505

‫لەهەولێر لیستی سەوز و خزمەت‬ ‫چاوەڕێی دواوەاڵمی پارتی دەكەن‬ ‫خزمەت‪ 24 :‬سەعاته‌كه‌ى پارتی بوو بە ‪ 24‬رۆژ‬

‫‪2‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )505‬دو شةممة ‪2015/2/23‬‬

‫داوا دەكرێت الیەنی سێیەم لەگفتوگۆكانی هەرێم‌و بەغداد بونیان هەبێت‬

‫"ئەو رێككەوتنانەی كورد لەگەڵ بەغدادو‬ ‫توركیا دەیانكات شەفاف نین"‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫هەرچەندە كێشە بۆ جێبەجێكردنی‬ ‫رێككەوتنەكەی نێوان هەرێم‌و ناوەند‬ ‫دروستبوە‪ ،‬بــەاڵم هــەردوال پابەندبونی‬ ‫خۆیان بەرێككەوتنەكەوە راگەیاندوە‪.‬‬ ‫هاوكات بەپێی وتەی هەندێك چاودێری‬ ‫ســیــاســی‪ ،‬وەفـــدەكـــەی كــوردســتــان‬ ‫لەوردەكاریی رێككەوتنەكەدا فێڵیان لێ‬ ‫كراوە‪ ،‬بۆیە داوادەكرێت "الیەنی سێیەم‬ ‫وەك شاهێد لەگفتوگۆكاندا بونیان‬ ‫هەبێت"‪ .‬الیــخــۆشــیــەوە‪ ،‬د‪ .‬مەحمود‬ ‫عوسمان‪ ،‬سیاسەتمەدارو پارلەمانتاری‬ ‫پێشوی پارلەمانی عیراق‪ .‬بە "چاودێر"ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬ئەو رێككەوتنانەی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەغدادو توركیا‬ ‫ئەنجامیان دەدات‪ ،‬شەفاف نین‪.‬‬ ‫د‪ .‬مەحمود عوسمان‪ ،‬پێیوایە وەفدی‬ ‫دانوستانكاری كورد لە رێككەوتنەكەیاندا‬

‫لەگەڵ بەغداد فێڵیان لێكراوەو دەشڵێت‬ ‫" ئەو رێككەوتننامانەی كورد دەیانكات‬ ‫لەبەغداد یان توركیا شەفافیەتی تێدا‬ ‫نییە‌و باڵوناكرێتەوە‪ ،‬بۆیە خەڵك ئاگای‬ ‫لێی نییە"‪.‬‬ ‫لــەبــارەی پەیوەندیی كــورد لەگەڵ‬ ‫عـــەبـــادیـــدا‪ ،‬نــــاوبــــراو‪ ،‬رایــگــەیــانــد‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكانی نێوان كورد‌و عەبادیش‬ ‫زۆر ئــاســان نییە‪ ،‬چونكە عەبادیش‬ ‫لەهەمان خوێندنگای مالكییە‌و بڕوایان‬ ‫بە زۆر شت بۆ كورد نییە ‌و پێویستە‬ ‫الیەنی كورد كە رێككەوتن دەكات وریا‬ ‫بێت‌و ئەگەر شایەت هەبێت باشترە‪ ،‬جا‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان بێت یاخود ئەمریكا‪،‬‬ ‫یان ئەگەر ئێرانیش بێت‌و پێویستە وانە‬ ‫لەهەڵەكانی رابردو وەربگیرێت‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫بوونی الیەنی سێیەم لەگفتوگۆكانی هەرێم و ناوەند بە پێویست دەزانرێت‬

‫كەمپینێك بۆ البردنی سۆران عومەر لە لیژنەی مافی مرۆڤ رادەگەیەنرێ‬ ‫كەمپینەكە‪ :‬وەاڵممان نەدەنەوە‪ ،‬لە ‪ UN‬سكااڵ لەسەر سەرۆكایەتیی پارلەمان تۆماردەكەین‬

‫سێ وەزیری حكومەتی هەرێم‬ ‫سامانەكانیان ئاشكراناكەن‬

‫ئۆپەراسیۆنی "سولەیمان شا"‬ ‫سەرەتای هەماهەنگی‬ ‫یەپەگەو توركیا‬

‫چاودێر‪ -‬هەولێر‪:‬‬

‫‪2‬‬

‫(‪ )NRT‬لەچاوپێكەوتنەكەی‬ ‫(مەال كرێكار)دا‬ ‫بۆ سەركەوتو نەبو؟‬ ‫د‪ .‬هێرش رەسوڵ‬

‫دوای ئەوەی ماوەی سێ مانگ دیاریكرابوو بۆ پڕكردنەوەی‬ ‫فۆڕمی بەرژەوەندییە داراییەكانی دەستەی دەستپاكی هەرێم‪،‬‬ ‫بەاڵم تائێستا هەرسێ وەزیری سامانە سروشتییەكان‌و ناوخۆو‬ ‫پێشمەرگە ئــەو فۆڕمەیان پڕنەكردۆتەوە‪ ،‬كە دەبێتە هۆی‬ ‫ئاشكرابونی ســەروەت‌و سامانەكانیان‪ .‬هاوكات جگە لەو سێ‬ ‫وەزیرەش ‪ 70‬فۆڕم بۆ سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان نێردراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم تەنیا ‪ 19‬دانەیان بۆ دەستەكە گەڕێنراوەتەوە‪.‬‬ ‫بەپێی یاسای ژمارە‪3‬ی ساڵی ‪ 2011‬دەستەی دەستپاكی بۆی‬ ‫هەیە لەكاتی دیاریكراو بۆ گەڕاندنەوە فۆڕمەكە‪ ،‬دەسەاڵتی خۆی‬ ‫بەكاربێنێت و بڕی (‪ )3‬ملیۆن سزای ئەو كەسانە بدات كە فۆڕمەكە‬ ‫بە ئەنقەست پڕناكەنەوە یان ڕایانگەیاندووە كە پڕی نەكەنەوە‪.‬‬ ‫تائێستا هیچ پلەدارێكی حكومەتی هەرێم لەالیەن دەستەی‬

‫نوێترین رۆمانی‬ ‫شێرزاد حەسەن‬ ‫‪1‬‬

‫‪3‬‬

‫دواهەمین شەوی دابەزینی عیسا‬

‫دەستپاكییەوە سزا نەدراوە‪ ،‬سەرۆكی دەستەكەش رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫هیچ كەسێك نیە بەئەنقەست فۆڕمەكە پڕنەكاتەوە‪.‬‬ ‫د‪.‬ئەحمەد ئــەنــوەر ســەرۆكــی دەســتــەی دەستپاكی هەرێم‬ ‫بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬ئەو وەزیرانەی فۆڕمەكەیان پڕنەكردۆتەوە‬ ‫ێ لەمانگی ‪ 3‬پرۆسەی‬ ‫بەئەنقەست نەبووە‪ .‬وتیشی"پێدەچ ‌‬ ‫دابەشكردنی فۆڕمی بەرژەوەندییە داراییەكان دەست پێبكاتەوە"‪.‬‬ ‫بەپێی دوایین ئاماری گەڕاندنەوەی فۆڕمی بەرژەوەندییە‬ ‫داراییەكان كە دەست "چاودێر" كەوتووە‪ ،‬تائێستا لەپەرلەمانی‬ ‫كوردستان (‪ )111‬پەرلەمانتارو (‪ )54‬ڕاوێژكار فۆڕمەكەیان‬ ‫پركردۆتەوە و لە سەرۆكایەتيی هەرێم لەكۆی ‪ 70‬فۆڕم تەنها ‪19‬‬ ‫فۆڕم گەڕاوەتەوە‪.‬‬ ‫هاوكات لە حكومەتی هەرێم سەرۆك و جێگر و ‪ 16‬وەزیری‬ ‫حكومەتی هەرێم فۆڕمەكانیان پركردۆتەوە هەروەها پارێزگاری‬ ‫هەولێر و پارێزگاری سلێمانیش فۆرمەكانیان پركردۆتەوە‪.‬‬

‫دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫لەبیابانی عەرەبی‬ ‫‪1‬‬

‫د‪ .‬ئەكرەم میهرداد‬

‫‪4‬‬

‫هه‌واڵ و راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )505‬دو شةممة ‪2015/2/23‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫لەهەولێر‬ ‫لیستی سەوز و خزمەت چاوەڕێی دواوەاڵمی پارتی دەكەن‬ ‫چاودێر ‪ -‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫ئەگەرچی بڕیاربو لەسەرەتای ساڵی‬ ‫نوێدا حكومەتی خۆجێیی لەهەولێر‪،‬‬ ‫بەبەشداری الیەنەكانی دیكە پێكبهێنرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم وا سێ مانگ لەساڵی نوێش تێپەڕیوەو‬ ‫هێشتا رێككەوتن ئەنجامنەدراوە‪ ،‬هاوكات‬ ‫هــەردو لیستی ســەوزو خزمەت دەڵێن‬ ‫چاوەڕێی دوا وەاڵمــی پارتی دەكەین‪.‬‬ ‫لیستی زەردیش رایدەگەیەنێت سەرجەم‬ ‫الیەنەكان لەڕێككەوتن نزیك بونەتەوەو‬ ‫تەنها پۆستی قائیمقام‌و بەڕێوەبەری‬ ‫ناحییەكان كێشەیان تێدایە‪.‬‬ ‫«چاوەڕێی دواوەاڵمین»‬ ‫رێــبــاز بــێــركــۆتــی ســەرۆكــی لیستی‬ ‫سەوز لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر بە‬ ‫«چاودێر»ی رایگەیاند‪ ،‬هیچ بەرەوپێش‬ ‫چونێك لەرێككەوتنی نێوان لیستەكەیان‌و‬ ‫لیستی زەرد نــەبــوە‌و تــاوەكــو ئێستا‬ ‫چاوەڕوانی وەاڵمی لیستی براوەی یەكەم‬ ‫دەكەن چونكە وەاڵمیان نەداونەتەوە‪.‬‬ ‫پێشتریش بێركۆتی بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاندبو‪ ،‬لەگەڵ پارتی لەمانگی ‪12‬‬ ‫ساڵی رابردو دواین كۆبونەوەیان ئەنجامدا‌و‬ ‫رێككەوتین لەگەڵیان بەوەی لەو حكومەتدا‬ ‫بەشداری دەسەاڵتی جێبەجێكردن بكەین‬ ‫بــەو داخــوازیــانــەی كە ئێمە هەمان بو‪،‬‬ ‫داوای ئەو شوێنانەمان كردوە كەیەكێتی‬ ‫تێیدا دەنگی زۆرینەیە‪ ،‬ئێمە وەك یەكێتی‬ ‫لــەچــوار قــەزا یەكەم بوین كەئەوانیش‬ ‫چۆمان‌و رواندز‌و كۆیە‪ ،‬هەروەها مەخمور‬ ‫كە ئیداریەن سەر بەپارێزگای نەینەوایە‪،‬‬ ‫لەبارەی بەرێوەبەرایەتییە گشتیەكانیشەوە پــارتــی دەكــەیــن چونكە ئ ــەوان لیستی‬ ‫ئەو بەرێوەبەرایەتیانەمان داواكــردوە كە زۆرینەن لەپارێزگای هەولێر‌و چــاوەڕوان‬ ‫خزمەتگوزاری گشتین بەاڵم لەسەر هیچ دەكەین پارتی ئێمە ئاگاداربكاتەوە بۆ‬ ‫یەكێكیان بەتەواوەتی رێكنەكەوتوین كە ئــەوەی دوایــن كۆبونەوە ئەنجام بدەین‪،‬‬ ‫بریتین لە بەرێوەبەری گشتی پەروەردە‌و خۆشبەختانەش لەدواهەمین كۆبونەوەی‬ ‫كارەبا‌و بەرێوەبەرایەتیەكی تری گشتین‪ .‬مانگی ‪12‬ی ساڵی رابردو لەسەر زۆریەی‬ ‫ناوبراو وتیشی «بۆیە ئێمە چاوەڕوانی شتەكان رێككەوتین بەاڵم نەگەیشتوین‬

‫لیستی خزمەت‪ :‬بڕیاربو لە ‪ 24‬سەعاتدا وەاڵممان بدەنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم وا ‪ 24‬رۆژە دەنگیان نییە‬ ‫لیستی زەرد‪ :‬تەنها كێشە لەقائیمقام‌و بەڕێوەبەری‬ ‫ناحییەكاندایە‬ ‫بەقۆناغی كۆتایی كە بكرێتە رەشنوس‌و‬ ‫ئیمزای لەسەر بكەین»‪.‬‬ ‫لیستی زەرد‪ :‬كێشەی قائیمقام‌و‬ ‫بەڕێوەبەری ناحییەكانمان هەیە‬ ‫لەبەرامبەر ئەوەشدا كەنعان خەیالنی‪،‬‬ ‫ســەرۆكــی لیستی زەرد لەئەنجومەنی‬ ‫پــارێــزگــای هــەولــێــر بــە «چــاودێــر»ی‬

‫رایگەیاند‪ ،‬لەگەڵ هەموو الیەنەكان كێشەی‬ ‫ژمــارەی پۆستەكان یەكالكراونەتەوە و‬ ‫ئێستا لەقۆناغی پێشكەشكردنی ناوی‬ ‫پاڵێوراوی الیەنەكانین‪ ،‬تەنها كێشەیەك‬ ‫هەبێ كێشەی قائیمقام‌و بەڕێوەبەری‬ ‫ناحیەكانە‪.‬‬ ‫وتــیــشــی‪ ،‬بــەگــوێــرەی یــاســا لــەبــەر‬

‫ئــەوەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی قــەزا و‬ ‫ناحیەكان ناكرێ ئەنجومەنی پارێزگا‬ ‫شوێنی ئەوانە دەگرێتەوە‪ ،‬بۆیە برادەران‬ ‫لەهەموو لیستەكانی پارلەمان‪ ،‬دەیانەوێ‬ ‫هەموارێكی ئەو بڕگەیە بكەن تاوەكو دانانی‬ ‫قائیمقام‌و بەرێوەبەری ناحیەكان بەفلتەری‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگادا تێپەڕبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئێستا لەدانانی بەرێوەبەرە گشتییەكاندا‬ ‫كێشەمان نیەو بەدو شت كاردەكەین یان‬ ‫یاسا‪ ،‬یان رێككەوتنی سیاسی‪ ،‬ئەگەر یاسا‬ ‫بێت پارێزگار پێنچ كەس هەڵدەبژێرێ‌و‬ ‫ئەنجومەنیش ‪ 3‬كەس دیــاری دەكــات و‬ ‫دواتر ئەنجومەنی وەزیرانیش یەك كەس‬ ‫هەڵدەبژێری‪ ،‬بــەاڵم كاتێك رێككەوتن‬ ‫دێتە ئاراوە‪ ،‬ئەوەیان شتێكی ترە‪ ،‬ئێستا‬ ‫ئەوەی هەیە دانانی قائیمقام‌و بەرێوەبەری‬ ‫ناحیەكانە‪ ،‬كە ئایا الیەنەكان چەند ناو‬ ‫دەنێرن‪ ،‬چونكە لەدیاریكردنی بەرێوبەرە‬ ‫گشتیەكاندا‪ ،‬الیــەنــەكــان لــەســەر ئــەوە‬ ‫رێككەوتون تەنها یەك ناو رەوانە بكەن‪.‬‬ ‫خەیالنی‪ ،‬ئــەوەشــی خستەڕو‪ ،‬لەو‬ ‫قۆناغە تێپەڕبوین كە (ئەو شوێنەت‬ ‫دەدەمێ و ئەو شوێنەت ناوێ)‪ ،‬بەڵكو‬ ‫قسە لەسەر ئەوەیە شوێنەكان چۆن‬ ‫دابــەشــبــكــرێ‪ ،‬چونكە رەنــگــە لەیەك‬ ‫كاتدا سێ الیەن داوای هەمان پۆست‬ ‫و شوێنیان كردبێ‪ ،‬ئەمە دەبێ دیراسە‬ ‫بكرێ‌و یەكالبكرێتەوە‪ ،‬لەگەڵ یەكێتیش‬ ‫جێگری پارێزگار‌و ژمــارەی بەرێوبەرە‬ ‫گشتیەكانیان بۆ یەكالبۆتەوە‪ ،‬تەنها‬ ‫كێشە لەسەر شوێنەكەیە‪ ،‬بەاڵم ئەمانەش‬ ‫نابن بەگرفت‪ ،‬ئەگەر كێشەی دانانی‬ ‫بەرێوەبەری ناحیەكان‌و قائیمقامەكان‬ ‫نەهێڵدرێ‪ ،‬سەرۆكی ئەنجومەنی هەر‬ ‫سێ پارێزگاكەی هەرێم كۆبونەتەوە‬ ‫بــۆ چــارەســەركــردنــی كــێــشــەی ئــەو‬ ‫بڕگەیاساییە‌و مەسەلەی راگەیاندنی‬ ‫پێكهێنانی حكومەتی خۆجێیش تەنها‬ ‫كاتە‪.‬‬

‫ئۆپەراسیۆنی «سولەیمان شا»‬ ‫سەرەتای هەماهەنگی یەپەگەو توركیا‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی توركیا ئۆپەراسیۆنی سولەیمان شا‪ ،‬بە (مات)ی توركیا ناودەبات‬

‫خۆشیەوە ئۆپۆزسیۆنی ئەو واڵتە ناڕەزایی‬ ‫بەرامبەر ئۆپەراسیۆنەكە دەربڕی‪.‬‬

‫چاودێر ‪:‬‬ ‫شەوی ‪ 22/21‬ی ئەم مانگە‪ ،‬لەالیەن‬ ‫ســوپــای تــوركــیــاوە بــەتــان ـك‌و چەكی‬ ‫سوریا‪ :‬توركیا چاوەڕوانی وەاڵمییان‬ ‫قورسەوە ئۆپەراسیۆنێكیان بۆ ناو خاكی‬ ‫نەكردوین‬ ‫كۆبانی رۆژئــاوای كوردستان لە ناوچەی‬ ‫دوێنێ یەك شەممە‪ ،‬وەزارەتی دەرەوەی‬ ‫(قــەرەقــۆزاخ) ئەنجامدا‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫هــێــنــانــەوەی روفــاتــی سولەیمان شا‪ ،‬سوریا بەفەرمی ئەوەی راگەیاند كە توركیا‬ ‫پاشان رزگاركردنی بنكەیەكی سەربازی بۆ ئەو ئۆپەراسیۆنە واڵتەكەی ئاگادار‬ ‫توركی‪ .‬الی خۆشیەوە ئەحمەد داودئۆغلو كردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم تەنها ئاگاداركردنەوە‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا لەپاش ئەنجامدانی بوەو چاوەڕێی ئەوەی نەكردووە كە وەاڵمی‬ ‫ئۆپەراسیۆنەكە رایگەیاند كە ئەنجامدانی ئەرێنی یان نەرێنییان بدرێتەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەو ئۆپەراسیۆنە یاسایی بوە‪ .‬هاوكات بە پاساوی بونی رێكەوتنە واژۆكراوەكەی‬ ‫بەشێك لە شرۆڤەكارانی توركیا‪ ،‬ئەم ساڵی ‪ 1921‬لەگەڵ دەسەاڵتی ئەوكاتەی‬ ‫ئۆپەراسیۆنە بە سەرەتای هەماهەنگی داگـــیـــركـــاری فــەرەنــســی‌و دەوڵــەتــی‬ ‫نــێــوان توركیاو یەپەگە دەزانـــن‪ .‬الی عوسمانی‪ .‬بــەاڵم چــاودێــرانــی سیاسی‬

‫میدیا عەرەبییەكان‪ ،‬بەئاشكرا باس لەوە‬ ‫دەكەن كە ئەو ناوچەیەی مەرقەدی شا‬ ‫سولەیمانی لێیە‪ ،‬كەوتۆتە پارێزگای‬ ‫(رەقــە) كە ناوەندی داعشە لەو واڵتەو‬ ‫دەیان كەنیسەو شوێنی دیكەیان وێران‬ ‫كردوەو‪ ،‬بەاڵم تائێستا پەنجەیان بۆ ئەو‬ ‫مەزارە نەبردوە‪ ،‬بەپێی ئەو شیكارییەی‬ ‫كە سایتی سۆمەریییە ‪ t.v‬كردوێتی‪،‬‬ ‫وایلێكداوەتەوە كە ئەو ئۆپەراسیۆنە‬ ‫توندوتۆڵی پەیوەندی نێوان داع ـش‌و‬ ‫توركیا دەردەخات‪.‬‬ ‫كاپاڵن‪ :‬یەپەگە و سوپای توركیا‬ ‫هەماهەنگییان كردووە‬ ‫دەربـــــارەی گــواســتــنــەوەی نەعشی‬ ‫سولەیمان شا‪ ،‬حەسیپ كاپاڵن پارلەمانتاری‬

‫هەدەپە رایگەیاند كە پەیەدە و سوپا‬ ‫پێكەوە ئەو ئۆپەراسیۆنەیان ئەنجامداوە‪،‬‬ ‫كاپاڵن وتیشی ئەمە لەدایكبونی دۆخێكی‬ ‫نوێیەو گرنگی وەسفكرد‪ .‬رۆڵــی كورد‬ ‫لە عیراق‌و سوریا رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫توركیا گرنگی كانتۆنەكانی بۆ ئاسایشی‬ ‫توركیا دەركــــەوت‪ .‬وتیشی لەسنوری‬ ‫كۆبانی دەسەاڵتی یەپەگە بردویانە‪.‬‬ ‫لـــەدرێـــژەی لــێــدوانــەكــەیــدا كــاپــان‬ ‫ئــاشــكــرایــكــرد رۆژی هەینی رابـــردو‪،‬‬ ‫ئەنوەر موسلیم هاوسەرۆكی كانتۆنی‬ ‫كۆبانی بەسەردانێكی هاتۆتە ئەنقەرەو‬ ‫چەند كۆبونەوەیەكی لەگەڵ بەرپرسانی‬ ‫ئەنقەرە ئەنجامداوە‪ .‬ئەو وتیشی «ئێمە‬ ‫ئاگاداری ئۆپەراسیۆنێكی لەو جۆرە بوین‌و‬ ‫هاوسەرۆكی كۆبانیش داوای لە توركیا‬ ‫كردوە هاوكاری ژێرخان‌و سەرخانی كۆبانی‬ ‫بكات»‪.‬‬ ‫بەشەڕێكی دۆڕاوی وەسفدەكات‬ ‫ئەندامێكی بااڵی ئۆپۆزسیۆنی سەرەكی‬ ‫توركیا دەربـــارەی ئــەو ئۆپەراسیۆنە‪،‬‬ ‫بەشەڕێكی دۆڕاوی وەسفدەكات‌و دەڵێت‬ ‫هێنانەوەی نەعشی سولەیمان شا مانای‬ ‫لەدەستدانی خاكی توركیایە لەو بەشەی‬ ‫ســوریــا‪ ،‬ئــەمــەش بــە (مــاتــی) توركیا‬ ‫وەسفدەكرێت‪.‬‬ ‫گورسەل تەكین‪ ،‬یاریدەدەری سەرۆكی‬ ‫گشتی پــارتــی كــۆمــاری گــەل ئــامــاژە‬ ‫بــەوەدەكــات كە دەبێت سەرۆككۆماری‬ ‫توركیا داوای لێبوردن لە گەلی توركیا‬ ‫بكات‪ .‬تەكین ئەوەی بەبیرهێنایەوە كە‬ ‫پێش چەند مانگێك لەمەوبەر ئەردۆغان بۆ‬

‫راگەیەندنەكان دەربارەی روبەڕوبونەوەی‬ ‫یەپەگە لە داعش وتبوی‪ :‬بۆ ئێمە جیاوازی‬ ‫لەنێون رێكخراوی تیرۆریستی داعش‌و‬ ‫پەیەدە نییە»‪.‬‬ ‫تەكین دەڵــێــت ئــەو ئۆپەراسیۆنە‬ ‫بەهاوكاری پەیەدە ئەنجامدراوە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫ئەوانی بە تیرۆریست دەناساند‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەردۆغان دەبێت داوای لێبورن لەگەلی‬ ‫توركیا بكات‪.‬‬ ‫پێویستە رێككەوتنی پەیەدە و توركیا‬ ‫بێتەگۆڕ‬ ‫شرۆڤەكارێكی سیاسی لەتوركیا پێیوایە‬ ‫ئــەم ئۆپەراسیۆنە ئــەگــەری دەرفــەتــی‬ ‫دروستبونی پەیوەندیی دیبلۆماسی لەنێوان‬ ‫توركیا‌و پەیەدە دروستكردووە‪.‬‬ ‫فایەق بوڵوت‪ ،‬شرۆڤەكاری توركیا‬ ‫دەربـــارەی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكەی‬ ‫توركیا‌و یەپەگە دەڵێت‪ :‬لەچەند مانگی‬ ‫رابردو‪ ،‬كاتێ‌ چەكدارانی داعش هێرشیان‬ ‫بۆسەر رۆژئاوای كوردستان چڕكردبوەوە‪،‬‬ ‫ترسی زیان پێگەیاندنی نەعشی سولەیمان‬ ‫شا هەبو لەالیەن توركیاوە‪ ،‬بەاڵم لەپاش‬ ‫راوەدونــانــی داعــش لــەالیــەن هێزەكانی‬ ‫كــوردەوەو پاككردنەوەیان لەناوچەكە‪،‬‬ ‫توركیا دەستی بەو ئۆپەراسیۆنە كردووە‪.‬‬ ‫توركیا بۆ هێنانەوەی نەعشی سوڵتانەكەی‬ ‫هامەهەنگی لەگەڵ پەیەدە كردووە‪ ،‬ئەمە‬ ‫هەنگاوێكی باشە بۆئەوەی رێككەوتنی‬ ‫دیبلۆماسی لەنێوان توركیا‌و پەیەدە‬ ‫بێتەگۆڕ‪ ،‬توركیا دەتوانێ‌ رۆڵــی گرنگ‬ ‫لەسەرلەنوێ‌ دروستبونەوەی كۆبانێ‌ دا‬ ‫بگێڕێت‪.‬‬

‫‪ 24‬سەعاتەكە بو بە ‪ 24‬رۆژ!‬ ‫ســەبــارەت بەپێكهێنانی حكومەتی‬ ‫خۆجێی هەولێر بەهەمان شێوە (عەباس‬ ‫مــحــەمــەد) ســەرۆكــی لیستی خزمەت‬ ‫لەئەنجومەنی پــارێــزگــای هەولێر بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬تاوەكو ئێستا‬ ‫وەكــو لیستی خزمەت نەگەیشتوینە‬ ‫رێككەوتنی كۆتایی‌و لەدانیشتنی كۆتایی‬ ‫وەاڵمــی كۆتایی پارتیمان وەرنەگرتوە‬ ‫بۆیە الی ئێمە هەر بەهەڵپەسێردراوی‬ ‫ماوەتەوە‪ ،‬چونكە بڕیاربو لەماوەی ‪24‬‬ ‫كاتژمێر وەاڵممان بدرێتەوە بەاڵم ئەوە‬ ‫ێ هیچ وەاڵمێكمان‬ ‫‪ 24‬رۆژ تێپەردەب ‌‬ ‫وەرنــەگــرتــوە‌و هیچ كاتێكیش دیــاری‬ ‫نەكراوە بۆئەنجامدانی كۆبونەوەی تر‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی «ئێمە لەكۆتا دانیشتن‬ ‫داوای قائیمقامێك‌و چــوار بەرێوبەری‬ ‫ناحیە‌و دو بەڕێوەبەری گشتیمان كردوە‬ ‫بەاڵم جۆرمان دیاری نەكرد‪ ،‬بەاڵم پارتی‬ ‫كێشەیان لەسەر ژمــارەی بەرێوەبەری‬ ‫گشتیەكان هــەبــو داوایــــان كــرد كە‬ ‫بەرێوبەری گشتی داوا بكەین»‪.‬‬ ‫گۆڕان‪ 6 :‬پۆستمان یەكالبۆتەوە‌و‬ ‫كاندیدمان پێشكەش كردوە‬ ‫الی خۆشیەوە عەبدولڕەحمان عومەر‬ ‫سەرۆكی لیستی گــۆڕان لەئەنجومەنی‬ ‫پــارێــزگــای هــەولــێــر وتـــی‪ ،‬لــەكــۆی ‪8‬‬ ‫پۆست ‪ 6‬پۆستمان بۆ یەكالكراوەتەوە‬ ‫كە بریتین لە قائیمقامیەتی مەڵبەندی‬ ‫هەولێر‌و بەرێوبەری گشتی رێگاوبان‌و‬ ‫گەشت‌وگوزار‌و بەرێوبەری ناحیەكانی‬ ‫قوشتەپە‌و باسرمە‌و قەسرێ‌‪.‬‬ ‫ناوبراو بۆ «چاودێر» وتیشی «ئێمە‬ ‫بەنامەیەك كــەئــاراســتــەی پارێزگای‬ ‫هەولێرمان كردوە ناوی پاڵێوراوەكانی‬ ‫خۆمان پــێــداون‪ ،‬بۆ ئــەوەی ئەوانیش‬ ‫رەزامەندبن تاوەكو لەو پۆستانەی خۆیان‬ ‫دەستبەكاربن»‪.‬‬

‫داعش‪،‬‬ ‫چەكی‬ ‫كیمیایی‬ ‫دەستكەوتوە‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی هەندێك لەسەرچاوە‬ ‫سەربازییەكانی لیبیا‪ ،‬چەكدارانی داعش‬ ‫دەستیان بەسەر چەند چەكێكی كیمیاییدا‬ ‫گــرتــووە كــە لــە گەنجینە سەربازییەكانی‬ ‫حكومەتەكەی موعەمەر قەزافی سەرۆكی‬ ‫پێشووی لیبیا جێماوە لە بیابانەكانی باشورو‬ ‫باشوری ناوەڕاستی ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو سەرچاوە سەربازیانە‪ ،‬بڕی‬ ‫گازە كیمیاییەكە نەزانراوە‪ ،‬بەاڵم زانراوە كە‬ ‫لەجۆری (خــەردەل) و (سارین)ەو ئەم دوو‬ ‫گازەش كوشندەیە‪ ،‬ئەم زانیاریانەش دوای ئەو‬ ‫كردەوە تیرۆریستیەی داعش هات كە دەرهەق‬ ‫بە ‪ 21‬هاواڵتییە میسرییە مەسیحییەكە‬ ‫لەكەنارە رووبارەكانی لیبیا ئەنجامیانداو تێیدا‬ ‫داعش هەڕەشەی گرتنە دەستی هەموو لیبیای‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫ئەو گــازە كیمیایانەی كە حكومەتەكەی‬ ‫قەزافی لەدوای خۆی جێی هێشتووە بە هەزار‬ ‫تۆن لەپێكهاتەی یارمەتیدەری گازی ژەهراوی‬ ‫و ‪ 20‬تۆن لە گازی خەردەل مەزەندە دەكرێت‬ ‫كە ئەوەی دواییان خێراترین گازە بۆ سووتان‬ ‫و گڕگرتن و زۆر كوشندەو خێرایە‪.‬‬ ‫ئەو جۆرە گازە پێشترو لەساڵی ‪1988‬‬ ‫رژێمی بەعسی هەڵوەشاوە لەشاری هەڵەبجەی‬ ‫شەهید دژی هاواڵتیانی سڤیل بەكاری هێنا‪،‬‬ ‫كە بووە هۆی شەهیدبوونی زیاتر لە پێنج‬ ‫هەزار هاواڵتی و برینداربوون و سووتانی زیاتر‬ ‫لە ‪ 10‬هەزاری تر‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )505‬دو شةممة ‪2015/2/23‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫د‪ .‬مەحمود عوسمان بۆ «چاودێر»‪:‬‬

‫ئەو رێككەوتنانەی كورد لەگەڵ بەغدادو‬ ‫توركیا دەیانكات شەفاف نين‬ ‫داوا دەكرێت الیەنی سێیەم وەك شاهید لەگفتوگۆكاندا بونیان هەبێت‬ ‫«بەغدادد خۆی دەدزێتەوە»‬ ‫الی خۆشیەوە‪ ،‬ئااڵ تاڵەبانی‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫فركسیۆنی یەكێـتی لەپارلەمانی عیراق‪،‬‬ ‫لەپەیجی خۆی لەفەیسبوك‪ ،‬نوسیویەتی‪،‬‬ ‫شورەییە ئۆباڵی كێشەكانی نێوان هەرێم‌و‬ ‫بەغداد بخەینە سەر شانی هەرێم‌و زێدەڕۆیی‌و‬ ‫تاییفەگەری‌و فرتوفێڵ‌و «كەڵەگای»یەكانی‬ ‫دەستەاڵتدارانی بەغداد نادیدە بگرین‪ ،‬هەرێمی‬ ‫كوردستان بە زیادەیشەوە پابەندی عیراق بوە‌و‬ ‫چییدی نەماوە بۆی بكات‪ ،‬ئەوەی رێككەوتن‬ ‫دەشكێنێ بــەغــدادە‪ ،‬نەك كوردستان‪ .‬با‬ ‫خۆمان هەڵنەخەڵەتێنین‪ ،‬لەهجە‌و فرتوفێڵ‌و‬ ‫خۆدزینەوە‌و بیانودۆزینەوەی بەغداد زۆر زۆر‬ ‫وازحە‪.‬‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫هەرچەندە كێشە بۆ جێبەجێكردنی‬ ‫رێككەوتنەكەی نــێــوان هــەرێ ـم‌و نــاوەنــد‬ ‫دروستبوە‪ ،‬بەاڵم هەردوال پابەندبونی خۆیان‬ ‫بەرێككەوتنەكەوە راگــەیــانــدوە‪ ،‬هاوكات‬ ‫بەپێی وتەی پارلەمانتارێكی خولی پێشوی‬ ‫پارلەمانی عیراق‪ ،‬وەفدەكەی كوردستان‬ ‫لــەوردەكــاری رێككەوتنەكەدا فێڵیان لێ‬ ‫كراوە‪ ،‬بۆیە داوادەكرێت الیەنی سێیەم وەك‬ ‫شاهید لەگفتوگۆكاندا بونیان هەبێت‪.‬‬ ‫لەنوێترین پێشهاتیشدا بڕیارە ‪ 250‬ملیار‬ ‫دینار لەالیەن بانكی نــاوەنــدی عیراقەوە‬ ‫رەوانەی هەرێمی كوردستان بكرێت‪ ،‬بەاڵم تا‬ ‫ئێستا ئەم بڕەپارەیەش نەگەیشتوە‪.‬‬ ‫كۆبونەوەی حكومەتی هەرێم‌و نوێنەرانی‬ ‫كورد‬ ‫دوێــن ـێ‌ نیچیرڤان بــارزانــی ســەرۆكــی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و چەند وەزیرێك‬ ‫لەگەڵ نوێنەرانی كورد لە بەغداد كۆبونەوەو‬ ‫لە راگەیەندراوێكدا هەرێم پابەندبونی خۆی‬ ‫بــە رێككەوتنی نــێــوان هەولێرو بەغداد‬ ‫دوپاتكردەوە‪.‬‬ ‫لە راگەیەندراوەكەدا ئاماژە بەوەشكراوە‪،‬‬ ‫كە هەندێ كێشەی تەكنیكی‌و لێكتێنەگەیشتن‬ ‫بۆ رێككەوتنەكە هاتۆتەپێش‌و هەندێ الیەنی‬ ‫سیاسیش دژی رێككەوتنەكە دەوەستنەوە‪.‬‬ ‫الی خۆشیەوە نێچیرڤان بارزانی ئامادەیی‬ ‫خۆی بۆ دوبــارە سەردانكردنەوەی بەغداد‬ ‫نیشانداو تیمێكیشی لە وەزیرە كوردەكانی‬ ‫حكومەتی ناوەندی راسپارد‪ ،‬تاكو وتوێژ‬ ‫لــەگــەڵ حكومەتی نــاوەنــدی بــكــەن‌و ئەو‬ ‫كۆبونەوانەش بەردەوامیان هەبێ‪.‬‬ ‫دەربــــارەی چــارەســەركــردنــی قەیرانی‬ ‫داراییش‪ ،‬دابینكردنی موچەی پێشمەرگەو‬ ‫فەرمانبەران بەئەولەویەت دان ــراو زیاتر‬ ‫لەپالنێك وتوێژی لەبارەوە كرا‪.‬‬

‫ئەندامێكی لیژنەی دارایی‪ :‬تا پارلەمانی كوردستان رازی‬ ‫نەبێت‪ ،‬دو بانكە گەورەكەی جیهان قەرز نادەنە هەرێم‬ ‫«كورد فێڵی لێ كراوە»‬ ‫لــەوبــارەیــەوە‪ ،‬د‪ .‬مەحمود عوسمان‬ ‫سیاسەتمەداری كوردو پارلەمانتاری خولی‬ ‫پێشوی ئەنجومەنی نوێنەران‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬لەسەردانەكەی ئەمدواییەی وەفدی‬ ‫كـــوردی بــۆ بــەغــداد‪ ،‬فێڵیان لێكراوە‪،‬‬ ‫بەهەمان شێوەی ئەو كاتەی لــە‪2005‬دا كە‬ ‫لەبەغداد دەستورمان نوسیەوە‪ ،‬كاتێك‬ ‫لەسەر بڕگەیەكی دەستورەكە رێكدەكەوتین‪،‬‬ ‫كە دوایی دەیانهێنایەوە بەنوسراو هەندێك‬ ‫وشەیان لێدەگۆڕی‌و ئەو كاتە داوامان كرد‬ ‫كە نەتەوە یەكگرتوەكان دەستوەردان بكەن‪.‬‬ ‫نــــاوبــــراو‪ ،‬وتــیــشــی «ك ــات ــێ ــك كە‬

‫لــەرێــكــكــەوتــنــەكــەی هـــەرێـــم‌و بــەغــداد‬ ‫لەرێككەوتنامەكەیاندا بڕیار درا بو كە رۆژانە‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان (‪ )550‬هەزار‬ ‫بەرمیلی نەوت هەناردەبكات‪ ،‬دەبوایە هەر‬ ‫ئەو كاتە كورد بیوتایە شەش مانگ جارێك‬ ‫یــان سێ مانگ جارێك هــەژمــاری بكەن‪،‬‬ ‫نەك ئێستا باسی بكەن‪ ،‬هەروەكو دەبوایە‬ ‫كــورد نەیهێشتایە حسێن شەهرستانی‬ ‫وەزی ــری خوێندنی بــااڵو جێگری پێشوی‬ ‫سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری وزە‪ ،‬بەشداری‬ ‫كۆبونەوەكانی بكردایە‪ ،‬بۆیە ئێستا بەغداديش‬ ‫ئەوە دەكات بەبیانو‪ ،‬چونكە رێكەوتنەكە‬ ‫كراوە بەیاسا»‪.‬‬

‫عەبادی‪ :‬كێشە لە پارەی نەختینەو‬ ‫رێژەی بەرهەمی نەوت هەیە‬ ‫هاوكات‪ ،‬وتەبێژی‌ سەرۆكایەتی‌ ئەنجومەنی‌‬ ‫وەزیرانی عیراق‪ ،‬بە رۆژنامەی‌ نیمچەفەڕمی‌‬ ‫«ســەبــاح»ی‌ راگەیاند‪ ،‬هــەردو حكومەتی‌‬ ‫فیدڕاڵ‌و هەرێم‌ پابەندن بە رێككەوتنەو هیچ‬ ‫نیازێك الی‌ هــەردوال نییە بۆ خۆدزینەوە‬ ‫لەجێبەجێكردنی‌ رێككەوتنەكان‪ ،‬ئەو‬ ‫كێشانەش هاتونەتە رێگەی‌ حكومەتی‌ فیدڕاڵ‪،‬‬ ‫كاریان لەسەر دەكرێت بۆ چارەسەركردنیان‪،‬‬ ‫كــە پەیوەستن بــە دراوی نەختینەوە‪،‬‬ ‫بەشێكیشیان تەكنیكین‌و پەیوەندییان بە‬ ‫ئاستی‌ بەرهەمهێنانی‌ نەوتی‌ پێویستەوە‬ ‫هەیە وەك لەسەری‌ رێككەوتون‪ ،‬ئەوەش بە‬ ‫هەناردەكردنی‌ (‪ )550‬هەزار بەرمیل نەوت‬ ‫لەرۆژێكدا لەالیەن هەرێمەوە‪ ،‬دیاری‌ كراوە‪.‬‬

‫نـــاوبـــراو‪ ،‬ئ ــەوەش ــی خــســتــەڕو‪ ،‬ئــەو‬ ‫رێككەوتننامانەی كورد دەیكات لەبەغداد یان‬ ‫توركیا شەفافیەتی تێدا نییە‌و باڵوناكرێتەوە‪،‬‬ ‫بۆیە خەڵك ئاگای لێی نییە‌و پەیوەندییەكانی‬ ‫نێوان كــورد‌و عەبادیش زۆر ئاسان نییە‪،‬‬ ‫قەرزەكەی حكومەت بە كوێ گەیشت؟‬ ‫چونكە عەبادیش لەهەمان خوێندنگای‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست «چاودێر»‬ ‫مالكییە‌و بڕوایان بە زۆر شت بۆ كورد نییە‌و‬ ‫پێویستە الیەنی كورد كە رێككەوتن دەكات كەوتوە‪ ،‬لەماوەی رابردودا حكومەتی هەرێم‬ ‫وریا بێت‌و ئەگەر شایەت هەبێت باشترە‪ ،‬جا لەرێی پڕۆژە یاسایەكەوە كە ناردویەتی بۆ‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان بێت یاخود ئەمریكا‪ ،‬پارلەمان‪ ،‬ئاماژەی بەوەداوە‪ ،‬دەیەوێت پێنج‬ ‫یان ئەگەر ئێرانیش بێت‌و پێویستە وانە ملیار دۆالر قەرز بكات‪ ،‬لەماوەی ‪ ١٠‬ساڵیشدا‬ ‫پــارەكــە دەداتـــەوە‪ .‬قــەرزەكــەش لەهەردو‬ ‫لەهەڵەكانی رابردو وەربگیرێت‪.‬‬ ‫بانكی گەورەی (دوێچە) بانك لەئەڵمانیا‌و‬

‫(گۆڵدمانساكس) لە ئەمریكا ئامادەییان‬ ‫دەربڕیوە قــەرز بدەنە حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بەاڵم داوایان كردوە دەبێت ئەوە‬ ‫بكەنە یاساو پارلەمانی كوردستان پێی رازی‬ ‫بێت‪ ،‬هاوكات حكومەتیش تائێستا سێ‬ ‫كۆبونەوەی لەگەڵ پارلەمان كردوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشتا هەموو فراكسیۆنەكانی پێ رازی‬ ‫نەبون‪.‬‬ ‫بنەماكانی قەرزكرد‬ ‫ئەندامێكی لیژنەی دارای ــی پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بــۆ»چــاودێــر»ی رونــكــردەوە‪،‬‬ ‫قەزركردن هەندێك بنەمای تایبەتی هەیە‪،‬‬ ‫ئەگەر رەچــاو نەكرێت دەبێتە بەاڵیەكی‬ ‫تر بەسەر گەلەكەمانەوە‪ ،‬چونكە پێش‬ ‫قەرزكردنەكە دەكرێت‪ ،‬هەندێك هەنگاوی‬ ‫دیكە بگرێتەبەر‪ ،‬وەك كەمكردنەوەی‬ ‫بەهەدەردانەكان لەسامانی گشتی‌و نەهێشتنی‬ ‫بندیوار‌و نەهێشتنی خانەنشینی نایاسایی‌و‬ ‫چەندین رێكاری تر‪ ،‬گەر ئەمانە چاكبكرێن‪،‬‬ ‫پــارەیــەكــی زۆر بــۆ هەرێمی كوردستان‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬ئەگەر لەبری گازوایل غازی‬ ‫سروشتی بۆ كارەبا بەكاربهێنرێت‪ ،‬نزیكەی‬ ‫سێ ملیار دۆالر دەگەڕێتەوە بۆ حكومەت‪.‬‬ ‫د‪.‬شــێــركــۆ جــــەودەت‪ ،‬وتیشی «ئێمە‬ ‫ئ ــاگ ــاداری ســەردانــەكــەی ئــەم دوایــیــەی‬ ‫ئەنجومەنی بااڵی نــەوت‌و وزەی هەرێم بۆ‬ ‫توركیا نەبوین»‪.‬‬ ‫بەپێی رێككەوتنەكەی نێوان هــەردووال‬ ‫كە لەپرۆژە یاسای بودجەی ‪2015‬ی عیراق‬ ‫جێگیركراوە‪ ،‬پێویستە رۆژانــە ‪ 300‬هەزار‬ ‫بەرمیل نەوتی كەركوك‌و ‪ 250‬هەزار بەرمیل‬ ‫نەوتی هەرێم لەڕێگەی بۆرییەكانی نەوتی‬ ‫هەرێمی كوردستانەوە هەناردەی دەرەوە‬ ‫بكرێت‪ ،‬بەاڵم حكومەتی هەرێم داوا لە بەغداد‬ ‫دەكات‪ ،‬بە سێ مانگ جارێك هەژماری نەوتی‬ ‫هەناردەكراو بكرێت‪ ،‬نەك رۆژانە‪ ،‬ئەمەش بە‬ ‫خاڵی ناكۆكی رێككەوتنەكەی نێوان هەولێرو‬ ‫بەغداد دادەندرێت‪.‬‬

‫كەمپینێك بۆ الدانی سۆران عومەر‬ ‫لەسەرۆكایەتیی لیژنەی مافی مرۆڤ رادەگەیەنرێ‬ ‫چاودێر ‪ -‬تايبەت‪:‬‬ ‫ژمارەیەك رێكخراوو كەسێتی‌و نوسەرو‬ ‫رۆژنامەنوس كەمپینێك بۆ البردنی سۆران‬ ‫عومەر لە پۆستی سەرۆكی لیژنەی مافی‬ ‫مرۆڤی پارلەمانی كوردستان رادەگەیەنن‪،‬‬ ‫هۆكارەكەشی بۆ ئــەوە دەگەرێننەوە كە‬ ‫«بــەهــۆی ئــەوەی نــاوبــراو چەند تۆمەتی‬ ‫پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤی لە سەرە»‪.‬‬ ‫هاوكات هۆشداریش دەدەن‪ ،‬ئەگەر وەاڵمیان‬ ‫نــەدرێــنــەوە‪ ،‬لــەنــەتــەوە یەكگرتوەكان‌و‬ ‫رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ سكااڵ لە سەر‬ ‫سەرۆكایەتیی پەرلەمان تۆمار دەكەن‪.‬‬ ‫كەمپینی البــردنــی ســـۆران عــومــەر لە‬ ‫سەرۆكی لیژنەی مافی مرۆڤ لە یاداشتێكدا‬ ‫كە وێنەیەكی بۆ سەرۆكایەتیی پارلەمانی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬ســەرۆكــی فراكسیۆنەكانی‬ ‫پارلەمانی كوردستان‌و ئەندامانی پارلەمانی‬ ‫كوردستان نێردراوەو وێنەیەكی بە «چاودێر»‬ ‫گەیشتوە‪ ،‬تێیدا هاتوە‪ :‬وەك هەمو الیەك‬ ‫ئاگادارن‪ ،‬دوای هەڵبژاردنەكانی ‪2013/9/21‬و‬ ‫پاش دواكەوتنێكی زۆرو بەشێوەی سازان‬ ‫هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پارلەمان كراو‬ ‫دوای ئەوەش لیژنەكانی پارلەمان دیاریكران‌و‬ ‫ســـەرۆك‌و جێگرو بــڕیــاردەری لیژنەكان‬

‫كەمپینەكە‪:‬‬ ‫وەاڵممان نەدەنەوە‪ ،‬لەنەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكان سكااڵ‬ ‫لەسەر سەرۆكایەتیی پارلەمان‬ ‫تۆماردەكەین‬ ‫دیاریكران‪ ،‬بەداخەوە لەجیاتی ئەوەی تواناو‬ ‫تایبەتمەندی‌و شارەزایی لەدانانی سەرۆكی‬ ‫لیژنەكان رەچاو بكرێ‌‪ ،‬بەپێچەوانەوە لەسەر‬ ‫بنەمای بەشبەشێنەی حزبی رەچاوكراو كرایە‬ ‫پێوەری بنەڕەتی‌و سەرەكی لەم پرۆسەیەدا‪.‬‬ ‫لە بەشێكی دیكەی یاداشتەكەدا ئاماژە‬ ‫بەوەكراوە‪ ،‬لەم نێوەندەشدا هەستیارترین‬ ‫لیژنەی پارلەمانی‪ ،‬كە لیژنەی مافی مرۆڤە‬ ‫بەپارلەمانتار لەفراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫كوردستان (ســۆران عومەر) سپێردرا‪ ،‬كە‬ ‫پێمانوایە سپاردنی سەرۆكایەتی لیژنەی مافی‬

‫مرۆڤ بە بەڕێزێكی وا‪ ،‬كە چەندین تۆمەت‌و‬ ‫گومانی تایبەت بەپێشێلكاری مافی مرۆڤی‬ ‫لەسەرە‪ ،‬پێش هەموشتێك میسداقییەت‬ ‫بۆ سەرۆكایەتیی پارلەمانی كوردستان‌و‬ ‫پارلەمانی‌و ئەندامانی پارلەمان ناهێڵێتەوە‬ ‫تایبەت بەڕێزگرتن لەبنەماكانی مافی مرۆڤ‌و‬ ‫داكۆكیكردن لێی‪.‬‬ ‫ئەو رێكخراوو نوسەرو كەسایەتیانە‪،‬‬ ‫داواشدەكەن‪ ،‬بەزوترین كات (سۆران عومەر)‬ ‫لەسەرۆكایەتی لیژنەی مافی مــرۆڤ دور‬ ‫بخەنەوەو لەجێگای ئەو‪ ،‬دور لەبەشبەشێنەی‬

‫حزبی كەسێكی شیاو وەك جێگرەوەی‬ ‫بــەڕێــزیــان دابنێن‪ .‬هــۆشــداریــش دەدەن‪،‬‬ ‫«ئەگەر بەدەنگ ئەم داواكارییەمانەوە نەیەن‌و‬ ‫جێبەجێی نەكەن‪ ،‬ئێمە ناچارین لەسەر‬ ‫ئاستی ناوخۆو دەرەوەو لەالی نوسینگەی‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكان لەكوردستان‌و عیراق‌و‬ ‫هاوكات رێكخراوەكانی تایبەت بەمافی مرۆڤ‬ ‫ئــەم پرسە بخەینە بــەر گفتوگۆو سكااڵ‬ ‫لەسەر سەرۆكایەتیی پارلەمان تۆمار بكەین‪.‬‬ ‫چاوەڕوانی وەاڵمی ئەرێنی بەڕێزتانین»‪.‬‬

‫ناوی دەزگاو رێكخراوەكان‪:‬‬ ‫دەزگـــای لێكۆڵینەوە بۆ جینۆسایدو‬‫ئەنفال‬ ‫رێكخراوی خانی بۆ لێكۆڵینەوەی هزری‬‫گــۆڤــاری جینۆساید بۆ لێكۆڵینەوەو‬‫توێژینەوەو دیكۆمێنتكردن‬ ‫ رێكخراوی ژیان بۆكاری خێرخوازی‬‫ رێكخراوی گەنجانی بوێر‬‫ رێكخراوی كار بۆ تواناسازی كرێكارو‬‫دەستی كار‬

‫ رێكخراوی دایك بۆ گەشەپێدان‬‫ رێكخراوی پەیامی خەڵك‬‫ رێكخراوی كاری شەفافییەت بۆ نەمانی‬‫گەندەڵی‪.‬‬ ‫هاوكات جگە لەم رێكخراوانە‪ ،‬چەندین‬ ‫كەسێـتی‌و نوسەرو رۆژنامەنوس‪ ،‬پشتگیرییان‬ ‫لــە كەمپینەكە كــــردوە‪ ،‬بــۆ زانــیــاریــی‬ ‫زیاتر لە نــاوی بەشداربوانی كەمپینەكەو‬ ‫فراوانكردنی كەمپینەكە سەردانی سایتی‬ ‫(‪ )chawdernews.com‬بكەن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )505‬دو شةممة ‪2015/2/23‬‬

‫شرۆڤە‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫دەوڵەتی ئیسالمی لەبیابانی عەرەبی‬ ‫د‪ .‬ئەكرەم میهرداد‬ ‫دەسەاڵت‌و دەوڵەتی بیابان لەفەرهەنگی‬ ‫عەرەبــی‌و ئیســامیدا زۆر باڵوە‌و خۆیان بە‬ ‫(بەدو) ناوی دەبەن‌و تەنانەت تا ئێســتاش‬ ‫بەشــێك لەخەڵكی كوردستان لەبیریانە كە‬ ‫ســااڵنی شەستی ســەدەی رابردو‪ ،‬كاتێك‬ ‫كە عەرەبەكانی ئــەو ناوچەیان بۆ دژایەتی‬ ‫شۆڕشــی ئەیلــول هێنابو دەیانــوت‪ :‬احنا‬ ‫البــدو‪ ،‬ویــن العــدو‪ ،‬لــە ڕەقــەوە هەتــا‬ ‫موسڵ دەوڵەتی بیابانی ئیسالمی دەیەوێت‬ ‫نەخشــەی جیۆسیاســی بگۆڕێت‌و ســنوری‬ ‫هــەردو دەوڵەتی عیــراق‌و ســوریا تێكەاڵو‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫لــەالی هەندێــك ئەوە بــەدور دەزانرێت‬ ‫كە پرۆژەی دەوڵەتی ئیســامی داعش بەو‬ ‫خێراییــە جێبەجێ بكرێت‌و بە ئاشــكرا‌و بە‬ ‫دیار چاوی دەوڵەتانی هەرێمایەتی‌و جیهانی‬ ‫ئەم دەوڵەتە عەرەبیە ئیسالمیە لەرۆژئاوای‬ ‫عیراق‌و رۆژهەاڵتی سوریا جێبەجێ بكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی كە ئێستا داعش‌و سەلەفیەتی‬ ‫جیهــادی دەیانەوێــت‌و راشــیانگەیاندوە‬ ‫دامەزراندنــی دەوڵەتــی ئیســامیە بــە‬ ‫رابەرایەتی خەلیفەی موســڵمانان ئەبوبەكر‬ ‫بەغدادی‪.‬‬ ‫قەڵەمڕەوی ئەم دەسەاڵتە ئێستا زۆربەی‬ ‫بیابانی عەرەبی داگیر كردوە كە دەیانەوێت‬ ‫ویالیەتی موســڵی جاران‌و جزیرەی ســوریا‬ ‫بخەنە ناو بادیەی گەورەی شــام كە بریتی‬ ‫یــە لەرۆژهەاڵتی ســوریا‌و رۆژئاوای عیراق‌و‬ ‫رۆژهەاڵتی ئوردون‌و باكوری سعودیە‪ ،‬واتە‬ ‫ئەو شوێنەی كە لەمێژودا زێدی سەرهەڵدانی‬ ‫ســەلەفیەتی جیهادی‌و ئیســامی سیاســی‬ ‫توندڕەوی سوننەی عەرەبیە‪ ،‬بێگومان ئەم‬ ‫پیالنــە دەخوازێت لەباشــور‌و خۆرهەاڵتەوە‬ ‫واتــە لەكەنــداوی كوەیت بــەرەو كەنداوی‬ ‫عەقەبە بچێت لەخۆرئاوا‌و لەوێشــەوە بەرەو‬ ‫سینای میسر‌و لەباكوریشەوە هەتا حەڵەب‬ ‫درێژ بێتەوە‪.‬‬ ‫ئێســتا دەوڵەتــی ئیســامی‌و بیابانــی‬ ‫عەرەبی هەمو ئەو هێز‌و سەرچاوانەی هەیە‬ ‫كە بزاڤــی وەهابیەكان شانشــینی عەرەبی‬ ‫ســعودییەیان پێ دامەزراند‌و ئەوان خاوەنی‬ ‫چەكی بەهێز‌و ســەرچاوەی نــەوت‌و ئاون‌و‬

‫بەشــێكی بەرچاویش لەعەشایری سوننەی‬ ‫عــەرەب لەعیــراق‌و ســوریا راســتەوخۆ‬ ‫لەگەڵیــان‌و هەندێكیــش لەعەشــایر‌و‬ ‫دەوڵەمەندانی ســعودیە‌و ئوردون‌و كوەیت‌و‬ ‫ناوچەكانی دیكە هاوكاریانن‪ ،‬لەهەلومەرجی‬ ‫راستینەی جوگرافی‌و كۆمەاڵیەتی‌و مێژویی‬ ‫ئەو ناوچانە زۆر زەحمەتە لەنێوان عیراقی‌و‬ ‫شــامی‌و ســعودی‌و ئوردونیــدا جیــاوازی‬ ‫دیموگرافــی‌و جەمــاوەری ببینین‪ ،‬چونكە‬ ‫هەمویــان درێژكــراوەی ئەو عەشــیرەتانەن‬ ‫كــە بەشــێكن لەدەســەاڵتی ســەلەفیەتی‬ ‫جیهــادی لەبیابانــی عەرەبیــدا‪ ،‬لەمێژوی‬ ‫كۆنــی ئیســامی‌و پێش ئیسالمیشــدا ئەو‬ ‫ناوچــە بیابانانــە بەجیــاواز لەناوچەكانــی‬ ‫دراوســێ ناســراون‪ :‬خۆرهەاڵتــی ســوریا‬ ‫بەشــێكە لەجەزیــرە نەك شــام‌و ویالیەتی‬ ‫جەزیــرەش زۆربــەی كاتــەكان ســەربەخۆ‬ ‫بــوە لەویالیەتی شــام‪ ،‬لەكاتی داگیركاری‬ ‫عەرەبە ئیســامیەكان‪ ،‬یان ئەوەی خۆیان‬ ‫ئێســتا دەوڵەتــی ئیســامی خاوەنــی ســەرچاوەی داهاتــی ســەربەخۆ‌و‬ ‫ناویان ناوە فەتحی ئیســامی ئەم ویالیەتە‬ ‫جیــاواز‌و ســەربەخۆ بــوە لەعیراق‌و شــام‪،‬‬ ‫كۆنترۆڵكردنــی ناوچــە دەوڵەمەنــدەكان‌و عەقیــدەی بــەدەوی جیهــادی‌و‬ ‫ئــەو كاتــە عیراق بریتــی بــوە لەویالیەتی‬ ‫كوفــە‌و بەســرە‪ ،‬پاشەكشــەی خەالفەتی‬ ‫تەكفیریە‪ ،‬كە شێوەیەكە لەدوبارەبونەوەی بزوتنەوەی وەهابی بنەماڵەی‬ ‫عەبباســی لەدوای ســەرهەڵدانی دەسەاڵتی‬ ‫توركــی لەناوچەكەدا وایكــرد حەمدانیەكان‬ ‫سعودیەكان كە شانشینی عەرەبی سعودیەیان دامەزراند‬ ‫بە پشــتیوانی عەسەبیەتی بادیەی عەرەبی‬ ‫هێنــاوە‬ ‫بەرهــەم‬ ‫ئیســامی‬ ‫تونــدڕەوی‬ ‫ترســناكەكەی كە داعشــە‪ ،‬داعــش هەمان‬ ‫ئیمارەتێكــی شــەڕكەر دامەزرێنــن كــە هێزەكانی سوپا‌و ئاسایشی عیراق لەموسڵ‌و‬ ‫قەڵەمڕەوی حەڵەب هەتا موسڵ‌و لەوێشەوە «داعش» دا هەبوە كە بناغە‌و زەمینەكەی لەمێژوی هاوچەرخدا ســێ روداو یان ســێ نەژادپەرستی دڕندەی بەعسیە كە ئاوێتەیە‬ ‫هەتــا شــار‌و دێهاتەكانــی فــوڕات لەنێوان تــرس‌و گەندەڵــی بــوە‌و لەوانــەش زیاتــر سەردەمی جیاواز ئەوانە دەسەلمێنن‪:‬‬ ‫لەگــەڵ فەرهەنــگ‌و میــژوی ســەلەفیەتی‬ ‫لەســاڵی ‪ 1959‬یەكەمیــن دژایەتــی لەم جیهادی‌و قاعیدە‌و تەكفیریەكانی دیكە‪.‬‬ ‫ســااڵنی ‪890‬ز‪1004-‬ز حوكمڕانــی بكــەن‪ ،‬هەســتی هاوبەشــیان بو بەرامبەر دوژمنی‬ ‫بو‬ ‫تونــدڕەوە‬ ‫عەرەبیە‬ ‫یــە‬ ‫ســوننی‬ ‫ناوچە‬ ‫ئێســتا داعش كە ئایدیۆلۆژیای سیاسی‌و‬ ‫ئێســتا دەوڵەتی ئیســامی داعــش هەمان هەموالیــەك كە دەســەاڵتی بەغداد‌و مالكی‬ ‫ئەو ناوچانــەی كۆنترۆڵكردوە كە دەوڵەتی بو‪ ،‬لەوانەیە داڕمانی سەربازی‌و ئاسایشی بەرامبــەر دەســەاڵتی عەبدولكەریم قاســم‪ ،‬كۆمەاڵیەتی ئەو عەشیرەتانەی لەقەومیەتی‬ ‫حەمدانی لەسەر دامەزرا‪.‬‬ ‫خێرای موســڵ بەرامبــەر هێزەكانی داعش كە ناســراوە بــە هەڵگەڕانەوەی شــەواف‪ ،‬عەرەبــی وبەعســیەوە بەرەو ســەلەفیەتی‬ ‫لێكۆڵیــاری عیراقــی (ئەحمــەد هاشــم لــە‪ 2014/6/9‬لەئەنجامــی ئــەو هاوكارییە پاشــان دەســەاڵتی بەعس لــەدوای ‪ 1963‬جیهادی‌و تەكفیری گۆڕیوە‪ ،‬یان لەڕاستیدا‬ ‫دەیكاتە ناوچەی سەرەكی بۆ بەرهەمهێنانی وادیارە كە گۆڕیویەتی‪ ،‬تەماشــای موسڵ‌و‬ ‫ئەلحەبوبــی) دەڵێت‪ :‬خراپترین دراوســێی ناڕاگەیەندراوە بێت‪.‬‬ ‫هەر شــار‌و ناوچەیــەك بریتییــە لەبیابان‪،‬‬ ‫هەندێــك لەســەرچاوە‌و لێكۆڵیــارەكان دەسەاڵتی ســوننەی عەرەبی‌و میلیتاریزمی كوردســتای باشــور دەكات كــە بەشــێكن‬ ‫چونكــە ئــەوێ ســەرچاوەی ئــەو دڕنــدە دەڵێــن پارێــزگای ئەنبــار كــە فراوانترین بەعسی‌و عەشیرەتەكان لەژیانی ئاساییەوە لەدەوڵەتــی ئەنبار‌و ســەاڵحەدین‌و بادیەی‬ ‫مرۆییە بێ‌ بەزییانەن كە خاونی سروشــتی روبــەری بیابانشــینی رۆژئــاوای عیراقــە‪ ،‬بــەرەو ســودمەندی دەســەاڵت‌و موڵكانەی شــام‪ ،‬لــەدوای ســەرهەڵدانی قەیــران‌و‬ ‫شــەڕەنگێز‌و بیركردنــەوەی تونــدڕەون‪ ،‬مەڵبەندی ســەلەفیەتی جیهــادی‌و ژینگەی سیاسی دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫توندوتیژیەكان لەســوریا‌و لەدوای الوازبونی‬ ‫لەدوای ســاڵی‪‌2003‬و روخاندنی بەعس‌و هاوپەیمانــی ئۆپۆزیســیۆنی ســوریا‌و‬ ‫بەبــڕوای ئەلحەبوبی‪ ،‬كــە لەپاییزی ‪ 2013‬داعش‌و هاوشــێوەكانیەتی‪ ،‬بەاڵم موســڵ‌و‬ ‫رایگەیانــد‪ :‬موســڵ ببــوە ســەرچاوەیەكی جێــگا‌و هەڵكەوتــەی دەتوانــێ نەخشــی ســەدام ئەم هەلومەرج‌و پەیوەندی‌و ژینگە بەهێزبونــی داعــش بەیارمەتــی واڵتانــی‬ ‫ســەرەكی بــۆ دارایــی داعش بەهــۆی ئەو كاریگــەر بــۆ دەوڵەتــی ئیســامی بیابان سیاســی‌و ســەربازی‌و دەســەاڵتدارییان ســوننەی عــەرەب‌و توركیــا‪ ،‬بوارێكــی‬ ‫بــاج‌و ســەرانەیەی بەســەر خەڵكیــان ببینێ‪ ،‬موســڵ كە دوەم گەورەترین شاری لەدەســتدەچێ‪ ،‬بۆیــە دەبنــە زەمینــەی زیندوی بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو عەشــیرەتانە‬ ‫ســەپاند بــو‪ ،‬ئەو بــە راشــكاوی دەڵێت‪ :‬عیراق‌و مەڵبەند‌و ژینگەی هەمو ئەو بزاڤ‌و كۆمەاڵیەتــی‌و سیاســی‌و مێژویــی بــۆ دەســتكەوت كە وەكو بەشــێك لەدەوڵەتە‬ ‫كــە لێــك تێگەیشــتنی نەنوســراو لەنێوان سیاســەتانەیە كە نەژادپەرســتی عەرەبی‌و «قاعــدە»‌و بەرهــەم هــەرە دڕنــدە‌و بەدەوییەكــەی ئەژمــار دەكات‪ ،‬داعــش‬

‫دەیەوێت جەزیرەی فورات‌و ویالیەتی موسڵ‬ ‫بكاتە بەشــێك لەدەوڵەتەكەی‌و ئەگەر بۆی‬ ‫بكرێــت هەمــو ئەوناوچانــە داگیــر دەكات‬ ‫كە ئێســتا بەكوردســتانی باشور ناسراون‪،‬‬ ‫لــەدوای دامەزراندنی دەوڵەتی ئیســامی‌و‬ ‫ســڕینەوەی ناوی»عیــراق»‌و «شــام»‬ ‫لەخەالفەتەكــەی ئەبوبەكــر بەغــدادی‪،‬‬ ‫ئامانجــی ئــەم دەوڵەتە ئەوەیــە كە هەمو‬ ‫رۆژهەاڵتی ئــوردون‌و باكوری ســعودییەش‬ ‫بخاتە ناو دەوڵەتەكەی خۆی‪.‬‬ ‫ئێســتا دەوڵەتــی ئیســامی خاوەنــی‬ ‫ســەرچاوەی داهاتــی ســەربەخۆ‌و‬ ‫كۆنترۆڵكردنــی ناوچــە دەوڵەمەنــدەكان‌و‬ ‫عەقیدەی بەدەوی جیهادی‌و تەكفیریە‪ ،‬كە‬ ‫شــێوەیەكە لەدوبارەبونــەوەی بزوتنــەوەی‬ ‫وەهابی بنەماڵەی سعودیەكان كە شانشینی‬ ‫عەرەبی ســعودیە یــان دامەزراند بە زەبری‬ ‫چەك‌و بەهێزی عەشیرەتەكان‌و موبارەكەی‬ ‫ئینگلیزەكان لەسەدەی رابردو‪.‬‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی بڕیاریداوە كە دڕندەیی‬ ‫بەرامبەر ئەو نەژاد‌و ئایین‌و كەمینە ئاشــتی‬ ‫خوازانــە بنوێنــێ كــە هەمیشــە قوربانــی‬ ‫دەســەاڵتەكانی نــاو عیراق‌و ســوریا بون‪،‬‬ ‫كە مەبەســتم كــورد‌و ئێزیدی‌و مەســیحی‌و‬ ‫شــەبەك‌و ســریانەكانە‪ ،‬لەبەرامبەریشــدا‬ ‫لەگــەڵ ئــەو نــەژاد‌و كەمینانــەدا ئاشــتی‬ ‫دەنوێنــێ‌‌و هاوپەیمانــی ئاشــكرا‌و نهێنــی‬ ‫دەسازێنێ كە مێژوی خوێناوی‌و پاوانكردنی‬ ‫دەسەاڵت لەعیراق‌و سوریا لەسەر دەستیان‬ ‫جێبەجێكــرا‪ ،‬واتــە ســوننەی عــەرەب‬ ‫لەعیراق‌و بنەماڵەی ئەســەد‌و عەلەوییەكان‬ ‫لەســوریا‪ ،‬بێگومان كوشــتن‌و پەالماردان‌و‬ ‫ئاوارەكردنــی كەمینــە ئاشــتی خــوازەكان‬ ‫تاوانێكــی ناشــیرینە‌و وەكــو خراپەكاری‌و‬ ‫دڕندەیی نواندنە بەرامبــەر منااڵن‌و پیران‌و‬ ‫پەككەوتوان‪ ،‬ئێســتا داعش دروســت ئەو‬ ‫كارە دەكات‌و پەالماری كەمینەكانی ئێزدی‌و‬ ‫مەسیحی‌و شەبەك‌و سریانەكان دەدا‌و لەناو‬ ‫ئەوانیشــدا پیران‌و ژنان‌و منااڵن جینۆساید‬ ‫دەكات‪ ،‬لــەو جێگایانــەی كــە بەرەنــگاری‬ ‫چەكداری دەكرێن هەڵدێن‪ ،‬بەاڵم پەالماری‬ ‫خەڵكــی بێچــەك‌و بــێ‌ بەرگــری دەدەن‌و‬ ‫ئەمــەش هەمــان فەرهەنــگ‌و دابونەریتــی‬ ‫چەكــداری‌و ســەربازی عەرەبــی ســوننەی‬ ‫بیابان نشینە‪.‬‬

‫كوردستان دەوڵەتێكی نوێ لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست؟‬ ‫ئــەو بارودۆخەی ئێســتا لەڕۆژهەاڵتی‬ ‫رۆبرت ئۆڵسن‬ ‫ناوەڕاســت لەئارادایــە‪ ،‬پێشــنیاری‬ ‫لەئینگلیزیەوە‪ :‬شوان محەمەد‬ ‫ئیمكانییەتــی دروســتكردنی دەوڵەتێكی‬ ‫رێی تێدەچێت ســەرهەڵدانی دەوڵەتی تــر دەكات‪ ،‬ئەگــەر دابمەزرێــت‪ ،‬نــاوی‬ ‫نوێ لەهەرجێیەك لەسەر زەوی‪ ،‬هەمیشە كوردســتان‪ ،‬یــان رەنگــە‪ ،‬كۆمــاری‬ ‫كوردســتان بێــت‪ ،‬ئەگــەری دەوڵەتێكی‬ ‫مەسەلەیەكی درێژخایەن‌و كشاوە‪.‬‬ ‫دواهەمیــن دەوڵــەت كــە لەڕۆژهەاڵتی وەهــا‪ ،‬لەباكــوری عیراق لــەو ناوچانەدا‬ ‫ناوەڕاســتدا دروســتكرا‪ ،‬ئیســرائیل بــو كە ئێســتا بەدەســت حكومەتی هەرێمی‬ ‫لــە‪1948‬دا‪ ،‬نەتەوەپەرســتە جــوەكان كوردســتانەوەیە (‪ ،)KRG‬ســەری‬ ‫(زایۆنیســتەكان) كەوتبونە ملمالنێیەكی هەڵداوە‪.‬‬ ‫چەنــد پەرەســەندنێك لــە‪ 23‬ســاڵی‬ ‫جدییــەوە لەگــەڵ عەرەبەكانــدا‪،‬‬ ‫عەرەبەكانی فەڵەســتین‌و ئیپمراتۆریەتی دواییــدا‪ ،‬ئەگەری ســەرهەڵدانی كۆماری‬ ‫بەریتانــی لــە ‪1917‬دا‪ ،‬كــە ‪ 31‬ســاڵی كوردستانی دروستكردوە‪ ،‬یەكەم‪ :‬شااڵوی‬ ‫خایاند‌و لەمەبەســتەكەیاندا ســەركەوتن ئەمەریكا بۆ ســەر عیراق لە‪1991‬دا‪ ،‬بوە‬ ‫هۆی پێدانی ئۆتۆنۆمی سیاســی بۆ سێ‬ ‫بەدەستبهێنن‪.‬‬ ‫زایۆنیســتەكان ســودیان لــەو شاری كوردی‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬شــااڵوی ئەمەریــكا لە‪ 2003‬بو‬ ‫بەریتانییانــە وەرگــرت‪ ،‬كــە بەتونــدی‬ ‫پشــتگیریی بزوتنەوەكەیــان دەكــردن‪ ،‬بۆ ســەر عیراق‪ ،‬كە بوە هۆی وێرانكردنی‬ ‫ئەگەرچــی حەزیشــیان بەســەربەخۆیی دامودەزگاكانــی عیــراق‪ ،‬ســێیەمیان‪،‬‬ ‫جــوەكان نەدەكرد‪ ،‬بەاڵم تۆفانی جەنگی جەنگــە ناوخۆییــە قەومــی‌و تیرەگەری‌و‬ ‫جیهانــی دوەم‪ ،‬هۆلۆكۆســت‌و داڕمانــی ئایینیەكانــن‪ ،‬كــە لــەو كاتــەوە ئێران‌و‬ ‫ئیمپراتۆرییەتــی بەریتانــی لەهینــد‪ ،‬ناوچەكەی گرتوەتەوە‪.‬‬ ‫بەبەراوردكــردن لەگــەڵ عەرەبەكانــی‬ ‫كۆمەكیان بەملمالنێی زایۆنیستەكان كرد‌و‬ ‫سەربەخۆیی لە مەی ‪1948‬دا راگەیەندرا‪ .‬عیراق‌و شــەڕەكانی نێوان سونە‌و شیعە‪،‬‬ ‫لەهینــد‌و پاكســتان‪ ،‬بەدەســتهێنانی هەرێمی كوردســتان زۆر سەالمەتە‪ ،‬ئەوە‬ ‫دەوڵەتی نوێ مەسەلەیەكی زۆر خوێناوی تــا ‪10‬ی ‪ ،6‬كــە هێزەكانــی دەوڵەتــی‬ ‫بــو‪ ،‬كــە تێیــدا ملیۆنێك كــەس مردن‪ ،‬ئیسالمی (‪ – )IS‬پێشتر ناوی دەوڵەتی‬ ‫لەفەلەســتینیش‪ ،‬كەمتر خەڵك كوژران‪ ،‬ئیســامی لەعیــراق‌و شــام (‪-)ISIL‬‬ ‫بەاڵم ‪ 750000‬كەس ناچار كران هەڵبێن‌و ســەلەبەری هێــزی حكومەتــی عیراقیان‬ ‫پاكتــاوی رەگەزی كران‪ ،‬بــەاڵم لەو ‪ 66‬ناچــار بەهەاڵتن كــرد‪ ،‬ئەمەش بوە هۆی‬ ‫ساڵەدا‪ ،‬لەدامەزراندنی ئیسرائیلەوە‪ ،‬هیچ ئەوەی‪ ،‬هێزە كوردییەكان (پێشــمەرگە)‬ ‫دەوڵەتێكی تر لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا – لەســەدا ‪ 40‬لــەو ناوچانەی ئێســتای ژێر‬ ‫دەســەاڵتی ئەواندا زیاد ببن‪ ،‬كە ئاوا ‪-١٢‬‬ ‫جگە لەیەمەن‪ -‬سەری هەڵنەدا‪.‬‬

‫‪ ١٣‬لەسەدا كۆی خاكی عیراقە‪ .‬ئەوە رێی‬ ‫كوردەكانی دا‪ ،‬كێڵگە نەوتییەكان بخەنە‬ ‫ژێــر دەســتیان‪ ،‬بەئەگــەری زیادكردنــی‬ ‫بەرهەمهێنانــی نەوت بۆ ملیۆنێك بەرمیل‬ ‫لەڕۆژێكــدا‪ ،‬تــا ناوەڕاســت یــان كۆتایی‬ ‫‪ 2015‬ئەمەش‪ ،‬بێگومان دەكەوێتە ســەر‬ ‫بارودۆخی داهاتو‪.‬‬ ‫ئیمكانییەتی سەربەخۆبون‪ ،‬دەكەوێتە‬ ‫ســەر توانای كورد لەپەرەپێدانی زیاتری‬ ‫سپاردەكانی نەوت‌و گازدا‪ ،‬لەو ناوچانەدا‬ ‫كە ئێستا لەژێر دەستیاندایە‪ ،‬بەاڵم كورد‬ ‫بــۆ ئەوە پێویســتی بە‪ 15‬بیلیــۆن دۆالر‬ ‫لەساڵێكدا دەبێت‪ ،‬یا جێی ئەو داهاتەیان‬ ‫بــۆ بگرێتــەوە كــە ئێســتا لەبەغــدای‬ ‫وەردەگــرن‪ ،‬بــۆ ئەوەی ئەم بــڕە پارەیە‬ ‫بەدەســت بهێنن كــورد دەبێــت نزیكەی‬ ‫‪ 200000‬بەرمیل لەڕۆژێكدا هەناردە بكات‪،‬‬

‫ئێســتا حكومەتــی هەرێمی كوردســتان‬ ‫تەنیا ‪ 120000‬بەرمیل لەڕۆژێكدا دەنێرێتە‬ ‫دەرەوە‪.‬‬ ‫راگەیاندنی ســەربەخۆیی لەئێســتادا‪،‬‬ ‫گیروگرفتــی ئابوریی جــددی دەخاتەوە‪،‬‬ ‫ســەرەڕای‪ ،‬هاوپەیمانی بەهێزی ئەمریكا‬ ‫لەگــەڵ كورددا‪ ،‬لــە‪‌1991‬و ‪ 2003‬دا‌و لەو‬ ‫كاتەشــەوە‪ ،‬پشتگیری خواستی كورد بۆ‬ ‫ســەربەخۆیی نــاكات‪ ،‬وەك دەوڵەتێكــی‬ ‫زلهێــز‌و پارێــزگار‌و ســتاتوی ئێســتا‪،‬‬ ‫ئەمریكا دەخوازێت پارێزگاری لەسیادەی‬ ‫دەوڵەتــان بكات‪ ،‬بــۆ نمونــە‪ ،‬ئۆكرانیا‪،‬‬ ‫زیاتــر لــەوەش ئەمریكا بەرپرســیارێتی‬ ‫گەورەی هەڵوەشاندنەوەی دامودەزگاكانی‬ ‫عیراقی لەئەســتۆدایە‌و بەرپرســیارێتییە‬ ‫مۆڕاڵییەكەی ناوێت‪ -‬ئەوە باسی توڕەیی‬ ‫دەوڵــەت‌و خەڵكــی عەرەب هــەر مەكە‪-‬‬

‫لەوێرانكردنی عیراقدا‪.‬‬ ‫شتێك كە كوردستانی عیراق دەیەوێت‪،‬‬ ‫ئەوەیــە كە لــەم چەند ســاڵەی دواییدا‪،‬‬ ‫توركیا‪ ،‬هاوســێ گەورەكەی لەباكورەوە‪،‬‬ ‫وا دیارە –بەهۆی پێویستی بەوزەكەیەوە‪-‬‬ ‫لۆجیكــی ســەربەخۆیی دەوڵەتی كوردی‬ ‫لەعیراقدا قبوڵ بكات‪ ،‬ئەنكەرە دەڵێت»‬ ‫كــە دەوڵەتی ســەربەخۆ یــان ئۆتۆنۆمی‬ ‫تەواوەتــی‪ ،‬كۆمــەك بەچارەكردنــی‬ ‫مەســەلەی بزوتنەوەی نەتەوەیی كوردی‬ ‫لەتوركیــادا دەكات» بەخەمڵێنــراوی‬ ‫‪ 8-7‬ملیــۆن كورد لەتوركیادا‪ ،‬بەدرێژایی‬ ‫ســنورەكانی لەگەڵ حكومەتــی هەرێمی‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬دەژین‪.‬‬ ‫حكومەتــی هەرێمــی كوردســتان‬ ‫پەیوەندییەكی تۆكمــەی لەگەڵ توركیادا‬ ‫دەوێــت‪ ،‬بــۆ ئــەوەی نەوتەكــەی لەڕێی‬

‫هێڵەنەوتییەكانــی توركیــاوە بفرۆشــێت‬ ‫بەبازاڕەكانــی جیهــان‪ ،‬لەبەرامبــەردا‪،‬‬ ‫توركیــا دەیەوێــت حكومەتــی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان پشــتگیری بزوتنــەوەی‬ ‫نەتەوەیی كورد لەسوریا (‪ ٢.٢‬میلیۆن)‌و‬ ‫لەتوركیــا (‪ ١٨-١٦‬میلیۆن) نەكات‪ ،‬ئەو‬ ‫دوانــە لەحكومەتی هەرێمی كوردســتان‬ ‫مەترسییان بۆ سەر توركیا زیاترە‪.‬‬ ‫بــەاڵم رێككەوتنەكانــی ئەنكــەرە‪-‬‬ ‫هەولێــر (پایتەختــی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان) كەوتوەتە بەردەم هەڕەشەی‬ ‫‪ ،IS‬كــە پەالمــاری كوردەكانی ســوریا‬ ‫دەدات‪ ،‬كە لەالیەن كوردەكانی توركیاوە‬ ‫یارمەتییان دەدرێت‪ ،‬كوردەكانی ســوریا‬ ‫تــكا لەشــەڕوانەكانی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردســتان دەكــەن‪ ،‬بەرەنــگاری ‪IS‬‬ ‫ببنــەوە‪ ،‬كــە وا رایدەگەیەنن‪ ،‬بەبەڵگەی‬ ‫باشــەوە‪ ،‬لەالیەن ئەنكەرەوە پشــتگیری‬ ‫دەكرێــن‪ ،‬بــەاڵم لەســەرەتای مانگــی‬ ‫هەشــتدا‪ ،‬هێزەكانــی ‪IS‬یش دەســتیان‬ ‫دایــە پەالماردانــی ناوچــە‌و شــارەكانی‬ ‫ژێر دەســەاڵتی هێزەكانی پێشــمەرگەی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫ئەمــە حكومەتی هەرێمی كوردســتان‬ ‫دەخاتە بەردەم هەڵبژاردنی دژوار‪ ،‬چونكە‬ ‫توركیا –ئەو دۆستەی بۆ هەناردەكردنی‬ ‫نەوتەكــەی پشــتی پــێ بەســتوە‪ ،‬بــۆ‬ ‫دەستخســتنی كەرەســتە ئابورییەكانــی‬ ‫بــۆ دروســتكردنی دەوڵەت‪ -‬پشــتگیری‬ ‫هێزەكانــی ‪ IS‬دەكات‪ ،‬لەبەرامبــەردا‪،‬‬ ‫توركیــا پشــتگیری ‪ IS‬دەكات‪ ،‬چونكە‬ ‫نایەوێــت كوردەكانــی ســوریا‌و توركیــا‬ ‫ئۆتۆنۆمی سیاسی بەدەست بهێنن‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )505‬دو شةممة ‪2015/2/23‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫چیرۆكی رۆشتنی كوردەكانی ئەڵمانیا بۆ رۆژئاوای كوردستان‬

‫روبەڕوبونەوەی داعش لە شەقامەكانی‬ ‫شتوتگارتەوە بۆ كۆاڵنەكانی كۆبانێ‬

‫یورگ دیل‪ ،‬فیدێلوس شمیت‬ ‫لە ئەڵمانیەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬ ‫پێــش ســنور خۆیــان لــە چەمێكــی‬ ‫وشــكبودا شــاردەوە‪ .‬بێــردی ئاكپۆالت‌و‬ ‫ئامۆزاكــەی‪ ،‬كاتێــك بەســەر قەراغــی‬ ‫چەمەكەدا ســەریان دەردەهێنا‪ ،‬تیشكی‬ ‫بالجیكتۆرەكانــی ئۆتۆمبێلە ســەربازییە‬ ‫توركییەكانیــان دەبینــی‪ .‬بــە نێوانــی‬ ‫دو جێپــدا تێپەڕیــن‪ ،‬بــەرەو پەرژینەكە‬ ‫هەڵهاتن‪ ،‬پارچە تەختەیەكیان دا بە سەر‬ ‫تەلــە دڕكاویەكــەی ناتۆداو پێیــان نایە‬ ‫سنوری سوریاوە‪.‬‬ ‫سەرەتای چونە رۆژئاوا‬ ‫لــەوێ گروپێــك لــە نێزیكەی بیســت‬ ‫ژن‌و پیــاوی چەكــدار چاوەڕێی دەكردن‪.‬‬ ‫پێشــڕەوەكەیان ئاكپۆالتــی لەئامێــز‬ ‫گــرت‌و بەرلــەوەی گوللەبارانــی دەبابــە‬ ‫لــە دیــوی توركیــاوە دەســتپێبكات‪،‬‬ ‫وتــی "بەخێربێــن بۆ رۆژئــاوا"‪ .‬بە وتەی‬ ‫ئاكپــۆالت‪ ،‬جەنگاوەرەكان دەســتڕێژیان‬ ‫لێ كردونەتەوەو لەگەڵ ئەم‌و ئامۆزاكەیدا‬ ‫رۆیشــتونەتە ناو خانویەكــەوە‪ ،‬كە گوایا‬ ‫عەبدوڵــا ئۆجــاالن‪ ،‬دامەزرێنــەری ئەو‬ ‫پارتە قەدەغەیە‪ ،‬شەوی تێدا كردوەتەوە‪.‬‬ ‫نیوەشــەو الیدابــو‪ ،‬ئــەم دو كــوڕە‬ ‫گەنجــەش‪ ،‬كــە لــە ئەڵمانیــاوە هاتون‪،‬‬ ‫گوێیان لــە تەقوتۆقــی بەیەكدادانەكانی‬ ‫نێــوان گەریالكانــی پەكەكــەو میلیشــیا‬ ‫تیرۆریســتەكانی "دەوڵەتی ئیسالمی"یە‪.‬‬ ‫ئاكپــۆالت‪ ،‬تەمــەن ‪ ٢١‬ســاڵ‪ ،‬كوردێكی‬ ‫دانیشــتوی شــتوتگارتەو هاواڵتــی‬ ‫ئەڵمانییــە‪ ،‬لەگــەڵ ژنــە چەكدارێكــدا‬ ‫قســەی كــردوە‪ ،‬كــە پێیان وتــوە‪ ،‬ئەم‬ ‫لــە روی ئایدۆلۆژیــاوە ئامادەیــە بڕواتە‬ ‫جەنگی كۆبانێ‪ .‬ئاكپــۆالت دەگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫ئەوان ســەركەوتون‌و جێگایەكیان بۆ ئەم‬ ‫هێشتوەتەوەو بانگیان لێكردوە‪" :‬وەرە!"‪.‬‬ ‫ئاكپــۆالت گەشــتەكەی لــە مانگــی‬ ‫ئابــدا دەســتپێكردوە‪ .‬دەزگا ئەڵمانەكان‬ ‫گومانیان هەبوە‪ ،‬سەر بەو كوردە گەنجە‬ ‫بێشومارانەی ئەڵمانیا بێت‪ ،‬كە هەردێت‌و‬ ‫لەزیادبونــدان‌و دەچنــە جەنگی ناوخۆی‬ ‫ســوریاوە‪ .‬بــەاڵم نــەك بــۆ نــاو ریــزی‬ ‫ئیسالمییەكان‪ ،‬بەڵكو بۆ ناو ریزی پارتە‬ ‫كوردەكە‪ ،‬كە پەكەكەیە – رێكخراوێك كە‬ ‫لەئەڵمانیــای فیدراڵیدا وەك یەكینەیەكی‬ ‫تیرۆریست قەدەغەیە‪.‬‬ ‫چەند گەنج چون بۆ رۆژئاوا‬ ‫لــەم ئــان‌و ســاتەدا دەزگا ئەمنییــە‬ ‫ئەڵمانییەكان بــاس لە پەنجا كوڕو كچی‬ ‫گەشــتكردو دەكەن‪ ،‬بــەاڵم رەنگە ژمارە‬ ‫راســتەقینەكە زۆر زیاتــر بێــت‪ ،‬چونكە‬ ‫جیاواز لە داعــش پەكەكە لە ئەڵمانیاش‬ ‫رێكخراوێكی پتــەوە‪ ،‬كە چەندین دەیەیە‬ ‫بــە شــێوازێكی نهێنــی كار دەكات‪ ،‬كــە‬

‫خۆبەخشە کوردەکانی ئەوروپا خۆیان دەگەیەننە رۆژئاوای کوردستان‬

‫لێكۆڵەری ئاسایی بە زەحمەت هەستیان‬ ‫پــێ دەكەن‪ .‬جەنگاوەرەكانیان هەمیشــە‬ ‫بەبــێ ئــەوەی هەســتیان پــێ بكرێــت‪،‬‬ ‫ئەڵمانیا بەجێدەهێڵن – بۆ پشــودانیش‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ ئەڵمانیا‪ .‬ئاكپۆالت نكوڵی‬ ‫لەوە دەكات لە سوریا جەنگی بێت‪ .‬گوایە‬ ‫تەنها چەند رۆژێكی لەوێ بەســەربردوە‪.‬‬ ‫ســێ رۆژ‪ ،‬كــە تیایانــدا مەرگــی مرۆڤی‬ ‫بینیوە‪ ،‬زامی بینیــوە‪ ،‬كردەوەی دڕندەو‬ ‫هەمــان كات كاری پاڵەوان ئاســایی بەر‬ ‫گــوێ كەوتــوە‪ ،‬بــەاڵم پاشــان ئەوێــی‬ ‫بەجێهێشتوە‪ ،‬چونكە ئامۆزاكەی بەڵێنی‬ ‫بە دایكی داوە‪ ،‬بە سەالمەتی بیهێنێتەوە‪.‬‬ ‫بێگومان لە سوریا كاڵشینكۆفی لەگەڵ‬ ‫خۆیدا هەڵگرتــوە‪ ،‬وتی "مرۆڤ ناتوانێت‬ ‫لە كۆبانێ بەبێ كاڵشینكۆف بسوڕێتەوە"‪.‬‬ ‫بــەاڵم گوایە تەنها هاودەمــی ئامۆزاكەی‬ ‫كــردوە‪ ،‬كــە جەنــگاوەری پەكەكەی لە‬ ‫توركیاوە بــە قاچــاخ گەیاندوەتە ناوچە‬ ‫كوردییەكانی باكوری ســوریا‌و تا ئێستا‬ ‫زیاتر لە ‪ 500‬جەنگاوەر براون‪ ".‬ئاكپۆالت‬ ‫ئێستاش خەڵك دەناسێت كە لە جەنگن‪.‬‬ ‫هاوڕێیەكی دانیشــتوی بۆدنــزێ لەوێیە‪،‬‬ ‫بەاڵم خەڵكانی دیكەش كە ئافرەتیشیان‬ ‫تیادایە‪ .‬بەوتەی ئەو زۆرن‪.‬‬ ‫ئەم كوڕە گەنجە لە جلی رەشــدا لەناو‬ ‫ژوری دانیشــتنەكەی ماڵی دایك‌و باوكیدا‬ ‫دانیشتوە‪ .‬كاتێك باس لە خەبات‌و جەنگی‬

‫پەكەكە‪ ،‬كە خەڵكی شتوتگارتن‪ ،‬نیشان‬ ‫دەدات‪ ،‬كــە لــە جەنگــی دژ بــە توركان‬ ‫گیانیــان لەدەســتداوە‪ .‬لە ســەر مێزێك‬ ‫دو وێنــە دانــدراون وەك ئەوەی لەســەر‬ ‫دوانگەیــەك دروســتكرابن‪ ،‬یەكیــان هی‬ ‫پیاوێــك‌و ئــەوی دیكەیــان هــی ژنێك‪.‬‬ ‫ئاكپــۆالت دەڵێــت "ئەمانــە تــازە لــە‬ ‫جەنگــدا گیانیان ســپاردوە‪ ".‬ئاماژەیەك‬ ‫بــۆ ئافرەتەكە دەكات‪" :‬ئــەم خانمە ‪٧١‬‬ ‫داعشــی لەگــەڵ خۆیــدا ڕاپێچــی مەرگ‬ ‫كرد‪".‬‬ ‫دو پیــاوی بەتەمەنتر پــێ دەنێنە ناو‬ ‫هۆڵەكانی ســەنتەری كلتورییەوە‪ .‬گوایە‬ ‫وەك خۆیان دەڵێن‪ ،‬لەناو "بزوتنەوەكەدا"‬ ‫ئەرك هەڵگرن‪.‬‬

‫كوردان دەكات‪ ،‬چاوەكانی دەبریسكێنەوە‪.‬‬ ‫بــەروارە مێژوییەكانی پەكەكەی بە وردی‬ ‫لەیــادە‪ .‬بابەگــەورەی یەكێــك بــوە لــە‬ ‫دامەزرێنەرانــی باڵی ســەربازی پەكەكە‪.‬‬ ‫بە تەنیشــت تەلەفزیۆنەكــەوە وێنەیەكی‬ ‫عەبدوڵــا ئۆجاالن بە گەنجــی داندراوە‪.‬‬ ‫بەردێكــی رایــن لــە چوارچێوەیەكــی‬ ‫ئاڵتونیــدا وەك ئەســتێرەیەك بەســەر‬ ‫ســەرە ماشــوبرنجییەكەی ئۆجاالنــدا‬ ‫دەدرەوشــێتەوە‪ .‬ئاكپۆالت دەڵێت "بەبێ‬ ‫پەكەكە ئێمەی كورد نەدەماین‪ .‬زمانمان‌و‬ ‫شوناسی كلتوریمان لەدەست دەچو‪".‬‬ ‫دیوارەكانی ســەنتەری كلتوری كوردی‬ ‫لەوسەری رۆژهەاڵتی شتوتگارت‪ ،‬كە ئەم‬ ‫كــوڕە گەنجە بۆی دەچێــت‪ ،‬بە پۆرترێی‬ ‫گــەورەی ســێ خانمــە چاالكەوانەكــەی‬ ‫جەنگی سوریا‌و گەنجەكانی ئەڵمانیا‬ ‫پەكەكــە رازێندراونەتــەوە‪ ،‬كــە ســاڵی‬ ‫ئایــا مرۆڤــی گەنــج بــۆ پەكەكــە لە‬ ‫‪ ٢٠١٣‬لە پاریس تیرۆركران‪ .‬پۆستەرێكی‬ ‫زەردهەڵگــەڕاو پۆرترێتی دوانزە ئەندامی ئەڵمانیاوە دەچن بۆ جەنگی سوریا؟‬

‫دەزگا ئەمنییەكان لەم كاتەدا‬ ‫مەزندەی ‪ 13‬هەزار شوێنكەوتوی‬ ‫پەكەكە تەنها لە ئەڵمانیا دەكەن‬

‫یەكێــك لــەو دو پیاوە دەڵێــت "ئێمە‬ ‫پێمان بــاش نییە‪ ،‬خەڵكــی نەوجەوانان‬ ‫بێــن‪ ،‬بــەاڵم دەبێت النی كەم ‪ 18‬ســاڵ‬ ‫بن‪".‬‬ ‫دەزگا ئەمنییــە ئەڵمانییــەكان ئــەوە‬ ‫دەزانــن‪ .‬بەپێــی زانیــاری لێكۆڵەرەكان‬ ‫چەندیــن ســاڵە پەكەكــە بانگێشــتی‬ ‫جەنــگاوەری ئــازاد دەكات بــە جەنــگ‬ ‫لەدژی توركەكان‪.‬‬ ‫خەڵكانێــك كــە بەتایبەتــی بــۆ ئەوە‬ ‫پــەروەردە كراون‪ ،‬قســە بە زۆری لەگەڵ‬ ‫كــوڕی گەنجدا دەكــەن‌و هەوڵ دەدەن بە‬ ‫ئیدیالیزم‌و نیشتیمانپەروەری رایانبكێشن‪.‬‬ ‫ژمارەی خۆبەخشــەكان پێدەچێت گەورە‬ ‫بێــت‪ .‬دەزگا ئەمنییــەكان لــەم كاتــەدا‬ ‫مەزندەی نێزیكەی ‪ ١٣٠٠٠‬شــوێنكەوتوی‬ ‫پەكەكــە تەنهــا لە ئەڵمانیــا دەكەن‪ .‬كە‬ ‫قبوڵیان كردیت‪ ،‬بەگشتی خۆبەخشەكانی‬ ‫پەروەردەیەكــی ســەرەتایی دەكرێــن بۆ‬ ‫جەنــگ‪ ،‬لە كەمپــی تایبەتــی خۆیان لە‬ ‫هۆڵەنــدا یاخــود بەلجیــكا‪ ،‬لەپاش ئەوە‬ ‫سەفەر دەكەن بەرەو ناوچە كوردییەكان‪.‬‬ ‫لــە پایــزی ســاڵی پــارەوە لێكۆڵەرو‬ ‫دەزگا هەواڵگرییــەكان هەســتیان بــەوە‬ ‫كــردوە كــە پەكەكــە هــەر دێــت‌و زیاتر‬ ‫جەنــگاوەر بــۆ جەنگی ناوخۆی ســوریا‬ ‫پەیــدا دەكات‪ .‬كارمەنــدی دەزگایەكــی‬ ‫ئەمنــی دەڵێت "ســەرەتا هێواش هێواش‬

‫دەستی پێكرد‪ ،‬بەاڵم ئێستا وەك فشاری‬ ‫نــاو مەنجەڵــی لێهاتــوە‪ ".‬بەتایبەتــی‬ ‫وێنەكانــی جەنگی كۆبانــێ كاریگەرییان‬ ‫لەســەر گەنجــان هەبوە‪ .‬لــە دۆكومێنتی‬ ‫دەزگایەكــی ئەمنیــدا هاتوە‪ ،‬كە لەســەر‬ ‫ســنوری نێــوان توركیــاو عیــراق‪ ،‬كوڕو‬ ‫كچە گەنجەكان پەروەردەیەكی سەربازی‬ ‫وەردەگــرن – بــۆ ئەوەی لە ســوریا بۆ‬ ‫باڵــی پەكەكــە‪ ،‬یەپەگــە بجەنگــن‪ .‬ئەو‬ ‫كوردانــەی كە خۆیان گورج كردوە هێندە‬ ‫زۆرن‪ ،‬بەشێوەیەك كە دەزگا ئەمنییەكان‬ ‫رێگریــان لێدەكــەن ئەڵمانیا بــەرەو ئەو‬ ‫ناوچــە قەیراناویانــە بەجێبهێڵــن‪ ،‬ئەمە‬ ‫ئەگــەر بیانەوێت بەشــداری لــە جەنگدا‬ ‫بكــەن‪ ،‬بــەاڵم دەوڵــەت تەنانــەت لــە‬ ‫مەسەلەی ئیســامییە توندوتیژەكانیشدا‬ ‫خۆی پــێ ناجوڵێــت‪ ،‬الی كوردەكانیش‬ ‫ئەوە شــتێكە لە نێزیكی موستەحیلەوە‪.‬‬ ‫كارمەندێكــی دەزگای هەواڵگــری دەڵێت‬ ‫"ئــەم خەڵكانــە وەك جیهادییەكان گێل‬ ‫نین‪ .‬مرۆڤ ناتوانێت لە گەشتیاری تەواو‬ ‫ئاســایی جودایــان بكاتەوە‪ .‬گــەر بڕیار‬ ‫بێــت بــۆ پەكەكــە چاالكی بكــەن‪ ،‬ئەوا‬ ‫ژێراوژێرن‪".‬‬ ‫كە گەیشتیشــنە ناوچــەی قەیراناوی‪،‬‬ ‫بەپێچەوانــەی جیهادییەكانــەوە وێنــەی‬ ‫كەللەسەری بڕدراو نانێرنەوەو بە دەگمەن‬ ‫لەنــاو ڤیدیۆكانی ناو هێڵــی ئینتەرنێتدا‬ ‫دەردەكــەون‪" .‬ئێمــە لێــرەدا فیشــەك‬ ‫بــە تاریكییــەوە دەنێین"‪ ،‬ئەمە قســەی‬ ‫كارمەندێكی دیكەی دەزگای هەواڵگرییە‪.‬‬ ‫ئەوە لەســایەی كارامەیی شــوێنكەوتوە‬ ‫پەروەردەكراوەكانــی پەكەكەوەیــە –‬ ‫یاخــود دابەشــكردنی ســەرچاوە لــە‬ ‫دەزگاكانــی پۆلیــس‌و داواكاری گشــتی‌و‬ ‫هەواڵگری‪ .‬لەراستیدا بۆ دۆخی ئاسایشی‬ ‫واڵت ئەوانــەی كە دەگەڕێنــەوە گرنگن‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەر هۆكارێكی دیكە‪ .‬جەنگاوەرە‬ ‫كــوردەكان كاتێك دەگەڕێنەوە‪ ،‬تەنها بۆ‬ ‫پشــو ئەوە دەكەن‪ .‬كاتێك سەلەفییەكان‬ ‫دێنە ئەم دیو ســنوری ئەڵمانیاوە‪ ،‬وەك‬ ‫ئەگەرێكــی تیرۆر تەماشــا دەكرێن‪ .‬بۆیە‬ ‫لەگەڕانــەوەی كوردەكانــدا دەزگاكان‬ ‫خەمــی ئەوەیانــە‪ ،‬كــە ئامادەگییــان‬ ‫ناوەنــدی ســەلەفییەكان گرژتــر بــكات‪.‬‬ ‫چەنــد هەفتەیــەك لەمەوبــەر لەپــاش‬ ‫ئاژاوەكانــی هامبــورگ‌و ســێل دەزگای‬ ‫فیدراڵی تاوان زەنگــی ئاگاداركردنەوەی‬ ‫بەهەســتیاربونێكی بەهێــزی هــەردو‬ ‫الیەنەكەی لێدا‪.‬‬ ‫ئاكپۆالتیــش‪ ،‬كــە ئێســتا رۆژانــە‬ ‫ســەردانی مەیدانــی قــەاڵی شــتوتگارت‬ ‫دەكات‪ ،‬وای دەبینێــت‪ .‬دەیەوێــت قســە‬ ‫بكات‪ ،‬ســەرنج بەالی خۆیدا رابكێشــێت‪،‬‬ ‫هەروەهــا لەنێوان ســەلەفی‌و كوردەكاندا‬ ‫فەزایەكی گرژ بەدی دەكات‪ ،‬كە هەردێت‌و‬ ‫خراپتر دەبێت‪ .‬دەڵێت "گەر بەو شێوەیە‬ ‫درێژە بكێشێت‪ ،‬ئەوا فەوزای دیكە تەنها‬ ‫درەنگ‌و زو كەوتوە"‪.‬‬

‫ئەڵمانیا لە ناردنی چەكی زیاتر بۆ پێشمەرگە دەكۆڵێتەوە‬ ‫چاودێر ‪ -‬ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫دوای ئــەوەی لەمــاوەی رابــردودا‬ ‫وەزیــری بەرگــری ئەڵمانیــا ســەردانی‬ ‫عیــراق‌و هەرێمــی كوردســتانی كــرد‌و‬ ‫جەختی لە هەواڵەكانی ئەڵمانیا كردەوە‬ ‫بــۆ دژایەتیكردنــی داعــش‪ ،‬هــاوكات‬ ‫لەئێستاشــدا حكومەتــی ئــەو واڵتــە‬ ‫دیراســەی ناردنی چەكی زیاتر بۆ هەرێم‬ ‫دەكات‪.‬‬

‫ئــورزوال فــۆن دێــر لێیــەن‪ ،‬وەزیری‬ ‫بەرگری ئەڵمانیا‪ ،‬لەدوای ســەردانەكەی‬ ‫بــۆ هەرێمــی كوردســتان‪ ،‬ئامــاژەی‬ ‫بەوەكــردوە‪ ،‬كــە حكومەتــی فیدراڵــی‬ ‫ئەڵمانیا لەوە دەكۆڵێتەوەو كار بۆ ئەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬كــە چەكــی دیكە بــۆ هەرێمی‬ ‫كوردستان بنێرن‪.‬‬ ‫وتیشــی "زۆر بە وردی گوێ دەگرین‪،‬‬ ‫ئاخــۆ پێشــمەرگە چــی پێویســتە‪،‬‬ ‫لەئێســتادا پسپۆڕەكانی هەردوو ال قسە‬ ‫لەســەر ئەو بابەتە دەكەن ئەوەی بەالی‬

‫ئێمەوە گرنگە ئەوەیە كە لە ئایندەیەكی‬ ‫نزیكــدا لەوە بكۆڵینەوە كــە ئەوەی كە‬ ‫ناردمــان‪ ،‬چــۆن مســۆگەری بكەیــن‪،‬‬ ‫تاوەكو ئــەو كاریگەرییەی كــە هەردوو‬ ‫المــان دەمانەوێــت بەدەســتی بهێنین‪،‬‬ ‫درێژخایەن بێت‪ ".‬لەســەر ئەو بابەتەش‬ ‫دەبێــت حكومەتــی فیدراڵــی ئەڵمانیــا‬ ‫دەنگ بدات"‪.‬‬ ‫ئەڵمانیــا بــە ژمــارە دە هــەزار‬ ‫پێشــمەرگەی بــە بەهای حەفتــا ملیۆن‬ ‫یــۆرۆ پڕچەك كردووە‪ ١٦٠٠٠ .‬ژێرســێ‪،‬‬

‫‪ ١٠٠٠٠‬نارنجــۆك‪ ،‬مووشــەكی دژە تانك‬ ‫و زرێپــۆش‪ .‬پشــتگیریكردنەكەش‬ ‫هێشــتا مشــتوومڕی لەســەرە‪ ،‬چونكە‬ ‫پێشــێلكردنی بنەمــا ســەرەكییەكانی‬ ‫ئــەو واڵتەیــە‪ ،‬ئەویــش نەناردنی چەكە‬ ‫بــۆ ناوچــە قەیراناوییــەكان‪ .‬تەنهــا بۆ‬ ‫ئیسرائیل لەمێژە ڕێگایان بە حاڵەتێكی‬ ‫شاز داوە‪.‬‬ ‫بارزانــی داوای ناردنی چەكی زیاتری‬ ‫لــە ئەڵمانیــا كــرد‪ ،‬بەتایبەتــی چەكی‬ ‫زیاتــری مۆدێــرن‪ .‬بەتایبەتی ستایشــی‬

‫چەكــە دژە تانكەكانی جــۆری "میالن"‬ ‫كــرد‪ ،‬كە وەزارەتی بەرگــری داوێتی بە‬ ‫پێشــمەرگە بۆ جەنگــی دژ بە دەوڵەتی‬ ‫ئیســامی‪ .‬مانگی ڕابردوو بڕیاربوو سەد‬ ‫فێــركاری ســەربازی رەوانــەی هەولێــر‬ ‫بكات‪ .‬بەاڵم ئەڵمانیا نایەوێت لە هێرشە‬ ‫ئاسمانییەكاندا بۆ سەر داعش بەشداری‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫بــەر لە هەولێر فۆن لێیەن ســەردانی‬ ‫بەغــدای پایتەختــی عیراقــی كــرد و‬ ‫لەوێ فواد مەعســووم سەرەك كۆماری‬

‫عیراقــی بینی‪ .‬هۆكاری بەشــداریكردنی‬ ‫ئەڵمانیاشــی لــە هاوپەیمانــی دژ بــە‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمیدا‪ ،‬كە شەست دەوڵەت‬ ‫لــە خۆ دەگرێت‪ ،‬بە مەترســی هێرشــی‬ ‫تیرۆریسی بۆ ســەر خودی ئەڵمانیاش‪،‬‬ ‫ســەلماند‪" .‬دەوڵەتــی ئیســامی هەتــا‬ ‫درێژخایەنتــر بەهێــز و ســەرنجڕاكێش‬ ‫بمێنێتەوە‪ ،‬مەترســیش بۆ ســەرمان لە‬ ‫ئەڵمانیــا زیاتــر دەبێــت"‪ ،‬ئەمــە وتەی‬ ‫وەزیری بەرگرییە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )505‬دو شةممة ‪2015/2/23‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫راسیزم‌و دیل‌و خاكفرۆشی!‬

‫د‪ .‬كامەران مەجید‬ ‫ئێمەی كورد كە سەرەڕای ئەو تۆقاندن‌و‬ ‫دەستبەسەری‌و چەوساندنەوەی بەدڕندەترین‬ ‫شــێوازو بەدرێژایــی مێــژو لەالیــەن رژێمە‬ ‫یەك لەدوایەكەكانی‪ ،‬عوســمانی‪ ،‬مەلەكی‪،‬‬ ‫ئینگلیز‪ ،‬بەعس‪ ،‬ئێســتاش پان عەرەبیزم‌و‬ ‫تێــرۆرو لەنوێتریــن فێرژنشــیدا داعــش دژ‬ ‫بەنەتەوەكەمــان دەكــرێ‌‪ ،‬هاوتەریب بەمە‪،‬‬ ‫كــە لەمێژوی كەم نەتــەوە دوبارەبوەتەوەو‬ ‫بەپێچەوانــەوە ئێمــە وەك نەتــەوەی كورد‬ ‫دژی هیچ نەتەوەیەك‌و تەنانەت ئەوانەشــی‬ ‫راســتەوخۆ دەمانچەوســێننەوە رۆحــی‬ ‫دژایەتیمــان نەبــووە‪ ،‬بەهێنــدەی ئــەوەی‬ ‫لەبەرگرییەكــی ســەخت‌و دژواردابوین‪ ،‬دە‬ ‫لەسەر یەكی ئەوەندە هێرشمان نەبردوە تا‬ ‫هێرش نەكرابێتە سەرمان‪ ،‬نەمان كوشتووە‬

‫تــا نەیانكوشــنبین‪ ،‬شــەڕمان نەكــردووەو‬ ‫نەچوینەتە تان‌و پۆی شــەڕێكەوە تا پێمان‬ ‫نەفرۆشرابێت!‬ ‫لەشەڕەكانی پێشــووی نێوان هێزەكانی‬ ‫پێشــمەرگەو رژێمــی بەعســیزمی بەغداد‪،‬‬ ‫كــە پێشــمەرگەمان بەدیــل دەگیــرا دوای‬ ‫ئەشــكەنجەدانێكی زۆری بــ ‌ێ وێنــە‬ ‫تەنانــەت بەزیندویــی بەدوای زیــل‌و ئیڤای‬ ‫عەسكەریەوە بەسەرجادەكاندا رادەكێشران‬ ‫تا شەهیددەبون‪ ،‬یان بەبەرچاوی خەڵكەوە‬ ‫گوللەبــاران دەكــران‪ ،‬یــان النیكەمــی‬ ‫لەســێدارەدەران‪ ،‬بەاڵم ئێمە كە دیلەكانی‬ ‫ئەوان دەهاتە بەردەستمان بەخێو دەكران‌و‬ ‫بێحورمەتییــان بەرامبــەر نەدەكــرا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫رێزیانلێدەگیرا تاڕەوانــەی مناڵ‌و خێزانیان‬ ‫دەكرانەوە‪.‬‬ ‫ئێســتاش ســەیریكەن دیلەكانمــان چی‬ ‫لـــێدەكرێ‌؟ ئێمەش بەنیازپاكی خۆمانەوە‬ ‫بــەچ مامەڵەیەكــەوە بــۆ ئاڵوگۆڕكردنیــان‬ ‫دەجوڵێیــن؟ بــەم چەشــنەی رابردویــش‬ ‫لەكاتێكــدا كە ئــەوان هاتونەتە ســەرمان‌و‬ ‫شــەڕی كۆنەقینی زیــاد لەهەزارســاڵەمان‬ ‫پێدەفرۆشن؟!‬ ‫ئەمــەی باســی دەكــەم لەرەوشــت‬ ‫بەرزی‌و شــەرەفمەندی نەتەوەكەمانەوەیە‪،‬‬ ‫كــە جێگــەی ئەوەیــە دەیــان توێژینــەوە‬ ‫لێكۆڵنــەوەو كنــەی مێژویی تێــدا بكرێت‌و‬

‫بكرێتە الپەڕەیەكی پرشنگداری مێژویی‪.‬‬ ‫لەمســەری بودایــزم‪ ،‬زەردەشــت‪،‬‬ ‫مەســیحییەت‪ ،‬یەهــودی‪ ،‬تــا دەگاتــە‬ ‫ســەدان‌و دەیــان ئایــن‌و بیروبــاوەڕی تری‬ ‫سەرانســەری دونیا‪ ،‬ئــەو بێڕیزی‌و رەفتارە‬ ‫نامرۆڤانەیــەی بەرامبەر دیلەكانی دەســتی‬ ‫ئــەم تاریكپەرســتانەی داعــش دەكرێــت‪،‬‬ ‫نە لەمێــژودا بونــی هەیەو لەســەرزەمینی‬ ‫مەشریق‌و مەغریبدا دوبارە بوەتەوە!‬ ‫ئەگــەر لەنوێتریــن روداوی دوێنێشــدا‬ ‫بخوێنرێنــەوە كــە لەالیــەن حەشــدی‬ ‫شەعبییەوە دەیان زرێپۆش‌و سەدان چەكی‬ ‫سوك‌و قورس بۆ داعش جێهێڵراون‪ ،‬گومان‬ ‫هەیــە كە ئەمــان بەتەنها پارەیــان بدرێت ‌ێ‬ ‫لەالیەن واڵتە عەرەبییەكانی وەك سعودیەو‬ ‫ئیمارات‌و قەتەر‪.‬‬ ‫بەشــێكی دیكــەی ئــەو رەوتــە‬ ‫پانعەربیزمــەی كە ئێســتا باڵی كشــاندوە‬ ‫بەسەر ئەم بەشــەی كوردستاندا (هەرێمی‬ ‫كوردســتان)‪ ،‬ئەو تێكەاڵوبونــە كولتوری‌و‬ ‫رژانە بێسەرەوەبەرەیەی عەرەبە بۆ ناوخن‌و‬ ‫دەروبــەری پارێــزگاكان‪ ،‬سیاســەتێكی‬ ‫نەتەوەیــی خۆشــیش(!) كــە خەریكــن‬ ‫بەمارەكردن‌و هاوســەرگیریمان لەگەڵ كچە‬ ‫زۆر گەنج‌و جوانەكانیان‪ ،‬ببنە ماڵە بابان!‬ ‫ئەوەی من باســی دەكەم‪ ،‬بەشــێك نییە‬ ‫لەكارو فەلســەفەی ئەو رەوت جواڵنەوەیەی‬

‫لە سەرەتای هەشتاكان‌و كۆتایی حەفتاكانی‬ ‫ســەدەی رابــردودا لەئەوروپــا بەگشــتی‌و‬ ‫نەتەوەپەرســتەكانی ئەڵمانیــا بەتایبەتــی‬ ‫ســەری هەڵــداو دواتــر بەراســیزم ناوبرا‪،‬‬ ‫راســیزمانە نییە باس لــەوە بكەیت برایانی‬ ‫عەرەبی چاوڕەش(!)‪ ،‬بۆچی چەند مانگێكە‬ ‫موچــەی نانێرن؟! بەاڵم بەدەر لەوەی كەبۆ‬ ‫موســڵی داعشی چەند شــارو پارێزگایەكی‬ ‫دیكــەی دەرەوەی هەرێــم پــارە هەیەو لەم‬ ‫دواییەشــدا بەهەمان شێوە‪ ،‬یاسای پێدانی‬ ‫سەرمایە هەیە كە بڕەكەی دەگاتە‪ 20‬ملیۆن‬ ‫دۆالر!‬ ‫دەڵێن ئاسایش هەیەو راپۆرت‌و زانیارییان‬ ‫لەســەر هەن‌و پشــتمان لێداوەتەوە! كەس‬ ‫بێخەبــەر نییــە لەوەی چەند ســاڵێكە براو‬ ‫هاواڵتییە عەرەبەكانمان! كەوتونەتە زەوی‌و‬ ‫خانــو كڕیــن‪ ،‬دەڵێــن قەیچێــكا كرێچین‌و‬ ‫ئەمســاڵنا دوی تر ئەڕۆنــەوە زێدی خۆیان‬ ‫بــۆ باشــورو ناوەڕاســت‪ ،‬بێخەبــەر لەوەی‬ ‫دەیانیــان‪ ،‬لەگــەڵ دەیــان جاشــكورد دا‪،‬‬ ‫لەگــەڵ رێكدەكــەون بۆی دەكــڕ ‌ێ بەناوی‬ ‫خۆیــەوە‪ ،‬بــەاڵم بەجیــا لــەوە الی كاتــب‬ ‫عەدلــەوە گرێبەســت دەكــرێ‌‪ ..‬ئاخر ئەمە‬ ‫بیركردنــەوی راســیزمانەیە؟ یان مۆدێلێكی‬ ‫دیكەی داگیركردن‌و هەیمەنەی پانعەربیزم‌و‬ ‫دوبــارە تەعریبكردنــەوەی كوردســتان‌و‬ ‫خاكفرۆشی؟‬

‫بەعسیزم لەرۆحی داعشدا‬

‫د‪.‬كاوە رەزا‬ ‫بەعس بیرێكی شــۆڤێنی عەربی بو‪،‬‬ ‫فەلســەفەی حوكمكردنــی ســەرەڕای‬ ‫عەربیزم‪ ،‬كوشــتن‌و بڕین‌و لەسێدارەو‬ ‫تەرحیل‌و تەعریب‌و تەهجیرو لە ناوبردن‬ ‫‌و تاقیكردنــەوەی جۆرەهــا شــێوازی‬ ‫كوشتن بو‪.‬‬

‫كوشــتن الی بەعس بەتەنها فیشەك‬ ‫نەبــو‪ ،‬بەڵكو كوشــتن‪ ،‬چەندین جۆر‌و‬ ‫شێوەی هەبو‪ ،‬كوشــتن بەبەندینخانە‪،‬‬ ‫كوشتن بەتاك‪ ،‬كوشتن بەكۆ‪ ،‬كوشتن‬ ‫بەلەســێدارەدان‌و كوشــتن لەرێگــەی‬ ‫دەرخواردكردنی مرۆڤ بەشــێرو پڵنگ‬ ‫‪ ،‬كوشــتنی منــداڵ‌و ژن‌و پیــاو‌و پیرو‬ ‫گــەورەو بچــوك‪ ،‬كوشــتن بەتااڵنــی‌و‬ ‫كوشتن بەراو ڕوتی ماڵ‌و روحی خەڵكی‬ ‫ســڤیلەوە‪ ،‬كوشتن بەخســتنەخوارەوە‬ ‫لەبینــای بــەرز‪ ،‬كوشــتن بەخنكاندن‬ ‫لەدەریاكان‌و كوشتن بەخستنەخوارەوە‬ ‫لەفڕۆكە‪ ،‬كوشــتن بەدەرمانخواردكردن‬ ‫‪ ،‬كوشــتن بەســەرنگومكردن‌و كوشتن‬ ‫بەزیندە بەچاڵكردن‪ ،‬تا دواجار كوشتن‬ ‫بەچەكی كیمیاویش بەسەر كوردا تاقی‬ ‫كرایەوە‪.‬‬ ‫لــە بەعســەوە دەتوانیــن داعــش‬

‫بناســین‪ ،‬هەروەكو ئەوەی لەداعشەوە‬ ‫ئەتوانین الیەنــی پەنهانەكانی بەعس‌و‬ ‫شێوازی كوشتن وبڕینەكانی عەرەبیزم‬ ‫تێبگەین‪.‬‬ ‫جیهان لەدیــدی داعش‌و بەعســەوە‬ ‫جەهەنمــە‪ ،‬هەر بۆیە پێویســتە مرۆڤ‬ ‫بــەر لەجەهەنمەكــەی تــر‪ ،‬لێــرەش‬ ‫جۆرەكانــی عەزابــی جەهەنمــی تاقی‬ ‫بكاتەوە بــۆ ئەوەی پرۆڤەیەك بێت بۆ‬ ‫ئەو جەهەنمەی كــە داعش بنكڕەكەی‬ ‫پێك ئەهێنێت‪.‬‬ ‫ئــەو هەمــو كوشــتنانەی داعــش‬ ‫لێوانلێوە لەعەقڵی عەرەبچێتی‪ ،‬بەشێكە‬ ‫لەكەڵچەرو كلتوری شێوازەكانی كوشتن‬ ‫الی عەرەبی بەعســی‪ ،‬داعش هیچ نیە‬ ‫جگــە لەكۆپیەكی بەعســیزم لەبەرگی‬ ‫ئیسالمدا‪ ،‬جۆرەكانی كوشتن الی داعش‬ ‫كۆپیەكــە لەجۆرەكانــی كوشــتن الی‬

‫بەعس‪ ،‬لە داعشدا ئاوێنەی بەعسیزم‌و‬ ‫شۆڤێنیزمی عەرەبی نەبێت هیچ شتێك‬ ‫نابینرێت‪ ،‬تەنها شت كە داعش لەجۆری‬ ‫كوشــتنەكانی بەعســیزم زیاتــری كرد‬ ‫كوشــتن بو بەئاگر‪ ،‬هــۆكاری ئەمەش‬ ‫ئەوەیە بەشــێكی زۆری سەركردەكانی‬ ‫داعش بەعســین‌و بەعســیش بەشێكە‬ ‫لەهەناوی شۆفێنیزمی عەرەبی‪ ،‬هەرچی‬ ‫داعشیشــە جگــە لەخزمەتكارێكــی‬ ‫تەریقەتــی بەعســیزمی عەرەبــی‬ ‫هیچیتــر نیە‪ ،‬تەنها شــت كــە لەروی‬ ‫پراكتیزەكردنی مەرامەكانیان لەیەكتری‬ ‫جیایان ئەكاتەوە ئەوەیە پێشــتر تەنها‬ ‫عەرەبــی عێراقــی‌و فەلەســتینی بــەم‬ ‫بەیعەتە هەڵدەســتان‪ ،‬كەچی هەنوكە‬ ‫ســەدان تونــدڕەوی جیهانــی لەبەرگی‬ ‫ئیســامدا خزمەتــی ئــەم راســیزمی‬ ‫عەربیەو بەعسیزمە دەكەن‪.‬‬

‫ژانی گەل‌و‬ ‫لێواری هەرەس‬ ‫هاوڕێ توانا مێرگەسەری‬ ‫ئاوڕێــك لەرابردوی میللەتان رامانێك لەدروســتبونی دەوڵەتان بدەوە‌و ئەمڕۆی‬ ‫ێ‬ ‫ێ ژانو قوربانیدان گەیشتب ‌‬ ‫ێ هەڵسەنگێنە‪ ،‬یەك تاكە گەل شك نابەیت ب ‌‬ ‫خۆتی پ ‌‬ ‫بەكەماڵی ئیســراحەت‌و ژیان ســاالری‪ .‬لەكیشــوەری ئارامی ئەمــڕۆی ئەوروپا كە‬ ‫رۆژانــە گەالنیان مژۆڵی خلیســكانێی ســەربەفرو یاری گۆڵــف‌و فتبۆڵێنن‪ ،‬ئەوان‬ ‫كە رۆژانە هاتوچۆی هەســارەكان‌و قوڵی زەریا دەكەن خەریكی یاریكردنن لەگەڵ‬ ‫تیمساح‌و كەییكردنی پڵنگن‪ ،‬سەردەمانێك نوقمی حەماقەت‌و شەڕانگێزیی‌و یەكتر‬ ‫كوشــتنبون‪ ،‬ئەوان ئــەوێ رۆژێ تەســلیمی زەمەنی تاریكیبوبون‌و ســێكوچكەی‬ ‫خورافیاتی ئایین‌و پاشــایەتی رەهاو سیستەمی فیوداڵیەت مۆتەكەی سەرسەنگی‬ ‫ئــەو قــژ زەردو چاوشــیانانە بو‪ ،‬بــەاڵم ئەوان بڕیاری شۆڕشــیاندا بەســەر كۆی‬ ‫ئــەو میراســە كەلتورییەیدا كــە لەژێر رۆشــنایی چەمكــی قەدەرگەرایی‌و ئیالهی‬ ‫كــرد تەئویــل كرابو! رێنســانس‌و ریفۆرمی ئاینــی رۆشــنگەری‌و لەمەجالی فیكرو‬ ‫مەعریفەداو نۆژەنكردنەوەی فەلســەفەی كالسیكی ئیغریقی‌و چێكردنی فەلسەفەی‬ ‫مۆدێرن‌و دۆزینەوەی زانستەكان پێكراو گەشەی ئابوری‌وردە بورژواكان‌و بااڵكردنی‬ ‫ئەدەبی ریالیستی‌و دەیان فێرگەی ئەدەبی‌و فیكری تر هاوشانی یەكبونە ژێرخانی‬ ‫كامڵكرنی سیستەمی سیاسی‌و سەرهەڵدانی دەوڵەتی نوێ (مۆدێرن)‌و نغرۆكردنی‬ ‫ئیمپراتۆرییەتــەكان‪ ،‬فارگۆنی العەقاڵنیەت نەوەســتاو لەســەردەمێكیتر جارێكیتر‬ ‫ئەوروپایــەكان لەچەمكە رۆشــنگەرەكان هەڵگەڕانەوە‌و دو جەنگی كاولكاریان كرد‬ ‫خیانەتیان لەجهودی ئەو هەمو كەڵە فەیلەســوف رۆشــن فیكرە نەكرد كە لەپێناو‬ ‫ێ وەك بڵێی‬ ‫زۆرینــەو روناككردنەوەی تاریكی بەرپێی حەشــاماتدا كردیان! بەڵـــ ‌‬ ‫ێ‬ ‫العەقاڵنیەتیش سنورو زەمەنی هەیە‌و لەچركەیەكدا پەكی دەكەوێت‪ ،‬چیتر ناتوان ‌‬ ‫ێ ئەوە ئەو‬ ‫زەمــەن بەو عەجولیە كێشــی نــاو داهاتوی نادیارو بڕ ژان كات‪ ،‬بەڵـــ ‌‬ ‫چركــە پیرۆزەیە ئێمە دەمێكــە لەرۆژهەاڵت نوێژی هاتنی بۆ دەكەین‪ ،‬زمەنێك كە‬ ‫تۆبــە لەهەمــو ئەو گوناهانەی كە هەســتمان بەژان‌و فــەزا زەمینیەكەی نەكردوە‪،‬‬ ‫ئــەوكات رۆژئاواییەكان لەهەمــو گوناهەكانیان پاشــگەزبونەوە تۆبەیان لەجەنگی‬ ‫ناوخــۆ كرد ئەوان ئێســتا ئامادەن لەپێناوی خۆیاندا جەنگ‌و وێرانە بەســەر هەر‬ ‫ێ‬ ‫كــون‌و كەلەبەرێكــی ئەم زەمیندا ببارێنــن‪ ،‬تەنها جەنگی خۆبەخۆ نەبێ‌‪ ،‬بەڵـــ ‌‬ ‫ئەوەیــە چركــەی تەرجومەكرنی ژان بەژیــان‌و گەڕانەوە لەلێــواری هەرەس‪ ،‬ئێمە‬ ‫ئەمــڕۆ لەبــەردەم ئەو بڕیــارە مێژویەداین قــەدەری بونمان كەوتۆتــە جوگرافیای‬ ‫شكستهێنانی ئاینەكان فەلسەفەكان‌و تیۆرە مۆدێرنەكانە لەدۆخی هەالهەالبونێكی‬ ‫بەردەوامدایــن گــەل خوێنی لێئەچــۆرێ كەچی بۆنی خوێن دڵمــان ناخورپێنێت!‬ ‫ئێمە تازە وەك ســەدەی تاریكی ئەوان باســی سوركردنی سنور دەكەین بەخوێن‌و‬ ‫لەناوەش برینە خوێناویەكانی خۆمان ســارێژ ناكەین! ســەیركەن چەندە دیلی ئەو‬ ‫زەمانەیــن كــە پێمانوابێــت تاكە هێزی گــەل هێزی بازو چەكــدار بونیەتی دۆخی‬ ‫جەنگاوەربونیەتــی! ئێمــە هیچ جەنگێمــان نەكردو تەنها جەنگــی گەرم‌و فیزیكی‬ ‫نەبێــت ئەی كوا جەنگی فیكری لەگەڵ ئەو ترادیســیۆنەی كــە گەلی نەزیفكردوە‬ ‫ئــەی جەنــگ لەگەڵ ئــەو العەقاڵنیەتەی كە مەنهــەج‌و میتــۆدی خوێندنە!! ئەی‬ ‫جەنگ لەگەڵ ئەو تۆڕە مافیاییەیی كە بەناوی حكوم‌و سەرداریكردن سامانی گەل‬ ‫بەتااڵن دەبات! ئێستای ئێمە پێویستیمان بەڕاچڵەكینی گەل‌و جەنگی فرەئاست‌و‬ ‫هەڵگرتنــی بەرپرســیاریەتی مێژویی هەیــە بۆ ئەوەی ژانی گــەل نەبێتە نغرۆبون‬ ‫لەلێواری هەرەس‪.‬‬

‫مۆنۆپۆلكردنی كۆمەڵ‬ ‫سوارە سەباح‬ ‫مــرۆڤ بــەوە لەبونەوەرەكانی دیكەی‬ ‫دەوروبــەری جیادەكرێتــەوە كــە خاوەن‬ ‫عەقڵەو ئــەو تایبەتمەندیەش وایلێكردوە‬ ‫بیــر بكاتــەوە لــەو شــتە جیاوازانــەی‬ ‫پەیوەندییــان بەژیانــی رۆژانەیەوە هەیە‪،‬‬ ‫هەر ئینســانێكیش كۆمەڵێك خاســیەت‌و‬ ‫تایبەتمەنــدی هەیــە‪ ،‬كــەوای لێدەكــەن‬ ‫جیابێت لەگــەڵ ئینســانەكانی تردا هەر‬ ‫لەنەتــەوەو ئاین‌و نــەژادو رەگەزو بەژن‌و‬ ‫بــااڵو جوانی‌و هەڵســوكەوت‌و رەفتار‌و‪...‬‬ ‫كەوابــو ئاســاییە هــەر یەكێكمــان نەك‬ ‫هــەر لەروخســاردا‪ ،‬بەڵكــو لەجەوهــەرو‬ ‫ناوەرۆكیشــدا جیاوازبیــن‪ ،‬هەریەكێكمان‬ ‫خــاوەن خەون‌و خەیاڵ‌و بیرو ئەندێشــە‌و‬ ‫جیهانبینــی تایبــەت بەخۆمــان بین‪ ،‬بۆ‬ ‫هەر كێشــەو گرفــت‌و بابەتێــك بۆچون‌و‬ ‫ئاراستەی جیاواز دروستببێت‪ ،‬تاكو تاك‬ ‫خــاوەن خود‌و ناســنامەی تایبەتی خۆی‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫دەبینین هەر لەسەرەتاوە لەناو خێزان‌و‬ ‫قوتابخانەو ئایین‌و دەزگاكانی راگەیاندن‌و‬

‫ناوەندە رۆشنبیریی‌و پەروەردەییەكانەوە‬ ‫لەســەر رێبــازی وەك یــەك لێكــردن‬ ‫كاردەكــەن‪ ،‬رێ لەوە دەگیرێت ئینســان‬ ‫ێ‬ ‫ێ شــت ‌‬ ‫تۆزێــك بۆخۆی بیربكاتەوە‪ ،‬ناب ‌‬ ‫بــكات كــە ئەوانیتــر بەدڵیــان نییــە‪،‬‬ ‫لەســادەترین نمونــە وەك لەبەركردنــی‬ ‫جلوبەرگێــك كــە زیانــی بۆ كــەس نیە‪،‬‬ ‫لەالیەنــی كۆمەاڵیەتییــەوە ســەركۆنە‬ ‫دەكرێت‪ .‬بەهۆی ئــەوەی پەیوەندییەكان‬ ‫لەكۆمەڵــی ئێمــەدا هەڕەمیــن بۆیــە‬ ‫بیركردنەوەكانیــش هەڕەمیــن‌و بەهەمان‬ ‫ئاراستەن‪ ،‬بەتایبەتی لەروی سیاسییەوە‬ ‫هەمیشــە دەیانەوێت ئەوەی لەســەرەوە‬ ‫دەگوترێــت یــان دەویســترێت بــۆ هەمو‬ ‫تاكەكانی خوارەوە بێت‪ ،‬ئەمەش ترســی‬ ‫كۆنترۆڵكــردن‌و مۆنۆپۆڵكردنــی تەواوی‬ ‫كۆمەڵــی لێدەكرێــت‪ ،‬بەمــەش عەقڵــی‬ ‫(كــۆ) بەســەر ئینســانەكاندا زاڵدەبێت‪،‬‬ ‫كۆمەڵ دەكەوێتــە پێش تاك‪ ،‬تاكەكەس‬ ‫لەبــەر بیركردنــەوەی گشــتی‌و دەوروبەر‬ ‫ێ واز لەبیركردنــەوە تایبەتیەكانــی‬ ‫دەبــ ‌‬ ‫بهێنێت‪ ،‬ئەگەر بابەتێكیش شایەنی ئەوە‬ ‫ێ بەرامبەری‬ ‫بێت رەخنــەی لێبگریت‪ ،‬ناب ‌‬ ‫هەڵوێست دەرببری‪ ،‬بەاڵم جۆن ستیوارت‬ ‫میــل دەڵێت «تــەواوی مرۆڤایەتی مافی‬ ‫ئەوەی نییە دەمی كەســێكی ناڕەزامەندو‬ ‫نەیــار ببەســتێ‌‌و رێگــەی دەربرینی راو‬ ‫بیروباوەڕەكانــی لێبگرێت‪ ،‬چونكە ئەگەر‬ ‫وانییــە هەرگیــز مرۆڤایەتــی بەفیكــرو‬

‫بیروبــاوەڕو روانینی نوێ ئاشــنا نابێت‌و‬ ‫بەدۆخێكــی لەمجــۆرەدا رێگای گەشــەو‬ ‫پێشكەوتن دەگیرێت»‪.‬‬ ‫ئینســانی ئێمە ناتوانێت خــۆی لەژێر‬ ‫فشــاری دەوروبەر رزگار بكات‪ ،‬هەمیشە‬ ‫خــەون‌و خەیــاڵ‌و بیركردنەوەكانی دەبنە‬ ‫قوربانی كەسانیتر‪ ،‬بەمەش پاشاگەردانی‌و‬ ‫دواكەوتویــی لــەروی هــزرو بیركردنەوە‬ ‫دروســتدەبێت‌و قســەكەی (كانــت) بــۆ‬ ‫ئەمجۆرە ئینســانانە راســت دەردەچێت‬ ‫«ئەگــەر كتێبێكم هەبێــت لەجێی هەمو‬ ‫بیركردنەوەیــەك دایدەنێــم‪‌ ،‬ویژدانــی‬ ‫‌واعیزێــك لەجێگــەی هەمــو واعیزێــك‬ ‫دادەنێم‪ ،‬پزیشكێك بەرنامەی خواردنم بۆ‬ ‫دابنێت‪ ،‬ئیتر پێویست ناكات خۆت ماندو‬ ‫بكەیت با كەســانیتر بــەم كارە ئاڵۆزانە‬ ‫هەڵســن»‪ ،‬هەر ئەمجــۆرە بیركردنەوانە‬ ‫رێگە خۆشــكەرن تاكو ئینسان بەئاسانی‬ ‫ێ بەنێچیرو‬ ‫تەسلیمی‌واقیع ببیێت‌و زو بب ‌‬ ‫بەئامراز بەدەست كەسانی ترەوە‪.‬‬ ‫وەك چۆن خۆمان بۆ ئەوە كاردەكەین‬ ‫تا ببینــە خاوەن بیركردنــەوەی جیاواز‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتیشــدا كەســانی دەوروبــەر‬ ‫وەك ئێمە هەمــان مافیان هەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫ێ‬ ‫لەناوچەوانی كەس نەنوسراوە كە تۆ دەب ‌‬ ‫لەجیاتی ئەوانیتر بیربكەیتەوە‌و كەسانیتر‬ ‫شوێن قسەكانی تۆ بكەون‪ .‬لەپلەو پایە‌و‬ ‫عەقڵ‌و دانایی ئینســان ناوەشــێتەوە كە‬ ‫ببێتــە لەمپــەر لەبــەردەم باڵوبونــەوەی‬

‫هــزرو بیــروڕای تاكەكانیتــر‪( .‬ڤۆڵتێــر)‬ ‫ی فەرەنســی «دەڵێــت بەالمــەوە گرنگ‬ ‫نییە كە بیروباوەڕی تۆم الپەســەندە یان‬ ‫نا‪ ،‬بەاڵم تامــردن پارێزگاری ئەو مافەت‬ ‫دەكــەم كــە بتوانــی بیروبــاوەڕی خۆت‬ ‫ێ رێگە‬ ‫بەسەربەســتی دەرببڕیــت»‪ .‬ناب ‌‬ ‫بــەوە بدەین كــە بیروباوەڕی كەســانیتر‬ ‫بەزۆر بەسەرماندا بســەپێندرێت ئەگەرنا‬ ‫دۆگماتیــزم دروســتدەبێت‌و یــان یــەك‬ ‫بیروباوەڕو ئایدۆلۆژیا زاڵدەبێت‌و پرســی‬ ‫پیرۆزكــردن ســەرهەڵدەدات‌و ئەمــەش‬ ‫پێویستی بەقوربانیدان هەیە‪.‬‬ ‫ێ (دیــكارت) «وتــی مــن‬ ‫كاتــ ‌‬ ‫بیردەكەمــەوە‪ ،‬كەواتە هــەم»‪ .‬ئالێرەدا‬ ‫شۆڕشــێكی عەقاڵنــی‌و تاكگەرایــی‬ ‫ێ هەمومان‬ ‫دەســتپێدەكات‌و دەڵێــت دەب ‌‬ ‫بیربكەینەوە‪ ،‬كەســیتر بۆی نییە‌و ناكرێ‬ ‫وەك خــۆم بیر لەخــۆم بكاتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫دەكــرێ لەزۆر الیــەن وەك‌و یــەك بین‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهەمــان رادەش لەیەكتر جیابین‪.‬‬ ‫بــەم جیاوازییانــەش هەســت بەبونــی‬ ‫خۆمــان دەكەیــن‪ ،‬لێرەدایە كە ئینســان‬ ‫هەســت بەگرنگیدانــی دەكات‌و رێزو پلەو‬ ‫پایە‌و بەهای بــۆ دەگەڕێتەوە‪ .‬رێزگرتن‌و‬ ‫بەگرنگ سەیركردنی جیاوازی لەكۆمەڵگا‬ ‫دیموكراســی‌و مەدەنییەكانــدا بەتەواوی‬ ‫رەنگیداوەتــەوەو لەرەهەند‌و پێكهاتەكانی‬ ‫كۆمەڵــگا شــۆربۆتە خــوارەوەو رەگــی‬ ‫داكوتاوە‪ .‬بۆ نمونە لەالیەنی سیاسییەوە‬

‫فرەگەرایــی‌و پلۆرالیــزم بەئاشــكرا بونی‬ ‫هەیە‪ ،‬رێگە بەحزب‌و كۆمەڵەو رێكخراوی‬ ‫جیاجیــا دەدەن كــە هەریەكەیان خاوەن‬ ‫بەرنامەو پرۆژەو ئایدەلۆژیای خۆی بێت‪.‬‬ ‫هــەر حــزب‌و الیەنێكیش توانــی بەكردار‬ ‫لەبەرژەوەنــدی هاواڵتیــان كاربكات ئەوا‬ ‫مافــی دەســەاڵتدارێتی هەیــە‪ .‬بەمــەش‬ ‫كۆمەڵگا لەتاكڕەوی حزبی‌و تۆتالیتاریزم‬ ‫دور دەكەوێتەوە‪ .‬هێندەی ئینســانەكانی‬ ‫كۆمەڵگا هوشــیارو رۆشــنبیرو بەئاگابن‪،‬‬ ‫هێنــدە دەرگاكانی كرانەوەو پێشــكەوتن‬ ‫دەكرێنــەوەو پەیكــەر‌و دیــواری كلتورو‬ ‫داب‌و نەریتە دواكەوتوەكان هەرەسدێنن‌و‬ ‫دەڕوخێــن‌و بەســودی كۆمەڵــگا تــەواو‬ ‫دەبــن‪ ،‬چونكە بارودۆخ بۆ ئینســانەكان‬ ‫دەڕەخســێت تاوەكــو بیــرو راوبۆچون‌و‬ ‫خەیاڵیــان لەكۆمەڵــدا ئاڵوگــۆڕ بكــەن‌و‬ ‫پراكتیكــی بكــەن‪ ،‬بەمەرجێــك ئــەم‬ ‫ئازادییانە لەسەر حیســاب‌و بەرژەوەندی‬ ‫كۆمەڵــگا نەبێــت‌و پێشــێلی مــاف‌و‬ ‫بەرژەوەندییەكانــی هاواڵتیــان نەكــەن‪،‬‬ ‫ئەگەرنــا دیكتاتۆریەتــی هــزری‌و فكری‬ ‫دروســتدەبێت‌و كۆمەڵگاش هەنگاو بەرەو‬ ‫دواكەوتن دەنێت‪.‬‬ ‫زۆرجــار ئینســان بوێــری‌و زیرەكــی‌و‬ ‫ئیرادەیەكی زۆری دەوێت تاوەكو بیروڕای‬ ‫خۆی دەڵێــت بەتایبەتی ئەگەر كۆمەڵگا‬ ‫پێــی ئاشــنا نەبێــت بەتایبەتــی لەروی‬ ‫سیاســییەوە دژی دەوەســتنەوەو هەوڵی‬

‫رێگەپێنەدانی دەدەن‪ .‬دەبێ ئەمە بكەین‬ ‫بەكلتور كە هەمیشــە ئامادەیی ئەوەمان‬ ‫تێــدا هەبێت گــوێ لەهەمو ئاراســتەوەو‬ ‫ێ‬ ‫بیركردنەوە جیاوازەكان بگرین‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫لەپشــت ئــەم ئاراســتە جیاوازانــەوە‬ ‫عەقاڵنیــەت‌و واقیعیەت بونیــان هەبێت‪،‬‬ ‫رێزگرتــن لەبیروڕاو دەنگ‌و رەنگی جیاواز‬ ‫رێزگرتنە لەمرۆڤ‌وەك بونەوەرێكی خاوەن‬ ‫عەقڵ‌و ماف‌و ئەرك‌و بەرژەوەندی‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئێمــەش وەك نەوەكانی پێشــوی خۆمان‬ ‫بیر بكەینەوە‌و هەمــو كلتورو دابونەریتە‬ ‫دواكەوتوەكان دوبارە بكەینەوە‪ ،‬لەســەر‬ ‫هەمــان عەقڵیــەت تاكــەكان پــەروەردە‬ ‫بكەیــن كەواتــە شــەمەندەفەری مێــژو‬ ‫دوادەكەویــن‪ ،‬دەبیــن بەپاشــكۆو كۆپی‬ ‫ئــەوان‪ ،‬بەمــەش ئاشــنا نابیــن بەهزرو‬ ‫بیركردنــەوەو داهێنانە تازەكان‪ .‬بیروڕای‬ ‫جیاواز هەمیشە گۆڕانكاری دروستدەكات‬ ‫هــەر لەالیەنــی سیاســی‌و ئابورییەوە تا‬ ‫بەالیەنی كۆمەاڵیەتی‌و رۆشنبیری دەگات‪،‬‬ ‫ئەگەر كۆمەڵگا پێشكەوتوەكان هەوڵ بۆ‬ ‫بیــرو هزری نوێ نەدەن‪ ،‬الیەن‌و رەهەند‌و‬ ‫پێكهاتەكانــی ‌وەك خۆیــان دەمێننەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەپێچەوانەی قسەكەی كارل ماركس‬ ‫«مێــژو راناوەســتێ‌« كەوابــو كۆمەڵگا‬ ‫لەئەنجامــی ملمالنــێ‌‌و ئاراســتە فكرییە‬ ‫جیاوازییەكانەوە هەست بەزیندویی خۆی‬ ‫دەكات‌و بــەرەو پێــش هەنــگاو دەنێــت‬ ‫بەدرێژایی مێژو ئەم راستیە سەلمێنراوە‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )505‬دو شةممة ‪2015/2/23‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫بایك‪:‬‬ ‫شۆڕشی رۆژئاوا كاریگەر بووە‬

‫چەوشئۆغلو‪:‬‬ ‫ئەمەریكا چەك بە سوپای ئازاد دەدات‬

‫سەنجەر‪:‬‬ ‫سیستمی سەرۆكایەتی بەگونجاو دەبینم‬

‫جەمیل بــایــك‪ ،‬هــاوســەرۆكــی كەجەكە‬ ‫ێ‬ ‫دەڵێت «سەركەوتنی كــورد لەكۆبان ‌‬ ‫لەبەرامبەر داعــش‪ ،‬مانای سەركەوتنی‬ ‫شــۆڕشــی رۆژئـــاوایـــە‪ ،‬لــەپــاش ئــەوەش‬ ‫ئەمەریكا‌و دەوڵەتانی فەرەنسا‌و ئەوروپا‬ ‫هەڵوێستیان لەبەرامبەر ئێمە گۆڕاوە‬ ‫ئەمەش گرنگە»‪.‬‬

‫مەولود چەوشئۆغلو وەزیری دەرەوەی‬ ‫توركیا رایگەیاند‪ :‬لەگەڵ بەرپرسانی‬ ‫سەربازی ئەمەریكا گەیشتوینەتە‬ ‫قۆناغی كۆتایی پڕۆسەی رێككەوتن‬ ‫دەربارەی هاوكاریكردنی سوپای ئازاد‪،‬‬ ‫چاوەڕێدەكەین بەمزوانە ئەمەریكا‬ ‫چەك بە سوپای ئازاد بدات»‪.‬‬

‫پڕۆفیسۆر میقداد سەنجەر‪،‬شرۆڤەكاری‬ ‫ســیــاســی تــوركــیــا دەڵــێــت «لەئێستادا‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا‪ ،‬رابەری لە ئاڕاستەی‬ ‫پــڕۆســەی ئــاشــتـی‌و ستراتیجی توركیا‬ ‫دەكات‪ ،‬بۆیە دەبێ‌ دەسەاڵتی سەرۆككۆمار‬ ‫زیــادبــكــرێــت بــۆ ئــەمــەش سیستەمی‬ ‫سەرۆكایەتی بەگونجاودەبینم»‪.‬‬

‫فۆرمولەكانی پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫موراد یەتكین‬ ‫و‪ :‬چاودێر‬ ‫خۆشبینی لەمەڕ گفتوگۆ لەگەڵ پ‪.‬ك‪.‬ك‬ ‫گوایە ئەمڕۆ – سبەی بە چەكدانان كۆتایی‬ ‫پێدێت‪ ،‬بەداخەوە جێی خۆی بە بەدبینی‬ ‫داوە‪ .،‬پ‪.‬ك‪.‬ك دەیـــەوێ فورمولەی‬ ‫«سەرەتا راگەیاندن‌و پاشان دانوستان»‬ ‫بە فورمولەی «سەرەتا دانوستان‌و پاشان‬ ‫راگەیاندن» بگۆڕێت‪ .‬باشە داخــۆ چی‬ ‫لەپشت پەردەوە دەگوزەرێت؟‬ ‫سەرەتا با بیڵێم داوای لێبوردن لە‬ ‫خوێنەرانم دەكەم‪ .‬لەمەڕ ئەم دەقەی كەوا‬ ‫ئێستا دەیخوێننەوە لەبەر ئەو بەڵێنەی‬ ‫كەوا بە الیەنەكانی گفتوگۆكانم داون‪،‬‬ ‫ئەوە ناتوانم ناوی سەرچاوەكانم بهێنم‪.‬‬ ‫بۆیە ئەگەر لەسەر خوێندنەوەی سورن‪،‬‬ ‫ئــەوە بابەتێك دەخوێننەوە كە ناوی‬ ‫سەرچاوەكانی ناهێنرێت‪ .‬بەاڵم لەمشەوەوە‬ ‫بەدوا ئەوە دەتوانم بە خوێنەرانم بڵێم كە‬ ‫شیكارییەكی وردتان لەمەڕ ئەوەی بۆچی‬ ‫مەسەلەی چارەسەری پرسی كورد ئەوەندە‬ ‫هەڵبەز و دابــەزی بەخۆیەوە دەبینێ‌و‬ ‫درێژەدەكێشێت پێشكەش دەكەم‪.‬‬ ‫گفتگۆكانی نێوان حكومەت‌و پ‪.‬ك‪.‬ك‪،‬‬

‫دوای ناوبژیوانی پارتی دیموكرانی گەالن‌و‬ ‫دو دیداریان لەڕۆژانی ‪ 8‬ی كانونی دوەم‌و‬ ‫‪ 4‬ی شوباتدا لەگەڵ ئۆجەالن دو وێستگەی‬ ‫گرنگی بڕیوە‪.‬‬ ‫جگە لەنوێنەرانی میت لەم كۆبونەوانەدا‬ ‫ئەوە مەحمود دەروێــش ئۆغولیش وەك‬ ‫نوێنەری «راوێژكارێتی نەزم‌و ئەمنیەتی‬ ‫گشتی»ش (بەفەرمانی ئەحمەد داودئۆغڵو‬ ‫لەرۆژی ‪ 2‬ئۆكۆتبەری رابردودا دامەزراوە)‬ ‫بەشداربوە‪ .‬دەروێــش ئۆغلو پێشتریش‬ ‫ئەركەكەی یاریدەرێتی راوێژکاری میت‬ ‫بوە‪.‬‬ ‫لــەم كۆبونەوانەدا بــاس لــەوە كــراوە‬ ‫كە بۆ «دەستەبەركردنی ئاگربەستی‬ ‫سەقامگیر»ئەوە دەبێ لەڕێی شاندێكی‬ ‫هاوبەشی حكومەت‪ ،‬ئاك پارتی‌و هەدەپە‬ ‫ەوە ئەم قۆناغە جاڕبدرێت‪.‬‬ ‫بێگومان ئەوە پێشبینیكردنی ئەوەی‬ ‫كێ لەناو ئەم دەستەیەدا جێدەگرێت‪،‬‬ ‫شتێكی سەخت نییە‪ .‬ئــەوە پێدەچێ‬ ‫سێ پەرلەمانتاری هــەدەپــە كــەوا لەم‬ ‫ماوەیەدا لەجموجۆڵی دیپلۆماتیدا لەنێوان‬ ‫ئیمرالی – قەندیلدا رۆڵیان گێڕاوە واتە‬ ‫پەروین بوڵدان‪ ،‬سڕی سورەیا ئوندەر‌و‬ ‫ئیدریس بالوكەن لەگەڵ یاڵچین ئاكدۆغان‬ ‫یــاریــدەدەری ســەرۆكــوەزیــران‪ ،‬دەروێــش‬ ‫ئۆغلو بەرپرسیاری راوێژكارێتی نەزم‌و‬ ‫ئەمنیەتی گشتی لەگەڵ ماهیر ئوناڵ‬ ‫بەناوی ئاك پارتییەوە بەشدار دەبن ئەمە‬ ‫بۆخۆشی ئەندامی كۆمیتەی چارەسەرییە‬

‫كەوا داودئۆغڵو بۆخۆی پێكەوەیناوە‪.‬‬ ‫تــەنــانــەت پێشبینیكردنی ئەوەیش‬ ‫چۆنی لەپێش كامێراكانەوە هەڵسوكەوت‬ ‫دەكــەن‌و چۆنی دەجوڵێنەوە‪ ،‬شتێكی‬ ‫سەخت نەبو‪ .‬ئەندامانی هەدەپە دەقەكەی‬ ‫ئۆجەالن دەخوێننەوە‪ ،‬حكومەت‪ ،‬پارتی‌و‬ ‫بەرپرسیارانی دەوڵەتیش بۆ پەسەندكردنی‬ ‫ئەمە هەریەكەو چەند وشەیەك دەردەبڕن‌و‬ ‫لەپێش حەوتی حوزەیران واتە هەڵبژاردنە‬ ‫گــشــتــیــیــەكــانــدا لــەگــەڵ پ‪.‬ك‪.‬ك دا‬ ‫دانوستانەكانی ئاشتییان دەسپێدەكرد‪.‬‬ ‫تێكڕای مەسەلەكەیش پەیوەندیی بەو‬ ‫وەرگۆڕانەی حكومەتەوە هەبو كەوا لەدوای‬ ‫گفتوگۆكانی ئۆجەالن لەگەڵ شاندەكەی‬ ‫هەدەپە كە دوای ئەنكەرە بەڕێوەبون بچن‬ ‫بۆ الی قەندیل‪ ،‬رویداوە‪.‬‬ ‫لەم ماوەیەدا حكومەت دەرگاكانی بۆ‬ ‫ســازان (لەگەڵ هەدەپە) لەسەر دەقی‬ ‫پاكەتی ئاسایش بەكراوەیی هێشتبۆوە‬ ‫كــەوا لەگەڵ هەدەپە‪ ،‬ئــەوە جەهەپە ‌و‬ ‫مەهەپە یش لــەدژی دەوەستنەوە‌و ئەم‬ ‫دانوستانانە دوجاریش دواخران‪.‬‬ ‫بەاڵم پێكەوە نەسازان‪ .‬سەرباری ئەوەی‬ ‫لەالیەن باڵی حكومەتیشەوە سەبارەت بەم‬ ‫نوسراوانە بەخۆشبینیەوە دەیانگوت ئەوە‬ ‫تا دو رۆژی دیكە رایدەگەیەنن‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫بۆتە ‪ 20‬ی شوباتیش كەچی هیچی لێ‬ ‫رانەگەیەنراوە‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەیشەوە ئــەوە قسەكانی‬ ‫خودی سڕی سورەیا ئوندەر سەیرە كە‬

‫خۆی یەكێك لەو كەسانە بوە هەمیشە‬ ‫ئەم خۆشبینییەی بەگەرمی رادەگــرت‪.‬‬ ‫ئەویش كاتێك لەگەرمەی گفتوگۆكانی‬ ‫پاكەتی ئاسایشدا ناوبراو پڕكێشی كرد‌و‬ ‫لەمەڕ پەالردانی دو پەرلەمانتاری ژنیان‬ ‫لەالیەن پەرلەمانتارەكانی ئاك پارتییەوە‪،‬‬ ‫بەزمانێكی زبــر هــەڕەشــەی لێكردن‌و‬ ‫پێیگوتن «چیتر قبوڵی ناكەن لەمەسافەی‬ ‫شمشێرێك زیاتر نزكیان بكەون»‪.‬‬ ‫دوای ئەوە لەالیەن باڵەكانی پ‪.‬ك‪.‬ك‬ ‫لە قەندیل‌و بروكسلەوە راگەیەنراو بەزمانی‬ ‫هەڕەشە راگەیەندران‪ .‬بۆ نمونە زوبەیر‬ ‫ئایدار (لە یادەوەری شانزدەی ساڵەی ‪15‬‬ ‫ی شوباتدا لەمەڕ ئەوەی ئەم راگەیەنراوە‬ ‫دواخــراوە) ئەوە دەڵێ مخابن كەوا هەلە‬ ‫مێژوییەكەی خەریكە لەكیسدەچێت‪.‬‬ ‫یەكێك لەكەسە سەرەكییەكانی باڵی‬ ‫چەكداری پ‪.‬ك‪.‬ك واتە دوران كاڵكانیش‬ ‫دەڵێ ئاك پارتی پرۆسەكە بۆ هەڵبژاردن‬ ‫دەقۆزێتەوە‌و ئاوا بەڕێوەناچێت‪.‬‬ ‫لــەم مــاوەیــەدا ئــاك پــارتــی لــەدوای‬ ‫ئــەوەی لە ‪ 15‬ی شوبات دواخــرا‪ ،‬ئەوە‬ ‫لە رۆژی ‪ 17‬ی شوباتدا پاكەتی ئاسایش‬ ‫بــۆجــاری دوەم دەهێنێتەوە بۆ كۆڕی‬ ‫گشتی‌و لێرەشەوە گــرژی بەشێوەیەكی‬ ‫سەیر سەرهەڵدەداتەوە‪ .‬لەمەوە هێرشی‬ ‫پەرلەمانتارەكانی ئاك پارتی بۆ سەر‬ ‫ئەوانیتر لەالیەن حەسیب قاپاڵنەوە بەوە‬ ‫لێكدرایەوە كەوا «توركیا بۆ سەردەمی‬ ‫نەوەدەكان دەگێڕێتەوە»‪.‬‬

‫بــەاڵم دەمــودەســت ئــەردۆغــان پێیگوت‬ ‫بەڕاستی چی رودەدات؟‬ ‫پ‪.‬ك‪.‬ك هۆكاری رێپێنەدانەكەی بۆ «بمێنەرەوە»‌و لەكاتێكدا داودئۆغڵو‬ ‫ئەوە ناگێڕێتەوە كەوا لە یادەرەوی هێمایی ئەمەی پێ بــاش ب ـو‌و ئەمەیش سەری‬ ‫رۆژی ‪15‬ی شوباتدا ئەمەی رانەگەیاندوە‪ .‬لــە هــەمــوان تێكدا‪ .‬ئــەم روداوە كــەوا‬ ‫هەروەها بۆ ئەوەیش ناگەڕێتەوە كەوا سەرتاسەری توركیای سڕكردوە‪ ،‬ئاستەمە‬ ‫جەنگاوەرەكانی ئێستا لەسەرزەمینی شام‌و پ‪.‬ك‪.‬ك ی توشی سەرسوڕمان نەكردبێت‪.‬‬ ‫جـــارێـــك دیـــــارە كــــەوا فــەرمــانــدە‬ ‫ئێراق لەدژی داعش دەجەنگێن‪ .‬خۆی لە‬ ‫نەورۆزی ‪ 2013‬وە مەسەلەی ئاگربەست سەربازییەكانی پ‪.‬ك‪.‬ك كە مەیلێكی‬ ‫بەشێوەیەكی كردەكی هەیە بەاڵم ئەوەتا واشایان بۆ چەكدانان نییە‪ ،‬ئەوە ئەم‬ ‫رەوشــە بەسەرەتای قۆناغێكی نادیار‬ ‫خەریكە بەرەو گرژی ملدەنێت‪.‬‬ ‫بێگومان بیانوی ئــەم بنبەستەیش لــەســەر ئاستی بــەڕێــوەبــەرانــی توركیا‬ ‫بەتاقی تەنها ئــەو پاكێتەی ئاسایشە لەقەڵەمدەدەن‪ .‬هەروەها ئەوەش دەلوێ‬ ‫نیە‪ ،‬مەسەلەی پاكێتی ئاسایش تەنها بۆ بیانەوێ لەسەردەمی هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫پ‪.‬ك‪.‬ك نییە‪ ،‬بەڵكو كوالێـتی دیموكراسی تۆزێكیتر فشار بۆ ئاك پارتی بهێنن‌و‬ ‫تەنگەتاوی بكەن‪.‬‬ ‫گشت توركیا دادەبەزێنێـت‪.‬‬ ‫بۆیە پێدەچێ پ‪.‬ك‪.‬ك بیەوێ فورمولی‬ ‫ســێ رۆژ دوای ئـــەوەی شاندەكەی‬ ‫هەدەپە لەگەڵ شاندی حكومەت لەرۆژی حكومەت واتە «سەرەتا راگەیاندن پاشان‬ ‫‪ 4‬ی شوباتدا سەردانی ئیمرالییان كرد‪ ،‬دانوستان» بۆ « سەرەتا دانوستان‌و‬ ‫ئــەوە لە رۆژی حەوتی شوباتدا هاكان پاشان راگەیاندن» بگۆڕێت‪.‬‬ ‫ئەگەرنا بەپێی رێكەوتنەكەی ئۆجەالن‬ ‫فیدان وازی لە پۆستی موستەشاری میت‬ ‫هێنا‌و خۆی بۆ هەڵبژاردنەكانی ئەمساڵ ئەوە هێشتا ئەو هەوایە لەبارنەچوە كەوا‬ ‫هەرلە بەیانیەوە پرۆسەكە سەربگرێت‪.‬‬ ‫لەسەر لیستی ئاك پارتی كاندید كرد‪.‬‬ ‫هەدەپە سەرەتا ئــەوەنــدەی شایانە بەمەیش جگە لەمەترسی خۆكەوتن‬ ‫بایەخی بــەم مەسەلەیە نــەدا‪ :‬پەروین لەبەرچاوگرتنی كەوتنی ركابەرەكەی‬ ‫بوڵدان گوتبوی ئەمە پرۆسەكە تێكنادات‪ .‬دەكــاتــە ئامانج‪ .‬بێگومان ئــەوە تەنها‬ ‫قسەكانی ئەردۆغان لە رۆژی دواتر واتە یەكێك لەالیەنەكان یاخود هەردوكیان‬ ‫لە هەشتی شوبات پێدەچێ رەوشەكەی نین كەوا لە زۆنگاوەكەوە رۆدەچن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گــۆڕیــبــێــت‪ .‬هــەمــوان پێیانوابو كــەوا هەمومانی تێوەدەگلێین!‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫دەســت لەكاركێشانەوەی فیدان لەژێر‬ ‫رۆژنامەی رادیكال‪2015/2/20 -‬‬ ‫كۆنترۆڵی ئــەردۆغــانــدا هاتۆتەكایەوە‪،‬‬

‫ئایا پەكەكە دەستبەرداری چەك دەبێت؟ گرنگیی رزگاركردنی گردەسپی‬

‫شنۆ هیرانی‬ ‫بەپێی دوایــن پێشهات لەپڕۆسەی قۆناغی‬ ‫ئاشتی نێوان كورد و حكومەتی توركیا‪ ،‬دەبوایە‬ ‫لەمانگی كانونی دوەمــی ساڵی رابــردو لەگەڵ‬ ‫ئۆجەالن دانوستاندن بكرایەو و لەشوباتدا‬ ‫راگەیاندراوێكی دووالیەنە ئاشكرابكرایە‪ .‬لەكاتێدا‬ ‫چاوەڕێدەكرێت لەنەورۆزدا هەنگاوی كرداری و‬ ‫دیاریكراو بۆ ئەم مەبەستە بنرێت‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لە بارەی رێكخستنەوەی یاساكان و پاشەكشێی‬ ‫تەواو بەهێزەكانی پەكەكەو هەروەها یەكێ لەو‬ ‫بابەتە گرنگانەش پرسی چۆنیەنتی چەك دانانی‬ ‫پەكەكەیە‪ ،‬بەاڵم تائێستا بەشێوەیەكی كرداری‬ ‫لەالیەن هەردوو الوە هیچ هەڵوێستێكی كرداری‬ ‫نەبووە‪.‬‬ ‫شاندی هــەدەپــە لەچەند هەفتەی رابــردو‬ ‫هاموشۆیەكی خێرای لەنێوان سێكوچكەی‬ ‫حكومەت‪ ،‬قەندیل‌و ئیمڕالی دا ئەنجامداوە بۆ‬ ‫ئەوە هەڵەكان لەكاتی دیاریكراوی خۆیدا بگەنە‬ ‫ئەنجام‪ ،‬پێناچێت ئەم مەبەستە وا بەئاسانی لەم‬ ‫نێوەندەدا سەربگرێت‪.‬‬ ‫هەمیشە لــەم پــرســەدا بــاس لەبێمتمانەی‬ ‫الیەنەكان دەكرێت‪ ،‬بۆیە بێجگە لە ئۆجەالن‬ ‫هــەردوو الیەنەكەیتر واتــە حكومەتی توركیا‌و‬ ‫كەجەكە‪ ،‬هیچ كامیان بــەڕونــی ئــامــاژە بەو‬ ‫هەنگاوانە ناكەن‪ .‬حكومەت تائێستا بەشێوەیەكی‬ ‫فەرمی ئاماژە بەو پالن و هەنگاوانەی نەداوە‬ ‫كە دەیــەوێــت لــەم بــارەیــەوە ئەنجامی بــدات‪،‬‬ ‫كە ئەمە رەنگە یەكێبێت لەو بەربەستانەی‬ ‫ئاستەنگی لەبەرەو پێشەوەچونی قۆناغەكە‬ ‫دروست بكات‪ ،‬چونكە پەكەكە ناتوانێ خاوەن‬ ‫هیچ بەرچاو رونیەك بێت لەبارەی نیازەكانی‬

‫حكومەت‪ .‬لەبەرامبەریشدا حكومەت لەئێستادا‬ ‫هەمو تیشكەكانی خستۆتەسەر مەسەلەی چەك‬ ‫دانانی پەكەكەو دەیەوێت بۆ ئەمەش فشارێكی‬ ‫یەكجار زۆر بخاتە سەر ئۆجەالن بۆ ناچاركردنی‬ ‫قەندیل‪ .‬قەندیلیش لــەبــەرامــبــەردا پێداگرن‬ ‫لەسەر دەستپێكردنی دانوستاندەكان بە هەموو‬ ‫شێوەیەك مەسەلەی چەك دانــان لەئێستادا‬ ‫رەتدەكاتەوە‪.‬‬ ‫داودئۆغڵو لە لێدوانێكدا ئاماژەی بەوە كردبوو‬ ‫كە ئەوان چاوەڕوانن ئەو بەڵێنەی لە نەورۆزی‬ ‫‪2013‬درا جێبەجێ بكرێت‪ ،‬واتــە كشانەوەی‬ ‫تـــەواوی هێزە چەكدارەكانی پەكەكە لەناو‬ ‫سنورەكانی توركیا‌و لە ‪2015‬شدا هەموو جۆرە‬ ‫شێوازێكی بەكارهێنانی چەك كۆتایی پێبێت‪.‬‬ ‫بەو پێیەش حكومەت ئەمە بە فاكتەرێكی‬ ‫سەرەكی بۆ بــەرەو پێشچونی قۆناغی ئاشتی‬ ‫دەزانێت هەر لەسەر ئەم بنەمایەش هەنگاو‬ ‫هەڵوێست وەردەگرن‪.‬‬ ‫مەسەلەی دانانی چەك لەالیەن پەكەكەوە‬ ‫لەكوێوە سەری هەڵداو بۆچی ئێستا بۆتە بابەتی‬ ‫سەرەكی و مەرجی دانوستانەكان؟‬ ‫بێگومان پەكەكە لەقۆناغی ئێستایدا مەحاڵە‬ ‫شتێكی لــەم جــۆرە بكات‪ ،‬ئۆجەالن لەدواین‬ ‫چاوپێكەوتندا نەخشەڕێگەیەكی ‪ 10‬خاڵی‬ ‫ئاڕاستەی حكومەت كردبوو كە لەونێویاندا‬ ‫مەسەلەی چەك دانای پەكەكەو یاسای گەڕانەوی‬ ‫مــاڵ و دامــەزرانــدنــی سیستمێكی دیموكراتی‬ ‫لەخۆدەگرێت‪ ،‬بەاڵم ئەم خاڵە دواین خاڵ بوو‬ ‫دوای ئەوەی لە پێشدا ‪ 9‬مەرجیتری داواكرد بوو‬ ‫كە بەكورتی لەم ناوەڕۆكەدا كۆدەبێتەوە‪.‬‬ ‫«ناساندنی ستاتۆكی كــورد لە سیستمی‬ ‫ساسی و دەستوری توركیا‪ ،‬گۆڕانكاری لەیاسای‬ ‫پارتە سیاسیەكاندا بكرێت و سیستمی ‪%10‬‬ ‫لەهەڵبژاردنەكاندا الببرێت‪ ،‬هەمواركردنەوە‬ ‫یاسای بەرەنگاربونەوەی تیرۆرو یاساكانی سزادان‬ ‫لەتوركیا‪ .‬پرسی هەمواركردنەوەی دەستوری‬ ‫بنەڕەتی لەتوركیا تێدا مافەكانی زمانی دایك و‬ ‫مافە كەلتورییەكان جێگەی بكرێتەوەو گۆڕانكاری‬ ‫لەبڕگەكانی تایبەت بە ئازادی فكر و ڕادەربڕین‬ ‫بكرێت‪ .‬هەروەها رێكخستنەوە لەبوارەكانی ژنان و‬

‫گەنجاندا بكرێت ئەنجومەنی ژنان دروست بكرێن‪.‬‬ ‫بەهێزكردنی ئیدارە خۆجێیەكان هاو شێوەی‬ ‫پێوەرەكانی واڵتانی ئەوروپا و دامەزراندنی‬ ‫ئەنجومەنی هەرێمەكان‪.‬‬ ‫لەكۆتایی هەموو ئەمانەدا ئینجا دێتەسەر‬ ‫مەسەلەی چۆنیەتی چەك دانانی پەكەكەو ئاماژە‬ ‫بەوە دەكات كە حكومەت دوای ئەوەی مولزەم بوو‬ ‫بەهەموو داواكاریەكانی كورد ئەوكاتە ریكخستن‬ ‫واتــا پەكەكە كۆتای بە هەموو چاالكییەكی‬ ‫سەربازی دەهێنێ و قۆناغی چەكدانان دەست‬ ‫پێدەكات‪.‬‬ ‫كەچی ئەوەی ئێستا بەدی دەكرێت ئەوەیە‬ ‫كە حكومەتی توركیا پەیوەندار بــەم پرسە‬ ‫دەیانەویت لەخاڵی كۆتایەوە دەستپێبكەن واتە‬ ‫بەدانانی چەك لەسەرەتاوە‪ ،‬بەمەش رایگشتی‬ ‫كورد بورژێنن‪ ،‬هەم پەكەكەو هەم ئۆجەالنیش‬ ‫لەیەك خاڵدا قەتیس بكەن‪ .‬ئەگەر حكومەتی‬ ‫توركیا مولزەم بێت بەو داواكاریانەی ئۆجەالن‪،‬‬ ‫پــڕۆســەی دیموكراتی لەتوركیا ئــەو رێــڕەوە‬ ‫دەدۆزێــتــەوە كــە ئــەمــڕۆ كــورد پێویستیەتی‬ ‫بۆئەوەی لەچوارچێوەی توركیای ئێستادا بژین‪.‬‬ ‫ئەمەش سەرەتا پێویستی بەمتمانەی الیەنەكان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەتایبەتی بۆ توركیا دوو شت لەیەكتری‬ ‫جیابكاتەوە‪ ،‬كە ئایا پرسی كورد لە توركیا‬ ‫بەشێكە لە سیاسەتی حزبەكەی ئاك پارتی بۆ‬ ‫مانەوە لەسەر دەسەاڵت دەستەبەركردنی ئارامی‪،‬‬ ‫یاخود حكومەت بەمەسەلەیەكی ستراتیژییەوە‬ ‫چارەسەری ئەمە بەپێویستی دەزانێت؟‬ ‫بۆ پەكەكەش بەهەمانشێوە و بە دیوەكەیتر‬ ‫ئــەگــەر بیەوێت لــەچــوارچــێــوەی هەوڵەكانی‬ ‫ئۆجەالندا بۆ چارەسەری پرسی كورد لە باكوری‬ ‫كوردستان ئەو كێشەیە چارەسەر بكات ئەبێت‬ ‫پابەند بێت بە هەموو ئەو رێكەوتنانەی كە‬ ‫ئۆجەالن لەگەڵ حكومەتی توركیا دەیكات‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەئێستادا كە پڕۆسەی هەڵبژاردنی‬ ‫گشتیی نزیكبۆتەوەو كــورد دەخــوازێــت وەك‬ ‫پارتی سیاسی بەشداری پڕۆسەكە بكات‪ .‬رەنگە‬ ‫مەسەلەی بێ چەككردنیش بێتە ئاراوە‌و گرتنەبەر‬ ‫رێگەی سیاسی لە بەرژەوەندی پڕۆسەی ئاشتی‌و‬ ‫ئایندەی كورد دەبێت‪.‬‬

‫كۆچباركردن لە ‪ 18‬ی ئەیلولی ‪2014‬دا هاتۆتەكایەوە‪.‬‬ ‫بەمەیش جارێكیتر دواهەم ژمارەی كوردەكان لە گردەسپی‬ ‫كۆچیان پێكرا‌و نزیك بە ‪ 100‬هەزار هاواڵتی كورد ناچاربون‬ ‫ماڵوحاڵیان بەجێ بهێڵن‪.‬‬ ‫دوای ئەو بەرگرییە سەختە‌و دوای ئەو هەمو قوربانیەی‬ ‫كەوا یەكەكانی پاراستنی گەل‌و پاراستنی ژن دایان‌و كۆبانیان‬ ‫رزگاركرد‪ ،‬ئەوە هاواڵتیانی كورد ئومێدی ئەوەیان هەیە كەوا‬ ‫حاجی عەفرینی‬ ‫یەكەكان هەر لە گردەسپیەوە هەتاوەكو سەری كانی تێكڕای‬ ‫ناوچەكە پاكبكەنەوە‌و بیكەنەوە بەیەك‪ .‬بەمەش ئەو گەمارۆ‬ ‫گردەسپی لەسەر سنوری توركیا هەڵكەوتوە‌و دەكەوێتە گەورەیە كۆتایی پێدێ كەوا لەڕوی جوگرافییەوە لەنێوان‬ ‫‪ 100‬كیلۆمەتری شاری رەقەوە‪ .‬ئەم شارە لەڕوی ئیدارییەوە جزیرە‌و كۆبانیدا دروستبوە‪.‬‬ ‫پسپۆڕانی سەربازی لە رۆژئــاوای كوردستان پێیانوایە‬ ‫سەربە پارێزگای رەقەیە‪ ،‬بەاڵم بەگوێرەی زۆربەی بەڵگەنامە‬ ‫مێژوییەكان بێت‪ ،‬ئەم شارە بەشێكی دانەبڕاوی رۆژئاوای رزگاركردنی كۆبانی لەدەست داعش بەئاسانی بەدینەهاتوە‌و‬ ‫كوردستانە كەوا لەئەنجامی رێكەوتنی سایكس ‪ -‬بیكۆدا ئەمە بەرهەمی بەرخۆدانی چوار مانگە‪ .‬ئەمە جگەلەوەی‬ ‫بەسوریاوە لكێندراوە‪ .‬پێشتر سەربە پارێزگای حەلەب بوە‌و بەسەدان شەهید‌و برینداری لێكەوتۆتەوە‪ .‬بۆیە لەگەڵ ئەم‬ ‫دوای ئەوە لەكۆتایی شەستەكانی سەدەی رابردودا رەقە بوبە پڕۆسەی رزگارییەش ئەوە كۆبانی دیسان لەسێ الوە لەناو‬ ‫پارێزگا (ئەوسا رەقە سەربە دێــرەزور بوە) ئەوە لەمەوە گەمارۆی داعشدا دەمێنێـتەوە‪ .‬واتە كۆبانی‌و گوندەكانی‬ ‫گردەسپی‌و گوندە كوردنشینەكانی دەورووبەری بە رەقەوە دەورووبـــەری هەمیشە لەژێر هەڕەشەی تیرۆریستەكاندا‬ ‫دەمێنێـنەوە‪ .‬ئەمە جگە لە گەمارۆی ئابوری‌و مەسەلەی‬ ‫نوسێندران‪.‬‬ ‫لەشاری گردەسپی ئەوە كورد‪ ،‬عەرەب‪ ،‬توركمان‌و ئەرمەن ئاوەدانكردنەوەی كۆبانیش‪ .‬دەبێ ئەم گەمارۆیە لەالیەك لەو‬ ‫پێكەوەدەژین‪ .‬رێژەی دانیشتوانی نزیكەی ‪ 300‬هەزار كەسە‌و سێالیەوە بكرێتەوە‪ .‬لەبەر ئەمە بەرەی گردەسپی گرنگترین‬ ‫كورد رێژەی ‪%35‬ی پێكدەهێنن كە ئەمەیش دەكاتە ‪ 100‬بەرەیە بۆ كردنەوەی ئەم گەمارۆیە‌و پێكەوەبەستنەوەی‬ ‫هەزار كەس‪ .‬گوندە كوردییەكان لە ناوەندەوە بەڕوی بەری كۆبانی بە جزیرەوە‪.‬‬ ‫وەك پێش ئەمەیش لەسەرەتای وتارەكەوە ئاماژەمان‬ ‫خۆرئاوای حەلەبدا دەكشێن‌و زیاتر لە ‪ 100‬گوندی كوردنشینن‪.‬‬ ‫لێرەدا ژمارەیەك گوند لەباشوری رێگەی نێودەوڵەتی حەلەب پێكرد‪ ،‬لــەڕوی مێژوییەوە گردەسپی سەربە كوردستانی‬ ‫– حەسەكەدا هەڵكەوتون‪ .‬ئەم گوندانە تێكڕایان پێكەوە رۆژئــاوایــە‪ .‬بــەاڵم بەدرێژایی ئەم سااڵنە لەالیەن رژێمی‬ ‫پەیوەستن جگە لە چەند گوندێكیان نەبێ كەوا رژێمی بەعسی بەعسیەوە روبەرووی گەلێك هەڵمەتی جۆربەجۆر بە گۆڕینی‬ ‫دانیشتوان‌و دیموگرافی بــۆتــەوە‪ .‬بەمەیش رزگاركردنی‬ ‫لە‪ 8‬ی ئاداری ساڵی ‪1963‬دا رایگواستون‪.‬‬ ‫لــەم ماوەیەشدا داع ـش‌و ئــەو كەتیبانەی كــەوا لەگەڵ گردەسپی بەواتای دەسدرێژیكردن بۆ سەر پێكهاتەكانەیتر‬ ‫داعش بەیعەتیان كردوە‪ ،‬دەستیان بە راگواستن‌و دەركردنی نایەت‪ ،‬بەڵكو ئەمە واتای گێڕانەوەی مافەكانی كورد دەدات‪.‬‬ ‫لێرەدا دەتوانین بڵێین ستراتیژیەتی سەربازی یەكەكانی‬ ‫گوندیە كوردییەكان كرد‪ ،‬ماڵ‌وحاڵیان تااڵن كردن‌و تەنانەت‬ ‫خانوەكانیشیان تەقاندنەوە‪ .‬ئەم پێشێلكارییە ئەرمەنەكانیشی پاراستنی گەل‌و پاراستنی ژن كە خۆی لە پێكەوەبەستنەوەی‬ ‫هەرسێ كانتۆنی عەفرین‪ ،‬كۆبانی‌و جزیرەدا دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫گرتەوە‌و كەنیسەی سەربەخۆیی ئەرمەنیشیان سوتاند‪.‬‬ ‫كورد لە گردەسپی روبەڕووی سێ شەپۆلی كۆچپێكردن ستراتیژییەكی تۆكمەیە‪ .‬ئا لەبەر ئەم ئەو پڕۆژەیەی كەوا بۆ‬ ‫بۆوە‪ :‬بەپێی راپۆرتی نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ ساڵی ‪ 2013‬رزگاری گردەسپی دەسیپێكردوە‪ ،‬دەكرێ بڵێین هەنگاوێك بە‬ ‫ئەوە ‪ 25‬گوندی كوردنشین چۆڵكراون‪ .‬شەپۆلی دوەمی ئاڕاستەیەكی راستە‌و پێگەی بۆ كورد گەلێك گرنگە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )505‬دو شةممة ‪2015/2/23‬‬

‫كۆمەاڵیەتی‬

‫فەلسەفە‌و كۆمەڵ‬

‫میتۆدی بزاڤی ئەقاڵنی‬

‫یاسین النصیر‬ ‫و‪ :‬خەسرەو مەحمود‬ ‫بزوتنــەوەی ئەقاڵنیــەت بیركردنەوەی‬ ‫كۆمەڵێــك لەفەیلەســوفان بــۆ گۆڕینــی‬ ‫مەنهەجیەتــی بیركردنەوەی فەلســەفیی‬ ‫نەبــوە بەتەنیــا‪ ،‬بەڵكــو بزاڤێكــی‬ ‫زانســتیی‪ ،‬كۆمەاڵیەتیــی‪ ،‬ئابوریــی‪،‬‬ ‫سیاســیی‪ ،‬فەرهەنگیــی‌و ئایینــی بــوە‪،‬‬ ‫كــۆی بوارەكانــی ژیانــی كۆمەاڵیەتیــی‬ ‫گرتۆتەوەو بیركردنەوەی هەڵگەڕاندۆتەوە‬ ‫لەڕێــگا ســەرەتایی‌و هەڕەمەكیــی‌و وتار‬ ‫ئامێزەكانــەوە بــۆ رەفتــاری زانســتیی‌و‬ ‫میتۆدیی ئەزمونگەریی‪.‬‬ ‫لەســەرەتادا بەگوتەزایەك ســەبارەت‬ ‫بەچەمكی «ئەقڵی هەمەكیی» دەســتی‬ ‫پێكــرد‌و ئەوەیــش مانــای ئەوەیــە كــە‬ ‫پەیوەندیــی نێــوان سروشــت‌و ئەقڵــی‬ ‫هەمەكیــی – كــە پایــەی خواوەنــدی‬ ‫لەئاینە یەكتاپەرســتیەكاندا پێدراوە –‌و‬ ‫نێــوان ئەو‌و نێوان مرۆڤ‪ ،‬پەیوەندییەكی‬ ‫رێكخــراوە‪ ،‬لەو روەوە كە فیكریی یۆنانی‬ ‫لەسەرەتاوە (سروشت)ی وەك پێدراوێكی‬ ‫سروشــتیی دانا‪ ،‬لەوێوە ئەقڵ بەوپێیەی‬ ‫هێزێكــی جیانەكراوەیــە – ئەقڵێكــی‬ ‫خۆڕســكە یاخــود ئەقڵێكی سروشــتیی‬ ‫پێــدراوە – بۆئــەوەی بــوار بكاتەوە بۆ‬ ‫هێزی دیكە دەســتوەردەنە سروشــتەوەو‬ ‫ناویاننــاوە «ئەقڵــی مرۆیــی»‌و ئەركی‬ ‫ئەم هێزە ئەوەیە كە كار لەپەخشــكردنی‬ ‫سیستم لەسروشتدا دەكات‪ ،‬دواتریش پاڵ‬ ‫بــەڕەوڕەوەی پێكهاتن‌و پەرەســەندنەوە‬ ‫دەنێــت‪ ،‬واتە ئەقڵی مرۆیی لەســەرەتای‬ ‫بابەتەكــەدا سیســتم پەخــش دەكات‌و‬ ‫مرۆڤیش لەجەوهــەری خۆیداو بەگوێرەی‬ ‫فەلســەفەی یۆنانیی «دەســتەچیلەیەك‬ ‫لەئەقڵــی هەمەكی» واتە ئەقڵی رێكخراو‬ ‫ئەقڵــی سروشــتیی‌و گەردونییــە‪ ،‬واتــە‬ ‫بونەوەری ئاقڵی رێكخرا‌و ئەركی مرۆڤیش‬ ‫بریتییە لەدرككردنی ئەوەی كە سیســتم‌و‬ ‫ێ‬ ‫رێكخستنی نێوان شتەكان وەستاوە بەب ‌‬ ‫پێویســتبوون بەهیــچ بیركردنەوەیەكــی‬ ‫ئەزمونیانــە لێی‪ ،‬بەو مانایەی مرۆڤ بیر‬ ‫بەئەقڵی دەكاتــەوە لەوەدا كە دەیبینێت‬ ‫لەسیســتمی سروشــت‌و رێكخســتنی‬ ‫وەرزەكانــی‌و گۆڕانكاریەكانی‌و درك بەوە‬ ‫دەكات كە شتەكان بە بەرهەمی ئابوری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتییــەوە شــتانێكن دانــراون‌و‬

‫دروستكراون بۆ رێكخستنی ژیانی مرۆڤی‬ ‫دركپێكەر بەسیســتمی سروشــت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بێئەوەی لەڕوی ئەقڵییەوە دەستوەرداتە‬ ‫داڕشــتنەوەی یاخــود گۆڕینــی‪ ،‬لەگــەڵ‬ ‫هەمــو ئەم جوڵە فەلسەفەیەشــدا مرۆڤ‬ ‫لەفیكــری یۆنانیــدا دەكەوێتــە دوای‬ ‫سیستمی سروشت‪.‬‬ ‫لەبەرئــەوە سروشــت لەفەلســەفەی‬ ‫ئەرســتودا لوتكەی فەلســەفەی یۆنانیی‬ ‫بــوەو ئاوڕیشــی لەمــرۆڤ نەداتــەوە‬ ‫تەنیــا لەبەرئــەوە نەبێ كە لەسیســتمی‬ ‫سروشــت تێــدەگات‌و هاوبــەش نییــە‬ ‫لەرێكخســتنیدا یاخــود لەتێگەیشــتن‌و‬ ‫گۆڕینیدا‪ ،‬پوختەی فەلسەفەی یۆنانییش‬ ‫بەگشــتی‪ ،‬ئەوەیە كە پایەیەكی تایبەتی‬ ‫بۆ ئەقڵ لەبیركردنــەوەدا جیاكردۆتەوە‌و‬ ‫لەبیركردنەوەی بەراییەوە گواستویەتیەوە‬ ‫بــۆ هۆشــیاریی دیاریكراو بەسروشــت‪‌،‬و‬ ‫بەگوێــرەی بۆچونــی محەمــەد عابیــد‬ ‫جابیریــش ئەقڵ «لەتێڕوانینــی یۆنانیدا‬ ‫بریتیە لە «درككردنی هۆكارەكان» نەك‬ ‫دەرەنجامــەكان‪‌،‬و بــەو مانایــەی ئەقڵی‬ ‫مرۆڤ كەوتۆتە درككردنی ئەوەی دەوری‬ ‫داوەو تێگەیشــتن لێی‪ ،‬بەاڵم تەفســیری‬ ‫نــاكات‪‌،‬و نەدەشــیگۆڕێت‪ ،‬فەلســەفەی‬ ‫یۆنانیــی چەمكــی «ئەقڵــی هەمەكیــی‬ ‫لەتێڕوانــە ســەرەتاییەكانیدا داناوەوە كە‬ ‫سروشت‌و مرۆڤ دەگرێتەوە‪ ،‬لەسەرەتای‬ ‫گەڕانیــدا بەدوای پەرەســەندنی هەریەك‬ ‫لەسروشــت‌و مــرۆڤ‪ ،‬ئەمــە ئەوەیــە‬ ‫فەلسەفەی ئەوروپیی دوای یۆنانیی دواتر‬ ‫لەســەری رۆیشــت‪ ،‬لەوەدا كــە چەمكی‬ ‫«ئەقڵــی هەمەكیــی‪ :‬العقــل الكلــی»ی‬ ‫پەرەپێدا بەئاراســتەی ئەوەی كە نزیكتر‬ ‫بێت لەخــودا بەشــێوەیەكی دیاریكراو‪‌،‬و‬ ‫ئــەوەی كــە پێویســتە بــۆ پەرەپێدانی‬ ‫كۆمەڵگــەو ئــەوەش كە بوار بۆ زانســت‬ ‫دەكاتــەوە بەوەی دیاردەكات راڤە بكات‌و‬ ‫تاقیبكاتــەوەو ئەزمونبــكات‪ ،‬ئەقڵــی‬ ‫هەمەكیــی یۆنانیی پەیوەســتن بەزۆرێك‬ ‫لەخواوەندەكانەوە‪ ،‬فەلسەفەی ئەوروپیی‬ ‫یەكتاپەرســتیی وایلێهاتبو جەخت لەسەر‬ ‫چەمكــی «ئەقڵی هەمەكیــی» بەخودای‬ ‫تاقانە دەكاتەوە‌و فەلســەفەی ئەوروپیی‬ ‫بەر لەدیكارت بەتایبەتیش لەقۆناغی بەر‬ ‫لەچاخی رێنیســانس لەســەرەتای ‪1650‬‬ ‫دا یاخود لەدەوروبەریدا‪ ،‬بەدەستگرتویی‬ ‫بەپرنســیپی ئەقڵی هەمەكیی یۆنانییەوە‬ ‫مایــەوە كــە بــۆ خــودای تــاك‌و تەنیــا‬ ‫پەرەیسەندبو‪ ،‬كڵێسا بۆ ئەقڵی هەمەكیی‬ ‫روانیبــو بەشــێوەیەك كــە بریتیــە لــە‬ ‫«خودا» بۆئەوەی دوبارە جەخت لەسەر‬ ‫هەژمونی خۆی بەســەر فیكــری مرۆییدا‬

‫بكاتــەوە‪ ،‬لەبەرئــەوەی ئەقڵی هەمەكیی‬ ‫گشتگیرترە لەهەر ئەقڵێكی بەشەكیی‪.‬‬ ‫كاتێكیــش كــە «دیــكارت» هــات‬ ‫بەسروشــت‌و ئەقڵــی لەیەكتــر دابــڕی‪،‬‬ ‫وایدانــا كــە ئەقــڵ خاوەنــی یاســاگەلی‬ ‫خۆیەتی هاوشــێوەی سروشــت كە یاسا‬ ‫گەلــی خۆی هەیــە‪ ،‬ئەمــەش بازدانێكی‬ ‫تایبەتــە لەبیركردنــەوەی فەلســەفیدا‪‌،‬و‬ ‫جەوهەری بونی گەردونیانەی سروشــت‌و‬ ‫مــرۆڤ هەر یەكێكە ســەرەڕای بونی دوو‬ ‫ئەقــڵ‪ .‬كاتێكیــش كە بیــر لەبونی چاكە‬ ‫دەكەینــەوە باشــترە بۆمان لــەوەی بیر‬ ‫لەبونی خراپە بكەینــەوە‪ ،‬هەمو ئەوەش‬ ‫كە دەكشــێت یانی جوڵەیەك لەئارادایە‪،‬‬ ‫لێرەشدا سروشت‌و مرۆڤ لەفیكری چاخی‬ ‫دیكارتیی ی ئەوروپیدا بریتیە لە (خودا)‪،‬‬ ‫بەوپێیەی یاساكانی ئەقڵ هاوجوتن لەگەڵ‬ ‫یاساكانی سروشتدا‪‌،‬و بازدانەكەی دیكارت‬ ‫لەبیركردنــەوەی فەلســەفیدا تاڕادەیەك‬ ‫لەجیهانبینی فەلسەفیی یۆنانیی دەچێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەگــەڵ جوڵەیەكــی مەعریفیانــە‬ ‫بــەرەو زەقكردنــەوەی بەهــای ئەقڵــی‬ ‫مرۆیــی‪‌،‬و بەجواڵندنــی ئەقڵ لەشــوێنی‬ ‫شــوێنكەوتەی سروشــتەوە بــۆ شــوێنی‬ ‫هاوتەریــب بــۆی‪ .‬كاتێكیــش ســپینۆزا‬ ‫هات ئــەوەی بەدیكرد كــە بیركردنەوەی‬ ‫فەلســەفیی وەســتاوە الی دوالیزمــی‬ ‫دیكاتریــی كە هاوتەریبــە لەنێوان ئەقڵی‬ ‫مرۆڤ‌و ئەقڵی سروشتدا‪ ،‬ئەم دوانەییەی‬ ‫بــو بەمۆركــی بیركردنەوەی فەلســەفیی‬ ‫بەدرێژایی دو ســەدە‪ ،‬وایكرد تەفســیری‬ ‫ئەقاڵنیــی ئەوروپیی بتوانێــت رێگایەكی‬ ‫ئەزمەنگەرانە بۆ هەمو شــتێك دابهێنێت‪،‬‬ ‫هەروەهــا كاتێــك «ســپینۆزا» بیــری‬ ‫لەپرنسیپی بونی جەوهەری تاك كردەوە‬ ‫دایــە پاڵ خــوداو وتی‪ :‬هەڵــەی دیكارت‬ ‫بریتیــە لەبیركردنــەوەی بــەدو جەوهەر‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كە جەوهەر یەكێكە‪‌،‬و بریتیە لە‬ ‫«الطبیعــە المطبوعە» واتە «الطبیعە‬ ‫المطبوعە» بریتیە لە «خودا»‪ ،‬خوداش‬ ‫سروشــت‌و مرۆڤ پێكــەوە دەگرێتەووەز‬ ‫فەلسەفەی ســپینۆزیش بەیەكەم هەنگاو‬ ‫بــۆ بیركردنــەوەی مرۆیــی دوای دیكارت‬ ‫دادەنرێ كە سەربەخۆییەكی بەشەكیانەی‬ ‫لەئەقڵی الهوتیی داوەتە ئەقڵی مرۆیی‪.‬‬ ‫هەروەها پرنسیپی سپینۆزا لەسەر ئەو‬ ‫بناغەیە وەستاوە كە كۆمەڵێك پرنسیپی‬ ‫خۆڕســك لەئەقڵــی مرۆییــدا هەیــە كە‬ ‫پەیوەستە بەمیتۆلۆژیاو خەیاڵی بەرایی‌و‬ ‫هێــزە نەبینــراوەكان‌و سروشــتیەكانەوە‬ ‫بەیەكــەوە‪ ،‬لەبەرئــەوە ناكرێــت ئەقڵــی‬ ‫مرۆیی ئاســایی لــەم ئەوەلیاتانە رزگاری‬ ‫ببێت‪‌،‬و ئەم هێزە بەراییانە لەسروشتیدا‬

‫بزوتنەوەی ئەقاڵنیەت بیركردنەوەی كۆمەڵێك‬ ‫لەفەیلەسوفان بۆ گۆڕینی مەنهەجیەتی‬ ‫بیركردنەوەی فەلسەفیی نەبوە بەتەنیا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بزاڤێكی زانستیی‪ ،‬كۆمەاڵیەتیی‪ ،‬ئابوریی‪،‬‬ ‫سیاسیی‪ ،‬فەرهەنگیی‌و ئایینی بوە‪ ،‬كۆی بوارەكانی‬ ‫ژیانی كۆمەاڵیەتیی گرتۆتەوەو بیركردنەوەی‬ ‫هەڵگەڕاندۆتەوە لەڕێگا سەرەتایی‌و هەڕەمەكیی‌و‬ ‫وتار ئامێزەكانەوە بۆ رەفتاری زانستیی‌و میتۆدیی‬ ‫ئەزمونگەریی‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫زنجیرە وتارێکە‬ ‫نوسەرو روناكبیری‬ ‫ناوداری عەرەب «یاسین النصیر»‬ ‫دو هەفتە جارێك‬ ‫تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت‪.‬‬

‫ئەوەی دیكارت‌و سپینۆزا ئەنجامیاندا هەنگاوێگی‬ ‫گرنگە لەپشتبەستن بەزانستی ئەزمونگەریی‬ ‫دواتر لەسەر ئەو بناغانەی تێڕوانینە‬ ‫فەلسەفیەكانیان لەسەر بنیاد نراوە‪ ،‬هەتا‬ ‫«كانت» هات‌و لەمیانی هەوڵدانیەوە توانی پەی‬ ‫ببات بەبنیادنانەوەی پەیوەندی نێوان ئەقڵ‌و‬ ‫سیستمی سروشت لەسەر بناغەی پێدراوەكانی‬ ‫زانست لەسەردەمی خۆیدا‬

‫هــەن‪ ،‬بــەو مانایــەی ســپینۆزا گەرچی‬ ‫سروشــت‌و ئەقڵیشــی لەیەكتــر دابڕیوە‪،‬‬ ‫بەشــێك لەئەقڵــی هــەر بەوابەســتەیی‬ ‫بەسروشــتەوە هێشــتۆتەوە‪‌،‬و جەختــی‬ ‫لەســەر بونــی «الطبیعــە المطبوعە»‬ ‫كردۆتــەوەو ئەمەش هەنگاوێكی گەورەیە‬ ‫لەهەوڵدانــدا بەرەو ســەربەخۆبونی ئەقڵ‬ ‫بەشێوەیەكی قۆناغگەریانە‪.‬‬ ‫روانینی تێڕامانگەرانەی «ســپینۆزا»‬ ‫لەهەنگاوەكانی ســەرەتایدا هێشــتا هەر‬ ‫گرنگــە‪ ،‬چونكــە بناغــەی بۆ ئــەوە دانا‬ ‫كــە لەدوایــەوە هــات‪ ،‬لــەو روانگەیەوە‬ ‫كــە گیانــی زانســتیی ئەزمونگەرانە الی‬ ‫«ســپینۆزا» لەئەوروپــادا زاڵ بــو‪‌،‬و‬ ‫ئــەوەی دیــكارت‌و ســپینۆزا ئەنجامیاندا‬ ‫هەنگاوێگــی گرنگــە لەپشتبەســتن‬ ‫بەزانســتی ئەزمونگەریــی دواتر لەســەر‬ ‫ئەو بناغانەی تێڕوانینە فەلسەفیەكانیان‬ ‫لەســەر بنیــاد نــراوە‪ ،‬هەتــا «كانــت»‬ ‫هــات‌و لەمیانی هەوڵدانیــەوە توانی پەی‬ ‫ببــات بەبنیادنانــەوەی پەیوەندی نێوان‬ ‫ئەقڵ‌و سیستمی سروشت لەسەر بناغەی‬ ‫پێدراوەكانی زانســت لەسەردەمی خۆیدا‪،‬‬ ‫واتــە زانســتی ماتماتیكی‌و سروشــتیی‪،‬‬ ‫بەاڵم بیركردنەوەی ئەقڵیی بەشێوەیەكی‬ ‫ورد پەرەینەســەند تەنیــا بەهاتنــی‬ ‫«گالیلــۆ گالیلــی» نەبێــت‪ ،‬كە پشــتی‬

‫بەبیركردنــەوەی زانســتیی بەســت وەك‬ ‫رێگایــەك بــۆ تێگەیشــتن لەپەیوەندیی‬ ‫نێوان ئەقڵی مرۆیی‌و ئەقڵی سروشتی‪.‬‬ ‫بازدانیــش بــۆ قۆناغــی ئەقاڵنیــەت‬ ‫لەســەر دەســتی هیگڵ هاتە ئاراوە‪ ،‬كە‬ ‫فەلسەفەكەی لەپرنسیپێكی بنەڕەتییەوە‬ ‫سەرچاوەی گرت «هەمو ئەوەی واقیعیە‬ ‫ئەقڵییــە‪ ،‬هەمــو ئــەوەش كــە ئەقڵییە‬ ‫واقیعیــە»‪ ،‬ئەمەش مانــای ئەوەیە وەك‬ ‫جابیری دەڵێت‪« ،‬كە هیچ شتێك لەبوندا‬ ‫نییە شــیاوی لێكدانــەوە نەبێت بەئەقڵ‪،‬‬ ‫هەمــو ئــەوەش كــە پاســادانی ئەقڵیی‬ ‫پەســەندی دەكات بــەزەرورەت بونــی‬ ‫هەیــە‪ ،‬لەو ســۆنگەیەوە كە بونی شــت‬ ‫مانای ســەرچاوە گرتنیەتی لەهۆكارێكی‬ ‫كاراو‌و مەبەســتگەراوە (مەبەســت‌و‬ ‫ئامانج)‪ ،‬درككردنی شتیش بەئەقڵ مانای‬ ‫درككردنــی هــۆكارە بكەرەكەی‌و هۆكارە‬ ‫مەبەســتگەراكەیەتی»‌و لێكدانــەوەی‬ ‫ئــەم گوزارشــتەش كــە پێشــكەوتنێكی‬ ‫گرنگ لەفەلســفەدا كورتدەكاتەوە بریتیە‬ ‫لــەوەی كــە‪ :‬هیچ شــتێك لەبونــدا نیە‬ ‫كــە تەفســیر قەبــوڵ نــەكات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫مانای دەستبەســەرداگرتنێكی زانســتی‌و‬ ‫ئەقڵییــە بۆ هەر كردارێك كــە لەبونەوە‬ ‫ســەرچاوە نەگرێت‪ ،‬هیچ كردارێكیش نیە‬ ‫نە بكەرو نە مەبەســت‌و ئامانجی نەبێت‪،‬‬

‫هەمــو كردارێــك پەیامێكە كــە نێرەرێك‬ ‫– بكەرێــك‪ -‬دەینێرێت‌و – مەبەســتێك‬ ‫– ئامانجێــك‪ -‬یــش هەیــە –‌و دەگاتــە‬ ‫ئەوی دی كە قەبوڵی دەكات – وەرگر‪.-‬‬ ‫بازدانەكــەی هیــگڵ زەمینەســازیی كرد‬ ‫بۆئەوەی كە بەگیانی رەها ناوزەدی كرد‪،‬‬ ‫واتــە خودا‪ ،‬بــەاڵم لەســەر بنەماگەلێك‬ ‫هــات جیــاواز لەوانەی كانــت‌و دیكارت‌و‬ ‫ســپینۆزا پشتیانپێبەســتبو‪ ،‬بناغەكانی‬ ‫بزوتنەوەی سروشــتی‌و مرۆیی بەشــێكە‬ ‫لەبزوتنەوەیەكی گەردونیی كە پەیوەست‬ ‫دەبێت بەخوداوە‪.‬‬ ‫واتــە هەر كردارێك بــەرەو بااڵ بچێت‌و‬ ‫بــەرەو رەهــا‪ ،‬بــەاڵم بەپێداچونــەوەی‬ ‫فەلســەفیانەی بەئاراســتەكانی كانــت‌و‬ ‫هیگڵــدا دەبینیــن كە كانت لەزانســتەوە‬ ‫نزیكتر بووە بەراورد بەهیگڵ‪ ،‬بەدواشیدا‬ ‫نزیكتر لە «حەقیقەتی بابەتیی»‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشــداو دوای پێشــكەوتنی زانســتی‬ ‫دیــاردەكان‌و ئــەوەی كە شــت لەخودی‬ ‫خۆیــدا ســەربەخۆ نیــە لەپەیوەنــدی‬ ‫لەگەڵ مرۆڤ‌و سروشــتدا‪ ،‬ئاشكرا بو كە‬ ‫هیگڵ بەفەلســەفە ئایدیاڵییەكەی رێگای‬ ‫ێ كە بریتیە‬ ‫كردبۆوە بۆ زانســتێكی نــو ‌‬ ‫لەزانســتی دیــاردەكان‌و ئەم زانســتەش‬ ‫پێویســتی بەپتر لەهەڵوەســتەیەك لەم‬ ‫وتارە سادەكراوانەی فەلسەفەدا هەیە‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )505‬دو شةممة ‪2015/2/23‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫چاكەتە ئاڵتونیەكەی سەرۆكوەزیران خرایە مەزادەوە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫كەناڵی ‪ n.tv‬نیودەلهی باڵویكردەوە‪،‬‬ ‫چاكەتەكەی سەرۆكوەزیرانی هیندستان‬ ‫ناریندرا مودی‪ ،‬كە بەئاڵتون ناوی خۆی‬ ‫لەسەر نوسیبو‪ ،‬لەكاتی پێشوازیكردنی‬ ‫ئۆباما لەبەری كردبو‪ ،‬لەمەزادێكی‬ ‫ئاشكرادا فرۆشرا بەبڕی ‪ 691‬هەزار‬ ‫دۆالر‪ .‬مەزادەكە لەناوچەی سوراتی‬ ‫هەرێمی گوگارات‪ ،‬شوێنی لەدایكبونی‬ ‫مــودی رێــكــخــرا‪ ،‬كــە بەناوچەیەكی‬ ‫سەرمایەگوزاریی ئەڵماس بەناوبانگە‪.‬‬ ‫جگە لەچاكەتەكەی مــودی‪ ،‬نزیكەی‬ ‫‪ 400‬دیــاری تر كە لەالیەن سەرۆكی‬ ‫واڵتــانــی جیهانەوە بــەبــۆنــەی بون‬ ‫بەسەرۆكوەزیرانەوە بۆی هاتبو خرانە‬ ‫مەزادەوەو فرۆشران‪.‬‬ ‫فرۆشتنی چاكەتەكەی‌و دیاریەكانی‬ ‫مودی‪ ،‬دوای ئەوە هات كە روبەڕوی‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫هێرشێكی تــونــد بــــوەوە‌و پێیان‬ ‫راگــەیــانــدبــو‪ ،‬هــەســت بــەنــاســۆری‌و‬ ‫نەهامەتی هاواڵتیان ناكات كە زۆربەیان‬ ‫لــەژێــر هێڵی هــەژاریــیــەوە دەژیـــن‌و‬ ‫خۆیشی چاكەتی ئاڵتونی لەبەردەكات‪.‬‬ ‫چاكەتەكەی مودی بڕی یەك ملیۆن‬ ‫روپێی تێچوەو‪ ،‬بە ‪ 43‬ملیۆن روپیە‬ ‫فرۆشرا كە دەگاتە ‪ 691‬هەزار دۆالر‪.‬‬ ‫ساڵی رابردو مودی بەسەرۆكوەزیران‬ ‫هەڵبژێردرا‪ ،‬لەهەڵمەتی بانگەشەكاندا‬ ‫رایگەیاندبو كە ئەو كەسێكی ئاساییەو‬ ‫لەشەقامەكاندا چای فرۆشتوەو هەمو‬ ‫قوربانییەك دەدەم بۆ پێشخستنی‬ ‫هیندستان‌و یەكێك لەبەڵینەكانیشی‬ ‫پــاكــردنــەوەی روبـــاری گانجە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بڕیاردا ئەو بڕە پارەیە بۆ پاكردنەوەی‬ ‫روبارەكە تەرخان بكرێت‪.‬‬

‫لەناپاكی‬ ‫هاوسەرگیریدا‬ ‫تایلەند لەپلەی‬ ‫یەكەمدایە‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬نــوســەرێــكــی نــــــاوداری كــــوردە‪+‬‬ ‫خواردنەوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-2‬لەكاوەدایە‪ ،‬نیوەی لەقلەق‪ ،‬نیوەی‬ ‫وازی‬ ‫‪-3‬چنگ‪ ،‬رەنگێكە (پ)‪.‬‬ ‫‪-4‬خواردنێكە‪ ،‬لەبادەدایە‪.‬‬ ‫‪-5‬نــیــوەی مـــراك‪ ،‬ج ــۆرە راخــەرێــكــە‪،‬‬ ‫روناككەرەوەیە‪.‬‬ ‫‪-6‬بەرگێكە‪ ،‬سیان لەكلدان‪ ،‬ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-7‬كار‪ ،‬كەسێكی بەدو قێزەونە‪.‬‬ ‫‪-8‬گــیــانــلــەبــەرێــكــە‪ ،‬دوعـــا‪ ،‬گوندێكە‬ ‫لەشارەزور (پ)‪.‬‬ ‫‪-9‬نیوەی سیان‪ ،‬بەشێكە لەلەش‪ +‬پیتێك‬ ‫‪ ،‬سیان لەسەرۆ‪.‬‬ ‫‪-10‬لەتی كرد‪ ،‬ژمارەیەكە‪ ،‬كەلوپەل (پ)‪.‬‬ ‫‪-11‬قەبیلە (پ) بەشێكە لە لەش‪.‬‬ ‫‪-12‬سەركردەیەكی جیهانی بو‪.‬‬

‫كەناڵێكی تایبەت‬ ‫بۆ سەگ كرایەوە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی ئیندپێندنی بریتانی‪ ،‬راپرسیەكی نوێی سەنتەری ستاتیستا‪-‬ی بۆ روماڵكردنی ئامارەكان‬ ‫باڵوكردەوە‪ ،‬سەبارەت بەو واڵتانەی دانیشتوانەكەی ناسراون بەناپاكیی هاوسەرگیریی‪ ،‬راپرسیەكەی‬ ‫ستاتیستا پشتی بەستوە بەهەردو پێگەی ئەلیكترۆنی ‪ Match‬و‪ ،The Richest‬كە تێیدا‬ ‫‪ 10‬واڵت لەریزبەندی پێشەوەی جیهانن‌و لەنێویشیاندا تایلەند كە لەكیشوەری ئاسیایە بەپلەی یەكەم‬ ‫دێت بە رێژەی ‪ %56‬دوای ئەویش واڵتانی كیشوەری ئەوروپا دێن وەك دانیمارك بەرێژەی ‪،%46‬‬ ‫ئەلمانیا ‪ ،%45‬ئیتالیا ‪ ،%45‬فرەنسا ‪ ،%43‬بەلجیكا ‪ ،%40‬نەرویج ‪ ،%40‬ئیسپانیا ‪ ،%39‬فنلەندا‬ ‫‪ ،%36‬دواتریش بریتانیا ‪.%36‬‬

‫بەتەمەنترین‬ ‫مامۆستا‬ ‫زیندانیی دەكرێ‌‬

‫لەبەر تەسكی‬ ‫شۆرتەكەی‪،‬‬ ‫پارلەمانی‬ ‫جێهێشت‬ ‫فرۆشگا ناوخۆییە دەكرد كە جلوبەرگی‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەكاتی دەنگدان لەسەر بابەتێك ژێرەوەی لێكڕیوە‪.‬‬ ‫دوای گەڕانەوەیشی لەنێو پێكەنین‌و‬ ‫لــەنــێــو پــارلــەمــانــی كـــەنـــەدا‪ ،‬بــات‬ ‫مــارتــن ئــەنــدام پــارلــەمــان‪ ،‬دوای چەپڵەرێزانی پارلەمانتاراندا مارتن‬ ‫داوای لێبوردنێكی بەپەلە‪ ،‬شوێنی پێی راگەیاندن‪ ،‬جلوبەرگی ژێــرەوەم‬ ‫دانیشتنی خــۆی لەهۆڵی پارلەمان لەفرۆشگایەكی نــاوخــۆیــی دەكــڕم‬ ‫چۆڵكرد‪ ،‬چونكە شۆرتە نوێیەكەی كە بەنیوەی نرخی خۆیو شۆرتێكی نوێم‬ ‫كڕیویەتی زۆر تەسكبوەو نەیتوانیوە كڕی بو كە زۆر تەسك بو بۆم‪ ،‬كاتێك‬ ‫پێوەی دابنیشێت‪ ،‬لەكاتێكدا زۆرێك هاتمە ناو هۆڵی پارلەمان‌و دانیشتم‬ ‫ێ پارلەمانتارەكانی ئامادەبون هەستم بەنائارامییەكی زۆر كــرد‪،‬‬ ‫لەهاوڕ ‌‬ ‫بۆ بەشداریكردن لەدەنگدانی پرۆژە بۆیە نەمدەتوانی بۆماوەیەكی زۆر‬ ‫یاسایەك‪ ،‬لەكاتی چونە دەرەوەیشیدا بەو شێوەیە بمێنمەوەو بەلەپە چومە‬ ‫بات مارتن لەبەر خۆیەوە گلەیی لەو دەرەوەو گۆڕیم بەشۆرتێكی تر‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەهەنگاوێكی نوێی جیهانی میدیای بینراو‪ ،‬ویالیەتە یەكگرتوەكانی‬ ‫ئەمەریكا‪ ،‬كەناڵێكی تەلەفزیۆنی تایبەتی بەناوی (‪)Dog TV‬‬ ‫كردەوە‪ ،‬كەناڵەكە پەخشی ئەزمونی بێ‌ بەرامبەرەو لەشاری سان‬ ‫دییگو‪-‬ی ویالیەتی كالیفۆرنیا دەست بەكارەكانی خۆی دەكات‌و‬ ‫چەندین بەرنامەو پڕۆگرامی هەمەڕەنگ‌و تەرفیهی تایبەت بەسەگ‬ ‫ئامادەكردوە‪ ،‬وتەبێژی كەناڵەكە رایگەیاند‪ ،‬ماوەی چوار ساڵە لەم‬ ‫پڕۆژەیەدا كاردەكەین‌و بۆ بەرنامەكانمان پشتمان بەلێكۆڵینەوە‬ ‫زانستیەكان بەستوە‪ ،‬وتیشی سەرجەم كارەكانمان لەسەر سـێ‌‬ ‫بنەمای سەرەكی داڕشتوە‪ ،‬بۆ نمونە وەك سەرنجڕاكێشانی سەگ‬ ‫بۆ بینینی یاریەكانی تۆپی پێ‌‪ ،‬چۆن بتوانین لەرێگەی گوێبیستی‬ ‫پارچە مۆسیقایەك باری دەرونی سەگ ئارام بكەینەوەو لەگەڵ‬ ‫پیشاندانی چەندین جۆری مەشق‌و راهێنانەكان‪ .‬وتەبێژەكە‬ ‫وتیشی‪ ،‬الیەنی هەرە گرنگی كردنەوەی ئەم كەناڵە بۆ ئەوەیە‪،‬‬ ‫كاتێك خاوەن ماڵەكان دەچنە دەرەوەو سەگەكانیان لەماڵەوە‬ ‫جێدەمێنێت‪ ،‬بۆ ئەوەی ئەو ماوەیە هەست بەبێزاری‌و تەنهایی‬ ‫نەكات‌و دەتوانێت سود لەپرۆگرامی كەناڵەكە ببینێت‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ئـــــەو نــەخــشــەیــەی‬‫داتناوە بیگۆڕە‪ ،‬پەلەكردن‬ ‫مــلــشــكــانــدنــی لـــەدوایـــە‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا ئــەوەی‬ ‫گرنگە راستگۆیی‌و وەفایە‪.‬‬

‫ێ‬ ‫بـــڕیـــارێـــكـــی نـــو ‌‬‫دەدەیــت‌و سەركەوتویت‪،‬‬ ‫پیشخواردنەوە زیانی زۆرە‪،‬‬ ‫شەرم لەخۆشەویستەكەت‬ ‫مەكەو رازی دڵت بدركێنە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫بەختت دەكــرێــتــەوە‪،‬‬‫ژیـــانـــێـــكـــی ئــــاســــودە‬ ‫ب ــەڕێـــوەی ــە‪ ،‬كــارەكــانــت‬ ‫بەختەوەرت دەكەن‪ ،‬گلەیی‬ ‫زیانت‬ ‫لەخۆشەویستیدا‬ ‫پێدەگەیەنێ‌‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫هــەفــتــەكــەت ســەرت‬‫قاڵدەكات‌و ژیانێكی نوێت‬ ‫پێدەبەخشێ‌‪ ،‬سودێكی‬ ‫بــاش بەدەستدەهێنی‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا ئەوەندە‬ ‫رۆمانسی مەبە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫كێشەكان واتلێدەكەن‬‫كە لەكارەكانتا پەلە بكەی‪،‬‬ ‫بەرنامەی ژیان بگۆڕە‪ ،‬هێمن‬ ‫بە‪ ،‬هێمنی لەخۆشەویستیدا‬ ‫كارێكی شیاوە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫بەهۆی كارە زۆرەكانتەوە‬‫توشی خەمۆكی دەبیت‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئومێد مەبڕە‪ ،‬رۆژە‬ ‫خ ــۆش ــەك ــان ل ــەژی ــان ــداو‬ ‫زیندو‬ ‫لەخۆشەویستیدا‬ ‫دەبنەوە‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬راكردن‪ ،‬روەكێكە‪.‬‬ ‫‪-2‬سەركردەیەكی جیهانی بو (پ)‪،‬‬ ‫واڵخ دەیناسێ‌‪ ،‬نیوەی بازە‪.‬‬ ‫‪-3‬گــیــانــلــەبــەرێــكــە‪ ،‬ئـــاوی هەیە‪،‬‬ ‫لەیانەكاندایە‪.‬‬ ‫‪-4‬تەنیشت‪ ،‬شەرت (پ)‪.‬‬ ‫‪-5‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬میوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-6‬بەئارەزوی خۆت‪ ،‬نیوەی زەرو‪،‬‬ ‫وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-7‬دوان لەقەل‪ ،‬بیرەوەری‪.‬‬ ‫‪-8‬وەك یەكن‪ ،‬ئامێرێكی مۆسیقایە‪.‬‬ ‫‪-9‬ئومێد (پ)‪ ،‬ئۆتۆمبێل هەیەتی‪،‬‬ ‫بۆ دورخستنەوەی باڵندەیە‪.‬‬ ‫‪-10‬خۆفرۆشبون‪ ،‬درەختێكە‪ ،‬قایم‪.‬‬ ‫‪-11‬چیایەكە لەكوردستان‪.‬‬ ‫‪-12‬بەناوبانگ‪ ،‬زۆرینەی لەش‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫لەوشەی «سۆ» ‪ 20‬وشە بنوسە‪،‬‬ ‫ێ وشەی «سۆ» كەوتبێتە‬ ‫بەمەرج ‌‬ ‫سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬سۆندە‪ ،‬سۆپا‪،‬‬ ‫سۆلین‪...‬هتد‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫رەحمان عەبدی محەمەد‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫ساڵەكانی ‪ 1957‬تا ‪ 1978‬ئەو دەستدرێژییانەی‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬ئەنجامداوە‪ .‬كە مامۆستای وەرزش بوە لەشاری‬ ‫دادگــای هەرێمی رسیستیرشایر‪ ،‬بەتەمەنترین روتشفورد‪-‬ی هەرێمی رسیستیرشایری بریتانیا‪،‬‬ ‫ێ دەیەدا تاوانەكانی ئەنجامداوە‬ ‫كەسی ناردە بەندیخانە‪ ،‬ماركۆس ماركۆسین‪-‬ی لەماوەی ئەو سـ ‌‬ ‫مامۆستای خانەنشینی بریتانی تەمەن ‪ 91‬ساڵ‪ ،‬دادگــاش بڕیاریدا بە بەندنكردنی بۆ ماوەی نۆ‬ ‫بەتەمەنترین كەسە لەبریتانیا دەنێردرێتە ناو ساڵ‪ ،‬شایەنی باسە ماركۆسین لەساڵی ‪2012‬‬ ‫بەندیخانە‪ ،‬لەناوەڕاستی ساڵەكانی ســەدەی لەالیەن پۆلیسەوە دەستگیركرا‪ ،‬ئەوەش دوای‬ ‫رابردو ماركۆسین دەستدرێژی سێكسی كردۆتە ئەوەی یەكێك لەو كەسانەی زۆرترین دەستدرێژی‬ ‫سەر ‪ 14‬خوێندكاری خۆیی‌و ژمــارەی سەرجەم كرابوە ســەر سكااڵی لەسەر تۆماركرد‪ ،‬ئەو‬ ‫تاوانەكان كە روبــەڕوی كراوەتەوە ‪ 25‬تاوانەو مامۆستای وەرزشە لەژێر گوشاردا خوێندكارەكانی‬ ‫لەكاتی خوێندنەوەی بڕیاری دادگاشدا ماركۆسین ناچاركردوە بەڕوتی مەلە بكەن‪ ،‬دواتــر لەنێو‬ ‫هیچ نیگەرانییەكی دەرنەبڕی‪ .‬ماركۆسین لەنێوان حەمام‌و ‪ w.c‬كاندا دەستدرێژی كردۆتە سەریان‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ێ هەواڵێكی خۆشت‬ ‫كەسـ ‌‬‫دەداتــــێ‌‌و س ــەردەك ــەوی‪،‬‬ ‫دەســتــكــەوتــێــكــی مـــاددی‬ ‫بەدەستدەهێنی‪ ،‬راستگۆیی‬ ‫ئاوێنەی خۆشەویستیە‪،‬‬ ‫بیدۆزەرەوە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ ئەوەندە خۆت هیالك‬‫مــەكــە‪ ،‬جۆشدامەمێنەو‬ ‫وریابە‪ ،‬لەسەرخۆیی كلیلی‬ ‫دۆزیــنــەوەی بەختیاری‌و‬ ‫عەشق‌و مانەوەی ژیانە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫راســتــگــۆبــەو بــۆ هــەر‬‫كـــارێـــك شــــەرم فــڕێــدە‪،‬‬ ‫بۆكارێك كە ئەنجامەكەی‬ ‫نــەزانــراوە ئومێد مەبڕە‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكی خۆشەویستی‬ ‫لەرێگەدایە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫لـــەبـــڕیـــارە نــوێــكــان‬‫ێ كێشەن‪،‬‬ ‫مــەتــرســەو بــ ‌‬ ‫بەژیریی رەفتار بكەو سنگت‬ ‫كراوە بێ‌‪ ،‬لەخۆشەویستیدا‬ ‫ێ سەرەتایە‪ ،‬هیچ‬ ‫هەموشـت ‌‬ ‫نهێنیەك نییە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫كـــەمـــێـــك نـــاســـاغ‬‫دەبـــیـــت‪ ،‬هــەواڵــێــكــی‬ ‫خـــــۆش دەب ــی ــس ــت ــی‪،‬‬ ‫ئەوەندەش بەبیركردنەوەو‬ ‫خوێندنەوەوە خۆت هیالك‬ ‫مەكە‪ ،‬پشو پێویستە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫لــــەزۆر شــت یاخی‬‫مــەبــە‪ ،‬واب ــزان ــە هەمو‬ ‫شتەكان خۆت دروستت‬ ‫كـــــــردون‪ ،‬كــەســێــكــی‬ ‫بەورەیت‪ ،‬دەبێ‌ پێناسەت‬ ‫هەبێ‌ بۆ هەموشتێ‌‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (505) 23-2-2015‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫هونەرمەندانی جیهان لەخانەقین كۆدەبنەوە‬ ‫ێ وزەی هونەریی زیاتر نیشانبدەین‬ ‫عەباس زەهاوی‪ :‬دەمانەو ‌‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بـــەدروشـــمـــی «هـــونـــەر كــۆمــان‬ ‫دەكاتەوە»‪ ،‬رۆژی ‪ ،2/18‬بۆماوەی‬ ‫هەفتەیەك‪ ،‬كۆمەڵەی هونەرو ئەدەب‌و‬ ‫وێژەی گەرمیان‪ ،‬لەهۆڵی روناكبیری‬ ‫ســەالم لەخانەقی‪ ،‬پێشانگەیەكی‬ ‫شێوەكاری بۆ ژمارەیەك هونەرمەندی‬

‫شێوەكار دەكاتەوە‪.‬‬ ‫هونەرمەندی شێوەكار «عەباس‬ ‫زەهـــاوی» بــەڕێــوەبــەری كۆمەڵەی‬ ‫ئەدەب‌و هونەری وێژە بە»چاودێر»ی‬ ‫راگــەیــانــد‪ :‬كۆمەڵەكەمان زیاتر لە‬ ‫‪ 10‬ســاڵــە دامــــــەزراوەو سەربەخۆ‬ ‫كاردەكەین‪ ،‬ئامانجمان ئەوەیە كە‬

‫هەوڵدەدەین هونەر وەك زمانێكی‬ ‫جیهانیی بناسێنین‌و هونەر موڵكی‬ ‫كــەس نییە‪ ،‬دەمــانــەو ‌ێ پێشانگەو‬ ‫چاالكیی جــۆراوجــۆر ئەنجامبدەین‪،‬‬ ‫تابتوانین وزەی هــونــەریــی زیاتر‬ ‫لــەشــارەكــەمــانــدا نــیــشــانــبــدەیــن‪،‬‬ ‫ســــەرەڕای هەمو بەربەست ‌ێ ئێمە‬

‫كارەكانمان پەرەپێدەدەین‪ ،‬هەر لەم‬ ‫پێشانگەیەشدا جگە لەشێوەكارانی‬ ‫كورد‪ ،‬چەندین شێوەكاری عیراقی‌و‬ ‫میسری‌و نەمسایی تێیدا بەشدارن‌و‬ ‫ژمارەیان ‪ 20‬شێوەكارە‪ ،‬دواتر لەالیەن‬ ‫بەڕێوەبەری گەرمیانەوە بڕوانامەی‬ ‫رێزلێنانیان دەدرێتێ‌‪.‬‬

‫ژنە نوسەرێكی كەنەدی‬ ‫داهاتی كتێبەكەی دەداتە مندااڵنی ئاوارە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫دوێن ‌ێ ‪ 2015/2/22‬لەشاری تۆرنتۆی‬ ‫كـــەنـــەدا‪ ،‬بــە بـــەشـــداری هەرسـ ‌ێ‬ ‫هونەرمەندی شێوەكار حاجی خانم‪،‬‬ ‫شــیــان جــەبــار‪ ،‬زی‪ ،‬بــەدروشــمــی‬ ‫«بــەكــڕیــنــی تــابــلــۆیــەك منداڵێك‬ ‫لەمردن رزگــار دەكەیت‪ ،‬پێشانگەی‬ ‫«مــنــدااڵنــی خـــۆر» كــرایــەوە‪ ،‬لەم‬ ‫پێشانگەیەدا تابلۆكان دەفرۆشرێ‌و‬ ‫داهاتەكەی تەرخاندەكر ‌ێ بۆ كڕینی‬ ‫شیرو پێداویستی تایبەت بۆ منداڵە‬ ‫ئــاوارەكــانــی كــوردســتــان‪ ،‬هــەر لەو‬ ‫پێشانگەیەدا خانمە نوسەری كەنەدی‬ ‫«ئاڤا هوما» كتێبە نوێیەكەی خۆی‬ ‫بەناوی « ‪Echoes from the‬‬ ‫‪ »other Land‬دەفــرۆشــێ ـت‌و‬ ‫داهــاتــەكــەی پێشكەش بەمندااڵنی‬

‫ئاوارەی كوردستان دەكات‪« ،‬پەیمان‬ ‫شوكروڵاڵ»ی موزیكژەنیش بەژەنینی‬ ‫سەنتور پێشانگەكە بەجۆشتر دەكات‪.‬‬ ‫«شیالن جەبار» بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬هەمومان ئاگادارین كە زیاتر‬ ‫لەملیۆنێك ئاوارە‪ ،‬بەهۆی زەبرو زەنگ‌و‬ ‫كاولكاری چەتە وەحشیگەرەكانی‬ ‫داعــشــەوە رژاونــەتــە خاكی هەرێمی‬ ‫كـــوردســـتـــانـــەوە‪ ،‬هـــەر لـــەئـــاوارە‬ ‫ئیزیدییەكانی شنگالەوە تادەگاتە‬ ‫كۆبانێ‌‌و رۆژئاواو ناوچە جیاجیاكانی‬ ‫تری كوردستان‪ ،‬هەرێمی كوردستانیش‬ ‫بەڕۆحێكی پ ــاك‌و مرۆڤدۆستانەو‬ ‫ژیاندۆستانەوە باوەشی بۆكردونەتەوەو‬ ‫هاوخەمیانە‪ ،‬ئێمەیش بەشێك دەبین‬ ‫لەو كەسانەی بە ســۆزەوەو داهاتی‬ ‫ئەم پێشانگەیە پێشكەش بەو منداڵە‬ ‫ئاوارانە دەكەین‪.‬‬

‫ئایا حزبی‬ ‫ئیسالمیمان‬ ‫پێویستە؟‬

‫خورافەی پارتە ئیسالمییەكان كاتێك بەتاڵ دەبێتەوە كە دەچنە دەسەاڵتەوە‪.‬‬ ‫دەسەاڵتێك بەرنامەو لۆژیكی دەوێت بۆ ئەم دنیایەو بۆ ئینسانەكانی نەك بۆ دنیایەكیترو‬ ‫خودا‪ .‬ئەگەر بڕوانینە پارتە ئیسالمییەكانی خۆمان‪ ،‬لەكاتی چونە دەسەاڵت‌و لەئێستای‬ ‫هاوبەشیان لەحكومەتدا‪ ،‬تێدەگەین كە پارتی ئیسالمی خورافەیەو هیچ زەرورەتێكی‬ ‫نییە‪ .‬ئایا ئێوە لەخۆتان پرسیوە بەرنامەی یەكگرتو ‌و كۆمەڵی ئیسالمیی بۆ جیایە‬ ‫لەبەرنامەی هێزەكانیتر؟ ئایا بەرنامەی ئێستای‌وەزارەتی كارەباو‌وەزارەتی كشتوكاڵ‌و‬ ‫هەروەها كاروباری كۆمەاڵیەتی لەكوێدا سودی لەدینداربونی ئەم هێزانە بینیوە؟‪ .‬یان‬ ‫بەمانایەكیتر دین لەكوێدا یارمەتیدەرە بۆ ئیدارەدان‌و گەشەپێدانیان؟‪ .‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫ئێوەیش لەگەڵ من دەڵێن كۆمەڵگە پێویستی بەپارتی مەدەنی‌و بەرنامەی كاریگەرە‬ ‫لەژیاندا‪ .‬پارتە سیاسیە ئیسالمیەكان بەربەستی پێشكەوتنی ئەو‌واڵتانە بون كە تیایدا‬ ‫دروستبون‌و گەشەیان تێدا كردوە‪‌،‬وەك واڵتانی لیبیا‌و تونس‌و میسر‌و سودان‌و توركیا‪.‬‬ ‫پێكهاتەی پارتە ئیسالمیەكان پێكهاتەیەكی سەیرە بەهۆی ئەوەی دین‪ ،‬بەچارەسەری‬ ‫كۆتای كێشەكان دەزان ـن‌و دنیا بەدینەوە گرێدەدەن‌و پابەندبونی ئەندامەكانیان‬ ‫بەپابەندبونیان بەخواپەرستی‌و ئیتاعەتەوە دەبەستنەوە‪ ،‬لەكاتێكدا پارتی مەدەنی‬ ‫لەسەر بەرنامەی دنیایی‌و ئەو پرۆگرامانە كاردەكات كە لەكاتی هەڵبژاردنەكاندا بەڵێنی‬ ‫بەدەنگدەر داوە جێبەجێیان بكات‪.‬‬ ‫ئەگەر توركیا بەنمونە‌وەرگرین‌و چاوێك بەملمالنێیەكانی نێوان ئەردۆگان‌و فەتحوڵاڵ‬ ‫گولەندا بخشێنێن گومانەكان لەسەر پێویستی پارتی ئیسالمی سیاسی زیاتر دەكات‪.‬‬ ‫ملمالنێكانیان لەسەر ژمارەو بەدەستهێنانی دەنگدەرە نەك لەسەر چۆنێتی باوەڕدارییان‬ ‫بەدینی ئیسالم‌و جێبەجێكردنی پەیامەكانی ئیسالم‪ .‬گولەن دەڵێت‪ :‬هەر موسوڵمانێك‬ ‫لەهەر واڵتێكدا بێت دەتوان ‌ێ دینداری خۆی بكات‌و منداڵەكانی لەسەر ئەو بنەما ئاینیانە‬ ‫پەروەردە بكات كە باوەڕی پێیەتی‌و دەتوانن بەئازادی بۆنە ئاینیەكانیان رێكبخەن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمانە هەموی لەچوارچێوەی یاسا‌و دیموكراسیەتدا‪ .‬مێژو شاهیدی ئەوەیە كە‬ ‫كودەتا‌و یاخیبون واڵت بەرەو ئاقاری پاشاگەردانی‌و لەدەستدانی دەستكەوتەكان‌و هەمو‬ ‫ئەو پێشكەوتنانە دەبات كە لەبوارەكانی مافی مرۆڤ‌و دیموكراسیەتدا بەدەستیهێناون‪.‬‬ ‫بەهەمان شێوە چەند زانایەكی مەزهەبی شیعە (محەمەد مەهدی شەمسەدین‌و‬ ‫محەمەد حسێن فەزڵواڵ) ئەم قسانەی گولەن دوبارە دەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم ئایا ئەم قسانە‬ ‫رەنگدانەوەی باشی بۆسەر ئەندامانی پارتە ئیسالمیەكان دەبێت؟ هەمو ئەو ئەزمونانەی‬ ‫كە لەسەر پارتە ئیسالمیە توندڕەوەكان هەمانە‪ ،‬كاتێك كە بەدواداچون بۆ گوتاری‬ ‫سەركردەكانیان دەكەیت هەموی گوتاری میانڕەوانەن‌و دورن لەتوند‌وتیژی‪ .‬ئەگەر‬ ‫سەیری گوتارەكانی (حەسەن تورابی‌و راشد غەنوشی بكەین) لەبارەی ئازادیەكانەوە‬ ‫زۆر بەپێچەوانەی رەفتاری الیەنگرەكانیانن‪ .‬حەسەن تورابی‪ ،‬سودانی توشی دواكەوتن‌و‬ ‫وێرانكردن كرد بەهەمان شێوە‌و غەنوشی لەتونس‌و حەسەن نەسروڵاڵ لەلوبنان‪ .‬بۆیە‬ ‫پارتی ئیسالمیی پێویستی نییە‪ ،‬بەڵكو بونیان مەترسییە‪ .‬كۆمەڵگە پێویستی بەپارتی‬ ‫مەدەنی‌و بەرنامەی كاریگەرە لەژیاندا‪ .‬مادام حزب بۆ ئیدارەدانی دنیایی‌و گەشەكردن‌و‬ ‫بەردەوامی ئازادی‌و دیموكراسییە‪ ،‬كەواتە حزبی ئاینی بۆ چی باشە‪ ،‬كە بەرنامەو‬ ‫ئایدیایی زیاتر باسی دنیایەكیترە كە قەت ئەزمون ناكرێت‌و نازانین كێ‌ لەوێ راست‬ ‫دەكات‌و دەیباتەوە‪.‬‬ ‫من گریانی دەیان مەالو بانگخواز هێشتا لەگوێمدا دەنگدەداتەوە‪ ،‬كا هاواریان دەكرد‬ ‫چەند زەرورە بچنە پارلەمان‌و چۆن پەیامی خودایان كردبو بە پەیامی خۆیان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمڕۆ پێچەوانەكەی دەبینین‌و زیاتر دڵنیایان كردین كە دین هیچ پەیوەندی بەئیدارەدان‌و‬ ‫پرۆسەی سیاسییەوە نییەو تەنها پەیژەیەكە بۆ سەركەوتن‌و پەڕینەوەی ئەم دیندارانە‬ ‫بۆ ناو دەسەاڵت‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬

‫ماڵی هونەریی بابان‪ ،‬گەلەریی عەلی‬ ‫لەتیف لەئامێز دەگرێ‌‬

‫بڕوا بەرزنجی‬

‫دوای چــەنــد مانگێ‌ لــەكــاركــردن‌و‬ ‫بـــەردەوامـــبـــون بــۆ دامــــەزرانــــدن‌و‬ ‫دروستكردنی ماڵی هونەریی بابان‌و‬ ‫گــەلــەری عەلی لەتیف‪ ،‬سەرەنجام‬ ‫كاركردنەكە چــوە قۆناغی كۆتایی‌و‬ ‫بڕیارە رۆژی چوار شەممە ‪2015/2/25‬‬ ‫ئەم ماڵە هونەرییە بكرێتەوە‪.‬‬ ‫لەم ماڵەداو لەخولی یەكەمیداو لەناو‬ ‫گەلەرییەكەدا‪ ،‬ژمارەیەك شێوەكاری‬ ‫دەستڕەنگین بەشداری تێدا دەكەن‪،‬‬ ‫كە زۆربەیان خــاوەن ستایل‌و مێژوی‬ ‫كاری هونەری سەركەوتون‪ ،‬ئەم ماڵە‬ ‫هونەرمەندی شێوەكار «دەریا بابان»‬ ‫سەرپەرشتی دەكــا‌و لــەو بــارەیــەوە‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬دامەزراندنی‬

‫گەلەری‌و ماڵی هونەری‪ ،‬نیشانەیەكی‬ ‫تـــری گــەشــەســەنــدوێــتــی هــونــەری‬ ‫شێوەكارییە‪ ،‬هــیــواداریــن هەمومان‬ ‫پێكەوە هاوكارو هاوخەم‌و یاریدەدەربین‪،‬‬ ‫دەزگــای رۆشنبیری جەمال عیرفان‬ ‫خۆشحاڵە كە توانیویەتی ئەم هەوڵە‬ ‫بدات‪ ،‬هۆكاریشە بۆ دروستبونی ئەم‬ ‫ماڵە‪ ،‬ئومێدەواریشە كە ژمارەیەكی‬ ‫بەرچاو لەتابلۆی هونەرمەندان بگرێتە‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫هـــەرلـــەم مـــاڵـــەدا كــارگــەیــەكــی‬ ‫سیرامیكمان دابین كــردوە بەهەمو‬ ‫پێداویستیەكانیەوە بۆ ژنــان بەب ‌ێ‬ ‫بەرامبەر‪ ،‬تا لەرێگەیەوە كارو چاالكی‬ ‫تیا ئەنجامبدەن‌و داهاتەكەیشی بۆ ئەو‬ ‫كەسانە خۆیانە‪.‬‬

‫لە ژمارەکانی داهاتوودا‪..‬‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫بۆ ده‌بێت كه‌مال داود بسووتێنین؟‬ ‫نمایشكردنه‌وه‌ی مێرسۆ به‌ ده‌مامكی هارونه‌وه‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤٤٦‬دووشةممة ‪ 201٥/٢/٢٣‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫نەشتەرگەرییەکی قورسی بۆ کراوە و تەندروستیی جێگیرە‬

‫شێرزاد حەسەن چیرۆکی «دواهه‌مین شه‌وى دابه‌زینى عیسا» دەگێڕێتەوە‬ ‫ئا‪ :‬بڕوا‬ ‫ماوەیەکی زۆرە‪ ،‬شێرزاد حەسەنی نووسەر و‬ ‫ڕۆشنبیری دیار‪ ،‬کە لەنێو ڕۆشنبیریی کوردیدا‬ ‫وەک «ئیبراهیم»ێکی بتشکێنی کولتووری و‬ ‫دینی ناسراوە‪ ،‬باری تەندروستیی باش نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا «ڕەخنەی چاودێر» ئاگادار‬ ‫بوو کە ناوبراو سەرقاڵی پاکنووس و ئامادەکردنی‬ ‫ڕۆمانێکە بۆ چاپ‪.‬‬ ‫تەندروستیی باشە‬ ‫لــ ‌ه پ ـه‌یــوه‌نــدیــی ـه‌كــى تــەلــەفــۆنــیــدا‪ ،‬دواى‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ییه‌كى هه‌ستیار بــۆ بــڕبــڕه‌ى ملى‬ ‫و دڵنیابوون لـ ‌ه ساغى و سه‌ركه‌وتنى ئه‌و‬ ‫نه‌شته‌رگه‌رییه‌‪ ،‬شــێــرزاد حــەســەن‪ ،‬دڵنیاى‬ ‫كردینه‌و‌ه ك ‌ه ل ‌ه ئێستادا تەندروستیی جێگیرە‬ ‫و بـه‌ره‌و چاكبوونه‌و‌ه ده‌چێت‪ ،‬ك ‌ه دیــار‌ه ئه‌و‌ه‬ ‫دووه‌مجار‌ه هه‌ر بۆ هه‌مان نەخۆشی نه‌شته‌رگه‌ریی‬ ‫بۆ دەکرێت‪ ،‬یه‌كه‌میان ل ‌ه ده‌ره‌و‌ه و ئه‌مجاره‌یان‬ ‫ل ‌ه كوردستان‪ .‬پزیشكه‌کان ڕێنمایییان کردووە‬ ‫بۆ ماوه‌یه‌كى درێژ پشوو بدات‪ ،‬چونك ‌ه هیچ كام‬ ‫ل ‌ه جومگه‌كانى ملى ته‌واو نین‪ ،‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫ناچار‌ه ل ‌ه نووسیندا وریــاى خۆى بێت و دوور‬ ‫بكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬بــەاڵم بە شۆخییەوە بە ڕەخنەی‬ ‫چاودێری وت‪« :‬مه‌رگ چاكتر‌ه له‌م ئامۆژگارییه‌‪،‬‬ ‫من ده‌زانم دواجار هه‌موو جومگه‌كانى ملم ده‌گۆڕن‬ ‫و ده‌بم ب ‌ه ڕۆبۆت و ئامێر‪».‬‬ ‫ڕۆمانە نوێیەکەی‬ ‫ئێمە زانیمان کە شێرزاد حەسەن سەرقاڵی‬ ‫ڕۆمانێکی نوێیە‪ ،‬ئەگەرچی وتی لەوبارەیەوە قسە‬ ‫ناکات‪ ،‬بەاڵم لەبەر گرنگیدانی بە ڕەخنەی چاودێر‪،‬‬ ‫حەسەن ڕایگەیاند‌‪ ،‬بە گشتی کارەکانی دواڕۆمانى‬ ‫ته‌واو بووه‌‪ ،‬ك ‌ه ڕه‌شنووسی یه‌كه‌مى ل ‌ه ‪١٩٩٧‬ـدا‬ ‫و لە فنله‌ندا ته‌واو كردبوو‪ ،‬ب ‌ه درێژاییی ئه‌و سااڵن ‌ه‬ ‫و تا ‪ 2014‬وه‌ك مه‌لۆتك ‌ه به‌خێوى كردووه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ل ‌ه پاى هه‌ستیاریى ڕۆح و ناوه‌ڕۆكى ده‌قه‌كه‌‪،‬‬ ‫یه‌كێك ‌ه له‌و ڕۆمانانه‌ى ك ‌ه ڕه‌نجى زۆرى ویستووه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه پاڵه‌وانه‌كه‌ى «عیساى مه‌سیح»ـه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ناوى (میلۆدییه‌كى خه‌مناك‪ /‬یان‪ /‬دواهه‌مین‬ ‫شه‌وى دابه‌زینى عیسا) كه‌ فره‌تێما و مه‌رامه‌‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەو هەرگیز ناوەڕۆکی ڕۆمانەکانی‬ ‫کــورت نــەکــردووەتــەوە‪ ،‬بــەاڵم بە ئێمەی وت‪:‬‬ ‫«ده‌كرێت تێماكه‌ى پتر گومانكردنێكى گه‌ور‌ه‬ ‫بێت ل ‌ه بیرۆكه‌ى (فریادڕه‌س یان ڕزگاركه‌ر) ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه درێژاییی مێژوو مرۆڤ گیرۆده‌ى وه‌ها خولیا و‬ ‫خه‌یاڵێك بووه‌‪ ،‬ك ‌ه دیار‌ه هه‌ردوو كایه‌ى (ئایین و‬ ‫سیاسه‌ت) پتر خۆراكیان لێ وه‌رگرتووه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه‬ ‫نووسه‌رگه‌لێكى زۆر ب ‌ه شێواز و ڕووداو و كاره‌كته‌ر‬ ‫و ژانرى جیاوازى دیكه‌ى ئه‌ده‌به‌و‌ه ئاوڕیان ل ‌ه‬ ‫هه‌مان تێما داوه‌تـــه‌وه‌‪ ،‬سـه‌ربــارى ئ ـه‌وه‌ش بۆ‬ ‫هه‌میش ‌ه بابه‌تێكى وا هه‌ستیار خه‌م و خولیاى‬ ‫یه‌كه‌مى فه‌لسه‌ف ‌ه بــووه‌‪ .‬بگر‌ه مرۆڤایه‌تى بێ‬ ‫ئه‌م خۆشخه‌یاڵییه‌ى هاتنى فریادڕه‌س نه‌ژیاوه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ناوئاخندا به‌ڵگ ‌ه بوو‌ه بۆ سه‌رگه‌ردانى و‬ ‫تێوه‌گالنى ل ‌ه هه‌زاره‌ها كاره‌سات ك ‌ه ده‌ستكردى‬ ‫خودى مرۆڤ خۆى بوو‌ه له‌سه‌ر ئه‌م ئه‌ستێره‌یه‌‪،‬‬ ‫ســه‌ربــارى نامۆبوونێكى ئــه‌زه‌لــى‪ ،‬ل ـه‌وه‌شــدا‬ ‫ئاوڕدانه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه ئه‌فسانه‌ى گـه‌ڕانـه‌وه‌ى عیسا‬ ‫بۆ سه‌رزه‌مین ك ‌ه خه‌ریك ‌ه وه‌ك چــراى ماڵ ‌ه‬ ‫ه ـه‌ژاره‌كــان بكوژێته‌وه‌‪ ،‬ئـه‌م ده‌ق ـ ‌ه هه‌قایه‌تى‬ ‫هه‌ڕه‌ش ‌ه و مه‌ترسیی كوژانه‌وه‌ى ئه‌م ئه‌ستێره‌یه‌ی ‌ه‬ ‫ك ‌ه ئاو و هه‌وا و خاكى بۆگه‌ن بوون ب ‌ه ده‌ستى‬ ‫ئاده‌میزاد خۆى‪ ،‬زه‌نگێك ‌ه بۆ مه‌رگى ژینگ ‌ه و‬ ‫هێالنه‌كانى ئێمه‌‪ ،‬چیرۆكه‌كه‌ پتر سه‌لماندنى‬ ‫لێسه‌ندنه‌وه‌ى پیرۆزیی ‌ه ل ‌ه مێژوو‪ ،‬دژوه‌ستان ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌و به‌ش ‌ه ل ‌ه ئه‌فسانه‌كان ك ‌ه مرۆڤـ فریو‬ ‫ده‌ده‌ن و به‌ره‌و گه‌مژه‌یی ده‌یبه‌ن‪ .‬داماڵینى ئه‌و‬ ‫درۆ نه‌مره‌ی ‌ه ك ‌ه مرۆڤ جێگرى یه‌زدان ‌ه له‌سه‌ر‬

‫زه‌وى‪ ،‬به‌ڵكوو جه‌ختكردنه‌وه‌ی ‌ه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى‬ ‫ك ‌ه مرۆڤ زیانبه‌خشترین بوونه‌وه‌ر‌ه ب ‌ه به‌راورد‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو دڕنده‌كانى دیكه‌ى ناو زه‌ریاكان‬ ‫و وشكانى و ئاسمان‪ ،‬ل ‌ه ناوئاخنى هه‌موو ئه‌و‬ ‫خه‌مانه‌دا خودى (تراژیدیاى كوردبوون) فه‌رامۆش‬ ‫نـه‌كــراو‌ه ك ‌ه لـه‌وه‌تـه‌ى هه‌ی ‌ه ژیانى هه‌ڵه‌ت ‌ه و‬ ‫په‌نابه‌رى وه‌ڕێخستوو‌ه و نه‌سره‌و‌تووه‌‪ ،‬تڕۆكراوى‬ ‫جوگرافیاكان و مێژوو بووە‪».‬‬ ‫سەبارەت بەوەی ك ‌ه چه‌ند‌ه وه‌ك ته‌كنیك خۆى‬ ‫له‌و مۆنۆلۆگ ‌ه ڕزگار كردوو‌ه ك ‌ه پێی ناسراوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه ئه‌وه‌یان یه‌كه‌مین ڕۆمانى شێرزاد حەسەنە‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه (لۆكاڵ) و خۆبه‌ستنه‌و‌ه ب ‌ه خاك و خه‌ڵك‬ ‫و زه‌مه‌نى كوردییه‌و‌ه بــه‌ره‌و گه‌ردوونگه‌رایی‬ ‫سه‌ركێشیی گه‌شتێك بكات‪ ،‬یه‌كه‌مین جاریش ‌ه‬ ‫ك ‌ه له‌و مۆنۆلۆگ ‌ه نه‌پچڕاو و هه‌میشه‌یییه‌ى ك ‌ه‬ ‫له‌ناو چیرۆكه‌كان و ڕۆمانه‌كاندا خــووى پێو‌ه‬ ‫گــرتــوو‌ه ده‌ربچێت‪ ،‬به‌رگرییشی لێ كــردووه‌‪،‬‬ ‫«كولتوورى ئێم ‌ه قۆناغى مۆنۆلۆگى نه‌بڕیوه‌‪ ،‬نه‌ك‬ ‫له‌نێو كورداندا‪ ،‬بگر‌ه دیالۆگ ل ‌ه ناو ڕۆژهه‌اڵتى‬ ‫ناوه‌ڕاستدا ل ‌ه ئاستى مه‌حاڵدایه‌‪ ،‬ڕۆژئــاواش ب ‌ه‬ ‫درێژاییی سه‌ده‌ها ساڵ گیرۆده‌ى مه‌رگى دیالۆگ‬ ‫بــووه‌‪ ،‬ل ‌ه ئێستادا ب ‌ه بـــه‌راورد له‌گه‌ڵ ئێمه‌ى‬ ‫جێنشینى (ڕه‌شهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست) زمانى پژاوه‌‪.‬‬ ‫چونك ‌ه گه‌ر دیالۆگ هه‌بووای ‌ه ئه‌م دونیایه‌ى ئێم ‌ه‬ ‫نه‌ده‌بوو ب ‌ه قه‌سابخان ‌ه و دۆزه‌خێكى هه‌اڵیساو ب ‌ه‬ ‫ده‌ستى پیاو‌ه خوێنخۆره‌كانى‪ .‬كۆى ساختمانى‬ ‫ئ ـه‌م تێكست ‌ه پتر له‌سه‌ر دیــالــۆگ وه‌ســتــاوه‌‪،‬‬ ‫بیانووه‌كه‌شی ته‌نها دواى خوێندنه‌وه‌ى ڕۆمانه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬دیسانه‌و‌ه ده‌كرێت ڕۆحى مۆسیقا‬ ‫باكگراوندى ئه‌م تێكست ‌ه بێت ك ‌ه وه‌ك میلۆدییه‌كى‬ ‫زێده‌خه‌مناك وه‌ك مرۆڤ خۆى‪ ،‬مرۆڤى ئێمه‌‪،‬‬ ‫ڕێبكات» ئەو وای وت‪.‬‬ ‫عیساى مه‌سیح كاره‌كته‌رێك ‌ه له‌ناو مێژوودا و‬ ‫پێچراو ب ‌ه به‌رگى پیرۆزیى‪ ،‬ئایا ڕۆمانەکەی شێرزاد‬ ‫حەسەن لە کوێی ئەو مێژووەدایە‪ ،‬ل ‌ه وه‌اڵمدا وتى‪:‬‬ ‫«ڕۆمان وه‌ك بوونه‌وه‌رێكى زیندوو قاچێكى وا‬ ‫ی وا له‌ناو فانتازیا‬ ‫له‌ناو مێژوودا‪ ،‬قاچه‌كه‌ی دیكە ‌‬ ‫و خه‌یاڵدا‪ ،‬ن ‌ه من و ن ‌ه هیچ نووسه‌رێك پێویستى‬ ‫به‌و‌ه نیی ‌ه بۆ ڕۆمان و چیرۆك ب ‌ه وه‌فا بێت له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و مێژووه‌ى ك ‌ه به‌ هه‌زاره‌ها كه‌س بۆ مه‌رامى‬ ‫ئایدیۆلۆژى جیاواز و ب ‌ه ڕۆحێكى دۆگماتیزم‬ ‫كایه‌یان تێدا كـــردووه‌‪ ،‬ب ‌ه ده‌ستكاریكردن و‬ ‫خستنه‌سه‌ر و لێالبردن‪ ،‬ئه‌وه‌ى بۆ داستاننووس‬ ‫گرنگ ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئه‌مه‌كدارى په‌یام و ئه‌فسانه‌ى‬ ‫خۆى بێت‪ ،‬ل ‌ه ته‌ك ئه‌و تێما و ناوه‌رۆكه‌ى ئه‌وى‬ ‫نووسه‌ر له‌و مێژووه‌دا قه‌رزى كردووه‌‪( ،‬ئمبێرتۆ‬ ‫ئیكۆ) ناچار نه‌بوو‌ه ل ‌ه ڕۆمانى (ناوى گوڵەباخ)دا‬ ‫له‌گه‌ڵ مێژووى سه‌ده‌كانى ناوه‌ڕاست و ماجه‌راى‬ ‫دونیاى ئاڵۆز و ساخته‌بازى و پالنى ڕه‌ش و‬ ‫خوێناوى ناو كڵێساكانى ئیتالیاى ڕۆژگارى دێرین‬ ‫ب ‌ه وه‌فا بێت‪ ،‬ئه‌م گه‌ڕاو‌ه بۆ ئه‌و ڕۆح و عه‌قڵ‬ ‫و داڵنه‌ى كه‌ ئه‌و فه‌زا خنكاوانه‌یان سازاندووه‌‪.‬‬ ‫س ـه‌ره‌تــاى نووسینى ڕۆمــانـ ‌ه مێژوویییه‌كانى‬ ‫نه‌جیب مه‌حفووز بۆ خۆیان گێڕانه‌وه‌ى مێژووى‬ ‫فیرعه‌ونه‌كان نه‌بووه‌‪ ،‬مێژوو له‌وێدا سه‌رزه‌مینى‬ ‫فانتازیا و خه‌یاڵى نووسه‌ر بوو‌ه و گه‌یاندنى مانا‬ ‫و په‌یامى به‌ كه‌ڵك بۆ ئه‌مڕۆكه‌«‪.‬‬ ‫وتیشی‪« :‬مێژوو بۆ خۆى ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ى كات و‬ ‫شوێن نه‌ژیاو‌ه و داماڵڕاو نه‌بوو‌ه ل ‌ه كاره‌كته‌رى‬ ‫راسته‌قینه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم ك ‌ه بۆ فیكشن‪( :‬ئه‌ده‌بی‬ ‫داستانئامێز) ده‌ستمان بۆ بــرد مه‌رج ‌ه له‌و‌ه‬ ‫نه‌ترسین ك ‌ه ڕۆمــان له‌وێدا سه‌ربه‌خۆیی خۆى‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ ،‬ده‌بێت ب ‌ه خاوه‌نى كات و شوێن و‬ ‫كاره‌كته‌رى خۆى‪ ،‬هه‌موو ڕۆمانێك چه‌ند‌ه ڕێزى‬ ‫ل ‌ه مێژوو گرتبێت دواجار سه‌ردارى واقیع و ڕیاڵى‬ ‫خۆیه‌تى‪ ،‬ئێم ‌ه ته‌نها بۆمان هه‌ی ‌ه دادگایی الیه‌نى‬ ‫هونه‌رى و فیكرى ئه‌و بوونه‌وه‌ر‌ه تازه‌ی ‌ه بكه‌ین‬ ‫ك ‌ه هه‌تا نووسه‌ره‌كه‌یشی ڕێزى له‌و واقیعه‌ گرتوو‌ه‬ ‫ك ‌ه گێڕانه‌و‌ه و ڕۆحى داهێنان دروستى كردوو‌ه‬ ‫نه‌ك مێژووه‌كه‌‪ ،‬خه‌یاڵ یان فانتازیا ب ‌ه كه‌یفى‬

‫خۆى جڵه‌وگیرى كۆى كاروانه‌كه‌ى كردووه‌‪ ،‬ڕۆمان‬ ‫ب ‌ه ت ـه‌واوى خــاوه‌ن ژیانى تایبه‌ت ب ‌ه خۆیه‌تى‪،‬‬ ‫هه‌ر چه‌شن ‌ه یاسا و ڕێسایه‌ك ل ‌ه ڕۆحى هونه‌ر‬ ‫و داهێنان و كرده‌ى فانتازیا نه‌زانێت و تێینه‌گات‬ ‫ڕه‌وا نیی ‌ه ب ‌ه ناوى هه‌ر ئایدیۆلۆژیایه‌كه‌و‌ه یان‬ ‫پیرۆزى مێژوویه‌كه‌و‌ه بێت داواى گۆڕینى نه‌خش ‌ه‬ ‫و پالنه‌كانى نووسه‌ر بكات»‪.‬‬ ‫شێرزاد دەڵێت ناچارە په‌نا بۆ بۆچوونەکەی‬ ‫(سه‌لمان ڕوشدى) و نووسه‌رانێكى دیكه‌ ببات كه‌‬ ‫بڕوایان به‌وه‌ بووه‌ ئه‌ده‌ب به‌ گشتى و ڕۆمان به‌‬ ‫تایبه‌تى ئاوڕ له‌و باس و خواس و ورده‌كــارى و‬ ‫ته‌فاسیڵه‌ ده‌داته‌وه‌ كه‌ (مێژوو) فه‌رامۆشیان ده‌كات‬ ‫یان ده‌ره‌قه‌تیان نایه‌ت‪« ،‬ڕه‌نگه‌ له‌م ڕۆمانه‌دا من‬ ‫حه‌زم بووبێت سه‌ركێشییه‌كى وابكه‌م»‪.‬‬

‫وەرگێڕانەکانی‬ ‫بێجگە لە ڕۆمان و چیرۆک و دەیان وتاری ئەدەبی‬ ‫و فیکری‪ ،‬شێرزاد حەسەن لە بواری وەرگێڕانیشدا‬ ‫ئامادەبوونی هەیە ك ‌ه بە قسەی خۆی وه‌رگێڕان‬ ‫«عەشقى دووه‌م»ی شێرزاد حه‌سه‌نه‌‪ .‬سەبارەت‬ ‫بە بەرهەمی نوێی وەرگێڕان ئەوەی وت ك ‌ه ئه‌و‬ ‫وه‌رگێڕان ل ‌ه داهێنان جیا ناكاته‌وهو دەڵێت‪:‬‬ ‫‌«ئه‌رکى وه‌رگێڕ قورستره‌‪ ،‬چونك ‌ه گواستنه‌وه‌ى‬ ‫دوو ڕۆحه‌‪ :‬ڕۆحى نووسه‌ر و ڕۆحى ده‌قه‌ك ‌ه خۆى‪،‬‬ ‫کە ڕەنج و عەشقی گەرەکە‪».‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر ئەوەیشی زانیوە ك ‌ه ئەو‬ ‫نووسەر و وەرگێڕە ل ‌ه بوارى سیاسه‌ت و ئه‌ده‌ب‬ ‫ب ‌ه ژانره‌ جیاوازه‌كانه‌وه‌‪ ،‬سایكۆلۆژیا و هونه‌رى‬

‫شێوه‌كارى و گه‌شه‌پێدانى مرۆیی چه‌ند كتێبێكى‬ ‫ئاماده‌ن‪ ،‬سه‌ربارى ئه‌وه‌ى ك ‌ه ل ‌ه دواى دیوان ‌ه‬ ‫شیعرى «دارشه‌قه‌كانى نیشتمان و دوا ورت ‌ه‬ ‫ورتى من ــ ‪ »2012‬نیازى چاپكردنى دیوانى‬ ‫دووه‌مى هه‌ی ‌ه ب ‌ه ناوى «خولیاكانى ئیرۆس» ك ‌ه‬ ‫ئه‌زموونێكى ئیرۆتیكییه‌‪ .‬سه‌ربارى باڵوبوونه‌وه‌ى‬ ‫دوو كتێبى دیك ‌ه ك ‌ه گه‌اڵڵه‌ى كۆمه‌ڵێك وتارن ب ‌ه‬ ‫ناوى‪( :‬ده‌رۆزه‌كه‌رانى سه‌ربه‌ستى) و ( كارگه‌ى‬ ‫تابووته‌كان)‪.‬‬ ‫نووسه‌ر خاوه‌نى چوار كۆمه‌ڵ ‌ه چیرۆك و سێ‬ ‫نۆڤلێت و پێنج ڕۆمان و بیست كتێبى وه‌رگێڕدراو‌ه‬ ‫ل ‌ه زمانى ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ل ‌ه بوار‌ه جیاكانى ئه‌ده‌ب‬ ‫و هونه‌ر و فیكردا‪.‬‬

‫ژماره‌ (‪ )٤٤٦‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/٢/٢٣‬‬

‫‪2‬‬

‫خوێندنەوە دەبێت سەرچاوەی شادی ژیان بێت‬ ‫نەک بێگاری‬

‫پێڕ ‌ه‬ ‫كه‌شفه‌كانى‬ ‫ئه‌ده‌ب‬

‫««‬

‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫لۆرا تۆمسن‪ -‬تێلیگراف‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان جەالل‬

‫من دڵخۆشم کە ناچار بووم بە وردی بیر لە جەین ئۆستن‬ ‫بکەمەوە و بەو هۆیەشــەوە وا هەســت نەکــەم 'لووتبەرزی‬ ‫و دەمارگیــری' هــەر بە ســادەیی 'یادداشــتەکانی بریجیت‬ ‫جۆنس'ـــە و کراوەتە ســەرمان‪ .‬ئەمەیە ئەو مەترســییەی‬ ‫لە لێکدانەوەی بە پەلە و بە ســادەیی وەرگرتنی گوتەکانی‬ ‫نیک هۆرنبی دەکەوێتەوە‪ .‬ئەگەر ئەوەم لە چواردە ساڵیمدا‬ ‫بدیبایە‪ ،‬دەمگوت‪ :‬چاکە‪ .‬شــەوباش 'میدڵمارچ'‪ .‬من ئێستا‬ ‫دەتوانم بچمەوە سەر گۆڤاری ‪.NME‬‬ ‫بە دەربڕینێکی تر‪ ،‬پێم وایە دەبێت فشــاری خوێندنەوە‬ ‫لە ئاســتێکی دیاریکراودا بخرێتە سەر خوێنەرە گەنجەکان‪.‬‬ ‫ئەمــەش دەبێــت زیرەکانە بکرێت‪ ،‬بــە جۆرێک بتوانن چێژ‬ ‫لە شــتێکدا بدۆزنەوە کە چاوەڕوانیی لێ ناکرێت‪ .‬لەمەشدا‬

‫بکەم و ئەمە چەند ســاڵی بردم‪ .‬دوای ئەوەی تەواوم کرد‪،‬‬ ‫ئایــا ئێســتا چ گرنگییەکی هەیە بڵێم تــەواوم کرد‪ ،‬کە من‬ ‫هیــچ چێژم لــێ نەبینیبێت؟ هیچ‪ .‬ئایا من چیم ســەلماند‪،‬‬ ‫ئایا من چیم بە دەســت هێنا؟ هیچ‪ ،‬ئەوە نەبێت ئەگەر لە‬ ‫گفتوگۆیەکــدا نــاوی کتێبەکە بێتە پێشــەوە‪ ،‬دەتوانم بڵێم‬ ‫بایی نیو پێنس کەڵکی نەبوو‪.‬‬ ‫ئــەو پۆزلێندانــەش بــە خوێندنــەوەوە هیــچ بەهایەکی‬ ‫نییــە‪ .‬خوێندنــەوە هەر لەبەر خاتری ئــەوە بێت بڵێی ئەو‬ ‫کەســە دەخوێنێتــەوە‪ ،‬لەڕادەبەدەر بازاڕییــە‪ .‬ئەو گاگەلە‬ ‫ڕۆشــنبیرەی ئەو عەقڵییەتەیان هەیــە‪ ،‬هیچ فڕیان بەوەوە‬ ‫نییە‪ ،‬کتێب دەبێت چێژی تایبەتی لێ ببرێت‪.‬‬ ‫لە ڕاســتیدا کێشەی کتێب لەمڕۆدا ئەوەیە‪ ،‬کەندەاڵنێکی‬

‫«‬

‫نیــک هۆرنبــی‪ ،‬ڕۆماننووس و لێکۆڵەر و سکریننووســی‬ ‫ئینگلیــزی‪ ،‬کــە یەک دوو شــت لــەم بارەیــەوە دەزانێت‪،‬‬ ‫خەریکی کتێب‪-‬هێنانوبردنە بۆ ئەوەی بزانین چۆن بیکەینە‬ ‫بەشــێک لە ژیانمــان‪« .‬من خوێندنەوەم خــۆش دەوێت و‬ ‫ئــەوەش کــە دەتوانێــت چیمان بــۆ بکات‪ »،‬ئــەو گوتی‪،‬‬ ‫بەرلەوەی بچێتە ســەر ئەو پێشــنیارەی‪ ،‬کــە ئەمە نابێت‬ ‫ببێتە «بێگار»‪ ،‬هەر وەک ئەو هەستی چێژەی کەسێک لە‬ ‫سەیرکردنی تەلەفزیۆن دەیبات‪.‬‬ ‫ئەگەر کەســێک چێژ لــە کتێبێک نەبات‪ ،‬هۆرنبی گوتی‪،‬‬ ‫دەبێت ئەو شــتە نەفرەتییە دابخــات و نەیخوێنێتەوە‪ .‬من‬ ‫مانــای ئەمــە وەک ئــەوەی پێی دەگوترێــت «پێکەنین بۆ‬ ‫نەهێشــتنی ســترێس» دەبینمەوە‪ ،‬کە کەسێک نەک ددان‬ ‫بە کردنیدا دەنێت‪ ،‬بەڵکوو وێنەی کردارێکی پۆزەتیڤیشــی‬ ‫دەداتێ‪.‬‬ ‫بەس بزانم بۆچی دەبێت کەســێک کتێبێک بخوێنێتەوە‪،‬‬ ‫کــە ســەرەتاییترین مەرجــی تێــدا نەبێــت‪ ،‬کــە ئەویــش‬ ‫سەرنجڕاکێشانە؟‬ ‫لــە ئامۆژگاریکردنــی خەڵکدا بۆ وەالخســتنی کتێبێک‪،‬‬ ‫بە ســادەیی لەبــەر ئەوەی «حەزیان لــێ نییە» گومانێک‬ ‫دروســت دەبێت‪ ،‬ئــەو پیرۆزکردنی خوێندنــەوەی بەراورد‬ ‫کرد بە ڕۆیشــتن بە جەنگەڵێکدا بۆ دۆزینەوەی کەســێک و بەکارهێنانی تەلەفزیــۆن عەیبێکی تێدا نییە‪ ،‬وەکوو خاڵی زۆر گــەورە کەوتووەتە نێــوان ڕۆمانی «ئەدەبی»‪ -‬زۆرجار‬ ‫ســەرەنجام نەدۆزینەوەی‪ .‬ئایا ئەمــە زیندووکردنەوەی ئەو دەســتپێکردن‪ ،‬ڕێگایەکی ئاســانترە بۆ چێژبینین‪ .‬کەناڵی خوێندنەوەیــان لە توانــادا نییە‪ -‬و ڕۆمانــی بازاڕییەوە کە‬ ‫ئایتیڤی بەریتانی ڤێرژنێکی ئازاد و بەاڵم زۆر باشی مستەر دەتوانیــت بیانخوێنیتــەوە بەس هێندە ناخۆشــن جەرگت‬ ‫بیرکردنەوە کالسیکە نییە‪ ،‬کە ئیتر بەکار نایەت؟‬ ‫کــێ هەیە‪ ،‬ئەگەر بــەو عەقڵیەتە کار بــکات‪ ،‬لە ڕێگای ستیمســن و مستەر گرۆســیان کردە زنجیرەی تەلەفزیۆنی‪ ،‬دەبــڕن‪ .‬هەندێــک نووســەر هــەن کــە پــرد بەســەر ئەم‬ ‫سەختی بڕینی چاپتەرە هەوەڵییەکانی 'ماڵی خەمگین' یان کە منی کردە عاشــقێکی سەرســەختی ڕۆمانەکانی پاتریک کەندەاڵنەدا لێ دەدەن‪ ،‬لەناو ئەوانەشــدا هۆرنبی‪ ،‬دەتوانن‬ ‫'گەڕانــەوەی خاوەن‪-‬زێد' دا‪ ،‬الری هەبێت لەوەی باز هەڵدا هامڵتن‪ .‬ئەگەر پێشتریش 'میدڵمارچ' و 'ماڵی خەمگین'ـــم شــتی گرنگ بڵێن بێ ئەوەی قوربانی بە پرەنســیپی چێژ‬ ‫بــۆ ئەو بەشــانەی دی‪ .‬هەیچ‪ .‬لۆرەنس‪ .‬کە زیاتر ســەرنج نەخوێندبایــەوە‪ ،‬بــە دڵنیایــی دوای بینینیــان لەســەر بدەن‪ .‬ئەوانە لەوە تێ دەگەن‪ ،‬کە وا پێویستە نووسین بۆ‬ ‫ڕادەکێشن؟ هەروەها ئەو کتێبانەی وەک 'کالریسا'‪' ،‬بەرەو تەلەفزیۆن دەمخوێندنەوە‪ .‬شاشە‪ ،‬جۆرە ئاشنایەتییەکمان ژیان بێت‪ ،‬نەک هەر بۆ دروســتکردنی جیهانێکی پۆســت‪-‬‬ ‫بورجی دەریا'‪ ،‬یان 'یولیســیس'‪ :‬بە دڵنیایی بەردەوامبوون بۆ فەراهەم دەکات‪ ،‬کە شێوازگەلێکن بۆ شکاندنی سنوورە مۆدێرن بۆ خۆی‪.‬‬ ‫بەهەرحــاڵ‪ ،‬بــە دڵنیایییــەوە ئــەوە نەمــا‪ ،‬کــە هەتــا‬ ‫لەســەریان‪ ،‬پێویستی بە پروشێک ماسۆشیزم لە خوێنەردا داخراوەکانی نێوان خوێنەر و تێکست‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشــدا‪' ،‬مردن لە ڤێنیســیا'م سەرەتا بە فیلم ناوەڕاستی ســەدەی بیستیش ڕۆمان بەشــێکی سرووشتی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫بێگومان‪ ،‬نیک هۆرنبی وەک هەر کەسێکی تر باش ئەمە بینــی و دواتــر کتێبەکــەم خوێنــدەوە‪ .‬دوای ‪ ٥٠‬الپــەڕە کلتــووری دەســتەجەمعیی مرۆڤ بوو‪ .‬درککــردن بەمەش‬ ‫دەزانێت‪ .‬ئەوەی لە ڕاستیدا ئەو دەیڵێت‪ ،‬جددی و مانادارە‪ .‬ڕێگاکــەی هۆرنبیم گرتەبەر و وازم لــێ هێنا‪ .‬تەنانەت ئەو هیچ خۆشــحاڵم ناکات‪ .‬لە کۆنتێکســتێکی وەهادا‪ ،‬ئەوەی‬ ‫هیــچ مانایەک‪ ،‬دەســتکەوتێک‪ ،‬لــەوەدا نییــە خوێندنەوە پێشــنیارەی بــۆ خۆشویســتنی کالیڤ جەیمــس‪ ،‬لە کارە نیک هۆرنبــی بیرمان دەخاتەوە کە خوێندنەوە یان ئەوەتا‬ ‫بگۆڕرێــت بۆ بێگاری‪ ،‬لە کاتێکدا دەتوانێت یەکێک بێت لە مەزنەکەی 'فەرامۆشــیی کولتووری'ـــدا کــرا‪ ،‬نەیتوانی وام چێژێکی هەیە‪ ،‬یانیش هیچ‪ ،‬نامەیەکی گرنگە‪.‬‬ ‫مەزنترین خۆشــییەکانی ژیان‪ .‬لە هەمان کاتیشدا‪ ،‬من زۆر لــێ بکات چێژ لە تۆماس مــان وەربگرم‪ .‬ئەمە یەکەم جار‬ ‫دڵخۆشم‪ ،‬کە کتێبی «سەخت»ـــم خوێندووەتەوە‪ ،‬کاتێک نەبوو‪ ،‬کە پشــت لە ڕۆمانێک بکەم‪ ،‬کە پێشتر وام هەست‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‬ ‫‪http://www.telegraph.co.uk/culture/‬‬ ‫کــە گەنج بووم‪ .‬ئەوانە بەشــێکی شــتومەکە ناوەکییەکانی کردبوو دەبێت بیخوێنمەوە‪.‬‬ ‫‪books/11143854/Reading-should-be-one-of‬‬‫تەواو‬ ‫وێزەرینگ'‬ ‫'بەرزایییەکانــی‬ ‫چەند جــار هەوڵــم دا‬ ‫منیان پێک هێناوە‪ ،‬بە شێوازی خۆیان‪.‬‬ ‫‪lifes-joys-not-a-duty.html‬‬

‫دەبێت فشاری خوێندنەوە لە ئاستێکی دیاریکراودا‬ ‫بخرێتە سەر خوێنەرە گەنجەکان‪ .‬ئەمەش دەبێت‬ ‫زیرەکانە بکرێت‪ ،‬بە جۆرێک بتوانن چێژ لە شتێکدا‬ ‫بدۆزنەوە کە چاوەڕوانیی لێ ناکرێت‬

‫ڕه‌نگــ ‌ه یه‌كێــك لــ ‌ه نه‌هامه‌تریــن نه‌هامه‌تییه‌كانى یاریكــه‌رى وه‌ره‌ق‬ ‫ئه‌و‌ه بێت ك ‌ه كاغه‌زه‌كانى ده‌ســتى بۆ به‌رامبه‌ره‌كه‌ى كه‌شف بێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫هاوكێشــه‌ی ‌ه ب ‌ه مانایه‌ك ل ‌ه ماناكان بۆ شــاعیریش ده‌شێت‪ ،‬ئه‌و كاته‌ى‬ ‫خوێنه‌ر هه‌ســتده‌كات ده‌ســتى هاوكێش ‌ه شــیعرییه‌كانى شاعیر زانراو و‬ ‫ناســراوه‌‪ ،‬به‌مــه‌ش ئه‌و سه‌رســوڕمان و تــه‌زوو‌ه جه‌مالییــ ‌ه نامێنێ ك ‌ه‬ ‫خوێنــه‌ر ل ‌ه شــاعیرى داوایه‌‪ ،‬هیچ شــتێك ل ‌ه شــیعردا مه‌حــره‌م نییه‌‪،‬‬ ‫پێــم وایــ ‌ه شــیعر گلۆپ نیی ‌ه بــ ‌ه هێزى كاره‌بــاى كه‌متر یــان زیاتر ل ‌ه‬ ‫پێویســت بســوتێت‪ ،‬یان شــیعر الســتیكێك بێــت به‌ ڕاكێشــانى زیاد‬ ‫بپچڕێت‪ .‬الیه‌نگیرى په‌نجه‌ره‌یه‌كى تایبه‌تى شیعریش نیم‪ ،‬چونك ‌ه شیعر‬ ‫وه‌كــو ژوورێك وای ‌ه بێشــومار په‌نجه‌ره‌ى هه‌بێت‪ ،‬لــ ‌ه هه‌ر په‌نجه‌ره‌یه‌ك‬ ‫لێــى بڕوانــى ئــه‌وا په‌نجه‌ره‌كانى دیكه‌ت پێشــێل و فه‌رامــۆش كردوو‌ه‬ ‫وێڕاى ده‌رگاكه‌ى‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شــدا شــاعیرانى نوێ كۆمه‌ڵێك گرفتى‬ ‫جه‌وهه‌رییان ل ‌ه نووسینى شیعردا هه‌ی ‌ه ك ‌ه ناكرێت ب ‌ه هه‌نجه‌تى فراوانى‬ ‫دنیاى شیعر‪ ،‬گه‌ر زۆر ب ‌ه كورتیش بێت ده‌سنیشان نه‌كرێن‪:‬‬ ‫له‌ كۆندا شــیعرى كوردى هه‌موو شــتێكى لــێ بار ده‌كرا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫• ‬ ‫ئه‌نجامــى نه‌بوونــى میتۆد‌ه زانســتییه‌كانى (كۆمه‌اڵیه‌تى و په‌روه‌رد‌ه و‬ ‫سیاسى و ئابوورى و هتد‪)..‬‬ ‫شــیعر كرابوو بــ ‌ه مینبه‌رى ده‌رپه‌ڕاندنــى هه‌مــوو گرفته‌كانى ژیانى‬ ‫كورده‌وارى‪ ،‬ئه‌مه‌ش هه‌مووى له‌سه‌ر حسێبى شیعرییه‌ت و شیعر بوون‪.‬‬ ‫ئه‌م گرفت ‌ه ل ‌ه حاجى قادره‌و‌ه ب ‌ه راشــكاوى ده‌ســتى پێكرد و په‌ڕیه‌و‌ه‬ ‫ناو جه‌ست ‌ه و پێناسه‌ى شیعرى نوێى كوردى‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تى دواى جه‌نگى‬ ‫جیهانــى دووه‌م ئه‌و كاته‌ى بیرى نه‌ته‌وه‌یى له‌الى تورك و عه‌ره‌ب بوو‌ه‬ ‫پێناسه‌ى ژیان‪ ،‬كوردیش له‌رێى شاعیرانییه‌و‌ه سه‌رقاڵى ئه‌و بوار‌ه بوو‪.‬‬ ‫گــره‌و كردن له‌ســه‌ر بابه‌ت و كه‌متــر ئاوڕدانه‌و‌ه ل ‌ه ل ‌ه الیه‌ن ‌ه‬ ‫• ‬ ‫ته‌كنیكــى و هونه‌رییــه‌كان ســیمایه‌كى دیارى شــیعرى كــوردى بووه‌‪،‬‬ ‫شــاعیرانێك بــ ‌ه ئومێدى به‌رهه‌م هێنانى ده‌قى مه‌زن‪ ،‬گره‌ویان له‌ســه‌ر‬ ‫مه‌زنیى بابه‌ت كردووه‌‪.‬‬ ‫تێگه‌یشــتن لــ ‌ه زمانــى شــیعر كۆڵه‌گه‌یه‌كــى ســه‌ره‌كى ب ‌ه‬ ‫• ‬ ‫شــاعیربوونه‌‪،‬جیاوازى زمانــى شــیعر لــ ‌ه گه‌ڵ (قســه‌و خــودى زمان)‬ ‫له‌ساده‌ترین پێناسه‌ى دا بریتى یه‌ له‌‪:‬‬ ‫لــ ‌ه خــودى خامــى زمانــدا (بــه‌رد ته‌نیــا بــ ‌ه واتــاى به‌رد‬ ‫‪ .1‬‬ ‫دێــت) مــه‌وداى لێكدانه‌وه‌ى دیكــه‌ى نییه‌‪ ،‬هه‌موو دالێــك یه‌ك مه‌دلول‬ ‫هه‌ڵده‌گرێت‪ ،‬فر‌ه ڕه‌هه‌ندى بۆ نییه‌‪.‬‬ ‫قســه‌كردن وه‌ك مامه‌ڵه‌یه‌كى فه‌ردیی ‌ه لــ ‌ه ناو خامى زماندا‪،‬‬ ‫‪ .2‬‬ ‫ئازادان ‌ه مامه‌ڵ ‌ه ب ‌ه كه‌ره‌ســه‌كانى زمان ده‌كه‌یت به‌اڵم ل ‌ه ســنوورى ئه‌و‬ ‫به‌كارهێنانه‌ى ك ‌ه كۆمه‌ڵ له‌سه‌رى ڕێكه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫لێــره‌دا گرنگــى زمانى شــیعرى ڕوونده‌بێته‌وه‌‪ ،‬گــه‌ر له‌خامى زماندا‬ ‫هه‌ر دالێك یه‌ك مه‌دلولى هه‌بێت ئه‌وا شــیعر ب ‌ه قه‌ده‌ر ژماره‌ى خوێنه‌ر‬ ‫لێكدانه‌وه‌ى هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر ده‌ســته‌واژه‌یه‌ك ل ‌ه شیعردا خویندنه‌وه‌ى جیاواز‬ ‫و لێكــدژى هه‌یه‌‪ .‬هه‌روه‌ها گه‌ر قســه‌كردن مامه‌ڵه‌یه‌كى ئازادانه‌ش بێت‬ ‫لــ ‌ه به‌كارهێنانــى زمانــدا وه‌كــو گوتمان به‌ســتراوه‌ته‌و‌ه بــ ‌ه رێكه‌وتنى‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تى ل ‌ه ئه‌داكردنى و وه‌كو شــیعر ئازاد نیی ‌ه بۆ نمون ‌ه ناتوانرێت‬ ‫ل ‌ه قســه‌كردندا بگوترێت (به‌ردم فڕ كرد) یان (هه‌ڵمم كرۆشــت) به‌اڵم‬ ‫ئه‌مان ‌ه ل ‌ه شــیعردا شیاون‪ ،‬ئه‌م خه‌سڵه‌ت ‌ه گرنگه‌ى شیعر ك ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئازادى نیمچ ‌ه ڕه‌هاى زمان‪ ،‬ل ‌ه جیاتى ئه‌وه‌ى نیعمه‌تێكى گه‌وره‌ى شیعر‬ ‫بێــت ئه‌وا ل ‌ه چل ســاڵى رابردووى شــیعرى كــوردى زۆر جار به‌اڵیه‌كى‬ ‫گه‌ور‌ه بووه‌‪ ،‬ل ‌ه حه‌فتاكان و هه‌شــتاكانى ســه‌ده‌ى ڕابردوو‪ ،‬ل ‌ه شیعرى‬ ‫كوردیــدا جه‌نجاڵیى بێ ماناى زمان ماســكێكى نوێخوازى بوو‪ ،‬ئه‌وســا‬ ‫ڕۆژانه‌ ئه‌م دێڕانه‌ت به‌رچاو ده‌كه‌وت‪:‬‬ ‫(تۆ تاڵى پرشنگى ئه‌ستێره‌ى شه‌وگارى ئاسمانى دڵمى)‬ ‫به‌و واتایه‌ى‪ :‬دڵم ئاسمانه‌‪ ،‬ئه‌و ئاسمان ‌ه شه‌وگارى هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و شه‌وگار‌ه‬ ‫ئه‌ســتێره‌ى تێدایه‌‪ ،‬ئه‌و ئه‌ستێره‌ی ‌ه پرشــنگى هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و پرشنگه‌ تاڵى‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئا ئه‌و تاڵ ‌ه تۆیت! (وه‌ هه‌لومم ‌ه جه‌ڕڕه‌ن)‪.‬‬ ‫ئه‌و به‌اڵى ب ‌ه كارهێنانى بێ جه‌دواى زمان ‌ه تاوه‌كو ئێستاش به‌رده‌وام ‌ه‬ ‫به‌ڵكو ب ‌ه خراپتریش! هه‌ندێك ل ‌ه شاعیرانى ئێستا ك ‌ه ناتواتن دراوسێتى‬ ‫جوانى نێوان وشــ ‌ه و وشــ ‌ه به‌رهه‌م بێنن‪ ،‬ك ‌ه ناتوانن ماناى شته‌كان ل ‌ه‬ ‫وشه‌دا به‌تاڵ بكه‌نه‌و‌ه و پڕى بكه‌ن ل ‌ه واتاى تازه‌‪ ،‬ك ‌ه ناتوانن سیاقێكى‬ ‫نوێ ببه‌خشــن ‌ه په‌یوه‌ندى نێوان شــته‌كان‪ ،‬دێن‪ :‬خۆرنشــین ده‌كه‌ن ب ‌ه‬ ‫(غروب)! خۆرهه‌اڵت ده‌كه‌ن ب ‌ه (شروق)! داستان ده‌كه‌ن ب ‌ه (مه‌لحه‌مه‌)!‬ ‫ســپێد‌ه ده‌كــه‌ن بــ ‌ه (فه‌جر) هتــد‪ ...‬زۆرێك لــ ‌ه شــاعیران كاتێك ل ‌ه‬ ‫فه‌شــه‌لییان به‌رامبه‌ر ب ‌ه جه‌ماوه‌رى شیعرو خوێنه‌رى شیعر ده‌پرسیت‪،‬‬ ‫یان ده‌ڵێن بۆخۆمان ده‌نووســین یان پێیان وای ‌ه خه‌ڵك له‌و ئاســت ‌ه نین‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه داهێنانه‌كانیان بگه‌ن! ڕاســت ‌ه ل ‌ه ئێستادا دووركه‌وتنه‌وى خوێنه‌ر‬ ‫بۆ شــیعر به‌شــێكى بۆ جه‌نجاڵى ژیانى سیاســى و بوونى ته‌كنه‌لۆژیاى‬ ‫پێشــكه‌وتوو ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه به‌اڵم به‌شــى شــێرى بۆ ئه‌و‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه مێژووى شــیعرى كوردیدا هیچ كاتێك هێنده‌ى ئێســتا شــاعیران بێ‬ ‫رێزییــان به‌رامبه‌ر ب ‌ه خوێنه‌ر نه‌نواندووه‌‪ :‬بــه‌وه‌ى متمانه‌ى ئیبداعییان‬ ‫الى خوێنــه‌ر نــزم بــووه‌‪ ،‬خوێنه‌ر چه‌ند جارێك فرســه‌ت ده‌به‌خشــێت ‌ه‬ ‫شــاعیر‪ ،‬گه‌ر دنیابینییه‌كى تازه‌ى ده‌سنه‌كه‌وت ئه‌وا جارانى دواتر ته‌نیا‬ ‫ناوه‌كه‌ى ده‌خوێنێته‌وه‌‪ .‬شاعیران ل ‌ه برى ئه‌وه‌ى ل ‌ه گه‌ڕه‌ك ‌ه زمانه‌وانیی ‌ه‬ ‫بــاوه‌كان باربكه‌ن و كۆاڵنى تازه‌ى لێكدژییــه‌كان بۆ خوێنه‌ر بدۆزنه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌مان هاوكێش ‌ه شیعریی ‌ه كۆنه‌كانى پێ ده‌فرۆشێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و دوالیزمییان ‌ه‬ ‫دووبــار‌ه ده‌كه‌نه‌و‌ه ك ‌ه الى خوێنــه‌ر زانراوه‌‪ ،‬خوێنه‌ر ده‌زانێت ئه‌گه‌ر ل ‌ه‬ ‫دێڕێكدا ناوى گوڵه‌گه‌نم بێت‪ ،‬ئه‌وا ل ‌ه دێڕى دووه‌مدا ب ‌ه ئه‌كیدى داس و‬ ‫شمشێرى تێدایه‌! له‌دێڕى یه‌كه‌مدا (ئاوى تینوو) هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا حه‌تمه‌ن‬ ‫ل ‌ه دێڕى دواتردا (نانى برسى) هه‌یه‌‪.‬‬

‫ژماره‌ (‪ )٤٤٦‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/٢/٢٣‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫کتێبی بەدحاڵیبوونی نێوان کولتوورەکان‬

‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬ ‫وەک کەشــتیی تاریک‪ ،‬شــێرکۆ فەتاح‪ ،‬ڕۆمانە‬ ‫نوێیەکەی تا ڕادەی تۆقاندن ســەردەمییە‪ :‬یەکێک‬ ‫لــە کاراکتەرەکانــی ڕۆمانەکە‪ ،‬عەبدولــی فڕێنەر‪،‬‬ ‫ســیمبۆلی هەموو ئەو ئیســامە توندڕەوانەیە کە‬ ‫میزۆپۆتامیــای ڕۆژێــک لــە ڕۆژان دەالوێننــەوە و‬ ‫شــوێنکەوتوی جیهانبینییەکی فوندامێنتالیســتن‪.‬‬ ‫کالودیا کراماچێک لەگەڵ شێرکۆ فەتاح گفتوگۆی‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫بەڕێز فەتاح‪ ،‬ئایا چی شتێک لە تێڕوانین یاخود‬ ‫نمایشکردنی سنووردا سەرنجی ڕاکێشاون؟‬ ‫شێرکۆ فەتاح‪ :‬سەرەتا خودی جەوهەری سنوور‪.‬‬ ‫لــە ئەزمونی مندا ناوچە ســنوورییەکان هەمیشــە‬ ‫دڕ و بێ ڕکێفن‪ .‬لە کوردســتان‪ ،‬بەشی عێراقێک‪،‬‬ ‫کە ئێســتا لە داڕووخاندایە‪ ،‬کە کەرەستەی یەکەم‬ ‫ڕۆمانم و هەروەها ڕۆمانەکانی دواتریشــم بوو‪ ،‬ئەو‬ ‫دڕی و بێجڵەوییــە زۆر بــاش خۆی نیشــان دەدا‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ئەو سنوورانە لەڕووی مێژووییەوە‬ ‫بــە شــێوازێکی تەواو زۆرەملێ کێشــراون‪ .‬واتا لە‬ ‫هەندێــک جــێ ســنووری سرووشــتیش هەبوون‪،‬‬ ‫کــە بەهێــزی بــازوو ڕێیــان لێگیــراوە لەیــەک‬ ‫دووربکەونــەوە‪ .‬ئێمە ئێســتا ئــەوە دەبینین‪ ،‬ئەو‬ ‫لەیەک دوورکەوتنەوەیە‪.‬‬ ‫کاراکتەرەکانی ئێوە زۆر جار تاوانکار و قوربانیشن‬ ‫لەیەک کەسایەتیدا و بەو شێوەیە دڵنیایی خوێنەر‬ ‫لــەق دەکەن‪ .‬لە دواهەمین ڕۆمانتاندا "دواشــوێن"‬ ‫دەچیتە بنجوبناوانی ســنوورێکی دیکەوە‪ :‬ئەویش‬ ‫تێگەیشتنی فەرهەنگیی ئێمەیە بۆ ئەوانی دیکە‪.‬‬ ‫فەتاح‪ :‬ئەوە دەرەنجامی خودی بارودۆخەکەیە‪:‬‬ ‫ئەڵمانێــک لەگــەڵ وەرگێڕەکەیــدا‪ ،‬کــە خەڵکــی‬ ‫ناوچەکەیــە‪ ،‬دەفڕێنرێت‪ ،‬ئیتر ئــەو دوانە ناچارن‬ ‫پێکەوە بن‪ .‬بەاڵم بێگومان لەگەڵ ئەوەدا سەرتاپای‬ ‫جیاوازییەکانی هەردوو کاراکتەرەکە دەردەکەوێت–‬ ‫زێــدە تــەواو جیاوازەکەیان‪ ،‬مۆرکیــان‪ .‬هەروەها‬ ‫ئەگەرچی هەردووکیان لەتوانایاندایە قســە بکەن‪،‬‬ ‫ئەوە ڕوون دەبێتەوە‪ ،‬کە ئەو قسەکردنە سنووری‬ ‫خۆی هەیە؛ واتا لێکتێگەیشــتنیان سنووری خۆی‬ ‫هەیــە‪ ،‬هەروەها لە کۆتاییشــدا جۆرێک لە پشــت‬ ‫لەیەک کردن دێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫ئێمــە ئالبێرت لە چــاوی ئوســاماوە دەبینین؛‬

‫ئوســامای عێراقیــش لــە چــاوی ئالبێرتــەوە‪.‬‬ ‫لەگــەڵ ئــەوەدا ئالبێــرت وەک وێنــەی نمونەیــی‬ ‫ڕۆژئاواییەک دەردەکەوێت کە بە خۆشباوەڕییەکی‬ ‫خەتەرناکانەوە "ڕۆژهەاڵت" ئیدیالیزە دەکات‪ .‬ئەو‬ ‫سەرنجە دروستە؟‬ ‫دواهەمین ڕۆمانی شــێرکۆ فەتاح‪" ،‬دواشــوێن"‬ ‫چیرۆکــی دوو پیــاو دەگێڕێتــەوە؛ ئالبێــرت کــە‬ ‫وەچــەی کورد و ئەڵمانە‪ ،‬و ئوســامای وەرگێڕی‪،‬‬ ‫هەردووکیــان لە عێراق دەبنــە قوربانی فڕاندنێک‬ ‫و بەهــۆی ئــەو بەســەرهاتەوە دەگــەن بــە دوا‬ ‫سنوورەکانی تۆلەرانس بەرامبەر بەوی دیکە‪.‬‬ ‫فەتاح‪ :‬بەبڕوای من ئەوەی بۆ ئالبێرت دروستترە‪،‬‬ ‫خۆ بەڕاستزانییەکەیەتی لە بابەتە ئایدۆلۆژیەکاندا‪.‬‬ ‫بــە جانتایەکی دەســتییەوە دەچێت بۆ گەشــت‪،‬‬ ‫شــوێنپێی باوکــە مەزنەکــەی هەڵدەگرێتــەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم بەڕاســتیش لە توانایدا نییە پەی بە شــتە‬ ‫جیــاوازەکان بەرێــت‪ ،‬چونکــە بــەو ئایدیانــەی‬ ‫سۆســیالیزم پڕ ئاخنــراوە‪ ،‬کە ناوەخنەکەشــیان‬ ‫لەژێر پرسیاردایە‪ .‬باوکی خاوەنی جیهانبینییەکی‬ ‫جــوان بــووە‪ ،‬جیهانبینییەکی بێلەکــە‪ .‬بەاڵم ئەو‬ ‫جیهانبینییــە چیدیکە بــاوی نەماوە‪ .‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەوەشــدا ئالتەرناتیڤێک نادۆزێتەوە‪ .‬بەو شێوەیە‬ ‫گەڕانــی ئەو بــەدوای حەقیقــەت یاخــود واقیعدا‬ ‫دواجار تەواو دەگەڕێتــەوە بۆ خودی خۆی‪ .‬ئەوە‬ ‫هیچ پەیوەندییەکی بە واقیعەوە نییە‪ .‬من ویســتم‬ ‫ئەوە نیشان بدەم‪.‬‬ ‫کەوابێــت "دواشــوێن" لــەڕووی تێگەیشــتنی‬ ‫کولتوورییەوە ڕۆمانێکی ڕەشبینە؟‬ ‫فەتاح‪ :‬ســیناریۆیەکی بچکۆلەی تیادایە لەگەڵ‬ ‫مێردمنداڵێکــی بــێ زماندا‪ ،‬کە ناتوانێت قســەی‬ ‫لەگەڵدا بــکات‪ .‬ڕزگاربوون نێزیکە‪ .‬بەاڵم ئالبێرت‬ ‫لەتوانایــدا نییە تێبگات ئــەو مێردمنداڵە چی لەو‬ ‫دەوێــت‪ .‬تەنهــا دوای بکەوتایــە– بــەاڵم ئەوە لە‬ ‫غەریبایەتی ســەختە– ئەوکات سەرســام دەبوو‪.‬‬ ‫بەو شێوەیە حوکمە پێشوەختەکەی لەگەڵ خۆیدا‬ ‫دەبــات‪ ،‬تەنهــا لەبەرئەوەی نەیتوانــی لەگەڵ ئەو‬ ‫مێردمنداڵەدا قســەبکات‪ .‬ئەوە ئەو نمونەیەیە کە‬ ‫کتێبەکە پێی دەڕوات‪ :‬کتێبی بەدحاڵیبوونی نێوان‬ ‫کولتوورەکان‪.‬‬ ‫ڕۆمانەکــە تەنها لەنێــوان ڕانەبردوو و ڕابردوودا‬ ‫هەڵبەزودابــەز نــاکات‪ ،‬بەڵکــو لەنێــوان عێراق و‬ ‫ئەڵمانیای ئەوسای ڕۆژهەاڵتیشدا‪ .‬ئایا ئێوە جۆرێک‬

‫«‬

‫دیدارێک دەربارەی ڕۆمانی «دواشوێن»ـی شێرکۆ فەتاح‬

‫ڕۆمانەکە تەنها لە نێوان ڕانەبردوو و ڕابردوودا‬ ‫هەڵبەزودابەز ناکات‪ ،‬بەڵکوو لە نێوان عێراق و‬ ‫ئەڵمانیای ئەوسای ڕۆژهەاڵتیشدایە‬ ‫لە تەریبــی لەنێــوان داروپــەردووە زەینییەکەندا‬ ‫دەکێشــن‪ ،‬کە داڕووخانــی ئەڵمانیای ڕۆژهەاڵت و‬ ‫هەم عێراقیشی لەدوای خۆی بەجێهێشتووە؟‬ ‫فەتــاح‪ :‬بەڵــێ‪ ،‬بــەاڵم بێگومــان بــە هەمــوو‬ ‫جیاوازییەکانیــەوە‪ .‬بــەاڵم پێــم وایــە میکانیزمە‬ ‫بنەڕەتییــەکان هەمیشــە هەمــان میکانیزمــن‪.‬‬ ‫هەڵوەرینــی کۆمەڵــگاکان زۆر زیاتــر لــە‬ ‫لەدەســتچوونی وێنەی جیهان دەگەیەنێت‪ .‬واتای‬ ‫لەدەســتدانی مافی تایبەت‪ ،‬پۆســت‪ ،‬ئاســایش‪.‬‬ ‫ئەوەی کە سەرنجی منی ڕاکێشابوو‪ ،‬ئەو جووڵەیە‬ ‫بوو لەنێوان سیستەمی بیرکردنەوەکاندا– ئەوەش‬ ‫بــۆ ئالبێــرت ئەزموونێکی ئازاربەخشــە‪ .‬خۆی لە‬ ‫بنەڕەتــدا تامــەزرۆی ئــەو دڵنیاییەیە کــە باوکی‬ ‫ڕۆژێــک لــە ڕۆژان هەیبووە‪ .‬ئوســاماش زەحمەتە‬ ‫لــەوە تێبــگات– چونکە ئەو بەو دڵنیاییە ئاشــنا‬ ‫نییە‪ .‬بۆ ئەو لەدەســتدانی واقیعە‪ .‬هەربۆیە زۆرم‬

‫فەتاح‪ :‬دەشــکرا ڕێکبەوێت‪ ،‬کە چەند ساڵێکی‬ ‫ئاشتییەکی سەیروسەمەر بەدوایدا بێن‪ ،‬ئاشتییەک‬ ‫کە لەڕاســتیدا هەڕەشــەی لەســەر بێــت بەاڵم بە‬ ‫جۆرێــک لە جــۆرەکان ســەقامگیریش بێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫مــن دڵنیــا بــووم و هەر بۆیــەش لــە کتێبەکەدا‬ ‫باســی چیرۆکی پێشــینەی بزاوتی داعش دەکەم‪.‬‬ ‫لــە ئەلقاعیدەی عێراق ئەم داعشــە دروســت بوو‪،‬‬ ‫بەهەرحــاڵ ئەمە بــۆ حاڵەتی عێــراق‪ .‬من ئەوەم‬ ‫تــەواو بە خودئــاگاوە کــردووە– چونکە دەمزانی‬ ‫کە لەکۆتاییدا ئەو ســنوورە کۆنانــە ڕادەتەکێنن‪،‬‬ ‫کە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســتیان لەو فۆرمەدا کە ئێمە‬ ‫پێی ئاشــناین‪ ،‬ئەســڵەن خوڵقاندووە‪ .‬سەرتاپای‬ ‫پــرۆژەی ئــەو ئیســامیانەی داعــش‪ ،‬دواجار زۆر‬ ‫لــەوە ئاڵۆزتــرە کــە ڕۆژئاواییــەکان خوازیاریین‪.‬‬ ‫کــورت دەکرێتــەوە بــۆ دیــن‪ .‬بــەاڵم دەتوانیــت‬ ‫بڵێیــت پرۆژەیەکــی شۆڕشــگێڕی کۆمەاڵیەتیە و‬ ‫ئۆپۆزســیۆنێکی فوندامێنتاڵییە دژ بــە ڕۆژئاوا–‬ ‫هێند قوڵ ڕەگوڕیشەی داکوتاوە و هێندە سوود لە‬ ‫هەموو ئــەو واڵتانە وەردەگرێت کە بە " ‪failed‬‬ ‫‪ "states‬واتــا دەوڵەتــە شکســتخواردوەکان‬ ‫ناودەبرێــن‪ ،‬هەروەها لە ناوچــە ڕکێفنەکراوەکانی‬ ‫پەراوێزی ئەم ســیتەمی جیهانە‪ ،‬بەشــێوەیەک کە‬ ‫دەبێت بە یەکێک لە بابەتە دەستنیشــانکەرەکانی‬ ‫چەند دەیەی داهاتوو‪.‬‬ ‫زاتی نیگایەک دەکەن لە دواڕۆژ؟‬ ‫فەتــاح‪ :‬لــەم ئانووســاتەدا دۆخەکــە بــەالی‬ ‫هەڵوەرینــی واڵتەکــەدا دەڕوات‪ .‬مــن ناتوانم بڵێم‬ ‫چاکــی و خراپییەکانــی ئــەوە چیــن‪ .‬نائارامــی‪،‬‬ ‫وەکو هەموومان دەزانین‪ ،‬هەمیشــە بە جۆرێک لە‬ ‫جۆرەکان لە عێراق بوونی هەبووە‪ .‬کەوابێت بۆچی‬ ‫مرۆڤ دەبێت خۆی بە ســنوورەکانی ســەد ســاڵ‬ ‫لەمەوپێشــەوە هەڵبواسێت؟ ئەوە ئەو پرسیارەیە‬ ‫کە ئێســتا کوردەکان دەتوانن لــە خۆیانی بکەن‪.‬‬ ‫ئــەوان ئێســتا لــە توانایاندایە دەوڵەتــی خۆیان‬ ‫ڕابگەیەنــن‪ .‬بــەاڵم بــڕوام وایە‪ ،‬دراوســێکان‪ ،‬کە‬ ‫لــە کوردەکاندا ئولترا‪-‬ئیســامیی بنیــات دەنێت‪،‬‬ ‫ئاشتیخواز نابن‪.‬‬

‫بەالوە دروســت بوو‪ ،‬ئــەو دوو کاراکتێرە پێکەوە‬ ‫بخەمە ژوورێکەوە‪.‬‬ ‫وەک پێشــتریش لە کەشــتیی تاریکــدا‪ ،‬ڕۆمانە‬ ‫نوێیەکەشــتان تــا ڕادەی تۆقاندن ســەردەمییە‪:‬‬ ‫یەکێــک لــە کاراکتەرەکانــی ڕۆمانەکــە‪ ،‬عەبدولی‬ ‫فڕێنەر‪ ،‬سیمبۆلی هەموو ئەو ئیسالمە توندڕەوانەیە‬ ‫کــە میزۆپۆتامیای ڕۆژێک لە ڕۆژان دەالوێننەوە و‬ ‫شوێنکەوتوی جیهانبینییەکی فوندامێنتالیستن‪ ،‬کە‬ ‫تەنها دۆســت و دوژمن دەناسن‪ .‬ئایا ڕووداوەکانی‬ ‫ئێستای عێراق بۆ ئێوە شتێکی چاوەڕوانکراو بوو؟‬ ‫شــێرکۆ فەتــاح‪" :‬ســەرتاپای پــرۆژەی ئــەو‬ ‫ئیســامیانەی داعش‪ ،‬دواجار زۆر لــەوە ئاڵۆزترە‬ ‫کــە ڕۆژئاواییەکان خوازیارییــن‪ .‬کورت دەکرێتەوە‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬ ‫بــۆ دیــن‪ .‬بــەاڵم دەتوانیــت بڵێیــت پرۆژەیەکی ‪h t t p : / / d e . q a n t a r a . d e / i n h a l t /‬‬ ‫شۆڕشــگێڕی کۆمەاڵیەتیــە و ئۆپۆزســیۆنێکی ‪d e r - n e u e - r o m a n - d e r - l e t z t e - o r t -‬‬ ‫‪v o n - s h e r k o - fa t a h - e i n - b u c h - d e r‬‬‫فوندامێنتاڵییە دژ بە ڕۆژئاوا‪".‬‬ ‫‪missverstaendnisse-zwischen-den‬‬

‫له نزیک غوربه‌ت و خاک‬ ‫سەبارەت بە شتێک لەم نزیکانە‬

‫کۆتاییه‌کانــی ســاڵی ‪86‬ـــی کۆچی‌هه‌تــاوی‬ ‫(‪2008‬ی زایینــی) ئه‌توانین به رۆژ‌ه خۆشــه‌کانی‬ ‫بازاڕی چاپ و باڵوکردنه‌وه‌ی ئه‌ده‌بیی داستانی له‬ ‫ئێرانــدا ئه‌ژمار بکه‌ین‪ ،‬چونکه له‌و ماوه‌یه‌دا چه‌ند‬

‫خوڵقاندنــی رووداو و کاره‌ســاته‌کان‪ ،‬به‌ڵکــوو‬ ‫رۆمــان و کۆمه‌ڵ ‌ه چیرۆکی باش‪ ،‬له الیه‌ن چاپه‌ره خه‌ڵکانی دیکه‌ له کێشمه‌کێشمدان‪.‬‬ ‫ته‌سویرکردنی کێشمه‌کێشمی مرۆڤه‌کان له گه‌ڵ ده‌رخســتنی نه‌وعــی پێوه‌ندیــی که‌ســانێکه‪ ،‬که‬ ‫ناســراوه‌کانه‌وه‪ ،‬ره‌وانــه‌ی بازاڕی کتێــب کران و‬ ‫گه‌یشتنه ده‌ستی خوێنه‌رانی ئه‌ده‌بی داستانی‪ ...‬یه‌کتــری لــه چیرۆکه‌کانی ئاکره‌ییــدا‪ ،‬به جۆرێک بوونه‌ته که‌ڵکه‌ڵه‌ی بیر و ئه‌ندێشه‌ی ئه‌و‪.‬‬ ‫له گۆشــه‌نیگایه‌کی دیکه‌وه‪ ،‬جیاوازیی "شتێک‬ ‫یه‌کێــک لــه‌و کۆمه‌ڵه‌چیرۆکــه باشــانه‌‪ ،‬که ل ‌ه کــراوه که وێڕای ئه‌وه‌ی هه‌ســت و هزری خوێنه‌ر‬ ‫الیــه‌ن خوێنه‌ره‌‌وه زۆر به‌گه‌رمی پێشــوازی لێکرا‪ ،‬بۆ الی خۆی راده‌کێشــێت و له کێشمه‌کێشمه‌کانی لــه‌م نزیکانــە"‪ ،‬له شــێوه‌ی‌روانینی نووســه‌ر بۆ‬ ‫کۆمه‌ڵه‌چیرۆکــی "شــتێک له‌م نزیکانــە" بوو‪ ،‬له ده‌گلێنێــت‪ ،‬که‌چــی هیــچ رووداوێکــی ئه‌ندێشــ ‌ه و روانگه‌ی که‌سانی ناو چیرۆکه‌که‌یدایه‪.‬‬ ‫نووســینی "بــه‌ڕۆژ ئاکره‌یــی"؛ نووســه‌رێک کــه سه‌رســووڕهێنه‌ریش لــه ناخــی داســتانه‌کانیدا ئه‌ندێشه‌ی که‌ســانێک که ره‌نگه لەگه‌ڵ ئاکره‌ییدا‬ ‫دانیشــتووی ســویده و له غوربه‌تدا چیرۆکنووسی روونــادات‪ .‬بــۆ نموونه لــه چیرۆکــی "ده‌القه‌"دا‪ ،‬هیچ له‌یه‌کچوون و نزیکایه‌تییه‌کیشــیان نه‌بوو‌بێت‬ ‫ئه‌زمــوون ده‌کا؛ ئه‌زموون‌کردنێــک کــه ره‌نگــه که یه‌کــه‌م چیرۆکــی به‌رهه‌مه‌که‌یه‌تــی‪ ،‬ریوایه‌ت به‌اڵم وجــوود و حزووری ئــه‌وان و ئاوێته‌بوونیان‬ ‫بووبێتــه هۆی جیاوازی کاره‌کانــی به‌رانبه‌ر بزاڤه به شــێوه‌یه‌ک کــراوه که له کاتــی خوێندنه‌وه‌دا‪ ،‬لــه گــه‌ڵ ئه‌ندێشــه‌ی نووســه‌ر‪ ،‬فاکتــه‌ری‬ ‫چیرۆکنووســییه‌کانی ئــه‌م چه‌ندســاڵه‌ی دوایــی خوێنه‌ر ســات به ســات چاوه‌ڕوانه که له کۆتایی به‌ڕێوایه‌تکردنیــان بووبێــت‪ .‬ئه‌کــرێ ئیشــاره به‬ ‫لــه ناوخــۆی واڵت‪ .‬لــه راســتیدا ئــه‌وه جیاوازی چیرۆکه‌کــه‌دا‪ ،‬شــتێکی ســه‌یر روو بــدات؛ به‌اڵم چیرۆکی "ماڵی دارخورمــاکان" بکه‌ین؛ چیرۆکێک‬ ‫چیرۆکه‌کانــی ئاکره‌ییــه کــه بۆته ســه‌ره‌کیترین کاتێــک ئه‌گاته کۆتایی‌‪ ،‬تێــده‌گا که ئه‌م چیرۆکه کــه تێیدا چه‌ند جه‌نگاوه‌رێکی ســه‌رده‌می شــه‌ڕ‪،‬‬ ‫ته‌نیــا ریوایه‌تی بڕگه‌یه‌کی زۆر ئاســاییه له ژیانی بۆ شــارێکی باشوور رۆیشتوون بۆ ئه‌وه‌ی خانووه‬ ‫فاکته‌ری به‌رجه‌سته‌بوونی کۆمه‌ڵه‌چیرۆکه‌که‌ی‪.‬‬ ‫بــۆ لێکۆڵینــه‌وه لــه جیاوازییه‌کانــی "شــتێک خێزانێکی سێ‌که‌ســی‪ ،‬که له غوربه‌تدا له‌به‌ریه‌ک رووخاوه‌کانــی گه‌ڕه‌کێــک چــاک بکه‌نــه‌وه‪ .‬لــه‌و‬ ‫لــه‌م نزیکانــە"‪ ،‬پێویســته ئیشــاره بــه چه‌نــد هه‌ڵته‌کاو‌ه و شــیرازه‌ی پێوه‌ندییه‌کانی نێوانیان‪ ،‬ماوه‌یه‌دا باسگه‌لێک له نێوانیان دێته ئارا‪ ،‬که تێیدا‬ ‫لــه یه‌کتــری تــرازاوه‪ .‬لێــره‌دا بۆمان‌ده‌رئه‌که‌وێ خوێنــه‌ری چیرۆک‪ ،‬بــه‌ره‌وڕووی چه‌ند روانینێکی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌کی چیرۆکه‌کانی بکه‌ین‪.‬‬ ‫ســه‌ره‌تا ده‌بــێ په‌نجــه بخه‌ینــه ســه‌ر ئــه‌و کــه ئامانجــی زێهنیی نووســه‌ر‪ ،‬نــه‌ک داهێنان و جیــاواز بــ ‌ۆ یه‌ک بابــه‌ت ده‌بێته‌وه‪ .‬شــێوه‌نیگای‬ ‫لێکترازانــه‌ی که له دنیــای زێهنی ئاکره‌ییدا رووی‬ ‫داوه و له‌م کۆمه‌ڵه‌چیرۆکه‌دا دیاریداوه؛ نووسه‌رێک‬ ‫که نیوه‌ی رۆحی له خاکی زێد و نیشتمانه‌که‌یدایه‬ ‫و نیوه‌که‌ی دیکه‌ی‪ ،‬غوربه‌تنشــینه‪ .‬بۆیه خوێنه‌ر‬ ‫لــه گــه‌ڵ خوێندنــه‌وه‌ی چیرۆکه‌کانــی‪ ،‬ئاوێته‌ی‬ ‫چه‌نــد فه‌زایه‌کی جیاواز ده‌بێت؛ فه‌زاگه‌لێک که گا‬ ‫پێوه‌ندیی مرۆڤه‌کان له غوربه‌تدا ته‌ســویر ده‌کا و‬ ‫هه‌نــدێ جاریش پێوه‌ندیی که‌ســه‌کان پێکه‌وه‪ ،‬له‬ ‫زێد و نیشــتمانی خۆیاندا ده‌گێڕێته‌وه؛ که‌سانێک‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌‪:‬‬ ‫‪http://www.aftabir.com/articles/view‬‬ ‫که لــه هه‌ردوو حاڵه‌تدا له گــه‌ڵ خۆیان و له‌گه‌ڵ‬

‫«‬

‫عه‌لیڕه‌زا فه‌راهانی‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬به‌ختیار ئه‌حمه‌دی‬

‫ئاکره‌یــی بۆ هــه‌رکام له‌م که‌ســایه‌تییانه‪ ،‬هێنده‬ ‫ده‌قیــق و ورده کــه توانیویێتــی ی ‌هک‌به‌یه‌کی ئه‌و‬ ‫که‌سایه‌تیانه به‌رجه‌سته بکاته‌وه‪.‬‬ ‫له "ماڵی دارخورماکان"دا خوێنه‌ر له گه‌ڵ بیری‬ ‫دژه‌ڕۆشــنبیرانه‌‪ ،‬رووبه‌ڕوو ده‌بێت‪ .‬له شــوێنێکدا‬ ‫یه‌کێک له که‌ســایه‌تییه‌کان به کتێب‌گه‌لێکی وه‌ک‬ ‫شێعره‌کانی شاملوو ده‌ڵێ کتێبی چه‌واشه‌کار و به‬ ‫شیاوی سووتاندنیان داده‌نێ‪.‬‬ ‫به‌اڵم ده‌رکه‌وته‌ی گشتیی زێهنییه‌تی ئاکره‌یی له‬ ‫چیرۆکه‌کانی "شــتێک له‌م نزیکانە"‪ ،‬ره‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫دۆخــی مرۆڤــه‌ دابڕاوه‌کانــه لــه خاکــی خۆیان؛‬ ‫ئه‌زموونێک که ئه‌و نووســه‌ره راســته‌وخۆ هه‌ستی‬ ‫پێکردووه و چه‌شتوویه‌تی؛ مرۆڤه لێک‌ترازاوه‌کان‪،‬‬ ‫ســه‌رگه‌ردان له دووی په‌ناگه‌یه‌ک‪ ،‬ئینسان‌گه‌لێک‬ ‫کــه لــه شــوێن حه‌قیقــه‌ت و ئه‌ســاله‌تی ونبووی‬ ‫خۆیــان هه‌ڵوه‌دان‪ .‬لــه چیرۆکــی "مراوییه‌کان"دا‬ ‫ئــه‌م گــه‌ڕان و پشــکنینه لــه الیه‌ن که‌ســێک که‬ ‫ســاڵه‌هایه بــۆ زێده‌که‌ی خــۆی گه‌ڕاوه‌تــه‌وه‪ ،‬به‬ ‫جوانــی نیشــان دراوه؛ نیگایه‌کــی حه‌په‌ســاو بۆ‬ ‫شارێک و بۆ دانیشــتوانێک که رۆژگارێک ئاشنای‬ ‫بــوون و بیره‌وه‌ری‌گه‌لێــک کــه ئیدی فه‌رامۆشــی‬ ‫کــردوون‪ .‬ئافراندنی ئه‌م فه‌زایــه و ئه‌م دۆخانه‌یه‬ ‫کــه بۆته هــۆی دلگربــوون و جیاوازبوونی ره‌وتی‬ ‫چیرۆکی ئاکره‌یی له کۆمه‌ڵه چیرۆکی "شتێک له‌م‬ ‫نزیکانە"دا‪.‬‬

‫له گۆشه‌نیگایه‌کی دیکه‌وه‪ ،‬جیاوازیی «شتێک له‌م‬ ‫نزیکانە»‪ ،‬له شێوه‌ی‌ڕوانینی نووسه‌ر بۆ ئه‌ندێش ‌ه‬ ‫و ڕوانگه‌ی که‌سانی ناو چیرۆکه‌که‌یدایه‬

‫ژماره‌ (‪ )٤٤٦‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/٢/٢٣‬‬

‫‪4‬‬

‫هەاڵتن بەرەو تەنیایی‬

‫««‬

‫لە بارەی وەرگێڕانی نامەکانی « نیتچە ›› ەوە‬ ‫ئارنی میلبێرگ*‬ ‫و‪ :‬دالوەر قەرەداغی‬ ‫لــ ‌ه دەزگەی چاپی ‪،Symposion‬‬ ‫کــ ‌ه کۆنووســینه‌کانی (نیتچه‌)ـــی لــێ‬ ‫چــاپ ده‌بێــت‪ ،‬ئه‌مجار‌ه نــۆر‌ه هاتووەتە‬ ‫ســەر چاپی نامه‌کانی‪ .‬نامه‌کان زیاتر لە‬ ‫فەلسەفە‪ ،‬ژیانی ڕۆژانەی ئەو فەیلەسوفە‬ ‫لەخۆدەگــرن‌‪ ،‬بــه‌اڵم هــاوکات گەواهــی‬ ‫گەشەی ئەو‪ ،‬ڕووەو ئەو هزرە کاریگەرانە‬ ‫دەدەن‪ ،‬کــە زەمەنەکــە وەک زەمەنــی‬ ‫‹›فەیلەسوفی ئازاد›› جیادەکاتەوە‪.‬‬ ‫فریدریــش نیتچــ ‌ه ته‌مه‌نــی ته‌نهــا‬ ‫بیســتوچوار ســاڵ ده‌بێــت کاتــێ وه‌ک‬ ‫پرۆفیســۆری فیلۆلــۆژی کالســیک لــ ‌ه‬ ‫زانکــۆ بچوکه‌‌که‌ی شــاری بازل ‪Basel‬‬ ‫داده‌مه‌زرێــت‪ .‬پێشــتر پســپۆڕێتی خۆی‬ ‫لــ ‌ه ئیشــکردن لــ ‌ه نووســه‌ر‌ه گریکــی و‬ ‫التینییه‌کانــدا خســتبووه‌ ڕوو‪)١٠( .‬‬ ‫دە ســاڵ دواتــر به‌هــۆی خه‌راپیی باری‬ ‫‌وه خۆی خانه‌نشــین ده‌کا‪.‬‬ ‫ته‌ندروســتییه ‌‌‌‬ ‫دوای (‪ )١٠‬دە ساڵی تر وه‌ک ‹›فه‌یله‌سوفی‬ ‫ئازاد›› ده‌ژی‪ .‬ل ‌ه کانوونی دووەمی ساڵی‬ ‫‪١٨٨٩‬دا‪ ،‬دۆخی ته‌ندروستی تێکده‌چێ و‬ ‫یه‌که‌م جار بۆ خه‌ســته‌خانه‌ی نه‌خۆشیی ‌ه‬ ‫ڕه‌وانییه‌کان ده‌نێردرێ و پاشــان دایک و‬ ‫خوشــکه‌که‌ی ئاگایان لێی ده‌بێت‪ ،‬تا د‌ه‬ ‫ســاڵ دواتر ب ‌ه بیمارییه‌ک لە مێشکدا ک ‌ه‬ ‫پێده‌چــێ بۆماوه‌یی بێت‪ ،‬ده‌مرێ‪ .‬نیتچە‬ ‫دوای داڕوخانی باری ته‌ندروســتی‌‪ ،‬یه‌ک‬ ‫دێڕ نانووســێت‪ ،‬به‌اڵم پێشــتر سه‌ره‌ڕای‬ ‫ژانه‌ســه‌ری بــه‌رده‌وام و خه‌راپیی بینین‪،‬‬ ‫زیاتر ده‌نووسێ‪›‹ .‬چاپی‬ ‫توێژینه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌یی›› ک ‌ه ل ‌ه ســاڵی‬ ‫‪١٩٨٠‬دا ئامــاده ‌دەکــرێ‪ ،‬یازده‌هــه‌زار‬ ‫الپه‌ڕه‌یــه ‌و بــ ‌ه یه‌کســانیی دابه‌شــبوو‌ه‬ ‫به‌ســه‌ر نووســینی ته‌واوکراو و یاداشتی‬ ‫به‌جێمــاو و نامــه‌دا‪ .‬نیتچــ ‌ه لــ ‌ه زه‌مه‌نی‬ ‫گوڕوچاالکییه‌که‌یــدا لــ ‌ه هــه‌ر ئه‌و ســێ‬ ‫ڕووبــه‌ره‌دا ئیــش ده‌کا‪ ،‬جــا بــۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫بنیــادەم تێگه‌ییشــتنێکی تــه‌واوی‬ ‫‌وه هه‌بێــت‪ ،‬ده‌بێ پێ بنێت ‌ه نێو‬ ‫له‌باره‌یه ‌‌‬ ‫هه‌رسێکیانه‌وه‪.‬‬ ‫تا ئێستاک ‌ه مه‌رامێکی له‌و جۆر‌ه ته‌نها‬ ‫بۆ که‌ســێکی ئه‌ڵمانیایی زوبان مه‌یســه‌ر‬ ‫بــووه‌‪ ،‬به‌اڵم ئیدی بــەو زووانە خوێنەری‬ ‫ســوێدی زوبانیــش لــه‌و‌ه به‌هره‌مه‌نــد‬ ‫‌خشــیاره‬ ‫‌‌‬ ‫ده‌بێــت‪ .‬کاتــێ ده‌زگــه‌ی په‬ ‫ئازاکــه‌ی ‪ Symposion‬ل ‌ه ئێســتادا‬ ‫کۆنووســینه‌کانی نیتچه‌ی چاپ کردووه‌‪،‬‬ ‫چیــدی خوێنه‌ر دڵی تەنها به‌ ته‌رجه‌مه‌ی‬ ‫ئه‌و ده‌یان کتێب ‌ه نووســراوە‌ی نیتچ ‌ه ئاو‬ ‫ناخواتــه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکــو ته‌ماحــی ئه‌وه‌شــی‬ ‫هەیــ ‌ە کــ ‌ه گوڵه‌وه‌چنییه‌ک ل ‌ه یاداشــت ‌ه‬ ‫جێماوه‌کانیشی بە چاپکراوی ببینێت‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ئێستادا دوو به‌رگ ل ‌ه نامه‌کانی نیتچە ک ‌ه‬ ‫بــ ‌ه هه‌ردووکیان خۆیان لــ ‌ه هه‌زار الپه‌ڕه‬ ‫ده‌ده‌‌ن‌و نزیکــه‌ی ســێ یه‌کــی (‪)٢٨٥٠‬‬ ‫دووهــه‌زار و هه‌شتســه‌د و په‌نجــا نامــ ‌ه‬ ‫پێکدێنــن‪ ،‬باڵوبوونه‌ته‌وه‌‪ .‬ئــه‌م کار‌ه ل ‌ه‬ ‫‌یه و‬ ‫هه‌مــوو ڕوویه‌کــه‌و‌ه کارێکــی گه‌وره ‌‌‬ ‫‹›پێتــه‌ر هاندبێری››ش کــ ‌ه ته‌رجه‌مه‌ی‬ ‫کردوو‌ه و په‌راوێزی بۆ نووسیوه‌‪ ،‬کارێکی‬ ‫نموونه‌یی‌ ب ‌ه ئاکام گه‌یاندووه‌‪.‬‬ ‫نیتچ ‌ه نامه‌کانیشی وه‌ک نووسینه‌کانی‬ ‫هێزمه‌نــد‪ ،‬وروژێنــه‌ر و جاروبــار بــ ‌ه‬ ‫هه‌یه‌جانــن‪ .‬ل ‌ه ڕاســتیدا ئــه‌و‌ه ته‌نها ل ‌ه‬ ‫یاداشــته‌کانیدای ‌ه کــ ‌ه ئه‌و پشــوو ده‌دا‪،‬‬ ‫ڕاده‌مێنێ‪ ،‬ئیســت دەکا و بــا دەداتەوە‪.‬‬ ‫ی ئەو بۆ ته‌نهــا بەرامبەرێک ‌ه ک ‌ه‬ ‫نامەکانــ ‌‬ ‫ئه‌م ده‌یه‌وێ کاریگەری له‌سه‌ر جێبهێڵێ‪.‬‬ ‫نیتچــە ل ‌ه نامه‌کانیدا دڵســۆزیی خۆی بۆ‬ ‫دایکی ده‌رده‌بڕێ‪ ،‬توانج ل ‌ه خوشــکه‌که‌ی‬ ‫ده‌دا‪ ،‬ئــه‌و‌ه ئه‌گــه‌ر سه‌رزه‌نشــتی نه‌کا‪،‬‬ ‫ســینگی بۆ ئه‌وانه‌ی ک ‌ه پێی سه‌رســامن‬ ‫ده‌رده‌په‌ڕێنــێ‪ ،‬هاوخه‌می بــۆ هاوڕێکانی‬ ‫ده‌رده‌بڕێ‪ ،‬ئامۆژگاری ده‌زگەکانی چاپ و‬ ‫ئه‌وانی تر دەکا ک ‌ه ب ‌ه باشیی تێی ناگه‌ن‪.‬‬ ‫وه‌ک ئەوەی هاندبێری ل ‌ه پاشه‌کیییه‌که‌یدا‬ ‫نووســیویه‌تی‪›‹ :‬شتێکی هاسان نییه ل ‌ه‬

‫نامه‌کانیدا وەک نووســینه‌کانی‪ ،‬ئەوەما ‌ن‬ ‫لــەال یه‌کالییــی ببێتــه‌و‌ه ک ‌ه ئاخــۆ ئه‌و‬ ‫ئه‌زموون ب ‌ه خایله‌کانییه‌و‌ه ده‌کات یاخود‬ ‫ڕایه‌کی واقیعییانه ده‌رده‌بڕێ‪ ،‬ده‌مه‌ته‌قێ‬ ‫ده‌کا یاخــود تاکتیکێکــی تــه‌واو‌‪››.‬‬ ‫هه‌مــان زه‌حمه‌ت لە لێکدانــەوەی نامەی‬ ‫نووسەرێکی چاالکی تردا هه‌یه کە ئەویش‬ ‫(ســتریندبێری) یــە و لەگــەڵ نیتچــەدا‬ ‫تــا ڕادەیــەک هاوســه‌رده‌می یه‌کدیــش‬ ‫بــوون‌‪ .‬وه‌کــی تــر لــ ‌ه کۆتایــی ژیانــی‬ ‫ئاگایــی نیتچه‌دا‪ ،‬ئه‌و دووانه‌‪ :‬نیتشــ ‌ه و‬ ‫ســتریدنباری‪ ،‬ده‌که‌ونــ ‌ه نامه‌گۆڕینه‌وه‌‪.‬‬ ‫نیتچه‌ هه‌ندێک ل ‌ه کاره‌کانی ستریندباری‬ ‫بــ ‌ه فه‌ڕه‌نســایی خوێندونه‌تــه‌و‌ه و‬ ‫‹›هاوسه‌رگیری›› و ‹›باوک›› ی پێ ‹›‬ ‫زیاد لە سه‌رنجڕاکێشن››‪ .‬له‌مباره‌یه‌وه‌ بۆ‬ ‫ستریندباری ده‌نووسێ‪››:‬ئێم ‌ه هه‌ر ته‌واو‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ ژن کۆکین‪››.‬‬ ‫نامــەکان جیاوازییــان لەگــەڵ هەردوو‬ ‫نووســین و یاداشتەکاندا هەیە بەوەی کە‬ ‫بە دەگمەن دێنەوە سەر فەلسەفە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لــە بری ئەوە لــە دەوری ژیانی تایبەت‪،‬‬ ‫کێشــەکانی ژیانی ڕۆژانە‪ ،‬خوردوخۆراک‪،‬‬ ‫تەندروســتی‪ ،‬ســەفەر‪ ،‬شــوێن و دۆخی‬ ‫ئابــووری دەســووڕێنەوە‪ .‬لەمیانــەی‬ ‫نامەکانــی نیتچــەوە مەزەنــدەی هێڵــە‬ ‫سەرەکییەکانی بیۆگرافیای خۆنووسینێک‬ ‫دەکەیــن کــە بــە ئاشــکرا نزیکتــرە لەو‬

‫«‬

‫پیشــانی دەده‌ن کــە پچڕانــی پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ لو ئەندریاس ســالومی دا‪ ،‬شۆکی‬ ‫کــردووە‪ ،‬دوای ئــەوەی چەنــد جارێــک‬ ‫خوازبێنــی کــردووه‌‪ .‬دواتــر چەندین ژن‬ ‫لەنێو ئاشــناکانی نیتچەدا سەردەردێنن‪،‬‬ ‫ژنانــی زرنگ و متمانە بە خــۆ‪ ،‬لەوانەی‬ ‫کــە نیتچ ‌ه لــە نووســینه‌کانیدا گاڵتەیان‬ ‫پێدەکا‪ ،‬بــەاڵم ئەوکات خۆی فێری ئەوە‬ ‫کردبوو کە جڵەوی هەستوسۆزەکانی بکا‪،‬‬ ‫یەکێک لــەو ژنانە دواتر دەنووســێت‪››:‬‬ ‫نیتچە‪ ،‬ئەو بیریارە هەوسارپچراوە‪ ،‬وەک‬ ‫مرۆڤ خاوەن ناســکیی و سۆزێکی نایابە‬ ‫و بەرامبــەر ڕەگــەزی ژن‪ ،‬چ لــە ڕووی‬ ‫ڕەفتار و چ لە ڕووی شــێوازەوە‪ ،‬خاوەن‬ ‫ئەدەبێکی حیساب بۆ کراوو ورده‌‪››.‬‬ ‫لە زەمەنی پرۆفیسۆرییەکەیدا‪ ،‬نیتچە‬ ‫لــە بری ئەوە پێوەندی هاوڕێیەتی لەگەڵ‬ ‫پیاواندا دەبەســتێت‪ ،‬وێڕای هامشۆیەکی‬ ‫چڕوپــڕ لەگەڵ ڕیچارد ڤاگنەردا‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئامادەیــی خۆیشــی دەرده‌بــڕێ کــە لە‬ ‫زانکۆ دەســت لــە کار بکێشــێتەوە و لە‬ ‫بــری ئەوە ببێتــە بەڕێوەبەری کەمپەینی‬ ‫پرۆژە گەورەکەی ڤاگنــەر‪ :‬بایروس(‪.)١‬‬ ‫لەوێدا لێکترازان ڕوو دەدا‪ :‬کاتێ لە ساڵی‬ ‫‪١٨٧٦‬دا فێستیڤاڵەکە دەکرێتەوە‪ ،‬نیتچە‬ ‫لــە گۆڕەپانەکە هەڵــدێ و لە نامەیەکیدا‬ ‫‹›نائومێدیــی بێســنووری خــۆی››‬ ‫دەردەبڕێــت‪ .‬ئــەوە یەکەمیــن ئامــاژەی‬

‫و نیشــتەجێی هەمیشــەییەوە‪ ،‬دەبێتــە‬ ‫‪ ،fugitivus errans‬ئــه‌و ناوه‌ی ک ‌ه‬ ‫نیتچە لــە خۆی دەنــێ‪ ››:‬هەاڵتوویەکی‬ ‫لەرزان‪ ،‬لە هزر و لە جوگرافیادا‪ ،‬ســاتی‬ ‫هاویــن لــە ئەلپەکانــدا ‹›شــەش هەزار‬ ‫پــێ لە ســەروو ئاســتی زەریــا و هەموو‬ ‫شــته‌ ئینســانییه‌کانه‌وه‌‪ ››.‬ل ‌ه زســتاندا‬ ‫پانســیۆنەکان بــە درێژایــی که‌ناره‌کانی‬ ‫زەریــای ناوەڕاســت هەرزانــن‪ ،‬شــەش‬ ‫زســتان لە نیس بەســەر دەبا‪ ،‬لە نێوان‬ ‫شاگەشــکەبوون بە ‹›هەوا بــااڵ›› کەی‬ ‫شــار و بۆنگەلی خۆشی ‹›ئەفریقایی››‪،‬‬ ‫تــا گاڵتەکردن ب ‌ه کاروبارە شــیکانەکەی‬ ‫ماڵــێ‪ .‬لــە ســاڵی ‪ ١٨٨٧‬دا ئــەو‬ ‫بوومەلەرزەیــە دەبینــێ کە بەشــگەلێک‬ ‫لە شــارەکە وێران دەکا‪ .‬لــە نامەیەکیدا‬ ‫لەوبارەیەوە دەنووســێ کە ئەرزهەژێنەکە‬ ‫لە خەو وەئاگای هێناوەتەوە‪ .‬دەنووسێ‪:‬‬ ‫چوومــە دەرەوە و پیاســه‌ی شــەوانه‌م‬ ‫کرد تا ببینم ئاخۆ چ ترســێکی شــێتان ‌ه‬ ‫مرۆڤــەکان دەهــاژوێ‪ ››.‬لــ ‌ه نامه‌کــه‌دا‬ ‫جەخــت دەکاتــەوە لــه‌وه‌ی کــە ئــەو‬ ‫خانــووەی لێــی نیشــتەجێیە و (ئاوهای‬ ‫گوت زەردەشــت)ی لێدەنووسێت‪ ،‬وێران‬ ‫بووە‪ .‬دەنووسێت‪››:‬ئەمە کەڵکی ئەوەی‬ ‫بــۆ نــەوەکان هەیــە کــە مەزارگەیەکــی‬ ‫بچووکیان هه‌بێ زیارەتی بکەن‪››.‬‬ ‫پەیوەنــدی لەگەڵ ڤاکنەر و پرۆژه‌که‌ی‬

‫نیتچ ‌ه نامه‌کانیشی وه‌ک نووسینه‌کانی هێزمه‌ند‪،‬‬ ‫وروژێنه‌ر و جاروبار ب ‌ه هه‌یه‌جانن‬

‫ژیانــەی کە هەر بە ڕاســتی ژیاوە‪ ،‬وه‌ک‬ ‫لەو ژیانەی کە لە دوایین پایزدا لە کتێبی‬ ‫‪ Ecce homo‬دا دەیگێڕێتــەوە‪.‬‬ ‫دیــارە نابــێ چاوەڕوانــی ئــەوە بین کە‬ ‫لــە نامەکەنیدا بــە گه‌رموگوڕیی باس لە‬ ‫شــتگەلێک بکا کە بۆ نموونە پەیوەندیان‬ ‫بە ئیرۆتیکــەوە هەیە‪ .‬ئێمە قەت نازانین‬ ‫ئاخــۆ ئــەو چ حەزگەلێکــی هــەن‪ ،‬ئەوە‬ ‫ئەگەر هەیبووبن – لە کولتووری ئەودا و‬ ‫لەو دەوروزەمانەدا‪ ،‬بنیاده‌م ئه‌و شتانه‌ی‬ ‫لە بوار و شــوێنی خۆمانەدا ده‌ر‌ده‌بڕین‪،‬‬ ‫زیاتــر لــەوەی لــە نامــەدا ده‌ریانببرێ‪.‬‬ ‫ئامــاژەی هاوخەمیی دەربڕین لە هەندێک‬ ‫نامەیدا بۆ ‪ Rohde‬لە دەیەی ‪١٨٧٠‬دا‬ ‫دەناســینەوە‪( .‬هاوخەمانه‌ترین نامەکان‬ ‫لە گوڵەوەچنییەکــەدا نین)‪ .‬زنجیرەیەک‬ ‫نامــەی تووڕە کــ ‌ه هی ســاڵی ‪١٨٨٢‬ن‪،‬‬

‫هه‌مدیــس ســه‌رلێتێکچوون ‌ه گەورەکــەن‬ ‫لــە ژیانی نیتچەدا‪ ،‬کــە لەم دوو بەرگەی‬ ‫نامەکاندا ســەرنجیان دەدرێت‪ :‬یەکەمیان‬ ‫تــا ســاڵی ‪ ١٨٧٩‬دەڕوات کاتێــک کــە‬ ‫نیتچە خۆی خانەنشین دەکا‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫دووەمیان زەمەنی ‹› فەیلەســوفی ئازاد‬ ‫‹› لە خۆ دەگرێ‪.‬‬ ‫بنیــادەم دەتوانێ هێڵــی جیابوونەوە‬ ‫لە زۆر جێگەدا بکێشــێت‪ .‬ساڵی ‪١٨٧٦‬‬ ‫لە بایروس‪ ،‬یان یەکەم زســتان ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪ ١٨٧٧‬لــە ئیتاڵیــا یــان دوایین زســتان‬ ‫لە شــارەکەی خۆی‪ ،‬ناومبێــرگ‪ ،‬یاخود‬ ‫خانه‌نشــین بوونی لە هەمان ســاڵدا‪ .‬لە‬ ‫هەمــوو ڕووداوەکاندا گۆڕانــکاری بەرچاو‬ ‫لــە ژیــان و هــزری نیتچــەدا ڕوودەدەن‪.‬‬ ‫گۆڕانکاریــی کۆمه‌اڵ‌یه‌تــی و جیۆگرافی‪:‬‬ ‫لــە کەســێکی دامــەزراوی هەمیشــەیی‬

‫بایروسدا ده‌گۆڕێت‪ :‬نیتچە لە ڤاگنەرییەکی‬ ‫شاگەشــکەوە بــا دەداتــەوە و لەمیانەی‬ ‫دواییــن ســاڵی ئاگاییــدا‪ ،‬نامیلکــەی‬ ‫(که‌یســه‌کەی ڤاگنەر) دەنووسێت‪ .‬هەرە‬ ‫دوایین شــتێک کە دەیکات ئامادەکردنی‬ ‫بەرگــە بچووکەکــەی ‪Nietzsche‬‬ ‫‪( contra Wagner‬نیچــ ‌ه لــ ‌ه‬ ‫بەرامبــه‌ر ڤاگنه‌ر)دایـــە‪ .‬دوان لە ‹›نامە‬ ‫شــێتانەکان››ی ڕۆژی (‪ )٥‬ی یانــوەری‬ ‫ســاڵی ‪ ١٨٨٩‬ی نیتچە دەگەنە کۆسیما‪،‬‬ ‫بێوەژنەکەی ڤاگنەر‪ ،‬بە جۆرێک بنیادەم‬ ‫وا تێدەگا هەموو ئەو دوواین شــتانەی ل ‌ه‬ ‫ســه‌ری نیچه‌و‌ه ده‌رچــوون‪ ،‬ئه‌وان ‌ه بوون‬ ‫که‌ پێوه‌ندییان ب ‌ه ڤاگنه‌ره‌وه‌ هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٨٨١‬نیتچە بۆ یەکەم جار ئۆپرای‬ ‫‪›‹ Georges Bizets‬کارمــەن››‬ ‫دەبینــێ کە دواتر جێگەی (تریســتان و‬

‫ئیزولت) ەکــەی ڤاگنەر‪ ،‬وەک یه‌کێک ل ‌ه‬ ‫ئۆپرا لەبەرداڵنەکانی دەگرێتەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫بووەته‬ ‫‌‌‬ ‫مانــای وایە کە لــە ئەڵمانیییەوە‬ ‫فه‌ڕه‌نسایی‪ .‬لەمیانەی زەمەنی ڤاگنەردا‪،‬‬ ‫نیتچە هەمان شــێوەی مامۆســتاکه‌ی لە‬ ‫کولتــووری (فەره‌نســیی– جوولەکــە)‬ ‫خانەگومان بووە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر خەیاڵی‬ ‫گواســتنه‌وه‌ی بــۆ پاریس‪ ،‬کــ ‌ه هه‌رگیز‬ ‫سه‌ریشی نه‌گرت لە کەللەیدا بووبێت‪ .‬لە‬ ‫دەیەی هەشــتادا هەرچی زیاتر لە هەموو‬ ‫شــتێکی ئەڵمانیایــی خانەگومــان دەبێ‬ ‫و ئیدیعــای ئــەوەی دەکا کــە زوبانی لە‬ ‫نووســینەکانیدا زیاتر فەڕەنســاییە وەک‬ ‫لەوەی ئەڵمانیایی بێت‪ .‬پێ لەسەر ئەوە‬ ‫دادەگرێ کە ئەو لەســەرەتادا پۆڵەندایی‬ ‫بــووە و ئەوپــەڕی ئومێــدی ئەوەیە کە‬ ‫ببێتە ‹›ئەوروپاییەکی باش››‪.‬‬ ‫نیتچە هەرگیــز دژە جوولەکە نەبووە‪.‬‬ ‫تەنانــەت لە زەمەنی ڤاگنەریشــدا‪ .‬کاتێ‬ ‫خوشکەکەی شوو بە دژە جوولەکەیەکی‬ ‫بەناوبانــگ و یارمەتیــدەری گۆڤــاری‬ ‫جەنگاوەرانــی ئەنتــی جوولەکەکــەی‬ ‫‪ Bayreuther Blätter‬دەکا‪،‬‬ ‫نیتچــە حەز دەکا ناوی خــۆی بە ئەنتی‬ ‫دژە جوولەکــە بهێنــێ‪ .‬لە ڕەشنووســی‬ ‫نامەیەکــی ســاڵی ‪ ١٨٨٧‬دا بــۆ‬ ‫خوشکەکەی‪ ،‬دەنووسێ‪ ››:‬ئەڵمانیاییەک‬ ‫کــە ئیدیعای ئەوە بکات لە جوولەکەیەک‬ ‫باشــترە تەنها لەبەرئــەوەی ئەڵمانیاییە‪،‬‬ ‫ئــەوە لــە کۆمیدیایەکدا خه‌ڵــی ئێره‌یه‌‪:‬‬ ‫ئەوە ئەگەر لە شــێتخانەدا خه‌ڵکی ئێرە‬ ‫نەبێت‪››.‬‬ ‫ئافــەرۆز کردنــی هەمــوو شــتێکی‬ ‫ئەڵمانیایــی واتــای ئــەوە دەگەیەنێ کە‬ ‫ڕەخنەکردنــی ئایدیالیــزم بــە قازانجــی‬ ‫ماتریالیــزم لــە کارە فەلســەفییەکانیدا‬ ‫گەشــە پێداوە‪ ،‬بەاڵم بنیادەم ســەرنجی‬ ‫ئەوە تەنهــا لە نامەکانیــدا دەدا‪ .‬لەبری‬ ‫ئــەوە لــە نامەکانــدا بــە ئه‌ندازەیەکــی‬ ‫زۆر ئــەو گۆڕانــە تــا ڕادەیەکــی زۆر‬ ‫بەرچــاوە دۆکیۆمێنــت بووه‌‪ :‬گــۆڕان لە‬ ‫هاوڕێیەتییــەوە بۆ تەنیایــی‪ ،‬هاوڕێیەتی‬ ‫تێمایەکــی گەورەیــە لــە یەکــەم به‌ندی‬ ‫نامەکانیــدا تــا ســاڵی ‪ :١٨٧٩‬ته‌نهــا‬ ‫بریتییــ ‌ه لــ ‌ه هاوڕێیەتیی نێــوان پیاوان‪،‬‬ ‫لــەو پەیوەندییــە چڕوپڕانــه‌و‌ه ده‌ســتی‬ ‫پێکردوو‌ه ک ‌ه لەگــەڵ زانا فیلۆلۆگەکانی‬ ‫زەمەنــی خوێندنیــدا به‌ســتوونی‪ .‬لــە‬ ‫چەندیــن نامــەدا خه‌ون بــه‌وه‌و‌ه ده‌بینێ‬ ‫کــە لەگەڵ هاوڕێیانیــدا پێکه‌و‌ه دەیرێک‬ ‫ڕۆبنێن‪ ،‬لەوێ خۆیان بۆ وتووێژی جیدیی‬ ‫تەرخان بکەن‪ ،‬بەبێ ئەوەی ژن و ئەرکی‬ ‫زانکۆ و شــتی بێبایەخــی ڕۆژانە مەژووڵ‬

‫و بێزاریــان بکه‌ن‪ .‬فەســڵێک لــە کتێبی‬ ‫‹›زانســتی شــادان›› کە ســاڵی ســاڵی‬ ‫‪ ١٨٨٢‬دەینووســێ‪ ،‬نــاوی ‹›هاوڕێیه‌تی‬ ‫ئه‌ســتێره‌‹› یــ ‌ه و ئاوهــا دەســت‬ ‫پێدەکا‪››:‬ئێمە هاوڕێ بووین و بە یەکتری‬ ‫بووینــە غەریــب‪ ››.‬دەبێ بەو شــێوەیە‬ ‫بووبــێ‪ ،‬لەبەرئــەوەی ئــەو هاوڕێیەتییە‬ ‫کامڵــە جێگەی ئەســتێرەکانە‪ ››.‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشــدا ئێمــە دەمانــەوێ بــاوەڕ بــە‬ ‫هاوڕێیەتییەکەمــان لەنێــو ئەســتێراندا‬ ‫بهێنین‪ ،‬تەنانەت ئەگەر ناچاریش بین لە‬ ‫سەر زەوی دوژمنی یەکدی بین‪››.‬‬ ‫دەســبەردان لــە ئەڵمانیایــی بــوون‪،‬‬ ‫نیتچــە وەک چاکبوونــەوە تێــی دەگات‪،‬‬ ‫شــتێک کــە لــە دەیــەی ‪١٨٨٠‬دا؛ لــە‬ ‫نامــەکان هــەروەک لــە نووســینه‌کانیدا‬ ‫وەک تێمایەکــی گــەورە خــۆ دەنوێنــێ‪.‬‬ ‫بــەاڵم نامەکان لــە بارەی تەنیاییشــەوە‬ ‫دەدوێــن‪ :‬جاروبار نیتچــە گلەوگازندە لە‬ ‫تەنیایــی دەکا‪ ،‬جاروباریــش پەنــای بۆ‬ ‫دەبــا‪ .‬پاییــزی ســاڵی ‪ ،١٨٨٠‬نیتچە لە‬ ‫جەنــەوا دەبێــت و بــۆ ‪،Overbeck‬‬ ‫هاوڕێ و هاوپیشــە بــە وەفاکەی زانکۆی‬ ‫بازل‪ -‬ی دەنووســێ‪ ››:‬یارمەتیم بدە بەم‬ ‫پەنهانییەوە بنووسێم‪ .‬نکوڵی لە بوونم لە‬ ‫جەنــەوا بکە – ئاخر من دەبێ ماوەیەکی‬ ‫درێــژ لــە ناوجەرگەی شــارێکدا بژیم کە‬ ‫دەســەاڵتم بەسەر زوبانەکەیدا ناشکێ‪››.‬‬ ‫چەنــد مانگێک دواتــر پالنەکانی دەخاتە‬ ‫ڕوو بــەوەی کە دەگوێزێتــەوە بۆ تونس‬ ‫تــا لەنێو ‹› موســڵمان›› اندا بژی‪ .‬بەو‬ ‫جۆرە دەیەوێ چاوی بۆ هەموو شــتێکی‬ ‫ئەوروپایی تیژ بکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫زەحمەتــە بگوتــرێ کــە نیتچــە بەو‬ ‫جۆرە فەنتاسیای تەنیاییانەوە‪ ،‬ئاخۆ ئەو‬ ‫تەنیاییەی کە تێی دەکەوێ‪ ،‬ڕاسیونالیزە‬ ‫دەک‌ا دوای ئــه‌وه‌ی دەســبەرداری هەموو‬ ‫شتێکی ئەڵمانیایی دەبێ‪ ،‬یاخود هەر بە‬ ‫ڕاســتی بە دوایدا دەگــەڕێ‪ .‬تەنیایی لە‬ ‫نامەکاندا‪ ،‬لە هەموو ڕووداوەکاندا ڕۆڵێکی‬ ‫گەورە دەبینێت و ڕەنگبێ ئەوەش خودی‬ ‫ئــەو هەلومەرجــە بێت کــە زەمەنەکەی‬ ‫وەک ‹›فەیلەســوفی ئــازاد›› جــوێ‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬تا ســاتەوەختی داڕمانەکەی‪:‬‬ ‫خایلــە نەفرەتییــەکان‪ ،‬فۆرمۆلــەی‬ ‫دەربڕینــە هەرچــی زیاتــر کاریگەرەکان‪.‬‬ ‫لە (زانســتی شــادان) دا بیرۆکەی ژیان‬ ‫وەک ‹›تاقیکردنــەوە›› کەســێک کە بە‬ ‫دوای زانستدا دەگەڕێ‪ ،‬پەسەن دەدا‪ .‬لە‬ ‫نامەکانیدا شــوێنپێی نیتچــە هەڵدەگرین‬ ‫کــە چــۆن ئــەو کارگــەی ئەزموونەکەی‬ ‫گه‌شــ ‌ه پێــده‌دا و پۆزیشــونه‌کانی بەرەو‬ ‫پێشەوە دەبا‪ ،‬تا ئیتر چ ڕێگەیەک نامێنێ‬ ‫ک ‌ه بیگرێتە بەر‪.‬‬ ‫‪:Arne‬‬ ‫‪Melberg‬‬ ‫• ‬ ‫پرۆفیســۆر لــە زانســتی ئەدەبیــات لــە‬ ‫زانکــۆی ئۆســلۆ و نووســەری کتێبــی‬ ‫(هەوڵ بدە نیتچە بخوێنەوە) ‪. ٢٠٠١‬‬ ‫( ‪ Bayreuth ) ١‬شــارێک لــە‬ ‫هەرێمــی بایرن ی ئەڵمانیــا و دەکەوێتە‬ ‫کەنــاری ڕووبــاری ماین ـــــەوە‪ .‬ســاڵی‬ ‫‪ ١٨٧٢‬ڕیچــارد ڤاگنــەر بــۆ ئــەو شــارە‬ ‫دەگوێزێتــەوە و لــەو ســاڵەوە تا مردنی‬ ‫لــە ســاڵی ‪ ١٨٨٣‬دا لێــی دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ســاڵی ‪ ١٨٧٦‬بــە چاودێــری و هاوکاری‬ ‫شــا لودڤیکی دووەم خانوووبەرەی ئۆپرا‬ ‫لــەو شــارەدا ڕۆدەنــێ و دواتــر دەبێتە‬ ‫مۆزەخانــەی ڤاگنــەر‪ .‬ئەمڕۆ ئەو شــارە‬ ‫بــەر لــە هــەر شــتێک زیاتر بــە ڤاگنەر‬ ‫بەناوبانگە‪ .‬یەکەمین نمایشی دوو دوایین‬ ‫کاری ئۆپرایــی ڤاگنــەر (‪Der Ring‬‬ ‫‪ des Nibelungen‬و پارســیفال)‬ ‫لەو خانووبەرەیەدا بووە‪ .‬هەموو هاوینێک‬ ‫لە میانەی فێستیڤاڵێکی یەک مانگییدا بۆ‬ ‫ڕیچارد ڤاگنەر‪ ،‬هەموو ئۆپراکانی ڤاگنەر‬ ‫لەو خانووبەرەیەدا نمایشا دەکرێن‪.‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‬ ‫الپــەڕەی کولتووری ڕۆژنامــەی ‪ SvD‬ڕۆژی‬ ‫‪٢٠١٥ / ١ /٢٣‬‬

‫ژماره‌ (‪ )٤٤٦‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/٢/٢٣‬‬

‫‪5‬‬

‫««‬

‫نوێگەرایی بە سێکس‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ نزار قه‌بانیدا‬

‫و‪ .‬له‌ عه‌ره‌بییه‌وە‪ :‬توانا حه‌مه‌نووری‬ ‫بەشی سێیەم‬ ‫ناوه‌ندی قه‌سیده‌ی ئه‌ندازه‌یی‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ئای ‌ه ئیقاع ڕۆڵی‬ ‫ده‌بــێــت لــ ‌ه ه ـه‌ڵــبــژاردنــی وشـه‌كــانــی‬ ‫قه‌سیده‌دا؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬بێگومان ئیقاع‪ ،‬بازنه‌یه‌كی‬ ‫موگناتیسیه‌‪ ،‬وشه‌كان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫جــه‌بــری راده‌كــیــشــێــت‪ ،‬وه‌كـــو چــۆن‬ ‫موگناتیس ورده‌ئــاســن راده‌كێشێت‪،‬‬ ‫ئیقاع چاوگی زه‌ڕه‌بینه‌‪ ،‬ك ‌ه تێیدا تیشك‬ ‫كۆده‌بێته‌وه‌ و چڕده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ناوه‌ندی‬ ‫ئه‌ندازه‌ی بازنه‌ی قه‌سیده‌یه‌‪.‬‬ ‫باخچه‌ی ئیقاعه‌كان‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ئه‌گه‌ر ئیقاع رۆڵی‬ ‫هه‌بێت ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی وشـــه‌دا‪ ،‬ئای ‌ه‬ ‫ڕه‌هه‌ندی ده‌بێت له‌ مانای قه‌سید‌ه و‬ ‫جوڵه‌كانی ناوه‌وه‌یدا؟‬ ‫ق ـه‌بــانــی‪ :‬ئیقاع خــۆی ڕه‌هــه‌نــد و‬ ‫جــوڵـه‌یـه‌‪ ،‬موسیقاش لــكــێــنــدراو‌ه ب ‌ه‬ ‫زه‌مــان و شوێنه‌وه‌‪ ،‬وش ‌ه ده‌نگییه‌كان‬ ‫ده‌شتاییه‌كی فراوان ‌ه و رێگ ‌ه ب ‌ه شاعیر‬ ‫ده‌دات‪ ،‬به‌ئازادییه‌وه‌ له‌سه‌ری رابكات‪،‬‬ ‫دیزاینكردنیشی به‌شێوازێكی گونجاو‪،‬‬ ‫رێی پێده‌دات رێگره‌كان تێپه‌ڕێنێت‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا پیت ‌ه بێده‌نگه‌كان ب ‌ه حوكمی‬ ‫پێكهاته‌كه‌یه‌وه‌‪ ،‬داخراویی و بێده‌نگی‬ ‫به‌سه‌ردا چه‌سپاوه‌‪ ،‬هه‌ندێك له‌ ده‌ریاكانی‬ ‫شیعری عه‌ره‌بی بۆ نمون ‌ه وه‌كو ئاوازدانانی‬ ‫مۆسیقا كه‌شوهه‌وایه‌كی ده‌رونی تایبه‌ت‬ ‫له‌ ده‌روبه‌ری ده‌خولقێنێت‪.‬‬ ‫ده‌ریـــای درێــژ كه‌شێكی داستانان ‌ه‬ ‫ده‌خولقێنێت و ده‌ریای ساد‌ه حوزن و‬ ‫ره‌شی له‌گه‌ڵ موسیقاكه‌ی هه‌ڵده‌گرێت‪،‬‬ ‫ئــه‌و ده‌ریــایــه‌شــی ك ـ ‌ه شه‌پۆله‌كانی‬ ‫به‌ڕێكی یه‌ك له‌دوای یه‌ك دێن‪ ،‬زه‌نگی‬ ‫شــادی لــێــده‌ده‌ن‪ ،‬ئـه‌مـه‌ش ده‌اللـه‌تــی‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئیقاعی قه‌سید‌ه ناوچه‌یه‌كی‬ ‫جــودا نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو كلیلی سه‌ره‌كیی ‌ه‬ ‫بۆ دابه‌شبونه‌كانی نـــاوه‌وه‌ی‪ ،‬بـه‌ردی‬ ‫بناغه‌شی له‌ ئه‌ندازه‌كه‌یه‌تی‪.‬‬

‫ره‌نــگــی ســپــی‪ ،‬ره‌نــگــی مــردنــ ‌ه ئـه‌و‬ ‫ده‌زگای باڵوكردنه‌وه‌یه‌ی ك ‌ه داممه‌زراند‬ ‫كه‌لوپه‌له‌كان و دیواره‌كانیم كــرد ب ‌ه‬ ‫شیعر‪ ،‬من كاتێك كارێكی غه‌یره‌شیعریش‬ ‫بكه‌م‪ ،‬هه‌ست ده‌كه‌م النیكه‌م پێویستم ب ‌ه‬ ‫شیعر‌ه بۆ ئه‌وه‌ی رۆتینی رۆژان ‌ه بشكێنم‪،‬‬ ‫فینجانێك قاوه‌‪ ،‬ته‌پڵه‌ی جگه‌ر‌ه تاكو‬ ‫جگه‌ره‌كه‌می تێدا بنێژم‪ ،‬هه‌روه‌ها كوتاڵی‬ ‫ئه‌و كورسیه‌ی ك ‌ه له‌سه‌ری داده‌نیشم‪،‬‬ ‫ئ ـه‌و تابلۆیانه‌ی كـ ‌ه لـه‌سـه‌ر دیــواری‬ ‫نوسینگه‌كه‌م به‌رانبه‌ریان گرتوم‪ ،‬من ب ‌ه‬ ‫شتێكی بچوكی نازانم‪ ،‬به‌ڵكو شتگه‌لێكی‬ ‫گ ـه‌وره‌ن‪ ،‬له‌م مه‌مله‌كه‌ته‌ی ك ‌ه دژیم و‬ ‫ده‌نووسم و ده‌بارێنم‪ ،‬ئه‌و زه‌ویه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫له‌سه‌ری ده‌وه‌ستم‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه شاعیره‌كانی‬ ‫دیــكـ ‌ه زه‌مــیــنـه‌ی دیــكـه‌یــان هه‌بێت و‬ ‫له‌سه‌ری بوه‌ستن‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ی مه‌به‌ستم ‌ه‬ ‫بیڵێم ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه شیعر وابه‌سته‌ی هه‌موو‬ ‫به‌شێكی ژیانمه‌ ب ‌ه هه‌موو ورده‌كاری ‌ه‬ ‫بچوكه‌كانیه‌وه‌‪ ،‬وه‌كــو وابه‌سته‌بوونی‬ ‫پـه‌تــی گــڵــۆڵـه‌ی خـــوری ب ـ ‌ه په‌نجه‌ی‬ ‫پشیله‌ی ماڵیه‌وه‌‪ ،‬ژیانم و شیعرم لكاون‬ ‫به‌یه‌كه‌و‌ه وه‌كو لكاندنی گۆشت و ئێسك‪،‬‬ ‫لێكنابنه‌و‌ه ته‌نیا ب ‌ه مردن نه‌بێت‪ ،‬ژیانم‬ ‫هه‌موو وێنەگیراو‌ه و به‌تاڵكراوه‌ت ‌ه نێو ئه‌م‬ ‫قاپ ‌ه ك ‌ه شیعری منه‌‪ .‬من یه‌ك ئه‌زمونم‬ ‫ل ‌ه ئه‌زمونه‌كانم فه‌رامۆش نه‌كردووه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه بچوك بێت و ل ‌ه تاریكیدا‬ ‫بێت‪ ،‬هه‌موو ئه‌زمونه‌كانم وه‌كو چۆله‌ك ‌ه‬ ‫به‌ئاسماندا به‌رداوه‌‪ ،‬هیچ چۆله‌كه‌یه‌كی‬ ‫مــۆمــیــا كــــراوم لــ ‌ه دیــــواری جیهانی‬ ‫ن ــاوه‌وه‌م نییه‌‪ ،‬شیعره‌كه‌م وێنه‌یه‌كی‬ ‫فۆتۆگرافی فه‌رمییه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه هه‌موو‬ ‫شاره‌كان و ئیشگگره‌كاندا دابه‌شكراوه‌‪،‬‬ ‫هێمای تایبه‌تی هه‌ڵگرتوو‌ه و هه‌ڵگری‬ ‫هێڵه‌كانی جێپه‌نجه‌مه‌‪ ،‬هه‌موو شته‌كان‬ ‫ك ‌ه به‌چاومدا پێكیانداداوه‌‪ ،‬هه‌سته‌كانم‬ ‫له‌كاتی گه‌شت ‌ه درێژه‌كان ل ‌ه كیشوه‌ری‬ ‫جیهان ده‌جوڵێته‌و‌ه و له‌شیعره‌كانمدا‬ ‫هه‌ناسه‌ ده‌دات‪ .‬ژیانی بــواری سیاسی‬ ‫یاری ب ‌ه كارتی یه‌كالییكه‌ره‌وه‌ی ژیانم و‬ ‫هونه‌ره‌كه‌م كرد‪ ،‬شیعرمی ده‌وڵەمه‌ند كرد‬ ‫و جوانی فه‌رهه‌نگه‌كه‌شمی ده‌وڵەمه‌ند‬ ‫كرد‪.‬‬

‫شیعر روو له‌ ئه‌نیشتاین ناكات‬ ‫شیعری من وێن ‌ه فۆتۆگرافیه‌كه‌مه‌‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬بــه‌اڵم نه‌یتوانی‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬هه‌رچه‌ند‌ه پێم وای ‌ه فراوانتر ببێته‌و‌ه و بتگوازێته‌و‌ه بۆ‬ ‫كه‌شێكی ئاماده‌كراو نیی ‌ه بۆ هه‌موو ده‌ریا ده‌ره‌وه‌ی سنوری خوێنه‌ر‌ه ئاساییه‌كانت‪،‬‬ ‫و ئه‌و كه‌ش ‌ه شاعیر خۆی ده‌یخولقێنێت‪ ،‬هــه‌ســت ده‌كـــــه‌ی جـــه‌مـــاوه‌ره‌كـــه‌ت‬ ‫بۆی ‌ه پرسیاره‌كانم ده‌گـــوازمـــه‌و‌ه بۆ پێناسه‌یه‌كی دیاریكراوی هه‌ی ‌ه و ده‌ته‌وێت‬ ‫پرسیاركردن له‌ باره‌ی ژیانی تایبه‌ته‌وه‌‪ ،‬تێیانپه‌ڕێنی؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬مــن تێناگه‌م (خوێنه‌ری‬ ‫به‌ر له‌وه‌ی عومه‌ر بن ئه‌بی ره‌بیعه‌ كۆچی‬ ‫دوایی بكات‪ ،‬سوێندی خوارد ك ‌ه هیچ‬ ‫شتێكی حه‌رامی نه‌كردووه‌‪ ،‬ئای ‌ه هیچ‬ ‫نامۆیه‌تییه‌ك وه‌كــو ئه‌م ‌ه ل ‌ه ژیــان و‬ ‫شیعری نزار قه‌بانیدا هه‌یه‌؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬ئه‌گه‌ر ئه‌م قسه‌یه‌ی عومه‌ر‬ ‫راســت بێت‪ ،‬ئ ـه‌و‌ه واتــای ئـه‌وه‌یـ ‌ه ك ‌ه‬ ‫شاعیریه‌تییه‌كه‌ی جێی گومانێكی‬ ‫گه‌وره‌یه‌‪ ،‬شیعره‌كه‌ی ده‌بوو‌ه زنجیره‌یه‌كی ئاسایی) مه‌به‌ستت چییه‌‪ ،‬خۆی یه‌ك‬ ‫درۆزنانه‌ی جێمس بۆند‪ ،‬من گومانم ل ‌ه خوێنه‌ر ه ـه‌ی ـه‌‪ ،‬یــان قبوڵت ده‌كــات‬ ‫چیرۆكخوان و چیرۆكگێڕه‌و‌ه هه‌ی ‌ه و یانیش ره‌تده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئاره‌زووت ده‌كات‬ ‫ئه‌م یاداشت ‌ه ب ‌ه ساخت ‌ه ده‌زانم‪ ،‬ئه‌مه‌ش یان پشتت تێده‌كات و هه‌ست ده‌كات‬ ‫بۆخۆی پیالنگێڕییه‌ك ‌ه بۆ جوداكردنی تۆ به‌زمانی ئه‌و ده‌ده‌وێــت و فێڵی لێ‬ ‫شیعر له‌ شاعیر‪.‬‬ ‫ده‌كه‌یت‪ ،‬گرنگ ئه‌وه‌ی ‌ه گفتوگۆیه‌كی‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه منیش‪ ،‬دوو ڕووی ل ‌ه س ـه‌رك ـه‌وتــوو بــكـه‌یــتـه‌و‌ه ل ـه‌گ ـه‌ڵــی‪...‬‬ ‫نێوان ئه‌زمون و گوزارشتكردنمدا نییه‌‪ ،‬توانای ئ ـه‌وه‌ت هه‌بێت بـــه‌رده‌وام ببی‬ ‫هه‌موو ورده‌كارییه‌كانی ژیانی رۆژانه‌م له‌گه‌ڵی‪ ،‬من ‪ 30‬ساڵ گفتوگۆی وه‌كو‬ ‫بووه‌ت ‌ه هه‌ویركاریی شیعری نووسراو‪ ،‬ئه‌مه‌م كردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬شاعیره‌كان هاتن و‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و مێزه‌ی ك ‌ه ده‌نووسم‪ ،‬ئه‌و جه‌ماوه‌ریش مردن‪ ،‬جه‌ماوه‌ر له‌دایكبوو و‬ ‫كاغه‌زه‌ی ك ‌ه شیعری له‌سه‌ر ده‌نووسم‪ ،‬رۆشنبیری قه‌تیس بوو‪ ،‬رۆشنبیری هات‬ ‫ده‌بێت پانتایه‌كه‌ی شین بێت یاخود و هه‌ندێك ئایدیۆ‌لۆژیا مایه‌پووچ بوو و‬ ‫په‌مه‌یی‪ ،‬چونك ‌ه ره‌نگی سپیی بێالیه‌ن هه‌ندێكیش سه‌ركه‌وتووبوو‪ ،‬مه‌كته‌بی‬ ‫ده‌مكوژێت‪ ،‬نووسینیش له‌سه‌ر كاغه‌زی شیعری رووخاو و مه‌كته‌بی شیعری دیك ‌ه‬ ‫شین و سه‌وز هه‌ستێكم پێ ده‌به‌خشێت بوژایه‌وه‌‪ ،‬هێشتاش گفتوگۆكانم له‌گه‌ڵ‬ ‫وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاسمانێكی هاوێن ‌ه جه‌ماوه‌ردا گه‌رم ‌ه و به‌رده‌وامه‌‪...‬‬ ‫یــاخــود شینی كــه‌نــداو‪ ،‬یــاخــود سه‌ر‬ ‫پرسیاری ئه‌وه‌م لێده‌كه‌ی پێناسه‌ی‬ ‫هه‌ورێك ده‌نووسم‪ ،‬به‌اڵم كاغه‌زی سپی جـــه‌مـــاوه‌ری مــن چــیــی ـه‌؟ شــێــوازی‬ ‫هه‌ستی ئه‌وه‌م پێده‌به‌خشێت ك ‌ه له‌سه‌ر رۆشنبیریه‌كه‌ی چــۆنـه‌؟ هه‌ڵگری چ‬ ‫دیــواری قه‌برێكی مه‌ڕمه‌ڕی ده‌نووسم‪ ،‬بــڕوانــامـه‌یـه‌كـه‌؟ شیعر بـ ‌ه ئاراسته‌ی‬

‫«‬

‫ئه‌نیشتاین نــــاڕوات‪ ،‬ب ـ ‌ه ئــاراســتـه‌ی‬ ‫به‌ریئه‌كان ده‌ڕوات‪ ،‬واتا هه‌موو ئه‌وانه‌ی‬ ‫به‌رگێكیان نه‌دۆزیه‌و‌ه تاكو له‌به‌ری بكه‌ن‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه شیعریان له‌به‌ركرد‪ .‬من كاتێك شیعر‬ ‫بۆ جه‌ماوه‌ر ده‌خوێنمه‌و‌ه له‌به‌ر ده‌رگای‬ ‫هۆڵه‌ك ‌ه ناوه‌ستم و داوای بڕوانام ‌ه و‬ ‫ئاستی زانستیان لێ بكه‌م‪ ،‬ئه‌گه‌ر پێت‬ ‫وای ‌ه من روو ل ‌ه جه‌ماوه‌رێك ده‌كه‌م ك ‌ه‬ ‫هه‌رزه‌كاری و رۆشنبیرێتیی بچوك كۆیان‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه گه‌لی رووسیا له‌سه‌ره‌تای‬ ‫شــۆڕش ئـه‌وه‌یــان ده‌كــرد‪ ،‬ب ـه‌اڵم ئه‌و‌ه‬ ‫نه‌بوو‌ه هۆی بڕینی زمانی پووشکین و‬ ‫مایاكۆڤسكی‪ ،‬ئه‌گه‌ر بمتوانیبا هاورده‌ی‬ ‫گه‌لێكی عـه‌ره‌بــی دیكه‌م بكردای ‌ه ك ‌ه‬ ‫رۆشنبیرێتی برگسۆن و پــرۆســت و‬ ‫ئه‌ندرێ مالرۆ هه‌بێت‪ ،‬ئه‌و‌ه ده‌مكرد‪،‬‬ ‫به‌اڵم گه‌لی عه‌ره‌بی قه‌ده‌ری منه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫وه‌كــو خــۆی ب ‌ه میراتی بۆماوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌هه‌موو پاكیی دڵی و به‌دبه‌ختییه‌كانی‬ ‫و بچوكی رۆشنبیرێتییه‌كه‌ی و په‌ره‌ستنی‬ ‫بۆ شیعر‪ .‬چونك ‌ه گه‌لی عه‌ره‌بی قه‌ده‌ری‬ ‫منە و پێویست ‌ه له‌گه‌ڵیدا هه‌ست بكه‌م‬ ‫و بۆی بنووسم‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر چاوه‌ڕێ‬ ‫بكه‌م گه‌لی ئه‌بو زه‌بی ببیته‌ رۆشنبیرێتی‬ ‫هارفد!‪ ،‬ب ‌ه بۆچونی من ئه‌وه‌ خیانه‌تە ل ‌ه‬ ‫شیعر و ل ‌ه مێژوو و له‌ ڕاستییه‌كان‪.‬‬ ‫ل ‌ه ســودان د‌ه ه ـه‌زار مــرۆڤ گوێیان‬ ‫لێم گرت وه‌كو بۆڵ ‌ه ترێی ره‌ش به‌قه‌د‬ ‫داره‌كانه‌و‌ه هه‌ڵواسرابون‪ ،‬ئای ‌ه ده‌ته‌وێت‬ ‫ده‌ریان بكه‌م‪ ،‬چونك ‌ه دزداشه‌ی سپیان‬ ‫له‌به‌ركردبوو‪ ،‬ل ‌ه عیراق و مه‌غرب و تونس‬ ‫و لیبیا و كوه‌یت و ئوردن و سوریا و‬ ‫لوبنان ئه‌و دیارده‌ی ‌ه دووبــار‌ه بویه‌وه‌‪،‬‬ ‫كاتێك دیـــارد‌ه دووبــــار‌ه ده‌بــێــتـه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێت ‌ه یاسایه‌كی سروشتی‪ ،‬وه‌كــو‬ ‫به‌رزبونه‌وه‌ی گه‌نم و هه‌ڵكردنی ره‌شبا‬ ‫و باران‪ ،‬دواتر رۆشنبیره‌كان كێن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫تۆ ده‌تــوێ شیعره‌كانمیان بۆ ئاراست ‌ه‬ ‫بــك ـه‌م؟ ئــایـه‌ ئــه‌وانــه‌ن ك ـه‌ ده‌رچـــوی‬ ‫زانكۆن‪ ،‬ل ‌ه پزیشكان و ئه‌ندازیاران و‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رانی بانك و خاوه‌ن كۆمپانیا‬ ‫و به‌ڵێنده‌ر و وه‌زیر و به‌ڕێوه‌به‌ره‌كان و‬ ‫فه‌رمانبه‌ره‌كانن؟ ئاماره‌كان دابه‌شكردنی‬ ‫كتێب سه‌لماندویان ‌ه هه‌موو ئه‌وانه‌ی‬ ‫ك ‌ه ناویانم هێنا‪ ،‬كتێب ناخوێننه‌و‌ه و‬ ‫سه‌ردانی كتێبخانه‌ش ناكه‌ن‪ ،‬بنمیچی‬ ‫رۆشنبیرێتییه‌كه‌یان له ‌رۆژنامه‌ی رۆژان ‌ه‬ ‫و زنجیر‌ه ته‌له‌فیزیۆنییه‌كاندایه‌‪ ،‬وان ‌ه‬ ‫رۆشنبیرییه‌كان و كورسیی ‌ه به‌تاڵ و‬ ‫نیگه‌رانه‌كان كێ پڕیان ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬جگ ‌ه‬ ‫لـ ‌ه خوێندكاران و ده‌روێــش ـ ‌ه خــاوه‌ن‬ ‫رۆشنبیریی ‌ه بچوكه‌كان‪ ،‬به‌ڵێ ئه‌وانه‌ن‬ ‫به‌كارهێنه‌رانی شیعری راسته‌قینه‌‪،‬‬

‫ناوچه‌یه‌ك ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و حیساباتی‬ ‫كۆمپیوته‌ر و هاوكێشه‌كانی ناتوانێت‬ ‫بگات پێی‪ ،‬كۆمپیوته‌ر هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫پارووی زانیاری له‌باره‌ی عیشقه‌و‌ه پێ‬ ‫بده‌ی ناتوانێت نامه‌یه‌كی خۆشه‌ویستی‬ ‫بنووسێت‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه گژوگیای شیعری‬ ‫ده‌رخــوارد بــده‌ی ناتوانێت یه‌ك شیعر‬ ‫بنوسێت‪ ،‬بــۆی ـه‌ مـــرۆڤ ه ـه‌رچ ـه‌نــد‌ه‬ ‫گه‌شته‌كانی درێژ بێت ل ‌ه جه‌نگه‌ڵه‌كانی‬ ‫عه‌قڵ و سێكس و شێتی‪ ،‬ئه‌و‌ه حه‌تمه‌ن‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ حاڵه‌تی منداڵی‪ ،‬واتا‬ ‫بۆ شیعر‪ ،‬گه‌ڕانه‌وه‌ش بۆ شیعر شتێكی‬ ‫حه‌تمیی ‌ه له‌نێو شارستانییه‌تێكدا ك ‌ه‬ ‫خۆی خۆی ده‌كوژێت و ده‌ستكه‌وته‌كانی‬ ‫ده‌خوات‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌و شار‌ه جوانه‌ی شیعر‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه مێشكی تــۆدا دێــت‪ ،‬له‌ ساڵی‬ ‫‪1948‬دا بـ ‌ه مێشكمدا هــات‪ ،‬كاتێك‬ ‫پێشه‌كیی دیــوانــی (طفول ‌ه النهد)‬ ‫م نووسی‪ ،‬هێشتا ئه‌و خه‌ون ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫سه‌رینه‌كه‌م ده‌نوێت‪ ،‬ئــازاری بنه‌ڕه‌تی‬ ‫شیعر ئه‌وەی ‌ه چــوو‌ه نێو به‌رمه‌ج ‌ه و‬ ‫پــرۆژه‌ی پێنج و د‌ه ساڵ و پالنه‌كانی‬ ‫حزب‪ ،‬وای لێهات ل ‌ه ژوور‌ه ته‌نگه‌كاندا‬ ‫پالنی بۆ دادەرێژرێت‪ ،‬وه‌كو چۆن پالن‬ ‫بۆ جوتیاره‌كان ده‌كرێت و رێگه‌كان‬ ‫قیرتاو ده‌كرێت و كارگه‌ی ئاسن دروست‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌و‌ه كاره‌ساتی شیعره‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫حاڵه‌تی نیشته‌جێی زۆره‌ملێیدا ده‌ژێت‪،‬‬ ‫رێگری لێ ده‌كرێت به‌سروشت و ئازادی و‬ ‫مرۆڤایه‌تی خۆی بجوڵێت‪.‬‬ ‫ئه‌سپی شیعر‬ ‫مونیر ئه‌لعكش‪ :‬گریمان ئه‌م گه‌ردوون ‌ه‬ ‫سه‌ركێشییه‌كی داهێنانیی ‌ه بۆ داهێنه‌رێكی‬ ‫ئاسمانیی مه‌زن‪ ،‬ئای ‌ه ده‌كرێت داهێنانی‬ ‫زه‌وی په‌یوه‌ندی ب ‌ه داهێنانی ئاسمان‬ ‫بكات؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬داهێنانی ئاسمانی و داهێنانی‬ ‫به‌شه‌ری‪ ،‬دوو ئه‌سپن ره‌كابه‌ری ده‌كه‌ن‬ ‫بۆ گه‌یشتن بــه‌وه‌ی جوانتره‌‪ ،‬مرۆڤی‬ ‫داهێنه‌ر ل ‌ه زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كاندا داهێنانی‬ ‫سروشتی تێده‌په‌ڕێنێت‪ ،‬ل ‌ه جیهانی‬ ‫ده‌نگه‌كاندا‪ ،‬بۆ نمون ‌ه ئه‌و ده‌نگانه‌ی ل ‌ه‬ ‫سروشته‌و‌ه ده‌رده‌چێت‪ ،‬سه‌ره‌تای و ساد‌ه‬ ‫و ســنــووردارن‪ :‬ده‌نگی هه‌وره‌تریشقه‌‪،‬‬ ‫ده‌نگی چۆله‌كه‌‪ ،‬میاوكردنی پشیله‌‪،‬‬ ‫قوالندنی كه‌ڵه‌باب‪ ،‬زیكه‌ی ره‌شه‌با‪،‬‬ ‫خــشـه‌ی شــه‌پــۆل‪ ،‬له‌كاتێكدا مــرۆڤ‬ ‫به‌وپه‌ڕی شه‌فافییه‌ته‌وه‌ توانی بگات ‌ه‬ ‫پێكهاته‌كانی‪.‬‬ ‫بـــۆ نــمــونــ ‌ه ‪swan lake‬ـــــی‬ ‫چیكۆفیسكی‪ ،‬گرنگتره‌ ل ‌ه شنه‌بای‬ ‫هه‌موو ده‌ریــاكــان‪ ،‬سێیهه‌می بیتهۆڤن‬

‫من به‌ چــاوی قه‌شه‌وه‌ ده‌ڕوانــمـه‌ شیعره‌ سێكسییه‌كانم‪ ،‬قژی‬ ‫خۆشه‌ویسته‌كه‌م ڕاده‌خه‌م‪ ،‬وه‌كوو چۆن بڕوادار به‌رماڵه‌كه‌ی ڕاده‌خات‬ ‫جــگ ـ ‌ه لــه‌وانــیــش رووی پــێــش ـه‌وه‌ی گرنگتر‌ه ل ‌ه ناپلیۆن‪ ،‬موسیقای باخ ل ‌ه‬ ‫رۆشنبیرییه‌كانیان هیچ كه‌لوپه‌لێكی تێدا مردن سه‌ختره‌‪ ،‬سه‌باره‌ت ب ‌ه جیهانی‬ ‫نییه‌‪.‬‬ ‫ره‌نــگــیــش ئـــه‌و‌ه داهێنانی ئاسمانی‬ ‫جوانتره‌‪ :‬رۆژئــاوابــون‪ ،‬پـه‌ڕی تــاووس‪،‬‬ ‫كۆمپیوته‌ر و نامه‌ی عیشق‬ ‫باڵی په‌پوله‌‪ ،‬گوڵه‌كانی ئه‌فریقیا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬كه‌وات ‌ه شیعر چۆن رێنوار و سیزان و گۆیا و ئه‌لگریكۆ‬ ‫ده‌بێت هه‌ڵگری ره‌هه‌ندێكی مرۆیی بێت و رۆبنس و بیكاسۆ و دالــی و كلێ و‬ ‫بۆ رزگــاركــردنــی جیهان؟ ئای ‌ه شیعر میرۆ‪ ،‬توانیان هه‌ویركاری ب ‌ه نه‌هامه‌تی‬ ‫ده‌توانێت ئه‌و كۆماره‌ باش ‌ه بونیات بنێت خه‌ڵك بكه‌ن‪ ،‬خۆشییه‌كانیان ب ‌ه ره‌نگ‬ ‫و سێبه‌ر‪ ،‬ب ‌ه جۆر‌ه ره‌مزێك گۆزارشتیان‬ ‫كه‌ عه‌قڵ نه‌یتوانی بیكات؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬هه‌نگاوی شیعری من پێشتر ل ‌ه ناخی مرۆڤه‌كان كرد ك ‌ه سروشت‬ ‫و ل ‌ه ئێستاشدا له‌گه‌ڵ پاكی و منداڵ و نایزانێت‪ ،‬وه‌كو چۆن ل ‌ه سوریالی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫شۆڕشدا بووه‌‪ ،‬من هێشتا ناتوانم وێنه‌ی ل ‌ه جیهانی شیعردا ئه‌سپی مرۆڤایه‌تی‬ ‫شیعر بكه‌م له‌ده‌ره‌وه‌ی منداڵیدا ئه‌وه‌ی سه‌ركه‌وتنێكی گه‌وره‌ی به‌ده‌ستهێنا‪ ،‬واتا‬ ‫پێشبینی ده‌كه‌ی ك ‌ه ل ‌ه شیعردا رووبدات‪ ،‬شیعر له‌ ده‌ره‌وه‌ی مرۆڤدا بونی نییه‌‪.‬‬ ‫رووده‌دات‪ ،‬چونك ‌ه مــرۆڤ هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫ئاسمان پێشبینیی ئه‌گه‌ره‌كان ناكات‬ ‫یاری ب ‌ه كارتی عه‌قڵ بكات و هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫قومار ب ‌ه ئایدۆ‌لۆژیا بكات و هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ب ـه‌اڵم تۆ مرۆڤت‬ ‫بچێت ‌ه نێو ونگه‌كانی سێكس و موچڕك ‌ه بیرچوو‪ ،‬ئـه‌و پ ـه‌رجــووه‌‪ ،‬ركــابـه‌ر‌ه بۆ‬ ‫هیستیرییه‌كان و هه‌رچه‌ند‌ه چەرخه‌كانی داهێنانی زه‌وی‪ ،‬شانۆی مرۆڤی شاعیر‪،‬‬ ‫ســه‌رده‌م بیهاڕێت‪ ،‬ئ ـه‌و‌ه ل ‌ه نــاوه‌وه‌ی لـ ‌ه قوڵی و فــراوانــی و جۆرێیه‌تی و‬

‫پیتبوونی‪ ،‬كاتێك‬ ‫شاعیر لێكچوویه‌كی‬ ‫زمانه‌وانی و ره‌مزی‬ ‫لــــه‌ســــه‌ر زه‌وی‬ ‫نادۆزێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه‬ ‫گه‌وره‌ترین به‌ڵگه‌ی‬ ‫ركابه‌ری ئاسمانه‌؟‬ ‫قـــه‌بـــانـــی‪ :‬من‬ ‫هــێــشــتــا ســــوورم‬ ‫لـــه‌ســـه‌ر ئــــه‌وه‌ی‬ ‫ئــاســمــان نازانێت‬ ‫شیعر بنووسێت‪،‬‬ ‫شیعر ته‌نیا له‌مرۆڤدا‬ ‫گه‌مارۆ دراوه‌‪ ،‬گومانیش نیی ‌ه ك ‌ه دڵی‬ ‫مرۆڤ پێكهاته‌یه‌كی ئاسمانییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پێكهاته‌یه‌كی بۆمبڕێژكراو‌ه به‌كۆمه‌ڵێك‬ ‫ئه‌گه‌ر ك ‌ه ئاسمان پێشبینی ده‌كات‪ ،‬دڵی‬ ‫مردووی‪ ،‬وه‌كو گۆزه‌یه‌ك ‌ه خودا فڕێی دای ‌ه‬ ‫سه‌ر كه‌ناری ئه‌م زه‌ویه‌‪ ،‬پێشم وای ‌ه خودا‬ ‫خۆشی نازانێت ئه‌و گۆزه‌ی ‌ه چی تێدای ‌ه و‬ ‫پێناسه‌ی ئه‌و جنۆكانه‌ش نازانێت چیی ‌ه‬ ‫ك ‌ه لێو‌ه ده‌رده‌چێت‪ ،‬شیعریش بۆ خۆی‬ ‫یه‌كێك ‌ه له‌ جنۆكه‌كانی نێو ئه‌و گۆزه‌یه‌‪.‬‬ ‫باوه‌شێنی ئیسپانییه‌كان‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ئای ‌ه شاعیر ده‌توانێت‬ ‫هــه‌ســارەیــه‌ك یــاخــود په‌لكه‌زێڕین ‌ه‬ ‫یــان بنی ده‌ریـــا بنووسێت‪ ،‬یاخود‬ ‫ده‌توانێت دایكایه‌تی‪ ،‬یاخود ژنی جوان‬ ‫بنووسێته‌وه‌؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬بێگومان ده‌توانێت‪ ،‬ئه‌ی‬ ‫ل ‌ه (گۆرستانی ده‌ریای) فالیریدا بۆنی‬ ‫قواڵییه‌كان ناكه‌ی؟ ل ‌ه شیعری لۆركادا‬ ‫گوێت ل ‌ه ده‌نگی شنه‌بای باوه‌شێنی‬ ‫ژن ‌ه ئیسپانییه‌كان ناكه‌ی؟ ل ‌ه ۆدزرۆس‬ ‫ته‌می دورگـ ‌ه به‌ریتانییه‌ك ‌ه و ئاسمان ‌ه‬ ‫خۆڵه‌مێشییه‌كه‌ی داتناپۆشێت؟ ئه‌ی‬ ‫چاوه‌كانی ئیلزا په‌لكه‌زێڕین ‌ه نیی ‌ه ئه‌رگۆن‬ ‫به‌جوانترین ره‌نگ نه‌خشاندی؟‬ ‫شیعر ئاینه‌‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ئه‌ی خوداوه‌ندی ئه‌م‬ ‫شیعره‌‪ ،‬ك ‌ه به‌رجه‌سته‌كان به‌دگۆڕانیان‬ ‫تێدا كــرد‪ ،‬چــۆن فریای ده‌ك ـه‌ویــت و‬ ‫گفتوگۆیەکی له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ی؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬خــودا الی من جوڵێنه‌ری‬ ‫شیعر‌ه و ئیقاعێكی سوفی ‌ه له‌نێومدا‪،‬‬ ‫هه‌ستی ئاینی الی مــن هه‌ستێكی‬ ‫شیعرییه‌‪ ،‬كوفر مردنه‌‪ ،‬وێنه‌ی خودا‬ ‫شیعرێك ‌ه ل ‌ه قواڵییمدا‪ ،‬ده‌زانی هه‌ركاتێك‬ ‫ك ‌ه كۆتایی ب ‌ه شیعرێكی سه‌ركه‌وتوو‬ ‫ده‌هێنم‪ ،‬هه‌ستده‌كه‌م خــودا شتێكی‬ ‫پێ به‌خشیوم و بیر ل ـه‌و‌ه ده‌كه‌مه‌و‌ه‬ ‫ده‌سته‌كانی ماچ بكه‌م‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه بڵێی‪:‬‬ ‫ئه‌م ‌ه لۆژیكێكی مندااڵنه‌یه‌‪ ،‬وەاڵمــت‬ ‫ده‌ده‌م ـه‌و‌ه و ده‌ڵێم‪ :‬گرنگ نییه‌‪ ،‬ئه‌ی‬ ‫شیعر منداڵی منداڵێتی نییه‌؟‬ ‫نوێگەرایی به‌ سێكس‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬كه‌وات ‌ه ئیقاعی شیعر‬ ‫و ئیقاعی ئایین‪ ،‬چۆن گفتوگۆی ئەم‬ ‫ئاوازنه‌ ده‌كه‌ن له‌یه‌ك سمفۆنیادا؟‬ ‫نزار قه‌بانی‪ :‬هه‌موو وشه‌یه‌كی شیعری‬ ‫ل ‌ه كۆتاییدا ده‌بێت ‌ه كه‌شێك ل ‌ه كه‌شه‌كانی‬ ‫په‌رستن و ئاشكراكردن‪ ،‬هه‌ر وشه‌یه‌ك‬ ‫ئه‌گه‌ر نه‌مانڕفێنێت بۆ حاڵه‌تی خه‌ڵوه‌ت‪،‬‬ ‫وه‌كو تایه‌ی سه‌یاره‌یه‌كی لێ دێت ك ‌ه‬ ‫ده‌رپه‌ڕیوه‌‪ ،‬هه‌موو شتێك ل ‌ه شیعردا‬ ‫ده‌بێت ‌ه ئاسن‪ ،‬ته‌نانه‌ت سێكس ده‌بێت ‌ه‬ ‫ئایین‪ ،‬ته‌خته‌خه‌و ده‌بێت كوشتارگ ‌ه و‬ ‫ژووری دانپێنان‪.‬‬ ‫نامۆییش له‌وه‌دای ‌ه من به‌چاوی قه‌شه‌و‌ه‬ ‫ده‌ڕوانم ‌ه شیعر‌ه سێكسییه‌كانم‪ ،‬قژی‬ ‫خۆشه‌ویسته‌كه‌م راده‌خه‌م‪ ،‬وه‌كو چۆن‬ ‫بڕوادار به‌رماڵه‌كه‌ی راده‌خات‪ ،‬من له‌م‬ ‫واتایهد‌ا هه‌ست ناكه‌م ك ‌ه هیچ پێكهاته‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه پێكهاته‌كان كه‌موكوڕی تێدای ‌ه به‌ڵكو‬ ‫ب ‌ه پێیچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه گه‌شت بكه‌م‬ ‫بۆ جه‌سته‌ی خۆشه‌ویسته‌كه‌م واده‌زانم‬ ‫سارێژ ده‌بــم ـه‌و‌ه و پــاك ده‌بــم ـه‌وه‌‪...‬‬ ‫ده‌چم ‌ه نێو مه‌مله‌كه‌تی خێر و حه‌ق و‬

‫تیشك ‪،‬‬ ‫شیعری سوفی چییه‌‪ ،‬جگ ‌ه ل ـه‌وه‌ی‬ ‫هه‌وڵێك ‌ه بۆ پێدانی ده‌الله‌تی سێكسی‬ ‫به‌ خودا؟‬ ‫گوڵی شیعر‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی باسی‬ ‫شیعری سۆفی ده‌كه‌ی‪ ،‬ئه‌و‌ه سۆفییه‌كان‬ ‫(خـــدر) بـ ‌ه حاڵه‌تێكی سۆفیگه‌ران ‌ه‬ ‫ده‌زانــن‪ ،‬تۆ چۆن ده‌ڕوانیت ‌ه (خدر)ی‬ ‫شیعر؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬خدر ل ‌ه شیعردا ئه‌و كه‌سه‌ی ‌ه‬ ‫بتوانێت بچێت ‌ه ماڵه‌ بچوكه‌كانی خه‌ڵكدا‪،‬‬ ‫وه‌كو (شه‌وی قه‌در) سینگیان بكاته‌و‌ه و‬ ‫گوڵی شیعری تێدا بڕوێنێت‪.‬‬ ‫خۆم فه‌رمانڕه‌وایی ده‌كه‌م‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬پێت وای ‌ه پێكدادانی‬ ‫نێوان خوداوه‌ندی و بڕوابوون‪ ،‬مه‌رجێكی‬ ‫بنه‌ڕه‌تیی ‌ه ل ‌ه مه‌رجه‌كانی داهێنان؟‬ ‫قـه‌بــانــی‪ :‬كاتێك شیعر ده‌نــووســم‬ ‫قبوڵناكه‌م كه‌س به‌شداری پانتایی ئه‌و‬ ‫كاخه‌ز‌ه بكات ك ‌ه له‌سه‌ری ده‌نووسم و‬ ‫ده‌جووڵێمه‌وه‌‪ ،‬ئـه‌و‌ه موڵكی تایبەتی‬ ‫خۆمه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی ره‌هــای خۆم به‌كار‬ ‫ده‌هێنم‪ ،‬ب ‌ه ته‌نیاش حوكم ده‌كه‌م‪ .‬مه‌رج‬ ‫نیی ‌ه خودا و شاعیر پێكدا بده‌ن‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ده‌سـه‌اڵتــی یه‌كه‌م دیاریكراو‌ه له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای خێر و شه‌ڕ و هه‌ڵسه‌نگاندنی‬ ‫كاره‌كانی مرۆڤ‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی دووه‌م‬ ‫له‌سه‌ر زه‌وییه‌كی دیك ‌ه حوكم ده‌كات‪،‬‬ ‫ك ‌ه زه‌وی داهێنانی هونه‌ره‌‪ ...‬ناخرێت ‌ه‬ ‫ژێــر پێوه‌ری خێر و ش ـه‌ڕی ئاسمانی‬ ‫یاخود زه‌مینی‪ .‬كرداری شیعری ئازاده‌‪،‬‬ ‫وه‌كو خودا ك ‌ه ب ‌ه بۆچونی من ئه‌وه‌ش‬ ‫ئازادییه‌كی ره‌های ‌ه به‌ر ل ‌ه هه‌موو شتێك‪،‬‬ ‫من ناتوانم جگه‌ له‌و وێنه‌ی ‌ه زیاتر وێنای‬ ‫بكه‌م‪.‬‬ ‫پێكدادان له‌گه‌ڵ خورافاتدا‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ئای ‌ه ئه‌م ‌ه واتای‬ ‫ئــه‌وه‌یــ ‌ه ك ـ ‌ه شیعری تــۆ پێكدادانی‬ ‫هه‌میشه‌یی ‌ه ب ‌ه وێناكردنی خودا بۆ به‌های‬ ‫خێر؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬به‌های خێر و شـه‌ڕ ئێم ‌ه‬ ‫دامانهێناوه‌‪ ،‬ئـه‌و‌ه قسه‌یه‌كی كۆتایی‬ ‫نیی ‌ه ك ‌ه له‌سه‌ر له‌وحی خودا نووسرابێت‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه هه‌میش ‌ه ب ‌ه وێن ‌ه مرۆڤایه‌تییه‌كه‌ی‪،‬‬ ‫له‌حاڵه‌تی پێكدادانم لـه‌گـه‌ڵ خێر و‬ ‫شـــه‌ڕدا‪ ،‬بــۆ نمون ‌ه (خۆشه‌ویستی)‬ ‫وه‌كو به‌ها له‌م پارچه‌یه‌ی جیهان‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بیدا بیركردنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫گڵی و سه‌له‌فییه‌‪ ،‬به‌ملیۆنه‌ها خورافات‬ ‫و ئاڵۆزی ده‌وردراوه‌‪.‬‬ ‫ئ ـه‌گ ـه‌ر خۆشه‌ویستی ل ـ ‌ه لۆژیكی‬ ‫خــــوداوه‌نــــدیــــدا ك ـه‌شــێــك بــێــت ل ‌ه‬ ‫كه‌شه‌كانی پاكی و بێگه‌ردی‪ ،‬ئه‌و‌ه‬ ‫ئه‌و خۆشه‌ویستییه‌ی ك ‌ه وێناده‌كرێت‬ ‫و كۆمه‌ڵگه‌ی ع ـه‌ره‌بــی پێی ده‌ژیــن‪،‬‬ ‫خۆشه‌ویستییه‌كی ناشه‌رعیی ‌ه و هه‌میش ‌ه‬ ‫راونراو‌ه و قه‌ده‌غه‌یه‌‪ ،‬وه‌كو به‌كارهێنانی‬ ‫حه‌شیش ‌ه و كیف‪ ،‬كه‌وات ‌ه ئه‌و پێكدادانه‌ی‬ ‫ك ‌ه ده‌یگرم ‌ه به‌ر پێكدادان نیی ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆشه‌ویستی ب ‌ه وێنا ئاسمانییه‌كه‌ی‪،‬‬ ‫به‌ڵكو پێكدادان ‌ه له‌گه‌ڵ خۆشه‌ویستیدا‬ ‫بــ ‌ه وێــنــا رۆژهــه‌اڵتــیــیــه‌كــه‌ی‪ ،‬واتــا‬ ‫خۆشه‌ویستییه‌كی ترساو و سه‌ركوتكراو‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ژێرزه‌مینه‌كانی ترس و نه‌هامه‌تی‬ ‫و گرێكانی فرۆیدیدا ده‌كرێت‪.‬‬

‫ژماره‌ (‪ )٤٤٦‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/٢/٢٣‬‬

‫‪6‬‬

‫««‬

‫ماسک‬

‫ڕۆنیای کچەچەتە و شانۆی مندااڵن‬ ‫دانا ڕەئووف‬ ‫هیچ جێگای گومان نییە‪ ،‬کە ئەسترید‬ ‫لیندگرێن ‪ ٢٠٠٢-١٩٠٧‬یەکێکە لە گەورەترین‬ ‫نووسەری ئەدەبی مندااڵن و ڕۆمانەکانی بۆ‬ ‫زۆربــەی زمانەکانی دونیا وەرگــێــڕدراون‪،‬‬ ‫لەوانەیش زمانی کوردی؛ دالوەر قەرەداغی‪،‬‬ ‫فەرهاد شاکەلی‪ ،‬خەبات عارف و ئەنوەر‬ ‫قادر محەمەد‪ ...‬هتد بەشێک لە شاکارەکانی‬ ‫ئەم خانمە نووسەرەیان لە سوێدییەوە‬ ‫کردووە بە کوردی‪ .‬پاڵەوانەکانی ئەسترید‪،‬‬ ‫بۆ نموونە پیپی‪ ،‬ئێمیل‪ ،‬مەدیکن‪ ،‬ڕۆنیا‪،‬‬ ‫کاڵسۆن‪ ،‬یوناتان‪ ،‬میۆ‪ ...‬هتد هاوڕێی‬ ‫هەمیشەیی چەندین نەوەن لە سەرتاسەری‬ ‫دونیا‪.‬‬ ‫زۆربەی ڕۆمان و چیرۆکەکانی ئەسترید‬ ‫کــراون بە فیلم و نەمایشی شانۆیی و‬ ‫زنجیرەی تەلەفزیۆنی‪ ،‬ئــەم کارانەیش‬ ‫بینەرێکی ئێجگار زۆریـــان لــە دەوری‬ ‫خۆیان کۆکردۆتەوە‪ ،‬بۆ نموونەیش ئێستا‬ ‫لەسەر (شانۆی شار) لە ئامادەکردنێکی‬ ‫مۆدێرن و قەشەنگدا‪ ،‬ڕۆمانی (کچەچەتە؛‬ ‫ڕۆنیا)‪ ،‬کە لە ساڵی ‪١٩٨١‬دا نووسراوە‪،‬‬ ‫پێشکەش دەکرێت‪ .‬ئەم ڕۆمانەیش جۆرە‬ ‫ئەندێشەیەکی تری وێنەی چەتەی دارستان‬ ‫و جەنگەڵگەکانمان بۆ دەکێشێت‪.‬‬ ‫ڕۆمانی چەتە و ئەسپسوارەکان‪ ،‬بەشێکە‬ ‫لە ئەدەبی سەرکێشییەکانی گەنجان و بە‬ ‫درێژایی مێژوو ڕۆڵێکی گرینگی گێڕاوە‬ ‫و سنوورەکانی نێوان پشێویی و یاسا‬ ‫و ڕێساکان هــەڵ دەگــرێــت‪ .‬بــەاڵم لەالی‬ ‫ئەسترید بە تــەواوی وانییە و هەمیشە‬ ‫ڕووداوی چەتەکان تێکەاڵوی ژیانی ڕۆژانە‪،‬‬ ‫شتی سەیر و سەمەرە‪ ،‬تێکەاڵوکردنی ستایل‬ ‫و ژانــرە ئەدەبییەکان دەکــات و شتێکی‬ ‫تریان لێ دروست دەکات‪ .‬دەکرێت بڵێین‬ ‫ڕۆمانەکەی ئەسترید‪ ،‬خوێندنەوەیەکی‬ ‫مۆدێرنە بۆ چەمکە ئەفسووناوییەکانی‬ ‫ئەدەبی چەتە و دارستان و جەنگەڵەکان‪.‬‬ ‫ڕۆمانی چەتەکانیش یەکێک بــووە لە‬

‫ژانرە گرینگ و باڵوەکانی سااڵنی ‪١٨٠٠‬ەکان‬ ‫و لە کۆتاییەکانی سااڵنی ‪ ١٧٠٠‬کانەوە لە‬ ‫ئەڵمانیا سەری هەڵداوە و هەر زوو لەنێو‬ ‫ئەدەبی ئەڵمانیدا تەشەنەی کردووە و وەک‬ ‫پەتایش بە هەموو واڵتانی ئەوروپادا باڵو‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬ئەسترید ئەم ژانرە بۆ ڕۆمانی‬ ‫(کچەچەتە؛ ڕۆنیا) هەڵدەبژێرێت و بۆ‬ ‫مەرام و دیدی هونەری و تەکنیکی ئەدەبی‬ ‫منداڵ بەکاری دەهێنێت‪ .‬ئــەم جــۆرەی‬ ‫ئەدەبیش ئەوەی بۆ ئەسترید خوڵقاندوە‪،‬‬ ‫کە زیاتر لە دونیایەکی ئەفسوونی و‬ ‫هــەلــومــەرجــی کۆمەڵگە ســەرەتــایــی و‬ ‫خێڵەکییەکان نزیک ببێتەوە‪ :‬سرووشت لەم‬ ‫دونیایەدا ڕێرەوی ڕووداوەکان دیاری دەکات‬ ‫و دەبێتە پاڵەوانێکی سەرەکی و ستراکتور‬ ‫و ئەتمۆسفێری ڕووداوە وەحشیگەری و‬ ‫جەنگەڵ و ژیانی چەتەکان‪ ،‬دیاری دەکات‪.‬‬ ‫ئەسترید لە کچەچەتەدا مۆتیڤەکان بە‬ ‫چەندین فۆرم و ستایل بەکاردەهێنێت؛ بۆ‬ ‫نموونە هەندێک جار خۆی لە شێوازێکی‬ ‫کۆمیدی یان داستانەکانی شۆڕەسوارییدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ .‬ئەمە جگە لەوەی فۆرمەکانی‬ ‫گاڵتە و پێکەنین دەکاتە بنەمایەکی گرینگ‬ ‫بۆ ئەو زمانە ساکار و ئاساییەی ژیانی‬ ‫ڕۆژانەی خەڵکی و بەمەیش زمانی ڕۆمانەکە‬ ‫هەمەڕەنگ و دەوڵــەمــەنــدە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەڕووی بەکارهێنانی نائاسایی زمان لەالیەن‬ ‫جــادووگــەر و بــوونــەوەرەکــانــی جەنگەڵ‬ ‫و تەنانەت مرۆڤەکانی نێو دارستانیش‬ ‫دەچێتە ئاستی سمبۆل و لە چوارچێوەی‬ ‫ئەو هەلومەرجەی ناو چیرۆکەکەدا دەخرێتە‬ ‫ڕوو‪.‬‬ ‫ئەسترید لیندگرێن هــەر لەسەرەتای‬ ‫بەرهەمەکانییەوە‪ ،‬بنەما تەقلیدییەکانی‬ ‫ئــەدەبــی مــنــدااڵنــی تــێــک شــکــانــدوە و‬ ‫بەهایەکی ئێستاتیکی نــوێــی بــۆ ئەم‬ ‫ئەدەبە گرانە داڕشتووە؛ بە تایبەتیش لە‬ ‫ڕووی دید و ڕوانینەوە بۆ دونیای منداڵ‪،‬‬ ‫بەبێ هیچ گومانێک پێش ڕۆژگاری خۆی‬ ‫کــەوتــووە‪ .‬ئەسترید بەشێکی زۆری لەو‬ ‫داستان و گۆرانی و سەمای میللیەوە‪،‬‬

‫کە لە ڕۆمانەکانیدا بەکاری هێناون و‬ ‫ئەفسانەیەکی تایبەتمەندی خــۆی لێ‬ ‫پێک هێناون‪ ،‬لە ناوچەی سمۆالندەوە‬ ‫وەرگرتوون‪ ،‬کە خۆی هەر لەوێ لەدایک‬ ‫بووە و هەر لەوێش گەورە بووە‪.‬‬ ‫ئەسترید‪ ،‬کە لــەم ڕۆمانەیدا بە نێو‬ ‫دارستان و جەنگەڵەکاندا شۆڕدەبێتەوە‪،‬‬ ‫دەچێتە نێو داب و نەریتە پڕ لە ڕاز و نیاز و‬ ‫نهێنیئامێزەکانی دارستان و جەنگەڵەکانەوە‬ ‫و بە شێوەیەکی قووڵ دەگەڕێتەوە بۆ سەر‬ ‫چاوگە سەرەتاییەکان و شانە ناوەکییەکان‬ ‫و زمانە سەرەتاییەکەی دوینای داستان و‬ ‫سەرگوزشتە دێرینەکان‪ .‬لە هەمان کاتدا و‬ ‫بەهەموو شێوەیەکیش لەم داب و نەریتانە‬ ‫الدەدات و زیاتر فۆرمێکی سەربەستی‬ ‫داستانە ئەندێشەئامێزەکان لە خۆدەگرێت‬ ‫و چــیــرۆک و سەرگوزشتەیەکی پــڕ لە‬

‫«‬

‫هونەری پتەو دروست دەکەن‪.‬‬ ‫چ لە ڕۆمانەکەدا و چ لە نەمایشەکەدا‪،‬‬ ‫هەست و سۆزێکی بەهێزی خۆشەویستی‬ ‫و رق‪ ،‬وەک ــوو دوو هێزی هەمیشە لە‬ ‫کێشەدا دەردەکەوێت‪ .‬باوکێک‪ ،‬کە خۆی‬ ‫لە کچەکەی بێ بەری دەکات و کچێک‪ ،‬کە‬ ‫بە ڕووی باوک و بنەماڵەکەیدا ڕادەپەڕێت‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەیشدا یــادی باوکی دەکــات‪.‬‬ ‫(کچەچەتە؛ ڕۆنیا) چیرۆکی ڕۆمیۆ و ژولێت‬ ‫لەنێو شانەی ڕووداوەکانیدا هەڵدەگرێت و‬ ‫چیرۆکێکی خۆشەویستی قەدەخەکراومان‬ ‫بۆ دەگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫چــۆن ڕۆمانەکە بە زمانێکی وێنەیی‬ ‫نــووســراوە‪ ،‬نەمایشەکەیش لە دیدێکی‬ ‫وێنەیی و بە زمانێکی شانۆیی دەوڵەمەند‬ ‫بەرجەستەکراوە‪ .‬هەرچەندە جلوبەرگی‬ ‫ئەکتەر و جادوگەرەکان ستایلێکی پۆست‬

‫ڕۆمانی (کچەچەتە؛ ڕۆنیا) فۆرمێکی‬ ‫تەنزئامێز لــە خــۆدەگــرێــت و و‬ ‫ستایلێکی گاڵتەئامێز بە ڕۆمانە‬ ‫چەتەییە کالسیکییەکان دەبەخشێت‬

‫ئەندێشەی مۆدێرن‪ ،‬کە لەگەڵ کێشە و‬ ‫دڵەڕاوکێ و ترسی ئەم زەمەنەی ئێمەدا‬ ‫دەگونجێت‪ ،‬دەخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫ڕۆمانی (کچەچەتە؛ ڕۆنیا) فۆرمێکی‬ ‫تەنزئامێز لە خۆدەگرێت و ڕۆمانە چەتەییە‬ ‫کالسیکییەکان دەکاتە پارۆدی و ستایلێکی‬ ‫گاڵتەئامێزییان پێ دەبەخشێت‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لــەو ڕووەوەی‪ ،‬کە فیگورەکان دەکاتە‬ ‫کاریکاتێر و جادوگەری نێو دارستان و‬ ‫جەنگەڵەکان‪ .‬یەکێک لە بنەما گرینگەکانی‬ ‫ئەستریدیش بۆ خوڵقاندنی ئەو داستان‬ ‫و میتۆلۆژییە مۆدێرنە زمانە؛ زمــان و‬ ‫ناوەڕۆکی ڕۆمانەکەی هارمۆنیایەکی فرە‬ ‫مەوادای وا لە خۆدەگرێت‪ ،‬کە یەکەیەکی‬

‫مۆدێنزمی لە خۆگرتووە و کارەکتەرەکانی‬ ‫سەر هەسارەیەکی ترمان بیردەخەنەوە‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوە سینۆگرافیاکەیش لە‬ ‫بری خوڵقاندنی دارستان و ئەتمۆسفێری‬ ‫چەتەکانی چاخەکانی ناوەڕاست‪ ،‬ژینگەیەکی‬ ‫ئاڵۆزی جیهانە پیشەسازییەکان‪ ،‬شوێنێکی‬ ‫ناکۆتا و دارستانێکی هێماگەلی لە میتاڵ‬ ‫و ئاسن دروســتــکــراوی چەند نهۆمی و‬ ‫تـــاوەری چیرۆکە ئەندێشەگەراکانمان‬ ‫پێشکەش دەکــات‪ .‬بەاڵم لەم نەمایشەدا‬ ‫زۆر لە چیرۆکە سەرەکییەکە و ڕۆمانەکەی‬ ‫ئەسترید الیــان نــەداوە‪( :‬ڕۆنــیــا)ی کچە‬ ‫چەتە و (بیرک بۆرکەسۆن) هەر زوو یەکتر‬ ‫دەدۆزنــەوە و پشت دەکەنە ئەو ملماڵنێ‬

‫و کێشە و شەڕەی لەنێوان‬ ‫بنەماڵەکانیاندا هەیە‪.‬‬ ‫ئـــەم ڕۆمـــانـــە‪ ،‬وەکـــوو‬ ‫بەشێکی زۆری بەرهەمەکانی‬ ‫تــری ئەسترید‪ ،‬ڕۆڵێکی‬ ‫یـــەکـــااڵکـــەرەوەیـــان لە‬ ‫پێگەیاندنی نــەوەیــەکــی‬ ‫نوێی ئافرەتاندا دیووە و لە‬ ‫ڕێگای کارەکتەرە کیژۆڵە‬ ‫و ئافرەتەکانییەوە هانی‬ ‫ڕەگەزی مێینەی داوە‪ ،‬کە‬ ‫لە دژی جەنگ‪ ،‬پیسکردنی‬ ‫ژیــنــگــە‪ ،‬وێــرانــکــردنــی‬ ‫دەوروبەر‪ ،‬ئازاردانی مرۆڤ‬ ‫و ئاژەڵ ڕاپەڕن‪.‬‬ ‫هــەرچــەنــدە رۆمــانــەکــە‪،‬‬ ‫چــەنــدیــن دیــمــەن و بــەشــی ترسناک‬ ‫لــە خــۆدەگــرێــت و نەمایشەکەیش ئەم‬ ‫بەشە ترسناکانەی‪ ،‬لە دیدێکی پۆست‬ ‫مۆدێرنیزمەوە خستۆتە ڕوو‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەیشدا وانەیەکی گــەورە دەبەخشێت‬ ‫بە منداڵ؛ ئەم ڕۆمانە‪/‬نەمایشە گەشتی‬ ‫منداڵە لە ڕووبەرووبوونەوەی ترسدا‪ ،‬بۆ‬ ‫گــەورەبــوون و دۆزیــنــەوەی خــود‪ .‬ڕۆنیا‬ ‫لەم نەمایشەدا‪ ،‬لەنێو جیهانی ئەفسانە‬ ‫و سەرگوزشتەکاندا سەما دەکــات‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەکی ئەکرۆپاتیکی دەجوڵێتەوە‪،‬‬ ‫ئەتمۆسفێرەکە دەخوڵقێنێت و هەر بەو‬ ‫سەمایەیش ڕووبــەرووی مەترسییەکان و‬ ‫فیگورە ئەفسانەییەکانی نێو دارستان‬ ‫و جەنگەڵەکان دەبێتەوە‪ .‬ئەکتەرەکان‪،‬‬ ‫وەک یەکەیەکی هونەری بە بەردەوامی لە‬ ‫پێکداچوون و بەریەکەوتنی ستراکتوری‬ ‫نەمایشەکەدان‪ ،‬دیمەنەکان ئامادەدەکەن‪،‬‬ ‫سینۆگرافیای نەمایشەکە ڕێک دەخەن و‬ ‫بەشێکی گرینگی ڕەوش و ئەتمۆسفێرەکان‬ ‫پێک دەهێنن‪ ،‬بۆ نموونە لە ئەکتەرەوە‬ ‫دەبنە سەمازان‪ ،‬لە سەمازانەوە دەبنە‬ ‫بەشەکانی سینۆگرافیاکە‪ ،‬لە سینۆگرافیاوە‬ ‫دەبنە ئاژەڵی کێوی و لە پریش دەبنەوە بە‬ ‫ئەکتەر و بە مرۆڤی ڕاستەقیینە‪.‬‬

‫ژیـــانـــی مـــرۆڤـــە بـــچـــووکـــەکـــان و‬ ‫پەیوەندییەکانییان بە مرۆڤە گەورەکانەوە‬ ‫لەالی ئەم نووسەرە و لەم ڕۆمانەدا‪ ،‬لە‬ ‫ئەفسانە و ڕاز و نیازەکانەوە بەرجەستە‬ ‫دەبن و هاوکات دەبنە فۆرم و تەکنیکێکی‬ ‫جودای گێڕانەوە‪ ،‬کە هێز و وزەیەکی بێ‬ ‫ئەندازە دەبەخشنە ڕۆمان و نەمایشەکە‪.‬‬ ‫ئەسترید چەندە لە ستراکتورێکی بەهێزی‬ ‫دابونەریتگەرایدا دەسوڕێتەوە‪ ،‬هێندەیش‬ ‫نوێخواز و مۆدێرنە‪ :‬ئەفسانە و داستانەکان‬ ‫دەبنە فۆرمێکی مۆدێرن و دەیالۆگێکی‬ ‫هاوچەرخانە بە زمانی منداڵ لەگەڵ ئەمرۆدا‬ ‫دروست دەکەن‪.‬‬ ‫ئەسترید وەستای شێوازە ساکار و‬ ‫گاڵتە و گەمەئامێزەکانە و شتە چڕ‬ ‫و فەلسەفی و پەیوەندییە ئاڵۆزەکانی‬ ‫مرۆڤ و پەیوەندییەکانی مرۆڤ و ئاژەڵ‪،‬‬ ‫مرۆڤ و سرووشت و مرۆڤ و مرۆڤ بەو‬ ‫شێوازە ساکارە دەردەبڕێت‪ .‬نەمایشەکەیش‬ ‫بەرجەستەیەکی ئەو جیهانە هەمەچەشنە‪،‬‬ ‫ساکار و لە هەمان کاتدا ئاڵۆزەیە‪ ،‬کە‬ ‫ئەسترید لــە دیدێکی نــوێــوە ئەفسانە‬ ‫کۆنەکانمان بۆ دەخوێندێتەوە‪.‬‬ ‫‪Ronja rovardotter, Stockolms‬‬ ‫‪stadsteater‬‬

‫نووسەر و وەرگێڕەکان دەربارەی وەرگێڕێکی گەنج دەدوێن‬ ‫ئا‪ :‬لەنجە ئومێد‬ ‫بەشێک لە نووسەر و وەرگێڕەکان‪،‬‬ ‫دەربــارەی سیروان مەحموود‪ ،‬وەرگێڕی‬ ‫گەنج‪ ،‬ڕاوبۆچوونی خۆیان دەردەبــڕن‬ ‫و هیواخوازن ئەو وەرگێڕە گەنجە لە‬ ‫داهاتوودا کاری گرنگ و سەرنجڕاکێش بۆ‬ ‫کتێبخانەی کوردی ئەنجام بدات‪.‬‬ ‫بە بــڕوای شێرزاد حەسەن‪ ،‬گەرچی‬ ‫سیروان مەحمود وەك وەرگێڕێك‪ ،‬هێشتا‬ ‫لە ســەرەتــای ئــەو ڕێگە دوورودرێـــژەی‬ ‫وەرگێڕاندایە‪ ،‬كە ئێمە تیایدا هەژارین‪،‬‬ ‫بەاڵم پێیوایە هاتنی هەر وەرگێڕێكیش‬ ‫بۆ ئەم بوارە‪ ،‬دەبێت بە دەوڵەمەندكردنی‬ ‫ئەدەب و هونەر و فەرهەنگی كوردەواری و‬ ‫دەرگا و پەنجەرەی دیكەمان بۆ دەكاتەوە‬ ‫لــەبــەردەم میراتیی فیكری و ئەدەبی‬ ‫مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫ئەو ڕایدەگەیەنێت‪ ،‬سەبارەت بە هەوڵ‬ ‫و تەقەلالی ئەم وەرگێڕە‪ ،‬لــەوەدا ورد‬ ‫و سەلیقەدارە‪ ،‬كە وەك الوێكی وەرگێڕ‬ ‫هەڵبژاردەكانی بەپێزن و بۆشاییەك لە‬ ‫كتێبخانەی كوردیدا پڕ دەكەنەوە‪.‬‬ ‫نموونەیەکیش لە وەرگیڕانەکانی باس‬ ‫دەکــات و دەڵــێــت‪« :‬مــن توانیم وەك‬ ‫دەستنووس‪ ،‬ڕۆمانی وێنەكەی دۆریان‬ ‫گــرەی بخوێنمەوە‪ ،‬كە هی نووسەری‬ ‫ئایرلەندی‪ ،‬ئۆسكار وایڵدە‪ ،‬بایی ئەوەند‬ ‫هەوڵیداوە‪ ،‬ڕۆحی دەقەكە بگوێزێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم مەرجە بۆ ئاییندە لە بواری هەردوو‬ ‫زمانەكەدا‪ ،‬كــوردی و ئینگلیزی‪ ،‬پتر‬ ‫خــۆی تەییار و ئامادە بكات‪ ،‬چونكە‬

‫هیچ یەكێك لە ئێمە‪ ،‬ناتوانێت دەنێو‬ ‫زەریــای هەر زمانێكدا مەلە بكات‪ ،‬كە‬ ‫هێشتا گەمە و مەلە لەسەر ڕۆخانەی‬ ‫زەریاكە دەكات‪ ،‬بڕوا دەكەم لەوەشدا من‬ ‫و ئەویش و وەرگێڕەكانی دیكەش‪ ،‬لەناو‬ ‫هەمان ئەزموونداین‪ ،‬كە ناكرێت ئاسوودە‬ ‫و لە خۆمان ڕازی بین‪ ،‬بیرمان نەچێت‪،‬‬ ‫كە وەرگــێــڕان داهێنانی دووەمــە‪ ،‬نەك‬ ‫كۆپیكاری‪ .‬ئومێدی گەورەی بۆ دەخوازم‬ ‫و مەرجە بەو عیشق و گەرموگوڕییەوە‪،‬‬ ‫ھەرجــارێــك كتێبێكی باشی ئینگلیزیم‬ ‫واز نەهێنێت و بەردەوام بێت!»‬ ‫ئەخوێندەوە و ئەشمزانی بواری وەرگێڕانیم‬ ‫الی خۆشییەوە‪ ،‬ئـــازاد بەرزنجی‪ ،‬نووسینیه‌وه‪ ‌،‬بــڕیــاری داوه‌ ته‌نیا به ھەیە‪ ،‬ھەستم ئەكرد خۆپەرستی بێت‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەو كتێبە باشە تەنیا بۆ خۆمی‬ ‫وەرگێڕ‪ ،‬هێما بۆ ئەوە دەکات‪ ،‬سيروان ‌وه‌رگێڕان خامه‌ی بخاته‌گه‌ڕ‪».‬‬ ‫مه‌حمود يه‌كێكه‌ له‌و الوانه‌ى عه‌شقێكى‬ ‫ئاشکراشی دەکــات‪ ،‬ڕەنگە سیروان بخوێنمەوە و لەگەڵ خوێنەرانی كورددا‬ ‫ڕاسته‌قينه‌يان هه‌يه‌ بۆ دنياى ئه‌ده‌ب یه‌كێك له‌و وەرگێڕە‌ ده‌گمه‌ن یاخود زۆر بەشی نەكەم‪».‬‬ ‫ســیــروان جگە لە کــاری وەرگــێــڕان‪،‬‬ ‫و وه‌رگێڕان‪ ،‬ھەروەھا‌ به‌ سه‌ره‌تايه‌كى كه‌مانه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه بواره‌كانی تری ئه‌ده‌بی‬ ‫جوانيش ده‌ستى پێكردووه‪ ‌،‬به‌اڵم وەک تاقی نه‌كردووه‌ته‌و‌ه و وه‌كوو تایبه‌تمه‌ندی‪ ،‬بەڕێوەبەری چاپ و باڵوكردنەوەیە لە‬ ‫ناوەندی ڕۆشنبیری و ھونەریی ئەندێشە‪.‬‬ ‫ئەو دەڵێت‪ ،‬ده‌بێت هه‌وڵبدات زياتر و وه‌رگێڕانی بۆ خۆی هه‌ڵبژاردووە‪.‬‬ ‫زياتر خۆى له‌و بواره‌دا ماندوو بكات‪ ،‬تا‬ ‫ئـــامـــاژە بـــــەوەش دەدات ک ــە بە‬ ‫دەشڵێت‪« :‬ئ ـه‌و زوو ڕێگه‌ی خۆی‬ ‫له‌كارى وه‌رگێڕاندا پتر قاڵ ببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دۆزیه‌وه‌‪ .‬الی من ئه‌مه‌ یه‌كێك له ‌خاڵه‌ وەرگێڕانەکانی ئــازاد بەرزنجی و عەلی‬ ‫گوتیشی‪« :‬مــن دڵــنــيــام‌ ســيــروان به‌هێزه‌كانی سه‌ركه‌وتنی سیروان‌‪ .‬له‌م عوسمان یەعقوب سەرسامەو ئــەوەی‬ ‫ل ـه‌ داهـــاتـــوودا‪ ،‬يه‌كێک ل ـه‌ وه‌رگــێــڕه‌ بــواره‌شــدا‪ ،‬چه‌ندین كتێبی پاولۆی له وەرگێڕانیشی ال خۆشەویست کــردووە‪،‬‬ ‫بەهرۆز حەسەنی وەرگێڕ بووە‪.‬‬ ‫زۆرباشه‌كانى دنياى ئـه‌ده‌بــى كــوردى ‌ئینگلیزییه‌وه‌ وه‌رگێڕاوە‪».‬‬ ‫لێده‌رده‌چێت «‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی سیروان تا ئێستا شەش‬ ‫سیروان مەحموود‪ ،‬تەمەنی ‪ ٢٤‬ساڵە و‬ ‫جگە لەوانیش‪ ،‬سەباح ئیسماعیلی تا ئێستا دە کتێبی لە زمانی ئینگلیزییەوە کتێبی پــاولــۆ کــۆیــلــۆی وەرگـــێـــڕاوە‪،‬‬ ‫وەرگیڕ‪ ،‬سەبارەت بە سیروان مەحموود کــردووە بە کــوردی کە زۆرینەیان هی لــەوبــارەیــەوە قسە دەکــات و دەڵێت‪:‬‬ ‫«یەكێك لە ھۆكــارەكــان ئــەوەیــە‪ ،‬كە‬ ‫دەڵێت‪« :‬پاولۆ كۆیلۆ له‌ به‌راییی كتێبی نووسەری بەڕازیلی‪ ،‬پاولۆ کۆیلۆن‪.‬‬ ‫«وه‌ك ڕووباره‌ به‌خوڕه‌كه‌«دا ده‌بێژێت‪:‬‬ ‫وەک سیروان خۆی باسی دەکات‪ ،‬ئەو كۆیلۆ ئەتوانێت بــەو زمانە سادەیەی‬ ‫كاتێك پانزه‌ سااڵن بووم‪ ،‬به‌دایكمم گوت‪ ،‬ھەر لە منداڵییەوە‪ ،‬خولیایەكی سەیری خــۆی‪ ،‬خوێندنەوە الی تازەخوێنەران‬ ‫(پیشه‌ی خۆمم دۆزیوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌مه‌وێت بۆ كتێب ھەبووەو دەڵێت‪« :‬بەردەوامیم خۆشەویست بكات‪ ،‬ســـەرەڕای ئــەوەی‬ ‫ببم به‌نووسه‌ر)‪ ،‬سیروان مه‌حمودیش وه‌ك لەگەڵ كتێب و فێربوونی زمانی دووەم‪ ،‬پەیامێكی لێوانلێو لە خۆشەویستییشی‬ ‫ئ ـه‌وه‌ی ئیلهامی له‌و قسه‌یه‌ی پاولۆوه‌ وایان لێ كردم ھەست بە بەرپرسیارێتی پێیە‪ .‬من بە ھەموو مانایەك‪ ،‬پەیامەكەیم‬ ‫وه‌رگرتبێت‪ ،‬له ‌تافی الوی و ده‌ستپێكی بكەم بــەرامــبــەر كتێبخانەی كــوردی‪ ،‬قبووڵە و حەزیش ئەكەم ھاوڕایان لەگەڵما‬

‫كارێكی تری نییە‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی ئەو وەرگێڕە لە زمانی‬ ‫یــەکــەمــەوە کــە ئینگلیزییە وەرگــێــڕان‬ ‫دەکات‪ ،‬بۆیە لەو ڕوانگەیەشەوە بۆچوونی‬ ‫هەیە‪« :‬گرینگە وەرگــێــڕان لە زمانی‬ ‫یەكەمەوە بكرێت‪ ،‬چونكە بەو شێوەیە‪،‬‬ ‫بەبێ تێكەڵبوونی زمانی ھیچ وەرگێڕێكی‬ ‫تــر‪ ،‬وەرگێڕ ئەتوانێت زمانی نووسەر‬ ‫بگوازێتەوە‪ .‬بەاڵم وای دابنێ ھەموومان لە‬ ‫بیخوێننەوە و بەشدار بن‪ .‬ھۆكارێكی زمانی یەكەمەوە وەرگێڕان بكەین‪ ،‬ئەی ئەو‬ ‫تریش ئەوەیە‪ ،‬من بە فەرمی كتێبەكانی زمانانە چی‪ ،‬كە وەرگێڕمان بۆیان نییە؟‬ ‫كۆیلۆ وەرئەگێڕم و بە ڕەزامەندی خۆی چاوەڕێ بكەین تا ئەو كاتەی وەرگێڕێكی‬ ‫ھەموو كارەكانی ئەكەم بە كوردی‪ .‬لەپاش ئەو زمانانە دروست ئەبێت و كتێبەكان‬ ‫ھەموو شتێكیش‪ ،‬من لە بازنەی كۆیلۆیا وەربگێڕێت؟ بە بــڕوای من وا باشترە‬ ‫ناخولێمەوە‪ ،‬چەندین كاری تریشی لەگەڵ كتێبێك لە زمانی دووەمەوە وەربگێڕدرێت‪،‬‬ ‫ئــەكــەم‪ ،‬بــەاڵم گەرچی وایــشــە‪ ،‬ھێشتا لەوەی كە ھەر وەرنەگێڕدرێت‪ .‬بەگشتیش‪،‬‬ ‫ھەر بەنیازم تەواوی كارەكانی بكەم بە زمانە ئەوروپاییەكان ترسی ھەڵەیان نییە‪،‬‬ ‫چونكە ئەو نووسەرانەی لە ژیانان‪ ،‬ئاگایان‬ ‫كوردی‪».‬‬ ‫پێشیوایە مەرج نییە ئەو كتێبانەی ئەو لە وەرگێڕەكانیانە‪ .‬ھەر بۆ نموونە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫وەریانئەگێڕێت‪ ،‬بە دڵی ھەموو خوێنەران كۆیلۆ بیزانیبا كەموكووڕییەك لە وەرگێڕانە‬ ‫بــن‪ ،‬بــەاڵم ھەر نووسەر یــان كتێبێك‪ ،‬ئینگلیزییەكەیدا ھەیە‪ ،‬بە فەرمی ڕێگەی‬ ‫كۆمەڵێك خوێنەری تایبەتیی خۆی ھەیە‪ .‬بە من نەئەیا‪ ،‬لە ئینگلیزییەوە كتێبەكانی‬ ‫وەرگێڕ كار لەسەر ھەر نووسەرێك بكات‪ ،‬بكەم بە كوردی‪».‬‬ ‫لە بەرنامەشیدایە ھەموو كتێبەكانی‬ ‫ھێشتا ئەو نووسەرە ھەر بەدڵی كۆمەڵێك‬ ‫كۆیلۆ بكاتە كوردی‪ .‬جگە لەوانە‪ ،‬دوایین‬ ‫خوێنەر نابێت‪.‬‬ ‫مەحموود ڕایوایە‪ ،‬ئەبێت وەرگێڕانی كتێبیش كە وەریگێڕابێت‪ ،‬وێنەكەی‬ ‫كتێب بچڕانی تێ نەكەوێت‪ ،‬تا بتوانیت دۆری ــان گرەیــی ئۆسكار وایــڵــدە‪ ،‬كە‬ ‫بە تــەواوی كۆنتڕۆڵی بكەیت‪ .‬خۆیشی نزیكەی شەش مانگ زیاترە لە وەرگێڕانی‬ ‫كاتێك دەســت بە وەرگێڕانی كتێبێك بـــووەتـــەوە‪ ،‬بـــەاڵم ل ــەو ك ــات ــەوە‪ ،‬لە‬ ‫دەکات‪ ،‬ئەبێت پێشتر لە ڕەخسانی بوار پیاچوونەوەی نەوەستاوەو؛ بەم نزیكانە‬ ‫دڵنیا ببێتەوە‪ ،‬چونكە لە ڕۆژێكا ‪ 10‬بۆ ‪ 15‬دوایین پیاچوونەوەی تــەواو ئەبێت و‬ ‫كاتژمێر كاری لەسەر ئەكات‪ .‬بەگشتیش دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم باڵوی‬ ‫ئــەو كاتانەی وەرگــێــڕان ئــەكــات‪ ،‬ھیچ ئەكاتەوە‪.‬‬

‫ژماره‌ (‪ )٤٤٦‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/٢/٢٣‬‬

‫‪7‬‬

‫هه‌رچییه‌ك بخوێنیته‌وه‌ ئاگایان لێته‌!‬ ‫فرانسین پرۆس‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سروود تەها‬ ‫ل ـه‌م دوایــیــان ـه‌دا ڕۆمــانــى «ڤانیتی‬ ‫فه‌یه‌ر»م ده‌خوێنده‌وه‌‪ ،‬س ـه‌ره‌ڕاى ئه‌و‬ ‫له‌ززه‌ت ‌ه قواڵنه‌ى ده‌یبه‌خشێت‪ ،‬ئه‌و هه‌ست ‌ه‬ ‫نامۆو وه‌سفنه‌كراوه‌ت پێده‌به‌خشێت وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ى ك ‌ه ب ‌ه ته‌نیا بیت له‌گه‌ڵ «بێكی‬ ‫شــارپ»دا له‌ناو ئه‌و كۆمه‌ڵ ‌ه شه‌یداو‬ ‫خوازبێنیكه‌ر‌ه به‌دبه‌ختانه‌دا‪ .‬ته‌نیایی‬ ‫هه‌میش ‌ه به‌شێكی گرنگى خوێندنه‌و‌ه‬ ‫بووه‌؛ به‌شێك ل ‌ه هۆكارى ئه‌وه‌ى زۆرێك‬ ‫ل ‌ه منااڵن ده‌بن ‌ه خوێنه‌ر‪ ،‬به‌خشینی ئه‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندێتییه‌ی ‌ه پێیان‪ .‬ل ‌ه سه‌رده‌مێكدا‬ ‫ك ‌ه ده‌زگا سیخوڕییه‌كان به‌دڵی خۆیان‬ ‫ده‌تــوانــن ئیمه‌یڵه‌كانمان بخوێننه‌وه‌و‬ ‫پۆسته‌كانى فه‌یسبووكمان بپشكنن تا‬ ‫بزانن حه‌زو ئاره‌زووه‌كانمان چین‪ ،‬ئاى چ‬ ‫ئاسوده‌یی و خۆشگوزه‌رانییه‌ك ‌ه بتوانیت‬ ‫له‌دووتوێی کتێبێكدا خۆت ون بكه‌یت و‬ ‫دڵنیا بیت كه‌س ئاگاى لێت نییه‌! به‌اڵم‬ ‫ئێستا وادیــار‌ه كه‌سێك یان شتێك ل ‌ه‬ ‫پشته‌و‌ه چاودێریم ده‌كات‪ ،‬و‌ه ئه‌و ته‌نیای ‌ه‬ ‫نه‌بووم ك ‌ه هه‌ستم پێكردبوو‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه من‬ ‫و بێكی و بازنه‌ى شه‌یداكانى‪ ،‬ته‌نێكی‬ ‫نامۆی گومان لێنه‌كراوى نه‌خوازراومان‬ ‫له‌نێودابووبێت‪.‬‬ ‫به‌هۆی زۆریــی گه‌شته‌كانمه‌وه‌‪ ،‬و‌ه‬ ‫قورسیی كێشى ڕۆمانه‌كه‌ى تاكرێ و ئه‌و‬ ‫فۆنت ‌ه بچووكه‌ى پێی نوسیوه‌‪ ،‬ب ‌ه ئامێر‌ه‬ ‫ئه‌له‌كترۆنییه‌كه‌م ئه‌و کتێب ‌ه ده‌خوێنمه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی دوایین وتارى ڕۆژنامه‌ى گاردیان‪،‬‬ ‫فرۆشیاری کتێب ‌ه ئه‌له‌كترۆنییه‌كان ئێستا‬ ‫ده‌زانن ك ‌ه چ کتێبێكمان ته‌واو كردووه‌و‬ ‫كامه‌ی ترمان هێشتا ماوه‌‪ ،‬ب ‌ه چ خێراییه‌ك‬ ‫خوێندوومانه‌ته‌وه‌و له‌كوێدا كۆڵمان‬ ‫لێیداوه‌و چووینه‌ت ‌ه سه‌ر خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫شتێكی دیكه‌‪ .‬ته‌نها ‪44.4%‬ى خوێنه‌رانى‬ ‫«كــۆبــۆ»ى ئـه‌لـه‌كــتــرۆنــی به‌ریتانیا‬ ‫توانیویان ‌ه ڕۆمانى «گۆڵدن فینچ»ى‬ ‫دۆنا تارت ته‌واو بكه‌ن‪ ،‬له‌كاتێكدا نزیكه‌ى‬ ‫‪ 28.2%‬خوێنه‌ران گه‌یشتونه‌ت ‌ه كۆتایی‬ ‫ڕۆمانى «توێڵڤ ییه‌رس ئ ‌ه سله‌یڤ»ى‬ ‫سۆڵۆمۆن نۆرسه‌پ‪ .‬كه‌چی ڕۆمانه‌ك ‌ه بۆ‬

‫««‬ ‫تاكرێ ده‌كه‌مه‌وه‌‪ .‬به‌خۆشحاڵییه‌و‌ه ئه‌و‬ ‫كێشه‌ قورس ‌ه ژوور ب ‌ه ژوور و شار ب ‌ه‬ ‫شار هه‌ڵده‌گرم‪ ،‬وردبینیش به‌كاردێنم‬ ‫هه‌تا چاوه‌كانم ب ‌ه بینینى ئه‌و چاپ ‌ه‬ ‫ورد‌ه ڕابێت‪ .‬پێم خۆش نیی ‌ه هه‌ست‬ ‫بكه‌م نامۆیه‌ك (جا ئه‌له‌كترۆنى بێت‬ ‫یــان مــرۆڤ) سیخوڕی به‌سه‌ر گه‌شت ‌ه‬ ‫كورته‌كه‌مدا ده‌كه‌ن به‌ناو ڤانیتى فه‌یه‌ر‪.‬‬ ‫و‌ه تـه‌واوكــردن یان نه‌كردنى کتێبه‌ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه نهێنی له‌نێوان خۆم و دیاریكه‌رى‬ ‫کتێبه‌كه‌مدا ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬و‌ه دوورنیی ‌ه‬ ‫ڕۆژێك كوڕه‌زاو كچه‌زاكانم بگه‌ڕێن بزانن‬ ‫ل ‌ه چ به‌شێكی کتێبه‌كه‌مدا وازم ل ‌ه‬ ‫نوشتانه‌وه‌ى په‌ڕه‌كانى هێناو‌ه (خویه‌ك‬ ‫ك ‌ه په‌شیمانى له‌گه‌ڵدایه‌‪ ،‬ده‌زانم) و ل ‌ه چ‬ ‫شوێنێكى کتێبه‌كه‌مدا تێبینییه‌كانم كتوپڕ‬ ‫به‌ كۆتا هاتوون‪ ،‬له‌وانه‌شه‌ نه‌گه‌ڕێن‪.‬‬ ‫و‌ه درۆش ده‌كه‌م ئه‌گه‌ر بڵێم واز ل ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ى کتێبى ئه‌له‌كترۆنی ده‌هێنم‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك چۆن ب ‌ه مه‌حاڵی ده‌زانم واز ل ‌ه‬ ‫ئیمه‌یڵ و چوون ‌ه ناو ئینته‌رنێت بێنم‬ ‫ســه‌ره‌ڕاى ئه‌گه‌رى چاودێریكردنیشم‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه حاڵه‌تێكى قورستر‌ه له‌وه‌ى كاكى‬ ‫حه‌كیم چاره‌ى بكات هه‌روه‌ك ده‌یڤد كۆڵ‬ ‫ئاماژه‌ى پێده‌كات‪.‬‬ ‫دوێنێ ڕۆمانى «ژ‌ه گود سۆڵجه‌ر»م‬ ‫بۆنه‌دۆزرایه‌وه‌‪ ،‬و‌ه به‌هۆى ئـه‌وه‌ى ك ‌ه‬ ‫ڕێك له‌و كاته‌دا ده‌مویست و ماڵیشمان‬ ‫ل ‌ه نزیكترین كتێبخانه‌و‌ه پانز‌ه خوله‌ك‬ ‫ڕێگه‌ى ئۆتۆمبێل و سی خوله‌ك ل ‌ه‬ ‫نزیكترین کتێبفرۆشه‌و‌ه دووره‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫«كیندڵ»ه‌كه‌مدا داوام كرد‪ .‬ل ‌ه ماوه‌ى‬ ‫كه‌متر ل ‌ه خوله‌كێكدا به‌ده‌ستم گه‌یشت‪.‬‬ ‫هه‌ر ل ‌ه ئێستاو‌ه دیار‌ه كه‌ ڕاهاتووم له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و ڕاستییه‌دا هه‌ڵبكه‌م ك ‌ه كه‌سێك‬ ‫ئاگادار ك ‌ه خه‌ریكى «ژ‌ه سادست ستۆری‬ ‫ئێڤه‌ر تۆڵد»م و كه‌سێك ل ‌ه شوێنێك‬ ‫ده‌زانێت ك ‌ه ئایا من پێیخۆشحاڵم یاخود‬ ‫ده‌ستبه‌ردارى ڕۆمانه‌كه‌ى فۆرد مادۆكس‬ ‫فۆرد بووم‪.‬‬

‫ماوه‌یه‌ك ل ‌ه لیستى پڕفرۆشترینه‌كانى زانیاریی ‌ه ناڕه‌حه‌ت ده‌بن كاتێك بۆیان‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت كه‌سێك ئاگادار‌ه ك ‌ه ئه‌وان‬ ‫به‌ریتانیادا بوون‪.‬‬ ‫دواى كۆكردنه‌وه‌ى زانیاریی ل ‌ه مانگى بۆ چ به‌شێكی ڕۆمانه‌ك ‌ه ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌و‬ ‫ڕێبه‌ندانه‌وه‌ تا سه‌رماوه‌رزى ‪ ،2014‬ك ‌ه چه‌ندین جار ده‌یخوێننه‌وه‌؟‬ ‫بۆ حاڵی ئێستامان‪ ،‬ئه‌و زانیارییانه‌ى‬ ‫له‌سه‌ر زیاتر ل ‌ه ‪ 21‬ملیۆن به‌كارهێنه‌ر بوو‬ ‫ل ‌ه چه‌ندین واڵتى وه‌كو كه‌نه‌دا‪ ،‬ئه‌مریكا‪ ،‬كۆكراونه‌ته‌و‌ه زیاتر ل ‌ه شێوازی گشتیی‬ ‫به‌ریتانیا‪ ،‬فه‌ڕه‌نسا‪ ،‬ئیتاڵیا و هۆڵه‌ندا‪ ،‬هه‌ڵسوكه‌وتدا خۆی ده‌بینێته‌و‌ه وه‌ك‬ ‫كۆمپانیاى كۆدۆ بۆی ده‌ركه‌وت ك ‌ه زیاترین لـــه‌وه‌ى ك ـ ‌ه ل ـه‌نــێــوان ئێمه‌و ئامێر‌ه‬ ‫ڕۆمانى خوێنراوه‌ى ‪ 2014‬ل ‌ه به‌ریتانیا ئه‌له‌كترۆنیی ‌ه تایبه‌ته‌كانماندا ده‌گوزه‌رێت‪.‬‬ ‫ئه‌وان ‌ه نین ك ‌ه ل ‌ه ڕیزی باشترینه‌كان به‌اڵم گه‌یشتوینه‌ت ‌ه ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ى ك ‌ه‬ ‫بــوون‪ ،‬به‌ڵكو خوێنه‌ر زیاتر په‌رۆشى هه‌موو شتێك مایه‌ى ئاشكرا كردنه‌‪.‬‬ ‫ته‌واوكردنى ڕۆمانى «ڕۆتن تو ژ‌ه بۆن»‌ه ئـه‌مــڕۆ زانیارییه‌كان بــێ ناسنامه‌ن؛‬ ‫پڕسه‌ركێشییه‌كه‌ى كاسی كێڵه‌هه‌ر بوون‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه سبه‌ینێ ده‌ربــاره‌ى ئێم ‌ه بن‪.‬‬ ‫ك ‌ه ته‌نانه‌ت له‌ڕیزى پڕفرۆشترینه‌كانیشدا تۆبڵێی ئه‌و خوێنه‌رانه‌ى هه‌ست ب ‌ه تاوان ڕێبوارێك ڕۆمانی «خۆشه‌ویسته‌كه‌ى خاتوو چاتیرلی» دی‪ .‬ئێچ‪ .‬لۆرانس ده‌خوێنێته‌و ‌ه و‬ ‫نییه‌‪ .‬ئه‌و كۆمپانیای ‌ه ئه‌وه‌شى ئاشكرا ده‌كه‌ن له‌كاتى ته‌واو نه‌كردنى ڕۆمانێكدا‪ ،‬نه‌فه‌ره‌كانى تریش ب ‌ه دزه‌دز ‌ه سه‌یری ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌نده‌ن‪3 ،‬ى ڕێبه‌ندانى ‪.1960‬‬ ‫كرد ك ‌ه خه‌ڵكی به‌ریتانیا زیاتر مه‌یلی هه‌سته‌كه‌یان دووهێند زیاد بكات به‌هۆی‬ ‫خوێندنه‌وه‌ى ڕۆمانى خۆشه‌ویستییان ئــه‌وه‌ى ك ‌ه ئێستا ده‌ستبه‌رداربوونى بێگومان دواتر وه‌اڵمه‌كه‌ى ده‌زانین‪ .‬ئایا خوێنه‌ره‌ك ‌ه بیه‌وێت خۆی وه‌كو كه‌سێكی‬ ‫هه‌ی ‌ه ب ‌ه ڕێــژه‌ى ‪ ،62%‬پاشان ڕۆمانى ڕۆمانێك شتێكی تایبه‌ت نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌هۆی ئه‌وه‌ى سێ یه‌كى هه‌واداره‌كانى دیاریكراو پیشان بدات‪ ،‬وه‌كو كه‌سێك‬ ‫تــاوان و سه‌ركێشیی بـه‌ڕێــژه‌ى ‪61%‬و كردارێكی گشتییه‌؟ تۆبڵێی هه‌رگیز حه‌وسه‌ڵه‌ى ئ ـه‌وه‌یــان نـه‌بــوو‌ه به‌دیار ك ‌ه «توێڵڤ ییه‌رس ئ ‌ه سله‌یڤ»ى دۆنا‬ ‫ئینجا ف ـه‌نــتــازیــا بــ ‌ه ڕێــــژه‌ى ‪ .60%‬كه‌سێك به‌هۆی ئه‌وه‌ى ك ‌ه چه‌ندینجار خــوێــنــدنـه‌وه‌ى کتێبه‌كه‌و‌ه بمێننه‌و‌ه تارتی خوێندووه‌ته‌وه‌و بیرو ڕای تایبه‌ت‬ ‫ئیتاڵییه‌كان ب ‌ه ڕێژه‌ى ‪ 74%‬سه‌رقاڵن ب ‌ه لــه‌ســه‌ر ئــامــێــری خــوێــنــدن ـه‌وه‌ك ـه‌ى تا بزانن كێ تاوانه‌كه‌ى ئه‌نجامداوه‌‪ ،‬به‌خۆی هه‌یه‌و ده‌توانێت به‌شداری بكات‬ ‫چیرۆكى خۆشه‌ویستییه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا گـــه‌ڕاوه‌تـــه‌و‌ه ســـه‌ر هــه‌مــان بـــه‌ش و نووسه‌رى ڕووداو‌ه نامۆكان سه‌رزه‌نشت ل ‌ه گفتوگۆدا‪ .‬ئه‌مه‌ش هیچ تاوانێكى‬ ‫تۆمه‌تباربكرێت؟ ده‌كرێن یاخود له‌ئیشه‌كه‌یان الده‌برێن؟ تێدا نییه‌‪ ،‬مه‌گه‌ر كۆتایی کتێبه‌ك ‌ه‬ ‫فه‌ڕه‌نسییه‌كان ‪ 70%‬سه‌رقاڵن ب ‌ه ڕووداو‌ه خوێندوویه‌تییه‌و‌ه‬ ‫تۆبڵێی ئه‌م ‌ه ببێت ‌ه ڕێگه‌یه‌كى ئاسانترو یاخود ســه‌ره‌ڕاى نه‌بوونى په‌یوه‌ندیی ڕێنمایی گرنگى ده‌رباره‌ى چاككردنه‌وه‌ى‬ ‫په‌نهانه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ ـه‌م ئــامــارانـ ‌ه بـ ‌ه دڵنیاییه‌و‌ه ئه‌و پێشكه‌وتووتر بۆ به‌ده‌ستهێنانى تۆمارى له‌نێوان كتێب ‌ه كــڕدراوه‌كــان و كتێب ‌ه ئۆتۆمبێل یــاخــود نه‌شته‌رگه‌رییه‌كى‬ ‫نووسه‌ران ‌ه ده‌خات ‌ه گومانه‌و‌ه ك ‌ه پێیان خوێندنه‌وه‌كانى كه‌سه‌كان له‌الیه‌ن الیه‌ن ‌ه ته‌واوخوێندراوه‌كاندا‪ ،‬ئه‌و زانیارییان ‌ه مێشكی تێدابێت‪.‬‬ ‫ئـــه‌ى ئـــه‌م زانــیــاریــیــان ـه‌ چه‌ندێك‬ ‫هیچ ل ‌ه بڕیاری ده‌زگاكانى باڵوكردنه‌و‌ه‬ ‫وابوو ناوبانگده‌ركردنى کتێب په‌یوه‌ست حكومییه‌كانه‌وه‌؟‬ ‫خــودى نووسه‌رانیش بێبه‌ری نابن ناگۆڕێت ل ‌ه كاتێكدا ك ‌ه دیار‌ه گه‌یشتن كاریگه‌ریی بۆسه‌ر خودی خوێنه‌ر هه‌یه‌؟‬ ‫نیی ‌ه ب ‌ه ڕێكالم كردن ل ‌ه ڕۆژنامه‌و گۆڤار‌ه‬ ‫گرانبه‌هاكاندا به‌ڵكو زیاتر پابه‌ند‌ه ب ‌ه له‌م ده‌رده‌سه‌رییه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا وادیــار‌ه یان نه‌گه‌یشتنى خوێنه‌ران به‌ دوایین ئایا ئیتر وا ڕاهاتوون ب ‌ه پێشێلكردنى‬ ‫گفتوگۆى خوێنه‌ران ده‌رباره‌ى کتێبه‌ك ‌ه كــۆبــۆ زانــیــاریــی ـه‌كــانــى ده‌به‌خشێت الپه‌ڕه‌كان هیچ كاریگه‌رییه‌كى له‌سه‌ر تایبه‌تمه‌ندییه‌كانیان ك ‌ه گوێ ب ‌ه هه‌ر‬ ‫خۆهه‌ڵقورتانێكی دیك ‌ه نه‌ده‌ن؟ یاخود‬ ‫ك ‌ه هیچیشی تێناچێت و په‌سه‌ندیشه‌‪ .‬ب ـ ‌ه ده‌زگـــا بـــاوكـــراوه‌كـــان‪ ،‬نــووس ـه‌ر قازانجیان نابێت‪.‬‬ ‫هاوڕێیه‌كم پێیوتم كه‌سانێك هه‌ن ئه‌مه‌ ده‌بێته‌ كێشه‌یه‌كى گه‌وره‌؟‬ ‫ئایا دۆخه‌ك ‌ه گه‌یشتووه‌ت ‌ه ئاستێك ك ‌ه (وه‌ سه‌رنووسه‌ره‌كانیش) دوورنیی ‌ه‬ ‫ده‌زانـــم ئــه‌م دۆزیــنــه‌وانــه‌ى دواییم‬ ‫خوێنه‌ر داواى خوێندنه‌وه‌ى کتێبێك ڕووبـــه‌ڕووی ئه‌و كۆبونه‌وان ‌ه بكرێنه‌و‌ه ك ‌ه کتێب وه‌كو كه‌مالیات ده‌كــڕن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه هاوڕێكانی بكات ك ‌ه خۆی شكستی ك ‌ه به‌شى به‌بازاڕكردن تێیدا ئاگاداریان سووكه‌ نیازێكی خوێندنه‌وه‌شیان هه‌یه‌‪ .‬كاریگه‌رییان ده‌بێت له‌سه‌رم ‪ ،‬به‌هه‌رحاڵ‬ ‫هێناو‌ه ل ‌ه ته‌واوكردنیدا؟ به‌رگوێمان ده‌كاته‌و‌ه ك ‌ه ‪ 82%‬ل ‌ه خوێنه‌ران تاقه‌تى به‌س ته‌نها بۆئه‌وه‌ى وامان تێبگه‌یه‌نن مــن هێشتا زیــاتــر چێژ ل ـه‌و کتێبان ‌ه‬ ‫ك ـه‌وتــوو‌ه كـ ‌ه یه‌كێك لـ ‌ه سوده‌كانى خوێندنه‌وه‌ى کتێبه‌كه‌یان نه‌ماو‌ه ل ‌ه ك ‌ه ئ ـه‌وان كه‌سانێكن ك ‌ه نوسینه‌كانى ده‌بینم ك ‌ه ئێستا پێیده‌ڵێن «كتێب ‌ه‬ ‫خوێندنه‌و‌ه ئه‌له‌كترۆنییه‌كان بریتیی ‌ه الپ ـه‌ڕ‌ه ‪272‬دا‪ .‬و‌ه ئه‌گه‌ر ده‌یانه‌وێت كــارڵ ئۆڤ كناوسگارد ده‌خوێننه‌وه‌‪ .‬به‌رجه‌سته‌ییه‌كان»‪ .‬ئێستا ڕاهاتووم ب ‌ه‬ ‫لـــه‌وه‌ى ك ـ ‌ه بــێ سڵه‌مینه‌وه‌و ش ـه‌رم جارێكی تر به‌رهه‌مه‌كانیان باڵوبكرێته‌وه‌‪ ،‬بێگومان خۆخستن ‌ه ئاستى چینێكی خوێندنه‌وه‌ى کتێب ‌ه ئه‌له‌كترۆنییه‌كان‪،‬‬ ‫كردن ده‌توانى کتێبگه‌لى وه‌كو «فیفتى ئه‌وا نابێت به‌هیچ جۆرێك ئه‌و ڕووداوه‌ى له‌و شێوه‌یه‌و‌ه بێبه‌هاتر ده‌بێت كاتێك به‌تایبه‌ت كاتێك دوور ده‌بم ل ‌ه ماڵ و‬ ‫كارڵ ئۆڤ له‌سه‌ر مێزی نانخواردنه‌كه‌ت ئیتر ترسی ئه‌و بار‌ه قورسه‌م نیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫شه‌یدس ئۆف گره‌ى» په‌یدابكه‌یت‪ .‬و‌ه له‌و الپه‌ڕه‌یه‌دایه‌ دووباره‌ بكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئایا نووسه‌ران هانده‌درێن بۆ نوسینى و له‌ژێر كه‌ڤه‌رى کتێبێكی ئه‌له‌كترۆنییدا کتێبى چاپكراو تا له‌پڕ ل ‌ه فڕۆكه‌خان ‌ه‬ ‫ده‌توانى له‌ناو شه‌مه‌نه‌فه‌ره‌كاندا له‌سه‌ر‬ ‫‪13‬ى ڕێبه‌ندانى ‪11:32 .2015‬ى به‌یانى‬ ‫ئامێر‌ه ئه‌له‌كترۆنییه‌كه‌ت بیخوێنیته‌و‌ه ئه‌و جۆر‌ه کتێبانه‌ى ك ‌ه زۆرترین ڕێژه‌ى شاردراوه‌ته‌وه‌‪ .‬به‌هه‌رحاڵ‪ ،‬حه‌زكرن بۆ یاخود وێستگه‌ى شه‌مه‌نه‌فه‌ر گیربخۆم‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‬ ‫بێئه‌وه‌ى كه‌س بزانێت چی ده‌كه‌یت‪ .‬خوێنه‌ر تا كۆتایی ده‌یخوێننه‌وه‌؟ یان هه‌بوونى کتێبێك بێ ئه‌وه‌ى ته‌واو بكرێت بێئه‌وه‌ى شتێك هه‌بێت بۆ خوێندنه‌وه‌‪h t t p : / / w w w . n y b o o k s . .‬‬ ‫خۆزگ ‌ه ده‌مزانى ئاخۆ ئێستا خوێنه‌رانى بۆ کتێبى كورتتر؟ تۆبڵێی خوێنه‌ران یــان بخوێنرێته‌و ‌ه مه‌سه‌له‌یه‌كى زۆر هه‌ر ك ‌ه ده‌گه‌مه‌و ‌ه ماڵه‌و ‌ه ئیتر کتێب ‌ه ‪c o m / b l o g s / n y r b l o g / 2 0 1 5 /‬‬ ‫«فیفتى شه‌یدس ئــۆف گــره‌ى» به‌و كه‌متر کتێبى درێـــژ تـــه‌واو بكه‌ن؟ قوڵتر ‌ه له‌وه‌ى تێیگه‌یشتوین‪ :‬له‌وانه‌ی ‌ه ئه‌له‌كترۆنییه‌كه‌م الده‌به‌م و کتێبه‌كه‌ى ‪j a n / 1 3 / r e a d i n g - w h o s -‬‬ ‫‪watching/?insrc=hpbl‬‬

‫سەد مەتر ئاسمان‬ ‫ڕۆمانێک دەربارەی شۆڕش‬

‫شــۆڕش وەک رووداوێــکــی هەمیشەیی‬ ‫لە مــێــژووی ئێستا و رابــڕدوومــانــدا بۆتە‬ ‫کارەکتەرێکی دڵــرەق‪ ،‬کە سەردەکەوێت‬ ‫سەرکردەکانی شۆڕش دەبنە بازگان بەسەر‬ ‫دەستکەوتەکانی میللەتەوە‪ ،‬کە شۆڕشیش‬ ‫هەرەس دێنێت‪ ،‬هەر هەمان ئەوسەرکردانە‬ ‫لەدەست لێپرسراوێتی هەڵدێن‪ ،‬رێک و راست‬ ‫واڵت بەبێ ئەنجام بەجێ دێڵن‪ ،‬لەشۆڕشدا‬ ‫قوربانی مرۆڤگەلێکن کە بڕیاریان داوە‬ ‫شۆڕش بکەن بۆ ئەوەی ژیانێکی باشتریان‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەاڵم دواجار هەر ئەوانن دەبنەوە‬ ‫قوربانی شۆڕش‪.‬‬ ‫رۆمانی سەد مەتر ئاسمان یەکەمین رۆمانی‬ ‫عەبدولکەریم هەڵەدنیە‪ ،‬کە لە زستانی ‪٢٠١٥‬‬ ‫بە چاپ گەیشت‪ ،‬ئەم رۆمانە گێڕانەوەیەکی‬ ‫مێژووی سیاسی گەلی کوردە لە باشووری‬ ‫کوردستان‪ ،‬رووداوەکانی لەسەرەتای ساڵی‬ ‫شەستەکانەوە دەست پێ دەکات کە مناڵێک‬

‫«‬

‫شادان ئەحمەد‬

‫چاو ئەکاتەوە لە گوندێکی ئەودیو شاخە‬ ‫سەختەکانی کوردستانەوە لە ناو خیزانێکی‬ ‫بچکۆلەدا‪ ،‬لەژێر سەدمەتر لەئاسماندا دەبێتە‬ ‫حیکایەتخوانی چیرۆکی شۆڕشەکانی کورد‬ ‫لە مێژووی تازەماندا‪ ،‬شۆڕش لەناو گوندی‬ ‫ناو شاخەکانەوە دەست پی ئەکات‪ ،‬سەرەتا‬ ‫بەگیڕانەوەی خۆئامادەکردن بۆ شۆڕش‬ ‫و دەستپێکردنی ئەو شۆڕشە لەسەرەتای‬ ‫شەستەکاندا‪ ،‬دروســت بوونی هیوایەک بۆ‬ ‫بەدەست هێنانی ئازادی نەتەوەیی وا ئەکات‬ ‫ســەدان الوو گەنج لــەشــارو گوندەکانەوە‬ ‫بــــەدوای ئــەم شــۆڕشــە بــکــەون‪ ،‬شــۆڕش‬ ‫هەڵئەگیرسێت‪ ،‬بەاڵم رێسای ئەم شۆڕشە‪،‬‬ ‫تێکەڵ و پێکەڵەیەکە لە دواکەوتوویی و‬ ‫نەزانی لەشۆڕش کــردن‪ ،‬مێژوویەک هەال‬ ‫بەهەال ئەکات‪ ،‬تا دەگاتە هەرەسهێنانی لە‬

‫کە ئەم هەربەیکجاری هیچ لە جێی خۆی‬ ‫ناهێڵیت‪ ،‬بەرلەوەی هەرەس بینێت‪ ،‬بەکوێدا‬ ‫تێپەڕێت وێرانی ئەکات‪ ،‬تا کۆتایی هەشتاکان‬ ‫بەهەرەسێکی سەرتاسەری شۆڕشی کورد‬ ‫کۆتایی پێ دێــت‪ ،‬ئاوارەییەکی روودەدات‬ ‫کە زۆرێک لە خەڵکی سڤیلی ئەو گوندانە‬ ‫فریانەکەون تەنانەت روحی خۆشیان لەگەڵ‬ ‫خۆیان بەرن‪ ،‬بەڵکو گیانیان ئەبەخشنە گازی‬ ‫کیمیایی و ئەنفال‪.‬‬ ‫لەڕێکەوتێک و لە رووداوێکی مێژوویدا‪،‬‬ ‫کورد دەبێتە خاوەنی هەرێمێک لەسەرەتای‬ ‫نەوەتەکاندا‪ ،‬خەڵک لەناو شارەکانەوە‪،‬‬ ‫بەهێزێکی ناوەکی رائەپەڕن‪ ،‬بەاڵم جاریکی‬ ‫تر سەرکردەکانی شۆڕش دێنە سەر حازری و‬ ‫دەبنە خاوەنی ئەم دەسکەوتە‪ ،‬لەبێ ئومێدیدا‬ ‫گەنجان دەستە دەستە‪ ،‬بەمەرزەکاندا واڵت بە‬

‫داوە‪ ،‬بێ کەس و بێ دەرەتان ئەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫دەبێتە ئــاوارەی واڵتانی دراوسێ هەر بۆیە‬ ‫بڕیاری بەجێهێشتنی واڵت دەدات بۆ رۆژئا‪،‬‬ ‫لە رۆژئاواش ناوەستێت لەگیڕانەوەی چیرۆکی‬ ‫قوربانیانی شۆڕش‪.‬‬ ‫رۆمـــانـــەکـــە لــە نـــاوەڕاســـتـــی ساڵی‬ ‫دووهەزارەکان تەواو ئەبێت کە حیکایەتخوان‬ ‫دوای پانزەساڵ ژیان کردن لەدەرەوەی واڵت‬ ‫هاتۆتەوە بۆ سەردانێک تا بەشدار بێت لە‬ ‫هێنانەوەی روفاتی ئەنفالکراوی دایکیدا‪،‬‬ ‫بەاڵم هیچ هیوایەک لە نیشتیماندا نابینینێت‪،‬‬ ‫ئەمجارە نیشتمان بەهەموو ئازارەکانیەوە‬ ‫جێدێڵیتەوە‪ ،‬بڕیاری نەگەڕانەوەی هەتاهاتایی‬ ‫دەدات ‪.‬‬ ‫لەرێی گێرانەوەکانییەوە ئەڵێت‪ :‬شۆڕش‬ ‫واتــا سەرلێشێوانی تــاکــەکــان‪ ،‬کــەوتــن و‬

‫لەم ڕۆمانەدا شۆڕش بێ دەسکەوتە‪ ،‬ئەوانەی دەسەاڵتی شۆڕشیان‬ ‫بەدەستە‪ ،‬مرۆڤدۆست نین‪ ،‬بازرگانی خوێنی مرۆڤەکانن‬

‫واڵت روح لەسەردەست‪ ،‬بەخەیاڵی گەیشتن‬ ‫ناوەڕاستی حەفتاکاندا‪.‬‬ ‫دیسان نووسەر دەبێتەوە بە شاهیدی بە زەوی هیواکان کە ئەویش ئەوروپایە‪،‬‬ ‫دەســپــێــکــردنــەوەی شۆڕشێکی تـــازە بە نیشتیمان بەجێ دیڵن‪.‬‬ ‫حیکایەتخوان خۆشی دەبێتە قوربانی‬ ‫ئومێدێکی تــازەوە دوای هەرەسی شۆڕشی‬ ‫پێش خۆی‪ ،‬بەاڵم جارێکی تر دیوەڕەشەکەی شۆڕش‪ ،‬لەوکاتەی کە شۆڕشی نوێ هەرەس‬ ‫ئــەم شۆڕشە نوییەمان پشان ئــەداتــەوە‪ ،‬دێنێ‪ ،‬ئیتر ئەم هەموو شتێکی لەدەست‬

‫هەڵنەسانەوەیان‪ ،‬قوربانیدانێکی بێ شومار‪،‬‬ ‫بەربوونی خوینێک کە بەناو شۆڕشدا تێ‬ ‫ئەپەڕێت‪ ،‬ژنان ئەکات بەیەکەم قوربانی‪ ،‬ئەو‬ ‫شۆڕشەی هەڵگیرساوە نەهاتووە ژیانمان جوان‬ ‫بکات‪ ،‬بەڵکو هاتووە ئارامیمان بشوینێ‪،‬‬ ‫سروشت بریندار بکات‪ ،‬گوندەکان بەسووتان‬

‫بــدات‪ ،‬گەنجەکانمان بکاتە‬ ‫قــوربــانــی شــەری بــراکــان‪،‬‬ ‫فرمێسکیکی بێ کۆتایی بە‬ ‫دایکەکان بڕیژێت‪.‬‬ ‫شــۆڕش بێ دەسکەوتە‪،‬‬ ‫ئـــــەوانـــــەی دەســــەاڵتــــی‬ ‫ش ــۆڕش ــی ــان بــەدەســتــە‪،‬‬ ‫مرۆڤدۆست نین‪ ،‬بازرگانی‬ ‫خــوێــنــی مــرۆڤــەکــانــن و‬ ‫کەوتوونەتە ناو شۆڕشەوە‪،‬‬ ‫ئەم دێوەزمەیە چەندان ساڵ‬ ‫ئەخایەنێت‪ ،‬بێ جیاوازی‬ ‫هەموو کەس لەگەڵ خۆی‬ ‫دەبات‪ ،‬لەکۆتایدا با سەریش‬ ‫بکەوێت بەاڵم بەختەوەری‬ ‫بەدوای خۆیدا ناهێنێت‪.‬‬ ‫نــووســەر تەنیا بەچەند ئاماژەیەکی‬ ‫بچووک باس لەسەرەتای مێژووی خەباتی‬ ‫نــەتــەوایــەتــیــمــانــدا ئــەکــات‪ ،‬کــە ئــەوکــات‬ ‫سەرکردەکان بەخوینی خۆیان مێژوویەکیان‬ ‫دروســت کرد رێک وەک ئەفسانە وابــوون‪،‬‬ ‫خاوەنی بڕوایەکی راستەقینەبوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بــەداخــەوە لەدەستمان چــوون‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەیەوێت بڵێت ئەوەی ئەبوورێت‪ ،‬خەڵکە‪،‬‬ ‫خەڵکێکی دڵــســادە‪ ،‬کە رۆژێکیان هەیە‬ ‫تیا بژین‪ ،‬هەربۆیە ئەتوانن ببورن‪ ،‬ئەوەی‬ ‫نــاتــوانــێــت بــبــورێــت شــۆڕشــە بــە هەموو‬ ‫یاساکانیەوە‪.‬‬

‫بۆکەسێک کــە شــۆڕشــی لــــەدەرەوەی‬ ‫رووداوەکــان بینیبێت لەوانەیە وا تێ بگات‬ ‫ئاخۆ فەنتاسیایەکی قوڵ بەکار هاتووە بۆ‬ ‫نووسینەوەی ئــەم رۆمــانــە‪ ،‬یــان بەڕقیکی‬ ‫زۆرەوە مێژووی شۆڕش ئەگێڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زۆربــەی کاتەکان مێژوویەکی راستەقینە‬ ‫لەپشت ئەم ئەدەبەوە هەیە کە خودی شۆڕش‬ ‫دەرئەخات لەسەردەمانی خۆیدا‪.‬‬ ‫نووسەر خۆی سەر بەنەوەی شۆڕشە‪،‬‬ ‫هەرخۆشی بەشێکە بووە لە شۆڕش‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تا ئیستا کەمتر وەک نــووســەری ئــەدەب‬ ‫دەرکەوتووە‪ ،‬تەنیا لێرەو لەوێ وەک نووسەری‬ ‫بابەتی سیاسی نووسینەکانی باڵوکردۆتەوە‪.‬‬

‫ژماره‌ (‪ )٤٤٦‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/٢/٢٣‬‬

‫«««‬

‫‪8‬‬

‫گەردی تاڵی زەمەن‬ ‫هاوڕێ گیان‬ ‫‌ئەڵێن هەواڵی منت لەزستان پرسیووە‬ ‫پێت وتووە کوانێ هاوڕێ دڵتەنگەکەت‬ ‫ئەڵێن بەبەفرت وتووە کوانێ دۆستەشیرینەکەت‪.‬‬ ‫هاوڕێ گیان‬ ‫من خۆمم لێوونبووە بەفر کەی ئەزانێ لەکوێم‬ ‫زستان هەر نازانێ من کێم‬ ‫یەک الیەنە من(با)ی ساردو بەفرو زستانم ویستووە‪.‬‬ ‫هاوڕێ گیان‬ ‫ئەڵێن بەدوامدا گەڕاویت‬ ‫تکایە بگەڕێ و بمدۆزەرەوە‬ ‫چۆن خۆم ئەگەڕێم و هەواڵی خۆم ئەپرسم‬ ‫تۆش وەک خۆم بگەڕێ بەشوێنما‬ ‫بەو ئێوارەیە بڵێ کە لەپێش تۆوە ئەڕوا‬ ‫چ وەرزێ شیرینە بۆ گەڕان؟‬ ‫لەو نیوە شەوە پیرە بپرسە‪ :‬کە لە سەرما کزۆڵەی کردووەو خەریکە ڕەق ئەبێتەوە‬ ‫چ رووناکیەک ئەتوانێ هاوڕێکەم ببینێتەوە؟‬ ‫بەو بەیانیە شۆخە بڵێ‪ :‬کە خەریکە چاوەڕوانی ڕۆشن ئەکا‬ ‫دەستی چ نیوەڕۆیەک بگرم تا ماڵی هاوڕێکەم نەوەستێ‬ ‫هاوڕێ گیان‬ ‫بگەڕێ نێو خەونەکانم بگەڕێ کەهەر پارچەیەکم لەزەمەنێکا لێ ونبووە‬ ‫نێو دەروونم بگەڕێ كە هەمووی بە ئاخی ڕۆژگار ڕەش بووە‬ ‫نێو شیعرەكانم بگەڕێ لەوانەیە لە تەنیشت دێڕێكا خەوتبم‬ ‫لەوانەیە لە ژێر دیواری ڕووخاوی عینوانێكا گیانم سپاردبێ‬ ‫بگەڕێ لەوانەیە لە دایك نە بووبم و لە دەرگای ڕەشی دنیام نەدابێ‬ ‫بگەڕێ لەوانەیە پێیەكانم لە تیشكی ساردی پەشیمانیەوە ئااڵ بێت‬ ‫لەوانەیە ناونیشانی من لەسەر گەاڵیەكی زەرد بە دەستی تۆ نوسرابێ‬ ‫بگەڕێ لەوانەیە لە نێو گیرفانی پڕ لە بۆنی حیكمەتی دایكما بەجێ مابم‬ ‫بگەڕێ نێو ئەو الپەڕەیە بگەڕێ كە هێشتا هیچم تیا نەنووسیوە بۆ نیشتمان‬ ‫بگەڕێ پێئەچێ لە بنی پەرداخی مەیخانەیەكا غەریبیم بدۆزیتەوە‬ ‫لەوانەیە لە پشت خەونی بێ هیواكانەوە گۆرانیەكم لێ كەوتبێ‬ ‫بە ڕەنگی شینی ماندوو بوونا بگەڕێرەوە نێو كۆاڵنە تەنگەكانی مێژوو‬ ‫لەوانەیە سكێچێكی لە من چوو بدۆزیتەوە‬ ‫بگەڕێ تا تەنیایم ئەكوژێتەوە مەوەستە‬ ‫بەهێڵی زەردی هاتنا بگەڕێرەوە تا ئەگەیتە گڕووگاڵی مناڵیم‬ ‫لەوانەیە لەسەر درەختی بەرزی گومانێ بۆنی سێوێكم خواردبێ‬ ‫سێبەری تەڕی هەنارێكم قاش كردبێ‬ ‫دەستم بۆ پەڵە هەورێكی ناسك بردبێ و پەنجەكانم لێ جێمابێ‬ ‫بگەڕێ هاوڕێ گیان بگەڕێ‬ ‫تا تاریك بوونی تەمەن ‪ ..‬تا سەنگینبوونی ئەزموون ‪ ..‬تاپیر بوونی خۆشەویستی ‪..‬تا تاڵ بوونی‬ ‫زەمەن‪..‬‬ ‫تا ئاوایی چۆڵی چیرۆكە ترسناكەكان‪ ..‬تا هەڵهاتنی خۆری خەیاڵ ‪...‬‬ ‫تا ئاوابوونی مانگی مژدە لە ژێر ڕۆشنایی ئیماندا‬ ‫تاتەواوبوونی پشووی هاوینی گفتووگۆ‬ ‫تا تەڕبوونی ئەوین بەبەفری بەر پەنجەرەی ئێواران‬ ‫تا كۆتایی دوو دڵی ‪ ....‬تا سەوز بوونی ویژدان لە ناخی ناهەقیدا‬ ‫تا كاڵبووونەوەی خەونە گەورەكانی نیشتمان لەسەر كورسی شكاوی هزردا‬ ‫تا ون بوونی ڕاستگۆیی لە جەنگەڵی برسێتیدا‬ ‫تا دۆزینەوەی من لەو دەمەی مانگ سەر لە ئێوارە دیار نیە‬ ‫بگەڕێ ‪ ....‬گەر منت دۆزیەوە‬ ‫شعرێكی گەورە ئەنووسین‬ ‫شەقام ئەكەین بە الپەڕە‬ ‫هەنگاو بە وشەو پیت ئەكەین‬ ‫جیهان بە دێڕی نووێ ئەشۆین‬ ‫شارێك لە شیعر چێ ئەكەین‬ ‫وەك ئاوێنە هەڵبواسین‬ ‫بەمانگەوە گرێی ئەدەین‬ ‫بگەڕێ‪ ...‬گەر منت دۆزیەوە‬ ‫تا ئاسمان دڵی خۆی ئەكاتەوە‬ ‫بۆڵە بۆڵی نیشتمان لە بیر ئەكەین‬ ‫بەڕەنگی نوێی خۆزگە دەستنووێژ ئەگرین‬ ‫پەندی شیرینی پێشینان لە دار قەیسیەكان ئەكەینەوە‬ ‫لەسەر هەوای سەوزی خۆش بەخەتی پشوویەك ئەدەین‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ -‬شااڵو حەبیبە‬

‫ئازاد مارف‬

‫بۆهاوڕێی خۆشەویستم شاعیری داهێنەرمحمد عمرعثمان‬

‫گوێ ئەنێین بە دڵی گەشی ئازادیەوە‬ ‫سەروو پێك یادگاری خەست ئەخۆینەوە‬ ‫جۆگەی عەشق بەدوای خۆمانا ڕا ئەكێشین‬ ‫چاوی یاسەمینە قەیرەكان ئەڕێژین‬ ‫چەپك چەپك ژیان ئەبەستین بە كەمەرەی دڵمانەوە‬ ‫تا ئاسمان دڵی خۆی ئەكاتەوە‬ ‫تا نزاكان هێشوو ‪ ..‬هێشوو ‪ ..‬وەاڵم ئەگرن‬ ‫لە خوار بیركردنەوەی نیشتمانەوە سەرخەوێك ئەشكێنین‬ ‫سەری شووشەی بێدەنگی با دەدەین‬ ‫شوێن پێی مەرگ لە چارەنووسمان ئەسڕینەوە‬ ‫لە نێو برینی ڕۆژگارا چەند رستێك ئاوازی تازە ئەڕوێنین‬ ‫لەماڵی ڕەش و ڕووتی پار ساڵەوە‬ ‫بە گوڵە ئەستێرەی پرسیارەوە‬ ‫خۆ ئەكەین بە دەرگای نەرم و نیانی ئایندەدا‬ ‫كە هێشتا ڕوومەتی ئاڵی گەردی تاڵی زەمانەی لێنەنیشتووە‬ ‫هاوڕێ گیان ‪ ...‬گەر منت دۆزیەوە‬ ‫پێكەوە ئەڕۆین‬ ‫تا ئاسمان دڵی خۆی ئەكاتەوە‬ ‫تا نەتەوە بەشی سروودێكی نیشتمانی وشە ئەكرێت‬ ‫تا نیشتمان سێبەری خۆی ئەپۆشێ و بە گڕی ئەفسانە خۆی گەرم‬ ‫ئەكاتەوە‬ ‫من و تو بەسەر تەلبەندی نەریتا باز ئەدەین ‪ ...‬ئەڕوانین و‬ ‫بەرەو دەرگا زێڕینەكانی بەهەشت مل دەنێین‬ ‫تا دڵنیا ئەبین ڕا ڕایی بەچییەوە باریووە‬ ‫تا تێدەگەین تەنیایی لە كوێ هەواری هەڵداوە‬ ‫تا ڕێك ئەكەوین لە كوێوە ڕێچكەی بەستوی گومان ئەشكێ‬ ‫ئەڕۆین و ئەڕۆین‬ ‫مل ئەنێ تاخەبەرمان ئەبێتەوە لە ئاگایی ‪..‬‬ ‫تاخەبەرمان ئەبێتەوە لە ژیان‬ ‫هاوڕێ گیان‪..‬گەر من هەواڵێکم هەبوو‬ ‫پێکەوە سەدەیەک بەبااڵی بەرزی زوڵما ئەڕوانیین‬ ‫سەرنج ئەدەینە سەرپاشماوەی دەنگی میوانەکانی زەمەن‬ ‫تۆبڕۆ نێوگۆڕی ونبووان بگەڕێ‬ ‫بزانە چەند ئاخی ئاڵتونی ئەدۆزیتەوە‬ ‫بزانە چەندخۆزگەی کوژراو بەبێدەنگی ڕاکشاون‬ ‫بزانە چەند پارچە ئومێد بەبەرگی سەوزەوە نێژراون‬ ‫بزانە چەند گەوهەری ڕەنجی ونبوو لە مەچەکی بەخۆڵبوا بەجێماون‬ ‫هاوڕێ گیان‬ ‫ئەگەر هەر هەواڵم نەهات‬ ‫پێکەنین لە لێوت مەسڕە‬ ‫ئەو کاتەش کە دەنگی بەدبەختی لەگەڵ کزەبایەک دێتەژوورەکەت‬ ‫باهاژەی بێت گۆرانیت‬ ‫ئەودەمەش کە چاوەڕوانی خەریکە کوێر ئەبێ لەتینوا‬ ‫گەر من هەواڵێکم نەهات‬ ‫با پەنجە نەرمەکانی خۆشەویستی لە سەر دڵت سەما بکەن‬ ‫ئەوشەوەش کەمردن دەتخاتە سەرشانی‬ ‫کە تەنیایی لەگەڵ خۆیدا ڕات ئەماڵێ‬ ‫من پیربووم هاوڕێ گیان‬ ‫بەشی یەک دوو دێڕ عومرم ماوە‬ ‫فریاناکەوم پەنجەرەیەکی تر بۆ یادگاری بکەمەوە‬ ‫بەشی ساردکردنەوەی خۆم ناکەم‬ ‫نامپەرژێ لەگەڵ نیشتمان ئاشت ببمەوە‬ ‫ناگەمە ئەو باخەی لەوبەر شیعرێکی خۆمەوە داگیرساوە‬ ‫گوڵێکی ڕۆحم ئەوەرێ‬ ‫من پیر بووم هاوڕێ گیان‬ ‫پێناچێ بتوانم خۆم لە دەستی غەریبی بسێنمەوە‬ ‫پیرێتی ناهێڵێ ئەمبەرو ئەوبەری ژیان بکەم‬ ‫لە خواری‬ ‫خوارەوەی‬ ‫زەوی‬ ‫الی کامڵ بوونی غەدر‬ ‫بەرامبەر ئاوابوونی تیشکەکانی خۆشەویستی‬ ‫ڕاوەستاوم‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )237‬دوشةممة ‪2015/2/23‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪237‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )237‬دوشةممة ‪2015/2/23‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫(‪ )NRT‬ل ‌ه چاوپێکه‌وتنه‌که‌ی (مه‌ال کرێکار)دا‪ ،‬بۆ سه‌رکه‌وتو نه‌بو؟‬

‫د‪.‬هێرش ره‌سوڵ*‬ ‫ده‌ستپێک‬ ‫ل ‌ه بۆنه‌ی دیکه‌شدا ئاماژه‌م پێداوه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫راگه‌یاندنی کوردی ل ‌ه هه‌رێمی کوردستان‬ ‫دا‪ ،‬ب ‌ه کاریگه‌ریی کۆمه‌ڵێ هۆکاری‬ ‫خودی و بابه‌تی‪ ،‬تاکو ئێستا ل ‌ه دۆخێکی‬ ‫ناجێگیر و قۆناغێکی گواستنه‌وه‌دایه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش کاریکردۆته‌سه‌ر ئه‌دای پیشه‌یی‬ ‫کۆی که‌ناڵ ‌ه جیاوازه‌کان‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫ل ‌ه هاتنه‌پێشه‌وه‌ی بــارودۆخـ ‌ه تایبه‌ت‬ ‫و هه‌ستییاره‌کاندا‪ ،‬بۆ نمون ‌ه ل ‌ه دوای‬ ‫په‌الماره‌کانی نزیکه‌ی هه‌شت مانگی‬ ‫رابردوی رێکخراوی تێرۆریستیی (داعش)‬ ‫بۆ سه‌ر عیراق و هه‌رێمی کوردستان‬ ‫و ناوچه‌دابڕێنراوه‌کان‪ ،‬ئه‌و راگه‌یاندن ‌ه‬ ‫ب ‌ه گشتی نه‌یتوانیو‌ه وه‌ک پێویست‬ ‫بنه‌ماکانی ئێتیکی پیش ‌ه ره‌چاوبکات‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت پره‌نسیپه‌کانی (به‌رپرسیارێتی‪،‬‬ ‫راستگۆیی‪ ،‬وردی‪ ،‬بابه‌تیبون‪.)...‬‬ ‫ده‌بــــــێ ئـــــــه‌وه‌ش بـــڵـــێـــم‪ ،‬ئـــه‌م‬ ‫له‌به‌رچاونه‌گرتنه‌ی پێوه‌ره‌کانی ئێتیکی‬ ‫پیش ‌ه ل ‌ه الیه‌ن زۆرب ـه‌ی که‌ناڵه‌کانه‌و‌ه‬ ‫بــو‌ه ب ‌ه (نــوســراو‪ ،‬بیستراو‪ ،‬بینراو‪،‬‬ ‫ئه‌لیکترۆنی)یه‌وه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت (سۆشیاڵ‬ ‫میدیا)ش‪ ،‬کــه‌وا زۆرجـــار کاریگه‌ریی‬ ‫نه‌رێنی له‌سه‌ر هه‌لومه‌رجه‌که‌‪ ،‬ئاسایشی‬ ‫نــه‌تــه‌وه‌یــی و نیشتمانی‪ ،‬ئاشتیی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سیستمی گشتی‪ ،‬وره‌ی‬ ‫پێشمه‌رگ ‌ه و جه‌ماوه‌ر‪ ،‬پالنی سه‌ربازی‪،‬‬ ‫نهێنیی ستراتیژی‪ ...‬جێهێشتوه‌‪ .‬بۆی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ماوه‌ی رابردودا‪ ،‬ب ‌ه سه‌رنجه‌کانم ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫وتار و وتووێژ و لێدوانی رۆژنامه‌وانییه‌و‌ه‬ ‫هۆشداریی پێویستم خستۆته‌ڕو‪ ،‬هه‌روا‬ ‫هــه‌ر ســه‌بــاره‌ت بــه‌م بــابـه‌تـه‌‪ ،‬ئێستا‬ ‫سه‌رقاڵی ئه‌نجامدانی توێژینه‌وه‌یه‌ک ‌م‬ ‫ده‌رباره‌ی (به‌رپرسیارێتیی راگه‌یاندنی‬ ‫کوردیی هه‌رێمی کوردستان له‌ دۆخی‬ ‫شه‌ڕی [داعـــش]دا)‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه هیوام ئه‌م‬ ‫هـه‌واڵنـ ‌ه و هه‌مو هه‌وڵه‌کانی دیکه‌ی‬ ‫ئه‌کادیمیست و نوسه‌ر و میدیاکار و‬ ‫سه‌نته‌ر و رێکخراوه‌کانیش ب ‌ه سودی‬ ‫راگه‌یاندنی کــوردی و بارودۆخه‌ک ‌ه و‬ ‫کوردستان و هاونیشتمانییان بشکێته‌وه‌‪.‬‬ ‫نه‌ک هه‌ڵ ‌ه نیه‌‪ ،‬به‌ڵکو پێویستیشه‌‬ ‫هه‌ندێ سیاسه‌تکار و میدیاکار و‬ ‫چاالکی مه‌ده‌نی‪ ،‬وایده‌بینن‪ ،‬که‌ میدیای‬ ‫کوردی نابێت ب ‌ه هیچ جۆرێک وتووێژ و‬ ‫چاوپێکه‌وتنی رۆژنامه‌وانی له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫که‌سێتییانه‌دا سازبکات ‌ک ‌ه تۆمه‌تبارن‬ ‫ب ‌ه ‹تــونــدڕه‌وی› یان ‹دژایه‌تییکردنی‬ ‫ئه‌زمونی کــوردســتــان› یــان ل ‌ه دۆخ ‌ه‬ ‫تایبه‌ت و هه‌ستییاره‌کاندا ‹ل ‌ه به‌ره‌ی‬ ‫هاونیشتمانییاندا نین› یاخود ب ‌ه جۆرێ ل ‌ه‬ ‫جۆره‌کان ‹تێکده‌ری ئاسایشی نیشتمانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی و ئاشتیی کۆمه‌اڵیه‌تی›ن‪،‬‬ ‫‪ ...‬تاد‪ .‬هه‌روه‌ک پێیانوابو‪ ،‬نه‌ده‌بوای ‌ه‬ ‫که‌ناڵی (‪ )NRT‬چاوپێکه‌وتن له‌گه‌ڵ‬ ‫(مـه‌ال کرێکار)دا سازبکات‪ ،‬بـه‌اڵم من‬ ‫چ وه‌ک میدیاکار و چ وه‌ک پسپۆڕێکی‬ ‫بواره‌که‌‪ ،‬هه‌رگیز له‌گه‌ڵ ئه‌و بۆچونه‌دا‬ ‫نیم‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌و‌ه پێموای ‌ه کاره‌ک ‌ه نه‌ک‬

‫هه‌ڵه نیه‌‌‪ ،‬به‌ڵکو پێویستیشه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و هۆیانه‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫‪ .1‬بــڕوابــون ب ‌ه رۆڵ و کاریگه‌ریی‬ ‫راگه‌یاندن ل ‌ه کۆمه‌ڵ دا‪ ،‬ئه‌ویش ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی خستنه‌ڕو و شرۆڤه‌کردنی کێش ‌ه‬ ‫و قه‌یران و پرسه‌ جیاوازه‌کان‪.‬‬ ‫‪ .2‬ره‌خساندنی که‌شی گونجاوی‬ ‫بۆچونی جیاواز و ئازادیی راده‌ربڕین‬ ‫ل ‌ه سنوره‌کانی ئێتیکی پیشه‌دا‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫میدیای پرۆفێشناڵ ده‌بێت روبــه‌ر و‬ ‫شاشه‌ی کۆکردنه‌وه‌ی جیاوازییه‌کان و‬ ‫شرۆڤه‌کردنی بابه‌تییانه‌ی پێشهات و‬ ‫روداوه‌کان بێت‪.‬‬ ‫‪ .3‬که‌سێتیی ‌ه گشتیه‌کان هه‌میش ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌ی زانیاری و ئایدیا و ئاراسته‌ی‬ ‫جیاوازن بۆ هاونیشتمانییان‪ ،‬له‌ رێگه‌ی‬ ‫ی راگه‌یاندنه‌وه‌‪.‬‬ ‫که‌ناڵه‌کان ‌‬ ‫به‌اڵم پرسیاره‌ک ‌ه لێره‌دایه‌‪ :‬چۆن و ب ‌ه‬ ‫چ شێوه‌یه‌ک؟‬ ‫وتووێژ یان چاوپێکه‌وتن؟‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تادا‪ ،‬ده‌بێ ئه‌و‌ه رونبکه‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫کــه‌وا ب ـه‌داخ ـه‌و‌ه لـه‌ هـه‌نــدێ نــاوه‌نــدی‬ ‫راگه‌یاندن و الی هه‌ندێ میدیاکاری به‌ڕێز‪،‬‬ ‫جۆرێک ل ‌ه تێکه‌ڵی و هه‌ڵه‌تێگه‌یشتن‬ ‫ب ـه‌رامــب ـه‌ر هـــه‌ردو زاراوه‌ی وتــووێــژ‬ ‫(الــحــوار‪ )Dialog -‬و چاوپێکه‌وتن‬ ‫(مقابلة‪ )Interview -‬هه‌ی ‌ه ل ‌ه کاری‬ ‫راگه‌یاندن دا‪ .‬ئه‌م کورته‌وتار‌ه جێی ئه‌و‌ه‬ ‫نی ‌ه ب ‌ه درێژی و قوڵی ل ‌ه ژانری وتووێژ‬ ‫(دیالۆگ‪)... ،‬ی رۆژنامه‌وانی بدوێین و‬ ‫له چاوپێکه‌وت ‌ن (دیدار‪ ،‬دیمانه‌‪)... ،‬ی‬ ‫رۆژنامه‌وانی جیابکه‌ینه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌وه‌ند‌ه‬ ‫نه‌بێت بڵێین‪( ،‬وتووێژ) قوڵ و زیندوه‌‪،‬‬ ‫و تێیدا رۆژنامه‌نوس ته‌نها پرسیارکارێکی‬ ‫ساد‌ه نیه‌‪ ،‬به‌ڵکو خاوه‌ن پاشینه‌یه‌کی‬ ‫گــــه‌وره‌ی رۆشــنــبــیــری و نــاس ـه‌وانــی‬ ‫(مه‌عریفی)یه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه بواری بابه‌تی‬ ‫سه‌ره‌کیی وتووێژه‌که‌‪ ،‬وات ‌ه ته‌نها پرسیار‌ه‬ ‫ئاماده‌کانی ئاراسته‌ناکا و به‌س‪ ،‬هاوکات‬ ‫ل ‌ه وه‌اڵ‌مه‌کانی به‌رامبه‌ریش پرسیاری‬ ‫نوێ دروستده‌کا‪ ،‬ل ‌ه زۆر شوین و ب ‌ه پێی‬ ‫پێویست که‌سی به‌رامبه‌ر ده‌وه‌ستێنێ و‬ ‫ته‌نانه‌ت ئیحراجیشی ده‌کــات‪ .‬هه‌رچی‬ ‫ده‌رباره‌ی (چاوپێکه‌وتن)یش ‌ه پتر ساد‌ه و‬ ‫روکه‌شه‌‪ ،‬و ته‌نها وه‌اڵمی پرسیار‌ه پێشتر‬ ‫ئاماده‌کراوه‌کان ب ‌ه وه‌رگر ده‌به‌خشێت‪.‬‬ ‫که‌وات ‌ه خاڵی سه‌ره‌کی و جیاکه‌ره‌وه‌ی‬ ‫نێوان وتووێژ و چاوپێکه‌وتن‪ ،‬بریتیی ‌ه‬

‫دیمەنێک لە چاوپێکەوتنەکە‬

‫(وش ـ ‌ه نــێــت)دا‪ .‬پوخته‌ی لێدوانه‌که‌م‬ ‫بریتیبو له‌وه‌ی‪‹ ،‬كاتێك كه‌ناڵێك ئه‌و‬ ‫گرت ‌ه ڤیدیۆیان ‌ه به‌وجۆر‌ه باڵوده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫بیه‌وێت یان نا‪ ،‬رێکاڵم و پڕۆپاگه‌ند‌ه بۆ‬ ‫ئه‌و رێکخراو‌ه تێرۆرستیی ‌ه ده‌کات‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌ر باڵویش ده‌کرێنه‌وه‌‪ ،‬ده‌كرێ‬ ‫چاره‌سه‌ری میدیاییان بۆ بدۆزرێته‌وه‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی کاریگه‌ریی نه‌رێنی له‌سه‌ر وه‌رگر‬ ‫دروستنه‌که‌ن‪ ،‬ئه‌ویش ب ‌ه شرۆڤه‌کردنی‬ ‫په‌یامه‌کان له‌الیه‌ن شــاره‌زا و پسپۆر‬ ‫و توێژه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌روونــی و‬ ‫میدیاكار و سیاسه‌تكاره‌وه‌‪ ،‬تاکو کاره‌ک ‌ه‬ ‫ب ‌ه ئاراسته‌ی خزمه‌تکردنی ئامانجی‬ ‫رێکخراوه‌ک ‌ه نــه‌ڕوات›‪‹ .‬له ‌بــاره‌ی ئه‌و‬ ‫دیمانه‌یه‌ی مه‌ال كرێكاریش‪ ،‬ك ‌ه بڕیار‌ه‬ ‫ئه‌مشه‌و په‌خش بکرێت‪ ،‬ئه‌و كه‌سێتیی ‌ه‬ ‫که‌وا كۆمه‌ڵێ تۆمه‌تی له‌سه‌ره‌‪ ،‬که‌ناڵه‌ک ‌ه‬ ‫و ئه‌و میدیاکاره‌ی ک ‌ه چاوپێكه‌وتنه‌که‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵدا سازده‌كات‪ ،‬ده‌بێ رێگه‌نه‌دات‬ ‫نــاوبــراو كه‌ناڵه‌ك ‌ه ئیستغالل بكات و‬ ‫خراپ به ‌كاریبهێنێ بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫په‌یامه‌كانی خــۆی‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بــێ ل ‌ه‬ ‫چاوپێكه‌وتنه‌كه‌د‌ا زۆرترین پرسیار و‬ ‫ره‌خن ‌ه و تێڕوانینی شه‌قام و یاسا داد و‬ ‫میدیاکار و چاالک و رۆشنبیرانی روبه‌ڕو‬ ‫بکاته‌وه‌‹‪.‬‬

‫ل ‌ه بری ئه‌و پرسیار‌ه زۆر ته‌قلیدی و‬ ‫وه‌اڵمزانراوه‌ی یه‌که‌م‪ ،‬پرسیاری دیکه‌ی‬ ‫روبه‌ڕوبکردایه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه چاوپێکه‌وتنه‌ک ‌ه‬ ‫هه‌م جوانتر و هه‌م کورتتر ده‌بو‪.‬‬ ‫‪ .2‬پێشکه‌شکاری به‌ڕێز که‌مترین‬ ‫پــرســیــاری جـــددی و راســت ـه‌خــۆی ل ‌ه‬ ‫وه‌اڵمه‌کانی (مه‌ال کرێکار) دروستکرد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫زۆر وش ‌ه و زاراو‌ه و ده‌سته‌واژ‌ه و رسته‌ی‬ ‫وه‌اڵم ـه‌کــان ده‌کــرا پرسیاریان له‌سه‌ر‬ ‫بکرایه‌‪ ،‬بۆ نمون ‌ه ک ‌ه وتی ‹ئه‌مه‌ریکا ب ‌ه‬ ‫بێ هیچ هۆکارێک خستومییه‌ت ‌ه لیستی‬ ‫تــێــرۆر›‪ .‬کاکی پێشکه‌شکار ده‌بوای ‌ه‬ ‫یه‌کسه‌ر پێی بوتای ‌ه ‹ئه‌ی ئێوه‌ ئه‌میری‬ ‫گروپی ئه‌نسارولئیسالم نه‌بون؟›‬ ‫‪( .3‬مــه‌ال کــرێــکــار) لـ ‌ه هـه‌نــدێ ل ‌ه‬ ‫قسه‌کانیدا دژب ـه‌ی ـه‌کــی ه ـه‌بــو‪ ،‬ب ـه‌اڵم‬ ‫پێشکه‌شکاری به‌ڕێز نه‌یتوانی بیقۆزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ نمون ‌ه ل ‌ه سه‌ره‌تادا وتی ‹هیچ تۆمه‌تێکم‬ ‫به‌سه‌ردا ساغ نه‌بۆو‌ه و من مه‌غدور بوم‬ ‫له‌م زیندانیکردنه‌م›‪ ،‬که‌چی دوایی هه‌ر‬ ‫خۆی وتی ‹نه‌رویج ده‌وڵه‌تێکی قانونیه‌‪،‬‬ ‫ناشهێڵێت که‌س قانون پێشێل بکات›‪.‬‬ ‫کاکی رۆژنامه‌نوس ده‌یتوانی لێی بپرسێت‬ ‫‹تۆ پێشتر وتت ب ‌ه غه‌در حوکمیان دام‪،‬‬ ‫ئایا ک ‌ه نه‌رویج واڵتێکی قانونییه‌‪ ،‬چۆن‬ ‫غه‌درت لێده‌کات؟›‪.‬‬ ‫‪ .4‬ل ‌ه هه‌ندێ وه‌اڵمدا خۆبه‌زلزانینێکی‬

‫یه‌؟›ئه‌ی خێر‌ه هادی عامری و حه‌شدی‬ ‫شه‌عبی و کێ کێ ک ‌ه ئاوا ب ‌ه ره‌هایی‬ ‫باسیان ده‌کـه‌ی باش ده‌ناسیت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫(داعش) ناناسیت؟› یان ‹بۆ ده‌زانیت‬ ‫‪ 39‬ملیۆن و نیو نه‌وت ل ‌ه ماوه‌ی چه‌ند‬ ‫مانگێک هه‌نارده‌ی ئه‌وروپ‌ا ده‌کرێ و چی‬ ‫و چی‪ ،‬به‌اڵم جارێ ئاشنای کاره‌کانی‬ ‫(داعش) نه‌بویت؟›‪.‬‬ ‫‪ .6‬کاکی رۆژنــام ـه‌نــوس دیسانه‌و‌ه‬ ‫بێده‌نگ و ده‌سته‌وه‌ستان بو‪ ،‬کاتێک‬ ‫(مــه‌ال کرێکار) شاشه‌ی که‌ناڵه‌که‌ی‬ ‫ئیستغاللکرد بۆ بانگه‌شه‌کردن بۆ خۆی‬ ‫و هــزر و به‌رنامه‌که‌ی‪ ،‬و ب ‌ه رۆشنی‬ ‫رایگه‌یاند ‹ب ‌ه ده‌ربڕینی ره‌ئی خۆم ب ‌ه‬ ‫ئیجابی له‌سه‌ر (داعش)‪ ،‬خۆشم نه‌چم‪،‬‬ ‫پێنج شــه‌ش هـــه‌زار گـه‌نــج پێیانه‌و‌ه‬ ‫ده‌لکێت›‪ ،‬یان ‹‪ 600‬گه‌نجی کورد ل ‌ه‬ ‫ئـه‌وروپــا چــاوه‌ڕێــی منن بۆ چون ‌ه ناو‬ ‫داعش‪ ،‬پێم وتون سه‌بربگرن›‪ .‬ئایا ئه‌م ‌ه‬ ‫هاندان و ناردنی په‌یامی تایبه‌ت نی ‌ه هه‌م‬ ‫بۆ (داعــش) و هه‌م بۆ (هه‌رێم)؟ ئایا‬ ‫نه‌ده‌کرا چه‌ندین پرسیاری ده‌رباره‌ی ئه‌و‬ ‫ژمار‌ه و ئه‌و ئاماژه‌ی ‌ه ئاراسته‌بکرێت؟!‬ ‫‪( .7‬مه‌ال کرێکار) چه‌ند جارێک ب ‌ه‬ ‫ئاشکرا و ب ‌ه راشکاوی گوتی ‹سه‌له‌فی‬ ‫جیهادیم‪ ،‬بڕوام ب ‌ه هه‌مو ئه‌و ئوسواڵن ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‹‪‹ ،‬سه‌له‌فی تونده‌ڕه‌وین‪ ،‬به‌اڵم‬

‫چاوپێکه‌وتنه‌که‌ زیاتر دەرفەتێک بو بۆ ئەوەی (مەال کرێکار)‪،‬‬ ‫له‌ دوای ئازادبونی و له‌گه‌ڵ هاتنه‌پێشه‌وه‌ی ئه‌و هه‌مو‬ ‫گۆڕانکارییه‌‪ ،‬رێکاڵم و پڕۆپاگه‌نده‌ بۆ دنیابینییه‌کانی خۆی بکات‬ ‫له‌وه‌ی‪ ،‬ل ‌ه یه‌که‌میاندا کارلێکی زۆر ل ‌ه‬ ‫نێوان میدیاکار و که‌سی به‌رامبه‌ردا‬ ‫هه‌ی ‌ه و ئه‌مه‌ش تایبه‌تمه‌ندێتیی زیندویی‬ ‫و قوڵی و دروســتــکــردنــی کاریگه‌ری‬ ‫پێبه‌خشیوه‌‪.‬‬ ‫به‌ر له‌ په‌خشکردنی‪ ،‬چیم گوت؟‬ ‫رۆژی پێنجشه‌ممه (‪،‌)2015/2/12‬‬ ‫چه‌ند سه‌عاتێک به‌ر ل ‌ه په‌خشکردنی‬ ‫چاوپێکه‌وتنه‌که‌ی (مه‌ال کرێکار) ل ‌ه که‌ناڵی‬ ‫(‪ ،)NRT‬سه‌باره‌ت به‌و چاوپێکه‌وتن ‌ه‬ ‫و بــاوکــردنـه‌وه‌ی گرته‌یه‌کی ڤیدیۆیی‬ ‫چه‌کدارانی رێکخراوی (داعش) ل ‌ه که‌ناڵی‬ ‫(رووداو)‪ ،‬لێدوانێکی تایبه‌تم بۆ سایتی‬

‫(‪ )NRT‬بۆ سه‌رکه‌وتو نه‌بو؟‬ ‫ره‌نگ ‌ه ئه‌و رونکردنه‌و‌ه و شرۆڤه‌یه‌‌ی‬ ‫سـه‌ره‌و‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه جیاوازیی نێوان‬ ‫(وتووێژ و چاوپێکه‌وتن)ی رۆژنامه‌وانی‪،‬‬ ‫وه‌اڵمێکی کورت و راسته‌وخۆی پرسیاری‬ ‫سه‌رنه‌که‌وتنی که‌ناڵی (‪ )NRT‬بێت ل ‌ه‬ ‫چاوپێکه‌وتنه‌که‌ی (مه‌ال کرێکار)دا‪‌،‬به‌اڵم‬ ‫بۆ به‌رچاوڕونیی زیاتر و له‌پێناو رۆچون ‌ه‬ ‫نێو ناخی وه‌اڵمه‌که‌‪ ،‬سه‌رنجه‌کانم وردتر‬ ‫له‌م چه‌ند خاڵه‌دا ده‌خه‌مه‌ڕو‪:‬‬ ‫‪ .1‬ده‌ستپێکی چاوپێکه‌وتنه‌ک ‌ه ده‌کرا‬ ‫جوانتر و رۆژنامه‌نوسییانه‌تر بوایه‌‪،‬‬ ‫پێشکه‌شکاری به‌ڕێز ده‌یتوانی وردتر‬ ‫ت ـه‌وه‌ره‌کــانــی دیـــاری بکردنایه‌‪ ،‬واتـ ‌ه‬

‫زۆر ل ‌ه که‌سێتیی (مه‌ال کرێکار) ده‌بینرا‪،‬‬ ‫بۆ نمون ‌ه ل ‌ه الیه‌ک خۆی ب ‌ه ‹موفه‌کیر›‬ ‫ده‌زانـــی‪ ،‬له‌الیه‌کیتریشه‌و‌ه خــۆی لێ‬ ‫ببو‌ه ‹موفتی›‪ ...‬به‌اڵم به‌داخه‌و‌ه ئه‌و‬ ‫پێشکه‌شکار‌ه به‌ڕێز‌ه هیچ پرسیار و‬ ‫سه‌رنجێکی له‌وباره‌یه‌و‌ه روبه‌ڕونه‌کردوه‌‪.‬‬ ‫‪ .5‬کاتێ (مــه‌ال کرێکار) خــۆی ل ‌ه‬ ‫خستنه‌ڕوی بۆچونی راست و راشکاوانه‌ی‬ ‫خۆی له‌سه‌ر (داعــش) و کاره‌کانییان‬ ‫ده‌دزییه‌وه‌‪ ،‬و زۆر ب ‌ه ساده‌یی ده‌یگوت‬ ‫‹جــارێ نایانناسم› یان ‹نازانم کێن›‪.‬‬ ‫ئـه‌و هــاوڕێ به‌ڕێزه‌مان لێی نه‌پرسی‬ ‫‹بۆ ده‌زانــی گرتنه‌وه‌ی موصڵ (وه‌ک‬ ‫خۆت ده‌یڵێیت) مه‌شروعی جۆن کێری‪-‬‬

‫ل ‌ه دائیره‌ی خۆماندا›‪ .‬به‌اڵم میدیاکار‌ه‬ ‫به‌ڕێزه‌ک ‌ه ده‌زانێت ‹سه‌له‌فیی جیهادی›‬ ‫کێی ‌ه و ب ‌ه کێ ده‌ڵێن؟ جیاوازی له‌گه‌ڵ‬ ‫‹سه‌له‌فیی مه‌دخه‌لی› و ره‌وته‌کانی‬ ‫تــردا چییه‌؟ ئاخۆ ده‌زانێت (داعــش)‬ ‫و هه‌مو گروپ و رێکخراو و که‌سێتیی ‌ه‬ ‫هه‌ر‌ه توندڕه‌و‌ه ئاینییه‌کان ‹سه‌له‌فی‬ ‫جیهادی›یان پێده‌گوترێت؟ ئ ـه‌ی بۆ‬ ‫به‌ڕێزی هیچ له‌سه‌ر ئه‌م پرس ‌ه نه‌وه‌ستا‬ ‫و هیچ پرسیارێکی روبه‌ڕو نه‌کرده‌وه‌؟!‬ ‫‪ .8‬ئه‌گه‌رچی چه‌ند جارێک وه‌کو‬ ‫داکۆکیکارێکی سه‌رسه‌ختی ‹ئازادیی‬ ‫راده‌ربڕین› قسه‌یده‌کرد‪ ،‬و پێیوابو نابێ‬ ‫ئه‌و ئازادیی ‌ه پێشێل بکه‌ین و ‹هه‌مو‬

‫شتێ سنوری خۆی هه‌یه‌‹ و نابێ سنوری‬ ‫یه‌کتر ببه‌زێنین‪ .‬به‌اڵم خۆی چه‌ندینجار‬ ‫ته‌شهیر و سوکایه‌تی بـ ‌ه مــرۆڤ ب ‌ه‬ ‫گشتی و سیستم و ده‌قی یاسا و هه‌ندێ‬ ‫که‌سێتی و گروپ و خاوه‌ن پیش ‌ه کرد‪.‬‬ ‫بۆ نمون ‌ه ‹یاسای شارستانی‪ ،‬تۆ ناوت‬ ‫نــاو‌ه شارستانی‪ ،‬هه‌مه‌جییه‌تێک ‌ه بۆ‬ ‫خۆی›‪‹ ،‬ح ـه‌زاری به‌م مه‌عنا سه‌خیف ‌ه‬ ‫نا ک ‌ه ل ‌ه سه‌رمایه‌داریدا هه‌یه‌‹‪ ،‬هه‌روا‬ ‫سوکایه‌تیکردن ب ‌ه کۆمه‌ڵێ حزب‪ ،‬هادی‬ ‫عــامــری‪ ،‬حه‌شدی شه‌عبی‪ ،‬توێژه‌ری‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ...‬تاد‪.‬‬ ‫‪( .9‬مه‌ال کرێکار) زۆر ئاگایان ‌ه ده‌توانێت‬ ‫به‌رنامه‌ک ‌ه کۆنترۆڵ بکا و له‌وێشه‌و‌ه‬ ‫ته‌واوی که‌ناڵه‌که‌ ل ‌ه خزمه‌تی به‌رنامه‌ی‬ ‫خۆی به‌کاربهێنێت‪ ،‬بانگه‌ش ‌ه بۆ هزری‬ ‫توندوتیژی و په‌یامی توندڕه‌ویی ئاینی‬ ‫بکات‪ ،‬بۆ نمون ‌ه ک ‌ه باسی ‹پابه‌ندبونی‬ ‫ت له‌سه‌ر دینه‌که‌ی‪،‬‬ ‫که‌لله‌ڕه‌قانه‌تر› ده‌کا ‌‬ ‫یان ک ‌ه ده‌ڵێت ‹یه‌کێ ک ‌ه جنێو بدات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتم هه‌بو که‌ته‌رێ ل ‌ه ملی ئه‌ده‌م›‪.‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه داخه‌و‌ه ن ‌ه رۆژنامه‌نوسه‌ک ‌ه و‬ ‫ن ‌ه که‌ناڵه‌ک ‌ه نه‌یانتوانیو‌ه چاره‌سه‌ری‬ ‫میدیایی بکه‌ن‪.‬‬ ‫‪ .10‬کاتێ (مه‌ال کرێکار) روبه‌ڕوبونه‌و‌ه‬ ‫و به‌ره‌نگاریی چه‌ند مانگه‌ی پێشمه‌رگه‌ و‬ ‫شه‌هید وقوربانیدانییان بێبایه‌خده‌کا و ب ‌ه‬ ‫ده‌ستی ده‌ره‌کی و کێ و کێی ده‌زانێت‪،‬‬ ‫رۆژنــام ـه‌نــوس ـ ‌ه ب ـه‌ڕێــزه‌ک ـ ‌ه نه‌یتوانی‬ ‫بیوه‌ستێنێ و وه‌ک پێویست پرسیاری‬ ‫جددی ئاراست ‌ه بکات‪.‬‬ ‫‪( .11‬م ‌هال‌ کرێکار) چه‌کداری رێکخراوی‬ ‫(داعـــش) ب ‌ه ‹موجاهید› نــاوده‌بــات‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش الیه‌نگیرییه‌کی راشکاوانه‌ی ‌ه بۆ‬ ‫رێکخراوه‌ک ‌ه و به‌رنام ‌ه و په‌یامه‌که‌ی‪،‬‬ ‫به‌اڵم کاکی رۆژنامه‌نوس لێی ناپرسێت‬ ‫‹بۆ؟›‪.‬‬ ‫سه‌ره‌نجام‬ ‫دواجـــار‪ ،‬ب ـه‌داخ ـه‌و‌ه ئـه‌و به‌رنامه‌ی ‌ه‬ ‫ئــه‌وه‌ی پێگوتین‪ ،‬ک ‌ه (‪ )NRT‬له‌و‬ ‫کــاره‌یــدا ن ـه‌ک ه ـه‌ر سه‌رکه‌وتو نه‌بو‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ریــکــۆردی خراپترین ئــه‌دای‬ ‫پیشه‌یی خۆی تۆمارکرد‪ .‬که‌ناڵه‌ک ‌ه له‌م‬ ‫کاره‌ید‌ا نه‌یتوانی پارێزگاری ل ‌ه دروشمی‬ ‫سه‌ره‌کیی خۆی بکات‌‪ ،‬ک ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫(راستگۆیی‪ ،‬هاوسه‌نگی‪ ،‬بوێری) و ل ‌ه‬ ‫‌وه به‌رزیکردۆته‌وه‪،‬‬ ‫سه‌ره‌تای کارکردنییه ‌‌‬ ‫چونک ‌ه چاوپێکه‌وتنه‌ک ‌ه زیاتر دەرفەتێک‬ ‫بو بۆ ئەوەی (مەال کرێکار)‪ ،‬ل ‌ه دوای‬ ‫ئازادبونی و له‌گه‌ڵ هاتنه‌پێشه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫هه‌مو گۆڕانکارییه‌‪ ،‬رێکاڵم و پڕۆپاگه‌ند‌ه‬ ‫بــۆ دنیابینییه‌کانی خــۆی بــکــات‪ ،‬لە‬ ‫کاتێکدا کاری رۆژنامەوانی ب ‌ه مانایه‌ک ل ‌ه‬ ‫ماناکان‪ ،‬هاوکات له‌گه‌ڵ ده‌رفه‌تبه‌خشین‬ ‫ب ‌ه بیروڕای جیاواز‪ ،‬خستنه‌به‌رپرسیار و‬ ‫تاوتووێکردن و ره‌خنه‌لێگرتنیشیانه‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی وه‌رگر زیاد ل ‌ه بژار‌ه (ئیختیار)‬ ‫یه‌کی ل ‌ه به‌رده‌ست دا بێت و سه‌ره‌نجام‬ ‫خۆی بڕیاربدات و یه‌کالی بکاته‌وه‌!‬ ‫سه‌رنج‪ :‬ئه‌م وتاره‌‪ ،‬به‌ر ل ‌ه بڕیاره‌که‌ی‬ ‫(به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی گشتیی راگه‌یاندن)ی‬ ‫(وه‌زاره‌تی رۆشنبیریی حکومه‌تی هه‌رێم)‬ ‫بۆ داخستنی که‌ناڵی (‪ )NRT‬بۆ ماوه‌ی‬ ‫هه‌فته‌یه‌ک‪ ،‬نوسراوه‌‪ ،‬وه‌کچۆن سه‌ره‌ڕای‬ ‫سه‌رنجه‌کانم له‌سه‌ر ئه‌و چاوپێکه‌وتن ‌ه‬ ‫و ئه‌دای کۆمه‌ڵێ که‌ناڵی تریش‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ بڕیاره‌ک ‌ه کۆک نه‌بوم‪ ،‬و پێموابو‬ ‫داخستنی کـه‌نــاڵـه‌کــانــی راگ ـه‌یــانــدن‬ ‫پێچه‌وانه‌ی پره‌نسیپه‌کانی دیموکراسی و‬ ‫ئازادیی راگه‌یاندنه‌‪.‬‬ ‫* پسپۆڕی ئێتیک و یاسای راگه‌یاندن‬

‫ذمارة (‪ )237‬دوشةممة ‪2015/2/23‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫سیاسەتی ئێران بەرامبەر بەداعش‬

‫«لە پەراوێزی یادەوەریی ‪ 35‬ساڵەی شۆڕشی گەالنی ئێراندا»‬ ‫كە زۆرینەی شیعیەو ئەوكات دەكرێت‬ ‫سونییەكان بكەونە ژێــر كاریگەری‬ ‫سعودیەو نەهجی بەعسییە كۆنەكانی‬ ‫نەیاری ئێرانەوەو كوردەكانیش دیسان بۆ‬ ‫كوردانی ناوخۆی ئێران مایەی پشێوییە ‪.‬‬ ‫هەربۆیە ئێران بەتەواوی توانای هەروەك‬ ‫مەسعود بــارزانــی ســەرۆكــی هەرێمی‬ ‫كوردستان وتی ئێران هەوەڵ جار یاریدەی‬ ‫چەك‌و كۆمەكی مرۆیی‌و سەربازی دایە‬ ‫گروپەكانی دژ بەداعش لە سونەو كورد‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫دیارە ئێستە ئاڵۆزییەكی دی دێتە پێش ‌‬ ‫بەدەر لە كوردەكانی ئێراق‪ ،‬پەكەكەو‬ ‫پەیەدە كە پەیوەستی پەكەكەن‪ ،‬دژ‬ ‫بــە داعــش لــە جەنگان‪ ،‬هاوكێشەكە‬ ‫لێرەدا روون نیە‪ ،‬چوون لە ستراتیژی‬ ‫خۆرئاواو ناتۆدا پەكەكە تێرۆریستە‪ ،‬ئایا‬ ‫ئێران لەم روانگەوە دەكرێت بێباك بێت‬ ‫لەپەكەكە؟ بەاڵم ئەدی چی دەڵێت بۆ‬ ‫هەموو ئەو كوردانەی كە لەریزەكانی‬ ‫پەكەكەن‌و لە ئێرانەوە هاتوون‪ .‬دیارە كە‬ ‫ئێران ئەجێندا بااڵكانی لەوە گەورەترن‬ ‫كە مژوڵی ئەو كوردە یاخیانەی ناوخۆی‬ ‫واڵتەكەی بێت ‪.‬‬ ‫بەكورتی روانگەی ئێران روانگەیەكە‬ ‫لەئێستادا‪ ،‬بەهەموو پێوەرەكان ئێران دژ‬ ‫بەو ئایدیا توندەی ئیسالمی سیاسییە‪،‬‬ ‫كە بەگشتی سوننگەراكان نوێنەرایەتی‬ ‫دەكـــەن‌و بــوونــی هــەژمــونــی ئێرانیش‬ ‫بــەتــەواوی لەگەڵ خواستەكانی هێزە‬ ‫شیعەگەراکاندا یەكدەگرێتەوە‪.‬‬

‫دیانا ئەسفەندیاری‌و‬ ‫ئاریان تەباتەبائی‬ ‫و‪ :‬لەئینگلیزییەوە ماجید خەلیل‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫پێوەندییە تازەگییەكان‬ ‫بوونی هەژموونی ئێران لەم دوواییانەدا‪،‬‬ ‫هیچ لــەو بایەخە كەمناكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫خۆرئاوا ئاوڕی لە رەوشی ناوخۆی ئێراق‬ ‫داوەتــەوە‪ ،‬جیاوازییەكە لێرەدا ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئێران هەنگاوێك هاتووەتە پێشەوە لە‬ ‫جەنگەكانی كــەنــداودا ئەم هەنگاوەی‬ ‫نەنا‪ ،‬دیــارە لە جەنگەكانی كەنداودا‬ ‫ئێران نەیاری لێدانی سەربازی ئێراق‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم ئێستا لەهەمبەر تێرۆریستانی‬ ‫سونەی عەرەب‪ ،‬ئێران لەپێش خۆرئاواوە‬ ‫ئاوڕی لە خەڵكی ئێراق دایەو ە‪ .‬ئەم‬ ‫ئاوڕدانەوەی ئێران هەم هەنگاوێكە كە‬ ‫كۆدەنگی دنیا لەمەڕ ئایدیای پەڕگیری‬ ‫ئیسالمی تۆكمەتر دەكـــات‪ ،‬هەمیش‬ ‫ئامانجەكانی گــەالنــی ئــێــراق لەمەڕ‬ ‫وشككردنی سەرچاوەی تێرۆر گەشبینتر‬ ‫دەكات ‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2003‬و لەوكاتانەدا كە ئێران‬ ‫دژ بە داگیركردنی ئێراق بوو لەالیەن‬ ‫ێ چەندو‬ ‫ێ ئــەوە ب ‌‬ ‫ئەمەریكاوە‪ ،‬وەلــ ‌‬ ‫چــوون بــوو كە زەمینەیەكی لەبار بۆ‬ ‫ئێران رەخسا تا لە بوونیادنانەوەی پاش‬ ‫پێكدادانەكانی داگیركاریی بێتە پێشێ‌و‬ ‫بەشداربێت لە ئێراقی نوێدا‪ .‬دیارە كە‬ ‫سەرۆك وەزیران نوری مالیكی یەكێك بوو‬ ‫لەو كەسانەی كە پشتی تەواوی بەستبوو‬ ‫بە ئێران‪ ،‬ئەو لە ماوەی دوورخستنەوەی‬ ‫لە ئێراق‪ ،‬ئیدی لە ‪ 1979‬وە بەتەواوی‬ ‫لەتەك هــەریــەك لە ئــێــران‌و سوریادا‬ ‫پێوەندییەكانی لەبەرەو پێشچووندا بوونە‬ ‫تاوەكو رووخانی سەدام‌و گەڕانەوەی بۆ‬ ‫سەر شانۆی سیاسیی‪ ،‬لەوێندەر الری‬ ‫نەبوو لە هاتنەپێشەوەی ئێرانییەكان‬ ‫لە ئێراقی نوێدا‪ .‬دیارە مالیكیش هەمان‬ ‫ێ‬ ‫ترسی ئێرانییەكانی هەبوو لەسەرلەنو ‌‬ ‫بــەهــێــزبــوونــەوەی بـــەرەی سونیی لە‬ ‫حكومەتی ئێراقدا‪ .‬لە ساڵی ‪ 2008‬دا‬ ‫ئەحمەدی نەژاد هەوەڵ سەرۆك كۆماری‬ ‫ئێران بوو كە لەپاش ‪1979‬وە سەردانی‬ ‫بەغداد بكات‪ ،‬تا ئەوكات مالكی چەند‬ ‫سەردانێكی بۆ ئەوێندەر ئەنجام دابوو‪.‬‬ ‫بەجۆرێك بە هاتنی ‪ 2010‬هەردوو واڵت‬ ‫‪ 100‬رێككەوتنی هەماهەنگیی لەنێوانیاندا‬ ‫واژۆكرابوو‪ .‬بەم جۆرە بۆ هەوەڵجار بوو‬ ‫كە تەقریبەن لە میانی نیو ســەدەدا‬ ‫ئێراق وەك هاوڕێ‌و دۆستی ئێرانییەكان‪،‬‬ ‫نــە وەك دوژمــــن‌و نــەیــار نومایانی‬ ‫پێوەندییەكانی لەتەك تــارانــدا كرد‪.‬‬ ‫دیــارە ئەمە تائەوكات دەستكەوتێكی‬ ‫مەزن بوو بۆ هــەردووال كە دوژمنێكی‬ ‫تری ئەوتۆیان نەبوو كە پشێوی بخاتە‬ ‫ێ بە‬ ‫نێو پەیوەندییەكانیانەوە‪ .‬وەلــ ‌‬ ‫دەركەوتنی داعش‌و دەستبەسەراگرتنی‬ ‫بەشێك لە ئێراقدان ئیدی سنوورەكانی‬ ‫ئێران لەتەك ئێراقی بەغدادا دابــڕان‌و‬ ‫بەشێكیان رووبەڕووبووەنەوە بەهێزێك‬ ‫كە بانگەشەی دەوڵەتێكی عەرەبی سونی‬ ‫مەزهەبیان دەك ــردو لە ئەجێندایاندا‬ ‫مكوڕبون لەسەر روخــان‌و لەبەینبردنی‬ ‫هزری سیاسی شیعە‪ .‬ئەم دەركەوتنە‬ ‫بۆ ئێران چــاوەڕوان نەكراو بوون ئەوە‬ ‫لەكاتێكدا بوو كە لە ماوەی دەستپێكردنی‬ ‫ئاریشەی سوریاوە‪ ،‬پێوەندی سیاسی‌و‬ ‫ئاینی‌و دیپلۆماسی ئێراق‌و ئێران بە‬ ‫حوكمی بــوونــی ئــێــراق بــەپــردێــك بۆ‬ ‫رێكخستن‌و سەروكاركردنی جەنگی سوریا‬ ‫ئێجگار قوڵببوونەوە‪.‬‬ ‫هەروەها سەرهەڵدانی داعش لەكاتێكدا‬ ‫بوو كەپێوەندی ئاسایشیی نێوان ئێران‌و‬ ‫ئێراق چڕببوویەوە‪ .‬لە بەهاری ‪2013‬‬ ‫دا وەزیــری هەواڵگریی ئێرانی حەیدەر‬ ‫موسڵحی سەردانی ئێراقی كردو بەڵێنی‬ ‫بەبەرپرسانی ئێراقی دا كە ئەزموونی‬ ‫ئێران لە رووبــەڕووبــوونــەوەی چاالكی‬ ‫تێرۆریستیی نێوخۆدا بۆ ئێراقییەكان‬

‫فەراهەم بكات‌و هاوكات بەڵێنی راهێنان‌و‬ ‫دابینكردنی كەرەستەی پێویستی بۆ‬ ‫پۆلیسی ئێراقی نــەشــاردەوە‪ .‬دیــارە‬ ‫كــە نــائــارامــی ئــیــداری‌و بەڕێوەبردنی‬ ‫ئێراقییەكان زەمینەی رەخساند تا‬ ‫ئێرانییەكان زیاتر بێنە پێشێ‌‌و هەیمەنەی‬ ‫خۆیان لە نێوخۆی ئێراقدا شوێنبكەنەوە‪.‬‬ ‫دیارە سەرهەڵدانی داعش لە نێو ئێراقدا‬ ‫‪ ،‬ئێرانیشی دوچاری دڕدۆنگی‌و پشێوی‬ ‫كــردەوەو ئێرانییەكانیش لەم بارەیەوە‬ ‫نیگەرانییەكانی خۆیان نــەشــاردەوە‪،‬‬ ‫بۆنمونە لــەســەردانــی مانگی هەشتی‬ ‫‪2014‬ی وەزیری دەرێی ئێرانی‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ێ ئێران ئاسایشیی‬ ‫خستەڕوو كە بەڵ ‌‬ ‫ئێراقی بەبەشێك لە ئاسایش‌و هێوری‬ ‫نێوخۆی خۆی دەزانێت ‪.‬‬ ‫كاردانەوەكانی ئێران لەهەمبەر داعش‬ ‫سیاسەتی دەرێــی كۆماری ئیسالمی‬ ‫ئێران بە سیاسەتی كاردانەوە ناسراوە‪،‬‬ ‫دیــــارە ئــــەوەش ئــاراســتــەكــراوە بە‬ ‫پرەنسیپێكی ستراتیژی بەرین‪ ،‬كە ئەوەی‬ ‫لێدەخوێنرێتەوە ئێران لەهەوڵی سەروەری‬ ‫هەرێمیدایەو وەك هێزێكی هەرێمی خۆی‬ ‫نومایان دەكــات‪ .‬هەربۆیە پێچەوانەی‬ ‫هەڵوێستی باوی واڵتانی خۆرئاوا ئێران‬ ‫خوێندنەوەی تایبەت بەخۆی هەیە لەسەر‬ ‫پرسی داعش‪ ،‬هەم مرونەت نیشان دەدات‬ ‫هەم كاردانەوە‪ ،‬تاڕادەیەك بە نەزمێكی‬ ‫پراگماتیكی لەسەر پرسی داعش مامەڵە‬ ‫دەكات ‪.‬‬ ‫دیــارە بەخوێندنەوەیەكی تر ئەوە‬ ‫ســـەرهـــەڵـــدەدات كــە ئۆتۆماتیكی‬ ‫ئێران دەبێتە هاوبەشی كۆمەڵگەی‬ ‫نێونەتەوەیی لەپرسی دژ وەستانەوەی‬ ‫تـــێـــرۆردا‪ ،‬ئــەمــەش بــۆ ئــێــران خۆ‬ ‫ساغكردنەوەیەكی سیاسی تەواو بوو‪ ،‬كە‬ ‫دەیهەویست لەئەرزی واقیعدا بەنەیارانی‬ ‫خۆی بسەلمێنێت‪ .‬بەپێچەوانەی رۆڵی‬ ‫هێزەكانی پاسەوانی شۆڕشی ئیسالمی‬ ‫لەسوریادا‪ ،‬كە سیاسەتیان پاراستنی‬ ‫نیزامی دیمەشقە‪ ،‬ئیدی ئــەم هێزەی‬ ‫قودسی ئێرانی نێوبانگێكی دروسـت‌و‬ ‫تـــەواوی دەڕوات لـــەوەدا كــە ئەركی‬ ‫پاراستنی كەمە ئاینییەكانی نێوچەكەیە‬

‫لەهەمبەر توندڕەویی داعـش‌و هێزێكی‬ ‫فریادڕەسی هەرێمی چاویلێدەكرێت ‪.‬‬ ‫تەواوی ئەو وێنانەی قاسم سولەیمانی‬ ‫لەبەرەكانی جەنگی دژ بەداعش لەگەڵ‬ ‫گروپە جیاوازەكانی ئێراقدا لەتۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی میدیادا باڵوبوونەتەوە‪،‬‬ ‫سەلمێنەری ئەوەن كە ئێران هەڵوێستی‬ ‫روونی دژ بەداعش هەیەو جیاوازە لەو‬ ‫سیاسەتەی كە لەدەستپێكی قەیرانەكانی‬ ‫ســـوریـــادا لــەتــەك رژێــمــی ئــەســەددا‬ ‫تێوەیگالوە‪ .‬هاوكات پێشڕەوییەكانی‬ ‫داعش لەئێراقدا‪ ،‬ئێرانی ناچاركردووە‬ ‫ێ بێتەوە بەهەندێك لە‬ ‫كە سەرلەنو ‌‬ ‫هەڵوێستەكانیدا‪ ،‬لەوانە هەڵوێستی توندی‬ ‫لەسەر دەستێوەردانی ئیقلیمی ئەمەریكا‬ ‫لەمەڕ واڵتانی ناوچەكە‪ ،‬چوون لێرەدا‬ ‫ئیدی ئێران لەبەرەیەكدایە كە ئەمریكا‬ ‫دەیهەوێت‪ .‬بەاڵم دواتر لە نیوەی مانگی‬ ‫حەوتی ‪ 2014‬ئێران بەتەواوی پشتیوانی‬ ‫خۆی بۆ مالیكی راگــرت‌و دەستی دایە‬ ‫ێ دەستێوەردانی‬ ‫سەرزەنشتی سەرلەنو ‌‬ ‫ئەمریكا بەپاساوی بۆردومانی پێگەكانی‬ ‫داعــش لــە ئــێــراقــدا‪ ،‬هــەر بۆیە ئێران‬ ‫سەرەتایەكی نوێی لە پەیوەندی لەتەك‬ ‫نــەیــارە هەرێمیەكەی خۆیدا چێكرد‪،‬‬ ‫كە عەرەبستانی سعودیەیە‪ .‬پێوەندی‬ ‫ئــێــران بەسعودییەوە مەبەست لێی‬ ‫كەمكردنەوەی هەڕەشە ئاراستەكراوەكانی‬ ‫داعــش بــوو لەسەر قـــەوارەی سیاسی‬ ‫هەردووال‪ .‬ئێران هەرچەند كە سیاسەتی‬ ‫لەم روانگەوە لەبەرەو پێشچووندایە‪،‬‬ ‫ێ ستراتیژێكی نەگۆڕی هەرماوە‪،‬‬ ‫وەلـ ‌‬ ‫كەبریتییە لە نەیارییەتی لە دابەشبوونی‬ ‫یەكپارچەیی ئێراق‪.‬‬ ‫كاردانەوەی ئێران لەهەمبەر‬ ‫قەیرانەكە‬ ‫لــەمــانــكــی شــەشــی ‪ 2014‬داعــش‬ ‫بەشێوەیەكی تــەواو لە ئێراق‌و سوریا‬ ‫پێشڕەوی كرد‪ ،‬هەربۆیە میدیای ئێران‬ ‫هەوڵی دا لە مەترسی‌و كاریگەرییەكانی‬ ‫ئەو دژواریانە كەمبكاتەوەو بەمەترسیان‬ ‫لەقەڵەم نەدات‪ .‬تەنانەت میدیای ئێران‬ ‫راپۆرتیانكرد لەبارەی سەركەوتنی سوپای‬ ‫ئێراق لە سنوردانان بۆ پێشڕەوییەكانی‬

‫داعــــش‪ .‬هـــەروەهـــا رایــانــگــەیــانــد كە‬ ‫شەڕكەرانی داعش لەنێوچەیەكی گچكەی‬ ‫ئێراقدا قەتیس مــاون‪ .‬لــە‪16‬ی مانگی‬ ‫شەشدا جێگری وەزیــری دەرێــی ئێران‬ ‫رایگەیاند كە داعش هیچ مەترسییەكی‬ ‫بــۆســەر ســنــوری جــوگــرافــی ئــێــران‬ ‫چێنەكردووە‪ .‬تەنانەت لەپشتی دەرگا‬ ‫داخراوەكانەوە بەرپرسانی حكومەتی‬ ‫ئێرانی قەیرانەكەیان واكەمكردەوە كە‬ ‫بەخێرایی دەتــوانــن دەســت‌و پەنجەی‬ ‫لەتەكدا نەرمبكەن ‪.‬‬ ‫هەرچەند كە دانیشتوانی ئێران ئەوەیان‬ ‫لێدەخوێنرێتەوە كــە گــروپــی داعــش‬ ‫هەڕەشەن بۆ سەر قەڵەمڕەوی ئێران‪.‬‬ ‫بۆنموونە لەوتەی ئافرەتێكی جەواندا‬ ‫هاتووە كە‪ ،‬ئەوان هاتوونەتە كرماشان!‪.‬‬ ‫شارێكی خــۆرئــاوای ئێرانە‪.‬لەراستیدا‬ ‫چــەكــدارانــی داعــش نــە قەتیس مــاون‬ ‫لەناوچەیەكی ئێراقداو نەشگەیشتوونەتە‬ ‫دەروازەی كرماشان‪ .‬بــەاڵم جیاوازی‬ ‫لــەنــێــوان رێ ــی حــكــومــەت لــە وێــنــای‬ ‫پێشكەوتنەكانی داعشداو مەترسییەكانی‬ ‫خەڵكی ئێران بۆ ئەو گروپە ئێجگار‬ ‫بـــەرچـــاوە ‪.‬جــیــاوازیــیــەكــە خـــۆی لە‬ ‫یادەوەری تاڵی ئێرانییەكاندا دەبینێتەوە‬ ‫كە لەشەڕی ئێران‌و ئێراقدا سەرچاوەی‬ ‫گــرتــووە‪ ،‬ئــەوە پەیوەستە بــە كەمی‬ ‫متمانەی خەڵك بە حكومەتەكەیان كە‬ ‫پێیان وایە قوڵی ئاسایشی وان لەهەمبەر‬ ‫بوونی گروپێكی وا لەالیەن میرییەوە‬ ‫ێ‬ ‫بــەو سانایە كۆنتڕۆڵ ناكرێت‪ .‬وەل ‌‬ ‫لەنێوەندی مانگی شەشی ‪ 2014‬ئیدی‬ ‫روانگەی حكومەتی ئێرانیش لەمەرش‬ ‫ێ‬ ‫قەیرانی داعش گۆڕا‪ ،‬بەتایبەت وەخت ‌‬ ‫داعــش توانی زنجیرەیەك سەركەوتن‬ ‫لەباكوری ئێراقدا بەدەستبهێنێت‪ ،‬ئیدی‬ ‫میدیای نەتەوەیی ئــێــران‌و بەتایبەت‬ ‫فــارس نیوس دەقــە بــەدەقــە هەواڵی‬ ‫پشێوییەكانی دەگــواســتــەوەو لۆمەی‬ ‫هەموو ئەو دەوڵەت بیانیانەی دەكرد كە‬ ‫هۆكاری بەرەوپێشچوونی داعشن‌و پێی‬ ‫وابوو ئەوان فاكتەری زیندوو راگرتنی‬ ‫رەوشی تائیفیین لە ئێراقدا ‪.‬‬ ‫دیارەكە تاران بەتەواوی سەرهەڵدانی‬

‫داعش وابەستەدەكات بە دەرهاویشتەی‬ ‫سیاسەتەكانی خۆرئاواوە لەنێوچەكەدا‪،‬‬ ‫هـــەروەك كــە وەزیـــری دەرێـــی ئێران‬ ‫ئاماژەی پێدا كە داعش دەرهاویشتەی‬ ‫دوو شتە‪ ،‬هەوەڵیان داگیركاری ئێراق‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫لــەالیــەن ئــەمــریــكــاوەو بــوونــی هێزە‬ ‫ ‪1.‬‬ ‫‪‘Zarif: Iran regards Iraq‬‬ ‫بیانییەكان لەئێراق‪ ،‬كە خۆبەخۆ هێزی ‪security as its own‌, IRNA, 24‬‬ ‫بەرگری باش‌و خرابی بەرهەم هێناوە‪.‬‬ ‫‪Aug. 2014‬‬ ‫ ‪2.‬‬ ‫دووەم بریتییە لە هەستی ناهاوسەنگی كە‬ ‫‪R a h m a n G h a h r e m a n p o u r,‬‬ ‫بەسەر هەند ‌‬ ‫ێ واڵتانی هەرێمیدا زاڵبووەو ‪‘Iran looking west: identity,‬‬ ‫لەپاش شكستی سەدامەوە قەسدیانە ‪rationality and Iranian foreign‬‬ ‫ئەو رەوشەی كە هاتووەتە ئاراوە تێكی ‪policy‌, in Rouzbeh,Parsi and‬‬ ‫بدەن‌و بەكامی خۆیان بیگۆڕن ‪ .‬هاوكات ‪John Rydqvist, eds, Iran and‬‬ ‫‪the West: regional interests‬‬ ‫ئاماژەیشی بۆ ئەوەدا كە زەمینەی لەباری ‪and global controversies, FOI‬‬ ‫‪(Swedish‬‬ ‫گەشەی ئایدۆلۆژیای داعــش پێویستە ‪DefenceResearch‬‬ ‫الببرێت‌و كــارلــەســەر توندكردنەوەی ‪Agency) special report (March‬‬ ‫‪2011).‬‬ ‫گوتاری نــەرم‌و نیان بكرێت‪ ،‬هاوكات ‪3. The Quds Force is‬‬ ‫پێی وابوو ئەو سیاسەتی نێوچەیەی كە ‪an elite branch of the IRGC,‬‬ ‫‪tasked‬‬ ‫‪with‬‬ ‫هەیە دەبێت بگۆڕێت‪ ،‬بەتایبەت سیاسەت ‪intelligence-‬‬ ‫‪gathering, special operations,‬‬ ‫دەرهـــەق بەپرسی فەلەستین‪ ،‬جگە ‪armsmuggling and influencing‬‬ ‫لەوەیش پێی وابوو مامەڵەكردن لەتەك ‪politics in order to protect the‬‬ ‫‪revolution.‬‬ ‫دادوەری‌و تۆمەتباركردنی نادادییەكان‬ ‫ ‪4.‬‬ ‫‪Author‌s‬‬ ‫لەئێراقدا‪ ،‬زەمینەی گەشەی داعش كەم‌و ‪interviews‬‬ ‫‪with officials in Tehran, 13–16‬‬ ‫كورتدەكاتەوە ‪.‬‬ ‫‪June 2014.‬‬ ‫‌‪5. Author‬‬ ‫‪s interviews in‬‬ ‫‪Tehran, 13–16 June 2014.‬‬ ‫سیناریۆی كابووسەكە‪،‬‬ ‫‪6. Fars News, like other‬‬ ‫دابەشكردنی ئێراق‬ ‫‪Iranian media outlets, has a‬‬ ‫حوسێن ئەمیر عەبدواڵهیان هۆشداری ‪main section on its website‬‬ ‫ئــەوەی دا كە پەرتبوونی ئــێــراق‪ ،‬لە ‪covering ‘the developments‬‬ ‫‌‪inIraq‬‬ ‫‪. Unlike the events‬‬ ‫رەنگدانەوەكانی ئەم رەوش‌و قەیرانەیە‪in Syria, the Iraqi situation .‬‬ ‫هەروەها وەزیری دەرێی ئێران‪ ،‬هۆشداری ‪has been deemed important‬‬ ‫ئــەوەی دا لەگەڵ دابەشبوونی ئێراق‪enough to have a key ،‬‬ ‫ئیدی ناوچەكە دوچاری گێچەڵی گەورەتر ‪section,similar to the country‌s‬‬ ‫‪nuclear negotiations in Iranian‬‬ ‫دەبێت‪ ،‬مەبەستی ئێران لێرەدا كاركردنە ‪media outlets, including Fars‬‬ ‫بۆ وێرانكردنی داعش‌و پاراستنی یەكێتی ‪News, http://farsnews.com/‬‬ ‫‪iraq.‬‬ ‫نەتەوەكان لەئێراقدا‌و لەناوچەكەدا‪،‬‬ ‫ ‪7.‬‬ ‫‪Author‌s interview with‬‬ ‫هــاوكــات ئــێــران پشتیوانی لەهەموو ‪Mohammad JavadZarif, New‬‬ ‫گروپەكان دەكــات كە لەچوارچێوەی‬ ‫‪York, 19 Sept. 2014.‬‬ ‫ئێراقدا مژوڵی كاری سیاسی‌و پاراستنی ‪8. Iran warns of fallout‬‬ ‫‪from Iraq disintegration‌, Press‬‬ ‫یەكێتی ئێراقن ‪ .‬دیارە دابەشبوونی ئێراق‬ ‫‪TV, Iran, 30 June 2014.‬‬ ‫ێ‬ ‫لە روانگەی گەلێ لە كۆڵەرەوان بۆ س ‌ ‪9. Author‌s interview with‬‬ ‫بەشی سونی‌و شیعی‌و كوردە‪ ،‬ئەمەش ‪Mohammad JavadZarif, New‬‬ ‫‪York, 19 Sept. 2014.‬‬ ‫لە سیاسەتی ئێراندا كەمكردنەوەی‬ ‫‪10. Author‌s interview with‬‬ ‫هەیمەنەی خۆیەتی بەسەر دەوڵەتێكدا ‪Mohammad JavadZarif, New‬‬ ‫‪York, 19 Sept. 2014.‬‬ ‫‪11. Leslie H. Gelb, ‘The‬‬ ‫‪three-state solution‌, New York‬‬ ‫‪Times, 25 Nov. 2003; Joseph‬‬ ‫‪R. Biden, Jr and Leslie H.Gelb,‬‬ ‫‪‘Unity through autonomy in‬‬ ‫‪Iraq‌, New York Times, 1 May‬‬ ‫‪2006; Paul Richter, ‘Idea of‬‬ ‫‪splitting Iraqinto 3 autonomous‬‬ ‫‪enclaves‬‬ ‫‪gains‬‬ ‫‌‪traction‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪Seattle Times, 1 July 2014.‬‬ ‫ ‪12.‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪‘Iran‬‬ ‫‪provided‬‬ ‫;‪weapons to Iraqi Kurds‬‬ ‫‌‪Baghdad bomb kills 12‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪Reuters, 27 Aug. 2014.‬‬

‫بەهەموو پێوەرەكان ئێراندژ بەو ئایدیا توندەی ئیسالمی‬ ‫سیاسییە‪ ،‬كە بەگشتی سوننگەراكان نوێنەرایەتی دەكەن‌و‬ ‫بوونی هەژمونی ئێرانیش بەتەواوی لەگەڵ خواستەكانی هێزە‬ ‫شیعەگەراکاندا یەكدەگرێتەوە‬

‫ذمارة (‪ )237‬دوشةممة ‪2015/2/23‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫الوی ئیسالمی لە نێوان ئاین و زانستدا‬ ‫ئازاد قەزاز‬ ‫دەرەنــجــامــی چەند گفتوگۆیەك لە‬ ‫گەڵ چەند الوێــك‪ ،‬كە خۆیان لە ناو‬ ‫بازنەی بزافی ئیسالمیدا دەبینیەوە‪،‬‬ ‫كــە بــیــروبــاوەڕی ئــایــن و ئیسالم و‬ ‫پرەنسیپەكانییەوە پابەندن و بگرە‬ ‫ناسنامەی خۆیان لە موسڵمانبونی‬ ‫خۆیاندا دۆزیــوەتــەوە‪ ،‬لــەوە تێگەشتم‬ ‫ئەم الوانــە لە ژێر كاریگەری دەرەكــی‬ ‫و ناوەكیدا بە ئاڕاستەیەكدا دەڕۆن كە‬ ‫جۆرێك لە شڵەژان و شپەرزەییان پێوە‬ ‫دەردەكــــەوت‪ .‬كاریگەری دەرەكـــی بە‬ ‫هۆی كرانەوەی جیهان بەسەر یەكتردا‬ ‫و هــاوردەكــردنــی ئایدیۆلۆژیا و بیر و‬ ‫بۆچونی زانستی و فەلسەفی كە بەبێ‬ ‫ویستی خۆیان بە گوێیاندا دەچێت‪ ،‬بە‬ ‫ئاڕاستەیەكی تر جیا لەوەی كە لەسەری‬ ‫ڕاهــاتــون و گــۆشــكــراون‪ ،‬دەیــانــبــات‪.‬‬ ‫سەرباری ئەمانەش كێشەی ئیمڕۆكەی‬ ‫جیهانی ئیسالمی و پاشكەوتنی لە‬ ‫زۆر بوارەكانی ژیان و دنیادا‪ ،‬ملمالنێی‬ ‫نیوان ئیسالمییەكان خۆیان لە پێناوی‬ ‫وەرگرتنی دەســەاڵت و ملمالنێی نێوان‬ ‫گروپە جیاوازەكان لە پێناوی شەرعیەت‬ ‫بەخشین بە ڕێبازەكەی خۆیان‪ ،‬الوی‬ ‫ئیسالمی سەرسام و سەرشێت كردوە و‬ ‫شێواندونی‪ .‬لەگەڵ ئەم دۆخە نەشیاوە‬ ‫كە بەرەوڕوی ئەو الوانە بۆتەوە‪ ،‬نە ڕێگە‬ ‫چارەیەكی زانستی‪ ،‬نە فەلسەفی و بگرە‬ ‫نە ڕۆحیش لە الیەن ئیسالمییەكانەوە نە‬ ‫خراوەتە گەڕ تا ئەم الوانە لەو تەنگژییەدا‬ ‫دەربهێنن‪ .‬ئیدی لەبەرامبەر ئەم هەمكە‬ ‫تەحەدا زانستی‪ ،‬فەلسەفی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫ئێتیكیی و ئابورییەدا‪ ،‬الوی ئیسالمی‬ ‫بە بێ تێشوو مــاوەتــەوە‪ ،‬چونكە لە‬ ‫هەگبەی باوانی هەنوكەیاندا ئازوقەیەك‬ ‫نــەمــاوە بــە هانایانەوە بێت‪ .‬ئــەوەی‬ ‫كە هەبێت گەڕانەوەیە بۆ باوانی زۆر‬ ‫دوریان كە ناویان ناون سەلەفی ساڵح‪.‬‬ ‫بەمانایەكیتر دەكۆشن كێشەی ئیمڕۆكە‬ ‫لە ڕابوردودا چارەسەری بۆ بدۆزنەوە و‬ ‫لە بەندیخانەی باوانیان‪ ،‬هەم خۆیان و‬ ‫هەمیش الوەكانیان گلدەنەوە‪.‬‬ ‫ســـەربـــاری كــێــشــەی مــۆدێــرنــە و‬ ‫پۆستمۆدێرنە كە كۆڵێ پرسی بێشوماری‬ ‫لە زیهنی الوی موسڵمان وروژانــدوە و‬ ‫بێ وەاڵم ماونەتەوە‪ ،‬ســەرەرای ئەمانە‬ ‫هــەمــوی‪ ،‬ڕێكخرواوێكی وەكــو داعش‬ ‫لــەم ساتەوەختەدا سەریهەڵداوە كە‬ ‫ئیسالمێكیان بۆ دەخاتە ڕوو‪ ،‬هێندەیتر‬ ‫ئــەو الوانــە لە باوانیان دەتۆرێنێ و‬ ‫ئــازاری ڕۆحیان دەدات‪ .‬لەم كێشە و‬ ‫گرفتە تۆقێنەرەشدا‪ ،‬دەبینین دیسانەوە‬ ‫ئیسالمییەكان ناتوانن بە شێویەیكی‬ ‫زانستی و واقعی و شیكاری الوەكانیان‬ ‫لەم قەیرانە فكری و ڕۆحییەدا ڕزگار‬ ‫بكەن‪ ،‬بەڵكو هەر بەوەندە داكەوتون‬ ‫كــە بڵێن ئـــەم داعــشــانــە ئیسالمی‬ ‫هەقیقی نین‪ ،‬ئەمانە دوژمنی ئیسالمی‬ ‫ڕاســت و خاوێنن‪ ،‬ئەمانە دەستكردی‬ ‫ئەمەریكا و جــولــەكــە و زایۆنیزمی‬ ‫جیهانیین‪ .‬لــەم بەرەوروبونەوەیەشدا‬ ‫دەبینین ئیسالمییەكان جارێكیتر پەنا‬ ‫دەبەنەوە بۆ سەلەفی ساڵح و نمونەی‬ ‫وتە و ڕەفتاری ئــەوان دەهێننەوە كە‬ ‫چەندە ئــەوان ئاشتیخواز بــون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫داعش شەرخوازن و لە سەلەفی ساڵح‬ ‫ناچن‪ .‬ئایەت و حەدیسی زۆروزەبەندە‬ ‫دەخەنە گۆڕەپانەوە و ڕویەكی جوان‬ ‫و ئــاشــتــیــخــوازانــەی ئــایــنــی ئیسالم‬ ‫دەرەدەخــــەن‪ .‬ئــەوەیــان لە بیر چووە‬ ‫كە ئیسالم مێژویەكی هەزاروچوارسەد‬ ‫ساڵەی هەبێت و قورئانێك لە ماوەی‬ ‫نــزیــكــەی بیستوسێ ســاڵــدا دامـــەزرا‬ ‫بێت‪ ،‬قۆناخە جیاوازەكانی سەردەمی‬ ‫سەرهەڵدانی ئیسالمی لە خۆی گرتبێت‪،‬‬ ‫بێگومان گەنجینەیەكی خوڵقاندوە كە‬ ‫بەشی هەموانی تێدا بێت تا هەر الیە‬ ‫و بۆخۆی و بەرژەوەندی خۆی بییانخاتە‬ ‫كارەوە‪ .‬كێشە لەوەدایە هەر الیە و بە‬

‫ملمالنێی نێوان زانست و ئاین‬

‫ناوی خوداوە بۆچونی خۆی دەگەیەنێت‬ ‫و وادەزانێ خوداش خۆی‪ ،‬ئەوەی ئەوی‬ ‫هــەڵــبــژاردوە‪ .‬مەبستمە بڵێم مێژوی‬ ‫ئیسالم بەشی ئیسالمی داعشی و بەشی‬ ‫ئیسالمی سیاسی و بەشی ئیسالمی‬ ‫سۆفی ئیسالمی سەلەفیشی تێدایە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم بابەتە ئێمە لە چەن‬ ‫كتێب و وتــاری خۆماندا چەند جارێك‬ ‫تیشكمان خستۆتە سەر پەیوەندی نێوان‬ ‫ئاین و زانست و هەر یەكە و لە بواری‬ ‫خۆیدا كاری چییە و لە كوێدا ئاوێزانی‬ ‫یەكدی دەبن و لە كوێدا لە یەكدی جیا‬ ‫دەبنەوە‪ .‬بەاڵم ئەمجارەیان دەرەنجامی‬ ‫گفتوگۆیەكە لەتەك چەن الوێكی ئیسالمی‬

‫و رەنگێكی تردا دەنوێنێتەوە‪ .‬دەمەوێ‬ ‫بڵێم ئاین لە دۆخە پوخت و خاڵسێكەیدا‬ ‫باوەڕهێنانە و زانستیش بە دواداچــون‬ ‫و ڵێكۆڵینەوەیە‪ ،‬ئاین خۆ بەستنەوەیە‬ ‫بە نهێنی سەرچاوەی بون و زانستیش‬ ‫خەریكبونە بــە دەرخــســتــنــی نهێنی‬ ‫گــەردون‪ ،‬ئاین بە ڕۆحــی مرۆڤدا شۆڕ‬ ‫دەبێتەوە و زانستیش بە مێشكی مرۆڤدا‬ ‫باڵو دەبێتەوە‪ ،‬ناخی مرۆڤ دەست بە‬ ‫ئاینەوە دەگرێ و ئەقڵی مرۆڤ دەست‬ ‫بە زانستەوە دەگــرێ‪ ،‬هەر یەكە و لە‬ ‫بــواری خۆیدا نهێنییەك تاوی دەدات‪،‬‬ ‫زانست لە فیزیكدا بۆی دەگەڕێ و ئاین‬ ‫لە میتافیزیكدا شوێنی دەكەوێ‪.‬‬

‫پتر ڕوون دەكەمەوە‪ :‬مەبەستم لێرەدا‬ ‫زانست ئــەو ئەقڵگەرییەیە كە مرۆڤ‬ ‫بەرهەمیدەهێنێت‪ ،‬واتە ئەو واقیعەیە كە‬ ‫مرۆڤ دەرەنجامەكانی خۆی بۆ ژیانی‬ ‫ڕۆژانەی خۆی هەڵیئەهێنجێنێ‪.‬‬ ‫ئێمە وتمان زانست بنەماكانی خۆی‬ ‫لەم گەردونەدا هەم دەردەخات و هەمیش‬ ‫وەكـــاردەخـــات‪ .‬ئــەگــەر لــەو ئایەتانە‬ ‫بڕوانیت لە قورئاندا هاتووە بزانە لەسەر‬ ‫چ بنەمایەك خەمریان حەرام كردووە‪،‬‬ ‫دەبینی لەسەر بنەمای ئەم دنیایەیە‪ ،‬واتە‬ ‫ژیانی ڕۆژانە‪ .‬بەمانایەكیتر لەسەر جێبەند‬ ‫و ئەقڵكاریدا حەرامكردنەكە بینا دەكات‪.‬‬ ‫با پێكەوە سەردانێكی ئەم ئایەتانەی‬

‫دوژمنایەتی لە نێوانیاندا‪ ،‬دەگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫دەبینی ئەم دەركەوتانە لە ڕەفتاری‬ ‫مرۆڤدا بە كاری شەیتانی دادەنێ و بە‬ ‫پیس و قێزەونی نیشان دەدات‪ .‬گەر‬ ‫لــەم ئایەتانە وردبــیــنــەوە‪ ،‬تێدەگەین‬ ‫كە شەریعەتێكی خوداوەندانە لەسەر‬ ‫بنەمایەكی زانستیانە دادەمەزرێنێت‪ :‬زیان‬ ‫و قازانج‪ ،‬كینەو دوژمنایەتی و ئاگابوون‬ ‫لەكاتی نوێژدا‪ ،‬گشتی ئەمانە رەفتارێكی‬ ‫دیاری ناو ئەم گەردونەن‪ .‬هەمانكات ئەم‬ ‫دەركەوتانە لە دەرەنجامی چاولێبوون‬ ‫و وردبونەوەی چەندین ساڵەی مرۆڤ‬ ‫ئاشكرا دەبن‪ .‬ئەمانە گشتی ئەو بنەما‬ ‫زانستیانەن كە زانستخواز دەبێت بیگرێتە‬

‫زانست میتۆدێكە لە ناو ئەم گەردونەدا و بە پێی یاسا و ڕێساكانی كاری‬ ‫خۆی دەكات و مرۆڤ بەهۆیەوە بە بابەتەكانی ڕۆحی و مادییەوە لە ناو‬

‫فیزیكدا خۆی خەریكدەكات‪ ،‬ئاینیش بۆ خۆی ڕێبازێكە مرۆڤ بە هۆیەوە‬

‫لەم گەردونە دەردەچێ و لە ناو میتافیزیكادا باوەڕێك بۆخۆی سازدەكات‬

‫دەربارەی بابەتێكی وەك زانست و ئاین‬ ‫كە یەكتر دەبڕن‪ ،‬وای لێكردم ئەم بابەتە‬ ‫بنوسم‪.‬‬ ‫زانست میتۆدێكە لە ناو ئەم گەردونەدا‬ ‫و بە پێی یاسا و ڕێساكانی كاری خۆی‬ ‫دەكات و مرۆڤ بەهۆیەوە بە بابەتەكانی‬ ‫ڕۆحی و مادییەوە لە ناو فیزیكدا خۆی‬ ‫خەریكدەكات‪ ،‬ئاینیش بۆ خۆی ڕێبازێكە‬ ‫مرۆڤ بە هۆیەوە لەم گەردونە دەردەچێ‬ ‫و لە ناو میتافیزیكادا باوەڕێك بۆخۆی‬ ‫سازدەكات‪ .‬بەمانایەكیتر زانست مامەڵە‬ ‫لــە گــەڵ جێبەندێكدا دەكـــات لەسەر‬ ‫بنەمایەكی ئەقڵی و ژیانی ڕۆژانــەی‬ ‫ناو ئەم گەردونە‪ ،‬بەاڵم ئاین باوەڕێكە‬ ‫دەچێتە دەرەوەی سنوری گــەردون‪،‬‬ ‫مرۆڤ مانای ژیانی خۆی لەوێدا دابین‬ ‫دەكــات‪ .‬ئــەم جیاكارییە مانای ئەوە‬ ‫نییە كە هیچ جۆرە پەیوەندییەك لەو‬ ‫نێوەندەدا نەبێت و مــرۆڤ بــەردەوام‬ ‫لە نێوان ئاین و زانستدا لە دۆخێكی‬ ‫دژیەكبوندا بێت‪ .‬زۆرجار ئاین سود لە‬ ‫زانست وەردەگرێت بۆ دامەزراندنی خۆی‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوە مانای ئەوە ناگەیەنێت كە ئەو‬ ‫زانستە بە ئاینكراوە‪ ،‬نەخێر ئەوە هەر‬ ‫لە كایە زانستیەكەی خۆیدا دەمێنیتەوە‪،‬‬ ‫وەلێ لە ئامێزی ئاینێكدا خۆی لە بەرگ‬

‫ســەرەڕای دوو كایەی هەم جیاواز و خــوارەوە بكەین و بزانین مەرجیعیەتی‬ ‫هەمیش تێكئااڵو‪ ،‬زۆرجار مرۆڤی ئایندار ئەو ئایەتانە لە میتافیزیكەوە سەرچاوەی‬ ‫لە گەڵ زانست و دۆزینەوەكانی‪ ،‬بەو گرتووە یان لە فیزیكەوە هاتووە!؟‬ ‫هۆیەوە دەكەوێتە لێكدژییەوە‪ .‬با پێكەوە‬ ‫‪َ .١‬ي ْس َألو َن َك َعنِ ْ َ‬ ‫ال ْم ِر ْ َ‬ ‫ؤال ْي ِس ِر ُق ْل‬ ‫لە هۆی حەرامكردنی خەمر لە قورئاندا‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ري ؤ َمنا ِف ُع لِلن ِ‬ ‫ب‬ ‫وردبــیــنــەوە‪ ،‬لــەو تێكیااڵوییە باشتر ِفي ِه َما ِإث ٌم ك ِب ٌ‬ ‫اس ؤإِث ُه َما أك َ ُ‬ ‫تێدەگەین‪ .‬خەمر خواردنەوە لە ڕێگەی ِم ْن َن ْف ِع ِه َما‬ ‫الصال َة‬ ‫‪َ .٢‬يا َأيُّ َها الَّذِينَ َ‌‬ ‫بــاوەڕی ئیسالمەوە لە قورئاندا لەسەر‬ ‫ي َم ُنوا ال َت ْق َربُوا َّ‬ ‫َ‬ ‫ؤأ ْن ُت ْم ُس َكا َري َح َّت َت ْع َل ُموا َما َت ُقولُونَ ‪...‬‬ ‫بنەمایەكی زانستی حەرام كراوە‪ .‬لێرەدا‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ي َمنوا إِن��ا ال ْم ُر‬ ‫‪َ .٣‬يا أيُّ َها الذِينَ َ‌‬ ‫باوەڕێكی ئاینی بە پاڵپشتی بنەمایەكی‬ ‫اب ْ َ‬ ‫ؤال ْي ِس ُر ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫س ِم ْن‬ ‫زانستی ڕۆڵی خۆی گێڕاوە‪ .‬بێگومان‬ ‫ؤال ْن َص ُ‬ ‫ؤال ْزال ُم ر ِْج ٌ‬ ‫مەبەستمان لە زانست لێرەدا ئەو موعجیزە َع َملِ َّ‬ ‫اج َت ِن ُبو ُه َل َعلَّ ُك ْم ُت ْف ِل ُحونَ ‪.‬‬ ‫الش ْي َطانِ َف ْ‬ ‫زانستییە نییە‪ ،‬كە ئیسالمییەكانی إ َّ َِنا يُرِي ُد َّ‬ ‫الش ْي َط ُ‬ ‫ان َأ ْن يُو ِق َع َب ْي َن ُك ُم الْ َعدَاؤ َة‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ئیمڕۆكە بەناوی زانستەوە دەیبەخشنەوە‪ .‬ؤالْ َب ْغ َضا‌ َو ِف ال ْم ِر ؤال ْيس ِر ؤ َي ُص َّدك ْم َع ْن‬ ‫واتــە مەبەستم دەرخستنی حیكمەتی ِذ ْك ِر َّ ِ‬ ‫الصال ِة َف َه ْل َأ ْن ُت ْم ُم ْن َت ُهونَ ‪.‬‬ ‫الل ؤ َعنِ َّ‬ ‫ئەو حەرامكردنە نییە كە موسڵمانەكان‬ ‫لــەم ئایەتانەدا دەبینین هۆكاری‬ ‫خۆیان پێوە سەرقاڵ كــردوە‪ .‬نەخێر‬ ‫مەبەستم ئەو بنەما زانستییەیە كە مرۆڤ حەرامكردنی خەمر بۆ زۆریــی زیــان و‬ ‫خۆی بەكاریدەهێنی و قورئانیش هەروەك كەمی سود‪ ،‬بۆ ئاگابوون لە خۆ لەكاتی‬ ‫مرۆڤ بەكاریهێناوەتەوە‪ .‬ئەم بۆچونە نوێژكردندا‪ ،‬بۆ ســەرچــاوەی كینە و‬

‫بەر بۆ ئەوەی دیاردەیەك بناسێتەوە و‬ ‫ئەگەرەكانی ئەو دیاردەیە لەم ژیانەدا‬ ‫ئاشكرا بكات‪ .‬واتە قورئان هەروەك چۆن‬ ‫مرۆڤێك دەڕوانێت و چاودێری دەكات‬ ‫تا لە شتێك تێبگات و بەشتێك بگات‬ ‫و مرۆڤی لێ ئاگادار بكاتەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫هەر لەم كارە شەرعیەدا‪ ،‬هەمان ڕێسای‬ ‫گرتۆتەبەر‪ .‬بێگومان زانست لەم دۆخەدا‬ ‫لە ساكارترین شیوەی زانستدا باسكراوە‬ ‫و كــە مــرۆڤ لــە هەنگاوی یەكەمدا‬ ‫پێویستی پێیدەبێت‪ .‬بە مانایەكیتر‬ ‫قورئان واقعێكی ئەم دنیایە دەكاتە بنەما‬ ‫بۆ بڕیاردانی خۆی‪ .‬واتە لەم پرۆسەی‬ ‫حەرامكردنەدا فیزیكا دەخاتە كار‪ ،‬كەچی‬ ‫بڕیارەكە میتافیزیكییە‪ .‬واتە خودا لە‬ ‫قورئاندا چاوەڕێی ڕوداوێكی كردوە تا‬ ‫بڕیاری خۆی لەسەر بدات‪ ،‬واتە واقعێكی‬ ‫ئەم دنیایە بۆتە مەرجەع بۆ قورئان‪ .‬لە‬ ‫مێژوی ئیسالمدا ئەو ڕوداوەش هاتووە‬ ‫كە گوایە عومەری كوڕی خەتاب داوای‬

‫مێژوی ئیسالم بەشی ئیسالمی داعشی و بەشی ئیسالمی‬

‫سیاسی و بەشی ئیسالمی سۆفی ئیسالمی سەلەفیشی تێدایە‬

‫لە پەیامبەر موحەمەد كــردووە خەمر‬ ‫حەرام بكات پێش ئەوەی قورئان داوای‬ ‫كردبێت‪ .‬واتە هەروەك چۆن عومەر لە‬ ‫سەر بنەمای زانستێكی واقعی گەشتۆتە‬ ‫ئەو دەرنجامە‪ ،‬قورئانیش لەسەر هەمان‬ ‫بنەما ئەو بڕیارەی داوە و ڕۆحێكی ئاینی‬ ‫وەبەر بنەمایەكی زانستیدا كردووە‪.‬‬ ‫وەلێ هەندێجار‪ ،‬بنەمایەكی زانستی‬ ‫كــە ئــایــن لــەســەردەمــێــكــدا لــە نیوان‬ ‫فیزیك و میتافیزیكدا بەكاریدەهێنێت‪،‬‬ ‫لەسەردەمێكیتردا دەكەوێتە لێكدژییەوە‬ ‫و ئیتر لەو نیوەندەدا مرۆڤی بــاوەڕدار‬ ‫ڕوبەروی دڵەراوكێ و ترسێكی وجودی‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬كە ئەگەر بــۆی چارەسەر‬ ‫نەكرێت‪ ،‬ئاكامی دەرونــی و كۆمەاڵیتی‬ ‫نــەخــوازاروی لێدەكەوێتەوە‪ .‬وەك ئەو‬ ‫نمونەیەی كە لەكتێبی (خودا قورئان‬ ‫كامیان سەرچاوەی هەقیقەتە) ئاشكرامان‬ ‫كردوە‪ ،‬كە چۆن قورئان لە نیوان فیزیكا و‬ ‫میتافیزیكادا لەسەردەمی خۆیدا بە دیدی‬ ‫جیۆسەنتریسم گــەردونــی ناساندووە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێستە ئەو دیدە گۆڕاوە و تیۆری‬ ‫نوێ جێگەی ئەوانی گرتۆتەوە‪ .‬هەروەها‬ ‫دیــدی قورئان بۆ دروستكردنی مرۆڤ‬ ‫كە دیدێكی خەلقی ڕاستەوخۆیە لەگەڵ‬ ‫دیدی داروینیزم‪ ،‬كە بروای بەوەیە مرۆڤ‬ ‫و ئەم گەردونە دەرەنجامی پرۆسەیەكی‬ ‫گەشەكردن بــووە لە خانەیەكی زۆر‬ ‫ســــادەوە تــا دەگــاتــە مرۆڤێكی زۆر‬ ‫ئاڵۆز‪ ،‬بۆ ئــەوان ملمالنێیەكی ڕۆحی‬ ‫خوڵقاندووە‪ .‬لە جیهانی ئیسالمیدا و‬ ‫بەتایبەتی لە كوردستان ئێستە ئەو‬ ‫ملمالنێیە زۆر دەكەوێتە بەرچاو‪ .‬ئەگەر‬ ‫مرۆڤ نەتوانێ دوو كایەی ئاین و زانست‬ ‫جیاكاتەوە لە هزری خۆیدا‪ ،‬هەم ئەو‬ ‫تێكەاڵوییە دروست دەكات و هەم ئەو‬ ‫ملمالنێیە لە ناخی تاكێكدا و هەمیش لە‬ ‫ناو كۆمەڵگەدا دەهێنێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫یەكێك لەو گەنجانەی كە لە نێوان ئاین‬ ‫و زانستدا تێكەوتبوو‪ ،‬لە گفتوگۆكەدا‪،‬‬ ‫قسەی لەسەر لە باربردنی كۆرپەلە كرد‪.‬‬ ‫ئەو وای خستە ڕوو كە دژی ئەو بڕوایە‬ ‫بێت كە بۆ كۆرپەلەیەك لە بار نەبرێت‬ ‫ئەگەر هــەر لــەســەرەتــاوە بزانین ئەو‬ ‫كۆرپەلەی تەواو نییە یان زیان بە دایكی‬ ‫دەگەیەنێت‪ .‬ئە دژ بەو ڕایــە بوو كە‬ ‫دەڵێ گەر كۆرپەلەیەك تەمەنی گەشتە‬ ‫ئەو قۆناغەی كە تیایدا ڕۆحی بەبەردا‬ ‫كرابوو‪ ،‬ئیتر لەباربردنی حەرام دەبێت‪.‬‬ ‫وابزانم لە تەمەنی ‪ ٣‬مانگییەوە ئەوە‬ ‫روودەدات بەگوێرەی عەقیدەی ئیسالم‪،‬‬ ‫هەم قورئان هەمیش حەدیس پشتگیری‬ ‫لەو بۆچوونە دەكات‪ .‬واتە ئەو كۆرپەلەیە‬ ‫بۆتە مرۆڤیكی تەواو و لەباربردنی دەبێتە‬ ‫قەتڵ و تاوانێكی گەورەیە‪ .‬ئەم گەنجە‬ ‫بەهۆی كاریگەری زانست و لەبیركردنی‬ ‫ڕۆحــی مرۆڤێك دیەوێت لە ژێــر باڵی‬ ‫ئاینێك كــە خــۆی بــــاوەڕی پێیەتی‬ ‫دەرچێت‪ ،‬بێئەوەی بنەمای باوەڕەكەی‬ ‫گــۆڕانــی بــەســەردا هێنابێت‪ .‬كــە لێم‬ ‫پرسی قورئان و حەدیس پشتگیری لەو‬ ‫بۆچوونە دەكەن كە مرۆڤ لەو تەمەندا‬ ‫ڕۆحی بەبەردا دەكرێت‪ ،‬بەاڵم زانست لەو‬ ‫ڕوەوە كە دەریدەخات ئەو كۆرپەلەیە‬ ‫تــەواو نییە و تۆ دەتەوێت بەپێی ئەو‬ ‫دەركەوتنە زانستییە ئەو كۆرپەلەیە لە‬ ‫بار ببرێت‪ ،‬دەكەونە لێكدژییەوە‪ .‬تۆ‬ ‫بــاوەڕت بەوە هەیە كە قورئان كەالمی‬ ‫خــودایــە؟ وتــی بەڵێ‪ ،‬وتــم كەواتە تۆ‬ ‫دەبێت لێرەدا هەلێبژێرێت یان دەبێت‬ ‫بۆچوونە زانستیەكە پەسەند بكەی یان‬ ‫بــاوەڕە ئاینیەكەت فەرز بكەی‪ .‬ناكرێ‬ ‫باوەڕت وابێت ئەو ئاینە ڕاستی ڕەهای‬ ‫هەڵگرتبێت و فەرامۆشی بكەی‪ ،‬كەچی‬ ‫لەوالوە زانستەكە وەپێش خۆت بدەی‪.‬‬ ‫ڕەنگە لە رووی فیقهییەوە دەرچەیەك‬ ‫بۆ ئەم لەباربردنە بدۆزرێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مەبەستی من لێكدانەوەی ئەو گەنجەیە‬ ‫كە چۆن لە ژێر كاریگەری زانست و‬ ‫دەستگرتن بــە ئاینەكەیەوە‪ ،‬گیری‬ ‫خواردووە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )237‬دوشةممة ‪2015/2/23‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫فەلسەفەی ئاین چییە ؟‬ ‫و‪ .‬لە فارسیەوە‪ :‬خالد دۆستی‬ ‫فەلسەفەی ئاین چییە ؟‬ ‫سەردەمانێك فەلسەفەی ئاین تەواو‬ ‫بە واتای بیركردنەوەیەكی فەلسەفی بوو‬ ‫لە بارەی ئاینەوە‪ ،‬واتە داكۆكیكردنێكی‬ ‫فەلسەفیانەیە لە بیروباوەڕی ئاینی‪.‬‬ ‫فەلسەفەی ئاین وەكو درێژەپێدەری ڕۆڵی‬ ‫خواناسی (سروشتی) یە كە یەكسانە (بە‬ ‫ئەقڵ) و جیاوازی هەبووە لە خواناسی‬ ‫(وەحیانی)‪ ،‬ئامانجیشی سەلماندنی خودا‬ ‫بووە لە ڕێگەی بەڵگە ئەقڵییەكانەوە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە ڕێگای بۆ بانگەشەی وەحیانی‬ ‫خۆشكردوە‪ ،‬بەاڵم وا دەردەكەوێت باشترە‬ ‫سەلماندنی بونی خودا لە ڕێگای بەڵگە‬ ‫ئەقڵییەكانەوە «خوداناسی سروشتی»‬ ‫= «ئەقڵی» داكۆكیكردنی فەلسەفیانە‬ ‫لە بیروباوەڕە ئاینییەكان «داكۆكیكردنە‬ ‫ئاینییەكان» ناوبنێن‪ .‬بۆیە دەتوانین‬ ‫چەمكی «فەلسەفەی ئاین» لە بەرامبەر‬ ‫زاراوەكانی وەك (فەلسەفەی زانست‪،‬‬ ‫فەلسەفەی هونەر‪ ،‬و ئەوانی دی) بە‬ ‫واتایەكی تایبەت بەكاربهێنین‪ ،‬ئەویش‬ ‫واتــای بیركردنەوەیەكی فەلسەفیانەیە‬ ‫دەربارەی ئاین‪.‬‬ ‫بەپێی ئەم پێناسەیە فەلسەفەی ئاین‬ ‫ئامڕازێك نییە بۆ پەروەردەی ئاینیانە‪ ،‬لە‬ ‫ڕاستیدا پێویست ناكات لە گۆشەنیگای‬ ‫ئاینیەوە بڕوانینە فەلسەفەی ئاین‪ ،‬ئەو‬ ‫كەسانەی كە باوەڕیان بە خــودا نییە‬ ‫و ئەو كەسانەی كە نازانن خودا هەیە‬ ‫یان نییە (الأدریون = ئەگنۆستیکەكان)‬ ‫(‪ )1‬لەگەڵ ئەو كەسانەی كە دیندارن‪،‬‬ ‫وەكـــویـــەك دەتـــوانـــن تێڕوانینێكی‬ ‫ێ لە بارەی ئاینەوە‪،‬‬ ‫فەلسەفیانەیان هەب ‌‬ ‫لە ڕاستیدا هەر ئەو كــارەش دەكــەن‪.‬‬ ‫لەم ڕوانگەیەوە فەلسەفەی ئاین بەشێك‬ ‫نییە لە خوداناسی (لێرەدا مەبەست‬ ‫لە خوداناسی نووسینێكی رێكوپێكی‬ ‫ئایدۆلۆژیی ئاینیە)‪ ،‬بەڵكو فەلسەفەی‬ ‫ئاین چەمكەكان و سیستەمە هزریەكانی‬ ‫ئاین و دیــاردە ڕەسەنەكانی ئەزمونی‬ ‫ئاینی و ڕێوڕەسم و پەرستشەكان و‬ ‫بیرۆكەكانی ئەم سیستەمە هزریانەیان‬ ‫لەسەر بنیاتنراوە‪ ،‬شایستەی ئەوەیە‬ ‫خوێندنەوەیان بۆ بكرێت‪ ،‬لەم ڕوانگەیەوە‬ ‫فەلسەفەی ئاین زانستی دووەمە یاخود‬ ‫نێوەندارییەو لە توێژینەوەی بابەتەكەی‬ ‫خۆیدا سەربەخۆیە‪ ،‬خودی فەلسەفەی‬ ‫ئاین بەشێك نییە لە پانتایی بابەتەكانی‬ ‫ئاین‪ ،‬بەڵكو هاوشێوەی فەلسەفەی‬ ‫یاسایە لەبەرامبەر توێژینەوە یاساییەكان‬ ‫و چەمكەكان و بەڵگە دادوەرییەكاندا‪،‬‬ ‫یاخود هاوشێوەی فەلسەفەی هونەرە‬ ‫لــەبــەرامــبــەر دیـــــاردەی هـــون ــەری و‬ ‫گوتارەكان و میتۆدەكانی لێكۆڵینەوەی‬ ‫(ئیستاتیكی) ـدا‪ ،‬لەم ڕووەوە فەلسەفەی‬ ‫ئاین پەیوەستە بە ئاینە تایبەتییەكان‬ ‫و قوتابخانەكانی خوداناسی و تەواوی‬ ‫ئاینەكانیش بە چەشنی فەلسەفەی‬ ‫زانست بە زانستی تایبەتەوە پەیوەستن‪.‬‬ ‫فەلسەفەی ئاین هەوڵی شیكردنەوەی‬ ‫چەمكەكانی هاوشێوەی خوداو (دهەرمە)‬ ‫‪ )1(Dharma‬بــەرپــرســیــاریــەتــی‬ ‫ئەخالقی (بــراهــمــەن) ‪Brahman‬‬ ‫(‪ )2‬ڕزگاربوون‪ ،‬پەرستش و ئافراندن‬ ‫(خەلقکردن) و قوربانیدان (نیرڤانا)‬ ‫ێ كۆتایی‬ ‫‪ ،)3( Nirvana‬ژیانی ب ‌‬ ‫و هاوشێوەی ئەوانە بەسەربەرێت و‬ ‫چییەتی زمانی ئاینی بەرامبەر بە زمانی‬ ‫ئاسایی ڕۆژانە‪ ،‬زمانی دۆزینەوەی زانست‬ ‫و زمانی ئەخالق و زمانی گوزارشت و‬ ‫فانتازیاو هونەر ئامێزەكان ئاشكرادەكات‪.‬‬ ‫بەاڵم دین چییە؟‬ ‫ژمــارەیــەك پێناسەی جــۆراو جۆری‬ ‫بــۆ كــــراوە‪ ،‬هــەنــدێــك لــەو پێناسانە‬ ‫لەسەر (دیاردەناسی) بنیاتنراون‪ ،‬كە‬ ‫هەوڵدەدەن هەموو ئەو وێنانە شیبكەنەوە‬ ‫كە لەناو ئاینەكاندا هاوبەشن‪ ،‬هاوشێوەی‬ ‫ناسینی ئاین بە «ناساندنی بونێك‬ ‫كە بەڕەهایی لە سەروی توانای هێزی‬

‫ئایکۆنی (دهەرمە)‪ ،‬یەکێک لە هێماکانی ئاینی هندۆسی‬

‫مرۆڤەوەیەو تایبەتە بە باوەڕبوون بە خۆڕسكن‪ ،‬واتە سەرەتا لەبەرچاودەگرن‬ ‫خودا یا خودایانی ناسراو كە شایستەی كە ئەو چەمكە پێویستە چ واتایەكی‬ ‫گوێڕایەڵی و پەرستنن» (فەرهەنگی هەبێت‪ ،‬دواتر پێناسەیەك لە سەرووی‬ ‫هەموویانەوە بەرجەستەبكرێت»‪.‬‬ ‫پوختەی ئۆكسفۆرد)‪.‬‬ ‫لـــەوانـــەیـــە ئــــەم تــێــگــەیــشــتــنــە‬ ‫ناسینی دیكەو ڕاڤــەو لێكدانەوەی‬ ‫دیكەی ئەم چەمكە ناسینی دەرونناسیە‪ ،‬ڕاســتــگــەرایــانــەتــر بــێــت كــە چەمكی‬ ‫وەك پێناسەی‪« :‬هەستكردن‪ ،‬كارو ئاین خــاوەن یەك واتابێت و جێگەی‬ ‫ئەزمونی تاك لە كاتی تەنهایدا‪ ،‬ئەو كاتە ڕەزامەندیی هــەمــووان نەبێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫خۆت لەبەرامبەر ئەو شتانەدا دەبینیتەوە هەموو دیــاردە جۆراوجۆرو فراوانەكان‬ ‫لەژێر ناوی ئاین دا بەرجەستەدەكرێن‬ ‫كە پێی دەوترێت خودایی»‪.‬‬ ‫(ویــلــیــام جــەیــمــز) ‪ William‬بە شێوەیەك كە (لودویگ ویتگنشتاین)‬ ‫‪ James‬پــێــنــاســەیــەكــی دیــكــەی ئەو كە (بە هاوشێوەی خێزان) ناوی‬ ‫كۆمەڵناسی بۆ کردوە‪ « :‬كۆمەڵە ئایدیا دەنــێــت‪ ،‬كــە بــەیــەكــەوە پەیوەستن‪،‬‬ ‫و كردەوەیەکە‪ ،‬دروشم و رێكخراوەكانی نمونەی ئەو دەربارەی وشەی (یاری) یە‬ ‫ئاینی كــە تاكی مــرۆڤ لــە كۆمەڵگا ناتوانرێت یاری بەو شتە پێناسەبكرێت‬ ‫ێ وەردەگــیــرێــت (چونكە‬ ‫كە چێژی ل ‌‬ ‫جیاوازەكاندا دایانمەزراندوە»‪.‬‬ ‫(تــالــکــۆت پــارســۆنــز) ‪ Talcott‬كاتێك بۆ بەدەستهێنانی قازانجێك یاریی‬ ‫‪ Parsons‬چەند پێناسەیەكی دیكەی دەكەین یا بڵێین یاری هەمان كیبڕكێیە‬ ‫ێ لە یاریەكان لەالیەن‬ ‫سروشتگەرایانە هەن وەك پێناسەی‪( :‬چونكە هەند ‌‬ ‫« كۆمەڵێك لە ئەمرو نەهی) فەرمان تاكە كەسێكەوە ئەنجامدەدرێن)‪ ،‬یا ئەو‬ ‫و قەدەغەیە كە ئاستەنگی كاروكردەوە شتە بزانین كە پێویستی بە لێهاتووی‬ ‫هەیە (چونكە هەندێك لــەو یاریانە‬ ‫ئازادە ئامادەكراوەكانی ئێمە دەكات)‪.‬‬ ‫(سالۆمۆن رایــنــاخ) ‪ Salomon‬لەسەر بەخت و شانس بنیاتنراون)‪ .‬لە‬ ‫‪ :Reinach‬ئەم پێناسەیە هــاوڕای ڕاستیدا هیچ یەك لەو تایبەتمەندیانە‬

‫ڕازیبین‪ ،‬لە زۆربەی ئاینەكاندا پەرستنی‬ ‫تــاكــخــودایــی و پلۆرالیزمی خــودایــی‬ ‫هەیە‪ ،‬بــەاڵم وەكــو دەبینین لە ئاینی‬ ‫(بودایی تێراڤادا) (تێراڤادا بودیزم)‬ ‫‪Theravada‬‬ ‫‪Buddhism‬‬ ‫پەرستنی خــودا بونی نییە‪ ،‬هەروەها‬ ‫زۆربەی ئاینەكان جەخت لەسەر هەستی‬ ‫هاودەردی كۆمەاڵیەتی دەكەنەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا یەكێك لە پێناسە گونجاوەكانی‬ ‫ئاین ئەوەیە كە « ئەو شتەیە مرۆڤ لە‬ ‫تەنیایی خۆیدا ئەنجامی دەدات»‪( .‬ا‪.‬‬ ‫ن وایتهد)‪.‬‬ ‫هــەروەهــا زۆر جــار ئــایــن دەبێتە‬ ‫هــاودەردی دەرونــی مرۆڤەكان‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا زۆرێك لە داهێنەرانی ئاینی لە‬ ‫گۆشەنیگای هاوچەرخەكانی خۆیانەوە‬ ‫بــەنــاهــاوســەنــگ و نـــاتـــەواو و شێت‬ ‫ناوزەدكراون‪ ،‬مۆدێلی هاوشێوەی خێزانی‬ ‫واڵمی ئەم تێورە جیاوازانە دەداتەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫ێ دەبەخشێت‬ ‫مۆدێلە ئەم توانایەمان پ ‌‬ ‫كە جیاوازی و لێكچونەكانی نێوان ئاینە‬ ‫ئاسمانیەكان و ئایدیۆلۆژیە نادینەكان‬ ‫ێ بگەین‪ ،‬ماركسیزمیش ئامانجی‬ ‫تـ ‌‬ ‫داهاتووی خۆی هەیە كە كۆمەڵگایەكی‬

‫تێكهە ڵكێشر ا و ە كا ند ا‬ ‫تــایــبــەتــمــەنــدیــیــەكــی‬ ‫زۆر بــــاوی خــێــزانــی‬ ‫هــەیــە‪ ،‬ئــەگــەر چی‬ ‫ئــەم تایبەتمەندییە‬ ‫لە هەموو شوێنێكدا‬ ‫بـــەدی نــاكــرێــت‪ ،‬ئەم‬ ‫تــایــبــەتــمــەنــدیــیــەش‬ ‫دەتوانین نــاوی بنێن‬ ‫ڕزگاربوون‪ ،‬چونكە لە‬ ‫ئاینە سەرەتاییەكاندا‬ ‫چەمكی ڕزگــاربــوون‬ ‫بــــوونــــی نــــەبــــووە‪،‬‬ ‫چــونــكــە لـــە ئــایــنــە‬ ‫سەرەتاییەكاندا گرنگ‬ ‫پاراستنی هاوسەنگی‬ ‫و خــۆپــاراســتــن بــووە‬ ‫لــە كــارەســاتــەكــان‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا ئاینە‬ ‫پێگەیشتووەكانی ئەمڕۆ‬ ‫ئاینە خاوەن نفوزەكان‬ ‫چەمكی ڕزگاربوونیان‬ ‫تیا بەدیدەكرێت كە‬ ‫(ڕیـــشـــەی یــۆنــانــی‬ ‫‪ )soteria‬یــە بە‬ ‫واتـــــای ڕزگـــاربـــوون‬ ‫دێــت‪ ،‬لــەم ئاینانەدا‬ ‫بــاوەڕ وایە كە كەسی‬ ‫تــاوانــبــار هــیــوای بە‬ ‫لێخۆشبوون هەیە‪ ،‬هەر‬ ‫یەكێك لەم ئاینانە بە‬ ‫شــێــوەیــەكــی جــیــاواز‬ ‫بـــاس لـــە ســروشــتــی‬ ‫ئێستای مرۆڤ دەكەن‪ ،‬كە سروشتێكی‬ ‫الدەرو گومڕایانەی هەیە‪ ،‬ژیانی ئێستا‬ ‫ژیانێكە (داڕمــــاوە) و نــامــۆبــووە لە‬ ‫خودا‪ ،‬ژیانێكە گرفتاری وەهم و جیهانی‬ ‫(مــایــا) (‪ )1‬یــا ســەراپــا ژێردەستی‬ ‫(دوكــــا) (‪( )2‬نــاخــۆشــیــەكــی زۆر)‬ ‫ە‪ ،‬ئــەو ئاینانە وای ڕادەگــەیــەنــن كە‬ ‫ئامانجیان راستیەكی رەهــاو خودایییە‬ ‫كە ئێستا ئێمە ئەو پەیوەندییانەمان‬ ‫لەگەڵ ئەواندا لەدەستداوە كە خێری‬ ‫رەهــاو بەخشندەییە‪ ،‬بەرامبەر بەمە‬ ‫پێویستە بە دواداچــونــی بۆ بكەین‪،‬‬ ‫واڵمــی بــانــگــەوازەكــەی بدەینەوە ئەم‬ ‫شتەش راستی و بەهایەكی ئامانجداری‬ ‫هەیە‪ ،‬كە خاوەنی نرخ و گوزارشتێكی‬ ‫ئامانجدارە‪ ،‬هەریەك لەم ئاینانە لەسەر‬ ‫بنەمای ڕزگــاربــون خۆیان پێشنیازی‬ ‫میتۆدێك دەكەن بۆ گەیشتن بە رەهایی‪،‬‬ ‫لەڕێگەی بــاوەڕبــوون و واڵمــدانــەوەی‬ ‫رەحمەتی خودایی و لەڕێگەی فەنابوون‬ ‫لە زاتی خودادا‪ ،‬یا لە ڕێگەی دڵسۆزیی‬ ‫روحی و ئەخالقی بۆ ڕزگاری و ڕۆشنایی‬ ‫هەنگاودەنێن‪.‬‬

‫فەلسەفەی ئاین بەشێك نییە لە پانتایی بابەتەكانی ئاین‪ ،‬بەڵكو هاوشێوەی‬ ‫فەلسەفەی یاسایە لەبەرامبەر توێژینەوە یاساییەكان و چەمكەكان و بەڵگە‬ ‫دادوەرییەكاندا‪ ،‬یاخود هاوشێوەی فەلسەفەی هونەرە لەبەرامبەر دیاردەی‬ ‫هونەری و گوتارەكان و میتۆدەكانی لێكۆڵینەوەی (ئیستاتیكی) ـدا‬ ‫زیــاتــری لە ســەرە «ئاین هەمان ئەو‬ ‫ئەخالقەیە كە هەست و سۆزداریەكی‬ ‫بەهێزو گەرم و ڕۆشنی بە خشیوە»‪.‬‬ ‫(مــاتــیــۆ ئــارنــولــد) ‪Matthew‬‬ ‫‪ Arnold‬ســــــــەرەڕای ئــــەوەش‬ ‫پێناسەگەلێكی ئاینی بەرامبەر ئاین‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬وەك ئــەو پێناسەیەی‪:‬‬ ‫«ئــایــن دانــپــێــدانــانــە بــە هــەمــوو ئەو‬ ‫بونەوەرانە كە بە ئاشكرا تواناكانیان لە‬ ‫زانست و مەعریفەی ئێمە بااڵترە»‪.‬‬ ‫(هێربێرت سپێنسه‌ر) ‪Herbert‬‬ ‫‪ Spencer‬دەڵــێــت‪« :‬ئاین واڵمی‬ ‫مرۆڤە بۆ بانگەوازی خودایی»‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەموو ئــەم پێناسانە بە شێوەیەكی‬

‫بە تەنها ناتوانن واتــای گشتی ئەم‬ ‫چەمكە كە (یــاری) یە فەراهەمبكەن‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا چەند یاریەك هەن كە‬ ‫لە لێكچوونیاندا جیاوازن‪ ،‬بە شێوەیەك‬ ‫كە گشت ئەم یاریانە دەچنە ناو تۆڕێكی‬ ‫ئاڵۆزی واتاییەوە كە لەگەڵ گشت ئەو‬ ‫جیاوازی و وێكچواندنەی كە ویتگنشتاین‬ ‫چواندویەتی بە جیاوازی وێكچواندنی‬ ‫خێزانی كە بەیەكەوە پەیوەستن‪ ،‬بە پێ ی‬ ‫ئەم نمونەی ویتگنشتاین لەو ناساندنانەی‬ ‫چەمكی «ئاین) سود وەربگرن‪ .‬لەوانەیە‬ ‫نەتوانین یەك تایبەتمەندیی دیاریكراو بۆ‬ ‫چەمكی ئاین دیاریبكەین‪ ،‬بەڵكو باشتر‬ ‫وایە بە كۆمەڵێك وێكچواندنی خێزانی)‬

‫ێ چین و چارەنووسی مرۆڤایەتیە كە‬ ‫ب‌‬ ‫هەمان (جەبری مێژوویی) یە خاوەنی‬ ‫كتێبی پیرۆز‪ ،‬پێغەمبەران‪ ،‬كەسایەتی‬ ‫پیرۆز و شەهیدی خۆیانن‪ ،‬لەو ڕووەوە‬ ‫بۆمان دەردەكــەوێــت كە ماركسیزم لە‬ ‫ێ تایبەتمەندییە خێزانییە ئاینە‬ ‫هەند ‌‬ ‫مەزنەكاندا پشكی هەبووە‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫ێ لە تایبەتمەندییە سەرەكییەكانی‬ ‫هەند ‌‬ ‫تری لەدەستداوە‪ ،‬لەوانەیە تایبەتمەندییە‬ ‫سەرەكییەكانی ئەوان بێت‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫بزوتنەوەیە بزوتنەوەیەكی ئاینیانەی‬ ‫گــرنــگ نییە‪ ،‬بەڵكو ئـــەوەی گرنگە‬ ‫هاوسەنگی و جیاوازی و وێكچونەكانی‬ ‫ئــەم چەمكەیە‪ ،‬بــەاڵم لەناو كۆمەڵە‬

‫پەراوێز‪:‬‬ ‫(‪ )1‬ئەگنۆسیتەكان‪ :‬دەركــەوتــن وەكــو‬ ‫مەزهەبێكی ئاینی فەلسەفەی جۆراوجۆر كە‬ ‫گەورەترینیان لە ئەسكەندریە و ئەنتاكیە بوو‪،‬‬ ‫ئەوەی ئەنتاكیا پشتی بە ستبوو بە فەلسەفەی‬ ‫ئەرستۆو‪ ،‬وە ئەوەی ئەسكەندریە پشتی بەستبوو‬ ‫بە فەلسەفەی ئەفالتۆن‪ .‬بڕوانە‪ :‬مصطفى حلمى‪،‬‬ ‫الرد على منتقدين السلفية‪ ،‬دار الخلفاء الراشدين‪،‬‬ ‫الطبعة االولى‪ ،‬اسكندرية‪ ،2011 ،‬ص‪.152‬‬ ‫(‪ )٢‬دهه‌رمە‪ :‬ڕێبازی گەیشتنە بە ڕاستی‪،‬‬ ‫بــاوەڕبــوون بە دروستبوونی ئەزەلیەتی و نا‬ ‫ئەزەلیەتی جیهان‪ ،‬لــەبــەرئــەوەی لە هــەردوو‬ ‫حاڵەتەكەدا‪ ،‬لە دایكبوون و مردن و خەمباری‬ ‫ێ هیوا بوون بونی هەیە‪.‬‬ ‫و ئازارو ناخۆشی و ب ‌‬ ‫بڕوانە‪ :‬لمحات عن أديان العالم‪ ،‬صادق عبد على‬ ‫الركابى‪ ،‬مكتبة مدبولى‪ ،‬الطبعة االولى‪ ،‬القاهرة‪،‬‬ ‫‪ ،2007‬ص‪.196‬‬

‫(‪ )٣‬بــراهــمــەن‪ :‬بــە واتـــای جـــۆراو جۆر‬ ‫بەكارهاتووە لەوانە‪ :‬پیرۆزی و زانستی الهوت‬ ‫دێت‪ ،‬بە جۆرێكی تر بە واتای (هێزی جادوگەرانە‬ ‫دێت)‪ .‬بروانە‪ :‬تاریخ جامع ادیان‪ ،‬جان بایز ناس‪،‬‬ ‫مرتجم‪ :‬علی اصغر حكمت‪ ،‬انتشارات علمی‬ ‫فرهنگ‪ ،‬چاپ نخست ‪ ،1345 ،‬ص‪.140‬‬ ‫(‪ )٤‬نیرڤانا‪ :‬دەستەواژەیەكی تەكنیكی ئاینی‬ ‫بوداییە‪ ،‬كە بەواتای گەیشتن بە بااڵترین بە‬ ‫ختەوەریەكان هاتووە‪ ،‬بروانە‪ :‬ادیان زندە جهان‪،‬‬ ‫رابرت ا‪ .‬هیوم ‪ ،‬ترجمە‪ :‬عبدالرحیم گواهی‪ ،‬نشر‬ ‫علم‪ ،‬چاپ هجدهم‪ ،‬تهران‪ ،1388 ،‬ص‪.128‬‬ ‫(‪ )٥‬مایا‪ :‬خەیاڵ و (یان تەوەههوم)‪ ،‬جیهانی‬ ‫هێزو سحر ئامێز و ئەفراندن و هێزی شاراوەیە‬ ‫(ئاینەكان و دەستنوسە فەلسەفەیەكانی‪...‬‬ ‫هتد)‪.‬‬ ‫(‪ )٦‬دوكا‪ :‬وێنەیەكی سەنسكریتیە لەسەر‬ ‫ێ‬ ‫ێ لەس ‌‬ ‫بنەمای رێنمایەكانی بودا (دهرمە)یەك ‌‬ ‫تایبەتمەندیەكانی كۆی بوونە ئەو دەستەواژەیە‬ ‫بە زاراوەی جۆراو جۆری هاوشێوەی (نەخۆش)‬ ‫و (ئازارچێژو) (ناشاد) و (جەنگ) وەرگێڕدراوە‪.‬‬

‫خوێندنی‬ ‫ئیسالمی لە‬ ‫توركیا‪ ..‬بەرەو‬ ‫كوێ؟‬ ‫ئەحمەد ڕۆستەم‬ ‫ستایش و مــەزنــی بــۆ ئیسالمی‬ ‫ئه‌ردۆغانی و رەوتی ئه‌ردۆغانیزم لە‬ ‫ناو نەوەی نوێ‪ ،‬ئامانجی سەرەکیی‬ ‫پڕۆگرامی خوێندنی ئیسالمیه لە‬ ‫توركیا‪ .‬ئەم كارەیش لە پێناو خزمەتی‬ ‫ئایینی ئیسالم دا نییە‪ ،‬و تەنها لە پێناو‬ ‫پیادەكردن و بەردەوام‌بوونی ڤێرژنی‬ ‫ئیسالمی ئه‌ردۆغانیی عوسمانی و‬ ‫پەروەردەكردنی نەوەكانی داهاتوو‬ ‫لــە ســەر ئیسالمی ئه‌ردۆغانیزمی‬ ‫عــوســمــانــی‪ ،‬وە پــەروەردەكــردنــی‬ ‫نەوەیەكی ئیسالمیستی ئه‌ردۆغانیزمی‬ ‫تۆتالیتاریست یەك رەهەند و تاك رەو‬ ‫و یەك جەمسەر‪ .‬و بەمە ئه‌ردۆغان‬ ‫گەرەنتی دەكــات كــەوا پشتاوپشت‬ ‫بمێننەوە لە سەر كورسی دەسەاڵت‬ ‫و ئیتر دیمۆكراسی مانای نامێنێت‬ ‫و تەنها دەبێت بە گاڵتەجاڕییەك و‬ ‫خەڵك‌خەڵەتاندنێك و هیچی تر بەدەر‬ ‫لەوە نابێت‪.‬‬ ‫خوێندنی ئیسالمی بە مەبەستی‬ ‫لەناوبردنی هەموو هێزە نەیارانەكان‬ ‫و بگرە ئیسالمە نەیارانەكان‪ ،‬وەك‬ ‫گولەن‪ ،‬كە ئەم خوێندن و پەروەردە‬ ‫ئیسالمییە تیری یەكەم و سەرەنێزەی‬ ‫یەكەمی ئــاڕاســتــەی هــەمــوو هێزە‬ ‫ئیسالمییەكانیش دەکات كە نەیارانی‬ ‫رەوتی ئه‌ردۆغانیزمی عوسمانی‪ ،‬و بە‬ ‫تایبەتی «بزووتنەوەی گولەن»‪ ،‬ئیتر‬ ‫مەبەست لەو پــەروەردە ئیسالمییە‬ ‫ئاڕاستە‌كردنی میللەتی توركیایە‬ ‫بەرەو ڤێرژنێكی ئیسالمی ئیمپراتۆری‬ ‫ئیسالمی ئه‌ردۆغانیست كــە هەر‬ ‫خوێندنەوەیەكی تر بۆ ئیسالم جگە‬ ‫لە خوێندنەوەی ئه‌ردۆغانیزم بۆ‬ ‫ئیسالم قبوڵ ناكات‪ ،‬و بەڵگە لە‬ ‫سەر ئەوە دژمنایەتیی سەرسەختی‬ ‫رەوتی ئه‌ردۆغانە دژ بە بزووتنەوەی‬ ‫گولەن‪ ،‬هەرچەند بزووتنەوەی گولەن‬ ‫بزووتنەوەیێكی ئیسالمیە‪ ،‬وە ئەمەش‬ ‫دەبێت زۆر شتمان بۆ ڕوون بكاتەوە‬ ‫دەربــــارەی نیاز و مەبەستەكانی‬ ‫خوێندنی ئیسالمی كە حكومەتی‬ ‫ئــه‌ردۆغــان دەیــەوێــت بیسەپێنێت‬ ‫لــە ســـەر تــوركــیــا‪ ،‬بــۆ مــانــەوەی‬ ‫هەمیشەیی رەوتـــی ئه‌ردۆغانیزم‬ ‫و ئیشكردن بۆ زیــنــدووكــردنــەوەی‬ ‫خیالفەت و سەڵتەنەتی عوسمانیی‬ ‫بەرباد‪ ،‬بە شێوە و رەوت و ڤێرژنی‬ ‫ئه‌ردۆغانیزمی‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )237‬دوشةممة ‪2015/2/23‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫نامۆبون لەتەسەوفدا‬ ‫محەمەد ساالر كەسنەزانی‬ ‫حاڵی كەسێكی عاریف لەسەر هــەزار كەس‬ ‫كاریگەرترە‪ ،‬لەوتارو ئامۆژگاری هــەزار زانای‬ ‫رواڵەتی‪ ،‬لەسەر یەك كەس‬ ‫موسوعە الكسنزان‬

‫(‪)2-2‬‬ ‫نامۆیی سۆفی لەدۆخی مەستیدا‬ ‫دیارە لێرەدا كە باسی مەستیی دەكەین‬ ‫هاوكات هۆشیاریش دێتە یادمان‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئــەوەی لەفەرهەنگی سۆفیدا مەستی‌و‬ ‫هۆشیاری هەمیشە بــەرامــبــەر بەیەك‬ ‫دەوەســت ـن‌و خۆ ئــەم ئەزمونە رۆحیە‬ ‫دەوڵەمەندە پڕ لەواتاو نهێنی ئامێزە‬ ‫سروشتی خــۆی وەهــا پێویستدەكات‬ ‫بەدو قۆناغدا بڕوات‪ ،‬كە مەبەست لەو دو‬ ‫قۆناغە‪ :‬مەستی‌و هۆشیارییە‪ ،‬جا ئەم دو‬ ‫حاڵەتە‪ ،‬پەیوەندن بەفەنابونی سۆفییەوە‪،‬‬ ‫بێگومان فەنا (الفنا‌ء) چەند جۆرێكی‬ ‫هەیە‪ ،‬وەك‪( :‬الفنا‌ء عن الوجود السوی)‪،‬‬ ‫واتە فەنابون یان بڵێین ئەو جۆرە تیۆرو‬ ‫فەنابونەیە كە وەها دەبینێ‌‪ ،‬خوای كردگار‬ ‫خۆی بونە‪ ،‬ئیتر جگە لەو هیچ شتێكیتر‬ ‫نییە‪ ،‬واتە تەنها یەكبون هەیە (وحدة‬ ‫الوجود) دیارە ئەمە رێبازێكی نادروستە‪ ،‬چ‬ ‫لەدیدگای زانستەوە چ لەدیدگای عەقڵەوە‬ ‫ێ بەهاو پوچەڵە‪ ،‬رێبازی‬ ‫رەدكراوەتەوەو ب ‌‬ ‫ئەوكەسانەیە كە باوەڕیان بەیەكێتی بون‬ ‫هەیە (وحدة الوجود)‪.‬‬ ‫دوهــەم‪( :‬الفنا‌ء عن عبادة السوی)‬ ‫لەراستیدا ئەم فەنابونە حەق‌و راست‌و‬ ‫دروســتــەو یەكتاپەرستییەكی تــەواو‬ ‫پەسەندەو رو كردنە خوای بااڵدەست‌و‬ ‫بێچونەو دامەزراندنی دڵە لەسەر پەرستنی‬ ‫ئــەو‪ ،‬وابەستەبونە بەشەریعەتەوەو‬ ‫خۆتەسلیمكردنە بەزاتی پــەروەردگــار‬ ‫كە لەراستیدا ئەمە كــرۆك‌و پوختەی‬ ‫خواپەرستیەو تـــەواوی پێغەمبەرانی‬ ‫خوای (جل جالله) بۆ بەرجەستەكردن‌و‬ ‫پیادەكردنی ئەم پەیامە هاتون‪.‬‬ ‫سێهەم‪( :‬الفنا‌ء عن شهود السوی) ‪‌،‬واتە‬ ‫یەكبینین ئەمەیشیان ئەزمونێكی رۆحیە‬ ‫كە سۆفی روبەڕوی بێتەوەو تیایدا دەژی‪،‬‬ ‫بــەاڵم پێویستە ئــەوە بزانین ئەمجۆرە‬ ‫فەنابونەیان نە عەقیدەیەو نە زانستەو نە‬ ‫فەلسەفەیە واتە ناچێتە بازنەی عەقیدەو‬ ‫زانست‌و فەلسەفەوە تاكو سۆفی هەوڵبدات‬ ‫بە بەڵگە بیسەلمێنێ‌(‪.)6‬‬ ‫دواتر بانگەشەی بۆ بكات‌و كەسانیتر‬ ‫ێ بۆ ئەوەی باوەڕی پێبكەن‌و وەك‬ ‫هەڵن ‌‬ ‫رێبازێك بیگرنەبەر‪ ،‬هەر بۆیە ئالێرەدا‬ ‫ئــەوە دەردەكــــەوێ‌‪ ،‬كە جیاوازییەكی‬ ‫جەوهەری هەیە لەنێوان یەكبینین‌و (وحدة‬ ‫الشهود) یەكێتیبوندا (وحدة الوجود)‪،‬‬ ‫چونكی یەكبینین (وحـــدة الشهود)‬ ‫حاڵێكی تایبەتەو هەستكردنێكی قوڵە‬ ‫بەیەكبونێكی گشتگیر كە تەواوی ئاسەوارو‬ ‫كەسایەتی‌و تایبەتییەكانی تاكی سۆفی‬ ‫تیادا وندەبێت‌و ئەوەی لەهەست‌و نەستی‬ ‫ێ بەتەنها‬ ‫سۆفیدا دەمێنێتەوەو دەبینر ‌‬ ‫پەروەردگاری بێچونی بااڵدەستەو چیتر‬ ‫هیچ بونەوەرێكیتر نابینێت تەنانەت خودی‬ ‫خۆیشی وندەكات‪ .‬واتە‪ :‬لەم حاڵەتەدا‬ ‫كەسی سۆفی لەبوندا بێجگە لەخودای‬ ‫كردگار هیچی تر نابینێت هەروەها هەست‬ ‫بەهیچ شتێك ناكات لەبوندا تەنها ئەو‬ ‫نەبێت‌و كــردارو ویستی ئەو نەبێت‪ ،‬جا‬ ‫كاتێك كەسی سۆفی گەیشتە ئەم حاڵەتە‬ ‫ێ لەئەغیار نە خودو نە‬ ‫ئەوە هیچ نابین ‌‬ ‫ئاساری نە وێنەی‪ ،‬هەر بۆیە بەوكەسە‬ ‫دەوتــرێ‌‪ :‬لەناوچوە لــەروی خەڵكەوەو‪،‬‬ ‫ماوەتەوە بەحەق (فنی عن الخلق وبقی‬ ‫بالحق)(‪.)7‬‬ ‫جا هــەر كاتێك وتیان فــان عاریف‬ ‫لەخودی خۆیدا ونبوە‌و فەنایە هەروەها‬ ‫لەخەڵكیش‪ ،‬بێگومان لەواقیعدا خودی‬ ‫خــۆی هــەیــەو خەڵكیش هــەیــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫عاریفەكە لەحاڵێكدایە‪ ،‬كە بێئاگایە‬ ‫لەخودی خۆی‌و لەخەڵكیش‪.‬‬ ‫(حلول)‪ :‬حلولیش زاراوەیــەكــی تری‬ ‫سۆفیگەرییە لەسەدەی سێهەمی كۆچیدا‬ ‫هاتە ئــاراوە‪ ،‬هەرچەندە زانایان‌و بگرە‬

‫هەندێك لەپێشەنگانی تەسەوفیش دژی‬ ‫ئەم زاراوەیــە وەستانەوە‪ ،‬بەاڵم یەكەم‬ ‫كەس بوێرانە ئاماژەی بۆ ئەم زاراوەیــە‬ ‫كرد (الحلول) حەالج بو‪ ،‬بۆیە بەیاخی‌و‬ ‫زەندیق‌و هەرتەقەو قەرمەتە ناوزەندكرا‌و‬ ‫وەك لــەم هۆنراوەیدا زۆر بەڕاشكاوی‬ ‫گوزارشت لەحلول ئەدا‌و دەفەرموێ‌‪:‬‬ ‫انت بني الشغاف والقلب جتري‬ ‫مثل جرى الدموع يف االجفان‬ ‫وحتل الضمري جوف فؤادى‬ ‫كحلول االرواح يف األبدانِ‬ ‫ئەوەبو لەپێناوی رێبازەكەیدا دوچاری‬ ‫چەندان دەردیسەری‌و دەربەدەری‌و بەندو‬ ‫كۆت‌و زنجیر بو دواجاریش گیانی خۆی‬ ‫كــردە قوربانی بۆ ئــەو رێــبــازەی بەبێ‌‬ ‫ێ بەناخ‌و‬ ‫ئەوەی دودڵی‌و پەشیمانبونەوە ر ‌‬ ‫دەرونی بەرێ‌‪.‬‬ ‫هەروەك لەكتێبەكەیدا (الطواسني) زۆر‬ ‫بەڕاشكاوی گوزارشت لەبیروباوەڕی پۆاڵینی‬ ‫خۆیدەكات‪ :‬گەر بكوژرێم‌و هەڵواسرێم‌و‬ ‫دەست‌و قاچم ببڕنەوە‪ ،‬هەرگیز من لەو‬ ‫رێبازەی خۆم پاشگەزنابمەوە(‪.)8‬‬ ‫هەروەها لەشوێنێكی تردا دەفەرموێ‌‪:‬‬ ‫سقوني وقالوا التغين ولو‬ ‫نت‬ ‫سقوا حنني ماسقوني اجلبال َل َغ ْ‬ ‫َت َن ْت سلمى ان منوت‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فاسهل شيء عندنا ماتن ْت(‪)9‬‬ ‫من اجلها‬ ‫ێ جیاوازییەكی‬ ‫ێ ئەوە بزانر ‌‬ ‫كەوابو دەب ‌‬ ‫جەوهەریی هەیە لەنێوان یەكبینین‪ ،‬كە‬ ‫حاڵی عاریفێكە خۆشەویستی خوای‬ ‫بااڵدەست مەستیكردوەو هۆشی خۆی‬ ‫لەدەستداوەو بێئاگایە لەخودی خۆی‌و‬ ‫لەتەواوی بونەوەریش‪.‬‬ ‫بــەاڵم یەكێتیبون (وحــدة الوجود)‬ ‫تــیــۆرێــكــی فــەلــســەفــیــیــەو رێــبــازی‬ ‫فەیلەسوفانە‪ ،‬هەندێكیش لەسۆفییەكان‬ ‫جۆرە گوزارشتێكیان لێداوەو ئاماژەیان‬ ‫بۆ كردوە وەك شێخی بەستامی‌و حەالج‌و‬ ‫باباتاهیری عــوریــان‌و ئیبن‌و عەرەبی‌و‬ ‫ئیبن‌و فارض‌و كەسانی تریش‪ :‬جێگەی‬ ‫ئاماژەیە ئیبن عەرەبی یەكەم سۆفی بوە‬ ‫كە رێبازی یەكێتیبونی گرتۆتەبەر لەقاڵبە‬ ‫فەلسەفییەكەیداو بانگەشەی بۆكردوە زۆر‬ ‫بەڕاشكاوی‪ ،‬لێرەدا پێویستە ئەوەیش‬ ‫بزانین كە ئیبن عەرەبی یەكێتیبونی‬ ‫لەقاڵبێكی فەلسەفیی تایبەتدا داڕشت‬ ‫كە مۆركی تایبەتی خۆی پێوەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ێ‬ ‫پێویستە تێگەیشتنێكی تایبەتمان هەب ‌‬ ‫بۆ چەمكی یەكێتیبون الی ئیبن عەرەبی‬ ‫بەشێوەیەكی وەها بزانین ئەم چەمكە‬ ‫الی ئیبن عــەرەبــی لـــەڕوی داڕشتنی‬ ‫فەلسەفییەوەو هەروەها لەروی لێكدانەوەو‬ ‫راڤەكردنیشەوە جیاوازی زۆرە لەگەڵ هەمو‬ ‫ئەو لێكدانەوەو تێڕوانین‌و بەتیۆركردنە‬ ‫فەلسەفییانەی بەر لەئیبن عەرەبی‌و دوای‬ ‫ئەویش بۆچەمكی یەكێتیبون كراوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە یەكێتیبونی ئیبن عەرەبی‬ ‫رەگـــەزەكـــانـــی جـــەوهـــەرو عــــەرەزی‬ ‫(الجوهر والعرض) ئەشاعیرەو تیۆری‬ ‫ئیفلوتین‌و الهوت‌و ناسوتی حەالج تیایدا‬ ‫رەنگیانداوەتەوە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەیشدا‬ ‫جیاوازییەكی جەوهەریی هەیە لەنێوان‬ ‫چەمكی یەكێتیبون الی ئیبن عەرەبی‌و الی‬ ‫تەواوی ئەو رێبازانەی تر كە ئاماژەمان‬ ‫پێدان(‪.)10‬‬ ‫نامۆیی سۆفی لەمەعریفەدا‪:‬‬ ‫تــەســەوف لــەجــەوهــەردا لەسەر ئەو‬ ‫ێ كە لەودیو‬ ‫چەمكە بنیاتدەنرێ‌‌و دادەمەزر ‌‬ ‫جیهانی ژیــری‌و جیهانی بەر هەستەوە‬ ‫جیهانێكی تر هەیە كە جیهانی حەقیقەتی‬ ‫كامڵ‌و رەهایە‪ ،‬واتە‪ :‬ئەو جیهانەیە‪ ،‬كە‬ ‫ێ لەرێگەی ژیری‌و بەڵگاندنی عەقڵی‌و‬ ‫ناكر ‌‬ ‫هەستەكانەوە بیگەینێ‌‪ ،‬بەڵكو گەیشتن‬ ‫بــەو جیهانە تەنها لەرێگەی تێڕامانی‬ ‫رۆحــیــی چــڕو پــاكــكــردنــەوەی دەرون‌و‬ ‫كەشفەوە بەدیدێت‌و بەرجەستە دەبێت‪.‬‬

‫ وشە سەرچاوەی نامۆبونە لە تەسەوفدا‬

‫جا ئەگەر ئێمە هەستین بەتوێژینەوەی‬ ‫مێژویی بۆ شارەزابون لەزانستی سۆفی‌و‬ ‫سەرەتای سەرهەڵدانی ئەم چەمكە لەالی‬ ‫ێ كە‬ ‫سۆفییەكان ئەوە بۆمان دەردەكەو ‌‬ ‫شێخ مەعروفی كەرخی رەحمەتی خوای‬ ‫ێ یەكەم كەسبوە قسەی لەمەعریفە‬ ‫لێب ‌‬ ‫كردوە (‪ 200‬كۆچی)‪ ،‬وەك دەفەرموێ‌‪:‬‬ ‫(التصوف هو االخــذ بالحقائق)‪ .‬واتە‪:‬‬ ‫تەسەوف زانستی ئەو حەقیقەتانەیە كە‬ ‫چەژ دەكــرێ‌‌و بۆ سۆفی دەردەكـــەوێ‌‌و‬ ‫دەركــی دەكــات بەرامبەر بەزانستییە‬ ‫شەرعیەكان دەوەستێتەوە‪.‬‬ ‫پێویستە ئاماژە بەوەیش بكەین كە‬ ‫سۆفییەكان زانست‌و مەعریفەیان لێكجیا‬ ‫كــردۆتــەوە‌و پێیانوایە هەرچی دەچێتە‬ ‫بــازنــەی ژیرییەوە واتــە ژیــری دەركــی‬ ‫پێدەكات زانستە‌و هەرچیش دڵ دەركی‬ ‫ێ مەعریفە‌و‬ ‫دەكـــات‌و بــۆی دەردەكــــەو ‌‬ ‫چەژكردنی رۆحییە‪ ،‬جــیــاوازی نێوان‬ ‫مەعریفەو زانــســت‪ ،‬ئــەوەیــە مەعریفە‬ ‫دەرككردنێكی راستەوخۆیەو راستەوخۆ‬ ‫دەرك بەشتێكی ناسراو دەكــات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زانست دەرك بەراستیەك لەراستیەكان‬ ‫دەكات لەبابەتێكی دیاریكراودا‪.‬‬ ‫ێ بڵێین‪ ،‬مەعریفە‬ ‫هـــەروەك دەكـــر ‌‬ ‫حاڵەتێكە لەحاڵەتەكانی نەفس كە تیایدا‬ ‫زاتــی هەستیارو بابەتی هەستپێكراو‬ ‫ئاوێتەی یەكدەبن‌و یەكدەگرن‪ .‬هاوكات‬ ‫زانست حاڵەتێكە لەحاڵەتەكانی ژیری‬ ‫واتە تیایدا ژیری دەرك بەرێژەی نێوان‬ ‫دو شتی بەرهەستدەكات لەروی نێگەتیف‌و‬ ‫پۆزەتیڤەوە‪.‬‬ ‫مەعریفە ئەزمونێكە كە نەفس روبەڕوی‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬زانستیش حوكمێكە كە ژیری‬ ‫دەیدركێنێ‌‌و نمایشیدەكات‪ .‬جا ئەوەی‬ ‫ێ (العارف)‬ ‫خاوەنی مەعریفەیە پێی دەوتر ‌‬ ‫ئەوەی خاوەنی زانستیشە پێی دەوترێ‌‬ ‫(العالم)(‪.)11‬‬ ‫ێ ئەزمونی‬ ‫هــەر بۆیە عاریف ناتوان ‌‬ ‫خــۆی بەتیۆر بــكــات‪ ،‬واتـــا‪ :‬ناتوانێ‌‬ ‫ئەزمونە رۆحیەكەی خۆی وەبەرهەمبێنێ‌‌و‬ ‫تیۆرێكی میتافیزیكی لەسەر بنیاتنێ‌‌و‬ ‫دایمەزرێنێ‌‪ ،‬چونكە تیۆر وەها دەبێت‬ ‫ملكەچی هەڵسەنگاندنی لۆژیك بێت‬ ‫(املنطق) كە ئیحتیمالی راستی‌و درۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەو ئەزمونەی سۆفی تیادا‬ ‫دەژی ئەزمونێكی زاتــیــیــەو حاڵێكی‬ ‫ێ بــەڕاســت‌و درۆ‬ ‫دیــاریــكــراوەو نــاكــر ‌‬

‫نـــاوزەد بــكــرێ‌‪ .‬وەك ئیمامی غەزالی‬ ‫رونیدەكاتەوە‪ :‬ئەوەی بۆمن رونبۆتەوە‬ ‫ئەوەیە تایبەتمەندییەكانی تەسەوف‬ ‫ێ لەرێگەی خوێندن‌و زانستەوە پێیان‬ ‫ناكر ‌‬ ‫بگەیت‪ ،‬بەڵكو تەنها لەرێگەی حاڵ‌و چەژ‌و‬ ‫گۆڕینی رەوشتەكانەوە دەتوانی پێیان‬ ‫بگەیت‪ .‬ئای جیاوازی چەند زۆرە لەنێوان‬ ‫ێ دەربــارەی‬ ‫ئــەوەدا مرۆڤ زانیاری هەب ‌‬ ‫بــارودۆخــی تەندروستی‌و تێرخواردن‌و‬ ‫هۆكارو مەرجەكانی لەگەڵ ئەوەدا خۆت‬ ‫تەندروست‌و تێربیت‌و یان جیاوازی نێوان‬ ‫ئەوەی بزانی مەستیی چییە لەگەڵ ئەوەدا‬ ‫خۆت مەستی‪.‬‬ ‫هەروەها هەمان جیاوازیش هەیە لەنێوان‬ ‫ئەوكەسەدا كە زانیارییەكی چاكی هەیە‬ ‫دەربارەی تەسەوف‌و هۆكارو مەرجەكانی‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوكەسەدا كە خۆی عاریف بێت‌و‬ ‫دەستبەرداری دنیا بوبێ‌‪ .‬بەڕاستی من‬ ‫تەواو دڵنیابوم كە سۆفییەكان خاوەنی‬ ‫حاڵن نەك وتە (‪.)12‬‬ ‫یەكێك لەعاریفان دەفەرموێت خۆت‬ ‫بچێژە ئەوەی ئەمان دەیچەژن دواتر بزانە‬ ‫چی دەبینی‪ ،‬زانستی ئێمە چەژكردنێكی‬ ‫روتە‪ ،‬ئێمە تەنها دەتوانین بتخەینە سەر‬ ‫رێگەكە ئیتر ئەركی ئێمە نییە بتگەیەنینە‬ ‫دەرنجام‪ ،‬ئێمە بەكردار دادەبەزین‌و بكەرین‬ ‫نەك قسەكەرو وتاربێژو بیرمەند‪.‬‬ ‫ێ بڵێین‪ :‬ئیبن سیناو ئەبی‬ ‫لێرەدا دەكر ‌‬ ‫سەعید كــوڕی ئەبی ئەلخەیر (‪-357‬‬ ‫‪440‬ك) كە هاوچەرخی یەكبون‪ ،‬لەدو‬ ‫وتەدا بەكورتی جیاوازی نێوان فەلسەفەو‬ ‫تەسەوف دیاریدەكەن‪ ،‬كاتێك پرسیار‬ ‫لەئیبن سینا دەكــەن دەربـــارەی ئەبی‬ ‫سەعید لەوەاڵمدا دەڵـێ‌‪( :‬هەرچی من‬ ‫دەیزانم ئەبی سەعید دەیبینێ‌)‪ ،‬هاوكات‬ ‫ئەبو سەعیدیش دەفەرموێ‌‪( :‬هەرچی‬ ‫من دەیبینم ئیبن سینا دەیزانێ‌) دیارە‬ ‫ئیبن سینا فەیلەسوفەو ئاگادارو شارەزایە‬ ‫لەزانستی عەقڵیدا وەك تیۆر‪ ،‬هاوكات‬ ‫ئەبا سەعید سۆفییەو دەڕوانێ‌‌و دەبینێ‌‌و‬ ‫نهێنیەكانی بۆ دەردەكــــەوێ‌‌و تیایاندا‬ ‫دەژی‌و چەژیان دەكات(‪.)13‬‬ ‫كەوابو ئەو متمانە موزمەعیلەی كە‬ ‫داوتــە بەهەستەكانت‌و ژیریت وێڵیكەو‬ ‫هوشیاربەرەوە‪ ،‬چاكبزانە گەر فەلسەفە‬ ‫فێری شتێكت بكات ئەوە تەنها كۆتایی‬ ‫ێ تیایدا بگەڕێی‬ ‫ئەو مەودایەیە دەتوان ‌‬ ‫ێ ئاگاداری‬ ‫لەمەیدانی عەقڵدا‪ ،‬بەاڵم ناتوان ‌‬

‫ئەو ئەزمونەی سۆفی تیادا دەژی ئەزمونێكی زاتییەو حاڵێكی دیاریكراوەو‬ ‫ناكرێ‌ بەڕاست‌و درۆ ناوزەد بكرێ‌‪ .‬وەك ئیمامی غەزالی رونیدەكاتەوە‬

‫بكاتەوە لەهیچ شتێك لەو بوارانەی تردا‬ ‫كە لەتوانستی تۆدایە ئەسپی رۆحیان‬ ‫تیادا تاوبدەیت‪.‬‬ ‫ئامرازی مەعریفە الی سۆفیەكان دڵە‪،‬‬ ‫دیارە لێرەدا مەبەست لەدڵ ئەو پارچە‬ ‫گۆشتە نیە كە الی چەپی مرۆڤدایە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مەبەست لەدڵ ئەو جەوهەرە گیانییەیە كە‬ ‫پەیوەندە بەدڵە جەستەییەكەوە‪.‬‬ ‫ێ ببێتە‬ ‫بــەاڵم دڵیش یەكسەر ناتوان ‌‬ ‫ئــامــرازی مەعریفە تاكو ئامادەباشی‬ ‫تیادا كامڵ نەبێت‌و نەگاتە پلەیەكی بااڵ‬ ‫لەرۆحیانییەتدا‪ ،‬بۆیە هەركات گەیشتە‬ ‫ئەو ئاسۆ بڵندو بااڵیەو گیانی پاكبوەوەو‬ ‫كۆت‌و زنجیری حەزو ئارەزوەكانی پساندو‬ ‫جیهانی ماتریای رەتكردو ئازادبو‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫ێ ئیدراكی حەقیقەتی كامڵ‌و رەها‬ ‫دەتوان ‌‬ ‫بكات‌و پەردە لەسەر چاوی دڵی نامێنێ‌‪.‬‬ ‫واتە چاوی دڵی دەكرێتەوە‌و بەنهێنیەكانی‬ ‫جیهانی رۆح ئاشنا دەبێ‌‪.‬‬ ‫ئیمامی غەزالی رەحمەتی خوای لێبێت لە‬ ‫(االحیا‌ء)دا دەفەرموێ‌‪ :‬سۆفییەكان زیاتر‬ ‫مەیلیان لەزانستە رەبانییەكان هەیە نەك‬ ‫زانستی رواڵەتی كە لەرێگەی خوێندنەوە‬ ‫بەدەستدێت‪ ،‬هەر لەبەر ئەوەیشە زۆربەیان‬ ‫گرنگی بەزانسی رواڵەتی نادەن‌و خۆیان‬ ‫بەكتێب‌و قیل‌و قال‌و بەڵگاندنەوە خەریك‬ ‫ناكەن‪ ،‬بەڵكو ئەمان رێگەی خواپەرستی‌و‬ ‫ریازەت دەگرنەبەرو پەیوەندی دادەبڕن‬ ‫لەگەڵ تەواوی خەڵكیداو بەتەنها رو دەكەنە‬ ‫خوای بااڵدەست‌و خۆیان بۆ پەرستنی‬ ‫ئەو تەرخاندەكەن‪ ،‬جا كاتێك توانیان‬ ‫قۆناغەكانی عیرفان رەتبكەن ئەوە خوای‬ ‫پەروەردگار خۆی رێنمایی دڵیان دەكات‪،‬‬ ‫بێگومان هەر دڵێكیش پەروەردگار دەلیل‌و‬ ‫سەرپەرشتیاری بێت ئەوە تەوژمی سۆزو‬ ‫رەحمەت بەسەریا دادەبــارێ‌‌و بەگزنگی‬ ‫تیشكی لەبن نەهاتوی حەقیقەت دەبێتە‬ ‫چراخان‌و بەئاشكرا نهێنیەكانی مەلەكوت‬ ‫دەبینێ‌(‪.)14‬‬ ‫ئاشكرایە كاتێك گەیشتنە ئەو پلەو‬ ‫مەقامە ئینجا دێنە مەیدانی پەروەردەوەو‬ ‫بانگەشەی خەڵكی دەكـــەن بــۆ سەر‬ ‫رێبازەكەی خۆیان‪ ،‬لەبەر ئەوەی بەالیەن‬ ‫ئەقتابی تەسەوفەوە پێویستە مرۆڤ‬ ‫سەرەتا خۆی پـــەروەردە بكات‪ ،‬دواتر‬ ‫ێ بۆ مەیدانی پەروەردە‪ ،‬بەمجۆرە‬ ‫دابەز ‌‬ ‫قسەكانی كــاریــگــەری دەبــێــت لەسەر‬ ‫خەڵكی‪.‬‬ ‫نامۆیی لەزەمەنی سۆفیدا‪:‬‬ ‫ئاشكرایە چ لەدیدی ئاینەوە چ لەدیدی‬ ‫فەلسەفەوە وتوێژو لێكۆڵینەوەی زۆر‬ ‫لەسەر زاراوەی كــات كــراوە‪ ،‬هــەروەك‬ ‫كات بەالیەن خەڵكی گشتییەوە ‌واتاو‬ ‫مەبەستی دیاری‌و ئاشكرای خۆی هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێمە لێرەدا تەنها تیشكدەخەینە‬ ‫سەر كات (الزمن) لــەالی سۆفیەكان‪.‬‬ ‫هەڵبەتە بەكارهێنانی ئەم زاراوەیەیش الی‬ ‫سۆفیەكان زۆر گرنگەو هەر چەند لەنامۆیش‬ ‫بەدەر نییە‪ ،‬شێخ ئەلجونەیدی بەغدادی‬ ‫دەفــەرمــوێ‌‪( :‬التصوف حفظ االوق��ات)‬ ‫واتە‪ :‬تەسەوف پاراستنی كاتەكانە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫شێخی بەغدادی پێناسەی تەسەوفی بەوە‬ ‫كــردوە‪ ،‬كە تەسەوف یانی گرنگیدانە‬ ‫بەكات‪ .‬هەروەك یەحیای كوڕی مەعازیش‬ ‫دەفەرموێ‌‪ :‬باشترین سود كە بەنەفسی‬ ‫خۆتی بگەیەنی ئەوەیە هەمو كاتێك‬ ‫خەریكیكەی بەو كارەوە كە چاكترین كارە‬ ‫بۆی لەو كاتەدا (‪.)15‬‬ ‫(وقتی مسرمد) مەبەستی سۆفی لەم‬ ‫وتەزایەدا ئەوەیە كە حاڵی ئەو لەگەڵ‬ ‫پەروەردگاردا لەهیچ كاتێك لەكاتەكاندا‬ ‫ناگۆڕێ‌‪ .‬هەروەك سۆفیەكان زاراوەی حاڵ‬ ‫بەواتای كات بەكاردەهێنن‪ .‬ئەو وتانەی‬ ‫جەخت لەسەر ئەمە دەكەن‌و دەیسەلمێنن‬ ‫ئەم وتەزایەی شێخ جونەیدی بەغدادیە‪:‬‬ ‫(لون الما‌ء انائه) واتە‪ :‬رەنگی ئاو رەنگی‬ ‫ێ كە تێیدایە‪.‬‬ ‫ئەو دەفرە دەیگۆڕ ‌‬ ‫ئاشكرایە ئــەم وتــەیــە مــانــای زۆر‬ ‫دەبەخشێ‌‪ ،‬بەاڵم لێرەدا تەنها ئاماژە بۆ‬ ‫ئەوە دەكەین كە پەیوەندی بەم بابەتەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەویش كاتە (الوقت)‪ ،‬واتە سۆفی‬ ‫گەر لەحاڵێكی خۆشدا بێت ئەوە كاتێكی‬ ‫خــۆش بەسەر دەبــا‪ ،‬ئەگەر حاڵیشی‬

‫ێ ئەوە لەكاتێكی ناخۆشدایە‬ ‫ناخۆش ب ‌‬ ‫بۆیە بەسۆفی دەوترێ‌‪( :‬هو ابن وقته)‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی لەكاتدا (الزمان) زۆر نامۆیە‬ ‫ئەوەیە‪ :‬ئەزمونی سۆفی لەكاتێكدا كە فەنا‬ ‫ێ بەزەمەن نادات‪ ،‬بازنەی كات‌و‬ ‫دەبێت گو ‌‬ ‫زەمــان رەتدەكات واتــە كاتی رابــوردوو‬ ‫ئێستا‌و داهاتو لەفەرهەنگی ئەودا نامێنێ‌‌و‪،‬‬ ‫سنوری زەمەن دەبەزێنێ‌‌و هیمەتی هێندە‬ ‫ێ كە دەچێتە ئەودیوی زەمەنەوە‪،‬‬ ‫بااڵ دەب ‌‬ ‫چونكە لەجیهانبینی سۆفیدا دابەشكردنی‬ ‫كات بۆ ئێستاو داهاتو‪ ،‬رابردو‘ ئازادی ئەو‬ ‫سنوردار دەكات‌و دەیخاتە ژێر هەژمونی‬ ‫مەرج‌و یاساگەلێكی ماتریالییەوە ئەویش‬ ‫لــەوە بااڵترە كە ملكەچی هیچ سنورو‬ ‫بەربەستێك بێت‪.‬‬ ‫دیارە ئەم پلەیەیش دوای ریازەتێكی‬ ‫زۆر قورس‌و گران‌و ئەزمونێكی دورو درێژ‬ ‫ێ بەجۆری كە نەفسی تیادا‬ ‫بەدەستد ‌‬ ‫تەواو پاك‌و بێگەرد دەبێت‌و چیتر كات‌و‬ ‫شوێن (الزمان والمكان) رێگە بەو ناگرن‌و‪،‬‬ ‫لێرەدا سۆفی پلەی والیەت بەدەستدێنێ‌‌و‬ ‫كەرامات لەسەر دەستی دەردەكـــەوێ‌‌و‬ ‫تەنی زەوی بۆ دەكێشرێ‌‪.‬‬ ‫دیارە هەمو سەرەدەمێك كێشەگەلێكی‬ ‫خۆی هەیە هەروەها هەمو كۆمەڵگایەكیش‪،‬‬ ‫دواتر ئەم كێشانە دەبنە هۆی دروستبونی‬ ‫دیالۆگی فكری لەنێوان بیرمەندانی ئەو‬ ‫ســەردەمــەدا‪ ،‬قورسایی هەمو بیرمەندو‬ ‫فەیلەسوفێكیش بــەئــەنــدازەی رۆڵ‌و‬ ‫بــەشــداربــونــی لــەو دیالۆگە فكرییەدا‬ ‫ێ ئــەوە بزانین‬ ‫دەردەكـــەوێ‌‪ .‬بــەاڵم دەبـ ‌‬ ‫زەمەنی سۆفی جیاوازە لەگەڵ زەمەنی‬ ‫فەیلەسوفدا‪ ،‬هەروەك كۆمەڵی سۆفیش‬ ‫جیاوازە لەگەڵ كۆمەڵی خەڵكیدا‪ ،‬چونكە‬ ‫سۆفی روبـــەروی زەمانێك دەبێتەوە‬ ‫لەحەزرەتی ئادەمەوە دەستپێدەكات هەتا‬ ‫ێ سۆفی لەكۆمەڵگایەكدا‬ ‫رۆژی دوایی‪ ،‬بەڵـ ‌‬ ‫دەژی كە زیندوو مردو تیایدا تێكەڵ بەیەك‬ ‫دەبــن‪ .‬بۆ نمونە ئیبن عەرەبی لەگەڵ‬ ‫پێشەنگەكانی پێش خۆیدا كۆدەبێتەوەو‬ ‫وتوێژیان لەگەڵدەكات وەك شێخ جونەیدو‬ ‫ئەبوبەكری شبلی‌و حـــەالج‌و زینونی‬ ‫میسری‪.‬‬ ‫خۆشبەختانە كتێبە گرنگ‌و گەورەكانی‬ ‫تەسەوف وەك (اللمع‪ ،‬قوت القلوب‪ ،‬علم‬ ‫القلوب‪ ،،‬االحیاءو‪ ،‬حلیة االولیا‌ء‪ ،‬الغنیة)‪،‬‬ ‫ئەو حیوارانەیان بۆ پاراستوین لەرابیعەی‬ ‫عــەدەویــەوە هەتا ســـەدەی پێنجەمی‬ ‫كۆچی ئەوەتا لەماڵی رابیعەی عەدەویدا‬ ‫ێ زاراوە‬ ‫میوانەكانی وتوێژ لەسەر گەلـ ‌‬ ‫لەزاراوەكانی تەسەوف دەكەن‪ ،‬هەروەها‬ ‫چینەكانی دوای سەردەمەكانی ئەویش‬ ‫لەپێشەنگانی تەسەوف مەجلیسەكانیان‬ ‫بەوتوێژ‌و قسەی نەستەق گەرمكردوە‪ ،‬هەمو‬ ‫یەكێك لەو موتەسەویفانە تەنها بەیەك‬ ‫وتە بەشداریانكردوە‪ ،‬بــەاڵم لەهەموی‬ ‫نامۆتر ئەبو هیچ موناقەشەو مشتومڕێكیان‬ ‫لەسەر دیدو بۆچونی خۆیان نەكردوە‪.‬‬ ‫بۆ نمونە كاتێك باسی خۆشەویستی‬ ‫(المحبة) دەكەن‪ ،‬هەریەكەیان پێناسەی‬ ‫خۆی هەیە بۆ خۆشەویستی‪ ،‬جێگەی‬ ‫ئاماژەیە هەمو یەكێكیان بەگوێرەی ئەو‬ ‫پێناسەو وتەیەی نمایشیدەكات ئەزمون‌و‬ ‫پلەو پایەی عیرفانی هەڵدەسەنگێنرێ‌‪ .‬جا‬ ‫وەك ئاماژەمانپێدا نامۆییەكە لەوەدا زیاتر‬ ‫چڕدەبێتەوە كەهیچیان لەسەر دیدوبۆچونی‬ ‫خۆیان مشتومڕ ناكەن‪ ،‬بێگومان ئەمەیش‬ ‫هۆی ئەوەیە هەمو یەكێك لەو عاریفانەی‬ ‫كەلەو كۆڕەدان گوزارشت لەهەست‌و ناخی‬ ‫ێ لەسەر‬ ‫خۆیان دەدەن نەك ئەوەی بیانەو ‌‬ ‫بنەمایەكی زانستی تیۆرێك بنیاتنێن‌و‬ ‫دواتر بانگەشەی بۆ بكەن‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪-6‬السلفية‪ ،‬حممد سعيد رمضان البوطي‪،‬‬ ‫ص‪.203 ،202 ،201‬‬ ‫‪-7‬الرسالة القشريية الروحية‪ ،‬ص‪.36‬‬ ‫‪-8‬الطواسني‪ ،‬ص‪.49‬‬ ‫‪-9‬اسطورة احلالج‪.‬‬ ‫‪-10‬التصوف‪ ،‬الثورة الروحية‪ ،‬ص‪.174‬‬ ‫‪-11‬ال��ت��ص��وف‪ ،‬ال��ث��ورة الروحية يف االس�لام‪،‬‬ ‫ص‪.224‬‬ ‫‪-12‬املنقذ من الضالل‪ ،‬ص‪.133-132‬‬ ‫‪-13‬التصوف االسالمي‪ ،‬تأليف الدكتور حسن‬ ‫عاصي‪ ،‬ص‪.19‬‬ ‫‪-14‬التصوف‪ ،‬الثورة الروحية يف االسالم‪ ،‬الدكتور‬ ‫ابو العال عفيفي‪ ،‬ص‪.45-44-43‬‬ ‫‪-15‬الرسالة القشريية يف علم التصوف‪ ،‬ص‪29‬‬

‫ذمارة (‪ )237‬دوشةممة ‪2015/2/23‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫ئەزموون و تەلەفون‬

‫واڵتەر بنیامین‬ ‫و‪ .‬پێشڕەو محەمەد‬ ‫یەك‪ :‬ئەزموون‬ ‫ئێمە لە خەباتماندا بۆ وەرگرتنی‬ ‫بەرپرسیارێتی‪ ،‬دژ بە كەسێك دەجەنگین‪،‬‬ ‫كە ماسكی بەستووە یان ڕووخساری‬ ‫خۆى داپۆشیوە‪ .‬ئەو ماسكەى لەسەر‬ ‫دەموچاوی گەورەترەكانە‪ ،‬و ناویش لەمە‬ ‫دەنێن «ئەزموون»‪ .‬ماسكێكی سارد و‬ ‫سڕ و بێگیان‪ ،‬ڕەق و پتەو و بەردەوام‬ ‫یەكسان‪ .‬گەورەتر‪ ،‬هەمیشە لە پێشەوە‪،‬‬ ‫هەموو شتێكی ئەزموون كردووە‪ :‬الوی‪،‬‬ ‫ئایدیالەكان‪ ،‬ئارەزووەكان‪ ،‬خۆشییەكان و‬ ‫ژنەكان‪ .‬ئەمانە‪ ،‬هەموویان‪ ،‬لە وەهمێك‬ ‫بـــەوالوە شتێكی دیكە نین‪ .‬بــەزۆری‬ ‫دووچاری ترس و ناكامی دەبین‪ .‬لەوانەیە‬ ‫ئەو (گەورەتر) مافی خۆى بووبێت؟ ئێمە‬ ‫كە هێشتا شتێكمان ئەزموون نەكردووە‪.‬‬ ‫وەرن هیممەت بكەین و ئەم ماسكە‬ ‫البەرین‪ .‬ئەم ئەزموونەى گەورەترە چییە؟‬ ‫ئەو چ شتێكی ئەزموون كــردووە؟ ئەو‬ ‫دەیەوێت چ شتێك بۆ ئێمە بسەلمێنێت؟‬ ‫لەوە گرنگتر‪ :‬ئایا خودی ئەو ڕۆژگارێك‬ ‫الو نــەبــووە؟ شتێكی نەویستووە كە‬ ‫ئێستا ئێمە دەمانەوێت؛ ئەو وەاڵمی‬ ‫پێچەوانەى بەدایك و باوكی نەداوەتەوە و‬ ‫گاڵتەى بە بیروباوەڕی ئەوان نەكردووە؟‬ ‫بەاڵم دەڵێن ســەرەڕای هەموو ئەمانە‪،‬‬ ‫ژیان فێری كردووە كە ئەوان (دایك و‬ ‫باوكان) لەسەر حەق بوون‪ .‬بە پیشاندانی‬ ‫ئەم بابەتە‪ ،‬بە حاڵەتێكی مەغرورانە و‬ ‫بەهۆى خۆگەورەبینییەوە بزە دەكات‪:‬‬ ‫ئەم دۆخە بۆ ئێمەش دێتەپێشەوە‪ .‬بەم‬ ‫جــۆرە‪ ،‬لەپێشەوە‪ ،‬ئەو سااڵنەى ئێمە‬ ‫لەبەردەمماندایە لەگەڵ ئەم گوتەیەى‬ ‫سەردەمی قسەخۆشە شیرینەكانی الوی‬ ‫و بێ دیقەتییە خۆشانەى منداڵییە‪ ،‬بەر‬ ‫لەوەى دوورودرێــژی هۆشیاری و ژیانی‬ ‫جدی بگات‪ ،‬بێ نرخی دەكات و لەبەهاكەى‬ ‫كەم دەكاتەوە‪ .‬بەمجۆرە‪( ،‬گەورەتر)‬ ‫هەوڵدەدات تا بە ڕواڵەتێكی خێرخوازانە‬ ‫و ڕۆشنگەرانەوە لەگەڵ الوێكدا ڕووبەڕوو‬ ‫ببێتەوە‪ .‬ئێمە زۆرێكمان لــەو جۆرە‬ ‫مامۆستا ڕووترش و سەختگیرانە هەن‪،‬‬ ‫كــە نــاڕوونــی قسەكانیان‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئــەم ساڵە كورتانەى الویــمــان تاریك‬ ‫دەكــەن و ناهێڵن النیكەم لەم قۆناغە‬ ‫زووتێپەڕەى الویدا دڵخۆش و شاد بین؛‬ ‫دەیانەوێت‪ ،‬ئەویش بەجۆرێكی وشك‬ ‫و برینگ‪ ،‬ڕاستەوخۆ بۆ دۆڵی ژیانێكی‬ ‫خێرا‪ ،‬هێشتا هیچ نەبوو‪ ،‬بە شەكەتی‬ ‫و كاری قورس و تاقەتپڕوكێن ناچارمان‬ ‫بكەن‪ .‬گومانی تێدا نییە ئەم دوو مەیلە‬ ‫لە ئاستی وێرانكردن و كەمكردنەوە و‬ ‫بێنرخكردنی بەهای سااڵنی ژیانی ئێمەن‪.‬‬ ‫(سەرەنجام) هەرچەند زیاتر دەكەوینە ناو‬ ‫ئەم هەست و هەڵچوونە ترسناكەوە‪ ،‬كە‪:‬‬ ‫گەنجیمان شتێك نییە جگە لە شەوێكی‬ ‫تاریكی كورتی زووتێپەڕ (كە بە جۆش‬ ‫و خرۆشێكی مندااڵنەوە پڕی دەكەینەوە)‬ ‫و بــەدواى ئــەوەدا (ساڵەكان) دەبنە‬

‫«ئەزموون»ێكی گەورە و شكۆمەند‪ ،‬واتا‬ ‫قۆناغی خۆگونجاندن و سازش (لەگەڵ‬ ‫هەموو شتێكدا!)‪ ،‬بە ئیفالسكردنی‬ ‫بیركردنەوە‪ ،‬و نەبوونی توانا و جوڵە‪.‬‬ ‫ژیــان واتــا شتێكی لەمجۆرە‪ .‬و ئەمە‬ ‫هەمان ئەو شتەیە‪ ،‬كە گەورەترەكان‬ ‫پێمان دەڵێن؛ هەمان ئەو شتانەى خۆیان‬ ‫ئەزموونیان كردوون‪.‬‬ ‫بــەڵــێ‪ ،‬ئەمەیە ئــەو شتەى ئــەوان‬ ‫ئەزموونیان كـــردووە؛ تەنها ئەمە‪ ،‬و‬ ‫نەك هیچ شتێكی دیكەى جیاواز بەو‪:‬‬ ‫بێ مانایی و پووچی ژیان‪ ،‬ترسناكی و‬ ‫بێ ڕەحمییەكەى‪ .‬ئایا گەورەترەكانمان‬ ‫هەرگیز ئێمەیان بەرەو شتێكی باشتر‪،‬‬ ‫درەوشــاوەتــر و تــازەتــر‪ ،‬كە ڕووی لە‬ ‫داهــاتــوو بێت‪ ،‬هــانــداوە و ڕێنماییان‬ ‫كــردوویــن؟ ئـــاخ‪ ،‬نــەخــێــر‪ ،‬ڕێــك بەو‬ ‫هۆیەوەى ئەمانە لە دەرەوەى (بواری)‬ ‫ئەزموونن و كەس ناتوانێت ئەزموونی‬ ‫بكات‪ .‬هەموو ئەم چەمكانە‪ :‬حەقیقەت‪،‬‬ ‫چاكە‪ ،‬و جوانی لەسەر خۆیان وەستاون‬ ‫و پشتیان بە بناغەى خۆیان بەستووە؛‬ ‫كــەواتــە‪ ،‬دەبــێــت بپرسین‪ ،‬ئــەزمــوون‬ ‫دەاللەت لەسەر چ شتێك دەكات؟ ئەو‬ ‫ڕاز و نهێنییەى دەبێت بكرێتەوە‪ ،‬لەم‬ ‫پرسیارەدا شــاراوەتــەوە‪ :‬چونكە ئەو‬ ‫(گــەورەتــر) چاوەكانی خــۆى هەرگیز‬ ‫بەرەو سەر‪ ،‬بۆ شتێكی گرنگ و مانادار‬ ‫نــەكــردۆتــەوە‪ .‬مرۆڤی نەخوێندەوار و‬ ‫عـــەوام‪ ،‬وەك حەقیقەتێكی پەتی و‬ ‫وەحی دابەزیو لە ئەزموون دەڕوانێت‬ ‫و بۆ ئەویش (ئەزموون) پەیامهێنەری‬ ‫دیوی هاوبەشی ژیانە‪ .‬بەاڵم ئەو هەرگیز‬ ‫تێنەگەیشتووە‪ ،‬كە شتێكی دیكەى‬

‫و هەمیشە كۆنبوو و لەمۆدكەوتووەكان‪.‬‬ ‫بەاڵم‪ ،‬ئێمە‪ ،‬ئاشناین بەشتێكی دیكە‪،‬‬ ‫شتێك‪ ،‬كە ئەزموون ناتوانێت پێمانی‬ ‫بــدات و نــەك ئــەوەمــان لێوەربگرێت‪:‬‬ ‫ئەویش حەقیقەتێك هەیە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەگەر هەموو ئایدیا و بیركردنەوەكانی‬ ‫پێشوو هەڵەش بــن‪ .‬یــان (چەمكی)‬ ‫وەفـــاداری و پابەندیی لەجێی خۆى‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر كەسێك‬ ‫تا ئێستاش وەهــا نەبووبێت‪ .‬ئەمە‬ ‫ئارەزوویەكە‪ ،‬كە ئەزموون ناتوانێت لە‬ ‫ئێمە وەریبگرێت‪ .‬لەگەڵ هەموو ئەمانەدا‪،‬‬ ‫گەورەترەكانی ئێمە لە یــەك بــواردا‬ ‫حەقیانە كاتێك كە بە ئیماژ و ئاماژە و‬ ‫نیگەرانی مەغرورانەیانەوە دەڵێن ئەوەى‬ ‫ئێمە ئەزموونی دەكەین ماندوكەرتر و‬ ‫وەڕەسكەرتر دەبێت؛ چونكە بونیادی‬ ‫هەموو ئەمانە‪ ،‬واتا ئازایەتی‪ ،‬ئومێد و‬ ‫مانا تەنها لە ئەزموون نەكردن دایە‪.‬‬ ‫ئــەوســا رۆح ڕزگـــاری دەبــێــت‪ .‬بــەاڵم‬ ‫دووبارە و دووبارە ژیانی دەهێنێتەوە و‬ ‫دەژیت‪ ،‬چونكە ژیان‪ ،‬كە بەرهەمی كۆى‬ ‫ئەزموونەكانە‪ ،‬ئارامبەخش و پاسەوان‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا‪ ،‬ئێمە زیاتر لەمە‬ ‫توانای تێگەیشتن لەم پرسیارانەمان‬ ‫نابێت‪ .‬ئایا ئێمە هێشتا ژیانی ئەو‬ ‫كەسانە دەكەینە پارادایم كە بە ڕۆحی‬ ‫(زیندوویی) نامۆن؟ ژیانی ئەوانەى بێ‬ ‫جوڵەییان لە بەرانبەر بە ژیــان‪ ،‬وەك‬ ‫بــەردەكــان لە بەرانبەر شەپۆلەكاندا‪،‬‬ ‫سەرچاوەى گرتووە؟ نەخێر‪ ،‬هەریەكێك‬ ‫لە ئەزموونەكانی ئێمە ناوەرۆكی خۆی‬ ‫هەیە‪ .‬ئێمە خۆمان ئەم ئەزموونانە لەالیەن‬ ‫ڕۆحمانەوە حاڵەت بە ناوەرۆكەكانیان‬ ‫دەدەیــن و سەرمایەگوزاری دەكەین –‬ ‫ئەو كەسەى بێ فیكر و كەمتەرخەمە‬ ‫بــە هــەڵــە ڕازیـــبـــووە‪« .‬تــۆ هەرگیز‬ ‫حەقیقەت نــادۆزیــتــەوە!» ئــەو وەهــا‬ ‫بانگی خوازیار(ی حەقیقەت) دەكات‪:‬‬ ‫«ئەمە ئەزموونی منە»‪ .‬بۆ خوازیار‪،‬‬ ‫بەاڵم‪ ،‬هەڵەكردن تەنها كۆمەكێكە بەو‬ ‫بۆ دۆزینەوەى حەقیقەت (سپینۆزا)‪.‬‬ ‫تەنها بۆ مرۆڤێكی بەتاڵ و بێ ڕۆحە‪،‬‬ ‫كە ئەزموون بەدەر لە ڕۆح و مانایە‪ .‬بۆ‬ ‫ئەو كەسە‪ ،‬كە هەوڵدەدات و دەجەنگێت‪،‬‬ ‫ئەزموون لەوانەیە ئازاردەر و ماندووكەر‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم بە دەگمەن بەرەو نائومێدی‬ ‫و خەمۆكی دەیبات‪.‬‬ ‫هــەرچــۆنــێــك بــێــت‪ ،‬ئـــەو هەرگیز‬ ‫بەشێوەیەكی ئەحمەقانە دەســت لە‬ ‫هـــەوڵ ناكێشێتەوە و ناهێڵێت كە‬ ‫ڕیتمی مرۆڤی نەخوێندەواری دژەهونەر‬ ‫دوچاری بێحاڵی و سستی ببێت‪ .‬چونكە‪،‬‬ ‫بێگومان ئاگامان لێبووە‪ ،‬كە ئینسانی‬

‫نییە‪ .‬تەنانەت ئەزموونی ڕۆح‪ ،‬كە ئەو‬ ‫بەپێچەوانەى ئارەزوو و ئیرادەی خۆیەوە‬ ‫بەرگەى دەگرێت‪ ،‬بۆ ئــەو‪ ،‬دەبێت بە‬ ‫شتێكی بێ ڕۆح و ماندووكەر‪.‬‬ ‫پێی بڵێ‬ ‫كاتێك پیاو (گەورە) بوو‬ ‫دەبێت ڕێز‬ ‫لە خەونەكانی الوی‬ ‫بگرێت‬ ‫بۆ ئینسانی نەخوێندەواری دژەهونەر‪،‬‬ ‫هیچ شتێك نــەفــرەتــاویــتــر نییە لە‬ ‫«خــەونــەكــانــی الوی»‪ .‬و زۆریــنــەى‬ ‫كــات‪ ،‬ئــامــرازی هەستە (ساختەكان)‬ ‫یان هەستگەرایی‪ ،‬ماسكێكی پاراستن‬

‫بگات‪ .‬مرۆڤی نەخوێندەوار و عــەوام‬ ‫«ئەزموون»ێكی خۆى هەیە‪ ،‬كە شتێك‬ ‫نییە جگە لە (ئەزموونێكی) جێگیر و‬ ‫بێ ڕۆح؛ بەاڵم گەنج‪ ،‬ڕۆحی (چاالكی)‬ ‫ئەزموون دەكات‪ ،‬و بە هەوڵێكی كەمتر‬ ‫گەورەیی و مەزنی بەدەست دەهێنێت و‬ ‫لەم سەرگەردانییە و ئاوارەییەدایە‪ ،‬كە لە‬ ‫هەموو شوێنێك و لەگەڵ هەموو كەسێكدا‬ ‫لەگەڵ ڕۆحدا ڕووبــەڕوو دەبێتەوە – و‬ ‫دواى ئەو گەشتوگوزارە كاتێك گەنجەكە‬ ‫بە پیاوێكی (گەورە) دەكات‪ ،‬خۆشخوو‪،‬‬ ‫دڵنەرم و میهرەبانە و لە هەمانكاتدا‪،‬‬ ‫نەخوێندەوار‪ ،‬نائارام‪.‬‬

‫ئێمە لە خەباتماندا بۆ وەرگرتنی بەرپرسیارێتی‪ ،‬دژ‬ ‫بە كەسێك دەجەنگین‪ ،‬كە ماسكی بەستووە یان‬ ‫ڕووخساری خۆى داپۆشیوە‪ .‬ئەو ماسكەى لەسەر‬ ‫دەموچاوی گەورەترەكانە‪ ،‬و ناویش لەمە دەنێن‬ ‫«ئەزموون»‪ .‬ماسكێكی سارد و سڕ و بێگیان‪ ،‬ڕەق‬ ‫و پتەو و بەردەوام یەكسان‪ .‬گەورەتر‪ ،‬هەمیشە لە‬ ‫پێشەوە‪ ،‬هەموو شتێكی ئەزموون كردووە‬ ‫و شاردنەوەى نەفرەتی ئــەوە‪ .‬چونكە‬ ‫ئەوەى لەسەر ئەو دەردەكەوێت‪ ،‬دەنگی‬ ‫ڕۆحە‪ ،‬كە جارێكی دیكە دەبیسترێت‪،‬‬ ‫بــەو جـــۆرەى لــەگــەڵ هــەر كەسێكدا‬ ‫دەیكات‪ .‬هەر ئەمەیە گەنجی هەمیشە‬ ‫بەبیری ئەو دەهێنێتەوە‪ ،‬بــەردەوام و‬ ‫بەشێوەیەكی هەڕەشەئامێز‪ .‬هــەر بۆ‬ ‫ئەمەیە‪ ،‬كە ئــەو دوژمنی گەنجییە و‬ ‫سەرێكی نەگونجاو و ناسازگاری لەگەڵدا‬ ‫هەیە‪ .‬ئەو باسی ئەزموونی ترسێنەر‬ ‫و شكێنەر و تاریك و تاقەتپڕوكێن بۆ‬ ‫گەنجان دەكات و فێریان دەكات بەدەم‬ ‫خــۆیــانــەوە پێبكەنن‪ .‬بەتایبەت لەو‬ ‫ڕووەوەى كە «ئەزموونی ژینكراو یان‬ ‫تاقیكردنەوە» (‪ )erlebins‬بەبێ‬ ‫ڕۆح‪ ،‬ئاسانتر و بێ كێشەترە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫قابیلی دەستپێگەیشتن نییە‪.‬‬

‫دوو‪ :‬تەلەفون‬ ‫چ بەهۆى پێكهاتەى تەلەفون و چ‬ ‫بەهۆى پێكهاتە و بونیادی یادەوەرییەوە‪،‬‬ ‫ڕوون و ئاشكرایە دەنگە سەرەتاییەكانی‬ ‫گفتوگۆ تەلەفونییەكان‪ ،‬دەنگدانەوەیەكی‬ ‫جیاوازییان لەگەڵ دەنگە گفتوگۆییەكانی‬ ‫ئەمڕۆدا هەیە‪ .‬ئەوان دەنگگەلێكی شەوانە‬ ‫بــوون‪ .‬هیچ خوایەك موژدەبەخشیان‬ ‫نەبوو‪ .‬شەوێك دەگەیشتن‪ ،‬شەوێك‬ ‫لەپێشەوەى هەموو لەدایكبوونێكی واقیعی‬ ‫بوو‪ .‬و ئەو دەنگەى لەنێو ئەم ئامرازانەدا‬ ‫دەردەچــوو‪ ،‬دەنگی تازەلەدایكبوویەك‬ ‫بــوو‪ .‬تەلەفون بۆ من‪ ،‬هەموو ڕۆژێك‬ ‫و هەموو سەعاتێك برایەك بــوو‪ .‬من‬ ‫شاهیدێكی نزیكی ڕەوتێك بووم تەلەفون‬ ‫تیایدا بەسەر سوكایەتییەكانی ساڵەكانی‬ ‫یەكەمی دەركەوتنیدا سەركەوت‪ .‬كاتێك‬

‫تەلەفون وەك قارەمانێكی ئەفسانەیی‪ ،‬كە سەردەمێك مەحكوم‬ ‫بوو تاكو لەدۆڵێكی ناو شاخەكاندا بمرێت‪ ،‬ڕێڕەوی تاریكی پشتەوەى‬ ‫ماڵەكەى تەرك كرد و شایانە چووە نێو ژوورە پاكوتەمیزتر و‬ ‫ڕووناكترەكانەوە كە ئێستا نەوەكانی ئەمڕۆ تیایدا نیشتەجێبوون‪.‬‬ ‫كەمێك دواتر‪ ،‬تەلەفون بوو بە مایەى ئارامی و مەرهەمی تەنهایی‬ ‫جگە لە ئەزموون بوونی هەیە‪ ،‬و ئەو‬ ‫بەهایانەن – كە ئەزموون ناكرێن – و‬ ‫ئێمە لە خزمەتیانداین‪.‬‬ ‫بۆچی بۆ مرۆڤی نەخوێندەوار و عەوام‬ ‫ژیــان بێمانا و ئارامبەخشە؟ چونكە‬ ‫ئەو جگە لە ئەزموون بە هیچ شتێكی‬ ‫دیكە ئاشنا نییە‪ .‬لەبەر ئەوەى خودی‬ ‫ئەو گۆشەگیر‪ ،‬خەمۆك و بێ ڕۆحە‪.‬‬ ‫و ئەمە بەهۆى ئەوەوەیە‪ ،‬كە ئەو هیچ‬ ‫پەیوەندییەكی ڕۆحی و سەنتیمێنتالی‬ ‫لەگەڵ شتێكدا نییە‪ ،‬جگە لە شتە باو‬

‫نەخوێندەوار و عەوام تەنها بە بێمانایی و‬ ‫بێ بەهاییەوەیە‪ ،‬كە شاد و ڕازی دەبێت‪.‬‬ ‫ئەو لەسەر حەق دەمێنێتەوە و دڵنیایی‬ ‫بەخۆی دەدات كە ڕۆح لە ڕاستیدا بوونی‬ ‫نییە‪ .‬بەهەرحاڵ‪ ،‬هیچ كەسێك (وەك‬ ‫ئەو) خوازیاری تەسلیمبوونی بێ كۆت و‬ ‫بەند نییە لەبەرانبەر بە «ڕۆح» و ترسی‬ ‫زیاتر لە ڕۆح‪ .‬چونكە ئەگەر ئەو (ڕۆحی)‬ ‫ڕەخنەگرانەى دەبوو‪ ،‬ئەوسا دەیتوانی‬ ‫دەست بۆ خوڵقاندنیش ببات‪ .‬و ئەمە‬ ‫ئەو شتەیە‪ ،‬كە ئەو توانای ئەنجامدانی‬

‫نەوەكانی ئەمڕۆ تیایدا نیشتەجێبوون‪.‬‬ ‫كەمێك دواتر‪ ،‬تەلەفون بوو بە مایەى‬ ‫ئارامی و مەرهەمی تەنهایی‪ .‬بۆ ئەو‬ ‫خــەمــۆكــانــەى دەیــانــویــســت ئــەم دنیا‬ ‫خراپەكارە بەجێبهێڵن‪ ،‬ئەم دەزگایە‬ ‫بە ڕووناكییەكەكانی دووایین ئومێدەوە‬ ‫دەدرەوشــایــەوە‪ .‬بۆ ئەوانەى گۆشەگیر‬ ‫بوون‪ ،‬بوو بە شەریكەبەشیان‪ .‬ئێستا‬ ‫هەموو شتێك بەستراوەتەوە بە جەڕەسی‬ ‫تەلەفونەوە‪ .‬دەنگی گوێ كەڕكەرێك لە‬ ‫مەنفا و دوورخراوەییدا‪ ،‬ئیتر گۆڕابوو بۆ‬ ‫دەنگێكی نەرمتر‪.‬‬ ‫هــەمــوو ئـــەوانـــەى ئـــەم دەزگــایــە‬ ‫بــەكــاردەهــێــنــن‪ ،‬نــازانــن ســەردەمــێــك‬

‫هـــەروەهـــا ئــەزمــوونــێــكــی دیــكــە‪،‬‬ ‫جــیــاواز لــەگــەڵ ئـــەوەى دەیناسین‪.‬‬ ‫(ئەزموونێك) كە دژایەتی ڕۆح دەكات‬ ‫و وێــرانــكــەری زۆربــــەى خەونەكانی‬ ‫گەشەكردنە‪ .‬لەگەڵ ئەمەشدا‪ ،‬جوانترین‪،‬‬ ‫دەستپێنەگەیشتووترین‪ ،‬و ڕاستەوخۆترین‬ ‫ئەزموونەكانە‪ ،‬چونكە مادام كە گەنجین‬ ‫هەرگیز لەوانە نییە (ئەزموون) بێ ڕۆح‬ ‫بێت‪ .‬هەر بەوجۆرەى زەردەشت دەڵێت‪،‬‬ ‫ئینسان تەنها لە كۆتایی سەرگەردانی و‬ ‫ئاوارەییدا دەتوانێت دەستی بە ئەزموون‬

‫چرا‪ ،‬پەنجەرەى هەڵمی‪ ،‬دارخورمای ناو‬ ‫گــۆزە‪ ،‬مێزی سێگۆشە‪ ،‬موحاجەرەى‬ ‫قادرمە‪ ،‬هەموو ئەو شتانەى پێشتر لە‬ ‫ژوورەكانی پێشەوە دەبینران‪ ،‬سەرەنجام‬ ‫بەنێو مەرگێكی سروشتیدا تێپەڕین و‬ ‫بزر بــوون‪ ،‬تەلەفون وەك قارەمانێكی‬ ‫ئەفسانەیی‪ ،‬كە سەردەمێك مەحكوم بوو‬ ‫تاكو لەدۆڵێكی ناو شاخەكاندا بمرێت‪،‬‬ ‫ڕێــڕەوی تاریكی پشتەوەى ماڵەكەى‬ ‫تەرك كرد و شایانە چووە نێو ژوورە‬ ‫پاكوتەمیزتر و ڕووناكترەكانەوە كە ئێستا‬

‫ئامرازیی چ وێرانكارییەك لەنێو خێزاندا‬ ‫ب ــووە‪ .‬دەنــگــەكــەى لەنێوان سەعاتی‬ ‫دوو و چــواری دوای نیوەڕۆدا‪ ،‬كاتێك‬ ‫هاوپۆلێك دەویست قسەم لەگەڵدا بكات‪،‬‬ ‫زەنگێكی مەترسیدار بــوو كە هەموو‬ ‫شتێكی پارچەپارچە و وێــران دەكرد‪.‬‬ ‫نائارامبوون بەرانبەر بەم دەزگا كلیلدارانە‬ ‫و ئینكاركردنیان ڕێسایەكی گشتی بوو‪.‬‬ ‫سەرباری ئەو هەڕەشانەى باوكم دەیكرد‪،‬‬ ‫جۆش و خرۆشە واقیعییەكەى كاتێك‬ ‫بــوو كە دەستەكانی هەڵدەسووڕاند‪،‬‬ ‫كاتێك حاڵی لەگەڵدا دەكرد و سەرەڕای‬ ‫ئــەمــەش‪ ،‬بــەڕادەیــەك هەموو شتێكی‬ ‫فەرامۆش دەكرد‪ .‬دەستی وەك زاهیدێك‬ ‫بوو دەچووە نێو دۆخی حاڵ لێهاتنەوە‪.‬‬ ‫دڵی من ترپە ترپە لێیدەدا؛ دڵنیابووم‬ ‫كارمەندێك لەو بــەرەوەیــە كە بەهۆى‬ ‫كەمتەرخەمییەكانەوە سزا دەدرێت‪ .‬لەو‬ ‫سەردەمەدا تەلەفون ئەو جوڵێنەرە بوو‬ ‫كە لەنێوان زبڵدانەكانی ماڵەوە و دەزگای‬ ‫گازی‪ ،‬ئاوێزان بوو و بە جەڕەسەكەى‬ ‫خۆیەوە ترسەكانی خێزانی بەرلینی‬ ‫پەرتەوازە دەكرد‪ .‬كاتێك بە كۆشش و‬ ‫تەقەالیەكی زۆرەوە بەسەر خۆمدا زاڵ‬ ‫دەبـــووم‪ ،‬وردە وردە ڕاڕەوی دوور و‬ ‫درێژی نیوەتاریكم بەجێدەهێشت و خۆم‬ ‫بەوە دەگەیاند زەنگەكەى بكوژێنمەوە‪.‬‬ ‫بە توندی و هــێــزەوە ســەرم لەنێوان‬ ‫شانەكانم دادەنـــا‪ .‬مەستیی دەنگێك‬ ‫دەبــووم كە ئێستا دەنگی دەدایــەوە و‬ ‫دەلەرایەوە‪ .‬هیچ شتێك نەیدەتوانی ئەو‬ ‫توندوتیژییە دروست بكات كە تەلەفون‬ ‫لە مندا دروستی دەكرد‪ .‬بێ دەسەاڵت‪،‬‬ ‫هەوڵمدەدا‪ .‬دەمبینی ئاگاییم لەو زەمەنە‪،‬‬ ‫بۆچوونی ڕاشكاوانەم‪ ،‬هەستی ئەرك و‬ ‫ڕۆڵەكەی منی دروستكردووە‪ .‬و ڕێك‬ ‫بەوجۆرە ئەم میدیایە سەر بەو دەنگە‬ ‫بوو كە بوو بوو بە خاوەنی خۆى‪ ،‬منیش‬ ‫تەسلیمی یەكەمین پێشنیارێك بووم كە‬ ‫لەو ڕێگایەوە بەسەرمدا دەسەپا‪.‬‬ ‫لە سااڵنی دەیەى یەكەمی سەدەی بیستەمدا‬ ‫نووسراون‪ ،‬لە كۆبەرهەمی بنیامین وەرگیراوە‪،‬‬ ‫‪Walter‬‬ ‫‪Benjamin,‬‬ ‫‪Correspondence,‬‬ ‫‪1994,‬‬ ‫‪Chicago University Press.‬‬

‫ذمارة (‪ )237‬دوشةممة ‪2015/2/23‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫سەنگەر قوباد‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫هونەری چەمكگەرایی ‬ ‫‪Conceptual Art‬‬ ‫ئەم هونەرە پشت بە بیرۆكە دەبەست ‌ێ و‪ ،‬هونەری‬ ‫لە فیكر و فەلسەفە نزیك كــردەوە‪ ،‬بەوەی كارە‬ ‫هونەرییەكانی ئەم ڕێبازە پتر گرنگیی بە چەمك و‬ ‫گەیاندنی بیرۆكە دەدەن‪ ،‬كە ڕاستگۆییی هونەرمەندی‬ ‫الی بینەر خستەڕوو‪ .‬خواستی هونەرمەندان بوو لە‬ ‫چەپاندنی سێكسی و ئەقڵی و سیاسی و كۆمەاڵیەتی‬ ‫ئازاد ببن‪ ،‬لە سەرووی هەمووشیەوە تێكشكاندنی‬ ‫هەموو بەربەست و پەرژینەكانی نێوان ژانــرە‬ ‫هونەرییەكان و‪ ،‬هونەر و ژیان‪ ،‬بوو بە مەبەستی‬ ‫سەرەكییان‪ .‬وەك چۆن (سۆل لویت) ی نیگاركێش‬ ‫و پەیكەرسازی چەمكگەرایی ئەمریكی دەڵێت‪:‬‬ ‫«هونەری چەمكگەرایی تیۆری نییە‪ ،‬زەینییە و بەب ‌ێ‬ ‫ئامانج هەموو پرۆسەیەكی فیكری لەخۆ دەگرێت‪».‬‬ ‫خاڵێكی زەقی ئەم هونەرە ئەوەیە بە تەواوی‬ ‫شــێــوازی كــاركــردنــی پێش خــۆی جێهێشت‪ ،‬لە‬ ‫جێهێشتنی تابلۆ و ئەو كەرەستانەی تابلۆیەكی‬ ‫لەسەر دەكێشرا‪ ،‬بەرەو فەزای گشتی و كاركردن لە‬ ‫شوێنە گشتییەكان و نێو هۆڵ و شوێنی جیاجیای‬ ‫داخراو و كراوە هەنگاوی نا‪.‬‬ ‫هونەری چەمكگەرایی پێوەندییەكی نزیكی لەگەڵ‬ ‫ڕەوتە فیكرییەكاندا هەیە و‪ ،‬ئامانجیەتی هونەر و‬ ‫ژیان یەك بخات‪ ،‬كەلێنی نێوانیان پڕ بكاتەوە و‪،‬‬ ‫دژی نەریتە باو و سوواوەكان وەستایەوە‪ .‬ئەمەیش‬ ‫سوودی بە هونەر گەیاند‪ ،‬لەو ڕووەوەی كە چیتر‬ ‫دەرفەت بۆ بازرگانیكردن بە هونەرەوە نەما و‪ ،‬ئەو‬ ‫قۆناغە تێپەڕی هونەر بكر ‌ێ بە كااڵی بازاڕ‪ ،‬چونكە‬ ‫كارە هونەرییەكانی كۆنسێپچواڵ لە چوارچێوەی‬ ‫فرێم و قەبارەی بچووكدا نەمایەوە‪ .‬كارەكان بوون‬ ‫بە بەشێك لە فەزای گشتی‪ ،‬ئەم جۆرە كارانەیش‬ ‫بازرگانیی پێوە ناكرێت‪.‬‬ ‫لەم جۆرە هونەرەدا فیكر بەشێكی سەرەكیی‬ ‫كارە هونەرییەكە داگیر دەكات‪ ،‬بەو واتایەی بیرۆكە‬ ‫دەبێتە خودی كارە هونەرییەكە و ڕەگەزی سەرەكیی‬ ‫كارەكان دەبێت‪ ،‬هەر وەك (مییە كاسرین)‪ ،‬دەڵ ‌ێ‬ ‫«هونەری كۆنسێپت ئەو جۆرە كارانەیە كە بیرۆكە‬ ‫خودی كارەكە پێكدێنێ‌ و‪ ،‬بوونی تایبەتمەندیی‬ ‫ئیستاتیكی لە كارەكاندا مەرج نییە‪ ».‬بەمەیش‬ ‫شێوەكاران پەنا بۆ مەسەلە فیكرییەكان دەبەن‬ ‫و‪ ،‬لەگەڵ كایەی فیكریدا یەك دەگــرن‪ ،‬لە كاتی‬ ‫داڕشتنی كارەكەشیاندا پێوەندیی ڕاستەوخۆ لەگەڵ‬ ‫جیهانی دەرەوەی خۆیان پەیدا دەكــەن و‪ ،‬هیچ‬ ‫مامەڵەیەكی ناڕاستەوخۆیان نامێنێت‪ ،‬فەزای گشتی‬ ‫دەبێتە ڕووبــەری كاركردنیان‪ .‬بەمەیش واتایەكی‬ ‫دیكە بە جیهان دەبەخشن و‪ ،‬هونەری شێوەكاریش‬ ‫بە تەواوەتی لە نەریت و یاسا و ڕێسا كۆنەكان‬ ‫دەرباز دەكەن‪.‬‬ ‫هەروەها هونەری چەمكگەرایی هەنگاوی بە‬ ‫پێزی بۆ گەڕانەوەی هونەر بۆ جەماوەر هاویشت‬ ‫و‪ ،‬ئەوەی هونەری پاش نوێگەری (پۆست مۆدێرنە)‬ ‫ئامانجی بوو بە لوتكەی گەیاند‪ ،‬كە دەب ‌ێ هونەر لە‬ ‫دەستەبژێر وەربگیرێتەوە و بدرێتەوە بە جەماوەر‪،‬‬ ‫چونكە پێشتر هونەر بۆ دەستەبژێرەكان بوو‪ ،‬نەك‬ ‫بۆ گشتی‪.‬‬ ‫هونەری چەمكگەرایی لە بەرایییەكانی سەدەی‬ ‫بیست‪ ،‬لە ســەر دەستی (مارسیل دووچــامــپ)‬ ‫دەركەوت‪ ،‬كە هاوشێوەی (پیكاسۆ و مۆندریان) لە‬ ‫كارە هونەرییەكانیدا دوای بیرۆكە كەوت‪ ،‬دەیویست‬ ‫لە الیەنی فیزیكیی تابلۆ دوور بكەوێتەوە و لە‬ ‫بیرۆكە نزیك ببێتەوە‪ .‬بەاڵم دیسان ئەم هونەرەیش‬ ‫چەشنی هونەرەكانی دیكەی پاش نوێگەری‪ ،‬لە‬ ‫شەستەكانی سەدەی بیستدا فۆڕمی فەرمی وەرگرت‪،‬‬ ‫بە تایبەتیش لە ساڵی ‪ 1969‬دا بە یەكجاری‬ ‫ناسرا‪ ،‬ئەو كاتەی هونەرمەندە چەمكگەرایییەكان‬ ‫كارەكانیان لە مۆزەخانەی لیڤەركوزنی ئەڵمانیا‬ ‫نمایش كرد و‪ ،‬زایەڵەیەكی باشی هەبوو‪ .‬لەوێوە‬ ‫درێژە بەم جۆرە كارانە درا‪.‬‬ ‫شۆڕەسوارانی هونەری چەمكگەرایی‪ ،‬بریتین‬ ‫لە (جۆزێف كــۆزۆس‪ ،‬دۆریــس سالسیدۆ‪ ،‬پیرۆ‬ ‫مانزۆنی)‪ ،‬سێیەمیان لە بەناوبانگترین كاریدا‬ ‫پیساییی خۆی خستە قوتووەوە و بۆ فرۆشتنی‬ ‫نمایش كرد و‪ ،‬لەسەر قوتووەكە نووسیبووی «ئەم‬ ‫قوتووە پیساییی هونەرمەندە و‪ ،‬كێشی تەواوی ‪30‬‬ ‫گرامە و‪ ،‬بە شێوەیەكی سروشتیش هەڵگیراوە‪ ».‬لە‬ ‫الیەكی دیكەی قوتووەكەوە ڕێككەوت و ئیمزای خۆی‬ ‫دانابوو‪ ،‬بە مەبەستی ساختەنەكردنی كارەكەی‪.‬‬ ‫ئامانجی مانزۆنی لەم كارەدا ئەوەیە كە پێیوایە هەر‬ ‫شتێك لە مرۆڤ بێتە دەرەوە‪ ،‬كاری هونەرییە‪.‬‬ ‫هونەری كورتكردنەوەی تەواو ‬ ‫‪Minimal Art‬‬ ‫هونەری مینیمال كورتكردنەوەی تەواوی فۆڕمە‪،‬‬ ‫واتــا شێوە لە كــارە هونەرییەكاندا بە تــەواوی‬ ‫كورت دەكرێتەوە‪ ،‬بە ڕادەیــەك ڕەهەندی سێیەم‬ ‫نامێنێ‌ و‪ ،‬ڕووب ــەری تابلۆ تەخت دەبێتەوە و‪،‬‬ ‫بەربینەیش نامێنێت‪ .‬بە واتایەكی تر هونەرمەندانی‬ ‫كورتكردنەوەی تەواو‪ ،‬فۆڕمەكانیان بە تەواوەتی‬

‫كــورت دەكەنەوە بۆ یەك فــۆڕم یان دوو فۆڕمی‬ ‫تەخت و بێ‌ ڕەهەند‪ ،‬هاوكات ڕەچــاوی دووری و‬ ‫نزیكی ناكەن‪ ،‬تەنانەت ڕەنگەكانیشیان بۆ یەك‬ ‫ڕەنگی تەخت و پان كورت دەكەنەوە‪.‬‬ ‫كارە هونەرییەكانی كورتكردنەوەی تــەواو چڕ‬ ‫و سادەن‪ ،‬ئەمەیش لەپێناو بەخشینی ئاگاییی بە‬ ‫بینەر‪ ،‬تا وەك بینەرێك هەست بە بوونی خۆی‬ ‫لە بەردەم كارە هونەرییەكاندا بكات‪ ،‬دەرفەتێكی‬ ‫باشتریشی بۆ دەڕەخسێن ‌ێ تا لە ئایدیای كارەكە‬ ‫تێبگات‪ .‬بــەم جــۆرە مانا زیاتر لە بینەر نزیك‬ ‫دەبێتەوە و‪ ،‬بینەریش هەست بە كاراییی خۆی‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫هونەری مینیمال‪ ،‬سنووری نێوان نیگاركێشان‬ ‫و پەیكەرسازی سڕییەوە‪ ،‬كارەكانی ســەر بەم‬ ‫ڕێبازەیش پتر لە سیاقی پەیكەرسازیدان‪ .‬هەروەها‬ ‫پەیبردن بوو بەوەی كە جیاكردنەوەی نیگاركێشان‬ ‫و پەیكەرسازی هیچ پێویست نییە‪ ،‬چونكە ئەم دوو‬ ‫ژانرە یەك چوارچێوەن و پێویستیان بە چوارچێوەی‬ ‫جیاواز نییە‪ .‬جگە لەوەی هەوڵەكانی هونەرمەندانی‬ ‫مینیماڵ‪ ،‬بە تایبەت هەوڵەكانی (دۆناڵد جود)ی‬ ‫ئەمریكی‪ ،‬بۆ نەهێشتنی شێوازی نەریتیی هونەری‬ ‫نیگاركێشان بوو‪ ،‬كە مەبەستیان بوو تابلۆ لە قاڵبە‬ ‫سوواوەكەی خۆی وەدەرنێن و‪ ،‬ئازادییەكی ڕەهای‬ ‫پێ‌ ببەخشن‪.‬‬

‫ناونیشانی ‪ Language Art‬دا نمایش كرد‪،‬‬ ‫پاشانیش ژمارەیەك هونەرمەندی دیكە بە تایبەت‬ ‫بەریتانییەكان لە نمونەی (مایكڵ بۆڵدوین‪ ،‬دیڤید‬ ‫بینریدج‪ ،‬هارۆڵد هۆریل) كەوتنە سەر شەپۆلی ئەم‬ ‫ڕێبازە هونەرییە و‪ ،‬درێژەیان بە كارە هونەرییەكانی‬ ‫هونەری زمان دا‪.‬‬

‫هونەری جەستە ‪Body Art‬‬ ‫لــەم جــۆرە كاركردنە شێوەكارییەدا جەستە‬ ‫دەبێتە ڕووبەڕی كاركردن‪ ،‬لە نەخشاندنی شێوەی‬ ‫هەمەچەشن لەسەر جەستەی مــرۆڤ (تاتۆ)‪،‬‬ ‫یان بەكارهێنانی جەستەی مــرۆڤ بۆ گەیاندنی‬ ‫بیرۆكەیەك‪ ،‬جا لەسەر تەختەی شانۆ بێت‪ ،‬یان‬ ‫لە فەزای كراوەدا‪ ،‬تا هونەر و ژیان ئاوێتەی یەكدی‬ ‫ببنەوە‪ .‬بە جۆریەك نواندنی چەند جووڵەیەك لە‬ ‫كارێكی هونەریدا ڕێك لە سروتە ئایینییەكان دەچێ‌‪،‬‬ ‫بە تایبەت لە ئازاردانی جەستەدا‪.‬‬ ‫لەم شێوازە هونەرییەدا جگە لەوەی وێنە لەسەر‬ ‫لەشی مرۆڤ دەكێشرێت‪ ،‬لە هەند ‌ێ كاری دیكەدا‬ ‫جەستە لەسەر ڕووبەڕێكی ڕەنگی ڕادەكێشرێت‪ ،‬یان‬ ‫بە پرچ و قۆڵ و باسك و قاچ‪ ،‬وێنە دەكێشرێت‪.‬‬ ‫جگە لەوەی لە هەندێ كاردا جەستە ئازار دەدرێت‪،‬‬ ‫بە تایبەت لە شێوەی لە خاچدانی مرۆڤدا‪( .‬هێرمان‬ ‫نیچ)ی شێوەكاری نەمساوی زۆرتــریــن كــاری لە‬ ‫توندوتیژیی جەستەییدا كردووە‪ .‬ئەو بڕوای وایە؛‬ ‫كلتووری مرۆڤایەتی بێئاگایە لــەوەی توندوتیژی‬ ‫پێویستییەكی حەتمییە بۆ پاكبوونەوەی ڕۆح‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە خوێن و گۆشتی نمایش دەكــرد‪ ،‬تا مرۆڤ‬ ‫پەرچەكرداری توندی هەبێت‪.‬‬ ‫لەم هونەرەدا بە ڕوونی یاسا و ڕێساكان پێشێل‬ ‫دەكرێن‪ ،‬بەوەی تا ڕادەیەكی زۆر ئازاری جەستە‬ ‫دەدرێـــت‪ ،‬كــە بــڕێ‌ جــار گەیشتووەتە حاڵەتی‬ ‫خۆكوشتن‪ ،‬بۆ وێنە؛ (كریس بۆردان) لەشی خۆی‬ ‫خستە بەر فیشەكی تفەنگەوە‪ .‬یاخود (فڕانكۆ‬ ‫بی) لە نمایشێكیدا خوێنی قۆڵی خۆی بەردایەوە‬ ‫و‪ ،‬پاش شۆڕبوونەوەی خوێنەكە بەسەر لەشیدا‪،‬‬ ‫دڵۆپ دڵۆپ دەڕژایە سەر كوتاڵێكی ڕاخراو لەسەر‬ ‫زەوی‪ ،‬خۆیشی بەسەر كوتاڵە ڕاخراوەكەدا تەراتێنی‬ ‫دەكرد‪ ،‬بینەرانیشی لە ئەمبەر و ئەوبەری ڕێڕەوی‬ ‫نمایشكەوە تەماشایان دەكرد‪.‬‬ ‫سەرەتاكانی ‪ Body Art‬لە (جۆزێف بۆیز)‬ ‫ی ئەڵمانییەوە دەركـــەوت‪ ،‬كە لە شەستەكانی‬ ‫ســەدەی بیستدا‪ ،‬سروتی جەستەیی لە بەردەم‬ ‫چاوی خەڵكانێكدا نمایش دەكرد‪ .‬ناوبراو لە پێناو‬ ‫وەدەرخستنی وزە كپبووەكانی جەستەدا كۆششێكی‬ ‫زۆری كرد‪.‬‬ ‫ئەگەر ئازاردانی جەستە بەشێك ب ‌ێ لە هونەری‬ ‫جەستە‪ ،‬ئــەوا بــەشــەكــەی تــری چێژوەرگرتنە‬ ‫لــە جەستە‪ ،‬كــە لــە كــارەكــانــی (جــیــف كۆنز)‬ ‫دا دەردەكــەوێــت‪ ،‬كاتێك لە نمایشێكدا لەگەڵ‬ ‫هاوسەرەكەی ڕاستەوخۆ سێكس دەكەن‪.‬‬ ‫هونەری جەستە بە هەردوو دیوەكەیدا‪( :‬ئازاردانی‬ ‫جەستە‪ ،‬چێژوەرگرتن لە جەستە)‪ ،‬ئەوە دەگەیەن ‌ێ‬ ‫كە جەستە ئەو تەنەیە دەكر ‌ێ ببێتە هۆی بەخشینی‬ ‫ئــازار و نامۆیی‪ ،‬دەشكر ‌ێ ببێتە هۆی خۆشی و‬ ‫چێژبەخشین‪.‬‬

‫هونەری كەتوارییی زێدەڕۆ ‪Hyperrealism‬‬ ‫لە كۆتاییی شەستەكانی سەدەی بیستدا‪ ،‬پاش‬ ‫ئەوەی شێوەكاران لە ئەزموونكردنی جۆرەها شێوازی‬ ‫كاركردنی جیاواز و سەربەست و دووركەوتنەوەیەكی‬ ‫دوورودرێژ لە هونەری كەتواری‪ ،‬تێر بوون‪ .‬جارێكی‬ ‫تر ئارەزووی گەڕانەوە بۆ وێنەكێشانی واقیعی پەیدا‬ ‫بوو‪ ،‬چونكە لە ئەزموونكردنی هونەرەكانی نوێگەری‬ ‫و پاش نوێگەری تێربوون و‪ ،‬دیسانەوە مەیلی‬ ‫گەڕانەوە بۆ وێنەی كەتواری الیان چەكەرەی كرد‪،‬‬ ‫بەاڵم نەیانویست هەمان ئەو ئەزموونە كەتوارییەی‬ ‫سەدەیەك لەوەوبەر جێیان هێشتووە وەك خۆی‬ ‫دووبارەی بكەنەوە‪ ،‬بۆیە بیریان لەوە كردەوە شێوە‬ ‫كاركردنێكی واقیعیی نو ‌ێ بهێننە كایەوە‪ ،‬كە ئەنجام‬ ‫پێی گەیشتن و‪( ،‬كەتوارییی زێدەڕۆ)یان دۆزییەوە‪،‬‬ ‫واتــا نیگاركێشان بە ئــەوپــەڕی وردەكــاریــیــەوە‪،‬‬ ‫وردەكارییەك كامێرایش توانای بەسەریدا نەشكێت‪.‬‬ ‫هونەرمەندانی ‪ Hyperrealism‬بە جۆریەك‬ ‫واقیع بۆ نێو كارەكانیان دەگوازنەوە‪ ،‬نە كامێرا و‬ ‫نە چاوی ئاسایی توانای بینینی ئەو وردەكارییەی‬ ‫نییە‪ ،‬كە تێیدا پەی بە ورد و درشتی گەردەكانی‬ ‫سەر فۆڕمێكی كەتواری دەبەن‪ ،‬زێدەڕۆیییەكی زۆر‬ ‫لە فۆتۆ واقیعییەكاندا دەكەن‪ .‬بۆ نمونە؛ فۆتۆی‬ ‫پۆرترێتی كەسایەتییەك دەگرن و‪ ،‬پاشان لە ڕێگەی‬ ‫كۆمپیوتەرەوە دەستكارییەكی وردی دەكــەن‪ ،‬بە‬ ‫ڕادەیەك هێندە وردەكاریی بە كارەكە دەبەخشن كە‬ ‫هەرگیز چاوی مرۆڤ لە تەماشاكردنێكی ڕاستەوخۆی‬ ‫شتەكانی واقیعدا نایبینێت‪ .‬بۆ ئەمەیش جگە لە‬ ‫كامێرا و كۆمپیوتەر‪ ،‬چەندین كەرەستەی میكانیكیی‬ ‫دیكەی لە شێوەی داتاشۆ و ئۆڤەر هێد و پرینتەر‪-‬‬ ‫یان بەكار هێنا‪.‬‬ ‫هونەرمەندانی كەتوارییی زێدەڕۆ‪ ،‬وای بۆ دەچن؛‬ ‫چاوی كامێرا هەقیقەتی تەواو نییە‪ ،‬چونكە هەر‬ ‫تاكێك دەیەو ‌ێ ئەوە ببین ‌ێ كە خۆی دەیبینێت‪.‬‬ ‫ئەوان خودی فۆتۆ واقیعییەكەیان ال گرنگ نییە‪،‬‬ ‫هێندەی وردەكارییەكەیان ال گرنگە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫وێنەی فۆتۆگرافی الی ئــەوان تەنیا وێنەیەكی‬ ‫ڕووتــەخــتــە و هیچی تــر‪ ،‬وەلــێ‌ بــە بایخەوە لە‬ ‫تەكنیكەكانی خستنەڕووی تاریكی و ڕووناكی‪ ،‬پلەی‬ ‫ڕەنگی‪ ،‬زاڵبوون بەسەر پنتی ورد‪ ،‬بەرپەرچدانەوەی‬ ‫تیشك‪ ،‬لەو ڕووتەختییەدا‪ ،‬دەڕوانن‪.‬‬ ‫ئـــــەم هـــــونـــــەرە جـــگـــە لــــە زاراوەی‬ ‫(‪ ،)Hyperrealism‬چەند تێرمێكی دیكەیشی‬ ‫بۆ بەكار دەبــرێــت‪ ،‬وەك ‪Photorealism‬‬ ‫و ‪ ،Superrealism‬كە سەرجەمیان واتای‬ ‫وێنەكێشانی واقیعی بە ئەوپەڕی وردەكارییەوە‬ ‫دەگەیەنن‪ ،‬یان زێدەڕۆییكردن لە پێدانی وردەكاریی‬ ‫بە دیمەنە واقیعییەكان‪ .‬هەریەك لە (مالكۆڵم مۆرلی‪،‬‬ ‫دۆنان هانسۆن‪ ،‬چارلس بیل‪ ،‬جاك كلۆز‪ ،‬ریتچارد‬ ‫ئیستز‪ ،‬ڕاڵف گوینگز) لە دیارترین هونەرمەندانی‬ ‫ئەم ڕێبازەن‪.‬‬ ‫هونەری كەتوارییی زێــدەڕۆ‪ ،‬گەڕانەوە بوو بۆ‬ ‫ڕەسەنایەتیی هونەری نیگاركێشان‪ ،‬تاوەكو جارێكی‬ ‫تر هونەری شێوەكاری بە وێنەی كەتواریی ئاشنا‬ ‫ببێتەوە و‪ ،‬كار لەسەر نەخشاندنەوەی واقیع بە‬ ‫وردەكارییەكی لە ڕادەبەدەر بكات و‪ ،‬ئەو جوانییانەی‬ ‫لە خوددی دیمەنەكانی واقیعدا هەن بە شێوەیەكی‬ ‫نایابتر بۆ بینەر بگوازێتەوە‪.‬‬ ‫شەستەكانی سەدەی بیست زێڕینترین قۆناغە‬ ‫لە دیرۆكی هونەری شێوەكاریی جیهاندا‪ ،‬بەوەی‬ ‫توانرا لە مــاوەی ‪ 10‬ساڵدا هونەری شێوەكاری‬ ‫بگەیەنرێتە ئاستێكی بااڵ و‪ ،‬دەرچوون لە هەموو‬ ‫كــۆت و بەندێك‪ .‬هــاوكــات قۆناغێكیش بــوو بۆ‬ ‫ئاشتكردنەوەی هونەرەكان و بە یەكگەیاندنیان‪ ،‬بە‬ ‫جۆریەك سنووری نێوان هونەرەكان و‪ ،‬سنووری‬ ‫نێوان هونەر و جەماوەر‪ ،‬سڕایەوە‪ .‬ژیانی بینەریش‬ ‫لــەگــەڵ كــارە هونەرییەكان دەســتــی پــێ كــرد‪.‬‬ ‫ئەمەیش چێبوونی ڕوانگەیەكی نو ‌ێ بوو بۆ كۆی‬ ‫ژیان و‪ ،‬پێوەندیی هونەری شێوەكاری و بینەر‪.‬‬ ‫وێــڕای ئــەوەی پێگەی هونەر بۆ ئاستێكی بااڵتر‬ ‫بەرز كرایەوە و‪ ،‬پەیی بە توانایەك بۆ بەخشینی‬ ‫زانین و واتایەكی گونجاو و گشتگیر برد‪ ،‬توانایەك‬ ‫بــەردەوام لە بەرەوپێشچووندایە‪ ،‬ئەمەیش كڕۆكی‬ ‫هونەرە بە گشتی و هونەری شێوەكاری بە تایبەتی‪،‬‬ ‫چونكە ئەم هونەرە ئەزموونگەرییە و‪ ،‬هەرگیز لە‬ ‫ئەزموونكردن ناوەستێ و قۆناغی نوێتر و جیاوازتر‬ ‫بەدی دەهێنێت‪ .‬هەر لێرەشەوە ڕوون دەبێتەوە كە‬ ‫لە هونەری شێوەكاریدا گەڕانەوەیش بۆ قۆناغەكانی‬ ‫ڕابردوو وەك خۆی نییە‪ ،‬بەڵكو گەڕانەوەیەكی نوێیە‬ ‫و ڕەنگێكی درەوشــاوەتــر بە قۆناغەكانی پێشوو‬ ‫دەبەخشێت‪ .‬تا هەنووكەیش هونەرەكانی دەیەی‬ ‫شەشی سەدەی بیست كاری لەسەر دەكر ‌ێ و بەهای‬ ‫لە دەست نەداوە‪.‬‬

‫هونەری زەوی ‪Land Art‬‬ ‫ئەم شێوازە هونەرییە پێوەستە بە كاركردن لە‬ ‫سروشتدا و‪ ،‬كەرەستەكانیشی بریتین لە خۆڵ و ئاو‬ ‫و هەوا و دار و بەرد و چیا و دۆڵ و دەشت و گشت‬ ‫ڕەگەزە سروشتییەكانی پێوەست بە زەوی‪ .‬كارەكان‬ ‫كاتین و لەگەڵ گۆڕانكاریی ئاو و هەوادا گۆڕانیان‬ ‫بــەســەردا دێــت‪ ،‬یــان دەسڕێنەوە و ئاسەواریان‬ ‫نامێنێت‪ ،‬هەند ‌ێ جاریش ئاسەوارێكی كەمیان‬ ‫لێ‌ بە جێ دەمێنێت‪ ،‬لە نمونەی‪ :‬نەخشاندن و‬ ‫ڕازاندنەوەی كەناری دەریاكان‪ .‬هەڵكۆڵینی قەدپاڵی‬ ‫چیا و دەشتە پان و بەرینەكان‪ .‬تێكەڵكردنی بەردی‬ ‫قەبارە گەورە و بچووك بە ئاوی كەناری دەریاكان‬ ‫و خووالنەوەی ئاو بە نێو فۆڕمە دروستكراوەكاندا‪.‬‬ ‫چەقاندنی چەتر لە سروشتدا‪ .‬داپۆشینی سروشت‬ ‫بە كوتاڵ‪ .‬ڕەنگكردنی سروشت‪ .‬یان چەقاندنی‬ ‫شیش لە زەویــدا و‪ ،‬چاودێرێكردنی چۆنیەتیی‬ ‫بەركەوتنی كاریگەریی هەورەتریشقە و‪ ،‬ڕەنگدانەوە‬ ‫و دابەزینی تەوژمەكەی لەسەر شیشەكان‪ ،‬كە‬ ‫(ڕۆبێرت سمیسۆن) ئەم چەشنە كارەی كردووە‪.‬‬ ‫ئەمانە و دەیــان كاری تر لە سەر زەویــی پان و‬ ‫بەرین و كراوە ئەنجام دەدرێن‪( .‬نیومان كریستۆ) لە‬ ‫دیارترین شێوەكارەكانی ئەم بوارەیە و‪ ،‬پێچانەوەی‬ ‫باڵەخانەی پەرلەمانی ئەڵمانیا لە ساڵی ‪ 1995‬دا بە‬ ‫گەورەترین كاری دادەنرێت‪.‬‬ ‫كارەكانی هــونــەری زەوی لە ڕێگەی گرتەی‬ ‫فۆتۆگرافی و ڤیدیۆییەوە تــۆمــار دەكــرێــن‪ ،‬تا‬ ‫لە فەوتان بپارێزرێن‪ .‬لێرەوە دەردەكـــەو ‌ێ كە‬ ‫ئەگەرچی ئەم هونەرە كاتییە‪ ،‬بەاڵم كامێرا فریای‬ ‫دەكەوێت‪ ،‬ئەمەیش ئامادەبوونی تەكنەلۆژیا لە كارە‬ ‫هونەرییەكانی پاش نوێگەری دەسەلمێنێت‪ ،‬كە‬ ‫دەبێتە هۆی پارێزگاریكردن لە كارە هونەرییەكان‪.‬‬ ‫ئـــەم ه ــون ــەرە لــە كــۆتــایــیــی شەستەكانی‬ ‫هونەری ئەدا ‪Performance Art‬‬ ‫ســەدەی بیستدا دەركــەوت‪ ،‬بە یەكێك لە ڕێچكە‬ ‫هونەرێكە سروتێكی نمایشیی ئاهەنگئامێزە‬ ‫كاریگەر و دیارەكانی هــونــەری پــاش نوێگەری‬ ‫(‪ )Postmodern‬هەژمار دەكرێت‪ .‬وەل ‌ێ جێی و‪ ،‬لە ئەداكردنیدا هەر حەوت هونەرە بینەیی و‬ ‫ئاماژەیە ئەم ڕێچكەیە پتر ژانــری پەیكەرسازی بیسەرییەكە بەشداریی دەكــەن‪ .‬لە بنەڕەتیشدا‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬بەوەی كارەكان بەرجەستەن‪ .‬ئامانجی ئەم ڕێچكەیە بە مەبەستی نوێكردنەوەی ئەزموونی‬ ‫ئەم هونەرەیش تێپەڕكردنی ڕووبەری تەسكی تابلۆ ڤیوچەریزمە ئیتاڵی و ڕووسەكان بوو‪ ،‬هەروەها‬ ‫و جەستەی دیاریكراوی هونەرە بۆ پانتایییەكی نوێكردنەوەی ئەزموونی دادایزمەكانیش بوو‪.‬‬ ‫گەورەتر و ب ‌ێ سنوور كە سروشتە‪ ،‬ئەمەیش بۆ ئەم شوبهاندنە لەبەر ئەوەیە كە بۆ یەكەم جار‬ ‫ئــەوەی هونەرمەند ئەزموونێكی ڕاستەقینە و لە مــێــژووی هــونــەری شێوەكاریدا ڤیوچەریزمە‬ ‫ڕاستەوخۆ لە جیهاندا بكات‪ .‬هاوكات بینەریش ئازاد ئیتاڵییەكان ستۆدیۆی نیگاركێشانیان جێهێشت و‬ ‫دەبێ‌ لەوەی چ گۆشەیەك بۆ تەماشاكردنی كارە ڕوویان كردە هۆڵەكانی وانەگوتنەوە و شانۆ و سەر‬ ‫شەقام‪ ،‬ئەمەیش لە ساڵی ‪ 1913‬دا ڕوویدا‪ .‬وەل ‌ێ‬ ‫هونەرییەكان هەڵدەبژێرێت‪.‬‬ ‫ئەم هونەرە تا شەستەكانی سەدەی بیست قاڵبێكی‬ ‫دیاریكراوی وەرنەگرت‪.‬‬ ‫هونەری زمان ‪Language Art‬‬ ‫لــە شەستەكانی س ــەدەی بیستەدا هونەری‬ ‫لەم ڕێچكەیەدا هونەری شێوەكاری بەرەو زمان‬ ‫هەنگاوی هاویشت‪ ،‬تێكست و ژمــارە لە كاری ئــەدا لــەســەر دەســتــی هونەرمەندانی ئــەوروپــی‬ ‫شێوەكاریدا بەكار هێنرا‪ ،‬كە سەرەتاكەی لە كارە گەشەسەندنێكی بەرچاوی بە خۆوە بینی و‪ ،‬دەكر ‌ێ‬ ‫هونەرییەكەی (جۆزێف كۆزۆس) ـەوە سەریهەڵدا‪ ،‬ساڵی ‪ 1962‬بۆ دەركەوتی ئەم هونەر بە شێوەیەكی‬ ‫كاتێك لە ساڵی ‪ 1965‬دا نمایشی كرد و‪ ،‬تێیدا سیاقی دیــاری بكەین‪ ،‬كە هەریەك لە (هێرمان‬ ‫سێ‌ كورسیی بەكار هێنا‪ ،‬كورسییەكی ڕاستەقینە‪ ،‬نیچ‪ ،‬گونتەر پــروس‪ ،‬ئۆتۆ مویل‪ ،‬ئیف كالین‪،‬‬ ‫كورسییەكی فۆتۆگرافی‪ ،‬هەڵواسینی تێكستێك پیتەر گۆتنەر‪ ،‬پیتەر دوكلی‪ ،‬كلوس ڕینك و‪)...‬‬ ‫لە پااڵ دوو كورسییەكەوە كە چییەتیی كورسی كاری ئەداییی خۆیان پێشكەش كرد‪ .‬هەڵواسینی‬ ‫ڕوون دەكاتەوە‪ .‬كۆزۆس ویستی بینەر سەرپشك مەقەستەكانی (كرسیتۆفەر جۆبسۆن) یش‪ ،‬یەكێكە‬ ‫بكات لەوەی كام لەو سێ‌ كورسییە هەڵدەبژێرێت‪ ،‬لە كارە بەناوبانگەكانی هونەری پێرفۆڕمانس‪.‬‬ ‫لەم ڕێبازە هونەرییەدا سەرجەم هونەرەكان یەك‬ ‫كورسییە ڕاستەقینەكە‪ ،‬یان وێنەی كورسی‪ ،‬یان‬ ‫نووسین لەهەمبەر كورسی؟ زمان و نووسین لە دەگــرن بۆ دەربڕینی دیمەنێكی داداییزمانە‪ ،‬كە‬ ‫سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە‪:‬‬ ‫كارەكانی كۆزۆس دا گرنگی و بایەخی زۆرە‪ ،‬چونكە تێیدا دەنگ و ڕەنگ و ڕووناكی و سینۆگرافیا و‬ ‫الفن املعاصر‪ /‬مييه كاثرين‪.‬‬ ‫كۆلیگرافیا و سەما و و وێنە و دیكۆری شانۆیی‬ ‫پێیوایە هونەر بەب ‌ێ زمان بوونی نییە‪.‬‬ ‫الفن التشكيلي املعاصر‪ /‬حممود امهز‪.‬‬ ‫لە‬ ‫جۆریەك‬ ‫بە‬ ‫كە‬ ‫دەبن‪،‬‬ ‫بەشدار‬ ‫و‪،...‬‬ ‫ڤیدیۆ‬ ‫و‬ ‫گەیشتە‬ ‫و‪،‬‬ ‫درا‬ ‫پاشان پەرە بە هونەری زمان‬ ‫التيارات الفنون املعاصرة‪ /‬حممود أمهز‪.‬‬ ‫احلركة التشكيلية املعاصرة‪ /‬عادل كامل‪.‬‬ ‫ئەوەی ژمارە و ڕێككەوتیش بنووسرێت‪ ،‬كە الی جۆرەكان بە شانۆگەرییی پووچگەراكان دەچێت‪،‬‬ ‫مذاهب الفن املعاصر‪ /‬حسن حممود حسني‪.‬‬ ‫شــێــوەكــاری ژاپــۆنــی (ئــون كـــوارە) دەركـــەوت‪ ،‬ئەو شانۆگەرییانەی بەر لە جەنگی جیهانی لە‬ ‫الفن يف القرن العشرين‪ /‬جوزيف اميل مولر‪.‬‬ ‫دوابەدوای ئەویش‪ ،‬چەندین شێوەكاری دی دەستیان یانەكانی ڤۆڵتێر و زیوریخ نمایش دەكران‪ .‬یاخود‬ ‫من احلداثة اىل مابعد احلداثة يف الفن‪ /‬عفيف البهنسي‪.‬‬ ‫بۆ هونەری زمان برد‪ ،‬كە تێیدا فاكس و پۆستكارت لە شانۆگەرییەكانی برخت دەچـ ‌ێ كە پشتی بە‬ ‫األسس التارخيية للفن التشكيلي املعاصر‪ /‬حسن حممد حسن‪.‬‬ ‫بە‬ ‫پێوەندیی نێوان بینەر و ئەكتەر دەبەست‪.‬‬ ‫بەكار هێنرا و‪ ،‬ڕێككەوت و ژمارەیان لێ‌ دەدرا‪.‬‬ ‫مابعد احلداثة‪ ،‬احلركات الفنية منذ عام ‪ /1945‬ادوارد لويسي مسيث‪.‬‬ ‫لە كۆتاییی سااڵنی دەیــەی شەشی ســەدەی كورتی هونەری ‪ Performance‬سنووری نێوان‬ ‫املفاهيم الفكرية واجلمالية لتوظيف اخلامات يف فن مابعد احلداثة‪/‬‬ ‫ثائر سامي املشهداني‪.‬‬ ‫بیست‪ ،‬ژمارەیەك شێوەكار كاری هاوبەشیان لە ژێر دەربڕینی هونەری و ژیانی هەڵگرت‪.‬‬

‫من و‬ ‫ئه‌وانی تر!‬

‫هونەری شێوەكاریی شەستەكانی سەدەی بیست‬

‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬

‫به‌هه‌شتی له‌ده‌ستچوو‬ ‫یا مه‌رگ وه‌ك جه‌زره‌به‌ی‬ ‫له‌دایكبوون‬ ‫بۆچی مرۆڤی ئاینی (به‌تایبه‌تی داعــش) هێندە تاسه‌ی به‌هه‌شت‬ ‫ده‌كات‪ ،‬خواخوا و په‌له‌په‌لیه‌تی به‌زوویی بمرێت و به‌ خێراترین كات‬ ‫بگات ‌ه به‌هه‌شت؟ به‌هه‌شت بۆ داعشیستێكی بكوژ‪/‬خۆكوژ چ به‌هایه‌كی‬ ‫هه‌یه‌ و وه‌ك چه‌مكێكی میتافیزیكی و ناواقیعی‪ ،‬چ ڕه‌هه‌ندێكی‬ ‫سایكۆلۆژی له‌ كاره‌كته‌ریدا پێكده‌هێنێت؟ ئایا به‌هه‌شت ئامانجێكی‬ ‫ئاینیه بۆ مرۆڤی ئاینی یان جۆرێكه‌ له‌ خۆقامچیكردن و خودسزادانی‬ ‫خۆ ‌ی له‌سه‌ر زه‌وی وه‌ك قه‌ره‌بوویه‌كی ویژدانی و سایكۆلۆژیی بۆ‬ ‫‌وه له‌سه‌ر جوگرافیایه‌كی ئه‌زه‌لی و سه‌رمه‌دی‪،‬‬ ‫خۆگه‌ڕاندنه‌و‌ه و له‌دایكبونه ‌‌‬ ‫به‌اڵ ‌م له‌ده‌ستچوو؟ بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی چه‌مكی به‌هه‌شت و خۆسزادان ل ‌ه‬ ‫فەنتازیای مرۆڤی داعشییدا‪ ،‬هه‌وڵده‌ده‌م له‌به‌ر ڕۆشنایی چه‌مكه‌كانی‬ ‫(جه‌زره‌به‌ی له‌دایكبوون و ترس له‌ ئازادی)ـی ئه‌ریك فرۆمدا كه‌مێك‬ ‫له‌م هه‌سته‌‪ :‬هه‌ستی له‌ده‌ستدانی به‌هه‌شت و وێڵبوون له‌سه‌ر زه‌وی‪،‬‬ ‫دواجاریش ئاره‌زووی چه‌پیوی مرۆی ئایینی داعشی بۆ ئه‌و به‌هه‌شت ‌ه ‪،‬‬ ‫قسه‌بكه‌م‪.‬‬ ‫ب ‌ه ڕای فرۆم یه‌كه‌م ئەكتی مرۆڤ له‌سه‌ر ئاستی مێژوویی‪ ،‬بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌ركردن و هه‌ڵدانه‌ده‌ره‌وه‌ی ل ‌ه به‌هه‌شته‌و‌ه بۆ سه‌ر زه‌وی‪ ،‬وه‌ك ده‌ره‌نجامی‬ ‫یاخیبوون ‌‌‌و ملكه‌چنه‌بوونی بۆ فه‌رمانه‌كانی خودا‪ .‬خواردنی مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫دره‌ختی زانین (مه‌عریفه‌) به‌بێ ڕه‌زامه‌ندیی خودا‪ ،‬واته‌ فریودانی ئاده‌م‬ ‫له‌ الیه‌ن حه‌واوه‌‪ ،‬به ‌یه‌كه‌مین هه‌نگاوی مرۆڤ داده‌نرێت بۆ به‌دیهێنانی‬ ‫ئازادی و سه‌ربه‌خۆیی‪ ،‬وه‌كچۆن یه‌كه‌م هه‌نگاویش بووه‌ بۆ خودبوون‬ ‫و تاكخوازیی خۆی‪ .‬به‌اڵم داخۆ ئه‌م ڕووداوه‌ مێژوویی ‌ه مرۆیی ‌ه (وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه ئه‌فسان ‌ه و ئایینه‌كاندا زاڵترین ڕاڤه‌ی ‌ه بۆ گوناه ‌ه ئه‌زه‌لییه‌كه‌ی‬ ‫مرۆڤ) چ شتێك ده‌یبه‌ستێته‌و‌ه ب ‌ه تێرم و زاراوه‌ی سایكۆلۆژییه‌و‌ه الی‬ ‫ئه‌ریك فرۆم؟ یه‌كێك ل ‌ه چه‌مك ‌ه به‌ناوبانگه‌كانی ده‌روونشیكاری بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه جه‌زره‌به‌ی له‌دایكبوون! جه‌زره‌به‌ی له‌دایكبوون یه‌كه‌مین چركه‌ساتی‬ ‫تراومایی جیابوونه‌وه‌ی منداڵ ‌ه له‌ جه‌سته‌ی دایكی و هاتنی بۆ ناو دنیای‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪ ،‬واته‌ جێهێشتنی‌ دڵنیایی و ئارامترین په‌ناگ ‌ه و كه‌وتنه‌ ناو جیهان‬ ‫ش به‌ته‌نیا! فرۆم ئه‌و هه‌ڵدانه‌ده‌ره‌وه‌ی مرۆڤ (ئاده‌م و‬ ‫و خۆبیننینه‌وه‌ی ‌‬ ‫حه‌وا) ده‌شوبهێنێت به‌م دۆخه‌ سایكۆلۆژییە تراوماییه‌‪ ،‬وات ‌ه چه‌ند‌ه سكی‬ ‫دایك په‌ناگه‌یه‌كی ئارام ‌ه بۆ كۆرپه‌له‌‪ ،‬هێنده‌یش به‌هه‌شت په‌ناگه‌یه‌كی‬ ‫ئارام بووه‌ بۆ ئاده‌م و حه‌وا‪ ،‬به‌اڵم ك ‌ه به‌ ڕووتوقوتی و تاقوته‌نیایی‬ ‫(بێ بوونی شانسی ماڵێك‪ ،‬جێگایه‌ك یان جۆرێك ل ‌ه دڵنیایی) لێی‬ ‫دێنه‌ده‌رێ‪ ،‬هه‌م توشیان ده‌بێت ب ‌ه توشی هه‌ڵگرتنی به‌رپرسیارێتیی‬ ‫خودی خۆیانه‌وه‌‪ ،‬هه‌م به‌ر ڕق و نه‌فره‌تی خودا ده‌كه‌ون‪ .‬دواجار هه‌ر‬ ‫خودی ئه‌م نه‌فره‌ت و ڕقه‌ی یه‌زدان ‌ه كه‌ درێژده‌بێته‌وه‌ بۆ ڕقی خودی پیاو‬ ‫ل ‌ه پیاو و دواجاریش كین ‌ه و ڕقی پیاو له‌ ژن‪.‬‬ ‫مه‌به‌ستی به‌كارهێنانی من له‌م تێرم ‌ه فرۆمییان ‌ه لێكشیتاڵكردنی‬ ‫ئاره‌زوو‌ه مه‌رگدۆستانه‌كه‌ی گوتار و كه‌سێتیی داعشیی ‌ه بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫خێرای بۆ به‌هه‌شت ‌ه له‌ده‌ستچووه‌كه‌ی سه‌ره‌تا! وه‌ك هه‌موومان ده‌زانین‬ ‫ستراتیژیترین ئامانج و پالنێك كه‌ داعش بتوانێت به‌ هۆیه‌و‌ه ئه‌و هه‌مو‌و‬ ‫گه‌نج و موجاهید و خۆكوژه‌ ل ‌ه چوارده‌وری ئایدۆلۆژیا مه‌رگخوازه‌كه‌ی‬ ‫پێ كۆبكاته‌وه‌‪ ،‬قه‌به‌كردنی ئه‌م نۆستالیژیای گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ی ‌ه بۆ به‌هه‌شت ‌ه‬ ‫له‌ده‌ستچووه‌كه‌ی سه‌ره‌تا وه‌ك گوتار‪ .‬داعش به‌ڵێینی ئه‌و‌ه ب ‌ه موجاهید‬ ‫و خۆكوژه‌كانی ده‌دات ك ‌ه ب ‌ه مه‌رگیان له‌دایكده‌بنه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌مرن به‌هه‌شت‬ ‫وه‌ك دایكێكی به‌سۆز (وه‌ك ڕه‌حمی دایك ب ‌ه تێرمه‌ سایكۆلۆژیه‌كه‌ی‬ ‫فرۆم) باوه‌شیان بۆ ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش الوازترین خاڵی ئه‌و بوونه‌وه‌ر‌ه‬ ‫ئایینی ‌ه ترساوه‌ی ئه‌و ناوچه‌یه‌ی جیهانی عه‌ره‌بی و ئیسالمییه‌ی ئێمه‌یه‌‪:‬‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ بۆ له‌ ڕه‌حم (به‌هه‌شت) جیابوویته‌وه‌؟‬ ‫داعش زۆر ب ‌ه باشی ئه‌و خاڵه‌ی له‌ سایكۆلۆژیای مرۆڤی ئاینیی‬ ‫(وه‌ك كه‌سێتیه‌كی پشت به‌خۆنه‌به‌ستوو) ئه‌و ناوچه‌یه‌دا قۆستۆته‌و‌ه‬ ‫س له‌ ئازادی‪ ،‬بوونی خولیایه‌كی‬ ‫كه‌ خه‌سڵه‌تی سه‌ره‌كیی بریتیی ‌ه ل ‌ه تر ‌‬ ‫به‌رده‌وامی منااڵنه‌ بۆ هێزێكی میتافیزیكی و فۆبی‌ا له‌وه‌ی ك ‌ه بتوانیت‬ ‫ل ‌ه جه‌ست ‌ه په‌ناگه‌ئاساكه‌ی سه‌ره‌تا جیاببیته‌و‌ه و خۆت وه‌ك تاكێكی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ و ئۆتۆنۆمیانه‌ بژیت‪ .‬كه‌واته‌ سازكردن و مۆبیلیزەكردنی‬ ‫مرۆڤی خۆكوژ ل ‌ه به‌رنامه‌ی داعشدا به‌ته‌نها ته‌كنیكێكی سه‌ربازی نی ‌ه‬ ‫بۆ وه‌شاندنی خێراترین گورز له‌ كورتترین ماوه‌دا‪ ،‬به‌ڵكو بارگاویی ‌ه ب ‌ه‬ ‫جۆرێك له‌ گرێی سایكۆلۆژی‪ ،‬گرێیه‌كی مێژوویی په‌شیمانی مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫یه‌كه‌م ئاكتی سه‌ره‌تای ك ‌ه هه‌اڵتن ‌ه ل ‌ه به‌هه‌شت و چێژه‌كانی‪ ،‬له‌خۆڕایش‬ ‫نی ‌ه ك ‌ه ئه‌ده‌بیات و حیكایه‌ته‌كانی داعش به‌به‌رده‌وامی باس ل ‌ه چێژ‬ ‫و ئاره‌زووی بێكۆتایی به‌هه‌شت بۆ ئه‌و خۆكوژان ‌ه ده‌كه‌ن‪ ،‬چونك ‌ه به‌م‬ ‫كاره‌یان ده‌خوازن برین و تراوم‌ا سایكۆلۆژیی ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كه‌ی مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫دۆخی ده‌ركردنییدا ل ‌ه به‌هه‌شت‪ ،‬تیماربكه‌ن‪ .‬به‌كورتی نابێت ڕیتۆریك و‬ ‫ئه‌ده‌بیاتی مینبه‌ری مه‌ال و موفتی و زمانحاڵ ‌ه دینیه‌كانی پشتی گوتاری‬ ‫داعش هه‌ر وه‌ك جۆرێك له‌ كاردانه‌وه‌ی سیاسی ببینین‪ ،‬به‌ڵكو تا سه‌ر‬ ‫ئێسقان بارگاوین به‌م گرێ ده‌روونیه‌‪ ،‬به‌م ڕق ‌ه ئه‌زه‌لی ‌ه ل ‌ه جێهێشتنی‬ ‫به‌هه‌شت‪ ،‬ل ‌ه خۆخستنه‌ به‌ر به‌رپرسیارێتی‪ .‬مه‌رگ بۆی ‌ه تێمای سه‌ره‌كی‬ ‫داعشیزم ‌ه چونكه‌ تاكه‌ میكانیزمی قه‌ره‌بوو‌ه بۆ ده‌ربڕینی ئه‌و ڕق ‌ه ل ‌ه‬ ‫خود‪ ،‬خود وه‌ك به‌جێهێڵه‌ری به‌هه‌شت‪ ،‬به‌و دیویشدا هه‌وڵدانێك ‌ه بۆ‬ ‫ئاشتكردنه‌وه‌ی خودایه‌كی دڵڕه‌نجێندراوی فه‌رمانشكێندراو‪ .‬كه‌وات ‌ه هیچ‬ ‫نامۆ نی ‌ه ك ‌ه داعش بیه‌وێت ب ‌ه مه‌رگی خۆی له‌سه‌ر زه‌وی‪ ،‬له ‌به‌هه‌شت‬ ‫له‌دایكببێته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه بۆ ئه‌و‪ ،‬مه‌رگ خۆی سه‌ر له‌نوێ له‌دایكبوونه‌وه‌یه‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )237‬دوشةممة ‪2015/2/23‬‬

‫كازیوە‬ ‫ساڵح‪:‬‬ ‫چاوپێكەوتن‪ :‬ئەنوەر حەمەغەریب‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫ڕوانگەوڕەخنە‪ :‬دەوترێت دروستبوونی‬ ‫ش‬ ‫ڕێكخراوی قاعیدە و بۆكۆحەرام‌و داع ‌‬ ‫و چەند گروپێكی تر هەلێكی زێڕینی‬ ‫داوەبەدەستەوە ئەو دەستەبژێرە سیاسی‬ ‫‌و ڕۆشنبیرانەی كە هۆكاری دروستبوونی‬ ‫توندڕەوییەكان دەگێڕنەوە بۆ ئیسالم ‌و‬ ‫ڕێبین هەردی لێرەشدا پێی وایە ئەمە‬ ‫وایكردووە ئەو كەسانە زۆر بێویژدانانە‬ ‫هێرش بكەنەسەر پیرۆزی ئاینی ئیسالم‬ ‫كەبەملیۆنەها مرۆڤ باوەڕی پێهێناوەو‬ ‫ڕێــزی ئــەگــرن‪ ،‬بۆچوونی ئێوە خۆی‬ ‫لەكوێی بۆچوونەكانی ڕێبین هەردیدا‬ ‫دەبینێتەوە؟‬ ‫كازیوە ساڵح‪ :‬هەبوونی داعش هەلی‬ ‫داوە بە دەست زۆر چین و توێژەوە لە‬ ‫سەر بنەمای ژێرپێخستنی بەرژەوەندیی‬ ‫خــەڵــك و هــۆشــیــاكــردنــەوەی خەڵك‬ ‫نەخشەی یاریەكانی بكێشێت‪ ،‬لە الیەك‬ ‫ئیسالم بێبەریدەكرێت و ناشوێرن وەاڵم و‬ ‫خوێندنەوەیان بۆ ئایەت و حەدیسەكانی‬ ‫داعــش هەبێت بۆ ئــەوەی ڕاستییەكان‬ ‫بە شـــاراوەی نەمێننەوە‪ ،‬لە الیەكی‬ ‫تــرەوە توێژێك هەموو نەهامەتییەكان‬ ‫ئەگەڕێننەوە “تەنها” بۆ ئیسالم و كارتی‬ ‫سەوز بە سەرچاوەی زۆر كێشەی تر‬ ‫ئەدەن‪ ،‬لە سەروو ئەمانەشەوە‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫نــووســەر و قسەكەرو ڕۆژنامەنووسی‬ ‫سیاسەتباز دروستبوون هەمیشە سواڵی‬ ‫جەماوەرێتی و مەیلی دەســەاڵتــداران‬ ‫ئـــەكـــەن‪ ،‬هــەمــیــشــە لـــە ســەروبــنــی‬ ‫ڕووداوەكاندا ئەبن بە پاڵەوان‪ ،‬بە هەست‬ ‫و لێكدانەوەی خۆیان كێ بــراوە بێت‬ ‫ئەكەونە پشتگیری ئەو كەس و الیەنە‪،‬‬ ‫ئیتر ئەگەر گروپێكی تیرۆریستی وەكو‬ ‫داعشیش بێت‪ ،‬بۆ ئەوان بوونی جەماوەر‬ ‫و كۆمەڵێ دەســتــكــەوت لەشوناسی‬ ‫ڕاستەقینەی ڕۆشنبیری گرنگترە‪ .‬ئەمڕۆ‬ ‫خەڵكێك بە ناوی ڕۆشنبیر و نووسەر‬ ‫موچەكەیان لە داعشەوە بۆ دێت‪ ،‬واتە‬ ‫زۆر ئاساییە ببینین ئەوەی بۆ دەسەاڵتە‬ ‫سیاسیەكانی پێشتر و ئێستا كــراون‬ ‫بۆ داعشیش بكرێت‪ ،‬چونكە ئەم سێ‬ ‫ڕەهەندە بوون بە كلتوری ژیانكردن لە‬ ‫ناوچەكەدا و بە هەمان ڕیتم لە هەموو‬ ‫كێشەیەكدا هەیە‪ ،‬لەم سێ ڕەهەندەشدا‬ ‫ئیسالم زیانی بەركەوتووە و ئیسالمی‬ ‫سیاسی و ئــەوانــەش ئاینیان وەكــو‬ ‫سیاسەتێك بۆ كاری خۆیان بەكارئەهێنن‬ ‫قازانجیان كردووە‪ .‬مرۆڤی بێ مەبەست‬ ‫و ڕۆشنبیر پێویستە كێشەكان یەك‬ ‫الیەنە لێكنەداتەوە‪ .‬هەموو چیرۆكێك‬ ‫دوو ڕووی هەیە‪ ،‬ئەوەی باستان كردووە‬ ‫یــەك ڕوویــەتــی‪ ،‬ڕوویــەكــی دی ئەوەیە‬ ‫ئایە ئاینێك ملیونەها كــەس بــاوەڕی‬ ‫پێی هەیە‪ ،‬قوربانی بۆ ئەدات بۆ ئەبێت‬ ‫ئەوەندە بێڕێز سەیری ئەم ژمارە زۆرە‬ ‫بكات و بێئومێدیان بكات بەو هەموو‬ ‫کردە توندوتیژیە و کاری تیرۆریستی و‬ ‫دژە یاسا و مۆراڵی مرۆڤایەتییە؟ ئایە‬ ‫ئەو گروپە تیرۆریستانەی ناوتان هانیون‬ ‫و ســەرجــەم تیرۆریستە مێژوویەكان‬ ‫ئەندامەكانیان ئیسالم نین؟ لە الیەن‬ ‫بەهێزترین دەوڵــەتــانــی ئیسالمییەوە‬ ‫بــەرگــری و هــاوكــاری نــاكــرێــن؟ ئایە‬ ‫بەرگریكردن لە وەهــا دیــاردەیــەك لە‬ ‫خزمەتی كێدایە و بۆ كێ ئەكرێت؟‬ ‫ڕوانگەوڕەخنە‪ :‬ئێوە پێتانوایە داعش‬ ‫ی و كلتوری ‌و سیاسی‬ ‫دیاردەیەكی ئاین ‌‬

‫باسنەكردن لەكێشەكانی ئیسالم پەرچەكرداری‬ ‫قورسی لێدەكەوێتەوە و دواجاریش‬

‫لەناوچوونی خودی ئیسالمی بەدوادادێت‬

‫ناوچەكەیە و هەر سەد ساڵەو بەجۆرێكی‬ ‫ی‬ ‫دیكە سەرهەڵدەداتەوە‪ ،‬فاكتەرە كلتور ‌‬ ‫و سیاسییەكە بەئاینەوە لە بەهێزبوونی‬ ‫گروپێكی وەك داعش لە كوێدا بەیەكەوە‬ ‫گرێدەدەنەوە؟‬ ‫كازیوە ساڵح‪ :‬ڕاستە‪ ،‬ئەوەی وتوومە‬ ‫دووبــارەكــردنــەوەی ئــەو بۆچوونانەیە‬ ‫پازدە ساڵ بەر لە ئێستا دەرم بڕیوون‪،‬‬ ‫ئەو كات باسی كلتوری توندوتیژیم لە‬ ‫ئیسالمدا كــردووە‪ ،‬باسم لەوە كردووە‬ ‫بــاســنــەكــردن لــە كێشەكانی ئیسالم‬ ‫پەرچەكرداری قورسی لێدەكەوێتەوە و‬ ‫دواجاریش لە ناوچوونی خودی ئیسالم‪.‬‬ ‫ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ ژمارەكانی گۆڤاری‬ ‫(نــڤــار) لە الیــەن خــۆم و نووسەرانی‬ ‫تریشەوە كــە بــۆ ئــەو تــەوەرانــەیــان‬ ‫نووسیوە‪ ،‬پێشبینی ئەمڕۆ و پێشبینی‬ ‫كۆتایی هاتنی ئیسالممان كردووە‪ .‬ئەو‬ ‫كات باسمان لەوە كــردووە ئەگەر ئەو‬ ‫كێشانە گفتووگۆ نەكرێت و ئازادیی‬ ‫گفتووگۆ و ڕاستكردنەوە نەکرێت‪ ،‬لە‬ ‫بەر ئەوەی من هیچ مەبەستێكی سیاسیم‬ ‫نەك تەنها بەرانبەر بە ئیسالم نەبووە و‬ ‫نابێت‪ ،‬بەڵکو پێم خۆش بوو چانسێك‬ ‫دروستبكەم هــەردوو بــەرەی ئیسالمی‬

‫کازیوە ساڵح‬ ‫* پسپۆڕی‬ ‫بوار ی جینۆساید و‬ ‫کلتورە و خ‬ ‫وێندکاری دکتۆرايە‬ ‫* خاوەنی دواز‬ ‫دە کتێبی چاپکراو ‪،‬‬ ‫دو گۆڤاری ف‬ ‫کری‪ ،‬نڤار و نوێکار‬ ‫* وەرگر‬ ‫ی کۆمەڵێک خەاڵتی‬ ‫نێودەولەتی‪ ،‬وە‬ ‫کو زمالەی زانکۆی‬ ‫نیویورک‪،‬‬ ‫نوسەری نیشتەجێێ‬ ‫جۆرجبراون‬ ‫* خەاڵتی نەجی‬ ‫ب موحفوز لە الیەن‬ ‫دەزگای نەغم‬ ‫و دو خەاڵتی ئەدەبی‬ ‫لە ئیتالیاو خ‬ ‫ەاڵتی ئاالن سیبەر بۆ‬ ‫هۆڵۆکۆست و لێ‬ ‫کۆڵینەوەی ئەوروپی‬

‫شیو ە یە ك‬ ‫دەستی بە سەر بیركردنەوە و كلتور‬ ‫و یاسا و بەڕێوەبردنی كورددا گرتووە‬ ‫كە كردویەتی بە كۆیلەیەكی زمانبڕاو‪،‬‬ ‫كۆیلەش ناتوانێت خــاوەنــی شوناس‬ ‫بێت‪ ،‬ناتوانێت هەڵگری گۆڕانكاری و‬ ‫بەرەوپێشچوون بێت‪ ،‬بەاڵم ئەكرێت لە‬ ‫ناكاودا لەو كلتورە یاخی بێت‪ .‬توندوتیژی‬ ‫ئەگەر چارەسەرنەكرێت‪ ،‬ئەبێت بە‬

‫ئاینی ئیسالم بەشێوەیەك دەستی‬ ‫بەسەر بیركردنەوەو كلتورو یاساو‬ ‫بەڕێوەبردنی كورددا گرتووە‪،‬‬ ‫كردویەتی بەكۆیلەیەكی زمانبڕاو‬ ‫و علمانی گفتووگۆی تێدابكەن و ئەو‬ ‫فاكتەرانەی بوون بە كێشە بە شێوەیەك‬ ‫لەگەڵ سروشتی كۆمەڵگەی كــوردی‬ ‫و بەرژەوەندیی نیشتمانیدا بگونجێت؛‬ ‫چارەسەربكرێن‪ ،‬بەاڵم پێدەچێت كورد‬ ‫دوژمنی چارەسەر پێشینە و بەرگرتنبێت‬ ‫لە كارەسات بەر لە ڕوودانی‪ .‬ئەوە بوو‬ ‫ئیسالمی سیاسی بە دوژمنی ئیسالمی‬ ‫دەناساندم و علمانی بە الینگری ئیسالم‬ ‫و پێیان وابــوو نابێت من هەلی وایان‬ ‫بۆ بڕەخسێنم فكری خۆیان بگەیەنن‬ ‫و فێری گفتووگۆ بن لە سەر كێشەكانی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ئەوەبوو لە بری ئەوەی ئەوان‬ ‫لەو بە دیمۆكراتیك قسەكردن و چانسە‬ ‫مۆدێرنەی بنواڕن و سوود بە نەوەیەك‬ ‫بگەیەنن كە پێیان ئەوتین ‹ مراهق› و‬ ‫كاڵفام‪ ،‬بەاڵم هەوڵەكانیان لە ناوبردین‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ ئەوەی ئەوان ناویان نا كاڵفامی‬ ‫هاتەدی و خۆشیان بە مەمنوونی بە‬ ‫دووی كەناڵدا ئەگەڕێن لە دەرەوەی‬ ‫ئەوانەی خۆیان هەلی قسەكردنیان بۆ‬ ‫برەخسێنێت‪ .‬بــەاڵم بە هــەردوو بەرە‬ ‫هەرگیز بیریان لە لێبوردنێكی ساكار و‬ ‫ئاسایی نەكردەوە بەرانبەر ئەو خەڵكەی‬ ‫وەكو من زیانیان پێگەیاندن‪ .‬ئەوانەی وەكو‬ ‫(عەبدولخالق مەعرف و كۆمەنیستەكان)‬ ‫كوشتنیان لە سەر ئەوەی باسی داعشیان‬ ‫لە ڕابردوو و ئەگەری دووبارە بوونەوەی‬ ‫لە داهاتوودا كردووە‪ .‬ئەمەیە كێشەی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬لە یەك ئاستدا وەستان‪ ،‬چەقان‬ ‫لە قوڕێكدا و خوالنەوە تێیدا هەتا خۆشی‬ ‫و دەوروبەریش گێژئەكات و دوایــی بە‬ ‫دۆڕاوی لێی دێتەدەرەوە‪ .‬ئەوساش و‬ ‫ئێستاش من پێم وایە ئاینی ئیسالم بە‬

‫كلتوور لەگەڵ كاتدا پەرچەكردار یان‬ ‫پەرچە‪-‬توندوتیژی‬ ‫دروستئەكات‪ ،‬پەرچە توندوتیژیش لە‬ ‫خودی توندوتیژییەكە ترسناكترە‪ ،‬چوون‬ ‫دووەمیان تژییە بە ڕك ‪counter-‬‬ ‫‪.vioelence‬‬ ‫ناتوانین بڵێین مــرۆڤ پێویستی‬ ‫بەوەیە چوار ساڵ جارێك سەركردەكەی‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬بەاڵم بیری بۆ گۆڕینی خودی‬ ‫پەیڕەوپرۆگرامەكان نەچێت‪ ،‬تەنها كەس‬ ‫بگۆڕێت نــەك پــەیــڕەوپــرۆگــرام‪ .‬ئایە‬ ‫بۆ چاوەڕوانی ئەوە ئەكرێت مرۆڤ بۆ‬ ‫ماوەی ‪ ١٤٠٠‬ساڵ یەك ئیدۆلۆژی بە ناوی‬ ‫ئاینەوە بە سەردا سەپاوبێت و هەموو‬ ‫ئازادییەكانی زەوتكرابێت و چاوەڕوانی‬ ‫ئــەوە نەكەیت سەرجەم كۆمەڵگە بە‬ ‫دەم كێشە سایكۆلۆژی و كۆمەاڵیەتی‬ ‫و كلتورییەكانەوە نەكرۆژرێت‪ .‬هەموو‬ ‫ئاینەكان پێیان خۆش بوو بە هەمان‬ ‫شێوە دەســەاڵتــی خــۆیــان بسەپێنن‪،‬‬ ‫ئەگەر بیزانیبایە ئەو بە زۆر خۆسەپاندنە‬ ‫نابێت بە هۆی بەیەكجاری لە ناوچوون‬ ‫و ڕشتنی ئەو هەموو خوێنەی لە ناو‬ ‫ئیسالمدا ئەڕژێت‪ ،‬بەاڵم هەموو ئاینێك‬ ‫تا ئەو ئاستە مرۆڤی بێ بەها نەكردووە‪.‬‬ ‫ڕونـــگـــەوڕەخـــنـــە‪ :‬ئـــەگـــەر دیــن‬ ‫كاریگەرییەكی زۆری لەسەرر ژینگەی‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــی واڵتــانــی ئیسالمی بەو‬ ‫شێوەیە دروستكردبێت كە تێیدا گروپی‬ ‫داعشی لێ لەدایكبێت‪ ،‬ئەی چی لەبارەی‬ ‫ژینگەو فاكتەرەكانی ئەو هەموو داعشە‬ ‫خۆرئاواییانە دەڵێیت كەئێستا بۆ‬ ‫واڵتانی جیهانیش بونەتە جێی مەترسی‪،‬‬ ‫كە لەزۆربەی ئەو واڵتانە نەك ئیسالم‬

‫كــاریــگــەری نییە وەكـــو پێویستیش‬ ‫پەیڕەوكەری تێدا نیە بۆ باڵوكردنەوەی‬ ‫ئایینەكە؟‬ ‫كازیوە ساڵح‪ :‬كارەساتە كورد خۆی‬ ‫بـــەراورد ئــەكــات بەهەموو گونجاو و‬ ‫نەگونجاوێك‪ ،‬كە ئەڵێین تەنها لە نێو سێ‬ ‫ملیون كورددا سی هەزار ژن داعشیانە‬ ‫كــوژراوون‪ ،‬ئەڵێن ئەمەریكاش ژنی تیا‬ ‫ئەكوژرێت‪ ،‬خۆی بەراوردئەكات بە سێ‬ ‫سەد ملێون دانیشتووی ئەمەریكا و چەند‬ ‫تاوانێكی بــەراورد نەكراو‪ .‬ئەمڕۆش بۆ‬ ‫داعش كورد خۆی بــەراورد ئەكات بە‬ ‫چەند هەرزەكارێكی هەڵهاتووی ڕۆژئاوا‪.‬‬ ‫ئــەوانــەی ڕۆژئ ــاوا ب ــەراورد بە ژمــارەی‬ ‫دانیشتوانی ڕۆژئــاوا و ژمــارەی داعشی‬ ‫ڕۆهـــەاڵت زۆر لــەوە كەمترە شایانی‬ ‫بەراوردكاری بێت‪ .‬ئەوانیش لە كاتیگۆری‬ ‫جیاواز پێكهاتوون‪ .‬لە سەدا سەروو نەوەد‬ ‫خۆیان یان موسڵمانن یان پێشتر بوون‬ ‫بە موسڵمان‪ ،‬واتە ئەو ڕێگەیان پێشتر‬ ‫پیشاندراوە‪ .‬ژمارەیەكیان بە تایبەت‬ ‫كچەكان مناڵی ئەو خێزانە توندڕەو لە‬ ‫ڕووی كۆمەاڵیەتیەوە داخراوانەن كە ژنان‬ ‫لە ڕۆژهەاڵتیشدا وەكو ئەوان نەژیاون‬ ‫و چوونیان بۆ ناو داعــش لە میانەی‬ ‫خۆڕزگاركردنەوە بــووە‪ ،‬واتە ئەوەیان‬ ‫پێ باشتربووە لە خۆکوشتن(انتحار)‪،‬‬ ‫ژنی تێدایە گەڕاوەتەوە و دانی بەوەدا‬ ‫ناوە كە بەربادی سێكشوالیزمی داعش‬ ‫سەرنجی ڕاكیشاوە و ڕۆشتووە بۆ ئەوەی‬ ‫ئەو ئەزموونەی هەبێت‪ ،‬ژمارەیەكیان‬ ‫نەخۆش و تاوانبار و زیندانی پێشترن‪،‬‬ ‫بێ گومان هەمیشە ژمارەیەكیش لە الیەن‬

‫موخابەراتی واڵتانەوە دەنێردرێن‪ .‬واتە‬ ‫ئەوانەی ڕۆژئاوا هەموویان خەڵكێك لە‬ ‫ڕووی تەمەن و عەقڵەوە كاڵفام و مناڵن‪،‬‬ ‫بە پێچەوانەی ئەوانەی ڕۆژهــەاڵت‪ .‬لە‬ ‫سەروو ئەمانەوە كورد لە بەرژەوەندیی‬ ‫نییە‪ ،‬نە ئەم جۆرە بەراوردكاریە بكات‪،‬‬ ‫نە السایی عەرەب بكاتەوە ئەو باهانانە‬ ‫بهێنێتەوە بۆ داعش‪.‬‬ ‫ڕوانگەوڕەخنە‪ :‬بۆچی ڕەخنە گرەكان‬ ‫ش‬ ‫لەئیسالم‌و كلتوری دینی تەنها داع ‌‬ ‫و هاوشێوەكانی دەبینن‌و ئەو هەموو‬ ‫موسوڵمانانە نابینن كــە نەداعشن‌و‬ ‫نــە تـــونـــدڕەون ‌و نـــەدژی ئــــازادی ‌و‬ ‫ئــافــرەت‌و پێشكەوتنی كۆمەڵگایشن؟‬ ‫واتــە‪ :‬خوێندنەوەكان لەسەر ئیسالم‬ ‫‌وئیسالمییەكان هێندەی ئایدۆلۆژین‬ ‫هێندە مەنتقی‌و واقعی نین؟‬ ‫كازیوە ساڵح‪ :‬كێشەی گەورەیە ئەبینم‬ ‫كە ئیسالم و موسڵمان تێكەاڵو ئەكەن‬ ‫و لە یەك جیاناكرێنەوە‪ .‬ئەبینم كورد‬ ‫وێنەی پێشمەرگەیەكی فیداكار ئەخاتەڕوو‬ ‫كە نوێژئەكات لە بەرەكانی جەنگی دژ‬ ‫بە داعــش و ئیسالم و ئەڵێت ئەوەیە‬ ‫ئیسالم‪ .‬ئەوە موسڵمانە نەك ئیسالم‪،‬‬ ‫ئیسالم پەیڕەو و پرۆگرام و سیستم و‬ ‫كلتوور و ئایدۆلۆژیایەكە جێگەی باش و‬ ‫خراپی تیا ئەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم لە بەر ئەوەی‬ ‫ئایدۆلۆژیاكە هاندانی نەگەتیڤیانەی زیاتر‬ ‫تیایە‪ ،‬زۆرترین خراپی تیایە‪ .‬كۆمەڵێك‬ ‫موسڵمانی باشی تێدایە‪ ،‬كە بەشە‬ ‫پۆزەتیڤەكەی ئیسالمیان كــردووە بە‬ ‫ڕێنمونیکار؛ یان بەهانەی جوانییەكانی‬ ‫ژینیان‪ ،‬هەروەكو چۆن هەندێك كەس‬

‫خاك‪ ،‬یان فەلسەفە‪ ،‬یان مرۆڤدۆستی‬ ‫ئەكات بە ڕێنمایندەی ژیانی بۆ ئەوەی‬ ‫لە ناو کۆمەڵدا كارەكتەرێكی پۆزەتیڤ‬ ‫دەرکەوێت‪ .‬ئیتر هەڵبژاردەنەكانی مرۆڤ‬ ‫بە پێی ئاستی خوێندەواری‪ ،‬كواڵێتی‬ ‫خوێندن‪ ،‬ژینگە ئەگۆڕێت‪ .‬ئەگەر بۆ‬ ‫نموونە فەلسەفە ئەو هەموو فاكتەی دژ‬ ‫بە مرۆڤ و هاندانی دژ بە توونوتیژی‬ ‫تیا بوایە ئێستا دەمێك بوو لە مێژووی‬ ‫مرۆڤایەتیدا هەڵگیرابوو و قەدەغە‬ ‫كرابوو‪ ،‬هەروەكو چــۆن( فرەژنی) لە‬ ‫مێژووی كۆنی گریكدا هەبووە‪ ،‬كە زانرا‬ ‫خزمەتی مرۆڤایەتی ناكات هەڵگیرا‪.‬‬ ‫ئــایــە ئـــەوە مــرۆڤــە بــێ خـــودا و بێ‬ ‫ئاین و مرۆڤدۆستەكان نین سەرجەم‬ ‫داهێنانەكانی دنیایان بەرهەمهێناوە‬ ‫بۆ خزمەتی مرۆڤایەتی و مرۆڤ بە بێ‬ ‫بیركردنەوە لە باكگراوندی ئاینیان؟‬ ‫مرۆڤ هەر كە بیری لە هەڵسەنگاندنی‬ ‫كارەكتەرو كەسییەتی خۆی كردووە لە‬ ‫ژێر سنوور بەندییەكانی ئایدۆلۆژیەكدا‬ ‫هەرچییەك بێت جۆری ئەو ئایدۆلۆژیە‪،‬‬ ‫ئاینی‪ ،‬حزبی‪ ،‬پیاوانەی و ژنانەیی‬ ‫سنوورەبەندی مــۆراڵ‪ ،‬ئەقڵ و كرداری‬ ‫جوانی مرۆڤیش ئەكات‪ .‬لەوانەیە ئەو ئاینە‬ ‫وایكردبێت هەزاران كەس مادەی هۆشبەر‬ ‫نەخوات‪ ،‬بەاڵم پرۆگرامێكی تەلەفزیونیش‬ ‫ئەوە ئەكات‪ .‬پێویستە ئاین زۆر لەوە‬ ‫گــەورەتــر بێت كە كاریگەری ڕێژەیی‬ ‫هەبێت‪ .‬بۆیە مرۆڤ ئەگەر خۆی لەوە‬ ‫گەورەتر نەزانی ئایدۆلۆژیەك سنوركێشی‬ ‫بكات‪ ،‬كەموكووڕییەك لە مرۆڤایەتی‬ ‫و تێگەشتن و متمانەی بە مرۆڤبوونی‬ ‫خۆی هەیە‪ .‬هیچ ئایدیۆلۆژیەكی گشتگیر‬ ‫سیاسی بووبێت یان ئاینی نەیتوانیوە‬ ‫ئازادیی تاك بەرجەستەبكات‪ ،‬سەیرە‬ ‫بۆ ئایۆلۆژیەك سێكسی بە كۆمەڵ و‬ ‫سیغە وعورفی و فرەژنی و زیندەبەچاڵ‬ ‫و كوشتن و جاریە و ‪...‬هتد ئەكات‬ ‫بە تایتڵ چ جــۆرە ئازادییەكی بۆ ژن‬ ‫تێدایە‪ .‬وابزانم من ئەبێت لە ئێوە زیاتر‬ ‫ئەو كەسانە بناسم كە باوەڕییان بە‬ ‫ئازادیی مرۆڤ هەیە بە گشتی نەك ژن‬ ‫‪ ،‬ئەوانەش بە دەگمەن ڕۆژهەاڵتی تیا‬ ‫بووە‪ ،‬چوون ڕۆژهەاڵتی كێشەی لەگەڵ‬ ‫تێگەشتن لەكۆنسێپتەكە هەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫دەگمەنانەش كە لە ئازادیی تێگەشتوون‬ ‫و كۆیالیەتی یــان زیــادەڕەویــیــان تیا‬ ‫نـــەكـــردووە‪ ،‬ئـــەو تــاكــانــە بـــوون كە‬ ‫باوەڕیان بە مرۆڤبوونی خۆیان هەبووە‪،‬‬ ‫مرۆڤدۆستی ڕێنمایی ژیانی كــردوون‪.‬‬ ‫كە مرۆڤ لە واتا دروستەكەی ئازادی‬ ‫و كۆیالیەتی تێگەشت ئەوجا ئەتوانێت‬ ‫لە لۆژیك و واقع تێبگات‪ ،‬لە بەر ئەوەی‬ ‫ئێمە هەر كەسەمان هێندەی تێگەشتنی‬ ‫خۆمان لە لۆژیك ئەگەین‪ ،‬پێناسی من‬ ‫جیاواز ئەبێت بۆ ئەوانەی وشە لە بری‬ ‫كردار پراكتیك ئەكەن‪ ،‬كاتێك دێتە سەر‬ ‫بە لۆژیككردنی ژیان‪.‬‬

‫لەناو داعشدا ژنی تێدایە گەڕاوەتەوەو دانی بەوەدا‬ ‫ناوە كە بەربادی سێكشوالیزمی داعش سەرنجی‬ ‫ڕاكێشاوەو ڕۆشتووە بۆ ئەوەی ئەو ئەزموونەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬ژمارەیەكیان نەخۆش و تاوانبارو زیندانی‬ ‫پێشترن‪ ،‬بێ گومان هەمیشە ژمارەیەكیش‬ ‫لەالیەن موخابەراتی واڵتانەوە دەنێردرێن‬