503

‫"سێ‌ هەزار‌و ‪ 500‬ژنی ئێزدی‬ ‫رفێندراون"‬ ‫ئاماری كوشتن‌و ئاوارەبونی ئێزدییەكان‬ ‫بە رەسمی رادەگەیەندرێت‬

‫‪3‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )503‬دو شةممة ‪2015/2/9‬‬

‫"ناردنی بودجەو موچە پەیوەستە بە ئەنجامی‬ ‫گفتوگۆی وەفدەكەی هەرێم لەگەڵ بەغداد"‬ ‫بـــڕیـــاردەری لیژنەی دارایـــی پارلەمانی‬ ‫عیراق‪ ،‬دەڵێت "ناردنی بودجەو موچەو‬ ‫نێوان‬ ‫رێككەوتنەكەی‬ ‫جێبەجێكردنی‬ ‫هەرێم ‌و بەغداد‪ ،‬پەیوەستە بە ئەنجامی‬ ‫گفتوگۆی وەفدەكەی حكومەتی هەرێم لەگەڵ‬ ‫بەرپرسانی حكومەتی عیراق"‪.‬‬ ‫بـــڕیـــارە لــە ئــایــنــدەیــەكــی نــزیــكــدا بۆ‬ ‫یــەكــاكــردنــەوەی پرسی رێككەوتنەكەی‬ ‫نێوانیان و ناردنی بودجەو موچەی هەرێم‪،‬‬ ‫وەفدێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان‪ ،‬بە‬ ‫سەرۆكایەتیی نێچیرڤان بارزانی سەردانی‬ ‫بەغداد بكات‪.‬‬ ‫لــەوبــارەیــەوە‪ ،‬ئەحمەد حاجی رەشید‪،‬‬ ‫بڕیاردەری لیژنەی دارایی پارلەمانی عیراق‪،‬‬ ‫بە "چــاودێــر"ی راگەیاند‪ ،‬هاتنی بودجە‌و‬ ‫موچە پەیوەندی بە سەردانی نێچیرڤان‬ ‫بارزانی‌و وەفدی حكومەتی هەرێم هەیە بۆ‬

‫لەچەند رۆژی داهاتوودا وەفدی حكومەتی هەرێم سەردانی بەغدا ده‌كەنەوە‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫بەغداد‪ ،‬كە بڕیارە لەم هەفتەیەدا ئەنجامی‬ ‫بـــدەن‪ ،‬ئــەمــەش دەگــەڕێــتــەوە بــۆ ئــەوەی‬ ‫تاچەندە سەركەوتودەبن لە گفتوگۆكانیان‬ ‫لەگەڵ بەغداد‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬لــەبــارەی رێككەوتنەكەی نێوان‬ ‫هەرێم‌و بەغداد‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬لەیاسای‬ ‫بودجەی ساڵی ‪2015‬ی عیراقدا لە ماددەی‬ ‫یەكەم بڕگەی دو هاتوە‪ ،‬كە دەبێ‌ هەرێمی‬ ‫كوردستان پابەندی ئەو رێككەوتنە بێت‪ ،‬كە لە‬ ‫كۆتایی ساڵی رابردو لەگەڵ حكومەتی عیراق‬ ‫كردویەتی‪ ،‬لە هەمانكاتیشدا بەستراوەتەوە‬ ‫بە رەوانەكردنی بودجە بۆ هەرێم‪ .‬دەشڵێت‬ ‫"تائێستا هەرێمی كوردستان داهاتی ئەو بڕە‬ ‫نەوتەی كە لە رێككەوتنەكەدا هەیە‪ ،‬نەناردوە‬ ‫بۆ حكومەتی بەغداد"‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫بۆچونی ئالەن بەدیۆ‪،‬‬ ‫فەیلەسوفی فەرەنسی لەبارەی‬ ‫بەرخۆدانی كۆبانێ‬ ‫بەدیۆ‪ :‬بەرخۆدانی‬ ‫كۆبانێ گۆڕانكاریی‬ ‫لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا‬ ‫دروستدەكات‬

‫"چاودێر" زانیاریی نوێ لەسەر‬ ‫بەهەدەردانی پارە لە وەزارەتی‬ ‫كارەبا باڵودەكاتەوە‬ ‫تەنها بۆ ساڵی ‪ 2014‬حكومەتی هەرێم بە بڕی دو ملیارو ‪ 400‬ملیۆن دۆالر‬ ‫سوتەمەنی بۆ كارەبا كڕیوە‬

‫‪3‬‬

‫‪%30‬ی خێزانەكانی هەرێم دەڵێن‬ ‫"كچەكانمان خەتەنە دەكەین"‬

‫«‬

‫خەتەنەكردن‪ ،‬سااڵنە هەڕەشە لە سێ ملیۆن كچ دەكات‬

‫‪10‬‬

‫‪5‬‬

‫ڕۆمانێک‬ ‫لە پەنجەرەکانی قیتارەوە‬

‫كەس گوێی لە ئۆریانا فاالچی‬ ‫نەگرت‪ ،‬كێ‌ گوێ‌ لە ئێریك‬ ‫زیمۆر دەگرێت؟‬ ‫شوان ئەحمەد‬

‫داعش و خەوارج‬ ‫‪4‬‬

‫‪1‬‬

‫ئازاد قه‌زاز‬

‫‪8‬‬

‫راپۆرت و هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )503‬دو شةممة ‪2015/2/9‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫«چاودێر» زانیاریی نوێ لەسەر بەهەدەردانی پارە‬ ‫لە وەزارەتی كارەبا باڵودەكاتەوە‬ ‫چاودێر‪-‬سەرتیپ جەوهەر‪:‬‬ ‫چەند رۆژێكە پرسی كارەبا و نەبوونی‬ ‫سوتەمەنی بۆ بەگەڕخستنی وێستگەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانی كــارەبــا هەموو الیەكی‬ ‫بەخۆیەوە ســەرقــاڵــكــردووە‪ ،‬وەزارەتـــی‬ ‫كارەبا كێشەكە لەخۆی دووردەخاتەوەو‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بەهۆكاری‬ ‫نەبوونی كارەبا تۆمەتباردەكات‪ ،‬گوایە‬ ‫سوتەمەنی بۆ وێستگەكان دابیننەكردووە‪،‬‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكانیش دەڵێت‬ ‫نزیكەی نیوەی كارەبای بەرهەمهاتووی‬ ‫هەرێم بەفیڕۆ دەڕوات‪ ،‬ئەمەش مانای وایە‬ ‫وەزارەتی كارەبا كەمتەرخەمە لەگەیاندنی‬ ‫بڕی كارەبای بەرهەمهاتوو لەوێستگەكانەوە‬ ‫بۆ شارو شارۆچكەكان‪.‬‬ ‫كێشەكە لــەوە ئاڵۆزترە ئێمە بتوانین‬ ‫لــەالپــەڕەیــەكــی «چــــاودێــــر»دا جێی‬ ‫بكەینەوە‪ ،‬بــەاڵم بەپێی بەدواداچوونی‬ ‫پێشترو دەستكەوتنی زانیاریی نوێ‬ ‫لــەبــارەی كێشەی كــارەبــا بەتایبەت‬ ‫ئــەم قەیرانەی ئێستا دەتوانین چەند‬ ‫زانیارییەكی نوێ‌ بخەینە روو كە تائێستا‬ ‫باڵونەكراوەتەوە‪.‬‬ ‫كێشەی كــارەبــا بەگشتیی قسەكردنی‬ ‫زۆری پێویستە‪ ،‬بــەاڵم دەكــرێــت ئەم‬ ‫كێشەیەی ئێستا ببەستینەوە بەهەردوو‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و كارەبا‪،‬‬ ‫دواتر قسە لەسەر ووردەكاریی و الیەنە‬ ‫پەیوەندیدارەكانی كێشەكە بكەین‪.‬‬ ‫ســـەبـــارەت بـــە وەزارەتـــــــی ســامــانــە‬ ‫سروشتییەكان‪ ،‬ئــەم وەزارەتــــە تەنها‬ ‫لەدابینكردنی سوتەمەنی پەیوەندی‬ ‫بەپرسی كارەباوە هەیە‪ ،‬چونكە بەپێی‬ ‫ئەو گرێبەستەی حكومەتی هەرێم لە ‪2008‬‬ ‫لەگەڵ كۆمپانیای ماس كردوویەتی (دواتر‬ ‫لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی دیكە كراوە) گرێبەستەكەی لەگەڵ كۆمپانیای ماس‬ ‫پێویستە حكومەت خــۆی سوتەمەنی ئیمزای كراوە‪ ،‬حكومەت پابەندە بەكڕینی‬ ‫بۆ وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا تــەواوی توانای بەرهەمهێنانی كارەبا‬ ‫دابینبكات و كۆمپانیای بەرهەمهێنەر لەوێستگەكان‪ ،‬واتە ئەگەر وێستەگەكان‬ ‫كاربكەن یان نا‪ ،‬دەبێ‌ حكومەت پارەی‬ ‫بەپرس نییە لەنەبوونی سوتەمەنی!‬ ‫وێستگەكانی كــارەبــا بەشێك بەگازی كارەباكە بــدات‪ ،‬تەنها ئەگەر هۆكاری‬ ‫سروشتیی كاردەكەن و كۆمپانیای دانە گاز وەستانی تۆربینەكانی بەرهەمهێنانی‬ ‫دابینی دەكات (بەپێی گرێبەستێك لەگەڵ كــارەبــا خــودی كۆمپانیاكە بێت نەك‬ ‫حكومەت هەیەتی) بەشەكەی دیكەیان حــكــومــەت! بەمانایەكی دیــكــە ئەگەر‬ ‫بەگازۆیل كاردەكات و حكومەتی هەرێم حكومەت نەیتوانی بــڕی سوتەمەنی‬ ‫بەشی هـــەرەزۆری لـــەدەرەوە هــاوردەی پێویست بۆ تۆربینەكان دابین بكات‬ ‫دەكات‪ .‬بەپێی زانیارییەكان لەكوردستان ئەوا هەر پابەندە بەخەرجكردنی پارەی‬ ‫‪ 24‬وێستگە هەیەو لەو ژمارەیە ‪ 12‬یان كۆمپانیاكە‪ .‬هــەر بەهۆی ئــەم بڕگەیە‬ ‫بەگازۆیل كاردەكەن و هەریەكێك لەمانە كە لەگرێبەستی حكومەت و كۆمپانیای‬ ‫رۆژانە ‪ 900‬هەزار لیتر گازۆیلی پێویستە‪ .‬بەرهەمهێنانی كارەبادا هاتووە حكومەتی‬ ‫لەدابینكردنی گازۆیلدا گرفتی گــەورە هەرێم سااڵنە نزیكەی سەد ملیۆن دۆالر‬ ‫نــەبــوونــی پـــارەو بــودجــەی پێویستە غەرامە دەداتە كۆمپانیای ماس‪ ،‬بەپێی‬ ‫بۆ كڕینی گــازۆیــل‪ ،‬وەزارەتـــی سامانە زانیارییەكان تەنها بۆ هەردوو ساڵی ‪2012‬‬ ‫سروشتییەكانیش ناتوانێت ئــەو بڕە ‪ 2013-‬نزیكەی ‪ 200‬ملیۆن دۆالری داوەتە‬ ‫لــەدەرەوەی وواڵت هاوردە بكات چونكە كۆمپانیای ماس (بۆ ‪ 2012‬بڕی ‪ 108‬ملیار‬ ‫حكومەت پارەی بەردەست نییە بۆ كڕینی و بۆ ‪ 98 -2013‬ملیار دینار)‪.‬‬ ‫ئەم بڕە سوتەمەنییە‪ ،‬ئەو بڕە گازۆیلەی كێشەیەكی دیكەی كارەبای هەرێم كە‬ ‫لەناوخۆش بەرهەم دێت زۆر كەمترە لەوەی راستەوخۆ پەیوەندی بەوەزارەتی كارەباوە‬ ‫رۆژانە وێستگەكان پێویستیانە‪ ،‬تەنها بۆ هەیە ئــەوەیــە كە لەهەندێ‌ وێستگەی‬ ‫ساڵی ‪ 2014‬حكومەتی هەرێم بەبڕی ‪ 2‬بەرهەمهێنانی كــارەبــادا كارەبا هەیە‪،‬‬ ‫ملیارو ‪ 400‬ملیۆن دۆالر سوتەمەنی كڕیوە‪ .‬بەاڵم توانای گواستنەوەی كارەبا نییە‪،‬‬ ‫گــرفــتــی گـــەورەتـــر ئـــەوەیـــە بەپێی ئەمەش یەكێكە لەو هۆكارانەی كاریگەری‬

‫تەنها بۆ ساڵی ‪ 2014‬حكومەتی هەرێم بە بڕی دو ملیارو ‪ 400‬ملیۆن‬ ‫دۆالر سوتەمەنی بۆ كارەبا كڕیوە‬

‫وەزارەتی كارەبا لەكابینەی پێشو‪ ،‬چاوپۆشی لە پابەندنەبونی‬ ‫كۆمپانیایەك بە گرێبەستەكەیەوە‪ ،‬كردووە‬ ‫راســتــەوخــۆی بــۆســەر نەبونی كــارەبــا‬ ‫هەبووەو بەشێكە لەهۆكاری ئەم قەیرانەی‬ ‫ئێستا هەیە‪ ،‬لەم حاڵەشدا بەبێ‌ ئەوەی‬ ‫كارەبا بگات هاواڵتیان حكومەت پارەی‬ ‫كارەبا دەداتە كۆمپانیا‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكان لە ساڵی ‪ 2012‬و‬ ‫لەكابینەی پێشوی حكومەتی هەرێم لەسەر‬ ‫پێشنیاری وەزارەتــی كارەبا گرێبەستی‬ ‫نێوان حكومەتی هەرێم و كۆمپانیای ماس‬ ‫هەمواركردۆتەوە بەجۆرێك لەقازانجی‬ ‫كۆمپانیاكەو بەزیانێكی گـــەورە بۆ‬ ‫حكومەتی هەرێم‪ ،‬ئەم هەمواركردنەوەیەش‬ ‫لــەالیــەن وەزیـــری پــێــشــوەوە رەوانـــەی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیــران كــراوەو رەزامەندی‬ ‫لــەســەر وەرگـــیـــراوە‪ ،‬خــراپــتــر ئــەوەیــە‬ ‫بەشێك لەبڕگەكانی هەمواركردنەوەكە‬ ‫كە دەبــوو كۆمپانیای مــاس جێبەجێی‬ ‫بكات (التزامات) تاوەكو بتوانرێت سود‬ ‫لەكارەبای زیادە بەرهەمهاتوو وەربگیرێت‬ ‫جێبەجێنەكراوەو وەزارەتــــی كــارەبــا‬ ‫چاوپۆشی لێكردووە‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكان لەهەمواركردنەوەی‬ ‫گرێبەستی كارەبا لەگەڵ كۆمپانیای ماس‪-‬‬ ‫دا كەلە ‪ 2012/6/27‬رەوانەی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیـــران كــراوە‪ ،‬دواتــر لە ‪2012/7/3‬‬ ‫بەنوسراوی ژمارە ‪ 6121‬پەسەندكراوە‪،‬‬ ‫چەند بڕگەیەك لەخۆ دەگرێت و ئەوەی‬

‫پێویستە ئاماژەی پێبدەین ئەمانەن‪:‬‬ ‫فراوانكردنی وێستگەی غازی هەولێر بەبڕی‬ ‫‪ 470‬میگاوات كە لەگەرمی یەكەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانی كارەبا بەرهەمدەهێنرێت‬ ‫پــێــی دەوتـــرێـــت (‪Combined‬‬ ‫‪ )Cycle‬و بەرهەمەكەی دەفرۆشرێت‬ ‫بەحكومەتی هەرێم‪.‬‬ ‫فراوانكردنی وێستگەی غــازی سلێمانی‬ ‫بەبڕی ‪ 470‬میگاوات كە لەگەرمی یەكەكانی‬ ‫بەرهەهێنانی كارەبا بەرهەمجەهێنرێت‬ ‫و بەهەمان شێوەی هەولێر دەفرۆشرێتە‬ ‫حكومەتی هەرێم‪.‬‬ ‫زیاكردنی دوو یەكەی بەرهەمهێنانی كارەبا‬ ‫لەجۆری ‪ Simple Cycle‬بۆ هەردوو‬ ‫وێستگەی غازیی سلێمانی و دهۆك كە‬ ‫خەرجی لەسەر حكومەت زۆر دەكەوێت‪،‬‬ ‫بــەو مەرجەی بەرهەمەكانیان لەالیەن‬ ‫حكومەتەوە بــكــڕدرێــت بەشێوەیەكی‬ ‫پابەندیی (ئیلزامیی)‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر ئەم فراوانكردنەی بەرهەمهێنانی‬ ‫كــارەبــا لــەالیــەن كۆمپانیای م ــاس‪-‬دا‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستانیش مەرجی‬ ‫بەسەر كۆمپانیاكەدا سەپاندووە‪ ،‬بەپێی‬ ‫زانیارییەكان مەرجەكانی حكومەت بریتی‬ ‫بوون لە‪:‬‬ ‫كۆمپانیای ماس لەسەر خەرجی و پارەی‬

‫خــۆی هەڵدەستێت بە دروســتــكــردن و‬ ‫دامــەزرانــدنــی وێستگەیەكی نــاوەنــدی‬ ‫لەجۆری ‪ 400KV‬هەریر بەبێ‌ بەرامبەر‪.‬‬ ‫راكێشانی هێڵی ‪ 400KV‬هــەریــر –‬ ‫خەبات‪ ،‬لەسەر ئەرك و خەرجی كۆمپانیا‬ ‫بەپێی پالنی وەزارەت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم هەمواركردنەوەیەی حكومەت كە‬ ‫لەگرێبەستەكەدا كراوە‪ ،‬لەسەر گریمانەی‬ ‫فراوانكردنی كارەبا بووە لەسەر بنەمای‬ ‫پێشبینی زیاتربونی خواست لەسەر كارەبا‬ ‫بۆ ساڵی ‪ ،2013‬بۆیە لەهەموارەكەدا‬ ‫بەروونی هاتووە (دوای ئەنجامدانی ئەم‬ ‫كــارە واتــە دانانی وێستگەی ناوەندیی‬ ‫‪ 400‬كــەی ڤــی و راكێشانی ‪ 400‬كەی‬ ‫ڤی هەریر خــەبــات‪ ،‬ئینجا دەتوانرێت‬ ‫ســود لــە وێستگەی ‪ 1000‬میگاوات‪-‬ی‬ ‫كۆمپانیای كار (كۆمپانیایەكی دیكەیە)‬ ‫و (‪ )Combined Cycle‬ماس‬ ‫وەربگرێت!‬ ‫سەرباری هەمواركردنەوەی گرێبەستی‬ ‫كارەبا لەگەڵ كۆمپانیای ماس كە لەالیەن‬ ‫وەزارەتــــی كــارەبــا (كابینەی پێشو)‬ ‫پێشنیاركرابوو كەچی وەزارەتــی كارەبا‬ ‫چاوپۆشی لە جێبەجێكردنی مەرجی‬ ‫دابینكردنی وێستگەی ناوەندی ‪ 400‬كەی‬ ‫ڤی و هەروەها راكێشانی هێڵی كارەبای‬ ‫هەریر‪ -‬خەبات كردووەو جێبەجێنەكراوە‪.‬‬

‫ئەمە سەرباری پابەندیی حكومەت ‪%100‬‬ ‫ی تــوانــای بەرهەمهێنان لەكۆمپانیای‬ ‫ماس‪ ،‬واتە حكومەت پابەندە بەكڕینی‬ ‫لە‪ %100‬توانای بەرهەمهێنانی تۆڕبینەكانی‬ ‫كۆمپانیای مــاس تەنانەت ئەگەر هیچ‬ ‫كار نەكەن‪ .‬لەكاتێكدا بەپێی گرێبەستی‬ ‫كۆمپانیاكانی دیكەی وەكو (كــار) یان‬ ‫كۆمپانیای (یونیەن گــروپ و قەیوان)‬ ‫حكومەت پابەندە بەكڕینی لە ‪%60‬ی‬ ‫توانای بەرهەمهێنان ئەگەر تۆربینەكان‬ ‫لەكاربكەون واتــە حكومەت تەنها لە‬ ‫‪%40‬ی غەرامە دەداتە كۆمپانیاكان ئەگەر‬ ‫تۆربینەكانیان لەكاركەوتن و حكومەت‬ ‫لەهۆكاری وەستانیان بەپرس بوو‪.‬‬ ‫هەروەها ئەگەر كۆمپانیاكان كارەبایان‬ ‫فــرۆشــتــەوە بـــــەدەرەوەی هــەرێــم ئــەوا‬ ‫حــكــومــەت دوای دەرك ــردن ــی خەرجی‬ ‫سوتەمەنی لە ‪ %50‬قازانجی فرۆشتنی‬ ‫كارەباكەی بەردەكەوێت‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكان جارێكی دیكە لە سەر‬ ‫پێشنیاری وەزارەتــی كارەبا پێشنیاری‬ ‫هەمواركردنەوەی گرێبەستی نێوان حكومەت‬ ‫و كۆمپانیای ماس دەكرێت‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫گرێبەستەكە لە ‪ 15‬ساڵەوە بكرێت بە ‪30‬‬ ‫ساڵ‪ .‬لە ‪ 2013/9/29‬بەنوسراوی ژمارە‬ ‫‪12095‬ی ئەنجومەنی وەزیــران بەئیمزای‬ ‫جێگری سەرۆكی حكومەت رەزامەندی‬ ‫لەسەردراوە‪ ،‬لەهەمواری نوێشدا دیسان‬ ‫مەرجی دامەزراندنی وێستگەیەكی ناوەندی‬ ‫جۆری ‪ 400‬كەی ڤی و راكێشانی هێڵی‬ ‫هەریر خەبات دوبارەكراوەتەوە! كاتێك‬ ‫رەزامەندییەكە دەگاتەوە وەزارەت ئاشكرا‬ ‫دەبێت ستافی وەزیــری پێشوی كارەبا‬ ‫چاوپۆشیان لەجێبەجێكردنی پابەندیی‬ ‫(التزامات)ی كۆمپانیای ماس كردووە‪،‬‬ ‫كە بەوهۆیەوە دەبینین نەتوانراوە سود‬ ‫لەبەرهەمی كارەبای كۆمپانیای كار ‪1000‬‬ ‫میگاوات و (‪)Combined Cycle‬‬ ‫ماس وەربگیرێت و حكومەتیش پابەندبووە‬ ‫بــەدانــی قــەرەبــوو ئــەگــەرچــی كــارەبــا‬ ‫نەگەیشتۆتە هاواڵتیان‪.‬‬ ‫دوای ئاشكرابوونی چاوپۆشیكردنی‬ ‫وەزارەتــی كارەبا (لەكابینەی پێشو) لە‬ ‫كۆمپانیای ماس لەدامەزراندنی وێستگەی‬ ‫ناوەندیی ‪ 400kv‬و هەروەها راكێشانی‬ ‫هێڵی ‪ 400 KV‬هەریر خەبات‪ ،‬دەستبەجێ‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران هەمواركردنی دووەمی‬ ‫گرێبەستی نێوان حكومەت و كۆمپانیای‬ ‫ماس‪-‬ی راگرت و بەپێی فەرمانی ‪ 1624‬لە‬ ‫‪ 2014/3/10‬بڕیاری پێكهێنانی لیژنەیەكی‬ ‫بااڵیدا لەنوێنەرانی وەزارەتـــی كارەبا‪،‬‬ ‫سامانە سروشتییەكان‪ ،‬دارایی‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫وەزیــران و چەند الیەنێكی پەیوەندیدار‪،‬‬ ‫بــۆ پــێــداچــوونــەوە بــەتــەواوی وەسڵی‬ ‫دابینكردنی سوتەمەنی بۆ كۆمپانیای ماس‬ ‫و هاوكات پێداچونەوە بەو بڕە پارانەی كە‬ ‫وەك غەرامەدراوە بەكۆمپانیاكەو هاوكات‬ ‫بەدواداچوونی گرێبەستی نێوان وەزارەت‬ ‫و كۆمپانیاو دواتریش پێشكەشكردنی‬ ‫راپــۆرتــێــك لــەمــەڕ ئــەو گەندەڵییانەی‬ ‫لەگرێبەستەكەو جێبەجێكردنیدا كراوە‪.‬‬

‫هەواڵگریی سەربازی بۆ كۆنگرێس‪:‬‬

‫شەڕی تێرۆر درێژە دەكێشێت‬ ‫چاودێر – ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫هاوپەیمانێتییە جیهانییەكان بۆ روبەڕوبونەوەو‬ ‫لەناوبردنی داعش‪ ،‬پێی ناوەتە شەشەمین مانگیەوەو‬ ‫تا ئێستایش هــەزارو دوســەدو پەنجا هێرشی‬ ‫ئاسمانی كراوەتە سەر مۆڵگەچەكدارییەكاتی‬ ‫تیرۆریستانی داعــش لەعیراق‌و سوریاو بەپێی‬

‫راپۆرتە هەواڵگرییەكانی ئەمەریكایش زیاتر لە ‪6‬‬ ‫هەزار چەكداری داعش بەبۆردومانی فڕۆكەكانی‬ ‫هاوپەیمانان كـــوژراون‪ .‬هاوكات بەرێوەبەری‬ ‫دەزگای هەوڵگری سەربازی ئەمەریكی‪ ،‬رەشبینی‬ ‫خۆی نیشان دەدات‌و دەڵێت‪ :‬جەنگی تێرۆر درێژە‬ ‫دەكێشێت‪.‬‬ ‫ریپۆرتەری تایبەتی كاروباری بەرگری‌و سەربازی‬

‫تۆڕی هەواڵی ‪ ،BBC‬ئاماژە بۆ ئەوە دەكات‬ ‫كە واڵتانی عەرەبی لەهاوپەیمانێتییەدا تەنها‬ ‫‪%7‬ی بەشدارییان لەهێرشە ئاسمانییەكانی‬ ‫هاوپەیمانان پێكهێناوەو تەنها لەمانگی رابردوشدا‪،‬‬ ‫لەكۆی ‪ 81‬هێرش هەشت هێرشی واڵتانی عەرەب‬ ‫لەهاوپەیمانێتییەكەدا تۆماركراوە‪.‬‬ ‫مارك ئیربان‪ ،‬بۆ ‪ BBC‬ئاماژەش بۆ ئەوە دەكات‬

‫كە دۆخی هاوپەیمانێتییەكە رو لەساردبونەوە‬ ‫دەكات‌و واڵتانی عەرەبیش لەو هاوپەیمانێتییەی‬ ‫دژ بە تێرۆریستانی داعش لەدۆخی سڕبوندایە‪.‬‬ ‫راپۆرتەكە ئاماژەش بۆ ئەوە دەكات لەكۆتایی‬ ‫هــەفــتــەی رابــــــردودا‪ ،‬كــاتــێــك دوا راپــۆرتــی‬ ‫هەڵسەنگاندنی جــەنــەڕاڵ (ڤنسنت ستیورت)‬ ‫بــەرێــوەبــەری دەزگـــای هــەواڵــگــری ســەربــازی‬

‫ئەمەریكی‪ ،‬كە پێشكەش بە كۆنگرێسی ئەمەریكای‬ ‫كــردبــو‪ ،‬زۆر رەشبینانە بــوەو ئــامــاژەی بەوە‬ ‫كردوە جەنگی تێرۆر درێژە دەكێشێت‪ ،‬دەشڵێت‬ ‫«ئەمساڵ هێزە تێرۆریستییەكانی داعش دەتوانن‬ ‫شوێنپێی خۆیان لەوشوێنانەی گرتویانە قایمتر‬ ‫بكەن‪ ،‬سەرباری شەڕكردنی شوێنەكانی دەرەوەی‬ ‫كۆنتڕۆڵی خۆشیان»‪.‬‬

‫راپۆرت و هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )503‬دو شةممة ‪2015/2/9‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫كاردانەوەی چاوپێكەوتنەكەی مەال كرێكار‬ ‫شارەزایەكی ئیسالمیی سیاسی‪ :‬مەال كرێكار رەوایەتی بەخەالفەتەكەی داعش دا‬ ‫نوسەرێكی نزیك لەئیسالمییەكان بۆ مەال كرێكار‪ :‬دەبیتە هۆی هەڵخەڵەتاندنی چەندین گەنجی هاوزمان‬ ‫هەڵقواڵوی هیواو ئاوات‌و ئازارو سەرچاوەی‬ ‫بیركردنەوەكانمەو شتێكی نامۆنییە‪ ،‬دەبێت‬ ‫هەوڵی بۆ بدەین‪ ،‬هەر كەسێكیش دژایەتی‬ ‫بكات‪ ،‬ئەوە پەیڕەوی ئێران‌و ئەمریكا دەكات‪.‬‬

‫چاودێر– رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫دوای ئەوەی مەال كرێكار لەچاوپێكەوتنێكی‬ ‫كەناڵی (ئەلجەزیرە)دا رایگەیاند‪ ،‬هیواو‬ ‫ئاواتی ئەو خەالفەتی ئیسالمییە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا‪ ،‬هەروەك‬ ‫نوسەرێكی نزیك لەئیسالمیەكان ئاماژە‬ ‫بەوەدەكات‪ ،‬بەم قسانەی ســەدان گەنجی‬

‫تری هاوزمانت هەڵدەخەڵەتێنی‪ .‬هاوكات‬ ‫شارەزایەكی ئیسالمیی سیاسی‪ ،‬پێیوایە‪،‬‬ ‫وتەكانی مەال كرێكار رەوایەتیدان بو بە‬ ‫داعش‪.‬‬ ‫یەكەم لێدوان‬ ‫لــــەدوای ئــازادبــونــی‪ ،‬م ــەال كــرێــكــار لە‬ ‫یــەكــەم چاوپێكەوتنیدا لــەگــەڵ كەناڵی‬ ‫(ئەلجەزیرە) رایگەیاند‪ ،‬خەالفەتی ئیسالمی‬

‫«وامانزانی بەرەنگاری ئەو وەحشانە‬ ‫دەبێتەوە»‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬نوسەرێك لە وتارێكدا كە لە‬ ‫ماڵپەڕی (ئیسالم پەیك) باڵوكراوەتەوە‪،‬‬ ‫نوسیویەتی‪ ،‬دوای‌ ئازادبونی‌ مەال كرێكار‪،‬‬ ‫وامانزانی دەگەڕێتەوە بۆ كوردستان‌و پێنج‬ ‫سەد گەنجی‌ بەڕیش كۆدەكاتەوەو بەرەنگاری‌‬ ‫ئەو وەحش‌و جەندرمانە دەبێتەوە‪ .‬تۆ دەزانی‌‬ ‫ئــەو داعــشــەی‌‪ ،‬كە پشتگیری‌ لێدەكەیت‬ ‫پێشمەرگەیەكی‌ كــوردو باوكی‌ ‪ 10‬منداڵی‌‬ ‫هاوزمانی‌ تۆی‌ سەربڕی‌‪ ،‬تۆ دەزانی‌ سەدانی‌‬ ‫دیكەی‌ شەهیدكرد‪ ،‬چەندین دایكی‌ بێوەژن‌و‬ ‫چەندین منداڵی‌ هەتیوكرد‪.‬‬ ‫یوسف سابیر‪ ،‬نوسیویەتیشی «تۆ دەزانی‌‬ ‫یان ئاگاداری‌ ئــەوەی‌‪ ،‬كە داعش چەندین‬ ‫كەسی‌ هەر بە زیندویەتی‌ سوتاند؟ تۆ دەزانی‌‬ ‫ئینسانەكان مافی‌ سوتاندنی‌ ئەوانیتریان‬

‫نیە؟ تۆ دەزانی‌‪ ،‬ئەوانەی‌ پشتگیریی‌ تۆیان سەاڵحەدینی ئەیوبی‪ ،‬كە لە میهرەبانیدا‬ ‫دەكــرد لەوانەیە كــوڕی‌ پێشمەرگەیەكی‌ هــەمــوو مەسیحیەكانی ســەردەمــی خاچ‬ ‫قوربانیی‌ دەستی‌ ئەو جەندرمانە ‌ی تێدا پەرستیشی سەرسام كردبوو بە خۆی»‪.‬‬ ‫بێت‪ ،‬تۆ دەزان ـی‌ لەوانەیە ببیتە هۆكاری‌‬ ‫هەڵخەڵەتاندنی‌ چەندین هەرزەگەنجی‌‬ ‫«مایەی سەرسوڕمان بو»‬ ‫هاوزمانت؟»‬ ‫هاوكات لە رونكردنەوەیەكیشدا‪ ،‬خالید‬ ‫رەنــجــدەر‪ ،‬بــرای مــەال كــرێــكــار‪ ،‬بەناوی‬ ‫كەسوكارەكەیەوە دەڵێت «ئەو دەوڵەتی‬ ‫مەال كرێكار بەیعەتی بەداعشدا‬ ‫شارەزایەكی ئیسالمی سیاسی لە وتارێكدا خەالفەی ئێستا لە عیراق‌و شام دروستبوە‬ ‫كە لە پاشكۆی روانگەو رەخنەی ئەم ژمارەی لە ناخی ویست‌و ئــاوات‌و هیوای ئێمەوە‬ ‫«چاودێر»دا باڵوكراوەتەوە‪ ،‬دەڵێت «لەو دروستنەبوە‪ .‬ئێمە بەشێكین لە میللەتی‬ ‫چاوپێكەوتنەدا وتاری مەال كرێكار ئاڕاستەی ستەملێكراوی خۆمان‪ ،‬كە شەڕێكی ناحەقی‬ ‫جیهادیە توندڕەوەكانی دەوڵەتی داعشی بەسەردا سەپێندراوە‪ .‬خۆمان بەدوردەگرین‬ ‫خەالفەت كراوە‪ ،‬زۆر بە ڕاشكاوی بەرگری و لە هەمو لێدوان‌و چاوپێكەوتنێكی مامۆستا‬ ‫هاوسۆزی و ڕەوایەتی پێدان نیشان دەدات‪ ،‬كرێكار‪ ،‬تا ئەو كاتەی رونكردەوە دەدات‬ ‫لەسەر ئەو قسانەی خۆی كە بۆ كەناڵی‬ ‫بەو تیرۆرستانەی دەوڵەتی داعشی»‪.‬‬ ‫محەمەد هەریری روی دەمی لە مەال كرێكار ئەلجەزیرەی كردوە»‪.‬‬ ‫دەكــات‌و دەشڵێت «مــادام دژی یەكێتی و نــــاوبــــراو‪ ،‬ئـــامـــاژەی بـــەوەشـــكـــردوە‪،‬‬ ‫پارتیت‪ ،‬پێت ئاساییە هەموو كوردستان چاوپێكەوتنەكەی ئەلجەزیرە بوەمایەی‬ ‫بكەوێتە ژیــر دەستی داعــش‪ ،‬تا كچانی سەرسوڕمانمان‌و بەردەوام لەپەیوەندیدا بوم‬ ‫كورد وەك یەزیدیەكان بكەنە كەنیزەكی لەگەڵ كەسوكارەكانی خۆم لە كوردستان‌و‬ ‫خۆیان؟! ئەوەیە شانازی كردنت بە باپیرەت دەرەوەی كوردستان‪ .‬ئەمە رای ئێمەیە‪،‬‬

‫ناردنی بودجەو موچە پەیوەستە بە ئەنجامی‬ ‫گفتوگۆی وەفدەكەی هەرێم لەگەڵ بەغداد‬ ‫بڕیاردەری لیژنەی دارایی پارلەمانی عیراق‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫حكومەتی هەرێم مەبەستیەتی سەربەخۆیی هەناردەكردنی‬ ‫نەوتی هەرێم بپارێزێت‬ ‫لە یاسای بودجەی ساڵی ‪2015‬ی عیراقدا لە ماددەی یەكەم‬ ‫بڕگەی دو هاتوە‪ ،‬كە دەبێ‌ هەرێمی كوردستان پابەندی‬ ‫ئەو رێككەوتنە بێت‪ ،‬كە لە كۆتایی ساڵی رابردو لەگەڵ‬ ‫حكومەتی عیراق كردویەتی‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫بــڕیــاردەری لیژنەی دارایــی پارلەمانی‬ ‫عیراق‪ ،‬كێشەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد‬ ‫لەسەر رێككەوتنەكە ئاشكرادەكات‪ ،‬و‬ ‫دەڵێت «تائێستا هەرێمی كوردستان‬ ‫پابەندی ئەو رێككەوتنە نەبوە كە لەگەڵ‬ ‫بــەغــداد كــردویــەتــی‪ ،‬حكومەتی هەرێم‬ ‫مەبەستیەتی سەربەخۆیی هەناردەكردنی‬ ‫نەوتی هەرێم بپارێزێت»‪.‬‬ ‫ئەحمەد حاجی رەشید‪ ،‬لــەم دیالۆگە‬ ‫تــایــبــەتــەیــدا لـــەگـــەڵ «چـــاودێـــر»‪،‬‬ ‫ئەوەشدەخاتەڕو‪ ،‬كە هۆكاری نەهاتنی‬ ‫بــودجـە‌و موچەی مانگی یەكی ساڵی‬ ‫‪2015‬ی هەرێمی كــوردســتــان لەالیەن‬ ‫بـــەغـــدادەوە پــەیــوەنــدی بــە ســەردانــی‬ ‫نێچیرڤان بارزانی‌و وەفدی هەرێم هەیە‬ ‫بۆ بەغداد‪ ،‬كە بڕیارە لەم هەفتەیەدا‬ ‫ئەنجامی بدەن‪ ،‬ئەگەرسەركەوتوبن بەغداد‬ ‫دەینێرێت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد‬ ‫كــراوە‪ ،‬بەاڵم تائێستا هیچ خاڵێكی بە‬ ‫شێوەی كرداری جێبەجێنەكراوە‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئەمە چییە؟‬ ‫ئەحمەد حاجی رەشید‪ :‬تائێستا هەرێمی‬

‫خۆی‪ ،‬كە قــەرزی پێدەداتەوەو ئەوەی‬ ‫دەمێنێتەوە تەنها ‪ 150‬هەزار بەرمیلە‪،‬‬ ‫كە لەكەركوكەوە هەناردەدەكرێت‪ ،‬عیراق‬ ‫رازی نییە‪ ،‬چونكە لە ‪ ٥٥٠‬هەزار بەرمیل‬ ‫كەمتر‪ ،‬پاساوی هەرێمی كوردستانیش بۆ‬ ‫ئەمە ئەوەیە كە هەرێم دەڵێت لە ماوەی‬ ‫سێ مانگدا دەتوانم بڕی ‪ ٥٥٠‬هەزار بەرمیل‬ ‫بە بەردەوام هەناردە بكەم‪ ،‬بەاڵم عیراق‬ ‫دەڵێت رۆژانە دەبێت بە بەردەوام هەرێم‬ ‫پابەندبێت بە بڕی ‪ ٥٥٠‬هەزار بەرمیل‪.‬‬

‫كــوردســتــان پابەندی ئــەو رێككەوتنە‬ ‫نەبوە كە كردویەتی‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫هــەرێــم پێویستە رۆژانـــە ‪ 250‬هــەزار‬ ‫بەرمیلی هەرێم‌و ‪ 300‬هــەزار بەرمیلی‬ ‫كەركوك هەناردەبكات‪ ،‬بەهۆی ئەوەی‬ ‫لە بۆریەكانی هەرێم لە باشترین حاڵەتدا‬ ‫هەرئەوەندە هەناردەدەكرێت‪ ،‬بۆیە هیچ‬ ‫نامێنێتەوە تاكو هەرێم نەوتی خۆی‬ ‫هەناردە بكات‪ ،‬هەروا حكومەتی عیراق‬ ‫ئەو نەوتەی هــەنــاردەی دەكــات پارەی‬ ‫فرۆشتنەكەی بەشی موچە ناكات‌و لەوەش‬ ‫خراپتر ئەو نەوتەی هەناردەی دەكات چاودێر‪ :‬كاتی جێبەجێكردنی نەهاتوە؟‬ ‫هەموی نافرۆشرێت‪ ،‬ئەمەش لە كاتێكدایە بۆچی تائێستا رێككەوتنەكە رۆشن نییە؟‬ ‫حكومەتی عیراق رۆژانــە پێویستی بە ئەحمەد حاجی رەشــیــد‪ :‬لەبەرئەوەی‬ ‫‪ ١١٨‬ملیۆن دۆالر هەیە بۆ موچە‪ ،‬واتە رێككەوتنەكە تــاڕادەیــەك لە دۆخێكدا‬ ‫هەناردەو فرۆشتنی بڕی دو ملیۆن‌و ‪ 950‬كــراوە كە تۆزێك پەلەی پێوەدیارە‪،‬‬ ‫هــەزار بەرمیل نــەوت لە رۆژێــكــدا‪ ،‬كە ئەویش بۆ تێپەڕاندنی بودجە‌و خاڵەكانی‬ ‫لەئێستادا ناتوانێت ئەوە بكات‪ ،‬هەروا رێككەوتنەكەش تا ئەندازەیەك شیكردنەوە‬ ‫هۆكارێكی تریش ئەوەیە شەڕێكی نهێنی هەڵدەگرن‪.‬‬ ‫لەسەر نرخی فرۆشتنی نەوت هەیە لەنێوان‬ ‫عیراق‌و هەندی دەوڵەتی كەنداودا‪ ،‬كە چـــاودێـــر‪ :‬كـــەی مـــوچـــە‌و بــودجــەی‬ ‫نەوت بە هەرزان دەفرۆشن بە كڕیارەكانی فەرمانبەرانی هەرێم دێت؟ بۆچی هەر‬ ‫عیراق‪ ،‬بۆیە نەوت عیراق فرۆشی كەمە‪ ،‬ئەمڕۆ‌و سبەی بە هاواڵتیان دەكرێت؟‬ ‫بەاڵم لە ئێستادا هەرێم ‪ ٤٠٠‬هەزار بەرمیل ئەحمەد حاجی رەشید‪ :‬هاتنی بودجە‌و‬ ‫هەناردەدەكات‪ ،‬بڕی ‪ 250‬هەزار بەرمیل موچە پەیوەندی بە سەردانی نێچیرڤان‬ ‫بۆ ناوەند‌و بڕی ‪ ١٥٠‬هــەزار بەرمیل بۆ بارزانی‌و وەفدی هەرێم هەیە بۆ بەغداد‪،‬‬

‫كە بڕیارە لەم هەفتەیەدا ئەنجامی بدەن‪،‬‬ ‫ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی تاچەندە‬ ‫سەركەوتودەبن لــەو گفتوگانە لەگەڵ‬ ‫بەغداد‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەشەبودجەی هەرێم لە بودجەی‬ ‫‪2015‬دا جێگیركراوە‪ ،‬ئایا بودجەی هەرێم‬ ‫دەنێرن‪ ،‬یان تەنها موچەی فەرمانبەران‬ ‫دێت؟‬ ‫ئــەحــمــەد حــاجــی رەشــیــد‪ :‬لــە یاسای‬ ‫بــودجــەی ســاڵــی ‪2015‬ی عــیــراقــدا لە‬ ‫مــاددەی یەكەم بڕگەی دو هاتوە‪ ،‬كە‬ ‫دەبێ‌ هەرێمی كوردستان پابەندی ئەو‬ ‫رێككەوتنە بێت‪ ،‬كە لە كۆتایی ساڵی‬ ‫رابردو لەگەڵ حكومەتی عیراق كردویەتی‪،‬‬ ‫لــە هەمانكاتیشدا بــەســتــراوەتــەوە بە‬ ‫رەوانەكردنی بودجە بۆ هەرێم‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬تێڕوانینی حكومەتی هەرێم بۆ‬ ‫كێشەكان چییە؟‬ ‫ئەحمەد حاجی رەشــیــد‪ :‬ئێمە لەگەڵ‬ ‫سەرۆكی حكومەت كۆبوینەوە‌و تێگەیشتین‬ ‫لەوەی كە حكومەتی هەرێم مەبەستییەتی‬ ‫سەربەخۆیی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم‬ ‫بپارێزێت‪.‬‬

‫سەبارەت بە لێدوانەكانی ئەو‪.‬‬ ‫ئەنسارولئیسالم‌و دەستگیركردنی‬ ‫ئەمیرەكەی‬ ‫هێزەكانی ئەو رێكخراوە جیهادییە توندڕەوە‬ ‫لە شاخە بەرزەكان و ناوچە جیاجیاكانی‬ ‫هەورامان لە سنوری ئێران جێگیربون‌و دەیان‬ ‫پێشمەرگەیان شەهیدكرد‪ ،‬لە دیارترینیان‬ ‫كۆمەڵكوژكردنی دەیان پێشمەرگەی یەكێتی‬ ‫بو لە گوندی (خێڵی حەمە)‪ ،‬بــەاڵم لە‬ ‫پرۆسەی ئازادیی عیراقدا لەناوبران‪.‬‬ ‫لەكاتی گەیشتنی مەال كرێكار بۆ نەرویج لە‬ ‫الیەن پۆلیسی هۆڵەندیەوە دەستگیركرا‪،‬‬ ‫دادگای بەرایی ئۆسلۆی پایتەختی نەرویج‪،‬‬ ‫لە ‪ 2012/3/23‬بەتۆمەتی هەڕەشەكردن لە‬ ‫پێنج كەس‪ ،‬سزای شەش ساڵ زیندانیی‬ ‫بەسەر مەال كرێكاردا سەپاند‪ .‬لە كۆتایی‌ ئەو‬ ‫ساڵەدا دادگای‌ پێداچونەوەی‌ نەرویجی‌ ئەو‬ ‫حوكمەی‌ بۆ دو ساڵ‌‌و ‪ 10‬مانگ كەمكردەوە‪،‬‬ ‫لە رۆژی زیندانیكردنیەوە تاكو‌ ‪25‬ی كانونی‬ ‫دوەمــی ئەمساڵ‪ ،‬مەال كرێكار لە زیندانی‬ ‫(كۆنگسڤیگەر)ی نەرویج زیندانیكرابو‪.‬‬

‫سێ‌ هەزار‌و ‪ 500‬ژنی‬ ‫ئێزدی رفێندراون‬ ‫چاودێر‪ -‬دهۆك‪:‬‬ ‫بە پێی ئەو زانیارییانەی دەست «چاودێر» كەوتون‪ ،‬لە ئەنجامی هێرشی‬ ‫تیرۆرستانی داعش بۆ سەر شنگال‌و ئێزدییەكان‪ ،‬سێ‌ هەزار‌و ‪ 500‬ژنی ئێزدی‬ ‫رفێندراون‌و نزیكەی ‪ 500‬هەزار كەسیش ئاوارە بون‌و بڕیاریشە ئەم ئامارانە‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیی كاروباری ئێزدیەكانەوە بەرەسمی رابگەیەندرێت‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە هــادی دوبانی‪ ،‬بەڕێوەبەری كــاروبــاری ئێزدییەكان لەدهۆك‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬سێ‌ هەزار‌و ‪ 500‬كچ‌و ژن لەالیەن داعشەوە رفێنراون‪،‬‬ ‫‪ 841‬كەسیش لە هەردو رەگەزو هەمو تەمەنە جیاوازەكان بێ سەروشوێنن‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی «ژمارەی ئەو كەسانەی گولەباران كراون ‪ 1280‬كەسن‪280 ،‬‬ ‫كەسیش بەهۆی خراپی رەوشی گوزەرانیانەوە گیانیان لە دەستداوەو ‪720‬‬ ‫كەسیش لە دەستی داعش رزگاریان بوەو ‪ 790‬كەس گولەی داعش‌و لە كاتی‬ ‫هەاڵتندا برینداربون «‪.‬‬ ‫دوبانی ئەوەشی خستەڕو‪ 18 ،‬مەزارگە تەقێنراونەتەوەو ‪ 19‬گۆڕی بە كۆمەڵیش‬ ‫دۆزراونەتەوە‪.‬‬ ‫راشیگەیاند‪ ،‬كە رێنادەن هیچ گۆڕێك بێ تیمی پسپۆڕ تێكبدرێن‪ ،‬تاكو ببنە‬ ‫بەڵگەی جینۆسایدو ناشبێت میدیاكان دیدار لەگەل ژنە رزگاربوەكان بكەن‪،‬‬ ‫چونكە ئەوە كاریگەری لە سەر ئاشكرابونی هەندێ زانیاری‌و رەوتی رزگاركردنی‬ ‫ژنە رفێنراوەكانی دیكە دەبێت‪.‬‬ ‫وتیشی ‪»:‬نوسینگەیەك لە هەولێرو یەكێكی دیكەش لە دهۆك بۆ پێشوازیكردن‌و‬ ‫گەڕان‌و رزگاركردنی ژنە ئێزدیە رفێنراوەكان‌و چارەسەری دەرونیان‪ ،‬كراونەتەوە»‪.‬‬ ‫بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتییەكە‪ 550 ،‬هەزار هاواڵتی ئێزدی لە باشوری‬ ‫كوردستاندا هەن‪ ،‬ئێستاش لەو رێژەیەش زیاتر لە ‪ 450‬هەزار كەس لە دهۆك‬ ‫ئاوارە بون‪.‬‬

‫خوێندكارانی زانكۆكانی‬ ‫ئوردن كتێبەكانی ئیبن‬ ‫تەیمیە دەسوتێنن‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر سوتاندنی فڕۆكەوانە ئوردنییەكە لەالیەن داعش‪-‬‬ ‫ەوە‪ ،‬خوێندكارانی زانكۆكانی عەممانی پایتەختی ئــوردن‪ ،‬چەندین كتێبی‬ ‫«بیرمەند»ی توندڕەوی ئیسالمی (ئیبن تەیمیە)یان سووتاندو وێنەكانیشیان‬ ‫لە پەیجە كۆمەاڵیەتییەكان باڵوكردەوە‪ ،‬ئەمەش دوای ئەوەهات كە گروپی‬ ‫تێرۆریستی داعش لەهەندێك لە كوشت‌و بڕو سەربڕین‌و سوتاندنی خەڵكی‪،‬‬ ‫پشتیان بە فتوا و بۆچونەكانی ئیبن تەیمیە بەستوە‪.‬‬ ‫دوای ئــەوەی گروپی تێرۆریستی داعــش‪ ،‬گرتەی سوتاندنی فڕۆكەوانە‬ ‫ئوردنییەكەیان باڵوكردەوە‪ ،‬لەسەرەتای گرتەكەدا وتەیەكی ئیبن تەیمیە دەكەنە‬ ‫پاڵپشتی بۆ ئەنجامدانی كارەكەیان‪ ،‬هەر ئەمەش وایكرد كاردانەوەكان بگاتە‬ ‫ئەوەی خوێندكارانی زانكۆكانی ئوردن كتێبەكانی ناوبراو بسوتێنن‪.‬‬

‫شرۆڤە‬

‫ذمارة (‪ )503‬دو شةممة ‪2015/2/9‬‬

‫‪4‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كەس گوێی لە ئۆریانا فاالچی نەگرت‪،‬‬ ‫ێ لە ئێریك زیمۆر دەگرێت؟‬ ‫ێ گو ‌‬ ‫ك ‌‬ ‫لە پەراوێزی پەالمارە تیرۆریستیەكەی سەر بارەگای شارلی ئیبدۆ‬

‫خوام‬

‫كە‬

‫(من سوپاسگوزاری‬ ‫خۆرئاوای دروست كردووە)‬ ‫ئیرشاد مێنگی‪-‬‬‫(مردن چ مانایەكی دەبێت‪ ،‬گەر‬ ‫لەپێناو پاریسدا نەبێت؟‪ ..‬من ئامادەم‬ ‫لەپێناو پاریسدا بمرم)‬ ‫تەها حوسێن‪-‬‬‫ژیان وەك مەیدانی جەنگ‪ ..‬ژیان‬ ‫وەك گۆڕەپانی گەمە‪:‬‬ ‫سااڵنێك لەمەوبەر‌و دوابەدوای هێرش‌و‬ ‫پەالمارەكانی سەر شاری نیویۆرك لە‬ ‫یانزەی سێپتەمەبەردا‪ ،‬یەكێك لەڕابەرە‬ ‫ڕوحیەكانی بزاوتە ئسوڵیە ئیسالمیەكان‪،‬‬ ‫بەدەنگی بەرز ڕایگەیاند‪( :‬ئێمە‬ ‫دەتوانین لەناوجەرگەی خۆرئاوادا بەگژ‬ ‫ێ دیموكراسی‬ ‫دیموكراسیدا بچینەوە‪ ،‬وەل ‌‬ ‫ناتوانێت دژایەتی ئیسالم بكات‪ ،‬یان النی‬ ‫كەم بۆی نالوێت ڕێك‌و ڕاست باس لە‬ ‫شتێكی وابكات)‪.‬‬ ‫وتەی ئەو كابرا ئسوڵیە‪ ،‬پڕاوپڕ‬ ‫تەعبیرە لەو تەنگەژەیەی لەمڕۆدا‬ ‫خۆرئاوا تێی كەوتووە‪ .‬چونكە بەسەرێك‬ ‫دەبێت ڕاستگۆبێت لەگەڵ بنەماكانی‬ ‫دیموكراسی‌و لیبرالیزم‌و مافەكانی مرۆڤ‌و‬ ‫سەرەتاكانی ڕۆشنگەری‪ ،‬بەسەرێكی‬ ‫دیكەش دەبێت بەرگەی هەموو ئەو كێشەو‬ ‫ئاستەنگانە بگرێت كە ئیسالمیستەكان‬ ‫لەناو ماڵی خۆیدا بۆی دروست دەكەن‪.‬‬ ‫بەتایبەت كاتێك ئەوانە دێن ‌و ئازادی‬ ‫‌و پاسپۆرتی ئەوروپی‌و مانەوەو بیمەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ‌و تەندروستی ‌و دیموكراسی‬ ‫‌و مافەكانی مرۆڤ‪ ،‬بەشێوەیەكی زۆر‬ ‫ناشیرین ‌و هەلپەرستانە دەقۆزنەوە‪،‬‬ ‫بەمەبەستی ئامبازبوونی مۆدێرنەو تار‬ ‫و ماركردنی ئەو شارستانیەتەی لەسایەو‬ ‫پەنایدا دەحەوێنەوە‪.‬‬ ‫خۆرئاوا شارستانیەتێكی پێرفێكت‌و‬ ‫بێكێشە نییە‪ ،‬زۆرێكی زۆری ئەو‬ ‫كێشانەش وەك خۆیان باسی دەكەن‬ ‫(بەتایبەت لەچارەكە سەدەی ڕابردودا)‪،‬‬ ‫بەهۆی ئاوێتەبوونی كلتورەكانەوە‬ ‫دروست بووە‪ .‬ئاوێتە بونێك كە لەمڕۆدا‬ ‫وایكردووە ئەوروپاییەكان نەزانن كێن ‌و‬ ‫شانازی بەچییەوە بكەن‪.‬‬ ‫ئەوەی زۆرجار بە ئیسالمۆ فۆبیا‬ ‫(یان تۆقین لە ئیسالم ناو دەبرێت)‪،‬‬ ‫شتێك نییە لە خۆڕا میدیای خۆرئاوایی‬ ‫دروستی كردبێت‪ ،‬حاڵەتێك نییە‬ ‫دەزگا هەواڵگرییەكان لە ژورە تاریك ‌و‬ ‫داخراوەكاندا گەورەیان كردبێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دیاردەیەكە لەواقیعدا هەیەو باعیسی‬ ‫دروست بون‌و قەبەبونیشی‪ ،‬بەئەستۆی‬ ‫ئەو فەندەمێنتالیستە پەڕگیرو ئەو‬ ‫ئیسالمیستە ڕادیكاالنەیە كە زیاتر لەنیو‬ ‫سەدەیەو (بەدیاریكراویش لە ئان ‌و‬ ‫ساتی دەركەوتنی تیۆرسینێكی وەك‬ ‫سەیدقوتب)ەوە‪ ،‬كار لەسەر گۆڕینی‬ ‫ئیسالم دەكەن وەك پەیامێكی ئینسانی‪،‬‬ ‫بۆ ئامرازێكی دەمارگیری ‌و بوغزاندنی‬ ‫ژیان‪.‬‬

‫وەك چۆن یانزەی سێپتەمبەر زۆرشتی گۆڕی‪ ،‬هێرش‌و‬ ‫پەالمارەكەی سەر شارلی ئیبدۆش زۆر گۆڕانكاری دیكە‬ ‫دروست دەكات‪ .‬بەاڵم گۆڕانكاریەكە بەچ ئاڕاستەیەكدا‬ ‫دەبێت‪ ،‬ئەوە داهاتوو وەاڵمی دەداتەوە‬ ‫تیۆرسێنە ئسوڵیەكان‪ ،‬باوەش بۆ ڕەخنە زۆر زبرەكانی‬ ‫بیریارانی پۆست مۆدێرنە دەكەنەوە لە ژیاری خۆرئاوایی‌و‬ ‫ئەوانە دەكەنە سەنەدێك‪ ،‬بۆ شلۆقبونی ژیان لەو كیشوەرە و‬ ‫بۆ سەرگەردانی مرۆڤ لەناو ئەو كلتورە و بۆ كەوتنی نۆرم‌و‬ ‫بەهاكان لەو ژینگەیەدا‬ ‫لەجیهانی ئیسالمیدا ئایین نەیتوانی فێندەمێنتالیستە ئیسالمیەكان‬ ‫فێربكات مرۆڤ دۆستر بن‪ ،‬تۆبڵێی برین‌و كارەساتەكان‌وا لە‬ ‫خۆرئاواییەكان بكات مرۆڤ دۆستانەتر ڕەفتاربكەن‪ ،‬تەنانەت گەر‬ ‫گوێ‌ بیستی كەسانی وەك (دانیال بابیس‌و ئۆریانا ڤاالچی‌و‬ ‫ئێریك زیمۆر و میشێل ئۆلبیك) یش بن‬

‫«« «‬

‫شوان ئەحمەد‬

‫ئەوانە وایانكرد ئیسالم وەرگۆڕێت بۆ‬ ‫ئایدیۆلۆژیایەكی سیاسی‌و بەسەرێكی‬ ‫پڕ لە دۆگماوە قەناعەت بەوەبهێنن كە‬ ‫دەتوانن چارەسەری تەواوی كێشەكانی‬ ‫دنیابكەن‪ ،‬هەرئەوانەش بوونە مایەی‬ ‫ئەوەی ئیسالم وەك ئاینێك‪ ،‬لەبەردەم‬ ‫كرانەوادا بەخشندە نەبێت ‌و ڕێگە‬ ‫ێ بوونەوەیەك‬ ‫بەهیچ دیالۆگ ‌و نو ‌‬ ‫نەدات‪ .‬بەكورتیەكەی الی ئیسالمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئیسالم دەبێت بەكارخانەیەك‬ ‫بۆ دروستكردنی ڕق ‌و توڕەیی‪ ،‬دەبێت‬ ‫بەئامرازێك بۆ خوڵقاندنی دوژمنی‬ ‫هەمەچەشن‌و نەیاری هەمە جۆر‪.‬‬ ‫سەرەتای ئەم پرۆسەیەش لەواڵتانی‬ ‫ئیسالمی خۆیدا دەست پێدەكات ‌و‬ ‫ئەو واڵتانە دەبنە تاقیگەی كوشتن ‌و‬ ‫تیرۆر و بێدەنگ كردن ‌و پەكخستنی‬ ‫ڕەوتی مێژوو‪ ،‬لەبەراییەكانی سەدەی‬ ‫بیست ‌و یەكیشەوە ئەو باهۆزی مەرگ‬ ‫‌و وێرانكارییە ڕوی لە خۆرئاوا كردووە‪.‬‬ ‫سەرەتا بەنیویۆرك ‌و دواتر مەدرید‬ ‫و لەندەن‌و هەنوكەش پاریس ‌و بۆ‬ ‫ێ ڕووی لەكوێیە؟‬ ‫ێ چوزان ‌‬ ‫ئایندەش ك ‌‬ ‫كێشەی ڕەوەندی ئیسالمی ‌و ئەو‬ ‫میلۆنەها پەنابەرەی لە خۆرئاوان‪،‬‬ ‫هەر ئەوەنییە لەدەستكەوتەكانی ئەو‬ ‫بەڵكو‬ ‫شارستانیەتەبەهرەمەندن‪،‬‬ ‫لە شێواندنی وێنەی ئەو كلتور‬ ‫و شارستانیەتیەدایە لە زهنیەتی‬ ‫موسڵمانانی ئەوێدا‪ .‬بەتایبەت پاش‬ ‫ئەوەی گروپ ‌و ڕێكخراوە ئیسالمیە‬ ‫بێشومارەكانی ئەوروپا تاڕادەیەكی باش‬ ‫ێ‬ ‫توانیویانە ڕەوەندی ئیسالمی ئەو ‌‬ ‫بكەنە بارمتەی خۆیان ‌و بەخواستی‬ ‫خۆیان ئاڕاستەیان بكەن‪.‬‬ ‫سیاسەتی تەرێزكردن لەهەمووشتێكی‬ ‫خۆرئاوایی ‌و سەیركردنی هەموو نۆرم ‌و‬ ‫بەهایەكی ئەو شارستانیەتە وەك كوفر و‬ ‫بەاڵ و نەفرەتێك‪ ،‬یەكێكە لە ستراتیژە‬ ‫زەق ‌و زۆپەكانی فێندەمێنتالیزمی‬ ‫ئیسالمی ‌و لە ئەورپادا زۆر بەخەستی‬ ‫كاری بۆدەكەن‪ .‬بۆیە سەیرنییە لەمڕۆدا‬ ‫گەڕەكگەلێك لە شارەكانی فەرەنسادا‬ ‫كتومت ببنە گەڕەكی ئیسالمی‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫فەرەنساییەكان (ئەوانەی موسڵمان نین)‬ ‫هەست بكەن لەواڵتی خۆیاندا غەریب ‌و‬ ‫بێگانە‌و بێزراون!‬ ‫ێ سەرپۆش ‌و‬ ‫(ئەچیتە هەرشوێن ‌‬ ‫نیقابە و گۆشتی بەراز یاساغە و گۆشتی‬ ‫ێ پێدراوە كە‬ ‫ئەو باڵندە و ئاژەاڵنە ڕ ‌‬ ‫بەشێوازی ئیسالمی سەربڕدراون‪ ،‬لەبری‬ ‫بیرە و شەرابی پڕچێژ و بەتامی بۆردۆ‪،‬‬ ‫كۆالی مەككە دەفرۆشن)‪( .‬بڕوانە‪ :‬حمید‬ ‫زناز‪ :‬حیف یحفر الغرب قبرە؟)‪.‬‬ ‫ئەوەی بە بەرنامە و پالنی ورد‬ ‫گروپ ‌و ڕێكخراوە ئیسالمیەكان لە‬ ‫خۆرئاواو ناوجەرگەی ئەوروپادا بیری‬ ‫لێدەكەنەوەو ڕەوەندی ئیسالمیش هەوڵی‬ ‫پراكتیزەكردنی دەدات‪ ،‬مانایەك بۆ‬ ‫پێكەوە ژیان ‌و بۆ ئاشتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫‌و بۆ هەمەڕەنگی ناهێڵێتەوە‪ .‬ئەو تەنگ‬ ‫پێهەڵچنینەو ئەو پڕكێشیەیە زۆرانەی‬ ‫ئیسالمیستەكان لەو كیشوەرەدا دەیكەن‪،‬‬ ‫وەك گروهێكی تایبەتمەند كەدەبێت‬ ‫مودارابكرێن ‌و نازیان هەڵبگیرێت‪،‬‬ ‫لەچاكترین حاڵەتدا خۆرئاوا ناچاردەكات‬ ‫بەوەی بەرەو داخران ‌و ئاڕاستەیەكی‬ ‫دیكە بڕوات‪.‬‬ ‫وادەكات ڕاستڕەوەكان بەهێزترو‬ ‫دەنگ زواڵڵتربن‪ .‬ئەی (پەگیدا‪-‬‬ ‫نیشتمان پەروەرانی ئەوروپایی لەدژی‬ ‫بە ئیسالمكردنی واڵتانی خۆرئاوا)‬ ‫چییە‪ ،‬جگە لە پەرچەكردارێكی توندی‬ ‫ئەوروپیەكان لەبەرامبەر زیادەڕۆیی ‌و‬ ‫دەستدرێژی ڕۆژانەی ئیسالمیستەكان‬ ‫بۆ سەركایەی گشتی ‌و بۆسەر نۆرم ‌و‬

‫بەهاكانی خۆرئاوا‪ ،‬خۆرئاوا مەڵبەندی‬ ‫ڕێنیسانس ‌و دیموكراسی ‌و مافەكانی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بەدرێژایی مێژووی تازەی خۆی‬ ‫(بەدەر لە ئەزمونی ناقۆاڵی فاشیزم ‌و‬ ‫نازیزم لە ئیتاڵیاو ئەڵمانیا)‪ ،‬كۆچبەران و‬ ‫پەنابەرانی لەناو سنوری جوگرافی خۆیدا‬ ‫نەفی نەكردووەو بەمەترسی نەزانیوون‬ ‫لەسەر شوناس و داهاتووی خۆی‪.‬‬ ‫راستە خۆرئاوا شارستانیەتێكی ئیدیال‬ ‫‌و تاقانەنییە‪ ،‬بەاڵم شارستانیەتێكی‬ ‫ێ مۆراڵ ‌و بەربەریش‬ ‫ئەهریمەنی ‌و ب ‌‬ ‫نییە‪ ،‬وەكی ئەوەی فێندەمێنتالیزمی‬ ‫ئیسالمی وێنای دەكات‪ .‬سەیركردنێكی‬ ‫خێرای ئەدەبیاتی ئیسالمی سیاسی‬ ‫(مەودودی‪ ،‬سەیدقوتب‪ ،‬عەبدوڵاڵ‬ ‫عەزام‪ ،‬ئەبو قەتادە‪ ،‬بن الدن‌و‪ ...‬هتد)‪،‬‬

‫دەریدەخات كە چ وێنەیەكی بەد و‬ ‫قێزەون‌و شەیتانی دراوەتە پاڵ خۆرئاوا‪.‬‬ ‫ئەم وێنەیە لە نیوەی دووەمی سەدەی‬ ‫بیستەمەوە دروست دەكرێت‌و بەدرێژایی‬ ‫ئەم سااڵنەش تۆختر و تۆختردەكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدا پێشتر خۆرئاوا‬ ‫لەزەینی موسڵمانە لیبرالیەكانی كۆتایی‬ ‫سەدەی نۆزدەهەم ‌و سەرەتاكانی‬ ‫سەدەی بیستەمدا‪ ،‬وێنەیەكی دیكەی‬ ‫هەبوو‪ .‬كیشوەرێك بوو وەك قیبلەگای‬ ‫پێشكەوتن ‌و مەدەنیەت ‌و ئازادی‬ ‫سەیردەكرا‪ ،‬وەك مەڵبەندی زانست ‌و‬ ‫هونەر و فەلسەفە و لۆژیك حساب دەكرا‪.‬‬ ‫توێژەری فەرەنسایی گی سورمان‬ ‫لە كتێبەكەیدا (نەوەكانی تەحتاوی‌و‬ ‫نەوەكانی سەیدقوتب) كە لەدوای هێرش‌و‬

‫پەالمارەكانی یانزەی سێپتەمبەری ساڵی‬ ‫‪ 2001‬نوسیویەتی‪ ،‬زۆر بەوردی سەوداو‬ ‫مامەڵەی ئەو دوو نەوەیەمان (نەوەی‬ ‫موسڵمانە لیبرالەكان ‌و نەوەی ئیسالمیە‬ ‫ئسوڵیەكانمان)‪ ،‬لەگەڵ خۆرئاوادا بۆ‬ ‫بەیان دەكات‪.‬‬ ‫سەرەوەختێك لەنۆڤەمبەری ساڵی‬ ‫‪1914‬دا گەنجێكی موسڵمانی نابینای‬ ‫وەك تەها حوسێن‪ ،‬بەكەشتی ئەسفەهان‬ ‫ڕودەكاتە فەرەنساو لەكەنارەكانی‬ ‫مۆنتیبلێ‌ دادەبەزێت ‌و بۆ خوێندن‬ ‫دەچێتە پاریس‪ ،‬شاگەشكە دەبێت ‌و‬ ‫باڵدەگرێت‪ .‬سەرسامی زۆری بەو شارەو‬ ‫بەو شارستانیەتە وای لێدەكەن‪ ،‬كاتێك‬ ‫شەڕ بەرۆكی ئەو شارەدەگرێت‌و دەكەوێتە‬ ‫بەر هێرش‌و پەالماری ئەڵمانەكان بڵێت‪:‬‬

‫(من ئامادەم لەپێناو پاریسدا بمرم)‪،‬‬ ‫یاخود لەشوێنێكی دیكەدا بڵێت‪( :‬مەرگ‬ ‫چ مانایەكی هەیە‪ ،‬گەر لە پێناو پاریسدا‬ ‫نەبێت)‪.‬‬ ‫ئەو تەنها پاریسی وەك پایتەختی‬ ‫فەرەنسا سەیر نەدەكرد‪ ،‬بەڵكو بە‬ ‫سەنتەری زانست ‌و فەلسەفە و ئەدەب‬ ‫‌و هونەر و جوانیشی دەزانی‪( .‬بڕوانە‪:‬‬ ‫محمد نور الدین أفایە‪ :‬الغرب فی المتخیل‬ ‫العربی‪ -‬كتاب الرافد‪ -‬الطبعة االولی‪،‬‬ ‫‪.)1996‬‬ ‫ئەڵبەتە دواتر ئەم وێنەیە لەسەر‬ ‫دەستی ئیسالمیستە ئسوڵیەكان ‌و‬ ‫لەالیەن چەپ ‌و نەتەوەپەرست ‌و‬ ‫بەعسی ‌و ناسرییەكانەوە‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫ئەشێوێنرێت ‌و نابوت دەكرێت كەدەبێتە‬ ‫سیبمولی ڕق لێبونەوەو سوكایەتی‬ ‫پێكردن‌و هاوكات هۆكاری هەموو كێشەو‬ ‫نەهامەتیەقوڵەكانی واڵتانی عەرەبی ‌و‬ ‫جیهانی ئیسالمی دەدرێتە پاڵ خۆرئاوا‪.‬‬ ‫ئاشكرایە ئیسالمیستەكان بەجۆرێك‬ ‫پەرۆشی دزێوكردنی وێنەی خۆرئاوا و‬ ‫لەهەوڵی بەدناوكرنیدان كە كۆ لەهیچ‬ ‫ناكەنەوەو دەست بۆ هەمووشتێك‬ ‫دەبەن‪ .‬بۆنمونە ئەو ژیارەی ڕەخنە‬ ‫لەخۆگرتن دەكاتە بنەمایەكی سەرەكی‌و‬ ‫هەمیشە چاوێكی لەسەر كەم ‌و كوڕی ‌و‬ ‫ناكامڵیەكانی خۆیەتی‪ ،‬ئیسالمیستەكان‬ ‫ئەمە دەقۆزنەوە و دەیكەنە بەهانەیەك‬ ‫بۆ زیاتر شكاندنی شكۆی مۆدێرنە و‬ ‫شارستانیەتی ئەوروپی‪.‬‬ ‫ئەوەش بەزەقی لەوەدا بەدەر دەكەوێت‬ ‫كەچۆن تیۆرسێنە ئسوڵیەكان‪ ،‬باوەش‬ ‫بۆ ڕەخنە زۆر زبرەكانی بیریارانی پۆست‬ ‫مۆدێرنە دەكەنەوە لە ژیاری خۆرئاوایی‌و‬ ‫ئەوانە دەكەنە سەنەدێك‪ ،‬بۆ شلۆقبونی‬ ‫ژیان لەو كیشوەرە و بۆ سەرگەردانی‬ ‫مرۆڤ لەناو ئەو كلتورە و بۆ كەوتنی‬ ‫نۆرم‌و بەهاكان لەو ژینگەیەدا‪.‬‬ ‫ێ جارو لەسەردەستی‬ ‫ڕاستیەكەی هەند ‌‬ ‫ێ بیریار و ئەدیب ‌و هونەرمەندی‬ ‫هەند ‌‬ ‫خۆرئاوایی (پرۆسەی ڕەخنەگرتن لەخود)‬ ‫لە ڕەخنە تێدەپەڕێنێ‌‌و ئەپەڕێتەوە بۆ‬ ‫توڕەبوون‪ ،‬بۆ خۆ سەرزەنشتكردن ‌و‬ ‫ێ‬ ‫بۆ ڕق ڕشتن بەخودو تەنانەت هەند ‌‬ ‫ێ‌و بۆ درۆی شاخدار‬ ‫جاریش سەردەكێش ‌‬ ‫و شێواندنی ڕاستیەكان‪ .‬بۆ نمونە وەك‬ ‫ئەوەی نۆم چۆمسكی دەڵێت‪( :‬جیهانی‬ ‫عەرەبی ‌و ئیسالمی مێژویەكی درێژیان‬ ‫لەگەڵ دیموكراسیدا هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫هەواڵنەی بۆ دیموكراسی بەخەرج دراون‪،‬‬ ‫هەمیشە لەالیەن خۆرئاوەوە لەباربراون)‪.‬‬ ‫بڕوانە‪ :‬نۆم چۆمسكی‪ :‬خۆرئاوا‬ ‫لەدیموكراسی دنیای عەرەب دەترسێ‌‪-‬‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ سیدا نۆرچ)‪.‬‬ ‫سەروەختێك ڕوداوەكەوی پاریس‬ ‫دەقەومێت ‌و بارەگای باڵوكراوەیەكی‬ ‫كاریكاتێرست ‌و تەنز ئامێزی وەك‬ ‫(شارلی ئیبدۆ) بەوشێوە دڵڕەقانە‬ ‫پەالماردەدرێت‪ ،‬دەردەكەوێت وێنەی‬ ‫ئەو شارە و شارستانیەتی خۆرئاوا‬ ‫لە خەیاڵدانی مرۆڤی موسڵماندا تاچ‬ ‫ئاستێك گۆڕاوە‪.‬‬ ‫ئەو پاریسەی سەدەیەك بەر لە‬ ‫ئێستا تەها حوسێن گۆرانی بەبااڵیدا‬ ‫دەوت ‌و وەك مەڵبەندی ژیان ‌و‬ ‫ئازادی ‌و جوانی ‌و سەرفرازی لێی‬ ‫دەڕوانی ‌و ئامادەبوو لەپێناویدا گیانی‬ ‫خۆی ببەخشێت‪ ،‬هەنووكەو لەسایەی‬ ‫ڕەوتێكی فێندەمێنتالستی ئایینی‬ ‫توڕەو سەرشێتەوە‪ ،‬بۆتە جێگەیەك‬ ‫لەڕێی خوێناویكردنی ‌و كوشتنی نۆرم ‌و‬ ‫بەها مۆدێرنەكانی و خود كوژیش لەو‬ ‫پێناوەدا‪ ،‬مرۆڤی موسڵمان مەرگی خۆی‬ ‫ێ ماناداردەكات ‌و دەگاتە دواپلەی‬ ‫پ‌‬ ‫سەرفرازی‪.‬‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )503‬دو شةممة ‪2015/2/9‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كۆبانێ وەك جیاوازی لە چۆنێتیدا‬

‫‪5‬‬

‫ئاخافتنی ئالەن بەدیو سەبارەت بە كۆبانێ‬

‫پاریس ‪ -‬مەنصور تەیفوری‬ ‫رۆژانــی یەكەمی گەمــارۆی كۆبانێیە‪،‬‬ ‫گوندەكان چۆڵ كراون‌و داعش چوەتە نێو‬ ‫شــارەكەوە‪ ،‬شارەكە وەســتاوە‪ ،‬كۆاڵن‬ ‫بە كــۆاڵن‪ .‬دوای كەوتنی یــەك لە دوای‬ ‫یەكــی شــارو ناوچە بە دەســتی داعش‌و‬ ‫دوای كارەساتی شــەنگال‌و دەنگدانەوەی‬ ‫پشــتكردنی كــوردەكان لــە خۆیــان لــە‬ ‫باشــورو قوربانیكردنــی كەمینەیەكــی‬ ‫ئایینی‪ ،‬لەپڕ شــارێك رایگەیاندوە كە‪" :‬‬ ‫دەوەســتم"‪ .‬پەیامەكە جیــاوازە‪ ،‬چونكە‬ ‫راگەیەنــەری ئەم پەیامــە هێزێكە لە بنو‬ ‫بنچینــەوە جیاوازە لەو هێزانەی هەن‪ ،‬بە‬ ‫فۆرم‌و رێكخســتن‌و بە بیرو ئایدۆلۆژیاش‪،‬‬ ‫هێزێكە ســاڵێك پێشــتر لەگەڵ نوێنەری‬ ‫كەمینــەی دیكــەی ئایینــی‌و نەتەوەیــی‬ ‫"پەیمانــی كۆمەاڵیەتــی كانتۆنــەكان"ی‬ ‫نوســیوەو چ رەگــەز یــان ئایینێكــی‬ ‫نەكردوەتە ســەرچاوەی یاســا‪ ،‬باجی بە‬ ‫ئیســامی سیاســی‌و دەوڵەتانی دراوسێ‬ ‫نەداوە‪ ،‬كانتۆنی وەك فۆرمی حوكمداری‬ ‫پەســەند كردوەو داوای بەشداری هەموان‬ ‫دەكات‪ ،‬جودا لە ئایین‌و رەگەزو زمانیان؛‬ ‫لەو الشــەوە لەهیچ یەك لەدەستەبەندیە‬ ‫جیهانــی‌و ناوچەییەكانــدا ناگونجــێ‪،‬‬ ‫نــە لەبــەرەی دەوڵەتانــداو نــە لەبەرەی‬ ‫ئیسالمیەكاندا‪ ،‬نە لە بەرەی توركیادایەو‬ ‫نە لە بەرەی ئەرتەشی ئازاددا‪ ،‬نە بەرەی‬ ‫مۆرســیەكان‌و نە بەرەی ئەلسیسییەكان‪.‬‬ ‫لەپــڕ نــاوی شــارێك دەبێتە ســەردێڕی‬ ‫رۆژنامــەكان لەئاســتی دنیــادا‪ ،‬دنیــا‬ ‫شارێكی نوێی بۆ زیاد بوە‪ ،‬ناوێكی نوێی‬ ‫بــۆ زیادبوە‪ ،‬دنیا شــتێكی نوێی بۆ زیاد‬ ‫بــوە‪ ،‬ناوێك كە رەنگــە ئەوانەی خۆیان‬

‫«« «‬

‫تەها حوسێن نەوەی تەهتاوی ‌و ئەو‬ ‫موسڵمانە لیبرالیزمانە بوو كەبێ‌ گرێ‌‬ ‫‌و مرۆڤ دۆستانە لەدنیای مۆدێرن ‌و‬ ‫شارستانیەتی خۆرئاوایان دەڕوانی‪،‬‬ ‫شەریف ‌و سەعید كەواشیش نەوەی‬ ‫سەیدقوتب ‌و ئەو فێندەمێنتالیستە‬ ‫ئیسالمیانەن كە بەڕۆحێكی پڕ لە تۆڵە‬ ‫و ڕق‌و بوغز‌و مەرگ دۆستیەوە‪ ،‬لەژیان‬ ‫‌و مرۆڤایەتی دەڕوانن‌و خەمی گەورەیان‬ ‫ویرانكردنی هەموو كونج و پەنایەكی‬ ‫ئاوەدانە‪.‬‬ ‫خۆرئاواییەكان لەدوای ڕێنیسانس ‌و‬ ‫رۆشنگەریەوە‪ ،‬لەهەوڵی فەراهەم كردنی‬ ‫ژیانێكی خۆشگوزەراندان ‌و دەخوازن‬ ‫پەی بەنهێنیەكانی بوون بەرن ‌و‬ ‫ڕوبەرەكانی ئازادی فراوانتر بكەن‌و ژیان‬ ‫بكەنە گۆڕەپانی گەمە‪ ،‬بەاڵم بڕێكی زۆری‬ ‫موسڵمانە ڕادیكالەكان لەدوای هەڵكشان‬ ‫‌و بەهێزبوونی بزاوتە ئسوڵیەكانەوە‪،‬‬ ‫دەیانەوێت بەر بەوەبگرن ‌و مێژوو بە‬ ‫ئاراستەیەكی پێچەوانەدا بەرن‪.‬‬ ‫ئەوان نەك هەر نایانەوێت دنیا‬ ‫بكەنە گۆڕەپانی گاڵتە و گەپ ‌و‬ ‫ئاوەدانكردنەوەی ڕۆح ‌و جەستە و‬ ‫چێژوەرگرتن لە زیندەگی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەخوازن سەرتاپای ژیان بكەنە مەیدانی‬ ‫جەنگ‌و لەهەر شوێنێك ئاوەدانی هەبێت‪،‬‬ ‫كوێری بكەنەوە‪ .‬هەروەك نمونەیەك‬ ‫بڕوانە‪( :‬ئەفغانستان‪ ،‬سۆماڵ‪ ،‬جەزائیر‪،‬‬ ‫یەمەن‪ ،‬عێراق‪ ،‬سوریا‪ ،‬سودان‪ ،‬مالی‪،‬‬ ‫لوبنان‪ ،‬فەلەستین‪ ،‬پاكستان‪ ،‬كشمیر‪،‬‬ ‫چیچان)‪.‬ئێستاش وەك قۆناغێكی تازە‪،‬‬ ‫نۆرەی گواستنەوەی ئەو مەرگەساتە لەو‬ ‫واڵتانەوە بۆ نیویۆرك‌و مەدرید‌و لەندەن‬ ‫‌و پاریس‌و‪ .....‬هتد‪.‬‬ ‫(توڕەیی ‌و لوتبەرزی)‪( ،‬خودكوژی‬‫فەرەنسی)‪:‬‬ ‫ساڵی ‪ 2005‬وتارێكم دەربارەی (خۆرئاوا‬ ‫و ئیسالمی سیاسی‪ -‬لەپەیوەندییەوە بۆ‬ ‫دابڕان) نوسی‪ ،‬دەسپێكی نوسینەكەم‬

‫لــە هیچ كام لە بەرەكانــدا نەدەبینیەوە‪،‬‬ ‫هەمیشە چاوەڕێیان كردوە ‪":‬كۆبانێ"‪.‬‬ ‫دەزانیــن كە ‪ ":‬بــا كێ لە كوێ چی‬ ‫پێدەكرێــت‪ ،‬بیكات بۆ كۆبانێ"‪ .‬لە كۆڕو‬ ‫كۆبونەوەدا كەســان لە یەكتر دەپرسن ‪:‬‬ ‫" چی بكەین بۆ كۆبانێ"‪ " .‬ببنە دەنگی‪،‬‬ ‫هــەر هیچتان پێنەكرا"‪ .‬ئەو رۆژانە ئالەن‬ ‫بەدیــوو ســمیناری مانگانــەی دەســت‬ ‫پێكردوەتــەوە‪١٧ ،‬ی ئۆكتۆبــەر‪ .‬مــوراد‬ ‫فەرهــاد پــور نامەیەكی بۆ نوســیوەو لە‬ ‫ســیمیناری كراوەی مانگانەیــدا لەئیكۆل‬ ‫نۆرمــال– كــە كۆڕێكــی كراوەیــەو هیچ‬ ‫پێویســت ناكات قوتابی بیت یان ناوێكی‬ ‫تایبەتــت هەبێــت بــۆ ئەوەی بەشــداری‬ ‫بكەیت‪ -‬نامەكەو هەندێ نوسراوی دیكەی‬ ‫ئــەم‌و ئــەو رۆژنامەو ماڵپــەڕی دەدەمە‬ ‫دەســت‪ .‬چەنــد هەفتە دواتــر لەگەڵ دو‬ ‫هاوڕێ دەچینەوە بۆ الی لە نوســینگەی‬ ‫كارەكەی‪ .‬شەقامی ئۆلم‪ ،‬ژمارەی بیست‌و‬ ‫نــۆ‪ ،‬گەڕەكــی چواردەهــەم‪ ،‬یەكێــك لە‬ ‫بیناكانــی ئیكــۆل نۆرمال ســووپێریۆر‪.‬‬ ‫فەیلەســوفی ‪ ٧٦‬ســااڵن بێ ســكرتێرەو‬ ‫خــۆی یــەك بەیــەك دەرگا لــە خەڵكی‬ ‫دەكاتەوەو بەڕێشــیان دەكات‪ ،‬بێ ئەوەی‬ ‫هیــج كات پچێتــە پشــتی مێزەكــەی لە‬ ‫دورەوە‪ .‬نۆبــەی ئێمەیــە‪ .‬دەرگامــان‬ ‫لێدەكاتەوەو یەكەم هەواڵی بپرسێت دیارە‬ ‫چییە ‪":‬خەبەری تازەی كۆبانێ؟" ‪" .‬ئێمە‬ ‫الی خۆمــان دەڵێین‪ :‬گەریــای بەدیویی‬ ‫لەكۆبانێ‪ ،‬گەریالی بەها گەردوونیەكان"‪.‬‬ ‫بێگومان وایە‪ ،‬نمونــەی كۆبانێ تاقانەیە‬ ‫– لێــرەدا یەكێــك لــە مەرجەكانــی‬ ‫حەقیقەتی سیاسی لە دەزگای فەلسەفی‬ ‫خۆیــدا بەكاردێنێت‪ -‬بــەاڵم ئاگاتان لێیە‬ ‫خەریكن لێمانی بدزن؟ ئەوەتا دەســتیان‬ ‫پێكردوە – لەو رۆژانەدا بێرنارد هانری‬

‫لێڤی لە ســەر كۆبانێ وتارێكی نوسیوەو‬ ‫تێێدا باســی شــەڕی بەربەریەت‌و شەڕی‬ ‫بەهــای رۆژئاوایــی دەكات لــە كۆبانــێ‪،‬‬ ‫دەیانەوێــت كێشــەی كۆبانــێ دابەزێنــن‬ ‫بۆ كێشــەی شــەڕی بەربەریــەت‌و ژیاری‬ ‫رۆژئاوایــی‪ .‬دەبێ وشــیار بین‌و وەاڵمیان‬ ‫بدەینــەوە‪ ،‬مــن بە نیــازم ســیمینارێك‬ ‫بكەم لە ســەر كۆبانێ‪ ...‬ئــەرێ كۆبانێ‬ ‫تاقانەیــە‪ ".‬فەیلەســوفەكە بەجێدێڵین‌و‬ ‫چاوەڕێ دەكەین‪ .‬بەاڵم بەخۆمان دەڵێین‬ ‫ئەو پێشتر لەژیانی هزریی خۆیدا كۆبانێی‬ ‫وێنە كێشاوە‪.‬‬ ‫ئەمــەی دەیخوێننەوە باســێكی كورتی‬ ‫(ئالــەن بەدیــوی)ە لــە ســەر كۆبانــێ‬ ‫لــە ســیمیناری مانگانــەی خــۆی لەدوی‬ ‫مانگــی فێبریــوەری ‪ .٢٠١٥‬رەنگــە ئــەم‬ ‫لێدوانەی وتاری نوســراو یان ســیمیناری‬ ‫زیاتــری بەدوادا بێت‪ ،‬یــان دواتر كۆبانێ‬ ‫ببێــت بەناوێــك لەناوە هەمیشــەییەكانی‬ ‫سیاســەت لەبیركردنەوەیــدا‪ ،‬هــەر‬ ‫چــۆن كۆمۆنــی پاریــس‌و شۆڕشــی‬ ‫ئۆكتۆبــەر لەبیركردنــەوەی سیاســی ئەو‬

‫ئالەن بەدیو‬

‫دانابڕێــن‪ .‬بــەاڵم ئەو خاڵــە جەوهەریەی‬ ‫ئاماژەی پێدەكات داننانە بەئیمكانی ئەودا‬ ‫كــە ئەزمونی لــۆكاڵ‌و خۆجێیی هەڵگری‬ ‫وەرچەرخانێكــی چۆنێتــی بێــت لەدڵــی‬ ‫خۆیدا پاش كورتەیەك لەســەر هێرشــی‬ ‫دەوڵەتی ئیســامی‌و گرتنی پەیتا پەیتای‬ ‫شارو شوێن لەناوچەكەو گەمارۆی كۆبانێ‬ ‫دەڵــێ‪ :‬لــە بەرامبــەر ئــەم گەمارۆیەدا‪،‬‬

‫بەرخۆدانێكــی لە چەشــندا دەگمەن‌و بێ‬ ‫نمونــەی هەبــوو‪ ،‬ئــەو بەرخۆدانــەی كە‬ ‫لەبنچینــەدا كــوردەكان لەكۆبانێ رێكیان‬ ‫خست توانی گەمارۆی دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫لــە كۆبانێ بشــكێنێ‪ ،‬كە ئەمــە دەبێتە‬ ‫یەكەم شكســتی ئەم دەوڵەت و ئیسالمیە‬ ‫لە ســەر خــاك‪ ،‬كە بــە ئاشــكرا بووەتە‬ ‫ســەرەتانێكی ناوچەیی‪ .‬ئــەوەی الی من‬

‫لە بەرامبەر گەمارۆی كۆبانێ‪ ،‬بەرخۆدانێكی لە‬ ‫چەشنەدا دەگمەن‌و بێ نمونەی هەبو كە لە بنچینەدا‬ ‫كوردەكان لە كۆبانێ رێكیانخست‬ ‫چاالكیی كۆبانێ‪ ،‬هەندێك (چۆنێتی)ی ئەو‬ ‫پەرەسەندنەی لە چەندین دەیەی رابردوی ئەم‬ ‫ناوچەیە بینیومانە‪ ،‬دەگۆڕێ‬ ‫بێژ و كارامەبن‪ .‬ئەمە جگە لەحوكمێكی‬ ‫فاشیستیانە هیچی تر نییە‪.‬‬ ‫لەدوای دووەم جەنگی جیهانی‬ ‫‌و لەسەرو بەندی جەنگی سارددا‬ ‫چەپڕەوەكانی وەك ژان پۆڵ سارتەر‌و‬ ‫كێ‌و كێ‌‪ ،‬هەرچی هەبوو نەبوو دەرهەق‬ ‫بە ڕیمۆن ئارۆن ‌و پۆل ڕیكور كردیان ‌و‬ ‫وتیان‪ ،‬كەچی دواتر مێژوو سەلماندی كێ‌‬ ‫دوربینتر و كێ‌ واقیع بینتر بوو‪.‬‬ ‫هەنوكەش كە دنیا لەبەردەم قەیران‬ ‫‌و كێشە گەلێكی جۆراوجۆردایە‪،‬‬ ‫هەقیقەتە تاڵەكان‬ ‫ئەودەنگانەی‬ ‫باس دەكەن ‌و ماكیاژی واقیع ناكەن‪،‬‬ ‫سەنگەریان لێدەگیرێت‌و بێدەنگ دەكرێن‪،‬‬ ‫یاخود وتەكانیان وەك وڕێنە و وەك‬ ‫ترسێكی بێ‌ بنەما لێوەردەگیرێت‪.‬‬ ‫ئۆریانا فاالچی وەك ڕۆژنامەنوسێكی‬ ‫بوێر و چاالك‌و وەك نوسەر و ڕۆماننوسێكی‬

‫خۆم لە فلۆرانس میزێكی زەردباوی‬ ‫لەشكرێ‌ لە موسڵمانی سۆماڵی دیواری‬ ‫كڵێسای یۆحەننای مەعمەدانیان ڕەنگ‬ ‫ڕێژكردبوو‪ ،‬لەناو ئەو خێمانەشی لەوێدا‬ ‫هەڵیان دابوو‪ ،‬بانگ بێژو وتاربێژەكانیان‬ ‫بەدەنگی بەرز هاواریان دەكردو‬ ‫نەفرەتیان بۆ خەڵك ‌و خوای كافر و‬ ‫ئاتەیستی شارەكە دەنارد‪ .‬ئەوانە زۆرشت‬ ‫بەحەرام‌و یاساغ دەزانن‪ ،‬وەك لەشفرۆشی‬ ‫‌و فرۆشتنی مادەی بێهۆشكەر‪ ،‬بەاڵم گەر‬ ‫بۆ وێرانكردنی ئێمەو مانان بێت ڕەوایەو‬ ‫سزای لەسەر نیە‪ ..‬سەیركەن تۆرینۆ بەچ‬ ‫حاڵێك گەیشتووە‪ ،‬لەشارێكی ئیتاڵی‬ ‫ناچێت ‌و هەر دەڵێی دەكا و نایروبی‬ ‫‌و دیمەشقە‪ ..‬ئەوە زوڵمێكی گەورەیە‬ ‫كۆچی ئیتاڵیەكان لەسەدەی حەڤدە‬ ‫و هەژدەدا بۆ واڵتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬بەكۆچی بەلێشاوی موسڵمانان‬

‫بە پەرەگرافێكی ژنە نوسەری ئیتاڵی‬ ‫ئۆریانا فاالچی دەست پێكردبوو كە‬ ‫دەڵێت‪( :‬ئەو شێرپەنجە كوشندەیەی‬ ‫توشمبووە دەزانم دەمكوژێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خۆرئاوا دوچاری دەردێك بووە كوشندەتر‬ ‫لەو دەردەی من‪ ..‬ئەزانن بۆ؟لەبەرئەوەی‬ ‫هاوكاریی دوژمنەكانی دەكات ‌و دۆستی‬ ‫هەموو ئەوانەیە نۆرم‌و بەهاكانی بەسوك‬ ‫دەگرن‪ ..‬خۆرئاوا نە وەك پێویست‬ ‫شینی قوربانیانی خۆی دەكات‌و نە وەك‬ ‫پێویست دەزانێت‪ ،‬ڕق لە دوژمنەكانی‬ ‫هەڵگرێت ‌و بیانبوغزێنێت‪ .‬حاڵ وابڕوات‬ ‫درەنگ یان زوو‪ ،‬ئەوروپا دەبێتە‬ ‫كۆلۆنێیەكی ئیسالمی)‪.‬‬ ‫ڕۆشنبیرێكی دیارو پڕ بەرهەمی كورد‬ ‫كەبینیمی گاڵتەی بەو قسانەدەهات‬ ‫‌و بەلەخۆڕازیبونێكەوە وتی‪ ،‬ئەو‬ ‫وتانە زۆر بێمانان ‌و نرخی ئەو خانمە‬ ‫نرخی سەیدقوتبەو بگرە ئەو جگە لە‬ ‫سەیدقوتبێكی خۆرئاوایی شتێكی ترنییە‪.‬‬ ‫ئەو هاوڕێ‌ ڕۆشنبیرەمان وەها قسەی‬ ‫لەسەر فاالچی دەكرد‪ ،‬وەك ئەوەی‬ ‫كەبیانوی ماڵ بێت‌و حەفتاوشەش ساڵی‬ ‫تەمەنی لەموبەق ‌و منداڵ بەخێوكردندا‬ ‫بەسەربردبێت هەندێ‌ جاریش قسەكانی‬ ‫بۆنی ئەوەیان لێدەهات‪ ،‬وەك بڵێی ئەو‬ ‫خانمە نەكچی كیشوەری ئەوروپابێت ‌و‬ ‫نەسەر بەكلتوری خۆرئاوابێ‌ ‌و نەفڕی پڕ بەرهەم‪ ،‬ماجەرای ئەو واقیعە دەبێت هەرچی هەیەو نییە بەخواستی بۆ ئەوروپا بەراوورد بكرێت‪ ..‬چونكە‬ ‫بەسەر كێشەو قەیران ‌و بێنەوبەردەكانی ناهەموارەی لە(توڕەیی ‌و لوتبەرزی)دا ئەوان بكات‪ ،‬گەرنا ئەوا سەری لەالشەی ئەویان كۆچێكی زۆر یاسایی بوو‪،‬‬ ‫ئەو شارستانیەتەوە هەبێت كەتیایدا باسكردووەو ئەو كتێبەكەشی‪ ،‬لە گەرمەی جیادەكەنەوە‪ .‬ئەزانن سەروەختێك چوومە كۆنگرێس بەزۆرینەی دەنگ پەسەندی‬ ‫گەورەبووە‪ .‬نەك هەرئەوەندە بگرە ئەو هێرش‌و پەالمارەكانی سەرشاری نیویۆرك باڵوێزخانەی ئێران لەڕۆما‪ ،‬بۆئەوەی كردبوو‪ ،‬هەروەها وەك الی ئێمە ئەمریكا‬ ‫گفتوگۆیەك لەگەڵ خومەینیدا سازبكەم كیشوەرێكی قەرەباڵغ نەبوو‪ ،‬دەوڵەتێكی‬ ‫زیاتر لە فاالچی خۆی بەخەمخۆر و ‌و مانهاتندا نوسیووە‪.‬‬ ‫بەرپرسی خۆرئاوا دەزانی‪.‬‬ ‫نەبوو چیم بەسەرهات‪ ،‬هەر لەبەرئەوەی تازە دامەزرابوو‪ .‬هەنوكە ئەمانە هەموو‬ ‫سیاسەتمەدارێك‬ ‫ئەو‬ ‫لەڕاستیدا ئەوە هەرتەنها كێشەی لەبەرخاتری دەنگ كۆكردنەوەو ڕاكێشانی پەنجەم بۆیەی سوركردبوو‪ ،‬خەریك بوو بەنایاسایی دێن‌و لەبری ڕێزگرتن لەنۆرم‬ ‫ئەو ڕۆشنبیرە كوردە نییە‪ ،‬بەڵكو سەرنجی جەماوەر بەالی خۆیدا ئەو بم سوتێنن بەوپێیەی سۆزانی ‌و لەش ‌و بەهاكانمان ‌و تێكەڵبوون‪ ،‬نۆرم ‌و‬ ‫كێشەی زۆرێك لە خوێنەوەران ‌و چەپ كارە بكات‪ ،‬یان ئەندامی حیزب ‌و فرۆشم‪ ..‬من هەرگیز ئاڤاماریام لەبەردەم بەهاكانی خۆیان دەسەپێنن ‌و تەرێزمان‬ ‫‌و ماركسیستەكانی دیكەشە كەوەك ڕێكخراوێكی دیاریكراوبێت ‌و لەهەوڵی گۆڕی محەمەددا نەخوێندووە و میزم لێدەكەن‪ ..‬گەر بەریشمان پێگرتن ئەوا‬ ‫شتێكی سوك ‌و بێ‌ نرخ ‌و بێ‌ ئەرزش‪ ،‬زیاترو زۆرتركردنی ژمارەی ئەندام بەدیواری هیچ مزگەوتێكدا نەكردووە‪ ،‬من بەناوی خوداوە تار و مارمان دەكەن)‪.‬‬ ‫چەپەكان ئەم قسانەی فاالچی وەك‬ ‫سەیری هەموو لێدوان ‌و نوسین ‌و بۆ ‌و الیەنگراندابێت‪ ،‬نەخێر ئەو وەك وەها هەڵسوكەوت دەكەم كەهەستی هیچ‬ ‫چۆنێكی ئەو كەسانە دەكەن كە لەسەر نوسەرێكی بەرپرس‌و هاواڵتیەكی پەرۆش موسڵمانێك بریندارنەكەم‪ ..‬ئەوكاتانەشی وڕێنەو ئیسالمیەكانیش وەك ڕق‌و كینەی‬ ‫ڕاستڕەوەكان ماڵن‪ .‬بەاڵم بۆدەبێت كە سەرەتاكانی مەترسیەكی دەبینی‪ ،‬ئەو دەچم بۆ واڵتەكانیان ئاگام لەجەستەی مرۆڤێكی دەرون نەخۆش حساب دەكەن‬ ‫خۆمە و ئەو جل ‌و بەرگانە دەپۆشم ‌و پێیان وایە‪ ،‬ئەمە جگە لە ڕاسیستێكی‬ ‫هەمیشە ڕاستڕەوەكان كورت بین‌و كاڵفام كتێبە دەنوسێت‪.‬‬ ‫‌و نەزان ‌و هیچ لەبارەدا نەبوبن ‌و تەنها‬ ‫كاتێك ڕودەكاتە ئەوروپیەكان‌‪ ،‬قسەی كەالی ئەوان پەسەندە‪ ..‬بەاڵم ئەوان كلتوری ‌و لە دژە پەناهەندەو بێگانە‬ ‫چەپ ‌و ماركسیستەكان دووربین ‌و هەق دڵی خۆی دەكات و دەڵێت‪( :‬ئێمە هەرگیزوانین‪ .‬هاوینێكیان لە شارەكەی هیچی ترنییە‪.‬‬ ‫دەبێت پەنای فرزەندەكانی یەزدان بدەین‬ ‫‌و هەموو مافێكیان بۆ دەستەبەركەین‪،‬‬ ‫لەترسی ئەوەی نەبادا پێمان بڵێن ئێوە‬ ‫راسیستن‪ ..‬ئێمە خاوەنی هۆمیرۆس‬ ‫‌و سوكرات ‌و ئەفالتۆن ‌و ئەرستۆین‪..‬‬ ‫ڕۆمامان هەیە بەئەدەب‌و بە پەیكەری و‬ ‫بەهونەری تەالرسازییەوە‪ ..‬خۆشەویستی‬ ‫‌و دادپەروەری شك دەبەین‪ ،‬ئەو‬ ‫خۆشەویستی ‌و دادپەروەریەی مەسیح‬ ‫بانگەشەی بۆ دەكرد‪ .‬ڕاستە كڵێسا بۆ‬ ‫چەند سەدەیەك سەخت گیرانە ڕەفتاری‬ ‫دەكرد‪ ،‬بەاڵم خۆ النی كەم تابلۆ و‬ ‫پەیكەرەكانی لیۆناردۆ داڤنشێ‌‌و مایكل‬ ‫ئەنجیلۆ و ڕافایللوی یاساغ نەكرد‪،‬‬ ‫میوزیكی باخ‌و مۆزارت‌و بیتهۆڤنی حەرام‬ ‫نەكرد‪ ،‬وەك ئەوەی ئێستا فرزەندەكانی‬ ‫خوا دەیكەن‪ ..‬ئاخر چۆن سەوداو مامەڵە‬ ‫لەگەڵ كەسانێكدا بكەین كەپێیان وابێت‪،‬‬

‫بەكورتیەكەی الی ئیسالمی سیاسی‪ ،‬ئیسالم دەبێت‬ ‫بەكارخانەیەك بۆ دروستكردنی ڕق‌و توڕەیی‪ ،‬دەبێت بەئامرازێك‬ ‫بۆ خوڵقاندنی دوژمنی هەمەچەشن‌و نەیاری هەمە جۆر‬

‫گرنگترە‪ ،‬ئەوەیە كە بەڕێوەبردنی سیاسی‬ ‫ئــەم بەرخۆدانــەی كۆبانــێ زۆر تایبەتە‪،‬‬ ‫ئــەم رێكخســتنی بەرخۆدانــە نــە زادەی‬ ‫الیەنگرییەكی ئیسالمیســتەو نە تەنانەت‬ ‫بنچینەشی بە تەنیا لە سەر ناسیۆنالیزمی‬ ‫كوردییــە‪ ،‬لــە كاتێكــدا لــە ســەرەتاوە‬ ‫پشــتی بــە باڵــی خۆجێــی پەكەكەیــە‪.‬‬ ‫ئــەو پارتەی كە لە راســتیدا بــە بنچینە‬ ‫كوردیە‪ ،‬بەاڵم پارتێكە بە ئاشــكرا بانگی‬ ‫ئینترناسیۆنالیســم دەدات‪ ،‬بــەو مانــای‬ ‫كە بابەت‌و مەبەســتەكەی دروســتكردنی‬ ‫دەوڵەتێكی كورد نییە لە ســەر بنچینەی‬ ‫ئیتنیكــی‌و نەتەوەیــی‌و‪ ،‬لــە الیەنــی‬ ‫سیاسیشەوە ئەم رێكخراوە بە ئایدۆلۆژی‬ ‫هەڵگــری جۆرێك كۆمەنیزمــی تازەیە كە‬ ‫گەلێ الیــەن‌و رەهەنــدی جۆراوجۆری لە‬ ‫كۆمۆنیزمی سەدە وەرگرتووە‪ .‬بە جۆرێك‬ ‫كــە دەكــرێ بڵێی لێــرەدا سیاســەتێكی‬ ‫رەهــا دەگمەنی هێناوەتە ناوچەكەوە‪ ،‬كە‬ ‫لــە دەرەوەی ئەو شــتەوە دەوەســتێ كە‬ ‫وەك روبەروبونەوەی بەشــە جیاوازەكانی‬ ‫ئیســامی رادیــكال یــان روبەروبونەوەی‬ ‫دەوڵەتــە گــەورەكان دەبینرێــت؛ چونكە‬ ‫ئەمــە نهێنیەكــی تازەیــە ئــەم دەوڵەتە‬ ‫ئیسالمیە لە الیەن بە تایبەت عەرەبسانی‬ ‫ســعودیەوە پڕچــەك كــراوە‪ .‬بانگتــان‬ ‫دەكــەم پەیگیری ئــەم چاالكیــە تاقانەو‬ ‫لۆكاڵــە بــن‪ ،‬چونكــە ئــەم چاالكیە لە‬ ‫باردۆخی رۆژهەاڵتی نێوەڕاستدا جیاوازیی‬ ‫چۆنێتی یان كەیفی هێناوەتە ئارا‪ ،‬هەندێ‬ ‫جیاوازیــی چۆنێتــی‌و ئــەم جیاوازیانەش‬ ‫نیشــانەی هەنــدێ روداوو راســتین كــە‬ ‫ئەرێنــی دیارن‌و بە مانایەك ســەركوتوە؛‬ ‫ئــەم چاالكیــە هەندێك (چۆنێتــی) ئەو‬ ‫پەرەسەندنەی لە چەندین دەیەی رابردوی‬ ‫ئەم ناوچەدا بینیومانە‪ ،‬دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ڕەوتی ڕوداوەكانی ناو واقیعی‬ ‫خۆرئاوا شتێكی دی دەڵێن ‌و پێدەچێت‬ ‫ئەو شتانەی لە (توڕەیی ‌و لوت بەرزی)‬ ‫دا باسكراون‪ ،‬گوزارشت لەبەشێكی زۆری‬ ‫ڕای گشتی ئەوروپایەكان بكات‪ .‬گەرنا‬ ‫ڕۆماننوسێكی ناوداری وەك میشێل‬ ‫ئۆلبیك (ڕادەستبون) نانوسێت‌و ئێریك‬ ‫زیمۆریش بە كتێبێكی قەوارە گەورە باس‬ ‫لە (خۆكوشتنی فەرەنسی) ناكات‪.‬‬ ‫وەك ئۆریانا فاالچی‌و میشێل ئۆلبیك‪،‬‬ ‫ترس لەسەر شوناسی فەرەنسا و‬ ‫داهاتووی ئەوروپا‪ ،‬ئێریك زیمۆر ناچار‬ ‫بەنوسینی ئەو كتێبە دەكات كەتیایدا‬ ‫باس لە ڕەوشی فەرەنسا دەكات لەنێوان‬ ‫دوو شۆڕشدا‪:‬‬ ‫یەكەمیان شۆڕشی ‪ 1789‬كە بووە‬ ‫مایەی لەدایكبونی فەرەنسایەكی مۆدێرن‬ ‫‌و بەهێز‪ ،‬بەهۆی سەركەوتنی گەل‬ ‫بەسەر ئۆرستۆكراتیەت‌و دەوڵەت بەسەر‬ ‫فیودالیزم ‌و نیشتمان بەسەر پادشاو‬ ‫میرەكانداو لەگەڵیشیدا بااڵدەستی‬ ‫بەرقەراربوونی یاسا‪.‬‬ ‫دووەمیان شۆڕشی ‪ 1968‬كە فەرەنسای‬ ‫كردە قوربانی ‌و میراتیەكی بەجێهێشت‬ ‫ببێتە هەڕەشەو مەترسیەكی جدی بۆسەر‬ ‫شوناس ‌و كلتور و داهاتووی واڵت‪ .‬ئەو‬ ‫میراتیەی لەساڵی ‪ 2007‬نیكوالساركوزی‬ ‫هەوڵیدا بەری پێبگرێت‪ ،‬بەرلەوەی بە‬ ‫ئۆالند بدۆڕێت ‌و دەسەاڵت تەسلیم بە‬ ‫سۆسیالیستەكان بكاتەوە‪.‬‬ ‫وەك چۆن یانزەی سێپتەمبەر‬ ‫زۆرشتی گۆڕی‪ ،‬هێرش ‌و پەالمارەكەی‬ ‫سەر هەفتەنامەی شارلی ئیبدۆش زۆر‬ ‫گۆڕانكاری دیكە دروست دەكات‪ .‬بەاڵم‬ ‫گۆڕانكاریەكە بەچ ئاڕاستەیەكدا دەبێت‪،‬‬ ‫ئەوە داهاتوو وەاڵمی دەداتەوە‪.‬‬ ‫لەجیهانی ئیسالمیدا ئایین نەیتوانی‬ ‫فێندەمێنتالیستە ئیسالمیەكان فێربكات‬ ‫مرۆڤ دۆستر بن‪ ،‬تۆبڵێی برین ‌و‬ ‫كارەساتەكان ‌وا لە خۆرئاواییەكان بكات‬ ‫مرۆڤ دۆستانەتر ڕەفتاربكەن‪ ،‬تەنانەت‬ ‫گەر گوێ‌ بیستی كەسانی وەك (دانیال‬ ‫بابیس‌و ئۆریانا ڤاالچی‌و ئێریك زیمۆر و‬ ‫میشێل ئۆلبیك) یش بن‪.‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )503‬دو شةممة ‪2015/2/9‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫جەنگی جیهانی سێیەم لەپێشمانە‪....‬‬

‫د‪ .‬كاوە رەزا‬ ‫شــەڕ ســەرەپای كۆمەڵــی مرۆیــی‬ ‫گرتوەتــەوە‪ ،‬لەرۆژهەاڵتەوە تــا رۆژئاوا‪،‬‬ ‫لەباكورەوە بۆ باشور‪ ،‬ئاگرێكی دۆزەخی‪،‬‬ ‫لێوانلێــو لەشــەڕو كوشــتار كڵپەیدێــت‪،‬‬ ‫لەمدۆزەخەدا شــەڕی مەزهەب‌و ئاینەكان‬ ‫گەیشــتوەتە لوتكــە‪ ،‬ســەرەتای ئــەم‬ ‫ئاگــری شــەڕەش لەهێرشــەكانی یانزەی‬ ‫ســێپتەمبەرو جەنگــی ئەفغانســتانەوە‬ ‫دەســتیپێكردو دواتر لەهەریەك لەعیراق‌و‬ ‫ســوریاو میســرو تونس‌و لیبیــاو یەمەن‬ ‫گەیشتە ترۆپكی پێكدادان‌و هەڵگیرسانی‬ ‫جەنگ‪.‬‬ ‫ئــەم جەنگــە بەجۆرێكــە هەمــو دنیا‬ ‫تیایدا بەشــدارە‪ ،‬جا ئەو بەشدارییكردنە‬ ‫چ بەشــێوەی راســتەوخۆ لەشــەڕی‬ ‫روبەڕوبونــەوەدان‪ ،‬یــان بەشــێوەی‬ ‫ناڕاستەوخۆبێت‪ ،‬بەومانایەی بەپاڵپشتی‬ ‫هێــزی ئاســمانی‌و سیاســی‌و ســەربازی‬ ‫لەجەنگدا بەشداربن‪.‬‬ ‫هەڵبەت ئەم جەنگە خاوەنی مێژویەكی‬ ‫كۆنەو هەمیشە ئەفسانەو چیرۆكی ئاینی‬ ‫ئامــاژەدەری هەڵگیرســیانی یەكەمیــن‬ ‫جەنگــی مرۆڤایەتــی بــون‪ ،‬هــەروەك‬ ‫یەكەمیــن تــاوان كەلەســەر روی زەوی‬ ‫مرۆڤی كردە پیاوكوژ‪ ،‬كوشــتنی هابیل‌و‬ ‫لەالیەن قابیلی برایەوە‪ ،‬لەو رۆژەوە تاكو‬ ‫ئەمــڕۆ پۆلێــك لەمرۆڤكوژ دروســتبون‪،‬‬ ‫ئەم مرۆڤكوژانە لەشــەڕی ئاین‌و مەزهەبە‬ ‫جیاوازەكانی ئیســام‌و مەسیحی‪ ،‬بوزی‌و‬

‫هیندۆســەوە بگرە تاجەنگەكانی جیهانی‬ ‫یەكــەم‌و دوەمــی جیهانــی‌و جەنگەكانی‬ ‫ئەمرۆی گۆڕەپانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫رۆحــی مرۆڤیــان كــردوە بەخۆراكــی‬ ‫دێوزمەی جەنگ‪.‬‬ ‫ئالێــرەوە جەنــگ هیچ نییــە جگە لەو‬ ‫فاكتەرەی رۆحی مــرۆڤ دەكاتە هەرزان‬ ‫بەهاتریــن كااڵ‪ ،‬جەنــگ هیــچ نییە جگە‬ ‫لەخۆخاڵیكردنەوە لەرق‌و بوغز بەرشــتنی‬ ‫خوێنی كەســانی دیكە‪ ،‬ئیدی كوشــتن‌و‬ ‫بڕیــن بەجۆرێكە‪ ،‬كە چاو و گوێ‌‌و ژیانی‬ ‫هەمومانی سیخاناخ كردوە‪.‬‬ ‫زلهێزەكانــی دونیا بەئــارەزوی خۆیان‬ ‫رەشــەبای ئــەم شــەڕە دەجوڵێنن‪ ،‬هەر‬ ‫جــارەو هــەر كوێیەكیــان بوێــت زۆر‬ ‫بێباكانە دەیســوتێنن‌و كۆنترۆڵی ئەكەن‪،‬‬ ‫جگــە لەمــەش ئــەوان لەئاڕاســتەكردنی‬ ‫ئاگــری ئــەم شــەڕەدا‪ ،‬بەملیارەهــا‬ ‫دۆالر لەرێگــەی ســاغكردنەوەی چــەك‌و‬ ‫ئەســلیحەی ئێكســپایەرەوە قازانــج‬ ‫ئەكــەن‪ ،‬لەبەرئــەوە ئاگــری شــەڕەكە‬ ‫بەســەدان كیلۆمەتــر لەخاكــی خۆیــان‬ ‫دوردەخەنــەوە‪ ،‬خاكــی واڵتێكیتریــش‬ ‫دەكەنــە گۆڕەپانــی یەكالكردنــەوەی‬ ‫ملمالنێكان‌و تاقیكردنەوەی چەكەكانیان‪،‬‬ ‫لەهەركوێیەكیش نەیــاری خۆیان هەبێت‬ ‫زۆر بەئاســانی لەناویدەبــەن‪ ،‬ئــەوە‬ ‫كۆنترۆڵكردنــی نرخــی نەوتیــش بــە‬ ‫بەرژەوەندی خۆیان لەوالوە بوەستێت‪.‬‬ ‫شــەڕ ئێستا بەرۆكی ســوریای گرتوە‪،‬‬ ‫كــوردو نیزامــی ســوری لەحەســەكە‬ ‫لەالیــەك‌و كــوردو داعــش لەعێــراق‌و‬ ‫ســوریا لە الیەكیترەوە‪ ،‬شــیعەو ســونە‬ ‫لەهەریــەك لەعیــراق‌و ســوریا‌و لوبنان‌و‬ ‫كوەیت‌و بەحرەین‌و یەمەن لەملمالنێیەكی‬ ‫سەختدان‪ ،‬رۆژنییە بەدەیان‌و سەدان كەس‬ ‫نەكوژرێــن‪ ،‬ئۆكرانیــا‌و روســیا لەلێواری‬ ‫شــەڕێكی گــەورەی ناوخــۆدان‪ ،‬كۆریای‬ ‫باكورو باشــور بەردەوام لەشەڕی جەنگی‬ ‫ئەتۆمییــدان‪ ،‬ئەمــە جگــە لەملمالنــێ‌و‬ ‫هەڕەشــەی ئاشــكراو نهێنــی روســیا‌و‬

‫ئەمریــكا‪ ،‬چیــن‌و ئەمریكا‪ ،‬هیندســتان‌و‬ ‫پاكســتان‪ ،‬شــەڕی خوێناوی بۆكۆحەرام‬ ‫لەنەیجریــا‌و مالــی‌و شــەڕی تیرەگەرایی‬ ‫لیبیــاش لــەوالوە بوەســتێ‌‪ ،‬لەیەمــەن‬ ‫شەڕی نێوان شیعەو سونە كۆنترۆڵكردنی‬ ‫كۆشــكی كۆمــاری لێكەوتــەوەو واڵتیش‬ ‫بەرەو شــەڕێكی خوێناوی گەورە هەنگاو‬ ‫دەنێت‪ ،‬لەتوركیا لەهەرێمی جەزیرە زۆری‬ ‫نەمابو شــەرێكی گەورە لەنێــوان كوردو‬ ‫توركدا بەشــێوەیەكی پراكتیك بقەومێت‪،‬‬ ‫بەاڵم توانرا كڵپەی ئەو شــەڕە بۆكاتێكی‬ ‫نادیار دوابخرێت‪ .‬جا لێرەوە هەر كوێیەكی‬ ‫جیهان بگریت بەشــێوەی راستەوخۆ یان‬ ‫ناراستەوخۆ لەشــەڕدان‪ ،‬ترسێكی گەورە‬ ‫ناخی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی گرتوەتەوە‪،‬‬ ‫بەجۆرێــك هەمــوان واهەســت ئەكەیــن‬ ‫مردن لێمان نزیكــەو هیچ گەرەنتیەك بۆ‬ ‫بەردەوامی ژیان لەئارادانییە‪.‬‬ ‫لەهەمــو ئــەم شــەڕانەدا‪ ،‬هــەم‬ ‫مــرۆڤ دەبێتــە قوربانــی‌و هــەم مرۆڤ‬ ‫هەڵگیرســێنەرێتی‪،‬بەجۆرێك یەك كەس‬ ‫كەئــەم شەڕەهەڵدەگیرســێنێت مرۆڤــە‪،‬‬ ‫یەك كەسیش دەمرێت‌و لەناوئەچێت هەر‬ ‫مرۆڤە‪ ،‬كەواتە كوشــتن لەپێناوی مرۆڤ‌و‬ ‫مرۆڤ بۆ شــەڕ‪ ،‬ســیمبولی شــەڕەكانی‬ ‫سەدەی بیست‌ویەكن‪.‬‬ ‫هەمــو ئەمكوشــتن‌و بڕینــەش یــەك‬ ‫ئەگەرمــان دەخاتــە بــەردەم‪ ،‬ئەویــش‬ ‫ئەگــەری نزیكبونــەوە لەشــەڕێكی‬ ‫چاوەڕوانكراوی جیهانی ســێیەم‪ ،‬راســتە‬ ‫ئــەو شــەڕەی هەنوكە لەعێراق‌و ســوریا‬ ‫دژی ئەســەد‌و داعش لەئارادایە شەرێكی‬ ‫بریگرتەیــی‌و وەكاالتییە‪ ،‬كە نوێنەرایەتی‬ ‫ئەمریكا‌و ئەوروپا دەكەن‪ ،‬بەهەمانشــێوە‬ ‫ئەوانەشــی هاوكاری رژێمەكەی ئەســەد‬ ‫ئەكــەن بریگرتــەی روســیا‌و ئێرانــە‪،‬‬ ‫لەكۆتایشــدا هــەر هەمومــان بەكــوردو‬ ‫عەرەب‌و ئەفغانی‌و تورك‌و فارس‌و شیعەو‬ ‫سونەوە شەڕی دو هێزی گەورەی جیهانی‬ ‫روسیاو ئەمریكا ئەكەین‪.‬‬ ‫مــادام مــرۆڤ هەڵگیرســێنەری ئــەم‬

‫شــەڕەیە‪ ،‬كەواتــە لەهەركوێیــەك مرۆڤ‬ ‫هەبێت پریشكی ئەم ئاگرە بەردەكەوێت‪،‬‬ ‫روداوەكانــی ئــەم دوایــەی فەڕەنســا‌و‬ ‫هێرشــەكانی ســەر چارلی ئیبــدۆ زۆری‬ ‫نەمابــو پایتەخــت‌و دایكــی دەســتورو‬ ‫یاساكانی دونیا بەتەواوی بقڵیشێنێتەوە‪،‬‬ ‫هێرشــی چەنــد كەســێكی كــەم‪،‬‬ ‫(‪ )38‬واڵتــی ئەوروپــی تەنگەتاوكــرد‪،‬‬ ‫بێگومانیشــم ئەوروپــا بەرگــەی چەنــد‬ ‫هێرشێكی لەوشێوەیەدەگرێت تابەتەواوی‬ ‫بتەقێتــەوە‪ ،‬ئەمە بەڵگەی ئەوەیە ئاگری‬ ‫شــەڕە كە لەشــێوەی خانەی نوســتودا‬ ‫لەتــەواوی جیهانــدا بەشــێوەو فۆرمــی‬ ‫جیاواز قوڵپدەدات‪ ،‬كە لەكۆتایدا دەگاتە‬ ‫جەنگە گەورەكەی جیهان‪.‬‬ ‫كوشــتنی دەیان كەس بەنــاوی دینی‬ ‫ئیســامەوە لەالیــەن هێــزە ئیســامییە‬ ‫توندڕەوەكانــەوە‪ ،‬ئیهانەكردنی هەســتی‬ ‫ملوێنــان موســڵمان بەنــاوی ئــازادی‬ ‫بیــروڕاوە لەســەر پیشــاندانی وێنــەی‬ ‫پێغەمبەرەكەیــان بەروتــی یــان بڵێــن‬ ‫بەشــێوەی كاریكاتێر‪ ،‬هەمو ئاماژەدەرن‬ ‫بەهەڵگیرســانی جەنگێكــی گــەورەی‬ ‫جیهانــی؟! هــەر بۆیــە درەنگ بــێ یان‬ ‫زو‪ ،‬ئاگــری ئەم شــەڕە دەگاتە ئەوروپاو‬ ‫ئەمریكا‌و روســیاو بەملوێنان مرۆڤ لەناو‬ ‫ئەچن‪ ،‬نیشانەكانی رودانی ئەو جەنگەش‬ ‫بەتــەواوی هەســتیپێدەكرێت‪ ،‬تەنهــا‬ ‫ئەوەنــدەی ماوە كۆریای باكــور پێبنێت‬ ‫بەجەرگی خۆیداو ساروخێكی كیشوەر بڕ‬ ‫بنێــت بەئەمریكا یان یابــان یان كۆریای‬ ‫باشــورەوە‪ ،‬ئــەوكات هاوپەیمانەكانــی‬ ‫هەردوال بەچڕی بەشداری شەڕەكە ئەكەن‌و‬ ‫گومانیــش دەكرێــت بەملوێنــان مــرۆڤ‬ ‫بەهــۆی گەورەی شــەڕەكەو بەكارهێنانی‬ ‫جۆرەهــا چەكــی نــەوەوی‌و كیمیــاوی‌و‬ ‫بۆمبــی هێشــوی‌و الیــزەرەوە لەناوبچن‪.‬‬ ‫هەرچــی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاستیشــە بــۆ‬ ‫داعشی جێدەهێڵن‌و خودا بۆخۆی ئەزانێ‬ ‫بەچ شێوازێك دەكوژرێین!‬

‫فرە لێدوانی!‬

‫هونەر رەسوڵ ئەحمەد‬ ‫یەكێتی هەر لەسەرەتای دروستبونیەوە بەجیاوازی‬ ‫زۆرەوە دەركــەوت‪ ،‬هەر لەسەرەتاشــەوە كۆمەڵـــ ‌‬ ‫ێ‬ ‫دروشــم‌و چەمكــی كــردن بەواقــع‌و نەخشــەڕێی‬ ‫كاركردنــی‪ .‬رابردو ســەلمێنەری ئەوەیــە لەهەركوێ‬ ‫یەكێتی هەبوبێت لەو شوێنە بەئازادی توانراوە رەخنە‬ ‫بگیرێت‪.‬‬ ‫لەپەنای زۆر دروشــم‌و چەمكو ســیفەتی جیاوازی‬ ‫رێكخراوەیــدا كە یەكێتی پێدەناســرێتەوە (بیروڕای‬ ‫ئازاد‌و رەخنــەو رەخنە لەخۆگرتن) دیارترینیانە‪ ،‬كە‬ ‫خاڵێكی پرشــنگداری مێژوەكەیەتی‪ ،‬چونكە یەكێتی‬ ‫لەســنوری قەڵەمــڕەوی خۆی‪ ،‬هەمیشــە دەرگاكانی‬ ‫كراوەبونــە بــۆ ئــازادی‌و قســەكردن‌و كاری میدیــا‪،‬‬ ‫بەشێكی زۆری ئەوانەشی ئێستا بون بەژمارەی دیار‪،‬‬ ‫رۆژگارێك لەژێر ســایەی یەكێتیــدا فێری ئەو گیانی‬ ‫رەخنەگرتنە بون‪.‬‬ ‫بەدیوێكــدا ئەگەر ئــازادی رادەربرین‌و فرە حزبی‌و‬ ‫چەندین دروشــم‌و چەمكیتر‪ ،‬داهێنانی یەكێتی بوبن‌و‬ ‫لەرێگــەی ئەو دروشمانەشــەوە توانرابێــت كۆمەڵی‬ ‫كوردی بگوازرێتەوە قۆناغێكی ترو بەرەو پێشــچون‬ ‫روبــدات‪ .‬بەدیوەكەی تریدا پێداگری یەكێتی لەســەر‬ ‫(ئــازادی رادەربریــن‌و رەخنــەو رەخنــە لەخۆگرتن)‬ ‫هــۆكاری ئەوەبوە لەنــاو خودی حزبەكەیدا توشــی‬ ‫گرفت‌و هەندێجار ئاستەنگ ببێت‪.‬‬ ‫لەچەندین قۆناغــدا هەندێك كادیری یەكێتی هەن‬ ‫بەتایبەت (لەئاستی ناوەندی بڕیاری ئەو حزبە) ئەو‬ ‫جــۆرە لەفەزای ئازادی رادەربرینە كە لەناو یەكێتیدا‬ ‫هەیــە‪ ،‬بەســلبی بەكاریانهێنــاوە‪ ،‬زۆرجــار لێدوان‌و‬

‫بۆچونەكانیــان ئەوەنــدە ناتەبایە لەگەڵ ســتراتیژی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬بەشێوەیەك توشی نائومێدی دەبیت‪.‬‬ ‫بەداخەوە هەڵەتێگەیشــتن لــەو فەزایەی یەكێتی‬ ‫بۆ كادیری خۆی دروســتیكردوە لەرابردو تەفســیری‬ ‫هەڵــەی بۆكــراوەو تائێســتاش هــەر بەو تەفســیرە‬ ‫هەڵەیــەوە درێژەی هەیە‪ .‬دەرەنجامی ئەو تەفســیرە‬ ‫هەڵەیەش ئەوەیە‪ ،‬زۆرجار لەسەر پرسێكی دیاریكراو‬ ‫زیــاد لەبۆچونێكی لەناو یەكێتــی دەردەكەوێت‪ ،‬هەر‬ ‫ئەمەشــە‌وایكــردوە یەكێتــی تاڕادەیــەك لێكترازاو‬ ‫ببینرێت‪ ،‬كە ئەمە دەسپێكی گرفتەكەیە‌و فرەلێدوانی‬ ‫(بــەم رادەیەی مەركەزیەت كاڵبكاتــەوە) وایكردوە‪،‬‬ ‫ئاسانتر لەالیەنەكانیتر بتوانرێت هەواڵ لەسەریەكێتی‬ ‫دابتاشرێت‪.‬‬ ‫رۆژانە بەشــێك لەمیدیاكانی كوردســتان دەگەڕێن‬ ‫بــەدوای گرفتەكانی یەكێتی‌و مەبەســتیانە لەرێگەی‬ ‫لێدوانێكەوە (كە كەمتر لەسیاســیەكانی ناو یەكێتی‬ ‫‌وەریدەگرن) كێشــەكان گەورە بكەن‌و هەندێكجاریش‬ ‫لێدوان‌و بۆچونەكان لەتەفســیری تــردا دادەرێژنەوە‪،‬‬ ‫كە هەموی لەپێناوی شــێواندنی پەیام‌و ســتراتیژی‬ ‫یەكێتیە‪.‬‬ ‫حاشــاهەڵنەگرە ئەوەی وایكردوە ئەو فرەلێدوانیە‬ ‫لەناو یەكێتیدا هەبێت‌و لەرێگەی ئەو فرەلێدوانیەشەوە‬ ‫فرەجەمســەری ببینرێت ئەوەیە‪ ،‬كەسانێك لەپەنای‬ ‫ێ تایبەتیەكانەوە لێدوانــدەدەن‪ ،‬واتا لێدوان‌و‬ ‫ملمالنــ ‌‬ ‫شیكردنەوەكانیان ئەوەندەی بارگاویە بەدەستەگەری‪،‬‬ ‫ئەوەنــدە لەبیركردنەوەیەكــی لۆژیكــی ئەقاڵنیــەوە‬ ‫نەهاتوە كە بەرژەوەندی حزبەكەی تێدا رەچاوكرابێت‪.‬‬ ‫ئــەو فرەلێدوانیە زۆر جارهۆكاری ئەوەیە لەشــكۆ‬ ‫یەكێتی بدرێــت‌و ناكۆكیەكانی نــاو یەكێتی‌و وێنەی‬ ‫ملمالنێكان گەورە تربكات‌و مەركەزیەتی ئەو حزبەش‬ ‫بخاتە بەردەم پرسیار‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەم قۆناغە كــە ناوچەكە بەگۆڕانــكاری زۆر‬ ‫خێرادا دەڕوات‪ ،‬گرنگە تەنها كەسێك هەبێت تەعبیر‬ ‫لەبۆچونی یەكێتی بكات‌و ستراتیژی یەكێتی بخاتەڕو‪،‬‬ ‫تاوەكــو لەو رێگەیەوە‌وێنــەی یەكێتی بەیەكگرتوی‬ ‫پیشــانبدرێت‌و ســتراتیژی یەكێتی رونبێت لەســەر‬ ‫پێشهاتەكان‌و رێگریش دەكرێت لەزۆر لێدوانی نالۆژیكی‬ ‫كەسیحرو چێژی سەركەوتنەكان بەتاڵدەكاتەوە‪.‬‬

‫روانینەكەی‬

‫مەال كرێكار‬ ‫محەمەد كاكەبرا‬ ‫لەســەرەتای دەنگــۆی ئازادبونیــەوە بڕیارمــدا هیچی لەســەر نەنوســم‪ ،‬بەڵكو‬ ‫چــاوەڕوان بــوم تاكو یەكەم لێدوان یان دیداری رۆژنامەوانی ســاز دەكات‪ ،‬ئەوكات‬ ‫قســەكانی هەڵبسەنگێنین‌و هەندێ شــتمان لەال رون بێت دواتر ئەگەر پێویست بو‬ ‫قسەی لەسەر بكەین‪.‬‬ ‫هەندێ برای بەڕێز بەنامەو هەندێكیش بەدەمی لێیان دەپرســیم بۆچی لەســەر‬ ‫ئازادكردنــی مەال كرێكار هیچت نەوتــوە؟‪ ..‬وەاڵمی من تەنها ئەوەبوە جارێ هیچم‬ ‫لێوەدیار نیە ئاخۆ دوای ئەو دو سێ‌ ساڵە ئەم پیاوە روانینی چۆنە! بەتایبەت لەسەر‬ ‫ئەو وەزعە شپرزەی ئێستای كوردستان‌و عیراق (ئەوەی داعش دروستیكردوە)‪.‬‬ ‫لێرەو لەوێش هەندێ براو برادەر شــتیان نوســی لەســەری‌و زۆرێكیش كۆمێنتم‬ ‫خوێنــدەوەو هەســتم راگــرت‌و گەشــبینی‌و دڵخۆشــییەكی زۆرم بینــی بەبۆنــەی‬ ‫ئازادبونییەوەو تەنانەت باســی هێنانەوەشــی بۆ كوردستان گەرمبو‪ ،‬لەشوێنێكیش‬ ‫باسی ئەوە كرا گوایە فكرەی گۆڕانكاری بەسەردا هاتبێت‌و واقعبینانە بیر بكاتەوە!‬ ‫هەر لەوێ وتم‪ ،‬كەسێك خەبەری هەمو جیهانی بەیەك نەفەردا بگاتە الی‪ ،‬كەسێك‬ ‫بەیاننامەیەك یان نوسینێك دەربكات دیسان بەفلتەری هەمان كەسدا بگاتەوە ئێرە‬ ‫گومان لەو نوســین‌و بەیاننامەیەو گەیشــتنی هەواڵە دەكرێ بەنسبەت مەال كرێكار‪،‬‬ ‫چەنــد روداوی گرنــگ رویانــدا ئەو كابرایە بەباش‌و خراپ هیچی لەســەر نەنوســی‬ ‫بەمەرجێــك ئــەوە ئەگەر جــاران بوایە "ژورەكانــی پاڵتاك"‌و یوتوب‌و فەیســبوك‬ ‫پڕدەكرا لەوتارو كۆڕبەندەكانی!! بەهەرحاڵ با لەوەگەڕێین‌و لەكورتی بیبڕێنینەوە!‬ ‫ئەمــەوێ ئەوەتان پێ بڵێم هەرچی گومانــم برد هەروا دەرچو‪ ،‬مەال كرێكار هەر‬ ‫كەســەكەی جارانەو ئەســڵەن هیچ گۆڕانكارییەك بەســەریدا نەهاتــوەو بەردەوامە‬ ‫لەســەر بیروبۆچونــە توندەكانی خۆی‪‌،‬وابزانم هیــچ كوردێك نیە "داعش"ی خۆش‬ ‫بوێت ئیال مەگەر خۆی داعش بێت!‪ ..‬رۆژانە ئەو هەمو شەهیدە دەدرێت لەپێناوی‬ ‫پاراستنی كوردستان ئەو هەمو خەڵكە داماوە قوڕبەسەرە ئاوارەبون ژنیان لێسەنرا‌و‬ ‫فرۆشــرا‪ ،‬منداڵیان لەسەرما رەقبوەوەو لەبرســا مرد‪ ،‬گەنجانیان كوژران‌و پیرانیان‬ ‫دەربەدەركــران‪ ،‬كەچــی هاتوە لەكەناڵــی جەزیرە دەڵێت"خەالفــەت هیواو ئاوات‌و‬ ‫ئازارو سەرچاوەی بیركردنەوەكانمە"!‬ ‫بەداخــەوە بــۆ مەال كرێــكار‪ ،‬هیواداریــن الیەنگرانــی عاتیفانە بیــر نەكەنەوەو‬ ‫بەچەپ‌و راســتدا بەرگری لەكەســێك نەكەن كە بەو شێوەیە باسی داعش دەكات!‬ ‫هیواداریشــین رونكردنەوە بدات لەســەر ئەو وتانەی لەكەناڵی (الجزیرە) وتویەتی‬ ‫لەچاوپێكەوتنەكەیدا‪.‬‬

‫لەچییەوە وەبەرهێنان‬ ‫دەست پێبكەین؟‬ ‫بێژان حسێن یابە‬

‫كشــتوكاڵ‌و پیشەســازی‌و وزە‪ ،‬هەرســێكیان‬ ‫تەواوكەری یەكترن‪ .‬بەاڵم پێویستە پێش هەمو شتێك‬ ‫وەبەرهێنان لەبواری كشتوكاڵەوە دەستپێبكرێت‬

‫شــتێكی ئاشــكرا‌و ڕونە لەدوای هەمو شــەڕ‌و‬ ‫پێكــدادان‌و وێرانكاریــەك كــە لەهــەر واڵتێــك‬ ‫ڕودەدات‪ ,‬ئەو واڵتە توشی نەهامەتی‌و كاولكاری‬ ‫دەبێــت لەهەمــو ڕویەكــەوە‪ ,‬بەتایبەتی لەڕوی‬ ‫ئابــوری‌و كشــتوكاڵ‌و پیشەســازی‌و ئــاوەدان‬ ‫كردنــەوە‪ ,‬ئەمانــەش بەســەریەكەوە دەبنــە كاتدا دەبێت دەست بەوەبەرهێنانی پیشەسازی شــارەكان بەباشــترین شێوە دروســت نەكرێت‌و‬ ‫بكەیــن شانبەشــانی وەبەرهێنانــی كشــتوكاڵ‪ ،‬چــاك نەكرێتــەوە‪ ,‬دروســتكردنی ڕێگاوبــان‌و‬ ‫فاكتەری قەیران‌و كێشەی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫پاش نەمانی شــەڕ‌و پێكدادان دەســەاڵت لەو بەتایبەتیش ئەو كارگانەی كە پشــت دەبەستێ ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان سەرناكەوێت ئەگەر‬ ‫واڵتە هــەوڵ دەدات بۆ نەهێشــتنی ئاســەواری بەبەروبومــی كشــتوكاڵی‌و دروســت كردنــی هەمو خزمەتگوزاریە پێویستەكان دابین نەكرێت‬ ‫شــەڕ‌و ئاســایی كردنەوەی بارودۆخەكە‪ .‬بۆ ئەم كارگەی پێویســت وەك كارگــەی ڕۆن‌و كارگەی لەگوندەكان‪ ,‬وەك دروســت كردنی قوتابخانە‌و‬ ‫مەبەســتەش لەهەمــو بوارەكانــدا پەنــا دەباتە دروســت كردنی شیرەمەنی‌و كارگەی تری نزیك بنكەی تەندروستی‌و ئاوی خواردنەوە‌و ڕاكێشانی‬ ‫بــەركاری وەبەرهێنــان‪ ,‬ئەمــەش پێویســتی لەوەبەرهێنانی كشــتوكاڵی بۆ ئەوەی بتوانرێت هێڵی كارەبا‌و ‪ ...‬تاد‬ ‫بەبڕێكــی زۆر لەپــارە‌و بودجــە هەیــە جگــە بەروبومی كشتوكاڵی بكڕێتەوە لەجوتیارەكان‪,‬‬ ‫دوای دابیــن كردنــی ئــەم خزمەتگوزارییانــە‬ ‫لەداڕشتنی بەرنامە‌و پالنێكی تۆكمە‌و درێژخایەن بۆ پەرەپێدانی كارگە پیشەســازیەكان‪ ,‬بەمەش ئەگــەری ئــەوە هەیــە كۆچكردنــی پێچەوانــە‬ ‫لەالیەن كەسانێكی شارەزا‌و پسپۆری جۆراوجۆر‪ .‬جوتیــارەكان ســودمەند دەبــن‌و دڵنیــا دەبــن دەستپێبكات لەشارەكانەوە بۆ گوندەكان‪.‬‬ ‫پێویستە لەسەر حكومەت پیش ئەوەی دەست لەفرۆشــتنی بەرهەمەكانیــان‌و بــەردەوام دەبن‬ ‫لــەو حاڵەتەدا دەبێت لەپاڵ كشــتوكاڵكردندا‬ ‫بــكات بەوەبەرهێنان دەبێت بزانێت لەچ بوارێك لەوەبەرهێنانــی بەرهەمە كشــتوكاڵیەكانیان‪ .‬تا هــەوڵ بدرێــت خەڵكــی گونــدەكان لەدامەزراو‬ ‫دەست پێ دەكات‌و كام بواری وەبەرهێنان پێش ئەو كاتەی بەرهەمەكانیان دەگاتە ئەو ئاســتەی وكارگــە‌و بنكەكانــدا دابمەزرێــن‪ .‬بــۆ ئــەوەی‬ ‫ئــەوی تریان دەخات‪ .‬لەبەر ئەوەی كشــتوكاڵ‌و كە بەشــی دانیشــتوان‌و كارگە پیشەسازییەكان دانیشتوانی گوندەكان ناچار بكرێن لەگوندەكانیان‬ ‫پیشەســازی‌و وزە‪ ,‬هەرســێكیان تەواوكــەری بكات لەكوردستان‪ ,‬دوای ئەوە دەبێت هاوردەی بمێننەوە‌و خەریكی كاركردن بن‪ ,‬دەبێت ئەوەش‬ ‫یەكتــرن‪ .‬بۆیــە پێویســتە پێش هەمو شــتێك بەرهەمە كشتوكاڵیەكان قەدەغە بكرێت یان باج‌و بزانین كە وەبەرهێنانی كشتوكاڵ‌و پیشەسازی‌و‬ ‫وەبەرهێنــان لەبواری كشــتوكاڵ بكرێت چونكە گومرگی زۆری بخرێتە سەر‪.‬‬ ‫وەبەرهێنانــی نــەوت‌و غاز كارێكی ئاســان نیە‌و‬ ‫لە ڕوی وەبەرهێنانی پیشەسازی دەبێت زیاتر شــارەزایی‌و ســەبر‌و نەفس درێژی‌و بودجەیەكی‬ ‫ژیانــی كۆمەڵگــەی پێوە بەنــدە‪ ,‬لەهەمانكاتدا‬ ‫ئاسایشــی ئابوری نەتەوەیی دەســتەبەر دەكات گرنگــی بدرێت بــەو كارگە پیشەســازیانەی كە باشی دەوێت لەگەڵ نەخشە‌و پالنی پێشوەخت‪.‬‬ ‫پشت دەبەستن بەبەروبومی كشتوكاڵی‌و نەوت‌و دەبێــت لــەم كارانە بەهــۆی كۆمپانیا شــارەزا‌و‬ ‫بۆ نەتەوە‪.‬‬ ‫وەبەرهێنانــی كشــتوكاڵ واتە دابیــن كردنی غازی خۆماڵی‪.‬‬ ‫پســپۆر‌و خــاوەن ئەزمونی ناوخــۆی‌و دەرەوەی‬ ‫وەبەرهێنانی كشتوكاڵ ئەستەمە سەربكەوێت واڵت بەهــاوكاری ئەنجــام بدرێــت بــۆ ئــەوەی‬ ‫هەمــو پێداویســتیەكانی خــۆراك لەناوەخــۆی‬ ‫واڵت بــۆ كۆمەاڵنــی خەڵك‪ ,‬بۆ ئەوەی پشــت ئەگــەر دێهات‌و گونــدەكان ئــاوەدان نەكرێتەوە كارەكان بەكوالێتــی بــاش‌و ئاســتی بــەرز بێت‬ ‫نەبەســتن بەدەوڵەتانــی دەوروبــەر بــۆ هێنانی لەكوردستان‪ ,‬ئاوەدان كردنەوەی كوردستانیش ئەگەرنا سودی نابێت‪.‬‬ ‫بەروبومی كشــتوكاڵ بۆ كوردســتان‪ ,‬لەهەمان ناكرێت ئەگەر ڕێگاو بانەكانی نێوان گوندەكان‌و‬

‫ذمارة (‪ )503‬دو شةممة ‪2015/2/9‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ڤورال‪:‬‬ ‫سیستمی سەرۆكایەتی قبوڵ ناكەین‬

‫چاندار‪:‬‬ ‫دەبێت پارتە كوردییەكان هاوپەیمانی ببەستن‬

‫سەبری ئۆك‪:‬‬ ‫نەورۆز قۆناغی یەكالكەرەوە دەبێت‬

‫ئۆكتای ڤورال‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی مەهەپە‬ ‫رایگەیاند‪ :‬سیستمی سەرۆكایەتی پڕۆژەی‬ ‫ئەردۆغانە نەوەك گەلی توركیا‪ ،‬ئەم سیستمە‬ ‫بۆ توركیا بەپێویست نابینین‌و ئەمە تاكڕەوی‬ ‫لەبەڕێوەبردنی واڵت دەهێنێتەكایەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەهیج جۆرێك سیستمی سەرۆكایەتی قبوڵ‬ ‫ناكەین‪.‬‬

‫جەنگیز چاندار‪ ،‬رۆژنامەنوس و گۆشەنوسی‬ ‫نــاوداری توركیا دەڵێت «لەئێستادا پارتە‬ ‫سیاسیە كوردییەكان ژمارەیان لەزیادبونە‪،‬‬ ‫هەرچەندە هەندێكیان پێگەیەكی بەهێزی‬ ‫ئــەووتــۆیــان نییە‪ ،‬بــەاڵم دەكـــرێ لەمەڕ‬ ‫هەڵبژاردن هەدەپە رێككەوتن لەگەڵیاندا‬ ‫ببەسترێت‪.‬ئەمە كاریگەری لەسەر رێژەی‬ ‫دەنگی كورد دەبێت»‪.‬‬

‫سەبری ئــۆك‪ ،‬ئەندامی كۆنسەی كەجەكە‬ ‫رایگەیاند‪ :‬تائێستا حكومەتی ئاك پارتی‬ ‫پــڕۆســەی دانــوســتــانــی لــەگــەڵ ئــۆجــەالن‬ ‫دەستیپێنەكردووە‪ ،‬ئێمە چــاوەرێ دەكەین‬ ‫تا نەورۆزی ئەمساڵ دانوستان سازبكرێت‪،‬‬ ‫پێویستە بەزوترین كات زەمینەی دانوستان‬ ‫رێكبخرێت‪ ،‬ئەگینا تەنگەژە بۆ پڕۆسەكە‬ ‫دروستدەبێت‪.‬‬

‫پرسی كوردو هەڵوێستی پارتەكانی توركیا‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫پڕۆسەی چارەسەریی پرسی كــورد‪ ،‬وەك‬ ‫ێ‬ ‫قۆناغێكی یاسایی و دانوستان نزیكەی س ‌‬ ‫ساڵە درێژەی هەیە‪ ،‬بێگومان نەخشەداڕێژەری‬ ‫قۆناغەكە و ئەندازیاری پڕۆسەكە رێبەری‬ ‫زیندانیكراوی پەكەكە عەبدواڵ ئۆجەالنە‪ ،‬ئەو‬ ‫هەرلە سەرەتای گفتوگۆكانی ئۆسلۆوە ترسی‬ ‫لەباربردنی دانوستان و بەربەستەكانی ئاشتی‬ ‫هــەبــوو‪ ،‬بــەاڵم دواج ــار پالنەكان شكستیان‬ ‫هێنا و دژایــەتــی هێزە كۆنزێرڤاتیزمەكان‬ ‫و ئــەوانــەی دەیــانــویــســت كـــوردان نەگەنە‬ ‫قۆناغی خۆبەڕێوەبەرێتی سەركەوتوو نەبوو‪.‬‬ ‫پێشهاتەكانی كۆبانێ و خۆپیشاندانەكانی‬ ‫‪ 8-6‬تشرینی یەكەمی ساڵی رابردوو مەترسی‬ ‫لەباربردنی قۆناغەكەی دروستكرد و زیانی بۆ‬ ‫هــەردو الیەنی بەشداری پڕۆسەكە (هەدەپە‬ ‫و حكومەتی ئاكپارتی) دروستكرد‪ .‬ئاكپارتی‬ ‫ناچاركرد ئیتر پێویست دەكات لەمەوال هەنگاوی‬ ‫خێراتر و كاریگەرتر بنێن‌و ئاوڕێكیش لەدۆخی‬ ‫ێ بداتەوە‪ .‬گیان لەدەستدانی زیاتر لە ‪40‬‬ ‫كۆبان ‌‬ ‫كەسیش‪ ،‬مەترسی بۆ هەدەپەش دروستكرد‬ ‫كە جڵەوگرتنی خۆپیشاندەران كارێكی ئاسان‬ ‫نابێت‪.‬‬

‫سیستمی سەرۆكایەتی‬ ‫یەكالكەرەوە دەبێت‬ ‫لەئێستادا مەترسیەكانی لەباربردنی پڕۆسەكە‬ ‫كەمبۆتەوە‪ ،‬ئیتر پێویستە هەنگاوی ئەرێنی و‬ ‫یاسایی بنرێت‪ ،‬پەیڕەوكردنی سیاسەتەكانی‬ ‫پێشوی ئاكپارتی وایكردووە لەچەندین بواری‬ ‫جیاوازدا‪ ،‬توركیا جەمسەرگیربێت‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫دابەشبونی بۆ راســتــڕەو و چــەپــڕەوەكــان‪،‬‬ ‫هەروەها مانەوەی هــزری نەتەوەپەرستی و‬ ‫ترس لەدابەشبونی توركیا‪ ،‬تائێستا ئەمانە‬ ‫رێگری خێراكردنی هەنگاوەكان بووە‪ ،‬ئاكپارتی‬ ‫مەبەستێتی گۆڕینی دەستور ببەستێتەوە‬ ‫بەپڕۆسەی چارەسەرەوە لەبەرامبەر پێدانی مافی‬ ‫كوردان‪ ،‬پشتگیری سیستمی سەرۆكایەتییەكە‬ ‫دەستبخات‪ .‬خێراتركردنی هەنگاوەكانی‬ ‫پڕۆسەكەش پێویستی بە سەركردە و پارتێكی‬ ‫بەهێز هەیە‪ ،‬بۆ ئــەوەی بتوانێت پڕۆسەكە‬ ‫بەخواستی كوردان بەكۆتابێنێت‪ .‬بەپێچەوانەوە‬ ‫دەنگ و هەڵوێستی مەهەپەی نەتەوەپەرست‬ ‫و بەشێكی بــەرچــاو لە نەتەوەپەرستان و‬ ‫كۆنەپارێزەكانی ناو جەهەپە بەربەست بۆ‬ ‫قۆناغەكە دروست دەكەن‪.‬‬ ‫هەڵوێستی جەهەپە‬ ‫جەهەپە لەسەرەتای دەستپێكی قۆناغەكە‪،‬‬ ‫هیچ لەمپەڕێكی لەبەردەم نەبوو و دەیتوانی‬ ‫بەشداری تێدابكات و لەبواری یاسایی‪ ،‬سیاسی‬ ‫و كۆمەاڵیەتی ڕۆڵی تێدا بگێڕێت‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ئەوەی خۆی بەدورگرت و بەردەوامیش ڕەخنەی‬ ‫دەگرت‪ ،‬دیدار و گفتۆگۆكانی لەگەڵ ئۆجەالن‬ ‫بە هەڵە دەزانی و چەندین جاریش ئاماژەیان‬

‫دەكــرد كە پێویست ناكات لەگەڵ تیرۆرست‬ ‫دابنیشن‪ ،‬الرییان نەبوو لە چارەسەری پرسی‬ ‫كورد‪ ،‬بەاڵم بەمشێوەیەی خۆیان مەبەستیان‬ ‫بوو‪ ،‬نەك وەكو ئەوەی كورد داوای دەكرد‪.‬‬ ‫كەمال كڵچدارئۆغڵو سەرۆكی جەهەپە لە ئامەد‬ ‫جەختیكردەوەو وتی‪« :‬ئەو بۆچوونەی پێیوایە‬ ‫پڕۆسەكە تەنها بە ئاكپارتی جێبەجێ دەبێت‬ ‫راست نیە»‪.‬‬ ‫بەگوێرەی هەڵوێستی پارتەكە پڕۆژەیەكیان‬ ‫هــەیــە بــۆ چــارەســەری پــرســی كـــورد و ‪12‬‬ ‫خــاڵ لەخۆدەگرێت‪ .‬جەهەپە داوا دەكــات‬ ‫بەربەستی هەڵبژاردن كەمبكرێتەوە بۆ ‪ %3‬یان‬ ‫بەربەست نەمێنێت‪ ،‬ئەگەر چی كورد قازانج‬ ‫دەكات‪ ،‬بەاڵم مەبەستی سەرەكییان ئەوەیە‪،‬‬ ‫جــگــەلــەوەی جــەهــەپــەش خــۆی سوددمەند‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەاڵم ئاكپارتیش زیانی بەردەكەوێت‬ ‫و ژمــارەی پەرلەمانتارەكانی كەم دەبێتەوە‪.‬‬ ‫هەر لە پڕۆژەكەدا داوا دەكەن بكەری تاوانە‬ ‫نادیارەكان «‪»faili meçhul‬ئاشكرا بكرێن‬ ‫و تاوانبارانی كارەساتی ڕۆبۆسكی پەردەیان‬ ‫لەسەر هەڵبماڵدرێت‪ .‬ئەو زەویانەی لەناوچە‬ ‫كوردییەكاندا مینڕێژ كــراون‪ ،‬پاكبكرێنەوە و‬ ‫بدرێت بەو خەڵكانەی لە گوندەكان خاوەنی‬ ‫زەوی نین‪ .‬یەكێكی دیكە لەو خااڵنەی لەناو‬ ‫پــڕۆژەكــەی جەهەپە دایــە ئــەوەیــە‪ ،‬یاسای‬ ‫پاسەوانانی گوند هەڵبوەشێنرێتەوە كە دەوڵەتی‬ ‫توركیا هەزاران گوندنیشنی لەژێر ناوی پاسەوانی‬ ‫گوند چەكدار كردووە‪ ،‬مەبەستی سەرەكیشی‬ ‫ئەوە بووە كوردان لەناوخۆدا شەڕبكەن و ببن‬ ‫بە دوژمنی یەكتر‪ ،‬داواشیكردووە ئەركێكی‬ ‫دیكە بــەو پاسەوانانە بــدرێــت‪ .‬ئــەم پارتە‬ ‫چەند مەرجێكی پەكەكەش بــاس دەكــات‪،‬‬

‫هەرچەندە پەكەكە بە فەرمی ئەو مەرجانەی‬ ‫رانەگەیاندووە‪ .‬مەرجەكانیش‪ ،‬توركیا بكرێتە‬ ‫‪ 25‬ویالیەت‪ ،‬ئۆجەالن ئازادبكرێت‪ ،‬مەرجەكانی‬ ‫خۆبەڕێوەبەرێتی بخرێتە ناو رۆژەڤەوە و مافی‬ ‫خۆبەڕێوەبەرێتی هیچی دیكە بە شاراوەیی‬ ‫نەمێنێتەوە‪ ،‬هەروەها هێزە ئاسایشپارێزەكانی‬ ‫هەموو ویالیەتێك لە دانیشتوانی ویالیەتەكە‬ ‫بێت‪ .‬جەهەپەش دژایەتی زۆری ئەو مەرجانە‬ ‫دەكات و بەهیچ شێوەیەك رازی نابێت‪.‬‬ ‫مەهەپە و‬ ‫دژایەتیكردنی قۆناغەكە‬ ‫لـــەســـەرەتـــای قــۆنــاغــەكــەوە مــەهــەپــە‬ ‫دژایــەتــی قۆناغەكەی كــردووە و هەڵویستە‬ ‫توندەكەی گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە‪ .‬لە‬ ‫خۆپیشاندانەكانی پشتگیریكردن لە بەرخودانی‬ ‫كۆبانێ‪ ،‬مەهەپە هەڵوێستێكی نەرمتری نواند‬ ‫و ناڕاستەوخۆ پشتگیری خۆپیشاندەرانی كرد‪،‬‬ ‫بێگومان ئەمەش لەبەر دژایەتیكردنی ئاكپارتی‬ ‫بــوو‪ .‬مەهەپە لــەم داویــیــانــەدا ئاشكرایكرد‬ ‫بە مەرجێك پشتگیری لە پڕۆسەكە دەكات‬ ‫ئەویش ئەوەیە پەكەكە چەك دابنێت‪ ،‬ئەم‬ ‫پارتە پشتگیری لە ئاشتی دەكات‪ ،‬بەاڵم وەكو‬ ‫باسی لێوە دەكەن هەرگیز سازش بۆ تیرۆر‬ ‫ناكەن‪ .‬ئەگەر سەیری دابەشبون و هەڵوێستی‬ ‫الیەنە سەرەكیەكان كە خۆی لەچوار پارتە‬ ‫بەشدارەكەی پەرلەمان دەبینێتەوە‪ ،‬مەهەپە‬ ‫وەكو هەڵوێست و كارنامەی سیاسی لە بچووك‬ ‫بوونەوەدایە و بەتێپەڕبونی كات و مانەوەی‬ ‫ئەم پارتە لەسەر شێوازی ئێستای كاركردنی‪،‬‬ ‫دەرفەتی گەشەی ئەم پارتەی الوازكردووە‪.‬‬

‫ئاگربەستی جێگیر‌و راگەیەنراوی هاوبەش‬

‫موراد یەتكین‬ ‫و‪ :‬چاودێر‬ ‫چاوپێكەوتنی رۆژی چواری شوباتی شاندی‬ ‫هەدەپە‌و ئۆجەالن لەئیمرالی‪ ،‬ئەنجامی خوازراوی‬ ‫لێكەوتۆتەوە‪ .‬ئۆجەالن پشتیوانی لە بڕیاری‬ ‫هەدەپە لەمەڕ هەڵبژاردنی گشتیی دەكات‬ ‫بەوەی وەك پارتی سیاسی بچنە هەڵبژاردنەوە‪.‬‬ ‫ئەگەری ئــەوەش هەیە لە رۆژانــی ئایندەدا‬ ‫پێكەوە راگەیەنراوێكی هاوبەش دەربكەن‪.‬‬ ‫بەڕای ئێوە لەكۆبونەوەی دوێنێی ئەردۆغانی‬ ‫ســەركــۆمــار‌و داودئــۆغــڵــوی ســەرۆكــوەزیــران‪،‬‬ ‫هــەروەهــا هاكان فیدان راوێــژكــاری میت دا‬ ‫گرنگترین بابەت كە گفتوگۆی لەسەر كراوە چی‬ ‫بوە؟ یان بڵێی ئەوە لەسەر كاندیدبونی فیدان‬ ‫بۆ پەرلەمانتاری ئاك پارتی بوبێت؟ یان نەخێر‬ ‫رەنگە لەسەر هەڵوێستی توركیا بێت لەمەڕ‬ ‫كردەوەی گروپە تیرۆریستییە وەحشییەكانی‬ ‫وەكو داعش‪ ،‬بەرەی نوسرە‌و قاعیدە كەوا هەتا‬ ‫دێت هەڵوێستی نێونەتەوەییش لەسەریان رو‬ ‫لەتوندبونی زیاتر دەكات؟ یاخود رەنگبێ لەسەر‬ ‫ئەنجامی دوێنێی گفتوگۆكانی ئیمرالی بوبێت؟‬ ‫لێرە ناڵێم بابەتەكانیتر گرنگییەكی ئەوتۆیان‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم دڵنیام پڕۆسەی دیالۆگی كورد‌و‬ ‫دیدارەكانی ئیمرالی كە راستەوخۆ كاریگەریی‬ ‫لەسەر هەڵبژاردنەكانی حەوتی حوزەیران‬ ‫دەبێت‪ ،‬یەكێك لەو بابەتانەیە كە لە كۆشك‬

‫‪9‬‬

‫گفتكۆی لەسەر كــراوە‪ .‬وادیــارە لە ئیمرالی‬ ‫گفتوگۆكانی رۆژی چــواری شوبات ئەنجامی‬ ‫پێویستیان لێكەوتبێتەوە‪.‬‬ ‫هێشتا لەمەڕ ئەم گفتوگۆیە راگەیەنراوێكی‬ ‫دیاریكراو دەرنەكراوە‪ .‬لەبەر قڕوقەپی الیەنەكان‬ ‫هێشتا كەس ناتوانێ پێشبینی ئەوە بكات لە‬ ‫گفتوگۆكاندا باس لە چی كراوە‪ ،‬بەاڵم بەپێی‬ ‫ئەو سەرچاوەیەی هەندێك شتی پێراگەیاندوم‌و‬ ‫لێرە ناتوانم ناوی ئاشكرا بكەم‪ ،‬ئەوە ئەگەری‬ ‫زۆر ئەوەیە لەم چاوپێكەوتنەوە قۆناغێكی نوێ‬ ‫دەسپێبكات‌و دیمەنێكی نوێ لەخۆ بگرێـت‪.‬‬ ‫پێش ئەم دیدارە یەكیان حكومەت‌و یەكیشیان‬ ‫هەدەپە هەردوكیان پێوستیان بــەوە هەبوە‬ ‫لێدوانێك لەدەمی ئۆجەالنەوە ببیستن‪ .‬حكومەت‬ ‫چاوەڕوانی ئەوەیە ئۆجەالن بەیەكجاری كۆتایی‬ ‫بەخەباتی چەكداری بهێنێ یاخود ئاگربەستێكی‬ ‫رەها رابگەیەنێت‪ .‬یاڵچین ئاكدۆغان یاریدەدەری‬ ‫ســەرۆكــوەزیــران ئاهەنگەكانی نـــەورۆزی بۆ‬ ‫راگەیاندنی ئەم فەرمانە نیشاندابو‪.‬‬ ‫هەرچی هەدەپەیشە ئەوە چاوەڕوانی ئەوە‬ ‫بون بزانن داخۆ هەڵوێستی ئۆجەالن لەسەر‬ ‫بڕیاریان لەمەڕ بەشداربونیان وەك پارتی‬ ‫سیاسی لە هەڵبژاردنەكان چییە لەكاتێدا‬ ‫ریسك‌و موجازەفەی ئەوەیش لەئارادایە نەتوانن‬ ‫بەربەستی ‪ %10‬ببەزێنن‌و نەچنە پەرلەمانەوە؟‬ ‫لەبەر ئەمە هاوسەنگییەكی سیاسی ئاوەها‬ ‫پێشبینی كــراو دەنوێنێت‪ :‬ئەگەر ئۆجەالن‬ ‫پشتگیرییەكەی بــۆ بەهێزكردنی هەدەپە‬ ‫بقۆزێتەوە‪ ،‬ئــەوە زیــاتــر لــە پەرلەمانتارە‬ ‫ســەربــەخــۆكــانــی پێشوی هــەدەپــە‪ ،‬ئــەوە‬ ‫ئەمجارەیان بەچونە پەرلەمانیانەوە بەواتای‬ ‫ئــەوە دێـت كە قۆناغی دانوستانی فەرمی‬ ‫دەسپێدەكات‌و دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمە ئۆجەالن لەمەڕ هەڵوێستی‬

‫هەدەپە سەبارەت بە هەڵبژاردنەكان نەك تەنها‬ ‫سست‌و دوگومان نییە‪ ،‬بەڵكو پشتیوانییەكی‬ ‫تەواوی هەیە‌و بگرە گفتوگۆكانیش كۆتاییان‬ ‫پێنەهاتوە‌و بــەرەو قۆناغی دیــداری چڕتری‬ ‫فەرمی دەچن‪.‬‬ ‫دەشێ بتوانین بڵێین حكومەت چاوەڕێی‬ ‫«ئاگربەستێكی جێگیر» لە پ‪.‬ك‪.‬ك دەكات‪.‬‬ ‫لەبەر ئەمە حكومەت لەسەر ئــەو بڕیارەی‬ ‫سورە كە لە رۆژی چواری ئۆكتۆبەری ‪2014‬دا‬ ‫دەریــكــرد‌و مەحمود دەروێـــش ئۆغڵوی بۆ‬ ‫سەرۆكایەتی «راوێژكارێتی ئاسایشی گشتی»‬ ‫هەڵبژارد‌و لەرێی ئەویشەوە گفتوگۆكان بەناوی‬ ‫دەوڵەوتەوە بەڕێوەدەچێت‪.‬‬ ‫باشە ئەم «ئاگربەستە جێگیركراوە»‬ ‫چییە؟‬ ‫پڕۆسەکە لە ‪2012‬وە بە دەسپێشكەری‬ ‫ئەردۆغان‌و بەناوبژیوانی هاكان فیدان ئەوە‬ ‫گفتوگۆكان لــەگــەڵ ئــۆجــەالن لــە ئیمرالی‬ ‫دەسیپێكردوە‌و لەو كاتەوە ئاگربەستێكی فیعلی‬ ‫هاتۆتەكایەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش خوێنڕشتنی راگــرت‪ .‬لەمەیشەوە‬ ‫هــەم دایكی ســەربــاز‌و پۆلیس‌و هــەم دایكی‬ ‫گــەریــاكــانــیــش هــەنــاســەیــەكــی ئــاســودەیــان‬ ‫هەڵكێشاوە‪ .‬بەمەیشەوە كەس ناتوانێ بڵێ‬ ‫ناوچەكە ئارامیی‌و ئاشتی بەخۆیەوە بینیوە‌و‬ ‫نەزمی گشتیش بێ كێشەیە!‬ ‫ئەنكەرە لە پ‪.‬ك‪.‬ك توڕەیە‪ ،‬بەوەی لەڕێی‬ ‫شارەوانییەكانی گوندەواری هەدەپە وە خەریكە‬ ‫دادگاكانی رێكدەخات‪ ،‬خەریكە باج‌و سەرانە‬ ‫لــە خەڵك وەردەگــــرێ‌و هــەروەهــا خەریكی‬ ‫سەربازگیری‌و كردەوەی دیكەیە‪ .‬لەگەڵ ئەمەیش‬ ‫حكومەت بـــەردەوام رێگە بە ئۆپەراسیۆنی‬ ‫سەرباز‌و پۆلیس دەدات‌و ئەمەیشی رانەگرتوە‪.‬‬

‫بۆیە جاربەجارێك هاوشێوەی روداوەكــانــی‬ ‫جــزیــرە‪ ،‬تەقینەوەی كۆمەاڵیەتی گــەورەش‬ ‫رودەدات‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەمە تابلۆكە بێت‪ ،‬ئەوە «ئاگربەسی‬ ‫جێگیر» بــەم مانایە دێــت‪ .1 :‬قەباڵندنی‬ ‫ئــاگــربــەســت وەك شــێــوەی جــیــانــەكــراوەی‬ ‫پــڕۆســەكــە‪ .2 .‬كۆتاییهێنان بەسیاسەتی‬ ‫دروستكردنی دەوڵەتی تەریبی پ‪.‬ك‪.‬ك‪.3 .‬‬ ‫راگرتنی كــردەوەی رێگەبڕین‌و دانانی بازگە‬ ‫لەسەر رێگاكان‌و دەستەبەركردنی ئازادی گەڕان‌و‬ ‫هاتوچۆ‪ .4 .‬كۆتایهێنان بەسیاسەتی تێكدانی‬ ‫پڕۆژەئابوری‌و بیناسازییەكانی ناوچەكە‪.‬‬ ‫لەبەرانبەر ئەمەدا دیارە لەگەڵ راگەیەنراوەكەی‬ ‫ئــۆجــەالن ئــەوە هەنگاوە تەواوكارییەكانی‬ ‫حكومەتیش سەبارەت بەم پڕۆسەیە بەرەو‬ ‫كامڵبون دەچن‪.‬‬ ‫لــێــرە چــەنــد شتێك هــەن كــە چــاوەڕێــی‬ ‫بڕیاری پەرلەمان دەكەن وەك و بەندی ئیدارە‬ ‫محەلییەكانی یەكێتی ئــەوروپــا‪ .‬ئەگەر ئەم‬ ‫بەندە جێبەجێبكرێ‪ ،‬با سیاسیش نەبێ‪ ،‬ئەوە‬ ‫لەڕوی ئیداری‌و داراییەوە خۆسەرییەكی زیاد بە‬ ‫ناوچەكان دەبەخشێت‪.‬‬ ‫بێگومان الی هـــەردوالش بەند‌و مــادەی‬ ‫دیكەیش هــەن‌و لەمەیشەوە زمانێكیتر بۆ‬ ‫دەربڕینیان‪ ،‬ێستایش نۆرەی ئەوەیە شاندەكەی‬ ‫هەدەپە بڕواتە قەندیل‌و بروكسل‌و ئەمەیان‬ ‫پێڕابگەیەنێ لەوێشەوە وەاڵمەكان وەربگرێ‌و‬ ‫بیداتەوە بە ئەنكەرە‪ ،‬ئەوسا لەگەڵ نوێنەرانی‬ ‫حكومەت چاوەڕێی گفتوگۆی زیاتریش دەكرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر پڕۆسەكە ئاوا بەڕێوەبچێ‪ ،‬ئەوە دەشێ‬ ‫لەڕۆژانی ئایندەدا نوێنەرانی حكومەت‌و هەدەپە لەمەڕ‬ ‫دۆخی پڕۆسەكە لێدوانێكی هاوبەش رابگەیەنن‪.‬‬ ‫رۆژنامەی رادیكال‬ ‫‪2015/2/6‬‬

‫كۆبانی‬ ‫سەركەوت‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫ئەو سەركەوتنانەی كەوا یەكینەكانی پاراستنی‬ ‫گەل‌و یەكینەكانی پاراستنی ژن بەپشتیوانی هێزەكانی‬ ‫پشتیوانی پێشمەرگە‌و هەروەها بۆردومانی ئاسمانی‬ ‫هێزە نێونەتەوەییەكان بەسەر هێزی تیرۆریستی‬ ‫داعشدا بەدەستیانخستوە‪ ،‬دوای بەرخۆدانێكی‬ ‫پاڵەوانانە ‪ 134‬رۆژ لە جەنگ‪ ،‬باوەڕ‌و متمانەی بۆ‬ ‫هێزە ناوچەییەكان گێڕایەوە بەتایبەت هەندێك الیەنی‬ ‫كوردی كە پێیانوابو كۆبانی دەكەوێت‪ .‬لەبەرانبەر‬ ‫ئەمەدا هەندێك الیەنیش متمانەی تەواویان هەبو كە‬ ‫كۆبانی سەردەكەوێت‪.‬‬ ‫بەڵێ كۆبانی سەركەوت‌و شارەكە بەیەكجاری لە‬ ‫چڵكی تیرۆریستان پاككرایەوە‪ .‬هێشتا هەڵمەتەكانی‬ ‫پاكسازی یەكینەكانی پاراستنی گەل‌و پاراستنی‬ ‫ژن لەناوچەكە بــەردەوام ـە‌و گوند لە دوای گوند‬ ‫رزگاردەكرێت‪ ،‬بەاڵم لێرەدا ئەو پرسیارەی زەینەكان‬ ‫سەرقاڵ دەكات ئەوەیە گەلۆ چۆنی كۆبانی سەركەوت؟‬ ‫ئەو سوپا تیرۆركارییەی كەوا لە ‪ 24‬كاژێردا موسڵی‬ ‫داگیركرد‪ ،‬گەیشتە دەروازەكانی بەغداد‌و رێژەیەكی‬ ‫بێ‌ شوماری چــەك‌و چۆڵی لە عیراق دەسخست‌و‬ ‫پەیتا‪-‬پەیتا شــار‌و گوندی ســوریــای داگیركرد‌و‬ ‫(رەقــە‪ ،‬دێــرەزور)‌و الیەكی حەلەب بەدەستخست‪،‬‬ ‫ئەو رێكخراوەی كەوا خۆفی خستبوە دڵی هەمو‬ ‫نەیارەكانی‪ ،‬ئەوە سەرەنجام لەناوچەیەكی جوگرافی‬ ‫بچوكدا شكستی خوارد‪ ،‬لەكاتێكدا چەك‌وچۆڵێكی‬ ‫یەكجار زۆری لە ئێراق‌و سوریا دەستخستبو‪.‬‬ ‫كۆبانی چۆن سەركەوت‌و چۆنچۆنی ئەفسانەی‬ ‫داعش كۆتایی پێهات؟ نهێنی شكستی داعش لە‬ ‫كۆبانی چیی بوە؟ كۆبانی كە بە شاری بەرخۆدان‬ ‫ناونراوە‌و بەواتایەك ستالینگرادی سەدەی ‪ ،21‬ئەو‬ ‫شــارەی كە جیهان بە بەرخۆدانەكەی سەرسامە‪،‬‬ ‫ئەو شارەی سەردێڕی رۆژنامە‌و میدیاكانی جیهانی‬ ‫پڕكردەوە‪ ،‬ئەو شــارەی كە سەركردە گەورەكانی‬ ‫جیهان ناوی دەهێنن‪ ،‬بۆیە دەپرسینەوە كۆبانی بە‬ ‫كام چەك سەركەوت؟‬ ‫بــەراســتــی دەتــوانــم وەاڵمـــی ئــەم پــرســیــارە لە‬ ‫وشەیەكدا كــورت بكەمەوە «ئــیــرادە»‪ .‬ئیرادەی‬ ‫سەخت‌و پۆاڵیینی یەكینەكانی پاراستنی گەل‌و ژن‪.‬‬ ‫ئەمە ئیرادەی مرۆڤی ئازادە كە بڕوای بە رێبازەكەی‬ ‫هەیە‪ ،‬بڕوای بە دۆزە رەواكەی هەیە‪ .‬ئەم ئیرادەیەش‬ ‫لە فەلسەفەی ژیانەوە هەڵدەقوڵێت‪ .‬ئەو فەلسەفەیەی‬ ‫كەوا جەنگاوەرانی كورد بەدرێژایی مێژو درێژەپێدەری‬ ‫بون‪.‬‬ ‫رەنگە ئەم وەاڵمە كورتە بۆ هەندێك كەس سەیر‬ ‫بێت‪ .‬رەنگبێ هەندێكش پێیانوابێ ئەمە موبالغەی‬ ‫پێوە دیــارە‪ ،‬بەاڵم راستییەكە ئەمە نیشاندەدات‪.‬‬ ‫مانای چییە رێكخراوێكی تیرۆریستی دەیان شار‌و‬ ‫ناوچەی دو واڵتی عیراق‌و سوریای بەكامڵی كۆنترۆل‬ ‫كــرد‌و شكستی بە دو سوپای گــەورە هێنا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبەرانبەر شورای كۆبانی خۆی رانەگرت‌و شكستی‬ ‫هێنا؟ لەكاتێكدا بەدرێژایی ‪ 134‬رۆژ هەمو جۆرە‬ ‫چەكێكی قورس‌و نیوەسوكی قۆستەوە‪ ،‬بەاڵم پەیتا‪-‬‬ ‫پەیتا تەرمی جیهادچییەكانی لەدوای خۆی بەجێهێشت‬ ‫كە لەسەرتاسەری دنیاوە هێنابونی‪ .‬بەڵی كۆبانی‬ ‫سەركەوت ئەویش بەئیرادەی خۆی‌و بە عەزمی خۆی‌و‬ ‫بەو فەلسەفەیەی كە سەبارەت بەژیان هەیەتی‪.‬‬ ‫الی هیچ كەسێكیش شــاراوە نییە كەوا كۆبانی بە‬ ‫یەكەكانی بەرخۆدانی خۆیەوە تاقە شارێكی ئەم دنیایەیە‬ ‫كەوا شكستی بە تیرۆر هێناوە! ئەو شارە كوردییەی‬ ‫كەوا بۆتە سیمبولی بەرخۆدان هەقە هەمو جیهان وانەی‬ ‫بەرخۆدانی لێوەربگرێت‪ .‬با پیرۆزبایی لە گەلی كوردستان‬ ‫بكەین بۆ ئەم سەركەوتنە گەورەیە‪ .‬ساڵویش بۆ یەكەكانی‬ ‫پاراستنی گەل‌و یەكەكانی پاراستنی ژن‌و پێشمەرگەیش‌و‬ ‫ئەوانەی پەیوەندییان بەم سەركەوتنەوە هەبوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )503‬دو شةممة ‪2015/2/9‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫داواكاری گشتی لێپرسینەوە لەو خێزانانە دەكات كە كچەكانیان خەتەنە دەكەن‬ ‫لەهەرێمی كوردستان خەتەنەكردنی كچان كەمیكردوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا هەرماوە‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا و‬ ‫تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫ئەگەرچــی دیــاردەی خەتەنكردنــی‬ ‫كچان لەهەرێمی كوردســتان كەمیكردوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم هێشــتا دیاردەكــە بونــی مــاوە‪،‬‬ ‫هــاوكات بەپێی نوێترین راپرســیش ‪%30‬‬ ‫خێزانەكانــی هەرێم دەڵێــن «كچەكانمان‬ ‫خەتەنە دەكەین»‪.‬‬ ‫چاالكوانێكــی بــواری ژنانیــش ئاماژە‬ ‫بــەوەدەكات‪ ،‬لەیاســای توندوتیــژی‬ ‫خێزانیــدا داوای ئەوەكــراوە‪ ،‬داواكاری‬ ‫گشــتی لێپرســینەوە لەو خێزانانە بكات‬ ‫كــە كچەكانیان خەتەنە دەكــەن‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئامارێكی نەتەوە یەكگرتوەكانیش سااڵنە‬ ‫ێ ملیۆن كچ‌و ژن روبەڕوی خەتەنەكردن‬ ‫س‌‬ ‫دەبنەوە‪.‬‬ ‫خەتەنە ‪ 140‬ملیۆن كچ دەكاتە‬ ‫قوربانی‬ ‫بەپێ ئامارێكی نەتەوە یەكگرتوەكان‪،‬‬ ‫دیــاردەی خەتەنكردنــی ژنــان لە (‪)29‬‬ ‫واڵتــی ئەفریقــی‌و ناوچــەی رۆژهەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاستدا بونی هەیە‪ ،‬هەروەها لەئاسیاو‬ ‫ئەمریــكای التینیــش‪ ،‬هەروەهــا لەنــاو‬ ‫خێزانە پەنابەرەكانــی ئەوروپا‌و ئەمریكا‬ ‫ئەنجام دەدرێت‪.‬‬ ‫بەپێــی ئامارە تۆماركــراوەكان (‪)120‬‬ ‫تــا (‪ )140‬ملیــۆن كــچ‌و ژن لەجیهانــدا‬ ‫قوربانی دەســتی ئەم دیاردەیەن‪ ،‬بەپێی‬ ‫پێشــبینیەكانیش‪ ،‬ئەگەر ئــەم دیاردەیە‬ ‫بەو شێوە بەرباڵوەی ئێستا كە لەجیهاندا‬ ‫هەیــە بەردەوامی هەبێــت‪ )86( ،‬ملیۆن‬ ‫كچــی خەتەنكــراوی دیكە‪ ،‬بۆســەر ئەم‬ ‫رێژەیە زیاد دەبێت‪ ،‬ئامارەكان ئاشــكرای‬ ‫دەكــەن‪ ،‬مەترســی خەتەنكردن ســااڵنە‬ ‫لەهەمــو جیهاندا هەڕەشــە لە(‪ )3‬ملیۆن‬ ‫ژن دەكات‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوە نوێیەكان بەپشــت بەستن‬ ‫بە زانیاریە جیهانیەكان‪ ،‬پیشــانی دەدەن‬

‫‪%18‬ی قوربانیانــی ئــەم دیاردەیــە‪،‬‬ ‫روبــەڕوی تێكچونــی باری تەندروســتی‬ ‫بونەتەوە‪ ،‬ئەمەش هەڕەشەیەكی ئێجگار‬ ‫گەورەیە بۆ سەر سەالمەتی ژنان‪.‬‬ ‫لەم چەند سااڵنەی پێشودا‪ ،‬هەوڵەكانی‬ ‫نەتەوە یەكگرتوەكان‌و واڵتە ئەندامەكانی‬ ‫بــۆ لەناوبــردن‌و روبەڕوبونــەوەی‬ ‫خەتەنكردنــی كچان خێراتــرو زیاتر بوە‪،‬‬ ‫هەربــۆ ئەم مەبەســتەش لەســاڵی ‪2012‬‬ ‫بڕیــاردرا رۆژی ‪ 2 /6‬ی هەمــو ســاڵێك‬ ‫ناوببرێــت بــە (رۆژی روبەڕبونــەوەی‬ ‫خەتەنكردنی كچان)‬ ‫كاریگەریی لەسەر پرۆسەی‬ ‫هاوسەرگیریی هەیە‬ ‫پســپۆڕێكی ژنــان‌و مناڵبــون‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بــەوەدەكات‪ ،‬لەڕوی زانســتیەوە لەكاتی‬ ‫ئەنجامدانــی خەتەنكردنــی كچانــدا‪،‬‬ ‫دەبێتەهــۆی خوێنبەربــون‌و هەوكــردن‬ ‫بــەداوای خۆیــدا بهێنێــت‪ ،‬بەهــۆی‬ ‫بەكارهێنانی ئامێری نەگونجاو ناشارەزای‬ ‫لەبوارەكــەدا‌و هەندێجاریــش بەگیــان‬ ‫لەدەستدانی ئەو كچە كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬دڵسۆز محەمەد‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪،‬‬ ‫خەتەنەكردنــی كچــان كاریگەریی خراپ‬ ‫لەسەر پڕۆسەی هاوسەرگیریی‌و الوازبونی‬ ‫سێكسی بەجێدەهێڵێت‪.‬‬ ‫رێژەكە لەكەمبونەوەدایە‬ ‫ئەندامێكــی ئەنجومەنی یەكێتی ژنان‪،‬‬ ‫رونیدەكاتــەوە‪2 /6 ،‬ی هەمــو ســاڵێك‬ ‫رۆژی بەرەنگاربونــەوەی خەتەنكردنــی‬ ‫كچانــە‪ ،‬لەهەمــو دونیــا بەتایبەتــی‬ ‫دەوڵەتانــی ئەفریقــا‌و واڵتانــی عەرەبی‌و‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫پەروین حەســەن‪ ،‬دەڵێت «لەئێستادا‬ ‫داتــاو ئامارێكــی تــەواو لەبەردەســتدا‬ ‫نیــە‪ ،‬تاكــو رێــژەی خەتەنەكردنی كچان‬ ‫بخاتەڕو‪ ،‬بەاڵم بەراورد بەســااڵنی رابردو‬ ‫لەكەمبونەوەدایــە‪ ،‬هەرچەنــدە رێــژەی‬ ‫كەمبونەوەكەی دیارینەكراوە»‪.‬‬

‫بەپێی راپرســیەك ‪%30‬ی خێزانەكانی هەرێم خەتەنەی‬ ‫كچەكانیان دەكەن‬ ‫خەتەنەكردنی كچان ســااڵنە هەڕەشــە لەس ‌ێ ملیۆن‬ ‫ژنی جیهان دەكات‬ ‫ئاشكرایدەكات‪ ،‬بەپێی راپرسیەك لەساڵی‬ ‫‪30%‬ی خێزانەكان‬ ‫‪%70 ، 2014‬ی ئــەو ژنانــەی كە خەتەنە‬ ‫خەتەنەی كچان دەكەن‬ ‫وتەبێــژی هەڵمەتــی بەرەنگاربونەوەی دەكــەن وازیان لەوكارە هێناوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫خەتەنكردنــی كچــان‪ ،‬لەعێــراق‌و لەئەنجامــی راپرســیەكەدا دەركەوتــوە‪،‬‬ ‫كوردســتانە لەرێكخراوی وادی ئەڵمانی‪%30 ،‬ی خێزانــەكان كچەكانیــان خەتەنــە‬

‫دەكەن كە زۆربەیان لەسنورەكانی رانیەو‬ ‫قەاڵدزی‌و پشدەر‌و بتوێن بەردەوامە‪.‬‬ ‫فــەالح مورادخــان‪ ،‬رونیكــردەوە‪،‬‬ ‫لەئەنجامــی بەدواداچونی مەیدانیدا بۆیان‬ ‫دەركەوتوە كە ئامارەكان بەیەك ئاراستە‬

‫نین‌و بەردەوام لەگۆڕانكاریدان‪.‬‬ ‫دیاردەی خەتەنەكردن بەردەوامە‬ ‫الی خۆشــیەوە چاالكوانــی بــواری‬ ‫مافەكانــی ژنــان ئامــاژە بــەوە دەکات‬ ‫خەتەنكردنی كچان تائێستاش لەهەرێمی‬ ‫كوردســتان مــاوە‪ ،‬بــەاڵم بــەراورد‬ ‫بەساڵەكانی تر رێژەكە زۆركەمی كردوە‪،‬‬ ‫لەتازەتریــن روپێــوی یەكێتــی ژنان كە‬ ‫لەهەفتــەی رابــردودا راگەیەنــدرا تیــادا‬ ‫قۆناغەكانــی تەمەنــی ‪ 6‬بــۆ ‪ 9‬هەتا ‪25‬‬ ‫ســاڵی گرتۆتــەوە‪ ،‬بەپێی ئــەو ئامارەی‬ ‫ئەوان تائێســتا لەهەندێــك لەناوچەكانی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان رێژەكــە دابەزیوە‪،‬‬ ‫بــەراورد بەناوچەكانــی وەكــو پشــدەر‌و‬ ‫رانیــەو قــەاڵدزێ وگەرمیــان‌و هەندێــك‬ ‫لەســنورەكانی ســلێمانی‌و هەولێر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەندێ شوێندا هەر نیە یان زۆر كەمە‪.‬‬ ‫ئەمەل جەالل‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪،‬‬ ‫لەیاســای توندوتیــژی خێزانــدا باســی‬ ‫خەتەنەكردنــی تێدایە‌و قەدەغەی كردوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم كەمتریــن كــەس زانیاری لەســەر‬ ‫ئەوبڕگەیــە هەیــە‪ ،‬ئــەوەش پەیوەنــدی‬ ‫بەهۆشــیاری تاكەكانەوە هەیە‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫تریشەوە لەیاساكەدا هاتوە دەبێت ئەوەی‬ ‫خەتەنەبكرێت ســكااڵ بكات كە روبەڕوی‬ ‫پێشــێلكاری‌و توندوتیــژی بۆتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبەرئەوەی سكااڵكار منداڵێكە ناتوانێت‬ ‫ســكااڵ لەدایك‌و باوكی ئەو كەســەی كە‬ ‫كردویەتی بكات‪ ،‬داوایان كردوە ئەوبڕگەو‬ ‫مادەیــە هەمــوار بكرێتــەوە‪ ،‬دەســەاڵت‬ ‫بدرێت بەداواكاری گشتی‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی «لەئێستادا ئەنجومەنی‬ ‫بااڵی خانمان لەگەڵ رێكخراوی یونیسێف‌و‬ ‫هارتالنــد خەریكــی جێبەجێكردنــی‬ ‫روپێویەكــن كــە بۆدڵنیابونەوەیــان‬ ‫لــەدوای پرۆســەی ئازادكردنــی هەرێمی‬ ‫كوردســتان لەدوای ساڵی ‪ 1991‬وە‪ ،‬ئەو‬ ‫تەمەنانەی كــە چونەتە قۆناغی ئامادەی‬ ‫ئــەو خەتەنەكردنە ئەوانیشــی گرتۆتەوە‬ ‫لــەچ ئاســتێكدایە‪ ،‬رێكارە یاســاییەكانی‬ ‫بگرینــە بەر‌و هۆكارەكانی بزانین‪ ،‬لەدوای‬ ‫روپێویەكەوە رێگە لەم دیاردەیە بگرین»‪.‬‬

‫كێشە باو و نادادپەروەرەكە‪...‬نەبونی ژن لەجومگە سەرەكیەكانی سیاسەتدا‬ ‫چاودێر‪ -‬ئەنوەر حمە غەریب‪:‬‬ ‫لەنێــو ئەجێنــداو ڕۆگرامــی حــزب‌و‬ ‫تەنانــەت‬ ‫سیاســیەكاندا‬ ‫هێــزە‬ ‫لەدروشمەكانیشــیاندا پرســی ژن‌و‬ ‫بەشداری پێكردنیان لەهەمو جومگەیەكی‬ ‫ئیــداری‌و بەڕێوەبردندا بەكایە سیاســی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و رۆشــنبیری‌و كەلتوریشەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبینین دروشــم‌و بڕگەو مادەكانی‬ ‫نێوپرۆگرامی حزبەسیاسیەكان كەبۆ ژن‌و‬ ‫پێگەی سیاسیان ئاماژە پێدراوە لەواقعدا‬ ‫لەكــرداری ئەو حزبانــە نابینرێت‪ ،‬كاری‬ ‫لەســەر بكرێــت‪ ،‬هەندێــك لەچاالكوان‌و‬ ‫بەرپرسە ژنەكان پێیانوایە كە مەسەلەكە‬ ‫پێشكەوتنی باشی بەخۆوە بینیوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەشــن دەڵێــن «هێنــدەی كار لەســەر‬ ‫كێشــەكانی ژنــان كــراوە‪ ،‬هێنــدە هەوڵ‬ ‫بۆدروســتكردنی ژنــە كادیــری سیاســی‬ ‫نەدراوە»‪.‬‬

‫د‪ .‬ڤیان سڵێمان‪:‬‬ ‫دەبێت یاسای كۆتای ژنان بەڕێژەی ‪ %30‬لەناو حكومەت‌و كایەكانی دیكە دەربكرێت‬ ‫سەرگوڵ قەرەداغی‪:‬‬ ‫لەناو سەركردایەتی‌و بڕیار بەدەستانی حزبەكان عەقڵیەتی پیاوساالری زاڵە‬ ‫ڤینۆس فایەق‪:‬‬ ‫رێكخراوەكانی ژنان كاریان لەسەر پێگەیاندنی ژنە كادیری سیاسی نەكردوە‬ ‫سیاسیشەوە‪ ،‬بەاڵم لەبەر ئەوەی رێژەی‬ ‫ژنــان لەناوەندی بڕیاردان زۆركەمە‪ ،‬یان‬ ‫ئەگەر هــەش بێــت ناتوانــن كاریگەریی‬ ‫گەورەیــان هەبێت لەســەر پیاوانی بڕیار‬ ‫بەدەســت‪ ،‬بۆیــە پێویســتمان بەكاری‬ ‫زیاترە چ لەسەر ئاستی كۆمەڵ بەگشتی‌و‬ ‫چ لەســەر ئاســتی ناوخــۆی حزبــەكان‬ ‫بۆباڵوكردنــەوەی هۆشــیاری (دانانــی‬ ‫كەســی شــیاو لەشــوێنی شــیاو) بەبــێ‬ ‫جیاوازی كردن لەنێوان ژن‌و پیاودا‪.‬‬ ‫ناوبراو رونیدەكاتــەوە‪ ،‬هۆكارەكانی‬ ‫ێ خســتنی ژنــان پەیوەندیــی‬ ‫پشــتگو ‌‬ ‫بەخــودی ژنانــەوە نیــە‪ ،‬بەڵكــو ئەوە‬ ‫پیاوانــن زەمینــە ســاز ناكات بــۆ ژنان‌و‬ ‫پڕكردنەوەی پۆستەكان‪.‬‬

‫رێژەی ژنان لەناوەندەكانی‬ ‫بڕیاردا كەمە‬ ‫ســەرگوڵ قەرەداغــی‪ ،‬ئەندامــی‬ ‫ســەركردایەتی كۆمەڵی ئیسالمی‪ ،‬باس‬ ‫لەوە دەكات‪ ،‬رێژەی ژنان لەناوەندەكانی‬ ‫بڕیــاردا زۆر كەمــەو جیــاوازی دەكرێــت‬ ‫لەنێــوان ژنان‌و پیاواندا‪ ،‬هۆكارەكەشــی‬ ‫بــۆ زاڵبونــی عەقڵیەتــی پیاوســاالری‬ ‫ناوســەركردایەتی‌و بڕیاربەدەســتانی ناو‬ ‫ژنان لەمافەكانیان خۆشنابن‬ ‫حــزب دەگەڕێتــەوە‪ ،‬هەرچەنــدە ژنــان‬ ‫الی خۆیشــیەوە ســكرتێری یەكێتــی‬ ‫بونیــان هەیــە لەزۆربــەی ئۆرگانەكانــی‬ ‫حزبەكانــدا بەســەركردایەتی‌و مەكتەبــی ژنانی كوردســتان رونیدەكاتەوە‪ ،‬ئەگەر‬

‫باس لەهەلومەرجی ئێســتای كوردستان‌و‬ ‫كایەی سیاســی‌و بەشداری ژن لەو كایەدا‬ ‫بكەیــن دەبینیــن ژن رۆڵــی بەرچــاوی‬ ‫تێــدا دەبینێــت ئەمەش لەنێوان شــەو‌و‬ ‫رۆژێكــدا نەهاتۆتــەدی‪ ،‬بەڵكو بەرهەمی‬ ‫كار‌و ماندوبونێكــی زۆری هەمەالیەنــە‪،‬‬ ‫حیزبەسیاســیەكانیش لــەم پرۆســەیەدا‬ ‫رۆڵی گرنگیان هەبوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬ڤیان ســڵێمان‌وتیشــی‪ :‬بەشداری‬ ‫پێنەكردنــی ژن بــەو رادەیــەی كە هاوتا‬ ‫بێــت لەگەڵ پیاو‪ ،‬ناگەڕێتەوە بۆ الوازی‬ ‫رێكخراوەكانــی ژنان‌و كەمــی كاریگەریان‬ ‫لەســەر حیزبەسیاســیەكان یاخــود بــێ‬ ‫توانایی ژن‌و نەبونی ژنانێك كە شــیاوی‌و‬ ‫وەرگرتنی پۆســتی ئیــداری كاریگەربن‪،‬‬ ‫بەڵكــو دەگەڕێتــەوە بۆ ئــەو باگراواندە‬ ‫كلتوریــەی كــە باڵی بەســەر ســەرجەم‬ ‫كایــەكان‌و فەزای گشــتی ئــەم هەرێمەدا‬ ‫كێشــاوە‪ ،‬ئەمەش لەئێستادا گۆڕانكاری‬

‫گرنگی بەسەردا هاتوە‪.‬‬ ‫ناوبــراو دەشــڵێت «لەســەرەتادا ژن‬ ‫لەچوارچێــوەی رێكخــراوی داكۆكیكردن‬ ‫لەمافەكانی رۆڵی خۆی دەبینی دواتر ژن‬ ‫توانی بونی خۆی راستەوخۆ بەشێوەیەكی‬ ‫كارا لەچوارچێــوەی حیزبەسیاســیەكاندا‬ ‫بســەلمێنێ كە ئەمــەش وەرچەرخانێكی‬ ‫گرنگ‌و هەست پێكراوە‪ ،‬قوناغی دواتریش‬ ‫كــە قۆناغــە پێشــكەوتوەكەیەو چەندین‬ ‫لێكەوتەشــی هەیــە گرنگترینــی بریتیــە‬ ‫لەوەی لەئێســتادا پرســی ژن لەكۆمەڵی‬ ‫كــوردی لەگرنگتریــن پرســەكانی رای‬ ‫گشــتی‌و راگەیاندنەكانە‪ ،‬رێكخراوەكانی‬ ‫ژنان رۆڵیــان هەیە لەدەركردنی یاســای‬ ‫نــوێ‌و هەمواركردنــەوەی چەندیــن‬ ‫یاســا لەبەرژەوەنــدی ژن‪ ،‬لەهەرێمــی‬ ‫كوردستاندا چەندین ژن لەپۆستی گرنگی‬ ‫ئیداریدا بونیان هەیە»‪.‬‬ ‫ســكرتێری یەكێتی ژنانی كوردســتان‬

‫رونیدەكاتــەوە‪ ،‬لەهەمو حاڵەتێكدا بونی‬ ‫ژن لەپۆستە ئیداریەكاندا پێداویستیەكی‬ ‫ســەردەمە‌و بنەمایەكــی ســەرەكیە بــۆ‬ ‫گەیشــتن بەحوكمڕانی باش‌و دادپەروەر‪،‬‬ ‫رێــگای دروســتیش بــۆ بەدیهێنانــی‬ ‫ئــەم خواســتە دەركردنی یاســایەكە بۆ‬ ‫چەســپاندنی كۆتای ژنان بەرێژەی ‪%30‬‬ ‫لەحوكمەت‌و سەرجەم كایەكانی دیكەدا‪.‬‬ ‫رێكخراوەكان بەپرەنسیپی پاشكۆیەتی‌و‬ ‫‌وابەستەیی حزبەكان دامەزراون‬ ‫چاالكوانێكــی بــواری مافەكانی ژنان‬ ‫لەسەر ئەم تەوەرەیە هەڵوێستە دەكات‌و‬ ‫دەڵێت «ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای‬ ‫دامەزراندنــی ئەم حزبانــە دەبینین هەمو‬ ‫بەبیردۆزی پیاوســاالری‌و پەراوێزخستنی‬ ‫ژن دروســتبون‌و دەســتیان كــردوە‬ ‫بەخەباتــی سیاســی‪ ،‬هــەر لەیەكەمین‬ ‫حزبــەوە كــە دامــەزراوە هەتــا ئەمرۆكە‬

‫ناوی چ ژنێك ئەبیســتی كە لەدەســتەی‬ ‫دامەزراندنــدا بوبێت‪ ،‬ئەوانە ئێستاشــی‬ ‫لەگــەڵ بێت هــەر بەچــاوە كۆمەاڵیەتیە‬ ‫كۆنەپەرستیەكە لەژن ئەڕوانن كە ئەویش‬ ‫دواجــار بنەمایەكی دینی هەیە كە بوەتە‬ ‫كەلتورێكی كۆمەاڵیەتی»‪.‬‬ ‫ڤینــۆس فایەق‪ ،‬باس لەوەشــدەكات‪،‬‬ ‫بۆچــی لــەدوای ئازادبونی كوردســتان‌و‬ ‫هاتنەپێشــەوەی ژن بــۆ ناوبــوارە‬ ‫جیاجیاكانــی كۆمــەڵ‌و حزبایەتــی‌و‬ ‫كاری سیاســی هێشــتا ئەركــی كێبڕكێ‬ ‫سیاســیەكە‌و پێگــە‌و پلەقیادیــەكان‬ ‫بەپیــاوەكان دەســپێردرێت؟ بۆچــی‬ ‫رێكخراوەكانی ژنان‌و خانمان نەیانتوانیوە‬ ‫ببنــە هێزێكــی كاریگــەر‌و كادری ژنــی‬ ‫لێهاتو دروست بكەن‌و بەشداری كێبڕكێی‬ ‫سیاســی پێبكــەن؟ بۆچــی گروپەكانــی‬ ‫ژنــان هەتــا ئێســتا نەبونەتــە هێزێكــی‬ ‫فشــار بــۆ ســەر ناوەندەكانــی بڕیــار‌و‬ ‫دەنــگ‌و جێدەســتیان لەهیــچ بوارێكــدا‬ ‫بەشێوەیەكی فیعلی نابینرێت؟ لەڕاستیدا‬ ‫هــۆی ئەمــە دەگەڕێتەوە بۆ ئــەوەی ئەو‬ ‫رێكخراوانە بەپرەنســیپی پاشــكۆیەتی‌و‌و‬ ‫ابەستەیی حزبەكان دامەزراون‪ ،‬بەبڕیاری‬ ‫پیاوانە‪ ،‬ئیشــیان تەنها ئەوەیە بۆنەكان‬ ‫رێكخەن‌و چاالكیەكانیــان لەچوارچێوەی‬ ‫پیشــاندانی الیەنــە الواز‌و نیگەتیفەكانی‬ ‫ژنانــی كۆمەڵگــە‪ ،‬ئەوەنــەی ئیــش‬ ‫لەســەر كێشــەكانی ژنــان‌و پیشــاندانی‬ ‫نەهامەتیەكانیــان دەكەن لەپــاڵ ئەوەدا‬ ‫كەمێــك ئیــش بــۆ پێگەیاندنــی كادری‬ ‫سیاســی ژن ناكەن‌و الیەنــی پۆزەتیف‌و‬ ‫تواناكنی ژنان پیشان نادەن»‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )503‬دو شةممة ‪2015/2/9‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫پاپای ڤاتیكان‪ :‬ئینتەرنێت دیاری خودایە‪ ،‬بەاڵم من هیچی لێنازانم‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پاپا دەڵــێــت‪ ،‬كۆمپیوتەر دیــاری‬ ‫خــودایــەو هیچی لێنازانم‌و ناتوانم‬ ‫بەكاریبهێنم‪ ،‬دوای بەشداریكردنی‬ ‫پاپا فرەنسیس پــاپــای ڤاتیكان‪،‬‬ ‫لەوەاڵمی پرسیاری منداڵێكی خاوەن‬ ‫پێداویستی تایبەتی ئیسپانی بەناوی‬ ‫ئەلیسیا‪ ،‬لەرێگەی خزمەتگوزاری‬ ‫گوگڵ هانج‪-‬ئۆتس بۆ پەیوەندییەكانی‬ ‫ئینتەرنێت‪ ،‬كــە ئــایــا پــاپــا حــەزی‬ ‫لەگواستنەوەی وێنەكانی هەیە بۆ ناو‬ ‫كۆمپیوتەرەكەی‪ ،‬پاپاش بەپێكەنینەوە‬ ‫پێی راگــەیــانــد‪ ،‬راســتــیــیــەك هەیە‬

‫دەمەوێت پێتی رابگەیەنم‪ ،‬من هیچ لەو‬ ‫ئامێرە ئەلیكترۆنیانە نازانم و ناتوانم‬ ‫بەكاریان بهێنم‪.‬‬ ‫پاپا فرەنسیس‪-‬ی تەمەن ‪ 78‬ساڵ‬ ‫بەرەگەز ئەرژەنتینی‪ ،‬ساڵی رابردو‬ ‫لەبەیاننامەیەكدا لەسەر ئینتەرنێت‌و‬ ‫تــۆڕەكــانــی پــەیــوەنــدی رایگەیاند‪،‬‬ ‫ئینتەرنێت دیاری خودای گەورەیە بۆ‬ ‫مرۆڤایەتی‌و هاوكارێكی باشە بۆ پێكەوە‬ ‫پەیوەستبونی خەڵكیی‪ ،‬بەاڵم هانی‬ ‫خێزانەكان دەدەم‪ ،‬تەلەفونەكانیان‬ ‫دابــخــەن‌و وتــوێــژەكــان بۆماوەیەكی‬ ‫دورودرێژتر بەیەكەوە بكەن‪.‬‬

‫پیشاندانی‬ ‫دەموچاوە‬ ‫شەیتانیەكان‬

‫لەوانەیە‬ ‫كچەكەیان ناوبنێن دیانا‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەكاراكاس‪-‬ی پایتەختی فنزویال‪ ،‬پێشبڕكێی سااڵنەی تاتۆی جیهانی لەكیشوەری ئەمەریكای‬ ‫التینی بەڕێوەچو‪ ،‬كە تێیدا بەشداربوان پێشبڕكێیان لەسەر دەموچاوی شەیتانیی دەكرد‪ .‬رۆژنامەی‬ ‫دەیلی مەیلی بریتانی چەند وێنەی بەشداربوانی پێشبڕكێیەكەی باڵوكردەوەو تیادا هاتوە‪،‬‬ ‫كامێراكان ئەم وێنانەیان لەپشت پەردەوە نەگرتوە بۆ دەرهێنانی فیلمە ترسناكەكان‪ ،‬بەڵكو ئەمانە‬ ‫وێنەی بەشداربوانی سااڵنەی تاتۆچیەكانی جیهانە‪ ،‬كە زۆر سەرنجراكێش‌و زیادەڕۆیی تێداكراوەو‬ ‫دەموچاوێكی ترسناكیان هەیە كە بەروخسارە شەیتانیەكان ناسراون‪.‬‬ ‫سااڵنەو لەكۆتایی كانونی دوەمی هەمو ساڵێكدا ئەم پێشبڕكێیە ئەنجامدەدرێت‌و تیایدا‬ ‫بەشداربوان بەترسناكترین تاتۆكانی سەر دەموچاو الشەیان دەردەكەون‌و سەرنجی ئامادەبوان‬ ‫بۆ الی خۆیان رادەكێشن‪.‬‬

‫جۆن كیری‬ ‫بەبڕی ‪50‬‬ ‫دۆالر سزا‬ ‫دەدرێ‌‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬نوسەرو بلیمەتێكی كۆچكردوی كوردە‪.‬‬ ‫‪-2‬ژمــارەیــەكــە‪ ،‬لێئەدرێ‌‪ ،‬ئەكرێتەوە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-3‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬دوان لەبوك‪ ،‬بێدەنگ‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-4‬جۆرە پەلەوەرێكە‪.‬‬ ‫‪-5‬ئاڵوی لەگەڵدا نییە «پ»‪ ،‬نیوەی‬ ‫نابێ‌‪ ،‬پێداویستی ژیانە‪.‬‬ ‫‪-6‬خواردنەوەیەكە «پ»‪ ،‬دایكی كاك‬ ‫مەحمودە‪ ،‬سێو بەتێكەڵی‪.‬‬ ‫‪-7‬دوان لەدانە‪ ،‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬بەشێكە‬ ‫لەلەش‪ ،‬نیوەی كراش‪.‬‬ ‫‪-8‬هـــەنـــدێ‌ كـــەس دەبــورێــنــێــتــەوە‪،‬‬ ‫دانەوێڵەیە‪ ،‬بەشێكە لەلەش «پ»‪.‬‬ ‫‪-9‬واڵتێكە لەئەمریكا‪ ،‬نابێ‌‪ ،‬میوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-10‬وەك یەكن‪ ،‬سەیرانگەیەكە‪ ،‬كەالك‪.‬‬ ‫‪-11‬لەپخەدایە‪ ،‬شارێكە لەئێران‪ ،‬چەمی‬ ‫گەورە‪.‬‬ ‫‪-12‬هی پرسیارە‪ ،‬ناوێكی كچانەیە‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬دوان لەعود‪ ،‬باڵندەیەكە‪.‬‬ ‫‪-2‬رەنگی زۆری هەیە‪ ،‬كراس ئەیناسێ‌‪.‬‬ ‫‪-3‬پێداویستی كرێكارە «پ»‪ ،‬زۆر‪.‬‬ ‫‪-4‬سیان لەبەڕە‪ ،‬درەختێكە‪ ،‬نیوەی خەتا‬ ‫‪-5‬دەب ‌ێ بەخزم‪ ،‬پارچەیەك لەگۆشت‪،‬‬ ‫هەمومان كردومانە‪.‬‬ ‫‪-6‬خەڵكی ئەو واڵتەیە‪ ،‬كە بەری دای‬ ‫قسەی قۆڕ ئەكەی «پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬روەكێكە‪ ،‬باڵندەیەكە‪ ،‬رۆڵە بەتێكەڵی‬ ‫‪-8‬كــەم جوڵە‪ ،‬گیانلەبەرێكە «پ»‪،‬‬ ‫زیندەوەرێكە‪.‬‬ ‫‪-9‬بــەشــێــكــە لــەلــەش‪ ،‬ئــەویــش لێی‬ ‫ئەنوسرێ‌‪ ،‬نیوەی زارا‪.‬‬ ‫‪-10‬لەبەینی سەوزەو میوەدایە‪ ،‬وزەیە بۆ‬ ‫رادیۆ‪.‬‬ ‫‪-11‬بەشێكە لــەلــەش‪ ،‬پێغەمبەرێكە‪،‬‬ ‫درەختێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬بەشێكە لەلەش «پ» ‪ +‬شوێنێكی‬ ‫پیرۆزە نزیك سلێمانی‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫لەوشەی «كو»‪ ،‬نەك «كۆ» ‪30‬‬ ‫ێ وشەی «كو»‬ ‫وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬كودەتا‪ ،‬كوردستان‪،‬‬ ‫كولێرە‪ ...‬هتد‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫بەهۆی پاكنەكردنەوەی بەفری بەردەم ماڵەكەی‬ ‫شــارەوانــی شــاری بوستنی ئەمەریكی‪ ،‬بەبڕی‬ ‫‪ 50‬دۆالر سزای جۆن كیری وەزیــری دەرەوەی‬ ‫ئەمەریكی دەدەن‪ .‬پێگەی ئەلیكترۆنی سكای نیوز‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬مارتن واڵش سەرۆكی شارەوانی‬ ‫بۆستن‪ ،‬لەرابردودا بڕیاری سزادانی ئەوانەی داوە‬ ‫كە كەمتەرخەم‌و تەمبەڵن‌و ناتوانن بەفری بەردەم‬ ‫ماڵ‌و كۆمپانیا‌و پێشانگاكانیان پاك بكەنەوە‪.‬‬ ‫لەالیەن خۆشیەوە چلین جۆنسون وتەبێژی‬

‫وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا لەلێدوانێكدا رۆژنامەی‬ ‫پۆستن گلوپ رایگەیاند‪ ،‬بێگومان وەزیری دەرەوە‬ ‫بڕە پارەی سزای سەرپێچیەكەی خۆی دەدات‪،‬‬ ‫وتیشی دوای ئــاگــاداركــرنــەوەمــان راستەوخۆ‬ ‫لەرێگەی چەند كرێكارێكەوە بەفرەكە البــراوە‪.‬‬ ‫پۆستن گلوپ‪ ،‬رونیكردۆتەوە‪ ،‬كە جۆن كیری‬ ‫ماوەیەكی زۆرە سەردانی ئەو خانوەی نەكردوەو‬ ‫لەگەڕەكی بیكون هیل لەبۆستن لەوێ نەماوەتەوە‬ ‫بەهۆی سەرقاڵی زۆری كارە دیپلۆماسیەكان‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ێ مانگ لەچاوی میدیاكان‌و‬ ‫دوای دوركەوتنەوەی بۆ ماوەی سـ ‌‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی زۆرێك لەگەشتەكانی‪ ،‬كیت میدڵتۆن خێزانی‬ ‫شازادە ولیام‪-‬ی بریتانی‪ ،‬جارێكیتر بەسكپڕییەوە دەركەوت‪.‬‬ ‫گۆڤاری ‪ OK‬ئەمەریكی باڵویكردەوە‪ ،‬میدڵتۆن سكپڕەو‬ ‫چاوەڕوان دەكرێت لەنیسانی داهاتو‪ ،‬دیانا لەدایك ببێت‪ ،‬بڕیارە‬ ‫گۆڤارەكە لەناوەڕاستی ئەم مانگەدا ژمارەیەكی نوێی بكەوێتە بەر‬ ‫دیدەی خوێنەرانی‌و بابەتێك بەناویشانی (ئەوە كچە) باڵوبكاتەوە‪.‬‬ ‫گۆڤاری ‪ OK‬چەند وێنەیەكی نوێی میدڵتۆنیش باڵودەكاتەوەو‬ ‫پشتڕاستی ئەو هەوڵەی شازادە ولیام‌و كیتی هاوسەری دەكات كە‬ ‫نەخشەی ئەوەیان كێشاوە ناوی كچەكەیان بنێن دیانا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وەك رێزێك بۆ شاژنی كۆچكردوی پێشوی دایكی شازادە ولیام‪.‬‬ ‫بەاڵم بیستنی ئەم هەواڵە الی شاژنە ئیلیزابیس رەد كراوەتەوەو‬ ‫رایگەیاندوە‪ ،‬ئەم ناوە لەرابردودا كاریگەرییەكی خراپی لەسەر‬ ‫ناوناوبانگی كۆشكی شاهانە جێهێشتوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا دیانا‬ ‫تەنها ناوێك نییە كە پێشنیازكرا بێت‪ ،‬بەڵكو ناوەكانی ئیلیزابێس‪،‬‬ ‫مارگرێت‪ ،‬چارلیتۆ‪-‬ش باسكراوە‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫سەرسیر یەحیا كەریم‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪ %90‬ی كارگوزارەكانی رۆبۆتە‬

‫ئوتێلی (هین – نــا) دو نهۆمەو‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫نــاوچــەی گەشتیاری هویس تین لە‪ 144‬ژور پێكهاتوەو لەسەر ئاستی‬ ‫بـــوش لــەشــاری نــاكــازاكــی یــابــان‪ ،‬جیهاندا دەبێتە یەكەم ئوتێل‪ ،‬بەم‬ ‫لــەدوا قۆناغی كۆتایی ئامادەكاری سیستمە نوێیە كار بكات‪ ،‬كارەكانی‬ ‫كــردنــەوەی ئوتێلێكدایە كە لە ‪ %90‬ئەم ئوتێلە بەدو قۆناغ دەستیپێكردوەو‬ ‫خزمەتگوزارییەكانی لەرێگەی رۆبۆتەوە بڕیارە لەناوەڕاستی ئەم ساڵدا كۆتایی‬ ‫پــێــشــكــەشــدەكــرێــت‪ ،‬ئــەمــەش جگە بەكارەكانی بهێنێت‪ .‬مانەوەی شەوێك‬ ‫لەچەندین خزمەتگوزاری تەكنەلۆژیای لەژورێكی یەك نەفەری بڕی ‪ 60‬دۆالرو‬ ‫پێشكەوتوی تر وەك ئەوەی ئەم ئوتێلە دو نــەفــەری ‪ 80‬دۆالرە‪ ،‬ئــیــدارەی‬ ‫كلیلی تێدا بەكارناهێنرێت‌و تەنها ئوتێلەكە راشیگەیاندوە لەكاتی وەرزە‬ ‫لەرێگەی وێنەگرتنی دەموچاوی خاوەن گەشتیاریەكانیشدا نــرخــی كەمتر‬ ‫دەكەینەوە‪.‬‬ ‫ژورەكە دەرگاكە دەكرێتەوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ هــەفــتــەیــەكــی خــۆش‬ ‫بەسەر دەبەیت‪ ،‬كەسێكی‬ ‫ئازیز دەبینیتەوە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫روداوە كــۆنــەكــان الی‬ ‫خۆشەویستەكەت مەدركێنە‪.‬‬

‫ـ لەهەمو پەلەكردنێكدا‬ ‫زیان هەیە‪ ،‬كارێك مەگرە‬ ‫دەســـت كــەهــی تــۆ نییە‪،‬‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫رەزیلی مەنوێنە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ ل ــەت ــوڕەب ــون ــدا هیچ‬ ‫كێشەیەك چارەسەری نییە‪،‬‬ ‫كێشەیەك لەڕێدایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــاســایــی دەبــێــتــەوە‪ ،‬رێز‬ ‫لەخۆشەویستی بگرە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ ئەوەندە توڕە مەبە‪ ،‬تۆ‬ ‫مرۆڤێكی گــەورەیــت‪ ،‬دڵ‌و‬ ‫دەرونـــت كــراوەب ـێ‌‪ ،‬شك‌و‬ ‫گــومــان لەخۆشەویستیدا‬ ‫تـوڕدە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ســەرەڕۆیــی ئەنجامی‬ ‫نییە‪ ،‬بۆ هەمو كارێك كات‬ ‫گرنگە‪ ،‬خۆشییەك دێتە رێت‪،‬‬ ‫درۆكــردن لەخۆشەویستیدا‬ ‫تاڵی بەدواوەیە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ دەبــێ‌ دروشــمــی سنگ‬ ‫فــراوانــی هەڵبژێریت‪ ،‬كە‬ ‫ه ــەڵ ــەت كـــرد پــەشــیــمــان‬ ‫بــــەرەوە‪ ،‬بــۆ هــەر كارێك‬ ‫كە نەشیاو بێ‌ مەچۆرەوە‬ ‫سەری‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ زۆر پۆز لێدان كەوتنی‬ ‫لەدوایە‪ ،‬هەمو كارێك هیالكی‬ ‫دەوێ‌‪ ،‬گەرنا ئــەوا ئومێد‬ ‫دەمرێ‌‪ ،‬رێز لەخۆشەویستی‬ ‫بگرە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ مــژدەیــەك ئاودامانت‬ ‫دەبــــــــێ‌‪ ،‬رۆژەكـــــانـــــی‬ ‫هـــەفـــتـــە شـــادمـــانـــیـــت‬ ‫پــێــدەبــەخــشــن‪ ،‬قــســەی‬ ‫ناخۆش لەخۆشەویستیدا‬ ‫نەخۆشییە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ كارێكی شیاو دەگریتە‬ ‫دەست‌و سودی دەبێ‌‪ ،‬گەرچی‬ ‫پارەیەكت لەدەست دەچێ‌‪،‬‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫بەوەفابە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ ماڵی حـــەرام بەكەس‬ ‫حــەالڵ نییە‪ ،‬قسەی كەس‬ ‫بۆ هیچ كەس مەگێڕەرەوە‪،‬‬ ‫گــــــەر جـــــوانـــــی بـــــدەی‬ ‫بەخۆشەویستەكەت ئــەوە‬ ‫گەورەییە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ رۆژەكــان هیالكییان‬ ‫بــــــەدواوەیــــــە‪ ،‬گــرنــگ‬ ‫ئــەوەیــە ســەردەكــەویــت‪،‬‬ ‫ل ــەخ ــۆش ــەوی ــس ــت ــی ــدا‬ ‫تاڵیی‌و شیرینی هەیە‪،‬‬ ‫شیرینییەكە زیاترە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ لەهیچ شتێ‌ مەترسە‪،‬‬ ‫بۆ هەمو شتێ‌ چارەسەر‬ ‫هەیە‪ ،‬گرنگ بڕوا بەخۆ‬ ‫بونە‪ ،‬نهێنی خۆشەویستی‬ ‫مەدە بەهاوڕێكانت‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (503) 9-2-2015‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫«داعشی بندیوار»‬ ‫د‪.‬هێرش ره‌سوڵ‬

‫«ونبون لەغوبار» كێبڕكێی بەدەستهێنانی‬ ‫خەاڵتی فێستیڤاڵێكی نێونەتەوەیی دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫فیلمی «ونبون لەغوبار‪ ،‬كە لەدەرهێنانی‬ ‫ســــۆران ئــیــبــراهــیــم‪-‬ە‪ ،‬لــەئــێــســتــادا‬ ‫لەپێشبڕكێی سەرەكی (ئێسكۆنا فیلم‬ ‫فێستیڤاڵ) لەسویسرا‪ ،‬بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫خەاڵتی «دار سەبار»ی زێڕین بەشدارە‪.‬‬

‫سەبارەت بەبەشداری كردنی ئەم فیلمە‬ ‫لەو فێستیڤاڵە نێونەتەوەییە سۆران‬ ‫ئیبراهیم بە «چــاودێــر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئێسكۆنافیلم فێستیڤاڵ‪ ،‬لەرۆژانی ‪-25‬‬ ‫‪ 2015/2/28‬لەسویسرا بەڕێوەدەچێت‪،‬‬ ‫زیاتر لە ‪ 1500‬فیلم نــێــردراوە بۆ ئەو‬ ‫فێستیڤاڵە‪ ،‬لــەو رێــژەیــەش تەنها ‪32‬‬ ‫فیلم هەڵبژێردراون كە فیلمەكەی من‬

‫تاكە فیلمە بەنوێنەرایەتی عیراق‌و‬ ‫كوردستان‌و خۆیشم بەفەڕمی بانگهێشتی‬ ‫ئەو فێستیڤاڵە كراوم‌و لەهەمو رۆژەكاندا‬ ‫ئامادەییم دەبێت‪.‬‬ ‫فیلمی «ونــبــون لــەغــوبــار» لەبەشی‬ ‫پێشبڕكێی فێستیڤاڵەكەدایەو بەهیوای‬ ‫بەدەستهێنانی خەاڵتی «دار سەبار»ی‬ ‫زێــڕیــن‪ ،‬ئــەم فیلمە لــەالیــەن تاهیر‬

‫عەبدوڵاڵوە پشتگیری كــراوەو بەرهەم‬ ‫هاتوە‪ ،‬پێشتریش ئەم فیلمە لەفێستیڤاڵی‬ ‫سینەمایی هەولێر‪ ،‬خەاڵتی باشترین‬ ‫فیلمی نێودەوڵەتی وەرگــرت‪ ،‬هەروەها‬ ‫لەخولی ‪ 52‬هەمینی فێستیڤاڵی (ماڵتا‬ ‫فیلم فێستیڤاڵ)‪ ،‬خەاڵتی سوارچاكی‬ ‫زێڕینی بەدەستهێنا‪.‬‬

‫چاوان ئیبراهیم‪ :‬بەبیانوی كەمئەزمونییەوە‪،‬‬ ‫رۆڵ نادەنە ئەكتەرە تازەكان‬ ‫ژیانەو ئەو كاتانەی كاری نواندن دەكەم‪ ،‬هەست‬ ‫چاودێر‪ -‬نەشمیل‪:‬‬ ‫بەدڵخۆشییەكی زۆر دەكەم‌و هیچ كارێكی تر نییە‬ ‫«چـــاوان ئیبراهیم»‪ ،‬یەكێكە لــەو ئەكتەرە ئەوەندە دڵخۆشم كات‪ ،‬ئەبێ‌ ئەوەش بڵێم كە هەمو‬ ‫بەتوانایانەی كە خولیایەكی تایبەتی‌و عەشقێكی كەس لەهەر بوارێكدا بێت پێویستی بەپاڵپشتی‌و‬ ‫پاكی هەیە بۆ بواری نواندن‌و تائێستا لەچەندین هاندان هەیە‪ ،‬تا بەردەوامیی بەبوارەكەی بدات‬ ‫دراماو كاری ناوازەدا رۆڵی بەرچاوی گێڕاوە لەوانە‪ :‬كە كــاری تیا دەكــات‪ ،‬منیش كەسێك هەیە كە‬ ‫درامای دڵی مرواری‪ ،‬درامای شەن‌و كەو‪ ،‬درامای هەمیشەو بــەردەوام هەوڵدەدات تا بــەردەوام بم‌و‬ ‫چیرۆكەكانی ژیان‪ ،‬فیلمی سینەمایی «هاوڕێ‌«‪ ،‬خەون‌و خولیاكانم بەدیبێنم‌و زۆر سوپاسی دەكەم‪،‬‬ ‫فیلمی سینەمایی «دواین گۆرانی» و چەند كارێكی ئەو كەسەش دایكمە‪.‬‬ ‫تر‪ ،‬جگە لەم كارانەیش بەشداری لەپێنج كاری سەبارەت بەوەی كە ئایا تاچەند دەتوانن رۆڵی‬ ‫شانۆیی‌و كورتە فیلمدا كــردوە‪ .‬سەبارەت بەم سەرەكی لەبەرهەمەكاندا ببینن‪« ،‬چاوان» وتی‪:‬‬ ‫كارانەو رۆڵی نواندن بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬هەندێك لەدەرهێنەرانی دراما‪ ،‬رۆڵی سەرەكیمان‬ ‫سەرەتای كاری هونەریم بەشداریكردنم بو لەدرامای دەدەنێ‌‪ ،‬بەاڵم هەندێكیتریان لەو باوەڕەدان كە ئێمە‬ ‫شەوانی رەمــەزان بەناوی «بــەاڵی بێ‌ ئاویی»‪ ،‬كەم ئەزمونین‪ ،‬بۆیە رۆڵە سەرەكییەكان دەدەنە ئەو‬ ‫لەوەوە حەزم بەدنیای نواندن كرد‪ ،‬نواندن بۆ من ئەكتەرانەی دیارو ناسراون‪.‬‬

‫ێ سنور»‬ ‫«جیهانێك بەب ‌‬ ‫لەگەرمیانەوە بەڕێدەكەوێت‬ ‫چاودێر‪-‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫هونەرمەند «پشكۆ محەمەد» بەڕێوەبەری‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی سەنتەری رۆشنبیری گەرمیان‪،‬‬ ‫یەكێكە لەو هونەرمەندانەی كە چەندین پڕۆژەی‬ ‫هونەری تەواو كردوەو ئێستا لەپیشانگەیەكی‬ ‫تایبەتدا لەگەرمیان نمایشی دەكـــات لەو‬ ‫پڕۆژانەش‪ :‬كاینێك لەئەنفال‪ ،‬ئازارەكانی ئەنفال‪،‬‬ ‫دروستكردنی گوندێك لەتەختە‪ ،‬دروستكردنی‬ ‫ئەو ئامێرو كەلوپەالنەی كە كوردیان پێ‌ ئەنفال‬ ‫كرد‪ ،‬دروستكردنی پەیكەرێك بۆ شەهید عەتای‬ ‫محەمەدی حاجی مەحمود‪ ،‬دروستكردنی چەندین‬ ‫پەیكەری تر بۆ ئەنفال‪ ،‬لەئێستاشدا نمایشی ئەو‬ ‫ماكێتە دەكــات كە درێژیەكەی چــوار مەترەو‬ ‫زۆربەی زۆری ئەو دیمەنە سەرنجرڕاكێشانەی‬ ‫جیهان لەخۆدەگرێت كە بونیان هەیە‪ ،‬هونەرمەند‬

‫پشكۆ محەمەد تیشكی زیاتر دەخاتە سەر كارە‬ ‫نوێیەكەی‌و بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬هۆكاری‬ ‫بەئەنجام گەیاندنی ئەم كارەی ئێستام كەتەواو‬ ‫بــوە‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ بینینی وێنەی ئەو دو‬ ‫منداڵەی كە لەفەیسبوك بینیم‪ ،‬كاتێك بەتەختە‬ ‫چەكێكیان دروســت كــردوەو فیشەكەكانیش‬ ‫لە «بامیە»‪ ،‬ئەم كارەشم ناوناوە «جیهانێ‌‬ ‫بەبێ‌ سنور» كە دوای نمایشكردنی لەباخچەی‬ ‫ساوایانی گەرمیان‪ ،‬دەیگوازمەوە بۆ شارەكانی‬ ‫تری كوردستان‪ ،‬ئەم كارەیش بیرۆكەكەی هی‬ ‫خۆمەو ماوەی حەوت مانگە پێوەی سەرقاڵم‪،‬‬ ‫ئــەو مــادانــەش كــە پێم دروســتــكــردوە تەنیا‬ ‫گرافیك‌و تەختەن‪ ،‬هیچ كــەس‌و الیەنێكیش‬ ‫هاوكارم نەبون‌و زۆریش ئاساییە‪ ،‬چونكە نەبونی‬ ‫بودجە لەئارادایە‪.‬‬

‫«بندیوار» ده‌سته‌واژه‌یه‌کی نوێ نیه‌‪ ،‬پێشتر له‌ ئاستی میللیدا‪ ،‬دواتریش ل ‌ه‬ ‫راگه‌یاندندا له‌ پاڵ وشه‌کانی (فه‌رمانبه‌ر‪ ،‬کارمه‌ند‪ ،‬موچه‌خۆر)دا به‌کارهاتوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش وه‌ک ئاماژه‌یه‌ک بۆ که‌سێک که‌وا له‌ په‌نا دیواره‌وه‌ ماف و ئیمتیازێکی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬یان کار و پیشه‌یه‌ک پیاده‌بکات‪ .‬به‌ مانا‌یه‌کی تر‪ ،‬رۆڵگێڕانی که‌سێک به‌‬ ‫شێوه‌یه‌کی شاراوه‌‪.‬‬ ‫له‌ مــاوه‌ی رابــردودا‪ ،‬به‌ هۆی په‌الماره‌کانی (داعــش) و کــرده‌وه‌ نامرۆیی و‬ ‫نائێتیکییه‌کانیان‪ ،‬هه‌روا به‌ هۆی هاوسۆزی و هاوبیریی هه‌ندێ که‌س و الیه‌ن بۆ‬ ‫ئه‌و رێکخراوه‌ تێرۆریستییه‌‪ ،‬له‌ تۆڕی کۆمه‌اڵیه‌تیی (فه‌یسبوک)دا‪ ،‬ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫‹بندیوار› خرایه‌پاڵ ناوی (داعش)یشه‌وه‌‪ ،‬و چه‌مکی «داعشی بندیوار»ی‬ ‫لێهاته‌به‌رهه‌م‪.‬‬ ‫راستییه‌که‌ی‪ ،‬نازانم یه‌که‌مجار کێ ئه‌م چه‌مکه‌ی به‌کارهێناوه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌توانم بڵێم‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌یان زۆر گونجاوتره‌ له‌ چه‌مکی «داعشی نوستو»‪ ،‬که‌ پێشتر له‌الیه‌ن چه‌ند‬ ‫نوسه‌رێکی به‌ڕێزه‌وه‌ به‌کارهاتوه‌‪ ،‬چونکه‌ ئه‌وجۆره‌ که‌سانه‌ «نوستو» نین‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ زۆر ‹به‌ئاگا›ن و به‌رده‌وام و چاالکانه‌ کار له‌سه‌ر فیکر و به‌رنامه‌ و‬ ‫ئامانجه‌کانیان ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫«داعشی بندیوار»‪ ،‬گوزارشتێکی زۆر جوان و پڕ به‌ پێستی هه‌مو ئه‌و که‌س‬ ‫و الیه‌نه‌ جیاجیایانه‌یه‌‪ ،‬که‌ له‌ به‌رگی (خوێندکار‪ ،‬مامۆستا‪ ،‬میدیاکار‪ ،‬مه‌ال‪،‬‬ ‫بانگخواز‪ ،‬پزیشک‪ ...‬تاد)ه‌وه‌ له‌ کۆمه‌ڵی ئێمه‌دا خۆیان ده‌رده‌خـه‌ن‪ ،‬به‌اڵم له‌‬ ‫بنه‌ڕه‌تدا «داعشبیر» و «داعشڕه‌فتار»ن‪ ،‬یان رێخۆشکه‌رن بۆ چاندنی گه‌رای‬ ‫«داعشییه‌ت» و باڵوکردنه‌وه‌ و په‌ره‌پێدانی هزری توندڕه‌ویی ئاینی!‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌ربــاره‌ی پۆلێنی (سه‌له‌فییه‌ت) و جۆره‌کانیشییه‌تی‌‪ ،‬ئه‌وه‌مان بۆ‬ ‫ده‌سه‌لمێنێت‪ ،‬که‌ جۆره‌کانی تر‪ ،‬جیاوازییه‌کی ئه‌وتۆیان له‌گه‌ڵ (سه‌له‌فییه‌تی‬ ‫جیهادی)دا نیه‌‪ ،‬به‌ڵکو له‌ هه‌ندێ الیه‌نه‌وه‌ مه‌ترسییدارتریشن‪ ،‬چونکه‌ ئه‌وان‬ ‫نزیکترن له‌ هاونیشتمانییان و له‌ناو جه‌رگه‌ی کۆمه‌ڵه‌که‌دان‪.‬‬ ‫که‌واته‌ ئه‌گه‌ر رێکخراوی (داعــش) هه‌ندێ هۆکار و ئامرازی راگه‌یاندن و‬ ‫پڕوپاگه‌نده‌ و واته‌وات و جه‌نگی ده‌رونییان هه‌بێت‪ ،‬داعشانی بندیوار‪ ،‬سه‌رباری‬ ‫ئه‌مانه‌‪ ،‬ده‌یان هۆکار و ئامرازی دیکه‌ی (سیاسی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬که‌لتوری‪ ،‬ئاینی‪،‬‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬په‌روه‌رده‌یی‪ ...‬تاد)یان هه‌یه‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌وکاته‌ش ده‌گه‌ینه‌ ئه‌وه‌ی بڵێین‪،‬‬ ‫راده‌ی مه‌ترسییه‌که‌ له‌سه‌ر ئێستا و ئاینده‌مان زیاتر ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌و نێوانه‌شدا‪ ،‬له‌ پێناو بره‌ودان به‌ ره‌وتی مه‌ده‌نییه‌ت و ژیاندۆستی و بونیادنانی‬ ‫کۆمه‌ڵێکی کراوه‌ و ته‌ندروست له‌ هه‌رێمی کوردستاندا‪ ،‬ئه‌رکی هه‌مومانه‌‪ ،‬به‌‬ ‫تایبه‌ت داموده‌زگا ره‌سمییه‌کان‪ ،‬به‌ر به‌ ته‌وژمی کاریگه‌ری ئه‌وجۆره‌ داعشانه‌‬ ‫بگرین‪ ،‬و له‌ رێگاگه‌لی (سیاسی‪ ،‬یاسایی‪ ،‬کارگێڕی‪ ،‬په‌روه‌رده‌یی‪ ،‬خزمه‌تگوزاری‪،‬‬ ‫میدیایی‪ ،‬هۆشیاری و رۆشنبیری‪ ...‬تاد)یه‌وه‌ روبه‌رویان ببینه‌وه‌‪.‬‬

‫باڵوكراوەی نوێ‌‬ ‫«ئەگەر بەفری‪ ،‬سەرم سپیتر كە»‪ ،‬تازەترین نامیلكە شیعریی شاعیر «سەردەشت‬ ‫حەمەساڵح»ەو‪ ،‬لەبەرگێكی رەنگاورەنگ‌و قەشەنگدا لەدوتوێی ‪ 182‬الپەڕەدا كەوتە‬ ‫بەر دیدەی خوێنەران‪.‬‬ ‫پێشتر شاعیر ئەم نامیلكانەی بەچاپ گەیاندوە «فیردەوس‪ ،‬لەم شوێنەدا بو»‬ ‫«تراویلكەی گــۆڕان» «پێغەمبەرێكمان دەوێت ژن بێت» «جەنگی خیانەتم‬ ‫پێناكرێ‌« «نامەی حەوا بۆ خوا» «سەرگەردانی‪ ،‬بەرهەمی میدیای كوردی»‪.‬‬ ‫ئەم نامیلكە شیعرییە «ئەگەر بەفری‪ ،‬ســەرم سپیتركە»‪ »70« ،‬شیعریی‬ ‫لەخۆگرتوە‪.‬‬

‫رەخنەی چاودێر هیوای زوو چاكبونەوە بۆ‬ ‫شاعیر و نوسەر رەفیق سابیر دەخوازێت‪،‬‬ ‫كە ئێستا باری تەندروستی ناجێگیرە و‬ ‫لەدەرەوەی واڵتە‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )444‬دووشةممة ‪ 2015/2/9‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫قۆناغەکانی گەشەکردنی ڕۆماننووسێک‬

‫ڕۆمانێک لە پەنجەرەکانی قیتارەوە‬ ‫‪The New York Times‬‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫پۆوال هۆکنز کە تەماشای ڕابــردوو دەکاتەوە‪،‬‬ ‫پێی وایە ناردنی ڕۆمانەکەی بۆ چاپەرەکان لە‬ ‫کاتێکدا هێشتا نیوەی نووسیبوو و ڕوون نەبوو‬ ‫دواهەمین پــەردە و ئەنجامەکانی چی دەبــن‪ ،‬لە‬ ‫بڕوابەخۆبوونێکی زۆرەوە بــووە‪ ،‬هەروەها لەو‬ ‫کاتەدا‪ ،‬کە مایەی دڵتەنگییە‪ ،‬زۆر پێویستی بە‬ ‫پارە بووە‪.‬‬ ‫«من بە جۆرێک موفلیس بووم‪ ».‬ئەو لەگەڵ‬ ‫قــاوەخــواردنــەوەدا‪ ،‬کە لە کافێیەکی وێستگەی‬ ‫پادینگتن لــە لــەنــدەن دانیشتبووین‪ ،‬گوتی‪.‬‬ ‫جارجارە بە هۆی بانگەوازەکانی نێو وێستگەکەوە‬ ‫لە قسەکردن دەوەستا‪« .‬کچی ناو قیتارەکە‪،‬‬ ‫دواهەمین پەلەقاژەی من بوو وەک ڕۆماننووسێک‪».‬‬ ‫وەک قومارێک‪ ،‬ئەمە لە بردنەوە زیاتر بوو بۆ‬ ‫مس هۆکنز و چاپەرەکەی‪ .‬لە ماوەی کەمتر لە‬ ‫مانگێکدا‪« ،‬کچی ناو قیتارەکە»‪ ،‬کە ڕۆمانێکی‬ ‫گومانئامێزە و باسی ونبوونی کچێکی گەنج دەکات‬ ‫و بە نۆبە سێ وەگێڕی مێینەی هەیە‪ ،‬بە باز چووە‬ ‫سەری ســەرەوەی لیستی ڕۆمانە پڕفرۆشەکان‪.‬‬ ‫ئــەم حەفتەیەش لــە هـــەردوو لیستی ڕۆمانە‬ ‫لەبەرگگیراوەکان و ڕۆمانە ئینتەرنێتییەکاندا‪ ،‬لە‬ ‫نیو یۆرک تایمزدا‪ ،‬یەکەم بوو‪.‬‬ ‫مس هۆکنز خۆی سەرسام دیارە بەو سەرنجە‬ ‫زۆرەی کتێبەکە بۆ خۆی ڕاکێشا‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫دەنگدانەوەی لە الی خوێنەرانی ئەمەریکی‪ .‬چاپەرە‬ ‫ئەمەریکییەکەی‪ ،‬ڕیڤەرهێد‪ ،‬دە جار ڕۆمانەکەی‬ ‫لە چاپ داوە و ئێستا نزیکەی ‪ ٥٠٠،٠٠٠‬دانەی‬ ‫تری لەژێر چاپدایە‪ ،‬لە کاتێکدا یەکەم پالن بۆ‬ ‫چاپکردنی ‪ ٤٠،٠٠٠‬دانە بوو‪.‬‬ ‫بیرۆکەی چیرۆکەکە سااڵن لەمەوپێش لەالی مس‬ ‫هۆکنز دروست بووە‪ ،‬کە لە هاتوچۆی بەیانیانیدا‬ ‫بە قیتار زۆرجــار لە پەنجەرەکەوە لە حەوشە و‬ ‫پەنجەرەی ئەو مااڵنە ورد بووەتەوە‪ ،‬کە بە الیاندا‬ ‫تێپەڕیوە‪ .‬لە خۆی پرسیوە ئەگەر لە حاڵەتێکی‬ ‫وەهادا شتێکی شەڕەنگێزانەی بینی‪ ،‬دەبێت چی‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫وەک نووسەرێکی نەناسراو مس هۆکنز دڵنیا‬ ‫نــەبــووە لــەوەی ئــاوەهــا کتوپڕ کاریگەرییەکی‬ ‫ئینتەرناشناڵ دروســت بکات‪ .‬ڕۆمــانــی تاوانی‬ ‫ئەمەریکی بە ئاسانی دەتوانێت بڕواتە دەرەوەی‬ ‫ئەمەریکا‪ ،‬پێچەوانەی ئەم قسەیە کەمتر ڕاستی‬ ‫تێدایە‪ ،‬مەگەر نووسەرەکە جەی‪ .‬کەی‪ ،‬ڕاوڵینگ‪،‬‬ ‫یان لی چایڵد بێت‪ .‬بەاڵم «کچی ناو قیتارەکە»‬ ‫ڕەنگە سوودی لەو شەپۆلەی ڕۆمانی گومانئامێز‬ ‫وەرگرتبێت کە لە تەقلید دەرچــووە و سنوورە‬ ‫باریکەکانی نێوان ڕۆمــانــی ئــەدەبــی و ڕۆمانی‬ ‫تەشویقی نەهێشتووەتەوە‪ .‬مس هۆکنز دەچێتە‬ ‫گرووپی نــەوەی نوێی ئەو ژنانەوە کە ڕۆمانی‬ ‫گومانئامێز دەنووسن‪ ،‬ئەوانەی ڕۆمانی تاوانی‬ ‫سەردەمییان گۆڕی لە ڕۆمانێکەوە پڵۆت تێیدا‬ ‫گرنگ بێت‪ ،‬بۆ ڕۆمانێک کارەکتەر تێیدا پاڵ بە‬ ‫ڕووداوەکــانــەوە بنێت‪ ،‬کە ئــەوەش پێچەوانەی‬ ‫تەقلیدەکەی خۆیەتی‪ .‬ئەم ڕۆمانانە دەچنە قوواڵیی‬ ‫کێشە کۆمەاڵیەتییەکانەوە و ئەو ژنە ئاڵۆزانەمان‬ ‫بۆ وێنا دەکەن‪ ،‬کە نە تەواوەتی قوربانین و نە‬ ‫ڕێویشن‪ ،‬هەروەها گومانێکی سایکۆلۆجیمان بۆ‬ ‫دروســت دەکــەن‪ ،‬کە ڕووداوەک ــان دەگوێزنەوە و‬ ‫پەیوەندییەکان دەگـــۆڕن‪ ،‬لە جیاتی پڵۆتێکی‬ ‫پرۆسێسی و شوێن‪-‬یەکتر‪-‬کەوتن بە ئوتۆمبیل‪.‬‬ ‫مس هۆکنزی ‪ ٤٢‬ساڵ‪ ،‬نیگەرانی ئەوەی پێوە‬ ‫دیارە‪ ،‬بخرێتە کونجی نووسەرانی تاوانەوە‪ .‬لە کاتی‬ ‫چاوپێکەوتنەکەدا کە لە گەڕەکی مارلیبۆنی ڕاقی‬ ‫لەندەندا پیاسەمان دەکرد و بە ڕێکەوت چووە سەر‬ ‫پێچی بەیکەر ستریت‪ ،‬کە گەڕەکی بەناوبانگترین‬ ‫کارەکتەری لێکۆڵەری تاوانی ئینگلتەرەیە‪ ،‬وەک‬ ‫هەستی بە شەرمەزاری کردبێت گوتی «ببورە‪ ،‬ئەمە‬

‫«‬ ‫ڕۆمانی «کچی ناو‬ ‫قیتارەکە»ـی پۆوال‬ ‫هۆکنز لەم دوایییانە‬ ‫بە ئینگلیزی باڵو‬ ‫بووەوە و هەر زوو‬ ‫گەیشتە سەرەوەی‬ ‫لیستی ڕۆمانە‬ ‫پڕفرۆشەکانی جیهان‬

‫بە پالن نەبوو‪ ».‬بە پەلە بەالی ڕیزی گەشتیارانی‬ ‫مۆزەی شێرلۆک هۆڵمزدا تێپەڕی‪.‬‬ ‫مس هۆکنز‪ ،‬باوکی پرۆفیسۆر و ڕۆژنامەنووسی‬ ‫بواری ئابوورییە و خۆیشی لە ئۆکسفۆرد ئابووری‬ ‫و ڕامیاری و فەلسەفەی خوێندووە و دواتر بووەتە‬ ‫ڕاپۆرتنووسی بازرگانیی ڕۆژنامەی تایمزی لەندەن‪،‬‬ ‫کتێبێکی بە ناوی «خواژنی پارە»ـوە نووسیوە‪،‬‬ ‫کە ئێستا شەرمی لێ دەکات و بە شێوەیەک لە‬ ‫داوای لێبووردنەوە گوتی «من حەز ناکەم کەس‬ ‫بیکڕێت‪ ».‬نزیکەی شەش ساڵ پێش ئێستا مس‬ ‫هۆکنز بە جۆرێکی نهێنی دەستی کردە نووسینی‬ ‫ڕۆمان‪ ،‬نووسینگەکەی داوایان لێ کرد ڕۆمانێکی‬ ‫ڕۆمانتیکی‪ -‬کۆمیدی لە بارەی ژنێکەوە بنووسێت‪،‬‬ ‫کە بە هۆی خراپبوونی باری ئابوورییەوە پیشەکەی‬ ‫لە دەست دەدات‪ ،‬ئەویش لە ماوەی دوو مانگدا‬ ‫ڕۆمانێکی نووسی و بە ناوی ئەیمی سڵڤەرەوە‬ ‫چاپی کرد و دواتر سێ ڕۆمانی تریشی هەر بە‬ ‫هەمان نــاوەوە باڵو کــردەوە‪ .‬ئەم ڕۆمانانە باش‬ ‫نەفرۆشران و دواتر کە چاپەرەکەی داوای لێ کرد‬

‫ڕۆمانێکی ڕۆمانتیکی بە ناونیشانی «هەرچی بۆ‬ ‫کریسمس دەمەوێت» بنووسێت‪ ،‬ئەو گوتبووی «من‬ ‫ڕۆمانسی نیم و حەزیشم لە کریسمس نییە‪ ».‬دواتر‬ ‫دەستی کردە ئاخنینی نووسینەکانی بە توندوتیژی‬ ‫و تراژیدیا‪ .‬کارەکتەرێکی بە تەقینەوەیەک لە‬ ‫ئەفغانستان کوشت‪ .‬یەکێکی تــری کــرد بەژێر‬ ‫ئوتۆمبیلی سەرخۆشێکەوە‪« .‬کتێبەکان تا دەهات‬ ‫تاریکتر و خەمگینتر دەبـــوون‪ »،‬ئــەو گوتی‪.‬‬ ‫«تێگەیشتم تراژیدی لە کۆمیدی باشتر دەنووسم‪».‬‬ ‫مس هۆکنز دوو ساڵ بەر لە ئێستا‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫خراپبوونی بــاری ئابووریی خۆیدا‪ ،‬بڕیاری دا‬ ‫هەوڵ بدات ئەو جۆرە لە چیرۆک بنووسێت‪ ،‬کە‬ ‫خۆی پێی خۆشە بیخوێنێتەوە‪ .‬کارەکتەرێکی‬ ‫هێنایە ســەر زەوی کە بە دەســت زۆرنــۆشــی و‬ ‫بوورانەوەوە گیرۆدەیە و ئەم پاڵەوانە کێشەیەکی‬ ‫شەخسیتری بۆ دروست دەبێت‪ ،‬کاتێک پێی وایە‬ ‫شایەتحاڵی تاوانێکی گەورە بووە‪ ،‬بەاڵم ناتوانێت‬ ‫وردەکارییەکانی بیر بکەوێتەوە‪ .‬ئەو لە ماوەی‬ ‫چوار مانگدا نیوەی ئەو کتێبەی نووسیوە و لە ڕێی‬

‫نووسینگەکەیەوە نێردراوە بۆ چاپخانەکان‪ ،‬تا بزانن‬ ‫کەس دەیەوێت‪ ،‬بەاڵم نەک هەر ویستیان بگرە بوو‬ ‫بە شەڕیش لەسەری‪.‬‬ ‫ڕەنگە هەرچی بۆ گوتن هەبێت سەبارەت بە‬ ‫لێکدانەوەی ئــەو شتانەی لە پەنجەرەیەکەوە‬ ‫دەبینرێن‪ ،‬ئەلفرێد هیچکۆک گوتبێتی‪ ،‬بەاڵم وەک‬ ‫زۆر لە دەرسە گرنگەکان قەینا ئەگەر ئەم ڕۆمانەش‬ ‫بڕێک دووبارەکردنەوەی تێدا بێت‪ ،‬مس هۆکنز‬ ‫چەند ئیزافەیەکی تاریکی دیکەی هەیە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫لە چوارچێوەی پەنجەرەیەکدا ڕوو دەدات‪.‬‬ ‫«کچی ناو قیتارەکە» قەراغ شاری لەندەنمان‬ ‫بە ڕوونی پیشان دەدات‪ ،‬کە لەوێدا پاڵەوانەکە‪،‬‬ ‫ڕەیچڵ‪ ،‬وەختێک دەزانێت بووەتە مەینۆشێکی‬ ‫کێوی‪ ،‬دوای ئەوەی هاوسەرەکەی لەبەر ژنێکی‬ ‫تر ئەمی جێ هێشتووە‪ .‬بە هۆی زۆرنۆشییەوە‬ ‫هەندێجار لــە هــۆش خــۆی دەچــێــت و ئەمەش‬ ‫دەشێت ئاماژەیەکی وەها بێت‪ ،‬کە وەک وەگێڕ‬ ‫ناکرێت زۆر پشتی پێ ببەسترێت‪ .‬ڕەیچڵ هێشتا‬ ‫دڵتەنگی هاوسەرەکەیەتی و خولیای تەماشاکردنی‬

‫کەپڵە خۆشبەختەکان لە پەنجەرەی قیتارەکەوە‬ ‫دەیگرێت‪ ،‬کە ڕۆژانە پێی دەچێت بۆ لەندەن‪ .‬کاتێک‬ ‫ژنێک بە ناوی مێگن ون دەبێت‪ ،‬ڕەیچڵ بڕوای وایە‬ ‫ئەو شتێکی وەهای بینیوە دەتوانێت نهێنیی ئەو‬ ‫ونبوونە ئاشکرا بکات‪ ،‬بەاڵم بڕوای بە زاکیرەی‬ ‫خۆی نییە و پۆلیس و مێردی ژنەونبووەکەش‬ ‫کێشەیان لە متمانەپێکردنیدا هەیە‪.‬‬ ‫مس هۆکنز دەڵێت «من دەزانم خەڵک حەزیان‬ ‫لە خوێندنەوەی چیرۆکی بکوژەکان و سیخوڕەکانە‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆربەمان هەرگیز تووشی ئەمانە نایەین‪ ،‬بە‬ ‫داخەوە‪ ،‬زۆربەی هەڕەشەکانمان لەناو ماڵەکانی‬ ‫خــۆمــانــدا تــووش دەبــێــت‪ ».‬هــەروەهــا دەڵێت‬ ‫«مەرج نییە چیرۆک کوشتنی تێدا بێت‪ ،‬هەر ئەو‬ ‫ئەتمۆسفێرەی هەڕەشەی کوشتنمان لە هەموو‬ ‫ڕۆژەکانی ژیاندا لێ دەکات بەسە‪».‬‬ ‫مس هۆکنز ژیانی خۆی بە «زۆر بێتام» وەسف‬ ‫دەکات و لە ماڵێکدا لە باشووری لەندەن لەگەڵ‬ ‫ئێکس بۆیفرێندێکیدا دەژی‪ .‬ئەگەرچی خۆی‬ ‫لە زیمبابوی لە دایــک بــووە و دواتــر هاتووەتە‬ ‫لەندەن‪ ،‬بەاڵم ئاسمانە قوڕقوشمییەکەی لەندەنی‬ ‫لەو واڵتە خۆرەتاو و گەرمەی خۆی پێ خۆشترە‪،‬‬ ‫پێشی وایە ئەمە مافی ئەوەی دەداتێ هەر لەوێ‬ ‫بمێنێتەوە و بخوێنێتەوە و بنووسێت‪ .‬دەڵێت‬ ‫«حەزم لە ئاووهەوای خراپە‪ ،‬لەگەڵ میزاجی مندا‬ ‫دەگونجێت‪».‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )444‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/9‬‬

‫‪2‬‬

‫هونەری ڕۆماننووسین‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ میالن کۆندێرادا‬

‫«‬

‫هەموو ڕۆمانەکانم‬ ‫جیاوازییەکن لە‬ ‫نەخشەسازیدا‪،‬‬ ‫لەسەر ژمارە حەوت‬ ‫ڕاوەستاون‬

‫سازدانی‪:‬‬ ‫کریستیان سالمن ‪ -‬پاریس ڕیڤیو‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان جەالل‬ ‫بەشی سێیەم – کۆتایی‬ ‫ســالمن‪ :‬لــە بــارەی ڕوونیــی‬ ‫نەخشەســازییەوە‪ ،‬سەرســام بــووم بــەو‬ ‫ڕاســتییەی‪ ،‬کــە هەمــوو ڕۆمانەکانــت‪،‬‬ ‫یەکیــان نەبێــت‪ ،‬دابەش کراونەتە ســەر‬ ‫حەوت بەش‪.‬‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬کاتێک یەکــەم ڕۆمانم تەواو‬ ‫کــرد‪ ،‬گاڵتە‪ ،‬هیچ هۆیــەک نەبوو وابکات‬ ‫سەیر بێت‪ ،‬کە حەوت بەشە‪ .‬ئینجا «ژیان‬ ‫وا لە شوێنێکی دیکە»م نووسی‪ ،‬ڕۆمانەکە‬ ‫تەقریبەن تەواو بووبوو و شەش بەش بوو‪.‬‬ ‫دڵم ئــاوی نەخــواردەوە‪ .‬کتوپڕ بیرۆکەی‬ ‫تێهەڵکێشانی چیرۆکێکم بۆ هات‪ ،‬کە سێ‬ ‫ساڵ دوای مردنی پاڵەوانەکە ڕوودەدات–‬ ‫بــە دەربڕینێکــی تــر‪ ،‬لــە دەرەوەی‬ ‫چوارچێوەی زەمەنیی ڕۆمانەکەدا‪ ».‬ئەمە‬ ‫ئێستا بووەتە بەشی شەش لەو حەوتە‪ ،‬بە‬ ‫ناونیشانی «پیاوێکی نە گەنج و نە پیر‪».‬‬ ‫بــەوە یەکســەر نەخشەســازیی ڕۆمانەکە‬ ‫پێرفێکــت بــوو‪ .‬دواتــر‪ ،‬زانیــم کــە ئەم‬ ‫بەشی شەشە بە جۆرێکی سەیر لە بەشی‬ ‫شەشی گاڵتە («کۆستکا») دەچێت‪ ،‬کە‬ ‫بەهەمــان شــێوە کارەکتەرێکــی دەرەکی‬ ‫دەناســێنێت و هەروەهــا پەنجەرەیەکــی‬ ‫نهێنــی لە دیواری ڕۆمانەکــەدا دەکاتەوە‪.‬‬ ‫عەشــقە پێکەنینهێنــەکان وەک دە‬ ‫کورتەچیــرۆک دەســتی پێ کــرد‪ .‬کاتێک‬ ‫پێکــەوە دواڤێرژنیــم بینی‪ ،‬ســیانیانم لێ‬ ‫البــرد‪ .‬کۆلێکشــنەکە بــەوە زۆر تۆکمــە‬ ‫بــووەوە‪ ،‬بــووە ســێبەر بــۆ یەکخســتنی‬ ‫کتێبــی «پێکەنیــن و بیرچوونــەوە‪».‬‬ ‫یــەک کارەکتەر‪ ،‬دکتــۆر هاڤێڵ‪ ،‬چیرۆکی‬ ‫چوارەم و شەشــەم پێکەوە گرێ دەدات‪.‬‬ ‫لــە کتێبــی پێکەنین و بیرچوونــەوەدا بە‬ ‫هەمان شێوە بەشی چوارەم و شەشەم بە‬ ‫هەمان کــەس‪ :‬تامینا‪ ،‬پێکەوە گرێدراون‪.‬‬ ‫کاتێــک «ســووکەڵەیی لەتاقەتبــەدەری‬ ‫بــوون»م نووســی‪ ،‬ســوور بووم لەســەر‬ ‫ئــەوەی ســپێڵی ژمــارە حــەوت پێشــێل‬ ‫بکەم‪ .‬لەو کاتەوەی بڕیارم لەســەر شەش‬ ‫بەش دابوو‪ .‬بەاڵم بەشــی یەکەم هەمیشە‬ ‫بەهــۆی ئــەوەی شــێوەیەکی دیاریکراوی‬ ‫نەبــوو لێــم عاســی بووبوو‪ .‬ســەرەنجام‪،‬‬ ‫تێگەیشتم‪ ،‬کە ئەوە بەڕاستی لە دوو بەش‬

‫««‬

‫پێکهاتبوو‪ ،‬وەک دووانەی ســیامی‪ ،‬دەبوو‬ ‫بــە نەشــتەرگەرییەکی زۆر ورد لێک جودا‬ ‫بکرێنــەوە‪ .‬ئەم هەموو شــتەم بەس لەبەر‬ ‫ئەوە باسکرد‪ ،‬کە نیشانی بدەم‪ ،‬من نە لە‬ ‫خورافــەی کاریگەریی ژمارەی ســیحری و‬ ‫نە لە لێکدانەوەی عەقڵییشەوە‪ ،‬بەشەکان‬ ‫دانانێــم‪ .‬بەڵکــوو مــن پێویســتییەکی‬ ‫قووڵ‪ ،‬نائاگا‪ ،‬نــاڕوون پاڵم پێوە دەنێت‪،‬‬ ‫دەقێکی ئەسڵی و ڕەسمی کە ناتوانم لێی‬ ‫هەڵێم‪ .‬هەمــوو ڕۆمانەکانــم جیاوازییەکن‬ ‫لە نەخشەســازیدا‪ ،‬لەســەر ژمــارە حەوت‬ ‫ڕاوەستاون‪.‬‬ ‫ســالمن‪ :‬بەکارهێنانــی حــەوت بەشــی‬ ‫بــە جوانــی دابەشــکراو‪ ،‬بــە دڵنیاییەوە‬ ‫بەســتراوەتەوە بــە ئامانجــی تــۆوە‪ ،‬بــۆ‬ ‫تێکەڵکردنی ڕەگەزە هەرە هیترۆجینییەکان‬ ‫و کردنیان بە یەک پارچەی پێکەوەبەستراو‪.‬‬ ‫هەر بەشێک لە ڕۆمانەکانت دایم دنیایەکی‬ ‫ســەربەخۆن بۆ خۆیان و لە بەشەکانی تر‬ ‫بــە فۆڕمــە تایبەتەکەیان جیــا دەبنەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر ڕۆمانێک خۆی دابەشــکرابێتە‬ ‫ســەر ژمارەیەک‪ ،‬بۆچی دەبێت بەشــەکان‬ ‫خۆشــیان دابەش بکرێنە ســەر ژمارەیەک‬ ‫چاپتەر؟‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬دەبێــت چاپتەرەکانیــش بۆ‬ ‫خۆیان دنیــای بچکۆلەی خۆیان دروســت‬ ‫بکــەن؛ دەبێــت ئەوانیــش بــە ڕادەیــەک‬ ‫ســەربەخۆ بــن‪ .‬لەبــەر ئەمەیــە مــن‬ ‫چاپەرەکانــم عەزێــت دەدەم‪ ،‬کە جەخت‬ ‫بکەنــەوە‪ ،‬کە ژمــارەکان بــە ڕوونی دیار‬ ‫بــن و کــە چاپتــەرەکان بە باشــی جودا‬ ‫کرابێتنــەوە‪ .‬چاپتــەرەکان وەک پێوانەی‬ ‫ڕاگرتنی هێڵی مۆسیقی وەهان! بەش هەیە‬ ‫کە پێوانەکــەی (چاپتەرەکانــی) درێژن‪،‬‬ ‫هەندێکــی تریــان هەیــە کورتن‪ ،‬هێشــتا‬ ‫هەندێــک دەمێنێت کە کــورت و درێژییان‬ ‫بــە تەرتیــب نییە‪ .‬هەر بەشــێک دەکرێت‬ ‫نیشــانەیەکی خێرایــی مۆســیقی هەبێت‪:‬‬ ‫هێواش‪ ،‬خێرا‪ ،‬ناوەند و هەروەها‪ .‬بەشــی‬ ‫شەشی ژیان وا لە شوێنێکی دیکە‪ ،‬خێرایە‪:‬‬ ‫بە شێوازێکی ئارام و مێلنکۆلی‪ ،‬باسی ئەو‬ ‫یەکتربینینە کورتە دەکات لە نێوان پیاوە‬ ‫کامڵەکــە و کچە گەنجەکــەدا‪ ،‬کە تازە لە‬ ‫زیندان بەربــووە‪ .‬دوابەش زۆر خێرایە؛ بە‬ ‫چاپتەری زۆر کورت نووسراوە‪ ،‬لە حاڵەتی‬ ‫مردنی جارۆمێلەوە باز دەداتە سەر ڕەمبو‬ ‫و الرمەنتیڤ و پوشــکین‪ .‬من ســەرەتا بە‬ ‫شــێوازێکی مۆسیقی بیرم لە سووکەڵەییی‬ ‫لە تاقەتبەدەری بوون دەکردەوە‪ .‬دەمزانی‬ ‫کــە دوابــەش دەبێت زۆر نــەرم و هێواش‬

‫بێت‪ :‬لەسەر فەترەیەکی تا ڕادەیەک کورت‬ ‫و بێ ڕووداو دەوەســتێت‪ ،‬لە یەک شوێندا‬ ‫و تۆنەکەی ئارامــە‪ .‬هەروەها دەمزانی کە‬ ‫دەبێــت بەشــێکی خێرا پێش ئەم بەشــە‬ ‫بکەوێــت‪ :‬ئــەوەش ئــەو بەشــەیە بەناوی‬ ‫«مارچی مەزن‪».‬‬ ‫ســالمن‪ :‬یەک دانە هەیە ڕێســای ژمارە‬ ‫حــەوت نایگرێتــەوە‪ .‬ئاهەنگــی ماڵئاوایی‬ ‫تەنیا پێنج بەشە‪.‬‬ ‫کۆندێــرا‪ :‬ئاهەنگــی ماڵئاوایی لەســەر‬ ‫دەقێکــی ئەســڵی ڕەســمیی تــر بنیــات‬ ‫نــراوە‪ :‬بــە تەواوەتــی هۆمۆجینیەســە‪،‬‬ ‫مامەڵــە لەگــەڵ یەک بابەتــدا دەکات‪ ،‬بە‬ ‫یەک خێرایی گێڕدراوەتەوە؛ زۆر شــانۆیی‬ ‫و ســتایڵییە و فۆڕمی خۆی لە شــانۆنامە‬ ‫گاڵتەجاڕییەکەوە وەرگرتووە‪ .‬لە عەشــقی‬ ‫پێکەنینهێنــدا‪ ،‬ئــەو چیرۆکەی بــە ناوی‬ ‫«لەســەر خوان»ـــەوەیە‪ ،‬ڕێک بە هەمان‬ ‫شــێوە بنیــات نــراوە‪ -‬شــانۆنامەیەکی‬ ‫گاڵتەجاڕی لە پێنج نواندندا‪.‬‬ ‫ســالمن‪ :‬مەبەســتت لــە شــانۆنامەی‬ ‫گاڵتەجاڕی چییە؟‬ ‫کۆندێرا‪ :‬مەبەســتم لــە جەختکردنەوە‬ ‫لەســەر پڵۆتەکــە و لەســەر هەمــوو ئەو‬ ‫داوانــەی ڕێکەوتــە چاوەڕواننەکــراو و‬ ‫باوەڕپێنەکراوەکانــە‪ .‬هیــچ شــتێک لــە‬ ‫ڕۆمانــدا وەک پڵــۆت و زیادەپێوەنانــە‬ ‫گاڵتەجاڕانەکــەی‪ ،‬لــەق و پڕوپــووچ و‬ ‫ســواو و پەڕپــووت و بێتــام نەبــووە‪ .‬لە‬ ‫فلۆبێرت بەدوا‪ ،‬ڕۆماننووســەکان هەوڵیان‬ ‫داوە واز لــە پڵۆتــی فڕوفێــاوی بهێنــن‪.‬‬ ‫ئیتــر بۆیە ڕۆمــان لە ناخۆشــترین ژیان‪،‬‬ ‫ناخۆشــتر بــووە‪ .‬هێشــتاش ڕێگەیــەک‬ ‫هەیــە بۆ چارەســەرکردنی الیەنی لەقی و‬ ‫سواویی پڵۆت‪ .‬ئەوەش ئازادکردنییەتی لە‬ ‫ئیحتیمالییــەت‪ .‬تۆ چیرۆکێکی ڕێتێنەچوو‬ ‫دەگێڕیتــەوە‪ ،‬کــە خــۆی هەڵیبــژاردووە‬ ‫ڕێتێنەچــوو بێــت! بــەو شــێوازە کافــکا‬ ‫ئەمریکای وێنا کردووە‪ .‬ئەو یەکتربینینەی‬ ‫کارڵ لەگــەڵ مامیدا لە چاپتەری یەکەمدا‪،‬‬ ‫بــە هــۆی زنجیــرە ڕێکەوتێکەوەیــە لێی‬ ‫نەشــیاوتر نابێتــەوە‪ .‬کافــکا چووەتە ناو‬ ‫یەکەمیــن جیهانــی ســوریالی خۆیــەوە‪،‬‬ ‫یەکەمیــن «پێکداتواندنــەوەی خــەون و‬ ‫ڕاســتی‪ »،‬لەگەڵ پــاردۆی پڵۆتەکەدا‪ -‬لە‬ ‫دەرگای شانۆنامەی گاڵتەجاڕانەوە‪.‬‬ ‫ســالمن‪ :‬بــەاڵم تــۆ بــۆ شــانۆنامەی‬ ‫گاڵتەجاڕانەت بــۆ ڕۆمانێک هەڵبژارد‪ ،‬کە‬ ‫بە هیچ جۆرێک مەبەستی ئەوەی نییە‪ ،‬بۆ‬ ‫سەرگەرمی بێت؟‬

‫کۆندێــرا‪ :‬بەاڵم ســەرگەرمییە! من لەو‬ ‫ڕقەی فڕەنسییەکان بۆ سەرگەرمی هەیانە‬ ‫تێناگەم‪ ،‬بۆ ئەوەندە شەرمەزارن لە وشەی‬ ‫«ئۆمبێلیشــمێن‪ ».‬ئــەو سەرکێشــییەی‬ ‫بــۆ ســەرگەرمی دەیکەن کەمتــرە لەوەی‬ ‫بــۆ بێتاقەتکــردن دەیکــەن‪ .‬هەروەهــا‬ ‫سەرکێشــی کەوتنە ناو پووچــی دەکەن‪،‬‬ ‫ئەو شــتە شــیرینە‪ ،‬ئارایشتە درۆزنەی بۆ‬ ‫شــتەکان دەکرێت‪ ،‬ئــەو ڕووناکییە ڕەنگ‬ ‫ئاڵەی‪ ،‬کە تەنانەت کارە مۆدێرنەکانیشــی‬ ‫شــتووەتەوە‪ ،‬وەک شیعرەکانی ئێلوار یان‬ ‫فیلمــە تازەکەی ئیتۆری ســکۆال‪ ،‬ال بال‪،‬‬ ‫کــە دەشــێت ناونیشــانەکەی بکرێت بە‪:‬‬ ‫«مێژووی فڕەنســییەکان وەک پووچی‪».‬‬ ‫بەڵــێ‪ ،‬پڕوپووچــی‪ ،‬نــەک ســەرگەرمی‪،‬‬ ‫نەخۆشــییە جەمالییــە ڕاســتەقینەکەیە!‬ ‫ڕۆمانی ئەوروپایی مەزن وەک ســەرگەرمی‬ ‫ســەرەتا دەســتی پــێ کــرد و هەمــوو‬ ‫ڕۆماننووســێکی ڕاســتەقینە خۆزگــە بــە‬ ‫گەڕانەوەی ئەوە دەخوازن‪ .‬ڕاستی‪ ،‬تێمای‬ ‫ئەو سەرگەرمییە مەزنانە یەکجار جددین‪-‬‬ ‫بیــر لە ســێرڤانتس بکەوە! لــە ئاهەنگی‬ ‫ماڵئاواییدا‪ ،‬پرسیارەکە ئەوەیە‪ ،‬ئایا مرۆڤ‬ ‫شایستەی ئەوەن لەسەر زەوی بژین؟ ئایا‬ ‫وا پێویســت نییە «زەوی لە چنگی مرۆڤ‬ ‫ئــازاد بکرێت؟» ئاواتی هەموو ژیانم ئەوە‬ ‫بووە‪ ،‬ئەوپەڕی جددییەتی پرسیار لەگەڵ‬ ‫ئەوپــەڕی ســووکەڵەیی فۆڕمــدا بە یەک‬ ‫بگەیەنم‪ .‬ئەمە ئاواتێکی هونەریی پەتییش‬ ‫نییە‪ .‬پێکەوەبەســتنی ســووکەڵەیی فۆڕم‬ ‫لەگــەڵ مەســەلەیەکی جددیدا یەکســەری‬ ‫دەمامــک لەســەر ڕاســتی خەونەکانمــان‬ ‫(هەم ئەو خەونانەی لەسەر تەختەکانمان‬ ‫دەیانبینیــن و هــەم ئەوانەش کە لەســەر‬ ‫ســەکۆی مەزنــی مێــژوو دەیانبینیــن) و‬ ‫هیچێتییــە ئازاردەرەکەیان الدەدات‪ .‬ئێمە‬ ‫ئەزموونــی ســووکەڵەیی لەتاقەتبــەدەری‬ ‫بوون دەکەین‪.‬‬ ‫ســالمن‪ :‬کەواتە هەر باشــتر دەتتوانی‬ ‫ناونیشــانی دواڕۆمانــت بــۆ ئاهەنگــی‬ ‫ماڵئاوایی دابنێیت؟‬ ‫کۆندێرا‪ :‬هەرکام لە ڕۆمانەکانم دەشێت‬ ‫ناونیشانیان ســووکەڵەیی لەتاقەتبەدەری‬ ‫بــوون‪ ،‬یــان گاڵتــە یــان عەشــقە‬ ‫پێکەنینهێنــەکان بێــت؛ ناونیشــانەکان‬ ‫قابیلــی پێکگۆڕینــەوەن‪ ،‬وێنەدانــەوەی‬ ‫ژمارەیەکی کەم لەو تێمایانەن‪ ،‬کە خولیای‬ ‫من و پێناســەی منن و بەداخیشــەوە من‬ ‫کۆتوبەند دەکەن‪ .‬لەودیو ئەم تێمایانەوە‪،‬‬ ‫من هیچی ترم نییە نە بیڵێم و نە بینووسم‪.‬‬ ‫سالمن‪ :‬کەواتە لە ڕۆمانەکانی تۆدا دوو‬ ‫دەقی ئەسڵی ڕەسمیی یەکخستن هەن‪)١( :‬‬ ‫فرەدەنگــی‪ ،‬کە توخمــە هیترۆجینییەکان‬ ‫لە نەخشەسازییەکدا کۆ دەکاتەوە‪ ،‬لەسەر‬ ‫ژمارە حەوت وەســتاوە؛ (‪ )٢‬شــانۆنامەی‬ ‫گاڵتەجــاڕی‪ ،‬کە هۆمۆجینی و شــانۆیییە‬ ‫و دەوروخوولی نەشیاوییەکان دەدات‪ .‬ئایا‬ ‫دەکرێت کۆندێرایەک لە دەرەوەی ئەم دوو‬ ‫دەقە ئەسڵییەدا هەبێت؟‬ ‫کۆندێرا‪ :‬من هەمیشە خەون بە زینایەکی‬ ‫مەزنی چاوەڕواننەکــراوەوە دەبینم‪ .‬بەاڵم‬ ‫تا ئێستا نەمتوانیوە لەو دووژنەییە هەڵێم‪.‬‬

‫یه‌شار كه‌مال‬ ‫كه‌ ده‌یتوانى به‌ گێڕانه‌وه‌‬ ‫سه‌رت سپى بكا‬ ‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫خــۆى گوته‌نى (ئه‌و له‌ شــێوه‌ى ئــه‌و دێوه‌یه‌ كه‌ چــل گۆرانیی جیاوازى‬ ‫ده‌زانى له‌باره‌ى ســێوه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ ڕاســتیدا گۆرانییه‌كانى له‌باره‌ى سروشت‬ ‫و كوشــتنى سروشته‌وه‌یه‌)‪ .‬لێره‌وه‌ یه‌شــار كه‌مال وێڕاى ئه‌و نه‌هامه‌تییانه‌ى‬ ‫منداڵیى هێشتا به‌رگرى له‌ سروشت و ئینسان ده‌كا‪ ،‬وێڕاى ئه‌وه‌ى له‌ ته‌مه‌نى‬ ‫چوار ســاڵ و نیویدا و به‌ به‌رچاوى خۆیه‌وه‌ باوكى ده‌كوژن و چه‌ند ســاڵێك‬ ‫نوتقى نامێنێ‪ ،‬وێڕاى ئه‌وه‌ى له‌ عارفه‌ى جه‌ژنى قوربانێكدا خاڵه‌ گه‌وره‌كه‌ى‬ ‫ســه‌رقاڵى كه‌وڵكردنــى مه‌ڕێك ده‌بێــت و چه‌قۆ ده‌په‌ڕێــت و چاوێكى كوێر‬ ‫ده‌بێت‪ :‬كه‌چى ژیان و جوانى به‌ ڕوونى و ساده‌یى ده‌بینێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ماركیز له‌‬ ‫منداڵیدا سه‌رســام بووبێت به‌و غه‌جه‌ریانه‌ى ده‌هاتن و ســێركیان ساز ده‌كرد‬ ‫و له‌وێشــه‌وه‌ باپیره‌ى ده‌ســتى ده‌گرێــت و بۆ یه‌كه‌مین جــار له‌پى ده‌خاته‌‬ ‫ســه‌ر ســه‌هۆڵ و ده‌ڵێت (ئاى چه‌ند گه‌رمه‌)‪ ،‬ئه‌وا به‌ هه‌مان سرووش یه‌شار‬ ‫كه‌مال سه‌ره‌تاى شیعرنووسینى به‌ كاریگه‌ریى ئه‌و شاعیر ‌ه گه‌ڕۆكانه‌ ده‌ست‬ ‫پێده‌كا كه‌ حه‌وت شه‌و و حه‌وت ڕۆژ له‌ (چكوراوه‌)‪ ،‬به‌سه‌ر یه‌كه‌وه‌ داستان‬ ‫و ڕووداوه‌كانیان به‌ شیعر ده‌گێڕایه‌وه‌‪ .‬ڕاسته‌ له‌ ڕۆژى پێنجشه‌ممه‌‪ ،‬پانزه‌ى‬ ‫مانگى یه‌كدا نووســه‌رى ناودارى كورد یه‌شــار كه‌مال له‌ ته‌مه‌نى نه‌وه‌دودوو‬ ‫ســاڵیدا به‌ هۆى ته‌نگه‌نه‌فه‌ســى و لێدانى ناڕێكى دڵى‪ ،‬برایه‌ نه‌خۆشــخانه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم زۆر زووتر‪ :‬به‌ هۆى نه‌بوونى ئازادى و چه‌وســانه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌یه‌كى چل‬ ‫ملیۆنى و هه‌ستكردن به‌ غوربه‌ت و مه‌نفاى ژیان و زمان‪ ،‬ته‌نگه‌نه‌فه‌س ببوو‪،‬‬ ‫مه‌نفاى ناو ژیانى ئاشــكرایه‌ و الى زۆربه‌ى نووســه‌ران هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم مه‌نفاى‬ ‫ناو زمانى ئازاربه‌خش بوو‪ ،‬هه‌ســت و كێشــه‌كانى ئینسانى كورد به‌ ناچارى‬ ‫ده‌خرانه‌ ناو ئه‌بجه‌دیه‌تى توركییه‌وه‌‪ ،‬چه‌ند ئه‌ســته‌مه‌ به‌و زمانه‌ى به‌ســه‌رتا‬ ‫چه‌ســپێندراوه‌‪ :‬هاوارى پێبكــه‌ى؟ چه‌ند زه‌حمه‌ته‌ بــه‌و ئه‌بجه‌دیه‌ته‌ى بۆته‌‬ ‫چوارچێــوه‌ و قه‌فــه‌س‪ :‬گۆرانى بۆ جوانى و ئــازادى پێبچڕى؟ له‌و پێناوه‌دا‬ ‫و بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ى ئه‌و واقیعه‌‪ ،‬له‌ شــێوه‌ى نووســه‌ره‌ مه‌زنه‌كان ته‌نیا‬ ‫په‌ناى بۆ خه‌یاڵ و گێڕانه‌وه‌ بردووه‌‪ ،‬په‌ناى بۆ ئاوێته‌كردنى داستان و ڕاستى‬ ‫بردووه‌‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ نووســینه‌كانى پڕن له‌ كه‌ســایه‌تیى ئــازا و و فریادڕه‌س‪،‬‬ ‫تــا ئه‌و ڕاده‌یه‌ى یه‌كێك له‌ پاڵه‌وانه‌كانى كاتێ ده‌كوژرێت و ســینگى شــه‌ق‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬ده‌بینن‪ :‬چوار دڵى هه‌یه‌‪ .‬ده‌گمه‌نى و ناوازه‌یى چیرۆك و شانۆگه‌رى‬ ‫و ڕۆمانه‌كانى یه‌شــار كه‌مال له‌وه‌دایه‌ بۆ خه‌ڵكى ســاده‌ ده‌نووسێت و كه‌چى‬ ‫به‌هــاى هونه‌رییش له‌ ده‌ســتنادا‪ ،‬ئه‌م ده‌گمه‌نییه‌ مه‌گــه‌ر ته‌نیا له‌ چیخۆف‬ ‫بوه‌شــێته‌وه‌‪ .‬له‌و وتارەى له‌ رۆژنامه‌ى (ئاوێنه‌)ى ئه‌ڵمانیدا له‌ ســاڵى ‪1995‬‬ ‫به‌ناونیشــانى (كێڵگه‌كانى مردن) باڵویكرده‌وه‌‪ ،‬ترۆپكى هه‌ڵوێســتى یه‌شار‬ ‫كه‌مــال ده‌نوێنێــت‪ :‬كاتێ بــاس له‌ زوڵمى ســه‌دان ســاڵه‌ى توركیا ده‌كات‬ ‫به‌رانبــه‌ر بــه‌ كــورد و له‌ قوڕنانــى زمان و ســووتاندنى دوو هــه‌زار گوند و‬ ‫ئاواره‌كردنى ســێ ملیۆن ئینســان و كوشــتنى سه‌دان نووســه‌ر و ڕووناكبیر‬ ‫و نه‌فیكردنى ســه‌دان پارێزه‌ر و دكتۆر و مێشــكى زانســتى به‌ شــێوه‌یه‌كى‬ ‫مه‌نهه‌جى و له‌ســه‌ر ده‌ســتى ده‌زگا ڕه‌سمیه‌كانى ده‌وڵه‌ته‌وه‌ وه‌ك پالنێك بۆ‬ ‫له‌ناوبردنــى نه‌تــه‌وه‌و نه‌ژادى كورد‪ .‬له‌و ڕێوڕه‌ســمه‌ى بۆ وه‌رگرتنى خه‌اڵتى‬ ‫دكتــۆراى فه‌خرى له‌ زانكۆى بوكازئیجى له‌ مانگى شه‌شــى ســاڵى ڕابردوو‪،‬‬ ‫یه‌شــار كه‌مال له‌ وته‌ى وه‌رگرتنى خه‌اڵته‌كه‌دا به‌م شــێوه‌یه‌ باسى ملمالنێى‬ ‫و هه‌ماهه‌نگــى كولتــوور و شارســتانییه‌تییه‌كان ده‌كات و ده‌ڵێــت (ئه‌وه‌ى‬ ‫گرنگــى به‌ خوێندنه‌وه‌ى كتێبه‌كانم ده‌دا‪ ،‬له‌ ســه‌ریه‌تى نه‌بێته‌ بكوژ‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ببێته‌ دوژمنى شــه‌ڕ‪ ،‬پێویســته‌ بكۆشــێت له‌ دژى چه‌وساندنه‌وه‌ى مرۆڤ بۆ‬ ‫مرۆڤێكی تر‪ ،‬كه‌س مافى ئه‌وه‌ى نییه‌ به‌ قێزه‌ونى ته‌ماشــاى ئه‌وی تر بكات‬ ‫و لــه‌ به‌رانبه‌ریدا سیاســه‌تى پاكتاوى نه‌ژادیى په‌یڕه‌و بكا‪ ،‬پێویســته‌ ڕێگه‌‬ ‫لــه‌و ڕژێــم و حكومه‌تانــه‌ بگیرێت كه‌ سیســته‌مى پاكتاوى نه‌ژادیى به‌ســه‌ر‬ ‫گه‌النیدا ده‌سه‌پێنێ‪ .‬ئه‌وانه‌ى گرنگى به‌ خوێندنه‌وه‌ى كتێبه‌كانم ده‌ده‌ن ده‌بێ‬ ‫بزانن ئه‌و ڕژێمانه‌ى كار ده‌كه‌ن بۆ له‌ناوبردنى ڕۆشــه‌نبیرییه‌كانی تر‪ ،‬خۆیان‬ ‫ڕۆشه‌نبیری و مرۆڤایه‌تیى خۆیان له‌ ده‌ست داوه‌‪ .‬ئه‌م كێشانه‌ مه‌به‌ستم لێى‬ ‫واڵتى خۆشمانه‌‪ :‬كه‌ بۆ ماوه‌ى هه‌شتا ساڵ زمانه‌كانی دیكه‌ى قه‌ده‌غه‌ كرد‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ده‌بێت حكومه‌ته‌كان بزانن به‌م كاره‌یان ڕۆشــنبیریى خۆشــیان له‌ناو‬ ‫ده‌چێت)‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و ســى و قســوور ڕۆمانه‌ى نووســیویه‌تى‪ ،‬كه‌ بۆ ســى و قسوور‬ ‫زمانــى زیندووى جیهانیى وه‌رگێڕدراون‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌و ســى و قســوور خه‌اڵته‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییــه‌ى وه‌ریگرتــوون‪ ،‬كه‌ ســێ دكتۆراى فه‌خرى تێدایه‌‪ ،‬هه‌میشــه‌‬ ‫پرســیارى ئه‌وه‌ ده‌كرێت بۆچى نۆبێلــى ئه‌ده‌بیاتى وه‌رنه‌گرت؟ له‌به‌ر ئه‌وه‌ى‬ ‫كــورده‌؟ به‌ڵــى‪ :‬بــه‌ دڵنیاییه‌وه‌‪ .‬خۆ مــن نه‌ك له‌ ئه‌ده‌بدا به‌ڵكو له‌ پرســه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانیشــدا باوه‌ڕم به‌ تیــۆرى موئامه‌ره‌ نییه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌مه‌ى له‌مه‌ڕ‬ ‫یه‌شار كه‌مالدا باوه‌ڕم پێیه‌تى‪ ،‬ده‌وڵه‌تى كه‌مالیستى توركیا له‌به‌ر دوو هۆى‬ ‫زۆر جه‌وهــه‌رى ڕقێكى مێژوویی به‌رانبه‌ر به‌ یه‌شــار كه‌مــال هه‌بووه‌‪ ،‬یه‌كه‌م‬ ‫له‌بــه‌ر ئه‌وه‌ى كورده‌ و دووه‌م له‌بــه‌ر ئه‌وه‌ى چه‌پ بووه‌‪ ،‬ده‌وڵه‌تى توركیا و‬ ‫ئێمه‌ و خوێنه‌ران و خودى یه‌شار كه‌مالیش ده‌زانین كه‌ ته‌نیا پیت و وشه‌كان‬ ‫توركین‪ ،‬ده‌نا كه‌ســایه‌تى و كاره‌كته‌ر و سروشــت و گرفتى ئینســانه‌كان و‬ ‫كه‌شــوهه‌واى چیــرۆك و شــانۆگه‌رى و ڕۆمانه‌كانى كوردیــن‪ ،‬بۆیه‌ ده‌بینین‬ ‫ده‌وڵه‌تى توركیا به‌رانبه‌ر به‌و نووســه‌ره‌ مه‌زنه‌ (كه‌ به‌ میراتگرى ســتاندال‬ ‫و ولیــه‌م فۆكنــه‌ر ده‌درێتــه‌ قه‌ڵــه‌م و دواین قه‌اڵكانى كالســیزمه‌) نه‌ك هه‌ر‬ ‫پشتگیرى ناكا‪ ،‬له‌وه‌ خراپتر‪ :‬زیندانى ده‌كات و ڕاوه‌دووى ده‌نێت و تۆمه‌تى‬ ‫پشــێوی‪-‬نانه‌وه‌ و تێكدانــى ئاسایشــى نه‌ته‌وه‌یــى ده‌داته‌ پــاڵ‪ ،‬هه‌موومان‬ ‫ده‌زانین بۆ خه‌اڵت ته‌نیا باشنووسین به‌س نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو سه‌پۆرت و پاڵپشتى‬ ‫ده‌زگایــى و ده‌وڵه‌تیى و ته‌به‌نیكردنى نووســه‌ر ڕۆڵى كاریگه‌ر ده‌گێڕن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫دنیایه‌ چه‌ند دووڕووه‌‪ ،‬نه‌ك كورده‌ نه‌ناســراوه‌كانى نزیك مه‌خمور و خازر و‬ ‫شــه‌مامك‪ ،‬نزیك له‌یالن و ناســاڵح و خانه‌قین‪ ،‬ته‌نانه‌ت كوردێكى ناسراو له‌‬ ‫جیهانیش‪ ،‬به‌ قورسایى یه‌شار كه‌مال‪ :‬باجى كوردبوون ده‌ده‌ن‪.‬‬

‫««‬ ‫‪ ٣٢‬جیاوازی لە نێوان ئۆرهان پاموك و یەشار کەمالدا‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )444‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/9‬‬

‫‪3‬‬

‫و‪ .‬لە تورکییەوە‪ :‬بەکر شوانی‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫‪ :٢١‬بەخۆنازین و گرژی خوڵقاندن زۆر‬ ‫لــە ئۆرهان پاموک دێت‪ .‬تا لە دەســتی‬ ‫بێت‪ ،‬خۆی لە دەمەقاڵێ دەپارێزێت‪.‬‬ ‫«جنێــوی پــڕ بــەدەم» هەوایەکــی‬ ‫کاریزماتیک بە یەشار کەمال دەبەخشێت‪.‬‬ ‫لــە کەســێك تــووڕە بێت‪ ،‬دەســتی لێ‬ ‫هەڵناگرێــت و تا ســنووری وەشــاندنی‬ ‫زللـە دەڕوات‪.‬‬ ‫‪ :٢٢‬ئۆرهــان پامــوک لــە پێنــاوی‬ ‫کۆکردنەوەدی کەرەستەدا بۆ ڕۆمانەکانی‬ ‫خــۆی‪ ،‬سەرشــێتانە ســەردەنێتە‬ ‫«سەیاحەتنامە»ی ئەولیا چەلەبی‪.‬‬ ‫الی یەشــار کەمال‪ ،‬ســەرچاوە کتێب‬ ‫نییــە‪ ،‬مرۆڤە‪ .‬لە گەنجیدا بەمەبەســتی‬ ‫کۆکردنەوەی بەیت و الواندنەوە دەچێتە‬ ‫ناو خەڵکەوە‪ .‬گوند بە گوندی ئەنادۆڵ و‬ ‫ماڵ بە ماڵی ئیستانبوڵ شارەزایە‪.‬‬ ‫‪ :٢٣‬ئۆرهــان پامــوک لــە هیــچ‬ ‫ســەردەمێکی ژیانیدا ناچــار نەبووە کار‬ ‫بکات‪ .‬تا تەمەنی ‪ ٣٠‬ساڵی دوو قوتابخانە‬ ‫دەگۆڕێت و تەنیا لەبەرئەوەی ماوەیەکی‬ ‫کورت ســەربازی بکات‪ ،‬ڕۆژنامەنووســی‬ ‫دەخوێنێت‪ .‬ســەرەتا دەیەوێت ببێت بە‬ ‫شێوەکار و پاشان بڕیار دەدات ببێت بە‬ ‫نووسەر‪ .‬کوڕی بەختەوەری باوکێکە کە‬ ‫لە ســەردەمی دەســەاڵتی تاک حزبدا بە‬ ‫وەرگرتنی تەندەر دەوڵەمەند بووە‪.‬‬ ‫یەشــار کەمــال لە سکااڵنووســینەوە‬ ‫بیگــرە بــۆ فرۆشــتنی گاز‪ ،‬لێخووڕینی‬ ‫تراکتــۆر‪ ،‬نووســینی پســوولەی گاز‪،‬‬ ‫مامۆســتایی و پەیامنێــری و چەندیــن‬ ‫جــۆری تــری کاری کــردووە‪ .‬منداڵێکە‬ ‫هەموو ڕووخسارەکانی هەژاری ناسیوە و‬ ‫هەمیشــە بە ئاگری حەسرەتی نەبوونی‬ ‫باوکەوە سووتاوە‪.‬‬ ‫‪ :٢٤‬ئۆرهان پاموک بۆ ئەوەی بتوانێت‬ ‫لە ڕۆمانەکانیدا وەســفی ئەنادۆڵ بکات‪،‬‬

‫نموونەی زۆر هەیە لە خراپ بەکارهێنانی زمانی تورکی لە‬ ‫ڕۆمانەکانی پاموکدا‬ ‫لە ڕۆمانەکانی یەشار کەمالدا شاعیرێکی شاراوە لە نێوان‬ ‫دێڕەکاندا هەیە‬ ‫بە تورکیادا دەگەڕێت‪ .‬گونجاوترین شــار‬ ‫بۆ ڕۆمانی «بەفر»‪ ،‬قارســە‪ .‬لە ڕۆمانی‬ ‫«ژیانی نوێ»دا ئەنادۆڵ تەنیا بابەتێکی‬ ‫خەیاڵییە‪.‬‬ ‫یەشــار کەمال ئاشنای هەموو شاخ و‬ ‫بەرد و مەل و دار و گوڵی چوکورئۆڤایە‪.‬‬ ‫لە ڕێگە و بانەکانی ئەنادۆڵ خۆی بە بای‬ ‫داستان و ئەفسانەکان فێنک دەکاتەوە‪.‬‬ ‫‪ :٢٥‬ئۆرهــان پاموک یەکــەم خەاڵتی‬ ‫خــۆی لە پای ڕۆمانی «جــەودەت بەگ‬ ‫و کوڕەکانی» وەردەگرێت‪ .‬وەشانخانەی‬ ‫«کاراجــان» کــە بڕیــاری داوە ڕۆمانە‬ ‫خەاڵتوەرگرەکان چاپ بکات‪ ،‬لە بەڵێنی‬

‫خۆی پەشــیمان دەبێتــەوە و بە بڕیاری‬ ‫دادگا ڕۆمانەکەی پاموک چاپ دەکات‪.‬‬ ‫یەشــار کەمــال یەکــەم خەاڵتــی‬ ‫خــۆی لە پــای بەرگی یەکەمــی ڕۆمانی‬ ‫«حەمــەدۆك» وەردەگرێت‪ .‬ئەم ڕۆمانە‬ ‫پاش وەرگرتنی خەاڵت‪ ،‬بێ کێشــە چاپ‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫‪ :٢٦‬ئۆرهان پاموک ڕۆمانەکانی لەسەر‬ ‫کاغــەزی هێڵــدار دەنووســێت‪ .‬پیتچنی‬ ‫وەشــانخانەی «ئیلیتیشــم» حوســنی‬ ‫عەبــاس یەکــەم کەســە نووســینەکانی‬ ‫پاموک دەخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫یەشــار کەمال بە داکتیلۆ ڕۆمانەکانی‬

‫خــۆی دەنووســێت‪ .‬برادەرێکــی هەیــە‬ ‫بــەردەوام بەســەر نووســینەکانیدا‬ ‫دەچێتەوە‪.‬‬ ‫‪ :٢٧‬ئۆرهان پاموک لە نزیکەی هەموو‬ ‫بەرهەمەکانیــدا بــە دزیکــردن تاوانبــار‬ ‫دەکرێــت‪ .‬چینەکــردن لــە دەقەکانــدا‬ ‫(‪ )intertextuality‬ڕێبازێکە پاموک‬ ‫ناتوانێت دەستبەرداری بێت‪ .‬دوو کتێبی‬ ‫لەســەر هەردوو ڕۆمانــی «ژیانی نوێ»‬ ‫و «کتێبــی ڕەش» بــاو کردووەتەوە و‬ ‫هەمان ناوی ڕۆمانەکانی لێیان ناوە‪.‬‬ ‫کەس ناتوانێت یەشار کەمال بە دزینی‬ ‫ئەدەبی تۆمەتبار بــکات‪ .‬چینەکردن لە‬

‫لــە هەمان کاتدا زمانی بیانیی ئەوە‪١٧ .‬‬ ‫ڕۆمانی کەمالی بۆ ئینگلیزی وەرگێڕاوە‪.‬‬ ‫تیلــدا ئەگەرچــی جــووە‪ ،‬داوای کردبوو‬ ‫تەرمەکــەی لە مزگەوتی تەشــویقییەوە‬ ‫بەڕێ بکرێت‪ .‬ڕۆمانەکانی کەمال لە ڕووی‬ ‫گێڕانەوەوە نموونــەی باش بەکارهێنانی‬ ‫زمانی تورکین‪.‬‬ ‫‪ :٣١‬ئۆرهــان پاموک «نووســین»ە‪.‬‬ ‫نووســین بۆ ئەو یاری‪ ،‬خەیاڵ‪ ،‬خۆشــی‬ ‫و نمایشێکە بەشێوەیەکی زۆر لێهاتووانە‬ ‫پێشــکەش بــە خوێنــەر دەکرێــت و‬ ‫بابەتێکی چێژبەخشە‪ .‬ئەم‪ ،‬دۆزەرەوەی‬ ‫نووسینە‪ .‬پاموک بەالی خوێنەرانی دوور‬ ‫لــە کولتووری خوێندنــەوە و خوێنەرانی‬ ‫چینی ناوەڕاســت ڕەتکــەرەوەی هەموو‬ ‫جۆرەکانی تازەگەرییەوە نووسەرێکی فرە‬ ‫سارد و ســڕە‪ ،‬چونکە تەنیا خوێندنەوە‬ ‫بەس نییە بۆ تێگەیشتن لێی‪ .‬وەرگێڕانی‬ ‫ڕۆمانەکانی ئەم بۆ سیناریۆی سینەمایی‬ ‫کارێکی تا بڵێیت دژوارە‪.‬‬ ‫یەشــار کەمــال «وشــە»یە‪ .‬بــەالی‬ ‫ئەوەوە وشــە ژیــان و داهێنانە‪ .‬هەرچی‬ ‫دەبینێت و دەبیستێت و تاسەی دەکات‪،‬‬ ‫ئافراندنــی لەســەر بنیــات دەنێت‪ .‬ئەم‬ ‫ئەفســوونکاری وشــەیە‪ .‬خوێنەرانــی‬ ‫چینی ناوەڕاســتی واڵتێک کە ناسنامەی‬ ‫کۆمەڵگــەی الواندنــەوەی لــە دەســت‬ ‫نــەداوە و ئەو خوێنەرانەی لە کولتووری‬ ‫زارەکییــەوە نزیکن‪ ،‬گەرمتــر بۆ کەمال‬ ‫دەڕوانــن‪ ،‬چونکــە خوێندنــەوە بەســە‬ ‫بــۆ تێگەیشــتن لێــی‪ .‬ڕۆمانەکانی ئەم‬ ‫بەئاســانی وەردەگێڕدرێن بۆ سیناریۆی‬ ‫سینەمایی‪.‬‬ ‫‪ :٣٢‬ئۆرهــان پامــوک وەک تاکــە‬ ‫نووســەری وەرگــری خەاڵتــی نۆبڵــی‬ ‫ئەدەبیات دەچێتە مێژووەوە‪.‬‬

‫دەقەکانــدا بایەخێکــی ئەوتــۆی نییــە‬ ‫بــەالی ئەمــەوە‪ .‬کەمالیش وتار لەســەر‬ ‫ڕۆمانەکانی باڵو دەکاتەوە و وتارەکانیش‬ ‫هەمان ناوی ڕۆمانەکانیان هەیە‪.‬‬ ‫‪ :٢٨‬ئۆرهان پاموك‪ ،‬جگە لە «ڕۆژێك‬ ‫کتێبێکــم خوێنــدەوە و ســەراپای ژیانم‬ ‫گۆڕا»‪ ،‬ڕســتەی زۆری نییــە بە نموونە‬ ‫بهێندرێتەوە و بگورترێت «وەک ئۆرهان‬ ‫پاموک گوتی‪.»...‬‬ ‫یەشــار کەمــال ســەدان ڕســتەی‬ ‫وەک «ئــەوەی لەســەر کاغەزی ســپی‬ ‫بمناســێت‪ ،...‬ئەو مرۆڤە باشانە سواری‬ ‫ئەو ئەسپە باشانە بوون و ڕۆیشتن‪»...‬ی‬ ‫هەیــە کــە گەیشــتوونەتە ســەر زمانی‬ ‫خەڵك‪.‬‬ ‫‪ :٢٩‬ئۆرهــان پاموک بۆ «پڕکرنەوەی‬ ‫بۆشــایی مەعنەویــی هەنــاوی خــۆی»‬ ‫ئەدەبیاتی هەڵبژاردووە‪ .‬ئەو لە ئەدەبەوە‬ ‫ژیان دەخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫یەشــار کەمــال بــۆ «خاڵیکردنەوەی‬ ‫هەناوی خۆی» ئەدەبیاتی هەڵبژاردووە‪.‬‬ ‫ئەم لە ژیانەوە ئەدەب دەخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫‪ :٣٠‬ڕۆمانەکانــی ئۆرهــان پامــوک‬ ‫گونجــاون بــۆ وەرگێڕان بۆ ســەر زمانە‬ ‫بیانییــەکان‪ ،‬چونکە لە شــیعر خاڵین‪.‬‬ ‫نووســەر جاروباریش شێوازێک دەگرێتە‬ ‫بــەر وەک ئــەوەی وەرگێڕ بێــت‪ .‬زمانی‬ ‫ئینگلیزی دەزانێت و وتار بۆ ڕۆژنامەکانی‬ ‫جیهان دەنووسێت‪ .‬ڕاســتەوخۆ بەداوی‬ ‫وەرگێڕانــی ڕۆمانەکانیــدا دەچێــت‪.‬‬ ‫هاوســەرە جیاوەبووەکەیشــی تا ڕادەی‬ ‫خوێندنــی دکتۆرا لە ئەمریکا‪ ،‬ئینگلیزی‬ ‫دەزانێــت‪ .‬نموونــەی زۆر هەیە لە خراپ‬ ‫بەکارهێنانی زمانی تورکی لە ڕۆمانەکانی‬ ‫پاموکدا‪.‬‬ ‫ڕۆمانەکانی یەشار کەمال بە سەختی‬ ‫بــۆ زمانە بیانییەکان دێنە وەرگێڕاندن و‬ ‫لە وەرگێڕانیانیشــدا بەشــێک لە بەهای‬ ‫یەشــار کەمال وەک تاکە نووســەری‬ ‫خۆیــان لــە دەســت دەدەن‪ ،‬چونکــە لە مێژەوە بــۆ خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبیات‬ ‫شــاعیرێکی شــاراوە لە نێوان دێڕەکاندا پاڵێوراو لە نۆبڵی داڵندا دەژی‪.‬‬ ‫هەیــە‪ .‬بەبۆچوونی ئــەو‪ ،‬ڕۆمان «وێنە‬ ‫ئافراندنــە»‪ .‬تیلدای هاوســەری کەمال‬

‫سه‌رپۆشی خنكێنه‌ری شیعر‬ ‫بكه‌ویــن كــه‌ ســازی بكه‌یــن‪ -‬ســازكردن‬ ‫یه‌دوڵاڵ ڕوئیایی‬ ‫پــڕ بــه‌ واتای وشــه‌‪ -‬به‌ جۆرێــك كه‌ به‌م‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬شااڵو حه‌بیبه‌‬ ‫«ســازكراوه‌«‪ ،‬به‌م كه‌ســه‌ چێكــراوه‌‪ ،‬به‌‬ ‫ســازكراوبوونی ئــه‌م مرۆڤــه‌ی دیتر كه‌ له‌‬ ‫‪1‬‬ ‫«داخــوا چیرۆكیش ده‌توانێــت ئه‌وه‌ی خۆمانــدا چێی ده‌كه‌ین پشــت ببه‌ســتین‪،‬‬ ‫شــیعر ده‌یــدات بــه‌ خوێنــه‌ر‪ ،‬بیــدات؟» ئــه‌م مرۆڤــه‌ چێكــراوه‌ ڕازانێكــی هه‌یــه‌‪.‬‬ ‫وه‌كــوو هه‌ر چێكراوێك‪ ،‬هــه‌ر داهێنانێك‪،‬‬ ‫پرسی‪.‬‬ ‫ به‌ڵێ‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌مان كار كه‌ له‌ شیعردا كــه‌ ڕازێكــی هه‌یــه‌‪ .‬كاتێك بــه‌ یارمه‌تیی‬‫به‌ زمان ده‌كه‌ین‪ ،‬له‌ چیرۆكیشــدا بیكه‌ین‪ .‬نووســین‪ ،‬یارمه‌تیــی شــیعر‪ ،‬پشــت به‌م‬ ‫یانــی ئه‌وه‌ی لــه‌ خودی مــن و له‌ خودی كه‌سه‌ چێكراوه‌ ده‌به‌ستین‪ ،‬مرۆڤی خۆمان‬ ‫بارستایینووسێكدا تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬ئه‌وكاته‌ی له‌ بیــر ده‌كه‌ین‪ ،‬كه‌ له‌وانه‌یــه‌ به‌ جۆرێك‬ ‫سڕینه‌وه‌ی جێناوی «م» بێت‌‪ ،‬سڕینه‌وه‌ی‬ ‫ده‌نووسێت‪.‬‬ ‫«من»‪ ،‬سڕینه‌وه‌ی ئێگۆ‪.‬‬ ‫ مه‌به‌ست؟‬‫بــه‌اڵم كاتێك له‌گه‌ڵ ئــه‌م منه‌ چێكراوه‌‬ ‫ پێشتر ده‌مزانی چی ده‌نووسم‪ .‬ئه‌مڕۆ‬‫بۆ ئه‌وه‌ ده‌نووسم‪ ،‬كه‌ بزانم چی ده‌نووسم‪ .‬كارێكمان نییه‌‪ ،‬ســه‌روكارێكمان له‌گه‌ڵیدا‬ ‫ئــه‌وڕۆژ ده‌مزانــی كــه‌ ده‌نووســم‪ ،‬ئه‌مڕۆ نییــه‌‪ ،‬له‌ خــودی خۆمانیــن‪ ،‬له‌گه‌ڵ منی‬ ‫خۆمــان‪ .‬ئه‌مه‌یــش منــی خۆمانــه‌ كــه‌‬ ‫ده‌نووسم كه‌ بزانم‪.‬‬ ‫له‌م تێهێزرینه‌ له‌ داهاتوودا تێده‌هزرین‪ .‬ده‌نووســێت و ئــه‌و منــه‌ چێكــراوه‌ چــێ‬ ‫ده‌كات‪ .‬به‌ ده‌ربڕینێكی دیكه‌‪ ،‬ده‌بێت بڵێم‬ ‫من ده‌نووسم‪ ،‬كه‌واته‌ من هه‌م‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ئایا من هه‌میشــه‌ ده‌نووسم؟ له‌ كاتێكدا‬ ‫شتگه‌لێك كه‌ پێوه‌ند ده‌بن به‌ شیعره‌وه‌‪،‬‬ ‫تۆ هه‌میشــه‌ بیر ناكه‌یته‌وه‌‪ .‬تۆ جاربه‌جار‬ ‫به‌ خه‌ڵكییه‌وه‌ پێوه‌ند نابن‪.‬‬ ‫النیكه‌م ئه‌و شتانه‌ی شیعر ده‌بێت لێیان بیر ده‌كه‌یتــه‌وه‌‪ ،‬كه‌واته‌ جاربه‌جار هه‌یت‪ .‬هه‌مان ئه‌و ســاته‌ی كه‌ ده‌یزانم ده‌نووسم‪.‬‬ ‫بدوێت‪ ،‬شــتگه‌لێك نیین كه‌ خه‌ڵكی لێیان منیش له‌به‌ر ئه‌وه‌ هه‌م‪ ،‬كه‌ به‌ نووسین بیر ساتێك كه‌ هه‌ڵگری په‌یڤه‌‪ ،‬كه‌ په‌یڤێك له‌‬ ‫ده‌دوێن‪ .‬ئه‌مه‌ هه‌مان جیاوازییه‌ كه‌ ده‌بێت ده‌كه‌مــه‌وه‌‪ ،‬واتا بۆ ئــه‌وه‌ی بیر بكه‌مه‌وه‌ خۆی له‌گــه‌ڵ خۆیدا ده‌بات و نه‌ك میراتی‬ ‫بیــری لــێ بكه‌ینــه‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ هه‌میشــه‌ ده‌نووسم‪ ،‬به‌اڵم هه‌میشه‌ ئه‌و منه‌ چێكراوه‌ ســاته‌كانی به‌ر ل ‌ه خۆی‪ .‬ته‌نێ ئه‌م په‌یڤه‌‬ ‫كاتێك له‌گه‌ڵ شتێكدا جیاوازیمان ده‌بێت‪ ،‬ناخه‌مــه‌ ڕوو‪ .‬واتــا منیــش جاربه‌جار بیر هێشتا و هه‌میشه‌ ســه‌یره‌ی سوكرات كه‌‪:‬‬ ‫«چونكــه‌ نازانی كه‌ نازانی‪ ،‬وا ده‌زانی كه‌‬ ‫واتا له‌ شتێك له‌گه‌ڵیدا هاوبه‌شین‪ .‬كه‌واته‌ ده‌كه‌مه‌وه‌‪ ،‬كه‌واته‌ جاربه‌جار هه‌م‪.‬‬ ‫ده‌زانی‪ ».‬دوو ئاســنه‌ڕێی ته‌ریب به‌ زمان‬ ‫بۆچی ئه‌وه‌ی ئێمه‌ به‌ سانایی ده‌ینووسین‪،‬‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬كــ ‌ه لــه‌ مندا شــتێك به‌ شــتێك‬ ‫‪4‬‬ ‫خه‌ڵكی به‌ سانایی تێی ناگه‌ن؟‬ ‫من هیچ فه‌یله‌سووفێكم نه‌خوێندووه‌ته‌وه‌‪ .‬ناگه‌یه‌نــن‪ ،‬جگە لە گومــان‪ ،‬کە لە فەزای‬ ‫به‌ڕاســتی شــتێكیان لێ نازانم‪ .‬من شتێك نێوان دوو ئاســنەڕێدا‪ ،‬ڕێ دەکات‪ .‬فەزای‬ ‫‪3‬‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌ختی ئه‌وه‌مان هه‌بێت كه‌سێكی نازانــم‪ .‬هیــچ نازانم‪ .‬یانیش هیــچ ده‌زانم‪ .‬نێوان دوو ئاســنەڕێ؟ پاژفەزا؟ سپاسمان‬ ‫دیكــه‌ له‌ خۆمان ســاز بكه‌ین‪ ،‬واتا ســه‌ر واتــا له‌ ســاتێكدا كه‌ شــتێك ده‌نووســم‪( ،‬بارستایی)‪.‬‬

‫هه‌میشه‌ ژینی ئه‌وی دیكه‌یه‌‪.‬‬ ‫خوێندنــه‌وه‌ی كتێــب ســووتانی‬ ‫كتێبــه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر تێكســت لــه‌ خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫منــدا نه‌ســووتێت‪ ،‬گــڕ نه‌گرێــت‪ ،‬مــن له‌‬ ‫خوێندنه‌وەدا‌ گه‌رم دانایەم‪.‬‬

‫من هه‌رگیز له‌ كاتی نووسیندا ئاسایی‬ ‫نیم‪ .‬نه‌ خۆم و نه‌ زمانم‬ ‫‪5‬‬ ‫له‌ســه‌ر ته‌وێڵی كتێبی «منــی ڕابردوو‬ ‫ئیمزا»ـدا هاتووه‌‪:‬‬ ‫«له‌ كه‌سی مندا دوو كه‌س هه‌ن‪:‬‬ ‫یەکێکــی تاك كه‌ ئیمــزا ده‌كات‪ ،‬ئه‌وی‬ ‫دیكه‌ كۆ كه‌ ده‌خوێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫لــه ســاتی خوێندنــه‌وه‌دا‪ ،‬ئێمــه‌ ســێ‬ ‫كه‌سین‪«‌.‬‬ ‫ده‌مویســت بڵێــم كــه‌ ئیمزای تێكســت‬ ‫خوێنــه‌ر ده‌یــكات و خوێندنه‌وه‌‪ ،‬شــتێك‬ ‫جگه‌ له‌ نووســین نییه‌‪ .‬ئه‌و ســێیه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كــن و بــێ یه‌كــن‪ .‬ســڕینه‌وه‌ی یه‌كیان‬

‫‪7‬‬ ‫له‌ په‌یڤدا شــت هه‌یه‌‪ .‬شتێك له‌ په‌یڤدا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬به‌كاربردنی ئه‌م قه‌بووڵی ئه‌وه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی ئه‌و به‌ كار بهێنیت‪ ،‬شتێكت كه‌‬ ‫له‌ودایه‌‪ ،‬قه‌بووڵ كردووه‌‪.‬‬ ‫كــه‌ ته‌نیایــه‌ بــه‌ كه‌ڵكی هیــچ نایه‌ت‪.‬‬ ‫بــه‌ كه‌ڵكی هیچ دێت‪ .‬ئه‌گــه‌ر ڕۆمانی پێ‬ ‫بنووسی سروشــتی بێگیانت چێ كردووه‌‪.‬‬ ‫سروشتی بێگیانی سارا؛ سروشتێكی بااڵ‪.‬‬ ‫مــن په‌یڤــه‌ ته‌نیاكانــم هه‌مــان هێنده‌‬ ‫خــۆش ده‌وێن كــه‌ دارتــاش بزماره‌كانی‪.‬‬ ‫هه‌ردووكیــان ئه‌گه‌ر بــه‌ كار نه‌هێندرێن له‌‬ ‫كار ده‌كــه‌ون‪ .‬بــه‌م جیاوازییه‌وه‌ كه‌ بزمار‬ ‫ژه‌نــگ هه‌ڵده‌هێنێت‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی دارتاش‬ ‫ده‌ســتخه‌ڕۆ بكات یان له‌ پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌ودا بمێنێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم په‌یڤی ته‌نیا هه‌میشه‌‬ ‫وه‌ك سه‌رپۆشــێك به‌سه‌ر بیره‌كانی منه‌وه‌‬ ‫ده‌مێنێتــه‌وه‌ و لــه‌ پێوه‌نــدی له‌گه‌ڵ مندا‬ ‫ده‌مێنێتــه‌وه‌‪ .‬هه‌میشــه‌ په‌یڤێكی من‪ ،‬یان‬ ‫په‌یڤێك له‌ من‪ ،‬ده‌شارێته‌وه‌‪ .‬حه‌شارگه‌یه‌‪.‬‬ ‫سیحره‌كه‌یشــیان له‌مه‌دایه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی ده‌ڵێم‬ ‫سیحری وشه‌كان له‌ بیر نه‌كه‌ین‪ ،‬له‌وێوه‌یه‌‬ ‫كــه‌ په‌یڤــه‌كان ســیحرێكیان نییــه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫ئێمه‌ پێیــان نه‌ده‌ین‪ .‬ئه‌وانه‌ هه‌میشــه‌ له‌‬ ‫لە پاڵوویه‌ک لە شەشــپاڵووی بارســتایی‬ ‫سیحراوی ده‌بن‪ .‬له‌ په‌خشاندا هه‌روه‌ك له‌‬ ‫شیعردا‪.‬‬

‫‪6‬‬ ‫من هه‌رگیز له‌ كاتی نووسیندا ئاسایی نیم‪.‬‬ ‫نــه‌ خۆم و نه‌ زمانم‪ .‬بۆچی ئاســایی بم؟ بۆ‬ ‫كێ؟ به‌ پێی پێویســت بۆ خۆم هه‌م‪ .‬كه‌واته‌‬ ‫ده‌نووســم تا ساتگه‌لێك بێگانه‌ له‌گه‌ڵ خۆمدا‬ ‫بمێنمه‌وه‌‪ .‬خودای خۆیشــم بــم‪ .‬ئه‌وه‌یش له‌‬ ‫نووســیندا بــه‌ زمــان ده‌گات‪ ،‬به‌ خــۆی‪ ،‬به‌‬ ‫باڵغبــوون ده‌گات‪ .‬جــا باڵغبوونیش‪ ،‬واتا به‌‬ ‫چی گه‌یشتن؟‬ ‫لــه‌ منداڵییه‌كانــی منــدا‪ ،‬باڵغبــوون كــه‌‬ ‫ده‌گه‌یشــت‪ ،‬به‌ شــتێك نه‌ده‌گه‌یشــت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئێســتا له‌ نووسیندا‪ ،‬هه‌ركات كه‌ ده‌گات‪ ،‬به‌‬ ‫هه‌مان شتە سه‌یرەکە ده‌گات‪ ،‬كه‌ یه‌كه‌مینجار‬ ‫له‌ باڵغبوونی منداڵیدا‪ ،‬له‌ پڕ ناسیم‪.‬‬ ‫نووســین هه‌میشــه‌ نائاســایی بووه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌نــده‌ی زمان ده‌یه‌وێــت ته‌یاربوونی خۆی‬ ‫ڕابگه‌یه‌نێت له‌ سروشــتی ئــه‌وه‌ی كه‌ ئه‌و به‌‬ ‫كاری ده‌بــات دێتــه‌ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ده‌رده‌پەڕێــت‪.‬‬ ‫لــه‌ ئه‌شكه‌وتنشــینه‌كانی كه‌ونــاراوه‌ بگره‌ تا‬ ‫مرۆڤــی ئه‌مڕۆ‪ .‬ئه‌وه‌ی یه‌كه‌م‪ ،‬تا ده‌یویســت‬ ‫له‌گه‌ڵ هێزه‌ ئه‌ودیوسروشتییه‌كاندا پێوه‌ندیی‬ ‫بگرێت‪ ،‬یان به‌ هێزێكی نادیار گوتارێكی دیار‬ ‫بدات‪ ،‬ده‌ستبه‌جێ زمانی ده‌گۆڕی‪ .‬له‌ ترسان‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫یــان له ڕووی‌ ڕێــزه‌وه‌‪ ،‬مرۆڤی ئه‌مڕۆیش‪ ،‬به‌‬ ‫چهــره‌ی پنهان حــرف‪ -‬یدالله‌ رویایی ]‬ ‫زمانی نزا‪ ،‬كه‌ نازانێت چییه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ كه‌سێكدا ڕووخساری شاراوه‌ی په‌یڤ[‬ ‫دەدوێت كه‌ نازانێت كێیه‌‪ ،‬چونكه‌ نانووسێت‪،‬‬ ‫انتشارات نگاه‪1390 -‬‬ ‫دوورخراو ده‌مێنێته‌وه‌ و داتەنراو‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )444‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/9‬‬

‫‪4‬‬

‫سه‌لـمان ڕوشدی‬ ‫به‌ڵگه‌ی ده‌سه‌اڵتی مه‌زنی ئه‌ده‌ب‬ ‫پەیوەند کامەران‬ ‫‪2-1‬‬ ‫نێزیکه‌ی ‪ 21‬ساڵ له‌مه‌وبه‌ر فه‌توای کوشتنی‬ ‫له‌سه‌ر نووسه‌ر سه‌لمان ڕوشــدی دا‪ .‬نووسه‌ری‬ ‫ئایه‌ته‌ شه‌یتانییه‌کانیش هه‌تا ڕۆژی ئه‌مڕۆ بۆ یه‌ک‬ ‫له‌حزه‌ش چییه‌ خۆی له‌ جیهانبینییه‌ هۆشیاریه‌که‌ی‬ ‫خۆی النه‌داوه‌‪.‬‬ ‫کاتێک له‌ بــه‌رواری ‪ 14‬ی فابریوه‌ری ‪1989‬‬ ‫فه‌توای کوشتن به‌سه‌ر سه‌لمان ڕوشدیدا درا‪،‬‬ ‫له‌ واڵتی ئینگلستان ڕووداوگه‌لێکی هێنایه‌ گه‌ڕ‪،‬‬ ‫که‌ له‌ تراجیدیه‌تیدا شانی له‌ شانی بڕیاری له‌‬ ‫سێداره‌دانه‌کانی دونیادا ده‌دا‪ .‬ئه‌و په‌ناهه‌نده‌‬ ‫هیندییانه‌ی ک ـه‌ سـه‌لــمــان ڕوشـــدی ل ـه‌ کــاره‌‬ ‫ئه‌ده‌بییه‌کانی و هه‌ڵوێست و کاره‌کانی دیکه‌شیدا‬ ‫خزمه‌تی کردبوون هه‌ستان له‌ناو شه‌قامه‌کانی‬ ‫ل ـه‌نــده‌ن و بێرمینگهێم که‌وتنه‌ سووتاندنی‬ ‫کتێبه‌کانی و داوای خوێنی ڕوشدیان ده‌کرد‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌و ژنه‌ی که‌ ڕوشدی خۆی چه‌ندین ساڵ له‌ وتار و‬ ‫نووسینه‌کانیدا به‌ توندترین ڕاده‌ ڕه‌خنه‌ی لێگرتبوو‬ ‫پارێزگاری له‌ ڕوشدی کرد‪.‬‬ ‫سه‌لمان ڕوشدی به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک هیندییه‌ و له‌دایک‬ ‫بووی شاری بۆمبێیه‌ و له‌ ساڵی ‪1964‬ه‌وه‌ خاوه‌نی‬ ‫جنسییه‌ی به‌ریتانیه‌‪ .‬سه‌ره‌ک وه‌زیرانی به‌ریتانیا‬ ‫مارگێریت تاتشەر ڕوونکردنه‌وه‌یه‌کی دا که‌ تیادا‬ ‫وتی‪ ،‬حکومه‌تی به‌ریتانیا په‌الماری توندوتیژی بۆ‬ ‫سه‌ر هاوواڵتی واڵته‌که‌ی قبوڵ ناکات‪ .‬بێگومان‬ ‫ئه‌مڕۆ مرۆڤ ناتوانێت ئه‌و ڕق و کینه‌یه‌ وێنا بکات‬ ‫که ڕۆشنبیر و هونەرمەندە چه‌په‌کانی ئه‌وکات‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌و خانمه‌ ئاسنینه‌ هه‌یان بووه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫خانمی سـه‌ره‌ک وه‌زیــران له‌و حاڵه‌ته‌دا به‌رگری‬ ‫له‌ پرینسیپ و بنه‌ماکانی ئازادی هونه‌ر و بیروڕا‬ ‫ده‌ربڕین کرد‪ .‬ڕوشــدی که‌ تا ئه‌وکات خۆی به‌‬ ‫ڕۆشنبیرێکی چه‌پی ڕه‌خنه‌گر و نه‌یاری ده‌وڵه‌ت‬ ‫و حکومه‌ت ته‌ماشا کردبوو له‌ڕێی فه‌تواکه‌وه‌ ته‌نها‬ ‫ژیانی ئــازادی خۆی له‌ده‌ستنه‌دا‪ ،‬به‌ڵکو النه‌ی‬ ‫سیاسی خۆشی دۆڕاند‪.‬‬ ‫شان به‌ شانی به‌دخوایی هاوڕێگاکانی جارانی‬ ‫و له‌ژێر به‌رگری نه‌یاری ئه‌وسایدا‪ ،‬که‌ ده‌زگای‬ ‫سیخوڕی به‌ریتانییه‌‪ ،‬ڕوشدی که‌وته‌ خۆ حه‌شاردان‬ ‫و ئه‌و چاوشارکێیه‌ی ده‌ دانه‌ ساڵی ڕه‌به‌قی خایاند‪.‬‬ ‫له‌ ئه‌پارتمانی بێ په‌نجه‌ره‌دا ده‌ژیا و حه‌فته‌ی‬ ‫چه‌ند جارێک النه‌که‌ی ده‌گۆڕی‪ .‬زۆر جار به‌خه‌به‌ر‬ ‫ده‌هات و نه‌یده‌زانی ئه‌سڵه‌ن له‌ کام شاره‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ڕوشدی له‌و نێوه‌نده‌دا گواستوویه‌تیه‌وه‌‬ ‫بۆ شاری نیویۆرک‪ .‬له‌ڕاستیدا ناتوانێت ته‌واو‬ ‫ده‌ستبه‌رداری پاسه‌وانی تایبه‌تی بێت‪ ،‬به‌اڵم وه‌ک‬ ‫خۆی ده‌ڵێت‪« :‬ئـه‌و هه‌ڕه‌شانه‌ی که‌ له‌ ڕۆژی‬ ‫ساڵیادی فه‌تواکه‌دا به‌ ده‌ستم ده‌گه‌ن ئێستا بۆ من‬ ‫وه‌ک ساڵوێکی ئیسالمی ڤالێنتاینی لێ هاتووه‌‪».‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وکات‪ ،‬بیست ساڵ له‌مه‌وبه‌ر چواره‌مین‬ ‫ڕۆمــانــی سه‌لمان ڕووشـــدی که‌ نــاوی «ئایه‌ته‌‬ ‫شه‌یتانیه‌کان»‌ە قه‌یرانێکی جیهانی لێ که‌وته‌وه‌‬ ‫و ب ـه‌و شێوه‌ تراجیدی و خه‌مناکه‌ ده‌س ـه‌اڵت‬ ‫و هێزی ئ ـه‌ده‌بــی خسته‌ بــه‌ر ڕووی جیهان‪.‬‬ ‫خۆ پیشاندانه‌ دڕنــده‌کــان س ـه‌دان مه‌رگیان لێ‬ ‫ک ـه‌وت ـه‌وه‌‪ .‬چه‌ندین کتیبفرۆش‪ ،‬که‌ «ئایه‌ته‌‬ ‫شه‌یتانیه‌کان»یان ده‌فــرۆشــت‪ ،‬بوونه‌ قوربانی‬ ‫په‌الماره‌ تیرۆریستییه‌کانی توندڕه‌وه‌کان‪ .‬هه‌ردوو‬ ‫وه‌رگێڕی ژاپۆنی و تورکی کتێبه‌که‌ له‌ ڕێبازی‬ ‫فه‌تواکه‌دا تیرۆر کران‪.‬‬ ‫حه‌قیقه‌تی ئه‌وه‌ی که‌ «ئایه‌ته‌ شه‌یتانییه‌کان»‬ ‫یه‌کێکه‌ له‌ ڕۆمانه‌ هه‌ره‌ مه‌زنه‌کانی سه‌ده‌ی بیسته‌م‬ ‫به‌هۆی ئه‌و ڕووداوه‌ دڕندانه‌وه‌ فه‌رامۆش کرا‪ .‬ئه‌و‬ ‫چواره‌م ڕۆمانه‌ی ڕوشدی خه‌اڵتی باشترین ڕۆمانی‬ ‫ئه‌و ساڵه‌ی پێبه‌خشرا بوو‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر شایسته‌یه‌کی‬ ‫دیکه‌ی کتێبه‌که‌ خه‌ڵکانی به‌شداربووی ده‌خسته‌‬ ‫مه‌ترسییه‌کی گـــه‌وره‌ی گیانی و ڕۆحییه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ش یه‌کێکه‌ له‌و هۆکارانه‌ی که‌ وای‬ ‫کرد‌ واتای ئه‌ده‌بی ئه‌و شاکاره‌ ئاڵۆزه‌ له‌ ناهه‌ق‬ ‫فه‌رامۆشبکرێت‪.‬‬ ‫با ئه‌ڵمانیا وه‌ک له‌ یه‌کێک له‌ واڵت ـه‌ هه‌ره‌‬ ‫ئــازاد و دیموکراتییه‌کانی جیهان به‌ نموونه‌‬ ‫بهێنینه‌وه‌‪ .‬له‌و واڵته‌دا یه‌ک چاپ خانه‌ و ده‌زگای‬ ‫باڵوکردنه‌وه‌ چییه‌ زاتــی نه‌کرد ڕۆمانی ئایه‌ته‌‬ ‫شه‌یتانییه‌کان باڵوبکاته‌وه‌‪ .‬به‌و هۆیه‌وه‌ شتێکی‬ ‫نــاوه‌زه‌ و یه‌کجاره‌یی له‌ مێژووی باڵوکردنه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌ڵمانیادا ڕووی دا‪ .‬به‌ڕێوه‌به‌رانی چه‌ند ده‌زگایه‌کی‬

‫بــاوکــردنـه‌وه‌ی جیاواز جیاواز یه‌کیان گــرت و‬ ‫ده‌زگای «مادده‌ی نۆزده‌»یان پێکهێنا‪ ،‬که‌ تاک ‌ه‬ ‫ئامانجییان باڵو کردنه‌وه‌ی ئایه‌ته‌ شه‌یتانییه‌کان‬ ‫بوو‪ .‬ناوی ده‌زگاکه‌ له‌و مادده‌یه‌وه‌ هاتووه‌ که‌‬ ‫له‌ مافه‌ بنه‌ماییه‌کانی مرۆڤدا گه‌ره‌نتی ئازادی‬ ‫بیر و ڕا ده‌ربــڕیــن ده‌کــات‪ .‬ئـه‌م کۆمه‌ڵه‌یه‌ له‌‬ ‫ئه‌دیب و سیاسه‌تمه‌داری وه‌ک هانس ماگنوس‬ ‫ئێنتنسبێرگه‌ر‪ ،‬گونته‌ر گراس‪ ،‬گێرارد شروێده‌ر‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ ده‌زگای وه‌ک ده‌زگای هاینریش بوێل‬ ‫پێک هاتبوو‪ .‬له‌ ڕۆژنامه‌ گه‌وره‌کاندا ئارنۆ ڤیدمان‪،‬‬ ‫که‌ سه‌ر به‌ ڕۆژنامه‌ی ‪ taz‬بوو‪ ،‬پێشنیارێکی‬ ‫باڵوکرده‌وه‌ که‌ ڕۆژنامه‌ گه‌وره‌کان له‌ هه‌ڵمه‌تێکی‬ ‫هه‌ره‌وه‌زدا هه‌مووان له‌ هه‌مان ڕۆژدا یه‌که‌م به‌شی‬ ‫ڕۆمانه‌که‌ باڵو بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬تاوه‌کو له‌ سه‌نگه‌رێکی‬ ‫به‌ریندا به‌رگری له‌ ئازادی بیروڕا ده‌ربڕین بکه‌ن‪.‬‬ ‫به‌اڵم کاتێک ڕۆژنامه‌ی ‪ taz‬مه‌سه‌له‌که‌ی کرد به‌‬ ‫ڕاست و یه‌که‌م په‌ڕه‌ی به‌ «ئایه‌ته‌ شه‌یتانییه‌کان»‬ ‫ده‌ست پێکرد‪ ،‬وه‌ک ئه‌وه‌ وا بوو له‌ ڕاڕه‌وێکی‬ ‫به‌ریندا به‌ته‌نها وه‌ستابێت‪ .‬هه‌ندێک له‌ ڕۆژنامه‌کانی‬ ‫دیکه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی ڕۆژنامه‌ی «دی تسایت» هۆکاری‬ ‫مافی چــاپ و بــاو کــردنـه‌وه‌کـه‌یــان به‌ به‌هانه‌‬ ‫هێنایه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ندێکی دیکه‌یان ئاماژه‌یان به‌‬ ‫په‌رپرسیاری خۆیان ده‌کرد به‌رامبه‌ر به‌ ئاسایشی‬ ‫ستاف و کارمه‌نده‌کانیان‪.‬‬ ‫به‌هه‌رحاڵ ئــەوکــات له‌به‌ر هــۆکــاری دینی و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی بڕیاری کوشتنی درا‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ش یه‌کێکه‌ له‌ مۆتیڤه‌ گرنگه‌کانی ئه‌م‬ ‫بڕیاره‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت له‌وه‌ له‌بارتریشی بۆ هه‌ڵناکه‌وێت‬ ‫به‌و جۆره‌ دنیای ئیسالم بۆ مه‌رامه‌کانی خۆی‬ ‫به‌کاربهێنێت‪.‬‬ ‫بــزوێــن ـه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی ڕۆمــان ـه‌کــه پشتی‬ ‫به‌ خستنه‌ڕوویه‌کی نێگه‌تیڤانه‌ی پێغه‌مبه‌ر و‬ ‫شوێنکه‌وتووانی به‌ستووه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم له‌ «ئایه‌ته‌‬ ‫شه‌یتانییه‌کان»دا بۆ ڕوشدی مه‌سه‌له‌ مه‌سه‌له‌ی‬ ‫ئیهانه‌ نه‌بووه‌‪ .‬پتر مه‌به‌ستی بووه‌ ئه‌وه‌مان نیشان‬ ‫بدات که‌ هه‌ر جه‌خت کردنێک له‌سه‌ر حه‌قیقه‌ته‌‬ ‫دینییه‌کان به‌ مرۆڤ و جیهانه‌که‌یانه‌وه‌ په‌یوه‌سته‌‬ ‫و هه‌موو جه‌ختێکی موتڵه‌ق له‌سه‌ر حه‌قیقه‌ت تاکه‌‬ ‫ڕێگایه‌کى‌ هه‌یه‌ که‌ سه‌د ده‌ر سه‌د ده‌چێته‌وه‌ سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی وه‌حشیگه‌رایی به‌رامبه‌ر که‌سانێک بنوێنیت‬ ‫که‌ هاوفکرت نین‪.‬‬ ‫«ئایه‌ته‌ شه‌یتانییه‌کان»ی سه‌لمان ڕوشدی‬ ‫وتارێکه‌ له‌سه‌ر گو‌مان وه‌ک فه‌تحێکی کولتووری‪،‬‬ ‫وتارێکه‌ لـه‌سـه‌ر گــومــان وه‌ک که‌ره‌سته‌یه‌کی‬ ‫هۆشیارکردنه‌وه‌‪ ،‬وه‌ک به‌رگرییه‌ک له‌دژ هه‌موو‬ ‫چه‌شنه‌کانی فێنده‌مێنتالیزم و توندڕه‌وی‪ .‬واتا له‌‬ ‫بنه‌ڕه‌تدا ڕۆمانه‌که‌ی ڕوشدی پارچه‌یه‌کی کالسیکییه‌‬ ‫له‌ ئه‌ده‌بی هۆشیارکه‌ره‌وه‌ی مرۆڤه‌کان – لێره‌دا‬ ‫ئاگادار کردووینه‌ته‌وه‌ موسوڵمانانی بــاوه‌ڕدار‬ ‫جه‌نگ جه‌نگی ڕاستییه‌ له‌دژ ئه‌فسانه‌‪ ،‬جه‌نگ‬ ‫نه‌خه‌ینه‌ ڕیــزی ئیسالمی تــونــدڕه‌وه‌وه‌‪ .‬جارێک‬ ‫جه‌نگی عه‌قڵه‌ له‌دژی باوه‌ڕ‪ .‬ئه‌و ڕق و کینه‌یه‌ی‬ ‫لێیان پرسی‪ ،‬ئاخۆ ئاماده‌یی توندوتیژی له‌ دینی‬ ‫که‌ شانبه‌شانی باڵوبوونه‌وه‌ی ڕۆمانه‌که‌ هاتووه‌ و‬ ‫ئیسالمدا له‌ جه‌وهه‌ری دینه‌که‌ خۆیدا نییه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ئه‌و الفاوی پرۆته‌سته‌ و ناڕه‌زاییانه‌ی که‌ کارێکیان‬ ‫له‌ وه‌اڵمدا وتی قورعان له‌ نووسینه‌ پیرۆزه‌کانی‬ ‫کرد سه‌لمان ڕوشدی بخه‌نه‌ ڕیزی سوارچاکه‌کانی‬ ‫ئاینه‌کانی دیکه‌ نه‌ زیاتر و نه‌ که‌متر بانگه‌وازی‬ ‫والتی ئینگلستانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌مان نیشان ده‌ده‌ن که‌‬ ‫توندوتیژی تیادایه‌‪.‬‬ ‫به‌شێکی گه‌وره‌ی جیهانی ئیسالم‌ له‌ به‌رگریکردنی‬ ‫به‌ به‌رده‌وامیش ڕه‌خنه‌ له‌ توندوتیژییه‌کانی‬ ‫نه‌ریته‌ دینیه‌کانیدا ئاماده‌ و له‌سه‌رپێیه‌ و سڵ له‌وه‌‬ ‫ســوپــای هــیــنــدی ده‌گــرێــت کــه‌ دانــیــشــتــوانـه‌‬ ‫ناکاته‌وه‌ توندوتیژی به‌کار بهێنێت‪ .‬ڕه‌نگه‌ یه‌کێک‬ ‫موسوڵمانه‌کانی شاری که‌شمیری هه‌راسان کردووه‌‪.‬‬ ‫له‌ هۆکاره‌کانی ئه‌م حه‌قیقه‌ته‌ بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫کاتێکیش هه‌ڵگرێکی نۆبلی وه‌ک نایپاول ده‌ڵێت‬ ‫که‌ بێرنارد لویس گوته‌نی هیچ دینێک وه‌ک دینی‬ ‫که‌ داگیرکاری ئاینی ئیسالم له‌ سه‌ده‌ی یانزه‌دا‬ ‫ئیسالم هه‌ستی شانازی و شکۆمه‌ندی نــادا به‌‬ ‫کولتووری هیندی شێواندووه‌‪ ،‬ئه‌وا ڕوشدی دێته‌‬ ‫شوێنکه‌وتووانی خۆی‪.‬‬ ‫وه‌اڵم و کارێک‌ پێ ده‌کات‪ ،‬با به‌ ده‌واری شڕی‬ ‫بــه‌هــه‌رحــاڵ ڕوشــــدی لــه‌پــاش ف ـه‌تــواک ـه‌ش‬ ‫نه‌کردبێت‪.‬‬ ‫له‌پێناوی مافی ره‌خنه‌گرتندا له‌ دۆگما دینییه‌کان‬ ‫خــۆی ئ ـه‌وه‌ سه‌یرترین و سه‌رنجڕاکێشترین‬ ‫کۆشاوییه‌تی‪ .‬جا چ دینی خۆر ئاوا بێت‪ ،‬چ دینی‬ ‫خاڵی بابه‌ته‌که‌یه‌‪ :‬که‌ خودی نووسه‌ری «ئایه‌ته‌‬ ‫خۆرهه‌اڵت‪.‬‬ ‫شه‌یتانیه‌کان» سه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو کاره‌ساتان ‌ه‬ ‫دوو ساڵ له‌مه‌وبه‌ر له‌ کۆڕێکدا له‌ ئاکادیمی‬ ‫ڕێنادات غه‌ریزه‌ی ناچیزه‌ و کوێرانه‌ کار له‌سه‌ر‬ ‫سویدی له‌ شــاری ستۆکهۆڵم گوتی‪« :‬وه‌ختی‬ ‫بیری بکه‌ن و به‌و شێوه‌یه‌ سه‌ربه‌خۆیی بڕیار و‬ ‫خۆی ڕێز مانای ئه‌وه‌ بوو‪ ،‬که‌ من تۆ به‌ هه‌ند‬ ‫فکری خۆی ده‌پارێزێت‪ .‬بۆیه‌ سه‌لمان ڕوشدی‬ ‫وه‌ربگرم‪ ،‬ئه‌گه‌رچی هاوفکریشت نه‌بم‪ .‬ئه‌مڕۆ ئه‌گه‌ر‬ ‫پیاوی پێش فه‌تواکه‌ ماوه‌ته‌وه‪ ،‬که‌ ئه‌ویش پیاوێکی‬ ‫من هاوفکرت نه‌بم یاخود له‌ دژی فکری تۆ کار‬ ‫ئازاده‌‪ .‬که‌س ناتوانێت به‌ دڵنیاییه‌وه‌ کاریگه‌ری‬ ‫بکه‌م‪ ،‬به‌وه‌ تاوانبازم ده‌که‌یت بێڕێزیم به‌رامبه‌رت‬ ‫فه‌تواکه‌ له‌سه‌ر چاالکی نووسه‌ر ده‌ستنیشان بکات‪،‬‬ ‫نواندبێت‪ .‬ئـه‌وه‌ی به‌و شێوه‌یه‌ مشتومڕ بکات‪،‬‬ ‫هێنده‌ هه‌یه‌ ماوه‌یه‌کی زۆره‌ بلیمه‌تییه‌که‌ی خۆی‬ ‫مه‌به‌ستییه‌تی وشه‌ی ئازاد قه‌ده‌غه‌ بکات‪».‬‬ ‫پتر له‌ وتار و دیداره‌کانیدا ده‌خاته‌ ڕوو وه‌ک له‌ناو‬ ‫به‌ پێچه‌وانه‌ی هه‌موو ڕه‌خنه‌گران له‌ ئیسالم‪ ،‬که‌‬ ‫ڕۆمانه‌کانیدا‪ .‬هه‌ڵبه‌ت له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌بێت به‌ گرنگی‬ ‫دینی ئیسالم به‌ناوی ئازادی و مافی مرۆڤه‌وه‌ به‌‬ ‫بزانین ئاگاداری دیداره‌کانی بین‪ ،‬چونکه‌ سه‌لمان‬ ‫ته‌واوی ڕه‌ت ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬ڕوشدی هه‌میشه‌ له‌وه‌ی‬

‫ڕۆمانی «شالیماری شێت» که‌ ساڵی‬ ‫‪ 2005‬باڵوبووەته‌و ‌ه له‌سه‌ر کشمیر و لۆس‬ ‫ئه‌ینجلس و له‌نده‌ن و شتراسبورگ‬ ‫ده‌ڕوات و باس ل ‌ه کچێکی هیندوس و‬ ‫کوڕێکی موسوڵمان ده‌کات‬ ‫ڕوشــدی که‌سێک ‌ه ئێجگار زۆر ده‌زانێت و هه‌ر‬ ‫چییه‌ک ئه‌و پیاوه‌ ده‌ینووسێت و ده‌یڵێت ئه‌ده‌بی‬ ‫جیهانییه‌‪‌ ‌ .‬‬ ‫ڕۆمانی «شالیماری شێت»ی که‌ ساڵی ‪2005‬‬ ‫باڵوبووەته‌وه‌ له‌سه‌ر کشمیر و لۆس ئه‌نجلس و‬ ‫له‌نده‌ن و شتراسبورگ ده‌ڕوات و باس له‌ کچێکی‬ ‫هیندوس و کوڕێکی موسوڵمان ده‌کات‪ ،‬باس له‌‬ ‫زه‌واجه‌ ئاینهه‌ژێن و کۆتاییه‌ غه‌مگینه‌که‌یان ده‌کات‪.‬‬ ‫له‌ سه‌ره‌تای ڕۆمانه‌که‌دا هیندوس و موسوڵمانه‌کان‬ ‫ئاشتیانه‌ و بێکێشه‌ له‌ شاری کشمیردا به‌ ته‌نیشت‬ ‫یه‌که‌وه‌ ژیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن‪ ،‬به‌اڵم له‌ فه‌زا گرژه‌که‌ی‬ ‫به‌ینی پاکستان و هندستاندا باالنسه‌که‌ ده‌شێوێت و‬ ‫توندوتیژی و خه‌رابات ده‌یده‌ن به‌سه‌ر هه‌رێمه‌که‌دا‪.‬‬ ‫سه‌لمان ڕوشدی له‌سه‌ر بێباکی دونیا سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ ناکۆکییه‌کانی کشمیر ناڕه‌زایی ده‌رده‌بڕێت و‬ ‫وه‌ک خۆی ده‌ڵێت هیواداره‌ به‌و کتێبه‌ی که‌مێک‬ ‫سه‌رنجی دونیا بخاته‌ سه‌ر هه‌رێمه‌ جه‌نگستانه‌که‌ی‬ ‫کشمیر‪.‬‬ ‫لویس گرۆپ‪ :‬به‌شی زۆری ڕووداوه‌کانی ڕۆمانی‬ ‫«شالیماری لێبووک» له‌ کشمیردان و ئێوه‌ به‌ر‬ ‫له‌ نووسینی کتێبه‌که‌ به‌دواداچوونێکی وردتان بۆ‬ ‫کــردووه‌‪ ،‬به‌ تایبه‌تی سه‌باره‌ت به‌ کشمیر‪ .‬له‌و‬ ‫نێوه‌نده‌دا سه‌فه‌ری هیندستانتان کردووه‌ته‌وه‌ به‌اڵم‬ ‫سه‌ردانی کشمیرتان نه‌کردووه‌‪.‬‬ ‫سه‌لمان ڕوشدی‪ :‬مه‌به‌ستان له‌وه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫زانیاری له‌سه‌ر که‌مپی مه‌شقه‌کانی القاعده‌ کۆ‬ ‫بکه‌مه‌وه‌؟ (پێده‌که‌نێت) نه‌خێر‪ ،‬ئه‌وه‌ ئامانجی‬

‫««‬

‫سه‌فه‌ره‌که‌ی من نه‌بووه‌‪ .‬به‌اڵم کۆمه‌ڵێک پسپۆڕ‬ ‫ده‌ناسم که‌ چه‌ندین ساڵه‌ سه‌رقاڵی ئه‌و بابه‌ته‌ن‬ ‫و سه‌ردانی ئه‌و هه‌رێمه‌ سه‌رسنوره‌ پڕنهێنییه‌ی‬ ‫نێوان کشمیری پاکستانی و کشمیری هیندیدا‬ ‫کردووه‌‪ .‬به‌و شێوه‌یه‌ هه‌لم بۆ ڕه‌خسابوو پرسیار له‌‬ ‫خه‌ڵکانێکی زۆر بکه‌م‪ ،‬که‌ له‌ به‌دواداچوونه‌کانمدا‬ ‫کۆمه‌کێکی زۆریان کردووم‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم له‌ ڕاستیدا به‌ ده‌شــتــوده‌ره‌ک ـه‌ی زۆر‬ ‫ئاشنام‪ .‬من له‌ ژیانمدا زه‌مانێکی زۆرم له‌ کشمیردا‬ ‫بـه‌سـه‌ربــردووه‌‪ ،‬چ له‌ دیــوی هیندستاندا‪ ،‬چ له‌‬ ‫دیوه‌ی پاکستاندا‪ .‬ئه‌وسات به‌شێکی له‌ خزمه‌کانی‬ ‫من کۆچیان کرد بۆ پاکستان‪ ،‬به‌شه‌که‌ی دیکه‌شی‬ ‫له‌ هیندستان مانه‌‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ک زۆرێک له‌ خێزانه‌‬ ‫موسوڵمانه‌کان خێزانی منیش پارچه‌ پارچه‌ بوو‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه هه‌مانکات‌ بووه‌ هۆکاری ئه‌وه‌ی من‬ ‫به‌ منداڵی زوو زوو سه‌ردانی پاکستان بکه‌م‪‌.‬‬ ‫خێزانه‌که‌ی من به‌سه‌ر ته‌واوی واڵتدا باڵوبووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم بۆ من پێویستی کرد خۆم به‌و شتانه‌ ئاشنا‬ ‫بکه‌م‪ ،‬که‌ له‌سه‌رده‌می منداڵی و گه‌نجیمدا له‌وێ‬ ‫به‌دیم نه‌کردوون‪ .‬ئیدی خۆ من سه‌ردانی که‌مپی‬ ‫تیرۆریسته‌کانم نه‌کردووه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی توانیبێتم‬ ‫له‌سه‌ر نه‌خشه‌که‌ دیاریان بکه‌م‪ .‬ئه‌و که‌مپانه‌ به‌‬ ‫ڕاستی بوونیان هه‌یه‌ ئه‌گه‌رچی حکومه‌تی پاکستان‬ ‫حه‌ز ده‌کات حاشا له‌و ڕاستییه‌ بکات‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌شزانم کێ خه‌رجی ئه‌و که‌مپانه‌ ده‌کێشێت و که‌م‬ ‫گروپانه‌ خۆیان تیادا ماتداوه‌‪.‬‬ ‫یه‌کێک له‌ کێشه‌ هـه‌ره‌ گه‌وره‌کانی کشمیری‬ ‫به‌شی پاکستان ئه‌وه‌یه‌ که‌ زۆربه‌ی که‌سانی ناو‬ ‫که‌مپه‌کان خه‌ڵکی کشمیر نین‪ ،‬به‌ڵکو خه‌ڵکی بۆ‬ ‫نمونه‌ ئه‌فغانستان و واڵتی عه‌ره‌بییه‌کان یاخود‬ ‫چیچانن‪ ،‬ئــه‌وه‌ش قه‌زیه‌که‌ هێنده‌ی تر ئاڵۆز‬ ‫ده‌کات‪ ،‬چونکه‌ خه‌ڵکی ناو ئه‌و که‌مپانه‌ وا هه‌ست‬ ‫ده‌که‌ن ته‌نها ده‌ربه‌ستی جیهاد بن و هیچی تر‪،‬‬ ‫ئه‌سڵه‌ن کشمیریان به‌ الوه‌ گرنگ نییه‌‪.‬‬ ‫لویس گرۆپ‪ :‬ئه‌و به‌شانه‌ی که‌ ئێوه‌ تیادا وه‌سفی‬ ‫توندوتیژیه‌کانی ناو کشمیرتان کردووه‌‪ ،‬یه‌کێکن‬ ‫له‌ به‌شه‌ هه‌ره‌ به‌هێزو هه‌ژێنی ناو ڕۆمانه‌که‌ و وا‬ ‫ده‌ریشده‌که‌وێت له‌ پشت گێڕانه‌وه‌ هونه‌رییه‌که‌وه‌‬ ‫توڕه‌ییه‌کی گه‌وره‌ هه‌بێت‪.‬‬ ‫سه‌لمان ڕوشدی‪ :‬بێگومان! ئه‌و توندوتیژییه‌ی‬ ‫من وه‌سفم کردووه‌ وه‌ک دۆکومێنتارییه‌ک وایه‌ و‬ ‫حه‌قیقه‌ته‌‪ ،‬په‌الماره‌ جیاوازه‌کان بۆ سه‌ر گونده‌‬ ‫جــیــاوازه‌کــان‪ ،‬ه ـه‌روه‌هــا په‌الماره‌کانی سوپای‬ ‫هیندستان و جیهادیییه‌کان‪ .‬من ده‌مه‌وێت دنیا‬ ‫له‌وه‌ ئاگادار بکه‌مه‌وه‌ که‌ ڕووداوه‌کــان به‌ڕاستی‬ ‫به‌و شێوه‌یه‌ بوون‪ .‬زاراوه‌ی وه‌ک (کرێکداون)‪ ،‬که‌‬ ‫سوپای هیندستان به‌کاری ده‌هێنێت هیچ شتێکی‬ ‫دیکه‌ نییه‌ جگه‌ له‌ مورادیفێکی ڕازێنراوه‌ بۆ وشه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵکوژی‪ ،‬ته‌عدا‪ ،‬وه‌حشیگه‌رایی‪ .‬هه‌موو ئه‌م‬ ‫شتانه‌ سه‌ر به‌ ژیانی ڕۆژانه‌ی کشمیرن‪ .‬له‌م ئان و‬ ‫ساته‌دا ئه‌و تاوانانه‌ ڕووده‌ده‌ن‪ .‬به‌ڵێ ئه‌وه‌ی ئێوه‌‬ ‫ده‌یڵێن ڕاسته‌‪ ،‬که‌ بیر له‌و شتانه‌ ده‌که‌مه‌وه‌ زۆر‬ ‫توڕه‌ ده‌بم!‬ ‫ئه‌سڵه‌ن بڕیاری ئه‌وه‌ی هه‌موو کشمیریه‌کان وه‌ک‬ ‫تیرۆریست ته‌ماشا بکرێن ئه‌و دۆخه‌ی خوڵقاندووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و «هۆلۆکاوست»ه‌ی به‌سه‌ر مرۆڤه‌کانی کشمیردا‬ ‫هێناوه‌‪ .‬له‌ کاتێکدا چه‌ند گرنگه‌ له‌ڕێی ئه‌و په‌الماره‌‬ ‫تیرۆریستییانه‌وه‌ که‌ له‌ ئه‌وروپادا ڕوویانداوه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونه‌ ئه‌وه‌ی له‌نده‌ن‪ ،‬فێر ببین که‌ چه‌ند گرنگه‌‬ ‫هه‌موو موسوڵمانێکی بــاوه‌ڕدار وه‌ک تیرۆریست‬ ‫ته‌ماشا نـه‌کـه‌یــن‪ ،‬بـــه‌اڵم ســوپــای هیندستان‬ ‫کتومت پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ ده‌کات‪ ،‬به‌بێ جیاوازی‬ ‫بۆ هه‌ر موسوڵمانێک حیسابی تیرۆریستێک یان‬ ‫تیرۆریستێکی دواڕۆژی ده‌کات و به‌و چه‌شنه‌ش‬ ‫مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌کات‪ .‬ڕاده‌ی توندوتیژی له‌و‬ ‫هه‌رێمه‌دا به‌ڕاستی گه‌یشتووه‌ته‌ سه‌ر ئاستێکی‬ ‫سه‌رئاسا‪.‬‬ ‫ده‌بــێــت ئـــه‌وه‌ش لـه‌یــاد نه‌که‌ین کـه‌ گ ـه‌ر وا‬ ‫نه‌بایه جیهادییه‌کان هه‌رگیز پشتیوانییان له‌الیه‌ن‬ ‫دانیشتوانی کشمیره‌وه‌ به‌ده‌ست نه‌ده‌گه‌یشت‪.‬‬ ‫چونکه‌ لـه‌ کشمیر نـه‌ریــت ن ـه‌بــووه‌ گرنگی به‌‬ ‫ئیسالمێکی ڕادیــکــاڵــی بــدرێــت‪ .‬بــه‌و شێوه‌یه‌‬ ‫مرۆڤه‌کانی کشمیر به‌ند کراون‪ ،‬له‌نێوان شه‌یتان و‬ ‫ده‌ریایه‌کی ڕه‌شی بێقه‌رار – تراجیدیای‌کشمیریش‬ ‫کتومت له‌وه‌دایه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )444‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/9‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫سێكس ژانه‌سه‌ره‌ گه‌وره‌كه‌ی ئەم ناوچەیەیە‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ نزار قه‌بانیدا‬ ‫شاعیر‪ ،‬ك ‌ه ‌لگه‌ڵ كــاغـه‌زدا پێكیان ده‌دا‪ ،‬خۆدی‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه عه‌ره‌بییه‌وه‌‪ :‬توانا حه‌مه‌نووری‬ ‫خۆی تێده‌په‌ڕێنێت‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی ببێت ‌ه ئابڕووچوون‪،‬‬ ‫سازدانی‪ :‬مونیر ئه‌لعه‌كش‬ ‫ئابڕووچوونێك هه‌موو خه‌ڵك ده‌یخوێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌یرووت‪1971 -‬‬ ‫ئه‌ده‌بی خود خورافات ‌ه و گریمانه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه خود‬ ‫ئه‌لیكترۆنێكی جودا نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌شێك ‌ه ل ‌ه جوڵه‌ی‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫گه‌ردوون‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه حاڵه‌ته‌كانی عیشقی كه‌سێتیی‬ ‫ئه‌م گفتوگۆ دوورودرێژه‌ی ك ‌ه ل ‌ه نێوان من و مونیر خۆشم‪ ،‬هه‌ست ب ‌ه گه‌ردوونییه‌كی زیاتر ده‌كه‌م‪ ،‬هه‌ست‬ ‫ئه‌لعه‌كش ڕووی دا‪ ،‬ئاماده‌كردنی و تۆماركردنی نزیكه‌ی ده‌كه‌م ئه‌و ژنه‌ی ك ‌ه خۆشم ده‌وێت‪ ،‬هه‌موو ژنه‌كانه‌‪.‬‬ ‫ده‌یان دانیشتنی خایاندوو‌ه و ماوه‌ی دوو مانگ كاری‬ ‫له‌سه‌ركرا‪ ،‬خۆم به‌یه‌كێك ل ‌ه وردترین و مه‌ترسیدارترین‬ ‫گفتوگۆكانمی داده‌نێم و زۆرترین به‌رپرسیارێتیشمی‬ ‫خودا‪ ...‬و ئه‌زموونی شیعر‬ ‫تێدایه‌‪ ،‬به‌ده‌ر ل ‌ه شمولیه‌ت و بزاوتی بۆ ته‌وه‌ر‌ه فیكری‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬پێت وا نیی ‌ه ئه‌م قوڵبونه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫و فه‌لسه‌فی و هونەر‌ه جیاوازییه‌كانییه‌وه‌‪ ،‬شانۆی ناخم ئه‌گه‌ر بوونی بێت ‌ه دی‪ ،‬وه‌كو زۆردارییه‌ك ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ب ‌ه ته‌واوه‌تی روون ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك جه‌ماوه‌ر خوڵقی تۆ‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك خودی خۆت ل ‌ه پێناسه‌كه‌ی‬ ‫ده‌توانێت‪ ،‬ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی یارییه‌كانی دیزاین و كه‌والیس و ده‌رده‌چێت‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی بیكات ‌ه بانگه‌وازی كه‌سێكی تر‬ ‫سیناریۆ و كاریگه‌ریی ‌ه ده‌نگییه‌كان فیكری من ببینێت‪ .‬ب ‌ه ئاراسته‌ی تۆ‪ ،‬ویسته‌كانی خۆی ل ‌ه قه‌سیده‌كه‌دا‬ ‫دوای ئه‌م گفتوگۆی ‌ه دڵنیابووم له‌وه‌ی قه‌سیده‌كانی بچه‌سپێنێت؟‬ ‫شیعر به‌ته‌نیا خۆیان به‌شی ئه‌و‌ه ناكه‌ن گوزارشت له‌‬ ‫نزار قه‌بانی‪ :‬پێشتر وتم‪ :‬پێش ئه‌زمون‪ ،‬جه‌ماوه‌ر‬ ‫راستییه‌كانی بكه‌ی‪ ،‬هه‌رچه‌ندیش ‌ه كه‌ساس و دڵڕفێن هیچ گوشارێك ناخه‌ن ‌ه سه‌رم‪ ،‬له‌هیچ جۆرێك‪ ،‬من له‌سه‌ر‬ ‫بم‪ ،‬چونك ‌ه له‌ژێر ئامرازی هه‌ست و هه‌ڵچوونی توند كاغه‌زدا‪ ،‬ئازادی خوداوه‌ندم هه‌یه‌‪ ،‬وه‌كو خوداوه‌ند‬ ‫و ئاڵۆزدا ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا قسه‌كه‌ر تووشی ره‌فتار ده‌كه‌م‪ ،‬ئه‌و خوداوه‌نده‌ش دوایی بۆ خه‌ڵك‬ ‫كه‌شی ئه‌م شه‌پۆالن ‌ه نابێت‪ ،‬ب ‌ه گوزارشتێكی تر‪ ،‬ده‌رده‌چێت و ئه‌وه‌ی نووسیوم ‌ه ده‌یخوێنێته‌وه‌‪ ،‬چێژ له‌‬ ‫لۆژیكی شیعربێژ لۆژیكی ره‌شه‌با و شه‌پۆله‌‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا پێكانی پیته‌كانی به‌واندا ده‌بینێت‪ ،‬كتێب ‌ه پیرۆزه‌كان‬ ‫لۆژیكی قسه‌كه‌ر‪ ،‬لۆژیكی به‌رد و جێگیربوونه‪.‬‬ ‫هه‌موویان ته‌نیا گوزارشتێك ‌ه له‌سه‌ر ئه‌و ئــاره‌زووه‌‬ ‫بۆ یه‌كه‌م جار‌ه ل ‌ه قسه‌كانمدا ده‌ستبه‌رداری لۆژیكی خوداوه‌ندیی ‌ه بۆ په‌یوه‌ندی‪ ،‬خودا حوكمی ته‌نیایی‬ ‫ره‌شه‌با ده‌بم‪ ،‬له‌گه‌ڵ مونیر ئه‌لعه‌كشدا به‌ته‌نیا له‌سه‌ر به‌خۆی داوه‌‪ ،‬ئه‌گینا ئه‌زمونی خودا ل ‌ه گۆڕپانه‌كانی‬ ‫به‌ردی عه‌قڵ داده‌نیشم‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه ده‌ریا ب ‌ه چه‌ند باڵوكردنه‌و‌ه و ڕاگه‌یاندن و هه‌وڵدانی بۆ گه‌یاندنی قسه‌‬ ‫هه‌نگاوێك ل ‌ه مێزه‌كه‌مانه‌و‌ه دووره‌‪.‬‬ ‫نووسراوه‌كانی بۆ مرۆڤ‪ ،‬له‌جوانترین ئه‌و ئه‌زمونانه‌یه‌‬ ‫خوێنه‌ر تێبینیی ئه‌و‌ه ده‌كات ك ‌ه پرسیاره‌كانی ك ‌ه فێرمان ده‌كات‪ ،‬به‌وه‌ی ك ‌ه شیعر وه‌كو ماسیه‌كی‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ ،‬ئاسان نیی ‌ن و خاڵیش نیین ل ‌ه نیازی مردوو یاخود گوڵێكی به‌ردین بۆ خه‌ڵك ده‌رناچێت‪.‬‬ ‫شه‌ڕانگێزی‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ب ‌ه ڕۆحێكی وه‌رزشییانه‌وه‌‬ ‫واڵمم دایه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه بڕوام به‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه مونیر مه‌به‌ستی‬ ‫نوستن ل ‌ه چاوی ژناندا‬ ‫له‌و پرسیار‌ه وروژێنه‌ران ‌ه ته‌نیا ئه‌و‌ه بووه‌‪ ،‬شه‌هیه‌تی‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬بــه‌اڵم من پێم وایــ ‌ه گۆڕانه‌‬ ‫قسه‌كردنم بكاته‌و‌ه و وه‌كــو ده‌نكه‌زه‌یتونێك‪ ،‬تا قوڵه‌كه‌ت‪ ،‬له‌كاتی (الممثلون و االستجواب) شێوازێكه‌‬ ‫دوادڵــۆپ بمگوشێت‪ ،‬له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌و‌ه من خۆم بۆ بانگه‌وازی كه‌سانی تر و كاریگه‌ریی زۆرداریــی‬ ‫ده‌مه‌وێت ئه‌م گفتوگۆی ‌ه به‌هه‌موو ماناكانی وشه‌وه‌ خه‌ڵك ‌ه له‌سه‌رت‪ ،‬خۆشت ئه‌و چرپان ‌ه ده‌زانی ك ‌ه زه‌می‬ ‫گفتوگۆیه‌كی شارستانی بێت‪.‬‬ ‫نزار قه‌بانی ده‌كرد و تۆمه‌تباری ده‌كرد به‌وه‌ی بازرگانی‬ ‫مــن ك ـ ‌ه ئــه‌م گفتوگۆیه‌ش بــاو ده‌كــه‌مــه‌وه‌‪ ،‬به‌هه‌ستی جه‌ماوه‌ر ده‌كات؟‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ل ‌ه شێوه‌كان ناڵێم ئه‌م ‌ه دیواری كۆتایی‬ ‫نزار قه‌بانی‪ :‬من پێم وایه‌‪ ،‬گواستنه‌و‌ه ل ‌ه شیعری‬ ‫بیركردنه‌وه‌كانمه‌‪ ،‬چونك ‌ه عه‌قڵی مرۆڤ شوشه‌یه‌كی خۆشه‌ویستییه‌و‌ه بۆ شیعری سیاسی‪ ،‬بازرگانییه‌كی‬ ‫داخراو نییه‌‪ ،‬ژوورێكیش نیی ‌ه ك ‌ه دیوار و كه‌ره‌سته‌كانی به‌سوود نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه نوستن ل ‌ه چــاوی ژنانه‌دا‬ ‫ئه‌زه‌لی بێت‪ ،‬هه‌ر به‌ساده‌یی ده‌ڵێم ئه‌م گفتوگۆیه‌ ئارامتره‌‪ ،‬ل ‌ه نوستن له‌نێو ته‌لبه‌نددا‪ ،‬بازرگانیی بۆن‬ ‫وێنه‌ی بیركردنه‌وه‌ی ئێستامه‌‪ ،‬هه‌ر ب ‌ه دیاریكراوییش به‌سوودتر‌ه ل ‌ه بازرگانیی سركه‌‪ ،‬مرۆڤی ژیریش ئه‌و‬ ‫له‌م قۆناغ ‌ه مێژوویی ‌ه ك ‌ه عه‌قڵی عه‌ره‌بی ده‌یه‌وێت كه‌سه‌ی ‌ه له‌واڵتی ئێمه‌دا نه‌كه‌وێت ‌ه نێو بیری سیاسه‌تدا‪،‬‬ ‫به‌سه‌رخۆیدا راپه‌ڕێت و دووبار‌ه ب ‌ه وت ‌ه كۆنه‌كانیدا هه‌ر وه‌ك مه‌مله‌كه‌تی خۆشه‌ویستی به‌خته‌وه‌رترین‬ ‫بچێته‌وه‌‪.‬‬ ‫مه‌مله‌كه‌ته‌كانه‌‪ ،‬بڕوا بك ‌ه ده‌متوانی ل ‌ه مه‌مله‌كه‌تی‬ ‫نزار قه‌بانی خۆشه‌ویستیدا ده‌سه‌اڵته‌كه‌م بۆ ماوه‌یه‌كی دوورودرێژ‬ ‫به‌یرووت ‪ 1972 /1/1‬بهێڵمه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو توانایه‌كیشم هه‌ی ‌ه بۆ به‌رگری له‌‬ ‫عه‌رشه‌كه‌م و میله‌ته‌كه‌شم‪.‬‬ ‫گواستنه‌وه‌شم بۆ سیاسه‌ت‪ ،‬من هێشتا سوورم له‌سه‌ر‬ ‫دیكتاتۆری جه‌ماوه‌ر‬ ‫مونیر ئەلعه‌كش‪ :‬ئای ‌ه جـه‌مــاوه‌ر بـه‌شــداری له‌ ئه‌وه‌ی ك ‌ه گواستنه‌و‌ه نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو بومه‌له‌رزه‌یه‌كی‬ ‫نــاوه‌وه‌م بوو به‌یەكجاری هه‌موو تابلۆ شوشه‌كانی‬ ‫نووسینه‌وه‌ی قه‌سیده‌كانتدا ده‌كات؟‬ ‫نزار قه‌بانی‪ :‬ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستت ل ‌ه به‌شداریكردن ئه‌وه‌ ناوه‌وه‌می شكاند‪ ...‬به‌هۆی ئه‌و‌ه ورده‌شوشانه‌و‌ه بوو‬ ‫بێت ك ‌ه جه‌ماوه‌ر له‌كاتی نووسین له‌سه‌ر په‌نجانم ك ‌ه حه‌یزه‌رانه‌ك ‌ه خستی ‌ه سه‌ر زه‌وی هه‌سته‌كانم‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫دانیشتووه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه راست نییه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستت به‌ده‌نگێكی تره‌و‌ه هاوارم كرد‪.‬‬ ‫دەشــم ـه‌وێــت دووپــاتــی بــك ـه‌م ـه‌وه‌‪ ،‬ك ـ ‌ه شیعره‌‬ ‫ل ‌ه به‌شداریكردن‪ ،‬ئه‌و‌ه بێت و وه‌كو چۆن ئه‌سپ به‌ر‬ ‫ل ‌ه باران بۆنی باران ده‌كات من نه‌هامه‌تی جه‌ماوه‌ر سیاسییه‌كانم له‌سه‌ر چه‌ندین خاچ و په‌تی له‌سێداره‌دا‬ ‫كۆ ده‌كه‌مه‌و‌ه و هه‌ستی پێده‌كه‌م‪ ،‬ئه‌و‌ه ڕاسته‌‪ ..‬به‌م هه‌ڵیواسیم‪ ،‬زۆربـــه‌ی رژێــمـ ‌ه عه‌ره‌بییه‌كانیش‪،‬‬ ‫هه‌ڵوێست ره‌تــكــردنـه‌و‌ه و دووژمنایه‌تیان له‌گه‌ڵ‬ ‫واتای ‌ه من له‌سه‌ر زه‌ویی پێشبینییه‌كان وه‌ستاوم‪...‬‬ ‫شیعر‌ه سیاسیه‌كانم هه‌یه‌‪ ،‬رێگریش ده‌كه‌ن له‌وه‌ی‬ ‫نووسینه‌كانم بچێت ‌ه سه‌ر زه‌وییه‌كانیان‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا‬ ‫خۆشه‌ویسته‌كه‌م هه‌موو ژنه‌كانه‌‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬مه‌به‌ستت ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه نه‌هامه‌تیی وه‌كو (شاعیری خۆشه‌ویستی) نازیان ده‌كێشام و‬ ‫جه‌ماوه‌ر ب ‌ه ته‌واوه‌تی تۆی پڕ كردوو‌ه و هیچ جیاوازییه‌ك باڵیان بۆ ده‌كردمه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌متوانی له‌سه‌ر بنه‌مای دوو ڕووی به‌رده‌وام بم‪،‬‬ ‫ل ‌ه نێوانیان و ل ‌ه نێوان ئه‌زموون ‌ه بچووكه‌كانتدا نییه‌؟‬ ‫نزار قه‌بانی‪ :‬من ئه‌زموونی گـه‌ور‌ه و ئه‌زموونی وه‌كو ترسنۆكه‌كان و ده‌مامك ل ‌ه رووخساره‌كان‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بچووكم نییه‌‪ ،‬هه‌موو ئه‌زموونه‌كانم بچووكن‪ ،‬له‌ من له‌سه‌ر شێوازی بوزییه‌كانم‪ ،‬مردنم ب ‌ه سوتاندن‬ ‫هه‌مان كاتتدا ئه‌زموونی هه‌موو جیهانه‌‪ ،‬ك ‌ه من باسی هه‌ڵبژارد‪ ،‬چونك ‌ه من بڕوام وای ‌ه ك ‌ه نووسین جۆرێكه‌‬ ‫خۆشه‌ویستیی خۆم ده‌ك ـه‌م‪ ،‬باسی خۆشه‌ویستیی ل ‌ه شه‌هادەتی (شه‌هید)‪ ،‬شاعیر راسته‌قینه‌ش ئه‌و‬ ‫هه‌موو جیهان ده‌ك ـه‌م‪ ،‬كاتێك باسی حوزنی خۆم كه‌سه‌ی ‌ه ب ‌ه شمشێری وشه‌كانی سه‌رببڕدرێت‪ ،‬وه‌كو‬ ‫ده‌كه‌م‪ ،‬باسی حوزنی ته‌واوی جیهان ده‌كه‌م‪ ،‬هه‌ڵه‌ سوقرات و حه‌الج‪ ،‬من شاعیرێكم هه‌میش ‌ه رێگه‌كه‌م‬ ‫ده‌كه‌ی ئه‌گه‌ر پێت وا بێت به‌شێك ل ‌ه ئه‌زموونه‌كانی له‌سه‌ر لێواری خه‌نجەر هه‌ڵده‌بژێرم‪ ،‬پێشم وای ‌ه خه‌وتن‬ ‫شاعیر له‌شوێنێكی تره‌و‌ه بۆی دێت‪ ،‬چونك ‌ه شاعیر له‌سه‌ر لێواری خه‌نجەر ناڕه‌حه‌ت ‌ه و خوازراو نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و خۆشه‌ویستییه‌ی منیان پێ به‌سته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫به‌شێك ل ‌ه خاك‪ ،‬ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬ل ‌ه مێژوو‪ ،‬له ‌چه‌ند‬ ‫بۆماوه‌یه‌كی رۆشنبیری و ده‌روونی و جه‌سته‌یی‪ ...‬هه‌ر خۆشه‌ویستیی ‌ه نیی ‌ه ك ‌ه جه‌سته‌ی ژن سنووره‌‬ ‫وشه‌یه‌ك ك ‌ه شاعیر ده‌یخات ‌ه سه‌ر كاغه‌ز‪ ،‬ل ‌ه تۆكانیدا جوگرافیاكه‌ی دیاری بكات‪.‬‬ ‫من ڕه‌تی ده‌كه‌مه‌و‌ه له‌نێو قه‌برێكی مه‌ڕمه‌ڕ و ته‌نگدا‬ ‫هه‌موو مرۆڤایه‌تی هه‌ڵگرتووه‌‪ ،‬ئه‌زموونه‌كانی خودی‬ ‫خۆشی ك ‌ه پێت وای ‌ه بچووكه‌‪ ،‬هه‌ندێك جار قه‌باره‌ی بنێژرێم‪ ،‬چونك ‌ه ژن یه‌كێك ‌ه له‌و كیشوه‌ران ‌ه ك ‌ه گه‌شتم‬ ‫گــه‌ردوون وه‌رده‌گــرێــت‪ ،‬بۆی ‌ه تایبه‌ته‌مه‌ندییەكانی بۆیان كردووه‌‪ ،‬به‌بێ گومانیش ژن هه‌موو دونیا نییه‌‪،‬‬

‫من شاعیرێكم هه‌میشه‌ رێگه‌كه‌م له‌سه‌ر لێواری خه‌نجەر هه‌ڵده‌بژێرم‬ ‫گرنگ ئه‌وه‌یه‌ له‌ شیعر و خۆشه‌ویستی و سێكسدا شته‌كان له‌نێو‬ ‫ده‌ستماندا نه‌بن به‌ خۆڵه‌مێش‬ ‫خۆشه‌ویستی الی من باوه‌ش به‌هه‌موو بوندا ده‌كات‪،‬‬ ‫خۆشه‌ویستی من ل ‌ه گڵدایه‌‪ ،‬ل ‌ه ئاودایه‌‪ ،‬له‌شه‌ودایه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه برینی خه‌باتگێڕه‌كاندایه‌‪ ،‬له‌چاوی مندااڵندایه‌‪،‬‬ ‫له‌شۆڕشی خوێندكاراندایه‌‪ ،‬ل ‌ه توڕه‌یی توڕه‌كاندایه‌‪.‬‬ ‫ژن وێستگه‌یه‌ك ‌ه ل ‌ه وێستگه‌كانی گه‌شت ‌ه ده‌ریاییه‌‬ ‫دوورودرێژه‌كه‌م‪ ،‬به‌نده‌رێك ‌ه ل ‌ه به‌نده‌ره‌كان‪ .‬ژن رۆژێك‬ ‫ل ‌ه رۆژان نان و ئاو و ئاوریشم و بخۆری پێداوم‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌نده‌ره‌كانی تر ب ـه‌رده‌وام بانگێشتی پاپۆڕه‌كه‌یان‬ ‫ده‌كــردم‪ ،‬خراپترین شت ل ‌ه مێژووی ده‌ریاوانه‌كان‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ته‌نیا له‌یه‌ك به‌نده‌ردا بوه‌ستی‪ ،‬یه‌ك به‌نده‌ری‬ ‫گۆڕستانی ته‌ماحه‌‪ ،‬له‌گه‌شت ‌ه دوورودریژه‌كه‌ی شیعری‬ ‫منیشدا‪ ،‬ژن ل ‌ه شوێنی خۆیدا نه‌ما‪ ،‬منیش له‌شوێنی‬ ‫خۆمدا نه‌مام‪ ،‬هه‌رده‌بوای ‌ه كورسی و كه‌ره‌سته‌ی ناوماڵ‬ ‫و رۆڵه‌كان بگۆڕدرێن‪ ،‬تاكو مه‌مله‌كه‌تی خۆشه‌ویستی‬ ‫نه‌بێتە یه‌كێك ل ‌ه مه‌مله‌كه‌ته‌كانی بێزاری‪.‬‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬پێم وای ‌ه ژ ‌ن ل ‌ه شیعره‌كاندا‪،‬‬ ‫قه‌زی ‌ه نه‌بووه‌‪ ،‬هێنده‌ی ئه‌وه‌ی وه‌كو كارتێك بوو بۆ‬ ‫جه‌ماوه‌ر‪ ،‬مه‌به‌ستم ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ژن ل ‌ه شیعره‌كاندا وه‌كو‬ ‫زیادكراوێكه‌‪ ،‬ب ‌ه پێی زه‌وقی میوانه‌كانی جوانكاری تێدا‬ ‫ده‌كه‌ی تاكو سڕیان بكه‌ی؟‬ ‫نزار قه‌بانی‪ :‬ژن گوڵێك بوو‌ه ل ‌ه قه‌د كراسه‌كه‌م‪،‬‬ ‫ئینگوستیله‌یه‌ك بوو‌ه ل ‌ه په‌نجه‌م‪ ،‬خه‌مێكی جوانه‌‬ ‫له‌سه‌ر سه‌رینه‌كه‌م ده‌نوست‪ ،‬دواتر بوو ب ‌ه شمشێرێك و‬ ‫سه‌ری بڕیم‪ ،‬ژن الی من لیره‌یه‌كی زێڕ نیی ‌ه ك ‌ه ب ‌ه لۆكه‌‬ ‫پێچرابێته‌وه‌‪ ،‬كه‌نیزه‌یه‌كیش نیی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه كۆشكه‌كانی‬ ‫چاوه‌ڕێم بكات‪ ،‬ئوتێلێكیش نیی ‌ه ك ‌ه جانتاكانمی بۆ ببم‬ ‫و دواتر به‌جێی بێڵم‪ ،‬ژن الی من خاكێكی شۆڕشانه‌‬ ‫و یاخییه‌‪ ،‬ئامرازێك ‌ه ل ‌ه ئامرازه‌كانی كرانه‌وه‌‪ ،‬من‬ ‫وابه‌سته‌ی ده‌كه‌م ب ‌ه جه‌نگی كرانه‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌مرۆ جیهانی عه‌ره‌بی به‌رپای ده‌كات‪ ،‬من ئه‌مرۆ بۆ‬ ‫ئه‌و‌ه ده‌نووسم‪ ،‬تاكو له‌ژێر ددانه‌كانی خه‌لیف ‌ه رزگاری‬ ‫بكه‌م‪ ،‬له‌ژێر نینۆكی هۆزه‌كه‌ی رزگــاری بكه‌م‪ ،‬من‬ ‫ده‌مه‌وێت كۆتایی به‌سه‌ركوتكردنی ژن بێنم‪ ،‬رزگاری‬ ‫بكه‌م ل ‌ه شمشێری عه‌نته‌ر و ئه‌بی زه‌یدی هیاللی‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر واز نه‌هێنین له‌وه‌ی ك ‌ه پێمان وابێت‪ ،‬جه‌سته‌ی‬ ‫ژن عه‌یبه‌ی ‌ه و په‌نج ‌ه و شه‌هوه‌ته‌كانمانی تێدا نوقم‬ ‫بكه‌ین و واز له‌و‌ه نه‌هێنین ك ‌ه ژن ب ‌ه دیوار بزانین‬ ‫و شه‌هامه‌تی و فیشه‌كی ده‌مانچه‌كانمانی پێ تاقی‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه ئازادی هه‌رگیز به‌رپا نابێت‪ ،‬سێكس‬ ‫ژانه‌سه‌ر‌ه گه‌وره‌كه‌مان ‌ه له‌م ناوچه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش پێوه‌ری‬ ‫سه‌ره‌تای هه‌موو ئه‌خالقیاته‌كانمان ‌ه ك ‌ه ل ‌ه بیابانه‌وه‌‬ ‫هه‌ڵمانگرتووه‌‪.‬‬ ‫پێویست ‌ه سێكس بــگ ـه‌ڕێــت ـه‌و‌ه بــۆ ق ـه‌بــاره‌‬ ‫سروشتییه‌كه‌ی‪ ،‬به‌و شێوه‌ی ‌ه گه‌ور‌ه نه‌كرێته‌و‌ه ك ‌ه ببێته‌‬ ‫ئه‌ژدیها‪ ،‬هه‌موو زیندەوه‌ره‌كان ب ‌ه ماناكانی پاكییه‌وه‌‬ ‫یاریی سێكس ده‌كه‌ن‪ ،‬ماسییه‌كان‪ ،‬که‌ورێشكه‌كان‪،‬‬ ‫چۆله‌ك ‌ه و كرمه‌كانی ئــاوریــشــم‪ ،‬شه‌پۆله‌كان و‬

‫هه‌وره‌كان‪ ،‬هه‌موویان رێوشوێنی سێكس ب ‌ه خۆڕسك و نووسراوی من ئه‌و ژنه‌ی ‌ه ك ‌ه هات‪ ،‬ئه‌و شیعره‌شی‬ ‫ب ‌ه شه‌فافیه‌ت ده‌كه‌ن‪ ،‬ته‌نیا ئێم ‌ه نه‌بێت‪ ،‬ب ‌ه منداڵێكی ك ‌ه چاوه‌ڕێی ده‌كه‌م‪ ،‬ئه‌و ژنه‌ی ‌ه ك ‌ه هێشتا نه‌هاتووه‌‪.‬‬ ‫ناشه‌رعیمان ل ‌ه قه‌ڵه‌م دا و ده‌رمانكرد ل ‌ه شاره‌كانمان‬ ‫و بێبه‌شمان كرد ل ‌ه ماف ‌ه مه‌ده‌نییه‌كانی‪.‬‬ ‫له‌ده‌ستدانی هزر‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ئه‌ی پشتبه‌ستنت ب ‌ه هزری‬ ‫جوانی چۆن شی ده‌كه‌یته‌وه‌؟‬ ‫جێخه‌وه‌كه‌م ده‌ركرد‌ه ده‌ره‌وه‌‬ ‫نزار قه‌بانی‪ :‬من ڕه‌تی ده‌كه‌مه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه بڵێم من له‌‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ته‌نانه‌ت ئه‌مه‌ش ب ‌ه ڕای من‪،‬‬ ‫ئه‌و‌ه ره‌ت ناكاته‌و‌ه ك ‌ه ل ‌ه شیعره‌كانتدا لێهاتووی بۆ هزری شیعری عه‌ره‌بی یاخود هه‌ر هزرێكی تره‌وه‌‬ ‫شت ده‌گوازمه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر وابێت من شاعیرێكم هزرم‬ ‫ورووژاندن؟‬ ‫نزار قه‌بانی‪ :‬من ل ‌ه ورووژاندندا لێهاتوو نیم‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه ده‌ست داوه‌‪ .‬ل ‌ه سه‌ره‌تاكانمه‌و‌ه هه‌وڵم دا له‌‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی ‌ه من ئازایان ‌ه وه‌ره‌قه‌كانم فڕێ ده‌ده‌م ‌ه سه‌ر نمونه‌ی شیعری گشتیی غه‌زه‌لی عه‌ره‌بی ده‌ربچم‪،‬‬ ‫مێزه‌ك ‌ه و ب ‌ه هه‌موو بااڵنسه‌كه‌مه‌و‌ه یاری ده‌كه‌م‪ ،‬ل ‌ه خوێندنه‌وه‌كانمدا تێبینیی شتێكی مه‌ترسیدارم‬ ‫من پیاوێكم خۆشه‌ویستیی پشتی كه‌والیسه‌كان كرد‪ ،‬ئه‌وه‌ش ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه هه‌موو خۆشه‌ویسته‌كان‬ ‫ره‌ت ده‌كه‌مه‌وه‌‪ ،‬بۆی ‌ه جێخه‌وه‌كه‌مم برد‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه شیعری عه‌ره‌بی یه‌ك كه‌سن‪ ،‬خۆشه‌ویسته‌كه‌ی‬ ‫شیعره‌كانی خۆشه‌ویستیم له‌سه‌ر گ ـه‌اڵی باخچه‌ جه‌ریر هه‌مان خۆشه‌ویسته‌كه‌ی فرزدق و ئه‌بی‬ ‫گشتییه‌كان نووسی‪ ،‬ویستم مه‌مكی ژنان له‌ژێر ددانی ته‌مام و ئه‌لشه‌ریف ئه‌لڕه‌زی و ئه‌حمه‌د شه‌وقی و‬ ‫خه‌لیف ‌ه ئازاد بكه‌م‪ ،‬كۆتایی ب ‌ه قۆناغی نهێنی و حوكمی خه‌لیل مه‌تڕان و سامی پاشا ئالبارودییه‌‪.‬‬ ‫پێوه‌ره‌كانی جه‌سته‌یی ژنیش هه‌ر یه‌ك بوون‪،‬‬ ‫عورفی چه‌سپاو به‌سه‌ر جه‌سته‌ی ژنی عه‌ره‌بی بێنم و‬ ‫هه‌ڵچون ب ‌ه جوانیی ژن هه‌میش ‌ه بیابانی بووه‌‪،‬‬ ‫شه‌رعیه‌ت بۆ خۆشه‌ویستی بگه‌ڕێنمه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه واتای ئه‌وه‌ی ك ‌ه شه‌وقی ئه‌میری شاعیره‌كان‪،‬‬ ‫نه‌یتوانی ئازاد بێت و بكرێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه پاریس‬ ‫له‌نێوان ڕووناكی و تاریكیدا‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬بیرم دێــت جارێكیان وتت‪ ،‬و ئیسپانیا و گــاردن سیتی و زه‌مالك بوو‪ .‬له‌‬ ‫ته‌مومژاویبوون پێویستییه‌ك ‌ه بۆ جوانی‪ ،‬چۆن ئه‌مه‌ النه‌ی حجیل و قه‌ره‌جه‌كان و خاڵه‌كانیان‪ ،‬له‌كل و‬ ‫ده‌گونجێنی له‌گه‌ڵ ئارەزووه‌كه‌ت بۆ كۆتاییهێنان به‌ گوریس و خێوه‌تگه‌كانیان ده‌رنه‌چوو‪ ،‬ئه‌م راستییه‌‬ ‫قۆناغی نهێنیبوونی چه‌سپاو به‌سه‌ر جه‌سته‌ی ژنی ده‌یترساندم‪ ،‬بۆی ‌ه ویستم ل ‌ه ده‌رگایه‌كی تره‌وه‌‬ ‫بچم ‌ه نێو شیعری عه‌ره‌بییه‌وه‌‪ ،‬عیشقی تایبه‌تی‬ ‫عه‌ره‌بی؟‬ ‫نزار قه‌بانی‪ :‬خه‌ون شتێك ‌ه و پۆلیسیش شتێكی خۆم بخه‌م ‌ه سه‌ر كاغه‌ز‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی په‌نا بۆ‬ ‫تــره‌‪ ،‬مــن لـه‌گـه‌ڵ خ ـه‌ونــدام و دژی پۆلیسیم له‌ عیشقی كه‌سانی تر بـه‌رم‪ ،‬ئه‌و خۆشه‌ویستییه‌‬ ‫خۆشه‌ویستیتدا‪ ،‬وه‌كو زانراو‌ه ڕووناكیی زیاد خه‌ون ك ‌ه له‌سه‌ری نووسیوم ‌ه خۆشه‌ویستیی خۆمه‌‬ ‫ده‌كوژێت‪ ،‬ئه‌م یاسایه‌ش له ‌خۆشه‌ویستیدا جێبه‌جێ ئازاره‌كانی خۆمه‌‪ ،‬ئه‌و ئه‌لفوبێیه‌ی ك ‌ه پشتم پێ‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬وه‌كو چۆن ل ‌ه سێكسدا جێبه‌جێ ده‌كرێت‪ ،‬به‌ست بۆ نووسینی ئه‌م خۆشه‌ویستییه‌‪ ،‬ئه‌لفوبێی‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ته‌مه‌نی خۆشه‌ویستی درێژ بێت و سێكس خۆمه‌‪ ،‬من یه‌كه‌م شاعیرم ك ‌ه چوم ‌ه ژووره‌‬ ‫ل ‌ه حاڵه‌تی دره‌وشـــاوه‌دا بمێنێته‌وه‌‪ ،‬پێویست ‌ه ژن ته‌نگه‌كانی خۆشه‌ویستییه‌و‌ه و وێنه‌ی شته‌كانی‬ ‫ل ‌ه ناوچه‌ی ناوه‌ڕاستدا بمینێته‌وه‌‪ ،‬ن ‌ه زۆر ڕووناك عیشقی هــاوچـه‌رخــم وه‌كــو وردیـــی زه‌ڕه‌بینی‬ ‫بێت و ن ‌ه زۆریش تاریك‪ ،‬گرنگ ئه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه شیعر و كامێر‌ه گرت‪ ،‬من یه‌كه‌م كه‌س بووم ك ‌ه چومه‌‬ ‫خۆشه‌ویستی و سێكسدا شته‌كان له‌نێو ده‌ستماندا نێو ورده‌كارییه‌كانی عیشقی رۆژانـ ‌ه ل ‌ه شیعردا‬ ‫(رۆژنامه‌كان‪ ،‬كتێبه‌كان‪ ،‬په‌رده‌كان‪ ،‬ته‌پڵه‌ی‬ ‫نه‌بن ب ‌ه خۆڵه‌مێش‪.‬‬ ‫ئه‌و لێوه‌ی ك ‌ه هێشتا نه‌ماندۆزیوه‌ته‌وه‌‪ ،‬جوانتره‌ جگه‌ر‌ه و كه‌ره‌سته‌كانی جوانكاریی هاوچه‌رخ‪،‬‬ ‫له‌وه‌ی دۆزیومانه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ژنه‌ی به‌ڵێنی پێمان دا بۆ قاوه‌خان ‌ه و مه‌لها و جلوبه‌رگی مه‌له‌وانی و بۆن و‬ ‫هاتن و نه‌هات‪ ،‬جوانتر‌ه له‌وه‌ی به‌ڵێنی دا و هات‪ ،‬فاشیۆنه‌كان‪ ...‬هتد)‪ ،‬له‌م ڕوانگه‌یه‌و‌ه وشه‌ی هزر‬ ‫گرنگ ئه‌وه‌ی ‌ه هه‌میش ‌ه له‌سه‌ر خاكی پێشبینیدا بین و ره‌تده‌كه‌مه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه پێی بۆچونی خۆم هه‌وڵم ده‌دا‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆشه‌ویستیی سه‌رده‌می خۆم به‌‬ ‫چاوه‌ڕێی ئه‌و‌ه بكه‌ین ك ‌ه چاوه‌ڕواننه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫شێوازی خۆم تۆمار بكه‌مه‌وه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك زیاتر‬ ‫ل ‌ه ره‌خنه‌گرێك رێككه‌وتن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی‪ :‬شیعری‬ ‫ئه‌و ژنه‌ی ك ‌ه نه‌هات‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ئه‌ی بۆچی ل ‌ه شیعریشدا داوای من ل ‌ه ماوه‌ی سی ساڵی رابردوودا یاداشتنامه‌یه‌كی‬ ‫خاكی پێشبینی ناكه‌ی‪ ،‬وه‌كو ئه‌وه‌ی داوا ل ‌ه ژنی كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه بۆ ژیانی سۆزداریی هه‌ردوو ره‌گه‌ز‪.‬‬ ‫ده‌كه‌ی؟‬ ‫نزار قه‌بانی‪ :‬له‌سه‌ر هه‌مان پێوه‌ر ده‌ڵێم‪ :‬شیعری‬

‫ژمار ‌ه (‪ )444‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/9‬‬

‫‪6‬‬

‫ژوان و دابڕانى شیعر و لێكۆڵینه‌وه‌‬

‫««‬

‫ڕوانگه‌ و هیواى لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ ئه‌وینى شیعردا‬ ‫ئه‌كره‌می میهرداد‬ ‫بەشی سێیەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫(رێبوار سیوه‌یلی) رووناكبیر و بیریار و‬ ‫شاعیر له‌دیوانی (ئێواریه‌ك بۆ ژن و خودا)‬ ‫و ل ‌ه زۆرب ـه‌ی شیعره‌كانیدا ئه‌و ره‌هه‌ندی‬ ‫بیریاری و هۆشیاریی ‌ه جوانناسیه‌ی ئه‌فراندن‬ ‫كردووه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه شیعری (من بۆچی خۆم‬ ‫ده‌نووسمه‌وه‌؟) ‪ ،2012‬له‌ڕوانگه‌ی شاعیرێكی‬ ‫بیریاره‌و‌ه ته‌ماشای ژیان و ژینگ ‌ه و كه‌سه‌كانی‬ ‫ده‌وره‌به‌ری خۆی ده‌كات و هۆشیاری فكری‬ ‫و شاعیری ده‌خات ‌ه ستایش و شیعراندنی‬ ‫ساده‌یی و په‌راوێزیی كه‌س ‌ه ساد‌ه و الوازه‌كان‬ ‫و له‌و جیهان و ئه‌زموونانه‌و به‌و زمان ‌ه شیعری‬ ‫و كوردیی ‌ه جوان ‌ه وێنا و ماناكانی هۆشیاری و‬ ‫بیریاری ده‌نه‌خشێنێ‪20.‬‬ ‫چواره‌م په‌یام و ره‌هه‌ند‪ ،‬ئه‌رك و پابه‌ندیی‬ ‫ناڕاسته‌وخۆی شیعر‌ه به‌رامبه‌ر نه‌ته‌وه‌و واڵت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌ركی راسته‌وخۆی شیعر به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌زمانه‌‪ ،‬ئه‌ركی یه‌كه‌می شیعر پاراستن‬ ‫و پارێزگاریی ‌ه له‌زمان و ئه‌ركی دووه‌میشی‬ ‫گه‌شه‌پێدانی و پاكژكردنه‌وه‌ی ئه‌و زمانه‌یه‌‬ ‫ك ‌ه نه‌ته‌و‌ه و واڵته‌كه‌ی هه‌ستی پێده‌كات و‬ ‫بیری پێده‌كاته‌وه‌و ته‌نانه‌ت ناراسته‌وخۆش‬ ‫به‌شدار‌ه له‌بااڵكردنی هۆشیاری نه‌ته‌و‌ه و واڵت‬ ‫و كاریگه‌ری ئه‌وه‌شی ده‌بێت ك ‌ه خه‌ڵك زیاتر‬ ‫هۆشیار و هه‌ستیارتر بن‪ ،‬چونك ‌ه فێری ئه‌و‬ ‫شتانه‌یان ده‌كات ك ‌ه پابه‌ندن به‌خۆیانه‌وه‌‬ ‫شیعر و شاعیر ته‌نها ل ‌ه خه‌ڵكی گشتی‬ ‫هه‌ستیارتر و هۆشیارتر نین‪ ،‬به‌ڵكو له‌به‌ر‬ ‫خودان بوون ل ‌ه تاكێتی و ره‌هه‌ندیی تایبه‌تی‬ ‫خۆیان ته‌نانه‌ت له‌شیعر و شاعیرانی دیكه‌ش‬ ‫جیاوازن و شیعر ده‌توانێ وا ل ‌ه خوێنه‌رانیشی‬ ‫بكات به‌شداری هه‌ستیار و هۆشیاربن له‌و‬ ‫هه‌ست و هۆشانه‌ی ك ‌ه جــاران هه‌ستیان‬ ‫پێنه‌كردوو‌ه یــان ئه‌زموونیان نـه‌كــردوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش جیاوازی نێوان نووسه‌ر‌ه نامۆو سه‌یر‬ ‫و سه‌مه‌ره‌كان ‌ه له‌گه‌ڵ شاعیران و نووسه‌رانی‬ ‫و ره‌سه‌ن و باشدا‪ .‬نووسه‌رانی سه‌یره‌و نامۆ‬ ‫یان به‌ناو شاعیرانی سه‌مه‌ر‌ه له‌وانه‌ی ‌ه هه‌ست‬ ‫و هۆشی تایبه‌تی و ته‌نانه‌ت ناوازه‌شیان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ناتوانن له‌گه‌ڵ كه‌س هاوهه‌ست‬ ‫و هاوسۆزبن یان خه‌ڵك له‌گه‌ڵیان به‌شدار‬ ‫بێت‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ش شیعر و نووسینیان بێ‬ ‫سوود یان نامۆ ده‌مێننه‌و‌ه مێژووی نه‌ته‌وه‌كان‬ ‫و مێژووی كوردیش زۆرێــك لـه‌و نووسه‌ر‬ ‫و به‌ناو شاعیرانه‌یان بینیو‌ه و تێپه‌ڕاندووه‌‬ ‫كه‌سه‌رئه‌نجام ته‌نها نووسه‌ران و شاعیران‬ ‫باش یان كاریگه‌ر ده‌مێننه‌و‌ه له‌یاده‌وه‌ری و‬ ‫مێژووی نه‌ته‌وه‌كان‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌وان توانیویانه‌‬ ‫یان ده‌توانن ره‌نگ و بۆن و هۆش ‌ه تازه‌كانی‬ ‫هه‌ست و هۆشیاری خه‌ڵك بزانن و له‌وێشه‌وه‌‬ ‫زمان و هه‌ست و هۆشیاری نه‌ته‌وه‌كه‌ش بااڵتر‬ ‫ده‌كــات‪ .‬یه‌كێك له‌بیرمه‌ندانی فۆرمالیزمی‬ ‫رووسی ك ‌ه (ڤیكتۆر شكۆلۆفسكی) له‌ساڵی‬ ‫‪ 1917‬به‌مشێوه‌ی ‌ه ئ ـه‌ده‌ب ده‌ناسێنێ‪( :‬‬ ‫ئـه‌ده‌ب وامــان لێده‌كات ك ‌ه نیگایه‌كی نوێ‬ ‫بۆ جیهان ببینین و ده‌توانێ شت ‌ه باو و‬ ‫نه‌ریته‌كانیش‪ ،‬دووبـــار‌ه نــوێ و نائاشنا‬ ‫بكاته‌وه‌‪ .‬ئێم ‌ه شته‌كان و پرسه‌كان له‌‬ ‫ڕه‌وشێكی نیو‌ه هۆشیار و نیمچ ‌ه ئاگا هه‌ست‬ ‫پێده‌كه‌ین‪ ،‬چونك ‌ه بڕوامان وای ‌ه ك ‌ه پێشتر‬ ‫ئه‌وانمان ناسییوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌ده‌ب و به‌تایبه‌تی‬ ‫شیعر جارێكی دیكه‌ش نیگامان ده‌خه‌نه‌وه‌‬ ‫سه‌ر ئه‌وشتانه‌‪ ..‬هونه‌ر بۆی ‌ه هه‌ی ‌ه هه‌تا‬ ‫هاوكاریمان بكات ك ‌ه هه‌ستیاری ژیان په‌یدا‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ئامانجی هونه‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه هه‌ستی‬ ‫شته‌كان ك ‌ه له‌الیه‌ن هونه‌رمه‌نده‌و‌ه ده‌ناسرێن‬ ‫بۆكه‌سانی دیك ‌ه بگوازنه‌و‌ه نه‌ك به‌و شێوه‌یه‌ی‬ ‫هه‌ی ‌ه به‌ڵكو به‌و شێوازه‌ی ك ‌ه ده‌بێت هه‌بێت‪،‬‬ ‫مانای ره‌هه‌ندی هونه‌ری و ئه‌ده‌بی په‌یدا‬ ‫بكات‪ .‬چونك ‌ه ئه‌ندێشه‌ی سه‌ره‌كی و ره‌سه‌نی‬ ‫ئه‌ده‌ب و به‌تایبه‌تیش شیعر (هه‌روه‌كو ماتیۆ‬ ‫ئارنۆڵد) ك ‌ه جگ ‌ه له‌تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه جوانی‬ ‫ناسی و چێژ به‌خشه‌كانی‪ ،‬ده‌بێت هه‌ستیاری‬ ‫و هۆشیاری به‌خشیش بێت)‪21‬‬ ‫«لــه‌الی پــۆل ڤالێری ئــه‌ده‌ب و شیعر‬

‫ناتوانن هه‌بن ئه‌گه‌ر به‌شێك نه‌بن ل ‌ه پانتایی‬ ‫و پیاده‌كردنی به‌شێك ل ‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‬ ‫زمان‪ ..‬په‌یوه‌ندیی یه‌كه‌م و چاره‌نووس سازی‬ ‫ئه‌ده‌ب به‌زمانه‌وه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه زمان زه‌مین ‌ه و‬ ‫هۆكاری سه‌ره‌كین بۆ ده‌ربڕینی بیرو هه‌ست‬ ‫و جوانی و زمانیش بێگومان به‌جێنامێنێ‬ ‫له‌هاوڕێیه‌تی گوتار و دیدگای نه‌ته‌و‌ه و واڵت‬ ‫ك ‌ه ته‌نانه‌ت ئاوێنه‌كه‌شیه‌تی‪22).‬‬ ‫لـــه‌الی ت‪.‬س‪ .‬ئـه‌لــیــۆت و ل ـ ‌ه كتێبی‬ ‫سووده‌كانی شیعرو سووده‌كانی ره‌خنه‌دا‪.‬‬ ‫(شیعر بااڵترین پله‌كانی هۆشیاریی ‌ه كه‌‬ ‫زۆرجار ره‌خنه‌ش ناتوانێت به‌و بااڵیی ‌ه بگات‪،‬‬ ‫وات ‌ه پێناسه‌ی ته‌واوی شیعر بكات‪ .‬له‌كاتێكدا‬ ‫زۆرینه‌ی خه‌ڵك ناتوانن به‌و ئاست ‌ه بگه‌ن‪ .‬یان‬ ‫قۆناغی هه‌ستیارییان بۆ چێژو جوانیه‌كانی‬ ‫شیعر تێنه‌په‌راندووه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌وان چێژ له‌و‬ ‫شیعر و هه‌ستان ‌ه وه‌رده‌گــرن ك ‌ه یــاده‌وه‌ری‬ ‫و خۆشیه‌كانی الوێتیان بیربهێنێته‌وه‌‪ .‬شیعر‬ ‫له‌زماندا ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه شاعیران هه‌ستیاری و‬ ‫هۆشیاری بااڵیان هه‌بێت به‌رامبه‌ر به‌زمان و‬ ‫خه‌یاڵ و وێناكانیشیان ئاوێت ‌ه بێت له‌گه‌ڵ‬ ‫زیره‌كی و داهێنان و سه‌رسامی و فره‌ییدا و‬ ‫هه‌ربۆیه‌ش شیعر بااڵترین ئاست و پله‌كانی‬ ‫هۆشاریی و هه‌ستیارییه‌«‪23‬‬ ‫زمان و وێناو مانای هۆشیار و زیره‌ك له‌الی‬ ‫ئه‌و شاعیرانه‌ی له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا ناویان‬ ‫هاتووه‌و ئێستاش باشتر‌ه ناوه‌كانیان دووباره‌‬ ‫بكه‌مه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و تابلۆ جوان و هۆشیارانه‌ن‬ ‫كه‌شیعر كــوردی ده‌بێت شانازیان پێوه‌‬ ‫بكات‪ .‬شێركۆ بێكه‌س‪ ،‬حه‌سیب قه‌ره‌داغی‪،‬‬ ‫قوبادی جه‌لی زاده‌‪ ،‬دڵشاد عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬ره‌فیق‬ ‫سابیر‪ ،‬كه‌ریم ده‌شتی‪ ،‬ته‌یب جه‌بار‪ ،‬ته‌ڵعه‌ت‬ ‫تاهیر‪ ،‬بێگومان مه‌به‌ستم له‌م ناوان ‌ه له‌وه‌دایه‌‬ ‫كه‌باسی شیعری ئه‌م ده‌رنگانه‌ی كوردی‬ ‫بكه‌م‪ ،‬ئه‌گینا شاعیرانی ناودارو ره‌سه‌نی پێش‬ ‫ئه‌مانیش به‌و ئاست ‌ه بااڵیانه‌ی هه‌ستیاری و‬ ‫هۆشاری و جوانكاری و زیره‌كی گه‌یشتوون‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌سه‌رده‌می خۆیان ك ‌ه جیاواز‌ه له‌م‬ ‫سه‌رده‌م ‌ه شاره‌زایی زمان و خه‌یاڵ و وێنای‬ ‫زیره‌ك و مانای هۆشیاری و ته‌نانه‌ت ناوازه‌‬ ‫و سه‌رسامیش له‌شیعری شاعیرانی ناوبراودا‬ ‫ش ـه‌پــۆالن ده‌ده‌ن و ئـه‌وانــیــش هـه‌روه‌كــو‬ ‫باباتاهیر و نالی و جزیری و گۆران و هێمن‬ ‫و وه‌فایی سه‌ربه‌و شه‌پۆالن ‌ه ده‌كه‌ن و له‌م‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌ی شیعردا داهێنانیان كردووه‌‪،‬‬ ‫شیعری (تــابــوتــێ لـه‌كــتــێــب)ی (كـه‌ریــم‬ ‫ده‌شــتــی)‪ 24‬و (پیاسه‌ی په‌پوله‌كان)ی‬ ‫(دڵشاد عه‌بدوڵاڵ)‪ 25‬له‌و شیعران ‌ه كه‌ئه‌و‬ ‫كاریگه‌ریی ‌ه ناوبراوانه‌یان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫پێنجه‌م باس یان ره‌هه‌ندی شیعر ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌‬ ‫شیعر و ئه‌ده‌ب ته‌نها ل ‌ه زمان و نه‌ته‌وه‌یه‌ك‬ ‫بۆ ئه‌وانی دیك ‌ه جیاواز نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو زمان‬ ‫و شیعری نه‌وه‌كان و سه‌رده‌مه‌كان له‌یه‌ك‬ ‫جودان و پێشكه‌وتن و گه‌شه‌كردنی زمان و‬ ‫شیعرو ئه‌ده‌ب یه‌كێك ‌ه ل ‌ه پرس ‌ه گرنگه‌كان‪.‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه ئێم ‌ه له‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌ژین هه‌ست‬

‫نه‌كه‌ین چــۆن و ك ـه‌ی زمــان و ئ ـه‌ده‌ب‬ ‫گۆرانكاری و پێشكه‌وتنی به‌خۆو‌ه بینیوه‌و‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر به‌راوردی بكه‌ین به‌رابردوو ئه‌و‬ ‫گۆران و جیاوازییان ‌ه به‌ئاشكرا ده‌بینین‪.‬‬ ‫كورد له‌مێژووی شیعر و ئه‌ده‌بدا ئه‌و گۆڕان‬ ‫و پێشكه‌وتنانه‌ی ئ ـه‌زمــوون كـــردوو‌ه و‬ ‫به‌رده‌وامیش ئه‌و گۆرانكارییان ‌ه له‌كارواندان‬ ‫گۆران و پێشكه‌وتنه‌كانی شیعر بێگومان‬ ‫ته‌نها له‌زماندا نین به‌ڵكو شێوازه‌كانی وێناو‬ ‫مانا و ته‌نانه‌ت پێكهاته‌ی شیعریش ده‌چنه‌‬ ‫دونیای نوێ و سه‌رده‌م ‌ه تازه‌كانی شیعر‬ ‫و ئ ـه‌ده‌ب ئه‌زموون و ژیــان ده‌ك ـه‌ن‪ .‬ئه‌م‬ ‫پرس ‌ه ته‌نها په‌یوه‌ندی به‌شیعر و ئه‌ده‌ب و‬ ‫هونه‌ره‌و‌ه نیی ‌ه به‌ڵكو هه‌ستیاری و هۆشیاری‬ ‫گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كانیش ل ‌ه سه‌رده‌مێكه‌و‌ه بۆ‬ ‫سه‌رده‌مێكی دیك ‌ه ده‌گۆڕێت‪ ،‬یان پێشكه‌وتنی‬ ‫به‌سه‌ردا دێت‪ ،‬هه‌روه‌كو چۆن ئه‌م گۆڕان و‬ ‫پێشكه‌وتنان ‌ه شێوازه‌كانی خواردن‪ ،‬پۆشاك‪،‬‬ ‫بیناسازی و ته‌الرسازی‪ ،‬شێوازی گفتوگۆ‬ ‫و ئاخاوتن و ته‌نانه‌ت بیركردنه‌وه‌كانیش‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌و له‌وانیشه‌و‌ه ب ـه‌ره‌و ره‌فتار و‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتی خه‌ڵك فراوانتر ده‌بێت‪.‬‬ ‫شیعرو ئـه‌ده‌ب ئه‌گه‌ر نه‌توانن هــاوڕێ و‬ ‫هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌دا به‌ره‌و پێش بچن‪،‬‬ ‫بێگومان نه‌ك ته‌نها خۆیان له‌كاروان به‌جێ‬ ‫ده‌مێنن‪ ،‬به‌ڵكو كاریگه‌ری نه‌رێنی ده‌كه‌ن‬ ‫له‌سه‌ر هه‌موو زمان و فه‌رهه‌نگ و بیریاری‬ ‫ئه‌و نه‌ته‌وه‌و واڵتان ‌ه به‌كارهێنانی شێوازو‬ ‫وێنه‌و ماناكانی جاران ل ‌ه شیعری ئێستادا‬ ‫ن ـه‌ك ته‌نها نه‌شیاو نه‌گونجاون‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫تێنه‌گه‌یشتن ‌ه ل ‌ه قۆناغ و سه‌رده‌می ئه‌و‬ ‫نه‌ته‌وه‌و كۆمه‌اڵن ‌ه ئه‌گه‌ر له‌سه‌ده‌ی نۆزه‌ده‌‬ ‫هه‌تا ناوه‌راستی سه‌ده‌ی بیست به‌كارهێنانی‬ ‫وشه‌كانی بێگان ‌ه (به‌تایبه‌تی توركی و فارسی‬ ‫و عـه‌ره‌بــی) ئاسایی یــان نه‌ریتی بووبێت‬ ‫له‌ناو شیعر و ئه‌ده‌بی كوردیداو به‌حوكمی‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌و كۆمه‌اڵیه‌تی بوونی ئه‌و وش ‌ه و‬ ‫چه‌مكان ‌ه له‌ناو خه‌ڵكدا‪ ،‬به‌اڵم له‌دوای قۆناغی‬ ‫(گـــۆران‪ -‬هێمن) چیدی شیعری كــوردی‬ ‫پێویستی ب ‌ه وش ‌ه و زاراو‌ه و چه‌مك ‌ه بیانیانه‌‬ ‫نه‌ماو‌ه و شیعر و ئه‌ده‌بی كوردی و ته‌نانه‌ت‬ ‫خه‌ڵكی ئاسایی و گشتیش ئێستا ده‌زانن و‬ ‫ده‌توانن وش ‌ه و زاراو‌ه و چه‌مك ‌ه گشتیه‌كانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌و واڵت به‌كاربهێنن و بیخه‌ن ‌ه ناو ژیان‬ ‫و هه‌ست بیركردنه‌وه‌ی رۆژانــه‌ی خۆیان‪.‬‬ ‫ئه‌و شاعیرانه‌ی له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا ناویان‬ ‫هاتوو‌ه توانیویان ‌ه هاوسه‌رده‌م و هاوكه‌ژاوه‌ی‬ ‫ئه‌و ڕه‌وت و گۆڕانانه‌ی پێشكه‌وتنی زمان و‬ ‫ئه‌ده‌بی كوردی بكه‌ن ته‌نانه‌ت ل ‌ه پێشه‌وه‌ی‬ ‫سه‌رده‌م و نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆیان شیعری جوان و‬ ‫كاریگه‌رییان له‌هه‌موو بواره‌كاندا ئه‌فراندووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه بـــه‌رواردی شیعری ســه‌رده‌م و نه‌وه‌‬ ‫جــیــاوازه‌كــان دوو نموونه‌ی نزیك له‌یه‌ك‬ ‫باسده‌كه‌م یه‌كه‌میان شیعری (بۆ هیوای‬ ‫كــوڕم)ی شاعیری م ـه‌زن (گـــۆران) ك ‌ه له‌‬ ‫ڕوانــگ ـه‌ی باوكێتی خــۆی ـه‌و‌ه منداڵه‌كه‌ی‬

‫له‌الی پۆل ڤالێری ئه‌ده‌ب و شیعر ناتوانن هه‌بن ئه‌گه‌ر به‌شێك‬ ‫نه‌بن له‌ پانتایی و پیاده‌كردنی به‌شێك له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‬ ‫زمان‬ ‫له‌الی ت‪.‬س‪ .‬ئه‌لیۆت و له‌ كتێبی سووده‌كانی شیعر و‬ ‫سووده‌كانی ڕه‌خنه‌دا‪( :‬شیعر بااڵترین پله‌كانی هۆشیارییه‌ كه‌‬ ‫زۆرجار ڕه‌خنه‌ش ناتوانێت به‌و بااڵییه‌ بگات)‬ ‫ده‌الوێنێته‌و‌ه والی الیه‌ی بۆ ده‌كات و هه‌موو‬ ‫خه‌م و ئه‌ندێش ‌ه و هه‌ست و كــاردانـه‌وه‌ی‬ ‫شاعیرێكی رووناكبیر و بیریاری وه‌كو گۆران‬ ‫ل ‌ه الواندنه‌وه‌ی هیوای كوڕیدا ده‌كات ‌ه تف‬ ‫و ده‌یدا به‌ناوچه‌وانی باوكێتی (سـه‌رده‌م و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی وه‌خت) و هه‌تا دوایی ئه‌وی دیكه‌یان‬ ‫شیعرێكی (ته‌ڵعه‌ت تاهیر) به‌ناوی (به‌بۆنه‌ی‬ ‫چۆله‌كه‌یه‌ك به‌سه‌ر شانی داهــۆڵـه‌وه‌) كه‌‬ ‫گفتوگۆی باوكێكی شاعیر و رووناكبیری ئه‌م‬ ‫سه‌رده‌م ‌ه له‌گه‌ڵ (هانه‌ی) كچی ك ‌ه ئه‌مجاره‌‬ ‫له‌روانگ ‌ه و بیر و خولیاو چاوی مناڵه‌كه‌یه‌وه‌‬ ‫باسی باوكێتی سه‌رده‌م ده‌كات و باوكایه‌تی‬ ‫كردۆت ‌ه داهۆڵێك ك ‌ه بێگومان هێماش ‌ه بۆ‬ ‫ســه‌رده‌م و ده‌سه‌اڵتی ئێستا و (هانه‌ی)‬ ‫كچیشی ب ‌ه چۆله‌ك ‌ه ناوبردوو‌ه ده‌یه‌وێت هه‌ر‬ ‫منداڵ بمێنێته‌و‌ه له‌به‌اڵی گه‌وره‌بوون ب ‌ه دوور‬ ‫بێ‪...‬هتد‪26‬‬ ‫«كه‌مێك بــــاران‪ ...‬نه‌ختێ عه‌یشق»‬ ‫شاعیری الو (ئیدریس عه‌لی) روانــگـ ‌ه و‬ ‫ئه‌زموونی الوێتی شیعر و شاعیرانه‌ی ‌ه له‌الیه‌ك‬ ‫كاریگه‌ری زمــان و وێنا و مانای شیعری‬ ‫شاعیرانی پێش خۆی له‌سه‌ره‌‪ ،‬ك ‌ه بێگومان‬ ‫ئه‌مه‌ش مایه‌ی سه‌ركه‌وتن و شانازیی ‌ه كه‌‬ ‫ئه‌و شاعیر‌ه الو‌ه ئاگای ل ‌ه ئه‌زموونی شیعری‬ ‫پێش خۆیه‌تی‪ ،‬له‌الیه‌كی دیك ‌ه ل ‌ه ڕوانگه‌یه‌كی‬ ‫شاعیریی ته‌واو الوانه‌و‌ه ئه‌و دیوان ‌ه جوانه‌ی له‌‬ ‫شیعر نه‌خشاندووه‌«‪27‬‬ ‫شه‌شه‌م باس و ڕه‌هه‌ند‪ ،‬پرسی شیعر و‬ ‫جه‌ماوه‌ره‌‪:‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه هه‌ندێك سه‌رده‌م و قۆناغ شیعر‬ ‫جه‌ماوه‌رێكی زۆری هه‌بێت‪ ،‬یان شاعیرێكی‬ ‫دیاریكراو ببێت ‌ه خاوه‌نی ئـه‌و خوێنه‌ر و‬ ‫جه‌ماوه‌ر‌ه زۆره‌‪ ،‬ئه‌و ره‌هه‌ند‌ه یان كاریگه‌رییه‌ی‬ ‫شیعر له‌الی بیرمه‌ندانی شیعرو شاعیر‌ه مه‌زن‬ ‫و ناوداره‌كانی جیهان پرسێكی گرنگ نیی ‌ه و‬ ‫به‌و بۆنه‌یه‌و‌ه ئه‌لیوت‪« :‬ئه‌وه‌مان زۆر به‌الوه‌‬ ‫گرنگ نی ‌ه شاعیر جه‌ماوه‌رێكی زۆری هه‌بێت‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌مه‌كه‌ی خۆیدا‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ی گرنگ و‬ ‫كاریگه‌ر‌ه ك ‌ه النیكه‌م شاعیر جه‌ماوه‌رێكی‬ ‫كه‌می هه‌بێت له‌هه‌موو سه‌رده‌م و نه‌وه‌كاندا‪..‬‬

‫و به‌شێكی پێشره‌وی خه‌ڵك سه‌ربه‌خۆیان ‌ه‬ ‫گرنگی و په‌یگری شیعری ئه‌و بسه‌لمنێنن و‬ ‫ئه‌و به‌شه‌ش له‌خه‌ڵك ئه‌وانه‌ن ك ‌ه ل ‌ه خه‌ڵك‬ ‫پێشكه‌وتووترن و په‌یگیران ‌ه تر له‌شیعر و‬ ‫شاعیری تێگه‌بن»‪28‬‬ ‫له‌م ڕوانگه‌یه‌و‌ه ده‌بێت باسی ره‌وشی ئه‌و‬ ‫نازناو و ناوبانگان ‌ه بكه‌ین ك ‌ه دراون ب ‌ه شاعیران‬ ‫یان له‌الیه‌ن لێكۆڵیاران و جه‌ماوه‌ره‌وه‌‪ ،‬یان‬ ‫له‌الیه‌ن ده‌س ـه‌اڵت و سیاسه‌ته‌و‌ه به‌اڵم له‌‬ ‫هــه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا ئه‌م پرس ‌ه پرسێكی‬ ‫سیاسی یان تاڕاده‌یه‌كی زۆر ئایینی ‌ه نازناوی‬ ‫(امیر الشعرا‌و) بۆ (ئه‌حمه‌د شه‌وقی) میسر‪،‬‬ ‫هه‌روه‌كو كورد ده‌ڵێت ب ‌ه ئاسمانه‌و‌ه دیاره‌‬ ‫ك ‌ه ڕوانگه‌یه‌كی سیاسی ‌ه و وشه‌ی (امیر)‬ ‫وشه‌یه‌كی سـه‌رده‌مــی شاهانه‌ی میسر‌ه و‬ ‫زۆر له‌وه‌ش ده‌چێت ده‌رباری ده‌سه‌اڵتداری‬ ‫ئه‌وسای میسر كاریگه‌ری له‌سه‌ر دانانی ئه‌و‬ ‫نازناو‌ه هه‌بێت یان له‌وانه‌ش ‌ه هه‌رخۆیان پێیان‬ ‫به‌خشیبێت‪ .‬هه‌ر له‌و ڕوانگه‌یه‌شه‌و‌ه نازناوی‬ ‫(شاعیری گه‌وره‌ی گه‌ل) و (شاعیری چینی‬ ‫كرێكار) و (شێخی شاعیران) بڕیار و دیدگای‬ ‫سیاسییان زۆرتــر تێدایه‌‪ ،‬نه‌ك ئه‌ده‌بی و‬ ‫شیعری نازناوه‌كانی شاعیرانی باش و ره‌سه‌ن‬ ‫و مه‌زن زیاتر سه‌ر به‌دنیای شیعره‌و باشتره‌‬ ‫ده‌زانی و ده‌توانێ شیعر و شاعیرێتی رۆشن‬ ‫بكاته‌وه‌‪ .‬نازناوه‌كان بۆ شاعیر هه‌میش ‌ه كاتی‬ ‫و تێپه‌ڕن و كاریگه‌ریان هێنده‌ی هونه‌ریی و‬ ‫كارامه‌یی خودی شیعره‌كان نیی ‌ه و هه‌ربۆیه‌ش‬ ‫نازنازی (حه‌زره‌ت) ك ‌ه سه‌رده‌مێك ده‌یانخسته‌‬ ‫پێش وشه‌ی نالی ل ‌ه خودی نالی گه‌وره‌تر و‬ ‫كاریگه‌رتر نه‌بوو‪ ،‬بۆی ‌ه نه‌مایه‌وه‌!‬ ‫سه‌رئه‌نجام شیعر تاڕاده‌یه‌كی زۆر ده‌توانێ‬ ‫پارێزگاری ل ‌ه زمان و جوانیه‌كانی زمان بكات‪،‬‬ ‫یــان ئـه‌و جوانیان ‌ه بۆ زمــان بگێڕێته‌و‌ه و‬ ‫به‌رجه‌سته‌ی بكات ل ‌ه هه‌ستیاری و یاده‌وه‌ری‬ ‫و هۆشیاری ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌دا ته‌نانه‌ت شیعر‬ ‫ده‌توانێ هۆكارێكی به‌هێز بێت بۆ گه‌شه‌كردن و‬ ‫پاكژكردنه‌وه‌و وردبوونه‌وه‌ی زمان له‌سه‌رده‌مه‌‬ ‫ئاڵۆزه‌كاندا‪ .‬ئه‌زموونی شیعر و نه‌ته‌وه‌ی كورد‬ ‫ل ‌ه سـه‌ده‌ی بیسته‌مدا مێژوویه‌كی گرنگ و‬ ‫كاریگه‌یی شیعرمان پێده‌ناسێنێ ل ‌ه پاراستنی‬

‫زمانی كوردی له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی داگیركه‌راندا‪،‬‬ ‫هه‌روه‌كو چۆن خودی شیعر له‌سه‌ده‌كانی‬ ‫پێشوودا پێشره‌وترین قاره‌مان و خه‌باتكاری‬ ‫پاراستنی زمانی كوردی بووه‌‪ .‬شیعر نه‌ك‬ ‫ته‌نها له‌ڕوانگه‌ی فه‌رهه‌نگ و رووناكبیرییه‌وه‌‬ ‫زمان ده‌پارێزێت‪ .‬به‌ڵكو له‌پێشه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫ژانرانه‌ی ‌ه ك ‌ه وشه‌كانی دیك ‌ه و پێویستیه‌كانی‬ ‫دیكه‌ی زمان و نه‌ته‌وه‌ش ده‌پارێزێ و به‌شداره‌‬ ‫ل ‌ه پێشكه‌وتنه‌كانداو له‌هه‌موو بواره‌كانی ژیاندا‬ ‫به‌اڵم شیعر وه‌كو هه‌موو توخمێكی دیكه‌ی‬ ‫ئه‌و كه‌سایه‌تی ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ی ك ‌ه پڕ‌ه له‌راز‬ ‫و نهێنی و به‌(فه‌رهه‌نگ) ناسراو‌ه پشت‬ ‫به‌سه‌رده‌م و ره‌وش ‌ه جیاوازه‌كان ده‌به‌ستێ‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت و دیدگای شیعردایه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‬ ‫‪ -20‬رێبوار سیوه‌یلی‪ ،‬ئێواره‌یه‌ك بۆ ژن و‬ ‫خودا‪ ،‬ده‌زگای زه‌ریاب‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م ‪،2012‬‬ ‫چاپخانه‌ی رۆژهه‌اڵت هه‌ولێر‪ ،‬ل‪. 171-157‬‬ ‫‪-21‬هانس برتنس‪ ،‬مبانی نڤری ادبی‪ ،‬ل‪-11‬‬ ‫‪.45‬‬ ‫‪ -22‬فانساف جــوف‪ ،‬االدب عند روالن‬ ‫بارت‪ ،‬ترجم ‌ه عبدالرحمن بوعلی‪ ،‬دار الحوار‪،‬‬ ‫الطبع ‌ه االولی ‪ ،2004‬سوری ‌ه ل‪. 55-53‬‬ ‫‪ -23‬ت‪.‬س‪ .‬البوت فائد‌ه الشعر وفائده‌‬ ‫النقد‪ ،‬ل‪. 60-41-25‬‬ ‫‪-24‬دیوانی كه‌ریم ده‌شتی‪ ،‬به‌رگی سێیه‌م‪،‬‬ ‫یه‌كێتی نووسه‌رانی كــورد‪ ،‬چاپی ‪،2012‬‬ ‫ل‪. 132-129‬‬ ‫‪ -25‬دڵــشــاد ع ـه‌بــدوڵــا‪ ،‬ب ـه‌فــرنــووس‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی ئاراس ‪ ،2011‬ل‪.177-154‬‬ ‫‪-26‬ته‌ڵعه‌ت تاهیر‪ ،‬له‌به‌ر ئاوازێك نایه‌وێ‬ ‫ببێت ‌ه گۆرانی‪ ،‬ده‌زگای ئاراس‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‬ ‫‪ ،2011‬ل‪.49-39‬‬ ‫‪ -27‬ئیدریس عه‌لی‪ ،‬كه‌مێك بــاران‪...‬‬ ‫نه‌ختێ عیشق‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬سلێمانی ‪2012‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪ -28‬ت‪.‬س‪ .‬الیوت‪ ،‬فی الشعر والشعرا‌و‪،‬‬ ‫ل‪18-17‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )444‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/9‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫ماسک‬

‫شەوی یەڵدا‬ ‫دانا ڕەئووف‬ ‫شــانــۆنــامــەنــووســی ئەڵمانی (ڕۆاڵنـــد‬ ‫شیملفێنگ) لەدایکبووی ساڵی ‪ ١٩٦٧‬بە‬ ‫درێژکراوەیەکی بەهێزی برێشت دادەنرێت‬ ‫و لە بنەمای تەکنیکەکانی برێشتەوە‪،‬‬ ‫شانۆیەکی سیاسیی نوێ و زمانێکی تایبەت‬ ‫بەخۆی‪ ،‬هەروەها دیدێکی جیهانی بۆ ئەو‬ ‫شانۆیەی کاری لەسەر دەکات‪ ،‬ڕۆناوە‪ .‬ئەم‬ ‫نووسەرە هەمیشە ڕەوش و بارودوخێکی‬ ‫سیاسیی وا دەخوڵقێنێت‪ ،‬کە هەموو کەسێک‬ ‫بەئاسانی تێی دەگات‪ ،‬بەاڵم لەالی ئەم لە‬ ‫دەرەوەی بنەما سیاسییە سەردەمییەکانەوە‪،‬‬ ‫دەبێتە کۆمیدیایەکی سیاسیی‪ .‬هەروەها‬ ‫پرسەکانی دەسەاڵتی سەرەوە بۆ خوارەوە‪،‬‬ ‫گوناه و توندوتیژی لە دونیایەکی تەنزئامێز‬ ‫و لە تۆنێکی ساکار و ئاساندا دەخاتە ڕوو‪.‬‬ ‫یەکێک لە تازەترین بەرهەمەکانیشی‬ ‫(شەوی یەڵدا) یان (چلەی زستان) لەسەر‬ ‫شانۆی پادشایەتی لە ستۆکهۆڵم پێشکەش‬ ‫دەکرێت‪ .‬شەوی یەڵدا تاریکترین و درێژترین‬ ‫شەوەکانی ساڵە و لەم دەقــەدا‪ ،‬دەبێتە‬ ‫ستراکتوری درامایەکی سیاسیی و خێزانی‬ ‫و دیدێکی هونەری بۆ کلتورێکی شانۆیی‬ ‫دووهەزار ساڵە‪ .‬لەم شەوەدا پانتاییەکانی‬ ‫تاریکی و ڕووناکی لە کێشەیەکی ئەبەدیی‬ ‫دان‪ .‬خێزانێک خەریکی خۆئامادەکردنن‬ ‫بۆ جەژنی لەدایکبوونی مەسیح‪ ،‬ئەلبێرت‬ ‫و بێتینە و کچەکەیان‪ ،‬خەسووی ئەلبێرت‬ ‫و هاوڕێیەکی هونەرمەندی ئەم خێزانەیش‬ ‫پێکەوە کۆدەبنەوە‪ .‬لە پڕ لە دەرگا دەدرێت‪،‬‬ ‫لەودیوو دەرگاکەوە‪ ،‬کەسێکی نەناسراو‪،‬‬ ‫بێگانەیەک وەســتــاوە و دەیــەوێــت بێتە‬ ‫ژوورەوە‪ .‬ئەم بێگانەیە‪ ،‬کە هاوڕێی دایکی‬ ‫بێتینەیە و هەر ئەویش بانگهێشتی کردووە‬ ‫بۆ ماڵی کچەکەی‪ ،‬شارەزای ڤاگنەرە و لە‬ ‫هەموو شتێک دەزانێت‪ ،‬بە دەنگێکی بەرز‬ ‫باسی پەیام و دیدی هونەر دەکــات‪ ،‬هەر‬ ‫زوو دەست دەگرێت بەسەر ڕەوشەکەدا و‬ ‫هەموویان دەخاتە ژێر ڕکێفی خۆیەوە‪ .‬ئەم‬ ‫کەسە کێیە؟ دەیەوێت چی بڵێت؟ نوێنەری‬ ‫چ دید و ئیدیالێکە؟‬ ‫شیملفێنگ شانۆنامەنووسێکە‪ ،‬کە‬ ‫لــە بــــارودۆخ و ڕەوش ــەک ــان ــەوە‪ ،‬بنەما‬ ‫دراماتیکییەکانی دادەڕێژێت‪ ،‬ڕووداوەکــان‬ ‫بەشێوەیەکی سەیر ق ــووڵ دەکــاتــەوە‪،‬‬

‫پاشوپێشیان دەخات و جۆرە ئەفسانەیەکی‬ ‫ئەبسوورد‪ ،‬بۆ ئــەوەی ڕووداوەکــانــی ئەم‬ ‫کاتە و ئێمەیش‪ ،‬کە لەم زەمەنەدا دەژین‪،‬‬ ‫بگێڕێتەوە‪ ،‬دەخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫چــیــرۆک و ڕووداوەکـــانـــی ئــەم شــەوی‬ ‫یەڵدایە‪ ،‬چ بۆ ئەدەبی درامی و چ بۆ شانۆی‬ ‫جیهانی‪ ،‬شتێکی نوێ نییە‪ :‬درامایەکی ڕەشی‬ ‫پەیوەندیی خێزانی و کێشەی نەوەکانە‪.‬‬ ‫خێزانێکی برژوازی بچووک‪ ،‬شەوێک بەر لە‬ ‫جەژنی لەدایکبوونی مەسیح‪ ،‬ڕووبــەرووی‬ ‫کێشەیەک دەبنەوە‪ .‬لەم کێشە و شەڕەدا‬ ‫گەمە بەکات دەکــرێــت‪ ،‬مۆسیقا دەبێتە‬ ‫ئامڕازێکی شانۆیی‪ ،‬چەند دەنگێکی تۆمارکراو‬ ‫دەبنە حیکایەتخوان و ئەو حەوسەد دیمەنەی‬ ‫دەقەکەی پێک هێناوە‪ ،‬بەرجەستە دەکەن‪.‬‬ ‫دەنگەکان ژیانی کارەکتەرەکان‪ ،‬بەبەرچاوی‬ ‫خۆیانەوە دادەڕێژنەوە‪ .‬بوونی کارەکتەرەکان‬ ‫لەنێو گەمەیەکی خودگەرایی و شەڕێکی‬ ‫سیکۆلۆژیدا‪ ،‬رووبـــەرووی کارەساتێکیان‬ ‫دەکــاتــەوە‪ ،‬کە ناتوانن لێی دەربــازبــن‪.‬‬ ‫دەقەکەیش لە دوو ئاستدا دەخرێتە ڕوو‪،‬‬ ‫هەموو جوڵە و سینارێوی دەقــەکــە‪ ،‬بە‬ ‫تۆمارکراوی دەخوێندرێتەوە‪ ،‬بەم شێوەیە‬ ‫ڕووداوەکـــان لە دەرەوە و لە ناوەوەیش‬ ‫دەبینین‪ .‬ئەمەیش لە پرۆسەیەکی تەکنیکی‬ ‫نامۆبووندا‪ ،‬بینەران ناچار دەکات بە دوو‬ ‫شێوە و لە دوو ئاڕاستەوە‪ ،‬نەمایشەکە‬ ‫ببینن‪.‬‬ ‫رۆدۆڵفی بێگانە‪ ،‬کەسێکی پڕ لە ڕاز‬ ‫و نیازە‪ ،‬ئەلبێرت نووسەرە و خەریکیی‬ ‫کتێبێکە دەربارەی هەڵۆکۆستی جوولەکەکان‬ ‫و دەیەوێت بەنێو ڕارەوە تاریکەکانی ئەو‬ ‫کارەساتە گەورەیەی جەنگی جیهانی دووەمدا‬ ‫بچێتە خوارەوە‪( .‬رۆدۆلف)ی میوان هێدی‬ ‫هێدی گەمارۆی هەست و نەستی ئەلبێرت‬ ‫دەدات و پــەالمــاری دەروون و نــاوەوەی‬ ‫دەدات و دەبێتە بوونەوەرێکی قێزەوەن و‬ ‫ترسناک‪ .‬ئەلبێرت لەنێو گفتوگۆکانی هونەر‬ ‫و بەها و ڕۆڵی هونەردا‪ ،‬سێبەری شتێک‬ ‫دەبینێت‪ ،‬کە هەژموونێکی پێچەوانە و‬ ‫کارەساتئاسای بەسەرییەوە دەبێت ‪ ،‬بۆیە‬ ‫سڵ لە ڕۆدۆڵــف دەکــاتــەوە و چاوەڕوانی‬ ‫شتێکی نەکردە و نەشیاو دەکات‪ .‬یەکێک لە‬ ‫گرفتەکانی ئەلبێرت ئەوەیە‪ ،‬کە ئەوەی ئەو‬ ‫لە رۆدۆڵفدا دەیبینێت و هەستی پێ دەکات‪،‬‬ ‫کارەکتەرەکانی تر وا نایبینن و هەستی پێ‬ ‫ناکەن‪ ،‬ئەمەیش بۆ ئەلبێرت بە کارەسات‬

‫شەوی یەڵدا درامایەکە سەبارەت بە هەژموونەکانی مێژوو بەسەر ڕەوتی‬ ‫ژیانی مرۆڤەوە‪ ،‬مێژوو چۆن لە ئەمڕۆدا و لە ژیانی تاکەکانی کۆمەڵدا‬ ‫ڕەنگ دەداتەوە؛ دەقەکە ئاماژەیەکە بۆ چاڵە تاریک و نووتەکەکانی خود‬ ‫دەشکێتەوە‪.‬‬ ‫شیملفێنگ بــەم شێوەیە پێناسەی‬ ‫ڕووداوەکــانــی دەقەکەی دەکــات‪ :‬ڕابــردوو‬ ‫هیچ شتێکمان فێر ناکات‪ ،‬بەڵکو دوامان‬ ‫دەکەوێت‪ .‬شانۆنامەکەیش دەبێتە گێڕانەوە‬ ‫و پێناسەکردنێکی چڕ و شــاراوەی نەوە‬ ‫نــامــۆ و ئیفلیجبووەکانی نازییەکان‪.‬‬ ‫مرۆڤەکان دەیانەوێت بەهەر شێوەیەک بووە‬ ‫بۆشاییەک پڕ بکەنەوە؛ ئەلبێرت خیانەت لە‬ ‫هاوسەرەکەی دەکــات‪ ،‬بێتینەیش شتێکی‬ ‫شاراوەی لەگەڵ هونەرمەندەکەی هاوڕێیاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬دایکیشی لەنێو ڕابردووییەکی شاراوە‬ ‫و ئێستایەکی بزردا پەنا بۆ رۆدۆڵف دەبات‪.‬‬ ‫شــەوی یەڵدا درامایەکە ســەبــارەت بە‬ ‫هەژموونەکانی مێژوو بەسەر ڕەوتی ژیانی‬ ‫مرۆڤەوە‪ ،‬مێژوو چۆن لە ئەمڕۆدا و لە ژیانی‬ ‫تاکەکانی کۆمەڵدا ڕەنگ دەداتەوە؛ دەقەکە‬ ‫ئاماژەیەکە بۆ چاڵە تاریک و نووتەکەکانی‬ ‫خود‪ ،‬بۆ ئەوەی چۆن ڕابردوو ئەمرۆ دروست‬ ‫دەکات‪ .‬ئەم دەقە ئاهەنگێکە لەنێو مەستییدا‬ ‫دەتەقێتەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەیشدا درامایەکی‬ ‫خێزانی ستراکتور کۆنە‪ ،‬کە کارەکتەری‬ ‫واقیعی و کێشە تەقلیدییەکان لە خۆدەگرێت‪.‬‬

‫بەاڵم نووسەر گەمە بەم شتانە دەکات‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە دراما تەقلیدییەکاندا هەموو شتێک‬ ‫لە ڕوانگەی دیالۆگەکانەوە دەخرێنە ڕوو‪،‬‬ ‫ئەمەیش تەنها شتەکان وەک خۆیان دەخاتە‬ ‫ڕوو یان هەر زۆر بەخێرایی تێدەپەڕن‪ .‬ئەم‬ ‫نووسەرە و لەم دەقەیدا‪ ،‬جۆرە وێنەیەکی‬ ‫نزیک‪ ،‬ڕەوشێکی گەورەکراو بە شێوەیەکی‬ ‫نامۆ بەرجەستە دەکات و گەمە بە واقیع و‬ ‫بە کات دەدات‪.‬‬ ‫پانتایی شانۆکە بۆتە ژوورێــکــی سپی‬ ‫گــەورەی بە پرۆجێکتەر ئامادەکراو‪ ،‬لەم‬ ‫ژوورەدا ڕەوشەکانی ژیانی ڕۆژانە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لە هەندێک لە هەلومەرجە ناسکەکاندا‪ ،‬وەک‬ ‫ئامڕازێکی نوێی شانۆیی و گوزارشتئامێز‬ ‫دەبێتە گەلەرییەکی هونەری‪ .‬ئێستاتیکای‬ ‫ئەم ژوورە بەوپەڕی دیقەتەوە جێبەجێکراوە‬ ‫و لەکاتی پێویستدا‪ ،‬ئەو کەل و پەالنەی‬ ‫پێویستن لە ڕێگای پرۆجێکتەر و فانۆسیی‬ ‫ئەفسووناوییەوە‪ ،‬بە گەورەیی لەسەر دیوارە‬ ‫سپییەکان دەردەکــەون‪ .‬نووسەر کات وەک‬ ‫ڕیتم و فۆرمیش بەکاردەهێنێت‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫رووداوەکــان لەیەک ڕۆژدا روودەدەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەندێک جار لەنێو شەو و ڕۆژێکدا کات‬

‫لەنێو ڕووداوەکاندا ئاڵوگۆرییان پێ دەکرێت‪،‬‬ ‫دەچێتە پێشەوە یان دەگەڕیتەوە دواوە و‬ ‫هەندێک جاریش دەوەستێت‪.‬‬ ‫لــەبــری دەنــگــێــکــی گـــێـــڕەرەوە یــان‬ ‫حیکایەتخوانێک‪ ،‬ریژیسۆری نەمایشەکە‬ ‫پەنجا و یــەک دەنگی کەسانی ناسراو‪،‬‬ ‫ئەکتەر‪ ،‬سیاسەتمەدار‪ ،‬کەسانی بواری میدیا‬ ‫و تەلەفیزیۆن‪ ،‬کە بینەران بە دەنگیاندا‬ ‫دەیانناسنەوە‪ ،‬بەکاردەهێنێت‪ .‬ئەم دەنگانە‬ ‫دەبنە شێوەیەک لە شێوەکانی کــۆرس‪،‬‬ ‫دەنگێکی فەرمی و ئاماژەیەکی بەهێزی‬ ‫تۆمارکراو بۆ رووداوەکــان و بۆ پێوەدانگە‬ ‫درامییەکەی دەقەکە و مەودایەکیش لەنێوان‬ ‫بینەران و ڕووداوەکاندا دروست دەکات‪.‬‬ ‫کــارەکــتــەرەکــان لەنێو ئــەم ژوورەدا‬ ‫دەسوڕێنەوە‪ ،‬لەنێو پەیوەندییەکانیاندا‬ ‫تــووشــی هــەرەســێــکــی دەروونــــی دەبــن‪،‬‬ ‫بەاڵم دەتوانن بەسەریدا زاڵ بن؛ ئەلبێرت‬ ‫رووبــــەرووی شــەڕی نێو دەروونـــی خۆی‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬هونەرمەندەکە دەیەوێت گوزارشت‬ ‫لەو چەمکە بکات‪ ،‬کە دەڵێت هونەر دەبێت‬ ‫خودی خۆی بێت‪.‬‬ ‫شەوی یەڵدا بۆ نووسەر دەقێکی ورد و‬

‫شــاراوە و نادیارە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەیشدا ئەوە‬ ‫دووپات دەکاتەوە‪ ،‬کە شەر بوونی هەیە‪،‬‬ ‫میراتییەکە و بۆمان مــاوەتــەوە‪ .‬هاوکات‬ ‫دەقەکە‪/‬نەمایشەکە دەبێتە گفتوگۆیەکی‬ ‫قووڵی ئێستاتیکی سەبارەت بەو تاریکییەی‪،‬‬ ‫کە لە دەروونــی هەموو یەکێک لە ئێمەدا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫شیملفێنگ لە شەوی یەڵدادا بە دوو زمان‬ ‫دەدوێت‪ ،‬زمانێک لە ئیپسنەوە سەرچاوەی‬ ‫وەرگــرتــووە و ســەر بــەو داب و نەریتە‬ ‫زمانەوانییەیە‪ ،‬زمانەکەی تریشیان زمانێکی‬ ‫شاراوەی نووسەرە‪ ،‬کە لە دیالۆگەکاندا بە‬ ‫شێوەیەکی نادیار دەجوڵێتەوە‪ .‬هەر لەم‬ ‫رووەوە دەقەکە گەمە بە دوو جۆر دینامیکییەت‬ ‫دەکــــات‪ :‬یەکێکیان هەڵسوکەوتێکی‬ ‫شەڕخوازانەی بەهێزە‪ ،‬کە بەشێکی درێژی‬ ‫دەقەکە پێک دەهێنیت‪ ،‬ئەویتریان ڕەوش‬ ‫و بارودۆخەکە بەجێدەهێڵێت و لەبری ئەوە‬ ‫پێناسەی شتەکان دەکات و وردەکارییەکان‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ .‬کە ئەم دوو ئاستەیش بەریەک‬ ‫دەکەون یان گفتوگۆ دەکەن و ڕووداوەکان‬ ‫پاشوپێش دەخەن‪ ،‬بینەران دەخەنە بارێکی‬ ‫نامۆ و ناڕەحەتییەوە‪.‬‬

‫سەبارەت بە ڕۆمانى شه‌ماعیه‌‬ ‫سه‌دیق سه‌عید ڕەواندزی‬ ‫(‪)3-3‬‬ ‫بـــه‌م شــێــوه‌ی ـه‌ ده‌زگ ــاك ــان ــى ب ـه‌عــس‪،‬‬ ‫مــحــمــد ســوێــركــی ده‌گـــــرن‌و بــۆ مـــاوه‌ى‬ ‫ساڵێك زیاتر‪ ،‬زیندانى ده‌ك ـ ‌هن‌و له‌ماوه‌ى‬ ‫زیندانیكردنه‌كه‌شیدا‪ ،‬پیاوانى به‌عس‪،‬‬ ‫ده‌ســتــدرێــژی ده‌ك ـه‌ن ـه‌ س ـه‌ر خێزانه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫دواجــاریــش به‌ ناچاری دانپیانانێكى پێ‬ ‫واژۆ ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ به‌ڵێ ئه‌و بۆ سیخوڕیكردن‬ ‫هاتۆته‌ عێراق‪ .‬هه‌موو ئه‌و كاره‌كته‌رانه‌ى‬ ‫له‌ شه‌ماعیه‌نه‌‪ ،‬به‌عس چاره‌نووسی مه‌رگى‬ ‫به‌ سه‌رداداون‪ ،‬به‌ ناچاری ژیان له‌و شوێنه‌‬ ‫ده‌گوزه‌رێنن‌ و هیچ ئومێدێكیان نییه‌ له‌وه‌ى‬ ‫ڕۆژێك بێت‪ ،‬بگه‌ڕێنه‌وه‌ نێو كه‌س‌وكاریان‪.‬‬ ‫چونكه‌ زیندانیكردن له‌ سه‌رده‌مى به‌عسدا‪،‬‬ ‫ئاسانترین كــردار بوو‪ .‬وه‌لێ ئــازاد كردن‌و‬ ‫جێهێشتنى زیندان‪ ،‬كردارێك بوو له‌ مه‌حاڵ‬ ‫مه‌ حاڵتر‪ .‬ه ـه‌روه‌ك كاره‌كته‌ری سه‌ره‌كى‬ ‫ڕۆمانه‌ كه‌ ده‌ڵێ‪( :‬شه‌یتانه‌كانیش ناتوانن‬

‫ئێره‌ بدۆزنه‌وه‌)‪ .‬به‌م شێوه‌یه‌ هه‌ر یه‌كه‌یان‪،‬‬ ‫ده‌ســاڵ‪ ،‬پازده‌ ساڵ‪ ،‬هه‌ڤده‌ ساڵ‌و بیست‬ ‫ساڵ‪ ،‬له‌ شه‌ماعیه‌ ده‌بن‪ ،‬تاساتى ڕووخانى‬ ‫ڕژێــمــى بـه‌ عــس لـه‌ نــۆی نیسانی ساڵی‬ ‫دووه ـه‌زار‌وســێ‪ .‬هه‌ر خــودى ڕووداوه‌كــانــى‬ ‫ڕۆمــانـه‌كـه‌ش‪ ،‬لـه‌و چركه‌ ســاتـه‌وه‌ ده‌ست‬ ‫پێده‌كات‌وكاره‌كته‌ره‌كان له‌ ڕێگه‌ى ته‌كنیكى‬ ‫فالشباگ‌و گ ـه‌ڕان ـه‌وه‌ بۆ ڕابـــردوو‪ ،‬ده‌ست‬ ‫ده‌ك ـه‌ن به‌ گێڕانه‌وه‌و س ـه‌ربــورده‌ی ژیانى‬ ‫خۆیان‪ ،‬له‌ زیندان‌و شه‌ماعیه‌ى به‌عسدا‪.‬‬ ‫ك ـه‌ بێگومان چــیــرۆكــى هــه‌ر یه‌كێكیان‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ تراژیدى‌و دڵته‌زێنه‌‪ ،‬كه‌ له‌ گه‌ڵ‬ ‫گوێبیستبوونى بـه‌ س ـه‌ر هاتى ه ـه‌ر یه‌‬ ‫كێكیاندا‪ ،‬خوێنه‌ر ڕق دادیده‌گرێت‌و نه‌فره‌ت‬ ‫له‌ به‌عس‌و به‌عسییه‌كان‌و ئه‌قڵی عه‌ره‌بچیه‌تى‬ ‫ده‌ك ــات‪ .‬بـه‌م شێوه‌یه‌ ئــه‌وان ده‌مێننه‌وه‌‬ ‫تا كه‌وتنى په‌یكه‌ری دیكتاتۆر له‌ به‌غدا‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت باوه‌ڕیش ناك ‌هن‌و ئازادبوونه‌كه‌یان‬ ‫وه‌ك خه‌ونێك دێته‌ ب ـه‌رچــاو‪ .‬كاتێكیش‬ ‫له‌ شه‌ماعیه‌ ده‌ر ده‌چن‪ ،‬به‌ سه‌ر ژیانێكى‬ ‫دیكه‌ى وێرانكراو ده‌چــن‪ .‬ئــه‌وان گه‌رچی‬

‫هه‌ریه‌كه‌یان‪ ،‬چه‌ندین ساڵ ئازار‌و ئه‌شكه‌نجه‌و‬ ‫دڕندایه‌تى زیندانه‌كانى به‌عسیان بینیوه‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ چاوه‌ڕوانى ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن وه‌ك پاڵه‌وان‬ ‫پێشوازیان لێبكرێت‪ ،‬كه‌چی له‌ نامۆبوونێكه‌وه‌‬ ‫بـه‌ر نامۆبوونێكى دیكه‌ ده‌كــه‌ون‪ .‬ئه‌مین‬ ‫به‌یتار‪ ،‬دواى ئازادبوونی‪ ،‬كاتێ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫ماڵه‌كه‌ى‪ ،‬ده‌بینێت دایك‌و باوكى له‌ خه‌فه‌تى‬ ‫ئه‌و مــردوون‌و ڕژێمى به‌عس خانووه‌كه‌یانى‬ ‫داڕووخاندوه‌و‪ ،‬براكانیش له‌ شه‌ڕه‌كانى به‌ناو‬ ‫قادسیه‌ تیاچوون‪ .‬به‌م جۆره‌ له‌ ژیانێكى‬ ‫وێــران ـه‌وه‌ كه‌ له‌ نێو زیندان بینیویه‌تى‪،‬‬ ‫ڕووبه‌ڕووى ژیانێكى دیكه‌ى وێران ده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ئه‌ویش ژیانی ئازاد‌و سه‌ربه‌ستى ده‌ره‌وه‌ى‬ ‫زیندانه‌‪ .‬بۆیه‌شه‌ عبدولعه‌زیزى هاوڕێی داڵده‌ى‬ ‫ده‌دات‪ .‬ئه‌مین به‌یتار‪ ،‬كه‌ ژیان‌و ڕوحى له‌‬ ‫نێو زیندان به‌ ده‌ست دڕنده‌كانى به‌عسه‌وه‌‬ ‫وێــرانــكــراوه‌‪ ،‬باكى بــه‌وه‌ نییه‌ كه‌ ژیانى‬ ‫دواى زیندانى چۆن ده‌بێت‪ .‬ئه‌و كه‌ به‌عس‬ ‫جوانترین سااڵنى ته‌مه‌نى ژیانى لێ زه‌وتكرد‪،‬‬ ‫دواى ئازادبوونیشی‪ ،‬ئیدى نائومێدانه‌ وه‌ك‬ ‫نه‌بوێك ژیان ده‌گوزه‌رێنێت‪ .‬نه‌ك هه‌ر ئه‌و‪،‬‬

‫ته‌نانه‌ت هه‌موو كاره‌كته‌ره‌كانى دیكه‌ش دواى وه‌ك به‌عس‪ .‬ئه‌گه‌رچی هه‌موو عێراقیه‌ك‬ ‫ئازادبوونیان ڕووبه‌رووى چاره‌نووسێكى نادیار ده‌ زانێت‪ ،‬له‌ سه‌رده‌مى ئه‌و دیكتاتۆره‌‪،‬‬ ‫ده‌بنه‌وه‌و هه‌ندێكیان په‌ڕاگه‌نده‌ى واڵتان له‌ عیراقدا چی ده‌گـــوزه‌را‪ .‬بـه‌اڵم ڕۆمانى‬ ‫ده‌ب ـن‌و هه‌ندێكى تریشیان‪ ،‬هه‌ر له‌ به‌غدا شه‌ماعیه‌‪ ،‬جوانتر ئه‌و ڕاستیانه‌مان نیشان‬ ‫ده‌مێننه‌وه‌‪ .‬ژیانێك ده‌ژین به‌ نێو زیندوو‪ ،‬ده‌دات‌و په‌رده‌ له‌ سه‌رهزری شۆفێنیانه‌ى‬ ‫ده‌نا له‌ ڕاستیدا ئـه‌وان مــردوون‪ .‬هه‌روه‌ك به‌عس له‌ عیراق هه‌ڵده‌ماڵێت‪ .‬ئه‌و عیراقه‌ى‪،‬‬ ‫خۆشیان ده‌ڵێن (ئێمه‌ مردووى زیندووین)‪ .‬شاعیرێكى خه‌ڵه‌فاو‌و شۆفێنى وه‌ك سه‌عدى‬ ‫ڕۆمانى شه‌ماعیه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی چیرۆكێكى یوسف‪ ،‬له‌ دواساته‌كانى ژیانیدا‌و له‌ سه‌ر‬ ‫تراژیدی‌و دڵته‌زێن ده‌گێڕێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ ویژدانى لێواری مه‌رگ شانازى به‌ عه‌ره‌بیبوونیه‌وه‌‬ ‫هه‌موو ئه‌وانه‌ ده‌هه‌ژێنێت كه‌ ڕۆمانه‌كه‌ ده‌كــــات‌و قسه‌ ب ـه‌ كــوردســتــان ده‌ڵــێــت‪.‬‬ ‫ده‌خوێننه‌وه‌‪ .‬وه‌لێ له‌ هه‌مان كاتدا‪ ،‬پڕه‌ له‌ ئاخر مێژووى ئه‌و واڵتـه‌‪ ،‬جگه‌ له‌ خوێن‌و‬ ‫وێنه‌ى جوان‌و شیعریه‌تى گێڕانه‌وه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت ئه‌تككردنى مــرۆڤ‌و ئ ــازار‌و ئه‌شكه‌نجه‌ى‬ ‫لـه‌و ساتانه‌ى‪ ،‬نووسه‌ر باسى دیمه‌نێكى نێو زیندانه‌ تاریكه‌كان‪ ،‬چی تری تیایه‌؟كه‌‬ ‫دڵته‌زێن ‌وتراژیدیش ده‌كــات‪ ،‬هه‌وڵیداوه‌ بێگومان ڕووداوه‌كانى نێو ڕۆمانى شه‌ماعیه‌‪،‬‬ ‫بـه‌ زمانێك ئــامــاژه‌ى پــێ ب ــدات‪ ،‬جــوان‌و دڵۆپێكه‌ له‌ ده‌ریایه‌ك‪ .‬له‌ كۆتاییدا ده‌مه‌وێ‬ ‫سه‌رنجڕاكێش بێت‪ .‬وه‌لــێ خوێنه‌ر چۆن ئاماژه‌ به‌وه‌ بكه‌م‪ ،‬كاتێ له‌ خوێنه‌وه‌ى ئه‌و‬ ‫ده‌توانێ له‌ پشت ئه‌و هه‌موو ناشرینیه‌وه‌‪ ،‬ڕۆمانه‌ ده‌بینه‌وه‌‪ ،‬هه‌ست ناكه‌ین ڕۆمانێكى‬ ‫جوانییه‌كان ببینێت‪ .‬شه‌ماعیه‌‪ ،‬به‌ته‌نها وه‌رگێڕدراوى عه‌ره‌بی ده‌خوێنینه‌وه‌‪ .‬به‌ڵكو‬ ‫ڕۆمانێك نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو وێنه‌یه‌كى چڕكراوه‌و واه ـه‌ســت ده‌ك ـه‌یــن‪ ،‬ڕۆمانێك بـه‌ كــوردى‬ ‫بچووكراوه‌ى ده‌وڵه‌تى عیراقه‌‪ ،‬له‌ سه‌رده‌مى ده‌خوێنینه‌وه‌‪ .‬چونكه‌ (سه‌باح ئیسماعیل)‬ ‫ڕژێمێكى شۆفێنی‌و دیكتاتۆری‌و پۆپۆلیستى ی وه‌رگێڕ‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ به‌ زمانێكى كوردیانه‌ى‬

‫جـــوان‪ ،‬ڕۆمــان ـه‌ك ـه‌ى وه‌رگـــێـــڕاوه‌‪ .‬وێــراى‬ ‫ده‌ستخۆشیم بۆی وه‌ك خوێنه‌رێك‪ ،‬به‌ هیوام‬ ‫قه‌ڵه‌مه‌كه‌ى هه‌ر به‌برشت بێت‪ ،‬بۆ وه‌رگێڕانى‬ ‫ڕۆمانی دیكه‌ى عه‌ره‌بی‌و بیانى‪.‬‬ ‫سەرچاوە‬ ‫*شـــه‌مـــاعـــیـــه‌‪ ،‬نـــــاوى ڕۆمــانــێــكــى‬ ‫(عبدولستارناسر)ه‌و (سه‌باح ئیسماعیل)‬ ‫وه‌ریــگــێــڕاوه‌تــه‌ ســـه‌ر زمــانــى كـــوردی‌و‬ ‫له‌باڵوكراوه‌كانى ساڵی ‪2010‬ی ده‌زگــاى‬ ‫ئاراسه‌‪.‬‬ ‫**نــــووســــه‌ر ل ــه ‌الپـــــه‌ڕە (‪)142‬ی‬ ‫ڕۆمانه‌كه‌یدا‪ ،‬ئاماژه‌ به‌ مێژووى هه‌ڵگیرسانى‬ ‫شه‌ری هاوپه‌یمانان‌و عێراق ده‌كــات‪ .‬به‌اڵم‬ ‫مێژووه‌كه‌ى به‌ هه‌ڵه‌ نووسیوه ‌(كه‌ نیوه‌ى‬ ‫دووه‌مــى حوزه‌یرانى ‪)1991‬ی نووسیوه‌‪.‬‬ ‫له‌ كاتێكدا‪ ،‬شه‌ڕه‌كه‌ له‌ (نیوه‌ى دووه‌مى‬ ‫كانوونى دووه‌مى ‪ )1991‬هه‌ڵگیرسا‪ .‬نازانم‬ ‫براى وه‌رگێڕ بۆچی ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ى نووسه‌ری‬ ‫ڕاست نه‌كردۆته‌وه‌؟‬

‫ژمار ‌ه (‪ )444‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/2/9‬‬

‫«««‬

‫‪8‬‬

‫بۆشاییەکان‪ ،‬یان ڕۆژمێری پاڵەوانێک‬

‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬ ‫بۆشاییەکان‬ ‫ڕێگەکان درێژ دەبنەوە‪،‬‬ ‫ڕێگەکان وەک خۆیان لەنێو مندا دوور‪،‬‬ ‫زۆر دوورتر دەبنەوە‬ ‫لەوسەرەوە‪ ،‬خۆم دەبینم‪ ،‬خۆم دەست بۆ‬ ‫خۆم هەڵدەبڕم و دەڵێم‪ :‬تۆ لە کوێیت‪ ..‬تۆ لە‬ ‫کوێیت هاوڕێم!‬ ‫زۆر جار لە تەنهایمدا خەون بە خۆمەوە‬ ‫دەبینم‪،‬‬ ‫تۆ لە کوێیت هاوڕێم‪ ،‬تۆ ئەی ئیگۆی من‬ ‫لە کوێیت؟‬ ‫***‬ ‫من لێرەم بۆ ئەوەی خۆم لە بیر بکەم‬ ‫بۆ ئەوەی جیهان من لە بیر بکات‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی لە بێکەڵکیدا ون بم‪.‬‬ ‫من لێرەم بۆ ئەوەی لەنێو خۆمدا ون بم‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی جیاوازیی شوێن و جوگرافیا و‬ ‫کیشوەر و کەسەکان لەنێو خۆمدا بسڕمەوە‪..‬‬ ‫من لێرەم بۆ ئــەوەی شوێن و جەستە‬ ‫لەگەڵ خۆمدا ون بکەم‪،‬‬ ‫من لێرەم بۆ ئەوەی بوون لەگەڵ زەمەندا‬ ‫لە بیر بکەم‬ ‫بۆ ئەوەی چیدی خۆم نەناسمەوە‬ ‫***‬ ‫قسەی پاڵەوانەکە‪:‬‬ ‫من کــوڕی شــەڕەکــانــم‪ ..‬من لە جەنگدا‬ ‫دەگەشێمەوە‬ ‫کە شەڕ دەستی پێ کرد‪ ،‬خودایە با شەڕ‬ ‫دەست پێ بکات‪،‬‬ ‫خۆم و چەکە کۆنینەکەم‬ ‫وەک جەنگاوەرێکی دڵبریندار‪ ،‬جارێکی تر‬ ‫دەڵێم‪:‬‬ ‫چەند خۆشە لە جێگەی مێینە یان لە‬ ‫پێکداداندا بفەوتێیت‪..‬‬ ‫چەند مەزنە ئەم شەڕە‪ ...‬چەند ئەبەدییە‬ ‫بۆ ڕۆحی بریندار‬ ‫من پێشوازیت لێ دەکەم ئەی تاکە جەنگ‪،‬‬ ‫ئەی تاکە جەنگی من‬ ‫***‬ ‫قسەی پاڵەوانەکە لەگەڵ تەنهایی خۆیدا‪:‬‬ ‫منداڵەکان لەنێو سەرمدا هاوار دەکەن‪ :‬تۆ‬ ‫لە کوێیت بابە‪ ،‬تۆ لە کوێیت!‬ ‫لە کوێی ئەم دونیایەدا خۆت گۆشەگیر‬ ‫کردووە‪..‬‬ ‫منیش دەڵیم‪ :‬من لێرەم لەنێو خۆمدا‪،‬‬

‫لەگەڵ خودی خۆمدام‬ ‫پاڵەوانەکە لەنێو یادەوەریی خۆیدا‪:‬‬ ‫وەک ونبوویەکی ئەبەدی‪ ،‬بە خۆم و دونیا‬ ‫تۆ چیتر من ناناسیتەوە‪!.‬‬ ‫ڕەشەبا دەمهێنێ کوڕەکانم‬ ‫پێدەکەنم‬ ‫ئاسانە خانم‪ ،‬چونکە من چیتر خۆم لە‬ ‫ڕەشەبا دەمبات‬ ‫چیتر‬ ‫من‬ ‫نادۆزنەوە‪،‬‬ ‫من‬ ‫چیتر‬ ‫ئێوە‬ ‫ئیدی‬ ‫تۆدا نابینمەوە‪...‬‬ ‫من کوڕی ڕەشەبام‬ ‫ئاوڕ نادەمەوە‬ ‫چونکە تۆ دەگەڕێیتەوە بۆ زەمەنێک کە‬ ‫خۆزگە لە سییەکانتاندا وەک باوکتان‬ ‫من لە دواوێستگەدام‪..‬‬ ‫هێشتا پاڵەوانبوون الی من خەونێک بوو‬ ‫ڕەشەبا نەیدەلووراند!‬ ‫***‬ ‫(قــســەی پــاڵــەوانــەکــە بــۆ خانمێک دوای‬ ‫لە بەرەبابەیاندا‪ ،‬دڵتان لە ترپەی وەحشیی‬ ‫بەپاڵەوانبوونی)‬ ‫خۆی‬ ‫من تەنهاترین مرۆڤم‪ ،‬وەک خــوا‪ ،‬وەک‬ ‫***‬ ‫وەئاگای نەدەهێنانەوە‬ ‫دیۆنیزۆس‪،‬‬ ‫نەیدەگوت‪ :‬وەئاگابە ئەی پاڵەوان‬ ‫وەک زاهیدیکی ئەبەدی‪..‬‬ ‫تۆ لە کوێیت ئەی دڵنیایی‪ ،‬من لە کوێم!‬ ‫قەدری تۆ ئازارە‪ ..‬ئازار‪..‬‬ ‫***‬ ‫من بۆ شەوانە لە گریانی خۆم وەئاگادێم‪،‬‬ ‫(ئەمە بیرکردنی پاڵەوان بوو بۆ کوڕەکانی‬ ‫ئاە خۆ من بووم بە پاڵەوان‪ ،‬بە قارەمانی کە دوور زۆر دوور‪ ،‬لە کیشوەرێکی دیکە‬ ‫بۆچی من وەهام‬ ‫ئەوانی تر‬ ‫خەوتبوون)‬ ‫بۆچی دونیا وەهایە‬ ‫ئەمانە بۆ لە من ڕوو دەدەن؟‬ ‫***‬ ‫خۆمەوە‪،‬‬ ‫تەنهایی‬ ‫بە‬ ‫بۆچی من ئاوەها‬ ‫(ئــەمــە قسەی پــاڵــەوانــەکــە بــوو لەگەڵ‬ ‫چەقی جیهانم‬ ‫خۆیدا‪ ،‬بێگومان دوای ئەوەی خانمەکەی بە‬ ‫تۆ دەبوایە بکوژرایتایە ئازیز!‬ ‫***‬ ‫دڵشکاوی بەجێی هێشت)‬ ‫تاکە حەسرەتی تۆ لــەم ساڵی نۆێیەدا‬ ‫***‬ ‫منداڵەکانت نییە ئەی پاڵەوان‬ ‫ئیدی کاتی ئەوە هاتووە بە دونیا بڵێم‬ ‫تاکە حەسرەتی تۆ ئــەوەیــە کە لەگەڵ‬ ‫ماڵئاوا‪..‬‬ ‫دوای دووساڵ جەنگی نێو دەریاکان‬ ‫هاوڕێکانت نەکوژراویت‪..‬‬ ‫تۆ هیچت پێ نەبەخشیم‪..‬‬ ‫دوای دووساڵ جەنگی نێو دارستانەکانی‬ ‫پاڵەوانەکە پێکەنی و گوتی‪ :‬تەواو ڕاستە‪،‬‬ ‫پێت بڵێم هاوڕێم‪ ،‬من و تۆ هەروا بووین شیزۆفرینا‬ ‫تەواو ڕاستە‪..‬‬ ‫هیچمان لەم گەشتەدا بەختەوەر نەبووین‬ ‫دوی دووساڵ گەڕانەوە لە دنیای خواوەندی‬ ‫(ئەمە قسەی خانمێکی نیگارکێش بوو بۆ‬ ‫هیچمان نەماندەزانی ئەستێرەکان بە مردن‪ ،‬لە دونیای هادێس‬ ‫پاڵەوانەکە)‬ ‫پێچەوانەی خۆیانەوە دەسوڕێنەوە‪،‬‬ ‫دوای دووساڵ لە هیالکی پێم دەڵێیت‪ :‬من‬ ‫***‬ ‫نەماندەزانی دونیا هەروا بووە‪ ،‬پڕی بووە چێژم لە شەڕەکانت دەبینی‬ ‫لە هەڵەی خەوبینەرەکان‬ ‫ئەمە قسەی پاڵەوانەکە بوو دوای ئەوەی‬ ‫ژنەکان بۆنم پێوە دەکەن‪.‬‬ ‫دونیا هــەروابــووە هــاوڕێــم‪ ،‬ئیدی کاتی لەنێو باوەشی ئەو خەوی دەبردەوە‪..‬‬ ‫ژن ــە بــەئــالــۆشــەکــان ب ــۆن ب ــەو کــراســە‬ ‫ماڵئاوایی هاتووە‪.‬‬ ‫***‬ ‫سپییەوەم دەکەن کە دونیا لەسەر کورسییەکی‬ ‫دەمەوێت بۆ یەکەمجار لە ژیانمدا پشت‬ ‫تەنیا جێی هێشتووە بۆیان‬ ‫بکەمە دونیا و قوڵ زۆر قوڵ بخەوم‪..‬‬ ‫کاتێک بە دزی هەموو دونیاوە دەچووینە‬ ‫بە دووی بۆنی مندا دەگەڕێن‬ ‫***‬ ‫نێو جێگەی یەکترەوە‬ ‫(ئەمە نامەی پاڵەوانەکە بوو‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫کاتێک تەنها خــواوەنــدەکــان بە ئەشقی نێزیک بوو لە ئەشقبوون)‬ ‫ژیــان بــاوەشــم بۆ بــکــەرەوە من دەمێکە ئێمەیان دەزانی‬ ‫***‬ ‫مردووم‪..‬‬ ‫هەموو شتێک نێزیک بوو لە ئەبەدیەت‪،‬‬ ‫من دەمێکە بە تۆ پێدەکەنم ئەی مێینە‪ ،‬لە خواوەندی‬ ‫بێئۆقرەییەکی گــەورە لە ڕۆحمدا سەما‬ ‫ئەی ژیان!‬ ‫بــەاڵم کاتێک دونیای خواوەندانمان بۆ دەکات‬ ‫***‬ ‫ئیمزا جێ هێشت‬ ‫بێئۆقرەییەک تا ئەبەد بەدوومەوەیە‪..‬‬ ‫ئەبەدیەت ون بوو ئازیزم‪ ،‬خواوەندەکان‬ ‫ئــەمــە قــســەی پــاڵــەوانــەکــە بــوو کاتێک‬ ‫چیتر هیالک نیت‪،‬‬ ‫ون بوون‪ ،‬جەستەت ون بوو‬ ‫دەیــویــســت لــە لوتکەیەکی بــــەرزەوە خۆی‬ ‫چیتر لە خەو ڕاناچەنی‪،‬‬ ‫ئێستا تۆ لە کوێیت‪..‬‬ ‫هەڵداتە نێو بۆشایی و بڵێت ماڵئاوا ئەی‬ ‫چیتر گوێ لە دەنگەکان ناگریت‪ ،‬کە لەنێو‬ ‫(ئەمە قسەی پاڵەوانێك بوو‪ ،‬کاتێک بیری ڕۆحی بێئۆقرە‪ ،‬ئەی نیگەرانی‬ ‫سەرتدا پێت دەڵین‪ :‬تۆ لە کوێیت‪..‬‬ ‫لە ئەشق دەکردەوە‪،‬‬ ‫ئەمە کاتێک بوو دونیا لەبەر پێیدا بچوک‬ ‫چیتر پێویستیت بە مێینە نییە‪..‬‬ ‫کاتێک مێینەیەکی دیکە لەسەرخۆ دەهاتە زۆر بچوک دەینواند‬ ‫***‬ ‫نێو ژیانی‪)...‬‬ ‫خ ــۆت بــکــوژە ئ ــەی پـــاڵـــەوان‪ ..‬لــەگــەڵ‬ ‫****‬ ‫بێئۆقرەییدا بژی‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ -‬شااڵو حەبیبە‬

‫***‬ ‫دڵ تەنها بۆ تۆیە ئازیز‪...‬‬ ‫ئەمە قسەی پاڵەوانەکە بوو کاتێک ئەشق‬ ‫گەمارۆی دەدا‪..‬‬ ‫***‬ ‫بۆنی جەستەی تۆ بەدوومەوەیە‪ ،‬بۆنی تۆ‬ ‫لە هەموو شوێنێکدا وەک سێبەر ئامادەیە‬ ‫بــۆنــی تــۆ بــە کـــراس و بــە ش ــال و بە‬ ‫دونیاوەیە‪،‬‬ ‫من بۆنی تۆم گرتووە‪ ،‬من بۆنی تۆ دەکەم‬ ‫من دەپرسم ئازیز لە کوێی ئەم بۆنەدا‬ ‫جەستەت خۆی حەشار داوە‬ ‫لە کوێدا هەناسەم پڕ دەکات؟‪ ...‬بۆنی تۆ‬ ‫بە هەموو دونیاوەیە‪..‬‬ ‫ئەمە قسەی پاڵەوانەکە بوو‪ ،‬کاتێک بە‬ ‫هێمنی سەیری شاری دەکرد و‬ ‫لەبەر خۆیەوە دەیگوت‪ :‬سەدەیەکە تۆ لە‬ ‫کوێیت‪ ،‬تۆ لە کوێ بوویت ئەی ئەشق‪..‬‬ ‫(ئەمە قسەی پاڵەوانەکە بوو کاتێک بۆنی‬ ‫شالەکەی ملی دەکرد و بۆ دوور دەیڕوانی‪)..‬‬ ‫***‬ ‫گوتی‪ :‬ئۆی ئازیز‪ ..‬وەرە و ڕۆحی خۆتم‬ ‫بۆ بکەرەوە‪،‬‬ ‫ڕۆحی تۆم دەوێت ئەی پاڵەوان‪..‬‬ ‫(پاڵەوانەکە بێدەنگ بوو‪ ،‬ویستی بگری)‬ ‫***‬ ‫مێینەکە گوتی‪ :‬کە هاتیتە ژوورەوە زانیم‬ ‫دەمێکە بە دوومدا دەگەڕێت!‬ ‫زانیم هــەر لەسەر جێگەی ئەشقی من‬ ‫دەگیرسێتەوە‬ ‫زانیم دەمێکە چاوەڕێت دەکەم‪..‬‬ ‫بخەوە ئەی پاڵەوان‪ ،‬بۆشاییەکان لەبیر‬ ‫بکە‪ ،‬بخەوە و‬ ‫هیچ مەڵی‪ ..‬هیچ‪..‬‬ ‫(پاڵەوانەکە هیچی نەگوت‪ ،‬بە هێمنی لە‬ ‫باوەشی مێینەکەدا خەوی لێ کەوت)‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سلیمانی‪ /‬قاهیرە مای ‪2013‬‬

‫ذمارة (‪ )23٥‬دوشةممة ‪2015/2/٩‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪23٥‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )23٥‬دوشةممة ‪2015/2/٩‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫سەرنجەكانم لەسەر چاوپێكەوتنەكەی مەال كرێكار لەگەڵ جەزیرە‬ ‫محەمەد هەریری‬ ‫سەرنجی یەكەم‪:‬‬ ‫پـــاش دیــتــنــی چاوپێكەوتنەكەی‬ ‫كرێكار لە گەڵ (الجزیرە) بە تەواوی‬ ‫بێ ئومێد بووم لە هیچ جۆرە بە خۆدا‬ ‫چوونەوەیەكی‪ .‬من لە وتــارەكــەم بە‬ ‫ناونیشانی ‪ :‬ئامۆژگاری نامەیەك بۆ‬ ‫مامۆستا كرێكار‪ ...‬زۆر بە دڵسۆزیەوە‬ ‫هەوڵی پێگووتنی جەند ئامۆژگاریەكم دا‬ ‫بە مامۆستا كرێكار‪ ،‬كە پێموابێت كەم‬ ‫لەوانەی دەیناسن بەو ڕاشكاوییە پێی‬ ‫بڵێن‪ .‬یەكێ لەو خاڵە گرنگانەی كە‬ ‫لە وتارە ئامۆژگاری نامەكەم‪ ،‬كە بەر‬ ‫لە چەند ڕۆژێك باڵوم كردەوە هاتبو‬ ‫«هیچیتر هەڵمەخەڵەتێ بە دەست‬ ‫لە پشتدانی میدیای جەزیرە و میدیا‬ ‫عەرەبیەكان‪ ،‬كە پێیان خۆشە لەسەر‬ ‫سكرینەكانیان دروود بۆ شێخ ئوسامە‬ ‫بن الدن و زەواهیری و خەلیفە بەغدادی‬ ‫بنێریت!» وەك دەبینن بە تایبەتی باسی‬ ‫جزیرەم كردبوو تا فریویان نەخوات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو پیاوە كێشەی دەروونی هەیە لەگەڵ‬ ‫كامێرا و مینبەر و مایك‪ ،‬كە كەوتە ڕوو‬ ‫بە ڕوو لەگەڵ هەر كامێكیان‪ ،‬هاوسەنگی‬ ‫تێك دەچێت‪ ،‬ئەو قسەیە دەكــات كە‬ ‫شوێنكەوتوانی پێیان خۆش بێت‪ .‬لەو‬ ‫چاوپێكەوتنە وتــاری ئــەو ئاڕاستەی‬ ‫جیهادیە توندڕەوەكانی دەوڵەتی داعشی‬ ‫خەالفەت كراوە‪ ،‬زۆر بە ڕاشكاوی بەرگری‬ ‫و هاوسۆزی و ڕەوایەتی پێدان نیشان‬ ‫دەدات‪ ،‬بــەو تیرۆرستانەی دەوڵەتی‬ ‫داعشی‪.‬‬ ‫ئەو زمانەی لەو چاوپێكەوتنە بەكاری‬ ‫هێنا تا سەرئێسقان هەڤدژ و یاریكردنە‬ ‫لەسەر دوو حەبلی و چەواشەكار‪.‬‬ ‫سەرەتا بەرگری لە خۆی دەكات كە‬ ‫هیچی لەسەر نییە و وازی لێ ناهێنن‬ ‫و كەیسی مولەفەقی بۆ دروست دەكەن‬ ‫بۆ ‪ ١٣‬ساڵی ڕەبەق و گوایە بەس لەو‬ ‫ساڵی دوایی ‪ ٥‬ملیۆن دۆالریان لە كەیسی‬ ‫كرێكار خەرج كردوە بێ سوود! دەڵێت‬ ‫بۆیە یەخەی منیان گرتووە‪ ،‬چونكە من‬ ‫كوردم وكەس نیە بەرگریم لێ بكات‪ ،‬و‬ ‫دەوڵەتێك لە پشتمەوە نییە!‬ ‫ئەو ڕەخنەیەی جەنابت دەیگری لە‬ ‫دەوڵەتی نەرویج لە سەرێكیتر ستایشە!‬ ‫تەنها بۆ ‪ ١٣‬مانگ ‪ ٥‬ملیۆن دۆالر سەرف‬ ‫كەن لەسەر دۆزینەوەی بەڵگەی ڕاست و‬ ‫دروستی تاوانی تۆ‪ ،‬بەو وەزعە ئابووریە‬ ‫خراپەی سەرتاسەری ئــەوروپــا‪ ،‬ئەوە‬ ‫بەڵگەی هەق دۆستی و ڕەوشت بەرزی‬ ‫و یاسادۆستی و مرۆڤایەتی خۆیانە‪ .‬خوا‬ ‫دەزانێت لەوەتی بە تۆوە خەریكن چەند‬

‫سەد ملیۆنیان سەرف كردبێت‪ .‬ئەگەر تۆ‬ ‫گیراوی ئەو دەوڵەتە خەالفەتەی كە تۆ‬ ‫بە ئەوپەڕی ئاوات و خواست و خەونی‬ ‫خۆت و موسڵمانانی دەبینیت‪ ،‬بایت‪،‬‬ ‫پێنج دۆالریشیان لێ سەرف نەدەكردی‬ ‫ێ ئــەوەی گوللەیەك بەفیرۆبدەن بۆ‬ ‫ب‌‬ ‫كوشتنت‪ ،‬بە چەقۆ سەریان دەبڕیت و‬ ‫تەواو! ئەو كات نە دادگایی و نە سەرف‬ ‫كردنی پێنج ملیۆن دۆالر لە وەرگێڕانی‬ ‫كاسێتەكانی تۆ! تۆ بەو هەموو ڕابردووە‬ ‫جیهادیەتەوە گیراویت و وتــارت هیچ‬ ‫ڕۆژێك جیانەكردۆتەوە لە وتاری قاعیدە‬ ‫و ئەنساری ئیسالم و هەرە توندرەوەكانی‬ ‫دنیای ئیسالم‪ ،‬هێشتا گلەیی لە بەختی‬ ‫خۆشت وعەدالەتی نەرویج یش دەكەیت‪،‬‬ ‫ئەی بۆ ئامۆژگاریەكی دەوڵەتی داعشی‬ ‫مونتەهای خەونی موسڵمانان ناكەیت كە‬ ‫بۆچی كارمەندی ڕێكخراوە خێرخوازەكان‬ ‫وێنەی جاوپێکەوتنەکەی مەال کرێکار لە کەناڵی جەزیرە‬ ‫بــەبــێ گــونــاه ســەردەبــڕێــت و داوای‬ ‫سەرنجی سێیەم‬ ‫ملیۆنەها دۆالر دەكەن لەبری خوێنیان؟! و ئاسوودەیت و ماڵ و منداڵت خستۆتە‬ ‫دەڵێیت لە پاكستان زۆر مورتاح‬ ‫دواترینیان ئەو دوو ژاپۆنیە بێ بەختە خەونی دەوڵەتێكی فاشستی تیۆكراتی‬ ‫وەك دەوڵەتی خەالفەتی داعشی؟! یان بــوویــت‪ ،‬و مــووچــەت پێنج بــەقــەد‬ ‫بوون كە وەك مریشك سەریان بڕین؟!‬ ‫كرانەوە و رۆشنبیری و هێمنی بەس دكتۆرێكی پزیشكێكی پاكستانی بوو‪،‬‬ ‫شایەنی نەرویجیەكان و ئەوروپیەكانە؟! كەچی لە نەرویج كەس ناڵێت كەرت بە‬ ‫سەرنجی دووەم‬ ‫مامۆستا كرێكار تەكنیكێكی هەیە لە ئەگەر كرانەوە و رۆشنبیری و هێمنی ئەو چەند! هەر لە وەزعی پاكستان بڕوانیت‪،‬‬ ‫زۆر وتار و چاوپێكەوتن و كۆڕدا بەكاری كۆمەڵگایە نەبا‪ ،‬ئەوانیش بە گیانی دینی كە برادەرانێكی ســەردەمــی جیهادی‬ ‫دەهێنیت‪ ،‬ئەویش ستایشكردنی خۆیەتی خاچپەرستی كۆن مامەڵەیان كردبایت‪ ،‬ناموبارەكی ئەفغانی‪ ،‬كە دەرهاوێشتەی‬ ‫وەك چۆن جیهادیە سەلەفیەكان بە گیانە هەقیقی یەك دنیا تیرۆرست بوو‪ ،‬ناوی‬ ‫كە ئەوە هەندێكیانە‪:‬‬ ‫من ‪ ٦٠٠‬كاسێتی دەرسی دینیم هەیە دینیە كۆنەكە مامەڵەی خەڵك دەكەن‪ ،‬دەنێن بە پیسستان‪ ،‬و بــەراوردی بكە‬ ‫و ‪ ١٠٠‬یان بە تەنها بۆ بەالغەتی قورئان دەمێك بوو سەریان پەل دابوویت و ماڵ بە وەزعی نەرویج‪ ،‬دەزانیت بۆ دەبێت‬ ‫كەسێكی هەموو كــارەكــەی وتنەوەی‬ ‫تەرخان كراوە‪ ،‬باسكردنی بابەتی قەبە و منداڵیان بەدبەخت كردبووی‪.‬‬ ‫ستایشی دوو مولحید دەكــەیــت زانستی قال و حەدیس و وتی وتی بێت‪،‬‬ ‫بەبێ بۆنە وەك تیۆری (ئیبراهیم ماسلو)‬ ‫و پێویستیە فیزیكیەكان و مەعنەویەكانی كــە یارمەتیت دەدەن لــە ســەرەتــای پێنج بە قەد پزیشكێك مووچە وەرگرێت!‬ ‫كێشەكانتەوە لەگەڵ دەوڵەتی نەرویجدا‪ ،‬بێگومان لە جەهلستان جەهل برەوی‬ ‫مرۆڤ‪..‬‬ ‫یــان بــە دەوی خــۆی دەڵــیــت «من ئــەی بۆ دەوڵــەتــی خیالفەی ئــاوات و زۆرە‪ ،‬لە واڵتی زانست و ژیاریشدا تەنها‬ ‫كەسێكی ڕۆشنبیری و موفەكیریكی خەونی تۆ تا بە مولحید رادەگـــات‪ ،‬زانستی سوودمەند بە مرۆڤەكان برەوی‬ ‫موسڵمان»ستایشی خــۆی دەكــات هــــــەزاران مــوســڵــمــان دەكـــوژێـــت؟! هەیە‪ ،‬هەر بۆیەش ئەو بەهەشتەیان‬ ‫كــە لــەوەتــی لــە نــەرویــجــە ئەزیەتی توخواكەی شەرم لەو ئیمانە ناكەیت كە لەسەر دنیا بۆخۆیان دروســت كردوە‪،‬‬ ‫هاوسێكانیشی نـــەداوە! بێگومان لە بە قەد ئەو ئیلحادەی كە شەو ڕۆژ تۆ ئێمەش دە بە قەد ئــەوان ســەروەت و‬ ‫ئەوروپا كەس ناتوانێت ئەزیەتی هاوسێی و هاوبۆجوونەكانت نەفرەتی لیدەكەن سامانمان هەیە‪ ،‬كەچی دۆزەخێكمان‬ ‫بدات‪ ،‬هەتا ئەگەر بشیەوێت! چونكە هەر ئینسان و بەسۆز و ڕەحم و بە مروەت بۆ خۆمان و بۆ خەڵك دروست كردوە‬ ‫زوو بە زوو دەریدەكەن لە ماڵەكەی‪ .‬نەبێت؟! ئەگەر ئەو دوو مولحیدە لە بە زیندووكردنەوەی تەقالیدی عەبس و‬ ‫لەوانەیە مامۆستا كرێكار ماڵی لە موسڵ دەوڵەتە خەالفەتیە خەون و خواستی زوبیان جاهیلی بە ناوی ئیسالمدا‪.‬‬ ‫دەڵێیت قەومیەكان و سۆشیالیستەكان‬ ‫با‪ ،‬لەبەرچاوی داوای جزیە لە هاوسێ موسڵمانان بانایە چیان لێدەكردن؟ ئایا‬ ‫مەسیحیەكانی كرابا بە فەرمان و تەكلیفی دوو ئیمان داری وەك تۆ بەرگرییان و لیبراڵیەكان و سێكیوالرەكان فەشەل‬ ‫و نوشستیان هێنا لە گەڕاندنەوەمان‬ ‫لێدەكردن؟‬ ‫دەوڵەتی داعشی‪.‬‬ ‫ئــەوە چ ئیزدیواجیەتێكە ستایشی بۆ مرۆڤ بوون و بەشەریەتی خۆمان‪،‬‬ ‫لە هەمووی سەیرتر ئەو پیاوە زۆر بە‬ ‫سەرسامیەوە ستایشی كۆمەڵگای ئەوروپی كرانەوە و رۆشنبیری و هێمنی كۆمەڵگای ئـــاواتـــەخـــوازی ئــــەوەی ئــەوانــە لێی‬ ‫نەرویجی دەكات‪ ،‬كە كۆمەڵگایەكی « ئەوروپی بكەیت كەچی بانگەواز بكەیت ســەرنــەكــەوتــن‪ ،‬دەوڵــەتــی خەلیفەی‬ ‫كراوە و ڕۆشنبیر و هێمنە»‪ .‬باشە برا كە بۆ دەوڵەتی تەوحید و جهادی داعشی لە بەغدادیی بەعسی ڕەگی مرۆڤ بوونمان‬ ‫بۆ بهێنێتەوە؟! لەگەڵ پەیدابوونی ئەوانە‬ ‫تۆ ستایشی ئەو كۆمەڵگایە دەكەیت بەو جیهانی ئیسالمیدا؟!‬ ‫مرۆڤ شەرم لە خۆی دەكات كە كەسانێكی‬ ‫سیفەتانەوە‪ ،‬بۆچی هەموو ژیان و كات‬

‫‪3‬‬

‫سەرنجی چوارەم و كۆتایی‬ ‫من وام رادەدیـــت لێت‪ ،‬پــاش ئــازاد‬ ‫بوونت‪ ،‬هەر هیچ نەبا قسەیەكت دژی ئەو‬ ‫شەڕفرۆشتنەی داعش بە كورد كردبا‪،‬‬ ‫نــەك وەك عەرەبێكی رەگەزپەرست‬ ‫هێشتا كــوردت تاوانبار كردبا بە شەڕ‬ ‫فرۆشتن بە داعش بە دنەدانی خۆرئاوا‬ ‫و ئێران!‬ ‫هەموو چاودێریك دەزانیت كە كورد‬ ‫كاتێ داعشی خوێڕی شــەڕی مالیكی‬ ‫شیعەی دەكــرد‪ ،‬پێشمەرگە كوردەكان‬ ‫لەسەر هێڵی سنور چــاك و چۆنی و‬ ‫قسەیان لەگەڵ چەكدارانی داعش دەكرد‪.‬‬ ‫تا ئەو هێزەی كە هەڵیان دەسوڕێنێت‬ ‫فەرمانی پێكردن وەك بــەراز ملیان‬ ‫بـــەرەو كــوردســتــان وەســوڕێــنــن‪ ،‬هەر‬ ‫بە تــەواوی شیعەیان لە بیر كــرد‪ ،‬كە‬ ‫دایك و خوشكیانی نەهێشتۆتەوە بەبێ‬

‫دیارە تۆ مادام دژی یەكێتی و پارتیت‪ ،‬پێت ئاساییە هەموو كوردستان بكەوێتە‬ ‫ژێر دەستی داعش‪ ،‬تا كچانی كورد وەك یەزیدیەكان بكەنە كەنیزەكی‬ ‫خۆیان؟! ئەوەیە شانازی كردنت بە باپیرەت سەاڵحەدینی ئەیوبی‪ ،‬كە لە‬ ‫میهرەبانیدا هەموو مەسیحیەكانی سەردەمی خاچ پەرستیشی سەرسام كردبوو‬

‫دامەزراوە دینییەکان لە ئیسالمدا‬ ‫سروشتێکی شارستانی ڕێکخراویان نییە‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬

‫وا دڕندە و بە سووك سەیركەری مرۆڤ‬ ‫سەر بە كیشوەرەكەی ئەو بن! شكۆی‬ ‫مــرۆڤ بە سەربڕینی و سوتاندنی و‬ ‫بەردباران كردنی و دەستبرینی دێتەوە؟!‬ ‫بە زیندووكردنەوەی هەموو ڕیوایاتە‬ ‫قێزەونەكانی بەناو سەلەفی ساڵح شكۆی‬ ‫مرۆڤ دەگەڕێتەوە؟‬ ‫ڕاستە ئەوانەی باستكردن فەشەلیان‬ ‫هێنا لە پاراستنی كەرامەتی مرۆڤ و‬ ‫دەوڵــەت قەمعی و داپلۆسێنەر بوون‪،‬‬ ‫بەاڵم دە ئەوەندەی تریش خراپ بن و نا‬ ‫مرۆڤ بن‪ ،‬ناگەن بە خراپی و نا مرۆڤی‬ ‫یەك ڕۆژی قاعیدە و داعش و نوسڕە و‬ ‫هەموو دۆستەكانی ترت‪.‬‬

‫دەستدرێژی كردنە سەر! ئەو عەرەبە‬ ‫سوونیە شۆڤێنستانە لە بیریان چوو‬ ‫تا ئێستاش زیاتر لە ملیۆنیكیان لە‬ ‫كوردستان داڵدە دراون‪ ،‬و كورد هەردەم‬ ‫پەناگە بووە بۆ سەركردە و وبنكردەیان‪.‬‬ ‫ســــەرەڕای ئــەو هــەمــوو راستیەش‬ ‫قسەی عەرەبە شۆڤێنستەكان دووبارە‬ ‫دەكەیتەوە؟! گوایە ئەوە شەڕی كورد‬ ‫نیە تا بیكات؟! بە داعــش بڵێ ئەوە‬ ‫شەڕی ئیوە نیە‪ ،‬بە ئاغاكانتان بڵێن‬ ‫بۆچی دەبێت شەڕی میللەتێك بكەین‬ ‫كە بەوپەڕی سینگفراوانی و تەساموحی‬ ‫ساویلكانە باوەشیان بۆمان كردۆتەوە‪،‬‬ ‫لە بازارەكانیش لەبەر خاتری ئێمە‬ ‫گۆرانی عەرەبی لێ دەدەن؟! لە جیاتی‬ ‫شەڕ بكەن لە دژی ئەوانەی دەیانكوژن‬ ‫و دەیانبڕن و دەستدرێژی دەكەنە سەر‬ ‫نامووسی ژن و بەڵكو پیاوەكانیشیان‪،‬‬ ‫دێن شەڕی نەتەوەیەكی زامداری ئەنفال‬ ‫وهەڵەبجە و شەڕەكانیتری عەرەبی‬ ‫سوونەی شۆڤێنی دەكەن؟!‬ ‫دیارە تۆ مادام دژی یەكێتی و پارتیت‪،‬‬ ‫پێت ئاساییە هەموو كوردستان بكەوێتە‬ ‫ژیر دەستی داعش‪ ،‬تا كچانی كورد وەك‬ ‫یەزیدیەكان بكەنە كەنیزەكی خۆیان؟!‬ ‫ئــەوەیــە شــانــازی كردنت بە باپیرەت‬ ‫سەاڵحەدینی ئەیوبی‪ ،‬كە لە میهرەبانیدا‬ ‫هەموو مەسیحیەكانی سەردەمی خاچ‬ ‫پەرستیشی سەرسام كردبوو بە خۆی؟!‬ ‫لــە جیاتی ئــیــدانــەی ئــەو هەموو‬ ‫كوشتارەی دەوڵەتی تیرۆرستی خەالفەت‬ ‫بكەیت لــە دژی كـــورد‪ ،‬لــە جیاتی‬ ‫ئامۆژگاری گەنجە فریوخواردەكانی كورد‬ ‫بكەیت شەڕ دژی میللەتە زامدارەكەیان‬ ‫نەكەن و نەبنە جاشی داعش‪ ،‬دەچیت‬ ‫ستایشی دەوڵەتی خەالفەت دەكەیت كە‬ ‫بەڕای تۆ تەئسیڵی شەرعی بۆ كراوە و‬ ‫پشت دەبەستێتە سەر كیتاب و سوونە!‬ ‫بەراستی زۆر بــاش وەسفی حاڵی‬ ‫خۆت كردوە لەو قسەیەی كە عەرەب بە‬ ‫گاڵتەیەكی نیمچە سەرسامیەوە وەسفی‬ ‫عینادی كــوردی پێ دەكــەن‪ ،‬دەڵێن‪:‬‬ ‫كە كورد گووتی نا یانی نا! دیارە تۆ‬ ‫وەك ستایشی خۆت بەكاری دەهێنیت‪،‬‬ ‫و لەوە دەچێت لە بەرامبەر ئەو هەموو‬ ‫ئامۆژگاریانەی كە كراویت و دەكرێیت‬ ‫بڕیارت داوە بڵێیت‪ :‬نا! ئێمەش دەڵێین‪:‬‬ ‫نا‪ ،‬نا! وادیارە تۆ دوا دەرفەتت لەدەست‬ ‫خۆتدا بۆ تەساڵوح كردن لەگەڵ خۆت‬ ‫ومیللەت وخەڵكدا!‬ ‫من پێموایە تۆ یاریەكەی خۆرئاوات لە‬ ‫دڵدا خۆش هاتووە‪ ،‬میدیا و ناوبانگ و ماف‬ ‫پارێزرا و دەوڵەتی یاسا و كۆمەڵگایەكی‬ ‫كراوە و رۆشنبیر و هێمن‪ ،‬باوەڕناكەم‬ ‫نەزانیت ئەگەر بێیتەوە هیچ لەو شتانە‬ ‫چاوەڕێت ناكەن جگە لە پێچەوانەكەی‬ ‫نەبێت! وەك ئۆجەالن هەڕاج دەكرێیت!‬ ‫بۆیەش وا هەموو داوەكانی پەیوەندی‬ ‫خۆت لەگەڵ ئەو ئەگەرە دەپچڕێنیت و‬ ‫شەعرەكەی معاویەش ناهێڵیتەوە!‬ ‫لەندەن‬

‫ئایین سەرەتاکەی ئازادبوونە و‬ ‫کۆتاییه‌کەی بەندبوونە‬ ‫ئازاد قەزاز‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )23٥‬دوشةممة ‪2015/2/٩‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫دەربارەی جیهادی نیكاح الی داعش‬

‫بۆچی لەخۆرئاوا‪ ،‬ژنانیش دەخزێنە نێو ریزەكانی داعشەوە؟‬

‫نوسینی فەرحان وەلی*‬ ‫و‪ .‬لەئینگلیزییەوە‪ :‬زانا ئەكرەم‬ ‫چوونی كچان‌و ژنــان لــەخــۆرئــاواوە‬ ‫بۆنێو ریزەكانی خەالفەتی ئیسالمی هەر‬ ‫لەسەرەتاوە دیاردەیەكی سەیرو نەگونجاو‬ ‫بوو‪ ،‬ئایا ئەوە بەشداریی ژنانە لەكایەی‬ ‫ژیان‌و دەوڵەتداریدا‪ ،‬یاخۆ بواركردنەوەی‬ ‫یەكسانی ژیانە بۆ پرۆژەیەكی وەك‬ ‫پرۆژەی خەالفەتی ئیسالمی؟ هۆكارەكانی‬ ‫پشت ئەم دیاردەیە چییە؟ چلۆن ژنان‬ ‫ژینگەی ئــازادو ئــاوەدان بەجێدەهێڵن‬ ‫بۆ ژینگەی خابوورو وێران؟ئەوە چییە‬ ‫والــە كەسێك دەكـــات‪ ،‬كــە رووبكاتە‬ ‫ترسناكترین شوێنی سەرگۆی زەوی‬ ‫تا شان بەشانی تێرۆریستان بكەوێتە‬ ‫مەتەرێزی دونــیــاوەو بجەنگێت‪ .‬ئەوە‬ ‫پرسیارێك بوو‪ ،‬كە توێژەران بۆدەیان‬ ‫ساڵ بەدوویدا وێڵ بــوون‪ ،‬ئەوە چییە‬ ‫الوێك والێدەكات رووبكاتە سەرزەمینێك‌و‬ ‫ێ بەدەركەوتنی‬ ‫ببێتە تێرۆریست؟ وەل ‌‬ ‫دەوڵــەتــی ئیسالمی لەسوریاو ئێراق‪،‬‬ ‫ئیدی ئەم نەزمی كشان بــەرەو واڵتی‬ ‫تێرۆرە بووە دیاردەیەكی باڵو‪ .‬نەك هەر‬ ‫ئەوەش بگرە چەندەها ژن لەخۆرئاواوە‬ ‫بەرەو قەڵەمڕەوی تێرۆریستان كشان‌و‬ ‫بوونە تێرۆریست‪ .‬بەجۆرێك لەوكاتەوەی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی خۆی راگەیاندووە‪،‬‬ ‫تاوەكو ئێستە زیاد لە (‪ )3000‬كەس‬ ‫لــەخــۆرئــاواوە چوونەتە نێو دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمییەوە كە لەوانە (‪ )550‬كەسیان‬ ‫بریتی بوون لە ژن‌و كیژانی خۆرئاوایی‪.‬‬ ‫دیارە لێرەدا ئەوە دەبێتە جێگەی سەرنج‬ ‫كە چلۆن لە ژینگەیەكی پیاو ساالری‬ ‫وەك خەالفەتی داعشدا ژنــان شوێن‌و‬ ‫رێــی دیــاری كــراویــان دەبێت؟ ئــەوەی‬ ‫وەك بەڵگەیەك دەستمان كەوتووە‬ ‫ئەوەیە كــەدامــەزراوەی كویالم‪ ،‬وەك‬ ‫دامەزراوەیەكی دژە توندڕەویی ئەوەی‬ ‫خستووەتەڕوو كە لەدەوڵەتی ئیسالمیدا‬ ‫پرۆژەی جیهادی نیكاح بۆ هەموو ئەو‬ ‫ێ خراوەتەڕوو‪،‬‬ ‫كیژوو ژنانە كە دەچنە ئەو ‌‬ ‫لە پرۆژەكەدا هاتووە كە‪»:‬دەوری ژنان‬ ‫لە ئیسالمدا بەسروشتی حاڵ جێگیركراوە‬ ‫كــە بریتییە لەرۆڵبینینی لەماڵێدا‪،‬‬ ‫ئەوەش لە دەستپێكی هاوسەرگیرییەوە‬ ‫دەستپێدەكات‪ ،‬دیارە كە وەك الوێكیش‬ ‫لە تەمەنی ‪ 9‬ساڵییەوە رێگەدراوە كە‬ ‫هاوسەرگیریی بكات»‪.‬‬ ‫بەاڵم پرسیارەكە ئەوەیە چلۆن ژنانی‬ ‫نێو ژینگەی خۆرئاوا ئەو ژیانە تەنگ‌و‬ ‫تارەی بەردەم ئازادییان هەڵدەبژێرن؟‬ ‫لەم دوواییانەدا راپۆرتی پەیمانگەی‬ ‫دیــالــۆگــی ستراتیژیی‪ ،‬رۆڵـــی ژنانی‬ ‫كۆچكردووی نێوداعشی بۆ هەوەڵجار‬ ‫ێ كردوو خستییە بەر ئەزموونی‬ ‫تاوتو ‌‬ ‫چاالكییەكانیانەوە‪ .‬لەم هەڵسەنگاندنانەدا‬ ‫ئەوە خرابوویەڕوو كە ئەو كیژو ژنانە‬ ‫هەرچەند كــە رووبــــەڕووی هــەڕەشــەو‬ ‫ێ جێگەی سەرنجە‬ ‫كێشەش دەبنەوە وەل ‌‬ ‫كە دەچنە نێو گروپە تێرۆریستییەكەی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمییەوە‪ .‬هۆكاری سەرەكی‬ ‫ئــەوە بــە پلەی هـــەوەڵ دەگــەڕێــتــەوە‬ ‫بۆ ئــەوەی كە ئــەوان واتێگەیەنراون‬ ‫ئەوكارەیان بریتییە لەخواستی خودا‪،‬‬ ‫چونكە لەژینگەی ئەوروپادا بەگوێرەی‬ ‫ئــەو زانیارییانەی‪ ،‬كەوەریانگرتووە‬ ‫ژینگەی ئیسالمی نییەو دەبێت كۆچ‬ ‫بكەن بۆ نێوەندێك‪ ،‬كەتێیدا ئیسالم‬ ‫بەپراكتیكی كرابێت‪ .‬ئەمەش هۆكارێكی‬ ‫سەرەكییە كە وان راپێچی ژینگەیەك‬ ‫دەكات كە بەشێوەی خەیاڵ لە زیهنیاندا‬ ‫چێنراوە‪.‬‬ ‫هاوكات لەبیروباوەڕی ئیسالمیشدا‬ ‫بیری دۆستایەتی‌و دوژمنایەتی‪ ،‬وەك‬ ‫بنچینەی كاری بانگخوازە ئیسالمییەكانی‬ ‫خۆرئاوا بەپلەی یەكەم بیری توندڕەوی‬ ‫دژی كۆمەڵگەی خــۆرئــاوای لەناخی‬ ‫موسڵماناندا چــانــدووەو ئــەوان ئیدی‬ ‫ژیانێكی ژێر سایەی كوفر بە رەوا نازانن‌و‬

‫لەوالشییەوە دەبینرێت كە بۆمبێكی‬ ‫دەستی دەبینرێت دانراوە‪ ،‬لە وێنەكەدا‬ ‫نومایانی كــاری جەنگ بۆ پیاوەكان‌و‬ ‫كاری ماڵ‌و خواردن دروستكردن بۆ ژنان‬ ‫لە واقیعی ژیانی ژێر دەستی خەلیفەدا‬ ‫دەبینرێت‪ .‬هاوكات بەشێك لەو ژنانەی‬ ‫كەدێنە نێو دەسەاڵتی داعشەوە برێتین‬ ‫لــەو ژنــانــەی كــە بــەنــەوەی دووەمـــی‬ ‫موسڵمانان دادەنــرێــن لــەخــۆرئــاوادا‪.‬‬ ‫بۆنموونە لەتەواوی ئەو دیدارانەی كە‬ ‫لەبەریتانیا لەتەك الوە موسڵمانەكان‬ ‫كراوە‪ ،‬وەاڵمیان بۆ ئەوەی كە هەستی‬

‫بەدووی ئیسالمێكی تــەواودا دەگەڕێن‌و‬ ‫مێشكیان لە ئاستی بیرێكی لەو جۆرە هیچ‬ ‫بۆچونێكی واقعی‌و لۆژیكی هەڵناگرێت‪.‬‬ ‫لەالیەكی تریشەوە پۆست‌و نوسراوو كارو‬ ‫چاالكییەكانی ژنانی داعش لەنێو تۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكاندا هۆیەكی سەرەكییە‬ ‫كە وادەكـــات لەمیدیای كۆمەاڵیەتیدا‬ ‫وێنای ژنی ژێر سایەی خەالفەت دروست‬ ‫وەك ئــەو خەونانە پیشان بــدات كە‬ ‫كۆمەڵگەیەكی ئیسالمی دەیانبینێت‪،‬‬ ‫ئەمە وادەكات كە الوانی ناڕازی لەژیان‬ ‫لەتێكڕای جیهانەوە هەڵوەدای ئەو پرۆژە‬ ‫ئیسالماندنەی كۆمەڵگەبن‌و تێوەپێچرێن‬ ‫بە كەڵكەڵەی كــۆچ‌و چوونە نێو ئەو‬ ‫سەرزەمینەوە‪ .‬خاڵێكی تر لەم نوسینەدا‬ ‫مەترسی لەوانەدا نابینێتەوە كە بوونەتە‬ ‫بەشێك لە دەوڵــەتــی داعــش‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بریتییە لەو ژنانەی كە هاوسەرەكانیان‬ ‫لــەجــەنــگــدا مــــــردووەو بــەفــڕۆكــەی‬ ‫هاوپەیمانان لەنێوچوون‪ ،‬ئەوانە زیاتر‬ ‫مژوڵی گەڕانەوەن بۆ زێدی سەرەتایان‪،‬‬ ‫دیارە كە بەگەڕانەوەشیان رق‌و قینیان‬ ‫لــەخــۆرئــاوا لــەجــاران زیــاتــرەو دەبنە‬ ‫بەشێك لە كاری داعش لەخۆرئاواداو‬ ‫بەسانای هەموو كردەیەكی تێرۆریستییان‬ ‫پێئەنجامدەدرێت‪.‬‬ ‫بەگوێرەی زانیارییەكان ئەو ژنانەی‬ ‫چوونەتە نێوداعشەوە ئەوانەیان كە‬ ‫هاوسەرگیرییان نــەكــردووە تێكڕا لە‬ ‫هۆتێلی شــەوانــەڕۆژی دەمێننەوە‪ ،‬ئەو چوون بۆنێو داعشیان هەیە ئەوەیە كە‬ ‫هۆتێالنە یان ئەو شوێنە تایبەتییانە ئــەوان هەستی ئەوەیان الدروستبووە‬ ‫لەالیەن دەوڵەتی ئیسالمییەوە بۆیان لە خۆرئاوادا نامۆن‌و دوورن لە ژیانی‬ ‫ئــامــادەكــراوە‪ ،‬هــاوكــات ئــەوانــەش كە رۆژهەاڵتیانەیان‪ ،‬ئەوان وادەزانن رەگەزی‬ ‫هــاوســەریــان هــەیــە ن ئـــەوا لــەتــەك نەتەوەیی خۆیان لە داعشدا زیندوو‬ ‫مێردەكانیان یان شووەكانیاندا خانوویان دەبێتەوە‪ ،‬واتە موسڵمانبوون لەخۆرئاوادا‬ ‫پێدەدرێت‪.‬دیارە ژن لەنێو دەوڵەتی بــووە بە رەگەزێكی دەمارگیرییانەی‬ ‫ئیسالمیدا بەشدارییان پێناكەن بۆ جەنگ‌و نــەتــەوەیــی كــە لــە ئیسالمی بــوونــدا‬ ‫ێ ئەوان ئەوانەی دەیدۆزنەوەو چ هێزێك دژ بەخۆرئاوا بێت‬ ‫رووبەڕوو بوونەوە‪ ،‬وەل ‌‬ ‫كە لەژێر دەسەاڵتی خۆیاندا جێگیركراون‪ ،‬لەالی ئەوان هێزێكە لەگەڵ دەماری واندا‬ ‫تێكڕا كــاروبــاری نێوخۆیی‌و بەگشتی ئاشنایە‪ .‬هەر ئەمەشە وای كردووە كە‬ ‫ئیشی خانەوادەییان بەسەردا دەدرێت‪ .‬ئێستە خۆرئاوا بەچاوێكی وردو وریاترەوە‬ ‫بۆنموونە یەكێك لەو ژنانە وێنەیەكی دەڕوانــێــتــە هەرموسڵمانێك‌و چەند‬ ‫خۆی لە تویتەر باڵوكردووەتەوە كە تێیدا مەرجێكی بۆناسەرەوی تایبەتمەندی‬ ‫دەردەكەوێت لەتەك هاوڕێكەیدا كێكی تیژڕەویی‌و مەیلی بەرەو داعشچوونیان‬ ‫پەنیری دروست كردووە‪ .‬لەپاڵ وێنەكەدا داناوەو ئەوەیش ئەو بیرە مەترسیدارەیە‬ ‫دیارە كە خواردنی كێكی حازركردووەو كــە ئێستە خ ــۆرئ ــاوا ل ــەب ــارەی ئــەو‬

‫موسڵمانانەوە بیری لێدەكاتەوە كە‬ ‫خاڵی ئیسالمیبوونیان ئاوێتەی هەستی‬ ‫دەمارگیریی نەتەوەییان كردووە‪.‬‬ ‫هەر لەو دیــدارانــەی كە لەبەریتانیا‬ ‫لەنێو الوانــی موسڵمانی سەوداسەری‬ ‫داعش ئەنجامدارا دو وەاڵمیان هەبوو‪،‬‬ ‫یەكیان ئەوەی كە بەشداربن لە جیهادو‬ ‫ئەركی جیهاد بەجێبێنن‪ ،‬ئەوی تریان‬ ‫ئەوە بوو كە ژیانیان لە ژێر دەسەاڵتێكی‬ ‫ئیسالمیدا بگوزەرێنن‪ .‬دیارە كە ئەمەیش‬ ‫توندترین جۆری پەڕگیری بیركردنەوەیە‬ ‫كە لەسەراسەری موسڵمانە عەرەبەكانی‬

‫واتێگەیەنراون ئەوكارەیان بریتییە لەخواستی‬ ‫خودا‪ ،‬چونكە لەژینگەی ئەوروپادا بەگوێرەی‬ ‫ئەو زانیارییانەی‪ ،‬كەوەریانگرتووە ژینگەی‬ ‫ئیسالمی نییەو دەبێت كۆچ بكەن بۆ نێوەندێك‪،‬‬ ‫كەتێیدا ئیسالم بەپراكتیكی كرابێت‬ ‫ئەوێندەر زاڵــە‪ .‬ئــەوان كاریگەرن بە‬ ‫گوتارێكی سەلەفی جیهادی كە ئەجێنداو‬ ‫حەتمییەتی بوونی موسڵمان لەبەندایەتیدا‬ ‫دەبــیــنــێــتــەوەو ئـــەم گـــوتـــارەش فــرە‬ ‫بەشاراوەیی زیاد لە واڵتە ئیسالمییەكان‬ ‫موسڵمانانی خۆرئاوای گرتۆتەوە‪ .‬ئێستە‬ ‫لە خۆرئاواداو بەتایبەت لەبەریتانیادا‬ ‫بەسانایی سەرچاوەكانی ئەو بزووتنەوە‬ ‫سەلەفییە رۆشنن‌و خۆرئاواش بەسانایی‬ ‫دەتوانێت ریشەو رۆڵــیــان لەهاندانی‬ ‫الوانی كچ‌و كوڕدا دیاریبكات‪ .‬هاوكات‬ ‫زۆربەساناییش رێگە لەوكیژانە دەتوانرێت‬ ‫بگیرێت كە دێنە سەر باوەڕی كۆچكردن‬ ‫بــۆژێــر دەســەاڵتــی داعـــش‌و خەالفەتی‬ ‫ئیسالمیی‪ .‬دیارە كە بەگوێرەی شیكارە‬ ‫زانستییەكان ئەوە روونە كە كێن هانی‬ ‫هاوردەكردنی ئەو تــونــدڕەوانــەدەدەن‪،‬‬

‫ێ لــەرووی لێپێچینەوەی پۆلیس‌و‬ ‫وەل ـ ‌‬ ‫هێزی ئاسایشی خــۆرئــاواوە جۆرێك‬ ‫لــەســاردی‌و چاولێغافڵكردن بۆ كۆچ‌و‬ ‫سەفەركردنیان دەبینرێت‪ .‬هاوكات‬ ‫لەرووی میدیای كۆمەاڵیەتیەوە بەرەیەكی‬ ‫تری داعش‌و دەوڵەتی ئیسالمی بوونی‬ ‫هەیە كە دەتوانێت بەكامی دڵی خۆی‬ ‫كاری رێكخراوەیی كات‪.‬‬ ‫ژنانی خۆرئاوا ئەوانەی وابەستەن‬ ‫بــەخــانــەوادەی موسڵمانی خۆیانەوە‪،‬‬ ‫ژینگەی خــۆرئــاوا بۆیان بریتی بووە‬ ‫لەتراژیدییایەك كە رۆژانــە وێنەگەلێك‬ ‫دەبینن لەتەك هیچ خواستێكی باوەڕی‬ ‫واندا یەك ناگرێتەوە‪ .‬بەگوێرەی بۆچوونی‬ ‫نوسەرانی كۆڵەر لەبواری كۆچی كچان بۆ‬ ‫ژێر ریزەكانی كۆنتڕۆڵی داعش راستییەك‬ ‫پەی پێبراوە‪ ،‬ئەویش بریتییە لەوەی‬ ‫كە داعش حەزی گەنجی كچان‌و كوڕانی‬ ‫بەئامانجگرتووە بۆ پەلكێشكردنیان بۆنێو‬ ‫ریزەكانی‪ ،‬حەزی ئەوان بەپلەی یەكەم‬ ‫خۆی لەمومارەسەی سێکسی ئــازاددا‬ ‫خانەوادەكانیان‬ ‫دەبینێتەوە‪،‬چونكە‬ ‫لەخۆرئاوا ئەوانیان وابەستە كــردووە‬ ‫بەنەریتی خۆیانەوەو هەموو ئازادییەكیان‬ ‫لەبەردەمدا كڵۆم داون‪ ،‬هەربۆیە خواستی‬ ‫سەربەستی ژیان‌و مومارەسەی ئەوەی‬ ‫پێی دەوترێت جیهادی نیكاح بووەتە‬ ‫كەڵكەڵەی سەری هەرزەكاران‪ .‬هەربۆیە‬ ‫بەشێك لەو كیژانە بۆ بەهانەی كارێكی‬ ‫وەهــا دێنە نێو خاكی سوریاو ئێراق‪.‬‬ ‫ئەوان هەم لەرووی ویژدانی ئاینییانەوە‬ ‫بــاوەڕیــان بەخۆیان هێناوە كارێكی‬ ‫هەڵە ناكەن هەمیش لـــەرووی هــەواو‬ ‫هەوەسیگ‌نجییەوە تێكەڵی ئەو نەریتە‬ ‫ئاژەڵییەی ژێر سایەی خەالفەت دەبن‪.‬‬ ‫هەربۆیە بەبڕوای چاودێران پرۆژەی‬ ‫جیهادی نیكاح لە ئەجێندای دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمیدا بریتییە لــەپــرۆژەیــەك بۆ‬ ‫پەلكێشی الوان بۆ سەرزەمینی خەالفەت‪.‬‬ ‫كچانێك لــەژێــر تین‌و تــاوی نەریتی‬ ‫خانەوادەییان دێنەدەرو لەوێندەر هەم‬ ‫خۆیان بۆ باوەڕدارییان ساغ دەكەنەوە‬ ‫هەمیش بەكامی حەزی خۆیان لەگەڵ‬ ‫موجاهیدان رادەبوێرن‪ .‬ئەوە نەریتێكی‬ ‫سەرەكی گردكردنەوەی هەرزەكارانی ژێر‬ ‫سایەی دەوڵەتی خەالفەتە كە لەهەوەڵ‬

‫داعش حەزی گەنجی كچان‌و كوڕانی بەئامانجگرتووە بۆ پەلكێشكردنیان‬ ‫بۆنێو ریزەكانی‪ ،‬حەزی ئەوان بەپلەی یەكەم خۆی لەمومارەسەی سێکسی‬ ‫ئازاددا دەبینێتەوە‪،‬چونكە خانەوادەكانیان لەخۆرئاوا ئەوانیان وابەستە‬ ‫كردووە بەنەریتی خۆیانەوەو هەموو ئازادییەكیان لەبەردەمدا كڵۆم داون‬

‫هەنگاوەوە كاری بۆكرد‪ .‬هەربۆیە سەیرە‬ ‫بوترێت كە چوونی كچان لە خۆرئاواوە بۆ‬ ‫ژێر سایەی خیالفەت‪ ،‬بریتییە لەچونیان‬ ‫لەسایەی ژینگەیەكی نــائــازادەوە بۆ‬ ‫ژینگەیەكی ئــازاد‪ .‬سەیرییەتی ئەوە‬ ‫لــەوەدایــە كــە هێشتا خــانــەوادەكــان‬ ‫لەخۆرئاوادا دەستیان لەنەزمی كالسیكی‬ ‫خــۆیــان هــەڵــنــەگــرتــووەو وابــەســتــەن‬ ‫بــەرایــەڵــەی كالسكیی هــۆزســاالری‌و‬ ‫دینساالری خۆیانەوە‪ .‬خاڵێكی تر ئەوەیە‬ ‫كە ئەجێندای سیاسی داعــش زاڵترە‬ ‫بەسەر بیری دەمارگیرییانەی سەلەفی‬ ‫خــۆیــەوەو بــۆئــەمــەش ئامانجی خۆی‬ ‫ێ لەوەدا دەبینێتەوە زۆرترینی الوان‬ ‫تەن ‌‬ ‫لەریزەكانیدا شوێنبكاتەوە‪.‬‬ ‫هەرچەند جیهادی نیكاح جێگەی‬ ‫مشتومڕو سەرنجی زۆرێك لە سەردارانی‌و‬ ‫ێ‬ ‫موقتیانی دنیای ئیسالمییانەیە‪ ،‬وەل ‌‬ ‫داعـــش ئــــەوەی كـــردووەتـــە بەشێك‬ ‫نــاســەرەوەی‬ ‫لەتایبەتمەندییەكانی‬ ‫خــۆی‌و زۆرێـــك لــە كــچــان‌و ژنــان لەو‬ ‫تەوژمەوە گالون بەئامانجی تێكەڵبوون‬ ‫بــەو پرۆسە كە هــەم خولیای ئیمانی‬ ‫خۆیانی پێ سارشێژ دەكــەن هەمیش‬ ‫دەبێتەبەشێك لەو پاداشتە خەیاڵییەی‬ ‫كە وەك بەشێك لەپرۆسەی جیهاد بۆیان‬ ‫حسابدەكرێت‪ .‬بــەدەر لــەوەش لەنێو‬ ‫رەوتی ژنانی ناوداعشدا تەنها جیهادی‬ ‫نیكاح‌و كاروباری ماڵەوە حسێب ناكرێت‬ ‫بەكاری سەرەكیان‪ ،‬بەڵكو ئــەوان بۆ‬ ‫ێ لە كاروباری هەواڵگیری‌و ئەجێندای‬ ‫گەل ‌‬ ‫سیاسی‌و تەنانەت كــاری ســەربــازی‌و‬ ‫تێرۆریستیش بەكاردەهێنرێن‪.‬‬ ‫دیــارە داعش لەمیانی راگەیاندنیدا‪،‬‬ ‫بــەشــێــك لــەكــارەكــانــی رێــكــخــراوی‬ ‫تــێــرۆریــســتــی قــاعــیــدەی دووبـــــارە‬ ‫كردوونەتەوەو لەوانە بەپشت بەستن بە‬ ‫بەشێك لەفەتواكانی وان بۆ بەشداری‬ ‫ژنــان لەكایەی سیاسی‌و تێرۆریستیدا‬ ‫بواریان بۆ ژنانێك كردووەتەوە كە بگلێن‬ ‫لەكارە تێرۆریستییەكانەوە‪ .‬ئــەوان لە‬ ‫هەوەڵ قۆناغدا رێگە لەو ژنە داخ لەداڵنە‬ ‫ناكەن كە تۆڵەی هاوسەرەكانیان یانباب‌و‬ ‫برایان بكەنەوەو یەكەی تایبەتیان هەیە‬ ‫بەراهێنانیان لەسەر كردەی تێرۆریستی‪،‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستەش چەندین تۆماری‬ ‫كـــردەی تێرۆریستییان هــەەیــە كە‬ ‫ئەنجامدەرانیان بریتیبوون لە ژنــان‌و‬ ‫كچان‪ .‬لەالیەكی تریشەوە ئەو كیژانەی‬ ‫كە لە خۆرئاوا یان ئاسیای ناوەڕاست‌و‬ ‫رۆژهەاڵتی دوورەوە هاتوون بەتایبەتی‬ ‫لــەمــالــیــزیــاوە‪ ،‬هــەمــوو ئــەوانــە بــەدەر‬ ‫لەجیهادی نیكاح دیسانەوە لە یەكەی‬ ‫تایبەتی هێزی پۆلیسدا راهێنراون‌و‬ ‫چەند كاروبارێكی تایبەتیان پێدەكرێت‬ ‫كە خۆی لەهەواڵگیری‌و كاری چاودێری‬ ‫كۆمەڵگەی ژنــان‌و پشكنینی تایبەتدا‬ ‫دەبینێتەوە لە دیژبانییەكاندا‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫ژن لە كۆمەڵگەی ژێر دەسەاڵتی داعشدا‬ ‫تەنها بۆ كــاروبــاری تایبەتی سیاسی‬ ‫بواریان بۆ رەخساوە‪ ،‬بۆنموونە كاری‬ ‫تێرۆریستی‌و هەواڵگیری‌و خۆتەرخانكردن‬ ‫بــۆ نیكاحی كاتی الی موجاهیدانی‬ ‫تێرۆریست‪ .‬بەدەر لەوە هەموو هاندان‌و‬ ‫بونێكیان لە كۆمەڵگەدا زەوتكراوەو هەمو‬ ‫چاالكییەكی هونەری‌و ئەدەبی‌و بواری‬ ‫كــاروبــاری رۆژانـــەوە تەنانەت چاالكی‬ ‫نێو رۆژنامەو تەلەفزیۆن‌و رادیۆیشیان‬ ‫بەتەواوی لێ قەدەغەكراوە‪ .‬ئەوان ئێستە‬ ‫لەكۆمەڵگەیەكن كە لەرووی سیاسییەوە‬ ‫تــــاڕادەیــــەك بــۆمــەبــەســتــی تــایــبــەت‬ ‫ێ لەرووی‬ ‫دۆخییان بۆ رەخساوە‪ ،‬وەل ‌‬ ‫كۆمەاڵیەتییەوە بەتەواوی هەموو بونێكی‬ ‫مرۆڤانەیان لێسەنراوەتەوەو ئازادییان‬ ‫بەتەواوی لێزەوتكراوە‪.‬‬ ‫*مامۆستای وانەی خوێندنی ئایینی لەزانكۆی‬ ‫بانگۆری بەریتانیا‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪http://www.washingtonpost.‬‬ ‫‪com/posteverything/‬‬ ‫‪wp/2015/02/05‬‬

‫ذمارة (‪ )23٥‬دوشةممة ‪2015/2/٩‬‬

‫‪3‬‬

‫ئاینناسی‬

‫شکستی ڕیفۆرم لە ئیسالمدا‪ ،‬بۆ؟‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬

‫دانیشن‪ ،‬ئەگەر نوێژیان کرد و زەکاتیان‬ ‫دا‪ ،‬وازیـــان لێ بێنن با بــڕۆن‪ ،‬خودا‬ ‫لێخۆشبوو و بەسۆزه” (‪.)٤‬‬ ‫لــێــرەدا‪ ،‬ئــەگــەر بـــەدوای خاڵەکانی‬ ‫تــونــدوتــیــژی‪ ،‬لــەســەر ئاستی تیۆری‬ ‫و پراکتیکدا‪ ،‬لــەهــەر ســێ دینەکاندا‬ ‫بگەڕێین‪ ،‬کۆتاییان پــێ نــایــەت‪ ،‬کە‬ ‫ئــەوەش مەبەستی ئەو نوسینە نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو پرسیاری سەرەکی و ناوەندی‬ ‫لێرەدا ئەوەیە‪ ،‬ئەو هۆکارانە چین کە‬ ‫لە ئێستادا مسوڵمانەکان بەو بەرباڵوییە‬ ‫ڕوو لە تەندوتیژی دەکەن لەپێناو خودا‬ ‫و دینەکەیاندا‪ ،‬کەچی ئــەو دیاردەیە‬ ‫بەو مەبەستە لەدینەکانی دی دووبارە‬ ‫نابێتەوە؟ لەوانەیە کۆمەڵێك هۆکاری‬ ‫جیاواز هەبن‪ ،‬بەاڵم لەو نوسینەدا ئاماژە‬ ‫تەنها بە یەك هۆکاری گرنگ دەکەم‪.‬‬ ‫هەڵبەت‪ ،‬دین وەکو هەر بزووتنەوەیەکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬دیاردەیەکی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫مێژووییە‪ ،‬لە هەست بە بەرپرسیارێتیکردنی‬ ‫کەسێك‪ ،‬کــە پەیامبەرە‪ ،‬لــەو چرکە‬ ‫مێژووییەدا‪ ،‬دەیەوێت ئەرکی خۆی لەژێر‬ ‫فەرمانی خوادا لە جیددی ترین پرۆسەدا‬ ‫جێبەجێبکات‪ .‬بەاڵم دواتر‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫کە دینەکان فــراوان دەبن و خەڵكێکی‬ ‫زۆریــان لێ کۆدەبێتەوە‪ ،‬سیناگۆگ و‬ ‫کڵێسا و مزگەوت و پەرستگایان بۆ‬ ‫دروســت دەکرێن‪ ،‬تــەواوی دینەکان بە‬ ‫دامــــەزراوە دەکــرێــن و ڕێكدەخرێن و‬ ‫سیمبۆڵیان دەبن‪ .‬بە هەزاران خاوەنیان‬ ‫بۆ پەیدا دەبن‪ ،‬دەقەکان دەکەونە ژێر‬ ‫تەفسیر و لێکدانەوە و شڕۆڤەکردن و بۆ‬ ‫دواجار بەپیرۆز و حەرام کردنی هەموو‬ ‫هەوڵێك بۆ نزیکبوونەوە لــەو دەق و‬

‫مرۆڤەکان و گەیشتن بە سەقامگیری‬ ‫ئاشتیی کۆمەاڵیەتی‪ .‬بۆیە ئەگەر هەر‬ ‫تاکێكی ڕۆژئــاوایــی بگەڕێنینەوە ئەو‬ ‫چاخانەی کە دین لە سادەترین فۆرمیدا‬ ‫توندوتیژی ئەنجامدابێت‪ ،‬بە بەربەریەت و‬ ‫وەحشیگەری لێکی دەداتەوە‪.‬‬ ‫لە ئێسالمدا‪ ،‬تا ئەمڕۆ‪ ،‬بە درێژایی‬ ‫هەزار و چوارسەد ساڵ هەموو هەوڵێكی‬ ‫چاکسازی و ڕیفۆرم شکستی هێناوە‪.‬‬ ‫ئەمەش پەیوەندی بە سروشتی دین و‬ ‫هەلومەرجە مێژووییەکان و سروشتی‬ ‫ئەو کێڵگەیەوە هەیە کە دینەکەی تیادا‬ ‫لەدایكبووە‪ .‬ئەو بە دامەزراوەییکردنەی‬ ‫کە دوای هاتنی ئیسالم دەستی پێکرد‪،‬‬ ‫لــەالیــەك‪ ،‬بەدامەزراوەییکردنێكی زۆر‬ ‫ئاسۆیی (افــقــی) بــوو‪ ،‬بەبێ ئــەوەی‬ ‫بتوانرێت لەناو پانتایی خــودی دیندا‬ ‫دامـــەزراوەیـــەکـــی ستونی (عــمــودی)‬ ‫هایرارکی دروستبێت‪ .‬ئەمەش کۆمەڵێك‬ ‫دەرهاوێشتەی جیاوازی هەبوون‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬شکستی بە دامەزراوەییکردنی‬ ‫ئیسالم لەناو پانتایی دیندا بە شێوەیەکی‬ ‫ستونی وای کــرد دیــن یــا مــزگــەوت‬ ‫دەســەاڵتــی نــەکــەوێــتــەدەســت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هەمیشە زۆر بە ئاسانی بەکاربهێندرێت‪،‬‬ ‫ببێت بە داردەستێك یا بە عەبایەك بۆ‬ ‫دەستەاڵتداران و بەکارهێنانی لە خزمەتی‬ ‫چینی دەســتــەاڵتــدار دا‪ ،‬یا نەتەوەی‬ ‫دەســتــەاڵتــدار دا‪ .‬ئــەمــەش وای کرد‬ ‫عەرەبەکان بە پلەی یەکەم و بە درێژایی‬ ‫زیاتر لە هەشت سەد ساڵ سوودێکی‬ ‫ستراتیژی و ترسناك لە ئیسالم وەربگرن‬ ‫بە ئاڕاستەی دەوڵەمەندکردنی زمان و‬ ‫کولوتری عەرەبی‪ ،‬هەروەها فراوانخوازی‬

‫ڕێژەیەکی زۆری خەڵك‪ ،‬تەنانەت لەناو‬ ‫کۆمەڵگا ئیسالمییەکان خۆیاندا‪ ،‬پێیان‬ ‫وایە تیرۆر و توندوتیژی تەنها لە ئیسالمدا‬ ‫دروستبووە و ئامادەیە‪ .‬لەبەر کۆمەڵێك‬ ‫هۆکاری جیاواز‪ ،‬یەکێك لەوانەش ئەو‬ ‫دەق و باکگراوندە توندوتیژانەن کە‬ ‫لەسەر ئاستی کۆمەڵگا ئیسالمییەکان و‬ ‫جیهانیشدا‪ ،‬لە خوێناوی ترین سیناریۆدا‬ ‫خۆیان دەخەنە سەر شانۆ‪ .‬بەاڵم گرنگترین‬ ‫پرسیار ئەوەیە ئایا ئەو توندوتیژییە تەنها‬ ‫لە قورئان و سوننەتدا هەن‪ ،‬یا هەر سێ‬ ‫کتێبە دینییە ناسراو بە ئاسیمانییەکان‬ ‫لەو ڕووەوە توندوتیژیان تێدایە؟ ئەگەر‬ ‫وایە ئەی بۆ لە کریستیانیزم و جوداییزم‬ ‫تیرۆر هەڵناکەوێت؟‬ ‫ســەرەتــا هــەر بــۆ سەلماندنی ئەو‬ ‫گریمانەیەی کە لە دینەکانی دیکەشدا‪،‬‬ ‫لە چەندین دەقی جیاوازدا‪ ،‬بەکارهێنانی‬ ‫توندوتیژی ڕێگا پێدراو بووە و لەهەندێك‬ ‫قۆناغی مێژووییدا لــە خوێناویترین‬ ‫فۆرمیدا ئەنجامدراوە‪ .‬بۆ ئەوەی بزانین‬ ‫کە دەقە توندوتیژەکان تەنها لە ئیسالمدا‬ ‫ئامادەنین‪ ،‬بەڵکو لەڕووی پراکتیکیشەوە‬ ‫مێژووی هــەر سێ دینە سەرەکییەکە‬ ‫پڕە لە جەنگ و هەڵمەتی دینی لەپێناو‬ ‫سەپاندن و سەرخستنی خودی دینەکان‪.‬‬ ‫ئەگەر پێداچوونەوەیەك بە مێژووی‬ ‫هەرسێ دینەکاندا بکەین‪ ،‬دەبینین هەر‬ ‫سێیان لێوانلێون لە توندوتیژی و جەنگی‬ ‫دژ بەیەك و دژ بە خەڵكی دی‪ .‬لە کتێبی‬ ‫پیرۆزدا کە لە دوو بەش پێكدێت‪ ،‬بەشی‬ ‫دووەمی پێی دەڵێن “پەیمانی نوێ” کە‬ ‫کە کریستیانیزمە دروستبوو‪ .‬تەنانەت‬ ‫بریتییە لە وتەکانی کریستۆس (عیسا)‪،‬‬ ‫هەژموونی دەق هێندە بەهێز بووە‪ ،‬وای‬ ‫بەشی یەکەمیشی پێی دەڵێن “پەیمانی‬ ‫لێهات دەرگــای ئیجتیهاد و نوێبوونەوە‬ ‫کۆن”‪ ،‬کە تایبەتە بە مۆزس (موسا)‪ ،‬لە‬ ‫لە ئیسالمدا بەیەکجاری دابخرێت‪ .‬ئەم‬ ‫قورئاندا بە تەورات و ئینجیل ناسراون‪،‬‬ ‫داخــرانــە وای کــرد تەقلید و فیکری‬ ‫زیاتر لە هەزار دەقی جیاواز لەخۆ دەگرن‬ ‫هــەزار ساڵەی لەسەر یەك کەڵەکەبوو‬ ‫و تایبەتن بە توندوتیژی‪ .‬لێرەدا تەنها‬ ‫هەژموونێکی ئەبەدی بەسەر رۆح و عەقڵی‬ ‫ئاماژە بە چەند دەقێکی جیاواز دەکەم‬ ‫مسواڵمانەکاندا دروستبکات‪ .‬تەنانەت‬ ‫کە بە هەڕەمەکی دەرمهێناون و کردوومن‬ ‫مەزهەبی جەعفەریش کە بە حیساب‬ ‫بە کوردی و لێرەدا دامناون‪ ،‬بێگومان‬ ‫سادە‬ ‫سیستمە‬ ‫ئەو‬ ‫ڕاستەوخۆ‬ ‫دەبینێت‪،‬‬ ‫پەیوەندیی‬ ‫دەبینین‬ ‫بۆیە‬ ‫تاد‪.‬‬ ‫و‬ ‫خێزان‬ ‫ڕێگا بە ئیجتیهادکردن دەدات‪ ،‬نەیتوانیوە‬ ‫بۆ هەر یەکێکیش لەو دەقانە دەقێکی سیمبۆڵە دینیانە‪ .‬ئەمە بە شەو و ڕۆژێك و بە عەرەبکردنی نەتەوە جیاوازەکانی‬ ‫قورئانی هاوشێوەم لە بەرامبەریاندا دروســت نابێت‪ ،‬بەڵکو لە پڕۆسەیەکی باکووری ئەفریقا و رۆژهەاڵت و باکووری نێوان دامــەزراوەکــان کە لە باشترین بیابانیە دەگۆڕێت و دەوڵەتێكی بەهێز لەو تەقلیدە دەربچێت و بەجۆرێکی دی‬ ‫زەمەنی دوور و درێژدا دەبێت و بەپێی نیمچە دوورگەی عەرەبی‪ ،‬پاشان بە پلەی دۆخــدا مزگەوتەکانن‪ ،‬پەیوەندییەکی دادەنێت‪ ،‬بۆ دواجار سیستمی خیالفەت کەوتۆتەوە ناو چاڵێکی قوڵتر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫داناوە‪:‬‬ ‫یەکەم دەق دەڵێت‪ :‬چونکە لە ڕێگای تیۆری فیگورێیشن‪ ،‬لەسەر چەند ئاستێك دووەم‪ ،‬دوای ئەوەی ژمارەیەکی زۆر لە ئۆرگانیزەیان بەیەکەوە نییە و هەمان تاهەتایە دەپێچێتەوە‪.‬‬ ‫هێشتاش جیاوازترە لە مەزهەبەکانی‬ ‫ئــەو کـــارەوە دەرفەتێکی گـــەورەت بە ئەو کارلەیەكکردن و پشت بەیەك بەستنە خێڵە تورکەکان هاتنە ناو ئیسالم و بۆ ســروشــتــی پــێــکــهــاتــەی کــۆمــەاڵیــەتــی‬ ‫بۆیە کە خــودی دامــــەزراوەی دینی دی‪ .‬بۆ دوا جاریش ئەم دەرگا داخستنە‬ ‫پەرتەوازەیی‬ ‫و‬ ‫الوازی‬ ‫و‬ ‫سادەیی‬ ‫بەهۆی‬ ‫دوژمنانی پەروەردگار داوە کوفر بکەن‪ ،‬لــەچــوارچــێــوەی تۆڕێکی پەیوەندیی دواجاریش دامەزراندنی ئیمپراتۆریەتی بیابانییان وەرگــرتــووە‪ ،‬هایرارکی لەو‬ ‫زەمینەیەکی بەهێزی بۆ زیندووبوونەوەی‬ ‫یەك‬ ‫و‬ ‫بکاتەوە‬ ‫نوێ‬ ‫خۆی‬ ‫نەتوانێت‬ ‫خۆی‬ ‫منداڵەکەش‪ ،‬ئەوەی کە لەوانەوە وەپاش ئــاڵــۆزەوە‪ ،‬کــارایــی خــۆی دادەنــێــت و عوسمانی‪ ،‬توانیان بە هەمان نەفەس دامــەزراوانــەدا نییە‪ ،‬ئەگەر هەشبێت‪،‬‬ ‫دەقــەکــان لــەفــۆرمــی مــێــژوویــی و بە‬ ‫دەکەوێت‪ ،‬بە دڵنیاییەوە دەبێ بمرێت بیرۆکەکان لە قاڵب دەدرێن‪ ،‬شکاندن و کاربکەن و ئیسالم لە بــەرژەوەنــدیــی سروشتێکی زۆر ســـادەی هــەیــە کە مەرجەعی بەهێزی دینی دروستبکات‪ ،‬ماکیاژێکی مۆدێرن‪ ،‬دروستکرد‪ .‬دەقەکان‬ ‫ئیمامی مزگەوت و بانگخوێن و مجێورن‪ ،‬بۆ ئەوەی وەها مەرجەعێك هەژموونی نەك ڕیفۆرم نەکران‪ ،‬بەڵکو لە توندترین‬ ‫(‪ .)15-12:14.Sam 2‬لەقورئانیشدا نزیککەوتنەوەیان دەبێت لەسەر هەردوو خۆیان بەکاربێنن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬لــەو مــێــژووەدا کۆمەڵێك ئەمانەش هەمیشە لەژێر دوو هەژمووندا بەسەر لێکدانەوە و شڕۆڤەکردنی دینی شێوەدا خۆیان مانیفێست دەکەنەوە‪.‬‬ ‫لە چیرۆکی نوحدا‪ ،‬نوح دوعــا دەکات ئاستی ماکرۆ و میکرۆ‪ ،‬بەهەمان پڕۆسەدا‬ ‫و دەڵێت‪“ :‬خوایە ئەگەر بیانهێڵیتەوە‪ ،‬بڕواتەوە‪ ،‬کە پێی دەگوترێت پڕۆسەی قوتابخانەی جــیــاواز دروســتــبــوون و بوون‪ ،‬هەژموونی دەقەکان و هەژموونی و تەنانەت دەستەاڵتیشدا بشکێت‪ ،‬بەتایبەتیش دوای دروستبوونی یەکەم‬ ‫بەندەکانی خۆت گومڕا دەکەن و منداڵی پابەندبوونە کۆمەاڵیەتییەکان بــەرەو جەدەل و مشتومڕێکی زۆر لە ئەنجامی دەستەاڵت‪ .‬لەوانەیە خەلیفە لە قۆناغی دەقــی دینی لــەســەر ئاستی فکری و بــزووتــنــەوەی ئیسالمی سیاسی لەژێر‬ ‫فاجیر و کافر نــەبــن‪ ،‬لێیان وەپــاش پابەندبوونە کەسییەکان یا تایبەتییەکان‪ .‬لێکدانەوەی دەقەکان لەنێوان کەسایەتی یەکەمی سیستمی خیالفەتدا‪ ،‬لە سەرەتادا پراکتیکدا گــۆڕانــی بــەســەردا نایەت‪ .‬هەژموونی فیکری سەلەفیزمی ڕەشید‬ ‫سەبارەت بە کرسیتیانیزم‪ ،‬دوای هاتنی و بزووتنەوە فیکرییەکاندا دروستبوون‪ ،‬بیتوانیبایە ئــەو ڕۆڵــە بگێڕێت‪ ،‬بەاڵم لەوەها دۆخێکیشدا بە دڵنیاییەوە ئەو ڕەزا و قوتابییەکەی خــۆی حەسەن‬ ‫ناکەون” (‪.)١‬‬ ‫دووەم دەڵێت‪” :‬تیرۆری خودا بەسەر مارتن لۆثەر و سەرهەڵدانی قوتابخانەی لەپێشەوەی هەمووشیاندا قوتابخانەی نەیتوانی جێگیربێت‪ ،‬بەهۆی کورتیی بەدامەزراوەیی کردنە ئاسۆییەی کە هەر بەننا‪ ،‬تا بەوە ڕاگەیشت سەید قوتب‬ ‫ئەو شارانەدا سەپێندرا کە لە دەوروبەریان پرۆتێستانیزم‪ ،‬پــرۆســەی ریــفــۆرم لە موعتەزیلەکان‪ ،‬بەاڵم لەژێر هەژموونی تەمەنی دەسەاڵت و قۆناغی خەلیفایەتی لە سەرەتاوە دروستبووە‪ ،‬وەکو خۆی ئەو دەقانە لە قاڵب بداتەوە و جارێکی‬ ‫بــوون (‪ .)35:5‬کەواتە وشــەی تیرۆر‪ ،‬کریستیانیزمدا لەگەڵ هەوڵەکانی لۆثەردا دەقە دینییەکاندا هەموو ئەو چاکسازی کە بە ئاژاوە و دوایی بە کودەتا بەسەر ماوەتەوە و دەقی گرتووە‪ .‬تا ئێستاکەش دی لە فۆرمێکی نوێدا دایان بڕێژێتەوە‪،‬‬ ‫بەهەمان شێوەی قورئان کە دەڵێت؛ لــە ‪١٥١٧‬زایــیــنــی دا دەســتــی پێکرد‪ .‬و هەواڵنە شکستییان هێناوە‪ .‬تا ئەمڕۆ خــودی سیستمەکەدا کۆتایی هــات‪ .‬پیرۆزاندن و قاڵبە تەقلیدییەکان لەو بێ ئەوەی رەچاوی زەمەن و گۆڕانکارییە‬ ‫بۆ ئــەوەی دوژمنی خوا و خۆتانی پێ بێگومان شۆڕشی مارتن لۆثەر بەسەر نەیان توانیوە بەرگێکی نوێ بۆ فیکری لەالیەکی دیکەشەوە دەکرێت پەیوەندی پــەڕی بەهێزی دان بەهۆی هەژموونی مێژووییەکان بکات‪ .‬ئیخوان موسلیمین‬ ‫بتۆقێنن” (‪ )٢‬کە هەمان مانای تیرۆرە‪ ،‬کڵێسای تەقلیدیدا‪ ،‬هــەروا بە ئاسانی دینی بەرهەمبێنن‪ .‬کێشەکەش لەوەدایە بە مێنتالیتێی بیابانشینی هەژموونداری دەقەکانەوە بەسەر دامەزراوەکاندا‪.‬‬ ‫وەکو باوەشێك بۆ بزووتنەوەی ئیسالمی‬ ‫ســەری نــەگــرت‪ ،‬شــەڕ و پێکدادانێکی کە دامـــەزراوە دینییەکان لە ئیسالمدا دەستەاڵتی خودی سیستمەکەوە هەبێت‪،‬‬ ‫ســێــیــەم‪ :‬ئـــەم دۆخـــە مــێــژوویــیــەی سیاسی‪ ،‬بوو بە کۆگایەك بۆ کۆکردنەوە‬ ‫باسی لێوە کراوە‪.‬‬ ‫وای‬ ‫بــووە‪،‬‬ ‫تێپەڕ‬ ‫پێدا‬ ‫ئیسالمی‬ ‫کە‬ ‫ســێــیــەم‪ :‬خـــودا لــەپــێــنــاو ئــێــوەدا خوێناوی لەنێوان کڵێسای تەقلیدی و سروشتێکی شارستانی ڕێکخراویان نییە کە نەیتوانی خۆی لە قاڵبێکی ئاڵۆزدا‬ ‫و پاشان تەقینەوەی و پەرتەوازە بوون‬ ‫شـــەڕدەکـــات‪ ،‬یــا بــەمــانــایــەکــی دی‪ ،‬ئۆپۆزسیۆندا هەڵگیرسا و خوێنێکی کە تەنانەت ئیبن خەلدونیش جەخت ڕێكبخات‪ ،‬بە بەڵگەی ئەوەی کە کوشتنی کـــرد‪ ،‬مــەرجــەعــیــەتــێــكــی تــاقــانــە یا و لێجیابوونەوەی چەندین گروپی جیاواز‪.‬‬ ‫پەروەردگار لەجیاتی ئێوە شەڕدەکات زۆری لەپێناودا ڕژا‪ .‬بەاڵم لە ئاکامدا لەسەر ئەو سروشتەی خێڵەکی عەرەبی خەلیفەکان لە ئاوخوارنەوە ئاسانتر بووە چەند مەرجەعیەتێكی باوەڕپێکراو و هەندێکیان لەو پەڕی توندوتیژیدا خۆیان‬ ‫(‪ .)14:14‬لە قورئانیشدا بەهەمان شێوە‪ ،‬گۆڕانکارییەکی ڕادیکااڵنەی لە تەواوی دەکاتەوە‪ ،‬بەڵکو سروشتێکی خێڵەکی و سێ خەلیفە بەدوای یەکدا بەئاسانی کاریگەر لەناو پێکهاتە ئیسالمییەکاندا خستە سەر شانۆ‪ ،‬لەوانەش کۆمەڵەی‬ ‫دەڵێت‪” :‬ئێوە نەتان کوشتن‪ ،‬بەڵکو مەزهەب و ستراکتۆری بیرکردنەوەی بیاباننشیینیان هەیە‪ ،‬بەوەی کە کۆمەڵگا کوژراون‪ .‬بەاڵم کاتێك موعاویە دێتە شام‪ ،‬دروســتــنــەبــن‪ ،‬یــا ئــەگــەر دروستیش هیجرە و تەکفیر‪ .‬دواتــر تەقینەوەی‬ ‫کریستیانیزمدا دروستکرد‪ ،‬بەتایبەتیش بریتییە لە کۆمەڵێك ئەڵقەی بچووك لەناو کۆمەڵگایەکی شارستانی ئاڵۆز بە بــن‪ ،‬نەتوانن خۆیان لە چوارچێوەی هەموو ئــەو گروپانە و دروستبوونی‬ ‫خودا کوشتنی”(‪.)٣‬‬ ‫هەروەها لە دوا نموونەدا کە هەر بە دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی فەرەنسی بچووك کە گەورەترین ئاڵقەی خێڵە و بەراورد لەگەڵ مەدینەدا چاودەکاتەوە‪ .‬دامــەزراوەیــەکــی رۆحــیــدا بەهێزبکەن‪ ،‬چەندین گروپی دیکەی جیاوازی وەکو‬ ‫هەڕەمەکی دیاریم کرد‪ ،‬دەڵێت جەماوەری و بۆ دواجــار دوورخستنەوەی کڵێسا دابەش دەبنە سەر خێڵ‪ ،‬تیرە‪ ،‬باسک‪ ،‬ئــەزمــوونــی دەســتــەاڵتــی ڕۆمــانــەکــان وەکــو ئــەوەی لە دەستە خوشکەکەیدا قاعیدە و ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسالمی‪.‬‬ ‫ئەمەش وای کرد ئەو گروپانە بگەنە‬ ‫خودا یا گەلی خودا وەکو شێر دەجەنگن‪ ،‬لە دەســتــوەردان لەژیان و چارەنوسی‬ ‫قۆناغێك لە دڵنیایی کە نەك هەر سەری‬ ‫دواییش خوێنی کــوژراوەکــان فڕدەکەن مرۆڤەکان و کۆمەڵگادا‪.‬‬ ‫خەڵك بپەڕێنن‪ ،‬بەڵکو سەری کۆمەڵگا‬ ‫دوای ئــەو ڕیــفــۆرمــە ڕادیــکــاڵــە لە‬ ‫(‪ .)23:24‬لە بەرامبەریشدا‪ ،‬لە ئیسالم‪،‬‬ ‫بپەڕێنن و لەژێر ئەو هەژموونە تەقلیدییە‬ ‫ئایەتی شمشێر “ایــه السیف” کە بە کریستیانیزمدا‪ ،‬ئیدی پڕۆسەیەکی تازە‬ ‫مێژووییەدا چەندین دەوڵەت هەڕەسبێنن‪.‬‬ ‫ئیجماع ‪ ١١٤‬ئایەتی پێشووی خۆی لە فێربوون دەستی پێکرد‪ ،‬ستراکتۆرێکی‬ ‫نەسخکردوونەتەوە‪ ،‬واتــە حوکمەکانی تازە و گۆڕینی بە دامەزراوەکردنی دین‪،‬‬ ‫(‪ )١‬رب انك ان تذرهم یضلوا عبادك وال یلدو اال‬ ‫نەهێشتوون‪ ،‬کۆتایی به هەموو جۆرە تواندرا بچەسپێندرێت‪ ،‬تا ئاستێك کە‬ ‫فاجرا كفارا (نوح ‪.)٢٧‬‬ ‫نەرمونیانییەك لەگەڵ دوژمنانی دێنێت‪ ،‬لە ئێستای کریستیانەکاندا بەهەموو‬ ‫(‪... )٢‬ترهبون به عدو اهلل وعدوكم (االنفال ‪)٦٠‬‬ ‫دەڵێت‪” :‬کە مانگە حەرامەکان تێپەڕین‪ ،‬پێکهاتەکانیانەوە‪ ،‬لەسەر ئاستی پراکتیك‬ ‫(‪ )٣‬فلم تقتلوهم ولكن اهلل قتلهم‪( ..‬االنفال ‪)١٧‬‬ ‫(‪ )٤‬فاذا انسلخ االشهر احلرم‪ ،‬فاقتلوا املشركنی‬ ‫لەهەر کوێیەك بە موشریکەکان بگەن و خــودا خۆشەویستییە‪ ،‬دیــن تەنها و‬ ‫حیث وجدمتوهم وخذوهم وحصروهم واقعدوا هلم كل‬ ‫بیانبینن‪ ،‬دەستگیریان بکەن‪ ،‬گەمارۆیان پەیوەندییەکە لەنێوان مرۆڤەکان و خودا‪،‬‬ ‫مرصد‪ ،‬فان تابوا واقامو الصاله واتو الزكات فخلوا‬ ‫بــدەن‪ ،‬لەهەموو ســەرە ڕێیەك بۆیان دین ڕێگایەکە بۆ ئاشتی و ئارامی نێوان‬ ‫سبیلهم‪ ،‬ان اهلل غفور رحیم (التوبه‪)٥:‬‬

‫هەژموونی دەق هێندە بەهێز بووە‪ ،‬وای لێهات دەرگای‬ ‫ئیجتیهاد و نوێبوونەوە لە ئیسالمدا بەیەکجاری دابخرێت‬

‫دامەزراوەی دینی بەهۆی سادەیی و‬ ‫الوازی و پەرتەوازەیی خۆی نەتوانێت خۆی‬ ‫نوێ بکاتەوە و یەك مەرجەعی بەهێزی‬ ‫دینی دروستبکات‬

‫ذمارة (‪ )23٥‬دوشةممة ‪2015/2/٩‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫ده‌رباره‌ی ڕیشه‌ی ناو و که‌سێتیی «بوڕاق»‬ ‫له‌ چیرۆکی «میعراج» ی ئیسالمیدا‬

‫سه‌روه‌ر پێنجوێنی‬ ‫به‌شی دوه‌م و کۆتایی‬ ‫پێشتر لــێــکــدان ـه‌وه‌ ته‌قلیدیه‌که‌ی‬ ‫که‌له‌پوری عه‌ره‌بی‪-‬ئیسالمی‪ ،‬بۆ ناوی‬ ‫«براق»‪ ،‬خسته‌ ڕو‌‪ ،‬که‌ ده‌ڵێت «براق»‬ ‫|بوڕاق| له‌ مادده‌ی «ب‌ر‌ق» ـه‌وه‌ هاتوه‌‪،‬‬ ‫به‌و پێیه‌ی وه‌کو بروسکه‌ «برق» خێرا‬ ‫بوه‌! ئه‌مه‌ش ڕون دیاره‌ ڕیشه‌ناسییه‌کی‬ ‫میللی ‪ Folk Etymology‬ـه‌‪ ،‬و له‌‬ ‫وه‌سفی که‌سێتیه‌که‌وه‌ له‌ گێڕانه‌وه‌کاندا‬ ‫وه‌رگیراوە‪.‬‬ ‫له‌م به‌شه‌دا دێینه‌ سه‌ر باسی لێکدانه‌وه‌‬ ‫ڕیشه‌ییه‌ جیاوازه‌کان بۆ ناوی «براق»‪.‬‬ ‫«بُراق» له‌ «باره‌گ» ی په‌هله‌ویه‌وه‬ ‫‌ئـه‌م بیروڕایه‌ بایه‌خه‌که‌ی له‌وه‌دایه‌‬ ‫بابه‌ته‌که‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌ به‌ که‌له‌پوری ئێرانی‬ ‫و زه‌رده‌شتیه‌وه‌‪ ،‬که‌ ئه‌م که‌له‌پوره‌ش‬ ‫سه‌رچاوه‌ی گومان‌هه‌ڵنه‌گری گه‌لێک دیمه‌ن‬ ‫و سیما و چه‌مک و که‌سێتیی چیرۆکی‬ ‫«میعراج» ـه‌ ئیسالمیه‌که‌یه‌‪ .‬به‌پێی‬ ‫ئه‌م بیروڕایه‌‪ ،‬که‌ سه‌ره‌تا خۆرهه‌اڵتناسی‬ ‫فڕه‌نسی (ئیدگار بلۆشێ) ‪Edgard‬‬ ‫‪ )١٩٣٧-١٨٧٠( Blochet‬پێشنیاری‬ ‫کردوه‌‪ ،‬و خۆرهه‌اڵتناس و ئیسالمناسی‬ ‫ئاڵه‌مانی (یۆزێف هۆرۆڤیتس) ‪Josef‬‬ ‫‪ )١٩٣١-١٨٧٤( Horovitz‬باسی‬ ‫کــردوه‌؛ وشه‌که‌ له‌ «ب‌ء‌ل‌ک» |بــاره‌گ|‬ ‫ی په‌هله‌وی [=«ب‌ء‌رگ» |بــاره‌گ| ی‬ ‫په‌رثیی مانی و په‌هله‌ویی مانی] ـه‌وه‌‬ ‫هــاتــوه‌‪ ،‬کـه‌ بـه‌ وات ــای وه‌کــو ئه‌سپ و‬ ‫واڵخه‌به‌رزه‌ی سواریه‌ (هۆرۆڤیتس‪ ،‬ئاماژه‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ش ده‌کات که‌ وشه‌ په‌هله‌ویه‌که‌‬ ‫له‌ پازه‌نددا بوه‌ته‌ «بــار»‪ ،‬و له‌ نمونه‌‬ ‫به‌ ده‌قی په‌هله‌ویی پازه‌ندی «مه‌ینۆی‬ ‫خێره‌د» [=ڕۆحی عه‌قڵ] ده‌هێنێته‌وه‌ که‌‬ ‫وشه‌که‌ی به‌و شێوه‌یه‌ تێدا هاتوه‌ له‌ باسی‬ ‫« ته‌هموره‌ث» ـدا)‪ .‬و له‌ هه‌مان ڕیشه‌ی‬ ‫«بــار‪ »-‬و واتــای باربردنه‌وه‌ هاتوه‌‪ .‬و‬ ‫ئێسته‌ش وشه‌که‌ له‌ فارسیدا به‌ شێوه‌ی‬ ‫«بــاره‌« |بــاره‌=بــارێ| ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬و له‌‬ ‫کوردیدا نابینرێت‪.‬‬ ‫لێره‌دا سه‌رنج ده‌ده‌ین‪ :‬ئه‌گه‌ر ناوه‌که‌ له‌‬ ‫«باره‌ک» یاخود «باره‌گ» ی په‌هله‌ویه‌وه‌‬ ‫هاتبێت؛ ئه‌و پرسیاره‌ دروست ده‌بێت که‌‬ ‫بۆچی ناوه‌که‌ «بــارق» نیه‌ و «براق»‬ ‫|بــوڕاق| ـه‌‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ هۆرۆڤیتس ئه‌م‬ ‫بیروڕایه‌ ڕه‌ت ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬به‌و به‌ڵگه‌یه‌ی‬ ‫له‌الیه‌نی بێژه‌یی «لفظي» ـه‌وه‌ کێشه‌ی‬ ‫ه ـه‌یــه(‪ ‌،)1‬و «بـــاره‌گ» ئه‌گه‌ر ببێته‌‬ ‫«باره‌ق» یش؛ جیاوازه‌ له‌ «بورا‌‌ق»‪ ،‬و‬ ‫بزوێنه‌کان جیاوازن‪« :‬با‪ »-‬و «بو‪،»-‬‬ ‫«‪-‬ره‌ق» و «راق»‪.‬‬ ‫ئــه‌م تێبینیه‌ ڕه‌نــگ ـه‌ بــه‌م شێوه‌یه‌‬ ‫وه‌اڵمی هه‌بێت‪ :‬ڕه‌نگه‌ عه‌ره‌ب وشه‌که‌یان‬ ‫خستبێته‌ سه‌ر کێشی «فعال» |فوعال|‬ ‫و وایان‌زانیبێت له‌ مادده‌ی «ب‌رق» ـه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م لێکدانه‌وه‌یه‌ الواز ده‌بێت کاتێک‬ ‫بڵێین‪ :‬ماده‌م له‌ «باره‌گ» ی په‌هله‌ویه‌وه‌‬ ‫هاتبێت؛ نزیکترین و ئاسانترین شێوازی‬ ‫عه‌ره‌بیاندن بۆ ع ـه‌ره‌ب ئه‌وه‌یه‌ بیخه‌نه‌‬ ‫ســه‌ر کێش و شێوگی «ب����ارِق»‪ ،‬که‌‬ ‫وه‌کو عه‌ره‌بییشی لێ دێت‪ :‬وه‌کو ناوی‬ ‫بکه‌ر «اسم الفاعل» له‌ کرداری «برق»‬ ‫ـه‌وه‌‪ .‬ئیتر بۆچی ده‌یخه‌نه‌ سه‌ر کێشی‬ ‫«فوعال» تا ببێته‌ «بوڕاق»؟!‬ ‫«براق» له‌ ڕیشه‌ی «ب‌ر‌ق» ی‬ ‫عه‌ره‌بیه‌وه‌‬ ‫له‌بریی بیروڕاکه‌ی بلۆشێ؛ هۆرۆڤیتس‬ ‫پێشنیاری ئه‌وه‌ ده‌کات که‌ ناوی «براق»‬ ‫هه‌ر له‌ مادده‌ی «ب‌رق‌» ی عه‌ره‌بیه‌وه‌‬ ‫هاتبێت‪ ،‬که‌ ده‌ڵێت له‌ عه‌ره‌بیدا وشه‌ی‬ ‫زۆری لێ ساز کــراوه‌ (وه‌کــو‪« :‬ب��ارِق»‪،‬‬ ‫«بُ َر ْيق»‪« ،‬بُ َر ْيرِيق»‪َ ،‬‬ ‫«أبارِيق»‪ُ « ،‬تبارِيق»‪،‬‬ ‫«بُ ْر َقة»)‪ .‬لێره‌دا هۆرۆڤیتس پشت به‌ دو‬

‫الیه‌ن ده‌به‌ستێت‪:‬‬ ‫الیه‌نێكیان ئه‌وه‌یه‌ له‌ ئارامییشدا ل ‌ه‬ ‫مـــادده‌ی « ب‌رق» ברק ئاوه‌ڵناوی‬ ‫«بـــ[ـــێـــ]ـــره‌ق» هــاتــوه‌‪ ،‬بۆ ئــامــاژه‌ بۆ‬ ‫واڵخی ســواری‪ ،‬به‌کارهاتو بۆ سواربون‬ ‫(ئه‌مه‌ی هۆرۆڤیتس باسی ده‌کــات؛ له‌‬ ‫ئارامیی جه‌لیلیدا ه ـه‌بــوه‌‪ ،‬و ـ وه‌کــو‬ ‫خۆیشی ئــامــاژه‌ی بــۆ کـــردوه‌ ـ لـه‌ دو‬ ‫جێگه‌ی ته‌لمودی فه‌له‌ستینیدا هاتوه‌‪:‬‬ ‫«قیددوشین»‪٦٠ :‬جـ‪« ،‬عابۆده‌ زاراهـ»‪:‬‬ ‫‪١٦‬ب)‪ ،‬و ده‌ڵێت‪ :‬واتای ده‌قاوده‌قی به‌‬ ‫«سپیی دره‌وشاوه» ڕاڤه‌ کراوه‌‪ ،‬واته‌ له‌‬ ‫هه‌مان کرداری «ب‌ر‌ق» ברק ی ئارامیه‌‬ ‫که‌ واتای دره‌وشانه‌وه‌ ده‌دات‪.‬‬ ‫الیه‌نی دوه‌م‪ :‬ئه‌وه‌یه‌ هۆرۆڤیتس به‌‬ ‫ئاماژه‌ بۆ چه‌ند بڕگه‌یه‌کی که‌له‌پوری‬ ‫عه‌ره‌بی‪-‬ئیسالمی ده‌ربــــاره‌ی بــوراق‪،‬‬ ‫هه‌وڵ ده‌دات ڕونی بکاته‌وه‌ که‌ ئه‌گه‌ری‬ ‫زۆره‌ ه ـه‌ر لـه‌ شــێــوه‌ی به‌کارهێنان و‬ ‫ڕیشه‌سازیه‌ ئارامیه‌که‌؛ له‌ عه‌ره‌بییشدا له‌‬ ‫مادده‌ی «ب‌رق» و له‌ کرداری « َب َرقَ » ـ‬ ‫به‌ واتای «دره‌وشایه‌وه» ـ ناوێک ساز‬ ‫کرابێت و به‌ واڵخــی ســواریــی تیژڕه‌و‬ ‫وترابێت‪ ،‬وات ‌ه له‌به‌ر تیژیه‌که‌ی که‌ وه‌کو‬ ‫تیژیی بروسکه‌ «بــرق» وای ـه‌‪ ،‬یان به‌و‬ ‫گیانداره‌ ئه‌فسانه‌ییه‌ وترابێت به‌و پێیه‌ی‬ ‫که‌ دره‌وشاوه‌یه‌‪ .‬که‌ ئه‌م دو لێکدانه‌وه‌یه‌‬ ‫(تیژیی وه‌کو بروسکه‌‪ ،‬دره‌وشانه‌وه‌) له‌‬ ‫که‌له‌پوری عه‌ره‌بی‪-‬ئیسالمییشدا به‌رچاو‬ ‫ده‌که‌وێت‪ .‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی گێڕانه‌وه‌کانی‬ ‫چیرۆکه‌که‌ خێرایی بوراق وه‌کو خێراییه‌کی‬ ‫بروسکه‌ئاسا وه‌ســف ده‌کــه‌ن‪ ،‬و باسی‬ ‫سپێتیی گیانیشی ده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش دیمه‌نی‬ ‫بروسکه‌یه‌کی ده‌داتێ(‪.)٢‬‬ ‫«بُراق» وه‌رگێڕانێکی عه‌ره‌بی‪-‬سامی‬ ‫بۆ «پیهه‌سسه‌سسه» ی لووی‪-‬خیتتی‬ ‫بیروڕایه‌کی تریش هه‌یه‌‪ ،‬له‌وانی پێشو‬ ‫سه‌رنج‌ڕاکێشتره‪ ،‬و ناوبه‌ناو ئاماژه‌ی‬ ‫کورت و ناته‌واوی بۆ ده‌کرێت‪ ،‬و لێره‌دا‬ ‫پـه‌ره‌ی پێ ده‌ده‌م و وه‌کو هه‌وڵێک بۆ‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی ڕیشه‌ی هه‌ر یه‌که‌ له‌ ناوه‌که‌ و‬ ‫که‌سێتیه‌که‌ ده‌یخه‌مه‌ڕو‪.‬‬ ‫به‌پێی ئه‌م بیروڕایه‌؛ ناوی «بُ��راق»‬ ‫وه‌گێڕانێکی سامی (ئه‌ککه‌دی‪ ،‬عه‌ره‌بی‪)..‬‬ ‫ـه‌ بۆ ڕیشه‌ی یه‌که‌می ناوی «پێگاسۆس»‬ ‫‪ Πήγασος‬ی گریکی [= ‪Pegasus‬‬ ‫ی التینی] که‌ نــاوی ئه‌سپێکی باڵداره‌‬ ‫له‌ میتۆلۆجیای گریکیدا‪ .‬ئینجا لێره‌وه‌‬ ‫ده‌بێت به‌دوای ڕیشه‌ی ناوی ‪Πήγασος‬‬ ‫|پێێگه‌سۆس| ـدا بچین‪ :‬بیروڕایه‌کی باو‬ ‫هه‌یه‌ بۆ ڕاڤـه‌ی ڕیشه‌یی ناوه‌که‌ به‌پێی‬ ‫زمانی گریکی خۆی‪ ،‬که‌ سودی بینیوه‌‬ ‫له‌ هه‌ندێک ســـه‌ره‌داوی ئه‌فسانه‌یی له‌‬ ‫میتۆلۆجیای گریکیدا‪ .‬به‌پێی ئه‌م بیروڕایه‌‬ ‫ناوه‌که‌ له‌ وشه‌ی ‪| πηγή‬پێێگێێ| ی‬ ‫گریکیی کۆنه‌وه‌ هاتوه‌‪ ،‬به‌ واتای کانی‪،‬‬ ‫س ـه‌رچــاوه‌ی ئــاو‪ .‬به‌پێی ئه‌فسانه‌که‌ی‬ ‫سه‌رچاوه‌ ئاوی ناوزه‌د به‌ «هیپپۆکرێنێ»‬ ‫‪( Hippocrene‬له‌ ‪Ἱππου‬‬ ‫‪ κρήνης‬ی گریکیه‌وه‌‪ ،‬ده‌قـــاوده‌ق‪:‬‬ ‫کانیی ئه‌سپ)‪ ،‬له‌سه‌ر چیای (هێلیکۆن)‪،‬‬ ‫لـه‌ ئه‌نجامی لێدانی سمی ئه‌سپێکی‬ ‫باڵداره‌و‌ه دروست بوه‌‪ .‬ئیتر هه‌م ناوی‬ ‫کانیه‌که‌ له‌ ناوی ئه‌سپه‌وه‌ دروست بوه‌‪،‬‬ ‫و هه‌م ناوی ئه‌سپه‌ باڵداره‌که‌ له‌ وشه‌ی‬ ‫‪ πηγή‬ی به‌ واتای کانی دروست بوه‌(‪.)٣‬‬ ‫به‌اڵم ئێسته‌ ئاشکرایه‌ که‌ ئه‌مه‌ ته‌نها‬ ‫ڕیشه‌ناسییه‌کی میللیه‌‪ ،‬و به‌تایبه‌تی له‌‬

‫پێگه‌سۆس‪ ،‬ئه‌سپی باڵدار‪ ،‬له ئه‌فسانه‌ی گریکیدا‬

‫بوڕاق‪ ،‬لە هونه‌ری ئایینیی میللیدا‬

‫پاشگری‪«- ασος‬ـه‌سۆس» ـه‌وه‌ دیاره‌‌ ئه‌و ناوه‌ لوویه‌ له‌ کۆندا وه‌رگێڕراوه‌ بۆ‬ ‫که‌ وشه‌که‌ گریکی نیه‌ و پێش‪-‬گریکیه‌(‪ .)٤‬یه‌کێک له‌ زمانه‌ سامیه‌کان‪ .‬ئیتر بۆ‬ ‫له‌م بــاره‌یـه‌وه‌ بــڕوا وایـه‌ که‌ ئه‌گه‌ری واتای ڕوناکی‌دانه‌وه‌ و دره‌وشانه‌وه‌ له‌و‬ ‫زۆره‌ که‌سێتی و ناوی «پێگه‌سۆس» ی زمانه‌ سامیانه‌دا مادده‌ی «برق» هه‌یه‌‪،‬‬ ‫گریکی ـ وه‌کو ئه‌سپێکی باڵداری سپی وه‌کو له‌ کرداری «به‌راقو» ی ئه‌ککه‌دی‪،‬‬ ‫ـ له‌ ناوی خواوه‌ندێکی لوویه‌وه‌ هاتبێت «ب‌رق» ی ئارامی‪ ،‬و کــرداری «برق»‬ ‫که‌ خواوه‌ندی باوبۆران و هه‌وره‌بروسکه‌یه‌ |به‌ڕه‌قه‌| ی عه‌ره‌بیدا‪ ،‬دیاره‌‪ ،‬که‌ واتای‬ ‫له‌ میتۆلۆجیای لــووی و خیتتیدا‪ ،‬و «دره‌وشــایـه‌وه‌‪ ،‬بروسکه‌ی دا» ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ناوه‌که‌ی به‌ شێوه‌ی «پیهه‌سسه‌سسه» ئیتر گوایه‌ «پیخه‌ششه‌شش‪[ »-‬یاخود‬ ‫‪ Pihassassa‬و «پیهه‌سسه‌سسی» «پیهه‌سسه‌سس‪ ]»-‬ی لووی وه‌رگێڕراوه‌‬ ‫‪ Pihassassi‬ده‌نوسرێت (خۆی ئه‌مانه‌ بۆ ناوێکی سامی‪ ،‬به‌و شێوه‌یه‌ی دواتر له‌‬ ‫«پیخه‌ششه‌ششه‌» و «پیخه‌ششه‌ششی» «براق» |بوڕاق| ی عه‌ره‌بیدا ده‌بینرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫تا ئێره‌ گریمانه‌یه‌کی سه‌رنج‌ڕاکێشه‌‪،‬‬ ‫ـن‪ ،‬به‌اڵم کاتێک نیشانه‌ی سه‌ر ‪| š‬ش|‬ ‫نانوسرێت؛ ئیتر وا ده‌زانرێت |س| ـه‌‪ ،‬و بــــه‌اڵم کــاتــێــک وردی ده‌کــه‌یــنــه‌وه‌؛‬ ‫کاتێک نیشانه‌ی ژێر ‪| ḫ‬خ| نانوسرێت؛ پرسیارگه‌لێک سه‌ر هـــ ‌هڵ‌ده‌ده‌ن‪ :‬له‌ چ‬ ‫ئیتر وا ده‌زانرێت |هـــ| ـه‌‪ ،‬وه‌کــو چۆن ڕێگه‌یه‌که‌وه‌ ئه‌و وشه‌ سامیه‌ گواسترایه‌وه‌‬ ‫«خیتتی» و «خه‌تتی» یش به‌هه‌ڵه‌ هه‌تا له‌ شێوه‌ی «بــراق» ی عه‌ره‌بیدا‬ ‫به‌ «‌هیتی» و «هاتی» ده‌خوێنرێنه‌وه‌‪ .‬خۆی بینیه‌وه‌؟ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌مه‌ ئاسان‬ ‫یــان ڕه‌نگه‌ له‌ زمانی خیتتیدا بوبێته‌ نیه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم سه‌رنج ده‌ده‌یــن پێشتر له‌‬ ‫«پیخه‌ششه‌ششه‌» و «پیخه‌ششه‌ششی» ئاڕامیدا ئاوه‌ڵناوی «برق» |بره‌ق| هه‌بوه‌‬ ‫و پێشتر له‌ لوویدا هه‌ر «پیهه‌سسه‌سسه‌» که‌ به‌ هه‌مان واتــای «دره‌وشــاوه‌« یه‪.‬‬ ‫و «پیهه‌سسه‌سسی»بوبێت‪ ،‬چونکه‌ شێوه‌که‌ی تری ئه‌م ئاوه‌ڵناوه‌ له‌ ئارامیدا‬ ‫زانراویشه‌ که‌ وشه‌که‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا لوویه‌ «ب‌ر‌ق‌ء» |ب ـه‌رقــا| ی ـه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم شێوه‌ی‬ ‫و له‌ خیتتیدا خـــوازراوه‌)‪ ،‬و بنچینه‌ی «بــرق» که‌ به‌ |بــره‌ق| ده‌خوێنرێته‌وه‌؛‬ ‫ناوه‌که‌ش ئاوه‌ڵناوێکه‌ له‌ زمانی لوویدا لێکچونی له‌گه‌ڵ «بــراق» |بـــوڕاق| ـه‌‬ ‫به‌ شێوه‌ی «پیخه‌ششه‌» ‪ piḫašša‬عـه‌ره‌بــیـه‌کـه‌ هـه‌یـه‌ (هــه‌روه‌هــا له‌گه‌ڵ‬ ‫و «پیخه‌ششی» ‪ piḫašši‬بنیات ئاوه‌ڵناوی «براق» |به‌ڕڕاق| یش)‪ ،‬و ئیتر‬ ‫ده‌نرێته‌وه‌ (له‌ قه‌دی «پیخه‌ش‪ ،)»-‬که‌ به‌ ده‌گونجێت دوایی عه‌ره‌ب «بره‌ق» یان‬ ‫واتای ڕوناک و بروسکه‌داره‌‪ ،‬و لێره‌وه‌ واتای خستبێته‌ سه‌ر کێشی «فعال» |فوعال| و‬ ‫«بروسکه‌لێده‌ر» ی وه‌رگرتوه‌‪ ،‬و بۆیه‌ به‌و بوبێته‌ |بوڕاق|‪ .‬وشه‌ ئارامیه‌که‌ له‌ ئارامیی‬ ‫خواوه‌نده‌ وتراوه‌ که‌ خواوه‌ندی باوبۆرانی گشتیدا هه‌بوه‌‪ ،‬و له‌ ده‌قه‌ سوریانیه‌کاندا‬ ‫بــروســک ـه‌داره‌‪ .‬ئ ـه‌م ئاوه‌ڵناوه‌ به‌ته‌نها (به‌تایبه‌تی «پێشیـططا» واته‌ وه‌رگێڕانی‬ ‫خۆی به‌نوسراوی نه‌گه‌یشتوه‌‪ ،‬به‌ڵکو له‌ سوریانیی ڕه‌سمی بۆ په‌یمانی نوێ)‬ ‫ناوی ئه‌و خواوه‌نده‌دا هاتوه‌ که‌ ناوه‌که‌ی بۆ وه‌سفی هه‌وره‌بروسکه‌ و باوبۆرانی‬ ‫له‌ لوویی بزماریدا به‌ چه‌ند شێوه‌یه‌ک بروسکاوییش هاتوه‌‪ .‬هه‌روه‌کو «برق»‬ ‫گه‌یشتوه‌‪ ،‬له‌مانه‌‪« :‬پیـ‪-‬خه‌‪-‬ـه‌ش‪-‬شه‌‪| -‬به‌ڕق| ی عه‌ره‌بی‪.‬‬ ‫هێشتا ئـه‌م وشـه‌ ئارامیه‌ش به‌ واتا‬ ‫ـه‌ش‪-‬شی» یانی «پیخه‌ششه‌ششی»‪،‬‬ ‫و «پــیـــ‪-‬خــه‌‪-‬ـــه‌ش‪-‬شــه‌‪-‬ـــه‌ش‪-‬شــی‪ -‬ساده‌که‌ی ناتوانێت که‌سێتیی خواوه‌نده‌‬ ‫یــش» یانی «پیخه‌ششه‌ششیش»‪ ،‬و لووی‪-‬خیتتیه‌که‌ بگوازێته‌وه‌‪ ،‬هه‌تا له‌‬ ‫«پــیـــ‪-‬خ ـه‌‪-‬ـ ـه‌ش‪-‬ش ـه‌‪-‬ـ ـه‌ش‪-‬شــی‪-‬ێــش» قاڵبی که‌سێتیی «بــوڕاق» ی چیرۆکه‌‬ ‫یانی «پیخه‌ششه‌ششێش»‪ ،‬و «پیـ‪ -‬ئیسالمیه‌ میللیه‌کاندا خۆی ببینێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها وێناکردنی که‌سێتیی خواوه‌ند‬ ‫خــه‌‪-‬ـــه‌ش‪-‬شــه‌‪-‬ـــه‌ش‪-‬شــی‪-‬یــن» یانی‬ ‫«پیخه‌ششه‌ششه‌» وه‌کــو ئه‌سپێکی‬ ‫«پیخه‌ششه‌ششین»(‪.)٥‬‬ ‫ئـه‌م خــواوه‌نــده‌ وا دیــاره‌ له‌ شێوه‌ی دره‌وشاوه‌ی فڕیو به‌ ئاسماندا؛ پێویستیی‬ ‫ئه‌سپێکی سپیی دره‌وشــــاوه‌دا کـه‌ به‌ به‌ به‌ڵگه‌ و سه‌لماندن هه‌یه‌‪ ،‬دور نیه‌‬ ‫ئاسماندا ده‌فڕێت وێنا کــراوه‌‪ ،‬و هێمای له‌و کاته‌وه‌ ئه‌و وێناکردنه‌ هه‌بوبێت که‌‬ ‫هه‌وره‌ بروسکه‌ بوه‌‪ .‬و لێره‌وه‌ بڕوایه‌ک هه‌یه‌ نــاوه‌کـه‌ی و که‌سێتیه‌که‌ی به‌ ڕیشه‌ و‬ ‫به‌وه‌ی که‌ ‪| Πήγασος‬پێێگه‌سۆس| ی پێشینه‌ی «پێگه‌سۆس» ـه‌ گریکیه‌که‌‬ ‫گریکی له‌م که‌سێتیه‌وه‌ هاتوه‌ و ناوه‌که‌ی زانراوه‌ که‌ ئه‌میان ڕون دیاره‌ ئه‌سپێکی‬ ‫له‌و ناوه‌ هیندی‪-‬ئه‌ورۆپاییه‌ ئه‌نه‌دۆڵیه‌وه‌ سپیی باڵداره‌‪.‬‬ ‫کــێــشـه‌یـه‌کــی تـــری ئـــه‌م بــیــروڕای ـه‌‬ ‫(بۆ نمونه‌‪ :‬لوویه‌که‌) هاتوه‌‪.‬‬ ‫ئینجا لێره‌وه‌ بیر له‌وه‌ ده‌کرێته‌وه‌ ک ‌ه ئه‌مه‌یه‌ که‌ ئه‌و ڕاڤه‌ ڕیشه‌ییه‌ بۆ ناوی‬

‫«پیخه‌ششه‌ششه» به‌و پێیه‌ی به‌ واتای‬ ‫«دره‌وشــــاوه» و «بروسکه‌لێده‌ر» ‌ه‬ ‫[که‌ ئه‌مه‌ له‌ ‪ ١٩٩٣‬ه‌وه‌ له‌ سه‌رچاوه‌ی‬ ‫زۆر زانستیدا خــراوه‌تـه‌ ڕو‪ ،‬الی زانــای‬ ‫ئه‌مێریکایی زمانه‌ ئه‌نه‌دۆڵیه‌کان «هـ‪.‬‬ ‫کــره‌یــگ مــێــلــکــێــرت» ‪H. Craig‬‬ ‫‪ Melchert‬لـه‌ «فه‌رهه‌نگه‌ لوویه‌‬ ‫بزماری»ـه‌که‌یدا]؛ الی هه‌ندێک زانای تری‬ ‫زمانی خیتتی په‌سه‌ند ناکرێت‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫زانای هۆاڵندیی زمانی خیتتی «ئه‌لڤین‬ ‫کلوکهۆست» ‪،Alwin Kloekhorst‬‬ ‫له‌ فه‌رهه‌نگه‌ ڕیشه‌ناسیه‌که‌یدا بۆ زمانی‬ ‫خیتتی (‪ ،)٢٠٠٨‬و به‌پێی ئه‌م سه‌رچاوه‌‬ ‫نوێیه‌ ئه‌و ئه‌گه‌ره‌ به‌هێزتره‌ که‌ ئه‌م ناوه‌‬ ‫بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ڕیشه‌یه‌کی تر به‌ واتای‬ ‫هێز و به‌هێزی‪ ،‬که‌ هیندی‪-‬ئه‌ورۆپاییه‌‬ ‫ئه‌نه‌دۆڵیه‌که‌ی به‌ «پیهه‌‪ »-‬داده‌نرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌کـــو «پــیــخ ـه‌‪ - »-‬ی خیتتی‪ ،‬که‌‬ ‫بــڕوا وایـه‌ به‌ واتــای «به‌هێز» ه‌‪ ،‬و له‌‬ ‫کۆمه‌ڵێک وشه‌ی خیتتیدا ده‌بینرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫«پیخــــــــــــه‌یمـ[ـمـ]ـی‪»-‬‬ ‫لـه‌وانـه‌‪:‬‬ ‫‪ piḫaim(m)i‬و «پیخه‌مـ[ـمـ]‬‫ـی‪ piḫaim(m)i- »-‬که‌ ده‌قــاوده‌ق‬ ‫به‌ «به‌هێز» ڕاڤــه‌ی ده‌کــات و ده‌ڵێت‬ ‫نازناوی خواوه‌ندی گه‌رده‌لوله‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫«پیخه‌ششه‌ششی‪،-piḫaššašši »-‬‬ ‫که‌ ئه‌میش ده‌قاوده‌ق به‌ «ی هێز» یاخود‬ ‫«ی توانایی» ڕاڤه‌ ده‌کــات‪ ،‬و ئه‌میش‬ ‫ه ـه‌ر نــازنــاوی خــواوه‌نــدی باوبۆران ‌ه له‌‬ ‫میتۆلۆجیای خیتتیدا‪.‬‬ ‫ل ـه‌ خـــودی لــوویــیــشــدا‪« :‬پیهه‌مه‌»‬ ‫‪ pihama‬و «پیهه‌می» ‪pihami-‬‬‫له‌ هه‌مان ڕیشه‌یه‌ و به‌ واتای «به‌هێز» ه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها «پیهه‌س» ‪ pihas-‬به‌ واتای‬ ‫هێز و تواناییه‌‪.‬‬ ‫ب ـه‌م شێوه‌یه‌ نــاوه‌ک ـه‌‪ ،‬بۆ خیتتی و‬ ‫بۆ لووییش‪ ،‬به‌پێی ئه‌م بیروڕایه‌‪ ،‬به‌‬ ‫«به‌هێز» ڕاڤ ـه‌ ده‌کــرێــت‪ ،‬لێره‌دا ناوه‌‬ ‫لــووی ـه‌ک ـه‌ ل ـه‌ کــردارێــکــی بــیــنــاکــراوه‌ی‬ ‫لــووی ڕیشه‌ی ده‌هێنرێت‪ ،‬به‌ شێوه‌ی‬ ‫«*بــیــه ـه‌(ی)‪ ،]*piha(i(-[ »-‬به‌‬ ‫واتای به‌هێزبون‪ ،‬بۆیه‌ ناوه‌ لوویه‌که‌ به‌‬ ‫«به‌هێزبو» یــان «به‌هێزکراو» ڕاڤه‌‬ ‫ده‌کرێت‪ .‬و به‌پێی ئه‌مه‌ بیروڕاکه‌ی تر‬ ‫که‌ به‌ «دره‌خشان» ناوه‌که‌ ڕاڤه‌ ده‌کات؛‬ ‫شوێن ڕیشه‌ناسییه‌کی «پیخه‌» ‪piḫa-‬‬ ‫لوویه‌که‌ که‌وتوه‌ که‌ ده‌یگێڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫ڕیشه‌یه‌کی هیندی‪-‬ئه‌ورۆپایی سه‌ره‌تایی‬ ‫کــه‌ بــه‌ «بـــ[ـــهـــ]ێــهـــ‪ »-‬و «بـــ[ـــهـــ]‬ ‫ـێهـ‪-‬ۆ‪ »-‬خه‌مڵێنراوه‌ (الی ستارک‪ ،‬له‌‬ ‫کتێبێکیدا به‌ ناوی «لێکۆڵینه‌وه‌گه‌لێک‬ ‫ده‌ربـــاره‌ی ڕیشه‌سازیی نــاو له‌ لوویی‬

‫ده‌توانین گریمانه‌ بکه‌ین که که‌سێتی و ناوی «براق» له ڕێگه‌یه‌که‌وه‌ به‌ وه‌رگێڕانی ناو‬ ‫و که‌سێتیی «پیخه‌ششه‌ششی» خواوه‌ندی‌ لووی‪-‬خیتتیی باوبۆران و هه‌وره‌بروسکه دروست‬ ‫بوه‌ که ناوه‌که‌ی وەکو «براق» واتای دره‌خشان و بروسکه‌لێده‌ر دەدات‪ ،‬له‌گه‌ڵ هه‌ندێک‬ ‫دیمه‌ن و سیمای که‌سێتیی «پێگه‌سۆس» ی گریکی که ئه‌سپێکی باڵداری سپیه‬

‫بــزمــاریــدا» ‪Untersuchungen‬‬ ‫‪zur Stammbildung des‬‬ ‫‪keilschrift-luwischen‬‬ ‫‪ ،)١٩٩٠ ،Nomens‬بــه‌ واتـــای‬ ‫دره‌وشـــانـــه‌وه‌‪ .‬بــه‌اڵم بــیــروڕا نوێیه‌که‌‬ ‫ڕیشه‌یه‌کی هیندی‪-‬ئه‌ورۆپایی تر گریمانه‌‬ ‫ده‌کات که‌ به‌ ‪ *b heiH-‬بینا ده‌کرێته‌وه‌‬ ‫و به‌ واتای لێدانه‌‪ ،‬و لێره‌وه‌ واتای هێز و‬ ‫زه‌بر هاتوه‌‪ ،‬به‌و شێوه‌یه‌ی ڕاڤه‌ کرا(‪.)٦‬‬ ‫ئیتر ئه‌مه‌ش بیروڕایه‌کی تره‪ ،‬و ئه‌وانی‬ ‫تریش ســورن له‌سه‌ر ڕاڤه‌کردنی ناوی‬ ‫خواوه‌نده لووی‪-‬خیتتیه‌که به‌ دره‌‌وشاوه‌‬ ‫و بروسکه‌لێده‌ر‪ .‬جارێکی تر (ساڵی‬ ‫‪ )٢٠٠٣‬له کتێبێکی تردا له‌سه‌ر لوویه‌کان‪،‬‬ ‫به‌ ناوی ‪ The Luwians‬که‌ (هـ‪.‬‬ ‫کــره‌یــگ مێلکێرت) پاکنوسی کــردوه‌‪،‬‬ ‫‪ Manfred Hutter‬ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫ڕاڤ ـه‌ی نــاوی «پیخه‌ششه‌ششی» وه‌کو‬ ‫خواوه‌ندێکی لــووی‪ ،‬و به‌ «بروسکه‌‪-‬‬ ‫خواوه‌ندی دره‌وشانه‌وه» ڕاڤه‌ی ده‌کات‪ ،‬و‬ ‫ده‌ڵێت ناوه‌که‌ی له‌ ناوێکی لوویه‌وه‌ هاتوه‌‬ ‫که‌ «پیخه‌ش» ‪ piḫaš‬ـه‌ به‌ واتای‬ ‫دره‌وشانه‌وه(‪.‌)٧‬‬ ‫لــه کۆتاییدا ده‌تــوانــیــن ده‌ســت به‌م‬ ‫لێکدانه‌وه‌وه‌ بگرین‪ ،‬و هـه‌ر لێره‌وه‌ش‬ ‫گریمانه‌ بکه‌ین کــه که‌سێتی و نــاوی‬ ‫«براق» یش له ڕێگه‌یه‌که‌وه‌ به‌ وه‌رگێڕانی‬ ‫ناو و که‌سێتیی ئه‌و خــواوه‌نــده‌ لووی‪-‬‬ ‫خیتتیه‌ دروســت بــوه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ هه‌ندێک‬ ‫دیمه‌ن و سیمای که‌سێتیی «پێگه‌سۆس»‬ ‫ی گریکی‪ .‬بۆیه‌ ده‌بینین ئه‌سپێکی‬ ‫باڵداری سپیه‌ و وه‌کو هه‌وره‌بروسکه‌ ڕێگه‌‬ ‫به‌ ئاسماندا ده‌بڕێت‪ ،‬و ناوه‌که‌یشی «بُراق»‬ ‫ئاماژه‌ بۆ ئه‌م لێکچون و په‌یوه‌ندیه‌ی‬ ‫ده‌کات له‌گه‌ڵ بروسکه‌ و هه‌وره‌بروسکه‌‪.‬‬ ‫له‌ کۆتاییدا له‌گه‌ڵ هه‌مو ئه‌و کێشانه‌ی‬ ‫که‌ ده‌گونجێت ڕوبه‌‌ڕوی ئه‌م بیروڕایه‌ش‬ ‫ده‌ربـــــاره‌ی ڕیــش ـه‌ی نــاو و که‌سێتیی‬ ‫«بوراق» ببنه‌وه‌؛ ئه‌م بیروڕایه‌ له‌ هه‌مو‬ ‫ئه‌وانی تر سه‌رنج‌ڕاکێشتره‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫که‌ ده‌توانێت تیشک بخاته‌ سه‌ر ڕیشه‌ی‬ ‫که‌سێتیه‌که‌ش‪ ،‬و ڕیشه‌ی عـه‌ره‌بــی و‬ ‫ڕۆڵی مادده‌ی «ب‌ر‌ق» ی عه‌ره‌بییش له‌‬ ‫وشه‌که‌ دور ناخاته‌وه‌‪ ،‬و له‌گه‌ڵ وه‌سفی‬ ‫چیرۆکه‌که‌ بۆ ئه‌و بونه‌وه‌ره‌ ئه‌فسانه‌ییه‌‬ ‫یـه‌ک‌ده‌گــرێــتـه‌وه‌‪ ،‬و له‌گه‌ڵ بیروڕاکه‌ی‬ ‫هۆرۆڤیتسیش ته‌بایه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند دڵنیام هێشتا ئه‌م مشت‌ومڕه‌‬ ‫ب ـه‌ کــۆتــایــی نـه‌گـه‌یــشــتــوه‌‪ ،‬و ده‌بــێــت‬ ‫چاوه‌ڕوانی لێکۆڵینه‌وه‌ و دۆزینه‌وه‌ی زیاتر‬ ‫بین‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مه‌ی ئێسته‌ له‌به‌ر ده‌ستی‬ ‫خوێنه‌ره‌؛ باشترین هه‌وڵێکه‌ که‌ له‌م‬ ‫باره‌یه‌وه‌ درابێت‪.‬‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫(‪ )١‬بڕوانه‪:‬‬

‫‪Horovitz,‬‬ ‫‪Josef,‬‬ ‫‪Muhammeds‬‬ ‫‪Himmelfahrt. Der Islam, 9, 1919. P. 182.‬‬ ‫(‪ )٢‬بڕوانه‪:‬‬ ‫‪Horovitz, Muhammeds Himmelfahrt..‬‬ ‫‪P. 183.‬‬ ‫(‪ )٣‬بۆ نمونه؛ بڕوانه‪:‬‬ ‫‪Partridge,‬‬ ‫‪Eric,‬‬ ‫‪Origins:‬‬ ‫‪An‬‬ ‫‪Etymological Dictionary of Modern‬‬ ‫‪English. Routledge: London and New‬‬ ‫‪York. Fourth edition, 1966. Art: Pegasus.‬‬ ‫(‪ )٤‬بڕوانه‪:‬‬ ‫‪Klein, Ernest, A Comprehensive‬‬ ‫‪Etymological Dictionary of the English‬‬ ‫‪Language.‬‬ ‫‪Elsevier‬‬ ‫‪Publishing‬‬ ‫‪Company: Amsterdam, London, New‬‬ ‫‪York. 1967. Vol. 2, p. 1148.‬‬ ‫(‪ )٥‬بڕوانه‪:‬‬ ‫‪Melchert, H. Craig, Cuneiform Luvian‬‬ ‫‪Lexicon. Chapel Hill, N.C., 1993. PP.‬‬ ‫‪177, 178.‬‬ ‫(‪ )٦‬بڕوانه‪:‬‬ ‫‪Kloekhorst, Alwin, Etymological‬‬ ‫‪Dictionary of the Hittite Inherited Lexicon.‬‬ ‫‪Brill: Leiden-Boston, 2008. PP. 674-676.‬‬ ‫(‪ )٧‬بڕوانه‪:‬‬ ‫‪Hutter, Manfred, « Aspects Of Luwian‬‬ ‫‪Religion», The Luwians. Edited By H.‬‬ ‫‪Craig Melchert. Brill: Leiden-Boston.‬‬ ‫‪2003. P. 223.‬‬

‫ذمارة (‪ )23٥‬دوشةممة ‪2015/2/٩‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫براكوژی به‌تامی ئیسالمه‌وه‌‬

‫هێرشی كورده‌ داعشه‌كان بۆ كه‌ركووك و هەڵوێاستی ئیسالمی سیاسیی كوردی‬ ‫ساالر تاوه‌گۆزی‬ ‫ئیسالمی سیاسی كوردی له‌سه‌رده‌می‬ ‫شه‌ڕی براكوژی پارتی و یه‌كێتیدا هه‌لێكی‬ ‫زێڕینی دۆزیــیـه‌وه‌و‌ه تاوه‌كو شوێنپێی‬ ‫خۆی له‌كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫هاوكات هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی خه‌ڵكی‬ ‫بكوژێت و ب ـه‌ره‌و هه‌ستی ئیسالمه‌تی‬ ‫ئاراسته‌ی بكات‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫قازانجی ئه‌جێندای ئیسالمی سیاسی‬ ‫عـه‌ره‌بــی و توركی و فارسی كۆتایی‬ ‫هــات‪ .‬ئێستاش ئــاوازی ئـه‌و ســروده‌ی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی ل ‌ه گوێچكه‌مدا‬ ‫ده‌زرنگێته‌وه‌ كه‌ ده‌یگوت‪:‬‬ ‫ئ ـه‌ی گه‌لی كــورد تێبگ ‌ه كــێ تۆی‬ ‫كردووه‌ به‌م كورده‌‬ ‫بیری ناسیۆنالیزمی تۆی بــردوو‌ه ب ‌ه‬ ‫ئه‌م ده‌رده‌‬ ‫ئه‌وكات ك ‌ه له‌ته‌مه‌نی مێرمنداڵیدا‬ ‫بــووم به‌ته‌واوه‌تی ل ‌ه په‌یامی سیاسی‬ ‫پشت ئه‌م ســرود‌ه تێنه‌گه‌یشتم‪ ،‬بگر‌ه‬ ‫سه‌رسامیش بووم به‌ئاوازی سروده‌كه‌و‬ ‫مەال شوان کە پێشتر مەالیەک بو لە هەولێر‪ ،‬لەناو داعش‪ ،‬لەگەڵ کۆمەڵێک گەنجی کوردی داعشی تر هێرشی سەر کەرکوک ڕادەگەیەنن‬ ‫زۆر جار له‌به‌رخۆمه‌و‌ه ده‌مگوته‌وه‌‪ .‬ئه‌مما‬ ‫ك ‌ه گـه‌وره‌تــر بــووم و چــاوم داوه‌كانی ناوچه‌و مه‌ڵبه‌ند و مزگه‌وت وناوه‌ند‌ه قوتابیه‌كانیان بڵێنه‌وه‌‪ ،‬تاوه‌كو باشتر كردبووین ب ‌ه «سه‌گمه‌رگه»‪ ،‬كه‌چی ش ـه‌ڕ و ســوك و هــاســان بـه‌هــاوكــاری‬ ‫حیزب ‌ه ئیسالمی ‌ه كوردیه‌كانی بینی ك ‌ه حیزبیه‌كانی خۆیان تا وان ـه‌ی ئاینی ته‌نزیمیان بكه‌ن‪ .‬له‌به‌رانبه‌ردا ئێم ‌ه ك ‌ه نه‌ماندی كۆمه‌ڵ و یه‌كگرتوو بزووتنه‌وه‌و جاشداعشه‌كان خاكه‌كه‌یان ده‌خستین ‌ه‬ ‫بۆ نه‌ته‌وه‌ی كورد دایاننا بوو‪ ،‬باشتر پێبڵێنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مما خوێندنی وان ـه‌ی له‌كن مامۆستایانی ئاینی ئه‌هلی ته‌سه‌وف سه‌له‌فیه‌كان باسی ئه‌و براكوژیه‌مان به‌رده‌ستی شوێنكه‌وتووانی خه‌لیف ‌ه‬ ‫له‌و‌ه حاڵی بووم به‌چ پالنێكی نه‌گریسی ئاینیش مه‌به‌ستی سه‌ره‌كییان نه‌بوو‪ ،‬وانـه‌ی ئاینیمان ده‌خوێند‪ ،‬زۆر باشتر بۆ بكه‌ن كه‌ داعش به‌تامی ئیسالمه‌و‌ه عه‌ره‌بی ‌ه قوره‌یشیه‌كه‌ی داعشه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وجا‬ ‫بێگانه‌و‌ه به‌ربوونه‌ت ‌ه هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی به‌ڵكو مه‌به‌ستی سه‌ره‌كییان ئاخنینی و زیاتر له‌و مێردمندااڵنه‌ی هاوڕێمان ده‌یكات و له‌و ڕێگه‌یه‌شه‌و‌ه ده‌یهه‌وێت ئه‌وانیش بۆخۆیان ده‌یانكردین ب ‌ه كۆیل ‌ه‬ ‫كورد و له‌چه‌ندین الوه‌ په‌الماری ده‌ده‌ن‪ .‬بــیــری ئیسالمی سیاسی ‪ -‬به‌تامی فێرببووین ك ‌ه له‌كن حیزب ‌ه ئیسالمیه‌كان هه‌مان سیاسه‌تی ڕژێمی به‌عس دووبار‌ه و كافرو دایــك و خوشكه‌كانیشمانیان‬ ‫كه‌شه‌ڕی ناوخۆ هات ئیدی یه‌كگرتوو عه‌ره‌بیه‌وه‌‪ -‬بوو ب ‌ه مێشكی منداڵی ئه‌و خوێندبوویان‪ ،‬چونك ‌ه مامۆستاكانی بكاته‌و‌ه ك ‌ه جاش ‌ه كورده‌كانی به‌رده‌دای ‌ه ده‌كـــرد ب ـ ‌ه سـه‌بــایــاو مولكولیه‌مین‪.‬‬ ‫و بــزووتــنـه‌وه‌و سه‌له‌فیه‌كان كردیان ‌ه خانه‌وادانه‌دا و ئێستاش كه‌متازۆر هه‌مان ئێم ‌ه جگ ‌ه له‌په‌یامی زانستی په‌یامی گیانی پێشمه‌رگه‌و ده‌یگوت قه‌یدی چیی ‌ه پاشان بیری ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌بییان‬ ‫سیاسییان پێمان نه‌ده‌گوت‪.‬‬ ‫با به‌شه‌ڕبێن چونك ‌ه « كاك ‌ە یقتل كاكە» به‌تامی ئیسالمه‌و‌ه ده‌رخــوارد ده‌دایــن‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌كی خراپی هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی‪ ،‬سیاسه‌ت درێژه‌ پێده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫گوای ‌ه ده‌رئه‌نجامی بیری ناسیۆنالیزمی‬ ‫‌كوژێت‪.‬‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫كاك‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫كاك‬ ‫‌‪:‬‬ ‫ه‬ ‫وات‬ ‫‌دا‬ ‫ه‬ ‫لێر‬ ‫ـن‬ ‫ـ‬ ‫م‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫‌ك‬ ‫ه‬ ‫‌ست‬ ‫ه‬ ‫‌ب‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫ـرۆك‬ ‫ـ‬ ‫ك‬ ‫و له‌سه‌رده‌می خه‌الفه‌ته‌و‌ه تا هه‌نووك ‌ه‬ ‫زۆر لــ ‌ه هــاوڕێــكــانــی ســه‌رده‌مــی‬ ‫پارتی و یه‌كێتی ب ‌ه كوردكوژی ل ‌ه شه‌ڕی مێردمنداڵیم ك ‌ه ده‌چوون ‌ه به‌ر خوێندنی ئه‌وه‌یه‌‪ :‬ئێستا داعشی سه‌له‌فی عه‌قید‌ه‬ ‫گه‌لی براده‌رینه‌‪ ،‬خۆ یه‌كڕیزی كورد بیری ناسیۆنالیزمی كوردیشیان ده‌كرد‌ه‬ ‫بــراكــوژیــدا كۆتایی هــاتــووه‌‪ .‬ئه‌وكات ئاینی له‌ناوه‌ند‌ه حیزبیه‌كانی ئیسالمی و عه‌ره‌بی عه‌قڵ ده‌ستی ئاگری براكوژی له‌شه‌ڕی داعشدا نه‌بووایه‌و خوانه‌خواست ‌ه به‌رپرس له‌هه‌رچی قوڕبه‌سه‌ریه‌كانی‬ ‫ئیسالمی سیاسی وه‌ها خۆیان نیشانده‌دا سیاسی ده‌مــدی دوای ماوه‌یه‌كی زۆر له‌نێو كورددا گه‌رمده‌كات وله‌شه‌ڕه‌كه‌ی شه‌ڕێكی دیكه‌ی براكوژی له‌ناو هێز‌ه كـــورده‌‪ .‬ده‌ی ســا حیزب ‌ه ئیسالمی ‌ه‬ ‫ك ‌ه زۆر خه‌م ل ‌ه خانه‌واده‌ی ئه‌و خێزانان ‌ه به‌كه‌می فێری قورئانخوێندن بوون یان ئه‌مدواییه‌ی كـه‌ركــوکــدا به‌پێشڕه‌وی نائیسالمی ‌ه كوردیه‌كاندا هه‌ڵبسایه‌‪ ،‬كوردیه‌كان كاتی پاكانه‌ی ئه‌ستۆی ‌ه‬ ‫ده‌خۆن كه‌پارتی و یه‌كێتی له‌شه‌ڕه‌كانی زانست ‌ه ئیسالمیه‌كانیان خوێندووه‌‪ .‬مه‌الیه‌كی داعشی كورد‪ ،‬كورد‌ه داعشه‌كانی ئیسالمیه‌كانی كوردستان به‌هاوكاری و كــوردكــوژی و براكوژیه‌كانی داعش‬ ‫ناوخۆدا به‌خێوكه‌ره‌كه‌ی به‌كوشت داون‪ .‬ئ ـه‌م ـه‌یــش دیــســان سیاسه‌تێك بــوو به‌ردای ‌ه گیانی كــورد‌ه پێشمه‌رگه‌كان داعشی هاوعه‌قیده‌یان ئه‌مجار‌ه له‌و به‌ده‌ستی كــورد بكه‌ن ‌ه ده‌رفه‌تێك و‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌وان ده‌چن ل ‌ه قه‌ته‌ر و سه‌عودی ‌ه ده‌یانویست كه‌مكه‌م وان ـه‌ی ئاینی ب ‌ه و ته‌نانه‌ت نــاوی پێشمه‌رگه‌یشیان بۆ شـــه‌ڕی بــراكــوژیــه‌دا ده‌بــوونــ ‌ه شمڵی هه‌ڵوێستێكی جوامێرانه‌مان نیشانبده‌ن‬ ‫و واڵتـــ ‌ه ئیسالمیه‌كان ســواڵــیــان بۆ‬ ‫ده‌كـه‌ن و منداڵه‌كانیان به‌خێوده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌وجا ده‌یانگوت‪ »:‬ئائه‌مه‌ی ‌ه كوردایه‌تی‬ ‫ڕاسته‌قینه‌ له‌ چوارچێوه‌ی ئیسالمدا»‪.‬‬ ‫كه‌چی له‌پشت به‌خێوكردنی‬ ‫هه‌تیوی كوژراوه‌كانی شه‌ڕی ناوخۆو‌ه‬ ‫په‌یامی عه‌ره‌بییان ‌ه و ئیسالمیانه‌ی‬ ‫سیاسیان هه‌بوو‪ ،‬ئاخر ئ ـه‌وان ئه‌گه‌ر‬ ‫مووچه‌یه‌كیان بۆ خــان ـه‌واده‌ی ـه‌ك له‌و‬ ‫پێشمه‌رگ ‌ه كــوژراوان ـ ‌ه ببڕیبایه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌به‌رانبه‌ردا مه‌رجیان ئه‌و‌ه بوو منداڵێك‬ ‫یان چه‌ند منداڵێكی خانه‌واده‌ك ‌ه بچێت ‌ه‬

‫ده‌ی سا حیزبه‌ ئیسالمیه‌ كوردیه‌كان كاتی پاكانه‌ی ئه‌ستۆیه‌ و‬ ‫كوردكوژی و براكوژیه‌كانی داعش به‌ده‌ستی كورد بكه‌نه‌ ده‌رفه‌تێك‬ ‫و هه‌ڵوێستێكی جوامێرانه‌مان نیشانبده‌ن و بزانن ئایا «جائز»ــه‌ داعش‬ ‫به‌تامی ئیسالمه‌وه‌ كورد به‌ربداته‌ گیانی كورد؟‬

‫و بزانن ئایا «جائز»ــ ‌ه داعش به‌تامی‬ ‫ئیسالمه‌و‌ه كورد به‌ربدات ‌ه گیانی كورد؟‬ ‫خۆ ئێو‌ه فێربوون له‌به‌رانبه‌ر وردو درشتی‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وت ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسیه‌كانی‬ ‫هاواڵتیانی كــورده‌و‌ه بــه‌رده‌وام وشه‌ی‬ ‫جائیز و ناجائیز و حــه‌اڵڵ و ح ـه‌رام‬ ‫ده‌ده‌ن به‌ناوچاوماندا و به‌و وشان ‌ه دنیای‬ ‫به‌رینتان لێكردووین ب ‌ه چه‌رمی چۆله‌كه‌‪.‬‬ ‫جه‌نابی وتاربێژ و سه‌ركرد‌ه و بانگخواز‬ ‫و چه‌فی ‌ه به‌سه‌ره‌كانی شوێنكه‌وتووی‬ ‫ئیسالمی سیاسی كوردی توو ویژدانی‬ ‫ئاینی و ئینسانی و كوردانه‌تان بۆ خه‌ڵكی‬ ‫كوردستانی ڕوونبكه‌نه‌و‌ه بۆچی به‌په‌یژه‌ی‬ ‫شــه‌ڕی بــراكــوژی پــارتــی و یه‌كێتیدا‬ ‫سه‌ركه‌وتن ‌ه سـه‌ر بڵنگۆكان و بانگی‬ ‫بێحورمه‌تیتان بۆ ناسیۆنالیسته‌كان لێدا‬ ‫و ب ‌ه هۆكاری شه‌ڕی براكوژیتان دانان‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئێستا بۆچی به‌په‌یژه‌ی عه‌قید‌ه‬ ‫عه‌ره‌بی ‌ه ئیسالمیه‌كه‌تاندا سه‌رناكه‌ون‬ ‫و ك ـه‌ڕه‌نــای بێحورمه‌تی بۆ داعــش و‬ ‫جاشداعش و بیرداعشه‌كان لێناده‌ن‬ ‫و نایانكه‌ن ب ‌ه هۆكاری كــوردكــوژی و‬ ‫براكوژیه‌كه‌ی داعش ك ‌ه به‌تامی ئیسالمه‌و‌ه‬ ‫ده‌رخواردی گه‌نج ‌ه ساویلك ‌ه عه‌وامه‌كانی‬ ‫كوردیدا ده‌دات له‌ڕێگه‌ی هه‌ندێك مه‌الو‬ ‫بانگخوازه‌كانه‌وه‌؟ ئێو‌ه پێمان ناڵێن‬ ‫بۆچی ئاماده‌ن ده‌یان وتار و بابه‌ت و‬ ‫نووسینی ئاینی و موحازه‌ره‌ی وشكی‬ ‫هه‌ندێك بانگخواز له‌ناو پاس و له‌سه‌ر‬ ‫جــاد‌ه و كه‌ناڵه‌كان بئاخننه‌ گوێمان‬ ‫س ـه‌بــاره‌ت ب ‌ه « خه‌وبینین به‌خواو‌ه‬ ‫وه‌ك خه‌ونه‌كه‌ی عه‌لی باپیر» و ئادابی‬ ‫تاراتگرتن؟ یان چۆنیه‌تی ساڵوكردن‬ ‫به‌زمانی عه‌ره‌بی‪ ،‬ناشیرینكردنی ئێزدی‬ ‫و مه‌سیحی و عه‌لمانیه‌كان و هاندانمان‬ ‫بۆ مه‌رگدۆستی و‪...‬تد‪ .‬ك ‌ه هه‌ندێكیان‬ ‫وروژاندنیان له‌ئان و ساتی خۆیدا نیی ‌ه‬ ‫هه‌ندێكی دیكه‌یشیان شتی به‌دیهین‪.‬‬ ‫ئه‌مما ئاماده‌نین وتارێك به‌گوێی خه‌ڵكیدا‬ ‫بده‌ن سه‌باره‌ت به‌ كوردكوشتن به‌ده‌ستی‬ ‫كـــورد ب ـ ‌ه چ ـه‌قــۆی داعـــش و به‌تامی‬ ‫ئیسالمه‌و‌ه كه‌ بابه‌تی ڕۆژن‪.‬‬ ‫بۆ پێمان ناڵێن حوكمی بــوون ب ‌ه‬ ‫«سه‌ربازی خورافه‌تی به‌ناو ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئیسالمی داعــش» چییه‌؟ ك ‌ه بابه‌تی‬ ‫ڕۆژن و پێویستیان ب ‌ه عه‌قڵی ڕۆشن‬ ‫هه‌ی ‌ه تا هه‌ر هیچ نه‌بێت بۆ ئه‌و خه‌ڵك ‌ه‬ ‫ساده‌یه‌یان ڕوونبكاته‌و‌ه ك ‌ه شه‌وو ڕۆژ‬ ‫بانگخوازو به‌ناو سیاسه‌تمه‌دارو مه‌الكانی‬ ‫ئێو‌ه مێشك و دیندارییه‌كه‌شتان لێیان‬ ‫شێواندووه‌‪ .‬یان ئه‌وه‌تا ئێو‌ه هه‌ڵه‌ن‬ ‫و داعــش ڕاســتــده‌كــات و به‌ڵگه‌كانی‬ ‫به‌هێزترن‪.‬‬

‫تاوانبارانی كومەڵكوژیی ئێزیدیان كێن؟‬ ‫سەربەست عەباس‬ ‫دوای ئــازادكــردنــی ناوچەی شنگال‬ ‫كە هێزی پێشمەرگە تێپەری بەسەر‬ ‫چەندەها گوندی عەرەبی سوننە كە ئااڵی‬ ‫سپییان هەڵكردبوو و رایانگەیاندبوو كە‬ ‫ئەوان هاوكاری داعیشیان نەكردبوو لە‬ ‫كۆمەڵكوژی ئێزیدیان‪ ،‬وە تەنها داعیش‬ ‫و چەندەها كەسی دیاریكراو هاوكاری‬ ‫بەكۆمەڵكوژی ئێزیدیانە‪ .‬ئێمە لە گەڵ‬ ‫خۆمان چەند پرسیارێك دەكەین‪ :‬ئایا‬ ‫ئەم تاوانی بە كۆمەڵكوشتنە حاڵەتێكی‬ ‫تاوانی شەخسی و كەسێتی یە (دافع‬ ‫إجــرامــی) بــۆی تــاوانــبــاران بــە چەند‬ ‫كەسانێك كە بەشێوەیەكی راستەوخۆ‬ ‫دەستیان هەبێت لە كوشتنی ئێزیدیەكان‬ ‫و ئەو تاوانبارییە وەك تاوانباری ئیجرامی‬ ‫تاكە كەسی تەماشابكرێت؟‬

‫تاوانی كوشتنی ئێزیدی حاڵەتێكی‬ ‫تاكە كەسی نییە بەلكو چەندەها الیەنی‬ ‫تیادا بــەشــدارە‪ .‬لە میدیای عەرەبی‬ ‫شوڤینیستی پڕ لە قین لە نەتەوەكانی‬ ‫تر و بە هەماهەنگی سیستیماتیكی لە‬ ‫كاروكردەوە و پاڵ بە پشتی فەتواكانی‬ ‫بەكرێگیراوانی عەرەبی شۆڤینیستی (‬ ‫بە ناوی سوننەوە ) كە فەتوا دەفرۆشن‬ ‫لە مەزادخانەی فرۆشتنی فەتواكان و‬ ‫خۆیان وەك كەسانێكی بێ ئاكار ئامادەن كە فەتوایان دەدا بۆ هاندانی داعیش بدەن‪ ،‬وەك چۆن ئێستاش ئەڵمانیا باجی عــولــەمــای عــەرەبــی سوننە لەعیراق‬ ‫هەموو شەرەف و بەهاكانیان بفرۆشن و نوسرە و گرووپە توندڕەوەكانی تر بەكۆمەڵكوژی جوولەكە دەدەن و ئەمڕۆ هیچ جــۆرە هەڵوێستێكی ئیجابی و‬ ‫بەرامبەر كریارەكانی پــتــرۆدۆالر‪ .‬ئەم دەبێت سزابدرێن و ئەو دەزگا میدیاییانە هەر جوولەكەیەك كە لە ئەڵمانیا پرۆژەی كــاردانــەوەیــەكــی نــەبــوو لــە دژایــەتــی‬ ‫كۆمەڵكوژی ئێزیدیە بەرنامەرێژی بۆكراوە (ألماكنة اإلعالمیة) كە بە شێوەیەكی بازرگانی هەبێت هیچ باجێك نادات بە كردنی ئەو كردەوە قێزەونانەی كە دژ‬ ‫و سیستیماتیكیانە ئەنجام دراوە و سیستیماتیك پــاڵ پشتیان بــوون بۆ حكومەتی ئەڵمانیا‪ .‬بە هەمان شێوە بە ئێزیدی دەكرا‪ .‬ئەمەش دەری دەخات‬ ‫حاڵەتێكی تاوان ( إجرام)ی سادە نییە‪ .‬بەئەنجامدانی تاوانەكانیان‪ .‬هەروەها دەبێت لە واڵتانی قەتەر و توركیا و هەر كــەوا ئــەو تــاوانــانــەی ئەنجام دەدران‬ ‫بۆیە دەبێت بە شوێن ئەنجامدەرانی ئەو واڵتانەی بەشداربوون لە پیشتیوانی واڵتێكی تر كە تێوەگالبێت لە كوشتنی دەكەوێتە بابەتی تاوانی رێكخراو و بە‬ ‫بگەڕێین و وەك تاكە كەسی تاوانبار داعش و نوصرە(جبهە النصرە) و هەموو ئێزیدیەكان دەبێت كورد كاریان تێدابكات سیستیماتیك كراو‪ .‬راستە تاوانەكە وەك‬ ‫پێناسەكراوە بە كۆمەڵكوژی دانــراوە‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵ بكەن هەموو ئەو ئــەو رێكخراوە تیرۆریستیانە دەبێت بە بێ دایینی باج لەو واڵتانە‪.‬‬ ‫شتێكی ئاشكرایە كــەوا یەكێتی بەاڵم ئەم پێناسەیە پێناسەی تاوانەكەیە‬ ‫میدیا و ئەو واڵتانە و مەال ئایینیانە هەموویان باجی بەكۆمەڵ كوژی ئێزیدیان‬

‫شتێكی ئاشكرایە كەوا یەكێتی عولەمای عەرەبی سوننە لەعیراق‬ ‫هیچ جۆرە هەڵوێستێكی ئیجابی و كاردانەوەیەكی نەبوو لە‬ ‫دژایەتیكردنی ئەو كردەوە قێزەونانەی كە دژ بە ئێزیدی دەكرا‬

‫و پێناسەی قوربانییەكانی تاوانەكەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم پێناسەی تاوانبارەكەی نەكردووە‪.‬‬ ‫زۆر جــار حكومەتەكان یــان واڵتــان‬ ‫تاوانباردەكرێن بە كۆمەڵكوژی و كەمجار‬ ‫كۆمەڵە كەسانێك ئەنجامی بەكۆمەڵكوژی‬ ‫دەكەن و ئەو كۆمەڵەكەسانە و واڵتانی‬ ‫هاوپشتیان دەكەونە پێناسەی تاوانی‬ ‫رێكخراو ( ألجریمە أملنظمة) و بە‬ ‫دامەزراوەیی كراو ( مأسسە ألجریمە)‬ ‫و بەنێونەتەوەیی كردنی تاوانی رێكخراو‬ ‫(تدویل ألجریمەأملنظمة)‪.‬‬ ‫كەواتە دەبێت كورد جەخت بكاتە‬ ‫ســەر پێناسەكردنی تــاوانــبــاران وەك‬ ‫ئەندام لە رێكخراوی تاوانكردنی رێكخراو‬ ‫بۆئەوەی بتوانرێت راو بنرێن و بە دوای‬ ‫كەیسەكانیان بــڕۆیــن بــە شێوەیەكی‬ ‫یاسایی و بەدواچوونی كەیسەكانیان‬ ‫بكرێت بە شێوەیەكی یاسایی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )23٥‬دوشةممة ‪2015/2/٩‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫دەربارەى چەمكی شـۆڕش‬ ‫تێڕوانینێکی فەلسەفی‬

‫فلێكس گیلبەرت‬ ‫و‪ :‬بەڵێن محەمەد ‬ ‫بەشی دوەم‬ ‫سوودوەرگرتن لە زاراوەی «شۆڕش»‬ ‫لە رووداوەكــانــی ‪1688‬دا‪ ،‬كە بووە‬ ‫هــۆی كەوتنی دووبــــارەی بنەماڵەی‬ ‫ستیوارت‪ ،‬هەر بەمجۆرە روویتێكراوە‪.‬‬ ‫ئەو گۆڕانەی لە ‪1688‬دا هاتەئاراوە‪،‬‬ ‫بــریــتــی بـــوو لـــە شـــــۆڕش‪ ،‬چونكە‬ ‫نوێنەرایەتی گەڕانەوەی بۆ دەستووری‬ ‫كۆنی راستەقینەی ئینگالند دەكــرد و‬ ‫سەرەنجام خوالنەوەكەی دادەخست‪.‬‬ ‫ئەم راستییە‪ ،‬كە بە رووداوەكانی ‪1688‬‬ ‫گوترا «شۆڕشی شكۆمەند» ئەم واتایەی‬ ‫نەدەبەخشی‪ ،‬كە ئەم شۆڕشە‪ ،‬بریتییە‬ ‫لە شۆڕشێكی باشتر و راستەقینەتر لە‬ ‫شۆڕشەكانی پێشووتر و نە ئەم واتایەشی‬ ‫دەبەخشی‪ ،‬كە ئەم شۆڕشە ئاماژە بە‬ ‫دەستپێكردنی سەردەمێكی نوێ دەكات‪.‬‬ ‫سیفەتی ستایشكەرانەی «شكۆمەند»‬ ‫تەنها بەم مەبەستەوە بەكارهێنرا‪ ،‬كە‬ ‫دەیەویست نیشانی بدات هەنگاونانەكە‬ ‫دژ بە جەیمزی دووەم بەرهەمێكی باش‬ ‫و سەركەوتووانەی هەبووە‪ .‬هەروەها الی‬ ‫لــۆك‪ ،‬ئاخێوەر و بەرگریكاری مەزنی‬ ‫شۆڕشی ‪ ،1688‬خودی ئەم زاراوەیــە‬ ‫هیچ واتایەك یاخود كێشێكی تایبەتی‬ ‫نەبووە‪ .‬بە رواڵەت‪ ،‬ئەو ئاگاداری توخمی‬ ‫خولگەییانەی تێرمەكە بووە‪ ،‬چونكە لە‬ ‫بەشی نۆزدەیەمی نامەی دووەم لەبارەی‬ ‫حكومەتدا دەڵێت «كەمتەرخەمی و‬ ‫بێ مەیلی خەڵكی بۆ دەستهەڵگرتن‬ ‫دەســتــوورەكــانــی ك ــۆن‪ ،‬لــەو شۆڕشە‬ ‫زۆرانــەی ئەم واڵتــە‪ ،‬لەم سەردەمە و‬ ‫لە سەردەمەكانی پێشوویدا‪ ،‬بەخۆیەوە‬ ‫بینیوە‪ ،‬هێشتا ئێمەی وەكو وەفادارێك‬ ‫بۆ دەستەاڵتی یاسادانی پاشا‪ ،‬كۆیلە و‬ ‫خەڵكی گشتی هێشتۆتەوە‪ ،‬یان ئێمەی‬ ‫دوای چەندین هەوڵی بێ بەرهەم‪ ،‬بۆ ئەم‬ ‫دەستەاڵتی یاسادانانە گەڕاندۆتەوە»‪.‬‬ ‫بــەاڵم پەرەگرافێكی دیكە لە هەمان‬ ‫بەشدا‪ ،‬ئەوە نیشان دەدات‪ ،‬كە لۆك‬ ‫هیچ جیاوازییەك لەنێوان شــۆڕش و‬ ‫كــودەتــادا نابینێت‪ .‬هەڵبەت پێدانی‬ ‫«مافی پاراستنی ئــازادی سەرەتایی»‬ ‫بە خەڵكی‪ ،‬بە شێوەیەك لەو ئامانجانە‬ ‫البدەن‪ ،‬كە خەڵكی بەهۆیانەوە «دێنە‬ ‫نێو كۆمەڵگەوە»‪ ،‬ئەوا لۆك بناغەیەكی‬ ‫پتەو و فراوانی بە مافی ئۆپۆزیسیۆنبوون‬ ‫بــەخــشــی‪ ،‬كــە ئــەمــە هــاتــە خزمەتی‬ ‫ئاراستەگرتنی كرداری شۆڕشگێڕانە لە‬ ‫نیوەی دووەمی سەدەی هەژدەهەمدا‪.‬‬ ‫بێگومان‪ ،‬رووداوەكــانــی ئینگالند‪-‬‬ ‫لــەداردانــی پــاشــا‪ ،‬هێنانەخوارەوەی‬ ‫ستەمكارێك‪ ،‬لەنێوبردنی پاشایەك‬ ‫بەدەستی خەڵكی‪ -‬بزووتنێكی زۆری بە‬ ‫بیریی سیاسیی بەخشی‪ .‬بەاڵم رووداوی‬ ‫دیكەیش لەئارادابوون‪-‬وەكو دابەشكردنی‬ ‫هۆلالند‪ ،‬كــودەتــای كەتەلۆنییەكان‪،‬‬ ‫كودەتا لە پۆرتوگال‪-‬كە سەرنجەكانی‬ ‫رووەو پرسی گۆڕانی سیاسیی بەالی‬ ‫خۆیدا راكێشا‪ .‬هەموو ئەم رووداوانــە‬ ‫ئــاوێــتــەی یــەكــتــری بـــوون بــۆ ئــەوەی‬ ‫«شــۆڕش» بكەنە زاراوەیــەكــی مۆد و‬ ‫باوی رۆژ‪ .‬دەتوانین ئەمە لە تەرازووی‬ ‫دووبــارەبــوونــەوەی ئــەم زاراوەیــــە لە‬ ‫ناوونیشانی بەرهەمە مێژووییەكاندا‬ ‫هەڵبهێنجین‪ .‬زۆرێــك لە مێژوونووسە‬ ‫خۆشەویست و شیاوەكان بەو هۆیەوە ئەم‬ ‫زاراوەیەیان بەكاردەهێنا‪ ،‬كە زاراوەیەكی‬ ‫خەڵكپەسەند و مــۆد بــوو‪ ،‬هــەر لەم‬ ‫راستییەشەوە دەتوانین دەرەنجامگیری‬ ‫ئەوە بكەین‪ ،‬كە هیچ واتایەكی دیار و‬ ‫جیاوازییان بەم زاراوەیــە نەدەبەخشی‪.‬‬ ‫یەكێك لەو نووسەرانەی چەندین كتێبی‬ ‫مێژوویی لەبارەی شۆڕش نووسیوە‪ ،‬هابە‬ ‫ئار‪ .‬ئەی‪ .‬دوو ڤێرتۆ (‪ )1735-1655‬بوو‪.‬‬

‫شۆڕشی فەرەنسی‪ ،‬شۆڕشی ئازادیی عەقڵ‬

‫ئەو لە پێشەكی شۆڕشەكانی پۆرتوگالدا‬ ‫روونكردنەوەیەكی رووكەشیی و ئاساییانە‬ ‫لەم بارەیەوە دەخاتەڕوو‪ ،‬كە بۆچی لە‬ ‫چاپی ‪1722‬دا‪ ،‬ناوونیشانی بەرهەمەكەی‬ ‫لە پیالنگێڕییەوە گۆڕیوە بۆ شۆڕش‪.‬‬ ‫دەڵێت هۆكارەكەی بریتی بووە لەوەی‬ ‫رووداوەكانی پێشتر و دواتریشی بۆ زیاد‬ ‫كردووە‪« :‬بەهۆی زیادكردنی رووداوەكانی‬ ‫پەیوەست پێیەوە بووە‪ ،‬كە ناوونیشانی‬ ‫شۆڕشم بەبری پیالنگێڕی بەكارهێناوە»‪.‬‬ ‫دەتـــوانـــیـــن هـــەمـــان بــەكــارهــێــنــانــی‬ ‫نالۆژیكیانەی ئەم زاراوەیە لە ناوونیشانە‬ ‫هەشت بەرگییەكەی دوپۆر‪-‬دوتێرتەردا‬ ‫ببینینەوە‪ ،‬كە تێیدا كۆمەڵێك چیرۆك و‬ ‫گێڕانەوەی مێژوویی كۆكردبۆوە‪ .‬ناوی لە‬ ‫بەرهەمەكەی نا مێژووی پیالنگێڕییەكان‪،‬‬ ‫گەلەكۆمەكییەكان‪ ،‬و شۆڕشە ناودارەكان‬ ‫لــە ســەردەمــی كــۆنــەوە تــا ســەردەمــی‬ ‫مۆدێرن (‪ .)1760-1754‬ئەگەر ئەم‬ ‫نووسەرانە باوەڕییان بە جیاوازیی نێوان‬ ‫پیالنگێڕی‪ ،‬كودەتا و شۆڕش هەبووبێت‪،‬‬ ‫ئەوا ئەم جیاوازییە تەنها هەر ئەوە بووە‪،‬‬ ‫كە پیالنگێڕی و كودەتا و یاخیبوونەكان‬

‫بەڵكو «بەهۆی تاكە گۆڕانی بونیادی‬ ‫راستەقینەی دەستەاڵت‪ ،‬واتا خاوەندارێتی‬ ‫و دارایــیــەوە‪ ،‬هاتبووە ئــاراوە»‪ .‬مۆیل‬ ‫بەهۆی كاریگەربوونی بە رووداوەكانی‬ ‫ئینگالند‪ ،‬ویستی رێگاكانی رزگاربوون‬ ‫لە خوالنەوەی بێدوایەكی شۆڕشەكان‬ ‫بدۆزێتەوە‪ ،‬و بەهۆی جەختكردنەوەی‬ ‫لەسەر ئەو پرسیارەی چۆن دەتوانین‬ ‫خۆمان لە شۆڕشەكان رزگار بكەین‪ ،‬بووە‬ ‫پێشڕەوی سەرقاڵییە بیرییەكانی دواتر‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم جۆرە هۆگری و ئاراستەگرتنە‪،‬‬ ‫ئــــەو‪-‬و چــەنــد نــووســەرێــكــی دیــكــەی‬ ‫ئینگالندی هاوچەرخی خۆی‪ -‬لە جیهانی‬ ‫سەردەمی رۆشنگەری دابــڕی‪ ،‬چونكە‬ ‫روانگەی باو و ســەروەر لەو رۆژگــارەدا‬ ‫بریتی بوو لەوەی ناكرێت ئەم چەشنە‬ ‫خولگە رابگیرێت‪.‬‬ ‫هیوم دەڵێت یەكێك لە یاساكانی‬ ‫سیاسەت بریتییە لەوەی «هەر حكومەتێك‬ ‫بە زەروورەت تەمەنی كۆتایی دێت و‬ ‫مەرگ لە كایەی سیاسەتدا وەكو مەرگ‬ ‫وایە لەكایەی سروشتدا و راكــردن لێی‬ ‫بوونی نییە»‪( .‬بەرهەمە فەلسەفییەكان‪،‬‬

‫ئیرانییەكان)‪ .‬شــۆڕش بەهۆی توخمە‬ ‫خولگەییەكەوە‪ ،‬لەتەك گومانگەرایی‬ ‫«فــەیــلــەســوفــان»دا دەهـــاتـــەوە‪ ،‬كە‬ ‫خوازیاری هێز و دەستەاڵتی مرۆڤەكان‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫بــــــەاڵم زاراوەی «شــــــۆڕش»‬ ‫(‪ )Revolution‬لـــە زمــانــی‬ ‫«فەیلەسوفان»ـەوە زۆر بەكارهێنراوە‪.‬‬ ‫ئـــەوان بەبێ هیچ واتــایــەكــی ناوەكی‬ ‫خولگەییانەش‪ ،‬سوودیان لەم چەمكە‬ ‫وەردەگــرت‪ .‬سەبارەت بەمە‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫وەكو مێژوونووسە گشتپەسەندەكان ‪،‬‬ ‫كە پێشووتر ناویان هێنرا‪ ،‬شۆڕشیان‬ ‫وەكو زاراوەیەكی وەسفی دووالیەنی و‬ ‫پاسیڤ دەبینی‪ ،‬كە نیشانەی گۆڕانێكی‬ ‫گرنگە لە حكومەتدا‪ .‬دیدرۆ لە گوتاری‬ ‫«شــــۆڕش» لــە ئینسایكلۆپیدییدا‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئەم بابەتەی لە هەمووان‬ ‫رۆشنتر خستۆتەڕوو‪ .‬ئەو دەنووسێت‪:‬‬ ‫«شۆڕش لەكایەی سیاسەتدا‪ ...‬واتای‬ ‫گۆڕانێكی گرنگ لە حكومەتی واڵتێكدا‬ ‫دەبەخشێت»‪ .‬سەرباری ئەمە‪ ،‬واتای ئەم‬ ‫زاراوەیــە بۆ گۆڕانێكی گرنگی دیكەیش‬

‫ئەو گۆڕانەی دەبوو لەدەرەنجامی شۆڕشی مەزنی عەقڵی مرۆییەوە‬ ‫بێتەئاراوە و «فەیلەسوفان» رێبەرە سەرەكییەكەی بوون‪،‬‬ ‫سەرەنجام جیهانی لە خورافات و كێبەڕكێ بەرزەفڕەكان رزگار‬ ‫دەكرد و عەقڵی لەسەر تەختی دەستەاڵتدارێتیدا نیشتەجێ دەكرد‬ ‫شكستدەهێنن‪ ،‬بـــەاڵم شــۆڕشــەكــان‬ ‫بەڕاستی گــۆڕان بە فۆرمی حكومەت‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫لــەالیــەكــی دیـــكـــەوە‪ ،‬خەسڵەتی‬ ‫تایبەتی و نایابی ئەم ئایدیایە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫واتا ناوەكییە خولگەییەكانییەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نووسەرە سیاسییە جدییەكان‪ ،‬شتێكی‬ ‫روون و ئاشكرا بوو‪ .‬تەنها ئەوەندە بەسە‬ ‫ئاماژە بە نامەیەك لەبارەی دەستوور‬ ‫و حكومەتی واڵتی رۆم‪ ،‬لە نووسینی‬ ‫ڤالتەر مۆیل بكەین‪ .‬مۆیل بــاس لە‬ ‫«شۆڕشی مەزن» دەكات‪ ،‬ئەو شۆڕشەی‬ ‫لە رۆم هــاتــەئــارا‪« :‬پاشایەتی گۆڕا‬ ‫بۆ ئەریستۆكراتی‪ ،‬ئەریستۆكراتی بۆ‬ ‫دێمۆكراسی و [سەرەنجام] دێمۆكراسیش‬ ‫شوێنی خۆی بۆ پاشایەتی چۆڵكرد»‪.‬‬ ‫مۆیل هەروەها دەڵێت ئەم گۆڕانكارییانە‬ ‫بــەوجــۆرەی پۆلیبیۆس دەیگوت «لە‬ ‫مــۆڕاڵ و ئاكاری وەكــو شەڕانگێزی و‬ ‫گەندەڵییەوە سەرچاوەی نەگرتبوو»‪،‬‬

‫بەرگی سێیەم‪ ،‬الپـــەڕەی ‪« ،51‬ئایا‬ ‫حكومەتی بریتانیا رووەو پاشایەتی رەها‬ ‫ئاراستەدەگرێت یان رووەو حكومەتی‬ ‫كۆماری هەنگاو دەنێت»)‪ .‬بەم هۆیەوە‪،‬‬ ‫زۆرێك لە «فەیلەسوفان»یش توخمی‬ ‫خولگەییان لەنێو زاراوەی «شۆڕش»دا‬ ‫قبوڵ دەكرد و باوەڕییان بە توانستی‬ ‫دەرچوون لەم خولگەیە نەبوو‪ .‬داالمبەر‬ ‫دەڵێت‪« :‬ئەمە شۆڕشێكی زەروورییە لە‬ ‫مێژووی هەموو دەوڵەت و واڵتەكاندا‪ ،‬كە‬ ‫ئیمپراتۆرییەتەكانیش وەكو مرۆڤەكان‬ ‫گەشە دەكــەن‪ ،‬دادەڕمێن و دەمــرن»‪.‬‬ ‫(لــە «ستایشی جــەنــابــی ســـەرۆك‪،‬‬ ‫بەڕێز مۆنتیسكیۆدا»)‪ .‬مۆنتیسكیۆش‬ ‫باوەڕیی بەم نابەردەوامییە هەبوو لە‬ ‫هەموو كایەكانی ژیانی مرۆڤایەتیدا‪:‬‬ ‫«هەر دە ساڵ جارێك چەند شۆڕشێك‬ ‫دێنەكایەوە‪ ،‬كە دەوڵــەمــەنــدان هــەژار‬ ‫دەكەوێنێت و هەژارانیش بەخێراییەكی‬ ‫زۆرەوە فرەدەوڵەمەند دەكات»‪( .‬نامە‬

‫لە بوارە مرۆییەكاندا بەكاردەهێنرێت‪.‬‬ ‫تەنها ئــەوەنــدە بەسە سەرنجێك لە‬ ‫كتێبی بیست و هەشتەمی رۆحــی‬ ‫یاساكان بدەین‪ ،‬لەو كتێبەدا مۆنتیسكیۆ‬ ‫هاتنەئارا و وەرچــەرخــانــی روانــگــەی‬ ‫دادوەری لە فەرەنسادا شرۆڤە دەكات‬ ‫و هەڵیدەسەنگێنێت‪ .‬لە بەشی سی و‬ ‫شەشەمی ئەم كتێبەدا‪ ،‬سوود لە زاراوەی‬ ‫«شــۆڕش» وەرگیراوە بۆ دیاریكردنی‬ ‫گۆڕانێكی بنەڕەتی لە حكومەتی سیاسیی‬ ‫فەرەنسادا‪ .‬لە بەشی سی و نۆیەمی هەمان‬ ‫كتێبدا شۆڕش تەنها واتــای گۆڕانێكی‬ ‫گەورە دەبەخشێت لە بەڕێوەبەرایەتییە‬ ‫یاساییەكاندا‪ .‬ئەو وەرچەرخانەی دەبێتە‬ ‫هۆی گۆڕانی رەوتی مێژوو‪ ،‬پێیدەگوترێت‬ ‫شۆڕش‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬گیبۆن لە داڕمان‬ ‫و كەوتنی ئیمپراتۆری رۆم (بەتایبەتی‬ ‫بەشی ‪)46‬دا زاراوەی شۆڕشی هەر بەم‬ ‫واتایە بەكارهێناوە‪ .‬هابە رێنالیش لە‬ ‫كتێبی مێژووی فەلسەفیی و سیاسیی‬

‫دەزگــاكــان و بازرگانییەكانی ئەوروپا‬ ‫لە دوو هینددا(‪ )1781‬هەر بەم واتایە‬ ‫زاراوەی شۆڕشی بەكارهێناوە‪ .‬رێنال لە‬ ‫سەرەتای بەرگی یەكەمی ئەم بەرهەمەدا‬ ‫باس لە «شۆڕش لە بازرگانیدا» دەكات‪،‬‬ ‫دۆزینەوەی «جیهانی نوێ»ش بەهۆكاری‬ ‫ئەم [شۆڕشە] دەبینێت و خوێندنەوەی‬ ‫وردی ئەم پەرەگرافە و پەرەگرافەكانی‬ ‫دواتر‪ ،‬نیشانی دەدات‪ ،‬كە‪-‬بەپێچەوانەی‬ ‫ئــەوەی باسكرا‪-‬ئەو مەبەستی نەبووە‬ ‫ئاماژە بە شۆڕشی ئەمەریكا و دەرهاویشتە‬ ‫شیمانەییەكانی بكات‪ ،‬بەڵكو روویكردۆتە‬ ‫پێكهاتن و وەرچەرخانی وردە وردەی‬ ‫بەرفراوان‪ ،‬كە لە میانەی سێ سەدەدا‬ ‫روویــدابــوو‪ .‬لە گوتاری «دەركەوتنی‬ ‫هونەر و زانستەكان»ی دەیڤد هیومیشدا‬ ‫گــوزارشــتــی «شــۆڕشــە نــاوخــۆیــی و‬ ‫هەنگاوبەهەنگاوەكانی دەوڵەت» بریتییە‬ ‫لە ئاماژەكردن بە واتــای دووالیەنی و‬ ‫فرەگشتییەكەی‪.‬‬ ‫«فەیلەسوفان»‪-‬بەتایبەت‬ ‫بــەاڵم‬ ‫پێشڕەوەكانیان‪ ،‬بــۆ نموونە رۆســۆ‬ ‫و ڤۆلتێر‪-‬رۆڵێكی تایبەتیان گێڕا لە‬ ‫پێكهێنان و وەرچەرخاندنی ئایدیای‬ ‫شــۆڕش‪ ،‬ئــەم رەهــەنــدە تــازەیــەی ئەم‬ ‫ئایدیایە بە ئەگەرەوە كاریگەریی لەسەر‬ ‫شــێــوازی ســوودلــێــوەرگــرتــنــی گیبۆن‬ ‫هــەبــووە‪ .‬ســەربــاری گومانگەرایی و‬ ‫رەشبینی «فەیلەسوفان» لەهەندێك‬ ‫بــــواردا‪ ،‬ب ــەاڵم ئـــەوان بــاوەڕیــیــان بە‬ ‫پێشكەوتن و بەتایبەتی باوەڕییان‬ ‫بــە پشك و رۆڵــی یەكالییكەرەوە و‬ ‫دیــاریــكــەری ســەردەمــەكــەی خــۆیــان و‬ ‫خودی خۆیان لە پێشكەوتنی مرۆڤایەتیدا‬ ‫هەبوو‪ .‬تۆرگۆ دەنووسێت‪« :‬دیاردەكانی‬ ‫سروشت لە بازنەكانی شــۆڕشــدا‪ ،‬كە‬ ‫هەمیشە یەكسانن‪ ،‬گـــەمـــارۆدراون‪،‬‬ ‫بەاڵم مرۆڤ دەتوانێت بازنەی سروشت‬ ‫تێكبشكێنێت‪ .‬لە رۆژەكانی كۆتاییدا‪،‬‬ ‫پێشكەوتن بەڵگەنەویست بـــووە و‬ ‫نەشیاوی بەرلێگرتنە»‪( .‬گوتار لەبارەی‬ ‫پێشكەوتنە یــەك لـــەدوای یەكەكانی‬ ‫رۆحی مرۆیی)‪« .‬فەیلەسوفان» بەجدی‬ ‫بــاوەڕیــیــان وەهــابــوو‪ ،‬كــە دۆزیــنــەوە‬ ‫مەزنەكان لەبارەی یاساكانی سروشت‪،‬‬ ‫كە لە سەدەی پێشوودا روویدابوو‪ ،‬ئەوا‬ ‫بەدوایدا دۆزینەوەی یاساكانی دیسپلینی‬ ‫كۆمەاڵیەتی دەهات و بەخێرایی جیهانێكی‬ ‫پڕ لەئاشتی و ئارامی و گەشەسەندوو‬ ‫جێكەوت دەكرا‪ .‬گەیشتنی قۆناغی گۆڕانە‬ ‫مەزنەكان بوو بوو بە باوەڕێكی گشتی و‬ ‫باو‪ .‬هەندێكیان بە ترسەوە لە رووداوەكانی‬ ‫داهاتوویان دەڕوانی‪ .‬بۆنموونە‪ ،‬رۆسۆ لە‬ ‫ئێمیلدا دەنووسێت‪« :‬ئێستا لەقۆناغی‬ ‫گەیشتنی قەیران و سەدەی شۆڕشەكاندا‬ ‫دەژین‪ .‬كێ دەتوانێت پێمان بڵێت لەو‬ ‫رۆژگارەدا چیمان بەسەردێت؟»‪ .‬ڤۆلتێر‪،‬‬ ‫هاوشان لەتەك زۆرینەی «فەیلەسوفان»‬ ‫گەشبینانەتر دەیگوت‪« :‬هەرشتێكی‬ ‫دەیبینین‪ ،‬تۆوی شۆڕشێك دەوەشێنێت‪،‬‬ ‫كــە بــێــگــومــان دەگــــات‪ ،‬هــەرچــەنــدە‬ ‫مــن چانسی ئـــەوەم نابێت بینەری‬ ‫ئــەم [رەوشـــە] بــم‪ .‬فەرەنساییەكان‬ ‫بەدرەنگەوە شتەكان دەدۆزنــەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەرەنجام ئەمە ئەوانن‪ ،‬كە دەیدۆزنەوە‪.‬‬ ‫سەردەمی رۆشنگەری وردە وردە هێندە‬ ‫بــەرفــراوان بــووە‪ ،‬كە كە لە یەكەمین‬ ‫دەرفەتی شیاودا بەوپەڕی پلەی رۆشنایی‬ ‫خــۆی دەگــات و ئەوساكە هــەراوزەنــا‬ ‫و ئــاژاوەیــەكــی جــوان ســەرهــەڵــدەدات‪.‬‬ ‫الوەكــان خۆشبەختن‪ :‬ئــەوان چەندین‬ ‫شتی مەزن بەچاوی خۆیان دەبینن»‪.‬‬ ‫(نامە بۆ فرانسوا ژان دو شاتیلۆ‪ ،‬رۆژی‬ ‫‪7‬ی دیسەمبەری ‪ .)1772‬لەبەرئەوەی‬ ‫ئــەم شۆڕشە گەرەنتی ئاراستەیەكی‬ ‫بیری تازەی دەكــرد‪ ،‬ئەوا هەموو كایە‬ ‫جــیــاوازەكــانــی هــەوڵــی بیری بەشێك‬ ‫بــوون لــەم بــزووتــنــەوە شۆڕشگێڕییە‬ ‫مەزنە و نووسەران باسیان لە شۆڕش‬ ‫لە هونەرەكاندا‪ ،‬لە زانستەكاندا‪ ،‬یاخود‬

‫لە ئاناتۆمییەكاندا دەكرد‪ .‬لێرەدا دیسان‬ ‫رووبـــــەڕووی بــاوبــوونــەوەی ئایدیای‬ ‫شۆڕش دەبینەوە‪ ،‬كە توێژەرانی سەدەی‬ ‫نۆزدەهەم قسەیان لەبارەوە دەكــرد و‬ ‫دەستیانكرد بە چەندین توێژینەوەی‬ ‫بەرفراوان لەو بوارەدا‪.‬‬ ‫ئــەو گــۆڕانــەی دەبــوو لەدەرەنجامی‬ ‫شــۆڕشــی مــەزنــی عەقڵی مــرۆیــیــەوە‬ ‫بێتەئاراوە و «فەیلەسوفان» رێبەرە‬ ‫سەرەكییەكەی بوون‪ ،‬سەرەنجام جیهانی‬ ‫لە خورافات و كێبەڕكێ بەرزەفڕەكان‬ ‫رزگــار دەكــرد و عەقڵی لەسەر تەختی‬ ‫دەستەاڵتدارێتیدا نیشتەجێ دەكــرد‪.‬‬ ‫جیهانی دوای ئەوە‪ ،‬بەپێی پرەنسیپە‬ ‫عەقاڵنییە راستەقینەكان سیستەماتیزە‬ ‫دەكرا و قۆناغی كۆتایی مێژوو دەگەیشت‪.‬‬ ‫گومانی تــێــدا نییە واتـــا ئاماژەییە‬ ‫ئەسترۆلۆژییەكانی زاراوەی «شۆڕش»‬ ‫كاریگەرییەكی‬ ‫(‪)Revolution‬‬ ‫تایبەتی هەبوو لە هۆشی ژمارەیەكی زۆر‬ ‫لەوانەی چاوەڕوانی ئەوەیان دەكرد دوای‬ ‫سەردەمی رۆشنگەری شۆڕشێكی دی‬ ‫بگات‪ ،‬كە دەستپێكی سەردەمێكی تازە‬ ‫و كۆتایی بێت‪.‬‬ ‫لــە روان ــگ ــەی نــەوەكــانــی دواتــــردا‬ ‫ســەردەمــێــكــی تــــازە‪ ،‬كــە بێگومان‬ ‫سەردەمی كۆتایی نەبوو‪ ،‬بە شۆڕشی‬ ‫ئەمەریكا دەستیپێكرد‪ .‬بــەاڵم ئەمە‬ ‫روانگەی رێبەرانی ئەم بزووتنەوەیە نەبوو‬ ‫لەكاتی دەستپێكردنەكەدا‪ .‬ئەوان بەجدی‬ ‫باوەڕیان وەهابوو‪ ،‬كە بەرگری لەخۆیان‬ ‫دەكــەن لەبەرانبەر پیالنگێڕی حاكمە‬ ‫بریتانییەكان بۆ دامەزراندنی رێژیمێكی‬ ‫ستمەكارانە لــە «كۆچنشینەكان»‬ ‫و هــاوكــات كــارەكــەیــان تەنها لەسەر‬ ‫بنەمای مافی بەرگریكردنە‪ ،‬كە جۆن‬ ‫لــۆك فۆرمولەی كــردبــوو‪ .‬كۆچنشینە‬ ‫ئەمەریكاییەكان حــەزی گــەڕانــەوەی‬ ‫بونیادی كۆنی دروستی حكومەتیان‬ ‫هەبوو‪ .‬هەندێكجار رووبــەڕووی زاراوەی‬ ‫«شۆڕش» دەبینەوە لە تێكستەكانی ئەم‬ ‫ئەمەریكاییانەدا‪ ،‬بۆنموونە‪ ،‬لە یەكێك‬ ‫لەیادەوەرییەكانی ویلیام سمیت لە رۆژی‬ ‫نۆیەمی جونی ‪1776‬دا‪ .‬ئەو دەترسێت‬ ‫لەوەی «ئەو شۆڕشەی باسی لێوەدەكرێت‬ ‫سەرەنجام ببێتە هــۆی هەڵگیرسانی‬ ‫ئاگری جەنگی نێوخۆیی»‪ .‬راستییەكەی‪،‬‬ ‫لە ساڵەكانی یەكەمی خەباتەكەدا‪،‬‬ ‫زاراوەی «شـــــۆڕش» بــەدەگــمــەن‬ ‫لەبارەی «جەنگی سەربەخۆیی»یەوە‬ ‫بەكاردەهێنرا‪ .‬باوبوونی ئەم زاراوەیــە‬ ‫و زۆرسوودلێوەرگرتنی دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫دەیەی ‪ ،1780‬واتا ئەوكاتەی تۆماس‬ ‫پەین لەتەك بیستنی ئەم هەواڵەی‪ ،‬كە‬ ‫بڕیارە وەكو «مێژوونووس» بنێردرێتە‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬ئەوا پرۆژەیەكی بۆ نووسینی‬ ‫«مێژووی شۆڕشی ئەمەریكا» داڕشت‬ ‫(ئــۆكــتــۆبــەری ‪ )1783‬و هــەروەهــای‬ ‫ریچارد پرایس چەند تێبینییەك لەبارەی‬ ‫شۆڕشی ئــەمــەریــكــا(‪)1784‬ی چــاپ و‬ ‫بــاوكــردەوە‪ ،‬و دەیڤد رەمــزی مێژووی‬ ‫شۆڕشی كارۆلینای بــاشــوور(‪)1785‬‬ ‫و مێژووی شۆڕشی ئەمەریكا(‪)1789‬‬ ‫ی نــووســی‪ .‬لـــەو رۆژگــــــارەدا ئیدی‬ ‫سەربەخۆیی بەدەستهاتبوو‪ .‬روون‬ ‫بووبوە‪ ،‬كە لە دەرەنجامی بەدەسهاتنی‬ ‫سەربەخۆییدا‪ ،‬ئیدی هێزە بازرگانییەكان‬ ‫ناتوانن سیستەمی ئابلوقەی بازرگانی‬ ‫خۆیان بەسەر كۆچنشینەكاندا بسەپێنن‬ ‫و هاوكات دەســتــووری كۆماریخوازانە‬ ‫دەتــوانــێــت سیستەمی حكومەتێكی‬ ‫شــیــاو دابهێنێت‪ .‬كــەواتــە‪ ،‬شــۆڕش‬ ‫بەواتای گۆڕانێكی درێژماوە روویدابوو‪.‬‬ ‫دەرهاویشتە تەواوەكانی ئەم گۆڕانە و‬ ‫هەروەها رۆڵی رچەشكێنی رووداوەكان لە‬ ‫كیشوەری ئەمەریكادا ئەوكاتە بەدروستی‬ ‫شــیــاوی تێگەیشتن بـــوو‪ ،‬كــە ئــەم‬ ‫بزووتنەوەیە لەتەك شۆڕشی فەرەنسا لە‬ ‫ئەوروپادا بەردەوامی پەیداكرد‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )23٥‬دوشةممة ‪2015/2/٩‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫ڕایان عوسمان‬ ‫ئەوەی ئەمڕۆ بۆ هەولێر گرنگە‪ ،‬چوونە‬ ‫نیۆ دۆخێكە كە دوبەی بوونی خۆی تیا‬ ‫ببینێتەوە‪ .‬چوونە ناو قاڵب و فۆرمی‬ ‫ئەویتر و خۆ دەرخستن وەك بەشێك لەو‬ ‫((ئەویتری گرنگ))ەمان نیشان دەداتەوە‬ ‫كە دۆركهایم لە مەسەلەی تاكگەرایی دا‬ ‫خستوویەتە ڕوو‪ .‬هەولێر ئەمڕۆ بە هەموو‬ ‫تایبەتمەندییەكانی خۆیەوە‪ ،‬بە هەموو‬ ‫مێژووی دوورودرێژی خۆیەوە‪ ،‬بە داستان و‬ ‫ئۆرجیناڵەتی خۆیەوە دەیــەوێــت خۆی‬ ‫بگۆڕێتە ســەر دوبـــەی‪ .‬دوبەییەك كە‬ ‫ێ و گەشەكردوو‬ ‫مێژووەكەی وەك شاری نو ‌‬ ‫ێ چــوار دەیــە زیاتر ناگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫بۆ س ‌‬ ‫ئـــەوەی ئــەم هــەوایــە دەخــاتــە ســەرى‬ ‫هەولێرەوە بۆ خۆگۆڕین و پاشەكشە لەو‬ ‫هەموو تایبەتمەندی و ناسنامەیەی خۆی‪،‬‬ ‫بەشداری ئەمڕۆییانەی دوبەییە تا ئاستێكی‬ ‫گــەورە كە هەموو خەڵكی دنیا رووی‬ ‫تێدەكەن و لە ناو فیلمەكانیش چۆن ناوی‬ ‫سیدنی و پاریس و بەرلین و واشتنۆن‬ ‫دەهێنرێت‪ ،‬ناوی دوبەیش بەشێكی گەورەی‬ ‫نیۆ فیلمەكانی گــرتــووە‪ .‬ئەمرۆ ئیتر‬ ‫گەشەكردن پشت بە مێژوو نابەستێت‪،‬‬ ‫هەروەك چۆن پشت نابەستێت بە كولتوور‬ ‫و ڕەمز‪ .‬سەرمایە دەتوانێت میهرەجان و‬ ‫فیستیڤاڵە گەورەكانی دونیا بۆ خۆی‬ ‫پەلكێش بكات‪ ،‬بیانخاتە خزمەت ناوی‬ ‫ێ لە ستراكتۆری‬ ‫خۆی و وەك بەشێكی نو ‌‬ ‫خۆی ڕایانبگەیەنێت‪ .‬بۆ ئەمڕۆ سەرمایە‬ ‫زیاتر لە فاكتەرەكانی دییە‪ .‬تایبەتمەندی‬ ‫ێ لەشار لە هاوئاهەنگ بوونەوەدا‬ ‫قۆناغی نو ‌‬ ‫دەردەكەوێ‪ ،‬ئەمە خۆی گوتاری مۆدێرنیتی‬ ‫شارییە‪ ،‬هەموو ئەزموون و تایبەتمەندییەكان‬ ‫لێك دەدرێن و تایپێكی هاوبەش دێتە ئارا‬ ‫كە دەبێتە رواڵەتی زاڵ وهەمووان خۆیان‬ ‫بە خاوەنی و هیچ نەبێت بەشێك لێی‬ ‫تەماشا دەكەن و لە راستیش دا بەشێكی‬ ‫گــرنــگ نیین لــێــی‪ .‬لـــەم هــاوئــاهــەنــگ‬ ‫بوونەوەیەدا هەمیشە كەنارشارەكان و‬ ‫سەب‪-‬كەڵچەرەكان دێنە پەیمانێكی نوێوە‬ ‫بۆ تیاچوون و واژۆكردنی لەدەستدانی‬ ‫سیماكانی خۆیان‪ .‬ئەم چوونە پێشەوەی‬ ‫زیاترە بۆ دونیای تازە و فرێدانی هەرچی‬ ‫پێی دەوتــرێــت خۆمانە‪ ،‬زیاتر لە نیۆ‬ ‫سلێمانی دا بینراوە نەك هەولێر‪ ،‬واتە‬ ‫هــــەولــــێــــر گـــوتـــارێـــكـــی نــیــمــچــە‬ ‫پۆستمۆدێرنیستانەی هەبووە و هەمیشە تۆ‬ ‫توانیووتە هاوشارییەكی هەولێر بیت و‬ ‫تایبەتمەندی خۆشت هەبێت‪ .‬سلێمانی بە‬ ‫نەهجی مۆدێرن‪ ،‬هاوشاری بوونی كەنارشار‬ ‫ودەرەوەی شاری پێناسە كردووە‪ .‬ئەسڵەن‬ ‫مەسەلەی شــار ودەرەوەی شــار خۆی‬ ‫بەرهەمی سلێمانییە‪ ،‬بــەاڵم هەولێریش‬ ‫ێ دا‬ ‫لەبەردەم تەزووی سەرمایەداریی نو ‌‬ ‫توانای خۆڕاگرتنی نەماوە و دەستی لە‬ ‫خۆی بەرداوە‪ .‬ئەم بەراوردكارییەی ئێمە‬ ‫زیاتر بۆ ئەوەیە بڵێین گوتاری سڕینەوەی‬ ‫ئەوانیتر وەك تایبەتمەندیی (كەنارى شار‬ ‫) وەك بەرهەمی شاریبوونی مۆدێرنە‪،‬‬ ‫زیاتر لە سلێمانی دا بەدیاركەوتووە و‬ ‫هەولێر هوشیارانە شاریبوونی خۆیی‬ ‫پاراستووە لەم هێرشە‪ ،‬بەاڵم لەم دۆخە‬ ‫نوێیەی تایبەت دەیەی كۆتاییدا هەولێریش‬ ‫كەوتووەتە خۆی بۆ ئەوەی ببێتە بەشێك‬ ‫لە هاوئاهەنگ كردنەوەكە‪ .‬هەولێر وەك‬ ‫بڵێیت ترسی ئەوەی هەبێت نەچێتە ناو‬ ‫دونیای ئەمرۆوە‪ ،‬ئەو تایبەتمەندییانەی كە‬ ‫شارە گەورەكانی جیهان هەیانە‪ ،‬دەیانكاتە‬ ‫بـــەشـــێـــك لــــە خـــــۆی و لــــە جــێــی‬ ‫تایبەتمەندییەكانی خۆی دایاندەنێت‪.‬‬ ‫پرۆژەی خۆگۆڕینە سەر دوبەی و پاشەكشە‬ ‫لە سەرجەم پێشینەكانی‪ ،‬بەشێكی نوێیە‬ ‫لە هەوڵەكانی هەولێر بۆ بەشداری كردنی‬ ‫لە هاوئاهەنگ كــردنــەوەی مۆدێرنیتی‪.‬‬ ‫ئەگەر هەولێر بچێتە ئەم دۆخــەوە چی‬ ‫ڕوودەدات؟ ئەمە بەشێكی پرسیارەكەیە‪.‬‬ ‫دوبەی ئەمرۆ بۆ هەولێر (ئەویتری گرنگ)‬ ‫و ئیدیاڵ تایپەكەیە كە دەویەوێت وەك ئەو‬ ‫خۆی بگۆڕێت‪ .‬هەولێر بۆ ئەم كارە دەبێت‬ ‫دەست لە وێنەكەی خۆی هەڵبگرێت‪ .‬ئەمە‬ ‫یەكەم پێشمەرجە كە دوبەی بوونی ئەو‬

‫وەدەســـت دەخـــات‪ .‬دەبــێــت دەســكــاری‬ ‫ستراكتۆری خۆی بكات‪ .‬دوبەی بۆ هەولێر‬ ‫دەبێتە تایپە نموونەییەكە و شوێنی‬ ‫دەكەوێت‪ .‬ئەمە لە هاوئاهەنگبوونەوەی‬ ‫مۆدێرنیتی كە ئیمپریالیزمی كولتووری‬ ‫بەدواوەیە‪ ،‬ترسناكترە چونكە تۆ خۆت‬ ‫ێ هیچ بەرانبەرێك‬ ‫دەخەیتە پەیمانێكەوە و ب ‌‬ ‫خۆت دەخەیتە دەست ئەویتر‪ .‬ئیمپریالیزمی‬ ‫فەرهەنگی پرۆسەیەكی دورودرێــژ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەسەرخۆیە كە النیكەم توانای ئەوەت‬ ‫دەبێت هۆشیار بیتەوە بەرانبەر مەترسی و‬ ‫كــاردانــەوەی قۆناغەكە‪ .‬ئەم خۆگۆڕینە‬ ‫تێكدانی سیماكانی خۆتە و پارچەكردنیانە‬ ‫بۆ بیناكردنەوەیان لەسەر نەخشەی ئەویتر‪.‬‬ ‫دوبـــــەی ئـــەمـــڕۆ شــارێــكــی گــــەورەی‬ ‫گەشەكردووە‪ ،‬بەاڵم ڕۆحی مۆدێرنیتی وەك‬ ‫ژیانكردن‪ ،‬فەرهەنگ و تایبەتمەندییەكانی‬ ‫لەوە ناچن وەك ئەپارتمان و كریستاڵەكانی‬ ‫بەرز و دیار بن‪ .‬دوبەی وێنەی شارێكی‬ ‫ئــاخــنــراوە بــە ئەپارتمان و سیستمی‬ ‫ژیانكردنى بەرز لە رووی ئابوری یەوە و‬ ‫پــرۆژەیــەكــی خێرایی ســەرمــایــەداری و‬ ‫وێنەیەكی تری جەنجاڵی یە كە پۆست‬ ‫مۆدێرنیتی خۆی دیسانەوە لەگەڵ ئەو‬ ‫ژیانە مەترسیدارە دا لە گرفت دایە‪ .‬هەولێر‬ ‫دەبێت هوشیار بێت بەوەی كە مێژوویەكی‬ ‫هەزاران ساڵەی هەیە و تایبەتمەندییەكانی‬ ‫خــۆی كەمتر نین لــە دوبــــەی‪ .‬بۆیە‬ ‫لەدەستدانی كۆی تایبەتمەندی و مێژووی‬ ‫ئەم شارەو كوشتنی ئۆرجیناڵەتی هەولێر‬ ‫لــەبــەر هــەژمــوونــی ســەرمــایــەدارانــەی‬ ‫مۆدێرنیتیدا پرسیاری سەرەكی شارناسیی‬ ‫ئــەمــڕۆ دەبـــێـــت‪ .‬بــوونــە پایتەختی‬ ‫گەشتیارییش دیسانەوە ویستی هەولێر‬ ‫وەك ناونیشان و وەك پێخستنە ناو ئەم‬ ‫هاوئاهەنگ بوونەوەیە دەنوێنێت‪ .‬بەشێكی‬ ‫تر كە جێگەی قسە لەسەركردنە‪ ،‬رەسەن‬ ‫ێو‬ ‫ێ یە‪ .‬شارەكانی ئەمرۆ پڕن لە نو ‌‬ ‫و نو ‌‬

‫ئەمرۆ شتێكە دەبێت لە هەموو شوێنێكی‬ ‫شار ئامادە بكرێ و ئێمە لەم رێگەیەوە‬ ‫دەتوانین دەرەوەی خۆمان قایل بكەین‪.‬‬ ‫یەكێك لەو فشارە گەورانەی بەم دواییانە‬ ‫هەولێری بە تــەواوی لە رووی شوێنەوە‬ ‫گۆڕی‪ ،‬مەسەلەی پایتەختی گەشتیاری و‬ ‫ئــەو شتانە بـــوو‪ .‬ئــەگــەرچــی هەولێر‬ ‫مامەڵەیەكی گەشبینانەی هوشیاری‬ ‫بەرانبەر هەڵوەشانەوەی مۆدێرنتی هەبوو و‬ ‫تا ئەم دواییانەش دەستی پێوەگرتبوو‪،‬‬ ‫بەاڵم لەم جەنگە نوێیەی كەپیتاڵ بوونەدا‬ ‫بەرگری وەك پێویستی نەما و ناكرێت وەك‬ ‫شاری خاوەن مێژوو و شارستانی چاوی‬ ‫لێبكەین‪ .‬گەشەكردنی رواڵەتی شارسازی‬ ‫ێ ئەگەر هوشیاری وەهای لە پشتەوە‬ ‫نو ‌‬ ‫نەبێت‪ ،‬دەمانخاتە دۆخێكەوە كە هەموو‬ ‫چوونە پێشەوەیەكمان لە دنیای نوێ‌‬ ‫دەبێتە هەنگاوێك بۆ سرینەوەی ئەوەی كە‬ ‫دوێــنــی چنیومانە‪ .‬لــێــرەوە دیـــاردەی‬ ‫گـــواســـتـــنـــەوەی شــــار بـــۆ شوێنێك‬ ‫دەستپێدەكات كە هی ئێمە نییە وبە پێی‬ ‫زەوق و هەڵبژاردنی خــۆمــان ناچێتە‬ ‫پێشەوە‪ .‬لەگەڵ ئــەوەی كە هەولێر لە‬ ‫گوتاری مۆدێرنتیتی شــاری دا كەمێك‬ ‫هوشیارانە چووەتە پێشەوە‪ ،‬لە پۆست‬ ‫مۆدێرنیتی شارییدا تەواو دەبێتە شوێن‬ ‫كەوتەی ئەوی تر و پشت لە خۆی دەكات‪.‬‬ ‫بۆ هەولێر ئەوەی گرنگە‪ ،‬ئامادەبوونە لە‬ ‫ئێستادا‪ .‬مێژوو ئیتر بۆ ئەم ناونیشانەی‬ ‫ئەمرۆ مانای وەهای نییە و هەولێر وەك‬ ‫پێویست ئــاوڕی لێناداتەوە‪ .‬بەشێكی‬ ‫گرنگی شارستانێتی هەولێر ئەو مێژووە‬ ‫دورودرێژەی ژیانی خۆیەتی كە ئێستا دوای‬ ‫تــێــپــەرانــدنــی قــۆنــاغــە ترسناكەكەی‬ ‫مۆدێرنیتی‪ ،‬هەولێر لە جیاتی پشت‬ ‫ئەستووربوونی بە رابردوو و ستراكتۆری‬ ‫دێرینەی خۆی‪ ،‬لە جیاتی سوود وەرگرتن‬ ‫لە گوتار و دیــدی پۆست مۆدێرن كە‬

‫مێژوو و تایبەتمەندییانە لەسەر دەستی‬ ‫خۆمان دەستیپێكردووە‪ .‬چاو لە دوبەی‬ ‫كــردن و خەوبینین تا ئاستی چوونە‬ ‫پێشەوە و خۆهەڵواسین بە ناونیشانی‬ ‫ئەوی ترەوە جۆرێكی ترە لە تێكچوونی‬ ‫رەوتی مێژوویی شارستانی ئێمە و هەولێر‬ ‫زێدەتر لەوەش خەون بەوەوە دەبینێت كە‬ ‫بكرێتە پایتەختی گەشتیاری واڵتانی‬ ‫عەرەب‪ ،‬ئەم خەونە نایەتە دی تا كاتێك‬ ‫ئێمە لــەم تایبەتمەندییە فەرهەنگی‬ ‫ونەتەوەییانەی خۆمان دەست بەرنەدەین‬ ‫ونەكەوینە ناو چوارچێوە و ماترێكسی‬ ‫ئەوانی ترێكەوە‪ .‬ئەم خەونە ئەگەرچی‬ ‫هەولێر خۆی پێشنیاری كــردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مەترسییەكانی لەوە دەردەچن كە هەولێر‬ ‫بتوانێت دەرەقەتیان بێت‪ .‬لێرەوە لەبەردەم‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی ئەو دیدەین كە شارناسان‬ ‫بۆشار دەستنیشانی دەكەن‪ .‬رۆشنبیری‬ ‫ناوداری عەرەب یاسین النصیر باس لەوە‬ ‫دەكات كە شار ناگوازرێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەمرۆ‬ ‫هەر شەقام و ناوەند و شوێنی تایبەتین كە‬ ‫دەكرێن بە ناوی شارەكانی ترەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫بەشێكە لە گواستنەوەی لەسەرەخۆی‬ ‫شار‪ .‬بەاڵم جیاوازی هەولێر و دوبەی وەك‬ ‫دوو شاری چاو لەوانی دی كەر ئەوەیە كە‬ ‫دوبــەی لــەم چاولێكردنەدا بەتەنیا لە‬ ‫دەرەوەی خۆیەوە كاریگەری وەناگرێت‪،‬‬ ‫بەڵكو هاوكات لە لەندەن و پاریس و‬ ‫شوێنەكانی دی ستادیۆمی وەرزشــی و‬ ‫كۆمپانیای رێكالمی هەیە و لە رووداوە‬ ‫جەماوەرییە گەورەكانی ئەوروپادا كە ناوی‬ ‫ئیمارات و قەتەر ئامادە كراونەتەوە و‬ ‫دەبینرێن‪ ،‬بــەدیــاردەكــەوێــتــەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫هەوڵێكە بــۆ گــواســتــنــەوەی دوبـــەی و‬ ‫قەتەریش بۆ ئەوەی تەنیا چاولێكردنەكە لە‬ ‫دوبەیەوە نەبێت‪ .‬هەموو ئەم پرۆسەیە لە‬ ‫ژێرخانەوە دادەبەزێت‪ ،‬واتە رۆحی دوبەی و‬ ‫دەوحە ناچێتە رۆژئاوا و دەرەوەی خۆیەوە‬ ‫بــەڵــكــو تــەنــیــا رووە كــەرەســتــەیــی و‬ ‫مادیییەكەیەتی كــە خــۆی تێكەڵ بە‬ ‫ێ دەكاتەوە‪ .‬بەاڵم ئەمە‬ ‫رواڵەتەكانی ئەو ‌‬ ‫بەرەبەرە رەنگە مێژوو بەرهەم بهێنێت و‬ ‫شوێنی خۆی بگرێ‪ .‬ستادیۆمی ئیمارات‬ ‫لەلەندەن بەشێكە لەم ئامادەكردنەوەیە‪.‬‬ ‫یانی دوبەی تەنیا لە گواستنەوەی شاریی‬ ‫دا پابەندی دەرەوی خۆی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫چووەتە نێو مێژووی شارە گەورەكانەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم هەولێر ئەمەی پێناكرێت‪ .‬هەولێر‬ ‫ناتوانێت داستانەكانی خۆی یان هیچ‬ ‫نەبێت بەشداری بكات لە گواستنەوەی‬ ‫ناونیشانێكی خــۆی لە دەرەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫وادەكات نیگەرانییەكانی ئەم چاولێكردنە‬ ‫هــەر زوو هەست پێبكرێن‪ .‬دیسانەوە‬ ‫دوبەیش خاوەنی مێژوو نییە وەك ئەوەی‬ ‫كە هەولێر هەیەتی‪ ،‬خاوەنی حیكایەتی‬ ‫وەهاش نییە كە لەدەستی بدات‪ .‬ئەوەندە‬ ‫هەیە دوبەی ناونیشانی چڕبوونەوەیەكی‬ ‫خــێــراو ســەرســامــكــەری مۆدێرنیتی‬ ‫سەرمایەدارییە كە ئەم دوو دەیەیە بە‬ ‫خۆیەوە بینیویەتی‪ .‬لێرەشدا هەولێر زیاتر‬

‫هەولێر گوتارێكی نیمچە پۆستمۆدێرنیستانەی‬ ‫هەبووە و هەمیشە تۆ توانیووتە هاوشارییەكی‬ ‫هەولێر بیت و تایبەتمەندی خۆشت هەبێت‪ .‬سلێمانی‬ ‫بە نەهجی مۆدێرن‪ ،‬هاوشاری بوونی كەنارشار‬ ‫ودەرەوەی شاری پێناسە كردووە‬ ‫خاڵین لــە یـــــادەوەری‪ .‬كاتێك ئێمە‬ ‫شەقامێكی كۆن بە یادەوەری نەوە یەك‬ ‫لەدوای یەكەكانەوە هەڵدەوەشێنینەوە بێ‌‬ ‫ئەوەی پێویست بكات و ئەپارتمانی نوێیان‬ ‫لە جیاتی دادەنێین‪ ،‬هەر خۆمان خەریكین‬ ‫بە نــاوی پێشوازی لە دونیای ئەمرۆوە‬ ‫جەنگێكی مەترسیدار دەست پێدەكەین‪.‬‬ ‫هەولێر وا دەزانێت بۆن و تام و رەنگی‬

‫پشتگیری مانەوە دەكات بە تایبەتمەندی و‬ ‫رۆحی شارەكان خۆیانەوە‪ ،‬خۆی كۆپی‬ ‫دەكاتە سەر ئەوی تر‪ .‬لێرەوە ئۆرجیناڵەتی‬ ‫هەولێر لەم قۆناغەدا وەك دڵشاد زاموا‬ ‫دەڵــێــت ‪ :‬رووبــــەروی ئەنفالێكی نوێ‌‬ ‫دەبــێــتــەوە‪ .‬ئــەگــەر ئێمە لــە كــۆنــدا‬ ‫هەڵوەشانەوە بەشێك بووبێت لە پرۆژەی‬ ‫سرینەوەمان‪ ،‬لە ئێستادا ئەم ئەنفالكردنی‬

‫لە دوبەی بەر زیان دەكەوێ‌‪ .‬دوبەیزاسیۆنی‬ ‫هەولێر نمونەی گواستنەوە وخۆچوواندنە‬ ‫لەسەر حسابی كوشتنی مێژوو ویادەوەری‬ ‫دێرینە بە شێوەیەكی كوێرانە كە باز‬ ‫بەسەر تەواوی تایبەتمەندییەكان دەدرێ‬ ‫ێ ئەوەی ئەمرۆ‬ ‫بێئەوەی هەست بەوە بكر ‌‬ ‫ێ قایلكەرە خود نا‪.‬‬ ‫هەیە بۆ سبەین ‌‬

‫من و‬ ‫ئه‌وانی تر!‬

‫بە ‹دوبەی› كردنى هەولێر‬

‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬

‫وێرانكار وه‌ك فریادڕه‌س!‬ ‫ل ‌ه ئێستادا ك ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه مه‌رگی ڕووت خۆی‪ ،‬هیچ مانایه‌كی دی بۆ مردن‬ ‫‌وه‬ ‫نه‌ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه توندوتیژی و شه‌ڕا‌نگێزی خۆمان و ئه‌وانی تریش بوونه‌ته ‌‌‬ ‫سێبه‌ر و پێشڕه‌ویمان ده‌كه‌ن‪ ،‬ئیدی پێویست ‌ه ووردتر‌خوێندنه‌و‌ه بۆ هه‌ندێ‬ ‫چه‌مك بكه‌ین‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ك ‌ه داعش وه‌ك هێزێكی به‌ربه‌ری و دڕند‌ه ب ‌ه‬ ‫ئێمه‌ی كورد نامۆ نییه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر پێوستمان به‌و میدیا ناپرۆفشناڵ و نه‌زانه‌‬ ‫نی ‌ه تا سیفات و سیمای ئه‌م دوژمنه‌مان بۆ ده‌ربخات و له‌به‌رچاومان زه‌قی‬ ‫بكاته‌وه‌‪ .‬چونك ‌ه ل ‌ه سه‌ر ئاست ‌ه سیاسیه‌كه‌ی هه‌مان سیستمی فاشیستی‬ ‫به‌عس ‌ه و زۆر به‌ئاسانی ڕه‌فتار‌ه قێزه‌ون ‌و سه‌دامیه‌كانیان ده‌ناسینه‌وه‌‪ ،‬وه‌كچۆن‬ ‫له‌سه‌ر ئاستی توندوتیژیی ‌ه دینیه‌كه‌یشی هه‌مان ڤێرژن ‌ه موحه‌مه‌دییه‌كه‌یه‌ی‬ ‫نیمچه‌دوورگه‌ی عه‌ره‌به به‌اڵم له‌سه‌ده‌ی بیستویه‌كدا ب ‌ه پێشكه‌وتووترین‬ ‫تێكنۆلۆژیای سه‌ربازیه‌و‌ه خۆی نمایش ده‌كات!‬ ‫من پێم وای ‌ه ك ‌ه ده‌كرێت بۆ لێكشیتا‌ڵكردنی كه‌سێتی داعشی‪ ،‬داعشی وه‌ك‬ ‫فریادڕه‌سی عێراق و سوریا و جیهانی عه‌ره‌بی‪ ،‬په‌ناببه‌ین ‌ه به‌ر دوو چه‌مكی‬ ‫گرنگی ده‌روونشیكار و ده‌روونناسی كۆمه‌اڵیه‌تی (ئێریك فرۆم) ك ‌ه ساڵی ‪1963‬‬ ‫ل ‌ه نامیلكه‌ی (جه‌نگ له‌ناو مرۆڤ خۆیدا) به‌كاریهێناون و وه‌ك لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫سایكۆلۆژی بۆ ووردبوونه‌و‌ه ل ‌ه ڕه‌گوڕیشه‌ی وێرانسازیی باڵویكردۆته‌‌وه‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌وانیش بریتین له چه‌مكه‌كانی‌‪ :‬نیكرۆفیلیا و بیۆفیلیا‪ .‬بێگوما ‌ن ئه‌م كار‌ه‬ ‫خۆی له ‌بنه‌ڕه‌تدا یه‌كێك بوو‌ه ل ‌ه هه‌وڵ ‌ه دیار و به‌رچاوه‌كانی فرۆم ل ‌ه‬ ‫ی ئه‌مه‌ریكا‪ ،‬ئه‌و كاته‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی به‌كارهێنانی چه‌كی ئه‌تۆمی ل ‌ه ڕوسیا‬ ‫دژ ‌‬ ‫كردبوو‪ .‬ئارگومێنته‌كه‌ی فرۆم له‌م باره‌یه‌و‌ه ئه‌وه بوو‪ ،‬ك ‌ه‌‪ :‬ده‌توانین ڕه‌گوڕیش ‌ه‬ ‫ده‌روونییه‌كانی خه‌مساردیی ئه‌مه‌ریكا سه‌باره‌ت ب ‌ه هه‌ڕه‌شه‌ی وێرانكردن ل ‌ه‬ ‫كاره‌كته‌ری (نیكرۆفیلیكی) یا (عه‌شق بۆ مه‌رگ)دا بدۆزینه‌وه‌‪ .‬دیار‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫فرۆم ل ‌ه به‌كارهێنانی ئه‌م زاراوه‌یـ ‌ه باسكردنی ئــاره‌زووی سێكسیی كه‌سی‬ ‫نیكرۆفیلیك نی ‌ه بۆ ته‌رم و الشه‌‪ ،‬به‌ڵكو زیاتر ب ‌ه گشتی حه‌ز و ئاراسته‌یه‌كی‬ ‫سایكۆلۆژیانه‌ی ‌ه بۆ جیهان ل ‌ه دۆخ ‌ه مردوویی و پاسیڤی و وه‌ستاویه‌كه‌یدا ك ‌ه‬ ‫زۆر سانا كۆنترۆڵده‌كرێت‪ .‬فرۆم ڕای وای ‌ه كه‌سانی نیكرۆفیلیكی شاگه‌شكه‌ن ب ‌ه‬ ‫مردوو‪ ،‬تاك ‌ه شتێك سه‌رنجیان ڕابكێشێت ب ‌ه ته‌نها ته‌رم و الشه‌ی مردووه‌كانه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وان چێژ ل ‌ه ورده‌كارییه‌كانی پارچه‌پارچه‌بوون و ڕزین‪ ،‬مه‌حفبوونه‌و‌ه و‬ ‫پۆخڵیی و بۆگه‌نبوونی الشه‌كان وه‌رده‌گرن‪ .‬ئه‌مان ‌ه (نیكرۆفیلییه‌كان) عاشقی‬ ‫تاریكی و ئه‌شكه‌وت‪ ،‬مه‌اڵسگ ‌ه و شوێنی خۆشاردنه‌وه‌ن‪ .‬فرۆم پێیوای ‌ه ئه‌م‬ ‫جۆر‌ه كه‌سان ‌ه به سۆز و خۆشه‌ویستیان بۆ ڕابردوو ده‌ناسرێنه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ڕابردوودا‬ ‫نیشته‌جێن و باوه‌ڕیان ب ‌ه داهاتوو نییه‌‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه ئاماده‌ن هه‌موو دونیا وێران‬ ‫بكه‌ن و مردوه‌كانیش بكوژنه‌و‌ه تا ئه‌م هه‌ست ‌ه پاتۆلۆژییه‌یان تێر بكه‌ن‪ .‬ئه‌مان ‌ه‬ ‫به‌رده‌وا ‌م ده‌یانه‌وێت هه‌ڵبێن‪ :‬ل ‌ه ئازادی و به‌رپرسیارێتی و هه‌موو ئه‌ركێكی‬ ‫تاكه‌كه‌سی ڕابكه‌ن‪ ،‬ئه‌ویش ل ‌ه ڕێی په‌شیمانبوونه‌و‌ه و عه‌وداڵبوونیانه‌و‌ه بۆ‬ ‫ڕابردوو‪ .‬ته‌وا‌و پێچه‌وانه‌ی كه‌سێتی بیۆفیلییان ‌ه ك ‌ه كراوه‌ن‪ ،‬باوه‌ڕیان ب ‌ه گۆڕان‬ ‫و گه‌شه‌سه‌ندن هه‌ی ‌ه و ئیش بۆ داهاتوو ده‌كه‌ن‪ .‬ب ‌ه ڕای فرۆم نیكرۆفیلیا ل ‌ه‬ ‫هه‌ردوو سادیست و غه‌ریزه‌ی مه‌رگه‌و‌ه نزیكه‌‪ ،‬به‌اڵم هیچ كامیشیان ب ‌ه ته‌نیا‬ ‫ێ بكه‌ن‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه سادۆماسۆشیزم یان وێرانسازیی دوو‬ ‫ناتوانن گوزارشتی ل ‌‬ ‫میكانیزمن بۆ ده‌ربازبوون و هه‌ڵهاتن ل ‌ه ئازادی‪ .‬سادۆماسۆشیزم هه‌م خۆیان‬ ‫ده‌خه‌ن ‌ه ناڕه‌حه‌تی و ته‌ڵزگه‌وه‪ ،‬هه‌م ئه‌وانی تریش‪ .‬به‌اڵم كه‌سانی وێرانكار‬ ‫ی ته‌فروتوناكردنی ئه‌ویتردان‪.‬‬ ‫به‌ته‌نها ل ‌ه هه‌وڵ ‌‬ ‫ئامانجی سه‌ره‌كیی من له‌م خوێندنه‌و‌ه فرۆمیی ‌ه بۆ دیــارده‌ی داعش و‬ ‫شیكاركردنیان ب ‌ه پێی چه‌مكی نیكرۆفیلیا به‌ته‌نها له‌به‌ر دزێوكردنیان نیه‪،‬‬ ‫مه‌به‌ست لێی دێواندن و شه‌یتانكردنیان نیه‌‌‪ ،‬وه‌ك چۆن ب ‌ه ئامانجی وێناكردنی‬ ‫پێشمه‌رگه‌یش نی ‌ه وه‌ك هێزێكی بیۆفیلی عاشق ب ‌ه ژیان و به‌س‪ ،‬به‌ڵكو كێش ‌ه‬ ‫داعش ‌ه وه‌ك فریشته‌‪ ،‬وه‌ك فریادڕه‌س! به‌اڵم چ فریادڕه‌سێك؟ فریادڕه‌سێكی‬ ‫وێرانكار! بۆ زیاتر ڕوونكردنه‌وه‌ی ئه‌م چه‌مك ‌ه فرۆم جیاكاری ده‌كات ل ‌ه نێوان‬ ‫دوو چه‌شنی جیاوازی فریادڕه‌سدا‪ :‬فریادڕه‌سی وێرانكار و فریادڕه‌سی خاوه‌ن‬ ‫په‌یام‪ .‬فریادڕه‌سی وێرانكار وه‌ك ل ‌ه نمون ‌ه داعشیه‌كه‌یدا ده‌یبینین به‌ناوی‬ ‫ڕزگاركردنی مرۆڤه‌و‌ه دێت‪ ،‬به‌اڵم سه‌ره‌تا ب ‌ه سه‌ربڕینی مرۆڤ ده‌ستپێده‌كات‪،‬‬ ‫ب ‌ه دروشمی دامه‌زراندنه‌و‌ه دێت ‌ه سه‌ر شانۆ (دامه‌زراندنی خه‌الفه‌ت‪ ،‬ده‌وڵه‌ت‬ ‫و مه‌مله‌كه‌ت و حوكمڕانی و ده‌زگای ئایینیی)‪ ،‬كه‌چی هه‌ر خۆی ده‌وڵه‌ت‬ ‫و مه‌مله‌كه‌ت و ده‌زگاكانی حوكمڕانی و په‌رستگا ئایینیه‌كان (مزگه‌وت و‬ ‫كه‌نیسه‌كان بۆ نمونه‌) خاپور و وێران ده‌كات‪ .‬به‌اڵم نمون ‌ه په‌یامداره‌كه‌ی‬ ‫فریادڕه‌س ك ‌ه پێشمه‌رگه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئومێدی ب ‌ه دونیایه‌كی باشتر‌ه و چاوی ل ‌ه‬ ‫ئاینده‌یه‌‪ ،‬پتر كار له‌سه‌ر دامه‌زراندن ده‌كات‪ ،‬له‌سه‌ر بوژاندنه‌و‌ه و ئاوه‌دانی‪،‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه زۆر گرنگ ‌ه خۆی تێكه‌ڵ ب ‌ه ڕه‌فتاره‌كانی ئه‌و كاره‌كته‌ر‌ه نیكرۆفیلیی ‌ه‬ ‫نه‌كات‪ ،‬نه‌بێت ‌ه فریادڕه‌سێكی وێرانكار‪ ،‬یان النیكه‌م ته‌واو دوور ل ‌ه‌و جوگرافیا‬ ‫داعشیی ‌ه خه‌ونه‌كانی خۆی ببینێت و ئومێده‌كانی ب ‌ه داهاتوو په‌ره‌پێبدات‪ .‬داعش‬ ‫وه‌ك هێزێكی خاپوركه‌ری خۆ ب ‌ه فریادڕه‌سزان خواستیه‌تی خاسیه‌ته‌كانی ئه‌و‬ ‫كاره‌كته‌ر‌ه نیكرۆفیلیی ‌ه بۆ خانه‌به‌خانه‌ی ناو كۆمه‌ڵگه‌‌كه‌مان بگوێزێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئایا پێشمه‌رگ ‌ه چۆن به‌ر به‌م درم ‌ه ده‌گرێت و ناهێڵێت وه‌ك تاعون له‌ش و‬ ‫هه‌ست و بیری په‌كبخات! به‌چی؟ به‌وه‌ی ك ‌ه هه‌مان شێوه‌ی ئه‌و دیمه‌نی‬ ‫كوشتن و سه‌ربڕینه‌كان باڵوبكاته‌وه‌‪ ،‬توندوتیژی په‌خشبكاته‌وه‌‪ ،‬جه‌ندرمه‌ئاسا‬ ‫و موالزم موحسینیانه‌‪ ،‬به‌چه‌پڵه‌ڕێزانه‌و‌ه ته‌رم ب ‌ه ئۆتۆمبێل ڕابكێشێت و وێنه‌ی‬ ‫سێڵفی و دوێڵ له‌گه‌ڵ سه‌ری بڕدراوی داعشه‌كاندا بگرێت و ڕاسته‌وخۆ له‌‬ ‫فه‌یسبوك په‌خشیان بكات؟‬ ‫ی ڕیسكی‬ ‫ئا‌یا خودی پێشمه‌رگ ‌ه وه‌ك فریادڕه‌سێكی خاوه‌ن په‌یام‪ ،‬به‌م كاران ‌ه ‌‬ ‫نیكرۆفیلیبوونی خۆی و هه‌ڵگرتنه‌وه‌ی ده‌مامكی فریادره‌س ‌ه وێرانكاره‌ك ‌ه ناكات؟‬

‫ذمارة (‪ )23٥‬دوشةممة ‪2015/2/٩‬‬

‫‪8‬‬

‫داعش و خەوارج‬ ‫ئازاد قه‌زاز‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫داعش لە مێژووی خۆیدا‬ ‫داعش (دەوڵەتی ئیسالم لە عێراق‬ ‫و شام) لە مانگی چواری ساڵی ‪٢٠١٣‬‬ ‫دامــــەزرا‪ .‬پێشتر ئــەم ڕێــکــخــراوە لە‬ ‫ڕێکخراوێکی ترەوە بەناوی (دەوڵەتی‬ ‫ئیسالم لە عێراق) سەری دەرهێناوە‪.‬‬ ‫مۆرکی ڕاستەقینەی ئــەم ڕێکخراوە‪،‬‬ ‫مۆرکێکی ســەلــەفــی جیهادییە‪ ،‬کە‬ ‫داوای گێڕانەوەی خەالفەتی ئیسالمی و‬ ‫لەناوبردنی گشت دیاردە و ڕەفتارێکی‬ ‫نائیسالمی دەکات و گۆڕەپانی کارەکانی‬ ‫لە سنوری عێراق و سوریادا دیاریکردووە‪.‬‬ ‫واتە ڕیشەی ئەم ڕێکخراوە لەو ساڵەی‬ ‫(‪ )٢٠١٣‬کە خۆی تیادا ئاشکرا دەکات‬ ‫کۆنترە‪ ،‬ڕیشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی‬ ‫‪ ،٢٠٠٤‬ئەو ساڵەی کە ئەبو موسعەبی‬ ‫زەرقــاوی رێکخروای (کۆمەڵەی جیهاد‬ ‫و تەوحید) ی تێدا دامــەزرانــد‪ .‬ئەم‬ ‫ڕێکخراوەی زەرقاوی موبایەعەی ئوسامە‬ ‫بن الدنی ڕابەری ڕێکخراوی ئەلقاعیدەشی‬ ‫کردووە‪ ،‬هەر لەبەرئەوەشە کە ناوەکەی‬ ‫لە کۆمەلەی جیهاد و تەوحیدەوە بۆ‬ ‫ڕێکخراوی (القاعدة فی بالد الرافدین)‬ ‫دەگۆڕێت‪ .‬ئەم ڕێکخراوە لە کاتی خۆیدا‬ ‫بەتایبەتی هــەر بۆ بە گژاچوونەوەی‬ ‫ئەمەریکییەکان لە عێراقدا دامەزرابوو‪.‬‬ ‫ئەم ناونانە و ئەم بەرەنگاربوونەوەیەی‬ ‫ئــەم ڕێــکــخــراوە‪ ،‬بــە گشتی هــەم لە‬ ‫جیهانی ئیسالمی و هەمیش لە جیهانی‬ ‫ئەوروپیدا‪ ،‬بووە هۆی سەرنجڕاکێشانی‬ ‫الوانــی موسڵمان‪ .‬پاش لە ناوچوونی‬ ‫زەرقــاوی ساڵی ‪ ،٢٠٠٦‬ئەم ڕێکخراوە‬ ‫ناوی گۆڕا بۆ دەوڵەتی ئیسالم لە عێراق‪،‬‬ ‫بە ڕابەرایەتی ئەبو عومەری بەغدادی‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١٠‬ئەبو عومەر دەکوژرێت‪،‬‬ ‫ئەبو بەکری بەغدادی دەبێتە ڕابــەری‬ ‫ڕێکخراوەکە و هەر بە ڕابەری دەمێنێتەوە‬ ‫تا ئەوکاتەی خەالفەتیش ڕادەگەیەنێت‪.‬‬

‫ڕابــەری داعش‪ ،‬ئەوە ڕادەگەیەنێت کە‬ ‫سنور لە نێوان سوریا و عێراق نەمێنێت‬ ‫و موسڵمانانی بۆ دەوڵەتی خەالفەت‬ ‫بانگهێشتکرد‪ .‬بەغدادی دەبێتە هەڵگری‬ ‫ناخێک و گرتنی ئەزموونێک کە لە پێناو‬ ‫گێڕانەوەی خەالفەت و ڕازیکردنی خودا‬ ‫وەک خۆی باوەڕی پێیەتی‪ ،‬دەست لە‬ ‫هیچ شتێک نەپارێزێت‪ .‬ئەم ئەزموون و‬ ‫پێکهاتە دەروونییە‪ ،‬بوو بە زەمینەیەک‬ ‫بە ئاسانی توندڕەوی و خوێنڕشتن و‬ ‫جیهادکردن تا ئەو پەڕی ڕەقی و پڕ لە‬ ‫ڕق تیایدا بڕوێت‪.‬‬ ‫ئێمە وتمان بــەغــدادی و زەرقــاوی‬ ‫پەیوەندییان پێکەوە هەبووە‪ .‬زەرقاوی‬ ‫جگە لــەوەی کە لە ڕووی جیهادییەوە‬ ‫خۆی بە شوێنکەوتوی بن الدن زانیوە‪،‬‬ ‫بەاڵم کەوتۆتە ژێر کاریگەری شێخێکی‬ ‫ترەوە بەناوی ئەبی عەبدوڵاڵی موهاجری‬ ‫میسرییەوە‪ .‬ئەم شێخە فیقهێکی خوێناوی‬ ‫لە بەرامبەر نەیارەکانیدا هەڵبژاردووە‪.‬‬ ‫کتێبێکی بەناوی (مسائل فی فقه الجهاد)‬ ‫کە بە فیقهی خوێن ناسراوە‪ ،‬نووسیوە‪.‬‬ ‫ئــەم کەسایەتییە یەکێک بـــووە لە‬ ‫گرینگترین شێخەکانی زەرقاوی‪ .‬زەرقاوی‬ ‫ڕێبازی جیهادی خۆی لەسەر ئەو فیقهە‬ ‫خوێناوییە دامــەزرانــدووە و پاشانیش‬ ‫داعش زيرةكانة تةكنةلؤجياي نوآ بةكاردةه َينآ‬ ‫داعش بەردەوامی بەو ڕێبازە داوە‪ .‬ئەو‬ ‫کتێبەی کە بە فیقهی خوێناوی ناسراوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە داعش و خەوارج لە هێڵێکی دەرکەوتنی کاردانەوەی جیهانی ئیسالمی ئیمڕۆکە داعش بەرهەمدەهێنێ‪.‬‬ ‫لەسەرەتای ئەم بابەتەوە تا گەشتینە‬ ‫فکری خۆی لەسەر ئەوە دامەزراندووە کە گشتیدا کۆدەبنەوە کە لە تەکفیرکردن‪ ،‬کە نزیکەی سەدەیەک لەمەوبەر ڕوویدا‪،‬‬ ‫هەموو جیهان و لە پێش هەموویانەوە هیجرەتکردن و حاکمییەتی هەر بۆ پەیوەندییەکی پتەوی بەو پەرەسەندنە ئەم کۆتاییە‪ ،‬بە ئاڕاستەیەکدا ڕۆیشتین‬ ‫واڵتە عەرەبی و ئیسالمییەکان‪ ،‬بوونەتە خودا‪ ،‬خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬وەلێ ناتوانین لە هێمنییەوە بۆ توندڕەوی هەیە کە کە هەم لە ئیسالمییەك و هەمیش لە‬ ‫خانەی جەنگ و هەڵگەڕاوە و کافرن لەیەک جۆرە گروپدا کۆیان بکەینەوە‪ .‬ئیمڕۆ بە بزاڤە ئیسالمییە توندڕەوو و دژە ئیسالمییەك‪ ،‬جیامان دەکاتەوە‪.‬‬ ‫واتە وەک ئیسالمییەک داعش ناکەینە‬ ‫و جیهادکردن دژیان واجیبە‪ .‬هەر لەو داعش ڕەنگێکی جیهانی وەرگرتووە لە میانەڕەوەکانەوە دەبینرێن‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە خوێندنەوەیە بۆ پرۆسەیەکی دەرەوەی ئیسالم لە پێناوی جوانکردنی‬ ‫کتێبەدا شەرعیەت بە سەربڕینی کافر الیەکەوە و فرە کارەکتەریشی لە خۆی‬ ‫دەدات‪ ،‬نەك هەر بە زیندوویی‪ ،‬بەڵکو بە گرتووە لە الیەکیترەوە‪ .‬بەناوی ئیسالم وەک مێژوو‪ ،‬بەتایبەتی مێژووی ئایینێک‪ ،‬خۆمان و دزێو کردنی ئەوان‪ ،‬هەروەها‬ ‫مردوویش سەربڕینیان شەرعییەت پێدەدا و خەالفەت و سوننەوە بۆتە گلۆباڵ و مێژووی بزافێک یان ئایدیۆلۆژیایەک‪ ،‬وەک دژە ئیسالمییەکیش‪ ،‬نا کۆشین‬ ‫و بۆ ترساندنی کافرەکان بە کارێکی لەهەموو دنیاوە خەڵکی بۆخۆی کێش دەمانگەیەنێتە ئەوەی کە بڵێین ئایین یان بۆ ناشیرینکردنی هەرچی موسڵمان و‬ ‫واجبی دەزانــێــت‪ .‬بە بۆچوونی ئەوان دەکــات‪ .‬خــەوارج لە کاتی خۆیدا یەک هەر ئایدیایەک سەرەتا کە سەرهەڵدەدات مێژووی ئیسالمە لە پێناوی تێرکردنی‬ ‫خودا هەر نەیوتووە کافر بکوژن‪ ،‬بەڵکو پاشخانی کەلتوری کۆیکردبوونەوە‪ ،‬جۆرێک هوشیاربوونەوەی لەگەڵدایە‪ ،‬حەزو خۆزگەکانی خۆمان‪ .‬گەشتی ئەم‬ ‫ئەمریشی کردووە کە ملیان بپەڕێندرێت‪ .‬بــەاڵم داعــش یەک پاشخانی کەلتوری چونکە مرۆڤ لە ژێرباری ئایدیای باو یان بابەتە چاو پێداخشاندنەوەیک بوو کە لە‬ ‫لەو فیقهەی ئەودا سەربڕین الی خودا کۆینەکردونەتەوە‪ .‬وەلێ یەک پاشخانی ئایینێکی باو دەهێنێتە دەرێ‪ ،‬وەلێ پاش سەردەمی ملمالنێی عەلی و موعاوییەوە‬ ‫زۆر پەسەندکراوە و زۆریشی پێخۆشە‪ .‬بۆ ئایینیە کە هەم داعشیەکان و هەمیش ئەوەی ئەویش دەبێتە باوو و دەسەاڵتێک دەستیپێکرد و لەگەڵ دەرکەوتنی داعش‬ ‫لە پێناو بەرژەوەندی خۆیدا ڕایدەگرێت‪ ،‬کۆتایی هات‪ .‬لەوە تێگەشتین کە داعش‬ ‫گەشتن بەم ئامانجە بە پێویستی دەزانێت خەواریجەکان کۆدەکاتەوە‪.‬‬ ‫کە کوشندەترین چەکی کۆمەڵکوژ و‬ ‫لە ڕوویەکیترەوە لەم جیهانبیینیەی جارێکی تر مــرۆڤ بەند دەکــات و لە هــەر ئــەوە نییە دژی هــەمــوو جیهان‬ ‫وەستابێتەوە‪ ،‬بەڵکو شەرمەزارییەکی‬ ‫زۆریشی بۆ موسڵمانان لەگەڵ خۆیدا‬ ‫هێناوەتەوە‪ .‬بۆیە چاودێرە موسڵمانەکان‬ ‫بــە ئیسالمی ســەلــەفــی و ئیسالمی‬ ‫سیاسییەوە‪ ،‬هەندێک لــەوانــەی کە‬ ‫دیاردەی داعش دەخوێننەوە‪ ،‬بەردەوام‬ ‫ئیسالم وەک سەرچاوەیەکی ئیالهییانە‬ ‫لە ئیسالمێکی دەستکردی موسڵمانانە‬ ‫جیادەکەنەوە‪ ،‬بێئەوەی بە خۆیان بزانن‪،‬‬ ‫سەرچاوە ڕەسەنەکە الی خۆیان دادەنێن‬ ‫و ناڕەسەنەکەش بە داعش دەسپێرن‪،‬‬ ‫ئیدی دڵی خۆیان بەوە خۆش دەکەن‬ ‫کە ئەوان ئیسالم لە دەستی جەردەکانی‬ ‫وەک داعش دەپارێزن‪ .‬هەندێکی تریشیان‬ ‫کیماوی و بایەلۆژی بە دەستبهێنن‪ .‬ئەمانە بڕوانێت‪ ،‬هەست دەکەیت لەگەڵ بیرکردنەوەدا گۆتی دەکات‪ .‬ئیسالم لە ئەگەر چی لە بازنەی ئیسالم دەریان‬ ‫بێگومان داعش بەشێوەیەکی کردەکی و باوەڕەکەیاندا ڕاستگۆن‪ .‬چونکە ئەگەر پێش سەدەکانی ناوەڕاستەوە ئیدی بە نــاکــەن‪ ،‬بــەاڵم وەک الدەر لــە ڕاستە‬ ‫زۆر بە جدی ئەوەی کردۆتە پرۆژەیەک و ئیسالم دینێک بێت کە خوا ناردبێتی‪ ،‬جۆرێک بووە ئاینێکی باو‪ ،‬بیرکردنەوە ڕێگەی ئیسالم دەیانبینن‪ .‬ئــەم دوو‬ ‫جێبەجێی دەکات‪.‬‬ ‫ئەگەر ئیسالم ئەو ڕێبازە کامڵە بێت وەک بە ئاڕاستەیەکی تردا لە گشت الوە بەری خوێندنەوەیە بەشێوەیەکی گشتی لە‬ ‫پەروەردەیی‬ ‫و‬ ‫فکری‬ ‫ئەم پاشخانە‬ ‫خۆیان دەڵێن‪ ،‬ئەگەر ئیسالم چارەسەری پێدەگیرا‪ .‬کاتێ لەسەردەمی مۆدێرنەدا وتارەکانی ئیسالمییەکاندا دەبینرێنەوە‪.‬‬ ‫و کــەلــتــووریــیــەی بـــەغـــدادی‪ ،‬لەگەڵ گشت کێشەکانی ال بێت‪ ،‬ئەگەر قورئان کە جیهانی ئیسالمی زەبری کوشندەی ئــەوان لــەوە سەرسامن چــۆن دەبێت‬ ‫مێژوویەکی نزیکی ســەدەی بیست و تاقە کەالمی خودا بێت لەم گەردوونەدا‪ ،‬بەردەکەوێ و لە خۆی هۆشیاردەبێتەوە ئیسالمی ڕەحمەت بۆ مرۆڤایەتی لە‬ ‫مێژوویەکی دووری ئیسالمیش‪ ،‬دەبنە ئەگەر پەیامبەر موحەمەد پەیامبەر کە چەندێک لەکاروانی پێشکەوتن و کاتی جێبەجێکردنی ئایەت و حەدیسدا‪،‬‬ ‫خۆراکدەری ئەوجۆرە بیرکردنەوەیە‪ .‬بۆیە گشت مرۆڤەکانی سەرزەوی بێت و دوا مرۆڤدۆستیدا دواکەوتووە‪ ،‬ڕاچەنینێک بەم شێوە قێزەونە دەرکەوێت‪ .‬ئەوان‬ ‫بەغدادی هەر بەتەنها ئەو ستراتیژەی پەیامبەریش بێت‪ ،‬ئەگەر ئەمانە هەمووی ڕووی تێدەکات کە کۆمەڵێک بزاڤی ناتوانن ئەو ماوەیە لە بیرکردنەوەیاندا‬ ‫کە لەدەرەنجامی ئەزموونی ژیانی خۆی وابێت‪ ،‬وەک داعش و گشت موسڵمانێک بە جــۆراوجــۆری لێدەکەوێتەوە‪ ،‬هــەروەک ئــەژمــار بــکــەن کــە دەکــەوێــتــە نێوان‬ ‫بۆی هاتووە‪ ،‬نەبۆتە پاڵنەر و پاڵپشت‪ ،‬ئیسالمی سیاسیشەوە باوەڕیان پێیەتی‪ ،‬لە پێشەوە تیشکمان خستنە سەر‪ ،‬کە سەرەتای دەرکەوتنی ئیسالم لەتەک‬ ‫بەڵکو سوود لەو مێژووەش وەردەگرێ ئیتر بۆ پەنا بۆ ڕێباز و سیستەمێکی‬ ‫تا بتوانێ هەموو جیهانی ئیسالمی بۆ تر بەرین؟ ئەگەر ئیسالم هێندە جوان‬ ‫خۆی کێش بکات‪ .‬لەوە تێگەشتین‪ ،‬کە بێت وەک هەموو موسڵمانێک دەڵێت‪ ،‬چ‬ ‫پاشخانی فکری و ئایدیۆلۆژی داعش‪ ،‬پێویست دەکات باسی دیموکراسییەتێک‬ ‫بە فکری ئەلقاعدەی جیهادی و فقهی کە داهێنەرەکەی مرۆڤە‪ ،‬بکرێت؟ بۆیە‬ ‫سەلەفیی جیهادی و فقهی توندڕەوی الی داعش‪ ،‬گشت پارتە ئیسالمییەکان‬ ‫زەواهـــری و شێخەکەی بــەنــاوی ئەبو کە بەشداری سیاسەت دەکەن و باسی‬ ‫عەبدوڵاڵی موهاجری شێلراوە‪ .‬تەنانەت دیموکراسی دەکەن‪ ،‬کافر دەبن‪ ،‬چونکە‬ ‫فــکــری جــیــهــادی ئــەلــقــاعــیــدەشــی لە لەو ڕێبازە خوداییە الیانداوە‪ .‬ئەگەر لە‬ ‫توندڕەویدا تێپەڕاندووە‪ ،‬تا ئەو ئاستەی ناو مێژوویەکی سەدان ساڵ و بەتایبەتیش‬ ‫کە ئەبوبەکری بەغدادی لە فەرمانی ســەدەی ڕابـــووردوو‪ ،‬موسڵمان لەسەر‬ ‫ئەیمەن زەواهـــری کە جێگرەوەی بن ئــەو ئایدیۆلۆژیایە گۆشکرابێت کە‬ ‫الدنە‪ ،‬دەرچووە‪.‬‬ ‫لەسەرەوە خستمانەڕوو‪ ،‬ئەوا سەرەتای‬

‫بەغدادی هەر بەتەنها ئەو ستراتیژەی کە لەدەرەنجامی‬ ‫ئەزموونی ژیانی خۆی بۆی هاتووە‪ ،‬نەبۆتە پاڵنەر و پاڵپشت‪،‬‬ ‫بەڵکو سوود لەو مێژووەش وەردەگرێ تا بتوانێ هەموو‬ ‫جیهانی ئیسالمی بۆ خۆی کێش بکات‬ ‫واتــە لە ئەمیری کۆمەڵێکەوە خۆی‬ ‫دەکات بە خەلیفەی هەموو موسڵمانان‪.‬‬ ‫بەم هەنگاوەی سەرنجی گشت جیهانی‬ ‫ئیسالمی بۆ الی خۆی ڕادەکێشێت و‬ ‫زۆرێک لە گروپە سەلەفی و جیهادییەکانی‬ ‫دنیا بەیعەتی پێدەدەن‪.‬‬ ‫بــەغــدادی ساڵێ ‪ ١٩٧١‬لە سامەڕا‬ ‫هاتۆتە دنــیــاوە‪ ،‬دەرچـــووی زانکۆی‬ ‫ئیسالمیی بەغدایە و بەکالیۆریۆس‪،‬‬ ‫ماستەر و دکتۆرای هەر لەو زانکۆیەدا‬ ‫بەدەستهێناوە‪ .‬ماوەیەکی باش وەک‬ ‫مامۆستا و بانگخواز لەو دەڤەرەدا کاری‬ ‫کـــردووە‪ .‬لە خێزانێکەوە هــاتــووە کە‬ ‫هەڵگری عەقیدەی سەلەفی تەکفیری‬ ‫بووە و باوکی و مامەکانیشی هەر لەسەر‬ ‫ئەو عەقیدەیە کاریان کردووە‪ .‬بەغدادی‬ ‫لە هــەردوو پارێزگای دیالە و سامەرا‪،‬‬ ‫کەسێکی سەله‌فیی جیهادی دیــار و‬ ‫کاریگەر بووە‪ .‬پێش ئەوەی ببێتە ڕابەی‬ ‫داعش‪ ،‬ئەو لەو ناوچەیەی خۆیدا چەند‬ ‫شانەیەکی جیهادی و قتالی دامەزراندووە‪،‬‬ ‫چەندین عەمەلیاتی عەسکەری ئەنجامداوە‬ ‫و دواهەمینیان دامەزراندنی ڕێکخراوێک‬ ‫بووە بەناوی (لەشکری ئەهلی سوننە و‬ ‫جەماعە)‪ .‬پاش ئەوەی بەغدادی دەبێتە‬

‫پەیامبەرێکی وەک موحەمەدا و کۆتای‬ ‫دەرکەوتنی ئیسالم لە فۆرمی داعشدا‬ ‫لە تەک موجاهیدیکی وەک ئەبوبەکری‬ ‫بەغدادیدا‪ .‬دژە ئیسالمییەکانیش بە‬ ‫پــێــچــەوانــەوە‪ ،‬ڕاســت و چــەپ بەسەر‬ ‫هەموو شتێکدا دەهێنن و ئەو هەلەیان‬ ‫بۆ هەڵکەوتووە کە بێژن بەڵێ ئەوەتا‪..‬‬ ‫ئەوەیە ئیسالم‪ ،‬بێئەوەی مێژوو و مرۆڤ‬ ‫و دەق و پرۆسەی بە کۆمەاڵیەتیکردن‬ ‫و گۆڕانکاری دید و بۆچوونی مرۆڤ بە‬ ‫هەند وەربگرن‪ .‬چونکی هەم ئیسالمی‬ ‫و هەمیش دژەکانیان لە یەک ئاستدا‬ ‫بیردەکەنەوە و لە یەک گۆشەنیگاوە‬ ‫مێژوو و مــرۆڤ دەناسنەوە‪ ،‬ئەوەیش‬ ‫ئەوەیە کە مرۆڤ کائینێکی وەستاوە‪،‬‬ ‫چوارچێوەیەکی داخراوە‪ ،‬یان ڕەشە یان‬ ‫سپی‪ ،‬نە خۆیان لە ئێستەدا دەناسنەوە‬ ‫و نە خۆشیان لە ناو مێژوودا دەدۆزنەوە‪.‬‬ ‫ڕێــبــازی بیرکردنەوەی ئــەم بابەتە‬ ‫ئەوەیە‪ :‬ئایین سەرەتاکەی ئازادبوونە‬ ‫و کۆتاییه‌کەی بەندبوونە‪ .‬ئەم وتەیە‬ ‫گوشراوەی پرۆسەیەکە کە لە مێژووی‬ ‫گشت ئایدیۆلۆژیایەکدا دووبارە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بە جۆرێکە کە ناتوانین کۆتاییەکەی بە‬ ‫سەرەتاکەی بەراورد بکەین و لە یەک قاڵب‬ ‫و ڕیزبەندیدا دایانبنێین‪ .‬واتە داعشێکی‬ ‫ئیمڕۆکە ناکرێ و ناشێ بە ئیسالمێکی‬ ‫سەرەتا بــەراورد بکەین و بە یەک چاو‬ ‫تێیان بڕوانین‪ .‬بەاڵم ئەم بۆچوونە ئەوە‬ ‫ناگەیەنێت کە توندڕەوەکان لەدەرەوەی‬ ‫ئیسالم بن و میانڕەوەکانیش لە ناو‬ ‫ئیسالمدا مابێتنەوە‪ ،‬نەخێر؛ هەردووال‬ ‫لە ناو بازنەی ئیسالمدان و لە کانیاوی‬ ‫قورئان و حەدیس ئاو دەخۆنەوە‪ ،‬کەچی‬ ‫هەرالیەو ئەویتر بە ساختە دەزانێ‪ .‬واتە‬ ‫ناشێ و ناگونجێ بۆ ئەوەی شەرمەزار‬ ‫نەبیت‪ ،‬ئیسالم وەک مێژوو لە ئیسالمی‬ ‫خودا جیا بکەیتەوە بە بیانووی ئەوەی‬ ‫داعش دەرکەیتە دەرەوەی ئایینی خودا‪.‬‬ ‫لە بری ئــەوەی داعش وەک خەوارج‬ ‫بناسێنین و ئیتر ئەم دیاردەیە لە کۆڵ‬ ‫خۆمان بکەینەوە‪ ،‬باشتر وایە لە هۆکار و‬ ‫فاکتەر و زەمینەسازییەکانیان بکۆڵینەوە‪.‬‬ ‫لە بری ئەوەی یەکتر تاوانبار بکەین و‬ ‫ئەم بە داعش و ئەو بە ماعش بچوێنین‪،‬‬ ‫چاترە بۆخۆمان لە خۆمان بپرسین‪ :‬بۆ‬ ‫ڕۆژگاری ئیمڕۆکەی جیهانی ئیسالمی بەم‬ ‫ڕۆژە گەشتووە؟ بۆ کۆمەڵێك لە خاک و‬ ‫خۆڵ و زەمینەی خۆماندا‪ ،‬بەم چەشنە‬ ‫هەڵقواڵوە؟ ئەمان لە هەمان سەرچاوەی‬ ‫ئیسالم خــۆراکــی خۆیان وەردەگـــرن‪،‬‬ ‫کەچی بۆ ئێمە بوونەتە شێرپەنجە و‬ ‫خۆمانی لێ کەنار دەگرین‪ .‬بۆیە دەڵیم‬ ‫کێشەی جیهانی ئیسالمی هەر داعش‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو بــیــرکــردنــەوەی جیهانی‬ ‫ئیسالمییە بە گشتی‪ ،‬ئــەو جیهانەی‬ ‫سەرباری ئەو هەموو گرفت و وێرانییە‪،‬‬ ‫هێشتا هەر خۆی بە خاوەنی هەقیقەتی‬ ‫ڕەهـــا دەزانـــێ و لــە خــۆی ناکەوێتە‬ ‫گومانەوە‪ .‬داعش تۆوێکە لەو زەمینەیەی‬ ‫جیهانی ئیسالمیدا چەکەرەی کردووە‪،‬‬ ‫ئەگەر تائیستە دەرنەکەوتووە ئەوە لەبەر‬ ‫ئەوە بووە کە پەرش و باڵوبووە‪ ،‬وەلێ‬ ‫ئێستە کە لە شوێنێکدا کۆکراوەتەوە‪،‬‬ ‫بۆمان دەرکەوتووە و لەبەرچاومان ئەو‬ ‫دیاردەیە بەرجەستە بووە‪ .‬مرۆڤ جاری‬ ‫وا هەیە خۆی بە خۆی نازانێ کە شتێکی‬ ‫کوشندەی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە‪،‬‬ ‫چاوەڕێی دەرفەتێکە تا دەرکــەوێ‪ ،‬کە‬ ‫جواڵ ئەوجا هەستی پێدەکا‪.‬‬

‫هەرچەندە داعش و خەوارج لە هێڵێکی گشتیدا‬ ‫کۆدەبنەوە کە لە تەکفیرکردن‪ ،‬هیجرەتکردن و‬ ‫حاکمییەتی هەر بۆ خودا‪ ،‬خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬وەلێ‬ ‫ناتوانین لەیەک جۆرە گروپدا کۆیان بکەینەوە‬