496

‫دوای سەری ساڵ‪ ،‬حكومەتی‬ ‫خۆجێیی هەولێر بە بەشداری‬ ‫هەمو الیەنەكان پێكدێت‬ ‫سەرۆکی لیستی پارتی لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‪:‬‬

‫‪4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )496‬دو شةممة ‪2014/12/22‬‬

‫مەال بەختیار داوادەكات یەكێتی پرۆژەیەكی‬ ‫چاكسازیی هەمەالیەنە پەسەند بكات‬ ‫"كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی لەقەبارەی خۆیان گەورەتر كران‪ ،‬بەاڵم ناشكرێت نادیدە بگیرێ"‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫مــەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێڕی مەکتەبی سیاسیی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان لەسەروتاری‬ ‫ئەم ژمارەیەی "چاودێر"دا بەناونیشانی‬ ‫(پــــــرۆژەو پـــرۆســـەی نـــــاوەوە و‬ ‫دەرەوەی یەكێتی) باس لەقۆناغەكانی‬ ‫كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی دەكات‌و‬ ‫داواشــدەكــات كە لەئێستادا بیر لە‬ ‫پرۆژەیەكی هەمەالیەنەی چاكسازی‬ ‫بكرێتەوەو لــەوبــارەیــەوە دەنوسێت‬ ‫"بـــە دەرســـوەرگـــرتـــن لــە تــــەواوی‬ ‫كێشمەكێشەكانی ناوخۆی یەكێتی‪ .‬هەر‬ ‫كێشەیەك ریزەكانی یەكێتی الوازكردبێ‌‪،‬‬ ‫خۆمانی لێالدەین‪ .‬هــەر پرۆژەیەكی‬ ‫چاكسازیش‪ ،‬بزانین یەكێتی بەهێز دەكا‪،‬‬ ‫لەناو پرۆسەی هاوسەنگ‌و تەندروستی‬ ‫حیزبایەتیدا‪ ،‬جێی بكەینەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫ئەركێكی دیموكراسی شەرەفمەندانەی‬ ‫سەرشانمانە‪ .‬كە هەم كێشەكانی ناو‬ ‫یەكێتی كەمدەكاتەوە‪ ،‬هەم ملمالنێ‌‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیەكانی لەدەرەوەی‬ ‫خۆیدا‪ ،‬دەكاتە ئەركێكی چارەنوسساز"‪.‬‬ ‫لەبەشێكی دیكەی سەروتارەكەدا‪ ،‬مەال‬ ‫بەختیار دەڵێت "لەم ماوەیەدا‪ ،‬دیسان‬ ‫كێشە ناوخۆییەكان‪ ،‬لە قەبارەی خۆیان‬ ‫گەورەتر كران‌و‪ ،‬ماوەیەكە یەكێتیشیان‬ ‫ســەرقــاڵــی كێشە نــاوخــۆیــیــەكــانــی‬ ‫كردۆتەوە‪ .‬ســەرەڕای ئەوەی تێبینی‌و‬ ‫مقۆمقۆیەكی زۆر‪ ،‬لەسەر ئەم كێشانە‬ ‫لەناو ئۆرگانەكانی یەكێتیدا هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناشكرێ‌ كێشەكە نادیدە بگیرێ‌"‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬بونی پرۆژەیەكی چاكسازیی‬ ‫هەمەالیەنە لــەم قۆناغەدا بە گرنگ‬ ‫دەزانــێـت‌و لەوبارەیەوە نوسیویەتی‪:‬‬

‫بــەدەر لــەوەی ئەوترێ‌‪ ،‬ئەگەر وەكو‬ ‫پــرۆژەیــەكــی چــاكــســازی‪ ،‬بــیــر لە‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكانی یەكێتی‬ ‫بكرێ‌‌و‪ ،‬كۆی ئەو كێشانەی كە لەدوای‬ ‫یەكەمین‌و دووەمــیــن كۆنگرەشەوە‪،‬‬ ‫چــارەســەر نــەكــراون‪ ،‬هاوكات لەگەڵ‬ ‫ئــەركــە تــازەكــان‌و گۆڕانكاریەكانی‬ ‫ســــەردەم‪ ،‬بــیــریــان لــێ بكەینەوە‪،‬‬ ‫بێگومان ئەركی هەموو الیەكمانە‪،‬‬ ‫پرۆژەیەكی چاكسازی هەمەالیەنە‪،‬‬ ‫هەر لە دیدمان بۆ‪ :‬دیموكراسی لەم‬ ‫ســەردەمــە‪ ،‬بۆ ئـــازادی‪ ،‬مەدەنیەت‪،‬‬ ‫سیستەمێكی ســێــكــوالر‪ ،‬دژایــەتــی‬ ‫راستەقینەی گەندەڵیی‪ ،‬هەمواركردنی‬ ‫دەســتــور‪ ،‬فەلسەفەی حوكمڕانیی‬ ‫هـــاوچـــەرخ‪ ،‬گــۆڕیــنــی فــەلــســەفــەی‬ ‫پەروەردە‪ ،‬گۆڕینی سیستمی خوێندنی‬ ‫بااڵ‪ ،‬عەدالەتی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬یەكسانی‬ ‫راستەقینەی ژن‌و پیاو‪ ،‬چاودێریكردنی‬ ‫بازاڕی ئازاد‪ ،‬چارەسەركردنی بنەڕەتیی‬ ‫كێشەی كارەباو ئاو‪ ،‬نیشتەجێكردنی‬ ‫هەموو هاواڵتی‌و خێزانێك‪ ،‬چەسپاندنی‬ ‫سۆسیال‪ ،‬بیمەی تەندروستی‪ ،‬مەسەلەی‬ ‫دەســتــاودەســتــكــردنــی دەســــەاڵت‌و‬ ‫پــاراســتــنــی ئــەمــنــی دیــمــوكــراســی‪،‬‬ ‫كاراتركردنی رۆڵی چاودێری پەرلەمان‌و‬ ‫مافی ژنان‪ ..‬تاد‪ ..‬گەر ئەمانە بكەین بە‬ ‫پرۆژەیەكی هەمەالیەنەو گفتوگۆیەكی‬ ‫جدییان لەسەر بكەین‪ ،‬هەتا لەناو‬ ‫پرۆسەی حزبایەتیدا جێگای سروشتییان‬ ‫بكەینەوە‪ ،‬لە كۆنگرەیەكی سازاویشدا‪،‬‬ ‫پەسەندیان بكەین‪ ،‬بێگومان یەكێتی‬ ‫وەكو یەكێتی دوای ئەو سەركەوتنانەی‬ ‫بەدەستیهێناوە‪ ،‬بەرزدەكاتەوە بۆئەوەی‬ ‫لەقۆناغی ئایندەدا تیكڕای ئەركەكانی‬ ‫رابپەڕێنێ‌‪.‬‬

‫‪ 830‬كارگە لەسلێمانی دادەخرێن و‬ ‫كەرتی پیشەسازیش پەكیدەكەوێت‬

‫پارلەمانتارێك‪ :‬پێویستە بە زوترین كات پێشینەی‬ ‫پیشەسازی‌و خانوبەرە دەستپێبكەنەوە‬

‫بەرەو‬ ‫ك‬ ‫ۆ‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ع‬ ‫ش‬ ‫لە كوردستان‬ ‫‪3‬‬

‫‪5‬‬

‫‪ :2014‬ساڵی ریاڵ مەدرید‬

‫له‌ ڕ‌واندز‪ ،‬سه‌له‌فییه‌کان‬ ‫شه‌قامیان گرته‌ده‌ست‬

‫‪7-6‬‬

‫پرۆژە و پرۆسەی‬ ‫ناوەوە و دەرەوەی یەكێتی‬ ‫مەال بەختیار‬ ‫پێشنیاز و پرۆژە‪ ،‬لەدوای تەواوبوونی جەنگی سارد‌و سەرهەڵدانی سیستەمی نوێی‬ ‫جیهان‌و جیهانگیریەوە‪ ،‬بوون بە دیاردە دیارەكانی سەردەمەكە‪ .‬لەسەرەتاوە تا‬ ‫كۆتایی سەدەی بیستەم‪ ،‬پێشنیاز هەبووە‪ ،‬بەاڵم پرۆژە كەمتر بوو‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەژیانی حیزبایەتیدا‪ .‬تەنانەت لەناو حیزبەكانیشدا‪ ،‬مەركەزییەتی دیموكراتی‬ ‫كرابووە پرەنسیپێكی چارەنوسسازی خەباتی حیزبەكان‪ .‬ئیتر تەنها لەناو كۆنگرەی‬ ‫حیزبەكاندا‪ ،‬قسە لە بەرنامەو لە پرۆژە‪ ،‬دەكرا‪.‬‬ ‫بەاڵم لەدوای هەرەسی ئۆروپای رۆژهەاڵتەوە‪ ،‬دیموكراسی الی ئێمەش‪ ،‬لە لوتكەی‬ ‫ستونی دەسەاڵتی حزبەكانەوە‪ ،‬دابەشكرایە سەر ئەركە ئاسۆییەكان‪ .‬ئیدی رەخنە‪،‬‬ ‫پیشنیاز‪ ،‬پرۆژەو پرۆپۆزەل‪ ،‬لە دنیای حیزبایەتی‌و‪ ،‬لەژیانی رێكخراوەییدا‪ ،‬بوونەتە‬ ‫بەشێكی بیركردنەوەی خەڵك‌و خەباتی خەڵكیش‪ .‬بەڵكو پــرۆژەو پرۆپۆزەل‪،‬‬ ‫ئەگەر جاران لە بازنەیەكی تەسكدا قسەوباسیان هەبوو‪ ،‬ئێستا لە سەدان بازنەدا‪،‬‬ ‫مشتومڕیان لەسەردەكرێ‌‌و ۆرك شۆپیان بۆ دەبەسترێ‌‌و خولی جۆراوجۆریشیان‬ ‫بۆ دەگیرێ‌‪ .‬تەنانەت رێكخراوە جیهانییەكان‌و دەوڵەتە گەورەكانیش‪ ،‬خزاونەتە ناو‬ ‫ئەم ژینگە نوێیە‪ .‬ئەمەش یەكێكە لە دیاردەكانی سەردەمەكەمان‪ ،‬دەشبێت لەگەڵی‬ ‫رابێین‪.‬‬ ‫دیارە‪ ،‬پێشنیازو پرۆژەو پرۆپۆزەڵیش‪ ،‬لە حكومەتێكەوە بۆ حكومەتێكی تر‪ ،‬لە‬ ‫حیزبێكەوە بۆ حیزبێكی تر‪ ،‬هەروەها لە رێكخراوێكەوە بۆ رێكخراوی تر‪ ،‬جیاواز‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت‪ .‬حكومەت‌و حیزبی وا هەیە دەروازەی لیبرالیزمی بۆ‬ ‫كردۆتەوە‪ .‬هەشە بەئەسپایی گەشە بە ئەم بوارە دەدات‪ .‬ئەوانەی گوێی خۆیان لێ‬ ‫قانگ دا‪ ،‬بینیمان چۆن شكستیان خوارد‪.‬‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان؛ نە تەواو لیبرالە‪ ،‬نە بەئەسپاییش هەنگاو دەنێ‌‪.‬‬ ‫گەرچی جاری وا هەیە لەلیبرالیزمیشی تێدەپەڕێنێ‌‪ .‬بەاڵم وەكو فەلسەفەی سیاسی‪،‬‬ ‫لیبرال نییە‪.‬‬ ‫لەدوای راپەڕینەوە‪ ،‬یەكێتی بە رەوتی جیاوازی دیموكراسیدا تێپەڕیوە‪ .‬هەركاتێك‬ ‫یەكێتی رووبــەڕووی شەڕو شۆڕش بووبێ‌‪ ،‬مەركەزییەتەكەی بەهێزتر كردووە‪.‬‬ ‫هەروەها هەست بە لێپرسراوێتیكردنەكەیشی فراوانتر بووە‪ .‬لەدوای شەڕەكانیش‪،‬‬ ‫دیسان جۆرێك لە لیبرالیزم رووی تێكردۆتەوە‪.‬‬ ‫لەپێش‌و لەناو كۆنگرەی یەكەمدا‪ ،‬هێشتا ترسی شەڕی ناوخۆ لەئارادا نەبوو‪ .‬هێشتا‬ ‫تێپەڕین لە ئۆتۆنۆمیەوە بۆ فیدرال نەكرابووە بەرنامەی لێبڕاوی یەكێتی‪ .‬بۆیە پێش‬ ‫كۆنگرەو لەناو كۆنگرەو ماوەیەكیش لەدوای كۆنگرە‪ ،‬لیبرالییەت لەناو یەكێتیدا‪،‬‬ ‫خەریكبوو یەكێتی دوچاری كێشەی قوڵی چاوەڕواننەكراو بكات‪ .‬بەاڵم كاتێك‪،‬‬ ‫ملمالنێ سیاسیەكان لەگەڵ الیەنەكانی تردا‪ ،‬هەتا دەهات گەرمتر دەبوو‪ ،‬یەكێتی‬ ‫ئااڵی فیدرالیزمی بەرزكردەوە‪ ،‬هەڵبژاردن هاتەئاراوە‪ ،‬پاشانیش مەترسیەكانی شەڕی‬ ‫ناوخۆ سەریانهەڵدا‪ ،‬كەمە كەمە یەكێتی لیبرالییەتی كەمكردەوەو مەركەزییەتی‬ ‫گێڕایەوە‪ .‬لەتەواوی ماوەی شەڕی ناوخۆشدا‪ ،‬مەركەزییەت سیاسەتی بەرگری‌و‬ ‫هێرشی یەكێتی پاراست‪.‬‬ ‫دوای رێكەوتنامەی واشنتۆنیش ‪ ،1997‬كە مەترسی شەڕی ناوخۆ كەمتر بوو‪ ،‬بەرە‬ ‫بەرە‪ ،‬مەركەزییەتی سااڵنی رابردووی یەكێتی‪ ،‬پاشەكشەی كرد‪ ،‬لیبرالیزم وردە‬ ‫وردە تەشەنەی دەسەند‪ .‬لەو ماوەیەدا‪ ،‬پرنسیپەكانی حیزبایەتی مەخابن كەمە‬ ‫كەمە كەمبەها كران‪ .‬ملمالنێ الوەكیەكان بااڵدەست بوون‪.‬‬ ‫بــؤ‬

‫‪2‬‬

‫نوێترین دیداری ئۆرهان پاموك‬ ‫‪1‬‬

‫‪5-4‬‬

‫ذمارة (‪ )496‬دو شةممة ‪2014/12/22‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫گرێبەستی ئابوریی توركیا‌و هەرێم لەنەوتەوە بۆ گاز‬ ‫پێش ئەوەی گرێبەستی هەناردەكردنی گاز ئیمزا بكرێت دەبێت دڵنیایی بدرێتە خەڵكی كوردستان‬ ‫چاودێرانی ئابوری‌و شارەزایانی بواری‬ ‫نەوت‌و گاز‪ ،‬داوا دەكەن پێش ئەوەی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبواری‬ ‫هەناردەكردنی نەوتەوە بگوازێتەوە بۆ‬ ‫هەناردەكردنی گازی سروشتی‪ ،‬پێویستە‬ ‫لــەبــەردەم پــارلــەمــانــی كوردستاندا‬ ‫دڵنیایی سەركەوتنی پڕۆسەكە بۆ‬ ‫خەڵكی كوردستان رونبكەنەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدایە كە بەپێی زانیارییەكان‬ ‫ئەگەری ئەوە هەیە حكومەتی هەرێم‬ ‫گرێبەستی هــەنــاردەكــردنــی گــازی‬ ‫سروشتی لەگەڵ توركیادا ئیمزا بكات‪.‬‬ ‫هــاوكــات ســەرۆكــی لیژنەی دارایـــی‌و‬ ‫ئابوری پارلەمانی كوردستان‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«دەبێت حكومەتی هەرێم وێنەیەك لەو‬ ‫گرێبەستانە بنێرێت بۆ پارلەمان»‪.‬‬

‫الیــخــۆشــیــەوە‪ ،‬د‪.‬شــێــركــۆ جـــەودەت‪،‬‬ ‫سەرۆكی لیژنەی پیشەسازی‌و وزەی‬ ‫پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬هەرچەندە ئێمە وەك لیژنەی‬ ‫پەیوەندیدار بە پرسە ئابورییەكان‬ ‫لەپەرلەمانی كوردستان‪ ،‬ئاگاداری ئەو‬ ‫سەردانەی وەفدەكەی حكومەتی هەرێم‬ ‫نەبوین بۆ توركیا‌و هیچ ئەندامێكی‬ ‫لیژنەكەشمانی تیا نەبوە‪ ،‬بۆیە زانیاری‬ ‫وردمان نییە‪ ،‬بەاڵم پرسی گاز لەنێوان‬ ‫هەرێم‌و توركیادا‪ ،‬بەرەو گەشەسەندن‬ ‫دەچێت‌و بڕیار وایــە تا ساڵی ‪2017‬‬ ‫هەرێمی كــوردســتــان وابــەســتــە بێت‬ ‫بەتوركیاوە تا بتوانێت لەوێوە بەرەو‬ ‫ئەوروپا گاز بنێرێت‪ ،‬بەمەرجێك دوای‬ ‫پڕكردنەوەی پێداویستیە ناوخۆییەكان‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە گازیش ستراتیژییەتی خۆی‬ ‫هەیە‌و هیچیشی كەمتر نییە لەنەوت‪.‬‬

‫«بێ ئاگاین لەسەردانی وەفدەكەی‬ ‫حكومەت بۆ توركیا»‬ ‫دوای ئەوەی لەرۆژانی ‪ 16‬بۆ ‪20‬ی ئەم‬ ‫مانگە چوارەمین كۆنفرانسی نەوت‌و‬ ‫گــازی هەرێمی كوردستان لە لەندەن‬ ‫بەڕێوەچو‪ ،‬هاوكات وەفدێكی حكومەتی‬ ‫هەرێمیش سەردانی توركیای كرد‪ .‬بەپێی‬ ‫ئەو زانیارییانەی دەست «چاودێر»‬ ‫كەوتون‪ ،‬ئەو سەردانە بۆ تاوتوێكردنی‬ ‫ئیمزاكردنی گرێبەستێكی ئــابــوری‬ ‫بوە لەبواری گازی سروشتی لەنێوان‬ ‫هەردوالدا‪ ،‬بەاڵم بەهۆی ئەوەی كە هیچ‬ ‫پارلەمانتارێكی لیژنەی پیشەسازی‌و وزە‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬لەو وەفدەدا‬ ‫نــەبــون‪ ،‬بۆیە نازانرێت كە ئایا ئەو‬ ‫گرێبەستە ئابورییە واژو كراوە یاخود نا‪.‬‬

‫پرسی نەوت‌و گاز سەركەوتو بوە؟‬ ‫ســــەبــــارەت بـــــەوەی كـــە بــەشــێــك‬ ‫لەچاودێرانی بواری ئابوری پێیانوایە كە‬ ‫هەرێم لەگەڵ توركیادا لەبواری نەوتدا‬ ‫نەیتوانیوە سەركەوتو بێت‪ ،‬ناوبراو وتی‬ ‫«ئەو بابەتە پێویستی بەوە هەیە كە‬ ‫هەڵسەنگاندنی وردی بۆ بكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەرەتا پێویستە هەرێم لەبواری (نەوت‬ ‫یان گاز) پێداویستیە ناوخۆییەكانی‬ ‫خــۆی مسۆگەر بكات پــاشــان پەل‬ ‫بهاوێت بۆ هەناردەكردنی بۆ دەرەوە‪،‬‬ ‫چونكە ناكرێت ئێمە هەناردە بكەین بۆ‬ ‫دەرەوە‌و الی خۆشمان كورت هێنانی‬ ‫گـــەورە لــەگــازی سروشتیدا هەبێت‪،‬‬ ‫چونكە سااڵنە ئەو گازەی بۆ دابینكردنی‬ ‫وزە‌و بەرهەمهێنانی كــارەبــای هەرێم‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬

‫لەبازاڕەكانی جیهان ئەو بڕە بودجەی‬ ‫تەرخانی كردوە بۆ هێنانی جۆرەكانی‬ ‫وزە كەمی كـــردوەو ئــەوەش دەبێتە‬ ‫كێشەیەكی گەورە بۆ ئابوری ئەو واڵتە‪.‬‬

‫سەرۆكی لیژنەی دارایی‪ :‬دەبێت حكومەت وێنەی‬ ‫گرێبەستەكانمان بۆ بنێرێت‬ ‫هەرێمی كوردستان زیاتر لە(‪ )3.6‬تریلیۆن مەتر سێجا‬ ‫یەدەگی گازی سروشتی هەیە‬

‫سااڵنە لەدەرەوە دەكرێت بایی نزیكەی‬ ‫(‪ 3‬بۆ ‪ )4‬ملیار دۆالرە‌و ئەگەر ئەمە‬ ‫بگۆڕین‌و بیكەین بەگازی سروشتی بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانی كارەبا ئەو كاتە ئەو پارە‬ ‫زۆرەمان بۆ دەگەڕێتەوە»‪.‬‬

‫هەرێم گازی سروشتی رەوانەی ئەوروپا‬ ‫دەكات‬ ‫دڵشاد شەعبان‪ ،‬پارلەمانتاری پارتی‌و‬ ‫جێگری لیژنەی وزەی پەرلەمانی‬ ‫كــوردســتــان بــۆ مــاڵــپــەڕی رەســمــی‬ ‫حزبەكەی‪ ،‬ئــامــاژەی بۆ ئــەوەكــردوە‪،‬‬

‫بەپێی ئەو زانیاریانەی لەوەزارەتی‬ ‫سامانە سروشتییەكانەوە دەستم‬ ‫كەوتون‪ ،‬لەسێ ساڵی داهاتودا لەرێگەی‬ ‫توركیاوە گاز هەناردەی ئەوروپا دەكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم وەك هەنگاوی یەكەم وێستگەكانی‬ ‫كارەبای ناوخۆ دەكرێنە گاز‪ ،‬پاشان گاز‬ ‫هەناردەی دەرەوە دەكرێت‌و هەرێمیش‬ ‫توانای هەیە لــەداهــاتــودا لــە(‪)%30‬‬ ‫ی پێداویستیی گــازی ئەوروپا دابین‬ ‫بكات كە بەپێی خەماڵندن‪ ،‬هەرێمی‬ ‫كوردستان زیاتر لە(‪ )3.6‬تریلیۆن مەتر‬ ‫سێجا غازی سروشتیی یەدەگی هەیە‪.‬‬

‫هاوكات‪ ،‬رێكخراوی دۆر بۆ زانیاریی‬ ‫نــەوتــی‪ ،‬لەراپۆرتێكدا‪ ،‬كە لەمانگی‬ ‫رابردودا باڵویكردەوە‪ ،‬ئاشكرای كردوە‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 2017‬هەناردەی غازی سروشتی‬ ‫هەرێمی كوردستان لەرێگەی توركیاوە‬ ‫دەنێردرێتە دەرەوە‌و سەرەتا (‪)55‬‬ ‫ملیۆن پێ سێجا‌و دواتر بۆ (‪ )120‬ملیۆن‬ ‫پێ سێجا بەرزدەبێتەوە تا دەگاتە (‪)200‬‬ ‫ملیۆن پێ سێجا‪ ،‬حكومەتی توركیاش‬ ‫هەمو ساڵێك نزیكەی ‪ 60‬ملیار دۆالر‬ ‫بۆ كڕین‌و هێنانی وزە تەرخان دەكات‪،‬‬ ‫بــەاڵم بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت‬

‫گرێبەستەكانی هەرێم لەگەڵ توركیادا‬ ‫شەفافە؟‬ ‫سەبارەت بە شەفاف بونی پڕۆسەی‬ ‫نەوت‌و گازیش‪ ،‬پارلەمانتارێكی یەكێتی‬ ‫كە سەرۆكی لیژنەی دارایــی‌و ئابوری‬ ‫پارلەمانە‪ ،‬بۆ «چاودێر» باسی لەوەكرد‪،‬‬ ‫حكومەتی هەرێمی كــوردســتــان بەو‬ ‫پێیەی دەسەاڵتی جێبەجێكردنە‌و مافی‬ ‫ئیمزاكردنی هەیە‪ ،‬بەاڵم دەبێت بۆ هەر‬ ‫گرێبەستێك كە لەگەڵ توركیادا ئیمزای‬ ‫دەكات‪ ،‬بیهێنێتە پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫ئەگەر وانەكات ئەوا پڕۆسەكە ناشەفافە‪.‬‬ ‫د‪.‬عــزەت سابیر‪ ،‬وتیشی «لەكۆتایی‬ ‫ساڵی ‪ 2013‬كاتێك كە حكومەتی هەرێم‌و‬ ‫توركیا گرێبەستێكی ‪ 50‬ساڵیان لەبواری‬ ‫نەوت‌و وزەدا ئیمزاكرد‪ ،‬وەك لیژنەی‬ ‫دارایـــی‌و خــودی خۆشم بە نوسراوی‬ ‫رەسمی داوام كردبو كە وێنەیەكی‬ ‫بهێنرێتە پــارلــەمــان‪ ،‬بــەاڵم تائێستا‬ ‫وەاڵممان نەدراوەتەوە‪ ،‬بۆیە لەپێناوی‬ ‫شەفافی لەو پڕۆسانەدا‪ ،‬دەبێت وێنەی‬ ‫سەرجەم گرێبەستی نەوتی كە لەناوخۆی‬ ‫كوردستان یان لەدەرەوەدا ئیمزا دەكرێن‬ ‫وێنەیەكی بدرێتە پارلەمان»‪.‬‬ ‫نــاوبــراو ئــامــاژەی بەوەشكرد‪ ،‬ئێستا‬ ‫كاتی ئەوەیە كە حكومەتی هەرێمیش‬ ‫پترۆ دۆالر جێبەجێبكات‌و قەرەبووی‬ ‫ئەو ناوچانەی پێبكاتەوە كە زیانیان‬ ‫پێگەیشتوە‪ ،‬بۆ بوژاندنەوەی ژێرخانی‬ ‫ئابوری ناوچەكان‪.‬‬

‫تەواوکاریی سەروتار‬

‫بە دەرسوەرگرتن لە تەواوی كێشمەكێشەكانی ناوخۆی یەكێتی‪ .‬هەر كێشەیەك ریزەكانی یەكێتی الوازكردبێ‌‪ ،‬خۆمانی لێالدەین‪.‬‬ ‫هەر پرۆژەیەكی چاكسازیش‪ ،‬بزانین یەكێتی بەهێز دەكا‪ ،‬لەناو پرۆسەی هاوسەنگ‌و تەندروستی حیزبایەتیدا‪ ،‬جێی بكەینەوە‬

‫«« «‬

‫تەنانەت یەكتر شكاندن‌و دەرپەڕاندن‌و‬ ‫پــەراوێــزخــســتــنــیــش‪ ،‬بــاڵــی بــەســەر‬ ‫یەكێتیدا دەكێشا‪ .‬ئەم واقعەش وایكرد‪،‬‬ ‫دردۆنگییەكی تەواو لەناو سەركردایەتی‬ ‫یەكێتی سەرهەڵبدات‪ .‬دوركەوتنەوە لە‬ ‫بەرپرسیارێتی‪ ،‬بوو بە كارێكی ئاسایی‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا پێشتر حاڵەتی وا گوناهێكی‬ ‫گەورە بوو لەناو یەكێتیدا‪ .‬تەنانەت لەساڵی‬ ‫‪ 1982-1981‬كاتێك بڕیار درا مەكتەبی‬ ‫سیاسی‌و سەركردایەتی لەدەرەوەی واڵت‬ ‫بێنەوە ناو واڵت‪ ،‬هەندێكیان كە ئامادە‬ ‫نەبون بێنەوە‪ ،‬لە مەكتەبی سیاسی‌و‬ ‫سەركردایەتی‪ ،‬دورخرانەوە‪ .‬قوڵكردنی‬ ‫ێ الوەكیانەش‪ ،‬هەمووی چونە‬ ‫ئەو ملمالن ‌‬ ‫خزمەتی نەیارەكانی یەكێتی‪ .‬بۆیە‪،‬‬ ‫تەنانەت رووداوی وەكو ‪31‬ی ئابیش‪،‬‬ ‫لەرووی جەماوەرییەوە‪ ،‬زۆر لەقازانجی‬ ‫یەكێتی نەشكایەوە‪ ،‬بەڵكو بەرە بەرە‬ ‫بێزاریی بەرامبەر بە یەكێتی زیــادی‬ ‫دەكرد‪ .‬ئەمەش وایكرد رێژەی بەشداری‬ ‫خەڵك لە هەڵبژاردنی شارەوانیەكان‪،‬‬ ‫كەمی دەكــرد‪ .‬پاشان لە هەڵبژاردنی‬ ‫پەرلەمانیشدا رەنگیدایەوە‪ .‬پرسیارو‬ ‫نیگەرانی‌و رەخنە لەبەرامبەر یەكێتی‌و‬ ‫سەركردەكانی فراوانتر دەبوون‪ .‬بەڵكو‬ ‫دوركــەوتــنــەوە لە ریزەكانی یەكێتی‌و‬ ‫ساردبونەوەی كادرو هەزاران ئەندامیش‪،‬‬ ‫بوو بە كارێكی ئاسایی‪ .‬تەنانەت یەكێتی‬ ‫نەیتوانی دووەمین كۆنگرەش لەوادەی‬ ‫خۆیدا ببەستێ‌‪ ،‬بەڵكو نێوان یەكەمین‌و‬

‫دووەمــیــن كۆنگرە ‪ 11‬ســاڵ تێپەڕی‪.‬‬ ‫ئەمەش كاریگەریەكی خراپی هەبوو بۆ‬ ‫سەرهەڵدانی دەستەگەری‌و الوازبوونی‬ ‫هەژمونی حیزبایەتی‌و جێبەجێكردنی‬ ‫پەیڕەوی ناوخۆ‪.‬‬ ‫دووەمــــیــــن كـــۆنـــگـــرەی یــەكــێــتــی‪،‬‬ ‫بەكەموكوڕییەكی زۆرەوە‪ ،‬بەرێكرا‪.‬‬ ‫ئــەمــەش وایــكــرد‪ ،‬لــەنــێــوان دووەم‌و‬ ‫سێهەمین كۆنگرەشدا كێشەو بێشە‬ ‫نــەبــڕێــتــەوە‪ .‬بەڵكو چــەنــدیــن جــار‪،‬‬ ‫دەستەگەری‌و كێشەو بێشەكان‪ ،‬گەیشتنە‬ ‫بنبەست‪ .‬بەڵكو هەڕەشەشیان لە یەكێتی‬ ‫ناو یەكێتی دەكرد‪ .‬لەهەمانكاتدا‪ ،‬بەشی‬ ‫زۆری ئەم كێشانە كە چارەسەر دەكران‪،‬‬ ‫بەقازانجی یەكێتی دەشكانەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەو كێشانەی تەقێنرانەوەو بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕانیان لێكەوتەوە‪ ،‬بە زیانی ستراتیژی‬ ‫یەكێتی شكانەوە‪.‬‬ ‫هەمیشەش لەناو گەالنی دواكەوتودا‪ ،‬یان‬ ‫لەناو ئەو كۆمەاڵنەی هێشتا دیموكراسی‬ ‫تیایاندا سەقامگیر نییە‪ ،‬قوڵبونی كێشەو‬ ‫روودانــی دووبەرەكی‪ ،‬لەقازانجی هێزی‬ ‫دیموكرات‌و خەڵكی ئازادیخواز‪ ،‬نییە‪.‬‬ ‫بەڵكو هێزگەلی تر قازانجی لێدەكەن‪.‬‬ ‫ئەگەر ئێستا توێژینەوەیەكی قوڵ‪،‬‬ ‫لەنێوان یەكەمین كۆنگرە بۆ دووەمین‬ ‫كۆنگرە بكرێ‌‪ ،‬دەردەكەوێت كە هێزەكانی‬ ‫دەرەوەی یەكێتی‪ ،‬بەشێوەیەكی گشتی‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئیسالمگەراكان‪ ،‬سودیان لە‬ ‫كێشەكان بینی‌و بەهێزیش بوون‪ .‬تەنانەت‬ ‫كاریگەری نالەباری هەیە بۆ پێشكەوتنی‬ ‫كۆمەاڵیەتیش‪ .‬بەپێچەوانەشەوە‪ ،‬كە‬ ‫یەكێتی كێشە ناوخۆییەكانی چارەسەر‬ ‫دەكــاو‪ ،‬هەڵمەتی راگەیاندن‌و ملمالنێ‬ ‫سیاسیەكانی دەباتە دەرەوەی خۆی‪،‬‬

‫تــاقــیــكــردنــەوە دەریــانــخــســتــووە كە‬ ‫دەستكەوتی ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی زیاتر‬ ‫بۆ گەلەكەمان دێتەدی‌و‪ ،‬دیموكراسیش‬ ‫پــێــشــدەكــەوێ‌‪ .‬ئــەركــی حیزبێكی‬ ‫دیموكراتی مێژوویی‪ ،‬لە قۆناغی گوزەری‬ ‫ێ‬ ‫دیموكراسیدا وایــە‪ ،‬زۆرتــریــن ملمالن ‌‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و فەلسەفیەكان‪،‬‬ ‫لــەدەرەوەی خۆیدا بكات‪ ،‬پێشكەوتن‌و‬ ‫سەركەوتن بەدیدێنێ‌‪ ،‬ئەگەر كێشە‬ ‫ناوخۆییەكانیشی‪ ،‬چارەسەری ئەقاڵنی‬ ‫بۆ بــدۆزێــتــەوە‪ ،‬بێگومان كاریگەرتر‬ ‫سەركەوتن بەدەستدێنێت‪.‬‬ ‫لە كێشەی ناوخۆدا‪ ،‬بێباكی‪ ،‬خەمساردی‪،‬‬ ‫رقەبەرایەتی‌و رەچاونەكردنی ئەركە‬ ‫گشتییەكان‪ ،‬لەژێر هەر پەردەو پاساوێكدا‬ ‫بێ‌‪ ،‬زیانی زۆرترە لە قازانجی‪.‬‬ ‫ئێستا كە نێوان دووەمین‌و سێهەمین‬ ‫كۆنگرە‪ ،‬هــەروەهــا لــەدوای سێهەمین‬ ‫كۆنگرە‪ ،‬یەكێتیش هەڵدەسەنگێنین‪،‬‬ ‫چیمان بۆ دەردەكەوێ‌؟‬ ‫دەردەكەوێ‌‪ ،‬كێشەكانی دووەمین كۆنگرەو‬ ‫دوای ئەوەش‪ ،‬زیانێكی زۆریان بە یەكێتی‬ ‫گەیاند‪ .‬بۆیە سێهەمین كۆنگرە ترس‬ ‫بەسەر ئەندامەكان‌و جەمسەرەكان زاڵبوو‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی‪ ،‬سەركەوتویش‬ ‫بــوو‪ .‬بــەم سەركەوتنە یەكێتی خۆی‬ ‫بۆ راپەڕاندنی ئەركەكانی ئامادەكرد‪.‬‬ ‫بەتایبەتی لەعێراقی دوای ســەدام‌و‬ ‫مەترسیەكانی كە رووبــەڕوی پرۆسەی‬ ‫دیموكراسی بوونەوە‪ .‬هەتا رادەیەكی‬ ‫دیار‪ ،‬برینەكانی سارێژ كردەوە‪ .‬ئاسەوارە‬ ‫زیانبەخشەكانی جیابونەوەی گۆڕانی‪،‬‬ ‫سڕییەوە‪ .‬كەوتەوە خۆی‪ .‬بەاڵم كاتێك‬ ‫دیسان كێشە ناوخۆییەكانی‪ ،‬تەشەنەیان‬ ‫سەند‌و یەكێتی چاوی لە هەڵسوكەوتی‬

‫ناپەسەند‪ ،‬لە كاروباری خراپی كابینەكان‪،‬‬ ‫پــارێــزگــاكــان‪ ،‬قــەزاكــان‪ ،‬شــارەوانــی‌و‬ ‫ئۆرگانە حزبیەكان‪ ،‬پۆشی‪ ،‬تێكڕا ئەمانە‬ ‫لەناو رای گشتیدا‪ ،‬خراپ كەوتنەوەو‪،‬‬ ‫سەرەنجام بینیشمان كە لە هەڵبژاردنی‬ ‫‪ 2013/9/20‬دا رێــژەی دەنگەكانیشی‬ ‫دابەزی‪ .‬ئەمەش بنكە‌و جەمسەرەكانی‬ ‫یەكێتی وروژاند‪ .‬سەركردایەتی یەكێتی‬ ‫كــەوتــە بــەر هەڵمەتێكی بێئامانی‬ ‫ناڕەزایی‌و رەخنە‪ .‬دەتوانم بڵێم‪ :‬پێوەری‬ ‫ئەقاڵنی لەدەستدرا‪ .‬لێكدانەوەی بابەتیی‬ ‫كــەم دەبیسترا‪ .‬بەوشێوەیە یەكێتی‬ ‫كەوتە ناو گێژاوێكی ترسناكەوە‪ .‬بەاڵم‪،‬‬ ‫ئــارام ئــارام‪ ،‬رەخنە ئارامەكان‪ ،‬لەپاڵ‬ ‫بیركردنەوەی قوڵدا‪ ،‬یەكێتییان گرتەوەو‬ ‫متمانەیان گێڕایەوە‪ .‬ئاكام‪ ،‬لەهەڵبژاردنی‬ ‫‪ 2014/4/30‬دا یەكێتی كــرایــەوە بەو‬ ‫هێزەی دیسان چارەنوسی هاوكێشە‬ ‫سیاسیەكانی تێكڕا پێوە بەسترایەوە‪.‬‬ ‫ئیتر دەستكەوتە سیاسیەكان لەسەر‬ ‫ئاستی عێراق‌و كوردستان لەبەرچاون‪.‬‬ ‫هەڵوێستە سیاسیەكانیش لەبەرامبەر‬ ‫دەوڵــەتــانــی ئیقلیمی‪ ،‬بەشەكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كێشەكانی هەرێم‌و بەغدا‪،‬‬ ‫تێگەیشتن بــەرامــبــەر بــە تــیــرۆریــزم‪،‬‬ ‫خــســتــنــەبــەرچــاوی مــەتــرســیــەكــانــی‬ ‫پێشوەختی داعش‪ ،‬هەڵوێست بەرامبەر‬ ‫كانتۆنەكانی رۆژئاوا‪ ،‬دانوسانی پەكەكەو‬ ‫توركیا‪ ،‬پاشان‪ ،‬شــەڕی چارەنوسساز‬ ‫لەگەڵ داعش لەسەرانسەری كوردستان‪،‬‬ ‫ئەمانە هەموو یەكێتیان نەك هێنایەوە‬ ‫مــایــە‪ ،‬بەڵكو نزیكیان خستەوە لە‬ ‫لوتكەش‪ .‬ئومیدێكیش پەیدا بوو لەالی‬ ‫ئۆرگان‌و كادرو ئەندامانی یەكێتی‪ ،‬كە لە‬ ‫هەڵبژاردنی ئایندەدا سەركەوتوتر بێت‪.‬‬

‫لەم ماوەیەدا‪ ،‬دیسان كێشە ناوخۆییەكان‪،‬‬ ‫لە قــەبــارەی خۆیان گــەورەتــر كــران‌و‪،‬‬ ‫ماوەیەكە یەكێتیشیان سەرقاڵی كێشە‬ ‫ناوخۆییەكانی كــردۆتــەوە‪ .‬ســەرەڕای‬ ‫ئەوەی تێبینی‌و مقۆمقۆیەكی زۆر‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئەم كێشانە لەناو ئۆرگانەكانی یەكێتیدا‬ ‫ێ كێشەكە نادیدە‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم ناشكر ‌‬ ‫بگیرێ‌‪.‬‬ ‫بــەدەر لــەوەی ئــەوتــرێ‌‪ ،‬ئەگەر وەكو‬ ‫پـــرۆژەیـــەكـــی چـــاكـــســـازی‪ ،‬بــیــر لە‬ ‫چــارەســەركــردنــی كێشەكانی یەكێتی‬ ‫بكرێ‌‌و‪ ،‬كۆی ئەو كێشانەی كە لەدوای‬ ‫یەكەمین‌و دووەمــیــن كۆنگرەشەوە‪،‬‬ ‫چارەسەر نەكراون‪ ،‬هاوكات لەگەڵ ئەركە‬ ‫تــازەكــان‌و گۆڕانكاریەكانی ســەردەم‪،‬‬ ‫بیریان لێ بكەینەوە‪ ،‬بێگومان ئەركی‬ ‫هەموو الیەكمانە‪ ،‬پرۆژەیەكی چاكسازی‬ ‫هــەمــەالیــەنــە‪ ،‬هــەر لــە دیــدمــان بۆ‪:‬‬ ‫دیموكراسی لەم سەردەمە‪ ،‬بۆ ئازادی‪،‬‬ ‫مــەدەنــیــەت‪ ،‬سیستەمێكی سێكوالر‪،‬‬ ‫دژایــەتــی راستەقینەی گەندەڵیی‪،‬‬ ‫هــەمــواركــردنــی دەســتــور‪ ،‬فەلسەفەی‬ ‫حوكمڕانیی هاوچەرخ‪ ،‬گۆڕینی فەلسەفەی‬ ‫پــەروەردە‪ ،‬گۆڕینی سیستمی خوێندنی‬ ‫بااڵ‪ ،‬عەدالەتی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬یەكسانی‬ ‫راستەقینەی ژن‌و پیاو‪ ،‬چاودێریكردنی‬ ‫بازاڕی ئازاد‪ ،‬چارەسەركردنی بنەڕەتیی‬ ‫كێشەی كارەباو ئاو‪ ،‬نیشتەجێكردنی‬ ‫هەموو هاواڵتی‌و خێزانێك‪ ،‬چەسپاندنی‬ ‫سۆسیال‪ ،‬بیمەی تەندروستی‪ ،‬مەسەلەی‬ ‫دەستاودەستكردنی دەسەاڵت‌و پاراستنی‬ ‫ئەمنی دیموكراسی‪ ،‬كاراكردنی رۆڵی‬ ‫چــاودێــری پــەرلــەمــان‌و مافی ژنــان‪..‬‬ ‫تاد‪ ..‬گەر ئەمانە بكەین بە پرۆژەیەكی‬ ‫هەمەالیەنەو گفتوگۆیەكی جدییان لەسەر‬

‫بكەین‪ ،‬هەتا لەناو پرۆسەی حیزبایەتیدا‬ ‫جێگای سروشتییان بكەینەوە‪ ،‬لە‬ ‫كۆنگرەیەكی سازاویشدا‪ ،‬پەسەندیان‬ ‫بكەین‪ ،‬بێگومان یەكێتی وەكو یەكێتی‬ ‫دوای ئەو سەركەوتنانەی بەدەستیهێناوە‪،‬‬ ‫بەرزدەكاتەوە بۆئەوەی لەقۆناغی ئایندەدا‬ ‫تیكڕای ئەركەكانی رابپەڕێنێ‌‪ .‬واتا‪:‬‬ ‫بـــە دەرســــوەرگــــرتــــن لـــە تـــــەواوی‬ ‫كێشمەكێشەكانی ناوخۆی یەكێتی‪ .‬هەر‬ ‫كێشەیەك ریزەكانی یەكێتی الوازكردبێ‌‪،‬‬ ‫خۆمانی لێالدەین‪ .‬هــەر پرۆژەیەكی‬ ‫چاكسازیش‪ ،‬بزانین یەكێتی بەهێز دەكا‪،‬‬ ‫لەناو پرۆسەی هاوسەنگ‌و تەندروستی‬ ‫حیزبایەتیدا‪ ،‬جێی بكەینەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫ئەركێكی دیموكراسی شەرەفمەندانەی‬ ‫سەرشانمانە‪ .‬كە هەم كێشەكانی ناو‬ ‫ێ‬ ‫یەكێتی كەمدەكاتەوە‪ ،‬هــەم ملمالن ‌‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیەكانی لــەدەرەوەی‬ ‫خۆیدا‪ ،‬دەكاتە ئەركێكی چارەنوسساز‪.‬‬ ‫یەكێتی بـــەم جــیــاوازیــیــانــەوە لــەگــەڵ‬ ‫الیەنەكانی تر‪ ،‬باشتر دەچێتەوە زهنیەتی‬ ‫رای گشتی‌و‪ ،‬سەرئەنجام بەرژەوەندییە‬ ‫گشتییەكان‪ ،‬لەپێناوی دیموكراسی‌و‬ ‫عەدالەتی كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬دەكاتە پرۆژەی‬ ‫نــاو پــرۆســەی دیموكراسی‪ .‬نــەك تەنها‬ ‫لەناوخۆی حیزبەكەدا‪ ،‬بەڵكو لەناوخۆو‬ ‫دەرەوەی حزبەكەشدا‪ .‬ئــەم پرۆژەیەش‬ ‫چیمان لێدەخوازێ‌ كە بتوانین لەناوخۆی‬ ‫گیروگرفتەكانمان‬ ‫حــیــزبــەكــەشــمــانــدا‪،‬‬ ‫چــارەســەر بكەین‌و متمانە ببوژێنینەوە‪،‬‬ ‫دەبێت لەوپێناوەدا كەمتەرخەمیی نەكەین‪.‬‬ ‫لەخۆبوردووش بین بۆ چارەسەرو چاكسازی‪،‬‬ ‫نــەك بــە بیانوی جــۆراوجــۆر خــۆمــان لە‬ ‫چارەسەر بدزینەوە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )496‬دو شةممة ‪2014/12/22‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫كۆنتڕۆڵكردنەوەی شنگال‪ :‬بەرەو كۆتایی داعش لە كوردستان‬ ‫سەرۆكی هەرێم‪ :‬لە هەركوێ بێت شەڕی داعش دەكەین‬ ‫لێپرسراوی مەڵبەندی دهۆكی یەكێتی‪ :‬بە ئازادكردنی ناوچەكە رێگەی بازرگانیی داعش پەكیدەكەوێت‬ ‫رزگــاركــردنــەوەی ناوچەكانی ژێر دەستی‬ ‫داعش رۆڵی بەرچاویان بینیوە‪ ،‬بستێك‬ ‫خاكی كوردستان نامێنێت لە ژێردەستی‬ ‫داعش رزگار نەكرێت‌و پێشمەرگەش بڕیاری‬ ‫داوە رەحم بەو چەكدارانە نەكات‪.‬‬ ‫لەبارەی ئاوارەكانەوە‪ ،‬مەسعود بارزانی وتی‬ ‫«بە بەرنامە هەمو ئەو ئاوارانە دەگەڕێنەوە‬ ‫سەر زێدی خۆیان‌و خزمەتگوزاری پێویستیان‬ ‫بۆ دابین دەكەین»‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫رزگاركردنی ناوچەكانی دەوروبەری شنگال‬ ‫‌و بەشێكی قــەزاكــە‪ ،‬بە سەركەوتنێكی‬ ‫كاریگەریی هێزی پێشمەرگەی كوردستان‬ ‫بەسەر چەكدارانی داعشدا لەقەڵەم دەدرێت‪،‬‬ ‫بەو پێیەی بە رزگاركردنی شنگال بونی‬ ‫داعش لە باشوری كوردستان بەرەو كۆتایی‬ ‫دەچێت‪ .‬هاوكات ناوچەكەش بە شوێنێكی‬ ‫ستراتیژی دادەنــرێــت‪ ،‬وەك لێپرسراوی‬ ‫مەڵبەندی دهۆكی یەكێتی باسی دەكات‪ ،‬بە‬ ‫ئازادكردنی ئەم ناوچەیە بازرگانیی داعش‬ ‫پەكیدەكەوێـت‪ .‬لە الیەكی دیكەشەوە دوای‬ ‫ئــازادكــردنــی ناوچەكە سەرۆكی هەرێمی‬ ‫كوردستان لەسەر چیای شنگال رایگەیاند‪،‬‬ ‫لەهەر كوێیەك بێت شەڕی داعش دەكەن‪،‬‬ ‫ئەمەش ئاماژەیەك بو بۆ پاككردنەوەی‬ ‫ناوچەكانیی دیكەی پارێزگای نەینەوا‪.‬‬ ‫دواین زانیاری‬ ‫هێرشەكانی هێزی پێشمەرگەی كوردستان‬ ‫درێژەی هەیە‌و پاشنیوەڕۆی پێرێ شەممە‬ ‫هێرشی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان پێشمەرگە بەردەوامە لەرزگارکردنی ناوچەکانی ژێر دەستی داعش‬ ‫دوای رزگاركردنی زۆریــنــەی ناوچەكانی‬ ‫خــۆرهــەاڵتــی چیای شنگال‪ ،‬بـــەرەو ناو لەئێستادا پێشمەرگەش گوشاری بۆ سەر قۆڵی شەنگالەوە خەریكە بەرەو تەلەعفەر‬ ‫دێ ـن‌و گــوشــاری تــەواویــان لەسەر داعش‬ ‫شارەكە پێشڕەوییان كردو توانیان چەند تەلەعفەر دروستكردوە‪.‬‬ ‫گەڕەكێكی شارەكە رزگاربكەن‌و چاوەڕێ بەپێی زانیارییەكان كە پەرلەمانتارێكی دروستكردوە‪ ،‬بۆیە پێدەچێت لەدوو الیەوە‬ ‫دەكرێت لە ماوەیەكی نزكیدا تەواوی قەزاكە عیراقیش جەختی لــێــكــردەوە‪ ،‬بەهۆی داعش گوشاری بخرێتەسەر بۆ چۆڵكردنی‬ ‫كۆنتڕۆڵ بكرێتەوە‪.‬‬ ‫دابەزینی هێزێكی تایبەتی ئاسمانی عیراق‪ ،‬تەلەعفەر‪.‬‬ ‫زانیارییەكانی‬ ‫بەپێی‬ ‫دیكەوە‪،‬‬ ‫لەالیەكی‬ ‫توانراوە تەواوی فڕۆكەخانەكەی تەلەعفەر‬ ‫كەناڵی (ئــەلــعــەرەبــیــە)ش‪ ،‬لەئێستادا رزگاربكرێت‌و لەئێستاشدا شەڕ لەنێوان چەند ناوچەیەكی كەم بە دەستی داعشەوە‬ ‫هێزەكانی عــیــراق فڕۆكەخانەی قــەزای چەكدارانی داعش‌و هێزەكانی سوپای عیراق‬ ‫ماوە‬ ‫(تــەلــەعــفــەر)یــان لــەدەســت چەكدارانی لەدەوروبەری فڕۆكەخانەكە بەردەوامە‪.‬‬ ‫سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەكۆنگرەیەكی‬ ‫(داعش)رزگاركردوە كە پرۆسەكە لەرێگەی‬ ‫نەهلە حسێن پەرلەمانتاری هاوپەیمانی رۆژنامەوانیدا کە لەسەر چیای شنگال‬ ‫دابەزینی هێزە ئاسمانییەكانەوە بوەو نیشتمانیی‪ ،‬دەڵێت‪ :‬بەدڵنیاییەوە فڕۆكەخانە بۆی سازكرا باسی سەركەوتنەكانی هێزی‬ ‫هێزە زەمینییەكانیش زیاتر لە ‪ 20‬گوندی ئازادكراوەو چەكدارانی داعش بەردەوامن لە پێشمەرگەی كوردستانی كردو رایگەیاند‪،‬‬ ‫قەزاكەیان رزگاركردوەو لەالیەكی ترەوەو راكردن و چۆڵكردنی شوێنەكان‪ ،‬بۆیە پێم ئاواتی ئەوە بوە لەسەر ئەو چیایە پیرۆزبایی‬ ‫دوای شكاندنی ئابڵوقەی ســەر چیای وایە بەم زووانــە تــەواوی قەزای تەلەعفەر لەگەلی كوردستان بكات‪.‬‬ ‫شنگال و چوونی پێشمەرگە بۆ ناوەندی لەدەستی داعش رزگار دەكرێت‪.‬‬ ‫مەسعود بارزانی كە هاوكات فەرماندەی‬ ‫قەزاكە‪ ،‬لە قۆڵی شنگالیشەوە كە تەنیا بەپێی زانیارییەكانی سایتی (شەفەق نیوزو گشتی هــێــزە چــەكــدارەكــانــی هەرێمی‬ ‫چەند كیلۆمەترێك لە تەلەعفەرەوە دوورە‪ ،‬ئەلمستەقلە)‪ ،‬هێزەكانی پێشمەرگەش لە كوردستانە‪ ،‬وتی «لەماوەی ‪ 24‬كاتژمێردا‬

‫هەردو رێگای سەرەكی رەبیعەو شنگال و‬ ‫زومار كۆنتڕۆڵكراوە‪ ،‬چەند ناوچەیەكی كەم‬ ‫لەدەست چەكدارانی داعش ماوەتەوە‪ ،‬كە‬ ‫رێژەیەكی كەمە‪ ،‬ئەوانیش رزگار دەكرێن»‪.‬‬ ‫بــارزانــی‪ ،‬ئــامــاژەی بــەوەشــكــرد‪ ،‬ئەگەر‬ ‫حكومەتی عیراق‌و خەڵكی موسڵ بەرنامەیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬ئێمەش دەتوانین دیراسەی رەوشەكە‬ ‫بكەین‌و هاوكاری عیراق بكەین‪ ،‬پێویست‬ ‫بەمەرجیش ناكات‪ ،‬ئەوان لەهەرشوێنێك‬ ‫داعش هەبێت‪ ،‬لێیان دەدەن‪.‬‬ ‫ســەرۆكــی هــەرێــم‪ ،‬ئــەوەشــی وت «ئــەم‬ ‫سەركەوتنەی پێشمەرگە نــەك بایەخ‌و‬ ‫گرنگی بۆ هەرێمی كوردستان هەیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مژدەیەكی خۆشیشە بۆ تـــەواوی هەمو‬ ‫جیهان‌و ئازادیخوازان «‪.‬‬ ‫هەروەك سوپاسی هێزەكانی هاوپەیمانان‌و‬ ‫هــەمــو ئــەو هــێــزانــەی تــری كــرد كــە لە‬

‫بڕینی رێگەی بازرگانیی داعش‬ ‫لێپرسراوی مەڵبەندی دهۆكی یەكێتی‪،‬‬ ‫بــە»چــاودێــر»ی راگــەیــانــد‪ ،‬هێرشەكانی‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬تۆڵەیەك بو لەچەتەكانی‬ ‫داعــش‪ ،‬ئــەوەش سەركەوتنێكی گەورەیە‬ ‫بۆ خەڵكی كوردستان‌و ئایندەی ناوچەكە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی هێڵی بازرگانیی داعش لەنێوان‬ ‫عیراق‌و سوریا ببڕدرێت‪.‬‬ ‫هــەرێــم كــەمــال ئــاغــا‪ ،‬وتــیــشــی «ئــەو‬ ‫قەزایە كە ماوەی شەش مانگە لەدەستی‬ ‫چەكدارانی داعشدایە‪ ،‬ئەو ناوچانە پێویستی‬ ‫بەئاوەدانكرنەوەوگەڕاندنەوەی كارەباو هێڵی‬ ‫تەلەفۆن‌و رێگەو بانەكان هەیە‪ ،‬دەبێ‬ ‫حكومەت فریای ئەم ناوچانە بكەوێت»‪.‬‬ ‫یەكێتی‪ :‬هەرزو مەترسیی ئەو هێزانەمان‬ ‫خستەڕو‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتمانی‬ ‫كــوردســتــان لــەبــارەی سەركەوتنەكانی‬ ‫مــیــحــوەری شنگالەوە‪ ،‬بەیاننامەیەكی‬ ‫بــاوكــردەوەو تێیدا رایگەیاندوە‪ ،‬هەر زو‬ ‫مەترسی ئەم سیاسەتەو ئەم هێرشەمان بۆ‬ ‫باشوری كوردستان خستەئاراوەو جەختمان‬ ‫كــردەوە‪ ،‬سیاسەتی بەرگری بگۆڕین بە‬ ‫سیاسەتی هێرشی رزگاری‪ ،‬لەم پێناوەشدا‪،‬‬ ‫بێ درێغ تێكۆشاوین و قوربانیمان داوە‪.‬‬ ‫بەیاننامەكە جەختیش دەكــاتــەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫رزگاكردنەی شنگال‌و ناوچەكانی تری ماددەی‬ ‫‪140‬ی دەرەوەی هەرێمی كوردستان‪ ،‬تەنها‬ ‫رزگاركردنی خەڵك‌و خاك نییە لە دەست‬ ‫دوژمنێكی دڕنــدەی وەك داعــش‪ ،‬بەڵكو‬

‫سەلمێنەری ئەو راستییەشە كە ئەم ناوچە‬ ‫كێشە لەسەرانە‪ ،‬پەیوەندی ئۆرگانیكیان‬ ‫بــە ســنــووری بــاشــوری كــوردســتــانــەوە‬ ‫هەیەو چارەنوسیان چارەنوسی شكست‌و‬ ‫سەركەوتنی گەلی كوردستانە‪.‬‬ ‫قەزای شنگال‬ ‫قەزای شنگال سەر بە پارێزگای نەینەوایە‪،‬‬ ‫زۆرینەی دانیشتوانەكەی كوردی ئێزدین‌و‬ ‫چەند شارۆچكەیەك‌و (‪ )97‬گوند لەخۆ‬ ‫دەگرێت‪ ،‬روبەرەكەی (‪ )3188‬كیلۆمەترە‪،‬‬ ‫ژمــارەی دانیشتوانەكەی بە زیاتر لە‪320‬‬ ‫هــەزار كەس هەژمار دەكرێت‪ ،‬دەكەوێتە‬ ‫دامێنی چیای شنگالەوە كە چیاكە درێژی‬ ‫‪ 1463‬مەترەو ‪ 77‬كیلۆمەترەو پانیەكەشی‬ ‫‪ 13‬كیلۆمەترە‪.‬‬ ‫داعش چی بەسەر شنگال هێنا‬ ‫قــەزای شنگال لە‪3‬ی مانگی ئابی رابردو‬ ‫لە الیەن چەكدارانی تیرۆرستی داعشەوە‬ ‫هێرشی كرایە سەرو كۆنتڕۆڵكرا‪ ،‬بە هەزاران‬ ‫كەس لە دانیشتوانەكەی ئاوارەبون‪ ،‬سەدان‬ ‫كەسیشی لە الیەن تیرۆرستەكانی داعشەوە‬ ‫رفێندران‌و بەشێكیان گولەباران كــران‪،‬‬ ‫ســەدان ژن‌و كچیشیان رفێندران‪ ،‬دەیان‬ ‫ئــاوارەش لە سەر چیای شنگال كە لەو‬ ‫ماوەیەوە لە ژێر گەمارۆدابون‪ ،‬گیانیان لە‬ ‫دەستداوە‪.‬‬ ‫بەپێی سەرچاوە ناڕەسمییەكان زیاتر هەزار‬ ‫لە كەس كوژراون و نزیكەی ‪ 4‬هەزار كچ‌و‬ ‫ژنی گەنجی ئێزدی بــراون‌و زیاتر لە ‪10‬‬ ‫هەزار كەسیان ئاوارەی چیای شەنگال بون‪،‬‬ ‫نزیكەی ‪ 200‬بۆ ‪ 500‬كەس لە پیرو منداڵ‬ ‫لەبرسان‌و تینوێتیدا گیان لە دەستداوە‪،‬‬ ‫ئــەم دۆخــە بۆ ئێزدییەكانی كوردستان‬ ‫تاوانێكی گــەورەیــەو هاوشێوەی تاوانی‬ ‫ئەنفال‌و جینۆسایدەكانی تــری كــوردە‪،‬‬ ‫بــەوەی لەالیەك كــوردن‌و لەالیەكی تریش‬ ‫بەهۆی بیرو باوەڕەكەیانەوە روبەڕوی ئەو‬ ‫تاوانەگەورەیە بونەتەوە‪.‬‬

‫«كورد لە شەڕی ئاكپارتی‌و گولەنییەكان بێالیەن دەمێنێتەوە»‬ ‫عەبدوڵاڵ دەمیرباش بۆ «چاودێر» ‪:‬‬ ‫گولەنییەكان بەشدارییان لە دەستگیركردنی هەزاران چاالكوانی كورددا كردوە‬ ‫سیاسی كــورد پەكبخەن‌و ئێستاش‬ ‫شــەڕی دەســـەاڵت لەگەڵ یەكتریدا‬ ‫دەكـــەن‪ .‬لــەبــەرئــەوە ئێمە لــەدژی‬ ‫هەردوالیان دەوەستینەوە‌و الیەنگیری‬ ‫هیچ كامیان ناكەین‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬وتیشی «دەربــــارەی ئەو‬ ‫ئۆپەراسیۆنانە نایاساییەنەی لە‬ ‫رابردودا بەرامبەر بەكورد كردویانە‪،‬‬ ‫دەبێت هەردوال لێپێچنەوەیان لەگەڵدا‬ ‫بكرێت‪ ،‬بۆئەوەی ئیتر سەروەری یاسا‬ ‫لەتوركیا سەربكەوێت»‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬هێژا‪:‬‬ ‫هەڵمەتەكانی حكومەتی توركیا دژی‬ ‫گولەنییەكان چڕدەبێتەوەو فەرمانی‬ ‫دەستگیركردن بۆ فەتحوڵاڵ گولەن‬ ‫دەردەچێت‪ ،‬سیاسەتكارێكی كوردیش‬ ‫لە باكوری كوردستان رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫كە بزوتنەوەی گولەن‌و حكومەتی‬ ‫ئــاكــپــارتــی‪ ،‬شـــەڕی دادپـــــەروەری‌و‬ ‫دیموكراسی ناكەن‪ ،‬بەڵكو شەڕی‬ ‫دەســەاڵت دەكــەن‪ .‬دەشڵێت «لەم‬ ‫شەڕەدا كورد الیەنگیری هیچ الیەكیان‬ ‫ناكات»‪.‬‬ ‫عــەبــدوڵــا دەمــیــربــاش‪ ،‬ئــەنــدامــی‬ ‫كۆمیسیۆنی دیبلۆماسی كۆما جڤاكێن‬ ‫دیموكراتی (كــەجــەدە)‪ ،‬دەربــارەی‬ ‫ئۆپەراسیۆنەكانی پۆلیسی توركیا بۆ‬ ‫سەر ئەندامان‌و الیەنگرانی بزوتنەوەی‬ ‫گولەن‌و دەربارەی هەڵوێستی كورد لەو‬ ‫نێوەندەدا‪ ،‬بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫لە رابــردودا دادوەران‌و ئەفسەرانی‬ ‫نزیك بە بزوتنەوەی گولەن دەستیان‬ ‫لەئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی كەجەكە‬

‫ئەردۆگان و گولەن پێشتر بەهاوبەشی شەڕی کوردیان دەکرد‬ ‫هەبوە‪ ،‬كە دەستگیركردنی هەزاران‬ ‫چاالكوانی كورد لەباكوری كوردستانی‬ ‫لێكەوتەوە‪ ،‬ئۆپەراسیۆنی كەجەكە‪،‬‬

‫بەهەماهەنگی حكومەتی ئاك پارتی‌و‬ ‫جــەمــاعــەت ســازكــرابــو‪ ،‬جەماعەت‬ ‫ئامادەی دەكردو ئاكپارتیش دەیخستە‬

‫ئامانجمان سەرو ‪ %10‬یە‪.‬‬ ‫دەربـــارەی هەڵبژاردنی پارلەمانی‬ ‫ساڵی ئایندە‪ ،‬هەدەپە رایگەیاندبو‬ ‫ئــەمــجــارە وەك پــارتــی سیاسی‬ ‫بــەشــداریــی پــڕۆســەی هــەڵــبــژاردن‬ ‫دەكەن‌و بەربەستی ‪ 10%‬تێدەپەڕێنن‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە دەمیرباش‪ ،‬وتی «ئیتر‬ ‫ئێمە كێشەی بەربەرستی ‪%10‬مــان‬ ‫نابێت‪ ،‬لەبەرئەوەی لەمڕۆدا بزوتنەوەی‬ ‫بواری جێبەجێكردنەوە‪ .‬ئۆپەراسیۆنی سیاسیی كورد زۆر بەهێزترە لەجاران‪،‬‬ ‫كەجەكە مانای پێشێلكردنی سەروەری ئامانجمان بەالیەنی كەم ‪ %12‬یە»‪.‬‬ ‫یاسا بو‪ ،‬ئەوان دەیانویست بزوتنەوەی‬

‫ئۆجەالن مۆڵەتی پێنج مانگی داوە‬ ‫دەربارەی نەخشەرێگەكەی عەبدوڵاڵ‬ ‫ئۆجەالن لەسەر چارەسەری پرسی‬ ‫كــورد‪ ،‬دەمیرباش جەخت لەكاتی‬ ‫جێبەجێكردنی دەكــاتــەوە لەالیەن‬ ‫حكومەتی توركیاوە‪ ،‬دەڵێت «دەبێت‬ ‫لەپێش هــەڵــبــژاردنــی پارلەمانی‬ ‫‪ 2015‬رێگەنەخشەكە بخرێتە بواری‬ ‫پراكتیكییەوە»‪.‬‬ ‫دەمیرباش لەدرێژەی لێدوانەكەیدا‬ ‫ئــــــەوەی خـــســـتـــەڕو‪ ،‬پــەكــەكــەو‬ ‫ئــۆجــەالن لــەســەر رێگەنەخشەكە‬ ‫رێـــكـــكـــەوتـــون‪ ،‬بــەهــیــوای پێش‬ ‫هــەڵــبــژاردن جێبەجێبكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫حكومەتی ئاكپارتی هەڵوێستی‬ ‫روننییە لەوبارەیەوە‪ ،‬دەیەوێت لەمەڕ‬ ‫هەڵبژاردنەكان كات بەدەستبهێنێت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ئۆجەالن وادەی پێنج مانگی‬ ‫بەحكومەت داوە‪ ،‬بۆ ئەوەی رێككەوتن‬ ‫لەسەر ئەو رێگەنەخشەیە بكرێت‪.‬‬ ‫ئەمە دەبێتە دەستپێكی قۆناغێكی‬ ‫گرنگ‌و رێككەوتن بۆ دوا قۆناغی‬ ‫كۆتایی پڕۆسەكە‪.‬‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )496‬دو شةممة ‪2014/12/22‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫دوای سەری ساڵ‪ ،‬حكومەتی خۆجێیی هەولێر‬ ‫بە بەشداری هەمو الیەنەكان پێكدێت‬ ‫كەنعان خەیالنی‪ ،‬سەرۆكی لیستی پارتی لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫سەرۆكی لیستی پارتی لە ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگای هەولێر‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬بۆ‬ ‫رێككەوتن لەسەر ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫هەولێر ئێستا لە یەك نزیكبونەوەی باش‬ ‫هەیە‪‌ ،‬و پێشبینیدەكەم لە دوای سەری‬ ‫ساڵ حكومەتی خۆجێیی پارێزگای هەولێر‬ ‫بە بەشداری هەمو الیەنەكان پێكبێت‪.‬‬ ‫كەنعان خەیالنی‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا‬ ‫لەگەڵ «چاودێر» ئاماژەبەوەشدەكات‪،‬‬ ‫لە پارێزگای هەولێر پۆستی جێگری‬ ‫پارێزگار بۆ كاروباری كارگێڕی بۆ یەكێتی‬ ‫یەكالبۆتەوە‪ ،‬پۆستەكانی تریش وەك‬ ‫قائیمقام‌و بەڕێوەبەری ناحیە‌و پۆستەكانی‬ ‫تر گفتوگۆی لەسەر دەكرێ‌‪.‬‬

‫ێ سەرۆكی ئەنجومەنەكە‬ ‫هەر الیەنێك بتوان ‌‬ ‫هەڵبژێرێ‌‪ ،‬ئەوا یاساكە رێگە بەو لیستە‬ ‫دەدات كە بەو شێوازە هەڵبژاردن بكات‪،‬‬ ‫بەاڵم كاتێك پارێزگار بانگەوازی یەكەمی‬ ‫كرد هیچ رێگرییەك نەبو بۆ بەشداریكردنی‬ ‫ئەوان‪ ،‬یاخود خۆیان بپاڵێون بۆ سەرۆك‌و‬ ‫جێگری ئەنجومەن لە كۆبونەوەكە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەشداریاننەكرد‪ ،‬ئەوان لەقۆناغی‬ ‫یەكەم بایكۆتیانكرد‪ ،‬بەاڵم خۆشبەختانە‬ ‫ئێستا لە یەك نزیكبونەوەی باش هەیە‌و‬ ‫پێشبینیدەكەم بەپێی بەركەوتەی‬ ‫هەڵبژاردنەكان لە ئایندەیەكی نزیكدا ئەو‬ ‫پۆستانەی ماون پڕبكرێنەوە‪.‬‬

‫ێ پارتی بەردەوام سود‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوتر ‌‬ ‫لە كورسیی كۆتای پێكهاتەكان وەردەگر ‌‬ ‫ێ‬ ‫بۆ یەكالكردنەوەی هاوكێشەی سیاسی‌و بە‬ ‫سودی خۆی بەكاریاندێنێ‌؟‬ ‫كەنعان خەیالنی‪ :‬بێویژدانییە‪ ،‬چونكە‬ ‫پارلەمان هەیە‪ ،‬خەڵك دەنگیداوە‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەش ئەوكاتە لیستی سەوزیش لەگەڵ‬ ‫پارلەمان بو‪ ،‬هەمویان بە كۆی دەنگ مافیان‬ ‫بەو نەتەوانە داوە كە كورسیی كۆتایان بۆ‬ ‫داناون‪ ،‬لە پارلەمان ‪ 11‬كورسی‌و لە دهۆك‬ ‫سێ كورسی‌و هەولێر پێنج كورسی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫سلێمانی یەك كورسی‪ ،‬بۆیە بە گوێرەی‬ ‫ئەم یاسایە ئەوان بەشداربون لەناو‬ ‫حكومەتی خۆجێیی ئەوانیش مافیان هەیە‬ ‫ێ كە لەو شارەن‪ ،‬بۆیە‬ ‫كە پشكیان پێبدر ‌‬ ‫ئەوە لێكدانەوەیەكی هەڵەیە كە باسی‬ ‫ئەوە دەكات پارتی سود لەوان وەربگرێ‌‪،‬‬ ‫یان یەكێتی یاخود الیەنێكی تر‪ ،‬ئەمە‬ ‫سیاسەتە‌و ئەوانیش حزبن‌و سیاسەتی‬ ‫ێ نزیكترن لەگەڵ‬ ‫خۆیان دەكەن لەگەڵ ك ‌‬ ‫ئەودا لێكتێگەیشتن‌و گفتوگۆدەكەن‪ ،‬هەروا‬ ‫داواكاریی ئەوانیش كەمترنیە لە داوای‬

‫ێ الیەن باس‬ ‫چاودێر‪ :‬بەاڵم هەند ‌‬ ‫رێكنەكەوتنی‬ ‫بەهۆی‬ ‫لەوەدەكەن‬ ‫پێشوەختە لەگەڵیان‪ ،‬بایكۆتیان كردوە؟‬ ‫وەك سلێمانی تا الیەنەكان رێكنەكەوتن‬ ‫چاودێر‪ :‬بۆچی تائێستا الیەنەكانی تر هەڵبژاردن نەكرا؟‬ ‫كەنعان خەیالنی‪ :‬ئەمە د‌و الیەنەیە‪،‬‬ ‫لە ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر بەشداریان‬ ‫یاسای ئەنجومەنی پارێزگاكان باسی‬ ‫پێنەكراوە؟‬ ‫كەنعان خەیالنی‪ :‬بە گوێرەی یاسای حكومەتی بنكەفراوان ناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگاكان‪ ،‬لە ماوەیەكی‬ ‫دیاریكراودا پارێزگار بانگهێشتی الیەنەكان‬ ‫دەكات بۆ ئەنجامدانی یەكەمین كۆبونەوەی‬ ‫نوێی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆك‌و جێگری ئەنجومەنەكە‌و پارێزگار‪،‬‬ ‫دوای ئەوەش پۆستەكانی دیكە دەمێنن‪،‬‬ ‫پێشتر هێشتماننەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی الیەنەكانی‬ ‫تریش بەشداربن‪ ،‬چونكە پێمانوایە لە‬ ‫حكومەتی خۆجێیش حكومەتێكی‬ ‫بنكەفراوان پێكبێت‌و الیەنەكانی تریش‬ ‫ێ هەر الیەنێك بە زۆرینەی رەها الیەنەكانی تر كە داوایان كردوە‪.‬‬ ‫سود لە پۆستەكان وەربگرن‪ ،‬بۆیە بە دەڵ ‌‬ ‫ێ سەرۆكی ئەنجومەن‌و پارێزگار‬ ‫دەستپێشخەری لیستەكەمان ئاگاداری بتوان ‌‬ ‫ێ ئەوە مافی خۆیەتی‪ ،‬بۆیە‬ ‫الیەنەكان كران بۆ دانوستان‪ ،‬كە هاتن بەدەستبهێن ‌‬ ‫چاودێر‪ :‬بەهۆی ئەوەی كورسیی‬ ‫داواكانیان ئاراستەی وەفدەكە كرد‪ ،‬شێوە یاساییەكەمان هەڵبژارد بۆ ئەوەی كۆتاكان بەدەنگێكی كەم دەبن بە ئەندام‪،‬‬ ‫لەوكاتەوە باسی ئەو بەرنامە‌و پۆستانە پارێزگار‌و سەرۆكی ئەنجومەن بۆ ئێمە لیستەكانی تر لەگەڵ ئەوەن یاسای‬ ‫ێ كە چۆن دابەش بكرێن‪.‬‬ ‫دەكر ‌‬ ‫بێت‪ ،‬لەهەمو شوێنێكیش هەر بەمشێوەیە‪ ،‬ئەنجومەنی پارێزگاكان هەمواربكرێتەوە‪،‬‬ ‫ێ دەسەاڵتت هەب ‌‬ ‫گەر بتەو ‌‬ ‫ێ هەوڵدەدەی بۆ ئەوەی ئەو كۆتایانە نەتوانن هاوكێشەی‬ ‫چاودێر‪ :‬بۆچی بەر لەكۆبونەوەكە زۆرترین دەسەاڵتت هەبێ‌‪ ،‬بۆیە ئێمە سیاسی یەكالبكەنەوە؟ ئێوەش لەگەڵ‬ ‫دانوستانتان نەكرد بۆ یەكالكردنەوەی ئەو توانیمان لەگەڵ برایانی توركمان‌و مەسیحی ئەوەدان؟‬ ‫پۆستانە؟ یان بۆچی پارتی بە پاڵپشتی كە بە یاساش رێگەدراوە سەرۆك‌و جێگری‬ ‫كەنعان خەیالنی‪ :‬نایشارمەوە یاسای‬ ‫كورسیی كۆتاكان هەڵبژاردنەكەی ئەنجومەن‌و پارێزگار هەڵبژێرین‪ ،‬چونكە ژمارە ‪3‬ی ئەنجومەنی پارێزگاكان‬ ‫لێكتێگەیشتنمان هەبو‪ ،‬ئەوانیش وەك كەموكوڕی تێدا هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر هەر‬ ‫ئەنجامدا؟‬ ‫كەنعان خەیالنی‪ :‬بە پێی یاسا رێگەدراوە الیەنەكانی تر داوای پۆستیان دەكرد‪.‬‬ ‫ێ ئەنجومەن كۆببنەوە لەسەر ئەو بڕگە‌و‬ ‫س‌‬ ‫ماددانەی كە پێویستن بۆ هەمواركردنەوە‪،‬‬ ‫بە زۆرینەی رەها لە ئەنجومەنی پارێزگا‬

‫پۆستەكانی قائیمقام‌و‬ ‫بەڕێوەبەری ناحیە‌و پۆستەكانی‬ ‫تر گفتوگۆیان لەسەر دەكرێ‌‬

‫ئێمەش پشتگیری دەكەین‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫یاسایەكی باشتر بۆ خزمەتی باشتر‬ ‫دابنرێ‌‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬كەی وەاڵمی الیەنەكان‬ ‫دەدەنەوە؟‬ ‫كەنعان خەیالنی‪ :‬پێشبینیدەكەم‬ ‫ماوەیەكی كەم ماوە بۆ وەاڵمدانەوەی‬ ‫الیەنەكان‪ ،‬ئێستا لەگەڵ گۆڕان‬ ‫گەیشتوینەتە رێككەوتنی كۆتایی‪ ،‬شتێكی‬ ‫وەها نەماوە‪ ،‬هۆكاری رانەگەیاندنی‬ ‫ێ لەگەڵ لیستی‬ ‫ئەوەیە كە دەمانەو ‌‬ ‫سەوز‌و خزمەتیش بە هەمانشێوە بگەینە‬ ‫رێككەوتن‌و كۆتایی پێبێت‪ ،‬دواتر لە‬ ‫كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی رێككەوتنەكە‬ ‫رابگەیەنین‪ ،‬هەروا بۆ یەكێتی پۆستی‬ ‫جێگری پارێزگار بۆ كاروباری كارگێڕی‬ ‫تریش‬ ‫پۆستەكانی‬ ‫یەكالبۆتەوە‪،‬‬ ‫وەك قائیمقام‌و بەڕێوەبەری ناحیە‌و‬ ‫پۆستەكانی تر گفتوگۆیان لەسەر دەكرێ‌‪،‬‬ ‫پێشبینیدەكەم لە دوای سەری ساڵ‬ ‫حكومەتی خۆجێیی پارێزگای هەولێر‬ ‫بە بەشداری هەمو الیەنەكان پێكبێت‪،‬‬

‫لە بارەی ناو ئەنجومەنیش ‪ 15‬لیژنەمان‬ ‫داناوە بۆ هەر د‌و كورسیی ئەنجومەن‬ ‫لیژنەیەكمان دانا‪ ،‬بەمشێوەیەش پارتی‬ ‫پێنج‪ ،‬یەكێتی سێ‪ ،‬گۆڕان دو‪ ،‬خزمەت‌و‬ ‫توركمان هەریەكە‌و دو‪ ،‬مەسیحیەكانیش‬ ‫لیژنەیەكیان بەركەوتوە‪ ،‬لیژنەكانیش‬ ‫دابەشكراون‪ ،‬تەنها جێگر‌و بڕیاردەری‬ ‫لیژنەكان ماون‪ ،‬پەیوەندیەكی باش هەیە‬

‫بە هەولێر‪ ،‬ئەمەش وانیە‪ ،‬هیچ‬ ‫پەیوەندییەكیان بەیەكەوە نیە‪ ،‬تەنها‬ ‫مەبەست ئەوەیە الیەنەكان بەشداربن‬ ‫بەگوێرەی بەركەوتەی هەڵبژاردن‪ ،‬نەوەك‬ ‫بەمشێوەیەی ئەگەر الیەنێك لە هەولێر‬ ‫یان سلێمانی فەرامۆش بكرێ‌‪ ،‬ئەوا لە‬ ‫شوێنێكی تر ئەویش فەرامۆش بكەن‪،‬‬ ‫هەروا پێویستە لە پارێزگای هەڵەبجەش‬

‫لە پارێزگای هەولێر پۆستی‬ ‫جێگری پارێزگار بۆ كاروباری‬ ‫كارگێڕی بۆ یەكێتی‬ ‫یەكالبۆتەوە‬ ‫لە نێوان الیەنەكانی ئەنجومەن‪ ،‬بۆیە‬ ‫زۆرجار باسلەوەدەكرا كە یەكالكردنەوەی‬ ‫پەیوەستە‬ ‫سلێمانی‬ ‫پۆستەكانی‬

‫هەموان گفتوگۆ بكەن‌و پۆستەكان‬ ‫بەشێوەیەكی دادپەروەرانە دابەشبكرێ‌‌و‬ ‫ببێتە نمونەیەك بۆ پارێزگاكانی تر‪.‬‬

‫یاسای كۆمسیۆنی بااڵی سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و راپرسی‪ %100 ،‬حزبییانە جێبەجێكراوە‬ ‫ئایدن مەعروف‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی بەرەی توركمانی‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬ ‫سازدانی‪ :‬ئاودێر‬

‫ئایدن مەعروف‪ :‬گلەیی ئێمە‬ ‫وەكو پێكهاتەی توركمان ئەوەیە‬ ‫كە راوێژ بە ئێمە نەكراوە‪ ،‬پێشتر‬ ‫لەسەر نوێنەرایەتیكردنی توركمان‌و‬ ‫مەسیحییەكان كۆبونەوە نەكراوە‪ ،‬بە‬ ‫بێ ئاگاداریی ئێمە ئەو پێنج الیەنەی‬ ‫كە لەناو پارلەمان رێككەوتنی سیاسی‬ ‫دەكەن‪ ،‬رێككەوتنیان لەسەر ئەوە كردوە‬ ‫كە ئەو نۆ ئەندامە بۆ ئەو پێنج الیەنە‬ ‫دانراون‪ ،‬پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫نوێنەرێك بۆ توركیمان دیاریبكات‌و‬ ‫یەكێتیی نیشتیمانیش نوێنەرێك بۆ‬ ‫مەسیحییەكان دیاریبكات‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬مەبەستت ئەوەیە ئەو دو‬ ‫نوێنەرەی كە دیاریدەكرێن‪ ،‬نوێنەرایەتیی‬ ‫مەسیحی‌و توركمان ناكەن؟‬ ‫ئایدن مەعروف‪ :‬بێگومان نەخێر‪،‬‬ ‫ئەوان نوێنەرایەتیی یەكێتی‌و پارتی‬ ‫دەكەن‪ ،‬نەك توركمان‌و مەسیحی‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە ئایا كورد قبوڵدەكات لە عیراقدا‬

‫حیلەیەكی قانونییە‪ ،‬ئەوەی ئێستا كراوە‬ ‫‪ %100‬حزبییە‪ ،‬دەبو نیوە بە نیوە بوایە‪،‬‬ ‫واتە ‪ %50‬حزبی‌و ‪ %50‬دیكە بێالیەن‬ ‫بوایە‪ ،‬ئێستا هیچ الیەنێك ناتوانێت بڵێت‬ ‫حزبی نییە‪ ،‬چونكە بە تەوافوق كراوە‪،‬‬ ‫من تا ئێستا سیڤیی ئەو نۆ ئەندامەم‬ ‫نەبینیوە كە بۆ كۆمسیۆنەكە دیاریكراون‪،‬‬

‫سەرۆكی فراكسیۆنی بەرەی توركمانی‬ ‫لە پارلەمانی كوردستان‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫یاسای دەستەی بااڵی سەربەخۆی‬ ‫هەڵبژاردن‌و راپرسیی هەرێم‪%100 ،‬‬ ‫حزبییانە جێبەجێكراوە‪ ،‬دەبو نیوە بە‬ ‫نیوە بوایە‪ ،‬واتە ‪ %50‬حزبی‌و ‪ %50‬بێالیەن‬ ‫بوایە‪ ،‬ئێستا هیچ الیەنێك ناتوانێت بڵێت‬ ‫حزبی نییە‪ ،‬چونكە بە تەوافوق كراوە‪.‬‬ ‫ئایدن مەعروف‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا‬ ‫لەگەڵ «چاودێر»‪ ،‬رەخنە لە بێبەشكردنی‬ ‫توركمان‌و مەسیحییەكان دەگرێت لە‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەی داواكارییەكانتان؟‬ ‫دەستەی بااڵی سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و‬ ‫ئایدن مەعروف‪ :‬دیاریكردنی دو‬ ‫راپرسی كە لە پارلەمانی كوردستان‬ ‫پەسەندكراوە‌و دەڵێت «دو نوێنەری نوێنەری توركمان‌و مەسیحی‪ ،‬كە نوێنەری الیەنێكی دیكە نوێنەراتییەكەی دیاری نەشهاتۆتە المان‪.‬‬ ‫توركمان‌و مەسیحیمان دەوێت‪ ،‬كە راستەقینەی ئێمە بن‌و بە پشتیوانی ئێمە بكات‪ ،‬بەبێ گەڕانەوە بۆ كورد؟‬ ‫بچنە ئەو شوێنە‪ ،‬نەك لەالیەن دو الیەنی‬ ‫چاودێر‪ :‬دوایین هەڵوێستی ئێوە چی‬ ‫نوێنەری راستەقینەمان بن»‪.‬‬ ‫سیاسییەوە دیاری بكرێن‪ ،‬تاكو بتوانرێت‬ ‫چاودێر‪ :‬مەبەستت ئەوەیە كە یاساكە دەبێت‪ ،‬بەدەر لە توركمان‌و مەسیحی‪ ،‬ئاشوری پێكهاتەی سەرەكیی هەرێمی هیچ شێوەیەك پشتگیری ناكەین لە‬ ‫الیەنی تر پشتیوانیتان دەكەن؟‬ ‫چاودێر‪ :‬سەرنجەكانتان لەسەر نوێنەرایەتیی توركمان‌و مەسیحییەكان بەتەواوی حزبییە؟‬ ‫كوردستانن‪ ،‬دەبێت پارێزگاری لە هیچ یەكێك لەكارەكانی‪ ،‬هاوكات حزبی‬ ‫پڕۆژەیاسای دەستەی هەڵبژاردن‌و بكەن‪ ،‬نەك نوێنەرایەتیی دو الیەنی‬ ‫ئایدن مەعروف‪ :‬بەتەواوی حزبییە‪،‬‬ ‫ئایدن مەعروف‪ :‬ئێمە یازدە پێكەوەژیان بكرێت‪ ،‬ئێمە پشتیگریی شیوعیی كوردستان‌و سۆسیالیست‌و‬ ‫راپرسیی هەرێم بە شێوەیەكی گشتی دیكەی سیاسی‪.‬‬ ‫‌و‬ ‫ن‬ ‫توركما‬ ‫پێنجمان‬ ‫كە‬ ‫پارلەمانتارین‪،‬‬ ‫دەبێت‬ ‫دەڵێت‬ ‫مادەكە‬ ‫هەرچەند‬ ‫ئەم كۆمسیۆنە دەكەین‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بزوتنەوە‌و ژمارەیەك پارلەمانتاری پێنج‬ ‫چیین؟‬ ‫نوێنەرەكان بێالیەن بن‪ ،‬بەاڵم ئەمە پێنج ئاشوری‌و یەك ئەرمەنە‪ ،‬توركمان‌و نوێنەرایەتیی ئێمەی تێدا نەبو‪ ،‬بە الیەنەكەش پشتگیریی ئێمە دەكەن‪.‬‬

‫تا ئێستا سیڤیی ئەو نۆ‬ ‫ئەندامانەمان نەبینیوە كە بۆ‬ ‫كۆمسیۆنەكە دیاریكراون‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )496‬دو شةممة ‪2014/12/22‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫وەزارەتی كارەبا قەوانە كۆنەكەی لێدایەوە‬ ‫هاواڵتییەك‪ :‬چاوەڕێی سوپرایزی وەزیرە ئۆپۆزسیۆنەكە بوین‬ ‫هاتنــی زۆری ئەو ژمــارە زۆری ئاوارە بۆ بــاو خــۆرە پێویســتە ئەوانــەش داخڵ‬ ‫هەرێمی كوردســتان‪ ،‬ئەوەش خواســتی بكرێن لەسیستەمی نوێی كارەبا‪.‬‬ ‫كارەبــای زیادكــردوە‪ ،‬بــەاڵم تائێســتا‬ ‫وەزیری كارەبا‪:‬‬ ‫كێشــەكە پەیوەندی بەوە هەیە‪ ،‬تائێستا‬ ‫حكومەت بێ بەڵێن بو‬ ‫ئــەو بــڕە كارەبایــەی پێویســتمانە‌و بۆ‬ ‫"چاودێــر" چەنــد جارێــك لــە رێگەی‬ ‫ماوەی ‪ 24‬كاتژمێر بەش ناكات‪.‬‬ ‫ســیروان محەمــەد‪ ،‬جەختــی راســتەوخۆو نوســینگەكەیەوە ویســتی‬ ‫لەوەشــكردەوە‪ ،‬بەهۆی ئەوەی بەشێك زانیــاری لە وەزیــری گارەبــا وەربگرێ‪،‬‬ ‫لەوێســتگەكان بــەگاز ئیــش دەكــەن‪ ،‬بەاڵم بێ ئەنجام بو‪.‬‬ ‫بەاڵم لە میانەی كۆبونەوەیەكی وەزیری‬ ‫وەزارەتی ســامانە سروشــتییەكان گازی‬ ‫پێویســتی بــۆ دابیننەكــردوە‪ ،‬لەگــەڵ كارەبــا لە مەڵبەندی هەولێری یەكگرتوی‬ ‫ئەوەشــدا ســوتەمەنی پێویســت بــۆ ئیسالمیی كوردستان بۆ كادرانی حزبەكەی‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫ئەمســاڵیش ســەرلەنوێ لەگەڵ هاتنی‬ ‫وەرزی زستاندا بڕانی كارەبای نیشتمانی‬ ‫دەســتی پێكــردەوە‪ ،‬پــارەی ئەمپێرێك‬ ‫كارەبای موەلیدەش لەم قەیرانی داراییەدا‬ ‫بۆ هەشت هەزار دینار بەزربۆوە‪ ،‬وەزارەتی‬ ‫كارەبــاش هەروەكــو ســااڵنی رابــردو‪،‬‬ ‫هۆكارەكــەی بــۆ زۆر بەكارهێنانی كارەبا‬ ‫یــان نەبونی ســوتەمەنی دەگەڕێنێتەوە‪،‬‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكانیش خۆی‬ ‫بە خاوەنی ئەم بابەتە نازانێت‪ ،‬ئەوەی بۆ‬ ‫هاواڵتیانیش ماوەتەوە‪ ،‬بەڕێكردنی ژیانە‬ ‫لەگەڵ ترافیكالیتی كارەبادا‪.‬‬ ‫ئامێرە كارەباییەكان دەسوتێن‬ ‫هاواڵتــی‪،‬‬ ‫محێدیــن‪،‬‬ ‫رۆژگار‬ ‫ئاماژەبــەوەدەكات‪ ،‬كەمبونــەی كارەبــا‬ ‫زیانــی زۆری پێگەیانــدون‪ ،‬بــەو پێیەی‬ ‫رۆژانە كاتێكی كەم كارەبای نیشتیمانیان‬ ‫هەیــە‪ ،‬فریای ئیشــوكارەكانیان ناكەون‪،‬‬ ‫چونكــە زۆربــەی ئامێرەكانــی ناومــاڵ‬ ‫بەكارەبــا ئیشــدەكەن‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشــدا‬ ‫كــە كارەبــا هەیــە‪ ،‬زو زو دەكوژێتەوە‪،‬‬ ‫وەك ترافیكالیتــی لێ هاتــوە‪ ،‬بەهۆیەوە‬ ‫زیانێكــی زۆر بــەر ئامێــرە كارەباییەكان‬ ‫كەوتوە‪.‬‬

‫وەزارەتی كارەبا‪ ،‬سامانە‬ ‫سروشتییەكان بەهۆكاری‬ ‫كەمبونەوەی كارەبا تۆمەتبار دەكات‬

‫کەمبونەوەی کارەبا سااڵنە لە هاوین و زستاندا دوبارە دەبێتەوە‬

‫باڵودەكەنــەوە‪ ،‬كارەبــا كــەم ســەرف‬ ‫بكەن‪ ،‬چونكە بەشێك لە قەیرانی كارەبا‬ ‫پەیوەندی بــە زۆر بەكارهێنانی كارەباوە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫هاواڵتییــەك دەڵێــت "الیەنەكانــی‬ ‫پێشــوی ئۆپۆزســیۆن هێندە بانگەشەی‬ ‫باشــكردنی سیســتەمی حكومڕانــی‌و‬ ‫باشكردنی خزمەتگوزارییەكانیان دەكرد‪،‬‬ ‫چاوەڕوانــی "موفەجەئە"بوین لەم وەزیرە‬ ‫نوێیەی كارەبا‪ ،‬كە ‪ 22‬ســاڵە بە هەشت‬ ‫ئەم وەزیرەش قەوانە‬ ‫كابینە ئەم كێشەیان پێ چارەسەر نەكرا‪،‬‬ ‫كۆنەكەی لێدایەوە‬ ‫بــەاڵم ئەم وەزیرەش لەبری چارەســەری‬ ‫ســەاڵحەدین بابەكــر‪ ،‬وەزیــری بنەڕەتی كێشــەكە‪ ،‬هەر قەوانە كۆنەكەی‬ ‫كارەبای حكومەتــی هەرێم لە لێدوانێكی لێدایــەوە‪ ،‬كارەبــا كــەم ســەرفبكەن‪،‬‬ ‫رۆژنامەنوســیدا هۆكارەكانــی خراپیــی سوتەمەنی نییە"‪.‬‬ ‫كارەبای نیشتمانی بۆ نەبونی سوتەمەنی‬ ‫پێویست گەڕاندۆتەوە‪.‬‬ ‫وەزیری كارەبا بانگێشتی‬ ‫بــەردەوام‬ ‫كارەبــاش‬ ‫وەزارەتــی‬ ‫پارلەمان كراوە‬ ‫هاواڵتیــان‬ ‫بــۆ‬ ‫رێنمیایــی‬ ‫رونكردنــەوەو‬ ‫ئەندامێكی لیژنەی پیشەســازی‌و وزەو‬

‫ســامانە سروشــتییەكان لەپارلەمانــی‬ ‫كوردســتان ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬تائێســتا‬ ‫نەتوانــراوە گازی پێویســت دابینبكرێــت‬ ‫بــۆ هێزی ســتونی كارەبــا‪ ،‬هۆكارەكەی‬ ‫هەرچییــەك بێــت لە شــەڕی داعش یان‬ ‫ئەو فشارەیە كە لەسەر وەزارەتی سامانە‬ ‫سروشــتییەكانە‪ ،‬بــەاڵم ســوتەمەنیی‬ ‫پێویســت بــۆ وەزارەتــی كارەبــا دابین‬ ‫نەكراوە‪ ،‬ئەوەش وای كردوە كە كورتهێنان‬ ‫لەكارەبا ‪ %20‬بۆ ‪ %30‬دروستبێت‪.‬‬ ‫شــێركۆ جــەودەت‪ ،‬پارلەمانتــاری‬ ‫یەكگرتــوی ئیســامی كوردســتانە‬ ‫كــە وەزارەتــی كارەبــا الی ئەوانــە‪،‬‬ ‫ئەویــش بەهەمــان شــێوەی وەزیــری‬ ‫كارەبــا جەختــی لە نەبونی ســوتەمەنی‬ ‫كــردەوە‪ ،‬كە هۆكاری ســەرەكی قەیرانی‬ ‫كارەبایەو بۆ "چاودێر"یشــی رونكردەوە‪،‬‬ ‫وەزیــری كارەبــا بۆ پارلەمان بانگێشــت‬ ‫كــراوەو خــۆی ئامادەیی دەربڕیــوە بۆ‬

‫ئــەوەی رونكردنەوەی پێویســت لەســەر‬ ‫گرفتەكان بدات‪ ،‬بەاڵم وەزارەتی ســامانە هاواڵتیان دابیننەكراوە‪ ،‬ئەگەر سوتەمەنی‬ ‫سروشــتییەكان داتاو زانیارییان پێداوین باشــی هەبێت بۆ گەرمكردنەوە‪ ،‬هاواڵتی‬ ‫كە توانای حكومەت چەندە بۆ دابینكردنی بڕێكی زۆر كارەبا بەكار نایەنێت‪.‬‬ ‫ســوتەمەنی‪ ،‬ئــەوەش پەیوەندیــی بــەو‬ ‫دەبێت وزەی نوێ بەكاربهێنرێت‬ ‫قەیرانــەوە هەیە كە روی كردۆتە هەرێمی‬ ‫الی خۆشــیەوە ئەندازیارێكــی كارەبا‪،‬‬ ‫كوردستان‌و عیراق‪.‬‬ ‫دەڵێت "بەكارهێنانی كارەبا لەكوردستان‬ ‫زیاد لەپێویستە‪ ،‬چونكە ستراتیژی بونی‬ ‫خواست لە سەر كارەبا زۆرە‬ ‫بەڕێوەبــەری راگەیاندنــی كارەبــای كارەبــا ئەوەیــە وێســتگەی خۆمــان بۆ‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪ ،‬هەمو ســاڵێك پێویســتییەكانمان هەبێــت‪ ،‬پەیوەندیــی‬ ‫لەوەرزی زســتاندا روبەڕوی كەمبونەوەی كارەبایمان بە واڵتانی دراوسێوە هەبێت‪،‬‬ ‫كارەبــا دەبینــەوە‪ ،‬بەتایبەت ئەم ســاڵ بۆ ئەوەی لەكاتی كەمی كارەبادا سودیان‬ ‫كــە وەرزی ســەرما زو هاتەپێشــەوە‪ ،‬لێوەربگریــن‪ ،‬لەكاتــی زۆریــدا پێیــان‬ ‫خواست لەســەر كارەبا زۆر زیادیكردوە‪ ،‬بفرۆشین"‪.‬‬ ‫هیوا عەبدوڵاڵ‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫چونكــە ســوتەمەنی وەكو پێویســت بۆ‬ ‫ێ كە پێیان‬ ‫هاواڵتــی دابیننەكراوە‪ ،‬هەر بۆیە هاواڵتی دانانــی كۆمەڵێك وزەی نــو ‌‬ ‫پەنــا دەباتە بــەر بەكارهێنانــی هیتەرو دەوترێــت وزە نوێبــوەكان كــە لەواڵتــە‬ ‫ئامێرەكانی تــری گەرمكەرەوە‪ ،‬هەروەها پێشكەوتوەكان بەكاردێت‪ ،‬ئەویش وزەی‬

‫قەیرانی دارایی كەرتی پشەسازی پەكخستوە‬ ‫لەكۆی ‪ 1300‬كارگە لە سلێمانی‪ 830 ،‬دانەیان داخراون‬ ‫چاودێر‪ -‬سلێمانی‪:‬‬ ‫بەهــۆی قەیرانــی دارایــی هەرێمەوە‪،‬‬ ‫زۆربــەی كەرتەكان زیانیــان بەركەوتوە‪،‬‬ ‫بەتایبــەی كەرتــی پیشەســازی‪ ،‬خاوەن‬ ‫كارگــەكان دەڵێــن "زەرەرێكــی زۆریــان‬ ‫بەركەوتوەو زۆربەی كارگەكان داخراون"‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكیش‪ ،‬بە پێویســتی دەزانێت‬ ‫پێشــینەكانی خانوبــەرەو پیشەســازی‬ ‫بــۆ بوژاندنــەوەی كەرتەكــە دەســت پێ‬ ‫بكاتەوە‪.‬‬ ‫زۆرینەی كارگەكان داخراون‬ ‫بەپێــی ئامارێكــی بەڕێوبەرایەتیــی‬ ‫پیشەســازیی ســلێمانی كــە دەســت‬ ‫"چاودێر" كەوتوە‪ " ،‬لە سنوری پارێزگای‬ ‫ســلێمانی‪ 1309،‬كارگــە هــەن‪836 ،‬‬ ‫كارگەیان داخرون‪ ،‬لەئێستادا تەنها ‪473‬‬ ‫كارگەیان بەتەواوەتی كاردەكەن‪.‬‬ ‫بوارەكانــی‬ ‫كارگەنــەش‬ ‫ئــەو‬ ‫خزمەتگوزاری‪ ،‬خۆراك‪ ،‬جلوبەرگ‌و چەند‬ ‫بوارێكی دیكە دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫كارەكانیان وەستاوە‬ ‫دانــا ئەحمــەد‪ ،‬خاوەنــی كارگــەی‬ ‫پالســتیكی‪ ،‬ئاماژەبــەوەدەكات‪ ،‬مــاوەی‬

‫نزیكەی شەش مانگە ئیشیان وەكو جاران‬ ‫نەمــاوە‪ ،‬بەهۆی ئــەو قەیرانــە دراییەی‬ ‫ئێستا هەرێمی گرتۆتەوە‪ ،‬پیشەسازی لە‬ ‫جوڵە كەوتوە‪ ،‬ساڵی پار ئەگەر كەسێك‬ ‫بیوستایە ئیشــی بۆ بكەین‪ ،‬پێویست بو‬ ‫نــۆرە بگرێت‪ ،‬ئەویــش ئەگەر بەدو مانگ‬ ‫ئینجــا ســەرەیان دەهات‪ ،‬بەاڵم ئێســتا‬ ‫ئیشەكەیان وەستاوەو كارناكەن‪.‬‬ ‫ئەو خاوەن كارگەیە‪ ،‬وتیشــی "بەهۆی‬ ‫ئــەم بارودۆخــەوە زیانێكــی زۆرمــان‬ ‫پێگەشــتوە‪ ،‬ئەو كرێكارانەی لەكارگەكە‬ ‫كاریــان دەكرد‪ ،‬ئێســتا بەهــۆی ئەوەی‬ ‫كارگەكەیان ئیش ناكات‪ ،‬ناچار ئەوانیش‬ ‫لەكارەكانیان دورخراونەتەوە"‪.‬‬ ‫محەمــەد عەلــی‪-‬ش‪ ،‬كــە خــاوەن‬ ‫كارگەی بلۆكە‪ ،‬باســلەوەدەكات‪ ،‬كەرتی‬ ‫پیشەســازی بەتایبەت بواری بیناســازی‬ ‫زەرەری زۆری بەركەوتــوە‪ ،‬لە ئێســتادا‬ ‫ئیشیان وەستاوە‪ ،‬هیچ كارێك ناكەن‪ ،‬لە‬ ‫بەر ئەوەی خەڵك بەهۆی بێ پارەییەوە‪،‬‬ ‫توانــای خانــو دروســتكردن‌و پــرۆژەی‬ ‫گەورەی نییە‪.‬‬ ‫ئەو خاوەن كارگەیە‪ ،‬وتیشــی" بەهۆی‬ ‫ئەوەی كەرەســتەكانمان سەرف نەدەبو‪،‬‬ ‫ناچاربویــن كە كارگەكــە دابخەین‪ ،‬تاكو‬ ‫بارودۆخەكە وەكو جارانی لێدێتەوە"‪.‬‬

‫پسپۆڕێكی ئابوری‪:‬‬ ‫حكومەت نابەرپرسانە مامەڵە‬ ‫لەگەڵ كەرتی نەوت دەكات‬

‫راگرتنی پرۆژەکان و پێشینەکان زیانی لە پیشەسازی داوە‬

‫حكومەت بێ پالنە‬ ‫پارلەمانتارێك لە لیژنەی پیشەسازی‌و‬ ‫وزە لــە پارلەمانــی كوردســتان‪،‬‬ ‫رونیكــردەوە‪ ،‬لــە كاتی رودانــی قەیرانی‬ ‫دارایــی لە هەمو واڵتێكــدا‪ ،‬دەبێتە هۆی‬ ‫سســتبون‌و الوازبونی كەرتــەكان‪ ،‬لەناو‬ ‫هەموشــیاندا كەرتــی پیشەســازی كــە‬ ‫بەشــێوەیەكی راســتەوخۆ كاریگەری لە‬ ‫سەر دروستدەكات‪.‬‬ ‫رێواس فایەق حسێن‪ ،‬بە"چاودێر"یشی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬حكومەتــی هەرێم بــێ پالنە‪،‬‬

‫چونكــە دەبوایــە ئەزمونــی لەدۆخــە‬ ‫جیــاوازەكان وەربگرتایــەو ئامــادەكاری‬ ‫پێشــوەختەی بكردایــە‪ ،‬هــەروەك چۆن‬ ‫موچــەی فەرمانبەرانــی بەشــێوەیەك‬ ‫لەشــێوەكان دابینكــرد‪ ،‬دەبــو هەوڵــی‬ ‫بدایە بەشێك لەپێداویستییەكانی كەرتی‬ ‫تایبەتــی دابینبكردایــە‪ ،‬بەمەبەســتی‬ ‫ئەوەی كەرتەكە پەكی نەكەوێت‪ ،‬چونكە‬ ‫دواجــار دەبێتەهۆی رودانی بێكاری لەناو‬ ‫خەڵكی كوردستاندا‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "یەكێك لەهۆكارەكانی‬

‫گەشــەی ئەم كەرتە لەرابــردودا ئەوەبو‪،‬‬ ‫حكومەت پێشینەی خانوبەرەو پیشەسازی‬ ‫دەدا بەهاواڵتیــان‪ ،‬هەنگاوێكیــش بــۆ‬ ‫بوژاندنــەوەی كەرتەكە دوبارە پێدانەوەی‬ ‫ئەو پێشــینانەیە‪ ،‬پێویستیشە حكومەت‬ ‫پالنێكی سەرتاســەری بــۆ بوژاندنەوەی‬ ‫كەرتەكانــی پیشەســازی‌و كشــتوكاڵ‬ ‫بــە بەكارهێنانــی پارەی نــەوت هەبێت‪،‬‬ ‫بــۆ ئــەوەی تەنهــا نــەوت نەبێتــە تاكە‬ ‫سەرچاوەی داهاتی هەرێم"‪.‬‬

‫وتویەتــی "وەزارەتــی كارەبا وێســتگەی‬ ‫ئامادەیان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا‪،‬‬ ‫بــەاڵم بەهۆی دابیننەكردنی ســوتەمەنی‬ ‫لەالیەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‬ ‫نەتوانــراوە بەكاربهێنرێــن‪ ،‬بەهۆی زۆری‬ ‫خواســت لەسەر كارەبا‌و زیادبونی رێژەی‬ ‫ئاوارەكان بۆ هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەوەش‬ ‫ئاســتی خواســت بەرزبۆتــەوە گرفتــی‬ ‫كەمبونەوەی كارەباش زیادی كردوە"‪.‬‬ ‫ســەاڵحەدین بابەكر‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪،‬‬ ‫تائێســتا حكومــەت بەڵێنەكانــی خــۆی‬ ‫بەرامبــەر بەیەكگرتــوو لەپاڵپشــتی‌و‬ ‫كارئاســانی بۆ وەزارەتی كارەبا نەبردۆتە‬ ‫سەر‪.‬‬ ‫"چاودێر" لەمبارەیەوە ویستی بەرپرسانی‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكان وەربگرێ‪،‬‬ ‫بەاڵم بەردەست نەبون‪.‬‬

‫پارلەمانتارێك‪:‬‬ ‫پێویستە بە‬ ‫زوترین كات‬ ‫پێشینەی‬ ‫پیشەسازی‌و‬ ‫خانوبەرە‬ ‫دەستپێبكاتەوە‬ ‫زیانێكی زۆریان بەردەكەوێت‬ ‫الیخۆشــیەوە‪ ،‬پســپۆڕێكی ئابــوری‪،‬‬ ‫دەڵێــت " كەرتی پیشەســازی هەمیشــە‬ ‫وەكــو پێویســت نەبــوە‪ ،‬پێــش ئــەم‬ ‫بارودۆخــەی ئێســتا‪ ،‬هەنــدێ پــرۆژەی‬ ‫پیشەســازی تاڕادەیەك گەشەی سەندبو‬ ‫وەكــو چیمەنتۆ‪ ،‬كارگەكانی بیناســازی‌و‬ ‫خواخســت لــە ســەری زیــادی كردبــو‪،‬‬ ‫بوژابویــەوە‪ ،‬بــەاڵم بەهــۆی قەیرانــی‬ ‫داراییــەوە‪ ،‬حكومــەت پرۆژەكانــی‬ ‫كەمبۆتــەوە‪ ،‬خەڵــك زۆر خواســتی لــە‬ ‫سەر دروســتكردنی بینا نییە‪ ،‬كۆمپانیاو‬ ‫كارگەكان ئیشــەكانیان راگرتوە‪ ،‬بەمەش‬ ‫زیانێكی زۆریان بەردەكەوێ"‪.‬‬ ‫د‪ .‬محەمــەد رەئــوف‪ ،‬وتیشــی "ئــەو‬ ‫قەیرانــەی كــە لەواڵتی ئێمــەدا رویداوە‪،‬‬ ‫پەیوەســتە بەسیاســەتی خراپــی‬ ‫كاربەدەســتانی هەرێمەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫زۆر نابەرپرســانە مامەڵــە لەگــەڵ ئــەو‬ ‫كەرتی نەوت دەكەن‪ ،‬پێویستە حكومەت‬ ‫سیاســەتەكانی‌و تەواوی سیســتەمەكانی‬ ‫بگۆڕێــت‪ ،‬چونكــە ئەگــەر حكومەت ئەو‬ ‫پارەی نەوتە خەرج نەكات لە كەرتەكانی‬ ‫دیكەدا‪ ،‬گەشەی پیشەسازی دەوەستێت‌و‬ ‫دوادەكەوێت"‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )496‬دو شةممة ‪2014/12/22‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫دابەزینی نرخی نەوت‪ ،‬كارەساتی سەدە‬

‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫ســعودییە لــەم ماوەیــەدا دەســتی‬ ‫كردۆتــە یارییەكــی ترســناكی یەكجــار‬ ‫گــەورە‪ ،‬ئەویــش بریتییــە لەنقومكردنــی‬ ‫بازاڕەكانــی جیهــان بەبەرهەمــی نــەوت‪.‬‬ ‫لەئەنجامی ئەو سیاســەتەدا‪ ،‬نرخی نەوت‬ ‫بەشــێوەیەكی حســاب بۆنەكراو دابەزی‪.‬‬ ‫ئەم دابەزینی نرخی نەوتە هەروا مانایەكی‬ ‫ئابــوری رۆتینی نییە‪ ،‬بەڵكو ئاســەواری‬ ‫جیۆسیاســی هەیــە‪ .‬كەتائــەم چركەیەی‬ ‫من ئاگادارم لەكوردســتان تــەواو لێی بێ‌‬ ‫ئاگایــن‌و نەبوەتــە رۆژەڤــی میدیــاكان‌و‬ ‫ێ‬ ‫حكومەتی هەرێمیش بایەخی ئەوتۆی پ ‌‬ ‫نەداوە‪ .‬ئەڵبەت رەنگە هۆكاری ئەو گرنگی‬ ‫پێنەدانــە بــۆ درەنگ تێگەیشــتن لەماناو‬ ‫مەترســییەكانی ئــەو یارییە بێت لەســەر‬ ‫دۆخی سیاسی‪.‬‬ ‫پرســیاری ســەرەكی لەم روەوە ســێ‌‬ ‫پرســیارە كــە تــەواوی واڵتانــی دنیــا‪،‬‬ ‫هەریەكــە‌و بەداشــتەیەك خۆیــان پێــوە‬ ‫خەریــك كردوە‪ ،‬لەفەنزەویــاوە تادەگاتە‬ ‫چین‪ ،‬هەمو پســپۆڕان دەپرســن‪ :‬یەكەم‪:‬‬ ‫ســعودییە بــۆ وادەكات؟ دوەم‪ :‬تاكــەی‬ ‫ئــەو یارییــە بــەردەوام دەبێت‪ .‬ســێیەم‪:‬‬ ‫كاریگەرییەكان ئەو یارییە لەڕوی ئابوری‌و‬ ‫جیۆسیاســییەو چییــن؟ چــوارەم‪ :‬چــی‬ ‫بكرێــت بــۆ كەمكردنــەوەی كاریگەرییــە‬ ‫نێگەتیڤ‌و ترسناكەكانی؟‬ ‫ێ شــۆڕ ببینــەوە بەنێــو‬ ‫لێــرەوە دەبــ ‌‬

‫قواڵییەكانی خوێندنەوەی ئەو سیاســەتە‬ ‫مەترســیدارەدا كە ســعودییە خوڵقێنەرو‬ ‫یەكەم بەرپرسیەتی بەدانپێدانانی تەواوی‬ ‫پسپۆڕەكانی جیهان‪ .‬سەبارەت بەپرسیاری‬ ‫یەكــەم شــارەزایان كۆكن لەســەر ئەوەی‬ ‫ئەو سیاســەتەی ســعودیە دوا چەكی ئەو‬ ‫واڵتەیە كە لەدژی ئێران‌و روســیا بەكاری‬ ‫دەهێنێــت‪ .‬لــەدوای نزیــك بونەوەكانــی‬ ‫ئەمریــكا‌و ئێــران لەیەكتــر‪ ،‬بەتایبەتــی‬ ‫ئەگــەری گەیشــتنە رێكەوتن لەدۆســیەی‬ ‫ئەتۆمی ئێراندا‪ ،‬ســعودیە هەســت دەكات‬ ‫ێ بۆئەوەی‬ ‫ێ پشت بەئەمریكا ببەست ‌‬ ‫ناتوان ‌‬ ‫رێگــری لەبەرنامــە ئەتۆمییەكــەی ئــەو‬ ‫ێ چاوەڕوان‬ ‫واڵتە بكات‪ ،‬هاوكات ناشــتوان ‌‬ ‫بــكات ئێران ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆم‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە گواســتویەتییەوە ســەر بەكار‬ ‫هاوردنــی چەكێكی ترســناك كــە ئەویش‬ ‫بریتییە لەداڕوخاندنی ئابوری ئێران تا ئەو‬ ‫رادەیە نەتوانێت پارەی پێویست بۆ پرۆژە‬ ‫ئەتۆمییەكانی دابین بكات‪.‬‬ ‫بەمەزندەی چاودێــران‪ ،‬بۆئەوەی ئێران‬ ‫بتوانێــت پــەرە بەبەرنامــە ئەتۆمییەكەی‬ ‫بــدات‪ ،‬پێویســتی بەوەیــە نرخــی یــەك‬ ‫بوشــكە نەوت لــە‪ $130‬دانەبەزێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی ئەو سیاسەتەی سعودییەوە‪ ،‬نرخی‬ ‫نەوت ئێستا بۆ كەمتر بە ‪ $ 55‬دابەزیوە‪،‬‬ ‫ئــەوەش وادەكات چیدی ئێــران نەتوانێت‬ ‫درێژە بەبەرنامەكەی بدات‪ ،‬تەنانەت ئەگەر‬ ‫ێ بەئابوری‌و نەوتی عێراقیش‪،‬‬ ‫پشت ببەست ‌‬ ‫چونكە عێراقیش بەهۆی دابەزینی نەوتەوە‬ ‫لەكاتێكــدا ‪%50‬ی بودجەكەی دادەبەزێت‪،‬‬ ‫ێ فریای ئابوری ئێران بكەوێت‪،‬‬ ‫نەك ناتوان ‌‬ ‫بەڵكــو ناشــتوانێت پارەی پێویســت بۆ‬ ‫شــەڕی داعــش دابینبــكات‪ .‬بەوجــۆرە‬ ‫ســعودییە بەیــەك بــەرد دو پاســاری‬ ‫دەكوژێــت‪ .‬لەالیەكــەوە ئێران لەســنوری‬ ‫خۆیــدا دەوەســتێنێت‪ .‬لەالیەكــی ترەوە‬

‫دەســەاڵتی شــیعەی عێراق گۆج دەكات‌و‬ ‫سوننەكانی موســڵیش دەپارێزێت لەوەی‬ ‫ێ شەڕیان بكات‪.‬‬ ‫بەغدا بتوان ‌‬ ‫هەروەهــا بــۆ واڵتــی روســیاش‪،‬‬ ‫چەكەكەی ســعودییە كاریگــەری گەورەی‬ ‫كردۆتــە ســەر رۆبــڵ‌و ناوبانگــی پۆتین‪،‬‬ ‫داڕوخانــی نرخــی رۆبــڵ وادەكات پۆتین‬ ‫نەتوانێــت بەڵێنەكانی كە بەخەڵكی داون‬ ‫بــۆ خۆشــگوزەرانی بباتەســەر‪ ،‬ئەوەش‬ ‫كاریگــەری دادەنێت لەســەر ســڕینەوەی‬ ‫پۆتین لەژیانی سیاســیدا‪ .‬هەمو ئەمانەش‬ ‫لەو ســۆنگەیەوەن كە ســعودییەو روسیا‬ ‫زۆر بەجیــدی ناكۆكن لەســەر دۆســیەی‬ ‫ســوریا‪ .‬سعودییە دەیەوێت بەشار ئەسەد‬ ‫بــڕوات‪ ،‬بــەاڵم بەپێچەوانــەوە روســەكان‬ ‫پشــتگیری لەمانەوەی دەكەن‌و بۆ ‪ 4‬ساڵ‬ ‫دەچێت هیــچ ناوەندگیرییەكــی هەرێمی‌و‬ ‫نێودەوڵەتــی نەبونەتــە هــۆی ئــەوەی‬ ‫روســەكان لەو هەڵوێســتەیان پاشەكشە‬ ‫بكەن‪ ،‬بۆیە ســعودییە بیری لەوە كردەوە‬ ‫لەبناغەوە روسیا بلەرزێنێت‌و ناچاری بكات‬ ‫دەستبەرداری پشــتیوانییەكانی لەئەسەد‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫ئینجــا كــە دەڵێیــن‪ :‬چەكەكــەی‬ ‫ســعودییە ئاســەواری جیۆسیاسی هەیە‪،‬‬ ‫لەو ســۆنگەوەیە كــە‪ :‬راوەســتانی ئێران‬ ‫لەپــەرەدان بەبەرنامــە ئەتۆمییەكــەی‪،‬‬ ‫راوەســتانی عێــراق لەشــەڕی داعــش‪،‬‬ ‫راوەســتانی روسیا لەپشــتیوانی ئەسەدی‬ ‫لێدەكەوێتــەوە‪ ،‬هەریەك لــەو خااڵنەش‪،‬‬ ‫ئەگــەر روبــدەن‪ ،‬واقیعێكــی تــازە‬ ‫لەناوچەكەدا‪ ،‬ئاڵوگۆڕی جەوهەری دروست‬ ‫دەكــەن‪ .‬داڕوخانــی هەندێــك لەڕژێــم‌و‬ ‫دەوڵەتەكانــی ناوچەكــەی لێدەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫وەك داڕوخانــی عێــراق‌و رژێمی ســوریا‪.‬‬ ‫بــەوەی داعــش ببێتــە دیفاكتــۆ‌و عێراق‬ ‫نەتوانێت لەموسڵ هەڵیبكەنێت‪ .‬هەریەك‬

‫لەوانە ئاڵوگۆڕی جیۆسیاسین لەسەرەتای‬ ‫سەدەی بیستویەكدا‪.‬‬ ‫ئەم ئاســەوارانە تەنها لــەم ناوچەیەدا‬ ‫قەتیــس نابــن‪ ،‬بەڵكــو ســەرجەم واڵتە‬ ‫نەوتییــەكان دەگریتــەوە‪ ،‬هەریــەك‬ ‫بەجۆرێك‪ .‬بــەاڵم ئەوەی جێگەی بایەخی‬ ‫ێ دۆسیە هەستیارەیە‪.‬‬ ‫ئێمەیە تەنها ئەو س ‌‬ ‫سەبارەت بەپرســیاری دوەم‪ :‬سعودییە‬ ‫تاكەی بەردەوام دەبێت لەو یارییە؟‬ ‫دەگەڕێمــەوە بــۆ لێدوانێكــی وەزیــری‬ ‫نەوتی كوەیت (دكتور علی صالح العمیر)‬ ‫دەڵێــت‪ :‬ســعودییە تاكو نیــوەی دوەمی‬ ‫ســاڵی ‪ 2015‬بــەردەوام دەبێــت‪ .‬ئەڵبەت‬ ‫لــەو ماوەیــەدا تێســتی كاریگەرییەكانی‬ ‫بەكارهاوردنی ئــەو چەكە دەكات‪ .‬بڕیاری‬ ‫درێژەدان بەو یارییە‪ ،‬رادەوەســتێتە سەر‬ ‫ئەنجامەكانی لەقۆناغی ئێستادا‪ .‬هەروەها‬ ‫رادەوەســتێتە ســەر رەزامەنــدی ئەمریكا‬ ‫لەپرۆسەكە‪.‬‬ ‫تــەواوی دەوڵەتــە نەوتییــەكان‬ ‫(بەهەرێمــی كوردستانیشــەوە) دەبــێ‬ ‫زۆر بــەوردی بیر لەوەاڵمی ئەم پرســیارە‬ ‫بكەنەوە‪ :‬چی بكرێــت بۆ تێپەڕاندنی ئەو‬ ‫قەیرانە ترسناكە‪ ،‬كە هەڕەشەی داڕوخانی‬ ‫دەوڵەتانی نەوتی دەكات؟‬ ‫قورســە ئیمــە لێــرەوە رێگەیەكــی‬ ‫دیاریكراو پێشنیار بكەین‪ ،‬تەنها دەتوانین‬ ‫بەتایتڵێكی پان بڵێێن‪ :‬دو رێگەی ئاشكرا‬ ‫ێ بەپەلە بگیرێنە بەر‪ :‬یەكەم‪:‬‬ ‫هەن كە دەب ‌‬ ‫فــرە ســەرچاوەیی داهــات‪ ،‬نــەك تەنهــا‬ ‫پشتبەستن بەنەوت‪ .‬دوەم‪ :‬كەمكردنەوەی‬ ‫خەرجییە گشتییەكانی دەوڵەت‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئیــدی لەژێــر ئــەو دو تیتڵەدا‪،‬‬ ‫وردەكاریی زۆر هەن كە پێویســتە لەالیەن‬ ‫پسپۆڕانەوە ورد بكرێنەوە‪ ....‬دەنا زۆرێك‬ ‫لــەواڵت‌و رژێمــەكان لەبەردەم رەشــەبای‬ ‫هەرەسدان‪...‬‬

‫ئایدۆلۆژیایەك لەنێوان قەیران‌و سەفسەفەدا‬

‫فەرزین كەرباسی‬ ‫پــەردە لــەڕوی ڕاســتیەكان الچــوە‪،‬‬ ‫جیهانبینــی‌و ئایدۆلۆژی ئیســامی كەوتۆتە‬ ‫بەرمەترســیەكی گــەورە لەناوخــۆ‌و خەڵكدا‪،‬‬ ‫بەدرێژایی مێژوی ‪ 1400‬ســاڵەی ئەم ڕۆژانەی‬ ‫بەخۆیەوە نەبینیوە كەتێدا ئەو دەموچاوەی بۆ‬ ‫هەمو جیهان دەركەوت وا لەپشــت پیرۆزیەوە‬ ‫شــارابۆوە‪ ،‬ئــەو پەچەیە الچــوە خەڵك چی‬ ‫دەبینێت؟! فریشــتە یان ئەهریمەن ئەوە ڕوە‬ ‫راستەقینەكەیە‪.‬‬ ‫مێــژوی ئایینەكان بەگشــتی كــەم تا زۆر‬ ‫بەخوێــن نوســراوە جا ئــەم شــەڕانە بەهەر‬ ‫بەهانەیــەك بوبێت بۆ نمونە لەشــەڕی نێوان‬ ‫ئیســام‌و ســەلیبی لەوهەمو تاوانانەی رویدا‬ ‫هەردوال پاساویان بۆ پیرۆزیی شەڕ لەبەرانبەر‬ ‫كۆفردا دەهێنایەوە بەاڵم لەمڕۆدا ئەم هێزەی‬ ‫وا بەنوێنەرایەتی ئیســامەوە ســەری خەڵك‬ ‫دەبڕێــت‌و بەگــەورەو بچــوك رەحــم نــاكات‬ ‫دەقــاودەق ئــەوە دەكات كــە پێشــینەكانی‬ ‫خۆیان كردویانە‪.‬‬ ‫جیــا لەئەم هەمو كارەســاتە كە بەســەر‬ ‫خەڵكــدا هاتــوە خاوەنــان‌و نوێنەرانــی ئاین‬ ‫لەهــەوڵ‌و كۆششــدان كــە چ بەالیەنگــری چ‬ ‫بەدژایەتی ئەم هێزە پاساو بۆ كردەوەكانیان‬ ‫بهێننەوە‪ .‬ئێمە ئیشكالیەتمان لەگەڵ ئەوانەدا‬ ‫نیە كەپشــتیوانی دەكەن چ بەڵگەوپاساوێك‬ ‫دەهێننەوە كێشــە لەوەدایە كە گروپێكی زۆر‬ ‫كــە بەشێكیشــیان لەكوردســتانن روبەروی‬ ‫قەیرانێكــی ســەخت‌و توشــی هەڵچونێــك‬ ‫بونەتــەوە دەســتیان كــردوە بەمغاڵەتــەو‬ ‫سەفســەتە بەرامبەر كردەوەكانــی دەوڵەتی‬ ‫خالفەتی ئیسالمی(داعش)بانگەشــەی ئەوە‬ ‫دەكەن كە كردەوەكانی ئەم گروپە ئیســامی‬ ‫نیەو ئیسالم شتێكی ترە‪.‬‬ ‫لەپێناســەیەكی كورتــدا بــۆ ناســاندنی‬

‫موغاڵەتــە‌و سەفســەتە‪ :‬موغاڵەتــە بەمانای‬ ‫دەربرینــی دەســتەواژەیەكە بۆ خســتنەڕوی‬ ‫ســەلماندنی هەقێكــی لەناوەرۆكــدا ناهــەق‪،‬‬ ‫بەواتایەكــی تــر نیشــاندانی ناڕاســتیەك‬ ‫بەراستیەك بەپێچەوانەشی راستە‪ .‬سەفەستەو‬ ‫موغاڵەتــە تارادەیەك هاومانــان جیاوازییان‬ ‫ئەوەیە موغاڵەتە لەوانەیە لەنائاگایدا كرابێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم سەفســتە بەئاگاییــەوە كەســانێك‬ ‫دەخەنە هەڵەوە بــۆ گۆڕینی حەقیقەتەكان‌و‬ ‫چەواشەكردنی خەڵك‪.‬‬ ‫لەدرێــژای ژیانی رۆژانەی خەڵكدا بەدەیان‬ ‫موغاڵەتەو سەفســەتە دەكرێت كەبەجۆرێك‬ ‫بوتــە شــتێكی ئاســایی لەنــاو گفتوگــۆی‬ ‫خەڵكدا‪ .‬بەپێــی بەرژەوەندیەكان موغاڵەتەو‬ ‫سەفســەتە قورســایی خۆیان پەیــدا كردوە‬ ‫لێــرەدا ئەوەی جێگەی ســەرنج‌و راوەســتانە‬ ‫بەدرێژای زەمەنێكی زۆر خاوەنانی ئاین بەپێی‬ ‫بەرژوەندیەكانیان بەدوای گەوجاندنی خەڵكی‬ ‫ئاســاییەوە بون‪ .‬لەوخاڵەدا كەبەشــی ترس‌و‬ ‫وەحشــەتی زاتی مرۆڤەكانە لەترســی خالق‌و‬ ‫ســزای رۆژی قیامــەت بەپێچەوانەكەشــیەوە‬ ‫بەڵێنی رەحمەت‌و خۆشــی بەهەشت‌و حۆری‬ ‫بەدوای ســودو بەرژەوەندیەكانــی خۆیانەوە‬ ‫بون‪.‬‬ ‫لەمرۆدا ئیسالمیەكان بەهەمو باڵەكانیانەوە‬ ‫دەقاودەق سەفستەو موغاڵەتە بەكاردەهێنن‬ ‫بەومەبەســتەی كەئیدۆلــۆژی ئیســامی‬ ‫خۆیــان لــەم رۆژە تەنگانەیــە رزگار بكــەن‬ ‫هەمــو كەموكورتیەكانــی ئاینەكەیــان‌و ئەو‬ ‫واقعــە رەش‌و تااڵنــەی نــاو ئایدۆلۆژیەكەیان‬ ‫لەگروپێكی بچوكــی وەك داعش كۆبكەنەوە‌و‬ ‫بەگرۆپێكی الدەر بیاناسێنن‪.‬‬ ‫كاڵ ژاســپێرس لەكتێبــی ریشــەو مانــای‬ ‫مێژو دەڵێــت» ئیدۆلۆژی بریتیە لەكۆمەڵێك‬ ‫دیدوبۆچــون كــە خاوەنانی ئــەم ئایدۆلۆژیە‬ ‫گۆڕانــی دونیاو پێگــەی تایبەت بەخۆی تێدا‬ ‫دەبینێــت‪ .‬بــەڕای ئــەوان ئەمە شــتێك نیە‬ ‫جگــە لەحەقیقەتێكی رەها‌و شــیتەڵكاریەكی‬ ‫پاســاوهێنەر بــۆ ئایدیاكانیــان‪ .‬خاوەنــی‬ ‫ئیدۆلۆژی لەناوخۆی‌و سیستمی ئیدلۆژیەكەی‬ ‫پێگــەی خــۆی دەشــارێتەوە‪ ،‬بەجۆرێــك‬ ‫رەفتــار دەكات كــە ســودو بەرژوەنــدی‬ ‫خــۆی مســۆگەربكات لەرێگــەی ئــەو خەتە‬ ‫فكریــەی دروســتی دەكات بــۆ پەیرەوانــی‬

‫لەچوارچێوەیەكــی دیاریكــراودا تارەفتــارو‬ ‫كاری ئــەوان بخاتــە نــاو ئەو بازنەی ســودو‬ ‫بەرژەوەندی ئایدۆلۆژیەوە‪ .‬هەربۆیەئایدۆلۆژی‬ ‫دەبێــت بەچاویلكەیــەك بــۆ ئەوكەســانەی‬ ‫كــە پەیڕەوی دەكەن تا ئەوكــردوەو ئامانجە‬ ‫تایبەتیەكانی بینێتە دی»‪.‬‬ ‫مــن ئەمــرۆ بەهیــچ ئایدۆلۆژیــەك باوەڕم‬ ‫نیــە لەگــەڵ كوشــتن‌و تیــرۆرو خەراپكاریدا‬ ‫روبەرودەبمــەوە بــەاڵم بەیانی كــە الیەنگری‬ ‫ئایدلۆژیایەكــم كــرد ئــەو لەمنــدا باوەڕێــك‬ ‫دروســت دەكات كە مشروعیەت بەمن دەدات‬ ‫هەمو كارێك بەڕەوا بزانم بەرامبەر نەیارەكانم‪.‬‬ ‫ئیدۆلۆژیا ویژدانێكی درۆیی لەمندا دروست‬ ‫دەكات كــە كوشــتن‌و برینــی موخالیفیــن‬ ‫مەســەلەیەكی زۆر رەوابێــت تابەزوترین كات‬ ‫بیروباوەرەكەمــان بەســەر دونیادا حاكم بێت‬ ‫لەبەر ئەوەی بەئێمە تەلقین كراوە كە دوژمنانی‬ ‫باوەڕەكانمان نادانن‪ ،‬دەبێت لەسەر رێگەمان‬ ‫الببرێــن‪ .‬هەرئەمــە وادەكات كــە خاوەنانــی‬ ‫ئایدۆلــۆژی بەتایبــەت ئایدۆلۆژیــە دینیەكان‬ ‫بەهەر پاســاوێك بوبێت خوێنی بەرامبەریان‬ ‫حەاڵڵ كردوە بۆنمونە جینۆســیایدی بۆسنەو‬ ‫هەرزەگۆڤین بەدەســتی سربەكان بەپاساوی‬ ‫نەتەوەیــی‌و توندرەویی دینی ئەنجام درا یان‬ ‫كوشــتاری ئەرمەنیــەكان بەدەســتی توركە‬ ‫عوسمانیەكان‪.‬‬ ‫جینۆســایدی یەزیدیــەكان لەمــڕۆدا‬ ‫كردەوەیەكــی تــازە نیــە برینێكــی ‪1400‬‬ ‫ســاڵەیە كە لەتەواوی جەستەی كوردستان‌و‬ ‫ناوچەكەدایــە ئەمرۆ ســەرلەنوێ كوالوەتەوە‬ ‫سەرەرای ئەمەش هێشتا پاساو دەهێنرێنەوە‬ ‫بــۆ بكەرەكانی ئــەم كارەســاتانە‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫رابەری یەكێك لەحیزبەئیسالمیەسەلەفیەكانی‬ ‫باشــوری كوردســتان لەچاوپێكەوتنێكــدا‬ ‫دەوڵەتــی خەالفەتی ئیســامی بەموســڵمان‬ ‫دەزانێت‌و بەئایەت‌و قورئان هەوڵی سەلماندنی‬ ‫هەڵەبــون لەكرداری ئەوانــدا دەدات‌و‪ ،‬بەهیچ‬ ‫جۆرێــك ئامادەنەبــو ئــەوان بە ناموســلمان‬ ‫ناوببــات‪ .‬ئــەو بەدانپێنانی پێشكەشــكاری‬ ‫هەمــان بەرنامــە بەشــەرع زانێكــی لێــزان‬ ‫لەئیســامدا پێناســەی بۆكرا‪ ،‬ئــەو بەهەمو‬ ‫جۆرێك هەوڵی ئەوەی دەدا كە ئاینی ئیسالم‬ ‫بەئاینــی رەحمەت‌و میهرەبانی پیشــان بدات‬ ‫وەبەلێزانیەكــی زۆرەوە كردەوەی موغەڵەتەو‬

‫سەفستەی ئەنجامدا‪.‬‬ ‫ئەمــە نمونەیەكــە لەتــەواوی ئــەو‬ ‫نمونەنانــەی كەلەم رۆژانەدا لــەزاری پیاوانی‬ ‫ئاینیەوە دەیبیســتین چون پێگەو جێگەیان‬ ‫لەناوجەمــاوەردا لەمەترســیدایە تاچەنــد‬ ‫سەركەوتودەبن یان نابن ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئاستی هۆشیاری كۆمەڵگاو بەرنامەی حكومەت‬ ‫بۆ روبەروبونەوەی‪ ،‬بەاڵم دەرد لێرەوە دەست‬ ‫پێــدەكات حكومەتی كــوردی كەبەدیدی من‬ ‫پێناسەیەكی لەباری سیستمی بەرێوەبردنەوە‬ ‫بۆناكرێــت كــە (ســیكوالرە یــان دینــی)‬ ‫لەخەوێكی خۆشــدایە چون بەدروســتكردنی‬ ‫حكومەتێكــی بنكــە فروان بەكردە بەشــێك‬ ‫لەتەفەكوری داعشی لەناوخۆیدا حەشارداوە‪،‬‬ ‫ئــەم ژەهرە كوشــندیەی تێكــەڵ بەجومگەو‬ ‫خانەكانی خۆی كردوەو لەكاتێكدا ئەگەر هەر‬ ‫واڵت‌و حكومەتێكی تربوایە چەند بۆی گرنگ‬ ‫بــو لەروی ســەربازیەوە روبــەروی ئەم هێزە‬ ‫دواكەوتوانــە بێتەوە‪ ،‬چەند قات هەوڵی دەدا‬ ‫لەروی فكریە لەبەرامبەریاندا بوەستێت‪.‬‬ ‫ئێمە ئەمرۆ دەبینین كە هێزە ئیسالمیەكان‬ ‫بەمیانــڕەو و توندڕەویــان ســەرەرای ئــەم‬ ‫شكســتەیان و دەركەوتنــی راســتیەكان‬ ‫لەسەردەســتی دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی‬ ‫دەســت كــراوەو بــێ رەكابــەری فكریــن‪،‬‬ ‫بەردەوامن لەبانگەشە توندڕەوانەكەی خۆیان‪.‬‬ ‫بــ ‌ێ ترس‌و ئازادانە الیەنگرەكانیان بەشــكاڵ‌و‬ ‫ســیمای جەنگاوەرەكانی دەوڵەتی خەالفەتی‬ ‫ئیسالمیەوە لەناو كوچەو كۆاڵن دێن‌و دەڕۆن‌و‬ ‫لەقوتابخانەكانیاندا خەریكی پەروەردەكردنی‬ ‫جەنگاوەرەكانــی داهاتــوی تەفەكورەكــەی‬ ‫خۆیانــن‪ .‬لەكوێن ئەو بەناورۆشــنبیرانەی كە‬ ‫داوای دیموكراســیەت‌و ئازادییــان دەكــرد بۆ‬ ‫كوردستان‌و گلەیی ئەوەیان دەكرد كە دەبێت‬ ‫حكومەتیش بدرێتە دەســت ئیســامیەكان‌و‬ ‫بائەوانیش تاقی بكەینەوە لەحكومەتدا ئەوان‬ ‫بــەردەوام تەلقینــی ئــەو بیروبۆچونانەیــان‬ ‫دەكــرد كــە ئیدۆلــۆژی ئیســامی دەتوانێت‬ ‫خــۆی بگونجێنێت لەگــەڵ دیموكراســیەتدا‬ ‫هەمیشە داوای ئامادەیی مامۆستایانی ئاینیان‬ ‫كردوە بۆ كۆڕو كۆبونەوەكان‌و دیالۆگ لەگەڵ‬ ‫كۆمەڵــگا‪ .‬بەاڵم هاتنــی دەوڵەتی خەالفەتی‬ ‫ئیســامی‌و گەڕانــەوە بــۆ الپــەرە كۆنەكانی‬ ‫ئیدلــۆژی ئیســامی بیرهێنانەوەیــەك بو بۆ‬

‫پایتەختی‬

‫رۆشنبیری‬

‫‌وەاڵمی دایەوە!‬ ‫سیروان مەحمود‬ ‫شــاری ســلێمانی لەماوەی رابردودا دو بەســەرهاتی گرنگی لەخۆ گرت كە كاریگەی‬ ‫دورهاوێــژی دەبێت لەســەر دوارۆژی ژیانی سیاســی‌و كارگێری‌و دارایی شــارەكە‪ ،‬لەم‬ ‫دو ویســتگەیدا ســەلمێندرا كە دەستكەوت لەم شــارەدا بەرهەمی مامەڵەی عەقاڵنییە‬ ‫لەگــەڵ بابەتەكانــدا‪ ،‬نەتەوەیەكگرتــوەكان لەڕاپۆتێكــی پشتبەســتو بەداتــا‌و پێوەرە‬ ‫نێودەوڵەتیەكانی خزمەتگوزاری‌و گەشەســەندن ئاماژەی بەپێشەنگی ئەم شارەدا وەك‬ ‫ریزبەندی یەكەم لەسەر ئاستی عیراق‌و هەرێمی كوردستان‪ ،‬بڕیاری سازدانی سیاسیش‬ ‫بــۆ پێكهێنای ئەنجومەن‌و پارێزگار نمونەیەكی ســەركەوتوی پێكەوە ژیانی سیاســی‌و‬ ‫كارگێری هاوبەشە‌و پەڕەیەكی نوێی پڕ مانا‌و بایەخدارە كە سەردەمێكی تازە لەشێوازی‬ ‫حوكمڕانی ئیدارە خۆجیەكان لەهەرێمدا دادەهێنێ‌‪.‬‬ ‫داتاكانــی نەتەوەیەكگرتوەكان كە لەمیدیاكاندا رۆژی ‪ ٢٠١٤/١٢/٨‬باڵوكرانەوە‪ ،‬هێما‬ ‫بــۆ ئەوە دەكا كە ســلێمانی ئارامترین شــاری عیراقــە‪ ،‬لەبواری تەندروســتی لەپلەی‬ ‫یەكەمیدایــە‌و هێمــا بــۆ خزمەتگوزاریەكانــی ئاو‌و ئــاوەرۆ‌و كارەبا‌و خۆڵ‌و خاشــاك‌و‬ ‫ژینگــە‌و كەمــی روداوەكان‌و رێــژەی ‪ %٠،٢‬هــەژاری‌و چەند داتایەكی دیكــە دەدا‪ ،‬ئێمە‬ ‫زۆر بەشــان‌و باڵی دەســتكەوتەكان هەڵنادەین‪ ،‬چونكە ئەوە مافی دانیشتوانەكەیەتی‌و‬ ‫ئەركی دەزگا ئیداریەكەیەتی‌و هەمیشــە لــەو بەرەیە دەبین كە داوای بەدیهێنانی هەمو‬ ‫مافەكانی هاواڵتیبون دەكەین كە بەپێشكەشكردنی خزمەتگوزاری‌و رێزی مافە مەدەنی‌و‬ ‫سیاســیەكانی دەپێورێــت‪ ،‬بــەاڵم ئەوەش دەڵێین كــە ئەم داتایانــە‌وەاڵمێكە بۆ بازار‬ ‫گەرمی لێدوانی زۆر الیەن‌و كەســایەتی سیاســی كە هێڵی راســت‌و چەپ بەسەر هەمو‬ ‫دەســتكەوتەكان دەهێنن‪ ،‬خەڵكی ســلێمانیان دوچاری مــەراق‌و خەمۆكی دواكەوتنیان‬ ‫كردبو لەئاست شارەكانی دیكەی هەرێم‌و تەنانەت گاڵتەجاڕیشیان بەشایستەیی‌و بایەخی‬ ‫هەڵبژاردنــی وەك پایتەختی رۆشــنبیری هەرێــم دەكرد!‪ ،‬ئــەو هەڵبژاردنە كە منەت‌و‬ ‫پاداشــت نییە‪ ،‬بەڵكو مافێكی سروشــتی ئەم شــارەیەكە لەدامەزراندیەوە پێشەنگبوە‬ ‫لەبواری بەرهەمی رۆشــنبیری‌و بەردەوامیشە لەو كەشە‌و تەنانەت لەئێستادا قاوەخانە‌و‬ ‫كافتریاكانیشی بونەتە بنكەی رۆشنبیران‌و چاالكیەكانیان‪ ،‬هەڵبەت ئەمە مایەی شانازی‬ ‫بەشــێكی زۆری خەڵكی كوردستانە‌و بەدەســتكەوت‌و موڵكی خۆیانی دەزانن هەر چۆن‬ ‫خەڵكی ئەم شارەش گەش دەبنەوە بەگەشەسەندنی شارەكانی دیكەی كوردستان‪.‬‬ ‫زۆربون ئەوانەی دواكەوتنی دیاریكردنی پارێزگار‌و ســەرۆكی ئەنجومەنی ســلێمانیان‬ ‫كردبــوە كەرەســتەی گاڵتەجــاری‌و فرۆشــتنەوەی هەڵوێســتی سیاســی‌و تەنانــەت‬ ‫كۆمەاڵیەتیش‌و بەنەنگی‌و عاریان دەناســاند بۆ ئیدارە‌و قەوارە سیاسییەكانی‌و تەنانەت‬ ‫خەڵكــە سادەكەشــی‪ ،‬ئــەوان بەهۆ‌و ب ‌ێ هۆ جەنگــی دەرونیان بەرپــا كردبو بەرامبەر‬ ‫بــەم شــارە‪ ،‬ئەوەیان پێدەفرۆشــتینەوە كــە لەشــارەكانی دیكە بەتۆبــزی ئیدارەیان‬ ‫جێگیركردوە‌و هیچ هەژمونێك بۆ ســازدانی سیاســی‌و دەرهاوێشــتەكانی ئەنجامەكانی‬ ‫هەڵبژاردنی ئەنجومەنی شــارەكان ناكەن‪ ،‬ئەوان پێیانوابو كە فرســەتە تاقیكردنەوەی‬ ‫خۆیان بەســەركەوتو بناســێنن‌و ئەزمونی كرانەوەی سیاسی سلێمانی بەب ‌ێ سەروبەری‬ ‫ناوزەنــد بكــەن‪ ،‬ئەم دیاردەیە بۆ ماوەیەك ببوە گەرمە باســی میدیا‌و فەیلەســۆفێكی‬ ‫بــواری هونەریــش كە دەیگــوت خاوەنی ‪ ٧٠‬كتێبم كەیفی بەو دەهات لەو ســونگەیەوە‬ ‫هێرش بكاتە سەر شكۆمەداری شارەكە!‪ ،‬ئاخر بەالی ئەوان سیاسەت بڕیاری تۆبزیە بۆ‬ ‫ســەپاندنی‌واقیعە نادروستەكان‌و فەلسەفەش خوێندنەوەی ئەو واقیعەیە كە لەئارەزوە‬ ‫تایبەتیەكانیان نزیكدەكاتەوە‌و نەك هاوڕێیەتی هزریكراوە كە هەمیشــە لەدیالۆگدایە بۆ‬ ‫گەیشتن بەبڕیارە چاكەكان‪.‬‬ ‫ســلێمانی‌وەاڵمــی خۆیدایــەوە‌و ســەلماندی كە خۆبەســتنەوەی بەدیالــۆك‌و گەڕان‬ ‫بــەدوای رێگاچارەی باش بناغە‌و دســپلینی هەبــوە‌و بەرپرســیاریەتیەكی مێژوییبوە‪،‬‬ ‫هەڵبەت خەڵكەكەشــی لەو ئاســتەدا بون كە بەرگەی قورسایی‌و نارەحەتی رۆژانی ئەو‬ ‫دیالۆكە بگرن‌و بگرە ئەمە خەســڵەتێكی سروشتی دانیشتوانەكەیەتی كە لەكۆتایی زۆر‬ ‫ملمالنێــی ناوخۆییــدا بەداهێنانێــك ماڵئاوایی لەو نارەحەتیە دەكــەن‪ ،‬ئەمجارەش ئەو‬ ‫راستیەیان ســەلماندەوە‌و وەاڵمی مێژویی خۆیاندایەوە‌و ئەگەر بەلۆژیك هەڵیسەنگێنین‬ ‫ئەوا دەب ‌ێ دان بەو راستیەدا بنێن كە بەهایەكی كوردەواریان دایە فەلسەفەی دیالۆگ‪،‬‬ ‫ســەلماندیان كە بەدور لەچاوســوركردنەوە‌و تۆقاندن‌و ســەپاندنی تاكەگەرایی‪ ،‬مرۆڤی‬ ‫كورد‌و قەوارە سیاسیەكانی دەتوانن بناغەی شتی باشتر دارێژن‌و نمونەیەكی سەركەوتو‬ ‫بدەنە تاقیكردنەوە تازەكانی دیموكراســی لەناوچەكە كە لەنێو ناكۆكیە سیاســیەكان‌و‬ ‫ركابەرەكان دەشــی هاوكێشــەیەكی نوێ بێتە بەرهەم‌و پێكەوە ژیانی سیاســی ببێتە‬ ‫راســتیەكی كارپێكراو‪ ،‬ئەمە داهێنانێكی نوێیە لەتاقیكردنەوەی هەرێمان‌و پێشــمانوایە‬ ‫پەلدەهاوێــژێ بۆ پارێزگاكانی دیكە‌و بەرگێكی نوێ بەبااڵی دیموكراســیەت لەواڵتماندا‬ ‫دەكــرێ‪ ،‬ئێمــە بڕیارەكەمان بەگەشــبینییەوە‌وەرگــرت‪ ،‬پرسیاریشــمان لەكارگێری‌و‬ ‫سیاســەتمەدارنی ئەم حكومەتە خۆجییە ئەوەیە‪ ،‬دوای ئەم بڕیارە چی؟‪ ،‬چاوەڕوانین‬ ‫بەڵێنــەكان وەرگێرنە ســەر گۆڕەپانی واقیع‪ ،‬دەنا دوچاری لێپرســینەوەی خەڵكەكەی‬ ‫دەبنەوە كە هەمیشە بەشوێن چاكتردا دەگەڕێن‪.‬‬ ‫ئــەو كۆمەڵــە كــە چــاوی خۆیــان نوقاندبو‬ ‫لەروانین بەحكومەتە ئیسالمیەكانی دەوروبەر‬ ‫لەناوچەكەدا كەگەر ئیســام بێتە دەســەاڵت‬ ‫چی رودەدات‪.‬‬ ‫گــەر دیموكراســی بــۆ هــەر واڵتێــك‬ ‫خێروخۆشی‌و بەختەوەری وئازادی هێنابێت بۆ‬ ‫ئێمە لەسەرەتای هاتنیەوە زەنگی مەترسیەكی‬ ‫گەورەی لێداوە‪ .‬دیمكراسی وەك شمشێرێكی‬ ‫دوســەری نوك تیژە گەر هوشــیاری سیاسی‬ ‫كۆمەڵــگاو دەســەاڵتدارانی لەگەڵــدا نەبێــت‬ ‫دەتوانێت نوكە تیژەكەی خۆیمان پیشان بدات‬ ‫و ئەزمونــی واڵتانێكمان بۆ دوبــارە بكاتەوە‬ ‫كە دیموكراسی تەنها لەسندوقی هەڵبژاردندا‬ ‫خــۆی دەبینێتــەوە پاشــان الیەنــەكان بــۆ‬ ‫هێشــتنەوەی بەرژەوەندیەكانــی خۆیــان‬

‫هەمــو جۆرە ســازش‌و رێكەوتنێــك تەنانەت‬ ‫لەگــەڵ الیەنە توندڕەو ترســناكەكاندا بكەن‪.‬‬ ‫هەرئەمــە وادەكات لەكاتێكــدا كەجەســتەی‬ ‫واڵت برینــداری شمشــێری موجاهیدینــی‬ ‫ئیسالمیە ســەرۆكی دەســتەی مافی مرۆڤی‬ ‫پەرلەمان داوای بەربونی ئەوكەســانە دەكات‬ ‫كــە بەمادەی تیــرۆرەوە گیــراون لەمرۆدا كە‬ ‫هێشــتا برین‌و ئازاری خانەوادەی شــەهیدان‬ ‫خوێنــی لێدەتكێ ئەندام پەرلەمانێكی الیەنی‬ ‫توندرەوی ئیسالمی بەراشكاوی‌و جەسارەتەوە‬ ‫دەڵێت من لەبەر سرودی ئەیرەقیب هەڵناسمە‬ ‫سەرپ ‌ێ ئێمەش سەیریان دەكەین‌و هیچ ناڵێن‬ ‫چــون دەبێــت دڵی الیەنــە بەشــداربوەكانی‬ ‫حكومەت نەڕەنجێنین‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )496‬دو شةممة ‪2014/12/22‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئەفكان ئاال‬ ‫جەماعەتی گولەن لە دژی پڕۆسەی ئاشتین‬

‫ئەڵتان تان‪:‬‬ ‫دەبێت حكومەت پەلە بكات‬

‫ئەفكان ئــاال وەزیـــری نــاوخــۆی توركیا‬ ‫رایگەیاند‪ :‬بزوتنەوەی گولەن‪ ،‬هەمیشە‬ ‫رێگربون لــەبــەردەم پڕۆسەی ئاشتیی‪،‬‬ ‫ئەوان هۆكاری ئاشكراكردنی كۆبونەوەكانی‬ ‫ئۆسلۆ بون‪ ،‬ئەوەش گفتوگۆكانی كۆتایی‬ ‫پێهێنا‪ ،‬ئێستا ئەوان تەسفیە دەكەین‌و‬ ‫ئیتر جارێكیتر ناتوانن ببنە رێگر»‪.‬‬

‫ئەڵتان تان پارلەمانتاری پارتی دیموكراتی گەالن‬ ‫رایگەیاند‪ :‬حكومەتی توركیا بەبیانوی بونی‬ ‫هەڵبژاردنەوە‪ ،‬پاساو بۆ دواخستنی چارەسەری‬ ‫پرسی كورد دەهێنێتەوە‪ ،‬پڕۆسەی هەڵبژاردن‬ ‫لەم واڵتەدا كۆتایی پێنادێت‪ ،‬ئێستا پەكەكە و‬ ‫بزوتنەوەی سیاسی كورد ئامادەی ئاشتین‪ ،‬ئیتر‬ ‫كاتی ئەوە هاتوە ئەم پڕۆسەیە سەربخەین‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫جەمیل بایك‪:‬‬ ‫توركیا دەخوازێ‌ كۆبانی بكەوێت‬ ‫جەمیل بایك‪ ،‬هــاوســەرۆكــی كەجەكە دەڵێت‬ ‫«لە ئێستادا گەلی كورد لەكۆبانی گەورەترین‬ ‫شەڕی تیرۆر دەكات‪ ،‬توركیاش دەخوازێت ئەو‬ ‫شەڕە درێژەی هەبێت بۆئەوەی كۆبانی بكەوێت‪،‬‬ ‫ئــەمــە هــەڵــەیـە‌و ئــەگــەر بــێ ـت‌و توركیا لە‌و‬ ‫بێهەڵوێستییەی بەردەوامبێت‪ ،‬ئەوا ناتوانێت‬ ‫درێژە بەپڕۆسەی ئاشتیی بدات‌و سەریبخات»‪.‬‬

‫“هــێــڵـــی ســــور”‬

‫ئۆپەراسیۆنەكانی ‪‌14‬و ‪ 17‬ی دیسەمبەر‪ :‬جارێك ئەمیان‌و جارێكیش ئەویان‬ ‫راپۆرتی‪ :‬چاودێر‬ ‫رۆژی ‪ 14‬دیسەمبەری ئەمساڵ‪،‬‬ ‫لەگەڵ یەكەم ساڵوەگەڕی ئۆپەراسیۆنی‬ ‫‪ 17‬ی دیــســەمــبــەری ســاڵــی پــار‪،‬‬ ‫دادوەرەكانی توركیا واژۆیان خستەسەر‬ ‫بەڵگەنامەیەكی گرنگ كە بە شایەتی‬ ‫زۆربـــەی میدیاكانی ئــەو واڵتـــە بە‬ ‫یەكێك لە هەنگاوە سەرەتاییەكان‬ ‫لـــەقـــەڵـــەمـــدەدرێـــت‪ .‬بــەپــێــی ئــەم‬ ‫بەڵگەنامەیە «فەتحولاڵ گولەن كەسی‬ ‫یەكەمی بزوتنەوەی گــولــەن‪ ،‬لەبەر‬ ‫پێكەوەنانی رێكخراوی تیرۆریستی‌و‬ ‫نــانــەوەی تــیــرۆر‌و هــەڕەشــە‪ ،‬دەبــێ‬ ‫دەسبەجێ دەسگیربكرێ‌و رەوانــەی‬ ‫پۆلیس‌و لیكۆڵینەوە بكرێت‪».‬‬ ‫ئــــەوەی ســەرەنــجــی میدیاكانی‬ ‫راكـــێـــشـــاوە‪ ،‬هـــاوكـــات بــونــی ئــەم‬ ‫بڕیارەیە لەگەڵ ساڵوەگەڕی یەكەمی‬ ‫ئۆپەراسیۆنەكانی ساڵی ‪ 2013‬كە‬ ‫بەقسەی الیەنگرانی ئەردۆغان‪ ،‬گولەن‬ ‫بەتەمابو بە كودەتایەك حكومەتی‬ ‫ئاك پارتی هەڵتەكێنێت‪ .‬لەمەیشەوە‬

‫موراد یەتكین نوسەری ناسراوی تورك‬ ‫جارێكیتر بەگومانەوە سەیری پڕۆسەی‬ ‫دادوەری‌و لێكۆڵینەوەكانی واڵتەكەی‬ ‫دەكــات‌و دەڵێت « من ئێستاش لەو‬ ‫بڕوایەدام توركیا ناتوانێ‌ سەربەخۆیی‌و‬ ‫جیاوازی دەسەاڵتەكان‌و سەربەخۆیی‬ ‫دەسەاڵتی دادوەری دور لە سیاسەت‬ ‫پیادەبكات»‪.‬‬ ‫هێرشەكان‪ :‬بەشێوەی تەریب میدیا‌و‬ ‫پۆلیس‬ ‫رۆژی ‪19‬ی ئــەم مانگە بە واژۆی‬ ‫چەند دادوەرێكی دادستێن هێزەكانی‬ ‫چەند‬ ‫هەڵیانكوتایەسەر‬ ‫پۆلیس‬ ‫مـــاڵ‌و رۆژنـــامـــەیـــەك‪ .‬ئـــەم هێزانە‬ ‫بـــەواژۆی دادوەر ســەرەتــا هیدایەت‬ ‫كاراجا‪ ،‬بەڕێوەبەری گشتیی گروپی‬ ‫میدیایی «سامانیۆڵو»یان بەتۆمەتی‬ ‫«بەڕێوەبەرێتی رێكخراوی تیرۆریستی»‬ ‫دەسگیركرد‪ .‬شانبەشانی ئەم هەڵمەتە‬ ‫هێزەكانی پۆلیس پــەالمــاری ماڵی‬ ‫بەڕێوەبەرانی پێشوی پۆلیس تۆفان‬ ‫ئەرگویدەر‪ ،‬مستەفا كلج ئاساڵن‌و ئەرتان‬ ‫ئەرچكتیان داو بەتۆمەتی «ئەندامێتی‬ ‫رێكخراوی تیرۆریستی» دەسگیریان‬ ‫كردن! لەگەڵ دەسگیركردنی ئەمانەدا‬

‫پۆلیس ئەكرەم دومانلی بەڕێوبەری‬ ‫گشتی رۆژنامەی «زەمان»ی بەردا كە‬ ‫دو رۆژ پێش ئەمان دەسگیركرابو‪.‬‬ ‫بەگشتی لــەم هەڵمەتە نوێیەی‬ ‫پۆلیسدا سەرجەم ‪ 12‬كەسایەتی گرنگ‬ ‫دەسگیركراون‪ .‬رۆژی هەینی ‪ 19‬ئەم‬ ‫مانگەیش بەكر ئاڵتون دادوەری یەكەم‬ ‫دادگای سوڵح‌و جەزا بەتۆمەتی فەرمی‬ ‫«پێكەوەنانی رێكخراوی تیرۆریستی»‌و‬ ‫ئەندامێتی لەناو رێكخراوی تیرۆریدا‬ ‫واژۆی لەسەر دەسبەسەر هێشتنەوەی‬ ‫ئـــەم ‪ 12‬كــەســە كــــرد‌و رەوانــــەی‬ ‫زیندانی كردن! ئەوەی لێرە سەیر بو‬ ‫دادوەر رایگەیاند ئــەكــرەم دومانلی‬ ‫بەڕێوەبەری گشتی رۆژنامەی زەمان‬ ‫هێشتا بەڵگەنامەیەكی ئەوتۆی لەسەر‬ ‫ساغنەكراوەتەوە بیسەلمێنێ تاوانبارە‪،‬‬ ‫بەاڵم سەفەری دەرەوەی لێ قەدەغە‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫لەوەیش سەیرتر دادوەرەكە سەبارەت‬ ‫بە گولەن لە دادنامەكەیدا نوسیویەتی‪:‬‬ ‫«گولەن تۆمەتبارە»‪ .‬دادوەر لێرەشەوە‬ ‫ئــامــاژە بــە بەڵگەنامەیەكی كۆنتر‬ ‫دەكات كە تێیدا دەستی گولەن لەناو‬ ‫زكــی هێزەكانی پۆلیس‪ ،‬میدیاكان‌و‬ ‫دەسەاڵتی دادوەریــدا دەردەخــات واتە‬

‫ئۆپەراسیۆنەكانی توركیا و سەپاندنی هەژمونی ئاكپارتی‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫لــەمــاوەی رابـــــردودا تــوركــیــا دژبــە‬ ‫ســیــاســەتــمــەدار‪ ،‬نــوســەر‪ ،‬چــاالكــوان‌و‬ ‫رۆژنــامــەنــوســانــی كــــورد‪ ،‬چــەنــدیــن‬ ‫ئۆپەراسیۆنی پۆلیسی ســازداوە‪ ،‬هەر‬ ‫لە یەكەم كودەتای ساڵی ‪ 1960‬ەوە‬ ‫تا دوو ســاڵ لەمەوبەر كە سەرەتای‬ ‫دەستپێكردنی قۆناغی ئاشتی و پاشان‬ ‫پڕۆسەی چارەسەریی بوو‪ ،‬زیندانەكان‬ ‫لێوان لێو بــوو لــەو كــوردانــەی داوای‬ ‫بەدەستهێنانی مافە بنچینەییەكان و‬ ‫یەكسانیان دەكرد‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪ 2002‬ەوە‪ ،‬بەهۆی گرتنەدەستی‬ ‫دەســــەاڵت لــەالیــەن ئــاكــپــارتــیــیــەوە‪،‬‬ ‫سیاسەتێكی نەرمتر بەرامبەر بە كورد‬ ‫پــەیــڕەوكــرا‪ ،‬هەرچەندە ئــەم پارتەش‬ ‫چەندینجار ئۆپەراسیۆنی دژبــە كورد‬ ‫و تــەنــانــەت چــەنــد ئۆپەراسیۆنێكی‬ ‫سەربازیشی بۆ سەر هەرێمی كوردستان‬ ‫ئەنجامدا بەئامانجی لێدانی پەكەكە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەركەوتوو نەبوو‪ ،‬هۆكاری سەرەكی ئەم‬ ‫دژایەتیەی ئاكپارتی بەشێكی الیەنگرانی‬ ‫جەماعەت (بزوتنەوەی گولەن) بوون‪،‬‬ ‫كە بەردەوام دژایەتی بزوتنەوەی سیاسی‬ ‫كــوردیــان كـــردووە‪ ،‬چونكە جەماعەت‬ ‫ئامانجی سەرەكی ئەوەیە‪ ،‬دژی بۆچونی‬ ‫نەتەوەیی پەكەكە بوەستێتەوە و لەبری‬ ‫ئەوە كار لەسەر باڵوكردنەوەی ئیسالمی‬ ‫میانڕەو بكات لەناو كــورد‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫تا سنورێكی رێژەیی سەركەوتوبووە‬ ‫لەم ئامانجە‪ ،‬بەاڵم نەیتوانیوە ئامانجی‬

‫سەرەكی بپێكێت‪.‬‬ ‫كێشەی گوێگرتن لە پەیوەندییە‬ ‫تەلەفۆنییەكان‬ ‫ئۆپەراسیۆنی ‪ 14‬ی كانونی یەكەم‬ ‫دەسەاڵتدارانی حكومەتی توركیا چەندینجار‬ ‫ئــاكــپــارتــی هــــەر لـــەســـەرەتـــای‬ ‫ئاشكراكرابونی پالنی باڵیۆز كە ئامانجی دانــیــان نــاوە بـــەوەی گــوێ لەپەیوەندیە‬ ‫ئەنجامدانی كودەتابوو بەسەر حكومەتدا‪ ،‬تەلەفۆنەكانیان دەگیرێت‪ ،‬دۆزینەوەی ئامێری‬ ‫دژایەتی گروپە نەیارەكانی كرد‪ ،‬دواتر سیخوڕیكردن لە ژووری سەرۆكوەزیرانی ئەو‬ ‫دژایەتیكردنی جەماعەتیشی كردە یەكێك كاتە رەجەب تەیب ئەردۆغان و تێوەگالنی‬ ‫لە ئامانجەكان‪ ،‬ئەمەش دوای پشتگیری چەند پاسەوانێكی تایبەتی‪ ،‬دەریخست‬ ‫تەواوی ئەو پارتە بۆ كێشەی فەلەستین ئەندامانی جەماعەت بە هاوكاری واڵتانی‬ ‫و دوای روداوی گەشتیەكەی مەرمەرەی خۆرئاوا و ئەمریكا توانیویانە‪ ،‬ئەم جۆرە‬ ‫شین‪ .‬بەگوێرەی لێدوانەكانی بەرپرسانی كارانە ئەنجامبدەن‪ .‬ئەم سیخوڕیكردنەش‬ ‫ئــەو پــارتــە ئــەنــدامــانــی بــزوتــنــەوەی تەنها وەزیرانی حكومەت‪ ،‬پەرلەمانتاران و‬ ‫جەماعەت‪ ،‬فەرمان و رێنمایی لە واڵتانی بەرپرسانی پارتەكەی نەگرتبۆوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەرەوە وەردەگرن‪ ،‬بەتایبەت ئەمریكا‪ ،‬كۆمپانیاكانی بواری وزەشی گرتبۆوە‪ .‬وەزیری‬ ‫چونكە ئاكپارتی دەیەوێت لە هەژمونی وزە و سەرچاوە سروشتیەكانی توركیا تانەر‬ ‫ئێستایدا و بەرنامەی ئایندەیدا هیچ یڵدز لە كۆنفراسێكی وزە راگەیاندبوو‪ ،‬ناتوانن‬ ‫گروپێك نەبێت‪ ،‬جومگەی دەسەاڵتی لە رێگەی تەلەفۆنەوە باسی بابەتە گرنگەكان‬ ‫لەبەردەستدا بێت‪ ،‬ئامانجی سەرەكیش بكەن و زانــیــاری بــدەن‪ ،‬چونكە گــوێ لە‬ ‫لـــەوە ئــەوەیــە‪ ،‬بــۆچــوونــە ئیخوانیە پەیوەندییە تەلەفۆنەكانیان دەگیرێت!‬ ‫وێـــرای ئــەم كێشانەی حكومەتەكەی‬ ‫میانڕەوەكە و مۆدێلەكەی ئێستایان‪،‬‬ ‫پەسەندكردنی ئەمریكا و خــۆرئــاوا ئاكپارتی و گیرۆدەبونی سەبارەت بە گوێگرتن‬ ‫لەدەستنەدات و وەكو مۆدێلەكەی میسری لە پەیوەندییە تەلەفۆنیەكان‪ ،‬لە هەفتەی‬ ‫لێنەیەت‪ ،‬بەپێچەوانەشەوە ئەو گروپانە پێشودا هاوسەرۆكی هەدەپە سەاڵحەدین‬ ‫بەشێوەیەك الواز بن نەتوانن كاریگەریی دەمیرتاش ئاشكرایكرد‪ ،‬گوێ لە پەیوەندییە‬ ‫سیاسیان هەبێت‪ .‬ئاكپارتی سەركەوتو تەلەفۆنیەكانی دەگیرێت و تەنانەت لە‬ ‫بوو لە داخستنی دۆسیەی گەندەڵی ‪ 17‬بارەگاكانی پارتەكەشیان و ژورەكــەشــی‬ ‫ی كانونی یەكەمی ساڵی پار و ئێستاش لە پەرلەمان ئامێری سیخوڕیكردنی تێدا‬ ‫دەیەوێت‪ ،‬بابەتی سیخوڕیكردن بەسەر دۆزراوەتــەوە‪ ،‬دەمیرتاش ئەم هەواڵنەی بە‬ ‫پەیوەندییە تەلەفۆنیەكان و دەسەاڵتی ئەو سەرنەكەوتوو زانی و بێ پەراویی خۆیانی‬ ‫گروپە لەناو پۆلیس و دادگا الواز بكات‪ .‬دوپاتكردەوە‪ ،‬تەنانەت خۆشحاڵی دەربڕی و‬ ‫ئەمە جگەلەوەی لە ئۆپەراسیۆنەكەی ‪ 14‬وتی «دەمانەوێت گوێ بگرن بەڵكو كەمێك‬ ‫ی ئەم مانگەدا روبەڕوبونەوەكە فراوان ببن بە ئینسان»‪ .‬ئەمەش سەپاندنی هەژمونی‬ ‫بوو و كەناڵ و رۆژنامەكانیشی گرتەوە‪ ،‬حكومەتە‪ ،‬لەالیەك خۆی كێشەی هەیە و‬ ‫هەرچەندە یەكێتی ئەوروپا سەركۆنەی ناتوانێت سیخوڕیكردن بەسەر پەیوەندییە‬ ‫روداوەكــەی كرد و توركیاش بەتوندی تەلەفۆنیەكانەوە چــارەســەر بكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫راگــەیــەنــدراوەكــەی رەتــكــردەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو پارتانەی لەخۆی بچوكترن سیخوڕیان‬ ‫ئەمانە دواجار هەنگاوی سەرەتایین بۆ بــەســەرەوە دەكــات‪ ،‬ئــەم سیخوڕیكردنەی‬ ‫گرژی پەیوەندیەكانی نێوان توركیا و حكومەت بــەســەر پارتەكانی مەهەپە و‬ ‫جەهەپەشدا جێبەجێ دەكرێت‪.‬‬ ‫خۆرئاوا‪.‬‬

‫وەكو ئەردۆغان دەڵێت»دەوڵەتێكی‬ ‫تــەریــبــی پــێــكــەوەنــاوە»‪ .‬بەپێی‬ ‫بەڵگەنامەكانی «گــوێ هەڵخستنی‬ ‫ناقانونی» پشتبەستو بە دركاندنەكانی‬ ‫عــەلــی فـــواد یــڵــمــازەر بــەڕێــوەبــەری‬ ‫پێشوی ئیستخباراتی ئەستەنبۆڵ‪ ،‬لە‬ ‫رۆژی ‪ 3‬دیسەمبەری ساڵی ‪2008‬دا‬ ‫بەڵگەنامەیەكی پۆلیس سەبارەت بە‬ ‫گروپی تەحشیە‪ ،‬بــاس لە پالنێكی‬ ‫نهێنی دەكرێ‌و دواجار لە ‪ 29‬نیسانی‬ ‫‪2009‬دا بـــەواژۆی ئــەرۆل دەمیرخان‬ ‫بڕیاری دەسگیركردی ‪ 20‬كەس دەدرێ‌و‬ ‫لــەالیــەن شوعبەی ئیستخباراتەوە‬ ‫راگــەیــەنــراوە «گــومــانــبــار ئــەرتــان‬ ‫ئەرچكتی دەستی لە كۆمەڵێك تاواندا‬ ‫هەیە»‪ .‬واتە دەستێكی تێكەڵ بەتەریب‬ ‫لەناو پۆلیس‌و میدیا هەیە‌و دەیەوێ‬ ‫دادوەریش كۆنترۆڵ بكات!‬ ‫پێكهات‪ :‬بنیاتێكی بەهێز‬ ‫لەدەرەوەی دەوڵەت‬ ‫شتی سەیرتر ئەوەیە ئەم بەڵگەنامەیە‬ ‫دەریخستوە كەوا «هیدایەت كاراجا»‬ ‫بەڕێوەبەری گشتی گروپی میدیایی‬ ‫ســامــان یــۆڵــو‪ ،‬بــەپــێــی فــەرمــانــی‬ ‫بنكەیەكی نهێنی كاریكردوە‌و تەنانەت‬

‫سیناریۆسازی ئاڵقەی تەلەفزیۆنی‬ ‫«دەســتــەی بڕیاری تارمایی»كە بۆ‬ ‫شك خستنەسەر دەوڵەت دروستكراوە‪،‬‬ ‫لەو شوێنەوە بڕیاری لەسەر دراوە‌و‬ ‫هیدایەت كاراجاش پارەكەی لە بانكێكی‬ ‫تایبەتەوە بۆ رەوانە كراوە‌و دەسبەجێ‬ ‫فیلمسازی بۆ كردوە‪ .‬ئەگەر ئەم تۆمەتە‬ ‫لــەالیــەن دادوەرەكـــانـــەوە پشتراست‬ ‫بكرێتەوە‪ ،‬ئەوسا ئــەوەش یەكالیی‬ ‫دەبێتەوە كە كێ بەڵگەنامەكانی میتی‬ ‫سەبارەت بە دانیشتنی هاكان فیدان‌و‬ ‫ئەندامانی پەكەكەی لە ئۆسلۆ جاڕداوە‪.‬‬ ‫هەروەها دەردەكــەوێ كە كێ لەپشت‬ ‫دراما تەلەفزیۆنییەكانی «شەفەقەت‬ ‫تــەپــە»‪« ،‬دواهــەمــیــن قــەرەقــۆڵ»‌و‬ ‫«تەك توركیە»‌و تادەوەیە كە لەدژی‬ ‫مەسەلەی كورد دروستكراون‌و تۆوی‬ ‫ناكۆكیان باڵوكردۆتەوە‪.‬‬ ‫بەڵگەنامەكانی دادوەر بەكر ئاڵتون‪،‬‬ ‫كۆمەڵیك بابەتی دیكەیشی لەخۆگرتوە‬ ‫كە ئاماژە بە چەندین شتی تارمایی‬ ‫دەكــات‪ .‬بەگوێرەی ئەم بەڵگەنامانە‬ ‫هیدایەت كاراجا بۆخۆی راستەوخۆ‬ ‫چەندین جار چاوی بە گولەن كەوتوە‌و‬ ‫راستەوخۆ لەوەوە فەرمانی وەرگرتوە‪.‬‬ ‫هەروەها بەڵگەنامەكە ئەوەیشی یەكالیی‬

‫كردۆتەوە كەوا كاراجا چەندجارێك بە‬ ‫تەلەفۆن لەگەڵ گولەن قسەی كردوە‌و‬ ‫جۆری هەواڵسازی تەلەفزینی «سامان‬ ‫یۆلو خــەبــەر»یــش بەپێی خواستی‬ ‫ناوبراو رێكخستوە كە ماوەی دوساڵە‬ ‫لەدژی دەوڵــەت‌و بزوتنەوەی سیاسی‬ ‫كورد كاردەكات‪.‬‬ ‫هــەروەهــا دادوەر باسی لەوەیش‬ ‫كــردوە كە گولەن تۆڕێكی لە میدیا‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەرانی پۆلیس‌و دادوەرەكـــان‬ ‫پێكەوەناوە بۆ ئەوەی لەناوەوە وەكو‬ ‫خۆرە دەوڵەت بخوات‌و «هیەرارشییەك‬ ‫لەدەرەوەی دەوڵەت» پێكەوەبنێت‪ .‬ئەم‬ ‫دەستەواژەیەش زۆر لەوە دەچێت كە‬ ‫ئەوەی ماوەی ساڵێكە «ئەردۆغان»‌و‬ ‫ئەندامانی پارتەكەی بە «پێكهاتی‬ ‫تــەریــب» نــاوی دەبـــەن‪ .‬دادوەر بۆ‬ ‫یەكەمجار بــڕیــاری دەسگیركردنی‬ ‫فەتحولاڵ گولەنی واژۆكــردوە‌و بەپێی‬ ‫بەڵگەنامەی فەرمیش رایگەیاندوە»‬ ‫ئــەم كەسە تۆمەتبارە‌و هێڵی سور‬ ‫دەیــگــرێــتــەوە»! ئەمەیش بەقسەی‬ ‫چاودێران وەرزێكی نوێ لە كێشمەكێشە‬ ‫ناوخۆییەكانی ئیسالمگەراكانی توركیا‬ ‫بۆ یەكالیی كردنەوەی مشتومڕەكانی‬ ‫دەسەاڵت دەخاتەسەر پشت!‬

‫شۆڕشی رۆژئاوای كوردستان‌و رۆڵی روناكبیران‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫روناكبیران چرای رۆشنایی كۆمەڵگەن‪ .‬لەبەر رۆشنایی‬ ‫ئەماندا كۆمەڵگە رێگەی خۆی بەرەو رزگــاری‪ ،‬دادگەری‌و‬ ‫پێشكەوتن دەدۆزێتەوە‪ .‬رۆشنبیریش جلێك نییە هەموكەسێك‬ ‫بتوانێ لەبەری بكات‪ ،‬هەروەها بابەتێكیش نییە هەموكەس‬ ‫چێژی لێوەربگرێت‪ .‬كۆشكی گەورە‌و ئۆتۆمبێلی بەرز نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو بە بیر‌و رەفتاری گونجاوە كە زادەی ئەقڵێكی پڕبو لە‬ ‫زانست‪ ،‬ئەدەب‌و هونەرە‪.‬‬ ‫بێگومان بەدرێژایی مێژوو‪ ،‬روناكبیران بەدەست شەڕی‬ ‫ئەو نەزان‌و دەسەاڵتدارانەوە نااڵندویانە كە لەناو دااڵنەكانی‬ ‫جەهلدا سەرگەردان بون‪ .‬یەكەم دەستەی روناكبیرانیش ئەو‬ ‫شۆڕشگێڕە ئازادیخوازانەن كە بە زانست‌و مەعریفەتیان لەمەڕ‬ ‫زاكۆنەكانی سروشت‪ ،‬كۆمەڵگە‌و پێشكەوتن‪ ،‬بەرەنگاری‬ ‫زوڵم‌و زۆرداری بونەتەوە‪ .‬مێژوش ئەوەی سەلماندوە ئەوەی‬ ‫لە مێژو تێدەگات دەیباتەوە‌و ئەوەیشی لەدژی لۆژیكی ژیان‬ ‫دەوەستێتەوە دەكەوێتە ناو زبڵدانی مێژوەوە‪.‬‬ ‫بێگومان روناكبیر لەناو كۆمەڵگەدا رۆڵێكی یەكالكەرەوەی‬ ‫هەیە‌و پێویستە بیگێڕێت‪ .‬ئەوەی بەڕاستی روناكبیرە‌و شایانی‬ ‫وەرگرتنی شەرەفی روناكبیرییە‪ ،‬لە هەمو كات‌و شوێنێكدا‬ ‫كۆمەڵگەی خۆی بنیاتدەنێ‪ ،‬هەموكات ئاشتی‪ ،‬خۆشەویستی‪،‬‬ ‫برایەتی‪ ،‬رۆحــی نیشتمانی‌و مرۆڤایەتی بنیاتدەنێت‪.‬‬ ‫هۆیەكەیشی ئەوەیە روناكبیر‪ ،‬زانا‌و هونەرمەند پادشای‬ ‫كۆمەڵگە‌و مرۆڤایەتیشە‪ .‬ئەوەیشی ئەمڕۆ پێویستمانە‪ ،‬بریتیە‬ ‫لە كولتوری رۆشنبیران بۆ بنیاتنانی كۆمەڵگە دێرینەكەمان‬ ‫كە هێزەكانی شەڕ‌و تیرۆر پارچە‪ -‬پارچەیان كــردوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی الوازی بكەن تاوەكو سامانەكانی تااڵن بكەن‪.‬‬ ‫ئا لێرەوە شاندێك لە روناكبیرانی رۆژئــاوای كوردستان‬ ‫سەردانی هەرێمی كوردستانیان كردوە‪ .‬دوای چەند دیدارێك‬

‫لەگەڵ هێزە سیاسییەكان‌و دەزگا رۆشنبیرییەكانی شاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬رۆژی ‪2014-12-17‬یش یاداشتێكی لێك تێگەیشتن‬ ‫لەنێوان یەكێتی نوسەرانی كــورد – ســوریـا‌و یەكێتی‬ ‫رۆشنبیرانی كانتۆنی جزیرە‌و بنكەی ئەدەبی گەالوێژ‌و‬ ‫ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر‪ ،‬بە سەرپەرشتی مەال بەختیار‬ ‫لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان واژۆكرا‪ .‬ئەمەش یەكەم هەنگاوەكانە‬ ‫بۆ یەكخستنیان لەنێوان هەرێمی كوردستان‌و كانتۆنی جزیرە‪.‬‬ ‫لە یاداشتی لێك تێگەیشتندا هاتوە‪:‬‬ ‫«لە گرنگترین نیشانە شارستانیی‌و رۆشنبیرییەكان‬ ‫یەكێكیشیان كە شانبەشانی خەباتی رزگاری نیشتمانی گەلی‬ ‫كورد دەڕوات‪ ،‬رۆڵی ئەدەب‌و كولتورە‪ .‬دیارە رۆشنبیران‌و‬ ‫ئەدیبەكانیش هەمیشە پشتیوانی بەرخۆدان بون‌و پشتگیریان‬ ‫لە ئازادییەكان‌و مافە رەواكانی گەلەكەیان كردوە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا گەلەكەمان روبەڕوی دڕندەترین هێرشی هێزە‬ ‫تاریكپەرستەكان بۆتەوە‪ ،‬ئەوە ئەوان بەرگریكاری خاك‌و‬ ‫میللەت بون كە نەبەردێكی چارەنوسیان بەڕێوەبردوە‪.‬‬ ‫دەزانین ئەركی سەرەكیمان یەكێـتی‪ ،‬تێگەیشتن‌و كاری‬ ‫كولتوری هاوبەشە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەیش واژۆكارانی ئەم یاداشتە رۆشنبیرییە جەخت‬ ‫لەسەر ئەوە دەكەنەوە كەوا بە قەڵەم بەرگری لە ئازادییەكان‬ ‫بكەن‌و وەسمەی دلێرانەی شكۆمەندی بنیاتبنێن‌و‌و پێشكەشی‬ ‫ئازادیخوازانی گەلی كورد‌و گشت جیهانی بكەن‪».‬‬ ‫بەڵێ‪ ،‬ئێستا كاتی ئەوەیە كە روناكبیر رۆڵی راستەقینەی‬ ‫خــۆی لەناو كۆمەڵگەدا بگێڕێت‪ ،‬هــەروەهــا بونی خۆی‬ ‫بەسەر گروپە سیاسییەكاندا بسەپێنێت‪ .‬ئەویش لەڕێگەی‬ ‫قەڵەمەكەی‌و ئەو داهێنانە فیكریانەی كە دەیانخاتە خزمەت‬ ‫كۆمەڵگە‌و شۆڕش‪ ،‬بۆ ئەوەیش ئەو یاداشتە لێك تێگەیشتنەی‬ ‫كە لەنێوان رۆشنبیرانی باشور‌و رۆژئـــاوای كوردستاندا‬ ‫واژۆكراوە‪ ،‬هەنگاوێكی باشە لەپێناو دەسپێكردنی چاالكی‬ ‫كولتوری‌و فیكری لەنێوان هەردوال‪ .‬مادەم شۆڕش دەسكەوتی‬ ‫نــوێ دەخــاتــەوە‪ ،‬بێشك بــێ بــەشــداری ئــەم رۆشنبیر‌و‬ ‫هونەرمەندانە لە نەخشاندنی سەركەوتن‌و دەسكەوتەكان‬ ‫ئەوە ناكرێ ئیدیعای ئەوە بكەین دەیانپارێزین‌و بە نەوەكانی‬ ‫ئایندەیان دەسپێرین‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )496‬دو شةممة ‪2014/12/22‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫خێزانی كوردی لەسەر چ بنەمایەك منداڵ دەخاتەوە؟‬ ‫حكومەت پالنی نیە‌و زۆربونی دانیشتوان ستانداری تێپەڕاندوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫هەرچەنــدە لەچــاو ســااڵنی رابــردو‪،‬‬ ‫خســتنەوەی منــداڵ لەنــاو خێزانەكاندا‬ ‫تاڕادەیــەك كەمبۆتــەوە‪ ،‬بــەاڵم هێشــتا‬ ‫ێ پــان‌و هۆشــیاری‬ ‫خێزانــەكان بەبــ ‌‬ ‫منداڵــی زۆر دەخەنەوە‪ ،‬حكومەتیش لەم‬ ‫روەوە پالنی نیە‌و رێژەیەكی ســتانداردی‬ ‫خســتنەوەی منداڵی لەخێزانــی كوردیدا‬ ‫دیارینەكــردوە‪ ،‬پســپۆڕانی جوگرافیــاو‬ ‫ئابوریــش جەختدەكەنەوە‪ ،‬كە لەكۆمەڵی‬ ‫كوردستانیدا یاسای كەمكردنەوەی منداڵ‬ ‫سەركەوتو نابێت‪.‬‬ ‫منداڵ‌و دابینكردنی پێداویستیەكانی‬ ‫سەرگوڵ عەلی‪ ،‬خاوەنی شەش منداڵەو‬ ‫ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬لەڕابردودا بیریان لەوە‬ ‫نەكردۆتەوە كە منداڵی زۆر ئەركی زۆرەو‬ ‫پێویستی بەژیانێك‌و جێگەی باش هەیە‪،‬‬ ‫منداڵــی زۆریــان بــوە‪ ،‬لەئێســتا بەهۆی‬ ‫ئــەوەی منداڵــی زۆرە ئاســتی ئابوریان‬ ‫نیــە‪ ،‬بــەردەوام منداڵەكانــی گلەیــی‬ ‫لێدەكەن كەئەوانیش وەكــو هاورێكانیان‬ ‫پێویســتیەكانیان پێنیــە‪ ،‬لەبــەر ئەوەی‬ ‫ژمارەیان زۆرە بۆیە ژیانیان بەو شێوەیە‪،‬‬ ‫ســەرگوڵ دەڵێــت» ئەگەرجــاران وەكو‬ ‫ئێستا بوایە هەرگیز بیری لەبونی منداڵی‬ ‫زۆر نەدەكردەوە»‪.‬‬ ‫شــۆخان كامەران‪ ،‬خاوەنی دو منداڵەو‬ ‫دەڵێــت « لــەم بارودۆخــەی ئێســتادا‬ ‫زۆر زەحمەتــە بتوانیــت منداڵــی زۆر‬ ‫دروســت بكەیــن‪ ،‬چونكــە منداڵــی زۆر‬ ‫بەخێوكردنی ئاسان نیە‪ ،‬لەڕوی ئابوری‌و‬ ‫پەروەردەكردنەوە سەركەوتو نابێت»‪.‬‬ ‫شــۆخان وتیشــی «بڕیارمــداوە لەدو‬ ‫منــداڵ زیاترمان نەبێت‪ ،‬لەپێناو ژیانێكی‬ ‫باشتر‌و ئاسودەتر‌و جیاواز تر لەخەڵك»‪.‬‬

‫گەشەی دانیشتوان‬ ‫پســپۆرێكی جوگرافیاش رونیكردەوە‪،‬‬ ‫رێــژەی منــداڵ بەپێــی كۆمەڵگــەكان‬ ‫دەگۆڕێــت‪ ،‬زیاتر ئاین دەســەاڵتی هەیە‬ ‫بــۆ زۆری‌و رێژەی منــداڵ‪ ،‬لەكۆمەڵگەی‬ ‫كوردیشــدا كە بەشــی زۆری موسوڵمانن‬ ‫رێژەی گەشەی دانیشتوان زۆر ترە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی پەیوەســتن بەئاینی ئیســامەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەكۆمەڵگە پێشــكەوتوەكانی وەكو‬ ‫چیــن یەكــەم منــداڵ حكومــەت رێگەی‬ ‫پێدەدات‪ ،‬دوەم منداڵ لەمافەكانی بێبەش‬ ‫دەبــێ‌‪ ،‬بەاڵم لەهەرێمی كوردســتان هیچ‬ ‫ستاندارێك نیە بۆ خستنەوەی منداڵ‪.‬‬ ‫د‪ .‬عومەر حەســەن حســێن‪ ،‬جەختی‬ ‫لەوەشــكردەوە‪ ،‬گەشــەی دانیشــتوان‬ ‫لەهەرێمــی كوردســتان ســااڵنە (‪)2.8‬‬ ‫كــە ئــەوە رێژەیەكــی زۆرە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئەگــەر بمانەوێــت وەكــو واڵتانــی دیكە‬ ‫بیــن دەبێــت یاســا جێبەجــی بكرێــت‬ ‫لەخزمەتگوزارییــەكان وە فێركــردن‌و‬ ‫زانســت‪ ،...‬منداڵــی یەكــەم دوەم لــێ‬ ‫ســودمەند دەبێــت‌و ئەوانەی تــر نابێت‪،‬‬ ‫لەئێستادا خێزانەكان هۆشیاریان زیاترە‌و‬ ‫كۆمەڵگــە بەرەو ئەوە دەڕوات‪ ،‬حكومەت‬ ‫ناتوانێــت ئەوە بســەپێنێت بۆیە دەبێت‬ ‫رای كۆمەڵگە لەبەرچاوبگیرێت‪.‬‬

‫ســلبی هەیە بۆتە هۆی ئەوی خێزانەكان‬ ‫ئاستی ئابوریان دابەزێت‪ ،‬ئەوە بڕیارێكی‬ ‫قــورس دەبێت بۆئێمە وەكــو نەتەوە كە‬ ‫هێشــتا قۆناغی رزگاریمان تێنەپەڕاندوە‪،‬‬ ‫لەبەرئــەوەی پابەندی حكومەتی عێراقین‬ ‫بودجەمــان بۆدێــت‪ ،‬ئەوانیش حیســابی‬ ‫دانیشــتوانمان بۆدەكەن‪ ،‬ئەمانە هەموی‬ ‫كاریگەی هەیە‪ ،‬هەتا لەقۆناغی بەرگریشدا‬ ‫پێویســتمان بەرێژەی زۆری دانیشــتوان‬ ‫دەبێت‪.‬‬

‫پسپۆڕێكی ئابوری‪ :‬یاسای كەمكردنەوەی منداڵ لەكوردستان سەرناگرێت‬ ‫پسپۆڕێكی جوگرافی‪ :‬گەشەی دانیشتوان لە كوردستاندا زۆر بەرزە‬ ‫سەرۆكی لیژنەی خێزان لەپەرلەمان‪ :‬لەم قۆناغەدا پێویستمان بەزۆربونی دانیشوان هەیە‬

‫رێكخستنی خێزان‌و ئابوری‬ ‫پســپۆرێكی ئابــوری پێی وایــە‪ ،‬هەر رێــژەی منداڵبون كەم دەبێتەوە‪ ،‬ئەوەش خێزان‌و دیاریكردنی ژمارەی منداڵەكانیان‬ ‫خێزانێــك منداڵــی زۆری هەبێــت ئــەو پێویستی بەكات هەیە لەالی ئێمە هێشتا لەپێناو ژیانێكی باش دەكەنەوە‪.‬‬ ‫پارەیــەی كــە هەیەتی دابەشــی دەكات نەگەیشتوینەتە ئەوەی رێكخستنی خێزان‬ ‫پێویستمان بەزۆری رێژەی دانیشتوانە‬ ‫بەســەر ئەو ژمــارە زۆرەدا‪ ،‬هەتا ژمارەی بكەین ژمارەیان كەمبكرێتەوە‪.‬‬ ‫تاكــی خێــزان زۆرتربێــت ئیمكانیاتــی‬ ‫هــەر لەوبارەیــەوە ســەرۆكی لیژنــەی‬ ‫د‪.‬محەمەد رەئوف‪ ،‬وتیشــی «لەواڵتی‬ ‫خەرجی بۆ تاكە كەســێك كەمدەبێتەوە‪ ،‬ئێمــەدا یاســای كەمكردنــەوەی منــداڵ كاروبــاری خێــزان‌و منــداڵ لەپەرلەمانی‬ ‫بــەوەش توانــا داراییەكانی پــەروەدەی ســەرناگرێت‪ ،‬چونكــە ئایــن دەورێكــی كوردســتان باس لەوەدەكات‪ ،‬تائێستادا‬ ‫منــداڵ كەم دەبێتەوە‪ ،‬ئــەو واڵتانەی كە زۆری هەیــە‌و ناڕەزایــی لێدەكەوێتــەوە‪ ،‬هیچ ســتاندرێك بــۆ رێژەی دانیشــتوان‬ ‫گەشــەی كۆمەاڵیەتــی دەكەن‪ ،‬ئاســتی ئەوانــەی ئاســتی هۆشــیاریان بەرزتــرە نیــە‪ ،‬حكومەتــی هەرێم هیــچ بڕیارێكی‬ ‫هۆشــیاریان بەرزدەبێتەوە‪ ،‬لەوكاتەشــدا الیەنی ئابوریان باشترە بیر لەرێكخستنی لــەو بارەیەوە نــەداوە‪ ،‬بەاڵم پێویســتە‬

‫لەالیــەن وەزارەتــی پالندانانــەوە بەپێی‬ ‫توانــای دانیشــتوان لــەڕوی ئابــوری‌و‬ ‫خزمەتگوزاریەوە دیراسە بكرێت‪ ،‬تائێستا‬ ‫شتێكی لەوشێوە نەبوە‪.‬‬ ‫گەشــە دارا حەفیــد‪ ،‬ئەوەشــی‬ ‫رونكردەوە‪ ،‬پێویســتە حكومەت بۆ هەمو‬ ‫شــتێك پالنی هەبێت‪ ،‬بۆئەوەی بتوانێت‬ ‫باشترین خزمەتگوزاری پێشكەش بكات‪،‬‬ ‫وەكو نەتەوە پێویستە رێگە لەزۆربونمان‬ ‫نەگریــن‪ ،‬لەالیەكــی تــرەوە كاریگــەری‬

‫رێژەی منداڵ‌و كاریگەریەكانی‬ ‫توێژەرێكــی كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬ئامــاژە‬ ‫بەوەدەكات‪ ،‬پێویستە لەڕوانگەی ئابوری‌و‬ ‫پەروەردەییەوە بەشــێوازێك ئەو خێزانە‬ ‫منداڵەكــەی گەورەبــكات كــە لەداهاتوی‬ ‫ژیانی خۆیدا مرۆڤێكی لێدەربچێ ســودی‬ ‫بۆ خۆیی‌و كۆمەڵ هەبێت‪.‬‬ ‫چۆمان ئەحمەد‪ ،‬وتیشی « لەڕابردودا‬ ‫خێزانەكان منداڵی زۆریان هەبوە‌و پێگەی‬ ‫ئابوری باشتری هەبوە‪ ،‬چونكە پێویستی‬ ‫پێیان بوە‪ ،‬بەاڵم لەئێســتادا ئێمە بەرەو‬ ‫كلتورێكــی مۆدێرن دەڕۆین لەناو جیهانی‬ ‫ئەمــڕۆدا مرۆڤــەكان گەشــتونەتە ئــەو‬ ‫بڕوایــەی منداڵــی زۆر نەبێت‌و ســنوردار‬ ‫بكرێــت‪ ،‬بەوشــێوەیەی كەبەخێوكردنــی‬ ‫ژمارەیــەك منــداڵ قورســترە لەچەنــد‬ ‫منداڵێكــی كــەم‪ ،‬خێزانــەكان پێیانوایە‬ ‫منداڵێكــی كــەم لەڕوانگەی پــەروەردە‌و‬ ‫ئابوریــەوە بەباشــترین شــێواز بەخێــو‬ ‫بــكات‪ ،‬تابتوانــن پێداویســتیەكانیان‬ ‫بۆدابین بكەن»‪.‬‬ ‫ئەو وێژەرە كۆمەاڵیەتیە باسی لەوەش‬ ‫كرد‪ ،‬لەئێســتادا خەڵك هۆشیار بۆتەوە‌و‬ ‫ئــەو رۆشــنیریەی هەیــە ژمارەیەكــی‬ ‫كەم منــداڵ لەخێزاندا باشــتر دەتوانێت‬ ‫مامەڵەی لەگەڵدا بكات‌و چاودێری بكات‪.‬‬

‫ژنە ئاوارەكان دواكارییان هەیە‪ :‬بێزاربوین لەخێمە‬ ‫بارودۆخیــان دەگۆڕێــت‌و‬ ‫لەئازارەكانیان كەمدەكاتەوە»‪.‬‬

‫ئاسیا وتیشی «ئەگەر بەم زوانە شنگال‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫ئازاد ناكرێت‪ ،‬پێویســتە كاربەدەســتان‌و‬ ‫رێكخراوەكانــی ژنــان هەوڵبــدەن كار بۆ‬ ‫ژنــە ئاوارەكانی كەمپــی عەربەت داوا ژنانی ئــاوارە دابینبكەن‌و لەو نەهامەتی‌و‬ ‫دەكەن‪ ،‬هەلی كاریان بۆ دابینبكرێت‌و لەو قەلەقی دەرونیە رزگاریان بكەن»‪.‬‬ ‫نەهامەتیەی تێــی كەوتون رزگار بكرێن‪،‬‬ ‫كەمپەكە هەمو نەتەوەكان لەخۆ‬ ‫هەندێكیشــیان داوا دەكــەن‪ ،‬هەرچــی‬ ‫دەگرێت‬ ‫زوە بگەڕێنــەوە ناوچەكانــی خۆیــان‪،‬‬ ‫یاریدەری بەڕێوبــەری كەمپی عەربەت‬ ‫بەاڵم بەپێچەوانــەوە توێژەرێكی دەرونی‬ ‫جەختدەكاتــەوە‪ ،‬ئەگــەر ناوچەكانــی بــاس لــەوەدەكات‪ ،‬لەكەمپەكــەدا تەنیا‬ ‫ێ‬ ‫بندەســتی داعــش رزگاركــران دەبێــت ئــاوارەی عێراقی تێدایە واتە بەهەرســ ‌‬ ‫ئاوارەكان نەگەڕێنەوە تا بەباشــی لەڕوی نەتــەوەی كــوردو عــەرەب‌و توركمان كە‬ ‫دەرونیەوە ئــارام دەكرێنەوە‪ ،‬توێژەرێكی رێژەی ئــاوارەكان ‪ 700‬خێزانــە‌و لەچوار‬ ‫كۆمەاڵیەتیــش پێــی وایــە‪ ،‬ئــاوارەكان هــەزار ئەنــدام پێكهاتــون‪ ،‬ئــەم كەمپە‬ ‫كوشتن‌و شەڕو تااڵنیان بینوە‌و دەربەردەر زۆرترین پێداویســتی ســەرەتایی ژیانیان‬ ‫كراون‪ ،‬ئەوەیش كاریگەریی خراپی لەسەر بۆدابیــن كــراوە لەقوتابخانــەو بنكــەی‬ ‫دروســتكردون دواتریش ئــەو كاریگەریە تەندروســتی‌و خۆراكــی پێویســتیش‬ ‫وەردەگرن‪.‬‬ ‫دەگوازرێتەوە بۆ منداڵەكانیان‪.‬‬ ‫پەیام سەالم‪ ،‬وتیشی «بەهۆی ئەوەی‬ ‫دانیشــتوانی كەمپەكــە لەشــوێن‌و ماڵی‬ ‫ژنانی ئاوارە داوای هەلی كاردەكەن‬ ‫ئاســیا ئیســماعیل‪ ،‬ئاوارەیەكــی خۆیان دەركراون‪ ،‬بۆیە هەســت بەبێزاری‬

‫توێژەرێكــی دەرونــی‪ :‬دوای رزگاركردنی‬ ‫ناوچەكانیــان‪ ،‬دەبێت ئاوارەكان پێش‬ ‫گەڕانەوەیان ئارامبكرێنەوە‬ ‫قــەزای شــنگالە‌و تەمەنــی ‪18‬ســاڵە‪،‬‬ ‫بەنیگەرانیەكــەوە بــاس لــەوەدەكات‪،‬‬ ‫دەیەوێت بچێت بۆ ئیشــكردن‌و لەژێر ئە‌و‬ ‫خێمەیــەدا رزگاری بێت‪ ،‬چونكە هەســت‬ ‫بەبێزاریەكــی زۆر دەكات‪ ،‬پێشــتریش‬ ‫لەشــەنگال رۆژانــە ســەرقاڵی كاركردن‌و‬ ‫كشتوكاڵكردن بوە‪.‬‬

‫دەكــەن داوامــان لێدەكــەن بگەڕێنــەوە دەردەبــڕی لــەم بارودۆخەی كە ئێســتا‬ ‫تێیكەوتن باسی لەوەدەكرد‪ ،‬ماوەی چەند‬ ‫بۆشوێنی خۆیان»‪.‬‬ ‫مانگێكە لەم خێمەدان شــوێنی مانەویان‬ ‫كەمەو دەیانەوێت بگەڕێنەوە‌و پێداویستی‬ ‫داوای گەڕانەوە بۆ زێدیان دەكەن‬ ‫ێ حەســەن‪ ،‬تەمەنی ‪ 35‬ســاڵە‌و سەرەتایی ژیانیان نیە‪.‬‬ ‫گــۆز ‌‬ ‫خاوەنی حەوت منداڵە بەدەم پاكردنەوەی‬ ‫پەیوەندیی كۆمەاڵیەتی دەپچڕێت‬ ‫قــوڕی بەردەم خێمەكــەی‌و بیزاری خۆی‬

‫كەمێــك‬

‫لەبەردەم تەباغدا خۆیان‬ ‫گەرمدەكەنەوە‬ ‫دالیــا تەحســین‪ ،‬تەمەنی ‪ 20‬ســاڵەو‬ ‫لەبــەردەم تەباخەكــەی دانیشــتبو‬ ‫منداڵەكەی لەئامێزگرتبو‪ ،‬باسی لەوەكرد‪،‬‬ ‫ناتوانن زۆپا داگیرســینێت نەوتەكە ئاوی‬ ‫تێدایــەو بەكەڵــك نایــەت بۆیــە ناچارن‬ ‫لەبــەردەم ئــەم تەباخەدا خۆیــان گەرم‬ ‫بكەنەوە‪.‬‬ ‫باسی لەوەشكرد‪ ،‬ماوەی چەندمانگێكە‬ ‫لەم خێمەدا ژیان بەســەر دەبەن تەنانەت‬ ‫بۆخۆشــۆردنیش دەبێــت چەندرۆژێــك‬ ‫سەرەبگرن تا خۆیان دەشۆن‪.‬‬

‫فۆتۆ‪ :‬تریفە‬

‫الی خۆیشیەوە توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ئامــاژە بــۆ ئــەوە دەكات‪ ،‬ئــاوارەكان‬ ‫كوشــتن‌و شــەڕو تااڵنیــان بینــوە‌و‬ ‫لەماڵەكانــی خۆیــان دەربــەردەر كراون‪،‬‬ ‫بۆیــە كاریگەریــی لەســەریان هەیە‌و ئەو‬ ‫كاریگەرییــەش دەگوازرێتــەوە بــۆ نــاو‬ ‫خێزانــەكان‌و بەم هۆیەشــەوە پەیوەندیی‬

‫خزموكەســوكار نامێنێــت‌و پەیوەندیــی‬ ‫كۆمەاڵیەتی دەپچڕێت‪.‬‬ ‫ڤیــان جەالل‪ ،‬وتیشــی «بەپێویســتی‬ ‫دەزانم كار‌و پرۆژەی باشــیان بۆ بكرێت‪،‬‬ ‫جێگــەی خەوتن‌و پێداویســتی باشــیان‬ ‫بۆدابیــن بكرێــت‌و ئارامــی‌و ئاسایشــیان‬ ‫بــۆ بگەڕێندرێتــەوە ئــەوە بەدڵنیایــەوە‬

‫ئاوارەیی توشی شۆكت دەكات‬ ‫توێژەرێكــی دەرونــی ئامــاژە بۆئەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬ئاوارەیــی توشــی شــۆكت‬ ‫دەكات‪ ،‬چونكــە شــتێكی چــاوەڕوان‬ ‫نەكــراوە‪ ،‬لەالیەكــی تریشــەوە توشــی‬ ‫ێ دەبن تەنانەت توشــی‬ ‫تــرس‌و دڵەڕاوك ‌‬ ‫فۆبیایــش دەبن كە ئاخیر پلەی ترســە‪،‬‬ ‫چونكــە خزموكەســوكارە نزیكەكانیــان‬ ‫لەدەســتداوەو لەبیریــان ناچێتــەوە‪،‬‬ ‫لەوەیش زیاتر كاریگەریی لەســەر منداڵ‬ ‫جێدەهێڵێت‪.‬‬ ‫هێمــن عومەر ‪ ،‬وتیشــی « بەباشــی‬ ‫دەزانــم كــە ئــاوارەكان ناوچەكانیــان‬ ‫لەبندەســتی داعــش رزگار دەكرێــت‪،‬‬ ‫ێ نەچنــەوە شــوێنی خۆیــان تــا‬ ‫جــار ‌‬ ‫بەتەواوەتی ئارامی‌و پێداویستیان بۆدابین‬ ‫بكرێــت‪ ،‬پێــش هەموشــتێك هەواڵــی‬ ‫ئــەو خزموكەســوكارەیان بۆبهێندرێتەوە‬ ‫بەبەردەوامــی چاودێــری بكرێــن‌و ترس‌و‬ ‫دڵە راوكیان بۆنەهێڵدرێت»‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )496‬دو شةممة ‪2014/12/22‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫شەربەتی هەنار نەخۆشی شێرپەنجە دەوەستێنێت‬

‫میدیاكان‪ -‬پەریوەش‪:‬‬ ‫ێ دەیسلەمێنێت‪،‬‬ ‫توێژینەوەیەكی نو ‌‬ ‫شەربەتی هەنار تووشبوانی شێرپەنجەی‬ ‫پرۆستات رێژەی نەخۆشیەكە دەوەستێنێت‪.‬‬ ‫لەتوێژینەوەیەكی قوتابخانەی (داڤید‬ ‫گیڤین)ی پزیشكیی لەزانكۆی (كالیفۆرنیا)‬ ‫لــە (لــــۆس ئــەنــجــلــۆس)ی ویــایــەتــە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمەریكا‌و بنكەی (رامبام)ی‬ ‫پزیشكیی لە شاری (حەیفا) لە ئیسرائیل‪،‬‬ ‫بۆ ماوەی شەش ساڵ توێژینەوەیەكیان‬ ‫لەسەر (‪ )48‬پیاو ئەنجامداوە كە تووشی‬ ‫شێرپەنجەی پرۆستات بوبون‪،‬‬ ‫دوای ئەوەی بەشداربووانی توێژینەوەكە‪،‬‬ ‫رۆژانــــە نــزیــكــەی چــارەكــە لیترێك لە‬ ‫گوشراوی هەناریان خــواردبــۆوە‪ ،‬رێژەی‬ ‫نەخۆشیەكەیان زیادی نەكردبوو‪.‬‬ ‫توێژەرەكان ئەنجامی ئەو توێژینەوەیەیان‬

‫@@‬

‫@@@‪@2@ @1‬‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬ ‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬

‫هۆڵەندا پاسكیلی زیرەك‬ ‫بەكاردەهێنێ‌‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ئەلیكترۆنی ئودیتی سەنتراڵ باڵویكردەوە‪ ،‬رۆژوگرتن وەك دابونەریتێكی ئاینی هاوبەش‬ ‫لەنێوان زۆرێك لەنێوگەالنی جیهاندا پیادە دەكرێت‪ ،‬بەاڵم دەگمەنن ئەو نەتەوانەی تا مردن بەرۆژو‬ ‫دەبن‌و خۆیان لەخواردن‌و خواردنەوە دەگرنەوە‪ ،‬خێڵی سانسارا لەهیندستان‪ ،‬هەڵگری ئاینی (یانیە)‬ ‫ن‪ ،‬لەنێو ئاینەكەیاندا بۆ پاكردنەوەی نەفس‌و رۆحیان لەگوناه‪ ،‬سوێند دەخۆن تا مردن خۆیان‬ ‫لەخواردن‌و خواردنەوە بگرنەوە‪.‬‬ ‫سااڵنەش سەدان كەس لەپەیڕەوانی ئەم ئایینە تا مردن خۆیان لەخۆشیەكانی ژیان دەگرنەوەو‬ ‫هەندێكیان راهیبن‌و هەندێكی تریش هاواڵتی ئاسایین‌و بەهۆی خۆڕاگریشیان ‪%60‬ی بەشداربوان‬ ‫ژنانن‪ .‬هەندێكی تریش ئەو كەسانەن نەخۆش دەكەون هیوای چارەسەرییان نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمەش ئەوە ناگەیەنێ‌ كەسە ئاساییەكانی تێدا نیە‪.‬‬

‫سكارلیت جوهانسن‪:‬‬

‫كاری دایك‬ ‫ئەركێكی‬ ‫سیحراوی‌و‬ ‫گرانە‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫لــە كــۆنــگــرەی زانــســتــی نێودەوڵەتیی‬ ‫كۆمەڵەی ئەمەریكایی بۆ نەخۆشیەكانی‬ ‫میزەڵدان‪ ،‬كە بــەم دواییە لە شیكاگۆ‬ ‫سازكرا‪ ،‬خستەڕوو‪.‬‬ ‫لەمبارەیەوە‪ ،‬كریستۆڤەر ئەملینگ‪،‬‬ ‫وتــەبــێــژی كۆمەڵەكە رونــیــدەكــاتــەوە‪،‬‬ ‫ئەنجامی ئەو توێژینەوەیە ئاماژەیەكە‬ ‫بۆ ئەوەی گوشراوی هەنار بە شێوەیەك‬ ‫كاریگەری هەیە لە هێواشی گەشەكردنی‬ ‫برینی شێرپەنجەی پرۆستات‪.‬‬ ‫جەختكراوەتەوە‪ ،‬ئەم توێژینەوەیە‌و‬ ‫توێژینەوەكانی دیكە ئاماژەیەكە بۆمان‪،‬‬ ‫گوشراوی هەنار هۆكارێكە بۆ پاراستن لە‬ ‫بەگژداچوونەوەی شێرپەنجەی پرۆستات‌و‬ ‫دەكــرێــت هــەمــان كاریگەریشی لەسەر‬ ‫جۆرەكانی دیكەی شێرپەنجە هەبێت‪.‬‬

‫رۆژوگرتن‬ ‫ئەب ‌ێ‬ ‫وابێ‌!‬

‫‪11‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی باروڵی هۆڵەندی باڵویكردەوە‪ ،‬لەهەوڵێكدا بەهیوای‬ ‫كەمكردنەوەی روداوەكــانــی هاتوچۆ لەچینی بەسااڵچواندا‪،‬‬ ‫حكومەتی هۆڵەندا بەنیازە لەدو ساڵی داهاتودا‪ ،‬پاسكیلی‬ ‫زیــرەك بخاتە نێو بــازاڕەوە‪ ،‬كە هاوكارێكی باش دەبێت بۆ‬ ‫بەكارهێنەرانی‌و لەرێگاوبانەكاندا دەیانپارێزێت‪ ،‬كێشی پاسكیلەكە‬ ‫‪ 25‬كیلۆیەو هەڵگری كامێراو ئامێری ئاگاداركەرەوەیە لەبەشی‬ ‫پێشەوەو دواوەی لەنزیكبونەوەی هەر شتێكدا راستەوخۆ‬ ‫ئاگاداری شۆفێرەكەی دەكاتەوە‪ .‬هۆڵەندا ژمارەی دانیشتوانی ‪17‬‬ ‫ملیۆنەو ‪ 18‬ملیۆن پاسكیلی تێدایەو سااڵنە یەك ملیۆن پاسكیل‬ ‫هاوردە دەكات‪ ،‬نزیكەی ‪ 25‬هەزار كیلۆمەتر شەقامی تایبەتی‬ ‫هەیە بۆ لێخوڕینی پاسكیل‌و رۆژ بەرۆژیش رێژەی لێخوڕینی‬ ‫پاسكیل لەزۆریدایەو بەشێوەیەكە خەریكە دەبێتە هۆی تێكچونی‬ ‫رێگاوبانەكان‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬دانیشتن بەدیار منداڵەوە ‪ +‬نیوەی‬ ‫‪-1‬دوعای ژنانەیە‪.‬‬ ‫‪-2‬سودی زۆرە بەاڵم ئاخ‪ ،‬میللەتێكن‪ .‬فشقی‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی تانك‪ ،‬هەمو كردومانە «پ»‪،‬‬ ‫‪-3‬درەختێكە «پ»‪ ،‬وەرە ئەمالوە‪،‬‬ ‫دوان لەسیان‪.‬‬ ‫ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-3‬بەشێكە لەلەش «پ»‪ ،‬كارگەیمان‬ ‫‪-4‬هــاری لەگەڵدا نیە‪ ،‬وەك یەكن‪،‬‬ ‫هەبو ئێستا نەماوە‪ ،‬چاوی تاكەو تاك‪.‬‬ ‫قوماشێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬سەرگەردان‪ ،‬ئەگات‪ ،‬خوایە دوربین‬ ‫‪-5‬كە هەوا سەری لێتێكدەچێ‌‪.‬‬ ‫‪-6‬هیممەت ‪ +‬پیتێك‪ ،‬لەزستاندایە‪ .‬لێی‪.‬‬ ‫‪-5‬یار بەتیكەڵی‪ ،‬نیوەی قاژو‪ ،‬زمان‪.‬‬ ‫‪-7‬دولەت‪ ،‬دوان لەشوژن‪ ،‬چەرەساتە‬ ‫‪-6‬پیتێك ‪ +‬شارۆچكەیەكە‪ ،‬قاچ «پ»‪.‬‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬میوەیەكە‪ ،‬چەشن‪.‬‬ ‫‪-8‬چەند پیتێكە‪ ،‬جۆری زۆرەو ئاوی‬ ‫‪-8‬هەمومان ئەیبەینە سەر‪ ،‬پۆلیس‪.‬‬ ‫هەیە «پ»‪ ،‬سیان لەالنە‪.‬‬ ‫‪-9‬ســیــان لــەنــازە‪ ،‬سەرما هەیەتی‪،‬‬ ‫‪-9‬بــــاو «پ»‪ ،‬نــیــوەی بـــازە‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫لەگەلدایە‪ ،‬نیوەی قنگر‪.‬‬ ‫‪-10‬ژمارەیەكە «پ»‪ ،‬خواردنێكە بۆ‬ ‫‪-10‬گوندێكە نزیك سلێمانی‪.‬‬ ‫‪-11‬هەمو هەمانە‪ ،‬جۆرە پێاڵوێكە‪ ،‬بەیانیان‪ ،‬باران ئەیناسێ‌‪.‬‬ ‫‪-11‬نــیــوەی دامـــە‪ ،‬گــەاڵكــەی پانە‪،‬‬ ‫تێری‪.‬‬ ‫لەتاردایە‪.‬‬ ‫‪-12‬گوڵێكە‪ ،‬پێداویستی ماڵە‪.‬‬ ‫‪-12‬پیتێك ‪ +‬گۆرانیبێژێكی كوردە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫خۆی كرد بەكارداشیان‬ ‫لەوشەی «شت»‪ 20 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«شت» كەوتبێتە كۆتایی‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪... :‬تەنیشت‪،‬‬ ‫سەردەشت‪ ،‬گەشت‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬بەهادین عیسا‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫دوای ئــەوەی خانمە نمایشكارو گۆرانبێژی‬ ‫ئەمەریكی سكارلیت جوهانسن لەمانگی ئەیلولی‬ ‫رابــردو بو بەدایك‌و لەیەكەم دەركەوتنیدا بۆ‬ ‫میدیاكان رایگەیاند‪ ،‬لەگەڵ ئــەوەدا زۆر چێژ‬ ‫دەبینم لەو بەرپرسیارێتییەی دوای لەدایكبونی‬ ‫منداڵەكەی بۆم دروستبوە‪ ،‬بەاڵم بەراستی كاری‬ ‫دایك ئەركێكی سیحراوی‌و گرانە‪.‬‬ ‫سكارلێت لەو چاوپێكەوتنەی رۆژنامەی دەیلی‬ ‫مەیلی بریتانی دەڵێت‪ ،‬هەوڵدەدەم پەیوەندییەكی‬

‫جێگیرم هەبێت لەگەڵ رۆز‪-‬ی كوڕم‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەماوەی شیرپێدانی سروشتیدا‪ ،‬چونكە شیرپێدانی‬ ‫سروشتی دەبێتە هۆی زیاتر هۆگربون‌و هەستی‬ ‫خۆشەویستی زیاتر بەكۆرپەكەم‌و پێدەچێت‬ ‫باشترین چارەسەریش بێت بۆ كەمكردنەوەی‬ ‫كێشی لەش‪ .‬سكارلیت هاوسەرگیری یەكەمی‬ ‫لەساڵی ‪ 2008‬لەگەڵ ئەكتەری كەنەدی رایان‬ ‫رینولدز بوەو لەساڵی ‪ 2010‬دا لێی جیابۆتەوەو‬ ‫لەئەیلولی ‪ 2013‬هاوسەرگیری لەگەڵ رومان‬ ‫دوریاك‪-‬ی رۆژنامەنوسی فەرەنسی كردوە‪.‬‬

‫میدیاكان‪-‬پەریوەش‪:‬‬ ‫پیاوێكی بەڕەگەز بریتانی‪ ،‬لەڕێگەی ‪50‬‬ ‫نەشتەرگەری جوانكارییەوە‪ ،‬روخساری‬ ‫خۆی بەشێوەیەك گۆڕیوە كە لەكارداشیان‬ ‫بچێت‪.‬‬ ‫جۆردان جەیمس پارك‪ ،‬پیاوێكی بریتانیی‬ ‫تەمەن ‪ 23‬ساڵە‌و لە رێگەی نەشتەرگەریی‬ ‫جوانكاریەوە شێوەو ڕووخــســاری خۆی‬ ‫بەشێوەیەك گۆڕیوە كە لە كیم كارداشیان‪-‬ی‬ ‫ئەستێرەی بەناوبانگی ئەمریكی بچێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەو مەبەستەش بڕی ‪ 156‬هەزار دۆالری‬ ‫خەرجكردووەو هەروەك ناوبراو نزیكەی ‪50‬‬ ‫نەشتەرگەری بۆ ئەنجامداوە‪.‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫جێنفری لورانس یەكەمی گوگڵە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنــامــەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫بـــاویـــكـــردەوە‪ ،‬خــانــمــە ئــەكــتــەری‬ ‫ئەمەریكی جێنفری لۆرانس‪-‬ی تەمەن‬ ‫‪ 24‬ســـاڵ‪ ،‬بــوە خــاوەنــی نــازنــاوی‬ ‫زۆرترینی ئەو ئەكتەرانەی كە لەپێگەی‬ ‫ئەلیكترۆنی گوگڵ‪ ،‬كە بەدواداچونی‬ ‫بۆكراوە لەساڵی ‪2014‬دا‪ .‬رۆژنامەكە‬ ‫رونیكردەوە‪ ،‬هۆكاری بونە خاوەنی ئەم‬ ‫نازناوەی لۆرانس‪ ،‬بۆ رۆڵبنینی لەفیلمی‬ ‫(ئەمریكا هاسل) دەگەڕێتەوە كە تیایدا‬ ‫بۆتە خاوەنی خەاڵتی گۆڵدن گڵوب‌و‬

‫كەمترین بڕە پارەشی بۆ بەشداریكردنی‬ ‫لەو فیلمەدا وەرگرتوە‪ ،‬جگە لەوەش‬ ‫بەردەوامی پەیوەندییە ئاڵۆزەكانیشی‬ ‫لەگەڵ نیكۆالس هوڵت‪-‬ی هاوڕێی‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەی دواییان دو هۆكاری سەرەكیبون‬ ‫كە زۆرێك لەهەوادارانی لەپێگەی گوگڵ‬ ‫بــەدواچــون بۆ نوێترین هەواڵەكانی‬ ‫لۆرانس بكەن‪ .‬هەر لەو ریزبەندییەشدا‬ ‫كیم كارداشیان ئەستێرەی تەلەفزیۆنی‬ ‫ئەمەریكی بەپلەی دوەم هات‌و تراسی‬ ‫مورجانی هونەرمەندیش بەپلەی سێهەم‬ ‫هاتوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ زۆرێـــــــــــــك لـــە‬ ‫گۆڕانكارییەكان پشێویت‬ ‫ێ‬ ‫بۆ دروســتــدەكــەن‪ ،‬دەب ‌‬ ‫هــەڵــەشــە نــەبــی‪ ،‬تــا بیر‬ ‫لەپاشەڕۆژی خۆشەویستی‬ ‫بكەیتەوە‪.‬‬

‫ـ هەوڵبدە كێشەكان‬ ‫بەهێمنی چارەسەر بكەیت‪،‬‬ ‫رێــگــە چــــارەی گونجاو‬ ‫بــدۆزەرەوە‪ ،‬هەستی خۆت‬ ‫بـــۆ خــۆشــەویــســتــەكــەت‬ ‫بدركێنە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ كارێكی باش دەگریتە‬ ‫دەســـت‪ ،‬ســود بــەپــڕۆژە‬ ‫نوێیەكەت دەگات‪ ،‬هەوڵبدە‬ ‫بۆ گەڕانەوەی جارێكیتری‬ ‫خۆشەویستی‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ لەكاركردندا دودڵیی‬ ‫وەالوەنێ‌‪ ،‬بەخەیاڵ مەژی‌و‬ ‫ژیان بــدۆزەرەوە‪ ،‬هەرگیز‬ ‫لەخۆشەویستەكەت گومان‬ ‫مەكە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ لەبازنەیەكی بەهێزدایت‪،‬‬ ‫هەرگیز مەرجەكانت بەسەر‬ ‫كــەســدا مــەســەپــێــنــە‪ ،‬بۆ‬ ‫دیاریكردنی خۆشەویستی‬ ‫كاتی زۆرت ماوە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ لــەكــارە تــازەكــەتــدا‬ ‫پەلە مەكە‪ ،‬بیركردنەوە‬ ‫كارێكی بــاشــە‪ ،‬دەتــوانــی‬ ‫ســود لەپشو وەرگــریــت‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستەكەت توڕە‬ ‫مەبە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ وریــــــابــــــە‪ ،‬ســـود‬ ‫لــەئــامــۆژگــاریــیــەكــانــی‬ ‫یــاســا وەرگــــــرە‪ ،‬چانس‬ ‫لەبەرژەوەندیتە‪ .‬بەهێمنی‬ ‫لــەگــەڵ بــەرامــبــەرەكــەتــدا‬ ‫بجوڵێرەوە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ێ خــۆڕاگــر بی‬ ‫ـ دەبـــ ‌‬ ‫بــەرامــبــەر كــێــشــەكــان‪،‬‬ ‫كارەكانت ورەی زیاتریان‬ ‫دەوێ‌‪ ،‬خۆشەویستەكەت‬ ‫حەزی لەسەفەركردنە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ ئــــاگــــات لـــەبـــاری‬ ‫تــەنــدروســتــیــت بـــێ‌‪ ،‬ئــەم‬ ‫مــاوەیــە زۆر خــۆت هیالك‬ ‫مەكە‪ ،‬پابەندبە بەژوانی‬ ‫خۆشەویستییەوە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ێ گــوێــڕایــەڵــی‬ ‫ـ دەكــــر ‌‬ ‫ئــامــۆژگــاری هــاوڕێــكــانــت‬ ‫بی‪ ،‬لەئامۆژگاری رامەكە‪،‬‬ ‫گفتوگۆی زیــاتــر لەگەڵ‬ ‫خۆشەویستەكەتدا بكە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ێ‬ ‫ـ ئــەمــڕۆژانــە هەند ‌‬ ‫قــورســایــی دەكــەوێــتــە‬ ‫ســەرشــانــت‪ ،‬مەترسە‬ ‫لەبڕیاری چارەنوسساز‪،‬‬ ‫مــۆنــی مەنوێنەو دڵت‬ ‫فراوان بێ‌‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ گــــۆڕانــــكــــاری‬ ‫لــەرۆژەكــان‌و كاركردندا‬ ‫لـــەبـــەرژەوەنـــدیـــتـــە‪،‬‬ ‫مــــژدەیــــەكــــی خـــۆش‬ ‫دەبیستی‪ ،‬دەمەقاڵێی‬ ‫ێ سود ئامانجی نابێ‌‪.‬‬ ‫ب‌‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (496) 22-12-2014‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫رۆژ ژمێرێكی هونەریی بۆ‬ ‫كوردستان دروستدەكرێ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫بـــڕیـــارە لـــەم چــەنــد رۆژەی دوایـــیـــداو‬ ‫بەكوالێتێكی تایبەت‌و نــاوازە‪ ،‬رۆژمێرێكی‬ ‫هونەریی بۆ كوردستان‪ .‬چاپبكرێ‌‌و بكەوێتە‬ ‫بــازاڕەوە‪ ،‬ئەم رۆژمێرە‪ ،‬بەشێوەیەكی زۆر‬ ‫سەردەمیانەو تایبەت دیزاینكراوەو وێنەی‬ ‫شاعیرانی كوردستانی گەورەی لەخۆگرتوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ بەشێك لەشیعری ئەو شاعیرە نەمرانە‪،‬‬ ‫كە ئەمەیش یەكێكە لەكارە جوان‌و نایابەكانی‬ ‫دەزگای رۆشنبیری جەمال عیرفان‪.‬‬ ‫كاری دیزاینی ئەم رۆژژمێرە لەالیەن هەردو‬ ‫شێوەكار «شوعلە رەحمانی» و «ئــاران‬ ‫سولەیمانی» ئەنجامدراوە‪.‬‬

‫ســەبــارەت بــەم كــارە نــاوازەیــە «شوعلە‬ ‫رەحمانی» بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬هونەری‬ ‫كوردی‪ ،‬لەشیعرو رۆمانەوە‪ ،‬بگرە تا مۆسیقاو‬ ‫ێ بەو‬ ‫پەیكەرتاشی‌و سەماو جۆرەكانی تر‪ ،‬دەب ‌‬ ‫رۆحە تازەگەرییەوە كە هەمیشە سەركەشانە‬ ‫خۆیان نواندوەو رۆحی زەمانەی بەرەو پێش‬ ‫هانداوە‪ ،‬لەفۆڕمێكی سەردەمیانەو ئەمڕۆییدا‬ ‫لەماڵەكان دوبــارە ببێتەوەو زەوقی خەڵكی‬ ‫شەقام لەو ئاراستە پێشكەوتوەدا بەردەوامیی‬ ‫پێببەخشێت‌و پەروەردەتری بكا‪ ،‬ئەو نەفەسە‬ ‫گەرمە كە هونەرمەندانی واڵتەكەمان لەناخی‬ ‫خۆیانەوە كردویانەتە گیانی نەتەوەكەمان‪،‬‬ ‫میراتی زارۆكانی داهاتوی واڵتی رۆژە‪.‬‬

‫رەهەندەكانی‬ ‫دابەزینی نرخی‬ ‫نەوت‬

‫لەچاپخانەكانی ئێرانەوە‬ ‫نۆ كتێبی چاپكراوی غەزەلنوس گەیشتنەوە سلێمانی‬ ‫چاودێر – تریفە‪:‬‬ ‫تەنیا لــەم هەفتەیەدا نــۆ كتێبی‬ ‫چاپكراوی غەزەلنوس‪ ،‬لەچاپخانەكانی‬ ‫ئێرانەوە‪ ،‬بەدیزاینێكی جوان‌و لەچەندین‬ ‫بەرگی قەشەنگ‌و ناوازەداو بەچاپێكی‬ ‫جوانەوە تەواوبون‌و گەیشتنەوە ناو‬ ‫كتێبخانەكانی سلێمانی‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم كارەیان لێپرسراوانی‬ ‫كتێبخانەی غەزەلنوس ئاماژەیان بەوەدا‬ ‫كە» نۆ كتێب یانی دنیایەك گفتوگۆ‬ ‫لەگەڵ نوسەرو وەرگێڕ‪ ،‬دنیایەك خەمی‬ ‫دیزاینی بەرگ‌و نــاوەوەی كتێبەكان‪،‬‬ ‫خەمی هەڵەچنی‌و رێنوسی زمانەوانیی‬ ‫كتێبەكان‪ ،‬یانی دنیایەك خەمی جوان‬ ‫چاپبونی‪ ،‬دنیایەك خەمی ئیجازەی‬ ‫پەڕینەوەی كتێبەكان لەسنور‪ ،‬یانی‬

‫دنیایەك خەمی گەیشتنی كتێبەكان‬ ‫بەشوێنی مەبەست‪ ،‬داگرتنی زیاتر لە‬ ‫‪ 100‬كارتۆن كتێب‪ ،‬بەبێ‌ بیركردنەوە‬

‫لەقازانج‪ ،‬لەفرۆشتنی كتێبەكان لەم‬ ‫دۆخــە خراپەی ئابوریدا‪ ،‬هەمو ئەم‬ ‫خەمانە لەسەرشانی غەزەلنوسە‪.‬‬

‫رەوەز حەمەساڵح‪ ،‬بــەڕێــوەبــەری‬ ‫كتێبخانەی غەزەلنوس بە «چاودێر»ی‬ ‫راگــەیــانــد‪ :‬ئــەم كتێبانە هەشتیان‬ ‫وەرگێڕانن‪ ،‬تەنیا یەك كتێبیان نەبێ‌‬ ‫كە هی «كــاروان كاكەسور»ە‪ ،‬بۆیە‬ ‫حەزمان كرد لەچاپخانەكانی ئێران‬ ‫چاپبكرێن‪ ،‬لەبەرئەوەی چاپی ئێرە‬ ‫كوالێتی نزمەو رەنگی كتێبەكان وەك‬ ‫یەك نین‪.‬‬ ‫كتێبەكانیش بریتین لە «سێ‌ كتێبی‬ ‫كامۆ‪ ،‬دو كتێبی خالید حوسێنی‪،‬‬ ‫یاداشتەكانی هــەمــانــگــوەی‪ ،‬دوایــن‬ ‫رۆمانی كــاروان كاكە سور‪ ،‬چیرۆكی‬ ‫ئەیوب‪ ،‬چاپی نوێی زۆربای یۆنانی»‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لە پاشکۆی رەخنەی‬ ‫چاودێر دەخوێننەوە‬

‫وێنەی ماركیز دەچێتە سەر‬ ‫دراوی كۆڵۆمبیا‬

‫شێتەكان دەگەڕێنەوە بۆ‬ ‫سلێمانی‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوای ئــەوەی هــەردو شێوەكار «سەرخێڵ‬ ‫نـــەوزاد» و «هـــەژار محەمەد» یەكەمین‬ ‫پیشانگەی شێوەكاری خۆیانیان لەگەلەری‬ ‫ئەمنە سورەكە كردەوە كە خۆی لە ‪ 35‬تابلۆدا‬ ‫بینیەوەو تابلۆكان پێكهاتبون لەكەسایەتییە‬ ‫ناودارەكانی كوردو كوچەو كۆاڵنەكانی شاری‬ ‫سلێمانی‪.‬‬ ‫لەئێستایشدا لەخۆئامادەكردندان بۆ كارێكی‬ ‫جیاواز كە تایبەتە بەكردنەوەی پیشانگەیەكی‬ ‫نوێ‌‪ ،‬ئەویش لەخۆگرتنی هەمان تابلۆكانی‬ ‫پێشوترو ژمارەیەكی نوێی تابلۆی جیاواز كە‬

‫ژمارەیەكی لەبەرچاو لەشێتەكانی سلێمانی‬ ‫لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫سەرخێڵ نەوزاد سەبارەت بەكارە نوێیەكەی‌و‬ ‫گرنگیدان بەكاری شێوەكاری بە «چاودێر»ی‬ ‫راگــەیــانــد‪ :‬ئێمە دەمــانــەوێــت ئــەو كارانە‬ ‫بكەین كە پێشتر كەمتر كراون یاخود الیان‬ ‫لێنەكراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم بەشێوەی جیاوازترو‬ ‫ێ‬ ‫ێ شێتەكان هەمو دەم ‌‬ ‫گونجاوتر‪ ،‬دەمانەو ‌‬ ‫لەناوماندا بن‪ ،‬چونكە رۆحــی پاكی ئەوان‬ ‫لەخۆشەویستیماندایە‪ ،‬ئەوان لەجیهانێكدان‬ ‫كەپڕاوپڕی پاكی‌و بەرائەتە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬وەك رێزلێنانێك‪،‬‬ ‫كۆنگرێسی كۆلۆمبیا بڕیارێكی سەبارەت بەدانانی وێنەی گابرێل‬ ‫گارسیا ماركیزی لەسەر جۆرێك لەدراوی ئەو واڵتە پەسەند‬ ‫كرد‪ .‬بڕیاریشە لەماوەیەكی نزیكدا بانكی ناوەندی كۆلۆمبیا‬ ‫فەرمانەكە بخاتە بواری جێبەجێكردنەوە‪ .‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫شوێنی لەدایكبونی ماركیز دەكرێتە شوێنێكی گەشتیاریی‪،‬‬ ‫نوسەرو رۆماننوس ماركیز‪ ،‬یەكێكە لەناودارترینەكانی كۆڵۆمبیاو‬ ‫جیهان‪ ،‬كە لەمایسی ساڵی رابردو كۆچی دوایی كرد‪ ،‬ماركیز‬ ‫لەسەرەتای تەمەنیدا كــاری رۆژنــامــەوانــی كــردوەو یەكێك‬ ‫لەناودارترین رۆمانەكانیشی (سەد ساڵ لەتەنیایی)یە كە پێی‬ ‫بوە خاوەنی خەاڵتی نۆبڵ‪-‬ی ئەدەب لەساڵی ‪ ،1982‬ماركیز‬ ‫بەنوسینە سەرنجڕاكێشەكانی توانی وێنەیەكی جوانی كیشوەری‬ ‫ئەمەریكای التینی پێشكەشی هەمو جیهان بكات‪ .‬لەالیەن‬ ‫خۆشیەوە رۆژنامەی ئال ئیسكتادروی كۆڵۆمبیی رونیكردۆتەوە‪،‬‬ ‫ئەم رێزلێنانە بۆ ئەوەیە تاكو نەوەكانی داهاتو بزانن كە ماركیز‬ ‫چ ئەدیب‌و نوسەرێك‌و كەسایەتییەكی گەورە بوە‪ ،‬شایەنی باسە‬ ‫زۆرێك لەدراوەكانی كۆلۆمبیا وێنەی ئەو كەسەیەتیانەی پێوەیە‬ ‫كە لەسەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا خەباتی سەربەخۆییان دژی‬ ‫ئیسپانیا كردوە‪.‬‬

‫كیسرا ئەحمەد‬

‫ماوەیەكە مشتومڕی دابەزینی نرخی نەوت‪ ،‬هەمو جیهانی هێناوەتە‬ ‫سەر خەت‌و پسپۆڕانی ئابوری‌و ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی ستراتیجی‬ ‫لەسەر لێكەوتە نێگەتیڤەكانی‪ ،‬توێژینەوە دەكەن‪.‬‬ ‫مەسەلەی دابەزینی نرخی نەوت لەجیهاندا كە ئەمڕۆ بەهای خۆی هەیەو‬ ‫واڵتانی جیهان‪ ،‬بەتایبەت زلهێزەكان كە خودی خۆشیان خاوەن سامانی‬ ‫یەدەگی نەوتیین‪ ،‬كەوتونەتە خۆیان‌و پالنی ئایندەی بۆ دادەڕێژن‪.‬‬ ‫دابەزینی نرخی نەوت لەجیهاندا‪ ،‬بەپلەی یەكەم كارەساتە بۆ ئەو‬ ‫واڵتانەی هەمو داهاتێكیان پشتبەستوە بەهەناردەی نەوت‌و داڕشتنی‬ ‫پالنی سااڵنەی بودجەیان لەسەری‪ ،‬عیراق یەكێكە لەو واڵتانەی لەدوای‬ ‫ساڵی ‪-1921‬وە كە بۆتە دەوڵەت لەقۆناغە جیاوازەكانی حكومڕانێتی‌و‬ ‫دەسەاڵتە سیاسییەكاندا‪ ،‬پشتی بەم پالنە ئابورییە بەستوە‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫یەكەمجاریش نییە كە نرخی نەوت لەبازاڕەكانی جیهاندا گۆڕانكاری‬ ‫بەسەردا دێت‪ ،‬بەڵكو چەندین جارو بەبەردەوامی نرخی نەوت یاری‬ ‫كردوەو جاروباریش گۆڕانكاری بەخۆوە بینیوە‪.‬‬ ‫سامانی ژێر زەوی بەتایبەت نەوت‪ ،‬چەند رەهەندێكی هەیە لەوانە‪،‬‬ ‫رەهەندەكانی (سیاسی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬دارایــی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئیداریی‪،‬‬ ‫ژمێریاریی‪ ،‬یاسایی‪ ،‬زانیاری) هەر گۆڕانكارییەك لەنرخی نەوتدا روبدات‬ ‫ئەوا كاریگەریی لەسەر ئەم هەشت رەهەندە دادەنێت‪ ،‬بەتایبەت لەو‬ ‫واڵتانەی كە سەرچاوەی داهاتیان كۆڵەكەكەی هەناردەكردنی نەوت بوە‪.‬‬ ‫بۆیە ئێستا لەسەروبەندی پەسەندكردنی پــڕۆژە یاسای بودجەی‬ ‫گشتی عیراق لەئەنجومەنی وەزیران‪ ،‬عیراقی خستۆتە دودڵییەوە تاكو‬ ‫رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەرانی بكات‪ ،‬پێشتر یەك بەرمیل نەوتی بە‪70‬‬ ‫دۆالر خەماڵندبو‪ ،‬ئێستا كردویەتییە ‪ 65‬دۆالر‪ ،‬لەكاتێكدا لەبازاڕەكانی‬ ‫جیهاندا پێنج دۆالر كەمتر دەكــات‪ ،‬ئەم مەزەندەیە وادەكــات عیراق‬ ‫لەبودجەی گشتیدا دوچــاری كورتهێنان ببێتەوە‪ ،‬سەرباری ئەوەی‬ ‫جێبەجێكردنی ئەركی گرانتری لەسەرەو واڵتیش لەحاڵەتی شەڕكردندایە‪،‬‬ ‫ئەمانە هەمویان كاریگەرییان لەسەر مەسەلەی بودجەو پەسەندكردن‌و‬ ‫رەوانەكردنی نەوت بۆ دەرەوە‌و فرۆشتنی‌و گەڕانەوەی داهاتەكەی دەبێت‪،‬‬ ‫كەواتە عیراق ئێستا لەدوڕیانێكدا گیری خواردوە‪ ،‬بیركردنەوەی تەنها‬ ‫بۆ دەستنیشانكردنی رێگەیەكە كە بەسەالمەتی لەناو ئەو قەیرانەدا‬ ‫رزگــاری بكات‪ ،‬چونكە بەهۆی دۆخە نەخوازراوەكانی رابــردو و ئەو‬ ‫سزایانەی بەسەر كوردستاندا دران‪ ،‬بودجەی گشتی عیراق لەنوێنەران‬ ‫تێنەپەڕێنراو وەكو خۆی مایەوە‪ ،‬تائێستا ئەوەش كەڵەكە بونێكی تری‬ ‫بودجەی گشتییە‪.‬‬ ‫لەتوێژینەوەیەكدا كە لەبارەی بودجەی گشتی عیراقەوە كراوەو باس‬ ‫لەكاریگەریی نرخی نەوت لەسەر رەهەندەكانی سەرەوە كراوە‪ ،‬تیایدا‬ ‫ئاماژە بەوەش كراوە كە لەقۆناغە جیاوازەكانی عیراقداو لەسەردەمی‬ ‫جەنگەكاندا نرخی نەوت لەبازاڕەكانی جیهاندا هەڵكشان‌و داكشانی‬ ‫بەخۆیەوە بینیوە‪ .‬بەاڵم كاتێك بەرزبوە عیراق لەحەڵەتی جەنگدا‬ ‫بوەو میللـەتەكەی سودی لێ نەبینیوە‪ ،‬بەڵكو هەموی بۆ كەرەستە‬ ‫سەربازییەكان خەرجكراوە‪ ،‬هەروەها باس لەوەش كراوە كە لەدوای‬ ‫ساڵی ‪-2003‬وە ‪%95‬ی بودجەی گشتی عیراق پشتبەستو بوە بەداهاتی‬ ‫هەناردەكردنی نەوت‪.‬‬ ‫لەزۆربەی ئەو توێژینەوانەی لەواڵتانی تریش كراون‪ ،‬كۆكن لەسەر ئەوەی‬ ‫دابەزینی ئەم نرخە زۆرترین كاریگەریی لەسەر عیراق دادەنێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئێستا لەحاڵەتی شەڕدایەو مەترسییەكانی تیرۆر تەنگی پێ هەڵچنیوە‪،‬‬ ‫ژمارەیەك كێڵگەی نەوتی لەدەستداوەو كەوتۆتە دەست تیرۆرستان‪،‬‬ ‫كێشەی هەناردەكردنی هەیە‪ ،‬ئەگەرچی توانیویەتی لەگەڵ كوردستان‬ ‫بەشێكی چارەسەر بكات كە هەناردەكردنی گرێدانەوەیە بەبۆرییەكانی‬ ‫كوردستانەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەی قەرزی واڵتانی تریشی لەسەرە كە بەهۆی‬ ‫داگیركارییەكانی رژێمی پێشوەوە پێویستە بیداتەوەو ئەوانەش هەمویان‬ ‫لەسەر داهاتی نەوتن‪ .‬ئێستا یەكێك لەبیركردنەوەكانی تریشی داواكردنە‬ ‫لەواڵتان تاكو واڵتی كوێت رازی بكات بۆ ماوەی ساڵێك‪ ،‬یان دوان‪،‬‬ ‫پێدانەوەی قەرزەكانی لەعیراق دوابخات‪.‬‬ ‫رۆژنامەی یو ئێس ئەی تودەی‪ ،‬پێنج هۆكاری لەبارەی دابەزینی نرخی‬ ‫نەوتەوە دەستنیشان كردوە‪ ،‬یەك لەوانە پەیوەندی بەبەرزبونەوەی‬ ‫دۆالرەوە هەیە بەرامبەر دراوەكانی تر‪ ،‬چونكە كڕین‌و فرۆشی نەوت‬ ‫لەبازاڕەكاندا بەدۆالر مامەڵەی پێوە دەكرێت‪ ،‬هەروا زیادبونی كەرتی وزە‬ ‫لەباكوری ئەمریكا‪ ،‬لەگەڵیشیدا باس لەو كاریگەریانە كراوە كە سعودیە‬ ‫لەناو ئۆپێكدا هەیەتی‌و وایدەبینن ئەو واڵتە كاریگەرییەكی زۆری هەیە‬ ‫لەدابەزاندنی نرخی نەوت‪ ،‬هەروا گەمارۆ ئابورییەكانی سەر روسیاو‬ ‫زیانگەیاندن بەگەشەكردنی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران‪ ،‬یەكێكی ترن‬ ‫لەو مەسەالنەی پەیوەندییان بەدابەزاندنی نرخی نەوتەوە هەیە‪.‬‬

‫لەم ژمارەیەدا‪..‬‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫دیمانەیەکی ئۆرهان پامۆک‬ ‫سەبارەت بە نوێترین ڕۆمانی‬

‫‪٥-٤‬‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤٣٧‬دووشةممة ‪ 2014/١2/٢٢‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫غەزەلنووس نۆ کتێبی باڵوکردەوە و ئەندێشەش یادی ئازاد سوبحیی کردەوە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ئــێــوارەی ڕۆژی شەممە‪ ،‬هـــەردوو‬ ‫ناوەندی غەزەلنووس و ئەندێشە لە شاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬دوو مەراسیمیان ڕێکخست‪ ،‬کە‬ ‫تیایدا غەزەلنووس نۆ کتێبی نوێی باڵو‬ ‫کردەوەو ئەندێشەش زستانە یادێکی بۆ‬ ‫ئازاد سوبحیی شاعیر بەڕێوەبرد‪.‬‬ ‫لە غەزەلنووس‪ ،‬کە هەریەکە لە‪ :‬ئازاد‬ ‫بەرزنجی‪ ،‬ڕەووف بێگەرد‪ ،‬د‪.‬موحسین‬ ‫ئەحمەد عــومــەر‪ ،‬کـــاروان کاکەسوور‬ ‫و حەمە قــادر کە کتێبە نــووســراو و‬ ‫وەرگــێــڕانــەکــانــیــان بــاو کــرابــوونــەوە‪،‬‬ ‫ئامادەبوون‪.‬‬ ‫هەریەکێک لــەوان‪ ،‬دەرب ــارەی کاری‬ ‫وەرگێڕان و نووسینی بەرهەمەکانیان‬ ‫قسەیان کرد و لە کۆتایی مەراسیمەکەشدا‬ ‫واژۆیان لەسەر بەرهەمە تازە باڵوکراوەکان‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫کتێبەکانیش بریتی بــوون لــە‪ :‬سێ‬ ‫کتێبی ئەلبێر کــامــو‪ ،‬زەمـــاوەنـــد و‬ ‫هاوین‪ ،‬مەنفا و مەملەکەت و بێگانە کە‬ ‫د‪.‬موحسین لە فەڕەنسییەوە کردوونی‬ ‫بە کوردی‪ .‬پاریس جەژنی نەبڕاوە کە‬ ‫ژوان جەالل لە ئینگلیزییەوە وەریگێڕاوە‪.‬‬ ‫هــەزار خــۆری درەوشـــاوەو چیاکانیش‬ ‫دەنگیان دایەوەی خالیدی حسێنی‪ ،‬کە‬ ‫ئــازاد بەرزنجی وەریگێڕابوون‪ .‬زۆربای‬ ‫نیکۆس کازانتزاکس کە ڕەووف بێگەرد‬ ‫لە فارسییەوە کردوویەتی بە کوردی‪.‬‬ ‫ڕۆمانی ماڵی نانی نووسەر و ڕۆماننووس‬

‫کــاروان کاکەسوور‪ ،‬هەروەها چیرۆکی‬ ‫ئەیووب بە گێڕانەوەی تەورات کە حەمە‬ ‫قادر کردویەتی بە کوردی‪.‬‬ ‫هــەمــان ئـــێـــوارەش‪ ،‬لــە نــاوەنــدی‬ ‫ئەندێشە‪ ،‬مەراسیمێک بەناونیشانی‬ ‫«زستانە یادێک» بۆ نووسەر و شاعیری‬ ‫کۆچکردوو ئازاد سوبحی ڕێکخراو تیایدا‬ ‫لــەالیــەن دۆســتــان و هاوڕێیانی ئەو‬ ‫شاعیرەوە‪ ،‬چەندان تێکست و بیرەوەری‬ ‫و پارچە مۆسیقا پێشکەش کرا‪.‬‬ ‫لە مەراسیمەکەشدا‪ ،‬هەریەکە لە‬ ‫شێرزاد حەسەن و دالوەر قەرەداغی و‬ ‫موحسین ئەدیب و د‪ .‬ڕەوشت عومەر و‬ ‫بڕوا بەرزنجی قسەیان کرد و تێکستیان‬ ‫خوێندەوە‪.‬‬

‫ماركیز ڕۆمانێكی تەواونەكراوی لەدوای‬ ‫خۆی جێهێشتووە‬

‫بەرز بەرز تا قواڵیی‬ ‫کتێبێکی شیعریی تازەی کەریم‬ ‫دەشتی گەیشتە کتێبفرۆشەکان‬ ‫چاپکراوی نوێی دەزگای جەمال عیرفان‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫سێنتەری های رانسۆنی سەر بە زانكۆی‬ ‫مەكســیكۆ ڕایگەیاندوە كە ئەرشــیڤێكی‬ ‫گەورەی ماركیزی دەســت كەوتووە‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەرشیڤە بریتییە لە چەندین دەستنووس‬ ‫و تێبینــی و وێنــەی فۆتۆگرافیــی بــاو‬ ‫نەكــراوەی ماركیــز و ژمارەیەكــی زۆری‬ ‫ئەلبوومــی وێنــەكان و نامــە و هــەردوو‬ ‫ئامێــری چاپكــردن كە ماركیــز لە كاتی‬ ‫نووسینی ڕۆمانەكانیدا بەكاری دەهێنان‪.‬‬ ‫ســتیڤ ئینیسی نووسەرو بەرێوەبەری‬ ‫ئەو ســێنتەرە وتی‪« :‬ئێمە ئەو ئەرشیڤە‬ ‫قەبەیەمان لە خێزانەكەی ماركیز (واتە‪:‬‬ ‫رۆدریكۆ گارســیای كوڕی و مێرسیدیسی‬

‫ژنــی) كڕیــوە‪ ،‬بــەاڵم هــەردوو ال‪ ،‬واتــە‬ ‫ئەندامانــی ئــەم ســێنتەرەو ئەندامانــی‬ ‫خێزانــی ماركیــز‪ ،‬واڕێككەوتوویــن كــە‬ ‫ئــەم ســەفقەی كڕینــە و نرخەكــەی‬ ‫ڕانەگەیەنرێت‪».‬‬ ‫پێشتر مۆنتیلۆنگۆی شارەزا لە ئەدەبی‬ ‫ماركیز‪ ،‬لەگەڵ بەرپرسی زانكۆی تیكساس‬ ‫لە شاری مەكسیكۆ‪ ،‬سەردانیی ماڵەكەی‬ ‫ماركیزیــان كرد بۆ ئەوەی ئەرشــیڤەكەی‬ ‫ببینــن و هەڵیســەنگێنن‪ ،‬بەپێی ئەو بڕە‬ ‫پارەیــەی لەســەری ڕێككەوتــوون كە تا‬ ‫ئێستا نازانرێت چەندە‪.‬‬ ‫ماركیز لە دواساڵەكانی ژیانیدا ڕێگەی‬ ‫بــە مێرسیدیســی خێزانــی دابــوو كــە‬ ‫دەستنووســەكانی بپارێزێت‪ ،‬بەاڵم زۆری‬ ‫هەوڵدا كە كەســوكاری ژنەكەی قەناعەت‬

‫ێ بكات ئــەو نامە خۆشەویســتییانەی‬ ‫پــ ‌‬ ‫بــۆ بگەڕێننــەوە كە كاتی خــۆی بەر لە‬ ‫شــووكردنی بــە ماركیــز‪ ،‬بــۆ ژنەكــەی‬ ‫نووســیون‪ ،‬هەوڵیــدا ئــەو نامانەیان لێ‬ ‫بكڕێتەوە تا بیانســووتێنێ‌‪ ،‬بەاڵم بێهودە‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫لەنێو ئەرشیڤەكەی ماركیزدا ڕۆمانێكی‬ ‫دەستنووس و تەواونەكراو هەیە‪ ،‬رۆدریكۆ‬ ‫و براكــەی و دایكی‪ ،‬بیــر لەوە دەكەنەوە‬ ‫كــە ئەو ڕۆمانە تەواونەكراوە چاپ و باڵو‬ ‫نەكەنەوە‪.‬‬ ‫ڕۆدریكۆ گارســیا ماركیز دەڵێ‌‪ :‬باوكم‬ ‫بــەر لە مردنی پێی وتم‪« :‬تەنها شــتێك‬ ‫بیــری لێدەكەمــەوە ئەوەیــە كــە ناتوانم‬ ‫لەسەر مەرگی خۆم بنووسم‪».‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٢٢‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫جیهانی ڕۆمان‬

‫د‪ .‬هاشم ئەحمەدزادە‬

‫جیهانی ڕۆمان بە هەموو وێکچوویی و جیاوازییەکانی‬ ‫لەگەڵ جیهانی دەوروبــەری ئێمە‪ ،‬دواجــار جیهانێکی‬ ‫سەربەخۆیە‬

‫«‬

‫مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی کۆمەاڵیەتی‬ ‫و خاوەنــی ئــاوەز‪ ،‬بــە دونیایــەک دەور‬ ‫دراوە کــە بــە جیهانــی واقیــع نــاو‬ ‫دەبردرێــت‪ .‬ئــەم جیهانــە بە هــەر دوو‬ ‫الیەنــی سرووشــتی و دەســتکردییەوە‪،‬‬ ‫کارتێکەرییەکــی دووالیەنــەی لەســەر‬ ‫مــرۆڤ هەیــە‪ .‬لــە الیەکەوە‪ ،‬لــە ڕێگای‬ ‫کارتێکــەری و ڕەنگدانەوەی ئەم جیهانە‬ ‫واقعییــە لــە زەینی مرۆڤــدا ئێمە لەگەڵ‬ ‫دیاردەی ناسین ڕووبەڕوو دەبینەوە‪ .‬واتا‬ ‫ناســین بریتییە لــە کارلێکی دووالیەنەی‬ ‫زەیــن و واقیــع لەســەر یەکتــر‪ .‬ئەگــەر‬ ‫ئەو شــتانەی مرۆڤیــان دەورە داوە وەک‬ ‫جیهانی واقیع پێناســە بکەین‪ ،‬دەتوانین‬ ‫ئــەو دونیایــەی لــە دووتوێی نووســینی‬ ‫گێڕانەوەیی و ڕۆمانیدا و بە شــێوەیەکی‬ ‫خەیاڵــی وێنا دەکرێن‪ ،‬بە جیهانی ڕۆمان‬ ‫نــاوزەد بکەین‪ .‬ئەم نووســینە هەوڵێکە‬ ‫بۆ شــیکردنەوەی چەمکی جیهانی ڕۆمان‬ ‫و تایبەتمەندییەکانــی ئــەم جیهانــە و‬ ‫پێوەندییەکانــی بــە جیهانــی واقیعەوە‪.‬‬ ‫خوێندنــەوەی هەر ڕۆمانێــک خوێنەرەوە‬ ‫دەباتە ناو دااڵنەکانــی جیهانێکی زەینی‬ ‫و خەیاڵییــەوە‪ .‬پرســیار ئەوەیە کە ئەم‬ ‫جیهانە زەینی و خەیاڵییە چ پێوەندییەکی‬ ‫لەگەڵ جیهانی واقیعیی دەوروبەری ئێمە‬ ‫هەیــە؟ تەنیا بە ئاگایی لــە چلۆنایەتیی‬ ‫ســازبوون و بیچمگرتنی جیهانی ڕۆمان‪،‬‬ ‫دەتوانیــن‪ ،‬وێــڕای وەرگرتنــی چێــژی‬ ‫ئەدەبی‪ ،‬بنەماکانی تێگەیشــتنی خۆمان‬ ‫لە ڕەمز و ڕازی هەر دوو جیهانی خەیاڵی‬ ‫و واقیعی زیاتر و پتەوتر بکەین‪.‬‬ ‫جیهانی ڕۆمان‪ ،‬بە پێناسەکردنێکی‬ ‫ساکارانە و کورت‪ ،‬بریتییە لە جیهانێکی‬ ‫خەیاڵیی گێڕانەوەیی کە تێیدا فەزایەکی‬ ‫دەستکرد دەبێتە شوێن و سەردەمی‬ ‫ژیانی کۆمەڵێک کاراکتێری دیاریکراو‪.‬‬ ‫بەاڵم پرسیار ئەوەیە ئەم جیهانە‬ ‫خەیاڵییە چۆن ساز دەکرێت و پێوەندیی‬ ‫بە جیهانی واقیعەوە چییە و چۆنە؟‬ ‫لەڕاستیدا دەقگەلی ئەدەبی تەنیا‬ ‫فانتێزیایەکی ڕووتی دابڕاو لە جیهانی‬ ‫واقیع نین‪ ،‬بەڵکو بە زۆر شێوەی دیار‬ ‫و نادیار هەڵگری ڕەهەندی جیهانی‬ ‫و ماددین‪ .‬ئەگەر ئەمە لەسەر ئەدەب‬ ‫ڕاستییەکی گشتگیر بێت‪ ،‬لەسەر‬ ‫ڕۆمان دەبێتە ڕاستییەکی تایبەت و‬ ‫تەواو پێوەندیدار‪ .‬هەر ڕۆمانێک دواجار‬ ‫تێکەاڵوییەکی ئاڵۆزە لە واقیع و خەیاڵ‪.‬‬ ‫(‪ )١‬بەمجۆرە ئەگەر الیەنی خەیاڵیی‬ ‫دەقی ئەدەبی دەبێت بەو بەشەی کە‬ ‫حەز و خولیای هونەری و چێژوەرگریی‬ ‫خوێنەرەوە دادەمرکێنێت‪ ،‬الیەنی‬ ‫واقیعیی دەقەکە و دەاللەتە جیهانییکەی‬ ‫دەگەڕێتەوە سەر بنەما سیاسی و‬ ‫کۆمەاڵیەتی و فەرهەنگییەکانی دەق‪.‬‬ ‫(‪ )٢‬بە واتایەکی تر دەقی ئەدەبی‬ ‫تەنیا ڕەنگڕێژکردن و نیگارکێشیی‬ ‫دەنگدانەوەیی و زایەڵەییانەی واقیع‬ ‫نییە‪ .‬دەکرێ بڵێین کە دەقی ئەدەبی لە‬ ‫جیاتی ئەوەی تەنیا پشتڕاستکەرەوەی‬ ‫ئاگایی مرۆڤ بێت‪ ،‬فاکتۆرێکی گرنگە بۆ‬ ‫گۆڕینی ئەم ئاگاییە‪)٣(.‬‬

‫لە چەند دەیەی ڕابردوودا باوەڕ بە‬ ‫ڕادەی زۆر بەرچاوی پێوەندیی دەقی‬ ‫ئەدەبی لەگەڵ واقیعی دەرەوەی دەقەوە‪،‬‬ ‫بووەتە هۆی بە بنەماگرتنی دەقی‬ ‫ئەدەبی بۆ لێکدانەوەی هەلومەرجی‬ ‫جۆراجۆری کۆمەاڵیەتی و ژیانی تاک‬ ‫لە کۆمەڵگەیەکی دیاریکراودا‪ .‬وەک‬ ‫نموونە دەکرێت مرۆڤ ئاماژە بە‬ ‫گرین بالد و ڕێمۆند ویلیامز وەک دوو‬ ‫تیۆریزانی بە ناوبانگ و مێژووخوازیی‬ ‫نوێ و ماتریالیزمی فەرهەنگی‪ ،‬وەک‬ ‫دوو قوتابخانەی گرنگی لێکۆڵینەوە‪،‬‬ ‫بکات‪ .‬بەاڵم لەم پێوەندییەدا لێکۆلەرەوە‬ ‫دەبێت ئاگادار بێت کە دەقی ئەدەبی‬ ‫تەنیا بریتی نییە لە ڕەنگدانەوەیەکی‬ ‫ڕاستەوخۆی واقیعی دەرەکی‪ .‬واقیعی‬ ‫دەرەکی دەکرێت وەک هۆکاری ئافراندنی‬ ‫دەق سەیر بکردرێت‪ ،‬بەاڵم لە هەمان‬ ‫کاتدا لەنێوان ئەم هۆکارە و خودی‬ ‫دەقەکەدا و ئەو جیهانەی لەالیەن‬ ‫دەقەکەوە دەردەخسترێت و نوێنەرایەتی‬ ‫دەکرێت‪ ،‬پێوەندییەکی چڕ و نەپساوە‬ ‫هەیە‪ .‬کۆلبوژێوسکا بە شیکردنەوەی‬ ‫ئەم پێوەندییە دێتە سەر ئەم باوەڕە کە‬ ‫هەموو پێکهاتە و ناوئاخنەکانی جیهانی‬ ‫دەرەوە پاڵنەر و یارمەتیدەری هاتنە‬ ‫کایەی جیهانی ئاراستەکراوی ناو دەقن‪.‬‬ ‫ئەم پێکهاتانە بریتین لەو واقیعەی لە‬ ‫دەقدا ڕەنگ دەداتەوە‪ ،‬نووسەری دەق‬ ‫و وەرگری دەق‪ .‬وەرگری دەق هەمان‬ ‫خوێنەرەوەیە کە بە خوێندنەوەی‬ ‫دەقەکە‪ ،‬گیانی وەبەردەنێت و بە هەموو‬ ‫گیانوەبەرنانێکەوە دەقەکە دەژینێتەوە و‬ ‫تازەی دەکاتەوە‪ .‬کاتێک دەقێک و دونیای‬ ‫ئافرێندراوی ناو دەقەکە دێنە ناو دونیای‬ ‫واقیعەوە‪ ،‬دەبنە هۆی دەوڵەمەندیی ئەم‬ ‫دونیا واقیعییەوە‪ .‬وەک دەزانین دونیای‬ ‫واقیعیش بە دوو سەر دەچێتە ناو دەق و‬ ‫ئەو دونیایەی لە دەقدا دەخوڵقێندرێت‪:‬‬ ‫جارێک لە ڕەوتی ئافراندنی دەقەکەدا و‬ ‫جارێکیش لە ڕەوتی خوێندنەوەی دەقەکە‬ ‫لە الیەن وەرگرەوە‪)٤(.‬‬ ‫‌وەک پێشتر ئاماژەم پێکرد لەناو‬ ‫ژانرە ئەدەبییەکانیشدا تا ڕادیەکی‬ ‫زۆر جیاوازیی ئاستی پێوەندیی دەق‬ ‫و دەرەوەی دەق هەیە‪ .‬هێنری جەیمز‬ ‫پێی وایە لە نێو ژانرە ئەدەبییەکاندا‬

‫الساییەکی وردی مرۆڤ و ئاکارەکانی‬ ‫دەبیندرێت و تار و پۆی کۆمەڵگە بەو‬ ‫جۆرەی لە واقیعدا هەیە و هەر لەو‬ ‫چەشنەی ئێمە کاتێک پێ دەنێینە ناو‬ ‫جیهانەوە‪ ،‬خۆی دەردەخات‪ )٨(.‬گەشە‬ ‫و گۆڕانکارییە بەردەوامەکانی کۆمەڵگەی‬ ‫بەشەری و گواستنەوەی شێوەی ژیان لە‬ ‫فەزایەکی پێشمۆدێرنەوە بۆ فەزایەکی‬ ‫مۆدێرن و تەنانەت پۆستمۆدێرن‪،‬‬ ‫گرنگیی ژانری ڕۆمانی بۆ تێگەیشتن‬ ‫لە پێچەڵپێچیی مرۆڤ و جیهانەکەی‬ ‫زیاتر کردووە‪ .‬هەر بۆیە کەسێکی وەک‬ ‫شێلینجێر دێتە سەر ئەو باوەڕەی کە‬ ‫ڕۆمان بە گونجاوترین شێوازە بۆ نیشاندانی‬ ‫جیهانی مۆدێرن دابنێت‪ )٩(.‬ئەگەرچی‬ ‫ڕۆمان بە گشتی یارمەتیدەرێکی گرنگە‬ ‫بۆ تێگەیشتنی ئێمە لە مرۆڤ و کۆمەڵگە‬ ‫جۆراجۆرەکانی‪ ،‬هێندێک لە تیۆریزانان‬ ‫لەنێوان جۆرەکانی ڕۆمان جیاوازی‬ ‫دادەنێن و هێندێک ڕۆمانی تایبەتی لە‬ ‫بواری یارمەتیدان بە تێگەیشتن لە مرۆڤ‬ ‫بە کەڵکتر دەزانن‪ .‬بۆ نموونە فریدمان‬ ‫ئاماژە بە ڕۆمانی ‹کراوە› دەبەرابەر‬ ‫ڕۆمانی ‹داخراو›دا دەکات و دەڵێت کە‬ ‫ڕۆمانی نوێ و کراوە یارمەتیدەرمان بووە‬ ‫کە خۆمان ببینین یاخود هەست بکەین‬ ‫کە خۆمان دەبینین‪ )١٠(.‬هێندێک لە‬ ‫تیۆریزانانی بواری ڕۆمان پێوەندیی‬ ‫دوو جیهانی واقیع و جیهانی خەیاڵیی‬ ‫ڕۆمان لە کارکردی زمان دەبەستنەوە‬ ‫و زمانیبوونی جیهانی ڕۆمان‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫وێکچوویی زۆری لەگەل چیهانی واقیع‪،‬‬ ‫بەرجەستە دەکەنەوە‪:‬‬ ‫ڕۆمانێک‬ ‫ڕۆماننووس‬ ‫کاتێک‬ ‫دەنووسێت‪ ،‬ئەو جیهانێکی جیاواز و نوێ‬ ‫دەئافرێنێت‪ .‬ئەم جیهانە دام و دەزگای‬ ‫تایبەت بە خۆی هەیە‪ ،‬دانیشتووی‬ ‫خۆی هەیە‪ ،‬شێوەی پێوەندیی و‬ ‫خزمایەتیی تایبەت بە خۆی هەیە‪،‬‬ ‫نرخ و بەهای کۆمەاڵیەتیی تایبەت بە‬ ‫خۆی هەیە کە خەڵکەکەی پەیڕەویان‬ ‫دەکەن و بە هۆیانەوە دەژین و هەست‬ ‫دەکەن چ شتێک الی ئەوان گرنگە‪.‬‬ ‫ئەم جیهانە ڕەنگە لە زۆر ڕووەوە وە‬ ‫جیهانی واقیع بچێت و ڕەنگیشە لە‬ ‫زۆر بارەوە یارمەتیدەرێکی باو بێت بۆ‬ ‫وەبیرخستنەوەی کۆمەڵگەیەک‪ ،‬واقیعێک‬

‫دونیای خۆیانی لەگەڵ بەراورد بکەن‪.‬‬ ‫هەڵبەت دەبێ بزانین کە ڕۆڵی ڕۆمان‬ ‫تەنیا لە ئاراستەکردنی نموونەیەک بۆ‬ ‫جیهان زیاترە‪ .‬ڕۆمان لە هەمان کاتدا بە‬ ‫کارتێکەریی لەسەر خوێنەرەوە‪ ،‬دەبێتە‬ ‫هۆی داڕشتن و فۆڕمپێدانی زەینی ئەو‪.‬‬ ‫«ڕۆمان‪ ،‬لەجیاتی نوێنەرایەتیکردنی‬ ‫هەموو جیهان‪ ،‬تەنیا ڕووناکی دەبەخشێتە‬ ‫سەر هێندێک خاڵی دەستڕاگەیشتن بە‬ ‫جیهان؛ بۆ ئەم ئامانجەش ڕۆمان دەبێ‬ ‫جۆرێک لە لێنز بدات بە خوێنەرەوە‬ ‫کە یارمەتیدەری ئەو بێت بۆ بینینی‬ ‫جیهان بە شێوەیەکی ڕوونتر و لە‬ ‫هەمانکاتدا توانایی ئەوەی پێبدات کە‬ ‫خۆی لەگەڵ جیهاندا ڕابێنێت‪)١٣(».‬‬ ‫هەڵبەت زۆر گرنگە کە ڕۆڵی ڕۆمان‬ ‫تەنیا تا ئاستی گێڕانەوەی واقیع و‬ ‫وەسفی جیهانی دەرەکی دانەبەزێنین‪.‬‬ ‫ڕۆڵی فەرهەنگسازی ڕۆمان جێگایەکی‬ ‫شایستەی لە ڕا و بۆچوونی پسپۆڕانی‬ ‫تیۆریی ڕۆماندا هەیە‪ .‬ڕۆمان هەم وەسفی‬ ‫کولتوری کۆمەڵگەی خۆی دەکات و‬ ‫هەمیش بە هەموو کەلێن و قوژبنەکانیدا‬ ‫شۆڕ دەبێتەوە و تەنانەت سازیشی‬ ‫دەکات‪ )١٤(.‬لە پێوەندی لەگەڵ پرسی‬ ‫ئەوەی کە ڕۆمان نوێنەرایەتیی ژیان‬ ‫دەکات یاخود دروستی دەکات‪ ،‬هێندێک‬ ‫لە ڕەخنەگران پێیان وایە ئەوەی ڕۆمان‬ ‫دەیکات «زیاترە لە نوێنەرایەتیکردن و‬ ‫نیشاندانی ژیان بە تەنیا‪ ،‬بەڵکوو ڕۆمان‬ ‫دروستکەری ژیان و داستانێکی کردەکییە‬ ‫لە ڕیزی هەموو ئەو داستانانەی ئێمە بۆ‬ ‫ڕێکخستن و پێناسەکردنی ئەزموونەکانی‬ ‫خۆمان و واقیع ئاراستەیان دەکەین‪)١٥(.‬‬ ‫ڕۆمان وەک ڕێکخستنی هونەرییانەی‬ ‫ئاخافتنە‬ ‫جیاوازەکانی‬ ‫«تیپە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان» و «دەنگە تاکە‬ ‫کەسییەکان»‪ ،‬بەو جۆرەی باختین‬ ‫دەستنیشانی دەکات(‪ ، )١٦‬دەتوانێت‬ ‫سەرچاوەیەکی گرنگ بێت بۆ‬ ‫دەستنیشانکردنی دەنگ یا دەنگگەلی‬ ‫بااڵدەستی کۆمەڵگەیەکی دیاریکراو‬ ‫لە زەمەنێکی دیاریکراودا‪ .‬چلۆنایەتیی‬ ‫بەراوردکردنی جیهانی ئامادە و واقیعی‬ ‫لەگەڵ جیهانی خەیاڵیی ڕۆمان کە بە‬ ‫هەموو کاراکتێر و ڕووداوەکانییەوە‬ ‫ئافرێندراوی خودی مرۆڤە‪ ،‬دەگەڕێتەوە‬

‫ڕۆمان سەربەخۆترین و بەرچاوترین‬ ‫و کشاوەترین شێوازی ئەدەبییە‪)٥(.‬‬ ‫ڕۆمان دەتوانێت بنەمایەکی فراوانتر‬ ‫بۆ بینین و لێکدانەوە و تێگەیشتن لە‬ ‫ژیانی مرۆڤ و هەلومەرجی ناوخۆیی‬ ‫و دەرەکیی ئەو دەستەبەر بکات‪ .‬بە‬ ‫باوەڕی وێلز‪ ،‬ڕۆمان ئامرازی تێگەیشتنە‬ ‫و لە هەمان کاتدا دەتوانێت شوێنێک‬ ‫بێت بۆ تاوتوێکردن و وەاڵمدانەوەی‬ ‫پرسە سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکان‪)٦(.‬‬ ‫بە هۆی شێوازی تایبەتیی گێڕانەوەوە‬ ‫ڕۆمان باس لەوە دەکات کە دانیشتوانی‬ ‫جیهانەکەی چۆن بیر دەکەنەوە و چۆن‬ ‫دەژین‪ .‬گێڕانەوە لە ڕۆماندا تایبەتمەندیی‬ ‫جیاواز لە شیوەکانی پێشووتری گێڕانەوە‬ ‫وەردەگرێت‪ .‬گێڕانەوەی ڕۆمانی لەڕاستیدا‬ ‫بریتییە لە ڕاپۆرتێک لە شێوەی‬ ‫بیرکردنەوە و ژیانی دانیشتوانی جیهانی‬ ‫ڕۆمانەکە‪ .‬شێوەی تایبەتیی گێڕانەوە لە‬ ‫ڕۆماندا سەرنجی بۆتۆر ڕادەکێشێت و‬ ‫دەڵێت کە ئەمجۆرە لە گێڕانەوەیە وەک‬ ‫دیاردەیەک هەتا ئەو دیو سنوورەکانی‬ ‫ئەدەب دەڕوات و بەمجۆرە دەبێت بە‬ ‫یەک لە کۆڵەکەکانی تێگەیشتنی ئێمە لە‬ ‫واقیع‪ )٧(.‬نوێبوونی ڕۆمان و شێوازی‬ ‫گێڕانەوەکەی هێندێک تیۆریزانی ئەدەبی‬ ‫دێنێتە سەر ئەو باوەڕە کە لە ڕۆماندا‬

‫و هەروەها مرۆڤایەتی؛ بەاڵم دواجار ئەمە‬ ‫جیهانێکە لە زمان ساز کراوە‪)١١(.‬‬ ‫جیهانی دروستکراوی ڕۆمان شەرت‬ ‫نییە الساکردنەوەیەکی تەواو بێت لە‬ ‫کۆمەڵگەی سازکراوی دەستی مرۆڤ‪.‬‬ ‫تایبەتمەندیی‬ ‫ئەمەش‬ ‫سەرەڕای‬ ‫شوێنزەمەنی ڕۆمان (‪)chronotope‬‬ ‫وا دەکات کە جیهانی سازکراوی ڕۆمان‬ ‫جیهانێکی زیندوو بێت‪ ،‬جیهانێک کە‬ ‫لە دەرەوەی هۆش و خولیاکانی مرۆفدا‬ ‫نییە‪ .‬جیهانی سازکراو و ئاراستەکراوی‬ ‫ڕۆمان بریتییە لە‪:‬‬ ‫کۆمەڵگەیەک‪ ،‬کۆمەڵێک مرۆڤ‬ ‫لە زەمەن و شوێنێکی دیاریکراودا؛‬ ‫ئەوەش بەو مانایەیە کە ئێمە دەتوانین‬ ‫داهێنانەکەی نووسەر‪ ،‬بە بەراورد لەگەڵ‬ ‫ئەزموونەکانی خۆمان و بە کۆمەڵێک‬ ‫شێوەی تایبەت‪ ،‬هەڵسەنگێنین‪ .‬لەم‬ ‫ڕوانگەیەوە ڕۆمان خاوەنی جۆرێک لە‬ ‫واقیعە کە دەکرێت بسەلمێندریت و‬ ‫دەبێت بە بەشێک لەو سەرچاوەی لەنێوان‬ ‫نووسەر و خوێنەرەوەدا هەیە(‪)١٢‬‬ ‫جیهانی ڕۆمان بە هەموو وێکچوویی و‬ ‫جیاوازییەکانی لەگەڵ جیهانی دەوروبەری‬ ‫ئێمە‪ ،‬دواجار جیهانێکی سەربەخۆیە‪.‬‬ ‫ئەم جیهانە سازکراوە دەتوانێت وەک‬ ‫نموونەیەک بێت بۆ خوێنەرەوان کە‬

‫سەر شێوازی ڕوانین و بۆچوونی ئێمە‬ ‫بۆ جیهانی واقیع‪ .‬جیهانی ڕۆمان‬ ‫تێگەیشتنی ئێمە لەمەڕ جیهانی واقیع‬ ‫بە شێوەیەکی بەرچاو و کاریگەر قووڵتر‬ ‫و تیژتر دەکات‪« .‬چونکە ڕووداوەکانی‬ ‫ناو ڕۆمان‪ ،‬ئەگەر بمانەویت دەربڕینێکی‬ ‫گشتی و باو بەکار بێنین‪ ،‬لە ڕووداوگەلی‬ ‫واقیع ‹›سرنجڕاکێشتر»ن‪ .‬سەرهەڵدانی‬ ‫وەاڵمی‬ ‫خەیاڵییەکان‬ ‫داستانە‬ ‫پێداویستییەکانن و هەڵگری کارکردێکن‪.‬‬ ‫کاراکتێرە خەیاڵییەکان بۆشاییەکانی‬ ‫واقیع پڕ دەکەنەوە و بەرچاوڕوونی‬ ‫دەدەن بە ئێمە‪ )١٧(.‬بەراوردی جیهانی‬ ‫ئافرێندراوی ڕۆمان لەگەڵ جیهانی واقیع‬ ‫ڕۆماننووس و فەلسەفەزانی بەناوبانگی‬ ‫ئیتالی‪ ،‬ئومبێرتۆ ئێکۆ‪ ،‬دینێتە سەر‬ ‫ئەو باوەڕە کە ڕۆمان هەستێکی خۆش‬ ‫سەبارەت بە دانیشتوانی جیهانێک دەدات‬ ‫بە ئێمە کە تێیدا ڕاستی بە شێوەیەکی‬ ‫تۆکمە و سەقامگرتوو ئامادەیە؛ بەالم‬ ‫بە پێچەوانەوە‪ ،‬جیهانی واقیع وێدەچێت‬ ‫جیهانێکی تەواو ناسەقامگیر و ڕێونکەر‬ ‫بێت‪)١٨(.‬‬ ‫ئێمە لەداستانی خەیاڵیدا بە شوێن‬ ‫جۆرێک لە دڵنیایی و هیمنایەتیی‬ ‫فکریدا دەگەڕێین کە جیهانی واقیع‬ ‫ناتوانێت بمانداتێ‪ ]...[ .‬ئێمە بۆ ئەوەی‬

‫قەوارەیەک بە ئەزموونە کەڵەکەبووە‬ ‫بێنەزمەکان بدەین ڕۆمان دەخوێنینەوە؛‬ ‫ئێمە خەریکی یارییەکین‪ ،‬بەاڵم مەبەستی‬ ‫ئێمە لەو یارییە ئەوەیە کە هەستێک بە‬ ‫دیاردە جیهانییە بەرباڵو و بێنەزمەکان‬ ‫ببەخشین _ ئێمە بە شوێن دۆزینەوەی‬ ‫سەرپەنایەکین لەدەست خەمۆکی و ئەو‬ ‫دڵەڕاوکێیەی کە هەرکاتێ بمانەوێت بە‬ ‫دڵنیاییەوە شتێک سەبارەت بە دونیا‬ ‫بڵێین‪ ،‬بەربینگمان پێ دەگرێت‪)١٩(.‬‬ ‫ئەگەر ئەم بۆچوونانە بە گشتی‬ ‫لەسەر ڕۆمان ڕاست بن‪ ،‬دەبێ لە‬ ‫بیرمان نەچێت کە هەلومەرجی تایبەتیی‬ ‫هەر کۆمەڵگەیەک و هەر سەردەمێک‬ ‫دەتوانێت لەسەر چلۆنایەتیی هاتنە‬ ‫کایە و وردبوونەوەی ئەم بۆچوونانە‬ ‫کارتێکەریی خۆی هەبێت‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫دەستپێکی سەرهەڵدانی ڕۆمان لە‬ ‫ئامریکا و چلۆنایەتیی پێشوازیکردنی‬ ‫لەو واڵتەدا زۆر گرنگە‪ .‬ئەگەر ئەم ژانرە‬ ‫سەرەتایەکی دڵخۆشکەرانەی لە ئامریکا‬ ‫نەبوو‪ ،‬دواتر هەر لەو واڵتەدا بوو کە‬ ‫ڕۆمان گەیشتە ترۆپکەکانی گەشەی‬ ‫خۆی‪ .‬برادبەری ئەم مێژوویە لە ئامریکا‬ ‫بە شێوەیەکی جوان دەستنیشان دەکات‬ ‫و دەڵێت‪« :‬سەرەتا لە ئامریکا ڕۆمان‬ ‫تا ڕادەیەکی زۆر کۆچەرێکی نایاسایی‬ ‫و درەنگوەخت بوو‪ .‬جیفێرسۆن وەک‬ ‫دیاردەیەکی تاوانباری ئامریکایی‬ ‫دەیڕوانییە ڕۆمان‪ ،‬نوا وێبستێر ڕۆمانی‬ ‫بە شتێکی مەترسیدار و هاندەری خراپە‬ ‫دادەنا‪ )٢٠(».‬بەاڵم زۆر ناخایەنێت‬ ‫کە کۆمەڵگەی ئەمریکی بۆچوونی خۆی‬ ‫لەئاست ڕٶمان دەگۆڕێت‪ .‬ئەوە تەنیا‬ ‫لە ‪١٨٤٠‬و ‪١٨٥٠‬کاندا بوو کە ڕۆمان‬ ‫بە هێزەوە لە ئامریکا سەقامگیر بوو‪.‬‬ ‫(‪ )٢١‬هۆکارەکانی سەرهەڵدانی ڕۆمان‬ ‫لە کۆمەڵگەیەکەوە بۆ کۆمەڵگەیەکی تر‬ ‫و لە فەرهەنگێکەوە بۆ فەرهەنگێکی تر‬ ‫دەتوانێ بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش‬ ‫بیر و بۆچوونی فەلسەفیی ئێمە لەمەڕ‬ ‫ئەم کۆمەڵگە و فەرهەنگانە دیاری‬ ‫بکات‪ .‬باومان لەگەل ڕۆرتی هاوڕایە کە‬ ‫شارستانییەتی ڕۆژاوایی لەبەر ئەوەی لە‬ ‫گوتاری فەلسەفی دوور کەوتووەتەوە‬ ‫«بۆ ئەوەی خۆی ڕزگار کات‪ ،‬پێویستی‬ ‫بە سەرپەنایەکی تر هەبوو‪ ».‬ڕۆژاوا‬ ‫ئەو سەرپەنایەی دۆزییەوە‪« ،‬داهێنانی‬ ‫گەورەی ڕۆژاوا– ڕۆمان‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫داستانی خەیاڵی»‪ .‬کاتێک باومان باس‬ ‫لە کۆندێرا و ئێکۆ دەکات و بۆچوونە‬ ‫جیاوازەکانی ئەوان لەسەر ڕۆمان‬ ‫هەڵدەسەنگێنێت بە ئاکامی زۆر گرنگ و‬ ‫سەرنجڕاکێش دەگات‪ .‬بە باوەڕی باومان‬ ‫هۆکاری جیاوازیی بۆچوونەکانی ئێکۆ‬ ‫و کۆندێرا بریتییە لە جیاوازیی جیل‬ ‫لەنێوان ئەواندا‪« .‬لە تیۆریی کۆندێرادا‬ ‫ڕۆمان باسی ئەزموونی جیلێک دەکات کە‬ ‫لەژێر سێبەری دەوڵەتێکی تۆتالیتاریدا‬ ‫گەورە بووە‪ ...‬بەاڵم بە الی ئێکۆوە‬ ‫ڕۆمان باسی جیلێک دەکات کە لە‬ ‫کۆمەڵگەیەکی فرەدەنگی پۆستمۆدێرندا‬ ‫گەورە بووە کە تێیدا یاساکان بەردەوام‬ ‫کەم دەبنەوە‪ .‬بۆ بەردەنگەکانی کۆندێرا‬ ‫ڕۆمان بە نیشاندانی جیاوازییەکان‬ ‫ڕۆڵێکی ڕزگاریدەر دەگێڕێت‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫بۆ بەردەنگەکانی ئێکۆ ڕۆمان جێپێیەک‬ ‫لە جیهانێکی ناسەقامگیردا دەستەبەر‬ ‫دەکات‪)٢٢(.‬‬ ‫بە باوەڕی من لە هەلومەرجی ئێستادا‬ ‫زۆر گرنگە کە لێکۆلەرەوانی کورد ڕۆل‬ ‫و جێپێی ڕۆمان لە کۆمەڵگەی کوردیدا‬ ‫بە وردی هەڵسەنگێنن و لە ئەنجامی‬ ‫توێژینەوەیەکی وردی هەمەالیەنەدا باس‬ ‫لە کارکردی ڕۆمان لە کۆمەڵگەی کوردیدا‬ ‫بکەن‪ .‬ئەم باسە لەمەڕ جیهانی ڕۆمان‬ ‫دەتوانێت تەنیا وەک دەروازەیەک بێت بۆ‬ ‫چوونە ناو باسەکە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪1-Bradbury, Malcolm, What‬‬ ‫‪is a Novel?, Edward Arnold,‬‬ ‫‪London, 1973, p. 69.‬‬ ‫‪2‬‬‫‪Ashcroft,‬‬ ‫‪Bill‬‬ ‫‪and‬‬ ‫‪Ahluwalia,‬‬ ‫‪Pal,‬‬ ‫‪Said:‬‬ ‫‪The Paradox of Identity,‬‬

‫‪Routledge, London and New‬‬ ‫‪York, 1999, p. 4.‬‬ ‫‪3- Kettle, Arnold, An‬‬ ‫‪Introduction to the English‬‬ ‫‪Novel: Volume 1, To George‬‬ ‫‪Eliot, Hutchinson, London,‬‬ ‫‪1972. p. 3.‬‬ ‫‪4- Kolbuszewska, Zofia, The‬‬ ‫‪Poetics of Chronotope in the‬‬ ‫‪Novels of Thomas Pynchon,‬‬ ‫‪The Learned Society of‬‬ ‫‪Catholic University of Lublin,‬‬ ‫‪Lublin, 2000, p. 23.‬‬ ‫‪5- Buchen, Irving H. ‘The‬‬ ‫‪Aesthetics of the Supra‬‬‫‪Novel’, in John Halperin (ed.),‬‬ ‫‪The Theory of the Novel: New‬‬ ‫‪Essays, Oxford University‬‬ ‫‪Press, New York and etc., pp.‬‬ ‫‪91-108, 1974, p. 91.‬‬ ‫‪6- Maugham, Somerset W.,‬‬ ‫‪Ten Novels and Their Authors,‬‬ ‫‪Mandarin, London, 1991, p.‬‬ ‫‪6.‬‬ ‫‪7- Butor, Michel, ‘The Novel‬‬ ‫‪as‬‬ ‫‪Research’,‬‬ ‫‪Translated‬‬ ‫‪by Gerard Fabian, in Brad,‬‬ ‫‪Malcolm (ed.), The Novel‬‬ ‫‪Today:‬‬ ‫‪Contemporary‬‬ ‫‪Writers on Modern Fiction,‬‬ ‫‪Manchester University Press,‬‬ ‫‪1977, p. 48.‬‬ ‫‪8- Allen, Walter, The English‬‬ ‫‪Novel: A Short Critical History,‬‬ ‫‪Pelican‬‬ ‫‪Books,‬‬ ‫‪London,‬‬ ‫‪1958, pp.13-14..‬‬ ‫‪9- Schellinger, Paul, ‘Editor’s‬‬ ‫‪Note’, in Paul Schellinger‬‬ ‫‪(ed.), Encyclopedia of the‬‬ ‫‪Novel, Volume I, Fitzory‬‬ ‫‪Dearborn Publishers, Chicago‬‬ ‫‪& London, 1998, p. viii.‬‬ ‫‪10‬‬‫‪Friedman,‬‬ ‫‪Alan,‬‬ ‫‪The Turn of the Novel: The‬‬ ‫‪Transition to Modern Fiction,‬‬ ‫‪Oxford‬‬ ‫‪University‬‬ ‫‪Press,‬‬ ‫‪London, 1970, p. 179-180.‬‬ ‫‪11- Bradbury, What is a‬‬ ‫‪novel?,‬‬ ‫‪Edward‬‬ ‫‪Arnold,‬‬ ‫‪London, 1973, p. 38.‬‬ ‫‪12- Bradbury, Malcolm,‬‬ ‫‪What is a Novel, Edward‬‬ ‫‪Arnold, London, 1973, p. 37.‬‬ ‫‪13- Iser, Wolfgang, ‘The‬‬ ‫‪role of the reader in Fielding’s‬‬ ‫‪Joseph Andrews’ in K.M.‬‬ ‫‪Newton (ed.) Theory into‬‬ ‫‪Practice: A Reader in Modern‬‬ ‫‪Literary Criticism, St. Martin’s‬‬ ‫‪Press, New York, 1992, p.‬‬ ‫‪96.‬‬ ‫‪14- Bradbury, Malcolm,‬‬ ‫‪What is a Novel, Edward‬‬ ‫‪Arnold, London, 1973, p. 8.‬‬ ‫‪15‬‬‫‪Bradbury,‬‬ ‫‪Malcolm‬‬ ‫‪(ed.), The Novel Today:‬‬ ‫‪Contemporary Writers on‬‬ ‫‪modern Fiction, Manchester‬‬ ‫‪University Press, Manchester,‬‬ ‫‪1977, p. 11.‬‬ ‫‪16- Bakhtin، M. M., The‬‬ ‫‪Dialogic Imagination: Four‬‬ ‫‪Essays by M. Bakhtin,‬‬ ‫‪Michael Holquist (ed.), trans.‬‬ ‫‪Caryl Emerson and Michael‬‬ ‫‪Holquist, Th University of‬‬ ‫‪Texas Press, Austin, 1988,‬‬ ‫‪262.‬‬ ‫‪17- Butor, Michel, ‘The Novel‬‬ ‫‪as Research’, trans. Gerard‬‬ ‫‪Fabian, Bradbury, Malcolm‬‬ ‫‪(ed.), The Novel Today:‬‬ ‫‪Contemporary Writers on‬‬ ‫‪modern Fiction, Manchester‬‬ ‫‪University Press, Manchester,‬‬ ‫‪1977, p. 51.‬‬ ‫‪18- Bauman, Zygmunt,‬‬ ‫‪‘From Pilgrim to Tourist – or‬‬ ‫‪a Short History of Identity’,‬‬ ‫‪in Stuart Hall & Paul du Gay,‬‬ ‫‪Questions of Cultural Identity,‬‬ ‫‪Sage Publications, London 7‬‬ ‫‪etc. pp, 18-38, 1997, p. 119.‬‬ ‫‪19- Ibid., p. 119.‬‬ ‫‪20- Bradbury, Malcolm, The‬‬ ‫‪Modern American Novel, New‬‬ ‫‪Edition, Oxford University‬‬ ‫‪Press, Oxford, 1992, p. v.‬‬ ‫‪21- Bradbury, Malcolm, The‬‬ ‫‪Modern American Novel, New‬‬ ‫‪Edition, Oxford University‬‬ ‫‪Press, Oxford, 1992, p. vi.‬‬ ‫‪22- Bauman, Zygmunt,‬‬ ‫‪‘From Pilgrim to Tourist – or‬‬ ‫‪a Short History of Identity’,‬‬ ‫‪in Stuart Hall & Paul du Gay,‬‬ ‫‪Questions of Cultural Identity,‬‬ ‫‪Sage Publications, London 7‬‬ ‫‪etc. pp, 18-38, 1997, p. 120.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٢٢‬‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫هەژار عوسمان‬ ‫بەشی دووەم‬

‫الواز و خوار لەدایک دەبوو لە ئانوســاتی پەژارەی‬ ‫مەنعەتەجەولەکانــدا‪ ،‬بــێ بوونــی هیــچ چەشــنە‬ ‫دڵنیایییــەک لــە یەکبینینەوە لــە ڕۆژانی دواییدا‪.‬‬ ‫پاشــان‪ ،‬وەک دەرەنجامێک بــۆ ئەم زۆرجار ژیانە‬ ‫کورتخایەنانە هەندێجار لەم دیدەنییە پەڕپوتانەدا‪،‬‬ ‫مندااڵنێــک دەهاتنــە دنیــاوە و لەدایــک دەبوون‪.‬‬ ‫لەبەرئــەوە بــۆ من‪ ،‬پاریســی دەمــی داگیرکردن‬ ‫هــەردەم جۆرێک بوو لــە تاریکایییەکی کۆنینە و‬ ‫سەرەتایی‪ .‬بەبێ ئەو شتانە و بەبێ پاریس دەشێ‬ ‫قــەت لەدایک نەبووبایــەم‪ .‬ئەو پاریســە قەت لە‬ ‫کۆڵم نابێتەوە و قەتیش لە نیگەرانکردنم دەســت‬ ‫هەڵناگــرێ‪ ،‬و کتێبەکانم زۆرجار لەژێر ڕۆشــناییە‬ ‫ڕووپۆشکراوەکەیدا خۆیان دەشۆن‪.‬‬ ‫و ئەمەیش بەرگریکردنێکە بۆ سەلماندنی ئەوەی‬ ‫پاریسی دەمــی داگیرکردن هــەردەم جۆرێک بــوو لە‬ ‫کە نووســەر بــەردەوام و بێ بوواردن ئیشــارەتی‬ ‫لێدراوەبــە ڕۆژی لەدایکبوونــی و ســەردەمەکەی‪،‬‬ ‫تاریکایییەکی کۆنینە و سەرەتایی‪ .‬بەبێ ئەو شتانە و‬ ‫تەنانــەت گــەر ڕاســتەوخۆ بەشــداریش نەبووبی‬ ‫بەبێ پاریس دەشێ قەت لەدایک نەبووبایەم‬ ‫لــە کــردە سیاســییەکاندا‪ ،‬تەنانــەت گــەر ئیزنی‬ ‫بەوەیشــدابێ دوورەدەســت بێ و دوور لە خەڵکی‬ ‫ئەوەی پێی دەڵێن “بورجی گۆشــەگیری” بژیێت‪.‬‬ ‫ئەگــەر ئەو شــیعر بنووســێ‪ ،‬ئــەوا شــیعرەکانی‬ ‫شەوق و زەوقیان دەدایە چاوی مرۆ‪ ،‬وەختایەک ئــەو نهێنــی و ڕازەی قوواڵیــی دەبەشــێتەوە بــە‬ ‫تاکــەکان و دەکــرێ ببێتــە تێمــای هەرەدیــار لە‬ ‫ڕەنگدانــەوەی ئــەو زەمەنــەن کە ئــەو تێیدا ژین هەندێ ڕۆژ لە خەو ڕادەبووم‬ ‫دەگوزەرێنــێ و هەرگیــز نەیتوانیوە لــە ناوچە و‬ ‫تا ببینم ئاخۆ فڕیون و ئەوێیان جێ هێشتووە؟ ڕۆمانێکدا‪ .‬بەاڵم هێشــتاکونێ من گەشبینم لەمەڕ‬ ‫ڕووبەرێکی جیاوازدا شیعر بنووسێ‪.‬‬ ‫ئاییندەی ئەدەبیات و من قایلکراوم کە نووسەرانی‬ ‫ئەمــە بەتایبەتــی قەولێکــی درووســتە لــە‬ ‫قوو‪ ،‬فرە جار لە شــیعری ســەدەی نۆزدەیەمدا داهاتوو پارێزگاریی لە دەستکەوتەکان دەکەن هەر‬ ‫دەرکەوتــووە– لــەالی بۆدلێر یــا ماالرمێ‪ .‬بەاڵم وەک چۆن هەموو نەوەکان لە زەمانی “هۆمێر”ەوە‬ ‫ئــەم شــیعرەی یەیتس ناشــێ لە ســەدەی نۆزدە تا ئێستا کردوویانە‪.‬‬ ‫لەگــەڵ گشــت ئەمانەیشــدا‪ ،‬نووســەر هەردەم‬ ‫نووســرابێ‪ .‬شــیعرەکە ڕیزم‪-‬کێشــێکی شــیعری‬ ‫تایبەتی و مێالنکۆڵی هەیە کە لە شیعری سەدەی خــۆی و شــتەکان ڕێــک دەخا بۆ ئــەوەی هەندێ‬ ‫بیســتەمدا جێــی دەبێتــەوە و تەنانــەت هەر لەو شتی ئەبەدیی و هەمیشەخایەن دەرببڕێ تەنانەت‬ ‫نووسەر زۆر بەتوندی بەستراوەتەوە بە سەردەمەکەی‬ ‫وەختێ نووســەر‪ ،‬وەکوو هــەر هونەرمەندێکی تر‪،‬‬ ‫ساڵەی شیعرەکەی تێدا نووسراوە‪.‬‬ ‫خۆیەوە کە ناتوانێ لێی قوتار بێ و تاکە هەوایەک کە‬ ‫نووســەرێکی ســەدەی بیســتەم دەشــێ‪ ،‬بــۆ زۆر بەتونــدی بەســتراوەتەوە بــە ســەردەمەکەی‬ ‫کەڕەتێکیــش بووبــێ‪ ،‬هەســتی بــە زیندانیبوون خۆیەوە کە ناتوانێ لێی قوتار بێ و تاکە هەوایەک‬ ‫هەناسەی لێ هەڵدەمژێ هەوای ڕۆحی سەردەمەکەیەتی‬ ‫کردبــێ بەهۆی ســەردەمەکەیەوە‪ ،‬و خوێندنەوەی کــە هەناســەی لــێ هەڵدەمــژێ هــەوای ڕۆحــی‬ ‫ڕۆماننووســەکانی ســەدەی نۆزدەیەم–بالــزاک‪ ،‬سەردەمەکەیەتی‪ .‬لە بەرهەمەکانی “ڕاسین”** و‬ ‫پێوەگرتبوو وا بڵێن‪ .‬مێردمنداڵ و منداڵەکان بەبێ شیعرێکدا کە‪ ،‬ویلیام بوتڵەر یەیتس نووسیویەتی‪ ،‬دیکێنــز‪ ،‬تۆڵســتۆی‪ ،‬دۆستۆیڤســکی– بووبنــە “شەیکسپییەر”‪ ،‬ئەوە زۆر بە قورسی بابەت بووە‬ ‫هیچ ئاســەوارێک لە لەحزەیەکەوە بۆ لەحزەیەکی گەورەترین نووســەری ئێرلەندایی‪ ،‬کە من هەردەم هۆی نۆســتالژیایەکی دیاریکــراو‪ .‬ئا لەو ڕۆژانەدا‪ ،‬کــە ئایا کاراکتــەرەکان جلوبەرگی زەمانی خۆیان‬ ‫تــر لــە چــاو بــزر دەبــوون‪ ،‬و تەنانــەت لەنێوان جموجوڵێکی قووڵی تێدا دەبینم‪ :‬قووە کێوییەکان زەمــەن هێواشــتر لــە ئەمڕۆکانــێ تێدەپــەڕا‪ ،‬و دەپۆشــن یاخود دەرهێنــەر گەرەکیەتی بیانخاتە‬ ‫برادەرەکانیشــدا‪ ،‬قەت هیچ شتێک بەڕاستی ڕوون لــە کوولی*‪ .‬لــە باخچەیەکدا‪ ،‬یەیتس تەماشــای ئــەم هێواشــێتییە یەکی دەگرتــەوە لەگەڵ کاری نــاو کاوبۆی جینــس و چاکەتی چەرمەوە‪ .‬ئەمانە‬ ‫نەبــووەوە و گفتوگۆکانیــش هەرگیــز ڕاشــکاوانە چەند قووەیەک دەکا نەرم نەرم بەســەر ئاوەکەوە ڕۆماننووســەکان چونکــوو زەمــەن ڕێــی دەدا وردەکاریــی ناگرینگــن‪ .‬لــە کاتــی خوێندنــەوەی‬ ‫نەبوون لەبەر هەســتی لەژێر هەڕەش و گوڕەشەی بەرز دەبنەوە و دەفڕن‪:‬‬ ‫ڕۆماننــووس وزە و ســەرنج و دیقەتــی خــۆی تۆڵستۆیدا‪ ،‬ئانا کارێنینا هەست بە نزیکایەتییەکی‬ ‫کۆکاتــەوە‪ .‬زەمــەن لــەو کاتــەوە تــا ئێســتا بە زۆر لەگــەڵ ئێمــە دەکا پاشــی ســەدە و نیوێــک‬ ‫ئەتمۆسفێرەکە‪.‬‬ ‫لەزتــر بــووە و خێــرا دەڕواتە پێش لــە ڕەوش و لەیــادی دەکەین ئــەو جلکی ســاڵی ‪ ١٨٧٠‬لەبەر‬ ‫ئا لەم پاریسەدا لە خەونێکی بەد و ناخۆشەوە‪،‬‬ ‫حەڤدەیەمین پاییزم بەسەردا هاتووە‬ ‫لە ســەرەتاکاندا– ڕوونکردنەوەی جیاوازی نێوان دەکا‪ .‬هەروەهــا چەنــد نووســەرێکی دیکە هەن‪،‬‬ ‫کە تێیدا گشــت کــەس دەکرا ناڕەزایــی دەرببڕن‬ ‫ئا لەو عانەی ئەمن حیسابی خۆم کرد؛‬ ‫دیتمــن‪ ،‬بەرلــەوەی بەچاکــی لــە حیســابم سترەکچەری بینای ئەدەبی ئەوسا‪ ،‬لەگەڵ کڵێسا وەکوو ئێدگار ئاالن پۆ‪ ،‬مێلڤیڵ یان ســتانداڵ‪ ،‬کە‬ ‫و خڕببنــەوە لــە دەرچەی وێســتگەی میترۆکان‪،‬‬ ‫گەورەکانیان– چــون تەالرســازییەکان‪ ،‬هەروەتر دوای دوو ســەدە لە مردنیان باشــتر لێیان حاڵی‬ ‫بەختــی دیدەنییەکان دەهاتە گــۆڕێ لەنێوان ئەو تەواوبووبێتم‪،‬‬ ‫کارە ناپەیوەنــد و پچڕپچڕەکانــی ئەمــرۆ‪ .‬ئا لەم دەبن وەک لە هاوچەرخەکانی خودی خۆیان‪.‬‬ ‫خەڵکانەی کە ڕێگەیان هەرگیز نەکەوتۆتە یەک لە‬ ‫هەموو ناکاو بەرز بوونەوە‬ ‫لــە کۆتاییدا‪ ،‬ڕۆماننووســێک چەند دوور مەودا‬ ‫سەروەختی ئاشتیدا‪ ،‬پێوەندییەکی ئەوینبازییانەی‬ ‫ڕەوەیەکــی پەرتــەوازە لە بازنەیەکــی گەورەی گۆشــەنیگاوە‪ ،‬نەوەی من نەوەیەکە لە گۆڕاندایە‪،‬‬

‫«‬

‫و مــن عەجیبــم لــەوە دێ کە بزانم چــۆن نەوەی‬ ‫شکاو‬ ‫دادێ کــە‪ ،‬لەگەڵ ئینتەرنێــت‪ ،‬مۆبایل‪ ،‬ئیمەیل و‬ ‫لەسەر باڵە قورسەکانیانەوە‪.‬‬ ‫تویتــەر لەدایک دەبێ‪ ،‬دەتوانن ئەم جیهانە لەڕێی‬ ‫لــێ ئێســتا قــووەکان باڵەکانیــان لــە ئــاوە ئەدەبەوە گوزارشــت لێ بکــەن کە تێیدا هەمووان‬ ‫بەشێوەیەکی هەمیشەیی “پێوەندییان پێکەوەیە”‬ ‫مەنگەکەدا ڕادەوەشێنن‬ ‫و لەکاتێکدا “تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان” هەموو شتێ‬ ‫ڕازئامێز‪ ،‬سەیر و قەشەنگ؛‬ ‫لەنێــو ئــەو پەلەپــەل و خێراڕۆیینــەی ئــەوان تێکوپێک دەشــکێنن بەرەو ئەو بەشــە لە نزیکی‪،‬‬ ‫هۆگــری و نهێنیکــە بواری چاالکــی‪ ،‬لێهاتوویی و‬ ‫سازیان دا‪،‬‬ ‫بیرکردنەوەی خودی خۆمان بوو لەم دوایییانەدا–‬ ‫هەرلە لێوار یاخود ئەستێڵک‬

‫دەڕوا و دەمێنێتــەوە؟ لــە پەراوێزەکانی ژیان بۆ‬ ‫ئەوەی پەســنیان بدەیت‪ ،‬چونکوو ئەگەر تیایاندا‬ ‫نوقــوم کرابیــت‪ -‬لە کــردە و ڕووداوەکــەدا‪ -‬ئەوا‬ ‫ئــەو وێنەیــەی تــۆ بــۆ ژیانــت هەیــە؛ وێنەیەکە‬ ‫بەســتراوەتەوە پێیەوە و تێکەڵ کراوە‪ .‬وەلێ ئەم‬ ‫دوورکەوتنەوە گچکەیە ناتوانێ توانایی و فرەوانیی‬ ‫پێناســەکردنی نووســەر لەگــەڵ کارەکتــەرەکان‬ ‫و ئەو کەســانەی ئیلهامبەخشــی بوونــە لە ژیانی‬ ‫راســتەقینەدا ســنووردار کا‪ .‬فلوبێر گوتوویەتی‪،‬‬ ‫“مادام بۆڤاری منم‪ ”.‬هەروەتر تۆڵستۆی بێپچڕانەوە‬ ‫بەو ژنەدا دەناســرێتەوە کە بینیویەتی شەوێک لە‬ ‫وێستگەیەکی قەتار لە ڕووسیا خۆی کردووە بە ژیر‬ ‫قەتارەکــەدا‪ .‬ئەم دیاریی پێناســەکردنە زۆر دوور‬ ‫ڕۆیشــت تا ئەوەی کە تۆڵستۆی لەگەڵ ئاسمان و‬ ‫دیمەنی سرووشــدا تێکەڵی کرد‪ ،‬بەردەوام وەسفی‬ ‫دەکرد و بەتەواوی سەرنجی تۆڵستۆی ڕادەکێشا‪،‬‬ ‫تا وا لە تۆڵســتۆی دەکا شۆڕ دەبێتەوە بۆ باسی‬ ‫کەمتریــن برژانگترووکانی ئانا کارێنینا‪ .‬ئەم دۆخە‬ ‫گــۆڕدراوە پێچەوانــەی نارسیســیزمە لەکاتێکــدا‬ ‫یەکێتییەکی خۆڕسکی نێوان بێئاگایی‪-‬خود لەگەڵ‬ ‫گورجکردنــەوەی هۆشــی خۆیی بااڵ نیشــان دەدا‬ ‫بەخاتــری ئــەوەی کەمتریــن وردەکاری لــە بەین‬ ‫نەچێ‪ .‬گۆشــەگیرییەکی دیاریکراویش دەگەیەنێ‪.‬‬ ‫ئەمە مانــای هەڵگەڕانەوەی ناوەکی نییە‪ ،‬بەڵکوو‬

‫«‬

‫وتاری نۆبێلی پاتریک مۆدیانۆ‬

‫پاریس جۆرێک بوو لە تاریکایی‬

‫ئەو داڕشــتنە کــورت و قوتەی‬ ‫بۆمــن جێــی ســەرنجبوو لــە‬ ‫ســەروەختی ڕاگەیاندنــی خەاڵتی‬ ‫نۆبێــڵ ئامــاژە و هێمایــەک بــوو‬ ‫بــۆ دووەم جەنگــی جیهانــی‪:‬‬ ‫“مۆدیانــۆ پەردەماڵــی ژیــان و‬ ‫چارەنووســی جیهانی ســەردەمی‬ ‫داگیــردن دەکا‪ ”.‬هەروەک دیتران‬ ‫لــە ســاڵی ‪ ١٩٤٥‬لەدایکبــووم‪،‬‬ ‫مــن منداڵــی جەنگ بــووم و زۆر‬ ‫پوختتــر بڵێم‪ ،‬چونکوو لە پاریس‬ ‫لەدایکبــووم‪ ،‬منداڵێــک کە بــە ژیانــی قەرزباری‬ ‫پاریســی ســەردەمی داگیرکردن بــووە‪ .‬ئەوانەی‬ ‫کــە لەو پاریســەدا ژیان ویســتیان زۆر بەخێرایی‬ ‫پاریــس لەیــاد بکەن یاخودهیچ نەبــێ وردەکاریی‬ ‫ڕۆژ بــە ڕۆژیــان بیر بێت‪ ،‬ئەو کەســانەی کە ئەو‬ ‫وەهمەیان نیشــان دەدا ژیانــی هەمووڕۆژێک دوای‬ ‫هەمــوو شــتێک ئەوەندە زۆر جیاوازتــر نەبوو لەو‬ ‫ژیانەی ئەوان لە ســاتە ئاســایییەکاندا ڕایانبوارد‪.‬‬ ‫هەمــووی خەونێکی بــەد و ناخۆش بــوو‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫پەشــیمانییەکی لێــڵ و تەڵــخ بەخاتری هەســتی‬ ‫مانەوەیــان وەک ڕزگاربــووی جەنــگ‪ .‬پاشــتر‪،‬‬ ‫وەختایەک منداڵەکانیان پرســیاریان لەســەر ئەو‬ ‫دەور و زەمانــە و ئەو پاریســەی کاتی جەنگ لێ‬ ‫دەکــردن‪ ،‬وەاڵمەکانیان جۆرێــک بوو لە هەاڵتن و‬ ‫خۆدزینــەوە‪ .‬یــان هەندێکی دیکەیــان بە بێدەنگ‬ ‫مانەوە وەکبڵێی ویستوویانە ئەو ساڵە تاریکانە لە‬ ‫یادەوەری خۆیاندا بکوژن و بسڕنەوە و هەندێ شت‬ ‫لە منداڵەکانیان بشارنەوە‪ .‬بەاڵم ڕووبەڕووبوونەوە‬ ‫تەک بێدەنگیی دایبابەکانمان بەجۆرێ بەشداریمان‬ ‫تێیاندا کردووە و ئەندێشــەمان کردووە وەکبێژیت‬ ‫ئێمە بۆ خۆمان لەو ساتەنەدا ژیابێتین‪.‬‬ ‫پاریســی ســەردەمی داگیرکــردن شــوێنێکی‬ ‫نامــۆ بــوو‪ .‬لــە ڕووی دەرەکییەوە‪ ،‬ژیــان “وەک‬ ‫پێشــوو” بــەردەوام بــوو– هۆڵەکانــی شــانۆ‪،‬‬ ‫ســینەماکان‪ ،‬هۆڵەکانی مۆسیقا و ڕیستۆرانتەکان‬ ‫بــۆ بازرگانیکردن کرابوونەوە‪ .‬لــە ڕادیۆدا گۆرانی‬ ‫لێدەدرا‪ .‬ڕێژەی ئامادەبوونەکان لە هۆڵەکانی شانۆ‬ ‫و ســینەما لــە هەقیقەتدا زۆر بااڵتــر بوو لە هیی‬ ‫پێش جەنگ‪ ،‬وەکبڵێی ئەو شــوێنانە چون پەناگە‬ ‫بــوون بــۆ خەڵکی تا تیایاندا خــڕ ببنەوە لە پەنا‬ ‫یەکدا بە خاتری دڵنیایی‪ .‬بەاڵم هەندێ وردەکاریی‬ ‫سەرســوڕهێن هــەن ئەوە دەردەخــەن کە پاریس‬ ‫قەت قەت وەک ئەوە نییە کە پێشــووتر هەبووە‪.‬‬ ‫کەمــی ئۆتۆمۆبێلــەکان پاریســی کردە شــارێکی‬ ‫کــپ و بێدەنــگ– بێدەنگییــەک کە خشەخشــی‬ ‫درەختەکانــی دەردەخســت‪ ،‬تەقەتەقــی ناڵــی‬ ‫ئەســپەکان‪ ،‬ژاوەژاوی هەنگاوی قەرەباڵغییەکان و‬ ‫منگەمنگی دەنگی خەڵکی‪ .‬لە بێدەنگیی شاڕێکاندا‬ ‫و کوژاندنــەوەی گڵۆپەکان لە دەوروبەری کاتژمێر‬ ‫پێنــج لە زســتاندا‪ ،‬لــەو ماوەیەی کــە گچکەترین‬ ‫شــەوق لــە پەنجەرەکانەوە قەدەغــە کرابوو‪ ،‬ئەم‬ ‫شــارە وادیاربــوو کە لە خۆی غایب بێ– شــاری‬ ‫“بێ چــاو” وەک نازییــە داگیرکــەرەکان خوویان‬

‫«‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫نـــووســـەر هـــــەردەم‬ ‫خــــۆی و شــتــەکــان‬ ‫ڕێک دەخا بۆ ئەوەی‬ ‫هەندێ شتی ئەبەدی‬ ‫و هــەمــیــشــەخــایــەن‬ ‫دەرببڕێ‬ ‫ڕێگــەت دەدا ئاســتێک لــە ســەرنج و دیقــەت و‬ ‫زیــاد لە حەد عەقاڵنییەت وەدەســتبێنیت لەکاتی‬ ‫چاودێریکردنــی جیهانی دەرەوە‪ ،‬کە دەکرێ دواتر‬ ‫بگوێزرێتەوە بۆ ناو ڕۆمان‪.‬‬ ‫* کوولــی؛ نــاوی گوندێکــە لــە ناوچەی وێســتمیس لە‬ ‫ئێرلەندا‪( .‬و‪.‬ک)‬ ‫** ژان باپتێســت ڕاسین (‪)١٦٩٩-١٦٣٩‬؛فرەنسییەکی‬ ‫درامانووسی ساتیریست بووە‪( .‬و‪.‬ک)‬

‫‪4‬‬ ‫««‬ ‫ئۆرهان پاموك‪ :‬لە تورکیا ئازادیی ڕادەربڕین بە زەویدا ڕادەکێشرێت‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٢٢‬‬

‫پێشەکی و وەرگێڕانی دیمانە لە‬ ‫تورکییەوە‪ :‬بەکر شوانی‬ ‫تەنیا لــە تورکیا نــا‪ ،‬خــوێــنــەران لە‬ ‫نزیکەی ‪ ١٠٠‬واڵتی جیهان چەند ساڵێك‬ ‫بوو چاوەڕێی دەرچوونی نوێترین ڕۆمانی‬ ‫نووسەری هەڵگری خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبیات‬ ‫ئۆرهان پاموك بوون‪ .‬دواجار لە سەرەتای‬ ‫ئەم مانگەدا «سەمەرەیەك لە سەرمدا»‬ ‫لەالیەن دەزگــای چاپ و باڵوکردنەوەی‬ ‫«یاپی کرێدی»یەوە لە ئیستانبوڵ چاپ و‬ ‫باڵو کرایەوە و چاپی یەکەم بە زوویی لە‬ ‫بازاڕەکاندا نەما‪.‬‬ ‫وەك لەسەر بەرگی دووەمی ڕۆمانەکە‬ ‫نووسراوە‪« ،‬سەمەرەیەك لە سەرمدا»‬ ‫هــەم بــەســەرهــاتــی عەشقێکە و هەم‬ ‫داستانێکی هــاوچــەرخــە‪ .‬ئــەم ڕۆمانە‬ ‫کە پاموك ‪ ٦‬ساڵ کاری تێدا کــردووە‪،‬‬ ‫بــەســەرهــاتــی م ــەول ــوودی بــۆزافــرۆشــی‬ ‫کۆاڵنەکانی ئیستانبوڵ و نامەکانێتی بۆ‬ ‫ئەڤیندارەی کە نەیدیوە و نایناسێت‪.‬‬ ‫مەولوود لە ساڵی ‪ ١٩٦٩‬تا ‪ ٢٠١٢‬لە شەقام‬ ‫و کۆاڵنەکانی ئیستانبوڵ چەندین کاری‬ ‫وەك ماستفرۆشتن‪ ،‬پاڵوفرۆشتن‪ ،‬شاگردی‬ ‫گەراج و بۆزافرۆشتن دەکات‪ .‬ئەو‪ ،‬لەالیەك‬ ‫چاودێریی سیخناخبوونی کۆاڵنەکان لە‬ ‫مرۆڤی جۆراوجۆر‪ ،‬ڕووخاندنی بەشێکی‬ ‫زۆری شار و سەرلەنوێ بنیاتنانەوەی و‬ ‫ئەو دەوڵەمەندانە دەکات کە لە ناوچەکانی‬ ‫ئەنادۆڵەوە بۆ ئیستانبوڵ کۆچ دەکەن؛‬ ‫لەالیەکی تر‪ ،‬بینەری گۆڕانکارییەکانی‬ ‫واڵت و ناکۆکییە سیاسییەکان و کودەتا‬ ‫سەربازییەکانە‪ .‬ئــەو شتەی مەولوود‬ ‫لە کەسانی تر جیا دەکــاتــەوە‪ ،‬گەڕانی‬ ‫بــەردەوامــێــتــی بــــەدوای ســەرچــاوەی‬ ‫ســەمــەرەکــەی نــاو ســەریــدا‪ .‬بــەاڵم دوو‬ ‫شت کە هەرگیز دەستبەرداریان نابێت‪،‬‬ ‫فرۆشتنی بۆزایە لە ئێوارانی زستاندا و‬ ‫بیرکردنەوەیە لەوەی داخۆ ئەڤیندارەکەی‬ ‫کێیە‪.‬‬ ‫ئایا لە ئەڤیندا نیازی مرۆڤ گرنگترە‪،‬‬ ‫یان قیسمەت؟ شادی و ناشادی پەیوەستن‬ ‫بە بژاردەکانی خۆمانەوە‪ ،‬یان لە دەرەوەی‬ ‫خۆمان گەشە دەکەن و بەسەرمان دێن؟‬ ‫«ســەمــەرەیــەك لــە ســەرمــدا» بــەدەم‬ ‫گەڕانەوە بۆ وەاڵمی ئەو پرسیارانە‪ ،‬شەڕی‬ ‫نێوان ژیانی خێزان و ژیانی شار و هەروەها‬ ‫تووڕەیی و بێچارەییی ژنانی ماڵەوە وێنا‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫لێرەدا «سەمەرەیەك لە سەرمدا»م‬ ‫بەرامبەر بە «کافامدا بیر توهافلك»‬ ‫بەکارهێناوە کە ناوی ڕۆمانەکەی پاموکە‬ ‫بە تورکی‪ ،‬بەاڵم ئەم ناوە کوردییە ئێستا‬ ‫کاتییە و لەوانەیە دوای خوێندنەوەی‬ ‫تەواوی ڕۆمانەکە گۆڕانکاری تێدا بکەم‪.‬‬ ‫بۆزا‪ ،‬ئەو خواردنەوەیەی کە مەولوود‬ ‫لەم ڕۆمــانــەدا دەیفرۆشرێت‪ ،‬لە ئاردی‬ ‫هەرزن و ئاو و شەکر بەرهەم دەهێندرێت‬ ‫و مێژوویەکی کۆنی هەیە و لە تورکیا و‬ ‫واڵتانی باڵکان و ئاسیای ناوەند و هەندێك‬ ‫ناوچەی باکوری ئەفریقیا دەخورێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەگــەرچــی جــۆرەکــانــی خـــواردنـــەوەی‬ ‫هاوچەرخ جێگەی بۆزایان گرتووەتەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم هێشتا لە شەقام و کۆاڵنەکانی‬ ‫ئیستانبوڵ و هەندێك لە شارەکانی تری‬ ‫تورکیا فرۆشیارانی گەڕۆك لە ئێوارانی‬ ‫مانگەکانی زستاندا بۆزا دەفرۆشن‪.‬‬ ‫ئەمەی خوارەوە دەقی دیمانەیەکە لەگەڵ‬ ‫ئۆرهان پاموك کە ڕۆژی ‪ ٨‬ئەم مانگە لە‬

‫ڕۆژنامەی «حوڕییەت»ی تورکیدا باڵو‬ ‫کراوەتەوە و تیایدا نووسەر تیشك دەخاتە‬ ‫سەر ڕۆمانە نوێیەکەی و بارودۆخی ئازادیی‬ ‫ڕادەربڕین لە تورکیا‪.‬‬ ‫***********‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ئەم ڕۆمانە دەخەنە کوێی‬ ‫ژیانی نووسیاریتانەوە؟‬ ‫پاموك‪ :‬دەمەوێت وەها بیر بکەمەوە‬ ‫وەك ئەوەی یەکێك بێت لە ڕۆمانەکانی‬ ‫ترم‪ ،‬بەاڵم دەزانم وانییە‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬لە چی ڕوویەکەوە؟‬ ‫پــامــوك‪ :‬وەك کەموکورتییەکانی‬ ‫لە هەندێك ڕووەوە‪ .‬قارەمانەکانم لە‬ ‫ئیستانبوڵ‪ ،‬کە ئاشناترین شوێنە بۆ‬ ‫من‪ ،‬دەژین‪ .‬بەاڵم ئەمجار لە نیشانتاشی‬ ‫نــا‪ .‬قارەمانی ئەمجارم لە دووتتەپەی‬ ‫هاوشێوەی قوشتەپە و گردی کویلتەپەی‬ ‫خەیاڵی‪ ،‬یان لە ماوەی نێوان ‪٢٠٠٠-١٩٧٠‬‬ ‫لە تارالباشی‪ ،‬گازی محەلەسی‪ ،‬جیهانگیر‪،‬‬ ‫فەریکۆی و گومویشسوو بۆزا دەفرۆشێت‪.‬‬ ‫دنیای دەستگێڕ و فرۆشیارانی گەڕۆک‪...‬‬ ‫ئەوە جیهانێکە لە سەرەتای ژیانمدا تەنیا‬ ‫لە دەرەوە بۆیم ڕوانیوە‪ ،‬بەاڵم هەمیشە‬ ‫ویستوومە لێی تێبگەم و لەسەری بنووسم‪.‬‬ ‫لە ماوەی چوار ساڵی ڕابــردوودا تەواوی‬ ‫وزەی خۆمم لەوەدا بەکاربرد ئەو دنیایە‬ ‫و ئیستانبوڵ و ئەو جیهانە لە نــاوەوە‬ ‫ببینم‪ .‬ئەگەر نووسینی ڕۆمان ئەوە بێت‬ ‫نووسەر خۆی بخاتە جێی کەسێکی تر‪،‬‬ ‫ئەوا من چوار ساڵ تێکۆشام بۆ ئەوەی ببم‬ ‫بە مەولوود و گەیشتمە سنووری ئەوەی‬ ‫هەست بکەم بەڵێ من مەولوودم‪.‬‬ ‫حــوڕیــیــەت‪ :‬بــۆچــی چــیــرۆکــی ئــەو‬ ‫مرۆڤانەتان نووسیوەتەوە؟‬ ‫پــامــوك‪ :‬بــۆ ئـــەوەی لــەســەر واڵتــی‬ ‫خۆم بنووسم‪ .‬ڕۆمــان داهێنانی توێژی‬ ‫ناوەندیی هاوچەرخە‪ ،‬بــەاڵم دەتوانیت‬ ‫هەموو کۆمەڵگەی تێدا ببینیت‪ ،‬ڕێك وەك‬ ‫ڕۆمانی «من ناوم ســوورە‪ »...‬لەوێدا‪،‬‬ ‫لە نیگای نیگارکێشەکانی عوسمانیی‬ ‫ســەدەی شــازدەیــەمــەوە بۆ کۆمەڵگەی‬ ‫ئەمڕۆم ڕوانیوە‪ .‬لە ڕۆمانی «بەفر»دا‬ ‫لە ڕوانگەی سیاسەتەوە بۆ ناکۆکییەکانی‬ ‫تورکیام ڕوانیوە‪ ...‬لەم ڕۆمانە نوێیەمیشدا‬ ‫بەسەرهاتی بنەڕەتی گۆڕانی ئیستانبوڵە‪،‬‬ ‫بەسەرهاتی ئەو ئیستانبوڵییانەیە کە لێرە‬ ‫لە دایك بوون و پێگەیشتوون و کەچی بە‬ ‫خۆیان دەڵێن «ئەوانەی دەرەوەی شارەوە‬ ‫هــاتــوون!» لە ڕاستیدا ئــەوان خاوەنی‬

‫«‬

‫هیچ ڕۆمانێکی ترم هێندەی‬ ‫ئــەم ڕۆمــانــەم دەســتــکــاری‬ ‫نەکردووە و لێم نەبڕیوە‪.‬‬ ‫ئــەگــەر بمویستایە‪٧٠٠ ،‬‬ ‫الپەڕەیش دەردەچوو‬

‫شارن‪ .‬با تەماشایەکی ژمارەکان بکەین‪:‬‬ ‫ئەو ساڵەی من لە دایك بووم‪ ،‬ئیستانبوڵ‬ ‫ملیۆنێك دانیشتووی هەبوو؛ ئێستا‪١٤ :‬‬ ‫ملیۆن‪ .‬ویستم لەم ڕۆمانەدا ژیانی زۆرینەی‬ ‫خەڵکی ئەم شارە بگێڕمەوە‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬توانیتان لە هزری خۆتاندا‬ ‫ببن بە مەولوود؟‬ ‫پاموك‪ :‬پێم وابێت بووم‪ .‬پێویستە مرۆڤ‬ ‫خاکی بێت‪ .‬فلۆبێر قسەیەکی بەناوبانگی‬

‫ئۆرهان پامۆک لەکاتی واژۆکردنی ڕۆمانە نوێیەکەیدا‬

‫هەیە دەڵێت‪« :‬مــادام بۆڤاری منم‪».‬‬ ‫هەوڵم دا لە میانەی ئەو وردەکارییانەوە‬ ‫بۆ دنیا بڕوانم کە مەولوود سەیری پێ‬ ‫کــردووە‪ .‬مەولوود بە کۆاڵنێکدا دەڕوات‪.‬‬ ‫مەترسیی سەر بۆزافرۆش و ماستفرۆش‪،‬‬ ‫پیاوانی شارەوانی بەدوایەوە‪ ،‬دۆستێک‪،‬‬ ‫یــان وردەکارییەکانی تایبەت بە پارە‬ ‫پەیداکردن و کاسبی دەبینێت‪ .‬ئەوە یەکەم‬ ‫کاردانەوەی من نابێت ئەگەر بەو کۆاڵنەدا‬ ‫تێبپەڕم‪ .‬بەاڵم بوون بە نووسەر ئەوەیە‬ ‫خۆت ڕابهێنیت لە چاوی قارەمانەکەتەوە‬ ‫بۆ دنیا بڕوانیت‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬چۆن خۆتان ڕاهێنا؟‬ ‫پاموك‪ :‬نووسەر دوو کەرەستەی هەیە‪:‬‬ ‫هێزی خەیاڵ و لێکۆڵینەوە‪ .‬با باسێکی‬ ‫دیمەنی فـــراوان بکەین کــە پێناسە و‬ ‫ناسێنەری ڕۆمانە‪ .‬باسی دیمەنی گەڕەکە‬ ‫کولیتنشینەکانی سەرەتا‪ ،‬گەورەبوونەوەیان‬ ‫و پەلهاویشتنیان بۆ قووتدانی شار بە‬ ‫جــۆرێــك لــە جــۆرەکــان و دیمەنەکانی‬ ‫ئاڵۆزبوون و دەوڵەمەندبوون‪ ...‬بێگومان‬ ‫من لــەو شوێنانە ئەزموونم هەیە‪ .‬لەو‬ ‫ناوە گەڕام و تەماشام کرد‪ .‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫دواجــار نووسیومە‪ ،‬چیرۆکی نووسیاری‬ ‫پسوولەی کارەبا‪ ،‬بۆزافرۆش‪ ،‬ماستفرۆش‪،‬‬ ‫سەدەففرۆش‪ ،‬شەربەتفرۆش‪ ،‬پاڵوفرۆش‪،‬‬ ‫یــان چیرۆکی کرێکارانی بیناسازییە‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەو مرۆڤانەدا ڕیپۆتاژم کرد‬ ‫و هاوڕێیەتیانم کرد‪ .‬ڕاست و ڕەوانیش‬ ‫پێیانم گــوت‪« :‬مــن ڕۆمــان دەنــووســم‪.‬‬ ‫قسەم بۆ دەکەن؟» چاوم بە مرۆگەلێك‬ ‫کەوت لە قواڵیی ئەو دنیایەدا دەژین کە‬ ‫من دەمویست بچمە ناوییەوە‪ .‬هەندێك‬ ‫جاریش چەند کەسێکی تر لەبری من ئەو‬ ‫چاوپێکەوتنانەیان ئەنجام دا‪ .‬هەرەزیادیش‬ ‫دەستەیەك برادەری ‪ ٤-٣‬کەسیی سەر بە‬ ‫زانکۆی بۆغازئیچی ئەو کارەیان کرد‪.‬‬ ‫حــوڕیــیــەت‪ :‬لــە کــاتــی خوێندنەوەی‬ ‫هەندێك بەشدا گوتم‪« :‬بەڕێز ئۆرهان‬ ‫لێرەدا بەتەواوی بووە بە مەولوود و بەوێدا‬ ‫تێپەڕیوە‪».‬‬ ‫پاموك‪ :‬زۆر‪ ،‬بەتایبەتی وەك بۆزافرۆش‪.‬‬ ‫پەنابردنم بۆ بۆزافرۆش هەروا بە ڕێککەوت‬ ‫نییە‪ .‬کەسێکی بە شیعر بارگاویکراوە و‬ ‫خۆشحاڵم هیچ کەسێك پێش من دەستی‬ ‫بۆ کارەکتەری بۆزافرۆش نەبردووە‪ .‬بۆزا‬ ‫بەگشتی شتێکە پەیوەندی بە نەریتەوە‬ ‫هەیە‪ .‬ئەوەی کڕیار بۆ بۆزا پەیدا دەکات‪،‬‬ ‫دەنگی نــووســاوی بــۆزافــرۆشــە‪ ...‬ئەمە‬

‫قسەی بۆزافرۆش خۆیەتی‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ئەمە قسەیەکی هاوبەشی‬ ‫بۆزافرۆشەکانە؟‬ ‫پاموك‪ :‬بەڵێ‪ ،‬هەموویان ئەمە دەزانن‪.‬‬ ‫تــۆی کڕیاریش بۆ تامی بــۆزا نــا‪ ،‬بۆیە‬ ‫بۆیە بــۆزا دەکــڕیــت‪ ،‬چونکە نەریتە و‬ ‫پاشماوەی عوسمانییە و دەتەوێت لەو‬ ‫ڕێیەوە لە ئێوارەیەکی زستاندا پەیوەندی‬ ‫بە کەسێکەوە بکەیت کە لە تاو سەرما‬ ‫هەڵدەلەرزێت و ڕێ دەکات‪ .‬کاتێك بانگی‬ ‫بۆزافرۆش دەکەین و دەڵێین‪« :‬بۆزافرۆش‪،‬‬ ‫بۆزافرۆش‪ ،‬ئا وەرە بڕوانین»‪ ،‬وەك ئەوە‬ ‫وایە بانگی کەسێکی سەردەمی عوسمانی‬ ‫بکەین‪ ...‬لــەوێــدا دۆخێکی چینایەتی‬ ‫هەیە‪ .‬بۆرژوواکان لە ماڵە خۆش و گەرم‬ ‫و ئارامەکانی خۆیانەوە بانگی مرۆڤێکی‬ ‫لــە ســەردەمــی عوسمانییەوە‪ ،‬یــان لە‬ ‫هەژارییەوە هاتوو دەکەن‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬کەمێك خەمگینە‪ ،‬وانییە؟‬ ‫مــرۆڤ هیچیشی لە دەســت نــایــەت‪ .‬وا‬ ‫دەردەکەوێت بۆزافرۆش و شتی لەو بابەتە‬ ‫نامێنێت‪.‬‬ ‫پاموك‪ :‬ئــەو پرسیارەتان پرسیاری‬ ‫ژیانمە‪ .‬واڵتان کاتێك بەرەو هاوچەرخبوون‬

‫دەڕۆن‪ ،‬شتە لەبیرکراوەکانی تایبەت بە‬ ‫خۆیان سەرلەنوێ دەدۆزنــەوە‪ ،‬واتە ئەو‬ ‫شتانەی لە کۆندا شەرمیان لێ کردووە‬ ‫و بایەخیان پێ نەداوە‪ .‬بۆ نموونە؛ شتی‬ ‫وەك‪« :‬واز بێنە گیانەکەم‪ ،‬ئەو شتانە‬ ‫پیسن‪ .‬لە کاتێکدا ئارەق هەبێت‪ ،‬بۆزای‬ ‫ســەردەمــی عوسمانیمان بۆچییە؟»‪...‬‬ ‫بــەاڵم لەگەڵ دەوڵەمەندبووندا هەستی‬ ‫لە دەستدانی ناسنامەی خۆمان باڵمان‬ ‫بەسەردا دەکێشێت‪ .‬بۆزافرۆشی کۆاڵن‬ ‫ئــەوەمــان بیر دەخــاتــەوە‪ .‬پێویستیمان‬ ‫بۆ بایەخدان بە ڕابــردوو پەیوەستە بە‬ ‫بردنی ناسنامەمان لەالیەن مۆدێرنەوە و‬ ‫مانەوەمان بە بێ کەسایەتی‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ئێستا بۆزافرۆش ماوە؟‬ ‫پاموك‪ :‬هەیە‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬لە منداڵیمدا هەموو شەوانی‬ ‫زستان بە جیهانگیردا تێدەپەڕین‪.‬‬ ‫پاموك‪ :‬ئێستایش هەیە‪ .‬هەموو ئەو‬ ‫هاوڕێیانەم کە بە نووسینی ئەم ڕۆمانەمیان‬ ‫دەزانی‪ ،‬پەیوەندییان دەکرد و دەیانگوت‪:‬‬ ‫«ئۆرهان‪ ،‬بۆزافرۆشێك بە گەڕەکی ئێمەدا‬ ‫تێپەڕی‪ ».‬خەڵکی سەرنج نادەن‪ ،‬بەاڵم من‬ ‫لەبەرئەوەی لەو بارەیەوە ڕۆمانم نووسیوە‪،‬‬ ‫دەزانم‪ .‬لە منداڵیمیشدا حەزم لێ بوو‪ .‬دایە‬ ‫گەورەم دەیگوت‪« :‬پەنجەرەکە بکەرەوە و‬

‫«‬

‫لە ڕووی ڕووبەر و جۆر و‬ ‫دەوڵەمەندیی مرۆڤەکان و‬ ‫ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە و‬ ‫بەکاربردنی کات و هێزی‬ ‫خــەیــاڵــەوە زۆر شتم لەم‬ ‫ڕۆمانەدا سەرف کردووە‬

‫بە بۆزافرۆش بڵێ بێتە ســەرەوە‪ ».‬من‬ ‫وا دەهاتە بەرچاوم وەك ئــەوەی لەناو‬ ‫داستانەکانەوە بێت‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬منیش حەزم لێ بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بیرم دەکردەوە داخۆ خاوێنە؟‬ ‫پاموك‪ :‬منیش هەروەها‪ .‬وەك منداڵی‬ ‫چاویلکە لە چاو تەماشا پەرداخی پڕ لە‬ ‫بۆزای دەستم دەکرد‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬هەندێك وردەکاریی نایاب لە‬ ‫ڕۆمانەکەدا هەیە‪( .‬ئەو فیلمانەی پارچەی‬ ‫فیلمی پۆرنۆ دەخرێتە نێوانیانەوە‪ )...‬لە‬ ‫خۆمم پرسی داخۆ بەڕێز ئۆرهان بۆ ئەو‬ ‫شوێنانە چووە؟‬ ‫پــامــوك‪ :‬نــەچــووم‪ .‬کــولــتــووری ئەو‬ ‫سینەمایەم لەو کەسانەوە بیستووە کە‬ ‫بۆی چوون‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬بۆ گازینۆیش نەچوون؟‬ ‫پاموك‪ :‬چووم‪ .‬برادەری پەرۆشی چوون‬ ‫بۆ گازینۆم هەبوو‪ ،‬ڕۆشنبیر بوون‪ ،‬دەچوون‬ ‫و بۆ منیان دەگێڕایەوە‪ .‬بە پێش دەرگای‬ ‫گازینۆ و ئەو سینەمایانەدا تێپەڕیوم کە‬ ‫پارچەی فیلمیان لێ پێشان دەدرا‪ .‬ساڵی‬ ‫‪ ١٩٦٠‬ماڵمان لە جیهانگیر بوو‪ .‬کاتێك‬ ‫من تەمەنم ‪ ١٢‬ساڵ بوو‪ ،‬دایکم مۆڵەتی‬ ‫نەدەدا من و کاکم لە بەیئۆغڵو بچین بۆ‬ ‫سینەما‪ ،‬چونکە بەتەمەن بچووك بووین‪.‬‬ ‫جیهانگیر ئێستا یەکێك لە بەشەشارە‬ ‫هەرە دیارەکانمانە‪ .‬کۆتایی سااڵنی ‪١٩٨٠‬‬ ‫و سەرەتای سااڵنی ‪ ١٩٩٠‬پۆلیس بەزۆر‬ ‫جووتڕەگەزەکان (نێرەمووکەکان)ی لەوێ‬ ‫دەردەکــــرد و گــۆڤــارە ڕادیکاڵەکانیش‬ ‫لەسەریان دەهاتنە دەنــگ‪ .‬یــان بڵێین‬ ‫ماڵە بچووکەکانی شوێنی لەشفرۆشی‪،‬‬ ‫شـــەڕفـــرۆش و چــەقــۆوەشــێــنــەکــان‪...‬‬ ‫ئــەو ســەردەمــە جــووتــڕەگــەزەکــان تــازە‬ ‫پەیدا ببوون‪ .‬پاشان بەخێرایی لەوێ‬ ‫دوورخرانەوە‪ .‬من زۆر حەزم لێیە لە میانەی‬ ‫ئەو کــۆاڵن و شەقامانەوە مێژووی شار‬

‫«‬

‫بنووسمەوە‪ .‬ئەوانە بەنرخترین گەنجینەی‬ ‫منن و لەبیرمن‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ڕۆمانه‌که‌تان چیرۆك و‬ ‫به‌سه‌رهاتی تورکیایه‌‪ .‬له‌ کاتی نووسیندا‬ ‫بیرتان له‌ خوێنه‌رانی نێوده‌وڵه‌تی کرده‌وه‌؟‬ ‫پاموك‪ :‬له‌و کاته‌دا ناتوانیت بیر له‌و‬ ‫ڕه‌هه‌نده‌ بکه‌یته‌وه‌‪ .‬ڕاستیی به‌سه‌رهاته‌کان‬ ‫و ڕوودانیان له‌م واڵته‌ ده‌تخاته‌ جۆش و‬ ‫خرۆش‪ .‬له‌ منداڵیتدا بۆزات خواردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ خه‌یاڵێکی به‌هێزه‌وه‌ کار ده‌که‌یت‪.‬‬ ‫به‌اڵم کاتێك به‌سه‌رهاته‌کان ده‌خه‌مه‌وه‌‬ ‫سه‌ریه‌ك‪ ،‬بیر له‌ ڕه‌هه‌ندی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫ده‌که‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫حوڕییه‌ت‪ :‬به‌شێك له‌ ڕۆمانه‌که‌تاندا‬ ‫هه‌یه‌ ده‌ڵێت‪« :‬له‌ ته‌مه‌نی ‪ 12‬ساڵیدا‬ ‫هاته‌ ئیستانبوڵ و دوای ئه‌وه‌ هه‌تا دوایی‬ ‫له‌وێ‪ ،‬له‌ پایته‌ختی جیهان مایه‌وه‌‪ ».‬ئایا‬ ‫ئیستانبوڵ پایته‌ختی جیهانه‌؟‬ ‫پاموك‪ :‬ئیستانبوڵ و ئه‌م ڕۆمانه‌یش‬ ‫مافی خۆیانه‌ ئه‌و ڕسته‌یه‌یان بۆ بنووسرێت‪.‬‬ ‫به‌ نووکی قه‌ڵه‌مه‌که‌مدا هات‪ .‬ڕسته‌یه‌کی‬ ‫بارگاوییه‌ به‌ له‌خۆڕابینین‪ ،‬به‌اڵم خۆشحاڵم‬ ‫به‌ نووسینی‪ .‬نامه‌وێت هۆکاری نووسینی‬ ‫ڕوون بکه‌مه‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ هه‌ستی منه‌‪ .‬ئه‌وه‌‬ ‫شتێکی گرنگه‌ له‌ ژیاننامه‌ی تایبه‌تی‬ ‫خــۆمــدا‪ .‬فلۆبێر کاتێك ســاڵــی ‪1850‬‬

‫هاتووه‌ته‌ ئیستانبوڵ‪ ،‬ژماره‌یه‌کی زۆر‬ ‫نامه‌ی نووسیوه‌‪ .‬گوتوویه‌تی‪« :‬ڕۆژێك‬ ‫ئێره‌ ده‌بێت به‌ پایته‌ختی جیهان‪ ».‬بەاڵم‬ ‫ئامانجی نه‌پێکا‪ ،‬چونکه‌ ‪ 50‬ساڵ دواتر‬ ‫ده‌وڵه‌تی عوسمانی ڕووخا‪ .‬ئه‌و ترامه‌ی‬ ‫کـه‌ ده‌وڵ ـه‌تــی عوسمانی لـه‌ ‪ 10‬ساڵی‬ ‫کۆتایی ته‌مه‌نی خۆیدا بنیاتی نا‪ ،‬یه‌که‌م‬ ‫ترام بوو له‌ جیهاندا‪ .‬ئه‌گه‌ر ئیمپراتۆریای‬ ‫عوسمانی به‌ کاپیتالیزم بگه‌یشتایه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ترامه‌ ده‌بوو به‌ شتێك له‌ شێوه‌ی ترامی‬ ‫پاریس‪ .‬که‌چی من ته‌واوی منداڵیی خۆمم‬ ‫به‌ گوتنه‌وه‌ی «ئــای له‌ ڕۆژئـــاوا ترام‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئێمه‌ نیمانه‌« به‌سه‌ربرد‪ .‬پێم وایه‌‬ ‫ئێستا ئه‌و هه‌ستی دڵشکانه‌م نه‌ماوه‌‪.‬‬ ‫ئــامــاده‌ نـه‌بــووم له‌ ڕۆمانێکی ‪ 20‬ساڵ‬ ‫له‌مه‌وبه‌رمدا ده‌سته‌واژه‌ی «ئیستانبوڵ‬ ‫پایته‌ختی جیهانه‌« به‌کار بهێنم‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫به‌ مایه‌ی پێکه‌نینم ده‌زانــی‪ .‬ئێستا به‌‬ ‫که‌مێك شانازییه‌وه‌ ده‌یڵێم و له‌وه‌یشدا‬ ‫له‌خۆڕابینین هه‌یه‌‪.‬‬ ‫حوڕییه‌ت‪ :‬ئه‌و له‌خۆڕابینینه‌ چۆن هاته‌‬ ‫ئاراوه‌؟‬ ‫پــامــوك‪ :‬لــه‌ ‪ 20‬ســاڵــی ڕابـــــردوودا‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندییەکی زۆر هاتووەتە ئــاراوە‪.‬‬ ‫ناوه‌ندی ئه‌و ده‌وڵه‌مه‌ندبوونه‌ ئیستانبوڵه‌‪.‬‬ ‫ته‌نیا له‌ ئیستانبوڵ نا‪ ،‬وه‌ك هه‌موومان‬ ‫ده‌زانین‪ ،‬له‌ تورکیا ئابووری زۆر گه‌شه‌ی‬ ‫کرد و تێڕوانینی ئێمه‌ی بۆ جیهان گۆڕی‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی ئ ـه‌وه‌ کێشه‌ی نوێی هێنایه‌‬ ‫ئــاراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئێره‌ بوو به‌ شارێکی تر‪.‬‬ ‫هه‌ندێك هه‌ن له‌ دژی ئه‌مه‌ن و ده‌ڵێن‬ ‫«شاره‌که‌ی ئێمه‌تان وێران کرد‪ ».‬هه‌ندێك‬ ‫لـه‌و ڕه‌خنانه‌ ڕاســتــن‪ .‬له‌ ڕۆمانه‌که‌مدا‬ ‫هه‌ره‌زیاد له‌سه‌ر ئه‌نجامه‌ مۆراڵییه‌کانی‬ ‫ئه‌و گۆڕانگارییه‌ ڕاوه‌ستاوه‌م‪ .‬هه‌وڵم داوه‌‬ ‫له‌ میانه‌ی قاره‌مانه‌کانمه‌وه‌ به‌شێوه‌یه‌کی‬ ‫دروست و دادپه‌روه‌رانه‌ لە ئه‌نجامه‌کانی‬ ‫تایبه‌ت به‌ مێژووی شار بکۆڵمەوە‌‪.‬‬

‫حــوڕیــی ـه‌ت‪ :‬بـــه‌بـــه‌راورد ل ـه‌گ ـه‌ڵ ‪10‬‬ ‫ساڵ له‌مه‌وبه‌ردا له‌ چ دۆخێکدایه‌ن؟ ل ‌ه‬ ‫ڕۆمانه‌که‌تاندا باستان له‌ قۆناغێکی گۆڕانی‬ ‫شێتانه‌ کردووه‌‪ .‬ئایا ئه‌و قۆناغه‌ به‌کۆتا‬ ‫هاتووه‌؟‬ ‫پاموك‪ :‬به‌داخه‌وه‌ بــه‌رده‌وام ده‌بێت‪.‬‬ ‫توێژینه‌وه‌م ده‌رباره‌ی باڵه‌خانه‌ به‌رزه‌کانی‬ ‫ئیستانبوڵ ئه‌نجام دا‪ .‬له‌م کاته‌دا گازنده‌ی‬ ‫زۆربه‌مان ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌و دیمه‌نانه‌ خه‌یاڵ‬ ‫تێکده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر له‌وه‌ی ئێستا بکۆڵنه‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆتان ده‌رده‌ک ـه‌وێــت نیوه‌ی ئه‌وه‌یه‌ که‌‬ ‫له‌ داهاتوودا دێت‪ .‬له‌ کاتێکدا شاره‌که‌م‬ ‫به‌شێوه‌یه‌کی هێنده‌ بێ به‌زه‌یی و بێ ئامان‬ ‫گه‌وره‌ ده‌بێته‌وه‌ ‪-‬له‌وانه‌یه‌ هه‌ندێکێش هه‌بن‬ ‫ئه‌وه‌یان به‌الوه‌ جوان بێت‪ ،-‬ڕۆمانه‌که‌ی من‬ ‫ده‌یه‌وێت له‌ باری ده‌روونیی خه‌ڵکی ئه‌وێ‬ ‫و هه‌ستی پێوه‌ندارییان به‌ شاره‌وه‌ بگات‪.‬‬ ‫کاتێك ته‌الرسازیی شارێك ده‌گۆڕێت‪،‬‬ ‫بێگومان مرۆڤه‌کانی ناویشی ده‌گۆڕێن‪ .‬خۆ‬ ‫ئه‌گه‌ر نه‌گۆڕێن‪ ،‬بیریان بۆ ئه‌وه‌ ده‌چێت‬ ‫خۆیان به‌خه‌ڵکی ئه‌وێ نه‌زانن‪ .‬له‌ کۆتایی‬ ‫ڕۆمانه‌که‌دا به‌ ئیلهام وه‌رگرتن له‌ بۆدلێر‬ ‫نووسیومه‌‪« :‬چه‌ند جێی داخه‌ دڵی مرۆڤ‬ ‫بەخێرایی گۆڕانی شارێك ناگۆڕێت‪».‬‬ ‫حوڕییه‌ت‪ :‬ئازار ده‌چێژێت‪...‬‬ ‫پاموك‪ :‬کاتێك دیمەنی شار دەگۆڕێت‪،‬‬ ‫ئــەو مــرۆڤــەی لە دیمەنی کۆنی شــاردا‬ ‫پێگەیشتووە‪ ،‬ئــازار دەچێژێت‪ .‬کەمێك‬ ‫تووڕەیش دەبێت‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ئەوەی بۆدلێر لە سەدەی‬ ‫نۆزدەیەمدا دیوێتی و بەسەری هاتووە‪،‬‬ ‫ئێمە ئێستا بەسەرمان دێت؟‬ ‫پاموك‪ :‬بەدڵنیایی‪ .‬ئەو وێرانکارییەی‬ ‫هاوسمان لە پاریس ئەنجامی دا‪ ،‬دڵی زۆر‬ ‫کەسی شکاند‪ .‬دڵی ئێمەیش دەشکێت‪،‬‬ ‫بەاڵم نــەوەی داهاتوو بە دڵشکان لەمە‬ ‫ناگات‪ .‬من ویستوومە لە گۆڕانکارییەکانی‬ ‫دەرئەنجامی دەوڵەمەندبوون و لەو مرۆڤانە‬

‫من هەرچۆنێك بێت توانیم بە کەسوکاری خۆم‬ ‫بڵێم «دەمــەوێــت ببم بە ڕۆماننووس»‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر کچ بوومایە‪ ،‬ئەوەم پێ نەدەکرا‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٢٢‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫ئۆرهان پاموك دەربارەی نوێترین ڕۆمانی خۆی «سەمەرەیەك لە سەرمدا» دەدوێت‬ ‫زۆر دەوڵەمەند کردووە‪.‬‬ ‫پاموك‪ :‬بەڵێ‪ ،‬بیر دەکەمەوە درێژە بەو‬ ‫شێوازە بدەم‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪« :‬سەمەرەیەك لە سەرمدا‬ ‫هەبوو‪ .‬لە ناخمیشدا هەستی پەیوەستبوون‬ ‫نــە بــەو زەمــانــە و نــە بــەو شوێنەوە‬ ‫هەبوو‪ »...‬ناوی ڕۆمانەکەتان لەم وتەیەی‬ ‫ولیام وردســـۆرت‪-‬ەوە هاتووە‪ .‬ڕازیــن لە‬ ‫زەمان و شوێنی ژیانتان؟‬ ‫پاموك‪ :‬بەڵێ‪ ،‬ڕازیــم‪ ،‬چونکە من لە‬ ‫مــاوەی ‪ ٦٢‬ساڵدا بینیم چــۆن ژمــارەی‬ ‫دانیشتووانی شارێك لە ملیۆنێکەوە بوو بە‬ ‫‪ ١٤‬ملیۆن‪ .‬مەگەر چەند ڕۆماننووس هەن‬ ‫ئەمەیان بینیبێت؟ ئەو کاتەی من دەستم‬ ‫بە نووسین کرد‪ ،‬خەڵك بایەخیان بەم‬ ‫بابەتە نەدەدا‪ .‬ئەوسا باوی ڕۆمانی الدێ‬ ‫بوو‪ .‬من کاتێك لەبارەی ئیستانبوڵەوە‬ ‫دەستم بە نووسین کرد‪ ،‬شەرمم دەکرد و‬ ‫لە خۆمم دەپرسی‪« :‬داخۆ کارێکی هەڵە‬ ‫دەکەم؟!» بەاڵم دواتر چیرۆکەکە بەمدیودا‬ ‫وەرگەڕا‪.‬‬ ‫حــوڕیــیــەت‪ :‬بــۆچــی مــەگــەر نووسین‬ ‫دەربارەی ئیستانبوڵ شوورەیی بوو؟‬ ‫پــامــوك‪ :‬ش ــوورەی ــی نــەبــوو‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫جێی بایەخ نەبوو‪ .‬تەنیا ڕۆماننووسە‬ ‫گۆشەگیرەکان لــەســەر ئیستانبوڵیان‬ ‫دەنووسی‪ .‬تانپینار نووسەری ئیستانبوڵ‬ ‫بوو‪ .‬کاتێك من دەستم بە نووسین کرد‬ ‫لەسەر ئیستابنوڵ‪ ،‬بابەتی ڕۆمانەکانی‬ ‫گەورە ڕۆماننووسانی تورك هەر لە فاکیر‬ ‫بایکورتەوە تا یەشار کەمال الدێ بوو‪.‬‬ ‫مافی خۆیانیش بوو‪ .‬تورکیا واڵتێکی هەژار‬

‫«‬

‫تایبەت دەربــــارەی ژنــانــی چــەســاوەی‬ ‫تورکیایە‪ .‬ویستوومە ئەوە بە دروشم نا‪،‬‬ ‫بەڵکو بە وردەکــاریــی ڕۆژانـــەوە پێشان‬ ‫بدەم‪ .‬ئەو ژنانەی لەالیەن مێردەکانیانەوە‬ ‫دارکاری دەکرێن‪ ،‬یان ڤەدیها (یەکێکە لە‬ ‫کارەکتەرەکانی ڕۆمانەکە) کە من زۆرترین‬ ‫خۆشەویستی و بەزەییم بۆی هەیە‪ .‬ئەگەر‬ ‫لە دەرەوە تەماشای تورکیا بکرێت‪ ،‬پێگەی‬ ‫ژنان لە کۆمەڵگەدا گەورەترین ڕەخنەی‬ ‫بــەردەکــەوێــت‪ .‬سیاسەتمەدارانمانیش‪،‬‬ ‫بێچاوێنی بێت‪ ،‬زۆر بێ هزرن‪ .‬تەنانەت‬ ‫بەمەبەست لــێــدوان دەدەن بۆ ئــەوەی‬ ‫ناکۆکی دروست ببێت‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬باسی ئەو لێدوانەی سەرۆك‬ ‫کۆمار دەکەن کە گوتبووی‪« :‬نابێت ژن‬ ‫و پیاو بخەنە ئاستێکی یەکسانەوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫دژی سرووشتە‪».‬؟‬ ‫پاموك‪ :‬سەرۆك کۆمار دواتر لێدوانەکەی‬ ‫خــۆی ڕاســت کـــردەوە‪ .‬بە گوتنی «من‬ ‫مەبەستم ئــەوە نــەبــووە» خــۆی قورتار‬ ‫کرد‪ ،‬بەاڵم سیاسەتمەدارێك گوتی «نابێت‬ ‫ژنان لەسەر جادە پێبکەنن‪ ».‬ئەو قسانە‬ ‫لە نەبوونی هزر و بیرکردنەوەوە کراون‪.‬‬ ‫لە تورکیا چەندی زەوی و ماڵ و کارگە‬ ‫و شتومەك بەناوی ژنەوەیە و چەندی‬ ‫بەناوی پیاوەوەیە؟ سەرەتا تەماشایەکی‬ ‫ئامارەکان بکە و پاشان باسی یەکسانی‬ ‫و سرووشت و ئەو جۆرە شتانە بکە‪ .‬تا‬ ‫ئەوانە نەگۆڕیت‪ ،‬نابیت بە هاوچەرخ‪.‬‬ ‫بەاڵم بێگومان پێویستە سەرنجیش بدەین‬ ‫و بزانین ئەو شتانە لە مــاوەی تەمەنی‬ ‫کۆماردا چەند گۆڕاون‪.‬‬

‫بــــوون بــە نـــووســـەر ئــەوەیــە‬ ‫خـــۆت ڕابــهــێــنــیــت ل ــە چ ــاوی‬ ‫قارەمانەکەتەوە بۆ دنیا بڕوانیت‬

‫تێبگەم کە بە تووڕەیی دەژیــن‪ .‬سااڵنی‬ ‫پەنجا و شەست و حەفتای سەدەی ڕابردوو‬ ‫خانووە دارەکانی پاشماوەی باوباپیرانیان‬ ‫ڕووخاند و خانووی کۆنکرێتیان لە شوێنیان‬ ‫بنیات نا‪ .‬کەچی دواتر هەر ئەوانە خۆیان‬ ‫دەیــانــگــوت‪« :‬چـــاوت لێیە‪ ،‬خــانــووە‬ ‫تەختەیییەکانیان ڕووخــانــد و خانووی‬ ‫کۆنکرێتیان بنیات نا‪ .‬نەفرەتی خواتان‬ ‫لێ بێت‪ »...‬ئەوەی ئەمڕۆ دەگوزەرێت‪،‬‬ ‫مەگەر هەمان شت نییە؟ بۆ خانووەکانی‬ ‫تۆکی (کۆمەڵگەکانی نیشتەجێبوون‬ ‫لە تورکیا‪ ...‬وەرگێڕ)‪ ،‬لەالیەك دەڵێین‬ ‫«هەی بە نەفرەت بێت» و لەالیەکی تر‪،‬‬ ‫دەزانین هەندێك مرۆڤ لەو خانووانەدا‬ ‫دەژیــن‪ .‬ئەم شتانە هەمان کات کێشەی‬ ‫مەولوودیشن‪ .‬ئەو دەیەوێت دەوڵەمەند‬ ‫بێت و هــەمــان کاتیش پــەیــوەســت بە‬ ‫دابونەریتەوە بمێنێتەوە‪ .‬کێشەی مەولوود‪،‬‬ ‫کێشەی تورکیایە‪ .‬دەوڵەمەند دەبیت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناتوانیت ئاکار و دابونەریت و کولتووری‬ ‫کۆنت بپارێزیت‪ .‬دەوڵەمەندبوون دوای‬ ‫ماوەیەك سازش و سازان لەگەڵ خۆیدا‬ ‫دەهێنێت‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬تەکنیکێکی زۆر جیاواز لە‬ ‫ڕۆمانەکەتاندا هەیە‪ .‬بەجارێك ‪ ١٠‬کەستان‬ ‫هێناوەتە گۆ‪ .‬ئایا ئەمە شێوازێکی باوە؟‬ ‫پـــامـــوك‪ :‬نــەخــێــر‪ ،‬یــەکــەمــجــار من‬ ‫تاقیم ک ــردەوە و سەرکەوتوو بــوو‪ .‬لە‬ ‫«مۆزەخانەی مەعسوومییەت»دا چیم‬ ‫کــرد؟ مۆزەخانەیەك لە ڕۆمانێکدا‪...‬‬ ‫یەکەمجارە شتێکی وەها دەکرێت‪ ...‬ئەمە‬ ‫شتێکی هێندە مایەی خۆهەڵکێشان نییە‬ ‫و با زۆر خاکییانە بڵێم ئەوەی لە دەستم‬ ‫هاتووە‪ ،‬کردوومە‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬لە ڕۆمانی جیهانیدا لەو‬ ‫شێوازە هەیە؟‬ ‫پــامــوك‪ :‬نییە‪ .‬کاتێك مۆزەخانەی‬ ‫مەعسوومییەتم بنیات نــا‪ ،‬کەسانێك‬ ‫هەبوون دەیانپرسی‪« :‬مۆزەخانەی لەو‬ ‫جۆرە هەیە؟»‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ئەو تەکنیکە ناوێکی هەیە؟‬ ‫پاموك‪ :‬نییەتی‪ .‬ئەگەر دەخوازیت‪ ،‬با‬ ‫ئێستا پێکەوە ناوێکی بۆ بدۆزینەوە‪.‬‬ ‫حــوڕیــیــەت‪ :‬ناوێکی وەك‪ :‬ڕۆمــانــی‬ ‫فرەدەنگ‪ ...‬بەڕای من‪ ،‬ئەمە ڕۆمانەکەتانی‬

‫بوو و خوێندنەوە و نووسینیش هەوڵێك‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ئەگەر وەك ژن بهاتنایەتە‬ ‫بوو بۆ پەیوەندیدانان لەگەڵ بەشەکەی دنیایەوە‪ ،‬ژیانتان چۆن دەبوو؟‬ ‫تری خەڵکی واڵتدا‪ .‬بەاڵم بۆ تێگەیشتن‬ ‫پاموك‪ :‬لە تورکیا ژمارەیەکی زۆر ژنە‬ ‫لــەم ســەردەمــە ‪ ١٤‬ملیۆن کــەس هەیە‪ .‬نووسەری بەتوانامان هەن‪.‬‬ ‫برادەر‪ ،‬چی دەڵێیت بەرامبەر بە ‪ ١٤‬ملیۆن‬ ‫حوڕییەت‪ :‬باشە‪ ،‬بۆ ئێوە جیاوازتر‬ ‫کەس کە دەڵێن‪« :‬ئاخ بۆ یادگارییەکانی دەبوو؟‬ ‫ئیستانبوڵی جاران!» ئەمەیە پرسیارەی‬ ‫پاموك‪ :‬نەمدەتوانی لە گەنجایەتیمدا‬ ‫من‪.‬‬ ‫خۆم بپارێزم‪ .‬من هەرچۆنێك بێت توانیم‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ڕۆژە جوانە بەسەرچووەکان‪ ،‬بە کەسوکاری خۆم بڵێم «دەمەوێت ببم‬ ‫مرۆڤە جوانەکانی سەردەمی ڕابــردوو‪ ...‬بە ڕۆماننووس»‪ .‬بەاڵم ئەگەر کچ بوومایە‪،‬‬ ‫هەر بەڕاستی شتگەلی لەو جۆرە هەبوون؟ ئەوەم پێ نەدەکرا‪.‬‬ ‫پــامــوك‪ :‬شتێکی وەك «فرۆشیار و‬ ‫حوڕییەت‪ :‬نەتاندەتوانی بەرگری بکەن؟‬

‫«‬

‫گشت ژنە نووسەرانی ئەم واڵتە‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ڕۆمانەکەتان پەنجە دەخاتە‬ ‫سەر زۆر بابەتی کۆمەاڵیەتی‪ ٦ .‬و ‪٧‬ی‬ ‫ئەیلوول‪ ،‬کودەتای سەربازی‪ ،‬مادیماك‬ ‫(ڕووداوی سووتاندنی هۆتێلی مادیماك لە‬ ‫شاری سیواس لە ساڵی ‪١٩٩٣‬دا و مردنی‬ ‫‪ ٣٧‬نووسەر و ڕۆشنبیر لە ڕووداوەکەدا‪...‬‬ ‫وەرگێڕ)‪ ...‬بەاڵم باسی پارکی گەزی بەدی‬ ‫ناکرێت‪ .‬بۆ بــازدان بەسەر ڕووداوەکــەدا‬ ‫خۆتان لە قەرەی نەداوە؟‬ ‫پــامــوك‪ :‬چــاوەڕێــی پرسیارێکی لەو‬ ‫جـــۆرە بـــووم‪ .‬کــودەتــای ‪ ١٢‬ئەیلوول‬ ‫ڕوویــدا و ڕۆمانی زۆری لەسەر نووسرا‪.‬‬

‫«‬

‫دوای سەمەرەیەک لە سەرمدا‪،‬‬ ‫دەمـــەوێـــت کــورتــەڕۆمــانــێــک‬ ‫بنووسم کە منداڵێکی ‪١٦‬بۆ ‪١٧‬‬ ‫سااڵن بکەمە قارەمان‬

‫من نەمویست لەسەری بنووسم‪ ،‬چونکە‬ ‫بابەتێکی زۆر گەرم بوو‪ .‬بەاڵم بێ ئەوەی‬ ‫ئاماژە بۆ کودەتای ‪ ١٢‬ئەیلوول بکەم‪ ،‬لە‬ ‫ڕۆمانەکانمدا لەسەر پێشهاتە سیاسی و‬ ‫مێژوویییەکانی کودەتام نووسیوە‪ .‬ئەوەی‬ ‫ڕووداوەکانی پارکی گەزیی لە چاوی مندا‬ ‫گران و سەرنجڕاکێش کرد‪ ،‬توێژی ناوەندی‬ ‫عەلمانی بــوو کــە هاتنە ســەر شەقام‬ ‫و بۆچوونی خۆیان دەربــڕی و گوتیان‪:‬‬ ‫«ب ــرادەر‪ ،‬دەســت بۆ دنیای عەلمانی و‬ ‫شێوازی ژیانم مەبە!» ڕووداوی پارکی‬ ‫گەزی مایەی بایەخ پێدان بوو بەالی منەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم مــەرج نییە و پێویست ناکات بۆ‬ ‫باسکردنی ئازادیی ڕادەربڕین پارکی گەزی‬ ‫بخەمە ڕۆمانەکەمەوە‪ .‬بەداخەوە لە تورکیا‬ ‫ئازادیی ڕادەربڕین لە دۆخێکی زۆر خراپدایە‪.‬‬ ‫ئەگەر نەڵێم «بە زەویدا ڕادەکێشرێت»‪،‬‬ ‫ئەدی بڵێم چی؟ زۆر لە دۆستانم دەڵێن‪:‬‬ ‫«فــان کەس لە ڕۆژنامەیەك و فیسار‬ ‫کەس لە ڕۆژنامەیەکی تر دەرک ــراوە‪».‬‬ ‫تەنانەت ڕۆژنەمانووسانی هــەرە نزیك‬ ‫لە دەسەاڵتیش لە کار دووردەخرێنەوە‪.‬‬ ‫نەمبینیوە لە هیچ شوێنێکی تر ئەو ژمارە‬ ‫زۆرەی ڕۆژنامەنووسان لە کار دەرکرابن‪.‬‬ ‫ئەوە یەکەمجارە شتی وەها ڕوودەدات‪...‬‬ ‫دووەم و هەرە ترسناك؛ جۆرێك لە ترس‬ ‫هەیە‪ .‬دەبینم هەموو کەسێك دەترسێت‪.‬‬ ‫هەم دەیەوێت شتێك بڵێت هەم ترسی‬ ‫ئــەوەی هەیە لە کــار دەربکرێت‪ .‬ئەمە‬

‫ئــامــاده‌ نـه‌بــووم له‌ ڕۆمانێکی ‪ 20‬ســاڵ له‌مه‌وبه‌رمدا‬ ‫ده‌ســت ـه‌واژه‌ی «ئیستانبوڵ پایته‌ختی جیهانه» به‌کار‬ ‫بهێنم‪ ،‬ته‌نانه‌ت به‌ مایه‌ی پێکه‌نینم ده‌زانی‪ .‬ئێستا به‌‬ ‫که‌مێك شانازییه‌وه‌ ده‌یڵێم و له‌وه‌یشدا له‌خۆڕابینین هه‌یه‬

‫سەردەمانی‬ ‫دەستگێڕەکانی‬ ‫ڕابـــردوو کەمتر فێڵیان دەکــرد و ژیان‬ ‫خۆشتر بوو» بە ناخی هەمووماندا گوزەر‬ ‫دەکات‪ .‬بەاڵم کاتێك بیر دەکەینەوە‪ ،‬بۆمان‬ ‫دەردەکەوێت ئەو شتانە زۆریش ڕاست نین‪.‬‬ ‫ئەگەر بگوترێت لە کۆندا مرۆڤی باشتر‬ ‫و سەردەمی خۆشتر هەبووە‪ ،‬ئــەوا من‬ ‫ڕاستیی شیعرییانەی ئەو قسەیە و وتەکەم‬ ‫وەك شیعر پێ قەبوڵە‪ .‬وەلێ لەم ڕۆمانەدا‬ ‫وەك ڕاستیی بابەتییانە گرتوومەتە دەست‬ ‫و لێی دەکۆڵمەوە‪ .‬بەاڵم ئەگەر شیعر و‬ ‫پەیوەستبوون بە ڕابردووەوە نەبوایە‪ ،‬ئەوا‬ ‫مەولوود و کڕیارەکانیشی تەنیا بە دەنگی‬ ‫«بۆزافرۆش‪ ،‬بۆزافرۆش» نەدەژیان‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬چەوساندنەوە‪ ،‬ژنان هێنان‬ ‫لە ڕێی خوازبێنیکەرەوە‪ ،‬ئەو فیلمانەی‬ ‫پارچە فیلمی ڕووت دەخرایە ناویانەوە‪،‬‬ ‫ئەو مرۆڤانەی لە یەکەم نیگادا عاشق دەبن‬ ‫و ژیانیان وێران دەبێت‪ ،‬ئەو ژنانەی ئارەق‬ ‫دەخۆنەوە و زوو دەخەون بۆ ئەوەی خۆیان‬ ‫لە تێهەڵدانی مێردەکانیان بپارێزن‪ ...‬ئەو‬ ‫شتانە هێشتا هەن‪ ،‬نین؟‬ ‫پاموك‪ :‬ئــەم ڕۆمــانــەم بەشێوەیەکی‬

‫ئاسایی نییە‪ .‬چاپەمەنی بایەخ و گرنگیی‬ ‫پاموك‪ :‬نەخێر‪ ،‬نەمدەتوانی‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬تەنانەت لە ماڵی خۆتانیش؟ خاوەن وشەی بوێرانە زیاتر دەکات‪ .‬هزری‬ ‫پاموك‪ :‬نەخێر‪ ،‬نەمدەتوانی بەرگری بنیاتنەرانە نا‪ ،‬بوێری دەردەکەوێتە پێش‪.‬‬ ‫بــکــەم‪ .‬مــن ئێستا نــامــەوێــت ناهەقی ڕێکخراوە جیهانییە گرنگەکانی وەك فریدم‬ ‫دەربارەی دایك و باوکم بکەم‪ ،‬بەاڵم ژن هاوس ئەمە دەڵێن‪ ،‬بەاڵم منیش دەڵێم‪:‬‬ ‫دەتوانێت تەنیا بەو ئەندازەیە ئازاد بێت لە تورکیا ئازادیی ڕادەربڕین بە زەویدا‬ ‫کە کەسوکاری یان مێردەکەی بۆی دیاری ڕادەکێشرێت‪.‬‬ ‫دەکــەن‪ .‬دەتوانیت ژنێكی گەنج بهێنیتە‬ ‫حوڕییەت‪ :‬چــۆن بۆ گەندەڵییەکان‬ ‫پێش چــاوی خــۆت لــە مــاڵــەوە لەگەڵ دەڕوانن؟‬ ‫کتێبەکانیدا دەژی و لە دەرەوەیــش بە‬ ‫پـــامـــوك‪ :‬ئـــەو شــتــانــەی لــە دوای‬ ‫چاوی لێبووردەیییەوە تەماشای دەکرێت ڕووداوەکانی ‪ ١٧‬کانوونی یەکەم لە یوتوب‬ ‫و قۆڵی بانادرێت؟! ئەوە بە من نەدەکرا‪ .‬و شوێنەکانی تر بینیم‪ ،‬منیان بێزار کرد‪.‬‬ ‫من بە کەسوکاری خۆم و خزمانم گوت‪:‬‬ ‫«دەمــەوێــت ببم بــە ڕۆمــانــنــووس و نە‬ ‫دەمــەوێــت فــەرمــان بــە کەسێك بکەم‬ ‫کاری پێ بکەم و نە دەمەوێت کەسێك‬ ‫فەرمانم بەسەردا بکات و کارم پێ بکات‪.‬‬ ‫دەمەوێت بۆ خۆم بژیم‪ .‬کرێی ئەم ماڵە‬ ‫بچووکەیش بەسمە‪ ١٠ ».‬ساڵی سەرەتا‬ ‫وەك ڕۆماننووس خۆمم پاراست و ئەو‬ ‫سەردەمە داهاتی ڕۆمانەکانمیش بەشی‬ ‫نەدەکرد‪ .‬ئەگەر ژن بوومایە‪ ،‬ئەو هەنگاوە‬ ‫بەخەیاڵیش دژوار بوو‪ .‬ڕێزمان هەیە بۆ‬

‫«‬

‫لە کۆمەڵگە و دەوڵــەت و سیستەمەوە‬ ‫وەاڵمێکم وەرنەگرت لە ناخەوە ئاسوودەم‬ ‫بکات‪ .‬پەردەپۆشکردنی ئەو کارانە کێشەی‬ ‫کۆمەڵگەیە و مایەی شەرمە بۆی‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬بۆچی وەهایە؟‬ ‫پاموك‪ :‬کێشەی میدیا و دەستەپاچەیی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنە‪ .‬لە پارتەکانی ئۆپۆزسیۆندا‬ ‫بیرۆکراتیی کۆن و سووکایەتی و ڕق و‬ ‫تووڕەیی ئەو مرۆڤانە هەیە کە بانگی‬ ‫مەولوود دەکەن و دەڵێن‪« :‬ئا تا ئێرە‬ ‫وەرە با بڕوانین!»‬ ‫حــوڕیــیــەت‪ :‬چــۆن پێشوازیتان لەو‬ ‫لێدوانەی سەرۆك کۆمار کرد کە گوتی‪:‬‬ ‫«ئایا نۆبڵ بێالیەنانە بڕیار دەدات؟‬ ‫نەخێر! بینیمان و دەبینین‪».‬‬ ‫پاموك‪ :‬بە بۆچوونی من‪ ،‬بەڕێز سەرۆك‬ ‫وەزیران دەبێت بەرگوێی کەوتبێت کە من‬ ‫خەاڵتی نۆبڵم وەرگرتووە‪ ،‬چونکە ئەو کاتە‬ ‫تەلەفۆنی بۆم کرد و بەشێوەیەکی پڕ لە‬ ‫نەزاکەت پیرۆزبایی لێم کرد‪ .‬گوتم سەرۆك‬ ‫وەزیـــران‪ ،‬ئــەو ئێستا ســەرۆك کۆمارە‬ ‫(پێدەکەنێت)‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ڕۆمانەکەتان تــەواو بوو‪.‬‬ ‫ئێستا چی لە نۆرەدا هەیە؟‬ ‫پاموك‪ :‬هەست دەکەم کەموکورتییەکم‬ ‫هەیە‪ .‬وەك بڵێیت دەمەوێت ڕۆمانی کورت‬ ‫بنووسم‪ .‬دەمەوێت کورتەڕۆمانێك لە نیگای‬ ‫منداڵێکەوە بنووسم‪ .‬جارێ خۆمیش نازانم‬ ‫بەتەواوی چۆن دەبێت‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬بەسەرهاتێکە و قارەمانەکەی‬ ‫منداڵێکە؟‬ ‫پاموك‪ :‬دەمەوێت منداڵێك لە تەمەنی‬ ‫تازە باڵغبوون بکەم بە قارەمان و دنیا‬ ‫و گەورەبوون و شەڕی وی لەگەڵ باوکی‬ ‫ڕاستەقینە و خەیاڵیدا بنووسمەوە‪.‬‬ ‫دەمەوێت دنیای کەسێکی تەمەن ‪-١٦‬‬ ‫‪ ١٧‬سااڵن و پێداویستییە ڕەگەزییەکانی‬ ‫و پەڕینەوەی لە قۆناغی باڵغبوونەوە بۆ‬ ‫پێگەیشتن و ئەرکەکانی بنووسمەوە‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬شتێکە و لە کچەکەتانەوە‬ ‫ئیلهامتان بۆی وەرگرتووە؟‬ ‫پاموك‪ :‬نەخێر‪ .‬دەمەوێت بەسەرهاتی‬ ‫منداڵێك بنووسمەوە کە لەبەر نەبوونی‬ ‫پــارە هاوینان شــاگــردی بــکــات‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫بەئەندازەی مەولوود هەژار نەبێت و سەر‬ ‫بە توێژی ناوەڕاست بێت‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ئیتر دەتــوانــم پرسیاری‬ ‫سەرەکی بکەم‪ ...‬ئایا «سەمەرەیەك لە‬ ‫سەرمدا» دەتوانێت بەهێزترین ڕۆمانی‬ ‫بەڕێزتان بێت؟ دواجــار توانیوتانە لە‬ ‫«کتێبی ڕەش» تێبپەڕن؟‬

‫ئەم ڕۆمانەم بەشێوەیەکی تایبەت‬ ‫دەربــــارەی ژنــانــی چــەوســاوەی‬ ‫تورکیایە‪ .‬ویستوومە ئەوە بە‬ ‫دروشم نا‪ ،‬بەڵکو بە وردەکاریی‬ ‫ڕۆژانەوە پێشان بدەم‬

‫پاموك‪ :‬نازانم‪ ،‬ئــەوە لە کەسانی تر‬ ‫بپرسە‪ .‬بەاڵم لە ڕووی ڕووبەر و جۆر و‬ ‫دەوڵەمەندیی مرۆڤەکان و ئەنجامدانی‬ ‫لێکۆڵینەوە و بەکاربردنی کات و هێزی‬ ‫خەیاڵەوە زۆر شتم لەم ڕۆمانەدا سەرف‬ ‫کـــردووە‪ .‬هیچ ڕۆمانێکی تــرم هێندەی‬ ‫ئەم ڕۆمانەم دەستکاری نەکردووە و لێم‬ ‫نەبڕیوە‪ .‬ئەگەر بمویستایە‪ ٧٠٠ ،‬الپەڕەیش‬ ‫دەردەچـــوو (ڕۆمانەکە بە تورکی ‪٤٨٠‬‬ ‫الپەڕەیە‪ ...‬وەرگێڕ)‪ .‬کەرەستەیەکی زۆر‬ ‫دەوڵەمەندم لەبەردەستدایە‪ .‬متمانەم‬ ‫بە مرۆڤایەتیی نــاو ڕۆمانەکەم هەیە‪،‬‬ ‫چونکە لە ناو ڕاستییەکی زۆر گەورەوە‬ ‫دێــت‪ .‬ئــەم ڕۆمــانــەم لە نــاو جەنجاڵیی‬ ‫شار و بەدەم بیستنی دەنگی ‪ ١٤‬ملیۆن‬ ‫کــەســەوە نــووســیــوە‪ .‬هێزێکی تایبەت‬ ‫بــە خــۆی هــەیــە‪ .‬هــەمــوو بەسەرهاتەن‬ ‫ڕاستەقینەن‪ ،‬چ بازرگانی‪ ،‬مرۆیی‪ ،‬یان‬ ‫سیاسی بێت‪ .‬ڕاستەقینەیی و گۆڕاوی و‬ ‫تازەییی بەسەرهاتەکان لە هیچ شوێنێکی‬ ‫تری دنیا نموونەیان نییە‪ .‬لەو ڕووەوە‬ ‫متمانەی کەسێكم هەیە کە شتێکی زۆر‬ ‫باشی لە دەستدا بێت‪ .‬بــەاڵم نامەوێت‬ ‫لەگەڵ ڕۆمانەکانی ترمدا بەراوردیان بکەم‪.‬‬ ‫ڕۆمانەکانم منداڵی منن‪ .‬نامەوێت پەسنی‬ ‫منداڵی تــازەم بدەم و بۆ ئەو مەبەستە‬ ‫لەگەڵ ئەوانی تردا بەراوردی بکەم‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئــەوەیــشــدا هەست دەکـــەم پێشی ئەم‬ ‫منداڵەم کراوەیە (پێدەکەنێت)‪.‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬هیچ کاتێك نامەی دڵداریتان‬ ‫نووسیوە؟‬ ‫پاموك‪ :‬دوو جۆر نامەی دڵداری هەیە‪.‬‬ ‫یەکێکان نووسینی قسەی شیرینە بۆ‬ ‫کەسێك کە پەیوەندیت لەگەڵی هەیە‪...‬‬ ‫ئەوەیان ئاسانە‪ .‬جۆرێکی تریان ئەوەیە‬ ‫کەسێکت یەکجار بینیوە و دەتەوێت بە‬ ‫زەبری نامە نەرمی بکەیت‪ .‬ئەمەیان واتای‬ ‫کۆمەڵگەیەك دەگەیەنێت کە تیایدا کچ و‬ ‫کوڕ ناتوانن یەکدی ببینن‪ .‬ئەگەر نەتوانیت‬ ‫ڕووبـــەڕوو بە زمانی شیرین و هەستی‬ ‫مرۆڤانە و هێزی خەیاڵت بدوێیت‪ ،‬چی ترت‬ ‫بۆ دەمێنێتەوە؟ کوڕ لە ڕێی نامە ناردنەوە‬ ‫پــێ دادەگــرێــت و بــایــەخ پێدانی خۆی‬ ‫پێشان دەدات‪ .‬وەك ئەوە وایە بە گوێزان‬ ‫کار بکات‪ ...‬وەاڵم هاتەوە‪ ،‬نامەکەی پێ‬ ‫گەیشتووە‪ ،‬یان پێی گەیشتووە و بە دڵی‬ ‫نەبووە؟‪ ...‬منیش پڕ کەوچکێك لە تامی‬ ‫ئەو شتانەم کردووە‪ .‬ئای ئەوە ئازارێکی‬ ‫چەند مەزنە!‪...‬‬ ‫حوڕییەت‪ :‬ژمــارەیــەکــی زۆر خەڵکی‬ ‫سەرسام بە بەڕێزتان هەیە‪ ،‬بەاڵم هێندەی‬ ‫ئەوەیش ناحەزتان هەیە‪ ...‬بەداخەوە‬ ‫الی ئێمە ڕەخنە شتێکە لەگەڵ نەفرەتدا‬ ‫دەگیرێتە دەست‪ .‬چۆن ئەو ڕەوشە ڕایی‬ ‫دەکەن؟‬ ‫پاموك‪ :‬ناتوانم بڵێم ڕاییم کــردووە و‬ ‫ناشکرێت‪ .‬دەزانم ئەمە قسەیەکی سواوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم وەك گــوتــراوە؛ لە تورکیا بەرد‬ ‫دەگیرێتە داری بەردار‪ ...‬ئەمە ڕەهەندی‬ ‫سیاسیشی هەیە‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬کابرا نایەوێت‬ ‫باسی کۆمەڵکوژیی ئەرمەنی بکرێت و‬ ‫ناخوازێت گوێی لەو بابەتە بێت‪ ،‬مافی‬ ‫خۆیەتی و من الریم لێ نییە‪ .‬ئەوەی بە‬ ‫مافی ئەوانی تری نازانم‪ ،‬ئیرەیی پێبردنی‬ ‫پیاوانە‪ .‬بەتایبەتی سەردەربردن لەگەڵ‬ ‫ئیرەییی ئەو پیاوانەی کە لە تەمەنی مندان‬ ‫و دەیانەوێت خۆهەڵکێش و گرنگ بن‪،‬‬ ‫کارێکی دژوارە‪ .‬خراپترین ڕەهەندی ئەم‬ ‫ڕەفتارە بەدەستخستنی ماسکی سیاسی و‬ ‫کاریگەری دانانە لەسەر مرۆڤەکان‪.‬‬

‫‪6‬‬ ‫««‬ ‫وێنەگرتن (فتۆگرافی) هونەرەو هەمیشەش هەروا دەمێنێتەوە‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٢٢‬‬

‫شۆن ئۆو هەیگان‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزیەوە‪:‬‬ ‫ئەسعەدی مەال موستەفا‬ ‫بێنە بــەرچــاوی خــۆت ئــەم دیمەنە‪:‬‬ ‫ڕۆژێـــک هــەر بــە ڕێــکــەوت ســەرێــک لە‬ ‫گەلەری نیشتیمانی ئەدەم تا سەیرێکی‬ ‫ئەو وێنانە بکەم کە بۆ خەاڵتی نیشتمانی‬ ‫بی پی ساڵی ‪ ٢٠١٤‬هەڵواسراون‪ ،‬کە‬ ‫زۆربەیان وێنەگەلێکی کۆن و باونەماون‪.‬‬ ‫پێشانگایەکە تروسکەی هەستبزوێنی‬ ‫تیا بەدی ناکرێت بە شێوەیەک کە وەک‬ ‫چێشتی مجێور بەسەریەکا نیشتوون‪،‬‬ ‫کە سەرچاوە دەگرێت لەو ڕاستیەی کە‬ ‫هەرچی وێنەیەکی گرتووە هاتووە لەو‬ ‫پێشانگایە هەڵیواسیووە‪ .‬ئەم دیمەنانە‬ ‫زۆر تــوڕەم ئەکەن‪ ،‬بۆیە منیش هەر‬ ‫خێرا دێــمــەوە مــاڵــەوەو دەستدەدەمە‬ ‫خامەکەم و بابەتێکی زبر دەنووسم و‬ ‫الفی ئەوە لێدەدەم کە هونەری وێنەگرتن‬ ‫مردووەو زەمانێکی زۆرە باوی نەماوە‪،‬‬ ‫هەڵواسینی ئەو وێنانە بە دیوارەکاندا‬ ‫لــەســەدەی بیست و یــەکــدا جگە لە‬ ‫گەمژەیی هیچی تر نییە‪ .‬هەر بەمەشەوە‬ ‫نــاوەســتــم‪ ،‬بەڵکو دەنــووســم هەرچی‬ ‫نیگارکێشانیشە هەمووی گەوجاندن و‬ ‫بێ مێشکی و کەریەتییە‪ ،‬نیگارکێشانیش‬ ‫کێ بگرێتەوە‪ ،‬کەسانی وەک کاراڤادژۆ‪،‬‬ ‫ڕوبنس‪ ،‬پیکاسۆ‪ ،‬هۆکنی‪ ،‬ریچەرو هەموو‬ ‫ئەوانی دی‪.‬‬ ‫مانگی یــانــزەی ئەمساڵ‪ ،‬جۆناثان‬ ‫جــەونــســی رەخــنــەگــرمــان ئەچێت بۆ‬ ‫بینینی فۆتۆگرافەری ژیانی کێوی ساڵ‬ ‫لە مۆزەخانەی مێژوویی نیشتیمانی‬ ‫و خەاڵتی تایلەر وێسینگ لە گەلەری‬ ‫پــۆرتــرەیــتــی نیشتیمانی‪ ،‬کــە زیاتر‬ ‫وێنەی سەیروسەمەرەی ژیانی کێوی‬ ‫لەخۆدەگرێت بە تایبەت خەڵکی لەگەڵ‬ ‫ئاژەڵەکانیاندا‪ .‬ئــەوەی سەرنجی من‬ ‫ڕادەکــێــشــێ ئــەوەیــە بۆچی ئــەم دوو‬ ‫پێشانگایەی هەڵبژاردووە؟! ئایا پێی‬ ‫وابـــووە ئــەو پێشانگایانە هونەرین؟‬ ‫من خۆم‪ ،‬وەک ڕەخنەگرێکی هونەری‬ ‫فۆتۆگرافی‪ ،‬ئەگەر بمزانیایە ئەوانە‬ ‫پێشانگای هونەرین‪ ،‬دەمێکبوو دەچووم‬ ‫و بیروبۆچوونی خۆم دەوت دەربارەیان‪.‬‬ ‫لە کاتی کردنەوەی ئەو پێشانگایانەدا‬

‫و ێنە یە کــی‬ ‫نو و ســە ر ی‬ ‫بە نا و با نگــی‬ ‫ئێر لە نــد ی‬ ‫ســاموێل بێکێت‬ ‫کــە لەالیــەن‬ ‫جەیــن باونەوە‬ ‫گیراوە‪.‬‬

‫بیروبۆچونی خۆم دەرنەبڕی لەبەردوو‬ ‫هۆکار‪ :‬یەکەمیان‪ ،‬پێموایە گفتوگۆکردن‬ ‫لەسەر بابەتگەلێکی وەک «فۆتۆگرافی‬ ‫هونەر نییە» شتێکی هێندە کــۆن و‬ ‫دوورە دەستە کە بە حەیفی دەزانــم‬ ‫جــارێــکــی دی ســـەردانـــی بــکــەمــەوە؛‬ ‫دووەمیان‪ ،‬بیرۆکەی خەاڵتی فۆتۆگرافی‬ ‫بۆ ژیانی کێوی بەهیچ شێوەیەک نابێت‬ ‫ببێتە پــێــوەر لــە دەستنیشانکردنی‬ ‫ئـــەوەی کــە ئایا فۆتۆگرافی هونەرە‬ ‫یان نا؟ بەاڵم مەخابن ئەم هەفتەیەش‬ ‫بیروبۆچوونەکانی خۆی دووبارەکردووە‪.‬‬ ‫ئەم هەفتەیە وێنەیەکی فۆتۆگرافی بێ‬ ‫هەست و بێزارکەر کە لەالیەن پیتەر‬ ‫لیکەوە گیراوە وەک نموونە هێنابۆوە‬ ‫کەبە ‪ ٤.٥‬ملیۆن یۆرۆ فرۆشرا‪ ،‬کە بوو‬ ‫بە گرانترین وێنە لە جیهاندا‪ .‬وەاڵمی من‬ ‫بۆ شتێکی وەک ئەمە تەنها ئەوەیە بڵێـم‬ ‫جا چییە؟ فرۆشتنی وێنەیەکی وەها‬ ‫جگە لە دونیای کاپیتالیزمی جیهانی چی‬ ‫تر نییە‪ .‬تەنها خەڵكێکی دەوڵەمەندی‬ ‫نادیار کە سەروەتەکەیان نازانرێت لە‬ ‫چییەوە هاتووە ئەو وێنە بێزارکەرانە‬ ‫دەکڕن بە پارەیەکی خەیاڵی‪ ،‬ئەو خەڵکە‬ ‫دەوڵەمەندانە جگە لە عەقڵ و هەست‬ ‫و تامی هونەری هەموو شتێکیان هەیە‪.‬‬ ‫هەروەها‪ ،‬بەبڕوای جۆناثان ئەو وێنەیەی‬ ‫کە لەم چەند ڕۆژەدا ژمــارەی تۆماری‬ ‫شکاند و بوو بە گرانبەهاترین وێنە لە‬ ‫جیهاندا‪ ،‬جگە لە پشتڕاستکردنەوەی ئەو‬ ‫ڕاستییەی کە فۆتۆگرافەرەکان بە هیچ‬

‫شێوەیەک هونەرمەند نین‪ .‬نا نەخێر‬ ‫وانییە‪ ،‬دەمەوێ ناوی چەند فۆتۆگرافەرێک‬ ‫بنووسم کە ئیشەکانیان بێ دودڵی وەک‬ ‫هونەر هەژماردەکرێن‪ ،‬ئەوانیش‪ :‬ژولیا‬ ‫مارگرێت کامیرۆن‪ ،‬ئێدوارد ستیەیشن‪،‬‬ ‫ویلیام ئێگلیستن‪ ،‬نان گۆڵدن‪ ،‬رۆبێرت‬ ‫فرانک‪ ،‬ستیفن شۆر‪ ،‬دیانا ئاربس‪ ،‬پۆڵ‬ ‫گراهام‪ ،‬هیرۆشی سوگیمۆتۆ‪ .‬وێنەی‬ ‫ئەم فۆتۆگرافەرانە گۆرانی دەڵێن لەسەر‬ ‫دیوارەکان کە پیایاندا هەڵواسراون‪ ،‬وا‬ ‫لە بینەر دەکەن بە شیوازێکی جیاواز لە‬ ‫خەڵكی تر بڕواننە دونیا‪.‬‬ ‫بیروبۆچوونەکانی ستیڤن دنیایەک‬

‫هــەڵــەی تیایە جگە لـــەوەی پێیوایە‬ ‫فۆتۆگرافی لــە پێشبڕكێدایە لەگەڵ‬ ‫نیگارکێشی‪ .‬زۆر ســەیــرە‪ .‬پێیوایە‬ ‫فۆتۆگرافی هەڵێنجاوی نیگارکێشیە لە‬ ‫کاتێکدا ئەمە زۆر دوورە لە ڕاستیەوە‪.‬‬ ‫وێنە پڕ لە نهێنیەکانی ویلیام ئیگلیستن‬ ‫گەواهیدەری ئەم ڕاستیەن؛ لە وێنەکانیدا‬ ‫بە ئاشکارا ئــەو ڕاستیە دەبینی کە‬ ‫دەیهەوێ دونیایەکی تایبەت بە خۆی‬ ‫هــەبــێ‪ ،‬دونــیــایــەک کــە یــاســاو ڕێسای‬ ‫تایبەتی هەیەو بە تــەواوی جیاوازە لە‬ ‫نیگارکێشی‪ ،‬هەرچەندە جۆناثان پێیوایە‬ ‫وێنەکانی ویلیام ئیگلیستن بە شێوەیەک‬ ‫لە شێوەکان هەڵێنجاوی نیگارکێشی‬ ‫واتایین (ئابستراکت)‪.‬‬ ‫جۆناثان پێیوایە وێنەکان لەسەر‬ ‫شاشەی کۆمپیوتەر جوانتر دەردەکەون‬ ‫وەک لەوەی دەیانبینین لەسەر پەڕە‪.‬‬ ‫ڕاستە هەندێکیان وان‪ ،‬بەاڵم زۆربەیان‬ ‫وانین‪ .‬دەپرسم ئایا لەبەردەم وێنەیەکی‬ ‫جولیا مارگرێت کامێرۆندا نقومنەبووە لە‬ ‫دەریای خەیاڵدا؟ گومانم هەیە! ئایا مەلی‬ ‫خەیاڵ نەیفڕاندووە کاتێک سەیری وێنەی‬ ‫ساموێل بێکێتی کردووە کە لەالیەن جۆن‬ ‫مینیهن و جەین براونەوە گیراون؟ وادیارە‬ ‫نازانێ جیاوازی بکات لە نێوان جۆرەکانی‬ ‫فۆتۆگرافیدا‪ ،‬دڵنیاشم لەوەی کە ئاگای‬ ‫لــەوە نییە کــە هــونــەری فۆتۆگرافی‬ ‫وەرچەرخانێکی گەورەی بینیوە لەوەتەی‬

‫وێنەیەکی ویلیام ئیگلیستن کە لە ساڵی ‪ ١٩٧٢‬گیراوە لە میسیسپی‪ ،‬ئەمریکا‬

‫بــــــەبــــــڕوای مــن‬ ‫ئەوەی گرنگە ئەوەیە‬ ‫کــە نابێت وێنەکان‬ ‫هەڵبسەنگێنین لەسەر‬ ‫پێوەری نرخەکانیان‪،‬‬ ‫چونکە دەوڵەمەندە‬ ‫گــــــــەورەکــــــــان و‬ ‫پــیــاوانــی دونــیــای‬ ‫کاپیتالیزم نرخەکان‬ ‫دیــــــــاری دەکـــــەن‬ ‫نــەک هــونــەرمــەنــدی‬ ‫ڕاستەقینە‪ .‬ئیشێکی‬ ‫وەک «کەللەسەری‬ ‫ئەڵماس»ی هیرتس‬ ‫جــگــە لـــە شتێکی‬ ‫بـــازاڕی هیچ و پوچ‬ ‫هــیــچــی تــــر نــیــیــە‬ ‫کــەچــی بــە ملیۆنان‬ ‫دۆالر دەفرٶشرێت!‬ ‫ڕاســتــە لــە پێشانگا‬ ‫فــۆتــۆگــرافــیــەکــانــدا‬ ‫شــتــی بـــێ مــانــای‬ ‫پۆلێک وەرزێری کالوتارا (‪ )١٨٧٨‬وێنەیەکی جولیا‬ ‫زۆر دەبــیــنــیــن کە‬ ‫مارگرێت کامیرۆن‬ ‫بــە دی ــوارەک ــان ــەوە‬ ‫هـــــەڵـــــواســـــراون‪،‬‬ ‫ئیشەکانی هێنری کارتەر برێسن باڵو‬ ‫کــراونــەتــەوە‪ .‬بنواڕە ئــاوەزی سیاسی بەاڵم ئەمە ئەوە ناگەیەنێ کە هەموو‬ ‫لە ئیشەکانی برومبێرگ و چانەرین؛ فۆتۆگرافەرەکان گەمژەن‪ ،‬لە پێشتردا‬ ‫یان داهێنانەکانی جوان فۆنتکوبێرتا‪ ،‬چەند وێنەیەکی دەگمەنی پڕ لە چێژی‬ ‫کتێبەکانی کریستینا دو میدێل یان ڤیڤان فۆتۆگرافیم هەڵسەنگاند کە دەکــرێ‬ ‫گەواهی بدەن لەسەر ئەو ڕاستیەی کە‬ ‫ساسین‪.‬‬ ‫جــۆنــاثــان پــێــیــوایــە کــە دونــیــای فۆتۆگرافی هونەرەو هەمیشەش وەک‬ ‫تەکنەلۆجی دیجیتاڵ هەمووکەسێکی هونەر دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئــــەوەی کــە کـــۆن و بـــاو نــەمــاوە‬ ‫کردۆتە فۆتۆگرافەرێکی مــەزن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئاگای لەو ڕاستییە نییە کە فۆتۆگرافی وتــارەکــەی جۆناچانە نــەک هونەری‬ ‫زۆر جیاوازترە لە دونیای دیجیتاڵی‪ ،‬فۆتۆگرافی‪ .‬ئەگەر کتێبەکانی وارهۆڵ‬ ‫هەرچەندە لەگەڵ ئەو بۆچونەیدام کە و روسچا بخوێنێتەوە تێدەگا کە ئەو‬ ‫بەڵێ ڕاستە فۆتۆگرافی کاری کردۆتە بابەتە دەمێکەیە مردووەو هەرگیز زیندوو‬ ‫سەر باڵو بوونەوەی ژمارەیەکی زۆری نابێتەوە‪ .‬خۆزگە تەنها جارێک جۆناچان‬ ‫وێنەکان‪ .‬فۆتۆگرافی پشتدەبەستێت بە دەهات لەگەڵما بۆ کۆمەڵێک پێشانگا کە‬ ‫بینایی کەسەکەی کە وێنەکە دەگرێت لە لەندەن سازکرابوو‪ ،‬کە وێنەگەلێکی‬ ‫نەک باشی زۆری کامراکان کە جۆناثان وەک ئەوانەی ئاویسکا ڤان دەر مۆلینی‬ ‫ثــێــیــوایــە‪ .‬فــۆتــۆگــرافــەری بــاش هەر لەخۆگرتبوو‪ ،‬ئەو کاتە بە چاوی خۆی‬ ‫کامێرایەکی پێ بێ دەتوانێت وێنەی جوانی هونەری فۆتۆگرافی دەبینی و‬ ‫جوان بگرێت‪ ،‬وە فۆتۆگرافەری خراپیش ئەو ڕاستیەشی بۆ ساخدەبۆوە کە بەڵێ‬ ‫ئەگەر باشترین کامێراشی پێ بێ ناتوانێ فۆتۆگرافی هونەرێکی ڕاستەقینەی پڕ لە‬ ‫چێژو نهێنییە‪ .‬ئەمەیە کە هونەر دەتوانێ‬ ‫وێنەیەکی باش بگرێ‪.‬‬ ‫بیکات‪ ،‬وانییە؟‬

‫ماغووت‪ ،‬ئەفسانەیەک لە بەرەنگاربوونەوە‬

‫بەشی یەكەم‬ ‫لە دانیشتنەكانی گۆڤاری «شیعر»دا‬ ‫بــوو بە ئامادەبوونی یوسف خــال و‬ ‫ئونسی حاج‪ ،‬لەو دانیشتنەدا ئەدۆنیس‬ ‫شیعرێكی ماغوت‪ ،‬قەسیدەی «كوشتن»‬ ‫دەخوێنێتەوە‪ ،‬هەریەك لە ئامادەبووان‬ ‫دەیدەنە پاڵ شاعیرێكی جیهانی‪ ،‬یەكێك‬ ‫دەڵــێــت ڕامــبــۆ‪ ،‬یەكێكی تــر دەڵێت‪:‬‬ ‫بۆدلێرە‪ ،‬ئەدۆنیس ئاماژە بۆ ماغوت‬ ‫دەكات و دەڵێت‪« :‬ئەوە شاعیرەكەیە»‪.‬‬ ‫ئــەفــســانــەیــەك دەڵــێــت‪« :‬زیــۆســی‬ ‫خــواوەنــدی ئۆلۆمپ كاتێك ڕقــی لە‬ ‫مرۆڤ هەستا‪ ،‬ئاگری لێ قەدەغە كرد‪،‬‬ ‫بــەاڵم پرۆمیسۆس بـــەرەو دوورگـــەی‬ ‫لمنۆس ڕۆیشت‪ ،‬لەكاتێكدا هیفاستۆس‬ ‫ئاگرەكەی لە ئاگردانەكەدا دەپاراست‪،‬‬ ‫پرۆمیسۆس پشكۆیەكی لە ئاگری پیرۆز‬ ‫دزی و لە قەدی بۆشی درەختێكدا بردی‬ ‫بۆ مــرۆڤ‪ ،‬كاتێك زیۆس بەمەی زانی‬ ‫بەتوندی ڕقی لێهەڵگرت‪ ،‬تۆفان و بەاڵی‬ ‫بۆ نــارد‪ ،‬ژیانی مــرۆڤ نوێ بوویەوە‪،‬‬ ‫وزیۆس لە ڕقی خواوەند ڕزگــاری بوو‪،‬‬ ‫دەبوو پرۆمیسۆس لەسەر ئەو خیانەتەی‬ ‫كردبووی لێپرسینەوەی لەگەڵدا بكرێت‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەش هیفاستۆس و كراتۆس‪ ،‬بە‬ ‫فەرمانی زیۆس‪ ،‬پرۆمیسۆس دەگرن و‬ ‫زنجیری دەكەن و لەسەر چیای قەوقاز‬

‫دایدەنێن‪ ،‬زیــۆس ڕۆژانــە هەڵۆیك بە‬ ‫دوو باڵی گەورەوە دەنێرێت لە جگەری‬ ‫بخۆن‪ ،‬چەندە هەڵۆكە ڕۆژانە لە جگەری‬ ‫دەخوات تەواو نابێت و بۆ شەو دروست‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬سەرەڕای ئەم ئازارە سەختە‬ ‫پرۆمیسۆس سەرسەختانە بەرگە دەگرێت‬ ‫و هیچ داد و بێدادێك لەدەست ئازار‬ ‫ناكات و ملكەچ نابێت‪.‬‬ ‫هـــەر كـــەس ژیــانــنــامــەی مــاغــوت‬ ‫بخوێنێتەوەو شارەزاییەكی لە كارەكانی‬ ‫هەبێت هەست دەكــات ژیانی ماغوت‬ ‫خاڵی نییە لە ئەفسانە‪ ،‬هەروەك پاولو‬ ‫كویلو خاوەنی «كیمیاگەر» دەڵێت‪،‬‬ ‫هەموو كەسێك ئەفسانەی تایبەتی‬ ‫خــۆی هەیە و بــەدوایــدا دەگــەڕێــت بۆ‬ ‫ئەوەی پێی بژیت‪ ،‬لە ئەفسانەی تایبەتی‬ ‫محەمەد ماغوتدا شتێكی زۆر لە كەسێتی‬ ‫پرۆمیسۆس هەیە لەگیانی یاخی بوون‬ ‫بەرانبەر بە دەســەاڵت‪ ،‬بەهەموو شێوە‬ ‫جیاوازەكانییەوە لەالیەك‪ ،‬خۆشەویستی‬ ‫و دڵسۆزی بۆ ڕەگەزی مرۆیی لەالیەكی‬ ‫ترەوە‪ ،‬ئەم خۆشەویستی و داڵسۆزییە‬ ‫وای لە پرۆمیسۆس كرد ئاگری پیرۆز‬ ‫بدزێت و پێشكەشی ڕەگــەزی مرۆیی‬ ‫بكات‪ ،‬ئەمە لــەالی ماغوت دەبینین‪،‬‬ ‫ئــەو ئاگرە پیرۆزە خــۆی لە ئازادیدا‬ ‫دەبینێتەوە كە دەیــەوێــت پێشكەشی‬ ‫مرۆڤی عەرەبی هەالهەالبووی بكات كە بگرێت‪ .‬كەواتە دەتوانین بپرسین ئایا‬ ‫لەژێر برینەكانی دەســەاڵت بە هەموو ماغوت توانی لە ویــژدانــی عەرەبی و‬ ‫جۆرەكانییەوە‪ ،‬بەتریاركی یان ئاینی جیهانیدا وەك ویژدانێكی زیندوو نەمری‬ ‫سەلەفی یان سیاسی سەركوتكار‪ ،‬پا بەدەست بهێنێت؟ كە ئاماژەی كرد بۆ‬

‫ماغوت لە پێناوی ئازادیدا‬ ‫ئاشنای زۆربــەی زیندانەكانی‬ ‫سوریا بووە‪ ،‬هەر لە زیندانیشدا‬ ‫ئەدۆنیسی ناسیوە‬

‫«‬

‫حسەین لەتیف‬

‫دەناڵێنێت‪ ...‬جگەلەوەش خۆشەویستی‬ ‫ئەو بۆ مرۆڤی عەرەبی داخراو نییە بەسەر‬ ‫خۆیدا هێندەی ئەوەی خۆشەویستییە بۆ‬ ‫مرۆڤایەتییەكی بریندار و نرخێكی گرانی‬ ‫بۆ داو سزایەكی خوایانەی درا‪ .‬بەو‬ ‫شێوەی زیۆس هەڵۆیەكی بەدو شاباڵەوە‬ ‫نــارد لە جگەری پرۆمیسۆ بخوات و‬ ‫نــەدەمــرد‪ ،‬ئاوەهاش سزاكانی ماغوت‬ ‫سزاگەلێكن كۆتاییان نایەت‪ ،‬كانییەك‬ ‫لە گاڵتەجاڕی تاڵ و ئەفسوناوی لە‬ ‫ناخییەوە هەڵدەقوڵی‪ ،‬ڕەخنەی دەگرت‬ ‫و پرسیاری دەكرد و یاخی دەبوو!‬ ‫دواجار ئەفسانەكە دەڵێت پرۆمیسۆس‬ ‫بە جۆرێك لە جۆرەكان توانی نەمری‬ ‫خــودایــی بــەدەســت بهێنێت و شوێنی‬ ‫هەمیشەیی خۆی لەسەر چیای ئۆڵمپ‬

‫ڕێگایەك گرتنە بەری پێویستییە‪ .‬ئایا‬ ‫مرۆڤی عەرەبی دەتوانێت ئەمڕۆ و سبەی‬ ‫یان هەر ڕۆژێكی تر ئەو دەنگە ببیستێت‬ ‫كە لەناوەوەیدا زریانێك لە فرمێسك و‬ ‫شۆڕش و خوێن هەیە‪ .‬ماغوت لە پێناوی‬ ‫ئازادیدا ئاشنای زۆربــەی زیندانەكانی‬ ‫سوریا بووە‪ ،‬هەر لە زیندانیشدا ئەدۆنیسی‬ ‫ناسیووە‪ ،‬ماغوت لەژووری چوارەم بووە‬ ‫و ئەدۆنیسیش لە ژووری پێنجەم بووە‪.‬‬ ‫لەبارەی ئەزموونی ئەدەبی خۆیەوە لە‬ ‫زینداندا‪ ،‬دەڵێت‪« :‬جگەرەم دەكێشا‪..‬‬ ‫تاتتالی سرت و بافرا و یاداشتەكانم‬ ‫لەزینداندا لەسەر بافرا دەنووسییەوە و لە‬ ‫جلەكانی ژێرەوەمدا دەربازم كرد‪ ،‬پاشان‬ ‫بــۆم دەركـــەوت ئــەوەی كە نووسیومە‬ ‫شیعر بووە‪ .‬قەسیدەی «كوشتن»م لە‬

‫زینداندا نووسی و هەروەك خۆی باڵوم‬ ‫كردەوە‪ .‬سەرەتا ڕاستەقینەكانی ژیانی‬ ‫ئەدەبیم لە زینداندا دەستی پێكرد‪،‬‬ ‫هەموو ئەو شتانەی حەزم لێدەكردن و‬

‫خەونم پێوە دەبینین «ئافرەت‪ ،‬ئازادی‪،‬‬ ‫ئاسۆ» لەو دیو شیشی زیندانەوە دەم‬ ‫بینین‪ ».‬كەواتە ماغوت بەو شێوەی لە‬ ‫زینداندا قەسیدەی «كوشتن»ی نووسی‪،‬‬ ‫قەسیدەیەكی جوانیشی نووسیی بۆ‬ ‫یەكێك لە كچە هاوشارییەكانی خۆی كە‬ ‫تیایدا گوزارشت لە خۆشەویستی پاكی‬ ‫ئەو دەكات لە قۆناغی هەرزەكاریدا‪.‬‬ ‫ئـــەم قــۆنــاغــە ســەخــتــە لــە ژیــانــی‬ ‫ماغوت بـــەردەوام بوو چ لە زیندان و‬ ‫چ لە دەرەوەی زیندان‪ ،‬لە سەردەمی‬ ‫یەكێتی نێوان سوریا و مسر دا ماغوت‬ ‫داواكراو بوو‪ ،‬بۆیە لە كۆتایی پەنجاكاندا‬ ‫بڕیاریدا بەپێ و بە نایاسایی بــڕوات‬ ‫بۆ لوبنان‪ ،‬لەوێش پەیوەندی كرد بە‬ ‫گروپی «شیعر»ەوە‪ ،‬ئەو كاتە یوسف‬ ‫ئەلخالی ناسی لە گۆڤاری» شیعر «دا‬ ‫ئامێزی بۆ كردەوە‪ ،‬ماغوت ئەوەش بەیاد‬ ‫دەهێنێتەوە یەكەم جار ئەدۆنیس ئەوی‬ ‫وەك شاعیر ئاشكرا كــردووە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫لە یەكێك لە دانیشتنەكانی گۆڤاری‬ ‫«شیعر»دا بوو بە ئامادەبوونی یوسف‬ ‫خال و ئونسی حــاج‪ ،‬لەو دانیشتنەدا‬ ‫ئەدۆنیس شیعرێكی ماغوت قەسیدەی‬ ‫«كوشتن» دەخوێنێتەوە‪ ،‬هەریەك لە‬ ‫ئامادەبووان دەیدەنە پاڵ شاعیرێكی‬ ‫جیهانی‪ ،‬یەكێك دەڵێت ڕامبۆ‪ ،‬یەكێكی‬ ‫تر دەڵێت‪ :‬بۆدلێرە‪ ،‬ئەدۆنیس ئاماژە‬ ‫بۆ ماغوت دەكــات و دەڵێت‪« :‬ئــەوە‬ ‫شاعیرەكەیە»‬ ‫جارێك یوسف خاڵ داوای قەسیدەیەك‬

‫لە ماغوت دەكــات‪ ،‬ماغوت دەڵێت بۆ‬ ‫ێ ئامادەی دەكەم‪ ،‬هەر ئەو شەوە‬ ‫سبەین ‌‬ ‫قەسیدەی «خەمێك لەبەر تریفەی مانگ‬ ‫ێ ئامادەی‬ ‫«دا دەنووسێت و بۆ سبەین ‌‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫لــە بــەیــروت هاوڕێیەتییەكی گــەرم‬ ‫لەنێوان مــاغــوت و سەیابدا دروســت‬ ‫دەبێت‪ ،‬هاوڕێیەتی پیاسەكردن لەسەر‬ ‫شەقامەكانی بــەیــروت‪ ،‬بە بۆچوونی‬ ‫ماغوت سەیاب مرۆڤێكی سادەبووە و‬ ‫لە زۆر ڕووی ژیانەوە لەیەك دەچوون‪.‬‬ ‫دواجــار لە ماڵی ئەدۆنیسدا «سونیە‬ ‫ساڵەح» دەناسێت كە خوشكی «خالیدە‬ ‫سەعید»ی هاوسەری ئەدۆنیسە‪ ،‬ئەو‬ ‫ناسینەش بەهۆی پێشبڕكێیەكەوە بوو‬ ‫لەسەر خەاڵتی ڕۆژنامەی «النهار» كە‬ ‫بۆ قەسیدەی پەخشان تەرخانی كردبوو‪.‬‬ ‫كاتێك ماغوت گەڕایەوە بۆ سوریا‪،‬‬ ‫ناوێكی گــەورە بــوو‪ ،‬كۆمەڵە شیعری‬ ‫«خەمێك لەبەر تریفەی مانگ»دای‬ ‫چاپ كردبوو لە ساڵی ‪1959‬دا لە خانەی‬ ‫گۆڤاری شیعر‪ .‬لە هەمان خانە ساڵی‬ ‫‪1960‬دووەم كۆمەڵە شیعری بەناوی‬ ‫«ژوورێــك ملیۆنەها دیــواری هەیە»ی‬ ‫چاپ كرد‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٢٢‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫شتێفان ڤایدنەر‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬ ‫هەولێر‪ ،‬کۆتایی نۆڤێمبەر‪ .‬ئــەوەی کە‬ ‫سەعاتە ڕێگایەک نێزیک لەوێوە جەنگێک‬ ‫لە هەڵپەدایە‪ ،‬کە بەشی گــەورەی عێراق‬ ‫و سوریای کــردووە بە ناوچەی مــەرگ‪ ،‬لە‬ ‫چاخانە کۆنەکانی هەولێر و سلێمانیدا‬ ‫ناواقیعیتر دەردەکەوێت وەک لە ئەوروپا‪.‬‬ ‫بەبێ دەنگ‪ ،‬تەنها بەدەم زرینگەی پیاڵەوە‪،‬‬ ‫بڵقەبڵقی نێرگەلە و گفتوگۆی تاوناتاو‬ ‫بە زمانی کوردی و تورکمانی و عەرەبی‪،‬‬ ‫هەواڵەکان لــەو شاشەی تەلەفزیۆنانەوە‬ ‫ترپەیان دێت‪ ،‬کە بەسەر سەری خەڵکەکەوە‬ ‫هەڵواسراون‪ ،‬و کەسیش گوێیان پێ نادات‪:‬‬ ‫«چوار شەپۆلی پەالماری داعش بۆ سەر‬ ‫چەند ناوچەیەکی کەرکوک‪».‬‬ ‫مــەگــەر ئێمە دوێــنــێ بــەنــاو کەرکوکدا‬ ‫لێماننەخوڕی؟ گەر لە قەاڵ مێژووییەکەیەوە‬ ‫بەسەر ئەو شارەدا بڕوانیت‪ ،‬کە عێراقییەکان‪،‬‬ ‫کــورد و داعــش لــەســەری دەجەنگێن‪ ،‬لە‬ ‫شارێکی ســەرقــاڵ و ئـــارام دەچــێــت‪ ،‬بە‬ ‫چەشنێک کە مەیلی ئەوە گەورە بوو‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫بەشوێن تابلۆکانی هاتووچۆدا ملی ڕێ بەرەو‬ ‫موسڵ بگرێتە بەر‪ ،‬تەنها بۆ ئەوەی جارێک‬ ‫زانینی پەتی هەواڵەکان لەسەر جەنگ بە‬ ‫واقیع بەراورد بکات‪.‬‬ ‫هــەروەهــا ڕێــخــەرەکــانــی هەژدەهەمین‬ ‫فێستیڤاڵی گــەالوێــژ لــە سلێمانی –‬ ‫تێکەڵەیەکی سەیر لە وتــاری سیاسی و‬ ‫ئەکادیمی‪ ،‬کــۆڕی شیعری و مشتوومڕ‬ ‫– دەبــوو زەحمەت بکێشن‪ ،‬تاوەکو ئەو‬ ‫مەراسیمە ئاریشەییەی کە هەیە‪ ،‬بلکێننەوە‬ ‫بە زەویەوە و پەیوەندی لەگەڵ ڕووداوەکانی‬ ‫سەردەمدا ببەستنەوە‪ .‬ئاوازی باش لەوەدا‬ ‫بوو‪ ،‬لە هەموو دەرفەتێکی گونجاودا وشەی‬ ‫کۆبانێ لەدەم بکەوێتە خوار؛ بەاڵم تەنها‬ ‫جان دۆست‪ ،‬ئەو نووسەرە کوردەی کە لە‬ ‫غەریبایەتی ئەڵمانییەوە گەشتی کردبوو‪ ،‬و‬ ‫خەڵکی کۆبانییە‪ ،‬توانی ئامادەگییەکی ئازاد‬ ‫لە ڕەمزگەرای بەالش بەو شارە ببەخشێت‪.‬‬ ‫بە سەرسامییەوە بیستمان کە کۆبانێ‬ ‫دامــــەزرانــــدن و نـــاوەکـــەی لــە ســایــەی‬ ‫ئەڵمانەکانەوە بووە‪ .‬چونکە(کۆمپانیا)یەکی‬ ‫ئەڵمانی ساڵی ‪ ١٩١٢‬لەوێ کانەبەردێکی‬ ‫دامەزراندووە کە بۆ هێڵی ئاسنینی بەغداد‬ ‫بەرلین پێویست بــووە‪ .‬کۆبانێ ســەر بە‬ ‫مێژووی تموحی کۆلۆنیالیزمیی ئەڵمانەکانە‪،‬‬ ‫هەروەها سەر بە مێژووی بەر لە جەنگی‬ ‫جیهانی یەکەمە‪ ،‬کە بە ڕێکخستنەوەیەکی‬ ‫نوێی ڕۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت لەو سنوورە‬ ‫دەوڵەتیانەی‪ ،‬کە بەریتانیا و فەڕەنسا‬ ‫دایانهێنا‪ ،‬کۆتایی هات – ئەو سنوورانەی کە‬ ‫لەم ئانوساتەدا لە توانەوەدان‪ ،‬کوردەکانیش‬ ‫کاراکتەرێکی سەرەکی ئەو پڕۆسەیەن‪.‬‬ ‫لەپشت ڕیتۆریکی کۆبانییەوە ئاجێندای‬ ‫ڕاستەقینەی سیاسیی دەکــەوێــتــە بەر‬ ‫تیشک‪ .‬پێشمەرگەکان لە جەنگی دژ بە‬ ‫ئیسالمییەکاندا نە بەرگری لە عێراق دەکەن‪،‬‬ ‫نە لە بەها ڕۆژئاواییەکان‪ ،‬بەڵکو جەنگ‬ ‫لەسەر ناوچەی دەوڵەتی ئایندەیان دەکەن‪،‬‬ ‫کە لەسەر هەندێک نەخشەی جیۆگرافی‬ ‫هەتا موسڵ و پاشان ناوچەکانی باشووری‬ ‫ڕۆژهەاڵتی بەغداد دەڕوات‪ ،‬واتا زۆر زیاتر‬ ‫لەو (هەرێمی سەربەخۆ کوردستان)ەی کە‬ ‫لە دەستووری عێراقیدا دانی پیادا نراوە‪.‬‬ ‫گەشتیار‪ ،‬گەر زات بکات‪ ،‬کاڵ بوونەوەی‬ ‫سنوورەکان هەر ئەمڕۆ بە پاسپۆرتەکەی‬ ‫خۆیدا هەستپێدەکات‪ .‬لە ناوچە سەربەخۆ‬ ‫کوردییەکانەوە‪ ،‬کە ڤیزەی خۆیان دەدەن و‬ ‫ئەو ڤیزەیەش لەالیەن دەوڵەتی عێراقییەوە‬ ‫دانی پیادا نەنراوە‪ ،‬مرۆڤ بە ئاسانی دەگاتە‬ ‫کەرکوک کە بەناو هێشتا سەر بە عێراقە‪ ،‬و‬ ‫بگرە دوورتریش‪ ،‬ئەمە بەبێ ئەوەی هەرگیز‬ ‫کارمەندێکی عێراقی کۆنتڕۆڵی پاسپۆرت‬

‫بکات‪.‬‬ ‫بنچینەی کولتووریی بۆ دەوڵەتێکی کوردی‬ ‫سەربەخۆ ساڵی سییەکان لە سلێمانی‬ ‫بنیاتنراوە‪ ،‬ڕاســتــەوخــۆش پەیوەندییان‬ ‫بەم فێستیڤاڵەوەیە کە لەمێژ نییە کۆتایی‬ ‫هاتووە‪ ،‬ناوەکەی لەو (گۆڤاری گەالوێژ)ەوە‬ ‫وەرگیراوە کە ئیبراهیم ئەحمەد(‪)١٩٢٠–١٩١٤‬‬ ‫دایمەزراندووە‪ .‬لە ساڵی ‪١٩٣٩‬وە بۆ ‪١٩٤٩‬‬ ‫بە زمانی سۆرانی‪ ،‬شێوە نووسینی عەرەبی‬ ‫باڵو کراوەتەوە‪ ،‬زمانی کوردی باشووری‪ ،‬کە‬ ‫لەگەڵ ئەوەدا بەرەو شێوەزارێکی ئەدەبی‬ ‫مۆدێرن تەشەنەی کردووە‪.‬‬ ‫سیاسەتی زمــان هەتا ئــەمــڕۆ بەسەر‬ ‫ژیانی کولتوورییدا زاڵــە‪ ،‬بەڵێ‪ ،‬مرۆڤ لە‬ ‫فێستیڤاڵەکەدا بیری فــەزای سەرهەڵدانی‬ ‫ئەدەبی نەتەوە ئەوروپییەکانی سەدەکانی‬ ‫هەژدە و نۆزدەی بەبیردەهاتەوە‪ .‬ئەوەی بە‬ ‫خەیاڵدا نایەت بۆ ئەو حەوت تا هەشت ملیۆن‬ ‫سۆرانی زمانانە وەردەگێڕدرێت‪ :‬لە شاعیری‬ ‫عەرەبی وەک ئەدۆنیسەوە دەستپێکبە هەتا‬ ‫کافکا‪ ،‬کامۆ‪ ،‬هۆمێر یان کانت‪ .‬شتێکی‬ ‫زەروورە! خواستی سنوورکێشان بۆ هەموو‬ ‫ئەو شتانەی کە عەرەبین – لــەڕووی ئەو‬ ‫هەموو کوشتاریانەی سەدام لەگەڵ کوردەکاندا‬ ‫کردوویەتی و ئەو شەپۆلە ئیسالمیزەکردنانەی‬ ‫کە لە دەوڵەتەکانی کەنداوەوە سەرچاوە‬ ‫دەگــرن‪ ،‬شتێکە مــرۆڤ تێگەیشتنی بۆی‬ ‫هەیە – کوردەکانی هێناوەتە سەر ڕێگای‬ ‫جنلێدەرکردنێکی پەروەردەیی سیاسیی‪.‬‬ ‫لەناو شارەکاندا تەنها بە زەحمەت بە‬ ‫زمانی عەرەبی کاروبارت بۆ بەڕێدەکرێت‪،‬‬ ‫کتێبخانەکەی قاوەخانەی کولتووری لە‬ ‫سلێمانی‪ ،‬شوێنێک کە خەڵکی زۆر حەزیان‬ ‫لێیەتی‪ ،‬شانبەشانی زۆرێک کتێبی سۆرانی‬ ‫و ئینگلیزی تەنها مشتێک کتێبی عەرەبی‬ ‫هەیە‪ ،‬وەزیــرە الوەکــەی پـــەروەردەش‪ ،‬کە‬ ‫بڕیاربوو بۆ خوانی ئێوارە بیبینین‪ ،‬لە‬ ‫خوێندنگاکاندا ڕوون و ئاشکرا وەک یەکەم‬ ‫زمان و تاقە زمانی بێگانەی ئایندەنیشاندەر‬ ‫دان بە زمانی ئینگلیزیدا دەنێت‪ .‬عەرەبی‪،‬‬ ‫زمانی فەرمی عێراق‪ ،‬چیدیکە بە ڕێکوپێکی‬ ‫لە کوردستان ناوترێتەوە‪ ،‬لەو ڕووەشەوە هیچ‬ ‫ڕێگایەک عێراق ناگەڕێنێتەوە بۆ ئەو واڵتەی‬ ‫کە بەریتانییەکان ‪ ١٩٢٠‬دروستیانکردووە‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەی ئــەوەوە تــوانــراوە زمانی‬ ‫سۆرانی وەک زمانی ئەدەب جێگیر بکرێت‪.‬‬

‫«‬

‫مــەال بەختیار‪ ،‬لــە وتـــارە ئاگرینەکەیدا‬ ‫بۆ کۆتایی کۆنفرانسەکە بانگهێشتی بۆ‬ ‫بەعەلمانیبوونێکی ئاشکرایانە کرد‪ .‬لەویادا‬ ‫مرۆڤ گوێبیستی وتارگەلێک دەبوو لەسەر‬ ‫ئیسالم‪ ،‬کە مرۆڤ لەو چەشنەدا لە هیچ‬ ‫کوێیەکی جیهانی ئیسالمی ناتوانێت بیدات‪:‬‬ ‫ئەو تاوانانەی داعش دەیکات‪ ،‬لە دێرزەمەنی‬ ‫ئیسالمدا نموونەی هەیە و بەناوی دیانەتەوە‬ ‫شەرعیەتی دراوەتێ و هەر بۆیەش بەشێکی‬ ‫زگماکی جەوهەری ئیسالمە‪ .‬ئەمە ئارگومێنتی‬ ‫نووسەری کــوردی عێراقی‪ ،‬بورهان شاوی‬ ‫بوو‪ ،‬کە ڕەخنەی ئەوروپی لەسەر ئیسالم‬ ‫بیری مرۆڤ دەهێنایەوە‪ .‬بورهان شاوی لە‬ ‫بەرلین دەژی و ڕۆمانەکانی هێشتا بە زمانی‬ ‫عەرەبی دەنووسێت‪.‬‬ ‫ئەو جوودابوونەوە خوازراوە دژ بە داعش‬ ‫دەبێتە هــۆی هەڵوێستێکی سەدلەسەد‬ ‫ڕەخنەیی ڕۆشنبیرە کوردەکان لە ئیسالم‪،‬‬ ‫کە بێ لەوەش خۆیان لە خۆیاندا بەگشتی‬ ‫مۆرکێکی سۆسیالیستییان تیادایە‪ ،‬بەاڵم هیچ‬ ‫شتێک لەوە ناگۆڕێت کە ئەوە دیاردەیەکی‬ ‫نوخبەییە‪ .‬ژێراوژێر دەگوترێت‪ ،‬هەتا دوو هەزار‬ ‫کورد لە دیوی بەرەکانی داعش شەڕدەکەن‪.‬‬ ‫ئەو ئاوازە هۆشیارەی‪ ،‬کە لە کوردستانەوە‬ ‫بەرەوڕوومان سەدای دێت‪ ،‬ناتوانێت مرۆڤ‬ ‫لــەوەدا فریوبدات‪ ،‬کە کۆمەڵگەی کوردی‬ ‫هێشتا نەریتی بەسەرچوو و پێکهاتەی‬ ‫پیاوساالری بەناو ناخیدا باڵوبووەتەوە‪.‬‬ ‫شانبەشانی پێشمەرگەکان ژنان دەجەنگێن‪،‬‬ ‫بەاڵم مرۆڤ لە چایخانەکاندا ئەوانی بەرچاو‬ ‫ناکەوێت‪ ،‬لەسەر شەقام بە دەگمەن دەبینرێن‪،‬‬ ‫ئەویش بە حیجابەوە‪ .‬ئەو مافی یەکسانییە‬ ‫نوێیەی کە بە دەنگی بەرز بانگەوازی بۆ‬ ‫دەکرێت‪ ،‬بەکردار لە چوارچێوەی توێژێکی‬ ‫بااڵی چکۆالنەدا سنووردارە‪ .‬مرۆڤ لەخۆی‬ ‫دەپرسێت‪ ،‬دەبێت چی بەهایەکی هەبێت‪،‬‬ ‫کاتێک دەبیستێت‪ ،‬کە تەنانەت پیاوی‬ ‫ڕەبــەن خانوویان دەستناکەوێت – لەبەر‬ ‫مەترسی بۆ سەر ئەخالقی گشتی‪ ،‬کە گوایە‬ ‫ژیانی بەتەنها لێی دەکەوێتەوە! لەبەردەمی‬ ‫پاشخانێکی ئاوهادا سوودێکی ئەوتۆی نییە‪،‬‬ ‫پیرە خانمی گــەورەی بزاوتی سەربەخۆیی‬ ‫عەرەبی‪ ،‬نووسەری هەشتاوسێ ساڵ‪ ،‬نەوال‬ ‫سەعداوی‪ ،‬لەالیەن بازنەی ژنانی یەکێتییەوە‬ ‫بانگێشتی خوانێک بکرێت‪ .‬ئاخۆ لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا ئەو خانمە گرانپۆشە قەشەنگانەی‬

‫لە فێستیڤاڵی گەالوێژ لە سلێمانی‬ ‫شووناسی نەتەوەیی کولتووری‬ ‫کورد بەدیدەکرا‬

‫تەنانەت نــووســەری جــدی هــەن کە تەنها‬ ‫لــەســەر فرۆشتنی کتێبەکانیان دەژیــن‪.‬‬ ‫یەکێک لە ناسراوترین و پڕبەرهەمترینیان‬ ‫لە شاری کۆلن دەژی – لە ئەڵمانیا تەواو‬ ‫نەناسراویشە‪ :‬بەختیار عەلی ناوێتی‪،‬‬ ‫تەمەنی لە پەنجاکاندایە‪ ،‬یەکە بە یەکەی‬ ‫ئەو کتێبفرۆشانەی‪ ،‬کە شتێک لە خۆیاندا‬ ‫بەدیدەکەن‪ ،‬چاپی نایابی کۆبەرهەمەکە‪ ،‬کە‬ ‫لە یانزە بەرگ پێکهاتووە‪ ،‬لە ڕەفەکانیاندا‬ ‫بەدیدەکرێت‪.‬‬ ‫کەوابێت هۆکاری باش لەئارادان‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫ناسیۆنالیزمی زمانەوانی بە حیکایەتێکی‬ ‫سەرکەوتوو لەقەڵەم بدات‪ .‬بەاڵم هەمانکات‬ ‫لــە ڕۆژی مــوئــتــەمــەری نــێــودەوڵــەتــیــی‬ ‫فێستیڤاڵەکەدا‪ ،‬کە تیایدا چەندین نووسەری‬ ‫واڵتانی عەرەبی و ئێران و ئەوروپا بەشدار‬ ‫بوون‪ ،‬بەتەواوی ڕوونبووەوە‪ ،‬کە کوردەکان‬ ‫خۆیان خستووەتە چی گێژاوێکەوە‪ .‬جان‬ ‫دۆست وتارەکەی خۆی سەبارەت بە مێژووی‬ ‫کۆبانێ بە زمانی عەرەبی خوێندەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەگەرنا دەبــوو بە زمانی دایکی‪ ،‬واتــا بە‬ ‫کرمانجی بیخوێندایەتەوە؛ ئەو شێوەزمانە‬ ‫کــوردی باکورییەی کە بە پیتی التینی‬ ‫دەنووسرێت‪ ،‬کە ڕەنگبوو کوردەکانی ناو‬ ‫جەماوەرەکە لە عەرەبی خراپتر لێی حاڵی‬ ‫بن‪.‬‬ ‫شــتــێــکــی دیـــکـــە کـــە شــانــبــەشــانــی‬ ‫جوودابوونەوەی زمانەوانی لە عەرەبەکان و‬ ‫ماباقی عێراق بووەتە شوناسی نەتەوەیی‬ ‫نوێی کــوردی‪ ،‬جــوودابــوونــەوەی ئاینییە‪.‬‬

‫لەوێ بوون لە وتارەکەی تێگەیشتوون؟‬ ‫تووڕەیی لەناو نەوەی نوێ و ڕۆشنبیرە‬ ‫الوەکاندا گەورەیە‪ .‬هەردوو پارتی دەسەاڵتدار‪،‬‬ ‫یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و پارتی‬ ‫دیموکراتی کوردستان‪ ،‬کە لە نەوەتەکاندا‬ ‫دوژمنایەتییەکی خوێناویان لەنێواندابووە‬ ‫و لە چەشنی دەرەبەگایەتی خاکی هەرێمە‬ ‫سەربەخۆیەکەیان بە کەرکوکیشەوە لەنێوان‬ ‫خۆیاندا بەشکردووە‪ ،‬لە دەستی ئەو سەرەک‬ ‫بنەمااڵنەدان‪ ،‬کە لە جەنگی گەریالیی دژ بە‬ ‫سەدامدا دەسەاڵتی پۆاڵینیان بەدەستهێناوە‪،‬‬ ‫و لە گەندەڵی و بێباکیدا ناوبانگیان هەیە‪،‬‬ ‫و الیــان ڕیفۆرمی کۆمەڵگای مەدەنیی و‬ ‫ئازادی ڕاستەقینەی بیروڕادەبڕین گرنگییەکی‬ ‫ئــەوتــۆی نــیــیــە‪ .‬جــەنــگــی دژ بــە داعــش‬ ‫هەڵیستاندوونەتەوە‪ .‬تاکە کار‪ ،‬کە دەتوانن‬ ‫لەسەر ناوی خۆیان تۆماری بکەن‪ ،‬ئەو دۆخی‬ ‫ئاسایشەیە کە بەراورد بە بارودۆخەکە باشە‬ ‫و هەروەها ئەو بەرەوپێشچوونەیە بەرەو‬ ‫دەوڵەتێکی سەربەخۆ‪ .‬ئــەوەش باجێکە‬ ‫کە کوردەکان درەنگوزوو بۆ جەنگەکەیان‬ ‫بەرامبەر بە داعش داوای دەکەن‪.‬‬ ‫ئەو جەنگەی کە یەک کاتژمێر دوورە‪،‬‬ ‫لە «چایخانەی ئەدیبان» بەژێر قەاڵی‬ ‫تازە نۆژەنکراوی هەولێرەوە‪ ،‬بەسەر مرۆڤدا‬ ‫هەڵدێت‪ ،‬بەاڵم لەبەرئەوە هیچ کەس لەپشت‬ ‫سەماوەرەکەوە بەدەرناخات‪ ،‬چونکە ئەو‬ ‫جەنگە لە گۆشەنیگای کوردییەوە تەنها‬ ‫بەرکوڵێکە‪ :‬تەوس لە دواییەکەیدایە!‬

‫كافكای ‪1918‬‬

‫هێلکەی عێراقی‪ ،‬جوجەڵەی کوردی‬

‫ڕەبیع جابر‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬شوان ئەحمەد‬ ‫«كافكا»لە یاداشتەكانیدا‪ ،‬هیچی لەبارەی ساڵی ‪ 1918‬بۆ جێنەهێشتوین‪ .‬باس لە ساڵی ‪ 1917‬و ‪1919‬‬ ‫دەكات‪ ،‬بەاڵم ‪ 1918‬تێدا نییە‪ .‬دەبێت ئەو ساڵە خەریكی چی بوبێت و چی سەرقاڵی كردبێت‪ ،‬تا نەی پەرژا بێتە‬ ‫سەر نوسینەوەی ڕۆژانە یاداشتەكانی؟ بۆچی ئێمە لە ئێستادا كە جیهان وەك پیشەی هەمیشەیی خۆی‪ ،‬نوقمی‬ ‫توندوتیژیەكی بێئامانە‪ ،‬خەم لە ڕۆژانە یاداشتەكانی «كافكا» ی ساڵی ‪ 1918‬دەخۆین؟‬ ‫«ماكس برود» ساڵی ‪ 1948‬یاداشتەكانی «فرانس كافكا»ی هاوڕێی باڵو كردەوە‪ .‬ئەو یاداشتە ڕۆژانەیە باس‬ ‫لە ژیانی «كافكا» دەكات‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1910‬بۆ ساڵی ‪ .1923‬واتە ساڵێك پێش ئەوەی بمرێت و دنیا جێ بێڵێت‪.‬‬ ‫یاداشتەكانی ساڵی ‪« ،1910‬كافكا»یەكی گەنجی تەمەن بیست و حەوت ساڵەمان نیشان دەدات‪ .‬یاداشتەكانی‬ ‫‪« 1917‬كافكا»یەكی تەواو كامڵمان دەداتێ كە لە تەمەنی سی و چوار ساڵیدایە و چاودێری دەرەوە دەكات و‬ ‫بەناو جیهانە ئەندێشەییەكەی خۆیدا بەجۆرێك ڕۆچووە‪ ،‬خەون و خەیااڵتەكانی وەردەگۆڕێن و دەبنە ئەدەب‪ .‬خەون‬ ‫خەیاڵ نییە‪ .‬ئایا خەون خەیاڵە؟‬ ‫ئەندێشە لەم جیهانەوە سەردەردێنێ‪ ،‬لە ناخ و قواڵیی جیهانەوە‪ ،‬لە ئەشكەوت و پێچ و پەناكانی دەرونی‬ ‫مرۆڤایەتیەوە سەرچاوە دەگرێت‪ .‬كورتە چیرۆكەكانی «كافكا» چیمان پێدەڵێن؟‬ ‫(پزیشكی گوند و ڕاپۆرت بۆ ئەكادیمیا و هونەرمەندی برسیەتی)‪ ،‬چیرۆكگەلێكی ئەندێشەكراون یاخود چیرۆكگەلێكن‬ ‫دەربارەی دنیاكەمان و دەربارەی ژیانمان لەم دونیایەدا؟ ئێمە «كافكا» بۆ یەك ڕەهەند كورتدەكەینەوە‪ ،‬گەر هاتوو‬ ‫چیرۆكەكانمان وەك میتافۆری سیاسی یاخود میتافۆری ئایینی و ئاكاریی خوێندەوە‪ .‬بەوەش «كافكا» دەشیوێنین‪.‬‬ ‫«كافكا» لەم دنیایەدا‪ ،‬تەنها میتافۆری ژیانی خۆی نووسییەوە‪ .‬ئەم ڕستەیەی دوایش‪« ،‬كافكا» کورت‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬خوێنەر بۆچی سوورە لەسەر کورتکردنەوەی ئەو شتانەی دەیانخوێنێتەوە؟ تۆ بلێی ئەوە خەسڵەتێكی‬ ‫مرۆییانە بێت؟ چۆن چۆنی ناخی خوێنەر فراوان دەبێت و شوێنی فرەیی و ئەگەری زۆروزەوەند و ئەدەبێكی تێدا‬ ‫دەبێتەوە كە لەیەك كاتدا‪ ،‬بەسەر ئەندێشە و واقعیشدا ئاوەاڵ بێت؟‬ ‫لەمڕۆدا «كافكا» چۆن بخوێنینەوە؟‬ ‫ژیانی كورتی «كافكا» خۆیشی ‪ 1924-1883‬هەر میتافۆرە‪ .‬بەرلەوەی ببێت بە چل و یەك ساڵ‪ ،‬كۆچی دوایی‬ ‫كرد‪ .‬بە نەخۆشی سیل مرد‪ .‬ساڵی ‪ 1917‬پزیشكەكان لە سنگیدا‪ ،‬دەست نیشانی نەخۆشیەكەی دەكەن‪ .‬یاداشتە‬ ‫ڕۆژانەكانی ئەو ساڵە‪ ،‬شتێك لە بۆچون و بیركردنەوەیمان بەردەست دەخات‪.‬‬ ‫ئەی یاداشتە ڕۆژانەكانی ‪ 1918‬لە كوێیە؟‬ ‫«ماكس برود» وەاڵمێكمان ناداتەوە‪ .‬دەنوسێت و دەڵێت‪( :‬یاداشتە ڕۆژانییەكانی كافكا‪ ،‬سیانزە دەفتەرێك دەبن‬ ‫و دەفتەری دوازدەهەمین لە پانزەی سێپتەمبەری ‪ 1917‬دەست پێدەكات و تا دەی نۆڤەمبەری ‪ 1917‬بەردەوام‬ ‫دەبێت‪ ،‬دوای ئەوە یەك ڕاست باز دەدات بۆ بیست و حەوتی یۆنیۆیی ‪ 1919‬و لەدەی یەنایەری ‪ 1920‬كۆتایی‬ ‫دێت)‪« .‬ماكس برۆد» باس لەوە دەكات كە الپەڕەگەلێكی زۆر لەودەفتەرەدا دڕاون و دەڵێت‪( :‬كافكا خۆی ئەو‬ ‫الپەڕانەی دڕیوە)‪.‬‬ ‫ئەوە الپەڕەكانی ساڵی ‪1918‬؟ «كافكا» بۆچی دڕیونی؟ «ماكس برۆد» دەڵێت‪( :‬لەو سیانزە دەفتەرەدا‪،‬‬ ‫دەستوخەتی كافكا دەگۆڕێت‪ .‬هەشت دەفتەری یەكەم‪ ،‬لە پێنج دەفتەری كۆتایی جیاوازە)‪ .‬لەگەڵ هەڵكشانی‬ ‫تەمەنیدا دەستوخەتیشی گۆڕانی بەسەردا دێت و پیتەكانی بچوكتر دەبن و وردتر دەنوسێت‪ .‬ئەمەش مانای زۆری‬ ‫هەیە و وادەكات یەك الپەڕە‪ ،‬جێگای وشەی زیاتر و زۆرتری تێدا بێتەوە‪ .‬واتە ئێمە وشەگەلێكی زۆرمان لە كیس‬ ‫چووە‪.‬‬ ‫«خۆرخێ لویس بۆرخیس» لە كۆتایی حەفتاكانی سەدەی بیستەمدا‪ ،‬دەنوسێت‪( :‬كافكا لە ساڵی ‪1919‬‬ ‫شورای مەزنی چینی نوسیووە)‪« .‬كافكا» ئەو چیرۆكەی لە ‪ 1917‬نوسیووە‪ .‬ئایا مێژووی نووسینی چیرۆك‪ ،‬هیچ‬ ‫دەگۆڕێت؟ «ماكس برۆد» الی خۆیەوە‪ ،‬دوو مێژووی جیاوازمان لەسەر نوسینی ئەو چیرۆكە پێدەڵێت‪( :‬جارێك‬ ‫دەڵێت لە ساڵی ‪ 1917‬نوسیویەتی و جارێكی دیكەش دەڵێت لە ساڵی ‪ 1918‬نوسراوە)‪ .‬ئەوە هیچ لە مەسەلەكە‬ ‫ناگۆڕێت‪.‬‬ ‫ئەو چیرۆكەی «كافكا» ڕستەیەكی تێدایە باس لە سوڕی خوێن دەكات‪ ،‬ڕستەیەك پێكەوە باسی سوڕی خوێن‬ ‫و ڕوبەرە پان و پۆڕ و ناكۆتاكانی واڵتی چین دەكات‪ .‬گەر ئەو رستەیە كەسێك نوسیبێتی دوچاری نەخۆشی سیل‬ ‫بوبێت و خوێن هەڵبێنێتەوە‪ ،‬هەستێكی ترسناك و ناخۆش دامان دەگرێت‪« .‬كافكا» پێش چەند رۆژێك لە یەكەم‬ ‫خوێن هێنانەوەی‪ ،‬ئەو ڕستەیەی نووسیوە‪ .‬بەدڵنیاییەوە ئەو چیرۆكە بۆ یەكەمجار دوای ئەوەی بە نەخۆشیەكەی‬ ‫زانیووە‪ ،‬باڵوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫«كافكا» ساڵی ‪ 1918‬چی نوسیوە؟ ئەو ساڵەی هێشتا دنیا لە جەنگی یەكەم قوتاری نەبوو بوو‪ .‬جیهان ڕەتی‬ ‫دەداو دەهەژا‪ .‬تەرم و الشەی مردوان ئەم هەسارەیەی تەنیبوو‪« ،‬كافكا»ش دوچاری نەخۆشی سیل بووبوو‪ .‬تۆ‬ ‫بڵێی نەخۆشیەكەی وای لێكرد بێت‪ ،‬ئاگای لە دنیا نەمابێت؟ ئایا ڕەشی و ناخۆشیە تایبەتیەكانی خۆی‪ ،‬وایكرد لە‬ ‫ڕەشی گشتی و دنیا بێئاگا بێت‪ .‬ئەی ئێمە بۆ لە ئێستادا مەراقی «كافكا»ی ‪1918‬مانە؟ ئەبێت ئەو ساڵەی بەچی‬ ‫بەڕێ كرد بێت؟ چی دەنوسی و ئەی چی دەخوێندەوە؟‬ ‫ساڵی ‪ 1921‬سەرلەنوێ (مەرگی ئێڤان ئێلیچ)ی «تۆلستۆی» دەخوێنێتەوە‪ .‬ڕەنگە خۆی بۆمردن ئامادە كرد‬ ‫بێت؟ بەاڵم خۆ تەواوی چیرۆكەكان‪ ،‬خۆئامادەكردنە بۆ ئەو چركەساتە‪ .‬بۆچی دڵخوازی مەرگ بوو؟‬ ‫بە چاوە گەورە و زەقەكانیەوە سەرنجی جیهان دەدات و لەسەروەختی مردنیشدا‪ ،‬گوزەری هەموو ژیان دەبینێت‪.‬‬ ‫ئەی «هۆمیرۆس» یش وای نەكرد‪ ،‬سەروەختێك (ئەلیادە)ی دەنوسی؟‬ ‫لە چركەساتی ڕمان و كۆتایدا‪ ،‬هەموو ژیانی خۆی دێتەوە یاد‪ .‬هەر لە هاتنە دنیایەوە‪ ،‬بۆ هاوسەرگیری و بۆ ڕسك‬ ‫و سەركێشیەكان كە لە گۆڕەپانی شەڕدا كۆتایی دێت‪ .‬ژیان مەراقی گەورەی ئەو بوو‪..‬چۆن پەیوەندی دەگرێت یان‬ ‫چۆن توانای پەیوەندیگرتنی لەگەڵ خودی خۆی و لەگەڵ ئەوانی دیكەشدا نامێنێت‪ .‬رۆژ تا ئێوارە و بەبەردەوامی‬ ‫سەرنج لەناخی خۆی دەدا‪..‬چی دەبینێت؟ ئەی بەرلەوە چاوەڕێی چی بووە؟‬ ‫«ئیڤان كلیما» لە نۆڤلێتی(خۆشەویستی و پۆخڵەوات)دا دەڵێت‪( :‬كافكا بەدرێژایی ژیانی چاوەڕێی دیدارێك‬ ‫بوو)‪« .‬زانیۆسكی» لە (جرج)دا لەبارەی «كافكا»وە دەنووسێت و نانوسێت‪ ،‬دەربارەی بونەوەرێك دەنوسێت‬ ‫هەردەگەڕێت و دەگەڕێت و دەگەڕێت‪ ،‬بێ ئەوەی بزانێت بەدوای چیدا دەگەڕێت‪.‬‬ ‫ئاخۆ دەگەڕێت؟ ئەو گەڕانە ژیانیەتی‪ .‬لەڕێی ئەو سۆراخ و گەڕانەیدا‪ ،‬شت گەلێكی بێ حەد و حیساب دەبینێ‬ ‫و بە شت گەلێكی زۆر و زەوەندیش ئاشنا دەبێت‪ .‬هاوكات شت گەلێكی بێشومار لەدەست دەدات و شت گەلێكی‬ ‫زۆریش بەدەست دێنێت‪.‬‬ ‫لەدوا سەعاتەكانی ژیانیدا‪« ،‬كافكا» باس لە هەنگێك دەكات كە دەمەوبەیان خەبەری كردۆتەوە‪ .‬لە سەرەمەرگدا‬ ‫لەسەر پارچە كاغەزێك دەنوسێت‪( :‬ئەو هەنگە شیلەی گوڵی بەسەر لێواری پەنجەرەکەدا دەكرد(‪.‬‬ ‫خۆ ڕەنگە ساڵی ‪1918‬ی‪ ،‬بەدیار تێڕامان و سەیركردنی دارودرەختەوە بەسەر بردبێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٧‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٤/١٢/٢٢‬‬

‫«««‬

‫‪8‬‬

‫بەفرت لە دڵم دەبارێ‬ ‫هۆن هۆن غەمتم لەبەر دەڕوا‪!...‬‬

‫چون میروی بی من مرو‬ ‫ای جان جان بی تن مرو‬

‫مەوالنا‬

‫بۆ ئازاد سوبحی‬

‫دالوەر قەرەداغی‬

‫دەشێ ڕۆیشتبیت‬ ‫بەاڵم سوێند دەخۆم‪:‬‬ ‫هەر لەم کۆاڵنی دڵەدایت‬ ‫کاتێ بانگت دەکەم‪:‬‬ ‫چۆلەکەیەک‪ ...‬دوان‪ ...‬سیان‬ ‫چوار و پێنج‬ ‫وەک پیتی مۆسیقا بە ئاسمانەوە‬ ‫دەنیشنەوە‪،‬‬ ‫دڵنیام‪ ...‬هەرچییەک بووە و نەبووە‪،‬‬ ‫هیچ نەبووە‬ ‫جگە لە وردە بەدحاڵیبوونێک لە ئێمە و‬ ‫لە سووکە عاجزییەک لە دونیا‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا‪ ...‬دڵنیام‬ ‫هەر بە ڕاستی شتێکی ترسناک بووە‪،‬‬ ‫شتێک وەک ئەوەی‪:‬‬ ‫زریانێک لە ڕۆحما هەڵیکردووە‬ ‫هۆن هۆن غەمم لەبەر دەڕوا و‬ ‫دڵم درزێکی تری بردووە!‬

‫ڕاستە ڕۆیشتوویت‬ ‫بەاڵم بە ئەقڵی کەسدا ناچێ‬ ‫تۆ لە ماڵ نەبی‬ ‫چما ئاخر دەکرێ‬ ‫قەاڵی دمدمی تەنیایی و‬ ‫قوولەی قافی گۆشەگیرییمان چۆڵ بێ و‬ ‫لە ماڵ نەبی؟‬ ‫تۆ پێویستە هەر لێرە بیت‪ ...‬لە ماڵ بیت‪.‬‬ ‫لەم دەوروبەرە بیت و‬ ‫نزیکمان بیت‬ ‫تۆ پێویستە هەبیت‪،‬‬ ‫تا کە ون بووین ئاگات لێمان بێ‪،‬‬ ‫تا کە مردین بە دیارمانەوە بیت‬ ‫تۆ پێویستە لێرە بیت‬ ‫تا ڕوومان بێت تەنیا بین‪،‬‬ ‫تا شەرم نەکەین‬ ‫هەم کورد بین و هەم شاعیر بین‬ ‫تۆ گرنگە هەم کورد بیت و هەم هەبیت‬ ‫تا بوێرین بنووسین‬ ‫تا دەرەقەت بێین بژین‬ ‫تا جورئەت بکەین هەناسە بدەین‬ ‫تۆ دەبێ هەبیت و شاعیر بیت و کورد بیت‬ ‫تا شەرم نەکەین کورد بین و شاعیر بین‬ ‫تا ڕوومان بێت هەبین‬ ‫تا بتوانین بێدەنگ بین‬

‫دەشێ ڕۆیشتبیت‬ ‫بەاڵم دڵنیام هەر لەم دەوروبەری‬ ‫فولکەی یاقووتەدایت‬ ‫بە بێ ئەوەی سۆراغت لە هیچکەس بکەم‬ ‫گمەگم‪ ...‬لە پێچی کۆاڵنی کۆتر‬ ‫ورشە ورش‬ ‫لە سەری شەقامی مەرجاندا‬ ‫دەتدۆزمەوە‬ ‫وەک دوو منداڵی پاکوخاوێن‬ ‫کە دەستی یەکدییان گرتبێ و‬ ‫شاعیر‪ ...‬شاعیر‬ ‫بەرەو ماڵەوە بێنەوە‪،‬‬ ‫ئێمەیش‬ ‫وەک دوو شاعیر کە دڵیان ترسناکانە‬ ‫خۆش بێ و‬ ‫هەریەکەیان الیەکی جانتایەکیان‬ ‫هەڵگرتبێ‪،‬‬ ‫منداڵ‪ ...‬منداڵ‬ ‫لە سەفەر دێێنەوە‬ ‫دەشێ ڕۆیشتبیت‪،‬‬ ‫بەاڵم سوور دەزانم‬ ‫هەر لە نێو ئەم قافڵەی عەترسازانەدای‬ ‫بەو بۆنی بۆیەی پاستیلەدا دەزانم‬ ‫کە شیعری جوانی بیر دەخستینەوە‬ ‫بە بۆشێی بنباڵی پەرەسێلکە‬ ‫بە هەتاودا دەزانم کە گەرم و ڕووناکی‬ ‫دەکردینەوە‬ ‫بە سێبەر و تەیر و لم‪،‬‬ ‫بەو سمۆرە دڵخۆشەدا دەزانم‬ ‫کە بەیانیان زوو‬ ‫وەک خەیاڵێکی بزێوی ناو شیعرێکی تازە‬ ‫نووسراو‬ ‫بە بەردەمماندا فرتەی دەکرد و‬ ‫چیدی نەماندەبینییەوە‬ ‫ڕاستە‪ ....‬ڕۆیشتوویت‬ ‫بەاڵم دڵت نایەت زۆر دوور بکەویتەوە‬ ‫دڵت نایەت ئەوەندە دوور بکەویتەوە‬ ‫کە دەنگت پێمان نەگا و‬ ‫کاتێ دەستمان بۆ ڕادەوەشێنیت‬

‫نەتبینین‬ ‫تۆ دەبێ هەر هێندە‪ ...‬تا دەرگەی حەوشە‬ ‫لە سوعاد دوور بیت‪،‬‬ ‫کە وەک منداڵێکی بچووک ئاگای لێت بێ‬ ‫کاتێ لە باخەکەدا‬ ‫‹›یاری بە گەاڵ کۆنەکان دەکەیت و‬ ‫چۆلەکەکان لەسەر پشتت خۆیان دەشۆن››‪،‬‬ ‫بتبینێ و لە بەر خۆیەوە بڵێ‪:‬‬ ‫ئای خۆ ئەم ئازادەم‪،‬‬ ‫کە ناسیم‬ ‫تەمەنی هەر حەوت هەشت بارانێک دەبوو‬ ‫ئێستاش دوای ئەو هەموو زریان و وەیشوومەیە‬ ‫یەک دەنکە گەنم گەورە نەبووە و‬ ‫هەر منداڵە نوقڵە ترش و شیرینەکەیە!‬

‫هیچ کوێت بە دوادا ناگەڕێم‬ ‫نە کۆاڵنی کۆتر‪،‬‬ ‫نە جادەی مەرجان و‬ ‫نە قەیسەری ئەڵماسفرۆشان‬ ‫چاو دەنووقێنم و سوێند دەخۆم‬ ‫هەر لێرە‪...‬‬ ‫لەم گوزەرەی دڵ‬ ‫لەم دەوروبەرەی باغی هەناسە‪،‬‬ ‫لەم سەرسووچی کۆاڵنی تەنیاییەدای‬ ‫هێند نزیک‪...‬‬ ‫کە بە چاوانێکی نووقاویشەوە‬ ‫بنۆڕم‪ ...‬دەتبینم‬ ‫هێند نزیک‪ ...‬کە گوێش هەڵنەخەم‬ ‫تەپەی دڵت لە ناو دڵمدا‪،‬‬ ‫دەبیستم!‬ ‫ئای‪ ...‬هەیهات‪ ...‬وا نییە‬ ‫هەر بە ڕاستیی‪ ...‬وا نییە‬ ‫دڵنیام‪ ...‬شتێکی ترسناک بووە‪،‬‬ ‫شتێک وەک ئەوەی‪:‬‬ ‫بەفرت تا نێوقەد‬ ‫لە ڕۆحما باریوە‬ ‫هۆن هۆن غەمتم لەبەر دەڕوا و‬ ‫دڵم درزێکی تری بردووە!‬ ‫دیسەمبەری ‪٢٠١٤‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )228‬دوشةممة ‪2014/12/22‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪228‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )228‬دوشةممة ‪2014/12/22‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ه ڕ‌واندز‪ ،‬سه‌له‌فییه‌کان شه‌قامیان گرته‌ده‌ست‬ ‫ل‌‬ ‫(هێرشکردن ‌ه سه‌ر کافتریای کالسیکۆ‪ ،‬زه‌نگ ‌ه مه‌ترسیداره‌که!‌)‬ ‫ریش تاشین حەرامە‪،‬‬ ‫جەژنی نەورۆز بیدعەیە‬ ‫به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان‬ ‫الی ئه‌قڵی فقهیی کالسیکی‪ ،‬دانانی‬ ‫ئیمام‪ ،‬له‌ چوار ڕێگه‌ به‌ده‌ر نییه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫چوار ڕێگه‌یه‌ چوار ڕێگه‌ شه‌رعییه‌که‌یه‌‬ ‫که‌ پێویستده‌کات موسڵمان‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئیمامه‌که‌ی به‌ یه‌کێک له‌م ڕێگه‌یانه‌ هاته‌‬ ‫سه‌ر ده‌س ـه‌اڵت‪ ،‬ئه‌وا گوێله‌مستبون و‬ ‫گوێڕایه‌ڵیکردنی ده‌بێته‌ واجبی شه‌رعی‬ ‫و دروســـت نییه‌ (گــۆچــانــی بـــه‌ڕودا‬ ‫به‌رزبکه‌یته‌وه‌!)‪ ،‬ئه‌وانیش ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫یه‌ک‪ :‬ئه‌هلی حه‌لو عقد دێن و به‌یعه‌ت‬ ‫ده‌ده‌ن به‌ ئیمام و ده‌ستده‌خه‌نه‌ ده‌ستی‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ ئه‌و ڕێگه‌یه‌ بوو که‌ ئه‌بوبه‌کری‬ ‫سدیقی پێدانرا‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬ئیمامی پێشتر دێت و که‌سێک‬ ‫له‌جێی خــۆی داده‌نــێــت‪ ،‬وه‌ک ئـه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌بوبه‌کری سدیق هــات و عومه‌ری‬ ‫کـــوڕی خه‌تابی له‌جێی خــۆی دانــا‪.‬‬ ‫ئیتر دواتر موسڵمانان مولزه‌مده‌بن به‌‬ ‫به‌یعه‌تپێدانییه‌وه‌‪.‬‬ ‫سێ‪ :‬ئیمامی پێشو دێت و کۆمه‌ڵیک‬ ‫به‌ناوی ئه‌هلی شورا داده‌نێت و ئه‌مانیش‬ ‫له‌ناو خۆیاندا یه‌کێکیان بۆ ئیمامه‌ت‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرن و به‌یعه‌تی ده‌ده‌نـــێ و‬ ‫دواتریش گه‌ل واجب ده‌بێت له‌سه‌ریان‬ ‫به‌یعه‌تی پێبده‌ن‪ .‬ئه‌مه‌ش وه‌رگیراوه‌ له‌و‬ ‫نمونه‌یه‌ی عومه‌ری کوڕی خه‌تابه‌وه‌ که‌‬ ‫پێی هه‌ستا و عوسمانی کوڕی عه‌ففانی‬ ‫پێدانرا‪.‬‬ ‫چــــوار‪ :‬مــوســڵــمــانــێــک به‌شمشێر‬ ‫ده‌ســه‌اڵت ده‌گرێته‌ ده‌ســت و خه‌ڵکی‬ ‫بــه‌زۆر ملپێکه‌چده‌کات‪ ،‬وه‌ک ئـه‌وه‌ی‬ ‫عه‌بدولمه‌لیکی کوڕی مه‌روان توانی به‌م‬ ‫ڕێگه‌یه‌ ببێته‌ خه‌لیفه‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی تێبینی ده‌کرێت ئه‌وه‌یه‌ له‌ هیچ‬ ‫یه‌ک له‌و چوار مۆدێله‌دا؛ دیدی هاواڵتیان‬ ‫به‌ گرنگ وه‌رنه‌گیراوه‌ و ده‌بێت دواتر‬ ‫هاواڵتیان‪ ،‬تیکڕا ملکه‌چبکه‌ن بۆ خه‌لیفه‌‬ ‫و ته‌نها ببیستن و گوێڕایه‌ڵ بن‪.‬‬ ‫ئــــه‌وه‌ی ئـــه‌م ئــیــرس ـه‌ی سه‌له‌فی‬ ‫ساڵه‌حی وه‌ک خۆی قبوڵه‌ گروپێکه‌‬ ‫پێیان ده‌گوترێت( سه‌له‌فیی مه‌دخه‌لی)‪،‬‬

‫ده‌سه‌اڵت ل ‌ه هه‌رێمی کوردستان ده‌بێت زۆر به‌ئاسانی‬ ‫له‌و ‌ه بگات‪ ،‬گه‌شه‌کردنی سەلەفییەکان‪ ،‬ده‌بن ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتێکی هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ خۆیان و ئه‌وان دێن و‬ ‫جارێکی دیکه‌ به‌پێی (حه‌اڵڵ و حه‌رامی) خۆیان یاساکان‬ ‫داده‌ڕێژن و واڵت ده‌که‌ن ب ‌ه حه‌رامخانه‬ ‫مه‌دخه‌لییه‌کان خاڵی چواره‌میان هێناوه‌و خاوه‌نی هیچ جیهانبینییه‌کی جیاواز (له‌به‌سیاسه‌تکردن) دورده‌خه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ له‌ ئێستادا ڕێگیان بۆ خۆشکراو‌ه‬ ‫وه‌ک خۆی و بێده‌ستکاریی شه‌رعییه‌تیان نین بۆ دین‪ ،‬بۆیه‌ له‌ ملمالنێیاندا له‌‬ ‫داوه‌ ب ـه‌ه ـه‌مــوو ئــه‌و حاکمانه‌ی که‌ به‌رانبه‌ر ئیسالمی سیاسی‪ ،‬دێن و پشت به‌ ئازادیی له‌ زۆربــه‌ی مزگه‌وته‌کانی‬ ‫ئێستا له‌ دونیای زۆرینه‌ موسڵماندا به‌ سه‌له‌فییه‌ مه‌دخه‌لییه‌کان ده‌به‌ستن کوردستاندا ته‌ڕاتێنبکه‌ن و ده‌وره‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارن و خۆپیشاندان و ملمالنێ و بۆ ملمالنێ له‌سه‌ر شه‌رعییه‌تی دینی جۆراوجۆر بکه‌نه‌وه‌ و که‌ناڵی فه‌زاییان‬ ‫شۆڕشکردن و هه‌ر هه‌وڵێکی چاکسازیی ئیسالمییه‌کان‪ (.‬ل ـه‌و وه‌هــم ـه‌دان که‌ هه‌یه‌ و بــه‌رده‌وام خه‌ریکی کردنه‌وه‌ی‬ ‫به‌ ناشه‌رعی وه‌سفکردوه‌ و حوکمی ئه‌م مادام دروستکردنی حزبی سیاسیان پێ ڕێــکــخــراوی دینی جــۆراوجــۆرن و بۆ‬ ‫ده‌سه‌اڵتداره‌ سته‌مکارانه‌یان شه‌رعاندوه‌‪ .‬حه‌رامه‌‪ ،‬ئیتر ئه‌مان مه‌ترسی نین بۆ به‌ یاساییکردنیان‪ ،‬له‌ حوکمه‌تیش‬ ‫ئیجازه‌یان پێده‌درێت‪.‬‬ ‫ده‌ســه‌اڵتــداری کوردیی وا دیــاره‌ ئه‌م سه‌ر ده‌سەاڵته‌که‌یان)‪.‬‬ ‫ئـــه‌م کــــاره‌ی ده‌ســـه‌اڵتـــی کـــوردی‬ ‫لــه‌بــه‌ر ئــــه‌وه‌ی سه‌له‌فییه‌‬ ‫‪ )2‬‬ ‫خاڵه‌یه‌ وای لێکردون غه‌زه‌لیاتیان‬ ‫مه‌دخه‌لییکان دانده‌نێن به‌ شه‌رعییه‌تی یاریکردنه‌ به‌ ئاگری سه‌له‌فییه‌ت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫له‌گه‌ڵدا بگۆڕنه‌وه‌!‬ ‫له‌ هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‪ :‬ئ ـه‌و ده‌ســه‌اڵتــداره‌ی که‌ ئێستا هه‌یه‌ سه‌له‌فییه‌ته‌ی ک ـه‌ ده‌یشوبهێنم به‌‬ ‫هــێــزه‌ ده‌ســه‌اڵتــداه‌رکــانــی و ڕاســت ـه‌وخــۆ ناچنه‌ نــاو ملمالنێی عه‌وره‌تی ئه‌و کائینه‌ی پێی ده‌گوترێت(‬ ‫‪ )1‬‬ ‫کوردستان( به‌دیاریکراوی پارتی و سیاسییه‌وه‌ له‌گه‌ڵ هێزه‌ ده‌سه‌اڵتداره‌کانی ئــوم ـه‌ی ئیسالمی)‪ ،‬تــا سه‌له‌فییه‌ت‬ ‫یه‌کێتی و گـــۆڕان)‪ ،‬هیچ پڕۆژه‌یه‌کی کوردستان‪ ،‬بۆیه‌ له‌ وه‌همی ئ ـه‌وه‌دان زیاتر ده‌ربکه‌وێت‪ ،‬عه‌وره‌ت و عه‌یبه‌ و‬ ‫ئیساڵحییان به‌رانبه‌ر ئاین پێ نییه‌ و بـــره‌ودان ب ـه‌م مه‌دخه‌لییانه‌ ئیسالم که‌موكووڕییه‌کانی ئه‌م دونیاگیرخواردوه‌‬

‫شەریعەتی پێیوایە‬ ‫حیجابی سوننەتی رقێكە‬ ‫ئااڵوەتە ئافرەتان‬ ‫‪2‬‬

‫زانا ئەکرەم‬

‫خۆمان و ئاینەكەمان‬ ‫كردۆتە مەخسەرەی‬ ‫دنیا‬ ‫‪3‬‬

‫حەسەن مەحموود حەمە كەریم‬

‫بـه‌ دیــن ـه‌وه‌ زیــاتــر ده‌رده‌کـــه‌وێـــت‪ ،‬تا‬ ‫سـه‌لـه‌فــیـه‌ت لــه‌نــاو کــۆم ـه‌ڵــدا زیــاتــر‬ ‫ته‌شه‌نه‌بکات‪ ،‬ئازادییه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫و دیمۆکراسییه‌ت و مافه‌کانی مرۆڤ‬ ‫زیاتر به‌ر هه‌ڕه‌شه‌ ده‌که‌ون‪.‬‬ ‫سه‌له‌فییه‌تی مه‌دخه‌لی دێت و له‌ناو‬ ‫فه‌زای کۆمه‌اڵیه‌تیماندا کارده‌کات و کۆی‬ ‫کایه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان یه‌کپارچه‌ ده‌کات‬ ‫به‌ دین‪ ،‬نیوه‌ی هێزی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬که‌‬ ‫ژنـه‌‪ ،‬ده‌کــات به‌ شه‌رمگا و یه‌کپارچه‌‬ ‫ڕه‌شپۆشیان ده‌کات و ده‌یان کات به‌ژێر‬ ‫ماسک و ده‌سکێشه‌وه‌‪ .‬ده‌بێته‌ هه‌ڕه‌شه‌‬ ‫بۆ سه‌ر ئاسایشی کۆمه‌اڵیه‌تی و شه‌ڕ‬ ‫دژی هه‌موان ڕاده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ئه‌وان دێن‬ ‫و له‌ناو کۆمه‌ڵدا پۆلیسه‌کانی ئه‌مر به‌‬ ‫مه‌عروف و نه‌هی له‌ مونکه‌ر داده‌نێن و‬ ‫ئه‌وه‌ی الی ئه‌وان حه‌رام بێت‪ ،‬بێئه‌وه‌ی‬ ‫بگه‌ڕینه‌وه‌ بۆ داموده‌زگا حکومییه‌کان‪،‬‬ ‫خۆیان قه‌اڵچۆیان ده‌ک ـه‌ن و دنیامان‬ ‫لێده‌که‌نه‌ چه‌رمی چۆله‌که‌‪ ،‬دێن و ته‌نها‬ ‫به‌ دوو چه‌مک کۆی کۆمه‌ڵگه‌مان بۆ‬ ‫پۆلێنده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌و دو چه‌مکه‌ش بریتین‬ ‫له‌ (حه‌رام و حه‌اڵل)‪.‬‬ ‫سه‌له‌فییه‌کان دێن و فه‌زایه‌کی پڕ‬ ‫ترسی ئاینی ده‌خوڵقێنن و له‌ژێر عه‌با‬ ‫خلیجییه‌که‌یانه‌وه‌‪ ،‬ده‌یان و بگره‌ سه‌دان‬ ‫گروپی دینی تر له‌ناوماندا دروستده‌که‌ن‪،‬‬ ‫فــه‌زایــه‌ک ک ـه‌ هیچ گروپێکیان دان‬ ‫به‌ڕاستێتیی ئه‌وانی تردا نانێت و کۆمه‌ڵ‬ ‫ده‌که‌نه‌( ته‌کفیری هه‌موان دژی هه‌موان)‪،‬‬ ‫گوتاری دینی له‌ناو ئه‌م فه‌زا دینییه‌دا‬ ‫نه‌ به‌ دامــه‌زراوه‌ی مۆدێرن‌ ده‌کرێت و‬ ‫نه‌ دامــه‌زراوه‌ حکومی و زانستییه‌کان‬ ‫ده‌توانن ڕامی بکه‌ن‪ ،‬فه‌زایه‌ک له‌ فه‌وزا‬ ‫ده‌خوڵقێنن که‌ مــزگـه‌وت و کــۆاڵن و‬ ‫گه‌ڕه‌ک و بازاڕ و داروبه‌ردی ئه‌م واڵته‌‬ ‫ده‌خه‌نه‌ ژێر هه‌ژمونی خۆیانه‌وه‌ و ده‌یان‬ ‫دیــارده‌ی وه‌ک تێزابکردن به‌ ئافره‌تان‬ ‫و شه‌ڕی ناو مزگه‌وته‌کان و شه‌ڕی ناو‬ ‫مه‌ال سه‌له‌فییه‌کان به‌ شوێنکه‌وتوانیان‬ ‫ده‌که‌ن‪ .‬مه‌زهه‌ب و ئاینی تر‪ ،‬سێکۆالر‬ ‫و ئایتێست و ئه‌وانه‌ی له‌ چیکه‌ڵدا‌نه‌ی‬ ‫ئه‌واندا (ئه‌هلی ئیسالم) نین‪ ،‬ده‌که‌ونه‌‬ ‫به‌ر هه‌ڕه‌شه‌‪ .‬پرسیاره‌ زیندوه‌کانی ناو‬ ‫گه‌نجان بچوکده‌که‌نه‌وه‌ بۆ چی شه‌رعییه‌‬ ‫و چی ناشه‌رعی‪ ،‬کام حه‌دیس زه‌عیفه‌‬ ‫و کێهانیان قه‌ڵه‌و!! ئیبن قه‌ییم و ئیبن‬ ‫حه‌نبه‌ڵ و ئیبن ته‌یمییه‌ و بن باز و‬ ‫بن قــاز و بن مــارو مێرو‪ ،‬جێی زانا‬ ‫کورده‌وارییه‌کانی وه‌ک( مه‌ال محمه‌دی‬ ‫ڕه‌بیعی‪ ،‬مه‌ال عزه‌دینی حسێنی‪ ،‬مه‌الی‬ ‫گه‌وره‌ و شێخ مه‌عشوقی خه‌زنه‌وی‪ ،‬مه‌ال‬ ‫ئه‌فه‌ندی و جنابی موده‌ڕیس وسه‌جادی‬ ‫و خــاڵ) ده‌گرنه‌وه‌ و ئه‌مانی خۆمان‬

‫ده‌بنه‌ بیدعه‌چی و ناوکوێره‌وه‌بوو!!‬ ‫ئێستا که‌ به‌ ئاشکرا ئه‌وه‌ ناکه‌ن له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ نییه‌ که‌ باوه‌ڕیان پێی نییه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ نییه‌ که‌ بڕوایان به‌ وه‌لی ئه‌مر هه‌یه‌‬ ‫و ده‌یانه‌وێت پۆلیس خه‌ونه‌کانیان بێنێته‌‬ ‫دی‪ ،‬به‌ڵکو له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌ هێشتا‬ ‫هێنده‌ زۆر نه‌بون و به‌ شان و باڵی‬ ‫خۆیاندا نانازن‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ییه‌ که‌ هێشتا‬ ‫سوپایه‌کیان له‌ گه‌نج و خه‌ڵکی ساده‌‬ ‫و بیرنه‌که‌ره‌ و نه‌خوێنده‌وار له‌ده‌وری‬ ‫خۆیان کۆنه‌کردۆته‌وه‌ و ماویانه‌‪.‬‬ ‫دیارده‌ی ترسناکی پۆلیسی سه‌له‌فیی‬ ‫(ئه‌مر به‌ مه‌عروف و نه‌هی له‌ مونکه‌ر)‬ ‫وا گه‌یشته‌ ناو بازاڕه‌کانامان‪ ،‬که‌چی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی و میریی ئێمه‌ وه‌ک‬ ‫به‌رد بێ گوێ و وه‌ک نابینا نابینان‪.‬‬ ‫ئ ـه‌وه‌تــا ل ـه‌ قـــه‌زای ڕه‌وانــــدز هێرشی‬ ‫سه‌له‌فییه‌کان بــۆ ســه‌ر کافتریای‬ ‫(کالسیکۆ) ده‌ستی پێکرد‪.‬‬ ‫(تا ئێستا دووجــار هێرش کراوه‌ته‌‬ ‫ســه‌ریــان و زیــانــی مــادیــی زۆریـــان‬ ‫پــێــگـه‌یــانــدوه‌‪ ،‬ل ـه‌ ڕێــگ ـه‌ی بڵندگۆی‬ ‫مزگه‌وته‌کانه‌وه‌ هه‌ڕه‌شه‌ی سوتاندنیشی‬ ‫لێکراوه‌‪ .‬سه‌یر ئه‌وه‌یه‌ کافتریاکه‌ چه‌ند‬ ‫مه‌ترێک له‌ ئاساییشی ئ ـه‌و شــاره‌وه‌‬ ‫دوره‌‪ ،‬ئه‌مه‌ چــی ده‌گه‌یه‌نێت جگه‌‬ ‫لـــه‌وه‌ی ئاسیشی شــاره‌کــه‌ش دیــاره‌‬ ‫هاوهه‌ڵوێستیانه‌ و ئاسایشی شارایان‬ ‫داوه‌تـــه‌ ده‌ســت م ـه‌ال و پۆلیسه‌کانی‬ ‫ئه‌مر به‌ مه‌عروف و نه‌هی له‌ مونکه‌ر؟!‬ ‫ده‌سه‌اڵت له‌ هه‌رێمی کوردستان ده‌بێت‬ ‫زۆر به‌ئاسانی له‌وه‌ بگات‪ ،‬گه‌شه‌کردنی‬ ‫ئه‌مانه‌‪ ،‬ده‌بنه‌ ده‌سه‌اڵتێکی هاوته‌ریب‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیان و ئه‌وان دێن و جارێکی‬ ‫دیکه‌ به‌پێی (حه‌اڵڵ و حه‌رامی) خۆیان‬ ‫یاساکان داده‌ڕێــژن و واڵت ده‌کـه‌ن به‌‬ ‫حه‌رامخانه‌‪.‬‬ ‫ده‌س ـه‌اڵتــی کــوردی ئه‌گه‌‌ر ترسیان‬ ‫له‌له‌ده‌ستدانی ده‌سه‌اڵته‌که‌یانه‌‪ ،‬لێره‌وه‌‪،‬‬ ‫ل ـه‌ گــرتــنـه‌ده‌ســتــی شـه‌قــامـه‌کــانـه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتیان به‌ر هه‌ڕه‌شه‌ ده‌که‌وێت‪،‬‬ ‫سه‌له‌فییه‌کان ئێوه‌ له‌ناو مزگه‌وت و‬ ‫بــازاڕ و په‌یمانگا و زانکۆ و کــۆاڵن و‬ ‫شه‌قامه‌کان ده‌کاته‌ ده‌ره‌وه‌‪‌ ،‬بێده‌نگتان‬ ‫ده‌کـه‌ن‪ ،‬وه‌ک چۆن ده‌زگــای ئاسایشی‬ ‫ڕه‌واندزیان له‌ ڕوداوێکی ئاوا مه‌ترسیداردا‬ ‫بێده‌نگ کردوه‌‪ .‬بۆیه‌ تا به‌به‌رییه‌وه‌ ماوه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێت ده‌سه‌اڵتی کــوردی و کۆمه‌ڵی‬ ‫مه‌ده‌نی‪ ،‬سنورێک بۆ ته‌شه‌نه‌سه‌ندنی‬ ‫درم و په‌تای سه‌له‌فییه‌ت دابنێ‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫ڕێکاری یاسیایی به‌رانبه‌ریان بگیرێته‌به‌ر‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر نازانن چۆن‪ ،‬با گوێبگرن بۆ ئه‌وان‬ ‫که‌ پێیان ده‌ڵین چۆن!‬

‫لەچونی مەالكان بۆ سودان‪،‬‬ ‫وەزارەتی ئەوقاف‬ ‫كارئاسانیی بۆ كردن‬ ‫ساالر تاوەگۆزی ‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )228‬دوشةممة ‪2014/12/22‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫ئایا لە هزری سیاسیی ئیسالمیدا و لە روانگەی د‪ .‬عەلی‬ ‫شەریعەتییەوە رەوشی كۆمەاڵیەتیی ژنان رووی سەردەمی دەبێت؟‬ ‫زانا ئەكرەم‬ ‫یەكێك لــە رەگـــەزە سەرەكییەكانی‬ ‫جــەخــتــكــردنــەوەی ئیسالمییەكان لە‬ ‫شوێنكردنەوەی خۆیاندا لەنێو كۆمەڵگە‬ ‫كۆنسەرڤاتیڤ‌و پەككەوتەكاندا‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫گەرموگوڕكردنی بازاڕی سەودا و مامەڵە بە‬ ‫هەست ‌و هۆش ‌و جەستەی ژنانەوە‪ .‬ئەم‬ ‫سەوداكارییە لە چارەنوسی دووای مەرگیشدا‬ ‫درێژەی هەیە و لەوێندەریش بەشێكی گەورە‬ ‫لە حساباتی بەهەشت ‌و دۆزەخ بە سزاو‬ ‫پاداشتی جەستەی وان پینە دەكرێت‪ .‬لە‬ ‫ئەمڕۆدا ئەم گوتارە تاكوێ‌ بڕ دەكات‪ ،‬ئایا‬ ‫ئەم گوتارە رووی سەردەمی دەبێت یان نا؟‬ ‫(شەریعەتی) پێی وایە دۆزی مافەكانی‬ ‫ژن ‌و رۆڵ ‌و نەخشی وان بــەدرێــژایــی‬ ‫مێژوو‪ ،‬بەتایبەت لەسێسەدەی رابــردوودا‬ ‫پەیوەستە بە دۆزێكی هزری‌و زانستییەوە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە مەزهەبەكان ‌و فەلسەفەو رژێمە‬ ‫كۆمەاڵیەتییە جیاوازەكان سەبارەت بەو‬ ‫دۆزە روانین‌و رەخنەی جیاجیا و دنیابینی‬ ‫تایبەتیان هەیە‪.‬‬ ‫ئەو پێی وایە مافە كۆمەاڵیەتییەكان ‌و‬ ‫تایبەتمەندییە ئینسانییەكانی ژن‪ ،‬لەدووای‬ ‫جەنگی جیهانی دووەمــەوە لەنێو توێژی‬ ‫زانستخوازان ‌و رووداوە كۆمەاڵیەتی ‌و‬ ‫سیاسییەكانی دونیادا هاتۆتەگۆڕێ‌ ‌و وەك‬ ‫پرسێكی زیندوو شێوەگیر بووە‪ .‬ئەو هۆكاری‬ ‫ئەو روانگە نوێیە بۆ دۆزی ژن دەگەڕێنێتەوە‬ ‫بۆ رووداوەكانی نێو جەنگی جیهانی دووەم‌و‬ ‫دەرهاویشتەكانی نێو ئەو رووداوانە‪ .‬بەبڕوای‬ ‫شەریعەتی جەنگ پەیوەندییە خێزانییەكانی‬ ‫بەرەو كاڵبوونەوە و داخوران برد‪.‬‬ ‫هــاوكــات بــۆنــە و رەوشــــی سونەتی‬ ‫نێوكۆمەڵگە و ئاداب ‌و ئەخالق ‌و مۆراڵی‬ ‫مەعنەویەتی نێوكۆمەڵگەكانی لەبن دەرهێنا‪.‬‬ ‫باوەرشیشی وایە لەرووی فكر و ئەخالقەوە‬ ‫جەنگ كاریگەرییەكی ناهەموار و ناگەهانی‬ ‫خزانەدە نێو دنیابینی نەوەی نوێوە‪ .‬لەو‬ ‫نێوەندەدا ژن هەڵگر و هێماكاری ئەو رەوشە‬ ‫سامناك ‌و تاریكەی دوای جەنگ بوو ‪.‬‬ ‫لەهەمانكاتدا شەریعەتی تیشك دەخاتە سەر‬ ‫ئەوەی كە ئەوە تەنها خشونەت ‌و جەنگ‬ ‫نییە كە هۆكاری گۆڕانی بەها و نرخەبااڵكانی‬ ‫نێو كۆمەڵگەیە‪ ،‬بەڵكو سەرەڕای جەنگ كە‬ ‫ئاماژەمان پێدا رەگەزچییەتی ‌و رەگەزیش‬ ‫بایەخ ‌و رۆڵــی لەو گۆڕانكارییەدا هەیە‪.‬‬ ‫روانگەی شەریعەتی وایە كە خۆرئاوا پێش‬ ‫ئەمانە لە روانگەی فەلسەفی‌و فیكرییەوە و‬ ‫لەبواری تەولیدی‌و كۆمەاڵیەتی‌و فەرهەنگ‌و‬ ‫ژیارەكانەوە بەدرێژایی سەدەكانی ناوەراست‬ ‫لەتەك مەزهەبی كاسۆلیكیدا دەرگیری ئەو‬ ‫بەزم ‌و بالۆرەیە بوو‪ .‬خۆرئاوا رووبەرووی‬ ‫هەموو ئەو كۆت ‌و بەندانە بوویەوە كە‬ ‫كاتۆلیكەكان بەناوی دینەوە بەرگرییان لە‬ ‫بەها و پیرۆزییە چەقبەستووەكان دەكرد‪.‬‬ ‫خۆرئاوا توانی هەموو ئەو خوێندنەوە‬ ‫الرانـــەی ســەر پرسی بەها و ئەخالق ‌و‬ ‫كۆمەڵگە و ژن راستبكاتەوە‪ .‬یەكێك‬ ‫لەو شتانەی كە كلێسا لەرێگەی دینەوە‬ ‫و بــەنــاوی دیــنــەوە لــەو بەرگریی دەكــرد‬ ‫بریتی بوو لە ماف ‌و ئەرزش ‌و كەسایەتی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ‌و مەعنەوی ژن‪ .‬شەریعەتی‬ ‫روونــی دەكاتەوە كە دوای رێنیسانس ‌و‬ ‫سەركەوتن ‌و روشــدی بــۆرجــوازی‪ ،‬ئیدی‬ ‫فەرهەنگی بۆرجوازی كە فەرهەنگی ئازادی‬ ‫تاكە بەسەر كلێسا و ئەتواری كلێسادا‬ ‫سەركەوت‪ .‬بەبڕوای شەریعەتی سەركەوتنی‬ ‫بۆرجوازی بەسەر حاكمیەتی ئەخالقی ‌و‬ ‫رۆحــی ‌و فەرمانبەرداری كڵێسادا‪ ،‬ئیدی‬ ‫هەموو كۆتوبەندەكان ‌و بەها موسبەت‬ ‫‌و نەشیاوەكانی پەیوەست بەژن كە كۆی‬ ‫هەموویان بەناوی ئاینەوە بەرگریان لێدەكرا‬ ‫تەخت ‌و تاراجیان برا بەئاسماندا ‌و ئیدی‬ ‫لەپڕێكدا مەسەلەی ئــازادی رەگەز كەوتە‬ ‫نێوناوانەوە‪ .‬ژنان لەبەر ئەوەی دەیاندی‬ ‫لەژێر ئەم دروشمانەدا هەموو مەحرومیەتە‬ ‫دژە ئینسانییەكانی ئەو دەسڕێنەوە‪ ،‬ئیدی‬ ‫بەتاس‌و تەوسەوە پێشوازییان لەهەموو‬ ‫دروشمەكانی ئازادی كرد و باوەشییان بۆ‬

‫د‪ .‬عەلی شەریعەتی‪ ،‬بیریاری ئیسالمیی ئێران‬

‫پێویستە ژن نە بارگاوی بێت بە مۆدێرنە و نە بارگاوی بێت‬ ‫بەبەندوباوی بۆماوە‪ ،‬بەڵكو بارگاوی بێت بە رووی ناوازەی‬ ‫سروشتی مرۆڤ بوون‌و ئاكاری بەرزی ئازادی خوازی مرۆڤبوون‬ ‫كردنەوە‪ .‬ئیدی بەبڕوای شەریعەتی ئەم‬ ‫رەوشە درێژەی هەبوو تا رووبەروكرایەوە‬ ‫لەتەك قەڵەمڕەو و ئاراستە زانستییەكاندا‬ ‫و تێكەڵ بەزانست كرا‪ .‬ئەوەی شەریعەتی‬ ‫لــەبــارەیــەوە دەدوێ‌ ئــەوەیــە كــە ئــەوەی‬ ‫ئەمڕۆ بەناوی زانستەوە نومایان دەبێت‬ ‫ئـــەوە دەرهــاویــشــتــەی بــۆرجــوازیــەتــە و‬ ‫لەگەڵ دەركەوتنی قوتابخانەی فرۆید واتە‬ ‫بەسەنتەركردنی جنس‌و رەگەز‪ .‬لەم میانەدا‬ ‫ئــەوەی كە دەرهاویشتەی بۆرجوازییەتە‬ ‫كە چینێكی پۆستی دێتە ئەژمار و تەنێ‌‬ ‫چوارچێوەیەك ‌و رژێمێكی دژە مرۆڤانەیە و‬ ‫جگە لە ئامانجی پارە هیچ خوێندنەوەیەكی‬ ‫بۆ بەها و ئەخالق نییە‪.‬‬ ‫واتــە كۆی ئــەرزش ‌و هەست ‌و شعور‬ ‫لــەســەر بنەمای ئــابــووری دارێـــــژراوە و‬ ‫ئەمەیش شرۆڤەیەكی رووت ‌و رەجاڵە بە‬ ‫پرسە مرۆڤانەییەكان‪ .‬بەم مانایە بەرزی ‌و‬ ‫قوڵی مرۆڤایەتی ‌و ئامادەییە خواییەكان‬ ‫لەنێو خــودی مرۆڤدا لە بــەردەم روانگە‬ ‫جۆربەجۆرەكانی جنسدا شكستیان هێناوە‬ ‫و پەیوەندییە جنسییەكان شوێن پەیوەندیە‬ ‫مرۆڤایەتییەكانیان گــرتــووەتــەوە‪ .‬لەم‬ ‫میانەدا فرۆید قوتابخانەی جنسی خۆی‬ ‫بەقوتابخانەی واقیعگەرایی شوبهاند و‬ ‫ناوبرد و مرۆڤی وەك ئاژەڵێكی هەوەسبازی‬ ‫ئابووری نێو زەد كرد ‪.‬‬ ‫هــاوكــات بـــڕوای شەریعەتی وایــە كە‬ ‫بیرمەندانی دەستەی سێهەم ‌و چوارەمی‬ ‫جیهانی سێهەم‪ ،‬كە تا ئێستایش فرۆید‬ ‫وەك سەنەمی زانست ناودەبەن‪ ،‬هۆكارێكی‬ ‫تر لە باڵوبووە و بەرفراوانی بیری بۆرجوا‬ ‫لەجیهانی سێهەمدا رۆڵی زیندووی هەیە‬ ‫ئەویش بریتییە لەو گروپانەی كە دەیانەوەێ‌‬ ‫بەخوێندنەوەی كۆنخواز و رادیكاڵی خۆیان‬ ‫بەرپەرچ ‌و رەتی قوتابخانەی بۆرجواكان‬ ‫‌و فرۆید بدەنەوە و دەیانەوێ‌ بە رەوشی‬ ‫سونەتگەرا و رادیــكــاڵ ببنە دۆســت ‌و‬ ‫داكۆكیكەری بەها مرۆڤایەتییەكان‪.‬‬ ‫ئەمەیش بەالی شەریعەتییەوە جیاواز نییە‬ ‫لەوەی كە فرۆید لەبارەی ئەساڵەتی جنسەوە‬

‫پەنای بۆدەبات‌و ئەوانیش تیۆرەكەی فرۆید‬ ‫زەنگینتر دەكەن‪ .‬شەریعەتی پێی وایە ئەوان‬ ‫بە روانگەی رەشبین‌و بەدبینیان دەربارەی‬ ‫نەسلی گەنج ‌و نــوێ‌‪ ،‬بــەوەی گەرەكیانە‬ ‫نــەوەی نوێ‌ بەتایبەتی ژن كورتكەنەوە‬ ‫لەنێو سنور و مەحرومییەتی ژیان بكەنە‬ ‫ژینگە و كااڵیان‪ .‬دیارە كە ئەم كاركردنە‬ ‫یاریدەدەری هەمان تەرزی بۆرجوازییەتە‪.‬‬ ‫ئەو بۆرجوازیەتەی كە رەهایی ‌و بەرەاڵیی‬ ‫ژن لەهەگبەیدایە شەریعەتی رێگە چارەی‬ ‫ژنــی نــە بــە ئــەســاڵــەتــی جنس ‌و نەبە‬ ‫بانگەشەی دەمارگیرانەوە لەدانانی كۆتوبەند‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬بەڵكو هیچ كام ئەمانە نییە‪.‬‬ ‫شەریعەتی یەكێ‌ لە هۆكارەكانی گەورەیی‬ ‫ژنی شەرق لە بەرامبەر هەیمەنەی خۆرئاوادا‬ ‫دەتوانێت بەوە پێناسە بكات‪ ،‬كە شوناسی‬ ‫ژنی مۆدێرن بەسە بۆ ئەوەی ژنی رۆژهەاڵت‬ ‫بەهادار بێت‪.‬‬ ‫بەڵێ‌ كۆمەڵگەی شەرق كە سەرشارە‬ ‫لەبەها و ئەخالق‌و جوانی‪ ،‬سەرشارە لە وەفا‬ ‫و سەربەرزی ‌و نرخدانانی ژن وەك مرۆڤ‬ ‫بەسە بۆ بەرگریكردن‪ .‬كۆمەڵگەی رۆژهەاڵت‬ ‫دەتوانێت لەنێو مــێــژوودا دەستەبژێری‬ ‫جوانی ‌و شكۆ و مرۆڤبوونی ژن بكات ‌و‬ ‫لەئێستادا لەبەرابەر ژیانی ژنی مۆدێری‬ ‫خۆرئاوادا وەك بەرگری زیندووی رابگرێت‪.‬‬ ‫شەریعەتی پێی وایە شوناس ‌و چهرەی ژن‬ ‫لەمێژووی ئیسالمدا و ئاشناكردنیان بە نەوە‬ ‫و ژنی هاوچەرخ باشترین چەكە بۆ ئەوەی‬ ‫لەرووی ئەتواری ژنی مۆدێرنی خۆرئاوا و‬ ‫مۆدێرنیزمی جنسی بوەستنەوە‪ .‬بۆ ئەمەیش‬ ‫شەریعەتی ئاتاجی ئاشنایی‌و تێگەیشتن لە‬ ‫ئەهلی بەیت‌و ژنانی وان بەپێویست دەزانێت‬ ‫كە لەناو مەزهەبی شیعەكاندا نموونەی بااڵ‬ ‫و دیارن‪ .‬ئەو لێرەدا بەهاكانی ئەهلی بەیت‬ ‫پەیوەست ناكات بە قەومێكی دیاریكراوەوە‬ ‫و شوناسیان تەنها بۆ شیعەیان موسڵمانان‬ ‫ناگەڕێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەو نموونەبوونی وان بــۆ تــەواوی‬ ‫مرۆڤایەتی‌و مرۆڤ دەگەڕێنێتەوەو فەزڵی‬ ‫وان قەتیس ناهێڵێتەوە بۆ هیچ الیەنێك ‪.‬‬

‫شەریعەتی لەروانینی رەخنەگرانەی‬ ‫لەسەر بڕوای باوی موسڵمانان پێی وایە‬ ‫سەبارەت بەو مەسەلە پێویستە دووشت‬ ‫لێك جیا بكرێنەوە‪ ،‬ئەویش مەسەلەی‬ ‫مەزهەبە لەگەڵ سوننەتدا‪ .‬شەریعەتی پێی‬ ‫وایە بەدرێژایی مێژووی موسڵمانان ئەم‬ ‫دوو مەسەلەیە تێكەڵكراون‪ ،‬لەم میانەدا‬ ‫تــەواوی عەقیدە و سەلیقە‪ ،‬ئیحساس ‌و‬ ‫رەفتار پەیوەندی كۆمەاڵیەتی ‌و مافەكان‪،‬‬ ‫هەموو ئەمانە لە چوارچێوەی كۆمەڵگەیەكی‬ ‫پیرۆزدا دێنە ئەژمار و حقوقی ئیسالمی ‌و‬ ‫دەستور و بەهای ئیسالمی لەبارەی ژنەوە‪،‬‬ ‫هەموو ئەمانە كاتێك كە پەیوەست دەكرێن‬ ‫بە خێڵ‌و تیرەیەكەوە رەگێكی دەمارگیریی‬ ‫بــەرهــەم دەهێنن‪ ،‬بــەبــڕوای شەریعەتی‬ ‫دەمــارگــیــرەكــان كاتێك بەنیازی خۆیان‬ ‫بەرگری لە تیرە و خێڵ ‌و رەوشێك دەكەن‬ ‫بەنێوی ئاینەوە بۆخۆی سونەتێك دەگرن‬ ‫‌و لەمەزهەب دێنەدەر‪ ،‬لەكاتێكدا بەرگی‬ ‫مەزهەبیشیان پۆشیوە‪ .‬چوون دەمارگیریی‬ ‫لەپرسی دەستووری ئیسالمیدا شوێنی نییە‪.‬‬ ‫بەم پێیە بیروباوەڕی ئیسالمیش دەكێشنە‬ ‫نێو رەخــنــە و پــاری ئــەوانــی دیــیــەوە‪.‬‬ ‫بەبڕوای شەریعەتی جیاكاری لەنێوان ئەو‬ ‫دوودەستە لەموسڵمانان ‌و بیركردنەوەی‬ ‫وان فرە الزمە‪ .‬لەبەر ئەوە ئێمەی موسڵمان‬ ‫پێمان وایــە كــە بــیــروبــاوەڕی ئیسالمی‬ ‫داماڵراو لەالیەنگیرییە قانوونییەكان‪ ،‬خوای‬ ‫قانوونی سروشتە و قانوونی سورشت كۆن‬ ‫نابێت‪ .‬قانوونی خوایی قانونی سروشتی‬ ‫مرۆڤە و هەمیشە لەگەڵیدا زیندووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫سونەتگەراكانی كۆمەڵگە‪ ،‬دەرهاویشتەكانی‬ ‫تەولید و بەكاربردن‪ .‬رژێمی فەرهەنگی‬ ‫نوێ‌‪ ،‬لەئێستادا رژێمێكی كۆمەاڵیەتییە‪ .‬ئەم‬ ‫رژێمە كاتێك خولی خۆی تەواودەبێت‪ ،‬ئیدی‬ ‫قۆناغی گواستنەوە و تەحویل سەرهەڵدەدا‬ ‫و دەگۆڕێت ‌و كۆن دەبێت‪ ،‬بەاڵم قانوونە‬ ‫خواییەكان كە قانوونی سروشتی مرۆڤن‬ ‫كــۆن نابن ‌و هەردەمێنن‪ ،‬هەربۆیە لەو‬ ‫قانوونانەوە كە نموونەی سروشتی مرۆڤی‬ ‫بااڵن لەمێژوودا دەكرێت لە ئێستادا ببنە‬

‫سیمبوڵی مرۆڤ نەك مەزهەب و قەوم ‌و‬ ‫الیەنێك‪ .‬بــەاڵم رژێمە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫دوچ ــاری دەمارگیری ‌و دواكــەوتــوویــی ‌و‬ ‫سەرگەردانی دەبن‪ .‬شەریعەتی پێی وایە‬ ‫بەنیسبەت موسڵمانانیشەوە گەر مەزهەب و‬ ‫سونەت جیانەبنەوە‪ ،‬ئەوا مەزهەب دوچاری‬ ‫كۆنی ‌و الدان ‌و دەمارگیری ‌و بێكەڵكی‬ ‫دەبێت‪ ،‬مەزهەب گەر جیانەكرێتەوە لەوا‬ ‫لەناو دیوارەكانی سونەتدا پیر دەبێت ‌و‬ ‫توانای تەرەقی ‌و تەیاربوونی نابێت بۆ‬ ‫كۆمەڵگەی نوێ‌ ‌و ژیانی نــوێ‌‪ .‬هەربۆیە‬ ‫خواستی شەریعەتی قوتاركردنی ئیسالمە‬ ‫لەقالبی سوننەتدا‪ ،‬چونكە سونەت وابەستەی‬ ‫هۆز و قەومە و دانەبڕاوە لە رەوشی جاهلی‬ ‫‌و پێش ئیسالمیش‪ ،‬بەمەش رۆحی گۆڕان‌و‬ ‫زیندوویەتی ‌و پەیامی بەرین ‌و جیهانیانی‬ ‫ئیسالمیش دەكوژرێت ‪ .‬شەریعەتی پێی وایە‬ ‫كەسایەتی ‌و نموونەی فاتیمە نموونەیەكە‬ ‫گــەر دروســت وێنا بكرێت‪ ،‬ئەگەر وەك‬ ‫ئەوەی كە بووە‪ ،‬بیری لێبكرێتەوە و قسەی‬ ‫لەبارەوە بكرێت‪ ،‬گەر فاتیمە وەك ئەوەی‬ ‫كە لە مزگەوت‪ ،‬لەشار و لەكۆمەڵگە رۆڵی‬ ‫بووە و لەماڵ‌و لەزەماندا بوون و هەبووە و‬ ‫لە ملمالنێی كۆمەاڵیەتی‌و كۆمەڵگەدا بوونی‬ ‫هەبووە‪ ،‬وەك ئەوەی لە پــەروەردەی زاڕۆ‬ ‫و بوارەكانی ژیان رۆڵی هەبووە ئاشنا بە‬ ‫نەوەی نوێ‌ بكرێت‪ .‬ئەوا نەك موسڵمانان‬ ‫بەڵكو هەموو مرۆڤێكی ئازادی خواز و مرۆڤ‬ ‫دۆست ئەو وەك مرۆڤێكی نموونە و بەرز و‬ ‫بااڵ پەسەند دەكات ‪.‬‬ ‫شەریعەتی لەكتێبی فاتیمە فاتیمەیە‪،‬‬ ‫بە تـــەواوی وێنای واو بــیــروبــاوەڕی وی‬ ‫ئاشنا بە ژنانی ئەورۆ كــردووە‪ .‬ژنێك كە‬ ‫پێویستە نە بارگاوی بێت بە مۆدێرنە و نە‬ ‫بارگاوی بێت بەبەندوباوی بۆماوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بارگاوی بێت بە رووی نــاوازەی سروشتی‬ ‫مرۆڤ بوون‌و ئاكاری بەرزی ئازادی خوازی‬ ‫مرۆڤ بوون‪ .‬هەروەها شەریعەتی لەبواری‬ ‫بەراوردی نێوان رژێمی خانەوادەی ئیسالم‬ ‫‌و خــۆرئــاوادا كۆمەڵێك رەهەندی گرنگی‬ ‫وروژانــدووە و پێی وایە خێزان یەكێكە لە‬

‫كۆڵەكە سەرەكی ‌و پتەوەكانی ئیسالم‪.‬‬ ‫واتــە ئەساڵەتی خــانــەوادە لەئیسالمدا‬ ‫ئێجگار بنچینەییە‪ .‬بەبڕوای شەریعەتی‬ ‫بەردی بنچینەیی مەسەلەی ژن بریتییە لە‬ ‫روانگەی ئیسالم بۆ خێزان‪ .‬ئەو بەباسكردنی‬ ‫نمونەگەلێك لەژنان ‌و پیاوانی مێژووی‬ ‫دەیهەوێت بنەما و روكنی ئیسالم لە ژیانی‬ ‫ئەواندا كەرەنگی داوەتــەوە ئەسڵی دۆزی‬ ‫ژن بەیان بكات‪ .‬ئەوە لەكاتێكدایە بروای‬ ‫شەریعەتی لە جۆری الیەنگری خۆرئاوادایە‬ ‫لەبواری ئەساڵەتی تاكی ژندا بەو واتایەی‬ ‫شەریعەتیش ژن لەماڵ دەهێنێتە دەرێ‌ ‌و‬ ‫مافی پسپۆڕی و تایبەتمەندی مرۆڤبوونی‬ ‫لەهەڵسوكەوتدا پێدەدا‪.‬‬ ‫بـــەاڵم ئــەســاڵــەتــی فـــەرد لــەخــۆرئــاوا‬ ‫ئێستا نــەك تەنها بنەمای كۆمەڵگەی‬ ‫خۆرئاوای لــەرزانــدووە بەڵكو خانەوادەی‬ ‫هــەڵــوەشــانــدووەتــەوە‪ .‬ئــەو رەسەنایەتی‬ ‫فەردە ژنی وەك ئەندامی خێزان هێناوەتە‬ ‫دەرێ‌‌و وەك تاكێكی سەربەخۆ لەكۆمەڵگە‬ ‫ناساندوویەتی‪ ،‬ئەمەیش مانای وایــە كە‬ ‫ژن لــەدەرێــی خــانــەوادەیــە‪ .‬یاخود لەنێو‬ ‫خانەوادەدا وەك دووكەس لەكەنار یەكتردا‬ ‫نــاویــان دەب ــات‪ .‬بــەاڵم لەئیسالمدا ژن ‌و‬ ‫مێرد یاخود ژن ‌و پیاو ناتوانن بەتەنها‬ ‫خانەوادە بن‪ ،‬بەڵكو دوو نیوەی تەواوون ‌و‬ ‫بەهەردووكیانەوە یەك خانەوادەی تەواون‪.‬‬ ‫واتە لەخۆرئاوا ژن ‌و پیاو دوو مەوجودی‬ ‫تــەواون لەپاڵ یەكتردا‪ ،‬بەاڵم لەئیسالمدا‬ ‫دوو مەوجودی نیوەتەواون ‌و پێكەوە یەك‬ ‫مەوجودن كە خــانــەوادەی لێپێك دێت ‌و‬ ‫پێكەوە دەبنە تەواوكەری یەكتر‬ ‫شەریعەتی لەبارەی فرەژنی ‌و حیجابیش‬ ‫چەند مەسەلەیەك دەوروژێنێت‪ .‬بۆ ئەوەیش‬ ‫فەلسەفەی واقیعگەلێك دەهێنێتە پێشچاو‬ ‫و جۆرێك رەوایەتی دەدات‪ .‬بۆنمونە باس‬ ‫لەخەباتی ئــازادی خــوازی جەزایر دەكات‬ ‫لـــە‪ 1961-1954‬لەوێدا خەباتكاران زیانی‬ ‫ئێجگار زۆریان بینیوە و چەندەها ژنی بێ‌‬ ‫سەرپەرست هەبوون لەم كاتەدا فرەیی زەواج‬ ‫واقعی كۆمەاڵیەتییە‪ .‬هەروەها شەریعەتی‬ ‫قسە لە دووجۆر حیجاب دەكات كە جۆری‬ ‫یەكەمیان حیجابی سونەتییە و ئااڵوەتە‬ ‫ئافرەتان‪ .‬ئەو پێی وایە حیجابی سونەتی‬ ‫رقێكە ئااڵوەتە ئافرەتان‌و بەنەمانی كۆت و‬ ‫بەندی سونەت ئەویش دادەماڵرێت‪ .‬جۆری‬ ‫دووەمــی حیجاب نیشاندەری عەقیدە و‬ ‫جیهانبینی تایبەتی ئافرەتە وەك رەمزێك‬ ‫بــۆ بەدیلی مۆدێرنێتەی جنسی لەبەر‬ ‫ئافرەتانە‪ .‬بەبڕوای شەریعەتی ئەم جۆرەی‬ ‫حیجاب وابەستە نیە بە سەرپۆش‌و عەب او‬ ‫جۆری جلەكەوە‪ .‬بەڵكو وابەستەیە بە واتای‬ ‫حیجابەوە‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪ .1‬علی شریعتی ‪ .‬مجموعه آثار ‪ .‬ج ‪، 21‬‬ ‫تهران ‪ ،‬نشر چاپخش ‪ ،‬چاپ دهم ‪، 1377 ،‬‬ ‫ص ص ‪ 210‬و ‪ 214 ، 211‬و ‪. 215‬‬ ‫‪ .2‬همان ‪ ،‬ص ص ‪. 219 – 215‬‬ ‫‪ .3‬همان ‪ ،‬ص ص ‪. 221 – 219‬‬ ‫‪ .4‬همان ‪ ،‬ص ص ‪ 212‬و ‪. 213‬‬ ‫‪ .5‬همان ‪ ،‬ص ص ‪. 223 – 221‬‬ ‫‪ .6‬همان ‪ ،‬ص ‪. 223‬‬ ‫‪ .7‬همان ‪ ،‬ص ‪. 230‬‬ ‫لــێــرەدا شــەریــعــەتــی رێــــژەی پــاوانــی‬ ‫لەبەرامبەر ژنــانــدا بەهەند وەرگــرتــووە‪،‬‬ ‫تەئمینی بوجەی خــانــەوادەو ئیحترام بۆ‬ ‫كەسایەتی ژنــو وەاڵمــدانــەوەی خواستی‬ ‫جنسی ژنان‌و پۆشینی عەیب‌و عاری ژنان‬ ‫لەبەرامبەر ئەوانی دی‌و نەبوونە ژێر قسەو‬ ‫قسەڵۆكەوەو مافی بوونی لەگەڵ پیاوداو‬ ‫رەفتاری باشو یاریدەدانی لەبەرێوەبردنی‬ ‫خێزان‌و هتد ئامانجی وتنەكەی بوو مجموعه‬ ‫ێ‌پار ‪ ،‬پیشین ‪ ،‬ص ص ‪. 250 – 247‬ە‬ ‫‪ .8‬همان ‪ ،‬ص ص‪ 250‬و‪. 251‬‬ ‫‪ .9‬همان ‪ ،‬ص ص ‪. 255 – 252‬‬ ‫‪ .10‬همان ‪ ،‬ص ص‪281 – 261‬‬

‫ذمارة (‪ )228‬دوشةممة ‪2014/12/22‬‬

‫‪3‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫هو‬ ‫فێستیڤاڵی كاك ئەحمەدی موفتیزاد ‌‬ ‫خوێندنەوەیەك بۆ بیری ڕاگەیاندن الی ئیسالمییەكان‬ ‫(بەراوردێك لە نێوان فێستیڤاڵی گەالوێژو و فێستیڤاڵی ئەحمەدی موفتی زادەدا)‬

‫حەسەن مەحموود حەمە كەریم‬ ‫‪2-2‬‬

‫یەكێک لە كێشەی ئیسالمییەكان‬ ‫ئەرشیڤیەكانی هــەزارو چوارسەد‬ ‫ساڵ لەمەوبەر بە ستایلە كۆنەكەی ئەوەیە ناتوانن لەبازنەی تەسكی‬ ‫نەگێڕێتەوە‪ ،‬بەڵكو مژدەبەخش بیركردنەوەیان دەربچنە ناو جیهانی‬ ‫و نــوێــنــەری داهــاتــووب ـێ‌‪ ،‬نــەوەك فراوانی مرۆڤە جیاوازەكان و ڕاكانی‬ ‫ێ تــر‪ ،‬گــەورەیــی ئــەوە نییە لەتەك‬ ‫نوێنەری ئەوانەی هەمانەو دەمانەو ‌‬ ‫بەتەنها بیانپارێزین‪ ،‬ئیسالمییەكانی هاوڕاكانت بەئاسانی ڕەوت بكەی‪،‬‬ ‫كوردستان تا ئەمڕۆكەش هیچ گۆڕان مـــرۆڤ بــۆ ئـــەوە هــاتــووە لەگەڵ‬ ‫و پــرۆژەیــەكــی مۆدێڕنیان نییە‪ ،‬جیاوازەكان و ڕەنگەكان و وێنەكانی‬ ‫بەدرێژایی مێژوو هەر كۆنەكانیان تریش هەڵبكات و پێبكەنێ‌‪.‬‬ ‫وەك خۆی و ناشرینتر سەد بارە‬ ‫كێشەی ڕۆشنبیری ئیسالمی‬ ‫كردوەتەوە‪ ،‬گرنگە ئەوە بپارێزین كە ئــەوەیــە تەنها بــۆ ئیسالمییەكان‬ ‫هەیەو بۆمان جێماوە‪ ،‬بەاڵم وەزیفە دەنــووســێ‪ ،‬قسەو قەڵەمی جگە‬ ‫ئۆرگانییەكەی ڕۆشنبیرو ئەو ئەركە ئیسالمیان پێنیە‪ ،‬زمانیان نازانن‪،‬‬ ‫مێژووییەی كە لەسەریەتی لەوە نــاتــوانــن خــۆیــان پ ـێ‌ بناسێنن و‬ ‫تێدەپەڕێ‌‪ ،‬نابێ‌ لەوەدا بوەستن و هەر بیاندوێنن‪ ،‬لــەگــەڵ ئــەوەی خاڵی‬ ‫ئیشی ئەرشیڤی ئایینی بكەن‪ ،‬وەك هاوبەش زۆرە‪ ،‬بەاڵم هێزو غیرەتیان‬ ‫حزبەكان بۆ چاوبەست دەیانەوێ‌‪ ،‬نیە‪ ،‬ئەو قەاڵ ئاسنینەی دەرونیان‬ ‫دەبێ‌ بوێربن‪ ،‬ڕەخنە بگرن‪ ،‬دیوارو بشكێنن و لە خەڵكی نێزیكتر ببنەوە‪،‬‬ ‫ســەقــفــە كــۆنــەكــان هەڵتەكێنن‪ ،‬بیسەلمێنن كە ئــەوان ئەو وشك و‬ ‫ناكۆكییە ناوەكییەكانی خۆیان و وەهم و پێنەبووە كۆنینەیە نین كە‬ ‫كۆمەڵگە باسبكەن‪ ،‬نەترسن لەوتنی‪ ،‬عەلمانییەكان لە خەیاڵدانی خۆیان‬ ‫كۆمەڵگەیەك كێشەكانی ناوخۆی وێنەیان كێشاون‪ ،‬بەشێكی زۆری ئەو‬ ‫نەبینێ‌‪ ،‬كۆمەڵگەیەكی داخــراوو ترازان و جیاییە دەگەڕێتەوە بۆ مێژوو‪،‬‬ ‫الوازە‪ ،‬دەبێ‌ ئازابن لە دەرهێنان و ئــەوانــەی بیری ئیسالمییەكانیان‬ ‫بینین و گوێ‌ لێگرتنی‪ ،‬زۆر قۆناغی داڕشت و ئایینیان لەچەند بازنەیەكی‬ ‫مێژوویی دەركــەوتــووە‪ ،‬پێویست بچوكدا قەتیسكردو بەشێكی زۆر‬ ‫بە شكاندنی زیاتری سنوورەكان لە مرۆڤایەتیان لێجوێكردەوە‪ ،‬خوا‬ ‫دەكات‪ ،‬دەبێ‌ زۆر بكەوینەوە بەسەر هــەمــوو مرۆڤەكانی لێرە پێكەوە‬ ‫ئەو كلتوورانەی كە زیاتر یارمەتی دەوێ‌‪ ،‬لەوال جوێیان دەكاتەوە‪ ،‬ئێرە‬ ‫دەدەن لە كۆمەڵگەی كوردی ئایینی بەدەست ئێمەیەو ئــەوال تەنها هی‬ ‫خۆمان تێبگەین‪.‬‬ ‫خوایە‪ ،‬گلەیی زۆرم لەو پێشینانەیە‬ ‫هــەرگــیــز خـــوا ڕازی نییە تۆ كە ئیسالمیان لەقاڵبدا‪ ،‬لەچەند‬ ‫ئەمڕۆ وەك ســەردەمــی پێغەمبەر بازنەیەكدا بەندیانكردن‪ ،‬نەیانهێشت‬ ‫بیربكەیتەوەو بژیت‪ ،‬دونیا گۆڕاوە كــۆمــەڵــگــەی ئیسالمی خـــۆی بۆ‬

‫ئیسالمییەكان ئەتەكیەت فێرنابن‪،‬‬ ‫دەزگــاو بیناو ئامێرو كەل و پەلی‬ ‫سەردەمیانەیان هەیە‪ ،‬بەاڵم لەبیرو‬ ‫دەرون و جــوڵــەدا كــۆنــن و كۆن‬ ‫بیردەكەنەوە‪ ،‬باسی ڕەسەنایەتی‬ ‫و تــازەبــوونــەوەو نــوێــگــەری زۆر‬ ‫دەكــەن‪ ،‬بــەاڵم بەشێوازی خۆیان‪،‬‬ ‫باسەكان وەك زانیاری دەزانن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تائێستەش چەند هەنگاوێكی سادە‬ ‫نەبێت نــەتــرازاون‪ ،‬كــۆن دەژیــن و‬ ‫دەخۆن و دەردەبڕن و بیردەكەنەوە‬ ‫لەسەردەمێكی تازەدا‪ ،‬هەندێ‌ دیكۆر‬ ‫دەگـــۆڕن‪ ،‬بــەاڵم بــەحــەزو ئــارەزوو‬ ‫عەقڵیەتی سەردەمی كۆن‪.‬‬ ‫ئیسالمییەكان دەست و قەڵەم‬ ‫و زەیــنــی ڕۆشنبیری و هــونــەری‬ ‫ئەندامەكانیان بەستووە‪ ،‬ناهێڵن‬ ‫بیربكەنەوەو پێبگەن‪ ،‬هەنگاوێك‬ ‫زیــاد بــڕۆن دەیانگێڕنەوە‪ ،‬وایــان‬ ‫سەرەكۆنە كــردون‪ ،‬هەموو زەردو‬ ‫كزو الوازو ســاردوو ســڕن‪ ،‬درەنگ‬ ‫گـــەرم دەبـــن‪ ،‬ئــەو كێش و ڕۆڵــە‬ ‫ڕۆشنبیری و سیاسییەیان نییە‪،‬‬ ‫هــەمــوو كــات ئــامــادەنــیــن‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫لە دەرەوەی ئــەوان ئــازاو ئــازادو‬ ‫جەربەزەو بوێری زۆر هەیە‪ ،‬ئەوانن‬ ‫لەسەر وشــە هــەڕەشــەی مەرگیان‬ ‫لــێــدەكــرێ‌ و نــاتــرســن‪ ،‬سیاسەت‬ ‫لەواڵتی ئێمەدا تا ئاستێكی بەرز‬ ‫كار لەسەر كڕینی دەنگی ڕۆشنبیر‬ ‫دەكــات‪ ،‬هەڵەی گــەورەی حزبەكان‬ ‫لە كوردستان ئــەوەیــە دەیــانــەوێ‌‬ ‫ڕۆشنبیر بێدەنگبكەن و بەكاریان دەبێ‌ لەگەڵیدا بگۆڕێ‌ و نوێبیتەوە‪ ،‬خــۆی بــیــربــكــاتــەوە‪ ،‬خـــوای خۆی‬ ‫بهێنن‪ ،‬دەبێ‌ ڕۆشنبیر سەربەخۆیی باواز لەو دەقانە بینین و بپەڕێینەوە بەتەنها بناسێ‌ و بپەرستێ‌‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫خــۆی و چــاوی چــاودێــری لەسەر بــۆ دەقێكی تــازەتــر‪ ،‬شتی نوێی ئــەو كـــارەی ئـــەوان بــۆ ســەردەمــی‬ ‫دەســەاڵت و حزبەكەی و كۆمەڵگە سەردەمی لێبەرهەمبهێنین‪ ،‬تاكەی خۆیان و سەدساڵیش دوای ئەوان‬ ‫بپارێزێ‌‪ ،‬دەنا ناتوانێ‌ ڕۆڵی كاریگەر دەرت تازە دەكەیتەوە لە زەینێكی باش بوبێت‪ ،‬بەاڵم ئەوە پێنجسەد‬ ‫ببینێ‌‪ ،‬لە هەموو كۆمەڵگاكاندا كـــۆنـــدا‪ ،‬نـــاخ و دەرت پــێــكــەوە ساڵ زیاترە كۆمەڵگاكان گــۆڕاون‪،‬‬ ‫چەند جــۆری جیاواز لە ڕۆشنبیر تــازەبــكــەرەوەو سەردەمیانە بژی‪ ،‬بیروباوەڕو ڕەفتاریان پێویست بە‬ ‫بووە‪ ،‬چەندین ڕۆشنبیرو داهێنەری داعــشــیــەكــان لــە عــەقــڵــی كــۆن و خوێندنەوەیەكی دی دەكــات‪ ،‬شتی‬ ‫گەورە بووە كە پاڵپشتی فاشییەت بیركردنەوەی كۆندا گەشەدەكەن‪ ،‬تر دەخوازێ‪ ،‬مەخابن بۆ هەزار ساڵ‬ ‫و سیستەمە دیكتاتۆرەكان بوون‪ ،‬ئەگەر نەگۆڕێین هەر كێچ و ئەسپێ‌ زیاترە‪ ،‬بەناوی مەزهەبگەراییەوە‬ ‫ڕۆڵی گەورەیان بووە لە دروستكردن و مــۆریــانــەو چڵك و چەوێڵمان بازنەیەك بــەدەوری ژیانی ئایینی‬ ‫و ڕاگرتن و بەهێزكردنیاندا‪ ،‬هەموو لێبەرهەمدێت‪ ،‬ئاینی ئێمە بیست كۆمەڵگا ئیسالمیەكاندا كێشراوەو‬ ‫دەوڵــەتــە تــونــدڕەوو تاكڕەوەكانی نەگۆڕو سەوابیتی هەیە‪ ،‬بەاڵم ‪ 500‬ناهێڵن لێیدەرچن‪ ،‬خەڵكیان بەش‬ ‫ناوچەكە لەشكرێكی گەورەیان لە هەزار خاڵی هەیە ڕێگە دراوە بەپێی بــەشــكــرد‪ ،‬حـــەاڵڵ و حــەرامــیــان‬ ‫ڕۆشنبیر بووە‪ ،‬لەشكری ڕۆشنبیران سەردەم بیگونجێنین‪ ،‬لە كوێدا خوا لوغمڕێژكرد‪ ،‬سنووری فراوانی زیاد لە‬ ‫بوو بەعسیان دروستكردو ڕەونەقیان فەرمویەتی مەگۆڕێ و كۆن بژی و پێویستیان بۆ حەرام دانا‪ ،‬مرۆڤیان‬ ‫بەكارەكانیداو هاریانكرد‪ ،‬ڕۆشنبیرو كۆن بیربكەوە؟ خۆمان و ئاینەكەمان وا لێدورخستەوە كە نەیناسێ‌‪ ،‬نەزانێ‌‬ ‫هــونــەرمــەنــد تــەنــهــا الی حــزبــە كردوەتە مەسخەرەی دونیا‪ ،‬ئازاو چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بكات‪ ،‬مرۆڤی‬ ‫ئیسالمییەكان ســووك و بینرخە‪ ،‬بوێرنین و وەاڵمی ئازایانەمان پێنیە‪ ،‬یەك كۆمەڵگەیان بەگروهو تەریقەو‬ ‫كەڕە نەفامێكی عەشایەری نەزانی ئــەبــوبــەكــرو عــومــەر لــەســەردەمــی تاقم و تایفەو مــەزهــەب و ئاینزا‬ ‫ملكەچیان لە ڕۆشنبیرێكی خاوەن خۆیاندا بەتوندیی دژی داعشەكان كەرت و پەرتكرد‪ ،‬هەروەكو ئەوەی‬ ‫قسە ال لەپێشترە‪ ،‬دەبـــێ‌ ئێمە وەستان‪ ،‬بەاڵم عوسمان و عەلی و ئێستە حــزب لەناو كۆمەڵگاكاندا‬ ‫ڕۆشنبیرێكی وامــان هەبێ‌‪ ،‬هێزی مورسی چونكە الواز بوون‪ ،‬تیاچوون دەیكات‪ ،‬دۆڵی وەهمی قووڵیان لەناو‬ ‫ئەوەی هەبێت گۆڕانكاری گەورە لە و بونە كێشە بۆ دوای خۆیان‪ ،‬ئەو خەڵكاندا هەڵكەندو لێكیان ترازاندن‪.‬‬ ‫كۆمەڵگای خۆیدا بكات‪ ،‬پەیوەندیی تــرس و بیمە لە نــاخ و لە مێژوو مەزهەبەكان بوون ئەو ناكۆكیەیان‬ ‫بە پــاشــەڕۆژەوە هەبێ‌‪ ،‬نوێنەری كەڵەكە بووە‪ ،‬دەبێ‌ وردو خاشبكرێ‌‪ ،‬گواستەوە بۆ ناو ئایین‪.‬‬ ‫ئەوشتانەبێ‌ كە پێویستمانە‪ ،‬ئەوانە دەنا هەر لە دەرەوەی شارستانی و‬ ‫یەكێ‌ لە كێشەی ڕۆشنبیران‬ ‫دووبارە نەكاتەوە كە هەن‪ ،‬هەر كۆنە كرانەوەو خەڵك دەمێنینەوە‪.‬‬ ‫و نــووســەرانــی ئیسالمی ئــەوەیــە‪،‬‬

‫كــاری گەورەیان نییە هەتا خەڵك‬ ‫ناچاربكەن بیان خوێننەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دەیانەوێ‌ بناسرێن و بخوێنرێنەوە‪،‬‬ ‫دەبـــێ‌ شــاكــارو بــەرهــەمــی گــەورە‬ ‫بەرهەمبهێنن‪ ،‬ناكرێ‌ لە خۆڕا من‬ ‫وەك تۆو تۆ وەك من بیربكەیتەوەو‬ ‫بنووسین‪ ،‬ئەوە ئەستەم و نەكراوە‪،‬‬ ‫دەبێ‌ تۆ شتێكی بەهێزی وات هەبێ‌ من‬ ‫ڕاكێشی ناچارم بكەیت بتخوێنمەوە‪،‬‬ ‫كارم تێبكات و سەرسامم بكەی بە‬ ‫خۆت‪ ،‬كەس ناتوانێ‌ لە خۆڕا خۆی‬ ‫بسەپێنێ‌‪ ،‬هەستدەكەم سیاسییەكان‬ ‫خەریكە لێكدەگەن و دەگەنە یەك‪،‬‬ ‫ئـــەوان خــۆیــان ســەلــمــانــدوەو یەك‬ ‫دەدوێنن‪ ،‬ماوەیەك بەشەڕ ویستیان‬ ‫ئیسالمییەكان كۆتبكەن‪ ،‬شەڕیان‬ ‫پێدەفرۆشتن‪ ،‬بارەگایان دەسوتاندن‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئێستە یــەك دەخوێننەوەو‬ ‫بــانــگــدەكــرێــن و لــە هــەڵــبــژاردنــدا‬ ‫هاوپەیمانی و بەرە دروستدەكەن‪،‬‬ ‫دەبـــێ‌ نــووســەرانــی ئــیــســامــی و‬ ‫عەلمانیش دانیشن و لەیەك بگەن‪،‬‬ ‫ئەگەر وایــانــكــرد‪ ،‬هەموو دەالقــەو‬ ‫پردەكان كراوەن‪ ،‬لە خۆوە نەڵێین‬ ‫هەموو ڕاستییەكان الی منە‪ ،‬ئەویش‬ ‫بڵێ‌ الی منە‪ ،‬كەس ناتوانێ‌ لەخۆڕا‬ ‫خــۆی فـــەرز بــكــات‪ ،‬مــن چــۆن تۆ‬ ‫بناسم كە لەبنەڕەتدا شتێكت نەبێ‌‬ ‫بتخوێنمەوە‪ ،‬دەبـێ‌ منیش شتێكم‬ ‫هەبێ‌ تۆ بمخوێنیتەوە‪ ،‬شتێك هەبێ‌‬ ‫خــۆش بێ‌ بۆ تۆ لە فكری مندا‪،‬‬ ‫دەبـێ‌ لە هەوڵی دەوڵەمەندكردنی‬ ‫فكری یەكتردابین‪ ،‬لەدوو گۆشەوە‬ ‫تەماشا نەكەین‪ ،‬بەڵكو لە سوچ و‬

‫بــە كــۆنــدڕو بیر وشــك و بێفكرو‬ ‫چەقبەستوو دەزانــی‪ ،‬دەیان وت لە‬ ‫ئیسالمدا فكر نییە‪ ،‬ئیسالمییەكانیش‬ ‫نەیانتوانی ئەو دەق و قاڵب و قەاڵ‬ ‫سیحرییانە ببەزێنن‪ ،‬ئــەو بازنەو‬ ‫شورا ئەستورە چەند سەدەییەیان‬ ‫پێنەشكا‪ ،‬ئەوانیان پێقبوڵ نەكرا‪ ،‬بۆ‬ ‫جارێكیش نەیان دواندن‪ ،‬ڕای ئەوانیان‬ ‫لەسەر كارەكانیان وەرنەگرت‪ ،‬الیان‬ ‫هیچ بوو‪ ،‬هەروەكو ئەوانیش ئەمان و‬ ‫كاری ئەمانیان ال هیچ بوو‪ ،‬مەخابن‬ ‫ئەوانیش ناتوانن لەگەڵ ئیسالمییەكان‬ ‫هەڵبكەن‪ ،‬دەیانویست بە قەلب و‬ ‫قاڵب ببنە ئــەوان و وەك ئەوانیان‬ ‫لێبێت‪ ،‬وەك ئــەوان بیر بكەنەوەو‬ ‫بڵێن و بنووسن و ڕەفتاربكەن‪،‬‬ ‫بیری ئەمان و توانایانیان بە فلسە‬ ‫ســـورەیـــەك نــەدەویــســت‪ ،‬لــەهــەر‬ ‫دەستەو كــۆڕو كۆمەڵەیەك نێزیك‬ ‫بوبنەوە‪ ،‬لە هەر خەاڵت و پێشبڕكێ‬ ‫و كۆمەكێك بەشدارییان كردبێ‌‪،‬‬ ‫دەیانكوژنێننەوەو بایكۆتدەكرێن‪.‬‬ ‫مەخابن ئیسالمییەكان هەستیان‬ ‫بەرامبەر دوو شتی گرنگ الوازە‪،‬‬ ‫ئەوەندە بە تێڕوانینی نەشازو هەڵە‬ ‫خەریكی ئایین و خەالفەت و زمانی‬

‫ســاڵ تەمەن ئــەی كــەی بــەراوردت‬ ‫بكەم؟ تاكەی خۆت بە بچوك و كەم‬ ‫و كورت نیشاندەدەیت؟ ئەی ئێوە بە‬ ‫حكومەتتان نەوت بۆچی بیست ساڵە‬ ‫هەر ساوایت‪ ،‬ئەی خۆتان سی ساڵە‬ ‫بۆ بچوكن و بااڵناكەن و هەڵنادەن؟‬ ‫لە پێش خەڵكەوە هەن و زیادتان‬ ‫نەكردووە‪ ،‬كەس بووە لە سێبەری‬ ‫نائومیدی و خەفەتدا بژی و دەنگی‬ ‫لێبەرزنەبێتەوە؟‬ ‫هــەڵــەیــەكــی تـــری هــەنــدێ‌ لە‬ ‫سەركردە ئیسالمییەكان ئەوەیە‪،‬‬ ‫لەخۆوە خۆیان بە ڕۆشنبیر دەزانن‪،‬‬ ‫بــەرنــامــە بــۆ ڕۆشــنــبــیــری حزبی‬ ‫دادەنێن‪ ،‬دەكرێنە بەرپرسی دەزگا‬ ‫ڕۆشنبیری و ئیعالمیەكانی حزب‪،‬‬ ‫دەبێ‌ ڕۆشنبیر هاوشانی كارەكەی‬ ‫جۆرێك لە دیدو جیهانبینی سیاسی‬ ‫تایبەتی هەبێ‌ بۆ كێشەكانی ناو‬ ‫كۆمەڵگای خۆی‪ ،‬هەرگیز نووسەرێكی‬ ‫كــۆنــبــیــرو كــۆنــنــووس و خـــراپ‪،‬‬ ‫مۆسیقارێك كە خۆیشی پێنەیەتە‬ ‫جوڵە‪ ،‬ڕۆشنبیرێكی باش نابێت‪،‬‬ ‫دەبێ‌ نووسەرو ئەدیبێكمان هەبێ‌‪،‬‬ ‫توانیبێتی كایەی خۆی دەوڵەمەند‬

‫ئیسالمییەكانی كوردستان تا ئەمڕۆكەش‬ ‫هیچ گۆڕان و پرۆژەیەكی مۆدێرنیان نییە‪،‬‬ ‫بەدرێژایی مێژوو هەر كۆنەكانیان وەك‬ ‫خۆی و ناشرینتر سەد بارە كردوەتەوە‬ ‫دەالقەو دەوڵەمەندكردنی كلتووری‬ ‫ڕۆشنبیریمانەوە سەیربكەین‪.‬‬ ‫قورئان بوون‪ ،‬نیشتیمان و نەتەوەو‬ ‫ئیسالمییەكان لەڕوی بانگەوازەوە بنەماكانی نــەتــەوەو زمــانــیــان ال‬ ‫لەپێشەوە بوون‪ ،‬شێوازی تێگەیاندن گرنگ نەبووە‪ ،‬وادەزانن ئایین دژی‬ ‫و قەناعەت و قسەیان بۆ هەموو كەس نەتەوەیە‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە بەرامبەر‬ ‫پێبوو‪ ،‬بەاڵم كرانەوەو قەڵەمیان بۆ هونەرو ئەدەب نەیانپێكاوە‪ ،‬نازانن كە‬ ‫هەموو كەس نەبوو‪ ،‬ڕەنگە بەشێك سەرتاپای قورئان ئەدەب و هونەرو‬ ‫لە گرفتیش ئەوە بێت‪ ،‬ئیسالمییەكان چیرۆك و شیعرو مۆسیقایە‪ ،‬تەكنیكی‬ ‫لــە ئـــەدەب و هــونــەرو قوتابخانە چیرۆك و دراماو ڕۆمان لە قورئاندا‬ ‫فكرییە بەرباڵوە ڕۆژئاواییەكان دوورو لەبەرزترین ئاستدا خۆی دەنوێنێ‌‪،‬‬ ‫كل و كۆمن‪ ،‬هیچی وای لێنازانن‪ ،‬هــیــچ قــوتــابــخــانــەیــەكــی هــونــەری‬ ‫هــەروەك ئەوانی دیــش لە ئیسالم تەشكیلی نییە هێندەی قورئان گوێی‬ ‫دوورن و شتی لێناخوێننەوە‪ ،‬بە وێنەو تابلۆ ڕەنگینەكانی سروشت‬ ‫لــە مـــەالو ســۆفــی و دەروێــــش و و ناخ و دەرون دابێ‌‪ ،‬تەنانەت زۆر‬ ‫جیاوازییەكانەوە ئیسالمیان ناسیوە‪ ،‬سەركردەی ئیسالمی تا ئەم ساتە‬ ‫ئایینی مەسیحییان خوێندوەتەوەو وەخــتــەش وەك شیرك و بیدعەو‬ ‫ئــیــســامــیــان پــێــچــوانــدوە‪ ،‬ئــەوە حەرام سەیری گۆرانی و موسیقاو‬ ‫وای كــردبــوو لــەگــەڵ ڕۆشنبیرە تابلۆو هونەری شێوەكاریی دەكەن و‬ ‫و‬ ‫ناسیونالیست‬ ‫عەلمانیەكان كەناڵەكانیانی لێدەپارێزن‪.‬‬ ‫لێكنه‌گەن‪ ،‬عەلمانیەكان هەستیان‬ ‫عــەلــمــانــیــەكــان بــۆ لەپێش‬ ‫نەدەكرد ئیسالمییەكان سەرەواویان ئیسالمییەكانەوەن لە هەموو شتێكدا؟‬ ‫پێبێ‌‪ ،‬ئەوانیان بەنەزان و دواكەوتوو چونكە بـــەردەوام لە نێو ڕەخنەو‬ ‫هیچ پێنەبوو دەهــاتــە بــەرچــاو‪ ،‬خۆنوێكردنەو بەخۆداچوونەوەدان‪،‬‬ ‫ئەمانیش زمان و شێوازی ئەوانیان هەمیشە خۆیان پیقبوڵ نییە‪ ،‬ئامێرو‬ ‫پێنەبوو‪ ،‬نەشیاندەزانی چۆن خۆیان داهێنانی ســـەردەم پێش خەڵك‬ ‫بناسێنن‪ ،‬لە نووسینیاندا ئەوەیان بەكاردەهێنن‪ ،‬كاری دەزگایی دەكەن‪،‬‬ ‫نـــەدەشـــاردەوە‪ ،‬لـــەڕوی فــكــری و ئەگەر دەڵێی ستەم و بێ ئینسافیە‬ ‫ڕۆشــنــبــیــریــەوە‬ ‫ئیسالمییەكانیان من بەراورد بكەی بە ئەو‪ ،‬دوای سی‬

‫بكات و هەڵگری جۆرێك لە دیدو‬ ‫ڕوانین بێت بەرامبەر كێشەكانی‬ ‫كۆمەڵگا‪ ،‬ڕۆشنبیری ئیسالمی لە‬ ‫كۆمەڵگادا دەبێ‌ نوێنەری كۆمەڵێك‬ ‫نرخ و وشەی گشتی بێت‪ ،‬كە هەموو‬ ‫كــەس داوای دەكـــات‪ ،‬ڕەنگە ئەو‬ ‫وشانە الی ئێمە مانایەكی هەبێ‌‪،‬‬ ‫لە دەرەوەی ئێمەش مانایەكی تری‬ ‫هەبێ‌‪ ،‬ڕۆڵی ڕۆشنبیر ئەوەیە مانا‬ ‫بــدات بــەو وشــانــە لــە كۆمەڵگەی‬ ‫خــۆیــدا‪ ،‬ئەمانە وشــەی گشتی و‬ ‫بۆشن‪ ،‬دەتوانین بــەردەوام بە مانا‬ ‫پڕیانبكەینەوە‪ ،‬ئیشی ڕۆشنبیر‬ ‫ئەوەیە بزانی لەو سات و شوینەدا‬ ‫ئــەو وشــەیــە چ مانایەكی هەیە‪،‬‬ ‫بەشداریی بكات لە دروستكردنی ئەو‬ ‫مانایەدا‪ ،‬گرنگە بۆ ئیسالمییەكان لەو‬ ‫ڕۆشنبیرانەیان هەبێ‌‪ ،‬مانا بدەن بەو‬ ‫وشانە‪ ،‬نەك هەر وشە سیاسیەكان‪،‬‬ ‫بەڵكو وشــە گشتییەكانیش وەك‬ ‫هونەرو ئــەدەب و مۆسیقا‪ ،‬كە لە‬ ‫كۆمەڵگە ئیسالمییەكاندا بەهەڵە‬ ‫خوێندنەوەیان بۆ دەكرێت‪ ،‬ئیشی‬ ‫ڕۆشنبیری ئیسالمییە بــەشــداری‬ ‫بكات لە بەخشینی مانا بەو وشانە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )228‬دوشةممة ‪2014/12/22‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫دەربارەی ئیعجازی ڕەوانبێژی‬

‫بەرامبەرکێ «تحدي» ـەکەی قورئان‪ ،‬گۆشه‌نیگایه‌کی ڕەخنەگرانه‌‬

‫حوجه‌توڵاڵ نیکویی*‬ ‫و‪ :‬شێرکۆ یاسین‬

‫(‪)٢/١‬‬ ‫قورئان بۆ سه‌لماندنی ئاسمانی‌بوونی خۆی‬ ‫(و ل ‌ه ئه‌نجامدا؛ پێغه‌مبه‌رایه‌تیی موحه‌ممه‌د)‬ ‫الفی به‌رانبه‌رکێ (ته‌حه‌ددا) لێده‌دات (واته‌‬ ‫ده‌ڵــێ ئه‌گه‌ر ده‌تــوانــن شتێکی هاوشێوه‌ی‬ ‫قورئان بنووسن‪ ).‬ل ‌ه ئایه‌تی ‪ ٨٨‬ی سووره‌تی‬ ‫«اإلسراء» دا هاتووه‌‪:‬‬ ‫[ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر ب ‌ه خه‌ڵک] بڵێ ئه‌گه‌ر ته‌واوی‬ ‫جنۆک ‌ه و مرۆڤه‌کان ده‌ست بده‌ن ‌ه ده‌ستی یه‌ک‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی «کتێبێکی وه‌کوو» قورئان بنووسن‪،‬‬ ‫هه‌رگیز سه‌رکه‌وتوو نابن‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه هه‌موویان‬ ‫یارمه‌تیده‌ری یه‌کتری بن‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئایه‌ته‌کانی ‪ ١٣‬و ‪ ١٤‬سووره‌تی «هود»دا‬ ‫تۆزێ خاتری به‌رانبه‌ره‌کانی ده‌گرێت و ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫به‌وانه‌ی ک ‌ه ده‌ڵێن [پێغه‌مبه‌ر ئایه‌ته‌کانی‬ ‫قورئان] ل ‌ه خۆیه‌و‌ه ده‌هۆنێته‌و‌ه و ب ‌ه درۆ‬ ‫ده‌یدات ‌ه پاڵ خودا‪ ،‬بڵێ‪ :‬ئه‌گه‌ر ڕاست ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫جگ ‌ه ل ‌ه خودا داوای یارمه‌تی بکه‌ن ل ‌ه هه‌رکه‌س‬ ‫ک ‌ه ده‌تانه‌وێت و د‌ه سووره‌تی هاوشێوەی‬ ‫بنوسن؛ به‌اڵم ئه‌گه‌ر کەس نه‌یتوانی یارمه‌تیتان‬ ‫بــده‌ن‪ ،‬بزانن و دان ب ـه‌وه‌دا بنێن ک ‌ه قورئان‬ ‫ب ‌ه زانایی و ل ‌ه الیه‌ن خوداو‌ه دابه‌زیو‌ه و هیچ‬ ‫خودایه‌کی تر جگ ‌ه له‌و بوونی نیه‌‪ .‬ئایا ملکه‌چی‬ ‫نابن و بڕوای پێناهێنن؟‬ ‫هه‌روه‌ها ئایه‌ته‌کانی ‪ ٢٣‬و ‪ ٢٤‬ی سووره‌تی‬ ‫«البقرة» له‌و باسه‌دا قسه‌ی کۆتایی ده‌که‌ن‪:‬‬ ‫‌تانهی‌‬ ‫ئـه‌گـه‌ر گومانتان هه‌یه ل ـه‌و ئایه ‌‌‬ ‫دامــانــب ـه‌زانــدوو‌ه بۆ س ـه‌ر بـه‌نــده‌ی خۆمان‪،‬‬ ‫سووره‌تێکی هاوشێوه‌ی بنووسن‪ .‬ئه‌گه‌ر ڕاست‬ ‫ده‌که‌ن جگ ‌ه ل ‌ه خودا هه‌موو ئاماده‌بووان بانگ‬ ‫بکه‌ن و داوای یارمه‌تییان لێ بکه‌ن‪ .‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫نه‌تانتوانی‪ - ،‬ک ‌ه دڵنیاین هه‌رگیز ناتوانن ‪-‬‬ ‫که‌وای ‌ه ده‌بێت بترسن له‌و ئاگره‌ی بۆ کافران‬ ‫ئاماده‌مان کردوو‌ه و سووته‌مه‌نییه‌که‌ی به‌رد و‬ ‫مرۆڤه‌‪.‬‬ ‫ل ـه‌و ئایه‌تانه‌ی ســــه‌ره‌وه‌دا ئ ـه‌م خااڵنه‌‬ ‫سه‌رنجمان ڕاده‌کێشن‪:‬‬ ‫‪ .1‬ل ‌ه هه‌موو ئایه‌ته‌کاندا داوای ل ‌ه دژبه‌ره‌کان‬ ‫کردوو‌ه ک ‌ه ده‌قێکی وه‌کوو قورئان بنووسن‪،‬‬ ‫بـه‌اڵم واتــای ڕاسته‌قینه‌ی وشـه‌ی «وه‌کــوو»‬ ‫له‌وێدا ناڕوونه‌‪ .‬قورئان ب ‌ه ڕوونی نه‌یگوتوو‌ه که‌‬ ‫مه‌به‌ستی ل ‌ه وشەی «وه‌کوو» چیه‌‪ ،‬که‌وات ‌ه ئەو‬ ‫بانگهێشتە بۆ ملمالنێییه‌کە کە پێوه‌ر و ترازووی‬ ‫دادوه‌رییه‌که‌ی دیار نیه‌‪ .‬دژبـه‌ران هه‌رچه‌نده‌‬ ‫ده‌قی جوان و ڕه‌وان و ڕێک‌وپێک و پڕواتای‬ ‫به‌رزی ئه‌خالقی و کۆمه‌اڵیه‌تی و ‪ ...‬بنووسن‪،‬‬ ‫شوێنکه‌وتووانی قورئان زۆر ب ‌ه سانایی ده‌ڵێن‬ ‫هیچ‌کام له‌م نووسراوان ‌ه ل ‌ه قورئان ناچن‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر لێیان بپرسی ک ‌ه ب ‌ه چ پێوه‌رێک و به‌‬ ‫هۆی چییه‌و‌ه حوکمی وا ده‌ده‌ن؛ وه‌اڵمێکی‬ ‫ڕێکوپێک و یه‌کسانیان بۆ پرسیارەکەیان نیه‌‪.‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه پێویست بێت ئه‌و بابه‌ت ‌ه ب ‌ه وردی شی‬ ‫بکرێته‌وه‌‪ .‬سه‌رجه‌م زانایانی ئیسالمی بڕوایان به‌‬ ‫ئیعجازی مه‌عنه‌وی و زاره‌کی و وێژه‌یی قورئان‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ب ‌ه وتەی ئه‌وان مه‌به‌ستی ئه‌و ئایه‌تان ‌ه که‌‬ ‫ته‌حه‌ددایان تێدا کراو‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه هیچ مرۆڤێک‬ ‫ناتوانێ سووره‌تێک بنووسێ ک ‌ه له‌باری وێژه‌یی‬ ‫و جوانیی ڕواڵه‌ت و قووڵیی واتاو‌ه شان ل ‌ه شانی‬ ‫قورئان بدات‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‪ ،‬یه‌که‌م؛ دیار نی ‌ه به‌پێی‬ ‫کام به‌ڵگ ‌ه و ده‌رکه‌وت ‌ه به‌و شێوه‌ی ‌ه ئایه‌ته‌کانی‬ ‫ته‌حه‌ددا ڕاڤ ‌ه ده‌که‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها ک ‌ه باسم کرد‬ ‫ئایه‌ته‌کانی ته‌حه‌ددا خۆیان له‌و باره‌و‌ه هیچ‬ ‫ناڵێن و ل ‌ه ئایه‌ته‌کانی دیکه‌ی قورئانیشدا به‌‬ ‫هێچ شێوه‌یه‌ک هیچ ڕوونکردنه‌وه‌یه‌کی له‌باره‌وه‌‬

‫نــه‌دراوه‌‪ .‬دووهــه‌م‌؛ ئه‌و جــۆر‌ه پیاهه‌ڵدان و‬ ‫شیکردنه‌وان ‌ه (جوانیی وێژه‌یی و ڕه‌وانبێژی و‬ ‫قووڵیی واتایی) هیچیان پێناس ‌ه و پێوه‌رێکی‬ ‫تایبه‌تیان نی ‌ه ک ‌ه به‌و شێوەی ‌ە بتوانین دیاری‬ ‫بکه‌ین ک ‌ه بۆ وێن ‌ه شیعره‌کانی «ابن الفارض»‬ ‫(ل ‌ه باره‌ی جوانی و ڕه‌وانی و قووڵبوونه‌وه‌وه‌)‬ ‫وه‌کوو شیعره‌کانی (‹دیعبه‌ل›ی خوزاعەیی)‬ ‫ـن یان نه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ریش وه‌ک یه‌ک نین‪ ،‬کامیان‬ ‫له‌ویان جوانتر و به‌رزتره‌‪ .‬دادوه‌ری و بڕیاردان‬ ‫له‌و بابه‌تانه‌دا دێته‌و‌ه سه‌ر سه‌لیق ‌ه و بۆچوون و‬ ‫بنه‌مای هزر و په‌روه‌رد‌ه و ئه‌خالق و هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌رونــی مرۆڤه‌کان و چونک ‌ه که‌سه‌کان له‌و‬ ‫باره‌یه‌و‌ه بۆچوونی یه‌کسانیان نیە‪ ،‬بڕیار و‬ ‫بۆچوونه‌کانیش له‌و باره‌یه‌و‌ه جیاواز ده‌بن‪ .‬به‌‬ ‫هه‌ڵه‌دا نه‌چن! مه‌به‌ستم ئه‌و‌ه نی ‌ه ک ‌ه ڕه‌وانبێژی‬ ‫و زمانپاراوی هیچ یاسا و ڕێسایه‌کی نیه‌‪.‬‬ ‫مەبەست ئەوەیە کە ئه‌و ڕێسایانه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ل ‌ه کاتی هه‌ڵسه‌نگاندنی شاکار‌ه ئه‌ده‌بییه‌کاندا‬ ‫ناتوانن ده‌وری شایه‌ن و کێش و پێوانە ببینن‬ ‫و ئاستی جوانی و ڕه‌وانبێژیی به‌رهه‌مێک به‌‬ ‫وردی دیاری بکه‌ن‪ .‬زۆر مرۆڤی ئاسایی هه‌ن‬ ‫ک ‌ه توانیویان ‌ه ب ‌ه ڕچاوکردنی ئه‌و ڕێسایانه‌‪،‬‬ ‫ده‌قگه‌لێکی جوان و ڕه‌وان و پاراو و پڕ لە واتای‬ ‫قووڵی ئه‌خالقی و عاریفان ‌ه بخولقێنن (هه‌روه‌ها‬ ‫ک ‌ه کراو‌ه و نموونه‌ی زۆریش لەبەردەستدایە‌)‪.‬‬ ‫دەمەوێت بڵێم ک ‌ه هه‌رگیز ناتوانین ب ‌ه دڵنیاییه‌وه‌‬ ‫(هه‌روه‌ها ک ‌ه ب ‌ه شایه‌ن کێش دیاری ده‌که‌ین‬ ‫یان ب ‌ه ڕاست ‌ه ئه‌ناز‌ه ده‌گرین) دیاریی بکه‌ین‬ ‫و بڵێین ک ‌ه ک ‌ه ئایا ئه‌و ده‌قان ‌ه وه‌کوو قورئان‬ ‫(یان له‌و جوانتر) دەردەچن يان نه‪ .‬ک ‌ه وای ‌ه له‌‬ ‫ته‌حه‌دداکه‌ی قورئاندا پێوه‌ری دادوه‌ری دیار نیه‌‬ ‫و ئه‌و‌ه کێش ‌ه و پرسیارێکی گه‌وره‌ی ‌ه ک ‌ه ده‌بێ‬ ‫وه‌اڵم بدرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫وا ب ‌ه باش ده‌زانم ک ‌ه نموون ‌ه له‌و داهێنان و‬ ‫سوورەتان ‌ه ‌ی دژبه‌ران ل ‌ه وه‌اڵمی ته‌حه‌دداکه‌ی‬ ‫قورئاندا نووسییان‪ ،‬بهێنمه‌و‌ه و هه‌روه‌ها‬ ‫وه‌اڵمی موسوڵمانانیش ببینین‪:‬‬ ‫یه‌کێک ل ‌ه نووسه‌رانی مه‌سیحی ک ‌ه الفی‬ ‫دژایه‌تیی قــورئــان لــێــده‌دات‪ ،‬به‌رانبه‌ر به‌‬ ‫سووره‌تی «الفاتحة‌» و هه‌ر ب ‌ه ناوه‌رۆکی ئه‌و‬ ‫سووره‌ته‌و‌ه داهێنانێکی پێشکه‌ش کردوو‌ه به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌‪:‬‬ ‫«الحمد للرحمن‪ ،‬رب األکوان‪ ،‬الملک الديان‪.‬‬ ‫لک العبادة وبــک المستعان اهدنا صراط‬ ‫اإليمان»‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ل ‌ه به‌رانبه‌ر سووره‌تی «الکوثر»‬ ‫دا نووسیویه‌تی‪« :‬إنا أعطيناک الجواهر‪ ،‬فصل‬ ‫لربک و جاهر‪ ،‬وال تعمتد قول ساحر»! ئه‌و‬ ‫که‌س ‌ه ب ‌ه الساییکردنه‌وه‌یه‌کی ته‌واو و جوانی‬ ‫هۆنینه‌و‌ه و لێکدانی ئایه‌ته‌کان و گۆڕینی‬ ‫هه‌ندێ ده‌سته‌واژ‌ە ده‌یه‌وێت به‌گوێی خه‌ڵکیدا‬ ‫بهێنێت ک ‌ه به‌رانبه‌رکێی قورئانی کــردووه‌‪.‬‬ ‫وادیارە ئه‌و ده‌سکه‌وتانه‌شی ل ‌ه موسه‌یلیمه‌ی‬ ‫کــەذذابــەو‌ه وەرگ ــرت ــووە‪ .‬موسه‌یلیمه‌یش‬ ‫له‌به‌رانبه‌ر سووره‌تی «الکوثر» دا گوتبووی‪:‬‬ ‫«إنا أعطيناک الجماهر‪ ،‬فصل لربک و هاجر‪،‬‬ ‫إن مبغضک رجل کافر»(‪.)1‬‬ ‫ئــاڵــۆزیــی واتـــای وشــه‌ی «وه‌کــــوو» له‌‬ ‫ئایه‌ته‌کانی ته‌حه‌ددادا و نه‌بوونی پێوه‌رێکی‬ ‫دیاریکراو و وردبینی دادوه‌ری و هه‌ڵسه‌نگاندنی‬ ‫ئـه‌و سووره‌تانه‌ی ک ‌ه به‌رهه‌ڵستکاران بۆ‬ ‫به‌رانبه‌رکێی قــورئــان ده‌یــنــووســن لێره‌دا‬ ‫ده‌رده‌کــه‌وێــت‪ .‬مه‌سیحییه‌ک سووره‌تێکی‬ ‫هاوشێوه‌ی سووره‌تی «الکوثر» ی داڕشتووه‌‬ ‫ک ‌ه بێگومان هه‌ر وه‌ک ئ ـه‌وه‌ی ک ‌ه پێشتر‬ ‫موسه‌یلیم ‌ه نووسیبووی ده‌رهــاتــووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هیچیان قبووڵ ناکرێن‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ک ‌ه «به‌‬ ‫الساییکردنه‌وه‌ی ته‌واوی هۆنینه‌و‌ه و لێکدانی‬ ‫ئایه‌ت ‌ه قورئانییه‌کان و گۆڕینی هه‌ندێ له‌‬ ‫ده‌ســتـه‌واژە‌کــان» داڕێـــژراون! ب ‌ه واتایه‌کی‬ ‫تر ئەوان داوا ل ‌ه به‌رهه‌ڵستکاران ده‌که‌ن که‌‬ ‫سووره‌تێکی وه‌کوو قورئان بنووسن به‌اڵم وشه‌‬ ‫و ده‌سته‌واژ‌ە و هۆنینه‌و‌ه و داڕشتنی وه‌کوو‬ ‫قورئان نه‌بێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر وا بێت‬ ‫الساییکردنه‌وه‌ی قورئان ‌ه و ل ‌ه تاقیکردنه‌وه‌ی‬ ‫ته‌حه‌ددادا ب ‌ه ساخته‌کاری ئه‌ژمار ده‌کرێت؟!‬ ‫به‌اڵم پرسیاره‌ک ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه چۆن ده‌کرێت‬ ‫ده‌قێک بنووسرێت ک ‌ه وش ‌ه و ده‌سته‌واژ‌ە و‬ ‫هۆنینه‌و‌ه و هه‌ڵچنینی له‌گه‌ڵ قورئان جیاواز‬ ‫بێت (بۆ ئ ـه‌وه‌ی نه‌ڵێن الساییکردنه‌و‌ه و‬ ‫ساخته‌کارییه‌) و هاوکات وه‌کوو قورئانیش‬

‫بێت؟ بۆ وێن ‌ه چــۆن ده‌توانین ئایه‌تێکی‬ ‫«وه‌کوو» «الحمد لله رب العالمين» داڕێژین‬ ‫ک ‌ه هه‌موو وش ‌ه و ده‌سته‌واژە‌کان و هه‌روه‌ها‬ ‫زمان و هۆنینه‌و‌ه و داڕشتن لێکدانی وشه‌کان‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و ئایه‌ته‌دا جیاواز بێت به‌اڵم هاوکات‬ ‫«وه‌کوو» ئه‌ویش بێت؟ ئایا ئه‌و‌ه پارادۆکس‬ ‫و دژه‌وازی نیه‌؟ ئایا وه‌کــوو ئــەو‌ە نی ‌ه که‌‬ ‫بڵێین‪ :‬ده‌قێکی «وه‌کوو قورئان» بنووسن‬ ‫ک ‌ه «وه‌کوو قورئان» نه‌بێت! به‌و مه‌رجانه‌وه‌‬ ‫ک ‌ه باس کراو‌ه هیچ که‌س ناتوانێ ده‌قێکی‬ ‫«وه‌کــوو» ده‌قێکی دیک ‌ه بنووسێت و ئیتر‬ ‫ئه‌و‌ه ته‌نیا تایبه‌ت ب ‌ه قورئان نیه‌‪ .‬سه‌رنجی‬ ‫ئه‌م شیعره‌ی «حافظ» بده‌ن‪:‬‬ ‫از صدای سخن عشق نديدم خوشتر‬ ‫يادگاری که در اين گنبد دوار بماند‪.‬‬ ‫ئێستا ده‌توانین به‌یتێکی وه‌ها دانێین که‌‬ ‫وش ‌ه و ده‌سته‌واژ‌ە و هۆنینه‌و‌ه و هه‌ڵچنینی‬ ‫وشه‌کان و کێشی شیعره‌ک ‌ه هه‌مووی له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫شیعر‌ه جیاواز بن (بۆ ئه‌وه‌ی ب ‌ه ساخته‌کاری‬ ‫و الساییکردنه‌و‌ه ئه‌ژمار نه‌کرێت) به‌اڵم هاوکات‬ ‫«وه‌کوو ئه‌و شیعره‌» بێت؟‬ ‫‪ .٢‬وا دانێن ک ‌ه مەسیحییه‌کی عه‌ره‌ب له‌‬ ‫وه‌اڵمی ته‌حه‌ددای قورئاندا ده‌قێکی جوان‬ ‫و ڕه‌وان و پڕ ل ‌ه واتــای ئه‌خالقی و به‌رزی‬ ‫بانسروشتی بنووسیت و الفی ئه‌و‌ه لێدات که‌‬ ‫ده‌قه‌که‌ی ئه‌و ته‌نانه‌ت ل ‌ه قورئانیش به‌رزتره‌!‬ ‫پرسیار ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه ئایا دادوه‌ری له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫بابه‌ت ‌ه ده‌بێت ب ‌ه کێ بسپێردرێت؟ ئاشکرایه‌‬ ‫ک ‌ه نابێ دادوه‌ر ل ‌ه دوو الیه‌نی به‌ربه‌ره‌کانێکه‌‬ ‫هه‌ڵبژێردرێت‪ .‬ک ‌ه وای ‌ه کار ل ‌ه دوو فه‌قه‌ره‌‬ ‫به‌ده‌ر نیه‌‪ :‬يان ده‌بێ شوێنکه‌وتووی ئاینێکی‬ ‫دیک ‌ه (بۆ وێن ‌ه جووله‌که‌) ببێت ‌ه دادوه‌ر و‬ ‫يان که‌سێکی بێ باوه‌ڕ و ئه‌یتیئێست‪ .‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫یه‌که‌م؛ هیچ‌کام له‌و دوو کەسەش ناتوانن بێ‬ ‫الیه‌نان ‌ه بڕیار بده‌ن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ردووکیان‬ ‫هه‌ریه‌ک ب ‌ه هۆکارێک دژی قورئانن و به‌‬ ‫نووسراوی ده‌ستی مرۆڤی ده‌زانن و دووهه‌م؛‬ ‫که‌سانی به‌ویژدان و بێ کینه‌یش له‌وانه‌یه‌‬ ‫بڕیارگه‌لێکی جۆراوجۆریان هه‌بێت و ئه‌و خاڵه‌‬ ‫زۆر گرنگە‌‪ .‬ئه‌گه‌ر بڕوامان بـه‌و‌ه هێنابێت‬ ‫ک ‌ه که‌سانی جیاواز بیروڕای جیاوازیان هه‌یه‌‬ ‫ئه‌وجا ئه‌و پرسیار‌ه دێت ‌ه ڕێگامان ک ‌ه بۆچوون‬ ‫و ده‌نگی کامیان هه‌ق ‌ه و ب ‌ه چ به‌ڵگه‌یه‌ک؟‬ ‫هـه‌روه‌هــا ئایا ئه‌گه‌ر دادوه‌ریــیـه‌کـ ‌ه بگاته‌‬ ‫ئه‌وه‌ی جیاوازیی بیروڕا ئاشکرا بێت و بگاته‌‬ ‫مشت‌ومڕ و باسێکی گه‌رم‪ ،‬ده‌توانین چاوه‌ڕێی‬ ‫ئه‌نجامێکی تــه‌واو و مسۆگه‌ر بکه‌ین‪ ،‬به‌‬ ‫شێوه‌یه‌ک ک ‌ه دڵی هه‌موان ڕازی بکات؟ له‌‬ ‫زۆربه‌ی هه‌ر‌ه زۆری کتێب ‌ه که‌المییه‌کان و ڕاڤه‌‬ ‫ئیسالمییه‌کاندا ده‌گوترێت‪:‬‬ ‫کۆده‌نگیی زۆربـه‌ی ئه‌دیبانی به‌ناوبانگی‬ ‫عه‌ره‌ب ل ‌ه سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی ئیسالمه‌وه‌‬ ‫تا ئێستا له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه له‌توانای به‌شه‌ر‬ ‫به‌ده‌ر بوونی ڕه‌وانبێژی و زمانپاراویی قورئان‬ ‫له‌و بــاره‌یـه‌وە بۆ ئاسمانی بوونی قورئان‬ ‫باشترین به‌ڵگه‌ی ‌ه (‪.)2‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه وردبوونه‌و‌ه له‌و خااڵنه‌ی باسمان‬ ‫کــرد‪ ،‬الوازیــی ئـه‌و شێو‌ه به‌ڵگاندنه‌مان بۆ‬ ‫ده‌رده‌که‌وێت‪« .‬ئه‌دیب ‌ه به‌ناوبانگه‌کانی عه‌ره‌ب‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی ئیسالمه‌و‌ه تا ئێستا»‬ ‫ده‌بن ‌ه دوو تاقم‪ :‬موسوڵمان و ناموسوڵمان!‬ ‫هه‌ڵبه‌ت بۆچوونی موسوڵمانان ل ‌ه وه‌ها دۆخێکدا‬ ‫هیچ ناسه‌لمێنێت‪ ،‬به‌اڵم بۆ زانینی بۆچوون و‬ ‫ده‌نگی ئه‌دیب ‌ه ناموسوڵمانه‌کان (ل ‌ه سه‌ده‌‬ ‫کۆنه‌کان و ئێستایشدا) باشترین و ژیرانه‌ترین‬ ‫چــاره‌‪ ،‬گ ـه‌ڕان ـه‌وه‌ی ڕاسته‌وخۆ بۆ به‌رهه‌مه‌‬ ‫نووسراوه‌کانی خۆیانه‌‪ ،‬نه‌ک متمانه‌کردن به‌‬ ‫سه‌رچاو‌ه مێژوویی و که‌المی و ڕاڤه‌ییه‌کانی‬ ‫موسوڵمانان‪ .‬ئه‌گه‌ر به‌و شێوه‌ی ‌ه لێکۆڵینه‌وه‌‬ ‫ل ‌ه بابه‌ته‌ک ‌ە بکرێت‪ ،‬ئه‌وجا ده‌رده‌که‌وێت که‌‬ ‫چ ڕاژه‌یه‌کی ئه‌و ئه‌دیبان ‌ه و تا چه‌ند‌ه ڕێز و‬ ‫بایه‌خ بۆ ده‌قی مێژوویی قورئان داده‌نێن و‬ ‫چه‌ن که‌سیان تێدای ‌ه ک ‌ه لەبەر ڕه‌وانبێژی و‬ ‫زمانپاراوی‪ ،‬قورئا ‌ن به بەرهەمێک ‌ی بانسروشتی‬ ‫و به‌ده‌ر ل ‌ه توانای مرۆڤ ده‌زانن‪ .‬لێکۆڵینه‌وه‌‬ ‫له‌و باره‌یه‌و‌ه بۆ خوێنه‌ری زانا و کنجۆڵ دادەنێم‬ ‫و ئه‌و‌ه ب ‌ه باشترین ڕێگا بۆ گه‌یشتن ‌ه ئه‌نجام‬ ‫ده‌زانم‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌و‌ه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر قبووڵ بکه‌ین‬ ‫ک ‌ه ڕه‌وانبێژی و زمانپاراویی قورئان ل ‌ه توانای‬ ‫مرۆڤ به‌ده‌ر‌ه و هیچ‌که‌س ناتوانێت ده‌قێکی‬

‫هاوشێوه‌ی بنووسێت‪ ،‬دیسان بانسروشتی‌بوونی‬ ‫قورئان ناسه‌لمێندرێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ده‌ر له‌‬ ‫توانای مرۆڤ بوون ب ‌ه مانای بانسروشتی بوون‬ ‫نیه‌‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه دژبه‌رانی قورئان له‌توانای به‌شەر‬ ‫به‌ده‌ربوونی قبووڵ بکه‌ن به‌اڵم سه‌رچاوه‌ی‬ ‫بۆهاته‌کان ب ‌ه خایله‌ی شه‌یتانی بزانن‪ ،‬نه‌ک‬ ‫ئایه‌ت و بۆهاتی خودایی‪ .‬بۆ نه‌هێشتنی ئه‌و‬ ‫ئه‌گه‌ر‌ه و سه‌لماندنی بانسروشتیبوونی قورئان‬ ‫ده‌بێت سه‌ره‌تا ناوه‌ڕۆکه‌که‌ی شی بکه‌ینه‌و‌ه و‬ ‫پاشان تایبه‌تمه‌ندییه‌کی به‌رجەست ‌ه بکرێته‌وه‌‬ ‫ک ‌ه سه‌لمێنه‌ری بانسروشتیبوون بێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه چی ‌ه و چۆن بانسروشتیبوونی‬ ‫قورئان ده‌سه‌لمێنێت؟ ل ‌ه ده‌ق ‌ه که‌المییه‌کان و‬ ‫ڕاڤه‌کانی موسوڵماناندا الف لێدانێکی دیکه‌ی‬ ‫موسوڵمانان ده‌بینین ک ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌و نموونانه‌ی‬ ‫ک ‌ه دژبه‌رانی ئیسالم ل ‌ه وه‌اڵمــی ته‌حه‌ددای‬ ‫قورئاندا نووسیویانه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه ل ‌ه ڕه‌وانبێژی و‬ ‫زمانپاراویی قورئانه‌و‌ه دوورن و الوازترن که هه‌ر‬ ‫که‌سێک وێژه‌ی عه‌ره‌ب بناسێت ب ‌ه بینینیان‬ ‫خێرا ده‌گات ‌ه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی ک ‌ه ئه‌رز و ئاسمان‬ ‫لێک دوورن (‪.)3‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه هه‌ندێ ل ‌ه نموونه‌کان وا بن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئایا هه‌موو ئه‌و ده‌قانه‌ی ل ‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی قورئانه‌و‌ه ل ‌ه الیه‌ن دژبه‌رانه‌وه‌‬ ‫ل ‌ه وه‌اڵمی ته‌حه‌دداخوازیی قورئاندا نووسراون‪،‬‬ ‫به‌ڕاستی وه‌هان؟ زۆربه‌ی زانایان و ئه‌دیبانی‬ ‫عه‌ره‌بی دژ‌ه ئیسالم (ل ‌ه مه‌سیحی و جوله‌ک ‌ه و‬ ‫بێ باوه‌ڕ) وا بیر ناکه‌نه‌وه‌‪ .‬ئیتر ده‌بێت بڵێین‬ ‫هیچکامیان زمان و وێژه‌ی عه‌ره‌بی نازانن؟ له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر شارەزای زمان و وێژه‌ی عه‌ره‌بی‬ ‫بن ده‌بێت بزانن ک ‌ه ئه‌و نموونان ‌ه هیچ‌کامیان‬ ‫ناتوانن شان ل ‌ه شانی قورئان بده‌ن! له‌وانه‌یه‌‬ ‫هه‌موویشیان بێ ویژدان بن و دوژمنایه‌تی بکه‌ن!‬ ‫یان له‌گه‌ڵ «ڕاستییه‌کی حاشا‌هەڵنەگر»دا‬ ‫ڕووبـه‌ڕوو ده‌بینه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه هۆی هه‌وا و هه‌وه‌س‬ ‫و دنیاپه‌رستییه‌و‌ه دژایه‌تیی ده‌که‌ن!؟ ب ‌ه هه‌ر‬ ‫حاڵ الساییکردنه‌و‌ه ل ‌ه مه‌سه‌له‌ی بیروباوه‌ڕدا‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌قڵ و ویژدان ‌ه و هه‌ر که‌س ده‌بێ به‌‬ ‫لێکۆڵینه‌و‌ه و توێژینه‌وه‌ی خۆی و تێفکرین له‌و‬ ‫نموونانه‌ی ک ‌ه دژبه‌ران نووسیویانه‌‪ ،‬له‌سه‌ر کێش‬ ‫و بایه‌خی ئه‌ده‌بی قووڵبوونه‌و‌ه و به‌هێزبوونی‬ ‫ناوه‌رۆکیان بڕیار بدات و توانا یان الوازییان له‌‬ ‫حه‌نای قورئاندا هه‌ڵسه‌نگێنێت‪.‬‬ ‫‪ .٣‬وا دانێین ک ‌ه بۆ هه‌ڵسه‌نگاندن و بڕیاردان‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و نموونانه‌ی ک ‌ه بۆ به‌رانبه‌رکێ له‌گه‌ڵ‬ ‫قورئاندا نــووســراون‪ ،‬پێوه‌ری ڕێک‌وپێک و‬ ‫وردبینی چاوه‌کی و به‌وپه‌ڕی توانای پێوانه‌ی‬ ‫وردبــیــنــانـه‌و‌ه هه‌بێت و هه‌ڵسه‌نگاندنێکی‬ ‫دادوه‌رانـ ‌ه و ڕاستبینان ‌ه و به‌بڕشت له‌وباره‌وه‌‬ ‫بکرێت‪ .‬موسوڵمانان بۆ ئه‌وه‌ی پیشان بده‌ن‬ ‫ک ‌ه ئه‌و ده‌قانه‌ی ل ‌ه الیه‌ن دژبه‌رانی ئیسالمه‌وه‌‬ ‫بــووســراون «وه‌کــــوو» قــورئــان نین و له‌‬ ‫ڕه‌وانبێژی و زمانپاراوی و هه‌روه‌ها قووڵی و‬ ‫پڕواتایی نــاوه‌رۆکــدا ناتوانن شان ل ‌ه شانی‬ ‫قورئان بــده‌ن‪ ،‬ده‌بــێ ڕەخنە لـه‌و نموونانه‌‬ ‫بگرن و خاڵ ‌ه الوازه‌کانیان بخه‌ن ‌ه به‌رچاو و‬ ‫باسیان له‌سه‌ر بکه‌ن‪ .‬به‌اڵم گرنگترین خاڵ له‌و‬ ‫باسه‌یشدا ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ڕەخنەی‬ ‫موسوڵمانانیش له‌سه‌ر ئه‌و ده‌قان ‌ه به‌رهه‌ق و‬ ‫به‌جێ بێت و لێیان وه‌ربگیرێت‪ ،‬به‌رانبه‌ره‌که‌یان‬ ‫ب ‌ه واتای ڕاسته‌قین ‌ه شکستی نەخواردوو‌ە و‬ ‫ده‌توانێ ب ‌ه نه‌هێشتنی الوازییه‌کان (ب ‌ه دڵی‬ ‫موسوڵمانان) ده‌قگه‌لێکی دیک ‌ه داڕێژێت ک ‌ه ئیتر‬ ‫ت و بێ‌عه‌یب‬ ‫جێگای گله‌یی و گازنده‌یان نه‌مێنێ ‌‬ ‫بن و به‌واتایه‌کی دیکه‌‪ ،‬بیانوویان ببڕێت‪ .‬له‌و‬ ‫کاته‌دا ده‌قگه‌لێک دەنووسرێن ک ‌ه وا داده‌نرێت‬ ‫«وه‌کوو» قورئانن و ته‌حه‌ددای قورئان شکست‬ ‫دێنێت‪ .‬بۆ وێن ‌ه وا دانێن ک ‌ه یه‌کێ ل ‌ه دژبه‌ران و‬ ‫به‌رهه‌ڵستکاران ده‌قێک بۆ به‌رانبه‌رکێی قورئان‬ ‫ده‌نووسێت‪ .‬ئه‌وجا زانایانی ئاینی ئیسالم بۆ‬ ‫ئ ـه‌وه‌ی بسه‌لمێنن ئه‌و ده‌قـ ‌ه وه‌کــوو قورئان‬ ‫نی ‌ه و ناتوانێ شان ل ‌ه شانی بدات‪ ،‬ده‌که‌ونه‌‬ ‫ڕەخنەلێگرتن و شیکاریی ده‌قه‌ک ‌ه و ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫‪ )١‬فاڵن ‌ه به‌شی ده‌قه‌که‌‪ ،‬ئه‌و هه‌ڵ ‌ه ڕێزمانیه‌ی‬ ‫تێدایه‌‪.‬‬ ‫‪ )٢‬فاڵن ‌ه به‌شی‪ ،‬ڕه‌وان و پاراو نی ‌ه و دەقێکی‬ ‫ڕەق و ئاڵۆزە‌‪.‬‬ ‫‪ )٣‬ل ‌ه فــان به‌شیشدا‪ ،‬باسه‌ک ‌ه له‌باری‬ ‫زانستییه‌و‌ه نادروست ‌ه و ئه‌قڵ نایبڕێت‪.‬‬ ‫‪ )٤‬فاڵن ڕست ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕسته‌ی دیکه‌دا‬ ‫دژی یه‌کن و لە باری واتاوە یه‌ک ناگرنه‌وه‌‪.‬‬

‫‪ )٥‬ئه‌و وێکچواندن ‌ه ل ‌ه ده‌قه‌که‌دا دروست نیه‌‬ ‫و یه‌ک ناگرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ )٦‬ئه‌و به‌شه‌ی ده‌قه‌ک ‌ه ل ‌ه بــاری واتــاوه‌‬ ‫ئاڵۆز‌ه و واتاک ‌ه به‌ڕوونی ناگه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫وا دانێین دەقەکە هه‌موو ئـه‌و ڕه‌خنانه‌‬ ‫هەڵگرێت و هه‌موو ئه‌و هه‌اڵنه‌ی تێدا کرابێت‪.‬‬ ‫ت هه‌موو هەڵەکان‬ ‫ب ـه‌اڵم ئاشکرای ‌ه دەکــرێـ ‌‬ ‫ڕاست بکرێنه‌و‌ه و پاش هەڵەبڕی (به‌تایبه‌ت‬ ‫ب ‌ه دڵی موسوڵمانان) ئیتر هیچ بیانوویه‌ک بۆ‬ ‫ڕەتکردنه‌و‌ه و په‌رچدانه‌وه‌ی ئه‌و ده‌ق ‌ه نامێنێت‬ ‫و ئه‌و‌ه ده‌بێت ‌ه کۆتایی باسه‌که‌‪ .‬مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫پاش گۆڕین و چاککردنی هه‌موو ئه‌وان ‌ه و نه‌مانی‬ ‫هیچ هه‌ڵه‌یه‌کی وێژه‌یی و زانستی و ژیربێژی‬ ‫و ئەقاڵنی و ‪ ...‬ل ‌ه ده‌قه‌که‌دا‪ ،‬موسوڵمانان‬ ‫الفی ئه‌و‌ه لێده‌ن ک ‌ه ئه‌و ده‌ق ‌ه له‌باری جوانی‬ ‫و سه‌رنجڕاکێشییه‌و‌ه به پا ‌ی قورئان ناگات‪.‬‬ ‫به‌اڵم جوانی و سه‌رنجڕاکێشی (ته‌نانه‌ت به‌‬ ‫دان‌پێدانانی موسوڵمانان) هیچ ڕێسا و پێوه‌رێکی‬ ‫دیاریکراوی نی ‌ه و چه‌مکێکی خه‌یاڵی و ڕێژه‌ییه‌‪.‬‬ ‫که‌وات ‌ه ئه‌وەش ته‌نیا بیانووگرتن ‌ه و به‌س‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ئــایــا (لـــ ‌ه ڕوانـــگـــه‌ی قــورئــان یــان‬ ‫شوێنکه‌وتووانیه‌وه‌) مرۆڤی ئاسایی ده‌توانێ‬ ‫«ئايه‌ت»ێکی وه‌کــوو ئایه‌ته‌کانی قورئان‬ ‫دروست بکات؟ ئه‌گه‌ر وه‌اڵمه‌ک ‌ه ئه‌رێیه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌بــێ دان بــه‌وه‌دا بنرێت ک ‌ه دروستکردنی‬ ‫سووره‌تێکی وه‌ک قورئان ل ‌ه ده‌ستی مرۆڤیش‬ ‫دێت (دیار‌ه هه‌ر سووره‌ت ‌ه و ل ‌ه چه‌ن ئایه‌تێک‬ ‫پێک‌هاتووه‌)‪ .‬ئه‌وه‌ش تابوو و په‌ڕجووبوونی‬ ‫قــورئــان ده‌به‌زێنێت و پێچه‌وانه‌ی واتــای‬ ‫ئایه‌ته‌کانی ته‌حه‌ددایه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر وه‌اڵمه‌که‌‬ ‫نه‌رێیه‌‪ ،‬ئه‌و پرسیار‌ه دێت ‌ه گۆڕێ ک ‌ه بۆچی خودا‬ ‫نه‌یگوتووه‌‪ :‬ئه‌گه‌ر ده‌توانن‪ ،‬يه‌ک «ئایه‌ت»ی‬ ‫وه‌کوو قورئان بنووسن؟ دەبێت بزانن کە ئه‌گه‌ر‬ ‫که‌سێک نەتوانێت سه‌نگێکی ‪ ١٠‬کیلۆیی به‌رز‬ ‫بکاته‌وه‌‪ ،‬نابێت بۆ ئـه‌وه‌ی بیخەینەوە یادی‌‬ ‫الوازییەکه‌‌ی‪ ،‬بڵێین ئه‌گه‌ر ڕاست ده‌ڵێیت ئه‌و‬ ‫سه‌نگ ‌ه ‪ ١٠٠‬کیلۆیی ‌ه به‌رز بکه‌ره‌وه‌! هه‌روه‌ها‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و بڕوای ‌ه بین ک ‌ە فاڵن کەس کە‬ ‫ناتوانێت ته‌نانه‌ت یه‌ک به‌یت شیعری سه‌رواداری‬ ‫ک بهۆنێتەوە‪ ،‬دروست نی ‌ه پێی بڵێین‬ ‫ڕێک‌وپێ ‌‬ ‫ک ‌ه ئه‌گه‌ر ڕاست ده‌ڵێی غه‌زه‌لێکی ‪ ١٢‬به‌یتی‬ ‫بنووسه‌!‬ ‫‪ .٥‬بــانــگــهــێــشــتــی قـــورئـــان بـــۆ وه‌هـــا‬ ‫به‌رانبه‌رکێیه‌ک‪ ،‬هه‌ڵه‌یه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌رگیز‬ ‫ئه‌نجامێکی ته‌واو و دیاریکراوی نابێت‪ .‬وا دانێن‬ ‫ئێم ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ری ئیسالمدا ده‌ژین و‬ ‫گومانمان ل ‌ه پێغه‌مبه‌رایه‌تیی ناوبراو و ئاسمانی‬ ‫بوونی ئایه‌ته‌کانی قورئاندا هه‌ی ‌ه و هه‌ر بۆیه‌‬ ‫به‌رده‌نگی ئایه‌ته‌کانی ته‌حه‌ددا و به‌رانبه‌رکێین‪.‬‬ ‫ئینج‌ا ده‌ســـت ده‌کــه‌یــن ب ـ ‌ه تێکۆشان بۆ‬ ‫تێکشکاندنی الف و گەزاف و قسه‌کانی قورئان‬ ‫و پێغه‌مبه‌ر‪ ،‬به‌اڵم ناتوانین سووره‌تێکی وه‌کوو‬ ‫قورئان بنووسین‪ .‬ئێستا ده‌بێ بڵێین چونکه‌‬ ‫ئێم ‌ه نه‌مانتوانیو‌ه سووره‌تێکی وه‌کوو قورئان‬ ‫بنووسین‪ ،‬ئیتر ئاسمانی بوونی ئه‌و کتێبه‌‬ ‫سه‌لمێندراوه‌؟ وه‌اڵمه‌که‌ی «نه‌»یه‌‪ ،‬لەبە‌ر دوو‬ ‫هۆکار‪:‬‬ ‫یه‌که‌م؛ ڕاست ‌ه ک ‌ه ئێم ‌ه نه‌مانتوانیو‌ه ئه‌و‬ ‫کار‌ه بکه‌ین به‌اڵم هه‌میش ‌ه له‌وانه‌ی ‌ه که‌سانی‬ ‫دیک ‌ه ل ‌ه ناوچه‌گه‌لێکی ئه‌م دنیایه‌دا هه‌بن‬ ‫ک ‌ه بتوانن سووره‌تێکی ل ‌ه قورئان جوانتریش‬ ‫بنووسن‪ .‬هه‌رگیز ناتوانین الفی ئه‌و‌ه لێده‌ن که‌‬ ‫ل ‌ه سه‌رانسه‌ری دنیادا و ل ‌ه ناو سه‌دان ملیۆن‬ ‫عه‌ره‌ب و میلله‌تانی دیکه‌شدا که‌س په‌یدا نابێت‬ ‫ک ‌ه بتوانێت سووره‌تێکی وه‌ک قورئان بنووسێت‪.‬‬ ‫سه‌رنج بده‌ن! قورئان ده‌ڵێ ئه‌گه‌ر جنۆک ‌ه و‬ ‫مرۆڤه‌کان ده‌ست بده‌ن ‌ه ده‌ستی یه‌ک ناتوانن‬ ‫سووره‌تێکی وه‌ک قورئان بنووسن و داوا له‌‬ ‫دژبه‌ران ده‌کات ک ‌ه ئه‌گه‌ر باوه‌ڕ ناکه‌ن‪ ،‬تاقیی‬ ‫بکه‌نه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم کێشەیەکی گەورە ئه‌وه‌ی ‌ه که‌‬ ‫ئه‌و بانگه‌شه‌ی ‌ه تاقی ناکرێته‌و‌ه و هه‌ر بۆیه‌‬ ‫ئه‌نجامێکی دیاریکراویشمان بۆ ده‌رناکه‌وێت‪.‬‬ ‫واتــ ‌ه ناتوانین بــۆ نووسینی سووره‌تێکی‬ ‫هاوشێوه‌ی قورئان هه‌موو جنۆک ‌ه و مرۆڤه‌کان‬ ‫تاقی بکه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫دووهه‌م؛ له‌وانه‌ی ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌مێکی دیاریکراودا‬ ‫ بۆ وێن ‌ه ل ‌ه س ـه‌رده‌مــی ژیانی پێغه‌مبه‌ر‬‫یان ته‌نانه‌ت ل ‌ه ئێستادا ‪ -‬که‌س نه‌توانێت‬ ‫سووره‌تێکی وه‌ک قورئان بنووسێت‪ ،‬به‌اڵم خۆ‬ ‫ئه‌گه‌ری ڕوودانی ئەوە ل ‌ه داهاتوویه‌کی نزیک‬ ‫یان دووردا ڕەت ناکرێته‌وه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت له‌وانه‌یه‌‬

‫که‌سێکی تایبه‌ت ـ ک ‌ه ده‌یه‌وێت به‌رانبه‌رکێی‬ ‫تـه‌حـه‌دداکـه‌ی قــورئــان بکات ـ ل ‌ه ئێستادا‬ ‫نه‌توانێت ده‌قێکی هاوشێوه‌ی قورئان بنووسێت‬ ‫به‌اڵم هه‌مان که‌س ل ‌ه سااڵنی داهاتوودا بتوانێت‬ ‫ب ‌ه ئاواته‌که‌ی بگات و ده‌قێکی وا بنووسێت‪.‬‬ ‫که‌وای ‌ه بانگهێشتی دژبه‌ران له‌الیه‌ن قورئانه‌وه‌‬ ‫(ک ‌ه ده‌ڵێ ئه‌گه‌ر نه‌تانتوانی سووره‌تێکی وه‌کوو‬ ‫قورئان بنووسن ده‌بێت ملکه‌چ بن و باوه‌ڕ به‌‬ ‫خوداکه‌ی بهێنن) زۆر ناژیربێژان ‌ه و نائه‌قاڵنییه‌‪.‬‬ ‫بۆ سه‌لماندنی مۆجزه‌بوونی قورئان‪ ،‬النی که‌م‬ ‫ده‌بێت بسه‌لمێندرێت ک ‌ه هیچ مرۆڤێک ل ‌ه هیچ‬ ‫سه‌رده‌مێکدا نه‌یتوانیو‌ه و ناتوانێت سووره‌تێکی‬ ‫وه‌کوو قورئان بنووسێت‪ .‬له‌کاتێکدا الفێکی وه‌ها‬ ‫نه‌ک هه‌ر ناسه‌لمێندرێت به‌ڵکوو ل ‌ه ڕوانگه‌ی‬ ‫زۆربه‌ی به‌رهه‌ڵستکارانه‌و‌ه ک ‌هم‌وکورتیی زۆریشی‬ ‫تێدایه‌‪ .‬به‌و شێوه‌یه‌ی ک ‌ه قورئان بۆ سه‌لماندنی‬ ‫په‌ڕجو و مۆجزه‌بوونی خۆی گرتوویه‌ته‌به‌ر‪،‬‬ ‫زۆربـه‌ی بیرمه‌ندان‪ ،‬هونه‌رمه‌ندان‪ ،‬شاعیران‪،‬‬ ‫داهێنه‌ران و ‪ ...‬ده‌توانن الفی پێغه‌مبه‌رایه‌تی‬ ‫لێده‌ن و به‌رهه‌مه‌کانی خۆیان ب ‌ه مۆجزه‌‬ ‫و په‌ڕجو ل ‌ه قه‌ڵه‌م بده‌ن‪ .‬بۆ وێن ‌ه لیۆناردۆ‬ ‫داڤینچی ب ‌ه ئەفراندنی شاکاری «مۆناليزا»‬ ‫ده‌توانێت الفــی ئ ـه‌و‌ه لێ بــدات ک ‌ه فریشته‌‬ ‫ئاسمانییه‌کان ڕێنوێنییان کردوو‌ه و یاریده‌یان‬ ‫داو‌ه و هیچ مرۆڤێک ناتوانێ تابلۆیه‌کی دیکه‌ی‬ ‫وه‌ها بخولقێنێت‪ .‬جا بۆ سه‌لماندنی قسه‌کانی به‌‬ ‫خه‌ڵک بڵێت‪ :‬ئه‌گه‌ر بڕواتان ب ‌ه ئاسمانیبوونی‬ ‫قسه‌کانی من نیه‌‪ ،‬وێنه‌یه‌کی وه‌ها بنه‌خشێنن‬ ‫و ئه‌گه‌ر نه‌تانتوانی ده‌بێت ئیمان ب ‌ه پێوه‌ندیی‬ ‫من له‌گه‌ڵ دنیای بانسروشت و خودا و هەروەها‬ ‫ئاسمانیبوونی ئه‌و به‌رهه‌م ‌ه بهێنن‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئه‌گه‌ر (مه‌والنای ڕۆمی) و (حافظ) الفێکی‬ ‫وه‌هایان لێدابێت ک ‌ه شیعره‌کانیان بۆهات ‌ه و له‌‬ ‫الیه‌ن خــوداو‌ه نازڵ بووه‌‪ ،‬ده‌بێت قسه‌که‌یان‬ ‫قبووڵ بکه‌ین‪ ،‬له‌به‌ر ئــه‌وه‌ی تا ئێستا نه‌‬ ‫که‌سی وه‌کوو مه‌وله‌وی په‌یدا بووە و ن ‌ه که‌س‬ ‫توانیویه‌تی به‌رانبەرکێی غه‌زه‌له‌کانی (حافظ)‬ ‫بکات‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ئه‌و قسان ‌ە تەنیا مشت‌ومڕن و‬ ‫به‌س‪ ،‬ده‌نا ل ‌ه ڕاستیدا هه‌رگیز هاوشێوه‌ی هیچ‬ ‫ده‌قێکی ئه‌ده‌بی یان هونه‌ری داناڕێژرێته‌وه‌‪ .‬له‌‬ ‫دنیای به‌هر‌ه و توانای هونه‌ر و ئه‌ده‌بیاتدا‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ڕووداوێک به‌س ی ‌هک‌جار‌ه و دووبار‌ه نابێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت قــورئــان‪ .‬ب ـه‌اڵم ئ ـه‌و‌ه سه‌لمێنه‌ری‬ ‫ئاسمانیبوونی نیه‌‪ ،‬به‌ڵکوو هۆی ئه‌وه‌ی ‌ه که‬ ‫هێنانی «هاوشێوه‌» لـه‌و به‌ستێنانه‌دا بێ‬ ‫پێوه‌رە و که‌وات ‌ه بێ‌مانای ‌ه و هیچکەس ناتوانێت‬ ‫هاوشێوەی دەقاودەقی بەرهەمێک بخولقێنێت‪.‬‬ ‫* حوجەتوڵاڵ نیکویی‪ :‬لەدایکبووی شاری‬ ‫قومی ئێران‪ ،‬پسپۆڕی زانستە ئیسالمییەکان و‬ ‫هەروەها زمانی ئینگلیزی و سااڵنێک خوێندکاری‬ ‫«ح ــەوزەی عیلمییەی قــوم» بــوو و پاشان‬ ‫کۆمەڵێ باس و مشت‌ومڕی لەگەڵ مامۆستاکانی‬ ‫خــۆی دەست‌پێ‌کرد و هــەر بــەو هۆیەوە لە‬ ‫کارەکەی دەرکرا‪ .‬ناوبراو ساڵی ‪ ٢٠١٠‬لەسەر‬ ‫نووسینەکانی و بە تاوانی جیابیری لە ئێران‬ ‫گیرا و سزای ‪ ٥‬ساڵ بەندکرانی بۆ بڕایەوە‪.‬‬ ‫حوجەتوڵاڵ نیکوویی کۆمەڵێ بەرهەمی بەنرخی‬ ‫ڕەخنەگرانەی لەسەر ئیسالم و قورئان نووسیوە‬ ‫کە ئەمانە بڕێکیانن‪« :‬تئوری امامت در ترازوی‬ ‫نقد»‪« ،‬زبان قرآن»‪« ،‬محکم و متشابە در‬ ‫قرآن»‪« ،‬مجازاتهای خشن و غیر انسانی»‪،‬‬ ‫«تناقض گویی‌های قرآن»‪« ،‬نگاهی نقادانه بە‬ ‫معجزە»‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪ .1‬جوان آراسته‪ ،‬حسين‪ :‬درسنامه علوم‬ ‫قرآنی‪ ،‬به‌رگی ‪ ،٢‬ل ‪ ٣٦٠‬و ‪.٣٦١‬‬ ‫‪ .2‬مصباح يزدی‪ ،‬محمد تقی‪ :‬قرآن شناسی‪،‬‬ ‫ل ‪.١٥١‬‬ ‫‪ .3‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل ‪.١٥١‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫«نــگــاهــى نــقــادانــه بــه تــحــدي قـــرآن»‪.‬‬ ‫(نوشتەهای حجت الله نيکويی)‪ .‬دوشنبه ‪ ٥‬مهر‬ ‫‪ ۱۳۸۹‬ه‍‪.‬ش‪.‬‬ ‫‪http://kheradvarzi11.‬‬ ‫‪blogspot.com/2010/09/blog‬‬‫‪post_4606.html‬‬

‫ذمارة (‪ )228‬دوشةممة ‪2014/12/22‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫چەند سەرنجێکی سەرەتایی دەربارەی سینیزمی کوردی‬ ‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬ ‫ئەقڵی گاڵتەجاڕی یان سینیزم ئەو‬ ‫پێکهاتە ناوەکیە شــاراوە ترسناکەیە‪،‬‬ ‫لەپشت ڕۆشنگەریەوە‪ ،‬لەپشت مۆدێرنەوە‪،‬‬ ‫لەپشت شۆڕشی فەڕەنسی وشۆڕشەکانی‬ ‫دونــیــا وهــاوارەکــانــی فەیلەسوفان بۆ‬ ‫ئەقاڵنیەت ودواڕۆژی بەختەوەری مرۆڤەوە‬ ‫وەستاوە‪ .‬ئەم سینیزمە لەپشت (زانستی‬ ‫بەختەوەری) وەستاوە‪ ،‬لەپشت هەموو‬ ‫ئــەو گــوتــارانــەی بانگەشەی گــەورەی‬ ‫دواڕۆژێکی بەختەوەری بۆ مرۆڤایەتی‬ ‫دەکەن‪ ،‬ولەڕاستیشدا لەسەر زەوی واقیع‬ ‫ژیانێکی دیکە دەگوزەرێنن‪ .‬بیرمەندێکی‬ ‫وەک (پێتەر سڵۆتێردایک) لەوبڕوایەدایە‪،‬‬ ‫کــەئــەم ئەقڵە گاڵتەجاڕیە هەڵگری‬ ‫(هۆشمەندیەکی ڕۆشنگەرانەی ساختەیە)‬ ‫لەو بڕوایەدایە کە; ( سینیزم ئەقڵیکی‬ ‫ڕۆشنگەری و هۆشمەندی ڕیاکارانەیە‪...‬ل‬ ‫‪) ٣٧‬‬ ‫بڕوانە بەئەلمانی؛ سڵۆتێردایک؛‬ ‫ڕەخنەی ئەقڵی گاڵتەجاڕی‪ ،‬دەزگای‬ ‫پەخشی سورکامپ ‪١٩٨٣‬‬ ‫سینیزم یــان ئەقڵی گاڵتەجاڕی‬ ‫لـــەدەرەوەی ڕۆشنگەری نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لەنێو خــودی ڕۆشــنــگــەریــەوە دونیا‬ ‫لەگۆشەنیگایەکی پێچەوانەوە شرۆڤە‬ ‫دەکــات‪ .‬بەمانای ئەقڵی گاڵتەجاڕی‬ ‫لەدیوێکدا بانگەشە بۆ شتێک دەکات‬ ‫و بەسەر شتێکی دیــکــەدا دەکەوێت‬ ‫و شتێکی دیکە دەکــات‪ .‬ئــەم ئەقڵە‬ ‫مرۆڤدۆست خۆی نمایشدەکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبەرئەوەی لەهەڵەدا یان بەمەفهومی‬ ‫(ئــادۆرنــۆ) قسەبکەین (بەژیانێکی‬ ‫هەڵەوە پابەندە)‪ ،‬لەبەرئەوە ژیانێکی‬ ‫هەڵە دەگوزەرێنێت‪ .‬ئەم ئەقڵە سینزمە‬ ‫وەک سڵۆتێردایک ئاماژەی بۆ دەکات؛‬ ‫(وانـــەی ڕۆشــنــگــەری فێربووە بــەاڵم‬ ‫هەرگیز ڕێنمایەکانی جێبەجێنەکردووە و‬ ‫ناتوانێ بیکات‪...‬هـ‪ .‬س‪.‬پ)‬ ‫بــەدیــوێــکــی تـــردا گـــەڕان بـــەدووی‬ ‫ئـــەم ئــەقــڵــەدا قــســەکــردنــە لــەســەر‬ ‫خــەوشــی مۆدێرنە لــەخــودی خۆیدا‪،‬‬ ‫ئیدی لەسیاسەتەوە بیگرە تاوەکو‬ ‫پــۆلــیــتــۆلــۆگــەکــانــیــان (پــســپــۆڕە‬ ‫سیاسیەکان) کەلەژێر ناوی پێکەوەژیان‬ ‫وهۆشمەندیەکی نوێدا سنوورەکانی‬ ‫هێزەتاریکیە ئاینیەکان ئایدۆلۆژیزە‬ ‫دەکــەن‪ ،‬تادەگاتە ئــەو بانگەشانەی‬ ‫کەئیتر دونیای ئێمە ڕۆشنگەر بووە‪.‬‬ ‫لــێــرەوە لـــەوە تــێــدەگــەیــن کەئیدی‬ ‫ڕۆشنگەری سیاسەتێکە‪ ،‬کارگەیەکە‪،‬‬ ‫ستراتیژی خــۆی هەیە و زانستیش‬ ‫بــۆ دەســەاڵتــە وەک چــۆن سۆسیال‬ ‫دیموکراتەکانی ئەڵمان لەپێش جەنگی‬ ‫جیهانی یەکەمەوە لە زانین و حەزی‬ ‫مرۆڤ بۆ زانستیان دەڕوانی‪ .‬بێگومان‬ ‫کــۆی ئــەم ڕایــانــە دوورکــەتــنــەوەیــە‬ ‫لەخودی پڕنسیبە بانگەشەبۆکراوەکانی‬ ‫ڕۆشنگەری ولەخودی حەزی مرۆڤ بۆ‬ ‫زانین‪ .‬ئیدی زەمەنی (بەدەزگاکردنی‬ ‫پڕنسیبەکان) لەسەر ئەرزی واقیع لە‬ ‫سەرکردەیەکی شۆڕشی فەڕەنسیەوە‬ ‫لە(ڕۆپسپێر) وە بەتەواوی بەرجەستە‬ ‫دەبێت‪ ،‬کەبڕوای وەهــا بــوو؛ دەبێت‬ ‫لــەپــێــنــاوی ڕۆشــنــگــەری وشــۆڕشــی‬ ‫فەڕەنسیدا لــەڕۆژێــکــدا زیــاتــر لەسێ‬ ‫سەد سەر بپەڕێنرێت! هەروەها نابێت‬ ‫قۆناغێکی دیکەی دوای (ڕۆپسپێڕمان)‬ ‫بیربچێت کە لە قسەکەی (ناپلیۆن‬ ‫پۆناپارت ) دا خۆی بەرجەستە کردبوو‪،‬‬ ‫کــە لە مــارســی ‪ ١٨٠٤‬دا گووتی؛‬ ‫(مــنــم شــۆڕشــی فــەڕەنــســی)‪ .‬نابێت‬ ‫لێرەدا قسەکانی لودڤیکی چواردەمان‬ ‫لەبیربچێت سااڵنێک لەوەوبەر بەدەستی‬ ‫شۆڕشگێڕە ڕۆشنگەرەکانی فەڕەنسا‬ ‫ســەری پەڕیندرا ‪ ،‬لودڤیکی چــواردە‬ ‫هەمیشە دەیگووت ‪ ( :‬منم دەوڵەت) ! ‪،‬‬ ‫بڕوانە بەئەڵمانی‪ :‬پیتەر سڵۆتێردایک‬ ‫؛ مــنــداڵــە ترسناکەکانی نوێکات‪،‬‬ ‫سورکامپ ‪ ،٢٠١٤‬ل ‪٤٠‬‬ ‫ئاوەها ڕۆشنگەری هەر لەسەرەتاوە‬ ‫ئــەو گــەمــانــەی دووبــــارە دەکــــردەوە‬

‫سینیزم یان ئەقڵی گاڵتەجاڕی لەدەرەوەی‬ ‫ڕۆشنگەری نییە‪ ،‬بەڵکو لەنێو خودی‬ ‫ڕۆشنگەریەوە دونیا لەگۆشەنیگایەکی‬ ‫پێچەوانەوە شرۆڤە دەکات‬ ‫کــەلــەوەپــێــش لــەکــتــێــبــەکــانــدا دژی‬ ‫دەوســتــایــەوە‪ ،‬لــەم خــاڵــەوە لەبوونی‬ ‫ڕۆشنگەری وزانست بەستراتیژ‪ ،‬مۆدێرنە‬ ‫لەو دووفاقیە ئەخالقیە گەورەیەی خۆیدا‬ ‫دەژی‪ ،‬تاوەکو ڕۆژانی ئەمڕۆ کە ئیسالمی‬ ‫سیاسی بۆ مۆبیالریزەکردووین‪.‬‬ ‫لــەئــیــســتــادا و لـــەم هەستکردنە‬ ‫بــە (ســتــراتــیــژبــوونــەی ڕۆشــنــگــەری)‬ ‫کەمۆدێرنەی بەرهەمهێناوە‪ ،‬کەم نین‬ ‫دەنگی ئەو ئیسالمناسە ڕۆژئاوایانەیی‬ ‫لــەو وەهــمــەدا دەژیــــن‪ ،‬کــە ئیسالم‬ ‫دەکرێت بکرێت بەمۆدێلێکی حوکمڕانی‬ ‫سیکۆالر لەژێر ناوی (سێکۆالریزەکردنی‬ ‫ئیسالم ‪ /‬بەعەلمانیکردنی ئیسالم )‬ ‫لەسەر شێوازی مۆدێلێکی دیموکراسی‬ ‫و پــلــورالــیــزم! ئــەم خــەونــە‪ ،‬خەونی‬ ‫ئەقڵی گاڵتەجاڕی ڕۆشنگەریە لەبە‬ ‫(فابریکەکردنی ئیسالمیزم) یاخود‬ ‫بــە (کــارگــەکــردنــی ئــیــســامــیــزم) و‬ ‫(پیشەسازیکردنی ئیسالمیزم) وەک‬ ‫بەرهەمێکی دیکەی نیو لیبرالیزم و‬ ‫مۆدێرنە پێشکەشدەکرێت‪ .‬لەسەرێکەوە‬ ‫ڕۆشنبیر وئەکادیمیەکان بەشدارن تێیدا‬ ‫و لەسەرێکی دیــکــەشــەوە ئیسالمی‬ ‫سیاسی میانڕەویش بەشێکن لەگەمەکە‪،‬‬ ‫بێگومان لەڕووی بەدیهێنانی ئامانجی‬ ‫ستراتیژی ڕۆژئاوا و مۆدیلی ئەمریکانیزم‬ ‫لــەڕۆژهــەاڵتــدا‪ ،‬سەلەفیزمی جیهادی‬ ‫لەگەڵ ئەم ستراتیژەدا یەکدەگرێتەوە‪،‬‬ ‫هــەر وەک چــۆن لــەســەدەی بیستدا‬ ‫(ئەفغان عەرەبەکان) باوکە گەورەکانی‬ ‫قاعیدە و داعش لەکارکردن لەگەڵ سیای‬ ‫ئەمریکیدا لەم کارگەیەد ا هاوبەشبوون‪.‬‬ ‫دیارە کاتێک ئەم خەونە دەبینرێت‪،‬‬ ‫بــەوەی ئیسالم سیکۆالریزە بکرێت‪،‬‬ ‫(بێگومان خەونێکی ئیجگار ڕۆمانتیکە)‪،‬‬ ‫ئەمە لەکاتێکدایە کە بازبەسەر خودی‬ ‫زیاتر لەدووسەدو شەست وپێنج ئایەتی‬ ‫قورئانی دەدرێــت‪ ،‬کەسەردەپەڕێنێت‬ ‫و شەرعیەت دەدات بەجیهاد لەپێناو‬ ‫خەالفەتی ئەبەدی موسوڵمانان لەسەر‬ ‫زەوی‪ .‬تەنانەت بــەڕووخــانــی ماڵی‬ ‫ئەوانەی کە نایەن بۆ نوێژی جەماعەت!‬ ‫ئــەم ئەقڵە گاڵتەجاڕە بازهەڵدەدات‬ ‫بــەســەر مــێــژووی هـــەزارو پێنج سەد‬ ‫ساڵەی ئیسالم‪ ،‬لەپەیدابوونیەوە بیگرە‬ ‫تاوەکو ڕووخانی خەالفەتی عوسمانی!‬ ‫ئەم (خەونە نیولیبرالیزمە) ئەوەیە‬ ‫کەلەم کارگەیەدا ناوجەرگ و ڕێخۆڵەی‬ ‫پیسی توندوتیژی ئەم مێژووە فڕێبدرێت‬

‫وشتێک لــە ســیــکــۆالریــزم و شتێک‬ ‫لەدیموکراسی و شتێک لەپلورالیزمی‬ ‫کولتوری پێکەوە گرێبدرێت‪ ،‬دەرئەنجام‬ ‫وەک مۆدێلێک بۆ میللەتانی ڕۆژهەاڵت‬ ‫بخرێتە ســەر سینی مۆدێلێکی نوێی‬ ‫دیموکراسیەت‪ ،‬بێگومان ئەمە خەونی‬ ‫ڕۆشنبیرە پۆپۆلیستەکانی ئێمەشە!‬ ‫ئـــەم ئــەقــڵــە لــیــبــرالــیــزمــە یــان‬ ‫نیولیبرالیزمە‪ ،‬زادەی کاپیتالیزمی دڕندە‬ ‫یان پۆست کاپیتالیزمە‪ ،‬کەدەیەوێت‬ ‫تێکەڵەیەک لەسیکۆالر وئیسالمی‬ ‫ســیــاســی ومــۆدیــلــی دیــمــوکــراســیــەت‬ ‫دروســتــبــکــات‪ ،‬کــەلــەگــەڵ جــەوهــەری‬ ‫ئاینی ئیسالم وکــۆی جەوهەری هیچ‬ ‫ئاینێکدا یەکناگرێتەوە‪ ،‬کەبیەوێت‬ ‫حوکم بکات‪ .‬فانتازیەکی سینستی و‬ ‫گاڵتەجاڕیە لەدونیای مۆدێرندا‪ ،‬سەیر‬ ‫لەوەدایە ئەمە تەنها بۆئێمەی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫دەخەنە بــازاڕەوە و لــەڕۆژئــاوا خۆیدا‬ ‫قەدەغەی دەکەن‪ .‬بەداخەوە کۆمەڵێک‬ ‫ڕۆشنبیری نیولیبراڵی کوردی ئەم تێزە‬ ‫گاڵتەجاڕیانە کوێرانە کۆپیدەکەنەوە‪.‬‬ ‫بەدیوێکی تردا ئەم ئەقڵە گاڵتەجاڕییە‬ ‫هەڵگری جۆرێکە لە (خۆپەرستی ‪/‬‬ ‫ئیگۆسێنتریزمی) فیکری کەدەیەوێت‬ ‫جـــوداواز بێت وکــار لــەســەر گوتاری‬ ‫جیاوازی دەکــات‪ .‬بێگومان بەچەمکە‬ ‫فیکرییەکەی ئەو کــارە ناکات‪ ،‬هەر‬ ‫چەندە لەژێر ئــەو ناونیشانەدا ئەمە‬ ‫دەکات‪ ،‬بەڵکو دەیەوێت جەماوەرخواز‬ ‫وشــەعــبــیــەتــی هــەبــێــت‪ .‬بــەمــانــای‬ ‫ئەقڵێکە وەک ئەقڵی سیاسی کوردی‬ ‫(پۆپۆلیزمی) کردۆتە ئامانجی خۆی‪.‬‬ ‫بێگومان ئەمە جۆرێکە لەپۆپۆلیزم‬ ‫لەژێر ناونیشانی گۆڕینی سوستێمدا‬ ‫خۆی نمایشدەکات‪ ،‬لەدوا ویستگەیدا‬ ‫لــەڕووی پراکتیکیەوە پــەالمــاری ئەو‬ ‫هێزانە دەدات کەدەیانەوێت کۆمەڵگە‬ ‫لەدۆخی جێگیری ئاینیدا (سەوابتی‬ ‫دینی) بهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم (ئــەقــڵــە گــاڵــتــەجــاڕیــە) ئەم‬ ‫گەمەیە دەکــات لەسەر ئاستی فیکر‬ ‫وبــۆتــە ئایدۆلۆژیستی ئیسالمەوی‬ ‫بەبێئەوەی ئیسالمی بێت! بۆتە هەڵگری‬ ‫سەوابتەکان‪ ،‬بەبێئەوەی خۆی بەعەمەلی‬ ‫هیچ سەوابتێکی ئاینی پراکتیزەبکات!‬ ‫ئــەم ئەقڵە نیو لیبراڵە یــان (کۆپی‬ ‫نیو لیبراڵە) لەژێر نــاوی تۆلەرانس‬ ‫وڕۆشنگەریدا بەدەست وبەدان نایەوێت‬ ‫ئاین لەدەوڵەت جودابکەنەوە‪ ،‬کایەی‬

‫ڕۆحــی وکــەســی‪ ،‬لەکایەی سیاسی‬ ‫لەیەکتری دووربخەنەوە! بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫وەک هەموو ئیسالمیەک وکۆنزەڤاتیڤێکی‬ ‫ئاینی لەژێرناوی لیبرالیەتدا پەرە بە‬ ‫بەها ئاینیەکان دەدەن وتێۆریزەیدەکەن‬ ‫و دەیــکــەنــە ســـەرچـــاوەی یەکەمی‬ ‫ســیــاســەت ودەســتــور وڕێخۆشکاری‬ ‫تــێــۆری بــۆدەکــەن‪ .‬ئەمانە هەمووی‬ ‫لەژێر ناوی تۆلەرانس وبیری کرانەوەی‬ ‫لیبرالدا خۆیان نمایشدەکەن‪ ،‬بەجۆرێک‬ ‫کــە لەکۆمەڵگەی کـــوردی ئێمەدا‪،‬‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنبوون جۆرێک بۆیاخی ئاینی‬ ‫وەرگرتبوو‪ ،‬کەبەبێ دەستەواژەی ئاینی‬ ‫دەستنەدەکرا بەئاودا‪.‬‬ ‫ئەم پرۆسیسەی ئەم سااڵنەی دوایی‬ ‫زادەی بیری ئەو ڕۆشنبیرانەن‪ ،‬کەهەڵگری‬ ‫ئەو (سینیزمە نێگەتیڤەن) لەڕەخنە‬ ‫لەدەسەاڵت وسوستێمەوە‪ ،‬پەڕیونەتەوە‬ ‫بۆنێو ڕەخنە لەخودی سێکۆالریزم‪،‬‬ ‫بەجۆرێک کەدیکتاتۆر وسوستێمە پۆست‬ ‫سێکۆالرەکانی ڕۆژهــەاڵتــی ناوەڕاست‬ ‫بەسێکۆالر وەســفــدەکــەن! بێگومان‬ ‫لەگەڵ هەمان پێناسەدا یەکدەگرنەوە‬ ‫کەئیسالمیەکان بۆ سیکۆالریزم هەیانە‪.‬‬ ‫لێرەوە بەتەعبیری (سڵۆتێردایک) بەر‬ ‫ئەو (هۆشمەندیە ساختە ڕۆشنگەرانە)‬ ‫دەکەوین‪ .‬دیــارە کۆی ئەم نوسینە و‬ ‫نوسینەکانی ترمان‪ ،‬وەستانە لەسەر‬ ‫ئــەو وێستگە سەیرانەی ئــەم ئەقڵە‬ ‫گاڵتەجاڕە‪.‬‬ ‫ئــێــســتــاش کــەمــۆدێــلــی ڕۆژئـــــاوا‬ ‫و(کۆبانی) گەشەی کردووە‪ ،‬هەمان ئەو‬ ‫ئەکتەرە سیاسی وکولتوریانەی ئێمەیان‬ ‫بەهەڵگری فیکری حەماسی ونائەقاڵنی‬ ‫وئیسالمۆفۆبیا لەقەڵەمدەدا‪ ،‬خۆیان‬ ‫جارێکیتر سواری شەپۆلەکە دەبن ودوای‬ ‫دەنگی زۆرینە دەکەون وکۆبانی و ڕۆژئاوا‬ ‫وبەنرخگرتنی ئەزمونەکە باسدەکەن!‬ ‫بەمەرجێک لەکاتی خۆیدا گومانیان‬ ‫لـــەدژی ئــەم مــۆدێــلــە دەخــســتــەڕوو‪،‬‬ ‫لەکاتێکدا کەچرکەساتی بەرگری بوو‪.‬‬ ‫دیارە گەر ئەمانە بەردەوامبوونایە لەو‬ ‫گومانە بەناو ئەقاڵنیەتەی خۆیان‪،‬‬ ‫ئەوا دەکرا ئێمە تێگەیشتنمان بۆئەم‬ ‫تێزە هەبێت‪ ،‬بەاڵم کەئێستا کۆبانی‬ ‫و ڕۆژئــاوا لەدۆخی بەرگری ئاژەاڵنەی‬ ‫(ژیانی ڕووت) بەمەمەفهومی (جۆرجێۆ‬ ‫ئاگامبێن) یان (ژیانی ورچ) کە بە‬ ‫(زۆیی ‪ )ZOE‬لەفیکری ئاگامبێندا‬ ‫ناسراوە‪ ،‬ئەم چەمکە بەخۆماڵیکراوە‬

‫بەکوردی‪ ،‬لەپڕێکدا دەبێتە بەرگریکردن‬ ‫لــە مــۆدێــلــی مــرۆڤــدۆســتــی؟! یاخود‬ ‫لەنمونەیەکی دیکەوە لە(بەجیڤاراکردنی‬ ‫داعـــشـــەوە) لــەخــوێــنــدنــەوەی داعــش‬ ‫لــەچــوارچــێــوەی کۆنتێکستی بزواتە‬ ‫چەپ و شۆڕشگێڕانەکەی دونیایەوە‪،‬‬ ‫لەپڕ دەگۆڕێت بۆ پیاهەڵدان بەمۆدیلی‬ ‫ڕۆژئاوا! ئیدی جێگەی پرسیارە؛ تێزی‬ ‫ئەمانە لەکوێدا باسی هەقیقەتی سیاسی‬ ‫وکلتوری دەکات ولەکوێشدا درۆدەکات؟!‬ ‫دیارە ئەم پشتگیریە نوێیە بۆ ڕۆژئاوا‬ ‫لــەڕووی دەرهاویشتەی تێزبەندیەوە‪،‬‬ ‫دوای ئــەوەدێــت کــەهــەم (مۆدیلی‬ ‫ئۆردوگان) لەشانسی ئەم (ڕۆشنبیرە‬ ‫پۆپۆلیستانە) نەبوو بەمۆدێلی سۆسیال‬ ‫کریست وسۆسیال دیموکراتی ئەڵمانی‪،‬‬ ‫وەک سااڵنێک بوو لەنێو کۆنتێکستی‬ ‫هاوپەیمانی ئۆپۆزیسیۆنی گۆڕان لەگەڵ‬ ‫ئیسالمیەکاندا تیۆریزەیان دەکرد‪ .‬هەم‬ ‫ژیانی ناوخۆی ئیسالمی سیاسی جیهادی‬ ‫و داعــش ئەو بــوارەی نەدانێ‪ ،‬وەک‬ ‫ڕۆژهەاڵتناس وئیسالمناسە لیبرالەکانی‬ ‫ڕۆژئــاوا ناسنامەی ئیسالمیزم بەسەر‬ ‫ڕۆژهەاڵت و زۆرانبازیەکانیدا بسەپێنین!‬ ‫لــەم خــاڵــەوە ئــەم کــردەیــە‪ ،‬ئەم‬ ‫ئەکسیۆنە‪ ،‬ئەم پڕۆسەیە‪ ،‬ئەو پرسیارمان‬ ‫لــەالدروســتــدەکــات ودەگــەڕێــیــنــەوە بۆ‬ ‫بــارە (هەلپەرستیەکەی ڕۆشنبیران)‬ ‫کەبیرمەندێکی وەک (ئۆسکار نێگێت)‬ ‫باسی لێوەدەکات‪ ،‬بەوەی گەورەترین‬ ‫نەخۆشی ڕۆشنبیران هەلپەرستیە‬ ‫(ئــۆپــۆرتــۆنــیــزمــە)‪ .‬ل ــەم وێستەگە‬ ‫سەیرانەوە بــەر (ئەقڵی گاڵتەجاڕی‬ ‫کـــوردی) دەکــەویــن‪ ،‬کەلەژێر نــاوی‬ ‫گوتاری ڕۆشنبیران وگوتاری ڕەخنەییدا‬ ‫خۆی نمایشدەکات‪ ،‬کەلەڕاستیدا هیچیتر‬ ‫نییە‪ ،‬جگە لەڕەدووکەوتنی هــەواو‬ ‫هــەوەســی مێگەلێکی نەخوێندەواری‬ ‫پــڕ حــەمــاســی ســیــاســی بــێ دووری‬ ‫نەبێت‪ ،‬کەلەژێر ناوی خوێنەر خۆی‬ ‫پیناسەدەکات‪ .‬هەردوو کردەکە‪ ،‬هەردوو‬ ‫ئەکسیۆنەکە‪( ،‬بەرهەمهێنانی دەقە)‬ ‫بۆ پەیداکردنی شەعبیەتێک‪ ،‬کەدوورە‬ ‫لەپرسی ڕاستەقینە لــەدیــاردەکــان‪.‬‬ ‫تەنها هەڵڕشتنی زانیاریە‪ ،‬خومارکردنی‬ ‫خوێنەرێکە‪ ،‬دوورە لەزمانەکانی دونیا و‬ ‫بێئاگایە لەدیالۆگە ڕەخنەییەکان لەسەر‬ ‫دیاردەکانی ئەم دونیایە‪.‬‬ ‫ئــەم جـــۆرە (پــۆپــۆلــیــزمــە) تەنها‬ ‫سیاسەتی نەگرتۆتەوە‪ ،‬بەڵکو زیاتر‬

‫لــەچــارەکــە ســەدەیــەکــە (ڕۆشنبیری‬ ‫هەلپەرست و پۆپۆلیزمی کــوردی)‬ ‫لەهەموو بــوارەکــانــدا مــومــارەســەری‬ ‫دەکات‪ .‬هەر لەتێکست دزینەوە لەزمانی‬ ‫بێگانەوە بیگرە تــاوەکــو پالگیات و‬ ‫(دزینی چەمک و بیرۆکە) ئەدەبی و‬ ‫فیکری ونمایشکردنی چەمکی فەلسەفی‬ ‫فەیلەسوفانی دیکە لەژێر ناونیشانی‬ ‫خــودی نوسەر‪ ،‬لەپێناو فراوانکردنی‬ ‫سنورەکانی خوێنەرێکی دەروێـــش‪،‬‬ ‫کــەلــەڕەدووکــەوتــنــی مــەالی ئاینیەوە‬ ‫بۆ سەرکردەی سیاسی‪ ،‬ولەدواجاردا‬ ‫بــۆ ڕۆشــنــبــیــری پــۆپــۆلــیــســت خــۆی‬ ‫درێژدەکاتەوە‪ .‬کۆی ئەم کردانە‪ ،‬کردەی‬ ‫ئەقڵی گاڵتەجاڕی کوردین‪.‬‬ ‫ئـــیـــدی هــــەر لـــەســـەر ئــاســتــی‬ ‫سایکۆلۆژیەتی تاکڕەوانەی کەسەکانەوە‬ ‫بیگرە‪ ،‬تاوەکو دەچێتە بواری یاسادانان‬ ‫و پەیمانی سیاسی و پڕتۆکۆلیەوە‪.‬‬ ‫گــەڕان بــەدووی ئەم ئەقڵە سینیزمە‬ ‫بەتایبەت لەدونیای کوردیدا (گەڕانێکی‬ ‫ئۆدیسۆسانەیە) بەنێو ئەو دوورگە پڕ‬ ‫جــادوو وڕەشــانــەی‪ ،‬کەپڕن لەنیمف‬ ‫وحۆری جوان‪ ،‬بەاڵم لەژێر پێستیانەوە‬ ‫دیوێکی ناشرینی ڕموزنبوون بوونی‬ ‫هەیە‪ .‬کارکردن لەسەر سینیزم مانای‬ ‫هەڵدانەوەی پێستی جوانیە ڕووکارەکانە‬ ‫بۆگەیشتن بەناشرینی‪ ،‬بێگومان ئەمە‬ ‫یەکێکە لەوئەرکانەی گوتاری (ڕەخنەی‬ ‫ئەقڵی گاڵتەجاڕی)‪ ،‬کەبێگومان ئەم‬ ‫ڕەخنەیە تەنها بۆ کوشتنی ڕمووزنەکان‬ ‫نییە لەژیانی خۆماندا‪ ،‬بەڵکو بۆ‬ ‫ڕزگــارکــردنــی دێوەکانە لە ناشرینی‬ ‫خۆیان‪ ،‬کەبەمەزندەی خۆیان جوانیەکە‬ ‫دەبێت نمایشبکرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪١. Peter Sloterdijk, Kri‬‬‫‪tik der zynischen Vernuft,‬‬ ‫‪SV 1983‬‬ ‫‪٢. Oskar Neget,‬‬ ‫‪Schluesselerfahrung‬‬ ‫‪eines politischen Intellak‬‬‫‪tuellen, http://inkrit.de/ta‬‬‫‪gungen/documents/280‬‬‫‪Negt-imp.pdf‬‬ ‫‪٣. Peter Sloterdijk, Die‬‬ ‫‪schreckliche Kinder der‬‬ ‫‪Neuzeit, SV 2014.‬‬

‫ذمارة (‪ )228‬دوشةممة ‪2014/12/22‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫دەروونشیكاریی فرۆیدی‬ ‫رووت سنۆودن‬ ‫و‪ :‬هێرۆ ئەحمەد‬ ‫(‪)2 – 2‬‬ ‫گواستنەوە (‪)Transference‬‬ ‫هــەروەهــا فرۆید حــەزی لە دیــاریــدەى‬ ‫گواستنەوەش دەركرد‪ .‬هەندێكجار تەنانەت‬ ‫چــەنــد حەفتەیەك دواى پیادەكردنی‬ ‫تەكنیكی فشار‪ ،‬نەخۆش رووبەڕووی گرفت‬ ‫دەبـــووەوە و شیكردنەوەكە ئەنجامێكی‬ ‫نەدەبوو‪ .‬لەم بارەیەوە فرۆید بیری لە سێ‬ ‫ئەگەر دەكردەوە‪:‬‬ ‫• هیچ شتێكی زیاتر بوونی نییە‪.‬‬ ‫• نەخۆش بە چەند بەرهەڵستییەك‬ ‫گەیشتووە‪ ،‬كــە تەنها دواتـــر دەكرێت‬ ‫چارەسەر بكرێن‪.‬‬ ‫• یـــان وەك خــراپــتــریــن ئــەگــەر‪،‬‬ ‫پەیوەندی نەخۆش بە پزیشكەوە دەبێتە‬ ‫هــۆى وەستاندنی كــارەكــە‪ .‬بەبۆچوونی‬ ‫فرۆید‪ ،‬ئەم كێشەیە رووبـــەڕووی هەموو‬ ‫دەروونشیكارییەك دەبێتەوە‪.‬‬ ‫فــرۆیــد وشــــەى گــواســتــنــەوەى بۆ‬ ‫وەسفكردنی هەستەكانی نەخۆش دەربارەى‬ ‫دەروونشیكار بەكارهێنا‪ .‬لەوانەبوو ئەم‬ ‫هەستانە ئەرێنی یــاخــود نەرێنی بن‪.‬‬ ‫بــۆ نــمــوونــە‪ ،‬دەشــێــت نــەخــۆش عاشقی‬ ‫موعالیجەكەى بێت‪ ،‬بۆ نموونە ئەو دۆخەى‬ ‫برۆیەر تێیكەوت و یان ئەگەری ئەوە هەیە‪،‬‬ ‫نەخۆش ببێتە دوژمنی چارەسەركەرەكەى‪.‬‬ ‫الی فرۆید ئــەم رووداوانــــە بــەو هۆیەوە‬ ‫دێــنــەئــاراوە‪ ،‬چونكە نــەخــۆش گەلێك‬ ‫بیرۆكە و روانگە بە شیكەرەوە دەدات‪ ،‬كە‬ ‫لەراستیدا پەیوەندی بە كەسانێكەوە هەیە‪،‬‬ ‫كە لە روانگەى سۆزدارییەوە بۆ نەخۆش‬ ‫بەهایان هەیە‪ ،‬وەك دایك و باوك‪.‬‬ ‫بــەدیــدی فــرۆیــد‪ ،‬بــە شیمانەیەكی‬ ‫زۆرەوە رێگرتن لە سۆزداری بە سێ رێگا‬ ‫دەردەكەون‪:‬‬ ‫• نــەخــۆش هــەســت دەكـــات لــەالیــەن‬ ‫موعالیجەكەوە فــەرامــۆش كـــراوە یان‬ ‫سوكایەتی پێكراوە‪ .‬ئەم گرفتە لە زۆربەى‬ ‫كاتەكاندا دەشێت بە گفتوگۆكردن چارەسەر‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫• نەخۆش هەستدەكات گرفتاری مەترسی‬ ‫وابەستیی زیاد لەپێویست بە موعالیج یان‬ ‫تەنانەت عاشقی ئەو بووە‪ .‬نەهێشتنی ئەم‬ ‫حاڵەتە‪ ،‬كێشەیە و ئەگەری ئــەوە هەیە‬ ‫نیشانەگەلی عوسابی زیاتری لێبكەوێتەوە‪.‬‬ ‫• دیــــــاردەى گــواســتــنــەوە كاتێك‬ ‫دەردەكــەوێــت‪ ،‬كە نەخۆش دەستدەكات‬ ‫بــە دەرهاویشتنی (‪)Projection‬‬ ‫بیرۆكە نەخوازراوەكانی خۆى بۆ كەسی‬ ‫چارەسەركار (موعالیج)‪.‬‬ ‫فرۆید دەڵێت دیـــاردەى گواستنەوە‪،‬‬ ‫ڕووداوێكی بــاوە‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬نەخۆشێك‬ ‫داوای لــە فــرۆیــد دەكـــرد ماچی بكات‪.‬‬ ‫الی فرۆید ئــەم ئــــارەزووە‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫ئارەزوویەكی سەركوتكراو و دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئەو كاتەى نەخۆشەكە داوای لە پیاوێكی‬ ‫دیكە كردبوو ماچی بكات‪ .‬وازهێنانی ژنەكە‬ ‫لە قبوڵكردنی ئەم بابەتە‪ ،‬دەبێتە رێگر‬ ‫لەبەردەم رەوتی گونجاوی دەروونشیكاری‪.‬‬ ‫هــەركــاتــێــك دیـــــاردەى گــواســتــنــەوە‬ ‫روودەدات‪ ،‬شــیــكــردنــەوەكــەى‪ ،‬دواجــار‬ ‫چارەسەری گرفتەكەى لێدەكەوێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گواستنەوە كێشەیەكی تــازەی بۆ فرۆید‬ ‫هێنایەپێشەوە‪ ،‬چونكە هەموو ئەو شتەى‬ ‫دەروونشیكار ئەنجامی دەدا‪ ،‬وەك حاڵەتی‬ ‫دەموچاو یان پەیوەندی‪ ،‬دەیتوانی دیاردەى‬ ‫گواستنەوە بەهێزتر بكات‪ .‬ئەمە بەو مانایە‬ ‫دەهات‪ ،‬كە دواجار فرۆید بۆی دەركەوێت‬ ‫دەبێت بە دەگمەن پەیوەندی لەمس لەگەڵ‬ ‫نەخۆشدا دروست بكات و جگە لە ساڵو‬ ‫و هەواڵپرسی و پەیوەندییە ئاساییەكانی‬ ‫دیــكــە‪ ،‬خــۆى لــە شتەكانی دی بــەدوور‬ ‫دەگرت‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ دروستبوونی دیاردەى گواستنەوە‬ ‫لەمیانەى چارەسەركردنی دەروونشیكارییدا‪،‬‬ ‫وەك شتێكی ئاسایی دەبــیــنــرێــت‪ .‬لە‬

‫فرۆید دەڵێت دیاردەى گواستنەوە‪ ،‬ڕووداوێكی‬ ‫باوە‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬نەخۆشێك داوای لە فرۆید‬ ‫دەكرد ماچی بكات‪ .‬الی فرۆید ئەم ئارەزووە‪،‬‬ ‫بریتییە لە ئارەزوویەكی سەركوتكراو و‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئەو كاتەى نەخۆشەكە داوای لە‬ ‫پیاوێكی دیكە كردبوو ماچی بكات‬ ‫راستیدا‪ ،‬ئەم دیاردەیە بەشێكە لە پرۆسەى‬ ‫چــاكــبــوونــەوە‪ ،‬كــە بــەهــۆیــەوە نەخۆش‬ ‫هەستی خۆشەویستی و رقــی خــۆى بۆ‬ ‫دەروونشیكار دەردەبڕێت‪ .‬ئەم كارە زۆر‬ ‫گرنگە‪ ،‬چونكە گرفتە سەرەكییەكە بە‬ ‫شێوەیەكی چكۆلەتر بەرهەم دەهێنێتەوە‪.‬‬ ‫فرۆید نــاوی عوسابییەتی گواستنەوەى‬ ‫بەسەر ئەم حاڵەتەدا بڕاند‪ .‬گرنگی ئەمە‬ ‫لــەوەدایــە‪ ،‬كە هستە ناخودئاگاكان‪ ،‬بە‬ ‫ئاشكرا شیدەكرێنەوە و هیوادارین بەباشی‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت‪ .‬ئێستاكێ‬ ‫زاراوەى گواستنەوە‪ ،‬مانایەكی فراوانتری‬ ‫وەرگرتووە و مانای روانینی سۆزدارییانەى‬ ‫نــەخــۆش بــەرانــبــەر بــە دەروونــشــیــكــار‬ ‫دەبەخشێت‪ .‬پەیوەندی دەروونشیكار و‬ ‫نەخۆش گرنگییەكی زۆری هەیە‪ .‬فرۆید‬ ‫خۆى ئەم بابەتەى بۆ دەركەوتبوو و وردە‬ ‫وردەش لەمە تێگەیشت‪ ،‬پەیوەندییەك‬ ‫تەنها لە ئاستی چارەسەركردندا بمێنێتەوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ نەخۆشدا كارێكی مەحاڵە‪ .‬ئەو‬ ‫پێشتر ئەم حاڵەتەى بە زەرووری زانیبوو‪.‬‬ ‫ســەربــاری ئ ــەوەى فــرۆیــد ســەرەتــا وەك‬ ‫شتێكی وەڕەسكەر لە دیاردەى گواستنەوەى‬ ‫روانیبوو‪ ،‬بەاڵم هێدی هێدی گرنگییەكەى بۆ‬ ‫دەركــەوت و دواجــار ئەوەى قبوڵكرد‪ ،‬كە‬ ‫گواستنەوەى بەرانبەر بەگشتی لەالیەن‬ ‫موعالیجەوە دروست دەبێت و بەهۆیەوە‪،‬‬ ‫ئــەو گەلێك كــاردانــەوەى ســۆزداریــانــەى‬ ‫بەرانبەر بە نەخۆشەكە دەبێت‪ .‬فرۆید‬ ‫دەیگوت ئەم بارودۆخە‪ ،‬كاریگەری نەخۆشە‬ ‫بەسەر هەستە ناخودئاگاكانی موعالیج‬ ‫(چارەسەركار)دا و ناسین و زاڵبوونیش‬ ‫بەسەر ئەم پرۆسەیەدا‪ ،‬كارێكی زەروورییە‪.‬‬ ‫خودشیكاریی فرۆید‬ ‫خودشیكاری فرۆید لە پەرەسەندنی‬ ‫دەروونــشــیــكــاریــدا‪ ،‬زۆر گرنگ و ناوكی‬ ‫سەرەكی كتێبی «لێكدانەوەى خەونەكان»‬ ‫بوو‪ .‬لە ساڵى ‪ 1896‬باوكی فرۆید مرد و‬ ‫ئەو تا سێ ساڵ لە قۆناغی دڵتەنگیدا دەژیا‬ ‫بۆ ئەوەى بەسەر هەستە دژبەرەكانی لە‬ ‫مەرگی باوكیدا زاڵ بێت‪ .‬فرۆید لە پاشاندا‬

‫نــاوی هەستە دژبــەرەكــانــی بەسەر ئەم‬ ‫حاڵەتەدا بڕاند‪ .‬ئەو لەالیەكەوە هەستی‬ ‫خۆشەویستی و رێزی بۆ باوكی هەبوو و‬ ‫لەالیەكی دیكەوە هەستی بە دوژمنایەتی و‬ ‫گوناه دەكرد‪ .‬فرۆید گەلێك بەرپرسیارێتی‬ ‫لەسەرشان بوو‪ .‬ژن و شەش منداڵی هەبوو‬ ‫و دایكی و هەندێك لە خوشكەكانیشی‬ ‫الی ئەو بوون‪ .‬مەرگی باوكی بووە هۆى‬ ‫تەنهایی ئەو و هەستی بە بارێكی قورس‬ ‫دەكــرد لەسەرشانی خــۆى‪ .‬ئــەم بەشەى‬ ‫بیروبۆچوونەكانی فرۆید گرنگی رۆڵی پیاو‬ ‫بوو وەك سەرپەرشتیاری بنەماڵە‪.‬‬ ‫بــەاڵم لەم قۆناغە تاریكەدا‪ ،‬واتــا ئەو‬ ‫قۆناغەى ئێستا نزیكەى لە تەمەنی ‪40‬‬ ‫ساڵیدا بە ئاسایی دادەنرێت‪ ،‬نەك تەنها‬ ‫هەر ئەرێنی‪ ،‬بەڵكو زۆریش بەكەڵك بوو‬ ‫و فرۆید لەمیانەى ئەم قۆناغەدا خۆى بە‬ ‫خودشیكارییەوە سەرقاڵكرد‪ .‬ئەو وردە وردە‬ ‫لەوە تێگەیشت هەستێكی سەركوتكراوی‬ ‫توڕەیی و ئازاری بەرانبەر بە باوكی هەیە‬ ‫و ئەم هەستانەش بە شێوەى شەرم و بێ‬ ‫توانایی دەركەوتن‪ .‬ئەم بارودۆخە بووە‬ ‫هۆى ئەوەى ئەو بیرەوەرییەكانی منداڵی‪،‬‬ ‫خەونەكان و لوغزە زمانییەكان شیبكاتەوە‬ ‫و تیشكێك بخاتە سەر تاریكی ناخودئاگای‬ ‫خۆى‪.‬‬ ‫فرۆید باس لەوە دەكات لە گەنجیدا‪ ،‬لە‬ ‫خەیاڵدانی خۆیدا وەك باوكی واقیعی لە‬ ‫فیلیپی زڕبرای خۆى دەڕوانــی (لەبیرتان‬ ‫بێت فیلیپ بە نزیكەیی هاوتەمەنی دایكی‬ ‫بوو)‪ .‬دواجار ئەو لە حەقیقەتی ترسناكی‬ ‫وەهمەكەى خۆى تێگەیشت‪ ،‬كە لە راستیدا‪،‬‬ ‫ئــارەزووی مردنی باوكی هەبوو‪ ،‬چونكە‬ ‫باوكی وەك ركابەری ئەو دەردەك ــەوت‪.‬‬ ‫ئەم بابەتە بوو بە بنەمای سەرەكی تیۆری‬ ‫گرێی ئۆدیپ‪( .‬بگەڕێنەوە بۆ چاپتەری‬ ‫‪ .)7‬هەروەها فرۆید لەوە تێگەیشت‪ ،‬كە‬ ‫بیرەوەرییەكانی ناخودئاگای منداڵی‪،‬‬ ‫لە زۆریــنــەى كاتەكاندا لە خەونەكانی‬ ‫ســەردەمــی گــەورەیــیــدا دەردەك ــەون ــەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬هەر لە خەوندا بوو كاتێك‬ ‫هەستی شــەهــوانــی ســەردەمــی منداڵی‬

‫خۆى بەرانبەر بە دایكی بیركەوتەوە‪ ،‬كە‬ ‫سەردەمێك بەڕووتی بینیبووی‪ .‬گرنگی‬ ‫بیرەوەرییە سەركوتكراوەكانی منداڵی‪ ،‬كە‬ ‫لە خەونەكان و خەیاڵدا دەردەكەونەوە‪ ،‬لە‬ ‫تیۆری دەروونشیكاریدا رۆڵێكی سەنتراڵ و‬ ‫سەرەكی دەگێڕن‪.‬‬ ‫فرۆیدى پێشتر ئەوەى بۆ دەركەوتبوو‪،‬‬ ‫كە خەونەكان لە شیكاركردنی نەخۆشە‬ ‫عــوســابــیــیــەكــانــدا رۆڵــێــكــی زۆر گرنگ‬ ‫دەگێڕن‪ .‬كاتێك ئەو تاكەكانی بۆ دواندن‬ ‫(وەبیرهێنانەوە)ى ئازاد هاندەدا‪ ،‬ئەوان‬ ‫خەونەكانی خۆیان بیردەكەوتەوە و وێنا و‬ ‫خەیاڵەكانی ئەوان بەگشتی گەلێك بیرۆكەى‬ ‫دیكەی بەمێشكدا دەهێنان‪ .‬ئێستا ئەو ئیتر‬ ‫دەستیكرد بە سەلماندن و شیكردنەوەى‬ ‫خەونەكانی خۆى و تێگەیشت خەونەكان‬ ‫ریالیزەكردن و بەدیهێنانی ئارەزووەكان‬ ‫دەنوێننەوە‪ .‬لــەم قۆناغەدا بــوو كاتێك‬ ‫بڕیاریدا كتێبی «لێكدانەوەى خەونەكان»‬ ‫بنووسێت‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە لە روانگەى زۆرێك گرنگترین‬ ‫كاری فرۆیدە‪ ،‬بریتییە لە كۆمەڵێك خەونی‬ ‫خودی فرۆید و هەروەها خەونی بەناوبانگی‬ ‫«دەرزیلێدانی ئیرما»‪ ،‬كە خەونگەلێكی‬ ‫زۆر گرنگی نێو مێژووی دەروونشیكارین‪.‬‬ ‫ئەمە یەكێك بوو لە خەونەكانی خودی‬ ‫خۆى‪ ،‬كە خستییە بەر شیكردنەوەیەكی‬ ‫رێكوپێك و ئاشكراوە‪ .‬لەم خەونەدا ئەو و‬ ‫هەندێك لە موعالیجەكانی دیكە‪ ،‬ئیرمایان‬ ‫– كەیەكێك بوو لە نەخۆشەكانی خۆى‬ ‫– چارەسەردەكرد و دەرب ــارەى نیشانە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی ئەو دەدوان‪ .‬شیكارییەكەى‬ ‫فرۆید ئەوە دەخاتەڕوو‪ ،‬كە خەون رێگا بە‬ ‫ناخودئاگا دەدات هەندێك لە هەستەكانی‬ ‫گوناه و نیگەرانییەكانی دەرببڕێت‪ ،‬كە‬ ‫لە قواڵیی بوونی نەخۆشدا بوونیان هەیە‬ ‫و چارەسەركارەكانی دیكە ئەم حاڵەتەیان‬ ‫سەرزەنشت دەكرد‪.‬‬ ‫ئەو لە شیكاركردنی خەونەكانی خۆیدا‪،‬‬ ‫رێك وەك ئەوەى خەونی كەسێكی دیكە‬ ‫شیكار بكات‪ ،‬زۆر ورد بــوو‪ .‬فرۆید لەم‬ ‫كتێبەدا دەڵــێــت خــەون دوو رەهــەنــدی‬

‫هەیە‪ :‬ناوەرۆكی ئاشكرا (‪manifest‬‬ ‫‪ ،)content‬كە بە رواڵـــەت دیــارە و‬ ‫ناوەرۆكی شاراوە (‪،)latent content‬‬ ‫كە بریتییە لە مانای راستەقینەى خەونەكە‪.‬‬ ‫كاتێك لە ساڵى ‪ 1900‬ئەم كتێبە چاپ‬ ‫بوو‪ ،‬فرۆید لە تیۆرییەكانی خۆى دڵنیاتر‬ ‫بوو و بنەمای سەرەكی و چوارچێوەى‬ ‫تــیــۆری بــیــركــردنــەوەى دەروونــشــیــكــاری‬ ‫دیاریكردبوو‪ .‬ئەو دوو تەكنیكی سەرەكی‬ ‫بەكاردەهێنان‪ ،‬كە هێشتاش پیادە دەكرێن‪:‬‬ ‫مێتۆدی دواندنی ئــازاد‪ :‬فرۆید‬ ‫• ‬ ‫هانی نەخۆشەكانی دەدا لە نێوان وێنە‬ ‫زهنییەكان و بیرەوەرییە شــاراوەكــان‬ ‫پەیوەندی دروســت بكەن‪ .‬بە قسەكردن‬ ‫دەربـــارەى ئەم بیرەوەرییانە‪ ،‬ئەو بۆى‬ ‫دەركەوت دەتوانێت تاك بەرەو ناخودئاگای‬ ‫قوڵتر رێنوێنی بكات‪.‬‬ ‫شیكردنەوەى خــەون‪ :‬فرۆید‬ ‫• ‬ ‫بۆی دەركــەوت شیكردنەوەى خەونەكان‬ ‫رێگایەكی گونجاوە بۆ گەیشتن بەو شتەى‬ ‫لە ناخودئاگادا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫كتێبی «لــێــكــدانــەوەى خــەونــەكــان»‬ ‫وردە وردە بەگشتی قبوڵ دەكرا‪ .‬زۆرێك‬ ‫لــە زانــایــانــی ئــەو ســەردەمــە دەیانگوت‬ ‫خەونەكان وڕێنەى زهن و مێشكن لە كاتی‬ ‫خەوبینیندا‪ .‬فرۆید لێرەشدا لە پێشەوەى‬ ‫ســەردەمــەكــەى خــۆى بــوو‪ .‬هەشت ساڵ‬ ‫درێژەى كێشا تاوەكو ئەو ‪ 600‬نوسخەیەى‬ ‫لە ساڵى ‪ 1900‬چاپ كرابوو‪ ،‬فرۆشران‪.‬‬ ‫دەزگــا باڵوكارە زانستییەكان لە ساڵ و‬ ‫نیوی یەكەمدا بە شێوەیەكی تــەواو ئەم‬ ‫كتێبەیان فەرامۆشكرد و رەخنەگرانیشی‬ ‫وەك پیشەى هەمیشەییان دەستیانكرد بە‬ ‫مەحكومكردنی ئایدیاكانی و گوتیان ئەو‬ ‫بــەرەو عیرفانییەتێكی موتڵەق هەنگاوی‬ ‫ناوە‪ ،‬بەاڵم لە ساڵى ‪ 1910‬تیۆرییەكەى‬ ‫فرۆید زیاتر لە پێشوو گرنگی پەیدا كرد‬ ‫و تا كۆتایی تەمەنی‪ ،‬شەش جاری دیكە‬ ‫چاپكرایەوە‪.‬‬ ‫كتێبی «لــێــكــدانــەوەى خــەونــەكــان»‬ ‫ئەوەمان نیشان دەدات‪ ،‬كە فرۆید بۆی‬ ‫دەركەوت نیشانە عوسابییەكان لە هەموو‬ ‫تاكەكاندا روودەدەن و تەنها پەیوەندییان‬ ‫بە تاكی نەخۆشەوە نییە‪ .‬دووەمین كتێبی‬ ‫گرنگی فرۆید‪ ،‬كە بەرهەمی ئەم ئایدیایەیە‪،‬‬ ‫واتا «پاتۆلۆژیای ژیانی رۆژانە» لە كۆتایی‬ ‫قۆناغی گۆشەگیری خــۆیــدا‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫‪ 1901‬باڵوكرایەوە‪ .‬ئەم كتێبە بریتییە‬ ‫لە كەشفەكانی دیكەى ئــەو لە قۆناغی‬ ‫خودشیكاری وردی خۆیدا دەربارەى لوغزە‬ ‫زمانییەكان و هەڵەكردنەكان لەكاتی گفتوگۆ‬ ‫و نووسیندا‪ .‬لەمە بەدواوە سایكۆپاتۆلۆژیا‬ ‫(زیانناسی دەروونــی) هاتە نێو مەیدانی‬ ‫ژیانی رۆژانەوە‪ .‬فرۆید تا كۆتایی تەمەنی‬ ‫درێژەى بە شیكردنەوەى ناخودئاگای خۆی‬ ‫دا‪.‬‬ ‫دەروونشیكاریی دۆرا (‪)Dora‬‬ ‫دۆرا «نــــاوی راســتــەقــیــنــەى ئیدا‬ ‫باویەر(‪ )Ida Bauer‬بوو»‪ ،‬كچێكی ‪18‬‬ ‫سااڵن بوو‪ ،‬فرۆید لە ساڵى ‪1900‬دا وەك‬ ‫شتێكی سەیروسەمەرە چارەسەری بۆ كرد‪.‬‬ ‫ئەم شتە بەدوو هۆ سەیرە‪:‬‬ ‫یــــەكــــەمــــیــــن چـــیـــرۆكـــە‬ ‫• ‬ ‫جێكەوتكراوەكانی نێو دەروونشیكاری و‬ ‫یەكەمین بابەتێكە تێیدا خەونەكان بوون‬ ‫بە بنەمای سەرەكی دەروونشیكاری‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەى خودی چارەسەركردنەكە سەركەوتوو‬ ‫نەبوو‪ ،‬بەاڵم ساڵەهای ساڵ وەك چیرۆكێكی‬ ‫كالسیكی لە دەروونشیكاریدا پیادە دەكرا‪.‬‬ ‫ئــــــەم چـــیـــرۆكـــە گــرفــتــە‬ ‫• ‬ ‫شیمانەییەكانی مێتۆدی دەروونشیكاری‬ ‫نیشان دەدات‪ .‬بــاوكــی دۆرا پێشتر‬ ‫نەخۆشێكی فرۆید بوو و نیشانەى سفلیسی‬ ‫هەبوو‪ .‬ئەو منداڵەكەى خۆى بــردە الی‬ ‫فرۆید تا «بێتەوە سەر عەقڵی خۆى»‬ ‫(تەعبیرێكی سەیر‪ ،‬كە دەشێت دەربارەى‬ ‫ســەرچــاوەى راستەقینەى عوسابی دۆرا‬ ‫چەند زانیارییەكمان پێبدات!) دایكی دۆرا‬ ‫دووچــاری تێكچوون و وەسواسی هاتبوو‬ ‫و بە باشی ماڵی پاك دەكــردەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دۆرا رۆڵی نەریتی ژنانی رەتدەكردەوە و لە‬ ‫بەرانبەردا زۆر دەیخوێندەوە و هەوڵیدەدا‬

‫هەرچەندێك زیاتر فێر ببێت‪ ،‬وردە وردە‬ ‫نیشانەگەلی باوی هیستریای وەك عەشق‬ ‫و الوازی و خەمۆكی لێوەدەركەوتن‪ .‬ئەو‬ ‫بەردەوام دەكۆكی‪ ،‬هەندێكجار بۆ ماوەیەك‬ ‫لە قسەكردن دەوەستا و كاتێك چووبووە‬ ‫الی فــرۆیــد‪ ،‬هــەڕەشــەى خۆكوشتنیشی‬ ‫كردبوو‪.‬‬ ‫ئـــەم چــیــرۆكــە زۆر ئـــاڵـــۆزە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫جەختكردنەوەیەكی سەرەكی بوو لەسەر‬ ‫تۆڕێكی ئاڵۆزی پەیوەندییەكان‪ ،‬لە نێوان‬ ‫خێزانی دۆرا و خێزانێكی دیكە بەناوی‬ ‫خێزای كــەى (‪ )K‬بوونی هەبوو‪ .‬دۆرا‬ ‫سەردەمێك ئاگای لە منداڵەكانی خێزانی‬ ‫(‪ )K‬دەبوو و فرۆید دەڵێت خانمی (‪)K‬‬ ‫هێرشی كردووەتە سەر دۆرا؛ لە هەمان‬ ‫كاتدا ئەو خانمە مەعشوقەى باوكۆ دۆراش‬ ‫بوو‪ .‬ئەم دوو ژنە زۆر لەیەكتری نزیك بوونو‬ ‫بە ئەدازەیەك وەك خوشك وابوون‪ .‬مێردی‬ ‫خانم بەناوی هێر (‪ ،)Herr k‬كە ئاگای‬ ‫لە پەیوەندییەكانی ژنەكەى هەبوو‪ ،‬لە ‪14‬‬ ‫ساڵیدا هەوڵیدا پەیوەندی سێكسی لەگەڵ‬ ‫دۆرادا ببەستێت‪ .‬كاتێك دواجار دۆرا لەم‬ ‫بارەیەوە لەگەڵ باوكی دوا‪ ،‬تۆمەتباركرا‬ ‫بەوەى درۆ دەكات‪.‬‬ ‫فرۆید بـــاوەڕی بە چیرۆكەكەى دۆرا‬ ‫كــردبــوو؛ بــەاڵم لەگەڵ ئــەوەى دۆرا بە‬ ‫سووربوون و بەردەوامەوە گوتبووی رقی‬ ‫لە هێر دەبێتەوە‪ ،‬ئەوا الی فرۆید ریشەى‬ ‫گرفتەكە لەوەدا بوو‪ ،‬كە دۆرا عاشقی هێر‬ ‫بوو؛ بەاڵم تێگەیشتن لەم بابەتە بۆ ئەو‬ ‫كێشە بــوو‪ ،‬چونكە كاتێك هێر دۆرای‬ ‫لەباوەش دەگرت‪ ،‬ئەو لەبری چێژ‪ ،‬هەستی‬ ‫بە رق و نەفرەت دەكرد‪ .‬هەرچەندێك دۆرا‬ ‫رق و نەفرەتی خۆى نیشان دەدا‪ ،‬فرۆید‬ ‫زیاتر باوەڕی بەوە دەهێنا‪ ،‬كە هەر ئەمە‬ ‫بەڵگەیەكی روونــە بۆ سەركەوتكردنی‬ ‫هەستە راستەقینەكانی ئەو‪ .‬تەنانەت كاتێك‬ ‫هێر لە میانەی پیاسەكردنێكدا لە كەنار‬ ‫دەریاچە‪ ،‬ئەوی بەتەنها بینی بوو‪ ،‬دۆرا‬ ‫پێیداهەڵشاخابوو‪ .‬الی فرۆید هەرچەندێك‬ ‫ئینكاركردن بەهێزتر بێت‪ ،‬سەركوتكردنیش‬ ‫بەهێزتر دەبێت‪.‬‬ ‫پرۆسەكە شتێكی وەك شێر یان خەت‬ ‫هێنان بوو‪.‬‬ ‫ســـەرەنـــجـــام دوای ‪ 11‬حــەفــتــە‬ ‫چارەسەركردن‪ ،‬دۆرا تەسلیم بوو‪ .‬ئێستا‬ ‫ئــەو نــاوی رەگەزبازێكی ژنــی بەسەردا‬ ‫بڕابوو و دەروونشیكاری‪ ،‬هیچ گۆڕانێكی لە‬ ‫هەڵوێستە سێكسییەكەیدا بەدی نەهێنا‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ‪ ،‬فرۆید دەڵێت دواجــار دۆرا‬ ‫ئەوەی قبوڵكرد‪ ،‬كە عاشقی هێرە‪ .‬تەواوی‬ ‫ئەم كەیسە نیشانی دەدات‪ ،‬كاتێك فرۆید‬ ‫زانیارییەكی ورد بەدەست دەهێنێت‪ ،‬وازی‬ ‫لێنەدەهێنا تا دەستی بە حەقیقەت بگات‪.‬‬ ‫فرۆید بە بــاوك و دایكی دۆرای گوتبوو‬ ‫ئەوە دوورە لە چارەسەركردندا سەركەوتن‬ ‫بەدەست بهێنێت و ئەم بابەتەش سەلما‪.‬‬ ‫ئەمە نابێتە هۆى سەرسوڕمان‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەم رووداوە هەرگیز وەك ئارەزووەكانی‬ ‫دۆرا سەیرنەكرابوو‪ .‬ئەو لە راستیدا نەخۆش‬ ‫نەبوو و نەیویستبوو بۆچارەسەركردن‬ ‫بڕوات‪.‬‬ ‫لە ساڵى ‪ 1905‬یاداشتەكانی سەبارەت‬ ‫بە دۆرا بەناونیشانی «چەند بەشێك لە‬ ‫شیكردنەوەى بابەتێكی هیستریایی» لە‬ ‫ژۆرنالێكی پسپۆڕیدا بــاوكــرایــەوە‪ .‬ئەم‬ ‫بابەتە (ئارتیكڵە) ساڵەهای ساڵ بوو بە‬ ‫بابەتی لێكۆڵینەوەى خوێندكاران‪ .‬ئێستا‬ ‫لەوە تێگەیشتوون دەروونشیكاری دۆرا بەو‬ ‫ئەندازەیەى شیكردنەوەى دەروونــی دۆرا‬ ‫بووە‪ ،‬هاوكات شیكردنەوەى خودی فرۆیدیش‬ ‫بووە‪ .‬پێدەچێت خودی دۆرا ژنێكی الوی‬ ‫مكووڕ و پێداگر بووبێت‪ ،‬كە رووبــەڕووی‬ ‫گەلێك گرفتی سەرەكی سۆزداری بووەتەوە‬ ‫و لەگەڵ ئەو گەورەسااڵنەدا كەوتۆتەوە‬ ‫شــەڕەوە‪ ،‬كە دەربـــارەى سێكسوالیتە و‬ ‫ئارەزوووە سێكسییەكانی ژنان و پێداویستی‬ ‫نەوجەوانان تێگەیشتنێكی كەمیان هەبووە‪.‬‬ ‫ســەرچــاوە‪ :‬خــودآمــوزی فــرویــد‪ ،‬روت‬ ‫اســنــودن‪ ،‬ترجمە نورالدین رحمانیان‪،‬‬ ‫انتشارات آشیان‪ ،‬تهران‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )228‬دوشةممة ‪2014/12/22‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫جینۆسایدی بەرفراوانی ئیسرائیل لە گیتۆى غەززە‬ ‫ئیالن پاپە‬ ‫و لەئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫پێشڕەو محەمەد‬ ‫[تێبینی وەرگێڕ‪ :‬هەرچەند ئەم وتارە‬ ‫دەكرێت لە زۆر شوێندا كەموكورتی پێوە‬ ‫دیاربێت‪ ،‬یان هەمان دۆخی نائاسایی‬ ‫نەبینێت‪ ،‬كە ئەمڕۆ بووە بە رێسا و‬ ‫وایكردووە بۆ ئەبەد ئینسانی دەرەوەى‬ ‫ئەم چوارچێوە دەستووری‪/‬ئایینی‪/‬‬ ‫نەتەوەییە‪ ،‬غەریبەیەك بن‪ ،‬بە ئاسانی‬ ‫سەركوت بكرێن‪ ،‬رووتكردنەوەى ئینسان‬ ‫نەبینێت بۆ سەر ئاستێك‪ ،‬كە تەنانەت‬ ‫بــە كەڵكی قوربانیش نــایــەت‪ ،‬هەر‬ ‫چۆنێك بێت دەشێت هەر هاوواڵتییەكی‬ ‫ئیسرائیلی بەبێ ئەوەى سزا بدرێت و بێ‬ ‫هیچ هۆیەك فەڵەستینی بكوژێت‪ ،‬واتا‬ ‫هەر فەڵەستینییەك بێ ئەوەى تاوانبارێك‬ ‫بێت‪ ،‬دەكرێت لەالیەن ئیسرائیلییەكەوە‬ ‫بــكــوژرێــت‪ ،‬بــەاڵم ســەربــاری ئەمانە‪،‬‬ ‫گرنگی ئەم وتارە لەوەدایە‪ ،‬كە ئیالن‬ ‫پاپەى پرۆفیسۆری مێژوو‪ ،‬كە خۆى‬ ‫جولەكەیە‪ ،‬بەپێچەوانەى كۆى جولەكە‬ ‫لە ســەرتــاســەری جیهاندا و واڵتانی‬ ‫دۆست و پاشكۆی ئیسرائیل‪ ،‬بەرگری لە‬ ‫فەڵەستین دەكەن‪ ...‬فەڵەستینییەكان‬ ‫لەالیەن ئیسرائیلەوە كراون بە ئاژەڵێكی‬ ‫رووت‪ ،‬كە تەنها بۆیە لێرەن تا بكوژرێن‪،‬‬ ‫نەك بۆیە لێرەبن تا بژین و ئینسان‬ ‫بن‪ .‬دواجار پێویستە بڵێم «پاپە» لە‬ ‫كتێبەكانی دیكەیدا و هەروەها كۆمەڵە‬ ‫وتارێكیشی‪ ،‬ئایدیا ئاگامبێنییەكان‬ ‫بەكاردەهێنێت بــۆ وردبـــوونـــەوە لە‬ ‫فەڵەستین و دۆخی فەڵەستینییەكان[‪.‬‬ ‫لە سێپتێمبەری ‪2006‬دا‪ ،‬لە وتارێكمدا‬ ‫بــۆ ‪Electronic Intifada‬‬ ‫نووسیومە‪ ،‬كە سیاسەتی ئیسرائیل‬ ‫بەرانبەر بە كەرتی غەززە بریتییە لە‬ ‫جینۆسایدێكی بەرفراوان‪.‬‬ ‫جێگەى داخـــە هێرشی ئێستای‬ ‫ئیسرائیل بۆسەر غەززە جارێكی دیكە‬ ‫ئەوە نیشان دەدات كە ئەم سیاسەتە‬ ‫هێشتا و بــە هــەمــان تــونــدوتــیــژی‬ ‫پێشووترەوە بــەردەوامــی هەیە‪ .‬ئەم‬ ‫زاراوەیــە واتا جینۆسایدی بەرفراوان‪،‬‬ ‫زاراوەیـــەكـــی گــرنــگ و بنچینەییە‪،‬‬ ‫چونكە بەدورستی هەنگاوی بەربەری و‬ ‫وەحشیانەى ئیسرائیل – چ ئەو كات و‬ ‫چ ئێستا – دەخاتە نێو زەمینەیەیەكی‬ ‫مێژوویی بەرفراوانترەوە‪.‬‬ ‫دەبێت پێداگریی لەسەر ئەم زەمینەیە‬ ‫بكەین‪ ،‬چونكە ماكینەى پرۆپاگەندەى‬ ‫ئیسرائیل دووبـــــارە و دووبـــــارە و‬ ‫بــــەردەوام بـــەدواى ئـــەوەدا دەچێت‬ ‫تاوەكو سیاسەتەكانی وەك شتێك لە‬ ‫دەرەوەى زەمینە و بیانووی گەڕانەوە‬ ‫بۆ پێشزەمینەكان بناسێنێت و بەم‬ ‫هۆیەوەش‪ ،‬بۆ هەموو شەپۆلێكی نوێی‬ ‫وێرانكەر و تێكدەر بــەدوای بیانوودا‬ ‫دەگەڕێت‪ ،‬بۆ ئەوەى بتوانێت پاساو بۆ‬ ‫قۆناغێكی نوێی كوشتاری كارەساتاوی‬ ‫و كوێرانەى فەڵەستینییەكان بهێنێتەوە‪.‬‬ ‫كۆنتێكست(سیاق)‬ ‫ستراتیژیی زایۆنیستی‪ ،‬كە سیاسەتە‬ ‫دڕنـــدەکـــانـــی خـــۆى وەك وەاڵم و‬ ‫كاردانەوەیەكی كاتی بۆ ئەم یان ئەو‬ ‫هەنگاوەى فەڵەستینییەكان دەبینێت‪،‬‬ ‫بە ئەندازەى خودی بوونی زایۆنیستی‬ ‫لە فەڵەستین كۆنە‪ .‬ئەم ستراتیژییە‬ ‫دووبــارە وەك ئالەتێك بۆ پاساودانی‬ ‫بینین و روانگەى زایۆنیستی بۆ داهاتووی‬ ‫فەڵەستین بەكاردەهێنرێت‪ ،‬كە دەبێت‬ ‫تا ئەو شوێنەى دەكرێت لە دانیشتووانە‬ ‫ناوچەییەكەى پاك بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەو ئامرازانەى بۆ پاساودانی ئەم‬

‫ئامانجە دەهێنرێنەوە‪ ،‬بەتێپەڕینی‬ ‫سااڵن گۆڕانیان بەسەردا هاتووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫فۆرمولەكەى هێشتا وەك فۆرمولی‬ ‫پێشوو ماوەتەوە‪ :‬ڕوانگەى زایۆنیستی‬ ‫دەوڵــەتــێــكــی جــولــەكــە هەرچییەك‬ ‫بێت‪ ،‬تەنها بە ئامادەبوونی النیكەمی‬ ‫فەڵەستینییەكان لەناویدا ماتریالیزە‬ ‫دەبێت و بەدیدێت‪ ،‬ئــەو ڕوانگەیەی‬ ‫هێشتاش خــەریــكــی پــەرەپــێــدان و‬ ‫فراوانكردنی خۆیەتی لە تــەواوی ئەو‬ ‫ناوچانەى لـــەڕووی مێژووییەوە هی‬ ‫فەڵەستینییەكانە و هێشتاش ملیۆنان‬ ‫فەڵەستینی تێدا دەژین‪.‬‬ ‫شەپۆلی ئێستای جینۆسایدیش‬ ‫وەك تـــەواوی بــوارەكــانــی پێشووتر‪،‬‬ ‫باكگراوندێكی خێرا و ڕاستەوخۆى هەیە‪.‬‬ ‫ئەم شەپۆلە بۆ بەرگرتن و ڕێگرتن لە‬ ‫جێبەجێكردنی بڕیاری فەڵەستینییەكان‬ ‫بــــەرەو دامـــەزرانـــدنـــی دەوڵــەتــێــكــی‬ ‫یەكگرتوو‪ ،‬هاتووەتە ئاراوە‪ ،‬كە تەنانەت‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكانیش نەیتوانی لە‬ ‫بەرانبەریدا ناڕەزایەتی دەرببڕێت‪.‬‬ ‫داڕمـــــان و ئ ــاوابـــوون ــی ئــومــێــدی‬ ‫«ئاشتی» پێشنیاری جــۆن كێری‪،‬‬ ‫وەزیری دەرەوەى ئەمەریكا‪ ،‬ڕەوایەتی‬ ‫بەخەشی بە خواستی فەڵەستینییەكان‬ ‫لە ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكاندا بۆ‬ ‫ڕاگرتنی داگــیــركــاری‪ .‬لــەو ســاتــەدا‪،‬‬ ‫فەڵەستینییەكان بــە سەركەوتنی‬ ‫نێونەتەوەیی فــراوانــتــر گەیشتن لە‬ ‫زەمینەى هەوڵێكی وشــیــارانــەدا‪ ،‬كە‬ ‫دەوڵـــەتـــی یــەكــگــرتــووی نــەتــەوەیــی‬ ‫پێناسەكەى بــوو‪ ،‬هەوڵێك جارێكی‬ ‫دیكە دەیویست ستراتیژیی سیاسەتێكی‬ ‫هەماهەنگ لەنێو گروپەكان و ئەجێندا‬ ‫سیاسییە جیاوازەكان لە فەڵەستین‬ ‫بگرێتەبەر‪.‬‬ ‫لە حوزەیرانی ‪1967‬ـەوە تا ئێستا‪،‬‬ ‫ئیسرائیل بــــەدواى پــاراســتــنــی ئەو فەرامۆشی بسپێردرێن‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم گیتۆیە كەمێك یاخییانە‬ ‫ناوچانەدا گـــەڕاوە‪ ،‬كە لــەو سااڵنەدا‬ ‫داگــیــری كــــردوون‪ ،‬ڕێــگــایــەك بەبێ دەركەوت و بەهیچ جۆرێك نەیدەویست‬ ‫گونجاندن و تێكەڵكردنی دانیشتووانی ژیــانــێــك بــژیــت لــەژێــر هەلومەرجی‬ ‫ناوچەیی فەڵەستینی لەو ناوچانەدا وەك خامۆشكردن‪ ،‬بێدەنگكردن‪ ،‬گۆشەگیری‬ ‫هاوواڵتیانی خاوەن ماف سەیر بكات‪ .‬لە و برسێتی و قاتی و قڕی و داڕمانی‬ ‫تەواوی ئەو ماوەیەدا ئیسرائیل دەرگیری ئابووریدا‪ .‬كەواتە بۆ ئــەوەى بكرێت‬ ‫جۆرێك لە یاری «پرۆسەى ئاشتی» جــارێــكــی دیــكــە كــەرتــى غــــەززە لە‬ ‫بــووە بۆ شــاردنــەوە یــان یــان كڕینی یــادەوەریــیــەكــانــدا بــســڕدرێــتــەوە‪ ،‬و‬ ‫كاتی زیاتر بــووە بۆ جێبەجێكردنی فەرامۆش بكرێت‪ ،‬بەردەوامی سیاسەتە‬ ‫كۆلۆنیالیزەكردنی جینۆسایدییەكان دەبێتە كارێكی‬ ‫سیاسەتەكانی‬ ‫زەرووری‪.‬‬ ‫یەكالیەنە لەو ناوچە زەوییانەدا‪.‬‬ ‫ئیسرائیل لە میانەى ئەو سااڵنەدا‬ ‫بیانوو‬ ‫ئەو ناوچانەى ویستوویەتی ڕاستەوخۆ‬ ‫لە ‪15‬ی ئایاردا‪ ،‬هێزە ئیسرائیلییەكان‬ ‫بیخاتە ژێــر كۆنترۆڵی خــۆیــەوە‪ ،‬لەو‬ ‫ناوچانەى جیاكردۆتەوە كە بە شێوەیەكی دوو گــەنــجــی فەڵەستینییان لە‬ ‫ناڕاستەوخۆ دەیتوانی بەڕێوەیان بەرێت شارۆچكەى بیتونیا لە وێست بانك‬ ‫و لــەالیــەكــەوە لــە مــاوەیــەكــی درێــژدا كــوشــت‪ ،‬كوشتنی خوێنساردانە و‬ ‫كــۆى هەوڵەكانی خــۆى بۆ گەیاندنی خوێناویی ئەوان بەهۆى فیشەكێكەوە‪،‬‬ ‫دانیشتووانی فەڵەستینی نیشتەجێی لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا تۆماركراوە‪.‬‬ ‫ئەو ناوچانە‪ ،‬بەهۆى پاكسازی ئەتنیكی ناوەكانی ئەوان – نەدیم نوارا و محەمەد‬ ‫و بێدەنگكردن و شاردنەوەى ئابووری ئەبو ئەلتەحریر – خرایە سەر لیستی‬ ‫و جوگرافیایی بەكارهێناوە‪ .‬دیــارە گەورەى كوشتارگەلێكی لەم چەشنە لە‬ ‫ئەمانە تەنها بەشێك بوون لە ڕێگاكانی مانگەكان و ساڵەكانی دواتردا‪.‬‬ ‫كوشتنی سێ نەوجەوانی ئیسرائیلی‪،‬‬ ‫ئیسرائیل بــۆ جێبەجێكردنی ئەم‬ ‫كە دووانیان كەم تەمەن بوون و لە مانگی‬ ‫سیاسەتە‪.‬‬ ‫شــوێــنــی جــیــۆپــۆلــەتــیــكــی وێست حوزەیران لە وێست بانك ڕفێنرابوون‪،‬‬ ‫بانك (‪ ،)West Bank‬النیكەم لەوانەیە قەرەبوو یان تۆڵەى كوشتنی‬ ‫ئــەم تێگەیشتنەی لــە ئیسرائیلدا مندااڵنی فەڵەستینی بووبێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫دروســتــكــردووە‪ ،‬كــە دەستگەیشتن ئەم مەسەلەیە زیاتر لە هەرشتێك بوو‬ ‫بەمە‪ ،‬بەبێ پێشبینیكردنی ڕاپەڕینێكی بە بیانوویەكی دیكە بۆ تــەواوی ئەو‬ ‫سێیەم یان مەحكومكردنێكی بەهێزی وێرانییانەى داگیركردنی سەركوتكەرانە‬ ‫بــەدوای خۆیدا هێناویەتی‪ ،‬ئەویش‬ ‫نێونەتەوەیی كارێكی مەحاڵ نییە‪.‬‬ ‫كەرتى غــەززە‪ ،‬بە وردبــوونــەوە لە بۆ وێرانكردنی یەكێتییەكی ناسك‬ ‫نــاوچــەى جیۆپۆلەتیكە تاقانەكەى‪ ،‬لە وێست بانكدا‪ .‬بــەاڵم لەالیەكەوە‬ ‫وەك وێست بانك بــەو ئاسانییە بە بیانوویەك بوو بۆ جێبەجێكردنی خەونی‬ ‫كەڵكی كارێكی لەم چەشنە ستراتیژییە دێرینەى سڕینەوەى حەماس لە غەززە‬ ‫نایەت‪ .‬لە ساڵی ‪ 1994‬و بەتایبەت بەجۆرێك‪ ،‬كە گیتۆ جارێكی دیكە‬ ‫كاتێك ئەرێل شارۆن لە سەرەتاكانی بەتەواوی بەدیبهێنرێت و دابمەزرێت‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪1994‬ـەوە‪ ،‬تەنانەت بەر لە‬ ‫ساڵی ‪2000‬دا وەك ســەرۆك وەزیــران‬ ‫دەسەاڵتی گرتە دەست‪ ،‬ستراتیژییەتی دەركەوتنی حەماس بۆ گرتنەدەستی‬ ‫ئیسرائیل بریتی بوو لەوەى غەززە بكات دەســەاڵت لە كەرتى غــەززە‪ ،‬خودی‬ ‫بە گیتۆیەك و بە ئاستێكیش ئومێدی پێگەى تایبەتی جیۆپۆلەتیكی كەرتى‬ ‫ئەوە هەبوو خەڵكی ئەوێ – كە ئەمڕۆ غەززە ئەم خاڵەى ڕوونكردەوە‪ ،‬كە هەر‬ ‫دانیشتوانەكەى یەك ملیۆن و هەشت كردارێكی تەمێكردنی دەستەجەمعی‪،‬‬ ‫سەد هەزار كەس دەبن – بۆ ئەبەد بە وەك ئەوەى ئێستا لەئارادایە‪ ،‬تەنها‬

‫ئەكادیمیا وەك هەمیشە بووە بە بەشێك‬ ‫لە مەكینەى ئایدیۆلۆژیا‪ .‬واتا سەنتەری‬ ‫نێودیسپلینەری هەرزلیا‪ ،‬وەك زانكۆیەكی‬ ‫موعتەبەر و گرنگ‪« ،‬ژوورێكی مەدەنی»‬ ‫دامەزراندووە‪ ،‬كە لەو ژوورەدا خوێندكاران‬ ‫خۆبەخشانە دەیانەوێت ڕۆڵی بڵندگۆی كەمپینی‬ ‫پروپاگەندەى ئیسرائیل لە دەرەوەى واڵت بگێڕن‬ ‫دەكرێت ئۆپەراسیۆنێك بێت بۆ كوشتار‬ ‫و وێرانكارییەكی دەستەجەمعی‪.‬‬ ‫بە كورتی‪ :‬ئۆپەراسیۆنێك بێت بۆ‬ ‫جینۆسایدێكی بەردەوام و هەمیشەیی‪.‬‬ ‫ئــاگــاداربــوون بەرانبەر بــەم كێشەیە‬ ‫هەرگیز ئــەو ژەنــەڕااڵنــەى پەشیمان‬ ‫نــەكــردەوە‪ ،‬كە چەندین فەرمانیان‬ ‫دەركــرد تاوەكو خەڵكی لە ئاسمان‬ ‫و دەریـــا و وشكانییەوە بۆمباران‬ ‫نــەكــەن‪ .‬كــەمــبــوونــەوەى ژمـــارەى‬ ‫فەڵەستینییەكان لــە تـــەواوای ئەو‬ ‫ناوچانەدا‪ ،‬كە لەڕووی مێژووییەوە هی‬ ‫فەڵەستینییەكانە‪ ،‬هێشتاش یەكێكە‬ ‫لە ڕوانگەكانی زایۆنیستی‪ .‬لە غەززە‪،‬‬ ‫ئێستا جێبەجێكردن و پیادەكردنی‬ ‫ڕوانگەیەكی لەم چەشنە‪ ،‬نائینسانیترین‬ ‫فۆرمی خۆى دۆزیوەتەوە‪.‬‬ ‫بەهێزكردنی تایبەتی ئەم شەپۆلەى‬ ‫هــێــرشــكــردنــە‪ ،‬وەك ڕابـــــردوو‪ ،‬بە‬ ‫چــەنــدیــن تێبینی و وردبـــوونـــەوەى‬ ‫دیــكــەوە دیــاریــدەكــرێــت‪ .‬نائارامیی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ناوخۆیی لە ساڵی ‪2011‬دا‬ ‫هێشتاش برەوی هەیە‪ ،‬نائارامییەك‪،‬‬ ‫لە قۆناغێكدا‪ ،‬داواكـــاری گشتیی بۆ‬ ‫كەمكردنەوەى تێچوونە سەربازییەكان‬ ‫بــەدوای خۆیدا هێنا‪ ،‬كە دەیویست‬ ‫بــودجــەى هــەاڵوســاوی «بــەرگــری»‬ ‫بگوازێتەوە بۆ بەشی خزمەتگوزاری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ .‬سوپا ئەم گواستنەوەیەی‬ ‫وەك خۆكوژییەك دەبینی‪.‬‬ ‫هیچ شتێك وەك ئۆپەراسیۆنێكی‬ ‫سەربازی ناتوانێت هەر هاوار و دەنگێك‬ ‫خەفە بكات‪ ،‬كە خوازیاری كەمكردنەوە‬ ‫یان بڕینی تێچوونە سەربازییەكانی‬ ‫دەوڵەتە‪.‬‬ ‫نیشانە و مــاركــە نمووییەكانی‬ ‫قۆناغەكانی پێشووی ئەم جینۆسایدە‬ ‫بــــەرفــــراوانــــە‪ ،‬لــــەم شــەپــۆلــەی‬ ‫هێرشكردنەشدا‪ ،‬دووبارە دەردەكەونەوە‪.‬‬ ‫دەكرێت جارێكی دیكە بەرگریكردنی‬ ‫گشتیی جولەكەكان لە كۆمەڵكوژیی‬ ‫خەڵكانی مەدەنی لە كەرتی غەززەدا‪،‬‬ ‫ببینینەوە ئەویش تەنانەت بەبێ بوونی‬ ‫یەك دەنگی ناڕەزایەتی بەرچاو‪ .‬لە تەل‬ ‫ئەبیب‪ ،‬ژمارەى كەمی ئەو كەسانەى‬ ‫جورئەتی ئــەوەیــان هــەبــوو دژ بەم‬

‫هێرشانە ناڕەزایەتی دەرببڕن‪ ،‬لەالیەن‬ ‫شەقوەشێنە جولەكەكانەوە كەوتنە بەر‬ ‫ڕەحمەتی لێدان و سەركوتكردنەوە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا پۆلیس بەرانبەر بەم كردەوانە‬ ‫تەنها رۆڵی بینەرێكی ڕووتی دەبینی‪.‬‬ ‫ئەكادیمیا وەك هەمیشە بــووە بە‬ ‫بەشێك لە ماكینەى ئایدیۆلۆژیا‪ .‬واتا‬ ‫سەنتەری نێودیسپلینەری هەرزلیا‪،‬‬ ‫وەك زانكۆیەكی موعتەبەر و گرنگ‪،‬‬ ‫«ژوورێكی مەدەنی» دامەزراندووە‪ ،‬كە‬ ‫لەو ژوورەدا خوێندكاران خۆبەخشانە‬ ‫دەیانەوێت ڕۆڵی بڵندگۆی كەمپینی‬ ‫پروپاگەندەى ئیسرائیل لە دەرەوەى‬ ‫واڵت بگێڕن‪.‬‬ ‫میدیاكان بە موتڵەقی خزمەت بە‬ ‫دەوڵەت دەكەن‪ ،‬ئەو میدیایانە بەهیچ‬ ‫جۆرێك ئەو كارەساتە ئینسانییەی‬ ‫ئیسرائیل ئەنجامی دەدات‪ ،‬نیشان‬ ‫نادەن و لە فەزای گشتیدا تەنها ئەم‬ ‫زانیارییە دەخەنە بەردەست‪« :‬جیهان‬ ‫لێمان تێدەگات و لەپشتی ئێمەوە‬ ‫وەستاوە»‪.‬‬ ‫ئــەم قسەیە لـــەوەوە هــاتــووە كە‬ ‫نوخبە سیاسییەكان لــە خــۆرئــاوا‬ ‫هێشتا درێژە بە لۆژیكی دامەزراندنی‬ ‫ئــەو پــارێــزەرە(حــەســانــە) كۆنە بۆ‬ ‫«دەوڵـــەتـــی جــولــەكــە» دەدەن‪.‬‬ ‫ســـەربـــاری ئــەمــە‪ ،‬مــیــدیــاكــان بە‬ ‫تـــەواوی ئــەو ئاستی ڕەوایەتییەیان‬ ‫بەدینەهێناوە كە ئیسرائیل بۆ سیاسەتە‬ ‫تاوانكارانەییەكانی پێویستی پێی هەیە‪.‬‬ ‫دیـــارە گەلێك ئــاوارتــەى ڕوون و‬ ‫ئاشكرای وەك میدیای فەرەنسی‪،‬‬ ‫بەتایبەت فرانس ‪ 24‬و بی بی سی هەن‪،‬‬ ‫كە بەشێوەیەكی شەرمەزارییانە بوون‬ ‫بە بڵندگۆی پروپاگەندەى دەوڵەتی‬ ‫ئیسرائیل‪.‬‬ ‫ئــەمــە بــەهــیــچ جــۆرێــك جێگای‬ ‫ســەرســوڕمــان نییە‪ ،‬چونكە گروپە‬ ‫لۆبییەكانی الیەنگری ئیسرائیل هێشتا و‬ ‫بە شێوەیەكی ماندوونەناسانە‪ ،‬كەیسی‬ ‫ئیسرائیل لە فەرەنسا و واڵتانی دیكەى‬ ‫ئەوروپا دەخەنەبەرباس و دەیكەن بە‬ ‫بابەتی خەبەر و هەواڵەكاكانیان‪ ،‬بەو‬ ‫جــۆرەى لە ویالیەتە یەكگرتووەكاندا‬ ‫دەكرێت‪.‬‬

‫رێگای پێشڕەوانە‬ ‫چ لــە ڕووبــــەڕووبــــوونــــەوە لــەگــەڵ‬ ‫بــەزیــنــدوویــی ســوتــانــدنــی گەنجێكی‬ ‫فەڵەستینی لە ئۆرشەلیم یان چ دەربارەى‬ ‫تەقەكردن لە دوو الوی دیكە‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەهۆى ئــەوەى تەنها خەریكی جۆرێك‬ ‫لە سەرگەرمی و كات بەڕێكردن بوون‬ ‫لە بیتونیا‪ ،‬یان كۆمەڵكوژیی تــەواوی‬ ‫خێزانەكان لە غەززە‪ ،‬پێویستە بڵێین ئەم‬ ‫كارانە تەنها كاتێك ئەنجام دەدرێن‪ ،‬كە‬ ‫ئینسانییەت لە قوربانییەكان دابماڵن‪.‬‬ ‫دەبێت بڵێم ئێستا لە كۆى ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا گەلێك كەیسی مەترسیدار‬ ‫هــەن‪ ،‬كــە داماڵینی ئینسانییەت لە‬ ‫ئینسانەكان‪ ،‬شتێكی وەها مەترسیداری‬ ‫بەدیهێناوە‪ ،‬كە تەنانەت مەحاڵیشە وێنای‬ ‫بكەین‪ ،‬هەر بەو جۆرەى ئەمڕۆ لە غەززەدا‬ ‫ئەم مەترسییە كارەساتبارە دەبینین‪ .‬بەاڵم‬ ‫جیاوازییەكی گرنگ لەنێوان ئەم كەیس و‬ ‫بابەتە مەترسیدارانەدا لەگەڵ كەیسەكانی‬ ‫ئیسرائیل بوونی هەیە‪ :‬فۆرمەكانی دیكەى‬ ‫تۆقاندن‪ ،‬لە سەرتاسەری جیهاندا وەك‬ ‫كرداری وەحشیانە و ترسناك و نائینسانی‬ ‫مەحكوم دەكرێن‪ ،‬لەكاتێكدا هێشتاش‬ ‫بــەڕوون و ئاشكرایی لەالیەن سەرۆكی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكان و ڕێبەرانی‬ ‫یەكێتی ئەوروپا و واڵتانی دیكەى دۆستی‬ ‫ئیسرائیل لە جیهاندا‪ ،‬ئەم كردەوانەی‬ ‫ئیسرائیل جەختیان لەسەر دەكرێتەوە و‬ ‫وەك كردەوەی ڕێپێدراو سەیر دەكرێن‪.‬‬ ‫تاكە بەختی خەباتی سەركەوتووانە‬ ‫دژ بە زایۆنیزم لە فەڵەستین‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئەجێندای مافەكانی هاوواڵتی و مافەكانی‬ ‫مــرۆڤ وەســتــاوە‪ ،‬كە لەنێوان هێڵێكی‬ ‫هەاڵتن و ڕاكردن لە یاسا و بابەتەكانی‬ ‫دیــكــەدا‪ ،‬هیچ جیاوازییەك دانانێت و‬ ‫ســەربــاری ئەمە‪ ،‬بــەڕوون و ئاشكرایی‬ ‫قوربانی و جەالد وەك یەك دەبینێت‪.‬‬ ‫ئەوانەى لە جیهانی عەرەبیدا دژ بە‬ ‫كەمینە ستەملێكراوەكان و كۆمەڵگا‬ ‫بێچارەكان تاوانگەلی كارەساتبار ئەنجام‬ ‫دەدەن و هەروەها ئەو ئیسرائیلییانەى ئەم‬ ‫تاوانانە دژ بە فەڵەستینییەكان ئەنجام‬ ‫دەدەن‪ ،‬هەموو ئــەم كەیسانە دەبــوو‬ ‫بە ستاندارە ئەخالقی و ئیتیكییەكان‬ ‫بخرێنە ژێر باری حوكم و دادوەرییەوە‪.‬‬ ‫هــەمــوو ئەمانە تــاوانــبــارانــی جەنگن‪،‬‬ ‫ئەگەرچی دەربارەى كەیسی فەڵەستین‪،‬‬ ‫ئــەوان ماوەیەكی زۆر پێشتر و بەر لە‬ ‫هەركەسێكی دیكە‪ ،‬دەستیانكردووە بەم‬ ‫تاوانانە‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا گرنگ نییە شوناسی ئایینی‬ ‫و مەزهەبی ئەو كەسانەى لەكارەساتێكی‬ ‫وەهــاوە دەگلێن هەر چییەك بێت یان‬ ‫لەالیەن كام مەزهەبەوە قسە دەكەن؛ چی‬ ‫ئەوانەى خۆیان وەك هێزگەلی جیهادی‬ ‫بناسێنن‪ ،‬چی جولەكە یان زایۆنیست‬ ‫بن‪ ،‬هەرچۆنێك بێت دەبێت لەگەڵ هەموو‬ ‫ئەوانەدا بەیەكسانی ڕەفتار بكرێت‪.‬‬ ‫ئەو جیهانەى بتوانێت دەبڵ ستاندارد‬ ‫بەكاربهێنێت تا ئیسرائیل ڕابگرێت‪ ،‬ئەو‬ ‫جیهانەیە كە بە شێوەیەكی ئەكتیڤتر و‬ ‫كاراتر كاردانەوە بەرانبەر بەهەموو ئەو‬ ‫تاوانە جەنگییانە نیشان دەدات نەك تەنها‬ ‫لە ئیسرائیل بەڵكو لە هەموو شوێنەكانی‬ ‫جیهاندا‪.‬‬ ‫وەستاندنی جینۆسایدی بــەرفــراوان‬ ‫لە غەززە و قەرەبووی مافە سەرەتاییە‬ ‫مەدەنی و هاواڵتییەكان و مافەكانی مرۆڤ‬ ‫بۆ فەڵەستینییەكان لە هەر شوێنێك‬ ‫بن‪ ،‬وەك مافی گەڕانەوە‪ ،‬تەنها رێگای‬ ‫كردنەوەى ئاسۆ و دیمەنێكی تازەیە بۆ‬ ‫دەستێوەردانی گرنگ و ڕێخۆشكردنی‬ ‫نــێــونــەتــەوەیــی لــە كـــۆى رۆژهــەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاستدا‪.‬‬ ‫سەرچاوەى ئەم وەرگێڕانە‬ ‫‪http://electronicintifada.‬‬ ‫‪net/content/israels-incre‬‬‫‪mental-genocide-gaza‬‬‫‪ghetto/13562‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )228‬دوشةممة ‪2014/12/22‬‬

‫خوێندنی مەال كوردەكان‬ ‫لە زانكۆکانی سودان‬ ‫مەترسییەكی دیكەی سەلەفیزم بۆ كۆمەڵگەی كوردی‬

‫ساالر تاوەگۆزی*‬ ‫لەسەردەمی وەزیــری پێشوی ئەوقاف‬ ‫و كاروباری ئاینییەوە‪ ،‬دیاردەیەك لەناو‬ ‫مەالكاندا سەری هەڵداوە‪ ،‬ئەویش ڕوكردنە‬ ‫واڵتی سودانە بۆ بەدەستهێنانی بڕوانامەی‬ ‫بەكالۆریۆس و ماستەر و دكتۆرا لە زانستە‬ ‫ئیسالمیەكاندا و لەوەیشدا مەال حیزبیەكانی‬ ‫ســەر بە حیزبە ئیسالمیەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان پشكی شێریان بەركەوتوە‪.‬‬ ‫مەال وەكو هەركەسێكی دیكە مافی‬ ‫خۆیەتی بخوێنێت و بڕوانامەی بەرز بەدەست‬ ‫بهێنێت‪ ،‬ئەگەر مەسەلەكە تەنها خوێندن‬ ‫بێت‪ .‬بەاڵم كێشەكان لەوێوە سەرهەڵدەدەن‬ ‫كاتێك مەسەلەكە دەبــێــتــە سیاسەت‪.‬‬ ‫هاوڕێیەكی ڕۆژنامەنوسم دیارە هەستی بەم‬ ‫مەترسییە كردبوو‪ ،‬بۆیە پەیوەندی بەمنەوە‬ ‫كرد تاوەكو بۆچونم سەبارەت بە ڕۆیشتنی‬ ‫مەالی كورد بۆ سودان بزانێت‪ ،‬ئیدی منیش‬ ‫وەكــئــەوەی بەردێك هەڵدرابێتە بیرمەوە‬ ‫شڵەژام و چەندین بیرو بۆچون لە مێشكمدا‬ ‫گەاڵڵە بــون‪ ،‬پاشان بۆچونەكانی خۆمم‬ ‫لەبۆی نارد‪ ،‬ئەویش لە دۆسیەیەكدا سودی‬ ‫لێ بینی‪ .‬بەاڵم بیركردنەوە لەمەسەلەكە بۆ‬ ‫چەند ڕۆژێك سەرقاڵی كردم و ناچار بوم لەم‬ ‫وتارەدا پوختەیەكی بخەمە ڕو‪.‬‬ ‫هەنوكە سەلەفیزم لە كۆمەڵگەی‬ ‫كوردیدا لەگەشەسەندندایە و لەوەیشدا چەند‬ ‫حیزبێكی بەناو عەلمانی تۆمەتبار دەكرێن‬ ‫بەوەی كە لەپشتیانەوە ڕاوەستاون تەنها‬ ‫لەبەرانبەر ئەوەی سەلەفیەكان بە سەرداری‬ ‫خۆیانیان دەزانن یان لەبەر ئەوەی كاریگەری‬ ‫بكەنە سەر كەمبونەوەی دەنگ و الیەنگریی‬ ‫ئــەو حیزبە ئیسالمیانەی كە عەجولن و‬ ‫دەست لە كاروباری سیاسی لەكوردستاندا‬ ‫وەردەدەن و لــە بـــەرژەوەنـــدی خۆیان‬ ‫ودەوڵەتانی پشتیوانیان دەیانقۆزنەوە‪.‬‬ ‫هــاوكــاری حیزبێكی عەلمانی بۆ‬ ‫سەلەفیەكان‪ ،‬مایەی نیگەرانییەكی زۆرە‪،‬‬ ‫چونكە سەلەفیەت گــەر لــەو الیــەنــەوە‬ ‫ســـودی هــەبــێــت كــە بــۆ ئــــەوان بــاشــە‪،‬‬ ‫لەچەندین الی دیكەوە زیــان بەكۆمەڵگە‬ ‫دەگــەیــەنــێــت‪ .‬بــەشــێــوەیــەك پێویستی‬ ‫بەلێكۆڵینەوەیەكی ورد هەیە و بێگومانیشم‬ ‫لە داهاتودا مەترسیەكانیان دێنە ناو ماڵی‬ ‫هەریەكێكمانەوە‪.‬‬ ‫لە بەرانبەر ئەو سیاسەتەی حیزبە‬ ‫بەناو عەلمانیەكانی هەرێم پەیڕەوی دەكەن‪،‬‬ ‫لەپێناو پــەروەردەكــردنــی سەلەفیەكان‬ ‫بەتایبەتی سەلەفیە مەدخەلیەكان‪ ،‬حیزبە‬ ‫ئیسالمیە سیاسیەكانی وەكــو یەكگرتو‪،‬‬ ‫كۆمەڵ و بزوتنەوە دیارە بیریان لە پەیوەندی‬ ‫گرتن لەگەڵ جــۆرە سەلەفیەكی دیكەدا‬ ‫كردوەتەوە‪ ،‬ئەویش (سەلەفیەتی سودانی)‬ ‫ـە كە لەڕێگەی ئەوانەوە چەندین مەال و‬ ‫كادیری خۆیان ناردوەتە ســودان تاوەكو‬ ‫بڕوانامە لەسەردەستی سەلەفیە سودانیەكان‬ ‫وەربگرن و دواجار لە گەمەیەكی سیاسیدا‬ ‫بەكاریان بهێنن‪.‬‬ ‫بــــەڕای مــن هــۆكــاری ڕوكــردنــی‬ ‫بەلێشاوی مەالكانی هەرێمی كوردستان بۆ‬

‫دیمەنی هۆڵێكی خوێندن لەیەكێك لەزانكۆكانی سودان‬

‫وەزارەتی ئەوقاف لەكابینەی پێشو بەو پێوەرەی كە‬ ‫وەزیرەكەی سەر بە ڕەوتێكی ئیسالمی خاوەن عەقیدەیەكی‬ ‫سەلەفی بو كارئاسانی بۆ ناردنی مەالكان بۆ سودانی‬ ‫مۆڵگەی سەلەفیەكان دەكرد‬ ‫هۆكاری ئەوەی مەالكانی هەرێمی كوردستان بەلێشاو رودەکەنە‬ ‫زانكۆکانی سودان بۆ بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەكالۆریۆس‬ ‫و ماستەر و دكتۆرا‪ ،‬بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە كورسیەكانی‬ ‫خوێندنی بااڵ لە كۆلێژەكانی شەریعە و خوێندنی ئیسالمی‬ ‫لەهەرێمی كوردستان بەتایبەتی و لەعیراق بەگشتی كەمن‬ ‫بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەكالۆریۆس و‬ ‫ماستەر و دكتۆرا لە زانكۆ سودانیەكان بۆ‬ ‫ئەوە دەگەڕێتەوە كە كورسیەكانی خوێندنی‬ ‫بااڵ لە كۆلێژەكانی شەریعە و خوێندنی‬ ‫ئیسالمی لەهەرێمی كوردستان بەتایبەتی‬ ‫و لــەعــیــراق بەگشتی كــەمــن‪ .‬هــاوزەمــان‬ ‫مەرجەكانی وەرگرتنی قوتابی لەخوێندنی بااڵ‬ ‫زۆر داخراون و بەئاسانی ڕێگە بەوەرگرتنی‬ ‫خــوازیــاران بەتایبەتی ئــەوانــەی ســەر بە‬ ‫وەزارەتــەكــانــی دەرەوەی خوێندنی بااڵن‬ ‫نادەن‪ .‬لەبەرانبەردا مەرجەكانی وەرگرتن لە‬ ‫خوێندنی بااڵ لە واڵتی سودان زۆر ئاسانن‪.‬‬ ‫هەروەها وەزارەتی ئەوقاف لەكابینەی‬ ‫پێشو بەو پێوەرەی كە وەزیرەكەی سەر‬ ‫بە ڕەوتێكی ئیسالمی خاوەن عەقیدەیەكی‬ ‫سەلەفی بو كارئاسانی بۆ ناردنی مەالكان‬ ‫بۆ سودانی مۆڵگەی سەلەفیەكان دەكرد‪،‬‬ ‫جگە لەوە لە سودان ڕەوتێكی سەلەفی توند‬ ‫هەیە و بەشێوەیەكی مەنهەجی كار لەبواری‬ ‫سیاسەتدا دەكات و یەكێك لە سیاسەتەكانی‬ ‫ڕەوتەكە ڕاكێشانی قوتابیانە لەدەوڵەتانی‬ ‫دیكەوە بۆ كۆلێژەكانی شەریعە و خوێندنی‬ ‫ئیسالمی لەواڵتەكەیان‪ ،‬تاوەكو لەو ڕێگەیەوە‬ ‫عەقیدەی خۆیان باڵو بكەنەوە و لەئاییندەدا‬ ‫بۆ دەســتــوەردان لەكاروباری سیاسی لە‬ ‫واڵتاندا كەڵكی لێوەربگرن‪.‬‬

‫سەلەفیەكانی ســودان هەژمونی‬ ‫خۆیان بەسەر زانكۆكانی واڵتدا بەگشتی و‬ ‫كۆلێژەكانی شەریعە و خوێندنی ئیسالمی‬ ‫دا سەپاندوە‪ ،‬تەنانەت وەهای لێهاتوە كە‬ ‫وەزیری خوێندنی بااڵ و توێژینەوەی زانستی‬ ‫سودانی (خمیس كجو كندە) بكەوێتە ژێر‬ ‫كاریگەری عەقیدە و ڕەوتــی سەلەفیەت‬ ‫لــەســودان و كارئاسانی بۆ سەلەفیەكان‬ ‫بكات و تەنانەت بیرو بــاوەڕی سەلەفیانە‬ ‫لەزانكۆكانی واڵتــدا بسەپێنێت‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫ئەو كابرایە لەمیانی كــردنــەوەی كۆلێژی‬ ‫(جبرە) داوای قەدەغەكردنی تێكەڵكردنی‬ ‫كــوڕان و كچان یــان ڕەگــەزی نێر و مێی‬ ‫لەزانكۆكان و دەستكێش لەدەستكردنی بۆ‬ ‫ڕەگەزی مێینە كردوە‪ ،‬كۆلێژەكەیش لەژێر‬ ‫چاودێری كۆمەڵەی كیتاب و سوننەدایە‬ ‫كە كۆمەڵەیەكی خــودان و تێڕوانینێكی‬ ‫سەلەفیانەیان هەیە‪.‬‬ ‫سەلەفیەكانی ســـودان تەنها لە‬ ‫زانكۆكانی واڵتی سوداندا هەژمونی خۆیان‬ ‫نەسەپاندوە‪ ،‬بەڵكو كاریگەرییان لە تەواوی‬ ‫جومگەكانی كۆمەڵگە كــردوە‪ ،‬لەوەیشدا‬ ‫كەڵكیان لە پاشەكشەی ڕۆشنبیران لەواڵت‬ ‫و پــرۆژە ڕۆشنبیرییەكان و بەخشینەوەی‬ ‫كۆمەك و هاوكاری بەخەڵكی كەمدەرامەت‬ ‫و وێرانی ئاستی ڕۆشنبیری كۆمەڵگەكەیان‬

‫و ناچاالكی عەلمانیەكانی واڵت و بەستنی‬ ‫پەیوەندی توندوتۆڵ لەگەڵ سەلەفی و شێخە‬ ‫سەلەفیەكانی سعودیە و میسر و بزوتنەوە‬ ‫سەلەفیە تەكفیرییەكان وەرگرتوە‪.‬‬ ‫لەهەموی مەترسیدارتر ئەوەیە‬ ‫سەلەفیەكانی ســودان بــەرەو سەلەفیەتی‬ ‫تەكفیری و جیهادی دەڕۆن‪ ،‬بۆیە من‬ ‫پێموایە دوای داعش سەلەفیە سودانیەكان‬ ‫دەبــنــە جێگەی مەترسی و دڵــەڕاوكــێــی‬ ‫جیهان‪ .‬هەروەها سەلەفیەتی سودانی لەناو‬ ‫جومگە سیاسیەكانی واڵتــدا بونیان هەیە‬ ‫و دەیانەوێت تێڕوانینەكانی خۆیان بەسەر‬ ‫كاروباری واڵتدا بسەپێنن و دژایەتی ئەوانی‬ ‫دیكەی ناموسوڵمان و نا سەلەفی بكەن‬ ‫وەكو مەسیحیەكان و سەلەفیە تەقلیدیەكان‬ ‫و سۆفیەكان و عەلمانیەكان‪.‬‬ ‫لە ڕوی مەنهەجی خوێندنیشەوە‬ ‫كۆلێژەكانی تایبەت بە شەریعەت و خوێندنی‬ ‫ئیسالمی لەسودان زۆر توندن ولەسەر بنەمای‬ ‫ڕەتكردنەوەی ئەوی دیكە بنیات نراون‪.‬‬ ‫بــۆیــە كاتێك مــەالیــەكــی كـــورد بۆ‬ ‫خوێندن ڕو دەكاتە ســودان و سەرجەم‬ ‫ئاسانكارییەكانی خوێندنەكەی بۆ دەكرێت‪،‬‬ ‫ئیدی لەڕوانگەی مەنفەعەتی شەخسییەوە‬ ‫باس لە سودان و ڕەوتە ئاینیە سەلەفیەكەی‬ ‫دەكات و خۆی و خەڵكانی دیكەیش لەكاتی‬

‫گەڕانەوەیدا بۆ هەرێمی كوردستان دەخاتە‬ ‫ژێر كاریگەری بیری سەلەفی سودانییەوە‬ ‫كە ئەمەیش جۆرێكە لەڕیكالم كــردن بۆ‬ ‫سەلەفیە سودانیەكان و بەوهۆیەوە مەالكانی‬ ‫دیكەیش بۆ خوێندن لەو واڵتە پاڵدەنێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم نازانێت لەڕێگەی ئاسانكاری بۆ‬ ‫خوێندنەكەیەوە خراوەتە ژێر كاریگەری بیری‬ ‫سەلەفیەوە‪.‬‬ ‫هەروەها یەكێكی دیكە لەدەركەوتەكانی‬ ‫كاریگەری بیری سەلەفی لەسەر ژمارەیەك‬ ‫لــە مــەالكــان تــەقــلــیــدكــردنــەوەی شێخە‬ ‫سەلەفیەكانە لە وتاردان و دەستڕاوەشاندن و‬ ‫دەنگ بەرزكردنەوە و هاواركردن و ناوزڕاندن‬ ‫و جنێودانە بە كەسایەتی و الیەنەكان و‬ ‫دوعــاكــردن بۆ غــەززە و خۆپێشاندانە بۆ‬ ‫مــورســی و بێهەڵوێستییە بــەرانــبــەر بە‬ ‫كۆبانێ و لەبیركردنی پێشمەرگەیە لەوتارو‬ ‫دوعاكانیان و بەشەهید نەزانینی ئێزدی و‬ ‫پێشمەرگەكان و الوازی هەستی نەتەوایەتییان‬ ‫و لــەبــەركــردنــی جــلــوبــەرگ و دیــزداشــەو‬ ‫كاڵوی ئەفغانی و عەرەبی و لەبیركردنی‬ ‫جلوبەرگی كــوردیــی و چونە ناوحیزبە‬ ‫ئیسالمیە سیاسیەكان و هاوسۆزییانە لەگەڵ‬ ‫ئیسالمی سیاسی لەجیهان و چونی مەالیەكە‬ ‫بەخاو وخێزان و قوتابیەوە بۆ ناو داعش‪،‬‬ ‫كە هەمو ئەمانە كلتوری بیری سەلەفی‬

‫عەرەبین و بەكۆمەڵگەی كــوردی نامۆن‪.‬‬ ‫لەم بارەیەیشەوە من لێرەدا ناوی كتێبەكەی‬ ‫(عەبدوڵاڵ قەسیمی)م بیردێتەوە كە خۆی‬ ‫پێشتر سەلەفی بوە و دواتر كتێبێكی بەناوی‬ ‫(عەرەب تەنها دیاردەیەكی دەنگییە) باڵو‬ ‫كردوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لەوەی گەر لەڕوانگەی‬ ‫فەلسەفەی شوێنەوە سەیر بكەین‪ ،‬ئەو مەال‬ ‫كــوردەی دەچێتە ناو واڵتی سودانی تژی‬ ‫بەسەلەفی وەكــو كەسێك دەكەوێتە ژێر‬ ‫كاریگەری واڵتەكە و و زانكۆكانیەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫لەفەلسەفەی شوێندا سەلمێنراوە كە شوێن‬ ‫هێزو دەسەاڵتێكی تایبەت بەخۆی هەیەو‬ ‫بەوهۆیەوە كاریگەری لەسەر مرۆڤەكان‬ ‫دادەنێت‪ ،‬بۆیە جێگەی گومان نییە مەالیەك‬ ‫كە دەچێتە فەزای شوێنێكی پڕ لە بیری‬ ‫سەلەفی جیهادییەوە لە سودان بەفەزاكە‬ ‫كاریگەر دەبــێــت و لەكاتی هاتنەوەیدا‬ ‫بۆ هەرێمی كوردستان ئەو كاریگەری و‬ ‫دەركەوتانەی بیری سەلەفی بۆ كۆمەڵگە‬ ‫دەگــوازێــتــەوە كــە باسمان كـــردن‪ ،‬ئەم‬ ‫حاڵەتەش تێبینی كراوە و كاریگەرییەكانی‬ ‫لە كۆمەڵگەی كوردیدا بەبەرچاوەوەن‪.‬‬ ‫بۆ ڕێگەگرتن لە دیاردەی ڕۆیشتنی‬ ‫مەالكان بۆ سودان‪ ،‬زیادكردنی كورسیەكانی‬ ‫خوێندنی بااڵ بۆ مەالكان و ئاسانكردنی‬ ‫مــەرجــەكــانــی وەرگــرتــنــیــانــە‪ ،‬خــۆ ئەگەر‬ ‫هاتو حكومەت ئەمەیشی بە ئــەرك زانی‬ ‫وابزانم كردنەوەی كۆلێژی شەریعە لەزانكۆ‬ ‫ئەهلیەكان و خوێندنی ماستەر تێیاندا‬ ‫كارێكی ئاسانە و لەوڕێگەیەوە دەتواندرێت‬ ‫ئەو پارەیەی مەالیەك لە خوێندنی بااڵ لە‬ ‫دەرەوەی واڵت خەرجی دەكات لە قازانجی‬ ‫زانكۆكانی هەرێم و بارودۆخە ئابوریەكەیدا‬ ‫بەكار بهێنرێت‪.‬‬ ‫هەروەها لەبیرمان نەچێت یەكێك‬ ‫لە هۆكارە بەهێزەكانی ڕوكردنی مەالكان‬ ‫لــە خوێندنی ماستەر و دكــتــۆرا الیەنە‬ ‫مادییەكەیەتی‪ ،‬چونكە موچەكەیان بە‬ ‫بەراورد بە هەڵگرانی بڕوانامەی بەكالۆریۆس‬ ‫لە وەزارەتــەكــانــی دیكە كەمە‪ ،‬یــان هەر‬ ‫خۆیان ئەو بڕە پارەیەی وەریدەگرن بەكەم‬ ‫دەزانــــن‪ ،‬لەحاڵەتێكدا ئــەگــەر هەڵگری‬ ‫بڕوانامەی بەكالۆریۆس بن‪ .‬بۆیە پێیانوایە‬ ‫گەر ماستەر یان دكتۆرایان بەدەست هێنا‬ ‫موچەكانیان زیاد دەكات و هاوكات دەرفەتی‬ ‫گوتنەوەی وانەیان لە قوتابخانە و پەیمانگا‬ ‫و زانكۆ ئاینیەكان بۆ دەڕەخسێت‪ .‬لەم‬ ‫بــارەدا ئەگەر حكومەت ئیمتیازاتەكانی‬ ‫بڕوانامەی بەكالۆریۆس بۆ مەالكان زیاد‬ ‫بكات و ئیمیتازاتی ئــەو مەالیانەی كە‬ ‫هەڵگری ماستەر و دكتۆران كەم بكاتەوە و‬ ‫مەرجەكانی مۆڵەتدان بەمەالیەك بۆ خوێندن‬ ‫لەسودان قورستر بكات و ژمارەی مۆڵەتەكان‬ ‫كەمتر بكاتەوە‪ ،‬یان ئەگەر بێت و وەزارەتی‬ ‫خوێندنی بااڵ دان بەبڕوانامەی زانكۆكانی‬ ‫سوداندا نەنێت یان مەرجدارتریان بكات‬ ‫كارێكی باشە تاوەكو ڕێگری لەدیاردەی‬ ‫ڕۆیشتنی مەال بۆ سودان بگیرێت‪.‬‬ ‫هەروەها پێموایە خوێندنی ماستەر‬ ‫و دكتۆرا الی هەندێك لە مەالكان بوەتە‬ ‫مۆدێل و حەزێك و بەو هۆیەوە دەیانەوێت‬ ‫پایەی كۆمەاڵیەتی و ئایینی خۆیان بەرزتر‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬هەروەك چۆن دەنگبەرزكردنەوە و‬ ‫دەستڕاوەشاندن لە وتاردان و تۆماركردنی‬ ‫وتارەكانیان بەكامێرا و حەزی دەركەوتن‬ ‫لەكەناڵەكانی ڕاگەیاندن الی هەندێكین بوەتە‬ ‫مۆدێل و دەیانەوێت ببنە ئەستێرەیەكی‬ ‫ئایینی‪ ،‬یان ناوبانگ پەیدابكەن و خەڵكان‬ ‫بۆخۆیان ڕابكێشن و دەنگی دەنگدەران‬ ‫لەكاتی دەنگدان بە سودی الیەنێكی سیاسی‬ ‫بشكێننەوە‪.‬‬ ‫*مامۆستای زانكۆ‬