەر بۆ ئەوەی‬ ‫پەرە بەكــردەوە تیرۆرســتی‌و خۆكوژی‌و بــااڵ دەســت‌و حكومڕانەكان‪ ،‬لەســایەی‬ ‫تــا ئاســتی جینۆســایدو كۆمەڵكــوژی ئەو دۆزەخەی ئیســامیە تیرۆرســتەكان‬ ‫لەعیــراق بدرێ‌‪ ،‬چەندین مەرجەعی بااڵی تۆویان چاندوەو دروســتیان كردوە‪ ،‬هیچ‬ ‫ئاینــی رەوایەتــی بــەم دۆزەخــە دەدەن هاواڵتییەك لەسەروماڵی خۆی دڵنیانیە‪،‬‬ ‫كەئیســامییەكان لەعیــراق دروســتیان بەپێچەوانــەوە هەمــو چركەیەكــی ژیانی‬ ‫ێ لەكوێدا رو‬ ‫هەڕەشــەیەو خۆیشــی نازان ‌‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫بەڕوی مەرگ‌و كوشتن‌و رفاندن دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫عیراق واڵتی مەرگ لەسایەی هێزە ئاســۆی بەردەمــی لێڵ‌و تاریكــەو نازان ‌‬ ‫ێ‬ ‫بەرەو كام ئاراستە هەنگاو بنێ‌‪ .‬ناشزان ‌‬ ‫ئیسالمیەكاندا‬ ‫ئێســتا بەســەرنجدان لــەو ژمــارەو بۆچی دەژێت‌و لەكوێدا تیرۆرو تیرۆرستان‬ ‫ئامبــازی دەبــن‌و دەبێتــە قوربانی بیری‬ ‫تاریكپەرستانەیان‪.‬‬

‫هەریەك لەم رەوت‌و رێكخراو و گروپە ئیسالمیانە‪ ،‬كەم بن‬ ‫یان زۆر‪ ،‬بەرنامەی سیاسی‪ ،‬پەیڕەوی ناوخۆ‪ ،‬ئامانجی سیاسی‌و‬ ‫رێكخراوەیی خۆیان دیاریكردوەو كاری لەسەردەكەن‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەئامانجە سەرەكیەكانی كاركردنیان‪ ،‬ئەوەیە كەبڕوایان وایە عیراق‬ ‫داگیركراوەو رزگاركردنی لەم داگیركارییە بەجیهاد نەبێت نایەتەدی‬ ‫هــەر بەوردبونــەوە لەئامــارو داتاكان‬ ‫لــە‪ 2011‬تــا ‪ 2013‬ژمــارەی كــوژراو‬ ‫قوربانییەكانی دەستی تیرۆرو تیرۆرستان‬ ‫رو لەهەڵكشان بون‌و گەشتوەتە ئاستێكی‬ ‫ترســناكتر‪ ،‬بۆنمونە « خودی حكومەتی‬ ‫عیراقــی لەمانگی شــوباتی ‪ 2012‬ئەوەی‬ ‫پشــت راستكردەوە كە لەســاڵی ‪2004‬وە‬ ‫تا ســەرەتای ســاڵی ‪»308396« 2012‬‬ ‫كەس لەكردەوە تیرۆرستییەكاندا شەهیدو‬ ‫برینداربون‪.‬‬ ‫ئەمــە جگــە لەرفانــدن‌و بێســەرو‬ ‫شــوێنكردنی دەیــان هــەزار هاواڵتــی‬ ‫مەدەنــی‌و پزیشــك‌و مامۆســتای زانكۆو‬ ‫روناكبیــرو هەونەرمەنــدو پســپۆرو‬ ‫شــارەزای ئەكادیمی‌و تیرۆركردنی بەشی‬ ‫هەرەزۆریــان‪ ،‬هەروەك بەســەدان هەزار‬ ‫هاواڵتــی مەدەنــی تــر لەترســی تیرۆرو‬ ‫كوشــتن‌و رفانــدن‪ ،‬شاروشــارۆچكەكانی‬

‫بەدەیان حزب‌و رێكخراوی تیرۆرستی لەسەرئاستی دنیا بەگشتی‌و واڵتانی‬ ‫عەرەبی‌و ئیسالمی بەتایبەت‪ ،‬هەمو میكانیزم‌و رێگاكان دەگرنەبەر‬ ‫بۆ ئەوەی پەرە بەكردەوە تیرۆرستی‌و خۆكوژی‌و تا ئاستی جینۆسایدو‬ ‫كۆمەڵكوژی لەعیراق بدرێ‌‪ ،‬چەندین مەرجەعی بااڵی ئاینی رەوایەتی بەم‬ ‫دۆزەخە دەدەن كەئیسالمییەكان لەعیراق دروستیان كردوە‬

‫بەاڵم ئەوەشــی رون كردوەتەوە لەساڵی‬ ‫‪ 2012‬ئــەو ژمارەیــە بەرزبوەتــەوە بــۆ‬ ‫«‪ »158‬منــداڵ كــە لەتەقینــەوەكان‬ ‫كــوژراون‌و «‪ »850‬منداڵیش بریداربون‪.‬‬ ‫لەســاڵی ‪ 2013‬تا نیوەی ســاڵ «‪»115‬‬ ‫منــداڵ كــوژراون‌و ‪ »486‬منــداڵ‬ ‫برینداربــون‌و هــاوكات ئەوەشــی رون‬ ‫كردوەتەوە تەنها تا نیوەی ســاڵی ‪2013‬‬ ‫«‪ »139‬ئافرەت بەكردەوەی تیرۆرســتی‬ ‫كوژراون‌و «‪»730‬یش برینداربون‪.‬‬ ‫باشــترین نمونــەی ســەلمێنراوی تــر‬ ‫لەئامارێكــی وردی بیســت‌و دو لیســتی‬ ‫بێســەرو شــوێنكراوانی ئێزدییــەكان‬ ‫لەالیــەن «داعش»وە لەكۆی « ‪»2871‬‬ ‫كــوژراو رفێنــراو بێسەروشــوێنكراو «‬ ‫‪ »1500‬ئافــرەت‌و منداڵــن‪ ،‬كەئەمــەش‬ ‫بەترســناكترین كــردەوەی كۆمەڵكوژی‌و‬ ‫تیرۆرســتی ئیســامیەكان لەناویانــدا‬ ‫«داعش» ئەژمار دەكرێ‌‪.‬‬ ‫لەجیاتی هاوكاری دانیشتوانی‬ ‫عیراق‪ ،‬پاڵ پشتی تیرۆرستان دەكەن‬ ‫هەر لەســەرەتای روخانــی «بەعس»‬ ‫لەســاڵی ‪ 2003‬تا بەئێســتا ‪ 2014‬لەبری‬ ‫هــاوكاری‌و دەســتگرۆیی دانیشــتوانی‬ ‫عیراق‪ ،‬واڵتانــی هەرێمایەتی بەگشــتی‌و‬ ‫دراوسێ‌‌و واڵتە ئیسالمییەكان بەتایبەت‪،‬‬ ‫لەســەر بنەمای نەخشــەو پالنــی تۆكمە‬ ‫بــەردەوام كاریــان لەســەرتێكدانی باری‬

‫داتایانــەی ســەرەوە‪ ،‬كە كــۆی هەمویان‬ ‫قوربانی دەســتی كردەوەی هێزو رەوت‌و‬ ‫گروپــە تیرۆســتییە ئیســامییەكانی‬ ‫عیراقــن‪ ،‬ئەوەمان بــۆ یەكالیی دەبێتەوە‬ ‫كەعیــراق لەوێنــا راســتەقینەكەیدا‪،‬‬ ‫ێ بەواڵتی مەرگ‌و خوێن‌و كوشــتن‌و‬ ‫دەكر ‌‬ ‫رەشــەكوژی ناوبنــرێ‌‪ ،‬چونكــە رۆژو‬ ‫شــەو كاتژمێــرو دەقــەو چركــە نییــە‪،‬‬ ‫گوێــت لەهەواڵــی كوشــتن‌و تیرۆركردن‌و‬ ‫رفانــدن‌و تەقینــەوەو ســەدان روداوی‬ ‫جۆراوجۆری تاڵ‌و ناخۆش‌و ســوێرنەبێت‪،‬‬ ‫تراژیدیاتر لەهەموی ئەو هەمو كوشــتن‌و‬ ‫بڕیــن‌و تیــرۆرو هێــرش‌و پەالمــارە بــۆ‬ ‫ســەرچین‌و توێژە جیاجیــان‪ ،‬لەژێر ناوی‬ ‫«جیهــاد» ئەنجــام دەدرێ‌‌و رەوایەتــی‬ ‫ئاینــی بەبەرگــدا دەبــڕدرێ‌‪ ،‬ئەویــش‬ ‫بەگەڕانــەوەو پشــت بەســتن بەچەندین‬ ‫ئایــەت‌و چەمكــی جیاجیــای ئاینــی‪،‬‬ ‫هەروەك لەنوێترین دانپیاناندا «داعش»‬ ‫لەرێــگای گۆڤاری «دابق»ی زمان حاڵی‬ ‫خــۆی راســتی ئەنفال كردن‌و فرۆشــتن‌و‬ ‫دابەشــكردنی ئافرەت‌و كچــە ئێزدییەكان‬ ‫لەنێوچەتەكانی‌و رێكخراوەكەو فرۆشتنیان‬ ‫لەبازاڕ دەســەلمێنێ‌‌و بۆ ئەمەش ئایەتی‬ ‫قورعــان‌و حەدیســی پێغەمبــەرو فتــواو‬ ‫لێكۆڵەرەكانی خۆیان‌و چەندین ئیسالمی‬ ‫تری هێناوەتەوەو رەوایەتی پێدەدا‪.‬‬ ‫بەدیوێكــی تــرو خوێندنەوەیەكــی‬ ‫تــر‪ ،‬دروســتە بڵێین ئــەم دۆزەخ‌و واڵتی‬

‫پرسیاری جەوهەری‌و كۆتایی؟‬ ‫پرســیاری جەوهــەری‌و كۆنكرێتــی‬ ‫ئەوەیــە ئەم دۆخی مەرگ‌و دۆزەخ ئامێزە‬ ‫لەعیــراق تاكــەی؟ ئایــا عیراقییەكان بۆ‬ ‫یــەك جــار بە»نا»یەكــی تونــد بەڕوی‬ ‫هێزو الیەنە ئیســامیە تیرۆریســتەكاندا‪،‬‬ ‫دەوەستنەوە؟ یان بەپێچەوانەوە فتیلەی‬ ‫ئاگــری تیرۆرو تیرۆرســتان‪ ،‬عێرقییەكان‬ ‫لــەوە زیاتــرو بەرفراوانتــر دەســوتێنێ‌‌و‬ ‫دەرفەتی ژیانیان لەبــەردەم دەبڕێتەوە؟‬ ‫ئایــا هێزێكی دیموكراســیخوازو مەدەنی‌و‬ ‫بوێــرو نەتــرس‪ ،‬لەلوتكــەی توڕەییــەوە‬ ‫دێتە مەیدان‌و بەپەرچی ئەم رەوت‌و هێزە‬ ‫تاریك پەرســت‌و دژە ژیــان‌و دژە مرۆییە‬ ‫دەداتــەوە؟ یان پێچەوانــە ئەو هێزە یان‬ ‫ئامادە نییە یاخود ئامادەگی ئەوەی تێدا‬ ‫نیە ئەو بەرپرسیارێتیە هەڵبگرێ‌؟‬ ‫مــن بەتــەواوی مانــا بــڕوام بــەوە‬ ‫هەیــە چاوگــی ئــەو هێــزە مەدەنــی‌و‬ ‫ســیكۆالرو دیموكراســیخوزازە‪ ،‬لەعیراق‌و‬ ‫كوردســتانیش بونی هەیە‪ ،‬بەاڵم كێشەی‬ ‫هــەرە گەورەی ئــەم هێزە تا ئاســتێكی‬ ‫مەترسیدار پەرتە‪ ،‬پەرتبونیشی بەتەواوی‬ ‫كاریگەری لەسەر ئامادەبونی لەگۆڕەپانی‬ ‫ملمالنێكانــدا داناوە‪ ،‬تەنانەت وای كردوە‬ ‫بەشــێكی بەرچاویان شەرمنانە گفتوگۆی‬ ‫تەوژمــی ئیســامی سیاســی‌و رێكخــراو‬ ‫گروپە تیرۆرســتیەكانیان بكەن‌و نەتوانن‬ ‫رســتەكان ئاڵــو وێربكــەن‌و لەیەكدیــان‬ ‫جیابكەنەوە‪.‬‬ ‫بۆیــە ئەركــی پلەیــەك‌و ســەرەكی‬ ‫تــەواوی هێــزە مەدەنــی‌و ســیكۆالرو‬ ‫دیموكراسیخوازەكانی عیراق‌و كوردستانە‪،‬‬ ‫هەڵوەســتەیەكی جــددی لــەم ئاســتە‬ ‫بكــەن‌و دەرفەتی ملمالنێــكان لەپێناوی‬ ‫بەجەستەكردنی ژیانی مەدەنی‌و سیكۆالرو‬ ‫دیموكراسیانە لەدەست نەدەن‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )494‬دو شةممة ‪2014/12/8‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئەو هۆكارانەی زیان بەمێشكی مرۆڤ دەگەیەنن‬ ‫پەریوەش‪-‬میدیاكان‪:‬‬ ‫تــوێــژیــنــەوە زانــســتــیــەكــان ئــەوە‬ ‫دەسەلمێنن‪ ،‬كە پێویستە مــرۆڤ‪،‬‬ ‫گرنگی بە ژیانی رۆژانەی خۆی بدات‪ ،‬تا‬ ‫لەڕوی تەندروستییەوە زیانی پێنەگات‪،‬‬ ‫بەهۆی ئەم پێنج خاڵەیشەوە لەو زیان‌و‬ ‫مەترسیانە بەدوور دەبین‪ .‬بەتایبەتی‬ ‫زیان بەمێشك‪.‬‬ ‫ی بەیانی‌‪ :‬ئەو‬ ‫ی نان ‌‬ ‫‪ -1‬نەخواردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ناخۆن‪ ،‬رێژە ‌‬ ‫ی بەیان ‌‬ ‫ی نان ‌‬ ‫كەسانە ‌‬ ‫شەكر لەخوێنیاندا كەمدەبێتەوە‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی رێژەیەك ‌‬ ‫ی ئەوە ‌‬ ‫ئەمەش دەبێتە هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫كــەم خـــۆراك بچێت بۆخانەكان ‌‬ ‫مێشكیان‪.‬‬ ‫ی زۆر‪ :‬خــواردنـی‌ زۆر‬ ‫‪ -3‬خــواردنـ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دەمارەكان ‌‬ ‫ی رەقكردن ‌‬ ‫دەبێتە هۆ ‌‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ی هەستی مرۆڤ‪.‬‬ ‫مێشك‌و كەمكردنەوە ‌‬ ‫ی زۆر‪ :‬زۆر‬ ‫ی شیرەمەن ‌‬ ‫‪ -3‬خواردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دەبێتە هۆ ‌‬ ‫ی شیرەمەن ‌‬ ‫خــواردن ـ ‌‬ ‫ی‬ ‫رێگریكردن لەمێشك بۆ هەڵمژین ‌‬ ‫پرۆتین‌و خـــواردن‪ ،‬ئەمەش مێشك‬ ‫ی دەكـــات‌و رێگر‬ ‫ی كەمخۆراك ‌‬ ‫توش ‌‬ ‫ی مێشك‪.‬‬ ‫دەبێت لەگەشەكردن ‌‬ ‫ی ژینگە‪ :‬مێشك زۆرترین‬ ‫‪ -4‬پیسبوون ‌‬ ‫ی ئۆكسجین بەكاردەهێنێت‪،‬‬ ‫رێ ــژە ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هــــەواش دەبــێــتــە هــۆ ‌‬ ‫پیسبون ‌‬ ‫ی ئۆكسجین بۆ‬ ‫ی رێــژە ‌‬ ‫كەمبونەوە ‌‬ ‫مێشك‌و زیانگەیاندن پێی‪.‬‬ ‫‪ -5‬كەمخەویی‌‪ :‬خەوتن هۆكارێكە بۆ‬ ‫ی‬ ‫ی مێشك‪ ،‬بەاڵم ئەوكەسانە ‌‬ ‫حەوانەوە ‌‬ ‫ی مێشكیان‬ ‫كــەمــدەخــەون خانەكان ‌‬ ‫ی خێرا لەناو دەچێت‪.‬‬ ‫بەشێوەیەك ‌‬

‫@@‬

‫@@@‪@2@ @1‬‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬ ‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬

‫یەك‬ ‫ملیۆن‌و نیو‬ ‫دۆالر بۆ‬ ‫ریكالمێك‬

‫یاریگای ماراكانا دو هەزار‬ ‫بوك‌و زاوای لەخۆگرت‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ‪-Haberturk‬ی ئەلیكترۆنی باڵویكردەوە‪ ،‬كچە ئەكتەری شۆخی بواری دراما مریەم‬ ‫ئۆزرەلی‪ ،‬كە بەشاژنە هویام ناسراوە لەشاشەی تیڤیەكانەوە‪ ،‬كۆمپانیایەكی جلوبەرگ بۆندێكی‬ ‫یەك ملیۆن‌و نیو دۆالری پێشكەشكردوە‪ ،‬تاكو لەگەڵ الرای كچیدا ریكالمی بۆ بكەن‪ ،‬پێگە‬ ‫ئەلیكترۆنیەكە رونیكردۆتەوە‪ ،‬الرای كچی ئەو خانمە ئەكتەرە تەمەنی نۆ مانگەو بەدەركەوتنی‬ ‫لەراگەیاندنەكانەوە دەبێتە هاندەرو پاڵپشتێكی باش‌و لەئایندەشدا دەتوانێت وەك دایكی ناوبانگێك‬ ‫بۆ خۆی دیاری بكات‪ ،‬لەگەڵ ئەوەدا تائێستا ئەو كۆمپانیایە هیچ وەاڵمێكی بەشداریكردنی‬ ‫وەرنەگرتۆتەوە‪ ،‬بەاڵم ئۆزرەلی‌و كۆرپەكەی بەردەوامە لەدوركەوتنەوەی چاوی كامێراكانەوە‪.‬‬

‫لەفلیپین ئاهەنگی سااڵنەی دروستكردنی پێاڵو بەڕێوەچو‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫بەمەبەستی هاوكاریكردنی كەسانی هــەژارو كەمدەرامەت‪،‬‬ ‫بەرپرسانی شــاری ریۆدیۆجانیرۆی بــەرازیــل‪ ،‬ئاهەنگێكی‬ ‫هاوسەرگیری بەكۆمەڵیان بۆ دو هــەزار كوڕو كچ ئەنجامدا‪.‬‬ ‫ئاهەنگەكە بەئامادەبونی نزیكەی ‪ 12‬هەزار لەكەسوكارو هاوڕێیانیان‬ ‫لەهۆڵی داخراوی یاریگای ماراكانا سازكراو لەمێژوی ئەو شارەدا‬ ‫بەگەورەترین ئاهەنگی هاوسەرگیری بەكۆمەڵ دادەنرێت‪.‬‬ ‫سودمەندی ئاهەنگەكە ئەو كەسانە بون كە داهاتی مانگانەیان‬ ‫ناگاتە هەزار دۆالرو ناتوانن ئەمجۆرە ئاهەنگانە سازبكەن‪ ،‬لەو‬ ‫رۆژەدا جگە لەئامادەكردنی قەشەی كەنیسەكان بۆ مەراسیمی‬ ‫مارەبڕین‪ ،‬زۆرێــك لەهێڵی شەمەندەفەرەكان تایبەت كرابون‬ ‫بەئامادەكردنی كەسوكارو هاوڕێیانی ئەو بوك‌و زاوایانە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەدا زۆرێك لەم كچ‌و كوڕانە ماوەی چەند ساڵێكە پێكەوە‬ ‫دەژین‪ ،‬بەاڵم هیچ بەڵێنامەیەكی فەرمییان نەبوە كە هاوسەری‬ ‫یەكترن‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬پۆزلێدان‌و خۆدەرخستن‪.‬‬ ‫‪-2‬دوان لـــەدان‪ ،‬بۆ پاسەوانیش‬ ‫دەشێ‌‪ ،‬لەسێپادایە‪.‬‬ ‫‪-3‬ئەویش ئەڕوا‪ ،‬سیان لەقەدەم‪.‬‬ ‫‪-4‬باڵندەیەكە‪ ،‬ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-5‬خــۆزگــە نــەب ـێ‌‪ ،‬ناوێكە وەك‬ ‫سەركەوتن وایە‪ ،‬زۆرجار هەمانە‪.‬‬ ‫‪-6‬شەڕو پارە دەیناسن‪ ،‬سوپاسی‬ ‫ئەكەم لەسەرخەودا نەیەت بۆ الم‬ ‫«پ»‪ ،‬كولفیكولە‪.‬‬ ‫‪-7‬لێئەدرێ‌‪ ،‬باڵندەیەكە ‪ +‬دوو پیتی‬ ‫وەكو یەك‪.‬‬ ‫‪-8‬لێوەو ئەدرێ‌ لەزۆر شوێن‪ ،‬خۆزگە‬ ‫نەمێنێ‌‪ ،‬شتێ‌ جوان نەبینرێ‌‪.‬‬ ‫‪-9‬وەرە «پ»‪ ،‬جۆرە دەمانچەیەكە‪،‬‬ ‫درێژو تەنكیشی هەیە‪.‬‬ ‫‪-11‬وەك باوەش وایە‪ ،‬رەنگێكە‪.‬‬ ‫ێ ‪+‬‬ ‫‪-12‬یاخوا پاشا لێی تێكنەچ ‌‬ ‫پیتێ‌‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫پایتەختی فلیپین‪ ،‬كە ناسراوە بەپایتەختی‬ ‫دروستكردنی پێاڵو لەفلیپین‪ ،‬هەستان‬ ‫بــەســازكــردنــی ئــاهــەنــگــی ســااڵنــەیــان‬

‫‪ Takong‬كــە مەبەست لێی «ئێمە‬ ‫خاوەنی دروستكردنی پێاڵوین لەجیهاندا»‪،‬‬ ‫تێیدا تیشكخرایە سەر بەرەو پێشچونی شاری‬

‫تێدا كرد‌و لەنمایشەكەدا لەكۆی سێ‌ هەزار‬ ‫جوت پێاڵوی جۆری ئیمیلدا‪ ،‬نمایشی ‪250‬‬ ‫جوتیان كرد‪.‬‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬كاڵ‪ ،‬ترێكەی جۆری زۆرە‪.‬‬ ‫‪-2‬شــارێــكــی كــوردســتــانــە «پ»‪،‬‬ ‫چەقۆی ئەو لەمااڵندا نیە‪ ،‬نیوەی‬ ‫كارە‪.‬‬ ‫‪-3‬پێش كابان‪ ،‬یەع كەپیسە‪ ،‬لێوار‪.‬‬ ‫‪-4‬پێوانەیە‪ ،‬تایبەتە بە ئاو‪.‬‬ ‫‪-5‬ژمارەیەكە «پ»‪ ،‬بنەبڕ نەكرێ‌‬ ‫كارەساتە‪.‬‬ ‫‪-6‬وانەیەكە‪ ،‬دوان لەباز‪ ،‬لەدەمدایە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬سەگی بێ‌ سەر‪ ،‬لەمەمك بچوكترە‪.‬‬ ‫‪-8‬شارۆچكەیەكە‪ ،‬ناوێكی عەرەبیە‪.‬‬ ‫‪-9‬شاعیرێكی كۆچكردوی كــوردە‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە‪ ،‬پێگەیشت‪.‬‬ ‫‪-10‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬خورادنێكە‪،‬‬ ‫دوان لەجرج‪.‬‬ ‫‪-11‬شلەیەكی كواڵوە بۆ چێشت‪.‬‬ ‫‪-12‬بچوكترین پارچە دارە‪ ،‬تایبەتە‬ ‫بەوانە‪.‬‬

‫لەوشەی «دار»‪ 30 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی «دار»‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كەوتبێتە كۆتایی وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬هەوادار‪ ،‬بێدار سەدار‬ ‫‪ ...‬هتد‬ ‫بەنمایشكردنی چەندین جۆر پێاڵوی پاژنە ماریكینا لەئاستی بەرهەمهێنانی پێاڵودا‪.‬‬ ‫ئامادەیی بەجلوبەرگی رەنگاو رەنگەوە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫بەشدارییان‬ ‫شارەكەیان‬ ‫بۆ‬ ‫ریكالمێك‬ ‫وەك‬ ‫‪Tour‬‬ ‫‪de‬‬ ‫فێستیڤاڵی‬ ‫گــەڕۆك‪،‬‬ ‫ـەرزی‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫سەماو‬ ‫نمایشی‬ ‫چەندین‬ ‫ئاهەنگەدا‬ ‫لەو‬ ‫لەمانیالی‬ ‫ماریكینا‬ ‫ـاری‬ ‫ـ‬ ‫ش‬ ‫هاواڵتیانی‬ ‫جاسم نەجمەدین‬ ‫گۆرانی ئەنجامدراو پێشبڕكێیەكیش بۆ‬ ‫جوانترین پێاڵوی پاژنە بەرزو باشترین كچە‬ ‫سەماكەر دیاریكرا‪ ،‬زۆرێك لەخوێندكارانی‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بۆ هەر جێگایەك بڕوات‪ ،‬ماڵەكەی بەكۆڵەوەیە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ئەلیكترۆنی شینخوای‬ ‫چین باڵویكردەوە‪ ،‬پیاوێكی چینی‬ ‫دوای شـــەش ســـاڵ جــیــابــونــەوە‬ ‫لەهاوسەرەكەی‪ ،‬ژیانی ئاوارەیی بەسەر‬ ‫دەبات‌و بۆ بژێوی پەنای بردۆتە بەر‬ ‫كۆكردنەوەی شتومەكی ناو پاشماوەی‬ ‫زبڵ‌و خاشاك‌و فرۆشتنەوەی لەبازاڕدا‪.‬‬ ‫لیو لیتگشاو‪ ،‬تەمەن ‪ 39‬ساڵ‪ ،‬دوای‬ ‫ئەو جیابونەوەیە‪ ،‬نەیتوانی بەسەر‬

‫بــاری دەرونـــی خۆیدا زاڵببێت‌و بۆ‬ ‫رەواندنەوەی غەمەكانی بڕیاریدا ژیان‬ ‫لەناو ماڵێكی گەڕۆكدا بەسەر بەرێت‪.‬‬ ‫بەوتەی لیو‪ ،‬بەردەوام لەبیركردنەوەی‬ ‫رابــــــردوی رادەكــــــات كـــە لــەگــەڵ‬ ‫خێزانەكەیدا بەسەری بردوە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫لیو هەستاوە بەدروستكردنی ماڵێك‬ ‫لەتەختەو نایلۆن‌و قوماش‪ ،‬بەردەوام‬ ‫ماڵەكەی بەكۆڵەوەیە بۆ هەر جێگایەك‬ ‫كە دەڕوات‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ تــا ئــەتــوانــی زمانت‬ ‫شیرین بــێ‌‪ ،‬خۆشییەك‬ ‫ێ‬ ‫لەڕێدایە‪ ،‬كەسێك دەیەو ‌‬ ‫ێ بناسێنێ‌‪،‬‬ ‫خــۆیــت پــ ‌‬ ‫بەختەوەر دەبیت‪.‬‬

‫ـ لـــەڕاســـتـــیـــەكـــان‬ ‫رامــەكــە‪ ،‬درۆو ناشرینی‬ ‫ناشاردرێنەوە‪ ،‬هەوڵمەدە‬ ‫بــــەتــــوڕەیــــی لـــەگـــەڵ‬ ‫خۆشەویستەكەتدا بدوێی‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ ئەم هەفتەیە كەمێك‬ ‫بــێــتــاقــەت دەبــــی‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫كــۆتــایــیــەكــەی شـــادی‬ ‫بەدواوەیە‪ ،‬بەرامبەر هیچ‬ ‫ێ دڵت پیس نەبێ‌‪.‬‬ ‫كەس ‌‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ كاری ئەمڕۆ مەخەرە‬ ‫سبەی‪ ،‬بەرامبەر خاوەن‬ ‫كارەكەت روخۆشبە‪ ،‬مەرج‬ ‫نیە گاڵتەو قسەی خۆش‬ ‫خۆشەویستی بەدواوە بێ‌‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ێ كـــە هـــی تۆ‬ ‫ـ كــــار ‌‬ ‫نــیــەو نــایــزانــی‪ ،‬مــەچــۆرە‬ ‫ژێرباریەوە‪ ،‬بەبەرنامە هەمو‬ ‫ێ رێكدەخرێ‌‪ ،‬تەنانەت‬ ‫شت ‌‬ ‫خۆشەویستیش‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ دەتــوانــی ئــەو كــارەی‬ ‫هەوڵی بۆ دەدەی بیهێنیتە‬ ‫دی‪ ،‬بـــەاڵم پــەلــە مەكە‪،‬‬ ‫ێ بەرامبەر‬ ‫دڵت پیس نەب ‌‬ ‫خۆشەویستەكەت‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ێ دێتە‬ ‫ـ كــارێــكــی ن ــو ‌‬ ‫ێ بیكەی‪،‬‬ ‫پێش‪ ،‬گەر ئەتەو ‌‬ ‫ئەوا پرسیار بكە‪ ،‬لەخۆتەوە‬ ‫شوێن ئەو شتانە مەكەوە‬ ‫كە نایانزانی‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ســـەفـــەرێـــك دێــتــە‬ ‫رێــت‪ ،‬گەرچی ماوەكەی‬ ‫كورتە‪ ،‬بــەاڵم بەختەوەر‬ ‫دەبیت‪ ،‬خۆشەویستەكەت‬ ‫دیارییەكت پێ‌ دەبەخشێ‌‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ ئــەم هەفتەیە بەخەم‬ ‫بەسەردەبەی‪ ،‬بەاڵم زیانی‬ ‫بـــەدواوە نیە‪ ،‬ئەوەندەش‬ ‫رەشبین مــەبــە بەرامبەر‬ ‫روداوەكان‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ بـــەخـــەیـــاڵ ژیــــان‬ ‫مەگوزەرێنە‪ ،‬هەوڵدان بۆ‬ ‫هــەر كــارێــك سەركەوتنی‬ ‫بەدواوەیە‪ ،‬ئەوەندەش ژیان‬ ‫بەقورس مەگرە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ئــاســایــیــە مـــرۆڤ‬ ‫لەكارێكدا زەرەرمــەنــد‬ ‫بێ‌‪ ،‬گرنگ ئەوەیە خەمی‬ ‫ێ نەخۆی‪ ،‬هەواڵێكی‬ ‫لـ ‌‬ ‫خــۆش لــەم هەفتەیەدا‬ ‫دەبیستی‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ ئــارامــبــە‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫هـــەوڵـــی بـــۆ دەدەی‬ ‫نزیكە‪ ،‬پــارەیــەك دێتە‬ ‫دەســـتـــت‪ ،‬پێویستە‬ ‫بــەخــۆشــەویــســتــیــدا‬ ‫بچیتەوە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (494) 8-12-2014‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫رێککەوتنێک‬ ‫لەنێوان درەنگوەختی‌و‬ ‫ئەنجامدا!‬ ‫هونەر رەسوڵ ئەحمەد‬

‫لەحەوت رۆژدا ‪ 47‬فیلمی جیهانیی نمایشدەكرێن‬

‫پایتەختی رۆشنبیری‪ ،‬رۆژی جیهانیی مافی‬ ‫مرۆڤ لەئامێز دەگرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫رێكخراوی گەشەپێدانی مافی مرۆڤ‪،‬‬ ‫بەهاوكاری ماڵی سینەماو كۆمەڵێك‬ ‫لەكۆمپانیاكانی سلێمانی‪ ،‬بەبۆنەی‬ ‫رۆژی جیهانیی مافی مرۆڤەوە رۆژانی‬ ‫‪ ،2014/12/12-4‬یەكەمین فێستیڤاڵی‬ ‫مافی مرۆڤ رێكدەخات كە ماوەی حەوت‬ ‫رۆژ دەخایەنێت‪.‬‬ ‫زانا حەمە غەریب‪ ،‬بەرپرسی رێكخراوی‬

‫گەشەپێدانی مافی مــرۆڤ‌و لێپرسراوی‬ ‫فێستیڤاڵەكە بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫هەمو ساڵێك لە ‪12/10‬دا ساڵڕۆژی‬ ‫جیهانیی مافی مرۆڤە‪ ،‬بەمەبەستی زیاتر‬ ‫ناساندنی ئەو رۆژەو كاركردن بەئاڕاستەی‬ ‫چەسپاندن‌و گەشەپێدانی مافەكانی مرۆڤ‬ ‫لەكوردستان‪ ،‬بڕیارماندا هەفتەیەكی‬ ‫فراوان لەكارو چاالكییەكان تایبەت ب ‌ێ‬ ‫بەمافی مــرۆڤ‪ ،‬چاالكییەكانیش بریتی‬

‫دەبــن لــە‪ :‬فێستیڤاڵی فیلمی مافی‬ ‫مرۆڤ‌و نمایشێكی فاشیۆن كە تایبەتە‬ ‫بەجلوبەرگی ژنە پێشمەرگەو شەڕڤانەكانی‬ ‫كوردستان‌و سیمینارو پانێڵ‌و كۆڕی‬ ‫تایبەت بەمافەكانی مرۆڤ‌و پێشانگەی‬ ‫فۆتۆگرافی‪ ،‬لەهەمانكاتدا سینەماكارانی‬ ‫هەریەك لەواڵتانی‪ :‬ئەمەریكا‪ ،‬ئەرژەنتین‪،‬‬ ‫هندستان‪ ،‬بریتانیا‪ ،‬بەلجیكا‪ ،‬بەحرەین‪،‬‬ ‫میسر‪ ،‬سوریا‪ ،‬ئێران‪ ،‬توركیا‪ ،‬پورتوگال‪،‬‬

‫ئەڵمانیا‪ ،‬بەفیلمەكانیان بەشداری لەم‬ ‫فێستیڤاڵەدا دەكـــەن‪ ،‬كــە فیلمەكان‬ ‫‪ 47‬فیلمن‌و لەحەوت رۆژی فێستیڤاڵدا‬ ‫نمایشدەكرێن‪.‬‬ ‫ســــەرجــــەم چــاالكــیــیــەكــانــیــش‬ ‫لـــەمـــۆزەخـــانـــەی‬ ‫نیشتمانی «ئەمنە‬ ‫ســــــورەكــــــە»‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪.‬‬

‫ژولی عەدنان‪ ،‬پەیكەری ئازادی‬ ‫بەجۆرێكی دیكە دروستدەكاتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫لەپڕۆژەیەكی نوێ‌‌و كەموێنەدا‪ ،‬كە تایبەتە‬ ‫بەهونەری فۆتۆ‪ ،‬ژنە فۆتۆگرافەر «ژولی عەدنان»‬ ‫ێ پەیكەرێك هاوشێوەی پەیكەری ئازادی‬ ‫دەیەو ‌‬ ‫ئەمەریكا‪ ،‬بەشێوازێكی جــیــاوازو هونەریی‬ ‫دروستبكاتەوە‪ ،‬سەبارەت بەم كارە ناوازەیە‬ ‫ژولی بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬بیرۆكەكە هی‬ ‫ێ لەڕێگەی ئەم پڕۆژەیەوە جارێكی‬ ‫خۆمە‪ ،‬دەمەو ‌‬ ‫تر پەیكەری ئــازادی دروستبكەمەوە‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئەمەیان لەپێناوی كوردستاندایە‪ ،‬لەڕێگەی ئەم‬ ‫پەیكەرەوە داوای ئازادی بۆ كوردستان‌و كۆبانی‌و‬ ‫ێ هەركەسێك‬ ‫كچانی ئێزدی دەكــەم‪ ،‬دەمــەو ‌‬ ‫ێ‬ ‫لەڕێگەی بەرزكردنەوەی هەر پێداویستیەك ب ‌‬ ‫كە رۆژانــە خۆی كاری پێدەكات‪ ،‬ئەو شتەی‬ ‫خۆی مەبەستێتی‪ ،‬بەدەستیەوە بگرێت‌و بەرزی‬ ‫بــكــاتــەوەو وێنەیەكی خــۆی بــگــرێ‌‌و لەتۆڕە‬ ‫ێ‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكاندا باڵوی بكاتەوە‪ .‬دەشمەو ‌‬ ‫پڕۆژەكەم ببێتە پڕۆژەیەكی جیهانیی‌و هەمو‬ ‫جیهان بەشداری تێدا بكەن‪.‬‬

‫ئەرشیفی نیو سەدەی شاری سلێمانی الی خۆی پاراستوە‬

‫محەمەد ئەمین‪ :‬وێنەگرتنی ئێستا هیچ ئەقڵ‌و‬ ‫هۆشێكی تیا بەكارنایەت‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫محەمەد ئەمین قــادر‪ ،‬تەمەنی ‪74‬‬ ‫ســاڵــە‪ ،‬خــاوەنــی هەشت بڕوانامەی‬ ‫رێزلێنانە‪ ،‬لەئێستادا خاوەنی وێنەگری‬ ‫«ڤیان»ە لەسلێمانی‪ ،‬نزیكەی نیو‬ ‫سەدەیە وێنەگرە‪ ،‬بەلێهاتویی وێنە‬ ‫دەگرێت‪ ،‬تەنانەت ئەرشیفی سەدەی‬ ‫رابردوی شاری سلێمانی پاراستوە‪.‬‬ ‫ســـەبـــارەت بــەكــاری وێــنــەگــرتـن‌و‬ ‫یـــادەوەریـــەكـــان بــە «چـــاودێـــر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬لەسەرەتای سااڵنی پەنجادا‪،‬‬ ‫حاجی ساڵحی بــرام لەحەوشەكەی‬ ‫ماڵی خۆمان فێری وێنەگرتنی كامێرای‬ ‫«شەمسی» كردم‪ ،‬كامێرای شەمسی‬ ‫ێ قــاچ‪ ،‬سندوقێكی‬ ‫پێكهاتبو لەس ‌‬ ‫لــەســەربــو‪ ،‬پــەڕۆیــەكــی رەشــیــش‬ ‫بــەدەمــەكــەیــەوە بــو‪ ،‬عەدەسەیەكی‬ ‫پێوەبو‪ ،‬سكەیەكیشی لەسەربو‪ ،‬لەناو‬

‫سندوقەكەدا دو سندوقی بچوك هەبون‪،‬‬ ‫یەكێكیان چەند دەرمانێكی گیراوەی‬ ‫تێدا بون ئەوی تریشیان مادەی هایپۆی‬ ‫تێدابو‪ ،‬ئەوكاتە تەنیا وێنەی رەش‌و‬

‫سپیمان بۆ معامەالت دەگرت‪.‬‬ ‫ســـەبـــارەت بــەئــەرشــیــفــی ســـەدەی‬ ‫رابـــردو كــەالی خــۆی پاراستویەتی‬ ‫وتی‪ :‬دەفتەرێكی رۆژانەم هەبو‪ ،‬هەتا‬

‫ئێستاش لەبەردەستمدایە كە وێنەی‬ ‫كۆنیان بۆ دەشــۆمــەوە‪ ،‬هەركەسێك‬ ‫وێنەی الم گرتبێت ئەوا ناوو ژمارەی‬ ‫ئەو جامەی لەسەرە كەالمە‪ ،‬رۆژێكیان‬ ‫كابرایەك هاتە الم‌و وتی ساڵی ‪1969‬‬ ‫وێنەیەكم لەم دوكانە گرتوە‪ ،‬تۆ بڵێی‬ ‫جامەكەی مابێ‌‪ ،‬تا وێنەیەك بشۆمەوە‪،‬‬ ‫كە سەیری دەفتەرەكەم كرد مابو‪ ،‬بۆم‬ ‫شتەوە‪ ،‬بەڕاستی هەردوكمان شادبوین‪.‬‬ ‫سەبارەت بەكاری ئێستاو وێنەگرتن‬ ‫ئــامــاژەی بــــەوەدا كــە‪ :‬لەئێستادا‬ ‫ێ نیە بەناوی وێنەگر‪ ،‬لەسااڵنی‬ ‫شت ‌‬ ‫رابردودا كەوێنەم دەگرت پێوەی ماندو‬ ‫دەبوم‪ ،‬لەرێگەی جام‌و وشككردنەوەو‬ ‫چ ــاپ ــك ــردن ــەوە ئـــەقـــڵ‌و هــۆشــمــان‬ ‫بەكاردەهێنا‪ ،‬بــەاڵم ئێستا بەهۆی‬ ‫چاپی پێشكەوتوەوە بەچەند خولەكێك‬ ‫وێنەكەت دەداتــەوە‪ ،‬واتە هیچ ئەقڵ‌و‬ ‫هۆشێكی تیا بەكارنایەت‪.‬‬

‫دواجار وەفدەكەی هەرێم‪ ،‬دوای سەردانێكی وەزیری نەوتی عیراق‌و رێكەوتنێكی سەرەتایی‬ ‫نێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی ناوەند‪ ،‬سەردانی بەغدای كردو لەگەڵ بەرپرسانی‬ ‫ناوەند چەندین كۆبونەوەی ئەنجامداو هاواڵتیانی هەرێمیش لەدڵەڕاوكێی (چون‌و نەچون)‬ ‫رزگاریان بو‪ .‬بەگشتی ئەوەی لەرێكەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و ناوەند دەبینرێت‪،‬‬ ‫ئاراستەی گرفت‌و ئاستەنگەكان روەو باشبونی دۆخی هەرێمن‪ ،‬بەوپێیەی لەرێكەوتنەكەدا‬ ‫هەیە بودجەی هەرێم رەوانە بكرێت‪.‬‬ ‫داواكاریەكانی ئەمجارەی كورد لەروی كاتەوە گونجاوتربو لەسەردانەكانی پێشوی‌وەفدە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی تر‪ ،‬چونكە ئەمجارە سەردانی وەفدی حكومەتی هەرێم لەكاتێكدابو‪ ،‬كە‬ ‫پێشمەرگەی كوردستان لەقورسترین روبەڕوبونەوەدایە لەگەڵ داعش‌و ئێستا پێشمەرگەی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ژمارەیەكی دیاری روبەڕوبونەوەی تیرۆرە بەگشتی‪ ،‬واتا ئێستا كورد بەشێكی‬ ‫سەرەكی جەنگی دژ بەتیرۆرە‪ ،‬ئەمەش گرنگی‌و سەنگی تایبەتی خۆی هەیە‪ .‬لەبەرئەمە‬ ‫گرنگبو لەم كاتەدا تەنها رێكەوتن لەسەر ناردن‌و هەناردەی نەوت‌و پارە نەكرابا‌و زۆر پرسی‬ ‫تریش هەیە هەمو بەیەكەوە كرابا بەیەك پاكێج‌و كورد بیخستایەتە بەردەم حكومەتی‬ ‫ناوەند‪.‬‬ ‫بۆیە گرنگبو لەم دانیشتن‌و لێكتێگەیشتنانە‪ ،‬هەمو داخوازیەكانی كورد بەتایبەت پرسی‬ ‫(خاكی ئازادكراو)‪ ،‬یەكێك بوایە لەبڕگە سەرەكیەكانی ئەم رێكەوتنەو داواكاریەكانی‬ ‫‌وەفدەكەی هەرێم زیاتر بونایەو تەنها لەناردنی بەشە بودجەو پرسی نەوتدا چڕ نەكرابایەوە‪.‬‬ ‫سەرباری هەمو ئەو تێبینیانەش ئەم رێكەوتنە چەند پرسیارێك بەدوای خۆیدا دەهێنێت‬ ‫كە رەنگە لەرواڵەتدا سادەبن‪ ،‬بەاڵم لەناوەرۆكدا پێویستیان بەشیكاریی هەیەو جێگەی‬ ‫سەرسوڕمانن‪ .‬سادەترینی پرسیارەكانیش ئەوانەن‪ ،‬ئایا ئەم رێكەوتنەی نێوان هەرێم‌و‬ ‫ناوەند بۆچی لەم كاتەداو لەكۆتایی وادە س ‌ێ مانگیەكەی هەرێمدابو كە بۆ حكومەتی‬ ‫تازەی عیراقی دانرابو؟‬ ‫ئایا نەدەكرا ئەو لێكتێگەیشتنەی ئێستا دروستبوە‪ ،‬چەند مانگ پێش ئێستا كرابایەو‬ ‫لەسەرەتای وادە س ‌ێ مانگیەكەدابوایە‪ ،‬تاوەكو زوتر نەهامەتیەكانی هاواڵتیان كۆتایی‬ ‫هاتبا؟ ئایا چی هۆكاری ئەوەبو لەم كاتەدا هەردوال ئاوانەرمیی بنوێنن بەرامبەر بەیەكتری؟‬ ‫ئێستا دوای نزیكەی ساڵێك لەنەهامەتی كە بۆهاواڵتیان دروستكرا‪ ،‬پاساوەكان چین‌و كێ‌‬ ‫قەرەبوی ئەو هەمو بارە نەخوازراوە دەكاتەوە‪ ،‬كە خرایە سەرشانی هاونیشتمانیان؟‪.‬‬ ‫بۆچی ئێستا هەرێم ئامادەیە داهاتی رۆژانــەی ‪ 250‬هەزار بەرمیل نەوت رادەستی‬ ‫بەغدا بكات؟ جگەلەوەی ‪ 300‬هەزار بەرمیلی نەوتی كەركوك كە لەڕێی بۆری هەرێمەوە‬ ‫هەناردەدەكرێت‪ ،‬بەاڵم پێشتر بۆچی ئامادەی ئەم كارەنەبون‌و هەناردەی تەنها یەك‬ ‫بەرمیل نەوت‪-‬یش بەم شێوەیەی ئێستا‪ ،‬بەگەڕانەوە بۆ دواوە دادەنرا؟‪.‬‬ ‫هەڵبەت هەمو ئەو پرسیارانە بۆ بێبایەخكردنی ئەم رێكەوتنە نییە‪ ،‬چونكە دواجار‬ ‫ئەم رێكەوتنە ئەگەر وەكو خۆی جێبەجێبكرێت‪ ،‬النیكەم موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‬ ‫دواناكەوێت‌و لەو دۆخە نەخوازراوە رزگاریان دەبێت‪ ،‬بەاڵم هەمو ئەوانەی سەرەوە‬ ‫پرسیاری جدیین‌و پێویستییان بەوەاڵم هەیە‪.‬‬ ‫هەموشمان لەو راستیە باش تێدەگەین‪ ،‬ئیشی حكومەت كارئاسانی‌و دابینكردنی ژیانێكی‬ ‫ب ‌ێ گرفتە نەك بەپێچەوانەوە دروستكردنی گێژاو و تێكەاڵوكردنی كێبركێ تایبەتیەكان‪،‬‬ ‫بۆ ناو ئەزمونی حوكمڕانی‪.‬‬ ‫چونكە سەرەنجامی ئەو تێكەاڵوبونە ئەو دۆخەی هەرێمە‪ ،‬كە نزیكەی ساڵێكە هاواڵتیانی‬ ‫گرفتاركردوەو تائێستاش زەمانەتی ئەوەنیە كەی بەتەواوی ئەو هەورە رەشە دەڕەوێتەوە‪.‬‬ ‫بەكورتی سەردانەكەی وەفدی هەرێم زۆردرەنگ وەختبو‪ ،‬لەهەمانكاتدا ئەنجامەكەشی‬ ‫بەو جۆرە نەبو كە چاوەڕێ بوین (بەڕەچاوكردنی بەهێزی ئێستای كورد لەسەر ئاستی‬ ‫ناوچەكە)و گەڕانەوە بو بۆ رێكەوتنی سااڵنی پێشو‪ ،‬كە وەك هەمیشە پرسە گرنگەكانی‬ ‫وەكو خاك‌و جوگرافیا‌و سنور‪ ،‬سپێردرا بەكۆبونەوەو دانیشتنەكانی داهاتو‪ ،‬كە هیچ كەس‬ ‫نازانێ كەی‌و چۆن ئەنجام دەدرێت‪ ،‬چونكە ئێمە رابردویەكی تاڵمان هەیە لەدواخستنی‬ ‫پرسە گرنگەكان بۆ كاتی نادیار‪.‬‬

‫باڵوكراوەی نوێ‌‬ ‫لەچوارچێوەی پڕۆژەیەك بەناوی «پڕۆژەی نێگەتیڤ» یەكەم‬ ‫كتێبی خۆی بەناونیشانی «كێشەی سوبێكت» باڵوكردەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫كتێبە لەالیەن كۆمەڵێك نوسەرەوە نوسراوە‪ ،‬دەزگای چاپ‌و‬ ‫پەخشی سەردەم چاپی كردوە‪.‬‬ ‫پــرۆژەی نێگەتیڤ؛ رەوتێكی فیكری رادیكاڵە‪ ،‬كە چەند‬ ‫هاوڕێیەك لە دەوری كۆبونەتەوە‪ ،‬ئەم پرۆژەیە لە كتێبی‬ ‫هاوبەش (نوسین و وەرگێڕان) پێكدێت‪ ،‬كە هەر كتێبێك بۆ‬ ‫تێم و تیۆرییەكی فیكری و فەلسەفی هاوچەرخ تەرخانكراوە و‬ ‫كتێبی یەكەم دەربارەی «كێشەی سوبێكت»ـە‪ ،‬و هەروەها لەگەڵیدا‬ ‫سااڵنە هەوڵدەدات وەرزی فەیلەسوفێك‪ ،‬یان بیرمەندێك بەچەندین كتێب بخاتەبەردەست‪ ،‬كە‬ ‫ئەویش كۆمەڵێك كتێب دەربارەی فەیلەسوفێكی سەر بەم رەوتە فیكرییەیە (هەم وەرگێڕان‬ ‫و هەم نوسین) و نامیلكەش یەكێكی دیكەیە لەپێكهاتەكانی پرۆژەی نێگەتیڤ كە هەر‬ ‫نامیلكەیەك تەرخانكراوە بۆ كێشەیەكی تیۆری و بەستنەوەی بەواقیعی خۆمانەوە‪ .‬نێگەتیڤ‬ ‫هەوڵێكی رادیكاڵە و لەناو بیری چەپی رادیكاڵدا ئیش دەكات و تیۆرییە یونیڤێرسالەكان‬ ‫بەواقیعی خۆمانەوە دەبەستێتەوە و دەیەوێت لەم رێگایە وەستانێك لەڕەوتی زەمەنی باوی‬ ‫رۆشنبیریدا دروست بكات و پاشان دینامیكییەتێك بەفیكری هاوچەرخ بدات‪.‬‬

‫ژمارەی داهاتوو‪..‬‬ ‫ڕاپۆرتێک سەبارەت بە تەواوکردنی دەقی کراوەی (یادەوەریی‬ ‫پاسکیلێکی کەرکوکی)ی شێرکۆ بێکەس‪ ،‬لەالیەن هەڵۆی کوڕیەوە‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )435‬دووشةممة ‪ 2014/١2/8‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫ئەلبێر کامۆ‪:‬‬ ‫ئێرنست هەمنگوەی‪:‬‬ ‫خوێنەران یاداشتەکانی کامۆیان پێ گەیشت و لە چاوەڕوانیی یاداشتەکانی هەمنگوەیدان‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫لە مــاوەی ڕابـــردوودا‪ ،‬یاداشتەکانی‬ ‫ئەلبێر کامۆ‪ ،‬بە وەرگێڕانی پێشڕەو‬ ‫حسێن‪ ،‬گەیشتە کتێبفرۆشییەکان‪ .‬ئەم‬ ‫کتێبە چوار بەرگە و یاداشتەکانی نووسەر‬ ‫لە ‪١٩٣٥‬ـــوە تا ئایاری ‪ ١٩٦٤‬دەگرێتە‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫سەرنجڕاکێشیی یاداشتەکانی کامۆ‬ ‫لەوەدایە‪ ،‬کە بەردەوام لە کێشمەکێشدایە‬ ‫و بڕیار نییە هیچ خوێنەرێک ڕازی بکات‪.‬‬ ‫ئاماژە و مەبەستەکانی ئەم یاداشتانە‬ ‫نهێنیئامێز و تەمومژاوین‪ .‬چونکە بە‬ ‫گشتی کتێبێکە خۆی لە ڕۆژانەنووسیدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ .‬وەرگێڕە فارسییەکەی ئەم‬ ‫کتێبە‪ ،‬خەشایار دەیهەمی‪ ،‬کە پێشڕەو‬ ‫حسێن وەرگێڕانەکەی ئەوی بەکار هێناوە‪،‬‬ ‫دەڵێت‪« :‬خوێنەری ئەم کتێبە دەبێ وا‬ ‫دابنێت کە بە ڕێکەوت بەر ئەم کتێبە كه‌مێك هێمنم ده‌كه‌نه‌وه‌‪».‬‬ ‫لەم کتێبەدا کامۆ وەک وێنەکێشێک‬ ‫دەکەوێت و حەز دەکات بە تێڕوانین و‬ ‫دەدوێــت و زۆر بە وردی هەوڵ دەدات‬ ‫هزرەکانی کامۆ ئاشنا بێت‪».‬‬ ‫کامۆ لەم کتێبەدا ئەو کەسە ڕەشبین و وەسفی سروشت و شار و درەختەکان و‬ ‫نائومێدە نامێنێت و زۆر بە وردی جەخت تەنانەت بارانبارینێک بکات‪ ،‬کە بینیونی‪.‬‬ ‫لە چێژبینین لە سروشت و جوانییەکان لە زۆر شوێنیشدا گەاڵڵەی پچڕپچڕی‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬وەک نموونە‪ ،‬سەبارەت بە ڕۆمانەکانی دەبینین کە تێبینیی لێ‬ ‫به‌هار له‌ پاریس بەمجۆرە نووسیویەتی‪ :‬هەڵگرتوون تا پاشان کاریان لەسەر‬ ‫«لە پاریسدا‪ ،‬مزگێنییه‌ك یان شكۆفه‌ى بکات‪.‬‬ ‫جێی ئــامــاژەیــە ســامــی هـــادی ئەم‬ ‫به‌ڕوویه‌ك به‌سه‌ تا تۆی بەزەیی و سۆز‬ ‫له‌ دڵـدا بچێنێت‪ ».‬هەروەها لە شوێنێکی کتێبەی لەگەڵ دەقــە عەرەبییەکەیدا‬ ‫دیکەی یاداشتەکانیدا زیاتر جەخت لە بەروارد کردووەتەوە و لە پێشەکییەکەیدا‬ ‫پاریس دەکاتەوە و گوتوویەتی‪« :‬كه‌ بیر ئــامــاژەی بــەوە داوە‪« :‬خوێندنەوەی‬ ‫له‌ پاریس ده‌كه‌مه‌وه‌ ده‌ڵێى بیر له‌ دێرێك دەف ــت ــەری بــیــرەوەریــیــەكــانــی كــامــۆ‪.‬‬ ‫ده‌كه‌مه‌وه‌‪ .‬نانى نیوه‌ڕۆ له‌ كوپاكابانا خوێندنەوەی مێژوویەكە‪ ،‬بەاڵم بە مانای‬ ‫به‌رامبه‌ر ده‌ریــا‪ ،‬شه‌پۆله‌كان ب ـه‌رز و فۆرمی ڕاستەوخۆی مێژوو نا‪ .‬مێژوویەك‬ ‫هێمنن‪ .‬ته‌ماشاكردنى ئـه‌م شه‌پۆالنه‌ لە خەونی ڕەشپۆشی منداڵی یەكێك‬

‫لە گەڕەكە هەژارنشینەكانی جەزایر‪.‬‬ ‫بــارگــەی خــەمــی ئــەم كــۆچــە دەچێتە‬ ‫نــاو جەنجاڵییەكانی شــاری گــەورە و‬ ‫كولتووری‪ ،‬شار و مەعریفەی شارنشین‪،‬‬ ‫ئەمیش پاریسی پایتەختی فەڕەنسایە‪».‬‬ ‫ئەم کتێبە‪ ،‬دەزگای سەردەم لە چوار‬ ‫بەرگدا چاپ و باڵوی کردووەتەوە‪.‬‬ ‫لە لەالیەکی ترەوە «پاریس جەژنی‬ ‫نەبڕاوە»مان هەیە‪ ،‬کە ژوان جەالل لە‬ ‫ئینگلیزییەوە وەری گێڕاوە و لە ماوەی‬ ‫داهاتوودا ناوەندی غەزەلنووس چاپ و‬ ‫باڵوی دەکاتەوە‪ .‬ئەم کتێبە یاداشتەکانی‬ ‫سااڵنی بیستەکانی ئێرنست هەمنگوەیە‪.‬‬ ‫تێکڕای یــاداشــتــەکــان لــە بـــارەی ئەو‬ ‫ڕۆژگــــارەی پــاریــســەوەن کــە ئــەوکــات‬ ‫هەمنگوەی نووسەرێکی الو بــوو‪ .‬لە‬ ‫هاوڕێ نووسەرەکانی و شاری پاریس و‬

‫دەشت و بەفر و یاریی سکیی سەر بەفر‬ ‫و کتێبەکان دەدوێت‪.‬‬ ‫وەرگــێــڕ لە پەراوێزێکی کتێبەکەدا‬ ‫ئــامــاژەی ب ــەوە داوە‪ ،‬لــەبــەر ئــەوەی‬ ‫هــەمــنــگــوەی هــەوڵــی داوە کتێبێک‬ ‫دەربـــارەی پاریس بنووسێت‪ ،‬زۆربــەی‬ ‫ناوی شوێن و کەسەکانی هەر بە فڕەنسی‬ ‫نووسیونەتەوە‪ ،‬بۆیە وەرگێڕیش لەبەر‬ ‫کەشی کتێبەکە ئــەو نــاوانــەی هــەر بە‬ ‫فڕەنسی داناونەتەوە‪.‬‬ ‫کتێبەکەی هەمنگوەیش‪ ،‬هــەروەک‬ ‫یاداشتەکانی کامۆ‪ ،‬زۆر بە وردی جەخت‬ ‫لە سروشت و شار دەکاتەوە‪ .‬وەسفی‬ ‫هەمنگوەی بە بــەراورد لەگەڵ وەسفی‬ ‫کامۆ‪ ،‬بۆ بەهار‪ ،‬بەمجۆرەیە‪« :‬لە بەیانیانی‬ ‫بــەهــاردا‪ ،‬سبەینان زوو کــارم دەکــرد‪،‬‬ ‫لە کاتێکدا هاوسەرم هێشتا نوستبوو‪.‬‬

‫پــــەنــــجــــەرەکــــان‬ ‫خـــرابـــوونـــە ســەر‬ ‫پشت و خڕەبەردی‬ ‫بــــارانــــشــــۆردووی‬ ‫شــــەقــــامــــەکــــە‬ ‫خــەریــک بــوو وشک‬ ‫دەبوونەوە‪».‬‬ ‫پاریس جەژنی نەبڕاوە‪ ،‬یاداشتەکانی‬ ‫نووسەرێکی الوە‪ ،‬کە لە شێوازەکانی‬ ‫نووسین‪ ،‬لە هەوڵدانی سەختی خۆی بۆ‬ ‫نووسینی تاقەڕستەیەکی ڕاستوڕەوان‪ ،‬لە‬ ‫دانیشتنی بە دیار کورتەچیرۆکێکەوە‪،‬‬ ‫یان لە هەوڵدانی وردی بۆ پەیداکردنی‬ ‫کتێبەکە باشەکان‪ ،‬دەدوێت‪.‬‬ ‫هەمنگوەی لــەو نــووســەرانــەیــە کە‬ ‫زۆر جەخت لە شــێــوازی ڕستەکان و‬ ‫هەڵبژاردنی وشەکانی دەکاتەوە‪ ،‬شێوازی‬

‫شتێفان ڤایدنەر لە بەناوبانگترین کەناڵی کولتووریی ئەڵمانییەوە‬ ‫باس لە کوردستان و فێستیڤاڵی گەالوێژ دەکات‬

‫ئامادەکردن و وەرگێڕانی‬ ‫لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬ ‫شــتێفان ڤایدنــەر‪ ،‬یەکێــک لە‬ ‫بانگهێشــتکراوەکانی فێســتیڤاڵی‬ ‫گەالوێــژ‪ ،‬لــە بــواری وەرگێــڕی‬ ‫و ڕۆژنامەنووســیدا لــە واڵتــی‬ ‫ئەڵمانیــا کەســێکی چاالکــە و‬ ‫بەوەشــدا کە هەمانکات پســپۆڕی‬ ‫ئیســامی سیاسییە‪ ،‬لە میدیاکاندا‬ ‫ناوبانگێکی گەورەی هەیە‪.‬‬ ‫ڤایدنەر ســاڵی ‪ ١٩٦٧‬لە کۆڵن‬ ‫لەدایک بووە‪ .‬زانســتی ئیســام و‬ ‫جیرمانیســتیک و فەلســەفەی لــە‬ ‫زانکۆکانی گۆتینگن و دیمەشــق و‬ ‫بێرکلێی و بــۆن خوێندووە‪ .‬لەپاڵ‬ ‫کاری وەرگێڕی و ڕۆژنامەنووسی و‬ ‫نووسەریدا‪ ،‬ڕەخنەگری ئەدەبییە و‬ ‫لە ســاڵی ‪ ٢٠٠١‬ەوە سەرنووسەری‬ ‫گۆڤــاری (فکــر و فــەن)ە‪ ،‬کــە‬

‫ئینســتیوتیتی گۆتــە بــۆ دیالۆگ سەردانی هەولێری کردوو و لەوێوە‬ ‫لەنێوان کولتووری جیهانی ڕۆژئاوا ڕاستەوخۆ چاوپێکەوتنێکی لەگەڵ‬ ‫و ئیســامدا بــاوی دەکاتــەوە‪ .‬کەناڵــی (‪ )3Sat‬کــرد‪ ،‬کــە لە‬ ‫ژمارەیەکــی زۆر لــە شــاعیرانی ڕووی کولتوورییەوە دەتوانرێت بە‬ ‫عەرەبی وەرگێڕاوەتە ســەر زمانی باشــترین کەناڵی جیهانی ئەڵمانی‬ ‫ئەڵمانــی‪ ،‬لەوانــە‪ :‬ئەدۆنیــس و هەژمار بکرێت‪.‬‬ ‫یەکــەم پرســیار کە ئاراســتەی‬ ‫محمــود دەرویــش‪ .‬لــە مانگــی‬ ‫ئۆکتۆبەری ساڵی ‪٢٠١٢‬ەوە ڤایدنەر دەکرێــت ئەوەیــە‪ :‬لەناوەنــدی‬ ‫ئەندامــی دەســتەی دامەزرێنەری جەنگدا فێســتیڤاڵێک بۆ کولتوور!‬ ‫ئەکادیمــی هونــەری جیهانییە لە ئایا لەم ڕۆژگارەدا کولتوور جێگای‬ ‫کۆڵن‪ ،‬هەروەهــا ئەندامی یەکێتی دەبێتــەوە‪ ،‬لــەم ئــان و ســاتەدا‬ ‫جەنگ باڵی بەسەر هەموو شتێکدا‬ ‫نووسەرانی ئەڵمانیایە‪.‬‬ ‫‪ ٢٠٠٦‬خەاڵتی کلێمنس برێنتانۆی نەگرتووە؟‬ ‫شتێفان لە وەاڵمدا ڕایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫شاری هایدلبێرگی بەدەستهێناوە‪،‬‬ ‫‪ ٢٠٠٧‬خەاڵتــی یۆهــان هاینریــش «کولتــوور لــە کوردســتان‪ ،‬لــە‬ ‫فۆســی بەدەســتهێناوە‪ ٢٠٠٨ ،‬خزمەتــی لێکتێگەیشــتن و خــۆ‬ ‫خەاڵتــی هــا تســێ ئارتمانــی دڵنیاکردنەوە و ڕەخنەگرتندایە لە‬ ‫بەدەســتهێناوە‪ ٢٠١٤ ،‬خەاڵتــی خود‪ ،‬بەاڵم دواجاریش ڕەخنە لەو‬ ‫شــتانەی کە لە بەشەکانی دیکەی‬ ‫شێربارتی بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫ڤایدنەر لەپاش بەشداریکردنی لە عێراقــدا ڕوودەدەن‪ .‬بەتایبەتــی‬ ‫هەژدەهەمین فێســتیڤاڵی گەالوێژ‪ ،‬لــە ملمالنێکانــی پەیوەندیــدار بە‬

‫داعشەوە‪ ،‬کە بەشــتێکی گەورەی‬ ‫عێراقیــان داگیرکردووە و ئێســتا‬ ‫پێشــمەرگە کــوردەکان لــە دژیان‬ ‫دەجەنگێــن‪ .‬مــن زۆر بــە ڕوونــی‬ ‫لــە فێســتیڤاڵەکەدا هەســتم بەوە‬ ‫کرد‪ .‬زۆرێــک لە بەشــداربووەکان‬ ‫ســەرنجی ســەرەکیان لەسەر ئەو‬ ‫بابەتــە بــوو‪ ،‬کــە بەشــێوازێکی‬ ‫تــەواو یەکالییکــەرەوە ڕەخنەیان‬ ‫لــە ئیســامی توونــدڕەو دەگرت‪.‬‬ ‫لێرەدا هەڵوێســتێکی ســێکوالری‬ ‫وەردەگرن و دژی هەموو فۆرمێکی‬ ‫ئیسالمی تووندڕەون‪ .‬لەڕاستیشدا‬ ‫بــە جۆرێکــی ڕاشــکاوانە کــە لە‬ ‫هیــچ شــوێنێکی دیکــەی جیهانی‬ ‫عەرەبی یاخود ئیســامی بەرگوێ‬ ‫ناکەوێت‪».‬‬ ‫لە وەاڵمی ئەو پرسیارەشــدا کە‬ ‫ئایــا کۆبانێ لــە فێســتیڤاڵەکەدا‬ ‫چــی ڕۆڵێکــی هەبــوو و ئاخــۆ‬ ‫بووەتە ســیمبۆلی کوردســتانێکی‬

‫گــەورە‪ ،‬دەڵێــت‪« :‬کۆبانــێ‬ ‫ئێســتا بــووە بــە ســیمبۆلێک بۆ‬ ‫کوردســتانێکی نوێی ســەربەخۆ‪،‬‬ ‫یاخــود تەنانــەت کوردســتانێکی‬ ‫یەکگرتــووش‪ ،‬ئەگەرچــی ئــەوە‬ ‫لــەم ئانوســاتەدا مۆســیقایەکی‬ ‫سیاســیی ئایندەئامێزە‪ .‬لە هەموو‬ ‫حاڵەتەکانــدا کۆبانێ ســیمبۆلێکە‬ ‫بــۆ خەبــات‪ ،‬ئەگەرچــی لــەڕووی‬ ‫جوگرافیاوە دوورە لە کوردســتانی‬ ‫عێراقەوە و هەرگیزیش بە بەشێک‬ ‫لــە کوردســتانی عێــراق هەژمــار‬ ‫نەکــراوە‪ .‬بــەاڵم کوردســتانی‬ ‫عێراق تموحی ســەربەخۆیی هەیە‬ ‫و دەتوانێــت ســوود لــەو خەباتە‬ ‫وەربگرێــت‪ ،‬ئــەوەش زۆر بــاش‬ ‫و لێزانانــە دەکات‪ ،‬بــە جۆرێــک‬ ‫لــە جۆرەکان شــایەنی ئەوەشــە‪.‬‬ ‫هەندێــک لــە بەشــداربووانی‬ ‫فێســتیڤاڵەکە ئیشــیان لەســەر‬ ‫کۆبانێ و مێژووی کۆبانێ کرد‪.‬‬

‫ڕستەکانی لەم کتێبەدا زۆر دوورودرێژە و‬ ‫زۆرجار بە «و» و هەندێکی جاریش بە‬ ‫ئامرازی «کە» درێژیان دەکاتەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫شێوازێکە کە هەمنگوەی بە جەختەوە‬ ‫لە کۆی کتێبەکەیدا بە کاری دەهێنێت‬ ‫و وەرگێڕ هەوڵی داوە بیپارێزێت‪ .‬بە‬ ‫خوێندنەوەی ئەم کتێبە خوێنەر ئاشنای‬ ‫جۆرە زمانێکی هەمنگوەی دەبێت‪ ،‬کە‬ ‫پاشان لە ڕۆمانەکانیشدا دەیبینێتەوە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت ڕۆمانی خۆریش هەڵدێتەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٨‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫هاوڕێم‪ ،‬ژیانی ئێمە وا لە خەیاڵدا‬

‫یاداشتێک بە بیانووی فیلمی کۆمەڵەی شاعیرە مردووەکان‬ ‫پێشەوا محەمەد‬

‫کوشتنی خەیاڵیان بەسە‪.‬‬ ‫هەموومان ڕۆمانی ‪١٩٨٤‬مان لەبیرە‪ ،‬کاتێک مرۆڤە‬ ‫ئازادەکان لە زیندانەکاندا ئەشکەنجە دەدەن و پێیان‬ ‫دەڵێن‪ :‬خەیاڵی حیزب‪ ،‬واتە خەیاڵی ئێوە‪ ،‬شتێک لە‬ ‫خەیاڵ و بیرکرندەوەی حیزبدا بوو‪ ،‬ئەوا لە خەیاڵی‬ ‫ئێوەشدایە‪ ،‬شتێک کە بۆ حیزب باش بوو بۆ ئێوەش‬ ‫باشەو بە پێچەوانەکەشییەوە‪ .‬هەروەها پێشیان دەڵێن‪،‬‬ ‫تۆ‪ ،‬وەک تاکەکەس بوونت نییە‪ ،‬ئەوەی هەیە حیزبە‪.‬‬ ‫***‬ ‫مامۆستاکە‪ ،‬لەناو فیلمی کۆمەڵەی شاعیرە‬ ‫مردووەکاندا‪ ،‬بە خوێندکارەکانی دەڵێت‪ :‬ڕاستە‬

‫«‬

‫قۆناغی‬ ‫لە‬ ‫دوانزەی ئامادەیی‪،‬‬ ‫مامۆستایەکم هەبوو‬ ‫وانەی کوردی پێ‬ ‫دەوتین‪ ،‬ئەو مامۆستا‬ ‫بەڕێزە‪ ،‬لە بەشی ئەدەبیی زمانی کوردیدا‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫باسی لەتیف هەڵمەتی دەکرد‪ ،‬چونکە شیعرێکی ئەو‬ ‫شاعیرە بەناوی «یاخی ببن»‪ ،‬لەناو پڕۆگرامەکەدا‬ ‫هەبوو‪ ،‬ئاماژەی بەوە دا کە لەتیف هەڵمەت یەکێک‬ ‫بووە لە ئەندامانی گرووپی ڕوانگە‪ .‬منیش لەو وانەیەدا‬ ‫بەو مامۆستا بەڕێزەم وت‪ ،‬کە لەتیف هەڵمەت ئەندامی‬ ‫خەیاڵ شووناسی ئازادی مرۆڤە‪،‬‬ ‫گرووپی ڕوانگە نەبووە‪ ،‬بەڵکوو ئەو و چەند نووسەرێکی‬ ‫بەبێ خەیاڵ شتێک نییە ناوی‬ ‫تر گرووپی کفرییان بەرانبەر گرووپی ڕوانگە درووست‬ ‫کردووە‪ ،‬بەاڵم ئەو نەیسەلماند‪ ،‬تا کۆتایی دەوامیش ئەو‬ ‫ئازادی بێت‪ .‬بیرکرندەوە لە ئازادی‬ ‫هەر سووربوو لەسەرئەوەی لەتیف هەڵمەت لە گرووپی‬ ‫ڕوانگە بووە‪ ،‬ئەمە سەرەڕای چەندان بەڵگە کە من بۆم‬ ‫لەناو خەیاڵەوە دەستپێدەکات‪،‬‬ ‫هێناو ئەو هەر بەو بۆچوونەیەوە مایەوە‪.‬‬ ‫بەبێ خەیاڵ‪ ،‬بیرکرندەوەیەکی‬ ‫لە قۆناغی پەیمانگامدا‪ ،‬لە هەفتە یەکەمینەکانی‬ ‫دەواممدا‪ ،‬مامۆستایەک‪ ،‬کە خۆی زۆر بە خوێندەوار‬ ‫لەوجۆرە بوونی نییە‬ ‫و بیرڕۆشن دەزانی‪ ،‬ڕۆژێک پرسیارێکی کرد و وتی‪:‬‬ ‫کێ ڕۆمانی شاری مۆسیقارە سپییەکانی بەختیار عەلی‬ ‫زانسەتەکان هۆکارێکی گرنگن بۆ ژیان و بەردەوامیدان‬ ‫خوێندووەتەوە؟‬ ‫پێی‪ ،‬بەاڵم ئەوەی گرنگترە‪ ،‬هەستە‪ ،‬سۆزە‪ ،‬شیعرە‪،‬‬ ‫هەندێ خوێندکار دەستیان هەڵبڕی‪.‬‬ ‫مامۆستا‪ :‬کەواتە بە یەک دێڕ پێم بڵێن ئەو ڕۆمانە کە ئەوانەش لە خەیاڵدان و خودی ژیان خۆیەتی‪.‬‬ ‫مەبەستییەتی بڵێ‪ ،‬ئەگەر خودی ژیان نەبێت‪ ،‬زانستەکان‬ ‫باسی چی دەکات؟‬ ‫ئایا ئەو مامۆستایانە‪ ،‬کە بەوجۆرە لە ئەدەبیات شارەزا ئیتر چ شوێنێکیان دەبێت! وەک باس لەوەش دەکات‪،‬‬ ‫بن‪ ،‬دەتوانن چ هێزێکی ئەدەبیی لە منی خوێندکاردا دواجار ژیان لەناو پرنسیپەکان و کتێبەکانی خوێندندا‬ ‫بجوڵێنن‪ ،‬بەوجۆرە ئەدەبیات بناسن‪ ،‬چی دەربارەی نییە‪ ،‬ژیان ئەوەتا لە خەیاڵتاندایە‪.‬‬ ‫بەاڵم من پێموانییە هەتا ئەندازیاری و پزیشکیش‬ ‫خەیاڵ و چی دەربارەی تواناکانی مرۆڤ بۆ دەربڕین و‬ ‫چی دەربارەی خستنەڕێی نەوەیەکی خوێندەوار دەزانن؟ بەبێ خەیاڵ مانایەکیان هەبێت‪ .‬تۆی پزیشک‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەمە هەر من و تۆ نین گومانمان لەو ناوەندانە خەیاڵت نەبێت‪ ،‬چۆن بیر لەو نەخۆشە دەکەیتەوە کە‬ ‫هەیە کە ناویان زانکۆ و پەیمانگا و خوێندنگایە‪ ،‬لەبەردەستتدایەو نەشتەرگەری بۆ دەکەیت‪ ،‬ئەگەر خەیاڵ‬ ‫بەڵکوو بێهیواکان زۆرن ‪ ...‬ئەوانەی ڕۆژێک‪ ،‬بەدەر لە‬ ‫پڕۆگرامەکانی خوێندن کتێبێکی تریان هەڵدابێتەوە‪،‬‬ ‫تێگەیشتوون‪ ،‬مرۆڤەکان لەناو حەرەمی ناوەندەکانی‬ ‫خوێندندا بە دەستبەتاڵی دێنەدەرێ‪ .‬بە خەیاڵێکی‬ ‫بەتاڵ‪ ،‬بە خوێندەوارێکی تووتی ئاسا بەئاگا دێتەوە‪.‬‬ ‫***‬ ‫کۆمەڵەی شاعیرە مردووەکان‪ ،‬فیلمێکە بۆ گەیاندنی‬ ‫ئەو پەیامەی کە پێمان بڵێت‪ ،‬ژیان وا لە خەیاڵدا‪،‬‬ ‫لە هەستوو نەست و فراوانی بیرکردنەوەدا‪ .‬ئەو فیلمە‬ ‫پێمان دەڵێت‪ ،‬هەموو شتێک بە خەیاڵەوە بوونیان هەیە‪،‬‬ ‫لە دەرەوەی خەیاڵ هیچ شتێک نییە‪ ،‬ئەگەر هەشبێت‬ ‫مردوو و بێڕەونەقە‪.‬‬ ‫***‬ ‫مرۆڤەکان‪ ،‬کاتێک مانای بوونی خۆیان بەتەواوەتی‬ ‫دەسەلمێنن‪ ،‬کە خەیاڵێکی کراوەیان هەبێت‪ ،‬لە دەرەوەی‬ ‫خەیاڵ‪ ،‬دەبێت شوناسێکی تر بە مرۆڤ ببەخشین‪.‬‬ ‫ئەوانەی ئەمڕۆکە پەلبەستەی کۆمەڵە کەسانێکن و‬ ‫ناویان کۆیلەیە‪ ،‬ئەگەر خەیاڵیان هەبێت کۆیلە نین‪،‬‬ ‫بەڵکوو ئەوانەی لە کۆشک و تەالرە ڕازاوەکاندان و‬ ‫خەیاڵیان نییە‪ ،‬کۆیلەن‪ .‬وەک چۆن ئەو مرۆڤانە دیل‬ ‫نین کە لەناو چوار دیواردان و خەیاڵیان هەیە‪ ،‬ئەوانە‬ ‫دیلن کە لەم زەوییە پان و بەرینەدا دێن و دەچن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خەیاڵیان نییە‪.‬‬ ‫ئەو مرۆڤانەی کە لە تەنها چوار دیواردان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خەیاڵیان هەیە‪ ،‬فڕینیان بێسنوورە‪ ،‬هەمیشە لە‬ ‫شوێنێکی ترن و هەرگیز هەست بەوە ناکەن ئەوان لە چ‬ ‫شوێنێکی تەنگەبەردان‪ .‬خەیاڵ‪ ،‬وەک چۆن بیری مرۆڤ‬ ‫فراوان دەکات‪ ،‬هەربەوجۆرەش جیهانی بەردەمی پان و‬ ‫بەرین دەکات‪.‬‬ ‫بێشک‪ ،‬هەموومان چیرۆکی غەزەلنووسمان لەبەرچاوە‬ ‫لە ڕۆمانی غەزەلنووس و باغەکانی خەیاڵدا‪ ،‬ئەوێک چ‬ ‫مێرگ و باخ و باخاتێکی هەیە لەم سەرزەمینەدا‪ ،‬کە‬ ‫لە ئەرزی واقیعدا نە بوونی هەیە‪ ،‬نە نموونەشی هەیە‪،‬‬ ‫بەڵکوو ئەوەی هەیە لە خەیاڵی غەزەلنووسدایەو بەوجۆرە‬ ‫ژیانی دۆزیوەتەوە‪ .‬ئەمە هەرتەنها بۆ غەزەلنووس نا‪،‬‬ ‫هەمووان دەتوانین لەناو خەیاڵدا بژین‪ ،‬ئەو ژیانەی ئێمە‬ ‫نەخشەی بۆ دەکێشین و پەسەندی دەکەین‪.‬‬ ‫***‬ ‫خەیاڵ شووناسی ئازادی مرۆڤە‪ ،‬بەبێ خەیاڵ شتێک‬ ‫نییە ناوی ئازادی بێت‪ .‬بیرکرندەوە لە ئازادی لەناو‬ ‫خەیاڵەوە دەستپێدەکات‪ ،‬بەبێ خەیاڵ‪ ،‬بیرکرندەوەیەکی‬ ‫لەوجۆرە بوونی نییە‪.‬‬ ‫مرۆڤ بە لێسەندنەوەی مافەکانی دووچاری پێشێلی‬ ‫ئازای تاکەکەسی نابێت‪ ،‬بەڵکوو بە لێسەندنەوەی خەیاڵ‬ ‫ئازادییەکانی پێشێل کراوە‪ ،‬وەک چۆن بۆ کوشتنیشی‪،‬‬ ‫پێویست ناکات بە جەستە مرۆڤەکان لەناو ببرێن‪ ،‬بەڵکو‬

‫نەبێت‪ ،‬چۆن بیر لە ژیان و بیر لە بەهای مرۆڤایەتی‬ ‫دەکەیتەوە‪ ،‬چوونکە بەبێ بوونی خەیاڵ‪ ،‬نەدەتوانرێت‬ ‫بیر لە مرۆڤ بکرێتەوە‪ ،‬نە ژیان‪ ،‬چونکە هەردووکیان‬ ‫لە خەیاڵەوە سەرچاوە وەردەگرن و مانایەک بە بوون‬ ‫دەبەخشن‪.‬‬ ‫تۆی ئەندازیار‪ ،‬ئەگەر خەیاڵت نەبێت‪ ،‬چۆن نەخشەی‬ ‫بینایەک دەکێشیت کە مرۆڤی تێدا دەژیت‪ ،‬چۆن‬ ‫دەتوانیت خانوویەک درووست بکەیت تیایدا ڕێگەی‬ ‫هەڵفڕینی خەیاڵی جێگە بکەیتەوە؟‬ ‫***‬ ‫سیستم‪ ،‬چ سیاسی و چ پەروەردەیی‪ ،‬بەبێ بااڵدەستی‬ ‫خەیاڵ‪ ،‬مرۆڤی شێواو درووست دەکات‪ .‬مرۆڤێک‪،‬‬ ‫هەموو کەس و هەموو ئایدیایەک بە ئاسانی توانای‬ ‫کۆنتڕۆڵکردنی هەیە‪ .‬ئەگەر خەیاڵ هەبێت‪ ،‬مرۆڤەکان‬ ‫زۆر ئەستەم دەتوانن بە هەر ڕێگەیەکدا ئایدیۆلۆژیاو‬ ‫بیرەکان دەیانەوێت بەالڕییاندا بەرن‪ ،‬چونکە بوونی‬ ‫خەیاڵ‪ ،‬یەکسانە بە بوونی سەدان گومان کە مرۆڤەکان‬ ‫لەسەر هەر بیر و بڕیار و ئایدیایەک درووستی دەکەن کە‬ ‫دێنە بەردەمیان‪.‬‬ ‫ئێمە بۆیە بارودۆخمان ئاوایە چونکە خەیاڵمان نییە‪،‬‬ ‫چونکە دەزگاکانی پەروەردەمان‪ ،‬چونکە سیستمی‬ ‫سیاسیی و کۆمەاڵیەتیمان‪ ،‬هیچ کارێکیان نەبووە و نییە‪،‬‬ ‫جگە لە کوشتنی خەیاڵی ئێمە‪ .‬ئەوان هەمیشە وایان‬ ‫هەست کردووە‪ ،‬خەیاڵ بەرەو بێئابڕوویی و بێئەخالقیمان‬ ‫دەبەن‪ ،‬بەاڵم لە دەرئەنجامدا نەیانپرسی‪ ،‬بێخەیاڵی‬ ‫مرۆڤێک درووس دەکات ئامادەیە بەبێ بیرکردنەوە‪ ،‬لە‬ ‫بینایەکدا خۆی بتەقێنێتەوە و سەدان کەس بەخۆیەوە‬ ‫بکوژێت‪.‬‬ ‫هاوڕێم‪ ،‬ژیان بریتی نییە لەمەی ئێمە ئەزموونی‬ ‫دەکەین‪ ،‬ئەم ژیانە هی خەیاڵکوژ و خەیاڵکوژراوەکانە‪،‬‬ ‫درووستکەرەکەی ئەوانن‪ .‬وەک ژیژەک سەبارەت بە‬ ‫کتێبی «لێکدانەوەی خەونەکان»ی فرۆید دەڵێت‪ :‬فرۆید‬ ‫مەبەستی بووە بڵێ‪ ،‬واقیع بۆ ئەو کەسانەیە کە بەرگەی‬ ‫خەون ناگرن‪ .‬منیش دەڵێم‪ :‬هاوڕێم‪ ،‬ئەم واقیعە بۆ ئەو‬ ‫کەسانەیە خەیاڵیان نییە‪.‬‬

‫مۆپاسان؛‬ ‫چیرۆكنووسێكی شەرمن‪...‬‬ ‫سمێڵزلێكی تەنیا‪!...‬‬ ‫توانا ئەمین ‪-‬بەیان سەلمان‬ ‫ستۆكهۆڵم‪ -‬پاریس‬

‫ئەدەبیاتی سەدەی ‪١٩‬ی فەرەنسی‪ ،‬ئەدەبیاتی ڕیال و ڕۆمانس و ناتورالە‪،‬‬ ‫لەو ئەدەبە گەورەیەدا؛ مۆپاسان نووسەرێكی ناتورالە‪ .‬ناتورالیسم پێچەوانەی‬ ‫ڕێبــازی ڕۆمانتیســم؛ لــە بری ئەوەی لەســەر جوانــی درۆزنانەی سروشــت‬ ‫بووەســتێت‪ ،‬جــیھان بــە شــێوە واقیعییەكەی‪ ،‬بــە ھەموو ناشــرینییەكانی‬ ‫ناوییەوە وێنا دەكات… ئەوەی مۆپاســان بخوێنێتەوە تێدەگات؛ كە خراپی و‬ ‫ناشــرینییەكی بێ سنوور لە سروشــتدا ھەیە‪ ...‬تێدەگات؛ ئێستا بێ بەزەیی‬ ‫مرۆڤ لە چ ئاستێكی ترسناكی بەرزدایە‪.‬‬ ‫مۆپاســان‪ ،‬ناوی ڕاســتەقینەی (ھنری رونێە ئەلبێر گێ دو مۆپاسان)ـــە‪،‬‬ ‫لە ‪ ٥‬ئۆگەســتی ‪ ١٨٥٠‬لە (تورڤیل ســیور ئارك)‪ ،‬لە ناوچەی (نۆرماندی) لە‬ ‫فەرەنســا لە دایكبووە‪ .‬دەقی چیرۆكەكانی نموونەیەكن لە ســەر توڕەیی ئەو‬ ‫لە دونیا‪ ،‬لە بوون‪ ،‬لە سروشــت‪ ،‬لە داب‌ونەریتی ئەو ســەردەمەی تێدا ژیاوە‪،‬‬ ‫ئەوە جگە لەوەی شــیكردنەوەی دەروونی كەسایەتیەكان‪ ،‬بەشێكی گرنگن لە‬ ‫پێكھاتەی كاری ئەودا‪.‬‬ ‫مۆپاســان ھێندە ڕەوانبینــە كە تا ناخی قواڵیی بیركردنــەوەی كاراكتەری‬ ‫چیرۆكەكانــی خــۆی دەمانبــات‪ ،‬بــێ ئــەوەی خۆی بــڕوای بــەو خوێندنەوە‬ ‫دەروونییە ھەبێ‪ ،‬چونكە لەالی ئەو لە واقیعدا ھەمیشــە شــتەكان شــاراوەن‪،‬‬ ‫ئەو الیەنە ئاشــكرایەش لەوە تێناپەڕێ ببێتە بەشــێكی شاراوە و بە جۆرێكی‬ ‫تر دەریانبڕین‪.‬‬ ‫لەالی مۆپاسان‪ ،‬نووسەری گەورە ئەوەیە كە ناڕوونی و ئاڵۆزیەكانی خۆی‬ ‫و تەنانــەت وەھمە تایبەتیەكانی خۆشــی بســەپێنێت بەســەر مرۆڤایەتییدا‪.‬‬ ‫وەســفی كەسایەتی و شوێنەكان پارچەیەكن لە سادەییەكی پڕ ئەكتیڤییەت‪،‬‬ ‫ئێمە لەم كتێبەدا؛ لەبەردەم نووسەرێكداین‪ ،‬كە ھەمیشە بانگەشەی زمانێكی‬ ‫ســادە و ڕەوان دەكات‪ ،‬بەمەش دابڕانێکی گەورە لەگەڵ نووســینی بەلزاسیدا‬ ‫(بەلزاك) دەکات و زۆرتر نزیک لە (فلۆبێر)ـە‪ ،‬ئەوە لە كاتێكدا ھاوسەردەم و‬ ‫ھاوڕێی نزیكی (ئەمیل زۆال) بووە و نامەی زۆر لە نێوانیاندا ھەیە‪ ،‬كە بەھای‬ ‫ئەدەبی و ھەندێ دیوی شاراوەی مۆپاسان بۆ خوێنەری الپرەسەن دەدركێنن‪.‬‬ ‫گێ دو مۆپاسان لە ماوەی تەنھا ‪ ٤٣‬ساڵی تەمەنیدا نزیكەی ‪ ٣٠٠‬چیرۆك و‬ ‫پێنج ڕۆمان و كۆمەڵێ شیعر و شانۆگەریشی نووسیووە‪.‬‬ ‫بەشــێوەیەكی گشتی؛ چیرۆكی مۆپاسان چیرۆكگەلێكی ئۆتۆبیۆگرافین‪ ،‬لە‬ ‫چیرۆكەكانی ئەودا؛ سەردەمانی سەختی منداڵیی خۆی‪ ،‬پەیوەندی دژواری بە‬ ‫ژنانەوە‪ ،‬ھەڵھاتن لە خەڵك و چوونە ناو خۆی‪ ،‬بەشــداری كردن لە جەنگ و‬ ‫گواستنەوەی دۆخی سامناكی مرۆڤ كوشتن دەبینین‪.‬‬ ‫مۆپاســان بــە جۆرێكی نوێ ژیانــی تایبەتی خۆی تێكەڵ بــە ئەدەبەكەی‬ ‫كردووە‪ ،‬ھەر بۆیە ناوچەی (نۆرماندی) كە شوێنی لەدایكبوونێتی‪ ،‬جێگایەكی‬ ‫گەورەی ھەیە لە نووسینەكانیدا و پەسنی سروشتی و خەڵكەكەی لەم كتێبەی‬ ‫بەردەستاندا بە وردی دەكات‪ .‬جەنگی ‪ ١٨٧٠‬و داگیركردنی فەرەنسا لەالیەن‬ ‫ئەڵمانەكانــەوە پانتاییەكــی تــری گرنگی لە كۆمەڵی نووســینی مۆپاســاندا‬ ‫گرتــووە؛ وەك چیرۆكەكانی (ژنێكی شــێت) و (دوو ھاوڕێ) كە لەم كتیبەی‬ ‫بەردەستاندا دەیخوێننەوە‪.‬‬ ‫بــێ گومــان لە دەقەكانی ئەم نووســەرەدا ژنی ســۆزانی ھەروەك چۆن لە‬ ‫ژیانی ڕاســتی خۆیدا ئامادەیی بەرچاوی ھەبووە‪ ،‬لێرەش ھەن‪ .‬چنینی ورد و‬ ‫پڕ تێڕامانی لە مرۆڤ؛ لە ھەندێك لە كارەكانیدا وەك هەردوو چیرۆكی (كوێر)‬ ‫و (گۆڕ) بە ڕوونی دەبینرێت‪ .‬ھەروەھا بەشێكی زۆری تێکستەکانی مۆپاسان‬ ‫مۆركێکی کۆمیدی هەڵدەگرن‪ ،‬کۆمیدیایەک کە لە کراسێکی تراژیدییەوە ئااڵوە‬ ‫هەروەک وەك ئەوەی لە چیرۆكی (گەوھەرە ســاختەكان) دەیبینین‪ ...‬یاخود‬ ‫ئەو چیرۆكانەی تیایدا خوێندنەوەی سایكۆی تایبەتی خۆی بۆ ژن تێدا بەیان‬ ‫دەكات‪ ،‬وەك چیرۆكەكانــی (مــەدام ھێرمــی)‪( ،‬چ جوانییــەك)‪( ،‬ڕۆز)‪ ،‬كە‬ ‫دیسان لەم كتێبەدا دەیخوێننەوە‪.‬‬ ‫كە باســی نووســینی مۆپاسان دەكەین ناتوانین باســی ڕەشبینی نەكەین‪،‬‬ ‫ئــەو تەنانەت فلۆبێری تێپەڕاندوە‪ ،‬چونك ئەگــەرالی فلۆبێر دڵنەوایەكەی لە‬ ‫ھونەرەكەیدا بینیبێتەوە‪ ،‬مۆپاسان تا كۆتایی ڕەشبینێكی تەنیایە‪.‬‬ ‫مۆپاســان بۆ ئێمە ڕیالیســتێك نییە شــەرحی حاڵ بكات‪ ،‬لە ئیشی ئەودا؛‬ ‫تــێ ڕامــان لە ڕەفتاری ئەخالقیی‪ ،‬كــردەوە و دژە كردەوە‪ ،‬چارەنووس و بێ‬ ‫ئیرادەیی‪ ،‬بۆشایی ڕۆحیی و ھەستییمان‪ ،...‬كۆنسێبپتگەلی چوون؛ خیانەت‪،‬‬ ‫درۆ‪ ،‬خۆنواندن‪ ،‬دڵڕەقی‪ ،‬ھەستكردن بەتاوان‪ ،‬مەرگ‪ ...‬دەخوێنینەوە‪.‬‬ ‫مۆپاسان لە كۆتاییەكانی تەمەنە كورتەكەیدا بە هۆی نەخۆشی سیفلیس‌وە‬ ‫بەرەو شــێتی دەچێت و پاش هەوڵێكی ســەرنەكەوتووی خۆكوشــتن دەبرێتە‬ ‫نەخۆشخانەیەكی دەروونی لە پاریس و ئیتر بۆ هەتا هەتایە نایەتەوە دەرەوە‬ ‫و لە ڕۆژی ‪ ٧‬تەموزی ‪١٨٩٣‬دا هەر لەوێ دەمرێت‪.‬‬ ‫خوێنەری خۆشەویســت؛ ئێســتا ئەمەی لەبەردەســتاندایە‪ ،‬هەڵبژاردەیەك‬ ‫لــە جوانتریــن و بەناوبانگتریــن چیرۆكەكانی مۆپاســانن كــە دوای گەڕانمان‬ ‫لەسەرچاوەی جیاواز جیاوازەوە هەڵمانبژاردن و پاش وەڕگێڕانیان بەراوردمان‬ ‫كــردون بــە دەقــە ئۆرگیناڵەكە كە فەرەنســییە‪ ..‬بە هیوایــن جێگای چێژی‬ ‫ئێوەبێت و لە كەم و كورتی كە بێبەش نین لێی‪ ،‬ئومێدمان هەر عەفووە‪.‬‬

‫««‬ ‫دەبێت دەرگاکانى ڕۆمان بۆ هەموو کەسێک بە یەکسانى لەسەر پشت بن‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٨‬‬

‫‪3‬‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ ئەلیف شەفەقدا‬

‫ئەلیف شــەفەق لەنێو واڵتەکەى خۆى‬ ‫و لەســەر ئاســتى جیهانیش یەکێکە لەو‬ ‫نووســەرانەى کە کتێبەکانى پڕفرۆشترین‬ ‫بەرهەمــى ئەدەبیــن‪ .‬لەنێــو کتێبەکانیدا‬ ‫پرســە هەســتیارەکانى تورکــى لەگــەڵ‬ ‫ســۆفیزم و چیرۆکــە جیهانییــەکان‬ ‫تێکهەڵکێشــى یەکتــرى دەکات‪ .‬لــەم‬ ‫دیمانەیەدا کــە رۆژنامەنووســى ناودارى‬ ‫تــورک جەیدا نورتــش لەگەڵیدا ئەنجامى‬ ‫داوە‪ ،‬خاتوو شــەفەق باس لە گەمەکردن‬ ‫بە زمان دەکات‪ .‬هەروەها ئاماژە بە رۆڵى‬ ‫ئــەدەب دەکات لــە دیموکراتیزەکردنــى‬ ‫تورکیا‪.‬‬ ‫خاتــوو شــەفەق‪ ،‬تۆ هەتا ئێســتا ‪13‬‬ ‫کتێبت نووسیوە‪ ،‬نۆ لەو کتێبانە رۆمانن‪.‬‬ ‫پێنــج لــە رۆمانەکانــت بــە ئینگلیــزى‬ ‫نووســراون‪ ،‬دواتــر بــۆ زمانــى تورکــى‬ ‫وەرگێــڕدراون‪ .‬لە زۆر بۆنە ئاماژەت بەوە‬ ‫کردووە خۆت چێژ لە گەمەکردن بە زمان‬ ‫و وشەکان و دروستکردنى پردێک لەنێوان‬ ‫هەردوو زمانەکە دەبینیت‪ .‬جیاوازى چییە‬ ‫لەنێوان نووســین بە زمانى ئینگلیزى بە‬ ‫بەراورد لەگەڵ زمانى تورکى؟ چۆن بڕیار‬ ‫لەســەر ئەوە دەدەیت کــە بە کامە زمان‬ ‫بنووسیت؟‬ ‫ئەلیــف شــەفەق‪ :‬مــن بەهەمــان ئەو‬ ‫رێگەیەى ئاڵوگۆڕى نێــوان کولتوورەکان‬ ‫دەکــەم‪ ،‬ئاڵوگۆڕ لەنێوان زمانەکانیشــدا‬ ‫دەکەم‪ .‬بەمەش بەهەردوو زمانى ئینگلیزى‬ ‫و تورکى دەنووســم‪ .‬ئەگەر ئێمە بتوانین‬ ‫بــە زیاتر لــە زمانێک خــەون ببینین‪ ،‬بۆ‬ ‫نابێت تواناى ئەوەمان هەبێت بەزیاتر لە‬ ‫زمانێک چیرۆکەکان بگێڕینەوە؟ لەماوەى‬ ‫دەســاڵى رابــردوو‪ ،‬یەکەمجــار هــەر بە‬ ‫ئینگلیزى نووســیومەو‪ ،‬دواتــر رۆمانەکە‬ ‫وەرگێڕدراوەتە سەر زمانى تورکى‪ ،‬پاش‬ ‫ئــەوە دەقە تورکییەکەم هێناوەو دووبارە‬ ‫نووســیومەتەوە‪ .‬بەشــێوەیەک مــن هەر‬ ‫رۆمانێک دووجار دەنووســم‪ .‬دەزانم ئەمە‬ ‫تاڕادەیەک شــێتانەیە‪ ،‬بــەاڵم حەزدەکەم‬ ‫لەگەڵ زمــان و لەنێو زماندا ئیش بکەم‪.‬‬

‫خۆرخی لویس بۆرخیس‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سەیوان محەمەد‬ ‫بەشی سێیەم – کۆتایی‬

‫رووبەڕووبوونــەوە لەگــەڵ مێــژوو و‬ ‫رابــردووى تورک‪-‬ئەرمەنیــەکان‪ .‬تــۆ‬ ‫هەروەهــا کاراکتــەرى ئافرەتــى بەهێزت‬ ‫هەیــە‪ .‬ئایــا خــۆت وەک نووســەرێکى‬ ‫سیاسى دادەنێیت؟‬ ‫ئەلیــف شــەفەق‪ :‬ئەگەر تۆ نووســەر‬ ‫بیت لە واڵتێکــى وەکو تورکیا‪ ،‬نێجیریا‪،‬‬

‫ئەگەر ئێمە بتوانین بە‬ ‫زیاتر لە زمانێک خەون‬ ‫ببینین‪ ،‬بۆ نابێت تواناى ئەوەمان هەبێت بە‬ ‫زیاتر لە زمانێک چیرۆکەکان بگێڕینەوە؟‬

‫«‬

‫سازدانى‪ :‬جەیدا نورتش‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬دیار عەزیز شەریف‬

‫دەبینــم هەندێ شــت هەیە ئاســانترە بە‬ ‫تورکى بیڵێم; لەکاتێکدا هەندێک شتى تر‬ ‫هەن ئاســانترە بە ئینگلیزى گوزارشتیان‬ ‫لێــوە بکرێت‪ .‬ئەگــەر بمەوێــت لەبارەى‬ ‫خەمگینــى و شــەیدابون و دڵتەنگییەوە‬ ‫قسە بکەم‪ ،‬ئەوا هەست دەکەم ئاسانترە‬ ‫بــە تورکى بنووســم‪ .‬بەاڵم ئەگەر قســە‬ ‫لەســەر گاڵتەجاڕییەکــى زۆر‪ ،‬ســاتیرو‬ ‫تەوس بێت‪ ،‬ئەوە ئاسانترە بە ئینگلیزى‬ ‫بنووسنم‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئەوە جیاوازییەکــى کولتوورییە‬ ‫زیاتــر لــەوەى جیاوازییەکــى زمانەوانى‬ ‫بێت‪ .‬لــەوەش گرنگتر‪ ،‬نووســین بە دوو‬ ‫زمان یارمەتیم دەدات زیاتر سەرنج بدەمە‬ ‫ئەو وردەکارییانەى کە خەڵک هەندێکجار‬ ‫بەهەنــدى وەرناگــرن‪ .‬مــن حەزدەکــەم‬ ‫بیــر لــەو وشــانە بکەمــەوە کــە ناکرێت‬ ‫راســتەوخۆ لــە زمانێکەوە بــۆ زمانێکى‬ ‫تــر وەربگێڕدرێن‪ .‬ئەمــەش دەروازەیەکى‬ ‫نهێنییە بۆ چوونە نێو هەر کولتوورێک‪.‬‬ ‫کاتێک بە زمانێکى دیاریکراو دەنووسى‪،‬‬ ‫لــە مێشــکى خۆتــدا خوێنەرەکانــت لە‬ ‫یــادە کە دەتەوێ قســەیان بــۆ بکەیت؟‬ ‫بــۆ نموونــە‪ ،‬کاتێــک تــۆ بــە ئینگلیزى‬ ‫دەنووســیت‪ ،‬ئەو خەڵکــەى بە ئینگلیزى‬ ‫قســە دەکــەن لەنێو مێشــکتدا حزوریان‬ ‫هەیە؟‬ ‫ئەلیــف شــەفەق‪ :‬ئەو ســاتەوەختەى‬ ‫خەریکــى نووســینى رۆمانــم‪ ،‬بیــر لــە‬ ‫خوێنــەر ناکەمــەوە‪ .‬کاتێــک چیرۆکێک‬ ‫دادەڕێــژم‪ ،‬لەنێو ئەو چیرۆکــەدا دەژیم‪.‬‬ ‫کاراکتەرەکان‪ ،‬گرێچنەکە‪ ،‬سەر زەمینەکە‬ ‫تاڕادەیــەک دنیایەکــى راســتەقینەن بۆ‬ ‫مــن‪ .‬لەبەرئــەوە بیــر لــەوە ناکەمــەوە‬ ‫خوێنــەرەکان یان رەخنەگرەکان چ جۆرە‬ ‫بەرســڤێکیان دەبێت‪ .‬ئەو بۆچوونە‪ ،‬یان‬ ‫ئــەو نیگەرانییــە زۆر دواتــر دێــت‪ .‬ئەو‬ ‫کاتەى کە چیرۆکەکە تەواو بووە‪ .‬کاتێک‬ ‫کتێبێک تەواو دەکەم و دەیدەمە دەســت‬ ‫سەرپەرشتیارانى چاپەکەم‪ ،‬ئەوە دەکرێ‬ ‫ئەو کاتــە نیگەرانی رووبــەڕووم بێتەوەو‬ ‫دەســتى خۆى بوەشــێنێت‪ ،‬بەاڵم ئەوسا‬ ‫تازە زۆر درەنگــە‪ ،‬چونکە چیرۆکەکە لە‬ ‫دایکبــووە‪ .‬ئــەوە رێبازێکى زۆر باشــە‪.‬‬ ‫مــن پێموانییــە بــۆ نووســەر شــتێکى‬ ‫تەندروســت بێــت زۆر بیــر لەوەبکاتەوە‬

‫ئاخۆ خوێنەرەکانى دواتر چى دەڵێن‪ .‬لەو‬ ‫کاتەى تۆ خەریکى نووسینى‪ ،‬باشتروایە‬ ‫دوودڵ نەبێــت لەبــارەى ئەو شــتانەوە‪.‬‬ ‫هەروەهــا تەنیــا لەنــاوەوەى چیرۆکەکە‬ ‫بمێنەوە هەتا ئەو کاتەى تەواو دەبێت‪.‬‬ ‫ئایــا خوێنەرەکانت ئەوانەى بە تورکى‬ ‫قسە دەکەن و ئەوانەیشى بە تورکى قسە‬ ‫ناکەن‪ ،‬کاردانەوەى جیاوازیان بۆ ئیشــى‬ ‫تۆ هەبووە؟‬ ‫ئەلیــف شــەفەق‪ :‬لــە تورکیــا‪ ،‬وەکو‬ ‫شوێنەکانى دی‪ ،‬زۆربەى زۆرى خوێنەرى‬ ‫چیــرۆک و رۆمــان‪ ،‬ئافرەتانــن‪ .‬جیهانى‬ ‫چاپکــردن زۆر قەرزاربــارى خوێنــەرى‬ ‫مێینەیە‪ .‬مایەى سەرسوڕمانە‪ ،‬لە تورکیا‬ ‫کتێــب دانەیەکــى تاکەکەســى نییە‪ .‬تۆ‬ ‫کتێبێک دەکڕیت‪ ،‬دەیخوێنیتەوەو پاشان‬ ‫خەڵکى تر لێتیوەردەگرن و دەیخوێننەوە‪-‬‬ ‫کەس و کار‪ ،‬هاوڕێکانت‪ ،‬لەنێو هاوڕێکان‬ ‫دەستاودەســت دەکات‪ .‬بۆیــە یەک دانە‬ ‫کتێــب لەالیــەن پێنــج‪ ،‬شــەش کــەس‬ ‫دەخوێندرێتــەوە‪ .‬مــن پەیوەندیم لەگەڵ‬ ‫خوێنەرەکانــم بەرز دەنرخێنــم‪ .‬ئەمە بۆ‬ ‫مــن بایەخى خۆى هەیــە‪ .‬ئەگەر حەزیان‬ ‫لــە کتێبێــک بێــت‪ ،‬ئــەوا خوێنــەرەکان‬

‫دانەرى کتێبەکە وەک بەشــێک لە خێزان‬ ‫چاولێدەکــەن‪ .‬ئەمــە زۆر هەســت بزوێن‬ ‫و کارتێکــەرە‪ .‬الیەنــى نێگەتیڤى تورکیا‬ ‫ئەوەیــە وشــەکان زۆر گــران لەســەرت‬ ‫دەکەوێــت‪ .‬ئێمــە بەتــەواوى خاوەنــى‬ ‫ئازادییەکــى پەڕوباڵئامێــزى قســەکرن‬ ‫یــان ئازادى خەیاڵکــردن نین‪ .‬لە تورکیا‬ ‫وشــەکان دەتوانن تووشــى سەرئێشــەو‬ ‫کێشــەت بکــەن‪ .‬هــەر نووســەرێک‪،‬‬ ‫رۆژنامەنووســێک‪ ،‬یــان شــاعیرێک لــە‬ ‫قوواڵیى ناخییەوە درک بەمە دەکات‪.‬‬ ‫تــۆ لــە رۆمانەکانــت چارەســەرى‬ ‫پرســگەلێکى هەســتیار دەکەیــت وەکو‬

‫پاکســتان یان میسر‪ ...‬لەو واڵتانەى کە‬ ‫تێیدا مایــەى سەرســوڕمان نەبێت ژیان‬ ‫ببێتە ئاژاوەو ئاشــوب‪ ،‬پێموانییە تاسەر‬ ‫بتوانیــت ببیتە کەســێکى سیاســى‪ .‬من‬ ‫کەســێکى سیاســى نیم‪ .‬هەروەها لەڕێى‬ ‫راهێنانــەوە سیاســەتزانم‪ .‬بڕوانامــەى‬ ‫دکتۆرام لە فەلسەفەى سیاسیدا هەیە‪.‬‬ ‫ئەگــەر بایەخداربیــت بــە جیهــان‪،‬‬ ‫بێگومان دەخوێنیتــەوەو بیردەکەیتەوەو‬ ‫شــڕۆڤەى خــۆت دەبێــت‪ .‬بەهەرحــاڵ‪،‬‬ ‫سیاســەت ئێســتاو لەپێشیشــدا هەرگیز‬ ‫رێبــەرى من نەبووە‪ .‬لەو کاتەى خەریکى‬ ‫نووسینى کتێبێکم تاکە رێبەرێکم هونەرى‬

‫گێڕانەوەى چیرۆکانە‪ .‬خەیاڵم رێبەرمە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە بزوتنــەوەى گەیــزى‪،‬‬ ‫بۆچوونــى تۆ وا بوو کە ئەوە کاتى ئەوە‬ ‫بوو خەڵــک و دامەزراوەکان پرســیار لە‬ ‫خودى خۆیان بکەن و خەڵک لە هەوارگە‬ ‫جیاجیاکانــەوە دەبــێ زیاتــر بــەڕووى‬ ‫رەخنــەو گفتوگۆکردن بکرێنەوە‪ .‬بەمەش‬ ‫ئــەدەب یان چیرۆک و رۆمــان چ رۆڵێک‬ ‫لەنێــو ئــەو فۆرمــەى پەیوەندیکردنــى‬ ‫(کۆمیونیکەیشــن)ى نێــو کۆمەڵگا وازى‬ ‫دەکات؟‬ ‫ئەلیــف شــەفەق‪ :‬تورکیــا بووەتــە‬ ‫واڵتێکــى ئەوپــەڕ بەسیاســیکراوو پەرت‬ ‫پــەرت و دابەشــبوو لەنێو خۆیدا‪ .‬خەڵک‬ ‫زۆر دابــەش بوونــە‪ .‬بەشــێوەیەک واى‬ ‫لێهاتووە خەڵک یەکتریش نادوێنن‪ .‬ئەمە‬ ‫دۆخێکــى تەندروســت نییــە‪ .‬لــەم واڵتە‬ ‫تەنیا ســێ پانتایى بەجێماوە کە هێشــتا‬ ‫ئەگــەرى ئەوەیــان تێدا مــاوە خەڵک لە‬ ‫باکگراوندى جیا جیا بهێنێت و بەیەکەوە‬ ‫کۆیــان بکاتــەوە‪ ،‬ئەو ســێ پانتاییەش‪:‬‬ ‫هونەر‪ ،‬ئەدەب و‪ ،‬تۆپى پێن‪.‬‬ ‫شــتێک خۆشــحاڵم بــکات ئەوەیە کە‬ ‫دەبینم بە رادەیەکى بەرچاو خوێنەرەکانم‬ ‫هەمەڕەنگــن‪ .‬ئــەوان لــە چیــن و توێژە‬ ‫جیاجیاکانــى نێــو کۆمەڵــگاوە هاتوون‪.‬‬ ‫کتێبەکانــم لەالیەن موحافیــزەکارەکان‪،‬‬ ‫لیبرالــەکان‪ ،‬سۆشــیال دیموکراتــەکان‪،‬‬ ‫کــوردەکان‪ ،‬عەلەوییــەکان‪ ،‬تورکــەکان‪،‬‬ ‫فێمینیســتەکان‪ ...‬دەخوێندرێنــەوە‪.‬‬ ‫ئەمــەش بۆ من گرنگە‪ .‬دەرگاکانى رۆمان‬ ‫دەبێ لە بۆ هەموو کەســێک بەیەکسانى‬ ‫لەسەر پشت بێت‪.‬‬ ‫تــۆ یەکێــک بوویــت لەنێــو ئــەو‬ ‫نووسەرانەى کە واژۆت لەسەر سکااڵیەک‬ ‫کــرد لەدژى قەدەغەکردنــى ئەم دواییەى‬ ‫تویتەر لە تورکیا‪ .‬لە سەرەتاى رۆژەکانى‬ ‫حوکمڕانێتــى ئەکەپــەدا‪ ،‬زۆربــەى هەرە‬ ‫زۆرى دەنگــە رەخنەییــەکان وتیــان ئەو‬ ‫حزبــە خەریکــى کۆمەڵێــک گۆڕانکارییە‬ ‫کە ئەنجامى باشــى دەبێــت بۆ واڵتەکە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕى قەنتەرە‬ ‫لەگــەڵ ئەوەشــدا دەبینیــن رووداوەکانى‬ ‫‪© Qantara.de 2014‬‬ ‫ئەم دواییە وایکــردووە تەنانەت الیەنگرە ‪h t t p : / / e n . q a n t a r a . d e /‬‬ ‫سەرســەختەکانى ئەکەپــەش خۆیــان ‪content/interview-with-elif-‬‬ ‫لــەم پارتە بەدووربگرن‪ .‬هەڵســەنگاندنى ‪s h a f a k- t h e r e - i s - a - l a c k- o f-‬‬ ‫‪democratic-culture-in-turkey‬‬ ‫تــۆ بۆ ئــەم رووداوانــە چییــە؟ پێتوایە‬ ‫تورکیــا هێشــتا لــە کەنــارى بــوون بە‬ ‫دەوڵەتێکى دیموکراسیتر دایە‪ ،‬هەروەکو‬ ‫خۆپیشــاندانەکانى پارکى گەیزى واى لە‬ ‫بەشێکى زۆرى خەڵک کرد ئەو تێڕوانینەو‬ ‫ئومێدەیان هەبێت؟‬ ‫ئەلیــف شــەفەق‪ :‬مــن زۆر ناڕەحەتم‬ ‫لەبــارەى دۆخى دیموکراســیەتى تورکیا‪.‬‬ ‫لــەوە دەچێت سیاســییەکان پێیانوابێت‬ ‫دیموکراســیەت تەنیا‪-‬یــان بەشــى هەرە‬ ‫زۆرى‪ -‬بریتییــە لــە ســندوقى دەنگدان‪.‬‬ ‫بەشــێوەیەک بیردەکەنــەوە مــادام تــۆ‬ ‫دەنگى زۆرینەت بەدەست هێناوە‪ ،‬کەواتە‬ ‫دەســەاڵتى ئەوەت پێــدراوە بەئارەزووى‬ ‫خــۆت ئەوەى بخوازیت‪ ،‬ئەنجامى بدەیت‪.‬‬ ‫کەچــى لەڕاســتیدا دیموکراســیەت تەنیا‬ ‫بریتــى نییە لــە ژمارەى ئــەو دەنگانەى‬ ‫بەدەســتت هێنــاوە‪ ،‬بەڵکــو لــە هەمان‬ ‫کاتــدا کولتووریشــە‪ .‬کولتــوورى لــە‬ ‫خۆگرتنى گشــتە‪ ،‬کولتوورى کرانەوەیە‪،‬‬ ‫لەیەکترگەیشــتنە‪ ،‬ئــازادى قســەکردن‬ ‫و ئــازادى میدیایــە‪ .‬هــەر لەبەرئەمەیــە‬ ‫ئەمڕۆ کولتووری دیموکراســى لە تورکیا‬ ‫تاڕادەیەکى زۆر کەم و کورتى و خەوشى‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫بۆئــەوەى دیموکراســى راســتەقینە‬ ‫بوونى هەبێت‪ ،‬ئەوا مرۆڤ پێویســتى بە‬ ‫دابەشکردنى دەســەاڵتەکان‪ ،‬هەمەڕەنگى‬ ‫میدیاو فــرە دەنگى هەیە‪ .‬بــەاڵم تادێت‬ ‫ئەو تێڕوانینەى حکومەت لە پەرەسەندن‬ ‫دایــە کــە هەمــوو رەخنەگرتنێــک وەکو‬ ‫«خیانەتى نیشتیمانى» دەبینێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫دیدێکــى رەخنەگرانەت هەبێت‪ ،‬ئەوان وا‬ ‫هەســت دەکەن تۆ کەســێکى بۆ رۆژئاوا‬ ‫ئیــش دەکەیــت‪ .‬مــن بــۆم دەرکەوتووە‬ ‫ئەم جــۆرە تێڕوانینــە کلێشــەییانە زۆر‬ ‫مەترســیدارن‪ .‬دیموکراســى پێویستى بە‬ ‫رەخنە لــە خۆگرتن هەیــە‪ .‬کۆمەڵگاکان‬ ‫تەنیــا ئەو کاتە دەتوانن پێشــبکەون کە‬ ‫رێگە بە ئازادى قســەکردن و رەخنەگرتن‬ ‫بدەن‪.‬‬

‫ئەم هونەری شیعرە‬ ‫مێتافۆر‬

‫مێتافۆرەکانی شــەڕ هەندێکیان تەواو‬ ‫ســواون – بــۆ نمونــە‪« ،‬کۆبوونــەوەی‬ ‫پیــاوان‪ ».‬ڕەنگــە لێــرەدا شــتێکی زۆر هەســتی دێوەزمەئاســای تۆڕێــک کە لە گرنگی هەیە بۆم)‪ ،‬لەالیەن بایرۆنەوە‪ ،‬کە‬ ‫بــاش هەبێــت‪ :‬بیرۆکەی ئــەوەی پیاوان بوونەوەری زیندوو دروست بووە‪« .‬تٶڕی ئێســتا لەیاد چووە‪ .‬من ئەو شــیعرەم لە‬ ‫کۆدەبنــەوە بۆ کوشــتنی یەکتــر (وەک پیــاوان»‪ :‬تۆڕێک لە پیــاو کە دەمرن و تەمەنــی گەنجیــدا خوێندووەتەوە – پێم‬ ‫ئــەوەی هەر کۆبوونەوەیەکــی تر مەحاڵ یەکتر دەکوژن‪.‬‬ ‫وایە هەمووتان لــە تەمەنێکی زۆر نازکدا‬ ‫لــە پــڕ مێتافۆرێــک دێتــە یــادم لــە خوێندووتانەتــەوە‪ .‬کەچــی دوو ســێ‬ ‫بێــت)‪ .‬بــەاڵم هەروەهــا «کۆبوونەوەی‬ ‫شمشێرەکان» و «سەمای شمشێرەکان» گۆنگــۆراوە کە پتر لــە «تۆڕی پیاوان» ڕۆژ لەمــەو پێــش لە پڕ بــۆم دەرکەوت‬ ‫و «پێکدادانــی زرێــکان» و «پێکدادانی دەچێت‪ .‬باسی ڕێبوارێک دەکات کە دێت کــە مێتافۆرێکــی زۆر ئاڵــۆزە‪ .‬هەرگیــز‬ ‫قەلغانەکان»یــش هەیــە‪ .‬ڕەنگــە هەموو بۆ «الدێیەکی بەربەری»‪ ،‬پاشان الدێکە بیــرم نەکردبووەوە کە بایــرۆن بەوجۆرە‬ ‫ئەمانــەش لــە «چامــە گۆرانی»یەکەی گوریسێک لە سەگ بە دەوریدا دەچنن‪ .‬ئاڵۆز بێت‪ .‬هەمووتان شــیعرەکە دەزانن‪:‬‬ ‫«بــە جوانــی دەڕوات‪ ،‬وەکــو شــەو‪».‬‬ ‫بەو شێوەی بەردەوام دەیچنی‬ ‫برونانبــەرە دا ببینرێــن‪ .‬هەروەهــا‬ ‫دێڕەکــە هێنــدە تــەواوە کــە ئاســایی‬ ‫الدێی بەربەری‬ ‫یەكێکی باشــی تر هەیە‪« :‬کۆبوونەوەی‬ ‫وەریدەگریــن‪ .‬ڕەنگــە بیــر بکەینــەوە‪،‬‬ ‫گوریسێک لە سەگگەل‬ ‫تووڕەیی‪ ».‬دەشــێت لێرەدا مێتافۆرەکە‬ ‫«باشــە‪ ،‬ئێمەش دەمانتوانی بینوســین‪،‬‬ ‫بەدەوری ڕێبوارەکەدا‪.‬‬ ‫کاریگــەر بێــت‪ ،‬چونکــە کاتێــک بیر لە‬ ‫کەواتــە بەجۆرێکــی ســەیر‪ ،‬هەمــان ئەگەر بمانویستایە‪ ».‬بەاڵم تەنیا بایرۆن‬ ‫کۆبوونــەوە دەکەینەوە‪ ،‬بیــر لە یاوەری‬ ‫دەکەینەوە‪ ،‬لــە هاوڕێیەتی‪ ،‬ئینجا لە پڕ وێنەمان هەیە‪ :‬بیرۆکەی گوریس یان تۆڕ ویستی بینوسێت‪.‬‬ ‫ئێســتا دێمە ســەر ئالۆزیــی نهێنی و‬ ‫کە لە بوونی زیندوو دروستکراوە‪ .‬لەگەڵ‬ ‫دژەکەی دێت‪ ،‬کۆبوونەوەی تووڕەیی‪.‬‬ ‫بەاڵم دەبێت بڵێم ئەم مێتافۆرانە هیچ ئەوەشــدا‪ ،‬لەو دۆخانەشــدا کە وا دیارە شــاراوەی دێڕەکــە‪ .‬وابزانم ئێســتا ئیتر‬ ‫نین بە بەراورد بە مێتافۆرێكی زۆر باشی هاوشــێوە بن‪ ،‬جیاوازییەکی تەواو هەیە‪ .‬بەالتانەوە ئاشکرایە کە دەمەوێت چیتان‬ ‫ئەســکەندناڤی و – بەشــێوەیەکی زۆر گوریســێک لە ســەگ تاڕادەیەک سەیر و بــۆ باس بکەم‪( .‬چونکە ئەمە هەمیشــە‬ ‫ســەیر – ئێرلەندی دەربارەی شەڕ‪ .‬شەڕ نامــۆ و ناماقوڵــە‪ ،‬لــە کاتێکــدا «تۆڕی لەگــەڵ ڕووداوە چاوەڕواننەکراوەکانــدا‬ ‫بــە «تۆڕی پیاوان» ناو دەبات‪ .‬وشــەی پیــاوان» شــتێکی ناخۆش و ترســناکی ڕوودەدات‪ ،‬نــا؟ ئەمــە ڕوودەدات کاتێک‬ ‫ڕۆمانێکی پۆلیســی دەخوێنینەوە‪« ).‬بە‬ ‫«تــۆڕ» لێــرەدا زۆر نایابــە‪ ،‬چونکە لە تێدایە‪.‬‬ ‫بــۆ کۆتایــی هێنــان‪ ،‬مێتافۆرێــک جوانی دەڕوات‪ ،‬وەکو شــەو‪ :».‬سەرەتا‬ ‫بیرۆکەی تۆڕدا نمونەی شەڕی سەدەکانی‬ ‫ناوەڕاستمان دەبێت‪ :‬شمشێر و قەڵغانمان وەردەگرم‪ ،‬یــان بەراوردێک (دواجار من تەنیا ژنێکــی جوان لە وێنەکــەدا هەیە‪،‬‬ ‫هەیــە و پێکداچوونی چەکەکانمان هەیە‪ .‬پرۆفیسۆرم و جیاوازییەکەش بە دەگمەن پاشــان پێمــان دەگوترێت کــە بەجوانی‬

‫دەڕوات‪ .‬ئەمــە تا ڕادەیــەک وەک زمانی‬ ‫فەرەنســی گوتــراوە – کاتێکی شــتێکی‬ ‫وەک ئەمــە دەڵێــن ‪vous êtes en‬‬ ‫‪( beaut‬تــۆ خــودی جوانیــت)‪ ،‬بــەو‬ ‫شــێوەیە‪ .‬بــەالم «بــە جوانــی دەڕوات‪،‬‬ ‫وەکو شــەو‪ ».‬لــە یەکەم ســاتدا ژنێکی‬ ‫جوانمان هەیە‪ ،‬خانمێکی جوان‪ ،‬بە شەو‬ ‫چوێنــراوە‪ .‬بــەاڵم بۆ ئەوەی لــە دێڕەکە‬ ‫تێبگەیــن‪ ،‬دەبێــت وەکــو ژنێــک بیر لە‬ ‫شــەویش بکەینەوە ‪ ،‬ئەگــەر نا‪ ،‬دێڕەکە‬ ‫بێمانایــە‪ .‬کەواتە لەو وشــە ســادانەوە‪،‬‬ ‫مێتافۆرێکــی دووانەییمــان هەیە‪ :‬ژن بە‬ ‫شــەو چوێنراوە‪ ،‬بەاڵم شەوەکەش بە ژن‬ ‫چوێنــراوە‪ .‬نازانــم و بەالمــەوە گرنگیش‬ ‫ئاخــۆ بایــرۆن ئەمەی زانیــوە‪ .‬پێم وایە‬ ‫ئەگــەر زانیبێتــی ئەوا دێڕەکە ئەســتەم‬ ‫بوو هێندەی ئێســتای بــاش بێت‪ .‬ڕەنگە‬ ‫پێــش مردنی ئەوەی بۆ دەرکەوتبێت یان‬ ‫کەسێک سەرنجی بۆ ڕاکێشا بێت‪.‬‬ ‫ئێستا دەگەینە دوو دەرەنجامە ئاشکرا‬ ‫و سەرەکییەکەی ئەم وانەیە‪ .‬یەکەمیان‪،‬‬ ‫بێگومان ئەوەیە کــە هەرچەندە دەکرێت‬ ‫سەدان و‪ ،‬لە ڕاســتیدا‪ ،‬هەزاران مێتافۆر‬ ‫بدۆزرێتەوە‪ ،‬ڕەنگە هەموویان بگەڕێنەوە‬ ‫بــۆ چەند جۆرێکی کەم‪ .‬بەاڵم پێویســت‬

‫ناکات ئەمــە نیگەرانمان‬ ‫بــکات‪ ،‬مــادەم هــەر‬ ‫مێتافۆرێــک جیــاوازە‪:‬‬ ‫هــەر جــارە و جۆرێــک‬ ‫بە کا ر د ە هێنر ێــت ‪،‬‬ ‫شــێوەکانی جیــاوازە‪.‬‬ ‫دووەمیــن دەرەنجامیش‬ ‫ئەوەیــە کــە مێتافــۆر‬ ‫هەیــە – بــۆ نمونــە‪،‬‬ ‫«تــۆڕی پیــاوان» یان‬ ‫«ڕێگــەی نەهەنگ» –‬ ‫کە ناکرێت بگەڕێنرێتەوە‬ ‫بۆ جۆرێکی دیاری کراو‪.‬‬ ‫بۆیــە پێــم وایــە کە‬ ‫ڕووکــەش – تەنانــەت‬ ‫دوای ئــەم وانەیــەم –‬ ‫هەر گرنگــە بۆ مێتافۆر‪.‬‬ ‫چونکــە ئەگــەر‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بمانەوێــت‪ ،‬دەتوانیــن‬ ‫شــێوەی نوێ لــە جۆرە ســەرەکییەکان‬ ‫تاقــی بکەینەوە‪ .‬شــێوە نوێیــەکان زۆر‬ ‫جــوان دەبــن و تەنیــا ژمارەیەکــی کەم‬ ‫ڕەخنەگــری وەکو من ئەرک دەکێشــن و‬ ‫دەڵێن‪« ،‬باشــە‪ ،‬ئەوە چاو و ئەســتێرە‬ ‫و ئەوە کات و ڕووبار دیســانەوە بەکارت‬

‫هێناوەتەوە‪ ».‬مێتافۆر کار دەکاتە ســەر‬ ‫خەیــاڵ‪ .‬بــەاڵم ڕەنگە ئــەم بەهرەیە بە‬ ‫ئێمــەش بدرێت – ئەی هیــوای ئەمەش‬ ‫نەخوازیــن؟ ‪ -‬ڕەنگــە ئــەم بەهرەیــە بە‬ ‫ئێمــەش بدرێــت مێتافــۆر دابهێنیــن کە‬ ‫نەچێتەوە ســەر‪ ،‬یان هێشــتا نەچووەتە‬ ‫سەر‪ ،‬جۆرە پەسەند کراوەکان‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٨‬‬

‫‪4‬‬

‫««‬

‫“كتێبدز”ی ماركۆس زوساك‬ ‫شەڕی مانەوە لە سەردەمی نازیزمدا‬

‫نزار ئاگری‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬شوان ئەحمەد‬ ‫“لیزل ممینگەر” كیژۆڵەیەكی تەمەن‬ ‫نۆ سااڵنە‪ .‬لە تەك ژن و پیاوێكدا بەرەو‬ ‫گۆڕستان دەچێت‪ .‬پیاوەكە باوكیەتی‬ ‫و ژنەكەش دایكی‪ .‬ئەوان بەخێوكەری‬ ‫“لیزل” ن و هەڵیانگرتۆتەوە‪ .‬باوكی‬ ‫ڕاستەقینەی لە زیندانە و دایكیشی لەژێر‬ ‫لێداندا گیانی لەدەست داوە‪ .‬گۆستاپۆ بە‬ ‫تۆمەتی كۆمۆنیست بوون‪ ،‬هەردووكیان‬ ‫دەسگیر دەكات‪.‬‬ ‫سەردەم سەردەمی گرژی و مڕومۆچیە‬ ‫لە ئەڵەمانیا‪...‬نازیزم لە هەڵكشاندایە‬ ‫و فەزای واڵتی پڕ لە ترس و بێدەنگی‬ ‫كـــردووە‪ .‬پاشان مــەرگ دێــت و ڕیزی‬ ‫پیشەوە دەگرێت و دەبێتە میوانێكی‬ ‫هەمیشەیی‪ .‬ئەو ڕۆژە ڕۆژێكی دیكەی‬ ‫مردنە تا بەكاری خۆی هەستێت‪ .‬ئەو‬ ‫ڕۆژە ڕۆژی بەخاك سپاردنی برای “لیزل‬ ‫ممینگەر”ی قارەمانی ڕۆمانەكەیە‪.‬‬ ‫لەسەروەختی بە خاك سپاردنەكەدا‪،‬‬ ‫“لیزل” چاوی دەچێتە سەر كتێبێك كە‬ ‫قەبر هەڵكەنەكە الی شتومەكەكانیدا‬ ‫داینا بوو‪.‬ناونیشانی كتێبەكە ئەوەیە‪:‬‬ ‫“ڕێبەرێك بۆ گۆڕهەڵكەندن”‪ .‬ئیدی‬ ‫“لیزل” ئاگای لە كەس نامێنێت و بە‬ ‫جۆرێك هۆگری كتێبەكە دەبێت‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی هێزێكی نادیار پەلكێشی كات بۆ‬ ‫الی‪.‬‬ ‫لەناو هەموو ئەو شتانەدا بە كتێبەوە‬ ‫پەیوەست دەبێت‪ .‬خەڵك و گۆڕستان و‬ ‫برا مردووەكەی لەبیر دەكات و لەبەردەم‬ ‫كتێبێكی پەنهان و نــادیــاردا كە هیچ‬ ‫لە ناوەڕۆكەكەی حاڵی نابێت‪ ،‬واق و‬ ‫ڕماو دەبێت‪“ .‬لیزل” بە هیچ جۆرێك‬ ‫خوێندنەوە نازانێت‪ .‬ئەو پەرۆشیەی بۆ‬ ‫كتێب دەیخاتە سەر كەڵكەڵەی ئەوەی‬ ‫بیدزێت‪.‬‬ ‫“لیزل” براكەی لەدەست دەدات و‬ ‫بەشداری بەخاك سپاردنەكەی دەكات‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــەبــری ئــەوە كتێبێكی دەســت‬ ‫دەكــەوێــت‪ .‬مــەرگ براكەی دەدزێــت و‬

‫ئەویش لە بری ئەوە كتێبێك دەبات‪.‬‬ ‫بــراكــەی دەچــێــت بــــەرەو عــــەدەم و‬ ‫بیرچونەوە‪ ،‬بــەاڵم كتێب ئــەو بــەرەو‬ ‫ڕوناكی و یادەوەری پەلكێش دەكات‪.‬‬ ‫دزینی كتێبی گۆڕ هەڵكەنەكە یەكەم‬ ‫هەنگاوی ئەو ڕێگا دورودرێژەیە ‪ ،‬ڕێگای‬ ‫كتێبدزین كە “لیزل” دەیگرێتە بەر‪.‬‬ ‫كتێبدزین تەوەرەی سەرەكی ڕۆمانەكەیە‪.‬‬ ‫كارەكتەری سەرەكی ڕۆمانەكە لەڕێی‬ ‫كتێبدزینەوەو درێژە بە ژیانی دەدات و‬ ‫هەر بەهۆی ئەو كارەشیەوە‪ ،‬ئاشنایەتی‬ ‫لەگەڵ خەڵك و خــوای دیكەدا پەیدا‬ ‫دەكات و پەیوەندی دەبەستێت!‬ ‫تەنها كتێبە شــان لە شانی مردن‬ ‫دەدات‪ .‬وەك هــەر مرۆڤێكی ئاسایی‬ ‫مــەرگ دێتە پێشێ و قنج دەبێتەوە‪.‬‬ ‫حیكایەتخوان ژیانی ڕۆژانە لە واڵتێكدا‬ ‫باس دەكات كە خەڵكەكەی بە ناچاری‬ ‫بەرەو مەرگ ڕاپێچ دەكرێن‪.‬‬ ‫لەو كاتانەی مەرگ دەیەوێت بڵێسەی‬ ‫ژیان لەناو خەڵكدا خەفە بكات‪ ،‬كتێب‬ ‫وەك فریادڕەسێك قــوت دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی شتەكان بگێڕیتەوە جێگەی‬ ‫خۆیان و بەمەش ژیــان و ئـــارەزووی‬ ‫ژیانكردن سەردەكەوێت‪.‬‬ ‫“رێــبــەری گــۆڕ هەڵكەندن” كتێبی‬ ‫قەبەرهەڵكەنەكەیە‪ ،‬بەاڵم كیژۆڵەیەك لەو‬ ‫گۆرستانە قوتار دەكات و دەیگێڕێتەوە‬ ‫الی خــانــەوادە نوێیەكەی‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫ڕێگایەكی تازە لە ژیاندا بگرێتە بەر‪.‬‬ ‫“ڕێبەری گۆڕهەڵكەندن” بۆ “لیزل”‪،‬‬ ‫دەبێتە ڕێبەرێك بۆ دۆزینەوەی ئاسۆ و‬ ‫دەرەتانی تازە بۆ ژیانكردن‪ ،‬لە كەش و‬ ‫هەوایەكی دۆزەخ ئاسادا كە مەرگ تێیدا‬ ‫بااڵدەستە و ئامرازەكانی كوشتن و بڕینی‬ ‫نازیزم تێیدا تەراتێن دەكەن‪.‬‬ ‫لە ڕۆمانی “كتێبدز”دا‪ ،‬هاوكێشەیەكی‬ ‫شاراوە هەیە‪ .‬كێبڕكێ لەنێوان مەرگ و‬ ‫ژیاندا‪ ،‬لەنێوان مانەوە و سڕینەوەدا‪،‬‬ ‫لەنێوان ناشتن و هەستانەوەدا‪ ،‬لەنێوان‬ ‫یـــادەوەری و بــیــرچــوونــەوەدا‪ .‬هەموو‬ ‫ئەوانەش لە سایەی پارادۆكسێكی زەق‬ ‫و زۆپدا بەڕێوە دەچێت‪.‬‬ ‫هەر شتە و دژەكــەی لەگەڵ خۆیدا‬

‫دێــنــێ‪ .‬حــەز و خــواســتــی ژیــانــكــردن‬ ‫لەسەرشانی گۆڕستانێك قوت دەبێتەوە‬ ‫و سەردەردێنێ‪ .‬مل نان بــەرەو هیوا‪،‬‬ ‫لەسەرزەمینی نائومێدیەوە دەســت‬ ‫پێدەكات‪ .‬بوێری و چاوقایمیش لە‬ ‫هەناوی ترس و بیمەوە سەردەردێنێ‪.‬‬ ‫هەر شتە و دژەكــەی بەرهەم دێنێ‪.‬‬ ‫كتێبی “كفاحی” “ئەدۆڵف هتلەر” ژیانی‬ ‫گەنجێكی جولەكە رزگار دەكات‪ ،‬لەوەدایە‬ ‫سەربازەكان بەرەو مەرگی ببەن‪ .‬كتێب‬ ‫ژیانی”ماكس ڤاندەربێرگ” ی الو ڕزگار‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەو گەنجەی ژێرزەمینی ماڵی‬ ‫“ئال هۆبرمان” ئەو ماڵەی “لیزل” یان‬ ‫گرتبۆوەخۆ‪ ،‬دەكاتە حەشارگە‪.‬‬ ‫دواتر “ماكس” هەوڵدەدات بە حبری‬ ‫سپی‪ ،‬دێڕ بە دێڕی كتێبەكەی “هتلەر”‬ ‫بسڕێتەوە و لــەبــری ئــەوە ئەندێشە‬ ‫ســـۆزداریـــەكـــان بــۆ خــاتــری “لــیــزل”‬ ‫بنوسێت‪ .‬ئەو كتێبە تۆقێنەرەی دەرگای‬ ‫بەڕوی سەردەمێكی پۆاڵین و داخراوی‬ ‫پڕ چەرمەسەریدا كردەوە‪ ،‬پەنجەرەیەك‬ ‫بەڕوی داهاتویەكی گەشتر و ئارامتردا‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫ڕۆم ــان ــی “كــتــێــبــدز” ی نــوســەری‬

‫كۆتایی كتێبەكەدا‪ ،‬جەخت لەوە دەكاتەوە‬ ‫كە پێویستە مرۆڤ بەشێوەیەكی شیك‬ ‫و جــوان بمرێت‪ .‬چونكە مــردن تاكە‬ ‫شتێكە سازش و ڕوپامایی تێدا نییە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە دەنوسێت‪“ :‬گەر مردم تكایە‬ ‫بەشێوەیەكی شایستە بمنێژن”‪.‬‬ ‫نوسەر وردەكــاری زۆر لەسەر ژیانی‬ ‫“لیزل” باس دەكــات‪ ،‬ئەو كیژۆڵەیەی‬ ‫نازیەكان دایكی دەكــوژن و باوكیشی‬ ‫لەزیندان توند دەكەن‪ .‬ئەركی گێڕانەوەی‬ ‫حیكایەتەكەش دەداتــە دەست مەرگ‪،‬‬ ‫مەرگ وەك حیكایەتخوانێكی بێالیەن‬ ‫و بەبەزەیی كە ئەركێكی ماڵوێرانكەر‪،‬‬ ‫ئەركێك هەنگاوەكانی بۆ دیاری دەكات‪،‬‬ ‫بۆتە بارێكی قورس بەسەر شانیەوە‪.‬‬ ‫مەرگ وەك هەر هاواڵتیەكی دڵسۆز‬ ‫ڕەفــتــار دەكـــات و لــە تــۆمــاركــردنــی‬ ‫بیرەوەریەكانی دواناكەوێت‪ .‬ئەمە كتێبی‬ ‫ئەوە‪ ،‬كتێبی مەرگ‪ .‬ئەمەش ڕۆژگاری‬ ‫ئەوە‪ ،‬ڕۆژگاری مەرگ‪.‬‬ ‫لە ئەڵەمانیای نازیدا ‪ ،‬مەرگ لە هەموو‬ ‫كون و قۆژبنێكدا شایی سەركەوتنی‬ ‫دەگێڕا‪ .‬سەركەوتن بەسەر ژیان و خەڵك‬ ‫و ئایدیا و كتێبدا‪ .‬خەڵكی لە بەرەكانی‬

‫«‬

‫لە ڕۆمانی “كتێبدز”دا‪ ،‬هاوكێشەیەكی‬ ‫ش ــاراوە هەیە‪ .‬كێبڕكێ لەنێوان مەرگ‬ ‫و ژیاندا‪ ،‬لەنێوان مانەوە و سڕینەوەدا‪،‬‬ ‫لەنێوان ناشتن و هەستانەوەدا‪ ،‬لەنێوان‬ ‫یادەوەری و بیرچوونەوەدا‬

‫الوی ئوسترالی “مــاركــۆس زوســاك”‪،‬‬ ‫سەربوردەی حاڵی كیژۆڵەیەكە بەناوی‬ ‫“لیزل” ەوە‪ .‬بــەاڵم حیكایەتخوان كە‬ ‫مەرگە دێت لەپاڵ ئەوەدا‪ ،‬باس لە ژیان و‬ ‫گوزەرانی حاڵی ئەوانی دیكەش دەكات‪.‬‬ ‫مرۆڤەكان ڕاوم دەنــێــن‪ .‬ئەمە ئەو‬ ‫ڕســتــەیــەیــە كــە مـــەرگ لــە دەفــتــەری‬ ‫بیرەوەریەكانیدا دەینوسێت‪ .‬نوسەری‬ ‫كتێبی “ڕێــبــەری گــۆڕ هەڵكەندن” لە‬

‫جەنگ و لە شەقامەكان و لە زیندان و‬ ‫لە ئۆردوگاكانی سزدان و لە ژوورەكانی‬ ‫گــازدا دەمــردن‪ .‬هەروەها كتێبەكانیش‬ ‫دەمردن‪ .‬لە كتێبخانەكاندا نەدەمان و لە‬ ‫گۆڕەپانەكاندا دەسوتێنران‪.‬‬ ‫بەاڵم دەبوو یەكێك تەكان بداتە خۆی‬ ‫و كتیبێك بدزێت و بە دوور لە چاوی‬ ‫نازیەكان و گۆڕهەڵكەنەكان بیشارێتەوە‪.‬‬ ‫ئاخر دەبوو یەكێك بێت و ئەو بارودۆخە‬

‫تۆمار بكات و سەرگوزەشتەی حاڵی ئەو‬ ‫ڕۆژگارە بگێرێتەوە‪.‬‬ ‫“ماركۆس زوســاك” دەڵێت‪“ :‬ئەوە‬ ‫چیرۆكەكانن فــۆرمــەالمــان دەكـــەن و‬ ‫شــێــوازی ژیانمان بۆ دیــاری دەكــەن‪.‬‬ ‫چیرۆكیش بونی نابێت‪ ،‬گــەر تۆمار‬ ‫نەكرێت و لەنێو ڕستەكان و لە دوتۆیی‬ ‫كتێبێكدا هەڵنەگیرێت”‪.‬‬ ‫ئەم ڕۆمانە كتێب گەلێكی دیكەمان‬ ‫بیردەخاتەوە كە باس لە ســەردەم و‬ ‫ڕۆژگارێك دەكــەن‪ ،‬پێگەی مــەرگ زۆر‬ ‫لەسەرو پێگەی ژیانەوە بووە‪ .‬نمونەی ئەو‬ ‫كتێبانەی دیكەی‪ ،‬وەك “بیروەوریەكانی‬ ‫ئانی فــرانــك”‪ ،‬ئــەو كچە جولەكەیەی‬ ‫خۆی لە كۆلیتی بنەماڵەیەكی هۆڵەندیدا‬ ‫حەشار دەدات و ڕۆژانــەی ژیانی خۆی‬ ‫یاداشت دەكــات‪ ،‬بــەرلــەوەی نازیەكان‬ ‫بدەن بەسەریدا و بەرەو مەرگ ڕاپێچی‬ ‫كەن‪ .‬هەروەها نابێت ڕۆمانی “شەو” ی‬ ‫“ئیلی ویسل” یشمان لەبیر بچێت كە‬ ‫شەوی ماڵوێرانی و پڕترس و بیم تیایدا‬ ‫بااڵدەستە‪.‬‬ ‫ئــەم ڕۆمــانــەی “مــاركــۆس زوســاك”‬ ‫دەقێكی فانتازی ئەندێشەكراو نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو مشتێكە لە خــەرواری ڕۆژانــەی‬ ‫خەڵكانێك كــە پــێــش وەخـــت و لە‬ ‫پڕێكدا خۆیان ڕووبــەڕوو لەگەڵ مردندا‬ ‫بینیوەتەوە‪ .‬مەرگ میوانێكی ڕەزاقورس‬ ‫بووە و كەسێك بانگهێشتی دەكات كە‬ ‫كتێبێك بەناوی “كفاحی” دەنوسێت‪ ،‬وەك‬ ‫ڕێبەرێك بۆ مەرگ و بۆ گۆڕهەڵكەندن بۆ‬ ‫ئەوانی دیكە‪.‬‬ ‫“كتێبدز” بە كتێبێكی دانسقەی ئەو‬ ‫ڕۆماننوسە الوە ئوسترالیە دادەنرێت‪.‬‬ ‫بەپێی مەزەندەی خۆی دەبوو كتێبێكی‬ ‫بچوك بــوایــە‪ ،‬بــەاڵم سەروەختێك لە‬ ‫نوسینەوەی تەواو دەبێت زیاد لە پێنج‬ ‫سەد و پەنجا الپەڕە دەردەچێت‪.‬‬ ‫“كتێبدز” ڕۆمانێكە بۆ ستایشكردنی‬ ‫چیرۆك و حیكایەت و كتێب و وشەكان‪.‬‬ ‫چونكە ئەوانە دەتوانن دۆخە پڕ ناسۆر و‬ ‫واقیعە تاڵەكان‪ ،‬بگۆڕن بۆ مێژوو گەلێكی‬ ‫زیندوو‪ .‬بەجۆرێك لەهەموو ئان و ساتێكدا‬ ‫بە ئاگامان بێننەوە و ئەو مەترسیانەمان‬

‫نیشان بدەن كە لەناخماندایە‪.‬‬ ‫حــیــكــایــەت قـــوتـــارمـــان دەكــــات‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی یــادەوەری بە زیندوویەتی‬ ‫دەهێڵێتەوە‪ .‬ئەوەی حیكایەتخوان هان‬ ‫دەدات ئەم ڕۆمانە بنوسێت‪ ،‬چیرۆكێكە‬ ‫كە كەسوكارەكەی بــۆی دەگێڕنەوە‪.‬‬ ‫بــەســەرهــاتــی ئــەو چــیــرۆكــەش شــاری‬ ‫مینشنی ئەڵەمانیایە لــەســەردەمــی‬ ‫نازیزمدا‪.‬‬ ‫سەربازە نازییەكان خەڵكێكی زۆری‬ ‫جولەكەیان پێشخۆیان داوە و بەرەو‬ ‫چارەنوسێكی نادیاریان دەبــەن‪ ،‬ئەو‬ ‫خەڵكەش لەبەر ماندوێتی و برسیەتی‬ ‫شەتەك بوون و قاچیان لەدوایان نایەت‪.‬‬ ‫لـــەدوای دواوە پیرەمێردێك گۆت‬ ‫دەدات و خەریكە لە تاو ماندوێتی و‬ ‫برسیەتی بەالدا دێت‪ .‬بە پرتاو منداڵێكی‬ ‫بچكولە خۆی دەگەیەنێتە الی و پارچە‬ ‫نانێكی دەداتــێ‪ .‬پیرەمێردەكە ئاو بە‬ ‫چاویدا دێتە خوارێ و دەستی منداڵەكە‬ ‫مــاچ دەكـــات‪ .‬ســەربــازێــك چ ــاوی لێ‬ ‫دەبێت‪ ،‬تاو دەداتە خۆی و لەتە نانەكە‬ ‫لە دەستی پیرەمێردەكە دەردێنێت‪.‬‬ ‫پاشان دەكەوێتە شوێن منداڵەكە و بە‬ ‫سۆندەكەی دەستی دەكەوێتە لێدانی‪.‬‬ ‫“زوســاك” دەڵێت‪ “ :‬سەروەختێك‬ ‫ئەو چیرۆكەم بیردێتەوە‪ ،‬تێدەگەم كە‬ ‫دڵڕەقی و بەزەیی دوو خەسڵەتن لە‬ ‫مرۆڤدا هەن”‪ .‬لە “كتێبدز” یشدا ئەو‬ ‫وەك ڕۆماننوسێك‪ ،‬باس لە “دڵڕەقی و‬ ‫میهرەبانی” دەكات كە دواجار یەكێكیان‬ ‫بەسەر ئەوەی دیكەیاندا سەردەكەوێت‪.‬‬ ‫ســەرچــاوە‪ :‬پاشكۆی “افــاق” ی رۆژنامەی‬ ‫“الحیاە”‪.‬‬

‫نووسین و خوێندنەوە‬ ‫حەمە مەنتك‬ ‫لــە نــاوەڕاســتــی ســەتــەی بیستدا‪،‬‬ ‫دەقــی ئەدەبی لەالیەن ڕەخنەگرانەوە‬ ‫بەشێوەیەکی دیکە و‪ ،‬لەسەر ئاستێکی‬ ‫بــااڵتــر مامەڵەی لــەگــەڵ کــرا‪ .‬لێرەدا‬ ‫دەســتــەواژەی دەقــی ئەدەبیم بە کار‬ ‫هێنا‪ ،‬نەك بەرهەمی ئەدەبی‪ .‬ئەم دوو‬ ‫دەســتــەواژەیــە جـــوداوازی لەنێوانیاندا‬ ‫هەیە‪ .‬وەکــوو (ڕۆالن بــارت) ئاماژەی‬ ‫پێ دەدا‪ ،‬بەرهەمی ئەدەبی دەکرێ لە‬ ‫کتێبفرۆشییەکان هەبێت‪ ،‬بەاڵم دەقی‬ ‫ئەدەبی لە خــوودی کەشفکردن خۆی‬ ‫دەبینێتەوە‪ .‬دەقی ئەدەبی لەناو زماندا‬ ‫خۆی جێگر دەکا‪ .‬واتە دەقی ئەدەبی‬ ‫بەرهەمی شیکاریی بەرهەمی ئەدەبی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکوو بە پێچەوانەوە بەرهەمی‬ ‫ئەدەبی دەبــێ وەشوێن خەیاڵی دەق‬ ‫بکەوێ‪ .‬کورتەی قسە ئەوەیە‪ ،‬دەقی‬ ‫ئەدەبی ناتوانێ بۆ نموونە لەناو ڕەفەی‬ ‫کتێبخانەیەك بمێنێتەوە‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫هەمیشە لە بڕینی مەوداکان بــەردەوام‬ ‫دەبێت‪ .‬هەر ئەم ڕەخنەگرە لەم بارەیەوە‬ ‫دەپــرســێ ئایا چــۆن (جـــۆرج باتای)‬ ‫پۆلێنبەند بکەین؟ ئایا ئەو ڕۆماننووس‪،‬‬ ‫شاعیر‪ ،‬فەیلەسووف‪ ،‬یــان عاریفە؟‬ ‫وەرامی (بارت) ئەوەیە (باتای) دەقی‬ ‫دەنووسی‪ .‬کەواتە ئایا ئەگەر خوێنەر‪،‬‬ ‫نووسەرێك لە یەك لەو پۆلێنبەندییانە‬ ‫لە چوارچێوە بگرێ‪ ،‬کاریگەری لەسەر‬

‫سنووردانان بۆ دەقەکەی نابێ؟ بێگومان‬ ‫کــاریــگــەری دەبــێــت‪ .‬دەمــــەوی بڵێم‬ ‫بەهۆی کاڵبوونەوەی سنووری نێوان‬ ‫ژانرە ئەدەبییەکان و سوود وەرگرتنی‬ ‫ژانرەکان لە بنەما و بونیادی یەکدی‪،‬‬ ‫دەکاری وەکوو دەق مامەڵەیان لەگەڵدا‬ ‫بکەین‪ .‬هاوکات دەق کۆتایییەکی کراوەی‬ ‫هەیە‪ ،‬واتە خوێنەر ناتوانێ بەیەك ڕاڤە‬ ‫سنووربەندی بکا‪ .‬بۆیەیش دەق هەمیشە‬ ‫بە تەقینەوەی واتا وەرامی خوێنەرەکانی‬ ‫دەداتەوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە لە ناونیشانەکەدا هەردوو‬ ‫دەستەواژەی (نووسین و خوێندنەوە)‬ ‫م داناوە‪ ،‬ئەگەر (دەق و خوێندنەوە)م‬ ‫دانابا‪ ،‬کەمێ بەرتەسکتر دەبوو‪ .‬نووسین‬ ‫کەمێ فــراوانــتــرە‪ ،‬دەمـــەوێ بڵێم من‬ ‫توێژینەوەی ئەدەبییش بە دەق دادەنێم‪.‬‬ ‫کەواتە دەمەوێ بپرسم ئایا نووسین و‬ ‫خوێندنەوە هیچ مەودایەک لەنێوانیاندا‬ ‫هەیە؟ ئایا هیچ مــەودایــەك ئــەم دوو‬ ‫دەستەواژەیە لەیەکدی جودا دەکاتەوە؟‬ ‫بە بــڕوای من نووسین و خوێندنەوە‬ ‫بەیەکیانەوە‬ ‫بەهێز‬ ‫پێوەندییەکی‬ ‫دەبەستێتەوە‪ .‬هێندە لێك نێزیکن‬ ‫جوداکردنەوەیان ئەستەمە‪( .‬ڕۆالن بارت)‬ ‫لە وتاری (لە بەرهەمەوە تا دەق) ئاماژە‬ ‫بــەوە دەکــا‪ ،‬ئــەوەی مەدایەك دەخاتە‬ ‫نێوان ئەم دوانەوە‪ ،‬مەودای مێژووییە‪.‬‬ ‫بــەبــڕوای ئــەم ڕەخنەگرە پلێنبەندی‬ ‫کۆمەاڵیەتی گەورەترین بەربەستی نێوان‬ ‫نووسین و خوێندنەوە دادەنێت‪ .‬بۆیەیش‬

‫دەبینین لە سەتەکانی ناوەڕاستدا منداڵی هەژموونی ئایدیۆلۆژیایەك دێودەچێ‪،‬‬ ‫چینە دەوڵەمەندەکان‪ ،‬فێری ڕەوانبێژی ڕەنگە الفی تاکایەتی لێ بــدات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫و قسەڕەوانی وەکوو گرینگترین کۆدی بەبێ ئەوەی ئاگەدار بێ‪ ،‬دەقەکەی یەك‬ ‫ئەدەبی دەکران‪ .‬کەواتە فێری چۆنییەتی ئاراستە و ڕەهەندی هەیە‪ .‬هاوکات زۆربەی‬ ‫نووسین و جواننووسی دەکــران‪ ،‬بەاڵم خوێنەری کورد‪ ،‬وەکوو تاك بیرناکاتەوە‪.‬‬ ‫لــەگــەڵ هاتنی ســەتــەی ڕۆشــنــگــەری تەنانەت نەیتوانیوە لە ژیانی تایبەتی‬ ‫و ڕۆمانتیك چۆنیەتی خوێندنەوە وەکوو تاك مامەڵە بکات‪ .‬بێگومان تاك‬ ‫لە کۆمەڵگەدا بە کۆمەڵێ ئایدیۆلۆژیا و‬ ‫وەپێشکەوت‪.‬‬ ‫خوێندنەوە جۆرێکە لە یاریکردن دابونەریت و کۆتوبەند دەورە دراوە‪ .‬لە‬ ‫لەگەڵ دەق‪ .‬یاریکردنێك‪ ،‬بۆ ئەوەی سادەترین پێناسەدا‪ ،‬تاك ئەو کەسەیە‪،‬‬ ‫شتێکی تــازە لــەدایــك بێت‪ .‬لێرەوە سەربەخۆیی لە بڕیاردان هەبێ‪ ،‬لەبن عەبدولکەریمی مودەڕیس) و کوڕەکانی‬ ‫بــۆ شیعرەکانی نالی (لــەگــەڵ بــەرز‬ ‫نووسینی کـــوردی (لــەنــاویــدا دەقــی هەژموونی هیچ ئایدیۆلۆژیایەكدا نەبێ‪.‬‬ ‫خوێنەر دەبێ بە واتای وشە تاك بێ‪ .‬نرخاندنی هەوڵەکانیان)‪ ،‬یەك ڕاڤەیە‪.‬‬ ‫ئەدەبی) و خوێنەری کوردی هۆکارێکن‬ ‫ڕاڤــەی (د‪.‬مـــارف خــەزنــەدار) هەمان‬ ‫شێوە یەكجۆر ڕاڤەمان بۆ شیعرەکانی‬ ‫نالی دەداتێ‪ .‬لەالیەکی دیکە (مەسعوود‬ ‫خوێندنەوە جۆرێکە لە یاریکردن لەگەڵ‬ ‫محەمەد) وەکوو خوێنەرێکی تاك‪ ،‬کە‬ ‫دەق‪ .‬یاریکردنێك‪ ،‬بۆ ئەوەی شتێکی تازە‬ ‫بە خوێنەری دوورمــەودای نێو دەبەم‪،‬‬ ‫بە چەند شێوەیەکی دیکە لە کتێبەکانی‬ ‫لەدایك بێت‬ ‫(دەستەودامانی نالی و چەپکێك لە‬ ‫گولزاری نالی)دا ڕاڤــە بۆ شیعرەکانی‬ ‫بۆ ئەم نەزۆکیەی بەرۆکی ئەدەبی کوردی دەنا ناتوانێ کۆدەکانی دەق بکاتەوە‪ .‬نالی دەکا‪ .‬خوێنەری کەممەودا هەمیشە‬ ‫گــرتــووە‪ .‬بێگومان مەبەستم بەشێوە خوێنەری ئاسایی‪ ،‬کە من نێوی دەنێم بۆ مێژوو و‪ ،‬ژیاننامەی کەسیی نووسەر‬ ‫گشتییەکەیەتی‪ .‬زۆربەی نووسەری کورد خــوێــنــەری کــەمــمــەودا‪ ،‬خوێنەرێکە دەگەڕێتەوە‪ .‬واتە زانیارییەکان لەوێوە‬ ‫دەق دەکاتە مەیدانی ڕمبازێنی خۆی بیرکردنەوەی تا ئەودیو سنووری دەق هەڵدەهێنجێ‪ .‬خوێنەرێکە‪ ،‬پشتخانێکی‬ ‫و ئایدیۆلۆژیاکەی‪ ،‬بارگاوی دەکــا بە بڕ ناکا‪ ،‬بەڵکوو پێش سنووری دەق ڕۆشنبیریی و زانیاریی هێندە فراوانی‬ ‫ڕەهەندی مێژوویی و کەسیی خۆی‪ .‬هیچ دەوەســتــێ‪ .‬خوێنەرێکە یەكجۆر لە نییە‪ ،‬تاکوو کۆمەکی بۆ کــردنــەوەی‬ ‫بوارێکی یاریکردنت بۆ ناهێڵێتەوە‪ .‬تەنێ ڕاڤەمان بۆ بەرهەم دێنێت‪ .‬خوینەرێکە کۆدەکان بکات‪ .‬بۆیەیش ناچار بۆ ژیاننامە‬ ‫دەبێ یەك شێواز یاری بکەی‪ ،‬ئەمەیش ڕۆڵی مووفەسیر دەبینێت‪ .‬لە هەموو و سەردەمی نووسەر بۆ هەڵهێنجانی‬ ‫خوێنەر تووشی بێزاری دەکا‪ .‬زۆربەی دەقــێــك یــەك تەفسیرمان دەداتـــێ‪ .‬زانیاریی دەگەڕێتەوە‪ .‬لێرەوەیە (بارت)‬ ‫نــووســەری کــورد‪ ،‬تا ئێستایش لەبن بۆ نموونە ڕاڤەکانی مامۆستا (مەال گرینگی و ڕۆڵی چێژی ئەدەبی بەرباس‬

‫«‬

‫دەدا‪ .‬لەم بارەیەوە دەڵێت‪ :‬من دەتوانم‬ ‫لە خوێندنەوە و پێداچوونەوەی بەرهەمی‬ ‫پرۆست‪ ،‬فلۆبێر‪ ،‬بەلزاك و تەنانەت‬ ‫ئەلیکساندەر دۆما چێژ وەرگــرم‪ .‬ئەم‬ ‫چێژوەرگرتنە بەشێوەیەکی سەربەخۆ‬ ‫دەتوانێ کۆمەکمان بۆ بڕیاردان لەبارەی‬ ‫ئەو بەرهەمانەوە بکات‪.‬‬ ‫کەواتە خوێنەری دوورمــەودا دەزانێ‬ ‫چۆن بگاتە ئەودیو سنووریی وشەکان‪،‬‬ ‫دەســـتـــەواژەکـــان‪ ،‬ڕســتــەکــان‪ .‬دەبــێ‬ ‫ئەوەشمان لەبیر بێ ئەوە تەنێ خوێنەر‬ ‫نییە‪ ،‬کە خولقێنەری ئەو چێژە بێ‪،‬‬ ‫بەڵکوو نووسەریش دەبێ بزانێ چۆن‬ ‫یــاری لەگەڵ زمــان دەکــا‪ ،‬دەبــێ بزانێ‬ ‫چۆن وشەکان لەشوێنی درووستی خۆیان‬ ‫دادەنــێ‪ .‬دەبێ توانای درووستیکردنی‬ ‫فــەزای لەناو دەقــدا هەبێ‪ .‬خوێنەری‬ ‫دوورمــەودا دێ ئەوانە دەگەشێنێتەوە‪.‬‬ ‫وەکوو چۆن ژیلەمۆی ئاگر پێویستی بە‬ ‫گەشانەوە هەیە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٨‬‬

‫‪5‬‬

‫خودگەرایی لەناو ئەوانی تردا‬ ‫وەک‪ :‬گەوج‪ ،‬فریشتە‪ ،‬هاوەڵ‬

‫بەشی یەکەم‬

‫هەموو مرۆڤێک بەپێی چییەتیەکەی خۆی‬ ‫هەڵگری جۆرێک لە گێالیەتییە‪ ،‬بەاڵم هەموو‬ ‫کەسێک ئــامــادە نییە بــەم پــێــوەرە خۆی‬ ‫هەڵبسەنگێنێت‪ ،‬بەڵکو هەمیشە ئەویتر بە‬ ‫گێل ناودەنێت‪ .‬لەنێوان من و ئەویتردا جۆرە‬ ‫کۆمیونیکاسێۆنێکی تاوانبارکردن هەیە کە‬ ‫زۆرجـــار فــەرامــۆشــکــراوە و ئێمە بــە هەموو‬ ‫گوتار و ئەدەبیاتی مرۆڤانەمانەوە سڵمان‬ ‫کردۆتەوە لەوەی بڕێک تیشکی بخەینە سەر‪.‬‬ ‫جــۆرە کۆمیونیکاسیۆنێکی ئــاوا لە خودی‬ ‫خۆیدا گەوهەری ڕەفتاری کۆمەاڵیەتییانەی‬ ‫مــرۆڤ پیشان دەدات ــەوە‪ ،‬مــرۆڤ بە دیوێکدا‬ ‫وەک سەرزەنشتکەری ئەویتر‪ ،‬وەک ڕەخنەگر‬ ‫و تانەلێدەر لەویتر‪ ،‬بە دیوەکەی تریدا وەک‬ ‫ساویلکەیەک کە هاوشانی ڕەوتە کۆمەاڵیەتییەکان‬ ‫ناڕوات‪ ،‬لەبەرئەوە هەمیشە فڕێدەدرێتە دەرەوەی‬ ‫ئێستا و دەرەوەی نێوبەندییە هەنووکەییە‬ ‫باوەکەی کۆمەڵگاوە‪ .‬لە نێوان من و ئەوانیتردا‬ ‫جۆرە پەیوەندییەک هەیە کە دەشێت ناوبنرێت‬ ‫بە پەیوەندی خــۆتــەواوکــردن‪ .‬مــرۆ هەمیشە‬ ‫بۆئەوەی خۆی لەناوجیهاندا ببینێتەوە دەبێت‬ ‫لەنێو ئەوانیتردا پەیوەندییەکی کۆمەالیەتی و‬ ‫وجودییانەی چنی بێت‪ .‬واتە گەڕان بەدووی‬ ‫خود لەنێو خــودی پەتی خۆمدا ڕوو نــادات‪،‬‬ ‫بەڵکو هەمیشە لەویتردا خود خۆی دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫خودگەرایی خەسڵەتێکی پەتی و دابڕاو نییە‬ ‫لە ئەوانیتر و لە جیهان و لــەدەرەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫خودگەرایی لەبنەڕەتدا لەگەڵ دەرەوەدا و لەناو‬ ‫جیهاندا و الی ئەویتر دەبینرێتەوە‪ ،‬هەموو‬ ‫خودێک بۆئەوەی خۆی بناسێت تەماشای ئەویتر‬ ‫دەکات تابزانێت چۆن ئەم دەبینێت‪ .‬لێرەوەیە‬ ‫سلۆتەردایک ورد و قــووڵ شوێن چەمکی‬ ‫بوون بریتی نییە لە هەبوونی دابڕاو لەوانیتر‪،‬‬ ‫بەڵکو بوون لە بنەڕەتدا بریتییە لە پێکەوەبوون‪.‬‬ ‫گەوجناسی و فریادرەس یاخود ڕزگارکەرناسی‬ ‫بەاڵم ئێمە بۆچی پێکەوەهەین وە چۆن پێکەوە‬ ‫دەکەوێت و بە سوودوەرگرتن لە دەستۆیەڤسکی‬ ‫هەین؟ ڕەنگە ئەمە دوو پرسیاری زۆر جەوهەری‬ ‫بن کە ئەم نووسینە بچووکە دەیکاتە تێزەی‬ ‫و نیتچە ڕچەی میتافیزیکی دەشکێنێت‬ ‫خۆی‪ .‬لەکورتترین وەاڵمدا دەمەویت سەرنجتان‬ ‫بۆ ئەمە ڕابکێشم کەوا ئێمە لەبەرئەوە پێکەوە‬ ‫گێل‪ ،‬یان گەوج‪ ،‬یاخود دەبەنگ ڕاستە سیفەتێکی‬ ‫هەین چونکە بوونی ئێمە بوونە لەناو ئەوانیتردا بکات‪.‬‬ ‫لەڕووی زمانەوانیشەوە‪ ،‬ئێمە خۆمان لەناو فریشتەیی هەیە‪ ،‬بەاڵم هیچ وەک فریشتە نابێت‬ ‫بۆیە ئێمە بـــەردەوام بــەدوای منەکەی تری‬ ‫خۆماندا لەناو ئەوانیتردا دەگەڕێین‪ ،‬وە ئەم کێشەیەکی گەورەدا دەبینینەوە‪ ،‬چونکە تا ئێستا ببینرێت‪ ،‬بەڵکو ئەو دووانەیەکی تری خودی‬ ‫گەڕانەش بەشێوەی جۆراوجۆر پیادە دەکەین ڕوون نییە جیاوازییەکانی نێوان‪ ،‬گێل‪ ،‬گەوج‪ ،‬خۆیەتی و دەگەڕێت بــەدوای خۆتەواوکردندا‬ ‫و چۆنێتی جیاوازی لێ دەکەوێتەوە‪ ،‬جارێک دەبەنگ‪ ،‬گەمژە لە زمانی کوردیدا چییە و کام لەگەڵ هەرکەسێکدا کە ڕێکەوتی بکات‪ .‬گێل ئەو‬ ‫وەک دەسەاڵتدار‪ ،‬جارێک وەک دۆست‪ ،‬جاریک جۆرە کەسانە دەگرنەوە‪ .‬بۆیە لەمڕووەشەوە هەر مرۆڤە جوانەیە کە ناتوانێت هیچ پەیامێکی بۆ‬ ‫وەک تەڵەکەباز‪ ،‬جارێک وەک ساویلکە‪ ،‬جارێک کەلێنێک هەبێت لێرەدا بە ئێمە پڕ ناکرێتەوە‪ ،‬ئەوانیتر هەبێت‪ ،‬ناتوانێت هیچ دەسەاڵتێک پیادە‬ ‫وەک فێڵباز جارێک وەک گێل‪ ...‬کە هەموو ئەم تەنیا ئەوە نەبیت‪ ،‬دەستەواژەی گەوج یان گێل بکات لەبەرئەوە گەوجە‪ .‬وەک سلۆتەردایک‬ ‫شێوازانە لەدواجاردا دوو جۆر مرۆڤمان لەڕووی بۆ ‪ Idiot‬لەوانیتر بە شیاوتر دەزانم بۆیە لێرەدا دەڵێت‪(( :‬گێل فریشتەیەکی بێ پەیامە‪...‬‬ ‫تەواوکەرێکی نێوەکی بێ مەودایە بۆ هەموو‬ ‫ئیتیکییەوە پێشکەش دەکەن‪ :‬مرۆڤی جوان و زۆرتر ئەو دووانە بەکارهێنراون‪.‬‬ ‫لــە ئەدەبیاتی خــۆرئــاوادا کۆششەکانی ئەو بوونەوەرانەی بەڕێکەوت پێیان دەگەین‪ .‬پ‪.‬‬ ‫مرۆڤی دزێو‪ .‬مرۆڤی گێل و مرۆڤی تەڵەکەباز‪.‬‬ ‫مرۆڤی گــەوج کە هیچ دەسەاڵتێک بۆخۆی دەستۆیەڤسکی و نیتچە و سلۆتەردایک سلۆتەردایک‪ .‬کایەکان‪ .‬بەرگی یەکەم‪ .‬بڵقەکان‪.‬‬ ‫ناخوازێت و هیچ نیازێکی وەهاش نادرکێنێت‪ ،‬کاریگەرییەکی تیۆری و پراکسیسیانەی فراوانی ل ‪ .))٤٨١‬بەاڵم فریشتە سوبیەکتێکی ستوونیی‬ ‫بەرامبەر دەسەاڵتێکی بااڵگەرای هیرارشی کە لەسەر هەموو بوارەکانی ژیانی دەروونــی و و ئاسمانییە‪ ،‬وە هەمیشە هەڵگری پەیامێکە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە دەسەاڵت و ئەوتۆریتێتی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دزێوەکان بەرجەستەی دەکــەن‪ .‬مرۆڤێک کە ئیتیکییانەی مرۆڤ بەجێهێشتووە‪.‬‬ ‫وەک دەزانین زوربەی پاڵەوانی ڕۆمانەکانی گێل سوبیەکتێکی سەرزەمینییانەیە و هیچ‬ ‫لەسەرەوە فەرمانی پێدەدرێت و مرۆڤێک کە‬ ‫دەستۆیەڤسکی لە کەسانی چینی ژێــرەوەن‪ ،‬دەسەاڵتێکی نییە بەڵکو ئەو پتر ڕاشکاوەیی و‬ ‫هیچ سەرەوەیەکی لە سەرووەوە نییە‪.‬‬ ‫مرۆڤی گێل‪ /‬گەوج لەم نێوبەندییەدا بریتییە لەکۆمەڵە نەوی و فەرامۆش و ئافەرۆزەکانن‪ ،‬کراوەیی هەڵگرتووە‪ .‬فریشتە وەک فریادرەسێکی‬ ‫لەو ساویلکەیەی گەمژانە ژیان دەگوزەرێنێت‪ .‬کە شێوەژیانێکی زۆر ڕەق و زبر و ناجۆر و هیرارشی دەردەکەوێت کەچی گەوج یەکسانی و‬ ‫لەڕۆژگاری ئەمڕۆدا‪ ،‬گێل لە دیدی کۆمەڵگادا ڕیزپەڕ و نادیالێکتیکی دەژێنن‪ .‬یەکێک لە هاوتایی بەرجەستە دەکات‪((.‬بڵقەکان ل‪.))٤٨١‬‬ ‫فــریــشــتــە لــەنــاو ســیــســتــەمــی دیــنــی دا‬ ‫بریتییە لــەو کەسەی کە لــەڕووی مادییەوە دیارترین ئەو ڕۆمانانەی کە لێوەی مرۆڤی جوان‪،‬‬ ‫ســەرکــەوتــوو نــەبــووە‪ ،‬نەیتوانیوە هەلەکان وەک مرۆڤێکی گێل بەرجەستە دەکات ڕۆمانی ئینفۆرماسیۆنی میتافیزیکیمان لــەبــارەی‬ ‫بقۆزێتەوە و خــۆی پــێ دەوڵــەمــەنــد بکات‪(( ،‬گەوج‪ /‬ئیدیۆت))ە‪ .‬ئەم ڕۆمانە زۆر سەرنجی ڕزگــارکــەرەوە پێدەگەیەنێت‪ ،‬ئــەو کەسێکی‬ ‫گــەوج کەسێکە فێلباز نییە تــا لــە هەموو فیلۆسۆفێکی گرنگی وەک نیتچە ڕادەکێشێت و پەیامگەیەنەرە‪ ،‬بەاڵم ڕزگارکەر لەناو سیستەمی‬ ‫شوێنکاتێکدا خشتەکان بۆخۆی زەوت بکات تیایدا گێلێتی وەک سیفەتێکی مرۆڤی جوان‪ ،‬گێالیەتیدا کەسێکی ناکەسە و هیچ نوێنەرێکی‬ ‫و لێیانەوە دەسەاڵتی خۆی بسەپێنێت‪ ،‬ئەوە وەک فریشتەیەک‪ ،‬وەک مەسیحێک دەستنیشان بااڵی نییە‪.‬‬ ‫سلۆتەردایک پێیوایە دەستۆیەڤسکی وەکو‬ ‫فێڵبازەکانن‪ ،‬ژیرەکانن وەها دەکەن‪ .‬وێنەی گێل دەکات سیفەتێکی پاکی وەک ((منااڵنە)) و‬ ‫لە ئەندێشەی کۆمەڵگادا بریتییە لە کەسێکی ((بەسام)) ی پێدەدات‪ ،‬و دوای سەد ساڵ فیلۆسۆفی ئایین نووسیویەتی و توانیویەتی‬ ‫نەدار و هەژار و بەلەنگاز کە نەیتوانیوە سامان لە نیتچەش فیلۆسۆف و کولتورناسی ئەڵمانی لــەڕۆمــانــی ((گـــــــەوج))دا ئـــەم ((مــرۆڤــە‬ ‫و پلە و پایە و دەســەاڵت بەدەست بهێنێت‪ .‬سلۆتەردایک سەرسامی خۆی بۆ ئەم تێمایە تــەواوجــوانــە)) کە میر میشیکینە بەرامبەر‬ ‫ئەم وێنا زەقــەی کۆمەڵ لەسەر مرۆڤی گێل دەردەبڕێت و بگرە تەواوی فەرهەنگی خۆرئاوا بە ((مرۆڤی دزێو)) دەربخات و نیتچەش لە‬ ‫هەیەتی‪ ،‬ئاماژەیە لەسەر هەبوونی جۆرە دەکاتە قەرزارباری دەستۆیەڤسکی و نیتچە کە ((دژەمــەســیــح))دا ئــامــاژەی بەسیفەتەکانی‬ ‫کۆمیونیکاسیۆنێکی پاتۆلۆگی و دەردەدار کە توانیویانە لەبارەی فیگوری گەوج و فیگوری مەسیح دەدات و وەک‪ :‬بەرجەستەکەری داڕزان‬ ‫دەستنیشانی دەکــات‪((.‬بــەســام‪ ،‬منااڵنە‪،‬‬ ‫پێویست بە ڕوونکردنەوە و چارەسەرسازی فریشتەوە شت بنووسنەوە‪.‬‬ ‫دیارە کۆمەڵگا پێکهاتەیەکی هۆمۆجین نییە‪ ،‬دەردەدار‪ ....‬ئەم ڕووانە چۆن دەکرێت پێکەوە‬ ‫ئەدەبی و تیراپی دەروونی و مۆرالی ورد هەیە‪،‬‬

‫«‬

‫شەقامی یەکئاراستە‬ ‫گۆشەیەکە‪ ،‬تایبەت بە وەرگێڕانی‬ ‫کتێبی شەقامی یەکئاراستە‬ ‫واڵتەر بێنیامین‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬

‫بەکر عەلی‬

‫بەاڵم لەنێو بواری فەرهەنگی دنیاکانی ئێمەدا‬ ‫چ جۆرە کۆششێکی لەو جۆرە نابینرێت کە‬ ‫خۆی بۆ ئەم بوارە تەرخان کرد بێت‪ .‬ئەدەبیاتی‬ ‫ئێمە جۆرە گوتارێکی زۆر نەرم و شلی بۆ ئەم‬ ‫جۆرە تێڕوانینە هەیە‪ ،‬بێهۆ نییە فیگوری تاک‬ ‫وەک پاڵەوان‪ ،‬وەک کەسێکی بەزەبر بەرانبەر‬ ‫بە نەریتە باوەکان‪ ،‬وەک دژیار بە ڕووکەش و‬ ‫بە ڕێسا باوەکانی ڕۆژگارەکەی‪ ،‬وەک کەسایەتی‬ ‫قوواڵییەکانی ژیان و وەک پیادەکەری هونەری‬ ‫ژیان لە هیچ دەقێکی ئەدەبیماندا نابینرێتەوە‪.‬‬ ‫لەکاتێکدا بواری ژیانی ئێمە پڕە لە نموونەی‬ ‫زۆری مرۆڤی پاڵەوان و مرۆڤی جــوان‪ .‬ئێمە‬ ‫کە زۆرجار دەڵێین ئەدەب لەناو ژیاندایە و بۆ‬ ‫ژیانە‪ ،‬کەچی هیچ گوتارێک وەک ئەم گوتەیە‬ ‫زیانی بە هونەری ئەفراندنی ئەدەبی ژیانی ئێمە‬ ‫نەگەیاندووە‪ .‬شتێک کە مایەی هەراسانکردنی‬ ‫ئێمەیە‪ ،‬بریتییە لە خاڵیبوونی ئەم کایەیە‬ ‫لەو هونەرەی نێوەڕۆکی ئیستاتیکیانەی ژیان‬ ‫بخاتەڕوو‪.‬‬ ‫لەکاتێکدا ڕووبــەرێــکــی ف ــراوان لەئەدەبی‬ ‫کۆگەلی و لــە دیمەنی ڕووکــەشــی ژیــان و‬ ‫لە مەشقکردنێکی بێهودەییانەی ژیــان و لە‬ ‫داڕزانــدنــی مۆتیڤە ڕۆحییەکەی ژیــان زاڵــە‬ ‫بەسەر ئاسمانی ئەم کایەیەدا‪ .‬من یەکێکم لەو‬ ‫کەسانەی گەلێک جار ئاواتەخوازی دۆزینەوەی‬ ‫کەسایەتییەکی زبــر‪ ،‬ڕەق‪ ،‬یاخی‪ ،‬ناباو و‬ ‫نادیالێکتیکی بــووم‪ ،‬لەشێوەی پاڵەوانەکانی‬ ‫کافکا‪،‬کامۆ‪ ،‬سارتەر‪،‬بیکێت‪،‬هێرمان مێرفل‪،‬‬ ‫هەمنگوای و گەلێکی تــر‪ ،‬بــەاڵم ئەفسوس‬ ‫هەمیشە نائومێد ماومەتەوە‪ .‬ڕێکەوت نییە‬ ‫زۆرینەی ئێمە سەرسامی ئەدەبیاتی خۆرئاواین‪،‬‬ ‫کە لەو جۆرە فیگورانەی بە شێوەی جۆراوجۆر‬ ‫بــەرهــەم هێناوە‪ .‬ئەمەش ئاماژەیە لەسەر‬ ‫خولیاییەکی قووڵی تاک لەنێو کۆمەڵگای ئێمەدا‬ ‫بۆ ئەو جۆرە شێوەژیانەی کە پاڵەوان‪ ،‬وەک‬ ‫مەشقکەری هونەری ژیان و وەک یاخیییەک‪،‬‬ ‫پیادەی دەکات‪ ،‬بەاڵم گوتارێک‪ ،‬ئەدەبی بێت‬ ‫یان هونەری بێت‪ ،‬لە ئارادا نییە گوزارشتی لێ‬

‫ڕاستە کۆبوونەوەی تاک وگروپەکانە لەسەر‬ ‫خوانێک و لەنێو دەڤەرێکدا جیهانیژیانێکی‬ ‫هاوبەش پێک دەهێنن‪ ،‬بــەاڵم لەنێو هەموو‬ ‫نێوبەندی و کۆنتێکستێکی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫فەرهەنگیدا هەمیشە تــاک و ئیندیڤیدوم و‬ ‫دەستە و گروپی ناجۆر و ناتەبا و الدەر لەو‬ ‫دەڤەرە کولتورییە هەیە‪ .‬ئەم مرۆڤانە دەخوازن‬ ‫لەدەرەوەی ئەو ڕەوتە باوە شێوەیەکیتری ژیان‬ ‫کە ناهۆمۆگینێتی کولتوریی پیشان دەداتەوە‬ ‫مەشق بکەن و نەکەونە ژێر گوشاری فاکتەرە‬ ‫ڕووکەشەکانی ئاپۆرەوە کە ئەمان شێوەژیانێکی‬ ‫زۆر ناهونەری و زیانبەخش بە نێوەڕۆکی ژیان‬ ‫دەژێنن‪ .‬لەڕاستیشدا ئەمە نهێنی بەردەوامێتی‬ ‫ژیانە‪ ،‬چونکە نێوەڕۆکی ژیــان بریتییە لەو‬ ‫هێزە هونەری و فەرهەنگییەی کە خودی ژیان‬ ‫دەبزوێنێت‪ .‬بۆ ئــەوەی ژیــان بتوانێت بژی‪،‬‬ ‫گەرەکە تاکەکان و دەستە ڕوناکبیرییەکان‬ ‫مەشقی ڕۆحی پیادە بکەن و لەڕێی بایەخدانیان‬ ‫بەژیانی تێڕامانکردنەوە کۆشش بکەن بۆ‬ ‫چاککردنەوەی نێوەڕۆک و فۆرمی ئیستاتیکییانە‬ ‫و هونەرییانەی ژیانێک کە شێوە ئاپۆرەییە‬ ‫باوەکەی دایڕزاندووە‪ .‬لەڕاستیدا گەر تەماشای‬ ‫هــەمــوو کولتورەکانی مرۆڤایەتی بکرێت‪،‬‬ ‫یەکڕاست ئــەوە دەبینین کە هیچ کولتورێک‬ ‫لەم داڕزانــە ڕیزپەڕ نییە‪ ،‬هەروەک چۆن هیچ‬ ‫کولتورێک خاڵی نییە لە هەبوونی تاکەکەسە‬ ‫جوان و دەستە ڕوناکبیرەکانی کە پارێزەری‬ ‫هونەری ژیانن‪ .‬هەموو کولتورێک وەک چۆن‬ ‫ئاپۆرەی بەدکار و نیهیلیستی هەیە‪ ،‬بە هەمان‬ ‫شێوە فیگوری ئەفرێنەر و ژیاندۆستیشی هەیە‪.‬‬ ‫مــرۆڤــی ژیــانــدۆســت‪ ،‬مــرۆڤــێــکــە خ ــەم و‬ ‫پەژارەی مرۆڤەکانیتری هەیە‪ ،‬زۆرجار خۆی لە‬ ‫کێشەکانی ئەوانیتر هەڵدەقورتێنێت و بەشداری‬ ‫گرفتەکانیان دەکات بەبێ ئەوەی هەرگیز چاکەی‬ ‫خۆی لەبەرچاو بگرێت‪ ،‬زۆرجاریش سەرکێشی‬ ‫دەکات و لەئەنجامیشدا لەئەوانیترەوە بە گێل‬ ‫و گەوجێک تەماشا دەکرێت کە هیچ لەژیانی‬ ‫ئیگۆیزمانە تێنەگەیشتووە‪ .‬لەڕاستیدا کەسی‬

‫لە یەک کارەکتەری گەوج دا پێکەوە هەبن؟))‪.‬‬ ‫ل‪.٤٨٢‬‬ ‫سلۆتەردایک ورد و قووڵ شوێن چەمکی‬ ‫گەوجناسی ‪ Idiotologie‬و فریادرەس یاخود‬ ‫ڕزگارکەرناسی دەکەوێت و بە سوودوەرگرتن لە‬ ‫دەستۆیەڤسکی و نیتچە ڕچەی میتافیزیکی‬ ‫دەشکێنێت و لەبری ئــەوە چەمکی گــەوج لە‬ ‫رەهەندە ستوونی و هیرارشییە فریشتەییەکەی‬ ‫دەخــــات و گــرێــی دەداتــــــەوە بــە خــودی‬ ‫نــاوەوەی مــرۆڤــەوە‪ ،‬بە هەناوی مــرۆڤ وەک‬ ‫شوێنگەیەکی نێوەکی حەشاردانی ئەو سیفەتە‬ ‫پەنهانکراوانەمان‪((.‬سلۆتەردایک لەگەڵ چەند‬ ‫هاوڕێیەکیدا خەاڵتێکیان بەناوی میشیکین‪ ،‬کە‬ ‫پالەوانی ڕۆمانی گەوجەکەی دەستۆیەڤسکییە‬ ‫دامەزراندووە و هەر ساڵەی دەیبەخشنە کەسێک‬ ‫کە خۆی بۆ کــاری مرۆیی تەرخان کردبێت‪،‬‬ ‫وەک هێمایەک بەوەی کە گەوج ستایی ژیرەکان‬ ‫دەکــات))‪ .‬لەڕاستیدا بەرگی یەکەمی کتێبی‬ ‫کایەکان بەهەموو قەبارەی خۆیەوە بەشێوەی‬ ‫جۆراوجۆری فەلسەفی و پسیکۆلۆگی و زانستی‬ ‫کارکردنە بۆ سەلماندنی تێزەی ئینتیمیتێت و‬ ‫نێوپەیوەستبوونی مرۆڤ لەناوەوە بە شتێکی‬ ‫دەرەوە‪ .‬بەر لە سلۆتەردایک تا ئێستا هیچ‬ ‫قوالپێکی فیکری و پسیکۆلۆگی فڕێ نەدراوەتە‬ ‫نێو ئەو قوواڵییە مرۆڤانەیەوە‪ ،‬سلۆتەردایک‬ ‫ئەو قوالپە فڕێدەداتە نێو ئەو هەناوگە بێ‬ ‫بنەوە و تێڕوانینێکی فراوانترمان لەسەر خود‬ ‫و خودگەرایی لەناو کایەکان دا ال دەکاتەوە‪.‬‬ ‫چیتر خود بریتی نییە لە خودی خۆی و بەس‪،‬‬ ‫بەڵکو بریتییە لە و کۆنتاکتەی بەدەوروبەریەوە‬ ‫هەیەتی‪ ،‬خودگەرایی واتە پەیوەستگەرایی‪.‬‬ ‫ت ــەواو وەک میر میشیکین کــە لــەڕێــی ئەو‬ ‫ڕووداوان ــەی لەدەوریدا ڕوو دەدەن دەتوانێت‬ ‫ڕۆبچێتە نێو هەناوی هەموو یاریکەرەکانیانەوە‪.‬‬ ‫میشیکین وەک گەوجێکە کە خۆی بۆ هەموو‬ ‫شتێکی دەوروبــەری تەرخان دەکــات‪ ،‬ئەو نە‬ ‫لەبەر سیرێنەکان و نەلەبەر فریشتەکانیش‬ ‫گــوێــچــکــەی خـــۆی نــەدەئــاخــنــی‪ ،‬بەڵکو‬ ‫((گوێچکەکانی و دەزگاکانیتری هەستکردن‬ ‫و وروژانــدنــی بۆ هــاودووەکــانــی دەکـــردەوە‪.‬‬ ‫ل‪ .))٤٨٣‬لەبەرئەوەش نا کە منااڵنە دەیتوانی‬ ‫بچێتە ناو ئەوانیترەوە ‪ ،‬بەڵکو منااڵنە لێرەدا‬ ‫واتە ئامادەبوون بۆ ئــەوەی لەناو کێشەکانی‬ ‫ئەوانیتردا دەوری خۆت نەبینیت‪ ،‬بەڵکو خۆت‬ ‫((بەتەواوکەری ئەوانیتر دابنێیت‪ .‬ل‪.))٤٨٣‬‬ ‫لێرەدایە تێدەگەین سلۆتەردایک هەردوو وشەی‬ ‫گەوجایەتی و منااڵنە دەدات لەیەک‪ .‬بەمپێیە‬ ‫گەوج یان گێل وەک دەستەواژەیەک بریتییە‬ ‫لە شوێنگەی من کە بەرانبەر بەوانیتر کاریگەر‬ ‫و چــارەســاز دەردەک ــەوێ ــت‪ ،‬ئەگەرچی هیچ‬ ‫توانستێکی فریشتەیی نییە‪ .‬ل‪ .٤٨٤‬ئیدی‬ ‫سوبیەکتی گێالیەتی بریتییە لەو توانستەی‬ ‫ئێمە لــەنــاوەوەمــانــدا هەڵمانگرتووە و بە‬ ‫ڕێکەوتکردنی ئەوانیتر دەردەکەوێت‪ .‬واتە گێل‬ ‫ئەو هاوشێوەیەی منە کە لە ئەوانیتردا بۆم‬ ‫دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫لێرەوە ئەرکی ڕاستەقینەی گەوج ئەوەیە کە‬ ‫هیچ پەیامێکی نەبێت‪ ،‬ئەو خۆی ناسەپێنێت‪،‬‬ ‫بەڵکو جوانێتی ئەم مرۆڤە لەوێدا متبووە کە‬ ‫تەنیا نزیکایەتی و هاوسێیەتی دادەمەزرێنێت‬ ‫و لێوەی تێگەیشتنێکی تر لەسەر سوبیەکت‬ ‫چێ دەکات تاوەکو لەناوــ جیهان داــ بوونێک‬ ‫بۆخۆی مسۆگەر بکات ‪((.‬بڵقەکان ل‪.))٤٨٤‬‬ ‫ئـــەو تــاکــانــەی وەک چـــارەســـەرکـــەری‬ ‫کێشە کۆمەاڵیەتییەکان دەردەکــــەون و بە‬ ‫خۆتێهەڵقورتاندنیان لە کــاروبــاری ئەوانیتر‬ ‫دەیانەوێت خۆیان بەسەر ئەوانیتردا زاڵ بکەن‪،‬‬ ‫ئەوانە هیچ فریشتە نین و هەڵگری چ فەزیلە‬ ‫و پەسەندکارییەکیش نین‪ .‬چونکە دواجــار‬ ‫لەمڕێیەوە گەرەکیانە گــوتــاری دەســەاڵتــی‬ ‫خــۆیــان ڕابــگــەیــەنــن‪ .‬زۆریــنــەی چــاکــەکــار و‬ ‫فریادرەسە کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئاینییەکانی‬ ‫نێوکۆمەڵگاکانی دنیای ئیسالم لەم مۆدێلەن و‬ ‫لەنێو کولتوری ئاپۆرەدا بەهەڵە وەک فریادرەس‬ ‫و ڕزگارکەر ناسراون‪ .‬لیرەوەیە قەیرانی مۆرالی‬ ‫و هۆشیاری لەو دنیایەدا خۆی تەشەنە دەکاتەوە‬ ‫و تەواوی دیمەنەکانی ژیان دەردەدار دەکات‪.‬‬ ‫جــا ئیتر ئـــەوەی بیەوێت لــەو داڕزانـــەی‬ ‫ژیانی ئەو فەرهەنگە تێ بگات‪ ،‬بە بێ بینینی‬ ‫ئەم دیــاردەیــە بەڕێگایەکی هەڵەدا دەڕوات‪.‬‬ ‫بەداخیشەوە زۆرینەی تێگەیشتنی باویش تا‬ ‫ئێستا ئەوە بووە کە بەڕێگای هەڵەدا ڕۆشتووە‪.‬‬

‫««‬

‫کارکردن لە قواڵییدا‬ ‫لە خەونمدا چۆڵەوانییەکم بینی‪ .‬مەیدانی بــازاڕەکــەی ڤایمار‬ ‫بــوو‪ .‬لــەوێ چاڵیان هەڵدەکەند‪ .‬هەروەها منیش لەناو لمەکەدا‬ ‫کەمێک چنگەکڕێم کرد‪ .‬لەویادا نوکی تاوەری کەنیسەیەک سەری‬ ‫دەرهێنا‪ .‬بەو پەڕی خۆشحاڵییەوە بە خۆمم گوت‪ :‬پیرۆزگایەکی‬ ‫مەکسیکی سەردەمی پێش ئانیمالیزم (سەردەمی پریئانیمالیزم‪ ،‬واتا‬ ‫بەر لەوە مرۆڤ وەک بەشێکی لە جیهانی ئاژەڵ تەماشابکرێت)‪،‬‬ ‫ئاناکویڤیتسلی(‪ .)Anaquivitzli‬بە پێکەنینەوە بەخەبەرهاتم‪.‬‬ ‫«ئانا (‪)Ana) = (ἀνά‬؛ ڤی (‪)vi) = (vie‬؛ ڤیتس (‪)witz‬‬ ‫= کەنیسەی مەکسیکی[!]»‬ ‫‪ ἀνά‬لە یۆنانییەوە وەرگێڕاوە‪ ،‬واتا سەرەوە یان بەرەوسەر‪vie ،‬‬ ‫واتا ژیان‪ witz ،‬وشەیەکی ئەڵمانییە واتا نوکتە‪( .‬تێبینی وەرگێڕ)‬ ‫ئارایشتگا بۆ خانمانی واسواس‬ ‫سێ هەزار خانم و ئاغای کورفیورستندام (شەقامێکی سەرەکییە‬ ‫لە بەرلین) بەیانییەک بەبێ وشە لەسەر جێگاکانیان دەگیرێن و‬ ‫بیست و چوار کاتژمێر بە بەندکراوی دەهێڵرێنەوە‪ .‬کاتژمێر دوانزەی‬ ‫نیوەشەو بەسەر ژووری بەندییەکاندا فۆرمێک سەبارەت بە سزای‬ ‫مەرگ دابەشدەکرێت‪ ،‬ئەو فۆرمە داوا لە واژۆکارەکەشی دەکات ئەو‬ ‫زانیاریەش بدات‪ ،‬کە ئاخۆ وەک خودی خۆی لە حاڵەتێکی ئاوهادا‬ ‫چی جۆرێکیان هەڵدەبژێرێت‪ .‬ئەو پارچە نووسراوە لە تاقیکردنەوەی‬ ‫(بەپێی زانینی خۆت)دا‪ ،‬تەنها ئەوانە لەسەریان دەبوو پڕیبکەنەوە‪،‬‬ ‫کە هەتا ئێستا بەبێ ئەوەی لێیان بپرسیت ڕاهاتوون (بەپێی زانینی‬ ‫خۆیان) ڕای خۆیان دەربڕن‪ .‬هەر پێش یەکەم بەرەبەیان‪ ،‬کە لەمێژە‬ ‫پیرۆزە‪ ،‬بەاڵم لەم واڵتەدا تەنها بۆ جەلالد پیرۆزە‪ ،‬پرسی سزای مەرگ‬ ‫چارەسەرکراوە‪.‬‬ ‫ئاگاداربە پلە هەیە!‬ ‫کارکردن لەسەر پەخشانێکی باش سێ پلەی هەیە‪ :‬پلەیەکی‬ ‫مۆسیقی‪ ،‬کە نۆتی لەسەر دەنووسێت‪ ،‬پلەیەکی بیناسازی‪ ،‬کە‬ ‫لەسەری بنیات دەنرێت‪ ،‬دواجاریش پلەیەکی کوتاڵسازی‪ ،‬کە لەسەری‬ ‫دەهۆنرێتەوە‪.‬‬ ‫کەرەستەی فێرکاری‬ ‫بنەماکانی کتێبی ئەستوور‪ ،‬یاخود هونەری دروستکردنی کتێبی‬ ‫ئەستوور‪:‬‬ ‫یەک‪ :‬دەبێت سەرتاپای بواری جێبەجێکردن لەنێوان خستنەڕوویەکی‬ ‫پڕوشەی بوونییەتدا بەرز و نزم بکات‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬دەبێت خاڵی کۆتایی بۆ ئەو دەستەواژانە دابنرێت‪ ،‬کە ئەو‬ ‫پێناسەیەی لێدەرچێت لە سەرجەمی کتێبەکەدا چیدیکە دەرناکەونەوە‪.‬‬ ‫سێ‪ :‬ئەو جیاوازی دەستەواژەییانە کە لە تێکستدا بە زەحمەتێکی‬ ‫زۆر بەدەستهێنراون دەبێت لە تێبینییە پەیوەندیدارەکاندا بسڕدرێنەوە‪.‬‬ ‫چـــوار‪ :‬بــۆ ئــەو دەســتــەواژانــەی‪ ،‬کــە تەنها کــار لــەســەر مانا‬ ‫گشتییەکانیان دەکرێت‪ ،‬دەبێت نمونە بهێنرێتەوە‪ :‬گەر لە جێگایەکدا‬ ‫باس باسی مەکینەیەک بێت‪ ،‬دەبێت هەموو جۆرەکانی دیکەی ئەو‬ ‫ئامێرە بژمێردرێن‪.‬‬ ‫پێنج‪ :‬هەموو ئەو شتانەی کە لەڕوویەکی ئەزمونگەراییەوە سەبارەت‬ ‫بە ئۆبجێکت گەیشتوون بە ئەنجامی کۆتایی‪ ،‬دەبێت لەڕێی کۆمەڵێک‬ ‫نمونەی تێروتەسەلەوە قایموقۆڵ بکرێن‪.‬‬ ‫شەش‪ :‬ئەو پەیوەندییانەی کە دەکرێت بە شێوازێکی گرافیکی‬ ‫بخرێنە ڕوو‪ ،‬دەبێت بە وشە بەربازبدرێن‪ .‬بۆ نمونە لەجێی ئەوەی‬ ‫شەجەرەیەک بکێشیت‪ ،‬دەبێت هەموو پەیوەندییە خزمایەتییەکان‬ ‫ڕوونبکرێنەوە و وەسف بکرێن‪.‬‬ ‫حەوت‪ :‬لە کۆمەڵێک دژدا‪ ،‬کە هەمان ئارگومێنتی هاوبەشیان هەیە‪،‬‬ ‫دەبێت تاک بە تاکیان بەتەنها هەڵبوەشێنرێنەوە‪.‬‬ ‫کــاری مامناوەندی زانــای ئەمڕۆ دەیــەوێــت وەک کەتەلۆگێک‬ ‫بخوێنرێتەوە‪ .‬بەاڵم ئایا مرۆڤ کەی دەگــات بــەوەی کتێب وەک‬ ‫کەتەلۆگ بنووسێت؟ گەر ئەوەی سەبارەت بە دیوی ناوەوە خراپ‬ ‫خرابێتە ڕوو‪ ،‬دزەی کردبێتە ناو ڕووکەشەوە‪ ،‬ئەوا نووسینێکی ناوازە‬ ‫دەخوڵقێت‪ ،‬کە تیایدا بەهای بۆچوون هەژمار کراوە‪ ،‬بەبێ ئەوەی بەو‬ ‫هۆیەوە پێویستبکات بخرێتە مەزادەوە‪.‬‬ ‫ئامێری تیپنووس کاتێک قەڵەم بە دەستی ئەدیب نامۆ دەکات‪ ،‬گەر‬ ‫دەقیقیی فۆرمە تیپۆگرافیییەکان ڕاستەوخۆ بچنە ناو فکری بنەچەیی‬ ‫کتێبەکانییەوە‪ .‬ڕەنگە ئەوکات مرۆڤ پێویستی بە سیستەمگەلی‬ ‫نوێ بێت بە شێوەی نووسینی هەمەجۆرترەوە‪ .‬ئەوان عەسەبەکانی‬ ‫پەنجەی فەرماندار دەخەنە جێگەی دەستی بەکارهێنراو‪.‬‬ ‫فەترەیەک کە کۆپلەسازی فکری بنەچەییەتی و دواتر لە یەک تاقە‬ ‫جێگادا ڕیتمی دەشێوێنرێت‪ ،‬جوانترین پەخشانی لێ دەخوڵقێت‪ ،‬کە‬ ‫مرۆڤ بە مێشکیدا بێت‪ .‬بەو شێوەیە لە کونی دیوارێکەوە تیشکێک‬ ‫خۆی دەکات بەناو ژووری کیمیاگەردا و شەوق لە کریستاڵ و تۆپ و‬ ‫سێگۆشە هەڵدەسێنێت‪.‬‬

‫داریوش ئاشوری‬ ‫لە فارسییەوە‪ :‬مەریوان علی‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫روانینێك «لە چاوەڕوانی گۆدۆدا»‬ ‫قســەكردن دەربارەی پووچیو دڵتەنگیو بوونی‬ ‫مــرۆڤ لــە جیهاندا هێنــدەی بیركردنــەوە كۆنە‪،‬‬ ‫یــان الیەنــی كــەم بەكۆنی وتــە نووســراوەكانە‪.‬‬ ‫مێژوونووسان ئەم وتەیەیان چوار هەزار ساڵ پێش‬ ‫مەســیح لە زاری بیرمەندێكی میســرییەوە بەناوی‬ ‫ئەیپــور دەگێڕنەوە‪ ،‬كــە وتوویەتی‪”:‬ئایا دەكرێت‬ ‫رۆژێك بێت نەوەی مرۆڤ لەناوبچێت‪ ،‬تا چیتر ژن‪،‬‬ ‫منــداڵ لە منداڵدان هەڵنەگرێتــو منداڵێك نەیەتە‬ ‫دونیــا‪ ،‬ئیتر هاوارێك لەســەر زەوی نەبیســترێتو‬ ‫شــەڕێك روو نــەدات”‪ ،‬دوو هــەزار ســاڵ دواتــر‬ ‫فەیلەســوفێك یان پەیامبەرێك‪ ،‬كە لە ئۆرشــەلیم‬ ‫پاشــا بوو‪ ،‬بەم شــێوەیە دژ بەبوون هاوار بەرەو‬ ‫ئاســمان دەكات‪”:‬هەموو شــتێك پوچە‪ ،‬ســوودی‬ ‫چییــە كــە مرۆڤ ئــەو هەموو نارەحەتیــە لە ژێر‬ ‫ئاســمان دەكێشــێت‪ .‬چینێك دەڕۆنو چینێكی تر‬ ‫دێن‪ ،‬زەویش تا ئەبەد دەمێنێتەوە‪ .‬هەموو شتێك‬ ‫پــڕە لــە ماندووبوون كــە مرۆڤ ناتوانێت باســی‬ ‫بكات‪ .‬چاو لە بینینو گوێ لە بیســتن تێر نابێت‪.‬‬ ‫ئــەوەی بووە هــەر ئەوەیە كە دواتریــش دەبێت‪،‬‬ ‫ئەوەیش كە كراوە هەر ئەوەیە كە دواتر دەكرێت‪،‬‬ ‫لە ژێر هەتاو هیچ شــتێك نوێ نییە‪ .‬ئایا شــتێك‬ ‫هەیــە بوترێت ســەیركەن ئەمە نوێیە؟ هەموو ئەو‬ ‫كارانەی كە لە ژێر ئاســمان دەكرێت‪ ،‬ئێستا بینیم‬ ‫كە هەموویان پوچەو لە پێناوی زەحمەت كێشانە”‬ ‫“ئەهــدی كۆن‪ ،‬كتێبی پیرۆز‪ ،‬بابی یەكەم”‪ ،‬چەند‬ ‫ســەدەیەك دواتــر “حەكیــم خەیام نەیشــاپوری”‬ ‫هەمان ئازارو لە دەســتدان بەزمانێكی دیكە باسی‬ ‫لێوەكــردو وتی‪“ :‬چیتر گــەردوون بێجگە لە خەم‬ ‫شتی تر ناخووڵقێنێت»‪.‬‬ ‫دیســان دوای چەندەهــا ســەدە‪ ،‬ئــەم وتەیــە‬ ‫لــە زمانی شــاعیرێكی شــانۆ نووســیی ئیرلەندی‬ ‫دەبیستینەوە‪ .‬تو بڵێیت كە هەر چەندە جارێك لە‬ ‫رێــڕەوی مرۆڤایەتی گیانێكی غەمگین دانیشــتووە‬ ‫تا دەستكەوتی هەوڵی مرۆڤ سەر لەنوێ بەدیدی‬ ‫پەند‪-‬ەوە بخاتەڕوو و باس لە بێهودییەكەی بكات‪.‬‬ ‫هــەروەك چــۆن تاكــەكان چەندەهــا نــەوەو و‬ ‫ســەدەو دوای چەندەهــا كەلتوور مانــدوو بوونە‪.‬‬ ‫گروپەكانیــش وەك تاكێكــی تەنیــا هەڵدەســتنو‬ ‫دەخووڵقێنــو هەمــوو شــتێك ســەر لەنــوێ‬ ‫دەخووڵقێنن‪ ،‬ئــەو كات دادەمێنن لەكاری خۆیانو‬ ‫ئارام دەگرنو سەیری دوای خۆیان دەكەنو سەیری‬ ‫دەستكەوتەكانی چەندەها سەدەی خۆیان دەكەنو‬ ‫دەڵێن‪“ :‬ئێســتا بینیم كە هەموو ئەوانە پوچو لە‬ ‫پێناوی رەنج كێشانە‪”.‬‬

‫جيهانیى ترسناكى بێکێت‬ ‫بەاڵم ئەم باسە لە زمانی بێكێت بەشێوەیەكی تر‬ ‫دەبیستینەوە‪ .‬ئەمجارە دەنگی نووساو و پەریشانی‬ ‫“جامعە بن داود و خەیام” نییە‪ ،‬كە دژ بەكارەساتی‬ ‫بوونی مرۆڤ بانگی تانە گرتنیان بگاتە ئاســمان‪.‬‬ ‫لەبەر ئــەوەی “جامعەو خەیام” لەزەوییەوە بەرەو‬ ‫ئاسمانیان دەڕوانیو ئامادەیی مەرگو مەحكومیەتی‬ ‫رەهــای مرۆڤ لە بەرامبەر بارودۆخێك دەبینی كە‬ ‫خۆیان لە دروســتبوونیدا دەســتیان نەبوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫بێكێــت دەیەوێــت لە ئاســمانەوە ســەیری زەوی‬ ‫بكات‪ .‬ئەو ئیتر نایەوێت هەســت بەكارەســاتەكە‬ ‫بكاتــو پێیەوە بناڵنێت‪ ،‬بەڵكــو دەیەوێت مەودای‬ ‫لێــوە بگرێــت‪ .‬وەك چیرۆكێكــی پێكەنینــاوی‬ ‫دەیبینێت‪ ،‬وا دەزانێت خۆی لە ئازار كێشــانەكەی‬ ‫هاوبــەش نییە‪ .‬بەاڵم لەڕاســتیدا ئەویش ناتوانێت‬ ‫لەوە بــەدەر بێت كە بەچاوی مرۆڤانەوە ســەیری‬ ‫نــەكات‪ .‬چونكە ســەیركردن بەچــاوی خوداییەوە‬ ‫یەكســانە بەنەبینیــن‪ .‬ئــەوەی دەیەوێــت هەموو‬ ‫شــتێك یەكســان ببینێتو خــۆی لــەداوی بەرزیو‬ ‫نزمیو جوانیو ناشــیرینیو راســتیو دروســتیو هەر‬ ‫پەیوەندیەكــی تر رزگار بكات‪ ،‬ئەوە هیچ شــتێك‬ ‫نابینێت‪ .‬بێكێت‪-‬یش ئەو دیوی رووی ســەیركردن‬ ‫هەڵدەبژێرێت‪ .‬ئەو كە نایەوێت بەچاوی تراژیدیاوە‬ ‫ســەیربكات‪ ،‬ناچار كۆمیدیانە سەیر دەكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بیركردنەوەی رەهای ئەویش لە كوتاییدا دەكەوێتە‬ ‫داوی رێژەییەوە‪.‬‬ ‫ســەرەنجام ئەویــش جیهــان رەنــگاو رەنــگ‬ ‫“هەرچەند رەشــو ســپی” لــە پێوانەكانــی جوانو‬ ‫ناشیرین‪ ،‬گەورەو بچووكو بەرزو نزم دەبینێت‪ .‬ئەو‬ ‫نایەوێت لە بەرامبەر ترسی ئەبەدی مرۆڤ هەستی‬ ‫تراژیدیای هەبێت‪ ،‬ناچار بەچاوێكی گاڵتەجاڕانەوە‬ ‫دەڕوانێــت‪ .‬وا دەزانێــت لــە ناخــی خۆیــەوە لە‬ ‫ســەیركردنی ئەم گاڵتەجاڕە خەمهێنەرە چێژێكی‬ ‫ئازار ئاسا دەبینێت‪ .‬ئەو خۆشەویستیو هاودەردی‬ ‫نییــە‪ .‬وەك خوایەكــی غەمگینــو رەنجــدەر‪ ،‬كە‬ ‫بەلەقەفەس خســتنی بوونەوەرگەلێكی مەحكومو‬ ‫ســەرگەردانو ئازاردراو‪ ،‬چێــژ دەبینێت‪ ،‬تا ئازاری‬ ‫خــۆی لەبیر بــكات‪ ،‬چونكە ئازاری ئــەو تایبەتەو‬ ‫خوا ئاســایە‪ .‬ئازارێكی مێتافیزیكیە‪ .‬ئازارێكە كە‬ ‫لەئەزەلەوە پێیان بەخشــیووە‪ .‬ئەم شاعیرە سەر‬ ‫سوڕهێنەرە لەقوواڵیی قووڵترین بێ هیواییەوە قسە‬ ‫دەكات‪ ،‬بێ هیوایەك نەك تەنها لەفەنابوونییەوە‪،‬‬ ‫بەڵكــو لە پوچی رەهابوونو ئامادەبوونی مرۆڤ لە‬ ‫جیهاندا لەهەر كاتو ســەردەمێكدا بێت ســەرچاوە‬ ‫دەگرێــت‪ .‬ئەمــە ئەو خاڵەیــە كــە بیركردنەوەی‬

‫خووڵقێنەری ئەوی بەخۆیەوە سەرقاڵ كردبوو‪.‬‬ ‫بێكێت‪ ،‬خۆی بەسەردەمەوە نابەستێتەوەو باسی‬ ‫رۆژگاری خۆی ناهێنێتە ئاراوە‪ ،‬بەڵكو شــتگەلێك‬ ‫دەخاتەڕوو كە لەتێڕوانیی ئەوەوە هەمیشە لەگەڵ‬ ‫مرۆڤ هەبووەو هەمیشەیش لەگەڵیدا دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەو پانتایــی كات تــەی دەكات‪ ،‬لە رابــردووەوە‬ ‫بــۆ ئێســتا‪ ،‬لەئێستاشــەوە بۆ داەاتوو‪ ،‬ســەیری‬ ‫دوورترین داهاتوو دەكاتو ســەیری هەموو شتێك‪،‬‬ ‫لەســەرەتاوە تاوەكو كۆتایــی‪ ،‬لەئەزەلەوە تاوەكو‬ ‫ئەبــەد دەكات‪ .‬ئــەو ســەیری ئامادەبوونی مرۆڤ‬ ‫لــە تــەواوی مێــژوو و پێش مێــژووش دەكات‪ ،‬لە‬ ‫یەك ملیۆن ساڵ پێش ئێستا تا یەك ملیۆن ساڵ‬ ‫دواتــر‪ .‬ڤالدیمێر بەئیســتراگۆن دەڵێت‪”:‬دەبووایە‬ ‫پێش یەك ملیۆن ســاڵ‪ ،‬لەكۆتاییەكانی ســەدەی‬ ‫نۆزدەیەمەوە‪ ،‬بیرمان لەوە بكردایەتەوە” لەوانەیە‬ ‫ئەمەبێت باســی مرۆڤ لەئاخــر زەماندا‪ ،‬بەاڵم نا‪،‬‬ ‫ئەمە باســی هەمیشەیەتی‪ .‬باســی دوێنیو ئەمڕۆو‬ ‫بەیانییــەو بەیانیەكانی تــرە‪ .‬مرۆڤەكان بەئاڵۆزی‬ ‫بەبیــر دەەێننــەوە‪ ،‬كە دوێنێش هــەر وەك ئەمڕۆ‬ ‫رووداوێكیان بەســەردا هاتــووە‪ ،‬ئەوەی كە ئەمڕۆ‬ ‫روو دەدات‪ ،‬جگــە لــە چیرۆكێكــی هەمیشــەیی‬ ‫شتێكی تر نییە‪ .‬بێكێت هەموو سەربوردەی مرۆڤی‬ ‫لەســەرەتاوە تاوەكو خاڵی نادیار‪ ،‬تا كۆتاییەكەی‬ ‫“لــە وانەیە بێ كۆتا بێــت” وەردو پوخت دەكات‪.‬‬ ‫چەندەها ســاڵو ســەدە تەنانەت هەزاران ساڵ بۆ‬

‫جارێــك دوێنیــان لەبیــر دەچێــت‪ ،‬بیری‬ ‫مانــەوەی ئەویان”ڤالدیمێــر” لەبەر ئەوەیە‬ ‫لەگــەڵ تێپەڕاندنــی رۆژەكان لەچاوەڕوانی‬ ‫شتێكدایە‪ .‬ئەم شتە هاتنی شتێكی نادیارە‬ ‫بەنــاوی گــۆدۆ كە گوایا لەگەڵیــدا بەڵێنی‬ ‫یەكتــر بینینیان هەیە‪ .‬بۆ ئەوەی تا هاتنی‬ ‫گۆدۆ هەست بەماندوبوونو تەنیایی نەكات‪،‬‬ ‫هاوڕێیەكەشــی بەیارییو سەرگەرمی جۆراو‬ ‫جــۆرەوە لەگەڵ خــۆی ســەرقاڵ دەكات‪.‬‬ ‫پێویســتی بەهاوڕێكەیەتی بۆ ئەوەی كاتی‬ ‫چاوەڕوانییەكــە كورتتــر بكاتــەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی تر”ئیســتراگۆن” تۆزێك ئەحمەقەو‬ ‫بــێ ســەبرە‪ ،‬هەنــدێ كاتیش بەســەریدا‬ ‫دەدات كــە بڕوات‪ .‬بــەاڵم ڤالدیمێر هەموو‬ ‫كات گێزەرێــك یــان مەتەڵێك یــان یاری‬ ‫جــۆراو جۆری بۆی هەیــە‪ .‬پەیوەندی ئەم‬ ‫دووانــە بەزۆرە‪ ،‬هەركاتێــك حەز لە یەكتر‬ ‫دەكەن‪ ،‬یەكتر لە ئامێز دەگرن‪ ،‬یەكێكیان لە‬ ‫بۆنی پێی ئەوی ترو ئەویتریش لە تاو بۆنی دەمی‬ ‫ئــەوی تر را دەكات‪ .‬بەاڵم ئەو دوو رێبوارە” پۆزۆ‬ ‫و لەكی” لــە چاوەڕوانی هیچ كەس نین‪ ،‬بەڕێگای‬ ‫خۆیانــدا دەڕۆن‪ .‬لەو دووانــە‪ ،‬یەكێكیان ئەربابەو‬ ‫ئەوی تریش كۆیلە‪ ،‬واتا نێونەرانی كۆمەڵێكی زۆرو‬ ‫بەردەوامی مێژوو‪ ،‬كە بەباوەڕی بێكێت هەموو كات‬ ‫بوونیان هەبــووەو هەموو كاتێكیــش دەمێننەوە‪.‬‬

‫«‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٨‬‬

‫‪6‬‬

‫بێكێت‪ ،‬خۆی بەسەردەمەوە نابەستێتەوەو باسی‬ ‫رۆژگاری خۆی ناهێنێتە ئاراوە‪ ،‬بەڵكو شتگەلێك‬ ‫دەخاتەڕوو كە لەتێڕوانیی ئەوەوە هەمیشە لەگەڵ‬ ‫مرۆڤ هەبووەو هەمیشەیش لەگەڵیدا دەمێنێتەوە‬

‫ئــەو هیچ نییە‪ .‬پێــوەری كات الی ئــەو بەملیۆن‬ ‫ســاڵە‪ .‬لە شــوینێك كــە بێجگــە لەڕێگایەكی بێ‬ ‫دەســتپێكو بێ كۆتا‪ ،‬لە پاڵ درختێكی نادیار كە‬ ‫هەمــوو شــتێكی جیهانەو مرۆڤ پێوە ســەرقاڵە‪،‬‬ ‫تەنهــا چــوار كــەس ئامــادەن‪ ،‬دووانیــان جێگرو‬ ‫دووانیــان رێبوار‪ ،‬بەاڵم هەموویان هەم جێگرەكانو‬ ‫هــەم تێپــەڕەكان‪ ،‬هــەر ئەوانەن كــە هەموو كات‬ ‫بوونیان هەبووە‪ .‬دوێنی بوونەو ســبەینێش دەبن‪.‬‬ ‫تەنها یەكێك لەوانە دووبارە بوونەوەو ئامادەبوونی‬ ‫بەردەوامیــان دێتــەوە یــاد‪ .‬ئەوانــی تــر هەمــوو‬

‫ئەو دووانــە بۆ یەكتر گرنگن‪ ،‬پەیوەندیان پەتێكە‬ ‫كــە ســەرێكی بەملــی لەكی‪-‬ەوەیــەو ســەرەكەی‬ ‫تریشــی بەدەســتی پۆزۆ‪-‬وەیە‪ ،‬بــەاڵم لەكی هەر‬ ‫ئەوەنــدە بەپەتەكەیــەوە خۆی گرتــووە كە پۆزۆ‬ ‫پێویســتی پێیە‪ .‬ئــەو بۆ ســەلماندنی ئەوەی كە‬ ‫كۆیلەیەكی باشــە تەنانەت كاتێكیش كە پێویست‬ ‫نییە چراو ســەبەتەی ئەربابەكــەی دانانێت‪ .‬پۆزۆ‬ ‫ئــەم لۆژیكە بەو دوو تەماشــاكەرە تێدەگەیەنێتو‬ ‫باوەڕیــان پێ دەهێنێت‪ .‬ئەو دووانەش وەها باوەڕ‬ ‫دەكــەن كۆیلەكەی بەهــۆی ئازاردانی ئەربابەكەی‬

‫««‬

‫سەرزەنشت بكەن! شــەقێك كە لەكی لەبەرامبەر‬ ‫دڵسۆزی ئیستراگۆن لەپێی دەدات‪ ،‬پیشان دەدات‬ ‫كە ئەو نیازی بەدڵســوزی نییە تــا بەئازادكردنی‬ ‫بــگات‪ .‬بێكیــت بەدروســتكردنی پەیوەنــدی ئەم‬ ‫چوار كەسە وەك زەنجیرەیەك‪ ،‬باس لە تێڕوانینی‬ ‫ترســناكی خــۆی لەپەیوەندی مــرۆڤ دەكات‪ .‬بۆ‬ ‫ڤالدیمێرو ئیســتراگۆن‪ ،‬بینینی پەیوەندی پۆزۆ و‬ ‫لەكی ســەیر كردنێكە‪ ،‬كە چێژبردنــی خۆیانیانی‬ ‫لــێ ناشــارنەوە‪ .‬جارێكیــان بەســەریاندا دەدات‬ ‫كــە رخنە لــەو پەیوەندیــە زاڵمانە بگــرن‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەمیش لە یاریەك زیاتر هیچتر نییە‪ .‬ئیســتراگۆن‬ ‫ئــەو هەلەش لە دەســت نــادات‪ ،‬كە پاشــماوەی‬ ‫خواردنەكەی پۆزۆ كە بەشــی لەكیــە بەگریانەوە‬ ‫بگرێتــو بیخوات‪ .‬هەموویان لــە پەیوەندیەكانیانو‬ ‫نواندنیــان پێكەنیناوین چ ئەوانەی كە چاوەڕوانی‬ ‫رزگاركردننو چ ئەوانــەی چاوەڕوان نینو بەڕێگای‬ ‫خۆیاندا دەڕۆن‪ .‬پۆزۆیش پیشان دەدات كە شكۆو‬ ‫جبەروتەكەی چەندە ســاختەیە‪ ،‬بەتایبەت كاتێك‬ ‫پیشانی دەدات كە شتەكانی ون دەكات وەك منداڵ‬ ‫دەســت بەگریان دەكات‪ .‬بــەاڵم بەخۆ نازین لەبیر‬ ‫ناكاتو بەڕێزەوە لەسەر كورسیەكەی دادەنیشێت‪.‬‬ ‫ئەمــڕۆ نەهــی دەكات بــۆ تەماشــاكەرەكانی‬ ‫نواندنــی ســەیر دەكات‪ .‬ئــەو زۆر پێویســتی‬ ‫بەتەماشــاكەرە”هەموو كات لەبینیــی كەســانی‬ ‫تر خۆشــحاڵ دەبێت” بەهۆنینەوەی شــیعرێك لە‬ ‫ستایشــی ئاسماندا روانبێژی خۆی پیشان دەدات‪.‬‬ ‫لەهەمان كاتیشدا بەخیلیشی پیشان دەدات‪.‬‬

‫شیعرێك به‌ ڕۆشنایی مانگ و (مانگ)ێك له‌ باوه‌ش (بێكه‌س)دا‬ ‫خوێندنه‌وه‌ بۆ ده‌قه‌ شیعرێكى فایه‌ق بێكه‌س‬

‫ئیبراهیم حاجى زه‌ڵمى‬ ‫بەشی سێیەم – کۆتایی‬ ‫به‌ هاواركردنى شــاعێر له‌ مانگ‪ ،‬گیانى ته‌نیایی‬ ‫هه‌ســت پێده‌كه‌یــن‪ ،‬بۆخــۆى هه‌رته‌نیــا بوونى و‬ ‫كه‌ناركه‌وتنى و جیابوونه‌وه‌ى ماناى خاڵیبوونه‌وه‌و‬ ‫دووركه‌وتنــه‌وه‌ له‌په‌یوه‌ندیه‌كانــى شــاعێر له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌ندامانى كۆمه‌ڵگه‌كه‌ى ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬شــیعره‌كه‌ى‬ ‫شــاعێر پێمــان ده‌ڵێــت كــه‌ هه‌ڵگــرى خــه‌ون و‬ ‫خولیایه‌كى مه‌زنــه‌و ئه‌و خه‌ونه‌ش هه‌ڵگرى به‌هاى‬ ‫به‌رزو بااڵو عیشــق و جوانیه‌‪ ،‬به‌اڵم ســه‌ره‌داوێكى‬ ‫بــۆ ئــه‌و په‌یوه‌ندیانــه‌ پێنه‌مــاوه‌ كــه‌ ئیمشــه‌و‬ ‫بتوانێــت خه‌مه‌كان باس بــكات و بتوانێت له‌ رێی‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كانیــه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وانــى تر هه‌نگاوێ بۆ‬ ‫گه‌یشتن به‌و خه‌ون و ئامانجانه‌ى هه‌ڵبگرێت‪ .‬بۆیه‌‬ ‫ده‌چێته‌ خزمه‌ت مانگ‪ .‬گه‌ر ته‌ماشــه‌یه‌كى ووردى‬ ‫پشت ئه‌م ووتن و هێنانى وه‌سف و سوێندانى مانگ‬ ‫به‌ عیشــق و جوانى و به‌نه‌سیمى به‌ره‌به‌یان و ئه‌و‬ ‫هه‌بووه‌ پاكیزانه‌ى كه‌ جوانى ئارایش و ئاسووده‌یى‬ ‫به‌رۆح و جه‌ســته‌ ده‌به‌خشن و ئیستاتیكاو جوانى‬ ‫ده‌به‌خشــنه‌وه‌ به‌ زه‌ویدا‪ ،‬شــاعێر لــه‌ مانگ داواى‬ ‫لێــده‌كات كه‌ئیتــر ئه‌ویــش بێته‌ گفتو گــۆ‪ ..‬ئاخر‬ ‫په‌یوه‌نــدى لــه‌ نێــوان دووكه‌س‪ ،‬یان لێــره‌دا دوو‬ ‫هه‌بووى نێو سرووشــت كاتێك درووست ده‌بێت كه‌‬ ‫پێدان و وه‌رگرتن هه‌بێت‪.‬‬ ‫راســته‌ ژیــان بریتــى نیــه‌ لــه‌ كه‌ســه‌كان و‬ ‫هاوده‌مــه‌كان و هــاوكارو هــاوڕێ و هاوخه‌مه‌كان‪،‬‬ ‫به‌اڵم ده‌توانى بڵێیت كه‌ به‌ په‌یوه‌ندى ئه‌رێنى تاك‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌‪ ،‬ژیانى خۆش ده‌بێـت و مانا به‌بوون‬

‫و خۆشــی و شــادیهێنه‌رى بۆ ژیانى تاك فه‌راهه‌م نابێــت‪ ،‬تاوه‌كــو ئــه‌و تاكــه‌ خــۆى له‌و ئاســته‌دا‬ ‫ده‌بێـــت‪ ،‬ئه‌مانه‌ ووزه‌ ده‌ده‌ن به‌و هه‌نگاوانه‌ى تاك نه‌بینێته‌وه‌ كه‌ ئه‌و شایســته‌ى ئه‌و كاره‌یه‌‪ .‬ئیراده‌‬ ‫ڕوه‌و ئامانجه‌كانى هه‌ڵیگرتوون‪ ،‬به‌ شێوازێك جارێ وتواناكانــى فه‌راهه‌مــن‪ )1(.‬بێكــه‌س لــه‌ پۆســت‬ ‫وا هه‌یه‌ تۆ واده‌زانى ژیان به‌بێ ئه‌وان نابێت و نیه‌‪ .‬كۆمه‌ڵگــه‌دا ئــه‌وه‌ له‌به‌رچاو ده‌گرێــت‪ ،‬ئه‌وه‌ش به‌‬ ‫پاشان راستیه‌كى تریش ئه‌م شیعره‌ بیخاته‌ ڕوو شــۆڕبوونه‌وه‌ى بــۆ نێــو جیهانــى مه‌عنه‌ویــه‌ت و‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كــه‌ تاكى ئاده‌مى تاكێكــى كۆمه‌اڵیه‌تیه‌‪ ،‬گه‌رانــه‌وه‌ى خۆى بۆ جیهانى سرووشــت و هه‌وڵى‬ ‫كه‌مــن لێره‌دا ئــه‌م چه‌مكه‌ به‌دیوێكى تردا باســی كردنــه‌ بابه‌تى په‌یوه‌ندى خۆى و مانگ به‌ به‌ها له‌‬ ‫لێوه‌ده‌كــه‌م ده‌ڵێــم تاكى مرۆڤ هــه‌رده‌م تاكێكى به‌رچاوده‌گیرێت‪ ،‬شــاعیر پێی وایه‌ مانگ و شاعێر‬ ‫په‌یوه‌ندی درووســتكه‌ره‌‪ ،‬دژى ته‌نیایی و جیاییه‌‪ ،‬وه‌ك دوو دانه‌ى نێو بابه‌تى په‌یوه‌ندى شایسته‌ن‪.‬‬ ‫‪ -2‬ناوه‌نــدى په‌یوه‌نــدى( ســه‌نته‌رى كارلێك)‪:‬‬ ‫ئه‌گــه‌ر لــه‌ دوورتریــن كۆمه‌ڵگــه‌و وته‌نیاییتریــن‬ ‫شــوێن و كونجى زیندانیشــدا بێت‪ ،‬مادام له‌بوونى كــه‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌‪ ،‬كه‌ده‌ڵێین كۆمه‌ڵگه‌ مه‌به‌ســتمان‬ ‫به‌هۆشــیاره‌ ده‌گه‌رێت به‌ شوێن بوونێكدا تاوه‌كوو پێى ئه‌وكۆمه‌ڵه‌ كه‌ســه‌یه‌ كــه‌ له‌دۆخى په‌یوه‌ندى‬ ‫په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵدا درووست بكات‪ .‬پێده‌چێت ئه‌مه‌ و كارلێكــى به‌رده‌وامــدان‪ ،‬وه‌ هه‌ریــه‌ك له‌وانــه‌‬ ‫هۆكارى یه‌كه‌م په‌یوه‌ندى ئه‌وى مرۆڤ بێت له‌گه‌ڵ پێكهێنــه‌رى كۆمه‌ڵگــه‌ن‪ ،‬بــه‌اڵم دیــاره‌ كۆمه‌ڵگا‬ ‫میتافیزیكا‪ .‬بۆیه‌ ڕووكردنه‌ مانگى شاعێر سه‌ره‌تاى پێناســه‌ى زۆرى بۆكــراوه‌و ده‌كرێــت خاوه‌نــى‬ ‫درووســتكردنى په‌یوه‌ندیه‌‪« ،‬ئاخــر بۆ په‌یوه‌ندى چه‌ندیــن پێناســه‌ بێت تائه‌مــرۆ‪ .‬بــه‌اڵم زانایانى‬ ‫پێویستیمان به‌الیه‌ن هه‌یه‌ كه‌ده‌بێت له‌ گۆرینه‌وه‌ى بــوارى كۆمه‌ڵناســى پێناســه‌یان بــۆ كۆمه‌ڵگــه‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌نــدى مادى و مه‌عنه‌وى بن به‌پێى شــوێن ئه‌وه‌یــه‌ كــه‌ بریتیــه‌ له‌و تــۆره‌ فراوانــو ئاڵۆزه‌ى‬ ‫وكات‪ !.‬الیه‌نه‌كانــى به‌شــداربوو له‌په‌یوه‌نــدى كــه‌ ناواخنى هه‌ڵگرى چه‌ندان سیســتمو نه‌ســه‌قه‌‬ ‫ده‌گۆرێن‪ ،‬هه‌ربۆیه‌ ده‌ڵێین ‪ :‬دروستبونى په‌یوه‌ندى و ده‌زگاكانــى پیــاده‌ كــه‌رو ســه‌رچاوه‌یه‌كن بــۆ‬ ‫ره‌فتــاره‌كان و دواجــار رێكخــه‌رو دیســپلینكه‌رى‬ ‫پێویستمان به‌سێ ره‌گه‌زى سه‌ره‌كى ده‌بێت‪:‬‬ ‫‪ -1‬بابه‌تــى په‌یوه‌ندى‪ :‬كه‌لێره‌دا كه‌س ئه‌و رۆڵه‌ ئاكاره‌كانــن وپێــوه‌رو به‌هــاكان له‌ناواخنیــدان‪.‬‬ ‫ده‌گێرێــت‪ ،‬كــه‌ تاكــه‌ كــه‌س بكه‌رێكى هوشــیاره‌ ئــه‌وه‌ش له‌ئه‌نجامــى تواناســازى و كاریگــه‌رى له‌‬ ‫ســه‌باره‌ت به‌خــودو كه‌ینونــه‌ى خــۆی و خاوه‌نى ره‌وره‌وه‌ى به‌ره‌و پێشــبردنى ژیانــى مرۆڤ تیایدا‬ ‫په‌یامى خۆیه‌تى‪ .‬تاكه‌كه‌س وه‌ك بابه‌تى سه‌ره‌كى به‌درێژایــى مێــژوو‪ )2(،‬بــه‌اڵم لێره‌شــدا ناوه‌نــدو‬ ‫نێو پرۆسه‌ى په‌یوه‌ندى خۆى نمایشده‌كات‪ ،‬لێره‌وه‌و ســه‌نته‌رى كارلێكــى نێوان ئه‌م و شــاعێر جیهانى‬ ‫له‌م پرۆســه‌یه‌دا تواناو ئاست و پله‌و پایه‌و پێگه‌و پۆســت كۆمه‌ڵگه‌یه‌‪ ،‬جیهانێكه‌ كه‌ دانه‌كانى بوون‬ ‫هوشــیارى و پێویســتى و ته‌نانه‌ت ئاره‌زو ومه‌زاج به‌شــداربوونیان ئاماده‌یه‌و بێ بــواردن‪ ،‬ناوه‌ندێكه‌‬ ‫و ئایدیۆلۆژیاى‪...‬هتد تاك‪ ،‬ئه‌مانه‌ به‌شــداریكه‌رى په‌یوه‌ندیه‌كان هه‌میشــه‌ ئه‌رێنین‪ ،‬خۆشه‌ویستى و‬ ‫چۆنیه‌تى و چه‌ندیه‌تى و ئاســتى په‌یوه‌ندین وماڵن عیشــق و راســتگۆیی تیایاندا بااڵیه‌‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌ى‬ ‫به‌ســه‌ركۆڵى تاكــه‌وه‌‪ .‬بۆیه‌ په‌یوه‌ندى درووســت جــۆراو جۆرى هه‌بوونى دوالیزمــى په‌یوه‌ندیه‌كانى‬

‫نێــو كۆمه‌ڵگه‌ وه‌كو ســه‌نتراڵى په‌یوه‌ندى جیهانى‬ ‫ته‌نها ئاده‌مى‪ .‬كه‌ په‌یوه‌ندى نه‌رێنى و وون بوونى‬ ‫به‌هاى جوان تیایاندا به‌تایبه‌ت كه‌ شاعیر ئاماژه‌ى‬ ‫پێده‌دات ‪:‬‬ ‫ئه‌ى مانك ئه‌وه‌ند‌ه سه‌یرى دونیات كرد‬ ‫سه‌یرى نیفاق و زولم وریات كرد‬ ‫بویه‌ به‌و ڕه‌نگ ‌ه كارى تیكردى‬ ‫ڕه‌نگ وشوعوورى به‌جارێ بردى‪...‬‬ ‫كــ ‌ه دونیــا مه‌به‌ســتى كۆمه‌ڵگه‌یه‌و ســه‌نته‌رى‬ ‫په‌یوه‌ندیــ ‌ه نه‌رێنیه‌كان ‌ه ب ‌ه هــۆى زۆربوونى نیفاق‬ ‫و زوڵــم و نایه‌كســانى‪ ،‬ئیتر شاعیرشــوێنگه‌یه‌كى‬ ‫په‌یوه‌ندی ‌ه جوانه‌كانى بۆ نه‌ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئه‌ى مانــگ من هاتووم و لــه‌و جیهان ‌ه ڕامكردوه‌و‬ ‫ده‌مه‌وێت له‌م جیهانى پۆســت كۆمه‌ڵگه‌ی ‌ه پێكه‌و‌ه‬ ‫بونیــادى په‌یوه‌ندیه‌كــى راســته‌قینه‌ى پربه‌هــاو‬ ‫جوانى بكه‌ین ‪.‬‬ ‫‪ -3‬هــۆكارى په‌یوه‌نــدى‪ :‬فاكتــه‌رى كارلێكــى‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تى ك ‌ه بریتی ‌ه ل ‌ه كلتور‪ ،‬خودى كلتوریش‬ ‫ب ‌ه ســتراتیژى ژیــان دێت ‌ه ئه‌ژمــار‪ .‬كلتوور ئه‌گه‌ر‬ ‫جوڵێنــه‌رى ره‌فتــارى مرۆڤــه‌كان بێــت‪ ،‬دواجــار‬ ‫شــتێك نی ‌ه لــ ‌ه ده‌ره‌وه‌ى كۆمه‌ڵگاشــه‌و‌ه هاتبێت‬ ‫بۆیــ ‌ه دیســان زاده‌ى ئــه‌وان بــووه‌ وه‌ك مرۆڤ‪،‬‬ ‫له‌هه‌مانكاتــدا ده‌توانێــت چوارچێــو‌ه بۆكێشــى‬ ‫ره‌فتــارى ئه‌وانیش بێت‪ ،‬پاشــان كاتێــك كلتوور‬ ‫لــ ‌ه هه‌ڵســو كه‌وتــى تاكه‌كانــدا به‌دیده‌كه‌یــن‬ ‫بێگومان له‌و دۆخــه‌دا كلتوور به‌تاكه‌و‌ه گرێدراوه‌و‬ ‫په‌راوێز و سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫ده‌ناســرێته‌وه‌‪ .‬و‌ه كاتێــك كلتــوور لــ ‌ه رووكارى‬ ‫ئیبراهیــم حاجــى زه‌ڵمــى‪ :‬تــرس و شــه‌رم‬ ‫• ‬ ‫‌وێت‬ ‫سه‌رووى هه‌ڵســوكه‌وتى تاكه‌كانه‌و‌ه ده‌رده‌كه‬ ‫ته‌نگژه‌یه‌ك له‌ســه‌ر په‌یوه‌ندیه‌كانى تاك‪ ،‬چاپخانه‌ى سیما‪،‬‬ ‫و ‌ه ئه‌و هه‌ڵســوكه‌وتان ‌ه خه‌ســڵه‌تێكى سه‌روو تاك سلیمانى‪،2010 ،‬ال‪.-10‬‬ ‫هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ال‪.10‬‬ ‫ •‬ ‫وه‌رده‌گرن به‌گشتى بوونیان پێوه‌دیاره‌‪ .‬له‌هه‌ردوو‬ ‫هه‌مان سه‌رچاو‌ه ال‪.11‬‬ ‫• ‬ ‫دۆخه‌كــه‌دا بــۆ په‌یوه‌نــدى چ وه‌ك تــاك چ وه‌ك‬

‫گرووپ وچ وه‌ك كۆمه‌ڵ و كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬ســه‌ر‌ه داوى‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كان مادام ل ‌ه ســلوكیاتیان ده‌رده‌كه‌وێت‬ ‫هــه‌ر كلتــووره‌‪ !.‬لێــره‌و‌ه میكانیزمــى ســه‌ره‌كى‬ ‫په‌یوه‌ندیگرتن هه‌ر ل ‌ه كلتووره‌و‌ه سه‌رچاو‌ه ده‌گرێت‬ ‫‪ .‬جــا كلتورێــك هه‌ڵگرى عیشــق و خۆشه‌یســتى‬ ‫بێت بێگومان ناوه‌ندێكى شــێواو بۆ په‌یوه‌ندیه‌كان‬ ‫دروست ناكات و نه‌سه‌قه‌كانى كۆمه‌ڵگ ‌ه فه‌زایه‌كى‬ ‫گونجــاو بۆراى تاك ده‌ســته‌به‌رده‌كه‌ن(‪ .)3‬دیار‌ه‬ ‫به‌ته‌نیا بوونه‌وه‌ى شــاعێر ئیتر په‌یوه‌ندیه‌كانى ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵ كۆمه‌ڵگ ‌ه خاڵیده‌بێتـــه‌وه‌‪ ،‬ده‌بینین شاعیر ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندی درووســتكردنى خــۆى له‌گه‌ڵ دانه‌یه‌كى‬ ‫تــرى نوێدا بــ ‌ه زه‌مكردنى پرانســیپ ‌ه هه‌اڵوگه‌راو‌ه‬ ‫به‌هاییــه‌كان ده‌ســت پێــده‌كات و پرســیاریان‬ ‫لێــوه‌ده‌كات ك ‌ه ئه‌وان ‌ه شــاعیرى بێزاركردووه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫مانگیــش ده‌ڵێت دڵنیاشــم تۆ ته‌نها به‌بینینى ئه‌و‬ ‫كلتوور‌ه سه‌قه‌ت ‌ه بێزارو ره‌نگ زه‌رد بووى‪.‬‬ ‫ئه‌ى مانك ئه‌وه‌ند‌ه سه‌یرى دونیات كرد‬ ‫سه‌یرى نیفاق و زوڵم وریات كرد‬ ‫بویه‌ به‌و ڕه‌نگ ‌ه كارى تیكردى‬ ‫ڕه‌نگ وشوعوورى به‌جارێ بردى‬ ‫بۆیــ ‌ه ئه‌ى مانگ فاكته‌رى ته‌نیایی من و تۆش‬ ‫ته‌نیاو ئه‌و كلتوور‌ه سه‌قه‌ت و هه‌بووو زاڵه‌یه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وا ئه‌و هۆكار‌ه بۆ په‌یوه‌ندى من فرێم دا‪ ،‬ده‌ســا‬ ‫وه‌ر‌ه ئــه‌ى مانگ بــا به‌ها به‌رزو بــااڵو جوانه‌كان‬ ‫بكه‌ینه‌ هۆكارو پرانسیپى په‌یوه‌ندیه‌كان‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٨‬‬

‫««‬ ‫خوانی نۆبێل‬

‫‪7‬‬

‫ئەو مامۆستام بوو‬ ‫ژیل دلوز‬ ‫و‪ .‬لە فەڕەنسییەوە‪ :‬فازڵ مەحمود وەلی‬ ‫خــەم و دڵتەنگــی نــەوەكان بــێ‬ ‫“مامۆســتا”‪ .‬مامۆســتاكانی ئێمە بە تەنیا‬ ‫مامۆســتاكانی ناوەندەكانــی گشــتی و‬ ‫ئەكادیمــی نین‪ ،‬ئەگەرچی پێویســتییەكی‬ ‫زۆریشــمان بــەم مامۆســتایانە هەبێــت‪.‬‬ ‫كاتێــك ئێمــە دەگەینە تەمەنــی گەنجێتی‬ ‫و كامــڵ بــوون‪ ،‬مامۆســتاكانمان ئەوانەن‬ ‫كە ئێمە بە شــتی رادیكاڵی نوێ سەرســام‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئەوانــەی كە دەزانن تەكنیكەكانی‬ ‫هونەری و ئەدەبی بخولقێنن و شێوازەكانی‬ ‫بیركردنەوە سەبارەت بەم مۆدێرنەیەی ئێمە‬ ‫بدۆزنەوە‪ ،‬واتە بەهامنشــێوە كە پەیوەندی‬ ‫بە كێشــەكانمانەوە هەیە پەیوەستیشە بە‬ ‫شەوق و خولیا بەرباڵوەكانمان‪.‬‬ ‫دەزانیــن كە تەنیا یەك بەها بۆ هونەر و‬ ‫تەنانەت حەقیقەتیش هەیە‪“ :‬دەستی یەك”‬ ‫واتە شــتێك كە ســەبارەت بە داهێنانێكی‬ ‫ڕەســەن بوترێــت‪ ،‬لەگەڵ “مۆســیقایەكی‬ ‫م‬ ‫ئــە‬ ‫كورت” كە هاوڕێیەتی ‬ ‫وتەیە دەكات‪ .‬ســارتەر بــۆ ئێمە وەها بوو‬ ‫{بۆ جیلی بیســت ســاڵەكان لە سەردەمی‬ ‫ئازادی دا}‪ .‬بەڵی بۆیە كێ جگە لە سارتەر‬ ‫دەیزانی شتێكی نوێ بدركێنێت؟ كێ جگە‬ ‫لــەو فێری شــێوەكانی بیركردنەوەی نوێی‬ ‫دەكردیــن؟ هەرچەنــد كاری مرلۆپۆتۆنــی‬ ‫زۆر قــووڵ بــوو‪ ،‬بەاڵم پیشــەیی بوو و لە‬ ‫زۆر الیەنەوە دەچووەوە ســەر ئیشــەكانی‬ ‫ســارتەر‪« .‬ســارتەر بوونــی مرۆڤەكانــی‬ ‫پەیوەســت كــرد بــە نــا ـ بــوون جۆرێك‬ ‫“كون” لە جیهانــدا‪ :‬دەریاچە بچووكەكانی‬ ‫نابوون‪ .‬بــەاڵم مرلۆپۆتۆنــی ئەوانەی كرد‬ ‫بە جۆرێك لــە هەڵگەڕاوەیی و قاتكراوەیی‬ ‫ســادە‪ .‬لێرەدا دەتوانیــن بوونگەرایی رەق‬ ‫لــە بوونگەرایی نەرم و پارێزكارانە لە یەك‬ ‫جیابكەینەوە«‪ .‬كامۆش‪ ،‬بەداخەوە! ئیشی‬ ‫كامــۆش یان جۆرێك بوو لــە قارەمانیەتی‬ ‫یــان جۆرێك بوو لە پووچی دەســتە دوو‪.‬‬ ‫كامــۆ وەكوو بیرمەندە نەفرەت لێكراوەكان‬ ‫بانگەشــەی بۆ خــۆی دەكرد‪ ،‬بــەاڵم كۆی‬ ‫فەلسەفەكەی ئێمەی بەرەو الالند و میریۆن‬ ‫دەبــرد كە پێشــتر بۆ هەموو كەســێك كە‬ ‫خاوەنــی بەكالۆریــۆس بووبێــت ناســراو‬ ‫بــوون‪ .‬بابەتە تازەكان و هەندێك ســتایلی‬ ‫نوێ و شــێوازی موناقشە بۆ خستنە رووی‬ ‫گرفتەكان لە الیەن ســارتەرەوە پێشكەش‬ ‫كــرا‪ .‬لــە بێنەوبــەردەو هیــوای ئازادیــدا‬ ‫هەموو شــتێكمان كەشف كرد و دیسانەوە‬ ‫كەشــفمان كرد‪ :‬كافــكا‪ ،‬رۆمانی ئەمریكی‪،‬‬ ‫هۆســرەڵ و هایدیگەر‪ ،‬موناقشە ناكۆتاكان‬ ‫ســەبارەت بە ماركسیســم ئەمانە هەمووی‬ ‫لــە ڕێــگای ســارتەرەوە تێدەپەڕین‪ ،‬نەك‬ ‫لەبەر ئەوەی ئەو فەیلەسووف و مەهارەتی‬ ‫تۆتالیزاســیۆنی هەبوو‪ ،‬بەڵكو ئەو دەیزانی‬ ‫چــۆن داهێنانــی تــازە بــكات‪ .‬یەكەمیــن‬ ‫پێشكەشــكردنانەكانی شــانۆی مێشەكان‪،‬‬ ‫باڵوكردنەوەی بوون و نابوون‪ ،‬كۆنفرانســی‬ ‫بوونگەرایی و مرۆڤگەرایی رووداوێك بوون‪:‬‬ ‫كە ئێمەیان لە ماوەی ئەو شــەوە درێژانەد‌ا‬ ‫فیری شوناسی بیر و ئازادی كرد‪.‬‬ ‫“بیرمەندە تایبەتەكان “‪ ،‬بە شــێوەیەك‬ ‫دژ بــە “مامۆســتا گشــتییەكان بــوون” ‪.‬‬ ‫تەنانەت ســۆربۆن پێویســتی بــە ئەنتی ـ‬ ‫ســۆربۆنێك هەبوو‪ ،‬قۆتابییەكان بە باشی‬ ‫گوێیان بۆ مامۆستاكانی خۆیان رادەنەگرت‬ ‫مەگەر ئەو كاتەی خاوەنی مامۆســتای تر‬ ‫بــن‪ .‬لە ســەردەمی ئەواندا نیچــە وازی لە‬ ‫مامۆســتایەتی هێنا لــه پێناو بوون بە بە‬ ‫بیرمەندێكی تایبەت‪:‬‬ ‫ســارتەریش لــە بوارێكــی تــر و بــە‬ ‫ئەنجامێكــی تــر هــەر ئــەم شــتەی كرد‪.‬‬ ‫بیرمەندە تایبەتەكان دوو جۆر كەسایەتی و‬ ‫تایبەتمەندییــان هەبوو‪ :‬فەزایەكی تەنیایی‬ ‫و گۆشەگیرانە كە لە تەواوی حاڵەتەكانیان‬ ‫شــوێن پێی خــۆی دەهێشــتەوە‪ ،‬جۆرێك‬ ‫لــە پەرێشــانی‪ ،‬جۆرێك لــە دڵەڕاوكێ لە‬ ‫دونیایەكدا كە لەوێدا ئەوان بە شــێوەیەكی‬ ‫چاوەڕاوننەكــراو دەردەكــەون و قســە‬

‫رەخنــە لە عەقڵــی دیالكتیكی‪ ،‬یەكێكە لە‬ ‫جوانتریــن و گرنگتریــن ئــەو كتێبانەی كە‬ ‫لــەم ســااڵنەی دواییــدا باڵوكراونەتــەوە‪.‬‬ ‫هەروەها ئەو شــتەی لە سەر كتێبی بوون‬ ‫و نابــوون‪ ،‬بــە واتایــەك كە پێویســتییە‬ ‫جەمعییەكانە كە ســۆبژیكتیڤیتەی فەردی‬ ‫كامــڵ دەكات‪ .‬كاتێكیــش دووبــارە بیــر‬

‫دەكەن‪ .‬هەروەها هیچ شــتێك باس ناكەن‬ ‫جگــە لە الیــەن خودی خۆیانــەوە نەبێت‪،‬‬ ‫بــە بــێ نوێنەرایەتیكردن لە هیچ شــتێك‪.‬‬ ‫ئــەوان بەرامبــەر بــە جیهانێكی نــاڕوون‪،‬‬ ‫بــەدوای ئــەو هێزە و دەســەاڵتە رووتانەن‬ ‫كە چیتر توانای “خۆدەرخســتنیان” نییە‪.‬‬ ‫پێشتر لە كتێبی ئەدەبیات چییە؟ سارتەر‬

‫ئایدیالــی نووســەری داڕێژابوو‪“ :‬نووســەر‬ ‫جیهان ســەرلەنوێ بە‌و شــێوە خاوەی‪ ،‬بە‬ ‫هەمــوو ماندووبوون و عارەق كردوو و ئەو‬ ‫هەمــووی بۆنكردووەی دەگرێتەوە دەســت‬ ‫و لە ســەر بنەمای ئازادییەكان پێشكەشی‬ ‫كەســی ئازادی دەكات‪ .‬كــە ئەمەش بەس‬ ‫نییە بۆ پێدانی ئازادی نووسین بۆ هەموو‬ ‫وتەیەك! دەبێت ئەو سەرنجی لە سەر ئەو‬ ‫خەڵكانــە بێت كــە ئازادن هەموو شــتێك‬ ‫بگــۆڕن كە بــە واتایەك ئەمە هــاوكات لە‬ ‫گــەڵ ســڕینەوەی چینــەكان‪ ،‬لەكارالدانی‬ ‫هەمــوو دیكتاتــۆرەكان‪ ،‬لە ئەگــەری هەر‬ ‫چەقبەســتندا‪ ،‬دەبێــت دەســتبكرێت‬ ‫بــە نۆژەنكردنەوەیەكــی بەردەوامــی هەر‬ ‫نەزمێــك‪ .‬لــە یــەك وشــەدا‪ ،‬ئەدەبیــات‪،‬‬ ‫ســوبژێكتیڤیتی هەر كۆمەڵگایەكە لە كاتی‬ ‫شۆڕشــێكی بەردەوامدا‪ .‬هەر لە سەرەتاوە‬ ‫ســارتەر نووســەری وەكوو هەر كەسێكی‬ ‫تــر دەزانــی كــە ئەوانــی تــری تەنیــا لە‬ ‫گۆشەنیگای ئازادییانەوە دەكردە دوێنەری‬ ‫خۆی‪ .‬تەواوی فەلســەفەكەی بەشێك بوو‬ ‫لــەو بزواتــی تێڕامانــە كە دژ بــە چەمكی‬ ‫دووبارەخۆدەرخســتنەوە بــوو‪ .‬فەلســەفە‬

‫«‬

‫كە لە گەڕاندان بە دوای مامۆستایەك‪ ،‬كە لە‬ ‫جیهانی ئاڵۆزدا نەبێت ناتوانن دیدار لە گەڵ‬ ‫مامۆستایەكی وەهادا بكەن‪ .‬نەزمی مۆراڵ‪،‬‬ ‫نەزمی “ســەرلەنوێ خۆدەرخســتنەوە” لە‬ ‫ســەر ئێمــە داخــراوە‪ .‬تەنانــەت ترس لە‬ ‫بۆمبــی ئەتۆمیش بە ترســێكی بۆرجوازی‬ ‫دەخەڵمێنرێــت‪ .‬ئێســتا وا روودەدات‬ ‫كــە تایــارد شــاردۆن وەكــوو مامۆســتای‬ ‫بیركردنــەوە بۆ‌ گەنجان پێشــنیار بكەین‪.‬‬ ‫گەیشــتین‪ ،‬بەو شــتەی كە شیاوی بووین‪.‬‬ ‫پــاش ســارتەر‪ ،‬نە تەنیا لە گەڵ ســیمۆن‬ ‫ڤەی‪ ،‬بەڵكو لە گەڵ تەقلیدی سیمۆن ڤەی‬ ‫رووبەروودەبینــەوە‪ .‬ئەمە بــەو مانایە نییە‬ ‫كە لە ئەدەبیاتی ئەمڕۆ دا شتێكی ئەوتۆی‬ ‫نوێمــان نەبێت‪ .‬بە خێرایی ســەرنجێك لە‬ ‫ســەر چەنــد نموونەیــەك بدەیــن‪ :‬رۆمانی‬ ‫نــوێ‪ ،‬كتێبەكانی گامبرۆڤیچ‪ ،‬چیرۆكەكانی‬ ‫كلۆسۆفسكی‪ ،‬كۆمەڵناسی لویی ـ استروس‪،‬‬ ‫شــانۆكانی ژێنــە و دێگاتــی‪ ،‬فەلســەفەی‬ ‫“ناعەقاڵنــی” كــە ئێســتا فۆكۆ ســەرقاڵە‬ ‫پێوەی‪ ....‬ئەو شتەی كە ئەمڕۆ هەست بە‬ ‫غیابــی دەكرێت ـ چونكە ســارتەر دەیزانی‬ ‫بۆ نەوەكانی پێشوو چۆن شتەكان لە یەك‬ ‫نزیك كاتــەوە بكات ـ تۆتالیزاســیۆنكردن‬ ‫یــان نزیك كردنــەوەو كۆبەخشــییە‌‪ :‬واتە‬ ‫نزیــك كردنەوەیەك كە تیایدا سیاســەت‪،‬‬ ‫خەیاڵكــردن‪ ،‬سێكســوالیتێ‪ ،‬نەســت و‬ ‫ئیــرادە كــە هەمــووی لــه ژێ‌ر كــۆی مافە‬ ‫مرۆییەكان كۆدەبێتــەوە‪ .‬ئێمە بەردەوامین‬ ‫لە ســەر ژیــان هاوشــێوەی چەنــد لقێك‪.‬‬ ‫ســارتەر ســەبارەت بــە كافــكا وتبــووی‪:‬‬ ‫“بەرهەمەكانی ئــەو “كاردانەوەیەكی ئازاد‬ ‫و یەكگرتــووه‌” بــۆ جیهانــی جوولەكــە ـ‬ ‫مەســیحی ئەوروپــای ناوەنــد‪ .‬رۆمانەكانی‬ ‫ســەنتێزی زاڵبوونــە بە ســەر بارۆدۆخی‬

‫بیرمەندی تایبەت پێویستی بە‬ ‫دونیایەكە كە هەڵگری النیكەم‬ ‫ناڕێكی بێت‪ ،‬ئەگەر هیچ هیوایەكیش‬ ‫بۆ شۆڕش یان ڕەگ و ڕیشەیەك بۆ‬ ‫شۆڕشێكی بەردەوامیش نەبێت‬

‫شوێنەكەی گۆڕی‪ ،‬ئەو فەزای حوكمدانەی‬ ‫ســەر خــۆی بــە جێهێشــت‪ ،‬لــە پێنــاو‬ ‫جێگربوون لــە دونیایەكی فرەڕەنگی”پێش‬ ‫حوكمــدان”‪ .‬ســارتەر بەمدواییــ ‌ە خەاڵتی‬ ‫نۆبێڵی رەتكردەوە‪ .‬ئەمە بەردەوامبوونێكی‬ ‫كردەیەكــی هەمان ئینتیما بــوو‪ .‬نەفرەتی‬ ‫لە ئایدیای خۆدەرخســتنەوەی پراكتیكی‬ ‫شتەكان‪ ،‬تەنانەت بەها مەعنەوییەكانیش‪،‬‬ ‫یان بە هەمانشــێوە خۆی باســی دەكات‪،‬‬ ‫نەفرەتی لە ئایدیای بە دامەزراوەیی بوون‪.‬‬ ‫بیرمەندی تایبەت پێویستی بە دونیایەكە‬ ‫كــە هەڵگری النیكــەم ناڕێكی بێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هیــچ هیوایەكیــش بۆ شــۆڕش یان ڕەگ و‬ ‫ڕیشــەیەك بــۆ شۆڕشــێكی بەردەوامیــش‬ ‫نەبێت‪ .‬ئەوەی الی ســارتەر بەدی دەكەین‬ ‫پەیوەســت بوونــی بــە ئــازادی و هاوكات‬ ‫بــێ هیواییەكانیەتــی لــەو ســەردەمە‪ .‬لە‬ ‫شــەڕی جەزاییردا ئەو پێویســتییەكی بۆ‬ ‫شــەڕی سیاســی یان شۆڕشــێكی ئازادانە‬ ‫بەدیكــرد‪ ،‬لەو سەردەمەشــدا بارودۆخەكە‬ ‫رۆژ بە رۆژ ئاڵۆزتر دەبوو‪ ،‬چونكە چیتر لە‬ ‫چوارچێوەی ســەركوتكراوەكاندا نەبووین‪،‬‬ ‫بە پێچەوانــەوە كەوتبووینە بارودۆخێكەوە‬ ‫كە دەبوایــەت دژ بە خۆمان ڕاپەڕیبایەین‪.‬‬ ‫ئــاه! گەنجێتــی‪ .‬كوبا و گروپــی بەرگری‬ ‫ڤەنزیــۆال تەنیا شــتێكن كــە ماونەوتەوە‪.‬‬ ‫بــەاڵم گەورەتر لە گۆشــەگیری و تەنیایی‬ ‫نووســەری تایبەت‪ ،‬تەنیایی ئەو كەسانەیە‬

‫وەكوو مرۆڤێــك‪ ،‬جوولەكەیەك‪ ،‬تاچێكیك‬ ‫و دەزگیرانێكــی بــێ چــاو )‪(Tchéque‬‬ ‫و ڕوو و كەســێكی تووشــبوو بە نەخۆشی‬ ‫ســیل‪ ..‬هتــد”‪ .‬بــەاڵم خــودی ســارتەر ‪:‬‬ ‫بەرهەمەكانــی كاردانەوەیەكــە بەرامبەر بە‬ ‫دونیای بۆرجــوازی كە الیەن كۆمۆنیزمەوە‬ ‫كەوتووەتە ژێر پرســیارەوە‪ .‬بەرهەمەكانی‬ ‫دەرخەری زاڵبوونیەتی بە ســەر بارودۆخی‬ ‫وەكــوو رۆشــنبیرێكی بۆرجــوا‪ ،‬دەرچووی‬ ‫ئیكــۆل نۆرمال ســوپەریۆر‪ ،‬كەســێك كە‬ ‫ئــازادە لــە پەیوەندییــە ســۆزدارییەكان‪،‬‬ ‫كەســێكی ناشــرین (زۆرجــار ســارتەر‬ ‫بەمشــێوەیە باســی خــۆی دەكــرد) ‪....‬‬ ‫هتــد‪ .‬واتــە ڕەوتی تــەواوی ئەو شــتانەی‬ ‫لــە كتێبەكانــی ڕەنگــی داوەتــەوە‪ .‬وا‬ ‫بــاس لە ســارتەر دەكەین گوایە ســەر بە‬ ‫ســەردەمی رابردوو بێــت‪ .‬بەداخەوە! ئەوە‬ ‫ئێمەین لە سیســتمی ئەخالقی هەنووكەیی‬ ‫ســپێردراوینەتە دەســت رابردوو‪ .‬النیكەم‬ ‫ســارتەر ئــەوە دەرەفەتە بــە ئێمە دەدات‬ ‫لــە كەشــێكی تەموومــژاوی هەنووكەییــدا‬ ‫چاوەڕێی داهاتوو بكەین‪ ،‬ئەو گەڕانەوانەی‬ ‫كە لەوێدا بیر سەرلەنوێ دروست دەبێتەوە‬ ‫و ئــەو گشــتگیرییەی خــۆی دەگۆڕیــت‪،‬‬ ‫هاوشــێوەی هێزێك كە هەم جەمعی بێت و‬ ‫‪.‬هەم تایبەتی و فەردی‬ ‫هــەر بۆیە ســارتەر وەكوو مامۆســتای‬ ‫ئێمە دەمێنێتەوە‪ .‬دوا كتێبی ســارتەر واتە‬

‫لــە بــوون و نابوونەكــەی دەكەینــەوە‬ ‫ئــەو سەرنجڕاكێشــییە ســەرەتاییەی كــە‬ ‫لــە دووبارەڕێكخســتنەوەی فەلســەفەی‬ ‫سارتەردا هەستمان پێكردبوو‪ ،‬سەرلەونوێ‬ ‫دەدۆزینــەوە‪ .‬ئەمــڕۆ زۆر بــە باشــی‬ ‫دەزانیــن پەیوەندی ســارتەر و هایدگەر و‬ ‫پەیوەســتبوونی بە ئــەو‪ ،‬بابەتێكی هەڵەو‬ ‫و تێنەگە‌شــتنە لەم شــتە‪ .‬ئەوەی ئێمەی‬ ‫تووشــی سەرنجڕاكێشــان كرد لــە بوون و‬ ‫نابوون دا بە تەواوەتی سارتەریانە بوو كە‬ ‫بە تەواوەتی پەیوەستە بە سارتەر خۆیەوە‪:‬‬ ‫تیــۆری ئیمانی خراپ‪ ،‬كە تێیدا ئاگایی‪ ،‬لە‬ ‫نــاوەوی خۆیدا‪ ،‬هێزە دەبڵەكە‌ی خۆی لە‬ ‫نەبوونــی ئەو شــتەی هەیــە و بوونی ئەو‬ ‫شــتەی كە نییە‪ ،‬دەخاتەگەڕ‪ ،‬تیۆرییەكەی‬ ‫سەبارەت بە ئەوی تر‪ ،‬كە تێیدا نیگای ئەوی‬ ‫تر بەســە بۆ سەرووژوور كردنی دونیا و لە‬ ‫مــن ی “دزراو”‪ ،‬تیۆری ئازادی‪ :‬كە ئازادی‬ ‫خۆی ســنووردار دەكات بە دروســتكردنی‬ ‫بارودۆخەكان‪ ،‬دەروونشیكاری بوونگەرایی‬ ‫لەوێدا كە مرۆڤ هەڵبژاردنە بنەڕەتییەكانی‬ ‫خــۆی لە هەناوی ژیانــی كۆنكرێتی خۆیدا‬ ‫دەكات‪ .‬زۆرجــار جەوهــەر و نموونە هاتنە‬ ‫نێــو پەیوەندییەكــی ئاڵــۆز و ســتایلێكی‬ ‫نوێیان بە فەلســەفە بەخشــی‪ .‬گارســۆنی‬ ‫كافەكە‪ ،‬الوە عاشقەكە‪ ،‬پیاوە ناشرینەكە‪،‬‬ ‫بە سەریەكەوە هاوڕێیەكە پییەر كە هەرگیز‬ ‫ـ لــەوێ ـ نەبــوو‪ ،‬ئەو ئــەم رۆمانا‌نەی لە‬ ‫شــێوەی رۆمانێكی راســتەقینە لە هەناوی‬ ‫فەلەسەفەدا جێگیر كرد و رێگای خۆشكرد‬ ‫ی ئــەو‬ ‫جەوهــەری ســەرەكییان بــە ریتمــ ‌‬ ‫نموونانەوە كە دەیخســتە روو بەڕێبكرێت‪.‬‬ ‫لە هەموو شــوێنكدا پێكهاتەیەك بەهێز لە‬ ‫دابــڕان و ملمالنێــكان بــەدی دەكرێت‪ ،‬كە‬ ‫دوو خەمی سارتەری خستەوە بیری ئێمە‪:‬‬ ‫دەریاچەكانی ناـ بــوون و چەوریی و لیقی‬ ‫شتەكان‪.‬‬ ‫ڕەتكردنــەوەی خەاڵتی نۆبێل هەواڵێكی‬ ‫خۆش بوو‪ .‬دواتر هیچ كەســێك هەوڵنادات‬ ‫ئــەوە شــیكاتەوە كــە ‌ بــۆ نووســەرێك‬ ‫یــان بیرمەندێكــی تایبــەت‪ ،‬خۆنوانــدن و‬ ‫دەرخســتن لــە پێــش هەمووانــدا چەنــد‬ ‫پارۆدكســێكی بەتامە‪ .‬پێشــتر زۆر كەسی‬ ‫تەڵەكەبــاز هەوڵیانــداوە ســارتەر بخەنــە‬ ‫نێــو ئــەم دژیەكییەوە‪ :‬ئــەو تووڕەبوون و‬ ‫نیگــەران بوونــەی ئــەو دەبەســتنەوە بە‬ ‫دەرنــگ كەوتنی پێدانی خەاڵتەكە‪ ،‬ناڕازین‬ ‫بەرامبەر بە ســارتەر بە شــێوەیەك كە بە‬ ‫هــەر حاڵ نوێنەرایەتی لە شــتێك دەكات‪.‬‬ ‫ئەوە وەبیردەهێننــەوە كە بە هەر جۆرێك‬ ‫بێت سەركەوتنەكەی ئەو بۆرجوازاییانە بوو‬ ‫و هــەرواش دەمێنێتــەوە‪ ،‬هەروەها ئەوان‬ ‫ئامــاژە بــە كەســانێك دەكەن كــە لەگەڵ‬ ‫خۆپارێزییان لە وەرگرتنی خەاڵتەكە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەریانگرتــووە و پارەكەیان لە پێناو كاری‬ ‫چاكەدا ســەرفكردووە‪ .‬نابێــت لەمە زیاتر‬ ‫ئــەم بابەتــە مشــتووماڵ بدەین‪ .‬ســارتەر‬ ‫موناقشەكەرێكی شــازە‪ ...‬هیچ نابیغەیەك‬ ‫نییــە كــە دژ بە خــۆی نەوەســتابێتەوە‪.‬‬ ‫بــەاڵم كامەیە باشــترین بەرهەمی ئەدەبی‬ ‫تەقلیدی؟ گۆڕانی پیرەمێردێك بۆ كەسێكی‬ ‫مەعنەوییەكــی عیشــوەكەر؟ یــان بیەوێت‬ ‫وەكوو كەســێك لــە بزواتــی ئازدایخوازیدا‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬

‫گۆشه‌یه‌كه‌‪ ،‬تایبه‌ت به‌ گوتاردانی نۆبێلوه‌رگرانی ئه‌ده‌بیات‪ ،‬له‌ خوانی نۆبێلدا‬

‫ئەکادیمیای سوێدی‪ -‬بۆ خەاڵتی نۆبێل‪ ،‬لە ‪٢٠٠٨‬دا‪ ،‬خەاڵتی‬ ‫نۆبێلی بە ژۆن ماغی گوستاف لوکلێزیۆ‪ ،‬ڕۆماننووسی فەڕەنسی‪،‬‬ ‫وەک «نــووســەری هۆشیاربوونەوە‪ ،‬موغامەراتی شاعیریی و‬ ‫خەڵوەتی هەستیاریی‪ ،‬وەک توێژەری مرۆڤایەتییەک لە دەرەوە و‬ ‫ژێرەوەی حەزارەتی سەروەر» ڕەوا بینی‪.‬‬

‫گۆستاڤ لۆکلیزیۆ‬ ‫خاوەنشکۆینە‪ ،‬پایەبەرزینە‪ ،‬ئاغایان و خانمان‬ ‫مایەی خۆشــحاڵییە‪ ،‬شەرەفێکی گەورەیە کە ئەم ئێوارەیەتان لەگەڵدا‬ ‫بەسەردەبەم‪ ،‬قەدری ئەو شەرەفەشم الیە کە بە من بەخشراوە و دەمەوێت‬ ‫سوپاســگوزاری بێپایەنی خــۆم بۆ ئەو خانەخوێ نەجیبانــە دەربڕم‪ :‬ئەو‬ ‫زانایانــەی کــە پێگەیەکــی جەوهەرییان لــە کۆمەڵگای ئێمــەدا هەیە‪ .‬من‬ ‫حەزدەکــەم تەنها بە چەند وشــەیەک بڵێم‪ ،‬ئاخــۆ لەبەرچی بڕوام وایە کە‬ ‫ئەدەب شتێکی جەوهەرییە‪.‬‬ ‫ئــەدەب پێشــکەوتنێکی ڕوون و ئاشــکرا پێشــکەش نــاکات‪ .‬ئــەدەب‬ ‫ئاڵوگۆڕێک پێشکەش دەکات‪ ،‬ئەو دەرفەتێکە بۆ ئاڵوگۆڕ‪ .‬باوەڕێکی پتەوم‬ ‫هەیە کە کلتورەکانمان لەم سەردەمەدا بەڕاستی پێویستیان بەو ئاڵوگۆڕە‬ ‫هەیــە‪ ،‬چونکە ئەو ئاڵوگــۆڕە لەنێوان کلتورەکاندا ڕەنگە تاکە گەرەنتیمان‬ ‫بێت‪ ،‬کە چیدیکە نەچین بۆ جەنگ‪.‬‬ ‫من لەسەردەمی جەنگدا لە دایکبووم‪ ،‬لەسەردەمی جەنگدا گەورە بووم‪.‬‬ ‫لە ساڵەکانی سەرەتای منداڵیمدا لە جەنگی جیهانی دووهەمدا زۆرم نااڵند‪.‬‬ ‫بەڕاستی هەست بە بەهێزیی پێداویستییەک دەکەم بۆ پشتڕاستکردنەوەی‬ ‫زەرووتیەتــی ئــەو ئاڵوگــۆڕە‪ .‬ئێمە دەبێــت گوێ بە هــوو خەڵکی جیهان‬ ‫بگرین و هیچ دەنگێکیش نییە باشتر لە دەنگی ئەدەب بۆ ناسینی جیهان‪.‬‬ ‫چونکە ئەدەب لەســەر دەســتی تاکەکەس لەدایک دەبێت‪ ،‬ئەوانە پێویست‬ ‫ناکات پسپۆڕ بن‪ ،‬ئەوانە خەڵکانێکن کە هەستیان هەیە‪ ،‬ئەزموون دەبینن‪،‬‬ ‫هەندێکجــار خۆیــان دەناڵێنن‪ ،‬لە زۆرینەی کاتەکانیشــدا هیــوا و ئاوات و‬ ‫خواســتی خۆیان بۆ جیهانێکی باشــتر دەردەبڕن‪ .‬ڕەنگە ئەدەب باشترین‬ ‫خوێندنــگا بێــت کە ئێمــە بتوانین بیدەین بە منــدااڵن‪ ،‬بۆ ئەوەی گوێ لە‬ ‫کۆنسێرتی دڵفڕێنی ئەو دەنگانە بگرن‪ ،‬کە دەنگی دەربڕینی جیهانە‪.‬‬ ‫زۆر سوپاســی ئەکادیمی ســویدی دەکەم‪ ،‬زۆر سوپاسی خەڵکی سوید‬ ‫و میواندارییــە باشــەکەیان دەکــەم‪ .‬هیوادارم ئەو پەیامــەم بگات و گوێی‬ ‫بــۆ بگیرێــت‪ ،‬کە ئەدەبی مــن و ئەدەبی جیهان بتوانن لەســایەتی نۆبڵی‬ ‫ئەدەبییەوە بگات بە گوێی جیهان‪.‬‬ ‫سوپاس‪.‬‬ ‫بناسرێت؟ خۆی بە ئەكادیمییەك بزانێت یان خۆی بە ئەندامی بزواتی بەرگری‬ ‫ڤێنۆزیــۆال؟ كێ نەتوانایە لە تێگەیشــتنی ئــەم جیاوازییە جۆرییە‪ ،‬جیاوازی‬ ‫كامــڵ بوون‪ ،‬جیاوازییەكــی بنەڕەتی لە نێوان ئــەم دوو هەڵبژاردنە‪،‬لە نێوان‬ ‫ئەم جۆرە لە تەقلیدی بوون؟ سارتەر بەرامبەر بەچی وەفادارە؟ بەردەوام بۆ‬ ‫هاوڕێییەكــەی پییــەر ـ كە هەرگیزـ لێرە نییە‪ .‬ئەمە چارەنووســی نامۆی ئەم‬ ‫نووســەرەیە كــ ‌ە هەر كات دەكەوێتە قســە كردن هەوایەكــی پاك هەڵئەكات‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ئەم هەوا پاكە‪ ،‬هەوای ئەم غیابانە‪ ،‬هەڵمژینیشی قورس بێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪DELEUZE, Gilles, L’Ile Déserte, Texte et entretiens 1953-1974,‬‬ ‫‪édition préparée par David Lapoujad, pp.109-113.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪-1‬مەبەستی دلوز لە بیرمەندی تایبەتی ئەو كەسانەن كە خاوەنی ڕیچكەی تایبەتی خۆیانن‬ ‫لە بیركردنەوەدا و خاوەنی سەربەخۆیی بیركردنەوەی خۆیانن‪.‬‬ ‫‪ -2‬مەبەست مامۆستایانی ئەكادیمی و زانكۆییە زیاتر‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٨‬‬

‫‪8‬‬

‫«««‬

‫سك‬

‫منداڵه‌كان سكیان هه‌یه‌‬ ‫كچه‌كان سكیان هه‌یه‌‬ ‫ژنه‌كان سكیان هه‌یه‌‬ ‫كوڕه‌كان سكیان هه‌یه‌‬ ‫پیاوه‌كان سكیان هه‌یه‌‬ ‫پشیله‌كان سكیان هه‌یه‌‬ ‫نه‌هه‌نگه‌كان سكیان هه‌یه‌‬ ‫مریشكه‌كان سكیان هه‌یه‌‬ ‫كرمه‌كان سكیان هه‌یه‌‬ ‫بۆقه‌كان سكیان هه‌یه‌‬ ‫تۆ سكت هه‌یه‌‬ ‫به‌اڵم ئه‌م سكه‌ى تۆ شتێكى تر‌ه ب ‌ه قوربانت بم‬ ‫ژن و پیاوێك پێكه‌وه‌ن‬ ‫ژن و پیاوێك پێكه‌و‌ه نین‬ ‫ژن و پیاوێك ل ‌ه پیاسه‌كردنن‬ ‫ژن و پیاوێك ل ‌ه نه‌خۆشخانه‌ن‬ ‫ژن و پیاوێك ل ‌ه بازاڕ نین‬ ‫ژن و پیاوێك‬ ‫ژنه‌ك ‌ه سكى به‌رز بووەته‌وه‌‬ ‫منداڵێك ده‌گرى‬ ‫مرۆڤێك ل ‌ه دایك بوو‬ ‫مرۆڤ ده‌مرێت‬ ‫مرۆڤ مرد‬ ‫مرۆڤ له‌ دایك ده‌بێت‪.‬‬ ‫دوو قاچ‬ ‫دوو ده‌ست‬ ‫ڕیخۆڵه‌یه‌كى گه‌وره‌‬ ‫چه‌ند كیلۆیەک گۆشت‬ ‫تۆپه‌ڵێك تووك‬ ‫چه‌ند نینۆكێك‬ ‫چه‌ند لیترێك ئاو‬ ‫دڵێك و چه‌ند كیسێك خوێن‬ ‫یه‌ك ناوك و یه‌ك ناو و چه‌ندین نازناو‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌دان و هه‌زاران و ملێونه‌ها شتى تر‬ ‫هه‌موو ئه‌مان ‌ه بریتین ل ‌ه مرۆڤ له‌گه‌ڵ سه‌دان و هه‌زاران و ملیاره‌ها شتى تر‬ ‫مرۆڤ به‌دیار خشه‌خشى تیڤییه‌وه‌ خه‌وى لێ كه‌وت‬ ‫مرۆڤ ئه‌وه‌نده‌ى خوارد تا ڕشایه‌وه‌‬ ‫مرۆڤ ل ‌ه برسا مرد‬ ‫مرۆڤ ده‌نگى سه‌یر سه‌یرى لێوه‌ هات‬ ‫مرۆڤ حه‌زى ل ‌ه شتى سه‌یر سه‌یر كرد‬ ‫ل ‌ه ناكاو مرۆڤ مرد‬ ‫مرۆڤێك ب ‌ه پێكه‌نین مرد‬ ‫مرۆڤێك ل ‌ه خه‌ودا مرد‬ ‫مرۆڤێك دڵى لێ ون ده‌بێت و ده‌مرێت‬ ‫مرۆڤێك له‌سه‌ر زه‌وى به‌ر ده‌بێته‌و‌ه و ده‌مرێت‬ ‫مرۆڤێك كه‌س نازانێت چۆن مرد‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌دان و هه‌زاران و ملێۆنه‌ها جۆر مردنى تر‬ ‫تۆ پێت خۆشه‌ چۆن بمریت؟‬ ‫من له‌ “خودا” ده‌پاڕێمه‌و‌ه ئه‌و كات ‌ه بمرم ك ‌ه ب ‌ه كه‌ڵكى ئه‌و دنیا بێم‬ ‫مرۆڤ ده‌مرێت‪،‬‬ ‫ئێر‌ه سه‌ر زه‌وییه‌‬ ‫مرۆڤ مرد‬ ‫مرۆڤ ده‌مرێت‬ ‫تكای ‌ه كه‌م قس ‌ه بكه‌ خه‌فه‌تم هه‌یه‌‬ ‫تكای ‌ه ئه‌و گۆرانیی ‌ه كز بك ‌ه ته‌عزێمان هه‌یه‌‬ ‫مرۆڤ مرد‬ ‫ئێر‌ه سه‌ر زه‌وییه‌‬ ‫سه‌یرى ژێر قاچم ده‌كه‌م‬ ‫ده‌ست ده‌ده‌م ل ‌ه خۆڵه‌وه‌‬ ‫ده‌مه‌وێت هه‌وا بگرم‬ ‫دڵم ب ‌ه ئاسمان زۆر خۆشه‌‬ ‫خه‌ریته‌یه‌ك له‌ ژووره‌كه‌مدا هه‌ڵده‌واسم‬ ‫ئێر‌ه سه‌ر زه‌وییه‌‬ ‫ژیان ل ‌ه هه‌موو جۆرێكى تێدایه‌‬ ‫عاقڵ‬ ‫بێپاره‌‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ند‬ ‫حیز‬ ‫بێده‌نگ‬ ‫درۆزن‬ ‫ب ‌ه ته‌مه‌ن و گه‌نج و منداڵ‬ ‫مامۆستا و كرێكار و سه‌رۆك‬ ‫سووك‪ ،‬قورس‬ ‫ساد‌ه و چه‌ندین جۆرى تر‬ ‫تۆ له‌ كام جۆره‌یانیت؟‬ ‫ئێر‌ه سه‌ر زه‌وییه‌‬ ‫ئاگات ل ‌ه قسه‌ى خه‌ڵكى بێت‬ ‫تكای ‌ه ب ‌ه ناوى منه‌و‌ه قس ‌ه مه‌كه‌‬ ‫ئێر‌ه سه‌ر زه‌وییه‌‬ ‫پڕ پڕ بوو‌ه له‌ خه‌ڵك‬ ‫ده‌چیت ‌ه هه‌ر شوێنێك شوێن هه‌یه‌‬ ‫ل ‌ه زۆر شوێن مرۆڤ هه‌یه‌‬ ‫ل ‌ه ناوه‌ڕاستى ژووره‌كه‌مدا خاڵى سه‌نته‌ر ده‌سڕمه‌وه‌‪ ،‬پێت خۆش ‌ه له‌ كوێدا‬ ‫دابنیشى دابنیشه‌‬ ‫زه‌وى پڕ بوو‌ه ل ‌ه مرۆڤ‬

‫شوێنه‌كان پڕ بوون ل ‌ه مرۆڤ‬ ‫مرۆڤه‌كان پڕ بوون ل ‌ه بێشوێنى‬ ‫ئێر‌ه سه‌ر زه‌وییه‌‬ ‫سه‌ر زه‌وى پڕ بوو‌ه له‌ چاڵوچۆڵى‬ ‫ئاگات ل ‌ه سكت بێت‬ ‫ئه‌مه‌ زه‌وییه‌‬ ‫شتێكى خڕ وه‌ك سێگۆشه‌‬ ‫ئه‌مه‌ زه‌وییه‌‬ ‫ده‌خولێته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه سه‌رگێژبوونه‌كانى من زیاتر‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌دان و هه‌زاران و ملیۆنه‌ها شتى تر‬ ‫ئه‌م ‌ه زه‌وییه‌‬ ‫پڕیه‌تى ل ‌ه شت‬ ‫پڕیه‌تى ل ‌ه لۆك ‌ه و مقه‌ست و ده‌مانچ ‌ه و گوڵ و په‌یژ‌ه و كۆمپیوته‌ر و كورسى‬ ‫و فه‌رش و شتى تر‬ ‫پڕیه‌تى له‌ شتى زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر‬ ‫گرنگ‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌دان و هه‌زاران و ملیۆنه‌ها شتى تر‬ ‫ئێر‌ه سه‌ر زه‌وییه‌‬ ‫ژیان هه‌ر ئه‌و‌ه نیی ‌ه نان بخۆیت و بخه‌ویت و سێكس بكه‌یت و قس ‌ه بكه‌یت و‬ ‫نازانم چه‌ندین شتى تر‬ ‫ژیان شتى زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر زۆر له‌وان ‌ه گرنگتره‌‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌دان و هه‌زاران و ملیۆنه‌ها شتى تر‬ ‫ئێر‌ه سه‌ر زه‌وییه‌‬ ‫مرۆڤ مرد‬ ‫حه‌به‌كان نه‌یانتوانى مردن دوا بخه‌ن‬ ‫شرووبه‌كان نه‌یانتوانى ژیان خۆش بكه‌ن‬ ‫ده‌رزییه‌كان نه‌یانتوانى ئازاره‌كان كه‌م بكه‌نه‌وه‌‬ ‫عه‌مه‌لیاته‌كان نه‌یانتوانى یه‌ك چرك ‌ه مردن دوا بخه‌ن‬ ‫مرۆڤ هه‌وڵى زۆرى دا به‌اڵم دواجار مرۆڤ ده‌مرێت‬ ‫مرۆڤ‬ ‫مرۆڤ سپلێتى دروست كرد‬ ‫مه‌نجه‌ڵى تیڤاڵى داهێنا‬ ‫مرۆڤ ل ‌ه هه‌وادا هاتوچۆى ده‌كرد‬ ‫مرۆڤ تیڤییه‌ ڕه‌شوسپییه‌كانى كرد ب ‌ه سیسته‌مى ئێچ دى‬ ‫مرۆڤ شوێن نه‌ما سه‌یرانى تیا نه‌كات‬ ‫مرۆڤ‬ ‫مرۆڤ ناتوانێت ب ‌ه خێرایى ڕابكات له‌سه‌ر سه‌هۆڵ‬ ‫مرۆڤ ناتوانێت گوێز ب ‌ه توێكڵه‌وه‌ بخوات‬ ‫مرۆڤ ناتوانێت بفڕێت‬ ‫مرۆڤ ناتوانێت نه‌فڕێت‬ ‫مرۆڤ ناتوانێت به‌ ده‌ست بزمار بكات به‌ برغوو‬ ‫مرۆڤ ناتوانێت بتوانێت‬ ‫به‌اڵم مرۆڤ ده‌توانێت سه‌دان و هه‌زاران و ملێۆنه‌ها شتى تر بكات‬ ‫مرۆڤ ده‌توانێت باش بێت‬ ‫مرۆڤ ساڵوى ل ‌ه مرۆڤ كرد‬ ‫مرۆڤ پۆزى لێ دا و وه‌اڵمى نه‌دایه‌وه‌‬ ‫مرۆڤ چى ب ‌ه مرۆڤ كرد‬ ‫مرۆڤ سه‌رى مرۆڤى شكاند‬ ‫مرۆڤ مرۆڤى كوشت‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌دان و هه‌زاران و ملێۆنه‌ها شتى تر‬ ‫مرۆڤ مرد پێم وتى خه‌فه‌تم هه‌یه‌‬ ‫كه‌م قس ‌ه بكه‌ خه‌فه‌تم هه‌یه‌‬ ‫چه‌ند مرۆڤێكمان گریاین‬ ‫چه‌ند كه‌سێكمان بووراینه‌وه‌‬ ‫یه‌ك‪-‬دوانێكمان ل ‌ه ترسدا میزمان كرد ب ‌ه خۆماندا‬ ‫یان هه‌بوون ب ‌ه خه‌یاڵیاندا نه‌ده‌هات‬ ‫یان هه‌بوو وه‌ك ئه‌وى هیچ ڕووى نه‌دابێت‬ ‫یان هه‌بوو ئێستاش هۆشى نه‌هاتووەته‌وه‌‬ ‫مرۆڤ مرد‬ ‫من گریام‬ ‫مرۆڤ له‌ دایك ده‌بێت‬ ‫ئاگات ل ‌ه سكت بێت‬ ‫مرۆڤ ل ‌ه دایك بوو‬ ‫پێم وتیت مرۆڤ له‌ دایك ده‌بێت‬ ‫تۆش ل ‌ه نامه‌یه‌كدا پێت وتبووم‬ ‫ناونیشانى چه‌ند دكتۆرێكى باشمان بۆ بنێر‌ه‬ ‫ناوێكى خۆشمان بۆ بدۆزه‌ره‌و‌ه‬ ‫شتێكى دیجیتاڵیمان ب ‌ه دیارى بۆ بێنه‌‬ ‫ئیتر وتم باش‬ ‫ئه‌ویش ل ‌ه نامه‌یه‌كدا نووسیبووى‬ ‫نه‌وه‌كوو ل ‌ه ناكاو له‌سه‌ر زه‌وى نه‌مێنم‬ ‫ژماره‌ى ته‌له‌فۆنه‌كه‌م له‌به‌ر مه‌كه‌‬ ‫ئێستا شتێكم پێ بڵێ بۆ چاكبوونم‬ ‫ئێستا ئامۆژگارییه‌كم بك ‌ه بۆ باشبوونم‬ ‫نه‌وه‌كوو ل ‌ه ناكاو زه‌وى نه‌مێنێت‬ ‫با چه‌ند مه‌ترێك پیاس ‌ه بكه‌ین‬ ‫نه‌وه‌كوو ل ‌ه ناكاو زه‌وى نه‌مێنێت‬ ‫دوو‪-‬سێ ڕست ‌ه قسه‌م له‌گه‌ڵ بكه‌‬ ‫هێنده‌ى پێشه‌كیى كتێبێك با قس ‌ه بكه‌ین‬ ‫با چه‌ند ساڵێك بێده‌نگ بین‬ ‫نه‌وه‌كوو ل ‌ه ناكاو بمرم‬ ‫دوعام بۆ بك ‌ه ب ‌ه باشى بمرم‬ ‫مرۆڤ ده‌مرێت‬ ‫مرۆڤ له‌ دایك ده‌بێت‬ ‫‪news.com‬‬ ‫مرۆڤ ل ‌ه هه‌ر شوێنێك بێت له‌و‬

‫ئاریان ئەبووبەکر‬ ‫شوێنه‌ ده‌رگا هه‌یه‌‬ ‫مرۆڤ ل ‌ه هه‌ر شوێنێك بێت له‌و شوێن ‌ه بازاڕ هه‌یه‌‬ ‫مرۆڤ چوو بۆ بازاڕ‬ ‫چوون بۆ بازاڕ‬ ‫هه‌موومان چووین بۆ بازاڕ‬ ‫هه‌موومان چووین بۆ سه‌دان و هه‌زاران و ملێۆنه‌ها شوێنى تر‬ ‫به‌اڵم گرنگ ئه‌وه‌ی ‌ه مرۆڤ بچێت بۆ شوێنى باش‬ ‫چوون بۆ بازاڕ‬ ‫ل ‌ه ڕێگادا له‌سه‌ر پارچه‌یه‌ك كارتۆن نووسراو‌ه بڕۆ بۆ ئه‌وسه‌ر‬ ‫ده‌گه‌مه‌ ئه‌وسه‌ر‬ ‫مرۆڤێك وه‌ستاو‌ه ده‌ڵێت بڕوا ب ‌ه كارتۆن مه‌كه‌‬ ‫مرۆڤ سه‌رى لێ تێك چوو‌ه “حاشا حازرى”‬ ‫كاتى ئه‌و‌ه هاتوو‌ه مرۆڤ ب ‌ه خۆیدا بچێته‌وه‌‬ ‫مرۆڤ سه‌ر زه‌ویى پڕ كرد ل ‌ه گوو‬ ‫مرۆڤ هه‌ی ‌ه بێمێشك “حاشا حازرى”‬ ‫مرۆڤ هه‌ی ‌ه عاقڵ “حاشا حازرى”‬ ‫مرۆڤ ده‌مرێت‬ ‫تا كات ماو‌ه یارمه‌تیم بده‌‬ ‫یارمه‌تیم بد‌ه بۆ سه‌رخستنى ئه‌م فه‌رد‌ه لۆكان ‌ه بۆ ناو مه‌سعه‌ده‌كانى زاكیره‌م‬ ‫یارمه‌تیم بد‌ه و ئامۆژگاریم بك ‌ه بۆ باشبوونم‬ ‫یارمه‌تیم بده‌‬ ‫ته‌نیاییم ده‌ڵێى ژوورێكى داخراو‌ه هه‌ر ده‌ڵێم بیكه‌نه‌و‌ه كه‌س نایكاته‌وه‌‬ ‫تا به‌یانى هاوار بك ‌ه كه‌س نایه‌ت ب ‌ه هاناته‌وه‌‬ ‫كه‌م قس ‌ه بك ‌ه “حاشا حازرى”‬ ‫مرۆڤ خراپ شڵه‌ژاو‌ه “حاشا حازرى”‬ ‫كاتى ئه‌و‌ه هاتوو‌ه مرۆڤ بچێت ب ‌ه هاناى مرۆڤه‌وه‌‬ ‫كاتى ئه‌و‌ه هاتوو‌ه مرۆڤ یارمه‌تیى مرۆڤ بدات‬ ‫مرۆڤ مرد‬ ‫مرۆڤ ل ‌ه نه‌خۆشخان ‌ه كه‌وت‬ ‫ده‌ڕۆم بۆ نه‌خۆشخانه‌‬ ‫ل ‌ه ڕێگادا له‌سه‌ر پارچه‌یه‌كى دیجیتاڵى نووسراو‌ه به‌خێر بێن‬ ‫له‌وسه‌ر كه‌سێك وه‌ستاو‌ه ده‌ڵێت بڕوا ب ‌ه دیجیتاڵ مه‌كه‌‬ ‫مرۆڤ زۆر ب ‌ه توانایه‌‬ ‫مرۆڤ زۆر جوانه‌‬ ‫مرۆڤ زۆر گونجاوه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌دان و هه‌زاران و ملیۆنه‌ها شتى جوان و باش و گرنگتر‬ ‫ده‌ڕۆمه‌و‌ه بۆ ماڵه‌وه‌‬ ‫له‌سه‌ر خه‌ریته‌ك ‌ه سه‌یرى خانووه‌كه‌مان ده‌كه‌م‬ ‫ده‌ست ده‌خه‌م ‌ه سه‌ر ئه‌و كۆاڵنانه‌ى ك ‌ه ب ‌ه منداڵى یارى و شه‌ڕم تێدا كردوون‬ ‫سه‌یرى ئه‌و شوێنانه‌م پێ ناكرێت‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه گه‌نجیمدا تێیاندا لێیان داوم و ڕاویان‬ ‫ناوم‬ ‫له‌ ئێستادا درك به‌و شوێنان ‌ه ناكه‌م‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه پیریمدا تێیاندا نیشته‌جێ ده‌بم‬ ‫خه‌ریته‌ك ‌ه هه‌ڵده‌واسمه‌و‌ه ل ‌ه ژووره‌كه‌مدا‬ ‫پێ ده‌چێت فریا نه‌كه‌وم گه‌نج بم و بمرم‬ ‫پێ ده‌چێت فریا نه‌كه‌وم پیر ببم و بمرم‬ ‫پێ ده‌چێت ئێستا یا چه‌ند ڕۆژێكى تر یان چه‌ند ساڵێكى تر بمرم‬ ‫مرۆڤ ده‌مرێت‬ ‫مرۆڤ مرد‬ ‫مرۆڤ ل ‌ه هه‌وادا هاتوچۆى ده‌كرد‬ ‫مرۆڤ مرد‬ ‫مرۆڤیان شۆرد‬ ‫مرۆڤیان خست ‌ه قه‌بره‌وه‌‬ ‫مرۆڤ ل ‌ه قه‌بردا پاڵ خرا‬ ‫مرۆڤ مرد و هیچى لێر‌ه نه‌ما‬ ‫هه‌موو كاروكرده‌وه‌كانى برد بۆ ئه‌ودیو‬ ‫خراپترین مردن ئه‌وه‌یه‌‬ ‫ئه‌وكات ‌ه بمریت كه‌ خراپیت‬ ‫من دوعا ده‌كه‌م ‪:‬‬ ‫خودای ‌ه گیان!‬ ‫كاتێك بمرم ك ‌ه باش بم و‬ ‫ب ‌ه باشى بمرم‬ ‫‪2012 – 2009‬‬

‫‪www.chawder‬‬

‫ذمارة (‪ )226‬دوشةممة ‪2014/12/8‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪226‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )226‬دوشةممة ‪2014/12/8‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫كفن و خام لە سپییەوە بۆ ئااڵی كوردستان‬ ‫لە چەند رێورەسمێكی ناشتنی چەند‬ ‫شەهیدێكی روبەروبونەوەوی داعشدا‪،‬‬ ‫بینیمان كە خامەكانی ئەو شەهیدانە‬ ‫ئااڵی كوردستانە‪.‬‬ ‫لــەروی ئاینییەوە ئەم گۆڕانكارییە‬ ‫هــەرچــەنــد ورد و بچوكیش بێت‪،‬‬ ‫عەلی مستەفا‬ ‫گۆرانكارییەكی جــۆریــی و رەمزییە‬ ‫كــە دەكــرێــت بیخەینە ئــەو خــانــە و‬ ‫گۆڕانكارییەی كە لە جۆری ئاینداریی‬ ‫كــردنــی كــفــن و خـــام لــە رەنــگــی ئەمڕۆی كوردیدا رودەدات و ناومانلێناوە‬ ‫سپییەوە بۆ ئااڵی كوردستان لە چەند لۆكاڵكردنی ئاین‪ .‬واتە كورد وەكو هەمو‬ ‫مەراسیمێكی ناشتنی چەند شەهیدێكدا نەتەوەیەكیتری ناوچەكە ئیسالمی لە‬ ‫گۆڕینی بەشێكی بچوكی ئەو كلتورە عەرەبەوە وەرگرتوە و ئەو ئاینەی لە‬ ‫ئاینیەیە و بارگاویكردنییەتی بە كلتوری چەندین ئاستدا خۆماڵی و لۆكاڵیكردوە‬ ‫نەتەوەیی‪ .‬ئەم حاڵەتە سەرنجڕاكێشە و و گۆڕانكاری بەسەردا هێناوە و مۆركی‬ ‫دەكرێت بیخەینە نێو ئەو چوارچێوەی كە خــۆی پێبەخشیوە‪ .‬ئەمە لــە كۆندا‬ ‫دەكرێت پێیبگوترێت ناسیونالیزەكردن و بەوجۆرە بوە‪ .‬بەالی كەمەوە لە كۆندا‬ ‫ئایندارانی كورد رویان لە مەرجەعێكی‬ ‫لۆكاڵیكردنی ئاین و كلتوری ئاینی‪.‬‬ ‫بەڕێكردنی الشەی مردوان لە كلتوری نزیك لە نزیك خۆیان و ناوخۆیی بووە‬ ‫مرۆڤایەتیدا هاوپێچە لەگەڵ چەندین و ئاینیان لەوانەوە وەرگرتوە‪ .‬چەندین‬ ‫رێوڕەسم و سروتی جۆراوجۆردا‪ .‬یۆنانی شێخ و رێبەری ئاینیی و مەالی ناودار‬ ‫و میسری و هیندی و تەنانەت گەلە دەركــەوتــون و تەنانەت لە تەریقەتی‬ ‫سەرەتاییەكانیش رێورەسمی تایبەت سۆفیزمیدا چەند هەنگاوێك كــورد‬ ‫بۆ الشەی مردوەكانیان و گۆڕەكانیان چوەتە پێشەوە و چەند تەریقەتێكی‬ ‫ئەنجامدەدەن‪ .‬كفن‪ ،‬یان ئەو قوماشەی وەكو نەقشبەندی و قادریی بە رێبەری‬ ‫كــە دەپــێــچــرێــت لــە الشـــەی مـــردوان خاوەن هەژمونی وەكو مەوالنا خالید‬ ‫یەكێكە لەو رێورەسمەی كە دەكرێت و شێخ مارفی نۆدێ‌ و كاك ئەحمەدی‬ ‫ئەنجامبدرێت وەكــو ئەركێكی ئاینی‪ -‬شێخ و شێخ عوسمانی بیارە و هتد‬ ‫كۆمەاڵیەتی و كلتوری‪ ،‬بەتایبەت لە بەرهەمهێناوە و جۆرێك لە مۆدێلی‬ ‫ئاینی ئیسالمدا‪ .‬ئــەوەی لە ئیسالمدا ئایندارییان نەك لەنێو خۆ‪ ،‬بەڵكو بۆ‬ ‫بەگشتی باسكراوە ئەوەیە كە دەبێت دەرەوەی كوردستانیش هەناردە كردوە‬ ‫مــردو بپێچرێت لە قوماشێك‪ ،‬ئەگەر و بونەتە سەنتەر‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪،‬‬ ‫سپی بێت باشترە‪ .‬لە چەند دەقێكیشدا لۆكاڵیكردنی كورد بۆ ئاینی ئیسالم لەو‬ ‫باس لەوە كراوە كە (شەهید) بە جلی ئاست و قۆناغە پێشكەوتوەدا نەبوە‬ ‫كە نەتەوەكانی وەكو فارس و تورك‬ ‫خۆیەوە بنێژرێت‪.‬‬ ‫لە كلتوری كوردیدا‪ ،‬بەتایبەت الی پێیهەستاون‪ .‬بۆ نمونە فارس توانیویەتی‬ ‫موسڵمانان‪ ،‬دفــن و ئــەو قوماشەی مەزهەبێكی تایبەت بەخۆی لەو ئاینە‬ ‫پــێــیــدەگــوتــرێــت “خــــام” بەشێكی دابمەزرێنێ‌ و خۆی بكاتەوە مەرجەع‬ ‫سەرەكییە لــە رێــوڕەســمــی ناشتنی و تەنانەت چەندین شوێنی پیرۆزیش‬ ‫مردوان‪ .‬تەنانەت ئەو مردوەش ئەگەر بەرهەمبهێنێت‪ .‬ئەمەش دواتر دەوڵەت و‬ ‫لە جەنگێكی روبەڕو لەپێناوی خاك و ئینتمای لێبەرهەمهاتەوە و ئەمڕۆ فارس‬ ‫دۆزی نەتەوە و ئایدۆلۆجیایەكیشەوە لە رێگەی مەزهەبی شیعەوە هەناردەی‬ ‫كوژرابێت و بــەو زاراوەیـــش كە بۆی ئایدۆلۆجیا و سیاسەت و قەڵەمڕوی‬ ‫دانــراوە و پێی دەگوترێت (شەهید)‪ ،‬خۆی بۆ دەوروبەریش دەكات‪ .‬توركیش‬ ‫ئەویش هەر لە رێورەسمێكی تایبەتدا بەهەمان شێوە لەنێو مەزهەبی سوننەدا‬ ‫دەشــۆردرێــت و كفن دەكرێت (خامی بەدرێژایی مێژوی خۆی مەرجەع بوە‬ ‫و بۆ گوتار و فتوا روی لە عەرەب و‬ ‫سپی لێدەپێچرێت)‪.‬‬ ‫كلتور زۆر الیــەن و بــواری جێگیرە ئەوانیدیكە نــەبــردوە و تەنانەت لە‬ ‫و زۆر درەنگانێك گۆڕانكاری بەسەردا سەردەمی نوێشدا رەوتی نەورەسی و‬ ‫دێــت‪ ،‬لەبەرامبەردا هەندێ‌ الیەنیشی (كۆمەڵەی نور) و لەمڕۆشدا چەندین‬ ‫نەرمیی تێدایە و زوتــر دەگــۆڕێــت و رەوتــی وەكو گولەنی و ئەردۆگانی و‬ ‫دەكشێت‪ .‬هەر بۆ نمونە رێورەسمی سۆفیزمانەی وای بەرهەمهێناوەتەوە كە‬ ‫شایی و خۆشییەكان زیاتر و خێراتر گوتار و ستایڵ و ئایدۆلۆجیای خۆیان‬ ‫دەگــۆڕێــن و بــــەردەوام جــلــوبــەرگ و هــەنــاردەی دەوروبــەریــان دەكــەنــەوە و‬ ‫شێوازی ئەنجامدانی لە گەشەكردن تەنانەت لە دنیای عەرەبیدا لەسەروبەندی‬ ‫و گۆڕاندایە‪ .‬بــەاڵم بە پێچەوانەوە‪ ،‬بەهاری عەرەبیدا چەند حیزبێك بەناوی‬ ‫رێورەسمی ناشتن و وردەكارییەكانی زۆر (داد و گەشەپێدان) یــان نزیك لەو‬ ‫درەنگانێك و بەكاتێكی زۆر گۆڕانكاری ناوەوە دامەزرا‪.‬‬ ‫بــــەاڵم ئـــەم دۆخــــە بــۆ كــــورد لە‬ ‫تێدا دەكرێت‪ .‬بــەاڵم لەم دواییانە و‬

‫دیمەنێك لە رێوڕەسمی شەهیدێكی هەڵەبجە لەجەنگی دژ بەداعشدا‬

‫كاتێك خاوەنی ئایندارییەكی لۆكاڵیی نەبوین‬ ‫ئەوا نە مەرجەعی ئاینی بەرهەمدێت و نەگوتار‬ ‫و تێگەشتنی لۆكاڵی و ئایندارەكانمان بۆ فتوا‬ ‫و تێگەشتن لە ئاین پەنا بۆ دەرەوە دەبەن‬ ‫وەك چۆن بۆ ئامێرێكی نێو نەخۆشخانەكان‬ ‫چاوەڕێی دەرەوەین‬ ‫ئااڵ و كفن جلوبەرگ و بەكوردی دەربڕینی‬ ‫پەرستشەكان هەرچەند بچوك و وردبن‪،‬‬ ‫بەاڵم هەستیار و هێما و رەمزین و‬ ‫رێگەخۆشدەكەن بۆ پرۆسە گەورە و‬ ‫مەزنەكە كە بەرەو خودموختارییە لە ئاین و‬ ‫مەزهەبدا‬ ‫ناوەڕاستی سەدەی رابردوەوە پێچەوانە‬ ‫بوەتەوە‪ .‬واتە لە ناوەڕاستی سەدەی‬ ‫رابــردوەوە كورد بۆ ئاینداریی روی لە‬ ‫مۆدێلی عەرەبی كردۆتەوە‪ ،‬ئەویش لە‬ ‫رێگەی ئیخوان و سەلەفیزمەوە‪ .‬تاكو‬ ‫كــار گەشتۆتە ئــەوەی مــەالی جیدی‬

‫ئیسالمییەکان‬ ‫بەدووی هەلی بوون‬ ‫بە داعشەوەن‬ ‫‪2‬‬

‫زانا ئەحمەد‬

‫و خــاوەن توانای بە دەگمەن نەبێت‬ ‫نادۆزیتەوە كە لە چوارچێوەی مۆدیلی‬ ‫عــەرەبــی بــۆ ئــایــنــداری دەربــچــێــت و‬ ‫راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ بەوجۆرە‬ ‫بیردەكەنەوەوە و گــوتــاردەدەن‪ .‬واتە‬ ‫ئەگەر گــوێ‌ لە مــەالیــەك بگری یان‬

‫پیاوانی ئاینی بونەتە‬ ‫پاسەوانی دین‬ ‫‪3‬‬

‫عەزیز ڕەئووف‬

‫پرسیارێكی لێبكەیت‪ ،‬راستەوخۆ هەست‬ ‫بەوە دەكەیت دەقێكی عەرەبی دێنێت‬ ‫بۆت وەریدەگێڕێت و بڕۆ بەخێربێیت‪.‬‬ ‫ئــەمــە بــۆ كــادێــر و رێــبــەری حیزبە‬ ‫ئیسالمییەكانیش ئەگەر مۆدێلی عەرەبی‬ ‫زاڵتر و خەستتر نەبێت‪ ،‬ئەوا ئەهوەنتر‬

‫نییە‪ ،‬چونكە خــۆیــان هــاوردەكــەری‬ ‫مۆدێلە عەرەبیەكەن‪ .‬ئەم هاوردەكردنە و‬ ‫نەتوانینی لۆكاڵیكردنی ئاین بەقەد ئەوە‬ ‫مەترسیدارە كە تۆ ئابوریەكەت پشت بە‬ ‫دەرەوە ببەستێت‪ .‬واتە كاتێك خاوەنی‬ ‫ئایندارییەكی لۆكاڵیی نەبوین ئەوا نە‬ ‫مەرجەعی ئاینی بەرهەمدێت و نەگوتار‬ ‫و تێگەشتنی لۆكاڵی و ئایندارەكانمان‬ ‫بۆ فتوا و تێگەشتن لە ئاین پەنا بۆ‬ ‫دەرەوە دەبەن وەك چۆن بۆ ئامێرێكی‬ ‫نێو نەخۆشخانەكان چاوەڕێی دەرەوەین‪.‬‬ ‫هەوڵی لۆكاڵیكردنی ئاین پرۆژەیەكی‬ ‫رۆشنبیری و ئاینی و رۆشنگەری فراوانە‬ ‫و لە زمانەوە بۆ تێگەشتن و گوتار و‬ ‫مەرجەعی ئاینیەوە دەستپێدەكات بۆ‬ ‫گۆڕین لە رێورەسم و رەمز و ئایكۆن‪.‬‬ ‫ئەم هەوڵە لە سەرەتای سەدەی رابردودا‬ ‫تروسكاییەكانی دەركەوتن‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫الی مەالی گەورە كە تەفسیری بەكوردی‬ ‫كرد و مەال عەبدولكەریمی مودەڕیس‬ ‫كە فیقهی بە كــوردی كــرد‪ .‬هەروەها‬ ‫الی چەند شاعیرێك ئەم هەستە وەكو‬ ‫ســۆزێــك و پــەرچــەكــردارێــك بینرا و‬ ‫كوردبون ئاینداریی هەوڵدرا بشێلرێن‬ ‫لەگەڵ یەكتر‪ .‬وەكو هــەژار موكریانی‬ ‫و چەند شاعیرێكی دیكە دەریانبڕیوە‬ ‫كە كوردبون و زمانی كوردی دەكرێت‬ ‫بكرێتە بەشێكی دانەبڕاو لە ئاینداری‪،‬‬ ‫وەكو دەڵێت‪:‬‬ ‫بە كوردی دەژیم بە كوردی دەمرم‬ ‫بە كوردی دەیدەم وەرامی قەبرم‬ ‫بە كوردی دیسان زیندوو دەبمەوە‬ ‫لەو دنیاش بۆ كورد تێهەڵدەچمەوە‬ ‫بۆیە دەكــرێــت ئــەم چەند حاڵەتی‬ ‫بەخامكردنەی ئااڵی كوردستانە بخەینە‬ ‫ئەو چوارچێوەی كە بونی كوردبونمان‬ ‫تەنها بەشێك نییە لە ژیان و سیاسەت‪،‬‬ ‫بەڵكو دەكرێت كوردبون درێژبكرێتەوە‬ ‫بۆ پاش مەرگ و بۆ ژیانی دیكەش‪ .‬واتە‬ ‫لە ناشتن و بەڕێكردنی مردوێكدا‪ ،‬كاتێك‬ ‫تەلقین بە كوردی بێت و گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫مەالیەكەت و خــودادا بە زمانی خۆت‬ ‫قسەبكەیت و بە ئااڵی كوردستانەوە‬ ‫بەرێبكرێیت و زیندوبیتەوە‪ ،‬هەستدەكەیت‬ ‫خۆت خاوەنی ئاینەكەیت و چیتر نەورۆز‬ ‫ناكرێتە ئاگرپەرستی و لەجێی ئەوەی‬ ‫بۆ ئاینداری روبكرێتە ئیبن و فاڵن و‬ ‫ئەبو فیسار‪ ،‬رودەكرێتە رێبەر وشێخێكی‬ ‫لۆكاڵی كە بەرژەوەندی و بۆچونەكانی‬ ‫لەگەڵ خــۆدا دێنەوە و لە ئەنجامدا‬ ‫سەنتەر لە دەرەوە دەگوازرێتەوە بۆ‬ ‫نێوخۆ‪ .‬ئااڵ و كفن جلوبەرگ و بەكوردی‬ ‫دەربڕینی پەرستشەكان هەرچەند بچوك‬ ‫و وردبن‪ ،‬بەاڵم هەستیار و هێما و رەمزین‬ ‫و رێگەخۆشدەكەن بۆ پرۆسە گەورە و‬ ‫مەزنەكە كە بەرەو خودموختارییە لە‬ ‫ئاین و مەزهەبدا‪.‬‬

‫سێکس‬ ‫پاڵنەرێکی بیری‬ ‫جیهادییە‬ ‫حه‌سه‌ن حسێن‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )226‬دوشةممة ‪2014/12/8‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫گەڕان بەدوای هەلی داعشبوون‬ ‫لەگەڕی رامیاریی ئیسالمیەكانی كوردستاندا‬ ‫زانا ئەحمەد‬ ‫هەمیشە ئــەو خــاڵــەی كــە قــورئــان‌و‬ ‫ســوونــەت فــرەتــریــن پــێــداگــریــی لەسەر‬ ‫كـــردووە‪ ،‬لــە رەفــتــاری ئیسالمییەكاندا‬ ‫پێچەوانەكەی زەقترین دیاردە بووەو نەك‬ ‫هــەر ئــەوەش‪ ،‬بەڵكو بووەتە كلتورێكی‬ ‫چەسپاو لە رابــردووی تەڤگەری سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری ئیسالمی سیاسیدا‪.‬‬ ‫ئەدی بەرقەراربوونی ژیانێكی كە ریشەكانی‬ ‫قورئان‌و سوننەت تێیدا داكوتراوو دامەزراون‬ ‫لــەكــوێــدایــە؟ رەنــگــدانــەوەی قــورئــان‌و‬ ‫سوونەت‌و حاكمییەتی ئیسالمی هەر ئەوەیە‬ ‫كە لەمێژوودا گــوزەراوە‪ .‬پاساو هێنانەوە‬ ‫بۆ جیاكردنەوەی كاریگەرییەكانی قورئان‌و‬ ‫سونەت لە گــوزەری ژیانی سیاسی هەر‬ ‫دەوڵەتێكی ئیسالمیدا‪ ،‬لەالیەكەوە ناڕاستە‬ ‫لەالیەكیتریشەوە جامیدكردنی ئیسالم‌و‬ ‫قورئان‌و سوننەیە‪ .‬ناكرێت ئاینێك بەو‬ ‫بەرین‌و بەرزییە‪ ،‬نەیتوانیبێت لە زەمەنێكی‬ ‫دیاریكراودا حوكمڕانی وەك ئەوەی كە هەیە‬ ‫بچەسپێنێت‪ .‬هەموو ئەو دیدگاو دەروازانەی‬ ‫گفتوگۆ دەدرێنە دوواوە كە پێیان وایە‬ ‫مێژووی موسڵمانان جیاوازە لە رەنگدانەوەو‬ ‫چەسپاندنی یاساكانی شەریعەت‪ .‬لەئێستادا‬ ‫هەم مەرجەعە بااڵكانی شیعەو ئەوانەی‬ ‫الفی فیكریی سیاسی شیعە تــاوی داون‬ ‫هەمیش مەدرەسە سونیی چییەكانی هزری‬ ‫سەلەفیزم‪ ،‬پێداگریی لەسەر خاڵێك دەكەن‪.‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە كە گوایا شەریعەتی ئیسالمی‬ ‫تەنێ‌ لە ماوەیەكی دیاریكراوی سەردەمی‬ ‫پێغەمبەرو هەندێك لە خولەفاكانی راشدیندا‬ ‫جێبەجێكراوە‪ .‬ئەمە بۆخۆی ئیشكالێكی‬ ‫گەورەیەو بگرە مەهزەلەیەكە كە پێش هەموو‬ ‫شت جامیدبوون‌و مردنی پەیامەكەی تێدا‬ ‫دەخوێنرێتەوە‪ .‬ناكرێت زیاد لە هەزارو چەند‬ ‫سەد ساڵێك پەیامێكی جیهانی بانگەشەی‬ ‫جێبەجێكردنی پرەنسیپەكانی قورئان بكات‬ ‫كە چی جێبەجێكردنی ببەستیتەوە بە‬ ‫چەند ساڵێكی سەرەتای دەركەوتنیەوە‪.‬‬ ‫ئـــەم پـــاســـاوە لـــەالیـــەكـــەوە راكــردنــە‬ ‫لەبەرگریكردن لە جوانییەكانی پەیامەكە‪،‬‬ ‫لەالیەكیتریشەوە رازینەبوونە بەو واقیعەی‬ ‫كە لــەســەرچــاوەی پەیامەكەوە هاتووە‪.‬‬ ‫لەئێستادا رۆژهەاڵتناسە لۆژیكییەكان‪،‬‬ ‫لەوانە هاملتۆن جب لە كتێبی (ئیسالم‌و‬ ‫كۆڵینەوەی مێژوودا) فرە بەجوانی ئەم‬ ‫پاساوانەی موسڵمانانی شەن‌و كەو كردووە‪.‬‬ ‫ئەو توانیویەتی بە خوێندنەوەیەكی واقیعی‌و‬ ‫سایكۆ سیسیۆلۆجی لەمێژووی نەفسییەتی‬ ‫تاكی كۆمەڵگە ئیسالمییەكان بڕوانێت‌و لەو‬ ‫رووەوە خاڵی الوازو بەهێزی پەیامەكەیشی‬ ‫دیاریكردووە‪.‬‬ ‫بەكورتی ئــەوەی خستووەتەڕوو كە‬ ‫بەهێزی پیشاندانی پەیامی ئیسالمی‬ ‫لەروانگەی موسڵمانانەوە نەتوانینی ئەدای‬ ‫كۆمەڵگەكانە بۆ بەواقیعیكردنی پەیامەكە‪،‬‬ ‫لــەكــاتــێــكــدا بــۆخــۆی ئــیــســام دینێكی‬ ‫واقیعییەو هەر ئەوەیە كە جێبەجێكراوە‪.‬‬ ‫ئەو گوتارەی كە ئێستە ئیسالمییەكان‬ ‫پێیان وایە پەیامی ئیسالم جێبەجێنەكراوە‬ ‫گوتارێكی نالۆجیكییەو لەپێش هەموشییەوە‬ ‫نەخوێندنەوەی ریشەكانی ئیسالمە لە‬ ‫كۆمەڵگەكاندا‪ .‬ئەو مەرجەع‌و زاناو پیاوە‬ ‫ئاینییانەی ئیسالم كە پێیان وایە لە مێژوودا‬ ‫ئیسالم جێبەجێنەكراوە‪ ،‬هەرگیز ناڵێن كە‬ ‫بۆخۆمان لە ئێستادا جێبەجێی ناكەین‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە ئێستادا داعشێك كە لە پۆستێكی‬ ‫بەرپرسایەتی دەوڵــەتــی ئیسالمی شام‌و‬ ‫ئێراقدایە پێی وایــە پەیامی ئیسالم ئەو‬ ‫جێبەجێی دەكات‪ ،‬لەكاتێكدا هەر ئەو كەسە‬ ‫پێی وایــە لەپاش پێغەمبەرو ئەبوبەكرو‬ ‫عەلییەوە ئیسالم جێبەجێنەكراوەو هێڵی‬ ‫ســور بەسەر زیــاد لەسەدەیەك حوكمی‬

‫بزووتنەوەیەكی ئیسالمی لەشوێنێكی وەك كوردستاندا‬ ‫دروستدەبێت‪ ،‬خۆی بەدارای شەرع دەزانێت‌و ئەو ئایندارییەی‪،‬‬ ‫كەسەدان ساڵە باپیرانی لەسەری بووە‪ ،‬بەناڕەواو عەیبەو تانەو‬ ‫تەشەر باس دەكات‬ ‫ئەوڕۆ كاریگەریی ئەو هێزە وەك رێكخستنە سیاسیەكانی‪،‬‬ ‫كە لەژێر پەردەی دێموكراسیدا خۆیان حەشارداوە‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەگەرەكان پێمان دەڵێن بەدووی هەلی بوون بەداعشدان‌و هێشتا‬ ‫كەشی بەهاریی بۆ سەوزبوونی خەونەكانیان نەڕەخساوە‬ ‫ئومەوی‌و پێنج سەدە لە حوكمی عەباسی‌و‬ ‫چەندین ســەدە لــە حوكمی عوسمانیدا‬ ‫دەهێنێتز نەك هەر ئەوە بەڵكو داعشێك‬ ‫پێی وانــیــیــە قــاعــیــدە حوكمی ئیسالم‬ ‫پەیڕەو دەكــات‪ ،‬هــەروەك چۆن قاعیدەش‬ ‫فــەرمــانــبــەرداری دەوڵــەتــەكــەی بەغدادی‬ ‫بەنارەوا دەزانێت‪ .‬هەروەها رەشپێستێكی‬ ‫بۆكۆحەرامیش نكوڵی لەدینداری داعشێك‬ ‫دەكــات‌و پێی وایە خەالفەتەكەی نەیجیر‬ ‫وەك دەوڵەتی مەدینەیە‪.‬‬ ‫ئەم تــەرزی بیركردنەوە سایكۆلۆجییە‬ ‫بەشێكە لە واتەواتێك كە تەواوی كۆمەڵگە‬ ‫ئیسالمییەكانی تەنیوە‪ .‬لە هەردوو مەرجەعی‬ ‫رۆشنبیری‌و سیاسی‌و ســەربــازی شیعەو‬ ‫سونەشدا هــەروایــە‪ .‬هەرگیز دەوڵەتێكی‬ ‫شیعە تەڵەب دەسەاڵتدارییەتێكی ئیسالمی‬ ‫سوننی بە پەیوەست بە مەرجەعی ئیسالمی‬ ‫رەسەن نەزانیوە‪ .‬لە دروستبوونی یەكەم‬ ‫دەسەاڵتداریەتی شیعەوە لەباكوری ئەفریقاو‬ ‫لە هەرێمی دەیلەمی ئێران كە نەوەكانی‬ ‫حەسەنی ك ــوڕی عــەلــی دایــانــمــەزرانــدن‬ ‫نەوەكانی حوسەینی كوڕی عەلی هێندەی‬ ‫ئومەوی‌و عەباسییەكان پێی ناڕازی بوون‪.‬‬ ‫تەنانەت لەنێو خــودی نەوەكانی عەلیدا‬ ‫ئاماژەدان بە تەكفیری یەكتریی بووە‪ .‬خۆ‬ ‫ئیمامی عەلی تەنێ‌ حەسەن‌و حوسەین‬ ‫نەوەی نەبوون‪ .‬بەڵكو لە كوڕانی عەلیدا‬ ‫زیاد لە چەندین كوڕ بوونە‪ .‬وەلێ‌ ئەوانە‬ ‫هەڵبژێراون كە نــەوەی فاتیمەی خێزانی‬ ‫عەلین‪ ،‬ئەگینا عەلی جگە لەفاتیمە خێزانی‬ ‫تری هەبوون‪ ،‬بەاڵم بەهیچ جۆرێك باس‬ ‫لەوان ناكرێت‌و زیاد لە سوننەكان شیعەكان‬ ‫ناویان دەسڕنەوە‪ .‬هەربۆیە كە ئەداریسە‬ ‫دامـــەزرا‪ ،‬ئیدی هیچ دەسەاڵتێكی تری‬ ‫شیعە بۆی نەبوو هەبێت‪ .‬هەروەك چۆن كە‬

‫عەباسییەكان هەبوون‪ ،‬كەسی تر بۆی نەبوو‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫ئــەم نەزمە لە ئێستادا تۆخترە هەم‬ ‫لەنێو دەوڵەتە ئیسالمییەكاندا‌و هەمیش‬ ‫لەنێو رەوت‌و مــەزهــەب جیاجیاكاندا‪.‬‬ ‫وەختێك وەهابیزم لە نیمچە دوورگــەی‬ ‫عەرەبیدا سەرهەڵدەدات‪ ،‬وەك رەوتێكی‬ ‫سیاسی ریفۆرمخواز‪ ،‬ریفۆرمەكەی ئاتاجبون‬ ‫نییە بە ریفۆرمێكی ریشەیی‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫ناتوانین هەنگاوەكانی موحەمەدی كوڕی‬ ‫عەبدولوەهاب تەریب بكەین بەكەسێكی‬ ‫ریفۆرمخوازی وەك جۆن كاڵڤنی پرۆتستانت‬ ‫یاخۆ مارتن لۆسەرز چوون وەهابییەكان وەك‬ ‫لۆسەرییەكان مامەڵەیان لەگەڵ دەقەكان‬ ‫نەبوو‪ ،‬وەهابییەكان مامەڵەیان لەگەڵ‬ ‫دەسەاڵتە واقیعییەكانی ئەوێ‌ دەم بوون‬ ‫كاریان كرد بۆ ئەوەی ئەوانی تر بسڕنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لــەرووی هزرییەوە هیچی جیاوازیان‬ ‫پێنەبوو‪ ،‬هەر ئەوەیان وەت كە لەسەردەمێكی‬ ‫پێشووتردا ئیسماعیلی سەفەوی كردی‪.‬‬ ‫چوون لەئێستادا هەر شیعەگەرێك بدوێنی‬ ‫تەتبیقی شــەریــعــەت لــە فاتمییەكاندا‬ ‫دەبینێتەوە یان لە ئیسماعیلییەكاندا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم تەتبیقە لە ئەبوبەكرو عومەرو عوسماندا‬ ‫نابینێت‪ .‬هــەروەك چــۆن ئێستە ئێرانی‬ ‫ئیسالمی پێی وایــە رێساكانی شەریعەت‬ ‫وەك خۆی جێبەجێدەكات‪ .‬هەروەك چۆن‬ ‫سعودییەش هەمان بڕوای هەیە بۆ خۆی‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە بەرۆچوون بە مێژووی ئیسالمیدا‬ ‫تــەواوی دەوڵەتە ئیسالمیەكان خۆیان بە‬ ‫دارای شەریعەت زانیوە‌و ئەوانیتریان بە‬ ‫ناشەرعی لەقەڵەم داوە‪ ،‬بە تێپەڕبوونی‬ ‫مێژوویش ئەوانەی پاش خۆیان كەسیان بە‬ ‫شەرعی نەزانیوە‪ .‬ئەم گریمانەیە بۆ رەوتە‬ ‫ئیسالمییەكانیش وایە‪.‬‬

‫بۆ نموونە بزووتنەوەیەكی ئیسالمی‬ ‫لەشوێنێكی وەك كوردستاندا دروستدەبێت‪،‬‬ ‫خــۆی بــــەدارای شـــەرع دەزانـــێـــت‌و ئەو‬ ‫ئایندارییەی‪ ،‬كــەســەدان ساڵە باپیرانی‬ ‫لەسەری بووە‪ ،‬بەناڕەواو عەیبەو تانەو تەشەر‬ ‫باس دەكات‪ .‬لەكاتێكدا گەر بەدیدێكی واقیعی‬ ‫تەماشای بكەین ئەم هەموو بگرەو بەردەیەو‬ ‫كۆی هەموو ئەم دەسەاڵتە ئیسالمییانە‬ ‫لــەمــێــژوودا بریتین لــە رەنــگــدانــەوەی‬ ‫ئیسالم‪ .‬ئیسالم ئەوەی پێبووە كە هەیە‪،‬‬ ‫جوانی‌و ناشیرینییەكانییەوە‪ .‬بەدزێوی‌و‬ ‫داستانەكانییەوە‪ .‬ئیسالم وەختێك دەكرێتە‬ ‫پەیامێكی سیاسی‌و ئایدیۆلۆژی‌و لە گوتاریی‬ ‫ئایندا دەردەهێنرێت‪ ،‬ئیدی شوناسەكەی‬ ‫ئەمەیە كە دەیبینینن یان دەبێتە داعش‌و‬ ‫هەموو ئەوانی تر سەردەبڕێت‪ ،‬یاخۆ دەبێتە‬ ‫تەوژمێكی سیاسی‌و رامیاری دەكات‌و بەدووی‬ ‫هەلی داعشبووندا دەگەڕێت‪ .‬داعش هیچ‬ ‫نییە جگە لە تەوژمێكی ئیسالمی سیاسیی‬ ‫كە تەواوی زەمینەكانی خۆهەڵقورتانی بۆ‬ ‫رەخساوە‪ .‬ئەو رەخسانە لە ئیخوانێكیشدا‬ ‫بێتە پێشەوە هەمان دەرهاویشتەی دەبێت‪.‬‬ ‫ئــەو زەمــیــنــەیــەی بــۆ داعـــش رەخــســاوە‬ ‫لەمێژووی ئیسالمیدا نموونەی فرەنز ئەگین‬ ‫خۆ سەرچاوەی هەموو رەوتە ئیسالمیەكان‬ ‫هەریەك شتە‪ .‬ئەوە زەمینە كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئــابــووری‌و سیاسییەكەیە كــە رەوتــێــك‬ ‫دەكات بە موعتەزیلەو رەوتێكی تر دەكات‬ ‫بە مورجیئە‪ .‬ئــەوە زەمینە سیاسییەكە‬ ‫بوو كە زیاد لە بیست رەوتــی خەواریجی‬ ‫بەرهەمهێنا‪ .‬خەواریجەكان هیچ نەبوون جگە‬ ‫لە پێڕێك كە رازیبوون بە فەرمانبەرداری‬ ‫ئیسالم‌و ئاوارەو دەربەدەركران تەنێ‌ لەبەر‬ ‫ئــەوەی كە تێوەگالبوون لە نەیارییەتی‬ ‫سیاسەتەكانی خەالفەت‪ .‬وەلێ‌ وەختێك‬

‫لە ژینگەی خۆیان دوورخرانەوەو بەگوێرەی‬ ‫ئەو زەمەنانەی لە جەزیرەی فوراتییەو‬ ‫شارەزوورو هەرێمی چیاو یەمەن‌و دورگەی‬ ‫عەرەبیدا بۆیان رەخسا هەر یەكێكیان بوویە‬ ‫داعشێكی سیاسی‌و بانگەشەی خەالفەتی‬ ‫كرد‪ .‬ئیشكالییەت لەوەدا نییە كە پێڕێك‬ ‫داعشانە بیردەكەنەوەو ئێستە دەرفەتی‬ ‫ئەوەیان بۆ رەخساوە كە شمشێر بەدەست‬ ‫ب ـن‌و پێڕێكیش وەك ئیخوانی میسر لە‬ ‫سوچێكی مزگەوتا كزیانكردووەو یان لەسەر‬ ‫الپتۆپێكن‌و گوتاری نیان لە زاریانەوە دێتە‬ ‫دەرێ‪ .‬ئــەو زەمینەی كە وەختی خۆی‬ ‫جەمال ناسرو ئەنوەر ســادات‌و موبارەك‌و‬ ‫ئێستە سی سی بۆ ئەوانی رەخساندووە‪،‬‬ ‫ئەو زەمینەیە نییە كە بەشار ئەسەدێكی‬ ‫زەب ــوون ئێستە بــەوانــی داوە‪ .‬بەغدادی‬ ‫گەر لە قاهیرە بووایە ئێستەكانێ‌ لە گەڵ‬ ‫ئەمیندارێكی ئیخوان فەرقی نەبوو‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ریشیشی قەڵەمی بوو‪ .‬ئەمینداری ئیخوانیش‬ ‫گەر لە سێگۆشەی سوننی ئێراق بووایە‬ ‫ئێستە ریشی درێژ بوو‪ ،‬بگرە خەالفەتەكەی‬ ‫لــەوەی بەغدادیش سەختگیرتر دەبــوو‪.‬‬ ‫هەر وەك چۆن گەر تەماشای ئەزموونی‬ ‫سیاسی ئیسالمییەكانی كوردستان بكەین‬ ‫دەبینین بەهەمان شێوە بەگوێرەی زەمینە‬ ‫سیاسییەكان كاردانەوەكانی شەریعەتیان‬ ‫سەپاندووە‪ .‬وەختێك كە جەنگی نێوخۆ‬ ‫بەرۆكی ئەزموونی ساوای هەرێمی كردبوو‪،‬‬ ‫ئەوانیش شوێنێكیان بەنێو دارو لئیسالم لە‬ ‫دەڤەری هەورامان ‌و هەڵەبجە هەبوو‪ ،‬وەلێ‌‬ ‫كە بناغەی هەرێمی كوردستان‌و ئەمنییەتی‬ ‫ئــەوڕۆ لە دەڤەرەكە بەهێز بوو ئەوانیش‬ ‫گوتارەكانیان نیانتر بــوو‪ ،‬ئیدی هەلی‬ ‫بون بەداعشیان لەبەردەمدا بچوككرایەوە‪.‬‬ ‫ئەگین خۆ هــەر هەمان حزبی ئیسالمی‬

‫كــە ئێستە رامــیــاریــانــە لــە پەرلەمان‌و‬ ‫حكومەتدا سیاسەت دەكات‪ ،‬سەردەمانێك‬ ‫لەو ژینگەیەی كە ئەوانی تیابوو رێیان‬ ‫لەسەیران‌و سەفرەو سیمای مەدەنیانەی‬ ‫خەڵكی گرتبوو‪ .‬تەنها جیاوازیەكان لەنێوان‬ ‫تەڤگرە ئیسالمییەكانی ناوچەكەوە بریتییە‬ ‫لەو هەالنەی كە رەوتێكی ئیسالمی بەرەو‬ ‫داعشچوون دەبــات‪ .‬چــوون ئــەو هەلەی‬ ‫بۆ داعــش رەخسا بۆ گروپی قاعیدەش‬ ‫نەڕەخسا‪ ،‬هەر بۆیە لەچەند روویەكەوە‬ ‫نیانتر لە گروپی داعش دەبینرێن‪ .‬دیارە‬ ‫كــە ئــەو نەگۆڕییە لــە پابەندبوون بە‬ ‫پرەنسیپەكانی ئیسالمەوە لە ئێستاشدا‬ ‫زیندووە‪ .‬هەروەك چۆن لە ئیخوانێكەوە‬ ‫تا داعشێك زیندوویەتی تێدا دەبینرێت‪ .‬بۆ‬ ‫ئەمەش راڤەو رێسای شەرعی دۆزراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەو هەالنەی كە باسیان دەكەین لە خودی‬ ‫ئەزموونی پێغەمبەرایەتیشدا بوونیان‬ ‫هەبووە‪ .‬رۆژهەاڵتناسان لە خوێندنەوەی‬ ‫مــێــژووی ئیسالمیدا هـــەر بـــەم جــۆرە‬ ‫تێڕوانینیان بۆ یــەك ریشەیی ئیسالمی‬ ‫سیاسی دەر بڕیوە‪ ،‬بۆ نموونە رۆژهەاڵتناس‬ ‫مونتگمری وات لە سااڵنی ‪ 1978‬بۆ ‪1979‬‬ ‫لە كتێبێكیدا بەنێوی( محمد فی مكە و‬ ‫محمد فی مدینە)‪ ،‬توانیویەتی بەم تەرزە‬ ‫وابەستەیی‌و یەك یەكی جیاوازییەكانی‬ ‫ئیسالمی سیاسی وابەستە بكات بە هەل‌و‬ ‫مەرج و زەمینەكانەوە‪ ،‬چوون ئەوە هەل‌و‬ ‫مــەرج‌و زەمینەی جیاواز بــوو كە جۆری‬ ‫پێغەمبەرایەتیشی لە پێغەمبەرێكی نیانەوە‬ ‫كردە پێغەمبەرێك كە لە ئەدەبیاتی قورئانیدا‬ ‫غــەزاو غـــەزووی بــێــبــاوەڕان بسەپێنێت‪.‬‬ ‫هاوكات هەر ئەو زەمینە سیاسیە بوو كە‬ ‫لەپاش كوشتنی حوسەینی كــوڕی عەلی‬ ‫رەوتی سیاسی دوانزە ئیمامەكەی دواخست‬ ‫تا لەسەردەمی ئیسماعیلی سەفەویدا توانی‬ ‫بۆ هەوەڵجار پراكتیكی سیاسەتی خۆیان‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫كــەواتــە مــەتــرســی رەهــەنــدو رێــبــازی‬ ‫سیاسیانەی ئیسالم‪ ،‬لــەرووی هزرییەوە‬ ‫پێویستە قوڵتر نومایانی تاریكییەكانی‬ ‫بكرێت‌و تۆكمەتر لە دەرهاویشتەكانی‬ ‫بڕوانرێت‪ .‬ئــەوڕۆ كاریگەریی ئــەو هێزە‬ ‫وەك رێكخستنە سیاسیەكانی‪ ،‬كە لەژێر‬ ‫پەردەی دێموكراسیدا خۆیان حەشارداوە‪،‬‬ ‫هەموو ئەگەرەكان پێمان دەڵێن بەدووی‬ ‫هەلی بــوون بەداعشدان‌و هێشتا كەشی‬ ‫بەهاریی بۆ ســەوزبــوونــی خەونەكانیان‬ ‫نەڕەخساوە‪ .‬یەكێكیتر لە مەترسییەكانی‬ ‫هــــزری ئــیــســامــی ســیــاســیــی لــــەوەدا‬ ‫دەبینرێتەوە كە سەرچاوەكانی دروستبوونی‬ ‫هەمیشە گــرێــدراوە بە یــەك سەرچاوەی‬ ‫سیاسییەوە‪ .‬هەمووكات كۆڵەر بیەوێت‬ ‫نزیكیایەتی‌و هاوخوێنی سیاسیی لە تەواوی‬ ‫رێكخراو كۆمەڵەو دەســەاڵتــە سیاسییە‬ ‫ئیسالمییەكاندا دەبینێتەوە‪ .‬چوون هەمیشە‬ ‫هەر پارتێكی ئیسالمی ئەجێندای بریتییە لە‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی‪ .‬هیچ تیۆرو تیرەیەكی‬ ‫سیاسیی ئیسالمیش نییە لــە ئەگەری‬ ‫بەرقەراربوونی دەوڵەتی ئیسالمیدا بوار بۆ‬ ‫بانگەشەو بازنەی سیاسیی جیاواز لە رەوتی‬ ‫ئیسالمی بهێڵێتەوە‪ .‬لەدەوڵەتی ئیسالمیدا‬ ‫بەدڵنیاییەوە ناتوانین دەوڵەتێك دروست‬ ‫بكەین جیاواز بێت لەو دەوڵەت‌و خەالفەتەی‬ ‫كە ئێستا لە موسڵ‌و رەقەدا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫ئەوان موو بە موو بەندو باوەكانی شەریعەت‬ ‫جێبەجێدەكەن‪ .‬هەر ئەم راستییەیشە كە‬ ‫كاتێك كەسێكی وەك عەلی باپیر دەهێنرێتە‬ ‫سەر شاشەو پرسیاری دەوڵەتداری داعشی‬ ‫لێدەكرێت‪ ،‬ئیدی زمانی پێناگرێت‌و قسەیەكی‬ ‫بۆ وتن پێنییە‪ .‬هەموو ئەو پینانەش كاتێك‬ ‫دەیان كات بەئاشكرا دەبینین كە روخساری‬ ‫واناڵێت‪ .‬ئەو ناتوانێت بڵێت حزبەكەی من‬ ‫جیاوازە لەوان ‪ ،‬یانی وەاڵمەكانی ناتوانن‬ ‫ئەو جیاوازییە بسەلمێنن‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )226‬دوشةممة ‪2014/12/8‬‬

‫شوراو خەالفەتی ئیسالمی‬ ‫مەحمود عەبدولسەمەد‬ ‫هـــەر دوای ڕوخــانــی خــەالفــەتــی‬ ‫عــوســمــانــی‪ ،‬ئــیــســامــی ســیــاســی‬ ‫سەریهەڵداو مرقی لەكوردسی دەسەاڵت‬ ‫خــۆشــكــرد‪ ،‬بــەپــاســاوی گــێــڕانــەوەی‬ ‫حــكــومــی شــەریــعــەت‌و سیستەمی‬ ‫خەالفەت‌و لەو پێناوەشدا میكافیللی‬ ‫ئاسا دەستیان بۆ هەمو هۆكارێك‬ ‫بردوە‪ ..‬ئیسالمگەراكان – بەسەلەفی‌و‬ ‫خەلەفییانەوە‪ -‬هەوڵیانداوە چەمكی‬ ‫(شــورا) كە لەقورئاندا هەیە‪ ،‬وەك‬ ‫پایەی دەوڵەتی خوایی‌و ئیلهام بەخشی‬ ‫عەدالەت بەخەڵكی بفرۆشنەوە –وایان‬ ‫نمایشدەكرد كە گوایە دژی هەڵبژاردن‌و‬ ‫پارلەمانن‌و تاڕادەیەكیش لەو مانۆڕەیاندا‬ ‫ســەركــەوت ـن‌و بـــازاڕی ئایدیۆلۆژیای‬ ‫چەقبەستوی خــۆیــان پێگەرمكرد‌و‬ ‫ڕەنگە هەر بەكاریگەریی ئەوان بوبێ‌‬ ‫كە لەزۆربەی هۆڵی پارلەمانی ‌واڵتە‬ ‫ئیسالمیەكاندا ئــایــەتــی (وامــرهــم‬ ‫شــورای بینهم) هەڵدەواسرێ‌‪ .‬بەاڵم‪:‬‬ ‫ئایا بەپێی دەقی قورئان‪ ،‬فەرمودەی‬ ‫ڕاس ـت‌و بێگەرد‪ ،‬ڕوداوە مێژوییەكان‬ ‫پێگەی ئەم چەمكە (شورا) لەئیسالمدا‬ ‫چییە‌و لەبواری پراكتیزدا دەسەاڵتدارە‬ ‫مــوســوڵــمــانــەكــان چــۆن مامەڵەیان‬ ‫لەگەڵكردوە لەسەرەتاوە تا ئەمڕۆ؟‪.‬‬ ‫ئێمە لــێــرەدا هــەوڵــدەدەیــن زۆر‬ ‫بەكورتی قسە لەبارەی بەسەرهاتی‬ ‫ئەم مەبدەئە بكەین‪ ،‬كە چۆن لەهەمو‬ ‫قۆناغێكی دەســەاڵتــی ئیسالمەكاندا‬ ‫مامەڵەی لەگەڵكراوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬شورا (‪ )3‬جار لەقورئاندا‬ ‫هاتووه‌‪:‬‬ ‫س ــورەت ــی (‪ -42‬مــەكــی)‬ ‫‌أ‪ -‬‬ ‫بەشورا نــاوزەدكــراوە‪ .‬بەاڵم لەبارەی‬ ‫هەڵبژاردنەوە هیچی تیانیە‪ .‬دەشێ‌‬ ‫نــاوزەدەكــەی لەبەر ئــەوە بوبێ‌ لەو‬ ‫ســـەرەتـــادا لــەدەرفــەتــی ستایشی‬ ‫ئاوەڵەكانی پێغەمبەردا –نەك فەرمان‌و‬ ‫پرەنسیپ‪ -‬تەنها (‪ )1‬جار ناوی هەیە‬ ‫اس َت َجابُوا لِ َربِّ ِه ْم‬ ‫لەئایەتی (والَّ�ذِي��نَ ْ‬ ‫الص َل َة َ‬ ‫َ‬ ‫وأ ْم ُر ُه ْم ُشو َري َب ْي َن ُه ْم‬ ‫وأ َقا ُموا َّ‬ ‫وما ِر َز ْق َنا ُه ْم يُ ْن ِف ُقونَ ) (الشوری‪)38 :‬‬ ‫ِ َّ‬ ‫كە هەرستایشە‌و فەرمان‌و حوكم نیە‪.‬‬ ‫ِح ٍة ِمنَ‬ ‫ب‌‪ -‬‬ ‫لەسورەتی ( َف ِب َما ر ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫الل لِ ْن َت َُل ْم و َل ْو ُك ْن َت َف ًّظا َغ ِل َ‬ ‫َّ ِ‬ ‫يظ ال َقل ِب‬ ‫واس َت ْغ ِف ْر‬ ‫َل ْن َف ُّضوا ِم ْن َح ْولِ َك َفا ْع ُف َع ْن ُه ْم ْ‬ ‫وشا ِو ْر ُه ْم ِف ْ َ‬ ‫ال ْم ِر َف ِإ َذا َع َز ْم َت َف َت َّ‬ ‫َُل ْم َ‬ ‫ؤك ْل‬ ‫َّ‬ ‫ِ‬ ‫َع َلي الل)‪‌( .‬آل عمران‪ )159 :‬دا‪.‬‬ ‫لــێــرەشــدا ڕون‌و ئــاشــكــرایــە كەی‬ ‫ئایەتەكە ڕاستەوخۆ بەراناوی تاكی‬ ‫نێرینەی دوێنراو (مفرد مژكر مخاگب)‬ ‫( بە جێناوی که‌سی سێیه‌می تاکی‬ ‫نێر) ئاراستەی خودی پێغەمبەر كراوەو‬ ‫ڕێنماییەكی شەخسیشە كــە چۆن‬ ‫مامەڵە لەگەڵ خەڵكدا بكات بۆ ئەوەی‬ ‫دەوری چۆڵنەكەن‪ .‬با لێرەدا لەوشەی‬ ‫(ااڵمر) بكۆڵینەوە‪:‬‬ ‫لەقورئاندا زیاتر لــە(‪)83‬‬ ‫‪ -1‬‬ ‫جار وشــەی (أمــر) دەبینرێ‌‌و لەهەر‬ ‫شــوێــنــێــكــدا بــەمــەبــەســتــی تایبەت‬ ‫بەسیاقی خۆی هاتوە‪ ،‬بەاڵم لەو دو‬ ‫ئایەتەی ســـەرەوەدا مەعناكەی ڕون‬ ‫نیە‪ .‬كـه‌ ئاخۆ ئەم (امر)ە سیاسەتە‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنە‪ ،‬جەنگە‪ ..‬دیار نیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كــە ئیسالمگەراكان بەهەڵبژاردنی‬ ‫ڕاڤەی دەكەن هیچ بنەمایەكی مێژویی‌و‬ ‫زمانەوانی‌و زانستیانەی‌و واقعی نیە‪.‬‬ ‫لەخوێندنەوەی ( َفإِذا َع َز ْم َت‬ ‫‪ -2‬‬ ‫َّ‬ ‫َف َت َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫وكل َعلى الل) وا تێدەگەین كە ڕاوێژی‬ ‫پێغەمبەر بەئاوەڵەكانی مەحكومە‬ ‫بە(ڤیتۆ‪ ،‬بــەبــڕیــاری خـــۆی)‪ ،‬واتــە‬ ‫ڕاوێژیان پێبكە‪ ،‬بەاڵم كە لێبڕایت پشت‬ ‫بەخوا هەر ئەوە بكە كە خۆت بڕیارت‬ ‫داوە‪‌،‬و بێگومان بەمەش هیچ مەعنایەك‬ ‫بۆ (شورا) نامێنێتەوە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬شورا لەپراكتیزدا‪:‬‬ ‫‪-1‬لــەپــێــش لــەدایــكــبــونــی عیسادا‬ ‫(گریك) پێڕەوی جۆرە دیموكراسیەكیان‬ ‫كردوەو هەڵبژاردنیان ئەنجامداوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەدیكتاتۆرستانە ئیسالمیەكاندا هەر‬

‫لەسەرەتاوە هەڵبژاردن ئەگەر ئەنجام‬ ‫درابــێ‪ ‌،‬چ بەشورا یــان بەدەنگدان‪،‬‬ ‫هەمو جارێ‌ هەر بەفیلتەری (ڤیتۆ)‬ ‫ی دەسەاڵتداراندا تێپەڕێنراوەو ڕێز بۆ‬ ‫پرۆسەكە‌و دەنگدەرانیش نەهێڵراوە‪،‬‬

‫بـــون‪ .‬عوسمانیش دانــــرا لەچەند‬ ‫موالبەساتێكەوە بو كە بەمەبەستی ئەم‬ ‫بابەتە نیە‪.‬‬ ‫روداوەكــانــی ســەردەمــی عوسمان‌و‬ ‫عەلی سەرەتای ئەو ئاشوبە بوو كە‬

‫خــۆیــشــیــان گــــــــوزەران بــكــەن‪،‬‬ ‫لەكۆمەڵگایەكدا كــە شمشێری دو‬ ‫خەلیفە ئەبوبەكری ناشەرعی ئاخر‬ ‫زەمان بەسەر گەردنیانەوە بێ‌‪ ،‬بۆیە‬ ‫ڕەفــتــارە نائینسانیەكانی داعشی‬

‫بەدرێژایی تەمەنی خەالفەتەكان كە لە(‪)1000‬‬ ‫ساڵ زیاتر بو‪ ،‬هەمو شورا هەڵبژاردنەكان هەر‬ ‫بەڤیتۆ بەرێدەكران‌و ڤیتۆكانیش هەر شمشێر‬ ‫دەیبڕینەوە‬ ‫ئینجا ئەنجام ڕاگەێنراوە‪ .‬ئەم ڕاستییە‬ ‫لەئێستاماندا لــەهــەمــو كــاتــێ فرە‬ ‫زەقترە و ڕونترە كە دەبینرێ‌ الیەنە‬ ‫ڕكابەرەكانی هەڵبژاردن‪ -‬بەعەلمانی‌و‬ ‫ئیسالمییەوە‪ -‬لەهەڵپەی كورسی‌و‬ ‫دەسەاڵتدا چۆن سوكایەتی بەدەنگدەرو‬ ‫خودی پرۆسەكەش دەكەن‌و تا پرسەكە‬ ‫بەفیلتەری ڤیتۆی خۆیاندا تێنەڕەپڕێن‪،‬‬ ‫ئەنجام ڕانــاگــەێــنــن‪ ..‬بــاوەڕنــاكــرێ‌‬ ‫دۆخی شورای ‪ 1500‬ساڵ لەمەوپێش‬ ‫لــەدۆخــی هەڵبژاردنەكانی ئــەمــڕۆدا‬ ‫باشتر بوبێ‌‪ ،‬چونكە ئەو پەتپەتێنەی‬ ‫دیموكراسیەكەی ئــەمــڕۆ نوخبەی‬ ‫(عەلمۆئیسالمیەكان) بەهەڵبژاردن‌و‬ ‫دەنگدەری دەكەن‪ ،‬مەگەر لەسیناریۆی‬ ‫دانانی خەلیفە ئومەویەكاندا بەرپاكرابێ‌‪.‬‬ ‫‪-2‬شــورا لەسەردەمی پێغەمبەردا‪.‬‬ ‫چونكە هــەمــو وتـــەو كــردەوەیــەكــی‬ ‫پــێــغــەمــبــەر ســــروش (وحــــی) بــوە‬ ‫پێویستی بەراوێژكردن نەبوە‪ .‬ئەوەبو‬ ‫لەئۆپەراسیۆنێكی گرنگی وەك فەتحی‬ ‫مەكەی پــیــرۆزدا پرسی بەكەس‬ ‫نەكرد‌و نمونەی تریش كەم نیە‪.‬‬ ‫‪-3‬لـــــــــــــــەرۆژی مــــردنــــی‬ ‫پێغەمبەریشەوە‪ :‬دانانی یەكەم‬ ‫خەلیفە (ئه‌بو به‌كر) بەڕێكەوتن‬ ‫بو نەك بەشورا‪ ،‬ئەویش كە بو‬ ‫بەخەلیفە ئەنجومەنی شورای‬ ‫دروستنەكرد‪ .‬چونكە خەلیفە‬ ‫بو‪ ،‬دەسەاڵتی ڕەهای هەبو‪،‬‬ ‫لــەســەردەمــی مردنیشیدا‬ ‫هەوڵیدا كە (عومەری كوڕی‬ ‫خەتتاب) لەجێی دابنرێ‌‪ ،‬كە‬ ‫داشنرا هەر بەشورا نەبو‪.‬‬ ‫‪-4‬شـــــورا لــەســەردەمــی‬ ‫عومەریشدا هەر شوێنەواری‬ ‫نەبو‪ .‬تاكەوتە سەرەمەرگ كە‬ ‫ئەنجومەنێكی بچوكی دانا كە‬ ‫هەمو ئەندامەكانی كاندیدی‬ ‫خـــــــەالفـــــــەت‬

‫ســەری (عوسمان‌و عەلی‌و حەسەن‌و‬ ‫حسەین)‌و هەزاران ئاوەڵی پێغەمبەری‬ ‫خـــواردو دواجــاریــش هەمو جیهانی‬ ‫عـــەرەب‌و ئیسالمی گــرتــەوەو ئێستا‬ ‫لەهەمو كاتێ‌ گەرمترە‪.‬‬ ‫‪-5‬شورا لەسەردەمی موعاویە‌و دانانی‬ ‫یــەزیــدی كــوڕی‪ :‬كە دوایــیــن گرتەی‬ ‫سینارۆیۆی كۆتایهێنان بو بەپاشماوەی‬ ‫دەسەاڵتی ئیسالم‌و سەرەتای گۆڕینی‬ ‫خەالفەت بەپادشایەتی ڕەها‪ ..‬بێگومان‬ ‫پرەنسیپی (شــــورا) لــەســەردەمــی‬ ‫خەالفەتەكانی دواتر هیچی لەسەردەمی‬ ‫مــوعــاویــە چــاكــتــر ن ــەبـــو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەدرێژایی تەمەنی خەالفەتەكان كە‬ ‫لــە(‪ )1000‬ساڵ زیاتر بو‪ ،‬هەمو شورا‬ ‫هەڵبژاردنەكان هەر بەڤیتۆ بەرێدەكران‌و‬ ‫ڤیتۆكانیش هەر شمشێر دەیبڕینەوە‪،‬‬ ‫لەراستیشدا‪ ،‬نمونەیەك لەبەردەستدا‬ ‫نیە كە دەســەاڵت لەڕێی شــورا یان‬ ‫هەڵبژاردنی بێگەردەوە دەستاودەستی‬ ‫پێكرابێ‪ ‌،‬تا ئیسالمگەراكانی‬ ‫ئەمڕۆ بیكەن بەمەرجەع‪..‬‬ ‫لەوالیشەوە وەنەبێ‌ مێژو‬ ‫ئەزمونی تاڵی سەردەمی‬ ‫خـــەالفـــەتـــەكـــانـــی‬ ‫ت ــۆم ــارن ــەك ــردب ــێ‌‌و‬ ‫بـــاوەڕیـــش نــاكــرێ‌‬ ‫لـــــــــەمـــــــــڕۆدا‬ ‫ئیسالمگەراكان‬

‫موسڵ‌و شەنگال لەالیەك‌و هات‌و هاواری‬ ‫داعشیەكانی نــاو خۆمان لەالیەكی‬ ‫دیكەشەوە بۆ زیندوكردنەوەی خەالفەت‬ ‫لەرەنجێكی بێهودە زیاتر نیە‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫بەئامانجی كورتكردنەوەی شوێن‌و‬ ‫مـــــاوە‪ ،‬ســـەرچـــاوەكـــانـــم بــــەوردی‬ ‫دیــاریــنــەكــردوە‪ ،‬بــۆ زانــیــاری زیاتر‬ ‫باخوێنەر بگەرێتەوە بۆ‪:‬‬ ‫‪-1‬قورئانی پیرۆز‪.‬‬ ‫‪-2‬الفتنە الكبری‪ ،‬طه حسني (‪2‬‬ ‫بەرگ)‪.‬‬ ‫‪-3‬الشيخان ‪ ،‬طه حسني‪.‬‬ ‫‪-4‬شبهات حول االسالم‪ ،‬حممد قطب‪،‬‬ ‫وەرگێڕانی عەبدولەتیف بامۆكی‪.‬‬ ‫‪-5‬كەسایەتیە كانی ئیسالم لەنێوان‬ ‫چەواشەو ڕاستیدا‪ ،‬نەجم عەبدواڵ‪.‬‬ ‫‪-6‬بیری ئوسوڵی ئیسالمی‪ ،‬فوئاد‬ ‫مەجید میسری‪.‬‬ ‫‪-7‬عەشیرەتگەری‌و خێڵگەری‪ ،‬نەجم‬ ‫عەبدواڵ‪.‬‬ ‫‪-8‬االس��ل�ام وأص���ول احل��ك��م‪ ،‬علی‬ ‫عبدالرزاق‪.‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬

‫و‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه دو هەفتە جارێک‬

‫عەزیز ڕەئووف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫مەال وەك پاسەوان‬ ‫نوسەری ئەمریكی (سام هاریس) لە كتێبی ئاراستەیەك بەرەو ڕۆحانیەت‬ ‫بەبێ ئایین (‪) A Guide to Spirituality without Religion‬‬ ‫لەسەر ئەو خاڵە دەوەستێت كە دەكرێت مرۆڤی سێكوالر بڕوای بە ڕۆحانیەت‬ ‫هەبێت و بگەڕێتەوە بۆ ناوەوەی خۆی و دەشكرێت پیاوانی ئاینی خاڵی بن‬ ‫لە ڕۆحانیەت و پڕ بن لە حەماس و توندڕەوی‪ .‬بە مانایەكی تر الی سام‬ ‫هاریس ڕۆحانیەت تاپۆ نیە لە سەر پیاوانی دینی و ئەوانەی ئیلیتزامێكی‬ ‫دینیان هەیە‪ ،‬بەڵكو دەكرێت لە دەرەوەی دین بڕوامان بە ڕۆحانیەت هەبێت و‬ ‫دەكرێت سێكوالرەكان بە گەڕانەوە بۆ جیهان و ژیانكردن لەگەڵ ئەوانی تردا؛‬ ‫جۆرە هارمۆنیەتێك بخوڵقێنن كە كەم تا زۆر دووریان بخاتەوە لە حەماسەت‬ ‫و توندڕەوی‪.‬‬ ‫ئەم دیدەی سام هاریس بە هەر پێودانگێك وەربگرین دروست بۆ كۆمەڵگەی‬ ‫ئێمە تەواو ڕاستە‪ .‬لە ئێستادا تەواو داماڵینی ڕۆحانیەت لە ڕوخساری پیاوانی‬ ‫ئاینیدا دەبینین‪ .‬پیاوانی ئاینی لەم بیست ساڵەی ڕابردوودا بونەتە پاسەوانی‬ ‫ترادسیۆن و ئەو دید و تێروانینە تەقلیدیانەی كە لە كۆمەڵگەدا ئامادەیە‪.‬‬ ‫هیچ چركەساتێك بارتەقای ئەم چركەساتەی ئێستامان كۆمەڵگەی ئێمە‬ ‫لێوانلێو نەبووە لە پاسەوانی دین و ئەو پیاوە ئاینیانەی ئەوەندەی چاویان‬ ‫لەسەر دنیایە؛ ئەوەندە ناگەڕێتەوە بۆ ڕۆحانیەت و مۆنۆلۆگ لەگەڵ ناوەوەی‬ ‫خۆیاندا‪ .‬لە ئێستادا كۆمەڵگەی كوردی پڕە لە پاسەوانی ئیسالمی‪ ،‬پڕە لەو‬ ‫كارەكتەرانەی كە لەسەر هەر جوڵەیەك‪ ،‬یاسایەك‪ ،‬شیعر و سرودێك‪ ،‬لەسەر‬ ‫هەر پێدراوێكی ژیانی لە كۆمەڵگەدا؛ دەنگ هەڵدەبڕن و خۆیان وەك موسوڵمانی‬ ‫باش وێنادەكەن‪ .‬ئەم جۆرە لە پاسەوانی ئیسالمی كە لەسەر هەموو شتێك‬ ‫دێنە دەنگ‪ ،‬لە ئێستادا ڕۆڵی پاڵەوانێكی فوتێكراو دەبینن كە شانسی گەورەیان‬ ‫ئەوەیە كۆمەڵگە هەزمی ئەم جۆرە لە پاڵەوان دەكات و ئەم جۆرە لە پاسەوانی‬ ‫ترادسیۆن قبوڵدەكات و گوێی له‌ خیتاب و گفتەكانی دەبێت‪.‬‬ ‫لێرەوە دەبێت ئەو دەسكەوتە لە پیاوانی ئاینی وەربگرینەوە كە ڕۆحانیەت‬ ‫الی ئەوانە‪ ،‬ئەو قەناعەتە دەبێت بگۆڕین كە جوانیی تەنها الی كارەكتەری‬ ‫موسوڵمانە‪ .‬دەكرێت موسوڵمان بین و ناشرین‪ ،‬دەكرێت موسوڵمان بین و‬ ‫توندڕەویش بین‪ ،‬دەكرێت پیاوی ئاینی بین و خاڵی بین لە ڕۆحانیەت‪ .‬بە‬ ‫دیوەكەی تردا دەكرێت بێ دین بین و ڕاستگۆبین لەگەڵ كۆی ئەو دراوە‬ ‫جیهانیانەی كە دەست و پەنجەی لەگەڵدا نەرم دەكەین‪ ،‬دەكرێت بڕوامان بە‬ ‫ئاینیش نەبێت و لەگەڵ ڕۆحی خۆماندا بكەوینە گفتوگۆ‪ .‬هەرچەندە بۆ هەردوو‬ ‫دیاردەكەش پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە‪.‬‬ ‫لێرەدا دوو دەركەوتەی سەرەكی دەبینین لە ئاستی دوو چەمكی گرنگ‬ ‫ئەوانیش چەمكی پاسەوانی دین ‪ Religious Watchman‬و پاڵەوانی‬ ‫سیاسیی ‪political Hero‬ە‪.‬‬ ‫لە هەر كۆمەڵگەیەكدا پیاوانی ئاینی گوێگری زۆری هەبوو‌‪ ،‬لە هەر كۆمەڵگەیەكدا‬ ‫پاڵەوانی سیاسی شوێنكەوتەی زۆری هەبوو‪ ،‬ئەوا كۆمەڵگە خەلەلێكی گەورەی‬ ‫لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە‪ .‬بۆ ئەوەی بیر نەكەینەوە ڕێگە دەدەین پیاوانی ئاینی‬ ‫لەجیاتی ئێمە بیربكەنەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی بەشداریی سیاسیمان نەبێت ڕێگەدەدەین‬ ‫پاڵەوانی سیاسی لەجیاتی ئێمە سیاسەت بكەن‪ .‬هەم دوو چەمكە سەرەتای‬ ‫دەركەوتەی دنیایەكی تاریك و بێ بیركردنەوەمان پیشاندەدەن كە لە ئێستادا‬ ‫كۆمەڵگەی ئێمە گیرۆدەی بووە‪ .‬ئەم دوو دەركەوتەیە سەرەتای دنیایەكمان‬ ‫بۆ وێنا دەكەن كە بە هــەردوو دەركەوتەكەیدا كۆمەڵگەیەكی هەژارمان بۆ‬ ‫وێنادەكەن كە لەالیەك پیاوی ئاینی و لەالیەكی تریشەوە پاڵەوانی سیاسی‬ ‫بەرەو ئایندەیەكی نادیار ئاراستەی دەكەن‪.‬‬ ‫كۆمەڵگەی كوردی لە ئێستادا گیرۆدەی دەستی زۆرێك لەو پیاوە ئاینیانەیە كە‬ ‫خۆیان لەسەرو ڕەخنە و لەسەرو حەقیقەتەوە دەبیننه‌وه‌‪ .‬لە ئێستادا كۆمەڵگەی‬ ‫كوردی لەبەردەم كۆمەڵە پاسەوانێكی ئاینیدایە كە سەرناخاتە سەر سەرین‪،‬‬ ‫نەك كۆمەڵگە هەنگاوێك بنێت لەگەڵ دید و تێڕوانینی ئەودا یەك نەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە لە پاسەوانی ئاینی كە ترسی لە هەر گۆڕانێكی دنیایی هەیە؛ نە‬ ‫خۆی ئیسراحەت دەكات و نە خەڵك‪ .‬نە خۆی دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆحانیەت و نە‬ ‫ڕێگەش دەدات خەڵك بە دید و تێڕوانینی خۆیان ژیان بكەن و مومارەسەی‬ ‫ئاینی بكەن یان نا‪.‬‬ ‫لەو ماوەیەی پێشودا ڕای پیاوێكی ئاینی دەبیستین لەسەر ئەو یاسایانەی كە‬ ‫كانتۆنی جەزیرە لە خۆرئاوا دەریكردووە‪ .‬بیستنی ئەم جۆرە لە ڕا لەسەر كۆمەڵە‬ ‫كچێكی شەڕڤان لە خۆرئاوا‪ ،‬ترسی پیاوانی ئاینیە نەك بۆ ئەوەی لە خۆرئاوا‬ ‫یاساگەلێك دەركراون كە لەگەڵ دیدو تێڕوانینی بابای مەالدا یەك ناگرنەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەم دیدە مەسجێكە بۆ كۆمەڵگەی ئێمە كە نابێت دەستورێك هەبێت بە‬ ‫دیدی مامۆستای دینی ناكۆك بێت‪ .‬ئەم جۆرە لە ڕا لەسەر كانتۆنەكانی خۆرئاوا‬ ‫دروست ئەو ترسەیە لێرە كە یاسایەك دەربچێت ڕێگە بە مامۆستا نەدات دوو‬ ‫سێ ژن بهێنێت و وەك ئاژەڵ بەسەرە شەوان بچێتە خزمەتیان‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە لە پاسەوانی ئاینی كە ئێستا زیاد لە هەر سەردەم و كاتێكی تر‬ ‫ئامادەیە‪ ،‬ترسی گەورەی لە هەر گۆڕانێكی كۆمەاڵیەتی هەیە كە لەگەڵ دید و‬ ‫تێڕوانینی ئەودا نەیاتەوە‪ .‬بۆ ئەوەی كۆمەڵگە لە پاسەوانی ئاینی ڕزگار بێت‪،‬‬ ‫دەبێت هەم دین بگەڕێتەوە بۆ ڕۆحانیەت هەم خەڵك چاوەڕێی پاسەوان نەكات‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی كۆمەڵگەش خاڵیی بێت لە پاسەوانی ئاینی؛ دەبێت لەو هەژاریە‬ ‫قوتارمان بێت كە لەالیەكەوە گوێمان له‌ پاسەوانی دین بێت و لەالیەكیشەوە‬ ‫چاوەڕێی پاڵەوانی سیاسی بین‪ .‬كۆمەڵگەیەك لەچاوەڕوانی پاسەوانی دینی و‬ ‫پاڵەوانی سیاسیدا بێت لە هەژارییەكی كوشندەدا دەمێنێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )226‬دوشةممة ‪2014/12/8‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫پیرۆزیی دارودرەخت لەالی میللەتان‬ ‫موعتەسەم ساڵەیی‬ ‫درەختی نەزرگەکان‬ ‫لــەالی زۆربــەی میللەتانی سەردەمانی‬ ‫رابــردوو‪ ،‬دارودرەخــت و ئاو و بەرد و كەژ‬ ‫و چیا و زۆربــەی بوونەوەرەكانی سروشت‬ ‫پیرۆزییان پ ـێ‌دەبــەخــشــرا‪ .‬هـــەردەم بە‬ ‫چاوی ڕێز و حورمەتەوە ڕوانیویانەتە ئەو‬ ‫بێ‌‌گیانانە‪ .‬میللەتی كوردیش بێبەش نەبووە‬ ‫لەم بۆچوون و تێڕوانینە‪ .‬بۆ نموونە؛ لە‬ ‫چەندین شوێندا لە كوردستان چاومان بە‬ ‫چەندین مەزارگا و نەزرگا دەكەوێت‪ ،‬كە‬ ‫بریتین لە دارێكی بە لق‌و‌پۆی زەبــەالح و‬ ‫بە كۆمەڵێك پەڕۆی سەوز پێچراونەتەوە و‬ ‫ڕازاونەتەوە‪ .‬لەژێر ئەو دارانەیشدا كۆمەڵیك‬ ‫ب ــەردی خــڕ ڕیــز كـــراون‪ .‬ج ــاران خەڵكی‬ ‫زیارەتی ئەو نەزرگایانەیان دەكرد و ڕاز و‬ ‫نیازی دڵی خۆیانیان هەڵ‌دەڕشت‪ ،‬گوایە ئەو‬ ‫دار و بەردانە بە دەنگی داخوازیەكانیانەوە‬ ‫دەچوون‪ ..‬بەتایبەتی لەزۆر ناوچەدا چاومان‬ ‫بە مەقامی خدری زیندە دەكــەوت‪ .‬گوایە‬ ‫كاتی خۆی هەندێ لە خەڵكی ئەو شوێنانەدا‬ ‫چاویان بەو كەسایەتیە كەوتووە‪ .‬دەوترێت‬ ‫گوایە خدری زیندە كەسایەتییەكی ئاینیی‬ ‫پیرۆزە و هــەردەم زیــنــدووە و نامرێت‪..‬‬ ‫بێ‌گومان ئەم بۆچونەیش تەنانەت لەگەڵ‬ ‫ئایینیشدا ناگونجێت‪ ،‬چونكی هەموو مرۆ‬ ‫و گیان‌لەبەرێك چارەنووسی هەر مردنە‬ ‫و بەتەنیا نەمری هــەر بۆ خوایە‪ .‬لەنێو‬ ‫كۆمەڵگای كوردەواریدا وتەیەك هەبوو گوایە‬ ‫لە دەمی خدری زیندەوە گێڕدراوەتەوە كە‬ ‫دەڵێ‌‪:‬‬ ‫خدری زیندە دەڵێ‌ من خدرم‬ ‫هەرگیزاو هەرگیز من نامرم‬ ‫لە كوێ‌ ناوم بهێنیت حازرم‬ ‫خەڵكیی سادە و ساكاری سەردەمانی‬ ‫زوو لەو بڕوایەدا بوون‪ ،‬گوایە هەر كەسێك‬ ‫لەو دەشت و دەرەدا كەر و باری الرەوخوار‬ ‫بووایە و پێویستیی بە یارمەتیدان بووایە؛‬ ‫ئەوا زووبەزوویی خدری زیندەی لێ‌ پەیدا‬ ‫دەبوو تاوەكو بە هانایەوە بچێت‪ .‬ئەمەیش‬ ‫بەبێ‌ ئـــەوەی ئــەو كەسە خــدری زیندە‬ ‫بناسێتەوە‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوەی كوردستان واڵتێكی پڕ لە‬ ‫دار و دارستان و چیمەنە‪ ،‬بۆیە میللەتی‬ ‫كــورد وەهــا راهــاتــوون كــە هـــەردەم رێز‬ ‫لە دارودرەخـــت بگرن و بیپارێزن‪ .‬دارە‬ ‫بزمارەكەی دەوروبــەری شاری هەولێریش‬ ‫ناوبانگێكی زۆری هەیە‪ .‬خەڵكانێكی زۆر‬ ‫وەها راهاتوون رووی تێبكەن و راز و نیازی‬ ‫دڵی خۆیانیانی بۆهەڵ‌ڕێژن‪ ،‬لە پاشانیشدا‬ ‫بزمارێك لە قەدی بچەقێنن‪ ..‬دەتوانین بڵێین‬ ‫لە هەموو واڵتانی جیهاندا وەها باوە كە‬ ‫هەندێك لە خەڵكی ناوی خۆیان یاخود ناوی‬ ‫خۆشەویستەكانیان‪ ،‬لە قەد داری زەبەالحی‬ ‫نێو دارستانەكان هەڵبكۆڵن‪ ،‬تاوەكو بۆ‬ ‫یادگاری بمێنێتەوە و بەرگەی وەخــت و‬ ‫زەمان بگرێت‪ .‬لە گۆرانییەكی عەرەبیدا بە‬ ‫دەنگی فەیروز كەسێك رووی دەمی دەكاتە‬ ‫ئەویندارەكەی‪ ،‬پێی دەڵێ‌ گوایە خۆی لە‬ ‫قەد داری چنار ناوی دڵدارەكەی دەنووسێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بەرامبەرەكەی بەپێچەوانەوە لەبان‬ ‫قومی سەر ڕێگاوبان ناوی ئەم دەنووسێت‪.‬‬ ‫لە ئاكامیشدا نووسراوی قەد دارەكە هەمیشە‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬كەچی نــاوی ئــەم بەسەر‬ ‫قومەكەوە نامێنێت‪ .‬لە گۆرانییەكەدا هاتووە‬ ‫و دەڵێ‌‪:‬‬ ‫بكتب اسمك يا حبيبي‬ ‫على حور العتيق‬ ‫بتكتب اسمى يا حبيبي‬ ‫على رمل الطريق‬ ‫يبقى اسمك يا حبيبي‪..‬‬ ‫واسمي ينمحي‪..‬‬ ‫دار وەکو پاشماوەی پیاوە پیرۆزەکان‬ ‫وەها باوە كە پاشماوەی پیاوە ناسراو‬ ‫و پیاوە ئایینیەكان جێی رێز و شانازین‬ ‫لــەالی میللەتان‪ .‬بۆ نموونە گۆچانەكەی‬ ‫هونەرمەندی سینەمایی ناسراو (چارلی‬ ‫چاپلن) لە مــۆزەخــانــەدا پــارێــزراوە و بۆ‬

‫بینەران نمایش دەكرێت‪ .‬یاخود هەروەكو‬ ‫دەزانین كاك ئەحمەدی شێخ كەسایەتییەكی‬ ‫ئایینی و كۆمەاڵیەتیی ناسراوە لەالی میللەتی‬ ‫كــورد‪ .‬ئــەوەتــا شاعیری كــوردمــان شێخ‬ ‫رەزای تاڵەبانی لە هەڵبەستێكیدا پیرۆزی‬ ‫بە دارعەسا و سیواكەكەی دەبەخشێت‪.‬‬ ‫وەكو زانراوە دارسیواك درێژیەكەی نزیكەی‬ ‫بستێك دەبێت‪ .‬بەزۆری جاران لەبری فڵچە‬ ‫و مەعجون بۆ پاككردنەوەی ددان لەالی‬ ‫موسوڵمانەكان بەكار دەهات‪ .‬شێخ رەزای‬ ‫شاعیر باسی خاكی شاری سولەیمانی و‬ ‫دارعەسا و سیواكی كاك ئەحمەدی شێخی‬ ‫كردووە‪ .‬ئەو شیعرەیش جاران لە مەولودا‬

‫بۆتە هۆی وەدەرنانی ئــادەم و حەوا لە‬ ‫بەهەشت‪.‬‬ ‫(ویل دیورانت) دەنووسێت و دەڵێت‌‪:‬‬ ‫(بەپێی بیر و بۆچوونی مرۆی سەرەتایی‬ ‫و بە ڕای شاعیرانی زۆربەی سەردەمەكان‪،‬‬ ‫وەها بووە کە گوایە كەژ وكێو و رووبار‬ ‫و داروبــەرد و ئەستێرە و خۆر و مانگ‬ ‫و ئاسمان تێكڕا هەموو پیرۆزن‪ ،‬چونكی‬ ‫رەنــگــدانــەوەی پەیوەندییە دەرەكــیــە‬ ‫بینراوەكانی ناخی دەروونی مرۆڤن‪.)١().‬‬ ‫لە قورئانی پیرۆزیشدا هاتووە كە سوێند‬ ‫داربەڕو الی کەلتیەکان‬ ‫خواردن بە شوێنی ئەستێرەكان كارێكی‬ ‫داربــەڕوو لەالی كەلتیەكان بە ڕادەیەكی‬ ‫باش نییە‪ ،‬چونكی ئەو سوێند خواردنە زۆر زۆر ناسراوبوو‪ .‬وشەی التینی «نێموس»‬ ‫‪ Nemus‬بە مانای دارستانێكی بچووك‬ ‫دێــت‪ .‬تــاوەكــو ئێستایش نــاوی «نێمی»‬ ‫‪ Nemi‬هەر لە ئارادایە(‪.)٤‬‬

‫بەرجەستەی گیانی دارستانەكانی كردووە‪.‬‬ ‫ئاگری پیرۆزی لە پەرستگاكاندا بە شەو و بە‬ ‫ڕۆژ هەمیشە دادەگیرسا‪ .‬هەروەها ئەم ژنە‬ ‫خواوەندە سەرپەرشتیی ئافرەتە سك‌پڕەكانی‬ ‫دەكرد و لە ئێش و ئازاریانی كەم دەكردەوە‪.‬‬ ‫لە نێوەڕاستی دارستانی (نیمی) دارێكی‬ ‫زەبەالحی بەلق‌وپۆ هەبوو‪ ،‬رۆمانیەكان وەهای‬ ‫بۆ دەچوون گوایە بەرجەستەی گیانی ئەو‬ ‫ژنە خواوەندەیە(‪.)٣‬‬

‫خواوەند دیانا‪ ،‬و درەختی زەیتون ـ نەخشێکی مۆزایکی ڕۆمانی‬ ‫بە دەنگ و ئاواز و دەف‌لێدان دەوترایەوە‬ ‫كە دەڵێت‪:‬‬ ‫مەڕبووتە حەیاتم بە سولەیمانی و خاكی‬ ‫خۆزگەم بە سەگی قاپیەكەی ئەحمەدی كاكی‬ ‫ئەو قودرەتی ساداتە كە سوككانی سەماوات‬ ‫شەڕیانە لەسەر سەجدە لەبەر مەرقەدی پاكی‬ ‫ئەو مەرقەدەی وااڵیە كە وەك عەرشی موعەلال‬ ‫مەحفووزە بە زوواری مەلەك دەوری شوباكی‬ ‫بۆ دەست و عەسا نازگەكەی داخە دەروونم‬ ‫قوربانی عەسای دەستی بم سۆل و سیواكی‬ ‫بایەخی دارودرەخت لە کولتورەکاندا‬ ‫هەر لە سەرەتاوە دانیشتوانی سەرگۆی‬ ‫زەوی سوودمەند بوونە لە سروشت و‬ ‫دەوروب ــەر و بەروبوومی سروشت‪ ،‬بۆیە‬ ‫شتێكی ئاسایی بووە كە نرخ و بەها بۆ‬ ‫هەموو بــوونــەوەرو بەرهەمێكی سروشت‬ ‫دابنێن‪ .‬لەنێو كوردەواریدا باو بووە تەنانەت‬ ‫سوێند بە نانیش بخورێت‪ .‬هەر كەسێكیش‬ ‫نمەكی ماڵێكی بكردایە و لە كووانویان‬ ‫خۆراكی بخواردایە؛ ئیتر لەسەری بوو كە‬ ‫دڵسۆز بێت بۆ ئەو ماڵە و نەدەبوو هەرگیز‬ ‫خیانەتیان لێ‌بكات‪ .‬جاری ئەوتۆیش بووە‬ ‫كە سروشت و دیاردە تۆقێنەرەكانی مایەی‬ ‫تــرس و لــەرز بوونە بۆ خەڵكی‪ ،‬ئیتر‬ ‫ناچار بوونە كە چەند بەشێكی سروشت‬ ‫بپەرستن‪ .‬هــەر واڵت و ناوچەیەك بە‬ ‫گیانلەبەر و دار و رووەكێكی دیاریكراوەوە‬ ‫ناسراوە‪ ،‬بۆ نموونە كوردستان بە داری‬ ‫بــەڕوو و باڵندەی كــەوەوە نــاســراوە‪ .‬لە‬ ‫واڵتانی عەرەبیشدا داری خورما نرخ و‬ ‫بەهایەكی تایبەتیی خۆی هەیە‪ ،‬بۆیە بەالی‬ ‫ئەوانەوە بە سەروەری دار و دەرەختەكان‬ ‫ناو دەبرێت و پێی دەڵێن (سید األشجار)‪.‬‬ ‫لە قورئانیشدا هەنجیر و زەیتون ناوی بەرز‬ ‫راگیراوە («والتین والزیتون»)‪ .‬واڵتی‬ ‫لوبنان بە داری «أرز» بەناوبانگە و لەو‬ ‫درەختەیشی زۆر لێ‌ دەڕوێــت‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ناوەڕۆكی ئااڵكەیشیان وێنەی ئەو دارەی‬ ‫لە خۆگرتووە‪ .‬بەپێی گێڕانەوەی ئایینەكان‬ ‫خواردنی بەروبوومی دارێك لە بەهەشتدا‪،‬‬

‫دارپەرستی لە ئەوروپای کۆن‬ ‫لــە ئ ــەوروپ ــادا بــە شێوەیەكی گشتی‬ ‫دارپــەرســتــی بــرەوی هــەبــووە‪ .‬بەتایبەتی‬ ‫داربەڕوو لە هەموو دارەكانی دیكە پیرۆزتر‬ ‫بــووە‪ .‬تاوەكو ئەم سەردەمانەی ئێمەیش‬ ‫دەبینین لەالی مەسیحیەكان داری سنەوبەر‬ ‫پیرۆزییەكی تایبەتیی خۆی هەیە‪ .‬لە سەری‬ ‫ساڵی تازەی مەسیحیدا داری سنەوبەر بە‬ ‫ڕووناكی و ئاڵ و وااڵییەوە دەڕازێنرێتەوە‪.‬‬ ‫هەندێك داب‌و‌نەریت لە ئەوروپادا زۆر باو بووە‬ ‫دەرهەق بە دارودەوەن‪ .‬بۆ نموونە (داری‬ ‫مایۆ) لە جەژن و ئاهەنگە میللیەكاندا لەالی‬ ‫گوندنشینە ئەوروپاییەكان رێ‌‌و‌شوێنێكی‬ ‫تایبەتیی خۆی هەبووە‪ .‬وەهــای بۆچوونە‬ ‫گوایە وەرزی هاوین بەرجەستەی گیانی‬ ‫رووەكە و لە وەرزی بەهاریشدا دەبوژێتەوە‪.‬‬ ‫لە ئاهەنگ و جەژنەكانی وەرزی بەهاردا داری‬ ‫مایۆ نوێنەرایەتیی رووەك و سەوزایی دەكرد‪،‬‬ ‫كە بە تەنیشتیەوە پیاوێك بە جل‌وبەرگی‬ ‫گەاڵو گولیلكەوە رادەوەستا‪ ،‬یاخود كیژێك‬ ‫بە هەمان روواڵەت دەبینرا‪ ،‬ئەمەیش ئەوەی‬ ‫دەردەخست كە وزە و توانای رووەك لە‬ ‫ڕەگەزی هەردوو نێر و مێ‌ بەرجەستە دەبێت‪.‬‬ ‫گوندنشینەكان بە سەما و هەڵپەڕكێ‌ و‬ ‫چاالكیی تەلەسم‌بازی هانی دارودەوەنەكانیان‬ ‫دەدا تاوەكو زیاتر نەش‌و‌نما بكەن‪ .‬ئەم‬ ‫جۆرە نمایشانەیش گرنگییەكی زۆری هەبووە‬ ‫لە كەڵچەری ئاهەنگە میللیەكانی ئەوروپادا‪.‬‬ ‫ئەم نەریتەیش دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانێكی‬ ‫گەلێك دێرین(‪.)٥‬‬

‫مەزن و گەورەیە‪ .‬لە سورەتی (الواقعة)‬ ‫دا هاتووە‪( :‬فال أقسم بمواقع النجوم وإنه‬ ‫لقسم لو تعلمون عظيم)‪ .‬بەردە ڕەشەکە‬ ‫«الحجر األسود» لە كەعبەدا بەرجەستەی‬ ‫ئەستێرەی ئاسمان دەكــات‪ ،‬بۆیە لەالی‬ ‫موسوڵمانەكان پیرۆزییەكی زۆری هەیە‪.‬‬ ‫هەروەها (ویل دیورانت) لەبارەی گۆڕینی‬ ‫پەرستنی بوونەوەرەكانی گــەردوونــەوە‬ ‫دەڵێت‪( ‌:‬نازانرێت لە ئایینە كۆنەكاندا‬ ‫كەی پەرستنی خۆر لە ئاسماندا شوێنی‬ ‫داری «ذات أنواط» الی عەرەب‬ ‫پەرستنی مانگی گرتۆتەوە‪ .‬بۆی هەیە لەو‬ ‫عەرەبی قورەیش بەر لە سەرهەڵدانی‬ ‫كاتەدا رووی‌دابێت كە پیشەی كشت‌وكاڵی ئاینی ئیسالم دارێكی گەورە و زەبەالحیان‬ ‫جێی راوكردنی گرتبێتەوە‪ .‬چونكی رەوتی بە ناوی داری «ذات أنــواط» دەپەرست‪.‬‬ ‫خۆر دەستنیشان وەرزەكانی تۆو چاندن شكۆمەندییان پێ‌دەبەخشی و هەموو ساڵێك‬ ‫و دروێنەی دەكــرد‪ .‬ئەوسا مرۆ هەستی زیارەتیان دەكرد‪ .‬وەها ڕاهاتبوون كە چەك‬ ‫كردووە كە گەرمایی خۆر هۆی سەرەكیی و تفاقی خۆیانیانی پێدا هەڵواسن و قوربانیی‬ ‫بەروبوومی دروێنەكردن و وەدەستهێنانی لەژێردا ئەنجام بدەن‪ .‬هەروەها عەرەبەكان‬ ‫خێروبێری زەوی و زارە)(‪.)٢‬‬ ‫كۆمەڵە دارێكی خورمایان بە ناوی «العزی»‬ ‫وە دەپــەرســت‪( .‬عەمری كــوڕی لوحەیی)‬ ‫«عمرو بن لحي» وتوویەتی كە خوا بە زستان‬ ‫ئارتمیس الی یۆنانیەکان‬ ‫ژنەخواوەند (ئارتمیس) ‪ Artemis‬لە لە شاری تائیف دەمێنێتەوە و‪ ،‬لە وەرزی‬ ‫یۆنانی كۆندا‪ ،‬خواوەندی دارستان و دەریاچە هاوینیشدا لەنێو دارخورماكانی ئەل‌عوززادا‬ ‫و كانیاو و رووەكەكان و گیانلەبەرە كێویەكان كاتی بەسەر دەبــات‪ .‬عەرەبەكانیش لەو‬ ‫و كاروباری راو و شكار بووە‪ .‬وەكو ئافرەتێكی شوێنەدا ژوورێكیان دامەزراندبوو‪« ،‬بەیعەت‬ ‫جوانكیلەی بەجم‌و‌جوڵ وێنا دەكرا‪ .‬سەرەڕای ئ ــەل‌ ریـــضـــوان» یــش لــەژێــر دارەكــــەدا‬ ‫هەمووی بزەی لەسەر لێوان نەبوو‪ .‬بەدەستی پێك‌هاتبوو‪ .‬ئەوە بوو لە ئەنجامدا عومەری‬ ‫كەوانی هەڵ‌گرتبوو و كۆمەڵێك تیریشی كوڕی خەتتاب ئەو دارەی بڕیەوە(‪.)٦‬‬ ‫لەسەر شانی دانابوو‪ .‬لە دەوروبەریشیدا‬ ‫رەوەئاسك و كەڵەكێوی بەدی دەكران‪ .‬لە‬ ‫داری «ڕۆتێم» الی عیبرانیەکان‬ ‫شارەكاندا پەرستگای بۆ دانەدەمەزرا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫عەرەبەكانی پێش ئیسالم و عیبرانیەكان‬ ‫لە دەشت‌و‌دەر و دارستانەكاندا قوربانیی لە گرنگییان بە دارو درەخت دەدا‪ .‬یەكێك‬ ‫ئاژەڵە ماڵیەكانی پێشكەش دەكرا‪ .‬تەنانەت لەو دارانە بە ناوی «رۆثێم» ‪Rothem‬‬ ‫وتراوە گوایە قوربانیی مرۆییشی پێشكەش بە زمانی عیبری ناسرابوو‪ ،‬بە عەرەبیئش‬ ‫كراوە‪ .‬لە داستانی (ئیلیادە) ی (هۆمێرۆس) پێی دەوترا « َر َت»‪ .‬لەبەر ئەوەی گیانی‬ ‫دا ژنەخواوەند ئارتمیس باوگژ دەگرێت و باوباپیران ژمــارەیــان زۆرە‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫رێگری لەپێشەوەچوونی كەشتیە یۆنانیەكان وەهای كردبوو كە شیرك و فرەخواوەندی‬ ‫دەكات‪ ،‬تاوەكو ئەو كاتەی پاڵەوانی یۆنانیی بێتە ئـــاراوە(‪ .)٧‬ئێستا ئەو دیاردەیە‬ ‫نــاســراو (ئاگامێمنۆن) هەڵدەستێت بە لــە زمــانــی ئینگلیزیدا پێی دەوتــرێــت‬ ‫قوربانی كردنی (ئەفیگینیا) ی كچی‪.‬‬ ‫‪ Polyetheism‬كە لەگەڵ پاشگری‬ ‫‪ Poly‬ی بەبنەڕەت یۆنانی داڕێژراوە کە‬ ‫بە واتای «فرە» یە‪ ،‬بۆیە واتاکەی دەبێتە‬ ‫دیانا الی ڕۆمانیەکان‬ ‫لەالی رۆمانەكانیش ژنەخواوەند (دیانا) «فرەخواگەرایی»‪ .‬ئەم دیاردەی شیرك و‬

‫فرەخواوەندیەیش جیاوازیی هەیە لەگەڵ‬ ‫بیروباوەڕی ‪ Polydaemonism‬كە‬ ‫بە مانای بڕواهێنان بە گیان و روح و دێو‬ ‫و جنۆكەوە دێت‪.‬‬ ‫هەقە و دارەقوڵە‬ ‫بزووتنەوەی هەقە لە بیستەكانی سەدەی‬ ‫بیستەمدا لە گوندی شەدەڵە بە ڕابەرایەتیی‬ ‫(شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە) دامەزرا‪.‬‬ ‫شوێنكەوتووانی ئەم بزووتنەوەیە بەزۆری‬ ‫دارەقوڵەیان هەڵ‌دەگرت‪ .‬لە ساڵی (‪)١٩٣٤‬‬ ‫دا حكومەتی عیراق شێخ عەبدولكەریمی‬

‫كچەكە بە شمشێرەوە شااڵو دەباتەسەر‬ ‫خوشكەكەی‪ ،‬ئەویش بە كوانوكێشی شیر‬ ‫كواڵندن پارێزگاری لە خۆی دەكات‪ .‬زۆر‬ ‫لە براكەی دەپاڕێتەوە تاوەكو بە ناهەق‬ ‫نەیكوژن‪ ،‬بــەاڵم هەموو پاڕانەوەكانی‬ ‫بێ‌‌ئاكام دەبێت و ناتوانێت دڵی براكەی‬ ‫نــەرم بكات‪ .‬لە ئەنجامدا ناچار دەبێت‬ ‫وەسیەت بكات و داوا بكات كوانوكێشەكەی‬ ‫كە سەرێكیشی ســووتــاوە‪ ،‬بیخەنە نێو‬ ‫خوێنەكەی و لە پاشاندا لە ژوورســەری‬ ‫بیچەقێنن‪ .‬ئەگەر پاش ماوەیەكیش شین‬ ‫بــوو؛ ئــەوا دەیسەلمێنێت كە ئــەو كچە‬

‫هەقەكان وەها راهاتبوون هەردەم‬ ‫دارە قوڵە بگرن بە دەستەوە‬ ‫بەتایبەتی لە كۆڕەوەكانیاندا‪،‬‬ ‫هەڵگرتنی ئەم دارە لە ڕووی‬ ‫دەروونیەوە رۆڵێكی گرنگی دەبینی‬ ‫بۆ خۆپاراستنی پێڕەوانی بزووتنەوەكە‬ ‫لە مەترسیەكانی دوژمن و‬ ‫هەڕەشەكانیان‬ ‫بێ‌‌گوناهـ و بــێ‌‌تــاوانــە‪ ..‬پــاش ناشتنی‬ ‫كچەكە زۆری پێناچێت بە ماوەیەك دارەكە‬ ‫شین دەبــێــت‪ !..‬گوایە گوندەكەیش لە‬ ‫ئاكامی ئەو تاوانەدا تووشی قڕان تێكەوتن‬ ‫دەبن‪ .‬گوایە هەر بەو هۆیەیشەوە ناوی‬ ‫گوندەكە دەنێن (زەنقەڕ)‪ !.‬ئێستا دارێك‬ ‫بە تەنیشتی گوندی زەنقەڕی كاكەییانەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬دەوترێت گوایە هەر ئەو دارەیە كە‬ ‫لەسەر گــۆڕی ئەوكچە بێ‌‌تاوانەدا كاتی‬ ‫خۆی شین بووە‪ .‬بێ‌گومان ئەمە یەكێكە‬ ‫لە حیكایەتە میللیە ئەفسانەییەكانی‬ ‫ناوچەكە‪ .‬تاوەكو رۆژی ئەمڕۆمان ئەم‬ ‫حیكایەتە دەگێڕدرێتەوە و خەڵكیش‬ ‫زیــارەتــی ئــەو شوێنە دەكــەن‪ .‬چەندین‬ ‫شیعرو هەڵبەستیش دەرهەق بەو (ئیمام‬ ‫دارینە) یە هەڵبەستراوە‪ ،‬وەكو(‪:)٩‬‬ ‫ئیمام دارینە بەرەو ڕووت هاتم‬ ‫ئەو سوخمە سەوزە بكەی بە خەاڵتم‬ ‫ئیمام دارینە لەوپەڕ ئاوایی‬ ‫مرازم بدەی نییەتم شیروایی‬ ‫ئیمام دارینەی ئاوایی زەنقەر‬ ‫بەبەم نەكوژی‪ ،‬جەرگم نەكەی بڕ‬

‫شەدەڵە و چەند یاوەرێكی دەستگیر كرد و‬ ‫بەرەو شاری كەركوك و قەزای حەویجەیانی‬ ‫دوور خستنەوە‪ .‬هەقەكان كــۆڕەویــان‬ ‫كرد و بــەرەو شــاری كەركوك هاتن‪ ،‬لە‬ ‫ئەنجامدا تووانیان حكومەت ناچار بكەن بە‬ ‫ئازادكردنی شێخ عەبدولكەریم و هاوەاڵنی‪.‬‬ ‫لە ساڵی (‪ )١٩٤٢‬دا شێخ عەبدولكەریم‬ ‫كۆچی دووایی دەكات و مامە رەزای برای‬ ‫دەبێت بە جێنشینی‪ .‬لە ساڵی (‪ )١٩٤٤‬دا‬ ‫مامەڕەزایش دەستگیر دەكرێت و دەبرێت‬ ‫بۆ شاری كەركوك‪ .‬پێڕەوانی بزووتنەوەی‬ ‫هەقە ئەم جارەیش كــۆڕەو دەكەنەوە و‬ ‫بە تەنیشتی گوندی یاروەلی لە ژورووی‬ ‫شاری كەركوكدا هەڵ‌دەدەن‪ .‬بەو ساڵەیش‬ ‫دەوترێت ساڵی گونیە‪ ،‬چونكی هەقەكان‬ ‫جل‌و‌بەرگی گونیەیان لەبەر كردبوو‪.‬‬ ‫پێڕەوانی بــزووتــنــەوەی هەقە دەتوانن‬ ‫فشار بخەنە ســەر حكومەت و ناچاری‬ ‫بكەن مــامــەڕەزا ئــازاد بكات‪ .‬هەقەكان‬ ‫وەهــا راهــاتــبــوون هـــەردەم دارە قوڵە‬ ‫بگرن بە دەستەوە بەتایبەتی لە هەردوو‬ ‫كۆڕەوەكانیاندا‪ .‬دارەقوڵە لە داری بەاڵڵوك‬ ‫دروست دەكرێت كە دارێكی رێك‌و‌پێكی‬ ‫بێ‌‌گرێیە‪ .‬درێژیەكەی نزیكەی مەترێك‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫دەبێت و رەنگێكی سووری تۆخی هەیە‪.‬‬ ‫‪ .١‬ويل ديورانت‪ .‬قصة الحضارة‪ .‬ت‪ :‬زكي‬ ‫هەڵگرتنی دارە قوڵە لە ڕووی دەروونیەوە نجيب محمود‪ .‬القاهرة (‪)١٩٤٩‬الجزء االول‬ ‫رۆڵێكی گرنگی دەبینی بۆ خۆپاراستنی (ص‪.)٩٨‬‬ ‫پێڕەوانی بزووتنەوەكە لە مەترسیەكانی‬ ‫‪ .٢‬الدكتور حسين قام العزيز‪ .‬المفصل‬ ‫دوژمن و هەڕەشەكانیان‪ .‬هەروەها هەندێك فى نشاة نوروز الذهنية البداعية‪ .‬دار زين‬ ‫وەهـــای بــۆ دەچـــوون گــوایــە هەقەكان السليمانية (‪.)٢٠١٢‬‬ ‫چــاوەڕوانــی هاتنی محەمەدی مەهدی‬ ‫‪ .٣‬فراس السواح‪ .‬لغز عشتار‪ .‬دارعالءالدين‬ ‫بوون‪ ،‬گوایە ئەو كەسایەتیە ئەفسانەییە (‪ )١٩٩٦‬دمشق (‪١٠٨‬ـــ ‪.)١٠٩‬‬ ‫دەبێتە فریادڕەس و رزگاركەری مرۆڤایەتی‬ ‫‪ .٤‬جيمس فــريــزر‪ .‬الــغــصــن الذهبي‪.‬‬ ‫و‪ ،‬پەیامی دادپــــەروەری و یەكسانیی ت‪ :‬دكتور احمد أبو زيد‪.‬القاهرة (‪)٢٠٠٠‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی باڵو دەكاتەوە‪ .‬لەو بڕوایەیشدا ص(‪.)٣٨‬‬ ‫بوون گوایە لەو سەردەمە چاوەڕوانكراوەدا‬ ‫‪ .٥‬سەرچاوەی پێشوو‪....‬الپەڕە (‪)٤٠‬‬ ‫هیچ چەكێك كار ناكات جگە لە داری‬ ‫‪ .٦‬الدكتور خايل احمد خليل‪ .‬مضمون‬ ‫دەست بەوالوە نەبێت‪.)٨(!..‬‬ ‫االسطورة فى الفكر العربى‪ .‬الطبعة الثانية‪.‬‬ ‫دارالطليعة بيروت (‪)١٩٨٠‬ص(‪.)٢٣‬‬ ‫‪ .٧‬قراءة منهجية لالسالم‪ .‬الدكتور كامل‬ ‫ئیمام دارینە‬ ‫(ئیمام داریــنــە) بــە دووریـــی (‪ )١٥‬النجار‪ .‬دارتالة طرابلس‪)٢٠٠٥( .‬ص(‪.)٢٠‬‬ ‫‪ .٨‬بزووتنەوەی هەقە‪ .‬قارەمان نادرشێخ‬ ‫كیلۆمەتر دەكەوێتە خۆرئاوای شارۆچكەی‬ ‫داقــوق لە نزیك گوندی زەنقەر‪ .‬بریتیە بزێنی‪ .‬چاپخانەی شەهاب هەولێر (‪)٢٠١٣‬‬ ‫لە گــۆڕی كچێكی الو كە دارێكی كونار الپەڕە (‪)١٣١‬‬ ‫‪ .٩‬ئیبراهیم بــاجــەالن ـــ هــەردەوێــل‬ ‫(زرك) لە پاڵیدا روواوە‪ .‬حیكایەتەكەی‬ ‫وەها دەگێڕرێتەوە گوایە لە سەردەمانی كاكەیی‪ .‬هەڵبژاردە لەهۆنراوەی فۆلكلۆری‬ ‫كۆندا كوڕ و كچێكی الو یەكتریان خۆش كوردی ناوچەی گەرمیان (بەرگی سێیەم‬ ‫ویستووە‪ .‬رۆژێك لە ڕۆژان هەردوو ئەویندار ‪ )٢٠٠٤‬ئینستوتی كــەلــەپــوری كــوردی‬ ‫بە یەك دەگەن و دەكەونە دەم و دوو لەگەڵ سلێمانی‪ .‬الپەڕە (‪ ٢٠‬ـــ ‪.)٢١‬‬ ‫یەكتردا‪ .‬بەاڵم كەسێكی بەدخوو بەناهەق‬ ‫ناوی كچەكە دەزڕێنێت‪ .‬یەكێك لە براكانی‬

‫ذمارة (‪ )226‬دوشةممة ‪2014/12/8‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫دییزم و هەرای هەڵگەڕانەوەی ئەنتۆنی فلو لە ئیلحاد‬ ‫کاوسێن بابەکر‬ ‫(گوێ بە ڕەشەخەڵک نادەم‪،‬‬ ‫چونکەئەوەی من دەیزانم ئەوان پێی‬ ‫ڕازی نین وئەوەی ئەوانیش پێی ڕازین‬ ‫من نایزانم)‬ ‫ئەبیکۆرس *‬ ‫(ئەوئایینەی کەڵکی نەبێ بۆمرۆڤان‬ ‫لە پێش مردنیان‪،‬ئەوا دوای مردنیشیان‬ ‫کەڵکی بۆیان نابێ)‬ ‫عەلی شەریعەتی**‬

‫‪Deism‬‬ ‫(الربوبیە) خوداگەرایی‬ ‫خــوداگــەرایــی کــە لــێــرەدا مــن هەر‬ ‫وشە ئینگلیزیەکە بەکاردەهێنم دیزم‬ ‫کە لــەوشــەی ‪ DEUS‬ی التینیەوە‬ ‫هاتوەکەبەمانای (ئــیــاه) دێــت‪،‬بــەالم‬ ‫لەبنچینەدا مەبەست خالقە نەک ئەڵاڵو‬ ‫ئیاله‪،‬دیزم میتۆدێکی فکری نائایینیە‬ ‫وفەلسەفەیەکە بــاوەڕی بە خوڵقێنەر‬ ‫هەیە ودەکــرێ لەڕێگەی ئەقڵەوە پێی‬ ‫بگەی وپێویستیت بە واستەیەک نیە‬ ‫وەک ئاینەئاسمانیەکان ودەستەاڵتە‬ ‫ئاینیەکان‪،‬ئەم ئاینە لەئاینی کریستیانی‬ ‫وجولەکەو ئیسالم جیاوازەو باوەڕی بە‬ ‫پەرجو و سروش نیە‪،‬زۆربەی دیزمەکان‬

‫ڕازی (‪)٩٢٣-٨٦٥‬کەزانایەکی بەناوبانگ‬ ‫بـــوە‪ ،‬نــاویــان دەهــێــنــرێ‪.‬دیــزم پشت‬ ‫بەبەندایەتی(( ‪worship‬نابەستێ‬ ‫کەلە سەرجەم ئاینەکانی تــردا هەیە‬ ‫بەڵکوپشت دەبەستێ بە خــودو‪self-‬‬ ‫‪ )rellaunce‬وامان لێدەکات بەدوای‬ ‫هــۆکــارەکــانــدا بــگــەڕێــیــن‪.‬دیــزم کــەون‬ ‫بــەشــێــوازی ئــەقــانــی شــیــدەکــاتــەوە‪,‬‬ ‫هەمو پەرجو شتە نازانستیەکان کە‬ ‫شیکردنەوەیان تێدا ناکرێ وەالدەنــێ‪.‬‬ ‫بۆیە دەبینین هەموپەرجو و ئەوکارە بان‬ ‫سروشتیانەی(ئایندارەکان)بانگەشەیان‬ ‫بۆدەکرد لەگەل پێشکەوتنی‬ ‫زانــســت وئــەقــلــی مــرۆڤــدا‬ ‫ون بــــون‪.‬ئــــەو بـــــاوەڕی‬ ‫بــەخــالــقــێــک هــەیــە بــەاڵم‬

‫مەالکەیەتی‪.‬‬ ‫چیرۆکی هەڵگەڕانەوەی ئەنتۆنی فڵو؛‬ ‫فڵو لــەدوایــیــن کــتــابــیــدا(‪There‬‬ ‫‪( is a GOD‬کــــە زیـــاتـــر لە‬ ‫بەسەرهاتی ژیانی خــۆی دەچــێ وەک‬ ‫لە لێکۆڵینەوەیەکی ئەکادیمیانە دەر‬ ‫بــارەی بونی خالق‪،‬سەردەمی منداڵی‬ ‫وچۆنیەتی حەزنەبونی لە ئاین وخواو‬ ‫نەریتە ئاینیەکان بــاس دەکــات‪،‬واتــە‬ ‫دەیەوێ پێشانی بدات کە هەر لەخۆوەو‬ ‫وەک حەزێکی هەرزەکارانە لەئاین دور‬ ‫کــەوتــۆتــەوە نــەک دوای لێکۆڵینەوەو‬ ‫بــەدوادا چون بەوقەناعەتە‬

‫ئەوەی ئەمڕۆ وەاڵمی ئاین چیە؟ خودا‬ ‫چیەو چۆنە؟لەجیهانی ئیسالمیدا دەداتەوە‬ ‫تەنها مەالو ئیماندارەکانن ‪،‬بۆشت نیە‬ ‫ڕایەکی تــرت هەبێ وگومان لەیەکێک‬ ‫لەوەاڵمەکانیان بکەی جا وەاڵمەکانیان‬ ‫ڕاست بن یان هەڵە چ لەڕوی زانستی چ‬ ‫لەڕوی فەلسەفیەوە‪.‬ئەوان خۆیان یەکالیی‬ ‫کــردۆتــەوەو پێیانوایە حەقیقەت الی‬ ‫ئەوانەو ئاین ومەزهەبەکانی تر هەمویان‬ ‫گومڕاو سەرلێشێواون ‪ ,‬وخودا لەودونیا‬ ‫وەک ئایەتی قوڕئان ئاماژەی پێداوە‬ ‫لێیان وەرناگرێ ‪.‬سەدان جۆر ئاین و لەناو‬ ‫هەر ئاینێکیشدا دەیان ڕێبازو مەزهەبی‬ ‫جیاجیا هــەیــە‪،‬کــەالی زۆربـــەی زۆری‬ ‫خەڵکی کوردستان وجیهانی ئیسالمی‬ ‫کەمترین زانیارییان لــەبــارەوە هەیە‪.‬‬ ‫دیــارە الی ئەوانیش تاڕادەیەک هەمان‬ ‫وەاڵم وهەمان حەقیقەت ئامادەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەگەر کەسێک لەئاینێک هەڵدەگەڕیتەوە‬ ‫وپەیوەندی بەئاینێکی ترەوە دەکات ئەوا‬ ‫لەالیەن ئەو ئاینەی کەسەکە بــاوەری‬ ‫پێهێناوە ڕاگەیاندنەکانی بۆدەخرێتە‬ ‫گــەڕو نــەخــوازەاڵ کەسەکە ناوبانگێکی‬ ‫هەبێ ئەواسەدان بابەت ودەیان کتێبی‬ ‫لەسەردەنوسرێ!وەک وئەنتۆنی فڵو‪.‬‬ ‫ئەودیاردەیەش لەناو ئیسالمدا زۆر باوە‬ ‫کاتێ کەسێک‪،‬بەتایبەت ئەگەر ناوبانگێکی‬ ‫هەبێ بــەاڵم نابێ هیچکەس لەئیسالم‬ ‫هەڵگەڕێتەوە‪،‬ئەوە تاوانێکی نەبەخشراوەو‬ ‫بە مورتەد واتە هەڵگەڕاوە ناوزەد دەکرێ‬ ‫وسزاکەی تەنها کوشتنەو وخوێنی حەاڵڵ‬ ‫دەکــرێ بۆ موسڵمانان ‪.‬ئەوەتا دکتۆر‬ ‫عومرۆشەریف کتێبێکی لەسەرنوسیوە‬ ‫بەناوی (رحلة عقل)واتا گەشتی ئەقڵ‪.‬‬ ‫دەیان نوسەری تری ئیسالمیش هەرایەکی‬ ‫زۆریان ناوەتەوەو کتێبەکەی) (‪there‬‬ ‫‪(is a GOD‬هــنــاک اله‪،‬خواهەیە )‬ ‫وەکوداهێنانێکی گەورەی سەدەی بیست‬ ‫باسدەکرێ لەجیهانی ئیسالمیدا‪،‬لەکاتێکدا‬ ‫نەبوە بەئیسالم بەڵکولەگفتوگۆیەکی‬ ‫ڤیدیۆییدا پەسنی کریستیان دەدا‬ ‫بەسەر ئیسالمدا‪ ،‬هەر بــاوەری بەبونی‬ ‫خوڵقێنەرێک هێناوە وچوەتە ڕیزی(‬ ‫‪)deism‬دیزمەکانەوە ‪.‬ئەوەش لینکی‬ ‫ڤیدیۆکەیە؛‬

‫لەڤیدیۆکەدا کەسێک پرسیاری لێدەکات (چۆن‬ ‫خوا جیا دەکەیەوە) واتا چۆن دەیناسێنی‪ ،‬دەڵێ؛‬ ‫(نازانم‪ ،‬پێشتر بیرم لەم پرسیارە نەکردۆتەوە)‪،‬‬ ‫بەاڵم کتێبێکی لەسەر هەبونی خوا نوسیوە‪،‬‬ ‫بەناوی (خوا هەیە) گوایە خوای دۆزیوەتەوە!‬

‫ئەنتۆنی فڵو کێیە؛‬ ‫ئەنتۆنی جیرارد فڵو(‪١١‬فێبرایەری‬ ‫‪٨-١٩٢٣‬ی ئەبریلی ‪ ،)٢٠١٠‬فەیلەسوفێکی‬ ‫بەریتانیە نــاوبــانــگــی بەکتێبەکانی‬ ‫دەربــارەی ئاینەکان دەرکردبو‪،‬یەکێک‬ ‫بو لەمولحیدە ناسراوەکان و ‪٣٠‬کتێبی‬ ‫لەسەر ئەم میتۆدە فکریە نوسیوە کە‬ ‫یەکێکیان بەناوی (خوا نیە)(‪there‬‬ ‫‪(،is no GOD‬کەدواتر پێچەوانەکەی‬ ‫نوسی ‪،‬بەکێک لە مولحیدە توندەکانی‬ ‫سەدەی بیستەم دەناسرا‪،‬بەاڵم لەکۆتایی‬ ‫تەمەنیدا واتــا پێش مردنی کتێبێکی‬ ‫نوسی بەناوی(‪there is a GOD‬‬ ‫( پێچەوانەی سەرجەم ‪٣٠‬کتێبەکەی‬ ‫تەمەنی‪ .‬بەپێی بەسەرهاتی خۆی کە‬ ‫لەدواین کتێبدا باسی دەکــات ڕێچکەی‬ ‫باوکی گرتوە لە پـــەروەردەو خوێندن‬ ‫وبەدواداچون جگەلە باوەڕە ئاینیەکەی‬ ‫کە ئەو ڕوی لە ئیلحادی کردوە وباوکی‬ ‫کریستیانێکی بەناوبانگ بــوەوگــەورە‬ ‫قەشەیەکی ئینگلیزی چاالکی کڵێسا‬ ‫بوە‪،‬لەکۆلێژی خوێندنی ئاینی لەزانکۆی‬ ‫کامبرێج وانەی وتۆتەوەو دواتر بوە بە‬ ‫سەرۆکی ئەو کۆلێژە‪.‬‬

‫چاکەو دور کەوتنەوە لەشەڕوخراپەکاری‬ ‫سەرچاوەدەگرێ وبەرهەمی شارستانیانەی‬ ‫خۆی وکۆمەڵگاکەیەتی‪ .‬سەرژمێریەکی‬ ‫ڕون وسەلمێنراو لەبارەی دیزمەوە دیارنیە‬ ‫لەوالتەعارەبیەکاندا‪.‬بەاڵم لەتوێتەر لەم‬ ‫ساالنەی دوییدا ڕاپرسیەک کــراوە بۆ‬ ‫ئیلحاد کە لەئەنجامدا دوای لێکدانەوە‬ ‫ی ئەنجامەکانی بــەوە گەیشتوە کە‬ ‫لەهەر هــەزار کەس یەکێک مولحیدە‪.‬‬ ‫لە واڵتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا سالی‬ ‫‪٢٠٠١‬سەرژمێریەک بۆ بۆدیزم کراوەو‬ ‫دەرکـــەوتـــوە‪٥٠٠٠٠،‬کـــەس هــەیــە‪،‬بــەاڵم‬ ‫ساڵی ‪٢٠٠٨‬ئـــەو ژمــارەیــە زۆر زیــادی‬ ‫کـــردوەو بــوەبــە‪ .%١٢‬زاناکانی دیزم‬ ‫دەڵێن؛دیزم پشتگیری ڕوانگەی ئەرێنی‬ ‫بــۆ ژیــان دەکـــات‪ ،‬پێچەوانەی ئاینە‬ ‫بەترساندن‬ ‫ئاسمانیەکان‪،‬کەهەمیشە‬ ‫وتۆقاندن مامەلە لەگەڵ مرۆڤدا دەکەن‬ ‫وهەڕەشەی ڕۆژی دوایی وەک شمشێرێک‬ ‫بەسەر سەری خەڵکەوە دەبینن‪،‬دەڵێن‬ ‫ئەقڵ لەم ئاینانەدا پشتگوێ خراوەو هیچ‬ ‫ڕۆڵێک لە دیاری کردنی باوەڕی ئاینیدا‬ ‫نابینێ ومــرۆڤ کۆیلەی ئاین وخــواو‬

‫ئەنتۆنی جیرارد فڵو‬ ‫بەالی ڕەتکردنەوەی دەستوەردانی خالق‬ ‫لەکاروباری مەخلوقدا دەیشکێننەوە‪،‬بۆیە‬ ‫لەباوەڕبونیان بەخالق لەئاینە ئاسمانیەکان‬ ‫کــەبــاوەریــان بەپەرجو وســروش هەیە‬ ‫جیاوازن‪،‬دیارە لەبەکارهینانی باوەڕبونیان‬ ‫بەو کائینە جیاواز دەبینن و جیاکاری‬ ‫هەیە کە ئــەوان خالق نەک ئەڵاڵ یان‬ ‫ئیاله بــەکــاردەهــێــنــن‪.‬پــاشــان ئــەوەش‬ ‫ڕەتدەکەنەوە کە خالق خۆی لەڕێگەی‬ ‫کتێبە پیرۆزەکانەوە ئاشکراکردبێ‪.‬دیزم‬ ‫لەگەڵ مولحیدو نائینیەکان والئەدریەکان‬

‫دەچنە ژیر چەتری نائاینیەوە بەاڵم لە‬ ‫باوەربونیان بەخالقێک لەوان جیادەبنەوە‪.‬‬ ‫دیــزم لە ســەدەی حەڤدەو هــەژدەدا‬ ‫دەرکەوت‪،‬بەتایبەتی سەردەمی ڕۆشنگەری‬ ‫وبەتایبەتی لەوجێگایانەدا کەئێستا‬ ‫واڵتــی ئەمریکاو فەڕەنساوبەریتانیاو‬ ‫ئیرلەندایە‪.‬لەکەسایەتیە بەناوبانگەکانی‬ ‫دیــــزم لـــەســـەر ئــاســتــی دونـــیـــادا‪.‬‬ ‫ڤۆڵتێر( ‪٢١‬نۆڤەمبەری ‪٣٠ -١٦٩٤‬مایۆی‬ ‫‪ )١٧٧٨‬وتۆماس بــیــن(‪)١٨٠٩-١٧٣٧‬‬ ‫ئەنشتاین(‪١٤‬مارس‪-١٨٧٩‬‬ ‫وئەلبرت‬ ‫‪١٨‬ئــــەپــــریــــلــــی‪ )١٩٥٥‬وبــنــیــامــیــن‬ ‫فـــرانـــکـــلـــیـــن(‪١٧‬یـــەنـــایـــەری‪-١٧٠٦‬‬ ‫‪١٧‬ئـــــەپـــــریـــــلـــــی‪ )١٧٩٠‬وجـــــۆرج‬ ‫واشـــنـــتـــۆن(‪٢٢‬فـــبـــرایـــەری ‪-١٧٣٢‬‬ ‫‪١٤‬ی دیــســەمــبــری ‪ )١٧٩٩‬وتــۆمــاس‬ ‫جــیــفــرســۆن(‪١٣‬ئــەپــریــلــی‪٤-١٧٤٦‬ی‬ ‫یۆلیۆی‪ )١٨٢٦‬و‪...‬چەندین کەسی ترن‪،‬لەم‬ ‫ناوانەی ڕابرد دو کەسی کۆتاییان سەرۆکی‬ ‫یەکەم وسێیەمی والتە یەکگرتوەکانی‬ ‫ئەمریکا بون‪.‬لەدونیای عارەبانیشدا‬ ‫ئەبوعەلالی معەری (‪)١٠٥٨-٩٧٣‬کــــە‬ ‫شاعیریکی بەناوبانگ بوەوئەبوبەکری‬

‫ئەو خاڵقە دەستوەرناداتە کاروباری‬ ‫خوڵقێنراوەکانی‪،‬ئاینەکان الی دیزم‬ ‫دروســتــکــراوی ئــادەمــیــزادن‪،‬داواونــوێــژو‬ ‫پــاڕانــەوە هیچ کەڵکیان نیەو لەالیەن‬ ‫خواکانەوە وەاڵم نادرێنەوە‪،‬ڕوداوەکانی‬ ‫ڕۆژانــــە‪ ،‬ئیش وئـــــارەزوی خودانین‬ ‫بەڵکوئەنجامی سروشتی هۆکارەکانی‬ ‫ئەوڕوداوانەن کە ڕودەدەن‪.‬هەموشتێک‬ ‫الی دیزم کراوەیە وپێشوەختە دیاری‬ ‫نەکراوە‪،‬واتا قەدەر بونی نیە‪،‬ئەخالقی‬ ‫دیزم لە پابەندبونی خۆبەخۆی بەخێرو‬

‫گەیشتبێ!ئەوەتا دەڵێ(هەر لەمنداڵیەوە‬ ‫چومە خوێندنگایەکی تایبەت بەناوی‬ ‫(‪،)kingswood‬نازانم بۆچی گرنگیم‬ ‫بە خوێندن ونەریتە ئایینیەکان نەدەدا‬ ‫وبۆچی هەستم نەدەکرد بەپیرۆزگرتن‬ ‫وڕێــزگــرتــنــی ئــایــنــی کــە ئـــەرک بــون‬ ‫ئەوکاتانەی لە کڵێسای خوێندنگاکە‬ ‫دەبوم!‪...‬تادەڵێ؛بەکورتی هەستم بەهیچ‬ ‫حەزێک نەدەکرد بۆ پەیوەندی بەخاڵقەوە‬ ‫لە منداڵیدا)‪.‬بۆهۆکاری ئەو هەڵگەڕانەوە‬ ‫فکریە ئاماژە بە پێنج خال دەکــات؛‪-١‬‬

‫کەون سەرەتای هەیەو لەنەبونەوە هاتۆتە‬ ‫بون‪-٢.‬سروشت بەپێی قانونێکی جێگیرو‬ ‫پێکەوە بەستراو دەڕوا بەڕێوە‪-٣.‬ژیان‬ ‫زۆر وردەکارانەو ئامانجدارانە هاتۆتەدی‬ ‫بەهەمو ئەوشتانەی کەتێیدایە لە ماددەی‬ ‫نازیندو‪-٤.‬کەون بەهەموئەوشتانەی تێیدایە‬ ‫لەهەبوەکان وقانونەکان‪،‬هەلومەرجێکی‬ ‫نمونەیی دەڕەخسێنێ بۆ دەرکــەوتــن‬ ‫وژیــانــکــردنــی ئــادەمــیــزاد‪ ،‬ئـــەوەش بە‬ ‫بنچینەی پرەنسیپی ئادەمی دەناسرێ‪-٥.‬‬ ‫ئەقڵ‪،‬تایبەتمەندیەکی مرۆڤە‪،‬هیچ چارنیە‬ ‫دەبێ پەناببرێ بۆ دونیای بان سروشت‪،‬‬ ‫بۆ شیکردنەوەی توانا لەڕادەبەدەرەکانی‬ ‫ئەقڵ‪(.‬عەمر شەریف) کە بانگخوازێکی‬ ‫ئیسالمیە وئ ــەم هــەڵــگــەڕانــەوەیــە بە‬ ‫ڕوداوێـــکـــی گــرنــگــی ســــەدە وەســف‬ ‫دەکات‪،‬لەکتێبەکەیدا (گەشتی ئەقڵ)‬ ‫لەوبارەوە دەڵێ؛فڵو بــاوەڕی بە خالق‬ ‫هێناوە بەبێ ئەوەی هیچ ئاینێکی قبوڵ‬ ‫کردبێ و دەڵــێ بیرۆکەی کریستانی‬ ‫وێناکردنی خالق لەسەر شێوازی مرۆڤ‬ ‫ڕەتــدەکــەمــەوە‪(.‬بــەســام بــەغــدادی لە‬ ‫دایکبوی ‪ )١٩٧٧‬کەمولحیدێکی ناسراوی‬

‫عارەبیە لەبابەتێکیدا بەناوی(بۆچی ڕاستەقینە راوەستاوە بەگریمانەی بونی‬ ‫ئــەنــتــۆنــی فــڵــو ئیسالمبونی خــۆی وەاڵمـــی وەهــمــی ‪ ،‬لــەبــەرئــەوەی ئێمە‬ ‫چەند گریمانەی ئەو وەاڵمــە دەکەین بەزۆری‬ ‫ڕاگەیاند)؛دەڵێ؛(پرسیارێکی‬ ‫بارە بوەوە لەم دواییانەدا کەدادەباریە ئەو وەاڵمــە گشتی وجیوەیی(هیالمی)‬ ‫نــاو ســنــدوقــی بــەریــدەکــەم هـــەروەک ه وقابیلی تاقیکردنەوەو بەدرۆخستنەوە‬ ‫چۆن باران لەهاویندا لە واڵتانی باکور نیە‪،‬بەتەواوی وەکو گریمانەی بونی خوا‬ ‫دادەکات‪،‬پرسیاربون لەالیەن باوەڕداران بەمەبەستی چارەسەری کێشەی ئاڵۆزیی‬ ‫دەربارەی ڕاستی ودروستی ڕاگەیاندنی لەکەوندا‪.‬بەاڵم ئەگەر گریمانەی ئەوەمان‬ ‫دڕترین مولحید لەجیهاندا وسەرکردەی کرد کە خوا هەیە بۆ چارەسەرکردنی‬ ‫مولحیدەکان وگەورەی فەیلەسوفان!!!) کێشەی ئاڵۆزیەکە وەک شریتی دی‬ ‫پاشان دەڵــێ‪(.‬ئــەو پرسیارە ئــەوەی ئێن ئەی لــەڕوی لۆژیکیەوە دەبێ خوا‬ ‫بـــەدوادا دێــت ئەگەر خــودا نیە بۆچی زۆرئاڵۆزتربێ لە خودی شریتی دی ئێن‬ ‫توندترین مولحید لەسەدەی ڕابــردودا ئەی‪،‬بەوشێوەیەکێشەکەمان چارەسەر‬ ‫کــە وایــکــردوە نــیــوەی دونــیــا دەســت نەکرد بەڵکو گەورەترمان کرد‪.‬لەکۆتاییدا‬ ‫لەئاینەکانیان هەڵبگرن و ببنە مولحید دەڵێ؛گرنگە ئــامــاژە بــەوە بدەین کە‬ ‫واز لەئیلحاد دەهێنێ وخۆی لێڕزگاردەکا ئەنتۆنی فڵوهەرگیز ئیسالمبونی خۆی‬ ‫بە هێنانی شەهادەکان؟)‪,‬ئەو نوسەرە ڕانەگەیاندوە بەڵکو‪ ،‬تەنها درۆیە کەو‬ ‫لێکنەگەیشتنێک دەبینێ لەوبارەوەوپێی هیچی تر‪،‬هێندێک کــەس دەیهێنن‬ ‫وایە بــاوەڕداران کە ناوی ئەو پیاوەیان ودەیبەن بەمەبەستێک کەمن خۆم نازانم‬ ‫نەبیستوەو نــە هیج یەکێک لەسی چیە‪،‬هەرچەند گــەڕام سەرچاوەیەکم‬ ‫کتێبەکەیان خوێندۆتەوە هەتا ئەوکتابەی دەست نەکەوت ئەوە بسەلمێنێ‪.‬لەڕاستیدا‬ ‫دوایــی دەنوسێ کەچی بەفەیلەسوفی ئەنتۆنی فڵو لەکتابەکەیدا(خواهەیە)‬ ‫گـــەورەو بــەبــەردی بناغەی ئیلحادی لەبنەڕەتدا باسی خوای ئیبڕاهیمی ناکات‪.‬‬ ‫نــاودەبــەن‪،‬مــەســەلــەکــەش ئــەوەیــەکــە بەڵکوباسی خــوا(خــالــق)ی دیزمەکان‬ ‫ئیسالمیەکان وەک تینو بۆ ئاو ئاوا بەدوای دەکـــات کەدەستناخاتە ئــەوکــەونــەی‬ ‫ئەوانەدا دەگەڕێن کە لەئاینی دیکەوە خــوڵــقــانــدویــەتــی‪.‬دوایــی دەڵــێ؛کــاتــێ‬ ‫ڕو لەئیسالم دەکەن‪.‬ناوبراو لەوبابەتەدا پرسیاریان لەئەنتۆنی فلو کرد دەربارەی‬ ‫بــاســی ئــەوکــتــابــەدەکــات ودەڵــێ؛لــە خوای ئیبڕاهیمی وئیسالم بەتایبەتی لە‬ ‫بارەی کتابی خوا هەیە کەساڵی ‪ ٢٠٠٧‬چاوپێکەوتنێکداوتی{ئەو خوایەی باسی‬ ‫باڵوکرایەوە واتا سێ ساڵ پێش مردنی دەکــەم خــوای کریستیانی نیەزۆریش‬ ‫لەتەمەنی نزیکەی هەفتا ساڵیدا‪،‬هێندێک دورە لــەخــوای ئیسالم ‪ ,‬هەردوکیان‬ ‫کەس لەو بـــاوەرەدان کە یــاریــدەدەری وێنای هیچ شتێک ناکەن جگەلە وێنەی‬ ‫نوسەر (فارگاسی) کە ئایندارە‪،‬کاریگەری زۆردارێکی خۆرهەاڵتی ‪،‬کە خوادەڵێی‬ ‫لەسەر ئەنتۆنی فڵوی بەسااڵچوداناوە ســـەددام حوسێنە بەقەبارەی کــەون‪.‬‬ ‫وبیرۆکەکانی داڕشتۆتەوە‪،‬چونکە دەڵێن زۆرکەسی تریش لە مولحیدولێکۆڵەرەکان‪،‬‬ ‫ئەو کاتە ئەنتۆنی زۆر نەخۆش بوەو لەبارەی ئەو مەسەلەیەوە سرنجی خۆیان‬ ‫نەیتوانیوە بەباشی بنوسێ‪،‬بەاڵم من ئەوە دەر بــڕیــوەو ڕەخــنــەیــان لــە ئەنتۆنی‬ ‫بەبەڵگەیەکی الواز دەزانم وخۆشی ئەو فڵوگرتوە‪،‬بەکارهێنانی ناوی ئیاله لێرەدا‬ ‫تۆمەتانەی ڕەتکردۆتەوە‪.‬یەکەم؛ئەنتۆنی مەبەست خاڵقە نەک خوای ئاینەکان‪،‬بۆیە‬ ‫فلو لەوکتێبەدا ئاڵۆزی وسەرسوڕهێنەریی لەچاوپێکەوتنە ڤیدیۆیەکەدا کاتێ لێی‬ ‫شریتی دی ئێن ئەی لە خانەی زیندودا دەپرسن ئایا مەبەستت خوای کریستانە‬ ‫ڕۆڵێکی گەورەی گێڕاوە لە باوەڕهێنانی دەڵێ (نانا من مەبەستم خودای ئاینەکان‬ ‫بەهەبونی دیزاینەرێکی مەزن‪....‬بڕوانە نییە)‪ ,‬پاشان دەڵێ من بیرۆکەی خوای‬ ‫ئەنتۆنی فڵو (فەیلەسوفی زانستی ئیسالم ڕەتدەکەمەوە‪،‬دواتر سەرسوڕمانی‬ ‫کەالم)باسی بەڵگەی بایۆلۆژی دەکات خۆی تەنها بۆ لۆژیکی ئاینی کریستانی‬ ‫کەلە(زانستی زیــنــدەوەرزانــی)دا هەیە دەردەبـــڕێ ‪،‬چونکە کۆنترینە ولەگەڵ‬ ‫وەکو دی ئێن ئەی و بەڵگەی فیزیایی کە شارستانیە کۆنەکاندا ڕوبەڕوبۆتەوەو‬ ‫لەزانستی(کەون)داهەیەوەکو پەیدابونی هــاتــۆتــەپــێــش‪.‬ئــەو هــیــچ بــەڵــگــەو‬ ‫کــەون دەکــات‪.‬واتــا بە سادەیی باسی سەلماندنێکی نوێی نەهێناوەتەگۆڕدەڵێ‬ ‫بابەتێک دەکات کە هیج پەیوەندی بە وردی وئاڵۆزی خوڵقێنراوەکان بەڵگەن‬ ‫ئیختساسی ئەوەوە نیە بەهیچ شێوەیەک‪ .‬بــۆ بونی خوڵقێنەر‪،‬ئەمەش شتێکی‬ ‫بۆنمونە دارتاش باسی ڕێگای نوێ بکات نـــوێ نــیــەو زۆر لــەمــێــژە گفتوگۆی‬ ‫بەریتانی‬ ‫بۆ نەشتەرگەری دڵ‪،‬یان زانای فیزیایی لەسەردەکرێ‪،‬فەیلەسوفی‬ ‫گــەورە باسی سیستەمی ئابوری نوێ (دێڤید هیوم)بەفکرێکی قوڵەوە لەڕاستی‬ ‫بکات!! دوەم؛ئەگەر وای دابنێین کە تۆ ئــەو قسەیە دواوەکەدەڵێ؛خالقێکی‬ ‫بەیانی لەخەو هەستایت وبینیت دونیا زیرەک وبەتوانای تەواو هەیە‪،‬دیڤید هیوم‬ ‫هەموی بوە بە جولەکە‪،‬یان هیندۆسی‪،‬ئایا دەڵێ؛ئەوە بەمانای (ئەوەی دەیبینین‬ ‫ئــەوە بەهیچ شێوەیەک لەشێوەکان لەسروشتی کیانە زیندوەکان‪،‬لەتێکچونە‬ ‫مانای ئەوەدەگەیەنێ کە هیندۆسی یان زگماکیەکان وخەوشەکانی وەک کەڕی‬ ‫جولەکە ئاینی ڕاســت ودروستن‪،‬ئایا وکــوێــری الی زۆران وخــەوشــەکــانــی‬ ‫ئەوە مانای ئەوەیە کە خوای جولەکە تــریــش لــــــەالوازی ونــوقــســانــیــەکــان‬ ‫یەهوە یان خوا زۆرەکــانــی هیندۆسی لەکیانەزیندوەکاندا ئاماژەنیە بۆخوایەکی‬ ‫وەک؛شیڤ‪،‬کریشنا‪،‬براهما هەن وبەشێکی تەواو زیرەک وبەتوانا‪ ,‬بەڵکو ئاماژەیە بۆ‬ ‫ڕاستەقینەن لەجیهانی ئێمە؟لەڕاستیدا سنوردارێتی تواناو کەمی زیرەکی کەبۆتە‬ ‫نەخێر‪،‬بەڵگەش زۆر ڕونــە لەمێژوی هــۆکــاری هەمو ئــەو هەڵەو نوقسانیە‬ ‫مرۆڤدا‪.‬بەدرێژایی سەدەکان‪،‬باوەربونی لەکیانە زیندوەکاندا)پاشان دیڤیدهیوم‬ ‫ئــادەمــیــزاد بــە تەختیی زەوی‪،‬زەوی قسە لەسەر زۆرشت دەکات بەشێوەیەکی‬ ‫تەخت نەبو‪،‬هەروا باوەربونی ئادەمیزاد قوڵ وبەڵگەدار نەک وەک ئەنتۆنی فڵو‬ ‫بەدرێژایی سەدەکان کە زەوی ناوەڕاستی کــە‪ ،‬زۆر ڕوکەشانە قسەدەکات وئەو‬ ‫کەونە‪،‬شوێنی زەوی لەکەوندا نەگۆڕاو شتانە دوبارە دەکاتەوە کەلە ڕوبردودا‬ ‫تائێستاش هەسارەیەکە وبەدەوری خۆردا زۆر قوڵتر گفت وگــۆیــان لــەبــارەوە‬ ‫دەسوڕیتەوە ‪.‬پاشان دەڵێ؛هەمان شتیش کراوە‪،‬پاشان بازدەدا بۆ ڕەخنە لەئیسالم‬ ‫لەسەر بــاوەڕی ئەنتۆنی فڵو جێبەجێ پیاهەڵدان بەئاینی کریستانیدا‪،‬بەبێ هیچ‬ ‫دەبێ‪،‬یان هەرکەسێکی تر لەجیهاندا‪،‬هیج لۆژیک وبەڵگەیەکی دروست کەپاڵپشت‬ ‫نرخێکی نابێ مــادام پشتبەستونەبێ بــن بــۆ بــۆچــونــەکــانــی بەشێوازێکی‬ ‫بەبەڵگەودەلیل‪.‬خاڵی سێیەم؛کە زۆر ئەقاڵنی‪.‬لەڤیدیۆکەدا کەسێک پرسیاری‬ ‫بنەڕەتیە ئەوەیە وایدابنێین کە کیانێکی لێدەکات(چۆن خوا جیادەکەیەوە)واتا‬ ‫زیرەک هەیەلەپشت ئەوشتانەوە کە الی چۆن دەیناسێنی‪،‬دەڵێ؛(نازانم‪،‬پێشتر‬ ‫ئێمە ئاڵۆزن‪،‬تەنها لەبەرئەوەی ئێمە بیرم لەم پرسیارە نەکردۆتەوە)‪،‬بەاڵم‬ ‫تێیان ناگەین یان هێشتا نازانین چۆن کتێبێکی لەسەر هەبونی خوا نوسیوە‪،‬‬ ‫دروستبون یان گەشەیان کردوە‪،‬ئەوە بــەنــاوی(خــواهــەیــە) گــوایــە خــوای‬ ‫هەڵەیەکی لۆژیکی ناسراوە وڕەتکراوەتەوە دۆزیوەتەوە!‬ ‫*ئەبیکۆرس(‪٢٧٠-٣٤١‬پ‪.‬ز‬ ‫هەرلەزوەوە بەدرێژایی سەدەکان‪.‬پاشان‬ ‫**عەلی شەریعەتی(‪.)١٩٧٧-١٩٣٣‬‬ ‫بــــەردەوام دەبــێ؛ئــەو هەڵەیە لەسەر‬ ‫خۆهەڵهخەلەتاندن وهەاڵتن لە پرسیاری‬

‫ذمارة (‪ )226‬دوشةممة ‪2014/12/8‬‬

‫سۆسیۆلۆژیا و‬ ‫زانستی سیاسیی‬

‫ئەنتۆنیۆ گرامشی‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬هێرۆ ئەحمەد‬ ‫سەركەوتنی سۆسیۆلۆژیا (كۆمەڵناسی) پەیوەندی بە‬ ‫لەكاركەوتنی چەمكی بــاوی زانستی سیاسی و هونەری‬ ‫سیاسەتەوە هەیە لە ســەدەی نۆزدەهەمدا‪( .‬بە شێوەیەكی‬ ‫وردتر لە نیوەی دووەمدا و دواتریش سەركەوتنی تیۆرییەكانی‬ ‫قوتابخانەى ئیڤۆلوشنیستی و پۆزەتیڤیستی)‪ .‬بەڕاستی ئەوەى‬ ‫لە سۆسیۆلۆژیادا گرنگە‪ ،‬تەنها بریتییە لە زانستی سیاسیی‪.‬‬ ‫كاتێك باس لە "سیاسەت" دەكرێت‪ ،‬تەنها باس لە چەمكی‬ ‫سیاسەتی پەرلەمانی و رێكخستنی تاكەكان دەكرێت‪ .‬دەگوترێت‬ ‫لەگەڵ دامەزراندنی دەستوور و پەرلەمانەكان‪ ،‬سەردەمێكی نوێی‬ ‫"پەرەسەندن"ی "سروشتی" دەستیپێكردووە و كۆمەڵ بە بونیادە‬ ‫یەكالییكەرەوەكانی خۆى گەیشتووە‪ ،‬كاتێكیش ئەم بونیادانە‬ ‫لۆژیكی بن‪ .‬بەم هۆیەوەیە دەكرێت لەسەر بنەماى مێتۆدەكانی‬ ‫زانستە سروشتییەكان‪ ،‬لێكۆڵینەوە لە كۆمەڵگا بكەین‪ .‬ئەو‬ ‫دەستكورتییەى بۆ تێگەیشتن لە چەمكی دەوڵەت لەئارادا هەیە‪،‬‬ ‫لەم جۆرە روانگەیەوە سەرچاوەى گرتووە‪ .‬ئەگەر مانای زانستی‬ ‫سیاسیی بریتییە لە زانستی ناسینی دەوڵــەت و دەوڵەتیش‬ ‫كۆمەڵێك بێت لەو چاالكییە زانستی و تیۆرییانەى‪ ،‬كە چینی حاكم‬ ‫نەك تەنها سەركەوتوو بووە لە ئامانجەكان و پاراستنی دەسەاڵتی‬ ‫خۆیدا‪ ،‬بەڵكو ڕەزامەندی حوكمڕاوانیشی بەدەستهێناوە‪ ،‬ئەوسا‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬كە تەواوی پرسە سەرەكییەكانی سۆسیۆلۆژییا‬ ‫هیچ شتێكی دیكە نین جگە لە پرسەكانی زانستی سیاسیی‪.‬‬ ‫ئەگەر جگە لە پرسەكانی زانستی سیاسیی لە سۆسیۆلۆژیادا‬ ‫پرسگەلێكی دیكە بمێننەوە‪ ،‬ئەوا تەنها چەند مەسەلەیەكی‬ ‫درۆزنانە و بێهودەن‪ ،‬هەر چۆنێك بێت ئەو بابەتەى نووسراوەى‬ ‫نامیلكەى زانستی بۆ جەماوەر(‪ )1‬كردبوویە پــرۆژەى خۆى‪،‬‬ ‫لەو خاڵەوە جوڵەى دەكرد‪ ،‬كە چۆن دەكرێت پەیوەندییەك لە‬ ‫نێوان زانستی سیاسیی و فەلسەفەى ئەزموونیدا دابمەزرێنرێت‪:‬‬ ‫و ئایا لە نێوان ئەم دووانەدا هیچ خاڵێكی هاوبەش هەیە (ئەو‬ ‫شتەى ناكرێت قبوڵ بكرێت و یان تەنانەت لەسەر بنەماى تیۆریی‬ ‫پۆزەتیڤیستەكانەوە دەشێت قبوڵ بكرێت) و یان زانستی سیاسیی‬ ‫كۆمەڵێك لەو پرەنسیپە ئەزموونی و زانستییانەیە‪ ،‬كە بەرەو‬ ‫تێگەیشتن لە چەمكی فراوانتری دونیا و فەلسەفە هەنگاو دەنێت‪،‬‬ ‫یان فەلسەفە تەنها بریتییە لە ناسینی ئەو چەمك و كاتیگۆرییە‬ ‫یونیڤێرسال و گشتییانەى لە زانستی سیاسییەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرن‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەوە قبوڵ بكەین مرۆڤ ئەو كاتە خاوەن ئەو چەمكەیە‪،‬‬ ‫كە پێگەكەى وەك ئینسان لە ڕوانگەى مێژووییەوە دیاریدەكات‪،‬‬ ‫واتا لە بارودۆخێكی دیار و ڕوانگەى كۆمەاڵیەتی و كۆمەڵێك‬ ‫پەیوەندی كۆمەاڵیەتی لە گەشەكردن و ژیانی ئینسان بڕوانین‪،‬‬ ‫ئەوسا دەتوانین سۆسیۆلۆژیا تەنها وەك لێكۆڵینەوە لەو بارودۆخ‬ ‫و یاسایانە سەیر بكەین‪ ،‬كە پێشكەوتنی ئەوان ڕێكدەخات؟ تا‬ ‫ئەو شوێنەى ناكرێت توانای كاركردن و ئارەزووی تاكەكەسی‬ ‫ئینسانەكان فەرامۆش بكرێت‪ ،‬ئەوا ناكرێت ئەم چەمكە بەدەر‬ ‫بێت لە هەڵە‪.‬‬ ‫هێشتا ئەو پرسیارە دەكرێتەوە‪ ،‬كە خودی "زانست" چییە؟ ئایا‬ ‫هێشتا زانست مانای "چاالكی سیاسیی" و بیركردنەوەى سیاسیی‬ ‫نابەخشێت‪ ،‬ئەویش بەو پێودانگەى ئینسان گۆڕانی بەسەردا‬ ‫هێناوە و لە پێشینانی خۆى جیایدەكاتەوە؟ ئەگەر هەموو شتێك‬ ‫بریتی بێت لە "سیاسەت"‪ ،‬كەواتە بۆ ئەوەى نەكەوینە نێو داوی‬ ‫دووبارەبوونەوەوە‪ ،‬دەبێت سیاسەت لەو چەمكە تازانە‪ ،‬كە بە‬ ‫شێوەیەكی نەریتی پێیدەگوترێت "فەلسەفە"‪ ،‬جیابكەینەوە‪ ،‬كە‬ ‫بەشێوەیەكی ئاماژەئاسا ناوی زانستی سیاسیی بەسەردا بڕدراوە‪.‬‬ ‫ئەگەر زانست بریتی بێت لە "كەشفكردن"ی حەقیقەتێكی‬ ‫نەزانراو‪ ،‬ئایا ئەوكات وەك بابەتێكی جیهانی مادی‪ ،‬دەركی‬ ‫حەقیقەت دەكرێت؟ و ئەم وێنایە بەدی نایەت‪ ،‬كە بەم پێیە‬ ‫هێشتا شتێك وەك "بێ ناو"ی دەرەوەى جیهانی مادی بوونی‬ ‫هەبێت؟‬ ‫ئایا ئەوسا چەمكی زانست وەك داهێنان بە مانای "سیاسەت"‬ ‫لێكنادرێتەوە؟ ئەمانە هەموویان پەیوەندییان بەوەوە هەیە‪ ،‬كە‬ ‫داهێنانێكی "ملهوڕانە" بێت یان عەقاڵنیانە‪ ،‬واتا بكرێت وەك‬ ‫بابەتێك لەالیەن ئینسانەكانەوە بەكاربهێنرێت تاوەكو پەرە بە‬ ‫چەمك و تێگەیشتنی خۆى بۆ ژیان بدات و بیگەیەنێتە ئاستێكی‬ ‫بەرزتری "پێشكەوتن"ی ژیانی خۆى‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫(‪ )1‬ئاماژە بە كتێبەكەى نیكۆال بوخارین بەناوی "تیۆری‬ ‫ماتەریالیزمی مێژوویی و نامیلكەى سۆسیۆلۆژیای ماركسیستی"یە‪،‬‬ ‫كە لە ساڵی ‪ 1921‬لە مۆسكۆ چاپ و باڵوكراوەتەوە‪ .‬گرامشی چەندین‬ ‫الپەڕەی زۆر و زەوەندی بۆ رەخنەگرتن لەم كتێبە تەرخانكردووە‪،‬‬ ‫كە هەموویان لە فۆرمی كتێبێكدا بە ناوی "ماتەریالیزمی مێژوویی‬ ‫و فەلسەفەى ‘بندەیتۆ كرۆچە‘" كۆكراونەتەوە‪.‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫فریادڕه‌سه‌كان‪ ،‬كه‌ی ده‌گه‌ن؟‬ ‫هاوار محه‌مه‌د‬ ‫‪2- 2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫له‌ كۆتایی هه‌موو سه‌رده‌مێكدا‬ ‫فریادڕه‌س ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬نابێت جیهان‬ ‫یان سه‌رده‌مێكی تایبه‌تی مرۆڤایه‌تی به‌‬ ‫نه‌زانی و فه‌ساد كۆتایی بێت‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫دواجـــار حه‌قیقه‌ت ده‌ربــكـه‌وێــتـه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌موو شتێك بچێته‌وه‌ جێی خۆی و‬ ‫دادپ ـه‌روه‌ری بگه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬ئینجا دونیا‬ ‫كۆتایی پێ بێت‪ .‬له‌ زه‌ینی ئایینی‬ ‫و ترادسیۆنیدا مه‌ودایه‌كی زه‌مه‌نی‬ ‫هه‌یه‌ كه‌ دونیا ئه‌یبڕێت‪ ،‬كۆتایی ئه‌م‬ ‫مه‌ودایه‌ وه‌ك سه‌ره‌تاكه‌ی زانــراوه‌ و‬ ‫بگره‌ باسی كۆتایی له‌ باسی سه‌ره‌تا‬ ‫یه‌قینیتره‌‪ .‬له‌م زه‌ینه‌دا به‌ر له‌وه‌ی‬ ‫كۆتایی ڕووبدات ده‌بێت هه‌موو شتێك‬ ‫بچنه‌وه‌ جێی خۆیان‪ ،‬ده‌بێت فیتنه‌‬ ‫و ئــاژاوه‌ كۆتاییان پێ بێت و هێزی‬ ‫حه‌ق سه‌ر بكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬ده‌نگی ڕاستی‬ ‫به‌رز ببێته‌وه‌ و جیهان هه‌موو شتێكی‬ ‫بۆ ده‌ربكه‌وێت‪ .‬كۆتایی یان قیامه‌ت‬ ‫ساتی خاپووربوونی دونیایه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌بێت بـه‌ر له‌مه‌ خــودا بگه‌ڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫خودا ده‌ربكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬الیه‌نی كه‌م هێزی‬ ‫خــودا و نــوری خــودا ده‌ربكه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫بــۆ ئ ـه‌م ـه‌یــش ڕزگــاركــه‌رێــك دێــت‪،‬‬ ‫نوێنه‌رێكی خــودا كه‌ جیهان شوێنی‬ ‫ده‌كه‌وێت‪ ،‬سه‌ركه‌وتنی گه‌وره‌ تۆمار‬ ‫ده‌كــات وپ ـه‌رجــوو ده‌خولقێنێت‪ .‬له‌‬ ‫ئایینی هیندۆسیدا جیهان ب ـه‌ ده‌‬ ‫سوڕی زه‌مه‌نیدا تێده‌په‌ڕێت له‌ كۆتایی‬ ‫ه ـه‌ر سورێكدا فیشنۆ (یه‌كێك له‌‬ ‫ئه‌قنۆمه‌كانی براهما) دێته‌ خــواره‌وه‌‬ ‫و ن ـه‌زمــی تێكچووی دونــیــا ڕاســت‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ .‬به‌ پێی ئایینی هیندۆسی تا‬ ‫ئێستا نۆ جار فیشنۆ دابه‌زیوه‌‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫یه‌ك جار ماوه‌ ئه‌ویش جاری كۆتاییه‌‬ ‫و به‌ر له‌ هه‌ڵگیرسانی قیامه‌ت‪ .‬ئه‌م‬ ‫بیرۆكه‌یه‌ له‌ به‌شێكی زۆری ئایینه‌كانی‬ ‫تریشدا به‌رچاو ده‌كه‌وێت‪ .‬له‌ ئایینی‬ ‫یه‌هودیدا مه‌سیحی چاوه‌ڕوانكراو له‌‬ ‫كۆتاییدا ده‌رده‌كــه‌وێــت و ده‌وڵه‌تی‬ ‫یـه‌هــودی دروســت ده‌كــات ـه‌وه‌ و هه‌ق‬ ‫و ماف و ده‌س ـه‌اڵت بۆ یه‌هودییه‌كان‬ ‫ده‌گــێــڕێــتـه‌وه‌‪ .‬لـه‌ ئایینی ئیسالمدا‬ ‫محه‌مه‌دی مه‌هدی له‌ كۆتایی دونیادا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت و ئیسالم سه‌ر ده‌خاته‌وه‌‬ ‫و ده‌وڵه‌تی شه‌ریعه‌ت داده‌مه‌زرێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫قیامه‌ت نایه‌ت هه‌تا مه‌هدی نه‌گات و‬ ‫كۆتایی به‌ ئــاژه‌وه‌ و فه‌وزا و فه‌ساد‬ ‫نه‌هێنێت‪ .‬كۆتایی شاهیده‌ گه‌وره‌كه‌یه‌‬ ‫له‌سه‌ر ح ـه‌ق‪ ،‬له‌سه‌ر ڕاستی‪ .‬حه‌ق‬ ‫هه‌میشه‌ پێویستی بـه‌ كۆتاییه‌كی‬ ‫لــه‌م جـــۆره‌ هـه‌یـه‌ تــا ده‌ربــك ـه‌وێــت‪:‬‬ ‫حه‌ق پێشتر گریمانه‌ ده‌كرێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ته‌نیا له‌ كۆتاییدا ده‌رده‌ك ـه‌وێــت‪ ،‬به‌‬ ‫مانایه‌كی تر له‌ كۆتاییدا حه‌ق هێنده‌‬ ‫ڕوون و به‌رجه‌سته‌ ده‌بێته‌وه‌ كه‌ بوار‬ ‫و ده‌رفه‌تی ئینكاركردن نادات‪ .‬تۆزێك‬ ‫به‌ر له‌ كۆتایی و خاپووربوون عه‌داله‌ت‬ ‫ساغ ده‌بێته‌وه‌ و حه‌ق ده‌دره‌وشێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫بیرۆكه‌ی ڕزگاریی له‌ سه‌رده‌می نوێدا‬ ‫فۆرمی دیكه‌ وه‌رده‌گرێت‪ .‬كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مۆدێرن‌ له‌ سه‌رده‌می سه‌رمایه‌داریی‬ ‫پێشكه‌وتوودا زیاد له‌ فریادڕه‌سێكی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر هۆركایمه‌ر و ئه‌دۆرنۆ‬ ‫پێیان وابێت بونیادی هزری ڕۆشنگه‌ری‬ ‫هه‌مان بونیادی میتۆلۆژیایه‌‪ ،‬یان عه‌قڵ‬ ‫خــۆی بۆته‌ ئه‌فسانه‌‪ ،‬ئــه‌وا دۆخی‬ ‫عه‌قاڵنییه‌تی مۆدێرنیش نه‌ك ته‌نیا‬

‫ئه‌ستێره‌كانی سینه‌ما بۆ خۆیان فریادڕه‌سێكن ك ‌ه‬ ‫به‌رده‌وام ل ‌ه فیلمه‌كاندا ب ‌ه فریای دونیا ده‌كه‌ون و‬ ‫ل ‌ه وێرانبوونێكی حه‌تمیی ده‌یپارێزن‪ ،‬ل ‌ه فیلمه‌كانی‬ ‫هۆلیوددا به‌رده‌وام پاڵه‌وانه‌كه‌ له‌ چركه‌ی كۆتاییدا‬ ‫ده‌گات‪ ،‬له‌و ساته‌دا ك ‌ه هه‌مووان له‌به‌رده‌م‬ ‫مه‌ترسیدان و هه‌ڕه‌شه‌ی له‌ناوچوونیان له‌سه‌ر ‌ه‬ ‫سۆپه‌رمانێك هه‌یه‌ به‌ فریای مرۆڤایه‌تی ده‌كه‌وێت‬ ‫له‌ تیۆلۆژیا ده‌ربــازی نه‌بووه‌ به‌ڵكو‬ ‫بردوویه‌تییه‌ نــاو كۆمه‌ڵێك كایه‌ی‬ ‫دیكه‌وه‌ و له‌ كۆمه‌ڵێك فه‌زای دیكه‌ی‬ ‫ژیانی ڕۆژان ـه‌دا دووبــاره‌ی كردۆته‌وه‌‪:‬‬ ‫بۆ نموونه‌ ده‌شێت له‌ یارییه‌كی تۆپی‬ ‫پێدا فریادڕه‌سێك هه‌بێت و هه‌میشه‌‬ ‫بگات‪ ،‬ده‌شێت ئایكۆنه‌یه‌كی وه‌ك‬ ‫رۆناڵدۆ هه‌بێت كه‌ وه‌كو ئه‌خیل بێته‌‬ ‫نێو گۆڕه‌پانه‌كه‌ و هه‌میشه‌ گه‌مه‌كه‌‬ ‫لــه‌بــه‌رژه‌وه‌نــدی تیپه‌كه‌ی یه‌كالیی‬ ‫بــكــاتـه‌وه‌‪ .‬س ـه‌رمــای ـه‌داری بـــه‌رده‌وام‬ ‫ئیشی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ وه‌ك ڕزگاركه‌ر خۆی‬ ‫پیشان بدات‪ .‬له‌ هه‌ر كوێیه‌كی دونیا‬ ‫هه‌ژاری هه‌بێت هه‌وڵ ده‌دات هاوكارییه‌‬ ‫خێرخوازییه‌كان بگه‌یه‌نێته‌ ئه‌وێ! له‌‬ ‫هه‌ر شوێنێك جه‌نگ هه‌بێت به‌ فریای‬ ‫لێقه‌ومان و ئاواره‌ و په‌نابه‌ران ده‌گات!‬ ‫له‌ هه‌ر كوێیه‌ك كاره‌ساتێكی سروشتی‬ ‫ڕووبدات ڕێكخراوه‌كانی ئاوه‌دانكردنه‌وه‌‬ ‫ده‌گــه‌نــه‌ ســــه‌ری! لــه‌ هـــه‌ر واڵتــێــك‬ ‫دیكتاتۆرییه‌ت هه‌بێت دیموكراسی‬ ‫به‌سه‌ر پشتی ده‌بابه‌وه‌ ده‌گات و كۆتایی‬ ‫به‌ ده‌سه‌اڵتی دیكتاتۆر و سته‌مكاره‌كان‬ ‫ده‌هێنێت! ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی (ناسا)‬ ‫به‌رده‌وام دڵنیامان ده‌كاته‌وه‌ كه‌ حاڵی‬ ‫زه‌وی باشه‌ و ب ـه‌رد و نه‌یزه‌كه‌كان‬ ‫نزیكی زه‌وی نابنه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك بڵێی خودا‬ ‫خۆی دڵنیامان ده‌كــاتـه‌وه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ڕێكخراوی ‪ UN‬هیچ نییه‌ جگه‌ له‌‬ ‫فریادڕه‌سه‌ گـه‌وره‌كـه‌ كه‌ به‌خۆی و‬ ‫جاڕنامه‌ی مافه‌كانی مرۆڤه‌وه‌ به‌رده‌وام‬ ‫ماف بۆ مافخوراوان ده‌گێڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ستێره‌كانی سینه‌ما بۆ خۆیان‬ ‫فــریــادڕه‌ســێــكــن كــه‌ بـــــه‌رده‌وام له‌‬ ‫فیلمه‌كاندا به‌ فریای دونیا ده‌كه‌ون و‬ ‫له‌ وێرانبوونێكی حه‌تمیی ده‌یپارێزن‪،‬‬

‫لـه‌ فیلمه‌كانی هــۆلــیــوددا بـــه‌رده‌وام ده‌ســـت ب ـه‌س ـه‌ر جیهاندا ده‌گـــرن و‬ ‫پــاڵ ـه‌وان ـه‌ك ـه‌ ل ـه‌ چــرك ـه‌ی كۆتاییدا هه‌مووان تووشی ڤایرۆسێكی كوشنده‌‬ ‫ده‌گـــات‪ ،‬ل ـه‌و ســات ـه‌دا كـه‌ هـه‌مــووان ده‌كــه‌ن كه‌ شــاره‌ پێشكه‌وتووه‌كان‬ ‫ل ـه‌ب ـه‌رده‌م مه‌ترسیدان و هه‌ڕه‌شه‌ی كاول ده‌كه‌ن و ڕه‌وڕه‌وه‌ی پێشكه‌وتن‬ ‫له‌ناوچوونیان له‌سه‌ره‌ سۆپه‌رمانێك ده‌وه‌ستێنن‪ .‬ئــه‌وه‌ی دواجــار فریای‬ ‫هه‌یه‌ به‌ فریای مرۆڤایه‌تی ده‌كه‌وێت‪ .‬مــرۆڤــای ـه‌تــی و جــیــهــان ده‌كــه‌وێــت‬ ‫ســۆپ ـه‌رمــانــی فیلمه‌كانی هۆلیود سه‌رمایه‌دارییه‌‪ ،‬به‌ خۆی و لیبرالیزم‬ ‫فریادڕه‌سێكی پێرفێكته‌ كه‌ به‌رده‌وام و زانسته‌ پزیشكی و هێزه‌ سه‌ربازیی‬ ‫له‌ غه‌می ڕزگاركردنی جیهاندایه‌‪ .‬هه‌ر و سیسته‌مه‌ مه‌ده‌نییه‌كه‌یه‌وه‌‪ .‬له‌‬ ‫له‌ فیلمه‌كانی هۆلیووددا سه‌رمایه‌داری سه‌رده‌می سه‌رمایه‌داریدا له‌ هه‌موو‬ ‫و سیسته‌مه‌ لیبراله‌كه‌ی بـه‌رده‌وام له‌ شوێنێكدا فــریــادڕه‌ســێــك هه‌یه‌ كه‌‬ ‫بوونه‌وه‌ره‌ شه‌ڕه‌نگێزه‌كانی هه‌ساره‌كانی بــه‌رده‌وام ده‌گــات‪ .‬په‌یامی بیرۆكه‌ی‬ ‫تر ده‌مانپارێزن‪ ،‬گراندایزه‌رێك هه‌یه‌ كه‌ «له‌ناوچوونی شارستانی» ته‌نیا بۆ‬ ‫له‌گه‌ڵ بوونه‌وه‌ری نێو ده‌فره‌ فڕیوه‌كان ئه‌وه‌یه‌ وای پیشان بدات كه‌ لیبرالیزم‬ ‫و وه‌حشه‌ زه‌به‌الحه‌كانی ئه‌ستێره‌كانی پاسه‌وانی ژیار و ژیانی ئینسانه‌ له‌سه‌ر‬ ‫تــردا ده‌كه‌وێته‌ جه‌نگه‌وه‌ و هه‌موو زه‌مین‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ ته‌نیا سه‌رمایه‌دارییه‌‬ ‫جارێك ئاشتی و ئــارامــی بۆ زه‌وی ك ـه‌ ده‌تــوانــێــت شارستانێتی بینا‬ ‫ده‌گێڕێته‌وه‌‪ .‬سه‌رمایه‌داری به‌رده‌وام بكات و له‌ له‌ناوچوونیش بیپارێزێت‪،‬‬ ‫له‌ شوێنێكی تردا دوژمنی وه‌همیمان ته‌نانه‌ت له‌ خاپووربوونێكی گشتیی‬ ‫بۆ دروســت ده‌كـــات‪ ،‬ئــه‌وه‌ی له‌سه‌ر وه‌ك ئ ـه‌وه‌ی فیلمه‌كه‌ی ‪ 2012‬یشدا‬ ‫زه‌وییه‌ هه‌مووان مرۆڤی ئاشتیخوازن ئـه‌وه‌ سیسته‌می سه‌رمایه‌دارییه‌ كه‌‬ ‫و سیسته‌مێكی ڕێك و پێك هه‌یه‌ ك ‌ه كه‌شتییه‌كانی نوح دروست ده‌كاته‌وه‌‬ ‫خۆشگوزه‌رانییه‌كی نموونه‌یی بۆ دونیا و ده‌توانێت ڕه‌گه‌زی مرۆڤایه‌تی ڕزگار‬ ‫دابینكردووه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ ناكاو دوژمنێكی بكات‪ .‬ته‌نانه‌ت له‌نێو كه‌شتییه‌كانیشدا‬ ‫ده‌ره‌كیمان له‌ فه‌زاوه‌ بۆ دروست ده‌بێت و له‌ سه‌روبه‌ندی وێرانبوونی سه‌راپای‬ ‫كه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌مریكا و سه‌رمایه‌داری به‌ جیهاندا په‌یڕه‌وییه‌كی ڕێك و پێك له‌‬ ‫فریای جیهان نه‌كه‌ون ئ ـه‌وا ت ـه‌واوی سیسته‌م و یاسا ده‌كرێت و یه‌كسانی و‬ ‫سه‌رزه‌مین داگیر ده‌كه‌ن و خاپووری عه‌داله‌ت له‌الیه‌ن فه‌رمانده‌ و كاپیتانی‬ ‫كه‌شتییه‌كانه‌وه‌ پ ـه‌یــڕه‌و ده‌كــرێــت‪.‬‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌نێوبردنی شارستانی به‌رده‌وام ئه‌و س ـه‌رمــای ـه‌داری ئ ـه‌و سیسته‌مه‌یه‌ كه‌‬ ‫بیرۆكه‌یه‌یه‌ كه‌ له‌ فیلمه‌كانی هۆلیوودا ڕه‌گــه‌زی مرۆڤایه‌تی له‌ له‌نێوچوون‬ ‫دووپات ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬جارێك كۆمه‌ڵێك ده‌پارێزێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر زه‌ویش وێران ببێت‬ ‫داینه‌سۆر خۆیان ده‌كه‌ن به‌ شاره‌كانی ده‌توانێت له‌سه‌ر مه‌ریخ كۆمه‌ڵگامان‬ ‫ئه‌مریكادا‪ ،‬جارێك مه‌یمونێكی زه‌به‌الح بۆ دروست بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئــارامــی شــار ده‌شێوێنێت‪ ،‬جارێكی‬ ‫دیكه‌ كۆمه‌ڵێك خوێنمژ و دراكــۆال‬

‫ذمارة (‪ )226‬دوشةممة ‪2014/12/8‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫سالڤۆی ژیژه‌ك‪ ،‬ده‌رباره‌ی ڕاسیزم و نوكته دەدوێت‬ ‫وەرگێڕانى‪ :‬شارا تاهیر‬ ‫به ‌ڕای من برایه‌تی و یه‌كێتی‬ ‫به‌ته‌نها له‌و كاته‌دا ئیشده‌كه‌ن و ب ‌ه‬ ‫ئه‌ركی خۆیان هه‌ڵده‌ستن‌ كه‌ له‌سه‌ر‬ ‫نوكته‌ی پیس و ڕه‌گه‌زپه‌رستانه‌‬ ‫درووست بووبن‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ نوكته‌ی‬ ‫ڕه‌گه‌زپه‌رستانه‌(ڕاسیستی) ڕۆڵێكی‬ ‫گرنك ل ـه‌م بـــواره‌دا ده‌گێڕێت‪ .‬بۆ‬ ‫نمونه‪‌ ،‬ئایا ده‌زانــیــت كـه‌ ئێمه‌ی‬ ‫خ ـه‌ڵــكــی ســلــۆڤــیــنــیــا‪ ،‬ئـــه‌وســـا و‬ ‫ئێستایشی ل ـه‌گ ـه‌ڵــدا بــێــت‪ ،‬ب ـه‌وه‌‬ ‫ناسراوین كه‌ ڕه‌زیل و پاره‌په‌رستین؟‬ ‫كاتێك له‌ سوپای یۆگوسالڤیدا‬ ‫سه‌رباز بووم‪ ،‬ده‌زانن چیم‌كرد؟ ته‌نها‬ ‫یه‌كجار بیره‌و هه‌ندێك شتومه‌كم بۆ‬ ‫هــاوڕێ سه‌ربازه‌كانم كــڕی و بۆم‬ ‫بردن ‪ ..‬كه‌ ئه‌مه‌ش بۆ خۆی شتێكی‬ ‫نامۆ بوو به‌وان‪..‬چونكه‌ ئه‌وان منیان‬ ‫وه‌ك سلۆڤینییه‌ك ده‌بینی‪...‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ الیان بووم بە چیرۆك و ده‌یان‬ ‫وت‪ :‬سه‌یركه‌ن‪ ‌،‬سلۆڤینییه‌ك هه‌یه‌‬ ‫ڕه‌زیل و پاره‌په‌رست نییه‌! من به‌م‬ ‫كاره‌م توانیم باشترین سه‌رمایه‌ بۆ‬ ‫خۆم دروستبكه‌م‪ .‬ئه‌وه‌ بوو هه‌موو‬ ‫ساڵه‌كه‌ منیان وه‌ك سلۆڤینییه‌كی‬ ‫باش و دڵساف دەبینی‪ ‌ ،‬داوەتیان‬ ‫ده‌كـــردم بــۆ الی خــۆیــان‪ .‬ده‌زانــن‬ ‫نوكته‌ی ستانده‌ری ئێمه‌ی خه‌ڵكی‬ ‫ســلــۆڤــیــنــی ـا‌ چـــیـــه‌؟ جــارێــكــیــان‬ ‫فریشته‌یه‌ك‪ ،‬ئه‌و شته‌ ئه‌فسوناوییه‌‬ ‫پوچ و بێمانایه‌‌ی كه‌‌ دێت و پێت‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬خــوازیــاری چیت تا داوای‬ ‫بكه‌یت و بۆت بهێنمه‌ دی! جا رۆژێك‬ ‫ئه‌و فریشته‌یه‌ له‌ ده‌رگای جوتیارێكی‬ ‫سلۆڤینی ده‌دات و پێیده‌ڵێت‪ :‬داوای‬ ‫چی بكه‌یت بۆت ده‌كه‌م‪ ،‬به‌اڵم بیرت‬ ‫نه‌چێت‪ ،‬هـه‌ر چییه‌ك داوا بكه‌ی‪،‬‬ ‫ئـه‌وا دوو ئه‌وه‌نده‌ بۆ درواسێكه‌ت‬ ‫ده‌كـه‌م! ده‌زانیت وه‌اڵمــی جوتیاره‌‬ ‫سلۆڤینییه‌كه‌ چــی بــوو‌؟ ئــه‌و به‌‬ ‫فریشته‌كه‌ ده‌ڵێت‪ :‬چاوێكم ده‌ربهێنه‬ ‫‌و ببیبه‌ بۆ خۆت! ئه‌مه‌ پره‌نسیپیی‬ ‫سه‌ره‌كیی مرۆڤی سلۆڤینییه‌‪ ،‬گه‌ر‬ ‫من كه‌م وه‌ربگرم و دراوسێیه‌كه‌م‬ ‫زیاتر وه‌ربگرێت‪ ‌،‬شتێكی باش نییه‌؛‬ ‫كه‌واته‌ وا باشتره‌ من كه‌متر وه‌ربگرم‬ ‫تاكو درواسێیه‌كه‌یشم ‌له‌ من كه‌متر‬ ‫وه‌ربگرێت‪.‬‬ ‫براده‌ره‌ مۆنتێنیگرۆییه‌كه‌ش خێرا‬ ‫خۆی هه‌ڵدایه‌ ناو مه‌سه‌له‌كه‌وه‌ و‌‬ ‫وتی‪ :‬ئه‌ی ده‌زانن خه‌ڵكی مۆتێنیگرۆ‬ ‫به‌ ته‌مه‌ڵی و ته‌وه‌زەلی ناسراون؟‬ ‫ئەی ئایا ده‌زانن به‌وه‌‌ ناسراوین كه‌‬ ‫بومه‌له‌رزه‌مان زۆره‌؟ ئایا ده‌زانــن‬ ‫پیاوی مۆنتێنێگرۆیی چۆن ده‌ستپه‌ڕ‬ ‫لــێــدەدات؟‪ :‬ده‌ڵێن كونێك ده‌كاته‌‬ ‫خــاك ـه‌ك ـه‌ی ژێــر خــۆی‌ و زەكـــەرى‬ ‫خۆی ده‌كاته‌ كونه‌كه‌وه‌ چاوه‌ڕیێ‬ ‫بومه‌له‌رزه‌یه‌كه تا ده‌ستپه‌ڕه‌كه‌ی‬ ‫بۆ بكات‌! ده‌بینن كه‌ نوكته‌ی پۆخڵ‬ ‫چۆن ئیشی خۆی ده‌كات و برایه‌تی‬ ‫و یه‌كێتی دروستده‌كات‪ ،‬تا ئێستاش‬ ‫هه‌ر به‌م شێوه‌یه‌یه‌‪ .‬ئێستا با بێمه‌‬ ‫س ـه‌ر بابه‌ته‌كه‌ی خــۆم‪ .‬باشترین‬ ‫نمونه‌ و ئه‌زمونی من له‌م باره‌یه‌وه‌‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‌ كه‌ له‌ كتێبه‌كه‌ی پێشوودا‬ ‫باسمكردوه‌‪ ،‬دڵنیاشم نه‌تانبیستووه‌‬ ‫چونكه‌ هێشتا وه‌رنــه‌گــێــڕدراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ئه‌زمونه‌یانم له‌گه‌ڵ براده‌رێكی‬ ‫ئه‌لبانیدایه‌ كه‌ پێكه‌وه‌ سه‌رباز بووین‪،‬‬ ‫تا ڕاده‌یه‌كیش به‌ ڕاستی هاورێی‬ ‫یه‌كبووین‪ .‬به‌اڵم ئه‌و هاوڕێیه‌تیه‌ی‬ ‫من و ئه‌و به‌ته‌نها یه‌ك شتی كه‌م‬ ‫بــوو‌! ئێمه‌‌ به‌ شێوه‌یه‌كی فه‌رمی‬ ‫هاوڕێی یه‌ك بووین یا با بڵێین ڕێزێك‬ ‫له‌نێوانماندا هه‌بوو‪ .‬بـه‌اڵم یه‌كه‌م‬ ‫ده‌ستپێشخه‌ری الى ئــەوه‌وه‌ بوو!‬ ‫هه‌ڵبه‌ت نازانم گه‌ر ئه‌مه‌ شێوازێك‬ ‫بێت بۆ جیاكردنه‌وه‌یه‌ك له‌سه‌ر ئاستی‬ ‫چه‌شن و چۆنێتى(‪ ،qulaity‬بەاڵم‬ ‫هه‌میشه‌ پێم وتــراوه‌ كه‌ ده‌توانیت‬

‫من وه‌ك خۆم‌ ده‌بێت دان به‌وه‌دا بنێم كه له‌فاشیست ‌ه تازه‌كانم و حه‌زم ب ‌ه‬ ‫دیسپلین و بڕیاڕدانه‌ ل ‌ه هه‌موو شتێكدا‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه خۆشه‌ویستیشدا‪ .‬باشترین قس ‌ه‬ ‫به‌المه‌وه‌ ئه‌و وته‌یه‌ی الكانه‌ كه‌ ده‌ڵێت‪ :‬ده‌ستگیرانه‌كه‌م نابێت ل ‌ه هیچ ژوانێكم‬ ‫دوابكه‌وێت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و كاته‌ی كه‌ دواده‌كه‌وێت‪ ،‬چیدی ده‌ستگیرانی من نییه‌!‬ ‫به‌ڕای من برایه‌تی و یه‌كێتی به‌ته‌نها له‌و كاته‌دا ئیشده‌كه‌ن و به‌ ئه‌ركی خۆیان‬ ‫ن ك ‌ه له‌سه‌ر نوكته‌ی پیس و ڕه‌گه‌زپه‌رستانه‌ درووست بووبن‬ ‫هه‌ڵده‌ست ‌‬ ‫نوكته‌ له‌ سه‌ر هه‌موو شتێك بكه‌یت‬ ‫جگه‌ له‌ دایك و خوشك‪ ،‬واته‌ خۆش‬ ‫نییه‌ یه‌كێك بێت و پێت بڵێت كه‌‬ ‫وا و وا له‌ دایكت یان خوشكه‌كه‌ت‬ ‫ده‌كه‌م! كه‌چی به‌یانیه‌كیان براده‌ره‌‬ ‫ئه‌لبانییه‌كه‌م هات و وتی‪ :‬وا و وا‬ ‫له‌ دایكت (‪ )Fuck‬ده‌كه‌م! ئه‌وه‌ی‬ ‫ڕاستی بێت یه‌كه‌م جار حه‌په‌سام‬ ‫چونكه‌ ئه‌و بۆ خۆی كه‌سێكی ڕۆشنبیر‬ ‫بــوو‪ .‬بـه‌اڵم دواتــر له‌ مه‌به‌سته‌كه‌ی‬ ‫تێگه‌شتم و زانــیــم ده‌ی ـه‌وێــت چیم‬ ‫پێ بڵێت‪ .‬ده‌یویست ببینه‌ هاوڕێی‬ ‫راســتـه‌قــیــنــه ‌و زیــاتــر له‌یه‌كترى‬ ‫نزیك ببینه‌وه‌‪ .‬منیش یه‌كسه‌ر له‌‬ ‫لۆژیكه‌كه‌ی تێگه‌شتم! بــاوه‌ڕتــان‬ ‫هەبێت هه‌رگیز كێشه‌م له‌وه‌دا نه‌بووه‌‬ ‫كه‌ ناشیرینی به‌ ناشیرینی وه‌اڵم‬ ‫بــده‌مـه‌وه‌‪ .‬ده‌زانــن وه‌اڵمــی من چی‬ ‫بــوو؟ وتــم‪ :‬فه‌رموو چی له‌ دایكم‬ ‫ده‌كه‌یت بیكه‌‪ ،‬به‌س بوەسته‌ تا من‬ ‫له‌ خوشكه‌كه‌ت ده‌بــم ـه‌وه‌! ده‌زانــن‬ ‫دواتر چی ڕوویدا؟ لێره‌دا دێنه‌ سه‌ر‬ ‫ئه‌فسونه‌‌ ئەخالقییەكە‪ ،‬باوه‌شمان‬ ‫به‌یه‌كدا كرد و بووین به‌ بــراده‌ری‬ ‫ڕاسته‌قینه‌‪ .‬دیاره‌ به‌و شێوه‌یه‌ نا كه‬ ‫ئێوه‌ وا هه‌ستبكه‌ن‌ هه‌موو كاته‌كه‌‬ ‫دانیشتبێتین و هه‌ر خه‌ریكی شه‌ڕه‌‬ ‫جنێو بووبین و قسه‌ی ناشیرینمان‬ ‫به‌یه‌كتری وتبێت‪ .‬نه‌خێر‪ ،‬ئێمه‌‬ ‫هه‌ردووكمان ڕۆشنبیر بووین‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫ئه‌و له‌ من زیاتر! جۆرێك له‌ سرووت‬ ‫و تەشریفات له‌ نێوانماندا دروستبوو‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت به‌بێ گێڕانه‌وه‌ی هه‌موو‬ ‫چــیــرۆكـه‌كـه‌ش‌‪ .‬ه ـه‌مــوو به‌یانیه‌ك‬ ‫له‌ بری ساڵو و به‌یانی باش‪ ،‬پێی‬

‫ده‌وتـــم (دایــكــت ئــحــم‪ ،)...‬منیش‬ ‫دەمــوت (خوشكه‌كه‌ت ئــحــم‪.!)...‬‬ ‫دیاره‌ ئه‌مه‌ش ته‌نها بیرخستنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫بــوو بــۆ هــه‌ردووكــمــان ك ـه‌ هێشتا‬ ‫هـــاوڕێ و نــزیــكــی ی ـه‌كــتــریــن! من‬ ‫هه‌میشه‌ سه‌رسام بووم به‌ ئاڵۆزی‬ ‫و ئۆبسێنتی‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت من ناڵێم ئه‌م‬ ‫نوكته‌یه‌ هه‌موو شتێك چاره‌سه‌ر‬ ‫ده‌كـــات‪ ،‬بــه‌اڵم وه‌ك ده‌بینیت من‬ ‫كوڕێكی باشی فێمێنیستم‪ ،‬مه‌به‌ستم‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ گه‌ر تۆ خۆت به‌ فێمێنیست‬ ‫داده‌نێت ئه‌وا یه‌كه‌م كارادنه‌وه‌ی تۆ‬ ‫وه‌ك فێمێنیستێك چیه‌؟‌ ده‌كرێت‬ ‫ئه‌مه‌ وه‌ك ئه‌زموون و جۆرێك له‌‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یش بێت بۆ ئێوه‌! ئایا تۆ‬ ‫وه‌ك فێمێنستێك ده‌سبه‌جێ ده‌زانی‬ ‫كه‌ داخــۆ هه‌ڵه‌ی ئـه‌م نوكته‌یه‌ له‌‬ ‫كوێدایه‌؟ دیاره‌‌ بۆ فیمینیستێك ئه‌مه‌‬ ‫وه‌ك نمونه‌یه‌كی ئاشكرا و دیاری‬ ‫گۆڕینه‌وه‌ی ژنه‌ له‌ الیه‌ن پیاوه‌!!!‬ ‫یه‌كێك له‌ ئاماده‌بوان ده‌ڵێت نه‌خێر!‬ ‫ژیژه‌كیش ده‌ڵێت نه‌خێر؟ كه‌واته‌‬ ‫من پێچه‌وانه‌كه‌یم ده‌وێــت‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫من ‌ فێمێنیستێكم ‪ ....‬ده‌مه‌وێت‬ ‫دوو ژن ببینم كه‌ یه‌كێكیان به‌وی‬ ‫تریان ده‌ڵێت سێكس له‌گه‌ڵ باوكم‬ ‫(‪ )Fuck‬بكه‪ ،‬به‌اڵم دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ من له‌ مێرده‌كه‌ت ده‌بمه‌وه‌! الی‬ ‫من ئه‌مه‌ فێمینیزمی ڕاسته‌قینه‌یه‌‪...‬‬ ‫ده‌ ســاڵ ل ـه‌م ـه‌وب ـه‌ر و ل ـه‌ پاش‬ ‫كۆتایی هاتنی جه‌نگ‪ ،‬كاتێك له‌‬ ‫ئه‌مریكا ئه‌م چیرۆكانه‌م ده‌گێڕایه‌وه‌‪،‬‬ ‫ژنێك كه‌ له‌ ســارایــەڤــۆوه‌ هاتبوو‬ ‫پـه‌المــاری دام و ووتــی ‪ :‬ئ ـه‌وه‌ تۆ‬ ‫چــى ده‌ڵێیت؟ ئێمه‌ لـه‌ دۆخێكی‬

‫زۆر ناله‌بار و تراژیدیداین كه‌چی پێشكه‌شكاره‌كه‌ و لێى ده‌پرسێت)‪ :‬وتی‪ :‬به‌ ڕاستی ئازارم هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌م‬ ‫تۆش دێت و ده‌ڵێیت با سنوره‌كان چیرۆكی ئه‌و دكتۆره‌ ده‌زانیت كه‌ قسه‌ بۆخۆی‌ پێكه‌نین و هه‌رایه‌كی‬ ‫بشكێنین و نــوكــت ـه‌ی پــۆخــڵ و من خۆم شایه‌تحاڵی بووم؟ (ژیژه‌ك زۆری نایه‌وه‌! پزیشكەكە‌ش وتی‪:‬‬ ‫ناشیرین‌(به‌ مانای نوكته‌ی سێكسی) هه‌ر خۆیشی وه‌اڵمی خۆی ده‌داته‌وه‌ ئاده‌ی جله‌كانت دابكه‌نه ‌و زەكەرتم‬ ‫بۆ یه‌كتری بگێڕینه‌وه‌! منیش وتم‪ :‬و ده‌ڵــێــت)‪ :‬ئه‌ها ئــه‌وه‌ باشترین پیشان بده‌! كابرای سیربیش ووتی‪:‬‬ ‫ببوره‌ خاتون‪ ،‬به‌اڵم خراپیی نوكته چیرۆكه‌! چونكه‌ باس له‌ ئایدۆلۆژیا نا‪ ،‬نا كێشه‌كه‌م ئه‌وه‌یه‌ پێسته‌كه‌ی‬ ‫‌له‌چیدایه‌؟ كامیان باشتره؟ ‌باشتره‌ ده‌كات له‌ پەتیترین شێوه‌ى خۆیدا‪ ،‬چــوارده‌وری سه‌ری زەكــەرم دێشێت‬ ‫گولله‌ بنێین به‌یه‌كه‌وه‌ یا نوكته‌ تێگه‌شتم كه‌ ده‌س ـه‌اڵت چۆن ئیش و ناتوانم بیهێنمه‌ خوارێ!(لێره‌دا‬ ‫له‌سه‌ر یه‌كتری بگێڕینەوە؟ لێره‌دا ده‌كات‪ .‬به‌سه‌رهاته‌كه‌ له‌ كرواتیا له‌ ئــامــاده‌بــووان هـه‌مــوو پێده‌كه‌نن)‪،‬‬ ‫ده‌چینه‌ ئاستێكی تــرى‌( شێتی و نزیك سنووری سلۆڤینیاوه‌ ڕوویدا! ژیــژه‌كــیــش ده‌ڵـــێـــت‪ :‬بــوه‌ســتــن‪،‬‬ ‫دێوانه‌یی)یه‌وه‌‪ ،‬شتێك كه‌ له‌ سوپای هه‌ڵبه‌ته‌ لــه‌و شــوێــنـه‌دا كلینیكی له‌وه‌ش خراپتر دێت كه‌ ئێوه‌ بیری‬ ‫یۆگوسالڤی كۆندا‌ پێى سه‌رسام بووم‪ ،‬گــونــجــاوی پــزیــشــكــیــمــان ن ـه‌بــوو‪ ،‬لێده‌كه‌نه‌وه‌! پزیشكه‌ پێی ده‌ڵێت‬ ‫هاوكات ڕقیشم لێده‌بێته‌وه‌‪ ،‬بۆچی؟ وه‌كچۆن پزیشكی تایبه‌تمه‌ندیشمان پیشانم بـــده ‌و بهێنه‌ خـــوارێ؟‬ ‫من وه‌ك خۆم ‌ ده‌بێت دان به‌وه‌دا نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو خوێندكارێكی بواری سه‌ربازه‌كه‌ش له‌ وه‌اڵمدا وتی‪ :‬نانا‬ ‫بنێم كه له‌فاشیسته‌ تازه‌كانم و حه‌زم یاردیده‌ده‌ری پزیشكیمان هه‌بوو كه‌ ته‌نیا له‌ كاتی ده‌ستپه‌ڕكردندا ئازارم‬ ‫به‌ دیسپلین و بڕیاڕدانه‌ له‌ هه‌موو ئــاگــاداری ده‌كردینه‌وه‌ ل ـه‌وه‌ی هه‌ر هه‌یه‌! پزیشكه‌ش پێى وت ده‌ی باشه‌‬ ‫شتێكدا‪ ،‬ته‌نانه‌ت له‌ خۆشه‌ویستیشدا‪ .‬كات یه‌كێكمان بریندار بووینایه‌‪ ،‬خه‌ریك به‌و پیشانم بده‌! ئا لێره‌دا‬ ‫باشترین قسه‌ به‌المه‌وه‌ ئه‌و وته‌یه‌ی ده‌یكردینه‌ ئه‌و ژووره‌وه‌‪ ،‬كه‌ به‌شێكی شتێكی شێتانه‌ و زۆر بێمانا ڕوویدا!‬ ‫الكانه‌ كه‌ ده‌ڵێت‪ :‬ده‌ستگیرانه‌كه‌م بۆ ده‌ستشۆردن بوو‪ ،‬له‌سه‌ر ئاوێنه‌ی كابرا ده‌ستیكرد به‌ ده‌ستپه‌ڕكردن‪،‬‬ ‫نابێت له‌ هیچ ژوانێكم دوابكه‌وێت‪ ،‬ده‌ستشۆره‌كه‌ وێنه‌یه‌كی‌ پۆنۆگرافی‪ ،‬به‌اڵم بۆی نه‌ده‌كرد؛ پزیشكه‌‌كه‌ چوو‬ ‫چونكه‌ ئه‌و كاته‌ی كه‌ دواده‌كه‌وێت‪ ،‬وێـــنـــه‌ی ژنــێــكــی نــیــمــچــه‌‌ ڕووت یه‌كێك له‌و وێنه‌ نیمچه‌‌ ڕووتانه‌ی‬ ‫چیدی ده‌ستگیرانی من نییه‌! كه‌واته‌ هه‌ڵواسرابوو‪.‬ئێستا پێتان ده‌‌ڵێم هێنا كه‌ به‌ ئاوێنه‌كه‌وه‌ هه‌ڵواسرابوو‪،‬‬ ‫ده‌بێت فه‌رمان بوونی هه‌بێت! من به‌ كـه‌ ئه‌مه‌ بۆچی گرنگه‌! هه‌فته‌ی پیشانی كابرای ده‌دا و ده‌یوت‪ :‬ده‌ی‪،‬‬ ‫هیوایه‌كی زۆره‌وه‌ چوومه‌ ناو سوپای جارێك پزیشكێك له‌ نه‌خۆشخانه‌ی ئه‌وه‌تا ته‌ماشای بكه‌و خه‌ریكبه‌‌! ئه‌و‬ ‫یۆگوسالڤیەوە و باوه‌ڕم وابوو هیچ سه‌ربازییه‌وه‌ ده‌هــات‪ ،‬چونكه‌ ئێمه‌ كاته‌ی كه‌ پزیشكه‌كه‌ سه‌یر‌ی ئێمه‌ی‬ ‫نه‌بێت دیسپلین و نەزمى تیایه‌! تاقیكردنه‌وه‌ی به‌كۆمه‌ڵمان هه‌بوو‪ ،‬ده‌كــرد و پێده‌كه‌نی‪ ،‬تێگه‌شتم كه‌‬ ‫به‌اڵم دیارە ئه‌وانه‌ی كه‌ ته‌مه‌نێكیان هـه‌مــوومــان بـه‌ ڕیــز ده‌وه‌ســتــایــن و ئه‌و‌ چۆن به‌ ناشرینترین و بێماناترین‬ ‫هه‌یه‌ ده‌زانـــن ل ـه‌ژێــر چ ـه‌تــری ئه‌و چــاوه‌ڕێــمــان ده‌كــــرد‪ .‬كاتێك كه‌ شێوه‌ هێز و ده‌سه‌اڵتی خۆی پیاده‌‬ ‫فه‌رمان‌ و دیسپلینه‌دا بڕێكی زۆر پزیشكه‌كه‌ ده‌هات‪ ،‬ده‌بوو هه‌ركه‌س ده‌كــات‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ئـه‌م نمونه‌یه‌ له‌‬ ‫لــه‌ شێتی و هیچی و كـــاوس و له‌ شوێنی خۆی به‌رزبێته‌وه‌ بڵێت ك ‌ه نوكته‌ی من و هــاوڕێ ئه‌لبانیه‌كه‌م‬ ‫نوكته‌ی پیس و ناشیرین هه‌بوو‪ .‬له‌ كوێوه‌ هاتوه‌‪ .‬منیش به‌ڕێكه‌وت‌ ناچێت‪.‬‬ ‫ئێستا شتێكی ترتان بۆ باسده‌كه‌م له‌وێ بووم گوێم لێ بوو كه‌ سربییه‌ك‬ ‫كه ‌له‌ كتێبه‌ ئینگلیزیه‌كه‌مدا باسم به‌ زمانه‌ بازاڕییه‌كه‌ی خۆی وتی‪ :‬كه‌‬ ‫كــردوه‌‪ ،‬به‌ دڵنییایه‌وه‌ ئه‌مه‌شتان زەكەرى ئازاری ده‌دات! پزیشكەكە‌ش‬ ‫نه‌بیستوه‌!(لێره‌دا ژیژه‌ك ڕوو ده‌كات ‌ه لێی پرسی‪ ،‬چی؟ ئه‌ویش له‌ وه‌اڵمدا‬

‫ذمارة (‪ )226‬دوشةممة ‪2014/12/8‬‬

‫‪8‬‬

‫ئیسالم‌و سێكسواڵیتی‬ ‫سێكس وەك پاڵنەرێكی بیری جیهادیی‬

‫حه‌سه‌ن حسێن‬ ‫‪2-1‬‬ ‫سەرهەڵدانی داعش گەلێك مشتومڕی بە‬ ‫شوێن خۆیدا هێناوە‪ ،‬نەك هەر لە كوردستان‪،‬‬ ‫بەڵكو لەسەر ئاستی ناوچەكە‌و جیهانیش‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێك دەتوانین بڵێین جیهان لەم چركەساتە‬ ‫مێژووییەدا بە تەواوی بەم هێزەوە سەرقاڵە‪.‬‬ ‫بەوەشدا داعش گروپێكی ئایینی _ سیاسییە‪،‬‬ ‫بۆیە مشتومڕەكانیش زیاتر ڕەهەندی سیاسی‌و‬ ‫كەلتوورییان هەیە‪.‬‬ ‫لە ڕووی سیاسییەوە داعــش لە هەناوی‬ ‫قەیرانێكی سیاسیدا س ــەری هــەڵــداوە ‌و‬ ‫ئەجیندایەكی سیاسی جێبەجێدەكات كە‪،‬‬ ‫دەشێت ئەم ئەجیندایە هی هەندێك دەوڵەتی‬ ‫ناوچەكە یا زلهێزی جیهانیش بێت‪ ،‬تەواوی فۆرم‬ ‫‌و كڵێشە جیۆپۆلتیكییەكانی ناوچەكەی كردۆتە‬ ‫ئامانج‪ .‬لە ڕووی كەلتوورییشەوە هەوڵدان بۆ‬ ‫دروستكردنی دەوڵــەتــە ئیسالمییەكەی ‌و‬ ‫چەسپاندنی شەریعەت بۆتە هۆی پیادەكردنی‬ ‫ڕێژەكی زۆر لە توند‌وتیژی‌و ڕەفتاری نامرۆڤانە‬ ‫‌و بەدیلگرتنی دەیان ژنی یەزیدی‌و كردنیان بە‬ ‫(سەبایا) بە پێی شەریعەتی ئیسالم‪.‬‬ ‫دەكــرێــت بڵێین داعــش گروپێكە هێز ‌و‬ ‫تەكنەلۆژیاكەی سەر بە دنیای هاوچەرخە ‌و‬ ‫مینتاڵیتەكەیشی هی سەرەتاكانی سەرهەڵدانی‬ ‫ئــیــســامــە‪ .‬بــۆیــە پــرســیــار و مشتومڕە‬ ‫سیاسییەكان زیاتر یا سیاسین یا ئایینی‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی ئەو دەوڵەت‌و هێزانە كێن كە لە پشت‬ ‫دروستبوونی ئەم هێزەوەن؟ ئاییندەی سیاسیی‬ ‫ناوچەكە بەرەو كوێ دەچێت؟ ئیسالمییەكان‬ ‫‌و پـــڕۆژەی ئیسالمی دوای سەرهەڵدانی‬ ‫داعش چییان لێ دێت؟ ‌و ‪ ....‬لە نموونەی‬ ‫پرسیار‌و مشتومڕە ئایینیەكانیش ئایا داعش‬ ‫نوێنەرایەتی ئیسالم دەكــات یا نا؟ داعش‬ ‫سەر بە دنیای ئیسالمە یا دنیای مۆدێرن؟ تا‬ ‫چەند ڕەفتارەكانی داعش لەگەڵ شەریعەتی‬ ‫ئیسالمدا كۆكن‪ ،‬ئایا دەتوانرێت داعش تەكفیر‬ ‫بكرێت؟ ئەمانە‌وگەلێك پرسیاری دیكە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئــەوەی ئەم وتــارە مەبەستییەتی لە سەری‬ ‫بوەستێت جیایە لەو ڕەهەندانەی كە باسكران‬ ‫‌و بابەتێكە كە كەمتر قسەی لەبارەوە كراوە‪،‬‬ ‫ئەویش ڕەهەندی سیكسواڵیتییە لە پێكهاتنی‬ ‫كارەكتەری ئیسالمیی بە گشتی‌و موجیهادی‬ ‫ئیسالمیدا بە تایبەتی‪‌ ،‬وەك بەشێك لە‬ ‫پاڵنەرە سایكۆلۆژییەكانی دروستبوونی‬ ‫فەندەمینتاڵیزمی ئیسالمی‪ .‬بە واتەیەكی دیكە‪:‬‬ ‫ئەمە هەوڵێكە بۆ نیشاندانی ڕۆڵی ئەو چەپاندنە‬ ‫سێكسییەی ناو كۆمەڵگە ئیسالمییەكان لە‬ ‫بەرهەمهێنانی توند‌وتیژی ئیسالمییدا‪.‬‬ ‫گەرچی لێكۆڵینەوە ‌و توێژینەوەكان لە‬ ‫سەر سەرهەڵدان ‌و گەشەكردنی بزووتنەوە‬ ‫ئیسالمییەكان زیاتر تەركیز دەخەنە سەر‬ ‫فاكتەرە سیاسی‪ ،‬ئابووری‌و كۆمەاڵیەتییەكان‪،‬‬ ‫بەاڵم بە پاڵ ئەم فاكتەرانەیشەوە‪ ،‬بێبەشی‬ ‫‌و چەپاندنی سێكسی‪ ،‬كە ئامانجێكی ئابووری‬ ‫‌و كۆمەاڵیەتی لە پشتەوەیە‪ ،‬ڕۆڵێكی گرنگ‌و‬ ‫حاشاهەڵنەگری هەیە لە پێكهاتنی دەروونی‬ ‫‌و داڕشتنی كەسێتی ئیسالمیی جیهادیدا‬ ‫( پەیوەستكردنەوەی بێبەشی سێكسی بە‬ ‫فەندەمینتاڵیزمی تیرۆریستەوە‪ ،‬دواجار هیچ‬ ‫نییە جگە لە وردكردنەوەی بێبەشیی ئابووری)‬ ‫(‪ )1‬چونكە لەم كۆمەڵگایانەدا ســەرەڕای‬ ‫ئەو سەركوت ‌و داخرانە سیاسییەی هەن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئابووریی بــازاڕ‪ ،‬نیمچە كرانەوەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی ناچاریی هێناوەتەئاراوه‌‪ ،‬دەڵێین‬

‫ناچاریی لەبەر ئــەوەی پێداویستییەكانی‬ ‫ئابووری ‌و جووڵەی سەرمایە وا ئەخوازێت‪،‬‬ ‫بــاوبــوونــەوەی تەكنەلۆجیای پەیوەندی ‌و‬ ‫ڕاگەیاندن (مۆبایل ‌و سەتەالیت ‌و ئنتەرنێت)‬ ‫لە پاڵ فراوانبوونی كەرتی گەشتیاریی ‌و‬ ‫بازرگانیی سێكسی‪ ...‬هتد هەموو تا ڕادەی‬ ‫وروژاندن كار دەكەنە سەر مەیل‌و ئاراستە‌و‬ ‫حەزە سێكسییەكانی گەنج‪ .‬بەاڵم لە بەرامبەردا‬ ‫تــاك لەژێر قورساییەكی زۆری سیستمی‬ ‫ئەخالقی ‌و كەلتووریی بــاوی كۆمەڵگەدایە‬ ‫‌و ناچارە بە چەپاندن ‌و قەتیسكردنەوەی‬ ‫وزە سێكسییەكەی‪ ،‬ئەمەش بە دەربڕینە‬ ‫ئابوورییەكە‪ ،‬واتە ڕادەیەكی زۆر لە خستنەرووی‬ ‫هۆكارەكانی وروژانــدن ‌و تواناییەكی كەم لە‬ ‫سەرفكردنی وزەی سێكسی‪ .‬ئەم ناكۆكی ‌و‬ ‫دووفاقییەی سیستمی سیاسی‌و كۆمەاڵییەتی‬ ‫دواجــار تاك بــەرەو بێئومێدی (احباط) لە‬ ‫دۆخی سیاسی‌و ئابووری دەبات‌و وا دەكات‬ ‫ڕەفتار ‌و بیركردنەوەكانیشی نەرێنی بن‪،‬‬ ‫كە سەرەنجام یا دووردەكەوێتەوە لە چاالكی‬ ‫سیاسی ‌و هەڵدێت لە ڕووبــەڕووبــوونــەوەی‬ ‫گرفتەكانی‪ ،‬یاخود پەنا دەباتە بەر توند‌وتیژی‬ ‫لە سیاسەتدا ‌و دەیخاتە نێو شەڕێكەوە كە‬ ‫هەموو شتێك وێران دەكات‪( .‬فرۆید) پێی وایە‬ ‫فشاری كۆمەاڵیەتی لە ڕووی دەروونییەوە‪،‬‬ ‫چەپاندنێكی ناخودئاگا بەرهەمدێنێت كە ئەگەر‬ ‫دەرفەت هەبوو لە ڕەفتارێكی دوژمنكارانەدا‬ ‫بە ڕووی هەموو ئەوانە هەڵدەگەڕێتەوە كە بە‬ ‫بەرپرسیان دەزانێت لە كۆژانەكانی(معانات)‪،‬‬ ‫هەندێك جاریش وەك ڕەتــكــردنــەوەی ئەو‬ ‫واقیعە‪ ،‬ڕاكردن بێت لێی یا خۆبەدەستەوەدان‪،‬‬ ‫بە خۆكوشتن كۆتایی دێت(‪. )2‬‬ ‫ئــەنــجــامــدانــی تــونـد‌وتــیــژیــش بــە هــەر‬ ‫ئاراستەیەكدا بێت ڕوو بە خود یا بەوانی‬ ‫دیكە؛ هیچ نییە جگە لە خاڵیبوونەوەی‬ ‫بارگەكانی شڵەژان‌و تێكچوونە دەروونییەكان‬ ‫لە جەستەی من یا ئەوانی دیكەدا (شڵەژانی‬ ‫دەروونی گرنگترین هاوەڵ ‌و شەریكەتاوانی‬ ‫شڵەژانی كۆمەاڵیەتییە ‌و ڕووە شاردراوەكەی‬ ‫پێكدەهێنێت‪ .‬دیارترین بەڵگەش بۆ ئەمە‬ ‫فاشیزمی سیاسییە )(‪.)3‬‬ ‫سێكسواڵیتی لە ئیسالمدا‬ ‫لەنێو هەر سێ ئایینە یەكتاپەرستییەكەدا(‬ ‫جودایزم‪ ،‬كریستیانیزم ‌و ئیسالم) هەڵوێستی‬ ‫ئایینی ئیسالم لەبارەی سێكس ‌و ئارەزووە‬ ‫سێكسییەكانەوە ڕوونتر ‌و ڕاشكاوتر ‌و جێی‬ ‫بایەخی زیاترە‪ ،‬ئەم بایەخدانەی ئیسالم بە‬ ‫سێكس لەسەر ئاستی تاكی موسڵمانیش‬ ‫ڕەنگی داوەتەوە‌و بۆتە بەشێك لە پێكهاتەی‬ ‫كەسێتی موسڵمان‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا ئایینی ئیسالم هانی تاكی‬ ‫موسڵمان دەدات بۆ هاوسەرگیریی ‌و لەم‬ ‫نێوەشدا ئەنجامدانی پرۆسەی هاوسەرگیریی‬ ‫بە نیوەی ئیمان دەزانێت‪ ،‬بەاڵم كریستیانیزم‬ ‫هانی ڕەهبانییەت‌و خۆگرتنەوە (بەپێی توانا)‬ ‫دەدات‪ ،‬فرەژنی لە جودایزم ‌و ئیسالمدا ‌و‬ ‫تاكهاوسەرێتی(بە مەرجە قورسەكانی ئایینزای‬ ‫كاسۆلیكییەوە) لە مەسیحییەتدا جێگە‌ورێگە‬ ‫‌و پێگەی سێكس لە هەر یەكە لەم ئایینانە‬ ‫نیشاندەدات‪.‬‬ ‫ســەرەڕای خاڵە هاوبەش ‌و جیاوازەكانی‬ ‫ئــەم ئایینانە لــەمــەڕ سێكس ‌و ئـــارەزووە‬ ‫سێكسییەكان‪ ،‬بەاڵم جیاوازییەكی جەوهەری‬ ‫هەیە لە نێوان ئیسالم لە الیەك ‌و جودایزم‬ ‫‌و كریستیانی لە الكــەی دیــكــەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫وێناكردنی ئیسالمە بۆ دنیای دوایی ‌و ژیانی‬ ‫ب ــاوەڕداران لە نێو بەهەشتدا‪ ،‬كە حۆری ‌و‬ ‫غیلمانیان بۆ دانــراوە ‌و ئەو گۆڕانەی كە لە‬

‫بەهەشتا بە سەر وەزیفەی سێكسدا دێت‪ ،‬لە‬ ‫سێكسێكەوە لە پێناو وەچەخستنەوە( لە‬ ‫سەر زەوی) بۆ سێكسێك لەپێناو چێژدا(‬ ‫لە بەهەشتا)‪ ،‬ئەمەش جیاوازە لەو وێنایەی‬ ‫كە جوداییزم ‌و كریستیانیزم بۆ ئەو دنیایە‬ ‫هەیانە‪ ،‬چونكە لەم دوو ئایینەدا بەهەشت(بەو‬ ‫شێوەیەی كە لە ئیسالمدا باسی دەكرێت) ‌و‬ ‫حۆری‌و سێكسكردن بوونیان نییە‪.‬‬ ‫ئەگەر هۆكارێكی بایەخدانی ئیسالم بە‬ ‫سێكس ‌و سێكسواڵیتی لە پەیبردنی ئەم‬ ‫ئایینەوە بێت بە گرنگی ‌و بایەخی ڕۆڵی‬ ‫ڕەمەك(غریزە)ی سێكس لە ژیانی تاكدا‪،‬‬ ‫ئەوا هۆكارەكەی دیكە پەیوەندی بەو پاشخانە‬ ‫كەلتوورییەوە هەیە كە ئایینی ئیسالم تیایدا‬ ‫سەریهەڵداوه‌‪ ،‬واتە كەلتووری نیمچە دوورگەی‬ ‫عەرەب كە وەك ڕۆشنبیری سعودی (كامل‬ ‫نەجار) ئاماژەی پێدەدات عەرەبی پێش ئیسالم‬ ‫زۆر پەرۆش‌و هۆگری سێكسكردن بوون‌و بە‬ ‫شێوەیەكی زۆر بەرباڵو سێكسیان دەكرد‪ ،‬كە‬ ‫هیچی كەمتر نەبوو لەو ئازادییە سێسكییەی‬ ‫كــە لــە پەرستگاكانی عــەشــتــاردا دەكــرا‪.‬‬ ‫ئەم هۆگربوونە بە سێكس تەنانەت لە ناو‬ ‫زمانیشیاندا ڕەنگی داوەتەوە‌و چەندین چەمك‬ ‫‌و دەستەواژەی جۆرا‌وجۆریان بۆ سێكسكردن‌و‬ ‫ئەندامی زاوزێی ژن‌و پیاو بەكارهێناوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وەك ڕەنگدانەوەیەكی ئەو شێواز‌و ڕێگایانەی‬ ‫كە بۆ سێكسكردن بەكاریان هێناوە‪ .‬كاتێكیش‬ ‫ئیسالم دێت زۆرێك لە‌و شێواز‌و ڕێگایانە وەك‬ ‫خۆیان دەمێننەوە‪(،‬قال ابن عباس إن هذا احلي‬ ‫من قريش كانوا يتزوجون النسا‌ء ويتلذذون بهن‬ ‫مقبالت ومدبرات فلما قدموا املدينة تزوجوا من‬ ‫االنصار‪ ،‬فذهبوا ليفعلوا بهن كما كانوا يفعلون‬ ‫مبكة فأنكرن ذلك وقلن هذا شئ مل نكن نُؤتي‬ ‫عليه‪ .‬فانتشر احلديث حيت انتهي الي رِسول‬ ‫اهلل‪-‬ص‪ -‬فانزل اهلل تعالی يف ذلك « نساؤكم‬ ‫حرث لكم فأتوا حرثكم أني شئتم»(البقرة‪.)223/‬‬ ‫قال‪ :‬إن شئت مقبلە وإن شئت باركە وانما یعنی‬ ‫بژلك موچع الولد) (‪ )4‬ئبین عەباس وتویەتی‬ ‫ئەو بەشەی قوڕەیش ژنیان دەهێنا‌و لە پێش‬ ‫و لە پاش چێژیان لێ دەبینی‪ ،‬كاتێكیش چوون‬ ‫بۆ مەدینە‌و ژنیان لە ئەنسارەكان هێنا‪ ،‬هەمان‬ ‫شتیان لەگەڵ ئەمانیشدا كرد كە لە مەكە دەیان‬ ‫كرد‌و ژنەكانیش ڕەتیان كردەوە‌و وتیان ئێمە‬ ‫ئەم شتەمان لەگەڵ نەكراوە‪ .‬ئەم قسەوباسەش‬ ‫بــاوبــووەوە تا گەیشتەوە پەیامبەر(د‪.‬خ)‪،‬‬ ‫ئیدی خــودا ئەم ئایەتەی دابــەزانــد» ژنانو‬ ‫كێڵگەی خۆتانن‪ ،‬لە هەر كوێوە دەتانەوێ‪،‬‬ ‫بچنە كێڵگەی خۆتانەوە ـ قورئانی پیرۆز ـ‬ ‫وەرگێڕانی هەژار» وتی ئەگەر ویستت ڕووبەڕوو‬ ‫ئەگەر ویستیشت لەسەر چــۆك لەمەیشدا‬ ‫مەبەستی لە شوێنی مناڵبوونە‪ .‬هەر ئەم‬ ‫حەزەی عەرەبەكان بۆ ڕێگە جۆرا‌وجۆرەكانی‬ ‫سێكسكردن وای كردووە كە چەندین لێكدانەوە‬ ‫‌و ڕاڤە بۆ (أنی شئتم) بكرێت تا بتوانن چۆنیان‬ ‫بوێت لەگەاڵ ژناندا جووت ببن‪ .‬بۆیە ئیسالم‬ ‫كە هات نەیتوانی ئەو حــەزەی خەڵكی بۆ‬ ‫سێكس كۆنترۆڵبكات ‌و تەنها ڕێكیخستەوە‪،‬‬ ‫بە جۆرێك بواری دا بە پیاوان چەندین ژن‌و‬ ‫كەنیزەكیان هەبێت‪ ،‬تەنانەت كەسێكی وەك‬ ‫(موغیرەی بن شعبە) حەفتا ژنی هەبووە‪ ،‬جگە‬ ‫لە كەنیزەك‪ ،‬ئەو چوا چوار ژنی دەهێنا‌و دواتر‬ ‫تەاڵقی دەدان(‪ .)5‬ئەمە گەرچی لە ڕواڵەتدا‬ ‫ڕەهەندێكی ڕادیكااڵنە دەدات بە ڕوانینی‬ ‫ئیسالم بۆ سێكسواڵیتی‌و چۆنێتی وەاڵمدانەوە‬ ‫بە غــەریــزەی سێكسی‪ ،‬بــەاڵم لەناوەڕۆكدا‬ ‫ڕوانینێكی چەپێنەر‌و پیاوساالرییانەی تەواوی‬ ‫بەسەردا زاڵە‪ ،‬چ لە ژیانی ئەم دنیا ‌و چ لە‬ ‫ژیانی ئەو دنیایدا‪.‬‬

‫ئــەگــەر الیــەنــە ڕادیــكــاڵــەكــەی ئیسالم لە پێش هاتنی ئیسالمدا سەر بەخۆییەكی‬ ‫حــەزی دەستكەوتن ‌و گرتنی ژنــان بە‬ ‫بۆیە‬ ‫لــەوەدا بێت كە پیاوان ئــازادن چوار ژن ‌و تەواویان هەبووە لە ژیانی سێكسییاندا‪،‬‬ ‫سەبیە لەو سەردەمەدا بە شەڕكردن لەگەڵ‬ ‫زۆرەیان‬ ‫چەندیشیان توانی كەنیزەك (إم��اء) واتە دامركاندنەوەی ئەو حەز ‌و ئارەزووە‬ ‫كۆمەڵگە ناموسڵمانەكاندا ناوەستێتەوە‌و سەر‬ ‫كۆیلەی سێكسیان هەبێت ‌و بەمەش چێژ لە بــۆ سێكسكردن كارێكی ئەستەم بــووه‌‪ ،‬دەكێشێت بۆ شەڕە ناوخۆییە خوێناوییەكانی‬ ‫پەیوەندیی سێكسی وەرگرن ‌و سێكس تەنها بــەوەشــەوە هێشتا لەو ســەردەمــەدا گەلێك نێو بــاڵ ‌و مەزهەبە دەستڕۆیشتووەكانی‬ ‫لە ڕەهەندە زایەندییەكەی (تناسلی)دا قەتیس حاڵەتی خیانەتی هاوسەری ڕوویداوە كە پیاوان خەالفەتی ئیسالمی‪ ،‬مێژووی شەڕەكان پڕن لە‬ ‫نەمێنێتەوە ‌و وەزیفیەكی لیبیدی وەرگرێت‪ .‬چوونەتە الی (محه‌مه‌د) شكاتیان لە دەست نمونەی لەم جۆرە‪ .‬بۆ نمونە لە شەڕی جەمەلدا‬ ‫ئەوا الیەنە پیاوساالرییەكەی لەو ڕەفتار ‌و ناپاكی ژنەكانیان كردووە‪ ،‬ئەمەش بۆتە هۆی الیەنگرانی عەلی كوڕی ئەبی تاڵیب داوایان لە‬ ‫تێڕوانینەدایە كە بۆ ژن هەیەتی‪ ،‬بەو مانایەی دابەزینی ئایەتی المالعنە‪.‬‬ ‫عەلی كرد تا ڕێگەیان بدات كە عائیشەی كچی‬ ‫ئەم ئازادییە تەنها بۆ پیاوە‌و ژنان نەك هەر‬ ‫ئەوەش كە دەووترێت مەبەست لە فرەژنی ئەبوبەكری سدیق و هاوسەری محه‌مه‌د(لە‬ ‫ئەو ئازادییەیان نییە ‌و خراونەتە خزمەتی ڕێگرتن بــووە لە ئیباحییەتێك كە پێش كاتێكدا هاوسەرەكانی محه‌مه‌د پێیان دەوترا‬ ‫تێركردنی ئارەزوی سێكسی پیاوانەوە‪ .‬الیەنە سەرهەڵدانی ئیسالم لەناو نیمچە دوورگەی دایكی موسڵمانان) بەسەبیە بگرن‪ ،‬بەاڵم عەلی‬ ‫چەپێنەرەكەیشی لە قەدەغەكردنی هەر جۆرە عەرەبیدا باوبووە‪ ،‬ئەوا ئەو ڕێگرتنە تەنها ژنانی ڕێگەی نەدا ‌و پێی گوتن ئایا دایكی خۆتان‬ ‫پەیوەندییەكی سێكسی ‌و سۆزدارییە لەنێوان گرتۆتەوە ‌و ئیباحییەتەكە بۆ پیاوان لە ژێر دەكەنە سەبیە؟(‪ .)11‬لە شەڕی كەربەال ‌و‬ ‫نێر ‌و مێدا‪ ،‬ئەگەر لە چوارچێوەی پرۆسەی ناوی فرەژنی‪ ،‬كۆیلەی سێكسی‌و هاوسەرگیری پاش كوشتنی حوسه‌ین‪ ،‬هەندێك لە خەڵكی‬ ‫هاوسەرگیرییەكی شەرعیدا نەبێت‪ .‬پێویستە موتعە ‌و ‪ ...‬هتد خراوەتە نێو چوارچێوەی شام داوایــان دەكــرد فاتیمەی كچی حسین‬ ‫ئەمەیان بە دووخاڵ كەمێك ڕونبكەینەوە‪.‬‬ ‫شەرعەوە‪ .‬چونكە بە پێچەوانەی ئەو ڕا ‌و بكرێتە سەبیە‪ .‬هەر یەكە لە تەبەری‪ ،‬ئیبن‬ ‫‪. 1‬‬ ‫ژن لەئیسالمدا سەرچاوەی خۆشی بۆچوونانەوە كە دەڵێن ژنــان پێش هاتنی كەسیر‌و ئیبن تەیمیەش باسیان لەوە كردووە‬ ‫بوون‪،‬‬ ‫خراپدا‬ ‫كۆمەاڵیەتی‬ ‫پێگەیەكی‬ ‫لە‬ ‫ئیسالم‬ ‫‌و‬ ‫ـەز‬ ‫ـ‬ ‫ح‬ ‫ـودا‬ ‫ـ‬ ‫خ‬ ‫ـە(‪،)6‬‬ ‫ـ‬ ‫ـاوان‬ ‫ـ‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫پ‬ ‫چێژبینینی‬ ‫‌و‬ ‫كە لە ڕووداوی (حـــەڕە)دا كە لەئەنجامی‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫خۆیان‬ ‫سەربەخۆیی‬ ‫‌و‬ ‫بڕیار‬ ‫خاوەن‬ ‫ژنان‬ ‫ئارەزووكردنی ژنانی بۆ خەڵكی (مەبەست لە‬ ‫هەڵگەڕانەوەی (عەبدواڵی كوڕی زوبێر) لە‬ ‫‪. 2‬‬ ‫موسڵمانانە) رازاندۆتەوە تا ببنە سەرچاوەیەك‬ ‫سەبارەت بە چەپاندنی ئارەزووە خەالفەتی یەزید‪ ،‬الیەنگرانی یەزید هێرشیان‬ ‫بۆ چێژ‌و كامەرانی‌و ناز‌و نیعمەتی ژیان [ ُزيِّنَ سێكسییەكانی تاكیش‪ ،‬ئیسالم وەك گشت كردە سەر شاری مەدینە‪ ،‬چەكدارەكانی ئەم‬ ‫اس ُح ُّب َّ‬ ‫ؤات ِمنَ ِّ‬ ‫الن َسا‌ء والْ َب ِن َ‬ ‫الش َه ِ‬ ‫لِ َّلن ِ‬ ‫ني والْ َق َن ِاط ِري ئایینەكانی دیكە؛ هەمان میتۆد ‌و ئەحكامی خەلیفەیە بۆ مــاوەی سێ شەو ‌و سێ ڕۆژ‬ ‫وال ْيلِ ُْ‬ ‫ُْ‬ ‫الذهَبِ والْ ِف َّض ِة ْ َ‬ ‫ال َق َ‬ ‫نط َر ِة ِمنَ َّ‬ ‫ال َس َّو َم ِة فیقهی ‌و شەرعی پەیڕەو كــردووە‪ ،‬بەاڵم بە بەهەزاران كچ‌و ژنیان ئیغتیسابكرد(‪.)12‬‬ ‫ُّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لەبەر‬ ‫لێرەدا‬ ‫كە‬ ‫تایبەتمەندێتییەوە‪،‬‬ ‫هەندێك‬ ‫والل‬ ‫ا‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫الد‬ ‫ة‬ ‫ا‬ ‫ي‬ ‫ال‬ ‫ع‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ذ‬ ‫ث‬ ‫�ر‬ ‫�‬ ‫وال‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫وال‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫پەراوێزه‌کان‪:‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ِ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫نێو‬ ‫ناچینە‬ ‫دەرنەچین‬ ‫باسەكە‬ ‫لە‬ ‫ـەوەی‬ ‫ـ‬ ‫ئ‬ ‫ِعن َد ُه ُح ْس ُن الآب] (آ‌ل عمران‪ .)14 :‬غەزالییش‬ ‫عبدالصمد الدیالمی‪ ،‬المدینە‬ ‫‪. 1‬‬ ‫دەڵێت‪( :‬و يف االستئناس بالنسا‌ء من االسرتاحة ئەو ب ــەراوردەوە‪ .‬دەستەواژەی چەپاندن لە االسالمیە و االصولیە واالرهاب ‪ ،‬دار الساقی‬ ‫ما يزيل الكرب و ير ًوح القلب و ينبغي ان يكون ئیسالمدا بەرامبەر دەستەواژەی حەرام دێت‪ ،‬ط ‪ ،2008 1‬ص‪.8‬‬ ‫لنفوس املتقني اسرتاحات باملباحات)‪ )7(.‬كە قەدەغەكردنێكی خواوەندیی دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .2‬العنف و التسامح‬ ‫واتە لە هاودەمیی ژناندا حەوانەوەی تیایە ئاشكرایە ئیسالم كۆمەڵێك یاسا ‌و ڕێ و‬ ‫‪http://chebbah-65.‬‬ ‫كە خەم ناهێڵێت ‌و دڵیش ئاسوودەدەكات‪ ،‬شوێن ‌و سزای توندی دانــاوە بۆ پەیوەندی‬ ‫‪newstarforum.n‬‬ ‫دەروونی خواپەرستەكان پێویستە حەوانەوەی (ناشەرعی) سێكسی ‌و سۆزداریی نێوان نێر‬ ‫‪et/t468-topic‬‬ ‫ڕێپێدراویان هەبێت‪ .‬هەر بۆیە ئەگەر ژنێك ‌و مێ‪ .‬هەڵبەتە لە ئیسالمدا ڕێ ‌و شوێنی‬ ‫د‪ .‬مصطفی الحجازی‪ ،‬التخلف‬ ‫‪. 3‬‬ ‫ڕازی نەبێت سێكس لەگەڵ مێردەكەیدا بكات‪ ،‬خۆپارێزیی هەیە‪ ،‬بۆ ڕوونەدانی پەیوەندیی االجتماعی مدخل الی سیكولوجیا االنسان‬ ‫ئــەوا بەر نەفرەتی خواوەند دەكەوێت‪ ،‬من ناشەرعی لە نێوان نێر‌و مێدا‪ ،‬لە گرنگترینیان المقهور‪ ،‬المركز الثقافی العربی‪ ،‬دار البیضا‌ء ـ‬ ‫حديث أبي هريرة رِضي اهلل عنه أن رِسول اهلل سەپاندنی بااڵ پۆشی ‌و نیقابكردنی ژنان ‌و المغرب‪ ،‬ط ‪ ، 2005 9‬ص ‪.86‬‬ ‫صلي اهلل عليه وسلم قال‪ :‬إذا دعا الرجل امرأته ڕێگرتنە لە تێكەاڵوبوونی كچ ‌و كوڕ لە كایە‬ ‫النجار‪ ،‬كامل‪ ،‬مفردات الجنس‬ ‫‪. 4‬‬ ‫إلي فراشه فلم تأته فبات غضبان عليها لعنتها كۆمەاڵیەتییەكاندا‪ ،‬لە ڕووی زاتیشەوە تاك بۆ عندالعرب‪http://www.ahewar. ،‬‬ ‫املالئكة حيت تصبح‪ .‬من حديث أبي هريرة رِضي بەرەنگاربوونەوەی وروژاندن ‌و دوور كەوتنەوە ‪.org/debat/show.art‬‬ ‫اهلل عنه قال‪ :‬قال رِسول اهلل صلي اهلل عليه وسلم‪ :‬لە سەرچاوەكانی گوناه ‌و زیناكردن پێویستە‬ ‫هـ‪ .‬س‪ .‬پ‬ ‫‪. 5‬‬ ‫والذي نفسي بيده ما من رِجل يدعو امرأته إلي هاوسەرگیری بكات‪ ،‬خۆ ئەگەر ئەو كەسە‬ ‫ژن لە ئیسالمدا كارەكتەرێكی‬ ‫‪. 6‬‬ ‫فراشه فتأبي عليه إال كان الذي يف السما‌ء ساخط ًا توانای مەسرەفكردن ‌و ئیدارەدانی ژیانی دوالیزمی هەیە‪ ،‬هەڵبەتە ئەم دوالیزمەیە‬ ‫عليها حيت يرضي عنها (‪.)8‬‬ ‫خێزانی نەبێت‪ ،‬ئەوا دوو ڕێگەی لەبەردەمدایە لەئیسالمدا حاڵەتێكی ڕوونە كە دیارترینیان‬ ‫واتــە( ئەبو هورەیرە گێڕاویەتییەوە كە یــا ئــەوەتــا الیــەنــی ئاییندارییەكەی زیاتر دوالیزمەی خواوەند – شەیتانە‪ ،‬لەالیەكەوە‬ ‫پەیامبەر(د‪.‬خ) فەرموویەتی‪ :‬ئەگەر پیاوێك بەهێزبكات‪ ،‬بەتایبەت ڕۆژووگرتن‪( ،‬عن عبد ڕەهەندێكی سسێكسواڵیتی هەیە ‌و لەگەلێك‬ ‫ژنەكەی بانگ كرد بۆ سەر جێی و ئەویش الله بن مسعود قال‪ :‬قال لنا ڕسول اهلل صلي ئایەت ‌و حەدیسدا پەسنی كــراوە ‌و وەك‬ ‫ڕەتی كردەوە‌و مێردەكەیشی بە تووڕەییەوە اهلل عليه وسلم يا معشر الشباب‪ ،‬من استطاع هاوسەر ‌و هاوبەشی سێكسی پیاوان باسیان‬ ‫مایەوە‪ ،‬ئەوا تا بەیانی فریشتەكان نەفرەتی منكم البا‌ءة فليتزوج فإنه أغض للبصر‪ ،‬وأحصن لێكراوە لەالیەكی دیكەیشەوە كارێكتەرێكی‬ ‫لێدەكەن)‪ .‬دیسان ئەبو هورەیرە دەڵێت‪ :‬للفرج‪ ،‬ومن مل يستطع فعليه بالصوم فإنه له مەترسیداری هەیە‌و هۆكارێكە بۆ تووشكردنی‬ ‫پەیامبەر گوتویەتی ب ــەوەی گیانی منی وجا‌ء‪ )9(.‬واتە لە عەبدواڵی كوڕی مەسعودەوە پیاوان بە گوناه‌و بگرە شەیتان لە وێنەی ژندا‬ ‫بەدەستە هەر پیاوێك ژنەكەی بانگهێشت بكات وتوویەتی پەیامبەر (د‪.‬خ) پێی وتین‪ :‬ئەی خۆی نیشانی مرۆڤ دەدات‪ .‬ئەگەر كارەكتەری‬ ‫بۆ سەرجێی‌و ژنەكە ڕازی نەبێت‪ ،‬ئەوەی لە گەنجان هەر كەسێك لە ئێوە توانای ماڵ ‌و یەكەمیان لە ژێر كاریگەریی ژیانی سێكسی‬ ‫ئاسمانە(واتە خودا) لێی توڕە دەبێت‪ ،‬هەتا حاڵی هەبێت‪ ،‬ئەوا با ژن بێنێت لەبەرئەوەی نیمچە دوورگەی عەرەبیی پی ئیسالمدا بووبێت‬ ‫مێردەكەی لێی ڕازی نەبێت)‪ ،‬بەم مانایە ئەگەر ئەمە بۆ پاراستنی چاو (لە تەماشاكردن) ‌و ئەوا كارەكتەری دووەمیان لە ژێر كاریگەریی‬ ‫ژنێك لە وەاڵمــدانــەوە بە داوای مێردەكەی پاراستنی كۆئەندامی زاووز ‌ێ باشترە ئەگەر تێڕوانینە میتۆلۆژییە ئایینییەكانی ناوچەكەدایە‬ ‫دڵی مێردەكەی ڕازی نەكات‪ ،‬ئــەوا خواش كەسێكیش نەیتوانی ئەوا با بەرۆژوو بێت كە بۆ ژن كە ژن وەك هۆكاری یەكەم گوناه ‌و‬ ‫لێی ڕازی نابێت‪ ،‬هەتا ڕەزامەندیی پیاوەكەی ڕێگرە لێی‪ .‬ڕێگەی دووەمیش ئەوەیە كچە تەنانەت دووەم گوناهیش دەزانن واتە خواردنی‬ ‫بەدەستنەهێنێت‪ .‬جگەلەوە پیاو مافی خۆیەتی كەنیزەكە ئیماندارەكان بخوازێت {ؤ َم��ن َّْل سێوەكە‌و كوشتنی هابیل‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر یاخیبوونی ژنەكەیدا‪ ،‬كە ئەگەر َي ْس َت ِط ْع ِمن ُك ْم َط ْوًل َأن َين ِك َح ْ ُ ْ‬ ‫ات ُْ‬ ‫ال ْؤ ِم َن ِ‬ ‫ال َص َن ِ‬ ‫ات‬ ‫فاطمە المرنیسی‪ ،‬ماورا‌ء الحجاب‬ ‫‪. 7‬‬ ‫ئامۆژگاریشی كرد و هەر بەقسەی نەكرد‪ ،‬ئەوا َف ِمن َّما َم َل َك ْت َأ ْ َيانُ ُكم ِّمن َف َت َيا ِت ُك ُم ُْ‬ ‫ال ْؤ ِم َن ِ‬ ‫ات}‪.‬‬ ‫الجنس كهندسة اجتماعیة‪ ،‬ترجمة فاطمە‬ ‫دەتوانێت جێگە خەوتنی لێ جیابكاتەوە ‌و‬ ‫پەنابردنە بەر تەسەوف ‌و زوهدیش واتە الزهرا‌ء ازرویل‪ ،‬المركز الثقافی العربی‪ ،‬دار‬ ‫لێی بدات( هەندێك دەڵێن لێدانی توند نا!) چەپاندنی حەز‌و ئارەزووەكان كە حەزی سێكسی البیضا‌ء ـ المغرب‪ ،‬ط‪ ،2005 4‬ص ‪.34‬‬ ‫ُن ِف لە گرنگترینیانە‪ ،‬بەوەشدا كە حەزی سێكسی‬ ‫ُن وا ْه ُج ُروه َّ‬ ‫ُن َف ِع ُظوه َّ‬ ‫والال ِتي َتَا ُفونَ نُ ُشو َزه َّ‬ ‫‪.8‬‬ ‫َْ‬ ‫ال َضاجِ ِع ْ‬ ‫ُن َفإ ِْن َأ َط ْع َن ُك ْم َفال َت ْب ُغوا َع َل ْيه َِّن دۆخێكی ڕەمەكییە بۆیە دەستبەرداربوونی‬ ‫واض ِربُوه َّ‬ ‫‪http://fatwa.islamweb.‬‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫نەبێت‬ ‫مەحاڵ‬ ‫ئەگەر‬ ‫ئەستەمە‪،‬‬ ‫زۆر‬ ‫حەزە‬ ‫ئەم‬ ‫َّ‬ ‫انَ‬ ‫لە‬ ‫النساء‪..34/‬‬ ‫ا)‪.‬‬ ‫ري‬ ‫ب‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ك‬ ‫الل‬ ‫ِن‬ ‫إ‬ ‫ِيل‬ ‫ب‬ ‫َس‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ًّ‬ ‫‪n e t / f a t w a / i n d e x .‬‬ ‫‌و‬ ‫گرفت‬ ‫چەندین‬ ‫دووچــاری‬ ‫خاوەنەكەی‬ ‫‌و‬ ‫هاوسەرگیری ئیسالمیدا مافی نەفەقەی ژن‬ ‫‪php?page=showfatwa‬‬ ‫بەستراوەتەوە بە تێركردنی ئارەزووەكانی شڵەژانی دەروونی‌و ڕەفتاریی دەكاتەوە‪ .‬هەر ‪68777=&Option=FatwaId&Id‬‬ ‫پیاوەكەی ‌و ئەم حوكمە شەرعییە تەوزیف لەم سۆنگەیشەوە غەزالی لە كتێبی (احیاء‬ ‫‪http://library.islamweb. .9‬‬ ‫كراوتەوە نێو یاساكانی ئەمڕۆی زۆربەی واڵتانی علوم الدین)دا ئاماژە بەوە دەكات كە تەنها ‪net/newlibrary/display_book.‬‬ ‫ئیسالمییەوە‪ .‬لێرەدا بوونی ژن بچووك‌و كورت ئەو گروپە دەربازی دەبێت كە ڕێگەی پەیامبەر ‪bk_&828=idto&827=php?idfrom‬‬ ‫دەكرێتەوە بۆ جەستە ‌و لە جەستەیشیدا ‌و ئەسحابەكانی گرتووە‪ ،‬دنیای بە تەواوی ‪544=ID&80=no‬‬ ‫‪ . 10‬مجدی ڕشاد عزام‪ ،‬شعر الزهد فی‬ ‫ڕەهەندە سێكسواڵیتی‌و وروژێنەرییەكەی زەق تەرك نەكردووە‌و ئارەزووە سێكسییەكانیشی‬ ‫‌و زۆپ دەكرێتەوە‪ ،‬نەك بوونەوەرێك بە تەواوی بــەتــەواوی سەركوت نــەكــردووە‪ ،‬تەنها ئەو العصر العباسی االول بحپ مقدم لنیل درجە‬ ‫ڕەهەندە مرۆییەكانییەوە‪.‬‬ ‫حەزانە نەبێت كە لەملكەچبوون بۆ شەرع ‌و الماجستیر فی اللغە العربیە وا‌دابها جامعە‬ ‫ئەگەرچی ئیسالم بۆ تێركردنی ئارەزووە عەقڵ دەردەچــن(‪ .)10‬دیارە بۆ موسڵمانێكی السودان للعلوم و التكنولوجیا‪ ،2012 ،‬ص ‪. 49‬‬ ‫‪http://www.alukah.( . 11‬‬ ‫سێكسییەكانی ژن هەندێك حوكمی داناوە نیمچە دوورگەی عەرەبیی هەزار‌و چوار سەد‬ ‫تا ئەوەی ژن دەتوانێت لەسەر پەككەوتنی ساڵ لەمەو پێش كپكردنەوەی حەزوو ئارەزووە ‪/25899/0/net/sharia‬‬ ‫ابن كثیر‪ ،‬البدایە والنهایە‪ ،‬بیت‬ ‫‪. 12‬‬ ‫سێكسی مێردەكەی داوای تەاڵق بكات‪ ،‬بەاڵم سێكسییەكان نــەك هــەر سەختە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەمەشدا وەك (فاتیمە مەرنیسی) ئاماژەی ڕێگەیەكی ئاسانتر هەیە ئەویش بەشداریكردنە االفكار الدولیە‪ ،‬لبنان‪ 2004 ،‬ص ‪.974‬‬ ‫بۆ دەكــات ئەم ڕ ‌ێ ‌و شوێنانە لەو ترسەوە لە شەڕ‌وفتوحاتدا هەتا هەم بارە ئابووییەكەی‬ ‫سەرچاوەی گرتووە كە لە چەپاندنی ئارەزووە خۆیی پێ باشبكات‪ ،‬هەمیش لەو شەڕانەدا ژن‬ ‫سێكسییەكانی ژندا هەیە‪ ،‬بەتایبەت كە ژنان ‌و كچی سەبیەی دەستكەوێت‪.‬‬