501

‫جگە لە جێگری پارێزگار‬

‫"یەكێتی داوای ئیدارەی سێ‬ ‫قەزای هەولێر دەكات"‬

‫‪4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )501‬دو شةممة ‪2015/1/26‬‬

‫وەزارەتی كشتوكاڵ پالنی نیە‬

‫سێ هەزار تۆن گەنم لەناوچوەو‬ ‫ئاسایشی خۆراكیش دەكەوێـتە مەترسییەوە‬

‫جوتیاران ‪ 116‬ملیار دیناریان الی حكومەتی عیراقەو وەزیری دارایی‪-‬ش دەڵێت "پارەمان نییە"‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫پێدەچێت‪ ،‬ئەمساڵ بەرهەمی گەنم لەهەرێمی كوردستان كە بە ئاسایشی خۆراكی هەر‬ ‫واڵتێك دادەنرێت بەتەواوی روو لەكەمبونەوە بكات‪ ،‬چونكە تا ئێستا بەشی زۆری‬ ‫جوتیاران پارەی بەرهەمی گەنمی ساڵی ‪2014‬یان وەرنەگرتوە‪ .‬بەپێی زانیارییەكانی‬ ‫"چاودێر"یش ئه‌و بڕ‌ه پارەیه‌ی جوتیاران دەگاتە ‪ 116‬ملیار دینار‪ ،‬كە دەبێت حكومەتی‬ ‫عیراق بیدات‪ ،‬بەاڵم بەپێی وتەی پارلەمانتارێكی كورد لە پارلەمانی عیراق‪ ،‬وەزیری‬ ‫دارایی عیراق وتویەتی "پارەمان نییە"‪ .‬سەرەڕای ئەمەش بەهۆی نەبونی سایلۆوە تا‬ ‫ئێستا سێ هەزار تۆن گەنم لەناوچون‪ .‬هاوكات وەزارەتی كشتوكاڵی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستانیش هیچ پالنێكی بۆ ئەم كێشەیە نیە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە نائومێدبونی جوتیاران‬ ‫لە وەرگرتنی پارەكەیان‪ ،‬كاریگەریی خراپ لەسەر ئاسایشی خۆراك جێدەهێڵێت‪.‬‬

‫كەجەكە هۆشداریی دەداتە توركیا‪:‬‬

‫پرۆژەكەی ئۆجەالن جێبەجێبكەن‬

‫‪3‬‬

‫هەڕەشەی تیرۆر‪ ،‬جیاوازتر لەسەردەمی ‪11‬ی سێپتەمبەر‬

‫ئەوروپا دەكەوێتە حاڵەتی‬ ‫ئامادەباشییەوەو پێشبینی‬ ‫هێرشی نوێ دەكرێت‬ ‫‪2‬‬

‫‪6‬‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ جۆرجیۆ ئاگامبێن‬ ‫لەباره‌ی رووداوه‌كه‌ی شارلی هێبدۆ‬

‫چاودێر‪ -‬ئاژانسەكان‪ :‬كۆما جڤاكێن كوردستان‪ ،‬كەجەكە‪ ،‬هۆشداریی دەداتە بەرپرسانی توركیا‪ ،‬بەوەی كە پرۆسەی ئاشتی لە توركیا بە سستی بەڕێوەدەچێت‌و‬ ‫داواش دەكەن هەرچی زوە دانوستانی رەسمی لەنێوان حكومەت‌و عەبدوڵاڵ ئۆجەالندا بێتەكایەوە‪ .‬هاوكات راشیدەگەیەنن‪ ،‬قەندیل بە تەواوەتی پشتگیری لە پرۆژەكەی‬ ‫ئۆجەالن دەكەن بۆ ئاشتی‌و بەدەر لەوەش رێگەی دیكە رەتدەكەنەوە‪ .‬شاندی هەدەپە دوای ئەوەی لە دورگەی ئیمرالی گەڕانەوە‪ ،‬بەفەرمی‌و بەئاگاداری بەرپرسانی‬ ‫دەوڵەت لە رۆژی ‪22‬ی ئەم مانگە سەردانی قەندیلیان كردوە‪ .‬لەو كۆبونەوەیەدا شاندەكەی (ه‪.‬د‪.‬پ) بەقسەی هەندێك لە چاودێران پەیامێكی حكومەت‌و پەیامێكی‬ ‫عەبدولاڵ ئۆجەالنیان گەیاندۆتە قەندیل‪ .‬هەروەها لەپەنای ئەم نامەگەلەدا شاندەكە لەگەڵ بەرپرسانی ك‪.‬ج‪.‬ك سەبارەت بە كۆمەڵێك بابەتی نێونەتەوەیی‌و ناوچەیی‬ ‫گفتوگۆیان كردوە‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫بەهێزترین ئەگەر‬ ‫شێرکۆ فەتاح‬ ‫ئەدەبی ئەڵمانی ئەوەیە نرخی بەنزین‬ ‫دەوڵەمەند دەکات بكرێتە ‪ 500‬دینار‬ ‫‪1‬‬

‫‪3‬‬

‫راپۆرت و هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )501‬دو شةممة ‪2015/1/26‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫هەڕەشەی تیرۆر‪ ،‬جیاوازتر لەسەردەمی ‪11‬ی سێپتەمبەر‬

‫ئەوروپا دەكەوێتە حاڵەتی ئامادەباشییەوەو‬ ‫پێشبینی هێرشی نوێ دەكرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫گــەورە بەرپرس و سەرۆكەكانی ئەوروپا‬ ‫پێیانوایە «هەڕەشەكانی تــیــرۆر‪ ،‬زۆر‬ ‫جیاوازترە لە سەردەمی ‪11‬ی سێپتەمبەر»‪.‬‬ ‫بەڵكو ئێستا وەكو دێڤید كامیرۆن سەرۆك‬ ‫وەزیرانی بەریتانیا دەڵێت «رەوشی ئێستای‬ ‫جیهان زۆر مەترسیدارەو هەڕەشەیەكی‬ ‫بــەهــێــزو مەترسیدارێكی مسۆگەریش‬ ‫بەتایبەتی لەسەر ئەوروپا هەیە كە پێدەچێت‬ ‫چەند هێرشێكی تیرۆریستان چاوەڕێی‬ ‫بكات»‪ .‬ئەمە جگە لــەوەی كە سەرۆكی‬ ‫ئینتەرپۆل (پۆلیسی نێودەوڵەتی) پێیوایە‬ ‫رەوشی ئێستا و كۆنترۆڵكردنی تێرۆر زۆر‬ ‫ئەستەمە‪ .‬سەرنوسەری تازەی رۆژنامەی‬ ‫(شارلی ئیبدۆ)ش پێیوایە لەمەودوا ئایین‬ ‫بەتەواوی ئاوێتەی سیاسەت بووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئیتر دیموكراسی كەوتۆتە مەترسییەوەو‬ ‫وەزیــری دەرەوەی بەریتانیاش وتارێكی‬ ‫رون و ئاشكرا‪ ،‬لە دەیلی تەلەگراف لەسەر‬ ‫رەوشەكە باڵودەكاتەوە‪.‬‬ ‫بەپێی زانیاریی ئاژانسەكان‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫دەزگا هەواڵگریی و ئەمنییەكانی ئەوروپا‬ ‫شڵەژانێكی زۆریــان پێوە دیــارەو هەموو‬ ‫واڵتێك ترسی لەتیرۆر هەیەو تەنانەت‬ ‫چاودێریی وردی ئەو كەسانەش دەكەن كە‬ ‫گومانلێكراون و لەسەر خاكی ئەو واڵتانەن‪،‬‬ ‫بەتایبەت بەریتانیاو ئیتاڵیا ترسەكەیان‬ ‫زیاترە لە واڵتەكانی تر‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫كــە فەرمانگەكانی كــۆچــبــەران‪ ،‬داوای‬ ‫توندوتۆڵتركردنی سنوورەكانیان دەكەن‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی رێگە لەهاتنە ناوەوەی نایاسایی‬ ‫بگرن و چیتر كۆچبەرو پەنابەر نەیەنە‬ ‫ئەو واڵتانەوە‪ ،‬ئەم ترسەش زیاتر واڵتانی‬ ‫وەكو ئیتاڵیاو فەرەنساو یۆنان دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫بــەتــایــبــەت كــە تــرســیــان لــەدزەكــردنــی‬ ‫تیرۆریستان هەیە وەكو پەنابەر لەتوركیاوە‬ ‫بێن بۆ ئەو واڵتانە‪.‬‬ ‫لەتازەترین لێدوانیدا رۆب وینرایت سەرۆكی‬

‫وەزیری دەرەوەی بریتانیا‪ :‬سەركەوتن بەسەر تێرۆر لە عیراق و سوریا‬ ‫دەبێتە لەناوبردنی داعش و كوژانەوەی كڵپەی تیرۆر لە هەموو دونیادا‬ ‫سەرنوسەری نوێی شارلی ئیبدۆ‪ :‬دیموكراسی لەمەترسیدایەو دەبێت‬ ‫واڵتانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست بەرەو عەلمانیەت هەنگاوبنێن‬ ‫پۆلیسی نــێــودەوڵــەتــی (ئینتەرپۆل)‪،‬‬ ‫ئــەوەی دووپــاتــكــردەوە كە هێزەكانیان‬ ‫لەهەموو ئەوروپا خستۆتە ئامادەباشییەوە‬ ‫چاودێرییەكی وردی رەوشەكە دەكــەن‪،‬‬ ‫بەتایبەت كە ئەم رەوشەی ئەمڕۆ ئەوروپای‬ ‫گرتۆتەوە لە دوای ‪11‬ی سێپتەمبەری‬ ‫‪2001‬ەوە ئەمە یەكەمجارە هەڕەشەكانی‬

‫تیرۆر بگاتە ئەم ئاستە‪ ،‬چونكە ئەمجارە‬ ‫هەموو گروپە تیرۆریستییەكانی دونیا‬ ‫هاودەنگن لەسەر پەشێوی نــانــەوە لە‬ ‫ئەوروپا‪.‬‬ ‫الی خۆشیەوە سەرنوسەرە تازەكەی‬ ‫(شارلی ئیبدۆ)‪ ،‬كە لە ‪7‬ی ئەم مانگە‬ ‫ســەرنــووســەرو ستافە سەرەكییەكەی‬

‫بەدەستی تیرۆریستان لە پاریس كوژران‪،‬‬ ‫رایگەیاند‪ :‬ئێمە دەمێكە هۆشداریمان‬ ‫داوە لــەبــارەی مەترسییەكانی ئایین‪،‬‬ ‫چونكە بەداخەوە ئایین بەتەواوی ئاوێتەی‬ ‫سیاسەت بـــووەو ئــەمــەش مەترسییە‬ ‫گەورەكەی سەر دیموكراسیەو پێویستە‬ ‫واڵتانی گەورەی وەكو ئەمریكاو بەریتانیا‪،‬‬

‫لە واڵتانی عەرەبی و خۆرهەاڵت‪ ،‬ئیش‬ ‫لــەســەر ئـــەوە بــكــەن كــە حــوكــم لەو‬ ‫واڵتانە بــەرەو عەلمانیەت بچێت‪ ،‬نەك‬ ‫بەپێچەوانەوە ئەوانەی بوونەتە عەلمانیش‬ ‫ئێستا بــەرەو ئیسالمییەكی توندڕەو‬ ‫بگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫دواجار‪ ،‬ئەمریكاش جارێكی تر داوای لە‬

‫واڵتانی ئەوروپا كرد‪ ،‬بەپەلەو بەوردی‬ ‫پێداچوونەوەو چاودێری ئەو كەسانە‬ ‫بكەن كە پێشتر گومانلێكراو بوونەو‬ ‫رەگەزنامەی ئەو واڵتانەیان هەیە‪.‬‬ ‫وەزیــــری دەرەوەی بەریتانیاش كە‬ ‫سەرپەرشتی دوا كۆنگرەی لەندەن‪-‬ی كرد‬ ‫كە ‪ 21‬واڵتی دژە تێرۆر بەشدارییان تێدا‬ ‫كردبوو‪ ،‬لە وتارێكی دا كە لە رۆژنامەی‬ ‫(دەیلی تەلەگراف) باڵویكردۆتەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەو تاوانانەی كە لە فەرەنساو ئوسترالیاو‬ ‫نێجیریاو پاكستان روویاندا‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لەو شێوازە برینداركەرانەی كە داعش‬ ‫لەدژی بارمەتە ژاپۆنییەكان كردی‪ ،‬زیاتر‬ ‫سوربونی ئێمەو ‪ 60‬واڵتە هاوپەیمانەكەی‬ ‫دژی داعشی تەئكید كردەوە كە تا یەك‬ ‫تیرۆریست مابێت ئێمە كۆڵنادەین ‪.‬‬ ‫فیلیب هاموند‪ ،‬دەشڵێت‪ :‬ئێمە دڵنیایین‬ ‫كــە پێشكەوتن لــە عــیــراق و سوریا‬ ‫لەدژی تیرۆریستان بەدەستبێت‪ ،‬دەبێتە‬ ‫هۆكارێكی ســەرەكــی و زیــنــدوو‪ ،‬بۆ‬ ‫لەناوبردنی داعش و كوژانەوەی كڵپەی‬ ‫تیرۆر لە هەموو دونیا‪.‬‬ ‫توركیاش ئەو مەتەڵەیە كە تائێستا‬ ‫ئەوروپییەكان بۆیان حەل ناكرێت و‬ ‫سەرجەم واڵتانی ئەوروپاو ئەمریكاش‬ ‫چاوەڕوانی هەڵوێستێكی روونتر لەتوركیا‬ ‫دەكـــەن‪ ،‬چونكە وردە وردە گومانی‬ ‫ئەوروپییەكان لە توركیا زیاتر دەبێت‬ ‫و بــاس لەبەڵگەش دەكــرێــت لەسەر‬ ‫هاوكاریكردنی توركیا بۆ داعش بەتایبەت‬ ‫لەسوریا‪ ،‬چونكە دوا هەڵوێستی توركیا‬ ‫ئــەوەبــووە كە ئـــەوان دژی داعــش و‬ ‫حكومەتی ئەسەدن‪ ،‬یان دەڵێن داعش و‬ ‫‪ PKK‬جیاوازیان نییە بۆ ئێمە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫تەنیا قسەیەو لەئێستاشدا قسە بەتەنیا‬ ‫«داد»ی ئەوروپییەكان نــادات‪ ،‬كە لە‬ ‫لوتكەی هەڕەشەی تیرۆردان‪.‬‬

‫یەمەن‪ ..‬ئەگەری گەڕانەوەی عەلی عەبدوڵاڵ ساڵح‬

‫خوێن تەوێڵی حوسییەكانی گرتوە‬ ‫شرۆڤە ڕاپۆرت‪ :‬بابان حەمە‬ ‫(ساحة التغیر) ئەو مەیدانەی لە سەنعای پایتەختی‬ ‫یەمەندا‪ ،‬سەروەرختی ئــەو گۆڕانكارییانەی‬ ‫هەندێك واڵتانی عەرەبی لەدوای تونس‌و میسر‬ ‫گرتەوە‪ ،‬خۆپیشاندانی تێدا جۆشوخرۆش دەدراو‬ ‫داوای روخانی حكومەت‌و البردنی سەرۆكی‬ ‫واڵت (عەلی عەبدوڵاڵ ساڵح)و بەشداری كارای‬ ‫حوسییەكان (شیعە زەیدییەكانی یەمەن)ی تێدا‬ ‫ئەنجامدەدرا‪ ..‬ئەمڕۆش بەهەمانشێوە‪ ،‬هەمان‬ ‫جۆش‌وخرۆشان‌و بگرە مەترسیدارترو خوێناوی‬ ‫تری تێدا بەڕێوە دەچێت‪ ،‬بەاڵم ئەمجارە لەسەر‬ ‫دەستی حوسییەكان‌و هوتافی (جەنگ‌و خوێن)‬ ‫بۆ دوبارە البردنەوەی سەرۆكی ئێستای واڵت‬ ‫(عبدربە منصور هادی)‌و روخانی حكومەت‌و‬ ‫هاتنیان بۆ سەر دەسەاڵت‌و بەشداری سیاسی‪.‬‬ ‫كۆشكی كۆمارییان كۆنتڕۆڵكرد‬ ‫ئــەو خــۆپــیــشــانــدانــەی دوێــنــێ لــە سەنعای‬ ‫پایتەخت بەڕێوەچو‪ ،‬دەكرێت بڵێن گەورەترین‬ ‫خۆپیشاندانی ئــەو واڵتــەیــە لــەچــوار ساڵی‬ ‫رابردوی دەستبەرداربونی عەلی عەبدواڵ ساڵح‌و‬ ‫دەستبەكاربونی مەنسوڕ هادی وەك سەرۆكی‬ ‫واڵت‪.‬‬ ‫ئــەوەی ئێستا لەیەمەن دەگــوزەرێــت‪ ،‬تەنها‬

‫خۆپیشاندان‌و خرۆشانی سەرشەقام نییە‪،‬‬ ‫ئــەوەی لەیەمەندا دەگــوزەرێــت‪ ،‬حاڵی حازر‬ ‫بەكۆنتڕۆڵكردنی كۆشكی كۆماری لە ‪20‬ی ئەم‬ ‫مانگە‌و پێچۆڵكردنی سەرۆك كۆمار (عبدربه‬ ‫منصور هــادی)و كۆنتڕۆڵكردنی دام‌و دەزگا‬ ‫حكومییەكان‌و وەزارەت ‌و شوێنە هەستیارو‬ ‫گرنگەكانی حكومەتی یەمەندا خۆی دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫عەلی عەبدواڵ ساڵح و كورسییەكە!‬ ‫هەموو ئەم گۆڕانكارییانە لەو واڵتــەدا‪ ،‬پاش‬ ‫ئەوەدێت كە دوێنێ لەپارلەمانی یەمەن‪ ،‬كە ‪11‬‬ ‫ساڵە هەڵبژاردنی بۆ نەكراوە یەكالكردنەوەی‬ ‫دەستلەكاركێشانەوەی سەرۆكی واڵت (عبدربە‬ ‫منصور هادی) تاووتوێ دەكات‪ ،‬كە ئەمەش‬ ‫بەواتای ئەوەی كە زۆرینەی پارلەمانی واڵت‬ ‫(كە حزبی كۆنگرەی گەل (كە عەلی عەبدواڵ‬ ‫ساڵح‪-‬ی سەرۆكی پێشوی واڵت سەرۆكایەتی‬ ‫دەكات) باڵی بەسەردا گرتوە‪( ،‬یەحیا راعی)‬ ‫رادەسپێرێت كە بۆ ماوەی ‪ 60‬رۆژ بەشێوەی‬ ‫كاتی ســەرۆكــی كاربەڕێكخەری واڵت بێت‌و‬ ‫پاش ئەوە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەواڵتدا‬ ‫ئەنجامبدرێت‪ ،‬كە بەشی هەرەزۆری چاودێرانی‬ ‫سیاسی لەمیدیا عەرەبییەكان‪ ،‬باس لەوە دەكەن‬ ‫كە ئەم هاوكێشە سیاسییە بەمانای هاتنەوەو‬ ‫دیسانەوە خــۆپــااڵوتــنــەوەی عەلی عەبدوڵاڵ‬ ‫ساڵحی سەرۆكی پێشوی واڵت دێت بۆ گرتنەوە‬

‫دەستی پۆستی سەرۆكایەتی واڵت‪ .‬ئەمەش‬ ‫دیسان بەواتای تەریككردن‌و پەراوێزخستنی‬ ‫حوسییەكانی یەمەنە كە بەشیعە زەیدییەكان‬ ‫ناسراون‪ ،‬ئەمەش هیچ بیانویەك ناهێڵیتەوە كە‬ ‫خوێن تەوێڵی حوسییەكانی یەمەن نەگرێت!‬ ‫خوێن بەڕێوەیە؟!‬ ‫هەموو ئــەم روداو و گــۆڕانــكــاری‌و هاوكێشە‬ ‫سیاسییانەیش بۆتە بەنزین‌و لەسەر ئاستی یەمەن‬ ‫بەگشتی‌و چەكدارە حوسییەكان بەتایبەتی‌و‬ ‫لێرەو لەوێ چەندین شەڕی میلیشیایی دژ بە‬ ‫سوپاو دام‌ودەزگا ئەمنییەكانی یەمەن‪ ،‬لەالیەن‬ ‫چەكدارە حوسییەكانەوە ئەنجامدەدرێت‪ ،‬تا‬ ‫كار گەیشتۆتە ئــەوەی بەتەواوەتی سەنعای‬ ‫پایتەختی یەمەن بەكۆشكی كۆماری‌و چەندین‬ ‫وەزارەت‌و شوێنی هەستیاری ئەمنی‌و ئاسایش‬ ‫كۆنتڕۆڵبكەن‪.‬‬ ‫ئەوەی لەئێستادا حوسییەكانی یەمەن ئەنجامی‬ ‫دەدەن‪ ،‬بەشەڕی میلیشیا چەكدارییەكانەوە‬ ‫تا دەگاتە خستنی پایتەخت‌و كۆنتڕۆڵكردنی‪،‬‬ ‫ئاگرێك نییە وا زوو خامۆشبكرێت‪ ،‬لەبەر‬ ‫هیچ نا لەبەر ئەوەی كە لەسەردەمی كەوتنی‬ ‫رژێمی پادشاییەوە ‪ ،1962‬تا ئێستایش خۆیان‬ ‫بەسەركوت‌و زوڵملێكراو و چەوساوەو پەراوێزخراو‬ ‫دەزانن‌و دەیانەوێت بەشداری دەسەاڵت‌و حوكم‌و‬ ‫ئەزمونكردنی فەرمانڕەوایی بكەن لەواڵتدا‪.‬‬

‫حوسییەكان كێن؟‬ ‫حوسییەكان‪ ،‬یاخود (حركە انصار الله)‪ ،‬بزوتنەوەیەكی سیاسی‪ ،‬چەكداری‪ ،‬ئاینیە لەپارێزگای‬ ‫(صعدە)ی یەمەندا و لەسەر دەستی (حسین الحوثی‪ -‬كە ساڵی ‪ 2004‬لەسەر دەستی هێزە‬ ‫ئەمنییەكانی یەمەن كوژرا) كە بەڕابەری رۆحی حوسییەكان دادەنرێت‪ ،‬ساڵی ‪ 1992‬دامەزراوە‪،‬‬ ‫بەوە دەناسرێن كە سەری خەنجەری دژایەتیكردنی عەلی عەبدوڵاڵ ساڵح‌و حزبی كۆنگرەی گەلن كە‬ ‫ناوبراو سەرۆكایەتی دەكات‪.‬‬ ‫لەئێستادا (بدرالدین الحوثی)و كوڕەكەی (عبدالملك بدرالدین) سەرۆكایەتی ئەم بزوتنەوەیە‬ ‫دەكەن‪ .‬بەدرەدین كوڕە گەورەی رابەڕی گەورەی حوسییەكان (حسین الحوثی)یە كە ‪ 2004‬هێزە‬ ‫ئەمنییەكانی یەمەن كوشتیان‪.‬‬ ‫رەگ‌و ریشەی حوسییەكان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪ ،1986‬كاتێك (حسین الحوثی) گروپێكی پێكهێنا‬ ‫لەژێر ناوی (اتحاد الشباب) بۆ خوێندن‌و توێژینەوەی مەزهەبی زەیدی (كە خۆیان بەنەڕەتی شیعەو‬ ‫دواكەوتەی زەیدی كوڕی عەلی دادەنێن)‪ ،‬پاش یەكگرتنەوەی هەردو یەمەنی باكورو باشور ‪،1990‬‬ ‫ئەم گروپەیان كردە حزبێكی ئاینی كە ناویان نا (حزب الحق)‪.‬‬ ‫پاشان ساڵی ‪ ،2002‬حسێن بەدرەدین بزوتنەوەیەكی سیاسی لەژێر ناوی (أنصار الله) دروستكردو‬ ‫شانەی چەكداری‌و كۆمیتەی سیاسی‌و چاالكی نهێنی بۆ پێكهێناو (الله أكبر‪ ..‬الموت اڵمریكا‪..‬‬ ‫الموت إلسرائیل‪ ..‬اللعنە علی الیهود‪ ..‬النصر لإلسالم) كردە دروشم (تا ساڵی ‪ 2004‬بەردەوام بو تا‬ ‫كوژرانی (حسین الحوثی) بەسەردا هات‌و ملمالنێكە هێندەی تر رەوشی خوێناویتری بەخۆوە بینی‪.‬‬ ‫نێوان ساڵی ‪ ،2005-2004‬بەخوێناوینرین ماوە دادەنرێت لەنێوان حوسییەكان‌و سوپاو هێزەچەكدارییە‬ ‫ئەمنییەكانی یەمەندا‪ ،‬كە زیاتر لە ‪ 4‬هەزار چەكدار لەهێزەكانی ئەمن‌و سوپای یەمەنیان كوشت‌و‬ ‫لەبەرامبەریشدا نزیكەی ‪ 660‬چەكداری حوسی كوژران‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )501‬دو شةممة ‪2015/1/26‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫هەرێمی كوردستان نیگەرانە لە بانگهێشتنه‌كردنی بۆ كۆنگرەی لەندەن‬ ‫فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێم‪:‬‬

‫ناڕەزایی خۆمان گەیاندۆتە شارەداری لەندەن‬ ‫بۆ ئەوەی راستەوخۆ كار لەگەڵ حكومەتی‬ ‫عیراق بكەن لەو بوارانەی تێیدا دەتوانن‬ ‫هاوكاری‌و كۆمەكەكانمان زیاتر بكەین‪.‬‬ ‫ئەم پاڵپشتییە بۆ كوردیشە لەكاتێكدا‪،‬‬ ‫كە گوشاری زیاتر دەخەینە سەر داعش‪،‬‬ ‫تاكو كۆتایی بەو گەمارۆیە بێنێت‪ ،‬كە‬ ‫خستویەتییە سەر خەڵكی عیراق‪.‬‬ ‫جین ساكی لەلێدوانێكی رۆژنامەنوسیدا‪،‬‬ ‫ئــامــاژەی بــەوەشــدا‪ ،‬حــەیــدەر عەبادی‪،‬‬ ‫نــوێــنــەری حــكــومــەتــی عــیــراق بــو لە‬ ‫كۆنفرانسەكە‪ ،‬كوردیش بەشێكن لەعیراق‪،‬‬ ‫بۆیە نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەكانی‬ ‫ئەوانیشی دەكرد‪.‬‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫دوای ئــەوەی رۆژی ‪22‬ی ئــەم مانگە‬ ‫لەشاری لەندەنی پایتەختی بەریتانیا‬ ‫كۆنگرەی واڵتانی هاوپەیمانی دژی داعش‌و‬ ‫تیرۆر بەڕێوەچو‪ ،‬هەرێمی كوردستان‬ ‫بانگهێشتی كۆبونەوەكە نەكرا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫نیگەرانیی سەرۆكی هەرێمی لێكەوتەوە‪.‬‬ ‫هاوكات ســۆران جەمال تاهیر‪ ،‬جێگری‬ ‫بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی‬ ‫دەرەوەی هــەرێــمــی كــوردســتــان‪ ،‬بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەوان ناڕەزایی‬ ‫هەرێمی كوردستانیان لەوبارەیەوە بە‬ ‫شارەداری لەندەن گەیاندوە‪.‬‬

‫سەرۆكایەتیی هەرێم نیگەرانە‬ ‫لەبەیاننامەیەكدا مەسعود بــارزانــی‪،‬‬ ‫سەرۆكی هەرێمی كوردستان‪ ،‬رایگەیاند‪،‬‬ ‫كۆنگرەی لەندەن لەكاتێكدا دەبەسترێت كە‬ ‫كوردستان لەشەڕێكی راستەوخۆ‌و تونددایە‬ ‫بەرانبەر تیرۆریستانی داعش‌و رۆژانە بە‬ ‫خوێنی گەشی پێشمەرگە قارەمانەكان‪،‬‬ ‫شكستی گەورە توشی تیرۆریستانی داعش‬

‫«‬

‫كۆنگرەكەی لەندەن‬ ‫رۆژی پێنجشەممەی رابـــردو لەشاری‬ ‫لەندەن بەبەشداری ‪ 21‬واڵت كۆنگرەی‬ ‫واڵتانی هاوپەیمانی دژی داعش بەڕێوەچو‪،‬‬ ‫كۆبونەكە بۆ تاوتوێكردن‌و پیشاندانی‬ ‫توانای ئەو ‪ 21‬واڵتە بو لە بەرەنگاربونەوەی‬ ‫داعش‌و ئەو بڕیارانەی پێویستە لەچەند‬ ‫مانگی داهاتودا بدرێن‪ ،‬بەاڵم نوێنەری‬ ‫هەرێمی كوردستان بانگێشتی كۆبونەكە‬ ‫نەكرا‪.‬‬

‫ئەمریكا‪ :‬هاوكاریكردنی حكومەتی عیراق‬ ‫پاڵپشتیشە بۆ كورد‬

‫دەبێت‌و لــەدوای پەالماری تیرۆریستانی‬ ‫داعش‪ ،‬پێشمەرگە بەخوێنی خۆی سەدان‬ ‫هــەزار ئـــاوارەی پێكهاتە نەتەوەیی‌و‬ ‫ئایینییەكانی پاراستوە‌و چەندین ناوچەی‬ ‫بەرفراوانی بە بێ رەچاوكردنی پێكهاتەی‬ ‫دانیشتوانی ئــەم نــاوچــانــە لــەدەســت‬ ‫تیرۆریستان رزگار كردوە‪.‬‬ ‫سەرۆكی هەرێم‪ ،‬دەشڵێت «چاوەڕێی‬ ‫ئــەوەمــان دەكــــرد‪ ،‬هــەمــو الیـــەك رێز‬ ‫لــەقــوربــانــیــدانــی گــەلــی كــوردســتــان‌و‬

‫قارەمانێتیی پێشمەرگە بگرن‌و داوای‬ ‫بەشداربونی نوێنەری كوردستان لەم‬ ‫كۆنگرەیە‌و كۆنگرە هاوشێوەكان بكەن‪.‬‬ ‫هیچ گومانێك لــەوەدا نییە كە ئێستا‬ ‫كــاریــگــەرتــریــن هێز كــە بەشێوەیەكی‬ ‫راستەوخۆ‌و و كردەیی روبەڕوی تیرۆریزمی‬ ‫جیهانی بــۆتــەوە هــێــزی پێشمەرگەی‬ ‫كوردستانە‪ ،‬لێرەدا ناڕەزایەتی خۆمان‌و‬ ‫خەڵكی كوردستان ئاڕاستەی رێكخەرانی‬ ‫ئەم كۆنگرەیە دەكەین‌و جێگەی دڵگرانیی‬

‫ئێمەیە كە شەهیدبون‌و قوربانیدان بەشی‬ ‫خەڵكی كوردستان بێت‌و ئیعتبارەكەش بۆ‬ ‫خەڵكی تر هەژمار بكرێت»‪.‬‬ ‫ئەمریكا‪ :‬هەرێمی كوردستان بەشێكە لە‬ ‫عیراق‬ ‫لــە بــەرامــبــەردا وتــەبــێــژی وەزارەتــــی‬ ‫دەرەوەی ئەمریكا‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬كۆنگره‌ی‬ ‫لەندەن هەلێك بو‪ ،‬تاكو گروپێكی بچوك‬ ‫لەئەندامانی هاوپەیمانێتییەكە كۆببنەوە‬

‫چاودێران خوێندنەوەی جیاواز دەكەن‬ ‫هەر لەوبارەیەشەوە مامۆستایەكی زانكۆ‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬هۆكارەكانی‬ ‫بانگێشتنەكردنی كــورد دەگــەڕێــتــەوە‬ ‫بــۆ ئـــەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‬ ‫لەچوارچێوەی عیراقدا تائێستا تەماشای‬ ‫شەڕی داعش دەكات‪ ،‬ئەوان پێیانوایە‪،‬‬ ‫سەرۆكوەزیرانی عیراق وەك نوێنەری‬ ‫هەمو پێكهاتەكانی عیراقە‪ ،‬جۆرێك‬ ‫لەالوازی دیبلۆماسیەتی كوردیش هەیە‪،‬‬ ‫نەیتوانیوە بەشێوەیەكی جوانتر ئەوە‬ ‫بسەلمێنێت كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‬ ‫پاڵپشی راستەوخۆی كورد بكات‪ ،‬نەك‬ ‫لەرێی بەغدادەوە‪ ،‬بەڵكو لەرێی هەرێمی‬ ‫كوردستانەوە‪ ،‬لۆبی كوردیش لەدەرەوە‬ ‫الوازە‪.‬‬ ‫د‪.‬رێبوار كەریم مەحمود‪ ،‬وتیشی «یەكێك‬ ‫لەو بەڵێنانەی ئەمریكا داویەتی بە حەیدەر‬ ‫عــەبــادی ئــەوەیــە‪ ،‬جــیــاوازتــر مامەڵەی‬ ‫لەگەڵدا بكات‪ ،‬كە پێشتر لەگەڵ مالیكیدا‬

‫مامەڵەی كــردوە‪ ،‬بۆیە ئەمە یەكێكە لە‬ ‫ئەولەویەتیەكانی ئەمریكا»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬راشیگەیاند‪ ،‬ئەگەر بەم شێوەیە‬ ‫مامەڵەی ئەمریكا لەگەڵ كوردا بەردەوام‬ ‫بێت‪ ،‬بەڵگەیە لەسەر ئەوەی حكومەتەكانی‬ ‫دەرەوە پشتگیری كورد ناكەن‌و كاریگەری‬ ‫لەسەر ساردبونەوەی كورد دەبێت لەشەڕی‬ ‫داعشدا‪.‬‬ ‫فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە‪:‬‬ ‫ناڕەزاییەكانمان گەیاندە لەندەن‬ ‫الی خــۆشــیــەوە‪ ،‬جــێــگــری ســەرۆكــی‬ ‫فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی‬ ‫هەرێمی كــوردســتــان‪ ،‬بــۆ «چــاودێــر»‬ ‫رەتــیــدەكــاتــەوە پــەیــوەنــدی بــە الوازی‬ ‫دیــبــلــۆمــاســیــەتــی كـــــوردەوە هەبێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم جەخت دەكــاتــەوە كــە دەبــوایــە‬ ‫هەرێمی كوردسان بەشێوەیەكی فەرمی‬ ‫بانگهێشتكرابایە‪ ،‬چونكە پێشمەرگەو‬ ‫هەرێمی كوردستان تاكە هێزن‪ ،‬روبەڕوی‬ ‫تیرۆرستان دەبنەوە‪.‬‬ ‫كاروان جەمال تاهیر‪ ،‬راشیگەیاند‪ ،‬ئێمە‬ ‫ناڕەزایی خۆمان دەربــڕی‌و بەشارەداری‬ ‫لەندەنیشمان گەیاند‪ ،‬ئەویش پێی وتین‬ ‫بەگرنگیەوە پەیامه‌كه‌تان دەگەیەنین‌و‬ ‫لەكۆنفرانسەكانی ئایندە ئومێدەوارین كورد‬ ‫وەك بەشێكی سەرەكی لەروبەڕوبونەوەی‬ ‫تیرۆر رۆڵی لەبەرچاو بگیرێ‪.‬‬ ‫وتیشی «لێرە بەتێگەیشتنی ئێمە ئەو‬ ‫كۆنفرانسە بۆ بەشداریكردنی سەرۆكی ئەو‬ ‫واڵتانەبوە كە بەشدارن لەهاوپەیمانێتیی‬ ‫دژی داعش‪ ،‬بۆیە هەرێمی كوردستانیش‬ ‫لەچوارچێوەی عیراق حساب كراوە»‪.‬‬

‫ئەمڕۆ ئەنجومەنی بااڵی نەوت‌و گاز نرخی بەنزین دیاریدەكات‬

‫بەهێزترین ئەگەر ئەوەیە نرخی بەنزین بكرێتە ‪ 500‬دینار‬

‫«‬

‫پاس‌و تاكسی نرخی بەنزین بۆ هەر لیترێك‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪ ،‬ئاودێر نەسرەدین‪:‬‬ ‫بڕیاربو دوێنێ‌ كۆبونەوەی ئەنجومەنی بااڵی ‪ 500‬دینارو بۆ ئۆتۆمبێلی تایبەت ‪ 600‬دینار‬ ‫نــەوت‌و گــاز بۆ چاوخشاندنەوە بەنرخی بێت‪ ،‬بەاڵم هێشتا یەكالكەرەوە نییە‪.‬‬ ‫بەنزیندا بكرێ‪ ،‬بەاڵم كۆبونەوەكە بۆ ئەمڕۆ‬ ‫دو شەممە دواخــرا‪ ،‬هاوكات هاواڵتیان لە بڕیاری كۆتایی الی ئەنجومەنی بااڵی نەوت‌و‬ ‫گازە‬ ‫تــۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانەوە هەڵمەتێكیان‬ ‫بــۆ دابــەزانــدنــی نــرخــی بــەنــزیــن بــۆ ‪ 500‬ئەندامێكی لیژنەی سامانە سروشتییەكان‬ ‫دینار دەستپێكردوە‪ .‬وەزارەتـــی سامانە لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪،‬‬ ‫سروشتییەكانیش پێشنیازی ‪ 500‬دیناری بــڕیــاروایــە‪ ،‬ئــەمــڕۆ لیژنەی نـــەوت‌و گاز‬ ‫بۆ لیترێك بەنزین بۆ ئۆتۆمبێلی كرێ‌و ‪ 600‬كۆببنەوە‪ ،‬بۆ پێداچونەوە بەنرخی بەنزین‪،‬‬ ‫دینار بۆ تایبەت كردوە‪ .‬سەرۆكی لیژنەی داوامــانــكــردوە‪ ،‬كەمترین نــرخ بۆ بەنزین‬ ‫دارایی پارلەمانیش‪ ،‬دەڵێت «بەرێژەی ‪ %16‬دابــنــرێــت‪ ،‬بــەاڵم تائێستا نرخی بەنزین‬ ‫دیارینەكراوە‪ ،‬كە نرخەكە چەندە‪.‬‬ ‫نرخی بەنزین لەهەمو جیهان دابەزیوە»‪.‬‬ ‫شێركۆ جەودەت‪ ،‬بە»چاودێر»یشی راگەیاند‪،‬‬ ‫تا ئێستا وەزیری سامانە سروشتییەكان نرخی‬ ‫لە جیهاندا نرخی بەنزین هەرزان بوە‬ ‫لــــەدوای هێرشەكانی داعـــش لــە مانگی بەنزینی دیارینەكردوە‪ ،‬بڕیاری كۆتایی لە الی‬ ‫حوزەیرانی ساڵی رابردودا بۆ سەر عیراق‌و ئەنجومەنی بااڵی نەوت‌و گازی هەرێمە‪.‬‬ ‫ناوچە دابڕێندراوەكان‌و قەیرانی داراییەوە‬ ‫نرخی بەنزین لە ‪ 500‬دینار كرا بە ‪ 900‬دینار‪.‬‬ ‫نەوت‪ ،‬بەنزینیش هەرزان دەكات‬ ‫ئێستا لە بازاڕەكانی جیهاندا نرخی نەوت هاوكات پسپۆڕێكی ئابوری‪ ،‬دەڵێت «بەنزین‬ ‫روی لە داكشان كردوە‪ ،‬بەم هۆیەشەوە نرخی بەشێكە لەپێكهاتەكانی نــــەوت‪ ،‬ئەو‬ ‫بەنزین روی لە داكشان كردوە‪ ،‬هەربۆیە لە پااڵوتگانەی كەرەستە سەرەتاییەكان بە‬ ‫هەرێمی كوردستانیش داوا دەكرێت‪ ،‬نرخی هــەرزان وەردەگــرن‪ ،‬دەتوانن بەهەرزانیش‬ ‫بەنزین بكرێتەوە بە ‪ 500‬دینار‪.‬‬ ‫دەرهاویشتەكانی خۆیان بفرۆشن‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫لەگەڵ دابەزینی نرخی نــەوت‪ ،‬بەنزینیش‬ ‫هەرزان دەبێت‪ ،‬دابەزینی نرخ بەشێوەیەكی‬ ‫پێشنیازی سامانە سروشتییەكان‬ ‫بەپێی هەندێ سەرچاوەی رۆژنامەنوسی‪ ،‬گشتی زەرەری دەبێت بۆ عیراق‌و هەرێمی‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی حكومەتی كوردستان‪ ،‬بــەو پێیەی ئابورییەكەمان‬ ‫هەرێمی كوردستان پێشنیازی كــردوە‪ ،‬بۆ پێشت بەنەوت دەبەستێت»‪.‬‬

‫نرخی بەنزین لەهەمو جیهان دابەزیوە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ئەوەی نرخی یەك بەرمیل نەوت بەرێژەی‬ ‫‪ %50‬كەمبۆتەوە‪ ،‬لەهەندێ واڵتــی وەكو‬ ‫سودان‌و لیبیاو سوریا نرخی بەنزین كەمترە‬ ‫وەك لەكوردستان‪ ،‬لەبەرئەوە كاتی ئەوە‬ ‫هاتوە كە ئیتر لەكوردستانیش بەنزین هەرزان‬ ‫بكرێت‪ ،‬چونكە تێچوەكەی ‪ 400‬دینارەو بە‪900‬‬ ‫دینار دەدرێت‪ ،‬هەمو لیترێك بەنزین حكومەت‬ ‫‪ 500‬دینار قازانج دەكات‪ ،‬لەم قەیرانی دارایی‌و‬ ‫بێ موچەییەدا نرخی بەنزین هەرزان بكرێت‪.‬‬ ‫عیزەت سابیر‪ ،‬بۆ «چاودێر»ی رونكردەوە‪،‬‬ ‫سێ دراسەیان پێشكەش بە وەزارەتی سامانە‬ ‫سروشتییەكان‌و ئەنجومەنی بااڵی نەوت‌و گاز‬ ‫كردوە‪.‬‬

‫پارلەمانتارێك‪ :‬حكومەت ترسی‬ ‫هەیە هەرزانكردنی بەنزین‬ ‫ببێتەهۆی بەقاچاخ بردنی‬

‫د‪ .‬محەمەد رەئوف‪ ،‬وتیشی «ئەگەر نرخی‬ ‫بەنزین دابــەزێــت‪ ،‬كاریگەریی نەرێنی‬ ‫دەبێت بۆ خەڵكی كوردستان‌و چاالكییە‬ ‫ئابورییەكان‪ ،‬بەمەرجێك شتەكانی تر وەك‬ ‫خۆی بمێنێتەوە»‪.‬‬

‫دەبێت نرخی بەنزین هەرزان بكرێت‬ ‫الی خۆشیەوە سەرۆكی لیژنەی دارایــی‬ ‫لەپارلەمانی كــوردســتــان‪ ،‬رونــیــكــردەوە‪،‬‬ ‫لەئەنجامی بەدواداچونێك بەرێژەی ‪%16‬‬

‫هەڵمەتی ‪ 500‬بۆ بەنزین‬ ‫هاوكات لە تــۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیسبوك‬ ‫هاواڵتیان هەڵمەتێكیان دەستپێكردوە‪ ،‬داوا‬ ‫دەكەن كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‬ ‫نرخی بەنزین لە ‪ 900‬دینارەوە بكات بە ‪500‬‬ ‫دینار‪.‬‬ ‫ئەم هەڵمەتەش دوای ئــەوەی دێت كە لە‬ ‫تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانەوە چەند هەڵمەتێك‬ ‫دژی چەند هەنگاوێكی حكومەت كــران‪،‬‬ ‫لەوانە پەشیمانكردنەوەی پارلەمان لە كڕینی‬ ‫ئۆتۆمبێل بۆ ئەندامەكانی‪.‬‬ ‫هۆكاری دواخستنی هەرزانكردنی بەنزین‬ ‫لــەوبــارەیــەوە رێـــواس فــایــەق‪ ،‬ئەندامی‬

‫لیژنەی سامانە سروشتییەكانی پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬رەخنە لە ئەنجومەنی بااڵی‬ ‫نەوت‌و گاز دەگرێت‪ ،‬بەوەی كۆبونەوەكانیان‬ ‫زۆر درەنــگــدەخــەن‪ ،‬مــاوەی دو هەفتەیە‬ ‫بڕیارە ئەو ئەنجومەنەبۆ كەمكردنەوەی‬ ‫نرخی بەنزین كۆ ببێتەوە‪ ،‬بەاڵم كۆبونەوەكە‬ ‫ناكرێ‪.‬‬ ‫ئــەو ئەندامەی سامانە سروشتییەكانی‬ ‫پارلەمانی كوردستان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪ ،‬باس‬ ‫لەوەشدەكات‪ ،‬دواخستنی كۆبونەوەكان بۆ‬ ‫هێشتنەوەی نرخی بەنزینە بەو شێوەیەی‬ ‫ئێستا‪ ،‬تاكو كۆتایی ئــەم مانگەو لەو‬ ‫دواخستنەكەشدا رۆژان ــە ملیۆنان دۆالر‬ ‫جیاوازییەكەی دەبێت‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬وتیشی «لەئێستادا مەنتق‬ ‫دەخــوازێــت كە نرخی بەنزین نیواو نیو‬ ‫دابەزێت‪ ،‬بەو پێیەی یەكێكە لە پێكهاتەكانی‬ ‫نــەوت‌و نەوتیش بــەرێــژەی زیاتر ‪%50‬ی‬ ‫دابەزیوە‪ ،‬بەتایبەت كە لە كەركوك‌و ناوەند‬ ‫نرخەكە دابەزیوە»‪.‬‬ ‫ئــەنــدامــەكــەی هــۆكــاری مــانــەوەی نرخی‬ ‫بەنزین بەو شێوەیەی ئێستا بۆ دو هۆكار‬ ‫دەگەڕێنێتەوە‪ ،‬دەڵێت «داواكارییەكی زۆر‬ ‫هەیە‪ ،‬نرخەكە بكرێـتەوە بە ‪ ،500‬بەاڵم‬ ‫ترسێك الی حكومەت هەیە‪ ،‬بــەوەی بۆ‬ ‫كەركوك قاچاخچێتی پێوە بكرێت‌و دواتر‬ ‫نەتوانن بڕی پێویست دابینبكەن‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لەوەی حكومەتی هەرێم دەیەوێت ئەو نرخە‬ ‫تا مانگی شوبات بهێڵێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )501‬دو شةممة ‪2015/1/26‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫زانكۆی سلێمانی لێكتێگەیشتن‌و پەیوەندیی پتەوی لەگەڵ زیاتر لە ‪ 50‬زانكۆی جیهاندا هەیە‬ ‫پڕۆفیسۆر د‪ .‬سەاڵح سەعید‪ ،‬سەرۆكی زانكۆی سلێمانی‪ ،‬بۆ»چاودێر»‬ ‫سازدانی‪ :‬النە كاشان‌و‬ ‫ئازاد سەراوی‬ ‫سەرۆكی زانكۆی سلێمانی‪ ،‬رایدەگەینێت‪،‬‬ ‫لە چەند ساڵی رابردودا زانكۆی سلێمانی‬ ‫هەنگاوی زۆرباشی بەرەوپێشەوە ناوە‬ ‫لەسەر ئاستی خوێندنی بااڵو توێژینەوە‌و‬ ‫بنیاتنانی تۆڕێكی پەیوەندیی پتەو لەگەڵ‬ ‫زانكۆكانی جیهاندا‪ ،‬لەئێستاشدا نامەی‬ ‫لێكتێگەیشتن‌و پەیوەندیی پتەومان لەگەڵ‬ ‫زیاتر لە ‪ 50‬زانكۆ لەسەرتاسەری جیهاندا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫پڕۆفیسۆر د‪.‬سەاڵح سەعید‪ ،‬لەم‬ ‫«چاودێر»‪،‬‬ ‫لەگەڵ‬ ‫دیالۆگەیدا‪،‬‬ ‫ئاشكراشیدەكات‪ ،‬سیستمی دكتۆرا لە‬ ‫زانكۆی سلێمانیدا سیستمێكی تازەیە‪،‬‬ ‫سیستمی دكتۆرای سپلیت سایتە‪،‬‬ ‫ئەوجۆرە سیستمە بەوشێوازەی دكتۆرا‬ ‫نییە كە لەپێشتردا پیادەدەكرا لەزانكۆكانی‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬بەڵكو پڕۆژەی دكتۆرای‬ ‫هاوبەشە لەنێوان دو سەرپەرشتیار‪،‬‬ ‫سەرپەرشتیارێكی ناوخۆیی لەناو زانكۆی‬ ‫سلێمانی‪‌ ،‬و سەرپەرشتیارێكیش لە‬ ‫دەرەوەی زانكۆی سلێمانی‪ ،‬واتە یەكێك‬ ‫لە زانكۆ پێشكەوتوە یان دەزگا زانستییە‬ ‫ئەكادیمییە پێشكەوتوەكانی جیهان‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەو كارانەی لە چەند ساڵی‬ ‫رابردودا لە زانكۆی سلێمانی كراون‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت لە روی زانستی‌و پرۆگرامەكانی‬ ‫خوێندن‌و توێژینەوەی زانستی‪ ،‬خۆیان لە‬ ‫چییدا دەبینەوە؟‬ ‫د‪.‬سەاڵح سەعید‪ :‬زانكۆی سلێمانی‬ ‫زانكۆی دایكە‪ ،‬یەكێكە لە گەورەترین‌و‬ ‫كۆنترین زانكۆكانی كوردستان‪ ،‬ئەم‬ ‫زانكۆیە بە پێچەوانەی ئەو بیروبۆچون‌و‬ ‫قسەوباسانەیە‪ ،‬كە هەندێجار لە دەزگاكانی‬ ‫راگەیاندنەوە دەیڵێن‪ ،‬جا بە نەشارەزایانە‬ ‫یان بەهۆی ئەوەی كە زانیاریی تەواویان‬ ‫لەبەردەستدا نییە باڵویدەكەنەوە‪ ،‬ئێمە‬ ‫ناڵێین ئەو قسانە ‪ %100‬راست نین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەندێ پێوەر هەن پێویستە ئێمە سەیری‬ ‫بكەین‪ ،‬هەندێ هەڵسەنگاندنی تەواو هەیە‬ ‫بۆ زانكۆی سلێمانی پێویستە ئاماژەی‬ ‫پێبدەین‪ ،‬ئەویش ئەوەیە كە لە چەند‬ ‫ساڵی رابردودا زانكۆی سلێمانی هەنگاوی‬

‫زۆرباشی بەرەوپێشەوە ناوە لەسەر ئاستی‬ ‫خوێندنی بااڵو توێژینەوە‌و بنیاتنانی‬ ‫تۆڕێكی پەیوەندیی پتەو لەگەڵ زانكۆكانی‬ ‫جیهاندا‪ ،‬لە ئێستاشدا زانكۆكەمان نامەی‬ ‫لێكتێگەیشتن‌و پەیوەندیی پتەوی لەگەڵ‬ ‫زیاتر لە ‪ 50‬زانكۆ لەسەرتاسەری جیهاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬وەك واڵتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا‪،‬‬ ‫بریتانیا‪ ،‬ئەڵمانیا‪ ،‬سوید‪ ،‬ئیسپانیاو‬ ‫زۆربەی واڵتانی ئەوروپی‪ ،‬جگە لە هەندێك‬ ‫لەواڵتە عەرەبییەكان‌و واڵتانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ئاسیاش‪ ،‬كە ئەو پەیوەندییانەش تەنها‬ ‫مەرەكەبی سەر كاغەز نین‪ ،‬بەڵكو هەموی‬ ‫ئاڕاستەكراون بەرەو سودوەرگرتن‌و‬ ‫زانستی‌و‬ ‫توێژینەوەی‬ ‫گۆڕینەوەی‬ ‫بەشداریپێكردنی یەكتری لە خوێندنی بااڵو‬ ‫دكتۆراو توێژینەوەی زانستیدا‪.‬‬ ‫هەروا زانكۆی سلێمانی لە ماوەی دو‬ ‫سێ ساڵی رابردودا توانیویەتی ئاستی‬ ‫توێژینەوەكانی بەرزبكاتەوە بۆ ئاستێك‬ ‫كە بگاتە ئاستی پلەبەندە جیهانییەكان‪،‬‬ ‫بۆ نمونە تەنها لەساڵی ‪ 2014‬دا كۆلێژی‬ ‫زانست‪-‬ی زانكۆی سلێمانی زیاتر لە ‪200‬‬ ‫توێژینەوەی باڵوكردوەتەوە لە گۆڤارە‬ ‫نێودەوڵەتییەكاندا كە لە پلەبەرزەكانن‪،‬‬ ‫ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر ئاست‌و‬ ‫ناوی زانكۆكە‪ ،‬واتا ئەو قسەیەی كە‬ ‫باسدەكرێت‌و دەوترێت زانكۆكان دورن‬ ‫لە توێژینەوە تاڕادەیەك بەسەر هەمو‬ ‫بوارەكانداو بەسەر هەمو زانكۆكاندا‬ ‫جێبەجێنابێت‪ ،‬هەروا یەكێك لە خاڵەكانی‬ ‫تر كە ئێمە سودمان لێوەرگرتون‪ ،‬سیستمی‬ ‫دكتۆرا لە زانكۆی سلێمانیدا سیستمێكی‬ ‫تازەیە‪ ،‬هەرچەندە تاڕادەیەك لە زانكۆكانی‬ ‫تر پەیڕەوكراوە‪ ،‬بەاڵم لە زانكۆی سلێمانیدا‬ ‫زۆر بە باشی پیادەكراوەو دەرەنجامی‬ ‫باشی هەیەو بەرەوپێشتریش دەچێت‪،‬‬ ‫ئەوەش سیستمی دكتۆرای سپلیت سایتە‪،‬‬ ‫ئەمجۆرە سیستمە بەو شێوازەی دكتۆرا‬ ‫نییە كە لەپێشتردا پیادەدەكرا لە زانكۆكانی‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬بەڵكو پڕۆژەی دكتۆرای‬ ‫هاوبەشە لەنێوان دو سەرپەرشتیار‪،‬‬ ‫سەرپەرشتیارێكی ناوخۆیی لەناو زانكۆی‬ ‫سلێمانی‌و سەرپەرشتیارێكیش لە دەرەوەی‬ ‫زانكۆی سلێمانی‪ ،‬واتا یەكێك لەزانكۆ‬ ‫پێشكەوتوە یان دەزگا زانستییە ئەكادیمییە‬ ‫پێشكەوتوەكانی جیهان لە بریتانیا‪،‬‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬سویدو ئەمەریكا‪ ،‬هەروەك لە‬

‫ئێستادا ئێمە زۆر پڕۆژەی دكتۆرامان‬ ‫هەیە كە خوێندكار كاری لەسەر دەكات‌و‬ ‫بە هاوبەشی لەنێوان زانكۆی سلێمانی‌و‬ ‫زانكۆیەكی دەرەوەدا دەكرێت‪ ،‬هەروەك من‬ ‫وەكو خۆی دو پڕۆژەی دكتۆرام هەیە‪ ،‬كە‬ ‫بە هاوبەشی لەگەڵ زانكۆیەكی سویدی‪-‬دا‬ ‫سەرپەرشتی ئەو پڕۆژەیە دەكەین‪ ،‬ئەمەش‬ ‫كرانەوەیەكی گەورەیە بۆ زانكۆی سلێمانی‪،‬‬ ‫بێگومان ئەگەر ئاستی زانستی ئەوكارانەی‬ ‫دەیانكەین لە ئاستی پێویستدا نەبێت‪،‬‬ ‫ئەوا ئەو زانكۆ پێشكەوتوانە نەدەهاتنە‬ ‫پێشەوەو ئەو پڕۆژانەمان لەگەڵدا بكەن‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە زۆر مامۆستامان هەیە لەگەڵ ئەڵمانیا‬ ‫توێژینەوەی هاوبەشیان هەیە‪ ،‬خوێندكاری‬ ‫دكتۆرای هاوبەشیان هەیە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫لەگەڵ ئەو هەمو بارودۆخە خراپە داراییەی‬ ‫كە زانكۆكان پێیدا تێپەڕدەبن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫توێژینەوەی زانستی لە زانكۆی سلێمانی‬ ‫هەر بەردەوامە‪ ،‬هەروا رەنگە لە هەندێك لە‬ ‫كۆلێژەكاندا ئاستی توێژینەوە زانستییەكان‬ ‫لە ئاستی چاوەڕوانیی ئێمەدا نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە زۆربەی كۆلێژە زانسییەكاندا بەتایبەتی‬ ‫ئاستی توێژینەوەكان ئاستێكی باشیان‬ ‫تێپەڕاندوەو بەرەو بەنێودەوڵەتیبون‬ ‫رۆیشتون‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەپێی ریزبەندیی جیهانی‪،‬‬ ‫زانكۆكانی هەرێمی كوردستان لە چ‬ ‫ئاستێكدان؟‬ ‫زۆرجار‬ ‫سەعید‪:‬‬ ‫د‪.‬سەاڵح‬ ‫لەراگەیاندنەكانەوەو بە نەشارەزایانە‬ ‫حوكمدەدرێت لەسەر ئەوەی كە‬

‫بابەتی ریزبەندیی زانكۆكان‪ ،‬ئەوەی‬ ‫زۆرجار لە راگەیاندنەكاندا باڵودەكرێتەوە‬ ‫پشتدەبەستێت بە زانكۆیەكی ئیسپانی‪،‬‬ ‫كە لەسەر بنەمای وێبسایت ئەو ریزبەندییە‬ ‫دەكات‪ ،‬وێبسایتیش هەموان دەزانین‬ ‫دروستكراوی دەستی مرۆڤ خۆیەتی‪،‬‬ ‫ئەو داتاو زانیارییانەی تێیدا دادەنرێت‬ ‫دەتوانرێت بە ویستی مرۆڤەكان دەستكاری‬ ‫بكرێن‪ ،‬و هیچ بنەمایەكی لێكۆڵینەوەی‬

‫دەستوەردانی حزبی لەناو زانكۆی‬ ‫سلێمانی بەهیچ شێوەیەك بونی نییە‬ ‫ناشاردرێتەوە زانكۆكانی كوردستان‬ ‫لەئاستێكی دواوەن لەئاستی ریزبەندی‬ ‫زانكۆكانی جیهاندا‪ ،‬نەك زانكۆكانی‬ ‫كوردستان بەڵكو زانكۆكانی عێراق‌و‬ ‫زانكۆكانی زۆر لەواڵتانی دەوروبەریشمان‌و‬ ‫زانكۆی زۆربەی واڵتە عەرەبییەكان‪ ،‬كە‬ ‫ئەمانە لەئاستێكی زۆر دواوەین لەریزبەندی‬ ‫زانكۆكانی جیهاندا‪.‬‬

‫مەیدانی تێدا نیە‪ ،‬كە بتوانین بڕیاری لەسەر‬ ‫بدەین‪ ،‬بەاڵم سێ دامەزراوەی گەورە هەیە‬ ‫لە جیهاندا كە ریزبەندیی زانكۆكان دەكەن‪،‬‬ ‫ئەو سێ دامەزراوەیەن كە دەتوانرێت بۆ‬ ‫ریزبەندیی زانكۆكان پشتیان پێببەسترێت‪،‬‬ ‫كە ئەو دەزگایانەش كۆمەڵێك بنەمایان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەگەر ئێمە باسی بنەماكان بكەین‪،‬‬ ‫ئەوا ئاسان نییە زانكۆكانی كوردستان‬

‫بتوانن بە ئاسانی بچنە ئەو ریزبەندییەوە‌و‬ ‫كێبڕكێ لەگەڵ زانكۆكانی جیهاندا بكەن‪،‬‬ ‫بۆیە كە دەوترێت زانكۆكانی كوردستان‬ ‫زۆریان ماوە بگەنە ئەو ئاستە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫هۆكارەكەی ئەوەیە ئێمە كارمان زۆر‬ ‫پێویستە بۆ ئەوەی بگەینە ئەو ئاستەو‬ ‫بتوانین ئەو بنەمایانە جێبەجێ بكەین‪.‬‬ ‫یەكێك لە پرسیارەكان بۆ چونە نێو‬ ‫زانكۆكانی جیهان ئەوەیە چەند مامۆستای‬ ‫نێودەوڵەتیت هەیە وانە بڵێتەوە؟ چەند‬ ‫خوێندكاری نێودەوڵەتیت هەیە لە‬ ‫زانكۆكەتدا؟ بەاڵم زانكۆكانی كوردستان‬ ‫بە زەحمەت دەتوانێت خوێندكارەكانی‬ ‫واڵتی خۆی یان كوردستان وەربگرێت‪،‬‬ ‫ناتوانێت خوێندكارێكی نێودەوڵەتی یان‬ ‫خوێندكارێكی واڵتێكی تر وەریبگرێت‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش كاریگەری لەسەر ئەو ریزبەندییە‬ ‫هەیە‪ ،‬یان رێژەی مامۆستا بۆ خوێندكار‬ ‫چەندە؟ ئێمە بۆ نمونە ساڵی رابردو وتومانە‬ ‫توانای وەرگرتنی ‪ 3000‬خوێندكارمان هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەژێر فشاری هاواڵتیان‌و وەزارەت‌و‬ ‫حكومەتدا ‪ 6000‬خوێندكارمان بۆ نێردراوە‪،‬‬ ‫كە ئەمەش بێگومان ئاستی زانكۆكەمان‬ ‫دادەبەزێنێت‪ ،‬لەبەرئەوە ئەوە غەدرە كە‬

‫بە زانكۆ بوترێت بەرەوپێشەوە ناڕوات‪،‬‬ ‫هۆكارەكە زانكۆ نییە‪.‬‬ ‫یان ئەوەی پەیوەندی بە توێژینەوەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆ نمونە ئەوە بنەمایەكە كە تا چەند‬ ‫توێژینەوەكانی ناو زانكۆكەت كراون بە‬ ‫سەرچاوە؟ ئەوە لەزانكۆی سلێمانی ‪%20‬ە‪،‬‬ ‫مادام ئێستا مامۆستاكانمان نزیكەی ‪200‬‬ ‫توێژینەوەیان لە گۆڤارە نێودەوڵەتییەكاندا‬ ‫باڵوكردوەتەوە‪ ،‬كەواتە ئەم توێژینەوانە‬ ‫دەبنە سەرچاوە بۆ توێژینەوەی مامۆستای‬ ‫تر‪ ،‬بۆیە لەوەدا رێژەیەك وەردەگیرێت‪،‬‬ ‫ئەگەر دامەزراوەیەكی وەكو شەنگەهای‬ ‫ئەمساڵ ریزبەندی بكاتەوە‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫تاڕادەی ئاسمان بەرزتربێتەوە لە چاو‬ ‫سااڵنی تر‪ ،‬بەاڵم لە هەمانكاتدا ئێمە‬ ‫توێژینەوەی داهێنانیشمان هەیە‪ ،‬هەروەك‬ ‫مامۆستامان هەیە لە بریتانیاو ئەمەریكا‬ ‫خەاڵتی داهێنانی وەرگرتوە‪ ،‬هەروا دو‬ ‫گۆڤاری نێودەوڵەتی زانستی هەن‪ ،‬كە‬ ‫بەرزترین گۆڤارن لەڕوی پلەبەندییەوە‪،‬‬ ‫هەروا مامۆستامان هەیە لە زانكۆی سلێمانی‬ ‫تائێستا چەند توێژینەوەیەكی لەسەر ئەو‬ ‫گۆڤارانە كردوە‪ ،‬كە ئەمانەش كاریگەریان‬ ‫دەبێت لەسەر پلەبەندیی زانكۆكان‪.‬‬ ‫لە هەمانكاتدا زانكۆكانمان قەرەباڵغن‪،‬‬ ‫ژمارەیەكی زۆر خوێندكاری هەیە بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ ژمارەی مامۆستاكانیدا‪ ،‬ئەو رێژەی‬ ‫مامۆستاو خوێندكارانەش كاردەكاتەسەر‬ ‫ئەوەی كە رێژەكە دابەزێت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬باسی بونی دەستی حزب‬ ‫دەكرێت لە زانكۆكانی هەرێم؟‬ ‫د‪.‬سەاڵح سەعید‪ :‬من وەك زانكۆی‬ ‫سلێمانی قسەدەكەم بەتایبەتی لەماوەی‬ ‫ئەو دو ساڵەی كە خۆم سەرۆكی زانكۆكەم‪،‬‬ ‫بێگومان‌و بە دۆكیۆمێنت‌و داتاش‬ ‫دەیسەلمێنم‪ ،‬كێش قسەیەكی هەیە لەسەر‬ ‫ئەوە‪ ،‬بە تەحەدداوە وەاڵمی دەدەینەوە‪،‬‬ ‫دەستوەردانی حزبی لەناو زانكۆی‬ ‫سلێمانی بەهیچ شێوەیەك بونی نییە‪،‬‬ ‫ئەوەی پێچەوانەی ئەمەش قسەدەكات‪،‬‬ ‫با بێت بگەڕێت بەناو پۆستەكانی ناو‬ ‫زانكۆكەدا‪ ،‬هەر لە پۆستی سەرۆكی زانكۆو‬ ‫یاریدەدەرەكانی‌و راگرەكانەوە‪ ،‬با بزانن‬ ‫چەند راگری كۆلێژ لەناو زانكۆی سلێمانیدا‬ ‫حزبیین‌و لەسەر بنەمای حزبی دانراون‪.‬‬

‫جگە لە جێگری پارێزگار‪ ،‬داوای ئیدارەی ئەو قەزایانەمان کردوە کە یەکێتی زۆرینەی تێدا هێناوە‬ ‫رێباز بێركۆتی‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫یەكێتی‬ ‫فراكسیۆنی‬ ‫سەرۆكی‬ ‫هەولێر‪،‬‬ ‫پارێزگای‬ ‫لەئەنجومەنی‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬یەكێتی داوای جێگری‬ ‫یەكەمی پارێزگاری هەولێر‌و سێ‬ ‫قائیمقام‌و سێ بەڕێوەبەری گشتی‌و‬ ‫ژمارەیەك بەرێوەبەری ناحیەی لە‬ ‫چوارچێوەی ئیدارەی خۆجێیی پارێزگای‬ ‫هەولێردا كردوە‪.‬‬ ‫رێباز بێركۆتی‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا‬ ‫لەگەڵ «چاودێر»‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەكات‪،‬‬ ‫لە هەولێر داوای ئەو شوێنانەمان كردوە‬ ‫كە یەكێتی تێیدا دەنگی زۆرینەیە‪ ،‬لە‬ ‫چوار قەزا یەكەم بوین‪ ،‬كە ئەوانیش‬ ‫چۆمان‌و رواندز‌و كۆیەیە‪ ،‬هەروا مەخمور‬ ‫كە لە روی كارگێڕییەوە سەر بەپارێزگای‬ ‫نەینەوایە‪ ،‬دەشڵێت «لە ئێستادا‬ ‫چاوەڕوانی پارتی دەكەین‪ ،‬چونكە ئەوان‬ ‫لیستی زۆرینەن لە پارێزگای هەولێر»‪.‬‬ ‫پەرەسەندنی‬ ‫دوایین‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫دانوستاندنەكانتان لەگەڵ فراكسیۆنی‬ ‫پارتی گەیشتەكوێ؟ مەرجی ئێوە چی‬ ‫بو بۆ بەشداریكردن؟‬ ‫رێباز بێركۆتی‪ :‬لەبارەی كۆبونەوەكانی‬

‫ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‌و پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی خۆجێیی ئەو پارێزگایە‬ ‫لەگەڵ پارتی لەمانگی ‪12‬ی ساڵی‬ ‫رابردو دوایین كۆبونەوەمان ئەنجامدا‌و‬ ‫رێككەوتین لەگەڵیان‪ ،‬كە لەو حكومەتدا‬ ‫بەشداری دەسەاڵتی جێبەجێكردن بكەین‬ ‫بەو داخوازیانەی كە ئێمە كە هەمان‬ ‫بو‪ ،‬داخوازیەكانی ئێمەش بریتی بون‬ ‫لەجێگری یەكەمی پارێزگاری هەولێر‌و‬ ‫سێ قائیمقام‌و سێ بەرێوەبەری گشتی‌و‬ ‫ژمارەیەك بەرێوەبەری ناحیە كە‬ ‫لەچوارچێوەی ئیدارەی خۆجێی پارێزگای‬ ‫هەولێردا بێ‪ ،‬وەك یەكێتیش هەر‬ ‫لەسەرەتاوە لەگەڵ حكومەتی بنكەفراوان‬ ‫بوین‌و خۆشبەختانەش لەدواهەمین‬ ‫كۆبونەوەی مانگی ‪12‬ی ساڵی رابردو‬ ‫لەسەر زۆریەی شتەكان رێككەوتین‪،‬‬ ‫بەاڵم نەگەیشتوین بەقۆناغی كۆتایی‬ ‫كە بكرێتە رەشنوس‌و ئیمزای لەسەر‬ ‫بكەین‪ ،‬هەرچەندە رەنگە دواكەوتبێ‪،‬‬ ‫بەاڵم گەشبینم‪ ،‬چونكە دواكەوتنەكە‬ ‫پەیوەندیی بەبارودۆخی سیاسی گشتی‬ ‫هەرێم‌و هەڕەشەی تیرۆر هەیە بۆیە هەمو‬ ‫الیەك رەچاوی ئەم بارودۆخە دەكەین‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئێوە داوای پۆستی كارگێڕیی‬ ‫ئەو شوێنانە دەكەن كە یەكێتی دەنگی‬

‫یەكەمە تێیدا؟ كەی دەگەنە رێككەوتنی‬ ‫كۆتایی؟‬ ‫رێباز بێركۆتی‪ :‬بەڵێ‪ ،‬داوای ئەو‬ ‫شوێنانەمان كردوە كە یەكێتی تێیدا‬ ‫دەنگی زۆرینەیە‪ ،‬ئێمە وەك یەكێتی‬ ‫لەچوار قەزا یەكەم بوین كەئەوانیش‬ ‫چۆمان‌و رواندز‌و كۆیەیە‪ ،‬هەروا‬ ‫مەخمور‪ ،‬كە لە روی كارگێڕییەوە‬ ‫سەر بە پارێزگای نەینەوایە‪ ،‬لەبارەی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیە گشتیەكانیشەوە ئەو‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیانەمان داواكردوە كە‬ ‫خزمەتگوزاریی گشتین‪ ،‬بەاڵم لەسەر هیچ‬ ‫یەكێكیان بە تەواوەتی رێكنەكەوتوین‪،‬‬ ‫كە بریتین لە بەڕێوەبەری گشتیی‬ ‫پەروەردە‌و كارەبا‌و بەڕێوەبەرایەتییەكی‬ ‫تری گشتی‪ ،‬بۆیە ئێمە چاوەڕوانی پارتی‬ ‫دەكەین‪ ،‬چونكە ئەوان لیستی زۆرینەن‬ ‫لە پارێزگای هەولێر‌و چاوەڕواندەكەین‬ ‫پارتی ئێمە ئاگاداربكاتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫دواین كۆبونەوە ئەنجام بدەین‪ ،‬تا‬ ‫نەگەینە ئەنجامی كۆتایی رێككەوتن‬ ‫و گفتوگۆكان‪ ،‬یاساكە ناكەوێتە بواری‬ ‫جێبەجێكردنەوە‪ ،‬بەڵكو دەبێ رێككەوتنی‬ ‫سیاسی لەسەر بكەین‪ ،‬چونكە نە‬ ‫لەهەولێر نە لە سلێمانی‌و دهۆك كار‬ ‫بەو یاسایەی ئەنجومەن نەكراوە‪ ،‬كەی‬ ‫گەیشتینە ئەو رێككەوتنە ئەوكاتە یاساكە‬

‫جێبەجێدەبێ‪ ،‬لەبەرئەوە لە سلێمانی‌و لە‬ ‫هەولێریش خەڵك دانراوە لەو پۆستانە‬ ‫بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەنجومەنی پارێزگا‪،‬‬ ‫كە ئەمەش شتێكی ئاساییە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬كێشەی كڕینی ئوتومبێل‬ ‫بۆ ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر بەكوێ‬ ‫گەیشت؟ كە ژمارەیەك لێدوانی دژ‬ ‫بەیەك درا‪ ،‬هۆكاری ئەمە چی بو؟‬ ‫رێباز بێركۆتی‪ :‬لەگەڵ هیچ بابەتێكی‬ ‫لەو شێوەیەدا نیم كە لە راگەیاندنەكانەوە‬ ‫بوروژێندرێ‪ ،‬چونكە ئەوە پرسێكی‬

‫كارگێڕییەوە‌و پەیوەندیی بە خودی‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگاوە هەیە‪ ،‬هەروا هەمو‬ ‫ئەو تۆمەت‌و موزایەدە سیاسییانەش‬ ‫رەتدەكەمەوە كە لەسەر یەكتر دەكرێ‪،‬‬ ‫هەمو ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫هەولێر‪ ،‬كە پێویستیان بەهەندێ شت‬ ‫دەبێ بۆ راییكردنی كارەكانیان‪ ،‬كە‬ ‫لەچوارچێوەی یاسا‌و مەعقولیەتدا بێت‬ ‫بەشیاوی دەزانم‌و ئەوەش لە ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگا یەكالدەكرێتەوە‌و پێویستناكات‬ ‫هیچ كەسێك موزایەدەی پێوەبكات‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬بۆچی تائێستاش ئەندامانی‬ ‫یەكێتی لە سنوری پارێزگای هەولێر‬ ‫دەستگیردەكرێن‪ ،‬بەبێ گەڕانەوە بۆ‬ ‫یاسا؟ ئایا هیچ گرەنتییەك هەیە بۆ‬ ‫دوبارەنەبونەوەی ئەو حاڵەتانە؟‬ ‫رێباز بێركۆتی‪ :‬بەداخەوە دەبوایە ئەو‬ ‫پرسە لە چوارچێوەی یاسادا بێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگەر پەیوەندیی بە پرسی ئاسایشەوە‬ ‫هەبێ هەمومان پابەندین پێیەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە هەمو شێوەیەك دوبارەبونەوەی‬ ‫ئەو حاڵەتانە رەتدەكەینەوە‪‌ ،‬و ئەگەر‬ ‫هەر هاواڵتییەكیش گرفتێكی یاسایی‬ ‫یاخود ئەمنی هەیە پێمان باشە هەمو‬ ‫هاواڵتیان لەژێر چوارچێوەی یاسادا‬ ‫یەكسان بن‪ ،‬ئەوەشی لەمەخمور رویدا‬ ‫لێكتێنەگەیشتنێك بو دوای بەدواداچون‬ ‫كێشەكە چارەسەركرا‪ ،‬ئێمەش وەك‬ ‫یەكێتی لەچوارچێوەی یاسادا دەمانەوێ‬ ‫هەمو هاواڵتییان نەك بەتەنها ئەندامانی‬ ‫ئێمە یەكسان بن‌و گەرەنتیش هەیە‬ ‫بۆ ئەوە‪ ،‬ئەویش بونی دامودەزگا‬ ‫شەرعیەكانە‪ ،‬وەك پەرلەمان‌و حكومەت‪،‬‬ ‫هەر شتێكی نایاساییش بكرێ ئێمە‬ ‫بەدواداچونی بۆ دەكەین لەبەرامبەر هەر‬ ‫ئەندامێكمان بكرێ‌و بێدەنگ نابین لە‬ ‫بەرامبەریدا‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )501‬دو شةممة ‪2015/1/26‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫وەزارەتی كشتوكاڵ هیچ پالنێكی نییە‬ ‫ ‬

‫جوتیارانی كوردستان لە وەرگرتنی پارەی گەنمەكەیان نائومێد دەكرێن‬ ‫س ‌ێ هەزار تۆن گەنم بەهۆی نەبونی سایلۆوە لەناوچوە‬

‫سلێمانی‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫‪ 7‬مانــگ بە ســەر وەرگرتنــی گەنمی‬ ‫جوتیارانــدا تێپەڕدەبــێ‪ ،‬هێشــتا نــەك‬ ‫پارەكــەی نەدراوەتــە جوتیــاران‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گەنمەكــەش نەپارێــزراوەو بەهــۆی‬ ‫نەبونی ســایلۆوە چەنــد هەزار تۆن گەنم‬ ‫لەناوچوە‌و حكومەت هیــچ پالنێكی نییە‬ ‫بــۆ وەرگرتنــی گەنــم یــان پاراســتنی‪.‬‬ ‫الیەنــە پەیوەندیدارەكانیــش بێ ئومێدن‬ ‫لــە هاتنی پــارەی جوتیاران‪ ،‬ســەرباری‬ ‫نەبونــی پــرۆژەی ســایلۆ‪ ،‬وەزارەتــی‬ ‫كشتوكاڵیش تاكو ئێستا هیچ هەڵوێست‌و‬ ‫رونكردنەوەیەكی نەداوە‪.‬‬ ‫حكومەت پالنی بۆ دانەوێڵە نییە‬ ‫هەرێمــی كوردســتان تەنهــا لــە روی‬ ‫دانەوێڵەوە پشــت بەخۆی دەبەســەتێت‌و‬ ‫لێشــی هەنــاردەی ناوچەكانــی دیكــەی‬ ‫عیــراق دەكرێت‪ ،‬بەاڵم دوای حەوت مانگ‬ ‫پارەكــەی نەدراوەتــە جوتیاران‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بــە بۆچونی شــارەزایانی ئابوری‪ ،‬ئەگەر‬ ‫حكومــەت پالنــی بۆ بەرهەمــی دانەوێڵە‬ ‫نەبــێ‌و هاوكاری جوتیــاران نەكرێن‪ ،‬چی‬ ‫دیكــە جوتیــار گەنــم ناچێنــێ‌و بەرهەم‬ ‫كەمدەبێتــەوە‪ ،‬ئــەو كات دەبــێ گەنــم‬ ‫لــە دەرەوە هــاوردە بكرێــت‪ ،‬ئەمــەش‬ ‫زۆر لــە ســەر حكومــەت دەكەوێــت‌و‬

‫ئاسایشی خۆراك لە مەترسیدا دەبێت‪.‬‬ ‫ئەو جوتیارانەی قســەیان بۆ "چاودێر"‬ ‫كــردوە‪ ،‬باســیان لەوەكــردوە‪ ،‬بەهــۆی‬ ‫وەرنەگرتنــی پــارەی گەنمــەوە‪ ،‬ناتوانن‬ ‫ئەمســاڵ بە پێی پێویســت وەك سااڵنی‬ ‫رابــردو دانەوێڵە بچێنن‪ ،‬چونكە هێشــتا‬ ‫تێچوی بەرهەمی ساڵی ‪2014‬یان نەداوەو‬ ‫قەرزدارن‪.‬‬ ‫ئەوان رەخنەیان لە وەزارەتی كشتوكاڵ‬ ‫گــرت‪ ،‬كە ئێســتا بە الیەنێكی پێشــوی‬ ‫ئۆپۆزســیۆنەو پێشتر شەڕی چاكسازیان‬ ‫دەكــرد‪ ،‬بەاڵم دوای حەوت مانگ ئێســتا‬ ‫هیچ هەڵوێست‌و رونكردنەوەكیان نییە‪.‬‬ ‫ئامارەكان‬ ‫بەپێــی ئامارەكان‪ ،‬ســاڵی رابردو ‪220‬‬ ‫هــەزار تۆن گەنــم لە ســنوری پارێزگای‬ ‫ســلێمانی لە جوتیاران وەرگیراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ێ هەزار تۆن‬ ‫ێ پارێزگاكەی هەرێم س ‌‬ ‫لە س ‌‬ ‫گەنــم لەناوچــوە‪ .‬بەڕێوەبەری ســایلۆی‬ ‫ئەگەری کەمبونەوەی بەرهەمی دانەوێڵە لەم ساڵدا هەیە‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬بە"چاودێــر"ی راگەیانــد‪،‬‬ ‫ئەمســاڵ لە هەمو ساڵەكانی دیكە‪ ،‬زیاتر نایلۆن دامانپۆشــیوە‪ ،‬ئەمســاڵ زیانێكی وەزیرانــی دارایــی‌و بازرگانــی عیراق كە‬ ‫گەنم زیانی بەركەوتوە‪ ،‬لەوەرزی هاویندا زۆری بەركەوتوە‪ ،‬ئەمەش بەهۆی نەبونی كــوردن خۆیــان نەكردوە بە خــاوەن لە‬ ‫كێشەی دانەوێڵەو جوتیاران‪ ،‬كە بەرۆكی‬ ‫بەهــۆی خۆرەوە ‪14‬تەن گەنم خراپ بوە‪ ،‬سایلۆوە"‪.‬‬ ‫لە وەرزی زستانیشــدا تا ئێســتا ‪ 15‬تۆن‬ ‫كەرتی كشتوكاڵی گرتوە‪.‬‬ ‫گەنم زیانی بەركەوتوە‪.‬‬ ‫تاكو ئێستا لە كۆی ‪ 175‬ملیار دیناری‬ ‫حەوت مانگە جوتیاران چاوەڕێن‬ ‫جەمال ئیســماعیل‪ ،‬وتیشی "لە مانگی‬ ‫حەوت مانگە جوتیاران چاوەڕێی بەغداد پــارەی گەنمــی جوتیــاران‪ 59 ،‬ملیــار‬ ‫شەشــی ساڵی رابردوەوە‪ ،‬تاكو ئێستا لە دەكــەن‪ ،‬بۆ هاتنی پــارەی گەنمەكەیان‪ ،‬دینــاری وەرگیــراوە‪ ،‬واتــە ‪ 116‬ملیــار‬ ‫حەوشــە گەنممان هەڵگرتــوە‪ ،‬بە چادرو وەزارەتی كشــتوكاڵی حكومەتی هەرێم‌و دیناری ماوە‪.‬‬

‫لیژنەی دارایی پارلەمانی عیراق‪ :‬پەیوەندیمان بە وەزیری‬ ‫دارایی عیراقەوە كردوە‪ ،‬دەڵێت پارە نییە‬

‫جەمــال ئیســماعیل‪ ،‬بەڕێوەبــەری‬ ‫ســایلۆی ســلێمانی‪ ،‬وتی"هیــوادارم هەر‬ ‫ئومێدو بەڵێن نەبێت‪ ،‬جوتیاران پاداشتی‬ ‫رەنجی خۆیان وەربگرنەوە‪".‬‬ ‫الی خۆشیەوە ئەحمەد حاجی رەشید‪،‬‬ ‫بڕیــاردەری لیژنــەی دارایــی‌و ئابوریــی‬ ‫پارلەمانی عیراق‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫پەیوەندیمان بە وەزیری داراییەوە كردوە‪،‬‬ ‫دەڵێت پارە نییە‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی "ئومێدێك بۆ هاتنی‬ ‫بێ ئومێد بون‬ ‫زۆرێــك لــە پارلەمانتارانــی كــوردی پــارەی جوتیــاران نییــە‪ ،‬تاكــو بودجە‬ ‫عیــراق‌و بەرپرســانی ناوخۆیی‪ ،‬بەردەوام پەســەند نەكرێت‌و رەوشــی ئابوری چاك‬ ‫باســی هاتــن‌و نەهاتنــی پــارەی گەنــم نەبێت"‪.‬‬ ‫دەكەن‪ ،‬بەاڵم ئێســتا لە وتەی هەمویاندا‬ ‫لیژنەی كشتوكاڵ‪ :‬هەر چاوەڕێین‬ ‫بــێ ئومێدی بەدی دەكرێــت‪ ،‬بێ ئەوەی‬ ‫ئەندامێكــی لیژنــەی كشــتوكاڵ‬ ‫حكومەتیش هەڵوێستێكی هەبێت‪.‬‬

‫لەپارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بە "چاودێر"ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬تاكو ئێســتا نەتوانراوە‪ ،‬پارەی‬ ‫جوتیــاران بدرێــت‪ ،‬ئێســتاش زەرەرێكی‬ ‫زۆری بەر ئەو گەنمە كەوتوە‪.‬‬ ‫غەریب مستەفا‪ ،‬وتیشی "لەم هەفتەیەدا‬ ‫نوسراوێكمان ئاراستەی پەرلەمانی عیراق‬ ‫كردوە‪ ،‬پێشتریش زۆرترین هەوڵمانداوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بە راشــكاوی دەڵێــم بۆ وەرگرتنی‬ ‫ئــەو بڕە پارەیە‪ ،‬تەنیا چــاوەڕێ كردنەو‬ ‫بێ ئومێدییە"‪.‬‬ ‫وەزیری كشتوكاڵ بێ دەنگە‬ ‫لەمبارەیــەوە "چاودێــر" پەیوەنــدی‬ ‫كــرد بــە عەبدولســتار مەجیــد وەزیری‬ ‫كشــتوكاڵی هەرێمــی كوردســتان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەاڵمی پەیوەندییەكەی نەدایەوە‪.‬‬

‫"شەهیدی ژینگە"‬

‫زۆربەی جار روبەڕوبونەوەی چەكداری لەنێوان پۆلیس‌و راوچییەكان رو دەدات‬ ‫گەرمیان‪ -‬ئاوارە جاف ‪-‬‬ ‫تابان رەزا‬ ‫راوكــردن لــە هەرێمــی كوردســتان‬ ‫بەردەوامــی هەیــە‪ ،‬هەرچەندە پۆلیســی‬ ‫دارســتان بــەردەوام راوچیــەكان‬ ‫دەســتگیردەكات‌و بــە پێــی ئامارێكیش‬ ‫رێژەی راوكردن لە ‪ 2014‬بەراورد بە ‪2013‬‬ ‫كەمتربۆتەوە‪ ،‬بەاڵم كوژرانی ئەفسەرێكی‬ ‫پۆلیــس بــە دەســتی راوچییــەك ئــەم‬ ‫بابەتەی زیاتر وروژاندوەو بونی یاسایەكی‬ ‫تایبەت بە قەدەغەكردنی راو بە پێویست‬ ‫دەزانرێت‪.‬‬ ‫راوكردن قوربانی لێكەوتەوە‬ ‫روداوی كوژرانی ئەفســەرێكی پۆلیسی‬ ‫دارســتانی گەرمیان لە هەفتەی رابردودا‬ ‫كاردانــەوەی بــەدوای خۆیــدا هێنــا‪،‬‬ ‫رێكخراوەكانی ژینگەو كۆمەڵگەی مەدەنی‬ ‫لەگەرمیــان‪ ،‬داوای ســەروەری یاســاو‬ ‫بەســزاگەیاندنی تۆمەتبــاران دەكەن لەو‬ ‫كەیسەدا‪.‬‬

‫حەمە نوری بەرپرسی بنكەی پۆلیسی‬ ‫دارســتانی كوڵەجــۆ‌و راوچیــەك لــە‬ ‫روداوەكــەدا كــوژران‪ ،‬ســەرچاوەیەك بۆ‬ ‫"چاودێــر"ی رونكــردەوە‪ ،‬گوماندەكرێت‬ ‫راوچیەكەش لەالیەن راوچیەكان خۆیانەوە‬ ‫كوژرابێت‪ ،‬چونكە ئەفســەرەكەی پۆلیس‬ ‫چەكی جۆری دەمانچەی پێ بوەو بەپێی‬ ‫راپۆرتی پزیشكیش هەردو كوژراوەكە‪ ،‬بە‬ ‫چەكی كاڵشینكۆف تەقەیان لێ كراوە‪.‬‬ ‫هاوكات رێكخراوەكانــی ژینگەپارێزی‌و‬ ‫كۆمەڵــگای مەدەنیــش لەگەرمیان لەنێو‬ ‫بەیاننامەكەیانــدا كــە وێنەیەكی دەســت‬ ‫"چاودێــر" كەوتــووە‪ ،‬ئاماژەیــان بــۆ‬ ‫ێ دەنگ نابن‪ ،‬تا تاوانبارانی‬ ‫ئەوەكردوە‪ ،‬ب ‌‬ ‫ئەم كەیسە بە سزا نەگەیەنرێن‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫چی دی تاوانی هاوشێوە دوبارەنەبێتەوە‪.‬‬ ‫سزایەكی تایبەت پێویستە‬ ‫برایمی زەریف‪ ،‬لێپرسراوی رێكخراوی زۆر بێباكانــە تاقانەیەكــی تــری ئەنفالی‬ ‫ژینگەپارێــزی گەرمیــان‪ ،‬بە"چاودێــر"ی شەهید كردوە‪ ،‬بۆیە ئێمە وەك رێكخراوی‬ ‫راگەیانــد‪ :‬ئــەوەی لــەم تاوانــەدا مایەی ژینگەپارێــزی گەرمیان هۆشــداری لەهەر‬ ‫كەســەرو خەمــی گەورەیــە‪ ،‬ئەوەیە كە بەالڕێدابردنێكی كەیســی ئەم شەهیدەی‬ ‫ئەنجامدەرەكــەی تاقانەیەكــی ئەنفالــەو ژینگــە بەهــەر پاســاوێكەوە دەدەیــن‪،‬‬ ‫هــەروەك دووبارەبوونــەوەی تاوانــی‬ ‫لەمجۆرە ئەم داواكاریانە دەخەینە بەردەم‬ ‫الیەنــە پەیوەندیــدارەكان‪ ،‬تــا بكوژەكە‬ ‫بەســزای یاســایی بگەیەنرێــت‪ ،‬هــەر‬ ‫لێرەشــەوە بۆ ڕێگری لە دووبارەبونەوەی‬ ‫تاوانی لەمجۆرەو پەلەكردن لە دەركردنی‬ ‫یاســای قەدەغەكردنی راوی نایاسایی لە‬ ‫پەرلەمانی كوردستان دەكەین‪.‬‬

‫تەنها لە رۆژی بەفرە زۆرەكەدا‬ ‫‪ 44‬راوچی لە شارەزورو شارباژێڕو‬ ‫قەرەداغ دەستگیركراون‬

‫بەپێویست دەزانرێ یاسایەکی نوێ بۆ راوکردن هەبێ‬

‫هێمــن كەمەرخــان‪ ،‬بە"چاودێر"یشــی‬ ‫بەپێــی ســەرچاوەیەكی تایبــەت لــە‬ ‫پزیشــكی دادوەری گەرمیــان‪ ،‬هــەردوو راگەیاند‪ ،‬ئەگەر یاسای ژمارە ‪8‬ی ساڵی‬ ‫كوژراوەكــە‪ ،‬بــە چەكــی كالشــینكۆف ‪‌2008‬و یاســای ‪10‬ی ســاڵی ‪ 2012‬بواری‬ ‫راوكــردن نەگرێتــەوە‪ ،‬دەگەڕێنــەوە بــۆ‬ ‫كوژراون‪.‬‬ ‫یاســای ‪48‬ی ســاڵی ‪ ،1976‬یان یاسای‬ ‫ژمــارە ‪ 21‬ســاڵی ‪ ،1979‬كە بەپێی ئەو‬ ‫ئامارەكانی راوكردن‬ ‫الی خۆشــیەوە‪ ،‬وتەبێــژی پۆلیســی‬ ‫دارســتانی ســلێمانی‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪،‬‬ ‫لەساڵی ‪2013‬دا ‪ 894‬هاواڵتی لەسەر راوی‬ ‫ئاژەڵی كێوی دەســتگیركراون‪ ،‬لەســاڵی‬ ‫‪2014‬شــدا ‪ 652‬راوچی دەســتگیركراون‪،‬‬ ‫بەراورد بە ســاڵی پێشتر رێژەی راوكردن‬ ‫كەمی كردوە‪.‬‬

‫یاســایانە ســەرپێچی كاران دەســتگیر‬ ‫دەكــەن‌و روبەڕوی دادگا دەكرێنەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫كات دادگا لێپرسینەوەیان لەگەڵ دەكات‪،‬‬ ‫ســزاكە غەرامەیە‪ ،‬یان بەندكردنە‪ ،‬لە‪24‬‬ ‫ێ مانگ و تا یەك ساڵ‪.‬‬ ‫كاتژمێرەوە بۆ س ‌‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "تەنها لە‪2015/1/14‬دا‬ ‫رۆژی بەفربارینەكــە‪ ،‬لەمــاوەی ‪48‬‬ ‫كاتژمێردا لەســنوری پێنجوێن شارەزور‌و‬ ‫قــەرەداغ‌و مــاوەت ‪ 44‬راچی ســەرپێچی‬ ‫كار دەســتگیرکران‪ ،‬روبــەروی دادگا‬ ‫كراونەتەوە"‪.‬‬ ‫الی خۆشــیەوە گۆران ئــازاد‪ ،‬ئەندامی‬ ‫لیژنەی یاسایی لە پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بــۆ "چاودێــر"ی روندەكاتەوە‪ ،‬ســزای‬ ‫قەدەغكردنــی راو هەیە‪ ،‬بەاڵم ســزاكەی‬ ‫كەمــە‪ ،‬ئــەو بابەتــە پەیوەســتە بــە‬ ‫دەســتەی ژینگەوە لە كوردستان‪ ،‬ئەوان‬ ‫چــۆن تائێســتا بیریــان نەكردۆتەوە‪ ،‬كە‬ ‫پرۆژەیاســایەك لەرێگــەی ئەنجومەنــی‬ ‫ئامادەبكــەن لەســەر‬ ‫وەزیــراوە‬ ‫قەدەغەكردنی راو‪ ،‬ئەو كاتە بەئاسانترین‬ ‫شــێوە یاســاكە دەردەكرێــت بەمەرجێك‬ ‫لەســەر پــرۆژەی حكومەت بێت دەســت‬ ‫بەجێ پەسەند دەكرێت‪.‬‬

‫داوادەكرێت یاسایەكی نوێ بۆ‬ ‫قەدەغەكردنی راوكردن ئامادە بكرێ‬

‫ذمارة (‪ )501‬دو شةممة ‪2015/1/26‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫پیاوێك توركەكانی خۆش ئەوێت‌و لەتوركەكانیش ئەترسێت!‬

‫بەهرۆز جەعفەر‬ ‫دەرەنجامەكانــی بەهــاری عەرەبــی‪،‬‬ ‫بۆ بزافی ئیســامگەرا‪ ،‬بەگشــتی ئەوەی‬ ‫نیشاندا‪ ،‬كە ئەم هێزانە لەڕوی سیاسییەوە‪،‬‬ ‫ســەدو هەشــتا پلــە شكســتیانهێناوە‪،‬‬ ‫لەمیسرو جەزائیر‌و عیراق‌و سوریا ئیخوان‬ ‫بەهەمو دیدەكانیەوە توشی داهێزرانبون‪،‬‬ ‫ئەوانــەی « تونــس»ی لێدەرچێــت‪،‬‬ ‫تائەندازەیەكــی بــاش جێگیربــون‬ ‫لەدەســەاڵت‌و ســەركەوتوبون‪ ،‬لەنزیكەی‬ ‫هەمو ئەو (‪ )80‬واڵتەی ئیخوان لەمێژوی‬ ‫خۆیــدا دەســتی گەیشــتوەتێ‌‪ ،‬تەنهــا‬ ‫شكســتێكی سیاســییان چنیوەتەوە‪.!..‬‬ ‫زاراوە‌و دروشــمی «نیۆ‪-‬ئیســامیزم»‬ ‫زادەی ئیجتیهادی فكریی هاوچەرخی ئەم‬ ‫حزبــە ئیســامیانە بــو‪ ،‬تابكرێت خۆیان‬ ‫لەگــەڵ جیهانی پێشــكەوتو‪ ،‬لیبراڵیزم‌و‪،‬‬ ‫زانست‌و شۆڕشی تەكنەلۆژیی‪ ،‬بگونجێنن‪،‬‬ ‫بۆیە تا دوا رادە لەنەسی فەرمودەو ئایەت‬ ‫ئیخوانەكانی تونس‪ ،‬سازشیان كرد‪ ،‬هەتا‬ ‫بیســەلمێنن‪ ،‬دەتوانــن دیموكراتیك بن‪،‬‬ ‫وەلـــێ‌ ئەمــە هەرگیز جێگــەی متمانەی‬ ‫خۆرئــاواو ســكۆڵەر شــیپەكان نییــە‪..‬‬ ‫لەسەرێكیشــەوە راســتە (‪ )180‬پلــە‬ ‫لەڕوی سیاســییەوە هێزە ئیسالمییەكان‬ ‫شكســتیانخوارد‪ ،‬بــەاڵم (‪ )180‬پلــەش‬ ‫لەڕوی كۆمەاڵیەتییەوە سەركەوتو بون‪.‬‬ ‫توركیــا‪ ،‬یەك واڵت‌و دەیان ناســنامە‪،‬‬ ‫یــەك واڵت‌و ســەدان گــەراج‌و تەرمیناڵی‬ ‫نێودەوڵەتــی‪ ،‬یەك سیاســەت‌و ســەدان‬ ‫دیــدی كۆمەاڵیەتــی‪ .‬هەممو شــتێكی دو‬ ‫رو یــان زیاتــری هەیــە‪ .‬بەپێچەوانــەی‬ ‫باوكی ئیســامی سیاســیی «نەجمەدین‬ ‫ئەربــەكان» لەتوركیا‪ ،‬باوكی ئیســامی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی «فەتحــواڵ گویلەن»یــش‬

‫هەیە‪ .‬رابەری قوتابخانەی «گویلەنیزم»‬ ‫خۆی لەویالیەتی پنسلڤانیای ئەمریكایەو‪،‬‬ ‫(‪ )300‬قوتابخانــەی لەتوركیــاو (‪)200‬‬ ‫لقــی تــری لەجیهانــدا باڵوەپێكــردوە‪،‬‬ ‫ســااڵنە چەندیــن كــۆرو كۆڕبەنــدی‬ ‫لەئەمریــكاو بەریتانیــاو یەكێتی ئەوروپا‬ ‫هەیــە‪ ،‬بزوتنەوەیەكــی كۆمەاڵیەتــی وا‬ ‫لەتوركیــاوە‪ ،‬بەدەیان كۆمپانیای گەورەو‬ ‫دەزگای خێرخوازییــەوە‪ ،‬بانگەشــەی‬ ‫كرانەوە بەڕوی دونیادا بكات‪ .‬لەیەككاتدا‬ ‫گوزارشــت لــە (‪ )4‬توخمــی دژبەیــەك‬ ‫ئــەكات «میراتــی عوســمانی‪ ،‬میراتــی‬ ‫عیلمانــی‪ ،‬ئابوریــی‪ ».. ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫دەرچوانــی ئــەم قوتابخانەیــە دوپاتــی‬ ‫بكەنــەوە‪ ،‬كــە ئامانجێكی سیاسیشــیان‬ ‫نییە!؟‪ .‬ئامانج لەبزافێكی‌وا كە زۆرترین‬ ‫نوخبــەو‪ ،‬باشــترین زانكۆكانــی جیهانی‬ ‫هەڵبــژاردوە تــا تاكــی تێداپــەروەردە‬ ‫ێ ئەوەی گرفتی تەمویلی مادی‬ ‫بكات‪ ،‬بــ ‌‬ ‫هەبێــت‪ ،‬تەنها بریتییــە لەباڵوكردنەوەی‬ ‫رۆشــنبیریی‌و كلتوریــی توركــی لەگــەڵ‬ ‫بەهای ئیسالمییدا‪ ..‬پرسیارەكە ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەوەندە پیاوە دەستڕۆیشتوەكانی‬ ‫تــورك‌و چینــی پێشــكەوتو بەتەنــگ‬ ‫گویلەنیزمــەوەن‪ ،‬لەهــەر دامەزراوەیــەك‬ ‫تەنانەت لەسوپادا‪ ،‬گویلەن‌و دژە گویلەن‬ ‫هەیە‪ ،‬پانتاییەكی باشیان لەناو توركیادا‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆچــی رابەرانی ئــەم بزوتنەوەیە‬ ‫لەدەســەاڵت‌و سیســتەمی توركییــەوە‪،‬‬ ‫یاســاغ دەكرێــن؟‪ .‬ئەردۆغــان رۆژی‬ ‫پێنجشــەممە (‪22‬ی جێنیــوەری ‪)2015‬‬ ‫وتی‪ :‬هەوڵەدەین قوتابخانەكانی گویلەنی‬ ‫لەئەفریقــاش دابخەیــن»‪ ..‬سیســتەم‬ ‫لەتوركیــا دوای خۆپیشــاندانەكانی‬ ‫تەقســیم‌و‪ ،‬دوای دەركەوتنــی گەندەڵی‌و‬ ‫فەزیحەتەكانــی ئەردۆغــان لەنگــەری‬ ‫شــكاوە‪ ،‬ئاكپارتــی هــۆكاری ئەمــە بــۆ‬ ‫هاندان‌و گەورەكردنی كەیســەكە لەالیەن‬ ‫گویلەنیەكانــەوە ئەگەڕێنێتەوە‪ .‬یانی ئایا‬ ‫ێ رۆڵی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫گویلەنیەكان ئەیانەو ‌‬ ‫بونیــش بگێــڕن‪‌،‬واهەوڵــی بنكۆڵكردنی‬ ‫دەسەاڵتی ئەردۆغان دەدەن؟‪.‬‬ ‫بەكورتــی‪ ،‬جێــی گومانــە‪ ،‬بەشــێك‬ ‫لەهێزە ئیســامییەكان بەسەلەفییەكانی‬ ‫ناوچەكەشەوە‪ ،‬بەتایبەت لەدوای بەهاری‬ ‫عەرەبییــەوە‪ ،‬كــە ئــەو كارتەیان ســوتا‬

‫كــە بەڕیش تاشــین‌و خــۆ بەدیموكراتی‬ ‫زانین‌و بەرزكردنەوەی دروشمی مرونەت‌و‬ ‫خۆگونجانــدن‪ ،‬سیســتەمەكان بگــۆڕن‪،‬‬ ‫ئێستا دەستییان داوەتە ئەوەی ئامانجی‬ ‫سیاسیان نییەو هەڵوێستی نەتەوەییشیان‬ ‫رونــەو‪ ،‬بەشــداری هەڵبــژاردن ناكەن‌و‪،‬‬ ‫بەرنامەكەشــیان بەرنامــەی خــواو‬ ‫پەروەردەكــردن‌و هاوكاریــی مرۆییــە!!‬ ‫(هەمــو ئەمجــۆرە هێزانــە لەداعــش‌و‬ ‫قاعیــدەوە تادەگاتــە گویلەنییــەكان‬ ‫لەپێشدا لەالیەن خودی سیستەمەكانەوە‬ ‫هــاوكاری دەكرێــن‌و شــتێك بــۆ خۆیان‬ ‫دەبچڕن)‪ ..‬لەواقیعدا لەو دیو پۆخڵەواتی‬ ‫سیســتمە سیاســییەكانی رۆژهەاڵتــەوە‪،‬‬ ‫توانــای ئاراســتەكردنێكی تــەواوی‬ ‫كۆمەڵگەشیان مســۆگەركردوە‪ ..‬لەساڵی‬ ‫(‪ )1999‬كاتێــك «فەتحــواڵ گویلــەن»‬ ‫توركیــای بەجێهێشــت‌و چــو لەئەمریكا‬ ‫دانیشــت‪ ،‬وتــی «لەســەر رەخنەكــردن‬ ‫لەسیســتەمی توركــی هەڵهاتــوم»‪..‬‬ ‫وەختێك داواكاریی گشتی لەمەسەلەكەی‬ ‫هەڵداو‪ ،‬راگەیاندن كردی بەباســوخواس‪،‬‬ ‫ســەرۆكوەزیران «بڵنــد ئەجەویــد»‬ ‫لەترســی بۆنی كودەتایەك‪ ،‬خێرا لەگەڵ‬ ‫گویلەن مەسەلەكەی بەگفتوگۆ چارەكرد‪،‬‬ ‫بەمەرجێــك لەتەلەفزیۆنــەكان شــتەكە‬ ‫گــەورە نەكرێتەوە‪ .‬دواتــر لەو گرتەیەكی‬ ‫ڤیدیۆیی (یوتیوب)دا‪ ،‬بەئاشكرا فەتحواڵ‬ ‫گویلەن لەبەردەم هەندێــك لەهەوادارانی‬ ‫دەڵێــت «ئێمــە ئــەم جواڵنەوەیەمــان‬ ‫دەســتپێكردوە‪ ،‬بەهێواشــی سیستمەمی‬ ‫عیلمانی ئەگۆڕین بۆ سیستەمی ئیسالمی‬ ‫«‪.!!..‬‬ ‫ئــەوەی ئیســامە پەرگیــرەكان پێــی‬ ‫دەڵێــن عەلمانیــەت‌و بەرەڵاڵیی لەتوركیا‬ ‫‌وەها رەگی داكوتــاوە‪ ،‬بەئەردۆغانەكان‌و‬ ‫ئەربەكانــەكان‌و گویلەنەكان وابەئاســانی‬ ‫ناگۆڕێت‪ ،‬بەپێچەوانەشــەوە ئیســامیش‬ ‫ریشــەكەی ئەوەتــا لەمامەڵــەی خەلیفە‬ ‫عوســمانییەكان لەگــەڵ هاواڵتییــە‬ ‫یۆنانیەكان‪ ،‬كە بەزۆر لەمناڵییەوە‪ ،‬وەك‬ ‫چــۆن ئێســتا داعــش مناڵــی ئەوروپی‌و‬ ‫خۆرئاوایــی فێــری خولــی فیكریــی‌و‬ ‫كاراتی‌و جەنگ دەكات‌و راهێنان‌و مەشقی‬ ‫فیكریــی‌و پراكتیكــی یــان پێــدەكات‪..‬‬ ‫مامەڵەی ئیســامگەرای توركی ریشــەی‬

‫نزیكــی ئەوەتــا لەگــەڵ ئاشــورییەكان‌و‬ ‫ئەرمەنەكانــدا‪ ،‬لەبەرئــەوەی بەزمانــی‬ ‫خەلیفەكانی ئەوان نادوێن‪ ،‬چارەنوســیان‬ ‫جگــە لەمەرگێكی ترســناك چیتر نییە‪،‬‬ ‫ســەربڕین كلتورێكە ئەوەتــا لەمانەوە بۆ‬ ‫داعشــگەراكان ماوەتەوە‪ ،‬ڕاســتە داعش‬ ‫بەرهەمی سۆشــیال میدیاو لێكەوتەكانی‬ ‫مۆدێرنیتیــە‪ ،‬بــەاڵم داعــش لەپڕێكــدا‬ ‫لەنەعلەتیەكانــی مۆدێرنیتیــدا كــورت‬ ‫ناكرێتەوە‪ .‬ریشەكەی لەناو مامەڵەو دەقە‬ ‫مێژوییــەكان‌و ســتایلە تەربەوییەكاندایە‪.‬‬ ‫ئەمە پرۆژەیەكی قۆناغ بەقۆناغە‪ ،‬لەهەر‬ ‫زەمەنێكــدا رەنگدانەوەی خــۆی هەبوە‪،‬‬ ‫(‪ )19‬ســاڵ پێــش ئێســتا‪ ،‬پەیوەندیــی‬ ‫دیپلۆماسیی توركیاو ئۆزبەكستان تێكچو‪،‬‬ ‫بەوەی كە توركیا لەڕێگەی گویلەنیزمەوە‪،‬‬ ‫ئەیەوێت رۆشنبیری خۆی لەئۆزبەكستاندا‬ ‫باڵوبكاتــەوەو‪ ،‬هەوڵــی كودەتــا بــدات‪.‬‬ ‫ئەگەر گویلەنیزم بەتەنها قوتابخانەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەخالقی پەروەردەییە‪ ،‬بۆچی‬ ‫لەســەردەمی دەســەاڵتی عیلمانیەتــدا‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەسەردەمی سولەیمان دەمیرڵ‬ ‫دا لەسەر جەســتەی دەزگاكانی دەوڵەت‬ ‫كەســابەتیان دەكرد‪ ،‬ئێســتا حزبی دادو‬ ‫گەشــەپێدان بەهەڕەشــەیەكی گــەورەی‬ ‫دەزانێت‪ ،‬لەكاتێكدا بەقسەی «موستەفا‬ ‫قاسم» كەســێتی دیاری گویلەنیەكان بۆ‬ ‫رۆژنامــەی «شەرقولئەوســەت» دەڵێت‪:‬‬ ‫لەهەڵبژاردنــی پێشــودا‪ ،‬بەشــی زۆری‬ ‫گویلەنییــەكان دەنگیــان بەئەردۆغــان‬ ‫داوە‪.‬؟‪ .‬ئەگــەر بەتەنهــا خەریكی دینن‪،‬‬ ‫چییانــداوە لــەكاری دونیایــی‌و بــازاڕ‌و‬ ‫وەبەرهێنــان‪.‬؟‪ ،‬چونكــە جیاوازیــی‬ ‫سیاسیی هەیە لەنێوان دیدی دادو گەشە‬ ‫لەگــەڵ گویلەن بۆ مەســەلەی كورد‪ ،‬بۆ‬ ‫عەلەویــەت لەتوركیــا‪ ،‬بــۆ پەیوەندیــی‬ ‫لەگەڵ ئیسرائیل‌و ئەمریكا‪.‬‬ ‫ئــەم بنەمایــەی «فەتحــواڵ گویلەن»‬ ‫داینــاوە‪ ،‬هــەر دەوڵەتێــك نییــە لەنــاو‬ ‫دەوڵەتێكدا‪ ،‬هــەر رایەڵەیەكی تەربەوی‪،‬‬ ‫ئابوریی‪ ،‬میدیایی نییە لەپێنج كیشوەردا‬ ‫لقــی هەبێت‪ ،‬بەڵكــو مانایەكی تریشــی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬لەڕێگەی كۆنێكتكردنی ئیسالم‌و‬ ‫مۆدێرنەوە‪ ،‬دەســتبخاتە ناو پەیوەندییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییــەكان‌و‪ ،‬بەپەیژەكــەدا بچێتە‬ ‫سەربانە گەورەكە‪.‬‬

‫سوریا‪ ،‬شۆڕشێك لەپێناو خودا‪ ،‬لەپاڵ كورد‌و بەبێ‌ ئەمریكا‬

‫ئەسعەد عەلی‬ ‫ئــەوەی لەســوریا رودەدات لەژێــر‬ ‫هــەر ناوێك بێــت‪ ،‬درێژكــراوەی بەهاری‬ ‫عەرەبی‪ ،‬شــۆڕش یان هێڵی ســێیەم یان‬ ‫هەر ناوێكــی دیكەی ئایدۆلۆژیكی بەهەمو‬ ‫روداوەكانییــەوە پەیوەنــدی‌و كاریگــەری‬ ‫لەسەر دۆخی سیاسی هەرێمی كوردستان‬ ‫لەئاستە جیهانییەكەیدا هەیە‪ ،‬بۆیە زۆرجا‌ر‬ ‫وردبونــەوە لەدۆخی هەرێمی كوردســتان‬ ‫پێویســتی بەخوێندنەوەی دۆخی سوریا‌و‬ ‫‌واڵتانی دیكەشەوە دەبێت‪.‬‬ ‫میســ‌ر وەك‌واڵتێك‪ ،‬كە ئۆباما لەساڵی‬ ‫‪ ‌2008‬وەك دەروازەی گفتوگــۆ لەگــەڵ‬ ‫جیهانــی ئیســامدا ناوی هێنــا‪ ،‬لەماوەی‬ ‫كەمتــر لەیــەك مانــگ شۆڕشــی كــرد‌‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەو دینامیكە سیاســییە لەســوریا‬ ‫ی وزە هەیــە پێی نەمــا‌و لەماوەی‬ ‫هەرچــ ‌‬ ‫چوار ســاڵدا بەچەندیــن قۆناغدا تێپەڕی‪.‬‬ ‫سەرەتا خۆپیشاندان‌و نافەرمانی مەدەنی‪،‬‬ ‫تراژیدیا‌و ئێستاش لەقاڵبی ئاماردا قەتیس‬ ‫مــاوە‪ :‬زیاتر لەیــەك ملیۆن ئــاوارە‌و ‪200‬‬ ‫هەزار كوژراو‪ .‬بەڕاســتی روخانی ئەســەد‬ ‫لەقەزافی دژوارترە؟‬

‫بۆچی سوریا نەڕوخاوە؟‬ ‫سوریا نەڕوخا یان بۆچی بەشار ئەسەد‬ ‫نەڕوخا‪ ،‬چونكە ئێســتا لەسوریا دەوڵەتی‬ ‫تیرۆریســتی داعــش لەدەوڵەتــی فەرمی‬ ‫سوریا بەهێزتر‪ ،‬گەورەتر‌و دەوڵەمەندترە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫بــەاڵم ســەرباری ئەمــەش دەشــ ‌‬ ‫گفتوگۆیەكی ســاڵی ‪2014‬ی راسمۆســنی‬ ‫ئەمینداری گشــتی رێكخراوی ناتۆ لەگەڵ‬ ‫‪BBC‬و هەروەهــا لیكۆڵینەوەی ناوەندی‬ ‫رۆژهەاڵتناســی زانكــۆی ماساچۆســێت‬ ‫بــە بەهێزتریــ ‌ن وەاڵمــەكان دابنێیــن بۆ‬ ‫پرسیارەكەی ســەرەوە‪ ،‬كە خۆی لەترس‬ ‫لەداهاتــو‌و ئەزمونــی تاڵــی رابــردودا‬ ‫دەبینێتەوە‪:‬‬ ‫‪-1‬لەنێو واڵتانی عەرەبی یان ئەواڵتانانی‬ ‫شــەپۆلی بەنــاو «بەهــاری عەرەبــی»‬ ‫گرتییــەوە‪ ،‬بەشــار ئەســە‌د وەفادارترین‬ ‫سوپا‌و دەزگای هەواڵگری هەیە‪.‬‬ ‫‪-2‬نزیكەی ‪%34‬ی سورییەكان الیەنگری‬ ‫بەشــار ئەســەدن‪ ،‬كە لەم رێژەیــە تەنها‬ ‫‪ %12‬عەلەوین‌و ئەوانی دیكەیان بازرگانان‌و‬ ‫مەسیحییەكانن‪.‬‬ ‫‪ -3‬ســوریا تاكــە هاوپەیمانــی ئێرانــە‬ ‫لەنێو واڵتانی عەرەبی‌و كۆمكاری عەرەبی‪،‬‬ ‫هەرچەندە ئەندامێتیشــی لــەو كۆمكارەدا‬ ‫هەڵپەســێردراوە‪ .‬ئێســتاش رۆژئــاوا‬ ‫ســەرقاڵی گفتوگــۆی بەرنامــەی ئەتۆمی‬ ‫ئێرانە‌و نائاســاییە هەمو شــتێك لەئێرا ‌ن‬ ‫وەربگرنــەوە‌و بەرژەوەندییەكانــی نێــو‬ ‫سوریای پێنەدەن‪ .‬یانی بەرنامەی ئەتۆمی‬ ‫ئێران زیاتر لەوەی كارتێكی گوشــار بێت‪،‬‬ ‫چانسێكە بۆ بەشار ئەسەد‪.‬‬ ‫‪-4‬بەپێــی ناوچــەی جوگرافــی لەنێوان‬ ‫‪ 270‬بــۆ ‪ 300‬رێكخراو وەك ئۆپۆزســیۆن‬

‫لەســوریا چاالكن‪ ،‬بەاڵم تائێســتاش هیچ‬ ‫ئۆپۆزسیۆنێك نەیسەلماندوە‪ ،‬كە دەتوان ‌‬ ‫ێ‬ ‫ســوریای پاش ئەســەد بەرێتە قۆناغێكی‬ ‫دیكــەوە‌و بەهێزتریــن ئۆپۆزســیۆنیش‬ ‫داعشە‪.‬‬

‫ێ داهاتو دەبێت‪.‬‬ ‫ب‌‬ ‫ئەمەش دوا هەڵوێســت نییە‪ .‬ملمالنێی‬ ‫نهێنی بەردەوامە بەتایبەت لەنێوان پارتی‬ ‫دیموكراتــی كوردســتان‌و (پ‪.‬ك‪.‬ك)‪.‬‬ ‫پارتــی دیموكــرات بەدروســتكردنی‬ ‫پالتفۆڕمێــك لەباكــوری كوردســتان‌و‬ ‫هەوڵــی بــۆ بەشــداریپێكردنی ئەلپارتــی‬ ‫لەپڕۆســەی سیاسی كوردســتانی رۆژئاوا‬ ‫دەیەوێــت بڕواتــە ئــەو هەرێمــەی‪ ،‬كــە‬ ‫بەهەرێمی ئۆجاالن ناســراوە‪ .‬ئەمەش الی‬ ‫(پ‪.‬ك‪.‬ك) قبوڵنەكــراوە‪ ،‬بۆیــە پارتــی‬ ‫دیموكرات روبەڕوی بەكانتۆنبونی شــنگال‬ ‫دەكاتەوە‪ .‬ئەمەی ســەرەوە تاكە هۆكاری‬ ‫جەنگی ســەپاندنی هەژمــون لەنێوان ئەم‬ ‫دو حزبــەدا نییــە‪ ،‬كە كاریگەری بەســەر‬ ‫هەرێــم‌و سوریاشــەوە هەیــە‪ .‬هەردوالیان‬ ‫خاوەنــی بەرژەوەندیــن لەشــوێنێكی‬ ‫هاوبەش‪ ،‬لەتوركیا‪ .‬سیاســییەكانی سەر‬ ‫بــە (پ‪.‬ك‪.‬ك)یــان نزیك لــە (پ‪.‬ك‪.‬ك)‬ ‫تائاستی كاندیدی بۆ سەرۆكایەتی كۆماری‬ ‫توركیا دەڕۆن‌و پارتی دیموكراتیش خاوەن‬ ‫بەرژەوەنــدی ئابورییــە لــەو واڵتــە‪‌.‬واتە‬ ‫جەنگــی ســەپاندنی هەژمونــی ئابــوری‌و‬ ‫سیاسیشە‪.‬‬

‫قۆناغەكانی هەڵوێستی كورد‬ ‫ئەگەرچــی زۆر كــەس‌و الیــەن پێیــا ‌ن‬ ‫وابــو كوردانــی رۆژئــاوا باجــی ئاســان‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنــی كوردســتانی ســوریا‬ ‫بەحكومەتەكەی بەشــار ئەســەد دەدەن‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەچركەســاتێكدا باجگر گــۆڕا‌و بو‬ ‫ێ گۆڕانكاری‬ ‫بەداعش‪ .‬بــەاڵم هەرێمیش ب ‌‬ ‫نەبو بەتایبەت لەهەڵوێستدا‪.‬‬ ‫گوتاری سیاســی هەرێمی كوردســتان‬ ‫بەرامبــەر بەســوریا‌و رۆژئــاوا بەســەر دو‬ ‫بەرەدا دابەشــببو‪ ،‬كــە الیەنێك پێی‌وابو‬ ‫ێ بەشــار بڕوخێت‌و پارتــی دیكەش‬ ‫دەبــ ‌‬ ‫لەپڕۆســەی سیاسی كوردســتانی رۆژئاوا‬ ‫بەشدار بێت‪‌.‬واتە بەشێوەیەك لەشێوەكان‬ ‫بەهەڵوێستی ئاشكرای بەرامبەر بەروخانی‬ ‫ئەســەد‪ ،‬دەیویســت بڕواتە پــاڵ رۆژئاوا‌و‬ ‫توركیاوە‪ .‬الیەنێكی دیكەی نێو هەرێمیش‬ ‫ێ رێگە بدرێت كوردانی‬ ‫ی وابو‪ ،‬كە دەب ‌‬ ‫پێــ ‌‬ ‫رۆژئــاوا خۆیــان بڕیار بدەن‌و تائێســتاش‬ ‫خەونی فدراسیۆنی رۆژهەاڵتی‬ ‫هەڵوێستێكی رونی هەمبەر بەشار ئەسەد‬ ‫ناوەڕاست‬ ‫نەبــوە‪ ،‬بــەاڵم ئەم هەڵوێســتانە تاســەر‬ ‫ژمــارە ‪ 11‬تەنها باســی ســێپتەمبەری‬ ‫نەبون‌و لەســاتەوەختی هێرشی داعش بۆ‬ ‫ســەر هەرێمی كوردســتان‪ ،‬هیــچ كامێك ‪‌2001‬و یانزەیەمین ســاڵی هــەزارەی نوێ‌‬ ‫لــەم دو الیەنــە لەســەر هەڵوێســتەكانی وەك ســەرەتای بەهــاری عەرەبــی یــان‬ ‫پێشــویان بــەردەوام نەبــون‪ .‬لەئێســتادا ئامــاژە بــۆ كۆڵەكەكانــی كۆشــكەكەی‬ ‫پارتە سیاســییەكانی هەرێم ئەگەر نەڵێن ســلێمان نییە‪ ،‬بەڵكــو بەپێــی زانیارییە‬ ‫مانەوەی بەشــار باشــترە‪ ،‬النیكەم دەڵێن دزە پێكــراوەكان‪ ،‬لەنەخشــە رێــگای‬ ‫سوریا بەداعشەوە مەترسیدار بۆ ناوچەكە‌و ئەمریكا بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت ‪ 11‬جار‬

‫هونەر رەسوڵ ئەحمەد‬

‫ێ‬ ‫كـ ‌‬ ‫لەیەكێتی دا‬ ‫ئامانجە؟‬

‫لەم نوســینەدا لەسەر ئەوە ناوەســتین كە یەكێتیی لەبنەڕەتەوە ئامانجی‬ ‫بەشــێكی زۆری میدیاكانی كوردســتان بوەو هەمیشــە بوە بەهەواڵ‌و بابەتی‬ ‫گەرمــی نێو میدیاكانی كوردســتان‪ ،‬چونكە بازاڕگەرمی هەندێك لەو ناوەندە‬ ‫میدیایانــە بەجۆرێكە‪ ،‬ئەگەر یەكێتیی لەژمارەیەكــی رۆژنامەیەكیاندا نەبێت‬ ‫بێگومــان هەســت بــەوە دەكــەن كەموكورتیەكــی گەورەیــان هەیــە‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگەلــەوەی ئەو ناوەندە میدیایانەو ئەو چاودێرە سیاســیانەی ئیشــوكاریان‬ ‫بوەتە رەخنەگرتن لەیەكێتیی‪ ،‬باش لەبازارەكە تێگەیشتون‪ ،‬چونكە لەرابردو‬ ‫تــادەگات بــەم دۆخــەش كەســێك یــان رۆژنامەیەك یــان هــەر ناوەندێكی‬ ‫تــری راگەیاندن‪ ،‬رەنگە باشــترین رێگایەك بۆ ناســاندنی ئــەوە بوبێت‪ ،‬كە‬ ‫لەســەر یەكێتــی بنوســێت‌و رەخنە بگرێت‪ .‬بــە بەراورد بەكــۆی حزبەكانی‬ ‫تــری كوردســتانیش بێگومان یەكێتیــی بەتەنها توانیویەتــی هێندەی هەمو‬ ‫الیەنەكانیتر لەناو میدیاكاندا بونی هەبێت‌و خوێندنەوەی جۆراوجۆرو زۆرجار‬ ‫سەیرو سەمەرەشی بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫حاشــا هەڵنەگرە ئەوەی وایكردوە یەكێتی ئاسانتر لەالیەنەكانیتر جێگەی‬ ‫لەنــاو میدیاكاندا هەبێت زۆرجار فرەلێدوانی‌و فرەمینبەریە‪ ،‬كە بۆتە هۆكاری‬ ‫ئەوەی یەكێتیی زیاتر لەناو میدیاكاندا بێت‪ ،‬كە ئەمە هەڵەی بەشێك لەوانەیە‬ ‫لەناوەنــدی بڕیــاری یەكێتین‌و زۆرجار لەالیەن میدیاكانــەوە بەكاردەهێنرێن‌و‬ ‫لێدوانەكانیشیان دژ بەئاراستەیەكی ناو یەكێتیی دەهۆنرێتەوە‪.‬‬ ‫لەرابــردودا ناوبەنــاو‪ ،‬لەئێستاشــدا بەچــڕی جگــە لەیەكێتیــی بەشــێوە‬ ‫گشــتییەكەی‪ ،‬یەكێــك لــەو كارەكتەرانــەی زۆرترینی چاوەكانی لەســەرەو‬ ‫بەتــەواوی خراوەتــە ژێر فۆكــەس (مەال بەختیار)ە كە بــە بەردەوامی لەناو‬ ‫میدیاكاندا بونی هەیەو بۆتە ئامانج‪.‬‬ ‫ئەگــەر زۆر خێــراش ســەیری ناوەندەكانــی راگەیانــدن بكەیــن دەبینین‪،‬‬ ‫لەئێستادا زۆرترین وتارو وەاڵمدانەوە لەسەر (مەال بەختیار)ە بەجۆرێك هەمو‬ ‫نوســین‌و لێكدانەوەكانی دەبنە جێگەی هەڵوەستەو قسەلێكردنی كەسانیتر‪،‬‬ ‫هەڵبەت كەســانێك واڕاهاتون هەركاتێك مەال بەختیار وتارێكی نوســی یان‬ ‫دیدارێكی ئەنجامدا‪ ،‬بەر لەخوێندنەوەی وتارەكە یان بینینی دیدارەكە بڕیاری‬ ‫ئەوەیانداوە قسەی لەبارەوە بكەن‪.‬‬ ‫ئەمە جگەلەوەی بەرنامەو دیداری واهەبوە چەندین بەرنامەی تری لەســەر‬ ‫ســازكراوە‌و كەسانێك چۆنیان ویســتوە بەمجۆرە لێكدانەوەیان بۆ قسەكانی‬ ‫داتاشــیوە‪ ،‬بەبێ‌ بەڵگەی پێویست‌و دور لەلۆژیكی وەاڵمدانەوەو لێكدانەوەی‬ ‫دروست‪.‬‬ ‫ئەوانــەی دەیانەوێت وەاڵمــی مەال بەختیار بدەنەوەو تانــە لەبۆچونەكانی‬ ‫دەدەن ئامانجیانە لەو رێگەیەوە ببن بەژمارەیەكی دیار‌و حیســابیان لەســەر‬ ‫بكرێت‪ .‬ئەگەرنا كەسێك‪ ،‬كە بۆ چونەكانی بەڕاشكاوی بڵێت‌و هەمیشە بەوتارو‬ ‫نوســین باســی روداو و پێشــهاتەكان بكات‌و بەردەوام لەگەشتی دیبلۆماسی‬ ‫دابێت‌و لەبەرەكانی جەنگدا وەكو قۆناغەكانی تری رابردوی پێشــمەرگە ئاسا‬ ‫بجەنگێــت‌و بەڕونــی باســی گرفتەكانی نــاو حزبەكەی بــكات‌و پەنجە بخاتە‬ ‫ســەربرینەكان‌و چارەســەرەكان دیاریبكات‌و ئەوەندە راشــكاو بێت سەبارەت‬ ‫بەسەلەفـــی‌و ئیسالمگەراكانی تری كوردستان‌و لەئەنقەرەوە داوای ئازادكرنی‬ ‫ئۆجــەالن بكات‌و پڕ بەگەروی لەو رۆژگارەدا كە هەبون خەریكی موجامەلەی‬ ‫بەرپرسانی توركیا بون بڵـــێ‌ (پەكەكە) هێزێكی شۆڕشگێرە‪ ،‬بەچ پێوەرێك‬ ‫كەسانێك دەیانەوێت بیكەنە ئامانج‪ ،‬ئەگەر مەبەستیان ناودەركردن نەبێت‪.‬‬ ‫لەهەمو ئەوانەش ناخۆشــتر رەنگە ئەوەبێ‌‪ ،‬كەســانێك كە هێشتا تۆمەتی‬ ‫تیــرۆری لەســەربێت‌و نەیانتوانیبــێ‌ لەبــەردەم دادگا بێتاوانی بســەلمێنێ‌‌و‬ ‫سەردەمێك لەگەڵ رابەر‌و گەورە تیرۆریستەكاندا خەریكی پیالن بوبێت دژی‬ ‫ئەزمونی هەرێم‪ ،‬ئەمڕۆ لەپەنای مافی مرۆڤەوە قســە بكات‌و رەخنە بگرێت‪،‬‬ ‫ئاخر ئەوكەســانە خۆیــان‌و هەمو هەوڵیان بۆ ئەوەبو یاســا بخەنە ژێرەوەی‬ ‫بۆچونەكانیان كە بارگاوی بو بەبیری توندڕەوی‪ ،‬بەاڵم ئەمڕۆ ئەوان پەنا بۆ‬ ‫دادگا دەبەن‌و باسی سەروەری یاسا دەكەن‪.‬‬ ‫سەردەمێكی سەیر توشبوین‌و لەدۆخێكی سەمەرەدا دەژین!‬ ‫ناوی توركی‌ا وەكو كێشــەی بــەردەم ئەو‬ ‫نەخشــە رێگایــە هاتوەتە گــۆڕێ‌‪ .‬بەپێی‬ ‫كتێبی قواڵیی ستراتیژی داودئۆغڵو بێت‪،‬‬ ‫توركیا خەونی رۆژهەاڵتێكی ناوەڕاستی بێ‌‬ ‫دەوڵەت‌و ناوچەیەكی فدراســیۆن ئاســای‬ ‫هەیــە‪ ،‬بەتایبــەت لەكاتێكــدا‪ ،‬كــە كورد‬ ‫باســی دەوڵەت دەكات‪ .‬حكومەتی توركیا‬ ‫دەیەوێــت سێگۆشــەی (ریــاز‪ ،‬قاهیــرە‪،‬‬ ‫تــاران) بگۆڕێت بــۆ سێگۆشــەی (ریاز‪،‬‬ ‫ێ كاریگەری‬ ‫قاهیرە‪ ،‬ئەنقەرە)‪ .‬كودریش ب ‌‬ ‫نابێت‪ .‬ئێستا هەرێمی كوردستان النیكەم‬ ‫بەروكــەش بوەتە بەشــێك لەســتراتیژی‬ ‫توركیــا‪ ،‬بەپێچەوانــەی (پ‪.‬ك‪.‬ك)‪ ،‬كــە‬ ‫هەنوكەش بەشــێكە لەترسی توركیا‪ .‬ئەم‬ ‫ملمالنێیــەش لەئێســتادا گوزاروەتەوە بۆ‬ ‫ملمالنێــی نێوان پارتــی‌و (پ‪.‬ك‪.‬ك)‪ ،‬كە‬ ‫كاریگەری لەســەر دۆخی سیاسی باشور‌و‬ ‫رۆژئاوای كوردستان دەبێت‪.‬‬

‫لەهەرێمی ئۆجاالنەوە بۆ هەرێمی‬ ‫نوجەیفییەكان‬ ‫«كــورد لەجیاتــی جیهانی ئازاد شــەڕ‬ ‫دەكات»‪ ،‬بــەاڵم رێگــەی پێنادرێــت‬ ‫لــەم جیهانــە ئــازادەدا سیاســەت بكات‌و‬ ‫ی‬ ‫ك وتەبێژ ‌‬ ‫ت‌و وە ‌‬ ‫بانگهێشتی لەندەن ناكرێ ‌‬ ‫وەزارەتــی دەرەوەی ئەمریــكا دەڵێــت‬ ‫«عەبــادی نوێنەرایەتــی گەلــی عیــراق‬ ‫دەكات»‪ .‬لەالیەكی دیكەشەوە ئاماژەكان‬ ‫دەریدەخــەن كــورد دەوێــت بەشــداری‬ ‫ســەرەكی زەمینــی بێــت لەگرتنــەوەی‬ ‫موســڵ‌‪‌.‬واتە رۆشــتنی كورد لەجەنگێكی‬ ‫نەتەوەییــەوە بۆ جەنگێكــی ئاینی‪‌.‬واتە‬ ‫لەهەرێمی ئۆجاالنەوە بۆ هەرێمی سوننە‪.‬‬ ‫ناڕونی سیاسەتی كورد‪ ،‬چانسێكی دیكەیە‬ ‫بۆ بەشار هاوشانی چانسی نەبونی ئەمریكا‬ ‫لەسوریا‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )501‬دو شةممة ‪2015/1/26‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫یگیت بوڵوت‪:‬‬ ‫كاتی سیستمی سەرۆكایەتییە‬

‫چەوشئۆغلو‪:‬‬ ‫پڕچەككردنی پەكەكە كارێكی مەترسیدارە‬

‫بوڵدان‪:‬‬ ‫كەجەكە پابەندی وادەكەی ئۆجەالنە‬

‫یگیت بــوڵــوت راوێــژكــاری ســەرۆكــوەزیــرانــی‬ ‫تــوركــی ـا‌و گــۆشــەنــوس لــە رۆژنـــامـــەی ستار‬ ‫لەوتارێكیدا دەڵێت «لەئێستادا دۆغەكە گونجاوە‬ ‫بۆئەوەی ئاك پارتی هەنگاوی خێرا بۆ سیستمی‬ ‫سەرۆكایەتی بنێت‪ ،‬ئەردۆغان كەسێكی گونجاو‬ ‫و سەركردەیەكی هەڵكەوتووە‪ ،‬ئەمە دەبێتە‬ ‫مۆدێلێك بــۆئــەوەی توركیا پێش بكەوێت‌و‬ ‫لەگشت قەیرانەكان خۆی دەرباز بكات»‪.‬‬

‫مەولود چەوشئۆغلو‪ ،‬وەزیــری دەرەوەی‬ ‫توركیا رایگەیاند‪:‬پ‪.‬ك‪.‬ك دەیەوێت شنگال‬ ‫لەعیراق داببڕێنێت‌و ئەزمونی سوریا‬ ‫دوبارە بكاتەوە‪ ،‬ئەمەش لەبەر پێشمەرگەو‬ ‫بەغدا نــاكــات‪ ،‬بەڵكو لەبەر سەپاندنی‬ ‫هەژمونی خۆی دەیكات‪ ،‬لەبەرئەوە لەگەڵ‬ ‫پارچەكردنی خاكی عیراق نین‌و رێگری‬ ‫لەپڕچەككردنی پ‪.‬ك‪.‬ك دەگرین»‪.‬‬

‫پەروین بوڵدان سەرۆكی فراكسیۆنی هەدەپە‬ ‫رایگەیاند‪ :‬كەجەكە پابەندی نەخشەڕێگە‌و‬ ‫وادەی جێبەجێكردنی پڕۆژەكەی ئۆجەالنە‪،‬‬ ‫داوا دەكەن لەوادەی خۆیدا حكومەتی ئاك‬ ‫پارتی هەنگاوی كرداری بۆ جێبەجێكردنی‬ ‫بــدات‪ ،‬ئەگەر تا هەڵبژاردنی حوزەیرانی‬ ‫‪ 2015‬بەئەنجام نــەگــات‪ ،‬ئـــەوا ئــەگــەری‬ ‫پەكخستنی پڕۆسەی ئاشتی بەدور نابینن»‪.‬‬

‫“پڕۆسەی چارەسەریی بەسستی بەڕێوەدەچێت”‬

‫پەیامی قەندیل دەگەیەنرێتە کۆشکی ئاک سەرای‬ ‫راپۆرتی‪ :‬چاودێر‬ ‫شــــانــــدی پــــارتــــی دیـــمـــوكـــراتـــی‬ ‫گەالن(هەدەپە)‪ ،‬لە دواهەمین كۆبونەوەی‬ ‫خۆیان لە قەندیل لەپاش گەڕانەوەیان لە‬ ‫توركیا لە كۆبونەوەیەكی رۆژنامەنوسیدا‬ ‫رایانگەیاند «قەندیل پەیامێكی بۆ‬ ‫حكومەتی ئاك پارتی پێیە‌و پێیانوایە‬ ‫پڕۆسەی چارەسەریی دیموكراتی بەسستی‬ ‫بەرێوەدەچێت‌و پێویستە حكومەت لەوە‬ ‫زیاتر دەستی – دەستی بە نوێنەرانی‬ ‫گەلی كــورد نەكات‌و هەتا زوە قۆناغی‬ ‫دانوستانی فەرمی دەست پێبكات»‪.‬‬ ‫بەگوێرەی وتەكانی شاندەكە قەندیل‬ ‫لەو بڕوایەدایە ئەوەی حكومەت دەیكات‬ ‫تەنها خۆگنخاندنە‌و ئەمەیش رۆژمێری‬ ‫گفتوگۆكان پەكدەخات‌و بەرەو پێشەوەی‬ ‫نابات‪ .‬بۆ ئەمەیش پێویستە حكومەت‬ ‫بێدواكەوتن واز لە سیاسەتی خۆگنخاندن‌و‬ ‫خاوەخاو كردن بهێنێ‌و هەرچی زوترە لە‬ ‫بەرەوپێشەوە بردنی ئەم پڕۆسەیەدا پەلە‬ ‫بكات‪ ،‬هەروەها لەوە واوەتریش قەندیل‬ ‫داوای ئەوەی كردوە دەبێ حكومەت واز‬ ‫لەو كۆمەڵە بەربەستە سیاسی‌و قانونییە‬ ‫بهێنێ كە لەبەردەم میللەتی كورددا بۆتە‬ ‫كۆسپ‪.‬‬ ‫كۆبونەوەیەكی حەوت سەعاتی‬ ‫لە قەندیل‬ ‫شاندی هەدەپە دوای ئەوەی لە دورگەی‬ ‫ئیمرالی گەڕانەوە‪ ،‬بەفەرمی‌و بەئاگاداری‬ ‫بەرپرسیارانی دەوڵەت لە رۆژی ‪ 22‬ئەم‬ ‫مانگەدا ســەردانــی قەندیلیان كــردوە‪.‬‬ ‫لەو كۆبونەوەیەدا شاندەكەی هـــ‪.‬د‪.‬پ‬ ‫بەقسەی هەندێك لە چاودێران پەیامێكی‬

‫حكومەت‌و پەیامێكی عەبدولاڵ ئۆجەالنیان‬ ‫گەیاندۆتە قەندیل‪ .‬هەروەها لەپەنای ئەم‬ ‫نامەگەلەدا شاندەكە لەگەڵ بەرپرسیارانی‬ ‫ك‪.‬ج‪.‬ك سەبارەت بە كۆمەڵێك بابەتی‬ ‫نێونەتەوەیی‌و ناوچەیی گفتوگۆیان كردوە‪.‬‬ ‫بەتایبەت بەدرێژایی ئەو حەوت سەعات‬ ‫بابەتەكانی پــەیــوەســت بــە پــرۆســەی‬ ‫چــارەســەری‪ ،‬كۆبانی‌و شنگال‌و چەند‬ ‫بابەتێكی تایبەت تاوتوێكراون‪ .‬لەكاتی‬ ‫گەڕانەوەیان بۆ توركیا شاندەكە بەهیچ‬ ‫شێوەیەك ملیان بەوە نەدا هیچ نامەیەكیان‬ ‫لە حكومەتەوە بۆ قەندیل بردبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەشێوەی ناراستەوخۆ ئەوە دەركەوتوە‬ ‫كە ئەوان هەڵگری پەیامێكیش بون كە‬ ‫لــەالیــەن ئیمرالیەوە رەوانـــەی قەندیل‬ ‫كراوە‪ .‬لە كەوالیسشیەوە دەسبەجێ ئەوە‬ ‫دەركەوتوە كە شاندەكە دەیەوێ تەكانێك‬ ‫بەو بنبەستە بدات كە لە پرۆسەی گفتوگۆ‬ ‫نیوەفەرمییەكاندا هاتۆتەكایەوە‪.‬‬ ‫قەندیل‪ :‬رەشنوسەكەی ئۆجەالن دەبێ‬ ‫كاری پێبكرێت‬ ‫شــــانــــدەكــــە لـــــە كــــۆبــــونــــەوە‬ ‫رایانگەیاند‪:‬‬ ‫رۆژنامەنوسییەكەیاندا‬ ‫دەستەی سەرۆكایەتی ك‪.‬ج‪.‬ك جارێكیتر‬ ‫ئەوەیان راگەیاندوە كەوا ئەوان بەهەمو‬ ‫هێزی خۆیانەوە لەپشت رەشنوسەكەی‬ ‫ئــۆجــەالنــەوەن كــە بــۆ دەستپێكردنی‬ ‫دانــوســتــانــی فــەرمــی پێشكەشكراوە‪.‬‬ ‫ئەوەشیان رونكردەوە كەوا بەرپرسیارانی‬ ‫قەندیل لەم بێدەنگییەی حكومەت دودڵ‌و‬ ‫خانەگومانن‌و سەریان لــەوە دەرناچێ‬ ‫ئایا بۆچی حكومەت لەالیەكەوە دەڵێ‬ ‫بەڵێ پرۆسەكە بەردەوامە‌و ئێمە درێژەی‬ ‫پێدەدەین‪ ،‬بەاڵم لەالیەكیترەوە تائێستا‬ ‫وەاڵمــی ئــەو رەشنوسەی ئــۆجــەالن بۆ‬ ‫دەستپێكردنی دانوستانە فەرمییەكان‬ ‫نادەنەوە!‬

‫ديدارى شاندى هةدةثةو كةجةكة لة قةنديل‬

‫تەنیا پشتگیریی لە پرۆژەکەی‬ ‫ئۆجەالن دەکەین‬ ‫بەپێی قــســەی شــانــدەكــە قەندیل‬ ‫سەرلەنوێ ئەوەیان پشتراستكردۆتەوە‬ ‫كــەوا ك‪.‬ج‪.‬ك دوبــارە ئاماژەیان بەوە‬ ‫كردوە تێكڕای یەكەكانی بزوتنەوەیەكەیان‬ ‫لەسەر ئەو پرۆژەیەی دوایــی ئۆجەالن‬ ‫چــڕكــردۆتــەوە‌و بـــەوردی كــاری لەسەر‬ ‫دەكــەن‪ .‬لەگەڵ ئەمەدا قەندیل پێیوایە‬ ‫حكومەتی ئاك پارتی نایەوێ ئەو رۆژمێرە‬ ‫بۆ دەستپێكردنی دانوستانە فەرمییەكان‬

‫پیادەبكات‪ .‬ئەمەیش دەبێتەهۆی ئەوەی‬ ‫پڕۆسەی دیالۆگە نیوەفەرمییەكان بەرەو‬ ‫پڕۆسەی دانوستان‌و مــفــاوزەی فەرمی‬ ‫نەچێت‌و بگرە دەبێتەهۆی ئەوەی تێكرای‬ ‫پڕۆسەكە تەگەرەی تێبكەوێت‪.‬‬ ‫«دەبێ ئاك پارتی بە‬ ‫سیاسەتەكانیدا بچێتەوە»‬ ‫شــانــدەكــە ئـــامـــاژە بــــەوە دەكـــەن‬ ‫سەركردایەتی ك‪.‬ج‪.‬ك زۆر لەوە نیگەرانن‬ ‫كــەوا ئــاك پارتی ســەبــارەت بە جزیرە‬

‫سیاسەتێكی دوفاقی پیادەبكات‪ .‬بۆیە‬ ‫داوایــان كردوە هەرچی زوترە حكومەت‬ ‫ئەو كوشتارەی مندااڵن بەدەستی هێزە‬ ‫تاریكپەرستەكان‌و ژمارەیەك لە تۆڕەكانی‬ ‫ناو پۆلیس رونبكاتەوە‪ .‬لەوە واوەتریش‬ ‫داوایان لە حكومەت كردوە هەرچی زوترە‬ ‫پێش ئــەوەی ئــەوان بڕیارێكی ناوەخت‬ ‫رابگەیەنن‪ ،‬ئەوە بەو سیاسەتانەی خۆیدا‬ ‫بچێتەوە‌و ئەو كۆسپانەی البەرێت‪.‬‬ ‫شــانــدەكــە ئــامــاژەیــان بـــەوە كــردوە‬ ‫كــەوا قەندیل دەڵێن هەتا ئێستاش لە‬

‫گەلێك شوێن دەسگیركردنی بێسەروبەر‬ ‫هەیە‌و ژمارەیەك لەالیەنگرانی كەجەكە‪،‬‬ ‫هــەدەپــە‪ ،‬بێ یــەكــودو دەسگیركراون‌و‬ ‫رەوانەی زیندانەكان كراون‪ .‬بۆیە ئەوان‬ ‫لە حكومەتی ئاك پارتی دەپرسن ئایا‬ ‫ئەم سیاسەتە لەگەڵ سیاسەتی مفاوزات‌و‬ ‫دانوستانی فەرمیدا دەگونجێت؟ هەروەها‬ ‫رێك ئەوەشیان دركاندوە كەوا « پرۆسەی‬ ‫چارەسەری زۆر بەسستی بەرەو پێشەوە‬ ‫دەچــێ»‌و پێویستە حكومەت ئەمەیش‬ ‫راستبكاتەوە!‬

‫هەدەپە‌و گۆڕانی تابلۆی سیاسی‬

‫ئۆرهان میرئۆغلو‬ ‫و‪:‬چاودێر‬ ‫هـــەفـــتـــەی رابــــــــردو‪ ،‬ســـەاڵحـــەدیـــن‬ ‫دەمیرتاش‪ ،‬هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتی‬ ‫گەالن(هەدەپە)‪ ،‬لەكۆبونەوەیەكیدا لەگەڵ‬ ‫چەند رۆژنامەنوسێك لــە ئیستەمبول‪،‬‬ ‫رایگەیاند‪ :‬هەدەپە وەك پارتی سیاسی‬ ‫بەشداری هەڵبژاردنی پارلەمانی دەكــات‪.‬‬ ‫دیارە هەدەپە لەپڕۆسەیەكی وەرچەرخانی‬ ‫مێژویدا خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬بۆیە وەك پارتی‬ ‫سیاسیی لەهەڵبژاردنی ‪ 2015‬بەشداری‬ ‫دەكـــات‪ .‬پێدەچێت ئــەم بــڕیــارە گرنگە‬ ‫بەپێشنیاری عبدوڵاڵ ئۆجەالن بوبێت‪.‬‬ ‫لەهەڵبژاردنی حوزەیرانی ‪ ،2015‬بەدور‬ ‫نییە هــەدەپــە رێـــژەی ‪ %10‬بەربەستی‬ ‫هەڵبژاردن تێپەڕبكات‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا‬ ‫ئەمە بە ریسكێكی سیاسیی دادەنــرێــت‪.‬‬

‫هەدەپە بــۆئــەوەی خــۆی لەگەڵ فیزیۆنی‬ ‫توركیایی كە بە «توركیایی بون» ناوی‬ ‫دەبات بگونجێنێت‌و رێژەی بەربەستی ‪%10‬‬ ‫تێپەڕبكات‪ ،‬ئەوا دەبێت لەڕوی ئیدۆلۆژییەوە‬ ‫گــۆڕانــكــاری لــەخــۆیــدا بــكــات‪ ،‬بــۆ نمونە‬ ‫روداوەكانی ئەمدواییەی جزیرە دەبوایە هەرزو‬ ‫هەدەپە رۆڵی لەهێوەركردنەوەی روداوەكان‬ ‫بوایە‪.‬‬ ‫دەربـــــارەی پــڕۆســەی ئــاشــتــی‪ ،‬بــەدور‬ ‫نییە پەكەكە وەاڵمــی گونجاو بە ئۆجەالن‬ ‫بداتەوە‪ ،‬بەوەی لەمانگی مارتدا ئۆجەالن‬ ‫پەیامی گرنگی بەپڕۆسەی ئاشتی پێدەبێت‌و‬ ‫داواشدەكات بەتەواوی پڕۆسەی چەكدانان‌و‬ ‫كشانەوە لەناو خاكی توركیا كۆتایی پێبێت‪،‬‬ ‫گشت هێزە چەكدارییەكان لەناو خاكی توركیا‬ ‫بكشێنەوە‪ ،‬ئەگەر ئەو داوایــەی ئۆجەالن‬ ‫لەالیەن قەندیلەوە جێبەجێبكرێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫چانسی هەدەپە بۆ تێپەڕبونی بەربەستی‬ ‫‪ %10‬زۆرتر دەبێت‪ .‬لەبەرئەوە كاتی ئەوەیە‬ ‫تابلۆی سیاسی بزوتنەوەی سیاسی كورد‬ ‫گۆڕانی ئیجابی بەسەردا بێت‪.‬‬ ‫لــەكــۆبــونــەوەكــەیــدا‪ ،‬دەمــیــرتــاش بە‬ ‫رۆژنامەنوسانی راگەیاندبو كە بەنیاز نین‬ ‫وەك كاندیدی سەربەخۆ بەشداریی لەپڕۆسەی‬ ‫هەڵبژاردن بكەن‌و وەك هەڵبژاردنی ‪،2011‬‬

‫‪35‬پارلەمانتار بەدەستبهێنن‪ ،‬بەڵكو ئامانجیان‬ ‫زۆر لەو رێژەیە زیاترە‪ .‬بەوتەی دەمیرتاش‪،‬‬ ‫بۆ البردنی ئاك پارتی لــەدەســەاڵت‪ ،‬واتە‬ ‫لەدەستدانی زۆرینەی ئەندامانی ئاك پارتی‬ ‫لەپارلەمان‪ ،‬دەبێت هەدەپە رێژەی بەربەستی‬ ‫‪ %10‬تێپەڕبكات‪ ،‬وتیشی «هەدەپە خەبات بۆ‬ ‫ئەو ئامانجە دەكات»‪.‬‬

‫بێگومان ركابەری لەسەر زەمینەی سیاسی‬ ‫مافێكی رەوایە‪ ،‬كەس رەخنەی لەسەر ئەوە‬ ‫نییە‪ ،‬بــەاڵم خواستی الچونی دەسەاڵتی‬ ‫ئاك پارتی وەك ئەوەی الیەنێكی سەرەكی‬ ‫بــەڕێــوەبــردنــی پــڕۆســەی ئاشتییە‪ ،‬جێی‬ ‫گفتوگۆی زیاترە‪ ،‬ئایا بۆ پڕۆسەكە باشترە‬ ‫ئاك پارتی لەدەسەاڵت بمێنێتەوە یان نا؟‬

‫"دور نییە پەكەكە وەاڵمی گونجاو بە‬ ‫ئۆجەالن بداتەوە‪ ،‬بەوەی لەمانگی مارتدا‬ ‫ئۆجەالن پەیامی گرنگی بەپڕۆسەی ئاشتی‬ ‫پێدەبێت‌و داواشدەكات بەتەواوی پڕۆسەی‬ ‫چەكدانان‌و كشانەوە لەناو خاكی توركیا‬ ‫كۆتایی پێبێت‪ ،‬ئەمەش چانسی هەدەپە‬ ‫بۆ تێپەڕبونی بەربەستی ‪ %١٠‬زیاتر دەبێت"‬

‫هەدەپە پارتێكە میسیۆنی سیاسیشی‬ ‫گرنگە‪ ،‬لەسیاسەتیدا بۆ داكۆكیكردن لەمافی‬ ‫كورد خۆی دەباتە پێشەوە‪ .‬هەروەها لەماوەی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتیدا‪ ،‬رۆڵی گرنگی بینیوەو بونی‬ ‫خۆی لەساحەی سیاسی نیشانداوە‪ .‬لەم‬ ‫پڕۆسەیەدا بەتەنها هەریەك لە حكومەتی‬ ‫ئاك پارتی‌و هەدەپە وەك پارتی سیاسی‬ ‫لەتوركیا رۆڵی تەواویان گێراوە‪.‬‬ ‫لــەمــڕۆدا ئــەوەی چانسی لــەوە هەبێت‬ ‫ببێتە حكومەت لەتوركیا‪ ،‬ئەوا دو رێگەی‬ ‫لەبەردەمدایە‪ ،‬یەكەمیان كودەتای سەربازی‪،‬‬ ‫دوەمیان ئەنجامەكانی هەڵبژاردنە‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەڕێككەوتی سیاسی مەهەپە و جەهەپە‬ ‫بەدورنییە ئەلتەرناتیڤێك بۆ دروستبونی‬ ‫حكومەتێكی نوێ‌ دروستبێت‪.‬‬ ‫لەمڕۆدا ئەگەری دروستبونی كودەتای‬ ‫سەربازی نییە‪ ،‬گریمان هەدەپە بەربەستی‬ ‫‪%10‬ی تــێــپــەڕانــد و زۆریـــنـــەی دەنــگــی‬ ‫بەدەستهێنا‌و ئاك پارتی زۆرینەی لەپارلەمان‬ ‫بەدەستنەهێنێت‌و لــەدەســەاڵت البچێت‪،‬‬ ‫ئایا ئەمە نابێتە ئــەوەی پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫پەكبكەوێت؟ یان ئۆجەالن بخرێتە دەرەوەی‬ ‫بازنەی پڕۆسەكەو دیداری لەگەڵ سازنەكرێت‬ ‫و وەك رابردو بە سەرۆكی تیرۆر ناوببرێت؟‬ ‫یاخود گشت هەوڵ‌و تەقەالكانی پەیوەندیی‬

‫ستراتیجی نێوان هەولێرو ئەنقەرە كۆتایی‬ ‫پێبهێنرێت؟‬ ‫پێناچێت رێككەوتنی جەهەپە و مەهەپە‬ ‫ئــەگــەر بێنە ســەردەســەاڵتــیــش‪ ،‬درێــژە‬ ‫بەپڕۆسەی ئاشتی بدەن‪ ،‬بەوشێوەیەی كە‬ ‫ئاك پارتی درێژەی پێدەدات‪.‬‬ ‫هەدەپە بڕیاری ئەوەی داوە وەك پارتی‬ ‫سیاسی بەشداری هەڵبژاردن بكات‪ ،‬دەبێ‬ ‫گشت الیەن رێز لەو بڕیارەی هەدەپە بگرێت‪.‬‬ ‫مانەوی ئاك پارتی‌و هەدەپە لەزەمینەی‬ ‫سیاسی بۆ بەردەوامبونی پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫گرنگە‪ .‬ئەگەر بێت‌و هەدەپە لــەدەرەوەی‬ ‫پارلەمان بمێنێتەوە‪ ،‬ئەوا پرسی بەیاسایی‬ ‫بــونــی ئـــەوان بــۆ ســیــاســەت‌و پڕۆسەكە‬ ‫دێتەئاراوە‪ .‬قەیرانی سیاسی دروستدەكات‪.‬‬ ‫بــۆئــەوەی ئیستیقرار‪ ،‬دیموكراسی‌و‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی درێژەی هەبێت‪،‬ئەوا دەبێت‬ ‫بزوتنەوەی سیاسی كورد لەپارلەمان بونیان‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەدڵنییاییەوە دەرفەتیان پێبدرێت‬ ‫سیاسەت بكەن‪ ،‬رێگەی ئــەوەش ئەوەیە‬ ‫لە رێگەی كاندیدی سەربەخۆوە هەدەپە‬ ‫بەشداریی هەڵبژاردنی پارلەمانی بكات تاكو‬ ‫ریسكی سیاسی كەمبكەنەوە‪.‬‬

‫رۆژنامەی ستار‬ ‫‪2015/1/24‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫ذمارة (‪ )501‬دو شةممة ‪2015/1/26‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫ئیسالم دەبێ بە قۆناغی رۆشنگەریدا بڕوات و خۆی ریفۆرم بكات‬ ‫نەزەند بەگیخانی‪ ،‬نوسەر و مامۆستای زانكۆ لە بریتانیا‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬

‫سازدانی‪ :‬داستان ئاسۆ‬ ‫(‪)٢-2‬‬ ‫مامۆســتایەكی زانكــۆ لــە بریتانیــا‪،‬‬ ‫رایدەگەینێت‪ ،‬ئیســام دەبێ بە قۆناغی‬ ‫رۆشــنگەریدا بــڕوات و خــۆی ریفــۆرم‬ ‫بكات‪ ،‬هەروەكو ســەردەمی رۆشــنگەری‬ ‫رۆژئــاوا كە كەنیســە و حوكمــی ئاینیان‬ ‫خستە ژێر پرسیار و رەخنەوەوە و دواتر‬ ‫دەوڵەتیــان بــەرەو جیاكردنەوەی ئاین و‬ ‫سیاســەت برد‪ ،‬جیهانی ئیســامی دەبێ‬ ‫ئەوەندە ئازا بێت كە دان بە دۆڕانی خۆی‬ ‫بهێنێــت و خــۆی لە فەرمانــی حوجرە و‬ ‫مەال و مزگەوت و شەریعە رزگار بكات‪.‬‬ ‫نەزەنــد بەگیخانــی‪ ،‬لــە دیالۆگێكــی‬ ‫تایبەتدا لەگەڵ «چاودێر»‪ ،‬ســەبارە بە‬ ‫هێرشەكەی ســەر گۆڤاری شارلی ئێبدۆ‪،‬‬ ‫ئامــاژە بــەوەش دەكات‪ ،‬ئــەوەی كە لە‬ ‫پاریــس روویــدا كردەوەیەكــی بەربەری‬ ‫و وەحشــیەتگەرانە بــوو كــە پێمــان‬ ‫دەڵــێ دوژمنانــی ئازادی و یەكســانی و‬ ‫رادەربڕینــی ئــازاد لــە هەموو شــوێنێك‬ ‫هــەن‪ .‬ئەوانەی بەم كردەوەیە هەڵســان‬

‫بەرهەم دێننەوە‪ .‬بۆیە وەكو پێویست‬ ‫گەشــەیان نەكردووە و وەكو هێزێكی‬ ‫تەكانــدەر و شــێلگیر نەچوونەتــە‬ ‫پێشــەوە‪ .‬تۆ ســەیر كە لەم بەشەی‬ ‫كوردســتان ژنــی پەرلەمانتــار و‬ ‫ئەندامــی ســەركردایەتیی حیزبیمان‬ ‫هەیــە خاوەنــی گوتارێكی پتەو نیە‪،‬‬ ‫هەروەكــو ژنێكــی ئاســایی ماڵــەوە‬ ‫ژێردەســتەی كــۆدە بــاوەكان و‬ ‫ئەقلیەتی زاڵــی كۆمەڵگەیە و خۆی‬ ‫لەو ئاســتەدا دەبینێ كــە ئەقلیەتی‬ ‫پیاوســاالری بــۆی دیاریكــردووە‪.‬‬ ‫ئەمــەش وا دەكات كــە پرســی ژن‬ ‫وەكو پێویســت گەشە نەكات‪ .‬دیارە‬ ‫ئــەم حاڵەتــە هــۆكاری مێژوویی و‬ ‫كولتــوری زۆری لە پشــتەوەیە‪ ،‬بە‬ ‫پلــەی یەكــەم نەبوونی هۆشــیاری‬ ‫سیاســی و كۆمەاڵیەتــی‪ .‬دیســان‬ ‫دەیڵێمــەوە كە لــە رووی فیكریەوە‬ ‫ژنانی باشــور‪ ،‬هەرچەندە زۆربەیان‬ ‫خــاوەن شــەهادەی زانكــۆن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەكو پێویست گەشەیان نەكردووە‪.‬‬ ‫تــۆ ســەرنج بدە لــە باكــور‪ ،‬لەیال‬ ‫زانــا تــا پۆلی چــواری ســەرەتایی‬ ‫خوێنــدووە‪ ،‬بــەاڵم كــە لەگەڵــی‬

‫لە رووی فیكریەوە ژنانی باشور‪،‬‬ ‫هەرچەندە زۆربەیان خاوەن‬ ‫شەهادەی زانكۆن‪ ،‬بەاڵم وەكو‬ ‫پێویست گەشەیان نەكردووە‬ ‫تێرۆریســت بوون‪ :‬مەبەستم ئەوەیە بڵێم‬ ‫ئەمە شەڕی تێرۆریستانە لە دژی فیكر و‬ ‫قەلەم و ئازادی و یەكسانی‪.‬‬ ‫چاودێــر‪ :‬ئەزمونــی ژنانــی رۆژئــاوای‬ ‫كوردســتان لــە بەرەكانــی جەنــگ بــە‬ ‫بەراورد لەگەڵ ئەزموونی ژنانی باشــوری‬ ‫كوردستان جیاوازیان هەیە؟‬ ‫نەزەند بەگیخانی‪ :‬جگە لە پێشكەوتنی‬ ‫ژنانــی رۆژئــاوا و باكور لەســەر ئاســتی‬ ‫فیكــری و هۆشــیاری سیاســی‪ ،‬ئــەوان‬ ‫یەكگرتــوون و هاوپشــتیوانی یەكتریــن‪.‬‬ ‫ئەم یەكگرتوویی و هاوپشتیوانیە‪ ،‬هێزی‬ ‫ژنان بەهێز دەكات و بەرەو پێشــەوەیان‬ ‫دەبات‪ ،‬پێچەوانەكەشــی هەروەك شەڕی‬ ‫براكوژی‪ ،‬پرســەكە الوازدەكات و بەتاڵی‬ ‫دەكاتــەوە لە ئینتیمــا و واتای حەقیقی‪.‬‬ ‫لە باشــور دەســەاڵتی نێرساالری ئێجگار‬ ‫بەهێــز و زاڵــە و ئەمــەش لــە هەمــوو‬ ‫كایــەكان رەنگــی داوەتــەوە‪ .‬دیــارە‬ ‫ئەزموونی خەبات لەم بەشەی كوردستان‬ ‫جیاوازە و لە ئاســتێكی دیكەدایە؛ لەبەر‬ ‫بە‌هێزیــی نێرســاالری و داگیركردنــی‬ ‫هەمــوو بــوارە سیاســی و ئابــووری و‬ ‫كولتورییەكان لە الیەن پیاوانەوە‪ ،‬ژن لە‬ ‫كایــەی سیاســی و ئابــووری و كولتوری‬ ‫پەراوێزخراوە‪ ،‬ئەمەش بۆیە هۆی الوازیی‬ ‫هۆشــیاری و فیكری سیاســی لــە نێوان‬ ‫ژنــان‪ .‬جگە لەمــەش ژنــان یەكگرتوو و‬ ‫هاوپشــتیوانی یەكتــری نیــن و لە كار و‬ ‫كردەوەكانیــان ئەقلیەتــی پیاوســاالری‬

‫دادەنیشــی و گفتوگــۆ دەكەیــت‪ ،‬خۆت‬ ‫لــە بەرامبــەر مرۆڤێكی خــاوەن فیكری‬ ‫سیاســی و هۆشیار و بەتوانا دەبینیەوە‪.‬‬ ‫ئەمە لــە روویەكەوە پەیوەنــدی بەوەوە‬ ‫هەیە كە دەســەاڵتی سیاسی لە باشوری‬ ‫كوردســتان مامەڵەی لەگەڵ ژن و لەگەڵ‬ ‫پرســی ژن لەسەردەمی شەڕی چەكداری‬ ‫و دواتریــش جیاواز بووە‪ :‬جگە لە چەند‬ ‫نموونەیەكی كەم نەبێت‪ ،‬وەكو مارگرێت‪،‬‬ ‫ژن لــە باشــور وەكــو پێشــمەرگە قبوڵ‬ ‫نەكراوە و دەرفەتی بەشــداریی سەربازی‬ ‫و سیاســی پێنــەدراوە‪ .‬هەروەكــو وتم‪،‬‬ ‫ئەمــە وایكردووە كە ژن هەر لە پەراوێزدا‬ ‫بمێنێتــەوە و بــە شــێوەیەكی كردەنــی‬ ‫تێكەڵــی فــەزای سیاســی و كولتــوری‬ ‫و ئابــووری نەبێــت‪ .‬واتــە وەكــو كابان‬ ‫و قاپشــۆر مامەڵــەی لەگەڵ كــراوە‪ ،‬یا‬ ‫برینپێچ لە پشــتەوەی دیــوارەكان نادیار‬ ‫و شاراوە بووە‪ .‬راستە ئێستا لە باشوری‬ ‫كوردستان ژن لە سەر ئاستی كۆمەڵگەی‬ ‫مەدەنــی چاالكــە و لەنــاو پەرلەمان بە‬ ‫كۆتــای ‪ ٣٠%‬نوێنەرایەتــی دەكات‪ ،‬لــە‬ ‫میدیا و رێكخراوەكان كاردەكات‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫رووی فیكر و هۆشیاری سیاسیەوە وەكو‬ ‫پێویســت پێنەگەیشــووە و سنورە زۆرە‬ ‫كۆمەاڵیەتــی و حیزبیەكانــی نەبڕیوە‪ .‬تا‬ ‫ژن بە فیكر و هۆشــیارییەكی سیاسی و‬ ‫كاریگەرانە بەشداری لە پرۆسە سیاسی و‬ ‫ئابووری و كولتوریەكان نەكات‪ ،‬ئەوە هەر‬ ‫بێدەســەاڵت و لە پەراوێزدا دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫جا لێرەوە نائاگایانە ئەقلیەتی پیاوساالری‬

‫و هتــد‪ ،‬تــەواوی موســڵمانان نەخەینــە‬ ‫قاڵبی تێرۆریستانەوە‪ .‬چونكە راستڕەو و‬ ‫رەگەزپەرست و نازییە نوێكان لە رۆژئاوا‬ ‫مــن و تۆش وەكو بێگانە و موســڵمان و‬ ‫دوژمــن دەبینیــن‪ .‬بۆیە دەبــێ نەكەوینە‬ ‫ژێــر كاریگەریــی عاتیفــی و بوروژێیــن‬ ‫و لەمەشــدا بیركردنــەوە و شــڕۆڤەمان‬ ‫بیــر بچێتەوە‪ .‬مــن دەڵێم ئەمە شــەڕی‬ ‫بەربەری و تێرۆریســتانە لــە دژی هێزی‬ ‫پێشكەوتوخواز و مۆدێرن‪ ،‬لە دژی ئازادی‬ ‫تــاك و مافی مەدەنــی و هاواڵتیبوون كە‬ ‫تەنیا بە جیابوونەوەی ئاین لە سیاســەت‬ ‫دابین دەبێ‪ .‬دیارە تێرۆریســتی ئیسالمی‬ ‫رێكخراوێكی بەهێزە و لە الیەن هەندێ لە‬ ‫واڵتانــی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت و مافیای‬ ‫ســەلەفی و وەهابیەوە هــاوكاری دارایی‬ ‫دەكرێــت‪ .‬لەوانەیــە لە خودی ئیســامدا‬ ‫پنتێــك هەبێت بۆ زەمینەســازی بۆ ئەم‬ ‫رەوتــە تونــدڕەوە‪ ،‬بــەاڵم دۆخەكــە لــە‬ ‫بارودۆخــی مێژوویــی جیاناكرێتــەوە‪ .‬تا‬ ‫دەنگــی ناڕەزاییش لە واڵتانی موســڵمان‬ ‫لــە دژی ئــەو رەوت و ئایدیۆلۆژیــە‬ ‫تونــدڕەوە هەبێت‪،‬ئــەوە هەڵەیە باس لە‬ ‫شــەڕی نێوان ئیسالم و ئاینەكانی دیكە‪،‬‬ ‫یا شەڕی نێوان شارستانیەكان بكەین‪.‬‬ ‫چاودێــر‪ :‬ئێــوە وتارێكــی ســتیفان‬ ‫شاربۆنیێ‪ ،‬بەڕێوەبەری شارلی ئێبدۆتان‬ ‫وەرگێڕایــە ســەر زمانــی كــوردی بە چ‬ ‫مەبەستێك بوو؟‬ ‫نەزەند بەگیخانی‪ :‬مەبەستی سەرەكیم‬ ‫رێز و ســتایش بوو لە ستیفان شاربۆنیێ‬ ‫كە بە شــارب ناسرا بوو‪ .‬بەالمەوە گرنگ‬ ‫بــوو خوێنــەری كــورد بزانــێ كــە ئــەو‬ ‫رۆژنامەنووسانە هەڵوێستیان لە بەرامبەر‬ ‫كورد چۆن بووە‪ .‬زۆركەس لە كوردستان‬ ‫شارلی ئێبدۆ و هاوكارانی ئەم هەفتەنامە‬ ‫ناناســان‪ ،‬یا نەیاندەناسی‪ ،‬بەالی منەوە‬

‫نەزەند بەگیخانی‬

‫مامۆستای زانكۆ لە بریتانیا‬ ‫سەرنوسەری مانگنامەی لومۆند دیپلۆماتیكە‬ ‫دوا كتێبی بە زمانی ئینگلیزی لە دەزگای‬ ‫ئاشگەیت چاپكراوە (‪ )٢٠١٥‬و تایبەتە بە‬ ‫توندوتیژی لەسەر بنەمای شەرەف لەناو كۆمەڵی‬ ‫كوردی لە كوردستانی عیراق و لە بریتانیادا‬ ‫لــە ســاڵــی ‪ ٢٠٠٠‬خــەاڵتــی بریتانی ئێما‬ ‫هەمفریس‪-‬ی بردۆتەوە بۆ كار و چاالكییەكانی‬ ‫لە دژی تاوان بە بیانوی شەرەف‬ ‫لە ساڵی ‪ ٢٠١٣‬خەاڵتی شیعری فێمینینی‬ ‫فرەنسی بە ناوی سیمۆن الندری بردۆتەوە بۆ‬ ‫دوا دیوانی بە زمانی فرەنسی بە ناوی «دوێنێی‬ ‫سبەینێ»‬ ‫لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی راوێژكاری سەرۆكی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستانە‪ ،‬لــە بــواری‬ ‫خوێندنی بااڵ و جێندەر‬ ‫بە ر هــە م‬ ‫دێنێتــەوە‪ :‬ئەم حاڵەتەش لــە الیەكەوە‬ ‫دەســەاڵتی نێرســاالری بەهێزتر و زاڵتر‬ ‫دەكات و ژنیــش زیاتــر دەكات ملكەچی‬ ‫پیــاو و دەیخاتە پەراوێــزەوە‪ .‬لە الیەكی‬ ‫دیكەشــەوە ئەم دۆخە بۆتە هۆی ئەوەی‬ ‫كە پرس و ســتاتوی ژن وەكو پێویســت‬ ‫بە شــێوەیەكی كردەنی نەچنە پێشەوە‪.‬‬ ‫لە هەمووشــی كوشندەتر ئەوەیە كە ئەم‬ ‫حاڵەتە بۆتە هۆی دروســتبوونی ناكۆكی‬ ‫و دووبەرەكــی و حەزی لێكدان لە نێوان‬ ‫ژنان خۆیاندا‪ ،‬ئەمەش ئامانجی سەرەكیی‬ ‫سیستەمی نێرســاالریە‪ .‬راستەوخۆ پێت‬ ‫بڵێــم و هەمــوو كاتیــش وتومــە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ژن لــە ژن نــەدات و نەیشــكێنێت‪ ،‬ژن‬ ‫قــەت ناڕووخێــت‪ .‬ئەمــڕۆ لــە باشــوری‬ ‫كوردســتان‪ ،‬یەكێــك لە خەســڵەتەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانەوەی ئەقڵیەتی پیاوســاالری‬ ‫و نەبوونی هۆشــیاریی سیاســی بریتییە‬ ‫لــە ناكۆكی و دوژمنــكاری لە نێوان ژنان‬ ‫خۆیان‪ .‬مــن هەموو جار كە دەگەڕێمەوە‬ ‫واڵت ســەرم دەســوڕمێ لــە راددەی‬ ‫ئــەم ناكۆكیــە و نەبوونــی هاوســۆزی و‬ ‫پشــتگیری بۆ یەكتری و حەزی شكاندن‬ ‫و لە یەكتریدان لــە نێوان ژنان خۆیاندا‪.‬‬ ‫كاتــێ قوربانین‪ ،‬ژنانی باشــور ســكیان‬ ‫بە یەكتری دەســووتێ‪ ،‬بەاڵم كە لەســەر‬ ‫پــێ رادەوەســتن و چاالك و بــااڵ دەبن‪،‬‬ ‫ئــەوە لە یەكتری دەدەن‪ .‬ئەمە دەردێكی‬ ‫كوشــندەی كۆمەڵگەی كوردی باشــورە‬ ‫و لــە هەمــوو ئاســتەكانی دەســەاڵت و‬ ‫لــە نێــوان رێكخــراوەكان و لەنــاو میدیا‬ ‫و كۆمەڵگــەی مەدەنی بە گشــتی بەدی‬ ‫دەكرێ‪ .‬دیارە بەشێكی زۆری ئەم دۆخە‬ ‫دەگەڕێتــەوە بۆ هــۆكارە مێژووییەكان و‬ ‫شــەڕە یەك بە دوایەكەكان و سیاسەتی‬ ‫چەوســاندنەوەی رژێمــە داگیركەرەكانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬وەكو رژێمــی بەعس كە بۆ‬ ‫مــاوەی چوار دەیە تەواوی ســتروكتوری‬ ‫كۆمەاڵیەتــی و سیاســی و ئابــووری‬ ‫كوردستانی تێكدا و لە رێگای تێرۆركردن‬ ‫و سیاســەتی قڕكردنــەوە ســایكۆلۆژیی‬ ‫خەڵكی بە توندوتیژی و دووبەرەكی و رق‬ ‫و تووڕیی راهێنا‪ .‬شەڕەكانی دیكەی شاخ‬ ‫و راپەڕینە خوێناوییەكەی ‪ ١٩٩١‬و شەڕی‬ ‫براكوژی‪ ،‬هتــد‪ .‬رۆلیان لە بەرهەمهێنانی‬

‫ئەوانەی كە ئامادە نین بەرگری لە شارلی ئێبدۆ‬ ‫بكەن‪ ،‬ئەوە كەسانی ترسنۆك و كۆنفۆرمیستن كە‬ ‫دژی ئازادی رادەربڕین و رەخنە و گفتوگۆی ئەقالنی و‬ ‫پرۆسەی مێژوویی ئاینەكانن‬

‫وەكو كەسێكی بەئاگا لە پرۆسەی مێژوویی و لە چوارچێوەی‬ ‫سنوری دیاریكراومدا‪ ،‬بە ئەركی خۆمی دەزانم كە دەنگی خۆم‬ ‫بگەیەنمە دەنگی كەسە چاالك و نووسەرەكانی دیكە و‬ ‫كارەساتی شەنگال چەشنی ئەنفال و هەڵەبجە لە یادوەریی‬ ‫تاكەوە بگوازمەوە بۆ یادەوەریی گشتیی ناوخۆ و نێودەوڵەتی‬ ‫ئــەم ســایكۆلۆژییە هەبــووە كە ئێســتا‬ ‫كۆمەڵگە بەدەستیەوە دەناڵێنێ‪.‬‬ ‫چاودێــر‪ :‬نەزەنــد بەگیخانــی لــە‬ ‫كارەساتی كچانی ئێزدی‪ ،‬وەكو توێژەرێك‬ ‫دەركەوتوە‪ ،‬بەاڵم پێشتر بۆ نمونە وەكو‬ ‫شــیعر كارت لەســەر ئەنفال كردوە‪ ،‬ئایا‬ ‫هیچ تێكســتێكی شــیعریت بۆ كچان یان‬ ‫كارەساتی شنگال و ئیزدییەكان هەیە؟‬ ‫نەزەند بەگیخانی‪ :‬لە ئێســتادا نەخێر‪،‬‬ ‫راستە هەندێ شتم لە فۆرمی شیعر تۆمار‬ ‫كردووە‪ ،‬بەاڵم كاری تەواوم لەســەر ئەم‬ ‫الیەنە نەكردووە‪.‬‬ ‫چاودێــر‪ :‬ئایــا كارەســاتی شــنگال‬ ‫و هێرشــەكانی داعــش‪ ،‬هاوشــێوەی‬ ‫كارەســاتەكانی دیكــەی ئەنفــال و‬ ‫كیمیابــاران‪ ،‬كاریگەری بۆ ســەر ئەدەبی‬ ‫نەزەنــد دەبێــت‪ .‬هەوڵــت داوە بە زمانە‬ ‫زیندوەكانــی جیهان بە تایبەت فرەنســی‬ ‫و ئینگلیــزی ئەو كارەســاتە لە شــێوەی‬ ‫شیعردا بگەیەنیتە دنیای دەرەوە؟‬ ‫نەزەند بەگیخانی‪ :‬وەكو كەسێكی بەئاگا‬ ‫لە پرۆســەی مێژوویــی و لە چوارچێوەی‬ ‫ســنوری دیاریكراومــدا‪ ،‬بە ئەركی خۆمی‬ ‫دەزانــم كــە دەنگــی خــۆم بگەیەنمــە‬ ‫دەنگی كەســە چــاالك و نووســەرەكانی‬ ‫دیكــە و كارەســاتی شــەنگال چەشــنی‬ ‫ئەنفــال و هەڵەبجە لــە یادوەریی تاكەوە‬ ‫بگوازمەوە بۆ یادەوەریی گشــتیی ناوخۆ‬ ‫و نێودەوڵەتــی بە ئامانجــی دابینكردنی‬ ‫دادوەری و شــەرعیەتدان بــە مافی كورد‬ ‫لــە ئازادی و ســەربەخۆیی‪ .‬لە ئێســتادا‬

‫تەنیــا لە رێگای وتارەكانمەوە ئەو كارەم‬ ‫ئەنجام داوە‪ .‬دیارە وەكو هەمیشە دەڵێم‬ ‫شیعر حەقیقەتی منە و ئەوەی لە شیعردا‬ ‫دەیڵێــم زۆر لەخۆم نزیكترە وەك لەوەی‬ ‫لــە فۆرمــی گوتــار لــە توێژینەوەكانمدا‬ ‫دەیخەمەڕوو‪ .‬ئەگەر لە شــیعردا پرســیار‬ ‫بوروژێنــم و لــە توێژینەوەكانــم بە دوای‬ ‫وەاڵمــدا بگەڕێم‪ ،‬ئەوە هەردوو شــێوازی‬ ‫نووســین بریتین لە پرۆسەی بیركردنەوە‬ ‫و گەڕان و داڕشــتن و لە كۆتایدا لە مندا‬ ‫بەیەك دەگەن و یەكتری تەواو دەكەن‪.‬‬ ‫چاودێــر‪ :‬دەربارەی هێرشــەكانی ئەم‬ ‫دواییە بۆ سەر هەفتەنامەی شارلی ئێبدۆ‬ ‫چی دەڵێن؟‬ ‫نەزەنــد بەگیخانی‪ :‬بە تەواوی ئیدانەی‬ ‫ئەم هێرشــە و هەموو جۆرە هێرشێك بۆ‬ ‫ســەر فیكر و قەڵــەم‪ ،‬بۆ ســەر ئازادیی‬ ‫رادەربڕیــن و ئــازادی بیــروڕا دەكــەم‪.‬‬ ‫ئــەوەی لــە پاریس روویــدا كردەوەیەكی‬ ‫بەربــەری و وەحشــیەتگەرانە بــوو كــە‬ ‫پێمان دەڵێ دوژمنانی ئازادی و یەكسانی‬ ‫و رادەربڕینــی ئازاد لە هەموو شــوێنێك‬ ‫هــەن‪ .‬ئەوانەی بەم كردەوەیە هەڵســان‬ ‫تێرۆریســت بوون‪ :‬مەبەستم ئەوەیە بڵێم‬ ‫ئەمە شــەڕی تێرۆریســتانە لە دژی فیكر‬ ‫و قەلــەم و ئازادی و یەكســانی‪ .‬لە دژی‬ ‫مۆدێرنیتــێ و پێشــكەوتنی مرۆڤ‪ .‬ئەمە‬ ‫شــەڕی نێوان ئاینەكان یا شــەڕی نێوان‬ ‫عەلمانــی و ئاینــی نیــە‪ .‬دەبــێ لەمەدا‬ ‫هۆشیار بین‪ ،‬لە رێگای كردەوەی ئاوا‪ ،‬یا‬ ‫لە رێگای داعش و ئەلقائدە و بۆكۆ حەرام‬

‫گرنگ بوو بیناســێنم‪ .‬ئەوانەی كە ئامادە‬ ‫نین بەرگری لە شارلی ئێبدۆ بكەن‪ ،‬ئەوە‬ ‫كەسانی ترسنۆك و كۆنفۆرمیستن كە دژی‬ ‫ئــازادی رادەربڕیــن و رەخنە و گفتوگۆی‬ ‫ئەقالنی و پرۆســەی مێژوویی ئاینەكانن‪.‬‬ ‫مــن رێــزم هەیــە بــۆ هەموو كەســێكی‬ ‫خوداپەرســت كە پەیوەندی نێوان خۆی‬ ‫و خــودا لە فــەزای تایبەتــی و پرایڤێتی‬ ‫خۆیــدا پیادە و رێكدەخات‪ ،‬وەكو دایكم‪،‬‬ ‫وەكــو دایكــت‪ .‬قورئانیش چەشــنی هەر‬ ‫كتێبێكــی پیرۆزی دیكــە‪ ،‬وەكو ئینجیل‬ ‫و تــەورات‪ ،‬وتــەی خودا نیــە‪ ،‬بەڵكو لە‬ ‫كاتێكــی دیاركــراو لە الیەن كەســێكەوە‬ ‫بــۆ كۆمەڵگــە و بیئەیەكــی دیاریكــراو‬ ‫نووســراوە‪ .‬بۆیــە دەبێ موســڵمانان لە‬ ‫چوارچێــوەی پرۆســەی مێژوویدا قبوڵی‬ ‫بكــەن؛ واتــە دەبــێ وەكــو بەرهەمێكی‬ ‫مێژوویی مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و لەگەڵ‬ ‫رۆحی ســەردەم بگونجێندرێت‪ .‬ئیســام‬ ‫دەبــێ بە قۆناغی رۆشــنگەریدا بڕوات و‬ ‫خۆی ریفۆرم بكات‪ ،‬هەروەكو ســەردەمی‬ ‫رۆشنگەری رۆژئاوا كە كەنیسە و حوكمی‬ ‫ئاینیان خستە ژێر پرسیار و رەخنەوەوە‬ ‫و دواتر دەوڵەتیــان بەرەو جیاكردنەوەی‬ ‫ئاین و سیاســەت برد‪ .‬جیهانی ئیسالمی‬ ‫دەبێ ئەوەندە ئازا بێت كە دان بە دۆڕانی‬ ‫خۆی بهێنێت و خۆی لە فەرمانی حوجرە‬ ‫و مەال و مزگەوت و شەریعە رزگار بكات‪.‬‬ ‫ناكرێت ئێمە لە ســەدەی بیست و یەكەم‬ ‫بە پێی یاســا و رێســای چواردە ســەدە‬ ‫پێش ئێستا بژین‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )501‬دو شةممة ‪2015/1/26‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫فەیسبوك‪ ،‬هۆكاری سەرەكییە بۆ تەاڵقدان‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنـــــامـــــەی دەیــــلــــی مــەیــلــی‬ ‫بریتانی‪ ،‬لێكۆڵینەوەیەكی نوێی‬ ‫نوسینگەی پــارێــزەرانــی بریتانیا‬ ‫سەبارەت بەجیابونەوەی هاوسەران‬ ‫باڵوكردۆتەوەو تێیدا هاتوە‪ ،‬فەیسبوك‬ ‫لەپشت سێیەكی جیابونەوەی ژن‌و‬ ‫مــێــردی كــۆمــەڵــی مــەدەنــی ـن‌و ‪%33‬‬ ‫ئەوانەی لەیەكتری جیادەبنەوە ناوی‬ ‫پێگەی فەیسبوك‪-‬یان هێناوە‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی مانگی رابردو لەروپەڕی‬ ‫الپــەڕەكــەیــدا پێگەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫فەیسبوك بــۆ هــەڵــبــژاردنــی بــاری‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــی بــەشــداربــوانــی وشــەی‬ ‫تـــەاڵق‪ ،‬جــیــابــونــەوەی دانـــاوەو ئەم‬ ‫كارەش وەك زانیاریەكی تاكەكەسی‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫كاتێك پڕدەكرێتەوە كاریگەری دەرونی‬ ‫الی بــەرامــبــەرەكــەی دروســتــدەكــات‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەنێو خێزانەكان‪ ،‬بۆیە‬ ‫لێكۆڵینەوەكەی پارێزەرانی بریتانیاش‬ ‫پشتڕاستی ئـــەوە دەكـــاتـــەوە كە‬ ‫لەئێستادا فەیسبوك یەكێكە لەهۆكاری‬ ‫جیابونەوەی هاوسەران لەنێو كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬چونكە لەكۆی ‪ 200‬حاڵەتی‬ ‫جــیــابــونــەوە‪ 66 ،‬كــەســیــان نــاوی‬ ‫فەیسبوكیان هێناوە‪ ،‬وەك هۆكاری زۆر‬ ‫بەكارهێنان‌و بەرادەی ئالودەبون‪ ،‬كە‬ ‫بۆتە هۆی دورخستنەوەو قسەنەكردنی‬ ‫ژن‌و مێرد لــەگــەڵ یەكتری‌و دواتــر‬ ‫سەردەكێشێت بۆ دروستكردنی گومان‌و‬ ‫خیانەتی هاوسەری‪.‬‬

‫‪ 50‬رۆژ تۆپێك‬ ‫لەسەر سەری‬ ‫رادەگرێت‬

‫بەهۆی فڕێدانی فلتەری جگەرەوە‪،‬‬ ‫‪ 15‬هەزار دۆالر غەرامە كرا‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاژانسەكانی مەكسیك باڵویانكردەوە‪ ،‬بەمەبەستی ئیدانەی توندوتیژی‌و گەڕانەوەی ئاشتی‌و‬ ‫ئارامیی‪ ،‬هاواڵتییەكی مەكسیكی ‪ 50‬رۆژە تۆپێكی لەسەر سەری خۆی راگرتوەو ماوەی ‪ 1200‬میلی‬ ‫بڕیوە‪ .‬خوان ماركیز نیتوی تەمەن ‪ 60‬ساڵ‪ ،‬لە‪-23‬ی نۆڤەمبەری ‪ 2014‬لەناوچەی گەشتیاریی‬ ‫بالیا دی‪ ،‬دەستی بەرۆیشتن كردوەو نۆ ویالیەتی مەكسیكی بڕیوە تا گەیشتۆتە مەكسیكۆ سیتی‬ ‫پایتەخت‪ .‬بەپێی راپۆرتەكانیش نیتۆ رۆژانە ‪ 38‬میلی بڕیوەو زۆرێك لەرێكخراوەكانی كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی دەستخۆشی ئەو كارەی لێدەكەن‌و داوا لەحكومەت دەكەن دادگەری‌و یاسا سەروەربێت‌و‬ ‫ئاشتی‌و ئارامی شوێنی توندوتیژیەكانی مەكسیك بگرێتەوە‪.‬‬ ‫لەسپتێمبەری رابردودا‪ 43 ،‬خوێندكار رفێنران‌و دواتر كوژران‪ ،‬لێكۆڵینەوەكانی پۆلیس ئاماژە‬ ‫بەوە دەكەن‪ ،‬چەند بەرپرسێك لەپشت ئەنجادەرانی كارەكەن‪ .‬جێی وەبیرهێناوەیە‪ ،‬لەساڵی‬ ‫ێ وەستان رۆیشتوەو‬ ‫‪2011‬دا‪ ،‬نیتۆ حەوت میل بەتۆپێك كە لەسەر سەری خۆی داناو بەب ‌‬ ‫ماوەكەی بەدو سەعات بڕیوەو ناوی چۆتە فەرهەنگی گینسەوە‪.‬‬

‫خوێندنگەیەك‬ ‫بۆ شۆفێرانی‬ ‫تاكسی‬ ‫دەكرێتەوە‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫ێ ‪ +‬كاری‬ ‫‪-1‬بــۆ كــوژانــەوە بــەكــارد ‌‬ ‫دەمە‪.‬‬ ‫‪-2‬كین‪ ،‬نەخۆشییەكە‪ ،‬سیان لەقاژو‪.‬‬ ‫‪-3‬هەوای تێئەكرێ‌‪ ،‬زۆر تیژە‪.‬‬ ‫‪-4‬زۆر زیـــتـــەڵ‌و زۆر عــەجــول‪،‬‬ ‫زیندەوەرێكە‪.‬‬ ‫‪-5‬پێداویسیتی خانوە‪ ،‬میوەیەكە‪،‬‬ ‫دەست‌و قاچی كەم جوڵە‪.‬‬ ‫‪-6‬زیندەوەرێكە‪ ،‬باڵندەیەكە‪ ،‬قایل‪.‬‬ ‫‪-7‬چێشت ئەیناسێ‌‪ ،‬پیتێك ‪ +‬قەترە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-8‬دەشت‪ ،‬گونجا‪ ،‬الر‪.‬‬ ‫‪-9‬نیوەی وردە‪ ،‬كەسی ناتەواو ‪+‬‬ ‫قایم‪ ،‬سیان لەرەنگ‪.‬‬ ‫‪-10‬كانزایەكە‪ ،‬نهێنی‪ ،‬ژمارەیەكە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-11‬لەساالردایە‪ ،‬زیندەوەرێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬بـــەزەحـــمـــەت ئــەكــرێــتــەوە ‪+‬‬ ‫رەنگێكە‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬بـــەشـــێـــكـــە لــەگــیــانــلــەبــەر‪،‬‬ ‫شارۆچكەیەكە‪.‬‬ ‫ئەپێچرێتەوە‪،‬‬ ‫‪-2‬گیانلەبەرێكە‪،‬‬ ‫نیوەی سركە‪.‬‬ ‫گیانلەبەرێكە‪،‬‬ ‫‪-3‬شیرینییەكە‪،‬‬ ‫پۆشی لەگەڵدا نیە‪.‬‬ ‫‪-4‬خاوێن‪ ،‬میوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-5‬بەشێكە لەلەش «پ»‪ ،‬مانگێكی‬ ‫كوردییە‪.‬‬ ‫‪-6‬باڵندەیەكە‪ ،‬درەختێكە «پ»‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-7‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬لەپێشترەوەیە‪.‬‬ ‫‪-8‬باش‪ ،‬بۆ ناردنە‪.‬‬ ‫‪-9‬گەورە‪ ،‬لێوار‪ ،‬كانزایەكە‪.‬‬ ‫‪-10‬سیان لەقوژبن‪ ،‬نەوت ئەیناسێ‌‪،‬‬ ‫دوان لەشەش‪.‬‬ ‫‪-11‬ئەڤین‪.‬‬ ‫‪-12‬رەنگێكە‪ ،‬نیگار‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاژانسی هەواڵی ژینگەی نیشتمانیی سەنگافورە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫فڕێدانی پاشماوەی جگەرەوە‪ ،‬هاواڵتیەكی بەبڕی ‪ 15‬هەزار‬ ‫ێ باكانە‬ ‫دۆالر غەرامەكرد‪ ،‬ئەو هاواڵتیە بەشێوەیەكی رەهاو ب ‌‬ ‫لەبالكۆنی شوقەكەیەوە‪ ،‬نزیكەی ‪ 33‬سەرپێچی لەسەر تۆمار‬ ‫كراوە‪ ،‬بەرێوەبەرایەتی ژینگەش بۆ هەر سەرپێچیەكیش بڕی ‪455‬‬ ‫دۆالری غەرامەكردوە‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی سزای خزمەتكردنیشی‬ ‫بەسەردا دەسەپێنرێت‪ .‬ئەو هاواڵتیە تەمەنی ‪ 38‬ساڵەو لەماوەی‬ ‫چوار رۆژدا ئەو سەرپێچیانەی ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫جگە لەغەرامەكەی‪ ،‬رۆژانــە بۆ ماوەی پێنج سەعات كاری‬ ‫پاككردنەوەی رێگاوبانەكانی بەسەردا سەپێنراوەو جلوبەرگێكیشی‬ ‫لەبەردایە لێی نوسراوە «بۆ چاكردنەوەی هەڵەكانی ئیشی‬ ‫بەسەردا سەپێنراوە»‪.‬‬ ‫لەسەنگافورە فڕێدانی پاشماوە بۆ سەر زەوی بەتاوانی بچوك‬ ‫لەقەڵەمدەدرێت‪ ،‬تائێستاش رێگری لەهاوردەكردنی بنێشت‬ ‫دەكرێت‪ .‬نزیكەی ‪ 600‬كامێراش چاودێری شەقام‌و رێگاوبانەكانی‬ ‫سەنگافورە دەكەن‪.‬‬

‫لەوشەی «پێ‌«‪ 30 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی «پێ‌«‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬پێشمەرگە‪ ،‬پێشڕەو‪،‬‬ ‫پێكان‪ .....‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫فاروق حەمە سەعید‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫شۆفێریی تاكسی‪ ،‬ژیانی زۆرێــك لەدانیشتوانی‬ ‫لەسەر بەندە‪ ،‬بەمەبەستی مەشق‌و راهێنان‌و مامەڵەی‬ ‫شۆفێران لەگەڵ موشتەریەكانیان‪ ،‬لەپاریسی پایتەختی‬ ‫فڕەنسا‪ ،‬یەكەم خوێندنگە بۆ ئەم توێژە كرایەوە‪.‬‬ ‫بــەرێــوەبــەری خوێندنگەكەش رایگەیاند‪ ،‬لەم‬ ‫خوێندنگەیەدا شۆفێران فێری چەندین تایبەتمەندیی‬ ‫بەپیشەكەی خۆیان دەكرێن‪ ،‬لەوانە شێوازی پێشوازی‌و‬ ‫هەڵسوكەوتكردن‌و پاراستنی سەالمەتی نەفەر تا‬ ‫گەیاندنیان بەشوێنی مەبەست‪ ،‬لەگەڵ خولی زمان‪.‬‬

‫ڤیڤیان‪ ،‬یەكێكە لەخوێندكارانەو دەڵێت‪ ،‬دەمەوێت‬ ‫فێری زمانی ئینگلیزی ببم‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانم بەئاسانی‬ ‫لەگەڵ نەفەرەكان ئاخاوتن بكەم‪.‬‬ ‫لەو خوێندنگەیەدا‪ ،‬شێوازی رێزگرتن‪ ،‬ئاخاوتن‬ ‫لەكاتی سەفەر‪ ،‬دوركــەوتــنــەوەو دەربازبونی‬ ‫ئۆتۆمبێل لەشوێنی قەرەباڵغی رێگاوبانەكان‌و‬ ‫لەبەركردنی ناوی زۆرێك لەشوێنە گرنگەكانی‬ ‫پاریس‪ ،‬بەشێكی ترە لەوانەكان‪ .‬جگە لەوەش‬ ‫پێویستە مۆسیقا‌و كەشوهەوای ناو ئۆتۆمبیلەكەش‬ ‫خواستی سەرنشینەكانی لەسەر بێت‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫شێرە بەفرینە دژی پاكتاوی رەگەزیی‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لــەســاتــەوەخــتــی كــۆبــونــەوەكــانــی‬ ‫كۆنگرەی داڤــۆس سویسرا‪ ،‬نزیكەی‬ ‫‪ 120‬شــێــرە بــەفــریــنــە لەشەقامی‬ ‫‪ promenade‬نزیك ترمیناڵی‬ ‫‪Davos-Platz‬‬ ‫شەمەندەفەری‬ ‫دروستكرا‪ ،‬مەبەستی دروستكردنی‬ ‫ئەو شێرە بەفرینانە‪ ،‬وەك هەڵمەتێك‬ ‫دژی نەهێشتنی هــەژاریـی‌و پاكتاوی‬ ‫رەگــەزیــی‌و گــۆڕانــكــاری كەشوهەوا‬ ‫ساز كرا‪ ،‬بەشداربوانی دروستكردنی‬ ‫شێرە بەفرینەكان‪ ،‬بەپێی ئامادەبونی‬ ‫ژمارەی واڵتەكان لەكۆنگرەكەدا شێرە‬

‫بەفرینەكانیان دروستكرد‪ ،‬كە نزیكەی‬ ‫‪ 120‬واڵت بون‪ ،‬بۆ هەر واڵتێكیش ئااڵی‬ ‫خۆی لەملكرابو‪.‬‬ ‫شـــاری داڤــــۆس شــارۆچــكــەیــەكــی‬ ‫بچوكەو كەوتۆتە سەر روباری الندویسر‬ ‫لەهەرێمی براتیكوی سویسرا‪ ،‬ئەم‬ ‫شارۆچكەیە بــەوە نــاســراوە‪ ،‬سااڵنە‬ ‫پێشوازی لەكۆبونەوەكانی مونتەدای‬ ‫ئــابــوری جــیــهــان دەكــــات‌و زۆرێـــك‬ ‫لەكەسایەتیە سیاسی‌و بازرگانیەكانی‬ ‫جیهان بەشداری تێدا دەكــەن‌و تێیدا‬ ‫گفتوگۆ لــەســەر كێشە سیاسی‌و‬ ‫ئابورییەكان دەكەن‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ سەفەرو پڕۆژەیەكی‬ ‫ێ لــەیــەك كــاتــدا دێنە‬ ‫نــو ‌‬ ‫رێــــت‪ ،‬ســــودی دەبــێــت‪،‬‬ ‫درۆكردن لەخۆشەویستیدا‬ ‫سەرگەردانی بەدواوەیە‪.‬‬

‫ێ‬ ‫ـ هـــەرگـــیـــز بــەبــ ‌‬ ‫ماندوبون ژیان مانایەكی‬ ‫نابێ‌‪ ،‬مەهێڵە كارەكانت‬ ‫بەسەریەكدا كەڵەكەبن‪،‬‬ ‫دیــاریــیــەك پێویستە بۆ‬ ‫خۆشەویستی‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ توڕەبون قێزەونترین‬ ‫كاری مرۆڤە‪ ،‬بەشپرزەیی‬ ‫ئــــەركــــەكــــانــــت مــەبــە‬ ‫بـــەڕێـــوە‪ ،‬تــانــەو تــوانــج‬ ‫لەخۆشەویستیدا پەشیمانی‬ ‫بەدواوەیە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ غـــروری ماڵوێرانی‌و‬ ‫شــكــســتــی بــــەدواوەیــــە‪،‬‬ ‫گوێگرتن لــەئــامــۆژگــاری‬ ‫كــەســانــی بــەئــەزمــون‪.‬‬ ‫پێویستە‪ ،‬دڵپیسی كاری‬ ‫مرۆڤی عاشق نیە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ێ بــەرنــامــەی‬ ‫ـ دەبـــــ ‌‬ ‫تەواو بۆ خــواردن دابنێی‪،‬‬ ‫ئاگات لەباری كەشوهەوا‬ ‫بێت‪ ،‬پەیمانی راستگۆیی‬ ‫لەخۆشەویستیدا دروشمە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ كار سەربەزییە‪ ،‬كات‬ ‫گرنگە‪ ،‬هەوڵدان بۆ ژیان‬ ‫هیالكی‌و وەفـــای دەوێ‌‪،‬‬ ‫ێ دڵی خۆیت‬ ‫كەسێك دەیەو ‌‬ ‫بۆ بكاتەوە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ بۆ هەمو خۆشییەك‬ ‫هەنگاوی شیاوی دەوێ‌‪،‬‬ ‫الیەنی داراییت باشدەبێ‌‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستەكەت‬ ‫دڵ‬ ‫مەگۆڕە‪ ،‬ئەوپاكە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ئ ــام ــۆژگ ــاری ــەك ــان‬ ‫بەهەند وەرگرە‪ ،‬هەوڵبدە‬ ‫بــەســەر تــوڕەبــونــدا زاڵ‬ ‫بــبــیــت‪ ،‬نــازكــردنــی زۆر‬ ‫لەخۆشەویستیدا كۆتایی‬ ‫باش نابێ‌‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ كــارەكــانــت مـــژدەی‬ ‫خۆشی ژیانت زیاتر دەدەنێ‌‪،‬‬ ‫مــاوەیــەك بێـاقەت دەبــی‪،‬‬ ‫بــەاڵم هــەوڵ بدە بەهێمنی‬ ‫رەفــتــار لــەگــەڵ شتەكاندا‬ ‫بكەی‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ بــۆ هـــەر شتێك كە‬ ‫نەیزانی پرسیاركردن عەیب‬ ‫نییە‪ ،‬بێدەنگیی هەڵمەبژێرەو‬ ‫بەشوێن جوانیەكاندا بگەڕێ‌‪،‬‬ ‫خۆشەویستی‬ ‫هەواڵێكی‬ ‫دەبیستی‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ســەفــەرێــك هەمو‬ ‫نەخشەكانت دەگــۆڕێ‌‪،‬‬ ‫سەركەوتن زیاتر دەبێ‌‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫لەخۆشەویستیدا كەم ‌‬ ‫نازت هەبێ‌‌و زۆرت نەبێ‌‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ هبچ مرۆڤێك لەژیاندا‬ ‫ێ كۆسپ ناژی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەب ‌‬ ‫ێ ئومێد فەرامۆش‬ ‫ناب ‌‬ ‫كــرێ‌‪ ،‬گــەر كارەكەتت‬ ‫بـــەدڵ نییە بــیــگــۆڕە‪،‬‬ ‫خۆشییەك لەڕێدایە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (501) 26-1-2015‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫شۆرت فیلمی «ریكۆرد» لەپیرۆ لەپێشبڕكێدایە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫شۆرت فیلمی «ریكۆرد» كە لەدەرهێنانی‬ ‫«هەوراز محەمەد»ەو بەرهەمی بەڕێوەبەرێتی‬ ‫هونەریی سینەمای سلێمانیە‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫لەچەندین واڵتی جیهاندا خەاڵتی بەدەستهێناوە‪،‬‬ ‫لەوانە‪ :‬خەاڵتی بینەران لەبریتانیا‪ ،‬خەاڵتی‬ ‫بــیــنــەران لــەئــەمــەریــكــا‪ ،‬خــەاڵتــی باشترین‬ ‫نوسەری شۆرت فیلم لەكەنەدا‪ ،‬لەئێستاشدا‬ ‫ئەم فیلمە پاڵێوراوە بۆ پێشبڕكی فێستیڤاڵی‬ ‫‪ – Censurados Film Festival‬ی‬ ‫ساڵی ‪ 2015‬لەپیرۆ‪.‬‬

‫هەوراز محەمەد دەربارەی چیرۆكی فیلمەكە‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬فیلمەكە ژیانی باوك‌و‬ ‫دایكێكی بەتەمەن دەگێڕێتەوە كە كوڕەكەیان‬ ‫لەسااڵنی نەوەدەكانەوە لەئەوروپایەو ئەمانیش‬ ‫دەیانەوێت كاسێتێكی ڤیدیۆیی بۆ تۆمار بكەن‌و‬ ‫بۆی بنێرن‪ ،‬دەشیانەوێ‌ راستیەكانی ژیانی‬ ‫ئەو سەردەمەی پێبشارنەوە‪ ،‬وەك هەژاری‌و‬ ‫مەرگەساتەكانی شەڕی ناوخۆو نەخۆشیەكانی‬ ‫خۆیشیان‪ ،‬بۆیە هەر لەسەرەتاوە بەشێوەیەكی‬ ‫جیاواز دەكەونە نواندنی خۆیان‌و حەقیقەت‬ ‫دەشارنەوە‪.‬‬

‫پەیامی كەمپینی بەرگری‬ ‫لەئازادی‬

‫خەاڵتی تایبەتی دەبەخشرێتە‬ ‫پڕۆفیسۆر د‪ .‬عیزەدین مستەفا نمایشی چەند فیلمێك‬

‫بۆ ئاوارە مەسیحیەكان‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بڕیارە رۆژی شەممە ‪ ،2015/1/31‬لەهۆڵی سلێمانی پااڵس‪ ،‬لەمەراسیمێكی شایستەدا رێز‬ ‫لەپرۆفیسۆر د‪ .‬عیزەدین مستەفا رەسول بگیرێ‌‌و خەاڵتی تایبەتی پێببەخشرێ‌‪.‬‬ ‫لەو مەراسیمەدا‪ ،‬هەریەك لە د‪ .‬زاهیر لەتیف‪ ،‬مستەفا ساڵح كەریم‪ ،‬كەمال غەمبار‪ ،‬د‪.‬‬ ‫رەئوف عوسمان‪ ،‬باس لەدنیای داهێنان‌و بەرهەم‌و ژیانی سیاسی‌و بیرەوەرییەكانی خۆیان‬ ‫لەگەڵ د‪ .‬عیزەدین مستەفادا دەگێڕنەوە‪« ،‬بەختیار سەعید» سەرپەرشتیاری مەراسیمەكە‬ ‫بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬خەاڵتی تایبەتی دەزگای رۆشنبیریی جەمال عیرفان دەبەخشینە‬ ‫پڕۆفیسۆر د‪ .‬عیزەدین‪ ،‬ئێمە دەمانەوێت كەسایەتی ناودارو ئەوەی كە خزمەتی بەرچاوی كوردی‬ ‫كردوە بەسەربكەینەوە‪ ،‬ئەم پڕۆژەیەش كە مەراسیمی رێزلێنانە یەكێكە لەپڕۆژەكانی ئەمساڵمان‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫بڕیارە سبەینێ‌‪ ،‬لەهۆڵی رۆشنبیری سلێمانی‪ ،‬رێكخراوی‬ ‫گەشەپێدانی مافی مرۆڤ‪ ،‬بەسپۆنسەری كۆگاكانی ئاوات‪ ،‬وەك‬ ‫پشتیوانیەك بۆ خوشك‌و برا مەسیحیە ئاوارەكان‪ ،‬لەژێر دروشمی‬ ‫«ئاشتی‌و پێكەوە ژیان پەیامی مرۆڤایەتیە» مەراسیمێكی تایبەت‬ ‫بۆ ئاوارە مەسیحییەكانی سلێمانی رێكبخات‪ ،‬هەر لەو مەراسیمەدا‬ ‫سێ‌ فیلمی دێكیۆمێنتاری تایبەت بەچۆنیەتی ئاوارەبون‌و ژیان‌و‬ ‫گوزەرانی ئەو ئاوارانە نمایشدەكرێ‌‪ ،‬ئەوانیش بریتین لە‪ :‬فیلمی‬ ‫دێكیۆمێنتاری «ن» دەرهێنانی یاسەمین شەریف‪ .‬فیلمی‬ ‫دێكیۆمێنتاری «هەاڵتن لەبەهەشت» دەرهێنانی شینوار كەمال‪.‬‬ ‫فیلمی دیكیۆمێنتاری «شارستانیەتی سریانی‪ ،‬مێژوداهێنان‪،‬‬ ‫دەرهێنانی ئەیاد جــەبــار‪« .‬زانــا حەمە غــەریــب» بەرپرسی‬ ‫رێكخراوی گەشەپێدانی مافی مرۆڤ بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫وەك پشتیوانییەك بۆ ئاوارە مەسیحییەكان‪ ،‬ئەو رۆژە تایبەت‬ ‫دەكەین بەوان‪ ،‬بڕیارە خێزانە ئاوارەكانی سلێمانی‌و بەتایبەتیش‬ ‫كەنیسەی مار یوسف ئامادەی ببن‪.‬‬

‫رادیۆی مەدەنیەت‬

‫لەماوەی رابردودا‪ ،‬كەمپینێك بەمەبەستی بەرگریی لەئازادی پێكهێنرا‪ ،‬ئەمەش دوای‬ ‫ئەوەهات كە كۆمەڵێك لەبانگخوازانی ئیسالمیی‌و ئیسالمگەراكان‪ ،‬هێرش‌و هەڕەشەو‬ ‫سوكایەتییان بەرامبەر هەندێ لەنوسەران‌و روناكبیران سنوری تێپەڕكردو‪ ،‬بەپشتبەستن‬ ‫بەبیری سەلەفیەتی دواكەوتو دژایەتییان بەرامبەر بیروڕای ئازادو رەخنەی ئازاد چڕكردەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش وایكرد كەمپینێك بۆ بەرەنگاربونەوەو بەرهەڵستی ئەم بیرە سەلەفییە ترسناكانە‬ ‫پێكبهێنرێت‌و تێیدا لەناوەوەو دەرەوەی واڵت ژمارەیەكی زۆری نوسەران‌و روناكبیران‌و‬ ‫رۆژنامەنوسان‌و تەنانەت تەواوی چین‌و توێژەكانی دیكەش بەشدارییان لەم كەمپینەدا كردو‬ ‫دەنگی خۆیان خستە پاڵ ئەو دەنگە ئازادانەی كە هیچ كاتێك سازش لەسەر ئازادی‌و‬ ‫ئازادیی بیركردنەوە ناكەن‪.‬‬ ‫ئەم كەمپینە بەنوێنەرایەتی ئەو چین‌و توێژانەی كە بەشداربون تێیدا‪ ،‬پەیامێكیان دایە‬ ‫بەرپرسانی ئەم هەرێمە‪ ،‬هەر لەسەرۆكایەتیی هەرێمەوە تاوەكو پارلەمان‌و ئەنجومەنی‬ ‫‌وەزیران‌و ناوەندە پەیوەندیدارەكانی دیكەی حكومەت‪ ،‬پەیاكەمەش بەڕونی جەختكردنەوە‬ ‫بو لەبەرپرسیارێتی حكومەت‌و دەسەاڵتی سیاسیی ئەم هەرێمە بۆ بەرگریكردن لەئازادی‌و‬ ‫رای جیاواز‪ .‬پەیامێكی ئاگاداركردنەوە بو لەوەی كە ئیتر كاتیەتی ئەم حكومەت‌و پارلەمانە‬ ‫لەخەمی ئازادی‌و رەخنەی ئازاددا بێت‪ .‬پەیامێك بو حكومەت رابچڵەكێنێت كە تەنیا‬ ‫بەرێگەی سەربازی‌و ئەمنی شەڕی تێرۆرو فكرە سەلەفییە توندوتیژەكانی وەكو داعش‌و‬ ‫هاوشێوەكانی ناكرێت‪ ،‬بەڵكو روبەڕوبونەوەی ئەم فكرە مەترسیدارانەی لەناو كۆمەڵی‬ ‫كوردیشدا هەن‪ ،‬پێویستیان بەشەڕی فكری‌و یاسایی‌و گۆڕانكاریی پەروەردەیی‌و كۆمەاڵیەتی‬ ‫هەیە‪ .‬پەیامێك بو‪ ،‬ئەوەی دا بەگوێی بەرپرساندا كە ئیتر ناكرێت بەشەرمنی باسی‬ ‫سێكۆالرو كۆمەڵی مەدەنی‌و رەخنەو بیری ئازاد بكەن‪ ،‬بەڵكو بەكردار دەبێت لەتەواوی‬ ‫جومگەكانی حكومڕانی روبــەڕوی ئەو فكرە ببنەوە كە هەمیشە ئــازادی‌و دیموكراسی‬ ‫بەمەترسی دەزانن‪ ،‬ئەو فكرانەی كە بەنوێنەرایەتی ئایین‌و دەقە ئایینیەكان دەیانەوێت‬ ‫دەنگە ئازادەكان كپ بكەن‪.‬‬ ‫ئەم كەمپینە ماوەیەك لەسایتی چاودێر دەرگــای كردبۆوە بۆ ئەوەی ئازادیخوازان‬ ‫دەنگی خۆیان بگەیەننە شوێنی مەبەست‪ ،‬تا بتوانن پێكەوە سنورێك بۆ ئەو هەڕەشەو‬ ‫سوكایەتی‌و تەكفیركردنانە دابنێن كە بۆتە چەكی دەستی كۆمەڵێك ئیسالمگەراو بانگخوازو‬ ‫مەالی ئایینی‪ .‬ئێمە لەسەرپەرشتیارانی ئەم كەمپینە پێمانوایە لەماوەی بەردەوامبونی‬ ‫كەمپینەكەدا‪ ،‬ئەو پەیامەی كە روناكبیران‌و نوسەران‌و چین‌و توێژە خەمخۆرەكانی ئازادی‬ ‫هەیانبو‪ ،‬گەیشتە جێگەی خۆی‪ ،‬پەیامەكەش بەڕونی‌و ئاشكرا ئامانجی خۆی بەیان كرد‪.‬‬ ‫بۆیە لەئێستادا كۆتایی بەم كەمپینە دەهێنین‌و سوپاسی هەمو ئەو كەسانەش دەكەین كە‬ ‫بەدەنگ كەمپینەكەوە هاتن‪ .‬دەشمانەوێت دڵنیایی بدەین لەوەی كە هەر كاتێك ئازادیی‬ ‫بیروڕاو رەخنەگرتن بكەوێتە بەر شااڵوی فكرە سەلەفییەكانەوە‪ ،‬ئێمە بەهەڵوێستی دیكەو‬ ‫فراوانتر دێینە گۆڕەپانی بەرگریكردن لەئازادی‪.‬‬ ‫سەرپەرشتیارانی كەمپینی بەرگریی لەئازادی‬ ‫‪2015/1/25‬‬

‫سلێامنی ‪ -‬هەولێر ‪ -‬کەرکوک ‪ -‬هەڵەبجە‬

‫‪053 330 2152 - 053 330 2153‬‬

‫‪91.3‬‬

‫هەواڵ و راپۆرتی گەرم و نوێ‬ ‫‪ ٢٤‬دەمژمێر پەخشی بەردەوام‬

‫‪91.3‬‬ ‫‪91.3‬‬

‫زیاتر لە ‪ ١٠‬بەرنامەی جۆراوجۆر‬

‫‪91.3‬‬

‫خۆشرتین گۆرانی‪ ،‬کوردی و بیانی‬

‫‪91.3‬‬

‫ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر‬ ‫رۆژنامەی چاودێر ‪ -‬گۆڤاری مەدەنییەت ‪ -‬رادیۆی مەدەنیەت ‪ -‬سایتی چاودێرنیوز‬

‫سلێامنی‪ ،‬گردی ئەندازیاران‪ ،‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬

‫‪Tel: 053 330 2154 - 053 330 2158, E. mail: info@chawdernews.com‬‬ ‫‪w w w . c h a w d e r n e w s . c o m‬‬

‫نوێترین وەرگێڕانی‬ ‫رەئوف بێگەرد‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫نووسینەكانی كەنار دەریای گابریل گارسیا ماركیز‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )442‬دووشةممة ‪ 2015/1/26‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫شێرکۆ فەتاح‬ ‫ئەدەبی ئەڵمانی‬ ‫دەوڵەمەند دەکات‬ ‫خەاڵتی ئادلبێرت‪-‬ڤۆن‪-‬‬ ‫خامیسۆی پێ بەخشرا‬ ‫لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬ ‫شێرکۆ فەتاح‪ ،‬کە ڕۆماننووسێکی دیاری‬ ‫ئەدەبی ئەڵمانییە‪ ،‬لە ماوەی ڕابردوودا خەاڵتێکی‬ ‫جیهانیی بـــردەوە‪ ،‬بە نــاوی ئادلبێرت‪-‬ڤۆن‪-‬‬ ‫خامیسۆ‪.‬‬ ‫لیژنەکە بۆ سەرجەمی کارەکانی ئەو ڕێزەی‬ ‫لێنا‪ ،‬بەاڵم بەتایبەتی بۆ تازەترین ڕۆمانی کە‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١٤‬لەژێر ناونیشانی «دواشوێن»دا‬ ‫باڵوبووەوە‪.‬‬ ‫خەاڵتی ئادلبێرت‪-‬فۆن‪-‬خامیسۆ لە ساڵی‬ ‫‪١٩٨٥‬ـەوە دەبەخشرێت‪ .‬خەاڵتێکی ئەدەبییە و‬ ‫ڕێز لە کاری باڵوکراوەی ئەو نووسەرانە دەگرێت‪،‬‬ ‫کە زمانیان بە ڕەچەڵەک ئەڵمان نییە‪ ،‬خەاڵتە‬ ‫سەرەکییەکە پانزەهەزار یــۆرۆی لەگەڵدایە‪.‬‬ ‫شانبەشانی ئــەوەش‪ ،‬دوو خەاڵتی الوەکییش‬

‫دەبەخشرێن‪ ،‬بەاڵم لێرەدا تێکستی باڵونەکراوەش‬ ‫ڕەچاو دەکرێن؛ ئەو دوو خەاڵتەش هەر یەکەی‬ ‫‪ ٧٠٠٠‬یۆرۆیان لەگەڵدایە‪ .‬ڕاگەیاندنی هەڵگری‬ ‫نوێی خەاڵتەکە سااڵنە لە پێشانگای فرانکفۆرت‬ ‫دەکرێت‪ .‬لە ساڵی ‪٢٠٠٥‬ـەوە مەراسیمی خەاڵت‬ ‫وەرگرتنەکە لــە کەنیسەی «ئالەرهایلیگن‬ ‫هۆفکیرخە» لە میونخن بەڕێوەدەچێت‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪٢٠٠٩‬شــەوە براوەکانی خەاڵتەکە لە گۆڤارێکی‬ ‫تایبەت لەژێر ناونیشانی «خامیسۆ»دا کە‬ ‫لەگەڵ ڕاگەیاندنی خەاڵتەکەدا باڵو دەبێتەوە‪،‬‬ ‫دەناسێنرێن‪ .‬یەکەم خەاڵتی سەرەکی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٨٥‬ڕەفیق شامی بەدەستی هێناوە‪.‬‬ ‫دەزگای بۆش‪ ،‬کە سپۆنسەری خەاڵتەکەیە‪،‬‬ ‫ڕایگەیاند‪« :‬ئــەم خەاڵتە بە ئەو نووسەرانە‬ ‫دەبەخشرێت‪ ،‬کە کارەکانیان مۆرکێکی ئاڵوگۆڕی‬ ‫کولتووریی پێوەیە‪ .‬یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی‬ ‫براوەکانی خەاڵتەکە مامەڵەیەکی ناوازەیە لەگەڵ‬

‫زماندا‪ ،‬کە ئەدەبی ئەڵمانی دەوڵەمەند دەکات‪».‬‬ ‫لـــیـــژنـــەی بــەخــشــیــنــی خـــەاڵتـــەکـــە لە‬ ‫ڕوونکردنەوەکەیدا دەڵێت‪« :‬شێرکۆ فەتاح‬ ‫دەرگای مەیدانی بابەتێکی تازە و هەتا بڵێی‬ ‫سەردەمیی بەسەر ئەدەبی ئەڵمانی سەردەمدا‬ ‫وااڵ کــــردووە‪ .‬کتێبەکانی لــەڕێــی نمایشە‬ ‫بێڕەحمەکانیانەوە بۆ جەنگ و تیرۆر‪ ،‬نووسینی‬ ‫ئەدەبی نێوکولتوورییان دەوڵەمەند کردووە‪ .‬لە‬ ‫چەقی ئەو کارە چڕە زمانەوانییەیدا هەمیشە‬ ‫ژیانی ناخەکیی ئەو قوربانیانە ڕاوەستاون‪ ،‬کە‬ ‫ڕووبەڕووی ئازار و ناڵەی نامرۆییانە دەبنەوە‪،‬‬ ‫هەروەها هیوا و ئاواتە هەرگیز نەکوژاوەکانیشیان‬ ‫بۆ جیهانێکی ئاشتیخواز و مرۆڤدۆست‪».‬‬ ‫شێرکۆ ف ـه‌تــاح‪ ،‬کــوڕی باوکێکی کــوردی‬ ‫خەڵکی سلێمانی و دایکێکی ئه‌ڵمانه‌‪ ،‬هەروەها‬ ‫برازای ڕۆماننووس و ڕووناکبیری کۆچکردووی‬ ‫کورد‪ ،‬ئیبراهیم ئەحمەدە‪ .‬سه‌ره‌تای منداڵی ل ‌ه‬

‫ئه‌ڵمانیای شه‌رقی به‌سه‌ربردووه‌‪ ،‬له‌و نێوه‌نده‌دا‬ ‫چه‌ند جارێک له‌گه‌ڵ باوکیدا سه‌ردانی عێراقی‬ ‫کردووه و بۆ ماوه‌ی درێژخایه‌ن ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬ساڵی‬ ‫‌وه بۆ‬ ‫‪ 1975‬ب ‌ه خاو و خێزانه‌و‌ه گواستویانه‌ته ‌‌‬ ‫نه‌مسا و دواجار بۆ ڕۆژئاوای به‌رلین‪ .‬فه‌تاح له‌وێ‬ ‫فه‌لسه‌ف ‌ه و مێژووی هونه‌ری خوێندووه‌‪ .‬له‌و‬ ‫زه‌مه‌نه‌شدا چه‌ند جارێک سه‌ردانی کوردستانی‬ ‫کردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئەو نووسەرە ئێستا پێنج ڕۆمان و چیرۆکێکی‬ ‫باڵوکردووه‌ته‌وه‌‪:‬‬ ‫سه‌رسنوور (ڕۆمان ‪)2001‬‬ ‫دۆنی (چیرۆک ‪)2002‬‬ ‫مامەچکۆ ‌ل (ڕۆمان ‪)2004‬‬ ‫که‌شتیی تاریک (ڕۆمان ‪)2008‬‬ ‫نیشتیمانێکی سپی (ڕۆمان ‪)2011‬‬ ‫دواشوێن (ڕۆمان ‪)٢٠١٤‬‬ ‫ناوەڕۆکی سەرجەمی کتێبەکانی شێرکۆ فەتاح‪،‬‬

‫پەیوەستن بە عێراق و کوردستانەوە‪ ،‬بەاڵم وەک‬ ‫ڕەخنەگرە ئەڵمانەکان باسیان کردووە‪ ،‬فەتاح‬ ‫لەنێوان کولتووری ئەڵمانی و کولتوورەکەی‬ ‫خۆیدا کارلێکێکی ئەدەبیی جوانی کردووە‪.‬‬ ‫ئـــەو خـــەاڵتـــانـــەی کـــە شــێــرکــۆ فــەتــاح‬ ‫بەدەستیهێناون‪:‬‬ ‫‪ ٢٠٠١‬خەاڵتی ئەدەبی ئاسپێکت بۆ ڕۆمانی‬ ‫سەرسنوور‬ ‫‪ ٢٠٠٢‬خەاڵتی ڕەخنەی ئەڵمانی‬ ‫‪ ٢٠٠٧‬خەاڵتی هیلدە‪-‬دۆمین بۆ ئەدەب لە مەنفا‬ ‫‪ ٢٠٠٨‬لە شۆرتلیستدا بۆ خەاڵتی پێشانگای‬ ‫کتێبی الیپتسیگ و خەاڵتی کتێبی ئەڵمانی بۆ‬ ‫ڕۆمانی «کەشتی تاریک»‬ ‫‪ ٢٠١٢‬لە شۆرتلیستدا بۆ خەاڵتی پێشانگای‬ ‫کتێبی الیپتسیگ بۆ ڕۆمانی «نیشتیمانی سپی»‬ ‫‪ ٢٠١٥‬خەاڵتی هونەری گەورەی بەرلین‬

‫ئازاد بەرزنجی دەربارەی یاخیبوون الی کامۆ قسەی کرد‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ڕۆژی دووشــەمــمــەی ڕابـــــردوو‪ ،‬بنکەی‬ ‫ڕووناکبیریی گــەالوێــژ‪ ،‬کۆڕێکی بــۆ ئــازاد‬ ‫بەرزنجیی وەرگێڕ ســاز کــرد بۆ قسەکردن‬ ‫سەبارەت بە فیکر و ئەدەبی یاخیبوون الی‬ ‫ئەلبێرت کامۆ‪ ،‬کە تیایدا و لە ماوەی کاتژمێر‬ ‫و نیوێکدا‪ ،‬گفتوگۆی لەبارەوە کرا‪.‬‬ ‫لە ســەرەتــادا‪ ،‬بەرزنجی ئاشکرای کرد‪،‬‬ ‫ئەوەی هانیداوە قسە لەسەر کامۆ بکات چەند‬ ‫هۆکارێک بووە‪ ،‬یەکێک لەوانە ئەوەبوو ئەم‬ ‫سااڵنەی دوایی هەندێک لە کاری کامۆ کران‬ ‫بە کوردی‪ ،‬بەاڵم خوێنەرە الوەکان بە ئاسانی‬ ‫فیکری کامۆیان بۆ هەزم نەکراوە و هەندێ‬ ‫بە هەڵەداچوون سەبارەت بە ئەفکاری هەیە‪،‬‬ ‫جگە لەوانەش بە پیویستی زانی کە بپرسرێت‬ ‫گرنگیی قسەکردن لەسەر ئەو کەسانە چییە کە‬ ‫قسەیان لەسەر دەکەین بەتایبەت کامۆ‪.‬‬ ‫ئەو وتی‪« :‬گرنگیی کامۆ خۆی لە کۆمەڵێک‬ ‫تێمادا دەبینێتەوە کە تا ئێستا قسەوباسیان‬ ‫لەسەرە لەناو سەقافەو بیری جیهانیدا‪ .‬لەو‬ ‫تێمایانەش بریتین لە واتای ژیان‪ ،‬کە تا ئێستا‬ ‫مەسەلەیەکی فەلسەفییەو گفتوگۆی لەسەر‬ ‫دەکرێت‪ ،‬ئایا ژیــان مانادارە یان بێمانایە‪،‬‬ ‫لەکاتێکدا کامۆ ‪ ٦٠‬ساڵ پیش ئێستا قسەی‬ ‫لەم بابەتە کردووە کە جەنگ و خوێن هەبووەو‬ ‫مرۆڤ و ژیان بەهایەکیان نەمابوو‪ ،‬پێویستیمان‬ ‫بە کامۆیە کە چۆن ڕووبــەڕووی ئەم حاڵەتە‬

‫ببینەوە‪ ،‬هاوکات مەسەلەی خۆکوشتن‪ ،‬کە‬ ‫کامۆ خۆ لە قەرەی خۆکوشتن دەدات لەوەی کە‬ ‫ئایا ئەگەر ژیان بێمانایە بۆ خۆمان نەکوژین‪،‬‬ ‫ئەمەش بابەتێکی گرنگە تاک و ئێستا‪ ،‬هاوکات‬ ‫پەیوەست کردنەوەی خۆکوژی بۆ توندڕەوی‪،‬‬ ‫چونکە کە تۆ دەستت چووە خۆکوشتنەوە‬ ‫دەتوانیت کەسێکی تریش بکوژیت‪ .‬جگە‬ ‫لەوانەش‪ ،‬قەیرانی بەها و قییەم‪ ،‬کە تا ئێستاش‬ ‫کۆمەڵگەی ئێمە لە نەبوون و دیارینەکردنی ئەم‬

‫قییەمەدا دەخولێتەوە‪ ،‬لەمەشەوە لۆژیکی‬ ‫یاخیبوون سەرهەڵدەداتەوە‪ .‬تێمایەکی تری‬ ‫گرنگ‪ ،‬مەسەلەی ئەخالق و سیاسەتە‪ ،‬کامۆ‬ ‫لەسەردەمی خۆیدا بە توندی سیاسەتی‬ ‫خستۆتە ژێــر پرسیاری ئەخالقییەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایا ئێستا الی ئێمەو هەموو جیهان‬ ‫سیاسەت حیساب بۆ هیچ بەهایەکی ئەخالقی‬ ‫دادەنێت‪ ،‬ئایا تا چەند ڕەوایــە کۆمەڵێک‬ ‫سیاسیی بەناوی هەر شتێکەوە بێت تەبریر‬ ‫بۆ سیاسەتە چەوتەکانی خۆی بهێنێتەوە؟‬ ‫لە باسە گرنگەکانی تریشدا‪ ،‬خستنەڕووی‬ ‫کوشتنی مەنتقییە‪ ،‬ئەویش قسەکردنە لەسەر‬ ‫هێزێک یان ئایدیاییەک مەنتقێک دەهێنێتەوە‬ ‫بۆ تیرۆر و کوشتن‪».‬‬ ‫لە درێــژەی کۆڕەکەدا‪ ،‬ئــازاد بەرزنجیی‬ ‫وەرگێڕ‪ ،‬گەشتێکی تێر و تەسەلی کرد بە‬ ‫فیکری کامۆدا‪ ،‬کە دەربارەی دوو قۆناغی‬ ‫گرنگ الی کامۆ قسەی کــرد‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫قۆناغی پووچگەرایی و یاخیبوون‪ .‬کە‬ ‫تیایدا بە وردی و دوورودرێژی سەبارەت بە‬ ‫کتێبەکانی ئەفسانەی سیزیف و مرۆڤی یاخی‬ ‫و شانۆنامەی کالیگۆال و کەوتن و بێگانە و‬ ‫تاعوون کرد‪.‬‬ ‫جگە لەوانەش‪ ،‬بە وردی سەبارەت بە دوو‬ ‫جۆر یاخیبوون الی کامۆ هەڵوەستەی کرد‪،‬‬ ‫ئەوانیش یاخیبوونی میتافیزیکی و یاخیبوونی‬ ‫مــێــژوویــی بـــوون‪ ،‬هــاوکــات شــیــکــردنــەوەی‬ ‫هەریەکەیان و پەیوەندیی نێوانیان و شوێنی‬ ‫بایەخەکانیان لە فیکری کامۆدا‪.‬‬

‫ئێستا كۆی شیعرەكانی‬ ‫رەفیق سابیر لەكتێبخانەكاندا‬ ‫دەست دەكەوێت‬

‫ژمار ‌ه (‪ )442‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/26‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫هونەری ڕۆماننووسین‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ میالن کۆندێرادا‬

‫«‬ ‫هونەری سڕینەوەی‬ ‫وشەی زیادە‬ ‫گرنگییەکی تەواوی‬ ‫هەیە‪ .‬وات لێ‬ ‫دەکات هەمیشە‬ ‫بچیتە سەر کرۆکی‬ ‫شتەکان‬

‫سازدانی‪ :‬کریستیان سالمن ‪ -‬پاریس ڕیڤیو‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان جەالل‬ ‫‪٢-١‬‬ ‫ئــەم چاوپێکەوتنــە بەرهەمی چەنــد دیدارێکە لەگەڵ‬ ‫میالن کۆندێرادا‪ ،‬لە شــوقە ئاتیکەکەی خۆی لە پاریس‪،‬‬ ‫لــە ئۆفیســە بچکۆلەکەیــدا‪ ،‬لە پاییــزی ‪١٩٨٣‬دا‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوەی کۆندێرا‪ ،‬ڕەتی کردەوە لەبارەی ژیانی تایبەتییەوە‬ ‫پرســیاری لــێ بکرێــت‪ ،‬ســەنتەری ئــەم چاوپێکەوتنە‬ ‫ئەدەبیات و ڕۆمانەکانی دەبێت‪.‬‬ ‫کریستیان سالمن‪ :‬تۆ گوتت زیاتر لە هەر نووسەرێکی‬ ‫تــر لــە ئەدەبیاتــی مۆدێرندا‪ ،‬هەســت بــە نزیکی خۆت‬ ‫لــە ڕۆماننووســە ڤییەناییەکانــی وەک ڕۆبــرت میوزڵ و‬ ‫هێرمان برۆکــەوە دەکەیت‪ .‬برۆک –وەک تۆ‪ -‬پێی وایە‪،‬‬ ‫کە تەمەنی ڕۆمانی ســایکۆلۆجی بەســەر چووە‪ .‬لە بری‬ ‫ئەمەدا‪ ،‬بڕوای بە شــتێک هەبووە‪ ،‬کە ناوی ناوە ڕۆمانی‬ ‫«هەمەمێژوویی»‪.‬‬ ‫میــان کۆندیــرا‪ :‬میــوزل و بــرۆک بەرپرســیارێتی‬ ‫بێشوماریان خســتووەتە سەر شانی ڕۆمان‪ .‬ئەوان وەک‬ ‫پێکهاتەیەکی فیکریی بااڵ بینیویانە‪ ،‬وەک دوایین شــوێن‬ ‫کە هێشتا مرۆڤ تێیدا بتوانێت پرسیار لەسەر کۆی دنیا‬ ‫دابنێــت‪ .‬ئەوان بڕوایان بــەوە هەبوو‪ ،‬کە ڕۆمان هێزێکی‬ ‫پێکهاتەیی سەرووئاسایی هەیە‪ ،‬کە دەشێت شیعرییەت‪،‬‬ ‫فەنتازیــا‪ ،‬فەلســەفە‪ ،‬پەنــد‪ ،‬لێکۆڵینــەوە‪ ،‬هەرهەمــوو‬ ‫ئەمانــە بێــت پێکەوە و لە یــەک کاتدا‪ .‬لــە نامەکەیدا‪،‬‬ ‫بــرۆک چاودێرییەکــی قووڵی ئــەم مەســەلەیە دەکات‪.‬‬ ‫ئەگەرچــی‪ ،‬وا دێتە بەرچاوی من‪ ،‬ئەو مەرامەکانی خۆی‬ ‫بــە تێرمێکــی ســەقەت ڕۆمانــی «هەمەمێژوویی» لێڵ‬ ‫کــردووە‪ .‬ئەوە هاونیشــتیمانییەکەی بــرۆک‪ ،‬ئادالبێرت‬ ‫ســتیفتەر‪ ،‬پەخشــانی کالســیکی نەمســایی بــوو‪ ،‬کــە‬ ‫ڕۆمانێکی هەمەمێژوویی ڕاســتەقینەی دروستکرد لە دێر‬ ‫ناخســۆما (هاوینــی هیندییەکان)دا‪ ،‬لــە ‪١٨٥٧‬دا چاپ‬ ‫کــرا‪ .‬ڕۆمانەکە بەناوبانگە‪ :‬نیچە بە یەکێک لە مەزنترین‬ ‫چوار کارەکەی ئەدەبیاتی ئەڵمانی دادەنێت‪ .‬ئەمڕۆ ئەوە‬ ‫ناتوانرێت بخوێنرێتەوە‪ .‬سیخناخە لە زانیاری جیۆلۆجی‪،‬‬ ‫ڕووەکناســی‪ ،‬ئاژەڵناسی‪ ،‬دەســتڕەنگینی‪ ،‬نیگارکێشان‬ ‫و نەخشەســازی؛ بــەاڵم ئــەم ئینســکلۆپیدیا زەبەالحە‬ ‫وزەبەخشە‪ ،‬تا ڕادەیەک مرۆڤ و بارودۆخی مرۆڤ خۆی‬ ‫وەال نــاوە‪ .‬بە وردی لەبەر ئــەوەی ئەمە هەمەمێژووییە‪،‬‬ ‫دێڕ ناخســۆما‪ ،‬بە هەموو شــێوەیەک الوازە لەو شــتەدا‬ ‫کــە ڕۆمانێک تایبەت دەکات‪ .‬لەگەڵ برۆکدا مەســەلەکە‬ ‫هەمان شــت نییە‪ .‬تــەواو بە پێچەوانەوە! ئەو کۆشــش‬ ‫دەکات پــەی بــەوە بەرێــت «کــە ڕۆمانێک هــەر خۆی‬ ‫بــە تەنیا دەتوانێــت پەی پێ بەرێت‪ ».‬ئــەو ئۆبجێکتە‬

‫دیاریکراوەی برۆک حەزی دەکرد پێی بڵێت «زانســتێک‬ ‫ڕۆمان دەیبەخشــێت»‪ ،‬بوونە‪ .‬بە بۆچوونی من‪ ،‬وشــەی‬ ‫«هەمەمێژوویی» دەبێت وەها پێناسە بکرێت «ئەوەیە‪،‬‬ ‫کە هەمــوو کەرەســتەکان و هەموو فۆڕمەکانی زانســت‬ ‫پێکــەوە کۆدەکاتەوە‪ ،‬بــۆ ئەوەی ڕووناکی بخاتە ســەر‬ ‫بــوون‪ ».‬بەڵــێ‪ ،‬من هەســت بــە نزیکی لە شــێوازێکی‬ ‫وەهاوە دەکەم‪.‬‬ ‫ســالمن‪ :‬لێکۆڵینەوەیەکی درێژت لە گۆڤاری لو نوڤل‬ ‫ئۆبسێغڤەتۆغ دا باڵو کردەوە‪ ،‬وای لە فڕەنسییەکان کرد‬ ‫دووبــارە بایەخ بە برۆک بدەنەوە‪ .‬تۆ بەرز لێی دەدوێیت‬ ‫و لەگــەڵ ئەوەشــدا هێشــتا ڕەخنەدەگریــت‪ .‬لەکۆتایی‬ ‫لێکۆڵینەوەکەدا‪ ،‬دەنووســیت‪« :‬هەمــوو کارە مەزنەکان‬ ‫(هەر لەبەر ئەوەی مەزنن) کەمێک ناتەواون‪».‬‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬برۆک سرووشــێکە بۆ ئێمە‪ ،‬نەک هەر لەبەر‬ ‫ئــەوەی کردوویەتی‪ ،‬بەڵکوو لەبەر هەموو ئەو شــتانەش‬ ‫کە دەیویســت بیانــکات و پێیان ڕانەگەیشــت‪ .‬هەر ئەو‬ ‫ناتەواوییــەی کارەکەی‪ ،‬دەتوانێــت کۆمەکی ئێمە بکات‪،‬‬ ‫لــە پێویســتی فۆڕمی تــازەی هونەر تێبگەیــن‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫(‪ )١‬فڕێدانێکی ڕادیکاڵیانەی شــتە نابنەڕەتییەکان (بۆ‬ ‫ئــەوەی ئاڵۆزیــی بــوون لە دنیــای مۆدێرندا بە دەســت‬ ‫بگرین‪ ،‬بێ ئەوەی ڕوونیی نەخشەســازییەکان لە دەست‬ ‫بدەین)؛ (‪« )٢‬یەکســختنی ڕیوائی» (بۆ یەککخستنی‬ ‫فەلســەفە‪ ،‬ڕیوایــەت و خەون لە یەک مۆســیقادا)؛ (‪)٣‬‬ ‫نووســینەوەی ڕەگەزەکانــی ڕۆمــان بــە تایبەتــی (بە‬ ‫دەربڕینێکی تر‪ ،‬لە جیاتی ئیدیعای گواســتنەوەی جۆرە‬ ‫پەیامێکی شکهەڵنەگر بکەین‪ ،‬گریمانەکاری بکەین‪ ،‬بزێو‬ ‫یان تەنزباز بین)‪.‬‬ ‫سالمن‪ :‬وا دیارە ئەم سێ خاڵە سەرلەبەری پرۆگرامی‬ ‫هونەریی تۆیان لە خۆ گرتبێت‪.‬‬ ‫کۆندێرا‪ :‬بۆ ئەوەی ڕۆمانێک ڕۆشناییەکی هەمەمێژوویی‬ ‫بخاتە ســەر بوون‪ ،‬تۆ دەبێت ئوســتاز بیت لە تەکنیکی‬ ‫سڕینەوەی وشەی زیادە و لە هونەری چڕکردنەوەدا‪ .‬ئەگینا‬ ‫دەبیت بە داوی درێژدادڕییەکی بێ کۆتاییەوە‪ .‬پیاوی بێ‬ ‫کوالێتی میوزڵ‪ ،‬یەکێک لەو دوو یان ســێ ڕۆمانەیە‪ ،‬کە‬ ‫خۆشەویســتترینی منە‪ .‬بــەاڵم داوای ئــەوەم لێ مەکە‪،‬‬ ‫ستایشــی ئەو پەلکێشانە بەرباڵوە تەواونەکراوەی بکەم!‬ ‫قەاڵیەکــی گەورە بهێنــە پێش چاوت‪ ،‬کە چــاو ناتوانێ‬ ‫بە ســەیرکردنێک هەمووی ببینێت‪ .‬وێنای چوارینەیەکی‬ ‫ئۆرکێســتری بکە‪ ،‬کە نۆ ســەعات دەخایەنێت‪ .‬سنووری‬ ‫ئەنترۆپۆلۆجــی هەن– هاوڕێژەکاریی مــرۆڤ‪ -‬کە نابێت‬ ‫خۆیان زۆر لێیان نزیک ببینەوە‪ ،‬بۆ نموونە سنوورەکانی‬ ‫زاکیرە‪ .‬کاتێک لە خوێندنەوە تەواو دەبیت‪ ،‬دەبێت هێشتا‬ ‫توانای ئــەوەت مابێت‪ ،‬دەســپێکەکەیت بیر بکەوێتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر نا‪ ،‬ڕۆمانەکە شــێوەی خۆی ون دەکات‪« ،‬ڕوونی‬ ‫نەخشەسازی»یەکەی لێڵ دەبێت‪.‬‬ ‫سالمن‪ :‬کتێبی پێکەنین و بیرچوونەوە لە حەوت بەش‬

‫پێکهاتووە‪ .‬ئەگەر تۆ کەمتر شتت بسڕیبایەوە‪ ،‬دەتتوانی‬ ‫حەوت ڕۆمانی جیاواز بە درێژی تەواوەوە بنووسیت‪.‬‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬بــەس ئەگــەر حــەوت ڕۆمانی ســەربەخۆم‬ ‫بنووسیایە‪ ،‬گرنگترین شتم لە دەست دەچوو‪ :‬نەمدەتوانی‬ ‫«ئاڵۆزیــی بوونی مرۆڤ لە دنیای مۆدێرندا» ڕام بکەم‪،‬‬ ‫لــە یــەک کتێبیاندا‪ .‬هونەری ســڕینەوەی وشــەی زیادە‬ ‫گرنگییەکی تەواوی هەیە‪ .‬وات لێ دەکات هەمیشە بچیتە‬ ‫ســەر کرۆکی شــتەکان‪ .‬لەم بارەیەوە‪ ،‬من دایم وەها بیر‬ ‫لە مۆســیقارێکی چیکی دەکەمەوە‪ ،‬کە لە منداڵیمەوە بە‬ ‫دڵ ستایشــم کردووە‪ .Leoš JanáÄek :‬ئەو یەکێکە‬ ‫لــە مەزنتریــن ئوســتازەکانی مۆســیقای مۆدێــرن‪ .‬ئەو‬ ‫زیادەفڕێدانەی ئەو لە مۆسیقادا کردی‪ ،‬بۆ ئەوەی بیخاتە‬ ‫ســەر کرۆکەکەی‪ ،‬شۆڕشــگێڕانە بــوو‪ .‬بێگومان‪ ،‬هەموو‬ ‫ئاوازدانانێکی مۆســیقایی بڕێکــی زۆری تەکنیک تێدایە‪:‬‬ ‫ڕوونکردنــەوەی تێمــاکان‪ ،‬پەرەســەندنیان‪ ،‬جیاوازییان‪،‬‬ ‫پۆلیفۆنیکیان (زۆرجار زۆر ئۆتۆماتیکییە)‪ ،‬پڕکردنەوەی‬ ‫ئۆرکێستراســیۆن‪ ،‬گواســتنەوەکان‪ ،‬هەتا دوایی‪ .‬ئەمڕۆ‪،‬‬ ‫کەســێک دەتوانێ بە کۆمپیوتەرێــک ئاواز دابنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کۆمپیوتەرەکە هەمیشە لە مێشکی مۆسیقارەکەدا بوونی‬ ‫هەبــووە‪ -‬ئەگەر ناچار بووبن‪ ،‬مۆســیقار هــەن دەتوانن‬ ‫ســۆناتا بــە بــێ بوونــی یــەک بیرۆکــەی ئۆریجناڵیش‬ ‫بنووســن‪ ،‬هــەر «ســایبەرنێتیکی»ی بــە فراوانکردنــی‬ ‫ڕێســاکانی ئاوازدانان‪ .‬مەبەستی ‪ JanáÄek‬شکاندنی‬ ‫ئەو کۆمپیوتەرە بوو! تەنیشتیەکخســتنێکی بێبەزەییانە‬ ‫لــە جیاتــی گواســتنەوە؛ دووبارەکردنــەوە لــە جیاتــی‬ ‫جوداکردنەوە‪ -‬و هەمیشە ڕێک بۆ سەر کڕۆکی شتەکان‪:‬‬ ‫تەنیا دیتنی گرنگیی شــتێکە‪ ،‬وا دەکات بڵێین ئەو شتە‬ ‫مافی هەیە هەبێت‪ .‬ئەمە نزیکەی هەمان شتە بۆ ڕۆمان؛‬ ‫«تەکنیک» قورســایی زیادەی دەداتێ‪ ،‬بەو ڕێسایانەی‪،‬‬ ‫کە نووسەر دەبێت کاریان بۆ بکات‪ :‬کارەکتەر پێشکەش‬ ‫بکات‪ ،‬دەوروبەرەکەی وەسف بکات‪ ،‬کردار بخاتە شوێن و‬ ‫کاتە مێژووییەکەیەوە‪ ،‬ســەرلەبەری ژیانی کارەکتەرەکان‬ ‫بــە ئەڵقەڕووداوی بــێ کەڵک پڕبکاتــەوە‪ .‬کولی دیمەن‬ ‫گۆڕینێــک‪ ،‬نمایــش و وەســف و ڕوونکردنــەوەی تازەی‬ ‫دەوێت‪ .‬مەبەســتی من وەک ‪ JanáÄek‬ئەوەیە‪ :‬ڕۆمان‬ ‫لــە تەکنیکــی ڕۆمانی خۆکاریــی و خەڕەکڕســتن ڕزگار‬ ‫بکەم‪.‬‬ ‫ســالمن‪ :‬دووەم هونــەر لــەوەدا تــۆ باســت کــرد‬ ‫«یەکخستنی ڕیوائی»ـە‪.‬‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬بیرکردنەوە لــە ڕۆمــان وەک پێکهاتەیەکی‬ ‫فیکری مەزن‪ ،‬نزیکەی خۆبەخۆ کێشــەی «فرەدەنگی»‬ ‫دەهێنێتــە پێشــەوە‪ .‬ئەمــە کێشــەیەکە هێشــتا چــارە‬ ‫نەکراوە‪ .‬بەشی سێهەمی ڕۆمانەکەی برۆک «ڕۆشتوو بە‬ ‫دەم خــەوەوە‪ »،‬وەربگرە؛ لــە پێنج توخمی هیترۆجینی‬ ‫پێکهاتووە‪« )١( :‬ڕیوایەت» گێڕانەوەیەک بەندە لەسەر‬ ‫ســێ کارەکتەری سەرەکی‪ :‬پاســناو‪ ،‬ئێسک‪ ،‬هیوگەناو؛‬ ‫(‪ )٢‬چیرۆکی شەخســی هانا وێندلینگ؛ (‪ )٣‬وەسفێکی‬ ‫ڕاســتەقینەی ژیان لە نەخۆشخانەیەکی سەربازیدا؛ (‪)٤‬‬ ‫گێڕانەوەی (بەشــێکی بە هەڵبەســت) کچێکی ســەر بە‬ ‫ساڵڤەیشــن ئاڕمــی؛ (‪ )٥‬لێکۆڵینەوەیەکــی فەلســەفی‬ ‫(بە زمانێکی زانســتی نووســراو) لەسەر شکاندنی بەها‪.‬‬ ‫کولی بەشێکی سەرســووڕهێنە‪ .‬هێشتا سەرباری ئەوەی‬ ‫هەموویــان لە هەمان کاتدا‪ ،‬مامەڵە لەگەڵ نۆبەکارییەکی‬ ‫بەردەوامــدا دەکــەن (بــە دەربڕینێکی تر‪ ،‬شــێوازێکی‬ ‫فرەدەنگــی)‪ ،‬پێنج ڕەگەزەکە ســەربەخۆ دەمێننەوە‪ -‬بە‬ ‫جۆرێکی تر بڵێم‪ ،‬شــێوەی فرەدەنگییەکی ڕاستەقینەیان‬ ‫وەرنەگرتووە‪.‬‬

‫كه‌مێك ل ‌ه ژیان زیاتر‬ ‫كه‌مێك ل ‌ه مردن كه‌متر‬ ‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫‪1‬‬ ‫هه‌موو ئه‌و نووســه‌ر‌ه باشــانه‌ى به‌رهه‌مه‌كانیان ده‌خوێنینه‌وه‌‪ ،‬وێڕاى جیاوازییان‬ ‫ل ‌ه دنیابینى و فۆرم و داڕشــتنى ئه‌ده‌بییان‪ :‬ل ‌ه شــتێكدا كۆكن‪ :‬ئه‌وه‌ى ك ‌ه ئینسان‬ ‫له‌م هه‌ســاره‌ى ئێمه‌دا (ك ‌ه به‌راورد ب ‌ه گه‌ردوون بچوووكتر‌ه له‌وه‌ى شــایه‌نى باس‬ ‫بێت)‪ ،‬له‌گه‌ڵ گه‌ردوونێك مامه‌ڵ ‌ه ده‌كات ك ‌ه هیچ په‌یامێكى پێنییه‌‪ ،‬ئاین و یاسایش‬ ‫ته‌نیــا بــۆ پڕكردنه‌وه‌ى بۆشــایى نه‌بوونــى په‌یامه‌‪ .‬لێره‌وه‌‪ ،‬ده‌بێ مــه‌دواى ئه‌ده‌ب‬ ‫و ڕووناكبیــرى چــى بێت؟ ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه كۆلن وێلســن ده‌یڵێــت (هه‌موومان ڕوانینى‬ ‫كرمیمــان هه‌یــ ‌ه و ناتوانیــن ببینــ ‌ه باڵند‌ه و گاڵت ‌ه بــه‌و ســه‌نتیمه‌تران ‌ه بكه‌ین ك ‌ه‬ ‫ده‌یبینین؟)‪ ،‬یان ئه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه شــێوه‌ى دیستۆفسكى ته‌سلیمى ته‌نیایى بین و بڵێین‪:‬‬ ‫تاكــ ‌ه كه‌س شــایه‌ن بێت ل ‌ه گه‌ڵیدا بژیت‪ :‬ته‌نیا خۆتیــت؟)‪ ،‬یان وه‌كو وجودیه‌كان‬ ‫بــاوه‌ڕ بــ ‌ه دۆزه‌خى (ئه‌وانیتر) بكه‌ین و ل ‌ه ته‌ك ئۆكتافیۆ پاز دا بنووســین (ژیان‬ ‫قــه‌ت هى من نه‌بووه‌‪ ،‬ژیان هــى ئه‌وانیتر‌ه ك ‌ه ئێمه‌ین!)‪ .‬ئایا ئه‌ده‌ب و ڕووناكبیرى‬ ‫ئێمــ ‌ه ل ‌ه كوێى ئه‌و هه‌ســت ‌ه ســیزیفیانه‌ى (ئه‌حمه‌د شــاملوو)ه‌وەی ‌ه كــ ‌ه پێیوابوو‬ ‫هه‌میشــ ‌ه و تا ئه‌به‌د (به‌ردى وشــه‌كان به‌ره‌و به‌رزاییه‌كانى مانا ببات و لێى خلۆر‬ ‫بێته‌وه‌‪ ،‬بیباته‌و‌ه و لێى خلۆر ببێته‌وه‌؟)‪.‬‬ ‫له‌وانه‌یــ ‌ه گرفتى ســه‌ره‌كى ئه‌ده‌بى ئێمــ ‌ه ئه‌و‌ه بێت ك ‌ه هه‌میشــ ‌ه مانادار بووه‌‪،‬‬ ‫وێڕاى ئه‌و هه‌موو بێ ماناییه‌ى ســه‌راپاى ژیان و مێژووى ته‌نیوین‪ ،‬غیابى عه‌قڵ و‬ ‫لۆژیك ب ‌ه ئاشكرا ب ‌ه مێژووماندا دیار‌ه (وه‌كو نه‌ته‌و‌ه و له‌سه‌ر ئاستى ئینسانیش)‪،‬‬ ‫ئه‌و هه‌موو ناهه‌قیه‌ى به‌ســه‌ر ئێمه‌دا هاتووه‌‪ ،‬وایكردوو‌ه شــێتیى ژن ‌ه ب ‌ه وه‌فاكه‌ى‬ ‫رۆژگارمان بێت‪ ،‬ئه‌دى ئه‌و هه‌موو قسه‌ى نه‌سته‌ق ‌ه چیی ‌ه ل ‌ه ئه‌دیبانمان ده‌بارێ؟ ئه‌و‬ ‫هه‌موو ئه‌زموونى شێتی ‌ه و ئه‌و هه‌موو نووسینه‌وه‌ى حیكمه‌ت ‌ه چۆن یه‌كیانگرته‌وه‌؟‬ ‫كــ ‌ه ناهه‌قــى و ناعه‌قالنیه‌ت‪ ،‬یاوه‌رى به‌رده‌وامى ئینســانى كــورد بوو‌ه و موعاناتى‬ ‫پێبه‌خشیوه‌‪ :‬ئه‌دى بۆ درزێكى نه‌خست ‌ه دیوارى زمان و ئه‌بجه‌دیه‌تمانه‌وه‌؟‬ ‫‪2‬‬

‫وص ْر َف ُه‬ ‫إذا ما تأ ّم َ‬ ‫لت ال ّزمانَ َ‬ ‫ت َي ّق ْن َت ّ‬ ‫أن امل ْوتَ ض ْر ٌب من القتلِ‬ ‫(ئه‌گه‌ر ل ‌ه زه‌مان و هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی وردبیته‌وه‌‪،‬‬ ‫تێده‌گه‌ی مردن‪ :‬جۆرێكیتره‌ ل ‌ه كوشتن)‬ ‫ئه‌م دوو دێڕه‌ى موته‌نه‌بى‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه پێش هه‌زار ســاڵ له‌مه‌وپێش نووســراوه‌‪،‬‬ ‫ده‌كرێت ببێت ‌ه ناونیشانى زۆربه‌ى هه‌ر‌ه زۆرى ئه‌ده‌بیاتى سه‌ده‌ى بیسته‌م‪ ،‬نوزه‌یه‌كى‬ ‫نزمــى ئینســانی ‌ه به‌رانبه‌ر ب ‌ه ژیان و گه‌ردوون‪ ،‬به‌رانبــه‌ر ب ‌ه پیربوون و غه‌دره‌كانى‬ ‫دنیــا‪ ،‬بــ ‌ه نه‌زانین و ماڵئاوایى ل ‌ه گه‌یشــتن ب ‌ه ئه‌نجامێكى بــه‌ردار‪ .‬كورتكردنه‌وه‌ى‬ ‫تێڕامانى ئه‌و فه‌یله‌ســوفانه‌ی ‌ه به‌رانبه‌ر ب ‌ه بۆشــایى ئاسمان‪ :‬شه‌ویان ده‌گوزه‌راند و‬ ‫ڕۆژیــان ده‌كرده‌وه‌‪ .‬چڕكردنه‌وه‌ى (وێران ‌ه خــاك)ى ئالیۆت ‌ه له‌وه‌ى (ئێم ‌ه نه‌ژیاین‪،‬‬ ‫به‌ڵكو گوزه‌راین)‪ .‬هه‌زار ساڵه‌ى ته‌نیایى موته‌نه‌بی ‌ه پێش ئه‌وه‌ى ماركیز سه‌د ساڵ‬ ‫ته‌نیایى بنووسێت‪ ،‬ئه‌ندێشه‌ى مه‌سعود محه‌مه‌د‌ه ك ‌ه ناچار‌ه چه‌ندین كتێب له‌باره‌ى‬ ‫وێڵى و ئاواره‌یى نالى و حاجى قادر بنووســێت به‌بێ ئه‌وه‌ى زه‌مان ‌ه سه‌رچاوه‌یه‌كى‬ ‫تاقانه‌ى بۆ جێبێڵێت‪ .‬لێره‌و‌ه هێمن موكریانى ده‌ســت له‌و‌ه ده‌شــوات له‌سه‌ر كێكى‬ ‫ته‌مه‌ن هه‌ڵكا مۆمێكیتر‪.‬‬ ‫ســه‌یر نییه‌؟‪ ..‬هه‌زار ساڵ له‌مه‌و پێش وه‌ك ئه‌وه‌ی (موته‌نه‌بی) باپیر‌ه گه‌وره‌ی‬ ‫شكســپیر و بۆدلێــر و نالی و كامــۆ و هێمن موكریانی و تۆماس ســیرنز ئالیۆت و‬ ‫مه‌ســعود محه‌مه‌د و گارســیا ماركیز بووبێت‪ ،‬باس ل ‌ه مه‌رگ و غه‌دری زه‌مان ‌ه ده‌كا‬ ‫و ده‌بێته‌ عه‌رابى پووچگه‌رایی‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ئه‌ســتێره‌یه‌ك لــ ‌ه ئاســمانه‌و‌ه ده‌ڕژێت و كه‌س ناتوانێت بپرســێت بــۆ ڕژا؟ یان‬ ‫هێزێك هه‌ی ‌ه پێى گوتبێت بڕژێ؟ ئه‌ى ئه‌ســتێره‌یه‌كیتر بۆ ناڕژێ؟ كه‌س ده‌توانێت‬ ‫لێــى بپرســێت بۆ نه‌ڕژاى؟ یــان هێزێك هه‌ی ‌ه ل ‌ه گه‌ردووندا پێــى گوتبێت مه‌ڕژێ؟‬ ‫به‌م پرســیاران ‌ه باوكــى وجودیه‌كانم بیردێته‌وه‌‪ ،‬فه‌یله‌ســوفى دانیماركى (ســۆرین‬ ‫كیركیغــارد)‪ :‬تــاز‌ه هــه‌راش ده‌بــووم و له‌ژێــر قه‌اڵتــى هه‌ولێــردا كتێبێكى به‌رگ‬ ‫دڕاوم ده‌ســكه‌وت به‌نــاوى (گێره‌شــێوێن) تیایدا ده‌یگوت‪( :‬گــه‌ر په‌نجه‌ت بخه‌یت ‌ه‬ ‫نــاو خۆڵــه‌وه‌‪ ،‬به‌بۆنه‌كــه‌ى ده‌زانیت ئینتیمات بــۆ ئه‌و زه‌ویی ‌ه هه‌یه‌ ك ‌ه له‌ســه‌رى‬ ‫وه‌ستاویت‪ ،‬من په‌نجه‌م ده‌خه‌م ‌ه ناو بوونه‌وه‌‪ ،‬بۆنى هیچ نادات ! من كێم؟ ل ‌ه كوێم؟‬ ‫گــه‌ر ئه‌كتــه‌رم له‌م دنیای ‌ه كــوا ده‌رهێنه‌ر؟ ده‌مه‌وێ بیبینــم)‪ .‬محێدین بن عه‌ره‌بیم‬ ‫بیردێته‌و‌ه ك ‌ه ده‌یگوت (خودا ن ‌ه وشه‌ی ‌ه و ن ‌ه مه‌عنا‪ :‬خودا ڕه‌نگ ‌ه و چاو و ڕوانینى‬ ‫تایبه‌ت ده‌یبینێت) ن ‌ه وشــه‌ی ‌ه واتا قورئان نیی ‌ه و ن ‌ه مه‌عنای ‌ه واتا شــه‌ریعه‌ت نییه‌‪.‬‬ ‫لێره‌و‌ه گرنگى ئه‌و‌ه ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌ده‌ب و نووســین نمایشــى شــت ‌ه شه‌خسیه‌كان‬ ‫نه‌بێت و مۆسیقایه‌كى هێمن ل ‌ه پشتیه‌و‌ه بڕوات‪ ،‬پرسیار و گومان بێت به‌ڕووى ئه‌و‬ ‫بۆشایی ‌ه له‌ بن نه‌هاتووه‌ى نه‌زانیمان ڕێبكا‪ ،‬گرنگ ‌ه ئێمه‌یش عاتیف ‌ه ب ‌ه كۆڵه‌گه‌یه‌كى‬ ‫سه‌ره‌كى ئه‌ده‌بیات نه‌زانین (ئه‌وروپیه‌كان ل ‌ه شه‌سته‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوو ئه‌مه‌یان‬ ‫كــرد)‪ .‬بــه‌ره‌و نه‌هامه‌تى و ونبــوون بڕۆیــن‪ :‬نه‌هامه‌تى مێژوومــان و ونبوون له‌ناو‬ ‫دارستانه‌كانى زماندا‪ ،‬گرنگى ب ‌ه جه‌وهه‌رى دنیا بده‌ین‪ ،‬وه‌كو مه‌قامبێژێكى عێراقى‬ ‫ل ‌ه لێوارى به‌جێهێشتنى هه‌موو شته‌كاندابین‪ ،‬هه‌رده‌م ل ‌ه سێبه‌رى یاده‌وه‌رییه‌كانیدا‬ ‫ده‌نــگ هه‌ڵبڕیــن‪ ،‬هاوارمان بریتی بێــت ل ‌ه ئه‌نجامى هاوكێشــه‌ى ئاماده‌كارییه‌كانى‬ ‫خواحافیــزى كــردن ل ‌ه هه‌موو شــتێك‪ :‬ل ‌ه یــاره‌كان‪ ،‬ل ‌ه مووى قه‌ترانــى‪ ،‬ل ‌ه ددانى‬ ‫ســاغ و خه‌وتنى زۆر‪ ،‬ل ‌ه به‌خته‌وه‌رى‪ .‬نالى له‌م ده‌رد‌ه نازداره‌ى پرســیار و گومان‬ ‫گه‌یشتبوو بۆی ‌ه نه‌بوو‌ه شاعیرى ژن به‌ ته‌نها‪ ،‬نه‌بوو‌ه شاعیرى نه‌ته‌وه‌یى به‌ ته‌نها‪،‬‬ ‫نه‌بووه‌ شــاعیرى هه‌جوو ب ‌ه ته‌نها‪ ،‬نه‌بوو‌ه شــاعیرى ئه‌ماره‌تێك ب ‌ه ته‌نها‪ ،‬لێره‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ئه‌دیب نابێت ‌ه ده‌ســته‌مۆى گوتارێك‪ ،‬یان ئایدیاێك‪ ،‬یان چینێك‪ :‬یه‌كسان ده‌بێ ب ‌ه‬ ‫دنیا و دنیایش یه‌كسان ده‌بێ به‌ ئه‌و‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )442‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/26‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫وەرگێڕان و ناپاکی‬ ‫«‬ ‫کەریم پەڕەنگ‬ ‫دەڵێــت‬ ‫التینــی‬ ‫قســەیەکی‬ ‫‪ :Tradutoore, traditore‬واتە هەر‬ ‫کەســێک وەربگێڕێت ناپاکی دەکات‪ .‬ڕەنگ‬ ‫بێــت وەرگێڕان لە کاتــی بیناکردنی بورجی‬ ‫بابلــەوە یەکێک بێت لەو کارانەی مرۆڤ کە‬ ‫زۆرترین ڕەخنەیان لێگیراوە‪ .‬نووســەران لە‬ ‫وەرگێڕان دەترســن‪ ،‬لە بــەر ئەوەی کەمیی‬ ‫توانــای داهێنانــی وەرگێــڕان کاریگەرییان‬ ‫بــە ســەر دەقــی وەرگێــڕاوەوە هەیــە‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانــەوە زیادەڕەویــی لــە داهێنانــدا‬ ‫وتەکانــی دەقــە ئەســڵییەکە دەگــۆڕن‪.‬‬ ‫پەخشــکارەکان‪ ،‬ڕەخنەگران و خوێنەرانیش‬ ‫لــە بەرامبەر وەرگێڕانــدا بەدگومانن –بەاڵم‬ ‫ئەگــەر خوێنــەر توانــای ئــەوەی نەبێت بە‬ ‫زمانی بێگانە بخوێنێتەوە‪ ،‬ئەوا دەبێت پشت‬ ‫بە وەرگێڕان ببەســتێت و تەنیا دەقێکی لە‬ ‫بەردەمدایــە‪ ،‬واتە ئەم دەقە دیاریکراوە‪ ،‬کە‬ ‫بــۆ خەوش و ناتەوایــی و کەموکوڕیی تەنیا‬ ‫وەرگێڕ بەرپرسیار دەکرێت‪.‬‬ ‫لــە گــەڵ ئەوەشــدا وەرگێڕان و مشــت‬ ‫و مــڕ لە بارەی دڵســۆزیی یــان ئازادیی لە‬ ‫هەمبەر دەقە ئەسڵییەکەدا نەریتێکی کۆنی‬ ‫هەیە‪ ،‬یەکەم بەریەککەوتنەکانی فەلسەفەی‬ ‫زمان لە گەڵ ئەو پرسیارەدا‪ ،‬ئایا وەرگێڕان‬ ‫شــیاوە‪ ،‬بۆ ناوەڕواســتی ســەتەی هەژردە‬ ‫دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫لە ناو بازنە زانستیی و نازانستییەکانیشدا‬ ‫وتەیەکــی وشــک و کــۆن و بێتامــە‪ ،‬کــە‬ ‫وەرگێڕان بە گوێرەی مانا و شــێوە هەرگیز‬ ‫بە تەواوی دەرۆســتی دەقی ئەسڵی نایەت‪.‬‬ ‫ئەگەرەکانــی وەرگێڕ‪ ،‬لە کاتــی وەرگێراندا‬ ‫ناپاکی بکات‪ ،‬فرە چەشنن‪.‬‬ ‫یەکێک لە شێوەکانی ناپاکی لەوەدایە‬

‫کە وەرگێڕ ناپاکی لە‬ ‫ڕۆحی زمان دەکات‪ .‬ڤیلهێلم فۆن‬ ‫هومبۆڵــد فەلەســەفەی زمان لە ســەر ئەو‬ ‫مەعریفەیە بینا دەکات‪ ،‬کە شێوە و ناوەڕۆک‬ ‫تایبەتمەندیــی جوودانەکــراوەی ناوکرۆکــی‬ ‫ئــاوەزن و بــە جۆرێک‪ ،‬شــێوە ڕووی وتەی‬ ‫نــاوەڕۆک و نــاوەڕۆک ڕووی ڕۆحیی شــێوە‬ ‫دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫هومبۆڵد زمان وەکو ڕووی ڕۆحیی گەالن‬ ‫ســەیر دەکات‪ ،‬بە گوێرەی ئەمە بێت هەموو‬ ‫زمانێــک ئەو دونیابینییــەی لە ناخی خۆیدا‬ ‫هەڵگرتــووە‪ ،‬کــە تایبەتمەنــدە بــە خۆی‪.‬‬ ‫لــە بــەر ئەم هــۆکارە شــیاو نییــە‪ ،‬مانای‬ ‫وشەیەک‪ ،‬ڕستەیەک یان دەقێک لە شێوەی‬ ‫دەرکەوتنــی ماناکەی دەربهێنرێت و لە گەڵ‬ ‫وشە و ڕســتەی زمانێکی تر ئاوێتە بکرێت‪.‬‬ ‫هومبۆڵد لە نامەیەکیدا بۆ شــلێگل بەمجۆرە‬ ‫باسی تەگەرەی وەرگێڕان دەکات‪:‬‬ ‫«بــە شــێوەیەکی گشــتیی هەمــوو‬ ‫وەرگێڕانێکم وەکــو هەوڵێک بۆ بەجێهێنانی‬ ‫ئەرکێکــی مەحاڵ بــۆ دەردەکەوێت‪ .‬چونکە‬ ‫هەمــوو وەرگێڕێــک دەبێت لــە یەکێک لەم‬ ‫دوو کۆســپەدا نشوســت بهێنێــت‪ ،‬یــان لە‬ ‫ســەر حسێبی چێژ و زمانی نەتەوەکەی زۆر‬ ‫پابەندی ئەسڵەکە بێت یان لە سەر حسابی‬ ‫ئەســڵەکە زۆر پابەنــدی تایبەتمەندییەکانی‬ ‫نەتەوەکــەی بێت‪ .‬شــتێکی مامناوەندی لە‬ ‫نیواندا نەک تەنیا سەختە‪ ،‬بەڵکو مەحاڵە‪.‬‬ ‫خۆســی ئۆرتێگا گاسێت لە وتارێکیدا بە‬ ‫ناوی «درەوشــانەوە و داماویی وەرگێڕان»‬ ‫وەرگێــڕ وەکو ناپاکــی نووســەر دەبینێت‪.‬‬ ‫هۆکارەکە لــەوەدا دەبینێت‪ ،‬کە ئەوە کاری‬ ‫نووســەرە‪ ،‬ڕووبــەڕووی نەریتی چەســپاو و‬ ‫ڕێبازەکانــی زمان بووەســتێتەوە و لە گەڵ‬ ‫ئەوەشــدا پەی پێ ببرێــت –ئەمە موویەکی‬ ‫باریکــە‪ ،‬کــە وەرگێڕە ئاســاییەکان ناتوانن‬

‫سەرکۆنەیەکی وەرگێڕەکان کە دەکرێت ئەوەیە کە وەرگێڕ‬ ‫ناپاکی بەرامبەر بە ڕاستی دەکات‪ .‬ئەم سەرکۆنەیە هی بێنجامین‬ ‫لی ۆرفە و پشت بە پرینسیپی ڕاستیی زمان دەبەستێت‬

‫بەســەریدا ڕێ بکــەن‪ .‬وەرگێــڕ ناپاکییەکی‬ ‫تر دەکات لە گەڵ مانای وشــەکان دەکات–‬ ‫لێرەدا گاســێت ڕاستەوخۆ لە هومبۆڵد نزیک‬ ‫دەبێتــەوە –لە بەر ئــەوەی هەموو زمانێک‬ ‫هاوکات دوونیابینیی پێکدەهێنێت‪ ،‬گاســێت‬ ‫دەگاتە ئەو سەرەنجامەی‪:‬‬ ‫«لە بەر ئەم هۆکارە یوتۆپییە ئەگەر لەو‬ ‫بڕوایــەدا بین‪ ،‬دوو وشــە‪ ،‬کە ســەر بە دوو‬ ‫زمانی جیــاوازن و فەرهەنــگ وەرگێڕانی بۆ‬ ‫ئاڵوگۆڕیمان دەخاتە بەر دەست‪ ،‬ڕێک هەمان‬ ‫مانایــان هەبێت‪ .‬لــە بەر ئــەوەی زمانەکان‬ ‫لــە شــوێنی جیــاواز و لــە ژێــر کاریگەریی‬ ‫بارودۆخــی جیــاوازی ژیــان و ئەزموونــدا‬ ‫پێکهاتــوون‪ ،‬نەگونجانیــان زۆر ئاســاییە‪.‬‬ ‫بەمجــۆرە بــۆ نموونــە هەڵەیــە گریمانــەی‬ ‫ئــەوە بکەین‪ ،‬کە ئەوەی بە ئیســپانی ناوی‬ ‫بۆســکوێ «دارســتان»ە هەمان شت بێت‪،‬‬ ‫کە بــە ئەڵمانی نــاوی ڤاڵد «دارســتان»ە‬ ‫و بــەاڵم فەرهەنگ پێمــان دەڵێت‪ ،‬کە ڤاڵد‬ ‫مانای بۆسکوێیە‪».‬‬ ‫لــە گــەڵ ئەوەشــدا جەخــد لــە گرنگیی‬ ‫وەرگێــڕان وەکو هۆکار دەکات‪ ،‬شــتی نامۆ‬ ‫و تایبەتمەندیــی زمانــی ئەســڵیی بێگانــە‬ ‫بهێنرێتە سەر بارێک لە قسەکەرەکانی زمانی‬ ‫خۆ لێی تێبگەن‪.‬‬ ‫لێۆ ڤایسگێربەر وەرگێڕەکان وەکو ناپاک‬ ‫لــە مانــای وشــەکاندا دەبینێــت و ئەویــش‬ ‫دەگەڕێتــەوە بــۆ هومبۆڵــد‪ .‬ڤایســگێربەر‬ ‫یەکێکە لــە بەرگیرکەران لە زانســتی زمانی‬ ‫ناوەڕۆکگــەرا‪ .‬بە گوێرەی ئەم ئاڕاســتەیەی‬ ‫زانســتی زمــان‪ ،‬زمانە سروشــتییەکان تەنا‬ ‫وێنەی دونیا ناگرن‪ ،‬بەڵکو ڕاستیی دەرەوەی‬ ‫زمان دەخەنە ناو دونیایەکەوە‪ ،‬کە دەتوانری‬ ‫بــە دونیای ناوینی ئــاوەزی ناودێری بکەین‪.‬‬ ‫ڤایســگێربەر ئەمــە بــە نموونــەی وێنــەی‬ ‫ئەســتێرەکان ڕوون دەکاتــەوە‪ :‬ئۆریــۆن لە‬ ‫چەنــدان ئەســتێرەی تاک تــاک پێکهاتووە‪،‬‬ ‫کــە گەورەیــی و دوورییان لــە زەوییەوە زۆر‬

‫جیــاوازن –کورتکردنــەوەی ئەســتیرە تاک‬ ‫تاکەکان بۆ ئۆریۆن ســەر بــە خودی نەزمی‬ ‫دونیای ئەستێرەکان نییە‪ ،‬بەڵکو تێڕوانینێکی‬ ‫دیاریکــراوە‪ ،‬کارێکــی کورتکــەرەوەی‪،‬‬ ‫ڕێکخــەری‪ ،‬هەڵبژاردنی ئــاوەزی مرۆڤە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی ئەستێرەکان بخرێنە ناو هاوپەیوەندی‬ ‫ئۆریۆنەوە‪ .‬بۆ ئــەوەی لە الی ئەم نموونەیە‬ ‫بمێنینەوە‪ ،‬وێنەی ئەســتێرە لە ســەرەتاوە‬ ‫ڕەهەنــدی هزرە‪ ،‬کە لە بیرکردنەوەی گروهی‬ ‫دیاریکــراوی مرۆڤدا ڕۆڵ دەگێــڕێ‪ .‬لە کاتی‬ ‫ناوزەدکردنی واقیعدا ئەمە وەکو واقیعی زمان‬ ‫دەگەیەنرێت و لە هەمــوو زمانێکدا ملکەچی‬ ‫شــێوەی جیاوازی تێڕوانیــن و ناوزەدکردنە‪.‬‬ ‫واقیعی زمان لە بواری وشەدا پەی پێدەبرێت‬ ‫و لــە ڕێی ئەمەوە تاکە وشــە دیاریکردنی و‬ ‫ســنووردارکردنی ناوەڕۆکــی لــە نێو بنەمای‬ ‫ســەرجەمی بــواری وشــەدا دەدۆزێتــەوە‪.‬‬ ‫بوارەکانی وشە لە هەر زمانێکدا بە جۆرێکی‬ ‫تــر بینا کراون‪ ،‬لە بەر ئەوە تاکە وشــەکان‬ ‫لە زمانە جیاوازەکاندا مانای جیاوازیان هەیە‬ ‫و ناتوانرێــت بــە یەکــەوە بــەراورد بکرێن و‬ ‫بــە هیچ جۆرێک ناتوانرێت یەکســان بکرێن‪.‬‬ ‫واتــە ڤایســگێربەر ئەنجامگیریــی دەکات‪،‬‬ ‫کــە زمانــەکان بە پێــی جەوهەریــان نایەنە‬ ‫وەرگێــڕان‪ ،‬واتــە وەرگێڕانێکی ســەرومڕ لە‬ ‫زمانێکەوە بۆ زمانێکی تر مەحاڵە‪.‬‬ ‫ســەرکۆنەیەکی تــری وەرگێــڕەکان کــە‬ ‫دەکرێــت ئەوەیە کە وەرگێڕ ناپاکی بەرامبەر‬ ‫بــە ڕاســتی دەکات‪ .‬ئــەم ســەرکۆنەیە هی‬ ‫بێنجامیــن لی ۆرفە و پشــت بە پرینســیپی‬ ‫ڕاســتیی زمــان دەبەســتێت‪ .‬ڕەهەندێکــی‬ ‫جەوهــەری گریمانەکــەی‪ ،‬واتــە ئــەو‬ ‫دونیابینییەی بــە تێڕوانینی لۆژیکییەوە بەو‬ ‫زمانە خەماڵوە لە هەمان ئاســتی بابەتدایە‪،‬‬ ‫ۆرف لــە وتارێکیــدا باســی دەکات‪ :‬ئــەو‬ ‫مرۆڤانــەی کــە ڕیزمانــی زۆر جیــاواز بەکار‬ ‫دەهێنن‪ ،‬ئەم ڕێزمانانە بۆ چاودێریی جیاوازی‬ ‫تایبەت بەخۆ و بەهادانانی جیاوازی ڕووکەش‬

‫چاودێریــی هاوشــێوە ڕێنمایــی دەکات‪ .‬لــە‬ ‫بــەر ئــەوە وەکــو چاودێریکــەر هاوســەنگ‬ ‫نین‪ ،‬بەڵکــو بە تێڕوانینی جیــاوازی جیهان‬ ‫دەگــەن‪ .‬واتــە لە پرینســیپی ڕێژەیی زماندا‬ ‫بیرکردنەوە و ئاخاوتن یەکســان دەکرێن‪ ،‬کە‬ ‫بنەمــا تایبەتمەندە شــێوەییەکانی ڕێزمانێک‬ ‫دەخەمڵێنــن‪ ،‬بەمەش ئاگایی قســەکەرەکان‬ ‫دەخەمەڵنێنن و بە شــێوەیەک لە شێوەکان‬ ‫هزر و ڕەفتاری کۆمەاڵیەتییان دیاری دەکەن‪.‬‬ ‫ئەندامەکانــی جڤاتێکی دیاریکراو وەکو بڵێی‬ ‫لــە ڕێکەوتنێکــدا بەشــدارن‪ ،‬کە لــە ڕێیەوە‬ ‫لە الیەکــەوە ڕاســتیی ڕێزبەندیی دەکرێت و‬ ‫لــە چەمکگەلدا ڕێکدەخرێــت و ماناگەلێکیان‬ ‫دەخرێتــە پــاڵ و لــە الیەکــی تــرەوە لــە‬ ‫بنەماکانــی زماندا کۆد کــراوە‪ .‬نموونەیەکی‬ ‫دیــار بۆ ئەمــە ناوزەدکردنــی ڕەنگەکانە لە‬ ‫جڤاتــی زمانەکانــدا‪ .‬لــە کاتێکدا لــە زمانی‬ ‫کوردیدا ڕەنگی سپی» تەنیا یەک ئاوەڵناوی‬ ‫هەیــە‪ ،‬ئەســکیمۆکان لە الیەنــی زمانییەوە‬ ‫جیاوازی لە نێوان چەندان تۆنی «ســپی»دا‬ ‫دەکــەن‪ ،‬کــە بــە شــێوەیەک لە شــێوەکان‬ ‫ئەزموونــە جیاوازەکانــی قســەکەر ڕەنــگ‬ ‫پێدەداتەوە‪ .‬ئەســکیمۆکان خانووەکانیان لە‬ ‫بەفــرە‪ ،‬ژیانیان هەمیشــە ال نــاو بەفردایە‪،‬‬ ‫دەورەبەریــان هەمووی بوفرە‪ ،‬بۆیە بۆ ئەوان‬ ‫ڕەنگی سپی‪ ،‬تەنیا ڕەنگی سپی نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫چەندان ڕەنگی ســپی جیاوازە‪ .‬ئەنجامگیریی‬ ‫لۆژیکی لەو ڕاســتییەوە‪ ،‬کە هەموو زمانێکی‬ ‫سروشــتیی لە تێگەیشــتنێک لە ڕاســتییەوە‬ ‫ســەرچاوە دەگرێت‪ ،‬کە مەحاڵە بۆ زمانێکی‬ ‫تر وەربگێڕدرێت‪.‬‬ ‫بــەاڵم ۆرف لــە تێزەکانــی دواتریدا ئەم‬ ‫مەحاڵییــەی وەرگێــڕان ڕێژەیی دەکات‪ .‬ئەو‬ ‫بــە ئەنجامــە دەگات‪ ،‬کە جیاوازیــی نێوان‬ ‫بنەمــای زمان و هــزری زمانە ئەوروپییەکان‬ ‫زۆر بچووکــە‪ .‬بــەم شــێوەیە پرینســیپی‬ ‫ڕێژەیــی تەنیا بۆ ئەو زمانانە ڕەوایە‪ ،‬کە لە‬ ‫کولتوورگەلێکدا قســەیان پێدەکرێت‪ ،‬زۆر لە‬

‫کەلتووری ئەوروپی –ئەمەریکی جیاوازن‪.‬‬ ‫بێگومــان هەمــوو تێــۆرەکان وەرگێڕان‬ ‫بــەو جۆرە ڕەش نابینن‪ ،‬لــە دەرفەتی تردا‬ ‫هــەوڵ دەدەم ئاماژە بــۆ تیۆرگەلی تر بکەم‬ ‫کە وەرگێڕان بــە پێچەوانەی ئەم تیۆرانەوە‬ ‫دەبینن‪ .‬ئەم نموونانە پیشانمان دەدەن‪ ،‬کە‬ ‫ئەگەر و ئاســتی جیــاواز هەیە‪ ،‬بەرگریی لە‬ ‫مەحاڵیی وەرگێڕان لە ســەر بنەمای تیۆریی‬ ‫بکەن و سەرکۆنەی وەرگێڕ بە ناپاکی بکەن‪.‬‬ ‫هەرچی چەندە ئەم تیۆرانە روون دەربکەون‪،‬‬ ‫کاتــێ باشــتر لێیــان ورد دەبینــەوە بۆمان‬ ‫دەردەکەوێت کە هیــچ بنەمایەکی کردەییان‬ ‫نییــە‪ .‬ڕاســتیی ئەوەیــە‪ ،‬کە لــە کەوناراوە‬ ‫وەرگێــڕان هەیــە و دەق وەردەگێڕدرێــت و‬ ‫گەیاندن نەک تەنیا لە گەڵ وەرگێڕاندا بەڵکو‬ ‫لە سایەی وەرگێڕانەوە دێتە ئاراوە‪ .‬ناتوانین‬ ‫نکوڵی لەوە بکەین‪ ،‬کە زمانی زگماک وێنەی‬ ‫دونیای ئەو ئاخێــوەرە دەخەمڵێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە ئەم بۆ دەرکەوتنە و هاوێنە خستنە سەر‬ ‫جیاوازییەکان لە نێــوان جڤاتە زمانییەکاندا‬ ‫هاوبەشــییان ئافــەرۆز دەکات‪ .‬وێنــە‬ ‫جیاوازەکانی دونیــای کەلتوورە جیاوازەکان‬ ‫نەک تەنیا جیاوازیی‪ ،‬بەڵکو هاوشێوەییەکی‬ ‫زۆریشــیان لــە نێواندا بــەدی دەکرێت‪ .‬هەر‬ ‫جیاوازییەکانیشــن دەبنە هۆکاری گرنگیی و‬ ‫سەرنجڕاکێشانی کولتوورەکان بۆ الی یەکتر‬ ‫نەک ببنە کۆسپ لە ڕێی دیالۆگدا‪.‬‬ ‫کاتێ باسی مەحاڵیی پرینسیپی وەرگێڕان‬ ‫دەکرێــت‪ ،‬ت ڕەهەندێکــی تــری کــە بیری‬ ‫لێناکرێتەوە وانا و ســەلیقەی وەرگێڕەکانە‪.‬‬ ‫زمــان ئەو ئەگەرە دەخاتــە بەردەم وەرگێڕ‪،‬‬ ‫بــە ســەر ســەختییەکانی تێگەیشــتنەوە‬ ‫گەیانــدن بکرێت و ئەم ســەختییانە الببرێت‬ ‫و وەرگێــرەکان دەتوانن زمان «میتا زمان»‬ ‫بەکار بهێنن‪ ،‬بۆ ئەوەی بە سەر کۆسپەکاندا‬ ‫زاڵ بن و کەلێنی زانســتیی خوێنەری زمانی‬ ‫بۆوەرگێــڕدراو لــە ڕێــی ڕوونکردنــەوە و و‬ ‫پەرواوێز و ڕاڤەوە پڕ بکرێتەوە‪.‬‬

‫جیهان دوای ڕۆمانە نوێکەی وێڵبێک‬ ‫« بابەتی سەرەکیی ئەم ڕۆمانە سێکس و سیاسەتە‪ ،‬بەاڵم بە شێوەیەکی تراژیدی‪،‬‬ ‫کە چۆن مرۆڤ توشی بەدبەختی سێکسی دەبێت ئاواش دیموکراتی کۆمەاڵیەتی‬ ‫تووشی شکستی گەورە دەبێت و ئیسالمیش بەرەو داخزان ئەڕوات‬

‫یاسین خێاڵنی‬ ‫ڕۆمانــی «ملکەچبــوون» (‪)soumission‬‬ ‫دواڕۆمانی نووســەری فەرەنسی میشێل وێڵبێکە‪ ،‬کە‬ ‫باس لە داهاتوویەکی ترســناک بۆ فەرەنســا دەکات‪،‬‬ ‫کە لە ســاڵی ‪٢٠٢٢‬دا ســەرۆکێکی ئیسالم دەسەاڵت‬ ‫دەگرێتە دەست و پەیڕەوی یاسای شەریعەت ئەکات‪.‬‬ ‫ئــەم ڕۆمانــە ئێســتا مانشــێتی زۆربــەی ڕۆژنامە‬ ‫ناودارەکانی جیهانە و دوێنێ ڕێکەوتی ‪19.01.2015‬‬ ‫بە ئامادەبوونی نووســەر لە شاری کوێڵن ی ئەڵمانیا‬ ‫چاپە ئەڵمانییەکەی باڵوکرایەوە‪.‬‬ ‫ڕۆژنامەی «فرانکفۆرتەر ئەلگەماینە» دەنووسێت‬ ‫ئەم ڕۆمانە باشــترین کتێبی وێڵبێکە‪ ،‬کە لە ئەدەبی‬ ‫جیهانیدا کەم ئەیدۆزینەوە‪.‬‬ ‫بابەتی سەرەکیی ئەم ڕۆمانە سێکس و سیاسەتە‪،‬‬

‫بــەاڵم بــە شــێوەیەکی تراژیــدی‪ ،‬کــە چــۆن مرۆڤ‬ ‫توشــی بەدبەختی سێکسی دەبێت ئاواش دیموکراتی‬ ‫کۆمەاڵیەتــی تووشــی شکســتی گــەورە دەبێــت و‬ ‫ئیسالمیش بەرەو داخزان ئەڕوات‪.‬‬ ‫تیلمان کراوس‪ ،‬ڕەخنەگری ئەدەبی ئەڵمانی دەڵێت؛‬ ‫«مــن وای بۆ دەچــم‪ ،‬ملکەچبوون ســەرکەوتووترین‬ ‫ڕۆمانــە‪ ،‬لەبەر ئەو خەیــاڵ و تەنزئامێزییەی نا وەک‬ ‫دەڵێــن‪ ،‬بەڵکــو لەبــەر خوڵقانــدی کارەکــە خۆی‪،‬‬ ‫بەڕاستی ڕۆمانێکی نایابە‪».‬‬ ‫بەڕای من گرنگترین خاڵیک ئەشــێت لەســەر ئەم‬ ‫ڕۆمانە قسەی لەسەر بکرێت کاتی باڵوکردنەوەکەیەتی‪،‬‬ ‫لــە کاتێکدا کۆمەڵگای ڕۆژئاواو ڕۆژهەاڵتی ئیســامی‬ ‫لەبەریەککەوتنێکی توونــدان‪ ،‬ڕەنگە ئەمەش یەکێک‬ ‫لــەو هۆیانــە بێــت‪ ،‬کــە بــووە بــە بایەخــی میدیا‬ ‫جیهانییەکان‪.‬‬

‫ئێمــە ئەوە دەزانیــن بە درێژایی مێژوو ئیســامی‬ ‫سیاسی هێندە لە کتێب و نووسین ترساوە هیچ کاتێک‬ ‫لە جەنگ و چەکی کوشندەش نەترساوە‪ ،‬بۆیە ئەشێت‬ ‫ئەم فۆبیای ئیسالمی سیاسییە لە کتێب و وشە لەهەر‬ ‫ئان و ســاتێکدا کارەســاتی گــەورە بخوڵقێنێت وەک‬ ‫کوشــتارگەی گۆڤاری «شارلی ئیبدۆ» لەناوجەرگەی‬ ‫پاریس‪ ،‬بەهەمان شێوەش سااڵنێکە لە ڕۆژئاوا ترسی‬ ‫ئیســامبوون و بە ئیسالمکردنی ڕۆژئاوا زیاتر گروپە‬ ‫ڕاســتڕەوو نازییە نوێیەکانی لەیەکتر نزیککردۆتەوەو‬ ‫وەک ئەبینیــن ئێســتا لەناو ڕێکخراوێکی فاشیســتی‬ ‫وەک (‪ )pegida‬کۆبوونەتــەوە‪ ،‬بۆیە پرســیارەکە‬ ‫ئەوەیــە‪ :‬ئەم ڕۆمانە چەند کاریگەری ئەبێت لەســەر‬ ‫ئــەو دوو گروپــە تونــدڕەوەی بــە هەردووکیانــەوە‬ ‫بوونەتە مەترســی بۆ ســەر لێکترازانی ئــەو پەیمانە‬ ‫کۆمەاڵیەتییــەی چەندین ســاڵە ژیانێکی هاوبەشــی‬

‫دوور لە تووندوتیژی لە نێوان کۆمەڵگا ڕۆژئاوییەکاندا‬ ‫درووستکردووە!‪.‬‬ ‫ئێمە دەزانین لە دوای کوشتارگەی شارلی ئێبدۆوە‬ ‫ئیتر هەموو بێگانەیەکی سەر ڕەش لە چاوی زۆربەی‬ ‫ئەوروپییەکانەوە وەک داعشــێک سەیر ئەکرێت‪ ،‬جگە‬ ‫لــەوەی بوو بــە بیانوویــەک بــۆ مافبەخۆدانی هێزو‬ ‫گروپە ڕاســتڕەوو ڕاسیســتەکان بە ئاشــکرا دژایەتی‬ ‫بێگانــەکان بکەن‪ ،‬ئەگەر ئەوانیش بەهەمان شــێوەی‬ ‫ئیسالمییە توندڕەوەکان کوشتارگە درووست نەکەن‪.‬‬ ‫بۆیــە بە ڕای من ئەم ڕۆمانــە دواجار وەک بۆمبێکی‬ ‫قورمیش کــراو تەقینەوەیەکی سیاســی کۆمەاڵیەتی‬ ‫گــەورە لە ئەوروپا درووســت دەکات‪ ،‬بەوەی ڕێگا لە‬ ‫بە ئیســامکردنی ئەوروپا بگیرێت و لەهەمانکاتیشدا‬ ‫ئیســامییە توندڕەوەکان زیار هار بکات و لە ئەوروپا‬ ‫ڕێنیسانسێکی تر سەرهەڵبدات‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )442‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/26‬‬

‫‪4‬‬

‫سوهراب‪ ،‬شاعیری بێ سه‌رزه‌مین‬ ‫مه‌ریوان هه‌ڵه‌بجه‌یی‬ ‫بەشی یەکەم‬

‫بەڕێوبەری قوتابخانەكەیان هەبوو بەناو باخەكەیاندا‪،‬‬ ‫پێی نەدەخستە ناو باخەكەوە‪ ،‬بەڕێوبەرەكە كەسێكی‬ ‫خاوەن بیروباوەڕی ئایینی بوو‪ .‬نیوەڕۆی هەموو رۆژێ‬ ‫دوای تەواوبوونی وانەكان منداڵەكان دەچــوون بۆ‬ ‫نوێژكردن بۆ مزگەوت) سپەری‪ ،‬پەریدوخت‪ ،‬باڵندەی‬ ‫كۆچەر‪ ،‬الپەڕە‪ .29‬سوهراب لەناو سروشتدا بۆ خودا‬ ‫دەگــەڕێ‌و سەیری ئاسمان ناكات‌و دونیای ئەو و‬ ‫مامۆستاكەی دوو دونیای تەواو جیاوازن‪.‬‬

‫سوهراب سپهری‪ ،‬لە‪١٥‬ی رەزبــەری ساڵی ‪1928‬‬ ‫لەشاری كاشان‪ ،‬لــەدایـك‌و باوكێكی هونەرمەند‌و‬ ‫ئەدەب دۆست لەدایك بووە‪ .‬خوێندنەوە بــەردەوام‬ ‫بەشێك بووە لەبەرنامەكانی ژیانی رۆژانەیان‪ .‬باوكی‬ ‫من موسڵمانم‬ ‫سوهراب ئەسەدوڵاڵ سپەری‪ ،‬كارمەندی فەرمانگەی‬ ‫قیبلەم گوڵێكی سوورە‬ ‫پۆست‌و تەلەگراف بوو‪( ،‬باوكم نیگاری دەكێشا‪،‬‬ ‫«جێ نوێژم» كانییە‪ ،‬بەردەمۆرم رووناكییە‬ ‫تاریشی دروســت دەكـــرد‌و دەشــیــژەنــی‪ ،‬خەتیشی‬ ‫دەشت بەرماڵمە‬ ‫خۆش بوو‪-‬دیوانی هەشت كتێب ل ‪ .)-275‬سوهراب‬ ‫سێیەم منداڵی خێزانەكەی بوو لەدوای مەنوچەری‪،‬‬ ‫من لەگەڵ كردنەوەی پەنجەرەكاندا دەستنوێژ‬ ‫هومایۆندوخت‪ ،‬سوهراب دێتە دنیاوە لەدوای ئەویش دەگرم‪.‬‬ ‫پەریدوخت‌و پەروانە لەدایك دەبن‪.‬‬ ‫لەنوێژمدا مانگ دەڕوات‪ ،‬شەبەنگ دەڕوات‪.‬‬ ‫سوهراب هەر لەمنداڵییەوە بەشێوەیەكی سەیر‬ ‫لەو دیوی نوێژمەوە بەرد دیارە‪:‬‬ ‫عاشقی سروشت دەبــێــت‪ ،‬بەتایبەتیش سروشتی‬ ‫هەموو گەردەكانی نوێژم دیارە‪.‬‬ ‫شـــاری كــاشــان‌و گــونــدەكــانــی دەوروبـــــەری‪ .‬هەر‬ ‫لەقۆناغی سەرەتاییەوە دەست دەكات بەوێنەكێشان‌و‬ ‫من كاتێك نوێژ دەكەم‬ ‫زۆرجار لەقوتابخانەو لەكاتی وانەی وشكی مامۆستا‬ ‫كە «با» لەمنارەی دار سەروە وە بانگی دابێت‪.‬‬ ‫توندوتیژەكاندا خەریكی وێنەكێشان دەبێت یان‬ ‫من لەدوای ( تەكبیرەتولئەحرام‪)2‬ی گژوگیا‬ ‫خەیاڵی دەڕوات بۆ ئەو دیو پەنجەرەی پۆلەكەو‬ ‫سەیری درەخت‌و باڵندە دەكات‌و مامۆستاكانیش بەم نوێژ دەكەم‪.‬‬ ‫دوای ( قەد قامەت‪) 3‬ی شەپۆلەكان‪.‬‬ ‫هۆیەوە سزای دەدەن‌و لێیدەدەن‪ .‬ئەمەش دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی سوهراب لەسەرەتاوە رقی لەقوتابخانە بێت‌و‬ ‫كەعبەی من لەقەراخ ئاوە‬ ‫لەمامۆستاكانی بترسێت لەگەڵ ئەوەی كە زیرەكترین‬ ‫كەعبەی من لەژێر ئەقاقیە كاندایە‪.‬‬ ‫قوتابی بووەو باشترین نمرەی هەبووە‪ ،‬قوتابخانەی‬ ‫كەعبەی من وەك شەماڵ باخ بەباخ‌و شار‬ ‫بەخەیاڵكوژ زانیوە‪ .‬پەریدوخت سپەری‪ ،‬خوشكی‬ ‫سوهراب لەمبارەیەوە دەڵێت‪( :‬سوهراب تەنانەت بەشار دەڕوات‪.‬‬ ‫(حەجەرولئەسوەد)ی من رووناكی باخچەیە‪.‬‬ ‫لەپشوی هاوینداو لەو سەعاتانەی ئەگەری تێپەڕینی‬

‫سوەراب لەبارەی پەیوەندی خۆی‌و قوتابخانەو‬ ‫رەفتاری مامۆستاكانەوە‪ ،‬دەڵێت‪( :‬ئــەو دارەی‬ ‫ئێمەیان پــێ داركــــاری دەكـــرد‪ ،‬تــووڵــی هەنار‬ ‫بــوو كە لــەشــارەكــەی مندا زۆر بــوو‪ ).‬لەبارەی‬ ‫مامۆستاكەیانەوە دەڵێت‪( :‬دیاربوو لەزیكزیكە‬ ‫تێناگات‪ ،‬خەتمی ناناسێت‪ ،‬لەچیرۆك نازانێت‪.‬‬ ‫دەكرێ بڵێیت هیچ كاتێ فڕفڕەی نەبووە‪ .‬لەحزووری‬ ‫ئــەودا خەیاڵم چرچ‌و لۆچ دەبــوو‪ .‬كاتێك دەهاتە‬ ‫پۆلەوە‪ ،‬ئێمە لەوپەڕی بەرزیی خەیاڵدا دەكەوتینە‬ ‫خــوارەوە‪ .‬لەجەستەی خۆماندا ئامادە دەبووین‬ ‫پــەڕی ئێمە دەوەری –هــەمــان ســەر چــاوە ال‪،‬‬ ‫‪ .)30‬خۆشەویستی زۆری سوهراب بۆ وێنەكێشان‬ ‫لەقۆناغی سەرەتاییەوە دەردەكەوێت‌و رۆژانە دەچێتە‬ ‫ناو سروشتەوەو بۆ ماوەی چەند كاتژمێر خەریكی‬ ‫وێنەكێشان دەبێت‪ ،‬تا ئەو رادەیەی زووتر لەوەی‬

‫دەستبكات بەشیعرنووسین‪ ،‬وێنەكێشان دەبێتە‬ ‫خەونی یەكەمی‪ .‬قوتابخانە دیسان ئەو ژینگەیە نییە‬ ‫كە ئەو بەدوای خەونەكانیدا بگەڕێت تیایداو رێگرە‬ ‫لەبەردەم نەخشاندنی خەیاڵەكانیدا تا ئەو رادەیەی‬ ‫سزا دەدرێت لەسەر وێنەكێشان‪.‬‬ ‫(كتێبەكەم كرابووەوە‪ ،‬هیچم نەدەخوێندەوە‪.‬‬ ‫دەفتەرە بچووكەكەم لەسەر كتێبەكە كردبوویەوە‪.‬‬ ‫وێنەم دەكێشا‪ .‬وێنەی درەختەكەم تەواو كردبوو‪.‬‬ ‫چــووبــوومــە ســەر شــاخــەكــە بــۆ ئـــەوەی وێنەی‬ ‫پەڵەهەورێك پیشان بــدەم‪ ،‬خەریك بووم وێنەی‬ ‫پەڵەهەورێكم دەكێشا‪ ،‬گەیشتبوومە شاخەكەو بارانی‬ ‫زەڕبەلێدان داباری بەسەرمدا‪ ،‬هاواری مامۆستاكەم‬ ‫بــەرز بــوویــەوە‪ :‬كـــەودەن‪ ،‬لەهەموو وانەكانتدا‬ ‫باشیت‪ .‬عەیبی تۆ ئەوەیە وێنە دەكێشی‪ .‬خۆزگە‬ ‫زیندووبووایەو بیدیبایە هێشتا هەر ئەم عەیبەم‬

‫««‬

‫هەیە‪ .‬ئەمە جگە لەوەی وێنەكێشان هونەرە‪-‬ەە‪.)٣١‬‬ ‫ئــەم كاریگەرییە خراپەی مامۆستاو ژینگەی‬ ‫قوتابخانە لەژیانی دایــنــاوە وای كـــردووە جگە‬ ‫لەرەخنە‌و نیشاندانی تاریكی ستایشی ئەو ژینگەیە‬ ‫نابینین‪( .‬من قوتابییەكی باش بووم‪ .‬بەاڵم بێزاربووم‬ ‫لەقوتابخانە‪ .‬قوتابخانە روشانێك بوو بەڕووخساری‬ ‫خەیااڵتی رەنگینی منداڵی مــنــەوە‪ .‬قوتابخانە‬ ‫خەوەكانی منی وەك مەقەست دەبڕی‪( .‬هاوڕێكانی‬ ‫سوهراب دەگێڕنەوە هەر لەمێردمنداڵییەوە كەسێكی‬ ‫زۆر شەرمن‌و بەئەدەب‌و خاكی‌و دەست‌و دڵ كراوە‬ ‫بــووەو بـــەردەوام هاوڕێكانی بــردووەتــە ماڵەوە‌و‬ ‫میوانداری كــردوون‌و تا توانیوێتی دیــاری‌و پارەی‬ ‫پێ بەخشیون‌و زۆر دڵی ناسك بووە‌و كەمتر قسەی‬ ‫كردووەو زیاتر گوێی گرتووە‪ ،‬زۆر رقی لەناوبانگ‌و‬ ‫ئەو كەسانە بووە كار دەكەن بۆ ناوبانگ‪ .‬سوهراب‬ ‫لــەدوای تەواوكردنی ئامادەیی ماوەیەك دەبێتە‬ ‫فەرمانبەر لەكاشان‪ .‬ساڵی ‪ 1953‬بەشی شێوەكاری‬ ‫كۆلێجی هونەرە جوانەكانی زانكۆی تاران بەپلەی‬ ‫یەكەم تەواو دەكات‪ .‬ماوەیەك دەبێتە مامۆستای‬ ‫پەیمانگای هونەرە جوانەكان‌و دواتر هەموو ژیانی‬ ‫تەرخان دەكــات بۆ شیعر‌و وێنەكێشان‪ .‬لــەدوای‬ ‫ساڵی ‪ 1960‬چەند سەفەر دەكــات بۆ واڵتانی‬ ‫هیند‌و ژاپۆن‌و میسر‌و ئەمریكا‌و ئیتاڵیا‌و فەڕەنسا‌و‬ ‫نەمسا‌و یۆنان‌و ئیسپانیا‌و بەریتانیا‌و هۆڵەندا‌و‬ ‫ئەفغانستان‪ .‬ئەو سەفەرانە كاریگەری زۆر لەسەر‬ ‫ژیانی دادەنێن‌و بەتایبەتیش كولتووری رۆژهەاڵتی‌و‬ ‫ئایینی بوودایی‌و هونەری رۆژهەاڵتی دوور‪ ،‬بەڕوونی‬ ‫بەبەرهەمەكانی دواترییەوە دەبینرێت‪ .‬هەر لەو‬ ‫كاتەشدا وەك پڕۆژەیەكی نوێی خۆی شانۆنامەیەك‌و‬ ‫چەندین شیعری ژاپۆنی‌و چینی‌و چەند زمانێكی تر‬ ‫وەردەگێڕێتە سەر زمانی فارسی‪.‬‬

‫ئەدەب تاكە شوێنە بۆ تێگەیشتن لەوانی دیكە‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ گوستاف لوكلوزیۆدا‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫گوستاف لوكلوزیۆ‪ ،‬بـــراوەی خــەاڵتــی نۆبڵی‬ ‫ئەدەبیاتی ساڵی ‪ ،2008‬لــەم دیـــدارەدا بــاس لە‬ ‫پەیوەندیی نێوان نووسەر وەك تێكستنووس و وەك‬ ‫كەسێكی ئەنجامدەری كــردار دەكــات‪ .‬هاوكات لە‬ ‫درێژەدا دەربارەی ئەدەب بە گشتی دەدوێت و پێگەی‬ ‫ئەدەبیات لە جیهانی ئینتەرنێت و بەجیهانیبووندا شی‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫• لە وتاری خەاڵتی نۆبڵەكەتاندا وتتان‪ ،‬جیهانی‬ ‫نووسەر جیهانێكی پاسیڤە‪ .‬پرسیتان‪ ،‬نووسەر چۆن‬ ‫دەتوانێت بە كردار هەستێت‪ ،‬لە كاتێكدا بەس لەوە‬ ‫دەزانێت شت بەبیر خۆی بهێنێتەوە؟ هەڵگرانی تری‬ ‫خەاڵتی نۆبڵ وەك نادین گۆردیمەر بە پێچەوانەوە‬ ‫نووسینیان وەك كردار بینیوە؟‬ ‫ ئەو تا ڕادەیەك ڕاست دەكات‪ ،‬نووسین كردارە‪.‬‬‫من ویستم جیاوازییەك لە نێوان بیروبۆچوونەكانی‬ ‫خۆم و وەهمی زۆرێك لە نووسەرانی پاش جەنگی‬ ‫جیهانی دووەم بخەمە ڕوو‪ .‬ئەو نووسەرانە ئەوكات‬ ‫بڕوایان وا بوو دەتوانن كۆمەڵگا بگۆڕن و ببنە‬ ‫هۆكاری جیهانێكی باشتر‪ .‬ئێمە باش دەزانین كە‬ ‫ئەو شتە ڕووی نەداوە‪ .‬ئەو جیهانە باشترە لە هیچ‬ ‫كوێیەكەوە دیار نییە‪ .‬شتێك كە بووەتە هۆكاری‬ ‫قەیرانێكی متمانە بە ئەدەب‪ .‬من تا ڕادەیەك ڕەخنەم‬ ‫لەو شتەی كە پێی دەگوترێت (ئەدەبی تەرخانكراو)‬ ‫و نوێنەرانی گرتووە‪ ،‬چونكە لە خۆشباوەڕی زیاتر‬ ‫هیچی دیكەیان لەدەست نەهاتووە و لە هاوكاریكردنی‬ ‫فیكری نوێدا شكستیان خواردووە‪ .‬خۆ تەرخانكردنی‬ ‫ئەوان هیچی دیكە نەبووە جگە لە لەخۆباییبوونێكی‬ ‫گەشبینانە‪.‬‬ ‫لەو شێتییەی خۆشیاندا هەمیشە هەڵە بوون‪.‬‬ ‫بۆ نموونە سارتەر دوودڵ بــووە لە ڕەخنەگرتندا‬ ‫لە ڕێژیمی ماوۆ تسێ‪-‬تونگ‪ .‬ڕەشبینی نووسەری‬ ‫سویدی ستیگ داگەرمان‪ ،‬كە دواجار خۆی كوشت‪،‬‬ ‫زۆر بزواندوومی‪ .‬ئەو نەیتوانیوە لەو دڵەڕاوكێیەدا لە‬ ‫ژیاندا بمێنێتەوە‪ .‬من خۆم ڕەشبین نیم‪ .‬بەاڵم مرۆڤ‬

‫وەك نووسەر دەبێت كەسێكی سادە بێت‪ ،‬ئیدی خۆ‬ ‫تەنها چیرۆك و حیكایەت دەنووسێت و لەوەش زیاتر‬ ‫نییە‪ .‬مرۆڤ دەتوانێت هەست و نەست و فكرەكانی‬ ‫خۆی بڕژێنێتە ناو نووسینەوە‪ ،‬بەاڵم جیهان ناگۆڕێت‪.‬‬ ‫تەنها هەوڵدانێكە بۆ باشترین جۆری گوزارشت‪ .‬ئیدی‬ ‫نووسەر وەك هەر كەسێكی دیكەیە‪ ،‬هێندە هەیە‬ ‫بەهرەی گێڕانەوەی هەیە‪.‬‬ ‫• هـــۆراس ئێندگال‪ ،‬سكرتێری هەمیشەیی‬ ‫ئەكادیمی سویدی وتی‪ ،‬ئەدەبی ئەمریكی ئێجگار‬ ‫(بەند)ەو لە دیالۆگی جیهانیدا بەشدار نییە‪ .‬ئێوە‬ ‫لە ئەمەریكا ژیاون و وانەتان وتووەتەوە‪ ،‬بەاڵم بەر‬ ‫لە وەرگرتنی خەاڵتی نۆبڵ لەوێ لەالیەن خوێنەرێكی‬ ‫زۆرەوە نەخوێنراونەتەوە‪ .‬هۆكارەكەی چییە؟‬ ‫ وای دادەنێم ئەوە دەرئەنجامەكانی دوای جەنگە‪.‬‬‫سارتەر و كامۆ لە واڵتــە یەكگرتووەكان ڕێزیان‬ ‫لێنراوە‪ ،‬بەاڵم جێگرەكانی زوو كاڵبوونەتەوە‪ .‬لە‬ ‫دوای ئەوان لە ئەدەبی فەڕەنسیدا (نوڤۆ ڕۆمان‪ ،‬واتا‬ ‫ڕۆمانی نوێ) هاتووە‪ ،‬كە جۆرێكی ئابستراكت بووە‬ ‫و ڕووی تەنها لە خوێنەرێكی كەم بووە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لە زانكۆكان‪ ،‬ئەویش بە هۆی گرنگی ئاكادیمییەوە‪.‬‬ ‫لە كەموكوڕی ئارەزووەوە كار گەیشتە ئەوەی هیچ‬ ‫ئارەزوویەك نەمێنێت بۆ ئەو كولتوورەی (نوڤۆ ڕۆمان)‬ ‫خوڵقاندبووی‪ .‬منیش بۆ مایەی بەدبەختی خۆم‬ ‫لەپاش ئەوانەوە هاتووم‪ .‬وەك نووسەرە فەڕەنسییە‬ ‫هاودەمەكانی خۆم لەپاش ئەو بەدگومانییە‪ ،‬ئەو‬ ‫نەبوونی ئارەزووە پێم خستە سەر سەحنەكە‪ .‬دەبێت‬ ‫ئەوە تێپەڕێنین‪ .‬من دڵنیام دواجار هەر بەردەوامی‬ ‫بە نووسین و باڵوكردنەوە دەدەین‪ .‬بەاڵم ئەركێكی‬ ‫ئاسان نییە!‬ ‫• ئــەوەی كە ئێوە خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبیتان‬ ‫بەدەستهێنا زۆرێـــك لــە نــووســەر و ڕەخنەگرە‬ ‫ئەمریكییەكانی سەرسامكرد‪ .‬ئێوە خۆتان خوازیار‬ ‫بوون نووسەری بەناوبانگی ئەمریكی وەك فیلیپ‬ ‫ڕۆت خەاڵتەكەی پێببەخشرێت‪ .‬لەپاش ئەوە چەند‬ ‫ڕەخنەگرێكی ئەوروپی دەیانگوت‪ ،‬هێشتا ئەوروپا‬ ‫ناوەندی جیهانی ئەدەبییە‪.‬‬

‫بەرەوپێشچووندایە‪ ،‬لە هەوڵی ئەوەدان زمانی زیاتر‬ ‫فێر ببن‪ ،‬بەڵكو لەبەرئەوەی وەرگێڕانیش ئاسانتر دێت‬ ‫بەدەستەوە‪ .‬وەرگێڕان كەرەستەی یەكالییكەرەوەی‬ ‫بــاوبــوونــەوەی ئــەدەبــە‪ .‬لەوانەیە ئەمڕۆ بەهۆی‬ ‫ئینتەرنێتەوە مرۆڤ ئاسانتر وەك لە جاران دەستی‬ ‫بە زمان و كولتووری دیكە بگات‪ .‬شووناس شتێكی‬ ‫یەكالییكەرەوەیە و بە زنامەوە گرێدراوە‪ .‬بەاڵم بە‬ ‫شووناس مەرج نییە مەبەست لە پەیوەستییەك بێت‬ ‫بە نەتەوەوە یان پارچەیەك زەویەوە‪ ،‬بەڵكو زیاتر‬ ‫بە بە كولتوورێكی مۆدێرن یان دێرینەوە‪ .‬هەموو‬ ‫زمانەكانی مرۆڤ دێرینن‪ ،‬هیچ كامیان لە سەردەمی‬ ‫تــازەدا نەهاتوونەتە بــوون‪ .‬هەموو ڕەگوڕیشەكان‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ زۆر دوور‪.‬‬

‫ جیهان نــاوەنــدی نییە‪ .‬واش هەست ناكەم‬‫واڵتە یەكگرتووەكان ئیرەیی بە ئەوروپا بەرن‪ ،‬لەو‬ ‫نێوەندەدا ئەمریكییەكان ڕوویــان لە ئاراستەیەكی‬ ‫دیكەیە‪ .‬لەبەر ئەو بەدگومانییەی كە پێشتر باسم‬ ‫كرد شتێكی ستروشتیە ئەوان ڕوو لە ئەوروپا نەكەن‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ ئەدەب گوزارشتی مەسەلەیەكی جیهانییە‪،‬‬ ‫نەك تەنها كولتووری ئەوروپی‪ ،‬بەڵكو ئەدەبێك كە‬ ‫لە هەموو دەنگ و نەتەوەكانەوە هەڵدەقوڵێت‪ .‬ئەوە‬ ‫لە هەر شتێكی زیاتر ئــارەزووی من دەجوڵێنێت‪.‬‬ ‫بۆیەش هێندە گەشت دەكــەم‪ .‬بەو جۆرە دەتوانم‬ ‫گەلێك نووسەر لە جێگەی وەك ئەمریكا و ئەفەریقا‬ ‫و هندستان بناسم‪.‬‬ ‫• ئێوە وتتان ئەدەب سەر بە هیچ نەتەوەیەك‬ ‫و زمانێك نییە‪ .‬ئەمڕۆ بۆ ئەدەبێك‪ ،‬گەر بە زمانە‬ ‫مەزنەكان نەنووسرێت‪ ،‬زۆر سەختە دەنگی بگات بە‬ ‫خوێنەری جیهانی‪.‬‬ ‫ من وا هەست دەكەم ئەو زمانانەی كە پێیان‬‫دەگوترێت (زمانی كەمینە) لە دواڕۆژدا ئاسانتر‬ ‫دەستیان دەگات بە گفتوگۆی گشتی‪ ،‬نەك تەنها‬ ‫لەبەرئەوەی مرۆڤەكان‪ ،‬لە كاتێكدا بەجیهانیبوون لە‬

‫• بەاڵم كولتووری كتێب لە قەیراندایە‪ .‬خەڵكی‬ ‫كەمتر دەخوێننەوە و زیاتر تەماشا دەكەن‪ .‬ئێستا‬ ‫دەگونجێت ئی‪-‬بووك (كتێبی ئەلەكترۆنی) دواهەمین‬ ‫پاڵ بە كتێبەوە بنێت‪.‬‬ ‫ ڕاشكاوانە بڵێم من ئــی‪-‬بــووك بە مەترسی‬‫نازانم‪ .‬لە هەندێك لە واڵتاندا نرخی كتێب یەكێكە‬ ‫لە ئاستەنگەكان‪ .‬بۆ نموونە لە ماوریتیوس كتێبێك‬ ‫لە ئەوروپاوە یاخود ئەمریكاوە نزیكەی ئەوەندە‬ ‫دەكەوێت كە خێزانێك لە مانگێكدا پێویستییەتی‬ ‫بۆ بژێوی‪ ،‬كەوابێت لەوێ كێشە نەبوونی مادەیە بۆ‬ ‫كڕینی كتێب‪ .‬من لەبەرئەوە دڵنیام كە دواجار كتێب‬ ‫لە هێڵی ئینتەرنێتدا یاخود ئی‪-‬بووك وەاڵمگەلێكی‬ ‫دروستن‪ .‬من وەك خۆم هێشتا حەز بە كتێب دەكەم‬ ‫و پێشم وایە بۆ ڕزگاركردنی كتێب دەبێت هەموو‬ ‫ڕێگاكان بكەین تاوەكو ناوەندی گشتی دەستی پێیان‬ ‫بگات‪.‬‬ ‫• گرنگیی ئەدەب لە سەردەمی خێرای جیهانگیریدا‬ ‫چییە و چەندە گرنگە؟‬ ‫ لە ســەدەی بیستەمدا ئــەدەب تاكە جێگایە‬‫بــۆ تێگەیشتن لــەوانــی دیــكــە‪ ،‬چونكە ئــەدەب‬ ‫ئینسانییەتێكی هاوهەست مەبەستییەتی‪ .‬من لێرەدا‬ ‫مەبەستم لە پەیامی مەسیحییەت نییە‪ .‬مەبەستم‬ ‫لە توانای تێگەیشتنی ئەوانی دیكەیە‪ ،‬مەبەستم‬

‫لە هۆشمەندی پەیوەستبوونە بە ئەوانی دیكەوە‪.‬‬ ‫بۆ ئــەوەی مرۆڤ لە توانایدا بێت هاوهەست بێت‬ ‫دەبێت بشتوانێت لە مانای مرۆڤایەتی تێبگات‪ ،‬لە‬ ‫گۆشەنیگای كولتوورێكی دیكە تێبگات و بێ مانایی‬ ‫(نامۆیی) ببینێت‪ .‬ئەمڕۆ هەلی پەیوەندی نێوان‬ ‫ناوچەی زۆر دوور ڕەخــســاوە‪ ،‬پەیوەندییەك كە‬ ‫هەرگیز بوونی نەبووە‪ ،‬بۆ نموونە دەگونجێت منداڵی‬ ‫ناو جەنگڵستانەكانی پاناما دەستیان بە كارەكانی‬ ‫هۆمێر بگات‪ .‬ئەوە مایەی سەرسامییە و لە مێژووی‬ ‫مرۆڤایەتیدا شتێكی تاكە‪ .‬برسیبوون بۆ زانست‬ ‫هەمیشە برسیبوونێكی گەردوونی بووە؛ ئێستا بە‬ ‫كۆمەكی ئینتەرنێت و دەرفەتەكانی دیكەی پەیوەندی‬ ‫دەكرێت ئەو برسێتییە تێر بكرێت‪ .‬پەیوەندی هیچ‬ ‫سەروكارێكی لەگەڵ پارە و كاریگەری سیاسیدا نییە‪،‬‬ ‫مەسەلە تەنها فزووڵی جەوهەری توخمی مرۆڤە‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ پەیوەندی وەك ئاو وایە ‪ -‬دەڕژێتە هەموو‬ ‫شوێنێكەوە‪ .‬مرۆڤ ناتوانێت ڕێ لە ڕۆیشتنی ئاو‬ ‫بگرێت‪ .‬دەسەاڵتی زانست و پەیوەندی مەزنە و هەموو‬ ‫پنتێكی سەر ئەم هەسارەیە دەگرێتەوە‪ .‬من یەقینی‬ ‫تەواوم هەیە كە ئەوە واتای هیوایە بەرەو گۆڕان‪.‬‬ ‫بەبێ گومان سەردەمی ئەمڕۆمان لــەوەدا باشترە‬ ‫كە دەزانین خەڵكانی دیكەش بوونیان هەیە‪ .‬هەر‬ ‫وەكو گوتم‪ ،‬هیچ جێگایەك لەم دنیایەدا نییە هۆمێر‬ ‫نەتوانێت سەدای پێی بگات‪ .‬ئەو هەروەك شەكسپیر‬ ‫دەتوانن لە هەموو جێیەكی سەر ئەم دنیایەدا بن‪.‬‬ ‫بە بۆچوونی من تێكەڵبوونی كولتوورەكان‪ ،‬كە‬ ‫مــەرج نییە مەبەست لە تێكەڵبوونی نەتەوەكان‬ ‫بێت‪ ،‬دەركەوتنێكی فوندامێنتالی بوونە‪ .‬لە سایەی‬ ‫فزووڵمانەوەیە‪ .‬ئێمە دەمانەوێت بزانین دیوەكەی‬ ‫دیكە چی لێیە‪ .‬كێ دەزانێت؟ دەگونجێت دواجار ئەو‬ ‫تەقینەوەیەی زانینە ڕێ لە جەنگ بگرێت‪.‬‬ ‫میخایل سكافیداس سەر بە گۆڤاری (گلۆبال‬ ‫ڤیوپۆینت) گفتوگۆكەی كردووە‪.‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬

‫‪http://www. welt. de/die-welt/arti‬‬‫‪cle3871791/Als-Schriftsteller-muss‬‬‫‪man-bescheiden-sein. html‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )442‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/26‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫پاتریک وایت‬

‫ڕۆماننووسێکی لەبیرکراو‬

‫ئەسعەدی مەال موستەفا‬ ‫زۆرجار کاتێک باسی سەدەی بیستەم ئەکرێت‪،‬‬ ‫خەیاڵی زۆربەمان بۆ الی چەند ناوێکی وەکو جەیمس‬ ‫جۆیس و فرانسیس فتزجیراڵد و ڤالدیمیر نابۆکۆڤ و‬ ‫فۆکنەر و هێنری جەیمس و ئەوانی تر دەچێ‪ ،‬کەچی‬ ‫زۆربەمان‪ ،‬بەداخەوە‪ ،‬بێ ئاگاین لە کەسایەتییەکی‬ ‫وەکــو پاتریک وایــت‪ ،‬کە بەشێوەیەکی گشتی بە‬ ‫یەکێک لە گەورەترین رۆماننووسەکانی سەدەی‬ ‫بیستەم دادەنرێت‪ .‬وێستگەکانی پاتریک وایت دەکرێ‬ ‫جیاواز ببینرێت لە رۆماننووسەکانی تری سەدەی‬ ‫بیستەم هەم لە رووی شێوازی نووسین و هەم لە‬ ‫رووی کەسایەتییەوە‪.‬‬ ‫پاتریک وایــت لــە ‪٢٨‬ی ‪٥‬ی ‪ ١٩١٢‬لــە شــاری‬ ‫نایتسبریجی نزیک لەندەن لە بەریتانیا چاوی بەدنیا‬ ‫هەڵهێناوە لە باوکێکی ئوستورالی و دایکێکی‬ ‫بەریتانی‪ .‬کاتێک وایت تەمەنی شەش سااڵن بووە‪،‬‬ ‫دایک و باوکی کۆچ دەکەن بۆ واڵتی ئوستورالیاو تا‬ ‫کۆتایی ژیانیان لەوێ دەمێننەوە‪ .‬هەر لە منداڵیەوە‬ ‫وایت خولیایەکی تایبەتی بۆ دروستدەبێت بەرامبەر‬ ‫شانۆ‪ .‬رۆژێک لەگەڵ خوشکەکەی دەچن بۆ نمایشی‬ ‫شانۆیی بەناوبانگی ویلیام شکسپیر [بازرگانی‬ ‫ڤینیسیا]‪ ،‬لەو رۆژەوە زۆرجاران لە باخە بچوکەکەیاندا‬ ‫دەستدەکات بە السایکردنەوەی دیمەنەکانی ئەو‬ ‫شانۆییەو جارجاریش سەما بۆ میوانانی دایکی‬ ‫دایکی دەکــات‪ .‬کاتێک تەمەنی دەگاتە ‪ ١٠‬سااڵن‪،‬‬ ‫وایت دەچیتە بەر خوێندنی سەرەتایی و هەر لەو‬ ‫تەمەنە کاڵەوە دەستدەکات بە نووسینی شانۆ و‬ ‫لە بارەی بابەتگەلی گەورەتر لەخۆی دونسێت‪ .‬تا‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٢٤‬لەو خوێندنگایە دەمێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم لەو‬ ‫ساڵەدا خوێندگاکە توشی قەیرانی دارایی دەبێت و‬ ‫دایکو باوکی ناچاردەبن بینێرن بۆ خوێندنی گشتی‬ ‫لە بەریتانیا‪ ،‬کە دواجار هەموو ژیانی گۆڕی و بووە‬ ‫چەرخێکی نوێ لەژیانیدا‪.‬‬ ‫کاتێک لە قوتابخانە دەبێت‪ ،‬وایت هەستدەکات‬ ‫زیاتر حەزی لە گۆشەگیریە دەیەوێت دوربێت لە‬ ‫هاوڕێکانی‪ .‬بۆیە زۆربەی کاتەکانی بە دورەپەرێزی‬ ‫بەسەردەبرد لە خوێندنگەدا‪ .‬لە راستیدا دورەپەرێزی‬ ‫پاتریک وایت سەرچاوەدەگرێت لە حەزە زایندەییەکانی‬ ‫[جنسی]‪ ،‬چونکە کەسێکی هاورەگەزبازبوە لە تەواوی‬ ‫ژیانیدا‪ ،‬هەر ئەمەش وایکردووە کە هاورێکانی لە‬

‫چەند کەسێک تێپەرنەبن‪.‬‬ ‫لەو سااڵنەی کە لە لەندەن دەژیا بەتەواوی بۆی‬ ‫دەرکەوت کە هیچ هەستێکی نییە بەرامبەر ئافرەت و‬ ‫بۆ یەکەم جار عەشقی پیاوێک بوو کە هاتبوو بخوێنێ‬ ‫و ببێ بە قەشەی کڵێسایەکی ئینگلیزی‪ .‬ئەمە بووە‬ ‫هۆی دوورکەوتنەوەی تەواو لە ئافرەت و بۆ ماوەیەکی‬ ‫زۆر وەک دوو خۆشەویست مانەوە‪ ،‬بێگومان دوو‬ ‫خۆشەویستی ئەودیو پەردەو دوور لەچاوی خەڵک‪.‬‬ ‫دوورەپەرێزی پاتریک وایت وایکرد رۆژەکانی خۆی‬ ‫زیاتر لە نووسیندا بباتەسەر‪ .‬لەو سااڵنەدا چەند‬ ‫بەرهەمێکی شیعری خۆی باڵوکردەوە لەوانە [جوتیارو‬ ‫هۆنراوەکانی تر]‪ ،‬هەروەها شانۆیەکیشی نوسی بە‬ ‫ناوی [نان و ئافرەتی چــەور]‪ .‬لە ساڵی ‪ ١٩٣٥‬لە‬ ‫زانکۆی بەناوبانگی کەیمبریجی بەریتانیا لە بەشی‬ ‫هونەر وەرگیراو دەستیکرد بە خوێندن‪ ،‬ئەمە بووە‬ ‫هۆی گۆرانکاری تەواو لە ژیانیدا‪ ،‬چونکە نیگارکێشی‬ ‫بەناوبانگی ئوستورالی [رۆی دو مایستەر]ی ناسی‪،‬‬ ‫کە گەورەترین کاریگەری لەسەر ژیان و بەرهەمەکانی‬ ‫وایت بەجێهێشت‪ .‬لە ساڵی ‪١٩٣٩‬دا رۆمانی [دۆڵی‬ ‫شادی] باڵوکردەوەو پێشکەشی رۆی دو مایستەری‬ ‫کردو ئاماژەی بە کاریگەریەکانی ئەو نیگارکێشە کرد‬ ‫لەسەر ژیانی و بەرهەمەکانی و وەک دوو خۆشەویست‬ ‫مانەوە هەتا کۆتایی ‪.١٩٣٠‬‬ ‫لە سااڵنی ‪ ١٩٣٠‬بەدواوە ئیتر دەستیکرد بە گەران‬ ‫لە بەریتانیا وە بۆ ئەمریکاو یۆنان و میسر‪ .‬لە سااڵنی‬ ‫جەنگی جیهانی دووەمدا وەک خزمەتکارێکی سەربازی‬ ‫دامەزراو لە واڵتەکانی وەک میسرو یۆناندا دەیگوزەراند‪.‬‬ ‫لەو سااڵنەدا مانۆڵی السکاریاسی ناسی‪ ،‬کە ئەویش‬ ‫خزمەتکارێکی جەنگبوو‪ .‬السکاریاس تا دوا ساتەکانی‬ ‫ژیانی لەگەڵیدا ژیاو لێی دورنەکەوتەوە‪ ،‬تەنانەت دوای‬ ‫جەنگی جیهانی دووەم بریاریدا لەگەڵیدا کۆچ بکات‬ ‫بۆ شاری سیدنی لە ئوستورالیاو لەوێ بمێنێتەوە‬ ‫تا کۆتایی دوا ساتی مردنی لە ‪٢٠٠٣‬دا‪ .‬السکاریاس‬ ‫نرخێکی گــەورەی هەبوو لە ژیانی پاتریک وایتداو‬ ‫خۆشی دانی پێدا دەنێت کە السکاریاس لە پشت‬ ‫زۆرێک ئەو بەرهەمە ئەدەبیانەوەبووە کە نوسیونی‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٥٧‬رۆمانی [ڤــۆس]ی باڵوکردەوە‬ ‫کە خەاڵتی ئەدەبی مایلس فرانکلینی وەرگرت وەک‬ ‫باشترین رۆمانی ســاڵ‪ .‬پاشان لە ساڵی ‪١٩٦١‬دا‬ ‫رۆمانی بەناوبانگی [ئەسپ سوارانی ناو دووچەرخەکە]‬ ‫ی باڵوکردەوە کە بووە هۆی ناوبانگێکی زۆرو‪ ،‬لە‬ ‫کۆتایشدا بردنەوەی خەاڵتی نۆبێلی ساڵی ‪.١٩٧٣‬‬

‫شایانی باسە‪ ،‬بردنەوەی خەاڵتی نۆبێڵ لە الیەن‬ ‫پاتریک وایتەوە تەنها خەاڵتێکی ئاسایی نەبوو‪،‬‬ ‫بەڵکو پیشاندانی ئوستورالیا بوو وەک نەتەوەیەک کە‬ ‫دەتوانێ بە توانا ئەدەبی و هونەرییەکانەوە بەرامبەر‬ ‫واڵتانی تر بوەستێ‪ ،‬هەتا ئێستاش پاتریک وایت‬ ‫تەنها براوەی خەاڵتی نەوبێلە لە ئوستورالیا (نابێ‬ ‫ئەوەشمان بیربچێت کە جۆن ماکسوێڵ کۆتسی‪،‬‬ ‫کە خەڵکی ئەفریقای باشورەو ساڵی ‪ ٢٠٠٦‬بووە‬ ‫هاواڵتی ئوستورالیاو براوەی خەاڵتی نەوبێلی ‪،٢٠٠٣‬‬ ‫بەاڵم پاتریک وایت بە تەنها براوەی خەاڵتی نەوبێل‬ ‫دادەنرێت کە خەڵکی ئوستورالیا بێت)‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٧٣‬دا وەک بــراوەی خەاڵتی نۆبێل‬ ‫دەستنیشانکرا لــەبــەرئــەوەی قۆناغێکی نوێی‬ ‫نووسینی داهێنا کە بریتیبوو لە [هونەری گێرانەوە‬ ‫کە دەسورێتەوە لەنێوان هــەردوو شێوازی دەرونی‬ ‫و داستانی]‪ .‬یەکێکی تر لە کاریگەریە نەرێنیەکانی‬ ‫حەزە زاییندەیەکانی وایت ئەوەبوو کە نەتوانێ خۆی‬ ‫بچێت بۆ سوید بۆ وەرگرتنی خەڵەتی نەوبێل‪ ،‬بەڵکو خوێنەر هیالک دەکات بەوەی ناچاری دەکات هەموو‬ ‫هەست و هۆشی بداتێ‪ .‬بــەالم پێویستە ئەوەش‬ ‫سیدنی نۆالنی نارد بۆ وەرگرتنی خەاڵتەکەی‪.‬‬ ‫دوا وێزگەکانی ژیانی پاتریک وایــت کەمێک بوترێت کە وایت تەنها نییە لەو مەیدانەدا‪ ،‬بەڵکو‬ ‫دورکەوتنە بەخۆیەوە دەبینێ لە نووسینی رۆمان و نوسەرانی وەک جەیمس جۆیس و تی ئێس ئیلیەت‬ ‫زیاتر دەستیدایە نووسینی هۆنراوە‪ .‬دوایەمین رۆمانی و ڤێرجینیا ووڵف و چەندانی تر بەهەمان شێواز‬ ‫‪ ٤‬ساڵ پێش مردنی بوو بە ناوی [یادەوەریەکان نوسیویانەو پێیان وابــووە کە خوێنەر پێویستە‬ ‫لەدوتوێی یەک بەرگدا] کە لەساڵی ‪ ١٩٨٦‬باڵوی هیالک بێت تا چێژ لە چیرۆکی نووسینەکە ببینێت‪.‬‬ ‫لەالیەکی ترەوە رەخنەگران نووسینەکانی وایت بەوە‬ ‫کردەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ هاوڕێ هاورەگەزبازەکەی لە یەک ماڵدا ژیان تاوانباردەکەن کە چیرۆکی نێو رۆمانەکانی کەمن‬ ‫دوور لە خەڵکو خوێش هەتا کۆتایی ژیانی‪ .‬لە ‪٣٠‬ی و درێژدادڕیەکیان پێوەدیارە‪ ،‬بەاڵم لەهەمانکاتدا‬ ‫‪٩‬ی ‪١٩٩٠‬دا دونیای بەجێهێشت بە کۆمەڵێك نووسینی هەمیشە شتێکی هەڵگرتوە لەدوو توێی وشەکانیدا‬ ‫جوانەوە‪ .‬لە ساڵی ‪٢٠١٢‬دا رۆمانێکی تەواونەکراوی تا سەرسامت بکات هــەروەک لە رۆمانی چیرۆکی‬ ‫باڵوکرایەوە بەناوی [باخچە هەڵواسراوەکە]‪ .‬بەداخەوە پورێدا بەروونی دەردەکەوێت‪ .‬چەند رەخنەگرێکی تر‬ ‫تا ئێستا هیچ بەرهەمێکی ئەم نوسەرە بەناوبانگە کە شێوازی گەشبینی زاڵە بەسەریاندا وایت بەوە‬ ‫وەرنەگێردراوەتە سەر زمانی کوردی‪ .‬پشت بەخوا‪ ،‬تاوانبار دەکەن کە زۆر خەمبارو رەشبینەو ئەگەر‬ ‫ئەگەر دەرفەتبوو لە ئایندەدا هەوڵدەدەم کار لەسەر بێت و هەموو رٶمان و نووسینەکانی بخوێنیتەوە‬ ‫وەرگێرانەکانی بکەم‪ ،‬هەروەک تێزی ماستەرەکەم لە ناتوانی چەند چرکەیەک شاد بیت‪ ،‬بەڵکو هەمیشە بە‬ ‫زانکۆی سیدنی لە ئوستورالیا لەسەر پاتریک وایت خەمباری خوێنەر جێدەهێڵێت‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا‪ ،‬دەکرێت بوترێت کە پاتریک وایت‬ ‫بوو لە ژێر ناونیشانی [رەهەندەکانی هاوڕێ لە رۆمانی‬ ‫چیرۆکی پورێدا] کە لێکۆڵینەوەیەکی فەلسەفی یەکێک لە بەنرخترین ئەو دەنگانەیە کە ئەدەب و‬ ‫هــونــەری ســەدەی بیستەم شــانــازی پێوەدەکات‪.‬‬ ‫رۆژئاواییە لەسەر رۆمانەکە‪.‬‬ ‫بێگومان پاتریک وایت‪ ،‬وەک هەموو هاوچەرخەکانی هــەروەهــا تەنها ســواری قــارەی ئوستورالیایە کە‬ ‫خۆی‪ ،‬بەدەرنیە لە رەخنەو ستایش‪ .‬زۆرێک لە رەخنە توانیویەتی گەورەترین خەاڵتی ئەدەبی جیهانی بۆخی‬ ‫گران بەوە تاوانباری دەکەن کە شێوازی نووسینی ببات و ئوستورایا روناک بکاتەوە‪.‬‬ ‫وایت زۆر ئاڵۆزو قورسە بۆ تێگەیشتن کە تەواو‬

‫بردنەوەی خەاڵتی نۆبێڵ لە الیەن پاتریک‬ ‫وایتەوە تەنها خەاڵتێکی ئاسایی نەبوو‪،‬‬ ‫بەڵکو پیشاندانی ئوستورالیا بوو وەک‬ ‫نەتەوەیەک کە دەتوانێ بە توانا ئەدەبی و‬ ‫هونەرییەکانەوە بەرامبەر واڵتانی تر بوەستێ‬ ‫پێموایە بۆ خوێنەری کورد گرنگە تیشکێک بخەینە‬ ‫سەر گرنگترین ئیشەکانی‪:‬‬ ‫لە گرنگترین رۆمانەکانی‪:‬‬ ‫‪ .١‬دۆڵی شادی ‪١٩٣٩‬‬ ‫‪ .٢‬زیندووەکان و مردووەکان ‪١٩٤١‬‬ ‫‪ .٣‬چیرۆکی پورێ ‪١٩٤٨‬‬ ‫‪ .٤‬درەختی مرۆڤ ‪١٩٥٥‬‬ ‫‪ .٥‬ڤۆس ‪١٩٥٥‬‬ ‫‪ .٦‬ئەسپسوارانی ناو دووچەرخەکە ‪١٩٦١‬‬ ‫چەند رۆمانێکی تر‪.‬‬ ‫گرنگترین چیرۆکەکانیشی خۆی دەبیننەوە لە‪:‬‬ ‫‪ .١‬سووتاوەکان ‪١٩٦٤‬‬ ‫‪ .٢‬توتییەکان ‪١٩٧٤‬‬ ‫‪ .٣‬سێ پارچەی بێ ئارام ‪١٩٨٧‬‬ ‫گرنگترین هۆنراوەکانی‪:‬‬ ‫‪ .١‬سیازدە هۆنراوە ‪١٩٢٩‬‬ ‫‪ .٢‬جوتیار و هۆنراوەکانی تر ‪١٩٣٥‬‬ ‫‪ .٣‬هۆنراوەکان ‪١٩٧٤‬‬ ‫گرنگترین ئەو شانۆیانەی نوسیونی لەژیانیدا‪:‬‬ ‫نان و ئافرەتی چەور ‪١٩٣٥‬‬ ‫قوتابخانە بۆ هاورێیان ‪١٩٣٥‬‬ ‫گەرانەوە بۆ حەبەشە ‪١٩٤٨‬‬ ‫پرسەی هام ‪١٩٤٧‬‬ ‫چەند شانۆییەکەی تر‪.‬‬

‫ڕۆمانخوێندنەوە‬ ‫هیکتۆر تۆبار‬ ‫لۆس ئەنجلس تایمز‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ئێمە هەموو ئەوە دەزانین‪ ،‬ڕۆمانێک لە‬ ‫کاتی خوێندنەوەیدا بۆی هەیە بتگۆڕێت‪،‬‬ ‫خۆشحاڵت بکات یان بە فێلت بدات‪ .‬ئێستا‪،‬‬ ‫سوپاس بۆ توێژینەوەی زاناکانی زانکۆی‬ ‫ئیمۆری‪ ،‬ئێمە دەزانین‪ ،‬کە خۆنوقوومکردن‬ ‫لە ڕۆمانێکدا‪ ،‬دەبێتە هــۆی گۆڕانکاری‬ ‫فیزیکی لــە مێشکدا بــە ئــەنــدازەیــەکــی‬ ‫دیاریکراو‪ ،‬کە دەشێت تا ماوەی پێنج ڕۆژ‬ ‫لە دوای ئەوەی خوێنەر کتێبەکە دادەخات‪،‬‬ ‫هەستی پێ بکرێت‪.‬‬ ‫توێژەرەکانی ئیمۆری‪ ،‬لە پەڕەیەکی‬ ‫ڕۆژنــامــەی پەیوەندییەکانی مێشکدا‪،‬‬ ‫ئــەم کاریگەرییەی بـــەراورد کـــردووە بە‬ ‫«ماسوولکەی زاکیرە‪».‬‬ ‫«ئەو گۆرانکارییە دەمارییانەی‪ ،‬کە ئێمە‬ ‫بۆمان دەرکــەوت پەیوەندییان بە هەستە‬ ‫فیزیکییەکان و سیستمەکانی جووڵەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬پێمان دەڵێن‪ ،‬کە خوێندنەوەی‬ ‫ڕۆمانێک‪ ،‬دەکــرێ بتخاتە جێی پاڵەوانی‬ ‫ڕۆمانەکە (لە ڕووی هەست و مامەڵەوە)‪»،‬‬

‫بۆ ماوەی دوو حەفتە و نیو‪ ،‬قوتابییەکان‬ ‫لە شەودا‪ ،‬بەشی ‪ ٣٠‬پەڕەییان لە ڕۆمانەکە‬ ‫دەخوێندەوە و مێشکیان لە بەیانی ڕۆژی‬ ‫داهاتوودا سکان دەکرا –دوای ئیمتیحانێک‬ ‫بــۆ دڵــنــیــابــوونــەوە لـــەوەی بەشەکەیان‬ ‫خوێندووەتەوە‪ .‬سکانەکە بۆ چەند ڕۆژێک‬ ‫دوای ئــەوەی ڕۆمانەکەیان تــەواو کرد‪،‬‬ ‫بەردەوام بوو‪.‬‬ ‫ئەنجامەکان «بــەرزبــوونــەوەی ڕادەی‬ ‫پەیوەستبوون»یان لە توێکی زەمەنیی‬ ‫بەشی چەپدا نیشان داوە‪ ،‬کە بەشێکە لە‬ ‫مێشک پەیوەندە بە وەرگرتنی زمانەوە‪،‬‬ ‫هەروەها لە درزی ناوەنددا‪ ،‬کە ناوچەی‬ ‫سەرەکی بزوێنەری هەستەکانە لە مێشکدا‪.‬‬

‫زانای دەمار گریگۆری بێرنس‪ ،‬لە ڕاپۆرتێکی‬ ‫ڕۆژنامەی کۆدێکسی زانستدا‪ ،‬گوتی‪« .‬ئێمە‬ ‫دەمانزانی چیرۆکی باش دەتوانێت تۆ بخاتە‬ ‫جێی کەسێکی تر‪ ،‬بە مانایەکی مەجازی‪.‬‬ ‫ئێستا دەبینین‪ ،‬کە ڕەنگە شتێک لە ڕووی‬ ‫بایۆلۆجیشەوە ڕووبدات‪».‬‬ ‫بیستویەک قوتابی زانــکــۆ بــەشــداری‬ ‫لێکۆڵینەوەکەیان کرد‪ .‬هەموویان هەمان‬ ‫کتێبیان خــوێــنــدەوە‪« ،‬پــۆمــپــێــی»ی‬ ‫وروژێنەری ڕۆبەرت هاریس ‪ .٢٠١٣‬زاناکان‬ ‫گوتیان ئ ــەوان بــە ئەنقەست کتێبێکی‬ ‫وەهایان هەڵبژاردووە‪ ،‬کە پڵۆت پاڵ بە‬ ‫خوێنەرەوە بنێت‪.‬‬ ‫«چــیــرۆکــەکــە بــە دوای پــاڵــەوانــێــک‬ ‫کەوتووە‪ ،‬کە لە دەرەوەی شاری پۆمپێیە‬ ‫و سەرنج لەو هەڵم و شتە نامۆیانە دەدا‪،‬‬ ‫کە لە دەوروبەری گڕکانەکە دەردەکەون‪».‬‬ ‫سەرچاوە‬ ‫بێرنس گوتی‪ .‬ئەو هەوڵدەدات ئەو شارە‬ ‫‪http://articles.latimes.‬‬ ‫چارەڕەشە ئازاد بکات‪ ،‬بۆ ڕزگارکردنی ئەو ‪com/2014/jan/03/enter-‬‬ ‫ژنەی خۆشی دەوێــت‪« .‬ڕۆمانەکە وێنای ‪tainment/la-et-jc-reading-‬‬ ‫ڕووداوی ڕاستەقینە بە شێوازێکی خەیاڵی ‪a-novel-makes-muscles-‬‬ ‫و دراماتیکی دەکات‪ .‬ئەوە بۆ ئێمە گرنگ ‪in-the-brain-researchers-‬‬ ‫بوو‪ ،‬کە کتێبەکە هێڵێکی ڕیوائی بەهێزی ‪find-20140103‬‬ ‫هەبوو‪».‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )442‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/26‬‬

‫‪6‬‬

‫ژوان و دابڕانى شیعر و لێكۆڵینه‌وه‌‬

‫««‬

‫ڕوانگه‌ و هیواى لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ ئه‌وینى شیعردا‬ ‫ئه‌كره‌می میهرداد‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫پێشه‌كى‪:‬‬ ‫«گــۆران»ى مه‌زن له‌ «هه‌ڵبه‌ستى‬ ‫ده‌رووندا» ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫هه‌رچه‌ن ئه‌كه‌م‪ ،‬ئه‌و خه‌یاڵه‌ى پێى‬ ‫مه‌ستم‬ ‫بۆم ناخرێته‌ ناو چوارچێوه‌ى هه‌ڵبه‌ستم!‬ ‫لێكدانه‌وه‌ى ده‌روون‪ ،‬قسه‌ى زمانم‬ ‫بۆچی وه‌ها ده‌روون له‌یه‌ك؟ نازانم!‬ ‫ئه‌مویست ده‌روون بكرایه‌وه‌ وه‌ك تۆمار‬ ‫ده‌ركه‌وتایه‌ دنیاى جوانتر له‌ به‌هار‪،‬‬ ‫ده‌ركه‌وتایه‌‪ ،‬ئاوات‪ ،‬هیوا‪ ،‬خه‌وبینین‬ ‫پرشنگدارتر له‌ ئه‌ستێره‌ى قوبه‌ى شین!‬ ‫ده‌ركه‌وتایه‌‪ :‬ماناى مه‌نگى ده‌ریای‪،‬‬ ‫كه‌ نه‌رمه‌با له‌ ڕووى ئه‌دا به‌ ئه‌سپایی‬ ‫ده‌ركه‌وتایه‌ ئه‌و دنیایه‌ى كه‌ شیعرى‬ ‫بێ فرمێسك ‌ه و زۆرتر له‌ فرمێسك‬ ‫ئه‌گرى‬ ‫زه‌رده‌خه‌نه‌ى بێ ئاوێنه‌ى ده‌م چاو‬ ‫تیشكێك ئه‌دا ڕووناكتر له‌ هه‌تاو!‬ ‫به‌اڵم ئه‌فسوس! كه‌ ئه‌و شیعره‌ جوانانه‌‬ ‫باڵدارێكن جێ ناهێڵن هێالنه‌‪،‬‬ ‫له‌ ناوه‌وه‌ ئه‌جریوێنن‪ ،‬ئه‌خوێنن‬ ‫هه‌رگیز قه‌ڵه‌م به‌ كاغه‌زا ناهێنن!‬ ‫(‪)١‬‬ ‫ده‌ڵێیت «گۆران» ئه‌و شیعره‌ى بۆ‬ ‫باس و لێكۆڵینه‌وه‌ى شیعرى نووسیوه‌‬ ‫یــان ناونیشانه‌كه‌ى من له‌ سروشى‬ ‫ئ ـه‌و شیعره‌دا دانـــراوه‌‪ .‬ئ ـه‌م شیعره‌‬ ‫كـه‌ بێگومان یه‌كێكه‌ لـه‌ داهێنانه‌‬ ‫گرنگه‌كانى گۆران‪ ،‬به‌اڵم ده‌توانین وه‌كو‬ ‫ڕوانین و ئامانج و وه‌سفێكى جوانیش‬ ‫بۆ ناساندنى شیعر چــاوى لێبكه‌ین‪،‬‬ ‫یان بیكه‌ینه‌ جلیوه‌یه‌ك بۆ گه‌یاندنى‬ ‫په‌یامى شیعر‪ .‬سه‌رئه‌نجام من هه‌رچی‬ ‫بنووسم بۆ رووناككردنه‌وه‌ى ناونیشانى‬ ‫باسه‌كه‌م ناگاته‌ جوانى و داهێنانى ئه‌م‬ ‫شیعره‌‪ ،‬كه‌ ده‌كرێت وه‌كو تێگه‌یشتن له‌‬ ‫هونه‌ر و په‌یامى شیعر ڕامانى لێبكه‌ین‪.‬‬ ‫خۆزگه‌ ئه‌وه‌ى له‌ناو دڵدایه‌‪ ،‬له‌سه‌ر‬ ‫لێوانیش بــوایـه‌ كـه‌ میهرى شیعره‌‬ ‫نه‌وتراو و نه‌نووسراوه‌كانه‌‪ ،‬بریا ئومێد‬ ‫و غه‌مى رۆژانى ئاینده‌مان ده‌زانى كه‌‬ ‫پرسه‌ نه‌زانراوه‌كان دێنه‌ دیدارمان‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كاتانه‌ى ره‌نج و هیوا فێرمان ده‌كه‌ن‬ ‫كه‌ شیعر خه‌مێكی كات و ئاسووده‌یی‬ ‫هێنه‌ره‌ له‌ زه‌ریاى مه‌زنى ژیاندا‪ ،‬یان‬ ‫وه‌كو شاعیرى گه‌وره‌ى فارس ئه‌حمه‌دى‬ ‫شاملۆ بزانین كه‌ «شیعر ئــازادى و‬ ‫رزگارییه‌‪ ،‬ئه‌و گومانه‌یه‌ كه‌ سه‌رئه‌نجام‬ ‫ده‌گاته‌ كه‌نارى دڵنیایی»(‪ )2‬و هه‌ر‬ ‫شیعریش فێرمان ده‌كات دیدارو ژوانى‬ ‫شه‌پۆل و كه‌ناریش كورت خایان و ئاكام‬ ‫دابڕانه‌‪ .‬چۆن بزانین و كێ ده‌توانى‬ ‫بڵێت كه‌ ژیــان شیعره‌ نه‌نووسراو و‬ ‫نه‌هۆنراوه‌كانه‌‪ ،‬یان هه‌روه‌كو فه‌روغی‬ ‫فروخزاد ده‌ڵێت‪»:‬شیعر له‌ ڕه‌سه‌ندا‬ ‫به‌شێكه‌ له‌ ژیــان و هه‌رگیز ناتوانێ‬ ‫جودا له‌ ژیان و لــه‌ده‌ره‌وه‌ى بازنه‌ى‬ ‫هه‌ژموونى ئه‌و كاریگه‌رییانه‌ بێت كه‌‬ ‫ژیانى مرۆڤ دیارى ده‌كه‌ن»‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندى نیوان «لێكۆڵینه‌وه‌« و‬ ‫«شیعر» له‌ ره‌وشێكى ئه‌ویندارى یان‬ ‫عاشقانه‌دا ده‌ژی‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌‬ ‫ئه‌وینییه‌ به‌شێوه‌ ئاسایی و نه‌ریتیه‌كه‌ى‬ ‫نیه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌شێوه‌ سۆفیزمه‌كه‌یه‌‪.‬‬ ‫ته‌سه‌وف ده‌زانــێ كه‌ دیــدار و ژوانی‬ ‫عاشق و مه‌عشوق به‌رده‌وام نیه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫له‌ دابڕاندا هه‌میشه‌ چاو و دڵمان له‌‬ ‫بیر و له‌هه‌وڵى ژوان و دیــداردای ـه‌‪،‬‬ ‫له‌و ژوان و دیداره‌شدا دیسان دابڕان‬ ‫ده‌چینینه‌وه‌ یان ده‌بێته‌ چاره‌نووس‪.‬‬

‫خۆشه‌ویستى سۆفیانه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ى به‌‬ ‫چاو و مێشكى دڵخواز و كه‌ماله‌و ‌ه‬ ‫له‌ ئه‌ویندار ده‌ڕوانــێ بۆیه‌ هه‌میشه‌‬ ‫ل ـه‌نــێــوان هــیــواى ژوان و ئاكامى‬ ‫دابڕاندا ژیان به‌سه‌رده‌بات‪ .‬چونكه‌‬ ‫دڵدار سه‌رئه‌نجام بۆى ده‌رئه‌كه‌وێت‬ ‫كــه‌ دڵــبــه‌ر تــــه‌واوى ئـــه‌و هــیــوا و‬ ‫خۆزگانه‌ى تیا په‌یدا ناێت كه‌ ئه‌م له‌‬ ‫خه‌یاڵ و وێناى خۆیدا ژیانى پێوه‌‬ ‫ب ـه‌س ـه‌ربــردووه‌‪ ،‬بــه‌اڵم چاریش نیه‌‬ ‫یان جوانترین و قه‌شه‌نگترین هیوا و‬ ‫ئامانجیش هه‌ر خه‌وڵ و تێكۆشانه‌ بۆ‬ ‫ژوان و به‌یه‌ك گه‌یشتنى دڵبه‌ر‪ .‬ژیانى‬ ‫ئه‌ویندارى له‌ ته‌سه‌وفدا هه‌میشه‌‬ ‫له‌نێوان «وصــل» و فصل» دایه‌ و‬ ‫له‌ هه‌موو فه‌سڵێكدا له‌ بیر و هیواى‬ ‫وه‌سڵدا ئه‌و ژیانه‌ به‌سه‌ر ده‌چێت و‬ ‫له‌هه‌موو وه‌سڵێكیشدا ئاكامى دابڕان‬ ‫و فه‌سڵ ده‌بێته‌ ئه‌نجام‪.‬‬ ‫پ ـه‌یــوه‌نــدى نــێــوان لێكۆڵینه‌وه‌ى‬ ‫(عاشق) له‌گه‌ڵ شیعرى (مه‌عشوقدا)‬ ‫ژیــان و په‌یوه‌ندییه‌كى ئه‌ویندارییه‌‬ ‫به‌شێوه‌ سوریالی و سۆفیزمه‌كه‌‪ ،‬یان‬ ‫ره‌وش و هیواى لێكۆڵینه‌وه‌ بۆ ناسینى‬ ‫شیعر و خۆشویستنى هه‌میشه‌ له‌‬ ‫ژوان و دابڕاندایه‌‪ .‬لێكۆڵینه‌وه‌ به‌چاوى‬ ‫دڵخواز و كه‌ماله‌وه‌ ده‌چێته‌ دیــدار‬ ‫و ژوانــى شیعر یان ئ ـه‌ده‌ب‪ ،‬شیعر و‬ ‫هونه‌ریش به‌عیشوه‌ و جوانیه‌كانى‬ ‫هه‌میشه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ مه‌ست ده‌كات‪،‬‬ ‫بـــه‌اڵم لـــه‌بـــه‌رئـــه‌وه‌ى لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫به‌رهه‌مێكى ئه‌ده‌بی(نه‌ك زانستى)‬ ‫هــۆشــیــاران ـه‌ی ـه‌‪ ،‬بــۆیـه‌ هه‌لومه‌رجى‬ ‫رۆمانسی یان جوانناسی (یان ته‌نها‬ ‫جوانناسی) شیعر ته‌فره‌ى نــادات و‬ ‫هه‌ر له‌و ژوانه‌ دڵدارییه‌دا بیرى له‌الى‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌بێت شیعر وێڕاى هه‌موو‬ ‫جوانى و شه‌نگیه‌كانى ده‌بێت ببرێته‌‬ ‫دیدار و حزورى پێوه‌ره‌ هۆشیاره‌كانى‬ ‫هزر و لێكۆڵینه‌وه‌ى ئه‌ده‌بی یان ئه‌وه‌ى‬ ‫له‌ مێژووى كۆتایی سه‌ده‌ى نۆزده‌ و‬ ‫هه‌موو سه‌ده‌ى بیست به‌ «ره‌خنه‌«‬ ‫نــاســراوه‌‪ .‬ئۆسكار وایڵد و ئالفرێد‬ ‫كه‌یر(‪ )3‬له‌ سه‌ره‌تاى ئه‌و كه‌سانه‌دا‬ ‫بوون كه‌ وتیان ره‌خنه‌ یان لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫به‌شێكن له‌ ئه‌ده‌ب و هونه‌ر‪ ،‬چونكه‌‬ ‫وێــڕاى هزروانى و هۆشیارییه‌كه‌شی‬ ‫به‌شێك نین له‌ زانست و ته‌نانه‌ت‬ ‫له‌نێوان فكر و هونه‌ریشدا له‌ ژوان و‬ ‫دابڕاندایه‌‪.‬‬ ‫بیرمه‌ندى ناسراوى هه‌نگاریا جۆرج‬ ‫لــۆكــاچ (‪ )1971-1885‬ل ـه‌ كتێبی‬ ‫(گیان و وێنه‌) به‌م شێوه‌یه‌ باسی‬ ‫ژیــان و هیواى نێوان لێكۆڵینه‌وه‌ و‬ ‫هــونـه‌ر یــان ئـــه‌ده‌ب ده‌كـــات‪« :‬دوو‬ ‫شێوازى واقعیه‌تى گیان یان رۆح هه‌ن‪:‬‬ ‫یه‌كیان ژیان و ئه‌وى دیكه‌یان ژینه‌‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌ردووكیان بوونى راستینه‌ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ناتوانن هاوكات پێكه‌وه‌ بن‪ .‬له‌م‬ ‫روانگه‌یه‌شه‌وه‌ هۆكار و شێوازى به‌یان‬ ‫و ده‌ربڕینیش دوو جۆرن‪ .‬شاعیر (یان‬ ‫هونه‌رمه‌ند) له‌ وێنه‌ (فۆرم) یان وێنادا‬ ‫ده‌ژی‪ ،‬به‌اڵم ره‌خنه‌كار یان لێكۆڵیار‬ ‫له‌ هه‌وڵى به‌ده‌ستهێنانى «وێنه‌«‬ ‫یان وێنادایه‌‪ )4( .‬شیعر یان هونه‌ر‬ ‫ژیانه‌‪ ،‬به‌اڵم لێكۆڵینه‌وه‌ و تێگه‌یشتن‬ ‫له‌ شیعر و هونه‌ر ژینه‌‪ .‬لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫یــان (ره‌خــنــه‌!) باسی ئ ـه‌و بــاس و‬ ‫ئه‌زموونانه‌ ده‌كات كه‌ به‌هۆى (وێنه‌) و‬ ‫فۆرم یان روخسار و جه‌سته‌وه‌ شایانى‬ ‫ده‌ربڕین نین‪ ،‬به‌اڵم له‌ هیوا و شه‌وقی‬ ‫به‌یان و ده‌ربڕیندان‪ .‬لێكۆڵیار وێنه‌ و‬ ‫فۆرمه‌كان ئه‌زموون ده‌كــات و ساتى‬ ‫چاره‌نووس سازى ئه‌و ئه‌و ساته‌یه‌ كه‌‬ ‫شته‌كان و پرسه‌كان وێناكان به‌ده‌ست‬ ‫ده‌هێنن‪ .‬هه‌روه‌كو چۆن شیعر و هونه‌ر‬ ‫و ئه‌ده‌ب هه‌ڵوه‌دا و شه‌یداى وێناكانن‪،‬‬ ‫لێكۆلێنه‌وه‌ش ده‌یهه‌وێت وێنا و خه‌یاڵى‬

‫ت‪ .‬س ئه‌لیوت شاعیر و بیرمه‌ندی گه‌وره‌ی ئه‌ده‌بی‬ ‫ئینگلیزی له‌ لێكۆلینه‌وه‌ى (ئه‌ركی كۆمه‌اڵیه‌تیى‬ ‫شیعر)دا له‌ سالی ‪ 1943‬دیدگای خۆى سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ شیعر به‌م شێوه‌یه‌ ده‌نووسێ‪( :‬شیعر مانا‬ ‫و مه‌به‌ستی تایبه‌تیی هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش وا‬ ‫ده‌كات ببێته‌ توخمێكی سه‌ربه‌خۆ كه‌ جیاوازه‌ له‌‬ ‫توخمه‌كانى دیكه‌ى ئه‌ده‌ب‬ ‫خۆى بۆ ئه‌و شیعر و هونه‌ر و ئه‌ده‌ب ‌ه‬ ‫بنه‌خشێنێ‪ ،‬ئه‌م ساته‌ ساتى ژوان و‬ ‫دیــدار یان یه‌كبوونى و ئاوێته‌بوونى‬ ‫گیان و فۆرمه‌‪ ،‬یان ئاوێته‌بوونى دڵدار‬ ‫و دڵــب ـه‌ره‌‪ ،‬كـه‌ ب ـه‌داخ ـه‌وه‌ هه‌میشه‌‬ ‫كورت خایه‌ن و ڕاگــوزه‌رن‪ .‬لێكۆڵیار‬ ‫شتێكى نیه‌ بیخاته‌ ســه‌ر زمــان و‬ ‫الپه‌ره‌كان جگه‌ له‌ شیكردنه‌وه‌ى شیعر‬ ‫و به‌رهه‌مى شاعیران و هونه‌رمه‌ندان‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ خه‌یاڵى خۆیدا یان له‌ واهیمه‌ى‬ ‫هزره‌كانیدا خۆى ئاوێته‌ ده‌كات له‌گه‌ڵ‬ ‫ژیـــان و ڕه‌وشـــی شیعر و هــونـه‌رى‬ ‫مه‌عشوقدا‪ .‬ئه‌وینى لێكۆڵینه‌وه‌ بۆ‬ ‫شیعر و هونه‌ر دڵدارییه‌كى تاك الیه‌نه‌‪،‬‬ ‫كه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ هه‌میشه‌ له‌ بیر و له‌‬ ‫خۆشه‌ویستى و له‌ ڕامانى شیعر و‬ ‫هونه‌ردا ده‌ژی‪ ،‬ب ـه‌اڵم یــاره‌ بێره‌حم‬ ‫و عـه‌یــار و غــه‌داره‌كــه‌ كـه‌ شیعر و‬ ‫هونه‌ره‌ هه‌ر بیریش له‌م به‌سته‌زمانه‌ى‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ ناكاته‌وه‌ و جاریك یان‬ ‫كه‌مه‌ جارێكیش له‌به‌ر خاترى ئه‌م‬ ‫خــۆى نــاگــۆڕێ‪ ،‬یــان پێش ئــه‌وه‌ى‬ ‫روخسار و جه‌سته‌ى جوان بكات پرس‬ ‫به‌م بكات‪ .‬لێكۆڵینه‌وه‌ هه‌موو رۆژێك‬ ‫له‌به‌ر سه‌یرى بتى ئه‌و به‌ژن و بااڵیه‌‪،‬‬ ‫سه‌ره‌ رێگا و كۆاڵنه‌كان ده‌گرێت هه‌تا‬ ‫ئاوى پێى وایه‌‪ .‬لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ ژیان و‬ ‫ئه‌زموونى رۆژانه‌ و به‌رده‌وامى شیعر و‬ ‫هونه‌ر فراوانتر ده‌ڕوات و له‌ ئایدیا و‬ ‫وێنا و خه‌یاڵه‌كانى خۆیدا ده‌ژی‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ كه‌ ده‌زانــێــت هه‌رگیز‬ ‫ناگاته‌ پایه‌ و ئاستى شیعر و هونه‌ر‪،‬‬ ‫یان شیعر و هونه‌ر به‌بێ ئه‌ویش ده‌بن‬ ‫و ده‌چنه‌ دڵ و ده‌روونه‌كانه‌وه‌‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫ناچار ده‌بێت سۆفییانه‌ له‌ هه‌وڵى‬ ‫ئاوێته‌بووندا بێت لـه‌گـه‌ڵ شیعر و‬ ‫هونه‌ردا یان ده‌خوازێ له‌واندا بتوێته‌وه‌‬ ‫هه‌روه‌كو چۆن سۆفیه‌كان له‌ هه‌وڵى‬ ‫(حلول) دان له‌گه‌ڵ یار و مه‌عشوقی‬ ‫مــه‌زن كه‌ (خـــودا) ی ـه‌‪ .‬سه‌رئه‌نجام‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ له‌وه‌ش تێده‌گات ته‌نانه‌ت‬ ‫وه‌كــو سۆفیه‌كانى پێناكرێت‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫ئ ـه‌مــجــاره‌یــان پ ـه‌نــا ده‌بــاتــه‌ نزیك‬ ‫كردنه‌وه‌ى ناوه‌ڕۆك و ماهیه‌تى خۆى‬ ‫له‌گه‌ڵ شیعر و هونه‌ردا كه‌ له‌ سۆفیزم‬ ‫و سوریالیزمدا به‌م ئه‌زموون و ژیانه‌‬ ‫ده‌وترێ «ته‌ماهی» (‪ )5‬جیاوازى و‬ ‫سه‌رسامى نێوان لێكۆلینه‌وه‌ى (دڵدار)‬ ‫له‌گه‌ڵ شیعر وهونه‌رى (دڵبه‌ر) دا‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌ردووكیان سه‌ر به‌یه‌ك ژیان و‬ ‫بنه‌ماڵه‌ن كه‌ ئه‌ده‌ب وهونه‌ره‌‪ ،‬له‌وه‌دایه‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ ناچاره‌ واخۆى بنوێنێ و‬ ‫وێنا بكات كه‌ ده‌ربـــاره‌ى شاعیر و‬ ‫هونه‌رمه‌ندان بنووسێ‪ ،‬به‌اڵم شاعیر‬ ‫و هونه‌رمه‌ند پێویستی به‌و شێوازه‌ له‌‬ ‫وێنا یان ده‌ربڕین نیه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌‬ ‫ڕێگاى باس و خواستى ده‌ربڕینى ژیانى‬ ‫ئه‌وانى دیكه‌وه‌ وێنا به‌ ژینی خۆی‬ ‫ده‌به‌خشێ و ته‌نها له‌م ڕێگایه‌شه‌وه‌‬ ‫ده‌توانێ بژی یان خــاوه‌ن رۆح بێت‪.‬‬

‫ئه‌و له‌ هه‌وڵى خۆیدا بۆ ده‌ربڕینه‌كانى‬ ‫له‌ ده‌روبــه‌رى شیعر یان له‌وه‌سف و‬ ‫ستایشی شیعردا ده‌توانێ وێناى خۆى‬ ‫ب ـه‌ده‌ســت بهێنێ‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌ ئه‌و‬ ‫گه‌دایه‌یه‌ كه‌ به‌بێ وه‌لی نیعمه‌ته‌كه‌ى‬ ‫كه‌ شیعر و هونه‌ره‌ ناتوانێ بژى یان‬ ‫هه‌بێت‪ .‬گیان و ژیانی لێكۆڵینه‌وه‌ ئه‌و‬ ‫كاته‌ وێنا په‌یدا ده‌كات كه‌ له‌ ئاوێنه‌ی‬ ‫روخساری یاردا تیشكه‌كانى رووناكتر‬ ‫له‌ هه‌تاو بێته‌ دڵ و ده‌روونــی ـه‌وه‌‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ ئه‌و باڵداره‌یه‌ كه‌ به‌بێ‬ ‫شیعره‌ جوانه‌كان هێالنه‌كه‌ى به‌جێ‬ ‫ناهێڵێ‪ ،‬و به‌بێ دیدار و شه‌وقی یار نه‌‬ ‫ده‌جروێنێ و نه‌ ده‌خوێنێ و نه‌ قه‌ڵه‌م‬ ‫به‌كاغه‌زدا ده‌هێنێ!‬ ‫ژوان و دابڕانى شیعر و لێكۆڵینه‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ دووبـــاره‌ و چه‌ندباره‌ ده‌بێته‌وه‌‬ ‫و هه‌میشه‌ لــه‌و ڕه‌وشـــانـــه‌دا ژیــان‬ ‫به‌سه‌رده‌به‌ن و سه‌رئه‌نجام هه‌ردووكیان‬ ‫له‌ ئامێزى یه‌كدا یان دابڕاو له‌یه‌كتر‬ ‫له‌وه‌ تێده‌گه‌ن زۆر پرس و ئه‌زموون‬ ‫هــه‌ن ك ـه‌ نــاتــوانــن به‌هیچ وێنایه‌ك‬ ‫یان روخسارێك به‌یان بكرێن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌میشه‌ له‌ چاوه‌ڕوانى و شه‌وقی به‌یاندا‬ ‫ده‌سوتێن‪ .‬ئـه‌م پرسه‌ یــان كێشه‌یه‌‬ ‫هه‌میشه‌ له‌ شیعردا وه‌كــو «وێنا»‬ ‫یان «خه‌یاڵ» ده‌بێته‌ هه‌ڵوه‌دایی‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ لێكۆڵینه‌وه‌دا شه‌یداییه‌كه‌ له‌‬ ‫دووى زیره‌كى یان بیریاریدا ده‌بێت و‬ ‫دره‌نگ یان زوو هه‌ردوو یارى شه‌یدا‬ ‫و هه‌ڵوه‌دا له‌وه‌ تێده‌گه‌ن كه‌ هه‌رچه‌ن‬ ‫بكه‌ن ناتوانن به‌و خه‌یاڵه‌ى كه‌ پێى‬ ‫مه‌ستن بگه‌نه‌ چوارچێوه‌ى هه‌ڵبه‌ست‪،‬‬ ‫و لێكدانه‌وه‌ى ده‌روون و خه‌یاڵه‌كانى‬ ‫زمان بۆ وه‌ها دوورن له‌یه‌ك! نازانن‪.‬‬ ‫شیعر و لێكۆڵینه‌وه‌ ده‌خوازن دنیایه‌ك‬ ‫ده‌ركه‌وێت كه‌ شیعرى بێ فرمێسكه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم زۆرتر له‌ فرمێسك ئه‌گرى‪ .‬شیعر‬ ‫سیما و وێناى خۆى له‌ چاره‌نووس‬ ‫وه‌رده‌گـــرێ‪ ،.‬و فۆرمیش له‌ شیعردا‬ ‫هه‌میشه‌ ته‌نها وه‌كو چاره‌نووس یان‬ ‫ئاكام ده‌یه‌وێت ده‌ربكه‌وێت‪ ،‬به‌اڵم له‌‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانى لێكۆڵینه‌وه‌دا وێناكردن‬ ‫یان خه‌یاڵی بیرمه‌ندانه‌ ده‌بێته‌(یان‬ ‫ده‌كرێته‌) چاره‌نووس و ئه‌م بنه‌مایه‌ش‬ ‫ده‌بێته‌ تـه‌واوى ماهیه‌ت و ناوه‌رۆكى‬ ‫بــوون لـه‌الى لێكۆڵینه‌وه‌‪ .‬یان وه‌كو‬ ‫جۆرج لۆكاش ده‌ڵێت‪« :‬ره‌خنه‌كار ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌یه‌ كه‌ له‌ فۆرم و وێنه‌كاندا نیگای‬ ‫چاره‌نووس ده‌كــات‪ ،‬بـه‌اڵم ئ ـه‌ده‌ب و‬ ‫هونه‌ر ئاشكرا و راسته‌وخۆ له‌ هه‌وڵى‬ ‫په‌یداكردنى وێنه‌كانن‪ ،‬یان ده‌یانه‌وێت‬ ‫ژیان و بوون وێنادار و خاوه‌ن فۆرمی‬ ‫تایبه‌ت یان دڵخواز بكه‌ن‪ ...‬شیعر‬ ‫مۆتیفه‌كانى خۆى له‌ ژیان و (هونه‌ر)‬ ‫وه‌رده‌گرێ‪ ،‬به‌اڵم لێكۆڵینه‌وه‌ نموونه‌ و‬ ‫دیده‌كانى له‌ هونه‌ر (و ژیان) دایه‪«‌.‬‬ ‫(‪)6‬‬ ‫داســتــان و بـه‌سـه‌رهــاتــی ئه‌وینی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ بۆ شیعر له‌ یه‌كێك له‌‬

‫شیعره‌ جوانه‌كانى كوردیدا له‌ هونراوه‌ى‬ ‫(چــاوه‌ڕوانــى بێهووده‌) ى (ئه‌حمه‌د‬ ‫هه‌ردی) دا ده‌توانێت وێنا و ماناكانی‬ ‫بنه‌خشێنێ‪ ،‬یان من به‌و شێوازه‌ وێنام‬ ‫كردووه‌‪:‬‬ ‫هه‌موو رۆژێ له‌به‌ر سه‌یرى بتى ئه‌و‬ ‫به‌ژن و بااڵیه‌‬ ‫له‌سه‌ر رێیدا ئه‌وه‌ستم‪ ،‬هه‌تاكو ئاوى‬ ‫پێم دایه‌‬ ‫به‌دوو چاوێ كه‌ شه‌وقی چاوه‌ڕوانى‬ ‫ئه‌یتروكێنێ‬ ‫به‌دوو چاوێ كه‌ سڕى قووڵی الوێتی‬ ‫ئه‌دركێنی‬ ‫سه‌رنجی ڕێ ئه‌ده‌م‪ ،‬ڕێگا‪ ،‬هه‌موو شێوه‌ى‬ ‫ئه‌وی تیایه‌‬ ‫وه‌كو دنیا له‌ناو جوانی ئه‌وا توابێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ .‬وایه‌‬ ‫شنه‌ى با‪ ،‬باسی جوانی ئه‌و به‌گوێی مندا‬ ‫ئه‌چرپێنێ‬ ‫هه‌موو ده‌ركه‌وتنی شۆخێ‪ ،‬دڵی من‬ ‫دائه‌خورپێنێ‬ ‫به‌اڵم خورپه‌ى ته‌واوی دڵ له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌نگاوی ئه‌ودایه‌‬ ‫كه‌ سه‌رتاپا له‌ ئاوازی به‌هه‌شتی خواوه‌‪.‬‬ ‫‪ .‬په‌یدایه‌‬ ‫به‌ڵێ! كاتێ كه‌ ئه‌و ده‌ركه‌وت‪ ،‬ئیتر من‬ ‫بێ سه‌رو شوێنم‬ ‫به‌ تیشكی خۆری جوانی ئه‌و‪ ،‬به‌ جارێ‬ ‫قوڵپ ئه‌دا خوێنم‬ ‫وه‌كو چۆن نه‌ونه‌مامێ‪ ،‬گه‌رده‌لول ئه‌یبات‬ ‫و ئه‌یهێنێ‬ ‫له‌شم موچڕكی دڵداری‪ ،‬وه‌ها ناخی‬ ‫ئه‌بزوێنێ‬ ‫ئه‌گه‌رچی وه‌ك خه‌یاڵی من عه‌با ده‌وری‬ ‫له‌شی داوه‌‬ ‫له‌ ئه‌ندام و له‌ش و الری بڵند و ڕێكی‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫ئااڵوه‌‬ ‫‪-1‬عه‌بدوڵاڵ گۆران‪ ،‬دیوانی گۆران‪،‬‬ ‫به‌اڵم كاتێ كه‌ با چمكی عه‌باكه‌ی الئه‌دا‪ ،‬باڵكراوه‌ی پانیز‪ ،‬چاپی چواره‌م ‪1389‬‬ ‫تاوێ‬ ‫تاران‪ ،‬ل‪.113‬‬ ‫ئه‌ڕێژێ پوزی نایابی‪ ،‬له‌ سیحری خوایی‪،‬‬ ‫‪-2‬صدای شعر امروز‪ ،‬به‌گزنیش‪ ،‬احد‬ ‫الفاوێ‪ .‬دیوانی (ڕازی ته‌نیایی)‬ ‫منگقی و بهمن ابادی‪ ،‬انتشارات تالش‪،‬‬ ‫چاپ هفتم ‪ ،1378‬ل‪.14‬‬ ‫ڕوانگه‌ و ئامانجی لێكۆڵینه‌وه‌ بۆ‬ ‫‪-3‬جــورج لۆكاچ‪ ،‬جــان و صــورت‪،‬‬ ‫ناسین و په‌یامی شیعر‬ ‫مترجم رچا رچایى‪ ،‬نشر ماهی‪ ،‬تهران‬ ‫(‪)1965-1888‬‬ ‫ت‪ .‬س ئه‌لیوت‬ ‫‪ 1388‬چاپ اول‪ ،‬ل‪10‬‬ ‫‌بی‬ ‫ه‬ ‫‌د‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫‌ور‬ ‫ه‬ ‫ـ‬ ‫گ‬ ‫شاعیر و بیرمه‌ندی‬ ‫‪ -4‬ه‪ .‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل‪.7‬‬ ‫ئینگلیزی له‌ لێكۆلینه‌وه‌ى (ئه‌ركی‬ ‫‪-5‬ادونیس‪ ،‬الصوفیه‌ والسوریالیه‌‪،‬‬ ‫‪1943‬‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیى شیعر)دا له‌ سالی‬ ‫دارالساقی‪ ،‬بیروت ‪1991‬‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫شیعر‬ ‫دیدگای خۆى سه‌باره‌ت به‌‬ ‫‪ -6‬جــورج لوكاش‪ ،‬ه‪ .‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل‬ ‫و‬ ‫مانا‬ ‫(شیعر‬ ‫شێوه‌یه‌ ده‌نــووســێ‪:‬‬ ‫ل‪.19 .20 .21 .24‬‬ ‫مه‌به‌ستی تایبه‌تیی هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫‪-7‬ت‪ .‬س الیوت‪ ،‬فی الشعر الشعرا‪،‬‬ ‫‌خۆ‬ ‫وا ده‌كات ببێته‌ توخمێكی سه‌ربه‬ ‫ترجمه‌ محمد جدید‪ ،‬داركنعان للدراسات‬ ‫‌ى‬ ‫ه‬ ‫كه‌ جــیــاوازه‌ له‌ توخمه‌كانى دیك‬ ‫و النشر‪ ،‬الطبعه‌ االولی ‪ ،1991‬دمشق‬ ‫نایاب‬ ‫ئـــه‌ده‌ب‪ .‬ئـــه‌وه‌ى ك ـه‌ ب ـه‌هــاى‬ ‫ص‪.10‬‬ ‫ده‌دات به‌م ڕوانگه‌یه‌ په‌یوه‌ندیی شیعره‌‬ ‫به‌ زمــان و فه‌رهه‌نگ و هۆشیاری و‬ ‫هه‌ستیاریی نه‌ته‌وه‌كانه‌وه‌‪ .‬شیعر فۆرم‬

‫یان وێنایه‌كه‌ له‌ زمانی نه‌ته‌وه‌یه‌كی‬ ‫دیاریكراو و به‌شدارى و كاریگه‌ریی‬ ‫شیعر بۆ پاراستن و زیندوو هێشتنه‌وه‌‬ ‫و بژاركردن و نوێبوونه‌وه‌ی ئه‌و زمانه‌ له‌‬ ‫مێژووى شیعر و نه‌ته‌وه‌كاندا داستانی‬ ‫گه‌وره‌یان تۆمار كردووه‌‪ .‬هه‌روه‌ها شیعر‬ ‫ئاوێنه‌ی فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌ و ئامرازی‬ ‫پاراستنی ئه‌م فه‌رهه‌نگه‌ و مه‌یدانی‬ ‫داكۆكی یه‌ له‌ نه‌ته‌وه‌كان‪ .‬په‌یوه‌ندیی‬ ‫شیعر به‌ زمانی نـه‌تـه‌وه‌ و خه‌باتی‬ ‫شیعر بــۆ پاراستن و گه‌شه‌كردنى‬ ‫زمان ده‌یكاته‌ یاده‌وه‌رییه‌كی گشتی بۆ‬ ‫سه‌رده‌م و قۆناغه‌كانی نه‌ته‌وه‌ و زمان‪،‬‬ ‫هه‌روه‌كو چۆن ره‌نگدانه‌وه‌ی ئاست و‬ ‫گه‌شه‌كردنی فه‌رهه‌نگی و شارستانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانیشه‌ له‌ كاروانی زمانه‌وانیدا‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌م دیده‌ به‌و مانایه‌ نیه‌ كه‌‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی شیعر ببێته‌‬ ‫زه‌مینه‌ و هۆكارى دابڕانی فه‌رهه‌نگی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كان له‌یه‌كتر و بیانكاته‌ دورگه‌‬ ‫گــۆشـه‌گــیــر و ت ـه‌ریــك ـه‌كــان‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫كاریگه‌ری و ئاوێته‌بوونی فه‌رهه‌نگی‬ ‫نێوان نه‌ته‌وه‌كانیش مه‌رجێكی گرنگه‌‬ ‫بۆ به‌رهه‌مهێنانی شیعری نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫به‌مانا ڕاســت ـه‌ك ـه‌ی‪ .‬مــانــاى ڕاستی‬ ‫شیعریش له‌وه‌دایه‌ كه‌ په‌یوه‌ندار بێت‬ ‫به‌ زمــان و فه‌رهه‌نگ و هۆشیاری و‬ ‫هه‌ستیاریی ســه‌رده‌م و خوێنه‌رانی‬ ‫قۆناغه‌ هــاوچ ـه‌رخ ـه‌كــان‪ .‬مــن بــڕوام‬ ‫وایه‌ ئه‌گه‌ر شیعر (مه‌به‌ستم هه‌موو‬ ‫شیعرێكی مه‌زنه‌) له‌ رابردوودا په‌یام و‬ ‫ئه‌ركی كۆمه‌اڵیه‌تی نه‌بووبێ‪ ،‬بێگومان‬ ‫له‌ ئاینده‌شدا نایبێت‪ .‬له‌وانه‌یه‌ شیعر‬ ‫مه‌به‌ستی كۆمه‌اڵیه‌تی وردو تێبینی‬ ‫كراوی هه‌بێت‪ ،‬به‌تایبه‌تی له‌ شێوازه‌‬ ‫به‌راییه‌كاندا ئه‌م مه‌به‌سته‌ زۆر رۆشن و‬ ‫ئاشكرایه‪)7(‌ .‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )442‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/26‬‬

‫‪7‬‬

‫سەبارەت بە ڕۆمانى شه‌ماعیه‌‬ ‫سه‌دیق سه‌عید ڕەواندزی‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫مێژووى عێراق وه‌ك واڵتێك‪ ،‬به‌شێكی‬ ‫زۆری‪ ،‬مێژوویەكه‌ لێوانلێو له‌ جه‌ور‌و‬ ‫ســتـه‌م‌و چ ـه‌وســان ـه‌وه‌ و خوێنڕشتن‪.‬‬ ‫بـه‌درێــژایــی مــێــژووى هاوچه‌رخى ئه‌و‬ ‫واڵت ـه‌‪ ،‬بێ به‌هاترین سه‌رمایه‌ تیایدا‬ ‫مـــرۆڤ بـــووه‌‪ .‬به‌ئێستاشه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫كاتێك سه‌یری عێراق ده‌كه‌ین‪ ،‬به‌ته‌نها‬ ‫دیمه‌نه‌كانى خوێن‌و كوشتن‌و ئه‌تككردنى‬ ‫مرۆڤه‌كان ده‌بینین‪ .‬ئه‌مه‌ ڕاستییه‌كه‌و‬ ‫كه‌سمان ناتوانین نكۆڵی لێبكه‌ین‪.‬‬ ‫عێراق هه‌ڵگری مێژووێكى ناشرینى‬ ‫درێــژه‌ له‌ سه‌ركوتكردنى مرۆڤه‌كان‌و‬ ‫زیندان‌و ئه‌شكه‌نجه‌دانیان‪ ،‬له‌ سۆنگه‌ى‬ ‫بیروڕای سیاسی‌و ئه‌تنیكى‌و نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫جیاواز‪ .‬ئه‌و ئه‌قڵه‌ شۆفێنی‌و عروبه‌یه‌ى‪،‬‬ ‫له‌ ماوه‌ى چه‌ندین ده‌یه‌دا‪ ،‬فه‌رمانڕه‌واو‬ ‫ده‌سه‌اڵتداری ئه‌و واڵته‌ بووه‌‪ ،‬مێژوویەكى‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ ناشرینى له‌ گرتن‌و كوشتن‌و‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌دانى مرۆڤ داهێنا‪ ،‬كه‌ شه‌رم‬ ‫دامانبگرێت لــه‌وه‌ى بــاس ل ـه‌و واڵتـ ‌ه‬ ‫بكه‌ین‪ .‬هه‌موو ئه‌و سته‌م‌و چه‌وسانه‌وه‌ى‬ ‫مرۆڤه‌كان‪ ،‬كه‌وه‌ك دیمه‌نێك به‌رده‌وام‬ ‫له‌ شانۆی سیاسی ئه‌و واڵته‌ بینیومانه‌و‬ ‫ده‌یبینین‪ ،‬له‌ سه‌رده‌مى فه‌رمانڕه‌وایه‌تى‬ ‫به‌عس‌و سه‌دامى دیكتاتۆردا‪ ،‬ده‌گات ‌ه‬

‫تــرۆپــك‪ .‬عێراقی س ـه‌رده‌مــى به‌عس‪،‬‬ ‫عێراقی كوشتن‌و ئه‌تككردنى مرۆڤه‌كان‬ ‫بووه‌‪ .‬چیرۆكه‌ واقیعی‌و تراژیدییه‌كانى‬ ‫س ـه‌رده‌مــى بـه‌عــس‪ ،‬ئ ـه‌وه‌نــده‌ زۆرن‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ به‌سوێ‌و به‌ ئازارن‪ ،‬ئه‌سته‌م ‌ه‬ ‫زمان بتوانێ وه‌سفیان بكات‪ .‬زمان چه‌نێ‬ ‫قوڵ بێت له‌ ده‌ربڕین‪ ،‬ئه‌سته‌مه‌ بتوانێت‪،‬‬ ‫دیمه‌نه‌ دڵته‌زێنه‌كانى نێو زیندانى به‌عس‌و‬ ‫سه‌رگوزشته‌ى ئه‌و زیندانیانه‌مان بۆ‬ ‫بگێڕێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ ڕۆژگارێك به‌ دیار ئازار‌و‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌كانه‌وه‌‪ ،‬شه‌ویان كردۆته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫زیندانى به‌عسدا‪ ،‬هه‌موو جۆره‌ شكان‌و‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌و دڕنده‌یه‌ك بوونى هه‌بوو‪،‬‬ ‫له‌ هه‌موو شێوه‌كانى لێدانه‌وه‌‪ ،‬تاكو‬ ‫ده‌ستدرێژی سێكسیش!‪ .‬هه‌موو ئه‌و‬ ‫سته‌مكارییه‌ش كه‌ به‌عس به‌ درێژایی‬ ‫س ـی‌و پێنج ساڵی حوكمڕانیه‌تیدا‪،‬‬ ‫به‌رامبه‌ر زۆرێك له‌ پێكهاته‌ جیاوازه‌كانى‬ ‫عـــێـــراق‌و ب ـه‌تــایــب ـه‌تــیــش نـــه‌تـــه‌وه‌ی‬ ‫كــورد كــردی‪ ،‬سه‌ره‌نجام به‌ڕووخانى‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌ سته‌مكاریه‌كه‌ى ئه‌و كۆتایی‬ ‫هات‌و بۆ هه‌تایه‌‪ ،‬ئه‌و دیكتاتۆره‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌رده‌مانێك به‌شێكى زۆری عه‌ره‌به‌كان‬ ‫شانازیان پێوه‌ ده‌كــردو به‌ پارێزه‌ری‬ ‫ده‌روازه‌ى ڕۆژهه‌اڵتیان ده‌زانى‪ ،‬زه‌لیل‌و‬ ‫دۆڕاو‪ ،‬ناوى چوه‌ زبڵدانى مێژوو‪ .‬به‌اڵم‬ ‫مــێــژووى چ ـه‌وســان ـه‌وه‌و خوێنڕشتنى‬ ‫ئه‌و دیكتاتۆره‌‪ ،‬تا مرۆڤایه‌تى ماوه‌‪،‬‬ ‫ده‌مێنێت‪ .‬ئه‌و مێژووه‌ی هه‌ر كاتێك‬

‫ماسک‬ ‫سەمای مەرگ‬

‫سەمای مەرگ بەردەوامییەکی‬ ‫ئەو گەمەی دەسەاڵتەیە‪ ،‬کە‬ ‫ستریندبێرگ لەوەوبەر لە شانۆنامە‬ ‫سرووشتگەراییەکانیدا کاری لەسەر‬ ‫کردبوو‬

‫سه‌یری ده‌كه‌ین‪ ،‬وه‌ك باسمان كرد ته‌ژی ‌ه‬ ‫له‌خوێنڕشتنى مرۆڤه‌كان‪ ...‬چونكه‌ نابێ‬ ‫ئـه‌وه‌مــان بیر بچێت به‌عس‌و س ـه‌دام‪،‬‬ ‫زاده‌ى ئه‌قڵێكى شۆفێنى‌و عروبه‌یی‬ ‫بوون‪ ،‬كه‌ جگه‌ له‌ ناسنامه‌ى شۆفێنی‌و‬ ‫به‌عسیبوونى خۆیان‪ ،‬هیچ شوناسێكى‬ ‫تریان به‌الوه‌ گرنگ نه‌بوو‪ .‬له‌سه‌رده‌مى‬ ‫به‌عسدا‪ ،‬ئـه‌وه‌ گرنگ بــوو‪ ،‬مرۆڤه‌كان‬ ‫به‌عسین یاخود نــا‪ .‬به‌عسیبوون ل ‌ه‬ ‫س ـه‌رده‌مــى دیكتاتۆریه‌تى سـه‌دامــدا‪،‬‬ ‫شوناسێكى كۆمه‌اڵیه‌تى‌و مرۆییه‌‪ ،‬به‌رل ‌ه‬ ‫هه‌موو شوناسه‌كانى تر‪ .‬واته‌ بۆ به‌عس‪،‬‬ ‫به‌عسیبوون له‌ پێشه‌وه‌ى مرۆڤبوونه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫پێشه‌وه‌ى هه‌موو جۆره‌ بیركردنه‌وه‌یه‌كى‬ ‫سیاسی‌و ئایینى‌و ئه‌تنیكییه‌‪ .‬بۆیه‌ش ‌ه‬ ‫به‌عس له‌ ڕێی (كۆماره‌ ترس)ـه‌كه‌ی‌و‬ ‫به‌ جۆره‌ها شێوه‌و به‌چه‌نده‌ها ڕێگه‌ى‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌دان‪ ،‬مرۆڤه‌كانى ناچار ب ‌ه‬ ‫به‌عسیبوون ده‌كرد‪ .‬ئه‌وه‌ى له‌ ده‌ره‌وه‌ى‬ ‫هــزری به‌عسیبوونیشه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵگری‬ ‫بیروڕایه‌كى سیاسیى دیكه‌ى جیاواز‬ ‫بوایه‌‪ ،‬بێگومان چاره‌نووسی زیندان‌و‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌دان ده‌بـــوو‪ ،‬هاوشێوه‌ى‬ ‫(ئه‌مین هاشم به‌یتاری) پاڵه‌وانى ڕۆمانى‬ ‫شه‌ماعیه‌‪ .‬زۆربـــوون ئـه‌و مرۆڤانه‌ى‪،‬‬ ‫بـه‌و پ ـه‌ڕی یاخیبوون‌و خۆڕاگریه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب ـه‌ گــژ ئــه‌و به‌عسیكردنه‌ى ســه‌دام‬ ‫ده‌هاتنه‌وه‌و سازشیان له‌ سه‌ر ئایدی‌ا‬ ‫و تێڕوانینى سیاسی خۆیان نه‌كرد و‬

‫دانا ڕەئووف‬ ‫ستریندبێرگ یــەکــێــک بـــووە لــەو‬ ‫شانۆنامەنووسانەی‪ ،‬کە شارەزاییەکی‬ ‫تــەواو و بێ وێنەی لە داڕشتنی هێڵی‬ ‫گشتی ڕووداوی شــانــۆنــامــەکــانــیــدا‬ ‫هەبووە‪ ،‬کێشەکانی خێزان‪ ،‬ملمالنێ‪،‬‬ ‫پێکەوەبەستنەوەی دژەکــان‪ ،‬دابــڕان و‬ ‫هەڵگەڕانەوەی کردارەکان لە فۆرمێکی‬ ‫شانۆییدا‪ ،‬جگە لەمەیش بەستنەوەی‬ ‫هــەمــوو کــێــشــە و ڕووداوەکـــــــان بە‬ ‫کارەکتەرەکانییەوە‪ ،‬لە شانۆنامەکانیدا‬ ‫ڕەنگیان داوەتەوە‪ .‬شانۆنامەی (سەمای‬ ‫مــەرگ)یــش نموونەیەکی ئــەم دیــدە‬ ‫ستریندبێرگییەیە‪ ،‬دیالۆگ و ستراکتورە‬ ‫شانۆییەکە و کارەکتەرەکانی بەستۆتەوە‬ ‫بە ڕووداوەکـــانـــەوە و ڕووداوەکــانــیــش‬ ‫لە پێوەدانگە درامییەکەوە گەشە بە‬ ‫هێڵی گشتی شانۆنامەکە دەدات‪ .‬ئەم‬ ‫شانۆنامەیە ئێستا لەسەر یەکێک لە‬ ‫شانۆکانی ستۆکهۆڵم پێشکەش دەکرێت؛‬ ‫لە کاتێکدا سێ ئەکتەری بە ئەزموون‬ ‫ئەم سەمای مەرگە دەکــەن‪ ،‬دیالۆگ‪،‬‬ ‫ڕووداو‪ ،‬کارەکتەر‪ ،‬کێشە و ملمالنێکان‬ ‫لــە پانتاییەکی بــۆشــدا دەکــەنــە ئەو‬ ‫دۆزەخــەی‪ ،‬کە دەرگاکانی دونیامان بە‬ ‫ڕوودا دادەخات‪.‬‬ ‫پانتاییەکی لە تەختە دروستکراوی‬ ‫تــــەواو بـــۆش بــە ڕووی بــیــنــەرانــدا‬ ‫کراوەتەوە‪ ،‬لە دەرەوەی ئەم پانتاییەوە‬ ‫چەند کورسییەکی چــۆن یــەک لێرە‬ ‫و لــەوێ دانــراون و لەکاتی پێویستدا‬ ‫بــەکــاردەهــێــنــرێــن‪ .‬هەندێک ج ــار‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی لەنێوان دیمەنەکاندا‪ ،‬یەکێک‬ ‫لــە ئــەکــتــەرەکــان‪ ،‬کــە لــە دەرەوەی‬ ‫ڕووداوەکاندایە‪ ،‬بە بەرچاوی بینەرانەوە‬ ‫بە ئامێری دوکەڵ‪ ،‬دوکەڵێکی خەستی‬ ‫سپیی بەسەر شانۆکەدا باڵو دەکاتەوە‬ ‫و کارەکتەرەکان نیوە دیار‪ ،‬نیوە بزر‬ ‫لەنێو شەپۆلی دوکەڵەکەوە‪ ،‬کە دەبێتە‬ ‫سمبۆلی تەمی دوورگــەکــانــی سوێد‪،‬‬ ‫دەردەکـــەون‪ .‬ئەکتەرەکان جلوبەرگی‬ ‫ڕەش و سپییان لەبەردایە‪ ،‬کە ئاماژە‬ ‫بە هیچ زەمەنێک ناکەن‪ ،‬مەودایەکی‬ ‫هەمیشەیی بــەم ش ــەڕەی ژن و پیاو‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫سەمای مەرگ‪ ،‬هێمایەکە بۆ ژوورێکی‬ ‫داخــراو‪ ،‬کە ژن و مێردێک (ئێدگار و‬ ‫ئالیس) لەم ژوورە داخ ــراوەدا گیریان‬ ‫خــواردووە و دەیانەوێت یادی بیست و‬

‫««‬

‫كاره‌كته‌رێكى ڕۆمانى شه‌ماعیه‌‪،‬‬ ‫كاتێ هه‌ر بۆ گاڵته‌و خۆشی به‌‬ ‫هاوڕێكانى ده‌ڵێ‪( :‬بڕووخێ كاڵه‌ك)‬ ‫پیاوانى به‌عس ده‌یگرن‌و ده‌یبه‌نه‌‬ ‫هه‌واڵگری‪ ،‬به‌ بیانووى ئه‌وه‌ى‬ ‫مه‌به‌ستى له‌ كاڵه‌ك‪ ،‬سه‌دام بووه‌‬ ‫سه‌ربه‌رزانه‌‪ ،‬زیندانیان هه‌ڵبژارد‪ .‬ئه‌وان‬ ‫هه‌موو جۆره‌ ڕوحشكان‌و ئه‌شكه‌نجه‌و‬ ‫تێهه‌ڵدان‌و ئه‌تككردنێكیان بینى‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئاماده‌نه‌بوون‪ ،‬واز له‌ بیروڕای سیاسی‌و‬ ‫حزبی خۆیان بێنن‪ .‬ئه‌وان له‌ زینداندا‪،‬‬ ‫ئه‌تك كران‪ ،‬به‌اڵم ده‌ستبه‌رداری بیروڕای‬ ‫خۆیان نه‌بوون‌و به‌عسیه‌كان نه‌یانتوانى‬ ‫هزریان داگیر بكه‌ن‪ .‬ئه‌وان سااڵنێكى‬ ‫درێژیان له‌ زیندانه‌ نوته‌ك‌و دڕنده‌كانى‬ ‫به‌عس بـه‌ س ـه‌ر بــرد‪ ،‬بــه‌اڵم دواجــار‬ ‫به‌سه‌ربه‌رزیه‌وه‌‪ ،‬ئازادبوون‌و بۆهه‌تایه‌ش‬ ‫به‌عسیه‌كان‌و سه‌دامى دیكتاتۆر‪ ،‬ناویان‬ ‫چووه‌ زبڵدانى مێژوو‪ .‬گه‌لێكیش هه‌بوون‪،‬‬

‫پێنچ ساڵەی هاوسەرگیرییان بکەنەوە‪،‬‬ ‫کــارەکــتــەرێــکــی تــریــش (کــــورت)‪ ،‬کە‬ ‫ئامۆزای ئالیسە بە میوانی دێت و دەبێتە‬ ‫شاهیدێکی ئەم دۆزەخی هاوسەرگیرییە‪.‬‬ ‫ژوورە داخــراوەکــە دەبێتە سمبۆلی‬ ‫بەندیخانە بۆ ژیانی هاوبەشی ئەم ژن‬ ‫و مێردە‪ ،‬کە پێکەوە لەم دوورگەیەدا‬ ‫دەژیــن و لەسەر زمانی خەڵکەوە بە‬ ‫(دۆزەخــە بچووکەکە) نــاوزەد کــراوە‪.‬‬ ‫هــــەردوو کــارەکــتــەرەکــەیــش‪ ،‬وەکــوو‬ ‫ئەوەی لە بەندیخانەدابن مامەڵە لەگەڵ‬ ‫یەکتر دەکــەن‪ ،‬ئێدگار وەک کەسێکی‬ ‫سەرباز گەیشتۆتە دوا ئاستەکانی پلە‬ ‫سەربازییەکەی‪ ،‬ئالیس وازی لە کارەکەی‬ ‫خۆی‪ ،‬کە ئەکتەری شانۆ بووە‪ ،‬هێناوە بۆ‬ ‫ئەوەی شوو بە ئێدگار بکات‪ .‬ئێستا لەم‬ ‫تاوەرەدا بوون بە پاسەوان و بەند‪ .‬ئێدگار‬ ‫دەسەاڵتێکی سەربازی بەکاردەهێنێت و‬ ‫ئەلیس بێهودە و شەڕانگیزە‪ ،‬ڕووبەرووی‬ ‫پاسەوانە هەمیشەییە سەربازییەکەی‬ ‫دەوەستێتەوە‪.‬‬ ‫ســەمــای مـــەرگ بــەردەوامــیــیــەکــی‬ ‫ئــــەو گـــەمـــەی دەســــەاڵتــــەیــــە‪ ،‬کە‬ ‫ستریندبێرگ لــەوەوبــەر لە شانۆنامە‬ ‫سرووشتگەراییەکانیدا کــاری لەسەر‬ ‫کردبوو‪ ،‬بەاڵم دوای ئەزموونە تاڵەکەی‬ ‫بە (دۆزەخ) ئاماژەی بۆ دەکرێت‪ ،‬ئەم‬ ‫گــەمــەی دەســەاڵتــە بــە ئاڕاستەیەکی‬ ‫تــردا دەڕوات و زیاتر لە چەمکەکانی‬ ‫تێکشکان و هەرەسی سەرزەمینەوە نزیک‬ ‫دەبێتەوە؛ هەڵوەشاندنەوەی واقیع‪،‬‬ ‫هەڵگەڕانەوە‪ ،‬هەست بەگوناهکردنێکی پڕ‬ ‫لە گوشاری دینی و تۆبە و لێبووردەیی‬ ‫و دەسەاڵتی هێزە نادیارەکان‪ ،‬ستراکتور‬ ‫و دیمەن و ڕۆنانی درامی و کارەکتەر‬ ‫و ڕووداوەکـــان پێکدەهێنێت‪ .‬بەشێک‬ ‫لە دەقــە گەورەکانی شانۆی جیهانی‬ ‫لەم ژوورەوە‪ ،‬لە سەمای مەرگەوە و لە‬ ‫ژێر هەژموونی ستریندبێرگدا لە دایک‬ ‫بوون؛ بۆ نموونە (کێ لە فیرگینا ۆلف‬ ‫دەترسێت) لە نووسینی ئــەدوار ئەلبی‬ ‫و (دەرگ ــا داخــراوەکــان)ی ســارتــەر و‬ ‫دواتریش تەوژمی ئەبسێردیزم‪.‬‬ ‫شوێن لە سەمای مەرگدا وێنەیەکی‬ ‫گرینگە و ڕەخنەگرەکان باسی ئەوە‬ ‫دەکەن‪ ،‬کە چۆن (هونەری بیناسازیی‬ ‫لە ئــەدەبــدا جێگای خــۆی کــردۆتــەوە)‬ ‫بۆ نموونە شێوازی ئەو خانووبەرەیەی‬ ‫ڕووداوەکانی تیا ڕوودەدات‪ ،‬تاوەرێکە‪،‬‬ ‫کە وەک قەاڵ‪ ،‬سەنگەر یان بەندیخانەیە‪،‬‬

‫به‌رگه‌ى زیندانه‌كانى به‌عسیان نه‌گرت‌و‬ ‫دواجار بوونه‌وه‌ سیخوڕ‌و به‌كرێگیراوی‬ ‫به‌عس‪ ،‬كه‌ته‌نانه‌ت ده‌ستیان چوو ‌ه‬ ‫خوێنى نزیكترین هاوڕێی خۆیانه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئایا له‌ شه‌رمه‌زاری به‌و الوه‌‪ ،‬چی‬ ‫تریان بۆ مایه‌وه‌؟ له‌ سه‌رده‌مى به‌عسدا‪،‬‬ ‫عێراق جگه‌ له‌ زیندانێكى گه‌وره‌‪ ،‬هیچ‬ ‫مانایه‌كى تری نه‌بوو‪ .‬ته‌نانه‌ت به‌عس‬ ‫هه‌وڵیده‌دا‪ ،‬مرۆڤه‌كان به‌ شێوه‌یه‌ك‬ ‫پـه‌روه‌رده‌ بكات‪ ،‬كه‌ته‌نانه‌ت ئاماده‌بن‬ ‫سیخوڕی به‌ سه‌ر كه‌سه‌ هه‌ره‌ نزیكه‌كانى‬ ‫خۆشیانه‌وه‌ بكه‌ن‪ .‬له‌كاتێكدا ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌ڵوێستێكیان نواندو قسه‌یه‌كیان وت‪،‬‬

‫لــەالیــەکــی تــریــشــەوە فــۆرمــی قەاڵکە‬ ‫فۆرمێکی بازنەیی لەخۆدەگرێت‪ :‬بازنە‬ ‫سمبۆلێکی بــەرچــاوی کۆتاییهاتن و‬ ‫دۆخێکی داخراو و گۆشەگیرییە‪ ،‬سمبۆلی‬ ‫ئەو زەمەنەیە بەرەوپێشەوە نــاڕوات و‬ ‫تەنها دەخولێتەوە‪ .‬ئەمەیش ئاماژەیەکی‬ ‫چڕە بۆ مۆنۆتۆن و یەکشێوەیی‪ ،‬بێزاری‬ ‫و بێ دڵنەوایی‪ .‬بۆ ئەم ژن و مێردە‬ ‫هیچ ڕێگایەکی ڕزگــار بوون نییە و بە‬ ‫بەردەوامییەوە لەو بازنەیەدا دەخولێنەوە‪،‬‬ ‫لــە هــەمــان کــاتــدا بەشێوەیەکی توند‬ ‫پێکەوە بــەســتــراونــەتــەوە و بــە هیچ‬ ‫شیوەیەک ناتوانن لەیەکتر جیاببنەوە‪.‬‬ ‫ڕۆژێــک لە ڕۆژان ئــەم ژن و مێردە‬ ‫یەکترییان زۆر خۆش ویستووە‪ ،‬بیست‬ ‫و پێنج ساڵ تێپەڕیووە‪ ،‬کە بۆ ئەوان‬ ‫بـــووە بــە زەمەنێکی بێکۆتا‪ .‬دوای‬ ‫ئەو زەمەنە بێکۆتایە‪ ،‬ژیــان بــووە بە‬ ‫دۆزەخ‪ ،‬لــەو دۆزەخ ــە هەتاهەتاییەدا‬ ‫زەمەنە بێکۆتاکە زۆر لەوە درێژترە‪ ،‬کە‬ ‫دەبینرێت‪ .‬ئێستا ڕقیان لەیەکترە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی ڕۆژێک لە ڕۆژان یەکتریان خۆش‬ ‫ویستووە‪ ،‬لە خۆشەویستی و ڕقدا ئازار‬ ‫دەچێژن‪ .‬ئەم ڕقە‪ ،‬وەکوو سمبۆل‪ ،‬ڕەگ‬ ‫و ڕیشەکانی ڕۆچۆتە خــوارەوە بەنێو‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتیدا‪ ،‬بۆ سەردەمەکانی‬ ‫بـــەر لـــە مـــێـــژوو‪ ،‬کـــە بــەهــێــزەکــان‬ ‫بێهێزەکانیان دەکوشت‪ .‬ئێستا و لەم‬ ‫زەمــەنــەی ئێمەیشدا‪ ،‬بەهەمان شێوە‬ ‫یەکتری دەکــوژیــن‪ ،‬بــەاڵم لەسەرخۆ‪،‬‬ ‫زۆر لەسەرخۆ‪ .‬هەموو شتەکان لێرەدا‬ ‫ڕاستین‪ ،‬لەبەر ئەوەی درۆ ڕاستییە و‬ ‫ڕاستیش درۆ‪ .‬پیاوەکە هــەوڵ دەدات‬ ‫بە هەموو شێوەیەک سووکایەتی بە‬ ‫ئافرەتەکە بکات و سەرکۆنەی بکات‪،‬‬ ‫ژنەکەیش تەنها یەک ئاواتی هەیە‪ ،‬کە‬ ‫پیاوەکەی لەبەر پێیەکانی ئەودا بکەوێت‬ ‫و گیانی دەرچێت‪ .‬پیاوەکە پاسەوانی‬ ‫ئەوە و خوێنەکەی هەڵدەمژێت و بەر‬ ‫بەو هەوایە دەگرێت‪ ،‬کە پێی دەژی و‬ ‫بەچەشنی ئاژەڵێکی نێو قەفەز سەما‬ ‫دەکــات‪ ،‬وەکــوو ئەو کەسەی گیانی لە‬ ‫دەستدا بێت و لە سەمایەکی مەرگدا‬ ‫نایدۆزێتەوە‪ .‬ستریندبێرگ نموونەی‬ ‫ژیانێکمان پێشان دەدات لە پەلەقاژێی‬ ‫مەرگ دەکات‪ ،‬بە واتایەکی تر پەیوەندی‬ ‫هــاوســەرگــیــری دەکــاتــە ئــەو قەفەسە‬ ‫داخــــراوەی مـــرۆڤ لــە ئازادییەکانی‬ ‫دادەشــۆرێ‪ .‬ئەگەر ئەمە ڕەنگدانەوەی‬ ‫ژیانی کەسێنی ستریندبێرگ خۆیشی‬

‫كه‌ ته‌نانه‌ت دوور و نزیك په‌یوه‌ندى ب ‌ه‬ ‫به‌عسیشه‌وه‌ نه‌بێت‪ .‬وه‌ك كاره‌كته‌رێكى‬ ‫دیكه‌ى ڕۆمانى شه‌ماعیه‌‪ ،‬كه‌ كاتێ‬ ‫هه‌ر بۆ گاڵته‌و خۆشی به‌ هاوڕێكانى‬ ‫ده‌ڵێ‪( :‬بڕوخێ كاڵه‌ك) پیاوانى به‌عس‬ ‫ده‌یگرن‌و ده‌یبه‌نه‌ هه‌واڵگری به‌ بیانووى‬ ‫ئ ـه‌وه‌ى مه‌به‌ستى له‌ كاڵه‌ك‪ ،‬سه‌دام‬ ‫بـــووه‌‪ .‬بـه‌ومــانــایـه‌ى ســه‌ری سه‌دامى‬ ‫به‌ كاڵه‌ك چــوانــدووه‌!! ئیدى بوونى‬ ‫بیانویەكى بچووك به‌ ته‌نها به‌سبوو‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ى به‌عس بڕیاری مه‌رگ‌و ژیان‬ ‫به‌سه‌ر هه‌ر كه‌سێك بسه‌پێنێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫خۆی مه‌به‌ستى بوو‪.‬‬

‫بێت‪ ،‬بــەاڵم پێشاندانی کۆتێکی ترە‪،‬‬ ‫کە مرۆڤ بە بێزاریی و پووچگەراییەوە‬ ‫دەبەستێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم نەمایشەی ســەمــای مــەرگ لە‬ ‫هەناوی بێکێتدا لە دایک بووە و لە ژێر‬ ‫کاریگەری فەلسەفە و فۆرم و تەکنیکی‬ ‫شانۆنامەکانی بێکێتدا شێوازی خۆی‬ ‫دۆزیـــووەتـــەوە‪ .‬ڕەوشــە داخــراوەکــان‪،‬‬ ‫بارودۆخە بێ چارەسەرەکان‪ ،‬دیدێکی‬ ‫پــڕ لــە ڕەشــبــیــنــی‪ ،‬لــەنــێــو دیــالــۆگــە‬ ‫ڕیالیزمییەکاندا‪ ،‬ڕیالیزمێکی تــر و‬ ‫تایبەتیمان بۆ دەخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫(ئـــێـــدگـــار) و (ئــالــیــس) لەنێو‬ ‫ڕۆڵــەکــانــیــانــدا ســەرقــاڵــن و هەست و‬ ‫سۆزیشیان لەگەڵ چۆنییەتی ڕۆڵ و‬ ‫هەڵکشان و داکشانەکاندا‪ ،‬بە چەشنی‬ ‫ڕۆڵەکانیان گۆڕانکارییان بەسەردا دێت‪.‬‬ ‫لەم شەڕەدا ئەکتەرەکان‪ ،‬بە خێرایی و‬ ‫لە چاوتروکانێکدا گەمەیەکی تراجیدی‪،‬‬ ‫دیمەنێکی پڕ لە ژانی شەڕێکی ئەبەدی‬ ‫ژن و پیاو دەکەنە کۆمیدیایەکی ڕەش‪،‬‬ ‫دێنە لــێــواری شانۆکە و ڕاستەوخۆ‬ ‫ڕووبـــەرووی بینەران دەبــنــەوە یــان بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ .‬گەمە کۆمیدیاکە دەبێتە‬ ‫ساتێکی تراجیدی‪ ،‬کە هــەردوو المان‬ ‫(ژن و پیاو) وەکوو یەک دۆڕاوین‪.‬‬ ‫ئــەم ســێ ئــەکــتــەرە‪ ،‬لــە دەروازەی‬ ‫گەمەیەکەوە کارەکتەرەکان‪ ،‬ڕووداوەکان‪،‬‬ ‫تەختەی شانۆکە‪ ،‬ئەو شتانەی بەکاری‬ ‫دەهێنن لە ستراکتوری نەمایشەکەدا‬ ‫بەرجەستە دەکەن و ئەتمۆسفێری (دەرگا‬ ‫داخراوەکان) دەکەنە فۆرمێکی تراجیدی‪/‬‬ ‫کۆمیدی بۆ کێشە مۆدێرنەکانی ژن و‬ ‫پیاو‪ .‬زمانەکەی ستریندبێرگ وزەیەکی‬ ‫بێسنوور بە ئامادەیی ئەکتەرەکان و‬ ‫هێزی پەیوەندی و گەشەی ڕۆڵەکان و‬ ‫الیەنە دژ و لێکچووەکانی کارەکتەرەکان‬ ‫دەبەخشێت‪ .‬نەمایشەکە شانە قووڵەکانی‬ ‫دەقەکە‪ ،‬لە مەسەلەکانی ئایین‪ ،‬پیربوون‪،‬‬ ‫نزیک بوونەوە لە مەگ و ترس لە مەرگ‬ ‫دەبێتەوە و دیووە ڕووناک و تاریکەکانی‬ ‫ئەم مەسەالنەمان دەخاتە بەردەم‪.‬‬ ‫بەشی یەکەمی ســەمــای مــەرگ بە‬ ‫ڕەوشێکی پڕ لە تەوس کۆتایی پێدێت‪،‬‬ ‫دوای هەموو ئەو ڕووداوانە‪ ،‬رق و شەڕێکی‬ ‫قێزەوەن‪ ،‬ئەم ژن و مێردە بڕیاری ئەوە‬ ‫دەدەن‪ ،‬کە بە ئاهەنگێک یادی بیست‬ ‫و پێنج ساڵەی ژن و مێردایەتییان‬ ‫بکەنەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )442‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/26‬‬

‫‪8‬‬

‫نامۆیه‌ك‪ ،‬پۆلێ داڵ شوێنی‬ ‫كه‌وتوون‪ ،‬له‌ سێبه‌ره‌كه‌ی ئه‌خۆن‬ ‫بۆ ئازاد سوبحی‬ ‫له‌ پاڵتۆیه‌كی به‌مه‌نفاچنراو ده‌رئه‌كه‌وێ‬ ‫كۆڵه‌پشته‌كه‌ی سیخناخه‌ له‌ سه‌رابی ڕه‌نگاوڕه‌نگ‬ ‫پۆلێ داڵ شوێنی كه‌وتوون‪ ,‬له‌ سێبه‌ره‌كه‌ی ئه‌خۆن‬ ‫له‌به‌رده‌م ئاوێنه‌یه‌كی ڕه‌شدا هه‌ڵوه‌سته‌یه‌ك ئه‌كا و‬ ‫به‌ بڵمه‌ بڵمێكه‌وه‌ ‪« :‬ئه‌م سه‌ده‌یه‌ش هیچ!»‬ ‫ئه‌و ئه‌زانێ مردن دواوشه‌ نییه‌‬ ‫به‌مه‌ره‌كه‌بی مه‌حاڵ تاریكی ڕه‌سم ئه‌كا‬ ‫به‌خه‌مساردییه‌وه‌ ئاوڕ له‌ شاره‌كان ئه‌داته‌وه‌‬ ‫وه‌ك ڕه‌زێك له‌به‌رد دێنه‌ به‌ر چاوی‬ ‫له‌ ده‌رگای هیچ یه‌قینێك نادا‬ ‫نه‌ كۆڕاڵی قیڕه‌قیڕی بۆقه‌كان ڕایئه‌گرن‬ ‫نه‌ به‌لووره‌ی گورگ ڕائه‌چڵه‌كێ‬ ‫* * *‬ ‫به‌په‌ڕی وه‌ریوی شه‌یتان‬ ‫ته‌می سه‌ر شووشه‌ی چاویلكه‌كه‌ی ئه‌سڕێته‌وه‌‬ ‫جێ كه‌ڵبه‌ی خۆر به‌سه‌ر ئه‌ژنۆكانی دیاره‌‬ ‫به‌چه‌ترێكی دروستكراو له‌ عه‌ده‌م‬ ‫به‌نێو باخچه‌كانی دۆزه‌خ گوزه‌ر ئه‌كا‬ ‫شه‌ق له‌ ئێسكوپرۆسكی ئه‌و په‌رجووانه‌ ئه‌دا‬ ‫كه‌ دێنه‌ سه‌ر ڕێی‬ ‫* * *‬ ‫پیاوێك سه‌رمه‌دییان ‌ه پشت له‌ كه‌رنه‌ڤاڵ ئه‌كات و‬ ‫ڕووه‌و خۆی هه‌نگاو ئه‌نێ‬ ‫به‌ فیكه‌ی لێو زه‌وی ڕائه‌گرێ‬ ‫فریو ناخوا به‌ كه‌روێشكه‌ی ڕێگاكان‬ ‫وه‌كچۆن شه‌و زینا له‌گه‌ڵ گیادا ئه‌كا‬ ‫له‌گه‌ڵ وشه‌دا ئه‌نوێ‪ ،‬شیعر ئه‌كا به‌ماڵ‬ ‫* * *‬ ‫شاعیرێكی نه‌فره‌تبار له‌وبه‌ری ئاوه‌ تاریكه‌كه‌ دانیشتووه‌‬ ‫به‌ده‌م هه‌ڵدانی پێكێكەوە‬ ‫په‌ڕ په‌ڕ ڕۆژهه‌اڵت ئه‌سووتێنێ‬ ‫میز به‌سه‌ر داهاتوودا ئه‌كات‬ ‫كتێب له‌ زبڵ دائه‌ته‌كێنێ‬ ‫پێمان ئه‌ڵێ ‪( :‬خۆتان له‌و ئه‌ستێره‌ خه‌سیوانه‌ ڕاپسكێنن‪..‬‬ ‫چ سوود ده‌وروبه‌رتان ژاوه‌ژاو بێ و ناخیشتان سه‌حرا‬ ‫وه‌رن‪ ..‬پێاڵوه‌كانتان له‌ فارگۆنی شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌كاندا جێبهێڵن‬ ‫باشتره‌ له‌وه‌ی سبه‌ی به‌مۆزه‌خانه‌كاندا هه‌ڵواسرێن و‬ ‫حیزبزاده‌یه‌ك به‌ غروورێكه‌وه‌ پێشانی میوانه‌كانی بدا و‬ ‫به‌ زه‌رده‌خه‌نه‌یه‌كی ده‌ستكرده‌وه‌ بڵێ‪:‬‬ ‫چه‌ند سه‌روه‌ری ئه‌ی نیشتیمان!)‬

‫«««‬

‫ئاوات ئه‌سوه‌د‬ ‫نۆڤێمبه‌ری ‪2014‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )233‬دوشةممة ‪2015/1/26‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪233‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )233‬دوشةممة ‪2015/1/26‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫پێشمەرگە و داعش وەك دو ماركەی جیهانی‬ ‫عەلی مستەفا‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫هەمو نەتەوەیەك‪ ،‬یان هەمو پێكهاتەیەكی‬ ‫ئیتنی و كلتوری یان ئاینی‪ ،‬جەنگاوەری تایبەت‬ ‫بە خۆی بەرهەم دێنێ‌‪ .‬بەرهەمێنانی جەنگاوەر‬ ‫پێویستییەكی بنەڕەتی بەرگریكردن و مانەوە و‬ ‫سەلماندنی خۆیە وەكو بونەوەرێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و سیاسی و تەنانەت سایكۆلۆجی‪ .‬ئەمڕۆ دو‬ ‫نمونەی جەنگاوەر بەرامبەر یەكتر وەستاونەتەوە و‬ ‫هەمو میللەتانی ناوچەكە و جیهانیش چاودێرییان‬ ‫دەكەن و راپۆرت و لێكدانەوە و هەواڵیان رۆژانە‬ ‫و شەوانە لەسەر باڵودەكەنەوە‪ .‬ئێمە لەم وتارەدا‬ ‫هــەوڵــدەدەیــن لە چەند الیەنەكەوە بــەراوردی‬ ‫تایبەتمەندی هەردو كاراكتەر بكەین و سیمای‬ ‫هەردوالیتن دەخەینەبەر لێكدانەوە‪.‬‬ ‫ناوی هەر یەك لە داعش و پێشمەرگە‬ ‫ێ ناوی‬ ‫(پێشمەرگە‪ ،‬گەریال‪ ،‬شــەڕڤــان) س ‌‬ ‫دیــارن بۆ جەنگاوەری كــورد‪ .‬ناوی پێشمەرگە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دامەزراندنی كۆماری‬ ‫مەهاباد‪ .‬ئەم ناوە زۆر خێرا بەهۆی پەیوەندیی‬ ‫هــەردو الی رۆژهـــەاڵت و بــاشــوری كوردستان‬ ‫بوە ناوی ئەو خەباتكەر و جــواڵوە سیاسی و‬ ‫چەكدارییەی كە دەجەنگا و چەكی هەڵدەگرت‬ ‫لەپێناو خاك و ئایدۆلۆجیایەكی نەتەوەیی یان‬ ‫چەپگەری بەكاردەهێنا بۆ بەرگریكردن لە كلتور و‬ ‫بونی خۆی‪ .‬هەرچەند چەندین وردە ناوی دیكەش‬ ‫ێ و هەڤاڵ و پارتیزان و خەباتگێڕ‬ ‫وەكو (هاوڕ ‌‬ ‫هتد‪ )..‬بەپێی حیزب و رێخراوەكان بەكاردەهات‪،‬‬ ‫بەاڵم «پێشمەرگە» ناوێكی گشتگیر و زاڵ و‬ ‫زیاتر بەكارهاتو بوە و لە كۆتاییشدا هەر ئەو دالە‬ ‫لەدوای راپەڕینیش بویە ناوی ئەو سوپایەی كە‬ ‫هەوڵدراوە بەپێی میكانیزمی سوپایەكی رێكخراو‬ ‫دابڕێژرێتەوە و ناوی لێنراوە سوپای پێشمەرگە‪.‬‬ ‫ناوەكانی (گەریال و شەڕڤان)یش دو ناوی دیكەن‬

‫بــەاڵم بەگشتی «پێشمەرگە» بوەتە نــاو بۆ‬ ‫«جەنگاوەری كورد» لەناو خۆدا‪ .‬لــەدەرەوەی‬ ‫كوردیش لەپاش دروستبونی حكومەتی نوێی‬ ‫عێراقی دانیپێدانراوە‪ ،‬هەرچەندە هەمیشە یەكێك‬ ‫لە كێشەكانی هەرێم لەگەڵ بەغدا ئەو دۆزە یەكێك‬ ‫بوە لە دۆزە ناكۆكەكان‪ .‬لەگەڵ هاتنی داعش‬ ‫بۆ ناو عێراق لە لە ‪ 10‬ی ‪ 7‬ی ‪ 2014‬كاتێك‬ ‫هێزی پێشمەرگە روبەڕوی داعش بویەوە‪ ،‬چیتر‬ ‫ناوی پێشمەرگە (‪ )peshmerga‬لە میدیای‬ ‫جیهانی و تەنانەت لە ئاستی سەرۆكی واڵتان‬ ‫و حكومەتەكان و لە پەرلەمانەكاندا لەجێگەی‬ ‫(چەكدارانی كورد‪ ،‬میلیشیای كورد)ی بەكاردێت‬ ‫و جیگەی خۆی كردۆتەوە و شێوە فەرمیبونێكی‬ ‫وەرگرتوە‪ .‬واتە روبەروبونەوەی پێشمەرگە وایكرد‬ ‫وشەی پێشمەرگە ئاستی ناوخۆیی و هەرێمایەتی‬ ‫ببڕێت بەرەو جیهانیبون‪.‬‬ ‫لــەبــەرامــبــەردا جــەنــگــاوەری «داعـــش» یان‬ ‫جــەنــگــاوەر و چــەكــدارانــی (‪)isil -isis‬‬ ‫نمونەی جەنگاوەرێكی عەرەبی‪ ،‬بەتایبەتی و‬ ‫نێونەتەوەیشن بەگشتی‪ .‬واتە سیما و بناغەی‬ ‫جەنگاوەرانی داعش عەرەبیە‪ ،‬بەاڵم لە زۆربەی‬ ‫نەتەوەكانی جیهانیشەوە بەهۆی ئەو ئایدۆلۆجیا‬ ‫ئاینییە توندڕەوییەی هەیانە ئەندام و چەكدارییان‬ ‫ێ كۆبوەتەوە و ئەم پێكهاتەیان پێكهێناوە كە‬ ‫ل‌‬ ‫پێیدەگوترێت (خەالفەتی ئیسالمی لە عێراق و‬ ‫شام)‪ .‬ئەگەر بەكورتیش بێت دەكرێت ئاماژە بەوە‬ ‫بكەین كە عەرەب هەر لە كۆنەوە جەنگاوەری خۆی‬ ‫هەبوە لەژێر پەردەی ئایندا بەناوی (مجاهد)‪.‬‬ ‫لە سەردەمی نوێشدا‪ ،‬لە ژێر كاریگەری بیری‬ ‫نەتەوەیی و چەپگەریدا لە ناوەڕاستی سەدەی‬ ‫رابــردوەوە چەندین زاراوەی (رفیق‪ ،‬مناضل)ی‬ ‫بەكارهێناوە تاكو گەشتۆتە (فدائی) كە نمونەی‬ ‫ئەو جەنگاوەرەیە ئامادەیە بۆ جەنگ تاكو مەرگ‪.‬‬ ‫ناوی (فدائی) لە جەنگی فەلەستینیەكاندا لە‬ ‫ناوەڕاستی سەدەی بیستەوە دژ بە ئیسرائیل تاكو‬ ‫دروستبونی حەماس و بزوتنەوە ئیسالمییەكانی‬ ‫دیكە درێــژەی هەبو‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ دروستبونی‬ ‫ئەو بزوتنەوە ئیسالمییانەدا لە نەوەدەكانەوە‬ ‫دوبارە ناوی (مجاهد) گەڕایەوە و بویە ناو بۆ‬ ‫ئەو جەنگاوەرە ئیسالمیانەی دژی ئیسرائیل‬ ‫دەجەنگان‪ .‬هەڵبەتە خواستنەوەی ئەم ناوە لەژێر‬ ‫كاریگەری (مجاهدین افغان)یەوە هاتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە ناوەڕاست و كۆتایی نەوەدەكانەوە وشەیەكی‬ ‫دیكەی تازە بۆ ئەو جەنگاوەرانە دانرا كە نەكو‬ ‫هــەر ئــامــادەن بۆ جەنگ تاكو مــەرگ‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئامادەن بۆ خۆ تەقاندنەوە‪ ،‬ئەو ناوەش وشەی‬

‫ژنە گەریالیەک‬ ‫لە هەمو شوێنەكانی جیهاندا هاوپێچ لەگەڵ وشەی‬ ‫(مجاهد)دا بەكاردێت‪ .‬گروپە تیرۆریستیەكانی‬ ‫عێراقیش لە زەرقاویەوە بە خەستی بەكاریانهێناوە‬ ‫تاكو دروستبونی شۆڕشی سوریا‪ .‬لەوێدا دوبارە‬ ‫گروپی نوسرە و زۆربەی گروپەكانی دیكەش هەر‬ ‫ئەم ناوانە بەكاردێنن‪ .‬گروپی دەوڵەتی ئیسالمیی‬ ‫لە عێراق و شام كە كورتكراوەكەی(داعش) كە‬ ‫گەورەترین گروپی تیرۆریستییە‪ ،‬هەر (مجاهد)‬ ‫و (ئیستیشهادی) بەكاردێنێ‌‪ .‬بەاڵم ئەمڕۆ لە‬

‫ئەم دو مۆدێلە جەنگاوەرە بونەتە دو ماركەی نوێ لە ئاستی‬ ‫هەرێمی و جیهانیشدا و بەهێنانی ناویان سیما و ناسنامە و‬ ‫ئایدۆلۆجیایان وەكو دو جەنگاوەری جیاواز وێنادەكرێت‬ ‫ئاستی نێوخۆ و هەرێمی و نێونەتەوەیشدا ناوی‬ ‫(داعــش) نــاوی ئەو گروپە تایبەتەیە كە دوا‬ ‫مۆدێل و تازە مۆدێلی جەنگاوەرەرێكی عەرەبی‬ ‫سونی‪-‬نێونەتەوەیی ئاینی و تیرۆریستیە‪ ،‬كە‬ ‫هیچ وەسفێك و پەراوێز و لێكدانەوەیەكی زیاتر‬ ‫هەڵناگرێت و بەهێنانی ئەو ناوە هەمو مەدلولەكانی‬ ‫دەگاتە بیسەر و بینەر و خوێنەر‪ .‬واتە داعش دوا‬ ‫مۆدێل و دوا ڤێرشنی جەنگاوەری عەرەبییە بە‬ ‫بەرگە ئاینیە(سونی)‪-‬نەتەوەییەكەی كە ئاستی‬ ‫هەرێمی و نەتەوەیی بڕیوە بۆ ئاستی نێونەتەوەیی‬ ‫و جیهانی‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ ئەم دو مۆدیلە جەنگاوەرە(پێشمەرگە و‬ ‫داعش) بەدرێژایی زیاتر لە دو هەزار كیلۆمەتر لە‬

‫داعش دوا مۆدێل و دوا ڤێرشنی جەنگاوەری عەرەبییە بە‬ ‫بەرگە ئاینیە(سونی)‪-‬نەتەوەییەكەی كە ئاستی هەرێمی و‬ ‫نەتەوەیی بڕیوە بۆ ئاستی نێونەتەوەیی و جیهانی‬ ‫بۆ پێشمەرگەكانی (پەكەكە) و (پەیەدە)‪ .‬كە‬ ‫یەكەمیان لە هەشتاكانەوە لەگەڵ چاالكیی‬ ‫چەكدارییانەی كوردی باكور بۆ ئەو پێشمەرگانەی‬ ‫پەكەكە بەكارهاتوە و دوەمیشیان نوێیە و لەگەڵ‬ ‫خەباتی بەرگری و چەكداریی كوردی رۆژئــاوا‪،‬‬ ‫لەگەڵ دروستبونی كانتۆنەكانی ئەوێوە بەكاردێت‪.‬‬

‫(استشهادی) بۆ دانــرا‪ .‬واتــە (ئیستیشهادی)‬ ‫ناوێكی ئاینی‪-‬سیاسی تازە داهێنراوبو بۆ ئەو‬ ‫خۆكوژانەی كە بەرامبەر ئیسرائیلییەكان‪ ،‬بە‬ ‫سەرباز و سیڤیلەوە‪ ،‬خۆی دەتەقاندوە بە ئامانجی‬ ‫زیانی گیانی و مادی لە دوژمن‪ .‬ئەم ناوە نوێیە‬ ‫دواتر لە گروپە تیرۆریستیەكانی وێنەی قاعیدە و‬

‫ێ واڵتدا(توركیا و سوریا و عێراق)نزیكی‬ ‫قواڵیی س ‌‬ ‫ساڵێكە روبەڕوی یەكتر بونەتەوە و بەرامبەر یەكتر‬ ‫لە جەنگێكی سەختدان‪ .‬هەریەك لەو دو مۆدێل‬ ‫جەنگاوەرە سیما و ئەخالقیات و ئایدۆلۆجیای‬ ‫رۆشنبوەتەوە و جیاوازن‪ .‬واتە بەتەواوی ناسنامە‬ ‫و فەلسەفە و بونیان دژیەك و ناكۆكە‪ .‬بەهەمان‬

‫یەکسانکردنی ئیسالم بە داعش‬ ‫ئاستەنگی بەردەم ریفۆرمی ئیسالمییە‬ ‫‪5‬‬

‫خەسرەو مەحمود‬

‫ژنە داعش‪ :‬حەیات بومەدیەن‬ ‫ژنەپێشمەرگە و ژنەداعش‬ ‫شێوە دو كائینی هاوكوف و خاوەن بازوی وەهان‬ ‫یەكێك لــەو الیەنانەی رۆڵــی هەبوە لە بە‬ ‫كە دەبێت وەكو دو هێزی هاوسەنگ و بەرامبەر‬ ‫یەكتر حسێبیان بۆ بكرێت‪ .‬هەر لەبەر ئەمەش جیهانیبونی مۆدێلی پێشمەرگە و داعشدا بونی‬ ‫ئەم دو مۆدێلە جەنگاوەرە بونەتە دو ماركەی ژن و رەگەزی مێینەیە لەنێو ئەو كاراكتەرەدا‪.‬‬ ‫نوێ لە ئاستی هەرێمی و جیهانیشدا و بەهێنانی بونی ژن لەنێو پێشمەرگەدا وەكو دیاردە مێژوی‬ ‫ناویان سیما و ناسنامە و ئایدۆلۆجیایان وەكو رەنگە بگەڕێتەوە بۆ «كۆمەڵە» لە رۆژهەاڵتی‬ ‫دو جەنگاوەری جیاواز وێنادەكرێت‪ .‬لێرەدا كوردستان‪ .‬بەاڵم ئەم دیاردەیە لەنێو پەكەكەدا‬ ‫هەوڵدەدەین بە كورتی هەندێ‌ الیەنی سیما و بناغەیەك و هەبویەكی واقیعیانەی تەواوی خۆی‬ ‫وەرگرت و الی پەیەدە لە رۆژئاوا لەم جەنگانەی‬ ‫ئەخالقیات و ئایدۆلۆجیایان ئاماژەپێبكەین‪.‬‬

‫سیمای پێشمەرگە و سیمای داعش‪:‬‬ ‫ئەگەر لە ئــااڵوە دەستپێبكەین‪ ،‬ئااڵی كورد‬ ‫ئااڵیەكی فرەرەنگ و هەتاوێكی تێدایە‪ .‬كە بە‬ ‫بینینی و لێكدانەوەی سەرەتایی ئاماژەیە بە‬ ‫رەنگە جیاوازەكانی سروشت و بەردەوامیدان‬ ‫بە ژیان و ژیاندۆستی‪ ،‬بەاڵم ئااڵی داعش تەنها‬ ‫یەك رەنگە‪ ،‬رەنگێكی نەخوازراو‪ ،‬بەپێی زۆربەی‬ ‫كلتوری مرۆڤایەتی رەنگی مەرگ و شین و نامۆیی‬ ‫و دڵتەنگییە‪ .‬ئەمە جگە لــەوەی كە نوسینی‬ ‫شەهادە و دەربرینی ئاینی كە لەوێدا ئاماژەیە بە‬ ‫تاكڕەوی و سڕینەوەی جیاوازییەكان و فرەیی و‬ ‫سەپاندنی تاكە یەك ئاین و یەك بۆچون و یەك‬ ‫ئایدۆلۆجیا‪.‬‬ ‫لە جلوبەرگی داعشدا زۆرێكیان جگە لەوەی‬ ‫جلێكی رەشــیــان لــەبــەر دەكـــرد‪ ،‬زۆرجــاریــش‬ ‫ماسكێكیان دەپۆشی‪ ،‬ئەمە جگە لە بەكارهێنانی‬ ‫جلی شێوازی ئەفغانی و پاكستانی و چیچانی‪.‬‬ ‫جلی كوردیش كە جلی پێشمەرگەیە زۆربــەی‬ ‫جلێكی سوپایی فەرمیە‪ ،‬یاخودا جلێكی كلتورییە‬ ‫كە كورد پێیناسراوە‪ .‬لە سیما و دەموچاویشدا‬ ‫زۆرینەی جەنگاوەری داعش قژێكی درێژ و ریشێكی‬ ‫بـــەردراوە و پەرشوباڵو لەشێوەی جەنگاوەرە‬ ‫مێژوییەكانی سەردەمی فتوحات‪ ،‬وەكو ئەوەی‬ ‫ئەمانە درێــژكــراوەی ئەو مێژوەن و هێشتا لە‬ ‫هەناوی ئەوێدا دەژین‪ .‬وەكو سەلماندنی ئەوەش‬ ‫زۆرجــار بە شمشێر و تەور و چەقۆی درێژەوە‬ ‫وێنەكانی خۆیان بە ئەنقەس باڵودەكەنەوە‪.‬‬

‫دوایدا‪ ،‬بەتایبەت لە كۆبانی بەرامبەر بە هێرشەكانی‬ ‫داعش بەرجەستەبو‪ .‬ئەم دیاردەیە سەرنجی هەمو‬ ‫جیهانی بۆ الی خۆی راكێشا و رەنگە بتوانرێت‬ ‫بگوترێت هۆكارێك بوبێت لە هۆكارەكان كە‬ ‫كاریگەری هەبو لە دەستخستنی یارمەتی رۆژئاوا‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئەمەریكا‪ ،‬كە بە فرۆكە و دبلۆماسیەت‬ ‫و تەنانەت بە پەرەشوت یارمەتی سەربازی و‬ ‫لۆجستی بنێرێت بۆ كۆبانێ‌‪ .‬ژنە پێشمەرگەی‬ ‫كورد كە خۆی لە كۆبانی بەرجەستەكرد بویە ژنە‬ ‫جەنگاوەری بەرگری و ئازادی و بەرخودان‪.‬‬ ‫ئەمە لەبەرامبەردا لەنێو داعشدا ژنە جەنگاوەر‬ ‫بە نیقابەوە دەردەكــەوێــت كە راهێنان دەكات‬ ‫و چــەك بەكاردێنێ‌‪ .‬بــەاڵم دیارترین سیما و‬ ‫تایبەتمەندیی ژنە داعش لە بوارێكی دیكەدا خۆی‬ ‫دەبینێتەوە كە بەكارهێنی سێكسییەتی بەناوی‬ ‫(جیهادی نیكاح)‪ .‬كە ئەم سیما و شەرعییەت‬ ‫پێدانە داهێنانی گروپی داعشە و ئەم گروپە‬ ‫توانیویەتی بیكاتە دیاردەیەك كە ژنی جەنگاوەری‬ ‫ئەو گروپەی پێبناسرێتەوە‪ .‬واتە ژنە پێشمەرگە‬ ‫سیمای بەوجۆرەیە كە واز لە خولیا و حەزەكانی‬ ‫دێنێت و دەجەنگێت لەپێناو ماف و ئازادی خاك‬ ‫و نەتەوە و كۆمەڵەكەیدا‪ ،‬بەاڵم ژنە داعش واز‬ ‫لە هەمو ماف و ئازادییەكانی دێنێت و نیقابێك‬ ‫دەپۆشێت و خۆی دەكاتە كەرەستەیەكی سێكسی‬ ‫بۆ ئەو جەنگاوەرانەی لەپێناوی خودادا دەجەنگن‪.‬‬ ‫لە وتــاری داهاتوشدا ئاماژە بە جیاوازیی‬ ‫هەریەك لە ئەخالقیات و ئایدۆلۆجیای پێشمەرگە‬ ‫و داعش دەكەین‪.‬‬

‫دەبێت دەسکاری بیروباوەڕی موسڵمان بکرێت‬ ‫و عەقیدەی ئیسالم تاووتوێ بکرێت‬ ‫ئازاد قەزاز‬ ‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )233‬دوشةممة ‪2015/1/26‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫داعش(ده‌وڵه‌تی ئیسالمی) ده‌مێنێت و فراوان‬ ‫به‌همه‌ن تاهیر نه‌ریمان‬ ‫ئـــه‌بـــو مـــه‌ســـعـــه‌ب زه‌رقــــــــاوی‪،‬‬ ‫به‌زیندانیکراوی‪ ،‬پێنج ساڵی ل ‌ه زیندانی‬ ‫(سواقة) ی ئوردن به‌سه‌ر برد‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ل ‌ه پای ئه‌وه‌ی ک ‌ه په‌یوه‌ندیی ب ‌ه ڕێکخراوی‬ ‫(بیعة االمام)ه‌و‌ه هه‌بوو‪ ،‬ئه‌م ڕێکخراو‌ه‬ ‫عاسم محه‌مه‌د تاهیر ئه‌لبه‌رقاوی( ئه‌بو‬ ‫محه‌مه‌د مه‌قدسی) ل ‌ه ساڵی ‪ 1992‬ل ‌ه‬ ‫ئــوردن دروستی کــرد‪ .‬دواتــر به‌ربوو‪،‬‬ ‫ڕویکرد‌ه ئه‌فگانستان‪ ،‬چوو‌ه هه‌رێمی‬ ‫قه‌نده‌هار‪ ،‬له‌گه‌ڵ خۆیدا ئه‌ستۆپاکییه‌کی‬ ‫ئه‌بو قه‌تاده‌ی فه‌له‌ستینی( ک ‌ه ئه‌وسا‬ ‫ل ‌ه له‌نده‌ن داده‌نیشت) پێبو تا باوه‌ڕی‬ ‫پێ بکه‌ن‪ .‬له‌وێ له‌گه‌ڵ سه‌رکرده‌کانی‬ ‫قاعید‌ه به‌رده‌وام بوو‪ ،‬توانی له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫ڕوخسه‌ت ل ‌ه سه‌رانی قاعید‌ه وه‌ربگرێت‬ ‫و دووســه‌د ه ـه‌زار دۆالر وه‌ربگرێت تا‬ ‫سه‌ربازگه‌یه‌کی جیهادیی به‌ناوی (جند‬ ‫الشام) دروستبکات‪ ،‬دوای چه‌ند مانگێک‬ ‫ناوه‌که‌ی گۆڕی بۆ (کۆمه‌ڵه‌ی ته‌وحید‬ ‫و جیهاد)‪.‬‬ ‫ئه‌م ڕێکخراو‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ 1999‬هه‌وڵی‬ ‫ته‌قاندنه‌وه‌ی ئوتێل (ڕادیــســۆن)یــان‬ ‫له‌ عمانی پایته‌ختی ئــوردن دا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫سه‌رکه‌وتو نه‌بوو( به‌اڵم توانی ل ‌ه نۆی‬ ‫نۆڤه‌مبه‌ری ‪ 2005‬ئه‌م خه‌ونه‌ی بهێنێته‌دی‬ ‫و کارێکی خۆکوژیان ل ‌ه پرسگه‌که‌یدا‬ ‫ئه‌نجامدا‪ ،‬بــڕوان ـه‌‪ (:‬تفجیرات‪-‬عمان‬ ‫‪http://ar.wikipedia.org/‬‬ ‫‪ ،)) -2005_/wiki‬ئیتر له‌و کــاره‌و‌ه‬ ‫زیــاتــر نــاســران و نــاویــان ک ـه‌وت ـ ‌ه ناو‬ ‫ده‌زگاکانی ڕاگه‌یاندنه‌وه‌‪ .‬دوای ‪11‬ی‬ ‫سێپته‌مبه‌ر ل ‌ه ڕیزی ڕێکخراوی قاعید‌ه‬ ‫و تالیبان ل ‌ه ئه‌فگانستان‪ ،‬گروپه‌که‌ی‬ ‫زه‌رقاوی (ته‌وحید و جیهاد) شه‌ڕی دژی‬ ‫ئه‌مریکایان ده‌کرد‪ ،‬به‌اڵم توشی شکستی‬ ‫گــه‌ور‌ه هاتن و ب ‌ه یارمه‌تی حزبکه‌ی‬ ‫قه‌لبه‌دین حیکمه‌ت یار( حزبی ئیسالمی)‬ ‫بۆ چه‌ند مانگێک ل ‌ه ئێران جێگیر ده‌بن‪،‬‬ ‫پاش ماوه‌یه‌کی که‌م ل ‌ه کۆتایی ساڵی‬ ‫‪ 2001‬ب ‌ه یارمه‌تیی گروپی(ئه‌نسار و‬ ‫لئیسالم)ی کرێکار؛ ده‌چن ‌ه چیاکانی‬ ‫هه‌ورامان‪ (‌ .‬له‌بنه‌ڕه‌تدا ئه‌نسار و لئیسالم‬ ‫ل ‌ه بزوتنه‌وه‌ی ئیسالمییه‌و‌ه داکه‌وتن و‬ ‫گروپه‌که‌ی مه‌ال کرێکار(نه‌جمه‌دین فه‌ره‌ج‬ ‫ئه‌حمه‌د) ک ‌ه باڵێکی نــاو بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫ئیسالمی بوون و ناویان له‌خۆیان نابوو(‬ ‫ی‬ ‫ئیساڵح) له‌گه‌ڵ گروپی(جند االسالم) ‌‬ ‫(ئه‌بو عه‌بدواڵی شافعی) ل ‌ه ‪ 10‬ی ‪12‬ی‬ ‫‪ 2001‬یه‌کیان گرتوو‪ ،‬ل ‌ه (بیاره‌) ئه‌نسار‬ ‫و لئیسالمیان ڕاگه‌یاند)‪ (.‬بڕوانه‌‪ :‬الحلقة‬ ‫المفقودة بین بن الدن و صدام حسین‪،‬‬ ‫بقلم ابو سید قطب فاتح کریکار‪ ،‬الطبعة‬ ‫االولــی‪ ،2004 -‬الــدار االندلسیة‪ -‬لندن‪،‬‬ ‫ص‪.)245‬‬ ‫کاتێک‌ سوپای ئه‌مریکا ل ‌ه دیسه‌مبه‌ری‬ ‫‪ 2003‬هات ‌ه ئێراق‪ ،‬زه‌رقاوی له‌ (بیاره‌)‬ ‫بنکه‌ی کۆمه‌ڵه‌که‌ی ڕێکخستبوو‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ئه‌مریکاوه‌بنکه‌کانیان بۆردمان کرا‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫یه‌که‌م لێدان و چه‌خماخه‌ی نێوانیان بوو‬ ‫له‌ ئێراقدا‪.‬‬ ‫هه‌ر ل ‌ه ئۆگستۆسی ‪ ،2003‬کۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫(جیهاد و ته‌وحید) سێ هێرشی ل ‌ه‬ ‫ئێراق ئه‌نجامدا‪ ،‬ل ‌ه ‪ 7‬ی مانگ له‌به‌رده‌م‬ ‫سه‌فاره‌تی ئوردن ل ‌ه به‌غداد سه‌یاره‌یه‌کی‬ ‫بۆمبڕێژکراویان ته‌قانده‌وه‌‪ 17 ،‬که‌سی‬ ‫کــرد‌ه قــوربــانــی‪ ،‬ه ـه‌روه‌هــا لـ ‌ه ‪ 19‬ی‬ ‫مانگدا خۆکوژێکیان له‌ناو سه‌یاره‌یه‌کی‬ ‫بۆمبڕێژکراودا له‌به‌رده‌م ناوه‌ندی نێرده‌ی‬ ‫نه‌ته‌و‌ه یه‌کگرتوه‌کان ل ‌ه به‌غدا خۆی‬ ‫ته‌قانده‌و‌ه و ‪ 22‬که‌سی کرد‌ه قوربانی‪،‬‬ ‫له‌ناویشیاندا نێردراوی تایبه‌تیی نه‌ته‌و‌ه‬ ‫یه‌کگرتوه‌کانی تێدا بــوو‪ .‬هه‌ر ل ‌ه ‪29‬‬

‫ی مانگدا مزگه‌وتی (ئیمام عه‌لی) ل ‌ه‬ ‫نه‌جه‌فیان کــرد‌ه ئامانج و خۆکوژێک‬ ‫بـ ‌ه س ـه‌یــاره‌ی ـه‌ک ـه‌و‌ه خــۆی کــرد به‌ناو‬ ‫مزگه‌وته‌که‌دا و خۆی ته‌قانده‌و‌ه و ‪95‬‬ ‫که‌س بون ‌ه قوربانی‪ ،‬ل ‌ه ناویشیاندا ئایتواڵ‬ ‫محه‌مه‌د باقر حه‌کیم‪ ،‬سه‌رکرده‌ی ڕۆحیی‬ ‫(مه‌جلیسی ئه‌عال) هه‌بوو‪.‬‬ ‫ئه‌م کردانه‌ی گروپه‌که‌ی زه‌رقــاوی‌‪،‬‬ ‫جگه‌ ل ‌ه ئه‌مریکاو ئـــوردن( دوژمنی‬ ‫کۆنی زه‌رقــاوی)‪ ،‬نه‌ته‌و‌ه یه‌کگرتوه‌کان‬ ‫و شیعه‌ی کرد‌ه ئامانج‪ .‬لێدان ل ‌ه شیع ‌ه‬ ‫پالنێکی وردی ئ ـه‌م ڕێــکــخــراو‌ه بــوو‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ش بۆ فوکردن ب ‌ه پشکۆی شه‌ڕی‬ ‫تایه‌فی ل ـ ‌ه ئــێــراقــدا‪ ،‬ک ـ ‌ه ڕاسته‌وخۆ‬ ‫ده‌بێت ‌ه هــۆی به‌هێزکردنی ئـــه‌وان و‬ ‫وز‌ه به‌خشین ب ‌ه گروپ ‌ه جیهادییه‌کان‪.‬‬ ‫ه ـه‌ر واش بــوو‪ ،‬تا ملمالنێی تایه‌فی‬ ‫زیادبکات‪ ،‬ئه‌وان له‌ڕوی جه‌ماوه‌رییه‌و‌ه‬ ‫به‌هێزده‌بن و ئه‌و ناوچه‌یه‌ی داگیری‬ ‫ده‌که‌ن وه‌ک موگناتیس ورد‌ه موجاهید‬ ‫له‌خۆی کۆده‌کاته‌وه‌‪ .‬پێچه‌وانه‌که‌شی‬ ‫ڕاســت ـه‌‪ ،‬تــا جیهادیی ‌ه سوننه‌کان و‬ ‫ملمالنێی مه‌زهه‌بیی زیادبکات‪ ،‬میلیشیا‬ ‫شیعه‌کانیش زیادده‌که‌ن‪ ،‬وات ‌ه دوژمن ‌ه‬ ‫مه‌زهه‌بییه‌کان له‌سه‌ر شوێوه‌ی خۆیان‪،‬‬ ‫دوژمن ‌ه مه‌زهه‌بیه‌کانی خۆیان دروست‬ ‫ده‌که‌نه‌و‌ه و ژیانیش به‌یه‌کتری ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫بێگومان مه‌رگیشیان هه‌ر به‌یه‌که‌وه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫زه‌رقاوی؛ هه‌ر پێش ئه‌وه‌ی ل ‌ه ‪7‬ی‬ ‫یونۆی ‪ 2006‬بکوژرێت‪ ،‬ل ‌ه دوایین کاسێتیدا‬ ‫به‌رانبه‌ر شیع ‌ه وتــی‪‌(:‬س ـه‌رک ـه‌وتــن و‬ ‫هه‌ژمون بۆ موسڵمانان به‌سه‌ر شه‌ڕکه‌ر‌ه‬

‫ئوسامە بن الدن‬ ‫جیهاد له‌ بیالدی ڕافیده‌ین)‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا په‌یوه‌ندیی زه‌رقاوی و‬ ‫قاعید‌ه کێشاوی بوو‪ ،‬سه‌رانی قاعید‌ه ل ‌ه‬ ‫ئه‌فگانستان و پاکستان‪ ،‬به‌ئامانجگرتنی‬ ‫که‌سانی مه‌ده‌نی شیعه‌یان ال په‌سه‌ند‬ ‫نــه‌بــوو‪ ،‬چونک ‌ه ل ـ ‌ه شکستیاندا ل ‌ه‬ ‫ئه‌فگانستان‪ ،‬ئێران بوو‌ه فریادڕه‌سیان و‬ ‫ته‌نانه‌ت ژماره‌یک ل ‌ه ژه‌ن و منداڵه‌کانی‬ ‫بن الدن ئه‌و واڵت ‌ه په‌نای دان و له‌خۆی‬ ‫گــرتــن‪ .‬زه‌رقـــاوی هـه‌مــوو کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫ب ‌ه فاسد ده‌زانی و پێی وا بوو ده‌بێت‬ ‫پاکتاوبکرێن‪ ،‬سه‌رانی قاعید‌ه سیستمی‬ ‫فه‌رمانڕه‌واییان ال هه‌ڵگه‌ڕاو‌ه بوو‪ ،‬نه‌ک‬ ‫خه‌ڵکی سڤیل‪ ،‬بۆی ‌ه پێیان وا بوو ب ‌ه‬ ‫کوشتنی خه‌ڵکی سڤیل‌‪ ،‬سومعه‌ی جیهاد‬

‫ئەبو موسعەب زەرقاوی‬ ‫لـه‌گـه‌ڵ ‪ 5‬ڕێــکــخــراوی تــر تێکه‌ڵبون‪،‬‬ ‫ئه‌وانیش( جیش الطائفة املنصورة‪،‬‬ ‫سرایا الجهاد االسالمی‪ ،‬سرایا الغرباء‪،‬‬ ‫سرایا انصار التوحید‪ ،‬کتائب االهوال)‬ ‫بوون‪ .‬هه‌مویان مه‌جلیسێکیان پێکهێنا‬ ‫به‌ناوی ( مجلس شوری المجاهدین)‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش هه‌وڵێک بوو بۆ یه‌کخستنی کاری‬ ‫جیهادیی له‌ ئێراقدا‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪ 7‬ی یۆنۆی ‪ 2006‬ل ‌ه باقوبه‌‪،‬‬ ‫زه‌رقاوی و ڕاوێژکار‌ه ڕۆحییه‌که‌ی (شێخ‬ ‫عه‌بدولڕه‌حمان) کوژران‪ ،‬دوای ‪ 5‬ڕۆژ ئه‌بو‬ ‫حه‌مزه‌ی موهاجر( ئه‌بو ئه‌یوبی میسری)‬ ‫جێی گرته‌وه‌‪ ،‬دوای ‪ 4‬مانگ مه‌جلسی‬ ‫شــواری موجاهدین (ده‌وڵه‌تی ئێراقی‬ ‫ئیسالمی)یان ڕاگه‌یاند‪ ،‬ئه‌بو حه‌مزه‌ی‬

‫‪ )200‬هـه‌زار دۆالری ئه‌مریکی سااڵنه‌ی‬ ‫به‌ده‌ستده‌هێنا‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌ ب ‌ه قاچاغبردنی‬ ‫نه‌وت و سه‌ران ‌ه و فرۆشتنه‌وه‌ی دیله‌وه‬ ‫ســه‌رچــاوه‌ی ده‌گـــرت‌‪ .‬ئــه‌م ده‌وڵ ـه‌ت ـ ‌ه‬ ‫پێی وابـــوو ل ـه‌نــاوچ ـ ‌ه سوننه‌نشین ‌ه‬ ‫عه‌ره‌بییه‌که‌یدا زۆرین ‌ه پشتگیریی ده‌کات‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه جوگرافیایه‌کی زۆری کۆنترۆڵکرد‪،‬‬ ‫دواتــر ده‌رکــه‌وت ئه‌م ‌ه زێده‌ڕۆیی بوو‪،‬‬ ‫‌وه‬ ‫چونک ‌ه به‌هۆی ئایدیۆلۆژیا تونده‌که‌ییه ‌‌‬ ‫نه‌یتوانی ببێت ‌ه هێزێکی جه‌ماوه‌ری‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تای ‪ 2007‬هێزه‌کانی (سه‌حوه‌)‬ ‫ل ‌ه سوننه‌ی عــه‌ره‌ب و ب ‌ه پشتگیریی‬ ‫ئه‌مریکا و حکومه‌تی ئێراقی دروستکران‪،‬‬ ‫تا کۆتایی ‪ 2008‬بـه‌تـه‌واوی ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئیسالمیی ئێراق الوازکــرا‪ .‬به‌اڵم ئه‌م ‌ه‬

‫عه‌ره‌به خلیجییه‌‌کان ل ‌ه دوای کوژرانی ئوسامه‌ی بن الدن له ملمالنێیه‌کی‬ ‫تونددان له‌گه‌ڵ ئه‌یمه‌ن زه‌واهیری بۆ گرتنه‌ده‌ستی زه‌عامه‌تی قاعیده‬ ‫و سه‌ندنه‌وه‌ی له‌ میسرییه‌کان‪ ،‬چونکه‌ ل ‌ه سه‌له‌فییه‌تی خلیجیدا ئه‌و ‌ه‬ ‫یه‌کالیی بۆته‌و ‌ه که‌ ده‌بێت خه‌لیفه‌ له‌وان بێت‌‬ ‫کافره‌کانی وه‌ک یه‌هود و ن ـه‌ســارادا‬ ‫نابێت‪ ،‬تا به‌کرێگیراوه‌کانیان‪ ،‬له‌پێش‬ ‫هه‌مویانه‌وه‌(ڕه‌وافز) له‌ناو نه‌برێن)‪.‬‬ ‫ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪ 2004‬بۆ ‪،2006‬‬ ‫کار‌ه تیرۆرستییه‌کانی کۆمه‌ڵی جیهاد‬ ‫و ته‌وحید گه‌یشتبوو‌ه لوتکه‌‪ ،‬چه‌ندین‬ ‫بیانیان فــڕانــد و س ـه‌ریــان پ ـه‌ڕانــدن‪،‬‬ ‫له‌ناویاندا بزنسمانی ئه‌مریکی( نیکۆالس‬ ‫بــیــرگ) لـ ‌ه ساڵی ‪ .2004‬ئ ـه‌م کاران ‌ه‬ ‫وایــان کرد ئه‌م گروپ ‌ه به‌هێزتر ببن و‬ ‫چه‌ندین گروپی ته‌کفیری تر‪ ،‬په‌یوه‌ندیی‬ ‫پــێــوه‌کــردن‪ .‬ل ـ ‌ه سێپته‌مبه‌ری ‪2004‬‬ ‫زه‌رقاوی به‌شێوه‌یه‌کی فه‌رمی به‌یعه‌تی دا‬ ‫ب ‌ه ئوسامه‌ی بن الدن‪ ،‬له‌و ساته‌و‌ه ناوی‬ ‫ته‌وحید و جیهاد گۆردرا بۆ (ڕێکخراوی‬ ‫قاعید‌ه ل ‌ه ئێراق‪ ،‬یان ڕێکخراوی قاعیده‌ی‬

‫له‌که‌دار ده‌بێت‪ .‬هه‌ر یه‌ک ل ‌ه ئه‌یمه‌ن موهاجر( ئه‌بو ئه‌یوبی میسری) به‌یعه‌تی‬ ‫زه‌واهــری و جه‌مال ئیبراهیم ئه‌شتوی دا بـ ‌ه حه‌مید داود خه‌لیل ئـه‌لــزاوی‬ ‫میسراتی( عه‌تیی ‌ه الل ‌ه اللیبی) چه‌ندین (ئه‌بو عومه‌ری به‌غدادی)‪ ،‬گوای ‌ه ئه‌و‬ ‫په‌یامیان بۆ زه‌رقاوی له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ت ‌ه قوڕه‌یشییه‌‪ .‬به‌بێ ئه‌وه‌ی ئه‌م ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫نــارد‪ .‬له‌گه‌ڵ ئ ـه‌وه‌ی سه‌رانی قاعید‌ه هه‌واداریی خۆی بۆ قاعید‌ه ڕابگه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫ده‌یــان ویست کــاره‌کــان هێواشتر بن‪ ،‬ئه‌مه‌ش لێکترازانێکی تر بوو له‌نێوان‬ ‫که‌چی ڕێکخراوی قاعیده‌ی فعلی ل ‌ه ئێراق دایک(قاعیده‌) و کوڕ(ده‌وڵه‌تی ئێراقی‬ ‫وه‌حشیانه‌تر ته‌ڕ و وشکیان پێکه‌و‌ه ئیسالمی)دا‪ .‬به‌تێپه‌ڕینی ‪ 2010‬و ‪2011‬‬ ‫ده‌سوتاند(بڕوانه‌‪ :‬تشارس لیستر‪ .‬تحدید شه‌به‌قی نێوانیان زیاتری کرد‪.‬‬ ‫معالم الدولة االسالمیة‪ ،‬مرکز بروکنز‪/‬‬ ‫ئامانج ل ‌ه دروستکردنی ده‌وڵه‌تی‬ ‫الدوحة‪ ،‬دیسمبر‪.)2014/‬‬ ‫ئێراقی ئیسالمی‪ ،‬ورد بوو‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ک‬ ‫زه‌رقاوی توانی سود ل ‌ه ملمالنێی شیع ‌ه ئه‌م هێزه‌ی ل ‌ه گروپێکی یاخییه‌و‌ه کرد‬ ‫و سون ‌ه وه‌ربگرێت و گروپه‌که‌ی وه‌ک ب ‌ه هێزێکی سیاسیی کارا و به‌رپرس ل ‌ه‬ ‫فریادڕه‌سی سونن ‌ه ل ‌ه ئێراقدا بناسێنێت‪ .‬به‌ڕێوه‌بردنی جوگرافیای ژێر ده‌ستیدا‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪ 15‬ی یه‌نایه‌ری ‪ 2006‬ڕێکخراوی ئـه‌م ده‌وڵـه‌تـ ‌ه له‌ کۆتاییه‌کانی ‪2006‬‬ ‫قاعید‌ه ل ‌ه ئێراق ئ ـه‌وه‌ی ڕاگه‌یاند ک ‌ه ڕێژه‌یه‌کی زۆر پاره‌( ل ‌ه نێوان ‪ 70‬بۆ‬

‫به‌رده‌وام نه‌بوو‪ ،‬هه‌ر ب ‌ه ده‌ستپێکردنی‬ ‫کشانه‌وه‌ی ئه‌مریکییه‌کان ل ‌ه ئێراق‬ ‫ل ‌ه یۆنیۆی ‪ 2009‬ه‌و‌ه بۆ ئۆگۆستۆسی‬ ‫‪ ،2010‬هــێــزی س ـه‌حــوه‌کــان ل ـه‌الی ـه‌ن‬ ‫حکومه‌ته‌که‌ی مالکییه‌و‌ه پشتگوێخران و‬ ‫ن ‌ه چه‌کیان پێده‌درا و ن ‌ه موچه‌یان بۆ‬ ‫ده‌ناردن‪ .‬ل ‌ه الیه‌کی تریشه‌و‌ه ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئیسالمیی ئێراق خۆی ڕێکخسته‌و‌ه و‬ ‫ل ‌ه جێی ئه‌وه‌ی قورسایی خۆی بخات ‌ه‬ ‫سه‌ر ئه‌نبار‪ ،‬زۆرب ـه‌ی هێزه‌کانی خۆی‬ ‫گوێزایه‌و‌ه بۆ ناوچه‌کانی موسڵ‪ .‬به‌هۆی‬ ‫دابه‌شبون ‌ه نه‌ته‌وه‌ی و دینییه‌کانی موسڵ‬ ‫و پشتگوێخستنی سه‌حوه‌کان و زیادبونی‬ ‫ملمالنێی سونن ‌ه و شیعه‌وه‌‌‪ ،‬ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئێراقی ئیسالمی ژیانی پێداهاته‌و‌ه و‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ک تا کۆتایی ‪ 2010‬ده‌وڵه‌تی‬

‫تا ملمالنێی تایه‌فی زیادبکات‪ ،‬ئه‌وان له‌ڕوی جه‌ماوه‌رییه‌وه‌ به‌هێزده‌بن‬ ‫و ئه‌و ناوچه‌یه‌ی داگیری ده‌که‌ن وه‌ک موگناتیس‪ ،‬ورد ‌ه موجاهید‬ ‫له‌خۆی کۆده‌کاته‌وه‌‪ .‬پێچه‌وانه‌که‌شی ڕاسته‌‪ ،‬تا جیهادیی ‌ه سوننه‌کان‬ ‫و ملمالنێی مه‌زهه‌بیی زیادبکات‪ ،‬میلیشیا شیعه‌کانیش زیادده‌که‌ن‪،‬‬ ‫واته‌ دوژمنه‌ مه‌زهه‌بییه‌کان له‌سه‌ر شێوه‌ی خۆیان‪ ،‬دوژمن ‌ه‬ ‫مه‌زهه‌بیه‌کانی خۆیان دروست ده‌که‌نه‌و ‌ه و ژیانیش به‌یه‌کتری‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬بێگومان مه‌رگیشیان هه‌ر به‌یه‌که‌وه‌یه‬

‫ئیسالمی وای لێهات بۆ ڕاکێشانی گه‌نج ‌ه‬ ‫سوننه‌کان‪ ،‬ده‌یتوانی له‌و موچه‌(‪)300‬‬ ‫دۆالریی ‌ه زیاتر بدات ب ‌ه موجاهیده‌کانی‬ ‫که‌ له‌ڕیزی سه‌حوه‌کاندا وه‌ری ده‌گرت‪‌.‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی ئه‌بو عومه‌ری به‌غدادی‬ ‫ده‌بــێــت ـه‌ ک ـه‌ســی یــه‌کــه‌م و ئه‌میری‬ ‫ده‌وڵه‌تی ئیسالمی‪ ،‬ل ‌ه ڕوی شه‌رعی و‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌و‌ه کاری زیاتر بۆ ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئێراقی ئیسالمی ده‌کرێت و ڕه‌چه‌ڵه‌کی‬ ‫ئ ـه‌م کابرای ‌ه ده‌برێته‌و‌ه بۆ قوڕه‌یش‬ ‫و ل ‌ه ئه‌قڵی ده‌قپه‌رسته‌کاندا‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫یه‌کالبۆته‌وه‌‪ ،‬چونک ‌ه پشتئه‌تور‌ه ب ‌ه‬ ‫حه‌دیسی(األئمة من قريش)‪ .‬ک ‌ه ئه‌بو‬ ‫عومه‌ری به‌غدادی و یارمه‌تیده‌ره‌که‌ی(‬ ‫ئه‌بو ئه‌یوبی میسری) به‌هۆی بۆردومانی‬ ‫ئه‌مریکییه‌کانه‌و‌ه ل ‌ه ‪ 18‬ی ئه‌پرێلی ‪2010‬‬ ‫کـــوژران‪ ،‬ئه‌بو به‌کری بـه‌غــدادی جێی‬ ‫گرته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌میش ل ‌ه حه‌سه‌نی کوڕی‬ ‫عه‌لییه‌و‌ه خۆی ب ‌ه نوتفه‌ی پێغه‌مبه‌ر‬ ‫و قوڕه‌یشی ده‌زانــێــت‪ .‬لێره‌و‌ه بۆمان‬ ‫ده‌رده‌که‌وێت پێش ئه‌بوبه‌کری به‌غدادی‪،‬‬ ‫هه‌ر ل ‌ه البردنی ئه‌بو ئه‌یوبی میسری و‬ ‫دانانی ئه‌بو عومه‌ری به‌غدادییه‌وه‌‪ ،‬کار بۆ‬ ‫ئه‌و‌ه کراو‌ه ڕه‌چه‌ڵه‌کی یه‌که‌م به‌رپرسی‬ ‫ئه‌م ڕێکخراو‌ه به‌ناو ده‌وڵه‌ت ‌ه ببرێته‌و‌ه‬ ‫بۆ قوڕه‌یش و ڕوکنێکی خه‌لیفه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫قوڕه‌یشیبوونه‌‪ ،‬بهێنرێته‌دی‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫به‌ته‌واوه‌تی؛ خۆ ئاماده‌کردن بوو بۆ‬ ‫ڕاگه‌یاندنی خیالفه‌تی ئیسالمی‪.‬‬ ‫خلیجیی ‌ه عه‌ره‌به‌کان ل ‌ه دوای کوژرانی‬ ‫ئوسامه‌ی بن الدن ل ‌ه ‪2‬ی مایۆی ‪،‌2011‬‬ ‫ل ‌ه ملمالنێیه‌کی تونددان له‌گه‌ڵ ئه‌یمه‌ن‬ ‫زه‌واهیری بۆ گرتنه‌ده‌ستی زه‌عامه‌تی‬ ‫قاعیده و سه‌ندنه‌وه‌ی ل ‌ه میسرییه‌کان‪،‬‬ ‫چونکه‌ ل ‌ه سه‌له‌فییه‌تی خلیجیدا ئه‌و‌ه‬ ‫یه‌کالیی بــۆتـه‌و‌ه ک ‌ه ده‌بێت خه‌لیف ‌ه‬ ‫له‌وان بێت‌‪( ،‬عبد الرحمن النعیمی) ک ‌ه‬ ‫سه‌له‌فییه‌کی قه‌ته‌ریی ‌ه و ده‌ستی زۆری‬ ‫هه‌بو‌ه ل ‌ه پاره‌دارکردنی قاعید‌ه و به‌ره‌ی‬ ‫نوسر‌ه و دواتریش داعش‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫مه‌سه‌له‌ی ‌ه وتویه‌تی‪ (:‬چه‌ند میسری ل ‌ه‬ ‫جیهادی جیهانیدا هه‌ن؟ چییان هه‌ی ‌ه تا‬ ‫ئه‌یمه‌ن زه‌واهیری وه‌ک میراتگری تاک‬ ‫و ته‌نهای بن الدن هه‌ڵسوکه‌وت بکات؟‬ ‫ده‌بێت هه‌موان ئه‌و‌ه بزانن خیالفه‌ت بۆ‬ ‫عه‌ره‌ب ‌ه و له‌ناو ئه‌وانیشدا به‌دیاریکراوی‬ ‫بۆ خلیجییه‌کانه‌‪ ،‬بۆ میسری و شامی‬ ‫و مه‌غربییه‌کان نیی ‌ه داوای بکه‌ن)‪.‬‬ ‫بڕوانه‌‪ ( :‬داعش‪ ،‬الکتاب االسود‪ ،‬فادی‬ ‫ولید عاکوم‪ ،‬القاهرة‪ ،‬دار املی للنشر‬ ‫و التوزیع‪ 15 ،‬سبتمبر ‪ ،2014‬ص‪.)18‬‬ ‫دوای ئــه‌وه‌ی زه‌واهــیــری ملی ن ـه‌دا ب ‌ه‬ ‫خلیجییه‌کان‪ ،‬ئـه‌وان هاتن و داعشیان‬ ‫لێجیاکرده‌و‌ه و پڕ پار‌ه و پڕ چه‌کیان‬ ‫کــرد‪ ،‬له‌وێشه‌و‌ه جیهادگه‌راکان ڕویان‬ ‫له‌م ڕێکخراو‌ه ده‌وڵه‌مه‌نه‌د‌ه ب ‌ه ئیمتیاز‬ ‫خلیجیی ‌ه کرد‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌‪ ،‬ده‌بینین ل ‌ه دوای‬ ‫کوژرانی زه‌رقــاوی (ئوردنی) و کاتێک‬ ‫دوای ‪ 5‬ڕۆژ ئه‌بو ئه‌یوبی میسری( ئه‌بو‬ ‫حه‌مزه‌ی موهاجر)‪ ،‬ک ‌ه که‌سێکی میسری‬ ‫بوو و نــاوی ڕاسته‌قینه‌ی خۆی (عبد‬ ‫المنعم عز الدين علي البدوي (‪1968‬م‬ ‫ ‪2010‬م)) بــوو‪ (.‬بــڕوانـه‌‪http:// :‬‬‫‪/ar.wikipedia.org/wiki‬أبـــــو_‬ ‫حمزة_المهاجر) ده‌کرێت ‌ه جێگره‌وه‌ی‪،‬‬ ‫که‌چی دوای ‪ 4‬مانگ مه‌جلسی شواری‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )233‬دوشةممة ‪2015/1/26‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫ده‌بێت‪ ،‬یان ده‌پوکێته‌وه‌و ئاواده‌بێت؟‬ ‫زه‌رقاوی توانی سود ل ‌ه ملمالنێی‬ ‫شیع ‌ه و سون ‌ه وه‌ربگرێت و‬ ‫گروپه‌که‌ی وه‌ک فریادڕه‌سی‬ ‫سوننه‌ ل ‌ه ئێراقدا بناسێنێت‬ ‫ئەبوبەکری بەغدادی‬ ‫موجاهدین دێت و (ده‌وڵـه‌تــی ئێراقی‬ ‫ئیسالمی) ڕاده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬هه‌ر له‌ڕێی‬ ‫ئه‌م شورایه‌و‌ه ئه‌بو حه‌مزه‌ی موهاجر(‬ ‫ئه‌بو ئه‌یوبی میسری) الده‌بات و حه‌مید‬ ‫داود خه‌لیل ئه‌ل زاوی( ئه‌بو عومه‌ری‬ ‫به‌غدادی)‪ ،‬ده‌کرێت ‌ه که‌سی یه‌که‌می ئه‌م‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌‪ ،‬ئیتر لێره‌و‌ه خیالفه‌ت ده‌که‌وێت ‌ه‬ ‫ده‌ست خۆبه‌قوڕه‌یشی زانه‌کان( ئه‌بو‬ ‫عومه‌ر و ئه‌بو به‌کر)‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ده‌کرێت‬ ‫سه‌رکه‌وتن ‌ه مه‌یدانییه‌کانی داعش به‌سه‌ر‬ ‫به‌ره‌ی نوسره‌دا‪ ،‬ب ‌ه سه‌رکه‌وتنی خلیجیی ‌ه‬ ‫جیهادییه‌کان به‌سه‌ر جیهادیی ‌ه میسری و‬ ‫ناخلیجییه‌کاندا وه‌سفبکه‌ین‪.‬‬ ‫کۆتایی ‪ 2009‬چاالکییه‌کانی ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئێراقی ئیسالمی به‌ره‌و بوژاندنه‌و‌ه چوو‪،‬‬ ‫ل ‌ه ‪ 2011‬زۆر زیاتر هه‌ڵکشا‪ ،‬بۆ نمون ‌ه‬ ‫ته‌نها ل ‌ه ڕۆژی ‪15‬ی ئۆگستۆسی ‪ 2011‬ل ‌ه‬ ‫‪ 35‬شوێنی ئێراقدا کرده‌وه‌ی تیرۆرستیان‬ ‫ئه‌نجامداوه‌‪ ،‬ک ‌ه زۆربـه‌یــان ل ‌ه به‌غداد‬ ‫ئه‌نجامدران‪ .‬ئه‌م کرده‌وان ‌ه ته‌نها بۆ زیان‬ ‫گه‌یاندن نه‌بوو ب ‌ه سوپای ئێراقی‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫بۆ داڕوخانی وره‌ی سوپاش بوو‪ .‬وره‌ی‬ ‫چه‌کدارانی ئه‌م گروپ ‌ه به‌شێوه‌یه‌ک ل ‌ه‬ ‫‪ 2012‬به‌رزده‌بێته‌وه‌‪ ،‬بیر له‌وه‌ بکه‌نه‌و‌ه‬ ‫ک ‌ه حه‌مله‌ی (هدم االسوار) ده‌ستپێبکه‌ن‬ ‫بۆ شکاندنی چه‌ندین زیندانیی گه‌وره‌ی‬ ‫ئێراقی‪ ،‬ئه‌وه‌بوو ‪ 8‬هێرشیان ئه‌نجامدا‬ ‫و ل ‌ه زیندانیی (تسفیرات)ی تکریت‬ ‫‪ 47‬س ـه‌رکــرده‌ی ده‌وڵ ـه‌تــی ئیسالمیی‬ ‫ئێراق ڕزگارکران ک ‌ه هه‌مویان فه‌رمانی‬ ‫له‌سێداره‌دانیان بۆ ده‌رچوبوو‪ ،‬دوایین‬ ‫هێرشیشیان بۆ سه‌ر زیندانیی ئه‌بو غرێب‬ ‫بوو ل ‌ه ‪ 12‬ی یۆلیۆی ‪ ،2013‬توانیان ‪500‬‬ ‫زیندانی ڕزگاربکه‌ن‪ ،‬ک ‌ه زۆربه‌یان بون ‌ه‬ ‫وزه‌ بۆ ئه‌م ڕێکخراوه‌‪.‬‬ ‫لــ ‌ه ســااڵنــی ‪ 2012‬بــۆ ‪ 2013‬تا‬ ‫هــێــرشــکــردن ـ ‌ه ســـه‌ر مــوســڵ کــاریــان‬ ‫له‌سه‌ر هه‌ره‌سپێهێنانی وره‌ی سوپاو‬ ‫داموده‌زگاکانی ئاسایشی ئێراق بوو‪،‬‬ ‫ئه‌م هێز‌ه تیرۆستیان ‌ه ستراتیژێکیان‬ ‫په‌یڕه‌وکرد ک ‌ه ناویاننابوو(چنینه‌وه‌ی‬ ‫سه‌ربازه‌کان)‪ ،‬ک ‌ه چاالکییه‌کانیان خۆی‬ ‫ل ‌ه غافڵکوژی و کوشتنی ڕوبـــه‌ڕوو و‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌کردن و ته‌قاندنه‌وه‌ی ماڵیان و‬ ‫هێرشکردن ‌ه سه‌ر خاڵه‌کانی پشکنین و‬ ‫هاوشێوه‌کانیان ده‌بینییه‌وه‌‪ .‬له‌م ماوه‌دا‬ ‫چاالکییه‌کانیان ل ‌ه سه‌دا ‪ 150‬زیادی کرد‪.‬‬ ‫له‌و سێ ساڵه‌ی پێش داگیرکردنی موسڵ‪،‬‬ ‫به‌ته‌واوی که‌شێکی پڕ ترس و بیمی وایان‬ ‫خوڵقاندبوو ک ‌ه ده‌کرێت بڵێین‪ :‬که‌وتنی‬ ‫موسڵ به‌و شێو‌ه دراماتیکییه‌‪ ،‬ڕوداوێکی‬ ‫چاوه‌ڕوانکراو بــوو‪،‬ڕوداوێــک بوو دوای‬ ‫شکاندنی شکۆی سوپای ئێراقی‪ ،‬ئه‌و‬

‫ئەبو خەتتابی کوردی‬ ‫درامایه‌ ڕویدا‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪15‬ی مارسی ‪ 2011‬سوریا شۆڕشی‬ ‫دژی سته‌مکارییه‌کانی به‌عسی ئه‌سه‌دی‬ ‫ده‌ستی پێکرد‪ ،‬هه‌ر زوو ده‌وڵه‌تی ئێراقی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬بیری له‌و‌ه کرده‌و‌ه ک ‌ه ئاژاوه‌ی‬ ‫سه‌ر گۆڕه‌پانی سوریا بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫خۆی به‌کاربهێنێت‪ ،‬ئه‌وه‌بوو ل ‌ه دوای‬ ‫‪ 5‬مانگ به‌سه‌ر شۆڕشدا‪ ،‬ئه‌بوبه‌کری‬ ‫به‌غدادی سه‌رکرده‌ی کرد‌ه سه‌ربازییه‌کانی‬ ‫خۆی له‌ موسڵ( ئه‌بو محه‌مه‌د جوالنی‌)‬ ‫نــارد‌ه سوریا‪ ،‬ل ‌ه ئۆگۆستۆسی ‪2011‬‬ ‫ل ـ ‌ه ح ـه‌س ـه‌ک ـه‌ی ســـه‌روی ڕۆژهــه‌اڵتــی‬ ‫سوریا‪ ،‬ده‌ستی کرد ب ‌ه کۆکردنه‌وه‌ی‬

‫سه‌رکه‌وتنان ‌ه بکات ب ‌ه سه‌رکه‌وتنی‬ ‫ڕێکخراوه‌که‌ی خۆی‪ ،‬بۆی ‌ه ل ‌ه ‪ 9‬ی ئه‌پرێلی‬ ‫‪ 2013‬به‌غدادی ده‌وڵه‌تی ئێراقی ئیسالمی‬ ‫گۆڕی ب ‌ه (الدولة االسالمیة فی العراق و‬ ‫الشام‪ -‬داعش یان ب ‌ه ئینگلیزی(‪.))isil‬‬ ‫ب ـه‌اڵم جوالنی هـه‌ر زوو ئـه‌و بڕیاره‌ی‬ ‫قبوڵنه‌کرد و ئه‌م دوو ڕێکخراو‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ه ـه‌ژمــون‪ ،‬بنه‌مای دینیان بــۆ یه‌کتر‬ ‫ته‌کفیرکردن داتاشی و که‌وتن ‌ه چه‌ندین‬ ‫جه‌نگی مه‌زهه‌بیی دژ به‌ یه‌که‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رکه‌وتنه‌کانی داعــش ل ‌ه ئێراق؛‬ ‫هێزی ل ‌ه سوریاش مسۆگه‌رتر کرد‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫یه‌نایه‌ری ‪ 2014‬ئه‌و بار‌ه نائاسایشه‌ی‬

‫هه‌ڵوێستی خۆی ڕاگه‌یاند و په‌یماننامه‌ی‬ ‫سایکس‪-‬پیکۆی ب ‌ه هه‌ڵوه‌شاو‌ه و فیتی‬ ‫دوژمنانی ئیسالم وه‌سفکرد‪ .‬ئه‌بو به‌کر‬ ‫به‌غدادی ب ‌ه مێزه‌رێکی ڕه‌ش و عه‌بایه‌کی‬ ‫ڕه‌شــه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ‪5‬ی یۆلۆ‪ ،‬وتــاری هه‌ینی‬ ‫وه‌ک خه‌لیفه‌ی موسڵمانان ل ‌ه موسڵ‬ ‫خوێنده‌وه‌‪ ،‬دواتریش ئه‌و سه‌رکێشییه‌ی‬ ‫کــرد و بــه‌غــدادی وتـــاری هه‌ینی ل ‌ه‬ ‫مزگه‌وتێکی موسڵ خوێنده‌و‌ه و خه‌لیف ‌ه‬ ‫ل ‌ه که‌سێکی ته‌مومژاوییه‌و‌ه هات ‌ه ڕۆژرڤ‪.‬‬ ‫ڕاگه‌یاندنی خیالفه‌ت‪ ،‬کرده‌یه‌کی‬ ‫ه ـه‌ڕه‌م ـه‌کــی ل ـه‌خــۆو‌ه ن ـه‌بــوو‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫الی داعش ب ‌ه وردی کاری بۆ کرابوو‪،‬‬

‫ته‌بشیریی ‌ه و سه‌ره‌ڕای بڕوابون به‌وه‌ی‬ ‫ده‌کرێت ب ‌ه نه‌سیحه‌ت بگه‌یه‌نرێت‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫غه‌زه‌واتیش(نه‌ک فتوحات) ڕێگه‌یه‌کی‬ ‫تر و ه ـه‌ر‌ه ڕێگ ‌ه سه‌ره‌کییه‌ک ‌ه بێت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ی دواییشیان ڕێگ ‌ه هه‌ر‌ه باوه‌که‌ی‬ ‫سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر و خه‌الفەتی ڕاشدین‬ ‫و سه‌له‌فی ساڵحه‌‪.‬‬ ‫ڕاگ ـه‌یــانــدنــی خــیــاف ـه‌ت‪ ،‬له‌هه‌مان‬ ‫کاتیشدا‪ ،‬شه‌رعییه‌ت له‌هه‌موو گروپ ‌ه‬ ‫دینی و ئیسالمی و جیهادییه‌کانی تر‬ ‫ده‌سه‌نێته‌و‌ه و ده‌بێت هه‌مویان (به‌یعه‌ت)‬ ‫بده‌ن ب ‌ه (خه‌لیف ‌ه ئه‌بوبه‌کری به‌غدادی)‪،‬‬ ‫ئه‌گینا ب ‌ه لـه‌ڕێــگـه‌ده‌رچــوو حسابیان‬ ‫بــۆ ده‌کــرێــت و شه‌رعییه‌تی بونیان‬ ‫نامێنێت‪ .‬هه‌ر ئه‌مه‌ش بوو داعشییه‌کانی‬ ‫ده‌سکراوه‌کرد بۆ ته‌کفیرکردنی کۆی‬

‫شه‌ڕی قووڵ‪ ،‬ئه‌و شه‌ڕه‌ فکرییه‌یه‌ که‌ ده‌بێت له‌گه‌ڵ ئه‌قڵی‬ ‫ته‌کفیری له‌ناوخۆوه‌ بکرێت‪ ،‬شه‌ڕێکی تیۆلۆژی و ئه‌کادیمی و‬ ‫په‌روه‌ردیی و کلتوری‪ ،‬شه‌ڕێک ک ‌ه وزه‌یه‌کی زۆر و پشویه‌کی‬ ‫قووڵ و که‌سی شاره‌زا‪ ،‬به‌یارمه‌تیی حکومه‌ت و ده‌زگاکان‬ ‫ده‌بێت ده‌ستپێبکه‌ن‬ ‫خان ‌ه جیهادییه‌کانی خۆیان‪ .‬ه ‌هر‌وه‌ها‬ ‫بۆ شێواندنی دۆسییه‌ی سوریا‪ ،‬حزبی‬ ‫به‌عسی سوریا‪ ،‬هه‌موو ئه‌و جیهادییانه‌ی‬ ‫به‌ردا ک ‌ه ل ‌ه زیندانییه‌کانی خۆیدا بوون‪،‬‬ ‫زۆربه‌یان په‌یوه‌ندییان کرد ب ‌ه ( ئه‌بو‬ ‫محه‌مه‌د جوالنی)‌‪ ،‬ئیتر جوالنی توانی‬ ‫هێز‌ه جیهادییه‌کان کۆبکاته‌و‌ه و ل ‌ه ‪ 23‬ی‬ ‫ی (جبهة النصرة)‬ ‫یه‌نایه‌ری ‪ 2012‬به‌ناو ‌‬ ‫خۆیان ڕاگه‌یاند و ئێستا نزیکه‌ی ‪7000‬‬ ‫جیهادیی هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه خــواروی سوریا ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌کانی دیمه‌شق و ده‌رعا ل ‌ه سه‌رویش‬ ‫ل ‌ه ناوچه‌کانی ئه‌دله‌ب و حه‌ڵه‌ب چاالکیی‬ ‫به‌رچاویان هه‌بوو‪ ،‬سه‌رکه‌وتن ‌ه گه‌وره‌کانی‬ ‫گرتنی دوو سه‌ربازگه‌ی گه‌وره‌ی سوریی‬ ‫بوو‪ ،‬ک ‌ه یه‌کیان سه‌ربازگه‌ی(هنانو) ل ‌ه‬ ‫حه‌ڵه‌ب بوو ل ‌ه سێپته‌مبه‌ری ‪ 2012‬و‬ ‫دووه‌میان قاعیده‌ی ئاسمانیی (تفتناز)‬ ‫بوو ل ‌ه ئه‌دله‌ب‪ ،‬ل ‌ه ‪11‬ی دیسه‌مبه‌ری‬ ‫‪( ،2013‬تشارس لیستر‪ .‬تحدید معالم‬ ‫الدولة االسالمیة‪ ،‬مرکز بروکنز‪ /‬الدوحة‪،‬‬ ‫دیسمبر‪.)2014/‬‬ ‫ئه‌بوبه‌کری بـه‌غــدادی هه‌وڵیدا ئه‌م‬

‫ناوچ ‌ه سونن ‌ه نشینه‌کانی ئێراق‪ ،‬باری‬ ‫ڕه‌خساند تا ل ‌ه زۆربه‌ی ئه‌نبار و فه‌لوج ‌ه‬ ‫و چه‌ندین ناوچه‌ی ڕومادیی سه‌رکه‌وتن‬ ‫به‌ده‌ستبهێنێت‪ ،‬ل ‌ه ئه‌نباره‌و‌ه به‌درێژایی‬ ‫سنوری سوریا‪ ،‬داعش ده‌ستی کرایه‌و‌ه‬ ‫بۆ هاتوچۆ ل ‌ه نێوان ئه‌و دوو واڵته‌دا‪،‬‬ ‫ئیتر ل ‌ه ئه‌پرێلی ‪ 2014‬ه‌و‌ه له‌ناوچه‌کانی‬ ‫ده‌یرزور و ڕۆژهه‌اڵتی سوریاو‌ه ل ‌ه حاڵه‌تی‬ ‫به‌رگرییه‌و‌ه چوو‌ه حاڵه‌تی هێرشبردن‪.‬‬ ‫ئــه‌م هــێــز‌ه ب ـ ‌ه ئاسانی هێزه‌کانی و‬ ‫ئامێر‌ه سه‌ربازییه‌کانی به‌پێی پێویست‬ ‫ده‌جواڵند‪ ،‬له‌م بار‌ه نوێیه‌دا‪ ،‬سه‌رکه‌وتنی‬ ‫سه‌رکه‌وتنه‌کان‪ ،‬وات ‌ه گرتنی موسڵ ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن داعشه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ‪ 10‬ی یۆنیۆی ‪2014‬‬ ‫هاته‌دی‪.‬‬ ‫داعــش؛ دوابـــه‌دوای ئه‌م سه‌رکه‌وتن ‌ه‬ ‫چه‌ندین هه‌نگاوی کارگێڕی و دینی‬ ‫گه‌وره‌ی نا‪ ،‬گرنگترینیان ل ‌ه ‪ 29‬ی یۆنیۆ‬ ‫ب ‌ه پێنج زمان‪ ،‬دامه‌زراندنی خیالفه‌تی‬ ‫ڕاگــه‌یــانــد(‪ ،)isis‬ه ـه‌ر ل ـه‌و ڕۆژه‌دا‪،‬‬ ‫دژی په‌یماننامه‌ی سایکس‪-‬پیکۆ‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ڤیدیۆیه‌کی کورت‪ ،‬له‌نێوان سوریا و ئێراق‬

‫ده‌کرێت سه‌رکه‌وتنه‌ مه‌یدانییه‌کانی داعش‬ ‫به‌سه‌ر به‌ره‌ی نوسره‌دا‪ ،‬ب ‌ه سه‌رکه‌وتنی خلیجیی ‌ه‬ ‫جیهادییه‌کان به‌سه‌ر جیهادیی ‌ه میسری و‬ ‫ناخلیجییه‌کاندا وه‌سفبکه‌ین‬

‫ل ‌ه الیـه‌کـه‌و‌ه ئـه‌م خیالفه‌ت ‌ه دروشمی‬ ‫(باقی و یتمدد)ی بۆ خۆی هه‌ڵبژارد‪،‬‬ ‫دروشمی(باقی) وه‌ک ئاماژه‌یه‌ک بۆ‬ ‫درێــژه‌دان به‌و حه‌دیسه‌ی پێغه‌مبه‌ر ک ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر نه‌هجی نبووه‌ت سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ک ده‌قه‌ک ‌ه ده‌ڵێت‪(:‬فقد روى اإلمام‬ ‫أمحد عن النعمان بن بشري رضي اهلل عنه‬ ‫اهلل‪ ،‬ق��ال‪ :‬كنا جلوس ًا يف املسجد فجاء‬ ‫أبو ثعلبة اخلشين فقال‪ :‬يا بشري بن سعد‬ ‫أحتفظ حديث رسول اهلل صلى اهلل عليه‬ ‫وسلم يف األمراء‪ ،‬فقال حذيفة‪ :‬أنا أحفظ‬ ‫خطبته‪ .‬فجلس أبو ثعلبة‪.‬‬ ‫فقال حذيفة‪ :‬قال رسول اهلل صلى اهلل‬ ‫عليه وسلم‪ :‬تكون النبوة فيكم ما شاء‬ ‫اهلل أن تكون‪ ،‬ثم يرفعها اهلل إذا شاء أن‬ ‫يرفعها‪ ،‬ثم تكون خالفة على منهاج النبوة‪،‬‬ ‫فتكون ما شاء اهلل أن تكون‪ ،‬ثم يرفعها اهلل‬ ‫إذا شاء أن يرفعها‪ ،‬ثم تكون مل ًكا ً‬ ‫عاضا‪،‬‬ ‫فيكون ما شاء اهلل أن يكون‪ ،‬ثم يرفعها إذا‬ ‫شاء اهلل أن يرفعها‪ ،‬ثم تكون مل ًكا جربية‬ ‫فتكون ما شاء اهلل أن تكون‪ ،‬ثم يرفعها اهلل‬ ‫إذا شاء أن يرفعها‪ ،‬ثم تكون خالفة على‬ ‫منهاج النبوة‪ ،‬ثم سكت)‪.‬‬ ‫(یتمدد) واتــ ‌ه لـه‌گـه‌ڵ ڕاگه‌یاندنی‬ ‫خیالفه‌تدا؛ ڕاسته‌وخۆ سنوری سایکس‪-‬‬ ‫پیکۆ ده‌بێت الببرێت‪ ،‬وه‌ک ئاماژه‌یه‌ک‬ ‫بۆ ئـه‌وه‌ی خیالفه‌تی ئیسالمی ده‌بێت‬ ‫هه‌موو سنور‌ه سیاسی و نه‌ته‌وییه‌کانی‬ ‫ئــه‌و واڵت ــانــه‌ی زۆربــــه‌ی موسڵمانن‬ ‫بسڕێته‌و‌ه و هیچ ڕێزێک ب ‌ۆ په‌یماننام ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌کان دانـه‌نــێــت‪ ،‬له‌جێی‬ ‫ئ ـه‌و‌ه سیستمی ویالیه‌ت پێڕۆده‌کات‌‪.‬‬ ‫(یتمدد) وات ‌ه دواتریش جیهادی واڵتانی‬ ‫(نائیسالمی) ده‌ستپێده‌کات و فتوحات‬ ‫به‌رده‌وامده‌بێت‪ ،‬چونک ‌ه ئه‌م دین ‌ه دینێکی‬

‫گروپ ‌ه جیهادییه‌کانی تر‪ ،‬دواتریش شه‌ڕ‬ ‫له‌گه‌ڵ کــردن و کوشتنیشیان‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌یعه‌ت به‌ خه‌لیف ‌ه ئه‌بوبه‌کری به‌غدادی‬ ‫نه‌ده‌ن!‬ ‫ڕاگه‌یاندنی خیالفه‌ت کارێکی زیره‌کان ‌ه‬ ‫بوو‪ ،‬داعشی کرد به‌و ئه‌خته‌بوته‌ی ک ‌ه‬ ‫بتوانێت ل ‌ه زۆربه‌ی واڵت ‌ه ئیسالمییه‌کان‬ ‫و ل ‌ه هه‌ر کوێیه‌کی دونیادا؛ جیهادییه‌ک‬ ‫به‌یعه‌ت بدات ب ‌ه خه‌لیف ‌ه و کار و چاالکیی‬ ‫جیهادی و تیرۆرستیی ئه‌نجامبدات‪،‬‬ ‫چونک ‌ه پاش ئه‌وه‌ی ئه‌هلی (حه‌لوعه‌قد)‬ ‫ی داعش به‌یعه‌تیان دا ب ‌ه خه‌لیفه‌‪ ،‬ئیتر‬ ‫له‌سه‌ر تاکبه‌تاکی موسڵمانان واجب‬ ‫ت و ب ‌ه‬ ‫ده‌بێت له‌ژێر سه‌معوتاعه‌یاندا بێ ‌‬ ‫ئاماژه‌یه‌کی خه‌لیف ‌ه ده‌کرێت جیهادییه‌ک‬ ‫کارێکی تیرۆرستی ل ‌ه دورترین شوێنی‬ ‫دونیادا ئه‌نجامبدات‪.‬‬ ‫ئ ـه‌و بــڕیــاران ـه‌ی کـ ‌ه گــروپـه‌ بچوک ‌ه‬ ‫جیهادییه‌کان ده‌یده‌ن ل ‌ه پیشاندانی وه‌ال‬ ‫بۆ داعش‪ ،‬مانای سه‌رکه‌وتن و گه‌شتنی‬ ‫هه‌وڵه‌کانی ئه‌م ڕێکخراوه‌ی ‌ه له‌ناو کۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫جیهادیی ‌ه جیهانییه‌کاندا و هه‌وره‌ها مانای‬ ‫وردیــی بڕیاری ڕاگه‌یاندنی خیالفه‌تی‬ ‫ئیسالمیی ‌ه له‌الیه‌ن داعشه‌و‌ه و هه‌ر وا‬ ‫بڕیارێکی له‌خۆوه‌ نه‌بوو‪.‬‬ ‫داعش ویستویه‌تی له‌ڕوی ئابورییه‌و‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی خــۆی به‌ده‌ستبهێنێت‪،‬‬ ‫تا ئاستێکی باش له‌و ئاسته‌دا چۆت ‌ه‬ ‫پێشه‌وه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم قاعید‌ه نه‌یتوانییه‌و‌ه‬ ‫ئــه‌و سه‌ربه‌خۆیی ‌ه به‌ده‌ستبهێنێت‪.‬‬ ‫داعش ئێستا ڕۆژان ‌ه دوو ملیۆن دۆالری‬ ‫ل ‌ه فرۆشتنی نه‌وت و غاز و کشتوکاڵ‬ ‫و باج و سه‌ران ‌ه و فڕاندنی هاواڵتیان‬ ‫و به‌ردانیان به‌رانبه‌ر پار‌ه و فرۆشتنی‬ ‫پارچ ‌ه توحفه‌ مێژوییه‌کان ل ‌ه بــازاڕی‬

‫ڕه‌ش؛ ده‌ستبکه‌وێت‪.‬‬ ‫نه‌مانی ئاسایش و دروستبونی ئاژاوه‌ی‬ ‫سیاسی ل ‌ه هـه‌ر شوێنێکی دونیا ک ‌ه‬ ‫زۆرینه‌ی موسڵمانی سونن ‌ه بێت‪ ،‬باشترین‬ ‫ژینگه‌ی ‌ه بۆ گه‌شه‌سه‌ندنی قاعید‌ه و‬ ‫هاوشێوه‌کانی‪ ،‬نه‌مانی ئاسایش ل ‌ه ئێراق‬ ‫و سوریادا‪ ،‬چانسی گه‌شه‌سه‌ندنی دا ب ‌ه‬ ‫دروستبونی گروپ ‌ه تیرۆرستییه‌کان تا‬ ‫گه‌شت به‌م قۆناغه‌ی داعش و به‌ره‌ی‬ ‫نوسه‌ره‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئێستادا داعش له‌سه‌نگه‌ری شه‌ڕ‬ ‫ل ـه‌گ ـه‌ڵ کـــورد‪ ،‬ب ـه‌درێــژایــی سنوریان‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌رێمی کوردستاندا؛ تا ده‌گات‬ ‫ب ‌ه ڕۆژئـــاوای کوردستان ل ‌ه شکستی‬ ‫یه‌کله‌دوای یه‌کدای ‌ه و تاک ‌ه سه‌نگه‌ر‌ه‬ ‫ک ‌ه توشی شکستی گ ـه‌ور‌ه بوبێته‌وه‌‪،‬‬ ‫پێده‌چێت ئه‌م هێز‌ه چیرۆکی فراوان بونی‬ ‫کۆتایی هاتبێت‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه په‌ل ‌ه نا‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫به‌هێواشی و له‌سه‌ر خۆ‪ .‬بۆی ‌ه ل ‌ه ئێستادا؛‬ ‫ئه‌و هه‌نگاوانه‌ی گرنگ ‌ه بگیرێنه‌به‌ر بۆ‬ ‫ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌ی داعش‪ ،‬ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫وشــکــکــردنــی ســـه‌رچـــاو‌ه‬ ‫‪ )1‬‬ ‫داراییه‌کانی‪.‬‬ ‫سنوردانان بۆ سه‌رکه‌وتن ‌ه‬ ‫‪ )2‬‬ ‫سه‌ربازییه‌کانی و دواتــر تێکشکاندنی‬ ‫توانا لۆژستی و سه‌ربازییه‌کانی‪ (.‬ل ‌ه‬ ‫سه‌نگه‌ری کوردستانه‌و‌ه ئه‌م ‌ه هاتۆته‌دی‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه سه‌نگه‌ره‌کانی تــره‌وه‌‪ ،‬هێشتا‬ ‫له‌سه‌رکه‌وتنه‌کانی به‌رده‌وامه‌)‪.‬‬ ‫کۆکردنه‌وه‌ی زانیاریی له‌سه‌ر‬ ‫‪ )3‬‬ ‫سه‌رکرد‌ه مه‌یدانییه‌کانی ئه‌م ڕێکخراوه‌‪،‬‬ ‫بۆ ڕێگه‌خۆشکردن بۆ له‌ناوبرنی ئه‌و سه‌ر‌ه‬ ‫گه‌ورانه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه شه‌ڕی مار ناوده‌برێت‪،‬‬ ‫شه‌ڕی ماریش وات ‌ه لێدان له‌سه‌ر نه‌ک ل ‌ه‬ ‫کلک‪.‬‬ ‫داعـــش تــوانــای ـه‌کــی باشی‬ ‫‪ )4‬‬ ‫هه‌ی ‌ه لـ ‌ه به‌کارهێنانی نێت و تــۆڕ‌ه‬ ‫کــۆمـه‌اڵیـه‌تــیــیـه‌کــانــدا‪ ،‬بـه‌تــایــبـه‌ت بۆ‬ ‫ڕاکێشانی سه‌رنجی گه‌نج ‌ه جیهادییه‌کان و‬ ‫دروستکردنی په‌یوه‌ندیی پێوه‌یانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫کرده‌یه‌ش ناوده‌نرێت (به‌موجیهادکردنی‬ ‫ئه‌لیکترۆنی)‪ .‬ئــاگــاداربــون لـ ‌ه تــۆڕ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کانی داعش له‌م ڕێگه‌یه‌و‌ه و‬ ‫شکستپێهێنانی‪.‬‬ ‫دروســتــکــردنــی ئاسایش بۆ‬ ‫‪ )5‬‬ ‫هاواڵتیان و نه‌هێشتنی له‌ده‌ستده‌رچونی‬ ‫ئاسایش‪.‬‬ ‫داعــش یه‌کێک ل ‌ه ڕێگاکانی‬ ‫‪)6‬‬ ‫ی پشتبه‌ستن ‌ه‬ ‫گه‌نج ‌ه جیهادییه‌کان‌؛ ڕێگا ‌‬ ‫ب ‌ه خان ‌ه نوستوه‌کانی ناو هه‌ر واڵتێک‪،‬‬ ‫وات ‌ه هه‌ر واڵته‌و و هه‌ر ناوچه‌و له‌که‌سانی‬ ‫ئه‌و واڵتـ ‌ه خانه‌ی دانــاوه‌و یه‌کێک ل ‌ه‬ ‫کاره‌کانیان ناردنی جیهادییه‌کان ‌ه بۆ ناو‬ ‫داعش‪ ،‬بۆی ‌ه حکومه‌تی هه‌رێم ده‌بێت ورد‬ ‫کار بۆ له‌ناوبردنی ئه‌م خان ‌ه نوستوان ‌ه‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ شه‌ڕ‌ه خێراکه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ داعش‪،‬‬ ‫شه‌ڕی قووڵ‪ ،‬ئه‌و شه‌ڕ‌ه فکرییه‌ی ‌ه ک ‌ه‬ ‫ده‌بێت له‌گه‌ڵ ئه‌قڵی ته‌کفیری له‌ناوخۆو‌ه‬ ‫بکرێت‪ ،‬شه‌ڕێکی تیۆلۆژی و ئه‌کادیمی‬ ‫و پـه‌روه‌ردیــی و کلتوری‪ ،‬شه‌ڕێک ک ‌ه‬ ‫وزه‌یه‌کی زۆر و پشویه‌کی قووڵ و که‌سی‬ ‫شاره‌زا‪ ،‬به‌یارمه‌تیی حکومه‌ت و ده‌زگاکان‬ ‫ده‌بێت ده‌ستپێبکه‌ن‪ ،‬شه‌ڕێک ک ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫پڕۆژه‌کانمان بۆی حازره‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌قڵێک‬ ‫له‌ناو ده‌سه‌اڵتی کوردیدا هه‌یه‌ گوێمان‬ ‫بۆ بگرێت؟ ئه‌مه‌ش کاره‌ساته‌که‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬وما على الرسول‬ ‫إال البالغ المبين‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )233‬دوشةممة ‪2015/1/26‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫کۆمه‌ڵناسی و پێناسه‌ی ئایین‬ ‫خالید عه‌لیزاده‬ ‫سه‌ره‌تا‬ ‫ئایین وه‌کــوو دیارده‌یه‌کی ئاڵۆز و‬ ‫فــره‌الیـه‌ن به درێــژایــی مێژوو جێگه‌ی‬ ‫تێڕامان و سه‌رسووڕمانی مرۆڤ بووه و‬ ‫کاریگه‌ریی ئێجگار زۆری له‌سه‌ر چۆنیه‌تی‬ ‫روانینی مرۆڤ بۆ‌جیهان و مێژوو و ئینسان‬ ‫و به‌گشتی سـه‌بــاره‌ت به ده‌وروبـــه‌ری‬ ‫دانــاوه‪ ،‬و تا ئه‌مڕۆش ئه‌م ره‌وته هه‌ر‬ ‫بــه‌رده‌وامــه‪ .‬ره‌نگه ب ـێ‌وه‌اڵم‌مــان ـه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ندێ له پرسیاره سه‌ره‌کییه‌کانی مرۆڤ‬ ‫له به‌رده‌وامی و مانه‌وه‌ی پرسی ئایین‬ ‫تا ب ‌ه ئه‌مڕۆش کاریگه‌ریی هه‌بووه‪ ،‬هه‌ر‬ ‫بۆیه مرۆڤ به شێوه‌ی جۆراوجۆر و له‬ ‫روانگه‌ی جــیــاوازه‌وه خوێندنه‌وه‌ی بۆ‬ ‫ئایین کردووه‪.‬‬ ‫بـه‌گــشــتــی ده‌کــــرێ لــێــکــدانــه‌وه و‬ ‫توێژینه‌وه‌ی مرۆڤ سه‌باره‌ت به ئایین له‬ ‫دوو به‌شدا پۆلێن‌به‌ندی بکه‌ین‪:‬‬ ‫یه‌که‌م زانستی ئایینی ‪Insider‬‬ ‫‪ :perspective‬زانستی ئایینی ئه‌و‬ ‫زانستانه له‌خۆ ده‌گرێ که ل ‌ه ناوخۆی‬ ‫ئایینه‌وه بۆ ‌ئایین ده‌ڕوانـــێ و ئایین‬ ‫وه‌کــوو دیارده‌یه‌کی پیرۆز ل ‌ه به‌رچاو‬ ‫ده‌گـــرێ‪ ،‬هــه‌ر بۆیه ل ـ ‌ه روانگه‌یه‌کی‬ ‫به‌رپرسیارانه‌وه چاو له ئایین ده‌کا و له‬ ‫هه‌وڵی په‌ره‌پێدان و گه‌شه و داکۆکی له‬ ‫ئاییندایه‪ .‬توێژینه‌‌رانی ئه‌م بواره له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و باوه‌ڕه‌ن ئایین ده‌توانێ مرۆڤه‌کان له‬ ‫نه‌گبه‌تی و نه‌هامه‌تی و سه‌رلێشێواوی‬ ‫رزگــار بکات‪ .‬ده‌کــرێ لـه‌م به‌شه‌دا له‬ ‫زانستی ئه‌خالق و عیرفان و حه‌دیس و‬ ‫فیقهـ و که‌الم ‪( Theology‬خواناسی)‬ ‫و ته‌فسیر (راڤــه) و‪ ...‬نــاو ببه‌ین و‬ ‫ده‌کرێ هه‌موو ئه‌م زانستانه له‌ژێر ناوی‬ ‫توێژینه‌وه‌ی ئایین‌ناسیدا ناودێر بکه‌ین‬ ‫(شوجاعی زه‌ند‪.)١٤٢ :١٣٨٠ ،‬‬ ‫دووهـــــــه‌م زانـــســـتـــی نــائــایــیــنــی‬ ‫‪:Outsider‬‬ ‫‪perspective‬‬ ‫زانستی نائایینی ئه‌و زانستانه له‌خۆ‬ ‫ده‌گرێ که له ده‌ره‌وه‌ی ئایین بۆ ‌ئایین‬ ‫ده‌ڕوانــن و ئایین وه‌کــوو دیارده‌یه‌‌کی‬ ‫تاک یان به‌کۆمه‌ڵ چاو لێده‌که‌ن‪ ،‬که‬ ‫به‌رهه‌می ژیانی مرۆڤه‪ .‬تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫سه‌ره‌کیی زانستی نائایینی ئه‌وه‌یه ل ‌ه‬ ‫کاتی پشکنین و توێژینه‌وه سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫ئایین ـ وه‌کوو دیارده‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی ـ‬ ‫هیچ جۆره هه‌ست به به‌رپرسیاره‌تییه‌کی‬ ‫پێشوه‌خت و الیه‌نگرانه سه‌باره‌ت به‬ ‫ئاکامی لێکۆڵینه‌وه ل ‌ه ئارادا نیی ‌ه و له‬ ‫توێژینه‌وه‌دا بێجگه له به‌ربه‌ستی مه‌عریفی‬ ‫هیچ جۆره به‌ربه‌ست و له‌مپه‌رێک بوونی‬ ‫نییه و سه‌باره‌ت به نــاوه‌رۆکــی ئایین‬ ‫بێ‌الیه‌نی زاڵه‪ .‬زانستی نائایینی به ته‌نیا‬ ‫له هه‌وڵدای ‌ه بۆ لێکدانه‌وه‌ی ناوه‌رۆک و‬ ‫چییه‌تی و سه‌رچاوه و بناغه‌ی ئایین‪،‬‬ ‫و بۆ سه‌رله‌نوێ ناسینه‌وه‌ی ئاڵ‌وگۆڕی‬ ‫ئایین له ره‌وتی مێژوو و له ه ‌هل‌ومه‌رجی‬ ‫جیاوازدا‪ ،‬و چۆنیه‌تی هه‌ڵس‌وکه‌وتی ئایین‬ ‫له‌گه‌ڵ دیارده‌کانی دیکه‌ی کۆمه‌ڵگا‪ ،‬و ـ‬ ‫له هه‌مان کاتدا ـ ئاوڕدانه‌وه له ده‌رکه‌وته‬ ‫و ئاسه‌واری ده‌روونی ئایین له کۆمه‌ڵگادا‪.‬‬ ‫ده‌کرێ له‌م به‌شه‌دا له زانستی مێژوویی‬ ‫ره‌خنه‌گرانه و به‌راوردکاری‪ ،‬و مێژووی‬ ‫ئایینییه‌کان‪ ،‬و مرۆڤناسی و کۆمه‌ڵناسی‬ ‫و ده‌روونناسی و ‌فه‌لسه‌فه و ‪ ...‬ناو‬ ‫ببه‌ین (هه‌مان سه‌رچاوه‌‪.)١٤٣ ،١٤٢ :‬‬ ‫به‌پێی ئه‌م دابه‌شکردنه خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ئـه‌م وتــاره بۆ ‌ئایین ده‌چێته خانه‌ی‬ ‫زانستی نائایینی سه‌باره‌ت به ئایین و‬ ‫خاوه‌نی هه‌موو ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیانه‌ی ‌ه که‬ ‫زانستی نائایینی له‌خۆ ده‌گرێ‪.‬‬ ‫پێناسه‌ی ئایین‬ ‫به‌گشتی هه‌وڵدان بۆ پێناسه‌ی ئایین و‬ ‫روونکردنه‌و‌ه‌(تبیین) [‪articulation‬‬ ‫ده‌ربڕینی پێوه‌ندی نێوان هۆ و به‌رهۆ] ى‬ ‫چییه‌تی و ناوه‌رۆکی ئایین به شێوه‌یه‌ک‬ ‫که بکرێ پانتایی و سنووری ئایین له‬ ‫بواره‌کانی دیکه‌ی ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تی جیا‬ ‫بکرێته‌وه؛ روانینێکی رۆژئاواییه‪ .‬ئه‌م‬ ‫روانینه بۆ ‌ئایین له س ـه‌ده‌ی نۆهه‌می‬

‫زایینی به‌دوا له رۆژئاوا زۆر به‌هێز بوو‪،‬‬ ‫به تایبه‌ت له کاتێکدا له نێوان ئایین له‬ ‫الیه‌که‌وه و زانست و سیاسه‌ت له الیه‌کی‬ ‫دیکه‌وه‪ ،‬مشت‌ومڕێکی جیددیی هزری و‬ ‫به‌کرده‌وه سه‌ری هه‌ڵ‌دا‪ ،‬واته مشت‌ومڕ له‬ ‫نێوان ڕابه‌رانی کڵێسه و بیرمه‌ندان‪ ،‬پاپ‬ ‫و پاشا سه‌باره‌ت به سنووری ده‌سه‌اڵت‬ ‫و داواکاری الیه‌نه تێوه‌گالوه‌کان‪ ،‬بووه‬ ‫کێشه‌یه‌کی سه‌ره‌کی و ل ‌ه ئاکامدا ناوه‌رۆک‬ ‫و چییه‌تی و سنووری ده‌سه‌اڵتی ئایین‬ ‫له الیه‌ن بیرمه‌ندان و خاوه‌ن ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسییه‌وه‌‪ ،‬رووبه‌ڕووی پرسیاری جیدی‬ ‫ده‌بێته‌وه‪ .‬هه‌ر بۆیه ئه‌و پێناسانه‌ی له‌م‬ ‫رێکه‌وته‌وه به‌دوا له ئایین کراوه هه‌موو‬ ‫له هه‌وڵی ئ ـه‌وه‌دان به دوور له الیه‌نی‬ ‫بــاوه‌ڕی ‪ Belive‬ـ که‌المیی ئایین‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌مای روونکردنه‌وه‌ی فه‌لسه‌فی‬ ‫ـ کۆمه‌اڵیه‌تی بنیات بنێن‪( .‬هه‌مان‬ ‫سه‌رچاوه‪.)١٤ :‬‬ ‫هه‌روه‌ها که باسمان کرد پێناسه‌ی‬ ‫ئایین بۆ ‌ئه‌و گۆڕانکارییانه ده‌گه‌ڕێته‌وه‬ ‫که له رۆژئاوا هاته ئاراوه‪ ،‬ته‌وه‌ره‌یه‌ک که‬ ‫پێشتر به ده‌گمه‌ن ئاوڕی لێ ده‌درایه‌وه‬ ‫و ئه‌گه‌ر جار نا جارێک پێناسه‌یه‌ک له‬ ‫ئایین بکرایه زۆرتر له روانگه‌یه‌کی که‌المی‬ ‫و لــه نــاوخــۆی ئایینه‌وه س ـه‌رچــاوه‌ی‬ ‫ده‌گ ــرت و ـ بــه هــۆی داخـــراوی و به‬ ‫ته‌نیا ل ‌ه به‌رچاوگرتنی نموونه و شایه‌ت‬ ‫‪ Refrent‬ێک ـ نه‌یده‌توانی خاوه‌نی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی په‌ڕگیر و به‌رباڵو بێت‪.‬‬ ‫له ئاکامی ئه‌م جۆره روانینه بۆ ‌ئایین‪،‬‬ ‫توێژینه‌وه‌ی نائایینی سه‌ر هه‌ڵ‌ده‌دات و‬ ‫کۆمه‌ڵێک توێژینه‌وه‌ی مرۆڤناسیی ئایین‬ ‫و ده‌روونناسیی ئایین و کۆمه‌ڵناسیی‬ ‫ئایین و فه‌لسه‌فه‌ی ئایین دێنه ئاراوه‬ ‫و لـ ‌ه ده‌رئه‌نجامی ئ ـه‌م توێژینه‌وان ‌ه‬ ‫پێناسه‌ی جیاواز له ئایین ده‌کرێت‪،‬‬ ‫ب ـه‌اڵم به هــۆی فره‌الیه‌نی و ئاڵۆزیی‬ ‫چه‌مکی ئایین؛ هیچ جۆر‌ه کۆده‌نگی و‬ ‫کۆک‌بوونێک سه‌باره‌ت به پێناسه‌ی ئایین‬ ‫پێک‌نایه‌ت‪ .‬بۆ ‌وێنه سه‌ده‌یه‌ک له‌مه‌و‬ ‫پێش ده‌رونناسی ئه‌مێریکایی (جه‌یمز‬ ‫هـ‪ .‬لیوبا) ‪James H. Leuba‬‬ ‫(‪ ٤٨ )١٩٤٦-١٨٦٧‬پێناسه له ئایین‬ ‫ریزژمێر ده‌کا و بۆ‌خۆیشی دوو پێناسه‌ی‬ ‫له ئایین زیاد کردووه‪ .‬هه‌موو ئه‌م شتانه‬ ‫سه‌لمێنه‌ری ئه‌و راستییه‌ن سه‌باره‌ت به‬ ‫پێناسه‌ی ئایین کۆده‌نگییه‌ک له ئارادا‬ ‫نییه (شوجاعی زه‌نــد‪.)٢١٠ :١٣٩١ ،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی هه‌ندێ له بیرمه‌ندان له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫باوه‌ڕه‌ن ئایینه‌کان به جه‌وهه‌ر و سرشت‬ ‫له گه‌وهه‌رێکی یه‌کسان پێک‌هاتوون‪،‬‬ ‫بـه‌اڵم به‌پێی هه‌ل‌ومه‌رجی کۆمه‌ڵگا و‬ ‫شوێن و کــات‪ ،‬خاوه‌نی ره‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫جیاوازان‪.‬‬ ‫پێویست ‌ه ئاماژه‌ی پێ بکرێ‪ ،‬هه‌بوونی‬ ‫پێناسه‌ی جیاواز و به‌رفراوان سه‌باره‌ت‬ ‫به چه‌مکی ئایین بۆ ‌چه‌ندین هۆکاری‬ ‫سه‌ره‌کیی وه‌کوو‪ :‬روانگه ‪Approach‬‬ ‫‌ی جـــۆراوجـــۆری لــێــکــۆڵــیــنـه‌وه (ی‬ ‫کــه‌المــی‪ ،‬مــێــژوویــی‪ ،‬کۆمه‌ڵناسی‪،‬‬ ‫ده‌روونناسی و‪ ،)...‬جیاوازی به‌رجه‌وه‌ند‬ ‫(کارکردخوازانه ‪،Perspectives‬‬ ‫داشکاندن‌خوازانه ‪،Reductionism‬‬ ‫عه‌قڵ‌خوازانه‌‪ ،‬فه‌لسه‌فی‪ ،‬دیارده‌ناسانه‬ ‫‪ Phenomenology‬و ‪،)...‬‬ ‫فره‌چه‌شنی فۆڕمی ئایین له ره‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ره‌کیدا‌‪ ،‬تێکه‌ڵ‌کردنی هه‌ندێ چه‌مک‬ ‫و ده‌سته‌واژه‌ی نزیک له چه‌مکی ئایین‬ ‫وه‌کـــوو (ئایین و ئایینزا‪ ،‬ئایین و‬ ‫ئایدیۆلۆژیا‪ ،‬ئایین و ئه‌خالق‪ ،‬ڕێباز و‬ ‫ئایین و ‪ ،)...‬جیاوازیی بیروڕا سه‌باره‌ت‬ ‫به هێنانی پێناسه‌ی ئایین له سه‌ره‌تا یان‬ ‫کۆتایی توێژینه‌وه‌دا‪ ،‬بۆ وێنه (دورکهایم)‬ ‫پێی وایه ده‌بێ هه‌ر له سه‌ره‌تاوه ئایین‬ ‫پێناسه بکرێ تاکوو سنوور و چوارچێوه‌ی‬ ‫چاالکی و بابه‌تی توێژه‌ر روون و دیار‬ ‫بێت‪‌.‬هه‌ر به هه‌مان شێوه (م ‌هک‌گوایه‌ر)‬ ‫پێی وایه پێناسه‌ی ئایین له سه‌ره‌تای‬ ‫توێژینه‌وه‌دا رۆڵی ستراتێژیی هه‌یه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به پێچه‌وانه (ماکس وێبێر) له‌‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫باوه‌ڕه‌یه ده‌بێ له ئاکامی توێژینه‌ویه‌کی‬ ‫تێروته‌سه‌لدا ئایین پێناسه بکرێ‬ ‫(هه‌میلتۆن‌‪ .)٢٦ :١٣٩٠ ،‬ســه‌ره‌ڕای‬

‫هه‌موو ئه‌م شتانه‪ ،‬هه‌ندێ الیه‌ن گرفتی‬ ‫پێناسه‌ی ئایین بۆ کێشه‌ی گشتی چه‌مکه‬ ‫کولتوورییه‌کان ده‌گه‌ڕێنه‌وه‪ ،‬واته چه‌مکه‬ ‫کولتوورییه‌کان به‌پێی هه‌ل‌ومه‌رجی کات‬ ‫و شوێن و کۆمه‌ڵگا و شێوه‌ی روانینی‬ ‫ه ـه‌ر نـه‌تـه‌وه‌یـه‌ک هه‌ڵگری مانایه‌کی‬ ‫تایبه‌تن تا ئ ـه‌و راده‌یـــ ‌ه که (ویلیام‬ ‫جه‌یمز) پێی وایه هه‌بوونی ئه‌م هه‌موو‬ ‫پێناسه جیاوازه نیشانه‌ی ئه‌وه‌ی ‌ه ئایین‬ ‫به ته‌نیا وشه‌یه‌کی هاوبه‌شی یه‌کسانه‬ ‫و هیچی دیکه (شوجاعی زه‌ند‪:١٣٨٠ ،‬‬ ‫‪.)١٢-١١‬‬ ‫کۆمه‌ڵناسی و پێناسه‌ی ئایین‬ ‫کۆمه‌ڵناسی به بــه‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫زانستانه‌ی گرنگی بــه ئایین وه‌کــوو‬ ‫تــه‌وه‌ره‌یــه‌ک بــۆ توێژینه‌وه ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫بایه‌خێکی زیــاتــر ده‌داتـــه پێناسه‌ی‬ ‫ئایین‪ .‬ئه‌گه‌رچی جۆره‌کانی دیکه‌ی‬ ‫زانستی ئایین‌ناسانه هــه‌ر یــه‌ک به‬ ‫شێوه‌یه‌ک په‌رژاونه‌ته سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‪،‬‬ ‫به‌اڵم به ته‌نیا له کۆمه‌ڵناسی ئاییندا‬ ‫ئه‌م بابه‌ته به شێوه‌یه‌کی سه‌ره‌کی و‬ ‫به خه‌ستی پێداگری له‌سه‌ر کــراوه‪ ،‬و‬ ‫سه‌باره‌ت به‌م ته‌وه‌ره‌ی ‌ه کومه‌ڵێک ده‌ق‬ ‫و نــووســراوه‌ی به‌نرخ و جێی سه‌رنج‬ ‫به‌رهه‌م هاتووه‪ .‬بۆ ‌وێنه (پارسۆنز)‬ ‫ده‌ڵێ‪ :‬ئه‌گه‌ر بڵێین کۆمه‌ڵناسیی ئایین‬ ‫به‌رهه‌می هه‌وڵ و خه‌باتی سه‌ره‌تاییه به‬ ‫مه‌به‌ستی پێناسه‌ی ئایین؛ به هه‌ڵه‌دا‬ ‫نه‌چووین (هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ .)١٩ :‬به‌اڵم‬ ‫سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌م شتانه‪ ،‬پێناسه‌ی‬ ‫ئایین کێشه‌یه‌کی ساده و ساکار نییه‬ ‫به‌هاسانی یـه‌ک‌ال بکرێته‌وه و زۆربـه‌ی‬ ‫پێناسه‌کان له‌گه‌ڵ یه‌ک کۆک و ته‌با نین‬ ‫و هه‌ر یه‌ک به شێوه‌یه‌ک له‌گه‌ڵ یه‌ک‬ ‫دژایه‌تییان هه‌یه‪ .‬له ئاکامی ئه‌م هه‌موو‬ ‫ناکۆکی و دژایه‌تییه‌دا؛ (رابرتسۆن)‬ ‫ده‌ڵێ‪ :‬سه‌رنه‌که‌وتنی هه‌وڵ و ته‌قا‌الی‬ ‫کۆمه‌ڵناسان بۆ‌گه‌یشتن به پێناسه‌یه‌کی‬ ‫هاوبه‌ش و یه‌کسان تا ساڵه‌کانی ‪،١٩٥٠‬‬ ‫ب ‌ه مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی که هه‌موو شێوازه‬ ‫جــیــاوازه‌کــانــی ئایین لـه‌خــۆ بگرێت‪،‬‬ ‫که‌سانێکی وه‌کوو (لێنسکی) ‪Lenski‬‬ ‫و (گــاک) ‪ Glock‬ی هێناوه‌ته‌وه‬ ‫سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه که بۆ چاره‌سه‌رکردنی‬ ‫ئه‌م گرفته له لێکۆڵینه‌وه‌ی مه‌یدانی و‬

‫ئایین کاریگەریی زۆربەی لەسەر جیهانبینی مرۆڤ هەبوەو هەیە‬

‫پێناسه‌یه‌کی هێناوه‌ته ئـــاراوه‪ ،‬و له‬ ‫راستیدا پێناسه‌ی هه‌ر بیرمه‌ندێک وه‌اڵمی‬ ‫هزری و تیۆریی ئه‌و بیرمه‌نده‌یه سه‌باره‌ت‬ ‫به سه‌ره‌کیترین پرسیاره‌کانی مرۆڤ‬ ‫له کورتترین و پوختترین ده‌سته‌واژه‬ ‫و رســت ـه‌دا (شــوجــاع ـی‌زه‌نــد‪:١٣٩١ ،‬‬ ‫‪ .)١١٧‬به‌اڵم لێره‌دا به هۆی جیاوازی و‬ ‫دژایه‌تیی پێناسه‌کان له‌گه‌ڵ یه‌ک؛ ناکرێ‬ ‫پێناسه‌ی یه‌ک یان چه‌ند کۆمه‌ڵناس و‬ ‫بیرمه‌ند و شــاره‌زای ئه‌م بواره بکرێته‬ ‫پێوه‌ر و ستاندارد‪ ،‬هه‌ر بۆیه هه‌وڵ‌دراوه‬ ‫بۆ روونکردنه‌وه و تێگه‌یشتنی زۆرتر‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪:‬‬ ‫کۆمه‌ڵناسان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن ئایین‬ ‫دیارده‌یه‌‌کی کۆمه‌اڵیه‌تیه و له پێوه‌ندی‬ ‫له‌گه‌ڵ پێکهاته‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی و گرووپ‬ ‫و رێکخراو و بکه‌ره کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا‬ ‫ســه‌ری هــه‌ڵــداوه‪ .‬بــۆ ‌وێــنــه (ویلیام‬ ‫رابرتسۆن) ده‌ڵێ‪ :‬ئایین بۆ ‌پاراستنی‬ ‫کۆمه‌ڵگا سه‌ری هه‌ڵداوه نه بۆ پاراستنی‬ ‫«ئه‌رواح»‪ .‬هه‌روه‌ها به‌م شێوه دورکهایم‬ ‫گرنگیی زیاتر ده‌داته ره‌هه‌ندی ره‌فتاری‬ ‫و رێ‌وڕه‌ســمــی ئایینی (ب ـه‌کــرده‌وه‌) و‬ ‫ره‌نگدانه‌وه‌ی ده‌ره‌کــی و کۆمه‌اڵیه‌‌تیی‬

‫کۆمه‌ڵناسان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن ئایین‬ ‫دیارده‌یه‌‌کی کۆمه‌اڵیه‌تیه و له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬ ‫پێکهاته‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی و گرووپ و رێکخراو و‬ ‫بکه‌ره کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا سه‌ری هه‌ڵداوه‬ ‫پراکتیکدا‪ ،‬په‌نا به‌رنه به‌ر دیاریکردنی‬ ‫ره‌هه‌نده‌کانی ئایینداری و له‌م رێگه‌و‌ه‬ ‫ئـه‌م گرفته چــاره‌سـه‌ر بکه‌ن (هه‌مان‬ ‫س ـه‌رچــاوه‪ .)٢٠ :‬ب ‌ۆ وێنه (گــاک) و‬ ‫(ستارک) ‪ Stark‬پێناسه‌یه‌ک له ئایین‬ ‫ده‌خه‌‌نه روو که هه‌ڵگری چوار ره‌هه‌ندی‬ ‫«هێمایی» و «باوه‌ڕی» و «ئه‌رزشی»‬ ‫و «ره‌فتاری» ـه‪ ،‬یان به هه‌مان شێوه‬ ‫(سمارت) حه‌وت ره‌هه‌ندی «باوه‌ڕی»‬ ‫و «ئه‌زموونی ئایینی» و «رێ‌وره‌سمی‬ ‫ئایینی» ‪ ،Ritual‬و «رێکخراوه‌یی»‬ ‫واتـ ‌ه ل ‌ه شێوه‌ی کڵێسه و مزگه‌وتدا‪،‬‬ ‫و «ئه‌خالقی» و «ئوستووره‌یی» و‬ ‫«مادی» ل ‌ه به‌رچاو گرتووه‪ .‬بابه‌تێک‬ ‫کــه پێشتریش دورکــهــایــم لــه رێگه‌ی‬ ‫به‌رجسته‌کردنه‌وه‌ی ره‌هه‌ندی رێ‌‌وڕه‌سمی‬ ‫ئایینی لــه ئایینه سه‌ره‌تاییه‌کاندا‪،‬‬ ‫جه‌ختی له‌سه‌ر ده‌کــاتـه‌وه (شوجاعی‬ ‫زه‌ند‪.)٣٩ :١٣٤٨ ،‬‬ ‫به له‌‌به‌رچاوگرتن و سه‌رنجدان له‬ ‫هه‌موو ئه‌و پێناسه جیاوازانه‌‪ ،‬بۆمان‬ ‫ده‌رده‌که‌وێ هه‌ر بیرمه‌ندێک به شێوه‌یه‌ک‬ ‫له‌ژێر کاریگه‌ریی قوتابخانه ناسراوه‌کانی‬ ‫فه‌لسه‌فه و ده‌روونناسی و کۆمه‌ڵناسیدا‪،‬‬

‫لــه ئــایــیــن‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندیه سـه‌ره‌کــی‬ ‫و بـه‌رچــاوه‌کــانــی ئایین لــه روانــگـه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵناسییه‌وه بخه‌ینه روو‪ ،‬که بۆ‌خۆی‬ ‫ده‌توانێ تا راده‌یه‌کی زۆر له چۆنیه‌تیی‬ ‫روانــیــن و بۆچوونی کۆمه‌ڵناسان بۆ‬ ‫بابه‌تی ئایین یارمه‌تیده‌ر بێت‪.‬‬ ‫(شــوجــاعــی‌زه‌نــد) تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫مه‌عریفه‌ناسی ‪ Epistemology‬ی‬ ‫کۆمه‌ڵناسیی کالسیک (کۆن) سه‌باره‌ت‬ ‫به ئایین به‌م شێوه‌ی خواره‌وه ده‌خاته‬ ‫به‌ر باس (هه‌مان سه‌رچاوه‌‪:)٣٠-٢٧ :‬‬ ‫‪ .١‬ئایین وه‌کوو دیارده‪:‬‬ ‫روانین بۆ ئایین وه‌کــوو «دیــارده»‬ ‫‪ ،Phenomen‬پێویستیی به‌وه‌یه که‬ ‫ئایین بخرێته ده‌ره‌وه‌ی سنووری پیرۆز‬ ‫یان به وته‌ی (ســوزان بود) پێویستی‬ ‫به ژینگه‌یه‌کی سێکيوالر ‪Secular‬‬ ‫هه‌یه‪ ،‬واته روانینی دیارده‌یی بۆ ئایین‬ ‫روانینێکه له ده‌ره‌وه و له‌سه‌ره‌وه بۆ‬ ‫ئایین و له روانگه‌ی سووژ‌ه ‪Subject‬‬ ‫ت بــه دیــارده‌یــه‌ک کــه له‬ ‫وه س ـه‌بــار‌ه ‌‬ ‫سنووری توانا و به‌رپرسیاره‌تیی ئه‌ودایه‬ ‫تو‌مه‌ک و کااڵ دابه‌زیوه‪.‬‬ ‫و تا ئاستی ش ‌‬ ‫‪ .٢‬ئــایــیــن وه‌کــــوو دیــارده‌یــه‌کــی‬

‫ئایین به به‌راورد له‌گه‌ڵ الیه‌نی باوه‌ڕی‬ ‫و ئیمانیی ئایین‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئایین وه‌کوو بابه‌تێکی به‌دیهاتوو‪:‬‬ ‫کاتێک پرسیار سه‌باره‌ت ب ‌ه حه‌قبوون‬ ‫و لێکدانه‌وه‌ی ئیعتیبار ‪ Validity‬ی‬ ‫ئایین‪ ،‬جێگه‌ی خۆی ده‌داته کاریگه‌ریی‬ ‫ئایین؛ به‌ستێن ب ‌ۆ گه‌شه و سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫کۆمه‌ڵناسیی ئایین ده‌ڕه‌‌خسێ‪ .‬بای ‌هخ‌دان‬ ‫به ئایین وه‌کــوو بابه‌تێکی به‌دیهاتوو؛‬ ‫رێـــکـــاری پــێــویــســت و کــاریــگــه‌ر بۆ‬ ‫‌سه‌رهه‌ڵدانی جۆرێکی دیکه له زانستی‬ ‫ئایینی ده‌خولقێنێ‪ ،‬که به جێگه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی مه‌عریفه لــه هه‌ناوی‬ ‫«ئایین»ه‌و‌ه ده‌بێته هۆی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫هه‌ندێ زانستی نائایینیی دیکه سه‌باره‌ت‬ ‫به ئایین‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ئایین وه‌کوو واقیعێکی مێژوویی‪:‬‬ ‫جیاکردنه‌وه‌ی ئایین له حه‌قیقه‌ت و‬ ‫راستێتی و روانین سه‌باره‌ت به ئایین‬ ‫وه‌کــوو واقیعێکی به‌دیهاتوو؛ هه‌ندێ‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی وه‌کوو «مێژوویی‌بوون»‪،‬‬ ‫«مــرۆیــی‌بــوون» و «رێــژه‌ی ـی‌بــوون»‬ ‫‪ ،Relativism‬ده‌خه‌نه پاڵ ئایین‪.‬‬ ‫لـ ‌ه ئاکامدا بیرمه‌ندانی کۆمه‌اڵیه‌تی‬

‫به‌هاسانی ده‌توانن له‌گه‌ڵ هه‌ندێ دیارده‬ ‫به‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌وه پێوه‌ندی بگرن‬ ‫تاکوو هه‌ندێ دیارده‌ی به تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫بان‌مێژووییه‌وه‪.‬‬ ‫‪ .٥‬خــوێــنــدنـه‌وه بــۆ ‌ئایین وه‌کــوو‬ ‫بابه‌تێکی گرێدراو ب ‌ه کۆمه‌ڵگاوه‌‪:‬‬ ‫مه‌به‌ست لـه‌م ده‌ســت ـه‌واژ‌ه ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫له‌م شێوازه‌دا خوێندنه‌وه بۆ ‌ئایین به‬ ‫مه‌به‌ستی سروشت و گه‌وهه‌ری ئایین‬ ‫نییه‪ ،‬به‌ڵکوو به‌ هۆی ئه‌وه‌یه که ئایین‬ ‫به‌رهه‌می کۆمه‌ڵگایه و ره‌نگه له‌م رێگه‌وه‬ ‫بکرێ زانــیــاریــی زیــاتــر س ـه‌بــاره‌ت ب ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگا به ده‌ست بێت‪.‬‬ ‫‪ .٦‬خـــوێـــنـــدنـــه‌وه بـــۆ ئــایــیــن‪،‬‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌کی عه‌قاڵنی ـ ره‌خنه‌گرانه‌یه‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌و گریمانه‌یه په‌سه‌ند که‌ین‬ ‫که عه‌قڵی مرۆڤ توانای ناسینی ئایینی‬ ‫هه‌یه‪ ،‬واته له الیه‌که‌وه باوه‌ڕ به توانای‬ ‫عـه‌قــڵ‪ ،‬لــه الیـه‌کــی دیــک ـه‌وه بــه هۆی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی ئایین وه‌کوو دیارده‌یه‌کی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی؛ ده‌کــرێ به شێوه‌یه‌کی‬ ‫عه‌قاڵنی و ره‌خنه‌گرانه خوێندنه‌وه بۆ‬ ‫ئایین بکرێت‪.‬‬ ‫‪ .٧‬خــۆب ـه‌ســتــن ـه‌وه بــه مــیــتــۆدی‬ ‫پۆزیتیڤیزم ‪:Positivism‬‬ ‫پــێــداگــریــی کۆمه‌ڵناسی کالسیک‬ ‫بــۆ جــیــاکــردن ـه‌وه‌ی ره‌وتـــی گه‌شه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵناسی له ره‌وتی گشتیی ئه‌ندێشه‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی (کــه له‌گه‌ڵ فه‌لسه‌فه و‬ ‫خوداناسی تێکه‌ڵ بوو)‪ ،‬زیاتر له هه‌موو‬ ‫شتێک ره‌نــگــدان ـه‌وه‌ی له هه‌ڵبژاردنی‬ ‫میتۆدی زانستیدایه‌‪ .‬پێداگری له‌سه‌ر‬ ‫پاراستنی دوو پڕه‌نسیپی «ئۆبژیه‌تی»‬ ‫‪ Objectivity‬و «شــتــیـه‌تــی»‬ ‫‪ Commodification‬ى دیــارده‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‪ ،‬دوو پره‌نسیپی‬ ‫سه‌ره‌کیی میتۆدناسی بوو که سه‌ره‌ڕای‬ ‫یارمه‌تیدانی گه‌شه و په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫سه‌ره‌تایی ‌زانستی کۆمه‌اڵیه‌تی؛ هه‌ندێ‬ ‫به‌ربه‌ست و ئاسته‌نگی بـه‌سـه‌ر ئه‌م‬ ‫زانسته‌دا سه‌پاند‪ .‬کاتێک ئه‌م گرفتانه‬ ‫زیاتر زه‌ق ده‌بنه‌وه که روانگه‌ی پۆزیتیڤیزم‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و دیــارده کۆمه‌اڵیه‌تیانه که‬ ‫خاوه‌نی هه‌ندێ تایبه‌تمه‌ندیی ئه‌رزشی‬ ‫و هه‌ڵگری مانایه‌کی قووڵی کۆمه‌اڵیه‌تین‬ ‫رووبه‌ڕوو ده‌بێته‌وه‪ ،‬بابه‌تێک که له الیه‌ن‬ ‫که‌سانێکی وه‌کوو (دیلتای) و (شالیەر ‪-‬‬ ‫ماخەر) و به‌تایبه‌ت (ماکس وێبێر) ه‌و‌ه‬ ‫رووبه‌ڕووی ره‌خنه‌ ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ .٨‬کێشه‌ی الیه‌نگری‪:‬‬ ‫لـــه ســــه‌ره‌تــــای ســـه‌رهـــه‌ڵـــدانـــی‬ ‫کۆمه‌ڵناسیدا‪ ،‬له رێگه‌ی په‌یڕه‌وکردنی‬ ‫دوو پره‌نسیپی ئۆبژیه‌تی و شتیه‌تی‪،‬‬ ‫ه ـه‌وڵ ده‌درا تا ئ ـه‌و جێگه‌ی ده‌کــرێ‬ ‫له الیه‌نگری و ئاکامی الیه‌نگرانه خۆ‬ ‫ببوێرن‪ ،‬به‌اڵم له‌م دواییانه‌دا به هۆی‬ ‫دروستبوونی دڕدۆنگی و که‌لێن سه‌باره‌ت‬ ‫بـه‌م دوو پره‌نسیپه و به تایبه‌ت له‬ ‫بـــواری ئایینیدا‪ ،‬ه ـه‌نــدێ ره‌خــن ـه‌ی‬ ‫سه‌رنجڕاکێش رووب ـه‌ڕووی کۆمه‌ڵناسیی‬ ‫کالسیک ده‌بــن ـه‌وه‌‪ ،‬واتــه ناکرێت به‌م‬ ‫روانگه‌وه له‌گه‌ڵ هه‌موو دیارده‌یه‌ک و‬ ‫به تایبه‌ت ئایین هه‌ڵس‌وکه‌وت بکرێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها مرۆڤ ناتوانێت سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫هه‌ندێ بابه‌تی وه‌کوو ئایین که به‌شێکی‬ ‫جــیــانـه‌کــراوه لــه که‌سایه‌تیی مــرۆڤ‬ ‫پێک‌ده‌هێنێ بێ‌الیه‌ن بێت‪ .‬به سه‌رنج‌دان‬ ‫و شرۆڤه‌ی ئه‌م هه‌شت تایبه‌تمه‌ندییه‌ی‬ ‫ئایین به‌و ئاکامه ده‌گه‌ین‪ ،‬ئه‌گه‌رچی به‬ ‫بڕوای کۆمه‌ڵناسان گونجاو و شیاو نییه‬ ‫پێناسه‌یه‌کی تایبه‌ت سه‌باره‌ت به ئایین‬ ‫بکرێته پێوه‌ر‪ ،‬به‌اڵم به له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‪ ،‬ده‌کرێ تا راده‌یه‌کی‬ ‫زۆر له روانینی کۆمه‌ڵناسی بۆ ‌ئایین‬ ‫تێبگه‌ین‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫‪ .١‬شجاعی زنــد‪ ،‬علی‌رضا (‪ ،)١٣٨٠‬دین‪،‬‬ ‫جامعه و عرفی‌شدن‪ ،‬تهران‪‌،‬نشر مرکز‪.‬‬ ‫‪ .٢‬شــجــاعــی زنـــد‪ ،‬عــل ـی‌رض��ا (‪،)١٣٩١‬‬ ‫جامعه‌شناسی دین‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر نی‪.‬‬ ‫‪ .٣‬شجاعی زند‪ ،‬علی‌رضا (‪ ،)١٣٨٤‬مدلی برای‬ ‫سنجش دینداری در ایران‪ ،‬مجله‌ی جامعه‌شناسی‬ ‫ایران‪ ،‬تهران‪ ،‬دوره‌ی ششم‪‌،‬شماره‌ی ‪.١‬‬ ‫‪ .٤‬همیلتون‪ ،‬ملکم (‪ ،)١٣٩٠‬جامعه‌شناسی‬ ‫دین‪ ،‬ترجمه‌ی محسن ثالثی‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر ثالث‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )233‬دوشةممة ‪2015/1/26‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫یەكسانكردنی ئیسالم بەداعش‌و‬ ‫شوێنەوارە نێگەتیڤەكانی‬ ‫خەسرەو مەحمود‬

‫ریفۆرمی ئایینی كە لەمڕۆدا لەجیهانی ئیسالمیدا گەلێك‬

‫پێكەوە هەڵبكەن‌و یەكتری قەبوڵ بكەن‪.‬‬ ‫ئــەوەی لێرەدا زیاتر مایەی سەرنجە‪،‬‬ ‫دروستكردنی دەزگــای (دار الحكمە)یە‬ ‫لەالیەن مەئمونی خەلیفەوە كە تایبەت بو‬ ‫بەوەرگێڕانی كەلتوری فیكریی‌و زانستی‬ ‫ئــەو نــەتــەوە بێگانانەوە كە هاتبونە‬ ‫ناو خەالفەتی ئیسالمیەوە‪ ،‬لەنمونەی‬ ‫كەلتوری یۆنانیەكان كە لەفەلسەفەدا‬ ‫بەرجەستەیەو دواتــر چەندین كێشەی‬ ‫نایەوە‌و پڕبو لەو بۆچون‌و ئایدیانەی كە‬ ‫بەئاشكرا تەواو دژو ناكۆكبون بەلۆژیكی‬ ‫ئایینیی‌و غەیبیانەی قورئان‪ ،‬لەگەڵ هەمو‬ ‫ئەمانەشدا مەئمون هانی زاناو بیریارانی‬ ‫ئیسالمیی دەدا كە هەوڵی ‌وەرگێڕانیان‬ ‫بدەن‪.‬‬ ‫تەسەوفیش ‌وەك كایەیەكی تایبەتی تەسەوفەی لەمڕۆدا لەنێو موسوڵماناندا‬ ‫فیكری‌و فەلسەفیی‌و عیرفانیی‪ ،‬كە هەیە لەراستیدا تەسەوف نیە بەمانا‬ ‫لەمڕۆدا دەخوازرێت ئەسلەمە بكرێت‌و راستەقینەكەی‪ ،‬بەڵكو جۆرێكە لەزوهدو‬ ‫بــەرگــی ئیسالمیی‌و ئاینی‌و تەنانەت خواپەرستیی تایبەت كە ناوی تەسەوفی‬ ‫قورئانیشی بەبەردا بكرێت‪ ،‬لەراستیدا لێنراوەو شەرعیەتی ئایینی‌و ئیسالمیانەو‬ ‫بەرهەمی وەرگێڕانی كتێبە هیندی‌و تــەنــانــەت قــورئــانــیــانــەشــی پــێــدراوە‪،‬‬ ‫فارسیەكانە بۆ زمانی عــەرەبــی‪ ،‬كە خوازراوە كە تەسەوف تەنیا‌وەك الیەنی‬

‫بەلەبەرچاوگرتنی ئــەوەی كە داعش‬ ‫گروپێكی موسوڵمانن‌و بۆ ئەنجامدانی‬ ‫كارە تیرۆریستی‌و دڕاندانەكانیان رەوایەتی‬ ‫لەدەقەكانی ئیسالم‌و مێژوەكەیەوە‬ ‫‌وەردەگرن‪ ،‬هەروەها لەگەڵ داننانیشماندا‬ ‫بەوەدا كە لەمڕۆدا موسوڵمانان بەگشتی‌و‬ ‫ئیسالمگەراكانیش بەشێوەیەكی تایبەت‪،‬‬ ‫هەڵگری جۆرێك لەتۆوی توندڕەویین‪،‬‬ ‫النیكەم لەسەر ئاستی تیۆریی‌و وەك‬ ‫قەناعەتی فیكریی‪ ،‬دەبێت ئەو راستیە‬ ‫بزانین كە لەالیەكەوە ئیسالم‪ ،‬نە هەمو‬ ‫دەقــەكــانـی‌و نــەتــەواوی مێژوەكەشی‪،‬‬ ‫بریتیی نیە لەهاندان بۆ توندڕەویی‌و‬ ‫ئەنجامدانی كوشتارو خوێنڕێژیی‪.‬‬ ‫هەر كەسێك شارەزاییەكی سەبارەت‬ ‫بەقورئان‌و فەرمودەو زانستە ئیسالمیەكان‬ ‫هەبێت‌و كەمێكیش لەمێژوی ئیسالم‬ ‫ئاگاداربێت‪ ،‬مێژوە فیكریی‌و ژیارییەكەشی‬ ‫بەتایبەت‪ ،‬دڵنیا دەبێت لەوەی كە ئیسالم‬ ‫ئەگەری بونی جیاوازیی فیكریی تێیدا‬ ‫كارێكی مومكینە‪ ،‬بەڵكو چەندین گروپی‬ ‫ناكۆك‌و دژبەیەكیش لەناو هەمان مێژو‬ ‫و لەهەمان سەردەمیشدا بەدی دەكات‪،‬‬ ‫لەنمونەی بون‌و ئامادەیی موعتەزیلەو‬ ‫ئــەشــعــەریــەكــان‌و ئــەهــلــی حــەدی ـس‌و‬ ‫دەقــگــەراكــان لــەگــەڵ ئەهلی رەئــیــدا‬ ‫لەیەككاتدا‪ ،‬نەك هەر ئەمەش‪ ،‬بەڵكو بونی‬ ‫فەیلەسوفان‌و تەنانەت زاناو بیریارانێكی‬ ‫مولحیدیش لەناو هەمان ژیــارو فەزای‬ ‫ئیسالمیشدا‪ .‬كۆی ئەم گروپانە بەیەكەوە‬ ‫ێ شــەڕو شــۆڕ‌و پێكدادانی‬ ‫ژیــاون‌و بەب ‌‬ ‫توندوتیژانە‪ ،‬ئەوەی لەنێوانیاندا هەبوە‬ ‫تەنیا مشتومڕی فیكریی‌و تیۆریی بوە‬ ‫لەرێگەی نوسینی دەیان كتێبی جیاوازو‬ ‫ناكۆك‌و دژبەیەك لەبەرامبەر یەكتریدا‪،‬‬ ‫زۆرێــك لــەم كتێبە جــیــاوازو ناكۆكانە‬ ‫ئێستاش لەكتێبخانە ئیسالمیەكاندا ماون‬ ‫كە دەبنە بەڵگەی یەكالكەرەوەی ئەم‬ ‫راستیانە‪ .‬هەر لەكتێبەكانی ئەشعەریی‌و‬ ‫موعتەزیلەكانەوە تا دەگات بەكتێبەكانی‬ ‫ئیبن تەیمیەو مشتومڕە زۆرەكــان ـی‌و‬ ‫كتێبەكانی غەزالی‌و ئیبن روشدو ئیبن‬ ‫سیناو رازی‌و مسكەویەو ئەبوحەییانی‬ ‫تەوحیدی‌و ئەبو عەالی مەعەڕی‌و‪ ...‬تاد‪،‬‬ ‫بەدەیان كتێب‌و ئایدیای جیاوازو ناكۆك‌و‬ ‫ناتەبا كە لەمڕۆدا دەكرێت بەئاسانیی‬ ‫پێیان ئاشنا ببین‪.‬‬ ‫لــەدوای فراوانبونی دەوڵــەت‌و ژیاری‬ ‫ئیسالمی لەرێگەی فوتوحاتەكانەوەو‬ ‫هاتنە نــــاوەوەی چــەنــدیــن نــەتــەوەی‬ ‫جیاوازو جۆربەجۆرەوە بۆناو خەالفەتی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬دیــارە بەبونی سەرنجمان‬ ‫لەسەر فوتوحاتەكان كە كوشتار‌و تیرۆرو‬ ‫توندوتیژیشی تێدا بوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫لێرەدا گرنگە جەختی لەسەر بكەین‬ ‫ئــەوەیــە كە خــودی قەبوڵكردنی ئەو‬ ‫هەمو دەنـگ‌و رەنگە جیاوازانە بۆ ناو ئەو كتێبە وەرگــێــڕدراوانــەو جەوهەری رۆحیی ئیسالم وێنا بكەن‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫فەزا ئیسالمیەكە كە گەرچی چەندین تەسەوفیش لەراستیدا دورن لەجەوهەری كە تــەســەوف بریتیە لەدنیابینیەكی‬ ‫كێشەو قــەیــرانــی فیكریشی بــەدوای ئــیــســام خـــۆیـــەوە‪ ،‬ســـەبـــارەت بە تایبەتی فەلسەفیی‌و فیكری‌و لەئاینێكی‬ ‫خۆیدا هێنا‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا توانییان بەئیسالمیكردنی تەسەوفیش‪ ،‬دیارە ئەو دیاریكراودا قەتیسناكرێت‪.‬‬

‫پێویستە‪ ،‬هەرگیز لەو حاڵەتەدا بەئەنجام ناگات كە ئێمە‬ ‫ئاین‌و دەقەكانی‌و مێژوەكەی هەموی بەتیرۆرو توندڕەویی‬

‫بزانین‌و هیچ تروسكاییەكی تێدا بەدی نەكەین‬

‫ناكرێت كەسانێك بەهاوشێوەی داعش‬ ‫بزانین كە داعش بەدوژمن‌و ناموسوڵمان‬ ‫هەژماریان دەكات‌و خوێن‌و ماڵیان‬ ‫بەحەاڵڵ دەزانێت‬

‫ئەمە هــەمــوی لــەالیــەك‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫دیكەشەوە یەكسانكردنی تێڕوانین‌و‬ ‫تێگەیشتنەكانی داعش بەئاینی ئیسالمی‬ ‫بەگشتی‌و‪ ،‬یەكسانكردنی بــۆچــون‌و‬ ‫هەڵوێست‌و شێوازی ئایندارییان بەهی‬ ‫موسوڵمانان بەگشتی‪ ،‬جۆرێكە لەبەزۆر‬ ‫تاوانباركردنی موسوڵمانان بەگشتی‌و‬

‫دەكات‌و خوێن‌و ماڵیان بەحەاڵڵ دەزانێت‪،‬‬ ‫بەڵكو شەڕی داعش بەزۆریی بەرامبەر‬ ‫بەكەسانی موسوڵمانە نەك خاوەنانی‬ ‫ئاینەكانی دیكە‪ ،‬واتــە زۆربــەی هەرە‬ ‫زۆریان موسوڵمانن‌و كەمیان مەسیحی‌و‬ ‫یەزیدی‌و كاكەیین بۆنمونە‪.‬‬ ‫هەروەها ریفۆرمی ئایینی كە لەمڕۆدا‬

‫تۆمەتباركردنی هەمویان بەتیرۆریست‌و‬ ‫خــوێــڕێــژو دڕنـــدە‪ ،‬لــەپــاڵ ئـــەوەدا كە‬ ‫تاوانباركردنی كەسانێكی بێشوماری‬ ‫بێتاوانە‪ ،‬لەهەمانكاتدا هەوڵدانێكی‬ ‫زۆر هەڵەیە بــۆ ئـــەوەی موسوڵمانە‬ ‫بێتاوانەكان كە زۆرینەی هــەرە زۆری‬ ‫كۆی موسوڵمانان‪ ،‬بكرێن بەدوژمن‪‌.‬واتە‬ ‫لەجیاتی ئەوەی بازنەی دۆستەكانمان‬ ‫فــراوان بكەین‪ ،‬دوژمــن بۆخۆمان زیاد‬ ‫دەكەین‪ ،‬بەم هەڵوێستەمان كەسانێكی‬ ‫بــێــشــومــار لــەمــوســوڵــمــانــان دەكــەیــن‬ ‫بەدوژمن كە لەئێمە زیاتر دژی داعش‌و‬ ‫داعشگەراكانن‪ ،‬كە لەراستیدا دەبوایە‬ ‫لەجیاتی ئەوەی ئەوان بخەینە خانەی‬ ‫داع ـش‌و داعشگەراێتیەوە‪ ،‬داعــش لەو‬ ‫ئاینە بكەینە دەرەوە كە موسوڵمانانی‬ ‫ئایندار خۆیان بەشوێنكەوتوی دەزانن‪.‬‬ ‫لەهەمانكاتیشدا ئێمە ناكرێت كەسانێك‬ ‫بەهاوشێوەی داعش بزانین كە داعش‬ ‫بــەدوژمــن‌و ناموسوڵمان هــەژمــاریــان‬

‫لەجیهانی ئیسالمیدا گەلێك پێویستە‪،‬‬ ‫هەرگیز لەو حاڵەتەدا بەئەنجام ناگات‬ ‫كە ئێمە ئاین‌و دەقەكانی‌و مێژوەكەی‬ ‫هەموی بەتیرۆرو توندڕەویی بزانین‌و‬ ‫هیچ تروسكاییەكی تێدا بەدی نەكەین‪،‬‬ ‫چۆن دەكرێت ریفۆڕم لەئاینێكدا بكرێت‬ ‫كە ئەگەری خوێندنەوەی جیاواز تێیدا‬ ‫مەحاڵ بێت‌و هیچ الیەنێكی پۆزەتیڤ‌و‬ ‫مرۆیی تێیدا نەبێت‪ ،‬یاخود مێژوەكەی‬ ‫خاڵیی بێت لەفیكرو مەعریفەو داهێنان!‬ ‫ئاشكرایە كە ئەو ریفۆڕمە ئاینیەش‬ ‫كە لەئەوروپادا رویداو لەئاینی مەسیحیدا‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬مــێــژوی ئاینی مەسیحی‬ ‫مێژویەك نەبو دور لەتیرۆرو توندڕەویی‌و‬ ‫كوشتار‪ ،‬كە وەك دیــارە مەسیحیەت‬ ‫خاوەنی مێژویەكی دورو درێژە لەخوێن‌و‬ ‫لەدواكەوتن‌و نەزانیی‪ ،‬كوشتن‌و سوتاندن‌و‬ ‫لەسێدارەدانی زانایان‌و فەیلەسوفان لەو‬ ‫مێژوەدا گەلێك رونە‪ ،‬كە مێژویەكی زۆر‬ ‫ێ سەدەی‬ ‫دوریش نیە‪ ،‬بەڵكو تەنیا سـ ‌‬

‫بەسەردا تێپەڕیوە! ئەو مەسیحیەتەی‬ ‫كە لەئێستادا بووە بەئاینی ئاشتی‪،‬و‬ ‫سیمبول بۆ ئاشتەوایی!‬ ‫هــەروەهــا پێشكەوتنی زانستیی‌و‬ ‫فیكریی‌و فەلسەفیی‌و‪ ،‬ئەو گۆڕانكارییە‬ ‫گەورانەی لەمڕوانەوە رویاندا‪ ،‬بەر لەهەر‬ ‫شتێك گۆڕانكاریی بــون لەبەرامبەر‬ ‫تێگەیشتنە هــەڵــەكــانــی كەنیسەو‬ ‫مەسیحیەتی ئەو سەردەمانەدا‪.‬‬ ‫ئێمە دەبــێــت هــەوڵــی سەندنەوەی‬ ‫ئینیتمای ئیسالمی لەو كەسانە بدەین‬ ‫كــە ئاینیان بــۆتــیــرۆرو توندوتیژی‌و‬ ‫مــەرامــی گــاوی خۆیان دەوێـــت‪ ،‬نەك‬ ‫بەپێچەوانەوە هەڵوێست‌و رەفتارەكانی‬ ‫ئەوان یەكسان بكەین بەئاینی ئیسالم‬ ‫بەگشتیی‌و ئاینداریی لەهەڵسوكەوتی‬ ‫ئەواندا ببینینەوە‪ ،‬كە ئەمە لەیەككاتدا‬ ‫ســتــەمــكــردنــە لــەئــایــنــی ئــیــســام‌و‬ ‫لەموسوڵمانانیش‌و دەشبێتە ئاستەنگێكی‬ ‫گــەورە لەبەرامبەر ریفۆرمی ئاینیدا‪‌،‬و‬ ‫خوێندنەوەی نوێ‌‌و جیاواز بۆ ئیسالم‌و‬ ‫دەقەكانی دەكاتە ئەگەرێكی مەحاڵ!‬ ‫پێویستە لەوە دڵنیابین كە لەراستیدا‬ ‫داعش كردەوەو هەڵوێستەكانی لەپێناوی‬ ‫ئایندا نین‪ ،‬بەڵكو ئاینی كردۆتە پاساوی‬ ‫تیرۆرو توندڕەویی‌و داگیركاریی‪ ،‬ئاین‬ ‫لەالی ئەو ئامرازە نەك ئامانج‪ ،‬بابەتێكە‬ ‫بۆ پاساوی كردەوە نائاینیی‌و نامرۆیی‌و‬ ‫دڕندانەكانی‪ .‬ئاخۆ دەكرێت لەرێگەی‬ ‫تیرۆرەو توندڕەویەوە بانگەواز بۆ هیچ‬ ‫ێ باوەڕ بەوە دەكات‬ ‫ئاینێك بكرێت؟ كـ ‌‬ ‫كۆمەڵێكی توندڕەوی دڕنــدە‪ ،‬ئاشتی‌و‬ ‫ئاسایش‌و خــۆشــگــوزەرانــی بــۆ خەڵك‬ ‫مسۆگەر بكەن؟!‬ ‫دەقێكی وەك قورئان‪ ،‬كە چەندین‬ ‫بابەت‌و تــەوەرەی جــودای لەخۆگرتوە‪،‬‬ ‫ســەبــارەت بــەمــرۆڤ‌و هەڵسوكەوت‌و‬ ‫مامەڵەكانی‪ ،‬تێڕوانینی مرۆڤ سەبارەت‬ ‫بەخوداو جیهان‌و دنیای غەیب‌و پەنهان‪،‬‬ ‫دەربــــارەی دەرونـــی مـــرۆڤ‌و چەندین‬ ‫بابەتی دیكە‪ ،..‬كە بێگومان زۆربــەی‬ ‫ئەم بابەتانەش بەزمانێكی رەوانبێژیانەی‬ ‫هەڵگری مەجاز باسكراون‪ ،‬كە وەك‬ ‫دیارە دەقی مەجازییش هەڵگری ماناو‬ ‫خــوێــنــدنــەوەی جــیــاوازو هەندێكجار‬ ‫دژ بــەیــەكــیــشــە‪ ،‬مــێــژوی تەفسیری‬ ‫قـــورئـــان‌و زانــســتــە ئــیــســامــیــەكــان‌و‬ ‫فیكرو فەلسەفەی ئیسالمیی‌و كەالمی‬ ‫ئیسالمی بەڵگەو شــوێــنــەواری بونی‬ ‫مەجازن لەدەقی قورئاندا‪ ،‬كە تەئویلی‬ ‫جــیــاوازی لێكەوتۆتەوە‪ ،‬ئیدی چۆن‬ ‫دەكرێت ئەم دەقــە (قــورئــان) لەیەك‬ ‫خــوێــنــدنــەوەدا قەتیس بكرێت‪ ،‬نەك‬ ‫تەنیا كتێبەكەش هەموی‪ ،‬بەڵكو تەنیا‬ ‫كۆمەڵێك لەئایەتەكان‌وەرگرێت‌و مامەڵەی‬ ‫ئینتیقائیانەشیان لەگەڵدا بكرێت!!‬ ‫ئاشكرایە كە دەقــی ئاینی‌و شیعریی‌و‬ ‫فەلسەفیش هەڵگری مەجازن بەو پێیەی‬ ‫دەبێت ئەگەری خوێندنەوەیان بەڕوی‬ ‫فرەیی‌و جیاوازییدا بــەڕودا بكرێتەوە‪،‬‬ ‫چونكە دەقگەلێكی چــڕن‌و لەكەمترین‬ ‫وشەو دەربڕیندا هەوڵی گەیاندنی زۆرترین‬ ‫مانای جیاوازو ناكۆكیشیانداوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )233‬دوشةممة ‪2015/1/26‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫«دەبێ هاواڵتیان دژی دەرکردنی‬ ‫یاسای دژەتیرۆر بوەستنەوە»‬ ‫وتووێژ لەگەڵ جۆرجیۆ ئاگامبێن‬

‫کە میدیای دژەجوو لە کاتی دەسەاڵتی‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬مەنسوور تەیفووری هیتلێردا دەیانکرد‪ ،‬واتە لەو کاتیشدا بە‬ ‫هەمان شێوە جۆرێکی فیزیکی لە جوو‬ ‫پرسیار‪ :‬پاش ڕووداوی" شارلی هێبدۆ" درووستکرابوو‪ .‬ئەگەر ئەوڕۆ شتێکی وەها‬ ‫چینی سیاسی" گەلێک باسی" مافی بەرامبەر جووەکان روویدابا‪ ،‬گاڵتەجاڕیی‬ ‫ئاسایش"مان بۆ دەکات‪ .‬دەبێ خۆ لەمە لێدەکەوتەوە‪.‬‬ ‫بپارێزین؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬لە باتی باسی ئازادیی راگەیاندن‪،‬‬ ‫پــرســیــار‪ :‬پــێــش پـــەالمـــارەکـــان‪،‬‬ ‫دەبوا پتر بە خەمی ئەو کاریگەریانەوە شارەزایانی زانیاریی هەموویان بەردەوام‬ ‫بین کە ئــەم کــردە تیرۆریستیانە لە دەیانگوت‪ " :‬باسەکە ئەوە نییە ئاخۆ‬ ‫ســەر ژیانی رۆژانــە و لەسەر ئازادیە فەرەنسا پەالمار دەدرێت یان نا‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫سیاسیەکانی هاواڵتیان هەیانە‪ ،‬ئەو باسەکە ئــەوەیــە ئــەم پــەالمــارە کەی‬ ‫ئازادیانەی کە دەزگاکانی کۆنتڕۆل تا دەبێت‪ ".‬نیشاندانی کردەی تیرۆریستی‬ ‫دێ زیاتر لە هەموو الیەنێکەوە دزەی وەک شتێکی حەتمی و نەگەڕاوە یەکەم‬ ‫تێدەکەن و قورسایی دەخەنە سەر‪ .‬کەرەستە و رێگەی کاریگەری دانان لە‬ ‫بڕێکی کەمی خەڵک ئاگاداری ئەوەن کە سەر و دەستکاریکردنی هاواڵتییانە؟‬ ‫یاسادانانی هەنووکەیی لە سەر ئاسایش‬ ‫وەالم‪ :‬ئەوڕۆکە تیرۆریزم توخمێکی‬ ‫لە دیمۆکراسیە رۆژئاواییەکاندا – بۆ جێگیری ســیــاســەتــی حکوومەتیی‬ ‫نموونە لە فەرەنسا و ئیتالیا‪ -‬بە ئاشکرا دەوڵەتەکانە‪ ،‬کە لێی تێناپەڕێین‪ .‬کەواتە‬ ‫لە یاسادانانی باوی ئیتالیای فاشیست نابێ پێمان سەیر بێت کە تیرۆریزم‬ ‫بەرتەسکترە‪ .‬هــەروەک لە فەرەنسا لە وەک نەگەڕاوە و حەتمی سەیر بکرێت‪.‬‬ ‫گەڵ کــاروبــاری تارناکدا [بەسەرهاتی دەتوانین سیاسەتی دەرەوەی ئامریکا بە‬ ‫تاوانبارکردنی گرووپێکی نۆ نەفەر بە بێ یانزەی سپتامبر وێنا بکەین؟ ئەمەش‬ ‫تێکدانی هێڵی قیتاری نێودەوڵەتی لە ئێجگار راستە کە لە ئیتالیا‪ ،‬لەو سااڵنەدا‬ ‫پاریس و تاوانبارکردنیان بە تیرۆریزم کە "پلۆمبی" پێدەوترێت‪[ ،‬سااڵنێک‬ ‫و ئەندامەتی کە کومیەتی نــادیــاراد‪ ،‬کە ئیتالیا] تاقیگەی ستراتێژیەکانی‬ ‫کومیتەیەک کــە کتێبیشی بــە نــاوی بەکارهێنانی تیرۆریزم بــوو‪ ،‬هەندێ‬ ‫کومیتەکەوە باڵوکردۆتەوە] بینیمان‪ ،‬پەالمار هەبوون‪ ،‬وەک پەالماری "پیاززا‬ ‫ریسکەکە ئەوەیە هەموو ناڕەزاییەکی فۆنتانا" لە میالن کە هێشتا نازانین بە‬ ‫سیاسیی رادیــکــاڵ بخرێتە خانەی راستی تیرۆریست کردنی یان دەزگای‬ ‫تیرۆریسمەوە‪.‬‬ ‫پاراستنی نهێنی‪ .‬الشم وایە کە تیرۆریزم‬ ‫ئەنجامێکی نەرێنیی یاسا تایبەتەکانی لە خۆیدا سیستمێکە کە تێیدا دەزگاکانی‬ ‫تیرۆریزم هاوکات ئەو ناروونی و نابنەبڕیەیە پاراستن و فاناتیسم پێکەوە کاردەکەن‪،‬‬ ‫کە لە سەر یاسا بەرهەمی دێنن‪ .‬مادام هەندێ جار بێ ئەوەی خۆیان ئاگاداری‬ ‫لێکۆڵینەوە لە تاوانی تیرۆریستی ‪ -‬بن‪.‬‬ ‫لە فەرەنسا هەر وەک لە ئامریکا‪ -‬لە‬ ‫تــەواو لەگەڵ مــاری خــۆزێ مۆندزین‬ ‫دادگای ئاسایی وەرگیراوەتەوە‪ ،‬ئیجگار هــاوڕام [فەیەلسووفێکی فەرەنسی کە‬ ‫قورسە بتوانی لەم بوارەدا بە حەقیقەت پسپۆڕی وێنەیە]‪ :‬ئەوە راست نییە کە‬ ‫بگەیت‪ .‬ئەوەی جێگەی روونی و بنەبڕیی ئێمە هەموومان بە یەکسان لەبەردەم‬ ‫دادوەرانە دەگرێتەوە تێکەڵێکی رقاوییە رووداوی تیرۆریستیداین‪ .‬زۆرینەیەک‬ ‫لــە یاداشتی میدیایی و راگەیاندنی ئەمە تەنیا بە هەست دەژیــن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پۆلیس‪ ،‬کە هاواڵتیان رادێنێ چیدی کەسانێکیش هەن کە دەیانەوێت شتێکی‬ ‫خەمی حەقیقەتیان نەبێت‪.‬‬ ‫سیاسی لێدەستبخەن (دەبینین پێشتر‬ ‫دەستیان بە کار کردووە)‪ .‬لە دواییشدا‪،‬‬ ‫پرسیار‪ :‬لەوانەیە کەسانێک بڵێن‬ ‫ئــێــوە بــەم قسە خــەریــکــن جێگە بۆ‬ ‫کۆنسپراسیۆنیزم [ئــەو رای الی وایە‬ ‫هەمیشە فیتنەیەک و دەستێک لە‬ ‫پشتەوەیە و لە پشتەوەی دیاردەکاندا بۆ‬ ‫دوژمنی وەهمیی دەگەڕێ] ڕادەخەن‪...‬‬ ‫وەاڵم‪ :‬نـــا‪ .‬لــە سیستمی مافی‬ ‫ئێمەدا‪ ،‬بەرپرسایەتی تاوانێک دەبێ بە‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی دادوەرانــە بسەلمێت‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەمە مەحاڵ ببێت‪ ،‬هیچ کات‬ ‫ناتوانین لە بەرپرسایەتی تاوانێک دڵنیا‬ ‫بین‪ .‬وەها هەڵسوکەوت دەکرێت چما‬ ‫هەموو شتێک روون بێت و ئەو بنەما‬ ‫دادوەریانەی کە دەڵێ هیچ کەس پێش‬ ‫دادگــایــی تاوانبار نییە‪ ،‬ســڕاوەتــەوە‪.‬‬ ‫تیۆریی فیتنەدۆز کە هاوڕێی و هاوتەکی‬ ‫هەمیشەیی ئەم جــۆرە رووداوانـــەن لە کەمینەیەک هەیە کە هەوڵدەدات تێبگات‬ ‫بــەری الدانـــی ئاسایشیی کۆمەڵگای و لە هۆ راستەقینەکان رامێنێت‪ .‬دەبێ‬ ‫رۆژئــاوایــی دەخـــۆن‪ ،‬ئــەو الدانـــەی کە کار بۆ ئەوە بکرێت کە ئەم کەمینە ببێتە‬ ‫پەردەى گومانێک بە سەر کاری سیاسی‪ -‬زۆرینە‪.‬‬ ‫دادوەریدا دەدات‪.‬‬ ‫لەم بابەتەدا‪ ،‬بەرپرسیارێتی میدیاکان‬ ‫پــرســیــار‪ :‬هــەســت دەکــەیــن یاسای‬ ‫ئاشکرایە‪ .‬ئەو بێخەمی و تێکەڵکردنەی دژی تیرۆریست بە فراوانی رێکەوتنیان‬ ‫ئەوان بەرهەمی دێنن بیرمان دەبەنەوە لەسەرە‪ ،‬لە چەپ و لە راستیشەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کە هاوپشتیی ئێمە لەگەڵ "شارلی هاواڵتیان لە مشتومڕی گشتی سەبارەت‬ ‫ئێبدۆ" نەدەبوا رێگەی ئەوەمان لێبگرێت بەم یاسایانە خۆیان کشاندۆتەوە؟‬ ‫ئەوە نەبینین کە راستیی نواندنەوەی‬ ‫وەاڵم‪ :‬بۆ تێگەییشتن لەو یەکیەتیە‬ ‫کاریکاتۆریانەی عــەرەب وەک تیپێک سیستمییەی کە لە نێوان دەوڵــەت و‬ ‫یان جۆرێکی فیزیکی کە دەتوانی بە تیرۆریزمدا دامەزراوە‪ ،‬نابێ بیرمان بچێت‬ ‫فیزیکدا بیناسیتەوە لەو شتە دەکات کە دیمۆکراسیە رۆژئاواییەکان ئەوڕۆکە لە‬

‫بەردەم گۆڕانێکی مێژووییدان لە پێگەی‬ ‫سیاسیاندا‪ .‬دەزانــیــن دیمۆکراسی لە‬ ‫یۆنان لە سەدەی پێنجەمدا لە پرۆسەی‬ ‫سیاسیکردنەوەی هاواڵتیەتیەوە لە دایک‬ ‫بوو‪ .‬لە کاتێکدا تا ئەو کات بەشداری‬ ‫لە سیتە یان شاردا پێش هەموو شتێک‬ ‫بــە مــەرجــەکــان و پێگەکانی چەشنە‬ ‫جیاوازەکان پێناسە کرابوو (کۆمەڵەی‬ ‫بڕوایی‪ ،‬نەجیبزادەیی‪ ،‬دەوڵەمەندیی و‬ ‫هتد)‪ ،‬هاواڵتێتی وەک بەشداریی چاالک‬ ‫لە ژیانی گشتیدا‪ ،‬لەوە بــەدوا دەبێتە‬ ‫پێوەری شوناسی کۆمەاڵیەتی‪ .‬ئەوڕۆکە‬ ‫ئێمە لە پرۆسەیەکی بە پێچەوانەی‬ ‫ئەمەداین‪ ،‬پرۆسەی ناسیاسیکردنەوەی‬

‫لە کوێدایە؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬هاواڵتی وەک خۆی هاوکات‬ ‫دەبــێــتــە تیرۆریستێکی هــێــزەکــی و‬ ‫تاکێکی هەردەم داواکەری ئاسایش دژی‬ ‫تیرۆریزم‪ ،‬راهاتوو بە پشکنران و ڤیدیۆ‪-‬‬ ‫چاودێریی لەهەر شوێنێکی شارەکەی‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا ئاشکرایە فەزایەکی ڤیدیۆ‪-‬‬ ‫چاودێریکراو چیدی ئــاگــۆرا و بــواری‬ ‫گشتی نییە‪ ،‬واتە چیدی سیاسی نییە‪.‬‬ ‫بە داخــەوە‪ ،‬لە پارادایمی ئاسایشیدا‪،‬‬ ‫ستراتێژییە سیاسیەکان دەقــاودەقــن‬ ‫لەگەڵ بەرژەوەندیی و خواستی ئابووری‬ ‫رووت‪ .‬ناڵێن کە پیشەسازیی ئەرووپیی‬ ‫ئاسایش‪ ،‬کە ئەوڕۆکە لە پەرەسەندنێکی‬

‫الم وایە دەبێ روبەڕوبونەوەی درۆیینی تیرۆریزم و‬ ‫دەوڵەت لە چوارچێوەی جیهانیکردنەوەی ئابووریی‬ ‫و تێکنۆلۆژیکدا دابنرێت کە ژیانی کۆمەڵگا‬ ‫هاوچەرخەکانی ژێراوژوو کردووە‬ ‫هــاواڵتــێــتــی‪ ،‬کــە تـــادێ زیــاتــر خۆی‬ ‫تەنیا بۆ یەک مەرجی رەبەق ناچاالک‬ ‫کورتدەکاتەوە‪ ،‬لە زەمینەیەکەدا کە‬ ‫تێیدا راپرسیەکان لفی ئەم راستیەن‬ ‫کە بڕیارە بنچینەییەکان بە بڕێکی تادێ‬ ‫کەمتری کەسان دەدرێن‪ .‬لەم پرۆسەی‬ ‫پرسیار‪ :‬فەرەنسا لە ساڵی ‪١٩٨٦‬ەوە‬ ‫ناسیاسیکردنەوەدا‪ ،‬دەزگــاکــان یان دەنگی بە پانزە یاسای دژە تیرۆر داوە‪،‬‬ ‫دیسپۆزیتیڤەکانی ئاسایش و پەرەدانی هەندێ کەس داوای جۆرێکی فەرەنسیی‬ ‫تەکنیکەکانی کۆنترۆڵ لە سەر هاواڵتیان " پاتریۆت ئەکت" ‪ [-‬یاسایەک کە لە‬ ‫کە جاران تەنیا بۆ تاوانبارانی ناسراو ئەمریکا بۆ روبــەڕووبــونــەوەی تیرۆر‬ ‫و بە پێشینە بوون‪ ،‬دەورێکی گرنگیان حەوت هەفتە پاش رووداوەکەی یانزەی‬ ‫گێڕاوە‪.‬‬ ‫سێپتەمبر دەنگی پێدرا]‪ -‬دەکــەن و‪،‬‬ ‫کەچی ئێمە نەمانتوانی نە بەر بە مێراح‬ ‫پرسیار‪ :‬شوێنی هاواڵتی لەم پرۆسەدا بگرین‪ ،‬نە بە برایانی کواشی و نە بە‬

‫بەتین و تاودان‪ ،‬بەرهەمهێنەرانی گەورەی‬ ‫چەکن کە خۆیان گۆڕیوە بۆ کاروکاسبیی‬ ‫ئــاســایــشــی‪ ،‬کــە بریتین لــە تالێس‪،‬‬ ‫فیمیککانکا‪ ،‬ئێداس یان باسی سیستم‪.‬‬

‫پەرێزێک ماوە؟‬ ‫ئاشکرایە کــە‪ ،‬لــەبــەردەم دۆخێکی‬ ‫وەهادا‪ ،‬پێویستمان بەوەیە بە سەرتاپای‬ ‫ناکۆکیی‬ ‫نەریتیەکانی‬ ‫ستراتیژیە‬ ‫سیاسیدا بچینەوە‪ .‬پارادایمی ئاسایشییە‬ ‫لە ناخیدایە چی گرفت و هەوڵێکی کەم‬ ‫تا زۆر توندوتیژ بۆ رووخاندنی‪ ،‬لە الی‬ ‫هیچ نییە جگە دەرفەتێک بۆ حوکمداریی‬ ‫کاریگەریەکانی بە سوودی بەرژەوەندیە‬ ‫تایبەتەکانی خــۆی‪ .‬ئەمە ئەو شتەیە‬ ‫کە ئــەو دیالێکتیکە نیشاندەدات کە‬ ‫توند تیرۆریزم و وەاڵمــی دەوڵەتی لە‬ ‫مارپێچ یان رێوێڵکەیەکی گاڵو و لەخۆیدا‬ ‫بێکۆتادا پێکدەگەیەنێ‪ .‬نەریتی سیاسیی‬ ‫مۆدێرنێتی لــە شــێــوەی شۆڕشێکی‬ ‫کەم یان زۆر توندوتیژدا‪ ،‬دەسەاڵتێک‬ ‫کــە وەک دەســەاڵتــی دامــەزرێــنــەری‬ ‫نــەزمــێــکــی‬ ‫[‪]constituant‬‬ ‫کۆمەاڵیەتی دامــــەزراو[‪]constitué‬‬ ‫هەڵسوکوت دەکــات‪ ،‬بیری لە گۆڕانە‬ ‫سیاسیە رادیکاڵەکان کــردۆتــەوە‪ .‬الم‬ ‫وایە دەبێ واز لەم پارادایمە بهێنرێت‬ ‫و بیر لە شتێکی وەک توانێکی رەبەق‬ ‫لەکارخەر[‪ -destituante‬هێزێک کە‬ ‫لە دەرەوەی دەزگای دەوڵەتەوە دەوستێ‬ ‫و مەبەستی ئــەوە نییە شوێنی ئەو‬ ‫پڕبکاتەوە بۆ درووستکردنی گۆڕان‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێک دژ و بەرامبەر چەمکەکی پێشووە‬ ‫کە جۆرێکە لە دەسەاڵت کە لە دواییدا‬ ‫دادەمەزرێنێت ئەم هێزە تەنیا لە کار‬ ‫دەخات]‪ ،‬بکەینەوە‪ ،‬هێزێک کە بە دەزگا‬ ‫یان دیسپۆزیتیڤی ئاسایشی یان مارپێچی‬ ‫بێبن و گاڵوی توندوتیژی ناگیرێت‪.‬‬ ‫تا کاتی مۆدێرنێتی‪ ،‬نەریتی سیاسی‬ ‫روژئاوا لە سەر دیالێکتیکی نێوان دوو‬ ‫دەسەاڵتی ناهاوچەشن‪ ،‬کە یەکتریان‬ ‫ســنــوودار دەکــرد‪ ،‬رۆنــرابــوو‪ :‬دوانەیی‬ ‫نێوان ئۆکتۆریتاسی سێنا[دەسەاڵتەکانی‬ ‫ئیمپراتۆر] و و پۆتێستاسی کۆنسوول‬ ‫لە رۆم [دەسەاڵتەکانی ماژیسترا یان‬ ‫مەجلیسەکانی یــاســا کــە لــە الیــەن‬ ‫مەجلیسی یــاســادانــانــەوە دادەنـــران]؛‬ ‫دیالێکتیکی نێوان دەسەاڵتی مەعنەوی‬ ‫و دەســەاڵتــی دنیایی لــە سەدەکانی‬ ‫نێوەڕاست؛ دیالێکتیکی نێوان مافی‬ ‫سرووشتی و مافی دانراو تاکوو سەدەی‬ ‫هەژدەهەم‪ .‬دیمۆکراسیە مۆدێرنەکان و‬ ‫دەوڵەتە تۆتالیتێرەکانی سەدەی بیستەم‬ ‫بە پێچەوانەوە خۆیان لەسەر بنەمایەکی‬ ‫یەکەی دەسەاڵتی سیاسی رۆدەنێن‪ ،‬کە‬ ‫بەمجۆرە بێسنوور دەبێتەوە‪ .‬ئەوەی‬ ‫الیەنی هەیووالیی تواناکانی دەوڵەتە‬ ‫مۆدێرنەکان پپێکدێنی ئەمەیە کە ئەمان‬ ‫بە تــەواوی یاسایین‪ .‬بۆ بیرکردنەوە‬ ‫لە توانایەکی وەالخــەر دەبێ توخمێک‬ ‫وێنا بکرێت‪ ،‬توخمێک کە هاوکاتی‬ ‫ناهاوچەشنیی رەبەق لەگەڵ سیستمی‬ ‫ســیــاســی‪ ،‬بــەڕســت ئــەوەشــی هەبێت‬ ‫بڕیارەکانی البخات و هەڵیان بواسێ‪.‬‬

‫کوولیبالی‪ [ .‬مێراح هێرشبەری سەر‬ ‫قوتابخانەی جــووەکــان لە فەرەنسا‪،‬‬ ‫ناوەکانی دیکە بکوژانی نووسەرانی‬ ‫شارلی ئێبدۆ و کۆلیبالی هێرشبەری سەر‬ ‫کۆگاکەیە دوو رۆژ دوای هێرشی شارلی‬ ‫ئێبدۆ‪].‬‬ ‫وەاڵم‪ :‬دیسپۆزیتیڤەکانی ئاسایش‬ ‫ســەرەتــا بۆ ناسینەوەی تاوانکارانی‬ ‫بەپێشینە داهێنران‪ :‬وەک ئەم رۆژانە‬ ‫بینیمان و وەک دەبوا روون و راشکاو‬ ‫ببوایە‪ ،‬ئــەوان بۆ بەرگرتن بە زەبری‬ ‫دووهەم بەکار دەهێنرێن‪ ،‬نەک یەکەم‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا تیرۆریزم لە راستیدا ریزێک‬ ‫زەبری یەکەمە کە دەتوانن لە هەر کوێ و‬ ‫هەر کەس بدەن‪ .‬دەسەاڵتە سیاسیەکان‬ ‫باش ئەمە دەزانــن‪ .‬گەر ئەوان جەخت‬ ‫لە سەر توندکردنی رێوشوێنی ئاسایشی‬ ‫و یاسای سنوورداکردنی ئازادیەکان‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬کەواتە ئەوان شتێکی دیکەیان‬ ‫لە خەیاڵە‪.‬‬ ‫ئەوەی مەبەست و خەیاڵیانە‪ ،‬رەنگە‬ ‫بــێ ئـــەوەی خــۆیــان بــزانــن‪ ،‬چونکوو‬ ‫باسەکە لێرەدا هەندێ وەرچەرخانی‬ ‫قووڵن کە بەر بوونی سیاسیی مرۆڤەکان‬ ‫دەکــەون‪ ،‬خەیاڵ و خەونی پەڕینەوەیە‬ ‫لە دیمۆکراسیەکانی جــەمــاوەرەوە بۆ‬ ‫ئەو شتەی کە سیاسەتناسانی ئەمریکی‬ ‫پێیدەڵێن "دەوڵەتی ئاسایشی"‪ ،‬واتە‬ ‫کۆمەڵگایەک تێیدا ژیــانــی سیاسی‬ ‫بە راستی مەحاڵ دەبێتەوە و تەنیا‬ ‫بــاس بــەڕێــوەبــردنــی ئــابــووریــی ژیانی‬ ‫بەرهەمێنەرەوەیە‪ .‬پارادۆکسەکە لێرەدا‬ ‫ئەوەیە کە دەبینین لیبرالیزمێکیی ئابووری‬ ‫بێسنوور هاونشینی تەواو و پڕ بەپێستە‬ ‫لــەگــەڵ دەوڵەتگەرییەکی ئاسایشی‬ ‫کە ئەویش هەر بەو شێوە بێسنوورە‪.‬‬ ‫کەمترین شتێک بتوانین لێرەدا بیڵێین‬ ‫ئەمەیە کە ئەم دەوڵەتە‪ ،‬کە ناوەکەی‬ ‫لە باری مێژوو و ریشەوە هەڵگری مانای‬ ‫بزریی گرفت و کێشەیە‪ ،‬بە پێچەوانە‬ ‫چی پێناکرێت مەگەر ئەوەی زیاتر بەو‬ ‫مەترسیانەی دەیخاتە سەر دیمۆکراسی‬ ‫نیگەرانمان بکات‪ .‬لەم دەوڵەتەدا ژیانی‬ ‫سیاسی مەحال بوەتەوە و‪ ،‬دیمۆکراسیی‬ ‫بێ ژیانی سیاسی هیچ مانایەکی نییە‪ .‬لە‬ ‫بەر ئەمەیە کە گرنکە کە فەرەنسیەکان‬ ‫دژی پرۆژەی راگەیەندراوی حکوومەت بۆ‬ ‫یاسای دژی تیرۆریزم خەبات بکەن‪.‬‬ ‫هەروەها الم وایە دەبێ روبەڕوبونەوەی‬ ‫درۆیــیــنــی تــیــرۆریــزم و دەوڵــــەت لە‬ ‫چوارچێوەی جیهانیکردنەوەی ئابووریی و‬ ‫تێکنۆلۆژیکدا دابنرێت کە ژیانی کۆمەڵگا‬ ‫هــاوچــەرخــەکــانــی ژێــــراوژوو کـــردووە‪.‬‬ ‫باسەکە ئــەو شتەیە کە هانا ئارێنت‬ ‫پێشتر لە ساڵی ‪١٩٦٤‬دا ناوی نا "شەڕی‬ ‫نێوخۆیی جیهانی"‪ ،‬کە جێگەی شەڕی‬ ‫سوننەتیی نێوان دەوڵەتەکانی گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا ئەوەی نیشانی ئەم دۆخەیە‪،‬‬ ‫رێک ئەمەیە کە ناتوانین روون نەیارەکان‬ ‫لێک جیابکەینەوە و بێگانە بەردەوام لە‬ ‫نێوەوەیە‪ .‬لە فەزایەکی جیهانیکراودا‪،‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫ئەم وتووێژە لەالیەن ‪Olivier Tesquet‬‬ ‫هەموو شەڕێک شەڕێکی نێوخۆییە و‪ ،‬لە‬ ‫کراوە و لە ماڵپەری گۆڤاری هەفتانەی تێلێراما‬ ‫شەڕی نێوخۆییدا‪ ،‬بە تەعبیرێک هەر کەس رۆژی ‪ ٢٠‬ژانوییەی ‪ ٢٠١٥‬بــەم ناونیشانەی‬ ‫دژی خۆی شەڕ دەکات‪ .‬گەر دەسەاڵتە خــوارەوە باڵوکراوەتەوە‪ .‬بۆ شرۆڤەی وردتری‬ ‫گشتیەکان بەرپەرستر بوونایە‪ ،‬بیریان یاساکانی رۆمی کۆن‪ ،‬کە بەشێکی هەمیشەیین‬ ‫لەم دیاردە تازە دەکردەوە و هەوڵیاندەدا لە لێکۆڵینەوەکانی ئاگامبن لە سەر بنچینەکانی‬ ‫یاسای مۆدێرن و ژیــاری رۆژئــاوایــی خوێنەر‬ ‫ئەم شەڕە نێوخۆییە جیهانییە دامرکێنن‪ ،‬دەتوانێت هەر ئەو کارە بکات کە من نەمکرد‪،‬‬ ‫لە باتی ئەوەی بە سیاسەتێکی درەوەیی قامووس یان سایتێک بکاتەوە‪.‬‬ ‫گێالنە کە بە هەمان شێوەی سیاسەتی‬ ‫نێوخۆیی دەجــووڵــێــتــەوە‪ ،‬ئاگرەکەی ‪h t t p : / / w w w . t e l e r a m a .‬‬ ‫‪fr/medias/les-francais‬‬‫خۆش بکەن‪.‬‬ ‫‪doivent-se-battre-contre‬‬‫پــرســیــار‪ :‬چــۆن لــە بــەرامــبــەر ئەم‬ ‫وەســوەســە ئاسایشیەدا بوەستین؟‬

‫‪le-projet-d-une-enieme-loi‬‬‫‪contre-le-terrorisme-giorgio‬‬‫‪agamben,121729.php‬‬

‫ذمارة (‪ )233‬دوشةممة ‪2015/1/26‬‬

‫‪7‬‬

‫سوبێكتەكەی خۆیەوە هەیە‪ .‬ئەو كەسەی كە‬ ‫بەختەوەرە ناتوانێت بزانێت كە بەختەوەرە‪.‬‬ ‫جۆرجیۆ ئاگامبێن‬ ‫سوبێكتی بــەخــتــەوەری‪ ،‬سوبێكتێكی‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬وەلید عومەر‬ ‫بۆخۆی ‪ per se‬نیە‪ .‬ئــەو‪ ،‬شێوەی‬ ‫جارێكیان واڵــتــەر بنیامین وتبووی ئاگاییەك (‪ )consciousness‬یان‬ ‫یەكەمین ئەزموونى مناڵ لەگەڵ جیهاندا‪)conscience( ،‬ـی لەبەردەستدا نیە‪،‬‬ ‫تێگەیشتن نیە لــەوەی كە «گــەورەكــان تەنانەت شێوازە باشەكەی ئەویشی نیە‪.‬‬ ‫بەهێزترن‪ ،‬بەڵكو ئــەوەیــە كە ناتوانن لێرەدا جادوو بە ڕووكەش جۆرە ئاوارتەیەكە‬ ‫جادوو بكەن»‪ .‬هەڵبەت ئەم ڕستەیە لە (استثناء)‪ ،‬تاكە شتێكە كە ڕێگە دەدات‬ ‫ژێر كاریگەریی بیست میلی گرام مادەی بەختەوەر بیت و بزانیت بەختەوەریت‪ .‬ئەو‬ ‫«مۆسكاڵین»دا وتراوە‪ ،‬كە هەڵبەت هیچ كەسەی لە ڕێگەی جۆرە سیحرێكەوە دەستی‬ ‫لە گرنگییەكەی كەم ناكاتەوە‪ .‬لەڕاستیدا بە شتێكدا گەیشتووە‪ ،‬لەوەدا سەركەوتووە‬ ‫زۆر ڕێی تێدەچێت ئەو دڵپڕبوونە توندەی كە بە سەالمەتی لەو غیرەتە دەرچێت كە‬ ‫جاروبار منااڵن دەگرێتەوە‪ ،‬لەوێوە سەرچاوە بە ئاشكرا لە هەر جۆرە ئاگابوونێك‪-‬لە‪-‬‬ ‫بگرێت كە دەزانــن ناتوانن جادوو بكەن‪ .‬بەختەوەریدا نوستووە‪ ،‬چونكە بە مانایەكی‬ ‫هەموو ئەو شتانەی كە مرۆڤ بە هەوڵ و تایبەت‪ ،‬ئەو بەختەوەرییەی كە مرۆڤ‬ ‫شایستەیی خۆی بەدەستیان دێنێت‪ ،‬دیسان دەزانێت خاوەنیەتی‪ ،‬چیتر هی ئەو نیە‪.‬‬ ‫هەر ناتوانن بەختەوەری بكات‪ .‬ئەوە تەنیا هەر لەبەر ئەوەشە كە زیۆس خۆی دەكاتە‬ ‫جــادووە كە دەتوانێت كارێكی لەو جۆرە ئامقیتریون و (بەم فێڵە) لەگەڵ ئالكمینی‬ ‫بكات‪ .‬هەڵبەت ئەم مەسەلەیە هیچ زیانێكی جواندا دەخەوێت‪ ،‬چیتر ئەمە چێژخوازییەك‬ ‫نەگەیاندە بلیمەتییە مناڵییەكەی مۆزارت‪ ،‬نیە لە پێگەكەی زیــۆســدا‪ ،‬تەنانەت بە‬ ‫مۆزارت لە نامەیەكیدا بۆ جۆزێف بۆلینگەر پێچەوانەی ڕواڵەتى كێشەكەشەوە ئەم‬ ‫ئاماژەی بۆ ئەم پەیوەندییە ڕازئامێزەی چێژە لە پێگەكەی ئامقیتریۆنیشدا ئەنجام‬ ‫نــێــوان بــەخــتــەوەری و جـــادوو كـــردووە‪ :‬نادرێت‪ .‬چێژ و بەختەوەرییەكەی بەتەواوی‬ ‫بەڕێزەوەژیان لەگەڵ بەختەوەرانەژیاندا لە دەستی سیحر و جادووەكەدایە‪ ،‬تەنیا‬ ‫دوو شتی تەواو لێك جیاوازن‪ ،‬دووەمیان ئەوەی كە بە فێڵ و تەڵەكەكانی جادوو‬ ‫ێ جـــۆرە تــوانــایــەكــی بەدەست دێت‪ ،‬دەتوانرێت بە ئاگاییەوە و بە‬ ‫شتێكە كــە بــەب ـ ‌‬ ‫ێ ببینرێت‪ .‬تەنیا‬ ‫جادوویی بۆ من مەحاڵ و نەڕەخساوە؛ شێوەیەكی پەتی چێژی ل ‌‬ ‫بــەم هــۆیــەوە‪ ،‬دەبـــوو شتێكی بەڕاست ئەو كەسەی كە سیحری لێكراوە (یان بەر‬ ‫ســەرووســرووشــتــی(‪ ) supernatural‬سیحر كەوتووە) دەتوانێت بە ال لێوێكەوە‬ ‫بڵێت «مــن»‪ ،‬تاكە بەختەوەرییەك كە‬ ‫ڕووبدات‪.‬‬ ‫ڕێك وەكو بونەوەرە ئەفسانەییەكان‪ ،‬شایستەی بــیــن‪ ،‬ئــەو بەختەوەرییەیە‬ ‫مــنــااڵن بــاش دەزانـــن كــە پێویستە بۆ كە تەنانەت خەویشی پێوە نابینین كە‬ ‫بــەخــتــەوەربــوون دێــوێــك لــە تەنیشت شایستەی بین‪.‬‬ ‫ئــەم مەسەلەیە هۆكاری كۆتایی ئەو‬ ‫دەستتەوە لەناو فانۆسەكەتدا هەڵبگریت‪،‬‬ ‫یــان كەرێكت هەبێت و سكەی ئاڵتونی تێڕوانینەیە كە تەنیا یەك ڕێگە لەسەر ئەم‬ ‫دەربدات [ئاسكی ئاڵتونی]‪ ،‬یاخود قازێك زەوییە هەیە بۆ بەدەستهێنانی بەختەوەری‪:‬‬ ‫لە ماڵەكەتدایە و هێلكەی ئاڵتونیت بۆ باوەڕبوون بە كاری ئیالهی و دەركردنی‬ ‫دەكـــات‪ .‬گرنگ نیە لە چ دۆخێكدایت‪ ،‬شەوقی ویساڵ لە سەری خۆت( كاتێك‬ ‫گرنگتر ئەوەیە جێگە درووستەكەی شارەزا كافكا لە گفتوگۆیەكدا بە گۆستاڤ یانوش‬ ‫بیت و بزانیت وێــردی درووس ــت بڵێیت دەڵێت خەروارگەلێك ئومێد هەیە‪-‬بەاڵم‬ ‫تاكو بتوانی گرفتەكەت بڕەوێنیتەوە و نەك بۆ ئێمە‪ ،‬جۆرە ئایرۆنییەك ئەم قسەیە‬ ‫بەشێوەیەكی درووست بگەیتە ئامانجەكەت‪ .‬دووبارە دەكاتەوە) ‪ .‬ئەم تێزە بەئاشكرا‬ ‫جادوو ڕێك بەو مانایەیە كە هیچ مرۆڤێك زاهیدانەیە‪ ،‬تەنیا ئەو كاتە جێی تێگەیشتنە‬ ‫نیە نرخی بەختەوەریی هەبێت‪ ،‬بەوجۆرەی كە ئێمە ماناكەی نەك بۆ ئێمە درك بكەین‪.‬‬ ‫كە مرۆڤە كۆنەكان دەیانزانی هەرجۆرە نەك بۆ ئێمە‪ ،‬بەو مانایەیە كە بەختەوەری‬ ‫بەختەوەرییەكی گونجاو لەگەڵ مرۆڤدا هەمیشە هی ئــەوانــی ترە(بەختەوەری‬ ‫بۆخۆی جــۆرە بێشەرمییەكە‪ ،‬هەمیشە ڕێك بۆ ئێمەیە)‪ ،‬بەختەوەری چاوەڕێی‬ ‫جۆرە لوتبەرزى و زیادەڕەوییەكە‪ .‬بەاڵم‬ ‫گەر كەسێك سەربكەوێت و فێڵێك بكات و‬ ‫چارەنووس بەجۆرێك لە جۆرەكان بگۆڕێت‪،‬‬ ‫گەر بەختەوەری پەیوەست بێت بە شتی‬ ‫تــرەوە نــەك ئــەوەی كە مــرۆڤــە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫شتانێكی وەك گوێزێكی جادووییەوە یان‬ ‫جۆرە وێردێك‪ -‬تەنیا و تەنیا ئەو كاتەیە كە‬ ‫مرۆڤ دەتوانێت بە ڕاستی و سەركەوتووانە‬ ‫خۆی بە بەختەوەر بزانێت‪.‬‬ ‫ئــەو عەقڵە منااڵنەیەی كە پێی وایە‬ ‫بەختەوەری شتێك نیە شایستەی بیت‪،‬‬ ‫هەمیشە ڕووبەڕووى ناڕەزایی ئەخالقیاتی‬ ‫ێ لە‬ ‫ڕەسمی بــۆتــەوە‪ .‬بۆنمونە‪ ،‬با گــو ‌‬ ‫قسەكانی «كانت» بگرین‪ ،‬ئەو فەیلەسوفەی‬ ‫كە كەمترین توانای هەبوو بۆ تێگەیشتنی‬ ‫جیاوازیی نێوان ژیانى شەریفانە و ژیانى‬ ‫بەختەوەرانە‪ :‬ئەو شتەی كە لە مرۆڤدا ئێمەیە‪ ،‬بــەاڵم تەنیا لەو خاڵەدا كە بۆ‬ ‫تینووی بەختەوەرییە‪ ،‬جۆرێك خوو یان ئێمە دانــەنــراوە‪ .‬واتە بەختەوەری تەنیا‬ ‫مەیل (‪)inclination‬ـــە‪ ،‬ئەو شتەشی بە هۆی جادووەوە دەبێتە نسیبمان‪ .‬لەو‬ ‫كە ئەم مەیلە لە دۆخی بوونی سەرەتایی خاڵەدا كە ئێمە كاتێك شتێك بە ناوی‬ ‫مرۆڤدا سنوردار دەكات‪ ،‬عەقڵە‪ .‬بەاڵم ئێمە چارەنووسەوە جیابكەینەوە‪ ،‬بەختەوەری‬ ‫(یان ئەو مناڵەی كە لەناو ئێمەدایە) نازانێت بەتەواوی ڕێكەوتە لەگەڵ ئەوەی كە ئێمە‬ ‫چی لەو بەختەوەرییە بكات كە شایستەی بتوانین جادوو بكەین‪ ،‬بەتەواوی ڕێكەوتە‬ ‫بووین‪ .‬چ كارەساتێكە ژنێك خۆشی دەوێن لەگەڵ ئەو ژێستەی بەكاری دێنین تا ئەو‬ ‫كە شایستەین! چەندیش وەڕزكــەرە ئەو دڵتەنگییە منااڵنەیە بەیەكجاری و هەمیشە‬ ‫بەختەوەرییەی وەكو پاداشتی كارێك وەری ڕیشەكێش بكەین‪.‬‬ ‫ئەگەر وا بێت‪ ،‬گەر هیچ بەختەوەرییەك‬ ‫بگرن كە ئەنجامتان دابێت‪.‬‬ ‫ناكرێت هەروا بە سادەیی بگوترێت ئەو لە ئــارادا نەبێت جگە لە هەستی توانای‬ ‫ئەڵقەیەی كە بەختەوەری بە جــادووەوە بــە‪-‬جــادوو‪-‬بــوون‪ ،‬ئــەوا ئەوكات پێناسە‬ ‫دەبەستێت‪ ،‬نائەخالقییە‪ .‬لە ڕاستیدا ئەم ڕازئامێزەكەی كافكا سەبارەت بە جادوو‬ ‫ئەڵقەیە جــۆرە ئەخالقێكی بااڵترە‪ ،‬ئەم ڕوونتر دەبێتەوە‪ .‬دەڵێت گەر ئێمە ژیان‬ ‫مەسەلەیە دەكرێت لە ڕێگەی بنەمایەكی بە ناوە دروستەكەی بانگ بكەین‪ ،‬ئەوا‬ ‫دێرینەوە بخرێتەڕوو‪ ،‬ئەو بنەمایەی كە دێتە پێشەوە‪ ،‬چونكە ژیان خۆی زاتی‬ ‫دەڵێت‪ :‬هەركەسێك زانیی بەختەوەرە‪ ،‬جادووە كە داناهێنێت و (درووست ناكات)‬ ‫ئیدی پێشوەخت دەستی لە بەختەوەریی بەڵكو بانگ دەكات‪ .‬ئەم پێناسەیە لەگەڵ‬ ‫خۆی هەڵگرتووە‪ .‬ئەمە بەو مانایەیە كە ئەو نەریتە دێرینەی كە كابالیستەكان و‬ ‫بەختەوەری پەیوەندییەكی پارادۆكسانەی بە پێشبینیكەرەكان و غەیببێژەكان دوای‬

‫من و ئه‌وانی تر!‬

‫جادوو و بەختەوەرى‬

‫كؤنت َيكست‬

‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬

‫بێگانه‌كان كێن؟‬

‫‌‬

‫جۆرجیۆ ئاگامبێن‪ ،‬فەیلەسوفی ئیتاڵی‬

‫كەوتوون وێك دێتەوە‪ .‬لەسەر بنەمای ئەم‬ ‫نەریتە‪ ،‬جادوو هەر بە زەروورەت جۆرێكە‬ ‫لە زانستی ناوە نهێنییەكان‪ .‬هەر شتێك‪،‬‬ ‫هەر بوونێك‪ ،‬سەرباری ئەوەی كە ناوێكی‬ ‫ئاشكرای هەیە‪ ،‬ناوێكی شاراوەشی هەیە كە‬ ‫ناتوانین بێباك بە الیدا تێپەڕین‪ .‬بوون بە‬ ‫جادووگەر‪ ،‬بە مانای زانین و بێداركردنەوەی‬ ‫ێ‬ ‫ئەم سەر‪-‬ناوانەیە‪ .‬بۆیە باسگەلێكی ب ‌‬ ‫كۆتایی سەبارەت بە ناوەكان (چ فریشتەیی‬ ‫یان شەیتانی) دەگرێتەوە تاكو بەختگرەوە‬ ‫لە دەسەاڵتی تــەواوی خۆی دڵنیابێتەوە‬ ‫بەسەر هێزە ڕۆحییەكاندا (گیانەكان و هێزە‬

‫كە مەخلوق دەگەڕێنێتەوە بۆ مەسەلە‬ ‫دەرنەبڕراوەكە‪ .‬لەم حاڵەتەی دواتریاندا‪،‬‬ ‫جــادوو جۆرێك نیە لە زانستی ناوەكان‬ ‫بەڵكو ژێستێكە‪ ،‬واتە بەیەكداچوون و ئازاد‬ ‫بوونە لە «ناو»‪ .‬لەبەر ئەمەشە مناڵ هیچ‬ ‫كاتێك هێندەی ئەو كاتە ڕازی و خۆشحاڵ‬ ‫نیە كە زمانێكی نهێنى دادەهێنێت (وەك‬ ‫ئەوەی لە مناڵیی هەر یەكەماندا چ بە تاك و‬ ‫بە زیاتریش زمانێكی تایبەت و سنوردارمان‬ ‫درووست دەكرد و هەر خۆمان لە وشەكانی‬ ‫تێدەگەیشتین‪-‬و)‪ .‬بێزاریی مناڵ بەر لەوەی‬ ‫بە هۆی نەزانینی ناوە جادووییەكانەوە بێت‪،‬‬

‫هەركەسێك زانیی بەختەوەرە‪ ،‬ئیدی پێشوەخت‬ ‫دەستی لە بەختەوەریی خۆی هەڵگرتووە‪ .‬ئەمە‬ ‫بەو مانایەیە كە بەختەوەری پەیوەندییەكی‬ ‫پارادۆكسانەی بە سوبێكتەكەی خۆیەوە هەیە‬ ‫نادیارەكان‪-‬و)‪ .‬بۆ ئەو‪ ،‬ناوە نهێنییەكە تەنیا‬ ‫مۆرێكە‪ ،‬مــۆری دەسەاڵتی (جادووگەر)‬ ‫لە ‪-‬مراندن= و =زیندووكردنەوە‪-‬ـی ئەو‬ ‫مەخلوقەی كە ئەو ناوەی هەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم بە پێی نەریتێكی تر‪ ،‬كە نەریتێكی‬ ‫ڕوونتر و ڕووناكتریشە‪ ،‬ناوە ڕەمزییەكە‬ ‫بەر لەوەی كلیلی چەك داماڵینی شتەكە‬ ‫بێت لە بەرامبەر قسەی جادووگەرەكەدا‪،‬‬ ‫«مــۆنــۆگــرامــی»یــەكــە دەبــێــتــە ڕێگری‬ ‫ڕزگاربوونی شتەكان لە زمان‪[ .‬مۆنۆگرامی‬ ‫واتــە پیتی یەكەمی ناوێك یــان شتێك‬ ‫كە بە شێوەیەكی ڕازاوە لەسەر جل یان‬ ‫پاكەت هەڵدەكەنرێت]‪ .‬لە باخی عەدەندا‬ ‫هەموو مەخلوقات بە ناوە نهێنییەكەیانەوە‬ ‫ناودەنران‪ .‬هەركە ئەم ناوە نهێنییە گۆ‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ئیدی هەموو ناوە ئاشكراكان –‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫یان لەڕاستیدا بورجی بابلی هەموو ناوەكان‪-‬‬ ‫‪http://www.thesis11.com/‬‬ ‫دەكەونە لەرزە‪ .‬لە بەر ئەمەشە كە بە پێی‬ ‫‪Note.aspx?Id=63‬‬ ‫نەریتی ناوبراو‪ ،‬جادوو بریتییە لە بانگكردنی ‪http://textexture.com/index.‬‬ ‫‪php?text_id=4‬‬ ‫بــەخــتــەوەری‪ .‬نـــاوی نهێنى ژێستێكە‬

‫ێ تواناییەوەیەتی لە ئازادكردنی‬ ‫بە هۆی ب ‌‬ ‫ئــەو نــاوەی كە بە سەریدا سەپێنراوە‪.‬‬ ‫تەنیا ئەو كاتە سەردەكەوێت‪ ،‬تەنیا ئەو‬ ‫كاتە ناوێكی تازە دادەهێنێت كە پاسۆردی‬ ‫بەختەوەریی هەبێت‪ ،‬ئەو وشە نهێنییەی كە‬ ‫ێ دەبەخشێت‪ .‬ناو‪-‬هەبوون‬ ‫بەختەوەریی پ ‌‬ ‫یان هەبوونی ناو‪ ،‬تاوانباربوونە‪ .‬عەدالەتیش‬ ‫ێ ناو‪،‬‬ ‫وەكو جادوو بێناوە‪ .‬بەختەوەر‪ ،‬ب ‌‬ ‫بوونەوەرگەلێك لە پشتی دەروازەكــانــی‬ ‫سەرزەمینی جــادووگــەرانــەوە دەدەن لە‬ ‫دەرگـــا‪ ،‬بــوونــەوەرگــەلــێــك كــە تەنیا بە‬ ‫ژێستەكانیان قسە دەكــەن‪( .‬بە بەراورد‬ ‫بەو ئەهریمەنانەی كە لە پشتی دەرگای‬ ‫ژوورەكـــەی كافكاوە دەدەن لە دەرگــا‪:‬‬ ‫«فاشیزم؟!»‪.‬‬

‫ئه‌وه‌ی له‌م ڕۆژانـه‌ی دواییدا ل ‌ه پاریس ڕوویدا وامان لێده‌كات‬ ‫جارێكی تر بیر ل ‌ه مانا و چه‌مكی (بێگانه‌) بكه‌ینه‌وه و بزانین‬ ‫بێگانه‌كان كێن‌؟ چونك ‌ه گه‌ر شوناسی كه‌لتوری ل ‌ه سه‌ر جیاوازی‬ ‫نێوان (ئێمه‌) و (ئه‌وانیتر)‪،‬و‌ه قبوڵكردنی ئه‌م جیاوازیه‌ش وه‌ستا‬ ‫بێت! ئه‌وا چەمکی( بێگانه)ئه‌م تێگه‌شتنه‌مان بۆ شوناسی خۆمان و‬ ‫ئه‌وانی تریش پووچ ده‌كاته‌و‌ه و ل ‌ه ناو ته‌مومژ و ئاڵۆزی نه‌ناسینی(‬ ‫ئێمه‌) و( ئه‌وانی تــر)دا بێ وه‌اڵم ده‌مانسوڕێنێته‌وه‌‪.‬بێگانه‌كان‬ ‫جۆرێكی تر ل ‌ه شوناس ده‌هێنن و ده‌یسه‌پێنن به‌س ‌ه‌ر ئه‌و شوێنه‌ی‬ ‫ك ‌ه لێی ده‌ژین‪ .‬ئه‌و ڕاستییه‌شمان ‌ بۆ پووچ ده‌كه‌نه‌و‌ه ك ‌ه پێمان‬ ‫وا بوو ده‌زانین‌ ئێم ‌ه كێین و ئه‌وانیش كێن! ئه‌وان دێن هه‌موو ئه‌و‬ ‫‌وه ده‌زانین‬ ‫سیفاتانه‌ی ك ‌ه ئێم ‌ه جیا ده‌كاته‌و‌ه له‌وان وله‌ڕێی ئه‌وانه‌شه ‌‌‬ ‫ئێم ‌ه كێین دیسڕنه‌و‌ه و ل ‌ه ناوییده‌به‌‪ .‬له‌مباره‌یه‌و‌ه سیگمۆند باوما‌ن‬ ‫ل ‌ه كتێبی(مۆدێرنه‌و دووفاقی‌)دا ب ‌ه ووردی باس ل ‌ه ڕه‌هه‌ند‌ه ده‌روونی‬ ‫و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی بێگان ‌ه ده‌كات و ده‌ڵێت‪ :‬بێگانه‌كان مرۆڤگه‌لێكن‬ ‫ب ‌ه ئێم ‌ه نامۆ نین‪ .‬به‌اڵم كێشه‌ك ‌ه له‌وه‌دای ‌ه ك ‌ه هێڵی جیاكه‌ره‌و‌ه و‬ ‫دوالیزمی ‌ نێوان (ئێمه‌) و (ئه‌وان) ده‌شكێنن و ل ‌ه ناوی ده‌به‌ن‪‌.‬‬ ‫دیار‌ه باومان چه‌مكی بێگانه‌ی ل ‌ه سه‌ر ئه‌وه‌ی ( جۆرج زیمێل)‬ ‫داڕشتوه‌زیمێل زیاتر ل ‌ه (‪)90‬ساڵ له‌مه‌و‌به‌ر‪ ،‬ووتارێكی ب ‌ه ن ‌ه ناوی‬ ‫(بێگانه‌) باڵوكرده‌و‌ه و ك ‌ه تا ئێستاش تێزه‌كه‌ی ل ‌ه بواری زانست ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا به‌كاردێت‪ .‬سه‌ره‌تایوتاره‌كه‌ی به‌و‌ه ده‌ستپێده‌كات‬ ‫ك ‌ه بێگانه‌كان كه‌سانێكن خاڵین ل ‌ه هه‌موو پنتێك ك ‌ه بیانبه‌ستێته‌و‌ه‬ ‫ب ‌ه شوێنه‌وه‌‪ .‬ئه‌م سیفه‌تی ناجێگیری و گه‌ڕۆكییه‌ش ته‌واو پێچه‌وانه‌ی‬ ‫جێگیربوون و ئینتمای ‌ه بۆ شوێن‪ .‬به‌اڵم بێگانه‌كه‌ی زیمێل وه‌ك‬ ‫فوڕمێكی سۆسیۆلۆژی وه‌ك یه‌كه‌یه‌ك ‌ل ‌ه نێوان (جێگیربوون و‬ ‫كۆچبه‌ر)دا خۆیان نمایش ده‌كه‌ن‪ .‬الی زیمێل بێگانه‌كان وێنایه‌كی‬ ‫پۆزه‌تیڤی هه‌ی ‌ه بۆ گروپێك یان كه‌سێك ك ‌ه هه‌ڵگری شتێكی‬ ‫پۆزه‌تیڤ ‌ن بۆ گروپێكی كۆمه‌اڵیه‌تیی یان كه‌لتوریی تر‪ .‬بێگانه‌كه‌ی‬ ‫زیمێل كه‌سانێكی ئاڵۆز و ته‌مومژاویین ‌ ك ‌ه ناتوانین ب ‌ه ئاسانی‬ ‫شوناسیان دیاریبكه‌ین و بزانین كێین‌! ئاڵۆزییه‌كه‌شی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ‬ ‫ئه‌و شوێنه‌ی ك ‌ه تیای ‌ه نیشته‌جێین‪ ،‬هه‌ربۆیه‌ش بێگانه‌كان كه‌سانێكن‬ ‫هه‌م دوورن ل ‌ه ئێم ‌ه و‌ه هه‌م نزیكن‪ .‬ب ‌ه مانایه‌كی تر‪ ،‬له‌ كاتێكدا‬ ‫هه‌ستده‌كه‌ین لێمانه‌وه‌ دوورن‪ ،‬ئه‌وا نزیكن و كاتێكیش پێمانوابێت‬ ‫نزیكن لێمانه‌وە‪ ،‬ئه‌وا دوورن‪.‬‬ ‫ئه‌و ‌نادڵنیاییه‌‌ی كه‌ل ‌ه ده‌وری ئه‌م پۆتانشێڵه‌یه وامان لێده‌كات‌‬ ‫نه‌توانین شوناسیان دیارى بكه‌ین و نه‌زانین ئه‌وان كێن! ئایا‬ ‫كه‌سانێكن له‌ ئێمه‌ یان له‌ ئه‌وانی ترن؟‬ ‫هه‌ڵبه‌ت بێگانه‌كه‌ی باومان زۆر ئاڵۆزتره له‌وه‌ی زیمێل‪ .‬الی‬ ‫باومان بێگانه‌خاوه‌نی شوناسێكی ناشرین و به‌دبه‌خته‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫شیكاره‌‌ی به‌كارهێناو‌ه تا بتوانێت پێگه‌و شوێنی جوله‌كه‌كانی ل ‌ه‬ ‫ئه‌وروپا و ل ‌ه جیهانی پۆست (هۆلۆكۆست) دا وه‌سف بكات‪ .‬ب ‌ه ڕای‬ ‫باومان وه‌كچۆن (دۆست و دوژمن )مان هه‌ی ‌ه ‪ ،‬ئه‌واش‌ (بێگانه)‬ ‫شمانهه‌یه‌‪.‬وه‌سف و پێناسه‌ی ته‌واو ڕوونیش هه‌ی ‌ه بۆ ناسینه‌وه‌ی‬ ‫سنور‌ه ده‌روونــی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی نێوان (ئێمه‌) و (ئه‌وان)‪،‬‬ ‫كاتیگۆریانه پابه‌ندی هه‌مان‬ ‫‌‌‬ ‫(دۆست و دوژمن)‪ .‬به‌ ڕای ئه‌و‪ ،‬ئه‌م‬ ‫بونیادو بیرۆكه‌ی كۆمه‌اڵیه‌یتین‪ .‬ئه‌مانه‌ن ك ‌ه ده‌توانن باش ل ‌ه خراپ‪،‬‬ ‫ڕاست ل ‌ه هه‌ڵه‌ جیابكه‌نه‌وه پێناسه‌ی بكه‌ن‌‪ .‬ل ‌ه جه‌مسه‌رێكی تره‌و‌ه‬ ‫خه‌ریكی دروستكردنی وه‌همی ستراكتور و ڕێكخستن بن‪ .‬به‌اڵم‬ ‫بێگانه‌كان له‌م ستراكتور و ڕێكخستن ‌ه ده‌ده‌ن ‌ ده‌یشكێنن‪ .‬باومان‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬بێگانه‌كان (ده‌ره‌وه‌‌) دێنه‌(ناوه‌وه‌)‪ ،‬ئارامی و دڵنیایی‬ ‫نه‌زم و ڕێساو ڕێكخستنیش ب ‌ه گومانی كاوسه‌و‌ه ژه‌هراوی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫بێگانه‌كان مرۆڤگه‌لێكن بێئه‌وه‌ی بانگمان كردبن و بمانه‌وێن هاتوون‬ ‫و ل ‌ه جیهانی ئێمه‌دا نیشته‌جێین و ده‌ژین‪ .‬كه‌سانێكن ئێم ‌ه شتی‬ ‫زۆریان ل ‌ه باره‌و‌ه ده‌زانین‪ ،‬سیفات وخاسیه‌تی دوژمنیان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه جیاوازی ل ‌ه گه‌ڵ دوژمندا ئه‌مان ئه‌و مه‌سافه‌و دوورییه‌ ناپارێزن‪،‬‬ ‫ك ‌ه ن ‌ه (ئێمه‌)بن ‪ ،‬ن ‌ه (ئه‌وان)ی تریش‪ ،‬وه‌كچۆنیش ن ‌ه (دۆستن)‬ ‫ن ‌ه (دوژمــن)‪ .‬بێگانه‌كان ل ‌ه ڕێی به‌زاندن و شكاندنی سنوره‌كان‬ ‫نه‌زم و ڕێسا ده‌شوێنن و ده‌بنه‌هۆی دروستكردنی كاوس و ئاڵۆزی‬ ‫وه‌كچۆنیش خۆشیان ده‌كه‌نه‌و‌ه ب ‌ه كه‌ره‌سته‌یه‌ك بۆ ڕق و كینه‌‪.‬‬ ‫بێگانه‌كان نه‌ك ن ‌ه ته‌نها له‌ناوماندان و له‌یه‌ك كۆمه‌ڵگه‌دا له‌گه‌ڵمان‬ ‫ده‌ژین به‌ڵكو ل ‌ه ناو ده‌رونیشماندان و گه‌را ده‌كه‌ن‪ .‬ل ‌ه ڕاستیدا ئه‌وانه‌ی‬ ‫ك ‌ه ده‌مانچه‌وسێننه‌و‌ه و ئازارمان ده‌ده‌ن ل ‌ه سه‌ره‌تاو‌ه دروستكراوی‬ ‫خه‌یاڵ و فه‌نتازیای خۆمانن‪ ،‬ئێم ‌ه به‌و خاسیه‌ت و سیفەتان ‌ه وه‌سفیان‬ ‫ده‌كه‌ین ك ‌ه ده‌یانبینین هه‌ر ئه‌وه‌شیان لێ وه‌رده‌گرینه‌وه‌‪ .‬ئێم ‌ه‬ ‫ده‌مانه‌وێت ب ‌ه وێناو وه‌سفكردنی ئه‌وان به‌و شێوه‌یه‌ی ك ‌ه ده‌یانبینین‪،‬‬ ‫خۆمان بناسینه‌و‌ه به‌اڵم پارادۆكسه‌ك ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئه‌وان ل ‌ه خۆماندا‬ ‫ب ‌ه جۆرێك زیندوو ده‌كه‌ین و ده‌هێڵینه‌و‌ه ك ‌ه چیتر سنورێك ل ‌ه نێوان‬ ‫ئێم ‌ه و ئه‌واندا نامێنێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )233‬دوشةممة ‪2015/1/26‬‬

‫‪8‬‬

‫داعش و خوێندنەوەیەکی تیۆلۆژی‬ ‫ئازاد قه‌زاز‬ ‫لە پــاش ڕووداوە تیرۆریستیەکەی‬ ‫پاریس سێ هەفتە لەمەوبەر‪ ،‬زنجیرە‬ ‫کۆڕ و سیمینار و کۆنگرەی ڕۆژنامەوانی‬ ‫لە سەرانسەری هۆڵەند گیراوە و هێشتا‬ ‫هەر ده‌گیرێت‪ .‬بەندە لە هەندێ لەو کۆڕو‬ ‫سیمینارانە ئامادەبووم و هەندێ جاریش‬ ‫ڕاوبۆچوونی خۆمم لەویدا خستۆتەڕوو‪.‬‬ ‫ئەوەی کە بۆتە جێی باس و کۆڵینەوە‪،‬‬ ‫پــتــر ب ــاس و خــواســێــکــی ســیــاســی و‬ ‫کۆمەاڵیەتیانەیە و قسەکردنە لەسەر‬ ‫زیانەکانی ئەو جۆرە کارە تیرۆریستیانە‬ ‫و چۆنییەتی بەرەنگاربوونەوەی لەالیەن‬ ‫حکومەت و خەڵکییەوە‪ .‬لە دیبەیتەکاندا‬ ‫موسڵمانیش بانگهێشتدەکرێن تا بزانن‬ ‫ئەوانیش چــۆن لــەم کــارە تیرۆریانە‬ ‫دەڕوانن‪ .‬زۆربەیان بە کارێکی نەشیاوی‬ ‫دەزانــن و لە ئیسالمی دووردەخەنەوە‪.‬‬ ‫بێگومان لەو بەیەکگەتشتنانەدا هەر وەک‬ ‫خەڵکی شــارەزا لەناو هۆڵەندییەکاندا‬ ‫داوەت دەکرێن‪ ،‬هەرواش موسڵمانەکان‬ ‫داوەت دەکرین تا پێکەوە گفتوگۆیەکی‬ ‫بەسود دامەزرێت و دیالۆگێک لەوێدا‬ ‫ئامادەبێت‪ .‬لــەبــەرئــەوەی حکومەتی‬ ‫هۆڵەندی بە ئەرکی خۆی دەزانێت کە‬ ‫لــەم دیــاردانــە بکۆڵێتەوە و پسپۆڕ و‬ ‫ئەکادیمیست شیکاری خۆیان بکەن و‬ ‫ڕێگەچارە پێشنیازبکەن‪.‬‬ ‫ئەوەی کە جێی سەرنج بوو الی من‪،‬‬ ‫ئەو باوەڕەی کە داعش هەڵیگرتووە‪ ،‬وەک‬ ‫تیۆلۆژی لەو شوێنانەدا ناخوێنرێتەوە‪.‬‬ ‫کاتێ مرۆڤێ جۆرێ لە باوەڕ لە ناخی‬ ‫خۆیدا هەڵگرتبێت‪ ،‬بێگومان پاڵنەرێکی‬

‫و ئیسالم هەر وابووە و هەرواش دەبێت‪.‬‬ ‫کەچی هەر ئەم دژە ئیسالمانە خۆیان‬ ‫لەگەڵ پارتێکی کــوردیــدا کــاردەکــەن‬ ‫کــە ســەرتــاپــای خــۆیــان لــە ئیسالم‬ ‫هەڵکێشاوە و هەرچی مامۆستایەکی‬ ‫ئایینیان دەستکەوێت دەیانخەنە سەر‬ ‫ڕاگەیاندنەکانیان تا خۆیان بەو ئیسالم‬ ‫ڕەنگبکەن‪ .‬نــەک هــەر ئـــەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫سەرۆکەکانی ئەو پارتانە خۆیان لەسەر‬ ‫ئیسالمبوونی خۆیان‪ ،‬ســەودا دەکەن‪.‬‬ ‫بۆیە لە هەردوو الوە کۆڵینەوەی جدی‬ ‫بەدی ناکەم‪ ،‬بەڵکو یەکتر سوککردن‬ ‫دەبینم و گاڵتەجاڕی لــەو هــەواڵنــەدا‬ ‫دەخوێنمەوە‪ .‬وەک مرۆڤ لەتەک یەکدی‬ ‫مامەڵە ناکەین‪ ،‬یەکدی وەک ئامێرێك‬ ‫دەبینین کــە تەنها بــە یــەک ئــاقــاردا‬ ‫دەڕوات‪ .‬ئێرە جێی ئەم باسە نییە و‬ ‫دێینەوە الی ئەم پرسیارە گرینگە‪ :‬بۆ‬ ‫لەم ســەردەمــەدا گروپی وەک داعش‪،‬‬ ‫ســەرهــەڵــدەدات؟ دەبــێ چ پاڵنەرێکی‬ ‫دەروونــی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی یان سیاسی لە‬ ‫پشتیەوە بێت؟‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانین وەاڵمی ئەو پرسیارە‬ ‫بدەینەوە‪ ،‬ئەو گوتارەی کە بەگرینگم‬ ‫زانی و لەو کۆڕانەدا پێش چاوم خست‪،‬‬ ‫دەستپێدەکەین‪:‬‬ ‫ئەگەر هەر موسڵمانێك باوەڕی وابێت‬ ‫کە ئەو هەڵگری ڕاستیی ڕەها بێت‪ ،‬ئیدی‬ ‫ناتوانێ مرۆڤی تر وەك مرۆڤێکی وەك‬ ‫خۆی ببینێت‪.‬‬ ‫ئەگەر مرۆڤ هێندە دڵنیابوو لەوەی‬ ‫کە ئەوەی خۆی بە ڕەهایی ڕاستە و جگە‬ ‫لەوەی کە خۆی دەیبینێت‪ ،‬هیچ بوارێکی‬ ‫تر نییە مرۆڤ بۆی بڕوانێت‪ ،‬ئیدی ئەو‬ ‫مرۆڤە ئــەو مافە بە خــۆی دەدات کە‬ ‫تۆ دەبێ دوای ئەو بکەویت‪ ،‬بێگومان‬ ‫بە بۆچوونی ئەو لە پێناوی خۆت و‬ ‫چاکەی خۆتدایە‪ ،‬ئەگەر نەچیتە بەرەی‬ ‫ئەوەوە‪ ،‬ئەوە بەبێ دوودڵی تۆ الدەری و‬ ‫شایستەی ئەوەی سزابدرێیت‪ .‬ئەم دیدە‬ ‫دەبێت بخوێنرێتەوە و شیکاری بۆ بکرێت‪،‬‬ ‫نەک بە ســادە وەرگرین و سوکایەتی‬ ‫پێبکەین‪ ،‬چونکی مرۆڤ کە دێتە دنیاوە‪،‬‬ ‫ئەکەوێتە ژێــر کــاریــگــەری کۆمەڵێک‬

‫دەبێت توێکاری و شیکارییەکی ورد بۆ ئەو بنەمایانەی ئیسالم‬ ‫خۆی لەسەر ڕاگرتووە‪ ،‬ئەنجامبدرێن‪ ،‬ئەو بنەمایانەش‪ ،‬یەکەم‬ ‫تێگەشتنە بۆ خودا‪ ،‬دووەم تێگەشتنە بۆ پەیامبەرێتی و سێیەم‬ ‫تێگەشتنە بۆ کەالمی خودا‪ ،‬کە دەبێت جارێکی تر لەبەر‬ ‫ڕۆشنایی کێشەکانی ئیمڕۆکەدا‪ ،‬پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت‬ ‫گرینگی پێدەبەخشێت تا چۆن بژی و‬ ‫بەرەو کوێ هەنگاوبنێ‪ .‬خۆخەریککردن‬ ‫تەنها بەو کارەی ئەنجامی داوە و ئەو‬ ‫زیانانەی کە دەیخاتەوە‪ ،‬چارەسەری‬ ‫بنەڕەتیمان پێنابەخشێت‪ .‬دەبێت ئەوە‬ ‫بزانین ئەو مرۆڤانە چۆن مرۆڤ و ژیان‬ ‫دەبینن‪ ،‬تا بتوانن کــاری لەو چەشنە‬ ‫ئەنجامبدەن‪ .‬عەقیدە وەک چاویلەکەیەک‬ ‫وایــە‪ ،‬دنیای مــرۆڤ ڕەنگڕێژدەکات و‬ ‫بەو چاویلەکەیەوە‪ ،‬واقع دەخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫لــەیــەکــێــک لــــەو ســیــمــیــنــارانــەدا‪،‬‬ ‫دەستەواژەیەکم خستە ناو باسەکەوە‬ ‫بەو چاوەڕوانییەی ببێتە جێباسی ئەو‬ ‫کۆڕە‪ ،‬بەاڵم هەر زوو لەناو قسە و باسی‬ ‫سیاسی و وتووێژی سەرەوەی گرفتەکان‪،‬‬ ‫ئەو بۆچوونەی بەندە ونبوو‪.‬‬ ‫ئـــەم کــێــشــەی فــەرامــۆشــکــردنــەی‬ ‫کاریگەری بــاوەڕ و نەبوونی دیدێکی‬ ‫تیۆلۆژیانە هــەر تەنها لــە ڕۆژئـــاوادا‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو لە کوردستانیشدا ئەو‬ ‫فەرامۆشکردنە بەدیدەکرێت‪ .‬ئیسالمییەک‬ ‫بەوە ئەو کێشەیە لە کۆڵ خۆی ئەکاتەوە‬ ‫کە داعش لە ئیسالم دەرکاتە دەرەوە‪،‬‬ ‫تا جوانیی ئیسالم بپارێزێت‪ ،‬بەاڵم دژ‬ ‫بە ئیسالمییەکانیش بــەوە دڵیان ئاو‬ ‫دەخواتەوە کە بڵێن بەڵێ ئەوە ئیسالمە‬

‫فاکتەرەوە کە ئەگەر لە خــودی خۆی‬ ‫هۆشیار نەبێتەوە‪ ،‬هەر لەو بەندیخانەیەدا‬ ‫دەمێنێتەوە و هیچ بەڵگەیەکی زانستی‬ ‫و فەلسەفی و ڕەخنەگرتنیش لەوێدا‬ ‫نایهێنێتەدەرەوە‪ .‬ئەو ڕاستە ڕەهایە الی‬ ‫خودایەك نەبێت لە هیچ کوێیەکی تردا‬ ‫دەستناکەوێت‪ .‬چونکی خودایەک کە‬ ‫خاوەنی دەسەاڵتی ڕەهابێت و خاوەنی‬ ‫زانستی ڕەهاش بێت‪ ،‬بێگومان هەرچی‬ ‫ئەو گوتی‪ ،‬تــەواو ڕەوایــە و الدان لەو‬ ‫گوتەیە تەواو ناڕەوایە‪ .‬ئەگەر مرۆڤێك‬ ‫لەسەر ئەم بیروباوەڕە پەروەردەبکرێت و‬ ‫ڕۆژانــە بە زۆر شتی تر خۆراک بدرێت‬ ‫و مێژوویەکی هەزاران ساڵەی لەبەرچاودا‬ ‫بۆ جوان بکرێت و ئەو خودا مەزنەش‬ ‫هەر خۆی مرۆڤەکانی بۆ ئەو پێناوە‬ ‫خەلقکردبێت‪ ،‬ئیدی ئەم مرۆڤە کاتێ کە‬ ‫دەبێتە الوێک‪ ،‬پێکهاتەیەکی دەروونی‬ ‫ئەوتۆی بۆ خوڵقاوە‪ ،‬ئەو ڕەهایەتییەی وا‬ ‫بۆ سەلماوە‪ ،‬بەڵگەی دەری ئەو باوەڕەی‬ ‫خــۆی‪ ،‬هیچ باکی پــێ نییە‪ ،‬چونکە‬ ‫تازە ئەو بۆ جاری دووەمیش پاش لە‬ ‫دایکبوون‪ ،‬خوڵقێنراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئایدیۆلۆژیای هەڵگری ڕەها‪ ،‬لە تەک‬ ‫ئیمڕۆدا و بۆ سەردەمی دیموکراسی و‬ ‫سیکیولێر ناگونجێ و کێشە دەنێتەوە‪.‬‬

‫واتە بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی دیموکرات‪،‬‬ ‫ئایدیۆلۆژیایەکی ڕێژەگەر نەک ڕەهاگەر‬ ‫دەخــوازێ‪ .‬کەواتە دەبێت کار لەسەر‬ ‫ئــەوە بکرێت کە ئــەو ڕەهایەتییە لە‬ ‫ئایدیۆلۆژیای ئیسالمدا بشکێنرێت و‬ ‫بکرێتە ڕێژەیی تا لە ناخەوە مرۆڤی‬ ‫موسڵمان ئەوی تری پەسەندبێت‪ ،‬نەک‬ ‫هەر تەنها بۆ موجامەلە و سیاسەتبازی‬ ‫بێت‪ ،‬بەڵکو ببێتە بڕوایەک و ئاکاریشی‬ ‫لەگەڵدا بێت‪ .‬کەواتە دەبێت دەسکاری‬ ‫بیروباوەڕی موسڵمان بکرێت و عەقیدەی‬ ‫ئیسالم تاووتوێ بکرێت‪ ،‬تا بزانرێت لە‬ ‫کوێدایە ئەو عەقیدەیە وا ڕاستیی ڕەهای‬ ‫بۆخۆی قــۆرخــکــردووە‪ ،‬وەرگیرێتەوە‪.‬‬ ‫تا بە دیدێکی ڕێژەگەرایی لەم دنیایە‬ ‫بــڕوانــێــتــەوە‪ .‬ئەمەیە مەبەستی من‬ ‫هــەر لەسەرەتاوە کە دەڵێم داعــش و‬ ‫خوێندنەوەیەکی تیۆلۆژیانە‪ .‬دەبێت‬ ‫لێرەوە واتــە لە ناخی موسڵمانەوە و‬ ‫دەسبردن بۆ ئەو نەستەی سەدان ساڵە‬ ‫دەخوڵقێت‪ ،‬بگۆڕین‪ .‬هەر تەنها لەڕێگەی‬ ‫سیاسەتەوە نەبێت‪ ،‬بەڵکو لە ڕێگەی‬ ‫تیۆلۆژیشەوە هەوڵی گۆڕانکاری بدرێت‪،‬‬ ‫تا جیهانی ئیسالمی لە بەندیخانەی‬ ‫ڕەهایەتی دەربهێنین‪ .‬بە مانایەکی تر‬ ‫دەبێت تێگەشتنی موسڵمان بۆ خودا‪ ،‬بە‬

‫ئاقارێکدا ببرێت‪ ،‬کە لەم سەردەمەدا بە‬ ‫جۆرێکی تر خۆی تەجەلال بکاتەوە‪.‬‬ ‫گــوێــزانــەوە لــە ئــایــدیــۆلــۆژیــایــەک‬ ‫کــە ڕەهـــاگـــەری نــاوکــرۆکــی بێت بۆ‬ ‫ئایدیۆلۆژیایەک کە ڕێژەگەری دنیابینی‬ ‫بێت‪ ،‬هەروا ئاسان و سادە نییە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەو ئایدیۆلۆژیایە ئارامی و دڵنیایی و‬ ‫ئاسودەیی تاڕادەیەک بۆ هەڵگرەکەی‬ ‫دابــیــنــدەکــات‪ .‬ســــەرەڕای ئـــەوەی کە‬ ‫ئایدیۆلۆژیای ئیسالم کێشە و گرفتی‬ ‫هــاتــۆتــە ڕێ ســەبــارەت بــە ژیانێکی‬ ‫دیموکرسیانە‪ ،‬کەچی زۆربەی موسڵمان‬ ‫هێشتا خۆی لەو گرفتە ال ئەدات و خۆی‬ ‫بە خاوەنی نازانێت‪ .‬بە پێوسیتی دەزانم‬ ‫ئەوەش بڵێم کە ڕەهاگەری ئیسالم هەر‬

‫تەنها خۆی بۆ ناو حزبە ئیسالمیەکان‬ ‫نــەخــزانــدووە‪ ،‬بەڵکو گشت تاکەکانی‬ ‫کۆمەڵگه‌ی ئیسالمی ئەوانەشی کە خۆیان‬ ‫لە ناو حزبێکی ئیسالمیدا نابیننەوە‪،‬‬ ‫گیریان بەدەست ئەو گرێ دەروونییەوە‬ ‫خواردووە‪ .‬ڕەنگە هەروا باشترە بڵێم کە‬ ‫ڕەهاگەری کەلتورێکی ئەو دەڤەرەی ئێمە‬ ‫بێت و لە ناو ئایینێکی وەک ئیسالمیشدا‬ ‫جێی خۆی کردبێتەوە‪ .‬ئایین وەک دەڵێن‬ ‫بەرهەمی بیرکردنەوەی مــرۆڤ بێت‪،‬‬ ‫کەواتە هەر ئەو مرۆڤەشە خــوای بەو‬ ‫جۆرە نەخشاندووە تا هێندە ڕەهابێت‪،‬‬ ‫بتوانێ دەســەاڵتــی بــەســەر خواکانی‬ ‫ئایینەکانی تریشدا هەبێت‪.‬‬ ‫بەهەر حاڵ ئەگەر ئایین دەستکردی‬ ‫خــودا بێت‪ ،‬یاخود دەستکردی مرۆڤ‬ ‫خۆی بێت‪ ،‬ئێستە دۆخێکی سایکۆلۆژی‬ ‫ئەوتۆی لەو دەڤەرانەی لە مەڕ خۆمان‬ ‫خوڵقاندووە‪ ،‬پێویستی بەوەیە کە لەم‬ ‫سەردەمی ڕێژەگەری و دیموکراسی و‬ ‫سیکیۆالریسمیەدا ئەویش خۆی بخاتە‬ ‫ناو ڕێژەگەری و خۆی لە ئایینەکانی تر‬ ‫بە مەزنتر و ڕاستتر و بەرزتر دانەنێت و‬ ‫ئەوانی تر نەکات بە ئایینی زەمینی و‬ ‫دەسکاریکراو و ئەوەی خۆی بکات بە‬ ‫ئاسمانی و پارێزراو‪ .‬ئەگەر موسڵمان‬ ‫خـــۆی نەگەیەنێتە ئـــەم ئــاســتــە لە‬ ‫بیروباوەڕ‪ ،‬ئەوا بەردەوام گروپی توندڕەو‬

‫و ڕێکخراوی خوێنڕێژ بەرهەمدەهێنێتەوە‪.‬‬ ‫هەمانکات دەبێت ڕەوشت و ئاکاری دینی‬ ‫ئەوتۆ لە خۆیدا هەڵگرێت‪ ،‬کە بۆن و‬ ‫بەرامی ڕاستگۆیی لێبێت و خۆی نەکاتە‬ ‫پاشکۆی ئەو حزب و الیەنانەی کە تەنها‬ ‫بۆ جەستە و دەسەاڵت دەژین‪.‬‬ ‫کەواتە دەسکاریکردنێکی تیۆلۆژیانەی‬ ‫باوەڕی موسڵمان‪ ،‬لە ڕەهاگەرییەوە بۆ‬ ‫ڕێــژەگــەری‪ ،‬دەسکارییەکی زانستیانە‬ ‫و ئەزموونی ڕۆحی و بیرکردنەوەیەکی‬ ‫فەلسەفی دەخــوازێ و هــەروا لە خۆڕا‬ ‫ڕوونادات‪ .‬با لێرەدا ئەو پرسیارە لە خۆمان‬ ‫بکەین؛ ئایا ڕۆحی ڕەهاگەری لە ئیسالمدا‬ ‫لە کوێوە هەلقواڵوە؟ ئەگەر خودا ئەو‬ ‫ڕەهایە بێت‪ ،‬کەواتە وتەکانیشی هەمان‬ ‫ڕەها لە خۆی دەگرێت‪ .‬ئەگەر موسڵمان‬ ‫خاوەنی ئەو کتێبە بێت کە وتەکانی‬ ‫خــودای تیادا کۆکرابێتەوە‪ ،‬بێگومان‬ ‫موسڵمان دەبێتە خاوەنی وتەیەکی ڕەها‬ ‫کە لە دوو توێی کتێبێکی وەکو قورئاندا‬ ‫دانــراوە‪ .‬پرسیارێکی تر لێرەدا گرینگە‬ ‫بکرێت‪ :‬ئایا بە چیدا زانراوە کە قورئان‬ ‫وتەکانی خــودای تێدایە؟ چــۆن ئەوە‬ ‫سەلمێنراوە کە قورئان کەالمی خودایە؟‬ ‫هیچ بەڵگەیەکی زانستی یان فەلسەفی لە‬ ‫ئارادایە بۆ ئەو سەلماندنە؟ ڕەنگە هەندێ‬ ‫وا تێبگەن لەم پرسیارە‪ ،‬کە مەبەستم‬ ‫بەڵگەی ئیعجازی زمانەوانی و ئیعجازی‬ ‫زانستی بێت‪ .‬نەخێر ئەوە مەبەستی من‬ ‫نییە‪ ،‬چونکە ئەم بەڵگانە کاتێ بەکاربران‬ ‫کە قورئان دەمێک بوو وەک کەالمی خودا‬ ‫باوەڕی پێکرابوو‪.‬‬ ‫مەبەستم ئــەوەیــە قــورئــان لە سەر‬ ‫متمانە‪ ،‬وەکــو کەالمی خــودا بــاوەڕی‬ ‫پێکراوە‪ ،‬نەک لەسەر بنەمای زانستی و‬ ‫فەلسەفی‪ .‬متمانە بە پەیامبەر موحەمەد‪،‬‬ ‫راستگۆیی و ئاکار و ڕەفتاری ئەو بووە‬ ‫وای لــەو خەڵکە کــردووە لەسەرەتادا‬ ‫باوەڕی پێبهێنن‪ .‬پاشان پشتگیریکردنی‬ ‫و سەرکەوتنی بــەســەر نەیارەکانیدا‬ ‫ئەگەر بە ئاشتی و ئەگەریش بە جەنگ‬ ‫بووبێت‪ ،‬بــووە هۆکار بۆ ئــەوەی پتر‬ ‫متمانەی خەڵکی بــەدەســت بهێنێت‪.‬‬ ‫بەهەر هۆیەکەوە بووبێت‪ ،‬تازە قورئان‬ ‫لە ژێر کۆمەڵێک فاکتەری ڕۆحیگەری‪،‬‬ ‫کەلتوری‪ ،‬سیاسی و دەروونــی‪ ،‬خۆی‬ ‫لە مێژووی موسڵمان دا سەلماندووە و‬ ‫سەپاندووە‪ .‬ئیمڕۆکە پاش تێپەڕبوونی‬ ‫ســـەدان ســاڵ بــەســەر ئــەم پێگەیەی‬ ‫قورئان‪ ،‬قورئان دۆخێکی سایکۆلۆژی‬ ‫ئەوتۆی لە پێکهاتەی دەروونی موسڵماندا‬ ‫دامەزراندووە‪ ،‬ئیدی بەڵگەی فەلسەفی و‬ ‫زانستی هێندە کارا نابێت‪ ،‬لە گۆڕانکاری‬ ‫لەو نەستەی کە موسڵمان بەرامبەر بە‬ ‫قورئان وەک کەالمی ئەبەدیی خودا و‬ ‫ڕاستییەکی ڕەهــا‪ ،‬هەڵیگرتووە‪ ،‬بەو‬ ‫بەڵگانە ناتوانرێ بەرەنگاری ببیەوە‪.‬‬ ‫واتە بەئاسانی دەسبەرداری ئەو ڕەهاییە‬ ‫نابێت‪ ،‬لە پێناوی ڕێژەگەری و بنیاتنانی‬ ‫ژیانێکی دیموکراسیانەدا‪.‬‬ ‫بۆیە دەبێت‪ ،‬پرۆژەیەکی ئەوتۆ دابێت‪،‬‬ ‫کــە بتوانی بچێتە نــاو ناخی مرۆڤی‬ ‫موسڵمان و ختوکەی ئەو نەستەی بدات‬ ‫کە ئەو ڕەهاگەرییەی تێدا شاراوەتەوە‪.‬‬ ‫واتــە دەبێت توێکاری و شیکارییەکی‬ ‫ورد بۆ ئەو بنەمایانەی ئیسالم خۆی‬ ‫لەسەر ڕاگــرتــووە‪ ،‬ئەنجامبدرێن‪ .‬ئەو‬ ‫بنەمایانەش‪ ،‬یــەکــەم تێگەشتنە بۆ‬ ‫خودا‪ ،‬دووەم تێگەشتنە بۆ پەیامبەرێتی‬ ‫و سێیەم تێگەشتنە بۆ کەالمی خودا‪،‬‬ ‫کە دەبێت جارێکی تر لەبەر ڕۆشنایی‬ ‫کێشەکانی ئیمڕۆکەدا‪ ،‬پێداچوونەوەیان‬ ‫بۆ بکرێن‪.‬‬

‫ئایدیۆلۆژیای ئیسالم کێشە و گرفتی هاتۆتە‬ ‫ڕێ سەبارەت بە ژیانێکی دیموکرسیانە‪،‬‬ ‫کەچی زۆربەی موسڵمان هێشتا خۆی لەو‬ ‫گرفتە ال ئەدات و خۆی بە خاوەنی نازانێت‬