داعش هەوڵ دەدات سوننە لە پرۆسەی سیاسیی عیراق بكشێتەوە هۆشداری لە هەرەسهێنانی پرۆسەی سیاسیی عیراق دەدرێت
5
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )504دو شةممة 2015/2/16
"چاودێر" هاودژیی قسەكانی مەال كرێكار لەچاوپێكەوتنەكەیدا باڵودەكاتەوە شارەزایەكی ئیسالمی سیاسی:
"پێویست ناكات مەال كرێكار ناڕاستەوخۆ پشتگیریی لەداعش بكات ،چونكە خۆی داعشە" چاودێر -تایبەت :بــەڕای شارەزایانی بواری ئیسالمی سیاسی‌و بەشێك لــە روناكبیران، قسەكانی مــەال كرێكار لەچاوپێكەوتنەكەی كەناڵی ()NRTدا پــڕن لــەهــاودژی ،هاوكات هەندێك لە نوسەرانیش پێیانوایە قسەكانی مەال كرێكار لە بەیعەتێك دەچو بە داعش .هەروەك لەبارەی پشتگیرییە ناڕاستەوخۆكانی ناوبراو لە داعــش ،شارەزایەكی بــواری ئیسالمی سیاسی، بە "چاودێر"ی رادەگەیەنێت ،كە پێویست ناكات مەال كرێكار ناڕاستەوخۆ پشتگیریی داعش بكات، چونكە "خۆی داعشە". لەوبارەیەوە ،سۆران سێوكانی ،شارەزا لە بواری ئیسالمی سیاسی ،بە"چاودێر"ی راگەیاند ،پێویست ناكات مەال كرێكار ناراستەوخۆ پشتگیری داعش بكات ،چونكە پێش ئەوەی داعش بێت بەرپرسی ئەنسار ئیسالم بوە ،خۆی داعشە.
سێوكانی ،ئاماژەی بەوەشكرد ،مەال كرێكار كەسێكی ئاسایی نیە ،كە كەسێكی ئاسایی بچێت چاوپێكەوتنی لەگەڵ بكات ،بەڵكو پێویستە كەسێكی ش ــارەزا ئــەو چاوپێكەوتنەی لەگەڵ بكردایە كە زانیاری تەواوی هەبێت. هاوكات بەهمەن تاهیر نەریمان ،شــارەزا لە بواری ئیسالمی سیاسی لە وتارێكدا بە ناوی "مەال كرێكار و خەیاڵپاڵوییەكانی" ،هاودژیی قسەكانی چاوپێكەوتنەكەی مەال كرێكار ئاشكرادەكات‌و لەبەشێكی نوسینەكەیدا دەڵێت "ئەم موجاهیدە یارییەكی زۆر بە وشەكانی (ئازادی و سنورەكانی ئازادی) دەكات و دەیەوێت بڵێت :من جیاواز بۆ ئەم كێشانە دەڕوانــم ،كەچی دەگاتەوە هەمان دەرئەنجامی داعش و قاعیدە". هــاوكــات قسەكانی مــەال كــرێــكــار لــە تــۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانیش كــاردانــەوەی بــەدواداهــات‌و
بەشێكی زۆری چاالكەكانی فەیسبوك قسەكانیان بە پشتگیرییكردن بە بیری داعش و ئەو گروپە لێكدایەوە. عــەدنــان عــوســمــان ،پــارلــەمــانــتــاری پێشوی بزوتنەوەی گۆڕان ،لەوتارێكدا بەناونیشانی "لە چەقۆی داعشەوە بۆ كەتەری مەال كرێكار" ،لەالپەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیسبوك، پێیوایە ،مەال كرێكار لەچاوپێكەوتنەكەیدا بەیعەتی خۆی بە داعش داوە. ناوبراو ،دەشڵێت "مەال كرێكار ،بەهەمان ئامرازی داعشەوە دەپەیڤێت ،ئەو لەناو هەمان مەنزومەی ئیشكردنی داعشە .ئەوەتا زۆر بە سادەیی و ئاسایی باس لەسەربڕین و كوشتن ئەكات". زانیاریی زیاتر لەالپەڕەكانی 4و 8و پاشكۆی روانگەو رەخنەدا دەخوێننەوە
قسەکانی مەال کرێکار لە چاوپێکەوتنەکەی ()NRTدا پڕبون لە هاودژیی
مەال بەختیار: كاتی ئەوەیە ،سۆسیالیستەكانی ئەوروپا ،سۆسیال دیموكراتەكانی دنیا ،بیر لەوەبكەنەوە ،كورد جێگەی ئومێدە بۆ بەدیهێنانی دیموكراسی لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا 2-3 كۆشنێر:
نەتەوە یەكگرتوەكان:
چوار هەزار بینای كۆبانێ وێران بون پاسپۆرتی چەكدارە دیل‌و كوژراوەكانی داعش مۆری توركیای پێوەیە چاودێر :بەپێی دوایین راپۆرتی نەتەوە ئاشكراشیدەكات ،كە نزیكەی چوار هەزار یەكگرتوەكان ،لەئەنجامی شەڕی چەند مانگی بینای (كۆبانێ) وێران بون ،كە زۆرینەیان رابردوی كۆبانێ ،نزیكەی چوار هەزار بینای كەوتونەتە ناوەندی شارەكەو لەو رێژەیەش شارەكە وێران بون‌و زۆرینەشیان بە تەواویی 1200بینای بە تەواوەتی كاول بون. راپــۆرتــەكــە ،ئــەوەشــی ئــاشــكــراكــردوە كاول بون. راپۆرتەكەی نەتەوە یەكگرتوەكان ،لەرێگەی كــە لەئەنجامی بــۆردومــانــی فڕۆكەكانی مانگی دەستكردوە ،زەرەرو زیانەكانی كۆبانی هاوپەیمانانەوە ،نزیكەی هەزار چاڵی گەورە دیاریكردوە ،تێیدا ئاماژە بــەوەش كــراوە ،لەشارەكەدا دروستبون ،كە ئاستەنگیان بۆ كە سەرخان‌و ژێرخانی شارەكە زیانێكی هاوتوچۆ دروستكردوە. گــەورەی بەركەوتوە .هــەروەك راپۆرتەكە
كۆدی قسەكانی مەال كرێكار ساالر تاوەگۆزی
وەزیری پێشوی دەرەوەی فەرەنسا داوادەكات واڵتەكەی چەك بدات بە كوردی رۆژئاوا
حەوت سەرچاوەی تێرۆریزم لەكوردستاندا
شیعر وەک ڕووبارێکی گەورەیە 4
گفتوگۆ لەگەڵ نزار قه‌بانی
4
5
د .ئەمین
10
تایبەت
ذمارة ( )504دو شةممة 2015/2/16
info_chawder@yahoo.com
2
مەال بەختیار لە پانێلی (ئەو قەیرانە نوێیانەی رووبەڕووی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەبنەوە):
بەبێ سیكوالریزم ،بەبێ دیموكراسی‌و بەبێ ئازادییەكان ،مەحاڵە هیچ حزبێك ئێستا بتوانێ پڕوپاگەندەی ئەوە بكات كە دیموكراتە
دەقی پانێلەكە: ئامادەبووان.. پێموابێت بەشێكتان هەر لەعەرەبیەكەشم تێگەیشتن .قسەشم لەسەر ئەوەیە ،كە داعش‌و هەموو بزوتنەوەكانی سەلەفی ،ئیسالمی.. لــەخــۆیــەوە ســـەری هــەڵــنــەداوە ،داعــش سەرەنجامی هەموو هەڵە كەڵەكەبوەكانی س ــەد ســاڵــی رابــــــردووە .لــەســەد ساڵی رابردوودا ،كۆڵۆنیالیزمی كالسیكی هات ئەم واڵتانەی ئێمەی داگیركرد ،ئینگلیز ،فەرەنسا، ئیتالیا .ئەمانە جگە لەبەرژەوەندییەكانی ئابووریی‌و دەستی هەرزان‌و كەرەستەی خاو لەم واڵتانەی ئێمەدا ،پرۆژەیەكیان نەبوو، كە پەیوەندییە تازەكانی سەرمایەداریان هێنا ،لەپاڵیدا پــرۆژەی فیكریی ،پرۆژەی رۆشنگەریی ،پرۆژەی دیموكراسییان نەبوو، بەڵكو بەپێچەوانەوە ،ئەمانە پارێزەری دەستكەوتەكانی دەرەبــەگــایــەتــی ،بیری سەدەكانی ناوەڕاست‌و ئیسالمی تەقلیدی بوون ،لەم ناوچانەی ئێمەدا .لەوكاتەشدا سەرەتای دروستبوونی بزوتنەوەی رزگاری‌و بزوتنەوە نیشتمانییەكان بوو ،لەبەرامبەر كۆڵۆنیالیزمی كالسیكی .كە ئەم بزوتنەوانە لەعەشەیار ،لەشێخ ،لەخەڵكی دواكەوتوو، لەهەمووان كۆدەبونەوە ،رق لەكۆڵۆنیالیزم‌و مــەتــرســی لــەهــەنــدێــك لــەبــەرژەوەنــدیــیــە دواكــەوتــووەكــان ،وایكرد ئــەو بزوتنەوانە دروســت بێت .بۆیە دەستكەوتەكانی ئەو بزوتنەوانە زۆر الواز بوو .لەئێران مەشروتە هەبوو ،یانی بزاڤی دەستوری لەئێران هەبوو، بەاڵم هیچ شتێكی ئەوتۆی بەدینەهێنابوو ،شا هەر شا بوو ،باوكی شا هەر باوكی شا بوو. دوایی شا هات حوكمی خۆی كردو تەواویشی كرد ،لەواڵتانی عەرەبی گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ لەدەستور نەبوو ،گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ لەپێكهاتەی كۆمەاڵیەتی‌و لەبنەمای ئابوری ئــەم واڵتــانــە نــەبــوو ،سەرئەنجام عەقڵی خەڵكیش وەك خۆی ،بەدواكەوتوویی مایەوە. فكرو سیاسەت‌و ئایدیۆلۆژیەتیش لەم واڵتانەی ئێمەدا ،لەبزوتنەوەیخۆرسكی نیشتمانی‌و نەتەوەییەوە ،وردە وردە بۆ دروستكردنی حـــزب گــــۆڕا .حــزبــی نیشتمانی،حزبی دیموكراتی‌و چەپ لەالی ئێمە دروست بوو. ئەم حزبانە لەوكاتەدا ،لەسییەكانەوە هەتا كۆتایی جەنگی ساردیش ،ئەگەر سەیری ستراتیژیان بكەی ،ستراتیژێكی نیشتمانی رۆشنیان هەبوو دژی كۆڵۆنیالیزم ،هەتا رادەیەك بۆ گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتی لەباری ئابووریی‌و بێكارییەوە ،قسەیان هەبوو .بەاڵم كە هاتە سەرئەوەی مەترسی دوژمنەكانی كۆمەاڵیەتی ،لەبەرامبەر دیموكراسی كە هــەبــوو ،ئــەم حزبانە ،هیچیان دەركیان پێنەكردبوو ،بەڵكو بەپێچەوانەوە ،ئەم حزبانە ملمالنێیان كرد كە كامیان زۆرترین دەرەبەگ، زۆرترین ئیسالم ،زۆرترین عەشایەر ،زۆرترین دواكەوتوویی لەدەوری خۆیان كۆبكەنەوە. لەبەرامبەر ئــەوەی كە گۆڕانێك روویــدا، هاتنی پەیوەندی سەرمایەداری ،دروستبوونی سەرەتاكانی بزوتنەوەی نیشتمانی‌و دوایش حزبی نیشتمانی نــەتــەوەیــی ،ئینجا بۆ حزبە كۆمۆنیستیی‌و چەپەكان ،لەمكاتەدا ئیسالمی تەقلیدی سەدەكانی ناوەڕاست، هەستیبەمەترسییەكی گـــەورە كــردو، بۆئەوەشی كە گۆڕانكارییەكان زۆرتر قوڵ نەبنەوە ،پەلوپۆ نەهاون ،پێشنەكەون ،وردە وردە بیری دیموكراسی‌و ئــازادی مۆدێرنە كارلێك نەكات ،نەگۆڕێت‌و پێشنەكەوێت، ئیخوان موسلمین بوو ،كە دەركــی ئەوەی كــرد ،ئیسالمی تەقلیدی لەمەترسیدایە، حزبێكیان بەناوی حزبی (ئیخوان موسلیمین) دروستكرد ،كە دامەزرێنەرەكەی (حەسەن
بەنا) بوو .دوای كوشتنیشی ،سەید قوتب لەو توندڕەوتر بوو بۆ ئیسالمی سیاسی موتەتەڕیف .كە ئەمانە یەكەمین ستراتیجی بزوتنەوەی ئایدیۆلۆجی ئیسالمی سیاسی بــوون ،بــۆئــەوەی ببن بە بەربەست ،ببن بەلەمپەر لەبەردەم پێشكەوتن ،گۆڕانكاریی‌و وەرچــەرخــانــی بــزوتــنــەوەی دیموكراسی، كۆمەاڵیەتی‌و چەپ لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‌و لەهەموو واڵتانی ئیسالمیشدا. لــەالیــەكــەوە كۆڵۆنیالیزم ،دواكــەوتــن دەپـــارێـــزێـــت .لــەالیــەكــیــشــەوە ئیخوان موسلمین دادەمــــەزرێ ،لــەوالشــەوە حزبە دیموكراسی ،چەپەكان‌و نەتەوەییەكان، جیهانبینییەكی رۆشنیان نییە ،بۆئەوەی مەترسی ئیسالمی سیاسی وەكــو خۆی بزانن‌و ئەركەكانی دیموكراسی ،ببەستنەوە بــەچــۆنــیــەتــی الوازكــــردنــــی بــزوتــنــەوە ئیسالمییەكان‌وئازادكردنی عەقڵی مرۆڤ، لەهەژمونی ئیسالمی سیاسی‌و ئیسالم ببێ بەعەقیدەی ئــازادیــی تــاك .نــەك ئیسالم لەكەلتوردا هەبێ ،لەدەسەاڵتدا ،لەسیستمدا، لەبیركردنەوەدا هەبێ‌‌و لەهەموو جومگەیەكدا، لەحزبدا ،لەئایدیۆلۆژیەتدا ،لەفەلسەفەدا هەبێ كــار بكات‌و دەسەاڵتەكانی ئیسالم هەم لەسیستەمدا(سیستەمی سیاسی) ،هەم لەبیركردنەوەی حزبی ،هەم لەبیركردنەوەی كۆمەاڵیەتی ،هەم لەتاكدا ،هەژمونی كامڵی خۆیی‌و دەسەاڵتی كامڵی خۆی بەكاربهێنێت، كە ئەمەشمەترسییەكی گەورەیە .چونكە كاتێك كە ئیسالمی سیاسی دەسەاڵتی كامڵی خۆی بەكار دەهێنێت‌و رێكخراوەو ئایدیۆلۆجیەتیشی بــۆ گــەاڵڵــە كـــراوە‌و ئاڕاستە دەكــرێ ،بەبەردەوامیش ملمالنێ دەكات ،ئەم دەسەاڵتانە یا ئەم هەژمونانە، لەهەموو كایەكانی كۆمەاڵیەتی ،سیاسی‌و عەقڵەكانی تــاكــدا ،بێگومان دیوارێكی مەترسیدارە ،لــەبــەردەم وەرگۆڕانەكاندا، لــەبــەردەم وەرچــەرخــانــەكــانــدا ،لــەبــەردەم پێشكەوتنەكاندا.واتاعەقڵ ئــازاد نابێ، پرسیاری ئــازاد دروستنابێ ،رۆح داگیر دەبــێ‌‌و هەموو ئەحكامەكانی شەریعەت‌و سەلەفیەت‌و..تاد كاریگەری خۆی دەبێ.
سۆڤیەت‌و ئەمەریكاو رۆژئاوادا هەبوو ،ئەم حزبە شیوعیانە ئەوەندەی ئەو ستراتیژیەیان لــەال گــرنــگ بـــووە ،ئ ــەوەن ــدەی هەندێك دەستكەوتی سیاسی قۆناغ بەقۆناغیان ال گرنگ بــووە ،ئــەوەنــدە جیهانبینیەكی یــا ستراتیژییەكی نــوێــیــان نــەبــوو ،كە دیموكراسی وەكــو ستراتیژ سەیر بكەن‌و ئەركەكانی دیموكراسی جومگە بەجومگە تێبگەن .یا بیخەنە ناو بەرنامەی خۆیان، یا لەكۆنگرەكانیاندا قسەی لەسەر بكەن. هەرچی ناصری لەگەڵ قەومیەكانیشدا، ئەمانە بێگومان كەمتر لەچەپەكان بیر لەوە ئاراستەی جیهادی سەلەفییە ،نەك لەالی لەتونس بەدرێژایی مێژووهاتۆتەدی ،كە دەكەنەوە گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتی بەدیبێت .ئێمە ،بەڵكو لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی نەیانتوانی دەستكەوتی باشتر ،ئەلتەرناتیڤی حزبی نیشتمانیی هــی ســەرەتــای هاتنی گەالنی ئێران‌و سەركەوتنی شیعە لەئێراندا ،باشتر ،دەستوری باشتر بێنێتە پێشەوە، كۆڵۆنیالیزم ،هەتا جەنگی دووەم‌و دوای بینیمان فــەزای ئیسالمی ،ئایدیۆلۆجیەتی بۆیە لــەدوای ( 2بۆ )3ســاڵ متمانەیان ئەوەش ،ئەم حزبانە وردە وردە پاشەكشەیان ئیسالمی ئــایــدیــۆلــۆجــیــەتــی مــەزهــەبــی ،دۆڕانــد‌و لەدواهەمین هەڵبژاردندا ،ساڵێ كــرد ،بۆیە هەموو ئــەو حزبانەی بەناوی رەهەندی تری بەخۆوە بینی‌ولەهەشتاكانیش پار ،بەتەواوەتی دۆڕان‌و لەبەرامبەریشدا، حزبی نیشتمانیی ئۆپۆزسیۆن بوون نەمان ،بــەدواوە ،سوننە خۆی رێكدەخات ،شیعە هێزە دیموكراتی‌و مەدەنییەكان بردیانەوە‌و ئەلتەرناتیڤەكەیان ئەو حكومەتانە بوون ،كە خۆی رێكدەخات‌و هێز پەیدا دەكات ،پارە باشترین دەستوریشیان لــەوێ نوسیوە. دامــەزران لــەدوای جەمال عەبدولناسرەوە ،پەیدا دەكـــات ،پەیوەندی نێونەتەوەیی لەمیسر ،خۆتان بینیتان ئیخوان بوو بە ئیتر حكومەتی نیشتمانیی لەمیسر ،لەنێوان خۆیدا دروستدەكات.رێكخستنی ئەلتەرناتیڤ ،بەاڵم ئەلتەرناتیڤێك ،كە دیسان حكومەتی نیشتمانیی لەسوریا ،حكومەتی خــۆی بــۆ هــەمــوو دنــیــا بــاودەكــاتــەوە ،دەیویست لەچوارچێوەی شەرع‌و شەریعەت‌و نیشتمانی لەواڵتانی تر‌و لەساڵی ( )1958شــەڕ دەكـــات ،دژایــەتــی دەكـــات ،ئیدیعا سەلەفییەتێكی میانڕەودا ،بەحسابی خۆی، یدا لەعیراق ،كە هەموو ئەمانە دروستبوون ،دەكــات كە هەمو شتێكدەكات.بەتایبەتی حكومەت بەڕێوەببات.بۆیە ماوەی ساڵێكی ئەم حزبە نیشتمانیانە بێگومان بەرژوەندییان ل ــەدوای روخــانــی یەكێتیی سۆڤیەت ،كە نەخایاند‌و ئەوانیش متمانەیان دۆڕانــد‌و نەبوو گۆڕانكاریی گەورە دروست ببێت ،نە بۆشاییەكی ترسناك دروست بوو.بەداخەوە لەمیسردا ناپلیۆنی عەرەبی دروستبوو. لەناو جوتیاران ،نە لەناو كرێكاران ،نە لەناو كاتێكیشیەكێتیی سۆڤیەت دەڕوخێ ،هەموو سیسی ،ناپلیۆنی عــەرەبــیــە ،كــە بۆ رووناكبیران‌ونە لەعەقڵدا ،نە لەپەروەردەدا ،حیزبە شیوعییەكانی ســەر بەیەكێتیی رزگاركردنی بارودۆخەكە بــوو .ئەگەرچی نە لەیاسا‌و دەستوریشدا ،هیچ لەبەرژوەندیان سۆڤیەت لەگەڵیدا دووچــــاری شكستی ناتوانم كتومت پێی بڵێم (ئینقالب) ،چونكە نەبوو گۆڕانكاری وەكو ئەوروپای دیموكراسی گــەورە دەبن‌وكاتێك یەكێتیی سۆڤیەتی ئــەم وشەیە لەوەناچێ بچێتە ســەر ،كە بەدیبێت ،تەنانەت كۆڵۆنیالیزمیش ،بێگومان دەڕوخێ،حزبە شیوعییەكان ناتوانن بەرگەی ئەوەی سیسی بەكودەتابناسرێت.هەروەها چ كۆڵۆنیالیزمی كالسیك ،چ كۆڵۆنیالیزمی ئــەو روخــانــەی یەكێتیی سۆڤیەت بگرن‌و ناشتوانم بڵێم ئەمە كردەوەیەكی دیموكراتی دوای جەنگی دووەمی جیهان‌وچ كۆڵۆنیالیزمی زوو بەجۆرێكی تر خۆیان نمایش بكەن،كە سروشتی بوو.ئەمە كێشمەكێشەكانی ناو نوێ ،لەدوای جەنگی ساردیش ،هەموو ئەمانە ئەڵتەرناتیڤی دیموكراسیش لەم واڵتانەدا بزوتنەوە سیاسی كۆمەاڵیەتی ،یاسایی‌و جۆرێك لەبەرژوەندی بابەتی لەگەڵ ئەم جۆرە نــەبــوو ،بەهیچ شێوەیەك ئەڵتەرناتیڤی دیموكراسییەكانی میسر بوو ،بۆیە حاڵەتەكە عەقڵییەتەدا كۆی دەكــردنــەوە،ئــەم جۆرە دیموكراتی وەكو حزبی دیموكراتی بەهێز ،گەیشتە رۆخێكی ترسناكی ئاوا ،كە ()33 بەرژەوەندییە .لەپشتیشەوە ،لەپشتی دەرگای كە جەماوەر متمانەی پێبكات ،لەم واڵتانەی ملیۆن مرۆڤ دێنە سەر شەقام‌و داوای سیسی مێژووشەوە ،ئیخوان كــاری خۆی دەكــرد ،ئێمە،بەهیچ كلۆجێكبوونی نەبوە. دەكەن‌و ناشتوانی رێز لە( )33ملیۆن مرۆڤ روخانی ســەدام دەریخست ،لەعیراقدا نەگریت‌و حسابیان بۆ نەكەیت ،ئەمە ناكرێت. ئابوری ،سیاسی ،ئایدیۆلۆجی لقەكانی لەناو واڵتانی عەرەبی دروست دەكرد ،هەتا ساڵی ئەلتەرناتیڤی دیموكراتی نییە ،چونكە ئەوە چونكە ( )33ملیۆن مرۆڤ دانی پێداناوە‌و هەشتاكان .لەهەشتاكانیش بەدواوە كاتێك سێجارە هەڵبژاردن لەعیراقدا دەكرێ ،شیعە قبوڵی كردووە .ئەنجامەكەشی بەرەو كوێ ئیتر شۆڕشی فەلەستین ،كاریگەریچەپی دەنگی یەكەم‌و سوننە دەنگی دووەم دەهێنێت .دەڕوات ،ئەمەیان بابەتێكی تــرە .بۆیە
ئەو حزبانەی دەڵێن :دیموكراتین .بەاڵم جەوهەری بەرنامەكەیان لەدەوری سیكوالر، لەدەوری مەدەنییەت ،مۆدێرنەتە‌و رۆشنگەری ناسوڕێتەوەو دین لەدەسەاڵت ،لەكەلتور دوور ناخەنەوە ،ئەو حزبانە درۆ لەگەڵ دیموكراسی دەكەن ئاراستەی جیهادی سەلەفی ،لەتێرۆركردنی(ئەنوەر سادات)ەوە بیگرە ،هەتا دەگاتە ئێستای داعش لەدایكبووی قوتابخانەی تەقلیدی ئیخوانەكانە ئیخوان لەمال ،وەهابیەت لــەوێ‌‌و ئیسالمی تەقلیدیش لەمالوە ،ئەمانە هەموو كاری خۆیان‌و كاریگەری خۆیان دەكەن‌و ستراتیجی گەورەشیان ئەوە بوو ،كە نەدیموكراسی، نــەبــزوتــنــەوەی نــەتــەوەیــی نیشتمانی، نەبزوتنەوەی چەپ لەم واڵتانەدا ،گۆڕانكارییە بنەڕەتییەكان وەكو ئەوروپابەدینەهێنن. ســەرەنــجــام بینیمان ،كۆڵۆنیالیزم شكستی هێنا ،لەجەنگی یەكەم تا دووەم، لەجەنگی دووەم تا سێیەم ،جەنگی سارد دروستدەبێ‌‌و لەوێدا دیسانەوە،یەكێتیی سۆڤییەت دروستدەبێ ،حزبە شیوعییەكانی سەر بەیەكێتیی سۆڤیەت‌و هەموویان لەناو مەنگەنەی ئەو ملمالنێیەی لەنێوان یەكێتی
هەبوو ،حزبی تریش وردە وردە وەكو چەپی ئەلتەرناتیڤ هاتنە پێشەوە ،خەریك بوو بیری رادیكاڵ ،بیری سیاسی شۆڕشگێڕانە بچێتە پێشەوە ،لەناو ئیخوانەكاندا ئاراستەی جیهادی توندڕەو پەیدابوون ،كە باوەڕیان وابـــوو ،ئیخوان ناتوانێ دەرەقــەتــی ئەم بارودۆخە بێت ،دەرەقــی ئەم حكومەتانە بێت ،ئەم ئاراستەی جیهادی سەلەفییانە هاتن،كە لەتێرۆركردنی(ئەنوەر سادات)ەوە بیگرە،هەتا دەگاتەئێستای داعش ،كە ئێمە تیایدا ئەژین ،هەموو ئەمانە لەدایكبووی قــوتــابــخــانــەی تــەقــلــیــدی ئــیــخــوانــەكــان، قوتابخانەی تەقلیدی ئایدیۆلۆجیەتی ئیخوانەكانن‌و سەرەنجامیش بینیمان كە ئەم
حزبە دیموكراتییەكان بەحزبی شیوعی عیراقیشەوە ،كوردستانی لێدەربكەیت، لەئاستی عــیــراقــدا ،كەمترین كورسی پەرلەمان دەهێنن .تونس ،یەكەمین گوژم، یەكەمین گۆڕانكاریی ،دیسانەوە بزوتنەوەی ئیخوانەكان،بزوتنەوەی نەهزە بردییەوە.بەاڵم تونس واڵتێكی كراوەتر بوو ،لەسەردەمی بورقیبەوە ،دەسكەوتی كۆمەاڵیەتی بۆ ژن، بۆ عەقڵ ،بۆ مەعریفە ،بۆ پەروەردە لەتونس تــەواو گــۆڕاو بوو.پەروەردەیەكی مەدەنی بوولەسەردەمی بورقیبەوە .كە ئەمەش كاریگەرییەكی بنەمایی لەناو تونس دانابوو. بۆیە بزوتنەوەی نەهزە كە هات،نەیتوانی ئەلتەرناتیڤێكی باشتر لەو دەستكەوتانەی
باوەڕموانییە سیسی ببێ بەجان جاك رۆسۆ، ناشبێ بەڤۆڵتێر ،ناشبێ بەفەیلەسوفی دیموكراتی ،بەاڵم سیسی ،لەسنورێكدا توانی بەربەستبێت لەبەردەم مەترسییەكی گەورەی بیری سەلەفی. كارلێك‌و گۆڕانكارییەكانی دوایئەوە بەرەو كوێ دەڕوات ،ئەمەیان پەیوەندی بەخەڵكی میسرەوە هەیەو دەبێ دیسان میسر چاوەڕێ بكات ،ئەلتەرناتیڤی دیموكراسی‌و حزبی دیموكراسی لەوێ بێتە پێشەوە. سەرەنجامی كۆتایی قسەكانم بــەوە دەهێنمەوە ،هەڤااڵنی رێكخراوەكانی الوان‌و جیاواز لەالوان كە دانیشتوون ،ئەمە پێشنیازو لێكدانەوەی منەو لەهیچ كەسێكم نەبیستووەو
نەمخوێندۆتەوە .بــاوەڕمــوایــە ،كــە ئەم سەردەمە ،سەردەمی شۆڕشی دیموكراسی، كۆن نییە ،كە بۆ رزگاری خاك ،بۆ رزگاری نــەتــەوە‌و دیموكراسیش لــەم ســەردەمــە جەوهەرەكەی ،كیشەی جوتیاران‌و كیشەی نەتەوەیی نییە وەكو دەوتــراو باوەڕیشمان پێ بوو ،قوربانیشمان بۆ داوە لەسەردەمی خۆیدا .جوتیارو خاوەن زەوی ،بازاڕ‌و داهاتی خۆیەتی ،تەنانەت لەكوردستاندا ئێستا كەمترین جوتیارمان هەیە .لەئەوروپا كە دیموكراسی سەركەوت ،مەسەلەی جوتیاران چووە مێژووەوە ،بوو بەشێك لەسیستمی دیموكراسی‌و سەرمایەداری .تەنانەت ئێستا گەورەترین واڵتــی هــەنــاردەی شیرەمەنی‌و كشتوكاڵ هۆڵەندایە ،كە لــەســەدا سێی هۆڵەندا جوتیارە .بەمیكانیك كردنی بواری كشتوكاڵ لەوێ ،كەمترین جوتیار ،زۆرترین بەرهەمیان هەیە .الی ئێمەش جوتیار، گــەوهــەری بزوتنەوەی دیموكراسی نەما. بەڵكو گەوهەری بزوتنەوەی دیموكراسی بۆ هەندێك لەگەالن‌و نەتەوەی وەكــو كوردو فەلەستین ،رزگاركردنی تەواوی خاكەكەمانە‌و دروستكردنی سیستمێكی دیموكراسییە. بــەاڵم كە سیستمی دیموكراسی دروســت دەكەیت‌و خاك رزگار دەكەیت ،جەوهەری ئەم سیستمە دیموكراسییە جوتیاری نییە، بەڵكو جەوهەرەكەی یەكەم دیموكراسی خۆیەتی .بەمانای ئەوە سكیوالر بێ ،دین لەدەوڵەت جیابكاتەوە ،دین‌و مەزهەب ببن بەعەقیدەی ئ ــازادی مــرۆڤ ،دیموكراسی سیكوالر ،رۆشنگەری هاوچەرخ دەبێ دروست ببێ ،چونكە رۆشنگەری زۆر زۆر گرنگە‌و دەبێ تەواوی مافەكانی ژنان‌و ئازادییەكانیش دەبێ هەموو ئەمانە بەدیبێن .واتە بەبێ چاكسسازی ئایینی ،بەبێ رۆشنگەری هـــاوچـــەرخ ،بــەب ـێ ســیــكــوالریــزم ،بەبێ دیموكراسی‌و بەبێ ئازادییەكان ،مەحاڵە هیچ حزبێك ئێستا بتوانێ پڕوپاگەندەی ئەوە بكات كە دیموكراتە .هەموو ئەو حزبانەی دەڵــێــن :دیموكراتین .بــەاڵم جــەوهــەری بەرنامەكەیان لەدەوری سیكوالر ،لەدەوری مــەدەنــیــیــەت ،مــۆدێــرنــەت ـە‌و رۆشــنــگــەری ناسوڕێتەوەو دین لەدەسەاڵت ،لەكەلتور دوور ناخەنەوە ،ئەو حزبانە درۆ لەگەڵ دیموكراسی دەكــەن‌و بەناوی دیموكراسییەوە خەڵك چەواشە دەكەن .چونكە دیموكراسی بەتەنها یەك واتای هەیە ،ئەویش ئەوەیە كە دەبێ بگونجێت لەگەڵ ئەو دیموكراسییەی ئێستا لەدنیادا هەیە .ناكرێ دیموكراسی رۆژهەاڵتی‌و دیموكراسی رۆژئاوایی لەدوو دۆڵی جیاوازدا، ئەمیان ئاوازی دواكەوتن‌و ئەویشیان ئاوازی پێشكەوتن لێبدات .دەرك ــەوت دواكەوتن لەهەموو ئاست‌و ئاراستەكان ،چ زیانێكی بۆ تەواوی دنیا هەیە ،بۆ ئەمن‌و ئاسایشی دنیا ،بۆ دیموكراسی دنیا ،بۆ بازاڕی ئازادی دنیا هەیەو سەرەنجامیش ئەم دواكەوتنە بەبێگومان ئاسایشی دنیاشی خستە مــەتــرســیــیــەوە .بۆیە ئێستا ( )51دەوڵەت لەدنیادا هێزی ئاسمانی دەنێرێ‌‌و دەبێ
««
چاودێر: رۆژی ،2015/2/13بە سەرپەرشتی مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی ك ــارگ ــێ ــری مــەكــتــەبــی سیاسیی یــەكــێــتــی ،كــۆنــفــرانــســی «رێــگــەی ئاشتی‌و دیموكراسی؛ میانڕەوی دژ بەتوندوتیژی» .لەالیەن خوێندكاران‌و الوانی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‌و یەكێتیی الوانــی سۆسیال دیموكرات لەجیهانی عــەرەبــی ،بــەهــاوكــاری
الوانی سۆسیالیست ئینتەرناسیونال‌‌و سەنتەری ئۆڵفپاڵمێ ،لەشاری سلێمانی بەڕێوەچوو .مەال بەختیار جگە لە وتاری دەستپێك‌و گفتوگۆیەكی چڕو ورد لــەســەر بــارودۆخــی رۆژهــەاڵتــی ناوەڕاست‌و گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە. پانێلێكیشی بــە ناونیشانی (ئــەو قەیرانە تازانەی رووبەڕووی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەبنەوە) بە زمانی عەرەبی‌و كوردی بۆ سازكرا .هاوكات لە كۆتا
رۆژی كۆنفرانسەكەشدا ،وتاری كۆتایی پێشكەشكردو تێیدا جەختی لەسەر كاری رێكخراوەكانی الوان‌و هاوكات ئەركی پارتە سۆشیال دیموكرات‌و چەپەكانی دونیا لەم قۆناغەدا كردەوە. بەهۆی گرنگیی پەیوەندیی بابەتەكە بــە گــۆڕانــكــاریــیــەكــانــی نــاوچــەكــە، «چاودێر» دەقی پانێلەكە بەزمانی كوردی‌و وتاری كۆتایی مەال بەختیار لەكۆنفرانسەكەدا باڵودەكاتەوە.
تایبەت
ذمارة ( )504دو شةممة 2015/2/16
info_chawder@yahoo.com
3
كاتی ئەوەیە ،سۆسیالیستەكانی ئەوروپا ،سۆسیال دیموكراتەكانی دنیا ،بیر لەوە بكەنەوە ،كورد جێگەی ئومێدە بۆ بەدیهێنانی دیموكراسی لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا
««
هێزی زەمینیش بنێرێ بۆ ئــەوەی ئــەم مەترسییانە لــەكــۆڵ بــكــاتــەوە .تــازە دیــمــوكــراســی ،ئــاس ـت‌و ئاراستەكانی دیموكراسی ،لەئەوروپاوە گواسترایەوە بۆ واڵتــە دواكــەوتــووەكــان. حەوت بۆ هەشت ساڵ لەمەوبەر ئەو قسەیەم كــردووەو دەڵێم «ئەگەر هــەزارەی دووەم، هــەزارەی دیموكراسی بووبێت لــەرۆژئــاوا، ئەوا هەزارەی سێهەم ،هەزارەی سەركەوتنی دیموكراسییە لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا». دەریشكەوت ئیخوان لەمیسر ،یا لەتونس سەربكەون یان نا ،یان لەهەرشوێنێكی تر، ئەوا سەركەوتن لەناو ئەم راپەڕینانەدا كاتییە بۆ ئــەوان‌و هەمیشەییە بۆ دیموكراتەكان. پرۆسەیە بۆ هێزە دیموكراتەكان ،پرۆسەی بەمانای كارێكی مێژوویی بـــەردەوام ،كە هەموو ئەركەكانی بەدیبهێنێت. بۆیە ئامادەبووان ،ئێوەی الوان لەناو ئەم رێكخراوانەدا ،باوەڕموایە بۆ لەمەودوا ،تەنها لەناو ئەم واڵتانەدا كاری ئێوە تەنها ئەوەنییە چاالكییەكانی الوان بكەن .بەڵكو كاری ئێوە ئەوەیە ،قسە لەسەر فەلسەفەی دیموكراسی، بەچەمكە هاوچەرخەكەی بكەن .قسە لەسەر رۆشنگەری هاوچەرخ بكەن ،ئەمەش یەكێكە لەئەركە گرنگەكانتان ،كە باوەڕموایە یەكێك لــەراســپــاردەكــانــی ئــەم كۆنگرەیە ،دەبـێ قسەكردن بێ لەسەر گەوهەرو فەلسەفەی هــاوچــەرخــی دیــمــوكــراســی ،لــەســەردەمــی جیهانگیری ،بۆ لەمەودوا. وتاری مەال بەختیار لەكۆتایی كۆنفرانسەكەدا ئەم كاتەتان باش‌و ماندونەبن هەموتان پێموابێ ئێستا كۆتایی دانیشتنەكانە‌و راگەیەندراوی كۆتایی هەموو ئەو مشتومڕو دیــالــۆگــەی كــە ل ــەم دوو رۆژەدا كــرا، دەخوێندرێتەوە .بێگومان بیروبۆچوونی هەموو رێكخراوە بەشدارەكان ،خاڵ بەخاڵ لەراگەیەندراوەكەدا ،جێگە دەگرێت. پێش هەموشتێكیش دەمــەوێ سەرنجی هــەمــوو وەفـــدی رێــكــخــراوەكــانــی الوانــی كــورد رابكێشم ،بۆ ئــەوەی سەیر بكەن، كە ئــەم وەفــدانــەی ئێستا لەسەر ستەیج دانیشتون،وەفدی نۆ حزبی واڵتان‌و میوانی كۆنفرانسەكەن ،كە هەموویان دەڵێن رێكخراوی فاڵن حزبین .واتە نۆ رێكخراوی نۆ حزب ،كە لە نۆ واڵتی جیاوازەوە هاتوون‌و هەمووشیان شانازی بەوەدەكەن ،سەر بەحزبەكانیان. بـــەاڵم تەنها هــەنــدێ لەروناكبیرەكانی كوردستان نەبێ ،كە لە دە ساڵی رابردوودا، رۆژنامەگەری كوردستانیان بەوەوە سەرقاڵ دەكـــرد ،كە نابێ رێكخراو ســەر بەحزب بێ .ئەمەش بەهەڵەتێگەیشتنێكی بونیەوی دیموكراسی گــەورەبــوو ،كە بوو بەمایەی سەرلێشواوی ناوەندەكانی خوێندكاران‌و الوان ،لــە ( 10بــۆ )15ساڵی رابـــردوو، ئینتمای الی خوێندكاران‌و الوان الوازكرد، تەوەالیی‌و الساری لەناو خوێندكاران‌و الوانی كورددا دروستكردو سەرەنجامیش بینیمان بەهەزاران سەری خۆیان هەڵگرت‌و رۆیشتن، هەندێكیشان لەدەریاو زەریاكاندا خنكان، هەندێكی تریشیان لەم واڵت‌و واڵتدا توشی سەدان چەرمەسەری بوون ،كە هەموو لەژێر كاریگەری ئەو بیروباوەڕەدا بوو ،كە گوایە حزب باوی نەماوە ،كە پەرلەمان‌و دەسەاڵت باوی نەماوە ،ئەم بیرو بۆچوونە نهلیستییە، زیانێكی ئێجگار گەورەیداو ئێستا دەریشكەوت، كە دەبێ ئەو بۆچوونانە سەرلەنوێ راست بكەینەوە ،راستكردنەوەیەكی تەندروست، كە پەیوەندییە ئۆرگانییەكانی دیموكراسی لەنێوان رێكخراوەكانی مــەدەنــی ،الوان، خوێندكاران ،ژنــان ،سەندیكا‌و حزبەكان ببوژێنینەوە،بەاڵم بەبێ ئەوەی سەربەخۆیی بڕیاردان‌و چاالكی‌و خەباتی رێكخراوەكان پێشێل بكرێت. سەبارەت بەكۆنفرانسەكەش ،سوپاسی سەنتەری ئۆڵف پاڵمێدەكەین ،كە بەردەوام ئەم كۆنفرانسە دەبەستن‌و زیاتر لەوەش سوپاسیان دەكەین ،كە ئەمساڵ سەرەڕای مەترسییەكانی داعش ،شەڕو بەدبەختییەكان هــەبــوون ،بــەاڵم سەركەوتنی پێشمەرگە، ئەو متمانەیەی الی سەنتەرەكە دروستكرد، كە لەڕێگای رێكخراوەكانی الوانی سۆسیال دیموكرات ،لەجیهانی عەرەبی ئامادەبن‌و بێن بۆ سلێمانی .ئەوەی هاتووە بۆ سلێمانی، هێشتا سلێمانیان باش نەبینیوە ،بەاڵم هیچ نەبێ ئەم دوو رۆژە ،لەم هۆڵەدا ،الوانی
چارەسەنەكراوەكانن ،لەسایەی سیستمە ســیــاســیــیــە ســـەقـــەت‌و دیــكــتــاتــۆری ـی‌و تۆتالیتارەكانی ناوچەكەیە. بۆیە ئەم جــۆرە كۆنفرانسانە بۆ الوان بەتایبەتی ،بشكرێ سۆسیال دیموكراتەكانی دنیا ،بۆ ژیانیش ئەم كۆنفرانسانە ببەستن، مەسەلەیەكی ئێجگار گرنگە .بەمەرجێك بڕیارە پەسەندكراوەكانی كۆنفرانسەكە، بڕیاری تەقلیدی نەبن ،بەرنامەی تەقلیدی‌و وەكــو كۆنفرانسەكانی رابــردوو نەبێ ،كە لەچوارچێوەی دۆخێكی سیاسی ئاسایدا بەڕێوەچون‌و ،نەئەوروپا مەترسی لەسەر بوو ،نەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش دووچــاری ئــەم كێشانە بــبــوو ،قــەیــرانــی ئابوریش هەموو دنیای نەگرتبۆوەو نرخی نەوتیش بەو شێوەیە دانەبەزیبوو ،رێــژەی بێكاری وا ب ــەرز نــەبــبــۆوە ،كــە لــەهــەنــدێ واڵتــی ئــەوروپــا گەیشتۆتە لـــە( ،)%24بێگومان لەمەودواش زیاتر دەبێ .كە زیاتریش بوو، لێرەوە دەمــەوێ بڵێم :لەمەودوا سۆسیال دیموكراتەكان‌و چەپە دیموكراتەكانی دنیا خۆیان ئامادە بكەن ،هەتا قەیرانی ئابوری
هەرچوارپارچەكەی كوردستانیان بینیوە، كە چەند هۆگری رۆشنگەریی‌و رۆشنبیریی‌و پێداگرو سورن ،لەسەر خەباتی رزگاریی‌و دیــمــوكــراســی نــەتــەوەكــەمــان ،چەندیش بەهەڵوێستن بەرامبەر بەداعش ،بەرامبەر بەئیسالمی سیاسی ،سەلەفی خۆكوژ‌و كۆمەڵكوژ. مەزندەم وایە باشترین یەكترناسین بۆ گەنجان ،بۆ الوان‌و ئەم رێكخراوانە ،لەڕێگەی بیروباوەڕەوەیە ،نەك لەڕێگەی چوارچێوەی رێكخراوەیی وشـك‌و برینگەوە .بیروباوەڕ یان دیموكراسی ،یان راستگۆیەتی لەخەبات لەپێناو دیموكراسی ،دەبێتە مایەی ئەوەی الوانی سۆسیال دیموكرات لەدنیادا،لەجیهانی عەرەبی‌و هەرچوار پارچەكەی كوردستان، تەنانەت لەواڵتانی تریش لەئاییندەدا، بێگومان دەبێتە مایەی ئــەوەی یەكێك لەسەنگەرە بەهێزەكانی بەشێكی زیندوی كۆمەڵ ،كە ئاییندەی ژیانیان بەدەستەوەیە، نــاوكــۆیــی ،پــتــەو بــكــەن‌و ستراتیجیان ســاغ بكەنەوە .فەلسەفەی رۆشنگەریی‌و دیموكراسییان بــاشــتــرو وردتـــر بــزانــن، سەرەنجامیش هەموو توانای خۆیان بخەنە كار ،كە لەناو كۆمەڵدا ،ئەو فەلسەفەیە ،ئەو ستراتیجە ،كە خەباتی ناوكۆیی هەمویانی پێویستە بخەنەكار ،لەپێناو ئەوەی گەالنێك تائێستا رزگار نەكراون ،لەتەواوی ناوچەكان، كــە هــەر گــەلــی كـــورد‌و نــەتــەوەی كــورد نییە ،بەڵكو ئازەربایجانی هەیە ،توركمان سەحرایی ،بلوجی ،سەحرا نشینەكانی مەغریب ،فەڵەستین ،كە تائێستاش یەكێكە لەپیرۆزترین پرسەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست، لەروانگەی هەموو الیەكەوە بەكوردیشەوە، چەركەسەكان ،ئەرمەنەكان هــەن ،دەبێ خوێندنەوەیەكی دورو درێژو هەمەالیەنەمان بۆ نەخشەی سیاسی گەالنی بێبەش كراو لەماف‌و سەربەخۆیی هەبێ .ئەم كێشانەش بەهێندەی ئەوەی كە دواكەوتن ،دواكەوتنی ئابوری ،كۆمەاڵیەتی‌و روناكبیری بوونەتە مــایــەی سەرهەڵدانی داعــشــەكــان ،كێشە سیاسییە چارەسەرنەكراوەكانیش بەئەندازەی خۆیان ،دەرەتانی گەورە گەورە دەڕەخسێنن، هاندەری گــەورەن ،بۆ ئەوەی ئەم كێشانە هەمیشە نەهێڵن كۆمەڵ سەقامگیر بێ، دیموكراسی‌و ئازادی هەبێ‌‌و رەوڕەوەی مێژوو قۆناغەكانی خۆی ببڕێ. كەسەقامگیری‌و دیموكراسی نەبوو ،كە كێشە ئابوری ،كۆمەاڵیەتی‌و فەرهەنگییەكان دیمەنێک لە کۆنفرانسەکە چارەسەر نەكران ،بێگومان ئەمانیش لەپاڵ خۆیدا ،لەپاڵ ئەو كەلتورە دورودرێ ــژەی دنــیــای ئیسالمی تەقلیدی ،یــان دنیای دنیا زیاتر ببێ ،ئەلتەرناتیڤی سۆسیالیستی، ئیسالمی بەئایدۆلۆجییەت كـــراودا ،كۆی ئەلتەرناتیڤی ســۆســیــال دیــمــوكــراتـی‌و هەموو ئــەو كێشانە ،دەبنە هــۆی ئــەوەی ئەلتەرناتیڤی چەپی دیموكراتی لەدنیادا، كێشەی نــەتــەوەیـی‌و سیاسی هــەبــن .كە زیاتر بایەخ پەیدا دەكەن .بردنەوەی حزبی كێشەی نەتەوەیی‌و سیاسی ،بەبێ پشتیوانی سۆسیالیست ،چەپەكانی دنیا‌و شكستی جیهانی‌و لەنەبونی سیستمە دیموكراسییەكانی پاسۆكی یۆنانیش ،یەكێكە لەبەڵگەكان ناوچەكەدا درێژەی كێشا ،بێگومان ئەوكاتە كە هاتونەتە پێشەوە‌و لەمەودواش دەبین بەشێكی زۆری كۆمەڵ ،لــەژنــان‌و پیاوان بەشاهێدی ئــەوەی كە جارێكی تر چەپ‌و دەگەڕێنەوە بۆ مەسەلە رۆحییەكانیان .سۆسیالیست دیموكراتەكانی دنیا ،لەرۆژئاوا
كردووە ،كە پێمانباشە‌و داواشمان كردووە لەڕۆژهەاڵتدا بەدیدەهێنن ،كە بەعەقڵی هیچ ببین بەئەندام تیایداو لەوالشەوە سۆسیال ستراتیجستێكی دنیادا نەهاتووە لەمەوبەر. ئینتەرناسیونال ،توشی كێشەیەكی گەورە پەنجا ملیۆن مرۆڤ لێرە دەژین ،پەنجا ملیۆن بــووە .هەموو ئەم كێشانە بەزوویی دەب ێ مرۆڤ ،داوای ئازادی‌و دیموكراتی‌و رزگاری چارەسەر بكرێن ،بۆ ئەوەی دەرەقەتی ئەم دەكەین .ئەگەر جاران لەبەر بەرژەوەندی دەوڵــەتــە گــەورەكــان فــەرامــۆش دەكراین، ئەركانە بێین ،كە هەن.
فاشستی ئیسالمی ،بەرەنجامی قەیرانە كۆمەاڵیەتی ،فكری، فەلسەفی ،رۆشنگەریی‌و رووناكبیرییە چارەسەرنەكراوەكانی، سیستمە سیاسییە سەقەت‌و دیكتاتۆریی‌و تۆتالیتارەكانی ناوچەكەیە
دواهــەمــیــن قــســەشــەم ئـــەوەیـــە ،كە هــیــوادارم وەكــو خــۆی بــگــات ،كــە كاتی ئــەوەیــە ،سۆسیالیستەكانی ئــەوروپــا، سۆسیال دیموكراتەكانی هەموو دنیا ،بیر لــەوە بكەنەوە ،نەتەوەیەك لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست هەیە ،ئەم نەتەوەیە ،نەتەوەیەكە جێگەی ئومێدە بۆ بەدیهێنانی دیموكراسی لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا .سێ چــوار ساڵ لەمەوبەر هیچ خوێندنەوەیەك بۆ رۆژئاوای
بەاڵم ئەمجارەیان ،ئاوها لەسەنگەرەكانەوە پێتاندەسەلمێنین ،ئەوەی ئێوە لێی دەترسن، بەكورد دەشكێ ،ئــەوەی ئێوە مەزندەتان نەدەكرد ،بەكورد دێتەدی. پــڕ بــەدڵ ئــومــێــدەوارم راگــەیــەنــدراوی كۆتایی كۆنفرانسەكەو پێشنیازی رێكخراوە بەڕێزەكان ،كە لێرە دانیشتوون ،هەموو ئەم راگەیەندراوە ،راسپاردەیەك بێ ،بگاتە هەموو حزبەكانی سۆسیالیستی لەدنیادا،
لەمەودوا سۆسیال دیموكراتەكان‌و چەپە دیموكراتەكانی دنیا خۆیان ئامادە بكەن، هەتا قەیرانی ئابوری دنیا زیاتر ببێ ،ئەلتەرناتیڤی سۆسیالیستی ،ئەلتەرناتیڤی سۆسیال دیموكراتی‌و ئەلتەرناتیڤی چەپی دیموكراتی لەدنیادا ،زیاتر بایەخ پەیدا دەكەن نەتەوەی كورد ،خەریكە تەواوی هاوكێشەكان لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا دەگۆڕێ كە گەڕاشنەوە بۆ مەسەلە رۆحییەكانیان، لەكاتی چارەسەنەكردنی تەنگوچەڵەمە ئابوریییەكانی هەموو كۆمەڵێكدا ،لەئاستی بەرزی رێژەی بێكاریی‌و بەدبەختییەكاندا، كە كۆمەڵێك لەكۆمەڵەكان ،ناوچەیەك لەناوچەكانی جیهان ،بەناچاری لەبەردەم تەنگوچەڵەمە ئابورییەكاندا ،دواكەوتن‌و الوازی تەكنەلۆجیادا ،گەڕایەوە بۆ مەسەلە رۆحییەكان ،ئەوە بێگومان بەشێك لەمانە دەبن بەسەلەفی خۆكوژ‌و لەسەرەنجامیشدا دەبن بەفاشست. ف ــاش ــس ــت ،بـــەرەنـــجـــامـــی قــەیــرانــە چــــارەســــەرنــــەكــــراوەكــــانــــی دنـــیـــای ســەرمــایــەداریــیـە‌وفــاشــســتــی ئیسالمیش، بەرەنجامی قەیرانە كۆمەاڵیەتی ،فكری، فەلسەفی ،رۆشنگەریی‌و رووناكبیرییە
ببوژێننەوەو لەهەندێك واڵتی التین ئەمریكاو تەنانەت لەئەفریقاش ،سەركەوتنی زیاتر بەدەست بهێنن ،قۆستنەوەی ئەم هەلە، قەیرانی ئابوری ،قەیرانی كۆمەاڵیەتی لەالیەن سۆسیالیست دیموكراتەكانەوە ،بەسیاسەتی نــەمــەتــی جــــاران نــابــێــت .بەسیاسەتی لەبازنەیەكدا مانەوەو سوڕانەوەو خوالنەوە نابێ ،بەڵكو دەبێ ستراتیجێكی تازە هەبێ، ستراتیجەكە رادیكاڵیەتی تێدابێ ،ستراتیجەكە بێگومان دەب ـێ‌خــوێــنــدنــەوەیــەكــی نوێی تێدابێ بۆ نەخەشەی جیهان ،بۆ نەخشەی ئابوری ،كۆمەاڵیەتی ،سیاسی ،هەرچەندە ئێستا دەزانین ،سۆسیال دیموكرات لەدنیا، توشی قەیرانێكی گەورە بووە لەناوخۆیدا، لەالیەكەوە سۆسیال دیموكراتەكانی ئەوروپا، ناوەندێكی گرنگیشیان لەناوخۆیاندا دروست
كوردستان نەبوو ،كــەس نەیدەزانی لەو بەشەی كوردستان ،هەتا هێزەكانی رۆژئاوای كــوردســتــان ،خــۆیــان دەیــانــوت (كــوردی سوریا). پێنج ساڵی لــەمــەوبــەر ،كۆنگرەیەكی پــەیــوەنــدیــیــەكــانــی دەرەوەی یەكێتیی لــــــەدەرەوەی واڵت هــەبــوو ،لـــەوێ وتــم (بــۆ دەڵــێــن كـــوردی ســوریــا ،بــۆ ناڵێن رۆژئـــــاوای كــوردســتــان!) ،بـــەاڵم ئێستا رۆژئــاوای كوردستان ،سەرۆكەكانی دنیا، سەركردەكانی رۆژئاوای كوردستان دەبینن. ئەمەش مایەی ئەوەیە ،كە نەتەوەی كورد، خەریكە تەواوی هاوكێشەكان لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا دەگــۆڕێ .بەدڵنیاییەوە هەموو بــەشــەكــانــی كــوردســتــان لـــە( 5بــۆ )10 ساڵی ئاییندە نەخشەیەكی سیاسی نوێ
هەموو حزبە دیموكرات‌و چەپەكانی دنیا‌و لێشیان بپرسرێتەوە كە رایــان چییە ،بەو راسپاردانەی لەم كۆنفرانسەدا ،پەسەند كراون ،وەاڵمەكانیشیان بەڕەسمی‌و لەڕێگەی وتەبێژی حزبەكانەوە وەاڵم بدرێنەوە ،كە ئێمەی الوانــی ئێستا جیهانی عەرەبی‌و بەشەكانی كوردستان ،پێمانوایە كە ئێوە كەمترخەمن‌و دەبێ باشتر بێتە پێشەوە. دەبێ باشتر پشتیوانی هێزە دیموكراتەكان بــكــەن .دەبـــێ باشتر پشتیوانی هێزە عەدالەتخوازەكانی ئەم ناوچەیە بكەن .دەبێ باشتر دژی دیكتاتۆرەكان ،دژی داگیركەرو دژی تاریكپەرستەكان بن .ئەگینا داعشەكانی تر بەڕێوەن ،ئەگەر بیر لەچارەسەری بنەڕەتی هەموو كێشەكان نەكرێتەوە. میوانانی بەڕێز ،سەنتەری ئۆڵف پاڵمێ،
رێكخراوەكانی جیهانی عــەرەبــی ،الوانــی خـــاوەن ماڵەكانی هــەر چــوارپــارچــەكــەی كوردستان ،جارێكی تر بەناوی یەكێتیی نیشتمانیی كــوردســتــانــەوە بەخێرهاتنی هەمووتان دەكەم‌و ئومێدەوارم ئەم دوو سێ رۆژەی كە بۆخۆم ویستم بوو كە لەهەموو دانیشتنەكانی كۆنفرانسەكەدا لەگەڵتان بــم ،بۆ ئــەوەی باشتر لەهەست‌و نەست‌و هەڵوێستان بگەم ،لەكێشەكانتان ،بۆ ئەوەی وەكو یەكێتیی بتوانین زیاتر پشتیوانتان بین‌و ئومێدەوارین ئەگەر كەموكوڕییەكمان هەبێ، لێمان ببورن‌و بەدڵنییاییەوە ئەگەر ئێوە هەر بڕیارێك بدەن .یەكێتیی پشتیوانتان دەبێ‌‌و هەموو ئەو رێكخراوانەی جیهانی عەرەبی، لەهەرالیەك كۆنفرانس‌و كۆنگرە ببەستن، نوێنەرەكانمان لەوێ دەبین‌و لەهەرالیەكیش كۆنگرەتان بەستووە ،لەوێش بووین .هەم الوانمان لەوێ بووە ،هەم پەیوەندییەكانمان‌و هەم لەكۆنگرەی حزبە سیاسییەكاندا ،چەند كۆنگرە بەسترابێ ،بەندەش لەوێ بووە. هەڤاڵ جان لــەرۆژئــاواوە ،تێبینییەكی هەبوو لەسەر جیهانی عەرەبی ،حەزدەكەم بزانێت ،لەدامەزراندنی مونتەدای عەرەبی، ئەو تێبینییەم هەبووەو بۆیەشە قبوڵمان نــەبــووە ببین بــەئــەنــدامــی هەمیشەیی لەمونتەدای عەرەبی .ئێستاش ئەگەرچی ئـــەوان پێیان خــۆشــە ببین بەئەندامی هەمیشەیی ،بەاڵم یەكێتیی ،خۆی بەئەندامی چاودێر دانــاوە .چونكە یەكێتیی بەناوی هەموو نەتەوەی كــوردەوە قسەمان كردو رامانگەیاند «ئێمە بەشێك نین لەجیهانی عــەرەبــی ،بەڵكو كــوردیـن‌و لەسەر خاكی نیشتمانیی كوردستانین» ،من لەوێ بەناوی هەموو حزب‌و رێكخراوەكانیبەشەكانی ترەوە قسەم كــردو وتــم« :ئەگەرناوێكی تر بۆ خۆتان هەڵدەبژێرن ،كە كوردیش بگرێتەوە، بەاڵم ئەگەر ناوێك هەڵبژێرن تەنها ناوی عەرەب بگرێتەوە ،بێگومان كورد دۆستان دەبــێ‌‌و پشتیوانتان دەبـێ ،بەاڵم ناتوانین شوناسی نەتەوەیی خۆمان لەدەست بدەین‌و بتوێینەوە». دیسانەوە هەمووالیەكتان بەخێربێن، چاوی هەمووتان ماچ دەكەین .كە ئەمدوو رۆژەشــتــان مـــاوە ،ئــەم شــارە جوانەتان بینی ،كە جــاران نــاوی نرابوو (سۆیۆتۆ) ی جیهان ،لەم شارەدا ،هیچ كەسێك ئازاد نەبوو ،ئەم شارە بەهەزاران شەهیدی هەیە، بەهەزاران دەربەدەرو برینداری هەیە ،زیاتر لەبیست شوێنی هەبوو ،كە تێكۆشەرانی شــارەكــەی تێدا ئەشكەنجەدەدرا ،پاركی ئــازادی ،نزیكەی ( )72ساڵ سەربازگەی ئەشكەنجەدان‌و كوشتنی تێكۆشەرانی كوردستان بووە‌و ئێستاش پاركی ئازادییە. دەچــن ئەمنە سورەكە دەبینن ،كە ئەوە جێگەی ئەشكەنجەدانی فاشستەكانی عیراق بۆ هــەزاران تێكۆشەری ئەم كوردستانەو بەتایبەتی شــاری سلێمانی .دەبینن چ ئــاســەوارێــك بەجێماوەو ئــەم شــارەش چ شارێكی قارەمان بووە .ئێستاش شارێكی زۆر جوان دەبینن ،ساڵی ( )1991كە ئێمە لەشاخ گەڕاوینەتەوە )18( ،گەڕەك بوو ،بەاڵم ئێستا بووە بە( )116گەڕەكو گەشەی كردووە .لەم شارەدا زانكۆ نەمابوو ،بەاڵم ئێستا ( )4زانكۆ هەیە ،ئەوكاتە ( )2پەیمانگە هەبوو ،بەاڵم ئێستا زیاتر لە()15پەیمانگە هەیە .زیاتر لەیەك ملیۆن‌و شەش سەد هەزار خوێندكار لەم كوردستانە چونەتە بەرخوێندن .لەهەموو سێكتەرەكانی تەندروستی ،خوێندن ،ژیان، خۆشگوزەرانی ،بازرگانی ،كەمی رێژەی بێكاری ،نیشتەجێبوون ،شــاری سلێمانی ئێستا لەسەر ئاستی عیراق یەكەمە .ئێوە هاتوون بۆ ئەم شارە ،بەئاوەدانی دەیبینن، بــەاڵم سلێمانی لەدامەزراندنی دەوڵەتی عیراقەوە لە( ،)1921هەتا ساڵی (،)1991 كە دەكاتە ()70ســاڵ ،ئەم شارە هەمیشە لەپرسەی رۆڵەكانیدا بووە ،لەقارەمانێتیدا بووە بۆ ئازادی‌و دیموكراسی. دیسانەوە بەخێربێن ،خۆشحاڵ بووین بەئامادەبونتان ،ئومێدەوارین كۆنفرانسەكانی تریش ،جارێكی تر بەر ئێمە بكەوێتەوە، بێگومان كوردستانیش باوەشی كراوەیە بۆتان ،دایكی شەهیدان بەفرمێسكی خۆشی چاوەڕێتان دەكــات ،پێشمەرگەو گەریال‌و شەڕەڤانیش ،بە بەستنی ئەم كۆنفرانسانە، هەستدەكەن رەنجیان ،خوێنیان ،فیداكاریان پشتیوانییەكی هەمەالیەنەی هەیە لەجیهاندا، بەالوانی جیهانیشەوە. زۆر سوپاستان دەكەم.
ذمارة ( )504دو شةممة 2015/2/16
دیالۆگ
info_chawder@yahoo.com
4
كەتەرەكەی مەال كرێكارو هاودژیی لە قسەكانیدا كرێكار كەسێكی ئاسایی نیە ،كە كەسێكی ئاسایی بچێت چاوپێكەوتنی چاودێر -نزار جەزا لەگەڵ بكات ،بەڵكو پێویستە كەسێكی بەڕای شارەزایانی بواری ئیسالمی شارەزا ئەو چاوپێكەوتنەی لەگەڵ سیاسی‌و بەشێك لە روناكبیران ،بكردایە كە زانیاری تەواوی هەبێت. چاوپێكەوتنەكەی مەال كرێكار لەكەناڵی لە شمشێرەوە بۆ كەتەر ( )NRTهاودژییەكی زۆری تێدا هەبوەو عەدنان عوسمان ،ئەندامی خولی لەسەر ئەنجامیدا قسەكانی لەبەرژەوەندی بیری سەلەفیی جیهادی‌و تیرۆستانی پێشوی پارلەمانی كوردستان ،لە داعشدایە ،هەروەك نوسەرێك پێیوایە ،وتارێكدا بەناونیشانی «لە چەقۆی مەال كرێكار پێویست ناكات ناراستەوخۆ داعشەوە بۆ كەتەری مەال كرێكار»، پشتگیری داعش بكات ،چونكە خۆی لەالپەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیسبوك ،پێیوایە ،مەال داعشە. كرێكار لەچاوپێكەوتنەكەیدا بەیعەتی خۆی بە داعش داوە. مەال كرێكار خۆی داعشە ناوبراو ئەوەشدەخاتەڕو ،مەال كرێكار پسپۆڕێكی ئیسالمی سیاسی ،سەبارەت بە دیمانەكەی مەال كرێكار رایدەگەنێت ،دژی جەنگی پێشمەرگە یە لەگەڵ داعش كەناڵی NRTكەناڵێكی سەربەخۆیە پێیوایە ئەمە هەم داگیركاریە‌و هەمیش ئاساییە چاوپێكەوتنی مەال كرێكار بكات ،بەشێكە لەبەكرێگیراوێتی بۆ ئەمریكا، بەاڵم ئەوەی گرنگە كێ چاوپێكەوتنەكە هەمیش جەنگی هێرش بردنی نارەوایە دەكات؟ چۆن پرسیار دەكرێت؟ واتە بۆ سەر برا داعشیە مەزڵومەكانی( خۆی پێویستە ئەوەی چاوپێكەوتنەكە دەكات گوتەنی) .ئەو شەهیدەكانمان نەك هەر دەبێت زانیاری تەواوی لەسەر مەال بە شەهید نازانێت بەڵكو بە بەكرێگیراو كرێكار هەبێت ،بۆیە ئەو چاوپێكەوتنە داگیركەرو تااڵنچی ناوزەدیان ئەكات. عەدنان عوسمان هەر لەسەر شێوازێكی باش نەبو لەپرسیار‌و وەاڵمی چاوپێكەوتنەكەی كرێكار دەنوسێت ،مەال مامۆستا‌و قوتابی دەچو. سۆران سێوكانی ،بۆ «چاودێر» كرێكار لە قسەكانیدا زۆر بە دیققەتەوە وتی «پێویست ناكات مەال كرێكار كۆمەڵێك ئاماژە دەدات كە هەموی كۆدی ناراستەوخۆ پشتگیری داعش بكات ،تایبەتن :سەری «موجاهدی» داعش لە چونكە پێش ئەوەی داعش بێت بەرپرسی الیەن پێشمەرگەوە دەبڕدرێت ،ئەمە ئەنسار ئیسالم بوە ،بۆیە خۆی داعشە ،هەم بۆ رەوایەتیدانە بە كردەوە قێزەونە لەگەڵ ئەمەشدا مەال كرێكار ئازادە بە بەرنامەكانی داعش ،كە بەشێكە لە چۆن بیردەكاتەوە‌و قسە دەكات ،ئەوەی كاری دەستەجەمعی و نەهجێكی فكری و هەندێك كەموكورتیەوە. پێویستە بكرێت حكومەتی هەرێمە كە شەرعیان ،هەمیش بۆ پێشاندانیان وەك ئەوەشدەخاتەڕو ،مەال ،بەهەمان دەبێت سزای ئەو ڕاگەیەندنانە بدات كە موجاهید و پەیامێكە بۆ الیەنگرەكانی كە ئامرازی داعشەوە دەپەیڤێت ،ئەو لەناو ئەو جۆرە چاوپێكەوتنانە دەكات». دژ بە داعش نەجەنگێن ،چونكە ئەوان هەمان مەنزومەی ئیشكردنی داعشە. سێوكانی ئاماژەی بەوەشكرد ،مەال موجاهید و پەیڕەوكەری ئیسالمن بە ئەوەتا زۆر بە سادەیی و ئاسایی باس
ناوی «مەال كرێكار و خەیاڵپاڵوییەكانی» دەنوسێت ،تۆ سەیری ئەم دژەوانانەی كرێكار بكەن( :تۆ ئازادیت ماركسی یان مولحدبیت ،بەاڵم مورتەد دەبێت بكوژرێت!!) ،هەركەسێكی سادە و ساكار دەزانێت لە ئەقڵی سەلەفیدا(بە جیهادی و مەدخەلیانەوە) ماركسی و مولحد لەناو كوردی باوان موسڵماندا ،مامەڵەی لەدین هەڵگەڕاوەی لەگەڵ دەكات ،كەچی ئەم بیرمەندە ئیسالمییە(لە چاوپێكەوتنەكەدا وتی من وەك بیرمەندێكی ئیسالمی)، لە ماوەی یەك بەرنامەدا جارێك دەڵێت موڕتەد دەبێت بكوژرێت و جارێكیش
سۆران سێوكانی :پێویست ناكات مەال كرێكار ناراستەوخۆ پشتگیری داعش بكات ،چونكە خۆی داعشە
لەدینهەڵگەڕاوە ئەو كەسەیە كە لە ئیسالمەوە چوبێتە سەر دینێكی تر ،ئیتر مەرج نییە ئەم كەسە جوێنی بە خودای مەال كرێكار دابێت یان نەی دابێت ،تەنها مادام دینی لە ئیسالمەوە گۆڕیوە بۆ دینێكی تر ،حوكمی كوشتنە .دیارە الی مەال كرێكار ،گۆڕینی دین سوكایەتییە بە قورئان ،بۆیە كەسەكە خوێنی حەاڵڵە. پێشیوایە ،هەر ئەم پیاوە لە شوێنێكی تردا دەڵێت(:حوكمی مورتەد حوكمی كافرە) ،واتە كافر و لەدینهەڵگەڕاوە دەبێت بكوژرێن .مەسەلەكە ئەوە نییە كە كرێكار ئاوا بیرناكاتەوە ،بەڵكو مەسەلەكە ئەوەیە كە ئەم موجاهیدە یارییەكی زۆر بە وشەكانی (ئازادی و سنورەكانی ئازادی) دەكات و دەیەوێت بڵێت :من جیاواز بۆ ئەم كێشانە دەڕوانم ،كەچی دەگاتەوە هەمان دەرئەنجامی داعش و قاعیدە.
مەال كرێكار كاریگەری نابێت ڕاوێژكارێكی وەزارەتی ئەوقاف‌و كاروباری ئایینی هەرێمی كوردستان باس لەوەدەكات ،مەال كرێكار هیچ كاریگەری لەسەر هەرێمی كوردستان نابێت ،چونكە زۆر شت هەیە لەدواین دەركەوتنی كرێكار خراپترە ،بۆ نمونە لەئێستادا كوردستان لەگەڵ داعش شەڕی هەیەو سنورێكی فراوانی هەزار و 200كیلۆمەتری لەگەڵدا هەیە. حاجی سەالم كەریم ،بە»چاودێر»ی راگەیاند ،ئەو كارانەی داعش كاریگەرییەكای ئەوتۆی لەسەر گەنجە لەسەربرین و كوشتن ئەكات. دەڵێت كۆلكەی هاوبەشمان هەیە ،با ئەو كوردەكان نەبوە ،بۆیە ئەو چاوپێكەوتنەی كرێكار بەراورد بە كارەكانی داعش‌و هاودژی لە قسەكانی مەال كرێكاردا هەبێت و منیش هەبم. ناوبراو باسلەوەشدەكات ،هەموو هەوڵەكانیان بۆ بەتوندڕەو كردنی هاوكات بەهمەن تاهیر نەریمان ،شارەزا دەزانێت گەنجان ،شتێكی وەها نییە. سەرەتایی لە بواری ئیسالمی سیاسی لە وتارێكدا بە كەسێكی
بەهمەن تاهیر نەریمان :مەال كرێكار دەیەوێت بڵێت من جیاوازم ،بەاڵم لە ئەنجامدا دەگاتەوە بە داعش‌و قاعیدە
عەدنان عوسمان :مەال كرێكار بەهەمان ئامرازی داعشەوە دەپەیڤێت
داوادەكەم فەرەنسا هاوشێوەی كوردەكانی عیراق چەك بدات بە كوردەكانی سوریاش بێرنارد كوشنێر ،دوای سەردانەكەی بۆ رۆژئاوای كوردستان: سازدانی :فغانسوا كلێمێنسۆ وەرگێڕانی لەفەرەنسییەوە: مەنسور تەیفوری هەفتەنامەی (Le Journal )du Dimancheی فەرەنسی چاوپێكەتنی بێرنارد كوشنێر وەزیری پێشوی كاروباری دەرەوەی فەرەنسا دوای سەردانی بۆ رۆژئاوای كوردستان كردوەو باس لە كەموكورتیەكانی رۆژئاوا دەكات ،داوای هاوكاری زیاتر دەكات لە فەرەنسا. كۆشنێر ،هیوادارە ڕۆژئاواییەكان كوردەكان پڕچەك بكەن بۆ ئەوەی بتوانن لەمەیداندا شكست بە دەوڵەتی ئیسالمی بهێنن ،دەشڵێت «ئەو ڕۆژەی كە نارین عەفەرینی بە سەر داعشدا سەردەكەوێت ،دەزانن دەبێتە چ هێماو سەمبۆلێك بەرامبەر بەربەرییەت». پرسیار :ئێوە لەسەفەرێكی یەك هەفتەیی بۆ رۆژئاوای كوردستان گەڕاونەتەوە ،گەلێك باسی گەمارۆی كۆبانی دەكرێت ،لەبەشەكانی دیكەی ناوچەكە چ باسە كە (وەك دەزانین) ١٦چەكداری داعش رۆژی شەممە لەهێرشێكی هێزە كوردەكاندا كوژران؟ بێرنارد كۆشنێر :هێزە كوردییەكان پەیەدە قارەمانانە دژی داعش دەبنەوە، ئەم هێزانە توانیویانە ئەو خاكانەی لەدەستیان دابوە بیگرنەوە‌و سی كیلۆمەتر جیهادیستیەكان بكشێننەوە، بەاڵم چەك‌و كەرەستەكانیان زۆر ناكاریگەرن .شەڕڤانانی كورد چەك‌و تەقەمەنییان كەمە ،ئەو كامیۆنانەی كە لەكوردستانی عیراقەوە دێن تەنیا یەك خاڵی پەڕینەوەیان هەیە ،كە ئەویش
پردێكە كە بە زۆری داخراوە .زۆربەی ئەو دەم‌و دەزگا نەوتیانەی دەیبینین خراپ بون‌و كارەبا لەئاستی هەرە كەمیدایە. ئەوانەی من لەگەڵیان قسەو ڕاوێژم كرد ،داوای ئەوە ناكەن هیچ هێزێكی سەربازیی بیانی بچێتە مەیدانەكە ،تەنیا چەكیان دەوێ ،لەپێشیشدا چەكی دژە تانك(دەبابە) بۆ شكاندنی تانكەكانی داعش كە من خۆم لەسەر هێڵی سنور بینیم. پرسیار :چ هەڵسوكەوتێكی جەماوەری كورد لەبەرامبەر ئەو گەمارۆیانەی لەسەریانە ،سەرنجی ڕاكێشاون؟ بێرنارد كۆشنێر :پێش هەمو شتێك، یەكێتی نوێیان .پاشان چەند مانگی زۆر لەدانوستان ،هێزە كوردەكان ،هەندێ حیزبن كە بە زۆری پێكەوە كێشەیان هەیە ،كۆبونەوە .كوردەكانی سوریا هاوینی پێشو بە هاواری براكانیانەوە چون لەعیراق ،واتە لەشەڕی گەورەی كوێستانی شەنگالدا توانیان گەلی ئێزیدی‌و مەسیحی لەهەڕەشە ڕزگار بكەن .ئەمڕۆ ،كوردەكانی عیراق حەزیان دەكرد زیاتر یارمەتی هەڤااڵنیان لەسوریا بدەن ،شەرمە حكومەتی توركیا ناهڵێت بە كۆمەڵ‌و زۆر بچن ،لەكاتێكدا پاسپۆرتی ئەنجومەنی خۆجێیی ،مەسیحییەك‌و ئەو كوژراو ،یان زیندانیانەی داعش كە نوێنەرێكی كەمینەی عەرەب بون .بۆیە بە منیان نیشاندا ،هەموی لەتوركیا الی كوردەكان ،بە ڕونی ،دیموكراسی، مۆر كرابو .وەكو تر ( ئەوەی سەرنجی جودایی دین‌و سیاسەت یان یەكسانی، ڕاكێشام) لێبوردەیی‌و هەڵكردنیانە. حكومەتی ناوچەیی لەالیەن ژنێكی كوردەوە بەڕێوە دەبرێت (كە چوارساڵ لەزیندانی دەسەاڵتی بەشار ئەسەد دا بوە)و شێخێكی عەرەب لەخێڵی گەورەی شەمەر .ئەو هەزار پیاوی خۆی خستۆتە خزمەتی هێزە كوردییەكان .لەیەكێك لەو شارانەدا كە بینیم ،هەر دو جێگری
بردە سەر .ژنان بە بەرگی سەربازیی سادەوە ،بە سنگەخشكێ ئەو ڕێگە قوڕاوییە تەسكە دەبڕن كە بۆ پاراستنی هێڵەكانیان دروستیان كردوە .خزمەتی سەربازی لەسێ مانگەوە كراوەتە یەك مانگ بۆ ئەوەی زیاترین هێزی خاوەن تەمەنی یاسایی بەشدار بكرێت. شەڕڤانێكی كچ پێوتم «حەز دەكات بمرێت لەجێگای ئەوەی بگیرێت ،بە لەبەر چاوگرتنی ئەو چارەنوسەی الی داعش چاوەڕێی ژنان دەكات» .ئەمە كەش‌و هەوایەكە كە هەم لەكۆمۆنی پاریس دەچێت‌و هاوكات هەم لەگێرنیكاش. پرسیار :نەتانتوانی بچنە نێو كۆبانێ؟ بێرنارد كۆشنێر :نا ،ئەو ڕۆژەی بە نیاز بوین بچین ،فەرماندەی گشتی كوردی ناوچەكە ،كە پێشتر پزیشك بو ،ئاگاداری كردینەوە كە چونە ژورەوە ئەستەمە .بەاڵم توانیم لەدورەوە لەگەڵ نارین عەفەرینی قسە بكەم ،ئەو ژنەی فەرماندەیی ١٥٠٠شەرڤانی نێو شارەكە دەكات .لەپێوەندیی ڤیدیۆییدا بۆی باس كردم كە ئێجگار بۆ دەرمان بۆ تیماركردنی بریندارەكان داماون .زیاتر لەهەمو كات كۆریدۆرێكی مرۆڤدۆستانە وشەی بەتاڵ‌و ڕوت نین. بێ یارمەتی دەرەوە دەتوانن بەرگری لەرێگەی توركیاوە پێویستە ،بۆ لەخۆیان بكەن؟ ئەوەی بریندارەكان دەرباز بكرێن‌و پرسیار :چۆن لەوە تێبگەین كە بێرنارد كۆشنێر :ورە‌و ئیرادەیان زۆر پێداویستیەكانی كۆبانێ دابین بكرێت. كوردەكان سەرەڕای هەمو ئەمانە بە بەرزە .لەگەڵیان ڕۆژێكم لەبەرەی شەڕ من داواشدەكەم فەرەنسا چەك بدات بە كوردەكانی سوریا بۆ ئەوەی بەرگری بكەن .هەروەك ئەم كارەمان بۆ كوردەكانی عیراق كردو زۆریش كارێكی باشمان كرد .ئەو ڕۆژەی كە نارین عەفەرینی بە سەر داعشدا سەردەكەوێت، دەزانن دەبێتە چ هێماو سەمبۆلێك بەرامبەر بەربەرییەت!.
شەرمە حكومەتی توركیا ناهڵێت بە كۆمەڵ‌و زۆر هاوکاری بگاتە کۆبانێ ،لەكاتێكدا پاسپۆرتی ئەو كوژراو ،یان زیندانیانەی داعش كە بە منیان نیشاندا ،هەموی لەتوركیا مۆر كرابو
راپۆرت
ذمارة ( )504دو شةممة 2015/2/16
info_chawder@yahoo.com
الوانی جیهان لە سلێمانییەوە روبەڕوی توندڕەوی دەبنەوە الوان بۆ پشتگیریی پێشمەرگە ،بەرەكانی جەنگ بەسەردەكەنەوە
چاودێر -تابان رەزا: بــە بەشــداریی ســەنتەری ئۆلــف پاڵمێــی الوانــی سۆســیال دیموكراتی جیهان ،یەكێتیی سۆســیال دیموكرات لە جیهانی عەرەبی‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستان ،بە ئامادەبونی الوانی هەر چــوار پارچــەی كوردســتان‌و جیهان، كۆنفرانســێك لەشــاری ســلێمانی ،بە (دروشمی رێگای ئاشتی‌و دیموكراسی: میانڕەی دژ بە توندڕەوی) ســازكرد،و ماوەی ســێ رۆژی خایانــد .كە تێیدا باســی چەندین بابەت كرا ،لەوانە :ئەو قەیرانــە تازانەی روبــەڕوی رۆژهەاڵتی ناوەراســت بونەتــەوە ،گۆڕانكاریــی ناوچەكــە ،كاریگــەری سیاســی‌و ئایدۆلۆجــی‌و گۆشــەنیگای هەرێمــی‌و ناوچەیــی لەســەر قەیرانــەكان ،رۆڵی الوان لە بەرەنگاربونەوەی تێرۆر. ئامانجی كۆنفرانس سەرتیپ عەلی ،سكرتێری كۆمەڵەی خوێنكارانی كوردســتان بە"چاودێر"ی راگەیاند ،كۆنفرانســەكە مەبەستییەتی قســە لەســەر ئەو هۆكارانە بكات ،كە دەبنەهــۆی بەرهەمهێنانــی فكــرەی تونــدڕەوی‌و چۆنێتــی دانانــی رێگای گونجاو بۆ ئەوەی رێكخراوە سۆســیال دیموكراتــەكان لــە ئاســتی الوان‌و خوێنــدكاران‌و حزبــە سیاســییەكان بەرنامــەی كرداریــان هەبێــت ،بــۆ روبەڕوبونــەوەی فكــری تونــدڕەوی. وتیشــی ":تونــدڕەوی دەرئەنجامــی چەندین كێشەی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و
ئابورییە". ســكرتێری رێكخــراوی ئازادیــی الوانی كوردســتان ،ئاماژەبەوەدەكات، هەمیشــە میللەتــی كورد ئاشــتیخواز بویــن ،هەركاتێــك هــەر كەســێك ویســتبێتی غەدرمان لێبكات ،بیەوێت داگیرمان بــكات ،روبەڕوی بوینەتەوە، بۆئەوەی نەتوانن بێنەپێشــەوە بۆ ناو خاكی كوردستان ،خۆشبەختانە ئێستا ئێمە شــەڕی تێرۆری جیهان دەكەین، جێگــەی شــانازییە ،كــە توانیومانــە راوەدویــان بنێیــن ،بــە ئازایەتــی پێشمەرگە توانراوە روبەڕویان ببینەوە. هێمــن عەمیــد عوســمان ،باســی لەوەشــكرد ،وەكــو الوانــی یەكێتــی بــەردەوام لەوجــۆرە كۆنفرانســانە دەبەســتین ،بــەاڵم ئەمیــان جیــاواز لەوانــی تــر نێودەوڵەتییــە ،الوانــی عەرەبی لە مەغریب تا كەنداوو واڵتانی دیموكراتــی لــە كوردســتانی ئێــران، جیهان تێیدا بەشــدارن ،تایەبەتمەندی بە"چاودێر"ی راگەیاند ،ئەم كۆنفرانسە هەیــە ،بەوپێیــەی لــە بارودۆخێكــی شــتێكی زۆر باشــە ،بــە تایبــەت لە وادایــەو لــە كوردســتان لــە شــاری هەرێمی كوردســتان وەكو ناوچەیەكی ســلێمانی ئەنجامدراوە ،لەالیەن هەمو ئازاد لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،كە پڕە الوانی بەشــداربو لە هەر چوارپارچەی لــە كێشــەو گرفت‌و زوڵــم‌و زۆر ،كورد كوردســتان ،واڵتی عــەرەب‌و جیهان ،دەتوانێت الوانــی هەرچوار پارچەكەی داوایانكــردوە ،كۆنفرانســەكە لە كاتی كوردستان لە دەوری یەك كۆبكاتەوە، شــەڕدایە بەرامبــەر تێرۆرســتانی توانیویەتــی هەنگاوێكــی گــەورە داعــش ،بۆیــە دەیانەوێــت بچنــە هەڵبنێت بۆ بەدیهێنانی ئەو دروشمەی بەرەكانی شــەر ،بۆ ئــەوەی دڵنیایان كە كۆنفراسەكە هەیەتی. فوئادی خاكی بەگی ،رونیشكردەوە، بكەنەوە كە پاڵپشــتی پێشمەرگەن بۆ كۆنفرانســەكە توانی ئاڵوگۆڕی بیروڕا بەرەنگاربونەوەی تێرۆرستان. بكات لە نێوان كوردو عەرەب‌و فارس‌و توركدا ،بۆ ئەوەی ئەم نەتەوانە بتوانن لەم كاتەدا زۆر گرنگ بو ســكرتێری یەكێتیــی الوانــی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا پێكەوەبژین،
نمونەیەكی باشــی ئاشتیانە ،كە كورد توانیویەتــی لە كوردســتان پیشــانی دەرەوەی بدات. هانی گەنجان دەدەن ببنە پیشمەرگە ســەرۆكی یەكێتیــی الوانــی سۆسیالســت ئینتەرناســیۆنال ،بــۆ "چاودێر" بەمشێوە باسی كۆنفرانسەكە دەكات ،مەبەســت لە ئەنجامدانی ئەم كۆنفرانســە دۆزینەوەی چارەسەرە بۆ ئەم بارودۆخەی ئێســتا هەیە ،ئەویش لەپێناو دیموكراسی‌و ئاشتی‌و ئازادی، نیشانیدەدات كە رۆڵی پێشمەرگە لەم دۆخــەدا زۆر گەورەیــە ،چونكــە هەر ئەوانــن شــەڕ دەكەن ،ئــەوەش تەنها
شەڕی كورد نییە ،هی هەمو جیهانە. ئەڤیــن ئینجیــك ،جەختــی لەوەشــكردەوە ،بۆ ئــەوان زۆر گرنگە پاڵپشتی پێشمەرگە بكەن‌و لەنزیكەوە بیانبینــن‌و پێیــان نیشــان بــدەن كە كارێــك ئــەوان دەیكــەن زۆر پیرۆزە، هــەروا لــە كۆتایــی كۆنفرانســەكەش دەچنــە ســەردانی پێشــمەرگە لــە بەرەكانــی جەنگــدا ،بەردەوامدەبن لە پشتگیریكردنی پێشمەرگەو هانی الوان دەدەن بۆ ئەوەی ببنە پێشــمەرگە ،لە دوای تەوابونی ئەم كۆنفرانســە ئیشی ئــەوان تەواونابێــت و بەردەوامدەبــن لــە ئەنجامدانــی كۆنفرانســی تــری لەمشێوەیە.
پارلەمانتارێكی كورد :داعش هەوڵ دەدات سوننە لە پرۆسەی سیاسیی عیراق بكشێنێتەوە چاودێر– رێبین حەسەن:
لەگــەڵ ئــەوەی مــاوەی چەنــد مانگێكــی كەمــە حەیــدەر عەبــادی كابینــە نوێیەكــەی حكومەتی عیراقی راگەیانــدوە ،بەاڵم پێناچێت ئاســۆی ئــەو حكومەتــە رون بێــت ،چونكــە هــەر لــە ئێســتادا بەهــۆی رفاندنــی پارلەمانتارێــك‌و كوشــتنی شــێخێكی سوننەوە ،لەالیەن پێكهاتەی سوننەوە هۆشــداری هەرەســهێنانی پرۆســەی سیاســی بە عەبادی دەدرێت ،ئەمەش هاوكاتــە لەگەڵ ئــەو قەیرانە ئەمنی‌و ئابورییــەی بەرۆكــی حكومەتەكــەی عەبــادی گرتــوە .پارلەمانتارێكــی كوردیــش پێیوایــە ،هەرچەند عەبادی زیاتر لە سوننەكان نزیكبوەتەوە وەك لــە كورد لە رابردودا ،بەاڵم ئێســتا لە الیەنی دەرەكی‌و داعشیشەوە هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی ســوننە لە پرۆســەی سیاسی بكێشننەوە. بایكۆتكردنی سوننە چی دەگەیەنێت؟ لەوبارەیەوە ،پارلەمانتارێكی كوردی پارلەمانــی عیــراق ،بە"چاودێــر"ی راگەیانــد ،بایكۆتكردنــی ســوننە لــە پرۆســەی سیاســیدا لــە حكومــەت‌و پارلەمــان ،كاریگەریــی زۆر خراپــی دەبێت لەســەر پرۆسەكە ،بەتایبەتیش لەســەر حكومەتەكــەی عەبــادی، چونكە لە مــاوەی رابــردودا ،عەبادی ئامــاژەی بــەوەدا بــو كــە دەیەوێــت حكومەتەكــەی جیــاواز بێــت لەوانەی پێشــو ،بۆیــە زۆر مەبەســتی بــو كە ســوننە بەشــداری حكومەتەكــەی
لــە حكومەتدا بكشــێتەوە‌و داعشــیش بــە هەمانشــێوە كار بــۆ كشــانەوەی سوننەكان دەكات". سوننە‌و شیعە چی دەڵێن؟ ســاڵح موتڵەیــەگ ،ســەركردەی دیاری ســوننە ،داوای كۆتوبەندكردنی هاتوچــۆی گروپە چەكدارە شــیعەكان بــە ئــازادی لــە ناوچــە جیاوازەكانی ســوننە دەكات ،بــە پێویستیشــی دەزانێــت كۆتایــی بــە میلیشــیاكان بهێندرێــت‌و چــەك تەنها بە دەســتی حكومەتــەوە بێــت .لەبەرامبەریشــدا میلیشیاكانی حەشــدی شەعبی هەمو ئەو تۆمەتانە رەتدەكەنەوە كە بەهۆی كوشتنی شــێخە سوننەكەوە دراوتەوە پاڵیــان‌و رایدەگەیەنن ،ئەوان تاوانەكە شــەرمەزاردەكەن‌و داواش لــە دادگا دەكەن ،رێوشــوێنی نوێ بگرنەبەر بۆ
داعش‌و داهێنان لەتوندوتیژی كاروان یاروەیس
هۆشداری لە هەرەسهێنانی پرۆسەی سیاسیی عیراق دەدرێت بــكات ،بــەاڵم بەدڵنیاییــەوە بــۆ ئەو حاڵەتانــەی كە دێنەپێشــەوە ،ئەگەر حاڵەتــی نەخوازراویــش بــن ،ناكرێت پێكهاتەیەكــی گــەورەی وەك ســوننە هەڵوێســت وەربگرن‌و پێویســتدەكات ئــەوان چاوەڕوانــی دەرەنجامەكانــی لێكۆڵینەوەبن. د.بەختیار جەبار شاوەیش ،وتیشی "كشــانەوەی ســوننە لــە پڕۆســەی سیاســیدا پێماندەڵێــت لــە بنەڕەتدا كێشەكە زۆر گەورەیە لە نێوان سوننە‌و شیعەدا ،زۆرجار هەندێك شتی ئاسایی دەكرێتە بیانو بۆ ئەوەی لە پڕۆســەكە بكشێنەوە". ســەبارەت بــەوەی نزیكبونــەوەی كوردو شیعە لە ســەردەمی عەبادیدا‌و بونــی رێككەوتنێكــی زارەكــی لــە نێوانیانــدا ،كاریگــەری هەیە لەســەر بڕیارەكەی ســوننە ،ناوبــراو ئاماژەی بەوەكرد ،عەبــادی رێككەوتنی لەگەڵ كوردا هەیە ،بەاڵم تائێستا نەخراوەتە بــواری جێبەجێكردنــەوە ،لەمــاوەی رابردوشــدا زیاتــر بەالی ســوننەكاندا دەرگاكانــی كــردەوە‌و زیاتریش بڕیار‌و داخوازییەكانی سوننەی جێبەجێكردوە، رێــژەی بەشــداریكردنی ســوننەی بە بــەراورد بە كــورد لــە حكومەتەكەی زیاتر كــرد ،ئەو هەماهەنگییەشــی لە نێــوان عەبــادی‌و ســەرۆكی پارلەمان وەك نوێنــەری ســوننەكان هەیە ،زۆر جیاوازی هەیە لە سااڵنی رابردو ،بۆیە ئەوە پەیوەندی بە نزیكبونەوەی كوردو عەبادییەوە نییە ،بەڵكو پەیوەندی بە كێشەی قوڵی خۆیانەوە هەیە .وتیشی "كۆمەڵێك هۆكاری دیكەش لە پشــت بڕیارەكــەی ســوننەی عیراقەوە هەن، لەوانــەش فاكتەری دەرەكــی ،بەوەی هەوڵێــك هەیە ،كە دەیەوێت ســوننە
5
چەسپاندنی یاساو سزادانی تاوانباران. هاوكات حاكم زاملی ،سەرۆكی لیژنەی ئاســایش‌وبەرگری لــە كۆنگرەیەكــی رۆژنامەنوســیدا رایگەیانــد ،لە رێگەی ئــەو لیژنەیەی پێكهێنراوە بە وردی بە دواداچون بۆ روداوەكە‌و رێوشوێنەكانی حكومــەت دەكەیــن‌و تاوانەكــەش شەرمەزاردەكەین. عەبادی هاتە دەنگ لــە بەیاننامەیەكیشــدا نوســینگەی حەیــدەر عەبــادی ســەرۆكوەزیرانی عیراق ،بە توندی ئیدانەی تێرۆركردنی شێخی سوننە شێخ قاسم جەنابی كرد، و وتی "ئەوەی ئەم تاوانەی ئەنجامداوە مەبەســتییەتی هێــزە ئەمنییــەكان ســەرقاڵ بكات‌و ئاژاوە لە نێوان هێزە سیاسییەكان دروســتبكات‌و كێشە بۆ پڕۆســەی سیاسی دروســتبكات ،بۆیە
بەهەمــو هێزێكمانــەوە روبــەروی ئەو كەسانە دەبینەوە". بایكۆتی حكومەت‌و پارلەمان كرا لــە دواییــن دانیشــتنی پارلەمانــی عیراقیشــدا ،دوێنــێ هــەردو كوتلەی (یەكێتیــی هێــزە نیشــتمانییەكان، وەتەنــی) بایكۆتــی دانیشــتنەكانی پارلەمانیان كرد. شەوی رابردوش ،لە كۆبونەوەیەكی ســەركردە ســوننەكاندا بڕیاریانــدا وەزیــر‌و پەرلەمانتــارەكان بایكۆتــی دانیشــتنەكانی حكومــەت‌و پارلەمــان بكــەن .هۆشدارییشــیان بە حكومەتی عیراق دا لە هەرەســهێنانی پرۆســەی سیاسی‌و ئاسایشــی عیراق ،داواشیان لە عەبادی كرد ،كە میلیشیا شیعەكان لــە شــەقامەكان دوربخاتــەوەو چەك تەنها بە دەستی حكومەتەوە بێت.
توندوتیــژی ،بەشــێكی دانەبــڕاوە لەكولتوری نەتــەوەی عــەرەب ،بەدرێژایــی مێــژو ،لەقۆناغە جیاجیاكاندا فۆرم‌و ئاستی گۆڕاوە ،بەاڵم هەرگیز جودانەبۆتــەوە لەكەڵچەری ئــەم نەتەوەیە ،نەك هەر ئــەوەش بەڵكــو زۆرجار دەســتەاڵتدارانیان كێبركێیان كردوە لەســەر داهێنان لەتوندوتیژی‌و بەرزكردنــەوەی ئاســتی تۆقانــدن‌و فۆبیــا لەناو مرۆڤایەتیــدا ،هەر بۆیە ســەردەمێك ،قۆناغێكی دیاریكــراوی نــاو مێژوی ئــەم نەتەوەیــە نابینی ژینگــەی كۆمەاڵیەتــی‌و سیاســیان بارگــراوی نەبوبێت بەتوندوتیژی‌و تۆقاندن ،یان ســەرەنجام بەم هۆیەوە كۆتایی پێنەهاتبێت. داعــش ،وەك فۆرمێكــی تــری ئیســامی تونــدڕەوو ســەلەفی جیهــادی ،هەمــو نەوەكانی پێــش خۆی لەرێكخراوی تیرۆریســتی ئەلقاعیدە، تــەواوی گروپــە توندڕەوەكانــی تــری تێپەڕانــد لەنواندنــی توندوتیــژی‌و تۆقانــدن ،داهێنــان لەشــێوازی كوشتن‌و ئەشــكەنجە ،داعش لێزانانە پەنــای بۆ جەنگی دەرونی برد ،وێنای كوشــتن‌و تۆقاندنــی هێنــدەی تر ترســناكتر كــرد لەتۆڕە كۆمەاڵیەتی‌و میدیا جیاجیاكانی تری پیشاندا ،تا ئەو ئاستەی بەتەقەیەكی كەم ،بەاڵم بەجەنگێكی دەرونی فراوان‌و ئاراســتەكراو ژمارەیەك ناوچەی ێ بەرگری یان كۆنترۆڵكردو ســوپای عیراقــی بەب كەمترین بەرگری تێكشكاند. داعــش بەم توندوتیــژی‌و بەربەرییەتەوە تەنها مەبەســتی نیە ،كۆمەڵــی مرۆڤایەتــی بتۆقێنێ، جەنگی دەرونی بەرپا بكات‌و دەرونی نەیارەكانی ببەزێنــێ ،بەڵكــو ئامانجێتــی چەكــدارەكان‌و شــوێنكەوتوانی خۆیشــی بتۆقێنێ ،تــا نەتوانن دەستبەرداری بن. تیرۆریســتانی داعــش ،تەنهــا ئەهلی تفەنگ‌و تەقــە نیــن ،بەڵكــو شــارەزایان لــەزۆر بــواردا هەیــە ،بــۆ ئــەوەی هەمــو تواناكانیــان لەبوارە جیاجیاكاندا بخەنە خزمەتی توندویژییەكانیانەوە. خوێندنەوەیان بۆ باری سیوسیۆلۆژی‌و سایكۆلۆژی كۆمەڵــی عەرەبــی هەیە ،هــەروەك شــارەزایان لەبواری میدیا هەیــە ،بۆیە هەمو ئەمانە پێكەوە تێهەڵكێش دەكەن‌و دەیخەنە خزمەتی بەرپاكردنی جەنگی دەرونیەوە ،رۆژ بەرۆژ دەیانەوێت شێوازی ێ بۆ كوشــتن‌و توندوتیژی بەكاربێنن بۆئەوەی نو ئەبدەیتی ڤێرژنی توندوتیژیەكانیان بكەن‌و وێنای ێ بخەنەرو ،یــان بۆ ئەوەی ئەوانــەی تینوی نــو توندوتیژیــن بێزارنەبــن .هەربۆیــە بۆ كوشــتنی فڕۆكەوانــە ئوردونیەكە راوێژی زۆریان كرد ،هەتا لەتــۆڕی كۆمەاڵیەتــی تویتــەر راپرســیان كردو پرســیاریان كردبــو «جگــە لەكوشــتن بەچەك‌و چەقــۆ ،پێشــنیازی چ شــێوازێكیتر دەكــەن بۆ لەناوبردنــی فڕۆكەوانــە ئوردونیەكــە» لەوەاڵمدا چــوار تویــت (كۆمێنت) نوســراوە لەالیەن چوار هــەزار كەســەوە ،كــە هەریەكەو شــێوازێكی بۆ پێشــنیازكردون لەوانــە بەزیندویــی دەرخواردی ئاژەڵی دڕندەی بدەن لەوانەش تیمساح. ێ چــوار هــەزار كەس، مــرۆڤ ،كــە دەبینــ چــوار هەزار پێشــنیاز دەكــەن بۆ خســتنەڕوی شــێوازێكی نــوێ‌‌و توندوتیژتــر بــۆ لەناوبردنــی مرۆڤێــك بێدەســتەاڵتی دیلكــراو ،ئیــدی تــەواو بێئومێد دەبێــت لەكۆمەڵگایــەك ،لەعەقڵیەتێك بەمجــۆرە بیردەكاتــەوە ،لەجیاتــی داهێنــان‌و ێ بۆ بیركردنــەوە بــۆ دۆزینــەوەی شــێوازی نــو ژیــان‌و بەرەوپێشــەوەبردنی مرۆڤایەتــی ،كەچی ســەرقاڵی داهێنانــن‌و خەمیانە هــەر رۆژەو بەچ رێگایــەك مرۆڤ لەناوبەرن‌و تۆقاندن بچێنن لەناو مرۆڤایەتیدا. بروانــن‌و شــێوازەكانی لەناوبــردن‌و توندوتیژییەكانــی داعــش ببینــن ،جیــا لــەوەی بەشــێكی داهێنراوی خودی داعشــە ،هەندێكیتر شــێوازە كۆنەكانی ســەردەمی كۆمەڵی عەرەبی‌و دەســتەاڵتدارانی ئیســامە ،بــەاڵم نوێیــان كردۆتــەوە‌و تازەگەریــان لێكــردوە ،ســەربڕین، دەســتبڕین ،بەكەنیزەكردنــی ژنان ،ســوتاندن‌و لەقەفەســكردنی مــرۆڤ ،بۆیە ئــەوەی النیكەمی خوێندنەوەی بۆ مێژو هەبێت شــێوازەكانی بەالوە ســەیرنابێت ،بەڵكو رادەچڵەكێی دوای ئەو هەمو ســەدەیە ،هێشــتا بەڤێرژنی تــازەوە توندوتیژی ئەنجامدەدرێت.
لێكدانەوەى هەواڵ
ذمارة ( )504دو شةممة 2015/2/16
info_chawder@yahoo.com
ئیسالمیەكانی كوردستان.. گفتوگۆو دیموكراسی یان تەشهیرو پێچەوانەكەی؟
تەها سلێمان هەمــو جارێــك ئــەم رســتەیە دوبــارە دەكەمەوە»نازانــم جنێــو بــدەم یــان فێر نەكراوم جنێو بدەم» ،بەاڵم بەسەرەتاییترین مافــی خۆم‌و هەر تاكێكی دەزانم پرســیارو گفتوگۆبكــەم ،لەبارەی پــرس‌و بابەت یان دریادەیەك كە سەرنجم رابكێشێ. ئیسالمی سیاسی چ‌وەك حزب‌و رێكخراو گــروپ چ وەك تــاك ،لەبــەردەم ســەرنج‌و پرســیارو رەخنەیەكــی جددیــن ،بەتایبەت لەبــارەی دیــدو بۆچون‌و هەڵوێســتەكانیان لەبــارەی دەوڵەتی تیرۆریســتی ئیســامی داعش ،دیارە پێشــوتریش هەمان سەرنج‌و رەخنەو پرســیار ئاراســتەیان كراوە ،بەاڵم ئــەوكات‌و رابــوردو ،ئــەوان شــێوازێكیتر دەئاخاوتــن یان‌وەاڵمیــان دەدایەوە ،بگرە هەندێجار دەگەیشتنە ئاستی ب ێ مۆڕاڵكردنی سەرنج‌و پرسیارو رەخنەكان‌و بەدژی ئاینی ئیسالمیان دەچواند،وەنەبێت لەبێئاگاییەوە ئەمەیان كردبێت یان دەستیان بۆ بردبێت، بەڵكو دەیانزانــی بەخێرایی لەرێگای ئاین‌و ســروتەكانیەوە دەتوانن كاریگەری لەســەر هەستی خەڵك دابنێن. ئێســتا بەپێچەوانەوە شێوازی ئاخاوتن‌و وەاڵمی بەشــێكی بەرچاو ،لەكەســە دیارو بەتایبــەت میدیاكارەكانیــان ،بۆ ســەرنج‌و
پرســیارو رەخنــەكان ســەبارەت بەدیــدو بۆچون‌و هەڵوێستەكانیان بەرامبەر دەوڵەتی ئیســامی تیرۆریســتی داعش ،گــۆڕاوە بۆ شــێوازێكی زۆر نــزم‌و دور لەبەهاو پێوەرە تەندروســتەكانی گفتوگــۆ و قبوڵكردنــی رای جیاوازی بەرامبــەر ،زمانێك كە ئەوان بەكاری دێنن لەئاســتێكی هێندە پڕ شەرم‌و نزمدایە هەندێ جار مرۆڤ ناخواز ێ بۆ ئەو ئاستە دابەزێ. نمونــەی ئــەو زمانەی ئەوان لەبەشــێك لەمیدیاكانیــان‌و تۆڕەكانــی فەیســبوك‌و توێتــەرو گــۆگڵ پــاس‌و ماڵپــەڕە ئەلیكترۆنیــەكان قســەی پێدەكەن»حەپە حەپــی هەندێ نەفــام ،داوێــن پیس ،دزو جەردە ،هیچ‌و پوچ ،بێشەرم ،پیاوی بچوك، درۆو دەلەســە ،عیلمانــی ناپەســەند»و چەندیــن رســتەو دەســتەو دەســتەواژەی ناالیەقــی تــر بەمــرۆڤ‌و جوانیەكانــی‌و بنەماكانی گفتوگۆی دیموكراسیانە. ئەم پشــو كورتی‌و جنێو و تەشــهیرانە، هیچ نین جگە لەباوەڕنەبون بەرای جیاوازو ئازادییــە دیموكراســییەكان‌و كورتبینــی‌و كورتهێنــان لەگفتوگــۆ ،لەهەمانكاتیشــدا خاڵی نیــە لەســەرچاوەیەكی دێكۆمێنتی‌و مێژویی تر ،كە هەمیشــە رێپیشــاندەریانە بــۆ زمانــە نادیموكراســی‌و ناشارســتانی‌و نالۆژیكی‌و كورت مەودایە لەگفتوگۆكردن. ئەویــش كەســە دیــارو شــارەزاكانی دامەزراندنی بیری «ئیســامی سیاســی» لەقۆناغ‌و‌وێســتگە جیاجیاكانی ئەم هێزە، بەتایبەتــر ئیســامیەكانی ئێســتا زیاتــر لەژێــر كاریگــەری ئەوانــەن كــە لــەدوای ســاڵی 1928ەوە لەروی فیكری‌و سیاسی‌و رێكخراوەییــەوە‌وزەیــان پێدەبەخشــن یان تاویان دەدەن. دەتوانیــن لێــرەدا هەنــدێ نمونــەی ســەلمێنراو بێنینەوەو پشتیان پێببەستین
لەراستكردنەوەی ئەو بۆچونەی سەرەوەمان بــۆ نمونە وەك «ســەید قوتــب» :رابەری ئیســامی تونــڕەو بەم شــێوەیە وەســفی دیموكراســی دەكات (یەكەمیــن نیشــانەی دۆڕان ئەوەیە كە واقیع بەئەسڵێك دابنرێت كە شەریعەتی خوا خۆی لەگەڵ بگونجێنێ) یــان دەڵــێ (پرنســیبەكانی دیموكراســی بێمانــاو دژبەیەكن ،لەهەرشــوێنێكدا هەبن ئیســامی لێ نیە ،لەهەرشــوێنێك ئیسالم هەبێ جێگای ئەوان نابێتەوە) ،واتە (ئەو) بەهیچ شــێوەیەك لەشــێوەكان قبوڵی نیە ئاینــی ئیســام تەوزیــف بكرێــت بەســەر واقیعدا ،بەڵكــو دەبێت واقیع لەگەڵ ئاینی ئیســام خــۆی بگونجێنێ( .ســەید حەوا) بیریارێكی دینی سورییەو دەڵێ (لەئیسالمدا خەڵــك بەو یاســایانەی كە خۆیــان دایان ناون بەڕێوە نابرێــن ،بەپێچەوانەوە خەڵك لەالیــەن رژێمێك‌و كۆمەڵێك یاســای دانراو لەالیەن خــواوە بەڕێوەدەبرێــن ،كە بەهیچ شــێوەیەك ناكرێ بگوڕدرێن یان دەسكاری بكرێن). بەگشــتی لــەم بۆچونــەی (حــەوا)دا رەتكردنــەوەی دیموكراســی‌و پلورالیــزم‌و تەداولــی دەســەاڵت‌و ئــازادی عەقــڵ‌و داهێنــان‌و ..هتــد ،رەد دەكرێتــەوەو نەفی دەكرێ‌‌و لەجێگاكەیدا ئایەتە ئاســمانیەكان وەك جێگــرەوە دادەنــرێ« .حســن بنا» دامەزرێنــەری ئیخــوان موســلمین دەڵــ ێ (ئیســام ئایــن‌و دەوڵەتــە)« ،شــوكری مســتەفا» دەڵــێ (ئەوجــا دەگەڕێینەوەو بڕیــاری ئــەوە دەدەیــن ئــەو زانیاریانــە كــە خــودا ماوەیــداوە كــە خەڵــك فێری بێــت فــراوان نەبێــت‌و بەرتەســك بێــت)، «ساڵح سرییە» ئیســامییەكی ئوسوڵیەو دەڵــێ (دیموكراســی نەهجێكــە بــۆ ژیان پێچەوانەیــە) ،لەبەرنامــەی بزوتنەوەكــەی (قەلبەدیــن حیكمتیــار)ی ئەفغانســتاندا
خێرەكانی شەڕ!
هاوڕێ توانا مێرگەسەری دو دڵ نیم كە نامۆراڵیترین (مانشــتێك) ئەوەیە كــە ئەم وتارەی لەســەر بینا كــراوە چ نامومكینە لەم هەسارەیەداو لەو حەوت ملیار مرۆڤەی لەسەری دەژی دو مرۆڤ بدۆزیتەوە كە (شــەڕ) بەئاكتێكی ئەخالقی بزانێ‌‌و ستایشــی شــەڕ بەكات ،تەنانەت بەو جەنگاوەرانەی ئێســتاش لەدۆخی شەڕیشدان! نەم بنیوە نەم بیســتوە فەلســەفەو ئایدۆلۆژیایەك ێ لۆچ‌و ئەمالو ئەوال شەڕ بەئەرێنی بنرخێنێ ،كێ ب ێ دۆخی شەڕ بەد ناكات؟ ێ نەفرت لەشەڕ؟ ك ناڵـــ بــۆ شــەڕ جگە لەمەرگ‌و وێرانە چــی تری پێیە بۆ مرۆڤایەتی؟ كە ئەمە ریاڵیەتی شەڕبێت ئەی بۆ دو جەنگی جیهان‌و چەندان جەنگی ناوچەیی‌و دەوڵەتی رویــداو رودەدات؟ ئامارێكــی فەرمــی‌و بڕواپێكراو بەردەست نیە كە چەندە كورەی جەنگەكان گیانی مرۆڤەكانی كێشــاوە ،چونكە شەڕ هەرگیز كۆتایی نایــەت ،نامــەی ئەنشــتاین بۆ فرۆید بــۆ ئایندەی شــەڕانگێزی الی فرۆید گاڵتەرجاڕێكی تەمام عەیار بــو كاتێك مرۆڤ هەڵگری هەردو غەریزەی شــەڕ‌و ێ سەودایە. خێربێت بنەبڕكردنی شەڕ مەحاڵێكی ب رەوایەتی شەڕ لەكوشــتنی قابیلەوە تا بەم چركەساتە شەڕاویە دەگات ،شــەڕ نەبــوەو روش نــادات تــا رەوایەتی (شــەڕعیەتی) شــەڕ نە دۆزرابێتەوە ،هەر ئەوەشە ئێســتا ئەوەندەی رێكخراو ئایدیا هیومانیستیەكان كار لەســەر لێســەندنەوەی رەوایەتــی شــەڕەكان دەكەن ئەوەندە تەركیز لەسەر نەمانی خودی شەڕ ناكەن ،ئارگۆمێنتی ریاڵ پۆلۆتیكەكانی ئەمڕۆ لەژێر دروشــمی (شــەڕ لەپێناو ئاشــتی) ئــەو رەوایەتی
بەخشینەیە كە زۆرینەمان چوینەتە ناو چوارچێوە تیۆرییەكانی ،ئەم پێشەكیەم بۆ ئەوە بو كە تۆزێك لەترسناكی ئەم مانشێتە كەمكەمەوەو ئەگینا بابەت ســنوردارترە ،لەباری بابەتی ئێمەی كورد لەمێژودا توشهاتوی شەڕی جۆراو جۆرین ،بەاڵم شەڕی ئێمە بــەڕوی دەرەوەدا ئەوەنــدەی بەرگری بوە لەمانەوە شــەڕ نەبو وەك زەینی هەژمونگەرای‌و داگیركاری، لەباری زاتی ئێمە توشــی شــەڕی نامۆراڵی هاتوین ئەم شــەڕانە هەڵگری هیچ رەوایەتیەك نەبون جگە لەپلیشــانەوەی ئەویتر لەپێناو داهاتو دەســەاڵتی الیەنێك بەسەر الیەنێكیتر! ئەمــڕۆ هەرێمــی كوردســتان لەدۆخی شــەڕدایە ێ پێچوپەنای لەگــەڵ دەوڵەتێــك كە دروشــمی بــ مەرگباراندنە ،خێری شــەڕ لەگەڵ ئەم هێزە مەرگ ێ ئایندەی ئێمە وەك نەتەوەیەكی بێ دۆستە دەكر دەوڵــەت چەند ئامانجێكی بــەدی نەهاتو تەحقیق كات ئەگــەر بڕیاربێــت ئەم شــەڕە شــەڕی ژیان‌و هەمو ئــەو پرانســیپ‌و بەهایانە بێت كــە رۆژئاواو لەبانگەشــەی بەردەوامدایە میللەتانی ژیان دۆست خەریكــی پەیمان بەســتنن لەدژی ،ئــەوا ئێمە كە راســتەوخۆ بــەر شــەڕ دەكەویــن‌و جوگرافیامــان خەتی ئەمامی شــەڕە ئەوا ئەم فاكتە دەكرێت بێتە عامیلی وەخێرگەرانی ئەم شــەڕە ،راســتە تائێستا ئێمە توشــی زەرەری گیانــی‌و ماڵی گەورە هاتوین راســتە ئاماری شــەهیدەكانمان خەمهێنەرە ،بەاڵم دروســت ئەم شــەڕە بانگهێشــتێكی عەقاڵنیبو كە چەندە ئەم دەسەاڵتە كەمتەرخەم بو لەئامادەكاری بۆ شــەڕی توش هاتو ئەم شەڕە وانەیەكی گرنگبو كە چەنــدە ئێمە توانــای بەرەنگاریمان هەیە ،ئەم شــەڕە ترســی چاوەڕوانكراوی ئێمەی رەخنەگرانی تۆختركردەوە كە چەندە بێباكبوین لەئایندەســازی بۆ بردنە پێشــەوەی كەیســی حكومرانی كەیســی دەوڵەتداری ،بۆ ئەوەی ئەم شــەڕە وەخێر بگێرین زەرورەت ئەوەیــە دەســتكارێكی ریشــەیی هەمــو جومگەكانی دەســەاڵت بكرێت‌و فۆرمێكیتر جیاواز لەو فۆرمە شكستخواردوە رابردو بێتە رۆژێف‌و ئەم شــەڕە ڤاكســینی ئەم دەردەیە كە چەندین ســاڵە بەدەســتلێنەدراوی ماوەتەوەو تەنهــا بۆی دەگرین تكایــە بەخاتری خوێنی شــەهیدانمان ئەم شــەڕە وەخێر بگێڕن!..
هاتوەو دەڵێ (ئیسالم‌و دیموكراسی لەگەڵ یەكتر نایەنەوەو لەگــەڵ یەكتریش ناڕۆن)، «زیائەلحەق» ســەرۆكی پێشوی پاكستان دەڵێ (ئیســام‌و دیموكراســی هەردەم دژ بەیەكــن) ،لەبەڵگەنامەكانــی رێكخــراوی جیهاد لەمیســر هاتوەو دەڵ ێ (عیلمانیەتی ناپەســەند پێــی پێمانــدا نــاوەو ،بــەزۆرو بەقورســی لەناخی زەویەكانماندا چێنراوە، تاوای لێهاتوە دەزگای جاهیلی‌و كافر بڕوێ‌‌و شــەرعی خودا بگۆڕن بەشەرعی شەیتان)، عەلی باپیر (دیموكراسی بیدعەیە). ئــەم بۆچــون‌و‌وتەزایانــەو چەندانی تر لەرێبــەرو دامەزرێنــەرو مامۆســتاكانیان، بــۆ هێزو الیەن‌و رێكخراوە ئیســامییەكان، هەندێجــار لەتێكســتە ئاینیەكانیــش لەپێشــترن‌و لەژیانــی سیاســی رۆژانەیاندا بەشــێوازو میكانیزمــی جۆراوجــۆر جێبەجێیدەكــەن ،لەنوێتریــن نمونەیــان دەوڵەتــی تیرۆریســتی ئیســامی داعــش‌و پشــتگیری هێــزو الیەنە ئیســامیەكانیترو دەیان سەدان كەسایەتی ئیسالمییە لێیان، یــان بەالیەنیكــەم بێدەنگبــون‌و نەبونــی رەوانی لەبۆچونەكانیــان ،بۆخۆی رێكردنە بەو رێژگەیەی داعش‌و خزمەتكردنە پێیان. وەكو دەشــبینین ،لەكاتی گفتوگۆكردنی هەڵوێســتی ئیســامیەكانی كوردســتان تایبــەت بەداعــش ،توشــی كورتبینــی‌و هەڵچونی ناسروشتی دەبن‌و لەبری گفتوگۆ جنێوو تەشــهیر دەبێتــە ناوەڕۆكی گوتارو پەیامەكانیــان ،ئەمــەش ئامــاژەی رونــی بڕوانەبونی ئەوانە بەبنەماكانی گفتوگۆ یان باوەڕنەبونیانە بەدیموكراســی‌وەك كلتوری شارســتانی بەڕێوەبردنــی ملمالنێــكان، ئەمــەش لەكۆتایــدا دەبێتــە گەورەتریــن مەترســی لەســەر دیموكراســی‌و ئازادیــە دیموكراســییەكان‌و لەهەمانكاتدا كۆمەڵگاو كایە جیاجیاكانی.
چاوپێکەوتنەکەی مەال كرێكار هونەر رەسوڵ ئەحمەد NRTلەقۆناغێكدا دەســتی بەكاركردن كرد هەرێمی كوردســتان بەقورسترین دۆخیــدا گــوزەری دەكرد ،توانیشــی بەدرێژای چەند ســاڵی كاركردنی كاری باش بــكات‌و هــەوڵ‌و كۆششــی بەشــێك لــەو میدیاكارانەی لــەو ناوەندەشــن جێگەی دەستخۆشیە. بــەاڵم بەهــەر هۆكارێك بێت چەند جارێكە كەناڵــی NRTدەكەوێتە هەندێك هەڵەوەو شاشەكەی دەكات بەسەكۆی گەیاندنی پەیامی كەسانێك ،كە بیروبۆچون‌و لێكدانەوەكانیــان خزمەت بەكۆمەڵی كوردی نــاكات ،چونكە دواجار دەبێت میدیا لەخزمەتی كۆمەڵدا بێتو هەنگاوەكانی بەئاراستەی بەرژەوەندی گشتی بێت. لەئێستاشدا كە ناوچەكەو بەتایبەت عیراق‌و هەرێم بەجەنگێكی خوێناویدا گوزەر دەكات ،لەپێناوی ئەوەی میدیا بخرێتە خزمەتی دورخســتنەوەی بیری توندڕەوی، بەداخــەوە جارێكیتــر NRTلەوەرزێكــی تــری كاركردنــی ،شاشــەكەی كردەوە بەسەكۆی گەیاندنی پەیامەكانی مەال كرێكار ،ئەمە لەكاتێكدا رۆژانە پێشمەرگەی كوردستان بەدەستی كەسانی هاوبیری مەال كرێكار شەهید دەبن. پرســیاری ســەرەكی ئەوەیــە NRTبۆچــی ئــەو دەرفەتــە بــۆ مەالكرێــكار ێ مەال كرێكار بیری توندڕەوی تێدا دروستدەكات؟ بۆچی ئەو زەمینەیە دەرخسێن نمایشــبكات‌و چۆنیشــی بوێت بەمجۆرە بەهــۆی الوازی بەرامبەرەكەیەوە تەراتێن بــكات‌و یــاری بەپرســیارەكانی بكات‌و ئاســانیش رێگا بكاتــەوە تالێیەوە ژەهری كوشــندەی ســەلەفیەت بڕژێنێتە ناو خەڵكەوەو باســی ئەو شــانە نوستوە چەند هەزاریە بكات كە ســودمەندی كەشوهەوای ئارامی هەرێمن‌و چاوەڕێی ئاماژەیەكی مــەال كرێكاریشــن تاوەكــو دژی نەتەوەكەیــان بچنە نــاو گروپێكی تیرۆریســتی‌و پێشمەرگەو رۆڵەی ئەم هەرێمە شەهید بكەن. دواجــار لەهەرالیەكــەوە ســەیری ئــەو هەنــگاوەی NRTبكەیــن ،بەكارێكی نەگونجاو دێتە ئەژمارو یەكانگیر نیە لەگەڵ كاركردنێكی بەپرســیارانەی میدیای‌و دروســتكردنی زەمینەیەكــی لەبــارە بــۆ باڵوكرنەوە بیــری توندڕەوی ســەلەفی. لەالیەكی تریشەوە دروستكردنی ئەو دەرفەتە بۆ مەال كرێكار لەكاتێكدایە هەرێمی كوردســتان لەلوتكــەی كێشــەو ئاســتەنگدایەو ســەدان هاواڵتیانی ئــەم هەرێمە چاوەڕێــی دەرفەتێكــن تا لەشاشــایەكەوە گلەیی‌و توڕەیی خاوبكەنــەوە .رەوانیە شــەقام لەبێدەنگیدابێــت بەهــۆكاری نەبونی دەرفەت ،بەاڵم كەســانی وەكو مەال كرێكار دەرفەتیان پێبدرێت بیری توندڕەوی بخاتە ناو خەڵكەوە.
خوێنمژەكان‌و داعش
سامان غەفور هەورامی ماوەیەكــە شــتێك ئەندێشــەمی داگیركــردوە‌و زۆر بیردەكەمــەوە لەســەر دڕندەییەكانــی مرۆڤ ،زۆر زانا‌و بیرمەندو رۆشــنبیر لەبــارەی دڕندەیــی مرۆڤــەوە دواون ،هەندێكیــان قســەیان لەســەر رابــردوی دڕندایەتیەكانی مــرۆڤ كردوەو هەندێكیتریان لەسەر ئێستە‌و هەندێكیتریان لەچوارچێوەی فیلم‌و ســینەمادا قســەیان لەسەر الیەنە خەیاڵیەكانی مرۆڤ كردوە. كە دەكرێت پێشــبینی بێت یان شــتێكی پالن بۆدانراو بێت .لەڕابردودا ســینەمای ئەمریكی كۆمەڵێك فیلمی نمایشــكرد كە فیلمی ترسناكبون بەناوبانگترینیان لەالی ئێمەی كورد فیلمی ماچی خوێنمژەكان بو كە لەدەرهێنانی نیكۆالس كەیج بو لەساڵی 1989نمایشــكرا ،سینەمای ئەمریكی كار لەســەر بیرۆكەیــەك دەكات گــەر مرۆڤ بگۆڕێــت بــۆ دڕندە ،چی دەبێــت؟ بەزۆر شێوەی جیاواز كاریان لەسەر ئەم بیرۆكەیە كردوە ،ئەم فیلمە داســتانی‌و ئەندێشەییە وادادەنێــت كــە كۆمەڵێك مــرۆڤ هەبون لەچەندیــن هەزار ســاڵ لەمەوبــەر ژیاون كە خوێنی یەكیانخــواردوە‌و ئەم مرۆڤانە بەڕۆژ خەوتون‌و بەشــەو هەســتاون ،زۆر هەســتیاربون بەرامبەر روناكی‌و مەترسی هەبوە لەســەر ژیانیان ..یان ڤایرۆســێك دەكرێتە جەســتەی یەكێكــەوە مرۆڤەكە دەگۆڕدرێت بۆ دڕنــدە‌و مرۆڤ دەكوژێت،
8
ئەمانــە كۆمەڵێــك چیرۆكــی خەیاڵــی‌و ئەفســانەی كۆنــن ئامــاژە بەگۆڕانەكانی مــرۆڤ دەكات بــۆ دڕندایەتی‌و كوشــتن‌و بڕیــن ئەمانــە هەمومان دەیزانیــن ،بەاڵم لێــرەدا كۆمەڵێــك پرس دەخەینــەڕو بۆ تاوتوێی بابەتەكە كە دڕەندەیی مرۆڤە. ئایــا ئــەوەی گروپێكــی‌وەكــو داعش دەیــكات هــەر لەمــرۆڤ ســەربڕین‌و ئەو كوشتن‌و بڕینەی دەیكات بەرامبەر بەمرۆڤ دەچێتە چوارچێوەی كام لەدڕندایەتیەكانی مرۆڤەوە؟ ئایا ئەمجۆرە مرۆڤانە بۆ ئەوەندە عاشقی خوێنن؟ ئایا ئەو دڕندایەتیە لەناو ناخیاندا هەیە یان شتێكە یان ڤایرۆسێكە خراوەتــە جەســتەیانەوە؟ ئایــا ئەمجۆرە مرۆڤانە تەنها لەكۆشت‌و خوێنی ئەوانی دی دەخۆن یان هی خۆشیان دەخۆن؟ بۆچی ئەمجۆرە مرۆڤانە رقیان لەژیار‌و شارستانی ئەوانیتــرە؟ ئایــا ئــەوەی كــە خاپــوری دەكەن چــی دادەنێنەوە لەبری؟ ئایا ئەم دڕندایەتیە لەناخی هەمو مرۆڤێكدا هەیەو ئێمــەی بەنی ئــادەم دەركمان پێنەكردوە یان ئــەوان مرۆڤ نین‌و لەئەســتێرەیەكی ترەوە هاتون؟ گروپێكــی تونــدڕەوی وەكــو داعــش شوناســێكی نادیار‌و ناڕۆشنی هەیە .بۆیە كە دەتەوێت قســە لەســەر داعش بكەی راســتەوخۆ چاوت دەچێتەســەر شێوەی دروســتبون‌و پەالمارەكانیــان بــۆ ســەر مرۆڤو ئەو كوشــتن‌و بڕینــەی دەیكەن.. سەرەتا كێشەیان لەگەڵ كورد نەبو ،دواتر ئامانجیــان بویە لەناوبردنــی كورد ،ئەمە ێ بكرێت ،چونكە پرســێكە دەبێت تاوتــو هەســت بــەو ئاڕاســتەكردنە دەكرێــت‌و وەك داشــێك داعــش دەجوڵێنرێــت.. شوناســی تاكەكانی ناو داعش كە عاشقی خوێنــن‌و لەڕوناكی دەترســن ،هەمان ئەو لەیەكچونەیــە كە لەفیلمــی خوێنمژەكاندا دەبینرێت.. گەڕانەوە بۆ رێكخســتنەكانی قاعیدەی جیهادی لەواڵتی نێوان دو روبارەكەدا ،كە
ئەبو مەســعەبی زەرقاوی لە8ی تشــرینی یەكەمی 2004دا دایمەزراند كە درێژكراوەی رێكخســتنەكانی قاعیــدەی مەركەزی بو، ناكۆكــی كەوتــە نێــوان رەوتــی جیهادی ســەلەفی‌و سیاســەتەكانی زەرقــاوی، ناكۆكیەكان ئەوەندە قواڵبونەوە تادەوڵەتی ئیســامی لەعیراق بەســەرۆكایەتی ئەبو عومەر بەغدادی لە15ی تشــرینی دوەمی 2006راگەیەنرا ،ئامانجیان لەسیاسەتكردن لەعیراقــدا ئــەوە بــو كەرتبــون لەنێوان گــەورە هاوپەیمانــەكان‌و هاوســۆزەكاندا دروســتبكرێت ،ئامانجیــان ئەوەبــو رای گشــتی نەرێنــی دروســتبكەن تابتوانــن بەئاســانی سیاســەت بكەن ،هەوڵیاندەدا پێكــدادان لەنێــوان ســونە‌و شــیعەكاندا دروســتبكرێت لەســەر ئاســتی مەدەنی، خاڵی كاركردنیان لەسەر ناوچە شیعەكان بو ،ئامانجیان دروستكردنی شەڕی تایفی‌و مەزهەبــی بو ،تەقینەوە لەناو ســەنتەری شــارەكاندا‌و ئەشــكەنجەدان‌و فڕاندنــی خەڵكی ســڤیل‌و كوشــتنی نەیارەكانیان. تــا موســڵیان كۆنتڕۆاڵكــردو پەالمــاری كوردیانــدا ،بۆئەمــان كوشــتنی مــرۆڤ‌و بەكەنیزەككردنی شــەنگالیەكان ئاســان‌و كارێكــی پالن بۆ دانراوبــو ،ئامانجی ئەم گروپە ئەوەیە ترس بخەنە ناو تاكەكانەوە‌و دواتر پەالماریبدەن ..دروستكردنی شانەی نوستوی داعش لەكوردستان بۆ ئەوان زۆر ئاسانە ،كاری ئەم شانانە ئەوەیە بەدیوێكدا ترس‌و بەدیوێكی تردا ئەوە باڵودەكەنەوە كە ئەم گروپە كاری بەخەڵكی ســڤیلەوە نیە ،یان ئەوە بەگوێی خەڵكدا دەدرێت كە داعش موسڵ زۆر بەئارامی دەبات بەڕێوە. ئەمانە تینــوی ئەو خەالفەتــەن كەلێیان زەوتكــراوە دەیانەوێت بەفۆرم‌و شــێوازی تــری كاری بۆ بكەن ..گەیشــتومەتە ئەو بــاوەڕەی كە كورد نەك شــەڕی تیرۆر بۆ هەمــو جیهــان ناكات ،بەڵكــو هەمو دنیا شــەڕی كــورد دەكات بەجــۆر‌و شــێوەی جیاواز.
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )504دو شةممة 2015/2/16
info_chawder@yahoo.com
9
ئەتەاڵی: یاسای لێبوردن دەردەكەین
ئایدنباش: دەبێت ئەنقەرە ئاوڕ لەكۆبانێ بداتەوە
دەمیرتاش: حكومەت‌و كەجەكە كۆبونەوەیان سازكردوە
بەشیر ئەتەاڵی ،یاریدەدەری سەرۆكی گشتیی ئاك پارتی رایگەیاند :پڕۆسەی ئاشتی زۆر بە ئیجابی بەڕێوەدەچێت‌و لەماوەیەكی نزیكدا پاكێجێك تایبەت بەپڕۆسەكە رادەگەیەنین ،كە یاسای لێبوردن دەردەكەین كە بەندە بەپڕۆژە یاسای پڕۆسەی چارەسەرییەوە.
ئــەســڵــی ئــایــدنــبــاش ،گــۆشــەنــوس‌و رۆژنـــامـــەنـــوســـی نــــــاوداری تــوركــیــا لــەوتــارێــكــدا دەڵــێــت «ســەردانــەكــەی بەرپرسانی رۆژئــاوا بۆ الی سەرۆكی فەرەنسا گرنگە ،دەشبێت ئەنقەرە پەیوەندیی لەگەڵ كۆبانێ ببەستێ، ئەمە كــاردانــەوەی لــەســەر پڕۆسەی ئاشتی لەتوركیا دەبێت».
سەاڵحەدین دەمیرتاش ،هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتی گــەالن رایگەیاند :لەماوەی رابـــردودا ،دەربـــارەی پــڕۆســەی ئاشتی‌و كۆتایهێنان بە خەباتی چەكداری كۆبونەوە لەنێوان حكومەتی توركیاو بەرپرسانی كەجەكە كراوە ،بەشداری ئەوانیش زیاتر پڕۆسەكە گشتگیرتر دەكات.
دانوستانە فەرمییەكانی پڕۆسەی ئاشتی
الیەنەكان چاوەڕوانی جاڕنامەكەی نەورۆزی ئەمساڵ دەكەن
راپۆرتی :چاودێر لەم رۆژانــەدا لەنێوەندە سیاسییەكانی تــوركــیــادا بـــاس‌و خــواســتــی دانوستانی فەرمی لەنێوان حكومەت‌و قەندیلدا گەرمە. بەگوێرەی لێدوانی نیوەفەرمی بەرپرسانی ك ــورد‌و توركیش ،پێدەچێ لــە ن ــەورۆزی ئــەمــســاڵــەدا ئــۆجــەالن پــڕۆژەیــەكــی نوێ رابگەیەنێـت .بەرپرسیارانی كوردیش جەخت لەوە دەكەنەوە كە دەبێ ئەم پرۆژەیە لەالیەن هەردوالوە -هەم حكومەت‌و هەم كورد -ەوە رابگەیەنرێت. نەورۆز‌و پڕۆژەی هاوبەشی حكومەت و كورد سەاڵحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پارتی دیموكراسی گەالن ،رایگەیاندوە ئەوان سورن لەسەر پڕۆسەی چارەسەری ،بەاڵم ئەوەی نیگەرانیان دەكــات ئەو پاكێجە تازەیەیە كــەوا حكومەت بــەنــاوی «ئــاســایــش»ەوە دەیــەوێ لە پەرلەمان دەریبخات .ناوبراو ئاماژە بــەوە دەكــات ئــەم پاكێجە لەگەڵ رۆحی بەدیموكراتیكردندا نایەتەوە‌و پڕۆسەی
چارەسەری پرسی كوردیش ئاستەنگ دەكات. ناوبراو سەبارەت بە پڕۆسەی چارەسەری پرسی كوردیش ئاماژەی بەوە كرد هێشتا ناتوانرێ باس لەوە بكرێ شتێكی هاوبەش بەڕێوەیە .بۆیە لەمەڕ نەورۆزیش ئەگەر شتێك دەكرێ ئەوە دەبێ لەنێوان حكومەت‌و كورد پێكەوە بێـتەكایەوە‌و نابێ ئیتر وەك جاران تەنها الیەنی كوردی بەتاقی تەنها پڕۆژەكانی رابگەیەنێت .لێرەش ئەو ئاماژەی بەوەكرد، كورد ناتوانێ بەتاقی تەنها باری ئەم قۆناغە بخاتەسەر شانی ،چونكە ئەم پڕۆسەیە دەبێ بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەت بۆ پێشەوە بڕوات.
بۆ ئەوەیە گفتوگۆ نیوەنهێنییەكان بەرەو قۆناغی دانوستانی فەرمی بگوێزرێـتەوە، بــەاڵم ئــامــاژەی بــەوەش كــرد لێرە تەنها گرفتێكی تەكنیكی خــۆی زەقكردۆتەوە، ئەویش بریتییە لەوەی حكومەت داوایەكی خستۆتە بــەردەم قەندیل‌و دەیــەوێ بزانێ ئایا چەكدانان دێـتەكایەوە؟ ئایا كشانەوەی یەكجارەكی هێزەكان بەراستی بەكردەوە سەردەگرێت؟ دەمیرتاش ئــەوەی زیادكرد «بــەاڵم وەاڵمــدانــەوە بەم پرسیارانە تەنها ئەوسا یەكالییدەكرێتەوە كەوا لە گفتوگۆكانی ئیمرالیدا لەسەری رێكەوتن ئەنجامبدرێت‌و دوای ئەوەی لەوێ بەالداكەوت ،ئەوسا لە قەندیلیش قسەی لەسەر دەكرێت».
ترافیكی ئەنقەرە – ئیمرالی -قەندیل لەپشت پەردەوە چی دەگوزەرێت؟ دەمیرتاش كە لە بینگۆلەوە وەاڵمــی دەمیرتاش لەتوێی قسەكانیدا راستییەكی رۆژنــامــەنــوســانــی دایـــــەوە ،لەبەشێكی گوتارەكەیدا باسی لەوە كرد ئێستا تۆپەكە دیكەشی دركاند‌و ئاماژەی بەوە كرد بەڵێ بەراشكاوی لــەبــەردەم حكومەتدایە .ئەو حكومەت‌و هەدەپە لەسەر كۆمەڵێك شت گوتی« :ئەگەر لەم ساحەیەدا تۆپێك هەبێ ،رێكەوتون ،ئەویش لەپەراوێزی رێكەوتنی ئەوە بەڕۆژی رۆشنا بۆ هەمو الیەك ئاشكرایە مەبدەئی ئیمرالی‌و حكومەتدا هاتۆتەكایەوە. نــاوبــراو لەسەر نــاوەڕۆكــی ئــەم رێكەوتنە كە لەبەردەم حكومەتدایە». دەمیرتاش لەوەاڵمی پرسیارێكیشدا ئەوەی مەبدەئییەی نێوان هەردوال دەڵێت« :بەڵێ پشتڕاستكردەوە كەوا ئەو ترافیكە قورسەی راستییەكەی رێكەوتنێكی وا هەیەو دەبوا لە لەم هەفتانەی دواییدا هاتۆتەكایەوە ،هەموی مانگی كانونی دوەمی ئەمساڵەدا دانوستانە
دیپلۆماسییەتی چەك بەدەستەكان
پشتیوان عەبدولرەحمان قارەمانەكان هەمیشە لە ڕۆژەڤــەی سەردێری هەواڵ و ڕاپۆرتی كەناڵەكانی راگەیاندن دەمێننەوە ،ئەم جارە ژنە چەك بە دەستەكان لە گۆڕەپانی شەڕو سەربازی زیاتر لە گۆڕەپانی دیبلۆماسی بوونە جێی بــاس ،باشە لــەكــوێ؟ لە كۆشكی سەرۆككۆماری یەكێك لە واڵتانی زلهێزی دونیا و ئەوروپا ،ئەویش واڵتی فەڕەنسایە. دوای وەدەرنانی تیرۆریستانی داعش لــە شـــاری كۆبانێ و ڕاگــەیــانــدن و دەنگدانەوەی سەركەوتنەكەی ،لەگەڵ باڵوبونەوەی ڕاپۆرتە تەلەفزیۆنیەكان و وێنەی ڕۆژنامەو كەناڵە ئەلكترۆنیەكان، دیداری هەردوو بەرپرسی پارتی یەكێتی دیموكرات (پــەیــەدە) و یەكینەكانی پاراستنی ژنــان (یــەپــەژە) ،كە باڵی ســەربــازی ژنانی سەربە یەكینەكانی پاراستنی گــەل (یەپەگە) یە كە لە رۆژئــاوای كوردستان خەباتی سیاسی‌و چەكداری دەكەن. دیدار لەنێوان ئەمان‌و سەرۆككۆماری فەرەنسا دڵخۆشییەكی زۆری بۆ ئێمەی كورد هەیە ،لەهەمانكاتیشدا لێرە بەدواوە كۆمەلێك پرسیاری هێنایە ئاراوە ،واڵتێكی وەك فەڕەنسا كە لە الیەكەوە ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشە‌و لەهەمانكاتیشدا
ئەندامی ناتۆیە ،وەك واڵتێك لەیەكێتی ئــەوروپــا بێگومان لەچەند رویــەكــەوە ێ بزانین پێگەی ئەم واڵتە گرنگە‌و دەشب چــۆن مامەڵە لــەگــەڵ كەیسی دۆخــی ڕۆژئاوای كوردستان و پەكەكەدا دەكەن. بــەهــۆی بەهێزی پێگەی كــورد لە گــۆڕەپــانــی نــێــودەوڵــەتــیــدا ،فەڕەنسا یەكێكە لەو واڵتانەی كە دەمێكی درێژە توانیویانە پەیوەندییە دیبلۆماسیەكانیان تێیدا پێشبخەن و ڕەوەنــدی كوردیش ببێتە خــاوەن پێگەیەكی دیاریكراوی خۆی لەوێ ،هەر ئەوەش وای كردووە كە فەڕەنسا یەكێك لەو واڵتانە بێت لە نزیكەوە لە پرسی كورد بەگشتیی ئاگادار بێت و لەدۆخە هەستیارەكاندا بە تایبەت بۆ باشوری كوردستان و ڕۆژهەاڵتی كوردستان هاوكار بووبێت بە تایبەت لە ڕووی مرۆیەوە. ئەوە بابەتێكی تێكهەڵكێش و هەوێنی هەڵسەنگاندنە ،دوای شەهیدكردنی سێ ژنە چاالكوانەكەی پەكەكە ،لەدو ساڵ لەمەوبەر لەفەڕەنسا ،ئەم جارە حكومەتی فەڕەنسا لە ســەر ئاستی بااڵی سەرۆكی واڵتدا پێشوازی لە ژنە شۆڕشگێڕانی كــورد دەكــات ،كە ئەوە ڕاستی هەڵگرە ،بەرلەوەی ئەمانە ئەندامی پەیەدە و یەپەژە بن ،ئەندامی پەكەكە ن ،بەشانازیەوە ئەوە دەبێت سەرەداوی هەاڵتنی خۆرێكی نوێ بێت لە ڕۆژئاواوە بــۆ خەڵكی ڕۆژئـــــاوای كــوردســتــان؟ لەسەردەستی ژنە چەك بە دەستەكان لە گۆڕەپانی شەڕو دیپلۆماسیدا. وێنەكانی كۆبانێ زۆر وێنەی كۆبانی-م دیوە ،ئەگەری ش كــە لــە الیــەن بینینی زۆری تــری ـ
ڕۆژنامەوانەكانەوە لە كۆبانێ گیراون و دەگیرێن لەپاش ئازادكردنی ،دەبێت سەرنج ڕاكێشبن ،بــەاڵم لە هەمویان سەرنجڕاكێشتر ئــەو وێــنــەیــە ،كام وێنەیە ،وێنە هــەزار واتــا بەخشەكە، ئەو وێنەیە جێگای سەرنج بوو كە لە تــۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیسبوك چەند ڕۆژێك لەمەوبەر زۆربە خێرایی باڵوبۆوە، وێنەی قەناس بەدەستەكەی كۆبانێ بوو، هەرچەندە وێنەكەی ئەو پیاوە لە بەرزی و لە پشتەوە گیرابوو ،بەاڵم سێبەری غەمباری ئەو باڵی بەسەر بەشێكی زۆری كەالوەكانی شــارو ماڵە بریندارەكانی شــاردا كێشابوو ،كە هەتا لە وێنەكە وردتر دەبیتەوە واتای شەڕی بەڕێوەچون لــەم ش ــارەدا رونتر دەب ــوو .هەرچەند دەوترێت لە كاری ڕۆژنامەوانیی و میدیادا وێنە واتای زۆر دەبەخشێت ،بەاڵم ئەو وێنەیە هەزار واتای زیاتری هەیە . دەبێت ئــەو شێوە پرسیارانەی لە مێشكی ئەو كەسەدابێت چی بن؟ لەوانە من دەزانم چیم بینیوەو چیمان كردووە؟ چیمان بەسەر دوژمنەكانمان هێناوە؟ ئەوەو چەندین پرسیارو واتاو گوزارشتی تریش ،بەاڵم لە هەموی واتادارو گرنگتر ئەوەیە ئەو گەریال دڵسۆزو خۆنەویست و گیانفیدایە ،بۆ ئەو پرسیارە بچێت كە دوژمــن دەزانــێــت لــەم شــارەدا چی كــردووەو سەرئەنجام ئــەوان دەیانزانی كۆتا ئەنجامی ئەو شەڕە ئەوە دەبێت بۆیان؟ بەاڵم ئێمە دەمانزانی ئەنجامی كۆتای شەڕ بۆ ئێمە ئەوە دەبێت ،كە لێرە بــەدواوە قوڵتر لــەوەی هەیە بیر لەوە بكەینەوە ،كە ئەوە شەڕەو چۆن بە پالنێكی تۆكمەتر زیانەكانمان كەمتر بكەینەوە.
فەرمییەكان لەنێوان ئەنقەرە‌و ئیمرالیدا دەستی پێبكرایە .مانگی شوباتیش دەبوایە مشتومڕە سەرەكییەكان بــەالدا بخرانایە. ســەرەنــجــام دەبـــوا لــە مانگی مارسیشدا بانگەوازی دوالیەنە بهاتایەتەكایەوە .بۆ مانگی نیسانیش بەكردەوە هەردوال هەنگاوی كــردەكــیــان هەڵبگرتایە كــە بریتین لە: دەسپێكردنی پڕۆسەی یاسایی ،كشانەوەی هێزەكان‌و قۆناغی بێچەك كردن‌و دەبوا هەنگاو بە هەنگاو ئەمە یەكالیی بكرایەتەوە». ناوبراو لەگەڵ ئاشكراكردنی ئەم بابەتە بەنیگەرانییەوە ئاماژەی بەوە كرد لەكاتێكدا دەبوا دانوستانە فەرمییەكان لەمانگی كانونی دوەمدا دەستیان پێبكرایە ،كەچی ئەوە 50 رۆژە لەو قۆناغە دەربازدەبێ‌و حكومەتیش هیچی نەكردوە! ئەو ئەوەشی دركاند كەوا شاندەكانیان لە هەوڵی ئەوەدان ئەم دانوستانە پەكینەكەوێ‌و دەستیان پێبكرێت .هەروەها ئەوەشی راگەیاند «هۆكاری سەرەكی لەپشت ئەو ترافیكە قورسە سیاسیەشەوە ئەوە بۆ ئەم هەوڵە چەند الیەنە دەگەڕێتەوە». ئۆجەالن سكرتاریەتی پێویستە لــەوەاڵمــی پــرســیــاری رۆژنامەنوساندا دەمیرتاش چەند راستییەكی دیكەشی دركاند
كــەوا لەنێوان ئــەوان ،ئەنقەرە‌و قەندیلدا رێكەوتنی سەرەتایی لەسەری كراوە ،ئەویش بریتییە لەوەی: .1گیراوەكانی ئیمرالی بگۆڕدرێن. .2رێگە بەنوسینەوەی كۆنوس بدرێت. .3رێگە بە بەكارهێنانی كۆمپیوتەر بدرێت .4 .بۆ لێكۆڵینەوە دەبێ ژمارەیەك گیراوی لێهاتو بۆ ئیمرالی بگوێزرێنەوە.5 . دەبێ دەستەی چاودێران سەردانی ئیمرالی بكات كە بەالیەنی سێیەم‌و چاودێری پڕۆسەكە وەسفدەكرێن‌و كاریان ئەوەیە لەنێوان شاندی دەوڵەت‌و شاندی كوردیدا دابنیشن‌و داوەری بكەن. رۆژنامەنوسان ئێستا دەپرسن دە باشە كاتێك لەسەر شتی وا رێكەوتون ،ئەی بۆچی باس لە بنبەستی دانوستانەكان دەكەن، كێشەكە چییە؟ دەمیرتاش لە وەاڵمی ئەم پرسیارەدا بەراشكاوی دەڵێت« :مخابن حكومەت دەستی – دەستیمان پێدەكات‌و بەكورتی هەست بەوە دەكەین حكومەت خۆی دەگنخێنێت‌و ئەمە لەپێناو هەندێك سیاسەتی ناوخۆییدا دەقــۆزێــتــەوە» .ئــەو ئاماژە بەوە دەكات لەگەڵ ئەوەی حكومەت واش دەكات ئەوان ئەمەیان نەكردۆتە كەرەستە بۆ سیاسەتی ناوخۆیی .ئەو دەڵێ ئەوان
باوەڕیان بەوە نییە پڕۆسەیەكی ستراتیژی لــەم شێوەیە بكرێتە قوربانی سیاسەتە ناوخۆییەكان‌و بەراستیشی نازانن. لەوەاڵمی ئەو دەنگۆیەی گوایە بولەنت ئارینج گوتویەتی «لەگەڵ ئۆجەالن كۆمەلێك شــت ب ــڕاوەت ــەوەو بــڕیــارە لــەم بــەهــارەوە بەیەكجاری ئۆجەالن بانگەواز بۆ چەكدانانی گشتی بكات؟» دەمیرتاش دەڵێت« :نەخێر ئێمە ئاگامان لەشتێكی وانییە‌و پێموانییە ئۆجەالن ئەمەی وتبێت .تەنها ئەوەندە هەیە قەندیل پێشمەرجی ئەوەیە ئەم نــەورۆزە حكومەتیش لەگەڵ كورد شتێك رابگەیەنێ، ئەوسا شتی هاوبەش دەكرێت ».بەهەرحاڵ هەموان لەو بڕوایەدان گیرێك ،كۆسپێك یاخود بنبەستێكی چكۆلە لە پرۆسەكەدا دروستبوە‌و هەر الیەنەو ئەویتر تۆمەتباردەكات .لەوەاڵمی ئەمە دەمیرتاش دەڵێت :بنبەستەكە وانیە‌و لە هەوڵی ئەوەداین تێیپەڕێنین‌و لە نەرۆزدا هەنگاوێكی نــوێ هەڵبگرین ».هەنگاوە نوێیەكە چییە؟ ئەوە دەمیرتاش خۆی لێ دەبوێرێت ،بەاڵم دەماری پرسیاری رایگشتی كوردیش خۆی لە وەاڵمــی ئەم پرسیارەدا مەاڵسداوە‌و بۆ وەاڵمەكەیشی گشت الیەك چاوەڕوانی جاڕنامەكەی نــەورۆزی ئەمساڵ دەكەن.
بەرهەمی سەركەوتنی سەربازی
حاجی عەفرینی كــورد ،لە رۆژئـــاوای كوردستان لــەروی دیپلۆماسییەوە، بەكرانەوەی بەڕوی ئەوروپادا سەركەوتنی بێوێنەیان دەستخستوە. لەوێ باس لە ئەزمونی خۆسەری دیموكراتی كراوە‌و ئەوروپاش پشتگیری خۆی بۆ ئەمە دەربڕیوە .ئەمەش بەزەقی خۆی لە پێشوازی فرانسوا ئۆالند سەرككۆماری فەرەنسا بۆ شاندی پارتی یەكێتی دیموكراتی‌و یەكینەكانی پاراستنی ژن لە كۆشكی ئەلیزەدا بینیوەتەوە .ئەمەیش لەمێژوی بزوتنەوەی كوردی لە رۆژئاوای كوردستان كە لە 1957وە بەردەوامە ،بە یەكەم هەنگاوی لەو شێوەیە لەقەڵەمدەدرێت. ئەم هەنگاوەیش لەچوارچێوەی دروستكردنی پشتیوانی بۆ پڕۆژەی كوردی هاتۆتەكایەوە كە هەوڵ بۆ بەدیموكراتیكردنی سوریاو چەسپاندنی ئیرادەی گەلی كــورد لەتوێی ئیدارەی خۆسەری دەدات ،هەروەها ئەمە ئیعیترافی فەرمی بەهێزی كوردی لێ بەرهەمهاتوە ،كە لەئەنجامی هێزی سەربازی كورد لەئاكامی جەنگی دژەتیرۆر دەستەبەربوە .بەرپرسیارانی كورد بۆ بەرپرسیارانی فەرەنسا جەختیان لەسەر ئــەوە كــردەوە كەوا ئامادەگی تەواویان هەیە لەدژی داعش بجەنگن‌و لەگەڵ هاوپەیمانی نێودەوڵەتی هاوكاری بكەن .ئۆالند سەرۆككۆماری فەرەنسا بەڵێنی ئەوەی بە شاندی كوردی دا بایەخ بە ئایندەی سوریا ،رۆژئاوای كوردستان‌و بەتایبەت كۆبانی بدات. لەڕوی كاتیشەوە ،ئەم دیدارە لەگەڵ ئەو سەركەوتنانە هاوكات بون كەوا یەكینەكانی پاراستنی گەل‌و یەكینەكانی پاراستنی ژن دەستیانخستوە كە بەپشتیوانی یەكەكانی سوپای ئازاد‌و هێزی پشتیوانی پێشمەرگە دوای چوار مانگ لە پێكدادانی سەخت هاتەكایەوە‌و سەرەنجام داعش-یان لە كۆبانی‌و دەوروبەری راوناوە. لەئەنجامی شەڕی دو هەفتەی دواییشدا هێزەكان توانیویانە 150 گوندی دیكەی كۆبانی رزگاربكەن. ئەم دیدارە الی كوردی رۆژئاوای كوردستان لەڕوی سیمبولییەوە گەلێك مانا لەخۆدەگرێ ،چونكە یەكەم دیداری فەرمییە كەوا سەرۆكی واڵتیكی زلهێز بانگهێشتی بۆ كردبێ‌و رایگەیاندبێت .ئەمە
وەنەبێ تەنها لەو روەوە گرنگ بێت كە دوای 58ساڵ هەنگاوێكی یەكەمین بێت ،ئەمەیش بەئاشكرا نیشانەی گۆڕانێكی ریشەییە لە هەڵوێستی دەوڵەتانی ئەوروپایی بەرانبەربە دۆزی كورد .لەگەڵ ئەمەیش هەڵوێستی فەرەنسا هەڵوێستێكی ئاشكراترە لەدژی توركیا ،هەروەها بوێرانەترین هەڵوێستە لەچاو واڵتانیتری ئەوروپا كە بەڕاشكاوی لەگەڵ بەرپرسیارانی كورد كۆدەبێتەوە. لەكاتی پێشودا دیدارە فەرمییەكان لەنێوان بەرپرسیارانی كوردو ئەوروپادا هەمیشە بەشێوەی نێهنی بەڕێوەچوە بەتایبەت پێش ئەوەی روداوەكانی كۆبانی بێتەكایەوە ،بەاڵم دوای ئەو دەسكەوتانەی كەوا لە كۆبانی هاتە کایەوە ،ئەوەی سەلماند كەوا كورد كاراترین هێزی روبەروبونەوەی تیرۆرن (داعش). بەتایبەت دوای ئەوەی لێپپرسراوانی كورد رایانگەیاندوە كەوا ئامادەن روبەڕووی هەرچ هێزێك ببنەوە كەوا بیەوێ پەالماری ناوچەكانیان بــدات ،جا چی داعــش بێتو چی رژێ ـم‌و بەهیچ شێوەیەك نابنە دەسكەالی هیچ هێزێكی بیانی ،هەروەها دیداری ئەمجارە لەئەنجامی بانگهێشتی فەرمی سەرۆككۆماری فەرەنسا هاتەكایەوە .كەناڵە میدیاییە هەرێمی‌و جیهانییەكان رایانگەیاند كەوا ئەم دیدارە گەلێك گرنگە‌و لەقۆناغێكی هەستیاری مێژوییدا دێتەكایەوە .هەردو الیەن لەم دیــدارەدا سەبارەت بە رەوشی سیاسی‌و ئایندەی سوریا گفتوگۆیان كرد .بەتایبەت باس لە دۆخی رۆژئاواو بەتایبەت رەوشی كۆبانی‌و ئەو هێرشانە كراوە كە كراوەتە سەر ئەم شارە‌و ناوچەكە كوردییەكان ،هەروەها باس لە ئایندەی ناوچەكەو ئاوەدانكردنەوەی كۆبانی كراوە‌و بەڵێنی ئەوەش دراوە كەوا گەلەكەی چی لەدەستی بێت بۆ هاوكاری دەیكات‌و دەروازەی نوێ بۆ گەیاندنی هاوكارییە مرۆییەكان دەكرێـتەوە .ئەمە لەگەڵ رەوشی ژیان‌و ئابوری خەڵكەكەش باسیان لێوەكراوە. سەركەوتنی دیپلۆماسی رۆژئـــاوای كوردستان بەرهەمی سەكەوتنی سەربازییە كەوا لەسەردەستی یەكینەكانی پاراستنی گەل‌و پاراستنی ژن لە روبەڕوبونەوە‌و بەرپەرچدانەوەی تیرۆر بەتایبەت داعشدا هاتۆتەكایەوە .سەرەنجام ئەم سەركەوتنە دیپلۆماسیە دەرگــاكــان بۆ كــورد دەخاتە سەرپشت كــەوا لە نێوەندە نێودەوڵەتییەكاندا بەشداریی چاالكانە بكەن .لێرەشەوە پێویستە جەخت لەوە بكەینەوە كەوا بەرژەوەندی بااڵی كورد لەم قۆناغەدا ئەوە دەخوازێ كەوا لەگەڵ هاوپەیمانی نێودەوڵەتی ئەمەریكاو ئەوروپا لەدژی تیرۆر هاوكاری بكات .بەقەناعەتی من لە ئایندەیەكی نزیكدا گەلێك دیدار لەنێوان یەكەكانی پاراستنی گەل‌و سەركردەی واڵتان دێتەكایەوە ،چونكە ئەم هێزە بەكردەوە سەلماندویەتی كەوا كاراترین هێزە بۆ بەرپەرچدانەوەی هێزە تیرۆریستییەكان لەناوچەكە‌و جیهانیش.
ذمارة ( )504دو شةممة 2015/2/16
داعشی ناوخۆیی
حەوت سەرچاوەی تیرۆریزم لەكوردستاندا
سەنگەر شینۆیی داعــش چ وەك رێكخــراو چ وەك بیرۆكــە لەمێــژە لەهەرێمــی كوردستانی عیراقدا بنجی داكوتاوە، ببورن كە بە (هەرێمی كوردســتان) ناهێنم ..پەشێو گوتەنی لەمانشێتی رۆژنامەكانــدا ،لەبڵندگــۆ مینبــەری مزگەوتەكانــدا داعــش دەبینــم.. داعــش ناوێترین‌و ئاســانترین دیوار كە تێیدا سەركەوت مزگەوت‌و فێرگە ئاینییەكاندا بو ،تاڕادەیەك دڵخۆش بوم كــە نەیتوانیوە بەچری‌و پەلوپۆ بۆ پەروەردە‌و قوتابخانەكان باوێ.. بەاڵم بەداخەوە ئەو پەتا كوشندەیە ئەوێشــی گرتــەوە ..ئــەوەش نمونەیەكــی زەق‌و بەرچــاو‌و رەنگە زۆر نمونەی دیكەش هەبن.. لەگەڕەكەكــەی ئێمــە ،گەڕەكــی فەرمانبــەران قوتابخانەیــەك هەیە، قوتابخانەیــەك كــە لــەدو بەشــی ســەرەتایی‌و ناوەنــدی پێكهاتــوە، زیاتر لەهەزار قوتابی هەیە .بەشــی ناوەنــدی تەنیا هی كچانە ،لەنیوەی ئەمســاڵی خوێندنــدا‌واتــە مانگێك لەمەوبــەر بەڕێوەبــەری قوتابخانــە كــە پێشــوتر پیــاو بــو ،گوایــە پــەروەردە بەگونجــاوی نەزانیــوە پیاوێــك بەڕێوەبــەری قوتابخانــەی كچان بێــت ،بەڕێوەبەرەكەی گۆڕی، بەڕێوەبەرێكی ژن هات ،بەڕێوەبەری نــوێ كــە ســەر بەباكگراوەندێكــی ئاینییــە ،بڕیاریدا هەمــو قوتابییەك دەبێت (سەدریە)واتە جلی كچانەی تایبــەت بەقوتابخانە درێــژ بكرێت، هەتــا دەتوانن بااڵپۆشــی وەبەرچاو بگــرن ،ســەرەتا ناڕەزایەتی لەالیەن دایك‌و باوكی قوتابیانەوە سەریهەڵدا، دواتر وردە وردە شەپۆلی هەڵچونەكە كەمبۆوە‌و بەوتــەی بەڕێوبەری نوێ چەندین دایــك‌و باوكی قوتابی هاتن پێشــوازیان لەم بڕیــارە نوێیەكرد‌و دەستخۆشــیان لێكــردم ..من وەك یەكێــك لەناڕەزاییانــی ئــەم بڕیارە چــوم قســەم لەگــەڵ كــرد ،گوتی مــن دەمــەوێ رەوشــت‌و ئەخالق بۆ قوتابخانــە بگەڕێنمــەوە ،پێشــوتر بەڕێوەبەر پیاو بوە ،بۆی گرنگ نەبوە رەوشــت یانی چی؟ موناقشــەیەكی زۆرمــان كرد ،ئــەو پێداگربو لەوەی كە بەهیچ جۆرێك لەم بڕیارەی خۆی پاشــگەز نابێتــەوە ..ئەم بۆشــاییە پەروەردەیــەی لەهەرێمــدا هەیــەو ئەم بەگرنگی نەگرتنــەی پەروەردە وایكــردوە بیرۆكەی داعشــی پەلوپۆ بــۆ پــەروەردەش بهــاوێ ،ئەگــەر كاتێــك قوتابیانــی قوتابخانەكــە دەبینــم بــۆ قوتابخانــە دەچــن، دیمەنــی قوتابخانەیەكــی ئێران یان ئەفغانســتانم دێتەوە بیر ..لەرێگای هاوڕێــی رۆژنامەنوســم (ســەالم ســەعدی) كەناڵــی روداوم ئــاگادار كــردەوە ،لەســەرەتادا بەگەرمــی وەریانگــرت ،پاشــان گوتیــان ئێمە بەپۆشینی سەرپۆش تێگەیشتبوین، وایان نواند بااڵپۆشی هی ئەوە نییە بەدواداچونی بۆ بكرێت. داعش دێت بە بەرگ‌و ســیمایەكی نوێــوە ،داعش خــۆی خزاندۆتە ناو سیســتەمی پەروەردەمــان ،خــۆی خزاندۆتە ناو هەست‌و ناخمان ،كرمی داعشــی هەروا دێــت‌و زاوزێدەكات.. لــەو بــارەوە لەگــەڵ بەڕێــوەری گشــتی پەروەردە دانیشتمان هەیە، ئــەوان بەخۆشــییەوە بەهەندیــان وەرگرت‌و گوتیان چەندین سكااڵمان ســەبارەت بــەو قوتابخانەیــەوە پێگەیشــتوە ..بۆیە پێمانخۆشــە تۆ زیاتر رونكردنەوە بدەی ..هەرچەندە نازانــم بۆچونی ئەوان چۆن دەبێت‌و چ هەڵوێستێك‌وەردەگرن.
شرۆڤە
info_chawder@yahoo.com
10
د .ئەمین ئەزمونی ئەم دواییەی ناوچەكەو جیهان ئــەوەی ئاشــكرا كرد ،كە ســەركەوتنی گەالن بەســەر تیرۆریزمــدا‌و لەناو بردنی تەنها بەئۆپراســیۆنی ســەربازی‌و ئەمنی نابێــت‌و كۆتایــی پــێ نایــەت ،بەڵكــو پێویستی بەروبەڕوبونەوەی هەمو الیەكەو درێژخایەنە ،بەتایبەت بەڕوی سەرچاوە فیكــری‌و كۆمەاڵیەتیەكانــی تیرۆریزمدا، ئــەم بیرۆكەیــە بــوە بەدروشــمی هەمو ئــەو واڵتانــەی كــە لــەدژی دەوڵەتــی ئیســامی(داعش) دەجەنگێــن ،تەنهــا كوردستان نەبێت.. ســەرچاوەی فیكــری تیرۆریــزم رون‌و ئاشــكرایە ،كــە دەگەڕێتــەوە بــۆ فیكــرو كلتوری ئیســام ،هەمــان فیكر لەكوردستانیشدا زۆر بەرباڵوە. لەسەرەتادا ئەوە بڵێم كە دینی ئیسالمی وەك (عەقیدەیە) كــە پەیوەندیی نێوان خوداو عەبد رێكدەخات ،مەســەلەیەكی شەخسیەو هیچ كەسێك مافی ئەوەی نیە كە تەداخولی تیا بكات‌و ئەمەش بەشێكە لەئــازادی مرۆڤــەكان‌و كەســیش نابێــت هەســتی موســڵمانان لەعەقیدەكەیانــدا بریندار بكات ،بەهەمان شێوە ئاینەكانی تریــش ،كەواتە لێرەدا باســمان لەســەر (عەقیدەی ئیسالمی) نیە. ئێمــە بــاس لەفیكــرو كلتــوری ئیســام دەكەیــن كــە نزیك بــە()١٤٠٠ ســاڵ زیاتــرە غەیــری كوشــتن‌و خوێن‌و سەربڕین‌و داگیركردنی واڵتان (لەوانەش كوردســتان) هیــچ عیلــم‌و مەعریفەتێكی دانەهێنــاوە بۆ بەشــەریەت .ئــەم فیكرە بــەدەوی‌و عەرەبی‌و دواكەوتوە لەهەزاران كتێبــدا نوســراونەتەوەو ســەدەها كەس بەنــاوی «فەقیــە»و «عالیــم» لــەم بــوارەدا ناوبانگیان دەركردوە ،بەجۆرێك كــە ئــەم فیكــرو ئــەم جەنابانــە الی زۆربەی لەالیەنــاكان جێگەی عەقیدەیان گرتوەتەوەو بون بەموقەدەس. عەقیدەی ئیسالمی لەشایەتمان‌و نوێژ‌و رۆژو زەكات‌و چــون بۆ حــەج بەگوێرەی توانــا ،ئــەم عەقیدەیــە لەســەرتای ســەرهەڵدانی ئیســامەوە وەك خــۆی ماوەتەوەو زۆربەی خەڵكی كوردستانیش بەبێ هیچ موشــكیلەیەك رۆژانە پیادەی دەكەن ،بەاڵم (فیكرو كلتوری ئیسالمی) كــەزادەی ئەو «عالیمانەیە» ،بابەتێكی جیاوازەو لەمێژودا بونەتە هۆی كوشــت‌و بــڕو ماڵوێرانی‌و بەســەدەها هەزار كەس كوژران‌و دەیەها واڵت وێران بون. بنەمای تیۆری هەمو تیرۆریســتەكانی جێهــان ئــەم فیكرەیــە ،بەتایبــەت نوســراوەكانی هــەر یــەك لەبوخــاری‌و موســلیمەوە بیگــرە تــا دەگاتــە ئیبــن تەیمیــەو محەمــەد بــن عبدالوەهــاب‌و حەسەن بەناو سەید قوتبەكەی ئیخوان. هەمو حزبێك یان ریكخراوێك كە بەناو یان بەمەرجەعیەتی ئیسالمی كار دەكات ئەوا سەرچاوە تیۆرێكەی دەگەڕیتەوە بۆ ئــەم فیكرو كلتورە ،لەوانەش بزوتنەوەی ئەمــڕۆی كوردســتان بەســەلەفیەكان‌و هەمو ئەحزاب‌و رێكخراوە ئیســامیەكان، ئــەم حــزب‌و رێكخــراوە ئیســامیانە دەیانــەوێ خەڵكــی بــەوە هەڵخەڵەتێنن كــە «میانڕەون» ،لەگــەڵ رەفتارەكانی داعش نین‌و ئەمان قەناعەتیان بەپرۆسەی دیموكراتی هەیەو هتد .بەاڵم لەراســتیدا، میانەڕەوترین حزبی ئیســامی لەدونیادا، هــەر ئەوەنــدەی بــۆی بلــوێ داعــش بەقوتابیــش راناگــرێ .ســەیری ئیخوان موســلیمینی میســر كەن یــان توركیای ئوردوغان بكەن. ئــەم فیكــرو كلتــورە ئیســامیە كــە سەرچاوەكەی عەرەبی دواكەوتوی نەجد‌و
حیجــازە ،بەتایبــەت لەســێ ســەدەی یەكەمی هیجــرەدا ،لەو كاتەدا توێژێكی بــن دیــواری گەندەڵــی بەنــاو «فقها‌ء» پەیدابــون بەئــارەزوی خۆیــان تیــۆری كوشــتن‌و بڕین‌و تــااڵن‌و فەرهود كردنیان داڕشت. پاشان لەسەدەی شەشدا ئیبن تەیمیە پەیــدا بــو كــە زۆربــەی زۆری فەتــوای خوێنــاوی‌و قەتــل‌و عامەكانــی داهێنا، كارە تیرۆســتیەكانی قاعیــدەو داعــش بریتیــن لەپەیڕەوكردنــی رینماییەكانــی ئــەم «عالیمە».هەفتەی رابوردو داعش لەســەر فەتــوای ئبن تەیمیــە فڕۆكەوانە ئوردنیەكــەی بەزیدوێتی ســوتاند ،ئیبن تەیمیە تیــۆری قەتڵ‌و عامی بەشــەرعی كرد ،لێرەدا نامەوێ بچمە سەر سەرباری تویژینەوەی ئەو فیكرە. سەرەتای باڵوبونەوەی ئەم فیكرە لەم ناوچەدا ،دەگەڕێتــەوە بۆ حزبی بەعس كــە لەنەوەتەكانــدا دەســتی بە(الحملة االیمانیــة) كــرد بەســەرۆكایەتی عیزەت دوری ،مەنهەجــی دیراســی پــڕ كــرد لەوانــە ئایینیەكان‌و جۆرەها مەدرەســەو پەیمانگــەی ئایینیــان دامەزرانــد، لە١٩٩١بــەدواوە بــەرەی كوردســتانی‌و هێزە دەســااڵتدارەكان ،وەك هەمیشــە، ئەوەی مەوزوعیان نەبو پاراستنی كۆمەڵ بــو ،بۆیە ئیســامیەكان دزەیــان كردە ئەم كۆمەڵەیەوە خەریكی خۆڕێكخســتن‌و كاری تیرۆریســتی بون ،تــا وای لێهات هەندێ ناوچە لەژێر كۆنترۆلی ئەواندا بو. لەو ســااڵنەدا بو كە ئیسالمیەكان بەپێی تیــۆری خۆیان‌و ســەید قوتب ،لەقۆناغی
ســەرچاوانە ئەگەر لەئەمڕۆشدا خەریكی خــۆ ئامادەكردنبــن ئــەوا لەئایندەیەكی نزیكــدا بەشــكڵ‌و نــاوی جیــاوازی وەك داعش هەڵدەقوڵێن. سەرچاوەكانی تیرۆریزمی ئێستاو ئایندەی كوردستان بریتین لە: -1ســەلەفیەكان :بەریشــی درێــژو سمێڵی سفر‌و جلوبەرگی زەمانی ()١٤٠٠ لەمەوبەرەوە ،لەم ســەردەمەداو بەكەیفی خۆیــان لــەم واڵتــەدا تەراتێــن دەكەن، خەریكــە ســیمای كۆمــەڵ دەگەڕێننەوە بــۆ ئــەو زەمانــەو ،خۆیــان بەنوێنەری خودا دەزانن لەســەر عــەرزو دەبێ هەمو شــتێك بەفیلتەری حــەرام‌و حەاڵڵەكەی ئەواندا بڕوات ،ئەمانە جگە لەماڵەكانیان، ســەدەها مزگەوتــی وەزارەتــی ئەوقاف وەك مۆڵگــەو بنكــە بــەكار دێنــن، حزبەبەنــاو عیلمانیەكانیــش كۆمەڵگــە دەكــەن بەقوربانــی سیاســەتەكانیان‌و بــۆ بەدەســتهێنانی دەنگــی هەڵبــژاردن لەگەل ئەم جەنابانەدا رێكدەكەون‌و بگرە یارمەتیشــیان دەدەن ،ئەگەر بەر بەمانە نەگیــرێ ،ئەوا زۆر بــەدوری مەزانن كە بەتایبــەت ئیمارەتــی كەركــوك ئیعــان بكــەن ،یــان ئیعالنــی «داكــو» واتــە دەوڵەتی ئیسالمی كوردستان بكەن. -2جۆرەها حزبی ئیســامیمان هەیە، كــە جۆرەهــا ریكخــراوەی «مەدەنی»و «خەیریــان» هەیــەو بەبــێ ئــەوەی شــەریكی گەندەڵــی دەســەاڵت بــن هەر خۆیــان دەوڵەمەنــدن ،بــەاڵم بەهــۆی گەندەڵــی حزبــە دەســەاڵتدارەكانەوە،
داعــش هــەر ئــەو شــیعارانەی هەیەو پەیــڕەوی دەكات ،تەنهــا جیــاوازی ئەوەیــە كەئەمــان دەڵێن ئێســتا بۆمان ناكرێــت‌و كاتی نەهاتوە! بــەاڵم كەكاتی هاتو توانامــان هەبێت ،ئەوە بێ گومان دەیكەین. -3حزبە دەسەاڵتدارەكانی كوردستان: ئەم حزبانــە رۆڵــی زۆر خەتەریان هەیە لەگەشەپێدانی ســەرچاوەكانی تیرۆریزم لەكوردستاندا ،چونكە لەبەر مەسڵەحەتی خۆیان نەك چاوپۆشــی دەكــەن ،بەڵكو رێككەوتننامــەی ســتراتیژیان هەیــە لەگــەڵ ئەو ســەرچاوانەدا ،جــاران باس لەرێككەوتننامەی ستراتیژی نێوان پارتی‌و یەكێتــی دەكرا ،بەاڵم لەواقیعدا ئتیفاقی ستراتیژی لەنێوان ئەو حزبانە بەتایبەتی گۆڕان‌و پارتی لەگــەڵ «میانڕەوەكان»و سەلەفیەكاندا ،زۆر خەتەرترو سامانكترە لەئتیفاقەكــەی یەكێتــی‌و پارتــی .بەوە دەچێــت ســەرانی ئەو حزبانــە ئەزمونی جەزائیرو میسری ئەنوەر ساداتیان ،لەبیر چوبێتەوە ،بەئەقڵی خۆیان ئیسالمیەكان بەكار دێنن ،نازانن كە مێژوی دورو نزیك ئەوەی ســەلماندوە كە ئەحزابی ئیسالمی جێگەی متمانــە نین ،گریمان ئەم ئەقڵ‌و فەهمــەی ئەو حزبانــە دروســتەو ئەوان زۆر ئاقڵــن ،ئــەی لێرەدا هیــچ بیر لەم كۆمەڵگایەو نەوەی داهاتو ناكەنەوە ،بیر لەوە ناكەنەوە كە راستە لەهەڵبژاردنێكدا شــتێكیان وەدەســتدەكەوێت ،بــەاڵم كۆمەڵگایــەك دەشــێوێنن ،بــەاڵم بــەوە دەچێــت هــەر لەبنەڕەتــدا هەســتی بەرپرســیاریان نەبێت وەك عەرەب ئەڵێ
لەكاتێكــدا پەرلەمــان‌و حكومــەت نابێت هیــچ دینێكیــان هەبێــت ،نوێنەرانــی «میانڕەوەكان» والەهۆڵی پەرلەماندان‌و بــێ حورمەتــی دەكەن ،بەســرودی ئەی رەقیــب ،ســەرۆكایەتی چەندیــن لیژنەی هەســتیاریان بەدەســتەوەیە ،بەپێــی (التكویــن والتمكین) لەهەر فرســەتێكدا بۆیان بلوێت ئااڵ رەشەكەیان لەپەرلەماندا بەرز دەكەنەوە. -5مزگەوتــەكان :تــا چەند ســاڵێك لەمەوبــەر هــەر دەوڵەماندێك نەیوســتبا پــارەی بــاج بدات بە›› دەوڵــەت›› ئەوا پارچــە زەویەكــی گــەورەی وەردەگــرت نیــوەی دەكرد بەمزگەوت‌و نیوەی دەكرد بەریزێــك دوكان‌و بزنز ! .لەكوردســتاندا ســەدەها مزگەوتی تــازە قوت بونەتەوە، زۆرێــك لەمزگەوتەكانمــان بەئیــدارەی وەزارەتــی ئەوقــاف! بــون بەمۆڵگــەی تیرۆریســتان بــۆ خــۆ حەشــاردان‌و كۆكردنەوەی خەڵــك ،لەدو توێی زۆرێك لەخوتبەكانی جومعەدا فیكری سەلەفی‌و تیــرۆر باڵودەكەنــەوە ،خەتیبــی جومعە لەبــری باســكردنی نوێــژو تەعــات باس لەفیكری بوخاری‌و موسلیم‌و ئیبن تەیمیە دەكەن ،گەنجانی كورد بەبودجەی دزراوی گەلی كــورد پەروەردە دەكــەن ،ئامادە باشیان دەكەن بۆ ئەو رۆژەی كە بەعەقڵی خۆیان رۆژی تەمكینە واتە ئەو كاتەی كە دەتوانن ،دەســەاڵتی ئەم ناوچەیە بگرنە دەســت ،هەندێ نەفامیشیان لەو بازنەیە دەردەچێتە دەرەوەو بەپە لەرادەكەنە ناو داعشەوە وەك مەالو فەقیەكانی هەولێری ئــەم دواییە ،ســەرەڕای ئەمانە مینبەری
مەالیەک و چەند کوردێکی ناو داعش
تەكوینــدا بون ،ئەحزابی بەناو عیلمانیش ســەرقاڵی دەســەاڵت‌و پــارەو گەندەڵی بون ،لەدوای پرۆســەی ئازادی 2003ئەم هاوكێشەیە وەك خۆی بەردەوام بو. بەگشــتی ســتراتیژی ئیســامیەكان بریتیــە لە(التكوین والتمكین) :لەقۆناغی «تەكویــن» یانــی خــۆ دروســتكرن‌و گەشــەكردن بەنــاوی جۆراوجــۆری میانڕەوی‌و خێرخوازی‌و پاشان ،كاتێك فرســەتیان بۆ دەلــوێ ،دەچنە قۆناغی «تەمكین» واتە دەستبەسەرا گرتن واتە بــون بەدەســەاڵت ،واتە تەنهــا جیاوازی لەنێــوان «میانڕەوانــی» كوردســتان داعــش تەنها لەوەدایە كــە ئەمان دەڵێن كاتــی نەهاتــوەو جــارێ با هێــزی زیاتر پەیــدا بكەیــن ســەرقاڵی «تەمكوین»و داعش دەڵێ ئێســتا كاتێتی‌و هێزەكانمان ئامــادەن ،ئەم ســەرەتایەم پێ زەرور بو بۆ ئەوەی بچمە سەر ئەسڵی بابەتەكە. كوردســتانی ئەمڕۆمــان پــڕە لەســەرچاوەی دروستبونی نەك داعشێك بەڵكــو دەیەهــا داعــش ،هەڵــەن ئــەو كەســانەی دەڵێن دەوڵەتی ئیسالم تەنها لەدەرەوەی سنورەكانن ،بەهەڵەدا دەچن بەرپرســیارانی كورتبینــی كــورد گەر وا تێبگــەن كــە نێوماڵمان پارێــزراوە ،ئەم
كەس پرسیارێك ناكات باشە سەرچاوەی دەوڵەمەندبونی ئــەم حزبانە چیەو لەكێ پــارە وەردەگــرن ،ئــەی قــەرار نیە كە حزبێك لەكوردســتاندا كار بــكات نابێت وابەســتە بێت بەواڵتانی تــرەوە ،لیرەدا ئــەوە بڵێــم كە بــۆ ئەمەیــان حەقیانە، چونكــە حزبێــك نیــە لەكوردســتاندا وابەســتی واڵتێك نەبێت ،لەكوردستاندا لەبری بۆرســەی دراو یان پارە بۆرســەی كڕین‌و فرۆشتنی ئەحزابمان هەیە. ئــەم كادری لەمیانڕەوتریــن حزبەمیانڕەوانە بپرسیت ناتوانێت نكۆڵی لەوە بــكات كە قەناعەتی تــەواوی هەیە بەئایەتی «إن الحكم إال لله» (یوســف: االیــە ،)40ئەوان هاتون بۆ داســەپانی حوكمــی خودا بەســەر خەڵكــدا ،بەاڵم ئەمــڕۆ میانــڕەون ،چونكــە كاتــی نیەو بۆیان ناكرێ ،هەروا كەسیان نكۆڵی لەوە ناكەن كە باشــترین شــەریعەت لەدونیادا شــەریعەتی ئیســامییە ،داســەپاندنی لەكۆمەڵــدا بەئەركــی خۆیــان دەزانــن. لەبــری دیموكراســی دەڵێــن (وأمرهــم شوری بینهم)و هەروا قەناعەتی تەواویان هەیــە بەحوكمی خیالفــە .كەوابێت ئەم میانڕەوانــە هیچ جیاوازیەكیان نیە لەگەل داعشدا.
(فاقد الشيء اليعطيه) بەبــڕوای مــن هــەر حزبێــك یــان ریكخراوێــك بەهــەر جۆرێــك هــاوكاری ســەلەفیەكان یان حزبە «میانڕەوەكان» بــكات ،ئــەوا ئــەو كارەیــان لــەڕوی مێژوییەوە هەڵوێستێكی خیانەتكارانەیە، خیانەتــكاری دەكــەن ئەگــەر بەنیــازی بەدەســتهێنانی دەنگ‌و رێككەوتنی ژێراو ژێر بكەن ،لەگەڵ ســەلەفیەكان‌و لیستی هاوبەشــی هەڵبژاردن ســاز بكەن لەگەڵ حزبەئیســامیە «میانڕەوەكاندا» .باجی ئــەو خیانەتكاریە نەوەكانی داهاتوی ئەم میللەتە دەیدەنەوە. -4دەســتورو پەرلەمــان :دەســتوری هەرێــم ئیســامیە! لەدەســتورەكەماندا لەمــادەی ()6ی بڕگــەی یەكەمدا هاتوە نابێت هێچ یاسایەك دەربكەین كە لەگەڵ ئەحكامی ئاینی ئیسالمدا نەگونجێت! واتە هەر یاسایەك دەربچێت دەبێت لەجەنابی «میانڕەوانــی» ئەمڕۆو داعشــی ســبەی ێ بەڕێز ئەم یاسایەتان پرسیار كەین ئەر بەدڵــە؟ ئەگــەر خەڵــك هەڵخەڵەتاندن نەبێــت خۆی ئــەو بڕگەیــەك بەلەجیاتی دانــان دەتوانین بڵێین دەســتورەكەمان ئیســامیە ،ئیتر ســەیرتان پــێ نەیەت كە بڵێیــن دەســتورەكەمان ئیســامیە.
هەندێــك مزگــەوت بــون بەبڵندگــۆی هەڕشــەكردن لەهــەر هەناســەیەكی پێشــكەوتوخواز ،بەئاشــكراو بەدەنگی بەرز فتوای كوشــتنی خەڵك دەردەكەن، هەڕەشە لەدەزگاكانی راگەیاندن دەكەن، بــون بەنوێنــەی خــوا لەســەر عــەرزو بەفەتوایەك یان بەهەڕەشەیەك بەرنامەی تەلفزیۆن رادەگرن ،لەســااڵنی رابوردودا، بەپێــی ئــەو فەتوانــە ،چەندیــن كاری تیرۆریستی‌و كوشتن ئەنجامدراوە. -6قوتابخانــەی ئایینــی :رەنگــە بڵێــن ئەمــە هــەر هەبوە ،بــەاڵم بۆچی هەبێــت ،بۆچی رۆڵەكانمــان لەو وانەدا فێــری زانســتێك نەبن ،بۆچــی ئەركی فێربونــی ئایــن ناگەڕێننــەوە بــۆ جێگە سروشــتیەكەی خــۆی كــە نێومــاڵ‌و خانەوادەیە ،مام وەســتایەكی ســەلەفی زۆر بەئاســانی دەتوانێــت فیكــری ئــەو منااڵنــە بگۆڕێت‌و ژەهــراوی بكات ،بۆیە، بەداخەوە مەكتەبەكانیشــمان بون‌و دەبن بەسەرچاوەی تیرۆریزم. -7دەزگاكانــی راگەیانــدن بەتایبــەت رادیــۆ‌و كەناڵەئاســمانیەكان كــە رۆڵیان الی هەموان ئاشكرایە. لەداهاتــودا بــاس لەچۆنیەتــی بەرەنگاربونەوی ئەم سەرچاوانە دەكەین.
پشو
ذمارة ( )504دو شةممة 2015/2/16
info_chawder@yahoo.com
هیچ گرتەیەكی سێكسی النابرێت میدیاكان: عەبدولسەتار فەتحی ســەرۆكــی دەزگای چاودێری كارە هونەرییەكانی میسر رایــگــەیــانــد ،لـــەدوای مانگی نیسان-ی داهــاتــو ،هیچ گرتەیەكی فیلمە بەرهەمهێنراوەكان لەالیەن دەزگــاكــەمــانــەوە النــابــرێــت‌و لێی نابڕدرێت ،ئەگەر ئەو فیلمانە بەرهەمی ناوخۆیی بێت یان دەرەوە ،فەتحی لەلێدوانێكیدا بۆ دەزگاكانی راگەیاندن وتی ،تەنها پلەبەندی بۆ ئاستی تەمەن دەكــرێ ـت‌و ســەرجــەم ئــەو فیلمانەی
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر
بەرهەمدەهرێنرین ،هیچ دیمەنێكی سێكسی تــێــدا النــابــرێــت .مــەگــەر دیمەنەكان هاندەر بێت بۆ بەدڕەوشتی، ئێمە چاودێری بخەینە سەر. وتیشی بەڵێنمان لەبەرهەمێنەری دراماكانیش وەرگرتوە ،خۆیان بەدور بگرن لەبەرهەمهێنانی ئەو درامایانەی وتــەی نەشیاوی تێدایە‌و كارگەریی هەیە لەسەر ژیانی خێزانەكان ،چونكە كاری دراما وەك سینەما نییە‌و دراما راستەخۆ دەچێتە نێو ماڵەكان.
كارگوزار بەڕوتی لەماڵەكاندا كاردەكەن
ئۆتۆمبێلی ب ێ شۆفێریش پەیدابو ئاسۆیی: -1ژنە گۆرانیبێژێكی كوردە. -2جــۆرە لینجاوێكی لەشە ،خۆڵی ورد. ێ ناوقەد ،شیرینی یەكە، -3حوبی ب نیوەی قەدر. -4كــەســی نــزیــكــە ،وەك یــەكــن، رەنگێكە. ێ شێخ. -5رەنگێكە ،بەب -6ئەنووسێ‌‌و ئەنێژرێ ،نیوەی سوار. -7هــەمــو هەمانە «پ» ،نیوەی نازێ ،رێگەی پێچاوپێچ. -8خەت ،خواردنێكە ،باش. -9نیوەی مــەرد ،بەتاوێر ئــەدرێ، بەشێكە لەلەش ،نیوەی هاوی. -10جزیرەیەكە شەڕی لەسەر كرا + پیتێك. -11گـــیـــانـــلـــەبـــەرێـــكـــە «پ»، شارۆچكەیەكە «پ» ،رەجاڵ. -12گوڵێكە ،هاوینەهەوارێكە.
میدیاكان: رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە ،كۆمپانیای «دست بانیز» لەویالیەتی ئەندیانای ئەمەریكی بۆ بواری خزمەتگوزاری ،یەكێكە لەو كۆمپانیایانەی ئامادەیە كارگوزار بەڕوتی بنێرێتە مااڵن بۆكاركردن. وتەبێژی كۆمپانیای «دست بانیز» بۆ كەناڵی نیوز شــان15ی ئەمەریكی رایگەیاند ،دوای ریكالمی كۆمپانیاكەمان بۆ بواری دابینكردنی ئەمجۆرە لەخزمەتگوزاری ،خواستێكی زۆر لەسەر ئەو كارگوزارانە دروستبوە ،وتیشی ،كارگوزارەكانمان تەنها لەچوارچێوەی ماڵەكاندا كاردەكەن وەك، ێ ناسپێردرێت، شۆرینی قاپ‌و گسكدان‌و پاكردنەوەو رێكخستنی ماڵ‌و هیچ كارێكی دەرەوەیان پ لەبەرامبەر هەر كاتژمێری ئیشكردنیشدا بڕی 60دۆالر وەردەگرن .وتەبێژەكە وتیشی ،هەر كارگوزارێك پاسەوانێكی تایبەتی لەگەڵدایە تاكارەكەی تەواو دەبێت ،بۆ ئەوەی خاوەنكار یان هەركەسێكیتر دەستدرێژییان نەكاتە سەر.
بێكاری‌و باری ئابوری، سەرەكیترینی هۆكاری خۆكوشتنن بــاری ئابورییەوە دروستدەبێت ،هەرچەندە راپۆرتەكە تەنها ئاماری سااڵنی 2000بۆ ،2011 لە 63واڵتی جیهاندا وەرگرتوەو كاری لەسەر كردوە كە لەنێو ئەو 63واڵتەدا سەرجەم واڵتانی ئەوروپای تێدایە كە زۆرێكیان باری ئابورییان لەپێشكەوتنی بەردەوامدایە ،ئەو رێژەیش بەدەرە لەهەر دو واڵتی چین‌و هیندستان‌و ئەژمار نەكراوە، ئــەوەش بەهۆی ئــەوەی كە خاوەنی رێژەیەكی زۆری دانیشتوانن.
شیرین لەدرامای «رێگاكەم»دا دەردەكەوێتەوە دیمەنی درامــاكــە گــۆرانــیــیــە ،باس لەگۆڕانكاری ژیانی كچێكی ئاسایی دەكات كە چۆن لەرێگەی گۆرانییەوە ناوبانگ بۆخۆی پەیدا دەكات. رۆژنامەكە رونیكردۆتەوە ئەمە دوەم كاری نواندنی شیرین-ە‌و لەرابردودا لەگەڵ هونەرمەندی كۆمیدی ئەحمەد حیلمی لەساڵی ،2002بــەشــداری فیلمی سینەمایی (میدو مشاكل)ی كــردوە ،بەاڵم زۆر سەركەوتو نەبوە‌و لەالیەن جەماوەرەوە هیچ گرنگییەكی ێ نەدراوە .زنجیرە دراماكە لەالیەن پ كۆمپانیای پرۆداكشن بەرهەمدەهێنرێت‌و محەمەد شاكر كــاری دەرهێنانی بۆ دەكات‌و لەرەمەزانی داهاتودا لەكەناڵی ئاسمانی cbcپەخشدەكرێت.
میدیاكان: رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە ،لەپێشنیارێكی نوێی وەزارەتی گواستنەوەی بریتانیا ،تاقیكردنەوەیەكی تایبەتیی ێ شۆفێری خستە بواری جێبەجێكردنەوە ،بۆ ئەوەی ئۆتۆمبێلی ب لەداهاتودا لەشەقامەكانی لەندەن‌و شوێنەكانی تردا كار بكات، ێ شۆفێر ،بەپشتیوانی حكومەت‌و خستنە بازاڕی ئۆتۆمبێلی ب یەكەم تاقیكردنەوەش لەشەقامەكانی گرینیچی لەندەنی پایتەخت كرا. كلیر بیری وەزیری گواستنەوەی بریتانیا رایگەیاند ،ئۆتۆمبێلی ێ شۆفێر ،كارێكە بۆ داهاتوە ،دەمانەوێت بریتانیا پێشەنگ ب بێت لەم تەكنەلۆژیایەدا .وتیشی كاركردن دو ساڵ بەردەوام دەبێت تادەگەینە بڕیاری كۆتایی‌و چاوەڕوانین لە 2030دا بگەینە پرۆگرامێكی پێشكەوتو سەالمەت ،بۆئەوەی رێگا بەهەموان بدات بۆ بەكارهێنانی ئەمجۆرەی ئۆتۆمبێل. ئۆتۆمبێلەكە هەڵگری چەندین كامێرا‌و ئاگاداركەرەوەی تایبەتە، لەئێستادا بڕی 19ملیۆن پاوەنی بۆ تەرخانكراوەو لەداهاتودا ئەم بڕە دەگاتە 900ملیار پاوەن .كلیر وتیشی هیچ یاسایەكمان نیە ێ شۆفێر بكات لەشەقامە گشتیەكاندا. رێگری لەئۆتۆمبێلی ب
كاور 4/20-3/21
دوانة 6/20-5/21
لێكتێنەگەیشتنێك ـ ل ــەن ــێ ــوان تــــۆو شــوێــنــی كارەكەتدا هەیە ،كێشەكە قـــورس مــەكــە ،نــەرمــبــە، لــەگــەڵ خۆشەویستەكەتا سارد مەبە.
ـ دەبێ گوێ لەئامۆژگاری بگریت ،رای خۆت بەسەر كـــەســـدا مــەســەپــێــنــە، بــەتــوڕەیــی مەجوڵێرەوە، خــۆشــەویــســتــەكــەت زویــر مەكە.
طا 5/20-4/21
ـ كــۆتــایــی بــەو كــارانــە بهێنە كــە كەڵەكە بــون، لەكاركردندا سستی مەنوێنە، هــەنــدێ لێپرسینەوە بدە بەخۆشەویستەكەت.
قرذاأل 7/20-6/21
ـ دەكرێ كاتە پشوەكان بقۆزیتەوە ،باوەڕی تەواوت بـــەخـــۆت هـــەبـــێ ،دڵــت لەخۆشەویستەكەت پیس مەكە.
َ شي 21 8/21-7/
ـ لەكاركردندا سەرنجی زۆر ك ــەس بـــەالی خــۆتــدا رادەكــێــشــی ،هەنگاوەكان لەبەرژەوەندیتن ،بەزیرەكی مامەڵە بكە. فةريك 9/22-8/22
ـ بـــەهـــۆی وەســتــانــی پــــرۆژەیــــەكــــەوە هــەنــد ێ گۆڕانكاری رودەدەن ،بەاڵم ســـەردەكـــەویـــت ،نهێنی خــۆشــەویــســتــی الی كــەس مەدركێنە.
ستونی: -1شاعیرێكی عەرەبە. -2نیوەی بانە ،ئاین «پ» ،نیوەی ئاوی. -3دارســتــانــی پــڕ «پ» ،ئاڵتون ئەیناسێ ،گیانلەبەرێكە. -4گەورەیی «پ» ،وەك یەكن ،زیز بو. -5ماڵ بەتێكەڵی ،لەگۆشتایە «پ»، میوەیەكە. -6جۆرە دەرمانێكە بۆ پێست ،نیوەی وێڵز. -7فــەرش نیەو رائــەخــرێ ،شتێ كە بێكەڵك ئەبێ «پ». -8قسەی كرد ،پیتێك +میوەیەكە. -9پــێــگــەیــشــت ،بــاوكــی رۆســتــەم، لەكۆددایە. -10نیوەی مراز ،چەكێكە ،زیندەوەرێكە. -11بینی ،شارۆچكەیەكە لەعیراق، نیوەی وازی. -12گۆرانییەكی كەریم كابانە.
بابیربكەینەوە
لەوشەی «رین» 25 ،وشە ێ وشەی بنوسە ،بەمەرج «رین» كەوتبێتە كۆتایی وشەكەوە؟ بۆ نمونە :سەرین ،هەڵوەرین، ئاگرین ...هتد براوەی پێشو :ژینۆ عوسمان
خەاڵت :مانگێك رۆژنامەی چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە
میدیاكان: گۆڤاری زەی النسیت ،لێكۆڵینەوەیەكی زانكۆی زیـــورخ-ی لەسویسرا بــاوكــردەوە ،كە تەنها لەساڵێكدا لەكۆی 63واڵتی جیهان 45 ،هەزار حاڵەتی خۆ كوشتن بوە. گۆڤارەكە دەڵێت ،لێكۆڵەرانی زانكۆی زیورخ راشیانگەیاندوە ،پێویستە زۆر بــەزویــی بیر ێ پاراستن بكرێتەوەو لەسیاسەت‌و سیستمێكی نو بۆ رێگرتن لەبێكاری‌و تیشكبخەنە سەر ئاسەوارو ئەو دەرهاویشتە خراپانەی لەدەرئەنجامی خراپی
میدیاكان: رۆژنــــامــــەی ئــەهــرامــی میسری باڵویكردەوە ،لەیەكەم كاری دراماییدا، خانمە هونەرمەندو گۆرانبێژی میسری، شیرین عەبدولوەهاب ،بەنیازە بەشداری زنجیرە درامـــای (رێگاكەم) بكات، لەماوەی 15ساڵی تەمەنی هونەریی شیریندا ،ئەمە یەكەمینجارە بەشداری كــاری درامـــا دەكـــات ،تامر حەبیب سیناریستی دراماكە دەڵێت ،زۆربەی
11
وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن:
info_chawder@yahoo.com
تةرازو 10/22-9/23
ـ زۆر شت دەبنە پردی پ ــەڕی ــن ــەوەو ســەركــەوتــن لـــەكـــارەكـــانـــتـــا ،سستی مەنوێنە ،بەڕویەكی خۆشەوە خۆشەویستەكەت بدوێنە. دوثشك 11/22-10/23
ـ ئەمڕۆژانە مژدەیەكی خــــــۆش دەبـــیـــســـتـــی، پــڕۆژەیــەكــی نـــوێ دێتە ژیـــانـــتـــەوە ،بــەرامــبــەر خۆشەویستەكەت هەستت مەگۆڕە.
كةوان 12/20-11/23
ـ دەســــتــــكــــەوتــــی مـــاددی لــەڕێــدایــە ،چانس لــەبــەرژەوەنــدیــتــە ،هەست بەبەختەوەری دەكەیت ،دڵی خۆشەویستەكەت بەدیارییەك راگرە. طيسك 1/19-12/21
ـ ئەم هەفتەیە لەهەفتە خــۆشــەكــانــە ،مــژدەیــەكــی خــۆش بــەڕێــوەیــە ،لەگەڵ باسی خۆشەویستەكەتدا سەفەرێك دەكەن‌و دێتە دی.
سةتأل 2/18-1/20
ـ بیروبۆچونەكانت بۆ هەمو كەسێ باسمەكە، دڵت پاكە ،بەاڵم وریایی دەوێ ،بـــەرۆژێـــكـــی رۆمانسیدا گوزەر دەكەی، كەسێ دڵی التە. نةهةنط 3/20-2/19
ـ دەبێ بۆ هەمو كارێك نەخشەت هەبێ ،لەسەر شتی بچوك كێشە دروست مەكە ،لەخۆشەویستیدا شتێ نیە ناوی توندوتیژی بێ.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (504) 16-2-2015
230شێوەكاری كورد دەچنە ئامەد كارەكانیان پشتگیرییە لەكۆبانی‌و شنگال‌و ئاوارەكانی هەرێمی كوردستان
چاودێر -تریفە حەسەن: لــەســەر بانگهێشتی شــارەوانــی «ئــــامــــەد» ،رۆژی 2015/2/6 گەورەترین پیشانگەی شێوەكاری كــرایــەوە كە 230شێوەكاری كورد لەهەر چوار پارچەی كوردستانەوە بەشدارییان تێدا كردوەو بڕیارە تا رۆژی
2015/3/6بەردەوام بێت ،پیشانگەكە لەسێ هۆڵی جیاوازدا نمایشدەكرێت‌و هەر هونەرمەندێكی شێوەكاریش یەك تابلۆ بەشداریدەكات. هــونــەرمــەنــدی شــێــوەكــار دڵشاد بەهادین ،وەك یەكێك لەبەشداربوەكانی پێشانگاكە ،بە «چاودێر»ی راگەیاند:
لەسەر بانگهێشتی شارەوانی ئامەد چوار شێوەكار لەهەرێمی كوردستانەوە بانگهێشت كراوین ئەوانیش :دڵشاد بەهادین ،رێبوار سەعید ،محەمەد هاشم ،ستار عەلی ،هەریەكێكمان بەتابلۆیەك بەشدارین ،جیاوازی ئەم پیشانگەیە لەوەدایە كە بۆت هەیە هەر
لەو ێ تابلۆكە بكێشیت ،یان لێرەوە لەگەڵ خۆتدا بیبەی ،خاڵێكی تری ئیجابی ئەوە بو ،سەرجەم تابلۆكان بۆ پشتگیری بو لەكۆبانی‌و شەنگال‌و ئــاوارەكــانــی هەرێمی كــوردســتــان، سەرباری ئەم كارانە چەندین كۆڕو سیمینار بەڕێوەچون‌و بەڕێوەدەچن.
پرۆژەی «پێكەنینی ساختە» لەسلێمانی دەستپێدەكات چاودێر -تریفە: فۆتۆگرافەر «هانە سامان» ،بەشێوەیەكی جوان‌و سەرنجڕاكێش‌و گونجاو ،پڕۆژەیەكی نوێ لەكاری فۆتۆگرافەریدا دێنێتە ئاراوە، ئەویش لەڕێگەی كێشانی روخسارێكی پێكەنیناوییەوە لەسەر پارچە كاغەزێك، بۆ ئەم كارە بەكوچەو كۆاڵنەكانی شاری سلێمانیدا دەگەڕێت‌و ئەو پارچە كاغەزە پێكەنیناوییە دەخاتە سەر دەم‌و چاوی هەركەسێك «گــەورەو بچوك ،ژن‌و پیاو منداڵ» و دواتــر لەڕێگەی فۆتۆكەیەوە
وێنەیان دەگرێت. هانە ســامــان ســەبــارەت بــەم كــارەی بە»چاودێر»ی راگەیاند: بیرۆكەی سەرهەڵدانی ئــەم پڕۆژەیە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە بارودۆخی ئــەمــڕۆی كــوردســتــان زۆر نــاهــەمــوارو، نالەبارە ،خەم‌و ترس‌و دڵەڕاوكی لەناخی
زۆربــەی زۆرماندایە ،بەاڵم بەناچاری بۆ بژێوی‌و رێڕەوی ژیان پێدەكەنیت. ناوبراو دەشڵێت هەریەك لەئێمە كۆمەڵێ حــەزو ئاواتی هەیە ،هەریەكێكیشمان خــەم‌و ئازارێكی قوڵ ناخی ئەهەژێنێ، كەچی بەناچاری پێدەكەنین ،بۆ نمونە: فرۆشیارێك بۆئەوەی كااڵكەی بفرۆشێ
پێكەنینێكی ساختە بــۆ كــڕیــارەكــەی دەكات ،كەواتە هەریەك لەئێمە ناخێكی روخ ــاو و پــڕ لەهیوامان هەیە كەچی بەروخسارێكی ساختەی پێكەنیناوی دەریــدەبــڕیــن ،گــەر سپۆنسەرم هەبێت بۆ پڕۆژەكەم ئەوا لەئایندەیەكی نزیكدا دەیكەمە پیشانگەیەكی تایبەت.
هەوڵی رێکخستنی گەشتیاریی هەرێم دەدرێت
Political, Educational & Social Weekly Press
توێژەرێكی ئەفەندیم
مەال كرێكار لەپاش ماوەیەك لەونبونی ،دیسانەوە بوەوە میوانی ئێن ئاڕتی، میواندارییەكەی ئەمجارەی ئێن ئاڕتی لەمەال كرێكار ،قسەو باسی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا ،هەر كەسەو لەگۆشەنیگای تایبەتی خۆیەوە بێگومان شرۆڤە بۆ كەناڵەكەو بێژەرەكەو دانیشتن‌و پرسیارو وەاڵمەكانی ئەو میواندارییە دەكات‌و قسەی لەسەر دەكات ،لەناو میوانداریی‌و قسەكانی ئەو بەڕێزە جگە لەهێرشەكانی بۆ سەر یەكێتی‌و پارتی‌و كۆلكە هاوبەشەكان ،تەنها شتێك كە گۆڕانكاریی تێدا بینرا لەقسەو بیروبۆچون‌و فكری مەال كرێكار ،ناوهێنانی (باحث اجتماعی) توێژەری كۆمەاڵیەتی بو لەناو وەاڵمە دژ یەكەكانیدا ،كە تێیدا شتێكی زۆر سەیری تیا بو بەوەی كە ئاخۆ ئەكرێت مەال كرێكار هێندە شارەزایی نەبێت لەزانستێكی گرنگ‌و پڕ بایەخی دونیای وەك كۆمەڵناسیدا؟ یان نەخێر ئەوە پەیام‌و مەسجێكی تر بو لەو پەیام‌و مەسجانەی كە لەناو قسەكانیدا بەگوێی هەموانیداو ئاگادارینامەیەكیشی بۆ هەوادارەكانی هەندەران‌و كوردستان رەوانە كرد! بەندە وەك توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی ئەفەندی ،كە مەال كرێكار بەو شێوەیە ناوەزەدمان ئەكات ،بەهەقی خۆمی ئەزانم بەرگرییەك لەزانستەكەم‌و پیشەكەم‌و هاوپیشەكانم بكەم ،هەروەك چۆن ئەو بەڕێزە بەلێدان لەرۆڵی توێژەری كۆمەاڵیەتی بەو شێوە هەڵەیە بەحسابی خۆی بەرگری لەمامۆستایانی ئاینی دەكــات‌و دەڵێت :ئێستا لەكوردستاندا كۆمەڵێك ئەفەندی كە لەزانكۆیەكی فاشیلدا‌و لەبەشی كۆمەڵناسی شتێكی كەمی لەسەر دۆركهایم‌و سپنسەر خوێندۆتەوە ،دێت‌و خۆی بەبەدیلی دین دەزانێت‌و تەاڵق چاك دەكاتەوەو مەالكانیش لەكوردستان كەوتونەتە پەراوێزە)..... ئێمەی ئەفەندی لەكوردستان ســەرەڕای تازەبونی ئەم زانستەو پیشەكەمان، هەمیشە رۆڵی تاك بەتاكی كۆمەڵگەكەی خۆمان بەڕێزەوە دەنرخێنین‌و رێزی دەگرین ،رێگە بەخۆمان نادەین تەنانەت بەو شێوە هەڵەیە قسەش لەسەر ئەو وتە ئاگرینانەی تۆ بكەین كە هەمیشە لەرێگەی جیاوازەوە ئاراستەی كۆمەڵگەكەمانی دەكەیت ،چ جای ئەو مامۆستا ئاینیانەی كە دورن لەبیروبۆچون‌و فكری توندڕەوی‌و باڵوكردنەوەی تۆوی دوبەرەكی نانەوەی پشێوی‌و چاندنی رۆحی تۆڵەسەندنەوەو یەكتر رەتكردنەوە ،ئێمەی ئەفەندی نە بەناوی دوركهایم‌و نەبەناوی سپنسەرو ئەوانی ترەوە قسە دەكەین ،نە كاری هیچ چین‌و توێژێكی تر دەكەین ،ئێمەی ئەفەندی بەردەوام رێگەخۆشكەر بوین بۆكاری پێكەوەیی‌و دوركەوتنەوە لەباڵوبونەوەی رۆحی شەڕانگێزی لەم واڵتەدا ،ئێمەی ئەفەندین لەناو خەڵك‌و واڵتی خۆمانداین‌و هەرگیز خۆمان لەخەڵكی خۆمان جیانەكردۆتەوە بەهیچ پاساو بیانویەك... هەر توێژینەوەو راپرسی‌و رێنمیاییە زانستییەكانی ئەو ئەفەندیانەیە ،كە زۆرێك لەمامۆستایانی ئاینی بەڕێز بەپشتبەستن پێیان خەڵكی لەمەترسیی دیاردە كۆمەاڵیەتییە خراپەكان دور دەخەنەوە ،ئەوە ئەركی ئەو ئەفەندیانەیە ،نەك تۆ وتەنی چاككردنەوەی تەاڵق ،كاری ئەو ئەفەندیانە ئەوەیە خێزانی كوردی نەگاتە تەاڵق‌و جیابونەوەو شیرازەی كۆمەڵگەكەمان نەپچڕێت ،زانستی كۆمەڵناسی ئەوەی فێری ئەو ئەفەندیانە كردوە كە هەر كەسەو كاری خۆی بكات‌و پەرە بەتواناكانی خۆی بدات ،هەر ئەوانیشن ئەو كۆلكە هاوبەشانەی بەڕێزت باستكردن ،رۆژانە لەنێوان كێشەدارەكاندا دەیاندۆزێتەوەو رێكیان دەخاتەوە ،ئەوە ئێمەین لەناو خەڵكی خۆمان‌و ژیانی خاكیانەی خەڵكی خۆمانین‌و لەگەڵ خەم‌و ئازارەكانیاندا دەژین، نەك ئێوە كە چاككردنەوەی تەاڵقتان كردۆتە تەوەری كاری ئێمە ،هەر ئەمەشە ئەمانگەیەنێتە ئەوەی كە پێت بڵێین لەئێستا لەم كوردستانەی كە تۆ هەزارەها میل لێوەی دوری ،تەاڵق چاككردنەوەش ئیشی لیژنەی فەتوایە ،ئێمەی ئەفەندی خۆمان نە بەبەدیلی دین دەزانین‌و نە بەناوی دینەوە تەداخول لەكێشەی هیچ تاكو خێزانێكدا دەكەین ،بەڵكو ئەوە ئێمەین پێمانوایە ئاین وەك دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتی رەفتارەكانی كۆمەڵگە رێكدەخات ،نەك بەناوی ئاین‌و ئیسالمەتییەوە هەرچی هەیە لەناوی ببەن ،بۆیە قسەكردن لەسەر زانستێكی گرنگ‌و پڕ بەهای وەك كۆمەڵناسی‌و خاڵیكردنەوەی ئەم زانستە لەو گرنگییەو سفركردنەوەی هەڵگرانی خاوەن بڕوانامەی ئەو زانستە ،پرسیاری تر زۆر دروست دەكات‌و پێمان دەڵێت ئەو دەوڵەت‌و رەوتەی تۆ بەنیازی ئەگەر بۆت لوا دروستی بكەیت ،خاڵی دەبێت لەم ئەفەندییانە!!!
گۆڤاری ئاوین
چاودێر-تابان: پاشنیوەڕۆی رۆژی شەممە ،2/14 لەقاوەخانەی كولتوری ،كــردنــەوەی رێكخراوی ئارامیی گەشتیاری هەرێم راگەیەندرا. لەو رێوڕەسمەدا ئاماژەبەوەكرا كە رێكخراوێكی لەوشێوەیە زۆر گرنگە بونی
هەبێت لەهەرێمی كوردستان. الی خــۆیــشــیــەوە ئــــارام ئــیــكــرام، سەرۆكی رێكخراوەكە ئەوەی خستەڕو، رێكخراوەكەیان رێكخراوێكی جۆری سەربەخۆی قازانج نەویستی ناحكومییە، كاردەكات لەپێناو گەشەدان بەبواری گەشتوگوزاری هەرێم‌و بەرەوپێشچونی
ژێرخانی گەشتیاریی هەرێم. ناوبراو وتیشی ،ئامانجمان لەڕێكخراوەكە كــاركــردنــە لــەپــێــنــاو بــەهــێــزكــردنــی پەیوەندییە گەشتیارییەكانمان لەگەڵ واڵتانی دەرەوەو رێزگرتنی هاواڵتی كوردستانە بەرامبەر گەشتیارانی هەر واڵتــێــك ،هــەروەهــا بەسیستمكردنی
ئوتێلەكان ،تالەڕێگەی ئۆنالینەوە گەشتیاران جێگەی خۆیان دابین بكەن‌و بەسیستمكردنی هەمو خەتی فڕۆكەكان، تا لەهەمو نوسینگەو كۆمپانیاكان تكتی فڕۆكە هەمان نرخ بێتو چەندین ئامانجی دیكە كەلەگەڵ دەسپێكردنی كارەكانمان بۆ هاواڵتیانی دەخەینەڕو.
لەتیف حسێن
گـــۆڤـــارێـــكـــی هـــــزری‌و ئەدەبییەو ژمارە ()1ی كەوتە بەر دیــدەی خوێنەران ،ئەم گۆڤارە لەخورماڵ دەردەچێت‌و خـــاوەن ئیمتیازی نــاوەنــدی روناكبیری خورماڵە ،سەرنوسەر د .عیرفان مستەفا ،جێگری ســەرنــوســەر م .جــەمــال بێدار، بەڕێوەبەری نوسین رایان عوسمانەو ستافی بەڕێوەبردنیش لەهەریەك لە: رەحیم حەمە الو ،سوهەیب فاروق، سامان ئەحمەد ،تێبین عەبدولڕەحمان، عەبدولڕەحیم سەعید ،پێكدێت.
لەم ژمارەیەدا.. شەوقی مانگ لەسەر گیا
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
فێرناندۆ پێسۆوا :ئێڵبێڕتو کاییرو و .لە ئینگلیزییەوە :ژوان جەالل
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
8 www.chawdernews.com
نووسین به خوێن
ذمارة ( )٤٤٥دووشةممة 201٥/٢/١٦ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
«خه‌اڵتكردنى ئه‌حمه‌د سه‌عداوى به پۆكه‌رى عه‌ره‌بیى ساڵى 2014ڕێزنانه له نه‌وه‌یه‌ك له ڕۆماننووسانى عه‌ره‌ب» و .له عه‌ره‌بییه‌وه: خه‌سره‌و مه‌حمود كاتێك ئه‌حمه‌د سه‌عداوى ل ه به‌غدا ل ه ساڵى 1973دا له‌دایك بوو ،چێژى داهێنه‌رانه‌ى عێراق شیعریى بــوو ب ه پــلـه‌ى ی ـه‌ك ـه‌م ،بــــه‌راورد ب ـ ه دیمه‌نى دیكه‌ى عه‌ره‌بى ،ك ه ژه‌مه‌كانى ئه‌ده‌بیى گێڕانه‌وه‌یان بۆ فـه‌راهـه‌م ده‌كــرد ،ل ه نموونه‌ى لوبنان و میسر و سوریا ،ئه‌و پێدراوه‌ى به‌راییه‌كانى داهێنانى كوڕى «واڵتــ ه جوانه‌كه‌یان» له‌سه‌ر شیعر به‌رنامه‌دار كردبوو. ســه‌عــداوى كۆمه‌ڵ ه شیعرییه‌كه‌ى سه‌ره‌تاى «چڕنوكى داگیركه‌ر» ،ساڵى 1997باڵو كرده‌وه ،ئینجا «ڕزگاربوونێكى زیاده« ،و دواتریش كۆمه‌ڵه‌ى «جه‌ژنى گۆرانی ه خراپه‌كان» و به‌دواشیدا دیوانى «وێنه‌كه‌م ل ه كاتى خه‌ونبینیندا»، هه‌مووشیان ب ه دوو ساڵ دابڕاوبوون ل ه یه‌كتر له كاتى باڵو بوونه‌وه‌یاندا. شـــاعـــیـــر لــــه دیـــوانـــه‌كـــانـــیـــدا به‌كه‌ڵه‌كه‌بوونێكى شیعرییانه‌ى عێراقیى هات ه دهرهوه ك ه ته‌مه‌نه‌كه‌ى ه ـه‌زار ساڵه ،له‌ناو برینى واڵتێكیشدا جێگه‌ى خۆى گرت ك ه نووسینى داهێناوه ،بۆ ئه‌وه‌ى «وێنه‌ى خۆى بكێشێت له‌كاتێكدا ك ـ ه خـــه‌ون ده‌بــیــنــێــت» ب ـ ه به‌یانیى عێراقیه‌كه‌و‌ه ك ه «گۆرانی ه خراپه‌كان» بڕیارى به‌سه‌ردا ناده‌ن وه‌ك كچى ناوخۆ، و نه«چڕنوكى داگیركه‌ریش» وه‌ك كوڕى دهرهوه ،ئیدى ده‌قه‌كه‌ى ئیزافه‌یه‌ك بوو بۆ ده‌ق ه شیعریی ه عێراقییه‌كان ،نه‌ك كاوێژكردنه‌وه‌ى ئه‌وه‌ى تێیدا بنیاتنراوه. سه‌عداوى ل ه دیوان ه شیعرییه‌كانیدا گــۆرانــى بــۆ ژیــان ده‌ڵــێــت لـ ه سایه‌ى شكۆى هه‌ژموونى مه‌رگ به‌سه‌ر واڵتى میزۆپۆتامیادا ،و به‌ها بااڵو جوانه‌كانى سه‌رخست ،بێباك ل ه هه‌موو ئـه‌وه‌ى هه‌ڕه‌شه‌ى ل ه ژیانى خۆى و گه‌له‌كه‌ى
ده‌كـــــرد ،تــه‌نــانــه‌ت كۆچكردنیشى ڕه‌تكرده‌و‌ه – له‌كاتێكدا ك ه ل ه چه‌ندین بواردا به‌هره‌مه‌ند بوو – كۆچ به‌ره‌و ئه‌و واڵت ه پڕ ئاسایشانه‌ى ب ه پێشوازیكردن ل ه هاوشێوه‌كانى ڕاهاتبوون. ئه‌زموونى پچڕپچڕ س ـه‌عــداوى گیان ه شاعیرانه‌كه‌ى و به‌رنامه‌ڕێژكراوه‌كانى له‌سه‌ر پرسیاركردن و خولیاى كه‌شفكردنى به‌جێنه‌هێشت، ته‌نانه‌ت له‌وكاتانه‌شدا ك ه سه‌رقاڵى ئ ـه‌زمــوون ـه‌كــانــى ڕاگــه‌یــانــدنــى بــوو، چونك ه كــارى ڕۆژنامه‌گه‌ریى الى ئه‌و تیشكى داهێنان ل ه قه‌سیده‌و ڕۆمــان نــادزێــت ،به‌ڵكو خۆراكیان پێده‌دات به«سه‌ركه‌وتنگه‌ل»ێكى زیــاتــر ك ه زۆرێكیانى ل ه كاره ئافراندنئامێزه‌كانیدا وه‌به‌رهێنا له نموونه‌ى ڕۆمان ه جیاوازه‌كه‌ى «ئه‌و خه‌ون ده‌بینێت ،یان یارى ده‌كات یاخود ده‌مرێت» ك ه ل ه خانه‌ى (دار المدى) ل ه ساڵى 2008دا ده‌رچووه. ئه‌و بۆت ه په‌یامنێرى ڕادیۆى بى.بى. ســى-ى به‌ریتانیى ل ه به‌غدا ل ه نێوان سااڵنى 2005و ،2007و ئاژانسى ئێم. ئى.سى.تى ئه‌ڵمانیى ،و ڕاپۆرته‌كانى خاوه‌نى ورده‌كــاریــى و قووڵیى بوون، ســه‌ره‌ڕاى تارمایی ه هه‌ژموونگه‌ره‌كانى مه‌رگ به‌سه‌ر دیمه‌نى عێراقدا. زۆرێـــك ل ـ ه ڕۆژن ــامــه‌و گــۆڤــاره‌كــان پــێــشــوازیــیــان لــ ه وتـــار و ڕاپــۆرتــ ه ڕۆژنامه‌گه‌رییه‌كانى كرد وه‌ك «الصباح» و «الــشــبــك ـه» و «االســبــوعــی ـه»، ه ـه‌روه‌ك وتــار و ڕاپۆرتیشى له‌باره‌و‌ه نــووســراو‌ه لـ ه ڕۆژنــام ـه‌و گۆڤارانێكى دیــك ـه‌دا .ڕه‌نــگـ ه گرنگترین دۆسیه‌ى نووسراوى ڕۆژنامه‌گه‌رییش ك ه ده‌رباره‌ى به‌رهه‌مهاتبێت ئهوه بێت ك ه هه‌فتانه‌مه‌ى «اخبار االدب»ى میسریى ل ه ساڵى 2000 دا بــاوی كــردۆت ـهوه ،و ل ه كتێبه‌كه‌ى «رأسى :سه‌رى من» دواو‌ه ك ه تایبه‌ت ه ل ه بوارى خۆیدا ب ه باسكردنى په‌یوه‌ندى سه‌ر ب ه جه‌سته‌وه.
چه‌ند كتێبێكى هاوبه‌شیش له‌گه‌ڵ نووسه‌رانى دیكه‌دا به‌رهه‌مهێنران ك ه ل ـه ڕێــگ ـه‌یــان ـهوه ه ـه‌وڵ ـه‌ك ـه‌ى ئـه‌ویــان ل ه ڕۆشنكردنه‌وه‌ى دیمه‌نى عێراقیدا نرخاند ،ل ه نموونه‌ى كتێبى «چه‌ند برینێك ل ه دارخورمادا» ،ك ه كتێبێك ه گه‌واهیى نووسه‌رانێكى عێراقیى له‌خۆ گــرتــوو‌ه ل ـ ه هه‌ستگه‌لى جــیــاوازه‌و‌ه (دار الساقى ،)2007هه‌روه‌ها كتێبى «شوێنى عێراقیى» ك ه ئه‌زموونگه‌لێكى ئافرێنه‌رانه‌ى ل ه عێراقه‌و‌ه گرتبوو‌ه خۆى (معهد الدراسات االستراتیجی ه .)2008 ئه‌زمونى ڕۆماننووسین خــاوه‌نــى «انــ ه یحلم ،او یلعب ،او یموت» زه‌مین ه سازیى كرد بۆ ئه‌زموون ه ڕۆماننووسییه‌كه‌ى ك ه ل ه ساڵى 2004 دا ڕایگه‌یاند ل ه میانى ڕۆمانى «البلد الجمیل»ه كه‌یه‌وه ،ب ه نووسینى سیناریۆ و فیلمى دیكۆمێنتارى و ئاماده‌كردنى به‌رنامه‌ى ته‌له‌فزیۆنى ،ك ه بوو ب ه یه‌كێك له ناوه عێراقییه گرنگه‌كان له‌م بواره‌دا. ئــه‌حــمــه‌د ســـه‌عـــداوى ب ـه‌جــۆرێــك په‌یوه‌ست ه ب ه عێراقه‌و‌ه وه‌ك شوێن، كـ ه وای كـــردوو‌ه نــه‌ژى و نه‌نووسێ دوور له‌و نیشتمانه ،له‌گیانیدا شوێنى عێراق ل ه ده‌ق ه ئافرێنه‌ره‌كانى و هه‌وڵ ه ڕاگه‌یاندنكارانه‌كه‌یدا چێنراوه ،گه‌رچى دانى بـه‌وه‌دا ناوه ك ه ل ه ساڵى 2000دا ههوڵیداوه ب ه هه‌ماهه‌نگیى له‌گه‌ڵ یه‌كێك ل ه قاچاخچیه‌كاندا واڵت جێبێڵێت ،به‌اڵم لـه‌دوا ساته‌كاندا پاشه‌كشه‌ى كــردووه، جوانترینى ئه‌وه‌ش ك ه له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا هه‌ی ه ڕه‌تكردنه‌وه‌ى تایه‌فه‌گه‌ریی ه ل ه نووسین‌و ژیانیدا. ل ه دیدارێكدا ك ه جه‌زیر‌ه نێت له‌گه‌ڵیدا سازداوه ،به‌بۆنه‌ى گه‌یشتنى ڕۆمانه‌كه‌ى «فڕانكشتاین ل ه به‌غدایه« دا ب ه لیستى كورتى پۆكه‌رى عه‌ره‌بیى« ،ل ه هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى فره‌ئه‌تنى و مه‌زهه‌بیدا ئه‌زموونێكى نایابى كۆمه‌اڵیه‌تیى هه‌ی ه سه‌باره‌ت ب ه متوربه‌كردن و ئاوێته‌بوون
و هاوسێیه‌تى و به‌یه‌كداچون ،ك ه ئه‌و ڕه‌گــه‌زانــه‌ن مه‌ده‌نیه‌ت ه نوێیه‌كانیان له‌سه‌ر بنیاد ده‌نرێن ،به‌اڵم ئه‌م ئه‌زموون ه هه‌میش ه لـ ه حسابى سه‌ركرده‌كانى شه‌ڕه‌كانى ناوخۆدا الده‌برێن». ده‌ق‌و خه‌اڵت گه‌رچى سه‌رمایه‌كه‌ى سه‌عداوى ل ه ڕۆماندا ل ه سێ ڕۆمــان تێپه‌ڕ ناكات، «البلد الجمیل» ك ه خه‌اڵتى یه‌كه‌مى ڕۆمانى عه‌ره‌بی وه‌رگرتوو‌ه ل ه دوبه‌ى ل ه ساڵى ،2005و ڕۆمانى «یحلم ،او یلعب ،او یموت» ك ه كردى ب ه شایسته‌ى هه‌ڵبژاردن له‌ناو گرنگترین چل نووسه‌رى الوى عه‌ره‌بدا ل ه ساڵى 2015دا ب ه بۆنه‌ى هه‌ڵبژاردنى به‌یروت به‌پایته‌ختى جیهانیى كتێب ،و «فرانكشتاین فی بغداد» ك ه خه‌اڵتى پۆكه‌رى عه‌ره‌بیى پێبه‌خشى، ئـه‌و توانى ب ه مۆركى تایبه‌تى خۆى ڕۆماننووسێك ل ه عێراق و نیشتمانى عه‌ره‌بدا دروست بكات. (الحلم والموت) دوو تێماى په‌سه‌ندى ئهوه ل ه نووسیندا ،ئه‌و هه‌وڵ ده‌دات سود ل ه پاڕادۆكسه‌كه‌یان وه‌ربگرێت ،و جیهان ه پای ه به‌رزه‌كه‌ى خۆى بنیاد بنێت وه‌ك ئـه‌وه‌ى ل ه ڕۆمانى «فرانكشتاین فی بغداد»دا به‌دی ده‌كه‌ین ك ه لیژنه‌ى بڕیاردانى خه‌اڵتى پۆكه‌رى عه‌ره‌بیى هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ى پاساو داوه ب ـه‌وه‌ى «ئــاســت و جــۆرى ئ ـه‌و توندوتیژیی ه دهنووسێتهوه ك ه ل ه ئێستادا عێراق و هه‌ندێك ل ه واڵتانى نیشتمانى عه‌ره‌بى و جیهانیش پێیه‌وه گیرۆده‌یه«. سه‌عداوى ئه‌و ته‌قینه‌و‌ه ڕۆژانه‌یه‌ى ك ـ ه بــۆتـ ه ژه‌مـــ ه خــۆراكــى سه‌ره‌كیى عێراقیه‌كان كــردۆت ـ ه كه‌ره‌سته‌یه‌كى داهێنان ك ه ئازار و خه‌ونگه‌لێكى مرۆیى له‌میانیه‌و‌ه گواستۆته‌وه ،ك ه نه‌بۆت ه مــایـه‌ى بایه‌خپێدان ،بـه‌هــۆى زۆریــى ئه‌وه‌ى هۆكاره‌كانى ڕاگه‌یاندن خه‌ریكى جوینه‌وه‌ن ل ه ڕووداوه‌كانى عێراق. له ڕووى ئیستاتیكییه‌و‌ه توندوتیژیى
تاوانبار كــردووه ،و عێراقیه‌كانى لـێ ئــاگــاداركــردۆت ـهوه له‌میانى بیرۆكه‌ى ئامێرى دڕنده‌و‌ه ك ه ل ه ئاكامدا به‌سه‌ر خاوه‌نه‌كه‌یدا ده‌شكێته‌وه ،وه‌ك ئه‌وه‌ى لـ ه ڕۆمــانــى «فرانكشتاین»ى مــارى شیلیدا ده‌یبینین ،له‌و ڕووانگه‌یه‌و‌ه ك ه توندوتیژیى ب ه كۆمه‌ڵ ل ه ڕێگایه‌ك به‌ره‌و له‌ناوبردنى هه‌مووان ب ـه‌والو‌ه شتێكى دیكه نییه.
خه‌اڵتكردنى ئه‌حمه‌د سه‌عداوى ب ه پۆكه‌رى عه‌ره‌بیى ساڵى 2014ڕێزنان ه ل ه نه‌وه‌یه‌ك ل ه ڕۆماننووسانى عه‌ره‌ب ك ه ب ه بێده‌نگیى «یحلم ویموت :خه‌ونده‌بینێت و ده‌مــرێــت» ،ب ـه‌اڵم «الیلعب :گه‌م ه ناكات» له‌كاتێكدا ك ه له‌پێناو نووسینى ده‌قگه‌لێكدا ئــازار ده‌چێژێت ك ه ژیان دهنووسێتهوه و مه‌رگ ئیدان ه ده‌كات.
جیهانی ڕۆمان جیهانی ڕۆمان ،کتێبێکی ڕەخنەیی نووسەر و ڕەخنەگر ،هاشم ئەحمەدزادەیە کە ناوەندی ئەندێشە چاپ و باڵوی کردووەتەوە. زۆربــەی وتارەکانی ئەم کتێبە پێوەندیی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ ڕۆمان هەیە .هەر بۆیە نــاوی کتێبەکەش بووەتە جیهانی ڕۆمــان. بۆ ڕوون کردنەوەی ئەم چەمکە و ئەوەیکە مەبەست لە جیهانی ڕۆمان چییە ،یەکەم وتارم لەسەر ئەم باسەیە و هەوڵم داوە چەمکی جیهانی ڕۆمان و پێوەندیی ئەم جیهانە لەگەڵ جیهانی واقیع شی بکەمەوە .لە چوار وتاری تری کتێبەکەدا باسی پێوەندیی ڕۆمان لەگەل دیالۆگ ،تانە ،ئازار و پێکەنین کراوە .ئەم وتارانە لە هەمان کاتدا چوار ڕۆمانی سێ نووسەری کورد بەسەر دەکەنەوە و لە ڕوانگەی تیۆریگەلی جیاوازەوە هەوڵی هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەیان بۆ دەدرێت .مەبەستی سەرەکی لەم کارە ،لەڕاستیدا بریتییە لە دەکارهێنانی چەمکە تیۆریکەکان بۆ خوێندنەوەی بە کردەوەی دەقگەلی کوردی و کۆتاییهێنان بە پەسندان یاخود دژایەتیکردنی نووسەرێک بە بێ هیچ بنەمایەکی هزری و تیۆریک. وتارێکی تری ئەم کتێبە باس لە دیاردەی وەرگێڕان و دەوری فەرهەنگسازانەی ئەم دیاردەیە لە بەستێنێکی مێژووییدا دەکات .بێ
هیچ شکێک لەنێوان وەرگێڕان و ڕۆماننووسیی کــوردیــدا پــێــوەنــدیــیــەک هــەیــە .ئەم پێوەندییە دەتوانێت بابەتێکی گرنگی لێکۆڵینەوە بێت و هەوڵ بدرێت توێژینەوەیەکی بەرباڵو لەسەر ئەو ڕۆمانانەی وەرگێڕدراونەتەوە سەر زمانی کــوردی ،بکرێت و لەنێوان ڕۆمانە کوردییەکان و ڕۆمانە وەرگێڕدراوەکاندا هەبوونی هــەر چەشنە پێوەندییەکی مومکین دەستنیشان بکرێت.
ژمار ه ( )٤٤٥دووشه‌مم ه 201٥/٢/١٦
2
ڕۆح وەک قوربانی
دەربارەی ڕۆمانی «ماڵه ئه‌نده‌لوسییه‌كه» سه‌باح ئیسماعیل ڕۆمانی مێژوویی گه‌ر ڕووداوه‌كانی مێژوو پیرۆز بكات و نرخی گه‌وره‌تریان پێ ببه‌خشێت ،ئه‌وا الی واسینی ئه‌لئه‌عره‌ج ڕزگاركردنی مێژوو‌ه ل ه پیرۆزی و گومانهه‌ڵنه‌گریی ه خه‌یاڵییه‌كانی .ئه‌مه‌ش ل ه ئه‌ده‌بی واسینیدا شتێكی نامۆ نییه ،ئه‌و پێشتر ل ه ڕۆمانی «مرۆڤێك ناوی له‌ناواندا نییه«دا به‌هه‌مان شێوه سنووری پیرۆزییه‌كانی شۆڕش ده‌شكێنێت و الپه‌ڕ‌ه ڕه‌شه‌كانی شۆڕشی جه‌زائیر (شۆڕشی ملیۆنێك شه‌هید) هه‌ڵده‌داته‌وه. له‌م ڕۆمانه‌دا ماڵ ه ئه‌نده‌لوسییه‌كه خوازه‌یه‌كی تاڵی هه‌موو ئه‌وانه‌ی ه ل ه واڵت ه عه‌ره‌بییه‌كاندا ڕووده‌ده‌ن، له‌كێشه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و ڕۆشنبیریی پێوه‌ست به‌ئاسته‌نگی وه‌رنه‌گرتنی نوێگه‌ری له‌سایه‌ی نه‌بوونی هیچ جۆرێك ل ه دیموكراسی و هۆشیاری. هه‌میشه مێژوو له‌الیه‌ن نووسه‌رانه‌و‌ه ماده‌یه‌كی گرینگ و پڕ بایه‌خ بووه ،بابه‌ت و كاراكته‌ر و ڕووداوه‌كانی ده‌قه‌كه‌یان لێو‌ه هه‌ڵێنجاوه .ئه‌ده‌ب داهێنانێك ه گره‌و له‌سه‌ر خه‌یاڵده‌كات بۆ به‌دیهێنانی
ئه‌وان ڕۆڵه‌ی ئه‌و خاك ه بوون ،ك ه پتر ل ه 800ساڵ، واتا هه‌شت سه‌د‌ه تێیدا مانه‌وه .باپیر و باپیر باپیریان سه‌ر به‌و خاكه‌ن». ڕۆمانی «ماڵ ه ئه‌نده‌لوسییه‌كه« پتر وه‌ك ڕۆمانی شوێن و فره‌ده‌نگی ،كاركردن ه له‌سه‌ر مێژوو و گه‌ڕانه‌وه‌ی ه بۆ ڕابردوو ،ئه‌مه‌ش ل ه ڕێگه‌ی ل ه ده‌رگه‌دانی مێژووهوه ،نووسه‌ر ئه‌م ماڵه‌ی كردووه به‌شانۆی ڕووداوه‌كان و ل ه ڕێگه‌ی مێژووهوه ڕابردوو ئێستا تاوانبار ده‌كات. چیرۆكی كۆن ه ماڵێكی ئه‌نده‌لوسییه ،ئه‌وینداران و پیاوكوژان ،فریشت ه و ئه‌هریمه‌نان ،پیاوماقووڵ و ناكه‌سبه‌چان ،شه‌هیدان و ناپاكان تێیدا ژیاون ،باس له‌ماڵێك ده‌كات موراد باستا ،ك ه ل ه به‌ره‌بابێكی قڕتێكه‌وتووه ،ئه‌م خانووه‌ی له‌باپیر‌ه مۆریسكییه‌كه‌یه‌و‌ه بۆ ماوهتهوه ،به‌ر ل ه چه‌ندین سه‌د‌ه چێیكردبوو ،تاكو كوتومت له‌و خانووه‌ی بكات ،ك ه له غه‌ڕنات ه بنیاتی نابوو ،ئه‌و شوێنه‌ی سوپای ئیسپان تێیدا وه‌ده‌ریان نا .ئه‌و خانووه‌ی باپیری له‌به‌ر وه‌فاداری بۆ سوڵتانه‌ی خۆشه‌ویستی بنیاتی نابوو ،تاكو ل ه ڕۆژگار گه‌وره‌تر بێت و چیرۆكی ئه‌وینێكی نه‌مر بگێڕێته‌وه ،ئیدی به‌هیوای گه‌ڕانه‌وه‌ی ڕۆژگارێكی تێپه‌ڕبوو ئه‌و ماڵه‌ی چێكردبوو .ڕۆژگاری یه‌كه‌مین نیشتمان (غه‌ڕناته) وه‌كو شوێنی یادگ ه و ئه‌ڵته‌رناتیڤی دوورخراوگ ه و گێڕانه‌وه‌ی ڕابردوویه‌كی ونبووی به‌هه‌شتئاسا.
بازاڕ و ئیمپراتۆرێن لم و فرۆشتنی خانووبه‌ره ،وێڕای شووڵ لێ هه‌ڵكێشانی كۆمپانیا هاوبه‌ش ه نیشتمانی و بیانییه‌كان .له‌گه‌ڵ ده‌رخستنی ترپه‌ی دڵی شه‌قامی جه‌زائیری به‌هه‌موو ئه‌و تاڵییانه‌ی ده‌یانبینێت ،یان ژانی وه‌رچه‌رخان ه قووڵ و ڕیشه‌یییه‌كان. ماڵ ه ئه‌نده‌لوسییه‌ك ه په‌نج ه له‌سه‌ر ئه‌و هه‌ڵوه‌شانه‌و‌ه و داڕزانان ه داده‌نێت ،ك ه جومگه‌كانی ده‌وڵه‌ت و داموده‌زگه‌كانی ده‌كرۆژن و ده‌یپووكێننه‌وه. بۆ ئه‌وه‌ی ڕۆحت قوربانی شارێك بكه‌یت ،پێویست به‌خۆشه‌ویستییه‌كی گهوره ده‌كات بۆ خاكه‌كه‌ی ،تاكو سه‌رسه‌ختانه به‌ره‌ڤانی لێ بكه‌یت ،وه‌كو ل ه ئه‌سینا و ستالینگراد و كۆبانیدا ڕووی دا .چونك ه هه‌ستده‌كه‌یت ئه‌و شار‌ه خۆتی ،خۆتیش شاره‌كه‌یت ،ده‌یناسیت و ده‌تناسێت ،هه‌میش ه دڵت الیه‌تی و ئه‌ویش دڵی الته. كاره‌ك ه لهوه ده‌رده‌چێت ته‌نیا هه‌ندێك دار و به‌رد و كۆنكریت بێت ،زۆر لهوه قووڵتره ،به‌مانا گه‌وره‌كه‌ی ناسنامه‌یه. *** واسینی ئه‌لئه‌عره‌ج ساڵی 1954ل ه گوندی سیدی بوجنانی سنووری ـ تلمسانی جه‌زایر ل ه زێدی محه‌مه‌د دیبی ڕۆماننووسی ناوداری جه‌زایری هاتووه‌ت ه دنیاوه .د‌ه ساڵ ل ه دیمه‌شقی پایته‌ختی سوریا ماوهتهوه و هه‌ر له‌وێنده‌رێش بڕوانامه‌ی ماسته‌ر و دكتۆرا به‌ده‌ست ده‌هێنێت .ئێستا مامۆستای ه ل ه زانكۆی جه‌زایر و سۆربۆنی فڕه‌نسی .یه‌كێك ل ه
سەبارەت بە فێرناندۆ پێسۆوا وەرگێڕان و ئامادەکردن لە ئینگلیزییەوە :ڕەخنەی چاودێر
ژماره ( )٤٤٥دووشهممه 201٥/2/1٦
شەوقی مانگ لەسەر گیا شەوقی مانگ بریقەی دێت لەسەر گیا، نازانم بیری چیم دەخاتەوە... بیری قەیرەکچەکەی چیرۆکی ئەفسانەیی بۆ دەگێڕامەوە. بیری خاتوونەکەی لە بەرگی سواڵکەرێکدا یارمەتیی مندااڵنی ئەزیەتدراوی دەدا... کە من نەتوانم چیتر بڕوا بکەم ئەوانە ڕاستین بۆچی شەوقی مانگ بریقەی دێت لەسەر گیا؟ ______________________________________ مانگەشەو لەناو لقە بەرزەکاندا. هەموو شاعیران دەڵێن زیاترە لە مانگەشەو لەناو لقە بەرزەکاندا. بەاڵم بۆ من ،کە نازانم چۆن بیر دەکەمەوە، مانگەشەو لەناو لقە بەرزەکاندا جگە لە مانگەشەو لەناو لقە بەرزەکاندا، هیچی تر نییە مانگەشەو لەناو لقە بەرزەکاندا نەبێت. شوانی سەرگردەکەی دوور دوور لە من لەگەڵ مەڕەکانتدا- ئەو خۆشحاڵییەی پێتەوە دیارە -هیی خۆتە یان هیی من؟ ئەو ئارامییەی هەستی پێ دەکەم کە دەتبینم ،هیی منە یان هیی تۆ؟ نا ،نە هیی منە و نە هیی تۆ ،شوانەکە. ئەوە تەنیا هیی خۆشحاڵی و ئارامییە هیی تۆ نییە چونکە تۆ نازانی کە هیی تۆیە هیی من نییە چونکە من دەزانم کە هیی منە هەر ئەوەیە و وەک هەتاو بەسەرماندا دەکەوێت کە بەر پشتت دەکەوێت و گەرمت دەکاتەوە و تۆ بیر لە شتێکی تر دەکەیتەوە کە بەر ڕووخساری منیش دەکەوێت و وڕم دەکا و من تەنیا بیر لە هەتاو دەکەمەوە. ______________________________________ زۆر گرنگ نییە بەالمەوە. چی زۆر گرنگ نییە بەالمەوە؟ نازانم :زۆر گرنگ نییە بەالمەوە. ______________________________________ من کە دەڕوانم وەک گوڵەبەڕۆژە ڕوون دەبینم من هەمیشە بە ڕێگاکاندا دەڕۆم سەیری ڕاست و چەپ و هەندێجاریش دواوە دەکەم... هەرچیش لە هەر چرکەیەکدا دەبینم شتێکە پێشتر هەرگیز نەمدیتوە، باشیش دەزانم ئەمە چۆن بکەم... دەزانم چۆن وەک پێویست سەرم بسووڕمێ وەک منداڵێک ئەگەر بتوانێت بە ڕاستی لە کاتی لە دایکبوونیدا ،لەدایکبوونی خۆی ببینێ من لە هەموو ساتێکدا هەست بە لەدایکبوونی خۆم دەکەم لە تازەیی هەمیشەیی دنیادا
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد -شااڵو حەبیبە
«
ئیستاتیكا و كاریگه‌رییه‌كانی ،له‌كاتێكدا مێژوو گره‌و له‌سه‌ر ڕاستی ده‌كات بۆ به‌دیهێنانی بابه‌تییان ه و قایلكردن .نووسه‌ر له‌م ڕۆمانه‌دا باس ل ه قۆناخی كه‌وتنی ئه‌نده‌لوس ده‌كات ل ه ئیسپانیا ،به‌وپێیه‌ی قۆناخێكی هه‌ستیار‌ه و داهێنه‌ران ده‌خوازن له‌الیه‌كه‌و‌ه تێیدا قووڵببنه‌وه ،له‌الیه‌كی تریشه‌و‌ه په‌رد‌ه له‌سه‌ر ڕووی نه‌وتراوه‌كان و گه‌لێك له‌و ڕاستییان ه هه‌ڵماڵن، كه‌مێژوو لێیان بێده‌نگ بووه. ئه‌و ماده‌یه‌ی بووه‌ت ه بابه‌تی سه‌ره‌كیی ڕۆمانه‌كه ،ل ه زه‌مه‌نێكی دیاریكراو یا شوێنێكدا كورت نه‌بووه‌ته‌وه، به‌ڵكو ئه‌و بۆشاییی ه ته‌نگه‌ی بڕیو‌ه و ڕووداوه‌كانی ل ه چه‌ندین شوێندا ڕووده‌ده‌ن :واڵتی ئه‌نده‌لوس ،كڵێسا، به‌نده‌ر ،ماڵ ه ئه‌نده‌لوسییه‌كه .ئه‌مه‌ش ل ه قۆناخی زه‌مه‌نیی جیاجیادا. سه‌باره‌ت به‌داگیركاریی ئیسپانیا بۆ واڵتی ئه‌نده‌لوس ،نووسه‌ر نه‌هاتوو‌ه ته‌نیا قس ه ل ه ده‌سه‌اڵتی كڵێسا و دادگه‌كانی پشكنین بكات ،ك ه حوكم و بڕیاری ناڕه‌وایان به‌سه‌ر عه‌ره‌بی ئه‌نده‌لوسدا ده‌رده‌كرد .بۆ نموونه :قه‌ده‌غه‌بوو ئه‌نده‌لوسییه‌كان به‌زمانی عه‌ره‌بی بدوێن و بنووسن ،بۆی ه به‌ناچاری له‌ترسی دادگه‌كانی پشكنین زمانی خیمیادۆیان به‌كارده‌برد. واسینی ده‌ڵێت« :ئه‌وان هه‌ڵیان نه‌بژارد ،به‌ڵكو بۆ پێویستی دایانهێنا .هه‌ینێ ڕێگه‌ی گوزه‌رانیان لێ داخرا و ل ه ژیان و ئاینیاندا ته‌نگیان پێ هه‌ڵچنرا، تێكسته‌كان و قورئان و لێكدانه‌و‌ه و یاساكانی خۆیانیان پێ نووسییه‌وه ،تاكو پێیان به‌رگری ل ه خۆیان بكه‌ن .ڕه‌تیان دهكردهوه مێژووه‌كه‌یان بمرێت.
كۆڵه‌كه‌ی سه‌ره‌كیی ڕۆمانه‌ك ه له‌ملمالنێیه‌كی شاراو‌ه و ئاشكرادا خۆ ده‌نوێنێت ،ك ه میراتگر به‌ده‌ست ده‌سه‌اڵتی شاره‌وانییه‌و‌ه ده‌یكێشێت، ئه‌وده‌می ده‌یه‌وێت ده‌ست به‌سه‌ر ماڵه‌كه‌دا بگرێت، بۆ ئه‌وه‌ی بیڕووخێنێت و له‌شوێنیدا تاوه‌رێكی بڵند بنیات بنێت .ئه‌و بیرۆكه‌ی ڕووخاندنی ئه‌و خانوو‌ه ڕه‌تده‌كاته‌وه ،چونك ه به‌الی ئه‌وه‌و‌ه ل ه كۆتاییدا سڕینه‌وه‌ی یاده‌وه‌ریی به‌كۆمه‌ڵه .ئه‌م خانوو‌ه وه‌كو خوازه‌یه‌ك له‌وه‌ی ل ه گشت واڵتانی عه‌ره‌بیدا ڕووده‌دات و وه‌كو سومبولی نیشتیمانی عه‌ره‌ب چۆن ئاسۆیه‌كی كراو‌ه بۆ كاولبوون و تێكشكان به‌ڕوویدا وااڵ بووبێت، ل ه ڕێی ئه‌و دیكتاتۆرانه‌ی ئه‌و واڵتان ه به‌ڕێو‌ه ده‌به‌ن، ڕۆژانه ناهۆشیاری ده‌رخواردی خه‌ڵكه‌كه‌ی ده‌ده‌ن. وێڕای ئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت توانی ئه‌وی ویستی به‌دی بهێنێت ،لێ موراد پێوه‌ست بوو به‌ده‌ستنووسێكی كۆنه‌وه ،پاراستی ل ه دزی و بزربوون و سووتان، هه‌ڵبه‌ت ئه‌و به‌ڵگه‌نامه‌ی ه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئاوێنه‌ی ڕۆژگار بوو به‌سه‌ر ژیانی ئه‌م بنه‌ماڵ ه مۆریسكییه‌ی نووسه‌ر خۆیشی سه‌ر به‌وانه .ك ه له سه‌ده‌ی شازده‌دا ناچاری جێهێشتنی ئه‌نده‌لوس كراون .كاغه‌زه‌كانی ئه‌و ده‌ستنووس ه دوای ئه‌وه‌ی له‌سووتان ڕزگار ده‌كرێن ،ده‌مانگه‌ڕێننه‌و‌ه قوواڵییی مێژووی جه‌زائیر. مێژووی ئه‌و ماڵ ه ئه‌نده‌لوسیی ه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌كان: مێژووی واڵته‌كه‌یه .گێڕه‌ره‌و‌ه ده‌كۆشێت هه‌ڵوێستی ـ حضور التاريخ وتوظيفه يف الكتابة الروائية .حسن ثليالني و ڵ خۆی ل ه سیاسه‌تی ده‌سه‌اڵتداران بخاته‌ڕوو ،له‌گه مساح طاجني .موقع :جامعة قاصدي مرباح ـ ورقلة. ڕووتكردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی به‌چاوی خۆی ده‌یبینێت ـ ويكيبيديا ،املوسوعة احلرة .واسيين االعرج. ـ واسيين االعرج .البيت االندلسي .منشورات اجلمل .بريوت ـ له‌گه‌نده‌ڵیی ئیداری و سیاسیی ڕێژیمه‌كه ،هه‌روه‌ها به‌رزبوونه‌وه‌ی هه‌ژموونی قاچاخچییان و باڕۆنه‌كانی لبنان.2010
فێرناندۆ پێسۆوا :ئێڵبێڕتو کاییرو و .لە ئینگلیزییەوە :ژوان جەالل
نەرم ،نەرم ،زۆر بە نەرمی، بایەک دێت زۆر بە نەرمی و دەڕوات ،هەمیشە زۆر بە نەرمی و نازانم من پێم چۆنە و ناشمەوێت بزانم. ______________________________________
من فەلسەفەم نییە :هەستم هەیە... کە باسی سرووشت دەکەم ،لەبەر ئەوە نییە دەزانم چییە، بەڵکوو لەبەر ئەوەیە عاشقیم چونکە تۆ کە عاشقیت ،هەرگیز نازانیت عاشقی چیت یان بۆ عاشقیت ،یان عەشق چییە...
ده‌نگ ه دیاره‌كانی ڕۆمان ه ل ه واڵتانی عه‌ره‌بیدا .پتر ل ه بیست ڕۆمانی نووسیوه ،به‌هه‌ردوو زمانی عه‌ره‌بی و فڕه‌نسی ده‌نووسێت .سه‌ر به‌قوتابخانه‌ی نوێی ه و له‌سه‌ر تاق ه شێوازێكی نووسین ئۆقر‌ه ناگرێت، به‌ڵكو هه‌میش ه ل ه گه‌ڕان ه به‌دوای شێوازی نوێدا و ل ه به‌رهه‌مه‌كانیدا پتر كار له‌سه‌ر زمان ده‌كات .ل ه دوا ڕۆمانیدا (بانیژه‌كانی ده‌ریای باكور) ده‌كۆشێت ئهوه له‌بیر خۆی بباته‌و‌ه ك ه نیشتیمانێكی هه‌یه، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت له‌سه‌ر بابه‌تێكی دی بنووسێت، چیرۆكی ئه‌وینداری ده‌نووسێت ،چونك ه به‌الی ئه‌وه‌و‌ه خۆشه‌ویستی ئه‌و دۆخ ه مرۆیییه‌یه ،ك ه هه‌رگیز ترپه‌ی دڵی له لێدان ناكه‌وێت. ساڵی 1977ڕۆمانی (دۆنكیشۆت ل ه جه‌زایر) به‌یه‌كێك ل ه پێنج ڕۆمان ه هه‌ر‌ه باش ه ده‌رچووه‌كان ل ه فڕه‌نسادا دێت ه ئه‌ژماركردن .هه‌ڵبه‌ت ئیلهامی ناوی ئه‌م ڕۆمانه‌ی له‌وێو‌ه سه‌رچاوه‌ی گرتووه ،سێرڤانتسی نووسه‌ری ئیسپانی پێنج ساڵ به‌نیمچ ه به‌ندكراوی ل ه جه‌زایردا ماوهتهوه و هه‌لی نووسینی باشترین ده‌قی ل ه مێژوودا (دۆن كیشۆت) بۆ ڕه‌خسا. ڕۆمانه‌كانی واسینی ئه‌لئه‌عره‌ج بۆ زمانه‌كانی (كوردی ،فڕه‌نسی ،ئه‌ڵمانی ،عیبری ،ئیتاڵی، سویدی ،ئینگلیزی ،ئیسپانی ،دانیماركی) وه‌رگێڕراون.
«««
8
من بڕوام بە دنیا هەیە وەک چۆن بڕوام بە گوڵی هەمیشەبەهارە، چونکە دەیبینم .بەاڵم بیری لێ ناکەمەوە چونکە بیرکردنەوە یانی تێنەگەیشتن... دنیا بۆ ئەوە دروست نەبووە بیری لێ بکەینەوە (کە بیرت کردەوە ،چاوت تووشی نەخۆشی دەبێت) بەڵکوو بۆ ئەوەی بیبینین و تەبا بین لەگەڵیدا
ماڵ ه ئه‌نده‌لوسییه‌ك ه په‌نج ه له‌سه‌ر ئه‌و هه‌ڵوه‌شانه‌و‌ه و داڕزانان ه داده‌نێت، ك ه جومگه‌كانی ده‌وڵه‌ت و داموده‌زگه‌كانی ده‌كرۆژن و ده‌یپووكێننه‌وه
««
عەشق بەرائەتێکی هەمیشەییە، تەنیا بەرائەتیش ئەوەیە بیر نەکەیتەوە... ______________________________________ کاتێک کەسێک عاشقە جیاوازە لەگەڵ کاتێک کە عاشق نییە هەر هەمان ئەو کەسەیە بەاڵم بە تەنیا ______________________________________ حەقیقەت ،درۆ ،دڵنیایی ،گومان... ئەو پیاوە کوێرەش لەوبەرەوە بە ڕێوەیە ئەم وشانە دەزانێت من لەسەر پلیکانەی سەری سەرەوە دانیشتووم و دەستەکانم لێک ئااڵندووە لەسەر بڵندایی ئەژنۆ لەسەریەک دانراوەکانم ئێ ،باشە ،حەقیقەت و درۆ و دڵنیایی و گومان چین؟ پیاوە کوێرەکە لەسەر ڕێیەکە دەوەستێت، من دەستەکانم لەسەر بڵندایی ئەژنۆم لێک دەکەمەوە. ئایا حەقیقەت و درۆ و دڵنیایی و گومان هەمان شتن؟ شتێک لە بەشێکی حەقیقەتدا گۆڕا -ئەژنۆکانم و دەستەکانم. زانست چی لەم بارەیەوە دەزانێت؟ پیاوە کوێرەکە دەکەوێتەوە ڕێ و منیش هیچ جووڵەیەکی تر ناکەم. تازە کات گۆڕا و کەسەکان و هیچ شتێک هەمان شت نییە. ئەمە حەقیقەتە. ______________________________________ دەنگی پێکەنینی کچێک لەسەر ڕێگاکە لە هەوادا دێت. بە شتێک پێدەکەنێت کەسێک من نایبینم هەر ئێستا گوتوویەتی.
لە ئێستادا ئەوەم لە بیرە گوێم لێی بوو. بەاڵم ئەگەر ئێستا باسی پێکەنینی کچێکم لەسەر ڕێیەکە بۆ بکەن، دەڵێم :نا ،گردەکان ،تۆزی ناو خۆرەکە ،خۆرەکە ،ئەم ماڵە لێرەدا، منیش کە تەنیا گوێم لە خوێنی بێدەنگی ژیانی خۆمە لە هەردوو التەنیشتی سەرمەوە. ______________________________________ ئەگەر ویستیان دوای مردنم ژیاننامەکەم بنووسن. هیچ لەوە سادەتر نابێت. تەنیا دوو ڕێکەوت هەیە – لەدایکبوون و مردنم. لە نێوان ئەو دووانەدا هەموو ڕۆژەکان هیی خۆمن. من ئاسان پێناسە دەکرێم. وەک شێت دەمڕوانی. عاشقی هەموو شتێک بووم بێ هیچ هەستێکی سۆزداری. هەرگیز شتێکم نەویستووە نەمتوانیبێت بە دەستی بهێنم چونکە قەت کوێراییم دانەهاتووە. تەنانەت بیستن هەرگیز هیچ نەبووە جگە لە هاودەمی بینین. تێگەیشتم کە شتەکان حەقیقین و هەموویان جیاوازن لە یەکتر. ئەمە بە چاو تێگەیشتم ،قەت بە عەقڵ نا. ئەگەر بە عەقڵیش تێگەیشتبام هەموو شتێکم هەر هەمان جۆر دەبینی. ڕۆژێک وەک هەر منداڵێک خەو گرتمی. چاوم داخست و نووستم. بێجگە لەوانەش ،من تاقە شاعیری سرووشت بووم.
www.chawdernews.com
فێرناندۆ ئەنتۆنیۆ نۆگوێیرا پێســۆوا ،لە ١٣ی مانگی شەشــی ١٨٨٨دا ،لە لیسبۆن- پورتــوگال ،لەدایکبووە .تەمەنی پێنج ســاڵێک بووە ،کە باوکی مردووە .دایکی ســاڵ و نیوێــک دوای ئــەوە شــووی کردووەتەوە بە باڵیۆزی پورتوگال لــە دێربن -ئەفریکای باشــوور .پێســۆوا لە دێربن چووەتە قوتابخانەی ئینگلیزی و لەوێ لەگەڵ خێزانەکەیدا تا حەڤدەساڵی ژیاوە .لە سێزدە ساڵیدا سەفەرێکی یەکساڵیی بۆ پورتوگال کرووەتەوە و لــە ١٩٠٥دا بــە یەکجارەکی گەڕاوەتەوە .لە ١٩٠٦دا دەســتی کــردووە بە خوێندن لە زانکۆی لیسبۆن ،بەاڵم هەر دوای هەشت مانگ وازی هێناوە .سااڵنی دوای ئەوە لەگەڵ خزمانیدا ژیاوە ،یان ژووری بە کرێ گرتووە و بژێوی خۆی بە وەرگێڕان و نووســین لە ئاڤۆن-گیاغد و نووســینی نامەی بازرگانی بە ئینگلیزی و فڕەنســی پەیدا کردووە .لە ١٩١٢دا دەستی بە نووسینی ڕەخنە کردووە ،لە ١٩١٣دا پەخشاننووسین و لە ١٩١٤دا شــیعر .ئەمە هەر ئەو ســاڵە بووە کە تێیدا کەسایەتییەکانی تری ،کە ئەو ناوی نابوون هێترەنیــم ،ئێلبێرتو کاییرو ،ریکاردۆ رەیس ،ئاڵڤەرۆ دی کەمپوس هاتوونەتە بوون ،لە ١٩١٥دا هەشتی سەر پاشناوەکەی البردووە. زۆربەی زۆری شــیعرەکانی پێســۆوا بــە ناوی خۆی یان ئەوانی تــری ،لە ڕۆژنامە و گۆڤارە ئەدەبییەکاندا باڵو کراونەتەوە ،یەکەم کتێبی خۆی بە ئینگلیزی لە ١٩١٨دا باڵو کردووەتەوە و لە ســێ کتێبەکەی تریشــی تەنیا یەکیان بە زمانی پۆرتوگالییە .پێسۆوا لــە ٣٠ی یازدەی ١٩٣٥دا لە لیســبۆن بە نەخۆشــی جگەر مرد .ئــەو خۆی لە ناوەندی ئەدەبــی و زۆر لــە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان بە دوور گرتبوو؛ چەند ســاڵ لە دوای مردنی ئینجا کارەکانی خوێنەری زۆریان بە دەست هێنا. هەبوونی کەسایەتیی دووەمی ئەدەبی لەنێو نووسەرانی سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەدا بــاو بــوو :ئێــزرا پاوەنــد ،ماوبەرلی و ڕیلکە ،ماڵتــەر لۆردیس بریگە و ڤالێری مســیۆ تێســت-یان هەبوو .بەس کەس وەک پێسۆوا لە هەبوونی کەسایەتییەکانی تریدا هێندە زۆر نەڕۆیشــتبوو ،ئــەو ژیانــی خۆی بە هێترەنیمەکانی بەخشــیبوو ،بــۆ هەر یەکەیان ژیاننامەی تایبەت ،ســایکۆلۆجییەت ،سیاســەت ،جەمالییەت ،ئایین و فیزیکی تایبەتی دانابوو .ئێلبێرتو کاییرو پیاوێکی الدێی سادە و بێسەواد بوو ،ریکاردۆ رەیس دکتۆرێکی کالســیکی بوو .ئاڵڤەرۆ دی کەمپوس ئەندازیارێکی بەحری ،بیسێکســوالێکی شیکپۆش بــوو لە گاڵســگۆ خوێندبووی ،ســەفەری خۆرهەاڵتــی کردبوو و لە لەنــدەن ژیابوو .لە تێکســتێکی ئینگلیزیدا پێســۆوا نووســیوویەتی «کاییرو یەک دیسپلنی هەیە :شتەکان دەبێــت بەو جۆرەی کە هەن هەســتیان پــێ بکرێت ،بەاڵم لــە ئایدیاڵێکی دیاریکراوی پێوانە و ڕێســای کالســیکیدا .لە ئاڵڤەرۆ دی کەمپوســدا شــتەکان بە سادەیی دەبێت هەســتیان پێ بکرێت ».لە ســااڵنی دوای ئەوەدا پێســۆوا بێرناردۆ سۆوارسیشی بوو، هەروەها ئەنتۆنیۆ مۆرا کە فەیلەســوف و سۆسیۆلۆجیســت بوو ،بارۆنی تایڤ لێکۆڵەر بوو ،تۆماس کرۆس ڕەخنەگر بوو ،ئای .ئای .کرۆس برا و هاوکاری تۆماس بوو ،کۆییلۆ پاشــیۆ شــاعیر بوو ،ڕافایێل بالدایا ئەســتێرەناس بوو ،ماریا ژۆســێ نۆزدە ساڵ بوو، قەموورێک بوو نامەیەکی عاشــقانەی نەنێردراوی بۆ ئاســنگەرێکی قۆز نووســیبوو ،کە هەموو ڕۆژێک بەبەر پەنجەرەکەیدا بۆ کار ڕەت دەبوو ،وە هەروەها. النی کەم حەفتاودوو ناو جگە لە فێرناندۆ پێسۆوا ،سەرچاوەی هەزاران تێکست بوون کە نووســران و ژمارەیەکی زیاتریش کە پالنی نووســینیان هەبوو .ئەگەرچی پێســۆوا چەنــد کارێکــی تری باڵو کردبووەوە بە ناوی ترەوە ،بــەاڵم ئەمە جیاواز بوو لە پرۆژە هێترەنیمییەکــەی .ئەوەیان نووســەر وەک خۆی دەنووســێت ،بەاڵم بــە ناوێکی ترەوە باڵویان دەکاتەوە ،هێترەنیم کارێکە نووسەر لە دەرەوەی کەسایەتی خۆی دەینووسێت: کاری ئیندیڤیدوالێتییەکە ســەرتاپا دروســتکراوە ،هەروەک ئاخاوتنــی کارەکتەرێک لە درامایەکدا. سەرچاوەی ئەم باسە http://www.poets.org/poetsorg/poet/fernando-pessoa
ژمار ه ( )٤٤٥دووشه‌مم ه 201٥/٢/١٦
3
نیوەژیان لە سێبەری برسیبووندا
لیۆ ئاوبێــرگ ( )Leo Aubergکارەمانی- گێڕەرەوەی 'فریشــتەی برســێتی' ،کە ڕۆمانێکی نوێی نووســەری ڕۆمانیایی هێرتا مولەری وەرگری خەاڵتــی نۆبڵی ســاڵی ٢٠٠٩بۆ ئەدەب ،دەبێژێ: ''هەرگیــز وەهــا بە ڕژدییــەوە دژی مەرگ نەبووم وەك ئەو پێنج ســاڵەی نێو کامپ .بۆ خەبتین دژ بــە مەرگ تۆ پتر لەو ژیانەت پێویســت نییە ،کە هێشتا کۆتایی نەهاتووە''. ڕۆمانەکــە بە کۆتاییهاتنــی جەنگ ئاوەاڵدەبێ. ڕووسییە سەرکەوتووەکان لە ئەوروپای ڕۆژهەاڵت و بەلــکان بە ڕەگــەز ئەڵمانییــەکان کۆدەکەنەوە و ڕایاندەگوێــزن بــۆ کامپەکانــی ئیشــپێکرن لــە یەکێتی ســۆڤیەت .ئەوە بەشێك بوو لە بەرنامەی 'قەرەبووی جەنگ' ،کە بەدەر نییە لە تەوسبێژی، ئاخر بە دەیان هەزار کەس لە پشــتی پڕۆســەی چاککردنەوەوە ژیانیان لە دەســتدا و تێکشکێنرا. ئــەو خەڵکانە بــۆ کامــپ ڕاگوێزران نــەك لەبەر ئــەوەی شــتێکیان کــردووە ،بەڵکو تەنیــا لەبەر ئــەوەی ئــەوان چیــن :ئەڵمانییەکانــن .ئاوبێرگ دەبێــژێ'' :هیچ کەس لە ئێمە بەشــێك نەبوو لە هیــچ جەنگێك ،بەاڵم ڕووســییەکان لەبەر ئەوەی ئێمــە ئەڵمانی بووین وەك تاوانبــاری تاوانەکانی هیتلەر لە ئێمەیان دەڕوانی''. لە کامپەکانی سۆڤیەتدا ،ئەو خەڵکانە یەکسەر
هیچیدیکە جەستەت نییە؟'' .برسێتی لە تۆ دەخوا تاکو هیچــت لێنامێنێتەوە ،تەنانەت نیشــانەکانی جێندەریشــت'' .لە ڕاســتیدا ،مرۆڤانی برســی نە پیــاون ،نە ژنن ،بەڵکو ئــەوان وەك ئۆبژێکتەکان بێ جێندەرن''. برســێتی ئامادەییەکی بەردەوامی لەنێو کامپدا هەیە ،کە ئاوبێرگ لە کۆتاییدا وەك پەرســتنێکی خواوەندی پیشــانی دەدا ،وەك چۆن فریشتەیەك بــێ .لە هەمان کاتدا فریشــتەکان دوور و نزیکن، تێکەڵەیەکــن لە بێگانە و ئاشــنا ،دەســەاڵتدارن لــەو دیو پێوانــەوە ،ئاخر ئەوان لە هــەر کاتێکدا
وەك سەرچاوەیەکی گەورەی ئیشپێکردنی کۆیلەیی ڕێکدەخران؛ ئەوان لە کشتکاری ،کان -دەرهێنان، و بونیادناندا بەکاردەهێندران .بە تێگەیشــتنێکی تایبەت 'ئیشپێکردنی کۆیلەیی' هێشتاش دۆخێکی خــۆش بوو ،ئاخر کۆیلــەکان خواردنیان پێدەدرێ بۆ ئەوەی بەرهەمدار بمێننەوە ،بەاڵم کامپنشینان خواردنیان زۆر کەم پێدەدرا .هەر یەکێکیان ڕۆژانە تەنیــا لەتێك نان و شــۆربای کەلەرمیان پێدەدرا؛ ئــەوەش بەس بوو بــۆ ئەوەی بزانــن ،کە چەندە برســین .ئاوبێــرگ بەو کاتەی لەنێــو کامپدا بووە دەڵێ'' :نەمرێتی شۆربای کەلەرم'' .هەموو ڕۆژێك دوای ئیشــکردنێکی دوور و درێــژ ،کامپنشــینان دەبوایــە بــە دوای خۆراکــدا بگەڕێــن ،جــا لەنێو پاشماوەکاندا بێ یان بە پاڕانەوە و تکاکردن. ڕۆمانەکــەی مولــەر لەنێــو ترادیســیۆنی ئەدەبی کامپدا ،چەند کێشــەیەکی پێشــبینیکراو لە ڕۆمانی «فریشتەی برسێتی»ـدا ،مولەر لەنێو ترادیسیۆنی دیاردەهێنــێ ،وەك ســتەمکاریی پاســەوانان ،ئەدەبیی کامپدا ،چەند کێشەیەکی پێشبینیکراو نیشان دەدا ،وەك دۆخی نامرۆڤانەی ئیشــکردن ،داڕزاندنی ناخەکی و جەســتەیی کامپنشــینان ،ســاتێکی کەمــی ستەمکاریی پاسەوانان ،دۆخی نامرۆڤانەی ئیشکردن ،داڕزاندنی ڕێزمەندی و کاتێکی زۆری شەرمەزارییەکی تەواو. بەاڵم هێشــتاش شــێوازی مولەر جوداوازە لە هی ناخەکی و جەستەیی کامپنشینان ئەوانــی دی ،ئاخــر مولەر گۆشــەیەکی جیاواز بۆ گێڕانــەوەی چیرۆکەکــەی هەڵدەبژێــرێ :هەمــوو نییــە ،بەڵکو برســێتی هێزێکە ســەرجەم بوونت دەتوانــن تــۆ ڕزگار بکەن ،یان تۆ تێکبشــکێنن. ڕووێکــی لێرەبــوون لەنێــو کامپــدا لــە ڕوانگەی داگیردەکا :تۆ چیدیکە برســی نیت ،بەڵکو ئێستا ئەوە فریشتەی برســێتییە ،نەك سۆڤیەتییەکان، برســێتییەوە لێیدەڕوانــدرێ .بۆیــە ژیــان لەنێــو تۆ خۆت خودی برســێتیت .برسێتی داگیرکارێکی کامــپ بە مســتی ئاســنین بەڕێوەدەبــەن .وەك کامپــدا ،لە ســەرووی هەموو شــتێکەوە ،ژیانە لە بــێ بەزەیی هــۆش و جەســتەیە؛ ناوێکی دیکەی ســتەمکارێكی ڕەها و شــێتبوو ،کە هەرچی بێتە سێبەری مەرگدا بەڕێی برسێتییەوە .لە ئەنجامدا ،نامرۆڤاندنە .قوربانییەکانی لە شــوێنێك کۆتاییان ڕێگەی هەڵیدەلوشێ ،مرۆڤ دەخوا ،و ئازاریدەدا. ''فریشتەی برســێتی لەگەڵ هەموواندا جووتبووە، ئەوەی مولەر پێشکەشی دەکا فینۆمینۆلۆگییەکی پێدێ ،کە نە شەرمە و نە شەرمەزاریی. ڕۆژێك ئاوبێرگ لە گەرماوی پێکەوەییدا تێبینی ئاخر خەڵکی پێســت و ئێسقان ئاسا بێ سێکسن فرەی برســێتییە ،کە ڕەنگە هاوشــێوەی نەبووبێ لــە ئەدەبــی ئەورووپیــدا لــە ســەردەمی ڕۆمانی ''کەســانی شــێوە چەمیــوو و گــەڕ دەکا .لەنێــو لەگەڵ یەکدی''. دایکی مولەر لە کامپی ئیشــپێکردنی سۆڤیەتدا 'برســێتی' ()١٨٩٠ی نەت هامســۆنەوە ( Knutڕووتێتییەکانمانــدا وەك ئاژەڵــی وشــکهەاڵتووی دڕاو دەردەکەوتین .بەاڵم هیچ کەســێك شەرمەزار گیرابوو ،بەاڵم ئەو بە دەگمەن لەبارەیەوە دەئاخڤێ. .)Hamsun ئەوە ئاســانە وەك شــتێکی ســادە ،نەگۆڕ ،و نەبــوو ،ئاخــر شــەرمەزاریی لــە چــی؛ کاتێ تۆ بۆیــە مولەر لە دایکییەوە فێــری ژیانی ناو کامپ
«
کۆستیکا براداتان و .لە ئینگلیزییەوە :نەبەز سەمەد
تــاك -ڕەهەند لە برســێتی بهزرێی .هیچ شــتێك لــە هەقیقەت پتر بڕناکا؛ لێــرەدا جۆری جیاوازی برســێتی هەن ،هەروەها پلەی جیاوازی برســێتی هــەن .بۆ نموونە ''برســێتییەك تۆ نەخۆش دەخا بــە برســێتییەکی دی ...ئاخــر ئــەو دێتە ســەر برســێتییەك ،کــە تــۆ پێشــتر هەتبــووە .لێرەدا برسێتییەك هەیە هەمیشە تازەیە ،تێربوونی نییە، شــااڵو بۆ برسێتییە کۆنە هەمیشەییەکە دەهێنێ، کە تۆ پێشتر هەوڵتداوە هۆگری بکەی''. لــە توندتریــن باریــدا ،برســێتی هیچیدیکــە پەیوەســت بــە خــۆراك و خــواردن پێدانــەوە
««
نەبــوو ،بەڵکو لە خەڵکانــی دیکەی گوندەکەیەوە و بە تایبــەت لە هاوڕێ هۆنەرەکەیەوە :ئۆســکار پاســتیۆر ( ،)Oskar Pastiorکــە پێنــج ســاڵێ لەنێو کامپدا بەڕێکردووە .بۆیە پاســتیۆر ئەو کەســەیە ،کــە کارەکتەری ئاوبێرگی لەســەر داڕێــژراوە .گفتوگۆکانــی مولەر لەگەڵ پاســتیۆر چەندان دەستنووســی پڕکردۆتەوە ،ئەوان پێکەوە ئامادەکارییان بۆ نووسینی کتێبێك دەکرد .بەاڵم پاســتیۆر لــە ســاڵی ٢٠٠٦دا مرد ،پێــش ئەوەی پڕۆژەکە شــێوە بگــرێ .بۆیە مولەر دەبوایە ''بڵێ ماڵئاوا بە ئێمە'' و خۆی ڕۆمانێك بنووســێ .گەر تــۆ لێڕوانەرێكــی بە ئــاگا بی ،ئەوا تــۆ دەتوانی سێنســی ئــازاری ئەنگاوتــن و شــیوەن لەســەر الپەڕەکان بکەی. مولــەر هەرگیــز لەنێــو کامپــدا نەژیــاوە، بــەاڵم هێشــتاش تێڕوانینــی ئــەو بــۆ ژیانی نێو کامــپ ڕاســتەوخۆیەتی و ڕۆشــنایی هەیــە، کــە لــە گێڕانەوەکانــی دەربازبووانــی کامپــەوە ســەرچاوەدەگرێ .هــەروەك چۆن مولــەر دەنگی خــۆی بــە پاســتیۆر دەدا ،ئەویش لــە بەرانبەردا جووتێك چاوی باش بە مولەر دەدا.
سه‌لـمان ڕوشدی ،به‌ڵگه‌ی ده‌سه‌اڵتی مه‌زنی ئه‌ده‌ب پەیوەند کامەران ()٢-٢
لـه‌و ڕۆمــان ـه‌دا ،من دڵنیا نیم بۆچی ،هه‌موو په‌یوه‌ندیی ه خۆشه‌ویستییه‌کان یا دێت ل ه ڕه‌وتی زه‌مه‌ندا بەهێز و هێزتر دەبن
کــ ه خاوه‌نــی باکگراوندێکــی دینــی جیاواز ده‌بــن ،ئــه‌و‌ه شــتێک بــوو دواتــر خــۆی چه‌کــه‌ر‌ه و ته‌شــه‌نه‌ی کــرد بــه‌اڵم ئه‌وه‌ی کام له‌و دوان ه موســه‌ڵمان ه یان هیندووســ ه له‌ڕاســتیدا هیچ فه‌رقێک نــاکات .بۆ من ل ه هه‌مــوو شــتێک گرنگتر ئه‌وه‌بــوو ک ه ئه‌وان تخوبێکــی جیاکــه‌ره‌وه‌ی ئایــن بشــکێنن، چونکــ ه هه‌تــا ڕۆژی ئه‌مڕۆش بــ ه ده‌گمه‌ن پرۆســه‌ی هاوســه‌رگیری له‌نێــوان هیندوس و موســوڵمانده‌کاندا بــه‌دی ده‌که‌یــت .گه‌ر ئه‌ســڵه‌ن بــه‌دی بکه‌یــت ،ئه‌وا لــ ه چین و توێژه‌کانی هه‌ر سه‌ره‌وه‌ی کۆمه‌ڵگادا ،به‌اڵم له‌و چین و توێژانه‌شدا هێشتا هه‌ر دۆخێکی نائاساییه. بــه‌اڵم گــه‌ر لــ ه چیرۆکێکدا بینووســیت شــتێکی زۆر سه‌رنجڕاکێشــتری لــێ ده‌که‌وێتــه‌وه ،کاتێــک وه‌ســفی شــتێکی نائاســایی بکه‌یت ،وه‌ک ل ه شتێکی ئاسایی. من له‌وه‌دا مه‌به‌ستم نه‌بوو وێنه‌یه‌کی خه‌یاڵی و ناواقیعی کشــمیر بکێشــم ،چونک ه کاتێک «بونی» و «شالیمار» عاشقی یه‌ک ده‌بن، ئه‌وکات ده‌زانن ک ه دۆخه‌ک ه چه‌ند سه‌خت ه و خۆیان خستووه‌ت ه چ دۆخێکی ناهه‌مواره‌وه. ئه‌وه‌ی ک ه خه‌ڵکی گونده‌که‌یان پشتیوانیان لێ ده‌که‌ن ،شــتێکی نائاســایی ه و ل ه نۆ ل ه ده‌ی حاڵه‌ته‌کاندا شتی وا ڕوو نادات.
لویــس گــرۆپ :لــ ه ڕۆمانی «شــالمیاری لێبووک» دا کاراکتێری «مه‌الی ئاســنین» ده‌رده‌که‌وێت... ســه‌لمان ڕوشــدی :ئــۆه به‌ڵــێ– خــۆم ئه‌وه‌یانــم زۆر بــ ه دڵــه! بــه‌و کاراکتێــر‌ه ویســتووم ه ئــه‌و‌ه نیشــان بده‌م کــ ه هێزی ڕاکێشــان و موغناتیــزی جیهاد ل ه کشــمیر به‌هۆی چاالکییه‌کانی ســوپای هیندستانه‌و‌ه دروست ده‌بێت. شــتێک ،که ل ه هه‌ر شــتێکی دیک ه زیاتر کشــمیر تایبه‌تمه‌نــد ده‌کات ،ئــه‌و هه‌مــوو که‌ره‌س ه ســه‌ربازییه‌یه ،ک ه له‌وێ ل ه هه‌موو ســوچ و ســیله‌یه‌که‌و‌ه دیــارن :تانک ،زیل، جبه‌خانــ ه و هه‌تــا چــاو بــڕکات کاروانــ ه ســه‌ربازییه‌کان ،ک ه شه‌ش ســه‌عات به‌سه‌ر ئه‌و ڕێگا باریکانه‌ی ســه‌ر چیاکانه‌و‌ه خۆیان کێش ده‌که‌ن! نه‌کات یه‌کێک ل ه پشــتیانه‌و‌ه لێخوڕێت (پێده‌که‌نێ) ،جا نه‌خوازه پێشیان به‌یته‌وه. هه‌ر که‌ره‌سه‌یه‌کیش به که‌ڵک نه‌مێنێت ل ه زۆرینه‌ی حاڵه‌ته‌کاندا ل ه نێزیکترین بناره‌و‌ه خل ده‌کرێته‌وه. دوو ســامناکترین کاراکتێــری مێــژووی لویســت گــرۆپ :لــ ه یه‌کێــک لــ ه وتار‌ه کشــمیر جه‌نه‌راڵ ه هیندییه‌کــ ه و ئه‌و «مه‌ال ڕۆژنامه‌ییه‌کانتانــدا باســتان لــ ه ڕاده‌ی ئاســنین»ه‌یه .گه‌ر بــ ه وردی بڕوانین ،هه‌ر په‌یوه‌ندی ئازادی و پۆرنۆگرافی کردووه... دووکیان جاشی ماکه‌رێکن. ســه‌لمان ڕوشــدی :لــه‌و وتــاره‌دا باســم لــه‌و‌ه کــردووه کــ ه ئــه‌و مرۆڤانه‌ی لــ ه ناو لویــس گــرۆپ :کاراکتێــری ســه‌ره‌کی کۆمه‌ڵگاکانــدا ده‌ژیــن ،ک ه تیایانــدا ڕێگری نێرینه ،شــالیماری موسوڵمان دواتر ده‌بێت لــه ڕه‌گــه‌زه‌کان ده‌کرێــت به‌یــه‌ک بگــه‌ن، ی بــ ه تیرۆریســت ،ئه‌گه‌ر چی تیرۆریســتێکی هیچ چاره‌یه‌کی دیکه‌یــان نیی ه جگ ه لهوه ڕۆتینی نییه ،چونک ه ئه‌و ب ه شوێن غه‌ریزه‌ی ڕوو بکه‌نــ ه پۆرنۆگرافــی– ئه‌مــ ه وه‌ک تایبه‌تــی خۆیه‌وه‌یه‌تــی .له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌دا کاردانه‌وه‌یه‌کی ڕاسته‌وخۆ بۆ ئه‌و دۆخه‌ی ک ه بیرتان لــه‌و‌ه نه‌کردووه‌تــه‌و‌ه چیرۆکه‌ک ه ب ه تیادا ده‌ژین .من ویســتم ئهوه ڕوونبکه‌مه‌و‌ه کاراکتێرێکی ســه‌ره‌که‌ی مێینه‌ی موسوڵمان ک ه به‌کارهێنانی پۆرنۆگرافی کاردانه‌وه‌یه‌ک ه نه‌وه‌ک هۆکاری ڕاسته‌قین ه بۆ شتێک. بگێڕنه‌وه؟ که‌وابێ گه‌ر مرۆڤ خۆی ب ه هۆکاره‌کانه‌و‌ه ســه‌لمان ڕوشــدی :کاتێــک ده‌ســتم بــ ه دروستکردنی کاراکتێره‌کان کرد ،نه‌مده‌زانی ســه‌رقاڵ بــکات ،ده‌بێت بزانێــت له‌و جۆره
حاڵه‌تانــه‌دا په‌یوه‌ندی نێوان کوڕان و کچان چه‌ند ناسروشــتییه .واتا من ن ه پشــتیوانی و نــ ه دژایه‌تــی پۆرنۆگرافیم کــردووه .به‌و چه‌شــنه‌ی ک ه ده‌زگای ڕاگه‌یاندنه‌کان باسی لێــو‌ه ده‌کــه‌ن زۆر تــوڕه‌ی کــردم! ئه‌گه‌رنا له‌ڕاســتیدا پۆرنۆگرافی هیچ گرنگییه‌کی الی من نییه... لویــس گــرۆپ :النی کــه‌م ئێــو‌ه لێره‌دا ده‌توانن ڕاستی بکهنهوه. ڕوشدی :هیچ نه‌بێ لێره‌دا ،زۆر باشه .د‌ه ڕوونی بکهنهوه! لویــس گــرۆپ :ســێکس لــ ه ڕۆمانــی «شــالیماری لێبــووک» دا ده‌ســه‌اڵتێکی وێرانکــه‌ره ،ک ه دواجار ده‌ســتی ل ه کۆتایی ه تراجیدییه‌که‌ی هه‌رسێک ،ته‌نانه‌ت هه‌ر چوار کاراکتێری سه‌ره‌کیدا هه‌یه... سه‌لمان ڕوشــدی :ڕاسته .له‌و ڕۆمانه‌دا– من دڵنیا نیم بۆچی ،له‌ڕاستیدا ئێو‌ه ده‌بێت ئه‌وه‌م بۆ ڕوونبکه‌نه‌و‌ه -هه‌موو په‌یوه‌ندیی ه خۆشه‌ویستییه‌کان ک ه ل ه ڕه‌وتی زه‌مه‌نه‌که‌دا دروســت ده‌بــن ،په‌یوه‌ندی نێــوان دایک و بــاوک و منداڵــه‌کان ،وا ده‌رده‌که‌وێــت ئه‌و په‌یوه‌ندییان ه ل ه ڕه‌وتــی زه‌مه‌ندا هه‌ربێت و به‌هێزتر ببن. بۆ نمون ه شالیمار زۆر ل ه باوکیه‌و‌ه نێزیکه و زۆر یه‌کتریــان خۆشــده‌وێت .که‌وابێ گه‌ر بتانه‌وێــت لــه‌و ڕووه‌و‌ه بیبینن ،ئێم ه لێره‌دا چیرۆکــی خۆشه‌ویســتی جۆراوجۆری نێوان نه‌وه‌کانمــان هه‌یــه ،کــ ه هه‌مــوو زه‌مه‌نێك تێده‌په‌ڕێنن .ئه‌وه‌ی ک ه له‌نێوان ژن و پیاودا ڕوو ده‌دات زۆر ئاڵۆزتره. سه‌رچاوه‌کان: http://www.taz.de/1/archiv/ print-archiv/printressorts/digi-arti kel/?ressort=tz&dig=2009%2F02 %2F14%2Fa0076 http://de.qantara.de/webcom/ show_article.php/_c-299/_nr282/i.html http://www.taz.de/1/archiv/ archiv/?dig=2006/01/28/a0183
ژمار ه ( )٤٤٥دووشه‌مم ه 201٥/٢/١٦
4
بۆ سلێمانى ...بە هاوەڵیی شێركۆ بێكه‌س محمد االصفر -لیبیا و .لە عەرەبییەوە :ڕەخنەی چاودێر كاتێك د .شـه‌ره‌فـه‌دیــن ماجدۆلین پێشنیارى بۆ كردم ك ه ل ه هه‌ژده‌یه‌مین فێستیڤاڵى گ ـه‌الوێــژ له‌سلێمانى ل ه كوردستاندا به‌شدارى بكه‌م ،ده‌موده‌ست ره‌زامه‌ندیم پیشان دا ،د .شه‌ره‌فه‌دین ساڵى پێشوو له‌گه‌ڵ ده‌سته‌بژێرێك ل ـ ه رۆشنبیرانى عــه‌ره‌بــدا ب ـه‌شــدارى فێستیڤاڵه‌كه‌ى كردبوو ،ئه‌و ستایشى فێستیڤاڵه‌كه‌ى كــردو باسى بڕگه‌كان و به‌رێوه‌بردنه‌كه‌ى بۆ كــردم ،من بێ دوودڵى رازى بووم بێئه‌وه‌ى گوێ بده‌م ه ئـه‌و بــارودۆخــى ئه‌منیه‌ى كوردستانى تیادا ده‌ژى ،دۆخێك هه‌ندێجار هه‌ڕه‌ش ه ل ه سه‌قامگیرییه‌كه‌ى ده‌كات ،ئه‌گه‌رچى ئه‌وه‌ى ئێم ه ل ه لیبیا تیایدا ده‌ژین باشتر نییه. من ته‌نها بانگهێشتنامه‌ى فێستیڤاڵم پێبوو ،ڤیزاى چوون ه نێو خاكى عیراقم پێنه‌بوو ،نه‌شمده‌ویست ل ه بنغازییه‌و‌ه بۆ ته‌ڕابلوسى پایته‌خت برۆم تا داواى ڤیزاى عیراق بكه‌م ،چونك ه زۆرجار سه‌فاره‌ت داخــراوه .سه‌رۆكى فێستیڤاڵى گه‌الوێژ تكتى فرۆكه‌ى ب ه هێڵى ئاسمانیى توركی بۆ نــاردم ،ل ه فرۆكه‌خانه‌ى ئیستانبۆل هێڵى ئاسمانیى توركى رێگه‌ی نه‌دام بچم ه ئه‌و فرۆكه‌یه‌ى به‌ره‌و سلێمانى ده‌فڕى چونك ه پاسپۆرته‌كه‌م ڤیزاى له‌سه‌ر نه‌بوو ،هه‌وڵمدا فه‌رمانبه‌ر‌ه توركه‌ك ه تێبگه‌یه‌نم كه من میوانى فێستیڤاڵێكى نێوده‌وڵه‌تیم و ئه‌مه‌ش داوه‌تنامه‌كه‌ی ه ب ه مۆرى فه‌رمییه‌وه ،به‌اڵم ره‌تیانكرده‌وه، له‌ناكاو یه‌كێك ل ه سه‌رنشینانى فرۆكه‌ك ه كـ ه له‌پشتمه‌و‌ه ل ـه‌ریــزدا وه‌ستابوو، قسه‌ى له‌گه‌ڵ توركه‌كه‌دا كردو پێى وت «رێگه‌ى بد‌ه له‌سه‌ر به‌رپرسیارێتى من با سه‌ربكه‌وێت» ،پاش بێنه‌وبه‌رده‌یه‌كى كه‌م توركه‌ك ه رازى بوو به‌اڵم پاسپۆرتى ئـه‌و پیاوه كــورده‌یــان كۆپى كــرد الى خۆیان. له‌و پاسه‌ى به‌ره‌و فرۆكه‌كه‌ى ده‌بردین، پیاوه كورده‌ك ه ك ه یارمه‌تیى دام ،وتى «ك ه زانیم تۆ خه‌ڵكى لیبیایت بریارم دا یارمه‌تیت بده‌م ،لیبیا له‌سه‌رده‌مێكدا یارمه‌تیى شۆڕشى كوردى داوه« ،ئیدى ئ ـه‌و پــیــاو‌ه باسى زۆر شتى بۆكردم و هه‌روه‌ها زیــاد له‌جارێك ب ه رێزێكى زۆره‌و‌ه باسى عه‌قید معمر قه‌زافى بۆ كردم .له‌درێژه‌ى قسه‌كانیدا تێگه‌یشتم
ك ه سۆزداریى له‌گه‌ڵ قه‌زافیدا هه‌یه‌و پێى ناخۆشه به‌و چاره‌نووسه گه‌یشت. س ـه‌رل ـه‌ب ـه‌یــانــیــى زوو گه‌یشتین ه فرۆكه‌خانه‌ى سلێمانى ،فرۆكه‌خانه‌یه‌كى بچووك و هێمن ،هێمنییه‌ك ،ئاوێزانى دڵه‌ڕاوكێكه‌م بوو به‌هۆى ئه‌وه‌ى ڤیزام نه‌بوو ،هه‌مان ئه‌و پیاوه‌ى ل ه ئیستانبۆل یارمه‌تیى دام ،لێره‌ش یارمه‌تیى دام و له‌گه‌ڵ پۆلیسى پاسپۆرتدا قسه‌ى كردو تێیگه‌یاند كه من میوانى فێستیڤاڵى گه‌الوێژم ،پاش پرسیاركردنێكى كورت ب ه پێكه‌نین و زه‌رده‌خه‌نه‌یه‌كى جوانه‌و‌ه ره‌زام ـه‌نــدیــیــان ده‌ربــــڕى به‌مه‌رجێك پاسپۆرته‌كه‌م الى ئه‌وان بمێنێته‌وه ،ئه‌و پیاوه كورد‌ه بوو ب ه كه‌فیلم و له‌بریى په‌نجا دۆالریان لێسه‌ند. سه‌رۆكى فێستیڤاڵى گه‌الوێژ د .نه‌وزاد ئه‌سوه‌د له‌چاوه‌ڕوانیمدا بوو ،ك ه ئه‌وم بینى هه‌ستم ب ه دڵنیاییه‌كى گ ـه‌ور‌ه كرد ،چونك ه پێشتر دوچارى دڵه‌ڕاوكێ ببووم ،ئه‌گه‌رچى ئه‌و پیاوه كورد‌ه هه‌ر له‌گه‌ڵمدا بوو و یارمه‌تیى ده‌دام ،به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ى پیاوێكى قۆزو شێوه‌یه‌كى ئه‌وروپییانه‌ى هه‌بوو ،هه‌ندێ گومان ب ه مێشكمدا تێپه‌ڕین ،ده‌شێت ئه‌م ه سیخوڕ بێت ،له‌دڵى خۆمدا وتم له‌وانه‌ی ه وه‌ك نوسه‌رێكى لیبى به‌دیلى بمگرن و بیانه‌وێ له‌گه‌ڵ داعش ب ه دیلێكى ژن یان پیاو بمگۆڕنه‌وه ،من له‌و كاته‌دا ن ه خه‌تى مۆبایلم هه‌بوو ن ه ئینته‌رنێت، كه‌سیش نه‌یده‌زانى من له‌فرۆكه‌یه‌كدام به‌ره‌و كوردستان ،ته‌نانه‌ت نانى ئێواره‌م ل ه فرۆكه‌كه‌دا بۆ نه‌خورا ،له‌و كاته‌دا خێزانه‌كه‌مم بیركه‌وته‌وه‌و دوا دیــدارم له‌گه‌ڵ ژنه‌كه‌م ،هه‌روه‌ها كچه‌كه‌م ك ه پێى وتم :بابه‌گیان جلى كوردیم بۆ بێنه. كچه‌كه‌م ته‌ماشاى كه‌ناڵێكى كوردیى
«
سلێامنی ،نووسەر لەپاڵ پەیکەرەکەی شێرکۆ بێکەس شه‌قامه‌كانى سلێمانى پاكوخاوێن شتیان ده‌كڕى و ئۆتۆمبیلێكى زۆر به‌و بــوون ،سه‌رجه‌مى شاره‌ك ه سه‌رقاڵى نـــاوه‌دا تێده‌په‌ڕین ،به‌ئاسانى گوێت بــزووتــنــه‌وه‌ى بیناسازى و پـــرۆژه‌ى ل ه بانگدان ده‌بــوو ،له‌هه‌موو سوچێكدا گه‌وره‌ن ،ل ه زانكۆى سلێمانییه‌و‌ه دیمه‌نى پۆلیس و پیاوانى ئاساییشت ده‌بینى شاره‌ك ه زۆر جوان ده‌ینواند ،ئاپارتمانى به‌روویه‌كى خۆشه‌و‌ه وه‌ستاون ،له‌وێدا ب ـه‌رزو جــوان وه‌ك ئه‌وانه‌ى ل ه دۆحه‌و گێچه‌ڵكردن ب ه ئافره‌تان نابینیت ،هه‌موو دوبه‌یدا ده‌یانبینین .له‌نێو سه‌نته‌رى خه‌ڵكى سلێمانى له‌یه‌ك ده‌چن ،له‌وانه‌ی ه شــاره‌كــه‌دا ده‌تــوانــیــت پانۆرامایه‌كى هۆكه‌ى ئهوه بێت ئه‌مان ه له‌نێو یه‌كتردا وردى مێژووى سیاسى و رۆشنبیرى و ژنوژنخوازى ده‌كه‌ن ،ل ه روخسارى كچان كۆمه‌اڵیه‌تیى كوردستان بخوێنیته‌و‌ه و كوڕانى رێكپۆشى شاردا جوانییه‌كى له‌میانى ئــه‌و دیــواربــه‌نــد‌ه قه‌بانه‌ى ده‌گمه‌نم بینى ،له‌هه‌ر كه‌سێك پرسیار وێنه‌ى كه‌سایه‌تییه‌كانى كوردو جۆرى بكه‌یت ب ه زه‌رده‌خ ـه‌ن ـه‌و دڵخۆشییه‌و‌ه ژیانى كورده‌واریى تیادا نه‌خشێنراوه ،وه‌اڵمــت ده‌داتـــه‌وه ،ئه‌گه‌ر عه‌ره‌بیش ل ه شه‌قامى مه‌وله‌وى و سه‌رادا وێنه‌ى نه‌زانێت كه‌سێك ده‌دۆزێته‌و‌ه ته‌رجه‌مه‌ى سااڵنى چله‌كان و په‌نجاكان ده‌بینیت ،بۆ بكات ،مرۆڤ ب ه زه‌رده‌خه‌نه‌و‌ه ده‌چێت ه ئــه‌و شـه‌قــامــانـه‌ى ل ـه‌گ ـه‌ڵ د .نـــه‌وزاد نێو شارى سلێمانى و به‌زه‌رده‌خه‌نه‌یه‌كى ئه‌سوه‌دو فاتیم ه بن محمود پیاسه‌مان فرمێسكاوییه‌و‌ه جێیده‌هێڵێت.
چووین ه پاركێكى تر زۆر جوان بوو ،ئه‌و پارك ه چه‌ندین په‌یكه‌رى شاعیرانى كالسیكى كوردى لێ دانرابوو
ده‌كـــردو س ـه‌رســام ببوو بــه‌و منداڵ ه كوردانه‌ى جلى ره‌نگاوڕه‌نگیان پۆشیبوو. به‌هه‌رحاڵ من وا ل ه كوردستانم ،ل ه ئوتێلێكى راقیدا ،نه‌مده‌ویست له‌ئوتێلى پێنج ئه‌ستێره‌ییدا بم ،ژوورێكى ساده‌م به‌س بوو له‌خانه‌ى نه‌وجه‌وانان ،ئاخر ئه‌م واڵت ه پێویستیى ب ه هه‌موو دینارێك هه‌ی ه له‌پێناوى بیناكردنه‌وه‌و راگرتنى هه‌ڕه‌شه‌كانى داعش.
تیادا ده‌كــرد ،تژى بــوون ل ه جوانى و دوكانى جۆراوجۆرو چێشتخانه‌ى نایاب و میللى ،بۆم ده‌ركه‌وت خواردنى سه‌ره‌كیى الى كوردان بریتییه ل ه برنج و فاسۆلیاو مریشك ،هه‌روه‌ها پیاڵ ه چایی باریك و قاوه‌ى به‌له‌زه‌ت ،روخسارى ئاینیى ئه‌م شار‌ه دوور‌ه ل ه ژاوه‌ژاو ،مزگه‌وتى گه‌وره‌ى شاره‌ك ه گومه‌زێكى شینى به‌سه‌ره‌و‌ه بوو ،ژماره‌یه‌كى زۆر ژن و پیاوم بینی
با باسى ئه‌و پیاوه كورده‌تان بۆ بكه‌م ك ه یارمه‌تیى دام بچم ه نێو كوردستانه‌وه، لــ ه دووه‌م رۆژى فێستیڤاڵدا ل ه كافتێریاكه‌دا بینیم ،ب ه گه‌رمى ته‌وقه‌م له‌گه‌ڵدا كــرد ،ناونیشان و ژمــاره‌ى مۆبایلمان گۆڕییه‌وه ،پاشان زانیم ك ه ل ه بنه‌ماڵه‌ى تاڵه‌بانییه ،پیاوێكى زۆر به‌لوتف و قسه‌خۆش بوو ،پیاسه‌یه‌كى خۆشمان كــردو هه‌ندێ شیرنه‌مه‌نیى
كــوردیــى بــۆ كــڕیــم ،شیرنه‌مه‌نییه‌كى سه‌رنجڕاكێش كـ ه نــاوى (گ ـه‌زۆ)ی ـه، چووین ه پاركى ئـــازادى ،ئاهه‌نگێكى قه‌شه‌نگى هاوسه‌رگیریمان بینى ،كوڕه‌ك ه ك ه هه‌ر بیست ساڵێك ده‌بــوو ،هه‌ندێ زێڕو ملوانكه‌و موستیله‌ى به‌گه‌ردن و په‌نجه‌ى بووكه‌كه‌یه‌و‌ه ده‌كــرد ،كچان و كوڕانى تریش به‌جلوبه‌رگى ته‌قلیدى كـــوردى و ره‌نــگــاوڕه‌نــگ ـهوه سه‌مایان ده‌ركرد ،هه‌ندێ له‌و كچ ه جوانان ه پیپسى و شیرینییان به‌سه‌ر رێبواراندا دابه‌ش ده‌كرد ،ته‌نانه‌ت چۆله‌كه‌و باڵنده‌كانیش ده‌هاتن ه خوارێ و به‌گۆرانى به‌شداریى ئاهه‌نگه‌كه‌یان ده‌كـــرد ،خوای ه گیان چه‌ند دیمه‌نێكى جــوان بــوو ،بــووك و زاوا رازى بــوون وێنه‌یه‌كیان له‌گه‌ڵدا بگرم ،من پــاره‌ى عیراقیم پێنه‌بوو تا دیارییه‌كیان پێشكه‌ش بكه‌م ،د‌ه دینارى لیبیم پێشكه‌ش كردن ك ه وێنه‌ى عومه‌ر موختارى له‌سه‌ردا نه‌خشێنراوه ،ئه‌وان وێنه‌ى عومه‌ر موختاریان ناسییه‌وه ،لهوه ده‌چوو به‌دواى وێنه‌ى كه‌سێكى تریشدا بگه‌ڕێن ،من تێگه‌یشتم و دینارێكى لیبیم ده‌رهێنا ك ه وێنه‌یه‌كى جوانى قه‌زافیى له‌سه‌ره ،ئه‌وان پێكه‌نین و ماچیان كردم. چووین ه پاركێكى تر زۆر جوان بوو، ئه‌و پارك ه چه‌ندین په‌یكه‌رى شاعیرانى كالسیكى كوردى لێ دانرابوو ،هه‌روه‌ها چه‌ندین ئامێرى وه‌رزش بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ى ئــاره‌زوویــان لـه وه‌رزشـــه ،د .نــه‌وزاد ئ ـه‌ســوه‌د پێى وتــم خه‌ریك ه وه‌رزش ده‌بێت كولتورێك له‌ژیانى خه‌ڵكى ئه‌م شاره‌دا .له‌پاركى ئازادیدا چووین ه سه‌ر گۆڕى شاعیرى كورد شێركۆ بێكه‌س، ئه‌م ناوه وات ه (شێرى چیاى ته‌نیا) ،ئه‌م شاعیر‌ه ساڵ و نیوێك ه ل ه سوید كۆچى دوایى كردووه‌و له‌سلێمانى نێژراوه ،ل ه چــــوارده‌ورى گــۆڕه‌ك ـه‌دا گــوڵ و شیعر هـه‌ن بۆ كه‌سێك بیه‌وێ فاتیح ه یان شیعر بخوێنێتهوه ،ئه‌م شاعیر‌ه نه‌ته‌وه‌و واڵت ـه‌ك ـه‌ى خــۆى زۆر خۆشویستووه‌و شیعرى بــۆ كــوردســتــان نــووســیــوه، شیعره‌كانى نزیكن له‌شاعیرى داغستان ره‌سوڵ حه‌مزاتۆڤ ،زۆربه‌ى شیعره‌كانى كراون ب ه عه‌ره‌بى ،براده‌رانى ئێر‌ه هه‌ندێ له‌شیعر‌ه چاپكراوه‌كانى بێكه‌سیان دامێ ب ه عه‌ره‌بى ،هه‌ر له‌وێدا چه‌ند پارچه‌یه‌كم له‌سه‌ر مه‌زاره‌كه‌یدا خوێنده‌وه. چــوار رۆژى فێستیڤاڵ به‌خێرایى تێپه‌ڕین ،ب ه ته‌واوى نه‌نووستم ،حه‌زم ده‌كــرد خوله‌ك ب ه خوله‌ك بێدار بم و له‌شاره‌كه‌دا بم ،هه‌وڵمدا ئه‌و نهێنیی ه
««
بزانم ك ه بۆچى به‌ئه‌ندازه‌یه‌كى زۆر هۆگرى شارێك ده‌بیت ،شارێك ل ه زمانه‌كه‌ت تێده‌گات و شه‌قامه‌كانى پێشوازى له‌هه‌نگاوه‌كانت ده‌كه‌ن ،داستانى ئه‌وینى مـه‌م و زیــن ده‌خوێنیته‌وه ،سوپاسى شاعیرى ه ـه‌ره‌گ ـه‌وره‌ى كــورد ئه‌حمه‌د خانى ده‌كه‌یت بۆ داهێنانى ئه‌و داستان ه مه‌زنه‌ى ل ه داستانى قه‌یس و له‌یال و داستانى رۆمیۆ و ژولێت ده‌چێ. ب ـه‌رده‌وام گوێمان ل ه هه‌واڵى جه‌نگ ده‌بــوو ل ه عیراق و سوریا ،كورده‌كان زوو كاریگه‌ر ده‌بــن بـه هـه‌واڵـه‌كــان، خۆم ده‌بینییه‌و‌ه ســۆزدارم له‌گه‌ڵیاندا، زمانى بێژه‌ره‌كه‌م نـه‌ده‌زانــى ب ـه‌اڵم ل ه روخساریدا و له‌وێنه‌كاندا تێده‌گه‌یشتم دۆخه‌ك ه گه‌یشتۆت ه كوێ ،ئایا به‌راستى جه‌نگه‌ك ه لێمان نزیك بۆته‌وه؟ ئاخۆ ل ه چركه‌ساتێكدا خۆمان ده‌بینینه‌و‌ه كوژراوین یان دیلكراوین ،ئاخۆ سلێمانیش وه‌ك موسڵ و تكریت ده‌كـه‌وێــت ،له‌و بــاوه‌ڕه‌دا نیم ،له‌نێو كورداندا ناپاكیى كتوپڕ بوونى نییه. ب ه زه‌رده‌خه‌نه‌یه‌كى فرمێسكاوییه‌و‌ه سلێمانى جێده‌هێڵم ،ئه‌گه‌ر واڵته‌كه‌ى منیش له‌هه‌مان بارودۆخدا بژیایه ،ئه‌وا زۆرتــر ده‌مــامــه‌وه ،خۆشحاڵم ب ـه‌وه‌ى له‌كاتێكى كه‌م و قــورس و مه‌ترسیدا به‌شداریم كرد ،له‌كاتێكدا ژماره‌یه‌ك ل ه نوسه‌ران داواى لێبوردنیان كرد به‌هۆى بارودۆخى ئه‌منییه‌وه. من له‌وێ بووم ،ل ه كوردستان ،له‌وێدا بۆماوه‌ى چه‌ند رۆژێــك ژیــام بێئه‌وه‌ى گــوێ بــده‌مـ ه بــارودۆخــى ئه‌منى ،من قه‌سیده‌یه‌كى كوردى بانگهێشتى كردم، هه‌ستمان نه‌ده‌كرد شێركۆ یان نالى یان مه‌وله‌وى یان ئه‌حمه‌دى خانى كۆچیان كردووه ،ئه‌وان له‌پێشوازیماندا بوون ،ل ه فرۆكه‌خانه‌و ل ه ئوتێل و ل ه تاكسى و ل ه كوپى چادا و له‌دره‌خت و ل ه ئاسمان و ل ه په‌لكى ژنـ ه شه‌ڕڤان ه ئــازاكــان و هه‌روه‌ها ل ه ئااڵى كوردان ك ه خۆرێكى گه‌شاو‌ه له‌ناوه‌ڕاستیدا ده‌دره‌وشێته‌وه. ل ه ئه‌زمونێكى ده‌گمه‌ندا ژیــام ،به‌اڵم ئه‌زمونێكى نامۆ نه‌بوو ،سلێمانى ئاوهایه، كوردستانیش ئاوهایه ،تیایدا هه‌ناسه‌ى ژیان و شیعرو هیوا هه‌ڵده‌مژیت. تێبینى :محمد االصفر رۆماننووسێكى لیبییه، داوه‌ت كرابوو بۆ هه‌ژده‌یه‌مین فێستیڤاڵى گه‌الوێژ ل ه ،2014/11/24-20ك ه گه‌ڕاوه‌ته‌و‌ه بۆ لیبیا ئه‌م وتاره‌ى نوسیوه‌و ل ه رۆژنامه‌ى (العرب) و گۆڤارى (الدوحه)دا باڵوى كردۆته‌وه ،ره‌خنه‌ى چاودێر كردوویه‌تى ب ه كوردى.
نەریتەکانی نووسین ڕاپۆرتێکی ڕاستگۆیانەی لە وەک خۆشەویستی هاندەر بێت. کتێبەکانی من لە دەروون و دڵی هەموو هەڵسوکەوت و ڕێباز و ئەندێشەکانی منەوە پێ بگات .ئەزموونەکانمەوە هــەڵــقــواڵون ،بەاڵم مـــن شــوێــنــکــەوتــووی بــەمــەوە نــەوەســتــاوم ڕووکــەشــانــە و شتێکم لــەوپــەڕی ژیــان و لە بێ بیرلێکردنەوە ڕێکیان بخەمەوە. دەرەوەی سەردەمدایە .بەاڵم نەریتەکانی من لە نووسیندا زۆر سادەن: ئامانجی من پێشاندانی ژیانی کاتێکی درێژ بۆ بیرکردنەوە و کاتێکی مــرۆڤــە لــە هــەمــان بیچمی کەم بۆ نووسین. ساکاری خۆیدا نــەک ئــەوەی بێڕازێنمەوە و پۆشتەی بکەم. من بیرمەندێکی گــەورە نیم، پەیامێکی ئاگرینیشم بۆ بەرەی مرۆڤ نەهێناوە .سەرەڕای ئەمانە بەجۆرێکی سەرنجڕاکێش جیهان بە هەموو قوژبنەکانی ژیانییەوە دەناسم. هیچکات ناچاری دۆزینەوەی «بابەت» مــن کــوێــرەوەریــیــەکــی زۆر لەگەڵ زۆربەی کارەکانم لە بیرگەمدا ئەنجام نەبوومە -ئەوە «بابەت» بــووە منی دۆزیوەتەوە .وەک نووسەرانی پێشوو ،دەدەم .بەر لەوەی خەیاڵەکانم ڕێکوپێک کارەکانمدا دەکێشم .بــە دەستێکی خەڵکی بەهێز و ناسێنەرانی ڕێــزداری نەبن ،دەست بۆ نووسین نابەم .زۆر جار ماندوونەناسانە پێیاندا دەچــمــەوە و رووحی سەردەم و تیمارکەرانی خەڵکم گفتوگۆکانم هەر ئەو جۆرەی لە نووسیندا ڕێکیان دەخەمەوە .لە قوواڵیی دڵمەوە باش ویستووە .بابەتی حیکایەتەکان بە دێن ،یەک بە یەک ئەژماردوومن .گوێچکە لە زۆر دەستکردەکانی خۆم ڕازیم .بۆ چەشنێک گیرۆدەم دەکەن کە ناتوانم ڕوو چاودێرێکی بــاشــە .هەرگیز دێڕێکم ئەوەی مشتوماڵ بکرێن ،بە وردی پێیاندا بکەمە هیچ کارێکی دیکە .ئیلهام دەتوانێ نەنووسیوە ،مەگەر ئەو کاتەی زانیومە چوومەتەوە .ئــەوەی هەر نووسەرێکی
«
ئێرنست هەمنگوەی و .لە فارسییەوە :مستەفا شێخە لە یەکەم کتێبمەوە وا دەردەکــەوت لە ئاکامدا ڕێگەی خۆمم دۆزیوەتەوە. هەرگیز بۆ ساتێکیش گومانم نەکرد کە پێشڕەوی پانتاییەکی نوێم و بۆم دەرکەوت سااڵنی داهاتوو بەرهەمەکانم ئــاوڕی بەخێریان لێدەدرێتەوە .هەر لەبەر ئەمە بوو ،ویستم نــەوەی دواتر
ئەوەی دەینووسم بە جۆرێک دەریدەبڕم کە الی هەموو کەس ڕوونە. هێندێک جار بیرم لەوە کردووەتەوە شیوازی نووسینم بەر لەوەی ڕاستەوخۆ بێت ،هێمایەکە .خوێنەر زیاتر دەبێ بیرکردنەوەی بخاتەکار و ئەگەر وا نەکات بەشێکی زۆری هەودای خەیاڵەکانی من نادۆزێتەوە.
نەریتەکانی من لە نووسیندا زۆر سادەن :کاتێکی درێژ بۆ بیرکردنەوە و کاتێکی کەم بۆ نووسین
دیکە بە پشکێکی گــەورەوە لێی ڕازی بووە ،من بە تیفتیفەدانێکی کەمەوە ڕێکم خستووە. کەمتر ئــەم دەرفــەتــە بــاشــەم بۆ ڕەخساوە بتوانم دەستەاڵتی ڕەخنەگرانەم وەک ئەوەی بۆ کەسانی دیکە کەڵکی لــێــوەردەگــرم ،بۆ بەرهەمەکانی خۆم بیخەمە کار. نووسەر نابێ هەرگیز جگە لەوەی بۆ ڕەزامەندیی خۆی دەینووسێت ،شتێکی دیکە بنووسێت .من بۆ شادی دەنووسم، بەاڵم هەمیشە ئەوەی نووسیومە نەبووەتە هۆی ئەوەی ئۆقرە بگرم. لــەو بــڕوایــەدا نیم کتێبەکانم وەک باڵەخانەی یادگار لە بیرگەمدا دەمێننەوە (هەوڵم داوە لە خاکەساربوونمدا ڕاستگۆ بــم .زیــادتــر بیرم لــەوە کــردووەتــەوە نــووســەرێــکــم نــەک خـــاوەن زەوقێکی نووسینی سروشتی) باشترین نموونەی پیاوێکی خۆکرد کە ئــەدەب بەرهەمی دێــنــێــت .مــن هــەرگــیــز شــایــانــی ئــەو سەرکەوتن و ناوبانگە گەورەیە نەبوومە کە ئێستا هەم.
چەندە ستایشکاری بەهەراوهوریام هەبوونە کە هەرگیز کتێبێکی منیان نەخوێندووەتەوە ،بــەاڵم پێیان خۆش بووە لە گرینگایەتیمدا زیادەبێژی بکەن و هێندێکش ویستوویانە بە کەمبایەخم بژمێرن. کتێب دەستاوێژێکە لە بێکۆتایی. لە زۆربــەی بەرهەم و دەستکەوتەکانی بەردەوامی مرۆڤ جیاوازە .پەرستگاکان تێک دەشکێن .تابلۆ و پەیکەرەکان دەبەتڵێن ،بەاڵم کتێبەکان لە جێگەی خۆیاندا دەمێننەوە .زەمەن بەربەرەکانێی ئــەنــدێــشــە گـــەورەکـــان نــاکــات .ئــەو ئەندێشانەی کە لە ئەم سەردەمەشدا وەک ئەو سەردەمانەی پێشوو بە مێشکی نووسەردا تێپەڕیون ،هەروا نوێن و هەر بەمجۆرە لە الپــەڕە چاپکراوەکانەوە زیندوون کە لە گوتنەوە و بیکردنەوەشدا بەردەوامن .تەنیا کاریگەریی زەمەنە کە لە بەرهەمە باش و خراپەکان دەکۆڵێتەوە و لێکیان جیا دەکــاتــەوە ،چونکە لە ئەدەبدا هیچ شتێک هەمیشەیی نییە جگە لەوەی کە بەڕاستی شیاو بێت.
ژمار ه ( )٤٤٥دووشه‌مم ه 201٥/٢/١٦
5
شیعر وەک ڕووبارێکی گەورەیە
««
گفتوگۆ لەگەڵ نزار قه‌بانیدا
و .له عه‌ره‌بییه‌وە :توانا حه‌مه‌نووری بەشی دووەم قووڵبوونه‌وه ل ه پێکەوەلكاندنی شته‌كاندا مــونــیــر ئــه‌لــعــه‌كــش :پــێــم وانــیــی ـه تایبه‌تمه‌ندێتی له باسكردنی مه‌عشوقه‌كانت به‌ته‌نیا داهێنان بێت له شیعره‌كانتدا، چونكه ئه‌وانه‌ی باسیانت كرد نوێنه‌ری شیعری غ ـه‌زه‌لــی ع ـه‌ره‌بــی نین .كاتێك كه وتــت :پشت به هزر ده‌به‌ستیت ،من شیعره‌كانی عومه‌ر بن ئه‌بی ره‌بیعه و ئه‌لوه‌لید بن یزید و سحێم و جه‌ردان ئه‌لعود به مێشكمدا هات ،به‌ڵكو شیعری كه‌نیزه‌كان له تایبه‌تمه‌ندییه‌كانه ،هه‌موو ئه‌و قسانه تێده‌په‌ڕێنێت كه له‌م سه‌رده‌مه‌دا له‌شیعردا ده‌نووسرێت .پێم وایه ئه‌زمونی نمونه‌ی بااڵ بۆ جوانی ،كه جه‌ماوه‌ره‌كه‌ت عاشقی بونه و پشتبه‌ستنت به فه‌رهه‌نگێكی بچوك له وشه‌گه‌لێكی نه‌خشێندراو ،وه‌كو ڕووناكی و بۆن و به‌هار و په‌پوله و گۆی مه‌مك... هتد ،هه‌ر پشتبه‌ستنه به هــزری جوانی زمانه‌وانی و میللی ،هیچ زیادبۆكراوێكی تێدا نییه ،بۆ ئهوه شتانه‌ی كه زانراوه و ئاماده‌یه ،بـه‌اڵم چوونه نێو س ـه‌رده‌م به جلی گه‌رماو و ته‌پڵه‌ی جگه‌ره و رۆژنامه و فاشیۆن ،ئهوه جیاوازی نییه له‌گه‌ڵ وێنا هاوچه‌رخه‌كانی شه‌وقی ،كاتێك پێی وابوو پاشكۆی ده‌ستكه‌وته‌كانی سه‌رده‌مه وه‌كو فڕۆك ه و تانك و شه‌مه‌نده‌فه‌ر؟ نزار قه‌بانی :من كاتێك قسه ده‌كه‌م، ئـه‌وه قس ه له‌باره‌ی شیعری عه‌ره‌بییەوە ده‌كه‌م وه‌كو رووبارێكی گهوره ،من باسی هه‌ندێك گیای بچوك ناكه‌م كه به رێكه‌وت له‌سه‌ر كه‌ناره‌كانی روواوه ،شیعری عه‌ره‌بی و غه‌زه‌لی ،شوێنه‌واری له په‌یوه‌ندییه گه‌رم و تایبه‌ته‌كاندا نییه ،ئه‌و نمونه‌یه‌شی كه هێناوته‌ته‌وه له بــاره‌ی عومه‌ر و سحێم و ئه‌وانی تر ،نمونه‌یه‌كی بچوكه و ته‌نیا دڵۆپێكه له ده‌ریایه‌كی گهوره ،ئه‌زمونه‌كه‌ی عومه‌ر و سحێم ئه‌زمونێكی زۆرجوانه ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئهوه مێرگێكی بچوكه له بیابانی گه‌وره‌ی شیعری عه‌ره‌بی ،شایه‌نی ئــه‌وه‌ش نییه به‌شێوه‌یه‌كی بابه‌تییانه هه‌ڵبسه‌نگێندرێت ،بـــه‌اڵم فه‌رهه‌نگه بچوكه‌كه‌ش كـه ب ـه‌كــاری ده‌هێنم ئـه‌وه تۆمه‌تباركردن و عه‌یبه نییه ،ئایه ده‌زانی شكسپیر به‌هه‌موو كاره شانۆكاره‌كانییه‌وه ته‌نیا 1300وش ـه‌ی له زمانی ئینگلیزدا هه‌بوو ،سامانی شاعیری زمانه‌وانی سامانێكه له‌یه‌كه‌م چركه‌ساتی له‌دایكبونییه‌وه وشه وش ـه كــۆی ده‌كــاتــه‌وه ،گرنگیه‌كه‌ش له شیعردایه نه‌ك له زۆری وشه‌كان ،ئه‌گینا فه‌رهه‌نگی ئۆقیانوس گه‌وره‌ترین شاعیری دونیا ده‌بوو ،گرنگ له پێكهێنانی هاوكێشه سودبه‌خشه‌كانه ل ـه شیعر و زانــیــاری كیمیاگری ریتم و پێكهاته‌كه‌ی ،چونكه به‌رد له‌هه‌موو جیهاندا هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌ندازیاره‌كان خۆیان شكڵوشێوازگه‌لێكی پێ ده‌به‌خشن كه به مێشكی كه‌سدا نایه‌ت ،بۆ نمونه شارێكی وه‌كــو به‌رازیلیا هه‌ر له رێگه‌ی بــه‌رده‌وه توانیان شێوه نه‌خشونیگارێك بنه‌خشێنن ،كه هیچ شارێك له شاره‌كان و له س ـه‌رده‌مــی ئه‌سیناوه تاكو ئێستا له‌شێوه‌ی دروستبكه‌ن ،له‌سه‌ر ده‌ستی قوتییه‌كان به‌رد بونی دروست كرد ،له‌سه‌ر ده‌ستی فیرعه‌ونه‌كان بونێكی گرنگی په‌یدا كرد ،سه‌رچاوه‌ی هه‌موو داهێنانێك ،ئه‌و ده‌سته‌یه كه دروستی ده‌كات ،نه‌ك ماده دروستكراوه‌كه. نمونه‌ی شه‌وقیش نمونه‌یه‌كی ساویلكه و هه‌رزه‌كارانه‌یه ،ئ ـه‌وه‌ی شه‌وقی كردی لـه وه‌ســفــی تانك و ژێــر ئــاو و فڕۆكه، جگه له وێنه‌یه‌كی فۆتۆگرافی ره‌شوسپی كه وێنه‌گرێكی شكستخواردووی جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م گرتبووی هیچی تێدا نه‌بوو، هاوچه‌رخی و ســه‌رده‌م ،قسه‌كردن نییه له‌سه‌ر ئه‌و شتانه‌ی كه له‌م سه‌رده‌مه‌دا هه‌یه ،به‌ڵكو دزه‌كردنه بۆ لكاندنی شته‌كان و گۆڕینیان ،ته‌پڵه‌ی جگه‌ره بۆخۆی شتێكی
بێ مانایه ،ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ مرۆڤدا جوودا بكه‌ین ،به‌اڵم هه‌ر ئه‌و ته‌پڵه‌ی ه ده‌گۆڕدرێت بۆ كێشی زه‌وی ،كاتێك له‌سه‌ر مێزێكی بچوك داده‌نرێت و وێنه‌ی دوو عاشق له‌سه‌ری ده‌چه‌مێنه‌وه ،بۆ نمونه ئه‌زمونی من له (كتێبی خۆشه‌ویستی) ،ئاره‌زووی من ئهوه بوو رۆژێك له رۆژان فه‌رهه‌نگی عیشق بۆ خه‌ڵك بنووسم ،تێیدا پانتایی تاك هێنده‌ی پانتایی هه‌ڵچون بێت ،پێشم وای ـه من گه‌یشتمه مه‌به‌ستی خــۆم ،به دۆزینه‌وه‌ی هاوكێشه‌ی شیعری بۆ عیشق، كه ده‌ستبه‌رداری ریخوڵه‌كوێره‌ی ده‌بێت و ده‌ستبه‌رداری شیعره مه‌عسومه‌كانی ده‌بێت له زمانی عیشقدا. ماچێك ...دوو كه‌س ئه‌نجامی ده‌ده‌ن مونیر ئه‌لعه‌كش :ئایه دیوانێكی ته‌واو ده‌نووسی له پێناو ئه‌وه‌ی خه‌ڵك هاوكێشه‌ی عیشقت بۆ دابنێن؟ نزار :خه‌ڵك سه‌ره‌تا و كۆتایین له هه‌موو وشه‌یه‌ك كه ده‌خرێته سه‌ر كاغه‌ز ،ئه‌وان گه‌لی منن ،من ناتوانم له دورگه‌ی جنۆكه‌كان حوكم بكه‌م ،ئــه‌وان ئـه‌و ئاوێنه‌یه‌ن كه ره‌هه‌نده‌كانی روخسارمی تێدا ده‌بینم ،من به بێ ئه‌وان رووخسارم نییه ،شیعر الی من ماچێكه شاعیر و جه‌ماوه‌ر ئه‌نجامی ده‌ده‌ن، ئه‌و شاعیره‌شی كه خه‌ڵكی مه‌مله‌كه‌ته‌كه‌ی ره‌تده‌كاته‌وه ،ئهوه هه‌وڵی ماچكردنی خۆی ده‌دات. گۆڕینی سه‌رجی ئه‌سپ مونیر ئه‌لعه‌كش :سه‌رچاوه‌ی گه‌وره‌ی هه‌موو پرۆسه‌یه‌كی داهێنان ،ئه‌و ده‌سته‌یه كه دروستی ده‌كات ،نه‌ك ماده شیعریه‌كه، له‌كاتێكدا تۆ له‌سه‌ر شێوازێكی ده‌ژێی ،كه په‌نجه‌ی كه‌سانی تر چنیویانه؟ نــــزار :ئــه‌مــه قــس ـه‌ی ـه‌كــی بــێــمــانــا و نابه‌رپرسیارانەیە ،پێویسته له‌سه‌ر تۆ (كه‌سانی تر) دیــاری بكه‌ی ،كه ئه‌وانه جلوبه‌رگه‌كانیانیان پێ دام ،له‌هه‌موو مێژووی شیعرمدا بیرم نایه‌ت ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بۆ جارێكیش بێت ،چوبێتمه دوكانی فرۆشتنی جلوبه‌رگی ئاماده‌كراوه‌وه ،بۆ یه‌ك چركه‌یه‌كیش له چركه‌كان نه‌وه‌ستاومه‌ته‌وه له گۆڕینی پێستم ،من هه‌میشه له حاڵه‌تی به‌ئا گا بو ن
«
ژوورێكی زمانه‌وانی نوێ بــووه ،له‌وانه‌یه ئـه‌و ژووره بنمیچ و په‌نجه‌ره‌ی نه‌بێت، به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا شوێنی نیشته‌جێبونی شه‌رعیی ئه‌دۆنیسه ،نه‌ك قه‌بره‌كه‌ی ،شێواز نابێته قه‌بر... ته‌نها له‌و كاتانه‌دا نه‌بێت كه شاعیر مۆڵه‌تێكی ئه‌به‌دی قبوڵ بكات ،به‌اڵم كاتێك شێواز بوو به (مۆتێل) ..شاعیر تێیدا بۆ چه‌ند كاتژمێرێك پــشــوده‌دات و ده‌ڕوات بۆ دانه‌یه‌كی تر ،چونكه ده‌توانێت تێدا نیشته‌جێ ببێت. په‌رستنی شیعری مــونــیــر ئ ـه‌لــع ـه‌كــش :لــه‌گــه‌ڵ ه ـه‌مــوو ئه‌مه‌شدا ،تۆ به‌شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ ئه‌دۆنیس بڕیارت داوه ،كه شێواز قه‌بره ،كاتێك ده‌ته‌وێت ،ڕاكردن و سه‌رج و ئه‌سپه‌كه‌ت به به‌رده‌وامی بگۆڕی و كاتێك په‌نا ده‌به‌یته به‌ر شیعری په‌خشانەشیعر، له‌دواین ئه‌زمونتدا ،به‌بێ ئه‌وه‌ی دانی پێدا بنێی بڕیار ده‌ده‌ی كه شێواز قه‌برێكی ئامادیه و شێواز و مه‌به‌سته‌كه‌ی به‌سه‌ر ده‌چێت و تۆ هه‌میشه به‌دوای شێوازێكدا ده‌گه‌ڕێ كه كه‌سانی تر به‌سه‌رتدا فه‌رزی بكه‌ن؟ نزار قه‌بانی :من سوورم له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی شێوه‌ی پۆشین ،دێت و ده‌ڕوات ،من دژی په‌رستنی شێوازم ،به‌هه‌موو جۆره‌كانی و دژی هه‌موو شێوازه ئه‌ندازه‌ییه‌كانم كه گه‌مارۆیه‌كی (ته‌ڕاودانه) فه‌رز ده‌كات ،دژی شێوازم ئه‌گه‌ر زه‌مه‌ن ببێته پێاڵوێكی چینی و به بیركردنه‌وه و پێ له پێی بكه‌ین و رێگه‌مان پێنه‌درێت تاكو مردن دایبكه‌نین. داكه‌ندنی پێاڵوی چینی مونیر ئه‌لعه‌كش :زۆربــه‌ی نوێگه‌رانی بزوتنه‌وه‌ی شیعری ،تووشی ئه‌و واهیمه‌یه بوون ،كه په‌خشانه شیعر كۆتاییه‌كی ره‌ها و حه‌تمیه بۆ شیواز ،پێت وای ـه ،شێواز ده‌توانێت په‌خشانه شیعر تێپه‌ڕێنێت، بیانووی نوسینی په‌خشانه شیعر له (سه‌د نامه‌ی خۆشه‌ویستی) چییه؟ نزار قه‌بانی :من ئه‌و جۆره واهیمانه‌م نییه كه تۆ باسی ده‌كه‌ی ،په‌خشانه‌شیعر شێوازی كۆتاییه بۆ شیعر! من بڕوام بهوه
عوسمانی خراپ رزگارم بكات. یه‌كه‌م هه‌وڵم بۆ ده‌رچون له شه‌مه‌نده‌فه‌ری جنۆكه‌كان ،له (كتاب الحب) بوو ،تێدا هه‌وڵم دا هه‌موو شته ده‌رپۆقیوه‌كانی زمانه‌وانی له به‌الغه‌تی عه‌ره‌بی ببڕم ،نوسینی قه‌سیده‌ش كڕۆكی كڕۆكه ،گواستنه‌وه‌ی دووه‌میش، بێگومان كه من به كۆتایی نازانم ،له (مئه رساله حب) بوو ،تێدا وشه بوو به ئه‌سپ و سه‌رجه‌كه‌ی ره‌تكرده‌وه و به‌ره‌و ده‌شته‌كانی شیعر ده‌رپه‌ڕی. له‌رێگه‌ی نووسینی (مئه رساله حب) ـهوه ،په‌رجووی په‌یوه‌ندی نێوان وشه‌كان و په‌رجووی پێكدادانی به‌خۆیاندا له‌سه‌ر كاغه‌ز دۆزییه‌وه ،بۆم ئاشكرابوو كه چۆن ئه‌لفوبێ له‌نێوان ده‌ستی شاعیردا ده‌بێته سمفۆنیا و هه‌زاران كلیلی ده‌نگی هه‌یه. به‌كورتی :بـــه‌رده‌وام ده‌ستم له‌نێوان دۆشــاوی گه‌رمدایه و خۆم لـه‌ده‌وروبـه‌ری گۆڕانكارییه مێژوویی و شارستانییه‌كاندا ده‌بینمه‌وه كه پاڵم پێوه ده‌نێت بۆ ئه‌وه‌ی وه‌رده‌گرێت ،له ته‌مه‌نی چلساڵیشدا شێوازی گواستنه‌وه‌ی بۆ سه‌ر كاغه‌ز وه‌كو جیاوازیی پێسته كۆنه‌كه‌م بگۆڕم و په‌نجەكانیشم ئه‌و ده‌نكه‌گه‌نمه وه‌رده‌گــرێــت كه خۆری نێوان ماچ و لێو و نێوان خه‌نجه‌ر و برین و بگۆڕم ئه‌گه‌ر پێویست بكات ،ئه‌گینا له‌ژێر ته‌مووز پێی گه‌یاندووه. نێوان سه‌رخۆش و شه‌رابه. چه‌رخه‌ی گالیسكه‌ی مێژوودا ده‌كه‌وم. له فه‌رهه‌نگه‌وه گه‌شتكردن شیعر و سێبه‌ره‌كه‌ی مونیر ئه‌لعه‌كش :چۆن شیعری تۆ ده‌بێته مونیر ئه‌لعه‌كش :ئایه ده‌ستت كردووه به شمشێر و ده‌نكه‌گه‌نم ماچ له‌سه‌ر كاغه‌ز له‌كاتێكدا تۆ پێت وایه مونیر ئه‌لعه‌كش :من پێم وایـه زمانی دووركه‌وتنه‌وه له فه‌رهه‌نگه كۆنه‌كه‌ت؟ نزار :زمانی شیعریم كلیلی راسته‌قینەی شیعر له بنه‌ڕه‌تدا ده‌نگه؟ شیعریت له‌دوو كه‌شدا ده‌ژێــت :یه‌كێكیان كۆده‌بێته‌وه له بوێریت له به‌كارهینانی شیعرمه و گرنگترین ده‌ستكه‌وته‌كایشم نزار :بۆ ئه‌م حاڵه‌ته كاره‌ساتباراوییه‌ی وشه‌گه‌لێك ،كه شاعیره‌كان وه‌كو ده‌سته‌واژه ئه‌وه‌یه ،من له فه‌رهه‌نگه‌وه سه‌فه‌رم كردووه كه شیعر و شاعیر ده‌یكێشن ،چاره‌سه‌رم ڕه‌تیان كردوه‌ته‌وه له‌وه‌ی له شیعره‌كانیاندا و یاخیبونم هه‌ڵبژاردووه له وشه‌كانی و نییه ،له‌سه‌رده‌می پیاوی مه‌غاره‌كه‌وه ،من ب ـه‌كــاری بهێنن ،ئـــه‌وه‌ی دیكه‌شیان له حوكمه پۆلیسییه‌كانی .زمانی ئه‌كادیمی كۆڵم داوه له لێكچونی نێوان حاڵه‌ت و به‌كارهێنانی وشه‌گه‌لێكی وروژێنه‌ر و تیژ ،وه‌كو شوشه‌یه‌ك كه‌تیره‌یه ،واتا ماده‌یه‌كی كرده‌وه ،نێوان ڕاستی و دیاریكردن. كه شاعیرە نه‌خشێندراو و ته‌قلیدییه‌كان لێكێنه‌ری به‌هێزه ،ئه‌و شاعیرانه‌شی كه به‌كاریان هێناوه ،وه‌كــو ده‌روازه‌یـــه‌ك بۆ راده‌ستی بوون له‌نێو كه‌تیره‌كه‌دا نوقم بون، ته‌قینه‌وه‌ی شیعری واڵمدانه‌وه‌یه‌كی جه‌سته‌یی له‌الی وه‌رگر ،ئه‌و یاخود خۆیان بون به كه‌تیره .من له‌یه‌كه‌م مونیر ئه‌لعه‌كش :ئه‌و دوای حاڵه‌ته‌كه، دوو كه‌سایه‌تییه چۆن شی ده‌كه‌یته‌وه له هه‌نگاوه‌كانی شیعریمدا ،خۆمم له جامی كه دیاریكردن ناتوانێت بیگرێته خۆی بۆ كه‌تیره‌كه پاراست و مامه‌ڵه‌م له‌گه‌ڵ وشه كــوێ ده‌چێت ،ئایه جه‌سته ده‌یخوات؟ به‌كارهێنانی زمانی شیعردا؟ نزار :نوسین سه‌ركێشییه ،واتا گه‌شتكردنه گه‌رم و پێگه‌یشتوه‌كان و هه‌ویری خه‌ڵك یاخود ده‌بێته كرده‌وه‌یه‌كی مرۆیی. به‌ره‌و نادیار و غه‌ریبی ،من دان به‌وه‌دا ده‌نێم و هه‌ست و ڕاسته‌قینه‌كانی ژیانی ڕۆژانه‌یان نزار :ئاگری شاعیر ون نابێت ،ئه‌وه‌ی كه له‌سه‌ره‌تاكانی شیعریمدا هێڵێكم له‌نێوان كرد. رووناك ده‌بێته‌وه له ئه‌زمونه‌كه‌یه‌وه رووناك بێگومان بـه‌تـه‌واوه‌تــی ده‌ســتــبـه‌رداری ده‌بــێــت ـهوه ،ئ ـه‌وه‌شــی وه‌كــو خۆڵه‌میش وشه شیعرییه‌كان و وشه ناشیعرییه‌كاندا ده‌كێشا ،دواتــر ساویلكه‌یی بۆچونه‌كه‌ی قاموسه‌كه نه‌بووم ،چونكه زمان به ته‌واوه‌تی ده‌مێنێته‌وه ،وه‌كــو كه‌ڵه‌كه‌بونی پشت خۆمم بۆ ئاشكرابوو ،وه‌رگه‌ڕامه سه‌ر خۆم ،جۆرێكه له تاوانه مه‌حاڵه‌كان ،منیش هه‌ندێك دیواره‌كانی ناخ ده‌مێنێته‌وه و چــاوه‌ڕێ كۆمه‌ڵه‌شیعره‌كانم (قصائد) ،1956وه‌كو وشه‌م كوشت ،كرداری كوشتن چییه؟ واتا هه‌ڵێك ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌ویش رووناك وێرانكردنی ئه‌و دیواره جوداكه‌ره‌بوو له‌نێوان ئه‌و وشانه‌ی كه شاده‌مار و جومگه‌كانی ببێته‌وه ،من وه‌كــو خــۆم چه‌ندین جار به ته‌واوه‌تی ڕه‌قبون و توانای رێكردن و ئـه‌م حاڵه‌ته‌م به‌سه‌ر هــاتــووه ،چه‌ندین قسه‌كردنیان نه‌ما ،شیعر له ره‌حمی قسه‌ی بابه‌ت له‌ناخمدا ههوڵیداوه به‌شێوه‌یه‌ك رۆژانه‌وه ده‌رده‌چێت ،هیچ له‌دایكبونێكیش له شێوه‌كان ده‌ربچێت ،به‌اڵم نه‌یتوانیوه له‌م ره‌حمه‌دا به نه‌شته‌رگه‌ری نابێت ،منیش شێوه‌یه‌ك بــدۆزێــتـه‌وه كه له رێگه‌یه‌وه دژی نه‌شته‌رگه‌ریم ،پیشه‌كه‌م وه‌كو شاعیر له‌دایك ببێت ،بۆیه گ ـه‌ڕاوه‌ت ـهوه تا ئه‌و ئه‌وه‌یه شیعر له ده‌می خه‌ڵكه‌وه وه‌ربگرم و كاته‌ی شێوه‌یه‌ك وه‌رده‌گرێت. بیگه‌ڕێنمه‌وه بۆیان. قه‌سیده‌ی (حبلی) بۆ نمونه ده‌یــان ســاڵ چــاوه‌ڕێــی كــرد ،تاكو شێوازێك بۆ وشه شیعرییه‌كان و وشه قه‌ده‌غه‌كراوه‌كاندا، شیعری اڵڵ له‌دایكبونی بــدۆزێــتـه‌وه ،ب ـه‌اڵم شكستی له (قصائد) و كۆمه‌ڵه‌كانی دوای ئه‌وه‌ش، مونیر ئه‌لعه‌كش :پێت وایه په‌یوه‌ندیی ده‌هێنا ،تا ئه‌و رۆژه‌ی به‌سه‌ر پیلیكانه‌كانی به ت ـه‌واوه‌تــی له شه‌رعیه‌تی زمانه‌وانی ده‌رچــوم ،بڕوایه‌كی وام ال دروستبوو كه شیعر و زمان قه‌ده‌رییه ،ئه‌دائی شیعری له ماڵه به‌ردینه‌كه‌ی ماڵه كۆنه‌كه‌ماندا له دیمه‌شق دابه‌زیم ،هه‌ر كه پێم نایه سه‌ر له‌شیعردا ناوچه‌ی قه‌ده‌غه‌كراو و رێپێدراو ده‌ره‌وه‌ی ده‌نگ ناكرێت؟ نزار :له بنه‌ڕه‌تا شیعر ده‌نگه ،به تایبه‌تی پیلیكانه به‌ردینه‌كه ،ده‌می بیره‌كه كرایه‌وه بــوونــی نییه ،شه‌رعیه‌تپێدانیش وه‌كــو جۆرێكه له سیستمه‌كانی قه‌ده‌غه‌كردنی له شیعری عه‌ره‌بیماندا ل ه گه‌رووی شاعیر و (حبلی) له قواڵییه‌كانییه‌وه به‌شێوه‌یه‌كی هاتوچۆ و حوكمه عورفییه‌كان ،ده‌توانی و گوێی وه‌رگــردا عه‌مبار كــراوه ،كه‌واته ت ـه‌واو و كۆتایی ده‌رچ ــوو ،بـه‌م شێوه‌یه شاعیر ده‌ستگیر بكات و له جوڵه‌ی بخات .ده‌نگ قه‌ده‌ری قه‌سیده‌یه و حه‌تمیه‌تێتی ،ده‌رده‌كه‌وێت كه شیعر ماده‌یه‌كی ته‌قه‌مه‌نییه شاعیر سه‌رچاوه‌ی شه‌رعیه‌ته و خۆی ناشتوانی وێنای شیعرێكی الڵ بكه‌م .و له‌ژێر پێسته و هه‌سته‌كاندا به نوقمكراوی فه‌رمانڕه‌وای ره‌های ده‌سه‌اڵته ،له‌سه‌ر كاغه‌ز هــونـه‌ره‌كــان ه ـه‌مــووی ملكه‌چی یاسایی ده‌مێنێته‌وه ،تاكو شتێك روو بدات ،شتێك و ئه‌لفوبێیه‌كه‌ی ،به‌اڵم ئه‌و وشه وروژێنه‌ر قــه‌ده‌رن ،ئه‌گه‌ر ق ـه‌ده‌ر یاسایی هه‌بێت ،كه نازانم چییه ،ته‌قینه‌وه‌ی شیعری روو و رۆمانتیكیانه ،كه له كۆمه‌ڵه‌كانی یه‌كه‌مم جوڵه‌كردن قه‌ده‌ری سه‌مایه و ره‌نگ قه‌ده‌ری ده‌دات ،وه‌كو ته‌قینه‌وه‌ی ئه‌توومی و ده‌نگی گردبونه‌ته‌وه ،بۆ قۆناغێكی پێشكه‌وتووی شێوه‌كاره و به‌رد قه‌ده‌ری په‌یكه‌رسازه ،من به‌رو و ترسناكه. سی ساڵ ده‌گه‌ڕێته‌وه ،واتــا ئی قۆناغی ناتوانم وێنای قه‌سیده‌یه‌ك بكه‌م ،كه به‌لووت ئه‌و قسه‌یه‌ی هیچ ناڵێت منداڵی شیعریمه ،لـه قۆناغی منداڵی بخوێندرێته‌وه ،یاخود موسیقایه‌ك به زمان شیعریدا و منداڵێتی به‌شێوه‌یه‌كی گشتی .تام بكرێت. مونیر ئه‌لعه‌كش :به‌ستنه‌وه‌ی ئیقاع له‌نێوان ده‌نگه‌كان له‌شیعری تــۆدا چۆن منداڵ فێرده‌كرێت له‌سه‌ر به‌كارهێنانی ئه‌و رقم له‌و شیعرانمه كه كۆتایی هاتوون داده‌مه‌زرێت؟ ئایه به‌ر له له‌دایكبوونی گوێت ده‌نگانه‌ی كه نه‌بره‌یه‌كی تیژی هه‌یه ،بۆ مونیر ئه‌لعه‌كش :هه‌ست ده‌كه‌ی ده‌نگی لێی ده‌بێت؟ ئـه‌وه‌ی گوزارشت له ئاره‌زوه‌كانی بكات، نزار :ئیقاع له ڕووی ته‌وقیته‌وه ،پێش ڕێك وه‌كــو ئ ـه‌وه‌ی كه پیاوی سه‌ره‌تایی قه‌سیده‌كه‌ت وێنه‌یه‌كی ت ـه‌واوی ئه‌زمونی زه‌م ـه‌ن كه‌وتووه ،ئه‌و پادشایه‌یه كه له ده‌یكات ،دواتر ورده ورده ده‌ستبه‌رداری ناوه‌وه‌یه‌تی؟ نزار :هه‌موو زمانێك بۆخۆی خیانه‌ته و پێشه‌وه ڕێــده‌كــات ،له پشتیشه‌وه زمان فه‌رهه‌نگی منداڵی ده‌بێت و ده‌ســت به به‌كارهێنانی وشه‌گه‌لێكی شارستانیتر و ئه‌زمونیش ل ـه‌دوای گواستنه‌وه‌ی بۆ سه‌ر وه‌كو یاریده‌ده‌ری رێده‌كات ،قه‌سیده له‌الی وروژان ـه‌تــری كه‌متر ،به گوزارشتێكی تر كاغه‌ز زۆر بچوكه بـه‌بـه‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌و من وه‌كو وڕێنه‌ی موسیقییه به ورته‌ورتی زمانی به‌هه‌مان قۆناغه‌كانی جه‌سته‌ییدا ئه‌زمونه‌ی كه شاعیر ده‌یژێت ،بۆیه هه‌ست قسه ده‌ســت پێده‌كات ،به‌قسه‌یه‌كی بێ تێده‌په‌ڕێت .له‌كاتی له‌دایكبونییه‌وه بۆ به شكستێكی گهوره ده‌كه‌م له‌به‌رانبه‌ر ئه‌و قسه ده‌ست پێ ده‌كات ،دواتر زمان دێت منداڵی و هه‌رزه‌كاری و هه‌ڵهاتن ،وشه له شیعرانه‌م كه كۆتاییان هاتووه ،ده‌ڵێم :بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م وڕێنه‌یه ڕێكبخات و بیگرێته ته‌مه‌نی بیستساڵیدا شێوازی شمشێری تیژ جیاوازیی نێوان قه‌سیده (پێش و پاش) خۆی و له نێو بتڵی وشه‌كان زیندانی بكات.
من هاوڕا نیم له‌گه‌ڵ ئه‌دۆنیسدا كه ده‌ڵێت ،شێواز وه‌كوو قه‌بره، شێواز الی من كراسێكه له‌به‌ری ده‌كه‌م ،یاخود له‌به‌ری ناكه‌م
و ترسدام ل ـه‌وه‌ی دێــت .من هه‌ستده‌كه‌م هه‌میشه له‌سه‌ر زه‌وییه‌كدام جێگیر نییه و به‌سه‌دان ئه‌سپی شیعرییش له ده‌روبـه‌رم غار ده‌ده‌ن ،ئه‌گه‌ر شێوازی ڕاكڕدنه‌كه‌م و سه‌رجی ئه‌سپه‌كه‌م نه‌گۆڕم ،ده‌كه‌ومه ژێر پێی ئه‌سپه ڕكابه‌ره‌كانه‌وه ،من هه‌وڵ ده‌ده‌م هه‌موو ڕۆژێك ده‌نگم بگۆڕم ،له‌هه‌موو كاتژمێرێكدا پێسته‌كه‌م ده‌گۆڕم ،وه‌كو چۆن دره‌خت گه‌اڵكانی ده‌گۆڕێت ،تاكو له‌سه‌ر قاچه‌كانی به راوه‌ستاوی بمێنێته‌وه ،دواین ئه‌زمونیش (سـه‌د نامه‌ی خۆشه‌ویستی) بــوو ،تێدا پێگه كۆنه‌كه‌ی خۆمم گۆڕی، بۆ ئ ـه‌وه‌ی ب ـه‌ره‌و ده‌شتاییه‌كانی شیعری په‌خشان بڕۆم ،كه تێدا ئاسمان خۆشتره و ئازادی به په‌نجه‌كان لێده‌كرێته‌وه ،به‌م شێوه‌یه ده‌مبینی ،به‌رده‌وام ده‌جوڵێمه‌وه، وه‌ك ــو مــنــداڵ ،لمی ك ـه‌نــاری ده‌ریــاكــان ده‌شێلم ،ب ـه‌دوای شێوازگه‌لێك ده‌گه‌ڕێم، له رێگه‌یه‌وه مێژووی شیعریم تێپه‌ڕێنم، من هاوڕا نیم له‌گه‌ڵ ئه‌دۆنیسدا كه ده‌ڵێت، شــێــواز وه‌كـــوو ق ـه‌بــره ،شــێــواز الی من كراسێكه له‌به‌ری ده‌ك ـه‌م ،یاخود له‌به‌ری ناكه‌م ،شه‌مه‌نده‌فه‌رێك ه سواری ده‌بم یان نابم ،ژوورێكه نیشته‌جێی ده‌بم یان نابم، به‌های ئه‌دۆنیس له‌وه‌دایه ئه‌زمونی هه‌موو شه‌مه‌نده‌فه‌ر و ژووره‌كـــان ده‌ك ــات ،به‌و شێوازه‌ی كه ئازادیه‌كه‌ی بیه‌وێت ،به‌اڵم ئه‌دۆنیس هه‌رگیز له چۆڵه‌وانیدا نامێنێته‌وه، ته‌نانه‌ت ل ـه‌دوایــن كتێبیدا نیشته‌جێی
نییه كه كۆتاییه‌كی ڕه‌ها هه‌بێت بۆ شیعر، ئه‌وه‌ی ده‌توانم پێتی بڵێم ئه‌وه‌یه :ئێم ه لێره‌دا به كارتی ئــازادی یــاری ده‌كه‌ین، نــاشــزانــیــن تــاكــو چ ئاستێك یاریه‌كه ده‌مانگه‌یه‌نێت ،ئێمه به‌هۆی سه‌رده‌می دواك ـه‌وتــووی و سوكایه‌تیه‌وه ماندووین، كه‌ڵه‌كه‌بونی زمــان ـه‌وانــی و قاڵبه‌كانی وه‌كو پێاڵوی چینی گۆشار ده‌كاته سه‌ر بیركردنه‌وه و قاچ و هه‌سته‌كانمان ،له‌م قۆناغه‌دا كه قۆناغی گواستنه‌وه‌ی نێوان جاهلیه‌ت و شارستانیه‌ته ،په‌خشانه‌شیعر وه‌كو تاكه ده‌رگه‌یه‌كه بۆ قورتاربون ،چونكه ئێمه ده‌توانین له‌رێگه‌یه‌وه له‌قورگی گۆزه‌ی مێژووهوه ده‌ربچن. س ـه‌بــاره‌ت بـه قسه‌كانیشت لـه‌بــاره‌ی ئــه‌وه‌ی په‌خشانه‌شیعر له‌گه‌ڵ زه‌مه‌ندا ده‌بــێــت ـه شــێــواز ،ئـــه‌وه مــن پــێــم وایــه داهێنه‌ره راسته‌قینه‌كان ،له پێشێلكارییه رۆژانه‌كانیاندا ،ده‌توانن خۆیان له ته‌ڵه‌ی شێواز رزگار بكه‌ن ،سه‌باره‌ت به خۆشم، ئهوه له ساڵی 1966ـهوه و به تایبه‌تی له‌و كاته‌وه‌ی كه كۆمه‌ڵەشیعرییه‌كه‌م ده‌ركرد به‌ناوی (الرسم بالكلمات) ،دركم بهوه كرد، كه خولێكی شیعری ته‌واوم كۆتایی پێهێنا و هه‌ر جوڵه‌یه‌كی ترم له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته، ده‌بێته هۆی كوشتنم ،بۆیه ڕاڕا بوم و ترسام له‌وه‌ی ته‌ختی شانۆكه له‌ژێرمدا بڕوخێت و ده‌ستمكرد به گـه‌ڕان ب ـه‌دوای هاوكێشه‌ی شیعری نوێ ،تاكو له شه‌مه‌نده‌فه‌ری شیعری
ژمار ه ( )٤٤٥دووشه‌مم ه 201٥/٢/١٦
««
6
هێرمان مێلفل و مۆبی دیك ڕۆمانی (مۆبی دیك) بۆ یەكەمجار لە پاییزی ساڵی 1851كەوتە بەردەستی خوێنەران« .بۆرخیس» جارێكیان نوسی بـــووی لــە زســتــانــی 1851چــاپــكــراوە. تۆبڵێی بەهەڵەدا چووبێت؟ یەكەمجار لە لەندەن بەناوی (نەهەنگ)و لەس ێ بەرگدا باڵوكرایەوە.. ئەو وەشانخانە ئینگلیزیەی «ڕیچارد بێنتلی» خاوەنی بــوو ،لە /18تشرینی یەكەمی 1851/كتێبەكەی خستە بازاڕەوە. دوای كەمتر لە مانگێك‌و لە /14تشرینی دووەمــــی 1851/چاپە ئەمەركیەكەشی لەالیەن خانەی وەشانی (هــاربــەر)وە لە نیویۆرك باڵوكرایەوە .ڕۆژنامەكانی بەریتانیا بەگشتی هێرشیان كردە سەر ڕۆمانەكەو چەند ڕەخنەگرێكیش« ،هێرمان مێلفل» یان بەشێت و وێت دایە قەڵەم .یەك لەو ڕەخنەگرانە ئاماژەی بۆ هەڵەیەكی زە ق و زۆپ لە ڕۆمانەكەدا كردبوو( :حیكایەتخوان لە كۆتایی كتێبەكەدا دەمرێت). ئەو پیاوەی چیرۆكی كاپتن و نەهەنگی سپی و كەشتیەكەمان بۆدەگێڕێتەوە، چۆن دەمرێت؟ وەاڵمی ئەوەمان لە چاپە ئەمریكیەكەدا دەسگیردەبێت ،نەك لە چاپە ئینگلیزیەكەیدا .چاپە ئینگلیزیەكەی (چاپەكەی بنتلی) الپەڕەیەكی كەمە. ئەو الپەڕەیە لە چاپە ئەمریكییەكەیدا (چاپی هاربەر)دا هەیەو ئــەوەی تێدایە كە «ئیسماعیل»ی حیكایەتخوان ،لە نوقوم بوونی كەشتیەكە قوتاری دەبێت. تۆبڵێی دواتر «مێلفل» ئەو الپەڕەیەی بۆ ڕۆمانەكەی زیادكردبێت؟ ڕۆژنامە بەریتانیەكان بەر لەكۆتایی تشرینی یــەكــەمــی ،1851پــەالمــاری ڕۆمانەكەیاندا .ئــەو ڕەخنەگرانە چۆن توانیان ڕۆمانێكی وا دور و درێژ لەو ماوە كورتەدا بخوێننەوە؟ ئــەوە پرسیارێكی زیادەیە .بەكورتیەكەی ڕەخنەگرانی ئینگلیز بەگشتی ،ئەو ڕۆمانەی «مێلفل»یان بەدڵ نەبوو .سەرەوەختێكیش بەچەند هەفتەیەك دوای ئەوە لە نیویۆرك ڕۆمانەكە چاپكرا، هــەمــان شــت دوبـــارەبـــووەوە و ڕۆژنــامــە ئەمریكیەكانیش بەخراپ كەوتنە باسكردنی. ئەوە شەشەمین ڕۆمانی «هێرمان مێلفل» بوو .لەنێوان سااڵنی 1840بۆ ،1850پێنچ ڕۆمانی دیكەی باڵوكردبووەوە .دوای (مۆبی دیك)یش ،ڕۆمانی دیكە باڵودەكاتەوە. حەوتەم ڕۆمانی «ڕیچارد بێنتلی» بۆی چــاپ نــاكــات ،چونكە دوای (نەهەنگ) پەیوەندی نێوانیان تێك دەچێت( .هاربەر) حەوتەمین ڕۆمانی «مێلفل» چاپ دەكات، هەروەها بریكارەكەی (هاربەر) لە لەندەن ڕۆمانەكە لەوێش چاپ دەكاتەوە. نامەكانی «هێرمان مێلفل» لەگەڵ خــاوەنــی وەشــنــخــانــەكــانــدا ،پەیوەندی خۆی بەوانەوە ئاشكرادەكات« .ڕیچارد بێنتلی» لەنامەیەكدا بۆ «مێلفل» دەڵێت: (ئامادەم ڕۆمانی حەوتەمت بۆ چاپ بكەم، بــەاڵم بەمەرجی البردنی هەند ێ بڕگە و پەرەگراف) .چونكە پێیوایە البردنی هەند ێ پەرەگراف لە ڕۆمانی پێشوتری (ڕۆمانی مۆبی دیك) ،خزمەتی گەورەی بەتێكستەكە دەكرد .لەپاڵ ئەوانەشدا داوا لە «مێلفل» دەكات خەیاڵی دیسپلین بكات .بەمجۆرە پەیوەندی نێوانیان كۆتایی دێت. هاوكات پەیوەندیی لەگەڵ (هاربەر) ی ئەمریكیشدا زۆر ناخایەنێت .ئەو خانەیە ساڵی 1852حــەوتــەم ڕۆمانی بۆ چــاپــدەكــات‌و ئیدی وازی لێدێنێت. هەشتەمین ڕۆمانی كە لە ساڵی 1855 چاپی دەكات ،وەشانخانەیەكی دیكە باڵوی دەكاتەوە .لەگەڵ نۆیەم ڕۆمانیدا ،1857 ناچاردەبێت بەدوای وەشانخانەیەكی تازەدا بگەڕێت. شایەنی باسە تا ئەوكاتە «هێرمان مێلفل» تەمەنی گەشتبووە چل ساڵ .دوای ئەوە دەست بەشیعرنوسین دەكات‌و دەبێتە شاعیر .لەخانەی چــاپ و باڵوكردنەوە بچوكەكانداو بــەپــارەی گیرفانی خۆی،
هێرمان مێلفل دوای باڵوكردنەوەی (مۆبی دیك) چل ساڵ ژیا ،تۆ بڵێی هەموو ئەو سااڵنەی بە نائومێدی و دڵشكاویی بە ڕێ كردبێت؟
«
ڕەبیع جابر و .لە عەرەبییەوە :شوان ئەحمەد
شیعرەكانی چاپ دەكات .ئیدی بەدرێژایی ژیانی هیچ ڕۆمانێكی دی باڵوناكاتەوە. لەتەمەنی س ی و دووساڵیدا (مۆبی دیك) چاپ دەكات‌و ئەوەش شەشەمین ڕۆمانی دەبێت .ئایا خوێنەر نــاوی ڕۆمانەكانی دیكەی دەزانێت؟ مێژوونوسانی ئەدەب بەدرێژایی ســەدەی بیستەم ،وێنەیەكی ئەندێشەیی خەمناكیان لەسەر ژیانی «هێرمان مێلفل» بــاوكــردۆتــەوە .ئایا دەتوانین لەمڕۆدا ئەو وێنەیە بەوێنەیەكی خەیاڵی دیكە قەرەبووبكەینەوە؟ ئــەو وێنە بـــاوەی لــەســەر «مێلفل» هەیە تا ئێستا ،زۆرێكی زۆر لە ئەدیبانی وەك« :لــۆرنــس و فۆرستەر و تۆماس ما ن و بۆرخیس و ئۆستەر» ،باوەڕییان پێیەتی‌و هەر ئەو وێنەیەشە بەدرێژایی تەواوی سەدەیەك ژیاننامەنوسەكانی وەك: «ڕیمۆند ویڤەر و جۆن فریمان و لویس مامفۆرد و گاری لیدیاو لیۆن هــاوەرد و تەنانەت لۆری ڕۆبرتسۆن -لۆران‌و هێرشڵ باركەر و ئەندرۆ دلبانكۆ» ،پشتڕاستیان كردۆتەوەو وەك ڕاستیەكی حاشاهەڵنەگر نیشانیان داوە. وێنەی «مێلفل» الی ئــەوان ،وێنەی نوسەرێكی نائومێدو تێكشكاوە .ئەوکەسەیە لەتەمەنێكی زۆر زووەوە دەست بەنوسینی ئەدەب دەكات و دەسپێكی كارەكانیشی ڕۆمان نوسین دەبێت .یەكەمجار سەركەوتوو دەبێت‌و پاشان توشی گۆبەنددەبێت .یەكەم شكستی لەگەڵ (مۆبی دیــك)دا دەست پێدەكات .ڕەخنەگران پەالماری دەدەن‌و خوێنەرانیش لێی دەتەكنەوە .خانەی چاپ‌و باڵوكردنەوەكان دەست بەرداری دەبن .واز لە ڕۆماننوسین دێنێت .لە هاوسەرەكەی جیادەبێتەوە ،دوو كوڕی لەدەست دەدات: (یەكێكیان خۆی دەكــوژێـت‌و دووەمیان دوور لە ماڵی خۆیان سەردەنێتەوە). دەپــرســن ئــەی خــۆی چــۆن دەژیـــا؟ فەرمانبەری دایرەی گومرگ بوو لەشاری نیویۆرك .نۆزدەساڵ لەوێدا دەمێنێتەوەو پاشان خانەنشین دەكرێت .چەند ساڵێك دوای ئەوەو لەتەمەنی 72ساڵیدا كۆچی دوایــی دەك ــات .لــەو ســااڵنــەدا كەسێكی نەخۆش و پەككەوتەو گومناو دەبێت‌و ڕۆمانەكانیشی كەس لێیان ناپرسێت. دوای چــەنــد دەیـــەیـــەك نێوبانگ پــەیــدادەكــات .لەساڵی 1891دەمرێت. ل ــەدوای یەكەم جەنگی جیهانی‌و پاش ئــــەوەی ســاڵــی 1924جــارێــكــی دی چاپدەكرێتەوە( ،مۆبی دیك) خوێنەری تازەی بۆ پەیدادەبێت. «بۆرخیس» تێبینی ئەوەی كردووە كە چاپی یازدەهەمینی (بریتانیكا،)1911- بەچەند دێڕێكی كورت باسی «مێلفل» دەكــات .لەوێدا «بۆرخیس» سۆراخی «مێلفل» دەكات ،دەیبینێت و نایبینێت. تۆبڵێی نائومێدی دایگرتبێت ،سەروەختێك ئەو چەند دێڕە كورتەی دەربارەی خاوەنی (مۆبی دیك) خوێندۆتەوە؟ ئەمریكا خاوەنی شارگەلێكی گەورەو دانیشتوانێكی بێشومارو وەشانخانەی سەرشێتەو هەموو ئەوانەش« ،مێلفل»یان بــیــربــردۆتــەوە« .بــۆرخــیــس» بیرمان دەخــاتــەوە كە «ئــەدگــار ئــاالن پۆ»ش بەهەمان دەردچووە. لە (شاری شوشە)دا «پۆل ئۆستەر»، ئەو وێنە خەمگینەی «مێلفل» دێنێتەوە بــەربــاس .سەروەختێك حیكایەتخوان لەشەقامەكانی نیویۆركدا پیاسەدەكات، خەیاڵی بــەالی ئەو وێنەیدا دەچێت كە لەسااڵنی ڕابــردوودا دەربــارەی «مێلفل» خوێندویەتیەوە‌و لە مێشكیدا چەسپیووە: (پیرەمێردێكی كەم دوو لە فەرمانگەی گومركی شــاری نــیــویــۆرك كــاردەكــات، بـێ خوێنەر و فــەرامــۆشــكــراو) .وێنەی گ و ئــەو نــوســەرە پــیــرەمــێــردە -بێدەن فەرامۆشكراوە ،-وێنەیەكە خوێنەرانی «مێلفل» پێی ئاشنان ،لەوكاتەوەی كە لەنیوەی دووەمــی ســەدەی بیستەمەوە جارێكی دی ناوی هاتەوە ناو ناوان. ئەڵبەتە زۆرێكی زۆریش لە فەرهەنگە ئەدەبیەكان ،هەمان شت لەسەر ژیانی ئــەو دەڵــێــنــەوە .ئــەو وێــنــەیــە بەهۆی
دووبــارەبــوونــەوەی بــەردەوامــیــەوە ،بۆتە هەقیقەتێك و نكوڵی لێناكرێت .پرسیاری ئەم نوسینەی ئێمە ئەوەیە( :ئایا ئەوە وێنەیەكی ڕاستەقینەیە؟). «هێرمان مێلفل» دوای باڵوكردنەوەی (مۆبی دیك) چل ساڵ ژیا ،تۆبڵێی هەموو ئەو سااڵنەی بەنائومێدی و دڵشكاویی بەڕێكردبێت؟ خەڵك و خــوای ســەدەی بیستە م و لەژێر كاریگەری ئەو سەركەوتنە تازەیەی ڕۆمانی (نەهەنگ) لەو قۆناغەدا بەدەستی هێنا ،ژیانی «هێرمان مێلفل»یان تراژیدی تركرد ،ئەوەش بۆخۆی شتێكی سروشتیە. كەوابێ «بۆرخیس» ژیانی «مێلفل» بــەو جــۆرە ناخوێنێتەوە كــە لەنێوان سااڵنی 1819بــۆ 1891گوزەراندویەتی، بەڵكو بەوچەشنە ژیانی ئەو دەخوێنێتەوە وەك ئەوەی خۆی دوای چەند دەیەیەك‌و لــە بۆینس ئــایــرس پاڵی لــێــداوەتــەوە، ئەندێشەی كردووە .واتە ئەو وەها ژیانی «هێرمان مێلفل» دەخوێنێتەوە ،وەک ئەوەی خاوەنی (مۆبی دیك) چركەساتێكی لــە داهاتووبینیبێت (بۆنمونە ساڵی 1925یان ساڵی )1935و سەركەوتنی ڕۆمــانــەكــەی دوای لــەدنــیــا دەرچــونــی بینیبێت‌و پاشان گەڕابێتەوە بۆ فەرمانگەی گومرگ لە نیویۆرك و ڕەنجەڕۆ و نائومێد هەڵتروشكابێت (بۆ نمونە ساڵی 1874 یان .)1884 خەڵك و خوای سەدەی بیستەم پێیانوایە «مێلفل» وێـــران بـــووە ،سەروەختێك ئەوشتانەی خوێندۆتەوە كە لەتشرینی یەكەمی ساڵی 1851لە ڕۆژنامەكانی شاری لەندەندا سەبارەت بەڕۆمانی (مۆبی دیك) نوسراون .هەندی بڕگەو پەرەگرافی ئەو نوسینانە هەن و لەو ویبساتیانەدا باڵوكراونەتەوە کەتایبەتن بە «هێرمان مێلفل»و خوێنەران دەتوانن بەسەریان بكەنەوە. بــارانــی پــایــز دەب ــارێــت‌و بــەم زوانــە سارتردەكات .لەماڵە الدێیەكەیدا «مێلفل» كۆتایی ساڵ دەبینێت .وتارگەلێكی نو ێ لە ڕۆژنامەكانی نیویۆركدا باڵودەبنەوەو ئەوانەشی لەڕێی پۆستەوە پێدەگات. وتارانەش هەر دژی كتێبەكەی ئەو نوسراون. ستایشی كتێبگەلێكی قۆڕ دەخوێنێتەوەو لەگەڵیشیدا ،چاو بەو نوسینانەدا دەگێڕێت كە سەركۆنەی (مۆبی دیك) دەكەن. بــەهــاری ساڵی 1852دێــت‌و زریــا ن و ڕەشەبا نامێنێ و بەفر دەتوێتەوە. سەردرەختەكان پڕدەبن لە باڵندە .گژوگیاو گــوڵ و خۆرێكی درەوشـــاوە .مانگاكان دێنەدەرێ‌‌و چێڵەكانیش لەشیان قورس دەبێت‌و خوێ دەخۆن« .مێلفل» سەیری
أ-كەسێكە عەوداڵی نێوبانگ دەركردنە. ب-كەسێكە باكی بەشۆرەت و نێوبانگ نییە. ئــەو وێــنــە بـــاوەی تــا ئێستا لەسەر «هێرمان مێلفل» هەیە ،زیاتر لەسەر خاڵی (أ) بیناكراوە ..ئەو تێكشكا ،لەبەرئەوەی جــیــهــان ڕۆمــانــەكــەی پــەســەنــدنــەكــردو هەرئەوەش وایكرد ئەو چل ساڵەی لەژیاندا مابوی ،بەتێكشكاوی و نائومێدی بەڕ ێ بكات .ڕۆمانی (مۆبی دیك) ماوەیەك لە تاریكیدا مایەوە ،بەهۆی فەرامۆشكردن و بەهێندنەگرتنی .بەاڵم سەروەختێك لەگەڵ گۆڕینی بارودۆخدا دیدگای خەڵكیش گۆڕا، (مۆبی دیــك) خوێنەرگەلێكی زۆری بۆ پەیدابوو. گــەڕانــەوەو هاتنەوە بەرباسی (مۆبی دیــك) ،دەرگــیــری ئەفسانەیەك بــوو كە لەدەوری «هێرمان مێلفل» دروستكرابوو. خوێنەرانی بەو ئەفسانەیە قایل دەبن، چونكە وەاڵمــــدەرەوەی ئەنگێزەگەلێكە لەناخیاندا هەیەو ئــەوەش هەمان ئەو س خواست و ئەنگێزانەیە ،وای لە ڕۆماننو و مێژوونوس و شاعیرانی خۆرهەاڵت و خۆرئاواكرد ،هەمان وێنەی ئەندێشەیی زەق بكەنەوە( :هێرمان مێلفل لە شەست‌و حەفتاكانی تەمەنیدایەو مات و مەلول لە فەرمانگەی گومركی شاری نیویۆرك دانیشتووەو لە پشتیشیەوە نەهەنگێكی زەبەالحی سپی ،لە تاریكەسەالتی سااڵنی گەنجێتیدا نوقم بووە و بیرچۆتەوە). ئایا دەتوانین دوای تێپەڕبونی ئەو هەموو ساڵەو پاش ئەو هەموو كتێب‌و وشانە ،ئەو هەموو تەونی جاڵجاڵۆكانە البەرین‌و لەو سەردەمە دورەدا «هێرمان مێلفل» ببینین كەچۆن لە ئۆفیسێكدا دانیشتووەو ئەو ئۆفیسەش بەسەر بەندەرێكدا دەڕوانێت. دانــیــشــتــووەو چــا دەخـــواتـــەوەو كتێب دەخوێنێتەوەو هەست بەئارامی‌و دڵنیایی دەكات؟ لەزستانی 1852-1851لەنامەیەكدا بۆ «هوسرۆن» دەنوسێت( :زۆر خۆشحاڵم كە ڕۆمانەكەت بەدڵبووە)« .هوسرۆن»و هــەروەهــا هــاوســەرەكــەشــی پەسەندی (مۆبی دیك) دەكــەن .هەر لەو نامەیەدا دەنوسێت( :ئــەوەی ئێوە ڕۆمانەكەتان بەدڵە ،بۆمن خەاڵتێكی ئیالهیەو شتێكە چــاوەڕوانــی نــەبــووم) .هەروەها دەڵێت: (من بەو جوتیارە دەچم كە بەدرێژایی ڕۆژ كــاردەكــات‌و سەروەختێكیش ئێوارە دادێــت ،دەچێتە سەر سفرەو خوانەكەو سوپاسگوزاریی خوادەكات). هەموو داواكاری ئەو ئەوەیە( :پشودان دوای كاركردنێكی زۆر ..پــشــودا ن و ئارامی) .نوسەر لەوەزیاتر چی دەوێت؟
ئەو هەورانە دەكات کە وەك لۆكە سپی ن و بەئاسماندا ڕاكە ڕاكەیانە .ڕۆژنامەكە دەخــاتــە الوە( :ئ ــەم بــەهــارە بەچیدا جیاوازترە لەبەهاری پێشوتر؟) .ئەوكات (مۆبی دیك) بوونی نەبوو ،بەاڵم هەنوكە هەیە .نەهەنگی سپی زەبەالح ،خەیاڵمان دەپچڕێنێ .ئاخۆ لــەو ئــان و ساتەدا «مێلفل» ئەندێشەی ژیانی داهاتوی خۆی كــردووە؟ یان ئەندێشەی ژیانی (مۆبی دیك)و داهاتووی كتێبەكەی كردووە؟ نامەكانی كە لەنێوان سااڵنی -1851 1891بۆ دۆست و هاوڕێیانی نوسیووە، پیاوێكی ڕەشبین و داڕوخــاومــان نیشان نادەن .بۆنمونە گەر ئێمە بەشێنەیی ئەو نامانە بخوێنینەوە كە لەنێوان سااڵنی ،1852-1851لەگەڵ «ناتانیل هوسرۆن»دا بۆیەكتریان نــاردووە ،لەیەك كاتدا دوو وێــنــەی ئەندێشەیی سروشتی دەرونــی «مێلفل»مان نیشان دەدەن:
ئەوەی دەوێت دانی پێدابنرێت‌و پاداشت بكرێت؟ ئاخر چۆن داوای ئەوەدەكات؟ ئایا بەرهەم هێنانی تێكستێك خۆی لەخۆیدا، پــاداشــت نییە؟ هێز و كــاتــی ئــەوەی پێبدرێت ،بۆئەوەی ئەو كتێبەی پێبنوسێت كە هەمیشە خواستی نوسینی هەبووە. ئایا ئەوە بۆخۆی بەس نییە؟ ئاخر خۆ كەسانێك هەن وەك تۆ ،نەكاتیان پێدراو نەوزەو توانای نوسینیش! خــوێــنــەری ئــەو نــامــەیــەی «مێلفل» بۆ «هــوســرۆن»ی نوسیووە ،دەكەوێتە مابەینی دووشتەوە: أ-باوەڕی تەواو بەقسەكانی دەكات. ب-گومان دەكات و بۆی قوت ناچێ. لەم دوو حاڵەتەوە دوو ژیانی جیاواز لەیەكی «هێرمان مێلفل» دەست پێدەكەن: (ژیانێكیان زۆر چــاك پێی ئاشناین‌و بەڕێگەیەكی ڕون و ڕەواندا گوزەردەكات‌و بەدرێژایی سەدەی بیستەم‌و تاهەنوكەش،
لەنێو ژیاننامە ئەدەبیەكانی كە لەسەری نوسراوە چەندبارە دەبێتەوە) .ئەمەش ژیانی خەمناك و پڕحەسرەتی «هێرمان مێلفل»ە. بــەاڵم لەگەڵ ئــەوەشــدا ژیانێكی دیــكــەی نــادیــار هــەیــە ،ژیانێكی سادە و ساكار كە ژیان وەك خۆی قبوڵدەكات و نائومێدی زەفەری پێنابات .ئەوەش ژیانەكەی دیكەی «مێلفل»ە كە بووە بەژێر خاك و خۆڵی ئەو ژیانە ئەندێشەكراوە بــاوەی لەسەری دروســت كــراوە، تەواو وەك چۆن پێشتر ڕۆمانەكانی نرانە چاڵەوە. سەدەی نۆزدەهەم (مۆبی دیك) ی فەرامۆشكرد .سەدەی بیستەم لەژێر (مــۆبــی دیـــك)دا «هــێــرمــان مێلفل»ی شاردەوە .ئاسانە بۆخوێنەران ئەندێشەی ژیــانــی پـــڕدەرد و كــەســەری «هێرمان مێلفل» بكەن .تۆبڵێی نەتوانن ئەندێشەی ژیانێكی دیكەی بۆ بكەن؟ ژیانی یەكەمیان ئەندێشەكراوە .ژیانی دووەمیشی – كەزۆر باونییە ،-ئەویش هەر ئەندێشەكراوە .یەكەمیان «مێلفل» لەیەك كاتدا وەك كەسێكی بەهێز و الواز دەبینێت. لەالیەك هێز و توانای ئەوەی هەیە (مۆبی دیك) بنوسێت .هەزار الپەڕە دەربــارەی پیاوێك ڕەشبکاتەوە كە بە قاچێكەوە، شوێن نەهەنگێك كــەوتــووە بەدرێژایی زەریا و دەریاكانی ئەم هەسارەیە .بەاڵم لەالیەكی دیكەوە الواز و دەستەوستانە، لەئاست ڕوبــەڕوبــوونــەوەی ئەو دنیایەی دەست بەڕوی كتێبەكەیەوە دەنێت ،وەك ئەوەی ئەو دنیایە پێی بڵێت( :تۆنیت ،تۆ تەنها كونێكی لە پارچە قوماشێكدا). ژیانی دووەم -ژیانە نادیارەكە -ژیانی یەكەم كە ئاشناین پێی ،دەگرێتەخۆی‌و پــاشــان تێیدەپەڕێنێ .تێیدەپەڕێن ێ لەبەرئەوەی تەنها لە زستانی ساڵی 1851دا گیرناخوات‌و تەنها سااڵنی 1881و1891 نابینێ. چۆن ڕوباری كاتمان بیردەچێتەوە؟ یەك بینەو بێوەستان كات دەمانگۆڕێت .بەرزمان دەكاتەوەو دەماندات بەزەویدا« .خۆرخێ لویس بۆرخیس» ژیانی «هێرمان مێلفل» دەكات بەچیرۆكێكی ئەندێشەكراو .ئەڵبەت كەسانی دیكەش ئەوەیانكردووە .سەدەی بیستەم ژیانێكی ئــەنــدێــشــەكــراوی بۆ «هێرمان مێلفل» دروستكرد. جیهانیش بەپیر ئەو وێنە شیعرییەوەچوو: (وێنەی نوسەرێكی كەساس‌و نائومێد كە ڕۆژگار بەرهەمەكانی لەدەست بیرچونەوە قــوتــاردەكــات .لەبەرامبەریشدا مێلفل باجێكی قورسیدا :نیوەی تەمەنی‌و زیاتر لە نیوەی تەمەنی كورتكردەوە بۆیەك وێنە: وێنەی پیرەمێردێكی گومناو و لەبیركراو، لە باڵەخانەی فەرمانگەی گومركی شاری نیویۆركدا). لەناوەڕاستی كاروانی ژیانیدا« ،هێرمان مێلفل» دوچاری نسكۆیەك بوو كەناوی (مۆبی دیك)بوو .ئەڵبەت ئەوە یەكەمجاری نەبوو .سێیەم ڕۆمانی كە ساڵی 1849 لەسێ بــەرگــدا بــاوكــرایــەوە ،ئەویشیان دەنگدانەوەیەكی ئەوتۆی نەبوو .بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا دەستبەرداری نوسین و باڵوكردنەوەنەبوو .هاوكات دوای (مۆبی دیك)یش هەر لەسەر نوسین بــەردەوام بــوو .تەنانەت دوای ئەوەشی ڕویكردە شیعرنوسین ،ڕۆمانی لەبیرنەكرد( .بیلی بــاد) كەچەند دەیــەیــەك دوای مردنی بــاوكــرایــەوە ،لــەو ســااڵنــەدا نوسیبوی كە خانەنشین كــرابــوو .واتــە بەرهەمی دواساڵەكانی تەمەنی بوو. ساڵی 1891بــەدوای ساڵی 1851دا ناچێت .لە ناوەڕاستی كاروانی ژیانیدا، «مێلفل» نەچووە ژێرزەویەوەو نائومێدی كۆڵی پێنەدا .خوێندنەوەی نامەكانی ڕوی ــەك ــی دیــكــەی «مــێــلــفــل»مــان بۆ ئاشكرادەكات .سەیرلەوەدایە خوێنەر ڕەنگە ئەو وێنەیە وازلێبێنێت و بێئەوەی ئاگای لەخۆی بێت ،وێنەباوەكە وەربگرێت. ئەمە ئەو شتەیە نوسەرانی ژیاننامەكانی كردویانە .ئەبێت هۆكاری ئەوە چی بێت؟
هۆكارەكەی ئەو ناكۆكیە زەقەیە ،لەنێوان ژیاننامەی (مۆبی دیك) لەسەدەی بیستەم‌و ژیاننامەكەی لەسەدەی نۆزدەهەمدا هەیە. لەهێزی شیعرییەتی وێنەی نوسەرێكی گومناو و نەناسراودایە. نامەكانی «مێلفل» ژیانی نادیاری ئەومان بۆ قوتاردەكات .دەیەیەك دوای بــاوبــوونــەوەی (مــۆبــی دیـــك) ،شــەڕی ناوخۆی ئەمریكا دەست پێدەكات .بەرلەو جەنگە لەڕێی دەریاوە «هێرمان مێلفل» چــەنــد گەشتێكی دورودرێــــژدەكــــات و لەیەكێك لەو گەشتانەیدا دەگاتە (یافا). نامەكانی لەسەر پشتی كەشتیەكانەوە بۆ هاوسەر و منداڵەكانی ،ژیانێكی ناوەكی زۆر بە بەڕشتمان نیشان دەدەن ،وێنەو نیگارەكانیشی بۆ منداڵەكانی بەهەمان شــێــوە.دوای شــەڕ قەسیدەكانی 1866 باڵودەكاتەوە .لە 1876چامەیەكی دور و درێژ لە دوو بەرگدا چاپ دەكات كەباس لە گەشتەكەی دەكەن بۆ فەلەستین لەساڵی .1857 پۆستی قونسوڵی ئەمریكای لەشاری فلورنسا دەسگیرنابێت ،بەاڵم كارەكەی لە گومرگی نیویۆركدا موچەیەكی هەمیشەیی بــۆ مــســۆگــەر كــردبــوو .لــەوێــدا نامەی لــەو خوێنەرانەوە بەدەست دەگــات كە بەرهەمەكانیان لەو كتێبخانانەدا دۆزیوەتەوە كــە كتێبی كــۆن دەفــرۆشــن .بــۆ نمونە نامەكانی «جیمس بلسۆن» ساڵی .1884 ساڵی 1890نامەیەكی لە وەشانخانەیەكی بەریتانیەوە بەدەست دەگات‌و تیایدا مۆڵەت دەخــوازێــت بــۆئــەوەی ،یەكەمین ڕۆمانی لەبەرگێكی نوێدا بۆ چاپ بكاتەوە .شایەنی باسە ئەو ڕۆمانەی لەوكاتەدا پێش چ ل و چوار ساڵ باڵوكرابووەوە. ئێستاو دوای ئەو هەموو ساڵە دەتوانین «هــێــرمــان مێلفل» ئەندێشە بكەین لەتەمەنی حەفتاویەك ساڵیدا ،ئەو نامەیە دەپێچێتەوەو لە پەنجەرەی ژورەكەیەوە سەیری باڵەخانەكانی شــاری نیویۆرك دەكات .لەالیەكەوە ژنێك دەبینێت بەجلێكی شینەوە دەڕوات بەڕێدا .چاو دەبڕێتە ئەو ژنە ،تا لەپشتی ئەسپەعەرەبانەیەكەوە ون دەبێت .ژنەكە دەبیینێت و نای بینێت. ئەسپەعەرەبانەكە دەبینێت‌و ژنەكە نابینێ. پێش چركەساتێك دنیا چی پێی وت؟ دنیا وتی( :تۆ هەیت). ســەدەی بیستەم ژیانێكی ئەندێشەیی خەمناكی بــۆ خــاوەنــی (مــۆبــی دیــك) ب و دروستكرد .خوێنەران لەگەڵ ئەدی مێژوونوساندا دەستیان تێكەڵكردوو، چاپخانە و كتێبخانەكانی بــازاڕیــش داوای ئەفسانەكانیان دەكــەن .بەمجۆرە بەیەكجاری «مێلفل» لەماڵی جاڵجالۆكەدا زیندانی كرا .گەر ئێستا بمانەوێت بیبینین، دووچــاوی بێتاقەت‌و ڕیشێك وەك بەفر سپ ی و سیمایەك چرچ‌و لۆچ دەبینین . ئەم وتارە پێشنیازی وێنەیەكی دیكە دەكات( :وێنەی مێلفل لەتەمەنی حەفتاو دووساڵیدا ،بەرچایی بەیانی دەخــوات و بەدووچاوی گەشەوە خەریكی خوێندنەوەی كتێبە كۆنەكانە .لەو كاتە ئارام‌و بێدەنگەدا‌و سەروەختێك باڵندەكان لەپەنجەرەكانەوە دەروژوریانەو سێبەرەكانیان لەسەر پەڕەی كتێبەكانی بەردەستیەوە دەردەچــێــت، هــەســت بــەكــات نــاكــات .وەك ئــەوەی لەدەرەوەی زەمەندابێت). كتێبێكی كۆن دەكــاتــەوەو دەریایەك دەبینێت ،تا ناكۆتا درێژبۆتەوە.
ژمار ه ( )٤٤٥دووشه‌مم ه 201٥/٢/١٦
««
7
له‌و جێیه‌ى كتێب قه‌ده‌غه‌یه جیلیان یۆرك و .لە ئینگلیزییەوە :جووتیار ژاژڵه‌یى سانسۆر خستنه‌سه‌ر كتێبه‌كان و قه‌ده‌غه‌كردنیان دیارده‌یه‌ك ه ل ه زۆربه‌ى واڵتانى دونیادا ڕوو ده‌دات .حكومه‌ت، ده‌زگــا په‌روه‌رده‌ییه‌كان ،كتێبخانه‌كان و ده‌زگــا جیاجیاكانى تر ب ـه‌زۆرى ئه‌و كتێبان ه قه‌ده‌غ ه ده‌كه‌ن ك ه ب ه جۆرێك ل ه جۆره‌كان «ئابڕووبه‌ر و سه‌ربه‌كێشه»ن. وه‌ك ل ه ڕوونكردنه‌وه‌كانى ڕادیــۆى نیشتیمانیى ئ ـه‌م ـه‌ریــكــادا هــاتــووه، به‌درێژایى مێژوو كتێبه‌كان ل ه ئه‌مه‌ریكا ل ـه‌ب ـه‌ر «تــونــدوتــیــژیــى» و «بابه‌ت ه سێكسییه‌كان»ـى ناویان قه‌ده‌غه‌كراون و تا ئێستاش ئه‌و كتێبانه‌ى به‌و جۆره‌ن ل ه هه‌ندێك شوێنى دیاریكراودا قه‌ده‌غه‌ن. ل ـ ه ئوستورالیا ،هه‌ندێك به‌رهه‌مى دیــاریــكــراوى وه‌ك كتێبى «شێتى ئه‌مه‌ریكایى/برێت ئیستۆن ،ته‌نها به‌و خوێنه‌ران ه ده‌فرۆشرێت ك ه ته‌مه‌نیان له‌سه‌روو هه‌ژد‌ه ساڵه‌وه‌یه .ل ه میسر، به‌شێوه‌یه‌كى گشتیى ئـه‌و كتێبانه‌ى دژى دۆخى سیاسیى واڵت ده‌نووسرێن، ســانــســۆریــان ده‌خــرێــت ـه‌س ـه‌ر .سایتى ئه‌مه‌زۆنیش ،ك ه سایتێكى جیهانیی ه و
سااڵن ه ژماره‌یه‌كى ئێجگار زۆر كتێب ئاسان كتێبه‌كانیان ده‌ست بكه‌وێت. لــه‌گــه‌ڵ ئ ـه‌مــان ـه‌شــدا ،بـه‌شــێــك ل ه ده‌فرۆشێت ،لیستێكى ل ه ناوى هه‌ندێك واڵت درووست كردووه بڕیارى داوه چه‌ند خــوێــنـه‌ران هێشتا كێشه‌ى ئـه‌وه‌یــان كتێبێكى دیاریكراویان بۆ ڕه‌وان ه نه‌كات ،هه‌ی ه ئه‌و ڕێگایانه‌ى له‌به‌رده‌میاندان بۆ ده‌ستخستنى كتێب-به‌تایبه‌تیى كتێب ه لیسته‌كه تادێت درێژتر ده‌بێت. له‌و واڵتانه‌دا ك ه سانسۆر خستنه‌سه‌ر قـه‌ده‌غـه‌كــراوه‌كــان -ســنــووردار كــراون. كتێب ل ه ئاستێكى به‌رزدایه ،ئینته‌رنێت هه‌ندێك جــار مافى له‌به‌رگرتنه‌و‌ه و بــووەت ـ ه ئــامــرازێــك بــۆ ده‌ستخستنى چاپ ڕێگاكانى ده‌ستخستنى كتێب كه‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ى قه‌ده‌غه‌ن .كتێبخان ه ده‌كه‌نه‌وه ،بۆ نموونه ،كتێبێكى نوێ ئه‌لیكترۆنییه‌كانى ناو ئینته‌رنێت و ئه‌و لـه‌سـه‌ر «بێباوه‌ڕیى »Atheism الیه‌نانه‌ى كتێب ب ه ئه‌لیكترۆنیى باڵو له‌الیه‌ن ڕۆژنامه‌نووس (برایان ویته‌یكه‌ر) ده‌كه‌نه‌وه ،وه‌ك كیندڵ ،یارمه‌تیی خه‌ڵكى ــــه‌و‌ه بــاوكــرایــه‌وه ،بـــه‌اڵم كتێبه‌ك ه (چین)یان داوه خۆیان بگه‌یه‌نن ه ئه‌ودیو لــه واڵتــانــى ڕۆژهـــه‌اڵتـــى نــاوه‌ڕاســت ئه‌و دیــوار‌ه به‌هێزه‌ى حكومه‌تى چین و (ئ ـه‌ف ـه‌ریــقــا)دا نــاتــوانــرێــت له‌ڕێى له‌به‌رده‌م كۆمه‌ڵێك به‌رهه‌مدا درووستى ئینته‌رنێتیشه‌و‌ه بكڕدرێت .س ـه‌ره‌ڕاى كردووه ،یان سایتى به‌ناوبانگى «ئۆیسته‌ر ئه‌مانه‌ش ،هه‌ندێك جار ئه‌و به‌رنام ه بــۆ كــتــێــب »OysterBooksئه‌لیكرۆنییانه‌ش ك ه بۆ مۆبایل و ئامێر‌ه هه‌ندێك كتێبى ئینگلیزیى خستووەت ه زیره‌كه‌كانى تر درووست كراون ،به‌هۆى بــه‌رده‌ســت خــوێــن ـه‌ران ك ـ ه ڕه‌نــگ ـ ه ل ه مافى چاپ یان ل ه ترسى ڕووبه‌ڕووبوونه‌ى بازاڕدا ده‌ست نه‌كه‌ون ،جا یان به‌هۆى یاسایى له‌گه‌ڵ ده‌زگاكانى باڵوكردنه‌وه، ئ ـه‌وه‌ى ك ه سانسۆریان خراوه‌ت ه سه‌ر یان به‌هۆى هه‌ڕه‌شه‌كانى ده‌سه‌اڵته‌وه، یان خواستیان له‌سه‌ر نییه .له‌الیه‌كى سانسۆر ده‌خه‌نه‌سه‌ر ئه‌و به‌رنامانه‌ى تره‌و‌ه كاتێك خوێنه‌ران به‌هۆى نرخ یان تایبه‌تن ب ه كتێب و خوێندنه‌وه‌وه. سانسۆره‌وه ،كێشه‌ى كڕینى كتێبیان هۆكارێكى تر ك ه ل ه زۆر واڵتــدا ڕێگا ل ه بــازاڕدا بۆ درووســت ده‌بێت ،ساتى ده‌گرێت ل ه خوێنه‌ران له‌ڕێى ئینته‌رنێته‌و‌ه «پــــرۆژه‌ى گــۆتـه‌نــبـه‌رگ Projectده‌ستیان بگات ب ه كتێبه‌كان ئه‌و سنوور »Gutenbergیارمه‌تییان ده‌دات و یاسایانه‌ن ك ه له‌سه‌ر كڕینى شمه‌ك
له‌ڕێى ئینته‌رنێته‌و‌ه و ناردنى پار‌ه له‌ڕێى بانك ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌و‌ه دانراون ،ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ى خودى نرخى كتێبه‌كانیش زۆر به‌رزه. لــ ه ســـــوودان ،ڕێــگــا ده‌درێــــت ك ه كتێب ته‌نها له فۆڕمى ئاسایی خۆیدا باڵوبكرێته‌وه و كتێب ه ئه‌لیكترۆنییه‌كان قه‌ده‌غه‌ن .حكومه‌تى واڵته‌كه‌ش ،نه‌ك هه‌ر نووسه‌ران بێزار ده‌كات و ده‌ست به‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌كانیاندا ده‌گرێت ،به‌ڵكو باجێكى زۆریـــش ده‌خــات ـه‌س ـه‌ر كتێبخانه‌كان، به‌شێوه‌یه‌ك له‌م چه‌ند ساڵه‌ى دواییدا ژماره‌یه‌كى ئێجگار زۆر كتێبخان ه به‌هۆى زۆرى باجه‌كانى سه‌ریانه‌و‌ه داخــراون. چاالكه‌وانێكى سوودانیى ،ب ه ناوى دالیا حاج عومه‌ر ،ده‌ڵێت ك ه «ده‌ستخستنى كتێب له‌ڕێى ئینته‌رنێته‌و‌ه بۆ نه‌وه‌ى نوێ زۆر گرنگه »،به‌اڵم ئابلۆقه‌كانى ئه‌مه‌ریكا له‌سه‌ر واڵته‌ك ه ڕێگا ناده‌ن خــوێــنـه‌ر‌ه الوه‌كــانــى ســـوودان بگه‌ن ه هه‌ندێك سایت و سه‌رچاو‌ه ك ه فێربوون و خوێندنه‌و‌ه تیایاندا سانسۆر نه‌كراو‌ه و ده‌كرێت یارمه‌تیده‌ریش بن بۆ گه‌یشتن ب ه كتێبى تر .سایتى «ئه‌كادیمیاى خان» و «گووگڵ بۆ یــارى و به‌رنامه« دوو له‌و سایت ه دیارانه‌ن ك ه ل ه (سوودان)دا سانسۆریان له‌سه‌ره و ناكرێنه‌وه.
جیلیان یۆرك
ده‌كرێ ئینته‌رنێت فریامان بكه‌وێ
«
«ئــیــنــتـه‌رنــێــت دوژمــنــى كتێب نییه»
ســـه‌ره‌ڕاى سانسۆره‌كان ،ك ه حاج عومه‌ر كار بۆ البردنیان ده‌كات ،خوێنه‌ر‌ه الو‌ه سوودانییه‌كان خه‌ریكن ڕێگاى جیاواز ده‌دۆزنـه‌و‌ه بۆ گه‌یشتن ه ئه‌ودیو سنووره‌كانى سه‌ر كتێب و ده‌ستخستنى بـه‌رهـه‌مـه‌كــان ،بــۆ نموون ه خوێنه‌ران توانیویان ه بگه‌ن ه بابه‌تێكى ڕۆژنامه‌ى نیویۆرك تایمز ك ه هانى دووباره‌ژیانه‌وه‌ى
ئــازادیــى ده‌دات له‌ناو (خ ـه‌رتــووم)ى پایته‌ختدا .بابه‌ته‌ك ه ده‌رباره‌ى كاره‌كانى (عه‌بدوڵاڵ ئه‌لزه‌ین)ـه ،ك ه مانگان ه بــۆنـه‌یـه‌ك ڕێــكــده‌خــات تــا خوێنه‌ران كۆببنه‌و‌ه و تیایدا له‌نێوان خۆیاندا كتێبه‌كان ئاڵوگۆڕ بكه‌ن .ئه‌لزه‌ین پێى وای ـ ه ك ه «ئینته‌رنێت دوژمنى كتێب نییه« .ڕاستیش ده‌كات!
«من ئاوم ،بەرم دە با بڕۆم» گفتوگۆ لەگەڵ ئیلهان بێرکدا
«هەمیشە لــە ســەر ئــەو بـــاوەڕە بــووم کە شیعر دونیا دەگــۆڕێــت؛ بــڕوام وا بوو کە ناشیرینی و هەژاریی و ناحەقییەکان دەسڕێتەوە ،چونکە دەزانم ئەمە پێچەوانەی سرووشتی شیعر نییە ،بەاڵم ناشتوانم بڵێم کە ئەم بڕوایەم کۆتایی پێهاتووە ،ناتوانم بڵێم چونکە پێویستە بــڕوا بەمە بکەم، بــەاڵم ئــەوەش کە شیعر دونیا ناگۆڕێت، ڕاستییەکە» .ئیلهان بێرک ئیلهان بێرک شیعر وەک گیاندارێک وێنا دەکات ،گیاندار ،بەاڵم بوونێکی ڕاستەقینە کە بــەردەوام پێویستی بە چاوەدێری ،ئاگا لێبوون ،پێوە خەریک بوون ،بەدواداچوون و هەست پێکردن هەیە .ڕای وا بوو شاعیر دەبێ پیشەسازی شیعر بێت؛ ئەو ئەوەندە پڕ بە دڵ شاعیرە کە دەڵێت« :کەنگێ تەنیا و تەنیا خوم بۆ شیعر تەرخان بکەم» .نووسین و بەتایبەت شیعر نووسین پێویستییەکە،
«
و .ل ه تورکییه‌وه :وریا غه‌فوری
ئەژمار .دەیگوت« :شیعر پوختەی زەوییە». هەر ئۆبژەیەک لە سەر زەوی و ئاسمان، هەموو بوونێکی ئۆبژە و سووژە ،هەر شتێک کە بیری لێکراوەتەوە و هەر شیعرێک کە نووسراوە ،شوێن گەشت و سەیرانی شاعیرە. تا ئەو ئاستەی کە دەڵێ« :هیچ شیعرێک بە بێ ئاگای من نانووسرێت» بە خێرایی بە سەر هیچ شتێکدا تێناپەڕێت ،بەرەو ناوەوە و بەرەو دەرەوە ،ئاسۆیی و ستوونی دەگەڕێت، چاوێکی لێگەڕە ،لە هەندێک شوێن پشوو درێــژ ڕادەوەستێت و دەگەڕێت ،بە چاوی گەشتیارێکەوە سەیری «گااڵتا» و «پەرا» لە ئەستەنبوڵ دەکــات و بە نووسینەکانی نەفەسێکی وەهــا دێنێتەوە بــەر ئــەم دوو گەڕەکە کۆنەی شارەکە ،کە ئەو مرۆڤانەی هەموو ڕۆژێک دەیبینن ،دەخوازن سەرلەنوێ سەیری بکەنەوە. ئیلهان بێرک بە نووسینی شیعر بوونی خــۆی وی ــڕای ئەزموونێکی شیعری تاقی دەکاتەوە ،بوونی خۆی لە ڕێگەی شیعرەوە دەگەیەنێتە هەبوونەکانی دیــکــە ،ئەمە بوونە مێتافیزیکییەکانیش لە خۆ دەگرێت. بەو خواستە کە دەیەوێت هەموو بوونێکی تەنیا لە کاتێکی وەهادایە کە دەتوانین باسی گــه‌ردوون لە ڕێگەی شیعرەوە بداتە ژیان چاالکیی نوسین بکەین .بەڕەگ و ڕیشە بوون کـــردن .وەک بڵێی «خ ــۆی لــە خــۆیــدا» هەمیشە گەڕانەوەیە بۆ ڕەگ و ڕیشە .هەمیشە دەرفەتی نووسین هەیە .بەرخۆدان بەسیەتی. شیعر به‌رده‌وام پێویستییەکی جیاوازە .ئەگەر قووڵ لەمە تێنەگەیت ،سەرکەوتن مەحاڵە .زۆر جار هەڵوەرینی گەاڵیەک دەتوانێ بەس بێ بۆ شیعر نووسین .بەاڵم بەسیش نییە ،شتی زۆر جیاوازتر پێویستە .ئەمە «بەخودبوونە» .خەریکی دۆئێلێە ،دۆئێلێکی بێکۆتایی. بەم حاڵەشەوە خۆڕاگرتن بەردەوام دەبێتە ئــەم دۆئێلە ڕێگەیەکە بۆ ئــەوەی مرۆڤێ جووڵەیەکی بــچــووک .نابێ متمانە بەمە لە هەر دۆخێکدا خۆی تاقی دەکاتەوە و بکەین .دەتــوانــم بڵێم دەبــێ چـــاوەڕوان بوونی خۆی لە بەرانبەر «ئێستا»دا تازە بین ،چــاوەڕوان بین ،بنووسین ،بنووسین .دەکاتەوە .ئیلهان بێرک بۆ ئەوەی لە هەر بــەاڵم ئەمە بێهوودە بێهوودە نووسینە .هەل و مەرجێکدا شاعیر بمێنێتەوە خه‌ریکی هەروەکچۆن لە تاقیکردنەوەکاندا ڕوو دەدات ،تاقیکردنەوەیەکی سەخت و ڕیسکداری دەنووسرێت بــەاڵم بێچارەیی بــەردەوامــە .مانەوەیە .ئەم ڕێگەی تاقیکردنەوەیە بۆ نووسین پاککردنەوەیە ،سڕینەوەیە ،بەردەوام بێرک بووە مێژووی شــاراوەی هەم شیعر و پاککردنەوە و سڕینەوەیە .ئــەوەی منیش هەم شاعیریش .ئەم ئەزموونە لە هەمان کاتدا بووە جەسارەتی تیڕوانینێک کە بە شوێن و کردوومە هەر ئەمەیە. ئیلهان بێرک گرێدراوبوون بە شیعرەوە کاتەوە سنووردار نابێت .بۆیە بەو بڕوا بەخۆ وەک گەشتیارییەکی ســەر زەوی دێنێتە بوونەیەوە دەڵێت« :هەم بینیم و هەم دەیڵێم
بێکۆتایی بوون لە هەموو شوێنێکە» /.بۆ گەیشتن بە هەستێکی وەها زۆر جار ئەو تەنگ و چەڵەمە و چەرمەسەرییانەی تێیدا ژیاوە بە شانازییەوە دەیگێڕێتەوە ،هەندێ جاریش گرنگیی پێ نادات .لە هەموو قسە و ئاخاوتنێکدا ،شیکردنەوەی دونیا و مانا بەخشین بە گــه‌ردوون نوستووە .نووسین ئەمەیە .بەردی چەمێک پڕە لە گێڕانەوەی سپێدەی بەیان .دەرزییەکی بچووکیش خەونی هەیە .زمانه پێشەنگایەتیی ئەمانە دەکات. گشت هەبوونی شاعیرێک لە نــاو زماندا ده‌سوڕێته‌وه .ئەم دانووستانە هەموو شتێکە بۆ ئــەو .شاعیرێک ،نووسەرێک کە ئەمە نەژیابێت،ناتوانێت خولقێنەر بێت. گفتوگۆ لەگەڵ ئیلهان بێرکدا زڵێخا دۆغان /حەسیبە ئایتەن ساڵی ١٩٧٩پاش ئــەوەی ئیلهان بێرک بە شایانی خەاڵتی دەزگــای زمانی تورکی دەبینرێت ،لە سەر دەستی زڵێخا دۆغان و حەسیبە ئایتەن ،گفتوگۆیەکی لەگەڵ ساز دەکرێت .ئەم گفتوگۆ کە لە ژێر ناوی «دەنگی ئێمە» لە ژمــارە ١٢٣ی گۆڤاری «کولتوور و ئەدەبیات» مانگی ١٠ـی ١٩٧٩ چاپ و باڵوکرایەوە ،بۆ ناسینی شێوەی ژیان
«شیعر پوختەی زەوییە» و وردەکارییەکانی ژیانی شاعیرانەی ئیلهان بێرک و ڕوانگەکانی بۆ شیعر ،هەڵگری تایبەتمەندیی گرنگە. لێرەدا دەقی ئەو گفتوگۆیە دەخەینە بەر دیدەی خوێنەران. حەسیبە ئایتەن :بەڕێز بێڕک ئێوە خاوەن ئەزموونێکی درێــژی شیعرین ،لە ناو ئەم ئەزموونەدا ،لە شیعرەکانتاندا چەند قۆناغ هەیە کە جیاوازیی تێدا بەدی دەکرێت .ئەو فاکتەرانەی ئێوە بــەرەو ئەم جیاوازییانە دەبات کامانەن؟ بێرک :شیعر ،شێوە و بیچمێکی ژیانە.
هــەر وەک خ ــودی ژیـــان ،جیاوازییەکان هەوینن بۆ شیعریش .ئەم بونیاتە بزۆز و دینامیکەی ژیــان ،لە پێکهاتەی دەروونیی شیعریشدا ڕەنگدانەوەی هەیە .بەو پێیەی کە شیعر شێوەیەکە کە ژیان دایناوە ،شیعرێک داناڕێژرێت مەگەر ئەوەی بونیاتی خۆی لە ژیان وەرگرتبێت .بە دەربڕینێکی دی؛ ئەمە پرسێکی دیالێکتیکییە .سەرچاوەی شیعر، پێکهاتووی ئەم بزۆزی و دینامیکییەی ژیانە. ئەگەر وەک ئێوە باستان کــرد؛ جیاوازی تایبەتمەندییەکی شیعری من بێت ،ئەمە لە بنەمادا ئەو جیاوازییانەن کە ژیان پێی داوین، ئەگەر نا ناکرێت بیر لە نوێ بوونی شیعرێک لە دەرەوەی جیاوازییەکانی ژیان بکرێتەوە. حەسیبە ئایتەن :ناوی ئێوە لە سەرەوەی ئەو ناوانەدا دێت کە «موزەفەر ئەردۆست» ناوی ناوی «دووهەمین نوێ» .بە ڕای ئێوە «دووهەمین نــوێ» هەڵگری کارەکتەری «بزاڤێکی شیعر»ییە؟ یان لە مانایەکدا کۆمەڵێک کــردەوەیــە کە لە پەنجاکان بۆ سەرهەڵدان لە دژی شیعری پێش پەنجاکان کە بە گشتی یەکگرتوو دەینواند بەاڵم هەرکەسێک بۆ خــۆی ڕەفتارێکی شیعری هەبوو و نرخەکانی شیعر بن پێ خرابوو و لە مانا بەتاڵ کرابوو؟ بێرک :مێژووی شیعر ،مێژووی شاعیرانە. هۆی ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە لە تێڕوانین ،شرۆڤە و تێگەیشتنیان بۆ جیهان، جیاوازییان هەیە .ئەم جیاوازییانە مێژووی شیعر پێکدێنن .دووهەمی نوێ کە سەیری شیعری پێش خۆی دەکات ،ئەم جیاوازییانەی لە تێڕوانینی خۆی بۆ جیهان دا بەرجەستە کــردووە .لەم ڕووەوە پێویستە دووهەمین نــوێ وەک سەرهەكدانێکی شیعری سەیر بکرێت .سەرهەڵدەر بوونەکەی لە پێکهاتە شیعرییەکانیدا خۆی دەنوێنێت .دووهەمین نوێ جیاوازی خۆی لە شیعری پێش خۆی، سەرەتا لە بە کارهێنانی زماندا دەردەخات. ئەمەش زمانی نوێی سەردەمە .ئەم جیاوازییە زمانییە هێدی هێدی کاریگەری لە سەر پێکهاتەی شیعریش داناوە .زمانی نوێ تەنیا لە شێوازی دەربڕین دا نییە ،شکاندنی زمان و سەرلەنوێ هەڵستاندنەوەیەتی .لەگەڵ دووهەمین نوێ زمان الیەنێکی ژیانیی نوێی
بە دەســت هێناوە .بە چەشنێک ئاوێنەی نواندنی جیاوازییەکانی ژیانە .نوێ‌بوونەکەشی لێرەوە دێت .چونکە لە پێکدادان لەگەڵ ژیان دامەزراوە. زڵێخا دۆغان :بە ڕای ئێوە کارکردەکانی دووهەمین نوێ تا ئەمڕۆش بەردەوامە؟ ئەگەر هەیە چۆنە؟ ئەگەریش نا ،بۆچی؟ بێرک :وەک باسم کرد شیعری دووهەمین نــوێ ،شیعری ســەرهــەڵــدانــە .ئــەمــڕۆ ئەم سەرهەڵدانە لە دوو بــواردا خۆ دەنوێنێت. پێوەندیی کراوە -داخراو دانان لەگەڵ دونیا. کراوە؛ واتا ڕاستەوخۆ سەیری دونیا کردن. دەکرێت بەمە بڵێین ئەو ڕێبازە شیعرییە نازم [حیکمەت] دایناوە .دووهەمین نوێ لە بنەمادا وەک شیعرێک لە بەرانبەر ئەم سەیر کردنە ڕاستەوخۆیە لە دایک بووە.داخراو بەو واتایە کاتێک سەیری دونیای نوێ دەکەیت ،لە بری ئەوەی دوێنێ ڕاستەوخۆ شرۆڤە بکەیت ،بۆ ئەوەی بیگۆڕیت دەبێ وەک ئاوی ژێر زەوی بە شوێن ڕێگەی جیاوازەوە بیت. لە شیعری ئەمڕۆدا وەک شیعری دوێنێ، ئەم دوو ڕێبازە بــەردەوامــە .هەر دوو بە دروستکردنی دێڵتای جیاواز ،بە ڕژانە ناو کەنداوی جیاواز و بە پێک‌‌هێنانی دەریای جیاواز. زڵێخا دۆغــان :لە نووسراوێک دا باسی ئەوە دەکەن کە شیعر وەرناگێڕدرێت ،هەر ئەوەندە نەبێت کە لە ماناکەی نزیک ببیتەوە. لە الیەکیشەوە خۆتان بەشدارین لە وەرگێڕانی ئــەو شیعرانەی لە زمانە بیانییەکانەوە وەرگێڕدراوە بۆ زمانی تورکی .کە وابێت ئێوە دەخوازن بە وەرگێڕانی شیعر چی بدەن بە خوێنەر؟ بێرک :وەک وتــم شیعر کــاری پێکهاتە و بونیاتە .بونیاتیش شتێکە کە تەنانەت لە زمانی سەرەکی شیعرەکەدا بە تەواوی دەرنابڕدرێت .دەتوانین بڵێین وەرگێڕانی شیعرێکی لەم چەشنە هەر لە سەرەتاوە نامومکینە .وەرگــێــڕانــێــکــی ب ــاش واتــا وەرگێڕانێکی وەفــادار بە پێکهاتەی شیعر لە بنەمادا مەگەر نزیک بوونەوە بێت لە شیعرەکە .بەمجۆرەش وەرگێڕان دەکرێ ناوی ئەم نزیک کەوتنەوەیە بێت.
ژمار ه ( )٤٤٥دووشه‌مم ه 201٥/٢/١٦
«««
8
شەوقی مانگ لەسەر گیا
فێرناندۆ پێسۆوا :ئێڵبێڕتو کاییرو و .لە ئینگلیزییەوە :ژوان جەالل
نەرم ،نەرم ،زۆر بە نەرمی، بایەک دێت زۆر بە نەرمی و دەڕوات ،هەمیشە زۆر بە نەرمی و نازانم من پێم چۆنە و ناشمەوێت بزانم. ______________________________________ شەوقی مانگ بریقەی دێت لەسەر گیا، نازانم بیری چیم دەخاتەوە... بیری قەیرەکچەکەی چیرۆکی ئەفسانەیی بۆ دەگێڕامەوە. بیری خاتوونەکەی لە بەرگی سواڵکەرێکدا یارمەتیی مندااڵنی ئەزیەتدراوی دەدا... کە من نەتوانم چیتر بڕوا بکەم ئەوانە ڕاستین بۆچی شەوقی مانگ بریقەی دێت لەسەر گیا؟ ______________________________________ مانگەشەو لەناو لقە بەرزەکاندا. هەموو شاعیران دەڵێن زیاترە لە مانگەشەو لەناو لقە بەرزەکاندا. بەاڵم بۆ من ،کە نازانم چۆن بیر دەکەمەوە، مانگەشەو لەناو لقە بەرزەکاندا جگە لە مانگەشەو لەناو لقە بەرزەکاندا، هیچی تر نییە مانگەشەو لەناو لقە بەرزەکاندا نەبێت. شوانی سەرگردەکەی دوور دوور لە من لەگەڵ مەڕەکانتدا- ئەو خۆشحاڵییەی پێتەوە دیارە -هیی خۆتە یان هیی من؟ ئەو ئارامییەی هەستی پێ دەکەم کە دەتبینم ،هیی منە یان هیی تۆ؟ نا ،نە هیی منە و نە هیی تۆ ،شوانەکە. ئەوە تەنیا هیی خۆشحاڵی و ئارامییە هیی تۆ نییە چونکە تۆ نازانی کە هیی تۆیە هیی من نییە چونکە من دەزانم کە هیی منە هەر ئەوەیە و وەک هەتاو بەسەرماندا دەکەوێت کە بەر پشتت دەکەوێت و گەرمت دەکاتەوە و تۆ بیر لە شتێکی تر دەکەیتەوە کە بەر ڕووخساری منیش دەکەوێت و وڕم دەکا و من تەنیا بیر لە هەتاو دەکەمەوە. ______________________________________ زۆر گرنگ نییە بەالمەوە. چی زۆر گرنگ نییە بەالمەوە؟ نازانم :زۆر گرنگ نییە بەالمەوە. ______________________________________ من کە دەڕوانم وەک گوڵەبەڕۆژە ڕوون دەبینم من هەمیشە بە ڕێگاکاندا دەڕۆم سەیری ڕاست و چەپ و هەندێجاریش دواوە دەکەم... هەرچیش لە هەر چرکەیەکدا دەبینم شتێکە پێشتر هەرگیز نەمدیتوە، باشیش دەزانم ئەمە چۆن بکەم... دەزانم چۆن وەک پێویست سەرم بسووڕمێ وەک منداڵێک ئەگەر بتوانێت بە ڕاستی لە کاتی لە دایکبوونیدا ،لەدایکبوونی خۆی ببینێ من لە هەموو ساتێکدا هەست بە لەدایکبوونی خۆم دەکەم لە تازەیی هەمیشەیی دنیادا من بڕوام بە دنیا هەیە وەک چۆن بڕوام بە گوڵی هەمیشەبەهارە، چونکە دەیبینم .بەاڵم بیری لێ ناکەمەوە چونکە بیرکردنەوە یانی تێنەگەیشتن... دنیا بۆ ئەوە دروست نەبووە بیری لێ بکەینەوە (کە بیرت کردەوە ،چاوت تووشی نەخۆشی دەبێت) بەڵکوو بۆ ئەوەی بیبینین و تەبا بین لەگەڵیدا من فەلسەفەم نییە :هەستم هەیە... کە باسی سرووشت دەکەم ،لەبەر ئەوە نییە دەزانم چییە، بەڵکوو لەبەر ئەوەیە عاشقیم چونکە تۆ کە عاشقیت ،هەرگیز نازانیت عاشقی چیت یان بۆ عاشقیت ،یان عەشق چییە...
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد -شااڵو حەبیبە
عەشق بەرائەتێکی هەمیشەییە، تەنیا بەرائەتیش ئەوەیە بیر نەکەیتەوە... ______________________________________ کاتێک کەسێک عاشقە جیاوازە لەگەڵ کاتێک کە عاشق نییە هەر هەمان ئەو کەسەیە بەاڵم بە تەنیا ______________________________________ حەقیقەت ،درۆ ،دڵنیایی ،گومان... ئەو پیاوە کوێرەش لەوبەرەوە بە ڕێوەیە ئەم وشانە دەزانێت من لەسەر پلیکانەی سەری سەرەوە دانیشتووم و دەستەکانم لێک ئااڵندووە لەسەر بڵندایی ئەژنۆ لەسەریەک دانراوەکانم ئێ ،باشە ،حەقیقەت و درۆ و دڵنیایی و گومان چین؟ پیاوە کوێرەکە لەسەر ڕێیەکە دەوەستێت، من دەستەکانم لەسەر بڵندایی ئەژنۆم لێک دەکەمەوە. ئایا حەقیقەت و درۆ و دڵنیایی و گومان هەمان شتن؟ شتێک لە بەشێکی حەقیقەتدا گۆڕا -ئەژنۆکانم و دەستەکانم. زانست چی لەم بارەیەوە دەزانێت؟ پیاوە کوێرەکە دەکەوێتەوە ڕێ و منیش هیچ جووڵەیەکی تر ناکەم. تازە کات گۆڕا و کەسەکان و هیچ شتێک هەمان شت نییە. ئەمە حەقیقەتە. ______________________________________ دەنگی پێکەنینی کچێک لەسەر ڕێگاکە لە هەوادا دێت. بە شتێک پێدەکەنێت کەسێک من نایبینم هەر ئێستا گوتوویەتی. لە ئێستادا ئەوەم لە بیرە گوێم لێی بوو.
بەاڵم ئەگەر ئێستا باسی پێکەنینی کچێکم لەسەر ڕێیەکە بۆ بکەن، دەڵێم :نا ،گردەکان ،تۆزی ناو خۆرەکە ،خۆرەکە ،ئەم ماڵە لێرەدا، منیش کە تەنیا گوێم لە خوێنی بێدەنگی ژیانی خۆمە لە هەردوو التەنیشتی سەرمەوە. ______________________________________ ئەگەر ویستیان دوای مردنم ژیاننامەکەم بنووسن. هیچ لەوە سادەتر نابێت. تەنیا دوو ڕێکەوت هەیە – لەدایکبوون و مردنم. لە نێوان ئەو دووانەدا هەموو ڕۆژەکان هیی خۆمن. من ئاسان پێناسە دەکرێم. وەک شێت دەمڕوانی. عاشقی هەموو شتێک بووم بێ هیچ هەستێکی سۆزداری. هەرگیز شتێکم نەویستووە نەمتوانیبێت بە دەستی بهێنم چونکە قەت کوێراییم دانەهاتووە. تەنانەت بیستن هەرگیز هیچ نەبووە جگە لە هاودەمی بینین. تێگەیشتم کە شتەکان حەقیقین و هەموویان جیاوازن لە یەکتر. ئەمە بە چاو تێگەیشتم ،قەت بە عەقڵ نا. ئەگەر بە عەقڵیش تێگەیشتبام هەموو شتێکم هەر هەمان جۆر دەبینی. ڕۆژێک وەک هەر منداڵێک خەو گرتمی. چاوم داخست و نووستم. بێجگە لەوانەش ،من تاقە شاعیری سرووشت بووم. سەرنج :لە الپەڕە دووی ئەم ژمارەیەدا ،کورتەباسێک دەربارەی پێسۆوا و شیعرەکانی بخوێننەوە.
www.chawdernews.com
ذمارة ( )236دوشةممة 2015/2/16 سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
236
www.chawdernews.com
ذمارة ( )236دوشةممة 2015/2/16
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
مه‌ال کرێکارو خه‌یاڵپاڵوییه‌کانی بەهمەن تاهیر نەریمان مه‌ال کرێکارم ل ه کۆمه‌ڵ ه شیعری (ژانی بون)ه‌و‌ه ناسییه‌وه ،ئێسستاشی له‌گه‌ڵ بێت هه‌موو شیعره‌کانی ئه‌و کۆمه‌ڵ ه شیعرییه‌ی ئــه‌وم ل ـه‌ب ـه‌ره ،جارێکش به‌قه‌ڵه‌می جافی شین خۆم ئه‌و شیعرانه‌م ی 1990دا نوسیه‌وه‌ته‌وه ،هه‌روه‌ها له ساڵ به‌ده‌نگی خۆی و به‌سرود له‌سه‌رده‌می به‌عسدا ئه‌و کۆمه‌ڵ ه شیعره‌ییم هه‌بوو، ئه‌وسا من ل ه سێی ناوه‌ندیی بوم ،ک ه ده‌یــگــوت (:کێی ه تــامـه‌زرۆی شه‌هیدی زوکا تۆمارکا ناوی ...با بێخه‌م بێ خوا ئه‌مێنێ بۆ مناڵی جێماوی) ،یان ک ه ده‌یگوت(:ئیسالم ماف ئه‌دا به‌گشت... هه‌قت ده‌رناچێ ل ه مشت ...وه‌ر‌ه کوردی موسڵمان ...خۆتی له‌سه‌ر بابه‌کوشت)، من وه‌ک تاز‌ه ل ه هێلکه‌ی خوێندنه‌و‌ه جوقاوێک؛ حه‌زم ده‌کرد (شه‌هیدبم ل ه پێناوی ئایدیۆلۆژیای دینی) ،ئاسان و زوو ،وه‌ک بێ ئه‌زمونێک ،خۆشه‌ویستیی شه‌هیدی گه‌لێکی سته‌مدیده‌ی وه‌ک کـــوردم گــۆڕیــی ـهوه ب ـ ه (شـه‌هــیــد ل ه پێناوی ئایدیۆلۆژیای دینی) .هه‌موو هه‌ڵه‌بج ه ئه‌زمونه‌کانیش(کیمیبارانی و زۆر ناوچه‌ی کوردستان ،حه‌مله‌کانی ئه‌نفال) ده‌بــوایـ ه منی ببردای ه بـه‌ره‌و کۆژانی گه‌لێکی (موسته‌زعه‌ف) ،که‌چی وه‌همی (ئیسالم گڕیگرتووه ،ئیسالم ئــاگــری گــرتــوه) دێــت و ه ـه‌مــوو ئه‌و نه‌هامه‌تیانه‌م لێ ونده‌کات ،ئایدیۆلۆژیای دینی دێت و وه‌همم لێده‌کات ب ه واقع و واقعم لێده‌کات ب ه وه‌هم ،ئه‌م سایکۆلۆژیا هه‌ڵخه‌ڵه‌تاوه‌ی ئه‌وسای مــن؛ وه‌هم ه درۆزنه‌کانی ئایدۆلۆژیای دینی له‌مڕۆدا هه‌مان ئه‌و ئایدۆلۆژیای ه ک ه داعش ه کورد‌ه هه‌رزه‌کاره‌کان دروستده‌کات و ده‌یان بات بۆ ناو داعش و پێش خۆ ته‌قاندنه‌وه‌یان ب ه خه‌ونی حۆریی ه سفت و لو‌سه‌کانه‌وه، هه‌موو ئه‌و کۆژانانه‌یان له‌بیرده‌باته‌و‌ه ک ه گه‌لی کورد تیایدا ژیاوه و ده‌ژی. ه ـه‌ر ته‌نها سه‌یرکردنی یــوتــوب و گ ـه‌ڕان بۆ ئه‌و خۆکوژانه‌ی ناو داعش و جیهادییه‌کانی تــر؛ به‌ئاسانی بۆت ده‌رده‌که‌وێت ئهوه عه‌شق بۆ خوا نیی ه داعشییه‌کان ده‌بــات بۆ خۆته‌قاندنه‌وه و دەست لەدنیاهەڵگرتن ،به‌ڵکو ئهوه غه‌ریزه‌کانی سێکس و چێژ‌ه له‌پشت ئه‌مانه‌و‌ه ئامادەیە تا بگه‌ن ب ه له‌زه‌تی نـه‌بــڕاوه‌ی حــۆری ،ئه‌مان ده‌بزوێنێت. ده‌کرێت ئاوا داعشییه‌کان‌وەسف بکه‌ین: ئه‌وان پشتیان نه‌کردۆت ه چێژه‌کانی دونیا و بیر ل ه چێژ‌ه دنیاییه‌کان نه‌که‌نه‌وه ،به‌ڵکو ئه‌وان ئه‌وه‌ند‌ه برسیی سێکس و ڕابواردنن ک ه حۆرییه‌کانی دونیا ب ه که‌مده‌زانن. بۆی ه له‌م ڕوه‌وه ئ ـه‌وان به‌رهه‌می ئه‌و چڵێسییه‌ن ک ه سه‌رمایه‌داری ل ه مرۆڤدا و لێره؛ بۆ مرۆڤ ه سه‌رمایه‌داره‌کانی دروستکردوه ،به‌اڵم ب ه ته‌ئجیلکراوی، یــان ڕاستتر:داعشییه‌کان به‌رهه‌می چڵێسیی سیستمی سه‌رمایه‌دارین ،به‌اڵم به‌هه‌ڵگه‌ڕاوه‌یی ،بابه‌ت بۆ تێرکردنی چێژه‌کانیان سنوری نییه ،به‌اڵم لێره نا، له به‌هه‌شت. مــه‌ال کــرێــکــار وا 60ســاڵ ته‌مه‌ن تێدەپەڕێنێت ،ئێستا له‌زه‌تی حۆری ئه‌و به‌ئاسانی ناخات ه ناو زینده‌خه‌ونه‌کانی داعش ه هه‌رزه‌کاره‌کانه‌وه ،به‌ڵکو ئه‌و ئێستا له‌زه‌تی ده‌سه‌اڵت و ده‌رکه‌وتن و ده‌سه‌اڵتی گوتاردان و خه‌ونی موریده‌کانی مــزگـه‌وتــی جــیــهــادی جــارانــی بڕستی لێبڕیوه ،به‌شێوه‌یه‌ک خه‌ون ده‌بینێت ک ه ئه‌و 53ده‌قه‌ی ناو چاوپێکه‌وتنه‌که‌ی (
،)nrtئه‌وه‌ند‌ه ده‌کوێت ه پارادۆکسه‌وه، ئیتر ده‌کرێت ب ه چاوپێکه‌وتنه‌ک ه بڵێین: مێرگی ڕه‌خنه‌گرانه. تۆ سه‌یری ئه‌م دژه‌وانــانـه‌ی کرێکار بــکــ هن(:تــۆ ئــازدیــت مــارکــســی یــان مولحدبیت ،بـــه‌اڵم مــورتــه‌د ده‌بێت بکوژرێت!!) ،هه‌رکه‌سێکی ساد‌ه و ساکار ده‌زانێت ل ه ئه‌قڵی سه‌له‌فیدا(ب ه جیهادی و مه‌دخه‌لیانه‌وه) مارکسی و مولحد له‌ناو کوردی باوان موسڵماندا ،مامەڵەی له‌دین هه‌ڵگه‌ڕاوەی لەگەڵ دەکات ،که‌چی ئه‌م بیرمه‌ند‌ه ئیسالمییه(ل ه چاوپێکه‌وتنه‌که‌دا وتی من وه‌ک بیرمه‌ندێکی ئیسالمی)، ل ه ماوه‌ی یه‌ک به‌رنامه‌دا جارێک ده‌ڵێت موڕته‌د ده‌بێت بکوژرێت و جارێکیش ده‌ڵێت کۆلکه‌ی هاوبه‌شمان هه‌یه ،با ئه‌و هه‌بێت و منیش هه‌بم .یان ده‌ڵێت: (مورته‌د ده‌بێ بکوژرێت ،چونکه ده‌بێ ئه‌و بزانێت له‌کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی موسڵمانا ئه‌ژی و پێشێلکردنی مافی ئه‌و هه‌موو خه‌ڵکه پێشێلکردنی مافی خه‌ڵکی و سوکایه‌تیکردن به‌قورئان یانی چی)، هه‌موو که‌سێکی سه‌ره‌تایی ده‌زانێت له‌دینهه‌ڵگه‌ڕاو‌ه ئ ـه‌و که‌سه‌ی ه ک ه ل ه ئیسالمه‌و‌ه چوبێت ه سه‌ر دینێکی تر ،ئیتر مه‌رج نیی ه ئه‌م که‌س ه جوێنی ب ه خودای مه‌ال کرێکار دابێت یان نه‌ی دابێت ،ته‌نها مــادام دینی ل ه ئیسالمه‌و‌ه گۆڕیوه بۆ دینێکی تر ،حوکمی کوشتنه .دیار‌ه الی مه‌ال کرێکار ،گۆڕینی دین سوکایه‌تیی ه ب ـ ه قــورئــان ،بــۆیــە که‌سه‌ک ه خوێنی حه‌اڵڵه .هه‌ر ئه‌م پیاوه ل ه شوێنێکی تردا ده‌ڵێت(:حوکمی مورته‌د حوکمی کافره) ،واتـ ه کافر و له‌دینهه‌ڵگه‌ڕاو‌ه ده‌بێت بکوژرێن .مه‌سه‌له‌ک ه ئهوه نیی ه ک ه کرێکار ئــاوا بیرناکاته‌وه ،به‌ڵکو مه‌سه‌له‌ک ه ئه‌وه‌ی ه ک ه ئه‌م موجاهید‌ه یارییه‌کی زۆر ب ه وشه‌کانی (ئــازادی و سنوره‌کانی ئازادی) ده‌کات و ده‌یه‌وێت بڵێت :من جیاواز بۆ ئه‌م کێشان ه ده‌ڕوانم، که‌چی ده‌گــاتـه‌و‌ه هه‌مان ده‌رئه‌نجامی داعش و قاعیدە. هه‌ر ل ه ئه‌وه‌ڵی ئیسالمه‌تی کرێکاره‌وه، مه‌شروعی ئه‌و جیانه‌بو‌ه ل ه مه‌شروعی جیهادییه‌کانی ئه‌فگان و دنیای ئیسالمی. ئه‌و بوو کۆی ئه‌زمون ه جیهادییه‌کانی ده‌هــێــنــاو ده‌یــویــســت لـ ه کوردستاندا تاقییان بکاته‌وه ،ئه‌و کورد و کوردبون ل ه جه‌وهه‌ری خه‌ونه‌کانیدا نه‌بوه ،به‌ڵکو هـه‌مــوو به‌ها کوردییه‌کانی شۆڕشی کــوردیــی خاڵی ده‌کــــرده‌و‌ه و به‌های دینی له‌جێدا داده‌نـــان ،تیایدا کورد
ڕێبازی گه‌له) .سه‌یربک ه شه‌ڕی نه‌ته‌ویی کورد و به‌عس ل ه کێشه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌ییه‌و‌ه ده‌کات ب ه کێشه‌یه‌کی ئیسالمی(شه‌ڕی بێدین و دیندار). کرێکار ده‌مێک ه ل ه قه‌یرانێکی قووڵی جێبونه‌و‌ه و خۆجێکردنه‌وه‌دا گێنگڵ ده‌دات ،ه ـه‌ر لـه‌سـه‌ره‌تــای به‌رنامه‌ک ه ده‌ڵــێــت (:ئێ چی بکه‌ین ،ئه‌گه‌ر ل ه نه‌رویج و کوردستاندا جێمان نه‌بێته‌وه، ه ـه‌ر ده‌بــێــت ڕوو بکه‌ین ه نــاو دوه‌ل ـ ه خیالفه‌که‌ی بــه‌غــدادی!!) .گه‌مه‌کانی کــرێــکــار ل ـه‌نــێــوان کوردستانیبون و داعشبوندا ،بۆ ئ ـهوه نیی ه ک ه داعش ناناسێت ،ئه‌و گوایه ئاگای له‌خشه‌ی ستیفن سۆتۆلفه ،ک ه گوایە جاسوسی بۆ ئیسرائیل کردوه ،ئاگای له‌و که‌ینوبه‌ین ه هه‌واڵگریان ه هه‌بو‌ه بۆ ڕزگارکردنی ئه‌و ڕۆژنامه‌نوس ه ک ه ل ه ئارادا بوون ،که‌چی
کرێکار ده‌یویست به پارتی و یه‌کێتی بڵێت :ئه‌گه‌ر ل ه کوردستان جێم بکهنهوه ،ده‌توانم کارێک بکه‌م ل ه کۆلک ه هاوبه‌شه‌کاندا له‌گه‌ڵتان بژیم ،ئه‌گه‌ر جێم بکهنهوه ،ن ه کۆمه‌ڵ ،نه یه‌کگرتو ن ه بزوتنه‌وه ،ن ه داعش ده‌بم، حزبێکی تری ئیسالمی ل ه کوردستان دروستده‌که‌م و ژماره‌یه‌کی تر حزبی ئیسالمی زیاد ده‌که‌م و به‌مه‌ش ساحه‌ی ئیسالمییه‌کان پارچه‌پارچه‌تر ده‌بێت
ســوتــاوه فشاره‌ی ه ک ه ده‌ی ـه‌وێــت مه‌ال کرێکار به‌کاری بێنێت بۆ فشارخستن ه سه‌ر هه‌رێم تا بێ به‌دواوداچونی دادگا، وه‌ری بگرنه‌وه ،کرێکار ک ه نایه‌وێت بچێت ه ناو داعش بۆ ئهوه نییه ،خه‌ونه‌کانی زۆر دور‌ه ل ه داعشه‌وه ،به‌ڵکو ئه‌و باش ده‌زانێت ئایند‌ه بۆداعش نییه ،بۆی ه گره‌و له‌سه‌ر ئه‌سپی تۆپیوی داعش ناکات، کرێکار ڕازی ده‌بێت ل ه زیندانه‌کانی ئه‌وروپا ژیان بگوزه‌رێنێت ،به‌اڵم ناچێت ه نــاو ڕیزه‌کانی داعــش ـهوه ،چونکه ئه‌و بێت ک ه ده‌بێت ه ڕێگر له‌وه‌ی (نه‌جمه‌دین قاره‌مانی شه‌ڕو کوشتارگه‌کان نه‌بووه ،فه‌ره‌ج) خه‌ون ب ه خه‌لیفه‌ییه‌و‌ه ببینێت، به‌ڵکوو قاره‌مانی گوتاردان و موحازه‌ره‌و ئه‌و به‌خیلیی ه بێت کرێکار بۆ خه‌لیفه‌که‌ی سه‌ر تیڤییه‌کان ه و به‌رگه‌ی گۆشه‌گیری و داعــش هه‌یه‌تی و ئه‌بوبه‌کر به‌غدادی دوری ل ه زومی جه‌ماوه‌ره‌وه ناگرێت. هه‌رگیز ئەم گرێ دەرونییەی نابێت. کــرێــکــار چــه‌نــد جـــارێـــک بــاســی ئازاری نه‌بونی مه‌رجه‌کانی (عه‌ره‌بی، (ئیبراهیم ع ـه‌واد به‌نده‌ر -ئه‌بوبه‌کری قــوڕه‌یــشــی)ئــازارێــکــن وه‌ک گرێیه‌کی به‌غدادی) کردو باسی ئـه‌وه‌ی کرد ک ه ده‌رونــی چه‌ند جارێک ئه‌م مه‌سه‌له‌یی ه
کرێکار ڕازی ده‌بێت ل ه زیندانه‌کانی ئه‌وروپا ژیان بگوزه‌رێنێت، به‌اڵم ناچێت ه ناو ڕیزه‌کانی داعشه‌وه ،چونک ه ئه‌و قاره‌مانی شه‌ڕو کوشتارگه‌کان نه‌بووه ،به‌ڵکو قاره‌مانی گوتاردان و موحازه‌ره‌و سه‌ر تیڤییه‌کان ه و به‌رگه‌ی گۆشه‌گیری و دوری ل ه زومی جه‌ماوه‌ره‌وه ناگرێت ته‌نها موجاهیدێکی گیانبه‌خش بووه و ئاگای له‌زرمه و ناڵه‌ی داعــش نییه!! هیچی تر ،سه‌یری ئه‌م کۆپل ه شیعره‌ی هه‌رگیز ئه‌و قسه‌ییه‌ی ڕاست نه‌بوو ،ئه‌و کرێکار بکه‌ین ک ه ده‌ڵێت( :سێوسێنان گه‌م ه ساده‌ییه‌ی بۆ ئه‌وه‌ی ه ک ه سود ل ه و سه‌رگه‌ڵو ...ل ه تۆڵەیانداین هه‌موو ...کات وه‌ربگرێت و ده‌رچه‌یه‌ک بدۆزێته‌و‌ه تۆڵه‌ی هه‌موو بادینان ...ده‌ستێنین ل ه بۆ ئه‌وه‌ی ل ه کوردستان جێی بێتهوه، بێدینان ...ڕاپه‌ڕن ئه‌مڕۆ هه‌له ...ئیسالم داعــش بۆ ئه‌و ل ه ئێستادا ئه‌و کارد‌ه
ئه‌و(عه‌ره‌بی قوڕه‌یشی)یه ،ئه‌م دوو الی کرێکار هاتنه‌باسکردن ،له‌کاتێکدا مه‌رجه(عه‌ره‌ب،قوڕه‌یشی)الی ئیسالمیی ه ل ه کرۆکی پرسیار و وه‌اڵمه‌کانیشدا جیهادیی ه سه‌له‌فییه‌کان ،مه‌رجی شه‌رعیی نه‌بوو ،کەچی کرێکار هەر دەچــوەوە (بــون ب ه خه‌لیفه)ی ه و خه‌لیف ه هه‌ر سەر گرێ دەرونییەکەی خــۆی .بۆی ه ده‌بێت عه‌ره‌بی قوڕه‌یشی بێت ،ره‌نگبێت بــۆ بــاوکــی(ســەیــد قوتب و مــەعــال و ل ه قوواڵیی کرێکاردا ،ئه‌م ه ئه‌و ئازار‌ه ئیبن تەیمییە) کوردستانیبون ،وه‌ک
خۆی ده‌یوت ،کۆلکه‌ی هاوبه‌ش ه له‌گه‌ڵ هێز‌ه کوردستانییه‌کاندا ،النیکه‌م ،ل ه خه‌یاڵپاڵوییه‌که‌ی کرێکاردا ،ئه‌گه‌ر ئه‌م نه‌بێت ب ه خه‌لیفه‌ی هه‌موو موسڵمانان، ئه‌وا ده‌بێت ب ه والی کوردستان ،ئیتر ئه‌م ه لـ ه ژێــر چـه‌تــری خه‌الفه‌ته‌که‌ی جه‌نابی ئه‌بوبه‌کر به‌غدادی دابێت یان هه‌ر خه‌لیفه‌یه‌کی تردا بێت!! کــرێــکــار ده‌یــویــســت بــ ه پــارتــی و یه‌کێتی بڵێت :ئه‌گه‌ر ل ه کوردستان جێم بکهنهوه ،ده‌توانم کارێک بکه‌م ل ه کۆلک ه هاوبه‌شه‌کاندا له‌گه‌ڵتان بژیم، ئه‌گه‌ر جێم بکهنهوه ،ن ه کۆمه‌ڵ ،ن ه یه‌کگرتو ن ه بزوتنه‌وه ،ن ه داعش ده‌بم، حزبێکی تری ئیسالمی ل ه کوردستان دروستده‌که‌م و ژماره‌یه‌کی تر حزبی ئیسالمی زیاد ده‌که‌م و به‌مه‌ش ساحه‌ی ئیسالمییه‌کان پارچه‌پارچه‌تر ده‌بێت. ئــەم گەمەیە لــەگــەڵ کرێکار ئەگەر دەسەاڵتی کــوردی بیکات ،هەمان ئەو گەمەیەیە کە ئەمریکاو ئەوروپییەکان لە جیهادی ئەفگاندا ،لەگەڵ موجاهیدەکاندا کردیان و ئێستاش باجەکەی دەدەن، ئەگەر پارتی و یەکێتی و هەر هێزێکی ناو دەسەاڵت لە کوردستان ،ئەمە لەگەڵ کرێکار بکەن ،ئەوا هەمان گەمە ئەنوەر سادات لە میسر بەرانبەر ئیسالمییەکان کردی و دواتر خودی سادات بەگیانی خۆی لە ٦ی ئۆکتۆبەری ١٩٨١باجەکەی دا ،یــاریــکــردن بــە کــارتــی ئیسالمیی جیهادی؛ ئــەو کــارتــە ســوتــاوەیــە کە دەسەاڵتی ئێستای ئەفگانستان؛ تالیبانی پاکستان دژی پاکستان بەکاردێنێت و بە پێچەوانەشەوە ،بــەاڵم یەکێک لە ئەنجامەکانی ئــەو گەمەیە ئــەوە بوو کە تالیبانی پاکستان توانی لە ١٦ی دیسەمبەری ٢٠١٤دا هێرش بکاتە سەر قوتابخانە پاکستانییەکە و ١٤١منداڵیان کردە قوربانی. مەال ناڕاستەوخۆ هەڕەشەی لەهەرێم کرد و وتی (:ل ه کوردستان 5000که‌سم هه‌ی ه و ل ه ئه‌وروپا 600ک ـه‌س) ،ئەم قسانەی مەال بەشێکە لەو کاردەی کە دەیــەوێــت فشار دروستبکات لەسەر هــەرێــم ،کــاردێــک دەیــەوێــوێــت بڵێت ئــەگــەر جێم نــەکــەنــەوە ،ئــەوا منیش دەتوانم کوردستان بکەم بە دۆزەخ، ئه‌م پیاوه توشی وه‌هم بوه ،وه‌همێک ک ه ل ه بیار‌ه بــوو ،شوێنکه‌وتوه‌کانی نه‌ده‌گه‌شتن ه 500که‌س .کرێکار باسی 5000موجاهیدی خۆی ل ه کوردستان و 600که‌س ل ه ئه‌وروپا ده‌کات ،تۆ بڵێی شه‌ش سه‌د که‌سه‌که‌ی ئه‌وروپا کوڕ و کچ و ژنه‌که‌ی خۆی تێدا بێت ،یان وه‌ک جاران ،کوڕی ڕه‌شوڕوت به‌کوشت ده‌دات و مناڵه‌کانی خۆی ل ه نه‌رویج خه‌ریکی جیهادی ژیانکردن ده‌بن؟!! من نازانم، هێشتا له‌شکره‌که‌ی ده‌رنەکه‌وتو‌ه تا بزانین مناڵه‌کانی (مه‌عالم ،سه‌ید قوتب، ئیبن ته‌یمییه) ل ه ڕیزدان یان نا ،به‌اڵم ئهوه ده‌زنم کرێکار ل ه خه‌یاڵپاڵوییه‌کی قوڵدایه ،خه‌یاڵپاڵوییه‌ک ک ه خه‌رکی ه ده‌بێته دۆنکیشۆتی جیهادی کوردی. بـــەڕاســـت ،بــیــرم نــەچــێــت ،شێخ ڕەزای تاڵەبانیش شتێکی لەسەر ئەو چاوپێکەوتنە هەیە و دەڵێت: به تـەحـریـكی تـەڵـێـكی سـەد هـەزار نـەفـســی به كـوشتندا ڕەئــیــســی حــیــلــەكــاران شــای قــومــار بــازانـه ئـەم ڕیـشـه بەبای سەڕسەڕ لەشوێن خۆی ناجمێ ڕیشی ئەمەن سەختە بەبێ حیکمەت نییە گەر جار بەجار لەرزانە ئەم ڕیشە
ذمارة ( )236دوشةممة 2015/2/16
ئیسالمی سیاسی
2
سیاسەتی ئێران بەرامبەر بەداعش
«لە پەراوێزی یادەوەریی 35ساڵەی شۆڕشی گەالنی ئێراندا» لەئێراق دابنێتەوە .سیستانی لەتەمەنی 84ساڵیدایە ،بۆ یە ئێران بەكۆمەكی مادی‌و هەوڵی خۆی زەمینەسازی دەكات تا مەحمود هاشمی شەهرودی بكاتە ئایەتواڵو مەرجەعی شیعەكانی ئێراق ،ئەو ئێستە لەتەمەنی 63ساڵیدایە .هەربۆیە تۆڕێكی بەرینی پێوەندی چاالك‌و كاری ئاینی گرنگی لەژێردەستایەو هەواداری زۆرن .هاوكات ئێران 420ملیارد ریاڵ كەدەكاتە 13،5ملیۆن دۆالری ئەمریكی لە نۆژەنكردنەوەی شوێنە پیرۆزەكانی ئێراقدا سەرفكردووە.
دیانا ئەسفەندیاری‌و ئاریان تەباتەبائی و :لەئینگلیزییەوە ماجید خەلیل ()2-1 پێشەكی:
لـــەم نــوســیــنــەدا رووی ئێرانییەكان‌و گۆڕانكارییەكانی پاش شۆڕشی گەالنی ئێران خــراوەتــەڕوو، هاوكات درێــژبــوونــەوەی شــەڕی نێوان ئێراق‌و ئێران ،كە وەك دەرهاویشتەیەكی شۆڕشی 1979چاوی لێدەكرێت نومایان كراوە ،درێژبوونەوەكە خۆی لە بوونی بەعسییەكانی نێو داعشدا دەبینێتەوە، كە بابەتەكە بەعەقڵی سیاسی داعش بۆ ئاراستەكردنی جەنگەكە دژ بەئێرانییەكان لێكی داوەتــــەوە ،هــاوكــات ئــەو هەڵە سیاسیانەی ئێرانیش دەخــاتــەڕوو ،كە لەنەرمی نواندن لەتەك ئۆپۆزسیۆنی دژ بە ئەمریكا لەمیانی 2003بۆ ئێستا كاری بۆكردووە .لەئێستەدا ئێران لە پاش 35 ساڵ لە شۆڕش لەبەردەم زنجیرەیەك واڵتی سونیگەراو هاوپەیمانییەتییەكی نەیاری خۆرئاوادایە .چیرۆكی داعشیش لەخوێندنەوەی سیاسییەكانی ئێراندا كۆتاییە تراژیدییەكەی ئێرانییەكان یەكالیی دەكەنەوە( .)١چوون ئەجێندای ســـەرەكـــی داعــــش ،بــــەدەر لـــەوەی ناسیۆنالیستی عەرەبییە ،بەڵكو لەرووی مەزهەبیشەوە بــۆ ســڕیــنــەوەی شیعە دروست بووە ،هەربۆیە خوێندنەوەەی ئــەم بابەتە لە چەند بەشێكی جودا جــودادا جۆرێك لە ئەسڵی كێشەكانی نێوچەكەمان وەك بابەتێكی زانستی تێدەگەیەنێت. دەركەوتنی گروپێكی نوێی سوننیی پەڕگیرو بناژۆ لە رۆژهەاڵتی ناویندا، بووتە هەڕەشەیەكی ئاسایشی بەرچاو لە هەرێمێكدا كە بۆخۆی گیرۆدەی گێژەڵ‌و گێرمەو كێشە نێوخۆیی‌و دەرەكییە. دیــارە كە هێزو هەرەكەتی دەوڵەتی ئیسالمی ریــشــەكــەی لــە قــاعــیــدەوە بــوو ،بەوابەستەبوونیان بە قاعیدەوە بــوونــە مــایــەی نــائــارام ـی‌و پێكدادان لە شــامــداو دوواتـــر بوونە یەكەیەكی سەربەخۆوجودابوونەوە ،ئەوە بەتایبەتی كاتێك هاتەدی ،كە رێبەری قاعیدە، ئەیمەن زەواهیری لە دەستپێكی 2014دا، ێ بەرییكرد لە هەر رێكخراوەكەی خۆی ب بوونێكی پەیوەندی‌و وابەستەییەك بە گروپی رێكخستنی دەوڵەتی ئیسالمییەوە. داعش لەگەڵ جوودابوونەوەی لەقاعیدە ئیدی بەشێوەیەكی خێرادەستیگرت بەسەر بەشێكی بەرین لەخاكی سوریاو كشابەرەو ئێراق‌و تەنانەت لەلوبنانیشدا بوونی خۆیان راگەیاندو بەشێوەیەكی هەمەجی‌و هەڕەمەكیی كەوتنە وێزەی كشتوبڕی هاواڵتیانی سیڤیل‌و مەدەنی(.)٢ لێرەوە راپۆرتەكان لەسەر لەسێدارەدان‌و ه ــەڵ ــواس ــی ــن ــی دەس ــت ــەج ــەم ــعــی‌و دەســتــدرێــژیــكــردنــە ســەر هاواڵتیانی كریستیان‌و شیعەو گــروپــە ئیتنی‌و ئاینییەكان بوونە تایبەتمەندیی ئەم رێكخراوە .هاوكات كشتوبڕو جینۆسایدی ئێزیدییەكانی ئــێــراق‌و بــاوبــوونــەوەی ترس‌و تۆقاندن‌و ڤیدیۆكانی سەربڕینی خەڵك ،هەماهەنگییەكی نێونەتەوەیی بەرێبەرایەتی ئەمریكا هێنایە گۆڕێ، لێرەشەوە پێشنیازی چوارخاڵیی سەرۆك ئۆبامای لێهاتە بــەرهــەم ،كــە تێیدا بڕیاری ریشەكێشكردن‌و لەنێوبردنی داعشی لێهاتە بــەرهــەم .ئــەم پالنە تێیدا بۆردومانی ئاسمانی دەگرێتە خۆ دژ بە ئامانجەكانی داعــش ،ئەمەش دەبێتە پشتیوانییەكی تۆكمە بۆ هێزە لۆكاڵییەكان كە لەمەتەرێزی ئامانجەكانی داعشن وەك هێزی بەرگریی زەمینی(.)٣ لێرەوە بەردەوامی لەرووبەڕووبوونەوەی تـــێـــرۆرو هـــەوڵـــە ئــیــنــســانــیــیــەكــان بۆدەمەوەچوونی لێقەوماوان ،بووەتە
بەشێک لە خاکی ئێران دەکەوێتە چوارچێوەی نەخشەی دەوڵەتەکەی داعشەوە
دەنگۆییەكی بــاوی رەوشــی نێوچەكە، هاوكات ســـەڕەڕای بــوون هەماهەنگی ئێران‌و ئەمریكا لەسەر ئەوپرسە ،كەچی هێشتا هــەردووال لێدوانی جیاو ناكۆك لەبارەی ئەو پرسە دەخەنەڕوو .لەگەڵ ئەوەشدا بەرپرسانی ئێرانی‌و ئەمەریكی رایانگەیاندووە كە دەكرێت هــەردووال هەماهەنگی یەكتربن بۆ شكستپێهێنانی داعش لەنێوچەكەدا .بەاڵم وەزیری دەرێی ئەمەریكا پێشتر ئەوەی خستبووەڕوو كە نابێت‌و پێویست نییە ئێران بانگهێشت بكرێت بــۆ كــۆنــگــرەی نێونەتەوەیی لەسەرداعش كە لەسێپتێمبەری 2014 دا لەپاریسدا بەسترا .بۆیە رابــەری بااڵی كۆماری ئیسالمی ئێران ئایەتواڵ خامنەیی ئەوەی راگەیاند كە واڵتەكەی هەرخواستێكی ئەمریكا بۆ هەماهەنگی لە رووبــەڕووبــوونــەوەی داعشدا دەدایە دوواوە(.)٤ لەبەرئەوە تاوەكو ئێستا روانگەكان ێ دوورە بۆئەوەی لەوەوە نزیكن كە جار ئێران‌و ئەمریكا مل بۆ هەماهەنگییەكی دروست لەنێوان یەكتریدا بدەن ،هەرچەند ێ نێزیكی كە ئەستەمە قەیرانەكان بەب ئەمریكاو ئێران بــەرەو چارەسەریی‌و ێ هەماهەنگی كۆنتڕۆڵ بچن .یاخود بەب ئێران‌و عەرەبستانی سعودیی .دیارە لەنێوچەكەدا كارەكتەرە سەرەكییەكان دارای ئایدیۆلۆژیای جیاوازو بەرژەوەندی تــایــبــەت بــەخــۆیــانــن ،بــۆیــە ئـــەوە روونبووەتەوە كە داعش هەڕەشەیەكە بۆسەر تــەواوی بیرو بیرۆكەو رەوتــە ئایدیۆلۆژییەكانی نێوچەكە.لەروانگەی ئێرانەوە داعش نومایانی هەڕەشەیەكە، وەك ئــــەو هـــەڕەشـــانـــەی گــروپــە ئیسالمییە سوننگەراكانی تر ،كە نزیك بەسنوورەكانی ئەو واڵتــەن ،بۆنموونە گروپی سوپای عــەدل كــە نێوەندی سەرەكییان لەپاكستانەو لە باشوری رۆژهەاڵتی ئێران كە پارێزگای سیستان‌و بەلوجستانە مژوڵی كارو چاالكین ،ئەمانە مایەی هەڕەشەو گوڕەشەن‌و لەهەركاتێكدا كاری رفاندن‌و تەقینەو كوشتن لەئێراندا ئەنجامدەدەن(.)٥
داعــــش هــێــزێــكــی ئــایــدیــۆلــۆجــی ســونــنــەگــەرایــەو لــەهــەمــوو رویــەكــەوە نەیاری ئێرانە ،زیاد لەوەش ئەجێندای داعش دژ بە ئەجێندای ئێرانەو خواستی دەوڵەتێكی ئیسالمی سوننەگەرای هەیەو دەیەوێت نەزمی تاروماری شیعە بكاتە ئامانجی سەرەكیی خــۆی .چــوون لە میتۆدی دەوڵەتی ئیسالمیدا ،بنەمایەكی سوننەچییەتی‌و تــەنــانــەت مــەزهــەب چییەتیش رەچاودەكرێت‌و بەپێچەوانەی قاعیدەوە نەیارییەتی شیعە لە ئەولەویاتی كــاری داعشدایە.هەربۆیە دەركەوتنی داعــش‌و بەتایبەتی بەرەوپێشچوونی لەئێراقدا ،ئێرانی دڵكرمێكرد .بەمەش بەشێوەیەكی داینامیكی دەستێوەردان‌و تێوەگالنی ئێرانی لەپرسی ئێراقدا، گۆڕانكاریبەسەردا هێنا .لەسەرەتاوە تـــاران گــروپــەكــەی‌و مەترسییەكانی بەهەند وەرنەدەگرت‌و وەك گێچەڵێكی رامیارییەكانی ئەمریكا چاوی لێدەكرد، ێ گروپەكە بــووە ئەمری ێ وەخت وەل ـ واقیع ،ئیدی تاران بەتەواوی كەوتە خۆی‌و نیگەرانییەكانی نەشاردەوە .بەتایبەت كە لەنێزیك سنوورەكانی ئێراندا ئاگری داعش ئێراقی دەسوتاندن ئیدی ئێران دیسانەوە دەستێوەردانی خۆی بەنەزمی بەشداری راستەوخۆ لەجەنگدا گۆڕی‌و یارمەتییەكانی بەئاشكرا بۆ ئێراقییەكان خــســتــەڕوو .چــوون بایەخی ژینگەی ستراتیژیی ئێراق بۆ تەهران لەوەدایە كە گرفتەكە دیسانەوە وابەستەیە بەو بەرژەوەندیانەی كە تــاران لەسوریادا دەستی لێگیركردووە(.)٦ لــەرووی مێژووییەوە هەمیشە ئێراق كارەكتەرێكی هەرێمی دیــارو بەرچاو بووە بۆ ئێرانییەكان .لەوێستگەگەلێكی جودادا ئێراق بەدرێژایی چەند سەدەیەكی رابردوو ،هەندێك كات دوژمن‌و هەندێك كاتیش هاوبەشی ستراتیژیی بــووە، تاپێش راپەڕینی گەالنی ئێران ،ئێراق هێند مەترسیەكی جدی نەبوو بۆ سەر ئێران ،چوون قوڵی ستراتیژیی ئێران تائەوكات ،قوڵییەك بوو خۆی دەبینییەوە لە بەهێزی دامــــەزراوەی سەربازیی‌و
هاوپەیمانییەتی تۆكمە لەتەك خۆرئاوادا ریزەكانیان ،دیسانەوە ئێرانی بەهۆش بەتایبەت ئەمریكا ،ئەمە وای كردبوو خۆی هێنایەوە لەونەیارییەتییەی كە ئێران لــەرووی سەربازییەوە ملمالنێی لەداعشەوە كەوتۆتە مەتەرێزییەوە(.)٧ ێ لەتەك واڵتانی خــۆرئــاوادەكــرد .وەل بەڕوودانی شۆڕشی گەالنی ئێران ئیدی پێوەندییە مەزهەبییەكان دامەزراوەی سەربازی‌و ئەرتەشی تەقلیدی ئێراق شوێنێكی گرنگی لە پێوەندییە ئێران دای لەكزی‌و لەبەرژەوەندی هێزە مەزهەبیەكان‌و ستراتیژییەكانی ئێراندا شێوە سەربازییەكاندا الواز بوون ،ئیدی دیــاریــكــردووە .چــوون ئێراق دووەم هێزە شێوە سەربازییەكان‌و گروپەكانی نیشتمانی گــربــوونــەوەی دانیشتوانی بەسیج‌و پاسەوانانی ئەرتەشی ئیسالمی شیعەیە لەپاش ئێران‌و نێزیكەی 65%بۆ شۆڕش شوێنی وانیان گرتەوەو بوونە 75 %ی ئێراقییەكان شیعە مەزهەبن كە بەرگریكەرو هێرشبەری ئێرانییەكان .ژمارەیان خۆی لە 20ملیۆن دەدات .ئەو لەپاش شۆڕشی 1979ئیدی ئێران هاواڵتییە شیعانەی ئێراق بەسروشتی حاڵ هاوپەیمانەخۆرئاواییەكانی لەدەستداو لە بازنەو مەرجەعی مێژوویی‌و سیاسی كەوتە نێوەندی واڵتگەلێكی عەرەبی ،ئێراندا دەجوڵێنەوە ،هەموو ئەوانی تر كــە نەیارییەتی مــێــژوویـی‌و دژایــەتــی لە عەرەبە سونییەكان كە دەمێننەوە لە ئایدیۆلۆژیی شیعەگەرایی هەمیشە تەوەرەی سیاسەتەكانی سعودییەو واڵتە گێچەڵ‌و گرفتی نێوانیان بووە .هەربۆیە عەرەبییە سونی گەراكانی تردا خۆیان روانگەی عەرەبی بۆ نەیارییەتی ئێران دەبیننەوەوە .هــاوكــات دوو لە هەرە لە دەستپێكداو لە 22ی سێپتەمبەری شوێنە پیرۆزەكانی شیعە كە كەربەالو 1980لە هێرش‌و پەالمارەكانی سەر نەجەفن لە ئێراقدان‌و سێهەم ئیمامی خوزستاندا روونبوویەوە.ئەو تەنگژانە شیعەكان كە ئیمام حوسەینە لەوێندەر بــووەهــۆی ئ ــەوەی كــە جەنگی نێوان نێژراوەو مەزارگەكانیان لەتەواوی دونیاوە ئێراق‌و ئێران هەشت ساڵی خایاند ،شیعەكان سەردانی دەكەن .لەبەرئەوە لەو جەنگەدا جگە لە كوژرانی سەدان رۆحی جیهادو جەنگ‌و فیكرەی شەهادەت هەزار لەهەردووال ،بەڵكو مەیدانەكە بووە بەردەوام لە سیاسەت‌و نیهادی شۆڕشی شوێنی تاقیكردنەوەی چەكی كیمیایی ئێرانیدا بــۆ ئــەو شوێنانە زیــنــدووەو دژ بە ئێرانییەكان‌و تەنانەت كوردەكانی كەربەال شوێنێكە بۆ ئێرانییەكان شیاوی ســەربــەخــاكــی ئــێــراق .ئــەم جەنگە تەنازول‌و ملبۆدان نییە .هەوەڵ ئیمام‌و ئێرانییەكانی كەمەندكێشكرد بۆ نەبوونی شوێنگرەوەی راستەوخۆی پێغەمبەر متمانەیان بەخۆرئاواو واڵتانی هەرێمی ،لە دیــدی شیعەكان بریتییە لەئیمامی هەربۆیە كەڵكەڵەی پرۆگرامی چەكی عــەلــی ،ئــەویــش لــە شـــاری نەجەفدا ناوەكی لەئێراندا كەوتە كارو پتەوكردنی بەخاك سپێردراوە .هەروەها نەجەف بــنــەمــاكــانــی رژێــمــە نــوێــیــەكــە كــاری بنكەو النكەی پێگەیاندنی زاناشیعەكان‌و لەسەركران بەجۆرێك خۆرئاواییەكان ئەو شوێنێكی ئێجگار پــیــرۆزی جیهانی رژێمە بەرژێمێكی مەترسیدارو رەجعی شیعەكانەو خودی ئیمام خومەینی پێش لە شوناسی ناوچەكەدا دەناسێن ئیدی دوورخستنەوەی بۆ فەرەنساو گەڕانەوەی ئێران بووە خاوەنی گوتارو سیاسەتی بۆ تــاران لەوێندەر وانــەی وتوەتەوەو خۆی‌و كاریگەریی خۆی لەسەربنەمای پێگەیشتووە .ئەمڕۆ ئێران بەردەوام لە كـــاردانـــەوەی شـــەڕی هــەشــت ساڵە كەمەنكێشكردن‌و تۆكمەكردنی پێوەندییە گــەاڵڵــەكــرد ،ئــەو شـــەڕەی كەهیچكام مەزهەبییەكانی لەتەك هاواڵتیانی شیعەی تــیــایــدا ســەركــەوتــوونــەبــوون ،بــەاڵم ئێراقیدا .ئێران هەر لەئێستەوە مژوڵی دەركەوتنی داعش‌و كەمەندكێشكردنی ئامادەكارییە تا شوێنگرەوەی ئایەتواڵ زۆرێــك لەبەعسییەكانی پێشوو بۆنێو سیستانی مەرجەعی گەورەی شیعەكان
داعش هێزێكی ئایدیۆلۆجی سوننەگەرایەو لەهەموو رویەكەوە نەیاری ئێرانە ،زیاد لەوەش ئەجێندای داعش دژ بە ئەجێندای ئێرانەو خواستی دەوڵەتێكی ئیسالمی سوننەگەرای هەیەو دەیەوێت نەزمی تاروماری شیعە بكاتە ئامانجی سەرەكیی خۆی
وابەستەگی ئابووری ئێران‌و حكومەتی ئێراق بەشێوەیەكی كارا كاردەكەن بۆ بەهێزكردنی پێوەندییە ئابورییەكانی نێوانیان.بەتایبەتی پاش ئەوەی كە گەمارۆ ئابوورییەكانی سەر ئێران لەئێستەدا فشاریان بۆ ئەو واڵتە دروستكردووە .بەتایبەت لەدووای 2011 پاش ئەوەی فشارە ئابووریەكانی سەر ئێران توندبوون ئیدی ئێران هەوڵی دا شوێنی ئەو بۆشاییە ئابووریە بە برەودان بە پێوەندییە بازرگانییە كالسیكییەكانی لەتەك توركیاو ئێراق‌و میرنشینی عەرەبیدا پڕبكاتەوە .ئێستە ئێراق یەكێكە لەو پێنج واڵتە بااڵیەی كە زۆرترین پەیوەندی بازرگانی لەتەك ئێراندا هەیەو لە 2013 دا ئەم پێوەندییە خۆی دا لە 12بلیۆن دۆالری ئەمەریكی .هەردوو پێتەختیش ســەوداســەری ئـــەوەن‌و بڕیاریان داوە رادەی بازرگانیان تا 2018بگەیەننە 20 بلیۆن دۆالری ئەمەریكیی .هەربۆیە ئێران هانی كۆمپانیاكانی دەدا تا لەئێراقدا سەرمایەگوزاری بكەن تابەو هۆیەوە برەو بە پێوەندییە بازرگانییەكانیان زیاتر بدەن .گەشەی ئابووری لەمیانی سەرۆك وەزیرانی پێشوی ئێراق نوری مالكیی‌و سەرۆكایەتی ئێراندا فرە بەباشی بەڕێوە دەچوون تەواوی ئاسانكاریشی بۆكرابوو. بەدرێژایی هەردوو سنوور 910كیلۆمەتر ســنــووری هــاوبــەش هــەیــە ،بەشێك لــەو سنوورانە زۆرترینی دانیشتوانی كوردن ،پۆلیسی ئێراقیش فرە الوازە لە كۆنتڕۆڵكردنی سنورەكاندا ،لەبەر ئەوە فرە بەسانای عەشایەرو خەڵك مژوڵی ئاڵوگۆڕی كاری بازرگانی و شتومەكن ێ ئەوەی لەهیچ الیەكەوە چاودێری بەب تۆكمە بكرێن .تائەو رادەیــە هــەردووال بەتایبەت ئێرانییەكان كــە رەوشــی ئابورییان بەهۆی سزاكانەوە دژواربووە توانیان لەبەقاچاخبردن‌و بازرگانی یایاسایی كەڵك وەربگرن(.)٨ پەراوێزەكان: 1. President Barack Obama, address to the nation, 10 Sept. 2014, http://www.whitehouse.gov/ the-pressoffice/2014/09/10/statementpresident-isil-1, 2. accessed 13 Nov. 2014 3. Rahbar-e enghelabbimare stanratarkkardand [The leader of the revolution left the hospital], Khamenei. ir, 4. 15 Sept. 2014, http://farsi. khamenei.ir/news-content?id=27551, accessed 13 Nov. 2014. 5. DilipHiro, The longest war: the Iran–Iraq military conflict (New York: Routledge, 1991), p. 1 Authors interviews with Akbar Etemad, 6 Oct. 2014. Tracy Miller, ed., Mapping the global Muslim population: a report on the size and distribution of the worlds Muslim population(Pew Research Center, Oct. 2009), http://pewforum. org/newassets/images/reports/ Muslimpopulation/Muslimpopulation. pdf, accessed 13 Nov. 2014 6. A marja is a Shii religious authority, who is deemed competent to interpret the prescriptions of the shariaand make decisions. Marajeh (pl.) play a key role in Shii jurisprudence and are imitated by believers. 7. ‘CharkheshazEmarat be Aragh [Turning from the Emirates to Iraq], Donya-ye Eghtesad, 7 Apr. 2012. 8. ‘Minister: Iran–Iraq trade to reach $20bn, IRNA, 13 May 2014.
ذمارة ( )236دوشةممة 2015/2/16
3
ئیسالمی سیاسی
كۆدی قسه‌كانی مه‌ال كرێكار
دادگاییه‌كه‌ی كرێكارو دادگاییه‌كه‌ی مه‌نسوری حه‌لالج ساالر تاوه‌گۆزی ســه‌ره‌تــا ده‌مــه‌وێــت ج ـه‌خــت ل ـهوه بكه‌مه‌و‌ه كه‌ناڵی ( )NRTبه‌پێی هه‌موو پێوه‌ر‌ه ئه‌منی و ئه‌خالقی و نیشتیمانی و سیاسیه‌كان هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌ی كرد له‌م ئان و ساته‌دا مه‌ال كرێكاری بانگخوازی خه‌ته‌ر و كه‌ته‌ری هێنای ه سه‌رشاشه‌و جارێكی دیك ه له‌م بارودۆخ ه ناسكه‌دا ژه‌هری قسه‌و بیركردنه‌وه دواكه‌وتووه‌كانی بۆكۆمه‌ڵگه گواسته‌وه. وه‌ك ل ه ڕواڵه‌تدا الی هه‌موومان ڕوون ه قسه‌كانی مه‌ال جگ ه ل ه زیان و ناڕه‌زایی زۆربه‌ی خه‌ڵك و گه‌وره‌كردنی كاراكته‌ر‌ه مه‌ترسیداره‌كه‌ی و به‌پاڵه‌وانكردنی هیچی دیــكـه‌ی لێنه‌كه‌وته‌وه .ئیدی نــازانــم ئایا له‌بنه‌و‌ه چ ڕێكه‌وتن یان داشگۆڕینه‌وه‌یه‌ك له‌نێوان كه‌ناڵه‌ك ه و كرێكار و الیه‌نی دیكه‌دا هه‌ی ه یان نا!. ئه‌گه‌ریش هه‌بووبێت دیار‌ه هۆكاری هێنان ه سه‌رشاشه‌ی كرێكار پاڵنه‌ری تایبه‌تی هه‌بوو‌ه و له‌به‌رژه‌وه‌ندیی گشتی داوه و ویستوویه‌تی له‌وكه‌ناڵه‌و‌ه ژاری ماری زمانی ڕۆكات ه جه‌سته‌ی كۆمه‌ڵگه‌وه‌و چه‌ند كۆدێكیش بۆ الیه‌نگرانی ئاشكرا بكات ك ه هیوادارم پاڵنه‌ری له‌مجۆر‌ه نه‌بووبێت. وه‌لێ له‌هه‌موو بارودۆخێكدا به‌پێی ئــه‌زمــوونــی مــیــدیــایــی خــــۆم؛ لــه‌و‌ه تێگه‌یشتووم هێنان ه سـه‌رشــاشـه‌ی هه‌ركه‌سێك یان پاڵنه‌ری گشتی هه‌ی ه و له‌سوودی كۆمه‌ڵگه‌دای ه یان پاڵنه‌ری تایبه‌تی هه‌ی ه و له‌به‌رژه‌وه‌ندیی كه‌س و الیه‌نی تایبه‌تیدایه ،ئیدی پاڵنه‌ر‌ه تایبه‌تیه‌ك ه هه‌رچی بێت .یانیش له‌وانه‌ی ه پاڵنه‌ری كه‌ناڵه‌ك ه ڕاكێشانی بینه‌ربێت له‌سه‌ر حیسابی بنه‌ماڵه‌ی شه‌هیدانی خێڵی حه‌م ه و پێشمه‌رگ ه شه‌هیده‌كانی شه‌ڕی داعش و یه‌كێتی و بزووتنه‌وه ،تا خۆیان و ده‌ستبكه‌ن ب ه جێبه‌جێكردنی لـه‌وه‌ی به‌دكتۆر و پسپۆڕ ل ه ئوسوڵی له‌و ڕێگه‌یه‌و‌ه كه‌ناڵه‌ك ه ته‌عبیر ل ه گرێی ئه‌و به‌رنامه‌یه‌ی ك ه كرێكار ئاماژه‌یه‌كی ئیسالمیدا ناوی ده‌برد. هه‌روه‌ها هه‌وڵیده‌دا پاساو بۆ كاره خۆ به‌ناته‌واو زانین (عقدە النقص)كه‌یان بۆ كرد. به‌رانبه‌ر به كه‌ناڵی (ڕووداو) بكه‌ن. قسه‌كانی مه‌ال كرێكار ل ه دیمانه‌كه‌دا قێزه‌ونه‌كانی داعش بهێنێته‌وه ،له‌وكاته‌ی وه‌ك الی زۆربــه‌شــمــان ڕوونــ ه پڕ بوون ل ه كۆدی ترسناك به‌شێوه‌یه‌ك كه‌باسی هێرشه‌كه‌یانی بۆ سه‌ر هه‌ولێر پاڵنه‌رێكی گشتی وه‌ها له‌گۆڕێدا نه‌بوو ،پێویستییان ب ه مرۆڤی زۆر وریا هه‌ی ه تا كردو پاساوی بهوه هێنایه‌و‌ه گوای ه ل ه تاوه‌كو كرێكار له‌مبارودۆخه‌دا له‌پێناو لێكیان بداته‌وه ،هه‌ندێكیش له‌و كۆدان ه هه‌ولێره‌و‌ه فڕۆك ه هه‌ڵده‌سێت و له‌داعش ســوودی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا قسه‌یه‌ك به‌ڕای من ل ه داهاتوودا ده‌كرێنه‌وه .ئه‌و ده‌دات ،كه‌چی چاوپۆشی ل ه ئه‌تکكردنی بكات .به‌ڵكو قسه‌كانی سوكایه‌تیه‌كی به‌ئه‌سه‌ف و ب ه ڕقه‌وه باسی پێشمه‌رگه‌و ئێزدیه‌كان له‌الیه‌ن داعش و هێرشه‌كانی گه‌وره‌یشی بۆ توێژێكی چاالكی كۆمه‌ڵگ ه به‌ره‌كانی شه‌ڕی ده‌كــردو له‌به‌رانبه‌ردا گروپه‌كه‌ی بۆ كۆبانێ كرد ،ده‌یشیگوت تێدا بوو كه (توێژه‌رانی كۆمه‌اڵیه‌تی)یه و بـ ه تیرۆریسته‌كانی داعــشــی ده‌گــوت شه‌ڕی داعش شه‌ڕی كورد نییه .هاوكات كرێكار مه‌الی گوندێكی له‌وان به‌سوودتر موجاهید و ب ه زمانێكی ئه‌كادیمی باسی ده‌یه‌ویست داعش ب ه ده‌مڕاستی ئه‌هلی زانی. خه‌لیفه‌كه‌ی داعشی ده‌كرد و پێی ده‌گوت سووننه‌و هه‌ڵقواڵوی چه‌رمه‌سه‌ریه‌كانیان كرێكار له‌چاوپێكه‌وتنه‌كه‌یدا دیار بوو دكــتــۆر ئه‌بوبه‌كر .هــاوكــات ده‌یگوت پێناسه‌بكات ،گــوای ـ ه ل ـه‌س ـه‌ر حه‌ق زۆر په‌رۆشی هاتنه‌وه‌ی ه بۆ كوردستان ،گوای ه هێشتا داعــش ناناسێت ،به‌اڵم هــاتــوون ـه‌ت ـ ه ده‌نـــگ ،نــه‌ك گروپێكی تاوه‌كو پیشه‌سازی مه‌رگمان فێربكات و ئاماری ورد و درشتی به‌ره‌كانی شه‌ڕی تیرۆریستیبن. ل ـه‌وب ـه‌رنــام ـه‌ی ـه‌دا كرێكار دنیایه‌ك الوه‌كان به‌ره‌و دۆزه‌خی ژیانی عه‌ره‌ب و پێشمه‌رگه‌و داعشی باسكرد ،ده‌ی خۆ ئه‌فغان و ئه‌هلی سوونن ه ڕه‌وانه بكات .ده‌بێت له‌به‌رانبه‌ردا ئاماره‌كانی داعش و ته‌العوبی لوغه‌وی و به‌الغی كرد تاوه‌كو ل ه قسه‌كانیدا ده‌رده‌ك ـه‌وت كرێكار گه‌ر بنه‌مای ده‌وڵه‌ته خورافیه‌كه‌یانی به‌باشی ڕێزی خۆی بۆ داعش و ڕقی خۆی بۆ بێتهوه ب ه عاقڵی دانانیشێت ،به‌ڵكو و به‌وردی بۆ ڕه‌وان ه كرابێت .من وه‌كخۆم پێشمه‌رگ ه و سه‌ركرده‌كوردیه‌كان و حیسابی هه‌موو شتێكی به‌وردو درشتیی ب ـه‌دووری نازانم ئه‌و ه ـه‌زاران كه‌سه‌ی ئه‌زموونی هه‌رێم ده‌رببڕێت .داعشیشی كردووه و پالنی پێشوه‌خته‌ی هه‌یه .ئه‌و ك ه وه‌كــو شانه‌ی نووستوو كــاری بۆ وه‌كو كۆمه‌ڵه‌یه‌ك له‌و سه‌دان كۆمه‌ڵه‌و لێره نزیكه‌ی 5000هه‌زار كه‌سی هه‌ی ه ده‌كه‌ن به‌رنامه‌ی داعشیان بۆی بردبێت م ـه‌زه ـه‌ب ـه‌ی ئیسالم حیساب بكات ل ه سێبه‌ردا كــاری بۆ ده‌كـــه‌ن ،جگ ه و به‌وردی باسی پێكهاته‌كانی ده‌وڵه‌تی كـ ه ه ـه‌بــوون و هــه‌ن .ك ـه‌وات ـ ه به‌پێی قسه‌كانی مـه‌ال ,داعــش موسوڵمانن و له‌و كه‌سانه‌ی له ئه‌وروپا په‌یوه‌ندییان خورافه‌تیان بۆ كردبێت. پێوه‌ی هه‌یه .هـه‌روه‌هــا له‌قسه‌كانیدا به‌پێی قسه‌كانی كرێكار بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌یش وه‌اڵمێكی دهمكوتكهره بۆ ئه‌و زۆر ڕوون بــوو كـ ه دۆستێكی باشی به‌پێی شه‌رع دان به‌ڕاستی و دروستی ئیسالمیانه‌ی ده‌یانه‌وێت داعش له‌كۆڵی دڵشاد گه‌رمیانی ه و دڵشادیش هه‌وڵی ك ـه‌ســێــكــدا بنێیت ده‌بــێــت خــودی ئیسالم بكه‌نه‌وه. مــه‌ال له‌قسه‌كانیدا خــۆی هێنای ه هێنانه‌وه‌ی داوه .هه‌مووشمان دڵشاد ك ـه‌س ـه‌ك ـه‌ت بینیبێت یــان كه‌سێكی ده‌ناسین ك ه بــواری هه‌بێت چیده‌كات ڕاستگۆ بۆی باسكردبیت ،با وادابنێین ئاستی كه‌سێكی به‌ڵته‌جی له‌و كاته‌یدا و چۆن بیر ده‌كاته‌وه .دڵشاد ئێستاش كرێكار ئه‌بوبه‌كری له‌نزیكه‌و‌ه نه‌بینیوه، له‌ناو كۆمه‌ڵی ئیسالمیدا ده‌سته‌و تاقمی تاوه‌كو ڕای خۆی له‌باره‌یه‌و‌ه بدات .ده‌ی خۆی هه‌ی ه و دوور نیی ه له‌بری كرێكار خۆ له‌و هـه‌زاران داعش ه بندیواره‌ی ك ه یان به‌وه‌كاله‌تی ئه‌و له‌ناو حیزبه‌كه‌یدا هاوسۆز و پیاوی كرێكارن ل ه دونیادا ئیداره‌ی ملمالنێ و كوتله‌كارییه‌كه‌ی كه‌سێكی وه‌ها ڕاستگۆ هه‌بوو‌ه ك ه باسی بكات و دواتر دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی كرێكار ئه‌بوبه‌كری بۆ كردبێت ،دیار‌ه به‌باشیش له كۆمه‌ڵی ئیسالمی جیاببنه‌وه‌و له‌ته‌ك هه‌ڵیسه‌نگاندوو‌ه بۆی ه ده‌یزانی كۆدی شان ه نوستووه‌كانی كرێكاردا یه‌كبگرن ناوه‌كه‌ی به‌باشی شیبكاته‌وه‌و پێمان و ژماره‌یه‌ك ل ه بیرداعشی ساویله‌كه‌ش ،بڵێت :بۆچی ناوی ئه‌بوبه‌كره؟ بۆچی به‌تایبه‌ت له‌ناو الوه‌كاندا ،بخه‌ن ه دوای هاشمیه؟ بۆچی قوره‌یشییه؟ ئه‌م ه جگ ه
كرێكار له‌چاوپێكه‌وتنه‌كه‌یدا دیار بوو زۆر په‌رۆشی هاتنه‌وه‌ی ه بۆ كوردستان ،تاوه‌كو پیشه‌سازی مه‌رگمان فێربكات و الوه‌كان به‌ره‌و دۆزه‌خی ژیانی عه‌ره‌ب و ئه‌فغان و ئه‌هلی سووننه ڕه‌وان ه بكات ك ه باسی كه‌ته‌روه‌شاندنی كرد به‌رانبه‌ر به‌و كه‌سانه‌ی پیرۆزیی ئیسالم له‌كه‌دار ده‌كه‌ن ،به‌اڵم باسی ئه‌وه‌ی نه‌كرد ده‌بێت چی به‌رانبه‌ر جه‌نابی و ئه‌و بانگخواز و ئیسالمی و مه‌الیانه‌ی هاوشێوه‌ی خۆین بكرێت ك ه هه‌فتانه به‌رده‌وام جنێو ب ه بت و ئاین و بیروباوه‌ڕی ئێزدی و بوودایی مه‌سیحی و خه‌ڵكانی نائیسالمی ده‌ده‌ن. گاڵته‌جاڕی قسه‌كانیشی له‌وه‌دابوو باسی پێكه‌وه‌ژیانی ده‌كرد. بۆی ه پێموای ه ئه‌و كابرای ه هیچ نیی ه جگ ه ل ه تێكه‌ڵه‌یه‌ك ل ه قسه‌و هه‌ڵوێستی دژبه‌یه‌ك ،كاتی خۆیشی له‌ناو بزووتنه‌وه‌و ته‌نانه‌ت له‌ناو ئه‌نساریشدا ئهوه كاری بوو ،قسه‌ی ده‌كردو وتاری گڕداری ده‌دا، تا خه‌ڵك ه ساویلكه‌كه‌ی شوێنكه‌وتووی په‌یام ه مه‌رگدۆسته‌كه‌ی سوور دهكردهوه، ك ه ده‌یزانی بارودۆخه‌ك ه له‌شه‌ڕه‌وه نزیك بــووه‌ت ـهوه بارگه‌و بنه‌ی ده‌پێچایه‌و‌ه و بـه‌بــیــانــوویـه‌كـه‌و‌ه بــه‌ر‌ه ه ـه‌نــده‌ران هه‌ڵده‌هات ،بۆ ڕاستی ئه‌مه‌یش خه‌ڵكانی ناوچه‌كانی ئێم ه له‌هه‌ڵه‌بج ه و شاره‌زوور و هه‌ورامان گه‌واهیده‌ری ئه‌و ڕاستییه‌ن. دڵنیام كرێكار لـ ه مه‌یدانی جه‌نگدا كابرایه‌كی زۆر ور‌ه ڕووخاوو ترسنۆكه، چونك ه تا ئێستا نه‌به‌ردییه‌كی ئه‌ومان ل ه مه‌یدانێكی شه‌ڕدا نه‌بیستووه ،جگ ه له‌هه‌راوهۆریاو فشوفاڵ و قسه‌ی زلكردن. مه‌ال زۆر هه‌وڵیده‌دا به‌ئارامی قسه‌بكات و ڕقی په‌نگخواردوی ناخی بشارێته‌وه،
له‌به‌ر بــارودۆخــی دادگاییه‌كه‌ی خۆی و ڕێخۆشكردن بۆ گ ـه‌ڕان ـه‌وه‌ی ،به‌اڵم نه‌یده‌توانی ،ڕقه‌كه‌یشی له‌مه‌یلی خۆی بۆ توندوتیژی له‌به‌كارهێنانی وشه‌ی «كه‌ته‌ر» و جه‌ختكردنه‌وه‌ی ل ه یاسای بڕینه‌وه‌ی ده‌ستوقاچ دا به‌رجه‌سته‌كرد. هه‌وڵێكی دیــك ـه‌ی مــه‌ال ل ه دیمانه‌كه‌دا جوانكردنی مێژووی خه‌الفه‌تی ئیسالمی بــووه ك ه ب ه په‌یڕه‌وكردنی یاساكانی شه‌ریعه‌ت به‌ڕێوه‌چووه ،به‌اڵم مرۆڤی زیندی و هۆشیار گه‌ر مێژووی خ ـه‌الف ـه‌ت بخوێنێتهوه باشده‌زانێت (مه‌والی)یه‌كان كێن و چۆن زوڵمیان ده‌ره ـه‌قــكــراوه ،باشده‌زانێت ئه‌وانه‌ی بیریانكردبێته‌و‌ه وه‌ك ئیبن سیناو ئیبن ڕوشــد و ئیبنولموقه‌فه‌ع و ســه‌دان و هه‌زاران كه‌سی دیك ه چییان لێبه‌رسه‌ر هێناون .هه‌رئه‌و مه‌نسوری حه‌لالجه‌ی ك ه جه‌نابی باسی كرد دنیایه‌ك موعاناتی به‌ده‌ست ئه‌هلی شه‌رع و شوێنكه‌وتووی مه‌زهه‌به‌كانه‌و‌ه ه ـه‌بــووه ،ئه‌م ه جگ ه لـــه‌وه‌ی ئیبن ته‌یمیه‌ی س ـه‌رچــاوه‌ی سه‌ره‌كی بیركردنه‌وه‌ی كرێكارو داعش و سه‌له‌فیه‌كان حه‌لالج و شوێنكه‌وتووه‌كانی ته‌كفیر كردووه. ب ه باسكردنی حه‌لالج و لێپێچینه‌و‌ه له‌ته‌كیدا كرێكار ویستی دادگاییكردنی خۆی ب ه حه‌الج به‌راورد بكات و بڵێت ئه‌ها خه‌الفه‌تی ئیسالمی چه‌ند‌ه ژیران ه له‌ته‌ك حه‌الجدا هه‌ڵسوكه‌وتی كــردووه ،به‌اڵم
به‌پێی قسه‌كانی مه‌ال ،داعش موسوڵمانن و ئه‌مه‌یش وه‌اڵمێكی دهمكوتكهره بۆ ئه‌و ئیسالمیانه‌ی ده‌یانه‌وێت داعش له‌كۆڵی ئیسالم بكه‌نه‌وه
دادگای نه‌رویجی– كه‌تا دوێنێ وه‌سفی ده‌كرد -ویاسای شارستانی چه‌ند خراپ مامه‌ڵ ه له‌ته‌ك مندا ده‌كات و چاودێری خه‌ڵكی ده‌كــات .ده‌ی ئاخر مه‌الگیان هه‌ڵه‌ت فه‌رموو له‌مه‌دا ،چونك ه حه‌لالج وه‌ك سۆفییه‌ك ته‌نها له‌حاڵه‌تی حلولدا بوو ئه‌و حاڵه‌ت ه جوانه‌ی ئه‌هلی ته‌سه‌وف ك ه حاڵه‌تێكی ڕۆحــی و عیرفانیی ه و تانه‌چیت ه ناویه‌و‌ه نه‌تۆ و نه‌هاوبیره‌كانتان هه‌رگیس تێی ناگه‌ن .حه‌لالج ته‌نها یه‌ك وشه‌ی گوت گوتی« :أنا الحق»ئیدی به‌شێوه‌یه‌كی دڕندان ه به‌پێی یاساكانی شه‌ریعه‌ت له‌ناویان برد و نه‌یانزانی ئه‌و «كۆلك ه هاوبه‌شه»ی ك ه خۆت باست كرد له‌نێوان شه‌ریعه‌ت و ته‌ریقه‌تدا بدۆزنه‌وه، كه‌چی تــۆش باسی دائــیــره‌ی ئیمان ده‌كه‌یت و گوای ه له‌و دائیره‌یه‌دا ده‌توانیت له‌ته‌ك ئه‌هلی ته‌سه‌وفدا بژیت ؟ باش ه خۆ گـه‌ر سبه‌ی ده‌سـه‌اڵتــی شه‌ریعه‌ت كه‌وت ه ده‌ســت جه‌نابت و سۆفیه‌كیش وه‌كو حه‌لالج و تی « انا الحق» یان شه‌ته‌حاتێكی كرد و له‌ته‌ك بیركردنه‌وه‌ی تۆدا نه‌ده‌گونجاو به‌كوفرت هه‌ژمار كرد، چی گره‌نتیه‌ك هه‌ی ه ك ه به‌سروشوه‌رگرتن ل ه دادگاییه‌كه‌ی حه‌لالج به‌ر كه‌ته‌ر و شمشێری ناده‌یت و پاشان هه‌ڵیناواسیت وسوكایه‌تی به‌جه‌سته‌كه‌یشی ناكه‌یت؟. یــان چــۆن ده‌توانیت له‌ته‌ك توێژه‌ر‌ه كــۆم ـه‌اڵی ـه‌تــی ـه‌كــانــدا هه‌ڵبكه‌یت ك ه له‌به‌رنامه‌كه‌دا زۆر بێنرخ باست كردن؟. ئه‌گه‌ر سه‌رنجێكی بـه‌راوردكــاری ل ه دادگــایــی كرێكار و حه‌لالج بده‌ین چه‌ندین جیاوازیمان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت: بــۆ نموون ه حـه‌لــاج پیاوێكی بێوه‌ی بوو زیانی بۆ ده‌وروب ـه‌ری خۆی نه‌بوو، به‌ڵكو ته‌واوی خه‌ڵكی خۆشده‌ویست و ده‌یه‌ویست به‌ئازادی بژین و گوزارشتێكی ڕاستگۆیان ه له‌ناخی خــۆیــان بكه‌ن، به‌اڵم كرێكار كابرایه‌ك ه هێشتا خوێنی كوشتارگه‌كه‌ی خێڵی حه‌م ه له‌ده‌می ده‌چۆڕێت و كه‌سێكی سه‌له‌فیی جیهادیی ه و له ئیسالمدا نوێنه‌ری فیكری ئه‌هلی سووننه‌ی توندڕه‌و‌ه ومودێل ه عه‌ره‌بیه‌كه‌ی ئیسالم و گروپه‌كه‌ی زه‌رقاوی و سه‌ید قوتب و ئیبن ته‌یمی ه و ئوسام ه بنالدنی گـه‌ور‌ه تیرۆرست ه ك ه كرێكار ب ه تاجی سه‌ری ئوممه‌تی ئیسالمی ده‌چوێنێت. نه‌ك نوێنه‌ری فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی و ئیبن ڕووشــد و ئه‌بوعه‌لالی مه‌عه‌ڕڕی و م ـه‌ال ســه‌درا و ئیبنولموقه‌ففه‌ع و هاوشێوه‌كانیان ك ه به‌ئازادیی بیركردنه‌وه‌و نووسین ناسراون به‌به‌رارود به‌و گروپه‌ی جه‌نابی كرێكار نوێنه‌رایه‌تییان ده‌كات و هه‌موو به‌رهه‌مه‌كه‌یشیان بریتی بووه له‌قه‌تڵوعام و ته‌هجیر و ته‌رحیل و ته‌كفیر .ئاخر ئهوه بۆی ه مه‌الگیان تۆو هاوبیره‌كانت له‌هه‌ركوێبن كونجی زیندان جێگه‌تانه .ئیدی باسی دائیره‌ی ئیمان و پێكه‌وه‌ژیانی چیده‌كه‌یت ،ئهوه خۆتی خــۆت نه‌ناسیوه‌و وه‌هــا ده‌زانــیــت زۆر نه‌رمونیان و ته‌بایت له‌ته‌ك خه‌ڵكدا ده‌نا خه‌ڵك وه‌ها ناتبینن. تكای ه چیتر ل ه ڕووانــگـه‌ی خۆته‌و‌ه دائیره‌ی ئیمان و پێكه‌وه‌ژیان و ئازادی و یاساو شه‌ریعه‌تمان بۆ پێناس ه مه‌كه، چونك ه عه‌قڵی تۆ ته‌نها جێگه‌ی دیزداشه‌ی عـه‌ره‌بــی و ئه‌فغانی و بیركردنه‌وه‌ی س ـه‌ل ـه‌فــیــان ـه‌ی جــیــهــادیــیــان ـه‌ی تێدا ده‌بێته‌وه .تۆ خۆت وه‌ها وێنا ده‌كه‌یت زۆر بێوه‌ی ل ه نه‌رویج دانیشتبیت ،به‌اڵم بیر له‌بیركردنه‌وه‌و فه‌توا و سوكایه‌تی و قسه‌و جنێو و هه‌ڕه‌شه‌كانت ناكه‌یته‌وه، كه‌چی گه‌ر سوكایه‌تی به‌بیروباوه‌ڕه‌كه‌ت بكرێت كه‌ته‌ر ده‌وه‌شێنیت .تۆ هه‌ر هیچیش نه‌كه‌یت مێژوو قسه‌و كاره‌كانی پێشترت ســه‌رچــاوه‌ی مه‌ترسین بۆ كۆمه‌ڵگه .بۆی ه باشترین چاره‌سه‌ر بۆتۆ له‌ئێستادا دانیشتن ه له‌دوورگ ه نوێیه‌كه‌ت نه‌ك هاتنه‌و‌ه بۆ كوردستان ك ه جێگه‌ی ده‌ستخۆشیی ه حكومه‌تی هه‌رێم ده‌سبه‌جێ فه‌رمانی ده‌ستگیركردنی بۆ ده‌ركردویت تێیدا ئه‌گه‌ر پێت خست ه ناوی.
ذمارة ( )236دوشةممة 2015/2/16
ئاينناسى
4
سەرچاوە و هێزەكانی تیرۆر و فاشیزمی ئیسالمی د .ئەكرەمی میهرداد هەڕەشە و مەترسیەكانی تیرۆریزم و فاشیزمی ئیسالمی خەریكە زۆربەی واڵتانی جیهان دەگرێتەوە ،یان النیكەم ئێستا زۆربـــەی واڵتــانــی ئیسالمی و عەرەبیی گــرتــۆتــەوە .مەترسیەكانی خیالفەتی ئیسالمی لە عێراق و سوریا و هاوشێوەكانی بەرەو واڵتانی عەرەبی بــاكــوری ئەفریقاش لــە ڕێــوانــدایــە و ئێستاش ئەم تیرۆر و فاشیزمە ئیسالمیە بووەتە مەترسی و هەڕەشەی یەكەم لەسەر جیهان .بەاڵم ئەوەی كە هێندەی ئەم مەترسی و هەڕەشانە جێگای سەرنج و تاسانە؛ ئەوەیە كە هەندێك الیەن و واڵت و كەسان بەهانە دەهێننەوە بۆ سەرهەڵدانی ئەم دڕنــدە بێ خــاوەن و خودایانەی تیرۆر و فاشیزمی ئیسالمی، باسی ئەو بەهانە و هۆكارانە دەكەن زیاتر لەبەر ئەوەیە كە جۆرێك ڕەوایی بـــدەن بــەو ســەرهــەڵــدانــە ئیسالمیە، یــان شێوازێك لە ســۆز و الیەنگیریی ناڕاستەوخۆ و نائاشكرا بەرامبەریان دەرببڕن و سەرئەنجام بۆ ئەوەیە كە شانی خۆیان خاڵی بكەنەوە لە هەموو بەرپرسیارییەك بۆ دژایەتی ئەو دیاردە ترسناك و ناخۆشە. هەندێك دەڵــێــن كــە ئــەم تــیــرۆر و فاشیزمە ئیسالمیە دەسكرد و بەرهەمی دەزگا هەواڵگرەكانە .لە ڕاستیدا دەزگا و سەرچاوەكانی هەواڵگری بە هەموو الیــەن و واڵتانەوە تیرۆری ئیسالمیان بەكار هێناوە ،نەك ئــەوان دروستیان كردبێت و بەتایبەتیش سیاسەتەكانی خۆرئاوا بەئاشكرا وتویانە كە لە هەوڵی ئەوەدان تیرۆر بگێڕنەوە بۆ ناو نیشتمان و جــەمــاوەرەكــەی خــۆی و لە خۆیانی دوریان بخەنەوە ،واتە گێڕانەوەی تیرۆر و فاشیزمی ئیسالمیە بۆ ناو واڵتانی عەرەب و ئیسالمی .ئەوەی كە دەوڵەتانی خۆرئاوا و دەزگــا بەرپرسەكانیان لەم مەبەستەدا كردویانە؛ ئەگەرچی النیكەمی چارەسەر یان خۆرزگاركردنە لە تیرۆر، بەاڵم خۆ واڵتانی عەرەبی و ئیسالمی هیچ كارێكی بەرچاویان لەم زەمینەیەدا نەكردووە و سەرئەنجام بێكاری و نا- بەرپرسیاریی ئەوان له دژایەتی تیرۆردا، ســەركــردە و جــەنــگــاوەری تیرۆریزمی ئیسالمیی خستەوە نــاو نیشتمان و جەماوەری ئەو فاشیزمە ئیسالمیە ،كاری خــراپ و ناخۆشی دەوڵــەتــان و دەزگا بەرپرسەكان ئــەوەبــوو كە هەموویان دەیانویست خۆیان لە شەڕ و بەاڵی ئەم تیرۆریزمە بپارێزن لەسەر حسابی واڵتانی دیكە .بەتایبەتی لە عێراق و سوریادا زۆربەی دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسالمی ناوچەكە ئەو سیاسەتەیان كردە هۆكار و بەهانەی بەهێز بوونی داعش و نوسرە و هاوشێوەكانیان. هەندێك دەڵێن كە ئەمریكا لە پشت تیرۆرە و ئەوان لە دژی واڵتانی ناوچەكە دروســتــیــان كـــردوە .ئــەگــەر ئەمریكا بتوانێت ئەم دیاردەی تیرۆرە و ئەم هێزە فاشیستانە دروست بكات؛ بێگومان لە دژی چین دروستی دەكرد بۆ ڕێگاگرتن لەوەی چین ببێتە سەركردەی ئابووریی جیهان ،یان روسیای پێ توش دەكرد هەروەكو چۆن جەنگی درێژی ئەفغانی بۆ ساز كرد لە سااڵنی هەشتا و نەوەدی سەدەی ڕابــردوو ،یان لە دژی كۆریای باكور سازی دەدا كە كۆریا بە ڕۆكێتی ئەتۆمی هەڕەشە لە بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا دەكات لە ناوچەی ئۆقیانووسی ئـــارام ،یــان دەیویست بــە هــۆی ئەم تیرۆرە دروس ـت‌كــراوە ڕزگــاری بێت لە ڕژێمی كۆمۆنیستی كووبا كە زیاتر لە نیو سەدەیە دەردیسەریی بۆ ئەمریكا دروســت كــردوە ،یــان لە دژی ئێرانی كــۆمــاری ئیسالمیی شیعە بــەكــاری دەهێنا و لە ئێراندا تەقینەوە و تیرۆر
فیداییەکانی داعش
فیداییەکانی سەدام واتە ئەو دیــاردە بەهێز و درێژماوانەن كە كۆمەڵناسان پێی دەڵێن (رەفتاری گشتی) یان زانستی سیاسی ناوی دەنێ (فەرهەنگی سیاسیی زاڵ) ،یان ئەو شێوازەیە كە خەڵك چۆن بەرەنگاری كێشە و ناخۆشیەكانی ژیــانــی پێ دەبنەوە. بــۆ بــەرەنــگــاریــی ســتــەمــكــاری و دیكتاتۆریی سیاسی ،مێژووی مرۆڤایەتی لە هەموو واڵتــانــدا پێمان دەڵێت كە
و پەالمارەكانیان ساز دەدا .هەموو ئەم بەڵگانە دەری دەخەن كە ئەمریكا هیچ دەستێكی لە دروستكردنی ئەم تیرۆر و فاشیزمە ئیسالمیەدا نیە .چونكە ئەو واڵتانەی كە ئەم تیرۆر و جەنگانەیان تێدایە هەموویان دۆستی ئەمریكان یان هیچ نەبێت لەگەڵ ئەمریكادا نێوانیان ناخۆش نیە. هەندێكی دیكە دەڵێن كە ستەمكاریی سیاسی و بێ‌مافیی ئابووری و كۆمەاڵیەتی سەرچاوەی دروستبوون و بەهێزبوونی تیرۆرە .ئەگەرچی ستەمكاری و بێ‌مافی دەبنە هۆی بێ‌ئومێدی و سەرئەنجام بۆ تیرۆر دەچن ،بەاڵم ئەگەر ئەم بەهانه‌یە ڕاست بێت؛ دەبێت تیرۆر و فاشیزمی ئیسالمی لەسەردەمی بەعس و سەدامدا لە عێراق لە هەموو شوێن و لە هەموو كاتێك بەهێزتر بوایە ،كەچی لە عێراقی دوای بەعس و ســەدام و لە عێراقی ئازادی و كرانەوە و دیمۆكراسیدا تیرۆر هێندە بەهێز بوو كە توانی دڕندەكانی وەكــو داعــش بــەرهــەم بهێنێ .هەموو ئەو واڵتانەی كە خاوەنی ستەمكاری و بێ‌مافین ئەم تیرۆرە ئیسالمیەیان تێدا نیە ،بەاڵم تەنها لەو واڵتانەدایە كە دەســەاڵتــە ستەمكارەكانیان تێدا ڕووخـــا و نەما وەكــو میسر ،لیبیا، تونس ،عێراق ،یەمەن و تەنانەت لە سوریاش لەو ناوچانەدا هەن و بەهێزن كە لە دەرەوەی دەسەاڵتی حكومەتی بــەعــســدان .لــەم واڵتــانــەدا كــە رژێمە ستەمكار و دیكتاتۆرەكان لەناو چوون؛ تیرۆر و فاشیزمی ئیسالمی هێندە بەهێز و كاریگەرن كە شۆڕش و راپەرینەكانی بەهاری عەرەبییان كردە قوربانی. چارەسەرە موخابەراتیەكان ،تەماح و سیاسەتەكانی بیانی ،سیاسەتە هەڵەكان و تەنانەت ستەمكاری و بێمافیش ئەو هۆكارانەن كە تیرۆر بەهێز دەكەن ،بەاڵم بەدەستهێنانی ئازادی و دیمۆكراسی و هیچیان ئەو هێزانە نین كە دروستكەر مافی مرۆڤ وەاڵمی دژن ،نەك تیرۆر و و بەدیهێنەری تیرۆریزمی ئیسالمین .فاشیزم .ئەوانەی دەخــوازن و دەكارن سەرچاوەی بەدیهێنەری ئەم تیرۆریزمە لە دژی هەژاری و بێ‌مافیی كۆمەاڵیەتی ئەو فەرهەنگە سیاسی و كۆمەاڵیەتی و بجەنگن پەنا دەبــەن بۆ سەندیكا و ئایینیەیە كە بوەتە پێكهاتە و بنەمای رێكخراوە چینایەتیەكان هەروەكو چۆن بیركردنەوەی بەشێكی بەرچاو لە خەڵك ،بزوتنەوەكانی كرێكاری و سۆسیالیستی
لــە هــەمــوو واڵتــانــی جیهان رێگایان رۆشــن و خۆش دەكــرد .ئەگەر واڵتان و هێزە سیاسیەكان بیانەوێت لەدژی داگیركاری و ئیمپریالیزم و ستەمكارانی نەژادی و نەتەوەیی خەبات و بەرخۆدان بكەن؛ با بگەڕێنەوە بۆ مێژووی نزیكی خۆیان و بزانن چۆن بزاڤە نەتەوەیی و نیشتمانیەكان ئــازادی و ڕزگارییان بۆ گەالن و نەتەوەكان هێنایە دی. بەاڵم كە هــەزاران كەس بەم بەهانە
ئەو هەزاران کەسەی تەڤڵی بزاڤە تیرۆریستی و فاشیستەكانی ئیسالمی دەبن ،و ئەو فەرهەنگ و رەفتارە گشتی و كۆمەاڵیەتیە ،لە بنەڕەتدا بەدیهێنەری ئەو هەموو توندوتیژی و تۆقاندن و جەنگانەن ،ئەگەر ئەم تیرۆرە ئیسالمیەش نەبێت؛ دەبن بە بەعسی و شۆڤێنی ،كە ئێستا هەموو كەس دەزانێ سەركردە و ئەفسەرەكانی بەعسی جاران بونەتە بەرپرس و ئەمیرەكانی داعش و هۆكارانەوە تەڤڵی بزاڤە تیرۆریستی و فاشیستەكانی ئیسالمی دەبن و دەبنە بەشێك لە هێز و دام‌ودەزگــای ترس و جەنگ و ناخۆشی بۆ خەڵكی دیكە؛ ماناكەی ئەوەیە كە ئەو هەزاران كەس و ئــەو فەرهەنگ و رەفــتــارە گشتی و كۆمەاڵیەتیە لە بنەڕەتدا بەدیهێنەری
ئــەو هەموو توندوتیژی و تۆقاندن و جەنگانەن ،ئەگەر ئەم تیرۆرە ئیسالمیەش نەبێت؛ دەبن بە بەعسی و شۆڤێنی ،كە ئێستا هەموو كەس دەزانــێ سەركردە و ئەفسەرەكانی بەعسی جاران بونەتە بــەرپــرس و ئەمیرەكانی داعــش .ئەم جۆرە لە خەڵك بۆ خۆیان بەدیهێنەری تیرۆر و توندوتیژین و مێژووی تیرۆر و فاشیزمی ئیسالمی لە عێراقی دوای ساڵی ٢٠٠٣چەندین جــار ئــەم بــڕوا و بنەمایە دەسەلمێنێ .بــوونــی ئەو هەزاران خەڵكە تیرۆریست و شەڕخواز و توندوتیژانە بەرهەمی ژینگەیەكی كۆمەاڵیەتی و سیاسی و فەرهەنگی و مێژوویی وەهان كە هەمیشە یان هێندەی هێز و دەسەاڵتیان هەبێت دەبنە بەشێك لە ستەمكاری و توندوتیژی. ســەرچــاوە و زەمینەیەكی دیكەی بەهێزی و زەبــەلــاح‌بــوونــی تــیــرۆر و فاشیزمی ئیسالمی؛ نەمانی دەوڵــەت و دەسەاڵتی حكومەت و یاساكانە لەو ناوچە و واڵتانەی كە چەند ساڵێك دەبێت گرفتاری ئەم سەرهەڵدانە ئیسالمیانەن. بۆشایی دەرەوەی دەسەاڵت لە عێراق و سوریا و لیبیا و میسر و یەمەن و واڵتانی دیكە باشترین زەمینەی بەیەگەیشتنی ئەو دڕندە تیرۆریستانەن كە لە هەموو شوێنێكی دنیاوە دەچوونە ئەو واڵتانە و لەگەڵ ئــەو جــەمــاوەر و فەرهەنگە توندوتیژ و ستەمكاریانە ئەو دیاردە و كارەساتانەیان دروست كرد كە ئێستا بوونەتە كێشە و ئاستەنگی دیكەی جیهان. بەاڵم زەمینە و سەرچاوەی سەرەكی یــان هێزی هــانــدەری سەرەكیی ئەم هێز و دیــاردە تیرۆریستی و فاشیستە ئیسالمیە؛ بوونی ئەو دەیــان رێكخراو و حیزبە سیاسیە ئیسالمیە بوو كە لە سەرەتاكانی سەدەی بیست لەناو جیهانی عەرەبی و ئیسالمی دروست بوون و پاشان هێواش-هێواش بەهێز و فراوان دەبوون و كار گەیشتە ئەوەی كە ببن بە دیاردەی سیاسی لە زۆربەی واڵتانی ناوبراو .بڕوای سەرەكیی هەموو پارتە ئیسالمیەكان و هەموو ناوەند و رێكخراوە جەماوەری و
سەرچاوەی بەدیهێنەری تیرۆریزمی ئیسالمی ئەو فەرهەنگە سیاسی و كۆمەاڵیەتی و ئایینیەیە كە بوەتە پێكهاتە و بنەمای بیركردنەوەی بەشێكی بەرچاو لە خەڵك ،واتە ئەو دیاردە بەهێز و درێژماوانەن كە كۆمەڵناسان پێی دەڵێن «رەفتاری گشتی» یان زانستی سیاسی ناوی دەنێ «فەرهەنگی سیاسیی زاڵ»
ئابووری و فەرهەنگی و بانگخوازییەكانی ئیسالم هەمان ئەو چارەسەرەیە كە ئێستا تیرۆریزم و فاشیزمی ئیسالمی بە ئاشكرا واڵتان و ناوچەكانی بۆ داگیر دەكات، كە ئەویش ژیانەوە و بەرقەراركردنی دەوڵــــەت و خــیــافــەتــی ئیسالمیە. رێكخراو و حیزبە ئیسالمیەكان هەموو ئەوانەشیان بە دوژمن و كافر دەناساند كە ئەم بەدیل و چارەسەرەیان پێ باش نەبوو بۆ گۆڕانكاریی لە سیستەمی سیاسیدا .ئەوان جگە لەوەی كە ئایین و نەتەوەكانی دیكەی ناعەرەب و نائیسالم بە دوژمــن و كافر دەزانـــن؛ تەنانەت بەرامبەر بەو كەس و الیەنانەش گوتار و سیاسەتیان ساز دەكرد كە بڕوایان بە رێبازەكانی دیموكراسی و سۆسیالیزم و لیبرالیزم و ناسیۆنالیزم هەبوو .سیاسەت و فەرهەنگ و هەوڵی ئەوان لە ماوەی زیاتر لە نیوسەدە بۆ ئــەوە بــوو كە دیدگا و فەرهەنگ و رەفتاری گشتیی خەڵك لەو ناوچە و واڵتانەدا بەرەو ئەو دەوڵــەت و خیالفەتە ئیسالمیە ساز و ئامادە بكەن كە ئێستا الیەن و هێزە ئیسالمیەكان لە ناوچەكانی دەرەوەی دەسەاڵت و دەوڵەتەكان تیایدا بەهێز و دەسەاڵتداران. هـــاوكـــات لــەگــەڵ س ــەره ــەڵ ــدان و بەهێزبوونی ئــەم حیزب و رێكخراوە ئــیــســامــیــانــە ،هــەمــوو حــكــومــەت و دەسەاڵتەكانی ناوچەكەش دەستیان كرد بە موجامەلە و خاترگرتنی ئەوان و گرنگیدان بە گوتاری ئیسالمی لەناو فەرهەنگ و پەروەردە و خوێندن و بواری كۆمەاڵیەتی و یاسایی .ئەو دەسەاڵت و حكومەتانە كە زۆربەیان بەشێك بوون لە ناسیۆنالیزمی عەرەبی و هەموویان پابەند بوون بە رێبازی ستەمكاریی سیاسی بۆ دوو مەبەست گــەڕانــەوە بۆ ئیسالم و ئیسالمسازی :یەكەم؛ بۆ ئەوە بوو كە خەڵك لە كێشە سەرەكیەكان وەربگێڕن و بەرەو وەهمی ئایین و چارەسەری ئایینی و مانەوە لە فەرهەنگی كۆندا قەتیس بكەن و خەڵك بێ‌مافی و نائومێدیەكانی لە دەسەاڵتی ئەوان بە ئامانجی ژیانەوەی دوای مردن و بەهەشتی چاوەڕوانكراوی ئایین تەحەمول بكەن یان فەرامۆشی بكەن .دووەمیش؛ بۆ ئەوە بوو كە بە خەیاڵی خۆیان دەتوانن بەم شێوازە خۆیان لە هێرشی ئەو بزاڤ و سیاسەتە ئیسالمیانە بپارێزن یــان هیچ نەبێت بیانكەنە دۆستی خۆیان .بەاڵم مەخابن بزاڤ و سیاسەتە ئیسالمیەكان هەمیشە لە بۆسەدا بــوون بۆ لەناوچوونی ئەو دەسەاڵتانە و لە دوای بەهاری عەرەبی زۆربەیان بوونە ئەو هێزە سەرەكیانەی كە ئێستا هێندە بەهێز و فراوان بوون كە دەتوانن ناوچە و واڵتەكان بگرن و ستەمكاری سیاسی و ئایینی و جینۆساید بەرپا بكەن.
ذمارة ( )236دوشةممة 2015/2/16
5
خوێندنەوەی ئایین
نامۆبون لەتەسەوفدا محەمەد ساالر كەسنەزانی حاڵی كەسێكی عاریف لەسەر هــەزار كەس كاریگەرترە ،لەوتارو ئامۆژگاری هــەزار زانای رواڵەتی ،لەسەر یەك كەس موسوعە الكسنزان
()2-1 گــەورە بیرمەندو رۆماننوسی عەرەب ئەمین مەعلوف دەڵـێ :جیهان بەرەو ئاراستەیەكی وەهــا رێناكات بوارمان بدات ،تا بتوانین بەشێوەیەكی ئاسایی مومارەسەی ژیانی خۆمان بكەین ،بەڵـێ ئێمە لەجیهانێكدا دەژین شێت‌و شێتگیرەو ێ زو شێتتر دەبێت، تادێت زیاتر دەئاڵۆزك ێ روگــەو وێ ـڵ‌و فەوتاو و جیهانێكی ب لەدەستچو.)1(!.. ئایا لەم جیهانە عەقڵ لەدەستداوە جەنجاڵەدا كە مرۆڤەكان وەك شتومەك تیایدا بەكاردەبرێن‌و مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێ ،كاتی ئەوە نەهاتوە بگەڕێینەوە بۆ ئەو بیروبۆچون‌و بەهایانەی كە مرۆڤ لەتاكڕەهەندی رزگار دەكات ،هەتا تاوێك پشو بەگیانی شەتەكمان بدەین‌و تۆزو گەردو عارەقی رۆحی ماندومان بەنەسیمی سەرگوزشتەو وتەزا ئاسودە بەخشەكان بسڕینەوەو تاوێك دڵ‌و دەرونمان ئاسودە بێت..؟ لەبەر ئەوەی ئەم بابەتە دەربارەی نامۆبونە پێم باشە بەسەرگوزشتەیەكی نامۆو سەرسوڕهێنەر دەستپێكەم. رۆژێك فەریدەدینی عەتار لەدوكانەكەیدا سەرگەرمی رێكخستنی كەرەستەكانی دەبێت ،دەروێشێك دێتە الی ،چەند جارێك پێی دەڵـێ :لەڕێی خودا شتێكم بدەرێ ،بەاڵم عەتار ئاوڕی لێناداتەوەو پشتگوێیدەخات .بۆیە دەروێشەكەیش فــەرمــوی :ئــەی پیاوی مــەزن تۆ چۆن دەمری؟ عەتاریش وتی :تۆ چۆن دەمری منیش وەها دەمرم .دەروێشیش فەرموی :ئایا تۆ دەزانی وەكو من بمری؟ عەتاریش وتی :بەڵـێ. دەروێشەكەیش كەشكۆڵەكەی خستە ژێر سەری‌و فەرموی( :الله) ئیتر یەكسەر گیانی دەرچو هەر لەوێدا وەفاتی كرد. دواجــار ئەم دیمەنە زۆر كار دەكاتە س ــەر عــەتــارو دەبــێــتــە ه ــۆی ئ ــەوەی وەرچەرخانێكی گەورەی بەسەردا بێتو دوكانەكەی بەجێهێڵـێ‌‌و رێبازی تەسەوف بگرێتە بەر(.)2 دیارە نامۆبون (االغتراب) كێشەیەكە لەكێشە فــەلــســەف ـی‌و كــۆمــەاڵیــەت ـی‌و دەرونییەكان كە لــەهــزری مرۆڤایەتی هاوچەرخدا لێكۆڵینەوەو توێژینەوەی زۆری تــیــادا وەبــەرهــەمــهــێــنــراوە بۆیە دەبینین كە كۆمەڵێكی زۆر لێكۆڵینەوە لەسەر نامۆبون ئەنجامدراوە لەبوارەكانی زاستی كۆمەڵناسی‌و ئابوری‌و ئەدەب‌و فەلسەفەو بوارەكانی تریش ،پێویستە ئاماژە بەوە بدەین هەرچەندە زاراوەی نامۆبون (االغتراب) لەم سەردەمەدا زۆر جێگەی گرنگیپێدانی بیرمەندان‌و زانایان‌و فەیلوسەفەكانەو بەفراوانی وتوێژیان لەسەر كردوەو چەندان كتێب‌و سەرچاوەی گەورەو گرنگیان لەمبوارەدا پێشكەشكردوە بەاڵم لەگەڵ ئەوەیشدا ئەم زاراوەیە فكرەیەكی زۆر دێرینەو دەتوانین بڵێین ئەم فكرەیە لەگەڵ بونی مرۆڤدا لەسەر ئەم هەسارەیە ســەریــهــەڵــداوە ،ئاشكرایە ئێمە لەم نوسراوەدا ناتوانین بەدرێژی باسی ئەم بابەتە بكەین‌و ئاماژە بۆ راوبۆچونی هەمو بیرمەندان بكەین تیایداو وتەزاكانیان وەك نمونە بخەینەڕو ،هەروەك مەبەستیشمان لەم نوسراوەدا ئەوە نیە ،بەڵكو ئێمە ێ لــەم نــوســراوەدا گــەر بكرێ دەمــانــەو تیشكبخەینە سەر نامۆبون لەتەسەوفدا لەبەر ئەوەی فكرەی تەسەوف لەكلتوری ئیسالمدا چاكترین‌و فراوانترین بــوارە بــۆ لێكۆڵینەوەو توێژینەوی بابەتی نامۆبون وەك دەبینین كاتێك گوزارشت‌و وتەزاو دەقی وتارو دیالۆگی سۆفییەكان دەخوێنینەوەو تێیان رادەمێنین‌و هەروەها
بــــەوردی ســەیــری چۆنێتی كـــۆچ‌و گــــەڕان‌و پلەوپایە رۆحــیــیــەكــانــیــان دەكــەی ـن‌و ژیــانــنــامــەو ســەرگــوزشــتــەو بەسەرهات‌و هەڵسوكەوت‌و هەڵوێستیان دەخوێنینەوە، دەبــیــنــیــن بـــەراشـــكـــاوی زۆربــەی رەهەندو مەوداكانی نامۆبونیان (االغتراب) تیادا پیادەو بەرجەستەبوە ،نەك هەر ئەوەندە بەڵكو جیهانی سۆفییەكان جیهانێكی زۆر تایبەتە چ لــەروی بەرنامەو پەیڕەویانەوە بۆ ژیانی سادەو جڵەوكردنی نەفس‌و راهێنان‌و رامكردنی لەسەر خواپەرستی‌و عیبادەت‌و خۆڕەنجاندن ،چ لەروی ئەو زانسانەی تایبەتە بەخۆیانەوەو لەرێگەی كەشف‌و كەراماتەوە پێیان دەبەخشرێ چ لـــەروی تەمومژاویبونی واتاو مانای دەقەكانیانەوەو رەمزئامێزی وتەزاكانیانەوە كە تەنها خۆیان نەبێت كەس تێی ناگات ،هــەروەك دیدو بۆچونیشیان پێچەوانەو نامۆیە لەگەڵ رواڵەتی ئایندا ،بەاڵم پێویستە سەرەتا تیشكێك بخەینە سەر چەمكی نامۆبون، تابزاین ئەم چەمكە لەدیدی فەیلەسوفەكاندا بیرمەندو چــۆن گــوزارشــتــی لێكراوە، لەراستیدا چەمكی نامۆبون لـــەزمـــانـــە بــیــانــیــەكــان‌و گوزارشتکردن لەنامۆبون لە ڕێگەی سەماوە زمــانــی عــەرەبــیــشــدا واتــاو هەیە بەو سیفەتەی كە زاتی داهێنەرو مەبەستەكانیان چونیەكە، لەو روەوە كەواتای دوركەوتنەوەو دابڕانە چــاالكــەو خــوازیــارە كــە خـــودی خۆی بەرجەستە بكات‌و ئــازاد بێتو داهێنەر لەكۆمەڵگەو گۆشەنشینیە. دكتۆر رەجەب لە (االغتراب)دا ئاماژە بێتو تاك وەك بابەتێكی واقیعی لەژێر ێ وەك بەوە دەدا ،ئەم زاراوەیە لەزمانی عەرەبیدا كاریگەری ئەغیاردا بێت بەكارببر دو واتای هەیە یەكەمیان وەك فەرهەنگە شتومەك دیارە بەالیەنی ماركسەوە نەك عەرەبیەكان دیــاریــدەكــەن .بەكورتی هیگڵ لەرێگەی دوالیەنی بونەوە (ثنائیە چەمكی نامۆبون رەوكردن‌و دوركەوتنەوەیە الوجودیە) توانیویەتی كێشەی نامۆبون لەنیشتمان یــان دابـــڕان لەكەسانیتر ،یەكالبكاتەوە نەفیورباخیش توانیویەتی لەراستیدا چەمكی بەنامۆبون بەراشكاوی لەرێگەی سڕینەوەی ئاینەوە ئەم كێشەیە لەسەرچاوە فەلسەفی‌و الهوتییە كۆنەكاندا چارەسەر بكات. لــەبــەر ئــــەوەی ســروشــتــی مــرۆڤ دەركەوتوە بۆنمونە لە (سفر التكوین)دا كاتێك باسی بەسەرهاتی مرۆڤ دەكات ئاسایی وەهایەو خوازیارە خودی خۆی هەتا لەبەهەشت دەردەكــرێــت هەروەها لەئیشوكاردا بەرجەستە بكات .جا ئەم فەیلەسوفە یۆنانیەكانیش ئاماژەیان بۆ ئەم الیەنە گرنگەی لێقەدەغەكراوەو بەهۆی چەمكە كردوە وەك سوكرات‌و ،هەروەك گوشاری ئەو سیستەمە ئابورییەوە كە ئــەم چەمكە لەبەرهەمە الهوتیەكانی سەپێنراوە بەسەریدا نەیتوانیوە ئەو حەزو ئوفلوتین ئوگستین-دا رەنگیداوەتەوەو خۆزگەیەی خۆی بهێنێتە دیو بەرجەستەی م ــارت ــن لــۆســەریــش ئـــەم چــەمــكــەی بكات ،بۆیە دەتوانین بڵێین :كۆدو نهێنی بەكارهێناوە وەك بەڵگاندنی دژایەتی ئەم كێشەیە :لێكۆڵینەوەی دەردو ئازارە مــرۆڤ لەگەڵ خــودی خۆیدا ،ئەمەیش دژوارەكانی كرێكارە كە لەژێر هەژمونی لەپێناوی رەتكردنی هەڵەكانیدا لەرێگەی سەرمایەداریدا روبەڕوی دەبێتەوە ،كەوابو كرێكار لەسایەی دەسەاڵتی سەرمایەداریدا پەیوەندبونیدا بەزاتێكەوە جیاوازو بااڵ. ێ دەستی بــەاڵم گرنگترین لێكۆڵینەوە لەسەر قــۆرخــكــراوەو بەهیچ جـــۆر چەمكی نامۆبون (مفهوم االغتراب) هیگڵ نــاڕوات بەسەر پرۆسەی وەبەرهێناندا، ئەنجامیداوە كە دواتر كارل ماركسیش ئەم بەڵكو بەرهەمی هــەوڵ‌و كۆشش‌و وزەو چەمكەی لەهیگڵ وەرگــرت‌و لەقاڵبێكی دەردیسەری كرێكار كەسانێكیتر دەیخۆن‌و ماتریالیدا گوزارشتی لێكرا لەو روەوە سودمەنددەبن لێی دواتــر دژی كرێكار كە ئەم چەمكە پەیوەندە بەژیانی مادی بەكاریدەهێنن ،نەك هەر هێندە ،بەڵكو خودی كرێكار خۆی دەبێتە شتومەك‌و رۆژانەی بەرجەستەوە. هەرچەندە بــەالی هیگڵەوە نامۆبون لەبازارەكاندا مامەڵەی پێوە دەكرێ .كە واقیعێكی (انطولوجی)یە ،كە رەگوریشەی وابو لەراستیدا بەنامۆبون (االغتراب) زیاتر ێ كە تاك نەیتوانیوە داكوتاوە لەخودی مرۆڤدا ،ئەو دابڕانەی لــەوەدا دەردەكــەو كە لەنێوان خــودی تاكدا هەیە وەك بونی خۆی لەئیشوكاردا پیادەو بەرجەستە خۆی لەالیەكەوەو لەنێوان تاكدا وەك بكات ،بەمجۆرە تاك جەوهەری خۆی بابەت واتە ئەو دابڕانەی لەنێوان تاكدا لەدەستدەداو هەست بەنامۆیی دەكات.
یبر ئــەوە دەخــاتــەڕو ،كە رۆچونێكی جەوهەری زۆر توندو بەتەوژم هەیە بەرەو عەقاڵنیەت‌و بەسیستمكردنی دەستگا كۆمەاڵیەتیەكان ،ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی پەیوەندییە كەسایەتیەكان لەناوبچێ‌‌و بیرۆقراتی بێتە جێگەی ئەو پەیوەندییانە واتە :پەیوەندی بنیاتنرا لەگەڵ كارگەو دامەزراو گەل‌و دەزگا وەبەرهەمهێنەرەكان بەكورتی گەر وردبینەوە دەبینین نامۆبون زیاتر لەالی فەیلەسوفەكان سەرهەڵدەدات‌و لــەهــەڵــســوكــەت‌و بــیــروبــۆچــونــیــانــدا دەردەكــەوێ ،ئەمەیش هۆی ئەو ئازارو ئەشكەنجەیەیە ،كە بەهۆی ئەو فیكرە نوێیانەوە دوچـــاری دەبــن‌و دەیــانــەوێ لەناو كۆمەڵی مرۆیدا بەرجەستەیكەن‌و بانگەشەی بۆ دەكەن ئەوەتا زۆرجار دژیان دەوەستنەوەو دواتــر هەست بەنامۆیی دەكەن لەگەڵ دەوروبەردا ،وەك بیرمەند كوفمان دەڵێت( :فەلسەفە لەمناڵدانی نامۆبوندا لەدایك دەبێت).
دیارە چەندان لێكدانەوەی فەلسەفی تــر هــەیــە بۆچەمكی نــامــۆبــون ،وەك تیۆری كۆمەڵگای جەماوەری mass- societyبۆنمونە ئەمیل دوركهایم، فردیناند تونیز ،هەروەها ماكس ویبرو جورج سمیل ئەم بیرمەندانە بەشێوەیەكی گشتی ئــەو شۆڕشە پیشەسازییە كە لەسەدەی نۆزدەهەم‌و سەرەتای سەدەی بیستدا رویدا دەكەنە هۆكارێكی سەرەكی بۆ پــرتــوبــاوكــردنــەوەی كۆمەڵگاكان‌و رەهەندبونی مرۆڤو دواتر لەناوبردنی ئەو دابونەریت‌و بەها جوانانەی لەكۆمەڵگا كالسیكیەكاندا بــەرجــەســتــەبــون كە دەرەنجامی ئەمەیش لەدەستدانی هەست‌و ســۆزی مرۆڤایەتی بــو بــۆ كۆمەڵگاو نیشتمان .بۆیە مرۆڤی ئەم سەردەمە نوێیە لەیەكتر دابڕان‌و لەناو ئەو خانوبەرەو ژینگە مۆدێرنانەو قەڵەباڵغی‌و چڕی ئەو دانیشتوانە فرەجیاوازانە لــەزۆر روەوە ئەمانە بونە هــۆی ئ ــەوەی مرۆڤەكان لەهەمو بەها جوان‌و پیرۆزەكان داببڕێن كە لەسەری پەروەردە كراون. لەكاتێكدا كــە ئــەم مــرۆڤــانــە هیچ باوەڕێكیان بەو سیستەمە بیرۆقراتیەو عەقاڵنیە نــەبــوە ،كــە جێگەی بەها مرۆییەكانیان گرتۆتەوە وەها دەزانم كە باشترین‌و راشكاوترین گوزارشت لەچەمكی نامۆبون (االغتراب) وتەكەی دوركهایمە: (لەدەستدانی یاسا) كە دەڵێت :ئەو بارودۆخە كۆمەاڵیەتیە كە تەواو دەبینرێ تــیــایــدا زیـــــادەڕەوی لەخۆپەرستیدا بەرجەستەیەو هەروەها هەمو بەها مرۆییە جوانەكان‌و پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان تیایدا لەدەستدراوە. هاوكات بیرمەندان‌ویبرو ،سیمل جەخت لەسەر ئەم گوزارشتەی دوركهایم دەكەن،
نامۆیی سۆفی: دیــارە جیهانی تەسەوف جیهانێكی زۆر تایبەتە ،هــەروەك زانستەكەیشیان زانستێكە لــەگــەڵ هەمو زانستەكان جیاوازە ،هیچ كەسێك پەییان پێنابات ئەمەش هۆی ئەوەیە ئەزمونی سۆفی ئەزمونێكی تاكگەرییەو ئەو سۆفییە تەنها ێ واتاو كاریگەری خۆی تیایدا دەژی‌و ناكر بگوێزرێتەوە بۆكەسانی تــر ،هــەروەك ێ ئــەو ئەزمونە پێناسە بكرێ‌‌و نــاكــر لەرێگەی وشەو رستەوە گوزارشتی لێبكرێ وەك شێخ ئەبوبەكری كالبازی دەفەرموێ: لەراستیدا ئەو مەشهەدو دیمەنانەی دڵ دەیانبینێ‌‌و دەركەوتنی نهێنیەكان لەكاتی ئاسودەبونی دەروندا گوزارشتیان لێناكرێ واتە بــەزاراوەو رستە ناخرێنەڕو ،ئەمە لــەروی وەجــدەوە هەستیان پێدەكری، كەوابو بەكورتی تەنها ئەو كەسانە رێی پێدەبەن‌و چەژی دەكەن كە خۆیان لەو حاڵەدا ژیان بن‌و گەیشتبێتنە ئەو پلەو مەقامە. كاتێكیش لەزونونی مسیریشیان پرسی یەكەم پلە كە عاریف پێیدەگات چییە؟ فەرموی :سەرسامبونە ،دواتر هەژارییە، ئینجا گەیشتنە (الوصال) دواجاریش هەر سەرسامبونە كەوابو تەسەوف زانستێكە نامۆیەو ناچێتە بازنەی هیچ زانستێكی تــرەوە ،لەبەر ئــەوەی نامۆیە لەرێبازو پەیڕەو و ئامانج و مەبەستدا. تەسەوف هەر هەموی نامۆییە ،بەپێوەری هیچ زانست‌و مەعریفەیەك ناپێورێ‌‌و ،بۆیە ناتوانین لەرێگەی ئامێرگەلی ئەو زانست‌و زانیاریانەی لەسەری راهاتوین پێی ێ بەرین ،وەك تاقیكردنەوەو بگەین‌و پەیپ بەڵگاندن .لێرەدا ئەزمونی تەسەوف دەبێتە چەند جۆرێك .لەو روەوە كە هەمو ئەزمونێك لەو ئەزمونانە وابەستەیە بەتاكێكی تایبەتەوەو دواتر ئەزمونێكە سەرسامئامێزو پڕ لەدڵەڕاوكێیە كە عاریف لەم حاڵەتەدا هەست بەنامۆیی دەكات: ێ ئەو لەو واقیعەدا كە تیایدا دەژی .بەڵـ سۆفییەی كە تــەواو فەنابوە لەرەهادا دەگاتە حاڵەتێك ئەو جیهانەی ئەو تیایدا ێ بۆی دەژی‌و ئەو نێهنیانەی دەیانبین ێ گوزارشتیان نایەتە سەر زمان‌و ناتوان ێ بۆخەڵكیان لێبكات ،ه ــەروەك ناكر ێ ئەمە باسبكات‌و بیانگێڕێتەوە ،بەڵ حاڵەتێكە زمــان وەرنــاچــەرخــێ‌‌و الڵ‌و دەسەوسانە لەئاستیدا. ئیبن‌و عەرەبی ئەم حاڵەتەی سۆفی
پێویستە سوفی زمانێكی تایبەت بەخۆی دانێ ئەویش زمانی هێماو سونبل ئامێزە ،دیارە هێماو رەمزیش یان بۆ رونكردنەوەی واتاو مەبەستێكی ئاڵۆزو نادیار بەكاردەهێنرێ یان بۆ شاردنەوەی واتاو مەبەستێكە، بەهەرحاڵ ئەم دو الیەنە هەردوكی پێویستە بۆ ئەزمونی سۆفی
بەنیشانەی دوهەم داناوە لەو دو نیشانەی دەبنە بەڵگەو لەسەر راستی ئەزمونی سۆفی ل ــەوەدا كاتێك سوفی ئەیەوێ بدوێ‌‌و باسی ئەو جیهانە نامۆیە بكات كە ێ زمانی الڵ دەبێ(. )3 دەیبین جا لەبەر ئەوەیە كە زمانی ئاسایی ێ گــوزارشــت لەو دەســەوســانــەو ناتوان ئەزمونە بــكــات .دیـــارە زمانیش ئەو ێ پەنای بۆ نەبرێ‌‌و بەكار هۆیەیە كە ناكر ێ بۆ بەیانكردنی ئەم ئەزمونە نەهێنر ویژدانییەو ئەو حااڵنەش كە عاریف تیایدا دەژی‌و تێیاندەپەڕێنێ .كەوابو پێویستە سوفی زمانێكی تایبەت بەخۆی دانێ ئەویش زمانی هێماو سونبل ئامێزە ،دیارە هێماو رەمزیش یان بۆ رونكردنەوەی واتاو مەبەستێكی ئاڵۆزو نادیار بەكاردەهێنرێ یان بۆ شاردنەوەی واتــاو مەبەستێكە، بــەهــەرحــاڵ ئــەم دو الیــەنــە هــەردوكــی پێویستە بۆ ئەزمونی سوفی. شێخی ئــەلــقــوشــەیــری لـــەو روەوە دەفەرموێ :سوفییەكان لەنێوان خۆیاندا ئەم زاراوەیە بۆ گوزارشتدان لە حاڵەت‌و مەبەستی خۆیان بەكاردەهێنن .هەروەها بۆ شاردنەوەی نهێنییەكانیان لەو كەسانەی رێبازی ئەوانیان نەگرتۆبەر واتە بەوان بێگانەو ئەغیارن تاكو دەستەواژەكانیان الی كەسانی تر نامۆبێ‌‌و نهێنیەكانیان الی خەڵكی باڵو نەبێتەوە(.)4 بۆیە دەبینین سوفیەكان زمانێكی تایبەتیان هەیە ،ئەم زمانەیش بۆ دو مەبەستی سەرەكی بەكاردەهێنن ،یەكەم بۆ شاردنەوەو تەمومژاویكردنی مەبەستیان الی ئەغیارو نەیارەكانیان تاكو خۆیان بــپــارێــزن لەمەترسی نــاوزەدكــردنــیــان بــەوەی سنوری شەریعەت دەبەزێنن‌و لەرێگەی الدەدەن ،هەروەها بۆ ئەوەیش كە لەناوخۆیاندا ئەو زمانە هێما ئامێزە بەكاربهێنن بۆ رونكردنەوەی مەبەستیان. هــاوكــات بۆ ئــەوەیــش لــەو خەڵكانە دوركەونەوە كە بەوان نامۆن ،هەرچەند لەراستیدا سۆفیەكان خۆیان نامۆن‌و زمانە هێمائامێزەكەیشیان زمانێكی نامۆیە .كەوابو ئەم زاراوە هێمائامێزەی سۆفییەكان زیاتر بۆ ئەوە بەكاریانهێناوە تاكو خۆیان لەتوهمەتی فەقیه‌و زانایانی رواڵەتی (اهل الظاهر) بەدور بگرن‌و دواتر هەر لەرێگەی ئەم زاراوانــەوە گوزارشت لەزانیاری‌و زانستی خۆیانبدەن. ئەو زانستە وەك عاریفی گەورە ئەبو نەسر سراجی ئەلتوسی دەفەرموێ :زانستی ئەم عاریفانە سنوردارنین‌و كۆتاییان نیە، لەبەر ئەوەی زانستێكی خاوەن هێماگەل‌و كەشفی كوتوپڕو خوتورەو پێبەخشینە كە عاریفان لەدەریای عەتاو بەخشندەی وەریدەگرن‌و بەهرەمەند دەبن ،بەاڵم هەمو زانستەكانی تر سنوردارن. ئاشكرایە سۆفییەكان هێشتا هەر نەیانتوانیوە لــەدەســت فوقەهاكان بەتایبەتیش (اهـــل ال��ظ��اهــر) خۆیان قوتار بكەن‌و لەڕاستیدا ئەو شۆڕشەی فوقەهاكان دژی سۆفیەكان بەرپاران كــرد كــاردانــەوەی ئــەو شۆڕشە بو كە سۆفییەكان ویستیان ئەنجامیبدەن، چونكە سۆفیەكان دەیانبینی ئاین بەالی هەندێك لەفوقەهاكانەوە بۆتە كۆمەڵێك هــەڵــســوكــەوت‌و ســـروت‌و كارگەلێكی رواڵەتی بێگیان‌و هیچ رۆحییەتێكی تیادا نەماوە .بۆیە لەدیدی ئەو عاریفانەدا ئەم ێ گیانانە گەر هەڵسوكەوت و سروتە ب بێتو رواڵەتی شەرعی پیرۆزی پێڕازی كەن ،یان هەندێك لەو فوقەهاكان پێی قایل بن ،بەهەرحاڵ ئەمانە هیچیان باتینی شەرعی پیرۆزیان بێڕازی نابێت‌و سۆزی ئاینی عاریفەكان دانامركێنێتەوە(.)5 سەرچاوەكان: -1امني ملعوف ،العابر التخوم ،بقلم عبدالرضوان، ص.84 -2منطق الطري لفريد الدين العطار النيسابوري، دراسة وترمجة الدكتور بديع حممد مجعة. -3فصوص احلكم للشيخ االكرب حمي الدين ابن عربي سنة 638 ،هـ ،بقلم ابوالعال عفيفي مكتبة دار الثقافة .العراق ،نينوى ،ط1409 ،2هـ 1989م. -4كتاب اللمع ،ص.37 -5التصوف الثورة الروحية ،ص.106
ذمارة ( )236دوشةممة 2015/2/16
كؤنت َيكست
6
دەربارەى چەمكی شـۆڕش تێڕوانینێکی فەلسەفی
فلێكس گیلبەرت و :بەڵێن محەمەد بەشی سێیەم و كۆتایی دەربارەى شۆڕشی فەڕەنسی .2 لەگەڵ شۆڕشی فــەرەنــســادا ،ئایدیای شۆڕش فۆرمێكی پێناسەكراوی زۆر وردتری بەخۆیەوە گرت و پێگەیەكی سەنترالی لە بیری سیاسییدا پەیداكرد .پەیوەستكردنی ئایدیای شۆڕش بە بزووتنەوەیەكی خولگەیی، وردە وردە الواز بوو-هەرچەند بەوچەشنەی دەیبینین بەتەواوی لەنێونەچوو .گرنگترین ئەو وەرچەرخانەی شۆڕشی فەرەنسی بەدوای خۆیدا هێنای ،برێتی بوو لە ئاوێتەكردنی دوو ئایدیا لە چەمكێكدا ،واتــا ئەو دوو ئایدیایەی پێشووتر وەك وەك و بەیەكەوە هەبوون :ئایدیای شۆڕش وەكو گۆڕان لە حكومەتدا و ئایدیای شۆڕش وەكو سەرەتای جێگیربوونی دیسپلینێكی كۆمەاڵیەتی تازە و قۆناغێكی تــازە لە مێژووی جیهاندا. لــە هــەمــان ساڵی 1793دا ،ئەوكاتەی بزووتنەوەی شۆڕش هێشتا لە لوتكەدا بوو، كۆندروسە دەیگوت باڵوبوونەوەی گۆڕانی سیاسیی بۆ كایە فراوانترەكان ،برێتییە لە خەسڵەتی تایبەتمەندی فەرەنسایی: «لــە فەرەنسادا ،شــۆڕش بــووە هەڵگری رەوشی تەواوی ئابووریی كۆمەڵگا ،هەموو پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی گــۆڕی ،و رێگای خۆی بۆ دوورترین كایەكانی زنجیرەی سیاسیی كــردەوە ،تەنانەت تا سنووری ئەو تاكەكەسانەی لە ئاشتی و ئارامیدا دەژیــان ،ئەویش بە سەرمایەی شەخسیی خۆیان یاخود بەرهەمی كارەكان ،كە هیچ هۆیەكیان نەبوو بۆ ئــەوەی لەكاروباری گشتیدا بــەشــداری بكەن-نە لەڕوانگەی بــڕواوە ،نە لەڕوانگەی كۆكردنەوە یاخود رۆیشتن بەرەو سامان ،و نەیش لەڕوانگەی دەستەاڵت یاخود ناووبانگ»( .كۆندروسە، پــرۆژەیــەكــی گشتی تابلۆیی مێژوویی لە پێشكەوتنی رۆحــی مــرۆیــی ،قۆناغی نــۆیــەم) .لە ئایدیای شــۆڕشــدا ،كە لەو قۆناغەدا هێنرایەگۆڕێ ،گۆڕانی سیاسیی- هەڵوەشاندنەوەی حكومەتی باو-هۆكاریی دیار و یەكالییكەرەوە بوو .واتا شۆڕش دەبوو لەكۆتاییدا بگۆڕێت بۆ راستییەكی قوڵی تووڕەیی :لەڕوانگەی هاوچەرخەكاندا، كەوتنی باستیل برێتی بــوو لە هەمان راستی دیار و یەكالییكەرەوە .ئەوكاتەی چارلز جەیمز هەواڵی ئەم رووداوەی بیست، لەنامەیەكیدا بۆ ریچارد فیتز پاتریك لە 30ی جوالی 1789دەنووسێت« :بەڵێ، گەورەترین رووداو لە مێژووی جیهاندا، بەڵێ ،باشترین رووداو» .هەروەها پێویستە ئەوەش بڵێین ،كە بەدیدی فەرەنساییەكان، كەوتنی باستیل هاوتای خودی شۆڕشی فەرەنسایە .لە سەدەی نۆزدەهەمدا ،زێتر لە پایتەختەوە خەباتی گرنگ و چاالك بۆ خستنەڕووی دەرەنجامی شۆڕش روویدەدا. خەباتگێڕە شۆڕشییەكان چەكداربوون بە تفەنگ و بەهێنانی خێرای (باركێدەكان) و هێرشی ئەم (باركێدانە) بۆ سەنتەری شار، هێزەكانی سوپایان تێكدەشكاند .تابلۆی نــاســراوی دێــاكــروا ،ئـــازادی لەبەردەمی خەڵكی ،نموونەیەكی بـــااڵی شۆڕشی هاوواڵتیان بوو لە نیوەی یەكەمی سەدەی نۆزدەهەمدا. بەاڵم كەوتنی باستیل ،واتایەكی زێتر لــە رووخــانــدنــی حكومەتی هــەبــوو .ئەم رووداوە وادانـــرا ،كە واتــای دەستپێكی سەردەمێكی تازەی دەگەیاند و هەموویانی لــەم ئاراستەیەوە ناچار كــرد هەڵوێست وەرگرن .ئەوانەی شۆڕشیان بەرزدەنرخاند زۆر بوون .پێشووتر گوتمان فۆكس چۆن تــووشــی شــاد و خــرۆشــان هــات كاتێك هەواڵی كەوتنی باستیلی بیست .ریچارد پرایس ،بەرگریكاریی بریتانیایی شۆڕشی ئەمەریكا ،لە گوتارێكیدا لە سێپتێمبەری 1789رایگەیاند« :دوای بەشداریكردن لە
شۆڕشی فەرەنسی سەرەتاکانی کەوتنی خەونی پاشایەتی رەها بوو
سوودی شۆڕشێك ،من لەوەی كە بینەری دوو شۆڕشی دیكە ،هەردووكیان شكۆمەند بن ،بەجێمام» .هێگل بە بیستنی هەواڵی رووداوەكــانــی فەرەنسا ،لە دۆكنشینی بچووكی ئاڵمانیای باشوور ،كە حكومەتێكی ستەمكار و دیسپۆتیزمی هەبوو ،باسی لە «دەركەوتنی شكۆمەندی» كرد .كۆدەنگی لەنێوان خوێندەواران برێتی بوو لەوەی، كە شــۆڕش نوێنەرایەتی هەنگاوی تازە دەكات لە جوڵەی مرۆڤایەتیدا .كۆندروسە رەوانــبــێــژتــریــن قــســەكــەر و ئــاخــێــوەری ئامانجەكانی شــۆڕش بــوو« .دەتوانین هیواكانی خۆمان سەبارەت بە بارودۆخی مرۆیی لە داهاتوودا ،لەم سێ ناوونیشانەدا كورت بكەینەوە :رەتكردنەوەی نایەكسانی لەنێوان نەتەوەكاندا ،بەرەوپێشبردنی یــەكــســانــی لــەنــێــوان تــاكــەتــاكــەی هــەر نەتەوەیەكدا ،و بەرزكردنەوەی راستەقینەی مرۆڤ»(.هەمان سەرچاوە ،قۆناغی دەیەم). پێشكەوتن ،دێمۆكراسی و كۆماری بوون بە سیفەتی ئایدیای شۆڕش .ئایدیای شۆڕش پڕبوو لە تێگە و كۆنسەپتە پۆزەتیڤ و ئەرێنییەكان.
رۆیشتبوو ،شیللەر لە ڤیلهێلم تیلدا جارێكی دیكە ،بەو بەڵگانەی زێتر پەیوەست دەبوون بە راب ــوردووەوە نەك ئایەندە ،دەكەوێتە بەرگریكردن لە مافی شۆڕش .هاوكات لە بەرگرینامەكەی ئەودا سوود وەرگیرابوو لە توندوتیژی لە توخمی خولگەیی گەڕانەوە بۆ دەستپێك ،دەستەاڵتی هەسارەكان ،مافی سروشتی و تیۆرییای سەدەكانی ناوەڕاست لــەبــارەی ناڕەزایەتیدەربڕین لەبەرانبەر ستەمكاریدا: نە دەستەاڵتی سەركوت و ستەمیش سنووری هەیە، چونكە ئەو كاتەی قوربانییەكەی لە هیچ كوێیەكدا گوێی بیستنی نەبێت، و ئەو كاتەی ئیدی ئەم بە هیچ جۆرێك نەتوانێت بەرگەی ئەم ستەمە بگرێت، ئەوا بە شەهامەتێكی ئومێدەوارانەوە روو لە ئاسمان دەكات، و مافی هەمیشەیی خۆیشی هــەر لە ئاسمانەوە بەدەست دەهێنێت، مافێك نەشیاوی كورتهێنان ،ئاوێزان بە ئاسمان، نەشیاوی كورتهێنان هەروەكو خودی
راڤــە بكەین و لێكیبدەینەوە و پاساوی بۆ بهێنینەوە ،بەاڵم رووداوەكانی دواتر، رەهەندێكی جدی بە پرسی بەكارهێنانی توندوتیژی بەخشی .حكومەتی نــوێ، لەژێر فشاری دوژمنانی ناوەخۆ و دەرەكی، هەروەها خەریكی شكاندنی سنوورەكانی یاسا و مافەكان بوو و دەستی بۆ هەر كارێك دەبــرد ،كە بیتوانیبایە بۆ ئەوەی دەستەاڵتەكەی بپارێزێت :سەردەمی ترس و تیرۆر دەستیپێكرد .سەرەنجام ،شۆڕش وەكو قۆناغێكی سەروویاسایی و سەرووماف زیتكرایەوە و حكومەتی تازە بەدەستەاڵت گەیشتوو هەڕەشەكانی شۆڕشی لەسەرالچوو. ئەو كاتەی لە 10ی ئۆكتۆبەری ،1793 كۆنڤنسیۆن (پەیماننامە) رایگەیاند ،كە «حكومەتی فەرەنسا تا گەیشتن بە ئاشتی و ئارامی ،هەر لە حاڵەتی شۆڕشدایە»، ئەمە واتای ئەوەی دەبەخشی ،بۆ پاراستنی خودی شۆڕش ،حكومەت دەتوانێت هەموو هەنگاوێك بنێت .ئەم قۆناغە تا تەرمیدۆر، كەوتنی رۆبسپێر ،بــەردەوامــی هەبوو. بەدرێژایی ئەم قۆناغە فەرەنسا نەتەنها «حكومەتێكی شۆڕشگێڕی» بوو ،بەڵكو
ئەگەر لە هاوینی 1789ژمارەیەكی زۆر خەڵكی بە جــۆش و خرۆشێكی زۆرەوە بۆ بەرگریكردن لە ئامانجەكانی شۆڕشی فەرەنسا كــۆبــووبــوونــەوە ،ئــەوا تــرس و تیرۆر ژمــارەی ئەم خەڵكە بەرگریكار و پەیڕەوكارەی كەمكردەوە .بوركە هەرزوو لە كتێبی رامــانــەكــان لــەبــارەی شۆڕشی فــەرەنــســا ( )1790دەنــگــی لەئاست مەترسییەكانی شۆڕش بەرزكردەوە .ئەگەر دەرفەت بۆ توندوتیژی بڕەخسێنین« ،ئەوا نــە دەستەاڵتێكمان دەبــێــت بــۆ ئــەوەی بەڕێوەمان بەرێت و نەیش دەزانین بەرەو كوێ دەڕۆین» .بوركە پەیڕەوانێكی زۆری هەبوون ،كە پرۆپاگەندەیان بۆ روانگەكانی ئەو دەكرد لە كیشوەری ئەوروپادا .بوركە و پــەیــڕەوانــی كاریگەرییەكی گــەورەیــان بەجێهێشت ،چونكە باسیان لە ترس و تیرۆركردنی خەڵكی دەكــرد .شۆڕش بوو بە هێزێكی وێرانكەر ،كە هەڕەشەی لە ئاساییش ،خاوەندارێتی و تەنانەت ژیانی هەموو تاكەكانیش دەكــرد .لە رۆژگــاری بوركە و سەردەمی تیرۆردا ،ترس لە شۆڕش بووە بە توخمێكی هەمیشەیی لە كەشی
لە فەرەنسادا ،شۆڕش بووە هەڵگری رەوشی تەواوی ئابووریی كۆمەڵگا ،هەموو پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی گۆڕی ،و رێگای خۆی بۆ دوورترین كایەكانی زنجیرەی سیاسیی كردەوە ،تەنانەت تا سنووری ئەو تاكەكەسانەی لە ئاشتی و ئارامیدا دەژیان ،ئەویش بە سەرمایەی شەخسیی خۆیان یاخود بەرهەمی كارەكان، كە هیچ هۆیەكیان نەبوو بۆ ئەوەی لەكاروباری گشتیدا بەشداری بكەن ســەربــاری ئەمانە ،كێشەیەك لەگەڵ رووداوە فرە ستایشكراوەكانی شۆڕشی فەرەنسا ،بەتایبەتی كەوتنی باستیل ،بە تێكەڵی مایەوە .ئەم كردارە هاوڕابوو لەگەڵ توندوتیژی و پێشێلكردنی یاسا ،و لە رۆژگاری شۆڕشی فەرەنساوە ،توندوتیژیش بوو بە بەشێكی جیانەكراوە لە تێگەی شۆڕش .لە سەرەتادا ،توندوتیژینواندن ،كە هاوڕابوو لەگەڵ «سەركەوتنی خەڵكی» ،زۆر نەبوو، لەبەر ئەوەی راپەڕین دژ بە دیسپۆتیزم وەكو شتێكی دادپەروەرانە دەردەكەوت و ئەوەش پێویست بوو بە تیۆریی «مافی ناڕەزایەتی» پاساوبدرێتەوە ،ئەو مافی ناڕەزایەتییەی جۆن لۆك و پەیڕەوانی بنەمایەكی تیۆریی بەفراوانیان بۆ ئەوە داڕشتبوو .لە ،1804 ئەوكاتەی رووداوەكانی فەرەنسا لەسنووری خۆی دژ بە دیسپۆتیزمی تاكڕەوانە زێتر
ئەستێران، ئەوسا رەوشــی سەرەتایی سروشتی، هەمدیس دەگەڕێتەوە، ئەوكاتەی مــرۆڤ پەنجە دەخاتە نێو پەنجەی هاوچەشنەكانییەوە.. سەرەنجام ،رۆژگارێك ،كە هیچ چارەیەكی دی نامێنێتەوە، نەشتەرگەری بێ رەحمانەی شمشێرە ،كە دەبێت ئێشەكانی چارەسەر كاتەوە. پێویستە ئـــەوەش بڵێین كاتێك لە ساڵەكانی دوات ــردا پرسی مافی شۆڕش هــاتــەگــۆڕێ ،ئــەوا رەتــكــردنــەوەی مافی ناڕەزایەتیدەربڕین لە سەدەكانی ناوەڕاست یان مافە سروشتییەكان هەمیشە بەرچاو دەكەوت. لەوانەیە بتوانین توندوتیژی پەیوەست بە رووداوەكانی سەرەتای شۆڕشی فەرەنسا
سەرباری ئەمانە« ،دادگاكانی شۆڕش» و «سوپای شۆڕش»یشی هەبوو. بەمجۆرە ،زاراوەی «شۆڕشگێڕ» تەنها گوزارشتی لە تاكەكەس نــەدەكــرد ،كە رۆڵێكی چاالكی لە شۆڕشدا هەبووە ،بەڵكو لەبارەی ئەو رژێمەش بەكاردەهێنرا ،كە تاكڕەوانە كاردەكات و هەروەها لەبارەی ئەو هەنگاوانەی وەها رژێمێك دەیاننێت، ئــەم زاراوەیــــەی بۆ بەكاردەهێنرا .بەو جۆرەی كۆندۆروسە لە رستەیەكدا ئاماژەی پێكردووە ،لەبارەی ئەم زاراوەیەوە دەڵێت: «دەتوانین زاراوەی شۆڕشگێڕ تەنها بۆ ئەو شۆڕشانە بەكاربهێنین ،كە ئامانجیان ئازادییە»( .كۆبەرهەم ،بەرگی دوازدەهەم، .)516لە ســەدەی نۆزدەهەم و دواتــردا، زاراوەی شۆڕشی كۆمیونیستی بەگشتی بەم چەشنە بەكاردەهێنرا.
سیاسیی خۆرئاوادا .ئەم ترسە لە سوور و رەشی ستانداڵیشدا دەبینرێت ،كە تێیدا ژولین سورێل لەگەڵ خۆیدا بیردەكاتەوە: «ئەوانە چ ترس و خۆفێكیان لە ژاكۆبنەكان هەیە! ئــەوان لە پشتی هەر پەرژینێكدا رۆبسپێرێك و گارییەكەی دەبینن». ترس و تیرۆر دووبــارە خولیای توخمی خولگەیی لە ئایدیای شۆڕشدا هێنایەوە پێشێ .تێپەڕین لــە پاشایەتییەوە بۆ ئەنارشیزم ،لەوێوە بۆ تیرۆریزم و دواتریش بۆ دیسپۆتیزمی سەربازی ،ئەویش لەسەر شــێــوازی رەتاندنی سیستەمی یاسایی، وەكو فۆرمی شتێكی نەشیاوی خۆلێالدان زیــتــكــرایــەوە .وەهــا بەڵگەهێنانەوەیەك تەنها لە سنووری لێكۆڵینەوە سیاسیی و نامیلكە سیاسییەكاندا نــەبــوو ،كە ســوودیــلــێــوەردەگــیــرا ،بــەڵــكــو دەشــیــا
گرنگییەكەی لەو راستییەدا ببینرێتەوە، كە دوو كــەس لە دیارترین دەوڵــەتــدارە كۆنزەرڤاتیڤەكانی سەدەی نۆزدەهەمیش، باوەڕێكی پتەویان بە توخمی خولگەیی شــۆڕش هــەبــوو ،ئەوانیش :مەتەرنیخ و بیسمارك بوون .مەتەرنیخ ،رێبەری ئەوروپا لە سەردەمی رێستۆراسیۆن دا ،باسی لە «خولگەیی تــەواوی شــۆڕش» دەكــرد ،و بیسمارك ،تەالری ئەوروپای كۆنزەرڤاتیڤ لە نیوەی دووەمــی ســەدەی نۆزدەهەمدا، بــاوەڕی وابوو دوای شۆڕش ،خولگەیەكی مێژوویی دێتەپێشێ ،كە دووبارە دەگۆڕێت بۆ دیكتاتۆری ،دیسپۆتیزم (ستەمكاری) و حكومەتی رەها .بیسمارك كاتێك ئەم قسانەی كرد ،تەنها سەرنجی نەخستبووە سەر شۆڕشی ،1789بەڵكو سەیری هەموو رووداوەكــانــی فەرەنسای نیوەی سەدەی نۆزدەهەمی دەكــرد ،كە بووبوونە هۆی دەركەوتنی ناپۆلیۆنی سێیەم .بەاڵم ئەو بیرەی خولگەیەك ،كە لە میانەیدا شۆڕش دەگــۆڕێــت بۆ دیكتاتۆری تاكەكەسێكی ســەربــازی ،تەنها بەڵگەهێنانەوەیەكی دژەشۆڕشی كۆنزەرڤاتیڤانە نەبوو ،بەڵكو بەپێی بــاوەڕی بــاو ،شیمانەیەك بوو بە گشتی لە هەر بزووتنەوەیەكی شۆڕشگێڕیدا ئامادەیی هەبوو .ئایدیای تەرمیدۆرێك، واتا شیمانەی ئەوەی كاتێك شۆڕش كارە وێرانكارییەكەی ئەنجامدا ،ئەوا جەماوەر بـــەدوای هــەر دەستەاڵتێكدا دەچــن بۆ ئەوەی سیستەم و جێگیری بگەڕێنێتەوە، ئایدیایەك بوو رێبەرانی شۆڕشی رووسیەی لە ســەدەی بیستەمیشدا گیرۆدەی خۆی كــردبــوو .ترۆتسكی وەكــو تــەرمــیــدۆری سۆڤێتی لە دەركەوتنی ستالینی دەڕوانی و بەو پرۆسەیەشی دەگوت «سەركەوتنی بیرۆكراسی بەسەر جەماوەردا». دەتــوانــیــن بڵێین ئایدیای خولگەیی هــەر شۆڕشێك ،كە پێیدا تێدەپەڕێت، رۆڵێكی گرنگی هەبووە لە لێكۆڵینەوە و توێژینەوە ئاكادیمییەكان لەبارەی شۆڕش. ئەو كەسانەی خەریكی ئەم لێكۆڵینەوە و توێژینەوانە دەبــوون ،هیوای ئەوەیان دەخواست لەگەڵ شرۆڤەكردن و لێكدانەوەی ئەم خولگەییەدا بتوانن بە یاسای شۆڕش بگەن .بــەاڵم ناتوانین ئــەم هەواڵنە زۆر سەركەوتوانە ببینین ،كرەین برینتۆن ، كە كتێبەكەی بەناوی ئاناتۆمی شۆڕش ( )1938یەكێكە لە گرنگترین توێژینەوەكان لــەم بــارەیــەوە ،دەڵێت لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ،كە سەركەوتوو بێت ،پێویستە بۆ چەند شۆڕشێگی گەورە سنووردار بكرێت و ناشتوانین ئەمە بە بنەمایەكی گونجاو بزانین بۆ بڕیاردانە دروستەكان لەم بارەیەوە. هەرچۆنێك بێت ،هەمووان بە ئەندازەیەك هـــاوڕان لــەســەر ئـــەوەی شــۆڕش چییە. هــەرچــەنــدە زۆرێـــك پێناسەی مۆدێرنی جــۆراوجــۆر بۆ شــۆڕش لــەئــارادان ،بەاڵم هــەمــوو ئــەم پێناسەكردنانە توخمی هاوبەشیان هەیە .ئەم پێناسەكردنانە دەڵێن شۆڕش گۆڕانی لەناكاو و رادیكالە لە شوێنی نەگۆڕی كۆمەاڵیەتی دەستەاڵتدا ،كە ئەمەش خۆی دەبینێتەوە لەنێو گۆڕانی رادیكالی پرۆسە حكومییەكان ،بونیادە فەرمییەكانی فەرمانڕەوایی یان رەوایەتی ،و تێگەیشتن و لێكدانەوەی جــۆراوجــۆری سیستەمی كۆمەاڵیەتی .شۆڕشەكان بەم مەبەستەوە سەرهەڵدەدەن بۆ ئــەوەی وەرزێكی نوێ لە مێژوودا بكەنەوە .روون و ئاشكرایە، هەموو تایبەتمەندییە پێكهێنەرەكانی ئەم پێناسەیە -واتا البردنی سیاسیی توندوتیژ، گۆڕانی ژیانی كۆمەاڵیەتی ،ئەو وەرچەرخانەی پەیوەستە بە هەموو رۆڵەكانی مرۆڤایەتی- برێتی بوون لە تایبەتمەندییەكانی شۆڕشی فەرەنسی .شۆڕشی فەرەنسا ،كۆنسەپتی مۆدێرنی شۆڕشی هێنایەئارا. سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە فیلیپ پی .وینر (سرویراستار) و آ‌یزیا برلین (ویراستار بخش سیاسی) :فرهنگ اندیشەهای سیاسی ،ترجمە خشایار دیهیمی ،چاپ سوم ،نشر نی ،تهران.1389 ،
ذمارة ( )236دوشةممة 2015/2/16
7
كؤنت َيكست
هونەری شێوەكاریی شەستەكانی سەدەی بیست سەنگەر قوباد ()2-1 ویستی هونەرمەندان بۆ دەرپەڕاندنی هونەری شێوەكاری لە چوارچێوە باو و شێوازە واقیعییەكەی ،وای كرد بە هونەری نوێگەرییش ڕازی نەبن ،بەڵكو هەنگاو بەرەو پتر داماڵینی فۆڕم و ڕەنگ و بابەت ببەن ،پتریش هونەرەكەیان لە فەزای گشتیدا بەرجەستە بكەن ،ئەوەیش ێ ڕەهەندەكەی بە فۆرمەلەكردنی هەر س بینین لە كارەكانیاندا .بۆیە لە پاش جەنگی جیهانیی دووەم و بە دیاریكراوی لە شەستەكانی سەدەی بیستدا ،هونەری شێوەكاری بازدانێكی گەورەی بە خۆوە ێ و گرنگ بینی و ،پۆلێك ڕێچكەی نو پەیدا بوون ،كە هونەریان لە دەستەبژێر وەرگــرتــەوە و بەخشییان بە گشتی. ئەم دەیەیە بە كۆتایییەكانی قۆناغی هــونــەری نوێگەری ( )Modernو دەستپێكی هــونــەری پــاش نوێگەری ( )Postmodernهەژمار دەكرێت. بۆیە ئامانجمانە دیارترینی ئەو ڕێچكانە ڕوون بكەینەوە. فریودانی بینەیی Op Art ئــەم ڕەوتــە هونەرییە (Optical ،)Artبە هونەری فریودانی بینەیی ناسراوە ،بەوەی كارە هونەرییەكان چاوی بینەر فریو دەدەن ،ئەوەیش بە كێشانی تابلۆكان بە شێوەی ئەندازەییی ورد و درشت ،كە بینەر لە كاتی تێڕامانی بۆ تابلۆ "ئۆپتیكەڵ"ــەكان ،مەودا و ،بەرزی ێ دەشێوێت .بینەر هەر جارە و و نزمی ل بە جۆریەك لە ئاستی ستوونی و ئاسۆییی كارە هونەرییەكان تێدەگات .ئامانج لەم جــۆرە كــارانــە ئاڵۆزكردنی شێوەكانی جــووڵــەی ئەندازەیییە ،جگە لــەوەی مەبەستیانە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر بە بینەر ببەخشن .هەروەها لەم جۆرە هونەرەدا شوێن و كات دیاریكراو نییە. هونەری ئۆپ وێستەگەیەكی گرنگی تێپەڕاندنی مێژووی هونەری شێوەكارییە و ،یەكێكە لــە ڕێــبــازە گرنگەكانی شەستەكانی سەدەی بیست ،چونكە بۆ یەكەمین جار چاوی بینەر بە شتگەلێكی ێ و جیاوازتر لە كارە هونەرییەكانی نو پێشوو ئاشنا بوو ،كە سەرلێشێواندنی دیــدی بینەرە سەروەختی ڕوانــیــن بۆ تابلۆ ئۆپتیكەڵەكان و ،پەرچەكردارێكی دەروونیش الی بینەر دروســت دەكات. وێڕای دروستكردنی وەهمێك كە كارەكان لە ڕێگەی زمانێكی سیمبۆلییەوە لەگەڵ بینەردا دەدوێن ،ڕێگەیش بۆ خوێندنەوەی فرەجۆر خۆش دەكات ،چونكە خاوەنی تایبەتمەندیی جووڵەی گەوهەرییە ،كە ێ وێنەكە توانایەك بە بینەر دەبەخش تێكەڵ بە هەستی بكات و ،لە عەقڵیدا لێكدانەوەی بۆ بكات. لەبەر ئــەوەی هــونــەری شێوەكاریی پێش ســەدەی بیست ،وێنەی هێمن و ێ جووڵەی لەخۆ گرتبوو ،لە سەرەتای ب سەدەی بیستەوە شێوەكاران هەوڵەكانیان بۆ پێدانی جووڵە بە هونەری شێوەكاری دەستپێكرد ،بــەاڵم لە هونەری ئۆپدا بــە مـــەرازی خــۆیــان گەیشتن ،كاتێك فۆڕمەكانیان لە گۆشەی جیاوازەوە كێشا و ،دیمەنێكیان ئەفراند كە شێوەكان جۆریەك لە خووالنەوە و جووڵە پێش چاو بخەن. هونەرمەندانی فــریــودانــی بینەیی، هەستیان كرد بینەر پێویستی بەوەیە كــارە هونەرییەكان هەست و دیدگەی بجووڵێنن ،تا خۆیان كاریگەریی ئەو جووڵە فرە ئاڕاستەیە بــدۆزنــەوە .ئەم پەیبردنەی هونەرمەندان دوای ئەوە هات ێ ببێتە بەشێك كە زانییان بینەر دەیەو لە كارە هونەرییەكان و ،لە ساتەوەختی تێڕامان بۆ تابلۆیەك ویستی وایە لەگەڵ هونەرمەندا بەشدار بێت ،بــەوەی دوای تەواوبوونی كــارەكــان و نمایشكردنی، بــیــنــەریــش واتــایــەكــی دی بــە كــارە
هونەری شێوەکاریی نوێ ،یاخیبونە لە هونەری شێوەکاریی پێش خۆی
ێ و ڕۆڵی ئەو دەست هونەری شێوەكاری و تەالرسازی بوو، هونەرییەكان ببەخش كاریگەرییەكی زۆریشی لەسەر هونەری ێ بكات. پ هونەری فریودانی بینەیی ( ،)op artئەندازەی تەالرسازی و دیكۆر و دیزاینی كورتكراوەی ( )optical artــە ،كە دەرەكــی و دیزاینی گرافیكی و چاپ، بۆ یەكەمینجار لە گۆڤاری تایم و لە ساڵی بەجێهێشت. 1964ئەم دەستەواژەیە بەكار هێنرا ،وەلێ هونەری جووڵەیی Kinetic Art بەر لەم مێژووە ئەم ڕێبازە هونەرییە بوونی ئەم هونەرە ناونیشانەكەی دەربڕینە لە هەبووە و ،هەوڵەكان بۆ بە سیاقكردنی ئەم ڕەوتە بەردەوامیی هەبووە ،وەك ئەوەی ناوەڕۆكی و ،بریتییە لەو كارە هونەرییانەی كۆمەڵێك هونەرمەند پشتیوانییان لەم جووڵە بەرجەستە دەكەن ،واتا هونەری شێوازە هونەرییەی هونەرمەند (ڤازاریللی) جووڵەیی ( )Kinetic artكار لەسەر كرد و ،كۆمەڵەیەكیان لە شاری پاریسی بەرجەستەكردنی جــووڵــەی كــەتــواری فەڕەنسی پێكهێنا و ،لەگەڵ ژمارەیەك لە دەكات ،كارە هونەرییەكان بە شێوەیەكی هونەرمەندانی ئەڵمانی و ئیسپانی و ئیتاڵی ڕاستەوخۆ و بینراوی واقیعی دەجووڵێن. ئــەگــەرچــی لــە هــونــەری فــریــودانــی و هۆڵەندی ،هەوڵەكانیان بۆ دامەزراندنی ئەم ڕەوتە چڕ كردەوە ،كە وەها سیمایان بینەیی ( )op artدا ،جووڵە كاری بۆ پڕۆژەكەیان كێشا ،بایەخ بە پێوەندیی لەسەر كرا و ئامانجیش بوو ،ئامانجێك نێوان شێوە و دیدی بینەر دەدەن ،وێڕای زەمەنێك لەوەوبەر هەوڵی بۆ درا ،بەاڵم بایەخدانیان بە پێوەندیی نێوان وێنە و ئەو جووڵەیەی لە فریودانی بینەییدا هەیە لە چوارچێوەی تابلۆدا بــوو ،بە جووڵە و زەمەن. هاوشان بە ڤیكتۆر ڤازاریللی ،ژمارەیەك شێوەیەكی كەتواری نەدەبینرا ،بینەر لە هونەرمەندی دیكەیش جێی دەستیان لە ڕێگەی تێڕامانەوە هەستی بە جووڵەی ێ لە دۆزینەوەی هونەری ئۆپتیكەڵ هەبووە ،فۆڕمی نێو تابلۆكان دەكــرد ،وەلـ لە نمونەی :الری بیل ،بریدجیت ڕایلی ،هونەری جوڵەیی ()Kinetic art ێ ڤازاریللی ڕۆڵێكی دا ،جووڵە بوو بە ڕەگەزێكی واقیعی و فڕانگۆس مۆرلیە .وەل گرنگ و سەرەكیی هەبوو لە چێبوونی بینراوی ڕاستەوخۆ ،واتا جووڵە لە تابلۆوە هونەری فریودانی بینەیی ،چونكە هەستی بۆ پەیكەر گواسترایەوە ،لەبەر ئەوەی كردووە هونەری شێوەكاری پێویستی بە پەیكەر بەرجەستەیە و دەكرێت لە هەموو گۆڕانكاری هەیە و ،ژانرەكانی هونەری ڕەهەندێكەوە تەماشا بكرێت ،بۆیە جووڵە شێوەكاری (وێنەكێشان و پەیكەرسازی خرایە بەر فۆڕمە پەیكەرسازییەكان و، و سیرامیك) سەرجەمیان لە یەكەیەك بینەر ڕاستەوخۆ لەگەڵ جووڵە و مەغزای پێكدێن ،بۆیە پەنای بۆ تێكەڵكردنی كارە هونەرییەكاندا دەژیێت .بۆ وێنە؛ ئــەو ژانــرانــە و نەهێشتنی ســنــووری شێوەكاری سویسری (جین تانگولی) لە نێوانیان برد ،ئەم پەیامەیش بناغەكەی یەكێك لە كارە هونەرییە بەناوبانگەكانیدا لــە پێش ڤــازاریــلــلــی-یــەوە دەركـــەوت ،ویلی پایسكیلی ســەروژوور دانــاوە و بە كاتێك هــونــەرمــەنــدانــی "بــاوهــاوس" هۆی بزوێنەرێكەوە بەردەوام دەجووڵێت. بانگەوازیان بۆ گــەڕانــەوەی یەكێتیی بە هەمان شێوە (ئارسەر گانسۆن) یش، هونەرەكان كــرد .باوهاوس زاراوەیەكە كاری لەو جۆرەی كردووە .یاخود كارەكەی گوزارشت لە قوتابخانەیەكی هونەری (ئەلیكساندەر كاڵدەر) كە هەڵواسینی دەكــات ،كە لە ساڵی 1919لە شاری چەند فۆڕمێكی نەرمی هاوشێوەی كاغەز ڤایماری ئەڵمانی دامەزرا و ،ئامانجی ئەم یان كوتاڵی تا ڕادەیەك ڕەقە لە هەوادا، قوتابخانەیە یەكخستنەوەی ژانرەكانی كە بە كاریگەریی ڕاستەوخۆی با ،كارەكە
دەجووڵێت .ئەو دوو نمونەیە لە كاری تانگولی و كاڵدەر ،شتێكی دیكەمان بۆ ڕوون دەكاتەوە ،كە هونەری جووڵەیی دوو جــۆرە( :جـــوواڵو و جووڵێنراو)، مەبەست ئەوەیە كە ئــەو كــارانــەی لە ڕێگەی ئامێر و كەرەستەی دروستكراوەوە دەجووڵێنرێن ،دەچێتە سیاقی هونەری جوڵەییی جووڵێنراوەوە ،ئەو كارانەیشی لە ڕێگەی ڕەگــەزە سروشتییەكان یان بەریەككەوتنی تەنەكانەوە دەجووڵێن، دەچنە چوراچێوەی هونەری جووڵەییی جوواڵوەوە. دەستەواژەی Kinetic artلە ساڵی 1960دا ،بۆ ئەو كارە هونەرییانە جێگیر كرا كە ڕەگەزی ڕاستەقانیی جووڵە لەخۆ دەگرن .وشەكە لە بنەڕەتدا یۆنانییە و ێ ئەم ڕێچكە واتای جووڵە دەبەخشێت .وەل هونەرییە لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەوە ێو ێ ئەوەی لە سیاق بدر دەركــەوت ،ب چەمكێكی دیاریكراوی بدرێتێ ،تەنیا هەوڵدانێكی خودییی چەند هونەرمەندێك بووە بۆ فۆرمەلەكردنی جووڵە لە كاری شێوەكاریدا .ئامانجی هونەرمەندانی شێوەكاریش لە بەراییی زەمەنەوە بۆ ئەوە بووە هونەرەكەیان لە واقیع نزیك بكەنەوە و ،بیگەیەننە ئاستێك لێكچوونی ێ بدەن و ،شێوەیەكی فیزیكی كەتواری پ وەر بگرێت .دواجار ئەمە بە كۆبوونەوەی ژانرە هونەرییەكانی دیكەی شێوەكاری لە ژانری پەیكەرسازیدا لێك دەدرێتەوە، واتا سەرجەم ئەو ژانرە شێوەكارییانەی لە ڕووبەری تەختدا كار دەكەن ،گواسترانەوە بۆ ڕووبەری بەرجەستە (پەیكەر) ،هەر بۆیە لە هــونــەری شێوەكاریی پۆست مــۆدێــرنــەدا ،كــارە هونەرییەكان پتر لە پــەیــكــەرەوە نزیكن وەك لە ژانــرە ێ لە هونەری شێوەكارییەكانی دی ،وەل جووڵەییدا پەیكەرەكان بزێون. ڕەوتــی ڕەخنەی هونەری لە ئاستی هونەری جووڵەییدا دەستەوەستان نەبووە، بەڵكو بە هۆی ئەوەی كارەكان شێوەیەكی ئامێرییان وەرگرتووە ،ڕەخنەگران وای
بۆ دەچن؛ ڕۆڵی هونەرمەند پاشەكشەی كــــردووە و چیتر هــونــەرمــەنــد وەك پەیامبەرێك ڕۆڵ ناگێڕێت ،ئەركی ڕاستەقینەی هونەرمەند دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە ،چونكە دەستیان داوەتــە بەكارهێنانی شتە دروستكراوەكانی پێشتر ،كە پێیان دەگ ــوت "هونەری كاركردن لەسەر شتە ئامادەكان ".بە ڕای ێ هونەرمەند شتێكی نائامادە، ئەوان ،دەب ئامادە بكات ،نەك شتێكی ئامادە ،ئامادە بكات .بەاڵم لە ڕاستیدا هونەرمەندان لە ئەركی ڕاستەقینەی خۆیان نەكەوتن و، ئامانجیان لەم تەوژمە نوێیەی هونەر، ئەوەیە بینەر بۆ بەشداریكردنێكی دەروونی و جەستەیی لە پرۆسەی جووڵەدا هان بــدەن ،تاوەكو هونەرەكەیان ئاوێتەی ژیانی ســادەی خەڵك ببێت .ئەمەیش دەمانباتەوە الی فەلسەفەی هونەری هاوچەرخ ،كە ئامانجیەتی هونەر تەنیا بۆ خەڵكی دەستەبژێر نەبێ ،بۆ گشتی بێت. هونەری میللی Pop Art ئەم تەوژمە كاركردنە لە كەرەستە میللییەكاندا و ،كۆكردنەوەی چەند شتێكە لە یەكەیەكدا .كاركردنە لەسەر شتە هەبووەكانی پێشوەخت و بەكارهێنانیان بە ئامانجی كاریگەریی خستنە سەر قوواڵییی هەستی بینەری جەماوەری (میللی) ،بۆ ئەوەی بۆشاییی نێوان میللی و بــورژوازی هەڵگیرێت .هەر بۆیە ئەم دەستەواژەیە بۆ یەكەم جار لە وتارێكدا بە ناونیشانی "هونەر و میدیای جەماوەری" ئاماژەی پێدرا. ئەم هونەرە ڕەوتێكی نوێ بوو ،ئامراز و دیاردەكانی كاڵچەری میللی بەكار هێنا، تەنانەت لە كارە هونەرییەكاندا پۆشاك و كەلوپەلی میللیی هــەژاران زۆر بەكار هات .یاخود بەكارهێنانی ئەو وێنانەی كەناڵەكانی ڕاگەیاندن بەكاریان دەهێنا، لە وێنەی فۆتۆگرافیی نێو مۆنیتەری تەلەڤزیۆن ،ڕووپەڕی ڕۆژنامە و گۆڤارەكان و ،لكاندنی وێنەكان بە یەكەوە و لە
هونەری شێوەكاریی پێش سەدەی بیست ،وێنەی هێمن و بێ جووڵەی لەخۆ گرتبوو ،لە سەرەتای سەدەی بیستەوە شێوەكاران هەوڵەكانیان بۆ پێدانی جووڵە بە هونەری شێوەكاری دەستپێكرد،
یەكەیەكی هونەریی دیاریكراودا ،كە پتر ئەم جۆرە كارانە لە كاری كۆالج دەچن، مەبەست لە پێكەوەنانی چەند پارچە كەرەستەیەكە بۆ دروستكردنی كارێكی دیــاریــكــراو .لــەم ڕووەشـــەوە شێوەكار (ئاندی وارهـــۆڵ)ی ئەمریكی ،ڕۆڵێكی بەپێزی گێڕا و ،لە نیوەی سەدەی بیستدا، بە بەناوبانگترین شێوەكاری ئەمریكی هەژمار دەكرێت ،پتریش ناسراوە بەوەی كاری لەسەر مۆنیتەری حەریری دەكرد. چەشنی هەر ڕەوتێكی هونەریی نوێ، هونەری میللی یاخیبوونە لە هونەرەكانی پێش خۆی و ،كاری بۆ گۆڕینی كاڵچەر و بنەما كۆنەكان كردووە ،بۆیە گەڕاوەتەوە سەر ئاستی میللی و زەقكردنەوەی شتە بێكەڵكەكانی چینی میللی ،ئەمەیش دەچــێــتــە چــوراچــێــوەی فەلسەفەی دۆزیــنــەوەی جوانی لە شتە ناشرین و بێسوودەكاندا ،یان گەڕان لە نێو پەراوێزدا، ێ لە شتە پەراوێزخراوەكانەوە بەوەی دەكر جوانی هەڵگۆزرێت. هونەری Popكورتكراوەی وشەی Popularــە ،واتا میللی .ژینگەی ئەم هونەرەیش بەریتانیا و ئەمریكایە، بەاڵم بە هۆی جیاوازیی كلتووریی هەردوو ناوچەكەوە ،لە یەكێكیان بۆ ئەویتریان بڕێك جیاوازیی هەست پێ دەكرێت، چونكە جیاوازییە میللییەكان جیاوازییان خستووەتە جۆری كەرەستە میللییەكانەوە. جگە لەوەی ئەو دوو واڵتە ،دوو واڵتی جیاوازی نێو كیشوەرێك نین ،بەڵكو لە دوو كیشوەری جیادان ،ئەمەیش جیاوازیی ژینگەیی و میللی دەخاتەوە .بەاڵم هەردوو ژینگەكە هەوڵێكی هاوبەشیان بەرپا كرد، كە ڕزگاركردنی تابلۆ بوو لە گۆشەگیریی كۆمەڵگە و ،نەهێشتنی بۆشاییی نێوان هونەر و چینی میللی ،هەروەك هەوڵێكیش بوو بۆ نەهێشتنی سەرحەدی نێوان ژانرە هونەرییەكان. هونەرمەندانی هونەری میللی ،بایەخیان بــەو شتانە دەدا كــە ڕەنــگــدانــەوەی ێ بەهای كۆمەڵگەكەیان بوو ،لە شتی ب ڕۆژانە و ،كەرەستەكانی ژیانێكی سارد و سڕی میللی ،ئەمەیش بەو واتایەی دەیانویست دەربڕین لە دیاردە و شتومەكی كۆمەڵگەكەیان بكەن بەو شێوەیەی هەیە، بە تایبەتیش هونەرمەندە ئەمریكییەكان بە شێوەیەكی پەتی كەرەستەكانیان بەكار دەبــرد ،بۆ ئــەوەی ڕوانگەیەكی پەتیی ژیان و تایبەتمەندیی كۆمەڵگەی ئەمریكی بگوازنەوە ،هەر بۆیە زۆ بایەخیان بە بابەتی گەمەئامێز و ڕێكالم و ئامرازەكانی میدیا و بەرهەمی بازاڕ و شتە سادەكانی ژیان دەدا .بە كورتی هونەرمەندانی Pop پیرۆزییی هونەریان شكاند و ،بۆ ئاستی جەماوەرییان داشكاند ،یاخود باشترە بێژین؛ سنووری نێوان هونەر و ژیانیان ێ لە نەهێشت .ویستیشیان بڵێن؛ دەكر ێ بەها و پەراوێزخراودا جوانیی شتی ب هەڵهێنجرێت ،چونكە هیچ شتێك نییە توانای جوانی نەبێت .گرنگیشە هەموو ێ ببەخشرێت. چركەیەكی ژیان جوانیی پ (ڕۆبرت ڕۆچنبێرگ) پێشەوای هونەری میللی ،بڕوای وایە "ئەگەر كاری هونەری لە چەند ڕەگەزێكی واقیعی پێكهات ،پتر كەتواری دەبێت ".بۆ وێنە؛ جگە لەوەی لەسەر ڕووبـــەری تەختی فرێم وێنەی دەكێشا ،چەند كەرەستەیەكی دیكەی واقیعی لەگەڵ تابلۆكەیدا دەگونجاند و دەبوونە یەكەیەكی هونەری ،بەمەیش ێ ڕەهەندی خۆی كارە هونەرییەكەی ،س دەنواند ،جگە لەوەی كۆكراوەیەك بوو لە كەلوپەلی واقیعی .ئەمەیش ئەوە دەگــەیــەنــێ ،كــە گرنگ نییە هونەری شێوەكاری چی دەگەیەنێت ،بەڵكو گرنگ ئەوەیە چ گۆڕانێك لە دیدگەی بینەردا دروست دەكــات ،ئەمەیش خەسڵەتێكی دیـــــاری هـــونـــەری پـــاش نــوێــگــەری ( )Postmodernیە و ،تێیدا ئایدیای دیاریكراو نامێنێ ،فرە واتایی دێتە ئاراوە، كە لە بینەرێكەوە بۆ ئەویتر جیاواز خۆی دەنوێنێت.
8
ذمارة ( )236دوشةممة 2015/2/16
كازیوە ساڵح:
داعش بەرهەمی چەند ساڵە سەركوتكردن و چەپاندنی مرۆڤ و سیاسەتی بەرژەوەندی
چاوپێكەوتن :ئەنوەر حەمەغەریب ()2-1 لــەپــاڵ ڕوبــەڕوبــوونــەوەكــانــی هێزی پێشمەرگەی كوردستان بۆ الوازكردن و دەرپەراندنیان لەناوچەكە و نەهێشتنی مەترسیەكانی ئــەم گــروپــە بــۆ سەر ئارامی و ئاسایشی هەرێمی كوردستان، شرۆڤەكردن و هەڵوەستەكردن لەسەر خـــودی ئــەم گــروپــە و ئاشناكردنی كــاروكــردەوەیــان بــە تــاكــی كۆمەڵگا لــەدوای سەرهەڵدانیان و چڕكردنەوەی هێرشەكانیان بۆ سەر هەرێمی كوردستان و عێراق خوێندنەوەی جۆربەجۆریان لــەســەر دەكـــرێـــت و لــەســەرئــاســتــی نــوخــبــەی سیاسی و كــۆمــەاڵیــەتــی و ئاینی و فەرهەنگی لەشێوەی گوتار و چاوپێكەوتن و پڕۆگرامی جیاوازدا تاوتوێ كــراوە .لــەم دیـــدارەدا لەگەڵ خاتونی نوسەر و لێكۆڵەر كازیوە ساڵح تاوتاوتوێی ئەو پرسەمان كردوە. چاودێر :دوجۆر خوێندنەوە لە واقعدا پ دەبینین بۆ داعش ،یەكێكیان هێزە چە و كۆمەنیستیەكانە كە داعش یەكسان دەكەن بەئیسال م و ئەوەی دیكەیان هێزە ئیسالمیەكانە كە داعش بێبەری دەكەن لە ئیسالم .ئەم دو خوێندنەوەیە وەك نوسەرێك ئاماژەی پێداوە خاڵین لە ی و دو تیڕوانینی سواو ڕەخنەی زانست و كوشندەن و توانای ئەوەیان نیە هیچ بڵێن لەسەر ئەوەی پێیدەوترێت داعش وداعشیزم؟ كازیوە ساڵح :بە ڕەهایی قسەكردن لــە دەرەوەی زانــســت ،ئەكادیمیا و مــۆراڵــی ڕۆشنبیرییەوەیە .هــەر ئەو ڕەهــایــی كــرداركــردن و بڕیاردانەشە كــۆمــەڵــگــەی ڕۆژهـــەاڵتـــی بـــەرەو زۆر هەڵدێری كۆمەاڵیەتی و سیاسی بردوە. هەڵەیە وا بیربكەینەوە داعش ئیسالم نیە و تەنانەت ڤێرژنێكی ڕەسەنی ئیسالمیش نیە ،چونكە مێژوی ئیسالم ئەیسلمێنێت كە ئیسالمن ،بەاڵم هەڵەشەیە وابزانین تەنها ئیسالمن یان تەنها ئیسالم بەرپرسە لە دوبارە بونەوەی ئەو مێژوە كە بە ناوی جیاوازەوە لە سەدەكانی ڕابردودا ڕویداوە و ئەمڕۆ بە ناوی داعشەوە .كۆمەڵێك فاكتەر بەرپرسن لە بونی ئەمڕۆی داعش، لەوانە :ئیسالم ،بە سیاسیكردنی ئاینی ئیسالم ،چۆنیەتی پەیرەوكردنی ئاینی واتــە كلتوری ئاینی ،جیانەكردنەوەی ئاین لە دەوڵــەت ،كلتوری عــەرەب كە كاریگەریەكی ئێجگار گەورەی بە سەر ئاینی ئیسالمەوە جێ هێشتوە بە ئاستێك ڕێژەیەكی بەرزی ئیسالم كلتوری عەرەبە، سیستمی كۆمەاڵیەتی و بەڕێوەبردن لە ڕۆژهــەاڵتــدا لە سیستمی خێزانەوە بۆ قوتابخانە و دەســەاڵتــی سیاسی، كلتور و نەبونی بەهرەی بەڕیوەبردنی ژیان و فاكتەری نۆژن بونەوە و دوبارە بونەوەی داعشن .داعش بەرهەمی چەند ساڵە سەركوتكردن و چەپاندنی مرۆڤ و سیاسەتی بــەرژەوەنــدی خــوازانــە و نادروستی ڕۆژهەاڵتە .پێشتر باسم لەوە كردوە مرۆڤی زیندانی یان شتە ڕۆحیەكان وەكــو ئاین یــان سێكشوالیزمیەكان ئەبێتە ڕێنمایی ژیانی تەنانەت ئەگەر لە دەرەوەی زیندانیش پێشتر كۆیلە بوبێت. بەاڵم هەمو زیندانیەكان بیر لە دەرباز بون ئەكەنەوە و بیر لە شكاندنی دەرگای زینادن و ڕاكردن ئەكەنەوە ئەگەر ناجار
خوازانە و نادروستی ڕۆژهەاڵتە كۆتایی دێت .سەبارەت بە ئاراستەی دوەم كە پێت وایە پیوستە هەژمار بۆ ئیسالمی نیمچە دورگەی عەرەبی نەكەن، کازیوە ساڵح ئەمە لە یەك دۆخدا ڕاستە ،ئەگەر ئەو * پسپۆڕی بوار ی جی ئیسالمەی پێش ١٤٠٠ساڵە ژیانی ئەمڕۆ نۆساید و کلتورە و خ وێندکاری دکتۆرايە و سەدەی بیست و یەكی تەكنۆلۆژی و * خاوەنی دوازدە زانیاری بەڕێوە نەبات .هەر ئەم هەوڵی کتێبی چاپکراو ،دو گۆڤاری ف لكاندنی كلتور و ئاینێكی ئەوەندە ساڵیە کری ،نڤار و نوێکار * وەرگر بە كلتورێكی نوێ و سەدەیەكی وەكو ی کۆمەڵێک خەاڵتی نێودەولەتی ،وە سەدەی ئەمڕۆوە ئیسالمی گەیاندوە بەم کو زمالەی زانکۆی نیویورک، لە ناوچونە .پرۆگرامێكی كۆمپیوتەر نوسەری نیشتەجێێ جۆرجبراون پاش ساڵێك ئەگۆڕێت و ئەوی پێشتر * خەاڵتی نەجی ئەبێت بە نازانستی .ئەمڕۆ لە بواری ب موحفوز لە الیەن دەزگای نەغم سایكۆلۆژیدا حساب بۆ فرۆید ناكرێت، و دو خەاڵتی ئەدەبی لە ئیتالیاو خ چونكە لە گــەڵ زانستی سایكۆلۆژی ەاڵتی ئاالن سیبەر بۆ هۆڵۆکۆست و لێ سەردەمدا بۆ مرۆڤی ئەمڕۆ زانستی نیە. کۆڵینەوەی ئەوروپی زانستی بونی ئیدۆلۆژیەكی هەزار و چوار سەد ساڵی لە كوێدا ئەبینیت؟ لە كام نــوێــنــەری ڕاستەقینەشن ..ئــەمــەش بــە چەند كەلێنەوە زانست بكرێت بە خۆراكی؟ شێوەیەك زیانی بە كۆمەڵگەی كوردی چــاودێــر :ڕێبین هـــەردی نــوســەر و و بە ئیسالمیش گەیاندوە .لە الیەك ژینگەیەكی پڕ توندوتیژی وگومانی ڕوناكبیری دیــاری كــورد لەوتارێكیدا هێناوەتە ئاراوە كە هاندانی چونە ناو دەنوسێت لەدوای سەرهەڵدانی داعشەوە ئەم گروپانەی لێدەكەوێتەوە .لە الیەكی ئەو دەنگۆیانە لەناو كۆمەڵگای كوردیدا دی بۆ ئیسالمیەكان خۆیان ئەو فاكتە بەرزبونەتەوە كە ئیسالم وەك ئاینێك دێتە پێشەوە كە ئەگەر ئیسالم ئاینێكی دەناسێنن كە لەخوێن وكوشتار هیچی تەژێ بە توندتیژی پێویستە بە كەسی تــر بەرهەمناهێنێت و لــەو بـــارەوە بكرێت واتە لە دەوڵەت جیا بكرێتەوە و ڕەخنە لەو كەسانە دەگرێت كە داعش مرۆڤی كوردیش وەكو مرۆڤێكی سروشتی دەبەستنەوە بە ئیسالمەوە ،ئایا ئیسالم و مۆدێرن بژی و ئاین ببێتە شتێكی تەنها سەرچاوەی دروست بونی داعش نێوان خۆی و خودای خۆی و نەچێتە و تــەواوی ئەو گروپە توندڕەوانەیە كە ناو سیستمی بەڕێوەبەردنی ژیانییەوە .لەزەمەنە جیاوازەكاندا سەرهەڵدەدەن ئەمەش ترسناكە بۆ ئیسالمیەكان چونكە و دوبــارەدەبــنــەوە وەك خــۆت دەڵێت ئەو كاتە ئیسالمی سیاسی نامێنێت ،لە هەر سەد ساڵ جارێك داعــش دوبــارە بە سیاسیكردن ئاین ئەپارێزێت ،ئەبێت دەبێتەوە؟ كازیوە ساڵح :من زۆر دەمێكە ئاگام بە ئیسالمێكی جوانتر و تەنها مرۆڤی ئیماندار ئەبێت بــە هەڵگری. .ئــەم لە نوسینی ڕێبین و نوسەرانی كوردیش گریمانەیەش بۆ خەڵكێك كە ئیسالمی نیە ،خــوازیــارم ئــەو وتانەی بە ناوی كردوە بە سەرچاوەی وەزیفە و پۆست و ڕێبین هەردییەوە پرسیارت لە سەر دەسەاڵت دەست نادات .ئەمە و مەترسی كردون بە هەڵە وەرگیرابن و قسەی ئەو گیانی ،چونكە ئــەگــەر بیسەلمێنیت نەبن ،چونكە ئەو دەربڕینانە كۆمەڵێك ئیسالم نیە ،پێویستە لە بری ئەوەی كێشەی هەیە وەكو كێشەی ڕەهایی میدیاكان ئەگرێت و دژی علمانیەكان لە قسەكردندا .كێشەی خۆدزینەوە یان ئەوەستێتەوە ،پێویستە بچێتە سەنگەری نەزانینی مێژویی و هەروەها ناجێگیریی شەڕكردنەوە دژی داعــش شەڕبكات ،فكریش .ئیسالم زیاتر خوێن ڕشتن و ئەمەش دیسان بۆ ئەوانە نابێت كە توندوتیژی ڕەها كردوە هەتا ئاسایش و ئیسالمیان حزباندوە ،چونكە هەڵگری ئاشتی و ئاینەكانی دیش لە خۆێن ڕشتن ئیسالم نیە بۆ ئەوەی خۆی بۆ بدات بێ بەری نەبون لە ڕوی مێژویەوە ،بەاڵم بــە كوشت بەڵكو بــەكــاری ئەهێنێت ڕێژەی ئاشتی و ئاسایشەكەیان زیاترە بۆ گەشتن بە ئامانج و بەرژەوەندیی لەگەڵ ئەوەشدا ئاینەكانی تر خۆیان كەسی .واتە ئیسالمی دو هەڵبژاردەی لە كێشەی سەردەمیانە پاراستوە و لە بەردەمدایە هیچیان لە گەڵ پەیڕەوو وەكو مەرجەعی سەرەكی مرۆڤایەتی و پــرۆگــرامــی راستەقینەی ئـــەودا وێك ژیان دەست نیشانكردن ئاكت ناكەن. نایەتەوە :یەكێكیان ئەگەر داعش ئیسالم بە زۆری شمشێر و سەربڕین و كوشتن نیە با دژی بچێتە شـــەرەوە .ئەگەر و درۆ و زۆرملێی خۆیان ناسلمێنن .لە نەشچێتە شەڕەوە دژی ئەوا ئەیسلمێنێت مێژوی جەنگی ئوحدەوە هەتا ئێستا لەهۆشیارییەكی تایبەتەوە بۆهەمو كە داعش ئیسالمە .بەاڵم ئەگەر دانی هەمو سەدەیەك موسڵمان ئەم جۆرە جوڵە وكــار و كـــردەوە و وەرگرتنی پێدا بنێت پیویستە وەكو هەمو ئاینەكان توندوتیژی و پاكتاوكردنەی دوبــارە هەڵوێستەكانیان دەیهێننەوە .ئاراستەی گۆرانكاری تێدا بكرێت .بە گۆڕانكاری كردوەتەوە .بنوارە مێژوی شەڕەكانی دوەمیش لەخوێندنەوە لەسەر ئەم پرسە لە ئیسالمیشدا ئەحزابی ئیسالمیش ئیسالم دژ بە ناموسڵمانەكان ، ،بنواڕە ئەوەیە ناتوانێت جیاوازی بكات لەنێوان ئیسالمێكی نیمچەدورگەی عەرەبی و ئیسالمێكی چەند هەزار كەسی تەمەن سی ساڵ ،لەگەڵ ئیسالمێكدا كەتەمەنی 1400ساڵە و زیاتر لەملیارێك دواكەوتەی هەیە و لە سەرزەویدا وەك كازیوە لەم دوجۆرە لەخوێندەوە كامیان لۆجیكیترە و نزیكە لەشوناسی داعش. كــازیــوە ســاڵــح :ئــاراســتــەی یەكەم كە ئیسالمیست و الیەنە ئاینیەكانە ناتوانن خوێندنەوەی بۆ بكەن ،چونكە خوێندنەوە مەتەڵەكە هەڵئەوەشێنێتەوە. چون ئەو ئایەت و حەدیس و مێژوی ئیسالمیش ئەیسەلمێنێت كە ئیسالمن و
ئەو نوسەرانەی پێیان وایە ئەمانەی ئەمڕۆ ئەكرێت و ئەوەی لە مێژودا كراوە پەیوەدنییان بە ئیسالمەوە نەبوە ئەوانە سیاسەت ئەكەن نەك كاری ڕۆشنبیری بن ئێشگری بەر دەرگــاكــەش بكوژن. كۆمەڵگەی ڕۆژهەاڵتی ئەو زیندانەیە، داعـــش بــەرهــەمــی ئـــەو زیــنــدانــەیــە، ژمارەیەكی زۆری پشتگیریكارانی لە ناچاری دەرنەچون لە زیندان ئەوانەن هــاوكــاری كوشتنی پاسەوانی زیندان ئــەكــەن ،تــەنــانــەت ئــەگــەر حـــەز بە كوشتنیشی نەكەن. چــاودێــر :نائامادەیی زانستی بو ن و بابەتی بون ،هەردو ئاراستەكە النی كەمی بابەتی بو ن و زانستی بون تێیاندا نائامادەیە بەجۆرێك یەكەمیان كە هێزە ئیسالمیەكان دەگرێتەوە وەك بەرگری لەخۆیا ن وسیاسەتیان و نەئامادەیە دال ــی ئیسالم لــەنــاوی دەوڵــەتــەكــەی داعشدا بخوێنێتەوە نە هەمو ئەو ئایەت‌و حەدیسانەش دەبینێت كەداعشیەكان
ژیانی ئەسحابە و هێما ئاینیەكان، داگــیــركــردنــی میسر و خاپوكردنی شارستانیەتەكەی ،داگیركردنی بابل و خاپوكردنی یەكەم شارستانیەتی سەر زەوی ،جینۆسایدەكانی دژی ئێزیدی لە ٧٤جینۆسایدی دژی ئێزیدی و حەفتاو دوی بە دەستی ئیسالم ئەنجامدراوە، مێژوی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیەكان كە درێژخایەنترین كۆمەڵكۆژی و توندتویژی داعشیان لە ناوچەكەدا ئەنجامدا ،یەك بە یەكی جینۆسایدەكانی دژی كورد ،جینۆسایدی دەرسیم ،جینۆسایدەكانی ســەددام دژی كــورد هەموی بە ناوی ئیسالم لە ژێر سەرچاوەی ئایندا كراون. ئەو نوسەرانەی پێیان وایــە ئەمانەی ئەمڕۆ ئەكرێت و ئەوەی لە مێژودا كراوە پەیوەدنییان بە ئیسالمەوە نەبوە ئەوانە سیاسەت ئەكەن نەك كاری ڕۆشنبیری. منیش بمەوێت سیاسەت بكەم ،وەكو سیاسیەكان جــەمــاوەر پــەیــدا بكەم، هۆشیاری خەڵك لە بیر ئەكەم لە بەر خاتری خۆم ئەڵێم پەیوەندی بە كەسەوە نیە و ئەم داعشە لە ئاسمان و زەویەكی ترەوە هاتوە .بەاڵم سیاسەتاوی كردنی دیاردەكان ئەركی ڕۆشنبیر نیە .ئەركی نوسەر ئەوەیە ئەو هەڵە مێژویانە بیر بهێنتەوە و ڕاڤەیان بكات و چارەسەریان بۆ بدۆزێتەوە نەك وەكو مرۆڤێكی سەلەفی یان ئیسالمی سیاسی كە زۆربەیان ئاینیان وەكو وەزیفە وەرگرتوە نەك وەكو باوەڕ قسەی لە سەر بكات .دەرهێنانی ئیسالم لەو مەسەلەیە دو فاكتۆر ئەسلمێنێت یەكیكیان بە ‹ كەسیكردن›› ی مێژو كە لە مەسەلەی جینۆسایدا باسم كردوە، واتە هەڵواسینیی هەمو تاوانەكانی بە گەردنی بكەردا یان گروپێێكدا بە بێ خوێندنەوەی سەرجەم پێكهاتەكانی دی، ئەمەش هەمیشە ئەو مێژو و كارەساتە بە كەسیكراوەكە دوبــارە ئەكاتەوە . فاكتۆری دوەم ئــەوانــەی ئــەم كــردارە ئەكەن هــەر ئەمانە ئیسالم ئەكەن بە قوربانی و تا دواجار بە تەواوی لە ناوی ئەبەن ،چون هەر فكرێك جێگەی ڕاڤەكردنی هەڵەكانیت نەهێشتەوە و هەمیشە بە بێ خەوش سەیری بكرێت یــان زۆر لە خەڵك بێ خــەوش باسی بكات بەشە مردوەكانی زیندو نابێتەوە تا دواجار هەموی دەمرێت .ئەمە نەك بۆ ئایدۆلۆژی بۆ مرۆڤیش ڕاستە .سەیری ئەو مرۆڤانە بكە لە نێو جیهانی سیاسەت و نوسینی یــان وەكــو خۆتان ئەڵێن ڕۆشنبیری كــوردی بكەن كە متمانەی زۆریــان بە خۆیان هەبوە ڕۆشنبیر و سیاسی “ گەورەی گەلی كوردن” بون چۆن لە یەك ئاستدا چەقیان خواردوە لە ڕوی فكری و ژرداری و مرۆییەوە هیچ بــەرەو پێش نەچون ،ئیتر لە دەستی مرۆڤ و ئاینەكاندایە چەق بەستن واتە مردن ،پەرەسەندن واتە نۆژن بونەوە و ژیان هەڵئەبژێرێت.
ئیسالمی دو هەڵبژاردەی لە بەردەمدایە هیچیان لە گەڵ پەیڕە و پرۆگرامی راستەقینەی ئەودا وێك نایەتەوە :یەكێكیان ئەگەر داعش ئیسالم نیە با دژی بچێتە شەرەوە .ئەگەر نەشچێتە شەڕەوە دژی ئەوا ئەیسلمێنێت كە داعش ئیسالمە