506

‫كاردانەوەی الیەنە سیاسییەكانی‬ ‫توركیا لەسەر پاكێجەكەی ئۆجەالن‬ ‫پەكەكە‪ ،‬لەخەباتی چەكدارییەوە بەرەو خەباتی سیاسی‬

‫‪2‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )506‬دو شةممة ‪2015/3/2‬‬

‫مەال بەختیار بۆ ناوەندێكی لێكۆڵینەوەی توركی‪:‬‬

‫باشترین دەستپێشخەری ئەوەیە توركیا‬ ‫پشتیوانیی رۆژئاوای كوردستان بكات‬ ‫گەنجێك بەهۆی توێژینەوەیەك لەسەر‬ ‫ئیسالم سزادەدرێت‬ ‫دادگاكانی كوردستان بەیاسای سەدەكانی ناوەڕاست كاردەكەن‬

‫تا كێشە كۆمەاڵیەتی‌و سیاسییەكان چارەسەر نەكەین‪،‬‬ ‫گروپە تێرۆریستییەكانی داعش‌و هاوشێوەكانی‬ ‫لەگەشەكردندا دەبن‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫نــاوەنــدی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت بۆ لێكۆڵینەوەی‬ ‫ستراتیژی (‪ ،)ORSAM‬دیدارێكی لەگەڵ مەال بەختیار‬ ‫لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‬ ‫سازداوەو تێیدا ناوبراو لەبارەی گۆڕانكارییەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫نــاوەڕاس ـت‌و مەسەلەی سەرهەڵدان‌و روبــەڕوبــونــەوەی‬ ‫داعش شیكردنەوە‌و بیروبۆچونەكانی خۆی دەخاتەڕو‪.‬‬ ‫هەروەك پێیوایە‪ ،‬سەرهەڵدانی داعش‌و گروپە توندڕە‌وە‬ ‫ئیسالمیەكانی دیكە لە ئەنجامی كێشە كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسیەكانەوە زەمینەیان بۆ دەڕەخسێت‪ ،‬بە مانایەك‬ ‫تاوەكو ئەو كێشانە لە ناوچەكە چارەسەر نەكرێن‪،‬‬ ‫دیموكراسیە الوازەكەی بەهێز نەكرێت‪ ،‬گروپی هاوشێوەی‬ ‫داعش بەردەوام دروست دەبن‪.‬‬ ‫هاوكات مەال بەختیار لەو دیالۆگەدا كە لە سایتی‬ ‫(‪ )ORSAM‬باڵوكراوەتەوە‪ ،‬باسی كێشەی كورد لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا دەكات‌و پێیوایە‪ ،‬كێشەی نەتەوەیی‬ ‫كورد لەهەر چوار پارچەی كوردستان سەرەڕای جیاوازیی‬ ‫خەسڵەتەكانی بەاڵم گرێدراوی یەكترین‌و دەڵێت "ئەگەر‬

‫كەسێك لە باشوری كوردستان دژایەتی شۆڕشی رۆژئاوا‬ ‫بكات بەهەزاران كەس لەدژی دێنە سەر شەقامەكان"‪.‬‬ ‫لەبارەی هەڵوێستی توركیاش بەرامبەر شۆڕشی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان‪ ،‬ناوبراو بەو ناوەندە توركییەی راگەیاندوە‪،‬‬ ‫باشترین دەستپێشخەری توركیا ئەوەیە پشتیوانی لە‬ ‫كوردستانی رۆژئاوا بكات"‪.‬‬ ‫مەال بەختیار لەدرێژەی دیالۆگەكەیدا سەبارەت بە‬ ‫سەرهەڵدانی گروپە ئیسالمیە توندڕەوەكانی داعش‌و‬ ‫هاوشێوەكانی‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬ئەو هەلومەرجەی‬ ‫داعشی دروستكرد ئــەو بــارە كۆمەاڵیەتیەی داعشی‬ ‫دروســتــكــرد‪ ،‬ئــەگــەر نــەیــگــۆڕیــن داعــشــێــكــی دیكە‬ ‫ســەرهــەڵــدەدات‪ ،‬سەرچاوەكانی سەرهەڵدانی داعــش‪،‬‬ ‫كێشەی ئابوری‌و نەزانی‌و بێكاری‌و بابەتەكانی دیكەن‪.‬‬ ‫"واڵتێك كە كەموكورتی خوێندەواری‌و دیموكراسی هەبێت‪،‬‬ ‫چۆن چاوەڕێی ئەوەی لێناكەین كە گروپی وەكو داعشی‬ ‫تێدا نەبێت؟ بۆیە پێموایە ئەم كێشانە بەردەوام دەبن تا‬ ‫كێشە كۆمەاڵیەتی‌و سیاسییەكان هەبن"‪.‬‬ ‫تەواوی دیالۆگەكە لەالپەڕەكانی (‪)5-4‬دا دەخوێننەوە‬

‫بڕیارە هەفتەی ئایندە وەفدێكی هەرێمی‬ ‫كوردستان بچێتەوە بەغداد‬ ‫پارلەمانتارێك‪ :‬هەوڵەكانی ئەمجارە بۆ گەیشتن بە‬ ‫رێككەوتن سەركەوتودەبن‬

‫ئەفسانەی‬ ‫"ئیسالمییە میانڕەوەكان"‬ ‫د‪ .‬ئەمین‬

‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫كۆمەڵ‌و یەكگرتو وەاڵمی پرۆژەیەكی‬ ‫بزوتنەوە نادەنەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژی ‪ 2015/2/26‬كۆنفرانسی یەكهەڵوێستیی سوننەكان‪ ،‬لە‬ ‫مەكتەبی سیاسیی بزوتنەوەی ئیسالمی لە شاری سلێمانی بەڕێوەچو‪،‬‬ ‫بــەاڵم كۆمەڵ‌و یەكگرتووی ئیسالمی‪ ،‬ئــامــادەی كۆنفرانسەكە‬ ‫نەبون‌و وتەبێژی بزوتنەوەش دەڵێت "ئێمە بانگهێشتمان كردبون‪،‬‬ ‫بەاڵم هەقە لە خۆیان بپرسن كە بۆچی نەهاتن"‌و بەرپرسانی دو‬

‫"مۆخی هیچ عەرەبێك نییە تووشی‬ ‫وەرەمی سێكسی نەبووبێت"‬ ‫‪5‬‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ نزار قەبانی‬

‫‪5‬‬

‫حزبە ئیسالمیەكەش رەتیدەكەنەوە بانگهێشتنامەیان بۆچوبێت‪.‬‬ ‫هاوكات وتەبێژی بزوتنەوەی ئیسالمی رایدەگەیەنێت‪ ،‬بە مەبەستی‬ ‫یەكخستنی هەڵوێستی ئیسالمییەكانی كوردستان لەسەر داعش‌و‬ ‫بارودۆخی عیراق‪ ،‬پرۆژەیەكیان داوەتە كۆمەڵ‌و یەكگرتو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەاڵمیان نەداونەتەوە‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لە الپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫زیندانیانی چاكسازیی‬ ‫ژنان داوای‬ ‫"جێژوانی شەرعی"‬ ‫دەكەن‬

‫‪10‬‬

‫هه‌واڵ و راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )506‬دو شةممة ‪2015/3/2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫پەكەكە‪ ،‬لەخەباتی چەكدارییەوە بەرەو خەباتی سیاسی‬

‫كاردانەوەی الیەنە سیاسییەكانی توركیا لەسەر پاكێجەكەی ئۆجەالن‬ ‫بەڕێوەببات‪.‬‬ ‫دەربارەی دە بەندەكەی ئۆجەالن سەبارەت‬ ‫بەچارەسەری پڕۆسەكە‪ ،‬كڵچدارئۆغلو وتیشی‬ ‫«ئەم بەندانە هیچ هێڵێكی سوری تیانییە بۆ‬ ‫ئێمە‪ ،‬باس لەمافی یەكسانی‌و ئازادی گەالنی‬ ‫توركیا دەكات‪ ،‬ئێمەش وەك جەهەپە ئەوە‬ ‫دەخوازین»‪.‬‬

‫چاودێر ‪ -‬هێژا دڵشاد‪:‬‬ ‫لەدوای ئەوەی رۆژی شەمە ‪،2015/2/28‬‬ ‫لەالیەن بەرپرسانی حكومەتی توركیا‌و شاندی‬ ‫هەدەپەوە راگەیەنراوی هاوبەش سەبارەت‬ ‫بەپڕۆسەی ئاشتی‌و بانگەوازەكەی عەبدوڵاڵ‬ ‫ئۆجەالن ئاشكراكرا‪ ،‬بەشێوەیەكی گشتی‬ ‫بانگەوازەكەی ئۆجەالن كاردانەوەی ئیجابی‬ ‫لێكەوتۆتەوە‪ .‬هاوكات هەدەپە رایدەگەیەنێت‬ ‫تــاوەكــو حكومەت پاكێجەكەی ئۆجەالن‬ ‫جێبەجێنەكات‪ ،‬ئــەوا پەكەكە كۆنگرەی‬ ‫نائاسایی بۆ كۆتایهێنان بە خەباتی چەكداری‬ ‫بەرامبەر بە توركیا نابەستێت‪.‬‬ ‫پاكێجەكەی ئۆجەالن‬ ‫لــەكــۆبــونــەوەكــەی شــانــدی هــەدەپــە‌و‬ ‫حكومەتی ئاك پارتی‪ ،‬لەالیەن پارلەمانتاری‬ ‫هــەدەپــەوە دەقــی بانگەوازەكەی ئۆجەالن‬ ‫بەمجۆرە خوێنرایەوە» بۆئەوەی خەباتی‬ ‫چ ــەك ــداری ‪ 30‬ســاڵــەمــان‪ ،‬بــەئــاشــتــی ‌و‬ ‫سەقامگیر چارەسەریی دیموكراتی ئامانجی‬ ‫سەرەكیمانە‪ .‬بۆئەوەی كۆتایی بەخاباتی‬ ‫چــەكــداری بهێنرێت‪ ،‬داوادەكـــەم پەكەكە‬ ‫لەبەهاری ئەمساڵدا كۆنگرەی نائاسایی خۆی‬ ‫ببەستێت‪ ،‬ئەم داوایــەم بۆ ئەوەیە لەبری‬ ‫خەباتی چەكداری‪ ،‬رێگەی خەباتی سیاسی‬ ‫دیموكراتی بگرێتەبەر»‪.‬‬ ‫لــە راگــەیــەنــراوەكــەدا ســەرەتــا یاڵچن‬ ‫ئــاكــدۆوان یــاریــدەدەری ســەرۆكــوەزیــرانــی‬ ‫توركیا ئاماژەی بەوەكرد كە ئاك پارتی‬ ‫لەهاتنەدەسەاڵتییەوە وەك شۆڕشێكی بێ‬ ‫دەنــگ هەوڵی بۆ چارەسەركردنی پرسی‬ ‫كورد داوە‪ ،‬لەمڕۆشدا بانگەوازی چەك دانانی‬ ‫گەریالكان بەگرنگ دەزانــی ـن‌و دەخــوازیــن‬ ‫زەمینەی سیاسی لەتوركیا فراوانتر بكەین‌و‬ ‫بخزێننە سیاسەتەوە‪ .‬ئەو كات دەرفەتی‬ ‫چارەسەر زیاتردەكات‪.‬‬ ‫ئاكدۆوان وتیشی « دەشزانین پرسی كورد‬

‫هەدەپە‪ :‬تا حكومەت پاكێجەكەی ئۆجەالن‬ ‫جێبەجێنەكات‪ ،‬پەكەكە كۆتایی بەخەباتی چەكداری‬ ‫ناهێنێت‬ ‫پڕۆسەیەكی كورت نییە بگرە كاتی دەوێت تا‬ ‫دەگاتە ئامانج‪ ،‬بەاڵم لەكاتی نەمانی چەك‬ ‫دەتوانین لەرێگەی سیاسەتەوە هەنگاوی‬ ‫خێراتر بۆ چارەسەر بگەیەنین»‪.‬‬ ‫جەهەپە‪ :‬خۆشحاڵین بەو بانگەوازە‬ ‫بانگەوازەكەی ئۆجەالن كاردانەوەی الی‬ ‫پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیاوە بەئەرێنی‬ ‫بو‪ ،‬كەمال كڵچدارئۆغلو‪ ،‬سەرۆكی گشتیی‬

‫پــارتــی ئۆپۆزسیۆنی ســەرەكــی توركیا‬ ‫(جــەهــەپــە) دەربـــــارەی بــانــگــەوازەكــەی‬ ‫ئۆجەالن بەكۆتایهێنان بەخەباتی چەكداری‌و‬ ‫بــەشــداریــكــردن لــەخــەبــاتــی سیاسەتی‬ ‫دیموكراتی بەگرنگ وەسفكردو وتی « ئەگەر‬ ‫بێت‌و خەباتی چەكداری كۆتایی پێبنرێت‪،‬‬ ‫ئەمە جێی خۆشحاڵی ئێمە دەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئیتر ئاشتی بەچەك نابێت‪ ،‬ناشبێت ئەمە‬ ‫بەرپرسێكی ئاسایش بناسرێت‪ ،‬دەبێت‬

‫لەرێگەی دیموكراسی‌و ئازادییەوە ئاشتی‬ ‫سازبكرێت‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستەش سیاسەت‬ ‫كارێكی گونجاوەو لەتوركیا دەرفەتی ئەوە‬ ‫رەخساوە»‪.‬‬ ‫لــەدرێــژەی دیــدارەكــەیــدا كڵچدارئۆغلو‬ ‫راشیگەیاند‪ ،‬پارتەكەیان داكۆكی لەپرسی‬ ‫كورد بەرێگەی ئاشتی دەكا‌و تەنانەت داوای‬ ‫كردوە لەپڕۆسەی ئاشتی دا بەشداریبكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم حكومەت دەیەوێت تاك الیەنە پڕۆسەكە‬

‫یونامی‪ :‬تەنها لەمانگی رابردودا زیاتر‬ ‫لە‪ 3‬هەزار بونەتە قوربانیی كردەوە‬ ‫توندوتیژییەكان‬

‫چاودێر‪:‬‬ ‫نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان‬ ‫لەعیراق‪ ،‬ناسراو بە(یونامی)‪ ،‬دوێنی‬ ‫یەكشەممە ئاشكرایكرد كە تەنها‬ ‫لەماوەی مانگی شوباتی رابردودا‪ ،‬سێ‬ ‫هەزارو سێسەدو هەشتاوسێ عیراقی‬ ‫بونەتە قوربانی‪.‬‬

‫نــوێــنــەرەكــەی یونامی لەعیراق‪،‬‬ ‫ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد كە ژمــارەی‬ ‫كوژراوانی عیراقی لەكردارە توندوتیژو‬ ‫خوێناوییەكانی مانگی رابردودا‪ ،‬هەزارو‬ ‫سەدو سێ چەكداری لێكەوتۆتەوەو‬ ‫هــاوكــات ‪ 611‬هــاواڵتــی مەدەنیش‬ ‫كوژراون‌و دو هەزارو دوسەدو هەشتا‬ ‫چەكداریش بریندار بــون‌و هاوكات‬

‫هەزارو سێسەدو پەنجاو سێ هاواڵتی‬ ‫مەدەنیش بریندار بون‪.‬‬ ‫نوێنەرەكەی یونامی ئەوەیشی‬ ‫راگەیاندوە كە لەنێو ئەو كوژراوانەدا‬ ‫‪ 492‬چــەكــداری دژ بەشەڕی تێرۆر‬ ‫شــەهــیــد بــــوون‪ ،‬كــە پــێــكــدێــن لە‬ ‫پــێــشــمــەرگــەو حــەشــدی شەعبی‌و‬ ‫سوات‪-‬ی عیراقی‪.‬‬

‫نــیــكــۆالی مــادیــنــۆڤـــ‪ ،‬ســەرۆكــی‬ ‫نــوێــنــەری نــەتــەوە یەكگرتووەكان‬ ‫لەعیراق‪ ،‬ئەوەشی رونــكــردەوە كە‬ ‫بــەغــدادو ئەنبارو دیــالــەو فەلوجە‪،‬‬ ‫ریزبەندیی ناوچەكانی زۆرترین ئەو‬ ‫توندوتیژو پێكدادانە خوێناوییانەن كە‬ ‫مانگی شوبات لەعیراقدا رویان داوە‪.‬‬

‫«تا پاكێجەكەی ئۆجەالن‬ ‫جێبەجێنەكرێت‪ ،‬پەكەكە كۆنگرە‬ ‫نابەستێت»‬ ‫پارلەمانتارێكی هــەدەپــە ســەبــارەت‬ ‫بــەراگــەیــەنــراوە هــاوبــەشــەكــە‪ ،‬ئــامــاژە‬ ‫بەوەدەكات‪ ،‬كە تاكو ‪ 10‬بەندەكەی ئۆجەالن‬ ‫لەالیەن حكومەتی توركیاوە جێبەجێنەكرێت‪،‬‬ ‫ئەوا پەكەكە كۆنگرەی كۆتایی بەخەباتی‬ ‫چەكداری نابەستێت‪.‬‬ ‫دەمـــیـــر چــیــلــەك‪ ،‬پــارلــەمــانــتــاری‬ ‫هەدەپە‪ ،‬لەلێدوانێكی رۆژنامەوانیدا وتی‬ ‫«بانگەوازەكەی ئۆجەالن بۆ چەك دانانی‬ ‫پەكەكە نییە‪ ،‬بەڵكو وەك ئەوەی لەچەند‬ ‫رۆژی پێشودا ئاماژەی پێكرد ئەو پاكێجە‬ ‫دە بەندییەی ئــامــادەی كـــردوەو لەالیەن‬ ‫بەرپرسانی حكومەتی توركیا‌و كەجەكە وە‬ ‫پەسەند بكرێت‌و دواتر لەالیەن حكومەتەوە‬ ‫بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە‪ ،‬لەبەرامبەر‬ ‫ئەمەشدا كەجەكە كۆنگرەی خۆی ببەستێت‌و‬ ‫رایبگەیەنێت كە خەباتی چەكداری بەڕوی‬ ‫توركیا كۆتایی پێبهێنێت»‪.‬‬ ‫چیلەك وتیشی «ئێمە وەك هەدەپە‬ ‫دەخــوازیــن پڕۆسەی ئاشتی بەرێككەوتی‬ ‫دیموكراتی كۆتایی پێبهێنرێت‌و بۆ ئەو‬ ‫مەبەستەش ئەركی سەرشانمان چی بێت‬ ‫جێبەجێیدەكەین»‪.‬‬ ‫كەجەكە‪ :‬پێویستە حكومەت ئەركەكانی‬ ‫جێبەجێبكات‬ ‫دوێــن ـێ‌ لــەبــەیــانــنــامــەیــەكــی كۆنسەی‬ ‫بــەڕێــوەبــەرایــەتــی كــەجــەكــەدا‪ ،‬ســەبــارەت‬

‫بەوەاڵمی بانگەوازە هاوبەشەكە‪ ،‬كەجەكە‬ ‫داواكــەی ئۆجەالن بــەوەی داوای بەستنی‬ ‫كۆنگرەو راگەیاندنی كۆتایهێنان بەخەباتی‬ ‫چەكداری بــەڕوی توركیا دەكــات‪ ،‬بەگرنگ‬ ‫وەسفدەكات بەمەرجێك حكومەت ئەركی‬ ‫سەرشانی خۆی بەجێبهێنێت‪.‬‬ ‫لەبەیاننامەكەدا هاتووە‪ :‬بۆ كۆتایی هێنان‬ ‫بەخەباتی چەكداری لەماوەی ‪ 30‬ساڵی رابردو‬ ‫كە خەباتی چەكداری كراوە‪ ،‬بانگەوازەكەی‬ ‫ئۆجەالن بەگرنگ دەزانین‪ ،‬بۆ جێبەجێكردنی‬ ‫ئەوە پێویستە حكومەت ئەركی سەرشانی‬ ‫لەمەڕ پرۆسەكە بەجێبهێنێت‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫بەیاننامەكەی ئۆجەالن‪ ،‬جارێكیتر دەرفەتی‬ ‫بەحكومەتی توركیا داوە كە هەوڵی جدی‬ ‫بۆ چارەسەری پرسی كورد بنێت لەكاتێكدا‬ ‫ئێستا زەمینەی ئەو چارەسەرییە رەخساوە‪.‬‬ ‫ئیتر هیچ رێــگــری‌و هۆكارێك لــەبــەردەم‬ ‫پڕۆسەی چارەسەریدا نییە‪ ،‬بۆیە بەپێویستی‬ ‫دەزانین حكومەت بەزوترین كات وەك وەاڵمی‬ ‫بانگەوازەكەی ئۆجەالن‪ ،‬هەنگاوی كرداری‬ ‫بنێت‪ .‬بۆ ئەو مەبەستەش دەبێت دەستەی‬ ‫رێككەوتن سەبارەت بەپڕۆسەكە دابمەزرێت‌و‬ ‫دەســتــبــەجـێ‌ پــرۆســەكــە بچێتە قۆناغی‬ ‫رێككەوتنەوە و هەروەها دەستەیەكیش بۆ‬ ‫بەدواداچونی پڕۆسەكە بەگشتی دابمەزرێت‪.‬‬ ‫روشەن چەكر‪ :‬هەدەپە سەردەكەوێت‬ ‫روشەن چەكر رۆژنامەنوس‌و گۆشەنوس‬ ‫لــەرۆژنــامــەی خــەبــەرتــورك‪ ،‬لــەوتــارەكــەی‬ ‫دوێنێیدا سەبارەت بەراگەیەنراوەكە دەڵێت‬ ‫«هەڵبژاردنی پارلەمانی ئەمساڵ‪ ،‬چانسی‬ ‫هەریەك لەئاك پارتی‌و هەدەپە زیاددەبێت‪،‬‬ ‫بەوەی سورن لەبەردەوامی پڕۆسەی ئاشتی‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتدا ئەمە چانسی تێپەڕبونی‬ ‫بەربەستی ‪ %10‬بۆ هەدەپە زیــاددەكــات‪،‬‬ ‫ئــەو الیەنانەی كە ئۆپۆزسیۆنن‌و لــەدژی‬ ‫پڕۆسەكەن‪ ،‬لەهەڵبژاردنی پارلەمانی رێژەی‬ ‫دەنگەكانیان كەمدەبێتەوە»‪.‬‬

‫بەهۆی وێرانكردنی شوێنەوارەكانی‬ ‫عیراق لەالیەن داعشەوە‬

‫یونسكۆ داوای‬ ‫كۆبونەوەی بەپەلەی‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایش‬ ‫دەكات‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫تێكشكان‌و وێرانكردنی مۆزەخانەو شوێنەوارە دێرینەكانی شاری موسڵ لەالیەن‬ ‫چەكدارانی داعش‪-‬ەوەو دواتر باڵوكردنەوەی كرداری وێرانكردنەكە لەرێگەی ڤیدیۆوە‪،‬‬ ‫هەموو جیهانی هێنایە دەنگ‪ ،‬لەسەروو هەمووشیانەوە رێكخراوی یونسكۆ‪ ،‬كە‬ ‫بەرپرسی یەكەمی پاراستن‌و نۆژەنكردنەوەی شوێنەوارە دێرینەكانی جیهانە‪ .‬هاوكات‬ ‫ئەو رێكخراوە داوای كۆبونەوەی بەپەلە لەئەنجومەنی ئاسایش دەكات‪.‬‬ ‫مۆزەخانەو شوێنەوارەكانی موسڵ یەكێكن لەو شوێنانەی كە بەڕەسمی لەالیەن‬ ‫ئەو رێكخراوەوە ناسێندراون‪ ،‬موسڵیش نەك هەر شوێنەوارو پارچەی مێژوویی گرنگی‬ ‫لێبووە‪ ،‬بەڵكو چەندین دەستنووسی كۆن و مێژوویشی لێبووە كە بۆ هەزاران ساڵ‬ ‫پێش ئێستا دەگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫(ئێرینا بوكۆڤا)‪ ،‬سەرۆكی رێكخراوەكە‪ ،‬دوابـــەدوای ئــەو كارەساتە داوای‬ ‫كۆبوونەوەیەكی بەپەلەی لەئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كردو راشیگەیاند كە‬ ‫ئەم تاوانە شێوەیەكی تائیفی‌و توندڕەوی لەخۆ گرتوە لەعیراق‪ ،‬بۆیە دەبێت ئەم‬ ‫ئەنجومەنە بەپەلە بێتە دەنگ‌و ئەم كارەساتە لەعیراق بوستێنێت‪ ،‬ئەوشی رونكردەوە‬ ‫كە ئەمە نەك هەر تیرۆریی مرۆڤایەتییە‪ ،‬بەڵكو تیرۆری رۆحی مرۆڤایەتی هەمو‬ ‫جیهانە‪.‬‬ ‫لەسەر ئاستی جیهانیش دیارترین واڵت‪ ،‬كە ئیدانەی ئەم كردەوەی كرد‪ ،‬فەرەنسا‬ ‫بو‪ ،‬كاتێك هۆاڵندی سەرۆكی ئەو واڵتە وتی‪ :‬ئەم وەحشیگەرییەی داعش دەیكات‪،‬‬ ‫وێرانكردنی هەموو ئەو بەهاو مێژوەیەیە كە مرۆڤایەتی هەیەتی‪ .‬هەروەك وەزیری‬ ‫رۆشنبیری فەرەنساش وتی‪ :‬ئەم وێرانكارییەی دەرهەق بەشوێنەوارەكانی موسڵ‬ ‫لەچەند رۆژی رابردوو كرا‪ ،‬ناتوانرێت وەسفی دڕندەییەی بكرێت‌و ئەمە گەورەترین‬ ‫كارەساتە كە بەسەر مێژوو و نووسین‌و شارستانیەت دەهێندرێت‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )506‬دو شةممة ‪2015/3/2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫دادگاكانی كوردستان بەیاسای دادگاكانی سەدەكانی ناوەڕاست كاردەكەن‬

‫گەنجێكی دەربەندیخان بەهۆی‬ ‫توێژینەوەیەكی لە سەر ئیسالم سزادەدرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬

‫«مادەی (‪)372‬ی سزادانی عیراقی‬ ‫دەنگی رەخنە كپ دەكات‌و‬ ‫پێویستە هەمواربكرێتەوە»‬

‫یوسف محەمەد ئــەو گەنجەی بەهۆی‬ ‫باڵوكردنەوەی توێژینەوەیەك لەسەر ئاینی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬مـــاوەی پێنج رۆژ لــە زیندانی‬ ‫تاكەكەسیدابوە‪ ،‬ئێستاش وەكخۆی ئاماژەی‬ ‫پێدەكات‪ ،‬هەڕەشەی كوشتنی لێكراوەو ژیانی‬ ‫لەمەترسیدایە‪ .‬هاوكات داوای پاراستنی‌و‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی دادگاییەكەشی دەكات‪.‬‬ ‫چیرۆكەكەی یوسف‬ ‫یوسف محەمەد‪ ،‬گەنجێكی دانیشتوی‬ ‫قــــەزای دەربــەنــدیــخــانــە‪ ،‬لــەســەر ئــەو‬ ‫بــیــروبــاوەڕەی هەیەتی دەربــــارەی ئاینی‬ ‫ئیسالم توێژینەوەیەكی زانستی كــرد‌وە‪،‬‬ ‫و رەخنەیگرتوە لە ئاینی ئیسالم‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئەوەش ماوەی پێنج رۆژ زیندانی تاكەكەسی‬ ‫كــراوە‌و دواجــار لــەبــەردەم لە نوسینگەی‬ ‫سلێمانیی پارلەمانی كوردستان مانگرتنی‬ ‫تاكەكەسی راگەیاند‪ ،‬و دوای چەند بەڵێنێكی‬ ‫لیژنەی مافی مرۆڤیش‪ ،‬لــە‪28‬ی شوبات‬ ‫مانگرتنەكەی شكاند‪.‬‬ ‫ی ــوس ــف‪ ،‬ئـــامـــاژە بــــەوەدەكــــات‪ ،‬لە‬ ‫‪ 2014/12/3‬هەڕەشەی كوشتنی لێكراوەو‬ ‫پاشان خوێندكارێكی شەریعە لە هەولێر قورئان لەسەر دروستبونی گــۆی زەوی‪،‬‬ ‫فتوای كوشتنی بۆ دەركردوە‪ ،‬بەاڵم لەالیەن توێژینەوەكەیان البردو كۆپی بابەتەكەیان بە‬ ‫ئاسایشەوە پارێزرا‪ ،‬بۆیە یوسف سكااڵی دادوەری گشتی دا‪ ،‬دادەوەریش لەماوەی دو‬ ‫سەعاتدا بڕیاری دەستگیركردنی بۆ دەركرد‬ ‫لەسەر خوێندكارەكە تۆمار كرد‪.‬‬ ‫ئەو گەنجە‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬جارێكیش بەپێی مادەی ‪372‬ی سزادانی عیراقی لە‬ ‫فەیسبوكەكەیان هاككردوە‪ ،‬بەهۆی ئەو رۆژی ‪6‬ی مانگی ‪ 12‬لەالیەن پۆلیسەوە‬ ‫توێژینەوە زانستییەی كردبوی بۆ دەقەكانی دەستبەسەركرا‌و بۆ ماوەی پێنج رۆژ لەژوری‬

‫بە ئێوەوە نییە‪ ،‬تائێستا هیچ وەاڵمێكیان‬ ‫نەبوە‪ ،‬دەڵێن ئێمەش چــاوەڕێــی دادگــای‬ ‫گشتیی هەرێمین‪.‬‬

‫تاكەكەسیدابوە‪ ،‬دواتر گواستویانەتەوە بۆ‬ ‫زیندانی مەعەسكەر سەالم‪ ،‬تا ‪17‬ی هەمان‬ ‫مانگ‪ ،‬دادوەر ئامادەنەبو بەكەفالەت ئازادی‬ ‫بكات‪ ،‬ناچار دادوەر راگرتنەكەی تازەكردەوە‬ ‫بۆ ‪22‬ی مانگ‪ ،‬تا ئەوكاتەی لەژێر فشاری‬ ‫كەمپینێك بەناوی (نا بۆ حكومی داعش) كە‬ ‫‪ 100‬كەسێتی‌و نوسەر كە لە ناوخۆ‌و دەرەوەی‬

‫كۆمەڵ‌و یەكگرتو وەاڵمی‬ ‫پرۆژەیەكی بزوتنەوە‬ ‫نادەنەوە‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمی بە بێ ئامادەیی ئیسالمییەكان‬ ‫سوننەكانی عیراق كۆدەكاتەوە‬ ‫چاودێر– رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫رۆژی ‪ 2015/2/26‬كــۆنــفــرانــســی‬ ‫یەكهەڵوێستیی سوننەكان‪ ،‬لە مەكتەبی‬ ‫سیاسیی بزوتنەوەی ئیسالمی لە شاری‬ ‫سلێمانی بــەڕێــوەچــو‪ ،‬بـــەاڵم كــۆمــەڵ‌و‬ ‫یەكگرتووی ئیسالمی‪ ،‬ئامادەی كۆنفرانسەكە‬ ‫نــەبــون‌و وتــەبــێــژی بــزوتــنــەوەش دەڵێت‬ ‫«ئێمە بانگهێشتمان كردبون‪ ،‬بەاڵم هەقە‬ ‫لە خۆیان بپرسن كە بۆچی نەهاتن»‌و‬ ‫بــەرپــرســانــی دو حــزبــە ئیسالمیەكەش‬ ‫رەتیدەكەنەوە بانگهێشتنامەیان بۆچوبێت‪.‬‬ ‫وەزارەتی ئەوقافیش ئاشكرایدەكات‪ ،‬ئەوان‬ ‫نە ئاگاداربون‌و نە مۆڵەتیشیان پێداون‪.‬‬ ‫هــاوكــات وتەبێژی بــزوتــنــەوەی ئیسالمی‬ ‫رایدەگەینێت‪ ،‬بە مەبەستی یەكخستنی‬ ‫هەڵوێستی ئیسالمییەكانی كوردستان لەسەر‬ ‫داع ـش‌و بــارودۆخــی عیراق‪ ،‬پرۆژەیەكیان‬ ‫داوەتەوە كۆمەڵ‌و یەكگرتو‪ ،‬بەاڵم وەاڵمیان‬ ‫نەداونەتەوە‪.‬‬ ‫لەبری ئیسالمییەكانی ناوخۆ‪،‬‬ ‫سوننەكانی عیراق‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬عەبدوڵاڵ وەرتی‪ ،‬وتەبێژی‬ ‫بــزوتــنــەوەی ئیسالمی‪ ،‬بــە»چــاودێــر»ی‬ ‫راگ ــەی ــان ــد‪ ،‬وەك حــزبــێــكــی ئیسالمی‬ ‫پەیوەندیمان لەگەڵ زانایانی سوننە‌و شیعە‬

‫لە عیراق هەیە‌و بە مەبەستی ئەنجامدانی‬ ‫كۆبونەوەیەكی راوێژكاری‪ ،‬یان كۆنفرانسێك‬ ‫بۆ تاوتوێكردنی بارودۆخی ئەمڕۆی عیراق‌و‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی‬ ‫میكانیزمێكی گونجاو و نەهێشتنی ئەو‬ ‫ناكۆكییەی ئەمڕۆ لەناو خەڵكدا هەیە‪ ،‬لە‬ ‫رێی زانایانی ئاینەوە ویستمان چارەسەرێك‬ ‫بۆ كێشەكان بدۆزینەوە‌و كۆنفرانسەكەش‬ ‫سەرەتایی بــو‪ ،‬دواتــریــش كۆنفرانسێكی‬ ‫گەورەتر لەسەر ئاستی عیراق‌و كوردستان‬ ‫دەبەسترێت‪ ،‬تا هەمو تێڕوانینە جیاوازەكان‬ ‫یەكبخرێن‌و مەترسییە گەورەكانی داعش‬ ‫كە روی لە هەمو عیراقییەكان‌و هەرێمی‬ ‫كــوردســتــان كــــردوە‪ ،‬بــۆ هــەمــو الیــەك‬ ‫رونبكرێتەوە‪.‬‬ ‫كۆمەڵ‌و یەكگرتو‪ :‬بانگهێشت نەكراوین‬ ‫هاوكات‪ ،‬ئەیوب عەلی‪ ،‬بەرپرسی ناوەندی‬ ‫سلێمانیی زانایانی یەكگرتوی ئیسالمی‬ ‫كوردستان‌و مامۆستا محەمەد بامۆكی‪،‬‬ ‫بەرپرسی زانــایــانــی كۆمەڵی ئیسالمیی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬بــۆ (رووداو) تەئكدیان‬ ‫كردۆتەوە‪ ،‬كە نە رۆژی پێشتر‌و نە لە رۆژی‬ ‫كۆنفرانسەكەشدا هیچ نامە‌و بانگهێشتێكیان‬ ‫نە بەدەستی‌و نە بە ئێمەیڵیش بۆنەچوە‌و‬ ‫دەبــو پێشوەخت داوای هەماهەنگییان‬ ‫لێبكرایە‪.‬‬ ‫لــە بــەرامــبــەر وتــەبــێــژی بــزوتــنــەوە‬

‫دەڵــێــت «زانــایــانــی كــۆمــەڵ‌و یەكگرتو‬ ‫بانگهێشتكرابون‪ ،‬بــەاڵم هیچ حزبێكی‬ ‫سیاسی بەشدارینەكردوە»‪.‬‬ ‫وەاڵمی پێشنیازێكی بزوتنەوە نادەنەوە‬ ‫سەبارەت بەوەی‪ ،‬ئایا بۆچی نەتوانراوە‬ ‫لــەنــاوخــۆدا ئیسالمییەكان یەكبگرن‪،‬‬ ‫یــان لەیەكتر نزیكببنەوە‪ ،‬بــەاڵم پەنا‬ ‫بۆ سوننەكانی عیراق دەبــرێــت‪ ،‬وەرتــی‬ ‫وتی «ماوەیەك لەمەوبەر وەك وتەبێژی‬ ‫بزوتنەوە پڕۆژەیەكم خستەبەردەم هەردو‬ ‫الیەنی كۆمەڵ‌و یەكگرتو و سەلەفییەكان‪،‬‬ ‫تا ئیسالمییەكان گوتارێكی هاوبەشیان‬ ‫هەبێت لەسەر روداوەكان‪ ،‬چونكە ناكرێت لە‬ ‫دورەوە سەیری شانۆی روداوەكان بكەین‪،‬‬ ‫بەاڵم بەداخەوە هەردو الیەنی ئیسالمی تاكو‬ ‫ئێستا هیچ وەاڵمێكیان بۆ ئەو پێشنیازەی‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمی نەبوە‪ ،‬نە بە نوسراو‬ ‫نە بە لێدوان‪ ،‬بۆیە ئێمەش نەمانویست‬ ‫دەستەوەستان بین‌و بانگهێشتی زانیانی‬ ‫سوننەمان كرد»‪.‬‬ ‫وەزارەتی ئەوقاف ئاگادار نییە‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬كەمال موسلیم وەزیــری‬ ‫ئــەوقــاف‌و كــاروبــاری ئاینی هــەرێــم‪ ،‬بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك‬ ‫ئاگاداری بەستنی ئەو كۆنفرانسە نەبوین‌و‬ ‫مۆڵەتی رەسیمیشمان پێنەداون‪.‬‬

‫واڵت واژۆیانكردبو‪ ،‬بە كەفالەت ئازادكرا‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬جەختی لــەوەشــكــردەوە‪ ،‬لە‬ ‫‪ 1/20‬یاداشتێكیان داوەتە نوسینگەی مافی‬ ‫مــرۆڤ لە سلێمانی‪ ،‬پاشان نوسینگەی‬ ‫مافی مرۆڤ چونەتە دەربەندیخان‪ ،‬دادوەر‬ ‫كــردونــیــەتــەدەرەوە‪ ،‬پێیوتن بۆتان نییە‬ ‫جارێكی تر بێنەوە‪ ،‬ئەم كەیسە پەیوەندی‬

‫هەڵوەشاندنەوەی دادگاییەكەی‬ ‫یوسف‪ ،‬داواكارە دەستبەجێ دادگاییەكەی‬ ‫هەڵبوەشێنرێتەوە‪ ،‬یان مادەی ‪ 372‬لە یاسای‬ ‫سزادانی عیراقی ‪ 1969‬بەهەمو شێوەیەك‬ ‫رەتبكرێتەوە‪ ،‬لە جێگای ئەوە مادەیەكی‬ ‫تر دابنرێت بۆ ئازادیی رادەربڕین‪ ،‬ئەگەر ئەم‬ ‫دو داوكارییە جێبەجێنەكرا‪ ،‬دادگاییكردنەكە‬ ‫لە دەربەندیخانەوە بگوازرێتەوە بۆ سلێمانی‪.‬‬ ‫هەروا وتی «تائێستا رۆژی دادگایكردنە دیار‬ ‫نییە»‪.‬‬ ‫ئەو مانگرتوە‪ ،‬لەبارەی پاراستنییەوە‬ ‫ناڕەزایی زۆری هەبو‪ ،‬داوای لە پارلەمانی‬ ‫كوردستان كردوە كە بیپارێزن‪ ،‬بەپێی ئەوەی‬ ‫هەڕەشەی كوشتنی لەسەرە‪ ،‬بەاڵم ئەوان‬ ‫پێیان وتوە‪ ،‬ئێمە ناتپارێزین‪.‬‬ ‫یاسای (‪)372‬ی سزادانی عیراقی چییە؟‬ ‫الی خۆشیەوە ناصیح حەمەحسێن‪،‬‬ ‫پــارێــزەر‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪ ،‬مــادەی ‪372‬ی‬

‫یــاســای ســزادانــی عیراقی تایبەتە بەو‬ ‫كەسانەی كە هەستی ئاینیی بەرامبەرەكانیان‬ ‫برینداردەكەن‪ ،‬ئەویش تێیدا هاتوە‪ :‬یەكێك‬ ‫لەوانە ئەگەر سوكایەتیان كردبێت‪ ،‬یان‬ ‫پــەالمــاری شوێنی پــیــرۆز‌و پەرستگاو‬ ‫كەنیسەكان بــدەن‪ ،‬یان ئەو جێگایانەی‬ ‫مەراسیمی ئاینی تــێــدا دەكــرێــت‪ ،‬یان‬ ‫كتێب‌و باڵوكراوەیەك بێت‪ ،‬كە ببێتەهۆی‬ ‫برینداركردنی هەستی ئاینی الی بەرامبەر‪،‬‬ ‫ئەم مادەیە سزاكەی لە سێ‌ ساڵ زیندانی‬ ‫زیاتر نییە‪ ،‬یان بە غەرامەكردن سزایدەدەن‪.‬‬ ‫بەپێی رای بەشێكی زۆری روناكبیران‌و‬ ‫رەخنەگرانیش ئەم یاسایە بەشێوەیەكە‬ ‫كە دەتوانرێت بەكاربهێنرێ بۆ كپكردنی‬ ‫دەنگی رەخنەگرانەو توێژینەوەو لێكۆڵینەوە‬ ‫ئاینییەكان‪ ،‬بۆیە پێویستە پارلەمانی‬ ‫كوردستان كار لەسەر هەمواركردنەوەی ئەم‬ ‫یاسایە بكات‪ ،‬تا بواری زیاتر بۆ ئازادیی‬ ‫ویژدان‌و رەخنەگرتن فەراهەم بكرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫رێگریكردن لە توێژینەوە و لێكۆڵینەوە‬ ‫لەسەر دین‌و زانست هاوشێوەی دەسەاڵتی‬ ‫ئاینی‌و دادگاكانی سەدەكانی ناوەڕاستە‪.‬‬

‫حكومەتی هەرێم‬ ‫هەوڵەكانی بۆ گەیشتنە رێككەوتن‬ ‫لەگەڵ ناوەند چڕدەكاتەوە‬ ‫بڕیارە هەفتەی ئایندە وەفدێكی هەرێمی كوردستان‬ ‫بچێتەوە بەغداد‬ ‫پارلەمانتارێك‪ :‬هەوڵەكانی ئەمجارە بۆ گەیشتن بە‬ ‫رێككەوتن سەركەوتودەبن‬ ‫چاودێر‪ -‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫هەرێمی كوردستان هەوڵەكانی بۆ‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ بەغداد‬ ‫چڕدەكاتەوە‪ ،‬و بڕیارە هەفتەی ئایندە‬ ‫جارێكی دیكەوە وەفدێكی بااڵی هەرێمی‬ ‫كوردستان سەردانی بەغداد بكەنەوە‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكیش دەڵێت «هەوڵەكانی‬ ‫ئەمجارە سەركەوتودەبن»‪.‬‬ ‫هەوڵەكانی گەیشتنە رێككەوتن‬ ‫چڕدەكرێنەوە‬ ‫دوێنێ‌‪ ،‬لە كۆبونەوەیەكی حكومەتی‬ ‫هەرێم لەگەڵ لیژنەی نــەوت‌و گاز باسی‬ ‫قەیرانی داراییان كرد‪ ،‬لە راگەیەندراوێكدا‬ ‫جەختیان لــە بــەردەوامــیــی هەوڵەكان‬ ‫لەگەڵ حكومەتی ناوەندی بۆ گەیشتن بە‬ ‫رێككەوتن‌و خەرجكردنی بودجەی هەرێمی‬ ‫كوردستان بە پێی یاسای بودجە كردەوە‪.‬‬ ‫لە الیەكی دیكەوە‪ ،‬عەرەفات كەرەم‬ ‫پارلەمانتاری پارتی لە پارلەمانی عیراق‬ ‫رایگەیاندوە‪ ،‬هەفتەی ئایندە وەفدێكی‬ ‫بااڵی هەرێمی كوردستان دەچنە بەغداد‌و‬ ‫لەگەڵ دەســەاڵتــدارانــی ناوەند لەبارەی‬ ‫گەیشتن بە رێككەوتن وتووێژدەكەن‪.‬‬

‫پارلەمانتارێك‪ :‬هەوڵەكان‬ ‫سەركەوتودەبن‬ ‫ئەندامێكی پەرلەمانی كوردستان‬ ‫پێیوایە‪ ،‬هەوڵی باش لەئارادا هەیە‬ ‫بــۆ باشتركردنی پەیوەندییەكانی‬ ‫نێوان هەولێرو بەغدادو جێبەجێكردنی‬ ‫رێككەوتنەكەی نێوانیان‪.‬‬ ‫ســۆزان بەكر‪ ،‬بۆ «چاودێر» وتی‬ ‫«سەرجەمی هەوڵەكان لەسەر ئاستی‬ ‫سەرۆكایەتیی كــۆمــارو ئەندامانی‬ ‫پــارلــەمــان‌و وەزیـــرەكـــان لەهەوڵی‬ ‫بەردەوامدان بۆ ئەوەی رێككەوتنەكەی‬ ‫نێوان هەولێرو بەغداد بچێتە بواری‬ ‫هەڵنەوەشێتەوە‪،‬‬ ‫جێبەجێكردن‌و‬ ‫چونكە ئەو رێككەوتنە بۆ هەرێمی‬ ‫كوردستان‌و عیراقیش زۆر گرنگە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی ئێمە لە هەوڵی ئەوەداین‪،‬‬ ‫چارەسەری ئەو گرفت‌و كێشە داراییانە‬ ‫بكەین‪ ،‬كە رویان لە خەڵكی كوردستان‬ ‫كردوە»‪.‬‬ ‫نـــــاوبـــــراو‪ ،‬جــەخــتــی لــــەوەش‬ ‫كــردەوە‪ ،‬هەوڵەكان سەركەوتودەبن‪،‬‬ ‫رێككەوتنەكەش پابەندبونی هەرێمی‬ ‫كــوردســتــانــی دەوێـــــت‪ ،‬پێویستە‬

‫پێداچونەوەو گۆڕانیش بە ستراتیژییەت‌و‬ ‫پێشنیازەكانی هەرێمدا بێت‪.‬‬ ‫«گۆڕانكاریی هەرێمی‌و نێودەوڵەتی‬ ‫كاریگەری هەیە»‬ ‫شـــرۆڤـــەكـــارێـــكـــی ســیــاســی‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬كێشەكانی‬ ‫نێوان هەولێرو بەغداد كەوتۆتە ژێر‬ ‫كاریگەریی چەندین هــۆكــار‪ ،‬ئەویش‬ ‫گۆڕانكارییە نێودەوڵەتی‌و هەرێمییەكان‪،‬‬ ‫كە بە ئاڕاستەیەكی تــری دادەبـــەن‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی گۆڕانكارییەكان زۆر خێران‪،‬‬ ‫ئــاڕاســتــەی دانوستانەكانی هەولێرو‬ ‫بەغدادیش زۆر رون‌و دیار نابن‪.‬‬ ‫كامەران مەنتك‪ ،‬وتیشی «پێویستە‬ ‫كـــورد لــەســەر دو ئــاســت كــاربــكــات‪،‬‬ ‫یەكەمیان كورد ئەگەر لەگەڵ بەغدادیش‬ ‫نەمێنێت‪ ،‬پێویستە پەیوەندییەكان باش‬ ‫بێت‪ ،‬ئەگەر جیابونەوەش بێت‪ ،‬ئاشتیانە‬ ‫بێت‪ ،‬چونكە عەرەب دەبێتە دراوسێت‪،‬‬ ‫دەبــێ ئێمە خۆمان بۆ ئــەو ئەگەرانە‬ ‫ئامادەبكەین‌و كێشەناوخۆیی‌و داراییەكان‬ ‫چارەسەربكەین»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )506‬دو شةممة ‪2015/3/2‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫گفتوگۆی مەال بەختیار لەگەڵ ناوەندی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیجی (‪)ORSAM‬‬

‫مەال بەختیار‪ :‬هۆكاری سەرهەڵدانی داعش‬ ‫كێشەی كۆمەاڵیەتی‌و ئابوریی‌و الوازی دیموكراسیە‬ ‫ئەنجامی خوازراو دەهێنێت‪ .‬ئەم دیدگا‬ ‫قوڵە سەبارەت بە بەهاری عەرەبی زۆر‬ ‫لە دەستپێشخەریەكەی ئێوە دەچێت‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی دیاریكراوتر بێت‪ ،‬ئەوە نیشان‬ ‫دەدات كە پێگەی نوێی سوریا‪ ،‬توركیا‪،‬‬ ‫عیراق‌و دەكرێت ئێرانیش‪ ،‬ئایا دەكرێت‬ ‫لەڕوانگەی دۆخی كوردەوە كاریگەری‬ ‫هەبێت؟ بەشێوەیەكی گشتی ئەم دۆخە‬

‫سازدانی‪ :‬ئۆرسام‬ ‫وەرگێڕانی لە توركیەوە‪:‬‬ ‫هاوژین محێدین‬ ‫لەماوەی رابردودا ناوەندی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراست بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی‬ ‫(‪ ،)Orsam‬دیدارێكی لەگەڵ مەال‬ ‫بەختیار لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی سازداوە‪،‬‬ ‫تێیدا ناوبراو لەبارەی گۆڕانكارییەكانی‬ ‫مەسەلەی‬ ‫ناوەڕاست‌و‬ ‫رۆژهەاڵتی‬ ‫سەرهەڵدان‌و روبەڕوبونەوەی داعش‬ ‫شیكردنەوە‌و بیروبۆچونەكانی خۆی‬ ‫دەخاتەڕو‪.‬‬ ‫هەروەك پێیوایە‪ ،‬سەرهەڵدانی‬ ‫داعش‌و گروپە توندڕە‌وە ئیسالمیەكانی‬ ‫دیكە لە ئەنجامی كێشە كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسیەكانەوە زەمینەیان بۆ دەڕەخسێت‬ ‫بە مانایەك تاوەكو ئەو كێشانە لە‬ ‫ناوچەكە چارەسەر نەكرێن دیموكراسیە‬ ‫الوازەكەی بەهێز نەكرێت گروپی‬ ‫هاوشێوەی داعش لەسەرهەڵداندا دەبێت‪.‬‬

‫یەکەم کەسم لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست کتێبم لەسەر راپەرینی‬ ‫بەردەوام نوسیوە‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٩٨٩‬وتومە خەڵکانی خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست راپەڕین بەرپا دەکەن‪ .‬باسم لەوە کردبو هەڵەیەکی‬ ‫مەزنە ئەگەر راپەڕینی خەڵک لەگەڵ ملمالنێی چەکداری‬ ‫تێکەڵ بکرێ‬ ‫چ لێكەوتێكی بۆ كورد دەبێت؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬وەفدێك چوینە توركیا‪،‬‬ ‫بەڕێز داود ئۆغڵو بانگهێشتی كردین‬ ‫بۆ ماڵی خۆیان‪ ،‬ئەو منی دەناسی‌و‬ ‫حەزیكرد بۆچونی من بزانێت لەسەر‬ ‫ناوچەكە‪ .‬منیش باسم لەسەر ناوچەكە‪،‬‬ ‫عیراق‪ ،‬سوریا‪ ،‬توركیا‌و ئێران كرد‪ ،‬وتی‪:‬‬ ‫بەهاری عەرەبیدا لەخۆیان رابینی‬ ‫رابپەڕن‪ .‬لەپێناو ئەوەی ڕاپەڕینەكە‬ ‫ئازادییە‬ ‫دیموكراسی‌و‬ ‫لەپێناوی‬ ‫ئیرادەیەكی لەڕادەبەری نیشانداوە‌و من‬ ‫الیەنی ئەرێنی زیاتر دەبینم‪ .‬الیەنی‬ ‫سلبی زۆر زیاترە لەالیەنە پۆزەتیڤەكەی‪،‬‬ ‫لەملمالنێ‌و شەڕی ناوخۆدا‪ ،‬هاوشێوەی‬ ‫سەردەمی فرانكۆی ئیسپانی لەسوریا‬ ‫دووبارە دەبێتەوە‌و مەرگی مرۆڤەكانی‬ ‫لێدەكەوێتەوە‪ .‬پێموایە دۆزینەوەی‬ ‫چارەسەر بۆ سوریا دەدۆزرایەوە‪.‬‬ ‫یەكێك لەسودەكانی ئێستا رۆژئاوای‬ ‫كوردستانە كە بووە بەخاوەن ئیرادەی‬ ‫خۆی‪ ،‬خراپەكەی ئەوەیە راپەڕینی‬ ‫خەڵك گۆڕا بۆ شۆڕشی چەكداری ئەمە‬

‫لەناوچەكە پەیدابن وەك داعش‌و بەرەی‬ ‫نوسرە‪ .‬بەگوێرەی مەزەندەی پسپۆڕانی‬ ‫بواری ئابوری‪ ،‬سوریا پێویستی بە(‪)200‬‬ ‫ملیار دۆالر هەیە بۆ ئەوەی بكەوێتەوە‬ ‫سەرخۆی‪ .‬ئەمەش الیەنێكی مەترسیداری‬ ‫قەیرانەكەیە‪ .‬بەاڵم من لەڕەهەندی‬ ‫ستراتیژییەوە سەیری دەكەم‪ ،‬وێڕای ئەو‬ ‫هەموو الیەنە خراپانەی‪ ،‬بێگومان ئەم‬ ‫قۆناغەی سوریا تێیكەوتوە‪ ،‬وادەكات‬ ‫دیموكراسی بۆ هەمومان بێنێتە ئاراوە‪ ،‬لە(‪ )%100‬لەگەڵ بۆچونەكانی تۆم‪ .‬بەڕێز‬ ‫داود ئۆغڵو پشتگیری لەم شۆڕشانە‬ ‫الیەنی ئیجابی زیاتر بێت‪.‬‬ ‫ئۆڕسام‪ :‬لەڕوانگەی ئەوەی خاوەنی كردو‪ ،‬وتی‪( :‬شۆڕشی دواخراو بو‌ون)‪،‬‬ ‫تێڕوانینن‪ ،‬دەمەوێت جەخت لەسەر ئەوە منیش وتم‪( :‬كورد بەردەوام لەشۆڕشدا‬ ‫بكەمەوە بۆچونەكانتان زۆر بە تێڕوانینی بووە‪ ،‬شۆڕشی دواخراوی نەبوە‪.‬‬ ‫سەرۆك وەزیرانی توركیا ئەحمەد داود هەمیشە لەڕابونداین‪ .‬بەاڵم سەلەماندنی‬

‫من کاسترۆو گیڤاراو جەنەراڵەکانی دیکەم خۆشدەويست‪ ،‬چونكە‬ ‫شۆڕشگێڕ بون و پشتیوانیمان کردون‪ ،‬بێگومان سەرکردەکانی‬ ‫کورديش عەبدواڵ ئۆجەالن و ساڵح موسلیم وەک ئەوان سەیر دەکەین‬

‫تا كێشەی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی چارەسەرنەكرێت‪ ،‬پێموایە‬ ‫داعش‌و گروپە هاوشێوەكانی بەردەوامییان دەبێت‬ ‫هەڵەبوو‪ .‬یەكەم كەسم لەڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست كتێبم لەسەر راپەڕینی‬ ‫بەردەوام نوسیوە‪ ،‬لەساڵی (‪)1989‬‬ ‫وتومە‪ .‬لەخەڵكانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫ڕاپەڕین بەرپا دەكەن‪ .‬باسم لەوە كردبو‬ ‫هەڵەیەكی مەزنە ئەگەر راپەڕینی خەڵك‬ ‫لەگەڵ ملمالنێی چەكداری تێكەڵبكرێت‪.‬‬ ‫تێكەڵبونی هەردووكیان لەسوریا (‪)8‬‬ ‫ملیۆن كەس بێ ماڵ‌وحاڵبون‪ ،‬نزیكەی‬ ‫نیو ملیۆن كەس كوژران‌و بریندار بون‪،‬‬ ‫دۆخەكە وایكرد گروپێكی زۆری تیرۆرستی‬

‫مافت هەیە ئەوە بكەی‪ ،‬ئازادیش‬ ‫هاوشێوەی ئەمانەیە‪ .‬ئازادی وەك ئاو‬ ‫پاكە‪ ،‬وەك هەوا پێویستە‪ ،‬لەپێناوی‬ ‫گەیشتن بە ئازادی مافت هەیە تامی‬ ‫بكەی‪ ،‬هاوشێوەی مافەكانی پێكهاتەی‬ ‫سروشتە‪ .‬هەر حكومەتێك لەجیهاندا‬ ‫كاتێك بانگەشەی ئەوە دەكات كە خۆی‬

‫شوناسی پان‪-‬كوردی بێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫بەاڵم لەسوریا‪ ،‬عیراق‪ ،‬ئێران‌و توركیا‬ ‫هەستدەكەین پێدراوی سیاسی جیاواز‬ ‫هاتۆتە ئاراوە‪ .‬لەڕوانگەی بنەماوە‬ ‫ئێمە پشتگیری لەوە دەكەین كە ماف‌و‬ ‫ئازادی بۆ كورد‌و دیاریكردنی چارەنوسی‬ ‫خۆیان بەدیبێت‪ .‬بەاڵم سەبارەت بەمانای‬

‫ئۆغڵو دەچێت‪ .‬لەسەرەتای ڕاپەڕینەكانی‬ ‫عەرەب‪ ،‬داود ئۆغڵو لەبارەی دواخستنی‬ ‫شۆڕش‌و گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە‬ ‫ئاماژەیكردوە‪ ،‬گۆڕانكاری لەمشێوەیە‬ ‫پێویست بوو زۆر زوتر لەخۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا سەریهەڵبدایە‪ .‬هەروەها‬ ‫پێشیوابوە ئەم جۆرە كێشانە كاریگەری‬ ‫نەرێنی لەسەر ئاسایش پەیدا دەكەن‪.‬‬ ‫بەاڵم پێشیوابووە‪ ،‬لەپێناوی ئەوەی‬ ‫ئاییندەی ئەم گۆڕانكارییانە لەماوەیەكی‬ ‫درێژخایەندا بۆ عەرەب‪ ،‬كورد‌و تورك‬

‫مافەكانیان دواخراوە‪ .‬ئەگەر شۆڕشەكە‬ ‫سەركەوتن بەدەستبهێنێت بۆ ناوچەكە‬ ‫گرنگە‪ ،‬هەرگیز ئاشتی‌و دیموكراسی‬ ‫نایەتەدی ئەگەر مافەكانی دیموكراسی‬ ‫كورد لەهەر چوار پارچەی كوردستان‬ ‫نەدرێت)‪ ،‬ئاسایشە ئەگەر شۆڕش ببێت‬ ‫لەپارچەیەكی كوردستان‌و من سۆزم‬ ‫بۆی هەبێت‪ ،‬من كاسترۆ‌و گیڤارا‌و‬ ‫جەنەڕاڵەكانی دیكەم خۆشدەویست‪.‬‬ ‫چونكە شۆڕشگێڕبون‌و پشتیوانیمان‬ ‫كردون‪ .‬بێگومان سەركردەكانی كوردیش‪،‬‬

‫مافی ئاو خواردنەوەی هەیە‪ ،‬ناكرێت‬ ‫بڵێت خەڵك مافی ئاو خواردنەوەی‬ ‫نییە‪ .‬یاحكومەتێك كاتێك مافی ڕوانینی‬ ‫گوڵێكی هەبێت‪ ،‬بەاڵم بڵێت ئێوە مافتان‬ ‫نییە سەیری گوڵ بكەن‪ .‬فەیلەسوفێكی‬ ‫عەرەب بەناوی جوبران خەلیل جوبران‬ ‫دەڵێت‪« :‬ئەگەر كۆیلەت بینی لەخەودا‬ ‫بوو‪ ،‬خەبەری مەكەنەوە‪ ،‬چونكە نەكا‬ ‫خەو بەئازادییەوە ببینێت»‪ .‬ئێمەی‬ ‫كوردیش كۆیلەنین‪ ،‬خەو بەئازادیەوە‬ ‫دەبینین‪ .‬ئەمەش مافی خۆمانە‪.‬‬ ‫ئێمە هەمومان پشتگیری لەڕۆژئاوای‬ ‫كوردستان دەكەین‪ .‬ئەگەر لەهەرێمی‬ ‫كوردستان هەر كوردێك دژایەتی‬ ‫شۆڕشی ڕۆژئاوا بكات‪ ،‬هەزاران دەڕژێنە‬ ‫سەر شەقامەكان دژایەتی دەكەن‪ ،‬توركیا‬ ‫لەڕەوشەكە تێگەیشت‌و لەبەرئەوەی ئێمە‬ ‫دەوڵەتێك نەبوین‪ ،‬یارمەتی پێشمەرگەیدا‬ ‫بۆ ئەوەی لەخاكەكەیەوە تێپەڕبێت‌و‬ ‫بچێتە ڕۆژئاوا‪ .‬لەم ڕوانگەیەوە توركیا‬ ‫پەسەندیكرد‪ .‬چونكە كێشەی ڕۆژئاوا بۆتە‬ ‫پرسێكی مرۆیی‌و جیهانی‪ .‬واتا توركیا‬ ‫رازی بووە بەم دۆخە‌و هەنگاوی نوێی‬ ‫بۆ ناوە‪ .‬لەڕوانگەی توركیا‌و سیاسەتی‬ ‫توركیا باشترین دەستپێشخەریە كە‬ ‫پشتیوانی پرسی كورد بكات لەڕۆژئاوا‬

‫ئەگەر شێوەی مرۆڤەكان‌و هەلومەرجی كۆمەاڵیەتیان نەگۆڕین‪،‬‬ ‫داعشێكی دیكە سەرهەڵدەدات‬

‫دیاریكردنی چارەنوسی خۆیان لەسوریا‪،‬‬ ‫عیراق‪ ،‬ئێران‌و توركیا جیاواز دەبێت‪.‬‬ ‫واتە ئێمە لەماوەی (‪ )10-5‬ساڵی ئاییندە‬ ‫دەكرێت پێشبینی‌و مەزەندەتان هەبێت‬ ‫بۆ ڕەوشی كوردی هەر چوار پارچەكە‪،‬‬ ‫كە چیان بەسەردێت‪ .‬هاوشێوەی ئەوەی‬ ‫ئاماژەتان پێكرد‪ ،‬لەتوركیا پرۆسەی‬ ‫ئاشتی هەیە‪ .‬بەاڵم بەهۆی ئەوەی‬ ‫هەلومەرجی كورد لەتوركیا‪ ،‬عیراق‌و‬ ‫سوریا لەیەكتری ناچێت‌و ئەزمونی خۆیان‬ ‫هەیە‪ .‬باشە لەم ڕوانگەیەوە پێشهاتە‬ ‫جیهانییەكان چۆن دەبێت؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬لەهەر پارچەیەكی‬ ‫كوردستان كێشە‌و مافی دیموكراسی‬ ‫كورد‪ ،‬تایبەتمەندی تایبەتی تێداهەیە‪،‬‬ ‫فیدراڵی لەالی ئێمە هەیە‪ ،‬مەرج نییە‬ ‫لەرۆژئاوا هەبێت‪ ،‬منیش هاوبۆچونتانم‬ ‫لەبارەی ئەوەی هەمان تایبەتمەندی‬ ‫لەنێوان ئێران‌و توركیادا نییە‪ .‬كوردانی‬ ‫ئەم واڵتانە پەیوەستی تایبەتمەندی‬ ‫باری ئابوری‌و كەلتوریی‌و سیاسیی‬ ‫واڵتی خۆیانن‪ .‬ئەگەر بێینە سەر ئەو‬ ‫پرسیارەتان كە باس لەوە دەكات‬ ‫لەماوەی (‪ )10-5‬ساڵی ئاییندەدا ڕەوشی‬ ‫كورد چۆن دەبێت‪ ،‬وەاڵمی ئەو پرسیارە‬ ‫پەیوەندی بەنەخشەی جوگرافی‌و سیاسی‬ ‫نوێی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستەوە هەیە‪.‬‬ ‫ئەگەر بڕیاربێت نەخشەی جیۆلۆپۆتیكی‬ ‫سیاسی ناوچەكە بگۆڕێت‪ ،‬بێگومان ئەو‬ ‫مافانەی بەخاوەنی خۆمانی دەزانین‬ ‫نكۆڵیان لێناكەین‪.‬‬

‫«« «‬

‫ئۆڕسام‪ :‬رەوشی سوریا لەسەرەتادا‬ ‫بەخۆپیشاندانی خەڵك دەستیپێكرد‪،‬‬ ‫بەاڵم دواتر خۆپیشاندانەكان شێوەی‬ ‫سەربازی وەرگرت‌و پێكدادان سەریهەڵدا‪.‬‬ ‫ئەم ڕوداوانەش وایكرد پریشكی شەڕەكە‬ ‫بەر واڵتانی دراوسێش بكەوێت‪ .‬كاریگەری‬ ‫ڕوداوەكانیش بۆ سەر كورد فرە ڕەهەندە‪.‬‬ ‫لەالیەكەوە پێكدادانەكان كاریگەری‬ ‫راستەوخۆی بۆ سەر كورد هەیە‪،‬‬ ‫لەالیەكی دیكەیشەوە چەند دەرفەتێك‬ ‫بۆ كورد دەهێنێتە پێشەوە‪ .‬ئەوەی باس‬ ‫دەكرێت كە لێكەوتەی ڕوداوەكان ئەرێنی‬ ‫بێت یان نەرێنی بۆ كوردەكان بۆچونی‬ ‫جیاواز هەیە؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬خۆشحاڵم كە لەگەڵ‬ ‫ناوەندێكی توێژینەوەی توركیادا دیدار‬ ‫سازدەكەم‪ .‬خۆشحاڵتریشم بەوەی‬ ‫نیگەرانن لەوەی كە ڕەوشەكە كاردانەوەی‬ ‫خراپی بۆ كورد هەبێت‪ .‬ئاسودەم كە‬ ‫ئەم جۆرە دیدارانە لەگەڵ ناوەندەكانی‬ ‫توێژینەوە بەڕێوەدەچن‪ ،‬ئەمەش ڕۆڵی‬ ‫دەبێت لەوەی الیەنەكان لەنزیكەوە‬ ‫ئاگاداری یەكتربن‪ .‬قەیرانی سوریا‬ ‫بەدەرنییە لەكێشەكانی خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬كێشەی كوردیش بەدەرنییە‬ ‫لەكێشەكانی خۆهەاڵتی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫پێموایە لەدوای سایكسپیكۆوە‪،‬‬ ‫كۆمەڵێك هاوكێشە بەسەر ئێمەدا بەهەڵە‬ ‫سەپێنراوە‪ ،‬كۆمەڵێك سنوری جوگرافیا‬ ‫سەپێنراوە‪ ،‬لەمەش داگیركاری بەریتانیا‌و‬ ‫فەڕەنساش كاریگەری هەبوە‌و بەرپرسە‬ ‫لەگۆڕینی سیاسەت‌و تێڕوانینەكان‪،‬‬ ‫گۆڕینی رێكەوتنی سیڤر بۆ لۆزان زیاتر‬ ‫ئەقڵیەتی چارەسەر نەكردنی كێشەكانی‬ ‫لەڕۆژهەاڵتی ناوەراست سەپاندس‪،‬‬ ‫لەماوەی (‪ )100‬ساڵی ڕابوردودا ئێمە‬ ‫مەحكومین بەهەموو ئەو بڕیارانەی دراوە‬ ‫لەمێژودا‪ ،‬بەبێ ئەوەی بەخۆمان بزانین‪،‬‬ ‫بڕیارەكانی كۆڵۆنیالیزم جێبەجێدەكەین‌و‬ ‫شەڕی تێدادەكەین‪ ،‬ئامادەنین گوێ‬ ‫لەیەك بگرین‪ ،‬ئێستا لەسەر سوریا قسە‬ ‫دەكەین‪ ،‬سوریا بەدرێژایی مێژوو‪ ،‬بۆتە‬ ‫ناوەندی قەیران‌و كێشە سیاسییەكانی‬ ‫ناوچەكە‪ .‬شوێنی جوگرافی سوریاش‬ ‫ئەمەی دروستكرد‪ ،‬بۆیە ئەمە ئێستا‬ ‫رودەدات كاریگەری باش‌و خراپی دەبێت‪،‬‬ ‫سوریا بەدرێژایی مێژوو واڵتی ئینقیالب‬ ‫بووە‪ ،‬واڵتی گۆڕانكاری‌و راپەڕین نەبوە‪،‬‬ ‫وەك توركیا وانەبوە‪ ،‬توركیا تەنها ئیقیالب‬ ‫نەبوە دیموكراسی هەبوە‪ ،‬توركیا وەكو‬ ‫ئیسپانیایە بەاڵم سوریا وەكو دەوڵەتێكی‬ ‫ئەفریقییە‪ ،‬یەكەمجارە سوریا لەڕاپەڕینی‬

‫عەبدوڵاڵ ئۆجەالن‌و ساڵح موسلیم وەك‬ ‫ئەوان سەیردەكەین‪ ،‬بەشۆڕشگێڕیان‬ ‫هەڵدەسەنگێنم‪ .‬لەپێناوی ئازادی‬ ‫تێدەكۆشن‪ .‬ناكرێت قبوڵبكرێت كە‬ ‫«ئازادی بۆ تۆ ڕاست بێت بۆ من هەڵە‬ ‫بێت»‪.‬‬ ‫ئازادی وەكو هەوایە‪ ،‬كاتێك هەناسە‬ ‫هەڵدەكێشیت یان ئاو دەخۆیەوە ئازادیت‪،‬‬

‫سەرەنجام لەسودی توركیا خۆشیەتی‪.‬‬ ‫ئۆڕسام‪ :‬پێشهاتی نوێ لەناوچەكەدا‬ ‫ڕویدا‪ .‬پەیوەندی نێوان كوردی سوریا‪،‬‬ ‫توركیا‌و عیراق پێشكەوتنی زیاتری‬ ‫بەخۆوە بینی‌و بەهۆی ئەوەی داعش‬ ‫كێشەی ئاسایشی هاوبەشی دروستكرد‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی بەرچاو ناوچەكە كەوتە‬ ‫خۆئامادەكردن‪ .‬ئەمەش وادەكات دۆخی‬

‫ذمارة (‪ )506‬دو شةممة ‪2015/3/2‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫ئەگەر بڕیاربێت نەخشەی سیاسی ناوچەكە بگۆڕێت بێگومان ئەو‬ ‫مافانەی بە خاوەنی خۆمانی دەزانین نكۆڵییان لێناكەین‬

‫«« «‬

‫ئەگەر ئەم دۆخەی ئێستا درێژەی‬ ‫هەبێت كورد لەناو ئەو واڵتانەی هەیە‪ ،‬هەر‬ ‫بەشێكی كوردستان مافی دیموكراسی خۆی‬ ‫وەردەگرێت‪ ،‬ئەمە نەك بۆ (‪ )10‬ساڵی‌‪ ،‬بۆ‬ ‫پێنچ ساڵی ئاییندەش ئەم قسەیەی من‬ ‫راستە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر یەك ساڵی تر نەخشەی‬ ‫سیاسی رۆژهەاڵتی ناوەراست بگۆڕێت‪،‬‬ ‫دیارە بڕیارێكی ترمان دەبێت‪ .‬ئێمەش‬ ‫چاودێری ڕەوشەكە دەكەین‪ ،‬هێز‌و پەیوەندی‬ ‫نێودەوڵەتیمان هەیە‪ .‬كەی بەگونجاوی‬ ‫بزانین باشتر بیر لەبەرژەوەندییەكانمان‬ ‫دەكەینەوە‪ ،‬نەك تەنها بۆ گەلەكەمان‪،‬‬ ‫بەڵكو بۆ گەالنی دیكەش‪ .‬خەبات ئەو‬ ‫گەالنەش دەگرێتەوە كە لەخۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا مافەكانیان دەستنەخستوە‪،‬‬ ‫تەنها كورد بێ ماف نییە لەرۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬بەلوج‌و ئەرمەن‌و توركمان‬ ‫سەحراش بێ مافن‪ ،‬زیاتر لەگەلێكی بێ‬ ‫ماف هەیە لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬دەپرسم‬ ‫ئەگەر نەخشەی سیاسی مەغریبی گەورە‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬ئەمازیغەكان لەسەرچی دەوەستن‬ ‫لەمەغریب‌و تونس‌و جەزائیر‪ ،‬راستەوخۆ‬ ‫دەوڵەتی خۆیان رادەگەینن‪.‬‬ ‫بەدیاریكراوتر‬ ‫ئەگەر‬ ‫ئۆڕسام‪:‬‬ ‫ڕونیبكەمەوە‪ ،‬ئەمڕۆ كێشەی داعش بەهۆی‬ ‫ئۆپەراسیۆنی بەردەوامی واڵتانی هاوپەیمان‌و‬ ‫حكومەتی عیراق‪ ،‬بۆتە هەڕەشەیەكی‬

‫حكومەتی هەرێم لەچ ئاستێكدایە؟ باس‬ ‫لەوە دەكرێت سەبارەت بەكێشەكانی موچە‌و‬ ‫سەرچاوە سروشتییەكان گەیشتونەتە‬ ‫رێككەوتن‪ .‬پەیوەندییەكان لەچاو ڕابوردودا‬ ‫باشتر دەبێت یان لەڕۆژانی ئاییندەدا‬ ‫لەمپەڕی زیاتریان دێتەڕێ؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬رێكەوتنێكی ناوەندی‬ ‫كراوە لەنێوانماندا‪ ،‬خەبات دەكەین بۆ‬ ‫ئەوە لەدوای ساڵێك ببێت بەڕێككەوتنی‬ ‫كامڵ‪ ،‬بەاڵم مەترسیشمان لەدۆخی سیاسی‬ ‫ناو عیراق هەیە‪ ،‬سوننە لەنێوان خۆیاندا‬ ‫یەكگرتونین‪ ،‬نێوانی شیعە یەكگرتوو‬ ‫نییە‪ .‬شیعە‌و سوننە نێوانیان زۆر خراپە‪.‬‬ ‫پەیوەندیان بەم دەوڵەت‌و ئەو دەوڵەتەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەگەر سوننەكانی عیراق گوێ‬ ‫ڕایەڵی سەركردەكانی سعودیە بكەن‪ ،‬نە‬ ‫خۆیان فیدراڵ بەدەستدەهێن‪ ،‬نە لەگەڵ‬ ‫كوردستانیش رێكدەكەون‪ .‬ئەگەر سوننەی‬ ‫عیراق بەقسەی سیاسەتی سعودیە بكەن‬ ‫لەناو عیراقدا‪ ،‬نەخۆیان دەتوانن فیدراڵ‬ ‫بەدەستبهێنن‪ ،‬نە عیراق دەبێت بەواڵتێكی‬ ‫دیموكرات‪ ،‬چونكە سیستمی سعودییە‬ ‫دیموكراسی قبوڵ ناكات‪ ،‬ئێمە لەوتاری ئەم‬ ‫سیستەمانە نیگەرانیمان هەیە‪.‬‬ ‫ئۆڕسام‪ :‬لەنێوان الیەنە جیاوازەكاندا‬ ‫جیاوازی هەیە‪ ،‬دەكرێت باس لەحكومەتی‬ ‫هەرێمیش بكەین‪ .‬ئەوەی بزانین الیەنە‬ ‫كوردییەكانیش دیدگای جیاوازیان هەیە‪.‬‬ ‫بەبۆچونی ئێوە ئەو پێشهاتانەی دوایی‬ ‫رەنگدانەوەی چۆنی بەسەر حكومەتە بنكە‬

‫ئەگەر سوننەی عێراق بەقسەی‬ ‫سیاسەتی سعودیە بکەن لەناو عيراقدا‬ ‫نەخۆیان دەتوانن فیدراڵیەت بەدەست‬ ‫بهێنن نەعێراق دەبێت بەواڵتێکی‬ ‫دیموکرات‪ ،‬چونکە سیستەمی سعودیە‬ ‫دیموکراسی قبوڵ ناکات‬ ‫مەترسیدار بۆ هەمو الیەك‪ .‬لەم ڕوانگەیەوە‬ ‫پێتانوایە ڕوبەڕوبونەوەی داعش بەكوێ‬ ‫دەگات؟ پێتانوایە لەماوەیەكی نزیكدا هیچ‬ ‫ئەنجامێكی لێبكەوێتەوە؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬تائێستا نەمان بیستوە‪،‬‬ ‫نەخشەی سیاسی جوگرافی گۆڕانكاری‬ ‫بەسەردا دێت‪ ،‬بەاڵم دەزانین سیستمە‬ ‫سیاسییەكان لەسەرهەمان شێوەی‬ ‫ئێستایان نامێننەوە‪ .‬كاتێك سیستەم گۆڕا‬ ‫بوو بەدیموكراسی ئێمەش مافی خۆمان‬ ‫وەردەگرین‪.‬‬ ‫ئۆڕسام‪ :‬مەبەستتان لەئیدارەیەكی‬ ‫دیموكراسی زیاترە؟ ئەمڕۆ گوێبیستی‬ ‫گفتوگۆی سیاسی جیاواز دەبین‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە‪ ،‬سوننیەكان داكۆكی لەهەرێمی‬ ‫فیدڕاڵی دەكەن‌و چەند گروپێكی شیعەیش‬ ‫باس لەبژاردەی هەرێمی فیدڕاڵ دەكەن‪.‬‬ ‫لەئەنجامی ئەوەدا‌و بەپێی ئەم قۆناغە‬ ‫پێكهاتەی عیراق چی لێ بەسەردێت؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬سیستمی عیراق فیدڕاڵییە‪،‬‬ ‫سێ پارێزگا دەتوانن بەیەكەوە هەرێمی‬ ‫فیدڕاڵ رابگەیەنن‪ .‬ئایا سێ پارێزگای‬ ‫سوننی بەیەكەوە دەتوانن هەرێمێكی فیدڕاڵ‬ ‫ڕابگەیەنن؟ من بەنزیكی نازانم شتێكی لەو‬ ‫جۆرە لەئاییندەیەكی نزیكدا بێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫چونكە سوننییەكان سەرۆكێكیان نییە‬ ‫كۆیان بكاتەوە‪ .‬بەتایبەت یەكێك لەو بابەتە‬ ‫ستراتیژیانەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست ئەوەیە‬ ‫كە ئەگەر سەركردە‌و سەركردایەتی نەبێت‬ ‫ناگەیتە ئەنجام‪.‬‬ ‫ئۆڕسام‪ :‬پەیوەندی نێوان بەغداد‌و‬

‫فراوانەكەی هەرێمەوە هەبوو؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬جیاوازی هەیە‌و ئەم‬ ‫جیاوازییەش بەردەوام دەبێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر ئێستا بەڕابوردو بەروارد بكەین‪،‬‬ ‫جیاوازی كەمتر بەدیدەكەین‪ .‬ئەمڕۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان لەناو عیراقدا خاوەنی‬ ‫سیاسەتێكی یەكگرتوە‪ .‬لەگەڵ توركیا‪،‬‬ ‫سعودیە‪ ،‬ئەردەن‌و ئێران سیاسەتێكی‬ ‫یەكگرتومان هەیە‪ .‬لەگەڵ حكومەتەكانی‬ ‫بەرژەوەندی‬ ‫پەیوەندیی‌و‬ ‫ناوچەكە‬ ‫هاوبەشمان هەیە‪ ،‬بەاڵم ئێمە چەندین حزبین‬ ‫لەم واڵتەدا‪ ،‬ئایدۆلۆژی‌و پێكهاتەی حزبی‬ ‫جیاوازمان هەیە‪ ،‬ستراكچەری جیاوازمان‬ ‫هەیە‪ ،‬بێگومان ناكۆكیشمان هەیە‌و هەر‬ ‫دەشمێنێت‪ ،‬بەنیازنین هەموشمان ببین بە‬ ‫یەك حزب‪.‬‬ ‫ئۆڕسام‪ :‬ئەگەر ڕوانین بخەینە سەر‬ ‫حزبەكەتان كە داكشانی جەماوەری‬ ‫بەخۆوە بینی‪ ،‬چی لەناو حزبەكەتاندا‬ ‫ڕودەدات؟ لەبارەی ئاییندەی حزبەكەتانەوە‬ ‫چی دەڵێن؟ لەدوا هەڵبژاردندا بەتایبەت‬ ‫یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان دەنگی‬ ‫زۆری لەبنكەی جەماوەری گۆڕان پچڕی‌و‬ ‫جارێكی دیكە بەهێزبوەوە‪ .‬داهاتوی‬

‫بەرگی یەکەمی دیدارەکەی مەال بەختیار لەگەڵ (‪ )ORSAM‬كە لەسایتەكەیاندا باڵوكراوەتەوە‬

‫ئەزمونی رێکەوتنەکەمان لەگەڵ گۆڕان تاقیدەکەینەوە‪ ،‬چەند‬ ‫ناوچەیەک بەهاوبەشی بەڕێوەدەبەین‪ ،‬ئەگەر زانیمان سەرکەوتوە‬ ‫هەنگاوی دیکەی سیاسی دەنێین‬ ‫سیاسی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان‬ ‫لەناو حكومەتی هەرێمدا چۆن دەبینن؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬یەكێتی لەئێستادا‬ ‫لەپێگەی باشی خۆشەویستی جەماوەریی‌و‬ ‫سەربازیدایە‪ ،‬هەڵوێستە سیاسیەكانیشی‬ ‫زۆر قبوڵە‌و بەخۆشحاڵییەوە لەالیەن‬ ‫خەڵكەوە پێشوزای لێكراوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەندێك كێشەمان هەیە‪ ،‬كە چەندین ساڵە‬ ‫هەمانە‪ ،‬هەڵمانگرتوە لەكۆنگرە بەتەواوی‬ ‫چارەسەری بكەین‪ .‬پەیوەندیمان لەگەڵ‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان باشە‪ ،‬لەسەر پارێزگای‬ ‫سلێمانی‪ ،‬هەڵەبجە‪ ،‬گەرمیان‌و راپەرین‬ ‫لەگەڵ گۆڕان ڕێككەوتوین‪ .‬لەماوەی شەش‬ ‫مانگدا ئەزمونی ئەم رێككەوتنە دەكەین‪،‬‬ ‫چەند ناوچەیەك بەهاوبەشی بەڕێوەدەبەین‪،‬‬

‫پەیوەندی‌و ئەزمونی نوێمان دەبێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫زانیمان سەركەوتوە لەگەڵ بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان هەنگاوی دیكەی سیاسی دەنێین‪،‬‬ ‫لەسیاسەتدا ئەم بڕیارە قورسانە هەر‬ ‫ئەوەندەی قورسە كە بڕیارە قورسەكە‬ ‫دەدەیت‪ ،‬وەك ئەمەی ئێمە‌و گۆڕان‪ ،‬وەك‬ ‫قارەمانێ (‪ )300‬كیلۆ هەڵدەگرێت‪ ،‬تا‬ ‫هەڵیدەگرێت زۆر سەختە‪ ،‬بەس كە هەڵی‬ ‫بڕیە سەرەوە‪ ،‬دەیباتەوە‪.‬‬ ‫ئۆڕسام‪ :‬لەماوەی ڕابوردودا پارێزگاری‬ ‫كەركوك نەجمەدین كەریم‪ -‬مان لەئەنقەرە‬ ‫بینی‌و دەرفەتی ئەوەمان بۆ دروستبوو‬ ‫لەبارەی كێشەی كەركوكەوە پێشنیازی‬ ‫بونیادنەرمان گوێ لێبێت‪ .‬ئێوە ئاییندەی‬ ‫كەركوك چۆن دەبینن؟‬

‫مەال بەختیار‪ :‬نازانم چی وتوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێمە متمانەمان بەلێدوانەكەی د‪.‬نەجمەدین‬ ‫كەریم هەی‪.‬‬ ‫ئۆڕسام‪ :‬لەڕوبەڕوبونەوەی رێكخراوی‬ ‫داعشدا‪ ،‬بینیمان سوپای عیراق لەموسڵ‌و‬ ‫ناوچەكانی دیكە شكستی هێنا‪ .‬لەئێستاشدا‬ ‫حكومەتی عیراق لەالیەن واڵتانی‬ ‫هاوپەیمانەوە پشتیوانی دەكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەڕوانگەی كردارییەوە‪ ،‬واتە لەمەیدانەكەدا‬ ‫تەنها هێزەكانی پیشمەرگە‌و میلیشیا‬ ‫شیعەكان بەدیدەكرێت‪ .‬ئەمەش پرسێكی‬ ‫ئاڵۆزە‪ .‬تەنها پەیوەست نییە بەئێرەوە‪،‬‬ ‫لەمیانەی دیدارمان لەگەڵ ئەوروپی‌و‬ ‫ئەمریكیەكانیش باس لەوە كراوە ئەم‬ ‫هێزەی سوپای عیراق چۆن دەبێت‌و چۆن‬

‫باشترین دەستپێشخەریە كە تورکیا پشتیوانی پرسی كورد بكات لە‬ ‫رۆژئاوا‪ ،‬سەرئەنجام لە سودی توركیا خۆشیەتی‬

‫كاریگەری لەسەر ئاییندەی عیراق دەبێت‪.‬‬ ‫ئایا بەردەوام دەبن لەمانەوەیان لەواڵتەكە؟‬ ‫لێكەوتەی باشی بۆ داهاتوی عیراق‬ ‫دەبێت؟ ئایا لەچاو ڕابوردودا كێشەی زیاتر‬ ‫دروستدەكەن؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬ئەو هەلومەرجە‌و ئەو بارە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەی داعشی دروستكرد‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نەیگۆڕین‪ ،‬داعشێكی دیكە سەرهەڵدەدات‪.‬‬ ‫گرنگترینیان ئەو یارمەتییانەی ئێمە‬ ‫دەمانەوێت‪ ،‬لەپێناوی ئەوەی رێگری‬ ‫بكەین لەوەی جارێكی دیكە داعش‌و گروپە‬ ‫هاوشێوەكانی دروست نەكرێنەوە‪ ،‬پێویستە‬ ‫هاوكاریمان بكەن‪ .‬بۆئەوەی سەرچاوەكانی‬ ‫داعش وشك بكەینەوە‪ ،‬سەرچاوەكانی‬ ‫سەرهەڵدانی داعش‪ ،‬كێشەی ئابوریی‌و‬ ‫نەزانی‌و بێكاری‌و بابەتەكانی دیكەن‪ .‬واڵتێك‬ ‫كە كەموكورتی خوێندەواریی‌و دیموكراسی‬ ‫هەبێت‪ ،‬چۆن چاوەڕێی ئەوەی لێناكەین‬ ‫كە گروپی وەكو داعش تێدا نەبێت؟ بۆیە‬ ‫پێموایە ئەم كێشانە بەردەوامبن تاكێشە‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسییەكان هەبن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )506‬دو شةممة ‪2015/3/2‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەشداری كورد لەڕزگاركردنەوەی موسڵدا‪ ،‬دەاللەت‌و پرسیارەكان‬

‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫لەئێستاوە رێ‌و شوێنەكانی رزگاركردنەوەی‬ ‫موســڵ تاوتــوێ دەكرێــن‪ ،‬لەڕوەكانــی‬ ‫مرۆیــی‌و سیاســی‌و میدیایــی‌و ئابورییــەوە‬ ‫هەڵدەسەنگێنرێن‪.‬‬ ‫ئــەوەی بــۆ كورد لــەم نێوەنــدەدا گرنگی‬ ‫هەیــە‪ ،‬وەاڵمــی ئــەم پرســیارەیە‪ :‬ئایا كورد‬ ‫بەشداری لەو ئۆپەراسیۆنەدا بكات؟ یان نا؟‪.‬‬ ‫ئەگەرچــی بــڕوام وایــە‪ ،‬ناوەنــدی بڕیاری‬ ‫كــوردی لەئێســتادا خــۆی یەكالییكردۆتەوە‬ ‫ســەبارەت بەبڕیــاری بەشــداریكردن یــان‬ ‫نەكــردن‪ ،‬واتە ئێمــە لەماوەی تێپەڕدا قســە‬ ‫لەڕەوشــەكە دەكەیــن‪ ،‬بــەاڵم لەبــەر ئەوەی‬ ‫پێموایــە بەشــداریكردنی كــورد نزیكتــرە‬ ‫لەبەشداری نەكردنی‪ ،‬ئەوا رێگە بەخۆم ئەدەم‬ ‫لەبارەی گرنگی بەشــدارییەكی لــەو جۆرەوە‬ ‫چەند سەرنجێك بخەمە بەرچاو‪:‬‬ ‫یەكــەم‪ :‬لەڕوی ســەلماندنی هەبونی توانا‌و‬ ‫هێــز‌و قەوارەی كــوردەوە‪ ،‬بەشــداریكردنەكە‬ ‫گرنگــە‪ ،‬چونكە لەو حاڵەتەدا كورد بەشــدار‬ ‫دەبێــت لەكایەیەكــی چارەنوسســازی‬ ‫نێودەوڵەتی‪ ،‬دەرفەتی كۆنتاكتی نێودەوڵەتی‬ ‫لەنێــوان كــورد‌و الیەنەكانیتــری بەشــداری‬ ‫پرۆســەكەدا زیاتــر دەبێــت‪ ،‬هەنگاوێك دەب ‌ێ‬ ‫بــۆ نزیكبونــەوە لەكۆمەڵێــك كارەكتــەری‬

‫نێودەوڵەتی كەئەندامــن لەهاوپەیمانێتییەكی‬ ‫جیهانیدا‪.‬‬ ‫دەمــەوێ بڵێــم‪ :‬بەشــداری نەكــردن‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنی سیاســەتی گۆشەگیری دەبێت بۆ‬ ‫كورد‪ ،‬گۆشــەگیربونیش بۆهیــچ قەوارەیەكی‬ ‫سیاســی بژاردەیەكی ســەركەوتونەبوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫زۆربــەی هــەرەزۆری قــەوارە سیاســییەكان‬ ‫خۆیــان لەئەگــەری گۆشــەگیربون دەپارێزن‪.‬‬ ‫بەشــداریكردنی واڵتــان لەزۆرێــك مەحفەلــی‬ ‫نێودەوڵەتیــدا‪ ،‬سازشــكردنیان لەبەشــێك‬ ‫لەســەروەری‌و ئیرادەی خۆیان لەبەرژەوەندی‬ ‫رێكخــراو‌و هاوپەیمانییــە نێودەوڵەتییەكان‪،‬‬ ‫بەبارێكــدا بــۆ دابینكردنــی بەرژەوەندییەكی‬ ‫دیاریكــراوە‪ ،‬بــەاڵم بەبارێكــی تــردا راكردنە‬ ‫لەمەترسییەكانی گۆشەگیری‪.‬‬ ‫لەمــەوە رێگــە خۆشــدەكەم بــۆ‬ ‫پێشكەشكردنی یەك پرسیار ئەویش ئەمەیە‪:‬‬ ‫ئەگــەر بــە بەشــداریكردن لەو ئۆپەراســیۆنە‬ ‫مەترســییەكانی گۆشــەگیربون تێدەپەڕێنین‪،‬‬ ‫ئایــا دەتوانیــن بەقەبارەی بەشــداریكردنمان‬ ‫بەرژەوەندی بچنینەوە؟‬ ‫لەماوەی جەنگی سارددا‪ ،‬توركیا لەبەرانبەر‬ ‫پشتگیریكردنی لەكامپی ئەمریكی‪ ،‬هەمو ئەو‬ ‫دەســتكەوتانەی چنییەوە كە تائێستاش بونە‬ ‫ژێرخانی زیندەیی بۆی‪ ،‬هەروەها لەپرۆســەی‬ ‫رزگاركردنی كوەیتیشــدا‪ ،‬واڵتێكی وەك میسر‬ ‫لەبارتەقای بەشــداریكردنیدا‪ ،‬دەیان مینحەی‬ ‫ئابــوری زەبەالحــی مســۆگەركرد‪ ،‬ئایا كورد‬ ‫لەئەنجامــی بەشــداریكردنی لەهاوپەیمانــی‬ ‫نێودەوڵەتــی ئەمجــارەو‪ ،‬بەشــداریكردنی‬ ‫لەڕزگاركردنــی موســڵدا چــی دەچنێتــەوە؟‬ ‫دەتوانێــت بیكاتــە دەســتكەوتی سیاســی‌و‬ ‫ئابوری گەورە؟‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬هەر لەســۆنگەی بەشــداریكردن لەو‬ ‫هاوپەیمانێتییــەدا‪ ،‬دەبینیــن روانینــەكان بۆ‬

‫مەترسی داعش‪ ،‬لەگۆشەنیگا دەوڵەتییەكان‌و‬ ‫بەگەزوجاوی ئاسایشــی نەتەوەیــی‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫چارەنوسســازن‪ ،‬بونەتــە هــۆی ســڕینەوەی‬ ‫جوگرافیــا‪ ،‬بەمانایەكــی تــر‪ :‬مەترســییەكە‬ ‫ئەوەنــدە گەورەیــە‪ ،‬بۆنمونــە ئوســتورالیا‌و‬ ‫لیتوانیا‪ ،‬بەشداریدەكەن لەهاوپەیمانێتییەكەدا‪،‬‬ ‫ئەگەرچــی لــەڕوی جوگرافیشــەوە دورن‬ ‫لەسەرزەمینی كێشەكە‪ .‬بەاڵم كورد كە لكاوە‬ ‫بەو سنورەوە‪ ،‬لەبەرترە بەشداریكردن‪ ،‬چونكە‬ ‫ناوبڕی جوگرافیشــمان نییە‪ ،‬كەواتە ئەگەر بۆ‬ ‫واڵتێكی وەك ئوســتورالیا بەشــداریكردنەكە‪،‬‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی تۆكمە بكات كە بەهەزاران‬ ‫كیلۆمەتریــش لەخاڵی پێكدادانەكانەوە دورە‪،‬‬ ‫ئــەی ئەب ‌ێ بۆ كورد چۆن گرنــگ نەبێت‪ .‬كە‬ ‫لكاوە بەخاڵە داغەكەوە؟‪ .‬دەب ‌ێ بۆ بەشداری‬ ‫لەو ئۆپەراسیۆنەدا‪ ،‬دیدێكی دەوڵەتی پریفێكت‬ ‫بۆ ئاسایشی نەتەوەیی بڕیار دەربێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬مادەم ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫لەبەردەم ئەگەرێكی بەهێزی دابەشــكردندایە‪،‬‬ ‫ئەوا پێویستە هەنگاوەكانی كورد زۆر بەوردی‬ ‫بنرێــن‪ .‬یانــی لەهــەر جوڵەیەكــدا ئەگەرەكە‬ ‫بەزیندوی لەبەرچاو بگیرێت‪ .‬بەشــداریكردنی‬ ‫كــورد لــەكام چوارچێــوەو‪ ،‬یەگوێــرەی كام‬ ‫پڕنســیپ دەبێــت‪ ،‬ئایــا دەچێــت قاڵبــی‬ ‫خزمەتكردنــی كام ســیناریۆوە؟ ســیناریۆی‬ ‫دابەشكردن؟ یان سیناریۆی لكاندنەوە؟‬ ‫بــەڕای ئێمــە ئەگــەر هێــزە كوردییەكان‪،‬‬ ‫بتوانن تەنها قەڵەمڕەوی خۆیان بەسەر ناوچە‬ ‫كوردییەكانی موسڵدا بسەپێنن‪ ،‬لەچوارچێوەی‬ ‫بەشــداریكردنیان لــەو ئۆپەراســیۆنەدا‪ ،‬ئەوا‬ ‫كورد بەیەك بەرد دو پاســاری پێكاوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەگــەر بەپێچەوانەوە بێت‪ ،‬ئــەوا رەنگە كۆی‬ ‫ئۆپەراسیۆنەكە‪ ،‬نەك تەنها بەشداریكردنەكە‪،‬‬ ‫دەبنە هۆی دواخستنی خەونەكانی كورد‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬خاڵێكی تر‪ ،‬لەبارەی دو دۆسیەی‬

‫ناوخۆی كوردستانەوەیە‪:‬‬ ‫‪-1‬بەشــداریكردن لەئۆپەراســیۆنەكەدا‪،‬‬ ‫یەكڕیــزی ناوماڵی كــورد تۆكمەتــر دەكات؟‬ ‫یــان دەكرێتە خاڵی موزایەدەی‌و وەبەرهێنانی‬ ‫سیاسی لەسەر دەكرێت؟‬ ‫بۆ ئەقڵی سیاسی كوردی‪ ،‬گرنگە تاوتوێی‬ ‫ئــەم دۆســییەیە بەجیــدی بــكات‪ ،‬چونكــە‬ ‫پرســەكە چارەنوسســازە‪ ،‬ناكرێــت كــورد‬ ‫بەدو شــێوەی جیــاواز یان زیاتــر لەگەڵ ئەو‬ ‫دۆسییەیەدا مامەڵە بكات‪ .‬بۆیە بۆ دوابڕیاری‬ ‫بەشــداریكردن‪ ،‬گەڕانەوە بۆ بڕیاری پارلەمان‬ ‫بژاردەیەكــی بەردەســتە‪ ،‬تاكــو هیچ الیەنێك‬ ‫بەتەنها نەچێتە ژێر ئەو بارە‪.‬‬ ‫‪-2‬بەشداریكردنەكە‪ ،‬تاچەندە بەشدار دەبێت‬ ‫لەچارەســەری كێشە ئابورییە هەنوكەییەكانی‬ ‫كوردســتان؟‪ .‬ئایا شــەڕی تیــرۆر بەگیرفانی‬ ‫بەتاڵی پێشمەرگەوە دەكرێت؟ چ گرەنتییەك‬ ‫هەیە بۆ چارەســەری كێشــەی هەنوكەیی لەو‬ ‫جۆرە؟‪.‬‬ ‫پێنجــەم‪ :‬بەشــداریكردنەكە‪ ،‬ئەگــەری‬ ‫ســەركەوتنی ئۆپەراســیۆنەكەو‪ ،‬گەڕانــەوەی‬ ‫جۆرێــك لەئۆقرەیــی بۆ ناوچە ســوننییەكان‬ ‫لێدەكرێــت (قســەكە لەســەر دەرئەنجامــی‬ ‫تاكتیكی پرۆســەكەیە) لەو حاڵەتەدا دەكرێت‬ ‫ئــاوارەكان لەناوچەكانــی خۆیــان جۆرێــك‬ ‫لەپەناگەی هێمنیان بۆ دروســتبكرێت‌و ئەوان‬ ‫بگەڕێنەوە شــوێنی خۆیــان‌و ئەو بارگرانییەی‬ ‫نزیكــەی یەك ســاڵە لەســەر كوردســتانیان‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬كۆتایی بێت‪.‬‬ ‫ئەمانــەو چەندین خاڵیتر وامــان لێدەكەن‬ ‫بەشــداریكردنی كورد‪ ،‬بەڕێگایەكی پۆزەتیف‬ ‫بــۆ بەدەســتهێنانی بەرژەوەنــدی زیاتــر بــۆ‬ ‫كوردســتان بزانیــن‪ .‬ئەگەر دانوســتانی كورد‬ ‫لەئاســتی قەبــارەی بەشــدارییەكەو بایەخی‬ ‫بەشدارییەكەدا بێت‪.‬‬

‫بۆ ئەوەی موسڵ ئازاد بكرێ‌‪ ،‬پێویستە توركیا مسۆگەر بكرێ‬

‫جەمال پیرە‬ ‫شــەڕی ئازادكردنی موســڵ لەدەست داعش‬ ‫كــە بەپێی پێدراوە سیاســی‌و ســەربازییەكان‬ ‫بەم نزیكانە ئەنجامدەدرێ‪ ،‬بەشەڕێكی سەخت‬ ‫وەســفدەكرێ‪ ،‬شارەزایانی ســەربازی بیانیش‬ ‫چەندینجــار ئەم راســتییەیان دوپاتكردۆتەوەو‬ ‫لەچەندیــن بۆنــەدا بەشــێوازی جیاجیــا‬ ‫جەختیانكردۆتــە ســەر زەحمەتی شــەڕەكەو‬ ‫رایانگەیانــدوە ئازادكردنی موســڵ پێویســتی‬ ‫بەهــاوكاری‌و هەماهەنگــی هەمەالیەنــە هەیە‪،‬‬ ‫هەرچەندە رەنگە ئەوان لەروانگەیەكی گرێدراو‬ ‫بــە بەرژەوەندییەكانــی واڵتانــی زلهێزەوە ئەم‬ ‫هەڵسەنگاندنەیان كردبێ‌‪ ،‬بەاڵم لەسەر ئەرزی‬ ‫واقیعــدا رایەكــی دروســتە‪ ،‬بەوپێیەی پێگەی‬ ‫جیۆلۆجی‌و ئابوری‌و سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی ئەم‬

‫شارە هۆكاری هەرە گەورەی بەڕێوەبردنی ئەم‬ ‫جەنگــە دەبێ‪ ،‬لەالیەك فــرە ئەتنی‌و كەلتوری‬ ‫خەڵكی شــارەكە بەجۆرێك تێكئااڵوە هەمیشە‬ ‫دۆخی موســڵی بەئاراســتەیەكی هەســتیاردا‬ ‫بــردوە‪ ،‬هیــچ كامیــان ناتوانــن یان راســتتر‬ ‫ناوێرن‌و نایانەوێ سەركردایەتیكردنی شەڕەكە‬ ‫بخەنە ئەســتۆی خۆیان‪ ،‬لەالیەكــی تر زۆرینە‬ ‫بااڵدەســتەكە كە پێكهاتەی ســوننە مەزهەبە‬ ‫كەوتۆتــە نێو گێژاوێكی گــەورەوە‪ ،‬بەوەی كە‬ ‫دابەشــبونەتە ســەر چەنــد بەشــێك ئەوانەی‬ ‫كە ســەر بەو هێزانەی بەشــدارن لەحكومەتی‬ ‫عیراقیدا بەاڵم بەدیدێكی پێچەوانەو تاڕادەیەك‬ ‫دژی بیركردنــەوەی هێزە سیاســییە شــیعییە‬ ‫بااڵدەســتەكان‪ ،‬بەشــێكی تریشــیان لەوانەن‬ ‫كــە لەبنەڕەتدا دژی هەمو دەســەاڵتێكی دوای‬ ‫روخانــی دەســەاڵتەكەی بەعســن‪ ،‬دەكــر ‌ێ‬ ‫پێمانوابــ ‌ێ ئەوانــەن كە لەئێســتادا هەر لەناو‬ ‫شارەكەدا ماونەتەوەو بەیعەتیان بەدەوڵەتەكەی‬ ‫داعشداوە‪.‬‬ ‫ئێستا قسە زۆر دەكرێت لەسەر بەشداریكردنی‬ ‫پێشــمەرگە لەپرۆسەی ئازادكردنەكەدا‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئاستی فەرمی چەند جارێك بەرپرسە بااڵكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان رەتیانكردۆتەوە راستەوخۆ‬ ‫لەشــەڕەكەدا بەشــداربن‪ ،‬هاوكات لەسەر زاری‬

‫بەرپرســی دیكەدا ئامــاژەدراوە بــەوەی كورد‬ ‫بەشدارێكی كارای ئازادكردنی شارەكە دەبێت‪،‬‬ ‫بەپێــی لۆژیكی ســەربازی شــەڕی داســەپاو‬ ‫هەڕەشەئامێزی لەم شێوەیەش بێ‪ ،‬باشتروایە‬ ‫كورد بەشــدار بێ‪ ،‬هــەروەك چۆن گەریالكانی‬ ‫یەپەگــەو یەپــەژە لەدەرپەڕاندنــی چەكدارانی‬ ‫داعش لەناوچە ناكوردییەكانی سوریادا رۆڵیان‬ ‫هەیــە‪ ،‬راســتترە كــورد بەشــداربێ‌‪ ،‬چونكــە‬ ‫هەنگاوێكی كاریگەرە لەدورخستنەوەی دوژمن‌و‬ ‫زامنكردنی ئاسایشــی نەتەوەیی كوردســتان‪،‬‬ ‫بەاڵم پێویســتە بەر لەبڕیاری بەشداریكردنەكە‬ ‫رەچاوی هەڵومەرجی سیاسی‌و سەربازی خۆی‬ ‫بــكات‪ ،‬نەبادا دواجــار قازانجەكــەی تەنها بۆ‬ ‫ئەوانەبێ كە پێشتر لەناو موسڵدا بااڵدەستبون‌و‬ ‫بەهەمو هێزو توانایەكیانەوە دژایەتی كوردیان‬ ‫دەكــردو هەوڵیــان دەدا دوەم پێكهاتــەی‬ ‫ناوچەكە لەئیدارەدانی شــارەكە دوربخرێتەوەو‬ ‫بەكردەوەش وایانكرد‪.‬‬ ‫بۆئەوەی بتوانرێت شــرۆڤەیەكی واقیعییانە‬ ‫دەربارەی ئەم شــەڕە چاوەڕوانكراوە بخرێتەڕو‬ ‫نابــ ‌ێ بەهیــچ شــێوەیەك رۆڵــی توركیــا لەم‬ ‫بابەتــەدا فەرامــۆش بكــر ‌ێ وەك لەهەندێــك‬ ‫خوێندنەوەو هەڵســەنگاندندا بەدیدەكرێت‪ ،‬جا‬ ‫بەمەبەســت ب ‌ێ یان لەبێئاگاییدا بێ‌‪ ،‬بەشــێك‬

‫لەهەڵســەنگاندنەكان ناپەڕژێنە ســەر توركیا‬ ‫وەك هێزێكی كارا لەســەر سنوری پارێزگاكە‪،‬‬ ‫لەراســتیدا دەمــەو ‌ێ بڵێــم بۆئــەوەی موســڵ‬ ‫ئازادبكرێت پێویســتە توركیا مسۆگەربكرێت‌و‬ ‫هەڵەیەكی گەورەشە ئەگەر پێمانواب ‌ێ دەتوانرێ‌‬ ‫شــەڕی ئازادكردنــی موســڵ وا بەئاســانی‬ ‫ســەركەوتوبێ بەبــێ رێككەوتــن لەگــەڵ ئەم‬ ‫واڵتەدا‪ ،‬چونكە چیرۆكی گەمە سیاســییەكەی‬ ‫توركیا لەگەڵ ئەم شــارەدا بەتەنها پەیوەست‬ ‫نییە بەدەركەوتنی داعشەوە‪ ،‬بەڵكو گرێدراوی‬ ‫سەرجەم ئەو گەمە سیاسییانەیە كە بەدرێژایی‬ ‫نزیكــەی ‪ ١٠٠‬ســاڵی رابــردو وابەســتەبون‬ ‫بەپەیوندییەكانــی نێــوان عیــراق‌و توركیاوە‪،‬‬ ‫هەمیشــە توركیــا ویســتویەتی ناوی موســڵ‬ ‫وەك یادەوەریەكــی خەالفەتەكــەی خۆیــان‬ ‫بەناوی ئیســام لەســەر مێزی ســتراتیژییەتە‬ ‫سیاسییەكەی بێت‪.‬‬ ‫رون‌و ئاشــكرایە دەوڵەتــی تورك لەچەندین‬ ‫الوە تۆمەتــی تێوەگالنــی لەداگیركردنــی‬ ‫موســڵ‌و هاوكاریكردنــی داعشــدا دراوەتــە‬ ‫پــاڵ‪ ،‬هەڵبەتــە تۆمەتەكان هــەر لەخۆیانەوە‬ ‫نەهاتــون‪ ،‬بەڵكــو هەڵێنجــراوی هەڵوێســت‌و‬ ‫هەڵســوكەوتەكانیەتی‪ ،‬ئەوەتــا داعش چەندە‬ ‫بەكردەوە دڕندەكانی ناســراوە بــەوەی نازانێ‬

‫‪8‬‬

‫مێژوی مەنگ‌و‬ ‫ئێستای ئێمە‬ ‫هاوڕێ توانا مێرگەسەری‬ ‫رابردومــان تەقدیس مەكــەن‌و دڵداری لەگەڵ مێژو كۆمەك بەئێســتاو ئایندەمان ناكات‪،‬‬ ‫بكۆڵنــەوە وانــەی عیبــرەت بخوێنــن‪ ،‬بنۆڕن ئــەو ســەردەمەی جەنگیزخــان‌و تەتارەكان‬ ‫لەئەســپ‌و كەرو گامێش بەخێوكردن‌و بەزمی نیشــانە شــكێنی‌و شــەڕی خێڵ بەخێڵەكان‬ ‫لەســەر لەوەڕگا گواستیانەوە بۆ داگیركردن‌و دروستكردنی ئیمپرتۆرییەت‌و بەزاندنی گەالن‪،‬‬ ‫لێرە فیوداڵ‌و ئاغاكانی ئێمە رۆژ‌و ســاڵەكانیان بەڕاوە كەروێشــك‌و شەرە كەڵەشێرو دۆینە‬ ‫خواردن بەرێدەكرد! یان لەباشرین حاڵ‌و دەسەاڵتدا باج كۆكەرەو مژۆڵی روتانەوەی هەژارو‬ ‫نەدارەكانی خۆیانبون بۆ (سوڵتانە) هەوەسبازەكان! ئەوكاتەی جەنگیزخان‌و هۆالكۆ بەساڵ‬ ‫لەســەر پشــتی ئەسپ بون بۆ فراوانخوازی دەسەاڵتیان‪ ،‬ســەردار خێڵەكانی ئێمە ئەو دەم‬ ‫لەخانوە كەالوەیەك یان رەشــماڵێك‪ ،‬هەمو مەراق‌و خەونیان هەڵواســینی كەوڵێكی مامزو‬ ‫دو تیغی شمشــێر بو لەپشــت ســەریان! خێڵەكان بونە خاوەنی ئیمپراتۆریەت‌و دەوڵەت‪،‬‬ ‫بەاڵم نەتەوەیەك نەبو بەخاوەن‌و بوە بەخزمەتكاریان‪ ،‬ســەلجوقیەكان خێڵێكی هەاڵتوبون‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئاینیان كردە ئیلهامــی دامەزراندنی ئیمپراتۆریەت‌و ســەفەوییەكان مەزهەبیان كردە‬ ‫فاكتەری دامەزراندنی ئیمپراتۆیەت‪ ،‬كەچی خانەكانی ئەردەاڵن‌و پاشاكانی بابان‌و میرەكانی‬ ‫سۆران براوبرا مام‌و برازا بەفیتی دوژمنان خەریكی یەكتر كوشتن‌و پاشقۆل لەیەكگرتنبون!‬ ‫تــۆ هەنگاوێــك بەزەمــەن هەڵێنەو لەهەمــان مەكان‪ ،‬زەمەنــی هەرەســی ئیمپراتۆرییەت‌و‬ ‫دروســتكردنی دەوڵەت نەتەوە دێت‪ ،‬جارێكیتر دەبینەوە قۆچی قوربانی زلهێزەكان‪ ،‬لەبری‬ ‫ئیســتغاللكردنی ئەم دەرفەتە كە دابەشــكردنی میراتی ئیمپراتۆرییەتە ئەمجارە هەڕەشــە‬ ‫لەبونمــان وەك نەتــەوە دێتە رۆژێڤ‪ ،‬شــێخ‌و ســەردار خێڵەكانی عەرەب كــە هەزارو یەك‬ ‫فەرســەخ لەشارەســتانیەت دور بون بەو عەقڵیەتە بەدەویە‪ ،‬بیســت‌و دو دەوڵەتۆچكەیان‬ ‫چێكرد‌و تورك بەبیناكردنی كۆمار قەرەبوی شكستی لەدەستدانی ئیمپراتۆریەتیان كردەوە‌و‬ ‫فــارس هیچی نەدۆڕاند‌و جولەكەكانیــش دواین دەوڵەتیان لەرۆژهەاڵتی ناوین دروســتكرد‪،‬‬ ‫لــەو كاتــەش ئینتاجی ئێمە‌وەك نەتەوە بارینی تــاوان‌و تاالنی كۆڵۆنیالیزمی نوێ بو! ك ‌ێ‬ ‫بەرپرسە لەو هەمو تاوانەی دەرهەق بەنەتەوەیەكی دێرینی‌وەك ئێمە؟ وەاڵم هەزارو یەكە!‬ ‫بەاڵم راسترینیان‪ ،‬نائامادەگی عەقڵی‌و رۆحی كوردە لەكۆنەوە تائێستا بۆ بون بەدەوڵەت!‬ ‫بنۆڕن هەمیشــە دەیان عاملی بابەتی حازر بەدەســت مێژومانی پڕكردوە بۆ پاساودانەوەی‬ ‫كەمەتەرخەمــی‌و دەردی خۆخۆری‌و ناپاكــی نێوخۆی عەقڵی لۆكاڵی! مێژو بۆ هەمو گەالن‬ ‫هەڵگــری قۆنــاغ بەندی ســوننەتی وەرچەرخانــی خۆیەتی هی ئێمە نەبێ‌! هێشــتا مێژوی‬ ‫ئێمە وەك گۆمی مەنگ هەر لەســوڕی ســوڕانەوەیەكی بێتامدا خول ئەداو هێشتا قودرەتی‬ ‫شــڵەقانی ئەم مەنگە گۆمەمان نیە! لەپارچەیەكی نیشــتمان خەبات بۆ هەقی باڵندەیەك‬ ‫كە زمانە خول دەدات!‌و لەپارچەیەك خەبات بۆ شــلكردنی پەتی ســێدارە!‌و لەپارچەیەك‬ ‫كورتكردنەوەی كەیسی نەتەوەیەك بۆ دانی قوتی رۆژانە لەالیەن داگیركارێك! بەڵـێ‌ ئەوەیە‬ ‫ئێســتایی نەتەوەیەكی خاوەن خاكی بێ‌ دەوڵەت! ئێســتاش بەگوتاری سۆزاوی‌و سیاسەتی‬ ‫كوڕوزانەوە‌و ســوڵی عەتف گەرەكیەتی ســتراتیژی نەتەوەیی پێشــخا! نەك پالن‌و گوتاری‬ ‫عەقاڵنی‪.‬‬ ‫دیل رابگرێت‌و هەر كەسێك دەستگیربكات ب ‌ێ‬ ‫سێ‌‌و دو دەیانكوژێت بەاڵم كاتێك دیپلۆماتكارە‬ ‫توركەكان دەستگیردەكات بەڕێزەوە رادەستیان‬ ‫دەكاتەوە! یان كاتێك داعش لەكۆبانێ شكست‬ ‫دێنــێ چەند كاتژمێرێك دوای ئەوە هەمو هێزو‬ ‫بڕســتێكی خۆی كۆدەكاتەوەو دەینێرێتە سەر‬ ‫كەركوك! بێجگە لەوەی لەچەندین الوە ئاشكرا‬ ‫كــراوە نەخۆشــخانەكانی توركیــا پێشــوازی‬ ‫لەبریندارەكانی داعــش دەكەن! هەروەك چۆن‬ ‫دەریشــكەوتوەو بەڤیدیۆ تۆماركــراوە كاروانی‬ ‫هێزە ســەربازییەكانی تورك چــەك بۆ داعش‬ ‫دەگوازنەوە! هەروەها لەناو گیرفانی كوژراوانی‬ ‫داعشدا كیملیك‌و كارتی مەرەخەسی دەوڵەتی‬ ‫تورك دۆزراونەتەوە!‬ ‫دەتوانم ئاماژە بەســ ‌ێ لــەو فاكتەرانە بدەم‬ ‫كــە توركیایــان هانداوە هــاوكارو پشــتیوانی‬ ‫داعش بێت یــا هیچ نەبێ بەســەركەوتنەكانی‬ ‫ئــەم رێكخــراوە دڵخۆش بــێ‌‪ ،‬یەكەمیان بونی‬

‫توركیایــە لەبــەرەی میحــوەری ســوننی دژ‬ ‫بەخەتی شیعی‌و دواجار شكستپێهێنانی سوپای‬ ‫عیراقــی وەك تۆڵەكردنەوەیــەك لەحكومەتی‬ ‫عیراقی‪ ،‬هەڵبەتە دیارە لەم ناوچەیە كام واڵت‌و‬ ‫هێــزی دیكە لەم میحــوەرەدا ئاكتیڤە‪ .‬دوهەم‬ ‫فاكتــەر پەیوەندی بەو ڕقەی توركیایە لەكورد‬ ‫وەك نەتەوەیەكی ژێردەســتی تاڕادەیەكی زۆر‬ ‫بەئاگاهاتــو‪ ،‬ســێهەمین فاكتەر خــۆی لەوەدا‬ ‫دەبینێتــەوە توركیــا دەیــەوێ خــۆی ئامادە‬ ‫بكات بــۆ داواكردنەوەی موســڵ‌و دەوروبەری‌و‬ ‫شێواندنی نەســیجی كۆمەاڵیەتی شارەكە‪ ،‬كە‬ ‫چەندینجاریتر بەشــێوازی دیكــە ئەم بابەتەی‬ ‫وروژاندوە‪ .‬بۆیە چاوەڕوان ناكرێ دەوڵەتەكەی‬ ‫ئۆغلــو وا بەئاســانی‌و بــ ‌ێ مســۆگەربونی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی لەم شــەڕەدا دەستبەرداری‬ ‫ئەم دۆخە ب ‌ێ كە بەشێكە لەستراتیژیەتی خۆی‪،‬‬ ‫بەاڵم بكەرەكانی چەكدارە هەڵخەڵەتێنراوەكانی‬ ‫داعشن‪.‬‬

‫پێشمەرگە بۆ بەشدار دەبێت لەجەنگی موسڵ؟!‬

‫ئەحمەد فاتح محەمەد‬ ‫رۆژ لــەدوای رۆژ جەنگــی رزگاركردنــی‬ ‫موســڵ نزیكدەبێتەوە‪ ،‬ئەمریكا‌و عیراق‌و كورد‬ ‫بەشــداردەبن لەپرۆســەی رزگاركــردن‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئــەوەی جێــگای باســە ئەوەیــە‪ :‬بــۆ دەبێت‬ ‫كورد یاخود هێزی پێشــمەرگە بەشداردەبێت‬ ‫لەم پرۆســەیەدا؟ یان كــورد چی دەچنێتەوە‬ ‫لــەم جەنگــەدا! وەك دەزانیــن لەســەرەتای‬

‫پرۆســەی جەنگــی دژ بەداعــش یاخــود دژ‬ ‫بەتیــرۆر‪ ،‬هێــزی پێشــمەرگەی كوردســتان‬ ‫لەسەر ئەرزی واقیع داكۆكیكەری سەرەكیبوە‬ ‫لەتێكشــكاندنی داعش‌و سەركەوتنی گەورەی‬ ‫تۆمــار كردوە‪ .‬لێ‌ ئەوەش راســتە ئەمەریكا‌و‬ ‫هاوپەیمانــان لەرێــگای پڕچەككردنــی هێزی‬ ‫پێشــمەرگە‪ ،‬هەروەها هێرشــە ئاســمانیەكان‬ ‫بۆســەر مۆڵگەكانــی داعش گــورزی گەورە‌و‬ ‫كەمەرشــكێن لەداعــش وەشــێنرا‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫تائێســتا داعش گڕوتینی ماوە‌و هەڕەشەیەكی‬ ‫گەورەیە بۆ ســەر ناوچەكە‪ .‬موســڵ دوەمین‬ ‫شــاری عیراق لەڕوی چڕی دانیشتوان‪ ،‬لە‪10‬ی‬ ‫حوزەیرانی ‪ 2014‬لەهەرسێكی گەورەی سوپا‌و‬ ‫دەزگا ئەمنــی‌و پۆلیســیەكانی حكومەتــی‬ ‫مالكی‪ ،‬موسڵ كەوتە چنگی داعش‪ .‬ل ‌ێ بەاڵم‬ ‫نكوڵــی لــەوە ناكرێــت بەشــێكی بەرفراوانی‬ ‫دانیشتوانی موسڵ پشتیوانی خۆیان بۆداعش‬

‫دوپاتكردۆتــەوە‪ ،‬بــەاڵم حكومەتــی عیــراق‬ ‫هەروەها ئەمەریكا رێگا نادەن داعش لەموسڵ‬ ‫بمێنێتــەوە‪ ،‬چونكە شــیعە هەرگیز رێگانادات‬ ‫بەشــێكی گەورەی واڵت لەژێر چنگی هێزێكی‬ ‫تیرۆریست بێت‌و بەئارەزوی خۆی ئەو ناوچانە‬ ‫بەڕێوەببــات‪ ،‬لەالیەكــی تریشــەوە ئەمەریكا‬ ‫نایەوێــت هێزێكــی پەڕگیر‌و تونــدڕەوی وەك‬ ‫داعــش نوێنەرایەتــی ســوننە بــكات‪ ،‬چونكە‬ ‫پرۆســەی سیاسی لەعیراق پرۆسەیەكی تەواو‬ ‫ئاڵــۆزە ئەمەریــكاش نایەوێت ســەرداوەكانی‬ ‫لەدەستبچێت‪ .‬هێزی پێشمەرگەی كوردستان‬ ‫گونــد‌و شــارۆچكەكانی باكــوری رۆژئــاوای‬ ‫موسڵ تا ســنوری رەبیعە پاككردۆتەوە‪ ،‬بەم‬ ‫شــێوەیە هاوكاریكردنی داعش لەسوریاوە بۆ‬ ‫موسڵ لەم رێگایەوە كەوتۆتە ژێر هەڕەشەوە‪،‬‬ ‫هەروەها نەخشــەی هێرشــەكە تائێستا چەند‬ ‫كەســێكی كەمدەزانــن‪ ،‬ئەمــەش بــۆ ئەوەی‬

‫دزە نــەكات‌و داعــش ئامــادەكاری نــەكات‪،‬‬ ‫بــەاڵم وەك ســەرچاوەكانی هەواڵ لەموســڵ‬ ‫باســیلێوە دەكەن‪ ،‬داعش ترســی زۆری هەیە‬ ‫بۆیە تەواوی ئەو پردانەی دەچنە ناو موســڵ‬ ‫هەموی بۆمبڕێژكردوە‪ ،‬ئەمەش وەك هەوڵێكی‬ ‫خۆپاراستن‪ .‬هەروەها چەندینكاری توندوتیژی‬ ‫لەوانــە تێكدانی مۆزەخانەی موســڵ ئەمەش‬ ‫هێمایەكــە بۆ ئەوەی لەروی ســایكۆلۆژییەوە‬ ‫كاریگەرییان لەســەرە‪ ،‬بەاڵم دیارە هێرشەكە‬ ‫ســەرەتا بەچەنــد هێرشــی توندی ئاســمانی‬ ‫دەبێــت‪ ،‬پاشــان هێرشــی پیــادە بــۆ ســەر‬ ‫شارەكە‪.‬‬ ‫لێرەدا كورد چی دەكات‪ ،‬ئاماژەمپێكرد كورد‬ ‫بەشــێكە لەجەنگی دژ بەتیرۆر‪ ،‬بەاڵم دەبێت‬ ‫ســەركردایەتی سیاســی كــورد زۆر زیرەكانە‬ ‫مامەڵــە بكــەن‪ ،‬راشــكاوانەش بەئەمەریــكا‌و‬ ‫هاوپەیمانــان‌و عیراق بڵێن‪ :‬بەشــداری هێزی‬

‫پێشــمەرگە‌و شــەهیدبونی پێشــمەرگە هەروا‬ ‫نابێت بــێ‌ بەها بــڕوات‪ .‬لەكاتێكدا تائێســتا‬ ‫حكومەتی عەبادی نەهێزی پێشمەرگە پڕچەك‬ ‫دەكات نەئامادەیە موچە‌و بودجەی كوردستان‬ ‫بنێرێــت‪ ،‬ئیتــر بۆچــی پێشــمەرگە شــەڕێك‬ ‫بكات لەدەرەوەی هەرێمی كوردســتان! وەكو‬ ‫كــورد كاتێك دەبێت بەشــداربین كەگرەنتی‌و‬ ‫رێكەوتــن لەنێــوان كــورد‌و ئەمریــكا‌و عیراق‬ ‫بكرێــت‪ .‬تائێســتا كورد فەرمانــی پێدەكرێت‬ ‫نــەك ئەوەی الیەنی هاوبەش‌و ســەرەكی بێت‬ ‫لەم پرۆســەیەدا‪ .‬ئێمە هەرێمێكی دەستورین‌و‬ ‫شــەرعیەتی دیموكراتی‌و جەماوەریمان هەیە‪،‬‬ ‫ئیتر بــۆ دەبێت لەژێر فەرمانــی ژەنراڵەكانی‬ ‫عەبــادی‌و مارێنزبیــن‪ ،‬بۆچــی وەك كــورد‬ ‫خۆمان بڕیار نەدەین وەك هاوبەش بەشــداری‬ ‫پرۆسەكە نەكەین‪ .‬لەالیەكیترەوە ئێمە دەبێت‬ ‫لەم پرۆسەیەدا تادوا سنوری خاكی كوردستان‬

‫بچین‌و زیاتر نەرۆین‪ ،‬چونكە دەبێت بەئەمری‬ ‫واقیع بكشــێینەوە‪ .‬واتە ئێمە لەســنورەكانی‬ ‫خۆمــان جێگیربیــن‌و بیپارێزین نەك شــەهید‬ ‫ببەخشین بۆ شوێنێك كە دوای ئەوە بەقسەی‬ ‫عەبادی یان ئەمەریكا بكشــێینەوە‪ ،‬باشــترە‬ ‫ئێمە سنوری جەنگی خۆمان دیاریبكەین نەك‬ ‫بۆمان دیاریبكەین‪ ،‬كوردیش قســەی هەبێت‪.‬‬ ‫وەك ئــەوەی ئێمــە شــەهیدی زۆرمــان لــەم‬ ‫جەنگە بەخشیوە‪ ،‬چەندین ناوچەی كوردیمان‬ ‫پاراستوە الیەنی سەرەكیبوین لەتێكشكاندنی‬ ‫داعش‪ ،‬بۆیە دەبێت مامەڵەی عیراق پابەندبون‬ ‫بێت‌و لەتایبەتمەندی هەرێم تێبگات‪ .‬هەروەها‬ ‫هەرێمــی كوردســتانیش لەوە تێبــگات بەب ‌ێ‬ ‫پشــتیوانی ئەمریــكا‌و هاوپەیمانان بەاڵنســی‬ ‫هێــز بــۆ بەرژەوەنــدی داعش دەشــكایەوە‪.‬‬ ‫بۆیە دەبێــت كوردیش لەهەلومەرجی بابەتی‌و‬ ‫هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتی تێبگات‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )506‬دو شةممة ‪2015/3/2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫دەمیرتاش‪:‬‬ ‫مەترسی لەسەر پڕۆسەی ئاشتی هەیە‬

‫چاندار‪:‬‬ ‫داعش نەبۆتە مەترسی سەرەكی بۆ توركیا‬

‫ئاكدۆوان‪:‬‬ ‫نەورۆز یەكالكەرەوەی پڕۆسەكە دەبێت‬

‫سەاڵحەدین دەمیرتاش‪ ،‬هاوسەرۆكی پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن‪ ،‬لەدیدارێكی تەلەفیزیۆنیدا‬ ‫رایگەیاند‪ :‬ئۆجەالن پڕۆژەیەكی ‪ 10‬بەندی‪،‬‬ ‫ســەبــارەت بەپڕۆسەی ئاشتی بەحكومەتی‬ ‫توركیا داوە‪ ،‬ئــەگــەر بێت‌و لەماوەیەكی‬ ‫كەمدا جێبەجێنەكرێت‪ ،‬ئەوا مەترسی لەسەر‬ ‫وەستانی پڕۆسەكەی لێدەكەوێتەوە‪.‬‬

‫جەنگیز چاندار‪ ،‬نوسەرو رۆژنامەنوسی ناوداری توركیا‬ ‫لەوتارێكیدا دەڵێت « تائێستا داعشوەك مەترسی‬ ‫سەرەكی لەالیەن توركیاوە نابینرێت‪ ،‬توركیا تۆمەتبارە‬ ‫بەوەی سنورەكانی كۆنترۆڵ نەكردوە‪ ،‬ئەمەشلەالیەن‬ ‫بــەرپــرســانــی ئەمنی ئــەمــەریــكــاوە درك ــی پێكراوەو‬ ‫هۆشداریشیان بە توركیا داوە بەوەی ‪%80‬ی چەكدارانی‬ ‫داعش لەسوریا‪ ،‬لە رێگەی خاكی توركیاوە تێپەڕیون‪.‬‬

‫ی ــاڵ ــچ ــن ئـــــاكـــــدۆوان یـــــاریـــــدەدەری‬ ‫ســەرۆكــوەزیــرانــی تــوركــیــا رایگەیاند‪:‬‬ ‫چــاوەڕێــدەكــەیــن بــانــگــەوازی ئــۆجــەالن‬ ‫لــەنــەورۆز دا‪ ،‬كۆتایی هێنان بەخەباتی‬ ‫چەك رابگەیەنرێت‪ ،‬وتیشی «ئەمە دەبێتە‬ ‫دەسپێكێكی زۆر باش بۆئەوەی هەنگاوی‬ ‫خێرتر بەرەو ئەنجامی باش بنێین»‪.‬‬

‫هەدەپە و ئاك پارتی‪ ،‬دو ركابەرەكەی هەڵبژاردن‬ ‫هێژا دڵشاد‬ ‫وابڕیارە لە ‪ 7‬ی حوزەیرانی ئەمساڵ‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنی گشتیی(پارلەمانی) لەتوركیا‬ ‫بەڕێوەبچێت‪ ،‬گرنگی ئەم هەڵبژاردنە‬ ‫بۆ كــورد‪ ،‬ئەوەیە كە بۆیەكەمینجارە‬ ‫كــورد وەك پارتی سیاسی بەشداری‬ ‫پڕۆسەی هەڵبژاردن لەو واڵتەدا دەكات‪،‬‬ ‫پێشتر بەهۆی بونی یاسای بەربەستی‬ ‫‪ 10%‬ی هــەڵــبــژاردن‪ ،‬وەك كاندیدی‬ ‫ســەربــەخــۆ بــەشــداری هەڵبژاردنیان‬ ‫دەكــــرد‪ ،‬لـــەمـــڕۆدا پــێــگــەی سیاسی‬ ‫پارتی دیموكراتی گــەالن(هــەدەپــە)‪،‬‬ ‫لــەمــەڕ روداوەكــانــی نــاوخــۆی توركیا‬ ‫وەك پارتێكی ئۆپۆزسیۆنی سەرەكی‬ ‫رۆڵی كارا دەگێڕێت‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫دەربــارەی سیاسەتی دەرەوەی توركیا‬ ‫كۆبانی وەك نمونە وەربگرین‪ ،‬دەبینین‬ ‫لەڕێگەی خۆپیشاندانە جەماوەرییەكانەوە‬ ‫فشارێكی كاریگەری بۆ حكومەتی توركیا‬ ‫بــرد‪ ،‬كاریگەری ئەرێنی لێكەوتەوە‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە هەدەپە وەك الیەنێكی‬ ‫بــەڕێــوەچــونــی پـــڕۆســـەی ئــاشــتــی‪،‬‬ ‫زۆر بەباشی توانیوێتی ئەركەكانی‬ ‫لەسێكوچكەی ئیمرالی‪ ،‬قەندیل‌و الیەنی‬ ‫حكومەت بەڕێوەببات‪ ،‬ئەمەش وێنەی‬ ‫ئاشتیخوازانەی بۆ گشت گەالنی توركیا‬ ‫نیشانداوە‪.‬‬ ‫هەدەپە‌و سیاسەتی «بەتوركیا بون»‬ ‫لەهەڵبژاردنی سەرۆككۆماری توركیا‪،‬‬ ‫لەمانگی ئابی ساڵی پار بەڕێوەچوو‪،‬‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش وەك هاوسەرۆكی‬ ‫هەدەپە خۆی بۆ بۆستی سەرۆككۆماری‬

‫كاندید كردو بەدروشمی «بەتوركیای‬ ‫بون» وە پڕوپاگەندەی بۆ هەڵبژاردن‬ ‫كرد‪ ،‬شیكردنەوە ئەم دروشمە بە مانای‬ ‫یەكسانی‪ ،‬ئازادی‌و دیموكراسی بۆ گشت‬ ‫گەالنی توركیا دێت‪ .‬دەمیرتاش توانی‬ ‫رێژەی دەنگەكانی لەسەرتاسەری توركیا‬ ‫‪ %9.7‬بەدەستبهێنێت‪ .‬ئەم رێژەی نزیكە‬ ‫لەوەی كە بەربەستی ‪%10‬ی هەڵبژاردن‬ ‫تێپەڕبكات‪.‬‬ ‫هەدەپە‪ ،‬لەئێستاوە پڕوپاگەندە بۆ‬ ‫هەڵبژاردن دەكات‪ ،‬ئەمجارەش بەهەمان‬ ‫دروشمی «بەتوركیایی بون» لە شارو‬ ‫شارۆچكەكانی كوردستانی باكور‪ ،‬كۆنگرەو‬ ‫سیمیناری جۆراوجۆر دەبەستێت‌و لەگەڵ‬ ‫ئەندامان‌و هاودەنگیان باس لە خەبات‌و‬ ‫پالنی داهــاتــویــان دەكـــات‪ .‬لـــەوادەی‬ ‫پڕوپاگەندەی هەڵبژاردنیشدا بەو دروشمە‬ ‫لەشارەكانیتری توركیا كۆبونەوەی‬ ‫جەماوەری سازدەكات‪ .‬هەدەپە دەخوازن‬ ‫دروشمی خۆیان بەگشت گەالنی توركیا‬ ‫بدەن‪ ،‬ئەگەر نەبنە حكومەتیش‪ ،‬ئەوا‬ ‫ببنە ئۆپۆزسیۆنێكی سەرەكی توركیا‌و‬ ‫كاراتر رەخنە لەحكومەتی توركیا بگرن‪.‬‬ ‫لەهەمانكاتدا هەدەپە لە پارێزگاكانی‬ ‫ناوەڕاست‌و رۆژئاوای توركیا‪ ،‬دەخوازێت‬ ‫رێـــژەی دەنــگــەكــانــی لــەو نــاوچــانــەدا‬ ‫زیادبكات‪ ،‬لەكاتێكدا پارتی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫سەرەكی توركیا(جەهەپە) وەك پارتێكی‬ ‫چــەپ‪ ،‬لە هەڵبژارندنی گشتی ‪2011‬‬ ‫نزیكەی ‪ 3‬ملیۆن لەرێژەی دەنگەكانی‬ ‫كەمكردبۆ وە‪ ،‬لەبەرئەوەی نەیتوانی رۆڵی‬ ‫كاریگەر لە روداوەكانی توركیا بگێڕێت‬ ‫‌و بەمەش وەك ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬نەیتوانی‬ ‫رۆڵــی خــۆی بەباشی بگێڕێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫چانسی بە هەدەپە داوە لەو ناوچانەش‬ ‫بەو دروشمەوە دەنگ بەدەستبهێنێت‪.‬‬

‫هەدەپــە بەقۆناغێكی گرنگ‌و هەســتیاردا تێدەپەڕێت‪ ،‬لەالیەك بەڕێوەچونی پڕۆســەی ئاشــتی‬ ‫لەالیەكیتــر وەك پارتی سیاســی دەیەوێت بەشــداری هەڵبژاردن بكات‪ ،‬بــەاڵم بۆ ئەوەی بچێتە‬ ‫پارلەمان پێویستی بەوەیە رێژەی ‪10%‬ی دەنگەكان ببات‬

‫لەتوركیا‪ ،‬دەرفەتی زەمینەی سیاسی‬ ‫بۆ الیەنی كــورد لەكوردستانی باكور‬ ‫زیاتر رەخساندووە‪ .‬لەو ماوەیەدا چوار‬ ‫پارتی سیاسی كورد لە ئامەد دامەزران‪،‬‬ ‫لەوانەش‪:‬‬ ‫‪-AZADi PA-KDPT-PAK‬‬ ‫جگە لــەوانــەش ه ــودا پــار‪-‬یــش وەك‬ ‫پارتێكی سیاسی دروستبوە كە پاشگری‬ ‫حزبواڵی توركیایە‪.‬‬ ‫جێی باسە تائێستا هەدەپە لەگەڵ‬ ‫رێككەوتنی‬ ‫هیچ پارتێكی سیاسی كورد لە باكور‬ ‫نێوان پارتە كوردییەكان گرنگە‬ ‫رێككەوتنی هەڵبژاردنی سازنەكردووە‪،‬‬ ‫لەماوەی دوو ساڵی پڕۆسەی ئاشتی لەكاتێكدا هەفتەی پێشو رایانگەیاند‬

‫لەگەڵ ‪ ،EMEK PARTiSi‬كە‬ ‫پارتێكی چەپە رێككەوتنیان لەمەڕ‬ ‫هــەڵــبــژاردن ســـازكـــردوەو لــەهــەوڵــی‬ ‫ئــەوەشــدان لەگەڵ دوو پارتی چەپی‬ ‫تردا رێكەوتن بكەن‌و بۆ ئەو مەبەستەش‬ ‫دیالۆگیان بەردەوامە‪.‬‬ ‫لێرەدە هەدەپە بەقۆناغێكی گرنگ‌و‬ ‫هــەســتــیــاردا تــێــدەپــەڕێــت‪ ،‬لــەالیــەك‬ ‫بەڕێوەچونی پڕۆسەی ئاشتی لەالیەكیتر‬ ‫وەك پارتی سیاسی دەیەوێت بەشداری‬ ‫هەڵبژاردن بكات‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەوەی بچێتە‬ ‫پارلەمان پێویستی بەوەیە رێژەی ‪10%‬‬ ‫دەنگەكان ببات‪ ،‬لەهەر پارێزگایەكیش‬

‫لەو رێژەیە كەمتر بەدەست بهێنێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەنگەكانی لەدەستدەدات‌و بۆ ئەو پارتە‬ ‫دەچێت كە زۆرینەی دەنگ دەهێنێت لەو‬ ‫پارێزگایە‪.‬لەكاتێكدا بونی بەربەستی ‪10%‬‬ ‫مەترسی ئەوەی هەیە ئەگەر بێت‌و هەدەپە‬ ‫ئەو رێژەیە تێپەڕنەكات ئەوا لەدەرەوەی‬ ‫پارلەمان دەمێنێتەوەو زەمینەی سیاسی‌و‬ ‫یاسای خۆی لەدەستدەدات‪ .‬لەبەرئەوەیە‬ ‫رێككەوتنی نێوان پارتە سیاسییەكان‬ ‫بەگرنگ و لەجێی خۆی دەبینم‪.‬‬ ‫وەك دیارە لە پارێزگاكانی كوردستانی‬ ‫باكور‪ ،‬جگە لە ئاك پارتی‌و هەدەپە‪ ،‬پارتە‬ ‫سیاسیەكانیتر دەنگی ئەوتۆیان نییە‪.‬‬

‫بۆیە هەڵبژاردنەكان لەنێوان ركابەری‬ ‫كورد و ئاك پارتی بەڕێوەدەچێت‪ .‬بۆیە‬ ‫لــێــرەدا رێككەوتنی نێوان هەدەپە‬ ‫لــەگــەڵ پــارتــە كــوردیــیــەكــان كارێكی‬ ‫بــاش دەبێت‪ ،‬جگە لە هــودا پــار‪ ،‬كە‬ ‫ركابەری هەدەپە لەناوچەكە‪ ،‬ئەوانیتر‬ ‫خــاوەنــی رێــژەیــەكــی كــەم لــەئــەنــدام‌و‬ ‫الیەنگرانیش بن‪ ،‬لەكاتێكدا ئەو پارتە‬ ‫كــورد هەڵوێستی خــۆیــان ســەبــارەت‬ ‫بــە رێكەوتن هــەڵــبــژاردن بــە ئەرێنی‬ ‫نیشانداوە‪ ،‬بەفەرمی رایانگەیاندووە كە‬ ‫ئامادەن لەوبارەیەوە لەگەڵ هەدەپە دا‬ ‫ێ‬ ‫بسازێن‪ ،‬ئەمە دەرفەتێكی باشە دەكر ‌‬ ‫سود لەو هەلە لێوەربگیرێت‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫ئەم پارتە كوردییانە بەهەمان شێوە‬ ‫داكۆكی لە پرسی كورد و مافە رەواكانی‬ ‫ێ لەنێو ئەم پارتە‬ ‫كورد دەكەن‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫كوردییانەدا بیروڕای جیاواز هەبێت‪،‬‬ ‫ێ لەم پارتانە دەربارەی‬ ‫بۆ نمونە هەند ‌‬ ‫چارەسەری پرسی كورد مۆدێلی فیدڕڵ‬ ‫ی بەگونجاو دەزانــن‪ ،‬هەندێكیتریشیان‬ ‫پێیانوایە ئیتر خەباتی چەكدرای وەال‬ ‫بنرێت‌و سیاسەت بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫مافی كورد بكرێت‪ .‬بەاڵم تاكو ئێستا‬ ‫لەالیەن هەدەپەوە هیچ وەاڵمێك یاخود‬ ‫رونكردنەوەیەك سەبارەت بەرێككەوتن‬ ‫ێ لە‬ ‫لەگەڵ ئــەو پارتانە نییە‪ ،‬هەند ‌‬ ‫رۆژنامەنوسان‌و شرۆڤەكارانی توركیا‪،‬‬ ‫پێیانوایە دەبێت هەدەپە رێككەوتن‬ ‫لەگەڵ ئەو پارتانەدا بكات‌و لەگەڵیاندا‬ ‫بسازێت‪ .‬بۆ نمونە نوسەری گــەورەی‬ ‫توركیا‪ ،‬جەنگیز چاندار لەوتارێكیدا زۆر‬ ‫بەرونی جەخت لەبونی رێككەوتنێكی‬ ‫لەو جۆرە دەكات دەشڵێت «لەمكاتەدا‬ ‫رێككەوتن‌و یەكگرتویی بەرەی كورد‪ ،‬زۆر‬ ‫گرنگە‌و نابێت بەتەنها لەسەر پڕۆسەی‬ ‫هەڵبژاردن سازبكرێت‪ ،‬چونی پێشمەرگە‬ ‫بۆ كۆبانی ئیرادەی گەلی كوردی نیشاندا‪،‬‬ ‫بۆیە ئیتر كاتی ئــەوەیــە رێككەوتنی‬ ‫جۆراوجۆر لەنێوان پارتەكان هەبێت»‪.‬‬

‫ئاك پارتی و قەیرانەكانی توركیا‬ ‫هاوژین محێدین‬ ‫تــوركــیــا یــەكــێــكــە لـــەو واڵتــانــەی‬ ‫بەشێوەیەكی سستماتیك پڕۆسەی‬ ‫هــەڵــبــژاردنــی تێدا ئەنجام دەدرێـــت‪،‬‬ ‫وابــڕیــارە هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەو‬ ‫واڵتەش لە حەوتی حوزەیرانی ئەمساڵ‬ ‫ئەنجام بدرێت‪ .‬لەماوەی هەڵبژاردنی‬ ‫پەرلەمانی پێشودا چەندین گۆڕانكاری‬ ‫سەرەكی لەناو توركیا ڕویــداوە‪ ،‬لەدوو‬ ‫ساڵی ڕابـــردودا قۆناغی چــارەســەری‬ ‫هاتە ئــاراوە كە پێگەی كوردی لەسەر‬ ‫ئاستی ناوخۆ و دەرەوەی توركیا بەهێزتر‬ ‫كــردووە‪ .‬ساڵی رابــوردو پێشهاتەكانی‬ ‫كۆبانێ و خۆپیشاندانی شارەكانی باكور‬ ‫ێ‬ ‫بۆ پشتگیری لە بەرخودانی كۆبان ‌‬ ‫ئــەوەنــدەی دیــكــە پــرســی كـــوردی بە‬ ‫نێودەوڵەتی كرد‪ .‬حكومەتی توركیاشی‬ ‫ناچار كرد لەبری ئەوەی ئاستەنگ بۆ‬ ‫كانتۆنەكانی رۆژئاوا دروستبكات لەمەوال‬ ‫هاوكاری‌و هەماهەنگی ئەزمونی رۆژئاوا‬ ‫بێت‪ .‬چونی پێشمەرگە بۆ كۆبانێ و‬ ‫هەماهەنگیكردن لــەگــەڵ یەپەگە بۆ‬ ‫هێنانەوەی گڵكۆی سلێمان شا‪ ،‬بەڵگەی‬ ‫بەدیهێنانی گۆڕانكارییە لە تێڕوانینی‬ ‫پێشوی دەوڵەتی توركیا بەرامبەر بە‬ ‫كورد و دۆزە مێژوییەكەی‪ .‬لەمەوال ئەوە‬

‫بۆ حكومەتی ئاك پارتی سەلمێنراوە كە‬ ‫مانەوەی لەسەر كورسی دەسەاڵت بەندە‬ ‫بە چارەسەری پرسی كورد و لەكاتی‬ ‫جێبەجێنەكردنی بەڵێنەكان باجی قورسی‬ ‫بەسەردا دەسەپێت‪ ،‬بۆ ئەمەش دورنییە‬ ‫بە كەمكردنەوەی رێــژەی دەنگەكانی‬ ‫لەهەڵبژاردنی ئایندە بێتەئاراوە‪.‬‬ ‫یــەكــێــكــی دیــكــە لـــە كێشەكانی‬ ‫سەرنەكەوتنێتی‬ ‫حكومەتی توركیا‪،‬‬ ‫لــەو دژایەتییەی بــۆ روخــانــی رژێمی‬ ‫بەشار ئەسەد دەیكرد‪ ،‬ئەمەش وایكرد‬ ‫چەندین كێشەی نوێ لەگەڵ واڵتانی‬ ‫درواسێیدا دروست بكات‪ .‬هەروەها گرژی‬ ‫پەیوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتی نوێی‬ ‫میسر بە سەرۆكایەتی عەبدولفەتاح‬ ‫سیسی و پشتگیری سەرسەختانەی‬ ‫ئاكپارتی لە بــەرەی ئیخوان موسلمین كەمتەرخەمیان لە ئاست پێشهاتەكانی‬ ‫وایكرد پەیوەندی نێوان ئەو دوو واڵتە ناوچەكە‪ ،‬بەتایبەت سەبارەت بە قەیرانی‬ ‫گرژی زۆری تێبكەوێت‪ .‬ئەمە سەرەڕای سوریا و دزەكردنی چەكدارانی بیانی بۆ‬ ‫ئەوەی بەر لە روداوەكانی پاریس و دواتر ناو سوریا كە زۆرجار توركیا لەو ڕوەوە‬ ‫پەیوەندی نێوان توركیا و رۆژئاوا كەلێنی تۆمەتبار كراوە‪.‬‬ ‫تێكەوتووە‪ ،‬بەشێوەیەك چەندینجار‬ ‫تەسفییەكردنی بزوتنەوەی گولەن‬ ‫سەبارەت بە پاكێجی ئاسایشی ناوخۆ‬ ‫قــەیــرانــێــكــی دیــكــەی تــوركــیــا كە‬ ‫و دەستگیركردنی چەند رۆژنامەنوسێك‪،‬‬ ‫دەســەاڵتــدارانــی حكومەتی توركیا بە مــاوەی ساڵێك و سێ مانگ زیاترە‬ ‫تــونــدی وەاڵمـــی رەخنەكانی یەكێتی سەریهەڵداوە ناكۆكی نێوان ئاك پارتی‬ ‫ئەوروپا یان داوەتــەوە‪ ،‬كە هەندێكجار و بــزوتــنــەوەی گولەنە «پێكهاتەی‬ ‫گەیشتۆتە تۆمەتباركردنی یەكێتیەكە بە هــاوتــەریــب» ‪ .‬حكومەتی توركیا لە‬

‫دروستبكەن و خوێندنگەكانی سەربە‬ ‫بزوتنەوەی گولەن لە دەرەوەی واڵت‬ ‫رادەستی ئەو دەستەیە بكەن‪ .‬هەروەها‬ ‫هەفتەی پێشو بۆ دوەم جار لەالیەن‬ ‫دادگای توركیاوە بڕیاری دەستگیركردن‬ ‫بۆ فەتحواڵ گولەنی رابەری بزوتنەوەكە‬ ‫دەرچــوو‪ ،‬بەهۆی ئەوەشی كە گولەن‬ ‫لە ئەمریكا دەژی‪ ،‬حكومەت بەنیازە‬ ‫بە‬ ‫لەشێوەی دۆسیەیەكی هاوپێچ‬ ‫زانیاری لەبارەی تێوەگالنی لە چەندین‬ ‫كاری نایاسایی داوای گولەن لە ئەمریكا‬ ‫بــكــات‪ .‬هێشتا دیارنییە الیەنگرانی‬ ‫گولەن كاردانەوە بەرامبەر دژایەتیەكانی‬ ‫حكومەت نیشان دەدەن یان بێ دەنگی‬ ‫هەڵدەبژێرن‪.‬‬ ‫رێگەی كردنەوەی چەندین دۆسیەیەكی‬ ‫دادگاوە‪ ،‬وەكو دۆسیەكانی سیخوڕیكردن‬ ‫پێكهێنانی گــروپــی نایاسایی‪،‬‬ ‫و‬ ‫بەردەوامە لە دادگایكردنی ئەندامانی‬ ‫پێكهاتەی هاوتەریب لە ناوەندەكانی‬ ‫پۆلیس و ئاسایشی ئەو واڵتە‪ .‬هاوكات‬ ‫سەرقاڵی وەرگرتنەوەی خوێندنگەكان و‬ ‫دەرسخانەكانی سەر بە بزوتنەوەكەیە‪،‬‬ ‫لەناوخۆی واڵت‪ ،‬ئەمە جگەلەوەی وەكو‬ ‫هەفتەی رابردو رەجەب تەیب ئەردۆغان‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا‪ ،‬لە وتارێكیدا‬ ‫ئاماژەی بەوەكرد‪ ،‬كە بەنیازن دەستەیەك‬

‫مەترسییەكانی ئابوری توركیا‬ ‫لــە ســەرەتــای ئەمساڵەوە ئابوری‬ ‫توركیا وەكو سااڵنی پێشو گەشە ناكات‪،‬‬ ‫بەهای لیرەی توركی لەماوەی دوو مانگی‬ ‫رابردودا زیاتر لە ‪ %22‬ی لەدەستداوە‪.‬‬ ‫هــەاڵوســان دروستبووە و كەلوپەل و‬ ‫پێداویستیەكان نرخیان بەرزبۆتەوە‪.‬‬ ‫ناكۆكی لەنێوان سەرۆكی بانكی ناوەندی‬ ‫و دەسەاڵتدارانی حكومەت دروستبووە‪.‬‬ ‫ئەگەر حكومەت پالنێكی بۆ ئەم دۆخە‬ ‫نەبێت‪ ،‬لەوانەیە ئابوری توركیا زیانی‬ ‫زیاتری بەركەوێت‪ .‬لەالیەكی دیكەوە‬

‫بوونی ژمارەیەكی زۆر لە پەنابەری‬ ‫سوریایی‪ ،‬ئەوەندەی دیكە بارگرانی بۆ‬ ‫ئابوری ئەو واڵتە دروستكردووە‪ .‬بەشێك‬ ‫لە پەنابەران كارتی كاركردنیان هەیە و بە‬ ‫نرخێكی كەم كاردەكەن‪ ،‬لەكاتێكدا توركیا‬ ‫كێشەی بێكاری هەیە و بەگوێرەی ئاماری‬ ‫مانگی شوبات رێژەی بێكاری ‪ %10,7‬ە‬ ‫و بەردەوامیش لەبەرزبونەوەدایە‪ .‬ئەمە‬ ‫وێرای ئەوەی هاتنی ئەو ژمارە زۆرەی‬ ‫پەنابەر چەندین كێشەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫لێكەوتۆتەوە و هەفتەی رابـــردوو لە‬ ‫شاری عەنتاب گرژی لەنێوان پەنابەران‬ ‫و خەڵكی شارەكە دروستبوو و بەهۆیەوە‬ ‫دەیان كەس دەستگیركران‪.‬‬ ‫ئەمانە بەشێكن لە كێشە دیارەكانی‬ ‫توركیا‪ ،‬بێگومان هیچیان لە بەرژەوەندی‬ ‫ئــاك پارتی نین‪ ،‬بــەاڵم ڕەنگە لەچاو‬ ‫هەڵبژاردنەكانی پێشو‪ ،‬سەركەوتنی ئەم‬ ‫پارتە مسۆگەرتر بێت‪ ،‬چونكە هێشتا‬ ‫پشتگیریەكی زۆری لێدەكرێت و زۆربەی‬ ‫جومگە هەستیارەكانی حكومەت و ئابوری‬ ‫لەدەستی ئاك پارتیدایە‪ .‬هەروەها هیچ‬ ‫ئاماژەیەك نییە دەریبخات كە الیەنەكانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن جگە لە هەدەپە‪ ،‬كێرڤی‬ ‫جــەمــاوەریــان بەرزبوبێتەوە‪ .‬هەدەپە‬ ‫ئێستا لەسەر ئەرزی واقیچ تاقە پارتی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن لەبەرمبەر ئــاك پارتی‬ ‫دەوەستێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )506‬دو شةممة ‪2015/3/2‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫ژنان لەزیندانیشدا دوچاری جیاكاریی رەگەزی دەبنەوە‬

‫زیندانیانی چاكسازی ژنان داوای «جێژوانی شەرعی» دەكەن‬ ‫هیــچ كارێكمان بەئاڕاســتەی دابینكردنی‬ ‫شوێنێكی تایبەت بۆ زیندانی ئافرەتەكان‬ ‫چاودێر‪-‬نزار جەزا‬ ‫نەكــردووەو داواكاریشــمان بۆ نەهاتووەو‬ ‫ژنــان لەزیندانیشــدا لەگــەڵ پیاوانــدا دامەزراوە كۆمەاڵیەتییەكانیش هەنگاویان‬ ‫جیاكاریان دەكرێت‌و مافەكانیان پێشــێل نەنــاوە‌و كەمتەرخەمــی هەیــە‌و وەك‬ ‫دەكرێــت‪ ،‬ئەوەتــا پیــاوان لەزیندانــی‬ ‫چاكازیەكانــی خۆیانــدا مافــی‬ ‫ســێكس * بەڕێوەبەری چاكســازی ژنان لەســلێمانی‪ :‬هێشــتا كۆمەڵی‬ ‫لەگەڵ هاوسەرەكانی خۆیاندا هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــەم مافە بۆ ژنانی زیدانی‬ ‫دابیننەكراوە‪ ،‬كــوردی دابینكردنــی شــوێنێك بــۆ سێكســی هاوســەرەكان‬ ‫بەپێی وتەی الیەنــە پەیوەندیدارەكانیش‬ ‫لــەم مەســەلەیەدا كەمتەرخەمــی هەیەو لەچاكسازی ژناندا قبوڵ ناکات‬ ‫كاری بــۆ نەكــراوە‪ ،‬هــەروەك نەریتــی‬ ‫كۆمەڵــی كوردیــش رێگریەكــی بــەردەم * وەزیــری كاروكاروبــاری كۆمەاڵیەتــی‪ :‬لەداهاتویەكــی نزیكدا‬ ‫ئــەم مافــەی ژنانــە‪ ،‬لەگــەڵ ئەوەشــدا‬ ‫«جێژوانــی شــەرعی» (خەلوەتــی بڕیار لەسەر دانانی (جێژوانی شەرعی) بۆ زیندانیە ژنەكان دەدەین‬ ‫شەرعی) بەپێویستیەكی گرنگ بۆ الیەنی‬ ‫ســۆزداری‌و سێكســی زیندانیــە ژنەكان‬ ‫دەزانرێــت‪ ،‬هەربۆیە وەزیری كاروكارواری پێویســت هەنــگاو بــۆ ئــەو مەســەلەیە مێردێكــی لەچاكســازی ژنانــدا)ی پــێ بــۆ هاوســەرەكان لەچاكســازییەكانی غەریزەیەی بەتەنها بۆ پیاو دروستدەكرد‪.‬‬ ‫كۆمەاڵیەتــی لیژنەیەكــی لەوبارەیــەوە نەنراوە»‪.‬‬ ‫قبوڵنییــە‪ ،‬بۆیە پێدەچێــت هەڵمەتێكی ئافرەتان دابنرێت‪ ،‬چونكە لەڕوی شەرع‌و‬ ‫لەئێســتادا‬ ‫وتیشــی‪»:‬‬ ‫جەالل‬ ‫ئەمەل‬ ‫پێكهێناوە‪.‬‬ ‫راگەیاندنی گەورەی لەســەر دروستببێت‪ ،‬یاساشەوە‪ ،‬مافی خۆیانە‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا‬ ‫لیژنەیەكی لەبۆردی یاسایی بۆ‬ ‫هەنگاوێكــی باشــدەبێت كاربكەیــن بــۆ هــەر لەبــەر ئەمەشــە بەڕێوەبەرایەتــی ئەو مافە لەژنان ســەنراوەتەوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫دروستكراوە‬ ‫كەمتەرخەمی كراوە‬ ‫دابینكردنــی شــوێنێك بــۆ جێژوانــی گشــتی چاكســازی‌و وەزارەتــی كار‌و مافــی دایكایەتیشــی لەئــەو زیندانییانە‬ ‫تەرخانكردنــی جێژوانێك بۆ»خەلوەی‬ ‫ئافرەتان»‪.‬‬ ‫لەچاكسازییەكانی‬ ‫هاوسەران‬ ‫سەبارەت‬ ‫لەلێدوانێكیدا بۆ «چاودێر»‬ ‫سەندراوەتەوە»‪.‬‬ ‫كاروباری كۆمەاڵیەتی لەوە سڵدەكەنەوە‌و‬ ‫شــەرعی» پێویســتی بەبڕیاری وەزیری‬ ‫بەجێژوانی‬ ‫بەهەبونی شــوێنێكی تایبەت‬ ‫ئەو كارەیان دواخستووە‪.‬‬ ‫كەژاڵ هادی فەقێ‪ ،‬ئاماژەی بەوەكرد‪ ،‬كار‌وكاروبــاری كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬بەاڵم وەك‬ ‫دو ساڵە هەوڵی بۆ دەدرێت‬ ‫هاوســەرەكان‪ ،‬بۆئــەوەی هەســتی‬ ‫زیاتر رونی كردەوە‪ ،‬تەرخانكردنی ئەو‬ ‫خۆشەویســتییان تێكەڵبەیەكتــر بكەن‌و‬ ‫ئومێــدە محەمــەد‪ ،‬بەڕێوەبــەری شــوێنە بۆ ئافرەتانی ناو زیندان مافێكی‬ ‫مندااڵنی‬ ‫‌و‬ ‫ن‬ ‫ژنا‬ ‫چاكسازی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫بەئارامی ســێكس بكەن‪ ،‬ئەمەل جەالل‪،‬‬ ‫* لیژنەی ژنانی پەرلەمان‪ :‬ژنانیش وەك پیاوان مافی‬ ‫شــەرعی‌و یاســایی خۆیانە‌و زۆر كێشەی‬ ‫راگەیانــد‪:‬‬ ‫بە»چاودێــر»ی‬ ‫ســلێمانی‪،‬‬ ‫ئەندامــی ئەنجومەنــی بــااڵی كاروبــاری‬ ‫كۆمەاڵیەتی چارەسەر دەكات‌و خێزانەكان‬ ‫ئەوەیان هەیە «جێژوانی شەرعی»یان هەبێت‬ ‫خانمــان‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪ ،‬كۆمەڵی كوردی تائێســتا نــە رێنمایی‌و نەیاســایان نییە‪ ،‬هەڵناوەشــێتەوە‌و پاڵەپەســتۆی دەرونی‬ ‫بــەوە رازی نییە‪ ،‬چونكە كۆمەڵ بەچاوی تــا رێگــە بەتەرخانكردنــی شــوێنێك الی زیندانییەكە كەمدەبێتەوە‌و هاوسەری‬ ‫* ئەنجومەنــی بــااڵی خانمــان‪ :‬لــەو مەســەلەیەدا‬ ‫تاوانبار ســەیری زیندانییــەكان دەكەن‌و بۆ»خەلــوەی شــەرعی»بدات‪ ،‬بۆئەوەی زیندانییەكە توشی خیانەتی هاوسەرێتی‌و‬ ‫دایدەماڵــن لەپێدانی هەمو پێداویســتییە زیندانییــەكان پەیوەنــدی سێكســی‌و هەڵە نابێت‪.‬‬ ‫كەمتەرخەمی هەیەو وەك پێویست كاری بۆ نەكراوە‬ ‫مرۆییــەكان‪ ،‬لەناویشــیاندا داماڵینــی ســۆزداری خۆیان لەگەڵ هاوسەرەكانیان‬ ‫زیندانــی لەچێژوەرگرتــن لەهەســتی بەردەوامی پێبدەن‪.‬‬ ‫ماف لەژنان دەسەنرێتەوە‬ ‫چاكســازییە‪،‬‬ ‫ئــەو‬ ‫بەڕێوەبــەری‬ ‫سێكسی لەگەڵ هاوسەری خۆی»‪.‬‬ ‫جێگای‬ ‫پیاوان‬ ‫لەچاكسازی‬ ‫چۆن‬ ‫هەروەك‬ ‫داكۆكیكردن‬ ‫لیژنەی‬ ‫ســەرۆكی‬ ‫جێگری‬ ‫محەمەد هاودیانی‪ ،‬وەزیری كارو كاروباری‬ ‫ســاڵە‬ ‫دوو‬ ‫ماوەی‬ ‫پێــدەكات‪،‬‬ ‫ئامــاژەی‬ ‫كاتەدا‬ ‫ناوبراو زیاتــر رونیكردەوە‪ ،‬لەم‬ ‫لەمافەكانــی ئافــرەت لەپەرلەمانــی تایبەت هەیە‪ ،‬ژنانیش لەچاكســازییەكان كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بۆ «چاودێر»ی رونكردەوە‪،‬‬ ‫ژنــە زیندانیەكــە یــان پیاوەكــە گرێــی لەهەوڵدایە‌و داواكاری پێشكەشــكردووە‪ ،‬كوردستان رایگەیاند‪ ،‬بەدواداچونم بۆ ئەو مافی خۆیانە شوێنی تایبەت بە»خەلوەی لەمــاوەی رابــردودا بەدواداچونیــان بــۆ‬ ‫دەرونــی ال دروســت دەبێــت‌و كاریگەری بۆ هەنگاونــان بەئاڕاســتەی دابینكردنی مەسەلەیە كردووە‌و پرســیارم ئاڕاستەی شــەرعی»یان هەبێــت‪ ،‬چونكــە ئەمــە كێشــەی چاكســازییەكانی كوردســتان‬ ‫خراپی لەسەری دەبێت‪.‬‬ ‫شــوێنی تایبەت بە»خەڵوەی شەرعی»‪ ،‬وەزیری ناوخــۆ‌و وەزیــری كاروكاروباری غەریزەیەكــی سێكســییە ژن‌و پیاویــش كردووە‌و بۆیان دەركەوتووە كە جێژوان بۆ‬ ‫هێشتا‬ ‫كوردی‬ ‫كۆمەڵی‬ ‫لەبەرئەوەی‬ ‫بەاڵم‬ ‫بــااڵی‬ ‫ئەنجومەنــی‬ ‫ئەندامەكــەی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی كــردووەو داوامكــردووە پێویستی پێیەتی‌و ئەگەر پێداویستی هەر «خەلوەی شەرعی» پێویستییەكی ژیانی‬ ‫كاروبــاری خانمــان‪ ،‬دەڵێت «تائێســتا (دابینكردنی شــوێنێك بۆ سێكسی ژن‌و شــوێنێك بۆ»خەلــوەی شــەرعی» دوو رەگەز نەبێت‪ ،‬ئەوا خوای گەورە ئەم زیندانەییەكانە‪ ،‬بۆیە لیژنەیەكی تایبەتی‬

‫لەبۆردی یاسایی دروستكردووە‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫بەدواداچــون بــۆ ئــەم حاڵەتــە بكــەن‌و‬ ‫رێنمایــی نــوێ دەربكــەن بەدابینكردنی‬ ‫شوێنێك بۆ»خەلوەی شەرعی» بەیاساو‬ ‫رێنمایی تایبەتی خــۆی‪ ،‬بەاڵم كاتەكەی‬ ‫دیار نییە‌و لەداهاتویەكی نزیكدا رێنمایی‬ ‫نوێ دەردەكرێت‪.‬‬ ‫وەزیرەكەی حكومەتی هەرێم‪ ،‬هۆكاری‬ ‫دانانی شــوێنێك لەڕابردودا بۆ»خەلوەی‬ ‫شــەرعی» بۆئەوە گەڕانــدەوە‪ ،‬كە چۆن‬ ‫دەكرێــت ئافرەتێــك لەنــاو زیندانــدا‬ ‫دووگیانببێــت؟‌و چــۆن منــداڵ بەخێــو‬ ‫بــكات؟‌و چۆن مامەڵــە لەگەڵ ئەو منداڵ‬ ‫بكرێت؟‪.‬‬ ‫چاكسازی دەبێت هەمو الیەك‬ ‫بگرێتەوە‬ ‫توێژەرێكــی كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬پێیوایــە‪،‬‬ ‫دابینكردنــی شــوێنێك بۆ»خەلــوەی‬ ‫شەرعی» زۆر پێویستە‪ ،‬بۆ پڕ كردنەوەی‬ ‫الیەنی عاتفی‌و جنســی هــەم ئافرەتەكە‌و‬ ‫هەم هاوسەرەكەشــی‪ ،‬چونكە لەئێستادا‬ ‫كە شــوێنی تایبــەت نییــە بە»خەلوەی‬ ‫شــەرعی»‪ ،‬لەوانەیــە ئافرەتەكــە‬ ‫بــۆ پڕكردنــەوەی هەســتە عاتفــی‌و‬ ‫سێكســییەكەی پەنابەرێتــە رێگەیەكــی‬ ‫دیكــەی هەڵــە‪ ،‬لەبەرامبەردا هاوســەری‬ ‫ئافرەتەكــە لەكۆمەڵگــەدا رەنگە توشــی‬ ‫هەڵەیــەك ببێــت‌و رێگــەی ناشــەرعی‌و‬ ‫نایاسایی بگرێت بەر‪.‬‬ ‫هەدیــە عەلــی‪ ،‬ئامــاژەی بــەوەدا‪،‬‬ ‫ئەگەر بەڕاســتی چاكســازییەكانی هەرێم‬ ‫چاكســازی دەكــەن‪ ،‬پێویســتە هەمــو‬ ‫الیەنەكانی چاكســازی ژیانی زیندانیەكان‬ ‫رەچاوبكــەن‪ ،‬چونكە پێداویســتییەكانی‬ ‫ژیــان تەنها خواردن‌و خــەو نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫غەریــزەی سێكســیش پێداویســتییەكی‬ ‫گرنگــی ژیانــە‌و یارمەتیدەرێكە بۆئەوەی‬ ‫كاری باشتر بكرێت‌و باشتر بیربكرێتەوە‪،‬‬ ‫لەم كاتەشدا ئەنجامدانی چاكسازی لەناو‬ ‫زیندانەكاندا باشتر بەڕێوەدەچێت‪.‬‬

‫تەاڵق زۆرو هاوسەرگیری كەمبۆتەوە‬

‫قەیرانی دارایی قەیرانی هاوسەرگیریشی دروستكردوە‬

‫چاودێر‪ -‬ئاران‬ ‫قەیرانی دارایی تەنها كاریگەریی ئابوری‬ ‫دروســتنەكردووە‪ ،‬بەڵكــو كاریگەریــی‬ ‫خراپی لەســەر باری دەرونی‌و كۆمەاڵیەتی‬ ‫خێزانەكانیــش دانــاوەو بۆتــە هــۆی‬ ‫هەڵوەشــاندنەوەی خێــزان‌و دروســتبونی‬ ‫چەندین كێشەی كۆمەاڵیەتی‌و كەمبونەوەو‬ ‫ئەنجامدانــی هاوســەرگیریی‪ ،‬بەپێــی‬ ‫ئامارێكیش لەساڵی ‪ 2014‬بەراورد بەساڵی‬ ‫‪ 2013‬رێــژەی تــەاڵق زیــادی كــردووە‌و‬ ‫ئەنجامدانی هاوسەرگیریش كەمی كردووە‪،‬‬ ‫وەك پسپۆڕێكی دەرونیش دەڵێت‪ ،‬قەیرانی‬ ‫دارایــی كاریگــەری نەرێنــی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫دەرونی زۆری كردۆتە سەر ژیانی كۆمەڵی‬ ‫كوردی لەسەر ئاستی خێزان‌و تاك‪.‬‬ ‫هاوسەرگیریی كەم‌و تەاڵق زیادی‬ ‫كردوە‬ ‫بەپێی ئامارێــك لەئەنجومەنی دادوەری‬ ‫هەرێم‪ ،‬رێژەی مارەكردن لەســاڵی ‪2014‬دا‬ ‫بریتیبوە لە‪ 47‬هەزار‌و ‪ 453‬هاوسەرگیریی‪،‬‬ ‫بەبەراورد بەســاڵی ‪ 2013‬رێژەی مامەڵەی‬ ‫هاوسەرگیریی ‪ 5‬هەزار‌و ‪ 326‬مامەلەكەمی‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫بەپێــی ئامارەكــە‪ ،‬لەســاڵی ‪2014‬دا‬ ‫لەهەرێمی كوردستان ‪ 8‬هەزار‌و ‪ 777‬داوای‬ ‫تــەاڵق تۆماركراوە‪‌،‬و لەســاڵی ‪2013‬شــدا‬ ‫‪ 9‬هــەزار‌و ‪ 744‬داوای تــەاڵق تۆماركراوە‪،‬‬ ‫واتە ســاڵی ‪ 2014‬بەراورد بەساڵی ‪،2013‬‬

‫‪967‬داوای تەاڵق زیادی كردووە‪.‬‬ ‫دو ساڵە دەستگیراندارن‬ ‫دارەوان حسێن‪ ،‬گەنجێكی دەزگیراندارە‬ ‫بــاس لەحاڵــی خــۆی دەكات كاتێــك‬ ‫قەیرانــی دارایی‌و كەمبونەوەی ئیش‌و كار‌و‬ ‫دامەزراندنــی حكومــی‪ ،‬لەكۆتایــی ‪2014‬‬ ‫دروســتبو‪ ،‬دەڵێــت‪ »:‬لەســاڵی ‪2013‬ەوە‬ ‫لەگــەڵ كچێكدا دەزگیراندارین‪ ،‬بەاڵم ئەوە‬ ‫نزیكــەی دوو ســاڵە هــەر دەزگیراندارین‌و‬ ‫نەمانتوانیــوە هاوســەرگیریی بكەیــن‪،‬‬ ‫چونكــە قەیرانــی دارایــی‌و نەمانــی ئیش‬ ‫لەبــازاڕدا وایكرد پارەم بۆ كۆنەبێتەوە‌و تا‬ ‫دەزگیرانەكەم بگوازمەوە»‪.‬‬ ‫گەنجەكــە‪ ،‬نایشــارێتەوە كــە لەماوەی‬ ‫ئەو دوو ســاڵەدا چەندجارێــك كەوتونەتە‬ ‫ســەر جیابونــەوە‌و ئێســتاش كێشــەیان‬ ‫هەیە‌و كەســوكاری دەزگیرانەكەی‌و خودی‬ ‫دەزگیرانەكەشــی داوا دەكــەن كچەكــە‬ ‫بگوازێتەوە‪ ،‬بەاڵم بەهۆی بێ‌ كاری‌و نەبونی‬ ‫سلفەی زەواجەوە ناتوانێت بیگوازێتەوە»‪.‬‬ ‫وتیشــی»لەو كۆمپانیایەی ئیشــم تێدا‬ ‫دەكرد‪ ،‬دەركرام بەهۆی ئەوەی كۆمپانیاكە‬ ‫توشــی قەیــران بــووە‌و چەند كەســێكی‬ ‫تریشــیان بەهەمانشــێوەی مــن دەركــرد‪،‬‬ ‫ئێســتاش كرێــكاری دەكــەم‪ ،‬كــە رۆژێك‬ ‫هەیە‌و دوو رۆژ نییە»‪.‬‬ ‫كێشە دەكەوێتە نێوانیانەوە‬ ‫گەنجێكــی دیكە بەنــاوی زانا ئیبراهیم‪،‬‬ ‫پیشەی مامۆستایە‌و ماوەی چەند ساڵێكە‬

‫هاوسەرگیریی كردووە‌و لەئێستادا باس لەو‬ ‫كێشانەدەكات كە بەهۆی قەیرانی داراییەوە‬ ‫لەگــەڵ خێزانەكەیــدا بــۆی دروســتبووە‌و‬ ‫دەڵێت‪ »:‬هاوســەرەكەم فشــارێكی زۆری‬ ‫خســتۆتە ســەرم‌و داوای كڕینی زۆر شتم‬ ‫لێــدەكات‌و دەیەوێت وەك ســااڵنی پێشــو‬ ‫مەســرەف بــكات‌و جلوبــەرگ‌و جوانكاری‬ ‫ناوماڵ‌و شتی ناپێویست بكڕێت‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫موچە بەچەند مانگ جارێك دێت»‪.‬‬ ‫مامۆســتاكە ئامــاژەی بەوەشــدا‪ ،‬ئــەم‬ ‫هۆكارانــە وایكــردووە چەندینجار لەســەر‬ ‫ئــەو زیادە مەســرەفییە‪ ،‬كێشــە بكەوێتە‬ ‫نێوانیان‌و لەساڵی پارەوە سێ‌ جار بۆماوەی‬ ‫چەنــد رۆژ لەیەكتــر دور كەوتونەتــەوە‌و‬ ‫هاوسەرەكەی چۆتەوە بۆ ماڵی باوكی‪.‬‬

‫هاوســەرەكان زیــا دەكات‌و رەنگە گرفتی داهات كەمە پێویســتە رابێــن لەگەڵ ئەم لەســەر دروســتبووە‪ ،‬ئەمــەش فشــاری‬ ‫زیاتــری بەدوادابێــت‪ ،‬كاتێــك رێــژەی وەزعەدا‪.‬‬ ‫دەرونی بەدوادادێت‪.‬‬ ‫هاوســەرگیریی كەمدەبێتــەوە‪ ،‬چونكە كە‬ ‫د‪ .‬سامان سیوەیلی‪ ،‬وتیشی «هەندێك‬ ‫خەرجیەكان كەمبكەنەوە‬ ‫گەنجێك ســەرچاوەی داهاتی نەبێت چۆن‬ ‫جار خێزانەكــە كرێی ماڵەكەی پێنادرێت‌و‬ ‫بیر لەهاوسەرگیریی بكاتەوە؟‪.‬‬ ‫سەرۆكی ســەنتەری راوێژكاری خێزانی بەناچــاری خانووەكەی پێچــۆڵ دەكرێت‌و‬ ‫ئەو مامۆســتایەی زانكۆی سەاڵحەدین‪ ،‬رونیدەكاتــەوە‪ ،‬قەیرانی دارایی كاریگەریی هەندێك جار ئافرەتەكە دەگەڕێتەوە ماڵی‬ ‫ئامۆژگارییەكانی پسپۆڕێكی ئابوری ئامــۆژگاری خێزانــەكان دەكات‪ ،‬زیــاد نەرێنی كۆمەاڵیەتی‌و دەرونی زۆری كردۆتە باوكی‌و لێكدابڕان دروســتدەبێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئیدریــس رەمەزان‪ ،‬مامۆســتای ئابوری مەســرەفی نەكــەن‌و ئــەو كااڵیانــەی سەر ژیانی كۆمەڵی كوردی لەسەر ئاستی هەڕەشەیە بۆسەر هەڵوەشانەوەی هەندێك‬ ‫لەزانكــۆی ســەاڵحەدین‪ ،‬بــۆ «چاودێر» پێویســتنین نەكڕدرێــن‪ ،‬بــۆ نمونــە ئــەو خێــزان‌و تــاك‪ ،‬بەنمونــە ئەو كەســانەی خێزان»‪.‬‬ ‫رونیكردەوە‪ ،‬داهات ســەرچاوەی سەرەكی كااڵیانەی بۆ جوانكاری ناو ماڵ‌و ئۆتۆمبێل كرێنشــین‌و موچەخــۆرن گرفتیــان بــۆ‬ ‫ناوبراو ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬كەموبنەوەی‬ ‫بژێــوی ژیانــی خێزانەكانــە‪ ،‬كاتێكیــش بەكاردێن پێویســتنین بكڕدرێن‪ ،‬لەالیەكی دروســتبوە‪ ،‬چونكە پێشتر ژیانیان لەسەر رێژەی ئەنجامدانی هاوسەرگیریی بەشێكی‬ ‫داهــات نەبــو‪ ،‬ئــەوا ئــاژاوە‌و چەنــدان دیكــەوە خۆڕاگری خێزانیــش زۆر گرنگە‪ ،‬موچە رێكخستووە‌و ئیلتیزاماتی مانگانەیان زۆری پەیوەنــدی بەقەیرانــی داراییــەوە‬ ‫كێشــەی كۆمەاڵیەتــی دەكەوێتــە نــاو چونكــە پێشــتر خەڵــك زیاد مەســرەفی بۆخۆیان دروستكردووە بەكڕینی كەلوپەل هەیە‪ ،‬بەاڵم ســەبارەت بەهەڵوەشــانەوەی‬ ‫خێزانــەكان‪ ،‬هاوكات رێــژەی جیابونەوەی دەكرد‪ ،‬بەاڵم لەئێســتادا كە ســەرچاوەی بەقیســت‪ ،‬ئێســتاش فشــاری ئابورییــان خێزان قەیرانی دارایی بەشێكە لەكۆمەڵێك‬ ‫هۆكاری دیكــەی كە كاریگەرییــان هەبوە‬ ‫* شارەزایەكی ئابوری‪ :‬پێویستە خێزانەكان خەرجیەكانیان كەمبكەنەوە لەسەر هەڵوەشانەوەی خێزان‪.‬‬ ‫ســەرۆكی ئــەو ســەنتەرە ئامــۆژگاری‬ ‫* سەرۆكی سەنتەری راوێژكاری خێزانی ‪ :‬دەبێت خێزانەكان خۆیان لەگەڵ خێزانــەكان دەكات كە بەخۆیاندا بچنەوە‌و‬ ‫خەرجییەكانیــان كەمبكەنــەوە‌و خۆیــان‬ ‫بەشــێوەیەك رێكبخــەن كەلەگــەڵ ئــەم‬ ‫ئەم قەیرانە داراییەدا بگونجێنن‬ ‫قەیرانە داراییەدا بگونجێت‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )506‬دو شةممة ‪2015/3/2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئورنیال موتی هەشت مانگ زیندانی دەكرێ‌‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫دوای چەند ساڵ لەمشتومڕی نێوان‬ ‫خانمە ئەكتەری ئیتالی ئورنیال موتی‌و‬ ‫هۆڵی شانۆیی (فیردی بوردینونی)‪،‬‬ ‫دادگای ئیتالیا بڕیاریدا بە بەندكردنی‬ ‫ئەو خانمە ئەكتەرە بۆ ماوەی هەشت‬ ‫مانگ‌و غەرامەكردنی بەبڕی ‪ 600‬یۆرۆ‪،‬‬ ‫یان قەرەبوكردنەوەی هۆڵە كە بەبڕی‬ ‫‪ 30‬هەزار یۆرۆ‪.‬‬ ‫دوای ئــــەوەی لــەدیــســەمــبــەری‬ ‫ساڵی ‪ ،2010‬موتی نەیتوانی پابەند‬ ‫بێـت بەگرێبەستێكەوە تائامادەی‬ ‫شانۆیەك بێت لەهۆڵی ناوبراو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫موتی لەهەمان بــەروار بانگهێشتی‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ئێوارە خوانێكی خێرخوازی دەبێت‬ ‫بــەئــامــادەبــونــی فــادیــمــێــر پۆتین‬ ‫لەسانبترس بێرگ لەروسیا‪ ،‬كە چەندین‬ ‫خانمە ئەكتەرو گۆرانبێژی تر ئامادە‬ ‫دەبــن وەك شــارون ستون و مونیكا‬ ‫بیلوچی و جیرارد دیباردی‪.‬‬ ‫موتی بۆ خۆدزینەوە لەو كێشەیە‪،‬‬ ‫پەنای بردۆتە بەر مۆڵەتێكی نەخۆشی‬ ‫ساختە كە گوایە لەو بەروارەدا نەخۆش‬ ‫بوەو نەیتوانیوە ئامادەی ئەو شانۆیە‬ ‫بێت‪ ،‬دوای دەركەوتنی ساختەكردنی‬ ‫مۆڵەتەكە لەالیەن دادگاوە‪ ،‬دادگا ئەو‬ ‫بڕیارەی دەركرد‪.‬‬

‫ئەفریقیەكان باشترین‬ ‫بەرنامەی خۆراكیان هەیە‬

‫پشیلەكانیش‬ ‫دەچنە‬ ‫سەر كار‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی میرۆری بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬با لەمەودوا ئەوانەی خاوەن پشیلەن دڵتنەگ نەبن‬ ‫كاتێك پشیلەكەیان لەماڵەوە بەجێدەهێڵن‪ ،‬چونكە دەتوانن لەگەڵ خۆیان بیبەن بۆ سەر كارەكانیان‪،‬‬ ‫ئەم ئۆڤەری كاركردنەش تەنها لەكۆمپانیای ‪-Poopy CatAww‬ی بریتانی دەستدەكەوێت‌و‬ ‫تەنها ئەو كەسانە وەردەگرێت كە خاوەنی پشیلەن‌و زۆر هۆگری ئەو گیانلەبەرن‪.‬‬ ‫كۆمپانیای ‪ Poopy CatAww‬تایبەتە بەدروستكردنی خانوی بچوك لەكارتۆن‌و چەندین‬ ‫جۆری تر تایبەت بەدروستكردن‌و رێكخستنی وێنەی گیانلەبەران‌و یاریە زیرەكەكانی تر كە‬ ‫بەبیركردنەوە رێكدەخرێت‪ ،‬لەو كۆمپانیایەدا ژمارەی پشیلەكان لەكارمەند زۆرترەو زۆرجار‬ ‫لەكاتی ئیشكردندا گرفت دروستدەكەن‌و دەچنە سەرشان‌و الپتۆپی فەرمانبەرەكان‪ ،‬زۆرجاریش‬ ‫خواردنەكانیان دەڕفێنن‪.‬‬

‫جگەرە‬ ‫‪ 10‬ساڵ‬ ‫لەتەمەنی‬ ‫مرۆڤ دەدزێت‬

‫فیلەكان ‪TNT‬‬ ‫دەدۆزنەوە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەیەكێك لەدارستانەكانی ئەفریقیای‬ ‫باشور‪ ،‬چەند پسپۆڕێك راهێنان بەفیل‬ ‫دەكـــەن بــۆ دەستنیشانكردنی ئەو‬ ‫كەسانەی راوی قەغەدەكەن‌و دۆزینەوەی‬ ‫مین‌و تەقەمەنی‪ ،‬ئەم پڕۆژەیە لەالیەن‬ ‫نوسینگەی لێكۆڵینەوەی سوپای‬ ‫ێ‬ ‫ئەمەریكاوە پشتگیری راستەوخۆی لـ ‌‬ ‫دەكرێت‪ ،‬لەو تاقیكردنەوەیەش راهێنان‬ ‫لەسەر فیلێك بەناوی (تشیشورو)‬ ‫ی تەمەن ‪ 17‬ساڵ كرا‪ ،‬سەركەوتنی‬

‫بەرچاوی بەدەستهێنا‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫توانی پارچە قوماشێكی ‪ tnt‬رێژ‬ ‫كراو بۆ چەندین جار دوبارەكردنەوە‬ ‫لەناو چەند سەتڵێكدا بدۆزێتەوە‪،‬‬ ‫وەك سەگی پۆلیسی لـــەدوای هەر‬ ‫سەركەوتنێكدا لەئەركەكەیدا پاداشت‬ ‫دەكرێت‪ ،‬بڕیارە فیلەكانیش بەمیوەی‬ ‫مــاروال خــەاڵت بكرێن لەدۆزینەوەی‬ ‫هەر مادەیەكی تەقەمەنی‪ ،‬چونكە ئەم‬ ‫میوەیە خۆشترین‌و بەتامترین میوەیە‬ ‫الی فیلەكان‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەلێكۆڵینەوەیەكی نوێی گۆڤاری زانستی (زەی النسات گڵوباڵ‬ ‫هیلس)ی ئەمەریكی‪ ،‬سەبارەت بە بەرنامەی خواردنی دانیشتوانی‬ ‫كیشوەرەكان‪ ،‬ئەفریقیەكان خاوەنی باشترین بەرنامەی خۆراكن‬ ‫لەجیهاندا‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەم كیشوەرە كەمیی كێشەی خۆراكی‬ ‫هەیە لەناوچە جیاجیاكانیدا‪.‬‬ ‫هاواڵتیانی چاد لەریزبەندیەكەدا بەپلەی یەكەم دێن‪ ،‬ئەوەش‬ ‫بەهۆی گرنگیدان بەخواردنی میوەو ســەوزەو چەرەسات‌و‬ ‫بەكارهێنانی دانەوێڵە‪.‬دواتریش هەریەكە لەسیرالیۆن‪ ،‬مالی‪،‬‬ ‫غامبیا‪ ،‬ئۆگەندا‪ ،‬گانا‪ ،‬كۆدیڤوار‪ ،‬سەنگال‪ ،‬سوماڵ لەریزبەندنی‬ ‫‪ 10‬هەمین واڵتانی جیهانن‪ ،‬لەروی باشترین پرۆگرامی خواردن‪،‬‬ ‫هەر یەكە بەلجیكاو ئەرمینیاو هینگاریاش لەریزبەندی خراپترینن‪.‬‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی دابونەریت‌و شێوازی خواردن لەهەندێك‬ ‫واڵتانی كیشوەری ئەوروپا زیانی لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە‪،‬‬ ‫ئەوەش بەهۆی بەكارهێنانی خواردنی خێرا‌و زۆر چەورەكان‪.‬‬ ‫لەگۆڤارەكەدا هاتوە‪ ،‬بەتەمەنەكان لەگەنجان زیاتر گرنگی‬ ‫بەجۆری خۆراكەكان دەدەن‌و ژنانیش لەپیاوان زیاتر‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ بـــۆ هــەمــو كــارێــك‬ ‫خۆڕاگریی پێویستە‪ ،‬قسەی‬ ‫خراپ مەگەیەنە‪ ،‬خۆشییەك‬ ‫لەڕێدایە‪ ،‬خۆشەویستییەك‬ ‫لەچاوەڕوانیدایە‪.‬‬

‫ـ ئــــەوەی كــە مــرۆڤ‬ ‫ناشرین دەكــا‪ ،‬دو دڵیی‌و‬ ‫رەزیــلــی‌و مــۆنــیــە‪ ،‬دەب ـێ‌‬ ‫بۆ شتەكان خوێندنەوەت‬ ‫هەبێ‌‪ ،‬كەسێ‌ دڵی خۆیت‬ ‫دەداتێ‌‪ ،‬راستگۆیە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ دەبـێ‌ بەبەرنامەكانی‬ ‫رۆژانەتدا بچیتەوە‪ ،‬بەخەیاڵ‬ ‫مەژی‌و سنگت فراوان بێ‌‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت تاقیت‬ ‫دەكـــاتـــەوە بــۆ كــارێــك‪،‬‬ ‫وریابە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ بـــــڕوا بــەخــۆبــون‪،‬‬ ‫لەسیفەتە جــوانــەكــانــی‬ ‫مــرۆڤــە‪ ،‬هەفتەكەت پڕن‬ ‫لەهەواڵی خــۆش‪ ،‬شتێك‬ ‫نییە لەخۆشەویستیدا ناوی‬ ‫توڕەیی بێ‌‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ سەفەرێك لەئارادایە‪،‬‬ ‫ئــاگــات لــەبــاری دارایــیــت‬ ‫بــــێ‌‪ ،‬بــەكــەســێــكــی دور‬ ‫شــاد دەبــیــتــەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫خۆشەویستەكەتدا نــەرم‌و‬ ‫لەسەرخۆبە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ خەیاڵ زۆر دەكەیتەوە‪،‬‬ ‫بــیــر لـــەشـــی بـــێ‌ مــانــا‬ ‫مەكەرەوە‪ ،‬داڵغە وەالوەنێ‌‪،‬‬ ‫شــــك مـــــەخـــــەرە ســـەر‬ ‫خۆشەویستەكەت‪ ،‬ئەوتۆی‬ ‫ئەوێ‌‪.‬‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬شارێكە لەئێران ‪ +‬بەشێكە لەلەش ‪ +‬پەڵە‬ ‫‪ +‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-2‬لەقاسەدایە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-3‬كینە‪ ،‬بەچكە ئاژەڵێكە‪ ،‬بەدەم دەكرێ‌‪.‬‬ ‫‪-4‬لـــەیـــەك دەچــــن‪ ،‬دوان لــەســێــوە‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە «پ»‪ ،‬نیوەی سەیف‪.‬‬ ‫‪-5‬كورتكراوەی ناوێكە «پ»‪ ،‬میوەیەكە‬ ‫«پ»‪ ،‬سەگی عەرەب‪.‬‬ ‫‪-6‬زۆر بڵێ‌ ‪ +‬خواردنەوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-7‬پێگەیشت‪ ،‬شتومەك‪.‬‬ ‫‪-8‬پــاك‪ ،‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬كورتكراوەی‬ ‫ناوێكە‪.‬‬ ‫‪-9‬ریز بەتێكەڵی‪ ،‬گوند «پ»‪ ،‬رێگا «پ»‪.‬‬ ‫‪-10‬نیوەی رێگا‪ ،‬بۆ سەفەرە‪.‬‬ ‫‪-11‬شارێكی كوردییە ‪ +‬چەكێكی كۆنە‪،‬‬ ‫كۆن‪.‬‬ ‫‪-12‬دو هاوینەهەوارن‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬لەقوماردایە ‪ +‬میوەیەكە ‪ +‬دوو‬ ‫پیتی لەیەكچوو‪.‬‬ ‫‪-2‬باڵندەیەكە‪ ،‬قسەی ناڕێك‪.‬‬ ‫‪-3‬كانزایەكە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬پشیلەی‬ ‫ئەوان‪.‬‬ ‫‪-4‬بــاڵــنــدەیــەكــە‪ ،‬تــازەیــە «پ»‪،‬‬ ‫هەواڵپرسین‪.‬‬ ‫‪-5‬شیوەن‪ ،‬ناوێكی كوڕانەیە‪.‬‬ ‫‪-6‬نیوەی نوكە‪.‬‬ ‫‪-7‬گەورەی واڵت «پ»‪.‬‬ ‫‪-8‬راگرە‪ ،‬بەشێكە لەسەر ‪ +‬ئاوایی‪.‬‬ ‫‪-9‬نۆرە «پ»‪ ،‬خزمە‪ ،‬كونكەرەیە‪.‬‬ ‫‪-10‬دوان لــەمــچــە‪ ،‬باڵندەیەكە‪،‬‬ ‫میوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-11‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬دڕكێكە‪ ،‬نیوەی‬ ‫گۆیژ‪.‬‬ ‫‪-12‬نوسەرێكی كوردە ‪ +‬نابێ‌‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫لەوشەی «هاو»‪ 30 ،‬وشە بنوسە‪،‬‬ ‫ێ وشەی «هاو» كەوتبێتە‬ ‫بەمەرج ‌‬ ‫سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬هاوكار‪ ،‬هاوین‪ ،‬هاوسێ‌‪...‬‬ ‫هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫نەبەز موراد بەگ‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەراپرسییەكی نوێی زانــكــۆی نیشتمانی‬ ‫ئوستورالیدا كــە نزیكەی ‪ 200‬هـــەزار كەس‬ ‫بەشدارییان تێدا كــردوە‪ ،‬دەركــەوتــوە تەمەنی‬ ‫كەسانی جگەرەكێش ‪ 10‬ساڵ كەمترە لەكەسانی‬ ‫ئاسایی‪.‬‬ ‫زیانەكانی جگەرە شــاراوە نیە‪ ،‬بــەاڵم ئەم‬ ‫لێكۆڵینە نوێیەی كە رۆژنامەی ‪ bnc‬میدسین‪-‬ی‬ ‫ئوستورالی باڵویكردۆتەوە‪ ،‬بەڵگەیەكی رون‌و‬ ‫ئاشكرایە لەسەر تەمەن كورتی ئەوانەی جگەرە‬

‫دەكێشن‪.‬‬ ‫ئیمیلی بانكس‪-‬ی لێكۆڵەری زانكۆی نیشتمانی‬ ‫ئوستورالی‪ ،‬كە یەكێكە لەرێكخەرانی بابەتەكە‪،‬‬ ‫تەئكید لەسەر ناوەرۆك‌و بابەتی توێژینەوەكەیان‬ ‫دەكاتەوە بــەوەی‪ ،‬جگەرەكێشەكان تەمەنیان‬ ‫لــەكــەســانــی ئــاســایــی كـــورتـــرە‌و سێیەكی‬ ‫بەهۆی نەخۆشیەكانی‬ ‫جگەرەكێشەكانیش‬ ‫پەیوەندیدار بەجگەرەوە دەمرن‌و جگەرە ‪ 10‬ساڵ‬ ‫تەمەنی مرۆڤ دەدزێت‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ بــەرۆژانــێــكــی خۆشدا‬ ‫گــوزەر دەكــەی‪ ،‬سودێكی‬ ‫بــاش بــەدەســت دەهێنی‪،‬‬ ‫خــۆشــەویــســتــەكــەت لێت‬ ‫ب ــەگ ــوم ــان ــە‪ ،‬هــەوڵــبــدە‬ ‫نەیهێڵی‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ بیركردنەوە لەسەروەت‌و‬ ‫ســامــان كــارێــكــی باشە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەرنامەڕێژی دەوێ‌‪،‬‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫رەزیلی‌و مۆنی مەنوێنە‪.‬‬ ‫ـ كــــاتــــە خـــــۆش‌و‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ب ــەس ــودەك ــان هــاتــونــەتــە‬ ‫پێش‪ ،‬بەاڵم وریایی دەوێ‌‪،‬‬ ‫ئــاگــات لــەجــۆری خــواردن‬ ‫بـــێ‌‪ ،‬بــۆ هــەمــو شــتـێ‌ بۆ‬ ‫خــۆشــەویــســتــەكــەت مەڵێ‌‬ ‫بەڵێ‌‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ كــەســێــكــی ئـــازیـــز‬ ‫دەبــیــنــیــتــەوە‪ ،‬ئــەوەنــدە‬ ‫خۆت ماندو مەكە كاربكاتە‬ ‫ســەر بــاری تەندروستیت‪،‬‬ ‫لــەخــۆشــەویــســتــیــدا هیچ‬ ‫شاردنەوەیەك نییە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ئاگات لەباری كەش‌و‬ ‫هــەوا بێت‪ ،‬ئــەوەنــدەش‬ ‫بیر لــەدەوروبــەرەكــەت‬ ‫مەكەرەوە‪ ،‬تۆ كەسێكی‬ ‫بەویژدانی‪ ،‬كارەكان باش‬ ‫دەبن‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ كاری ئەمڕۆ مەخەرە‬ ‫سبەینێ‌‪ ،‬ئەم هەفتەیە‬ ‫كەمێك لــەئــازارەكــانــت‬ ‫الدەچـــــــــــــن‪ ،‬گــــوێ‌‬ ‫لەبەرامبەرەكەت بگرەو‬ ‫سودیان لـێ‌ ببینە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (506) 2-3-2015‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫«یەشار كەمال» ئاواتی ئاشتی گەالنی توركیا بو‬ ‫لە رۆژی بانگەوازی ئاشتیدا‪ ،‬كۆچی دوایی كرد‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫دوای ملمالنێیەكی زۆر لەگەڵ نەخۆشیدا‪ ،‬پێر ‌ێ‬ ‫لەیەكێك لەنەخۆشخانەكانی شــاری ئەستەنبوڵ‪،‬‬ ‫نوسەرو رۆماننوسی گەورەو بەناوبانگی كورد «یەشار‬ ‫كەمال» لەتەمەنی ‪ 92‬ساڵیدا‪ ،‬كۆچی دوایی كرد‬ ‫یەشار كەمال؟‬ ‫یەشار كەمال‪ ،‬ساڵی ‪ 1923‬لەدێی «گۆكچێدام»ی‬ ‫سەر بەشاری «ئۆسمانییە» لەدایكبوە‪ ،‬پێش ئەوەی‬ ‫دەست بداتە كاری نوسین‪ ،‬ماوەی ‪ 12‬ساڵ بەكاری‬ ‫رۆژنامەوانییەوە خەریكبوە‪ ،‬وەك خۆی دەیگێڕێتەوە‬ ‫ئەو سااڵنەی رۆژنامەنوسی كردووە هەمو خاكی توركیا‬ ‫گەڕاوەو ئەمەش بۆتە هەوێنی كارە بەپیتەكانی‪ .‬نوسەر‬ ‫چەندین خەاڵتی جیهانیی وەرگرتوە لەوانە «خەاڵتی‬ ‫نێودەوڵەتی كەتەلۆنیا‪ ،‬خەاڵتی دكتۆرا لەالیەن‬ ‫زانكۆی بەرلین‪ ،‬خەاڵتی ئازایەتی بەگژداچونەوە‬ ‫لەالیەن رێكخراوی مافی مرۆڤی جیهانییەوە «لەگەڵ‬ ‫دەیان خەاڵتی ناوخۆیی‪ .‬یەشار كەمال یەكێك بوە‬ ‫لەناودارترین ئەدەبیاتی جیهانی‌و بەیەك لەگەورەترین‬ ‫كەسایەتی لەئەدەبیاتی توركیا دادەنیرێت لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا یەكەم نوسەر بوە كە لەتوركیا كاندید كراوە‬ ‫بۆ خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبیات‪.‬‬ ‫بەرهەم‌و خەاڵتەكانی‬ ‫چەندین كتێبی ن ــاوازەی بەچاپگەیاندوە لەوانە‬ ‫«حەمە دۆك‪ ،‬ئەفسانەی چیای ئاگرین‪ ،‬ئەفسانەی‬ ‫گلگامش‪ ،‬ئاسمانی زیــو‪ ،‬دەسماڵی سپی‪ ،‬سێ‌‬ ‫ئەفسانەی ناو ئەنادۆڵ» و زۆریتر‪ ،‬كتێبەكانی بۆ زیاتر‬ ‫لە ‪ 25‬زمانی جیهانیی وەرگێڕدراون‪ ..‬یەكەم كتێبی‬ ‫چیرۆكی منااڵنە بەناوی (گەرمی زەرد) ەوە بوە لە‬ ‫‪ 1952‬نوسیوێتی‪ ،‬خاوەنی ‪ 21‬رۆمان‌و ‪ 6‬كتێبی شعرو‬ ‫دوو كتێبی چیرۆكە‪ .‬جگە لەوانەش چەند سینارۆیەكی‬ ‫فلیمی هەبوەو دەرهێنانی بۆ كراوە‪ .‬لەماوەی ژیانیدا‬ ‫‪ 38‬خەاڵتی ناوخۆیی‌و جیهانی لەسەر بەرهەمەكانی‬ ‫بەدەستهێناوە كە یەكەمیان لەساڵی ‪ 1955‬بووە‪.‬‬

‫لەساڵی ‪ 2008‬لەالیەن كۆشكی سەرۆككۆماری‬ ‫توركیاوە لەمەراسیمێكی تایبەتدا بۆ نوسەر‪ ،‬خەاڵتی‬ ‫رێزلێنانی لەالیەن سەرۆككۆماری توركیاوە پێدراوە‪.‬‬ ‫لەكاتی پێشكەشكردنی وتارەكەیدا باسی لەوەدەكرد‬ ‫كە هیچ كات ناخوازێت خوێنەری كتێبەكانی بەهۆی‬ ‫ئەو واقیعانەی باسی دەكــات رق‌وكین لەناخیاندا‬ ‫دروستببێت‪ ،‬بەڵكو ئومێدیان بەئاشتی هەبێت‌و كۆشش‬ ‫بۆ ئاشتی بكەن‪ .‬لەرۆژی كۆچی دوایی نوسەریشدا‪،‬‬ ‫رێكەوت بو لەگەڵ ئەوەی لەالیەن پارلەمانتارانی كوردو‬ ‫بەرپرسانی حكومەتی توركیا بانگەوازی ئاشتییانەی‬ ‫رێبەری پەكەكە بۆ رایگشتی خوێنرایەوە‪.‬‬ ‫هاوخەمی بۆ لەدەستدانی یەشار كەمال‬ ‫كۆچی دوایی یەشار كەمال‪ ،‬لەناوخۆی كوردستان‌و‬ ‫توركیاو واڵتانی دەوروبەردا كاردانەوەی زۆری هەبو‪،‬‬ ‫هاوكات زۆربەی نوسەران‌و روناكبیران‌و سیاسەتكارانی‬ ‫كوردستان‌و توركیا هاوخەمی خۆیان دەربڕی‪.‬‬

‫مەال بەختیار‪ :‬پێش سیاسەت و حزبە‬ ‫سیاسییەكانی باكوری كوردستان‪،‬‬ ‫یەشار كەمال‪ ،‬قەڵەمەكەی ژیلەمۆی‬ ‫رۆژگاری كوردەواری بوو‬

‫لەوبارەیەوە مەال بەختیار لە پەیجی تایبەتی خۆی لە‬ ‫تۆڕی كۆمەاڵیەتیی فەیسبوك‪ ،‬چەند پەیڤێك بۆ كۆچی‬ ‫دوایی ئەو گەورە نوسەرە بەناوی (خەمێك بۆ كۆچی‬ ‫دوایی یەشار كەمال) دەنوسێت كە ئەمە دەقەكەیەتی‪:‬‬ ‫خەمێك بۆ كۆچی دوایی یەشار كەمال‬ ‫بەخەم و پــەژارەوە‪ ،‬قەڵەمە بەبڕشتەكەی رۆمان‬ ‫و داستان و سەرگوزشتە نوسەكەی كورد‪ ،‬نوسەری‬ ‫ئەودیو چیا‪ ،‬ئاگری داخ و حەمەدۆك و ‪ ...‬تاد‪،‬‬ ‫ژیانئاوایی لێكردین‪.‬‬ ‫كۆچی نەمری یەشار‪ ،‬كۆچی یادەوەرییە هەرە‬ ‫جوانەكانی نوسەرێكە‪ ،‬كە لەجەرگەی شۆڤێنیزمی‬ ‫كەمالیستەكانەوە‪ ،‬لەپەنجاكانەوە توانی‪ ،‬گیانی‬ ‫كوردەواری‪ ،‬جوامێری كوردەواری‪ ،‬رەوانبێژی لەسەر‬ ‫سروشتی كوردستان‪ ،‬لەرێی زمانی توركییەوە‪ ،‬بپارێزێ‬ ‫و نەوەكانی نەتەوەی كوردی پێ پەروەردە بكات‪ .‬كە‬ ‫لەناوەڕاستی حەفتاكانەوە‪ ،‬شوكر مستەفاو پاشان‬ ‫مامۆستا مەال عەبدوڵاڵی حەسەن زادە‪ ،‬توانیان ئەو‬ ‫قەڵەمە درشت و بەبڕشتە‪ ،‬بەكوردی زمان بناسێنن‪.‬‬ ‫لەئاگری داخ و ئەودیو چیا و حەمەدۆكەوە‪ ،‬زانیمان‬ ‫ناخی یاخی كوردی باكور‪ ،‬چاوەڕوانی چ هەلێكە‪ .‬ئەوەتا‬ ‫ئێستا دەیبینین‪ .‬دەمێك بوو‪ ،‬باكور خامۆش دەبینرا‪،‬‬ ‫پێش سیاسەت و حزبە سیاسییەكانی‪ ،‬یەشار كەمال‪،‬‬ ‫قەڵەمەكەی وەكو ژیلەمۆی رۆژگاری كوردەواری بوو‪..‬‬ ‫هەتا شەماڵی سیاسەت هەڵیكردو پشكۆكانی لەباكوردا‬ ‫گەشاندەوە‪.‬‬ ‫كۆچی دوایی یەشار كەمال‪ ،‬یەشارناسەكانی خستە‬ ‫خەمو پەژارەی قوڵەوە‪ .‬منیش لەناخەوە‪ ،‬خەمبارم‬ ‫بــۆی‪ .‬بــەاڵم خۆشبەختیشم كە لەسااڵنی كۆتایی‬ ‫ژیانیدا‪ ،‬هەرچەند خەاڵت بەخشەكانی نۆبڵ غەدریان‬ ‫لێكرد‪ ،‬خەاڵتیان نەكرد‪ ،‬بەاڵم نەتەوەكەی‪ ،‬خەاڵتی‬ ‫كرد كە لەكوردستاندا‪ ،‬هەزاران حەمەدۆكی واڵت پارێز‪،‬‬ ‫لەپێناوی مافە دیموكراسییەكاندا زیاتر لە(‪ )30‬ساڵە‬ ‫لەسەنگەردان‪.‬‬ ‫رۆژئــــاوا لــەســەركــەوتــنــدایــەو كۆبانێ گــەمــارۆی‬ ‫تاریكستانی تێك شكاند‪ .‬دەنگە دلێرەكانی مافی‬ ‫دیموكراسی كوردستان‪ ،‬لەپەرلەمانی توركیاو عیراق‪،‬‬ ‫جگە لەپەرلەمانی باشوری كوردستان‪ ،‬پێ لەسەر مافە‬ ‫دیموكراسییەكانی كوردو كوردستان دادەگرن‪ .‬من دڵنیام‬ ‫ئەم سەركەوتنە سیاسی و یاسایی و عەسكەریانە‪،‬‬ ‫لەدواسااڵنی ژیانیدا‪ ،‬یەشار كەمالی ئاسودە كردووە‪.‬‬ ‫چونكە هەمیشە شانازی بەكوردبونییەوە كــردووە‪.‬‬ ‫سـاڵو لەئارامگاكەت یەشاری لوتكە‪.‬‬

‫بەرەو قۆناغی‬ ‫دوای قسەكردن‬ ‫لەتیف حسێن‬ ‫قەیرانی دارایــی‌و خوڵقاندنی لەئێستای ژیانی خەڵكی ئەم واڵتــەدا یەكسانە‬ ‫بە(قوماركردن‪ ،‬باندی دزی‪ ،‬تاوانی كوشتن‌و توندوتیژی‪ ،‬هەڵكشانی جیابونەوەو‬ ‫داكشانی هاوسەرگیریی‪ ،‬زۆربونی كاتە فەراغەكان‌و ئالودەبونی زیاتری ماددە‬ ‫هۆشبەرەكان‪ ،‬كێشە خێزانییەكان‪ ،‬تەقەكردن‌و چەقۆ وەشاندن)‪ ،‬ئەمانەو چەندین‬ ‫كێشەو گرفت‌و دەردی كۆمەاڵیەتی‌و دەرونی‪....‬‬ ‫هەمو ئەو كێشەو گرفتانەی كە ئەمڕۆ‪ ،‬درێژكراوەو كەڵەكەبوی چەندین ساڵەی‬ ‫حوكمڕانی لەم واڵتــەدا‪ ،‬بونەتە سیمایەكی دیــارو مەترسیداری ئەمڕۆی ژیانی‬ ‫ئێمە‪ ،‬لەروی زانستی كۆمەڵناسییەوەو دوای قۆناغی هەستكردن بەكێشەكان‌و‬ ‫دەستنیشانكردنیان‌و زانینی هۆكارەكان‪ ،‬پێویستی بەئیرادەی هەنگاونانە بەرەو‬ ‫چارەسەركردنیان‪ ،‬یان النیكەم رێگەگرتن لەتەشەنەسەندنی زیاتری ئەو كێشانەی‬ ‫كە ئەمڕۆ هەڕەشەی جددین لەسەر كۆی جومگەكانی ژیانی كۆمەاڵیەتی‌و خێزانیی‬ ‫لەم واڵتەدا‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێگەی نیگەرانییە‪ ،‬ئەو هەنگاو و كردارانەی كە پێویستن‬ ‫بەئاراستەی كاركردن بۆ رێگە گرتن لەتەشەنەسەندنیان جێگەی ئومێد نین‪ ،‬چونكە‬ ‫لەراستیدا یەكێك لەكێشە سەرەكییەكانی ئەم واڵتە ئەوەیە كە هەمومان قسەكەرین‌و‬ ‫تەنها توانای دەستنیشانكردنی كێشەكانمان هەیەو ئەو ئیرادەیەی كە دەبێتەهۆی‬ ‫تێپەڕاندنی قۆناغی قسەكردن تا ئێستا ئامادەیی‌و بونی نییە‪ ،‬زۆر ساناو ئاسایی‬ ‫ئەگەر بڕوانین‪ ،‬ئەوەمان بەرچاو دەكەوێت لەكوردستاندا جیاوازییەكی ئەوتۆ لەنێوان‬ ‫خەڵك‌و دەسەاڵتدا بونی نییە‪ ،‬بەوەی كە لەماوەی رابردوداو تا ئەم چركە ساتەش‬ ‫ئەو دەسەاڵت‌و حوكمەی كە دەبێت الیەنی تەنفیزی پێی هەڵبستێ‌‌و كار لەسەر‬ ‫قسەكەرەكان بكات‪ ،‬نەیتوانیوە بەئەنجامی بگەیەنێت‪ ،‬خۆ ئەگەر هەند ‌ێ ئیمتیازی‬ ‫لێدەربكەی ئەوا زۆر بەرونی ئەوەت بەرچاو دەكەوێت كە حكومەت‌و خەڵكیی‪،‬‬ ‫جیاوازییەكی ئەوتۆی نییە‪ ،‬بۆ نمونە حكومەتیش وەك ئێمەی هاواڵتی هەستی بەم‬ ‫كێشانەو كێشە شاراوەكانیش كردوە‪ ،‬حكومەتیش دەزانێت ئەم بارودۆخە نائارامە‬ ‫ئابوری‌و سیاسییەی كوردستان‪ ،‬سەری بۆ هەڕەشەی جددیەكان كێشاوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەداخەوە حكومەتیش تەنها حكومەتی قسەكەرەو نەیتوانیوە ئەم قۆناغە گوزەر‬ ‫بكات‌و ببێتە حكومەتی تەنفیزی‌و چیدی وەكو ئێمە ئیدانەی كارە خراپەكان نەكات‌و‬ ‫بۆ كێشەو تاوان‌و تاوانكارییەكان دڵی ژان نەكات‪...‬‬ ‫شەڕی داعش‌و شەڕی بەغداوهەرێم‌و ملمالنێ حزبییەكان‌و كێشەی پۆستەكان لەم‬ ‫واڵتەدا‪ ،‬بۆتە پاساو بیانو تا حكومەت‌و پارلەمان لەم واڵتەدا زۆرێك لەكێشەو گرفتەكانی‬ ‫بیر بچێتەوەو زۆر نەیپەرژێتە سەر كێشەوگرفت‌و دەردەكانی ئەم كۆمەڵگەیە‪ ،‬دەنا‬ ‫لەكوێی دونیادا هەبێت پارلەمانتاران كاریان لێدواندان‌و وێنەگرتن بێت‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫واڵت‌و تاكی ئەم واڵتەو خێزانی ئەم واڵتە‪ ،‬لەژێر هەڕەشەیەكی زۆر گەورەی كێشە‬ ‫كەڵەكەبوە كۆمەاڵیەتییەكاندا بناڵێنێت‌و رۆژانە چەندین كارەساتی نەخوازراوی‬ ‫بەبەرگوێدا گوزەر بكات‪ ،‬ئاخر پارلەمانێك نەتوانێت ئاوڕ لەژیانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫خەڵك بداتەوەو تەنها بۆ یەكالكردنەوەی ملمالنێی حزبەكانی خۆیان موچەیەكی‬ ‫زەبەالح وەربگرن‪ ،‬ئاخر پارلەمانتارانێك هەواڵ‌و بابەتی گرنگی حكومەتەكەی خۆی‬ ‫لەراگەیاندنەكانەوە ببیستێت‪ ،‬ئاخر پارلەمانێك تا ئێستا نەیتوانیبێت یاسایەكی ساڵی‬ ‫‪ 1993‬هەموار بكاتەوە‪ ،‬كە راستەوخۆ كاریگەری لەسەر ژیانی خەڵكیی هەبێت‬ ‫(یاسای ژمارە ‪16‬ی ‪ 1993‬تایبەت بەچەك هەڵگرتن)‪ ،‬ئاخر چۆن دەتوانێت قۆناغی‬ ‫قسەكردن تێپەڕێنێ‌‌و قسەكانی بكاتە كردار؟ ئاخر ئەگەر لەئێستادا نەتوانێت ئەوە‬ ‫بكات‪ ،‬فەرمون بێزەحمەت پێمان بڵێن چۆن قۆناغی قسەكردن تێپەڕێنین‌و هەنگاوە‬ ‫كردارییەكانمان دەستپیێبكەین؟‪.‬‬

‫كۆڕی «ئەركۆنیزم‌و رەخنە لەكەلەپوری ئاینی»‬ ‫د‪ .‬نەوزاد ئەسوەد‪ :‬هەوڵمداوە هێڵە سەرەكییەكانی‬ ‫فیكری د‪ .‬محەمەد ئەركۆن بخەمەڕو‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫پێر ‌ێ ‪ 2015/2/28‬بنكەی روناكبیریی گەالوێژ‪،‬‬ ‫لەهۆڵی دیالۆگی ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر‬ ‫كۆڕێكی فكریی بۆ د‪ .‬نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد‬ ‫رێكخست بەناوی «ئەركۆنیزم‌و رەخنە لەكەلەپوری‬ ‫ئاینی»‪ ،‬كە ژمارەیەكی بەرچاو لەرۆشنبیران‌و‬ ‫نوسەران ئامادەی كۆڕەكە بون‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم كـــۆڕە فكرییە د‪ .‬نـــەوزاد‬ ‫بــە»چــاودێــر»ی راگــەیــانــد‪ :‬لــەم سیمینارەدا‬ ‫هەوڵمداوە هێڵە سەرەكییەكانی فیكری د‪.‬‬

‫محەمەد ئەركۆن بخەمەڕو سەبارەت بەخوێندنەوەو‬ ‫لێكۆڵینەوە لــەكــەلــەپــوری ئاینی ئیسالمی‪،‬‬ ‫بێگومان ئەركون میتۆدی زانستە مرۆڤایەتی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانی وەك سۆسیۆلۆژیاو سایكۆلۆژیاو‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژیاو زانستی مێژو زانستی زمانەوانی‌و‬ ‫تەفكیكیەت‌و سیمیۆلۆژیا بەكاردەهێنێت بۆ‬ ‫لێكۆڵینەوەی تێكستە ئاینییەكان‪ ،‬رێك وەكو‬ ‫بیریارانی ئەوروپی كە لەچەرخی رۆشنگەرییەوە‬ ‫تائێستا چەندین لێكۆڵینەوەیان لەسەر كەلەپوری‬ ‫ئاینی مەسیحی كردوە‪.‬‬

‫عەزیزی شەنگال و‬ ‫سى‌و سێیه‌مین فێستیڤاڵى‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یى شانۆیى فه‌جر‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬ ‫‪6‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )447‬دووشةممة ‪ 201٥/3/2‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫بۆ ده‌بێت كه‌مال داوود بسووتێنین؟‬ ‫نمایشكردنه‌وه‌ی مێرسۆ به‌ ده‌مامكی هاروونه‌وه‬ ‫ئا‪ :‬یارۆ‌‬ ‫به‌رایی‬ ‫ترس له‌ تێكستی یاخی و ئه‌ده‌بیی ئه‌فرێنه‌ر‪،‬‬ ‫تۆقین له‌ په‌یدابوونی ڕكابه‌ریی سه‌رسه‌خت بۆ‬ ‫ده‌قی پیرۆز و فه‌رمایشته‌ ئایینییه‌كان‪ ،‬دیارده‌یه‌كی‬ ‫نوێ نییه‌ له‌ جیهانی عه‌ره‌بی و ئیسالمیدا‪ ،‬لێ له‌‬ ‫كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌م و سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی‬ ‫بیستویەكدا و تا ئێستا بووه‌ته‌وه‌ به‌ دیارده‌یه‌كی‬ ‫كوشنده‌ و دزێو كه‌ ڕۆژبه‌ڕۆژ له‌ په‌ره‌سه‌ندندایه‌‪.‬‬ ‫به‌ر له‌م شه‌پۆله‌ ئیسالمییه‌ی دوای ناوه‌ڕاستی‬ ‫س ـه‌ده‌ی بیسته‌م‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ی كه‌ زیاتر نووسه‌رانی‬ ‫ده‌خسته‌ به‌ندیخانه‌وه‌ و تیرۆری ده‌كردن سیستمه‌‬ ‫سیاسیه‌كان و ده‌وڵـــه‌ت بــوون بـه‌ گشتی‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌ جگه‌ له‌ پاكتاوه‌كانی نازیزم و فاشیزمی‬ ‫ئیتاڵی‪ ،‬جگه‌ له‌ كوشتنی بیریارانی وه‌ك ڕۆزا‬ ‫لوكسه‌مبۆرگ به‌ر له‌ نازیزم و ئه‌نتۆنیۆ گرامشی‬ ‫له‌ سه‌رده‌می مۆسۆلینی و شاعیرێكی وه‌ك لۆركا‬ ‫له‌ سه‌رده‌می فرانكۆدا‪ ،‬ئه‌زموونی سۆڤێتی یه‌كێكه‌‬ ‫له‌ به‌ناوبانگترین سیستمه‌ دڕنده‌كانی له‌گۆڕنانی‬ ‫نــووسـه‌ران و دارنكردنیان له‌ ڕه‌خنه‌ و زمــان و‬ ‫ئازادی‪ :‬جگه‌ له‌ سۆڵجنستین‪ ،‬ژۆزیف برۆدسكی‬ ‫دیارترینی ئه‌و ئه‌دیبانه‌یه‌ كه‌ له‌سه‌ر شیعره‌كانی‬ ‫ده‌خرێته‌ زیندانه‌وه و زۆر به‌ توندی لێپێچینه‌وه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت‌‪ .‬دیــاره‌ خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‬ ‫و جیهانی ئیسالمییش قوربانییه‌كانی كه‌م نین‬ ‫و خودی ئه‌و ترسه‌ له‌ ده‌نگی ئــازاد و داهێنان‬ ‫چه‌ندین نووسه‌ری دیاری ڕاپێچی دادگا كردووه‌‬ ‫و فه‌رمانی زیندانی هه‌تاهه‌تایی‪ ‌،‬حه‌اڵڵكردنی‬ ‫خوێن و له‌سێداره‌دانیشی داوه‌ به‌سه‌ریاندا‪:‬‬ ‫پڕوپاگه‌نده‌ نێگه‌تیڤه‌كانی شه‌قامی میسری كه‌‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی به‌رچه‌قۆدانی نه‌جیب مه‌حفوز‪ ،‬له‌‬ ‫زیندان توندكردنی بێشكچی له‌سه‌ر توێژینه‌وه‌‬ ‫سۆسیۆلۆژییه‌كانی ده‌رباره‌ی كورد له‌ناو توركیا‪،‬‬ ‫هه‌موو ئه‌مانه‌ نموونه‌ی زۆر دیارن وه‌ك كاردانه‌وه‌ی‬ ‫سیسته‌م و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی میدیای سیسته‌م له‌سه‌ر ناونیشانی (مێرسۆ‪ :‬دژه‌لێپێچینه‌وه‌) كه‌ ساڵی‬ ‫خه‌ڵكی‪ ،‬به‌اڵم پاشتر تۆنێكی دیكه‌ له‌ ته‌كفیر و ‪ 2013‬به‌ فه‌ره‌نسی نووسیویه‌تی‪ ،‬كارێكی گرنگی‬ ‫خوێنحه‌اڵكردن دێته‌ ئاراوه‌ كه‌ پتر بارگاوییه‌ به‌ تری ئه‌و تۆی نییه‌ كه‌ شایه‌نی باسكردن بێت‪،‬‬ ‫ئایین و موقه‌ده‌سی ئایینی‪ :‬دوور نه‌ڕۆین‌ فه‌توا‌ی لێ به‌و تاقه‌ به‌رهه‌مه‌ی توانی چه‌ندین خه‌اڵتی‬ ‫كوشتنی سه‌لمان ڕوشــدی‪ ،‬ته‌كفیركردنی نه‌سر گرنگ بۆ خۆی ببات‪ ،‬له‌وانه‌یش خه‌اڵتی (هه‌ر پێنج‬ ‫حامد ئه‌بوزه‌ید له‌الیه‌ن ئـه‌زهـه‌ره‌وه‌‪ ،‬هێرش بۆ كیشوه‌ره‌كه‌ بۆ فرۆنكۆفۆنیزم)‪( ،‬ڕۆنۆدۆی ئه‌ده‌بی)‬ ‫سه‌ر حه‌یده‌ر حه‌یده‌ر و ڕۆمانه‌كه‌ی (خوانێك بۆ ی و (فرانسۆ مۆریاك) و(ئیسكال)ی ئه‌ده‌بی‬ ‫گژوگیای ده‌ریا)‪ ،‬پێشتریش تیرۆركردنی هه‌ردوو جه‌زائیریی‪.‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬ئه‌م ڕۆمانه‌ له‌و كاته‌وه‌‬ ‫نووسه‌ری به‌ناوبانگ مه‌هدی عامل و حسێن مه‌روه‌‬ ‫و‪ ...‬هتد‪ .‬واته‌ مه‌رگ و سزا و فه‌توای حه‌اڵلكردنی ناوبانگی ده‌ركـــرد ك ـه‌ ده‌نــگــۆی ـه‌ك ه ـه‌بــوو بۆ‬ ‫خوێن له‌ فه‌رمانی سیسته‌مێكی سیاسییه‌وه‌ وێناكردنەوه‌ی جۆرێك‌ له‌ به‌رپه‌رچدانه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ده‌گۆڕێن بۆ سزای گرووپێكی ئایینی یان موفتییه‌ك فه‌نه‌تیكی عه‌ره‌بییانه‌ بۆ ڕۆمانی (نامۆ)ی ئه‌لبێر‬ ‫و ئیدی گرووپی بچووك ده‌توانن له‌ ده‌ره‌وه‌ی یاسا كامۆی خاوه‌ن خه‌اڵتی نۆبێڵی ساڵی (‪،)1957‬‬ ‫و له‌سه‌ر بنه‌مای ئایین و یاساغكردنی شێوه‌ و به‌تایبه‌تی كاتێك ده‌گه‌ڕێینه‌وه‌ سه‌ر ناونیشانی‬ ‫تایپێكی دیاریكراو له‌ ئه‌ده‌ب و نووسین‪ ،‬نووسه‌ران سه‌ره‌كیی ڕۆمانه‌كه‌ی داوود و پاڵه‌وانه‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌ی‬ ‫بخه‌نه‌ زیندانه‌وه‌ و ڕایانكێشن بۆ به‌ر په‌تی سێداره‌‪ .‬كامۆ له‌ ڕۆمانی نامۆدا به‌ ناوی (مێرسۆ)‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له‌ ڕۆشنبیری كوردییشدا فه‌توا بۆ كوشتنی شێركۆ ئایا چ شتێك داوود به‌ كامۆوه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌؟ ئایا‬ ‫بێكه‌س لـه‌الیـه‌ن ئیسالمییه‌كانه‌وه‌ یه‌كێكه‌ له‌ مه‌سه‌له‌كه‌ به‌ته‌نها تۆڵه‌كردنه‌وه‌یه‌كی جه‌زائیرییانه‌ی‬ ‫دیارترین ڕووداوه‌كانی جیهانی ڕۆشنبیریی ئێمه‌‪ .‬داووده‌ له‌ سته‌مێكی فه‌ره‌نسییانه‌ی كامۆیی‪:‬‬ ‫دواهه‌مین مۆدێلی ئه‌م سزا ئایینییه‌ بۆ نووسه‌ر تۆڵه‌كردنه‌وه‌ كوشتنی ئه‌و عه‌ره‌به‌ی ناو ڕۆمانه‌كه‌ی‬ ‫و ئه‌دیبان‪ ،‬ئه‌و فه‌توایه‌ی سه‌رۆكی بزووتنه‌وه‌ی كامۆیه‌ به‌ده‌ستی مێرسۆی فه‌ره‌نسی؟‬ ‫به‌ره‌ی سه‌حوه‌ی سه‌له‌فی جه‌زائیر (عه‌بدولفه‌تاح‬ ‫ئایا داوود ده‌یه‌وێت به‌ هاروون تۆڵه‌ له‌ مێرسۆ‬ ‫زیـــراوی حه‌مداش)ـه‌ بۆ كوشتنی ڕۆماننوسی‬ ‫بكاته‌وه؟‌!‬ ‫به‌ناوبانگی جه‌زائیری‪( :‬کەمال داوود)‪ ،‬به‌اڵم بۆ‬ ‫ئ ـه‌و ڕایــه‌ زۆر بــاوه‌ی ك ‌ه پێیی وایــه‌ تێمای‬ ‫به‌تایبه‌تی کەمال داوود؟‬ ‫سه‌ره‌كیی (كه‌مال داوود) له‌م ڕۆمانه‌دا بریتییه‌‬ ‫له‌ بــووژانــدنـه‌وه‌ی ڕقێكی چه‌پیوی جه‌زائیری‪،‬‬ ‫یه‌كه‌مین دره‌وشانه‌وه‌ی کەمال داوود‪:‬‬ ‫له‌ تۆڵه‌كردنه‌وه‌یه‌كی دواخـــراوی مێژوویی‌ له‌‬ ‫مێرسۆ‪ ..‬دژه‌لێپێچینه‌وه‌‬ ‫له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دواییدا كه‌م نووسه‌ری بێگانه‌ كۆڵۆنیالیزمی فه‌ره‌نسی جۆرێكه‌ له‌ بانگه‌شه‌ی‬ ‫هه‌ن له‌ فه‌ره‌نسادا هێنده‌ی رۆماننوسی جه‌زائیری ئایدیۆلۆژی كه‌ نووسه‌ر خۆی به‌ته‌واوه‌تی ڕه‌تی‬ ‫(کەمال داوود) بایه‌خیان پێدرابێت‪ .‬ئه‌و جگه‌ له‌ ده‌كاته‌وه‌‪ .‬پوخته‌ی ڕۆمانه‌كه‌ی داوود ده‌رباره‌ی‬ ‫چه‌ند كۆمه‌ڵه‌چیرۆكێك (بۆنمونه‌ كۆمه‌ڵه‌چیرۆكی (هاروون)ـه‪ ،‬هاروون وه‌ك برایه‌كی گریمانه‌كراو‬ ‫س ـه‌ره‌تــای ڕه‌شپێستێك) و تاقه‌ڕۆمانێك به‌ و فانتازیانه‌ی ئ ـه‌و ع ـه‌ره‌ب ـه‌ی لـه‌ ڕۆمانه‌كه‌ی‬

‫كامۆدا به‌ ده‌ستی مێرسۆ ده‌كوژرێت‪ .‬هاروونیش‬ ‫له‌م ڕۆمانه‌ی داووددا و له‌و شــه‌وه‌دا كه‌ یادی‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی جه‌زائیره‌ له‌ كۆڵۆنیالیزمی فه‌ره‌نسی‪،‬‬ ‫فه‌ره‌نسییه‌ك‌ دەکوژێت و پاشتر ده‌ستگیر دەكرێت‪.‬‬ ‫داوود خۆی ڕای وا نییه‌ كه‌ ئه‌م كــاره‌ جۆرێك‬ ‫بێت له‌ تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ له‌ كامۆ‪ ،‬به‌ڵكوو جۆرێكی‬ ‫تری هه‌وڵدانه‌ بۆ به‌رفراوانتركردنی ئه‌و پانتایییه‌‬ ‫شاراوه‌ و نه‌زانراوه‌ی ڕۆمانه‌كه‌ی كامۆ كه‌ كاری‬ ‫له‌سه‌ر نه‌كراوه‌ و السه‌نگ ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬به‌ڕای داوود‬ ‫ئیشكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر ئه‌م تاوانه‌ له‌م سه‌رده‌مه‌ی‬ ‫ئێستای فه‌ره‌نسادا زۆر گرنگه‌‪ ،‬چونكه‌ بۆ خۆی‬ ‫كولتوورێكه‌ فره‌ده‌نگ و فره‌ڕه‌نگ‪ ،‬پڕه‌ له‌ هێز و توێژ‬ ‫و چینی جیاواز كه‌ به‌رده‌وام گوتاری ڕق و ڕاسیزم و‬ ‫فه‌نده‌مێنتالیزمی ئایینی ئاڕاسته‌یان ده‌كات‪ .‬داوود‬ ‫به‌ ئاشكرا له‌ چاوپێكه‌وتنێكیدا ده‌ڵێت‪...(( :‬‬ ‫له‌ ڕۆمانی (نامۆ)ی ئه‌لبێر كامۆدا كه‌سێك هه‌یه‌‬ ‫به‌ناوی مێرسۆ كه‌ كه‌سێكی تر ده‌كوژێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌یش له‌ ڕۆمانه‌كه‌ی كامۆدا ناوی نییه‌ و ته‌نها به‌‬ ‫(عه‌ره‌به‌كه‌) بانگهێشت ده‌كرێت‪ .‬ده‌ره‌نجام مێرسۆ‬ ‫فه‌رمانی له‌سێداره‌دانی بۆ ده‌رده‌چێت‪ ،‬به‌اڵم له‌‬ ‫به‌رامبه‌ر ئەوە نا كه‌ عه‌ره‌به‌كه‌ی كوشتووه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌رپێچی له‌ دۆگم و ترادسیۆنه‌كانی‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی خۆی كردووه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌ نه‌ خه‌م‬ ‫ده‌خــوات‪ ،‬نه‌ ده‌گری‪ ،‬نه‌ په‌شیمانه‌ و نه‌ مه‌رگی‬ ‫دایكی كــاری تێ ده‌كــات‪ ،‬ته‌نانه‌ت قه‌شه‌كه‌یش‬ ‫ناتوانێت په‌شیمانی بكاته‌وه‌ و وای لێ بكات هه‌ست‬ ‫به‌ گوناح بكات‪ ....‬من ڕۆمانه‌كه‌م له‌وه‌وه‌ هێناوه‌‪،‬‬ ‫لێ له ‌دیدێكی ته‌واو پێچه‌وانه‌وه‌‪ :‬به‌ پشتبه‌ستن‬ ‫به‌ دیدی ئه‌وێكی تر‪ ،‬ئه‌وێكی بێگانه‌ كه‌ ناوی‬ ‫هاروونه‌ و برای عه‌ره‌به‌ كوژراوه‌كه‌ی ناو ڕۆمانه‌كه‌ی‬ ‫كامۆیه‌‪))..‬‬ ‫وه‌ك ده‌بینین داوود كامۆی قۆستووەته‌وه‌ وه‌ك‬ ‫خاڵێكی سه‌ره‌تا بۆ قسه‌كردن له‌سه‌ر ئێستای‬

‫جه‌زائیر‪ ،‬جه‌زائیرێك كه‌ به‌ ده‌ســت كێشه‌كانی‬ ‫ئازادیی فیكر و مه‌رگ و سێكس و توندوتیژیی‬ ‫و كوشتن و دواكه‌وتوویییه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت‪ ،‬واته‌‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ڕای باوی شه‌قامی عه‌ره‌بی‪ ،‬ئه‌م ڕۆمانه‌ی‬ ‫داوود نۆستاڵجیكی نییه‌ و ناخوازێت بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫ڕابردوو‪ ،‬بۆ یه‌كااڵكردنه‌وه‌ی كینه‌ی كۆن و خستنی‬ ‫به‌ الیه‌كدا‪ ،‬به‌ڵكوو قۆستنه‌وه‌یه‌تی تا له‌ ڕێگه‌یه‌وه‌‬ ‫دۆخی مرۆڤی جه‌زائیری مۆدێرن له‌ دونیای ئه‌مڕۆدا‬ ‫تاوتوێ بكات‪ .‬به‌اڵم ئایا چ شتێك وا ده‌كات كه‌‬ ‫ڕۆمانێكی وا به‌م تێما زۆر زیندووه‌یه‌وه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫هێزێكی فه‌نده‌مێنتاڵی ناو خودی جه‌زائیر خۆیه‌وه‌‬ ‫ته‌كفیر بكرێت؟‬ ‫جیانه‌كردنه‌وه‌ی ئایین له‌ زمان‪:‬‬ ‫نه‌فره‌تكردن له‌ عه‌ره‌بی وه‌ك زمانێكی باركراو‬ ‫به‌ موقه‌ده‌س‬ ‫گه‌وره‌ترین كێشه‌ كه‌ بۆ کەمال داوود دروست‬ ‫ده‌بێت و داوای له‌سێداره‌دانی دەکرێت بوونی‬ ‫ڕایه‌ زۆر ڕادیكاڵه‌كانیه‌تی له‌سه‌ر زمانی عه‌ره‌بی‪،‬‬ ‫جیهانی ئیسالمی و دواجاریش كێشه‌ی فه‌ڵه‌ستینی‪.‬‬ ‫به‌ بــڕوای بڕێكی زۆر له‌ ئه‌دیبه‌ ناسیۆنالیسته‌‬ ‫عه‌ره‌به‌كان هه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ داوود ئه‌م ڕۆمانه‌ی به‌‬ ‫زمانی فه‌ره‌نسی نووسیوه‌‪ ،‬بۆ خۆی جۆرێكه‌ له‌‬ ‫خۆبردنه‌وه‌ پێشه‌وه‌ و ڕوپاماییكردن‌ بۆ كولتووری‬ ‫فه‌ره‌نسی و ناوبانگپه‌یداكردنی خێرا‪ ،‬له‌الیه‌كی‬ ‫دیكه‌یشه‌وه‌ فه‌توا ئایینییه‌كان دژی لێدوانه‌كانی‬ ‫داووده‌ ده‌ربــاره‌ی زمانی عه‌ره‌بی وه‌ك ته‌وقێكی‬ ‫موقه‌ده‌س كه‌ ناهێڵێت ئازادانه‌ بدوێیت و بنووسیت‬ ‫و گه‌مه‌ به‌ وشه‌ بكه‌یت‪ ،‬به‌تایبه‌تی ده‌سته‌واژه‌‬ ‫سێكسییه‌كان‪ .‬به‌اڵم كێشه‌ی سه‌ره‌كیی الی خودی‬ ‫داوود شتێكی تره‌‪ ،‬داوود به‌ ئاشكرا له‌ چه‌ندین‬ ‫وتار و چاوپێكه‌وتندا ڕایگه‌یاندووه‌ كه‌ ئه‌و عه‌ره‌ب‬ ‫نییه‌ و جه‌زائیرییه‌‪ .‬داوود نایه‌وێت عه‌ره‌ب بێت‪،‬‬

‫چونكه‌ پێی وایه‌ كێشه‌كانی كولتووری جه‌زائیریی‬ ‫ته‌واو جیاوازن له‌ كێشه‌ی واڵتانی عه‌ره‌بی وه‌ك‬ ‫گشتێك‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ هه‌ڵەیه‌كی ته‌واو سۆسیۆلۆژی و‬ ‫مێژوویییشه‌ كه‌ وا بزانین ئێمه‌یش هه‌مان كێشه‌مان‬ ‫هه‌یه‌ كه‌ بۆ نموونه‌ كوێت یا ئیمارات هه‌یه‌تی‪ ،‬واته‌‬ ‫جۆرێك له‌ توانج و ڕه‌خنه‌یه‌ له‌و گوتاره‌ زاڵه‌ی‬ ‫له‌ زه‌ریاوه‌ تا كه‌نداو‪ ،‬سه‌رجه‌م عه‌ره‌ب وه‌ك یه‌ك‬ ‫یه‌كه‌ ده‌بینێت‪ .‬له‌وه‌ش بترازێت به‌رته‌سكیی فه‌زای‬ ‫زمانی عه‌ره‌بییه‌ الی داوود كه‌ پێی وایه‌ هێنده‌ی‬ ‫زمانی فه‌رمانپێكردن و ملكه‌چپێكردن و فه‌ریزه‌ و‬ ‫جه‌بری ئایینییه‌‪ ،‬هێنده‌ی دروستكه‌ری هاله‌ی پیرۆز‬ ‫و موقه‌ده‌سه‌ به‌ چوارده‌وری تیمه‌كاندا‪ ،‬نیوئه‌وه‌نده‌‬ ‫ده‌رفه‌تت بۆ ناخوڵقێنێت تا ئازادانه‌ جیهان وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ دركی پێده‌كه‌یت و له‌ فانتازیدا گه‌اڵڵه‌‬ ‫بــووه‌‪ ،‬بخه‌یته‌ سه‌ر كاخه‌ز‪ .‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‬ ‫كه‌ به‌شێكی تری په‌نابردنه‌ به‌ر زمانی فه‌ره‌نسی‬ ‫ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌ بۆ په‌راوێزخستنی ئه‌دیب و نووسه‌ران‬ ‫له‌الیه‌ن سیستمه‌ عه‌ره‌بییه‌كانه‌وه‌ و ده‌ستگرتنیان‬ ‫بۆ داهێنانی زیاتر‪ ،‬سه‌رباری تۆقینی ئه‌م سیستمانه‌‬ ‫له‌ ده‌نگی ئازاد و بوێر كه‌ به‌ هه‌ڕه‌شه‌ بۆ سه‌ر‬ ‫ئاسایشی فه‌رمانڕه‌وایه‌تیی خۆیانی ده‌زانن‪ .‬‬ ‫دواجــــار ده‌كــرێــت ل ـه‌گ ـه‌ڵ ك ـه‌مــال داووددا‬ ‫بپرسین‪ :‬ئایا زمانی عه‌ره‌بی زمانێكی ترسنۆك‬ ‫و داخــراو و شه‌رمنه‌‪ ،‬زمانێكی كۆنزه‌رفه‌تیڤ و‬ ‫ڕوپاماییكه‌ری ئارامی ئه‌و سیستمه‌ سته‌مكارانه‌ی‬ ‫جیهانی عه‌ره‌بییه‪ ،‬زمانێكی موقه‌ده‌سی فه‌رمان‬ ‫و ڕه‌تكردنه‌وه‌ی ئایینییه‌‪ ‌،‬یا زمانێكی كــراوه‌ و‬ ‫هیومانییه‌‪ :‬زمانێك‌ پڕ له‌ عه‌شق و خۆشه‌ویستی‬ ‫و غه‌زه‌ل بۆ ژیان و بوونه‌وه‌ری مرۆیی؟ ئه‌وه‌ی‬ ‫تا ئێستا له‌ كایه‌ی ڕه‌خنه‌ و ئه‌ده‌بدا ده‌بینرێت‬ ‫ئه‌و ڕاستییه‌مان بۆ دووپات ده‌كاته‌وه‌ كه‌ زمانێكه‌‬ ‫بۆمبڕێژكراو‪ ‌،‬به‌ موقه‌ده‌س و پیرۆزكراو‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )447‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/2‬‬

‫‪2‬‬

‫بۆچى نووسه‌ران مه‌ى ده‌خۆنه‌وه‌؟‬ ‫و‪ .‬له‌فارسییه‌وه‌‪ :‬ئارام ڕه‌شید‬ ‫بۆچى هه‌ندێك ل ‌ه گه‌وره‌ترین به‌رهەم ‌ه ئه‌ده‌بییه‌كانى‬ ‫ســه‌ده‌ى بیســته‌م له‌الیه‌ن نووســه‌رانێكه‌و‌ه نووسراون‬ ‫كــ ‌ه ئالووده‌ى مــه‌ى بوون‪ ،‬ئه‌ویــش ئالووده‌بوونێك كه‌‬ ‫زه‌برێكى زۆرى ل ‌ه ژیانى شه‌خسیى ئه‌و نووسه‌ران ‌ه دا‌و‬ ‫زۆربه‌یانى بۆ گۆشه‌گیرى‌و نه‌خۆشى‌و ته‌نانه‌ت مه‌رگیش‬ ‫به‌كێش كرد؟‬ ‫ئایــا مه‌شــروب فاكته‌رێــك بــوو بــۆ هه‌ڵهاتنی ئه‌م‬ ‫نووســه‌ران ‌ه له‌ژیانى ئاسایی‌و رۆژان ‌ه یاخۆ جێگره‌وه‌یه‌ك‬ ‫بوو بۆ ئه‌و ژیانه‌؟ رۆڵی مه‌شــروب له‌ژیانى هه‌ندێك له‌و‬ ‫نووســه‌رانه‌دا به‌ڕاده‌یه‌ك به‌رچاو‌ه ك ‌ه جاروبار بۆنه‌كه‌ى‬ ‫له‌نێوان چیرۆكه‌كانیاندا به‌ر لووت ده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ئۆلیڤیــا الینگ ره‌خنه‌گــرى بریتانیایــی‌و یه‌كێك له‌‬ ‫سه‌رنووسه‌رانى به‌شــى ئه‌ده‌بیی هه‌فته‌نامه‌ى "ئابزرۆر"‬ ‫له‌كتێب ‌ه نوێكه‌یدا به‌ناوی (سه‌فه‌رێك بۆ ئیكۆ سپرینگ‪،‬‬ ‫بۆچــى نووســه‌ران مــه‌ى ده‌خۆنــه‌وه‌) هه‌وڵیــداو‌ه ئه‌م‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه دێرین‌و پته‌و‌ه سه‌رله‌نوێ بناسێنێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫وه‌ك باكگراوندێك بۆ كار‌و گوته‌كانى ســه‌فه‌رى كردووه‌‬ ‫بۆ شــار‌ه جیاوازه‌كانى ئه‌مریكا‌و رۆیشــتوو‌ه بۆ شوێنى‬ ‫ژیان‌و ئه‌و جێگایانه‌ی ك ‌ه نووســه‌ره‌كان مه‌كۆ‌و شوێنى‬ ‫دانیشتنیان بووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و كارى له‌سه‌ر شه‌ش نووسه‌رى گه‌وره‌ى ئه‌مریكاى‬ ‫نیــوه‌ى دووه‌مــى ســه‌ده‌ى بیســته‌م كردووه‌‪ :‬ســكۆت‬ ‫فیتزجێڕڵد‪ ،‬ئێرنست هه‌منگوەی‪ ،‬تێنسى ویلیامز‪ ،‬جۆن‬ ‫بریمــه‌ن‪ ،‬جۆن چیڤێر‪ ،‬ریمۆند كارڤه‌ر‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر شــه‌ش‬ ‫كه‌سیان ل ‌ه مه‌شروبخۆر‌ه لێهاتووه‌كانی سه‌رده‌مى خۆیان‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫ناوى كتێبه‌ك ‌ه "سه‌فه‌رێك بۆ ئیكۆ سپرینگ" له‌به‌شێك‬ ‫له‌دیالۆگه‌كانــی شــانۆنامه‌یه‌كى تێنســى ویلیامــزه‌وه‌‬ ‫به‌ناونیشــانى (پشــیله‌یه‌ك له‌ســه‌ر هه‌وره‌بانی گه‌رم)‬ ‫وه‌رگیراوه‌‪ ،‬ك ‌ه له‌ســاڵه‌كانى ‪ 1955‬و ‪ 1958‬ســه‌ربارى‬ ‫نمایشكردنى له‌سه‌ر شانۆ‪ ،‬فیلمێكى سینه‌مایشى له‌سه‌ر‬ ‫به‌رهه‌م هێنرا‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌دوو كه‌ســایه‌تى سه‌ره‌كیى ئه‌م شانۆنامه‌یه‌‬ ‫كوڕی خێزانێكى ده‌وڵه‌مه‌ند‌و وه‌رزشكارێكى سه‌ركه‌وتووه‌‪،‬‬ ‫كــ ‌ه له‌ژێر فشــارى گرفتــ ‌ه رۆحییه‌كان‌و پرســیار‌ه بێ‬ ‫وه‌اڵمه‌كانی ژیانى‪ ،‬رووى كردووه‌ت ‌ه مه‌شــروبخواردنه‌و‌ه‌و‬ ‫هــه‌ركات ده‌یه‌وێت بخواته‌و‌ه ده‌ســته‌واژه‌ى ســه‌فه‌رێك‬ ‫بــۆ ئیكۆ ســپرینگ بــه‌زاردا ده‌هێنێت‪ .‬ئیكۆ ســپرینگ‬ ‫یــان ســه‌رچاوه‌ى ئیكۆ له‌و ســااڵنه‌دا یه‌كێــك له‌ماركه‌‬ ‫پڕفرۆشه‌كانى ویسكى بوو له‌ئه‌مریكادا‪.‬‬ ‫ئه‌زموونى تایبه‌تیی نووسه‌ر‬ ‫ئۆلیڤیــا الینگ له‌پێشــه‌كى كتێبه‌كه‌یدا بۆ خوێنه‌رى‬ ‫بــاس ده‌كات خودى خــۆى له‌خێزانێكدا گــه‌ور‌ه بووه‌‪،‬‬ ‫كــ ‌ه به‌هــۆى ئالووده‌بوونــی باوكییــه‌و‌ه به‌مــه‌ى تامى‬ ‫تاڵــی ئالووده‌بــوون به‌مه‌شــروبی چه‌شــتووه‌‪ .‬بــه‌اڵم‬ ‫له‌هه‌مانكاتدا له‌ناو رســته‌كانیدا له‌پێشكه‌ى كتێبه‌كه‌یدا‬ ‫ئه‌و‌ه ده‌رده‌كه‌وێت ك ‌ه ئه‌و هێشــتا سه‌رجه‌مى ره‌هه‌نده‌‬ ‫نێهنیئامێزه‌كانــى په‌یوه‌نــدى قه‌ڵــ ‌هم‌و باده‌ى كه‌شــف‬ ‫نه‌كردووه‌‪ ،‬به‌الى ئه‌وه‌و‌ه ئه‌مجۆر‌ه كه‌ســایه‌تیان ‌ه بێجگه‌‬ ‫له‌به‌رهه‌مــ ‌ه ئه‌ده‌بییه‌كانیــان به‌جۆرێــك له‌جــۆره‌كان‬

‫پشتیوان کەمال‬

‫سه‌ده‌ى بیسته‌م‪ ،‬له‌به‌ناوبانگترین كۆمه‌ڵ ‌ه شیعری خۆیدا‬ ‫"ســترانى خه‌ونه‌كان" سه‌رجه‌مى شــیعره‌كانى له‌زمانى‬ ‫مه‌شــروبخۆرێكه‌و‌ه به‌یــان ده‌كات‪ .‬به‌بــڕواى نووســه‌ر‬ ‫ئه‌م شــیعران ‌ه له‌هه‌قیقه‌تدا دانپێدانان‌و په‌شــێوییه‌كانى‬ ‫خودى شــاعیرن‪ ،‬ك ‌ه تامه‌زرۆى به‌ده‌ســتهێنانى وه‌اڵمه‌‬ ‫بۆ پرســیاری زیاتر‌و له‌به‌ده‌ستنه‌هێنانى وه‌اڵمیشدا ئه‌م‬ ‫شیعر‌ه مه‌ستانان ‌ه ده‌هۆنێته‌وه‌‪.‬‬

‫فۆرم به‌خشــین بــ ‌ه ژیانێكى میتافۆرانــه‌‪ ،‬له‌هه‌قیقه‌تدا‬ ‫گێڕه‌ره‌وه‌ى جه‌دالی خودى نووسه‌ر‌ه له‌گه‌أل ئالووده‌بوون‬ ‫بــ ‌ه مــه‌ى خواردنه‌وه‌‪ .‬ئــه‌م چیرۆك ‌ه پیشــانى ئه‌دا كه‌‬ ‫خودى نووسه‌ر ســه‌ره‌نجام به‌سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر خۆیدا‬ ‫توانیویه‌تى ده‌ســتى به‌ئازادى رابگات‌و شوناسێكى نوێ‬ ‫بۆ خۆى دروست كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه گه‌لێك له‌خۆى له‌پێشتر‌ه‌و‬ ‫له‌م قۆناغ ‌ه بــه‌دواو‌ه به‌بێ هیچ كۆمه‌كێك ته‌نیا ده‌بێت‬ ‫شوێنكه‌وتووى ئه‌م مۆدێل ‌ه نوێی ‌ه بێت‪.‬‬ ‫یه‌كێــك له‌خاڵه‌كانــى كتێبــى "ســه‌فه‌رێك بۆ ئیكۆ‬ ‫سپرینگ" ناســین‌و زانیارى نووسه‌ر‌ه ل ‌ه ژانر‌و به‌رهه‌مى‬ ‫ئه‌و نووسه‌رانه‌ى ك ‌ه هه‌ڵیبژاردوون‪ ،‬هه‌روه‌ها لێكۆڵینه‌و‌ه‌و‬ ‫زانیــارى وردی له‌ســه‌ر ژیانى تایبه‌تى ئــه‌وان‪ .‬له‌نێوان‬ ‫په‌ره‌گرافه‌كانــی كتێبه‌كه‌دا ده‌بینین ك ‌ه ئه‌و ســه‌ربارى‬ ‫ئامــاژه‌دان بــ ‌ه به‌رهه‌مــ ‌ه گه‌وره‌كانى ئه‌م نووســه‌رانه‌‪،‬‬ ‫ده‌گه‌ڕێتــه‌و‌ه بــۆ یاداشــتنامه‌‪ ،‬نامــه‌كان‌و ته‌نانه‌ت ئه‌و‬ ‫كتێبانه‌شى ك ‌ه هاوڕێیان یاخۆ هاوسه‌رى ئه‌و نووسه‌رانه‌‬ ‫نووسیویانن‪.‬‬

‫به‌كێشى ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫نووســه‌ر له‌ســه‌فه‌ركردنى بــۆ شــار‌ه جیاوازه‌كانــى‬ ‫ئه‌مریــكا‌و مه‌كــۆى ئه‌م شــه‌ش نووســه‌ر‌ه ده‌كۆشــێ‬ ‫ســاتگه‌لێك له‌ژیانــى ئــه‌وان به‌شــێوازێكى خه‌یاڵــی‬ ‫دابڕێژێتــه‌و‌ه‌و له‌مــاوه‌ى گوتنــه‌و‌ه‌و گێڕانــه‌وه‌ى ئــه‌م‬ ‫دیمه‌نانــ ‌ه‌و ئاوێته‌كردنیــان به‌ڕســته‌گ ‌هل‌و راوبۆچوونــه‌‬ ‫واقیعیه‌كانــى نووســه‌ران‪ ،‬هه‌وڵئــه‌دات دونیــاى ئاوێته‌‬ ‫به‌مه‌شروبی ئه‌وان بۆ خوێنه‌ر شرۆڤ ‌ه بكات‪.‬‬ ‫مه‌رگى نووسه‌ره‌كان‬ ‫ئۆلیڤیــا الینــگ به‌هــۆى ئــه‌م ســه‌فه‌ر‌ه ئه‌ده‌بیی ‌ه‌و‬ ‫* ســكۆت فیتزجێڕاڵد له‌ســاڵی ‪ 1940‬له‌ته‌مه‌نى ‪44‬‬ ‫داڕشتنه‌وه‌ى مێژووه‌و‌ه ده‌یه‌وێت بزانێت مه‌شروب بێجگه‌‬ ‫له‌ژیانى تایبه‌تیى نووســه‌ران‪ ،‬چ كاریگه‌رییه‌كى له‌سه‌ر ساڵیدا به‌هۆى جه‌ڵته‌ى دڵه‌و‌ه مرد‪.‬‬ ‫* ئێرنست هه‌منگوەی له‌ساڵی ‪ 1961‬له‌ته‌مه‌نى ‪62‬‬ ‫به‌رهه‌مى ئه‌ده‌بیی ئه‌و نووســه‌ران ‌ه داناوه‌‪ ،‬ك ‌ه زۆربه‌یان‬ ‫به‌شــاكار‌ه ئه‌ده‌بییــ ‌ه ئینگلیزیــی زمانه‌كانى ســه‌ده‌ى ساڵیدا خۆى كوشت‪.‬‬ ‫* تێنســى ویلیامــز له‌ســاڵی ‪ 1981‬له‌ته‌مه‌نــى ‪71‬‬ ‫بیســته‌م ئه‌ژمار ده‌كرێن‪ .‬ئه‌م بابه‌ت ‌ه پێشتر چه‌ندینجار‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ى له‌باره‌و‌ه كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم وا ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ساڵیدا به‌هۆى به‌كارهێنانى ماده‌ى هۆشبه‌ره‌و‌ه مرد‪.‬‬ ‫* جۆن چیڤێر له‌ســاڵی ‪ 1982‬له‌ته‌مه‌نى ‪ 70‬ساڵیدا‬ ‫توێژینه‌وه‌كــه‌ى ئــه‌و توانیویه‌تى وه‌اڵمــى باش بۆ ئه‌م‬ ‫به‌هۆى نه‌خۆشیی شێرپه‌نجه‌و‌ه مرد‪.‬‬ ‫پرسیار‌ه تاڕاده‌یه‌ك مه‌حااڵن ‌ه بدۆزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫* جۆن بریمه‌ن له‌ساڵی ‪ 1972‬له‌ته‌مه‌نى ‪ 57‬ساڵیدا‬ ‫ئه‌و له‌به‌شــێك له‌كتێبه‌كه‌یدا ده‌نووسێت ك ‌ه تێنسى‬ ‫ویلیامــز‌و جۆن چیڤێر له‌ســه‌ره‌تادا بــۆ ئارامبوونه‌و‌ه‌و خۆى كوشت‪.‬‬ ‫* ریمۆنــد كارڤــه‌ر له‌ســاڵی ‪ 1988‬له‌ته‌مه‌نــى ‪50‬‬ ‫دامركاندنــه‌وه‌ى هه‌ســتى قه‌له‌قــی‌و دوودڵــی خۆیــان‬ ‫له‌پێڕ‌وكۆمه‌ڵ ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ده‌ستیان به‌خواردنه‌وه‌ى ســاڵیدا‪ ،‬پــاش چه‌ندیــن ســاڵ ئالووده‌بــوون به‌هۆى‬ ‫مــه‌ى كــردووه‌‪ .‬ســه‌ره‌تا كاریگه‌ر بوو‪ ،‬به‌اڵم گه‌یشــته‌ نه‌خۆشیى شێرپه‌نجه‌و‌ه مرد‪.‬‬ ‫جــۆن بریمــه‌ن له‌پشــێوى ده‌روونــى‌و وابه‌ســته‌یی‬ ‫شــوێنێك ك ‌ه ئیدى كاریگه‌ریی ‌ه ئه‌فسوناوییه‌كه‌ى خۆى‬ ‫له‌ده‌ست دا‪ .‬دیار‌ه هه‌منگوەی بۆ دامركاندنه‌وه‌ى ئازار‌و به‌مه‌شــروب ده‌ربــازى نه‌بوو و له‌ســاڵی ‪1972‬دا خۆى‬ ‫كێشه‌كانى ژیانى روویكرد‌ه خواردنه‌وه‌‪ .‬ئه‌و له‌نامه‌یه‌كدا كوشت‪ ،‬به‌اڵم جۆن چیڤێر چاره‌نووسێكى دیكه‌ى هه‌بوو‪.‬‬ ‫بۆ هاوڕێیه‌كى نووســى‪" :‬سه‌رله‌به‌رى ژیانم پڕ له‌كێشه‌ كتێبه‌كــه‌ى به‌نــاوى (فالكۆنه‌ر) چاپــی ‪ 1977‬دواجار‬ ‫بــووه‌‪ ،‬كاتێك ئــازار‌و گرفته‌كان زۆر ده‌بوون هه‌میشــه‌ كاتێك كۆتایی هات ك ‌ه نووســه‌ر توانى واز له‌مه‌شــروب‬ ‫مه‌شــروبم ده‌خوارده‌و‌ه‌و به‌خێرایی هه‌موو شتێك باشتر بهێنێــت‪ .‬ئۆلیڤیــا الینگ بــڕواى وای ‌ه به‌ســه‌رهاته‌كانى‬ ‫ئه‌م كتێبه‌‪ ،‬واتا به‌رگرى پاڵه‌وانى ســه‌ره‌كى چیرۆكه‌كه‌‬ ‫ده‌بوو"‪.‬‬ ‫جــۆن بریمه‌ن شــاعیری هه‌ڵكه‌وته‌ى نیوه‌ى دووه‌مى له‌به‌رامبــه‌ر ســاڵ ‌ه دورودرێژه‌كانــى زینــدان‪ ،‬هه‌ڵهاتن‌و‬

‫شوێنپێى كۆمه‌ڵگ ‌ه له‌دروستكردنى نووسه‌ردا‬ ‫خاڵێك ك ‌ه كۆمه‌ڵێك له‌ڕه‌خنه‌گران ده‌رباره‌ى ئه‌م كتێب ‌ه‬ ‫ئاماژه‌ى پێئه‌ده‌ن زانیاری‌و ناسینى ناپێویستى نووسه‌ره‌‬ ‫ك ‌ه رۆژنامه‌نووســێكى سى‌و چه‌ند ساڵه‌ى به‌ریتانیاییه‌‪،‬‬ ‫له‌قوواڵیــی‌و ره‌هه‌نده‌كانى گرفتــى ئالووده‌بوون به‌مه‌ى‬ ‫له‌ده‌یه‌كانــى نێوه‌ندى ســه‌ده‌ى بیســته‌م له‌كۆمه‌ڵگه‌ى‬ ‫ئه‌مریكادا‪ .‬ئالووده‌بوونى گروپێكى گه‌ور‌ه له‌نووســه‌ران‬ ‫له‌ده‌یه‌كانى نێوه‌ندى ســه‌ده‌ى بیسته‌م‪ ،‬له‌هه‌لومه‌رجى‬ ‫گشــتى ‪-‬هه‌ڵبــه‌ت شــێو‌ه گشــتییه‌كانى ئالووده‌بوون‪-‬‬ ‫له‌ئاستى كۆمه‌ڵگ ‌ه جودا ناكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ى ئه‌مریكا له‌و ســااڵنه‌دا سه‌ره‌تا قۆناغێكى‬ ‫دورودرێــژى قه‌ده‌غه‌بوونــى مه‌شــروبات ‌ه كحولیه‌كانــى‬

‫کە لە پێشــتردا بینیووتن و ئەخوازیت کە یەکێ لەوانت‬ ‫هەڵبژاردایە و نەک ئەو هاوســەرەی کە هەڵت بژاردووە‪،‬‬ ‫وە منیــش یەکێکم لەو کوڕانە کە ئێســتا هەلێک هەیە‬ ‫تا قســەی لەگەڵ بکەیت‪ ».‬بێگوومان جیسی قەناعەت‬ ‫بە ســیلین دەکات تاوەکو لە شەمەندەفەرەکە دابەزێت‬ ‫و تــا بەیانی ڕۆژی داهاتوو پێکەوەبــن‪ .‬ئەوان تا کاتی‬ ‫دابەزینیشیان لە شەمەندەفەرەکە ناوی یەکتری نازانن‪.‬‬ ‫بە ڤییەنادا دەسوڕێنەوەو قسە دەکەن‪ .‬باسی عەشق‬ ‫و زیندووبوونــەوە و ئەو شــتەی کــە زۆر ڕقیان لێیەتی‬ ‫بیبیســتن‪ .‬بــۆ نموونە‪ ،‬ســیلین هەســت دەکات میدیا‬ ‫تەنهــا ئەیەوێت کۆنترۆڵی مێشــکی خەڵک بکات‪ ،‬ئەوە‬ ‫ئازاری دەدات کاتێک بیر لەوە دەکاتەوە لە شــوێنێکی‬ ‫ئەم ســەرزەمینەدا هێشتا شــەڕ هەیە‪ .‬یاخوود جیسی‬ ‫کێشەی لەگەڵ ڕۆحدا هەیە کاتێک بیر دەکاتەوە لەوەی‬ ‫بۆ نموونە لە ســااڵنی ڕابــردوودا چەند ملیۆن خەڵکێک‬ ‫لەســەر ئەم زەوییــە ژیاوە بەاڵم ئێســتا چەندین ملیار‬ ‫خەڵــک دەژین‪ .‬پرســیارەکەی ئەو ئەوەیــە ئەگەر هەر‬ ‫یەکێــک لە ئێمە ڕۆحێکی تایبەت بە خۆی هەبێت‪ ،‬ئەم‬ ‫ڕۆحانە لە کوێوە هاتوون؟‬ ‫لەگــەڵ ئــەوەی فیلمەکە هەمووی قســەکردنە بەاڵم‬ ‫هەنــدێ جاریــش بە ئامــاژە کۆمەڵێ شــتی زۆر‪ ،‬هەم‬ ‫بــە کارەکتــەری بەرامبەر و هەم بــە بینەریش دەڵێت‪،‬‬ ‫بۆ نموونە وەســتانیان لە ژووری دووکانێکی فرۆشــتنی‬ ‫ســیدی و گوێگرتنیان لە پارچە موزیکێک‪ .‬ســیلین بە‬

‫دزییەوە ســەیری جیســی دەکات و جیسیش بە هەمان‬ ‫شــێوە‪ .‬کەسیان ناهێڵن ئەوی تریان بزانێت‪ .‬بێگوومان‬ ‫سەرنجڕاکێشە‪.‬‬ ‫دەســووڕێنەوەو قسەدەکەن و شوێن دەبینن‪ .‬دیمەنە‬ ‫جوانەکانــی ڤییەنا‪ ،‬پەیکەرەکانی‪ ،‬شــاری یارییەکەی‪،‬‬ ‫گــۆڕە نەناســراوەکان کــە بــە ئــاوی ڕووبــاری دانوب‬ ‫شــۆردراون‪ ،‬ڕووبــاری دانــووب خۆی دەبینن‪ .‬شــەراب‬ ‫دەخۆنــەوەو نــان دەخۆن و گوێ لــە موزیک دەگرن لە‬ ‫کافێ و باڕە جوانەکانی ڤییەنادا‪.‬‬ ‫باســی ئەوە دەکەن کە هەمیشــە مرۆڤەکان شــتێک‬ ‫هەیە کە شــەڕی بۆ دەکەن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر دایک و باوکی‬ ‫سیلین لە دژی سیستەمی کاسۆلیکی شەڕیان کردبێت‪،‬‬ ‫ئەم نازانێت دوژمنەکەی کێیە و لە دژی کێ شەڕ بکات‬ ‫لە کاتێکدا هەموو ئازادییەکیشی پێدراوە‪ .‬باسی عەشق‬ ‫و ئەوەی کە مرۆڤە عاشــقەکان هیچیان دڵخۆشنین بەو‬ ‫ژیانەی تیایدان بەڵآم درۆ لەگەڵ خۆیاندا دەکەن کاتێک‬ ‫باسی دڵخۆشی خۆیان دەکەن‪ .‬‬ ‫ســیلین کچێکە کە بڕوای بە توانــای خۆی هەیە وە‬ ‫پێی وایــە کە فێمینیــزم لەالیەن پیاوانــەوە داهێنراوە‬ ‫تاوەکو پیاوان بتوانن ســوود لــەوە وەربگرن و بە پێی‬ ‫وویستی خۆیان لەگەڵ ژناندا بخەون‪ .‬جیسیش باس لە‬ ‫دوورگەیەک دەکات کە بۆ نموونە ئەگەر پیاوێک هەبێت‬ ‫لەگەڵ ‪ ٩٩‬ژندا ئەوا لەماوەی ساڵێکدا ئەگەری ‪ ٩٩‬مناڵ‬ ‫دەبێــت بــەاڵم بە پێچەوانەوە ئــەوا تەنها ئەگەری یەک‬

‫««‬

‫تێپه‌ڕانــد‌و پــاش هه‌ڵگرتنــى ئــه‌و قه‌ده‌غه‌كردنــه‌ش‬ ‫به‌تووندى خووى پێوه‌گرت‪.‬‬ ‫ئۆلیڤیــا الینــگ له‌نێــو كتێبه‌كه‌یدا گــه‌ڕاو‌ه به‌دواى‬ ‫وه‌اڵمی هۆكارى ئه‌م ئالووده‌بوونانه‌دا‪ ،‬بۆ نموون ‌ه قۆناغی‬ ‫منداڵی دژوار یاخۆ په‌روه‌رده‌ى ئه‌و كه‌سان ‌ه له‌ناو خێزانه‌‬ ‫زیانپێكه‌وتووه‌كان‪.‬‬ ‫بۆ نموون ‌ه باوكانى ئێرنست هه‌مه‌نگوای‌و جۆن بریمه‌ن‬ ‫هه‌ردووكیان خۆیان كوشتبوو‪ .‬به‌اڵم به‌الى ره‌خنه‌گرانی‬ ‫ئه‌مریكییــه‌و‌ه ئــه‌و یاخۆ نه‌ده‌بوو شــه‌ش كه‌ســایه‌تى‬ ‫ئه‌ده‌بی له‌و قۆناغ ‌ه دیاریكراوه‌ى ئه‌مریكاى هه‌ڵبژاردبایه‌‪،‬‬ ‫یان ئه‌مێستا ك ‌ه ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ى كردوو‌ه ده‌بوو راوێژ‌و‬ ‫توێژنه‌وه‌ى له‌ســه‌ر ژیانى ئاســایی ئه‌وســاى ئه‌مریكاى‬ ‫ســه‌ده‌ى بیست ‌هم‌و كه‌ســایه‌تى‌و خونه‌ریتى رۆشنبیرانى‬ ‫ئه‌و ســه‌رده‌م ‌ه باشــتر كردبایــ ‌ه‌و وه‌اڵمــى قایلكه‌رترى‬ ‫بدابایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ژماره‌یه‌ك له‌و نووسه‌رانه‌ى ك ‌ه بابه‌تى ئه‌م توێژنه‌و‌ه‌و‬ ‫به‌دواداچوونــه‌ن لــه‌م كتێبه‌دا له‌دایكبووانى ســه‌ره‌تاى‬ ‫سه‌ده‌ى بســته‌من‌و تافی الویان هاوكات ‌ه له‌گه‌أل قۆناغی‬ ‫قه‌ده‌غه‌كردنــى مه‌شــروباتى كحولی به‌تایبه‌ت ویســكى‬ ‫له‌ئه‌مریكا‪ .‬ئه‌م قه‌ده‌غه‌كردن ‌ه تووند‌ه ك ‌ه له‌ساڵی ‪1920‬‬ ‫تاوه‌كــو ‪ 1933‬كارى پێده‌كــرا له‌برى ســنوورداركردنى‬ ‫حــ ‌هز‌و هۆگریــی خه‌ڵكى بۆ مــه‌ى‪ ،‬له‌ڕاســتیدا زیاترى‬ ‫كرد‪ .‬له‌ســه‌روه‌ختێكى وادا رۆشــنبیران‌و ئه‌هلی ئه‌ده‌ب‬ ‫ك ‌ه پتر له‌گه‌أل رێســا‌و كلتوورى ده‌سه‌اڵتدار تێده‌كه‌ون‌و‬ ‫به‌رهه‌ڵستى ده‌كه‌ن له‌خه‌ڵكى ئاسایی زیاتر روویانكرده‌‬ ‫خواردنــه‌وه‌ى مه‌ى‪ .‬ئیدى به‌شــوێنێك گه‌یشــتبوو كه‌‬ ‫خواردنه‌و‌ه‌و هه‌رچی زیاتر خواردنه‌و‌ه ب ‌ه قۆڵ لێهه‌ڵماین‌و‬ ‫كه‌سایه‌تی رۆشنبیران‌و ئازادبیران ده‌ژمێردرا‪.‬‬ ‫ده‌كرێــت ئــه‌م خاڵــ ‌ه به‌باشــى له‌شــێوه‌ى ژیانــى‬ ‫ئێرنســت هه‌منگوەی‌و كاریگه‌رییه‌كه‌ى له‌سه‌ر نووسه‌ره‌‬ ‫الوه‌كان ببینرێــت‪ .‬ره‌نگــ ‌ه به‌هه‌مان ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ى كه‌‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانــى هه‌منگوەی كاریگه‌ریی له‌ســه‌ر هۆگرانى‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬بتوانرێ بگوترێ ك ‌ه شێوه‌ى ژیانى "پیاوانه‌"شى‬ ‫بــۆ نه‌وه‌ى دواتر سه‌رمه‌شــقێكى گرنگ بوو‪ .‬تا جێیه‌ك‬ ‫ك ‌ه تێنسى ویلیامز چه‌ندین جار وازی له‌كاروژیانى خۆى‬ ‫ده‌هێنا تاوه‌كو بڕوات بۆ مه‌كۆكه‌ى هه‌منگوەی‌و له‌گه‌ڵی‬ ‫بخواته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ڕه‌خنه‌كانى دیكه‌ى ك ‌ه له‌م كتێب ‌ه گیراون گونجاندنى‬ ‫بابه‌تــى الوه‌كى‌و ئــه‌و رووداوانه‌ن ك ‌ه په‌یوه‌ســت بوون‬ ‫به‌ســه‌فه‌ره‌كه‌ى نووســه‌ره‌و‌ه بــۆ شــار‌ه جیاوازه‌كانــى‬ ‫ئه‌مریكا‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مان ‌ه چه‌ند خاڵێكن ره‌نگ ‌ه بڕشت‌و تواناى‬ ‫قه‌ڵ ‌هم‌و داهێنه‌رى نووسه‌ر پیشان بده‌ن‪ ،‬به‌اڵم كۆمه‌كێك‬ ‫به‌بابه‌تى سه‌ره‌كى كتێبه‌ك ‌ه ناكه‌ن‪.‬‬ ‫تێبینى‪ :‬ســه‌فه‌رێك بۆ ئیكۆ ســپرینگ‪ ،‬په‌یوه‌ندیى‬ ‫نووســه‌ران‌و مه‌ى خواردنه‌وه‌‪ /‬نووسینى ئۆلیڤیا الینگ‪.‬‬ ‫ناونیشــانى ئه‌م كتێب ‌ه لــ ‌ه دیالۆگێكى شــانۆنامه‌یه‌كى‬ ‫"تێنسى ویلیامز"ه‌و‌ه وه‌رگیراوه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوە‪:‬‬ ‫‪h t t p : / / w w w. b b c . c o . u k / p e r s i a n /‬‬ ‫_‪arts/2014/01/140115_l41_book_alcohol‬‬ ‫‪and_writers.shtml‬‬

‫فیلمی پێش خۆرهەاڵتن‬

‫جیســی (ئیســان هاوک) و ســیلین (جولی دێلپی)‬ ‫لە شــەمەندەفەرێکی ڤییەنادا یەکتری دەبینن و قســە‬ ‫دەکــەن‪ .‬جیســی بلیتی فڕۆکەی بــۆ ڕۆژی دواتر بڕیوە‬ ‫تاوەکو بگەڕێتەوە بۆ ئەمەریکا‪ .‬سیلین دەیەوێت بچێت‬ ‫بۆ پاریس تا لەوێ لە حەفتەی داهاتوودا دەستبکات بە‬ ‫وانەکانی لە زانکۆی ســۆربۆرن‪ .‬جیســی و سیلین قسە‬ ‫دەکەن و چیرۆکە ڕۆمانســییەکەیان لەوێوە دەســت پێ‬ ‫دەکات‪ .‬چیرۆکەکەیان بە فیلمێک کۆتایی نایەت بەڵکوو‬ ‫بــەردەوام دەبێت‪ .‬لە ســێ فیلمی (پێــش خۆرهەاڵتن‬ ‫‪( ،)١٩٩٥‬پێش خۆرئاوابوون ‪( ،)٢٠٠٤‬پێش نیوەشــەو‬ ‫‪)٢٠١٣‬دا؛ چیرۆکەکەیــان لــە دواهەمیــن فیلمدا دەگاتە‬ ‫کۆتایی‪.‬‬ ‫لە شــەمەندەفەرەکەدا ئەوەی ســەرەتا ڕوودەدات بۆ‬ ‫تەواوی ســێ بەشــی فیلمەکە گرنگە تا بتوانیت لەکۆی‬ ‫ســێ بەشــی فیلمەکــە تێبگەیــت‪ .‬ژن و مێردێک بۆڵە‬ ‫بۆڵیانــە و بە زمانی ئەڵمانی قســە بە یەکتری دەڵێن‪.‬‬ ‫ڕەنگە سیلین و جیسیش بۆ دەرفەتێک بگەڕێن تا قسە‬ ‫لەگەڵ یەکتر بکەن‪،‬ئەوەش هۆکارێکی باشە‪ .‬جیسی لە‬ ‫سیلین دەپرسێت»ئەوە باسی چی دەکەن؟» سیلینیش‬ ‫داوای لێبــوردن دەکات بەوەی کە زمانی ئەڵمانییەکەی‬ ‫باش نییە‪ .‬پاشان دەڵێت‪« ،‬ئەوەت بیستووە کە ئەڵێن‬ ‫ژن و مێــرد هەتــا پیرتــر بــن توانای بیســتنییان کەم‬

‫دەبێتەوە بۆ گوێ گرتن لە یەکتری؟» پاشــان پێکەوە‬ ‫لە شــەمەندەفەرەکەدا نان دەخۆن‪ ،‬لە ڕاستیدا زیاتر لە‬ ‫هەموو شتێک‪ ،‬قسە دەکەن لەبارەی هەموو شتێکەوە‪.‬‬ ‫دیســانەوە شــتێکی تــر کــە گرنگــە و دەرهێنــەر‬ ‫و نووســەری فیلمەکــە دەیەوێــت لــە چرکــە ســاتی‬ ‫یەکەمــەوە پێمان بڵێــت دواتر چــی ڕوودەدات و چۆن‬ ‫کار دەکات لە زمانی جیســییەوە شــتێکمان پێ دەڵێت‬ ‫ئەویــش بیرۆکەیەکــی خۆیەتی تا بیکاتە نمایشــێک لە‬ ‫تەلەفزیۆنێکدا‪ .‬بیرۆکەکە بریتییە لەوەی ‪ ٣٦٥‬کەس لە‬ ‫تەواوی ســەر گۆی زەوی لە ماوەی یەک ساڵدا وێنەیان‬ ‫بگیرێــت‪ ،‬هەر وەک بابەتێکی دۆکومێنتەری‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫کەســێک بەیانیان هەڵدەســتێت‪ ،‬نان دەخــوات‪ ،‬هتد‪.‬‬ ‫ڕیچــارد لینکالتەر دەرهێنەری فیلمەکە ئەو شــێوازەی‬ ‫کاری لەســەر دەکات بریتییە لەمە‪ ،‬ژیانی ڕاستەقینەی‬ ‫مرۆڤــەکان‪ .‬وەک ســیلینیش دەڵێــت «بابەتێکی وەک‬ ‫ناشناڵ جوگرافیکە بەڵآم لەسەر مرۆڤەکان‪».‬‬ ‫شەمەندەفەرەکە لە شوێنی وەستان نزیک دەبێتەوەو‬ ‫جیســی دەبێــت لــەوێ دابەزێــت و ســیلینیش دەبێت‬ ‫بەرەو فەڕەنســا بڕوات‪ .‬جیســی دادەبەزێت و پاشــان‬ ‫دەگەڕێتــەوە و داوای لێدەکات ئەویش لەگەڵیا دابەزێت‬ ‫و تا ماوەیەکی زیاتر پێکەوە قسە بکەن‪ .‬پاشان جیسی‬ ‫پێــی دەڵێت»بیر لە ‪ ١٠‬بۆ ‪ ٢٠‬ســاڵی تــر بکەرەوە تۆ‬ ‫هاوســەری خۆتــت دۆزیوەتەوەو لەگەڵتا بــاش نییە و‬ ‫لۆمەی ئەو دەکەیت‪.‬پاشــان بیر لەو کوڕانە دەکەیتەوە‬

‫منــاڵ دەبێت‪ .‬بێگوومان ســیلینیش وەاڵمی دەداتەوەو‬ ‫پێی دەڵێت لەو دوورگەیەی کە ‪ ٩٩‬پیاوی تیایە لەسەر‬ ‫ژنەکە دەیکەنە شەڕ و یەکتری دەکوژن‪ ،‬لەو دوورگەیەش‬ ‫کــە ‪ ٩٩‬ژنەکە هەیە هەموویــان پیاوەکە دەکووژن و لە‬ ‫کۆتاییدا هەر ئەوان دەیبەنەوە‪.‬‬ ‫لــە کۆتاییدا لە یەکتری جیــا دەبنەوەو بڕیار دەدەن‬ ‫لە شــەش مانگــی داهاتوودا یەکتری ببینــن لە هەمان‬ ‫شوێن لەو شەمەندەفەرەی یەکتری تیادا بەجێ دەهێڵن‪.‬‬ ‫ئایا یەکتری دەبیننەوە؟ چیان بەســەردێت؟ ژیانیان لە‬ ‫بەشی دووەم و سێیەمی فیلمەکەدا چۆن دەبێت؟ دەبن‬ ‫بە چی؟‬

‫ژمار ‌ه (‪ )447‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/2‬‬

‫‪3‬‬

‫نووسەرێک بە یانزە کتێبەوە‬

‫««‬

‫عەبدواڵی کوردستانی لە دوو کتێبی مۆریتس هارتماندا‬ ‫بەکر شوانی‬ ‫نووســەر و شاعیر و ڕۆژنامەنووس و سیاسەتمەداری‬ ‫نەمســایی‪ ،‬مۆریتس هارتمــان (‪ ،)١٨٧٢-١٨٢١‬یەکێك‬ ‫لــە نــاوە درەوشــاوەکانی ئەدەبیاتی نەمســا و واڵتانی‬ ‫ئەڵمانیزمانە لە ســەدەی نۆزدەیەمدا‪ .‬لە شــاری بوێمن‬ ‫(لــەم ســەردەمەدا دەکەوێتــە واڵتــی چیکــەوە) لــە‬ ‫خێزانێکی ڕۆشــنبیردا چاوی بۆ ژیان هەڵهێناوە‪ .‬ساڵی‬ ‫‪ ١٨٣٨‬لە پراگ دەستی بە خوێندنی فەلسەفە و ئەدەب‬ ‫کردووە‪ .‬هەر لەو ســەروبەندەدا دەستی داوەتە نووسین‬ ‫و نۆبەرەی بەرهەمەکانی خۆی لە گۆڤاری "ڕۆژهەاڵت و‬ ‫ڕۆژئاوا"دا باڵو کردووەتەوە‪ .‬ساڵی ‪ ١٨٤٠‬چووەتە ڤیەنا‬ ‫و لــەوێ هەمــوو کاتی خۆی بــۆ کاری ئەدەبی تەرخان‬ ‫کردووە و هەمان کات وەك مامۆستا وانەی بە مندااڵنی‬ ‫قەیسەر و لێپرسراوانی تری نەمسا گوتووەتەوە‪ .‬ساڵی‬ ‫‪ ١٨٤٤‬چووەتــە ئەڵمانیــا و ماوەیــەك لــە الیپزیــگ و‬ ‫بەرلین و پاشــان لە فەرەنســا ژیاوە‪ .‬لە پاریس شاعیر‬ ‫و نووســەر و ڕۆژنامەنووســی ئەڵمــان هاینریش هاینە‬ ‫(‪)١٨٥٦-١٧٩٧‬ی ناســیوە و بوون بە دوو دۆستی زۆر‬ ‫نزیکی یەکدی‪ .‬ســاڵی ‪ ١٨٤٧‬گەڕاوەتــەوە بۆ بوێمن و‬ ‫ســاڵی دواتر هەڵبژێردراوە بۆ ئەنجوومەنی نیشــتمانیی‬ ‫فرانکفــورت ئــام ئــۆدە (لــەم ســەردەمەدا دەکەوێتە‬ ‫ئەڵمانیــاوە)‪ .‬هارتمان لە مــاوەی ژیانیدا ‪ ١١‬کتێبی بە‬ ‫چــاپ گەیاندووە کە لە ڕۆمان و چیرۆك و شــانۆنامە و‬ ‫شــیعر و گەشتنامە پێكدێن‪ .‬ئەگەر سەرجەم بەرهەم و‬ ‫کتێبەکانی هارتمان بەشێکی بنەڕەتی بن لە ئەدەبیاتی‬ ‫ئەڵمانیزمانــی ســەدەی نۆزدەیــەم‪ ،‬ئــەوا دوو دانە لە‬ ‫کتێبەکانی؛ "گەشتنامە" و دیوانی "ئەبەدی"‪ ،‬بۆ ئێمەی‬ ‫کورد هەڵگری واتایەکی زۆر گەورەن‪ .‬ئاخر نووســەر لە‬ ‫ڕێی ئەو دوو کتێبەوە نموونەیەکی جوانی کورد پێشانی‬ ‫ڕۆژئاوایییەکان دەدات‪ .‬لە کتێبی یەکەمدا بەســەرهاتی‬ ‫عەبدواڵی کورد دەگێڕێتەوە و لە دووەمیشیاندا شعیرێك‬ ‫هەیە کە بۆ هەمان کەسی نووسیوە‪.‬‬ ‫ناسینی عەبدواڵ لە ڕۆمانیا و چیرۆکی ئەڤینی ئەو‬ ‫و ناتالیا‬ ‫مۆریتس هارتمان لە کتێبی "گەشــتنامە"دا کە ساڵی‬ ‫‪ ١٨٥٦‬چــاپ کــراوە‪ ١٥ ،‬الپەڕەی تەرخــان کردووە بۆ‬ ‫گێڕانەوەی چۆنیەتیی ناســینی گەنجێکی کورد بەناوی‬ ‫عەبــدواڵ و چیرۆکی حەزکردنی ئەو کــوردە لە کچێکی‬ ‫پۆڵۆنی بەنــاوی ناتالیا‪ .‬بە خوێندنەوەی ئەو بەشــەی‬ ‫کتێبــی ئامــاژە بــۆ کــراو تێدەگەین هارتمــان و چەند‬

‫مۆریتس هارتمان‬

‫هاوڕێیەکی‪ ،‬لە ســاڵی ‪١٨٥٤‬دا بۆ کاری ڕۆژنامەنووسی‬ ‫ڕێیــان دەکەوێتــە واڵتــی ڕۆمانیــا‪ .‬لــەوێ‪ ،‬لــە ماڵی‬ ‫پزیشکێکی ئەڵمانیدا‪ ،‬کوردێك بەناوی عەبدواڵ دەناسن‪.‬‬ ‫ئــەم کوردە یەکێك بووە لەو کەســانەی کــە دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی وەك "ســەربازی باشبۆزوق" لە کوردستان و‬ ‫هەڕێمەکانــی تری ژێر دەســەاڵتی خۆیەوە بردبوونی بۆ‬ ‫بەشداری پێکردن لە شــەڕەکانی بالکاندا‪" .‬باشبۆزوق"‬ ‫ســەربازی نانیزامی بــوون و لەبەرامبەر بڕێك پارەدا لە‬ ‫شــەڕەکاندا هاوکاری ســوپاکانی عوســمانییان دەکرد‪.‬‬ ‫عەبــدواڵ ســەرنجی هارتمان و هاوڕێکانــی بەالی خۆیدا‬ ‫ڕادەکێشێت و هارتمان لە یاداشتەکانیدا وەك مرۆڤێکی‬ ‫ژیــر و قــۆز و ڕۆمانتیــك وەســفی دەکات‪ .‬عەبــدواڵ‬ ‫بۆچوونی خۆی دەربارەی مرۆڤدۆستی و شەڕ و ئاشتی‬ ‫و سرووشــت و ئاینەکان بۆ هارتمان و هاوڕێکانی باس‬ ‫دەکات و بــە قســە و بۆچوونەکانــی خــۆی هەموویان‬ ‫تووشی سەرسوڕمان دەکات‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬لە باسی ئایندا‬ ‫دەڵێــت‪" :‬هەموو ئاینەکان وەك یەکن‪ ،‬جیاوازییان وەك‬ ‫جیاوازی گیا وایە کە بەپێی زەویی ژێریان و ئاســمانی‬ ‫سەریان‪ ،‬تەنیا ڕەنگیان دەگۆڕێت‪".‬‬ ‫هارتمان دەنووســێت سوپای عوسمانی هەموو جۆرە‬ ‫هاوکارییەکی لە باشــبۆزوقەکان بڕیبــوو و ئەوانیش لە‬ ‫ناچاریدا دەستیان دابووە تااڵن و بڕین‪ .‬فەرماندەی ئەو‬ ‫دەمەی سوپای عوسمانی لە بالکان‪ ،‬عومەر پاشا‪ ،‬هەواڵ‬ ‫بۆ باشــبۆزوقەکان دەنێرێت و داوایان لێ دەکات چەك‬ ‫و ئەسپەکانیان ڕادەستی سوپا بکەنەوە‪ .‬ئەوانیش ڕازی‬ ‫نابن و لە ئاکامدا لە ناوچەیەکی نزیك لە ڕووباری دۆناو‬

‫سیستا‬ ‫کنوت هامسون‬ ‫و‪ .‬لە نەرویجییەوە‪ :‬سنوور عەبدوڵاڵ‬ ‫جارێکیان لە ئاهەنگیکدا کچێکی گەنجم بینی عاشــق بووبوو‪ .‬چاوەکانی دووهێندە‬ ‫شــین و دووهێندەش گەشــاوە بووبــوون و بە هیچ جۆرێک نەیدەتوانی هەســتەکانی‬ ‫خۆی بشارێتەوە‪ .‬عاشقی کێ بووبوو ئەو؟ ئەو بەڕێزە گەنجەی تەنیشتی پەنجەرەکە‪،‬‬ ‫کــوڕی ماڵەکــە‪ ،‬پیاوێک بە بەرگێکی ڕەســمی و دەنگێکی شــێرانەوە‪ .‬ئۆی خودایە‬ ‫چاوەکانی چەندە عاشقی ئەو پیاوە گەنجە بوون و چەندە بێئۆقرانە لەسەر کورسییەکە‬ ‫دانیشتبوو‪ .‬کاتێک شەو چووینەوە ماڵێ‪ ،‬چونکە باش دەمناسی پێم گوت‪" :‬کەشوهەوا‬ ‫چەندە ڕووناک و دڵگیرە! خۆشــت گوزەراندووە ئیمشــەو؟ جا بۆ ئەوەی پێشوازی لە‬ ‫ئارەزووەکــەی ئەو بکەم‪ ،‬ئەڵقەی دەســتگیرانییەکەم لە پەنجــەم داکەند و بەردەوام‬ ‫بووم و پێم گوت‪" :‬تەماشــا‪ ،‬ئەڵقەکەت بۆ من تەنگ بووە‪ ،‬پەســتانم دەخاتە ســەر‪.‬‬ ‫چی ئەگەر ڕێگە بدەیت گەورەتری بکەیت؟" دەســتی ڕاکێشــا و چرپاندی‪" :‬بمدەرێ‪،‬‬ ‫حەتمــەن گەورەتر دەبێت‪ ".‬پاشــان ئەڵقەکەم پێی دا‪ .‬پــاش مانگێک جارێکی دیکە‬ ‫دەیبینمەوە‪ .‬ویستم دەربارەی ئەڵقەکە بپرسم‪ ،‬بەاڵم وازم لێی هێنا‪ .‬بیرم کردەوە کە‬ ‫هێشتا پێویستی بە پەلەلێکردن نییە‪ .‬وازی لێ بهێنە لە مانگێک زیاتر کاتی هەبێت‪.‬‬ ‫تەماشــای جادەکە دەکات و دەڵێت‪" :‬ئەوە ڕاســتە‪ ،‬ئەڵقەکە‪ .‬خراپی لێ بەســەر‬ ‫هات‪ ،‬لە جێگەکەی نەماوە‪ ،‬ونم کردووە‪ ".‬پاشان چاوەڕێی وەاڵمی من بوو‪" .‬تووڕەی‬ ‫بۆ ئەوە؟" سەرســامانە دەپرســێت‪" .‬نەخێر"‪ ،‬وەاڵمم دایەوە‪ .‬ئەی خودایە چەندە بە‬ ‫بارسووکییەکەوە ڕۆیشت کە من تووڕە نەبووم بۆ ئەوە‪.‬‬ ‫پاشــان ســاڵێکی ڕێک تێپەڕ بوو‪ .‬ئێوارەیەکیان جارێکی تر بەسەر ڕێگا کۆنەکاندا‬ ‫گوزەرم دەکرد‪ ،‬ڕێگایەکی ناســراو‪ ،‬زۆر ناســراو‪ .‬کاتێک بەرەو پیرم هات‪ ،‬چاوەکانی‬ ‫ســێ هێندە شــین و سێ هێندە گەشاوە بوون‪ :‬بەاڵم دەمی گەورە و بێڕەنگ بووبوو‪.‬‬ ‫لە دوورەوە هاواری کرد‪" :‬ئەمە ئەڵقەکەتە‪ ،‬ئەڵقەی دەســتگیرانییەکەت‪ .‬ئێستا چیتر‬ ‫پەستانت ناخاتە سەر‪ ".‬تەماشای ئەو ژنە بەجێهێڵدراوە و دەمە گەورە و بێڕەنگەکەیم‬ ‫کرد‪ .‬پاشان تەماشای ئەڵقەکەم کرد‪ .‬گوتم‪ :‬ئـــــــــــــاهــــــ!‪ ،‬و بە قووڵی خۆم بۆ‬ ‫دانەواندەوە‪" .‬ئێمە لەگەڵ ئەم ئەڵقەیەدا بێچارەین‪ .‬ئێستا زۆر زۆر فراوانە‪".‬‬

‫شەڕێکی دژوار لە نێوان چەکدارانی باشبۆزۆك و سوپای‬ ‫عوســمانیدا ڕوودەدات و ژمارەیەکــی زۆر لــە هەردووال‬ ‫دەکوژرێن‪ .‬لەو کاتەدا هارتمان و هاوڕێکانی لە بوخارست‬ ‫دەبن و هەواڵیان پێ دەگات کە عەبدواڵیش لەو شەڕەدا‬ ‫کوژراوە‪ .‬بەاڵم دواتر هارتمان دەگاتە ئیســتانبوڵ و لە‬ ‫ڕێی دۆستە پۆلۆنییەکانییەوە بۆی دەردەکەوێت هەواڵی‬ ‫کوژرانی عەبدواڵ ڕاســت نییە‪ .‬عەبدواڵ پاش ئەوەی لەو‬ ‫شــەڕەدا لەالیەن ســەربازانی تورکەوە بریندار دەکرێت‪،‬‬ ‫برینەکانی خۆی دەپێچێت‪ ،‬سواری ئەسپ دەبێت‪ ،‬دوای‬ ‫چەندین ڕۆژ خۆی دەگەیەنێتە شاری شومال لە باشووری‬ ‫بولگارســتان و لەوێ خۆی بە کەسێکی پۆلۆنی تەمەن‬ ‫‪ ٧٠‬ســاڵ دەســپێرێت کە دەیان ساڵە وەك پەنابەر لەو‬ ‫شارە دەژی‪ .‬ناتالیای کچی کابرای پۆلۆنی‪ ،‬لە ماڵی بە‬ ‫گوڵ و ئاو دەوردراوی خۆیاندا برینەکانی عەبدواڵ تیمار‬ ‫دەکات‪ .‬ماوەیەك دواتر هەندێك ســەربازی باشبۆزوقی‬ ‫برسی و پەرێشان بەمەبەستی تااڵنکردن پەالماری ماڵی‬ ‫کابرای پۆڵۆنی دەدەن‪ .‬بەاڵم عەبدواڵ لێیان دێتە دەست‬ ‫و لەو ناوە دووریان دەخاتەوە‪.‬‬ ‫هــەر لەو ماوەیــەدا عەبــدواڵ دڵی دەچێتــە ناتالیا‪،‬‬ ‫دەیەوێــت بیخوازێــت و لەگــەڵ خۆیــدا بیباتــەوە بــۆ‬ ‫کوردســتان‪ .‬ئەگەرچــی ناتالیایــش دڵــی بــەو گەنجە‬ ‫کــوردەوە بــووە‪ ،‬بــەاڵم ترســی ئــەوەی هەبــووە لــە‬ ‫کوردســتان ببێت بە ژنی دووەم‪ ،‬یان سێیەمی عەبدواڵ‪.‬‬ ‫دواتــر عەبدواڵ پێشــنیار بۆ ناتالیــا و باوکی دەکات بۆ‬ ‫خپپاراســتن لە مەترسییەکان بولگارستان بەجێ بهێڵن‬ ‫و ڕوو لە ئیستانبوڵ بکەن‪ .‬هەر وایش دەکەن و مانگی‬ ‫ئۆکتۆبەری هەمان ســاڵ‪ ،١٨٥٤ ،‬هەرســێکیان دەگەنە‬ ‫ئیســتانبوڵ‪ .‬ڕۆژێك عەبدواڵ لە ئیســتانبوڵ قەشەیەکی‬ ‫نەستووری دەبینێت کە پێشتر لە زێدی خۆی لە کەناری‬ ‫ڕووباری فورات ناســیوێتی‪ .‬لە ئەنجامی گفتوگۆدا بۆی‬ ‫دەردەکەوێت کابرای قەشە بە نوێنەرایەتیی نەستووری‬ ‫(مەســیحی) و ئێزدییەکانی کوردستان هاتووە‪ ،‬چونکە‬ ‫بۆیــان دەرکەوتــووە عوســمانییەکان بەنیــازن لەژێــر‬ ‫گوشاری فەرەنسی و ئینگلیزەکاندا مافی زیاتر بەو دوو‬ ‫پێکهاتە ئاینییە بدەن‪ .‬لەو کاتەدا بیرۆکەیەك بۆ عەبدواڵ‬ ‫دێت و بە کابرای قەشــە دەڵێت‪" :‬دەســتی فەرەنســی‬ ‫و ئینگلیــزەکان ناگاتــە چیایەکانی ئێمــە‪ .‬زۆر جاریش‬ ‫بۆمان دەرکەوتووە یاســاکانی تــورك لە خەمی ئێمەدا‬ ‫نین‪ .‬ئەگەر پاراستنتان دەوێت‪ ،‬دەتوانن تەنیا لە کورد‬ ‫داوای پاراســتن و ئاســایش بکەن‪ .‬من ئێستا تکایەکم‬ ‫لێت هەیــە‪ ،‬ئەگەر هاوکاریم بکەیت‪ ،‬بە خوا ســوێندت‬ ‫بــۆ دەخــۆم هەموومــان لە واڵت بــە ئاشــتی پێکەوە‬ ‫بژین‪ ".‬کابرای قەشــە بەپەرۆشــە بزانێــت داخوازەکەی‬

‫عەبــدواڵ چییــە‪ .‬ئەویش دەڵێت‪" :‬من عاشــقی ناتالیام‬ ‫کە کچێکی مەسیحییە‪ .‬ئەویش دڵی بە منەوەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێم وایە لەبەر نیگەرانیی ئاینی نایەوێت لەگەڵم بێت بۆ‬ ‫کوردســتان‪ .‬ئەگەر هەوڵ بدەیــت قایلی بکەیت لەگەڵم‬ ‫بێت بۆ کوردســتان‪ ،‬ئەوا لــە ناوچەی فورات دەبێت بە‬ ‫فریشتەی ئێوەی مەسیحیش‪".‬‬ ‫هارتمــان دەنووســێت؛ کابــرای قەشــە دەچێتــە‬ ‫ســەردانی ناتالیــا و قایلــی دەکات شــوو بــە عەبدواڵ‬ ‫بــکات‪ .‬عەبدواڵیش بەڵێــن دەدات هەرگیز ژن بەســەر‬ ‫ناتالیــادا نەهێنێــت و هەمــوو توانای خۆیشــی بخاتە‬ ‫کار بۆ پاراســتنی مەســیحییەکانی کوردســتان‪ .‬پایزی‬ ‫هەمان ســاڵ کاروانێکــی بچووکی پێکهاتــوو لە ناتالیا‬ ‫و باوکــی و قەشــەی ســریانی و عەبــدواڵی کــورد و‬ ‫چەنــد خزمەتکارێکی‪ ،‬ئیســتانبوڵ بەجێدەهێڵن و ڕێی‬ ‫کوردســتان دەگرنەبەر و هەواڵیان نامێنێت‪ .‬ســەرەتای‬ ‫بەهاری ســاڵی دواتر هارتمان دەنووسێت‪" :‬لەم مانگی‬ ‫ئــادارەدا نامەکیــان گەیشــتە ئێمە لە ئیســتانبوڵ‪ .‬لە‬ ‫نامەیەکــی باوکــی ناتالیــادا کــە بــۆ هاوڕێیەکی خۆی‬ ‫نووســیوە و کەوتە دەستی من‪ ،‬زانیاری زۆرم دەربارەی‬ ‫ئەو شۆڕشەی ئێستای کوردستان دەست کەوت‪ .‬لە ڕێی‬ ‫ئەو نامەیەوە بۆم دەرکەوت ناتالیا لەژێر ڕەشماڵێکدا لە‬ ‫کوردســتان بە کامەرانــی دەژی‪ .‬عەبدواڵیش یەکێکە لە‬ ‫سەرکردەکانی شۆڕشی کوردستان و لە ناو گەلی خۆیدا‬ ‫خاوەن پێگەیەکی گەورە و گرانە‪".‬‬ ‫ئــەو بزووتنەوەیەی کە هارتمان لێرەدا بە شۆڕشــی‬ ‫کوردســتان نــاوی بــردووە‪ ،‬ڕاپەڕینــی ئێزدین شــێری‬ ‫جزیرییە کە ســاڵی ‪ ١٨٥٤‬لە دژی دەوڵەتی عوســمانی‬ ‫بەرپای کردووە‪.‬‬ ‫هارتمان بە شیعرێك یادی عەبدواڵی کورد دەکاتەوە‬ ‫مۆریتس هارتمان بەجۆرێك دەکەوێتە ژێر کاریگەریی‬ ‫کەســایەتی و بۆچوونەکانــی عەبــدواڵی کــوردەوە کە‬ ‫تەنانەت دوای گەڕانەوەیشــی بۆ نەمسا لە بیری ناکات‬ ‫و لــە خەیاڵی خۆیدا دەیخاتە خانەی هاوڕێ نزیکەکانی‬ ‫خۆیــەوە‪ .‬هارتمان هەر بەئەوەندەوە ناوەســتێت چەند‬ ‫الپەڕەیەك لە "گەشتنامە"کەی بۆ چیرۆکی ناسینی ئەو‬ ‫گەنجــە کــوردە و ئەڤینی ئەو لەگــەڵ ناتالیادا تەرخان‬ ‫بــکات‪ ،‬بەڵکــو بە نووســینی شــیعرێك بە ســەردێڕی‬ ‫"عەبــدواڵی کورد بەمجۆرە بــۆم دوا"‪ ،‬ناوی ئەو گەنجە‬ ‫کوردەی خستووەتە دووتوێی دیوانی "ئەبەدی"یەوە کە‬ ‫ســاڵی ‪ ١٨٥٨‬چاپ کراوە و بە یەکێك لە شــاکارەکانی‬ ‫ئەدەبی ئەڵمانیزمانی سەدەی نۆزدەیەم دادەنرێت‪.‬‬

‫شیعرەکەی هارتمان بە ئەڵمانی‪:‬‬ ‫‪So zu mir sprach Abdallah, der‬‬ ‫‪:Kurde‬‬ ‫"‪Wisse du, warum dein Freund ich‬‬ ‫‪?wurde‬‬ ‫‪Weil du hörst und schweigst, wenn‬‬ ‫‪,Andere sprechen‬‬ ‫‪Weil du singest, wenn die Andern‬‬ ‫‪.zechen‬‬ ‫‪Sahst du Moslems im Gebete‬‬ ‫‪,liegen‬‬ ‫‪Hast du, Franke, ehrfurchtsvoll‬‬ ‫‪.geschwiegen‬‬ ‫‪Schmerzlich krank hast du nur‬‬ ‫‪,Nachts geklaget‬‬ ‫‪Morgens stiegst zu Pferd du unver‬‬‫‪.zaget‬‬ ‫‪Nie das Gestern hört ich dich bekla‬‬‫‪,gen‬‬ ‫‪Doch du redest schön von künft'gen‬‬ ‫‪".Tagen‬‬ ‫بە کوردی‪:‬‬ ‫عەبدواڵی کورد بەمجۆرە بۆم دوا‪:‬‬ ‫"دەزانیت بۆچی بووم بە هاوڕێت؟‬ ‫چونکە تــۆ گوێ دەگریت و بێدەنــگ دەبیت کاتێك‬ ‫ئەوانی تر دەوێن‪.‬‬ ‫چونکــە تۆ گۆرانــی دەچڕیت کاتێــك ئەوانی تر بێ‬ ‫ئەندازە سەرخۆش دەبن‪.‬‬ ‫موسڵمانت بینی لە نوێژدا‪،‬‬ ‫تۆی فرانك بەڕێزەوە بێدەنگ بوویت‪.‬‬ ‫تۆی نەخۆشی دەردەدار تەنیا شەوان دەتنااڵندت‪،‬‬ ‫بەیانیان ئازایانە سواری ئەسپ دەبوویت‪.‬‬ ‫هەرگیــز گوێم لێ نەبوو گازندەت لە دەســتی دوێنێ‬ ‫هەبێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم زۆر جــوان دەربــارەی ڕۆژەکانــی داهاتــوو‬ ‫دەدوێیت‪".‬‬

‫ئیدریس عەلی‪ ،‬چێژی خوێندنەوەی شیعر‪،‬‬ ‫الی خوێنەر‪ ،‬دەژیێنێتەوە!‬ ‫پشکۆ نەجمەدین‬ ‫هونەری خەلقکردنی شــیعر‪ ،‬لەکن شاعیر‪،‬‬ ‫هونەرێکــی زێدە ســەخت و ئاڵۆزە‪ .‬شــاعیر‪،‬‬ ‫لــە حاڵەتــی نووســینەوەی شــیعر‪ ،‬یاخــود‬ ‫نووســینەوەی ئیحســاس‪ ،‬بینین و هزرینیدا‪،‬‬ ‫لەژێر تانوپۆی یاسا و ڕێسا نەبینراوەکانی دەقی‬ ‫سیحراویدا‪ ،‬حاڵ دەیگرێ و وێنەکانی دەرەوەی‬ ‫خۆی‪ ،‬لە ناخیدا و جیا لە وێناکردنەکانی هەر‬ ‫کەسێکی دیکە بۆ شتەکان‪ ،‬بەڕادان دەدات!‬ ‫ئیدریس عەلی‪ ،‬لە دڕوەالنی ئەم سەردەمەی‬ ‫شــیعری ئێمــەدا‪ ،‬قامەتــی گوڵشــیعرەکانی‪،‬‬ ‫دڕکــودااڵن جــێ دەهێڵــن و هەناســەیەک لە‬ ‫شــیعرمان‪ ،‬لــە فــەزای ئاشــووب و فــەوزای‬ ‫نووسیندا‪ ،‬بۆ دەنێرن!‬ ‫(دڵــی خۆتە لەســینەمدا)‪ ،‬دڵــی ئێمەش‬ ‫بۆ هەواری جوانییەکانی شــیعر دەگوێزێتەوە‪،‬‬ ‫لــە ڕیتم و موزیک و خــوازەکان‪ ،‬جاجمێک بۆ‬ ‫جۆالنێی دڵە نەسرەوتووەکان‪ ،‬دەچنێت!‬ ‫ئیدریــس‪ ،‬لــە هەوڵــی نەخشــاندنی ئــەو‬ ‫وێنانەدایــە کە خوێنــەر چاوەڕێیــان ناکات و‬ ‫ئەمیــش یەکێکــە لــە ڕەگــەزە ڕەســەنەکانی‬ ‫هونەری شیعرنووسین‪( ..‬بەردانەوەی نوکتەی‬ ‫ناو بەلۆعە و تەڕبوونی حەوشە بە پێکەنین)‪...‬‬ ‫(یان شــەهیدێکی بۆنخۆش لەنــاو باخێکدا‪...‬‬ ‫مەخزەنەکانی پڕ بکاتەوە لە گوڵ!)‬ ‫ئیدریس‪ ،‬ڕوودانی کارەساتەکان‪ ،‬تا ئەوپەڕی‬

‫ســادەیی ورد دەکاتــەوە و لــە وردکردنەوەی‬ ‫تراگیدیاکانیشــدا‪ ،‬مانایەک بە دڵەکوتێکانمان‬ ‫دەدات و نیگەرانییەکانمان لە ڕەنگاڵەی شیعر‪،‬‬ ‫هەڵدەکێشێت‪ (...‬کارەساتێک ڕوو دەدات‪...‬‬ ‫ڕەنگە ئینجانەیەک‬ ‫لە خەونێکی دایکما بشکێت‬ ‫ڕەنگە مێروولەیەکی ڕەشبین‬ ‫لە لێواری خەرەندێکەوە‬ ‫خۆی فڕێبداتە خوارەوە‪)...‬‬ ‫نامۆیی لە واڵتی خۆتدا‪ ،‬لە شــاری خۆتدا‪،‬‬ ‫لــە ناخی خۆتدا کە بوونەوەری هەمیشــەییی‬ ‫هەســت و بینینەکانی هەموو شــاعیرانە‪ ،‬الی‬ ‫ئیدریس‪ ،‬بە چڵوپۆپی شیعرەکانیەوە‪ ،‬بە دەم‬ ‫شــنەبای تەنیایییــەوە‪ ،‬دەشــنێتەوە! ( هاکا‬ ‫پۆلێ عاشقی ترمان‬ ‫دڵیان شکا‬ ‫هاکا وەجبەیەک موسافیری ترمان‬ ‫جانتاکانیان دایەوە‬ ‫بە چڕوچاوی نیشتمانا‪)...‬‬ ‫من بەنیازی هەڵســەنگاندن و خوێندنەوەی‬ ‫قەســیدەکانی ئیدریــس نیــم‪ ،‬بــەاڵم دەڵێم‪:‬‬ ‫خامــەت گوڵگرتوو بێت‪ ،‬کە خەریکیت چێژی‬ ‫خوێندنەوەی شــیعر‪ ،‬لە زەمەنی ناشــیعردا‪،‬‬ ‫لەکن خوێنەر‪ ،‬دەژیێنیتەوە!‬ ‫‪27‬ی فیبریوەریی‪2015‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )447‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/2‬‬

‫‪4‬‬

‫دنیای جۆشوا فێرێس بە قەڵەمی خۆی‬

‫لە تێلیگرافەوە‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان جەالل‬ ‫جــۆشــوا فێرێس‪ ٣٩ ،‬ســاڵ‪ ،‬کتێبی «ئینجا بە‬ ‫کۆتاییەک گەیشتین‪ »،‬یەکەمین ڕۆمانی بوو‪ ،‬کە بۆ ‪٢٥‬‬ ‫زمان وەرگێڕدرا و خەاڵتی هەمنگوەی ‪٢٠٠٧‬ی بردەوە‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی دووهەمین کتێبی‪ ،‬بێ ناو‪ ،‬لە ‪٢٠١٠‬دا چاپ‬ ‫بوو‪ ،‬نیو یۆرکەر بە یەکێک لە ‪ ٢٠‬ژێر ‪٤٠‬ـەکانی خۆی‬ ‫ناوی نا‪ .‬دواهەمین ڕۆمانی‪« ،‬بۆ ئەوەی لە سەعاتێکی‬ ‫گونجاودا دووبارە هەڵسیتەوە‪ »،‬لە مانگی ‪٦‬ی ‪٢٠١٤‬دا‬ ‫دەرچوو‪ .‬فێرێس لە ئەپەر وێست ساید لە نیو یۆرک‬ ‫لەگەڵ هاوسەرەکەی ئێلیزا و کوڕەکەیدا‪ -‬کووپەری چوار‬ ‫سااڵن‪ ،‬دەژی‪.‬‬ ‫ڕۆتین‪ :‬لە دەوروبەری ‪٦:٤٥‬ی بەیانیدا‪ ،‬گوێم لە ‹ماما‪،‬‬ ‫پاپا›یە و ئەوەش یانی ئیتر بۆ ماوەی ‪ ١٦‬سەعاتی‬ ‫داهاتوو خەو نییە‪ .‬کووپەر خۆی بەناو جێکەماندا‬ ‫دەکات و ڕاماندەوەشێنێ هەڵسین‪ .‬ئێمە ئەو ئامادە‬ ‫دەکەین و بە پێ دەیبەینە قوتابخانەکەی و دەست بە‬ ‫کار دەکەین‪ .‬ئێلیزا بۆ نیوەڕۆ زەاڵتەمان بۆ دەکات‪،‬‬ ‫چونکە هەردووکمان هەر لە ماڵەوە کار دەکەین‪-‬ئەویش‬ ‫نووسەرە‪ .‬ئێوارە نان دەخۆین‪ ،‬کووپەر سەیری فیلمێک‬ ‫دەکات‪ ،‬دەیشۆین‪ ،‬ئێلیزا گۆرانییەکی بۆ دەڵێت‪ ،‬ئێمە‬ ‫یان کتێب دەخوێنینەوە یان سەیری فیلمێک دەکەین و‬ ‫بەردەوام دەبین لە شەرابنۆشین‪.‬‬ ‫کارە هەوەڵییەکان‪ :‬من کاتێک حەوت یان هەشت‬ ‫سااڵن بووم کۆلێکشنێک کورتەچیرۆکم نووسی‪ ،‬بە‬ ‫ناوی خەڵکە شەڕەنگێزەکان‪ .‬کە ئێستا ئاوڕ لەو کاتە‬ ‫دەدەمــەوە دەبینم هێشتا لە هەوڵی فێربوونی سپێڵی‬ ‫وشەکاندا بووم‪ .‬وا پێ دەچێت گرفتم لە سپێڵی وشەی‬ ‫‹‪›fiercely‬دا هەبووبێت‪.‬‬ ‫تەاڵق‪ :‬من زۆر گەنج بووم دایکم و باوکم جیابوونەوە‬ ‫و ئەوکاتە من گواستمەوە بۆ فلۆریدا و دواتر بۆ شیکاگۆ‪.‬‬ ‫لە مابەینی ئەو گواستنەوانەدا تەاڵقی تر ڕوویان دا و‬ ‫چەند جاریش بێجێگایی‪ .‬تۆ دەزانیت من چەند جارم‬ ‫کارتۆن پێچاوەتەوە و بارم کردووە بۆ مەخزەن و دواتر‬ ‫ون بووە؟ دەبێت چەند شتی منداڵی و چەند کارتی‬ ‫بەیسبۆڵ و یاری و کتێب بەمبەروبەوبەری گوزەری‬ ‫خۆهەڵوەشاندنەوەی خێزانەکەمدا پەرشوباڵو بووبنەوە؟‬

‫قەوانەکەم‬ ‫یەکەم شت‬ ‫بوو‪ ،‬کە بە‬ ‫پارەی فرۆشتنی‬ ‫یەکەم کتێبم‬ ‫کڕیم‬

‫««‬

‫دەمکرد؛ ئەو ئەولەویاتەکانی منی گۆڕی‪ .‬ئێمە پێکەوە‬ ‫سەیری زۆرێک لە کارتۆن دەکەین‪ .‬ئەویش وەک من وایە‪،‬‬ ‫لە دنیایەکدا دەژی خۆی بۆ خۆی دروست کردووە‪.‬‬ ‫وەرزش‪ :‬هەموو ڕۆژێــک لە دوروبــەری سەعات ‪٥‬ی‬ ‫بەیانیدا دەچم بۆ ڕاکردن لە پارکەکە‪ ،‬عادەتەن ڕێی خۆم‬ ‫دەدۆزمەوە و نایگۆڕم‪ .‬بەس کە یەکەمجار گواستمەوە بۆ‬ ‫ئێرە بە خۆمم گوت ‹دەی‪ ،‬هەر سێنتراڵ پارکە‪ .‬مەچۆ‬ ‫یەک ڕێگا هەڵبژێری و بۆ چەندین ساڵی داهاتوو تاتووی‬ ‫پێ لێ بدەیت‪ .‬بگەڕێ بە پارکەکەدا‪ ›.‬بۆیە هەوڵ دەدەم‬ ‫ڕێگاکان بگۆڕم‪.‬‬ ‫ڕۆژەکـــە بــقــۆزەرەوە‪ :‬چــوومــە دوکانێکی کتێبی‬ ‫بەکارهاتووەوە لە بروکلن‪ ،‬بۆ ئەوەی کتێبی ڕۆژەکە‬ ‫بــقــۆزەرەوەی سۆڵ بێلۆ بکڕم‪ .‬کە چوومە ژوورەوە‬ ‫بۆگەنێکی تیژ لێی دام‪ .‬نوسخەیەکی داخوراوی پیاوە‬ ‫هەڵواسراوەکەم بینی‪ ،‬یەکەم ڕۆمانی بێلۆ‪ ،‬نرخی ‪٢،٠٠٠‬‬ ‫دۆالری لێ درابوو‪ .‬پێیان گوتم ‹ئێ‪ ،‬بێلۆ واژۆی خۆی‬ ‫لەسەر کردووە و بێلۆ قەت هیچ شتێکی واژۆ نەکردووە‪›.‬‬ ‫دواتر لەسەر ڕەفەیەکی پشتەوە‪ ،‬نوسخەیەکی ڕۆژەکە‬ ‫بقۆزەرەوەم دۆزییەوە بە دوو دۆالر‪ ،‬کە کاتێک سەیرم‬ ‫کرد‪ ،‬بینیم ئەویش واژۆ کرابوو (واژۆکەم بەراورد کرد‬ ‫بەوەی بەوەی پیاوە هەڵواسراوەکە)‪ .‬ئیتر کتێبەکەم کڕی‬ ‫و هیچم بە کابرا نەگوت‪ ،‬بە جۆرێک پێشم ناخۆشە‪ ،‬بەس‬ ‫ئەو هێندە سەرخۆش بوو‪ ،‬کە پێم وا نییە بمانتوانیایە‬ ‫گفتوگۆ بکەین‪.‬‬ ‫پاکستان‪ :‬من بۆ پرۆگرامێکی نووسین چــووم بۆ‬ ‫پاکستان و ئەو ڕۆژە گەیشتمە ئەوێ کە ئوسامە بن الدن‬ ‫کوژرا لە مەی ‪٢٠١١‬دا‪ .‬ئێمە بە نیاز بووین بچین بۆ الهۆر‪،‬‬ ‫بەاڵم ناچار ئەوە کانسڵ کرایەوە و ئینجا ڕۆژی دوای ئەوە‬ ‫ئێمە سواری فڕۆکە بووین و لە پاکستان دەرچووین‪،‬‬ ‫چونکە باڵیۆزخانە تێکوپێک چووبوو‪ .‬دڵم تەنگ بوو کە‬ ‫زیاتر کاراچیم نەبینی‪ ،‬چونکە لەگەڵ ئەوەی هەژارییەکی‬ ‫زۆری لێیە‪ ،‬شارێکی پڕ جووڵە و سەرنجڕاکێشە‪ .‬پاسی‬ ‫جوانم بینی لەوێ‪ ،‬قیافەتێکی ناوازەیان هەیە و بەو‬ ‫بریسکە و بۆیاخ و ئاوێنانەی داپۆشراون‪ ،‬جوان و پڕژیان‬ ‫دەنوێنن‪ .‬پاسێکی بچکۆالنەی وەک ئەسڵی دروستکراویان‬ ‫بە دیــاری دامــێ‪ .‬عادەتەن سواربوونی پاس شتێکی‬ ‫زۆر ناخۆشە‪ ،‬بەاڵم خەڵکی کاراچی‪ ،‬لەناو ئەم پاسە‬ ‫دڵخۆشەدا وەها دیار بوون‪ ،‬بە شێوازێکی زۆر جیاواز‬ ‫ئەزموونی پاس بکەن‪.‬‬

‫فانۆس‪ :‬دەبێت کەسێک لە خێزانەکەمدا لە کاتێک لە‬ ‫کاتەکاندا ئەم فانۆسی سەر ڕێی قیتارەی دزیبێت‪ ،‬کە من‬ ‫هەمە‪ .‬زۆر کۆنە و تاکەشتێکی سەردەمی منداڵیمە بۆم‬ ‫مابێتەوە‪ .‬لە بەشێکی زۆری ژیانمدا پەیوەست نەبووم‬ ‫پێیەوە– نە یاری پێ دەکرێت و نە دەکرێتە باوەش‪-‬‬ ‫بەاڵم بێپەیوەستییەکەم بووە بە خۆشەویستی‪.‬‬ ‫خوێندنەوە‪ :‬لە ‪ ١٣‬یان ‪١٤‬ساڵیدا دەستم کرد بە‬ ‫خوێندنەوەی کالسیک‪ ،‬وەک دۆستۆیۆڤسکی و بورخێس‪.‬‬ ‫ئــەوەش هانی دام لۆلیتا بخوێنمەوە‪ ،‬ئــەوە بوو لە‬ ‫گۆرانییەکی باندی پۆلیسدا بیستم‪.‬‬ ‫ڕاگری تەلەفۆن‪ :‬ئەگەر لەسەر تەلەفۆن بم و بیرۆکەیەکم‬ ‫بۆ بێت‪ ،‬یان هەر حەز لە نووسین بکەم و قەڵەم و کاخەزم‬ ‫پێ نەبێت‪ ،‬ئەوا لەسەر تەلەفۆنەکەم دەینووسم‪ .‬هەڵبەت‬ ‫وەختێکم زانی من زۆر لەسەر تەلەفۆن دەنووسم‪ -‬ئەوە‬ ‫پەنجە و دەستمی ئازار دەدا‪ ،‬ئیتر شتێکم دروست کرد‪،‬‬ ‫بە کۆپییەکی کۆنی دێڕەگۆرانییەکانی بروس چاتوین‪،‬‬ ‫چەقۆیەک و سیکۆتینێکی قایم؛ چــوار سەعاتم پێ‬

‫چوو‪ .‬ئێستاش هەر کێشەم هەیە‪ ،‬لە شوێنی جیاجیای‬ ‫دەستمدا‪ .‬بروس چاتوین یەکێکە لە گەشتنامەنووسە‬ ‫مەزنەکان‪ ،‬بۆیە پێ دەچوو گونجاو بێت‪.‬‬ ‫کۆمپیوتەر‪ :‬حەزم لە نووسین لەسەر کۆمپیوتەر نییە‪.‬‬ ‫کە سەیری کۆمپیوتەر دەکەم هەناسەم سوار دەبێت‪،‬‬ ‫شپرزەم دەکات و ڕەق دەبم‪ .‬حەز دەکەم ئەو ڕۆژانەم بیر‬ ‫بکەونەوە کە تەکنۆلۆجی دەسەاڵتی نەگرتبووە دەست و‬ ‫نووسین چاالکییەکی یەکجار ئەنەلۆگی بوو‪.‬‬ ‫دەفتەری یادداشت‪ :‬هەموو شتێک بە دەست دەنووسم‪،‬‬ ‫ئەوەی لێ دەرچێت کە لەسەر بروس چاتوین دەینووسم‪.‬‬ ‫لەسەر دەفتەریادداشتی غودیا ژمارە ‪ ٣٨‬دەنووسم‪.‬‬ ‫ئازادییەکی زۆرم دەداتــێ لەسەر الپەڕەکە بجووڵێم‪،‬‬ ‫چونکە زۆر گەورەن‪ .‬زۆر باش گۆڕانکاری لە خۆیاندا‬ ‫جێ دەکەنەوە‪ ،‬یان ئەگەر بە تەواویش ئاراستە بگۆڕیت‪.‬‬ ‫ئینجا چونکە ئەوەندە گەورەیە‪ ،‬وا هەست دەکەیت هەموو‬ ‫مێزی نووسینەکەت بۆ نووسین لەبەر دەستدا بێت‪.‬‬ ‫زانکۆ‪ :‬من لە زانکۆی ئایۆوا خوێندم بۆ ئەوەی ببم بە‬

‫ئەندازیار‪ .‬پێم وا نەبوو خەڵکی زیندوو و واقیعی نووسەر‬ ‫بن؛ مردن وەک مەرجی سەرەکیی نووسەربوون دەهاتە‬ ‫پێشچاوم‪ .‬شەش مانگ لە خوێندنی ئەندازیاری بەردەوام‬ ‫بووم و ئینجا گۆڕیم بۆ ئینگلیزی و فەلسەفە و لەوێ لە‬ ‫‪١٩٩٦‬دا بڕوانامەم بە دەست هێنا‪ .‬گوێم لەو نووسەرانە‬ ‫دەگرت کە بەرهەمەکانی خۆیان دەخوێندەوە‪ -‬نووسەری‬ ‫زیندوو و واقیعی‪.‬‬ ‫قــەوان‪ :‬قەوانەکەم یەکەم شت بوو‪ ،‬کە بە پارەی‬ ‫فرۆشتنی یەکەم کتێبم کڕیم‪ .‬بە جۆرێک لە جۆرەکان‬ ‫زیادەمەسرەفی بوو‪ ،‬پارەیەکم پێدا‪ ،‬کە زیاتر بوو لەوەی‬ ‫چەند ساڵ بوو بە خۆمەوەم بینیبێت‪ .‬هەم وەک کریارێک‬ ‫پەشیمان بووم و هەم چێژێکی زۆرم لێ بینی‪ .‬هەر زۆر‬ ‫دڵم پێی خۆش بوو‪ :‬قەوانێکی زۆرم هەبوو‪ ،‬کە ماوەیەکی‬ ‫زۆر بوو لێم نەدابوون‪ .‬سیدی ئەو گەرمییەی نییە‪.‬‬ ‫باوکایەتی‪ :‬باوکایەتی منی گۆڕی چونکە توانایەکی‬ ‫زیاتری دامێ پشوو لە کار وەربگرم‪ .‬نەمدەتوانی بەو‬ ‫جۆرە کار بکەم‪ ،‬کە پێش ئەوەی کووپەر لە دایک ببێت‬

‫وەها نێوەندی لە ژیانی هونەری و هۆشمەندی خۆیدا‬ ‫ڕاستگۆ نەبێ؟››‪ .‬هێشتاش گۆڵدستین و ڕۆماننووسانی‬ ‫دیکەی فەلسەفەیییانە ڕاهێنراو‪ -‬لەوانە دەیڤد فۆستەر‬ ‫وااڵس (‪ ،)David Foster Wallace‬ولیەم‬ ‫گاس (‪ ،)William H. Gass‬کالنسی مارتین‬ ‫(‪ )Clancy Martin‬خۆیان لە زۆرانــبــازیــدان‬ ‫لەتەك پەیوەندی نێوان دوو سەروەرە هزرییەکانیاندا‪،‬‬ ‫ئاخر هــەردوو دیسپلینەکە (فەلسەفە و ئــەدەب) بە‬ ‫دوای پرسیارە گەورەکاندا دەگەڕێن‪ ،‬بۆ ڕوونکردنەوە و‬ ‫دۆزینەوەی ڕاستییە قوڵەکان و بۆ فۆرماندنی جۆرێك‬ ‫لە ڕیزبەندی لەنێو شێواوی جیهاندا دەخەبتن‪ .‬بەاڵم‬ ‫داخۆ ئەوان هاڤڕکێڤانی خەیاڵی ئاوەزی چاڵبوون لە‬ ‫دژی هۆشی لۆگیکی یان هاوتیپان لە گۆشەی جوداوە لە‬ ‫هەمان کێشەکان دەڕوانن و چارەسەریان دەکەن؟‬ ‫فەلسەفە مێژووییانە بە گومانەوە لە ئەدەبی ڕوانیووە‬ ‫یان هیچ نەبێ بە نیگەرانییەکی ناڕوونەوە لێیڕوانیووە‪.‬‬ ‫پالتۆن بە ئاشکرا دژی هونەر بووە‪ ،‬ئاخر لە توانستەکەی‬ ‫بۆ بەرهەمهێنانی خاپاندنی ناڕاستییەکان ترساوە‪ ،‬کە‬ ‫گەڕان بە دوای ڕاستەقینە و ڕاستیدا دەشێوێنێ‪ .‬پالتۆن‬ ‫ڕوانگەیەکی توندی هەیە (ئەو درامانووسەکان لە مۆدێلی‬ ‫دەوڵەتەکەی خۆیدا وەدەردەنـــێ)‪ ،‬بەاڵم پالتۆن خۆ‬ ‫شێت نییە کاتێ پێشنیازی ئەوە دەکا دوو پڕۆژەکە‬ ‫کارنامەی پێکەوە نەگونجاویان هەیە‪ .‬ئاخر فەلسەفە بۆ‬ ‫کەمینە نووسراوە؛ ئەدەب بۆ زۆرینەیە‪ .‬فەلسەفە لەتەك‬ ‫گشتێتیدا خەریکە؛ ئەدەب لەتەك بەشەکی و تایبەتدا‬ ‫خەریکە‪ .‬فەلسەفە خەیاڵەکان ناهێڵێ؛ ئەدەب خەیاڵەکان‬ ‫دەئافرێنێ‪ .‬زۆر لە فەیلەسوفان لە وروژانی ئێستێتیکی‬ ‫لەنێو خۆیاندا ترساون‪ ،‬ئەوە شتێکمان پێدەڵێ‪ ،‬کە دوو‬ ‫لە گەورەترین پیشەگەرەکانی فەلسەفە ئەریستۆتێلیس و‬ ‫کانت‪ ،‬نووسەری زۆر خراپ بوونە‪.‬‬ ‫بێ گومان‪ ،‬دژایەتییەکی وەها هەرگیز هێندە سادە‬ ‫نییە‪ .‬پالتۆن پارادۆکسیانە‪ ،‬خۆی هونەرڤانێکی ئەدەبی‬ ‫دیاربوو‪ .‬نیتچە‪ ،‬شۆپنهاوەر‪ ،‬و کیارکەگۆرد هەموویان‬ ‫نووسەری ئەدەبی نایاب و هاوکات دەسەاڵتمەندی‬ ‫فەلسەفەیی بوون‪ .‬فەیلەسوفانی وەك ژان پۆل سارتر‬ ‫و جــۆرج سانتیانا (‪)George Santayana‬‬ ‫ڕۆمانیان نووسیووە‪ ،‬هاوکات ڕۆماننووسانی وەك تۆماس‬

‫مان و ڕۆبێرت موسیل (‪ )Robert Musil‬چیرۆکی‬ ‫پڕ لە توخمی فەلسەفەیییان ئافراندووە‪ .‬تەنانەت هەندێ‬ ‫بە تەوسبێژییەوە پێشنیاز دەکەن‪ ،‬کە دوو براکە ولیەم‬ ‫و هێنری جەیمس‪ -‬فەیلەسوفەکە ولیەم‪ -‬بە سروشت‬ ‫پتر ڕۆماننووسە‪ ،‬لە کاتێکدا ‪-‬ڕۆماننووسەکە هێنری‪-‬‬ ‫بە سروشت پتر فەیلەسوفە‪ .‬جێری فۆدەر (‪Jerry‬‬ ‫‪)Foder‬ی فەیلەسوف دەبــێــژێ‪( :‬ئــەوە ڕەخنەی‬ ‫نەشیاوی شارەزایانە‪›‹ :‬گەر زۆر جاران دەگۆترێ‪ ،‬گوایە‬ ‫ولیەم پتر ڕۆماننووسانە دەنووسێ‪ ،‬ئەوا لەبەر ئەوەیە‪،‬‬ ‫کە ولیەم بە زۆری بەاڵم بە هەڵە بۆ نووسینی باش‬ ‫دەهــزرێ‪ .‬لە کاتێکدا گەر زۆر جاران دەگۆترێ گوایە‬ ‫هێنری پتر فەلسەفەیییانە دەنووسێ‪ ،‬ئەوا لەبەر ئەوەیە‪،‬‬ ‫کە هێنری بە زۆری بەاڵم بە هەڵە لەبارەی نووسین بە‬ ‫خراپی دەهزرێ‪)››.‬‬ ‫دەیڤد فۆستەر وااڵس‪ ،‬کە بە کورتی لە پرۆگرامی‬ ‫دۆکتۆرای فەلسەفە لە زانینگەی هارڤارد بەشداریکردووە‪.‬‬ ‫هەروەها لە قۆناغی بەکالۆریۆسدا تێزی فەلسەفەی‬ ‫بــە پــلــەی نــایــاب نــووســیــووە‪ ،‬پــاشــان (زانینگەی‬ ‫کۆڵۆمبیا بە ناونیشانی ‹چارەنووس‪ ،‬کات‪ ،‬و زمان›‬ ‫بۆیان باڵوکردۆتەوە‪ ).‬ئەو بڕوای وایە‪ ،‬کە فیکسیۆن‬ ‫(‪ )fiction‬ڕێگەیەك بۆ گرتنی بــاری سۆزمەندی‬ ‫ئیشە فەلسەفەیییەکە پێشکەش دەکــا‪ .‬وااڵس لە‬ ‫گۆتارێکدا لە ‹›ڕەخــنــەی فیکسیۆنی هــاوچــەرخ››دا‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩٠‬ڕوونیدەکاتەوە‪ ،‬ئامانجەکە بەردەستخستنی‬ ‫فەلسەفەی ئەبستراکت نییە بۆ لێڕوانەری ئاسایی بەڕێی‬ ‫سادەکردنەوەی ئیدێکانەوە؛ بەڵکو ئامانجەکە زانینی‬ ‫چۆنێتی دووبارە ئافراندنەوەی کاردانەوە زۆر خودییەکانی‬ ‫خوێنەرە بۆ دەقێکی فەلسەفەیی‪ .‬بەداخەوە‪ ،‬وااڵس‬ ‫بە ئاشکرا ڕایدەگەیەنێ‪ ،‬لەم ڕووەوە لە یەکەم ڕۆمانی‬ ‫فەلسەفەیی خۆیدا ‹›ڕاماڵینی سیستەم›› ساڵی‬ ‫‪ ،١٩٨٧‬کە ئاوێتەی ئیدێکانی لودویگ ڤتگنشتاینە‬ ‫شکستی هێناوە‪ .‬بەاڵم وااڵس پێیوایە‪ ،‬کە ئەوانی دیکە‬ ‫لە نووسینی ‹›فەلسەفەیییانە››دا سەرکەتووبوون‪،‬‬ ‫بەتایبەتی دەیڤد مارکسۆن (‪ )David Markson‬لە‬ ‫ڕۆمانە بێ هیوا‪ ،‬ئەبستراکت‪ ،‬و تەنیاکەیدا ‹›دۆستەکەی‬ ‫ڤتگنشتاین›› ساڵی ‪ .١٩٨٨‬وااڵس لەبەر هێنانەگۆڕیی‬ ‫هەستی بێ هیوایی‪ ،‬ئەبستراکت‪ ،‬و تەنیایی لە فەلسەفەی‬

‫سەرەتای ڤتگنشتایندا ستایشی ئەو ڕۆمانە دەکا‪ .‬یەکێکی‬ ‫دی لە ڕۆمانە پەسندکراوەکانی وااڵس ڕۆمانی ‹›بەختی‬ ‫ئۆمێنستەر›› ساڵی ‪١٩٦٦‬ی ولیەم گاسە‪ .‬گاس لە کۆرنێڵ‬ ‫(‪ )Cornell‬دکتۆرای لە فەلسەفەدا وەرگرتووە؛ بۆ‬ ‫سااڵنێکیش لە زانینگەی واشنتن لە س ت‪ .‬لویس (‪St.‬‬ ‫‪ )Louis‬فێرکاری فەلسەفە بووە‪ .‬لە چاوپێکەوتنێکدا‬ ‫لەگەڵ گۆڤاری ‹›ڕەخنەی پاریس›› ساڵی ‪ ،١٩٧٦‬گاس‬ ‫دان بەوەدا دەنێ کە لە بەرانبەر شرۆڤەی توندی فێرکاری‬ ‫ئەکادیمیدا هەستی بەرگرییەکی بەهێزی هەبووە‪›‹ .‬من‬ ‫بە زۆر شێوە ڕکم لێی بوو››‪ .‬هەرچەندە ئەو بە تەواوی‬ ‫پێزانینی بۆ فێرکاری ئەکادیمی هەیە وەك جۆرێك لە‬ ‫ڕاهێنانی بەهێزکردنی هۆشەکی‪ .‬ئەویش وەكو مەردۆخ‬ ‫بانگەشەی ئەوە دەکا‪ ،‬کە پەروەردە فەلسەفەیییەکەی‬ ‫کاریگەرییەکی ئەوتۆی لەسەر ڕۆمانەکانی نەبووە‪ .‬گاس‬ ‫دەبێژێ ‹›من وەهای نابینم کە بە هیچ تێگەیشتنێکی‬ ‫فەلسەفەیییەوە کێشەکانم چارەسەرکردبێ›› ‹›من بە‬ ‫تەواوی دڵخۆشم بەوەی بەئاگابم لە شتگەلێکی تایبەت‪،‬‬ ‫کە چەندە ئالۆز و چەند دوورن لە چارەسەرکردنەوە‪،‬‬ ‫کاتێ زۆر بە فراوانی بە دەوریاندا دەخولێمەوە‪››.‬‬ ‫بە پێچەوانەی مــەردۆخ‪ ،‬گاس و وااڵســەوە‪ ،‬ڕیبیکا‬ ‫نیوبیرگە گۆڵدستین‪ ،‬کە تازەترین ڕۆمانی بە ناونیشانی‬ ‫‹›‪ ٣٦‬ئارگیومێنت لەبارەی لێرەبوونی خوا››وەیە‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەکی ئاشکرا و ڕاستەخۆ لەنێو ڕۆمانەکانیدا لەتەك‬ ‫پرسیارە فەلسەفەیییەکاندا خەریکە‪ .‬بەزۆری گفتوگۆ‬ ‫و دانوستاندنەکانی لە نێوان ئەو کارەکتەرانەدایە‪ ،‬کە‬ ‫خۆیان فەیلەسوف‪ ،‬فیزیکناس‪ ،‬یان ماتماتیکناسن‪.‬‬ ‫هێشتاش ئەو دەبێژێ بەشێك لە جەختکردنەوەکانم‬ ‫لەسەر خۆزگەی مەردۆخیی بۆ دەربازکرنی سەبژێکتیڤێتی‬ ‫ڕۆمانەکەیە لە لێگەڕیانی فەیلەسوفان لە هەقیقەتی‬ ‫نــەگــۆڕ‪ .‬ئــەوە ‹›ســەرچــاوەیــەکــی گ ــەورەی هاڤڕکێی‬ ‫ناوەکییە›› ئەو دەبێژێ ‹›من لە باکگراوندێکی سەخت‬ ‫و نەگۆڕی شرۆڤەیییەوە هاتووم‪ :‬فەلسەفەی زانست‪،‬‬ ‫لۆگیکی ماتماتیکی‪ .‬من بڕوام بە ئیدیالی ئۆبژێکتیڤێتی‬ ‫هەیە‪ ››.‬بەاڵم بە تێپەڕبوونی سااڵن ئەو ڕازی بوو بە‬ ‫شتێك ڕەنگە تۆ پێی بڵێی پسیکۆلۆگیی فەلسەفە‪:‬‬ ‫چۆنێتی چارەسەرکردنی ئێمە بۆ کێشە فەلسەفەیییەکان ‪com/2011/01/23/books/review/Ryer-‬‬ ‫بەشێوەیەکی ڕەخنەیییانە پەیوەستە بەوەی‪ ،‬کە ئێمە ‪son-t.html‬‬

‫ڕۆمانی فەلسەفەیی‬

‫جەیمس ڕێیرسن‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬نەبەز سەمەد‬ ‫داخۆ ڕۆماننووسێك دەتوانێ فەلسەفەیییانە بنووسێ؟‬ ‫تەنانەت ئەو ڕۆماننووسانەی‪ ،‬کە وەها ناسراون بە زۆری‬ ‫‹فەلسەفەیییانە› دەنووسن‪ ،‬هەندێ جار بە نەخێرێکی‬ ‫توند وەاڵمی ئەو پرسیارە دەدەنــەوە‪ .‬ئایرس مەردۆخ‬ ‫فەیلەسوفی ئۆکسفۆرد و نووسەری دوو دەرزەن ڕۆمان‪،‬‬ ‫کە کێشەکانی وەك ئاگایی و مۆڕالێتی لەنێو ڕۆمانەکانیدا‬ ‫ئاوەاڵدەکا‪ .‬کەچی ئارگیومێنتی ئەوە دەکا‪ ،‬کە فەلسەفە‬ ‫و ئەدەب دوو چاالکی جیاوازن لە یەکدی‪ .‬ئایرس مەردۆخ‬ ‫لە چاوپێکەوتنێکی لەگەڵ کەناڵی (‪)BBC‬دا ساڵی‬ ‫‪ ١٩٧٨‬سەبارەت بە پەیوەندی نێوان فەلسەفە و ئەدەب‬ ‫دەبێژێ‪ :‬فەلسەفە بۆ چارەسەرکردنی کێشە تێگەیییەکان‬ ‫داواکـــاری بۆ ئــاوەزی شرۆڤەیی بــەرزدەکــاتــەوە‪ ،‬لە‬ ‫پەخشانێکی ‹›ســادە‪ ،‬خۆنەویست‪ ،‬و بێالیەن››دا‪،‬‬ ‫لە کاتێکدا ئــەدەب بۆ خەیاڵ دەگــەڕێ تاکو شتێکی‬ ‫‹›پەنهان‪ ،‬ناڕوون‪ ،‬و تایبەت››مان لەبارەی جیهانەوە‬ ‫پیشان بدا‪ .‬هەر خویابوونێكی ئیدێ فەلسەفەیییەکان‬ ‫لەنێو ڕۆمانەکانی مەردۆخدا‪ ،‬پەرچێندراوی ئەوەیە‪،‬‬ ‫چی ڕوویداوە بۆ ئەو بیزانێ‪ ،‬مەردۆخ دەبێژێ‪›‹ :‬گەر‬ ‫من لەبارەی کەشتیوانییەوە بمزانیبووایە‪ ،‬ئەوا وشە و‬ ‫ڕستەکانم لە کەشتیوانیدا دەخستنەگەڕ‪ .‬بەجۆرێك من‬ ‫وەك ڕۆماننووسێك باشتر لەبارەی کەشتیوانییەوە دەزانم‬ ‫تاکو فەلسەفە››‪.‬‬ ‫هــەنــدێ لــە ڕۆمــانــنــووســان‪ ،‬کــە باکگراوندێکی‬ ‫فەلسەفەیییان هەیە‪ ،‬بە ڕوونی دێتەوە یادیان هەستیان‬ ‫چــۆن بــووە‪ ،‬کاتێ بۆ یەکەم جــار بــەر ئــەو ڕوانگە‬ ‫سەرسەختەی مــەردۆخ کــەوتــوون‪ .‬ڕیبیکا نیوبیرگە‬ ‫گــۆڵــدســتــیــن (‪Rebecca Newberger‬‬ ‫‪ ،) Goldstein‬کە یەکەم ڕۆمانی ‹›کێشەی هۆش‬ ‫و جەستە›› ساڵی ‪ ١٩٨٣‬دوای بەدەستهێنانی دکتۆرا‬ ‫لە فەلسەفەدا لە زانینگەی پرینستۆن (‪)Princeton‬‬ ‫باڵوبۆتەوە‪ .‬ئەو دەبێژێ دێتەوە یادم‪ ،‬کە ئەوە بۆ من‬ ‫چەند شتێکی چاوەڕواننەکراو بوو‪ ،‬چەند نائومێد و‬ ‫سەرلێشێواو بووم ‹›ئاخر ئەوە ڕاست نییە›› ‹›بەاڵم‬ ‫ئەو (مـــەردۆخ) چۆن دەتوانێ لەبارەی ئەدگارێكی‬

‫وەك تاك کێین‪ ،‬و پتر لەوەش ئەنجامی ڕەفتارنواندنمان‬ ‫وەك دەرك پێکردن‪‌ .‬هێنانەگۆڕێی دانوستاندنی‬ ‫فەلسەفەیی لەنێو چیرۆکی پڕ وێناکراوی مرۆڤاندا‬ ‫گواستنەوەی ڕوویەکی سەرەکی ژیانی هۆشەکییە‪.‬‬ ‫گۆڵدستین دەبێژێ‪ :‬تۆ تەنیا کێشە تێگەیییەکان فام‬ ‫ناکەی‪ ،‬بەڵکو ‹›تۆ هەست بە کێشەکە دەکەی‪››.‬‬ ‫گەر تۆ لە ڕۆمانەکەتدا ئەدگارێکی ڕوونــی ئیدێ‬ ‫فەلسەفەیییەکانت نەوێ‪ ،‬ئەوا دەبێ تۆ چەندە پەنهانباز‬ ‫بی لەبارەیەوە پێش ئەوەی کاریگەرییەکەی نەمێنێ؟‬ ‫یەکەم ڕۆمانی کالنسی مارتین بە ناونیشانی ‹›چۆنێتی‬ ‫فرۆشتن›› ساڵی ‪ ،٢٠٠٩‬کە مادەی هۆشبەر‪ ،‬سێکس‬ ‫و ئەڵماس بزوێنەری چیرۆکەکەیەتی‪ ،‬باس لە کەسێکی‬ ‫وازهێنەر لە خوێندن لە فێرگەی ئامادەیی دەکا‪ ،‬کە لەگەڵ‬ ‫برا گەورەکەی لە بازرگانی خشڵ و گەوهەر ئیش دەکەن‪.‬‬ ‫ئەم ڕۆمانە لە الیەن ڕەخنەگرانەوە جگە لە فەلسەفە وەك‬ ‫زۆر شتی دیکە ڕاڤەکرا و ستایش کرا‪ .‬مارتین پرۆفێسۆری‬ ‫فەلسەفەیە لە زانینگەی میسۆری (‪)Missouri‬ی لە‬ ‫شاری کانساس‪ .‬هەرچەندە ئەو فۆرمەکانی خاپاندن‪،‬‬ ‫وێنەکانی پەنهانی ئارگیومێنتەکانی کانت سەبارەت بە‬ ‫گریمانی مافی درۆکردن بۆ پاراستنی ژیانی کەسێك‪،‬‬ ‫دابەشاندنی ئەریستۆتێلیس بۆ چوار جۆر درۆزنەکان‪ ،‬و‬ ‫تیۆریی خاپاندنی نیتچە (بابەتی دکتۆرانامەکەی مارتین)‬ ‫ی لەنێو دڵی چیرۆکەکەیدا ئاوێتەکردووە‪ ،‬کەچی هیچ‬ ‫کەسێك تێبینی ئەوەی نەکردووە‪ .‬مارتین دەبێژێ ‹›زۆر‬ ‫لە ڕەخنەگرانم دەبێژن‪ :‬ناتوانی ئەو ڕۆمانە دابنێی‪ .‬ئاخر‬ ‫لە ماوەی سێ سەئاتدا دەیخوێنیتەوە!›› بەوە ‹›من‬ ‫وەهام هەستکرد‪ ،‬کە خێرایییەکی زۆرم لە ڕۆمانەکەدا‬ ‫خستۆتەگەڕ‪ .‬مەبەستم ئەوەیە‪ ،‬تەنیا لەبەر ئەوەی تۆ‬ ‫دەتوانی لە ماوەی سێ سەئاتدا بیخوێنیتەوە واتای ئەوە‬ ‫نییە‪ ،‬کە تۆ دەبێ وەها بکەی‪ ،‬یان کەوایە هیچ شتێکی‬ ‫پەنهان لەژێر ڕووەکەیدا بوونی نییە‪››.‬‬ ‫ئەوە پرسیارێکی سەرنجڕاکێش و تەنانەت فەلسەفەیی‬ ‫دەهێنێتە گۆڕێ‪ :‬داخۆ دەشێ ڕۆمانێکی فەلسەفەیی‬ ‫بنووسرێ بەبێ ئەوەی هیچ کەس پێی بزانێ؟‬ ‫‪http://www.nytimes.‬‬ ‫ســــەرچــــاوە‪:‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )447‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/2‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫جیهانی عه‌ره‌بی كراسێكه‌ هه‌زاران كونی تێدایه‌‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ نزار قه‌بانیدا‬ ‫و‪ .‬له‌ عه‌ره‌بییه‌وە‪ :‬توانا حه‌مه‌نووری‬ ‫بەشی چوارەم ‪ -‬کۆتایی‬

‫كاریگه‌ریی مۆرفینی ئاره‌زوو و خه‌ونه‌كان‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ جه‌سته‌كانماندا ئاشت‬ ‫نه‌بینه‌و‌ه و نینۆك ‌ه درێــژه‌كــانــی سێكس‬ ‫نه‌بڕین و ل ‌ه ئاژه‌ڵێكی كێوییه‌و‌ه نه‌یكه‌ین به‌‬ ‫چۆله‌كه‌یه‌كی ماڵی ئه‌و‌ه هه‌ر ل ‌ه بیری سێكسدا‬ ‫ده‌مێنینه‌وه‌‪ ،‬تاكو ئه‌وه‌ی خودا ویستی لێ‬ ‫بێت‪ ،‬من هه‌رگیز بڕوام ب ‌ه شارستانییه‌تێك‬ ‫نییه‌‪ ،‬جه‌سته‌ی مرۆڤی تێدا نه‌فی كرابێت‪،‬‬ ‫ئه‌و گه‌النه‌ی ك ‌ه خووی سێكس ده‌یانكات‬ ‫ب ‌ه نێچیر ل ‌ه خه‌وتن و ب ‌ه ئاگابوونیاندا‪،‬‬ ‫ناتوانن بنووسن‪ ،‬یاخود بیر بكه‌نه‌و‌ه یان هه‌ر‬ ‫كردەوه‌یه‌كی شارستانی ئەنجام بده‌ن‪.‬‬

‫«‬

‫مۆخی هیچ عه‌ره‌بێك نیی ‌ه‬ ‫تووشی وه‌ره‌می سێكسی‬ ‫نه‌بووبێت‬

‫پیرۆزێك ل ‌ه كانی خه‌ڵووزدا‬ ‫مونیر ئـه‌لــعـه‌كــش‪ :‬ئ ـه‌گ ـه‌ر ب ـ ‌ه چــاوی‬ ‫دەروونـــشـــیـــکـــارەو‌ە بــڕوانــیــن ـ ‌ه شیعری‬ ‫خۆشه‌ویستیی ت ــۆ‪ ،‬وێــن ـه‌ی ئــه‌و گرێ‬ ‫فرۆیدییان ‌ه ده‌بینینه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ك ‌ه ده‌ڵێیت‬ ‫تــۆ وێــنــای واقیعیی كۆمه‌ڵگه‌ی شیعری‬ ‫ده‌ك ـه‌ی‪ ،‬ئه‌و‌ه شتێكی جیاواز‌ه ل ‌ه خودی‬ ‫بیرۆكه‌ی خۆشه‌ویستی‪ ،‬پێت وا نیی ‌ه مێژووی‬ ‫عه‌بایه‌كی هه‌زاركون‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه سوزدارییه‌كان ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬من پێم وای ـ ‌ه تۆ له‬ ‫شیعریی ئێمه‌دا جۆرێك ‌ه ل ‌ه سته‌مكردن له‌‬ ‫‌كونێكی بچووكی سووره‌و‌ه له‌جیهان ده‌ڕوانی‬ ‫شیعر؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬تۆ ده‌ته‌وێت پاكی و خاوێنیی و ئه‌وه‌ی ده‌یبینی گه‌وره‌ی ده‌كه‌یته‌وه‌‪ ،‬تا‬ ‫جلوبه‌رگ ‌ه پاكه‌كه‌م له‌نێو كانێكی خه‌ڵووزدا ده‌گه‌یت ‌ه ئه‌و ئاسته‌ی ل ‌ه رێگه‌یه‌و‌ه شیكاری‬ ‫ب ‌ه پاكی بهێڵمه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو داوام لێ ده‌كه‌ی دیارد‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی و مێژووییه‌كان ده‌كه‌یت‪.‬‬ ‫ببم ‌ه كه‌سێكی پیرۆز ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا ئه‌مه‌ش وات لێ ده‌كات وه‌كوو ئه‌و كه‌سانه‌‬ ‫ك ‌ه نازانن پیرۆزی چییه‌‪ .‬ده‌ته‌وێت پله‌ی بكه‌وێت‪ ،‬ك ‌ه لــه گۆشه‌یه‌كه‌و‌ه ب ‌ه هه‌ڵه‌‬ ‫خۆشه‌ویستی بۆ پله‌ی ئه‌ولیا و پیرۆزه‌كان روانییان ‌ه جیهان و مرۆڤایه‌تی‌‪ ،‬به‌وه‌ش به‌‬ ‫و خاوه‌ن كه‌رامه‌ته‌كان به‌رز بكه‌مه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ هه‌ڵ ‌ه ل ‌ه جیهان و مرۆڤ تێگه‌یشت؟‬ ‫قـه‌بــانــی‪ :‬جیهانی ع ـه‌ره‌بــی كراسێكه‌‬ ‫دژی مرۆڤایه‌تیمه‌‪ ،‬من خۆم وه‌كو كه‌سێك‬ ‫له ‌عه‌شیره‌تێكدا ده‌بینم‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ددان و هه‌زاران كونی تێدایه‌‪ ،‬هاوڕاش نیم له‌گه‌ڵت‬ ‫نینۆك خۆشه‌ویستی وه‌رده‌گرێت‪ ،‬پێویستیش له‌سه‌ر كێشه‌ی سێكس بــه‌وه‌ی كونێكی‬ ‫بوو ماوه‌یه‌كی دوورودریــژ تێپه‌ڕێت‪ ،‬تاكوو بچووك ‌ه و ناكرێت شیكردنه‌وه‌ی دیــارده‌ هه‌ر شۆڕشێك ته‌نیا گرنگی ب ‌ه فكر بدات به‌بێ بكه‌ین‪ ،‬واتای ئه‌وه‌ش نیی ‌ه ك ‌ه بیرۆكه‌ی مێژوو‬ ‫ل ‌ه میراتی هۆزه‌كی و شه‌ریعه‌تی جاهلیه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی و مێژووییه‌كان ل ‌ه رێگه‌یه‌وه‌ جه‌سته‌‪ ،‬ئه‌و‌ه شۆڕشێكی نیمچه‌یییه‌‪ ،‬جه‌سته‌ هه‌ڵبوه‌شێنینه‌وه‌‪ ،‬پێویستی شتێك مانای‬ ‫بكرێت‪ ،‬وه‌كو وتم قه‌باره‌ی هێنده‌ی ژیان ئاله‌تی جێبه‌جێكردنه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر سوڕانه‌وه‌ی ئه‌و كوشتنی خود نییه‌‪ ،‬با بیرمه‌ندی عه‌ره‌بی‬ ‫خۆشه‌ویستی رزگارم ببێت‪.‬‬ ‫ك ‌ه ده‌ڵێیت شیعری من مێژووی په‌یوه‌ندییه‌ و رۆژه‌كانمانه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر فرۆیدی نه‌مساوی‪ ،‬ئاله‌ت ‌ه رێك نه‌خرێت ئه‌و‌ه ده‌رهاویشته‌كانی بیر بكاته‌وه‌‪ ،‬به‌ر له‌وه‌ی ره‌خن ‌ه ل ‌ه داگیركه‌ر‬ ‫سۆزدارییه‌كان ‌ه ل ‌ه واڵته‌كه‌م و وه‌كوو خاڵێكه‌ جیهانی هه‌مووی به‌سێكس شی كرده‌و‌ه و سفر ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬شۆڕشی چینی بۆ نمونه‌ بگرێت‪ ،‬بیر ل ‌ه ئاستی بیركردنه‌وه‌ی بۆ‬ ‫ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندیی من! نه‌خێر دژی منه‌‪ ،‬چونكه‌ مرۆڤایه‌تی و شارستانیه‌تی به‌داری سێكس ب ‌ه ته‌واوه‌تی كۆتایی ب ‌ه پره‌نسیبی التسری داگیركار بكاته‌وه‌‪ ،‬با شۆڕشگێڕ‌ه عه‌ره‌به‌كان‬ ‫من به‌ر ل ‌ه هه‌موو شتێك و دوای هه‌موو شتێك‪ ،‬به‌سته‌وه‌‪ ،‬ئه‌ی چاوه‌ڕێی چی ل ‌ه عه‌ره‌بێكی ‪ concubinage‬هێنا‪ ،‬ل ‌ه چیندا ماو ل ‌ه كرۆكی دواكه‌وتویاندا به‌دوای پێشكه‌وتن‬ ‫جه‌سته‌یه‌كم تووشی ه ـه‌زاره‌هــا گۆشاری وه‌كو من ده‌كه‌ی ك ‌ه بیكات‪ .‬من ده‌ڕوانمه‌ تسی تۆنگ نه‌ما‪ ،‬ك ‌ه باوكێك كچه‌كه‌ی به‌ بگه‌ڕێن‪ ،‬ئه‌و دواكه‌وتووییه‌ی ك ‌ه بونیاتنانی‬ ‫مێژوویی و میراتی و سێكسی ده‌بمه‌وه‌‪ ،‬كه‌ ده‌وروبــه‌رم و كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بی‪ ،‬ده‌بینم نرخێكی ه ـه‌رزان بفرۆشێت ل ‌ه بازاڕه‌كانی شۆڕشه‌كانیان فیكر و وه‌زیفه‌كانیانی داگیر‬ ‫ڕووبه‌ڕووی مرۆڤی ئه‌و ناوچه‌یه‌ش ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬عه‌یب ‌ه و شه‌ره‌ف و نامووس‪ ،‬گه‌مارۆیه‌كی هۆنگ كۆنگدا‪ ،‬عاده‌تی به‌ندكردن و دانانی كـــردووه‌‪ ،‬النیكه‌م هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ ئه‌و‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كۆچكردنم هاوكاری كردم‪ ،‬عه‌شایه‌ریی ‌ه ل ‌ه دەوروبه‌ری ره‌گه‌زی دووه‌م‪ ،‬پێی كچان له‌نێو قاڵبی ئاسنین نه‌ما‪ ،‬ته‌نیا له‌ پێكهات ‌ه داهێنه‌ران ‌ه بكه‌نه‌و‌ه ك ‌ه چین ل ‌ه نێوان‬ ‫لـه‌وه‌ی ورده‌ورد‌ه ئه‌و میراتیی ‌ه سێكسییه‌ هه‌روه‌ك ئه‌و ره‌گـه‌زه‌ی جیا كردووه‌ته‌و‌ه و ژوور‌ه داخراوه‌كان نه‌بێت‪ ،‬په‌رجووی شۆڕشی مرۆڤ و فه‌لسه‌ف ‌ه و سروشت كردوویانه‌؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬من هه‌موو شتێك بۆ مرۆڤ‬ ‫قورسه‌م له‌ناوبه‌رم ك ‌ه ب ‌ه كۆڵمه‌و‌ه بوو‪ ،‬رێی پێنادات هیچ چاالكییه‌كی ئابوری به‌هادار چینی ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه به‌ته‌واوه‌تی مامه‌ڵه‌كردنیان‬ ‫له‌ساڵه‌كانی ‪ 1952‬ـ ‪ 1955‬شاری له‌نده‌ن بكات‪ ،‬بۆچوونی دواكه‌وتووییمان ل ‌ه سێكس له‌گه‌ڵ بودا و كۆنفۆشیۆس نه‌هێشت و به‌ ده‌گه‌ڕێنمه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه مرۆڤ خۆی كلیلی‬ ‫توانی خۆڵی بیابانی سه‌ر جه‌سته‌م پاك هۆكاری دواكه‌وتنی ئابوریمان ‌ه و هۆكاری نوتقی ره‌سمی پشتیان ب ‌ه ماركس به‌ست‪ ،‬مه‌زنی و شكستمانه‌‪ ،‬مرۆڤی عه‌ره‌بیشمان‪،‬‬ ‫بكاته‌و‌ه و ده‌نگی عه‌شیره‌ته‌كه‌ش له‌ناومدا جیاكردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌یبی ‌ه ل ‌ه رووی چیتر رۆحی باوباپیران نیشته‌جێی عه‌قڵی ل ‌ه قۆناغێكدا پیله‌كه‌ی شه‌حنی نه‌ما و وای‬ ‫سێكسه‌وه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك وه‌كو دوو كیشوه‌ری چینی نــوێ نابێت‪ ،‬ب ـه‌اڵم شۆڕشی ئێمه‌ لێهاتوو‌ه گۆشتی خۆی ده‌خــوات‪ ،‬پێم وایه‌‬ ‫بێده‌نگ بكات‪.‬‬ ‫ده‌مـــه‌وێـــت پــێــت بــڵــێــم‪ :‬بــیــرۆك ـه‌ی جیاوازین له‌گه‌ڵ جیهاندا‪ ،‬ئه‌مه‌ش وام لێ هه‌رچه‌ند‌ه دروشمی ئــازادی ده‌خه‌ن ‌ه ڕوو هۆكاری سه‌ره‌كیی كێشه‌ی ئێم ‌ه ئه‌وه‌یه‌‬ ‫خۆشه‌ویستی الی من شــێــوازی خاڵێكی ده‌كات كێشه‌ی سێكس ب ‌ه كێشه‌ی سه‌ره‌كی و هه‌موو بنه‌ماكانی ماركس ك ‌ه پشتی پێ ئێم ‌ه شارستانیه‌ته‌كان به‌كار ده‌هێنین و‬ ‫جێگیری وه‌رنه‌گرتووه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌میش ‌ه په‌ره‌ بزانم‪ ،‬هه‌ركاتێك چاره‌سه‌ری ئه‌م كێشه‌یه‌ ده‌به‌ستن‪ ،‬خۆیان له‌كێشه‌ی سێكس دوور دروستی ناكه‌ین‪ ،‬هه‌ڵوێستیشمان له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌خۆی ده‌دات و پێش ده‌كه‌وێت‪ ،‬منیش له‌ دۆزرایه‌و‌ه كیشه‌ی دیك ‌ه ل ‌ه جێی خۆیدا و له‌ خسته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش ب ‌ه هۆی زۆریی هه‌ستیاری شت ‌ه شارستانیه‌ته‌كاندا هێشتا هه‌ڵوێستێكی‬ ‫و ره‌گ ـ ‌ه ئاینییه‌كه‌یه‌وه‌‪ ،‬به‌هۆی ئ ـه‌وه‌وه‌ عه‌شایه‌رانه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئێم ‌ه هێشتا كه‌‬ ‫دوایــن شیعره‌كانمدا (مئ ‌ه رسال ‌ه حب) بۆ خۆیدا چاره‌سه‌ر ده‌بێت‪.‬‬ ‫كه‌وتن ‌ه هاودژیی پێكه‌نیناوییه‌وه‌‪ ،‬بینینی سواری ئۆتۆمبێل ده‌بین وه‌كو سواربوونی‬ ‫نمون ‌ه هه‌وڵ ده‌ده‌م نزیك ببمه‌و‌ه ل ‌ه بیرۆكه‌ی‬ ‫كۆده‌تاچییه‌كانی ع ـه‌ره‌ب به‌رانبه‌ر ب ‌ه ژن ئاژه‌ڵ سواری ده‌بیت‪ ،‬هه‌وڵ ده‌ده‌ین ئازاری‬ ‫فه‌له‌ستین ل ‌ه ڕووی سێكسه‌وه‌‬ ‫خۆشه‌ویستی ب ـ ‌ه شــێــواز‌ه كریستاڵییه‌‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬باش ‌ه كێشه‌ی فه‌له‌ستین ل ‌ه ڕووی بنه‌ما و جۆرییه‌و‌ه جیاوازی نییه‌ بده‌ین و زه‌لیلی بكه‌ین تاكو ل ‌ه یه‌كه‌م ساڵیدا‬ ‫جوانه‌كه‌ی‪ ،‬ئه‌م رێبازی خۆشه‌ویستیی ‌ه پاكه‌‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ بینین و جۆرێتی ئه‌و سیستمانه‌ی كه‌ بمرێت‪ ،‬به‌هه‌مان شێوازی به‌ربه‌ری ته‌له‌فۆن‬ ‫رێبازی مرۆڤایه‌تی و سروشتییه‌‪ .‬وه‌كو رابیعه‌ چۆن ل ‌ه ڕووی سێكسه‌و‌ه شی ده‌كه‌یته‌وه‌؟‬ ‫به‌كار ده‌هێنین‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه رێگه‌ی ته‌له‌فۆنه‌وه‌‬ ‫قه‌بانی‪ :‬قه‌زیه‌ی فه‌له‌ستین قه‌زیه‌یه‌كی كۆده‌تایان كردووه‌ت ‌ه سه‌ری‪.‬‬ ‫عه‌ده‌وی ك ‌ه رێبازه‌كه‌ی ل ‌ه له‌شفرۆشێكه‌و‌ه كه‌‬ ‫چ ـه‌پــڕه‌وه‌كــان نه‌یانتوانی بینینێكی كات ده‌كوژین‪ ،‬له‌كاتێكدا ته‌له‌فۆن بۆ ئه‌وه‌‬ ‫شه‌وان ‌ه ل ‌ه باڕه‌كان مه‌ی به‌خه‌ڵك ده‌دا‪ ،‬گۆڕی عه‌ره‌یبی ‌ه و فه‌له‌ستین ل ‌ه رووی جوگرافیا و‬ ‫به‌شه‌ری و سایكۆلۆژییه‌وه‌‪ ،‬هه‌مان پێكهاته‌ شۆڕشگێڕانه‌ی جیاوازمان له‌باره‌ی ژنانه‌وه‌ كراو‌ه تاكو كاتی پێ بقۆزینه‌وه‌‪ ،‬بۆی ‌ه پالنی‬ ‫به‌ساقی كوسه‌ری خوداوه‌ندی‪.‬‬ ‫و هه‌مان شته‌كانی واڵتێكی عه‌ره‌بیی تێدایه‌‪ ،‬پێشكه‌ش بكه‌ن‪ ،‬ب ‌ه به‌راورد له‌گه‌ڵ بینینی داگیركاری به‌ریتانیا بۆ واڵتی هیند ئه‌وه‌‬ ‫بوو هه‌ر ب ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی به‌هارات بمێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌و ئاوازێكی جیاواز نیی ‌ه له‌گه‌ڵ ئیقاعی ئیخوان موسلمین‪.‬‬ ‫قه‌باره‌ی كاسه‌ی مێشكمان‬ ‫ێم ‌ه باسی ماركسیه‌ت ده‌كه‌ین‪ ،‬كه‌چی كۆمه‌ڵگه‌ی میسریش ب ‌ه لۆكه‌‪ ،‬سیالن به‌چای‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ئای ‌ه كێشه‌ی سێكسیی عه‌ره‌بی گشتی‪ ،‬فه‌له‌ستین ستۆكهۆڵم نیی ‌ه له‌‬ ‫هێشتا كاكی عه‌شایه‌ر شه‌وان ‌ه سه‌ردانمان و چینیش هه‌ر ب ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی برنج و ئه‌فیۆن‪،‬‬ ‫عه‌ره‌بی ئه‌و‌ه ده‌هێنێت ك ‌ه ماوه‌ی چاره‌كه‌ بیابانی عه‌ره‌بدا‪.‬‬ ‫من ناڵێم ده‌رچــوونــی فه‌له‌ستینییه‌كان ده‌كات ب ‌ه ریشه‌كه‌ی و جوب ‌ه سه‌وزه‌كه‌یه‌وه‌ هه‌موو داگیركارێك هه‌وڵ ده‌دات ئه‌و گه‌له‌ی‬ ‫سه‌ده‌یه‌ك ل ‌ه ژیانی شیعریت ببات؟ قه‌باره‌ی‬ ‫ئ ـه‌م كێشه‌ی ‌ه چه‌ند‌ه ب ‌ه بـــه‌راورد له‌گه‌ڵ ل ‌ه فه‌له‌ستین به‌هۆی ناموسه‌و‌ه بوو‪ ،‬ئه‌مه‌ ملوانكه‌ی چاوپیسی له‌ملمان هه‌ڵده‌واسێت و ك ‌ه داگیری كردوو‌ه جیابكاته‌و‌ه له‌سروشت‬ ‫و یاساكانی و نهێنییه‌كان‪ ،‬تاكو مێشكی‬ ‫بچوككردنه‌وه‌یه‌كی میكروسكۆبیی ‌ه بۆ كێشه‌كه‌ ب ‌ه باسه‌كانی خۆی قایلمان ده‌كات‪.‬‬ ‫كێشه‌كانی تردا؟‬ ‫له‌حاڵه‌تی سلبی و الوازیدا بمێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫قه‌بانی‪ :‬سێكس ژانه‌سه‌ر‌ه ئه‌به‌دییه‌كه‌مان‪ ،‬و دوورخستنه‌وه‌یه‌تی ل ‌ه ده‌یان هۆكاری تر‪.‬‬ ‫ل ‌ه حاڵه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی (ره‌عــه‌وی)یــه‌وه‌‬ ‫هه‌ڵوێستی عه‌شایه‌رانه‌‬ ‫به‌اڵم پێم وای ‌ه كارلێكه‌ری (لیبیدۆ) و‬ ‫ئه‌و مۆته‌كه‌یه‌ی ‌ه ك ‌ه شه‌وورۆژ ده‌مانكات به‌‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬به‌اڵم ئه‌زمونی ماركسی ده‌رنه‌چین‪ ،‬بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی كۆمپیوته‌ر‪ ،‬ئه‌وه‌‬ ‫نێچیر‪ ،‬ئه‌گه‌ر پرسیاری قه‌باره‌ی ئه‌م كێشه‌ كارلێكه‌ریی كۆمه‌ڵكوژی و په‌تای تۆقین و‬ ‫سێكسییه‌م لێ ده‌كه‌یت‪ ،‬ئه‌و‌ه ده‌ڵێم رێك هیستریا ك ‌ه فه‌له‌ستینییه‌كانی گرتووه‌ته‌وه‌ ل ‌ه چین به‌ر ل ‌ه هه‌موو شتێك ئه‌زمونی مرۆڤی (ژه‌نه‌راڵ موتۆرز) و (وۆڵ ستریت) و هه‌ردوو‬ ‫هێنده‌ی كه‌له‌سه‌ره‌كانه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ له‌گه‌ڵ بڕوابوونیان ب ‌ه دروشمی ترانسسته‌ری چینییه‌‪( ،‬مــاو) شێوازێكی ئاماده‌كراوی خانه‌واده‌ی رۆكفله‌ر و فۆرد بۆ كاتێكی نادیار‬ ‫مۆخی هیچ عه‌ره‌بێك نیی ‌ه تووشی وه‌ره‌می ك ‌ه ده‌ڵێت (ئێم ‌ه ده‌گه‌ڕێینه‌وه‌)‪ ،‬هه‌ر وه‌ك ماركسی نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو خودی ماركسیه‌تی له‌سه‌ر ملمان داده‌نیشن‪.‬‬ ‫سێكسی نه‌بووبێت‪ ،‬من بێئومێدم ل ‌ه هه‌موو نه‌بوونی رێكخستنێكی شۆڕشی راسته‌قینه‌ بــۆ ئه‌لفوبێیه‌كی چینیی جــوان گــۆڕی‪،‬‬ ‫گۆڕینی جوگرافیای مرۆڤی عه‌ره‌بی‬ ‫شۆڕشێك ك ‌ه سێكس ده‌كات ‌ه په‌راوێزی و بینینێكی روون بۆ سروشتی داگیركاریی پێشكه‌وتنی ته‌كنه‌لۆژیا و ئه‌تۆمی چینی‬ ‫مونیر ئـه‌لــعـه‌كــش‪ :‬چــۆن ل ـ ‌ه شــۆڕش‬ ‫بانگه‌شه‌كانییه‌وه‌‪ ،‬بێئومێدم ل ‌ه هه‌موو ئیسرائیلی‪ ،‬ه ـه‌مــوو ئــه‌م كارلێكه‌رییه‌ وته‌ی ماركسی نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو ده‌رئه‌نجامی‬ ‫سیستمێكی پێشكه‌وتوو ك ‌ه جه‌سته‌ی مرۆڤی كه‌ڵه‌كه‌بووان ‌ه وای كرد فه‌له‌ستینییه‌كان ئه‌و پێكهات ‌ه داهێنانه‌ی ‌ه ل ‌ه نێوان فه‌لسه‌فه‌ی تێده‌گه‌یت؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬شۆڕش ئه‌وه‌ی ‌ه جوگرافیای مرۆڤی‬ ‫عـه‌ره‌بــی‪ ،‬ل ‌ه بیری كه‌بت و جووتبونیان وه‌كـــوو شێت بچن ‌ه ده‌ره‌وه‌ی سنووری سروشت و مرۆڤی چینی‪ .‬ئه‌م ‌ه واتای ئه‌وه‌یه‌‬ ‫بۆ ئێم ‌ه ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت سوود ل ‌ه ئه‌زمونی عه‌ره‌بی به‌ته‌واوه‌تی بگۆڕین و سه‌رله‌نوێ‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌رگی گۆڤار‌ه سیكسییەكاندا به‌جێ فه‌له‌ستین‪.‬‬ ‫چینی وه‌ربــگــریــن‪ ،‬ئــه‌و‌ه ل ‌ه تێگه‌یشتنی بیهۆنینه‌وه‌‪ ،‬عه‌قڵی عه‌ره‌بی ل ‌ه قه‌یراندایه‌‪،‬‬ ‫ده‌هێڵێت‪ ،‬خاكی عـه‌ره‌بــی دووگیان ‌ه به‌‬ ‫شــێــوازی ماركسی یــاخــود لیبراڵییه‌وه‌ چونك ‌ه ل ‌ه كرده‌و‌ه و هه‌ڵچون كه‌وتووه‌‪ ،‬وه‌كو‬ ‫ماركس و كابرای عه‌شایه‌ر‬ ‫هه‌زاره‌ها كێش ‌ه و كه‌موكوڕیی مێژووی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬پێت وایــ ‌ه شۆڕشی بگوازرێینه‌و‌ه بۆ تێگه‌یشتنی ئه‌و مرۆڤه‌ی كه‌ تابلۆیه‌ك ‌ه ب ‌ه ده‌ستنووسی كوفی نووسراوه‌‪،‬‬ ‫كێش ‌ه سێكسییه‌كه‌ی‪ ،‬سه‌ری ماره‌كه‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ده‌مانه‌وێت ببێت ‌ه ماركسی یاخود لیبرالی‪ ،‬من بێزار بووم لێی‪ ،‬پێویست ‌ه شۆڕشگێڕه‌‬ ‫ئه‌م سه‌ر‌ه نه‌بڕدرێت‪ ،‬ئه‌و‌ه جه‌سته‌ی عه‌ره‌بی عه‌ره‌بی شۆڕشێكی سێكسی بێت؟‬ ‫نزار‪ :‬شۆڕشی عه‌ره‌بی ده‌بێت حیساباتی بۆی ‌ه ده‌بێت بۆ ئه‌و مرۆڤ ‌ه پشت ب ‌ه پێناسه‌ عه‌ره‌به‌كان قسه‌ی نوێ بنووسن‪ ،‬چونك ‌ه قسه‌‬ ‫و بیركردنه‌و‌ه و ره‌فتاری و په‌یوه‌ندیه‌كانی‬ ‫ب ‌ه ژیــان و شته‌كان‪ ،‬وه‌كــو جه‌سته‌یه‌كی ئه‌و‌ه بكات ك ‌ه گۆڕانكاری ل ‌ه جه‌ست ‌ه و فیكر راسته‌قینه‌كه‌ی ببه‌ستین ل ‌ه چوارچێوه‌ی خاك كۆنه‌كان ب ‌ه ته‌واوه‌تی ل ‌ه مانا و هێماكانی جیا‬ ‫بۆگه‌ن و ئاوساو ده‌مێنێته‌و‌ه و ده‌كه‌وێت ‌ه ژێر پێكه‌و‌ه بكات‪ ،‬واتا قاپه‌ك ‌ه و شته‌كانی ناویشی‪ ،‬و مێژووه‌كه‌یدا‪ ،‬نه‌ك مێژووه‌كه‌ی كۆتوبه‌ند بوونه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫«‬

‫خاكی عه‌ره‌بی دووگیانه‌ ب ‌ه‬ ‫هه‌زاره‌ها كێشه‌ و كه‌موكوڕیی‬ ‫مێژوویی‪ ،‬به‌اڵم كێشه‌‬ ‫سێكسییه‌كه‌ی‪ ،‬سه‌ری ماره‌كه‌یه‌‬ ‫مـــــونـــــیـــــر‬ ‫ئه‌لعه‌كش‪ :‬ئه‌ی ل ‌ه كوێو‌ه ده‌ست پێ بكه‌ین؟‬ ‫نزار قه‌بانی‪ :‬له‌ناوكه‌كانه‌و‌ه ل ‌ه منداڵه‌كان‪،‬‬ ‫ل ـه‌و بــیــرۆكــانـه‌و‌ه ده‌ســت پــێ بكه‌ین كه‌‬ ‫بیرۆك ‌ه له‌باره‌یانه‌و‌ه نییه‌‪ ،‬له‌و شێوازانه‌ی‬ ‫ك ‌ه شێوازیان نییه‌‪ ،‬الی پاكه‌كان ك ‌ه هێشتا‬ ‫ب ‌ه ئامۆژگارییه‌كان بۆگه‌نیان نه‌كردووه‌‪ ،‬الی‬ ‫به‌ریئه‌كان ك ‌ه هێشتا كاسه‌ی مێشكیان‬ ‫شێوازی كۆتایی وه‌رنـه‌گــرتــوو‌ه و له‌سه‌ر‬ ‫بیرۆكه‌ی شۆڕش پشتیان كۆم نه‌بووه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫تاكو وه‌كو بلدۆزه‌ر پێشكه‌وێت و پاشماو‌ه و‬ ‫بزمار و خاشاك له‌سه‌ر خاكی ناوچه‌ك ‌ه پاك‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه لە سه‌رده‌مانێكه‌و‌ه كه‌ڵه‌كه‌ی‬ ‫كردووه‌‪ ،‬هه‌ر وه‌ك‪ ،‬شمولیه‌ت یه‌كه‌م مه‌رجی‬ ‫كــاری شۆڕشگێڕییه‌‪ ،‬چونك ‌ه شــۆڕش به‌‬ ‫قیست نابێت‪ ،‬به‌ڵكو ته‌قینه‌وه‌ی شۆڕش‬ ‫وه‌كو ته‌قینه‌وه‌ی ئه‌تۆمییه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫هه‌نووكه‌یی و گشتگیری ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌گینا‬ ‫شۆڕشیش ده‌بێت جۆرێك ل ‌ه بیرۆكراتیه‌ت و‬ ‫وه‌كو چه‌كی كۆنی عوسمانییه‌كان ب ‌ه قیست‬ ‫ته‌ق ‌ه ده‌كات و ب ‌ه قیست ده‌كوژێت‪.‬‬ ‫نووسین هاوپه‌یمانی شۆڕشه‌‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ئه‌ی شۆڕشی نووسین‬ ‫و داهێنان؟‬ ‫قـه‌بــانــی‪ :‬نووسینی شـــۆڕش‪ ،‬مرۆڤی‬ ‫شۆڕشگێڕ دروســتــی ده‌كــــات‪ ،‬كـــرداری‬ ‫نووسین و كرداری شۆڕش لكاون پێكه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر مرۆڤی عه‌ره‌بی بابه‌تی سه‌ره‌كیی‬ ‫هه‌موو سیستمێكی شۆڕشی بێت ك ‌ه له‌‬ ‫ناوچه‌ك ‌ه ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌و‌ه پێویست ‌ه شێوازێكی‬ ‫نوێی بۆ بدۆزرێته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه موخاته‌به‌ی‬ ‫لۆژیكی (ئه‌لفی ‌ه ئبن مالیك) و (مه‌قاماتی‬ ‫ئه‌لحه‌ریری) مێژووی تێپه‌ڕاند و كه‌ڵكی‬ ‫ن ـه‌مــاو‌ه بــۆ گفتوگۆ‪ ،‬پێویست ‌ه شۆڕشه‌‬ ‫عه‌ره‌بییه‌كان ك ‌ه ته‌قیونه‌ته‌و‌ه و ئه‌وه‌ی كه‌‬ ‫دواتر ده‌ته‌قێته‌وه‌‪ ،‬نووسین بكات ‌ه به‌شێك‬ ‫ل ‌ه خۆی و بیكات ‌ه هاوپه‌یمان و هاوبه‌شی‬ ‫خۆی ل ‌ه گۆڕانكارییه‌كان‪ ،‬وه‌كو ئه‌وه‌ی كه‌‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێك سیستمی شۆڕشی عه‌ره‌بی روو‬ ‫ده‌دات‪ ،‬هه‌ردووكی پێكه‌و‌ه ده‌كوژێت‪.‬‬ ‫ده‌رچوون ل ‌ه قۆناغی نه‌خشونیگار‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬پێویست ‌ه شیعر چۆن‬ ‫ئاراسته‌ی ئایینده‌ی بكرێت؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬بكه‌وێت ‌ه سه‌ر شته‌كان و زیادڕه‌وی‬ ‫بكات‪ ،‬كاتژمێر‌ه لمه‌كان بشكێنێت‪ ،‬ك ‌ه زه‌مه‌نی‬ ‫شیعری عه‌ره‌بی ل ‌ه چوارچێوه‌یه‌كدا به‌ند‬ ‫كردبوو‪ ،‬ل ‌ه چوارگۆش ‌ه و بازنه‌یی نه‌خشه‌كانی‬ ‫سه‌ر حه‌مامه‌كانی دیمه‌شق به‌ندكرابوو‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه كۆتایی ب ‌ه داگیركاریی ده‌ستنووسی‬ ‫كوفی بێنن ل ‌ه شیعره‌كانمان‪ ،‬پێویسته‌‬ ‫كۆتایی ب ‌ه ئاره‌زووی هه‌ڵكۆڵینی سه‌ر دار و‬ ‫به‌ستنه‌وه‌ی بزوتنه‌وه‌ی نوێگه‌ری ل ‌ه شیعری‬

‫عه‌ره‌بی ب ‌ه گوریسی بیانی و سیاسه‌ته‌كانی‬ ‫داگیركاری بێنین‪ ،‬چونك ‌ه داگیركاره‌كان‬ ‫پێشوازی ل ‌ه نوێگه‌ریمان ناكه‌ن‪ ،‬ده‌یانه‌وێت‬ ‫ب ‌ه بچوكی دانیشین و تاكو رۆژی قیامه‌ت‬ ‫یاری ب ‌ه ده‌ستنووسی كوفی بكه‌ین‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫ل ‌ه رێگه‌ی ئازادیه‌و‌ه ده‌توانین ل ‌ه قۆناغی‬ ‫نه‌خشونیگار ده‌ربچین‪ ،‬ته‌نیا ب ‌ه ئــازادی‬ ‫ده‌توانین له‌سه‌ر دیواری سه‌رده‌م بنووسین‪،‬‬ ‫ته‌نیا ب ‌ه ئازادی ده‌چین ‌ه خاكی سه‌رسوڕمان‬ ‫و پـه‌رجــوه‌كــان‪ ،‬ك ‌ه تێیدا شاخه‌كان به‌‬ ‫ئــاره‌زووی خۆیان ده‌جوڵێن و شێوازیان له‌‬ ‫هه‌موو چركه‌یه‌كدا ده‌گۆڕن‪ ،‬ته‌نانه‌ت زه‌ویش‬ ‫بێزار ده‌بێت ل ‌ه شێو‌ه خره‌كه‌ی خۆی‪ ،‬زه‌ویش‬ ‫دووگیان ‌ه ب ‌ه ملیۆنه‌ها ئه‌گه‌ر‪.‬‬ ‫پیرۆزییه‌كه‌ی ل ‌ه خۆیدایه‌‬ ‫مونیر ئه‌لعه‌كش‪ :‬ئای ‌ه هیچ قه‌زیه‌یه‌ك‬ ‫هه‌ی ‌ه بتوانێت بڕوانامه‌ی داهێنان ب ‌ه شاعیر‬ ‫ببه‌خشێت؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬ق ـه‌زی ـه‌ی شاعیر نیشته‌جێی‬ ‫خۆیه‌تی و شیعری مه‌زنیش بۆ خۆی قه‌زیه‌یه‌‬ ‫و ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر گوڵی گاردینیا‬ ‫بێت ل ‌ه شیعری ژن‪ ،‬یاخود فرمێسكێك له‌‬ ‫برژانگی منداڵێكی فه‌له‌ستینی‪ ،‬بابه‌تی شیعر‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه بگات ‌ه پیرۆزی نابێت ‌ه قه‌ڵغانێكی‬ ‫پارێزه‌ر بۆی‪ ،‬ڤیتامینی پێویستیشی پێنادات‬ ‫تاكو ژیانی درێژ بكاته‌وه‌‪ ،‬بۆ نمون ‌ه قه‌زیه‌ی‬ ‫فه‌له‌ستین‪ ،‬كێڵگه‌ی تاقیكردنه‌وه‌ی ملیۆنه‌ها‬ ‫شیعر بوو‪ ،‬به‌اڵم شه‌ره‌فی قه‌زیه‌ی فه‌له‌ستین‬ ‫ب ‌ه ته‌نیا خۆی به‌س نه‌بوو تاكو پاداشتی‬ ‫داهێنان ببه‌خشێت به‌وانه‌ی بۆیان نووسی‪،‬‬ ‫شیعر‌ه لێهاتووه‌كان ژیــان و پێشنیاره‌‬ ‫شیعریه‌كانیش ل ‌ه چركه‌ساتی له‌دایكبووندا‬ ‫مردن‪.‬‬ ‫ل ‌ه ڕیزی پرۆلیتاریای شیعری‬ ‫مونیر ئـه‌لــعـه‌كــش‪ :‬ئـه‌مـ ‌ه پێوه‌رێكی‬ ‫نیشتمانییه‌‪ ،‬بــه‌اڵم پێوه‌رێكی دیكه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك ده‌ڕواننه‌‬ ‫شیعر ل ‌ه ده‌رچوونی و ئاراسته‌كردنی بۆ چین‪،‬‬ ‫ئای ‌ه دابه‌ش ده‌بێت ‌ه سه‌ر خۆی؟‬ ‫قه‌بانی‪ :‬شیعر یه‌ك چینی نییه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه گوێت لێی ده‌بێت و پێی هه‌ڵده‌چی‪،‬‬ ‫شیعر شه‌مه‌نده‌فه‌رێك نییه‌‪ ،‬ك ‌ه پله‌یه‌ك و‬ ‫پله‌دوو ل ‌ه یه‌ك جیا بكاته‌وه‌‪ ،‬هه‌موو ئه‌وانه‌ی‬ ‫سواری شه‌مه‌نده‌فه‌ری شیعر ده‌بن‪ ،‬هه‌موویان‬ ‫له‌سه‌ر یه‌ك كورسی داده‌نیشن و هه‌مان‬ ‫ئیمتیازاتیان هه‌یه‌‪ .‬منیش وه‌كو شاعیر له‌‬ ‫ریزه‌كانی (پرۆلیتاریا)ی شیعری ده‌وه‌ستم‪،‬‬ ‫واتا ل ‌ه ریزی خه‌ڵك‪ ،‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه هه‌ر شوێنێك‬ ‫بن و هه‌رچییه‌ك بن‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )447‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/2‬‬

‫‪6‬‬

‫دەربارەی كتێب‬ ‫رەبیع جابر‬ ‫و‪ .‬له‌ عه‌ره‌بییه‌وە‪ :‬شوان ئەحمەد‬ ‫س ‌ێ سەرنج كە پەیوەندیان بە كتێبەوە هەیە‪:‬‬ ‫‪-1‬كتێبی زۆر هەیە‪.‬‬ ‫‪-2‬كتێبە باشەكان كەمن‪.‬‬ ‫‪-3‬كتێب بونی نییە گەر نەیخوێنینەوە‪.‬‬ ‫سەلماندنی تێبینی یەكەم زۆر ئاسانە‪ .‬سەروەختێك‬ ‫ئەو وشانە دەخوێنیتەوە‪ ،‬هەوڵبدە ئەو كتێبانە‬ ‫بێنەرەوە بیری خۆت كە خوێندوتنەوە‪ ..‬دەتوانیت‬ ‫بیان ژمێریت؟ بۆساتێك واز لە خوێندنەوە بێنەو‬ ‫چاوەكانت دابخە‪ .‬تۆ لەكوێیت؟ لە ماڵەوەیت‪ ،‬لە‬ ‫ئۆفیسی‪ ،‬لە ئۆتۆمۆبێلدای؟ گەر لەناو ئۆتۆمۆبێلدای‬ ‫مەخوێنەرەوە‪ .‬چونكە ئەوە بە قەڵبەیەكدا دەدات‪.‬‬ ‫گەر لە ئۆفیسدای دەست بخەرە سەر گوێیەكانت‪،‬‬ ‫بــۆئــەوەی دەنــگــی چــــواردەورت نەبیستی‪ .‬گەر‬ ‫لەماڵەوەیت لەسەر الپاڵ كــەوەو ئینجا هەوڵبدە‬ ‫ئەو كتێبانە بژمێری كە لە ژیانتدا خوێندوتنەتەوە‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە ئەوە كارێكی زەحمەتە‪ .‬ئاخر ئاسان نییە‬ ‫هەموو ئەوكتێبانە بژمێریت‪ .‬كەواتە تەنها دوو‬ ‫وەاڵمت بۆ ئەو پرسیارە لەبەردەمدایە‪ :‬ئایا دەتوانیت‬ ‫ئەو كتێبانە بژمێریت كە خوێندوتنەوە؟ تەنها دوو‬ ‫وەاڵم هەیە بۆئەوە‪ ،‬ئا یان نا‪.‬‬ ‫گــەر بە نــاوەاڵمــت دایـــەوە‪ ،‬ئــەوە مانای وایە‬

‫كتێبگەلێكی زۆرت خوێندۆتەوە‪ .‬بەاڵم گەر بە بەڵ ‌ێ‬ ‫وەاڵمت دایەوە‪ ،‬ئەوا دووشت دەگەیەنێ‌‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬ئەوەیە تۆ زۆرت نەخوێندۆتەوەو ئەوەش‬ ‫شتێكە بەباشە بۆت حساب ناكرێت‪ .‬دووەم‪ :‬ئەوەیە‬ ‫تۆ ژمــارەیــەك كتێبی دیاریكراوت خوێندۆتەوەو‬ ‫لەوەزیاترت نەخوێندۆتەوە‪ .‬ئەو لەوەزیاترەی نەت‬ ‫خوێندۆتەوە‪ ،‬گەورەیەو كەسیش وەك خۆت نازانێت‬ ‫چەند زۆرە‪ .‬كتێب گەلێكی زۆر لەدنیادا هەیە‪ .‬كەس‬ ‫ناتوانێت هەرچی هەیە بیخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫دەكرێت پڕكێشی زیاتر بكەین‌و بڵێین‪( :‬كەس‬ ‫توانای ئەوەی نییە هەموو ئەو شتانەش بخوێنێتەوە‬ ‫كە بەزمانی دایك نوسراون)‪« .‬جاحڤ» خوێنەرێكی‬ ‫ســەیــربــوو‪ .‬بــەاڵم تۆبڵێی هــەمــوو ئــەو شتانەی‬ ‫خوێندبێتەوە كە لەسەردەمی خۆیدا‪ ،‬بەزمانی‬ ‫عەرەبی نوسراون؟ دەكرێت وەاڵمی ئەو پرسیارە بە‬ ‫بەڵ ‌ێ بدەینەوە‪.‬‬ ‫هۆكارەكەشی ئاسانە‪« :‬جاحڤ لەسەردەمی‬ ‫پێش دۆزینەوەی ئامێری چاپدا ژیاوەو ئەو كاتەش‬ ‫كتێب زۆرنــەبــووە)‪ ،‬بەاڵم دەتوانین بە نەخێریش‬ ‫وەاڵم بدەینەوە‪« .‬جاحڤ» هەموو دەستنوسە‬ ‫عەرەبیەكانی ســەردەمــی خــۆی نەخوێندۆتەوە‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە هۆكاری ئەوەش ئاسانەو هەر پەیوەندی‬ ‫بەهۆكاری یەكەمەوە هەیە‪( :‬جاحڤ لەسەردەمی‬ ‫پێش دۆزیــنــەوەی ئامێری چاپدا ژیــاوەو ئەمەش‬ ‫ئەوە دەگەیەن ‌ێ كە دەستنوس بەئاسانی دەست‬

‫هــەمــووكــەس نــەكــەوتــووە)‪ .‬لــەو ســەردەمــانــەدا‬ ‫دەوڵەمەندێكی ئــەوروپــایــی‪ ،‬دەستنوسێكی بە ‬ ‫كێڵگەو زەوی‌و زارێكی كشتوكاڵی دەكڕی‪ .‬ئەوانەی‬ ‫خوێنەری ئینسكلۆپیدیا مێژوییەكانن‌و دڵخوازی‬ ‫ئەدەبی پێش سەردەمی ڕێنیسانسن‪ ،‬ئەوە دەزانن‪.‬‬ ‫لەسەردەمی ئێستاماندا كەس شك دەبەین‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەو كتێبانەی خوێندبێتەوە كە بەزمانی عەرەبی‬ ‫هــەن؟ واتــە تێكڕای بەرهەمەكانی «مەسعود ‌ی‬ ‫و تەبەر ‌ی و ئیبن ئەسیرو‪ »...‬خوێندبێتەوە؟‬ ‫ئەوانەی باسمانكردن هەند ‌ێ لە مێژوونوسانن‪ ..‬ئەی‬ ‫فوفەهاكان چی؟ ئەی گەڕیدەكان‌و ئەوانەی خەریكی‬ ‫كۆكردنەوەی شتە سەیر و سەمەرەكان بوون؟‬ ‫پاشان ئەوەی خوێنەری ئەو كتێبە كۆنانەبێت‪-‬‬ ‫كەم تا زۆر‪ ،-‬حەز بەخوێندنەوەی ئەدەبی نوێی‬ ‫عەرەبی ناكات‪ .‬هەیە ئەمیشیان دەخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫گەر هاتوو هەردووكیانی خوێندەوە‪ ،‬ئەوا ڕوبەڕووی ‬ ‫ئەم پرسیارە دەبێتەوەە‪( :‬ئایا هەرچی بەعەرەبی‬ ‫ت و توێژینەوە و‬ ‫دەنوسرێت‪ ،‬لــەبــواری سیاسە ‌‬ ‫بیروەری‌و‪ ..‬هتد)‪ ،‬دەیانخوێنێتەوە؟‬ ‫بێگومان وەاڵمەكە بە نەخێرە‪ .‬ئەستەمە كەسێك‬ ‫هەبێت‌و حەزبە خوێندنەوەی ئەو هەموو ڕەگەز و‬ ‫بوارە جیاجیانە بكات‪ .‬گەربێتو لەگەڵ پێشیناندا‬ ‫گریمانەی ئەوەمان كرد و زانیمان مــرۆڤ هەر‬ ‫بەتەنها یەك كارەكتەرنیە‪ ،‬بە بەڵگەی ئەوەی تۆ‬ ‫لەم چركەساتادا ئەو مرۆڤەی دوێن ‌ێ نیت‪ .‬یاخود‬ ‫گەر مەزەندەی ئەوەمانكرد لە واڵتانی عەرەبیدا‬ ‫كەسێك هەیەو هەرچی بە عەرەبی نوسراوە تا ئەمرۆ‬ ‫خوێندویەتیەوە‪ ،‬دەگەینە خاڵێك نزیك دەبێتەوە لە‬ ‫حیكایەتی ئەفسانەیی‌و خەیاڵی زانستی‪.‬‬ ‫باوای دابنێین ئەوە ڕاستە‪( :‬واتە كەسێك هەیە‪،‬‬ ‫هەرچی بە عەرەبی نوسراوە‪ ،‬خوێندوێتیەوە)‪.‬‬ ‫دەبێت ئەو كەسە تەمەنی چەندبێت‌و دەتوانێت‬ ‫چەند كتێبی دیكەش بخوێنێتەوە؟ ئایا ئەو كەسە‬ ‫دەزانێت خانەی وەشانی واهەیە لە بەیروت زیاتر لە‬ ‫حەفتا دەستنوسی الیەو ڕەنگە لەهەر ئان‌و ساتێكدا‬ ‫بێت باڵویان بكاتەوە؟ پاشان ئەی كتێبە بیانیەكان‬ ‫چی؟ ئایا ئەو كەسە جگە لە عەرەبی زمانی دیكە‬ ‫دەزانێت؟ كەم تا زۆر وەاڵمەكە بە بەڵ ‌ێ یە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زەحمەتە كە بەو زمانانە زۆرێكی زۆری خوێندبێتەوە‪.‬‬ ‫باوای دابنێین هەموو مێژوی «تەبەری» لە س ‌ێ‬ ‫ڕۆژدا خوێندۆتەوە‪ .‬ئەوە بۆخۆی مەحاڵە‌و بەاڵم‬ ‫مەحاڵیش نییە‪ .‬تەنانەت بەو شێوەیەو بەو خێراییە‬ ‫زۆرەش‪ ،‬هێشتا هەر ناتوانێت تامردن هەموو ئەو‬ ‫كتێبانە بخوێنێتەوە كە بەعەرەبی نوسراون‪ ،‬یاخود‬ ‫لە زمانەكانی دیكەوە وەرگێڕدراونتە سەر زمانی‬ ‫عەرەبی‪ .‬ئەی چی لەو كتێبانە دەكات كە بەزمانی‬ ‫دیكە نوسراون؟ كەواتە كتێب ئێجگار زۆرەو لەژماردن‬ ‫نایەت‪ .‬ئەوە تێبینیەكە سەلماندنی ئاسانە‪.‬‬ ‫دووەم تێبینی ئەوەیە‪( :‬كتێبی چاك كەمە)‪.‬‬ ‫ئەڵبەت دەبێت ئەم دەستەواژەیە (كتێبی چاك)‪،‬‬ ‫پێناسە بكەین‪ .‬ســەرەتــا ڕەنــگــە دۆزیــنــەوەی‬ ‫پێناسەیەكی گشتی ئاسان نەبێت‪.‬بەاڵم پێشنیازێكی‬ ‫تاڕادەیەك بەج ‌ێ بۆ ئەوە هەیە‪( :‬كتێبی چاك ئەو‬ ‫كتێبەیە دوای خوێندنەوەی یەكەمجاری‪ ،‬حەزبكەیت‬ ‫جارێكی دیكەش بخوێنیتەوە‪ .‬جار لە دوای جار‬

‫دەیخوێنیتەوەو لێی تێرنابیت‌و بیرت ناچێتەوە)‪ .‬بۆ‬ ‫پێناسەی كتێبی باش ئەم ڕستەیە پڕ بەپێستیەتی‪:‬‬ ‫(كتێبی بــاش ئــەو كتێبەیە‪ ،‬زیــاد لــە جارێك‬ ‫دەخوێندرێتەوە)‪.‬‬ ‫هەنوكەش دەگەینە بەشی دووەمی تێبینیەكەمان‪..‬‬ ‫ئەو كتێبانە كەمن‪ .‬كتێبی باش دەگمەنە‪« .‬دانتی»‬ ‫لەسەرەتاكانی مانگی ئەیلولی ساڵی ‪ 1321‬دركی‬ ‫بەوەكردبوو‪ .‬واتە چەند ڕۆژێك بەرلەوەی بمرێت‪.‬‬ ‫پاش ئەوەی توشی مەالریا دەبێت‌و ئەو دەردەشی‬ ‫كاتێك توش دەبێت كە زۆنگاوەكان دەبڕێت‌و داخڵ‬ ‫بە شاری فلۆرنسا دەبێت‪.‬‬ ‫«ڕۆبرت شستەری»یش لەساڵی ‪ 1144‬زایینیداو‬ ‫سەروەختێك خەریكی وەرگێڕانی قورئان بوو بۆ‬ ‫سەرزمانی التینی‪ ،‬تێبینی هەمان شتی كردبوو‪.‬‬ ‫شایەنی باسە هــەریــەك لــە «دانــتــێ ‌‌و ڕۆبــرت‬ ‫شستەری» بۆچونێكی زۆر كۆنی پێش خۆیانیان‬ ‫دوبارە كردۆتەوە‪ ،‬چونكە بەرلەوانیش «ئۆڤید و‬ ‫س و حەكیمەكانی سەردەمانی‬ ‫ڤرجیل ‌و هۆمیرۆ ‌‬ ‫پێشوو و خاوەنی مەهاباراتای سانسكریتی» باسیان‬ ‫لەوە كردووە‪.‬‬ ‫كتێبە باشەكان كەمن‪ .‬لەنیوەی دووەمی سەدەی‬ ‫نۆزدەداو لەكاتی خوێندنەوەی (كۆمیدیای یەزدانی)‬ ‫«دانتێ‌« داو سەروەختێك دەستی بەنوسینی‬ ‫(دكتۆر جیكڵ و میستەر هاید) كرد‪« ،‬ڕۆبــەرت‬ ‫لویس سێتڤنسۆن» دركی بەوەكردبوو‪ .‬لە چلەكانی‬ ‫ســەدەی بیستەمدا «خۆرخ ‌ێ لویس بۆرخیس»‪،‬‬ ‫كاتێك نۆڤلێتەكەی «ستیڤنسۆن» دەخوێنێتەوەو‬ ‫خەریكی نوسینی (ژیانی تیدیۆ ئیزیدۆرۆكروز)‬ ‫دەبێت‪ ،‬پەی بەو ڕاستیە دەبات‪.‬‬ ‫«گابریێل گارسیاماركیز» درك بەوەدەكات‪،‬‬ ‫ئەودەمەی لە ساڵی ‪ 1965‬كورتە چیرۆكەكانی ‬ ‫«بۆرخیس» دەخوێنێتەوەو (سەدساڵ تەنیایی)‬ ‫دەنوسێت‪ .‬كتێبی باش كەمەو كارەساتیش لەوەدایە‪،‬‬ ‫ڕەنگە ببێت بەژێر باری ئەو كتێبانەوە كە ڕۆژانە‬ ‫چاپخانەكان فڕێیان دەدانە ئەم گەردونەوە‪.‬هێندە‬ ‫بەسە كەهەریەك لەئێمە سەردانێكی پێشەنگاكانی‬ ‫كتێب بكات‪ ،‬بۆئەوەی ئەو هەستە ناخۆشە دایبگرێت‪:‬‬ ‫(تۆبڵێی لەنێو لێشاوی ئەو هەموو كتێبەدا‪ ،‬ئەوە‬ ‫بدۆزمەوە كەخۆم مەبەستمە؟)‪.‬‬ ‫ئەوە بەوەدەچێت پاییز لە دارستانێكدا كە گەاڵ‬ ‫دایپۆشیووە‪ ،‬بۆ گەاڵیەكی وشك ‌و برنگی تایبەت‬ ‫بگەڕێیت‪ .‬یان بەچیرۆكێكی ئیتاڵی سەر بەسەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست دەچێت كە نوسەرەكەی نەناسراوبێت‪.‬‬ ‫ئــەو چیرۆكە بە مــەزەنــدەی یەكێك لە نوسەرە‬ ‫هاوچەرخەكان‪ ،‬لەنوسینی «ئیتالۆ كالڤینۆ»یە‪.‬‬ ‫بەاڵم بەگەڕانەوە بۆ نوسینەكانی «كالڤینۆ» ئەو‬ ‫گومانەمان دەڕەوێتەوە‪( :‬كالڤینۆ ئەو چیرۆكەی‬ ‫نەنوسیووە كە ئێمە لێرەدا دەیگێڕینەوە)‪.‬‬ ‫چیرۆكەكە لە ئەوروپای سەدەكانی ناوەڕاستدا‬ ‫ڕودەدات‪ .‬شەڕ لەنێوان دوو واڵتــدا دەقەومێت‪.‬‬ ‫سوپایەك سەر لەبەر تیادەچێت‪ .‬هەواڵەكە دەگات‬ ‫بە گوندێك‪ ،‬پیاوێكی تێدا دەژی ناوی «شارلمان»ە‪.‬‬ ‫ئەو پیاوە تەنها یەك برای هەیەو ئەو برایەشی لەو‬ ‫شەڕەدا تیاچووە‪.‬‬ ‫«شارلمان» بڕیاردەدات گوندەگە ج ‌ێ بێڵێت‌و‬

‫««‬

‫ڕودەكــاتــە چیاو پێدەشت ‌و دۆڵــەكــان‌و خۆی‬ ‫دەگەیەنێتە گۆڕەپانی جەنگەكە‪ .‬دەیەوێت الشەی ‬ ‫برا كــوژراوەكــەی بباتەوە بۆ گوندەكەی خۆیان‬ ‫ب و باپیران)‌و لەو ‌ێ بەخاكی بسپێرێت‌و‬ ‫(گوندی با ‌‬ ‫لە پاڵ باب‌و باپیرانیدا بینێژێت‪.‬‬ ‫دوای ماوەیەكی زۆر لــەڕ ‌ێ ڕۆشــتــن‪ ،‬دەگاتە‬ ‫شاخێك‪ .‬ڕێــبــەرەكــە پێی دەڵــێــت‪( :‬شــەڕەكــە‬ ‫لەپشت ئەم چیایەوە ڕویدا)‪« .‬شارلمان» بەچیاكە‬ ‫هەڵدەزنێت‌و دەگــاتــە ســـەرەوە‪ .‬پــاش كەمێكی‬ ‫دی بەودیودا دادەگەڕێت‌و الشەی براكەی دەدات‬ ‫بەشانیداو دەگەڕێتەوە گوندەكەی خۆیان و لەپاڵ‬ ‫كەس‌وكارەكەیاندا دەینێژێت‪« .‬شارلمان» لەوكاتەی‬ ‫بەسەر چیاكەدا دەكەوێت‪ ،‬بیر لەهەموو ئەوشتانە‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫كات دەمەو نیوەڕۆیەو خۆر بەتاقی ئاسمانەوەیە‪.‬‬ ‫بەهەڵەداوان‌و هەناسەبڕكێوە‪ ،‬دەگاتە سەر دوندی‬ ‫چیاكە‪ .‬لەجێی خۆی دەوەستێت‌و ئارەق بەسەر لوتیدا‬ ‫دێتەخوارێ‌‪ ،‬سەیری پێدەشتەكانی خوارەوە دەكات‪.‬‬ ‫پێدەشتێك هــەزاران الشەی كــوژراوی لێكەوتووە‪.‬‬ ‫چۆن بتوانێت لەناو ئەو الشە بێشومارانەدا‪ ،‬تەرمی‬ ‫براكەی بدۆزێتەوە؟‬ ‫كتێب زۆرەو كتێبی باش كەمە‪ .‬ماوەتەوە سێیەم‬ ‫سەرنج‪( :‬كتێب بونی نییە گەر نەیخوێنینەوە)‪.‬‬ ‫كتێبی (حــیــاە الــحــیــوان الــكــبــری)ی ئیمام‬ ‫«دومێری» لە چاپكراوەكانی چاپخانەی (مەیمەنە)‬ ‫لە واڵتــی میسر كە لە ساڵی ‪ 1888‬چاپكراوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ پەراوێزێكدا كە لەسەر الپەڕەكانی كتێبێك‬ ‫نوسراوە بەناونیشانی (عجائب المخلوقات و غرائب‬ ‫الموجودات)‌و لە نوسینی «قیزوینی»یە‪.‬‬ ‫ئەو كتێبە دووكتێب لەخۆی دەگرێت (لەدنیادا‬ ‫نییە)‪ ،‬هەرچەندە بۆ ســەدەو نیوێك دەچێت لە‬ ‫پایتەختی واڵتێكی عەرەبی‌و لەسەر تاقی كتێبخانەی‬ ‫زانكۆیەك دانراوە‪ .‬ئەو كتێبە تۆز و خۆڵی لێنیشتووەو‬ ‫بەهۆی تەڕەشوع‌و تاریكیەوە‪ ،‬الپەڕەكانی ورد دەبن‌و‬ ‫بەدرێژایی سەدەیەكی تــەواو‪ ،‬تەنها جارێك یان‬ ‫دووجار لەو كتێبخانەیە براونەتە دەرەوە‪.‬‬ ‫كتێب بونی چۆن دەبێت‪ ،‬گەر كەس نەیخوێنێتەوە؟‬ ‫كتێبێكی ئینگلیزی هەیەو ساڵی ‪ 1862‬بەپێنوسی‬ ‫قەشەیەكی پرۆتستانتی نوسراوە كە لەساڵی ‪1860‬‬ ‫سەردانی سربستانی كردووەو تیایدا باس لە سەركردە‬ ‫دروزیەكانی جەبەل لوبنان دەكات‪ ،‬چۆن لەوكاتەدا‬ ‫لە كونجە تاریكەكانی قەاڵی بۆڵگراددا بەند كراون‪.‬‬ ‫ئەو كتێبە چۆن لەم دنیایەدا بونی دەبێت‪ ،‬گەر ‬ ‫هــەروا بەنوستوی‌و لەژێرزەمینی كتێبخانەیەكدا‬ ‫مایەوە كە كتێبی كۆن دەفرۆشێت‪ ،‬لە شەقامێكی‬ ‫چەپەكی (ئێدوارد ڕۆد) لە لەندەن‪.‬‬ ‫كتێبی داخراو بە بەردێك دەچێت لەناوەڕاستی‬ ‫بیاباندا‪ .‬كتێبی داخراوبونی نییە‪ .‬ئەوكاتە دەبێتە‬ ‫كتێب‌و بونی دەبێت كە چاوی خوێنەرانی دەكەوێتە‬ ‫سەرو دەیخوێننەوە‪.‬‬ ‫لەنوسینەكەمان بووینەوە‪.‬‬ ‫س ‌ێ تێبینی‪( :‬كتێبێكی زۆر هەیە‪ ..‬كتێبی باش‬ ‫كەمەو كتێبیش بونی نییە گەر ئێمە نەیخوێنینەوە)‪.‬‬

‫عەزیزی شەنگال و‬ ‫سى‌و سێیه‌مین فێستیڤاڵى نێونه‌ته‌وه‌یى شانۆیى فه‌جر‬ ‫مەریوان هەڵەبجەیی‬ ‫ب ‌ه درێژایى مێژووى هونه‌رى نوێى كوردى‪،‬‬ ‫هه‌میش ‌ه ڕۆژه ـه‌اڵتــى كوردستان پێگەیەكى‬ ‫گــــه‌وره‌و گرنگى هــونــه‌رى كـــوردى بــووه‌و‬ ‫به‌رده‌وام ئه‌م به‌ش ‌ه ل ‌ه سه‌رزه‌مینى كوردستان‬ ‫دره‌وشانه‌وه‌ى به‌خۆیه‌و‌ه دیوه‌و به‌رده‌وام گه‌ش ‌ه‬ ‫به‌خۆیه‌و‌ه ببینێت‪ ،‬دیار‌ه ده‌كرێت یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫هۆكار‌ه سه‌ره‌كییه‌كانیشى‪ ،‬هاوژینى بێت له‌گه‌ڵ‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانى ترى ئێران‌و كاریگه‌ریى وه‌رگرتنیان‬ ‫ل ‌ه ئه‌وان ك ‌ه خاوه‌ن هونه‌رێكى مه‌زن‌و هه‌زاران‬ ‫سااڵنه‌و پێگه‌یه‌كى به‌هێزیان هه‌ی ‌ه ل ‌ه هونه‌رى‬ ‫دونیادا‪ .‬ئـه‌وه‌ى لێره‌دا مه‌به‌ست ‌ه په‌یوه‌ندى‬ ‫هونه‌رى كورد له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌كانى ترى ئێرانداو‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانیان نییه‌‪ ،‬هێنده‌ى مه‌به‌ستم ‌ه‬ ‫باس ل ‌ه گه‌شه‌و چاالكبوونى بزاوتى هونه‌رى‬ ‫كوردى ل ‌ه ئه‌مڕۆى ڕۆژهه‌اڵت ‌و به‌تایبه‌تتریش‬ ‫ئــامــاده‌بــوونــى بـه‌رچــاویــانـ ‌ه ل ـ ‌ه فێستیڤاڵ ‌ه‬ ‫ناوخۆیى ‌و نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كانى ئێراندا‪ .‬گڕوتینى‬ ‫ئ ـه‌م بــزاوتـ ‌ه ده‌گ ـه‌ڕێــت ـه‌و‌ه بۆ پــاش كۆتایى‬ ‫هاتنى شه‌ڕى هه‌شت ساڵه‌ى عێراق ‌و ئێران‬ ‫‌و به‌تایبه‌تتریش قۆناغى هه‌شت ساڵه‌ى‬

‫سه‌رۆكکۆمارى محه‌مه‌د خاته‌مى ل ‌ه ئێراندا‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌موو قه‌زاكانى ڕۆژهه‌اڵتى كوردستاندا‪،‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى ڕۆشنبیرى ‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى‬ ‫شانۆ هه‌یه‌و ل ‌ه ژێر چاودێری و ب ‌ه هاوكارى‬ ‫ئه‌و دوو به‌ڕێوه‌به‌رێتییه‌و ته‌نانه‌ت ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ى‬ ‫ئه‌وانیشه‌و‌ه چه‌ندین گروپى شانۆیى هه‌ن‬ ‫سااڵنێكى زۆر‌ه چاالكى شانۆیى ده‌كه‌ن‪ .‬هه‌ر‬ ‫ئه‌مه‌ش بووه‌ت ‌ه هۆى ئه‌وه‌ى خاوه‌ن شانۆیه‌كى‬ ‫س ـه‌رك ـه‌وتــوو و زیــنــدو بین ل ـ ‌ه ڕۆژه ـه‌اڵتــى‬ ‫كوردستان‪ ،‬هه‌رچه‌ند ساڵ جارێك كۆمه‌ڵێ‬ ‫هونه‌رمه‌ندى به‌تواناى نوێ دێن ‌ه بواره‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌رده‌وامى زیندووبوونى فێستیڤاڵى شانۆیى‬ ‫كوردى سه‌قزو فێستیڤاڵى نێونه‌ته‌وه‌یى شانۆى‬ ‫شه‌قام ل ‌ه مه‌ریوان ‌و هاتن‌و ده‌ركه‌وتنى چه‌ند‬ ‫هونه‌رمه‌ندى دیار ل ‌ه ئاستى تاراندا‪ ،‬شاهیدى‬ ‫ئه‌و ڕاستییه‌ن‪ .‬ل ‌ه سى‌و سێیه‌مین فێستیڤاڵى‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یى شانۆى فه‌جردا ڕووداوێكى تایبه‌ت سه‌ره‌ڕاى كێشه‌ى ئابوورى‌و سیاسى ناوچه‌كه‌و به‌به‌رهه‌مێك ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و دوو پارێزگای ‌ه‬ ‫ڕوویــدا‪ ،‬ئه‌ویش ئـه‌و‌ه بوو ه ـه‌ردو پارێزگاى دۆخى خراپى ژیانى هونه‌رمه‌ندانى كورد ل ‌ه به‌شدارییان كردووه‌‪.‬‬ ‫هونه‌رمه‌ندانى كوردى دانیشتووى تارانیش‪،‬‬ ‫(كوردستان‪ ،‬سنه‌) و (كرماشان) زۆرترین ڕۆژهه‌اڵت‪ ،‬چاالكانه‌تر ل ‌ه هه‌میش ‌ه به‌شدارییان‬ ‫به‌شداریان هه‌بووه‌و زۆرترین گروپى شانۆیى ل ‌ه كردووه‌و له‌سه‌ر ئاستى هه‌موو ئێراندا پارێزگاى وه‌ك هه‌میش ‌ه ئاماده‌بوونى كاریگه‌ریان هه‌بوو‬ ‫شاره‌كانى سه‌ر به‌و دوو پارێزگای ‌ه كاره‌كانیان كوردستان‪ ،‬سنه‌‪ ،‬ب ‌ه زۆرترین شانۆو‌ه به‌شداریی ك ‌ه دیارترینیان دكتۆر قوتبه‌دین سادقى بوو‪،‬‬ ‫هـه‌ڵــبــژێــردراو‌ه بــۆ بـه‌شــداریــكــردن لـ ‌ه به‌ش ‌ه كردووه‌و له‌دواى ئه‌ویش پارێزگاى كرماشان‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ی ب ‌ه شانۆیى (عه‌زیزى شه‌نگال)‬ ‫جۆراوجۆر و جیاوازه‌كانى ئه‌و فێستیڤاڵه‌دا‪ .‬جگ ‌ه له‌وه‌ش مه‌هاباد ب ‌ه دوو به‌رهه‌م ‌و بۆكان ب ـه‌شــدارى كــردو توانیبووى به‌شێوه‌یه‌كى‬

‫هونه‌ریان ‌ه تراژیدیاى شه‌نگال نیشانى بینه‌رانى‬ ‫فێستیڤاڵ بــدات ‌و پێشوازییه‌كى باشى لێ‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئه‌م نمایش ‌ه نزیكه‌ى مانگێك ل ‌ه دواى‬ ‫فێستیڤاڵ تا ئه‌مڕۆ ب ـه‌رده‌وام هه‌موو ڕۆژێك‬ ‫ل ‌ه هۆڵى سه‌ره‌كى شانۆى شار پێشكه‌ش‬ ‫ده‌كرێت‪ .‬له‌فێستیڤاڵى ئه‌م ساڵدا شه‌ش ده‌قى‬ ‫دكتۆر قوتبه‌دین سادقى له‌الیه‌ن شه‌ش گروپى‬ ‫جیاوازى پارێزگاكانى ئێرانه‌و‌ه پێشكه‌ش كراوه‌و‬ ‫ل ‌ه كۆتایى فێستیڤاڵیشدا خه‌اڵتى ته‌مه‌نێك‬ ‫كاركردن پێشكه‌ش ب ‌ه دكتۆر سادقى كراوه‌‪.‬‬ ‫لــه‌م ســاڵــدا خ ـه‌اڵتــى باشترین ئه‌كته‌رى‬ ‫فێستیڤاڵ درایــ ‌ه ئه‌كته‌رى به‌تواناى كورد‬ ‫حه‌سه‌ن شه‌هروز‪ ،‬خه‌اڵتى باشترین مۆسیقا‬ ‫بۆ شانۆیى ‪ wow‬ل ‌ه نووسین ‌و ده‌رهێنانى‬ ‫ده‌رهێنه‌رى الوى كورد تینو ساڵحى‪ ،‬خه‌اڵتى‬ ‫باشترین جلوبه‌رگ بۆ شانۆیى سه‌مایه‌ك بۆ‬ ‫گه‌ڕانه‌وه‌ى بووك‪ ،‬ل ‌ه نووسینى تریف ‌ه كه‌ریمان‬ ‫‌و ده‌رهێنانى فاتیح بادپه‌روا‪ .‬به‌هه‌مان شێو‌ه‬ ‫خه‌اڵتى باشترین ئه‌كتەرى پیاوى فێستیڤاڵى‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یى سینه‌ما درای ـ ‌ه ئه‌كته‌رى كورد‬ ‫سه‌عید ئاغا خانى‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )447‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/2‬‬

‫‪7‬‬

‫هەمنگوەی‪ :‬جەژنی هاوبەش‬

‫««‬

‫سەبارەت بە «پاریس جەژنی نەبڕاوە»‬

‫ماریۆ ڤارگاس یۆسا‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬مستەفا شێخە‬ ‫(‪)٢-١‬‬

‫ڕۆژنامەکان بە جۆرێک پەروەردەیان‬ ‫کـــردوویـــن ئـــەو لــەگــەڵ یــەکــێــک لە‬ ‫کەسایەتییەکانی تێکەڵ بکەین‪ .‬ژیاننامەی‬ ‫ئەو چییە؟ ژیاننامەی پیاوێکی مەیدانی‬ ‫گــەشــتــوگــوزارەکــان‪ ،‬توندوتیژییەکان‬ ‫و هێندێک جاریش ســووڕانــەوەی نێو‬ ‫مەینۆشی و ڕاوکـــردن و سیاسەت و‬ ‫ئەدەب‪ .‬هەر ئەوەندەش خولیای ئەدەب‬ ‫بوو کە هێندێک جار بە زەوقوشەوقەوە‬ ‫خەریکی مشتوەشاندن و ڕاوکردن دەبوو‪.‬‬ ‫کورتەچیرۆک و ڕۆمانەکانیشی بەگشتی‬ ‫وەک بەرهەمە الوەکییەکانی ژیانی پڕ لە‬ ‫ڕووداوی‪ ،‬قەرزداری ئەو ژیانە ڕاستی‌نوێن‬ ‫و پڕ لە ڕووداوانەیەتی‪ .‬ئەگەر ڕەوشەکە‬ ‫بــە جــۆرێــکــی دیــکــە بــوایــە‪ ،‬هیچکام‬ ‫لەم قسانەم بەڕاست وەرنەدەگیران‪.‬‬ ‫هەمنگوەی شێواویی خۆی بەالوە دەنێت‬ ‫و لە جەژنی نەبڕاوەدا‪ ،‬ئاخرین کتێبی کە‬ ‫نووسیویەتی‪ ،‬بە ئاشکرا هەموو شتێکمان‬ ‫بۆ شی دەکاتەوە‪ .‬کێ بڕوای دەکرد ئەم‬ ‫گەڕۆکە مەشرەفخۆش و خۆشڕەوشتە لە‬ ‫نێوان ئەم هەموو بەسەرهاتانەدا‪ ،‬لەنێو‬ ‫ئەم هەموو ژنــەدا و لەنێو ئەم هەموو‬ ‫چەوساندنەوەیەدا کە تێی پەڕاندبوو‪ ،‬لە‬ ‫کۆتاییدا تەمەنی ڕابردووی کۆ بکاتەوە‬ ‫و بە خەمێکی حەسرەتاوییەوە وێنەی‬ ‫پیاوێکی الو هەڵبژێرێت کە خولیای‬ ‫بزوێنەری نووسین هاندەریەتی‪ .‬هەموو‬ ‫شتێکی ژیانی‪ ،‬وەک وەرزش و شتە‬ ‫چێژبەخشەکانی دیکە تەنانەت کەمترین‬ ‫خۆشی و سەرلێشێواوییەکانی رۆژانــە‬ ‫و هەروەها خوشەویستی و دڵدارییشی‬ ‫بــە دەوری ئــەم ئــاگــرە دەروونــیــیــەدا‬ ‫دەسووڕێنەوە‪ .‬ئەمانە لەسەر یەک کۆ‬ ‫دەکاتەوە و لەوێدا مەحکوم یان پەسند‬ ‫دەکرێت‪ .‬کتێبێکی جوانە کە لەوێدا بە‬ ‫ساکاری و زۆر خۆمانە‪ ،‬پێشان دەدات چ‬ ‫جۆرە دڵەڕاوکێیەک هەم دانسقەیە و هەم‬ ‫گیرۆدەشمان دەکات‪.‬‬ ‫دڵــەخــورپــەی نــووســیــن پێویستە‪،‬‬ ‫بــەاڵم تەنیا خاڵی دەستپێکردنە‪ .‬بێ‬ ‫ئــەو»تــەکــووزیــیــە بــاش وشــکــە» کە‬ ‫هەمنگوەی لە کاتی گەنجیدا لە پاریسی‬ ‫سااڵنی ‪ ١٩٢١‬و ‪ ١٩٢٦‬تێیدا بــوو بە‬ ‫مامۆستا و ئەو سااڵنەی کە لەم کتێبەدا‬ ‫هاتوون و وەک خۆی دەڵێت «هەژار و‬ ‫نەخۆش و بەختەوەر» بوو‪ ،‬خولیابوونی‬ ‫نووسین بێسوودە‪ .‬دیــارە ئەو سااڵنە‪،‬‬ ‫سااڵنی دەربەدەریی ژیانی قەرەجانەی‬ ‫بوون‪ .‬ڕۆژانی لە چاخانەکاندا تێدەپەڕاند‪.‬‬ ‫دەڕۆیشتە کێبڕکێکانی غاردانی ئەسپ و‬ ‫خواردنەوەی بەردەوام بووبوو بە پیشەی‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا تەکووزییەکی شاراوە بەسەر‬ ‫ئەم «جەژنە نەبڕاوەیە»دا زاڵ بوو و‬ ‫ناڕێکییەک کە لە ڕاستیدا جۆرێک لە‬ ‫ئازادی و باوەشکرانەوەی بەدوای یەکدا‬ ‫بوو‪ .‬هەموو کردەوەکانی لە ناوەندێکدا‬ ‫چڕ دەبوونەوە و ئەویش کارەکەی بوو‪.‬‬ ‫هەڵبەت ژیانی قەرەجانە دەتوانێت‬

‫ئەزموونێکی بەكەڵک بێت (بــەاڵم نە‬ ‫زیادتر و نە کەمتر لە ئەزموونەکانی‬ ‫دیــکــە‪ ).‬ئــەوکــاتــە کــەســێــک دەبێتە‬ ‫ئەسپسوارێکی لێهاتوو کە ئەسپەکە بۆی‬ ‫نەکرێت لە عەردی بدات‪ .‬هەمنگوەی ئەمە‬ ‫دەردەخات کە لە چیرۆک و چاوپێکەوتن‬ ‫و گفتوگۆکاندا یاسا وشکەکانی بەسەر‬ ‫خۆیدا سەپاندووە بۆ ئەوەی لە کاتێکدا لە‬ ‫ئاوە شەپۆلدارەکاندا بایەوانی پاپۆڕێکی‬ ‫بەرز کردووەتەوە‪ ،‬پاپۆڕەکەی تووشی‬ ‫تێکشکان نەیەت‪« .‬بە جۆرێک پەروەردە‬ ‫بووم کە دوای خواردن‪ ،‬بەر لە نووسین و‬ ‫کاتی نووسین هەرگیز بادە نەخۆمەوە‪ ،‬لە‬ ‫بارەی شتێکەوە کە دەمناسی‪ ،‬چیرۆکێکم‬ ‫دەنــووســی‪ ».‬وێــڕای ئەمە‪ ،‬لە کۆتایی‬ ‫ڕۆژێکی باشدا‪ ،‬بە خواردەنەوەی جامێک‬ ‫«کــێــرش» میوانداریی خــۆی دەکــرد‪.‬‬ ‫ناتوانێ بــەردەوام بە خولیا و وڕەیەکی‬ ‫یەکسانەوە کار بکات‪ .‬هێندێک جار لە‬ ‫بەرانبەر کاغەزی سپیدا هەست بە بۆشایی‬ ‫و دڵخەمۆکی دەکـــات‪ .‬پــاشــان لەبەر‬ ‫خۆیەوە بە نارەنارەوە دەڵێت‪« :‬دوودڵ‬ ‫مەبە‪ .‬پێشترێ بـــەردەوام نووسیوتە‪،‬‬ ‫ئێستاش دەتوانی بنووسی‪ .‬تەنیا کارێک‬ ‫کە پێویستە ئەنجامی بــدەی‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫دەبــێ ڕستەیەکی بــاش بنووسی‪ .‬ئەو‬ ‫ڕاستترین ڕستەیە بنووسە کە دەتوانی‬ ‫بینووسی‪ ».‬کاتێک نووسینی چیرۆکێکی‬ ‫تەواو دەبێ‪ ،‬بەردەوام هەست بە بۆشایی‪،‬‬ ‫خەم و لە هەمان کاتدا شادییش دەکات‪،‬‬ ‫وەک ئــەوەی هەر ئێستا لە گەمەکردن‬ ‫لەگەڵ ئەویندارێک گەڕابێتەوە‪.‬‬ ‫راستە دەڕۆیشتە کافتریاکان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەک نووسینگەی کارەکەی کەڵکی لەو‬ ‫کافتریایانە وەردەگـــرت‪ .‬لە پشت ئەو‬ ‫مێزە بەردینانەی کە لەهەیوانەکانییەوە‬ ‫دەیانڕوانییە سەرباخی لۆکزامبۆرگ‪،‬‬ ‫پێچەوانەی ئاوارەکانی ئەمەریکای التین لە‬ ‫شەقامی کوخاس‪ ،‬لە دنیای خەوەزینگدا‬ ‫نەدەخوالیەوە و بۆ خۆزلکردنەوەش لەو‬ ‫شوێنە دانەدەنیشت‪ .‬یەکەم کۆمەڵەی‬ ‫کورتەچیرۆکەکانی لەوێ نووسی و هەر‬ ‫لەوێش بە چەند بەشێک لە «وەرزەکانی‬ ‫خۆر هەروا دەشنێت»دا چووەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫کەسێک ئاستەنگی بۆ دروست کردبایە‪،‬‬ ‫بە ڕێژنەی جنێوانەوە لە خــۆی دوور‬ ‫دەخستەوە‪ .‬ئەو الپەڕانەی تێیاندا باس‬ ‫لەوە دەکات چۆن لە باخچەی «لی‌ال»‬ ‫بـــەرەوڕووی ئاستەنگسازەکانی خۆی‬ ‫بووەتەوە‪ ،‬ئەمەیان گەنجینەیەکی پڕ لە‬ ‫جنێوە‪( .‬سااڵنێک دواتــر‪« ،‬لیساندرۆ‬ ‫ئونرۆ» شەوێک لە شوێنێکی نووسین‬ ‫لە هاڤانای کۆندا چاوی بە هەمنگوەی‬ ‫کەوت‪ .‬بە ڕووتەنکی و ڕێزگرتنەوە بەرەو‬ ‫نووسەرێک ڕۆیشت کە الی خۆی زۆر‬ ‫بەڕێز بوو و ویستی ساڵوی لێ بکات و‬ ‫لەو کاتەدا کە هەمنگوەی بەسەر پێوە‬ ‫لەپشت پێشخوان خەریکی نووسین بوو‪،‬‬ ‫بە مستەکۆڵە لە خۆی دوور کــردەوە)‬ ‫دەڵێت بۆ ئــەوەی ئەوشتەی دەیهەوێ‬ ‫بیڵێت‪ ،‬تووشی گومانی نەکات‪ ،‬دوای‬ ‫نووسین پێویستی بە خوێندنەوە بوو‪.‬‬ ‫ئەو کاتانە دژوارن‪ ،‬چونکە بۆ کڕینی‬ ‫کتێب پارەی نییە‪ ،‬بەاڵم سیلڤیا بیج‪،‬‬ ‫بــەڕێــوەبــەرە ژنــەکــەی کتێبفرۆشیی‬ ‫شەکسپیر و هاوپشکەکانی بە قەرز‬ ‫کتێبی پێ دەدەن‪.‬‬ ‫مەیلی بۆ فێربوون بە مەبەستی نووسین‬ ‫لە پشت هەموو کردارەکانییەوە شاراوەیە‬ ‫و هەر ئەمەش بژاردە و پەیوەندییەکانی‬ ‫دیــاری دەکــات‪ .‬هەرشتێک بەر بە ئەم‬ ‫ئامانجە بگرێت‪ ،‬وەک ئەو ئاستەنگسازە‪،‬‬ ‫بێ ساتێک دواخستن دوور دەخرێتەوە‪.‬‬ ‫دڵەڕاوکێی وەک گێژەڵووکەیە‪ .‬وەرن‬ ‫با کێبڕکێی ئەسپغاردانی بە نموونە‬ ‫بهێنێنەوە‪ .‬بناغەی هاوڕێیەتیی لەگەڵ‬ ‫ســوارکــاران و مامۆستایانی ئــەم بــوارە‬ ‫دادەڕش ــت و ئەمە هەتا ئــەو کاتە بوو‬ ‫ســەبــارەت بە کێبڕکێ هەواڵی نهێنیی‬ ‫دەســت کــەوێــت‪ .‬رۆژێ ــک شانس رووی‬ ‫تێ کرد و ئەسپەکان بوونە هۆی ئەوە‬

‫یەکەم‌ جار «پاریس جەژنی نەبڕاوە»ـم لە نیوەی‬ ‫یەکەمی ساڵی ‪ ١٩٦٤‬دا خوێندەوە کە تازە چاپە‬ ‫ئینگلیزییەکەی باڵو کرابووەوە‪ .‬زۆر خێرا لەگەڵ‬ ‫قارەمانی ئەم یادە نەرمونیانانەدا هەستم بە‬ ‫یەکبوون کرد‪ .‬لەو کاتدا منیش وەک هەمنگوەی‬ ‫نێو کتێبەکە‪ ،‬الوێک بووم کە لە پاریس بەشداری‬ ‫خولی فێربوونی ئەدەبی بووم‪ .‬هەر ئەو کاتەش‬ ‫ئەم ڕەخنەیەم لەسەر کتێبەکە نووسی‬ ‫لە چێتشخانەی میش چێشت بخوات و‬ ‫لەوێ چاوی بە جۆیس کەوت کە لەگەڵ‬ ‫ژن و منداڵەکانی بە زمانی ئیتالیایی‬ ‫قسە دەکــات‪ .‬ســەرەڕای ئەمە کێبڕکێی‬ ‫ئەسپسواری دەستمایەکیشی بۆ کارەکەی‬ ‫کۆ دەکردەوە (خۆیشی گرنگترین هۆکاری‬ ‫دیتنی ئەم کێبڕکێیانە لەمانەوە دەزانێت)‪.‬‬ ‫بەاڵم کاتی خۆرئاوابوون لە ناکاو هەستی‬ ‫دەکــرد کە ئەم هەوەسە خۆی بووەتە‬ ‫ئامانج و کاتی بەفیڕۆ دەبــات‪ .‬بۆیە بە‬ ‫پەلە ئەم هەوەسەی سەرکوت دەکات‪ .‬هەر‬ ‫ئەم دۆخە‪ ،‬لە بارەی رۆژنامەنووسییشەوە‬ ‫بۆی دێتە پێش کە بەو هۆیەوە ژیانی‬ ‫بــەڕێــوە دەبــــرد‪ .‬پــێــچــەوانــەی ئــەوەی‬ ‫گۆڤارەکانی ئەمەریکای باکوور هێشتا‬ ‫خۆیان لە وەرگرتنی چیرۆکەکانی نەدەدا‪،‬‬ ‫ک ــاری رۆژنــامــەگــەری بـــەالوە دەنــێــت‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەدەب دڵەڕاوکێی بێ‌ئامان و‬ ‫ژیانبەخشی هەمنگوەیی الوە‪ ،‬لە جەژنی‬ ‫نــەبــڕاوەدا کەمتر نێوی دێنیت‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەردوام لە پشت هەزار بیچمی شاراوەدایە‬ ‫و خوێنەر هەست بە شاراوەیی و بێخەوی‬ ‫و چاوبرسیانەبوونی دەکـــات‪ .‬کاتێک‬ ‫هەمنگوەی دەچێتە لێواری دەریا و وەک‬ ‫زیندەوەرناسێک لە دابونەریتی ماسیگرانی‬ ‫«سێن» دەکۆڵیتەوە‪ ،‬لە گفتوگۆکانی‬ ‫لەگەڵ «مەدوکس فــۆرد» یان کاتێک‬ ‫ئەزرا پاوەند فێری مشتوەشاندن دەکات‪،‬‬ ‫کاتێک تێدەپەڕێنێت‪ ،‬قسە دەکــات و‬ ‫دەخـــوات‪ ،‬تەنانەت کاتێک دەخەوێت‪،‬‬ ‫هەواڵگرێک لە دەروونیدایە کە بە چاوە‬ ‫ســـاردە ڕاستبینەکانی ئەزموونەکان‬ ‫هەڵدەبژێرێت یان ڕەتیان دەداتـــەوە و‬

‫پۆلینیان دەکــات‪ .‬هەموو شەوان کە لە‬ ‫کاردینال لومۆن دەگەڕێتەوە ماڵەکەی‪،‬‬ ‫هاوسەری هەمنگوەی لێی دەپرسێت‪:‬‬ ‫«ئەمڕۆ شتێک فێر بووی؟ تاتی؟»‬ ‫لە یەکێک لە بەشەکانی کۆتایی «جەژنی‬ ‫نەبڕاوە»دا‪ ،‬هەمنگوەی دەکەوێتەوە یادی‬ ‫هاوکارێک لە جیلی خۆی بە ناوی سکات‬ ‫فیتزجێڕڵد‪ .‬فیتز جێڕڵد کــە بەهۆی‬ ‫یەکەم کتێبی کە لە سەردەمی گەنجیدا‬ ‫نووسیبووی ناوی دەنگی دایــەوە و بوو‬ ‫بە میلۆنەر‪ ،‬ئەو لە پاریس نووسەرێکە‬ ‫بێ‌توانا و هەوساری لە خۆی داوە‪ .‬ئەسپی‬ ‫بێبەندوباری ئەو لەگەڵ «زێڵدا»دا بە‬ ‫قوواڵکی کحول و نەخۆشیی دەروونیی‬ ‫سادیسم و رەوان‌نەژدیدا ڕۆدەچێت‪ .‬ئەم‬ ‫الپەڕانە وەک ئاخرین دیمەنی «ماڵئاوایی‬ ‫لە چەک» دەچن کە لەوێدا لەژێر ڕواڵەتی‬ ‫ڕووناکی پەخشاندا ڕەوتێکی چەقبەستوو‬ ‫لە ڕۆیشتندایە‪ .‬هەمنگوەی کە زێڵدا‬ ‫وەک بەرپرسی پووکانەوەی خێرای فیتز‬ ‫جێڕڵد دەزانێت‪ ،‬دەڵێ‪ ،‬هەر ئەو بوو بە‬ ‫هۆی بەرچاوتەنگی بە کاری ئەدەبیانە‪،‬‬ ‫شووەکەی شێت کرد و بــەرەو شێوازی‬ ‫زێدەڕۆیی لە ژیانی شێتانەدا هانی دا‪.‬‬ ‫بەاڵم خەڵکی دیکە دەڵێن فیتز جێڕڵد‬ ‫بووەتە هۆی ئەوەی زێڵدا بەرە شێتی و‬ ‫مانەوە لە خانەی پەککەوتووان و مردن‬ ‫بچێت‪ .‬هۆکارەکەی هەرچییەک بێت‪،‬‬ ‫ئاشکرایە ژیانی قەرەجئاسا تەنیا لە‬ ‫کاتێکدا دەتوانێت یارمەتیی ئەدەب بدات‬ ‫کە بیانوویەک بێت بۆ نووسین‪ .‬ئەگەر‬ ‫ڕەوتەکە پێچەوانە بێتەوە (هــەر وەک‬ ‫بەردەوام وای لێ دێت)‪ ،‬ژیانی قەرەجئاسا‬

‫و بێبەندوبار نووسەر دەکوژێت‪.‬‬ ‫چونکە ئ ــەدەب ئــەویــن و مــەراقــە و‬ ‫ئەوین و مەراقیش پاوانخوازن‪ ،‬رەقیب‬ ‫وەخۆ ناکات و پێویستی بە هەر چەشنە‬ ‫فیداکارییەک هەیە و لەم بــوارەدا زۆر‬ ‫چاوچنۆکە‪ .‬هەمنگوەی لە کافەخانەیەکدا‬ ‫دانیشتووە و ژنێکی الو الیەتی‪ ،‬لەبەر‬ ‫خۆیەوە دەڵێت‪« :‬تۆ هیی منی و هەموو‬ ‫پارسی هیی منە‪ ،‬بــەاڵم من هیی ئەم‬ ‫دەفتەر و قەڵەمەم‪ ».‬مانای کۆیلەتی‬ ‫رێک ئەمەیە‪ .‬بارودۆخی نووسەر جیاواز و‬ ‫دژوازانەیە‪ .‬ئازادی‪ ،‬مافی دیتن و بیستن‬ ‫و لێکۆڵینەوە لە سەرووی هەموو شتێکە‪.‬‬ ‫بۆی هەیە لە قوواڵییدا ڕۆ بچێت و بە‬ ‫لوتکەدا سەر بکەوێت‪ .‬هەموو راستەقینە‬ ‫هیی ئــەوە‪ .‬مەبەست لەم سەرییەتییە‬ ‫چییە؟ تێرکردنی دێوەزمەیەی دەروونە کە‬ ‫لە دەستیدا نووسەر بە دەستییەوە دیلە‪،‬‬ ‫هەموو کردەوە و کردارەکانی بۆ دیاری‬ ‫دەکات‪ ،‬دڵڕەقانە ئازاری دەدات و تەنیا بە‬ ‫کردەی خوڵقاندن– بە شێوەیەکی کاتی‪-‬‬ ‫ئارام دەبێتەوە‪ .‬ئەوکاتە وشەکان لەسەر‬ ‫یەک کەڵەکە دەبن و هەڵدەڕژێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫کەسێک ئەم دێوەزمە زلە دەستنیشان‬ ‫بکات و بیخاتە دەروونی خۆیەوە‪ ،‬ئیدی‬ ‫ڕێگەیەکی ڕاکردنی بۆ نامێنێتەوە‪ .‬دەبێ‬ ‫ئــەوەی هەیەتی و نییەتی پێی بدات‪.‬‬ ‫کاتێک هەمنگوەی دەڕۆیشتە سەیری‬ ‫گەمەی گاکان یان دەڕۆیشتە سەیری‬ ‫سەنگەری کۆماریخوازەکای ئیسپانیا‪،‬‬ ‫خەریکی فیل‌کوشتن دەبوو یان مەست‬ ‫و شێواو دەکــەوت‪ ،‬لە بەسەرهات یان‬ ‫چێژوەرگرتندا نوقم نــەدەبــوو‪ ،‬بەڵکوو‬

‫پیاوێک بــوو کە هەوەسی برسیی ئەم‬ ‫دیــوەزمــە تێرنەخۆرەی دەروونـــی تێر‬ ‫دەکرد‪ .‬چونکە الی هەمنگوەی وەک هەر‬ ‫نووسەرێکی دیکە گرنگترین شت نووسینە‪،‬‬ ‫نەک ژیان‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ لە خوێندنەوەی ئەم کتێبەدا‪،‬‬ ‫هــەمــوو ئـــەو شــتــانــەی کــە بــە هــۆی‬ ‫نووسینەکانی هەمنگوەی و پەیوەندیی‬ ‫لــەگــەڵ ئــەو کەسایەتییانەی کــە لە‬ ‫الپەڕەکانی کتێبەکەدا باسی کــردوون‪،‬‬ ‫مانایەکی جیاواز بە جەژنی نە‌بڕانەوە‬ ‫دەبەخشن‪ .‬لە ڕاستیدا ئەو تەندروستی‬ ‫و خۆشبینییەی کە پێشانی دەدات‪،‬‬ ‫پێکهاتەی ئەدەبین و پەیوەندییان بە‬ ‫ڕاستەقینەی خەماویی پــووکــانــەوەی‬ ‫خەماویی لەش و گیانی نووسەرەوە نییە‪.‬‬ ‫ئەو ڕێک لە کۆتایی رێگای ئەدەبیی خۆیدایە‬ ‫و بە چــاوی گومانەوە سەیری دەکــات‪.‬‬ ‫هەروەها دەزانێت ئیدی کەمبوونەوەی‬ ‫خێرای بەهرە جەستەییەکانی کە لەو‬ ‫کاتەدا گیرۆدەیان بوو‪ ،‬بەرەو باشبوونەوە‬ ‫ناچن‪ .‬بەاڵم خوێنەری ئەمڕۆ ئاگاداری‬ ‫ژیاننامەی سااڵنی ڕابــردووی هەمنگوەیە‬ ‫و لەم زاینەوە دەگاتە سەرەداوێک‪ .‬بە‬ ‫هۆی ئەم ســەرەداوە و بە خوێندنەوەی‬ ‫مابەینی دێڕەکان و ئەم شایەتیەتی‌دانە‬ ‫لە ریشە ئەدەبییەکانی نووسەرێکی گەورە‬ ‫کە لە ســەرەتــادا بەمجۆرە بە ڕوونــی‬ ‫رێکوڕاست پێشان دەدرێت‪ ،‬دەتوانێ لە‬ ‫پشت هەموویانەوە خەسارێکی شاراوەی‬ ‫خەماوی بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫کتێبەکە زیــاتــر لـــەوەی بیرەوەریی‬ ‫حــەســرەتــبــاری ســەردەمــی الوی بێت‪،‬‬ ‫تەلیسمێکی ئەفسووناوییە‪ .‬هەوڵێکی‬ ‫نائاگایەنەیە بۆ گەڕانەوە بە هۆی بیرەوەریی‬ ‫وشەکان بۆ پاپۆڕی ژیانی‪ .‬ساتێک لە‬ ‫سەرهەڵدانی هێزی خوڵقاندن‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫جۆشوخڕۆش و بێگەردییەک نوێ بکاتەوە‬ ‫کە ئێستا بە خێرایی بــەرەو داشکانە‪.‬‬ ‫هــەر ئــەم کێێبە تۆڵەسەندنەوەیەکی‬ ‫دوای مەرگە‪ .‬یەکالبوونەوەیەکە لەگەڵ‬ ‫هاوڕێیانی پێشووی ئەدەبی و گیانی‬ ‫قەرجەئاسا‪ .‬کتێبێکی بــەزەیــی بزوێن‬ ‫واتــە «ئــاخــریــن ئـــاوازی قــوو‪ -‬چونکە‬ ‫ئاخرین کتێب بوو کە نووسی‪ -‬کتێبێکە‬ ‫کە بە فڕوفێڵ بیرەوەرییەکانی سەردەمی‬ ‫گەنجیەتیی دەڕازێنێتەوە و دانپێداهێنان‬ ‫بە تێشکانەکانی دەشارێتەوە‪ .‬پیاوێک کە‬ ‫پڕە لە بەهرە و شادمانی و دارماڵە لە‬ ‫خوڵقێنەری و شادی‪ ،‬لە پاریسی شێتانەی‬ ‫دەیەی ‪ ١٩٢٠‬بەم جۆرە دەستی بەکار کرد‪.‬‬ ‫بەجۆرێک کە لە ماوەی چەند مانگدا توانی‬ ‫شاکارێک واتە «خۆر هەروا دەشنێتەوە»‬ ‫بخوڵقێنێت‪ .‬لە هەمان کاتدا کە هەموو‬ ‫شیرینییە خۆشچێژەکانی ژیانی دەنۆشی‪-‬‬ ‫راوی ماسیی سەلەمۆن‪ ،‬سەیرکردنی‬ ‫گەمەی گابازی لە ئیسپانیا‪ ،‬خوشانێی‬ ‫سەر بەفر لە نەمسا‪ ،‬گرێوکردن لە نەمسا‪،‬‬ ‫گرێوکردن لەسەر ئەو ئەسپەکان لە سێن‪-‬‬ ‫‌کلوو‪ ،‬خواردنەوەی بەردەوام لە باخچەی‬ ‫لی‌ال‪ -‬ئێستا مردووە‪ .‬تارماییەکە کە هەوڵ‬ ‫دەدات بە هۆی ئەو فێڵە زیرەکانەیەی‬ ‫کە مرۆڤ لە تەمەنی پیریدا دۆزیویەتەوە‬ ‫بۆ ئــەوەی بە ڕاڕاییەوە بەسەر مەرگدا‬ ‫سەرەکەوێت‪ ،‬ئەویش ئەدەبە و دەیهەوێت‬ ‫چڕنۆکی لەم ئەدەبە قایم بکات‪.‬‬ ‫ئێستا دەزانــیــن کتێبەکە پــڕە لە‬ ‫بەرچاوتەنگی و ســەربــزێــوی لــە ڕووی‬ ‫هاوڕێیانی دێرن و پێشووی و بۆ وێنە هێندێک‬ ‫لە چیرۆکەکان رەنگە باشترینەکەیان کە‬ ‫لە بارەی گرتروود ستایەن و سکات فیتز‬ ‫جێڕڵد‪ ،‬بە درۆ هەڵبەستراون‪ .‬بەاڵم ئەم‬ ‫بەرچاوتەنەگییانە لە بایەخی ئەم شتە کەم‬ ‫ناکەنەوە کە لە ناخی دەقەکەدایە‪ .‬ئەم‬ ‫خاڵە کە هەمنگوەی توانی کەموکوڕییەکان‬ ‫بۆ چاکە و چاکەکاری بگۆڕێت و توانی‬ ‫لەو بەربەست و زیانانەی لەدوای ئەوکاتە‬ ‫بۆ خوڵقاندنی چیرۆک یان رۆمانێکی باش‬ ‫بەسەریدا سەپێنران‪ ،‬بەرهەمێکی ئەدەبیی‬ ‫جوان بخوڵقێنێت‪.‬‬

‫‪201٥/3/2‬‬ ‫دووشهه‬ ‫‌مم‌ه‌ه ‪201٥/3/2‬‬ ‫‌مم‬ ‫(‪ )447‬دووش‬ ‫ژمار‌ه‌ه (‪)447‬‬ ‫ژمار‬

‫«««‬

‫‪8‬‬

‫كتێبێك له‌ باره‌ی ئه‌و گولله‌یه‌وه‌‬

‫كه‌‬

‫هه‌زار ساڵه‌ ته‌قێنراوه‌ و چه‌ند هه‌زار ساڵه‌ لێم ده‌گه‌ڕێت‬

‫دواپه‌یڤه‌كانی ژنێك‬ ‫با منداڵه‌كان بخه‌وێنم‪ .‬پیاڵه‌یه‌ك چای ببه‌م بۆ مێرده‌كه‌م‪ .‬جگه‌ره‌یه‌ك‬ ‫بكێشم‪ .‬دوانام ‌ه بنووسم بۆ دایكم‪ .‬ددانم بشۆم‪ .‬النیكه‌م بچم ‌ه به‌ر ئه‌م‬ ‫باران ‌ه و چه‌تره‌كه‌م هه‌ڵده‌م جارێكی تر‪ ،‬یان هه‌ر هیچ نه‌بێت ئه‌م‬ ‫شیعر‌ه ته‌واو بكه‌م و‪...‬‬ ‫‪ -‬‬

‫ببوور‌ه خانم! گولله‌یه‌ك له‌و‌ه زیاتر ناتوانێت چاوه‌ڕێ بێت!‬

‫گوللەیەک دەدوێت‬ ‫تێپه‌ڕیم به‌ په‌نجه‌ره‌دا و منداڵێكم بینی ده‌گریا و ژنوپیاو ڕووت ل ‌ه‬ ‫پێخه‌فدا و زه‌نگی تەلیفۆن و كراوات و ستیانی سه‌ر كاشی و كۆندۆم و‬ ‫پاكه‌تێك جگه‌ر‌ه و ده‌نگی تێپه‌ڕینی ئوتۆمبێلەکان له‌ ده‌رێ و‪...‬‬ ‫شاق! خۆم كێشا ب ‌ه وێنه‌ی سه‌ر دیواردا‪.‬‬ ‫«گولله‌یه‌كی چه‌ند به‌دبه‌خت بووم من!»‬ ‫پاڵتۆشین‬ ‫پاڵتۆكه‌ت دا به‌ براده‌ره‌كه‌ت‬ ‫براده‌ره‌كه‌ت كوژرا‬ ‫پاڵتۆ شین ‌ه تازه‌كه‌ت كون بوو‬ ‫باران ده‌باری‬ ‫هیچ هه‌ڵه‌یه‌ك ل ‌ه گۆڕێ نییه‌‬ ‫ته‌نیا قه‌رار بوو‬ ‫پاڵتۆشینێك بكوژرێت‬ ‫بڕۆو‌ه بۆ ماڵ؛ ب ‌ه دایكت بڵێ‪:‬‬ ‫پاڵتۆكه‌م دا به‌ براده‌ره‌كه‌م‬ ‫براده‌ره‌كه‌م كوژرا‬ ‫پاڵتۆ شین ‌ه تازه‌كه‌م كون بوو‬ ‫باران ده‌باری‬ ‫هیچ هه‌ڵه‌یه‌ك ل ‌ه گۆڕێ نییه‌‬ ‫ته‌نیا قه‌رار بوو‬ ‫پاڵتۆشینێك بكوژرێت‬

‫«‬

‫سەرنج‪ :‬ئەم شیعرانە چەند بەشێکن لە کتێبێک‬ ‫بە هەمان ناونیشانەوە‪ ،‬کە هێشتا باڵو نەبووەتەوە‪.‬‬ ‫پێشتر لە چەند کۆڕێکدا خوێنراونەتەوە‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫یەکەمجارە چاپ دەبن‪.‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ -‬شااڵو حەبیبە‬

‫من كوژراوم دایه‌!‬ ‫ئه‌وه‌تا؛‬ ‫پاڵتۆ شین ‌ه تازه‌كه‌م كونه‌!‬ ‫گه‌ڕانه‌و‌ه له‌ جه‌نگ‬ ‫ناوی هیچ گوڵێكم بیر نییه‌‬ ‫چۆنت بانگ بكه‌م؟‬ ‫ناوی هیچ شه‌قامێكم بیر نییه‌‬ ‫بۆ كوێت به‌رم؟‬ ‫ناوی هیچ هاوڕێیه‌كم بیر نییه‌‬ ‫ب ‌ه كێت بناسێنم؟‬ ‫بێ گوڵ و شه‌قام و به‌بێ هیچ هاوڕێیه‌ك‬ ‫تۆ كێیت‬ ‫ك ‌ه ئاوا من ده‌ناسیته‌وه‌؟‬ ‫ناسینه‌و‌ه‬ ‫جه‌نگ ده‌تناسێته‌وه‌‬ ‫سه‌نگه‌ر ده‌تناسێته‌وه‌‬ ‫گولـله‌ ده‌تناسێته‌وه‌‬ ‫وه‌ها ك ‌ه ئیتر من نه‌توانم بتناسمه‌وه‌‬

‫ئێستا‬ ‫ئەوە منم؛ چایەکەم سار بووەتەوە‬ ‫ئەوە منم؛ جگەرە دەکێشم‬ ‫ئەوە منم؛ خۆم گرتووەتە باوەش و‬ ‫ئەوە تۆیت؛ مردوویت و کەس نازانێت کێ بوویت‬ ‫تەنانەت ئەو کەسەیش کە منم‬ ‫سێیه‌مجار‬ ‫یه‌كه‌مجارم نیی ‌ه تۆ ده‌بینم‬ ‫ده‌تناسم‬

‫هاتنه‌كان‬ ‫جه‌نگ كه‌ هات‬ ‫من‪ ،‬سه‌نگه‌ری خۆم ده‌ناسمه‌وه‌‬ ‫من‪ ،‬گولـله‌ی خۆم ده‌ناسمه‌وه‌‬ ‫من‪ ،‬سێبه‌ری كه‌وتووی خۆم ده‌ناسمه‌وه‌‬ ‫جه‌نگ كه‌ هات‬ ‫من كراسی كون‌تێ‌بووی خۆم ده‌ناسمه‌وه‌‬ ‫من شه‌قامی سه‌رهه‌ڵگریی خۆم ده‌ناسمه‌وه‌‬ ‫جه‌نگ كه‌ هات‬ ‫من هه‌موو شتێكی خۆم‬ ‫ـ خۆم نه‌بێ ـ‬ ‫ده‌ناسمه‌وه‌‬

‫پاش گان پێش گولل ‌ه‬ ‫گوتم‪ :‬چایه‌كی تر بخۆره‌وه‌؛ نه‌تخوارده‌وه‌‬ ‫گوتم‪ :‬جگه‌ره‌یه‌كی تر بكێشه‌؛ نه‌تكێشا‬ ‫گوتم‪ :‬نه‌ختێك باسی خۆتم بۆ بكه‌؛ نه‌تكرد‬ ‫گوتم‪ :‬تاوێكی تر وه‌ر‌ه باوه‌شم؛ نه‌هاتی‬ ‫چه‌تره‌كه‌ت هه‌ڵگرت و‬ ‫له‌به‌ر ده‌ركه‌‬ ‫گولله‌یه‌كی وێڵ‬ ‫كه‌ فاڵنكه‌س ل ‌ه فیسارکەسی گرتبوو‬ ‫سینگتی سمی!‬

‫جاری یه‌كه‌م ك ‌ه بینیمی‪ ،‬سه‌رۆك گوتی «سه‌رت داخه» و ك ‌ه وه‌رسووڕام‬ ‫عه‌بدولخالقت پێكا‪ .‬جاری دووه‌م له‌وسه‌ری كۆاڵن به‌ر له‌وه‌ی بگه‌م‬ ‫خوێنی ژنێكت تێكه‌ڵ ب ‌ه ئاوی جۆگه‌له‌ كردبوو‪.‬‬ ‫ئێستایش هاتوویته‌و‌ه‬ ‫ده‌توانم په‌نجه‌ر‌ه بكه‌مه‌و‌ه و وه‌كوو په‌یڤێك دابه‌زم ‌ه نێو كۆاڵن و‬ ‫چاوله‌ڕێی جاری چواره‌م بم‬ ‫به‌اڵم‬ ‫نازانی‬ ‫په‌یڤێكی چه‌ند‌ه ماندووم‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫سه‌رینه‌ك ‌ه بخ ‌ه سه‌ر سه‌رم و‬ ‫ده‌سته‌كانت ئەگەر پیس بوون‬ ‫«ده‌ستشۆره‌ك ‌ه له‌ژێر پلیكانه‌كانه‌‪».‬‬

‫شااڵو‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ح‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫بە‬ ‫‪٢٠١٢‬‬

‫ذمارة (‪ )238‬دوشةممة ‪2015/3/2‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪238‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )238‬دوشةممة ‪2015/3/2‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫كۆمەڵی ئیسالمی بیركۆڵە یان بێ‌ هەڵوێستە؟‬ ‫(رەخنەیەك بۆ ئەو دواكەوتنەی كۆمەڵ لە بڕیاری بە تیرۆر ناساندنی داعش)‬

‫عەلی مستەفا‬ ‫ســـــەرەڕای دواكــەوتــنــێــكــی زۆر‪ ،‬مــایــەی‬ ‫دەستخۆشییە كە كۆمەڵی ئیسالمی و ئەمیرەكەی‪،‬‬ ‫ئەویش پاش چەند مانگێك لە روبەروبونەوەی‬ ‫سەرتاسەریی هەرێم لەگەڵ داعــشــدا و پاش‬ ‫شەهیدبونی زیاتر لە هەزار پێشمەرگە و هەزاران‬ ‫بریندار و پاش حەاڵڵكردنی خوێن و ماڵی كورد و‬ ‫كۆیلەكردن و كەنیزەكردن و شەهیدكردنی هەزاران‬ ‫ئێزیدی و هتد ‪...‬و‪ ،‬ئەوجا ئەو هێزە هەمەجی و‬ ‫بەربەرییە بە تیرۆریست ناودەبا‪ .‬بەاڵم لە هەمان‬ ‫كاتدا بڕیارێكی لەوجۆرە بۆ حیزبێكی كوردستانی‬ ‫ێ رەخنە و‬ ‫زۆر درەنــگ وەختە و ناشێت بەب ‌‬ ‫لێكدانەوە تێبپەڕێت‪.‬‬ ‫بەتیرۆر نەزانین و نەناساندنی داعش لەالیەن‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمییەوە پێشینەیەك و باكگراوندێكی‬ ‫ئایدۆلۆجیی چەندین ساڵەی هەیە و و پێویست‬ ‫دەكات ئەو حیزبە بە هەڵوێست و بڕیارەكانیدا‬ ‫بچێتەوە‪ .‬ئێمەش ئــەم بــڕیــارەی كــۆمــەڵ و‬ ‫ئەمیرەكەی‪ ،‬كە لە كۆڕێكدا رۆژی ‪22‬ی ئەم مانگە‬ ‫لە هۆڵی رۆشنبیری راگەیەنرا‪ ،‬دەكەینە ئامانجێك‬ ‫تاكو رەخنە لەو بێ هەڵوێستییە و ناڕۆشنییە و‬ ‫دواخستنی بڕیارەش بگرین كە لە گوتاری ئەو‬ ‫حیزبەدا هەیە لە نەناساندنی گروپە جیهادییەكانی‬ ‫وێنەی قاعیدە و نوسرە و دواترینیشیان داعش‬ ‫بە تیرۆریست‪.‬‬ ‫سەرەتا دەبێت ئەوە رونبكەینەوە كە هاوەڵناوی‬ ‫«بیركۆڵ» سوكایەتی نییە‪ ،‬بەڵكو ئەو وشەیە‬ ‫وەسفی ئەو مرۆڤانە(مندااڵنە)ی پێدەكرێت كە زۆر‬ ‫بە خاوی فێردەبن و بیركردنەوەیان زۆر سنوردارە‬ ‫و لە ئاستێكدا وەستاوە و وەكو هەمو مناڵێكی‬ ‫ئاسایی گەشەناكات‪ ،‬لە بەرامبەردا مناڵی ئاسایی‬ ‫لە ساڵ بەرەو ژور وشەیەك یان چەند وشەیەك‬ ‫ێ ساڵییەوە لە توانایدایە‬ ‫فێردەبێت و لە نزیك س ‌‬ ‫قسە بكات و بەجۆرێك لە جۆرەكان لە توانایدایە‬ ‫رستە بڵێت و لە سیاقدا مرۆڤ لێی تێدەگات‪.‬‬ ‫لە قوتابخانەش بەپێ ئەو پرۆگرامەی دانــراوە‬ ‫فێردەبێت و گەشەی ئەقڵی و مەعریفی توانستی‬ ‫دەكات‪ .‬لێرەدا كۆمەڵی ئیسالمی و ئەمیرەكەی‪،‬‬ ‫كاتێك دەبینین تــازە بەتازە لە كۆنگرەیەكی‬ ‫ێ دان بەوەدا‬ ‫رۆژنامەنوسیدا پێماندەڵێن كە «بەڵ ‌‬ ‫دەنێین داعش گروپێكی تیرۆریستیە و ئێمەش‬ ‫ئامادەین لە دژیان بجەنگین»‪ ،‬وەكو ئەو مناڵ‬ ‫و مرۆڤە بیركۆاڵنە دێنە پێشچاو كە زۆر بە‬

‫خاوی بیردەكەنەوە و هەست و بیركردنەوەیان‬ ‫وەكو پێویست گەشەی نەكردوە‪ .‬واتە كۆمەڵ و‬ ‫ئەمیرەكەی بە زمانی فەرمی خۆیان پێماندەڵێن‬ ‫كە تاكو پێش ئەم راگەیاندنە و پێش ‪22‬ی مانگی‬ ‫دو ئێمە ئەو گروپەمان بە تیرۆریست نەزانیوە و‬ ‫ئامادەنەبوین لە دژیان بجەنگین!‬ ‫ئەم دواكەوتنی بە تیرۆریست ناساندنەی داعش‬ ‫بڕیارێك و هەڵوێستێكی ناكاو و سەیر نییە و‬ ‫پەیوەستە بەو دۆخ و پێكهاتە و گەشەیەی كە‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمیی پێیدا تێپەڕیوە لە ملمالنێی‬ ‫نێوان سەلەفیەكان و جیهادییەكان و نەهزەكان‬ ‫لــەالیــەك و مــیــانــەڕەو و نــەرمــڕەوكــانــیــان‪ .‬بۆ‬ ‫تێگەشتن لەو هەڵوێستەشیان پێویستە ئاماژە‬ ‫بە هەڵوێستیان بكەین ســەبــارەت بە گروپە‬ ‫جیهادییەكانی وێنەی قاعیدە و هاوشێوەكانیان‪.‬‬ ‫ئەوەندەی ئێمە ئاگاداری میدیا و راگەیاندن و‬ ‫بڕیار و هەڵوێستە فەرمی و نافەرمی و ئەدەبیاتی‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی بین‪ ،‬ئەو حیزبە هیچ یەك‬ ‫لە گروپی قاعیدە و ئەنسارولئیسالم و گروپی‬ ‫زەرقاوی و جەبهەی نوسرە و دواترینیشیان كە‬ ‫داعشە بە تیرۆریست نەزانیوە‪.‬‬ ‫ئەوەندەی ئاگاداری هەواڵ و وتار و میدیای‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی بین‪ ،‬پێشتر نەمانبینیوە‬ ‫و نەمانبیستوە بە فەرمی گروپی قاعیدە بە‬ ‫تیرۆریست بناسێنن و ناوببەن‪ .‬ئەمەش پاش ئەو‬ ‫هەمو تیرۆر و ماڵ وێرانییەی كە ئەو گروپە بەسەر‬ ‫جیهان و بەتایبەتیش بەسەر دنیای ئیسالمی و‬ ‫بەسەر ئێراق و ناچەكەدا هێناویانە‪ .‬لەنێو‬ ‫كوردستانیشدا لە ‪ 2000‬كاندا (ئەنسارولئیسالم)‬ ‫كە لە هەناوی باڵەكانی كۆمەڵەوە هەڵتۆقین و‬ ‫نەمانبینیوە كۆمەڵی ئەوسا و ئێستاش پیانبڵێن‬ ‫تیرۆریست‪ .‬نەكو ئــەوە بەڵكو لــە گەرمەی‬ ‫جەنگەكاندا كۆمەڵ بەوە تۆمەتباربو كە یارمەتیان‬ ‫ێ لەو باڵ و سەركردانەی كە بە‬ ‫دەدان و هەند ‌‬ ‫سەلەفی و توندڕەو ناسراون شــەوان بە چەك‬ ‫و مەغزەنی پــڕەوە دەچنە ریزەكانیانەوە و بە‬ ‫رۆژیش بەخاڵی دەگەڕانەوە ماڵ و مەقەڕەكانی‬ ‫خۆیان‪ .‬سەبارەت بە (بــەرەی نوسرە)ی لقی‬ ‫قاعیدە لە سوریا و گروپە جیهادییەكانی دیكەی‬ ‫ئــەوێ‌‪ ،‬كۆمەڵی ئیسالمی نەكو بە تیرۆریستی‬ ‫نەناساندون‪ ،‬بەڵكو تەنانەت دڵشاد گەرمیانی‬ ‫‪-‬ئەندامی مەكتەب سیاسی كۆمەڵ‪ ،‬بە ئاشكرا‬

‫و لە رۆژنامە و فەیسبوكەوە كار و رەفتارەكانی‬ ‫ئەوانی بە جۆرێك لە جیهاد دەبینی و گەنجی‬ ‫ێ و‬ ‫بە ناڕاستەوخۆ هاندەدا كە بچێت بۆ ئەو ‌‬ ‫بەشداریی لەو جیهادەدا بكات؟!‬ ‫سەبارەت بە داعش بەهەمان شێوە كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمیی تاكو ‪22‬ی فێبریوەری بە فەرمی‬ ‫ئەو گروپەی بە تیرۆریست نەناساندبو‪ .‬دیارە‬ ‫بە تیرۆریست نەناساندنی داعــش لەالیەك بۆ‬ ‫ئەو باگراوندە جیهادی و چەكدارییەی كۆمەڵ‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە بۆ ئەو جیاوازی‬ ‫و چەند باڵیەی نێو ئەو حیزبە دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫هەڵبەتە ئەم ناساندنەش لە بەرئەنجامی ئەو‬ ‫فشارە واقیعی و سیاسی و رەخنانە دێت كە‬ ‫لە گوتاری ئەو حیزبە گیراوە‪ .‬پرسیارەكەش‬ ‫ئەوەیە ئەگەر داعــش تیرۆریستن ئەی بۆچی‬ ‫ماوەی چوارساڵە بڕیاری لەسەر نادەن؟ بەتایبەت‬ ‫نزیكەی هەشت مانگە لە جەنگێكی سەرتاسەریدان‬

‫ئەوەندەی ئێمە ئاگاداری میدیا و راگەیاندن و بڕیار‬ ‫و هەڵوێستە فەرمی و نافەرمی و ئەدەبیاتی كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی بین‪ ،‬ئەو حیزبە هیچ یەك لە گروپی قاعیدەو‬ ‫ئەنسارولئیسالم و گروپی زەرقاوی و جەبهەی نوسرەو‬ ‫دواترینیشیان كە داعشە بە تیرۆریست نەزانیوە‬

‫قۆناغی کۆتایی پاشکۆبونی فیکری‬ ‫ئیسالمیزمی کوردیی‬

‫‪2‬‬

‫د‪ .‬سەالم عەبدولکەریم‬

‫لەگەڵ كورد و لەو جەنگەشدا هەمو ئەخالق و‬ ‫یاسایەكی مرۆڤانەیان بەرامبەر بە كوردی سیڤیل‬ ‫و پێشمەرگە بەزاندوە‪ ،‬لەو ماوە فراوانەدا كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمیی بواری ئەوەی نەبوە بڕیارێكی لەمجۆرە‬ ‫بدات؟ داعشی ئەمڕۆ داعشی ‪ 4‬ساڵ لەمەوبەرە‬ ‫كە لەسوریا راگەیەنرا‪ ،‬داعشی هەشت مانگ‬ ‫لەمەوبەرە كە جەنگی دژی كورد راگەیاند و هیچ‬ ‫ێ لەو گروپە لە‬ ‫گۆڕانكاری و هەڵوێستێكی نو ‌‬ ‫ێ و ئەمڕۆدا ببێتە‬ ‫ئارادا نییە تاكو لە نێوان دوێن ‌‬ ‫تیرۆریست‪ .‬كاتێك كۆمەڵی ئیسالمی لەماوەی‬ ‫نزیك ساڵێكدا ئەوجا بڕیارێكی لەوجۆرە دەدات‬ ‫ئاماژەیە بە خاوبیركردنەوە‪ .‬واتە باكگراوند و‬ ‫جیاوازیی باڵەكانی ئەو حیزبە وایكردوە لە دۆزێكی‬ ‫لەمجۆرەدا زۆر بە خاوی بیربكاتەوە‪ .‬كاتێكیش‬ ‫هێزێكی سیاسی لەبەردەم دیاردەیەكی لەمجۆرەدا‬ ‫ئەوەندە بە خاوی بیربكاتەوە ئەوا دەكرێت بخرێتە‬ ‫نێو خانەی بیركۆڵییەكی كۆلێكتیڤانەوە‪ .‬ئەم‬

‫حەقیقەتێکی تاڵ‬ ‫‪3‬‬

‫حەمە سەعید حەسەن‬

‫باكگراوندو جیاوازیی‬ ‫باڵەكانی ئەو‬ ‫حیزبە وایكردوە‬ ‫لە دۆزێكی‬ ‫لەمجۆرەدا زۆر بە‬ ‫خاوی بیربكاتەوە‪.‬‬ ‫كاتێكیش هێزێكی‬ ‫سیاسی لەبەردەم‬ ‫دیاردەیەكی‬ ‫لەمجۆرەدا ئەوەندە‬ ‫بە خاوی بیربكاتەوە‬ ‫ئەوا دەكرێت‬ ‫بخرێتە نێو خانەی‬ ‫بیركۆڵییەكی‬ ‫كۆلێكتیڤانەوە‬ ‫بیركۆڵییە دەستەجەمعیانەش وای لێدەكات لە‬ ‫دودڵی و شڵەژاندابێت و نەتوانێت بڕیار لەسەر‬ ‫دیاردەكان بدات‪ .‬بۆیە هەمیشە لەكاتی خۆیدا‬ ‫بڕیار و هەڵوێست دەرنابڕێت‪ .‬كاتێكیش دەبینێت‬ ‫دەوروبــەرەكــەی گەشتونەتە كۆمەڵێك بڕیار و‬ ‫هەڵوێست لەسەر دیاردەكان‪ ،‬ئەوا بە خۆنەویستانە‬ ‫دەبێتە پاشكۆی بڕیار و هەڵوێستەكانی ئەوانەی‬ ‫دەوروبەری‪.‬‬ ‫ئەم خاوبیركردنەوەیە لە دۆزێكی لەمجۆرەدا‬ ‫بۆ ئیسالمییەكانی دیكەیش هەر راستە‪ .‬ئەم‬ ‫خــاوبــیــركــردنــەوەیــەی كۆمەڵی ئیسالمیی لە‬ ‫ێ هەڵوێستێك دەریخستوە‪.‬‬ ‫دەرەنجامدا وەكو ب ‌‬ ‫بەڵكو ئەم ئەزمونە ببێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی‬ ‫بۆ داهاتو بتوانێت لە كاتی خۆیدا دۆزەكــان‬ ‫هەڵبسەنگێنێت و ئەو هەڵوێستانە بكاتە بڕیار و‬ ‫هەڵوێستی سیاسی و فیكری‪.‬‬

‫زیاتر لە ‪ ١٤٠٠‬ساڵە چاکسازی‬ ‫لە ئیسالمدا شکست دێنێ‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )238‬دوشةممة ‪2015/3/2‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫قۆناغی كۆتایی پاشكۆبوونی فیكر‌و پێویستیی بەمیللیكردنی لەباشووری كوردستان‬ ‫«بەراوردی پوختی ئیسالمیزمی كوردیی‌و ئیسالمیزمی توركیی»‬

‫د‪.‬سەالم عەبدولكەریم‬

‫‪Salamaa_1979@yahoo.com‬‬

‫پێش وتار‬ ‫ئــەم وتـــارە شیكارییە دەیــەوێــت‬ ‫لــەســەر دیــــــاردە‌و دەركــەوتــەكــانــی‬ ‫پاشكۆبوونی فیكری ئیسالمی سیاسیی‬ ‫لــەبــاشــووری كــوردســتــانــی لــەرابــردو‪،‬‬ ‫هــەروەهــا درێــژبــوونــەوەی بــۆ ئێستا‌و‬ ‫ئــایــنــدە‌و مەترسییەكانی راوەســتــە‬ ‫بكات‪ ،‬بەتایبەتیش دوای سەرهەڵدان‌و‬ ‫دەركەوتنی گروپی دەوڵەتی ئیسالمی‌و‬ ‫شـــام لـــەعـــێـــراق(داعـــش)‪ ،‬هــەروەهــا‬ ‫ئــەگــەر‌و پێشبینی‌و لێكدانەوەكانی‬ ‫روبەڕوبوونەوەی هەر جەنگێكی دیكەی‬ ‫ئاینی یاخود تایفی بەرەو كوردستان‌و‬ ‫پێوەندی بەرەوتی ئیسالمی سیاسیی‬ ‫لەباشووری كوردستان‌و پێویستی ئەم‬ ‫قۆناغە سەبارەت بەئاراستەكانی گوتاری‬ ‫سیاسی‌و حكومڕانیان‌و دەرهاویشتەی‬ ‫بــەردەوامــی ئەم بارگاویبوونە‌و لەزۆر‬ ‫باریشدا لێكدنەوەی مــانــەوەی دۆخی‬ ‫پاشكۆبوونی فیكریی‪.‬‬ ‫مەترسی بەردەوامیی پاشكۆبوونی‬ ‫فیكری بۆچی؟‬ ‫ئەم وتارە دەیەوێت بایەخ بەوە بدات‪،‬‬ ‫كە ئایا شتێك هەیە بەنێوی بارگاویبوون‬ ‫یاخود ئەوەی پێی دەوترێت پاشكۆبوونی‬ ‫فیكریی الی ئیسالمییەكان؟ ئەگەر هەیە‬ ‫ئەرگومێنت‌و دەركەوتەكانی كامانە بوون؟‬ ‫سەرهەڵدانی گروپی داعش‌و راگەیاندنی‬ ‫جەنگ بەرامبەر بەهەرێمی كوردستان‬ ‫بەناوی ئاینەوە‌و بەكافر ناساندنی هێزی‬ ‫پێشمەرگە‌و كــورد چ پێوەندییەكی‬ ‫بەئیسالمییەكانی كوردستانەوە هەیە؟‬ ‫ئایا پێشبینی دەكرێت دوای كۆتایی‬ ‫هاتن بەمەترسی چەكداریی‌و سیاسیی‌و‬ ‫فیكری‌و بــیــروبــاوەڕی داعــش لەسەر‬ ‫كوردستان گروپ‌و جەنگی دیكە لەفۆرمی‬ ‫ئاینیدا بەرۆكی باشووری كوردستان‬ ‫بــگــرنــەوە؟ ئــەگــەر پێشبینی دەكــرێ‬ ‫رەنگدانەوە‌و دەرئەنجامەكانی چی دەبن‬ ‫لەسەر ئیسالمیی سیاسیی لەم پارچەیەی‬ ‫كوردستان؟ دواجار ئاخۆ سەربەخۆبوونی‬ ‫فیكری ئیسالمییەكانی كوردستان چ‬ ‫بەها‌و گرنگییەكی بۆخۆیان‌و مەسەلەی‬ ‫كورد هەیە لەئێستا‌و داهاتوودا؟‬ ‫مێژووكردنی دیاردەی پاشكۆبوونی‬ ‫فیكر الی ئیسالمییەكان‬ ‫هــۆكــاری بایەخپێدانی بابەتی ئەم‬ ‫وتــــارە بــۆ ئـــەوە دەگـــەڕێـــتـــەوە‪ ،‬كە‬ ‫لەبنەڕەتدا دیاردەی ئیسالمیزم لەفۆرمە‬ ‫سیاسییەكەیدا وەك جواڵنەوەیەكی‬ ‫سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتی لەژێر كارایی‌و‬ ‫كاریگەریی كۆمەڵەی ئیخوان موسلیمیندا‬ ‫هاتۆتە عــێــراق‌و دواتــریــش بــاشــووری‬ ‫كوردستان لەكۆتایی لەسەرەتاكانی‬ ‫نیوەی دووەمــی ســەدەی رابـــردووەوە‌و‬ ‫لــەقــۆنــاغــەكــانــی دواتـــــردا تاكۆتایی‬ ‫ســااڵنــی ن ــەوەدەك ــان دوو ئاراستەی‬ ‫سیاسی لەچوارچێوەی پارتی سیاسیدا‬ ‫بەردەوام بوو‪ ،‬هێڵی یەكەمی ئیخوانیزم‬ ‫لــەنــەوەدەكــانــدا خــۆی لە یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمیدا مانیفێست كرد‌و هێڵی دووەم‬ ‫لــەبــزوتــنــەوەی راپــەڕیــنــی ئیسالمی‪،‬‬ ‫ئەگەرچی ئەمەی دواییان تاڕادەیەك‬ ‫دابــڕانــێــكــی فــیــكــری لــەگــەڵ فیكری‬ ‫ئیخواندا دروستكرد‌و زێتر كەوتە ژێر‬ ‫كارایی فیكرێكی سەلەفی مەدەنییەوە‌و‬ ‫هێندێجاریش بــەفــیــكــری كــۆمــەڵــەی‬ ‫ئیسالمی لەمیسر ســەرســامــبــوون‪.‬‬ ‫بزوتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی پاش‬ ‫یەكگرتنی لەگەڵ بزوتنەوەی ئیسالمی‌و‬ ‫پێكهێنانی بــزوتــنــەوەی یەكبوونی‬ ‫ئیسالمیی نــەمــا‪ ،‬بــەاڵم یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمی تائێستا رێ دەكات‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫تاڕادەیەك گۆڕانكاریی لەپەیوەستبوونی‬ ‫تەواو بەفیكری ئیخوانیزمەوە روویداوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت دوای دەركەوتنی پارتی داد‌و‬ ‫گەشەپێدان لەتوركیا‪ ،‬وەك پارتێكی‬

‫ئیسالمیی سیاسیی مۆدێرن‌و جیاواز‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرهەڵدانی رووداوەكانی بەهاری‬ ‫عەرەبی سەرەتا لەتونس‌و دواتر میسر‌و‬ ‫لیبیا‌و سوریا‪ ،‬بەدیاریكراویش بەهۆی‬ ‫هەڵبژاردنەكانەوە لەمیسر‌و تونس پارتە‬ ‫ئیخوانییەكانی هــەردوو واڵت گەیشتنە‬ ‫دەســـەاڵت بــۆیــە دیــســان الی نــەوەی‬ ‫یەكەمی بێداری ئیسالمی نێو ریزەكانی‬ ‫یەكگرتووی ئیسالمی‌و تاڕادەیەكی زۆریش‬ ‫الی رێكخستن‌و ئەندامەكانی جارێكیتر‬ ‫تــازەبــوونــەوەیــەك وەك دۆستایەتی‌و‬ ‫پەیوەستی فیكری بەئیخوانیزمەوە‬ ‫سەریهەڵدایەوە‌و جەختكردنەوە لەنیشان‌و‬ ‫هێمای رابیعە(چوار پەنجەكە) الی‬ ‫زۆرێـــك لەئەندامانی بــااڵ‌و ئاسایی‌و‬ ‫هــەواداری یەكگرتووی ئیسالمی لەتۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان ئاماژە‌و بەڵگەیەكی‬ ‫روون بــــوون‪ ،‬یــاخــود بــەرپــاكــردنــی‬ ‫كــۆڕ‌و كــۆبــوونــەوەی جــەمــاوەری سەر‬ ‫شەقام لــەشــاری هەولێری پایتەختی‬ ‫هــەرێــمــی كــوردســتــان بــەهــاوبــەشــی‬ ‫لـــەالیـــەن یــەكــگــرتــووی ئــیــســامـی‌و‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمییەوە بۆپشتیوانی‬ ‫خۆپیشاندەرانی‬ ‫لەكوشتارگەكانی‬ ‫زۆریــنــە ئیخوان موسلیمین لەمیسر‬ ‫لــەالیــەن ســەرانــی كــودەتــا‌و ســوپــاوە‬ ‫دیسان ئەرگومێنێتێكی بەهیزی ئەم‬ ‫وابەستەبوونە‬ ‫وابەستەبوونەوەیە‪.‬ئەم‬ ‫نەك تەنها لەئاستی سیاسی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەئاستی فیكریشدا بینراوە‌و دەبینرێت‪،‬‬ ‫بەشێكی زۆری ئەندامانی یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمی نایشارێتەوە‪ ،‬كە ئێستاش‬ ‫سەرسامە بەفیكری ئیسالمی ئیخوان‬ ‫موسلیمین‌و بیركردنەوە‌و نوسینەكانی‬ ‫دامــەزرێــنــەر‌و بانگخواز‌و بیریارەكانی‬ ‫بەسەرچاوەی نیگابەخشی فیكری خۆی‬ ‫دەزانــێـت‌و حاشای لێناكات‪ .‬تەنانەت‬ ‫یەكێك لەكەسایەتی‌و هێما دیارەكانی‬ ‫ئیخوانیزم‌و خودی یەكگرتووی ئیسالمی‬ ‫كە(د‪.‬عەلی قــەرەداغــی)یــە‪ ،‬سەرباری‬ ‫ئەوەی لەسەرەتاوە بەسەرچاوەی دارایی‬ ‫ئەو پارتە‌و رێكخراوە خێرخوازییەكانی‬ ‫ئیخوان لەباشووری كوردستان لەقەڵەم‬ ‫دەدرێت‪ ،‬هاوكات بەهۆی وابەستەبوون‌و‬ ‫پــێــگــەی دیــــاری لــەنــێــو رێكخستنی‬ ‫ئــیــخــوانــیــزمــی جــیــهــان ـی‌و عــەرەبــیــدا‬ ‫لەواڵتی قەتەر نیشتەجێیە‌و لەئێستادا‬ ‫سەرۆكایەتی گەورەترین دامـــەزراوەی‬ ‫سوننەگەرا‌و جیهانی ئیسالمی بەنێوی‬ ‫رێكخراوی(یەكێتیی جیهانیی زانایانی‬ ‫ئیسالمیی) دەكات‪ ،‬كە لەكوردستانیش‬ ‫ئەندامی هەیە‪.‬‬ ‫ئــــەوەی تــایــبــەتــە بــەبــزوتــنــەوەی‬ ‫ئیسالمیی‪ ،‬ئەگەرچی لەساڵی(‪)1987‬‬ ‫بەهۆی بەرەنگاربوونەوەی سیاسەتەكانی‬ ‫رژێمی رووخــاوی بەعس لەواڵتی ئێران‬ ‫دامەزرا‌و ئاراستەیەكی جیهادی گرتەبەر‬ ‫لەژێر كارایی شۆڕشی گەالنی ئێران‬ ‫لــەســاڵــی ‪ ،1979‬كــەدواتــر ئاراستە‬ ‫ئیسالمییە شیعەگەراكەی نێوی هەژموونی‬ ‫بــەســەردا كــرد‌و بەشۆڕشی ئیسالمیی‬ ‫ئێرانیش نێودەبرێت‪ ،‬لەگەڵ جیهادی‬ ‫ئیسالمییەكانی ئەفغان لەساڵی ‪ 1980‬دژ‬ ‫بەیەكێتی سۆڤیەتی جاراندا بوو‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ئەوەی لەچەند گروپێكی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسی‌و فیكری جیاواز پێكهاتبوو‪،‬‬ ‫لەرۆژی جاڕدان‌و دامەزراندنییەوە خۆی‬ ‫لەژێر كارایی فیكری ئیخوانیزم رزگاركرد‌و‬ ‫تاڕادەیەكی زۆر هەڵگری گوتارێكی‬

‫كــــوردەواری خۆماڵیانە بــوو لــەڕووی‬ ‫فیكرەوە‌و بەیاننامە‌و باڵوكراوە‌و بەشداری‬ ‫لەراپەڕینی بەهاری ‪ 1991‬لەمڕەوەوە‬ ‫ئەرگومێنتی بەهێزن بۆ دابڕان لەفیكری‬ ‫ئیخوانیزم‌و دووركەوتنەوە لەهەژموونی‬ ‫فیكریان‌و خۆ مانیفێست كردنی وەك‬ ‫جواڵنەوەیەكی ئیسالمی كوردی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بــەهــۆی جـــۆراوجـــۆری پێكهاتەكەی‬ ‫لـــــەڕووی ســیــاســی‌و كــۆمــەاڵیــەت ـی‌و‬ ‫فیكرییەوە‌و دواتــریــش بەشداریكردن‬ ‫لەپێكهێنانی بــزوتــنــەوەی یەكبوون‌و‬ ‫پــاشــان هــەڵــوەشــانــەوەی بەساڵێك‌و‬ ‫جیابوونەوەی بەشێك لەكوتلەكانی‌و‬ ‫راگەیاندنی كۆمەڵی ئیسالمی‌و دووبارە‬ ‫ناونانەوەی پاشماوەكانی بەبزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمی‌و هــەروەهــا پەرتەوازەبوونی‬ ‫پێكهاتەكانی بزوتنەوەی ئیسالمی دایك‬ ‫لەژێر كارایی دۆخــی خراپی سیاسیی‬ ‫نێوخۆیان‌و دواتریش كارایی‌و كاریگەریی‬ ‫بیركردنەوەی سەلەفیگەرایی سعودیە‌و‬ ‫یــەمــەن‌و كــاریــگــەری سیاسی واڵتانی‬ ‫نێوچەكە وایان كرد ئەو شەقڵی خۆماڵیی‬ ‫فیكریە الی ئەم هێزە ون ببێت‌و كاڵ‬ ‫ببێتەوە‪ .‬چ الی بزوتنەوەی ئیسالمی‬ ‫ئێستا‌و چ الی كۆمەڵی ئیسالمی‪ ،‬كە‬ ‫بەشێكی زۆری پێكهاتەكەی لە ئەندامان‌و‬ ‫بــەرپــرســانــی بـــااڵی نێو بــزوتــنــەوەی‬ ‫ئیسالمی پێشوو دایكن‪ ،‬ئەرگومێنت‌و‬ ‫پرسیاری ســـادە‌و بــنــەڕەتــی‪ ،‬كــە الی‬ ‫لێكۆڵەری ئەم بوارە ئەوەیە ئایا ئەكرێت‬ ‫كەسێك لەنێو ئەم پارتە ئیسالمییەدا‬ ‫زۆرینەی ژیانی شاخی بۆ بەرگریكردن‬ ‫لەمافی رەوای نەتەوەكەی بەسەر برد‬ ‫بێت‌و چەكی لەشان كردبێت‪ ،‬ئێستا‬ ‫لەحاست ئەم تراژیدیا‌و كارەساتانەی‬ ‫بەرۆكی خەڵكی كوردستان دەگرن ناو‬ ‫بەناو نەتوانێن وەك كەسایەتییەكی‬ ‫ئیسالمیی كوردیی یان وەك پارتێكی‬ ‫ئیسالمیی كــوردی هەڵوێستی روون‌و‬ ‫بۆچوونی راشكاوانەی خۆی دەربڕێت‌و‬ ‫شەرمنانە‌و بیشارێتەوە‌و دڕدۆنگ بێت؟‬ ‫یاخود ئایا دەكرێ لەرابردوودا بەشێك‬ ‫بیت لەجواڵنەوەی رزگاریخوازیی كورد‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئێستا نەتوانی بۆ مافی رەوای‬ ‫هاوزمان‌و هاونەتەوەكەی خۆت لەرۆژائاوا‬ ‫ئەو هەڵوێستە سیاسی‌و جەماوەرییەی‬ ‫لەسەر شەقام بۆ ئیخوانەكانی میسری‬ ‫دەكەی‪ ،‬بۆ ئەمانیشی نەكەی؟ یاخود‬ ‫یەكالبوونەوەی درەنــگ وەخــت لەسەر‬ ‫دەربڕینی هەڵوێستی سیاسیی‌و فیكری‬ ‫لــەســەر گــروپــی داع ــش‪ .‬ئەمانە‌و زۆر‬ ‫دیاردە‌و دەركەوتە‌و شتی دیكە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫بــێ الیەنگیری ئــاراســتــە ئیسالمییە‬ ‫جیهادییەكە زیاتر شەقڵی خۆماڵیبوونی‬ ‫پێوە بووە‪.‬‬ ‫دەركەوتنی داعش‌و راگەیاندنی شەڕ‬ ‫دژی خەڵكی كوردستان‌و ئیسالمییەكان‬ ‫ئەگەرچی گروپی داعش لەقۆناغێكی‬ ‫پێشتر لەعێراقدا سەریان هەڵدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەرهاویشتە‌و كاریگەری‌و مەترسییە‬ ‫فیكری‌و سیاسی‌و چەكدارییەكانی‬ ‫ساڵێك بەر لەئێستا گەیشتە كوردستان‪.‬‬ ‫ئەوەی لەدەركەوتنی داعشدا پێوەندی‬ ‫بەئیسالمییەكانەوە هــەیــە‪ ،‬ئــەوەیــە‬ ‫كە ســەرەتــا بەشێك لەچەكدارەكانی‬ ‫داعـــش هــەمــان ئــەنــدامــانــی گــروپــی‬ ‫ئەنسارولئیسالمن‪ ،‬كەپاش لێدانیان‬ ‫لەنێوچەكانی هەڵەبجە‌و هــەورامــان‬

‫چوونە ئێران‌و دواتــر بۆ نێوەڕاست‌و‬ ‫خوارووی عێراق رۆشتن‪ .‬لەالیەكیترەوە‬ ‫شكستی ئیسالمییەكانی كوردستان‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانی عێراق‌و كوردستان‌و‬ ‫بەرەو قەزەمبوونەوەی زێتری سیاسی‬ ‫یەكێك لەپاڵنەرەكانی تەرویجبوونی‬ ‫مــۆدێــلــی ئیسالمیزمی داعـــش بــوو‬ ‫لەنێو گەنجانی ئاینداری كوردستاندا‪،‬‬ ‫چــونــكــە خـــوالنـــەوەی ئیسالمیزمی‬ ‫كوردیی لەبازنەیەكی داخ ــراودا‌و بگرە‬ ‫بچووك بوونەوە‌و كەمبوونەوە دەنگ‌و‬ ‫كاڵبوونەوەی كاریگەریی سیاسی‌و ئاینیان‬ ‫لەكوردستان‌و ناڕۆشنی گوتار‌و ستراتیژی‬ ‫ئاینی‌و سیاسی(ئەگەرچی ئەمە پێوەندی‬ ‫بەزۆر هۆكارەوە هەیە)‪ ،‬بەاڵم رەنگدانەوەی‬ ‫لــەســەر ئــەو گەنجە ئــایــنــدارە خوێن‬ ‫گەرمانە هەبوو‪ ،‬كە لەژێر كارایی گوتاری‬ ‫دەسەاڵتخوازیی ئیسالمییەكاندا بوون‌و‬ ‫بینیان نەگەشتوونەتە ئاستی بردنەوەی‬ ‫زۆریــنــەی كورسییەكانی پــەرلــەمــان‬ ‫یاخود نیوەی‌و پێكهێنەری كابینەكانی‬ ‫حكومەت‪ .‬سەرباری دەركەوتنی رەوتی‬ ‫ســەلــەفــیــزمــی مــەدخــەلــی‌و هــەوڵــدان‬ ‫بۆ بەتاڵكردنەوەی سیحری گوتاری‬ ‫دەسەاڵتخوازیی‌و سیاسیی ئیسالمییەكان‌و‬ ‫خاوكردنەوەی سەدەها گەنجی ئایندار‌و‬ ‫دواتریش وابەستەكردنیان بەو مۆدێلە‬ ‫لەبیركردنەوەی ئیسالمی ناحزبی خۆیان‪.‬‬ ‫لەمەسەلەی خۆماڵیبوونی كــوردەواری‌و‬ ‫لەهێندێك وێستگەدا تێبینی دەكەین‪،‬‬ ‫كە سەلەفیەكان پێش ئیسالمی سیاسیی‬ ‫كــەوتــووە لــە دەربــڕیــنــی هەڵوێست‌و‬ ‫بیروبۆچووندا‪ ،‬كەشەقڵێكی سیاسیی‬ ‫هەبووە‪ ،‬ئەگەرچی سەلەفیەكان توندتر‬ ‫ئینتیمایان بۆ سەلەفیەتی سعودیە‌و‬ ‫بیروڕای زانا‌و كەسایەتییە سەلەفیەكان‬ ‫هەیە‌و پابەندن پێیەوە‌و لێی النادەن‪.‬‬ ‫دەركەوتنی داعــش چەندە مەترسی‬ ‫لەسەر یەكێتی‌و پارتی‌و پارچە چەپ‌و‬ ‫عەلمانییەكانی كوردستان هەیە‌و مایەی‬ ‫هــەڕەشــەن بــۆیــان‪ ،‬بگرە كاریگەری‌و‬ ‫مەترسی بۆسەر ئیسالمییەكان زیاتر‬ ‫هەیە‪ ،‬چونكە لەبنەڕەتدا داعش بەهیچ‬ ‫شێوەیەك نە بیروباوەڕ‪ ،‬نە فیكر‪ ،‬نە‬ ‫بانگەواز‪ ،‬هیچ شتێكی ئیسالمییەكانی‬ ‫كوردستانی قەبوڵ نیە‌و تەنانەت لەزۆر‬ ‫بــاردا تەكفیریشیان دەكــەن‌و بــەالدەر‌و‬ ‫شێوێنەری ئیسالم‌و دەقەكانی نێویان‬ ‫دەبــەن‪ ،‬ئەمە جگە لــەوەی بەردەوامی‬ ‫كارایی‌و زاڵبوونی داعش وەك بیروباوەڕ‌و‬ ‫فیكر‌و سیاسەت بــەم فۆرمە ئاینی‌و‬ ‫ئیسالمییە پێگەی ئیسالمییەكان الوازتر‬ ‫دەكــات‪ ،‬بەتایبەت بەهۆی كاریگەریی‬ ‫تۆڕەكانی ئینتەرنێت‌و كــارایــی تۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‌و میدیا‪ ،‬كە داعش‬ ‫بۆ موخاتەبەكردنی كێڵگەی ئاینداری‬ ‫لــەكــوردســتــان بــایــەخــی پ ــێ ــدەدات‪.‬‬ ‫پێوەندیكردنی سەدان گەنجی ئاینداری‬ ‫كوردستان بەریزەكانی ئەو رێكخراوەوە‬ ‫ئاماژەیەكی روونــە لــەمــبــارەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫مەترسی داعش كاتێك هەڕەشەیە لەسەر‬ ‫ئەزمونی حكومڕانی كوردی لەباشوور‌و‬ ‫رۆژئاوا‌و بەردەوامی ئەم مەترسییە ئایندەی‬ ‫مەسەلەی كــورد لەنێوچەكە دەخاتە‬ ‫مەترسیەوە لەسەر ئاستی حكومڕانی‬ ‫یان دەرفەتی بەرەو سەربەخۆیی دوور‬ ‫دەخــاتــەوە‌و خــاوی دەكــاتــەوە بەهۆی‬ ‫كارایی ستراتیژی ئەم قۆناغەی ئەمریكا‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتیشدا گوتاری بیروباوەڕی‌و‬

‫سیاسی‌و فیكری ئیسالمییەكانیش‬ ‫دەخاتە بــەردەم مەترسییەكی گەورە‌و‬ ‫دەتوانێ كاری خۆی تێدا بكات‪ ،‬چونكە‬ ‫گرفتی بناغەكانی گوتاری بیروباوەڕی‌و‬ ‫فیكری ئیسالمییەكانی كوردستان هەر‬ ‫لەسەرەتاوە تائێستا پەیوەستكراوە‬ ‫بەئامانجێكی دوورەوە‪ ،‬كەبریتی بووە‬ ‫لــەهــەوڵــدان بۆگێڕانەوەی دەســەاڵت‌و‬ ‫خەالفەتی ئیسالمی‌و حوكمی قورئان‌و‬ ‫دەســەاڵتــێــكــی ئیسالمی‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئــەم گــوتــارە لەقۆناغە بەراییەكانی‬ ‫دەستپێكردنی چاالكی ئیسالمی سیاسی‬ ‫لەسەرەتای نــەوەدەكــان‌و دواتــردا زۆر‬ ‫بەهێز بــوو‪ ،‬ئێستاش لــەگــەڵــدا بێت‬ ‫هیچ یەكێك گوتاری دەسەاڵتخوازیی‌و‬ ‫خەونی گێڕانەوەی خەالفەتی ئیسالمی‬ ‫رەتناكەنەوە‌و بەهەزاران گەنجی ئایندار‬ ‫بەمجۆرە گوتارە دەسەاڵتخوازیی‌و خەونی‬ ‫خەالفەتە تەعبیئە كراوە‌و وەك هێزێكی‬ ‫مــەعــنــەوی بــە راهــێــنــان‌و پــــەروەردە‌و‬ ‫پەیوەستی ئەو گەنجانە بەچوارچێوە‌و‬ ‫بەرنامە‌و گــوتــاری سیاسی‌و فیكری‌و‬ ‫ئیسالمی ئیسالمیزمی كوردییەوە مامەڵەی‬ ‫لەگەڵدا كراوە‪ ،‬بۆیە لەم دۆخەدا بوونی‬ ‫دەوڵەت‌و خەالفەتێك بەنێوی خەالفەتی‬ ‫ئیسالمی لەالیەن داعشەوە بەشێوەیەكی‬ ‫خــراپ كار بەنەستی گەنجانی ئایندار‬ ‫لــەكــوردســتــان دەكـــات‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫لەنێو رێكسختن‌و ریزەكانی ئیسالمیزمی‬ ‫كوردیدا‪ ،‬ئەگەر ئیسالمییەكان لێرەوە‬ ‫رێ‌و شوێنی فیكری‌و پــەروەردەیــی‌و‬ ‫بــیــروبــاوەڕی تــونـد‌و ورد نەگرنەبەر‪.‬‬ ‫بــەبــڕوای ئێمە بــیــروڕا‌و هەڵوێستە‬ ‫سیاسی‌و ئاینیەكانی(م‪.‬عەلی باپیر)ی‬ ‫ئەمیری كۆمەڵی ئیسالمی بەمدواییانە‬ ‫لــەســەر بــەتــیــرۆر ناساندنی داعــش‌و‬ ‫شەرعییەتی روبەڕووبوونەوەیان كارێكی‬ ‫درەنگ وەخت بوو‪ ،‬ئەگەرچی كاریگەری‬ ‫خــۆی دەبێت‪ ،‬ســەربــاری هەستكردنی‬ ‫بەمەترسی فیكری‌و بیروباوەڕ‌و سیاسی‬ ‫داعش لەسەر كۆمەڵی ئیسالمی لەالیەن‬ ‫خودی عەلی باپیرەوە‪ ،‬ئەم هەڵوێستە‬ ‫بەم روونی‌و رەوانیە بەشێكی پەرچەكردار‬ ‫بوو لەبەرامبەر هەڵوێستی سەلەفیەكانی‬ ‫چەند رۆژی رابردوو‪ ،‬كەپاش پەالماردانی‬ ‫سەنگەرەكانی پێشەی پێشمەرگە لەالیەن‬ ‫داعــشــەوە‌و زیانگەیاندنی گیانی زۆر‬ ‫بەپێشمەرگە ژمارەیەك لەمەال‌و كەسایەتیە‬ ‫سەلەفیەكان چــوونــە سەنگەرەكان‌و‬ ‫لەبەردەم میدیاكاندا راشكاوانە هەڵوێستی‬ ‫ئاینی خۆیان دژ بەداعش راگەیاند‌و شەڕ‌و‬ ‫بەرگری پێشمەرگەشیان وەك جیهاد‬ ‫لەقەڵەمدا‪ .‬چونكە ئەگەر بڕیار بێت‬ ‫هەر هێز‌و گروپێكی ئاینی‌و ئیسالمی‬ ‫هەڵوێستی سیاسی دەربڕێت بەرامبەر‬ ‫داعشن ئەوا دەبێ ئیسالمییەكان بن‪،‬‬ ‫نەك سەلەفیەكان‪ ،‬وەك ئــەوە نا كە‬ ‫سەلەفیەكان مافی دەربڕینی هەڵوێستیان‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو لەبەرئەوەی ئیسالمیەكان‬ ‫جگە لەوەی كاری سیاسی دەكەن‪ ،‬بگرە‬ ‫لەحكومەتدا بەشدارن‌و داعش مەترسیە‬ ‫بۆسەر حكومڕانی هەرێمی كوردستان‬ ‫واتــە بەشێكی مەترسیەكە روبــەڕووی‬ ‫ئیسالمییەكان دەبێتەوە‪.‬‬ ‫كۆتایی پاشكۆیەتی فیكر‌و‬ ‫خۆماڵیكرنی وەك ئەركی ئەم قۆناغەی‬ ‫ئیسالمییەكان‬ ‫بەشێك لەو رەخنانەی لــەرابــردوودا‬

‫ئیسالمیزمی كوردیی بەپێچەوانەی ئیسالمیزمی توركیی‪،‬‬ ‫هەر قۆناغێك لەژێر كارایی ئاراستەیەكی فیكری‌و‬ ‫سیاسیی ئیسالمیزمی دەرەوەی كۆمەڵگەی كوردیدا‬ ‫شكڵگیر بووە لەفۆرمە عەرەبی‌و فارسی‌و توركییەكەیدا‬

‫ئاراستەی هێزە ئیسالمییەكان دەكرا‪،‬‬ ‫ئەوەبوو كە كەمتر گوتاری نەتەوەیی‌و‬ ‫ئاینیان پێكەوە گرێداوە‪ ،‬ئەم رەخنەیە‬ ‫رەخنەیەكی رووكەشانە‌و ئایدۆلۆژی نیە‬ ‫بەو مانایەی كەئیسالمیەكان ئینتیمایان‬ ‫بــۆ نــەتــەوە‌و نیشتمان نیە یاخود‬ ‫بڕوایان پێی نیە‪ ،‬بەڵكو ئێمە بڕوامان‬ ‫وایــە بناغەی ئەم رەخنەیە پێوەندی‬ ‫بەسەربەخۆنەبوونی فیكری ئیسالمییەكان‬ ‫دەگەڕێتەوە لەرابردوو ئێستاشدا‪ ،‬كەبتوانن‬ ‫وەك هێزێكی بنەڕەتی كۆمەڵی كوردی‬ ‫كۆی بیركردنەوە‌و فەتوا‌و بیروباوەڕ‌و‬ ‫ســیــاســەتــكــردنــیــان خــۆمــاڵــی بــكــەن‪،‬‬ ‫وەكچۆن ئیسالمی سیاسیی لەتوركیا‬ ‫ئەگەر بەگشتی وەربگرین یاخود بەشە‬ ‫كاریگەرەكەی وەربگرین‪ ،‬كەلەرابردوو‬ ‫ئێستاش لەحكومدان‪ ،‬هەرگیز رێگەیان‬ ‫نـــەداوە فیكری ئیسالمی ئیخوانیزم‬ ‫شوێنی فیكری ئیسالمی توركی خۆیان‬ ‫بگرێتەوە‪ ،‬لەكاتێكدا سودیان لەپارەی‬ ‫واڵتانی كەنداو بینی‪ ،‬سودیان لەپشتیوانی‬ ‫سیاسی‌و ئاینی جیهانی ئیسالمی بینی‪،‬‬ ‫بــەاڵم تائێستاش ئامادەنین رێــرەوی‬ ‫فیكری ئیسالمی توركی خۆیان رادەستی‬ ‫فیكری ئیخوانیزم یاخود سەلەفیزم یان‬ ‫هیچ فیكرێكی دیكە بكەن‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫ئۆردوگان ئەوكاتەی سەرۆك وەزیران بوو‬ ‫لەسەردانێكیدا دوای سەركەوتنی بەهاری‬ ‫عەرەبی لەواڵتانی میسرو تونس‌و لیبیا‬ ‫بۆ ئەو واڵتانە داوای لەئیخوان موسلیمین‬ ‫كرد كە وەك ئاكەپە ئیسالم‌و عەلمانیەت‬ ‫ئاوێتە بكات‌و ئەزمونی ئیسالمیزمی‬ ‫توركی پێڕەو بكەن‪ ،‬بۆیە ئەگەرچی‬ ‫ئــیــخــوان وەك رێــكــخــراوی ئیسالمی‬ ‫سیاسیی دێرینتر‌و كــارایــی زیــاتــری‬ ‫هەبووە‌و رێكخراوی دایكە‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫كارایی‌و دایكبوونەی وەك رێكخراو‌و فیكر‬ ‫الی ئیسالمی توركیی نەبۆتە پاساوێك‬ ‫بۆ خۆرادەستكردنی‌و پاشكۆبوونی‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەمە ســەبــارەت بەئیسالمیزمی‬ ‫كوردییپێچەوانەیە‌و هەر قۆناغێك لەژێر‬ ‫كارایی ئاراستەیەكی فیكری‌و سیاسیی‬ ‫ئیسالمیزمی دەرەوەی كۆمەڵگەی‬ ‫كوردیدا بووە‪ .‬ئەم خۆماڵیكردنەی فیكر‬ ‫وەك ئەركی ئــەم قۆناغە هەستیارە‬ ‫بۆ ئیسالمیەكان تەنها پەیوەندی بە‬ ‫فیكرەوە نیە‌و نایگرێتەوە‪ ،‬بەڵكو دەبێ‬ ‫الیەنی بیروباوەڕ‌و مامەڵەی رۆژانــەی‬ ‫خەڵكیش بگرێتەوە‪ ،‬ئیدی كاتی ئەوە‬ ‫هاتووە مرۆڤی ئاینداری نێو كەشو هەوای‬ ‫فێنك‌و شێداری وەك كوردستان چاوەڕێی‬ ‫فەتوای زانایەكی عەرەبی بیابانەكانی‬ ‫سعودیە‌و یەمەن‌و میسر نەبێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پێویستە ئیسالمیزمی كــوردیــی بە‬ ‫لەبەرچاوگرتنی بنەما نەگۆڕەكان‌و ژیانی‬ ‫نــوێ‌و ئــەو تایبەتمەندییانەی مرۆڤی‬ ‫كــورد‌و كۆمەڵگەی كــوردی هەیبووە‌و‬ ‫هەیەتی بیر لەخۆماڵیكردنەوەی دەقە‬ ‫شەرعیەكان بكاتەوە بەشت بەستن بەو‬ ‫كولتورە ئاینیەی هەمانە‪.‬‬ ‫ئــەوەی پێوەندی بەدۆخی سیاسیی‬ ‫ئێستاوە هەیە‪ ،‬تێبینی ئەوە دەكەین‪،‬‬ ‫كە بەدابڕان لەپاشكۆیەتی‌و كۆتاییهێنان‬ ‫بەبارگاویبوون بەفیكری ئیسالمی دەرەوە‬ ‫لەالیەن ئیسالمی سیاسیی كوردیەوە‌و‬ ‫بــیــركــردنــەوە لــەداڕشــتــنــەوەی فیكری‬ ‫ئیسالمی بەئاوێتەكردنی بەتایبەتمەندی‬ ‫دۆخی كورد‌و مەسەلە رەواكەی‪ ،‬دەتوانن‬ ‫هــەم خۆیان ببەنە قۆناغێكی باش‌و‬ ‫گرنگەوە‪ ،‬هــەم هاوكارێكی بنەڕەتی‬ ‫سەرەكی بن لــەروودا وەستانی هەموو‬ ‫ئەو هێز‌و گروپانەی لەنمونەی داعش‬ ‫بەچەكی ئاین‌و دەقە شەرعیەكان دژایەتی‬ ‫ماف‌و ژیان‌و ئەزمونی حكومڕانی كوردی‬ ‫ئەكەن‪ ،‬چونكە خەمساردی لەئاست ئەم‬ ‫دیاردە‌و دەركەوتەیەدا بەر لەهەموو كەس‬ ‫ئیسالمییەكان باجەكەی زیاتر دەدەن‌و‬ ‫كاتی ئەوەش هاتووە ئیسالمیزمی كوردی‬ ‫خۆی لەلێكەوتە‌و پاشكۆبوونی فیكری‬ ‫ئیسالمیزمی عەرەبی‌و فارسی‌و توركی‬ ‫پــاك بكاتەوە‌و خاوەنی رەسەنایەتی‬ ‫فیكری خۆی بێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )238‬دوشةممة ‪2015/3/2‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫لە نێوان خوێندنی ئاینی و مەدەنیدا‬ ‫وەک پرۆژەیەکی ژیاریی و مێژوویی بۆ‬ ‫باڵوکردنەوەی بەهای نوێ بۆ ژیــان و‬ ‫تێگەیشتنی نوێ بۆ ژیان دەکەوێتە ژێر‬ ‫پرسیارەوە و ئەو ئامانجانەی کە هەی‬ ‫بوون وەک بەها یونڤێرساڵیەکان (ئازادی‬ ‫‪،‬یەکسانی ‪،‬ئەقاڵنیەت ‪ ،‬دیمۆکراسی و‬ ‫مافەکانی مرۆڤ‪...‬هتد)‪ ،‬بوونە جێگای‬ ‫گومان‪ .‬لێرەدا بیریارانی پۆستمۆدێرنە‬ ‫یارمەتیمان دەدەن بۆ تێگەیشتن لەو‬ ‫بەهایانە و گومان خستنە سەریان‪،‬‬ ‫وەک لۆیتارد ناوی دەبا بە گواستنەوە‬ ‫لە چیرۆکە گەورەکان بۆ چیرۆکە بچوک‬ ‫و لۆکاڵییەکان‪ .‬ئــەوەی ئەو بیریارانە‬ ‫دەیــانــەوێ پێمان بڵین ئــەوەیــە کە‬ ‫ئــەوەی بەناوی ‹›ڕاستێکی گەردوونی‬ ‫‹› مۆدێرنە هات بۆمان بهینێ‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئەگەرچی لەژێر ناوی زانست و ئەقڵدا‬ ‫بێت ئەوا جێی گومانە شتێک نییە ناوی‬ ‫ڕاستیی گەردوونی بێت‪.‬‬ ‫لێرەوە دەچینە سەر خاڵی دووەم‪،‬‬ ‫کەواتە بۆ گەاڵڵەکردنی تێگەیشتنی‬ ‫خۆماڵی و لە پێناو وەبەرهەمهێنانی‬ ‫مەعریفەیەکی کــوردی‪ ،‬ئەو تێڕوانینە‬ ‫یــارمــەتــی بــاشــمــان دەدات کــە هەق‬ ‫و تێگەیشتن لــێــوەی لۆکاڵین نەک‬ ‫یونڤێرساڵی‪ .‬نە بەهاکانی مۆدێرنە (کە‬ ‫بانگەشەی یونڤێرساڵی دەکەن) بەتەنها‬ ‫دەک ــرێ بــگــوازرێــنــەوە بــۆ بونیادنانی‬ ‫ئەقڵی زانستی و مەعریەفەی کوردی و‬ ‫نە بەتەنهاش بەهاو تێگەیشتنی ئاینی‬ ‫و ئیسالمی بەتەنها( دیسان ئەویش‬ ‫وەک تێگەیشتنی یونڤێرساڵی ) دەتوانێ‬ ‫یارمەتیمان بدات بۆ دامەزراندنی سیستمی‬ ‫مەعریفی و زانستی لە دامــودەزگــای‬ ‫ئەکادیمی و پرۆسەی خوێندندا‪ .‬هەنگاوی‬ ‫گرنگ بۆ کارکردن لەو ئاقارەدا دەبێ لەو‬ ‫تێگەیشتنەوە سەرچاوەبگرێ کە هەق‬ ‫ڕێژەییە و بەهاکان لۆکاڵین‪ ،‬ئەشێ تۆ‬ ‫سوود لە ئەزموونی مرۆیی وەربگریت لە‬ ‫هەرجێک بێت‪ ،‬بەاڵم هەمیشە تۆ دەبێ‬ ‫چاوێکت لە کۆمەڵگە و تاکی خۆت‬ ‫بێت‪ .‬بەداخەوە ئەو چەمک و زانستانەی‬ ‫دەخوێنرێن تەنها وەک توێکڵێکن و‬ ‫مامۆستا هەیە بیست ساڵ تەمەنی لەتەک‬ ‫ئەو چەمکە گرنگە ئەقڵی و زانستیانە‬

‫عەلی محمەد زەڵمی‬ ‫یەکێک لەو بەریەککەوتنە گرنگ و‬ ‫دیارانەی لەنێوان خەالفەتی ئیسالمی‬ ‫و کۆمەڵگا موسڵمانەکاندا لەتەک‬ ‫ڕۆژئـــــاوای مــۆدێــرنــە و کــۆڵــۆنــیــال و‬ ‫سیکۆالردا ڕویداوە لە سااڵنی ‪١٨٥٠‬‬ ‫تا سەرەتاکانی سەدەی بیستەم‪ ،‬بریتی‬ ‫بــووە لە مەسەلەی ڕێفۆرمی خوێندن‬ ‫و فێربوون‪ .‬واتە بۆ تەفسیری ژیان و‬ ‫مرۆڤ لەبری وەاڵمی حازر بەدەستی ئاین‬ ‫( ئاینە ئاسمانیەکان بەتایبەتی؛ جولەکە‬ ‫و کرستیانەتی و ئیسالم)؛ گەڕانەوە‬ ‫بۆ ئەقڵ و زانستی ئەزموونی و یاسای‬ ‫سروشتی‪ .‬لەو ماوەیەدا لەسەر دەستی‬ ‫چەند منەوەرێک هەوڵی نــاوازە دراوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لە واڵتانی میسر و ئێران و‬ ‫تورکیای ئێستا‪ ،‬ئەمەش لەمیانی ئەو‬ ‫هەوڵە گشتگیریەیان دێ بۆ ناساندنی‬ ‫ئەویدی (ئەورپی) و دۆزینەوەی ڕێگاچارە‬ ‫بۆ کێشە و دواکەتوییەکانی کۆمەڵگاکانی‬ ‫خۆیان‪ .‬بە دەربڕێنێکی تر سودوەرگرتن‬ ‫لە گۆڕانکارییە گەورەکانی ئەوروپا و‬ ‫پڕۆسەی مۆدێرنە‪ ،‬وەک شۆڕشی زانستی‬ ‫و پیشەسازی و گەشەی دیمۆکراسی و‬ ‫مافە مەدنیەکان و ڕەوتی سیکۆالریزم‪.‬‬ ‫بــەداخــەوە دواتــر ئــەم هەوڵە گرنگ و‬ ‫ناوازانە لەباردەبرێن؛ لەالیەک بەهۆی‬ ‫پرۆسەکانی کۆڵۆنیالزم و دەرکەوتنی‬ ‫دیوە شەڕانیەکەی مۆدێرنە و هەروەها‬ ‫لەالیەکی دی بەهۆی پــەرچــەکــرداری‬ ‫سیاسی و کۆمەاڵیەتی بــۆ دژایــەتــی‬ ‫ئەویدی بەهەموو ڕووەکانیەوە‪ ،‬بە ڕووە‬ ‫گەش و پێشکەوتوەکەیشەوە‪.‬‬ ‫ئیدی لەو کاتەوە تا ئێستا فێرژنێک‬ ‫و مۆدیلێکی تێکەاڵوی شکستخواردووی‬ ‫پرۆسەی بە مەدەنیکردن و مۆدێرنەکردن‬ ‫و سیکۆالرکردن لە واڵتانی ئیسالمی و‬ ‫کۆمەڵگا ئیسالمیەکاندا بەڕێوەدەچێ‪،‬‬ ‫کــە جــارێــک ئـــاوازی ناسیۆنالستی و‬ ‫جاررێک کۆمینستی و جارێک لیبراڵ‬ ‫دەچــڕێ و لەبەرامبەریشدا دەنگێکی‬ ‫توڕەی بەئیسالمیکردنەوەی ژیان هاوار‬ ‫هاواریەتی‪.‬‬ ‫لەم نێوەندەدا پرۆسەی پــەروەردە و‬ ‫فێربوون ئەشێ یەکێک بێت لەو نمونە هەرە‬ ‫دیار و زەقانەی کە پشکی هەرە گەورەی‬ ‫لــەو پشێوی و تەنگژە بەرکەوتبێت‪.‬‬ ‫بوکۆحەرام ( واتە‪ :‬پەروەردە و خویندنی‬ ‫ڕۆژئــاویــی قــەدەغــەیــە) ئەشێ یەکێک‬ ‫بێت لە گوزارشتە هــەرە گەرمەکانی‬ ‫ئەو ملمالنێیە‪ ،‬وەک داوایــەک لەالیەن‬ ‫چــەکــدارە ئیسالمییە توندڕەوەکانی‬ ‫واڵتــانــی ڕۆژئـــاوای ئەفریکا بەرامبەر‬ ‫ڕۆیشتنی مندااڵن بەتایبەتی کچان بۆ‬ ‫قوتابخانەی مەدەنی‪ .‬الی خۆیشمان دوا‬ ‫نمونەی زیندووی ئەو ملمالنێ ئەشی‬ ‫ئاماژەیەک بدەین بــەو دیـــدارەی مەال‬ ‫کرێکار کە لەگەڵ ‪ NRT‬کردی‪ ،‬کرێکار‬ ‫بە گاڵتەپێکردن و سوکایەتیپیکردنەوە‬ ‫ئاماژەی بۆ ئــەوە دەکــرد کە چۆن ‹›‬ ‫سۆسیۆلۆژێک›› دەیــەوێ کۆمەڵگەی‬ ‫کــوردی بناسێ‪ ،‬ئەو پێداگیری لەسەر‬ ‫ئەوە دەکرد کە ئیشی مەالیە کار لەسەر‬ ‫کۆمەڵگە بکات کە خاوەنی کۆمەڵگەیە‬ ‫نەک کۆمەڵناس و توێژەری کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا پرسیاری منە و دەمەوێ‬ ‫کــەمــێ هــەوڵــوێــســتــەی لــەســەر بکەم‬ ‫ئەوەیە لەپاڵ هەبوونی هەزاران زانکۆی‬ ‫مەدەنی و تەمەنی پرۆسەی پەروەردە و‬ ‫خوێندن بۆ زیاتر سەدەیەک لە کۆمەڵگا‬ ‫موسڵمانەکاندا‪ ،‬ئایا ئەقڵی زانستی و‬ ‫گەڕانەوە بۆ هۆکارکاری و دەرئەنجامی‬ ‫تەجربی و یاسای سروشتی لەکوێدایە؟‬ ‫ئایا تا چەند ئەقڵ و گەڕان و توێژینەوەی‬ ‫زانستی سەنگی مەحەکی تێگەیشتن و‬ ‫زانینە‪ ،‬چەندە پرسیار و ڕەخنە (بەمانا‬ ‫کانتی یەکەی) قورسایی هەیە لە ئەقڵی‬ ‫ئێمەدا‪ ،‬نــەک وەاڵمـــی حــازربــەدەســت‬

‫هەتا سیستمی پەرەوەردەی ئێمە فێری ئەوە نەبێت گومان بچینێ الی‬ ‫فێرخواز و پرسیار بکات لەسەر «راستیی ڕەها» و یونڤێرسیاڵەتی هەر‬ ‫دونیابینێک‪ ،‬ئەوا ئەستمە ئەقڵی ڕەخنەیی چەکەرە بکات و زانست و‬ ‫مەعریفە لەو دۆگمایی و شوێنکەوتوییە قوتاری بێت‬ ‫بۆ ئاریشەکانی ژیان و کۆمەڵگە؟ ئایا‬ ‫بەڕاست یەکێک سۆسیۆلۆژیا دەخوێنێ‬ ‫و یەکێک سۆسیۆلۆژیا بڵیتەوە لە زانکۆ‬ ‫یان زانستی فەلسەفە یا سایکۆلۆژیا‬ ‫یان ئەنترۆپۆلۆژیا چەندە بڕوایان بە‬ ‫پەرسەندنی کۆمەڵگا هەیە؟ چەندە‬ ‫بڕوایان بە بونیادگەرایی کۆمەاڵیەتی هەیە‬ ‫‪ social constructionism‬وەک‬ ‫بنەمایەک بۆ تیۆری سۆسیۆلۆژی؟ ئایا‬ ‫لەگەڵ هەبوونی ئەو هەمە سایکۆلۆژستە‪،‬‬ ‫بۆ تائێستاش هەر تەفسیری ترس و‬ ‫دڵەڕاوکێ و نیگەرانی و ناهاوسەنگیی‬ ‫دەروونــی بە شتانی دەرەوەی زانست‬ ‫دەکرێ‪ ،‬وردتر قسەبکەین‪ :‬دەروونشیکار‬ ‫و دەروونــاســەکــانــمــان چـــارەســـەرە‬ ‫دەروونییەکانیان شەرمنن لەئاست‬ ‫خوێندنی ئایەتیکی قورئانی مەالێکدا‪،‬‬ ‫بۆ یەکێکی خەمۆک و نەخۆش لەڕووی‬ ‫دەروونیەوە؟‬ ‫وەک وتــم ئەمانەی س ــەرەوە تەنها‬ ‫پرسیارن بۆ من و بگرە بۆ زۆربەمان‪،‬‬ ‫بــەاڵم گەر تێڕوانینی خۆم بخەمەڕوو‬ ‫لــەســەر هــۆکــاری پەیدابوونی ئاوها‬

‫ڕەوشێک لە پرۆسەی خوێندن و زانست‬ ‫لــەم دەڤـــەرەی ئێمەدا و لــە تــەواوی‬ ‫ڕۆژهــەاڵتــی نــاوەراســتــدا‪ ،‬ئــەوا ئەشێ‬ ‫بەکورتی ئاماژە بە دوو خاڵی گرنگ‬ ‫بکەین‪ ،‬کە بەالی منەوە ئەم دووخاڵە‬ ‫گەلێک گرنگ و جەوهەرین‪ ،‬النی کەم بۆ‬ ‫گەاڵڵەکردنی جۆریک لە تێگەیشتن لە‬ ‫کێشەکە نەک چارەسەر‪ :‬یەکەم‪ ،‬ئەوە‬ ‫ڕاستە ئێمە لەپاڵ مژدەکانی مۆدێرنە‬ ‫بۆ خۆشگوزەرانی و یەکسانی و ئازادی‬ ‫ئەقاڵنیەت‪ ،‬لەهەمانکاتدا شاهیدی‬ ‫دیوەکەی تری مۆدێرنەین کە هەندێ ناوی‬

‫دەبەن بە دیوە زبر و تاڵەکەی‪ ،‬ئەویش‬ ‫کۆڵۆنیالیزم و جەنگە جیهانییەکان و‬ ‫هەروەها کیمیاباران و سەرکوتکردنی‬ ‫ئێمەی کورد بە چەک و تەکنەلۆژیایی‬ ‫نوێ و مۆدێرن ئەنجامدراون‪ ،‬بگرە ئێمە‬ ‫خۆمان لەمێژووی نوێدا قوربانیی دەستی‬ ‫دەوڵەتی مۆدێرنەین ( دەوڵەتی نەتەوەیی‬ ‫)‪ .‬ئەمە ئەشێ کاریگەریی خراپ و بگرە‬ ‫پەرچەکردار بەجێبهێڵێت الی تاک و‬ ‫گروپەکان بۆ تێگەیشتن لــەوی دی و‬ ‫هەروەها فێربوون لێوەی و گواستنەوەی‬ ‫بەهاکانی‪ .‬کەواتە ئەوەی کە مۆدێرنە‬

‫بــەســەر دەبـــات کەچی تـــەوای ژیانی‬ ‫خودی خۆی هەمووی لەسەر بنەمای نا‬ ‫ئەقاڵنی و تێگەیشتنی ڕەها بیناکردوە‪.‬‬ ‫هەتا سیستمی پەرەوەردەی ئێمە فێری‬ ‫ئەوە نەبێت گومان بچینێ الی فێرخواز‬ ‫و پرسیار بکات لەسەر ‹راستیی ڕەها‬ ‫‹› و یونڤێرسیاڵەتی هەر دونیابینێک‪،‬‬ ‫ئەوا ئەستمە ئەقڵی ڕەخنەیی چەکەرە‬ ‫بکات و زانست و مەعریفە لەو دۆگمایی و‬ ‫شوێنکەوتوییە قوتاری بێت‪.‬‬

‫ئەشێ تۆ سوود لە ئەزموونی مرۆیی وەربگریت لە‬ ‫هەرجێک بێت‪ ،‬بەاڵم هەمیشە تۆ دەبێ چاوێکت لە‬ ‫کۆمەڵگە و تاکی خۆت بێت‬

‫هەقیقەتێکی‬ ‫تاڵ‬

‫حەمەسەعید حەسەن‬ ‫داعــش ســەر بــە ئیسالم نین و‬ ‫هیچ داوێک ئەو کۆمەڵە دڕندەیە کە‬ ‫ڕقیان لێ دەبارێت‪ ،‬بە ئیسالمەوە‬ ‫نابەستێتەوە‪ ،‬تەنیا ئەوە نەبێت بە‬ ‫ناوی پیرۆزی ئیسالمەوە‪ ،‬تاوان ئەنجام‬ ‫دەدەن‪ .‬داعش و هاوشێوەکانی فڕیان‬ ‫بەسەر ئیسالمەوە نییە‪ ،‬کە ئایینێکە‬ ‫بۆ چەسپاندنی ئاشتی و لێبوردەیی‬ ‫سەری هەڵداوە‪ .‬خەڵکی دونیا هیچ‬ ‫کیشەیەکیان لەگەڵ ئیسالمدا نییە‪،‬‬ ‫کێشەیان لەگەل چەند گرووپێکی‬ ‫توندئاژۆدا هەیە کە وەک ئیدۆلۆژیا‬ ‫ئایینی ئیسالمیان وەگــەڕ خستووە‬ ‫و تێکەڵ بە سیاسەتیان کــردووە‪،‬‬ ‫ئەگەر نا ئیسالم بە گشتی ئایینێکی‬ ‫لیبراڵە و لە هەوڵی ڕۆنانی کۆمەڵی‬ ‫کراوەدایە‪ ،‬کۆمەڵێک ڕێز لە فرەیی‬ ‫بگرێت‪.‬‬ ‫ئــەو گــرووپــە تــونــدئــاژۆیــانــە کە‬ ‫دەستیان داوەتــە چــەک و لە ڕێی‬ ‫جیهادەوە خۆیان نمایش دەکــەن‪،‬‬ ‫پــێــیــان وایـــە ســیــاســەت و ئایین‬ ‫دوو دیــوی شاخێکن‪ ،‬لــە یەکدی‬ ‫جیاکردنەدوەیان مەحاڵە و دەبێت‬ ‫ئیسالم هەموو جومگەیەکی کۆمەڵ‬ ‫بەڕێوە ببات‪ .‬ئەوانە وای بۆ دەچن‬ ‫قــورئــان دەســـتـــوورە و پێویستە‬ ‫هەمووان بە ملکەچییەوە ڕەچاوی‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫بــەاڵم کێشە گــەورەکــە ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئــەوانــەی وا بیر دەکــەنــەوە و وا‬ ‫هەڵسوکەوت دەکەن‪ ،‬چەند گرووپێکی‬ ‫قین لــە دڵــی گچکە نین‪ ،‬هەموو‬ ‫(ئیسالمی)یەکانی ســەر زەویــن‪.‬‬ ‫ناهەقیشیان نییە‪ ،‬ئاخر ئیسالم‬ ‫هەر لە سەرەتاوە وا هاتووە‪ .‬ئەها‬ ‫هەرچەندە مەال کرێکار لە نێوان کورد‬ ‫و داعشدا‪ ،‬الیەنی دووەمیانی گرتووە‪،‬‬ ‫کەچی سەرانی ئیسالمییەکانی الی‬ ‫خۆمان‪ ،‬هەر کە بەربوو‪ ،‬بە عالەمی‬ ‫ئاشکرا‪ ،‬ئامێزی گەرم و پڕ سۆزی‬ ‫خۆیان بۆ وااڵ کرد!‬ ‫ئیسالم تەنیا وەک ئایین سەری‬ ‫هەڵنەداوە‪ ،‬وەک ئایین و دەسەاڵت‬ ‫هــاتــووەتــە ئـــاراوە‪ ،‬وەک پــەیــام و‬ ‫بەڕێوەبردنی کۆمەڵ پەیدابووە‪ ،‬ئاخر‬ ‫خودی موحەممەد هەم پەیامبەر بووە‪،‬‬ ‫هەم ئیمپراتۆریش‪ ،‬هەم پێشنوێژیی‬ ‫کــردووە و هەم حیزبایەتیش‪ ،‬هەم‬ ‫ڕێنوێنی خەڵکی کردووە و هەم لە‬ ‫بواری جیهادیشدا ڕێبەرێکی چاالک‬ ‫بــووە‪ .‬بۆیە ئــەوە با تاڵیش بێت‪،‬‬ ‫هەقیقەتە‪ ،‬جیهادییەکان‪ ،‬ئیدی‬ ‫قاعیدە بــن‪ ،‬یــان داعــش‪ ،‬بووکوو‬ ‫حــەرام بن‪ ،‬یان تالیبان‪ ،‬ئیسالمی‬ ‫ڕاستەقینە ئەوانن و هێشتا کارێکیان‬ ‫نەکردووە بە مێژووی ئیسالم نامۆ‬ ‫بێت‪ .‬ئیدی پێویست ناکات خۆمان‬ ‫لە گێلی بدەین‪.‬‬ ‫‪٦‬ی شوباتی ‪٢٠١٥‬‬

‫ذمارة (‪ )238‬دوشةممة ‪2015/3/2‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫گرنگیی ئەفسانە و خورافە و ئایین لە دەالقەی بیری مرۆڤدا‬ ‫ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬ ‫راستییەکی بەڵگەنەویستە ئەو‬ ‫گوتەیەی كە دەڵێت «هەر كۆمەڵگەیەك‬ ‫بــوونــی تایبەتی خــۆی هــەیــە‪ ،‬هەر‬ ‫كۆمەڵگەیەكیش هەڵگری خەسڵەت و‬ ‫تایبەتمەندیی خۆیەتی»‪ .‬لێرەوە جێی‬ ‫خۆشیەتی گــەر وەك ڕاستییەك چاو‬ ‫لەوە بكرێت كە‪ :‬لە ژێر ئەم تەیمانی‬ ‫تــایــبــەتــیــەشــەوە هــەر كۆمەڵگەیەك‬ ‫ڕێگەیەكی تایبەتیشی بۆ دونیابینی‬ ‫و بیركردنەوە لە ژیان و پاشەڕۆژ و و‬ ‫شتەكانی ناو ئەم گەردوونە هەبێت بۆ‬ ‫خۆی و دانەكانی لە سەر گۆش بكات‪.‬‬ ‫هــەر بۆیە دانــە كولتوریەكانی هەر‬ ‫كۆمەڵگەیەك و شێواز و میكانیزمی ژیان‬ ‫و جۆری بیركردنەوە و جیهان‌بینیشی‬ ‫بۆ ژیان و جیهان و داڕشتەكانی هەیە‪.‬‬ ‫نمونەی (ئەفسانە) یش دەبێت وەك ئەو‬ ‫ڕاستیە چاوی لێ‌بكرێت‪.‬‬ ‫بــە لەبەرچاوگرتنی ئــەو پانتایی‬ ‫وگشتگیریەی كە ئەفسانە لە خۆی‬ ‫دەگرێـت لە ئەدەبی جیهانیدا‪ ،‬كەچی‬ ‫جیاوازییەكی تەواو خۆی دەسەپێنێت لە‬ ‫كاتی دیاریكردنی چەمكی ئەپستمۆلۆجیی‬ ‫ئەفسانە لە الیــەك‪ ،‬و پەیوەندیی ئەو‬ ‫چەمكە بە چەمكەكانی ترەوە و لەسەر‬ ‫چۆنیەتیی تێگەیشتن و پێناسەكردنی لە‬ ‫الیەكی ترەوە‪.‬‬ ‫زۆر دەگمەن ڕێ‌‌دەكەوێت دوو لێكۆڵەر‬ ‫لەسەر پێناسه و تێگەیشتنی بۆ ئەفسانە‬ ‫تــەریــب بــن یــان ڕێ ـك‌بــكــەون‪ ،‬هەیانە‬ ‫وای دەبینێت كە خیااڵتی بێ‌بنەما و‬ ‫دوور لە واقیعە‪ ،‬هەشیانە وەك ڕاستی‬ ‫تەماشەی دەكــات‪ .‬دیــارە هەندێكێش‬ ‫جــیــاوازیــی ئەفسانە لــەگــەڵ مــێــژوودا‬ ‫ناكەن‪ ،‬هەشیانە به درۆ و دەلەسەی‬ ‫هەڵبەسراو دەیداتە قەڵەم‪ .‬هەندێكیشی‬ ‫پێی وایە نەخێر ئەفسانە هەر چییەك‬ ‫بێت؛ ئەوە ڕەنگدانەوەی هەر لە واقیعدا‬ ‫هەیە‪ ،‬هەندێکی تر وای‌دەبینن كە پێگەی‬ ‫كەسێتیی مێژوویی هەیە و ڕۆڵێكی مرۆیی‬ ‫لە درووستكردنی مێژوو و داكۆكیكردنی‬ ‫نــەوەی مرۆیی هەبوە و لەگەڵ هەموو‬ ‫داتایەكی مێژووییدا ڕوانگە و تێڕوانینێكی‬ ‫ئــەفــســانــەیــی دۆخــێــكــی ئیستاتیكی‬ ‫سەرووی خەیاڵگرتنی گرتووە‪ .‬جیاوازی‬ ‫لە دیاریكردنی ماهیەتی ئەفسانە و‬ ‫پێكهاتەكانی وای‌كــردوە كە بچێتە ژێر‬ ‫بــاری چەند میتۆدێکی بیركردنەوە‪،‬‬ ‫كە مامەڵەی لەگەڵدا بكەن و ڕاڤــەو‬ ‫شیكردنەوەی جیاوازی بۆ بكەن‪ .‬دیارە‬ ‫ئەو میتۆدانەش وەك خۆیان ملكەچی‬ ‫چەند ڕوانگە و تێڕوانینی خودی و تاكی‬ ‫بوون كە هەڵگری ئاڕاستەی جیاوازی‬ ‫زیــــادەڕەوی و تەریبی و زانستی و‬ ‫غەیبانین‪.‬‬ ‫دیــارە ئــەم جــیــاوازیــەی لێكۆڵەران‬ ‫تەنها لە دیاریكردنی ماهیەتی ئەفسانەدا‬ ‫كورت نەكراوەتەوە‪ ،‬بەڵكو ئەو تێڕوانینە‬ ‫داهێنانیەشی گرتوەتەوە كە لە گوتاری‬ ‫شیعریدا تەوزیف دەكرێت‪ ،‬بۆ نمونە الی‬ ‫هەندێک له شاعێران چەمكی ئەفسانە‬ ‫جێگەی زیاتری داهێنانە بۆ ئــەوان‪ ،‬و‬ ‫لە زۆر شوێندا دەبێتە هێما و مۆتیڤ‬ ‫و هەڵگری واتای نوێتر‪ ،‬كە بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ مانا و ئاماژە مەعریفیەكەی خۆی‬ ‫الی گەل و نەتەوەكان‪ ،‬جیاواز و نوێترە‪.‬‬ ‫ئەفسانە و ئاین و مەعریفە‬ ‫ئەفسانە وەك یەكەمین سەرچاوەی‬ ‫ڕێكخستنی مــەعــریــفــە لــە كۆمەڵی‬ ‫مرۆڤایەتیدا چاوی لێ‌كراوە‪ ،‬لەم ڕێگەیەوە‬ ‫مرۆڤ هەوڵی ڕێكخستنەوەی پەیوەندیی‬ ‫خۆی لەگەڵ سروشت و دەوروبەر داوە‬ ‫و سەرجەم ئەو گۆڕانە سروشتیانەی كە‬ ‫هاتونەتە ڕێ‌ی داڕشتۆتەوە و كردوونی‬ ‫بە سەرچاوەیەكی ڕاستەقینەی دڵنیایی‬ ‫خــۆی و تا ئــەو ساتەش كە گۆڕانی‬ ‫تەواوەتییان بــەســەردا هــاتــووە؛ وەك‬ ‫شتێكی نەمر و نەگۆڕ لێی ڕوانیون‪.‬‬ ‫هەموو كۆمەڵگاكان تا ئاستێك ئەفسانە‬ ‫ئامادەییی تێیاندا هەبووە‪ ،‬یانی ئەفسانە‬

‫و بیروباوەڕی هاوشێوەی ئەو‪ ،‬ڕێكخەری‬ ‫پەیوەندیی مــرۆڤ و دەوروبــەر بوون‪.‬‬ ‫دەكرێت ئەفسانە بەرهەمی تێگەیشتنی‬ ‫ساكار و پاسیڤی مرۆڤی سەرەتایی بێت‬ ‫كاتێك نەیتوانیوە زیاد لە تێگەیشتن و‬ ‫ڕامانێکی لەسەر دیاردەیەك هەبووبێت‬ ‫و نەبوونی ئەم تێگەیشتنانەش ڕێگەی‬ ‫پێ‌نەداوە بە سانایی بەسەریدا بڕوات و‬ ‫وای لێ‌كردووە بروای پێ‌بهێنێت و وەك‬ ‫بابەت چاوی لێ‌بكات‪ ،‬دەكرێت ئەفسانەش‬ ‫وەك یەكەمین تەرزی بۆچوونی مرۆڤ‬ ‫لە ســەرەتــاوە نــاوی لێ‌بنرێت‪ ،‬كاتێك‬ ‫مــرۆڤ بوونی بە هەندێك شت داوە‬ ‫و لــەو پانتاییەی كە هەیبووە زیاتر‬ ‫ناساندویەتی‪ .‬ئەفسانە ئەگەر بەشێك‬ ‫بێت لە كۆی لەدایك‌بوونی زانستەكان‬ ‫و ئەگەر بەشێكیش لە دواكەوتنی هزری‬ ‫سەرەتایی مرۆڤ بووبێت؛ گومانی تێدا‬ ‫نیە كە بەشێك بووە لەو قۆناغانەی كە‬ ‫بینای هزری مرۆڤایەتییان لەسەر كراوە‬ ‫و بەڕێوەیان بردووە‪.‬‬ ‫هەرچەند هەندێك ڕایان وایە كە ئەمەی‬ ‫وتمان گوتەزایەكی ئایدیۆلۆژیی ڕووتە‪،‬‬ ‫واتا كە دەوترێت ئەفسانە سەرەتای بیری‬ ‫فەلسەفیی مرۆڤە‪ ،‬لە كاتێكدا پێناسەی‬ ‫ئەفسانە خۆی لە ڕاز و داستانی پیرۆزدا‬ ‫كە پاڵەوانەكانی خواكان و ئەو مرۆڤە‬ ‫بااڵیانە بن كە پلەی پیرۆزیی بااڵیان وەك‬ ‫خواكان لەسەر زەوی پێ‌بەخشراوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫بگونجێت بوترێت ئەمە دەیانگەیەنێتە‬ ‫ئاستی بیركردنەوەیەكی ئەپستمی‪،‬‬ ‫لە كاتێكدا عەقڵی ئەپستمی بە ڕای‬ ‫ئیمانوێل كانت لە دەور و خولی سیانەی‬ ‫(خوا و ئازادی و نەمری)ـدایە‪ .‬ئەمە لە‬ ‫كاتێكدا دەبینین بابەتەكانی ئەفسانەش‬ ‫ئەلوەدا و بەشوێنگەڕی ئەم سیانەن و‬ ‫لە هەناوی ئەفسانەدا شوێنگەیان هەیە‪.‬‬ ‫دەبینین هێشتا لەو گوتەزایەی سەرەوە‬ ‫خۆیان دوور نەخستوەتەوە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫دیوێ لە دیوەكان سەری ئاین دەكەنەوە‬ ‫بەناو ئەفسانەدا‪ ،‬یانی كاتێك عەقڵی‬ ‫مرۆیی خۆی لەو موغامەر‌ه (عەقاڵنی)‬ ‫ــه‌دا ئیتر ڕێگەی كەوتە سەر ئاین و‬ ‫پەی برد بە ئاین و دۆزییەوە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫(بــە ڕای ئــەوان) لــەوەوە سەرچاوەی‬ ‫گرت كە ئاین بە هــەردوو باڵەكەیەوە‪:‬‬ ‫باڵی یەكەمی‪ :‬بیروباوەڕ‪ ،‬كە ئەفسانە‬ ‫وەك میكانیزمێكی مەعریفی و وەاڵمێكی‬ ‫سەرەتایی بۆ پرسیارە مەزنەكان و‬ ‫تێگەیشتن ودۆزینەوەی وەاڵم بۆیان لە‬ ‫ناخیدا هەڵی‌گرتبوو‪ ،‬ئاین لێی سودمەند‬ ‫بوو‪ ،‬دووهەمیش كە بۆ خۆی ئەفسانە‬ ‫هەڵگری سروت و پەرستشە و جۆرێك‬ ‫پیرۆزی‌بەخشین و ڕەزامەندیی خودایانی‬ ‫تێدا جێگیرە‪ ،‬بە هەمان شێوە ئاین‬ ‫ئەمەشی كردە باڵێكی سەرەكیی خۆی‪.‬‬ ‫گەر بگەڕێینەوە بۆ سەرەتا و بڵێین‬ ‫گەر ئەفسانە نوێنەرایەتیی تۆماری ئاگایی‬ ‫و نائاگایی مرۆڤ پێكەوە لە یەك كاتدا‬ ‫بكات‪ ،‬ئیتر خوێندنەوەی مێژووی كۆن‬ ‫بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەفسانە كردەیەكی‬ ‫ناتەواو دەبێت‪ ،‬بەو مانایە ئەفسانە‬ ‫تۆمارێكی نمونەیی بیر و بارودۆخی‬ ‫سەرەتایی بوونیەتی‪ ،‬وەختەكارێك مرۆڤ‬ ‫لە هەوڵی ڕاڤەكردنی بوون و دەست و‬ ‫پەنجەگەرم‌كردن لە ناسینی چواردەوری‬ ‫بووە‪ ،‬هەنگاوی بۆ خوێندنەوەی واقیعی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و گۆرانكاریەكانی بووە‪.‬‬ ‫دیارە بابەتی باوەڕبوون یەكێكی ترە‬ ‫لەو سیمایانەی كە لەناو كرۆكی ئەفسانەدا‬ ‫حەشاری گرتووە‪ ،‬لە هەمان كاتیشدا‬ ‫باوەڕبوون بە ئەفسانە و بیركردنەوە‬ ‫ئەفسانه‌ییەكان بەرهەمی عەقڵی جەمعین‬ ‫و ئەم عەقڵە خاوەنیانە‪ ،‬ئەفسانە و‬

‫باوەڕبوون بە ئەفسانە و بیركردنەوە ئەفسانه‌ییەكان بەرهەمی‬

‫عەقڵی جەمعین‪ ،‬و ئەم عەقڵە جەمعیە خاوەنیانە‪ ،‬ئیتر ئەفسانە و‬ ‫بیری ئەفسانەیی بۆ بیركردنەوەی تاكێك ناگەڕێتەوە‬

‫بیری ئەفسانەیی بۆ بیركردنەوەی تاكێك‬ ‫ناگەڕێتەوە‪ ،‬بۆیە بڕوابوونی تاكیش بەو‬ ‫بیر و دیدە ئەفسانەییانە لە چوارچێوەی‬ ‫عەقڵی جەمعیەوە خۆی ئاوێزانی كردووە‪.‬‬ ‫دۆركایم گەورە كۆمەڵناسی فڕەنسی پێی‬ ‫وابوو كە «پێویست بەوە ناكات بگەڕێین‬ ‫بە شوێن ئەو هۆكارانەدا كە چۆن ئەو‬ ‫ئاینە یان ئەو تەوتەمیەت و بیركردنەوە‬ ‫ئەفسانەییە جێی كردوەتەوە لە ناو ئەو‬ ‫تاكانەدا لە كاتێكدا «خاوەنی لۆژیك و‬ ‫هوشیاری هەرگیز پەسەندی ناكات»!‬ ‫چونكە ئەم تێڕوانین و جۆرە تێگەیشتن‬ ‫و بیركردنەوانە خۆ زادەی تاكەكە نین!‬ ‫بەڵكو ئەوە بەرهەمی عەقڵی جەمعین‬ ‫و لە كۆنەستی كۆمەاڵیەتیەوە هەر بە‬ ‫منداڵی تەڵقینی پێیان دراوە‪ .‬بۆیە‬ ‫وەختەكارێك عەقڵی جەمعییش جیاواز‬ ‫بێت لە عەقڵی جەمعی ئێمەش دیارە‬ ‫تاكی وەهاش بەرهەم دەهێنێت كە لە‬ ‫چوارچێوەی ئەودا بیرو هزر و باوەڕی‬ ‫نمایش بكات‪.‬‬ ‫لـــەو الیـــشـــەوە لـــە گـــەڵ ئـــەوەی‬ ‫ئەفسانە جێ‌پەنجە و «ئینتیباعات»ـی‬ ‫دەروونــی كۆمەڵیمان بۆ دەگوازێتەوە‪،‬‬ ‫كۆمەڵی‌بوونی ئەفسانەش پیشان دەدات‪،‬‬ ‫چونكە ئەفسانە هی ‌چ كەس ناتوانێت‬ ‫بڵێت من خاوەنیم و بابەتی منە و خۆم‬ ‫نووسیومە‪ .‬هــەر بۆیە ئەفسانە وەك‬ ‫ڕیشەوون و بێ‌خاوەن لە نوسین‪ ،‬تەنانەت‬ ‫زۆر جار بێ‌مێژوو شوێنگەش دێتە ئەژمار‪.‬‬ ‫ئەمە بــەدەر لــەوەی كە خۆی هەڵگری‬ ‫كولتورێكی نەوە یەک‌لەدوای‌یەكەكانە‪،‬‬ ‫و بە پرۆسەی كەم‌كردن و خستنەسەری‬ ‫لە وتنەوە و هێشتنەوەی و گەیشتنی بە‬ ‫نەوە یەك‌لە‌دوای‌یەكەكان تێپەڕیوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫بەدەر لەوەی كە ئەفسانە سروشتێكی‬ ‫جیهانی هەیەو لە توانایدا شوێن كات‬ ‫تێ بپەرێنێت‪ ،‬توانای گەورەی گونجانی‬ ‫لەگەڵ دەرەوەی شوێن و نیشتمانی و‬ ‫سەردەمی لەدایكبوونی هەیە‪.‬‬ ‫لە نێو كۆمەڵی كــوردەواریــیــش دا‬

‫زۆرن ئەو پاڵەوانە ئەفسانەییانەی كە و كەرەسەتەكانی بیركردنەوە و تێفكرین‬ ‫ڕۆژگارێك وەك ڕاستییەكی حاشاهەڵنەگر و ئاستی هۆشیاریی بنكەی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫و نەگۆر چاویان لێ‌كراوە و پاڵەوانی نێو كۆمەڵگامان بۆ ڕوون دەكاتەوە‬ ‫ئــەو داستانە ئەفسانەییانە بەشێكی‬ ‫گەورەی نیۆ دنیای كۆمەاڵیەتیی ئێمەیان‬ ‫ئەفسانە و خورافە‬ ‫داگیر كردووە‪ .‬كەواتە ڕوانین لەم قۆناغە‬ ‫دیارە «خورافە» یان «خورافات»‬ ‫و ئــاوڕدانــەوە لە ئاستی ئــەم قۆناغە چەمكێكی عەرەبیە و هاتوەتە ناو‬ ‫دەمانگەیەنێتە ئەوەی كە پێویستییەكی كــوردەواریــەوە‪ ،‬ئەو وشەیەش لەناوی‬ ‫گەورەیە لە ئەمرۆدا بۆ لێتوێژینەوە و كەسێكی دەشتەكیی عەرەبیەوە هاتوە‪،‬‬ ‫دەستنیشانكردنی قۆناغەكانی گەشەی كە گوایە ماوەیەك خۆی ون كردوە و‬ ‫هــزر و سنووری كارپێكردنی زمــان و دواتر گەڕاوەتەوە نێو قەومەكەی و پاشان‬ ‫هۆشیاریی ئەو سەردەمە بڕوانینە ئەفسانە دەستی کردوە بە درۆودەلەسەكردن و‬ ‫و هێزی ئەفسانە و چوارچێوەی ئەو هێزە دروستكردنی چیرۆكێك كە باس لە ژیان و‬ ‫بدۆزینەوە كە لە كۆمەڵگادا هەیبووە‪ .‬لەگەڵ‌بوونی خۆی لەالی جنۆكە و دێوەكان‬ ‫داستان و چیرۆك و سەرگوزەشتەكانی كردوە‪ ،‬دواتر ئەم چیرۆك و گێڕانەوانەی‬

‫ئاین بە پلەیەكی بەرز و سیستماتیكیتر‬ ‫لە ئەفسانە شەقاوی هەڵ‌گرتوە‪،‬‬ ‫پیرۆزیەكەشی گواستوەتەوە لەسەر‬ ‫زەوی و له دەستی مرۆڤی سەندوەتەوە‬ ‫ئێمە تا ئەم دواییەش كەرەستەكانیان پڕ‬ ‫بوون لە بابەتی ئەفسانە و دروستكراو‬ ‫و بە شێوەی دەمـــاودەم و تا ئاستی‬ ‫نووسینیش لە الیەن فەزای گشتییەوە‬ ‫پێشوازیی بەرچاویان لـێ‌دەكــرا‪ .‬بۆیە‬ ‫ئەركی نــووســەری ئێستا ئــەوەیــە كە‬ ‫ێ بــــەدوای كــۆكــردنــەوەی ئەم‬ ‫بــگــەڕ ‌‬ ‫چەشنە بابەتانە و میراتێكی گەورەشە‬ ‫گــەر پارێزگاریی تــەواویــان لێ‌بكرێت‪.‬‬ ‫بــوونــی ئــەم بابەتانە لــە نێو دنیای‬ ‫ئەمڕۆماندا دەتوانێت خاوەنی گرنگیی‬ ‫خۆی بێت چونكە میتۆدی بیركردنەوە‬

‫بوەتە هۆكارێكی گاڵتەجاری و ناونان و‬ ‫ناوزەدكردنی هەر قسە و گفت‌وگۆیەك‬ ‫كە لەگەڵ لۆژیك و واقیعدا نەگونجێت‬ ‫بە «خورافەیی» و «خــورافــە»(‪..)1‬‬ ‫دیارە خورافات و بیروباوەڕی خیاڵ‌پاڵوی‬ ‫پووچ تەنها لەسەر بنەمای ئەندێشە و‬ ‫بەبێ پاڵپشتییەكی عەقڵی و لۆژیكی و‬ ‫دوور لە بەرمەبنای زانست و مەعریفە‬ ‫درووست بووە‪ .‬دیارە ئەمە دیاردەیەكە‬ ‫و لە هەموو كۆمەڵگەكاندا بە شێوەیەكی‬ ‫ڕێژەیی هەیە و پەیوەستە بە فۆلكلۆری‬ ‫گــەالنــەوە‪ .‬نەوەیەك بۆ نەوەیەكی تر‬

‫كەم ئاین هەیە خۆی پاراستبێت و لەسەر بنەماكانی خۆی بەتەواوی مابێتەوە‬ ‫و لە هەندێ شوێندا شوێنكەوتوانی نەگەڕابنەوە بۆ خورافە‪ ،‬و خورافە ئامێزانی‬ ‫ئاین نەكرابێتەوە و دوا جار وەك ئاین حسێب نەكرابێت‬

‫وەك پاشماوەیەكی مێژوویی كۆمەڵگە‬ ‫دەمێنێتەوە و دەگوێزرێتەوە‪ .‬دیــارە‬ ‫ئەم خورافات و تێفكرینە خەیاڵپاڵویە‬ ‫لە شێوەی بیروباوەڕ‪ ،‬یاخود مامەڵە‬ ‫و ڕەفتاری نائەقاڵنی لە نێو تاكەكانی‬ ‫كــۆمــەڵــگــەدا دەردەكـــەوێـــت و هەیە‪،‬‬ ‫دەگونجێت ئــەم خورافاتە ڕوكارێكی‬ ‫ئاینی وەربگرێت‪ ،‬و دەگونجێت ڕوكارێكی‬ ‫كولتووری لە خۆی گرتبێت‪ ،‬یان سیمایەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی هەبێت‪ ،‬دەشگونجێت‬ ‫كەسییش بێت‪ .‬نمونەی ئەو خورافە باڵوە‬ ‫كولتووری و كۆمەاڵیەتیانەش لەنێو كورد‬ ‫و لەنێو زۆرێــك لە گەالنی دەوروبــەری‬ ‫كورددا باوە و هەیە و تەنانەت گرێدراوی‬ ‫ئاین و سرووتی ئاینی كــراون‪ ،‬باوەڕی‬ ‫زۆرێك لە خەڵك بە موورووی شین كە‬ ‫مــرۆڤ لە چــاوەزارو هەڵواسینی ناڵی‬ ‫سمی واڵخ وەك ڕاكێشەرێكی هێزی خێر‪.‬‬ ‫یاخود بایەقوش و كوندەبەبوو نیشانەی‬ ‫چۆڵی و ماڵوێرانی و لــەو بابەتانه‪.‬‬ ‫جاری واش هەیە خورافە تاكەكان هەر‬ ‫بۆ خۆیان دروستی دەكــەن و كۆمەڵێ‬ ‫شت دەكــەن بە بنەما و دەیخەنە نێو‬ ‫بیركردنەوەیانەوە كە بە ئەنجامدانی‬ ‫یــان نزیككەوتنەوە یــان شتێكی لەو‬ ‫بابەتە وەك مامەڵەیەكی ئەزموونی لە‬ ‫نێو ڕەفتارەكانیاندا ڕەچــاوی دەكەن‪.‬‬ ‫بۆ نموونە كەسی وا هەیە ڕەنگێكی‬ ‫تایبەتی لــەال وەك هێنەری ناخۆشی‬ ‫دێتە بەرچاو و دواتر لە جل و بەرگی و‬ ‫كەلوپەلەكانیدا ڕەنگ‌دەداتەوە و بە كاری‬ ‫نابات یان بەپێچەوانەوە‪ .‬یاخود ڕۆژێك‬ ‫لە ڕۆژەكانی هەفتە بەو شێوازە تەماشە‬ ‫دەكات‪ ،‬جا بە پۆزەتیڤی یان نەگەتیڤی‪.‬‬ ‫وەك چۆن ئێستە لە كۆمەڵگەی كوردیدا‬ ‫زۆرینەی مەراسیمی بووك‌گواستنەوە‬ ‫دەخەنە كۆتایی هەفتە و گوایە ڕۆژی‬ ‫هەینی سەرەتای دەست‌پێكردنی ژیان‬ ‫بووە‪ ،‬بیروباوەڕی (شەممە غار شەممە‬ ‫بار‪ ..‬شەممان بوك ناكرێت ســوار!!!)‪،‬‬ ‫یانی هەموو شت بكرێت نابێت بووك‬ ‫گواستنەوەی تێدا بكرێت‪ ،‬تا ئێستەش‬ ‫بە‌بێ‌ئاگایی كوردەواری لە سەری دەڕوات‪.‬‬ ‫بەاڵم دوا جار دەبێت ئەوە بوترێت كە‬ ‫خورافە لەگەڵ ئەفسانە و بیركردنەوەی‬ ‫ئەفسانەییدا لە جۆرێك ئینتباعاتی‬ ‫ئەندێشەیی و ئاینیی و پیرۆزیدا و لە‬ ‫هەندێك سەرەداودا نزیكییان هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز له ئامانج و مەودا و تێفكرینە‬ ‫جیهانیەكاندا و وەك وەاڵم بۆ پرسیارە‬ ‫مەزنەكانی ژیان و نەمری و ئــازادی و‬ ‫عەدالەت كە لە ئەفسانەدا سەرەتۆپكە‬ ‫دەگــرن؛ یەكگرتنەوەیان دوورە‪ .‬دیارە‬ ‫ئاینیش بە پلەیەكی بەرز و سیستماتیكیتر‬ ‫لــە ئەفسانە شــەقــاوی هــەڵ‌گــرتــوە‪،‬‬ ‫پیرۆزیەكەشی گواستوەتەوە لەسەر زەوی‬ ‫و له دەستی مرۆڤی سەندوەتەوە‪ ،‬خەمی‬ ‫ئاین و گۆڕان لە ئاین و تازەكردنەوەی‬ ‫ئاینەكان بۆ سەندنەوەی پیرۆزی بوە‬ ‫لە دەســت تاقمێك و بەستنەوەی بە‬ ‫خوا و لە چوارچێوەی كۆمەڵێ بنەمادا‬ ‫كە ویستی عەدالەت و یەكسانی لەبەر‬ ‫چــاو گــیــراوە‪ .‬بــەاڵم كــەم ئاین هەیە‬ ‫خۆی پاراستبێت و لەسەر بنەماكانی‬ ‫خۆی بەتەواوی مابێتەوە و لە هەندێ‬ ‫شوێندا شوێنكەوتوانی نەگەڕابنەوە‬ ‫بۆ خورافە‪ ،‬و خورافە ئامێزانی ئاین‬ ‫نەكرابێتەوە و دوا جار وەك ئاین حسێب‬ ‫نەكرابێت‪ ..‬بۆ نمونه‪ :‬تێكەڵیی خورافە‬ ‫بە مێژووی كەسایەتی و نموونەی یادی‬ ‫كەسایەتیەكانی ئیسالم و پیرۆزگرتن و‬ ‫بەدەوری قەبردا هاتن و هتد‪ ...‬بۆیە بە‬ ‫هەر كاڵ‌بوونەوە و الدانێكی چوارچێوەیی‬ ‫ئاین؛ بێ س ـێ‌ودوو سەركردنەوەیە بە‬ ‫دەرگای خورافەدا‪ ،‬ئەمەش لەو «غولوو»‬ ‫و ناعەقاڵنیەتەوە سەرچاوە دەگرێت كە‬ ‫مرۆڤی ئایندار بۆ ئاینەكەی هەیەتی و‬ ‫عەقڵ ناكاتی میوانی خۆی‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪ .1‬بۆ واتای خورافە؛ بڕوانه‪« :‬لسان العرب»‬ ‫ی (ئیبن مه‌نظور)‪ ،‬و «موسوعة األعــام» ی‬ ‫(خیر الدین الزركلي)‪ ،‬ماددەی ُ‬ ‫«خرافة»‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )238‬دوشةممة ‪2015/3/2‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫ئەفسانەی «ئیسالمییە میانڕەوەكان»‬ ‫د‪ .‬ئەمین‬ ‫لەپرۆسەی روبەڕوبونەوەی تیرۆریزمدا‬ ‫ێ سازشكاری‬ ‫ێ موجامەلەو ب ‌‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەب ‌‬ ‫شــتــەكــان بــخــرێــتــەڕو‪ .‬جــەنــگــی دژی‬ ‫تیرۆریزم شوێنی دیپلۆماسی زمــان‌و‬ ‫ریــاكــاران‌و هەلپەرستانی تیانابێتەوە‪.‬‬ ‫ێ بەڕاشكاوەیی‪ ،‬بەڕونی بزانین كە‬ ‫دەب ‌‬ ‫ێ لەبەرەی‬ ‫ێ لــەبــەرەی گەلدایەو ك ‌‬ ‫ك‌‬ ‫ێ بەناوی «پاراستنی‬ ‫تیرۆریزمدایە‪ .‬ناكر ‌‬ ‫ریزەكانی›› گەل‌و نیشتیمان چاوپۆشی‬ ‫بكەین لەتێكدەرانی راستەقینەی ئەم‬ ‫كۆمەڵگایە‪ .‬تێكدەرانێك كە بەئازادانە‬ ‫لەنێو خەڵكدا دەژین‌و‪ ،‬سود لەبارودۆخی‬ ‫ناسەقامگیری ئەم هەرێمە‌وەردەگرن‪.‬‬ ‫داعــش نمونەی بەرچاوی (ئیسالمی‬ ‫سیاسی) راستەقینەیەو تیرۆریزمی ئەم‬ ‫ساتەیە‪ ،‬هەندێك دەڵێن ئەمە نمونەی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمیەو حوكمی ئیسالم‌و‬ ‫شەریعەت هــەروا دەبێت‪ ،‬بۆیە زۆربەی‬ ‫میدیا غەربیەكان هەر بەدەوڵەتی ئیسالم‬ ‫یان ‪ Islamic State‬ناوی دەبەن‪.‬‬ ‫ئــەوان واتە رۆژئاوییەكان مێژو لەئێمە‬ ‫زیاترو قولتر دەخوێننەوە‪ .‬لەوالوە ئەزهەر‬ ‫دەڵێت (ئەمانە كافر نین‪ ،‬ئەمانە ئیسالمن‬ ‫ێ سزابدرێن‪ ،‬دەبێ‌‬ ‫بەاڵم بەدڕەفتارن‌و دەب ‌‬ ‫بكوژرێن‪ ،‬یان لەخاچ بدرێن یان دەستو‬ ‫قاچیان بەعەكسەوە ببڕدڕێ)‪ ،‬یەعنی بۆ‬ ‫نمونە دەستی راست لەگەڵ قاچی چەپدا‪،‬‬ ‫یان بەعەكسەوە‪ .‬هەندێ تریش دەڵێن ئەمە‬ ‫ئیسالمەتی نیەو ئەمە شێواندنی ئیسالمە‬ ‫وەك خەواریجن‪ .‬زۆربەی موسڵمانانیش‬ ‫دەلێن ئەمەی داعــش دەیكات خوایش‬ ‫قبوڵی ناكات‪ .‬شیكردنەوەی داعش لەم‬ ‫روانــگــەیــەوە جەدەلێكی بێزەنتی یەو‬ ‫ێ بەئەنجام‪ .‬چونكە‬ ‫هەرگیز نامانگەیەن ‌‬ ‫بنەمای فیكری داع ــش دەگــەڕێــتــەوە‬ ‫بۆفیكرو كولتوری ئیسالم‪ ،‬كە لەماوەی‬ ‫‪ ١٤٠٠‬ساڵدا كۆبوەتوەو پڕە لەناكۆكی زۆرو‬ ‫تەباییەكی كەم‪ .‬لەیەك بابەتدا دەكرێ‬ ‫دەیان رای شەرعی بەجۆرەها مەزهەب‬ ‫تەفسیر بكریت‪ .‬فیكرو كولتوری ئیسالمی‬ ‫زۆر دامــاو ‌و ناكۆكە‪ ،‬لــەوەش داماوتر‪،‬‬ ‫ناكۆكتر ئەوانەن كە پەیڕەوی دەكەن‪ .‬هەر‬ ‫ئەم ناكۆكیانەیە وایكردوە كە تائێستاش‬ ‫شــەڕی خوێناوی مەزهەبە جیاوازەكان‬ ‫بەردەوامە‪.‬‬ ‫خاڵی هاوبەشی داع ـش‌و (هاوشێوە‬ ‫تــونــدڕەوەكــان لــەقــاعــیــدەو ئەنسارو‬ ‫موجاهیدین‌و بوكە حەرام‌و‪..‬هتد) ئەوەیە‬ ‫كە ئەو رێكخراوانە فیكرو كولتوری ئیسالم‬ ‫بەكاردێنن بۆ بەدەستهێنانی دەسكەوتی‬ ‫سیاسی‌و مادی‪ .‬چونكە لەناوەرۆكدا دینی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬وەك عەقیدە ئەو شتانەی تیا‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو بنەمای عەقیدەی ئیسالم‬ ‫پێكهاتوە لەشایەتمان‪ ،‬نوێژ‪ ،‬رۆژو‪،‬‬ ‫زەك ــات‌و حەجكردن بەگوێرەی توانا‪.‬‬ ‫عەقیدەی ئیسالم ئاسانەو ناكۆكی تیا نیە‪.‬‬ ‫ئەم رێكخراوانە خەریكی سیاسەتن نەك‬ ‫عەقیدە‪ .‬هیچ كادرێكی ئەم رێكخراوانە‬ ‫وەك ئــوســام ـە‌و ئــەیــمــەن ‌زەواهــیــری‬ ‫تیرۆریست رۆژێك باسی چۆنیەتی نوێژ‬ ‫یان رۆژوگرتنیان نەكردوە‪ .‬ئەدەبیاتی‬ ‫ئــەوان تەنها بریتیە لەجیهاد‌و كوشتن‌و‬ ‫تەقینەوەو خوێن‌و سوتاندن‪.‬‬ ‫*ئەگەر ئەم داعشە نمونەی تۆندڕەوی‬ ‫بێت ئەی «میانڕەوەكان» دەبێ كێ بن‌و‬ ‫چۆن بن؟‬ ‫لەكوردستاندا پەیڕەوكردنی عەقیدەی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬یــەكــەم زۆربــــەی خەڵكی‬ ‫كوردستان موسڵمانن‌و ئەو پێنج فەرزە‬ ‫بەپێی توانای خۆیان ئادا ئەكەن‪ .‬دوەم‬ ‫كەس مەنعی عەقیدەی نەكردوە‪ ،‬سێیەم‬ ‫كوردستان پڕی لەمەالو مزگەوت‌و وەزارەتی‬ ‫ئەوقافیشمان هــەیــە‪ .‬كەوابێت وەك‬ ‫عەقیدەو مومارەسەی دینی ئیسالمی‪ ،‬هیچ‬ ‫ریگریەك نیەو پێویستیان بەهیچی تر نیە‪.‬‬ ‫باشە ئەی الیەنە ئیسالمیەكان رۆڵیان‬ ‫چیە؟ دیارە مەخسەدێكی تریان هەیە‪،‬‬ ‫ئەمانیش وەك ئــەوان باس لەچۆنیەتی‬ ‫شایەتمان هێنان‌و نوێژو رۆژی ناكەن‪،‬‬ ‫ئەمانیش بــاس لەسیاسەت دەكــەن‪.‬‬

‫تێکەڵکردنی ئاین و سیاسەت هۆکاری سەرەکی کێشەی ئیسالمیەکانە‬

‫داعش‌و قاعیدە ناوی ئیسالم بەكاردێنن‬ ‫بۆ دەسكەوتی مادی‌و سیاسی‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫خیالفە‌و تاڵیبان دادەمەزرێنن‪ ،‬لێرەش‬ ‫ئیسالمیەكان تیجارەت بەدینەوە دەكەن‌و‬ ‫بەناوی ئایینەوە ئەبن بەئەندام پارلەمان‌و‬ ‫وەزیرو پارە وەردەگرن‪.‬‬ ‫واتـــە هــەمــو الیــەنــە ئیسالمیەكان‪،‬‬ ‫بەموتڵەقی‪ ،‬لــەگــەڵ داعــشــدا خاڵی‬ ‫هاوبەشیان هەیە ئــەوەش بەكارهێنانی‬ ‫دینە بۆ دەسكەوتی سیاسی‌و مــادی‪.‬‬ ‫باشە دەكــرێ ئەم الیەنە ئیسالمیانەی‬ ‫كوردستانی خۆمان وەك داعش نەبن‌و‬ ‫« میانڕەو›› بن‌و قەناعەتیان بەپرۆسەی‬ ‫سیاسی‌و دیموكراسی‌و مافی مــرۆڤ‌و‬ ‫هەڵبژاردن هەبێت‪ ،‬خۆ ناكرێت هەمویان‬ ‫وەك یەك وابن‪ .‬پاشان خۆ هەر ئەوانن‬ ‫بەفیعلی هاوبەشی پــرۆســەی سیاسی‬ ‫دیموكراسین‌و›› چــەكــداریــان نیە››و‬ ‫ئیدانەی هەڵسوكەوتەكانی داعش دەكەن‪.‬‬ ‫لەوانایە «عیلمانیەكان›› غــەدر بكەن‬ ‫ئەگەر هەمویان بەیەك چاو سەیربكەن‪،‬‬ ‫هەر ئیسالمیەكان بون كە لە‪١٧‬ی شوباتدا‬ ‫لــەگــەڵ چــەپ‌و گــۆڕانــخــوازانــدا لەیەك‬ ‫گۆڕەپاندا بون ؟ ئیتر بۆچی ئەوان‌و داعش‬ ‫بكەین بەیەك؟‬ ‫موشكیلەی ئــەم میللەتەی ئێمە‬ ‫ئەمەیە‪ ،‬كە بەهەندێ رودای هەنوكەیی‌و‬ ‫روكەشی گیری خواردوەو‪ ،‬لەروی مێژویی‌و‬ ‫جەوهەرەوە سەیری مەسەلەكان ناكات‪.‬‬ ‫لێرەدا دەڵێم‪ :‬لەروكەشدا وایــە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەڵسەنگاندنی روكــەش ـی‌و هەنوكەیی‬ ‫دیـــاردەیـــەك زۆرجــــار دەمانگەیەنێت‬ ‫بەئەنجامی غەڵەت یان خورافە‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫تەنها لێكدانەوەی مێژویی‌و زانستی‬ ‫بــۆ نــاوەرۆكــی دیــاردەكــە دەتگەیەنێ‬ ‫بەئەنجامێكی راست‌و واقیعی‪ .‬میانڕەویی‬ ‫الیەنێكی ئیسالمی‌و بەشداریكردنی‬ ‫لەپرۆسەی دیموكراسی‌و پەرلەماندا‪،‬‬ ‫بــەمــانــای میانڕەویبون نیە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئــەو «مــیــانــڕەویــە›› خۆئامادەكردنە‬ ‫بۆ داسەپاندنی دەســەاڵتــی خوێناوی‪.‬‬ ‫ئیدانە كردنی هەڵسوكەوتەكانی داعش‬ ‫بەڵگەنیە بۆ ئەوەی كە ئەمان میانڕەون‪،‬‬ ‫ئــەوەتــا زۆرێــــك لەتیرۆریستەكانی‬ ‫سوریاو عیراق ئیدانەی داعش دەكەن‌و‬ ‫خۆشیان تیرۆریستن‪ .‬وەخــتــی خۆی‬ ‫بەعسی عیراق ئیدانەی بەعسی سوریای‬ ‫دەكرد‌و هەردوكیانیش هەر بەعس بون‪.‬‬ ‫رەخنەگرتن لەهەڵوێستەكانی داعش‬ ‫«نــەك لــەداعــش» رەخنەیە لەجۆری‬ ‫سەربڕینەكە بۆ نمونە بەشمشێر یان‬ ‫بەدەمانچە‪ .‬بۆیە دەلێم ئەوەی وابزانێت‬ ‫كە ئیسالمی سیاسی كوردستان جیاوازن‬ ‫لەداعش‪ ،‬بەبڕوای من هەڵخەڵەتاوە یان‬ ‫بۆ مەرامی سیاسی چاوپۆشی لێدەكات‪.‬‬ ‫داعش‌و ئەنسارو هەمو حزبە ئیسالمیەكانی‬ ‫كــوردســتــان دڕكـــی هــەمــان درەخــتــن‪،‬‬ ‫درەختی ئیسالمی سیاسی‪ ،‬درەختێك كە‬

‫الی ئیسالمیە میانڕەوەکانیش بڕیار تەنیا بۆ خودایە‬

‫لەبیابانەكانی نەجد‌و حیجازەوە بەسواری‬ ‫حوشترو‪ ،‬لەڕێگەی داگیركەرانی ئەم‬ ‫واڵتەوە هاوردەكراو‪ ،‬بەكرێگیراوەكانیان‬ ‫لەم سەردەمەدا ئاوی دەدەن‌و گەشەی‬ ‫پێدەدەن‪.‬‬ ‫*بۆچی میانڕەی حزبی ئیسالمی یان‬ ‫بەمەرجەعیكردنی ئیسالمی ئەفسانەیە یان‬ ‫خورافەیە‪-:‬‬ ‫یەكەم لەروی مێژوییەوە‪ :‬پەیدابونی‬ ‫ئەحزاب لەكولتوری ئیسالمیدا دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ دوای مردنی پێغەنبەری ئیسالم لەساڵی‬ ‫‪ ١١‬هیجری‪ ،‬پاشان لـــەدوای كوژرانی‬ ‫عوسمانی كوری عفان لەساڵی ‪ ٣٥‬هیجریدا‬ ‫زیادیان كرد‌و‪ ،‬رەوتی دروستكردنی حزب‌و‬ ‫بەواتای خۆیان «فیرقە››كان لــەدوای‬ ‫كوشتنی حسەینی كوری عەلی لەكەربەال‬ ‫لەساڵی ‪ ٦١‬هیجریداو‪ ،‬بەگشتی لەقۆناغی‬ ‫ئەمەویەكاندا (‪ 132-41‬ک) حزبەكان‬ ‫زیادیان كردو‪ ،‬تا كاتی وەهابیەكن( محمد‬ ‫عبد الوهاب ‪ 1791 -1703‬زاینی)‪ ،‬پاشان‬ ‫لەكۆتایی خیالفەی عوسمانیەكاندا اخوان‬ ‫وەك حزبێكی ئیسالمی لەبیستەكانی‬ ‫سەدەی رابوردودا دەركەوت‌و بو بەبنەمای‬ ‫زۆربەی زۆری حزبەئیسالمیەكانی جیهان‪.‬‬ ‫هەمو ئەم حزبانە‪ ،‬لەو مێژوە درێژەدا‬ ‫لەژێر چەتری دیندا خەباتیان بۆ دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی دەكــرد‪ ،‬تەنها حزبێكیان نەبو‬ ‫كە میانڕەو بێت‪ .‬بۆ نمونە بەپرۆسەی‬ ‫دیموكراسیانە دەسەاڵتیان گۆریبێت‪ .‬هەمو‬ ‫ئەم حزبانە بۆ ئامانج‌و مەرامی سیاسی‬ ‫خۆیان‪ ،‬سەدان بگرە هەزارەها خەڵكیان‬ ‫كوشت‌و یان بەكوشتیاندان‪ .‬كولتوری‬ ‫سیاسی‌و حزبی ئیسالمی لەمێژودا بریتیە‬ ‫لەكوشتاری بەكۆمەڵ‌و سەربڕین‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەسڵی بەرنامەی حزبی سیاسی ئیسالمی‬ ‫ئەوەیە كە سەرەتا بەرامبەرەكەت بەكافر‬ ‫یان بەمورتەد دابنێی‪ ،‬ئەمانەش هیچ‬ ‫عیالجێكیان نیە غەیری سەربرین نەبێت‪.‬‬ ‫لەدونیای مــەدەنــیــدا‪ ،‬لەكاتی گۆڕانی‬ ‫سەرۆكێكدا بروسكەی پیرۆزبای‌و گوڵ‬ ‫پێشكەش دەكرێ‪ ،‬كەچی لەمێژوی ئەم‬ ‫كولتورەدا‪ ،‬گوڵیك یان بروسكەیەكی‬ ‫پیرۆزباییمان نەبینی‪ ،‬ئــەمــان وەك‬ ‫خۆێنمژێك سەری نەیارەكانیان دەكەن‬ ‫بەتورەگەوەو پێشكەشی سەرۆكی تازەی‬ ‫دەكەن (بۆ نمونە سەری موسعەبی كوری‬ ‫زوبێر بۆ موعاویە‪ .‬ساڵی ‪١٤‬ك)‪.‬‬ ‫ئەم حزب‌و الیەنانە بۆیە ئیسالمین‪،‬‬ ‫جونكە مەرجەعەكەیان ئەم مێژویەیە‪.‬‬ ‫حزبێك لەم مێژوەوە هاتبێت‪ ،‬ئەستەمە‬ ‫میانڕەو بێت‪ .‬یان ئەبێ مەرجەعەكەی‬ ‫بــگــۆرێــت یــــان مـــیـــانـــڕەو نــابــێــت‪.‬‬ ‫خۆهەڵخەڵەتاندنە یان چاوپۆشیلێكردنە‬ ‫ئەگەر بڵێین لەوانەیە ئەمانەی كوردستان‬ ‫جۆرێكیتر بن‪ .‬لەئیخوانەوە بگەرە تا‬ ‫دەگاتە ئۆردوغان تا دەگاتە ئەمانەی‬ ‫كوردستان تا داعــش لەیەك كانیاوی‬

‫مێژو ئاو دەخۆنەوە‪ ،‬بەاڵم لەروكەشدا‬ ‫جیاوازان‪ .‬لەروی مێژوییەوە هەر كەسێك‬ ‫باس لەحزبێكی ئیسالمی میانڕەو بكات‪،‬‬ ‫بەبڕاوی من حەقە نەك بڵێین ئەفسانەیە‬ ‫یان خورافەیە‪ ،‬بەڵكو دەبێ پێی بڵێن‬ ‫هەڵخەڵەتاوی‪.‬‬ ‫دوەم لەروی بەرنامەوە‪ :‬هەمو حزبە‬ ‫ئیسالمیەكان‪‌ ،‬وەك ه ــەر حزبێكی‬ ‫ترئامانجیان گەیشتەنە بــەدەســەاڵت‪.‬‬ ‫وەك وتــم عــەقــیــدەی ئیسالمی وەك‬ ‫نوێژو رۆژو پێویستی بەحزبێك نیە بۆ‬ ‫دەسەاڵتگۆرین‪ ،‬چونكە تاكی موسڵمان‬ ‫لەپاڵ هەمو دەسەاڵتەكاندا عەقیدەی خۆی‬ ‫پاراستوەو پەیڕەوی كردوە‪ .‬بەرنامەی ئەم‬ ‫حزبانە هەمویان بەرنامەی گرتنەدەستی‬ ‫دەســەاڵتــە‪ ،‬نــەك پاراستنی عەقیدە‪.‬‬ ‫بەرنامەی ئەم حزبانە بریتیە لەشەری‬ ‫نێوان ئیسالم‌و كوفر‪ ،‬لەم نێوەدا میانڕەوی‬ ‫شوێنی نابێتەوە‪ ،‬تەنها وەسیلە شمشێرو‬ ‫سەربڕینە‪.‬‬ ‫بەراورد لەگەڵ ئەحزابی تردا‪ ،‬بەرنامەی‬ ‫ئەحزابی ئیسالمی بریتیە لەبنەماكانی‬ ‫شەریعەتی ئیسالمی كـــەوەك خۆیان‬ ‫دەیلێن گونجاوە بۆ هەمو زەمانێك‌و‬ ‫مەكانێك‪ .‬كەوا بو ئەمان هیچ یاسایەك‬ ‫قەبوڵ ناكەن ئەگەر ناكۆك بێت لەگەل‬ ‫تەشریعی ئیسالمیە‪ ،‬ئەوەشیان كردوە بە‬ ‫بەندێك لەدەستوری عیراق هەرێمیشدا‪.‬‬ ‫هەر كەس ئەمەی قبوڵ نەبێت كافرەو‬ ‫مولحیدەو خوێنی حــەاڵڵــە‪ .‬ئەحزابی‬ ‫دونیای مەدەنی لەوبڕوایەدان كە ئینسان‬ ‫دەبێ یاسای ژیانی كۆمەڵگای دور بێت‬ ‫لەشەریعەتەكانی ئاسمان‪ .‬ئەوان دەڵێن‬ ‫نەخێر ئەمە بەرنامەیەكە كە خوا دایناوە‬ ‫بۆ بەشەڕو دەبێ هەمو كەس گوێڕایەڵی‬ ‫بێت‪ .‬لێرەدا دەكەونە موشكیلەی یەكجار‬ ‫زۆرەوە‪ ،‬بۆ نمونە قسەی ئیمامی ئەزهەر‬ ‫كە لەسەرەتای ئەم وتارەدا هاتوە بریتیە‬ ‫لەدەقێكی قورئان‪ ،‬كە باس لەسزادانی‬ ‫موفسدین دەكات‌و یەكێك خنەشیان لێ‬ ‫بگرێت ئەوا كافیرو مولحیدە‪ .‬كۆمەڵگای‬ ‫ئێمە لەم سەردەمەدا ئەوەی قبوڵ نیە‪،‬‬ ‫ئــەی ئیسالمیەكان ئەمانە چــۆن حەل‬ ‫دەكەن؟ حەلەكەی ئەوەیە خەبات دەكەن‬ ‫بۆ وەدەستهێنانی‌و داسەپانی‪ ،‬بۆیە ناچار‬ ‫دەكەونە روبەڕوبونەوەی خەڵك‌و ئەوكات‬ ‫دەمامكی میانڕەوێكەیان فرێ دەدەن‪،‬‬ ‫ئەلێن ئەمە بەرنامەی خوای پەروەردگارە‪،‬‬ ‫رەحمەتەو دەبێت قبۆڵی بكەن‪ ،‬هەر‬ ‫كەس ئەم بەرنامەیەی پێ قبول نەبێت‬ ‫كافرە‌و دەســت بەكوشت‌و بڕ دەكــەن‌و‬ ‫دەگەڕێنەوە ئیلهام‌وەرگرتنەوە لەكولتورە‬ ‫خوێناوێكەیان‌و بەرزكردنەوەی شیعاری‬ ‫(لقد جئتكم بالذبح) ‹سەربڕینم بۆتان‬ ‫ێ (عادت‬ ‫هێناوە›! وەك عــەرەب ئەڵـ ‌‬ ‫حلیمة لعادتها القدیمة)‪.‬‬ ‫ئــەوەی میانڕەوی بێت لەبەرنامەی‬ ‫ئیسالمی سیاسیدا نیە‪.‬ئەوە شتێكی‬

‫ترە كە شیعارێكی دیموكراسی ئەكەنە‬ ‫نیو بەرنامەیەكەوە یان باڵوكراوەێكەوە‪.‬‬ ‫ئەم ناكۆكیە فیكری‌و تا رادەیەك فیقهی‬ ‫ئیسالمیەكان‪ ،‬لەنێوان شیعاری میانڕەوی‌و‬ ‫قەناعەت بەداسەپانی شەریعەتدا‪ ،‬هیچ‬ ‫چارەیەكی نیە‪ ،‬خۆشیان ئەمە باش دەزانن‪،‬‬ ‫ئەگەر لەپشتی پەردەكانەوە ئیسالمیەكان‬ ‫بدوێنیت‪ ،‬ئەوا خۆیان بەر لەخەڵكی تر‬ ‫گاڵتەیان دێت بەزاراوەی «میانڕەوی››‌و‬ ‫نەعلەت لەدیموكراسی دەكــەن‪ ،‬چونكە‬ ‫دیمكراسی حوكمی شەعبەئەمانیش‬ ‫قەناعەتیان بە (ان الحكم اال لله)یە‪ ،‬خۆیان‬ ‫چاك دەزانن داسەپاندنی شەریعەو حوكمی‬ ‫خوا بەم میانڕەویە ناكرێت تەنها چارەی‬ ‫بەكار هێنانی هێزو كوشت‌و بڕە ‪ .‬زۆر‬ ‫بابەتی بەرنامەیی ئیسالمیەكان هەیە‪ ،‬كە‬ ‫لەدوتۆیدا ئەم ناكۆكیە دەگرێتە خۆ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەوتارێكدا ناكرێت باسی هەموی بكرێت‪.‬‬ ‫لێرەشەوە دەلێم‪ :‬كەوابو «میانڕەوی››‬ ‫الیەنە ئیسالمیەكان ئەفسانەو خورافەیە‪.‬‬ ‫سێهەم لەروی هەڵسوكەوتەوە‪ :‬الیەنە‬ ‫ئیسالمیە «میانڕەوەكان›› هەمویان‪،‬‬ ‫ســــەرەڕای ئـــەوەی بەقسە دەیلێن‌و‬ ‫شیعاری بۆ دەدەن‪ ،‬هەڵسوكەوتەكانیان‬ ‫بەپێچەوانەوەیە‪ .‬باسی میانڕەوی دەكەن‌و‬ ‫كە قەناعەتیان بەكوشت‌و بڕ نیە‪ ،‬كەچی‬ ‫هەركەسێك لەڕیگەیاندا وەستابێت‬ ‫تیرۆریان كردوە‪ .‬ئەگەر خۆشیان راستەوخۆ‬ ‫نەیانكوشتبێت‪ ،‬ئەوا لەڕیگەی فەتواوە‬ ‫ئەنجامیان داوە‪ .‬مێژوی ئەم «میانڕەوانە››‬ ‫پڕە لەو هەڵسوكەوتانە‪ .‬بۆ نمونە كوشتنی‬ ‫(نقراشی باشا) سەرۆكوەزیرانی میسری‬ ‫پێشو لە ‪ 1948/12/28‬یان تیرۆركردنی‬ ‫ئەنوەر سادات لە ‪ ،1981/10/6‬لەالیەنی‬ ‫دایكە گـــەورەی داعیشەكانەوە‪ ،‬واتە‬ ‫ئیخوان موسلمینەوە‪ ،‬باڵە سەربازیەكەی‬ ‫ئەو وەختەی ناوی «الجهاد›› بو‪.‬‬ ‫یان خەلیفە ئۆردوگانی توركیا‪ ،‬كەبوە‬ ‫بەسونبولی «میانڕەوەكان››‪ ،‬ئەم جەنابە‬ ‫هێزێكی تایبەتی هەیە‪ ،‬كەیەكەیەكە‬ ‫لەمیتی توركیا‪ ،‬بۆ لەناوبردنی نەیارەكانی‬ ‫بەچەقۆ‌و دەمانچەی بێدەنگ‌و بەسەیارەو‬ ‫‪..‬هتد كە تا ئیستا دەیــان هەلسوراوی‬ ‫سیاسی كــوردیــان بــەو چەشنە لەناو‬ ‫بردوە‪ .‬ئەوەی دو دلەلەم هەڵسوكەوتەی‬ ‫ئۆردوگان با بچێت سەردانی رێكخراوە‬ ‫مــەدەن ـی‌و سیاسیە كــوردەكــان بكات‬ ‫لەشارەكانی كوردستانی توركیا‪ ،‬دەبینێت‬ ‫كە دەیەها رەسمی شەهیدی دەسی ئەو‬ ‫جەنابەهەڵواسراون‪ ،‬قوربانیەكانی ئەم‬ ‫«میانڕەوە›› ئەوەندە زۆر بون خەریكە‬ ‫مەتحەفی تایبەتیان بۆ دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫رۆڵی ئەم خەلیفە «میانڕەوە›› لەگەڵ‬ ‫داعشیشدا ئاشكرایە‪.‬‬ ‫لەكوردستانی خۆماندا تیرۆركردنی‬ ‫چەندین كەسی ئــازادیــخــواز بەفەتوای‬ ‫ئەم «میانڕەوانە››بوە‪ .‬لەچەند ساڵی‬ ‫رابوردودا‪ ،‬داعشەكان نەبون كە ئەو هەمو‬

‫هەمو ئەم حزبانە‪ ،‬لەو مێژوە درێژەدا لەژێر چەتری دیندا خەباتیان بۆ‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی دەكرد‪ ،‬تەنها حزبێكیان نەبو كە میانڕەو بێت‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە بەپرۆسەی دیموكراسیانە دەسەاڵتیان گۆریبێت‬

‫پشێویەیان نایەوە لەزاخۆو هێڕشیان‬ ‫كردە سەر دوكانی مەیفرۆشان‪ ،‬نەخێر‬ ‫داعش نەبو‪ ،‬بەاڵم ئەم «میانڕەوانە››‬ ‫بون‪ ،‬هەستیان كرد كە هێزیان هەیەو‬ ‫كاتی داسەپانی شەریعەت هاتوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەڵسوكەوتیان لەمیانڕەیەوە گۆری‬ ‫بەهێڕش‌و كوشتن‌و سوتاندن‪ .‬حزبە‬ ‫سیاسیە ئیسالمیەكان لەمێژودا‌و لەهەمو‬ ‫دونــیــادا‪ ،‬لەهەڵسوكەوەتدا‪ ،‬نەكتەنها‬ ‫دەستیان بەخوێن سور بوە‪ ،‬بەڵكو تا‬ ‫ئەژنۆیان خوێنیان رشتوە‪ .‬هەڵسوكەوتی‬ ‫تیرۆریستانەی «میانڕەوان›› ئەوەندە‬ ‫زۆرە كە لەوتارێكدا شوێنی نابێتەوە‪ ،‬لەم‬ ‫روانگەشەوە دەلێم كە››حزبی ئیسالمی‬ ‫میانڕەو خورافەیە››‪.‬‬ ‫چوارەم ئیرهابی فیكری‪ :‬بنەمای ئەم‬ ‫فیكرە بریتیە لەچەندین دەقی نەگۆر كە‬ ‫بــواری جەدەلی تیا نیە‪ .‬هەڵگرانیشی‬ ‫خــۆیــان بــەوەكــیـل‌و خـــاوەن ئیمتیازی‬ ‫تەفسیرەكەی دەزانن‪ .‬ئەم فیكرە خەتی‬ ‫سوری هەیەو‪ ،‬تێپەڕاندنی ئەو سنورە‪،‬‬ ‫الی ئــەوان حــەرام‌و كوفرە‪ .‬هەر كاتێك‬ ‫بــەرامــبــەرەكــەیــان ئــەو خەتە ســورەی‬ ‫شكاند كە خۆیان دایانناوە‪ ،‬ئەو كات‬ ‫سیمەی «نورانی‌و میانڕەوێ›› كەیان وەال‬ ‫دەكەوێت‌و دەیبەن بەالی عەقیدەدا‪ ،‬كە‬ ‫ئەسڵەن مەوزوع نەبوە‪ ،‬دەڵێن كەوابو تۆ‬ ‫گاڵتە بەئیسالم دەكەیت‪ ،‬قەناعەتت بەوە‬ ‫نیە كە ئەم دونیایە خوا خەلقی كردوە‪،‬‬ ‫كە وابو تۆ كافرو مورتەدی‪ .‬مەالكانی‬ ‫لەمزگەوتەكانەوە‬ ‫ئەوقافەكەشمان‬ ‫دەستدەكەن بــەبــاوكــەڕۆ‌و ئیسالم رۆ‌و‬ ‫بــانــگــەوازی موسڵمانان بــۆ كوشتنی‬ ‫نەیارەكانیان بــەاڵم بە «میانڕەوی»!‬ ‫بەواتایەكی تر تۆ دەستنیشاندەكات بۆ‬ ‫الیەنگرانی كە ئەم كەسە خوێنی حەاڵڵە‪.‬‬ ‫ئەمە جــەوهــەری ئیرهابی فیكری‌و‬ ‫جــەســەدی ئیسالمی سیاسیە‪ .‬ئەم‬ ‫بڕیاری كوشتن‌و حەاڵڵكردنی خوێنی‬ ‫ئازادیخوازانی ئەم واڵتــە سەدەها جار‬ ‫رویداوە لەالیەن كادیران‌و الیەنگرانی ئەم‬ ‫ئەحزابانەوە‪ ،‬پاشان هەر خۆشیان دەڵێن‪:‬‬ ‫(ئێمە میانڕەوین! بــەاڵم ئــەوان واتە‬ ‫ئازادیخوازەكان كوفرو فوسق باڵودەكەنەوە‬ ‫بۆیە موستەحەقن بەكوشتن)‪ .‬چونكە‬ ‫مێشكیان داخراوە ئایەتی قورئانیشیان بۆ‬ ‫بێنیتەوە هەر دەڵێن كافرو مولحیدی‪ ،‬بڵیی‬ ‫ئاخر ( َف َم ْن َشا َء َف ْل ُي ْؤ ِم ْن َو َم ْن َشا َء َف ْل َي ْك ُف ْر)‪،‬‬ ‫( لكم دینكم ولی دینی) ئەمانە نایخوات‬ ‫ئەو كات دەڵێت‪( :‬تۆ فاسیقی ئەمانەش‬ ‫دەزانیت ئەمجاش وا قسە دەكەی)‪.‬‬ ‫ئەم وەكێالنەی خوا لەسەر عەرز‪ ،‬نەك‬ ‫تەنها ئیرهابی فیكری دەكــەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بكوژنی ئینسانیشن‪ .‬مەسەلەكە تەنها‬ ‫بەرامبەر بەئازادیخوازو پێشكەوتوخوازان‬ ‫نــیــە‪ ،‬بــەڵــكــو ئـــەوەنـــدە بــەرتــەس ـك‌و‬ ‫دواكەتو و ئیرهابین‪ ،‬كە ئەگەر كەسێك‬ ‫لەنێوخۆشیاندا بێت‪ ،‬بەاڵم لەبیركردنەوەدا‬ ‫موخالیف بێت ئەوا دەیكوژن‪ .‬لەمێژوی‬ ‫ئیسالمی سیاسیدا ئەوەندەی ئیسالمی‬ ‫موخالیفیان كــوشــتــوە هـــەر لــەســەر‬ ‫فیكر‪ ،‬ئەوەندە جولەكە یان مەسیحیان‬ ‫نەكوشتوە‪ .‬لێرەشدا دەبێ ئەوە دوبارە‬ ‫بكەینەوە «میانڕەوی›› ئیسالمی سیاسی‬ ‫خورافەیە‪.‬‬ ‫ئەمانەی باسم كرد‪ ،‬زۆر بەكورتی ئەوە‬ ‫دەگەیەنێ كە شتێك نیە ناوی «ئیسالمی‬ ‫سیاسی میانڕەو›› بێت‪ .‬هەمو حزبێكی‬ ‫ئیسالمی سیاسی لەمیژوداو لەئیستای‬ ‫كوردستاندا لەئەسڵ‌و جــەوهــەردا هیچ‬ ‫فەرقیان نیە لەگەڵ داعشدا‪.‬پرسیارەكە‬ ‫ئــەوەیــە كە چــۆن ئاوها ئــازادانــە لەم‬ ‫كۆمەڵگایەدا تەراتێن دەكەن‪ .‬رۆژ تا ئێوارە‬ ‫لەمیدیاكانەوە ئەم حكومەت‌و سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێمە باس لەشەری دژ بەتیرۆریزم‬ ‫دەكەن‪ ،‬كەچی لەگەڵ داعشمەزهەبەكانی‬ ‫كوردستاندا هاوپەیمانن‪ .‬بەبڕوای من هۆی‬ ‫ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ دو شت‪ .،‬یان ئەم‬ ‫حكومەت‌و كاربەدەستانە گێل‌و نەفامن‌و‬ ‫ئەسڵەن لەئەلف‌و بێی بەرەنگاربونەوەی‬ ‫تیرۆریزم نازانن یان مەسڵەحەتی سیاسیان‬ ‫‌وا دەخوازێت‌و هەلپەرستن‪ .‬نەگبەتی هەر‬ ‫میللەتێكیش لەوەدایە كە ریشی بدات‬ ‫بەدەستی گێل‌و نەفام‌و هەلپەرستەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )238‬دوشةممة ‪2015/3/2‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫تیۆلۆژیای هەڵچوون و داچوون‬ ‫نۆ خاڵی زووتێپەڕ بەسەر سێ فیلمدا‬

‫پێشڕەو محەمەد‬ ‫ئەم تێبینییانە لە میانەى سەیركردنی‬ ‫ئەم سێ فیلمەوە تۆمار كراون و پاشان‬ ‫لەتەنیشت یەكتریدا دانراون‪ ،‬واتا تەنها‬ ‫مۆنتاژكراون‪ ،‬جگە لە مۆنتاژ‪ ،‬شتێكی‬ ‫دیكە نین‬ ‫‪I‬‬ ‫‪The Maze Runner‬‬ ‫‪ .1‬ئایا كاتی ئەوە هاتووە جۆرێكی دیكە‬ ‫لە سینەما بڕوانین؟ ئایا ئەم قسەیەى‬ ‫ئادۆرنۆ و هۆركهایمەر‪« :‬سینەما و ڕادیۆ‬ ‫چیتر پێویستیان بەوە نییە تاكو وەك‬ ‫هونەریبوون دەربكەون‪ .‬ئەم حەقیقەتە كە‬ ‫ئەوان تەنها جۆرێك كاروكاسبین دەبێت‬ ‫بە ئایدیۆلۆژیایەكی باو تاكو پاساو بۆ ئەو‬ ‫قسەقۆڕانەى سینەما و ڕادیۆ بدەنەوە‪ ،‬كە‬ ‫بەمەبەستەوە بەرهەمی دەهێنن»‪ .‬ئەى‬ ‫وا باش نییە وەك جۆرێك بااڵدەستبوونی‬ ‫ئێستاتیكا لــەمــڕۆدا سەیری بكەین؟‬ ‫ئێستاتیكایی جوانكردنی ناشرینییەكان؟‬ ‫یاخود سینەما بۆ گەڕاندنەوەى ژێستە‬ ‫لەدەستچووەكانی بــۆرژوازیــیــەت هاتە‬ ‫ئــاراوە‪ ،‬كاتێك لە سەدەى نۆزدەهەمدا‬ ‫ژیانی ئاسایی و ڕۆژانەیشیان كەوتە‬ ‫بەردەم تافیكردنەوەى دەروونناسییەوە‪،‬‬ ‫ئــەو ژیانە ئاساییەى تا دەركەوتنی‬ ‫سایكۆلۆژیای جــەمــاوەری‪ ،‬هێشتا بە‬ ‫دەستكاری نەكراوی مابووە؟ سینەما‬ ‫ڕۆژی گەڕاندنەوەى ئەم ژێستانە دەگێڕێت‬ ‫یــان نــا؟ یــاخــود هەڵگری پەیامێكی‬ ‫سیاسییش نییە لە هەمانكاتدا؟ پەیامی‬ ‫سیاسەتی بااڵدەستی سەرمایەداریی‬ ‫هاوچەرخ‪ .‬زۆربەی سیما و فیگورەكانی‬ ‫فیلمەكانی هۆلیوود (بەمانایەك كۆی‬ ‫ئەو فیلمانەی دەكەونە نێو ڕیزی ئەو‬ ‫فیلمانەی سەر بە ژانری ئەپوكالیپتیكن –‬ ‫یاخود ئاخرزەمانی – هەموویان هەڵگری‬

‫پەیامێكن‪ :‬دەستكارینەكردنی ئێستا)‬ ‫سیمای كەسانێكی نــەرم و لێبوردە و‬ ‫ئەهلی تۆلیرانسن‪ ،‬سیماكان وەها دەنوێنن‬ ‫وەك بڵێی هیچ هەمووان لەدۆخێكی باش‬ ‫و گونجاودا دەژین‪ ،‬كەس ناڕازی نییە‪،‬‬ ‫ناڕەزایەتیش ئەگەر هەبێت‪ ،‬فیتیشیستی‬ ‫یان بەقەولی گەی دیبۆر‪ ،‬نمایشییە‪.‬‬ ‫ناڕەزایەتییەكانیش بەمجۆرە ئامانجێكیان‬ ‫هەیە‪ :‬شاردنەوەی پارادۆكسی ئەخالقی!‬ ‫دەیەوێت بڵێت خەڵك (ئەگەرچی ئەوەی‬ ‫هەیە خەڵك نییە‪ ،‬بەڵكو نمایشێكی‬ ‫چەمكی خەڵكە‪ ،‬چونكە «خەڵك»‬ ‫ئەگەرچی لەڕووی دانیشتووانەوە زۆرترین‬ ‫و لەڕوانگەى بەرهەمهێنان و دروستكردنی‬ ‫هەموو تواناكان و نیعمەتەكانی جیهان‪،‬‬ ‫چین و گــروپــی یــەكــەم و ســەرەكــی‬ ‫كۆمەڵگای مرۆڤایەتییە‪ ،‬بەاڵم بەهۆى‬ ‫نەبوونی دەســەاڵت و پشك لە نەزمی‬ ‫بااڵدەستدا وەك «چینی سێیەم»ێك وایە‬

‫كە ئەمانوێل ژۆزێف سییەز زیاتر لە دوو‬ ‫سەد ساڵ پێش ئێستا گوتوویەتی بووە‬ ‫«هیچ») بەرانبەر بەدۆخەكە ناڕازییە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەرەنجامی هەموو ناڕازیبوونەكان‪،‬‬ ‫وێرانبوونە‪ .‬نــاڕەزایــەتــی یەكسانە بە‬ ‫خۆلەناوبردن‪ .‬سینەمای هۆلیوود یان‬ ‫سینەماى خۆرئاوا دەیەوێت ئەوەى ئێستا‬ ‫هەیە وەك وێنەى موتڵەق و حــزوری‬ ‫موتڵەق نیشانمان بدات و بڵێت لەپشتی‬ ‫ئەمە هیچێكی دیكە نییە‪ ،‬بەاڵم ناكرێت‬ ‫لەگەڵ ئــاالن بــادیــۆدا بڵێین‪ :‬باشترە‬ ‫كارێك نەكەین جگە لە هەوڵ و چاالكی‬ ‫فۆرماڵ لەڕێگای دەرخستن و نیشاندانی‬ ‫و ئەو شتەى خۆرئاوا دەڵێت بوونی نییە؟‬ ‫‪ .2‬سینەمای هــۆلــیــوود هەمیشە‬ ‫خەریكی دروستكردنی دوو ناوچەیە‪:‬‬ ‫‪ )1‬ناوچەی ســەوزی ســەرمــایــەداران و‬ ‫كەمینەی دەوڵەمەند و دەسەاڵتداران‪،‬‬

‫یاخیبوون بۆ زیاتر وەرگیرانە لەدۆخەكەدا‪،‬‬ ‫نــەك تێكدانی نەزمەكە‪ .‬نــەزم تەنها‬ ‫لــەڕووی نمایشەوە تێكدەچێت‪ ،‬كەچی‬ ‫دواجار هەر وەك خۆى دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .3‬لەبەرانبەردا چی؟ هەیە شتێكی‬ ‫دیــكــە؟ سیماكانی فیلمی ئاكاتۆنە‬ ‫‪Accattone‬ی پییەر پازۆلینی‪،‬‬ ‫سیمایەك نین ئەم لۆژیكە پەیڕەو بكەن‪،‬‬ ‫سیماكان هەمیشە تــوڕەن‪ ،‬بە دۆخەكە‬ ‫ڕازی نین‪ ،‬ناڕەزایەتیش ئەو نمایشییە نییە‬ ‫كە بۆ فیلمەكانی هۆلیوود دەستدەدات‪.‬‬ ‫بەڵكو نــاڕەزایــەتــیــیــەكــان لەڕاستیدا‬ ‫ناڕەزایەتین نــەك بۆ چێژی بینین و‬ ‫ئوبێكتی ئارەزوو‪ ،‬بەڵكو بۆ دروستكردنی‬ ‫دۆخێكی لەناكاوی ڕاستەقینە‪ ،‬درزخستنە‬ ‫ناو دۆخی بااڵدەستی سیاسەت و هونەر‬ ‫و ئابووری‪ .‬سیماكانی ئەكتەرە یاخود‬ ‫نائەكتەرەكانی پازۆلینی ئەو شتەیە كە‬

‫ئەم دیاردە تازەیە كە یەكێكی دیكەیە لە‬ ‫بەرهەمەكانی «وێرانكردنی داهێنەرانە»ی‬ ‫سەرمایەداریی‪ ،‬ئاماژە بــەو ناوچە و‬ ‫شوێنانە دەكــات كە بەهۆى ئامادەیی‬ ‫ڕووتــی «دەزگــا سەركوتكەرەكان»ی‬ ‫ســوپــاس و پــۆلــیــس بــۆ تــاكــەكــان و‬ ‫گروپە سەرمایەدارەكان‪ ،‬كە لە هەموو‬ ‫ڕوویەكەوە خاوەن ئەمنییەتێكی پێرفێكتە‬ ‫‪ )2‬ناوچەی كەمپی هەژاران و زۆرینەی‬ ‫خەڵكی بەشمەینەت و ستەملێكراوان‪،‬‬ ‫كەچی سەرباری ئەمە‪ ،‬ئەم دابەشكارییە‬ ‫هەمیشە وەك دابەشكارییەكی سروشتی‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬نەك ئەوەی دیاردەیەكی‬ ‫مــێــژوویــی بــێــت و ســیــســتــەم ئــەم‬ ‫دابەشكارییەی دروســت كردبێت‪ .‬ئەمە‬ ‫بــەڕوونــی لــە فیلمی ‪The Maze‬‬ ‫‪ Runner‬دا دەردەكەوێت‪ .‬سیماكانی‬ ‫ئــەم فیلمە ئــەگــەرچــی ناڕەزایەتیش‬ ‫دەرببڕن‪ ،‬كەچی هێشتا بەدۆخەكە ڕازین‪،‬‬

‫واڵتەر بنیامین پێیدەڵێت تیۆلۆژیای‬ ‫هەڵچوون و داچوون‪ .‬واتا ئەو دابەشكراوە‬ ‫هەستپێكراوەی هەیە‪ ،‬قبوڵی ناكەین‪.‬‬ ‫‪II‬‬ ‫‪Divergent‬‬ ‫‪ .4‬ساڵەهایە فیلمگەلێك دروســت‬ ‫دەكرێن باس لە كۆتاییەكانی ژیان دەكەن‬ ‫و بە ژانــری ئەم فیلمانەش دەگوترێت‬ ‫سینەمای ئەپۆكالیپتیسیزم (سینەمای‬ ‫ئاخیرزەمانی)‪ ،‬باس لەو ڕووداوانە دەكات‬ ‫كە چیتر ژیان لەسەر زەوی نامێنێت! بەاڵم‬ ‫ئایا با بپرسین سیاسەتی ئەم فیلمانە‬ ‫بۆ كۆتایی ژیان چییە؟ بۆچی كۆتایی‬ ‫ڕوودەدات؟ لە زۆربــەی فیلمەكاندا –‬ ‫ئەگەرچی لە زۆربەیاندا بە شاراوەیی ئەمە‬ ‫ئامادەیی هەیە – بەهۆی سەرەتاتكێ و‬ ‫عەجولی الوازەكــانــی كۆمەڵگاوەیە كە‬ ‫ڕووداوێكی دڵتەزێن ڕوودەدات‪ ،‬الوازەكانی‬

‫كۆمەڵگا دەیانەوێت جڵەوی دەسەاڵت‬ ‫بگرنە دەست‪ ،‬بەاڵم الوازەكانی كۆمەڵگا‬ ‫كێن؟ ستەملێكراوەكانی ڕابردوو و ئێستا‬ ‫و سبەینێن‪ .‬حساب بۆنەكراوەكانن‪،‬‬ ‫كــەواتــە سیاسەتی ڕاستەقینە ئەو‬ ‫ساتە ڕوودەدات‪ ،‬كە بێ ئەو ترسەى‬ ‫نەزمی بااڵدەست لە وێرانبوون دروستی‬ ‫دەكـــات‪ ،‬عەجولی بــكــەن و دۆخــەكــە‬ ‫ڕابــگــرن‪ .‬ئــەوان ستەمیان لێدەكرێت‪،‬‬ ‫ئــەگــەرچــی ستەملێكراوان تــا ئێستا‬ ‫هەوڵێكیان نەداوە بۆ دەرچوون لەدۆخی‬ ‫ستەملێكراوی خۆیان‪ ،‬كەچی سینەمای‬ ‫ئەپۆكالیپتیسیزم زەینی ئینسان ئامادە‬ ‫دەكات بۆ ئەو ڕووداوە‪ ،‬ئەگەر ڕووبدات‬ ‫چی بــەدوای خۆیدا دەهێنێت؟ وێرانە‬ ‫و تێكچوونی ژیــان‪ ،‬كە تەنانەت وای‬ ‫لێدێت حەسرەت بۆ سابون و شقارتە و‬ ‫دەنكە گوڵەبەڕۆژەیەك بخۆین‪ .‬كەواتە‬ ‫پەیامی سیاسیی ئەم فیلمانە‪ :‬هەرگیز‬ ‫هەوڵمەدەن خەلەل بخەنە نێو دابەشكراوە‬ ‫هەستپێكراوەكانەوە‪.‬‬ ‫‪ .5‬فــیــلــمــی نــەریــتــشــكــێــن یــان‬ ‫«نــاچــوونــیــیــەك» ‪،Divergent‬‬ ‫حیكایەتی ئەم ئینسانانە دەگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫كــە دەشــێــت لــەداهــاتــوودا ڕووبـــدات‪،‬‬ ‫ئینسانییەت بۆ پێنج گروپ دابەشكراوە‪،‬‬ ‫كە دەبێت هەر یەكێكیان لەجێگای خۆی‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم ئەوە تەنها كەسی حاكمە بڕیار‬ ‫دەدات كێ جێگۆڕكێ بكات‪« ،‬تریس»‬ ‫لە گروپی فیداكارەكان لەدایكبووە‪:‬‬ ‫«پێمان دەڵێن سادە بن‪ ،‬ئێمە ژیانمان‬ ‫سادەیە‪ ،‬فیداكار و لەخۆبوردووین بۆ‬ ‫كۆمەك و هاوكاریكردنی ئەوانی دیكە‪،‬‬ ‫ئێمە زیاتر خزمەتی كەسانێك دەكەین‪،‬‬ ‫كە لە گروپەكاندا نین‪ ،‬ئەوان كەسانێكن‬ ‫شوێنێكیان لەگروپەكاندا نییە»‪ .‬كەواتە‬ ‫ئــەوە تەنها كەسی حاكمە دەتوانێت‬ ‫كۆی پانتاییەكە بكاتە پانتایی پۆلیس‬ ‫و ئــارەزووی بە پۆلیسبوون لەنێو دڵی‬ ‫هەموواندا بچێنێت‪ ،‬تاكو مەیدانی ڕەمزیی‬ ‫خۆی بەهێزتر بكات‪ ،‬حاكم لەم یاسا‬

‫هەڵدەپەسێریت‪ ،‬تاكو كۆی فەزاكە بكاتە‬ ‫فەزای پۆلیس‪ ،‬هەمان ئەو شتەی كە ژاك‬ ‫ڕانسێر پێیدەڵێت ئاوابوونی سیاسەت‬ ‫و سەرهەڵدانی ئۆڵترا‪-‬سیاسەت‪ ،‬واتا‬ ‫بەپۆلیسیبوونی كۆی پانتاییەكانی ژیان‬ ‫و لەسیاسیخستنی ئینسان‪ .‬ئەم فیلمە‬ ‫پڕییەتی لەم دیاردەیە‪.‬‬ ‫‪ .6‬ئەوەی لەم فیلمەدا بەڕوونی دیار‬ ‫نییە‪ ،‬كەسی حاكم خۆیەتی و دروستكردنی‬ ‫ناوچەی نادیارە‪ ،‬كەس نازانێت لەكوێ‬ ‫وەستاوە و پێگەی حاكمییەت لەكوێیە‪،‬‬ ‫یاخود هەمان ئەو شتەی واڵتەر بنیامین‬ ‫پێیدەڵێت لەكاتی هەڵپەساردنی یاسادا‪،‬‬ ‫هێشتا یاسا زەبرەكانی خۆی دەپارێزێت‪،‬‬ ‫زیاتریش لەكاتی بوونی یاسادا‪ .‬فیلمەكە‬ ‫دەڵــێــی كۆشكی كافكایە‪ ،‬هــەمــووان‬ ‫پۆتێنشیەل (بالقوە) هۆمۆساكەرن‪،‬‬ ‫كەچی هەمووشیان ڕۆڵی پۆلیس دەبینن‪،‬‬ ‫ئەمە ئەو تێكئااڵندنەیەی حاكمییەتی‬ ‫هاوچەرخە كە كەس ناتوانێت لەیەكتری‬ ‫جیابكاتەوە‪ .‬كەواتە بەپێی بۆچوونەكەی‬ ‫ئاگامبێن لە ناوچەی نادیار ‪zone of‬‬ ‫‪indeterminacy‬دا‪ ،‬حاكم هەم‬ ‫دەتوانێت لەناو یاسادا بێت و هەمیش‬ ‫لــــەدەرەوەی یــاســادا‪ ،‬دۆخــی دوانەیی‬ ‫دەسەاڵتی حاكم دیوێكی دیكەی دۆخی‬ ‫ئــەو كەسەیە كــە ئەگەرچی لــە یاسا‬ ‫چووەتە دەرەوە‪ ،‬بەاڵم ڕێك بەم هۆیەوە‬ ‫زیــاتــر لــە هــەر ساتێكی دیكە دیــل و‬ ‫ئەسیری یاسایە‪ .‬ئەگەرچی «تریس»‬ ‫دەیەوێت ڕیسك بكات و بچێتە دەرەوەی‬ ‫ئەم ناوچەیەوە‪ ،‬بەاڵم لەهەر ساتێكی‬ ‫دیكە‪ ،‬زیاتر دیلی ئەم ناوچەیەیە‪ .‬ئا‬ ‫ئەمەیە دۆخی ژیانی ڕووت‪ ،‬كە دەكرێت‬ ‫هەموومان لــەبــەردەم كەسی حاكمدا‬ ‫شیاوی كوشتن بین‪.‬‬ ‫‪III‬‬ ‫‪In Time‬‬ ‫‪ .7‬ئەم فیلمە كۆمەكمان پێدەكات لە‬ ‫واقیعی بااڵدەستی ئەمڕۆمان تێبگەین؛‬ ‫سیستەمی سەرمایەداری‪ .‬بۆیە سینەما‬ ‫چیتر بەپێی تێگەیشتنە كالسیكییە‪،‬‬ ‫كاروكاسبییەك نییە بۆ ئایدیۆلۆژیای‬ ‫بــااڵدەســت و كەڵەكەكردنی سەرمایە‬ ‫– هــەرچــەنــد بــازرگــانــی یەكێكە لە‬ ‫ڕەهەندەكانی سینەمای هۆلیوود و گەلێك‬ ‫لە سینەماكانی دیكە – بەڵكو كۆمەكێكی‬ ‫گەورەمان پێدەكات وەك میدیۆمێك –‬ ‫ئەگەر بە موتڵەقیش نەبێت – وەریبگرین‬ ‫تا لەم واقیعە‪ ،‬لەم ڕەهەندە ئازاردەرەی‬ ‫نێو ژیانی ئەمڕۆمان تێبگەین‪ .‬ئەگەر‬ ‫بمانەوێت تەنانەت یەكێك لە ڕەهەندەكانی‬ ‫ئەم سەردەمە – نیو ئەیج – وردببینەوە‪،‬‬ ‫كە سەردەمی زاڵبوونی مەعنەویەتگەرایی‬ ‫و ڕازیكردنی ئینسانە بــەو بارودۆخە‬ ‫نــالــەبــارەی تێیدایەتی و ســەردەمــی‬ ‫خانەنشینبوونی ماتریالیزمە‪ ،‬ئەوا دەبێت‬ ‫كۆمەك لە سینەما وەربگرین‪ .‬كەواتە‪،‬‬ ‫«ئەگەر دەمانەوێت بەشتێك بگەین كە‬ ‫لە واقیع واقیعترە‪ ،‬ئــەوا فەرموون با‬ ‫سەیری داستانە سینەماییەكان بكەین»‪.‬‬

‫هەرچەند دەكرێت ئەمەش زیادبكەین‪،‬‬ ‫مــادام فیلمەكەمان فیلمی هۆلیوودە‪،‬‬ ‫كــەواتــە میدیۆمێكە بــۆ ئەمریكا و‬ ‫سیستەمی سەرمایەداری‪.‬‬ ‫‪ .8‬فیلمەكە باس لە زەمەن دەكات‪،‬‬ ‫باس لە دابەشبوونێكی سروشتیی ناو‬ ‫ئینسانەكان دەكــات‪ ،‬ئەو دابەشبوونە‬ ‫مێژووكردەی كــراوە بە دابەشبوونێكی‬ ‫سروشتی‪ ،‬پەیامی سەرەكی فیلمەكەش‬ ‫هێشتنەوەی ئینسانە لەو بارودۆخەی‬ ‫تیایدایەتی‪ ،‬یاخود پەیامەكەی نزیكە‬ ‫لەم پەندە كوردییەوە‪« :‬بەقەد بەڕەی‬ ‫خۆت پێڕاكێشە»‪ .‬دەیەوێت پێمان بڵێت‬ ‫هەر دەستكاریكردنێكی ئەم دابەشبوونە‪،‬‬ ‫دواجـــار دەستكاریكردنی سروشتە‪،‬‬ ‫ئــەمــە جگە لــەو پــەیــامــە ئایینییەی‬ ‫لەپشتی ئایدیۆلۆژیای فیلمەكەوەیە‪،‬‬ ‫دەستكاریكردنی شوێنی ئینسانەكان‪،‬‬ ‫دەستكاریكردنی كاری خوایە‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫ئەم فیلمە لــەڕووی كاتەوە‪ ،‬ڕووی لە‬ ‫داهــاتــووە‪ ،‬بــەاڵم لــەڕووی ئایدیاییەوە‪،‬‬ ‫گەڕانەوەیە بۆ ڕابردوو‪ ،‬هاوكات سەلماندنی‬ ‫ئەم تێزەی فرەدریك جیمسنە‪ :‬نۆستالژیا‬ ‫بۆ زەمەنی ئێستا‪ .‬كەواتە فیلمەكە ڕووی‬ ‫لەڕابردووە‪ ،‬بۆ جێگیركردن و هێشتنەوە‬ ‫و ڕاگرتنی زەمەنی ئێستا (ئێستایەكی پڕ‬ ‫لە كارەسات و ئێستایەك دەمێكە بووەتە‬ ‫موڵكی حاكمان و مۆڵتی ملیاردێرەكان‪،‬‬ ‫زەمەنیش لــەم فیلمەدا هیچێك نییە‬ ‫جگە لە بەردەوامی زەمــەن لەخزمەتی‬ ‫حاكمان و كۆمپانیا زەبەالحەكانی‬ ‫سیستەمی سەرمایەداری)‪ .‬كۆی پەیامی‬ ‫فیلمەكە بریتییە لە فەرمانێكی ئەخالقی‪:‬‬ ‫ڕێزی زەمــەن بگرن بەو جــۆرەی بۆتان‬ ‫دیاریكراوە‪ ،‬ئەگەرنا‪ ،‬ڕۆژێك دێت خەم‬ ‫و خەفەت بۆ یەك چركەش دەخۆن كە‬ ‫ناگەڕێتەوە‪ .‬بەاڵم ئەوانە كێن كە دەبێت‬ ‫ڕێزی ئێستا و زەمەنی حاكمان بگرن؟‬ ‫بەشمەینەتەكان و وردوخاشبووەكانی‬ ‫ژێرپێی سیستەمی ســەرمــایــەداری و‬ ‫فەرامۆشكراو و بێدەنگكراوەكان‪.‬‬ ‫‪ .9‬تەنانەت هەوڵی سیلڤیا وایس (كچی‬ ‫سەرۆك – كە یاخیبووە) و ویل ساالس‪ ،‬بۆ‬ ‫ڕاگرتنی زەمەن و گەڕاندنەوەی بۆ خەڵك‪،‬‬ ‫خەڵكێكی وێــران و كەمپنشین‪ ،‬شتێك‬ ‫نییە جگە لە پارادۆكسێكی ئەخالقی‬ ‫فیلمەكانی سەر بەژانری ئاخرزەمانی‪،‬‬ ‫دواجـــار هــەوڵــەكــانــی ئـــەوان دەكــرێــت‬ ‫هەڵگری ئەم فەرمانە مەترسیدارە بێت‪:‬‬ ‫ڕاگرتنی زەمەنی سەرمایەدار و حاكمان‪،‬‬ ‫بریتییە لەڕاگرتنی كۆی شارستانییەت و‬ ‫ژیان‪ ،‬كەواتە فەرمانەكە لەبنچینەدا‪ :‬هیچ‬ ‫مەكەن‪ ،‬بەو بەشە ڕازیبن كە هەتانە‪.‬‬ ‫یاخود هەوڵمەدەن جیهانێك دروستبكەن‬ ‫هەمووان لە زەمەندا یەكسان بن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لێگەڕێن سروشتیئاسا ڕێــگــای خۆی‬ ‫ببڕێت‪ .‬یان بە مانایەك‪ ،‬هەر هەوڵێك‬ ‫بۆ دروستكردنی یۆتۆپیا‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫دروستبوونی دیستۆپیا (لەجیهانی‬ ‫خەیاڵییەوە بۆ جیهانی وێران)‪.‬‬ ‫هەوڵدەدەم دواتــر مۆنتاژەكان زیاتر‬ ‫ڕێك بخەم‬

‫ذمارة (‪ )238‬دوشةممة ‪2015/3/2‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫هەڵەتێگەیشتن له دەروونشیكاری‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەڵ ژاك الكان‬

‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬بڕوا عەالدین‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫له‌م چاوپێکەوتنەدا ك ‌ه ساڵی ‪1974‬‬ ‫سازكراوه‌‪ ،‬ژاك الكان زۆر پێشبینیكاران ‌ه‬ ‫ی ئایین و‬ ‫ل ‌ه مه‌ترسیەکانی گــەڕانــەوە ‌‬ ‫كه‌ڵكه‌ڵه‌ی زانستخوازیی‪ ،‬ئاگادارمان‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ .‬الكان پێی وایە ده‌روونشیكاری‬ ‫تاکە به‌ربه‌ستێک ‌ە دژ بــە مەترسی ‌ە‬ ‫هاوچه‌رخه‌كانی دونــیــای ئـه‌مــڕۆ‪ .‬ئەم‬ ‫چەشنە وتوێژ و ئارگیومێنتانە تەواو‬ ‫سەرسوڕهێنەرن بۆ ژیان و کێشەکانی‬ ‫ئێستا و هەنوکەی ئێمە‪.‬‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌فسوونێكی ل ‌ه پشت بێت‪،‬‬ ‫الكان ب ‌ه هه‌موو هێز و توانای خۆیه‌و‌ه له‌م‬ ‫دیالۆگه‌دا ك ‌ه ساڵی ‪ 1974‬له‌گه‌ڵ گۆڤاری‬ ‫پانۆرامای ئیتاڵییدا ئه‌نجامی داوه‪،‬‬ ‫وەک کەسێک کە سەرلەنوێ دەژێتەوە‪،‬‬ ‫بەڵگەی زۆر گرنگ بۆ قسەکانی خۆی‬ ‫دەهێنێتەوە‌‪ .‬ئیمیلیۆ گرانزۆتۆی ئیتاڵی‬ ‫کە چاوپێکەوتنەکەی لەگەڵ کردووە‪ ،‬لە‬ ‫یەکێک لە پرسیارەکانیدا تێبینی ئەوە‬ ‫دەکات کە بەردەوام باس لە قەیرانەکانی‬ ‫دەروونــشــیــکــاری دەکــرێــت‪ .‬بێگومان‬ ‫کە بــاس دێتە ســەر دەروونشیکاری‪،‬‬ ‫خۆشبەختانە الکــان دەبینین خاوەنی‬ ‫جۆرێکە ل ‌ه هێزی ڕاشكاویی‪ ،‬لە هه‌ستی‬ ‫ڕاسته‌قینه‌‪ ،‬لە ڕوونــیــی و ئاشكرایی‬ ‫و وردبینیی‪ ،‬تـــەواو دوور و جیاواز‬ ‫لــەو دەرەوونــشــیــکــاریــە خۆشکەیف و‬ ‫بێخەمەی کە خوێندکارەکانی فرۆید‬ ‫دایاننا و تەواوی تەکنیکی چارەسەری‬ ‫دەروونشیکارییان گۆڕیبوو بۆ جۆريک لە‬ ‫سرووت تا بەهۆیەوە بتوانن سەرلەنوێ‬ ‫نەخۆش لەگەڵ ژینگە کۆمەاڵیەتیەکەی‬ ‫ئاشتبکەنەوە و بیگونجێنن‪ .‬جۆريک‬ ‫لە تەکنیک کە بــڕوای الکــان بۆ خۆی‬ ‫ڕەتکردنەوە و نەفیکردنی فرۆیدە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئایا الکان لەو کاتەدا لە چی ترساوە؟‬ ‫وەک لە دیالۆگه‌کەدا دەیبینین‪ ،‬الکان‬ ‫هە‌ر لە ساڵی ‪ 1974‬توانای پێشینیکردنی‬ ‫خۆی بەکاردەهێنێت تا ل ‌ه مه‌ترسیەکانی‬ ‫ی ئــایــیــن و كـه‌ڵــكـه‌ڵـه‌ی‬ ‫گــــەڕانــــەوە ‌‬ ‫زانستخوازیی‪ ،‬ئاگادارمان ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫بوونی سێکس لە هەموو شوێنێکدا؟ نا‪.‬‬ ‫ئەوە جۆرێک لە ڕزگارکردنی ساختە و‬ ‫درۆزنانەیە و هیچ بایەخێکی نیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫بوونی چەشنيک لە زانست بەڕێژەیەکی‬ ‫مامناوەند و دادپــەروەرانــە‪ ،‬ئەوەیان‬ ‫شتێکی ترە‪.‬‬

‫بــوو‪ :‬هه‌ر ل ‌ه گرفته‌كانی نائاگاییه‌و‌ه‬ ‫بیگر‌ه تاوه‌كو بایه‌خ و گرنگیی سێكس‪،‬‬ ‫ل ‌ه ڕاڤەکردنی سیمبولیزمەوە تا ملکەچی‬ ‫بۆ یاساكانی زمان‪ .‬گر‌نگیەکەی فرۆید‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە بــۆ ئـــەوەی ک ـ ‌ە ڕاستی‬ ‫ده‌خاتەوە‌ ژێر پرسیار‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش شتيکە‬ ‫کە بەر هەمووان دەکەوێت‪ ،‬تەنانەت یەک‬ ‫بە یەکی تاکەکەسەکانیش‪.‬‬ ‫پێچه‌وانه‌ی هه‌موو ئه‌و قسە بێمانایانەی‬ ‫بەردەوام خەریکی لێدانەوەی ئەو قەوانە‬ ‫کۆنەن کە گوایە دەروونشیکاری توشی‬ ‫قه‌یران هاتووە‪ ،‬دووبــاره‌ی ده‌كه‌مه‌وه‌‪:‬‬ ‫ئێم ‌ه تـــەواو ل ـ ‌ه فــرۆیــده‌و‌ه دووریـــن‪.‬‬ ‫بێگومان هەر بەناوی ئەویشەوە پەردە‬ ‫لــەســەر چــەنــدیــن شــت هــەڵــمــاڵــرا کە‬ ‫هەنديکیان لە دەرەنجامدا جۆريک لە‬ ‫الدان و دەرچوون لە ڕێبازەکەی خودی‬ ‫فرۆیدیان لێکەوتەوە‪ ،‬چونکە ئەوانەی‬ ‫کاریان بە دەروونشیکاریی دەکرد‪ ،‬هەمان‬ ‫ڕێچکەکەی ئــەویــان بەپێی پێویست‬ ‫نەگرتە بەر‪ ،‬کە ئه‌وه‌ش بۆ خۆی کيشە‬ ‫و ئاڵۆزیەکەی زۆری خوڵقاند‪ .‬پاش‬ ‫مەرگی فرۆید ل ‌ه ساڵی (‪ )1939‬دا‪،‬‬ ‫ی پراكسیسكردنی‬ ‫زۆربه‌ی خوێندكاره‌كان ‌‬ ‫ده‌روونشیكارییان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی جیاوازتر‬ ‫له‌وەی فرۆید بەکارهێنا‪ ،‬تەواوی ڕێنمایی‬ ‫و میتۆدەکەیان كورتكرده‌و‌ه بۆ هه‌ندێك‬ ‫ده‌ســـتـــه‌واژه‌ی بێفەڕ و کەمنرخ‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە‪ :‬ويناکردنی ته‌كنیك بەتەنها وه‌ك‬ ‫سروتێکی پەتی‌‪ ،‬یان کورتکردنەوەی‬ ‫سەرلەبەری پراكسیسی دەروونشیکاریی‬ ‫بـــۆ جـــۆريـــک لـــە چــاره‌ســه‌ركــردنــی‬ ‫ڕه‌فتارییانەی نه‌خۆشه‌كان کە ئامانج لێی‬ ‫لكاندنه‌و‌ه و گونجاندنه‌وه‌ی تاكه‌كه‌سە‬ ‫ب ‌ه نيوەند و ژینگ ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌یه‌وه‌‪.‬‬ ‫بێگومان ئەم چەشنە مامەڵە ساڵۆنییە‬ ‫لەگەڵ دەروونشیکارییدا ته‌واو ناكۆك و‬ ‫دژ بە فرۆیده‌‪.‬‬ ‫فرۆید خۆی پێشبینی ئه‌م دۆخه‌ی‬ ‫كردووه‌‪ ،‬کاتێک وتویەتی‌‪ :‬سێ لۆكاڵی‬ ‫دژوار هەن کە دەسەاڵتمان بەسەریاندا‬ ‫ناشکێت‪ ،‬سێ کــارەی سەرەکی هەن‬ ‫کە مە‌‌حاڵە بتوانین کۆنترۆڵیان بکەین‪:‬‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایه‌تیكردن‪ ،‬پ ـه‌روه‌رده‌كــردن‬ ‫و پراكسیسكردنی ده‌روونشیكاریی‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ڕۆژگــاری ئه‌مڕۆماندا هەرکەسێک بۆی‬ ‫بلوێت الفی ئەوە لێدەدات کە دەتوانێت‬ ‫ئەرکی فه‌رمانڕه‌وایه‌تیکردن بگرێت ‌ه‬ ‫ئه‌ستۆ‪ ،‬هه‌موو کەسێکیش خــۆی ب ‌ه‬ ‫مامۆستا و فێر‌كار ده‌زانــێــت‪ ،‬لێ لەو‬ ‫ڕووەوە کە تایبەتە ب ‌ه ده‌روونشیكاران‪،‬‬ ‫سوپاس بۆ خــوا ك ‌ه وەک شـــارەزا و‬ ‫فاڵگرەوە و جــادوگـه‌رەکــان ڕۆژبــه‌ڕۆ‌ژ‬ ‫نەشونما دەکەن و لە زۆربووندان‌‪ .‬كه‌ تۆ‬

‫ئیمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬قسه‌كردنێكی زۆر‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه قەیرانی ده‌روونشیكاری ل ‌ە‬ ‫ئارادایه‌‪ ،‬ده‌ڵێن فرۆید تێپه‌ڕێنراو‌ه و ئیدی‬ ‫پێویستمان پێی نیه‌‪ ،‬وەکچۆن باس لەوە‬ ‫دەکرێت کە كۆمه‌ڵگه‌ی هاوچه‌رخ بۆی‬ ‫دەرکەوتووە كاره‌كانی فرۆید به‌س نین‬ ‫بۆ تێگه‌یشتن ل ‌ه مرۆڤ و شرۆڤه‌كردنی‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كانی به‌ جیهانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ژاك الكان‪ :‬ئه‌م قسانە ڕاست نین و‬ ‫هیچ نرخێکی ئەوتۆیان نیە‪ .‬جارێ با‬ ‫باسی قه‌یران بكه‌ین‪ .‬ئــەوەی کە پێی‬ ‫دەڵێن قەیران شتێک نیە کە لە بنەڕەتدا‬ ‫هــەر بــوونــی هەبێت‪ ،‬چونك ‌ه هێشتا‬ ‫ی سنوور‌ه تایبه‌تیه‌كانی‬ ‫ده‌روونشیكاری ‌‬ ‫توانای خۆی بۆ ده‌رنه‌كه‌وتوه‌‪ ،‬هێشت‌ا زۆر‬ ‫شت هه‌ن کە تا پراکتیکیان نەکەیت بۆت‬ ‫دەرناکەون‌‪ .‬ل ‌ه ده‌روونشیكارییدا شتێک‬ ‫نیە ناوی بوونی وەاڵم یا چاره‌سه‌رێكی‬ ‫دەستبەجێ و ڕاسته‌وخۆ بێت‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی ك ‌ه بانگەشەت بۆ کۆمەک و چارەسەرکردنی‬ ‫هه‌ی ‌ه ته‌نها توێژینه‌وه‌یه‌كی به‌رفراوان و خەڵکی بە چەشنە چارەسەرێکی کاریگەر‬ ‫درێژخایه‌نە بۆ دۆزینه‌وه‌ی هۆكارەکانی کــرد‪ ،‬ئیدی دڵنیابە کە کلینیکەکەت‬ ‫نەخۆشی ‌ه سایكۆلۆژيیه‌كان‪ .‬پاشان دێمە بەرناکەوێت و خەڵکی بە لێشاو لە‬ ‫سەر ئەو بەشەی تری پرسیارەکەت کە بەردەمیدا ڕیز ده‌به‌ستن و سه‌رەت ب ‌ۆ‬ ‫تایبەت ‌ە ب ‌ه فرۆید‪ :‬ئێمە چۆن دەتوانین ده‌گــرن‪ ،‬ده‌روونشیكاری شتێكی تره‌‪،‬‬ ‫له كاتێكدا تەواو جیاواز لەم چەشنە مامەڵەکردنەی‬ ‫بڵێین فرۆیدمان تێپه‌ڕاندوو‌ه ‌‌‬ ‫ب ‌ه باشی لێی تێ نه‌گه‌یشتووین؟ ده‌بێت نەخۆش لە کلینیکەکاندا‪.‬‬ ‫هه‌موومان ئه‌و ڕاستی ‌ه بزانین و لێی‬ ‫دڵنیابین ك ‌ه فرۆید هه‌ندێك شتی نوێی‬ ‫ئیمیلیۆ گــرانــزۆتــۆ‪ :‬دەتوانیت زۆر‬ ‫فێرکردین ك ‌ه به‌ر له‌و مرۆڤ هه‌ر بیریشی بەووردی بۆم پێناسە بکەیت کە داخۆ‬ ‫لێ نه‌كردبۆو‌ه و خه‌یاڵی بۆی نه‌چوو ده‌روونشیكاریی چیه‌؟‬

‫ژاك الكــان‪ :‬من وەک سةمپتۆمێک‬ ‫(نیشانەی نەخۆشى) پێناسەی دەکەم‪،‬‬ ‫وەک شتێک پەردە لەسەر تێکچوونی‬ ‫بـــاری تــەنــدروســتــی ئــەو کۆمەڵگەیە‬ ‫هەڵبماڵێت ك ‌ه تێیدا ده‌ژیین‪ .‬بێگومان‬ ‫دەروونــشــیــکــاری فه‌لسه‌ف ‌ه نــیــە‪ ،‬من‬ ‫خۆم لە فه‌لسه‌ف ‌ه بێزارم و قێزی لێ‬ ‫دەکەمەوە‌‪ ،‬چونکە زۆر ده‌مێك ‌ه شتێكی‬ ‫گرنگ و به‌هاداری ئه‌وتۆی نیە بیڵێت‪،‬‬ ‫ش نیە‪ ،‬نایشمەوێت‬ ‫دەروونشیکاریی باوه‌ڕی ‌‬ ‫لە خانەی زانستدا پۆلينی بکەم‪ .‬ب‌ا‬ ‫بڵێین پراكتیکە‪ ،‬زیاتر بایه‌خ و گرنگی‬ ‫بەو شتان ‌ه ده‌دات ك ‌ه ناڕێک و ناڕاستن‪.‬‬ ‫ئــەوەی کە وا دەکــات ده‌روونشیكاریی‬ ‫پراكسیسێكی سه‌خت و دژوار بێت‬ ‫شێوازی کارکردنەکەیەتی کە دەیەوێت‬ ‫دەست بۆ ئەو شتانەی ناو ژیانی ڕۆژانە‬ ‫ببات و بیانگرێت کە مەحاڵ و خەیاڵیین‬ ‫و دواجــاریــش پێکیانەوە گرێبدات و‬ ‫ببەستێتەوە‪ .‬هەنوکە ده‌روونشیكاریی‬ ‫گه‌یشتۆت ‌ه هه‌ندێك ده‌ره‌نجام‪ ،‬لێ هێشتا‬ ‫هه‌ر لەسەر بنەمایەکی تۆکمە و چەسپیو‬ ‫دانەڕێژراوە‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی کە هێشتا‬ ‫هەر ئه‌گه‌ری زۆرە توشی چه‌ندین چەشن‬ ‫ئاڵۆزیی ببێت‪.‬‬ ‫نابێت ئه‌وه‌مان ل ‌ه یاد بچێت ك ‌ه چ لە‬ ‫ی بواری پزیشكیەوە لێی بڕوانیت یا‬ ‫ڕوانگە ‌‬ ‫زانستی سایكۆلۆژیا بە هەموو لقەکانیەوە‪.‬‬ ‫ده‌روونشیكاریی خۆی هێشتا شتێکی زۆر‬ ‫تازه‌‌یه‪ :‬هێشتا هەڕەتی الویەتیی‪ .‬فرۆید‬ ‫خۆی ‪ ٣٥‬ساڵ دەبێت مردووە‪ ،‬یەکەمین‬ ‫کتێبیشی (ڕاڤەکردنی خەونەکان) ساڵی‬ ‫‪ ١٩٠٠‬باڵوکراوەتەوە کە وابزانم کەمترین‬ ‫سەرکەوتنی بەدەستهێناوە و لە سااڵنی‬ ‫دوایی پاش باڵوبوونەوەیشیدا بەتەنها‬ ‫‪ ٣٠٠‬دانەی لێ فرۆشراوە‪ .‬با ئەوەشمان‬ ‫لە یاد بێت کە ژمارەی خوێندکارەکانی‬ ‫کــەم بــوو‪ ،‬بە شێت و دێوانە و شتی‬ ‫وایش دادەنــران‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی کە‬ ‫هەر خودی خوێندکارەکانی لەناو خۆیاندا‬ ‫نەیانتوانی لەسەر ئەوە ڕێکبکەون کە‬ ‫داخۆ چۆن پراکسیسی ئەو شتانە بکەن‬ ‫کە لە فرۆیدەوە فێری بوون‪.‬‬ ‫ئێمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬دەتوانم بزانم ئەو‬ ‫شتە ناڕاستوڕێک و ناتەندروستە چیە کە‬ ‫لەمڕۆدا خەڵکی گیرۆدەی بوون؟‬ ‫ژاک الکان‪ :‬خامۆشیی مرۆڤە‪ ،‬الوازیی‬ ‫و بێدەسەاڵتیەتی‪ ،‬وەک دەرەنجامی‬ ‫پێشبڕکێیەکی پــڕ لــە هــەڵــچــوون و‬ ‫سەرشێتانە بەرەو پيشکەوتن‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫خەڵکی دەیانەوێت لە ڕێ و بە هۆی‬ ‫دەروونشیکارییەوە بۆیان دەربکەوێت کە‬ ‫داخۆ تا چەند بەو خامۆشی و الوازیەی‬

‫الکان گةورەترين و ناودارترين دەروونشيكارى دواى فرؤيد‬

‫توشی پانیک دەبن‪ .‬کێشەکە ئەوەیە کە‬ ‫مرۆڤەکان بەدەست تێنەگەیشتنیانەوە‬ ‫لەو شتانە دەناڵێنن‪ ،‬هەربۆیە هێدی‬ ‫هێدی ترسەکەیان دەستپێدەکات و بەرەو‬ ‫جۆرێک لە تۆقاندنیان دەبــات‪ .‬ئەمە‬ ‫خۆی نیرۆسە‪ .‬لە نیرۆسی هیستیریایشدا‬ ‫جــەســتــە بــەبــۆنــەی تــرســیــەوە لە‬ ‫نەخۆشکەوتن‪ ،‬نەخۆشدەکەوێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هاتو تەنانەت نەخۆشیەکەیش ڕاستی‬ ‫نەبێت‪ .‬لە نیرۆسی وەسواسییشدا ترس‬ ‫هەندێک ئایدیا و بیرۆکەی زۆر سەیر و‬ ‫نامۆ دەخاتە مێشک و ئەقڵی مرۆڤەوە‬ ‫کە زۆر سەختە بتوانێت کۆنترۆڵیان‬ ‫بکات‪ ،‬هەندێک ترس و فۆبیا کە تیایدا‬ ‫هەم فۆرمەکان و هەم شتەکانیش مانای‬ ‫جیاوازجیاواز وەردەگرن بە ڕادەیەک کە‬ ‫مرۆڤ دەخەنە جۆرێک لە دۆخی ترس و‬ ‫تۆقینەوە‪.‬‬

‫ئێمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬ئەی چارەسەر؟‬ ‫ژاک الکــان‪ :‬نیرۆسی (ال ُعصابي )‬ ‫بەهۆ و لە ڕێگەی ئاخاوتنەوە چارەسەر‬ ‫دەکرێت‪ ،‬بەر لەهەر شتێکیش ئاخاوتن‬ ‫دەربــارەی ئەو شتانەی کە تایبەتن بە‬ ‫خــودی خــۆی‪ .‬ئەو دەبێت قسەبکات‪،‬‬ ‫بئاخڤێت و بگێڕێتەوە‪ ،‬دەبێت خۆی‬ ‫لێکبداتەوە و ڕاڤەی خۆی بکات‪ .‬فرۆید‬ ‫خۆی وەک ئەو چرکەساتە پێناسەی‬ ‫دەروونشیکاریی کردووە کە تیایدا بابەت‬ ‫مێژووە تایبەتیەکەی خۆی دەناسێت و‬ ‫بۆی دەردەکەوێت‪ ،‬مێژوویەکی تایبەتی کە‬ ‫لەسەر ئاستی گوتارێکی ئاڕاستەکراو بۆ‬ ‫کەسێکی تر (واتە دەروونشیکار) فۆرمەلە‬ ‫و دروست دەبێت‪ .‬کایەی دەروونشیکاریی‬ ‫بریتیە لە ئاخاوتن‪ ،‬ئاخاوتنی نەخۆشەکە‬ ‫(توشبووەکە) خۆی‪ ،‬هەر لەبەرئەوەیشە‬ ‫کە هیچ ڕەچەتەیەکی چارەسەرکردن‬ ‫ئێمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬بۆ نمونە وەک چی؟ لە دەروونشیکارییدا بوونی نیە‪ .‬فرۆید‬ ‫ژاک الکــــان‪ :‬کــەســی تــوشــبــوو بە خۆی ئەوەی بۆ ڕوونکردووینەتەوە کە‬ ‫نیرۆس (نیرۆسی) هەستدەکات هەندێک نەست هێندەیش قوڵ نیە کە هۆشیاری‬

‫ده‌روونشیكاری خۆی هێشتا شتێکی زۆر تازه‌‌یه‪ :‬هێشتا هەڕەتی‬ ‫الویەتیی‪ .‬فرۆید خۆی ‪ ٣٥‬ساڵ دەبێت مردووە‪ ،‬یەکەمین کتێبیشی‬ ‫(ڕاڤەکردنی خەونەکان) ساڵی ‪ ١٩٠٠‬باڵوکراوەتەوە کە وابزانم‬ ‫کەمترین سەرکەوتنی بەدەستهێناوە و لە سااڵنی دوایی پاش‬ ‫باڵوبوونەوەیشیدا بەتەنها ‪ ٣٠٠‬دانەی لێ فرۆشراوە‬ ‫خۆیانەوە کە ڕایدەکێشن و هەڵیانگرتووە‪،‬‬ ‫دەتوانن بەردەوام بن‪ ،‬تا چەند هێزیان‬ ‫تێداماوە و لەو پيشبڕکێیەدا بڕدەکەن‪.‬‬ ‫ئێمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬ئەی بەڕای تۆ چ‬ ‫شتێک وا لە خەڵکی دەکات خۆیان بخەنە‬ ‫بەردەستی دەروونشیکار؟‬ ‫ژاک الکان‪ :‬ترس‪ .‬کاتێک مرۆڤەکان‬ ‫دووچــاری شتێک دێن کە تێی ناگەن‪،‬‬ ‫بەچاوپۆشین لـــەوەی کــە ئـــارەزووی‬ ‫ڕوودانی ئەو شتەیشیان کردبێت‪ ،‬کەچی‬ ‫ڕوودانـــەکـــەی هــەر دەیانترسێنێت و‬

‫شت بــەزۆری زۆرداری ناچاری دەکەن‬ ‫دەیـــان جــار دڵنیابێتەوە لـــەوەی کە‬ ‫داخۆ بەڕاست بیری نەچووە بەلوعەی‬ ‫‌حەمامەکەی بگرێتەوە‪ ،‬یان ئایا هەموو‬ ‫شتەکان لە شوێنی خۆیاندان‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫سور دەزانێت کە بەلوعەی حەمامەکەی‬ ‫گرتۆتەوە و هەموو شتەکانیش لە شوێنی‬ ‫خۆیاندان‪ .‬ئێمە بۆ چارەسەری دۆخێکی‬ ‫نیرۆسیی لەو چەشنە هیچ جۆرە ‌حەب‬ ‫و دەرمانێکمان نیە‪ ،‬بەڵکو دەبێت‬ ‫هۆکارەکانی ئەو جۆرە هەستە دەربخەین‬ ‫و بزانین مانای چییە‪.‬‬

‫نەتوانێت بیدوێنێت و بیخاتە قسە‪ .‬هەر‬ ‫لە ناو چوارچێوەی ئەو نەستەیشدایە‬ ‫کە قسەکەر بۆ خۆی سوبێکتيکە لەناو‬ ‫سوبێکتيکدا کە بااڵنما بە سوبێکت‬ ‫(نەخۆشکەوتوو یان قسەکەرەکە خۆی)‬ ‫دەکــات‪ .‬گەورەترین کۆڵەکەی بەهێزی‬ ‫دەروونشیکاریی بریتیە لە ئاخاوتن‪.‬‬ ‫ئێمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬ئاخاوتنی کێ؟‬ ‫نەخۆش یان دەروونشیکارەکە؟‬ ‫ژاک الکـــان‪ :‬لــە دەروونشیکارییدا‬ ‫زاراوەکانی وەک (نەخۆش)‪( ،‬پزیشک)‪،‬‬

‫(چارەسەر) هیچ نین جگە لە کۆمەڵێک‬ ‫داڕشتە و فۆرمی ئاڵوگۆڕ پێکراو کە تازە‬ ‫ڕۆیشتوون و بەکارهێنراون‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫کاتێک کە بڵێین لەالیەن دەروونشیکارەوە‬ ‫شیکاری بــۆ دەروونـــت کـــراوە‪ ،‬ئــەوە‬ ‫هەڵەیە‪ .‬ئەوەی کە بە کارە ڕاستەقینەکە‬ ‫(پـــرۆســـەی دەروونــشــیــکــاریــیــەکــە)‬ ‫هەڵدەستێت خودی ئەو کەسەیە کە قسە‬ ‫دەکات و دەئاخڤێ‪ ،‬واتە ئەوە سوبێکت‬ ‫خۆیەتی کە خۆی شیکاری دەکات‪ ،‬جا‬ ‫با دەروونشیکارەکەیش پێشنیاری بۆ‬ ‫بکات‪ ،‬سەرپەرشتی پرۆسەکە بکات‬ ‫یان بە گفتۆگۆکانی یارمەتی نەخۆشەکە‬ ‫بدات‪ ،‬دواجار ئەوە خودی نەخۆشەکەیە‬ ‫کە خــۆی وەک بابەت و سوبێکتێک‬ ‫شیدەکاتەوە‪.‬‬ ‫خۆی سوبێکتیش لە ڕێی ڕاڤەکردن‬ ‫و لێکدانەوەوە بەرجەستە دەبێت و‬ ‫دەردەکەوێت‪ .‬لە یەکەم نیگا و تێڕوانیندا‬ ‫وا دەردەکەوێت کە دەخوازێت مانایەک‬ ‫بــەو شتانە ببەخشێت کــە سوبێکت‬ ‫(نەخۆشەکە) دەیاندرکێنێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫خودی ڕاڤەکردنەکە خۆی زۆر فيڵباز‬ ‫و سەرلێشێوێنەرە‪ ،‬چونکە هەڵدەستێت‬ ‫بە داماڵین و دورخستنەوەی مانا لەو‬ ‫شتانەی کە سوبێکتەکە بە دەستیانەوە‬ ‫دەناڵێنێت‪ .‬ئامانجی سەرەکی پڕۆسەی‬ ‫ڕاڤــەکــردنــەکــە ئــەوەیــە کــە لــە ڕێگەی‬ ‫شێوازی ئاخاوتنەکەیەوە بۆ سوبێکت‬ ‫(ن ــەخ ــۆش ــەک ــە) ی دەربـــخـــات کە‬ ‫سیمپتۆمەکەی یان بابڵێین نەخۆشیەکەی‬ ‫پەیوەندی بە هیچەوە نیە‪ ،‬وەک چۆن‬ ‫هیچ مانایەکی دیاریکراوی ئەوتۆیان‬ ‫نیە‪ .‬تەنانەت گەر وایش دەرکــەوت کە‬ ‫نەخۆشیەکە دیارە و دەبینرێت‪ ،‬ئەوا هەر‬ ‫بوونی نیە‪.‬‬ ‫ناسین و زانینی ئەو هێاڵنەی کە ئەرو‬ ‫شيوازی ئاخاوتنانەی لێوە هەڵدەقوڵێن‪،‬‬ ‫پێویستیان بە شارەزایی و پراکتیکی زۆر‪،‬‬ ‫هەروەها سەبرێکی ناکۆتایشە‪ .‬کەلوپەل‬ ‫و ئامرازە سەرەکیەکانی دەروونشیکاریی‬ ‫بریتین لە پێوانەکردن و نەفەسدرێژی‬ ‫(تە‌حەمولکردن)‪ .‬تـــەواوی تەکنیکی‬ ‫چارەسەرکردنەکەش دەکەوێتە سەر بڕ‬ ‫و ئاستی ئەو کۆمەک و یارمەتیەی کە‬ ‫تۆ پيشکەش بە نەخۆشەکەی دەکەیت‬ ‫تا خۆی شیکار بکات‪ .‬بیرت نەچێت کە‬ ‫دەروونشیکاری شتيکی هەروا ئاسان نیە‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )238‬دوشةممة ‪2015/3/2‬‬

‫شکستی ڕیفۆرم لە ئیسالمدا‪ ،‬بۆ؟‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬ ‫ڕێژەیەکی زۆری خەڵك‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەناو کۆمەڵگا ئیسالمییەکان خۆیاندا‪،‬‬ ‫پێیان وایە تیرۆر و توندوتیژی تەنها‬ ‫لە ئیسالمدا دروستبووە و ئامادەیە‪.‬‬ ‫لــەبــەر کۆمەڵێك هــۆکــاری جــیــاواز‪،‬‬ ‫یەکێك لەوانەش ئەو دەق و باکگراوندە‬ ‫توندوتیژانەن کە لەسەر ئاستی کۆمەڵگا‬ ‫ئیسالمییەکان و جیهانیشدا‪ ،‬لە‬ ‫خوێناویترین سیناریۆدا خۆیان دەخەنە‬ ‫ســەر شانۆ‪ .‬بــەاڵم گرنگترین پرسیار‬ ‫ئەوەیە ئایا ئەو توندوتیژییە تەنها لە‬ ‫قورئان و سوننەتدا هەن‪ ،‬یا هەر سێ‬ ‫کتێبە دینییە ناسراو بە ئاسیمانییەکان‬ ‫لەو ڕووەوە توندوتیژیان تێدایە؟ ئەگەر‬ ‫وایــە ئــەی بۆ لە نــاو کریستیانیزم و‬ ‫جوداییزم تیرۆر هەڵناکەوێت؟‬ ‫ســەرەتــا هــەر بــۆ سەلماندنی ئەو‬ ‫گریمانەیەی کە لە دینەکانی دیکەشدا‪،‬‬ ‫لە چەندین دەقی جیاوازدا‪ ،‬بەکارهێنانی‬ ‫توندوتیژی ڕێگاپێدراو بووە و لەهەندێك‬ ‫قۆناغی مێژووییدا لە خوێناوی ترین‬ ‫فۆرمیدا ئەنجامدراوە‪ .‬بۆ ئەوەی بزانین‬ ‫کە دەقە توندوتیژەکان تەنها لە ئیسالمدا‬ ‫ئامادەنین‪ ،‬بەڵکو لەڕووی پراکتیکیشەوە‬ ‫مێژووی هــەر سێ دینە سەرەکییەکە‬ ‫پڕن لە جەنگ و هەڵمەتی دینی لەپێناو‬ ‫سەپاندن و سەرخستنی خودی دینەکان‪.‬‬ ‫ئەگەر پێداچوونەوەیەك بە مێژووی‬ ‫هەرسێ دینەکاندا بکەین‪ ،‬دەبینین هەر‬ ‫سێیان لێوانلێون لە توندوتیژی و جەنگی‬ ‫دژ بەیەك و دژ بە خەڵكی دی‪ .‬لە کتێبی‬ ‫پیرۆزدا کە لە دوو بەش پێكدێت‪ ،‬بەشی‬ ‫دووەمی پێی دەڵێن “پەیمانی نوێ” کە‬ ‫بریتییە لە وتەکانی کریستۆس (عیسا)‪،‬‬ ‫بەشی یەکەمیشی پێی دەڵێن “پەیمانی‬ ‫کۆن”‪ ،‬کە تایبەتە بە مۆزس (موسا)‪ ،‬لە‬ ‫قورئاندا بە تەورات و ئینجیل ناسراون‪،‬‬ ‫زیاتر لە هەزار دەقی جیاواز لەخۆدەگرن‬ ‫و تایبەتن بە توندوتیژی‪ .‬لێرەدا تەنها‬ ‫ئاماژە بە چەند دەقێکی جیاواز دەکەم‬ ‫کە بە هەڕەمەکی دەرمهێناون و کردوومن‬ ‫بە کوردی و لێرەدا دامناون‪ ،‬بێگومان‬ ‫بۆ هەر یەکێکیش لەو دەقانە دەقێکی‬ ‫قورئانی هاوشێوەم لە بەرامبەریاندا‬ ‫داناوە‪:‬‬ ‫یەکەم دەق دەڵێ‪ :‬چونکە لە ڕێگای‬ ‫ئــەو کــارەوە دەرفەتێکی گــەورەت بە‬ ‫دوژمنانی پەروەردگار داوە کوفربکەن‪،‬‬ ‫منداڵەکەش‪ ،‬ئەوەی کە لەوانەوە وەپاش‬ ‫دەکەوێت‪ ،‬بە دڵنیاییەوە دەبێ بمرێت‬ ‫(‪ .)15-12:14.Sam 2‬لەقورئانیشدا‬ ‫لە چیرۆکی نوحدا‪ ،‬نوح دوعا دەکات‬ ‫و دەڵێ‪“ :‬خوایە ئەگەر بیانهێڵیتەوە‪،‬‬ ‫بەندەکانی خۆت گومڕادەکەن و منداڵی‬ ‫فاجیر و کافر نەبن‪ ،‬لێیان وەپــاش‬ ‫ناکەون” (‪.)١‬‬ ‫دووەم دەڵــێــت‪” :‬ت ــی ــرۆری خــودا‬ ‫بەسەر ئەو شارانەدا سەپێندرا کە لە‬ ‫دەوروبــەریــان بــوون (‪ .)35:5‬کەواتە‬ ‫وشەی تیرۆر‪ ،‬بەهەمان شێوەی قورئان‬ ‫کە دەڵــێ؛ بۆ ئــەوەی دوژمنی خــوا و‬ ‫خۆتانی پێ بتۆقێنن” (‪ )٢‬کە هەمان‬ ‫مانای تیرۆرە‪ ،‬باسی لێوەکراوە‪.‬‬ ‫ســێــیــەم‪ :‬خـــودا لــەپــێــنــاو ئــێــوەدا‬ ‫شـــەڕدەکـــات‪ ،‬یــا بــەمــانــایــەکــی دی‪،‬‬ ‫پەروەردگار لەجیاتی ئێوە شەڕدەکات‬ ‫(‪ .)14:14‬لە قورئانیشدا بەهەمان شێوە‪،‬‬ ‫دەڵێ‪” :‬ئێوە نەتان کوشتن‪ ،‬بەڵکو خودا‬ ‫کوشتنی”(‪.)٣‬‬ ‫هــەروەهــا لە دوا نموونەدا کە هەر‬ ‫بە هەڕەمەکی دیــاریــم کــرد‪ ،‬دەڵێت؛‬ ‫جەماوەری خودا یا گەلی خودا وەکو شێر‬ ‫دەجەنگن‪ ،‬دواییش خوێنی کوژراوەکان‬ ‫فڕدەکەن (‪ .)23:24‬لە بەرامبەریشدا‪ ،‬لە‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ئایەتی شمشێر “ایه السیف” کە‬ ‫بە ئیجماع ‪ ١١٤‬ئایەتی پێشووی خۆی‬ ‫نەسخکردوونەتەوە‪ ،‬واتــە حوکمەکانی‬

‫نەهێشتوون‪ ،‬کۆتایی به هەموو جۆرە‬ ‫نەرمونیانییەك لەگەڵ دوژمنانی دێنێت‪،‬‬ ‫دەڵێت‪” :‬کە مانگە حەرامەکان تێپەڕین‪،‬‬ ‫لەهەر کوێیەك بە موشریکەکان بگەن و‬ ‫بیانبینن‪ ،‬دەستگیریان بکەن‪ ،‬گەمارۆیان‬ ‫بــدەن‪ ،‬لەهەموو ســەرە ڕێیەك بۆیان‬ ‫دانیشن‪ ،‬ئەگەر نوێژیان کرد و زەکاتیان‬ ‫دا‪ ،‬وازیـــان لێبێنن بــا بـــڕۆن‪ ،‬خــودا‬ ‫لێخۆشبوو و بەسۆزه” (‪.)٤‬‬ ‫لــێــرەدا‪ ،‬ئەگەر بـــەدوای خاڵەکانی‬ ‫تــونــدوتــیــژی‪ ،‬لــەســەر ئاستی تیۆری‬ ‫و پراکتیکدا‪ ،‬لەهەر سێ دینەکاندا‬ ‫بگەڕێین‪ ،‬کۆتاییان پــێ نــایــەت‪ ،‬کە‬ ‫ئــەوەش مەبەستی ئەو نوسینە نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو پرسیاری سەرەکی و ناوەندی‬ ‫لێرەدا ئەوەیە‪ ،‬ئەو هۆکارانە چین کە‬ ‫لە ئێستادا موسڵمانەکان بەو بەرباڵوییە‬ ‫ڕوو لە تەندوتیژی دەکەن لەپێناو خودا‬ ‫و دینەکەیاندا‪ ،‬کەچی ئــەو دیاردەیە‬ ‫بەو مەبەستە لەدینەکانی دی دووبارە‬ ‫نابێتەوە؟ لەوانەیە کۆمەڵێك هۆکاری‬ ‫جیاواز هەبن‪ ،‬بەاڵم لەو نوسینەدا ئاماژە‬ ‫تەنها بە یەك هۆکاری گرنگ دەکەم‪.‬‬ ‫هـــەڵـــبـــەت‪ ،‬دیـــــن وەکــــــو هـــەر‬ ‫بزووتنەوەیەکی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬دیاردەیەکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و مێژووییە‪ ،‬لە هەست‬ ‫بە بەرپرسیارێتیکردنی کەسێك‪ ،‬کە‬ ‫پەیامبەرە‪ ،‬لــەو چرکە مێژووییەدا‪،‬‬ ‫دەیەوێت ئەرکی خۆی لەژێر فەرمانی‬ ‫خــــوادا لــە جــیــددی تــریــن پــرۆســەدا‬ ‫جێبەجێبکات‪ .‬بەاڵم دواتر‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫کە دینەکان فراواندەبن و خەڵكێکی‬ ‫زۆریــان لێ کۆدەبێتەوە‪ ،‬سیناگۆگ و‬ ‫کڵێسا و مزگەوت و پەرستگایان بۆ‬ ‫دروستدەکرێن‪ ،‬تـــەواوی دینەکان بە‬ ‫دامــــەزراوە دەکــرێــن و ڕێكدەخرێن و‬ ‫سیمبۆڵیان دەبن‪ .‬بە هەزاران خاوەنیان‬ ‫بۆ پەیدادەبن‪ ،‬دەقەکان دەکەونە ژێر‬ ‫تەفسیر و لێکدانەوە و شڕۆڤەکردن و بۆ‬ ‫دواجار بەپیرۆز و حەرامکردنی هەموو‬ ‫هەوڵێك بۆ نزیکبوونەوە لەو دەق و‬ ‫سیمبۆڵە دینیانە‪ .‬ئەمە بە شەو و ڕۆژێك‬ ‫دروستنابێت‪ ،‬بەڵکو لە پڕۆسەیەکی‬ ‫زەمەنی دوور و درێژدا دەبێت و بەپێی‬ ‫تیۆری فیگورێیشن‪ ،‬لەسەر چەند ئاستێك‬ ‫ئەو کارلەیەكکردن و پشتبەیەكبەستنە‬ ‫لــەچــوارچــێــوەی تۆڕێکی پەیوەندیی‬ ‫ئــاڵــۆزەوە‪ ،‬کــارایــی خــۆی دادەنــێــت و‬ ‫بیرۆکەکان لە قاڵب دەدرێن‪ ،‬شکاندن و‬ ‫نزیککەوتنەوەیان دەبێت لەسەر هەردوو‬ ‫ئاستی ماکرۆ و میکرۆ‪ ،‬بەهەمان پڕۆسەدا‬ ‫بڕواتەوە‪ ،‬کە پێی دەگوترێت پڕۆسەی‬ ‫پابەندبوونە کۆمەاڵیەتییەکان بــەرەو‬ ‫پابەندبوونە کەسییەکان یا تایبەتییەکان‪.‬‬ ‫سەبارەت بە کرسیتیانیزم‪ ،‬دوای هاتنی‬ ‫(مارتن لۆثەر) و سەرهەڵدانی قوتابخانەی‬ ‫پرۆتێستانتیزم‪ ،‬پرۆسەی ریفۆرم لە‬ ‫کریستیانیزمدا لەگەڵ هەوڵەکانی لۆثەردا‬ ‫لــە ‪١٥١٧‬زایــیــنــی دا دەســتــی پێکرد‪.‬‬ ‫بێگومان شۆڕشی (مارتن لۆثەر) بەسەر‬ ‫کڵێسای تەقلیدیدا‪ ،‬هــەروا بە ئاسانی‬ ‫ســەری نەگرت‪ ،‬شــەڕ و پێکدادانێکی‬ ‫خوێناوی لەنێوان کڵێسای تەقلیدی و‬ ‫ئۆپۆزسیۆندا هەڵگیرسا و خوێنێکی‬ ‫زۆری لەپێناودا ڕژا‪ .‬بەاڵم لە ئاکامدا‬ ‫گۆڕانکارییەکی ڕادیکااڵنەی لە تەواوی‬ ‫مەزهەب و ستراکتۆری بیرکردنەوەی‬ ‫کریستیانیزمدا دروستکرد‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی فەرەنسی‬

‫لە ئێستای کریستیانەکاندا بەهەموو‬ ‫پێکهاتەکانیانەوە‪ ،‬لەسەر ئاستی‬

‫پراکتیك خودا خۆشەویستییە‪ ،‬دین‬

‫تەنها پەیوەندییەکە لەنێوان مرۆڤەکان‬ ‫و خودا‪ ،‬دین ڕێگایەکە بۆ ئاشتی و‬

‫ئارامیی نێوان مرۆڤەکان و گەیشتن بە‬ ‫سەقامگیریی ئاشتیی کۆمەاڵیەتی‬

‫و بۆ دواجــار دوورخستنەوەی کڵێسا‬ ‫لە دەســتــوەردان لەژیان و چارەنوسی‬ ‫مرۆڤەکان و کۆمەڵگادا‪.‬‬ ‫دوای ئــەو ڕیــفــۆرمــە ڕادیــکــاڵــە لە‬ ‫کریستیانیزمدا‪ ،‬ئیدی پڕۆسەیەکی تازە‬ ‫لە فێربوون دەستیپێکرد‪ ،‬ستراکتۆرێکی‬ ‫تــازە و گۆڕینی بە دامـــەزراوە کردنی‬ ‫دین‪ ،‬تواندرا بچەسپێندرێت‪ ،‬تا ئاستێك‬ ‫کە لە ئێستای کریستیانەکاندا بەهەموو‬ ‫پێکهاتەکانیانەوە‪ ،‬لــەســەر ئاستی‬ ‫پراکتیك خودا خۆشەویستییە‪ ،‬دین تەنها‬ ‫پەیوەندییەکە لەنێوان مرۆڤەکان و خودا‪،‬‬ ‫دین ڕێگایەکە بۆ ئاشتی و ئارامیی نێوان‬ ‫مرۆڤەکان و گەیشتن بە سەقامگیریی‬ ‫ئاشتیی کۆمەاڵیەتی‪ .‬بۆیە ئەگەر هەر‬ ‫تاکێكی ڕۆژئــاوایــی بگەڕێنینەوە ئەو‬ ‫چاخانەی کە دین لە سادەترین فۆرمیدا‬ ‫توندوتیژی ئەنجامدابێت‪ ،‬بە بەربەریەت و‬ ‫وەحشیگەری لێکی دەداتەوە‪.‬‬ ‫لە ئێسالمدا‪ ،‬تا ئەمڕۆ‪ ،‬بە درێژایی‬ ‫هەزار و چوارسەد ساڵ هەموو هەوڵێكی‬ ‫چاکسازی و ڕیــفــۆرم شکستیهێناوە‪.‬‬ ‫ئەمەش پەیوەندیی بە سروشتی دین‬ ‫و هەلومەرجە مێژووییەکان و سروشتی‬ ‫ئەو کێڵگەیەوە هەیە کە دینەکەی تیادا‬ ‫لەدایكبووە‪ .‬ئەو بە دامەزراوەییکردنەی‬ ‫کە دوای هاتنی ئیسالم دەستیپێکرد‪،‬‬ ‫لەالیەك‪ ،‬بەدامەزراوەییکردنێكی زۆر‬

‫ئاسۆیی (افــقــی) بــوو‪ ،‬بەبێ ئــەوەی‬ ‫بتوانرێت لەناو پانتایی خــودی دیندا‬ ‫دامـــەزراوەیـــەکـــی ستونی (عــمــودی)‬ ‫هایرارکی دروستبێت‪ .‬ئەمەش کۆمەڵێك‬ ‫دەرهاوێشتەی جیاوازی هەبوون‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬شکستی بە دامەزراوەییکردنی‬ ‫ئیسالم لەناو پانتایی دیندا بە شێوەیەکی‬ ‫ستونی وای کــرد دیــن یــا مــزگــەوت‬ ‫دەستەاڵتی نەکەوێتەدەست‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هەمیشە زۆر بەئاسانی بەکاربهێندرێت و‬ ‫ببێت بە داردەستێك یا بە عەبایەك بۆ‬ ‫دەستەاڵتداران و بەکارهێنانی لە خزمەتی‬ ‫چینی دەســتــەاڵتــدار دا‪ ،‬یا نەتەوەی‬ ‫دەســتــەاڵتــدار دا‪ .‬ئــەمــەش وای کرد‬ ‫عەرەبەکان بە پلەی یەکەم و بە درێژایی‬ ‫زیاتر لە هەشت سەد ساڵ سوودێکی‬ ‫ستراتیژی و ترسناك لە ئیسالم وەربگرن‬ ‫بە ئاڕاستەی دەوڵەمەمەندکردنی زمان و‬ ‫کولوتری عەرەبی‪ ،‬هەروەها فراوانخوازی‬ ‫و بە عەرەبکردنی نەتەوە جیاوازەکانی‬ ‫باکووری ئەفریقا و ڕۆژهەاڵت و باکووری‬ ‫نیمچە دوورگەی عەرەبی‪ ،‬پاشان بە پلەی‬ ‫دووەم‪ ،‬دوای ئەوەی ژمارەیەکی زۆر لە‬ ‫خێڵە تورکەکان هاتنە ناو ئیسالم و بۆ‬ ‫دواجاریش دامەزراندنی ئیمپراتۆریەتی‬ ‫عوسمانی‪ ،‬توانیان بە هەمان نەفەس‬ ‫کاربکەن و ئیسالم لە بەرژەوەندیی‬ ‫خۆیان بەکاربێنن‪.‬‬

‫قاڵبە تەقلیدییەکان لەو پەڕی بەهێزیدان‬ ‫بەهۆی هەژموونی دەقەکانەوە بەسەر‬ ‫دامەزراوەکاندا‪.‬‬ ‫ســێــیــەم‪ :‬ئــەم دۆخـــە مێژووییەی‬ ‫کــە ئیسالمی پێدا تــێــپــەڕبــووە‪ ،‬وای‬ ‫کـــرد‪ ،‬مــەرجــەعــیــەتــێــكــی تــاقــانــە یا‬ ‫چەند مەرجەعیەتێكی باوەڕپێکراو و‬ ‫کاریگەر لەناو پێکهاتە ئیسالمییەکاندا‬ ‫دروســتــنــەبــن‪ ،‬یــا ئــەگــەر دروستیش‬ ‫بــن‪ ،‬نەتوانن خۆیان لە چوارچێوەی‬ ‫دامــەزراوەیــەکــی ڕۆحــیــدا بەهێزبکەن‪،‬‬ ‫وەکو ئــەوەی لە دەستە خوشکەکەیدا‬ ‫کە کریستیانیزمە دروستبوو‪ .‬تەنانەت‬ ‫هەژموونی دەق هێندە بەهێز بووە‪ ،‬وای‬ ‫لێهات دەرگای ئیجتیهاد و نوێبوونەوە‬ ‫لە ئیسالمدا بەیەکجاری دابخرێت‪ .‬ئەم‬ ‫داخــرانــە وای کــرد تەقلید و فیکری‬ ‫هــەزار ساڵەی لەسەر یەك کەلەکەبوو‬ ‫هەژموونێکی ئەبەدی بەسەر ڕۆح و ئەقڵی‬ ‫مسواڵمانەکاندا دروستبکات‪ .‬تەنانەت‬ ‫مەزهەبی جەعفەریش کە بە حیساب ڕێگا‬ ‫بە ئیجتیهادکردن دەدات‪ ،‬نەیتوانیوە‬ ‫لەو تەقلیدە دەربچێت و بەجۆرێکی دی‬ ‫کەوتۆتەوە ناو چاڵێکی قوڵتر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشتاش جیاواز ترە لە مەزهەبەکانی‬ ‫دی‪ .‬بۆ دوا جاریش ئەم دەرگاداخستنە‬ ‫زەمینەیەکی بەهێزی بۆ زیندووبوونەوەی‬ ‫دەقــەکــان لــەفــۆرمــی مــێــژوویــی و بە‬ ‫ماکیاژێکی مۆدێرن‪ ،‬دروستکرد‪ .‬دەقەکان‬ ‫نەك ڕیفۆرم نەکران؛ بەڵکو لە توندترین‬ ‫شێوەدا خۆیان مانیفێست دەکەنەوە‪.‬‬ ‫بەتایبەتیش دوای دروستبوونی یەکەم‬ ‫بزووتنەوەی ئیسالمی سیاسی لەژێر‬ ‫هەژموونی فیکری سەلەفیزمی ڕەشید‬ ‫ڕەزا و قوتابییەکەی خــۆی حەسەن‬ ‫بەننا‪ ،‬تا بەوە ڕاگەیشت سەید قوتب‬ ‫ئەو دەقانە لە قاڵببداتەوە و جارێکی‬ ‫دی لە فۆرمێکی نوێدا دایان بڕێژێتەوە‪،‬‬ ‫بێ ئەوەی ڕەچاوی زەمەن و گۆڕانکارییە‬ ‫مێژووییەکان بکات‪ .‬ئیخوان موسلیمین‬ ‫وەکو باوەشێك بۆ بزووتنەوەی ئیسالمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬بوو بە کۆگایەك بۆ کۆکردنەوە‬ ‫و پاشان تەقینەوەی و پەرتەوازەبوون و‬ ‫لێجیابوونەوەی چەندین گروپی جیاواز‪.‬‬ ‫هەندێکیان لەو پەڕی توندوتیژیدا خۆیان‬ ‫خستە سەر شانۆ‪ ،‬لەوانەش کۆمەڵەی‬ ‫هیجرە و تەکفیر‪ .‬دواتــر تەقینەوەی‬ ‫هەموو ئــەو گروپانە و دروستبوونی‬ ‫چەندین گروپی دیکەی جیاوازی وەکو‬ ‫قاعیدە و ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسالمی‪.‬‬ ‫ئەمەش وای کرد ئەو گروپانە بگەنە‬ ‫قۆناغێك لە دڵنیایی کە نەك هەر سەری‬ ‫خەڵك بپەڕێنن‪ ،‬بەڵکو سەری کۆمەڵگا‬ ‫بپەڕێنن و لەژێر ئەو هەژموونە تەقلیدییە‬ ‫مێژووییەدا چەندین دەوڵەت هەڕەسبێنن‪.‬‬

‫دووەم‪ :‬لــەو مــێــژووەدا کۆمەڵێك‬ ‫قوتابخانەی جــیــاواز دروســتــبــوون و‬ ‫جەدەل و مشتومڕێکی زۆر لە ئەنجامی‬ ‫لێکدانەوەی دەقەکان لەنێوان کەسایەتی‬ ‫و بزووتنەوە فیکرییەکاندا دروستبوون‪،‬‬ ‫لەپێشەوەی هەمووشیاندا قوتابخانەی‬ ‫موعتەزیلەکان‪ ،‬بەاڵم لەژێر هەژموونی‬ ‫دەقە دینییەکاندا هەموو ئەو چاکسازی‬ ‫و هەواڵنە شکستییان هێناوە‪ .‬تا ئەمڕۆ‬ ‫نەیانتوانیوە بەرگێکی نوێ بۆ فیکری‬ ‫دینی بەرهەمبێنن‪ .‬کێشەکەش لەوەدایە‬ ‫کە دامــەزراوە دینییەکان لە ئیسالمدا‬ ‫سروشتێکی شارستانی ڕێکخراویان نییە‬ ‫کە تەنانەت ئیبن خەلدونیش جەخت‬ ‫لەسەر ئەو سروشتەی خێڵەکی عەرەبی‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬بەڵکو سروشتێکی خێڵەکی‬ ‫بیاباننشیینیان هەیە‪ ،‬بەوەی کە کۆمەڵگا‬ ‫بریتییە لە کۆمەڵێك ئەڵقەی بچووك‬ ‫بچووك کە گەورەترین ئاڵقەی خێڵە و‬ ‫دابەش دەبنە سەر خێڵ‪ ،‬تیرە‪ ،‬باسک‪،‬‬ ‫خێزان و تاد‪ .‬بۆیە دەبینین پەیوەندیی‬ ‫نێوان دامــەزراوەکــان کە لە باشترین‬ ‫دۆخــدا مزگەوتەکانن‪ ،‬پەیوەندییەکی‬ ‫ئۆرگانیزەیان بەیەکەوە نییە و هەمان‬ ‫ســروشــتــی پێکهاتەی کــۆمــەاڵیــەتــی‬ ‫بیابانییان وەرگــرتــووە‪ ،‬هایرارکی لەو‬ ‫دامــەزراوانــەدا نییە‪ ،‬ئەگەر هەشبێت‪،‬‬ ‫سروشتێکی زۆر ســـادەی هــەیــە کە‬ ‫ئیمامی مزگەوت و بانگخوێن و مجێورن‪،‬‬ ‫ئەمانەش هەمیشە لەژێر دوو هەژمووندا‬ ‫بوون‪ ،‬هەژموونی دەقەکان و هەژموونی‬ ‫دەستەاڵتدا‪ .‬لەوانەیە خەلیفە لە قۆناغی‬ ‫یــەکــەمــی سیستمی خــیــافــەتــدا‪ ،‬لە‬ ‫سەرەتادا بیتوانیبایە ئەو ڕۆڵە بگێڕێت‪،‬‬ ‫بەاڵم نەیتوانی جێگیربێت‪ ،‬بەهۆی کورتی‬ ‫تەمەنی دەستەاڵت و قۆناغی خەلیفایەتی‬ ‫کە بە ئاژاوە و دوایی بە کودەتا بەسەر‬ ‫خــودی سیستمەکەدا کۆتایی هــات‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکەشەوە دەکرێت پەیوەندی‬ ‫بە مێنتالیتێی بیابانشینی هەژموونداری‬ ‫دەستەاڵتی خودی سیستمەکەوە هەبێت‪،‬‬ ‫کە نەیتوانی خۆی لە قاڵبێکی ئاڵۆزدا‬ ‫ڕێكبخات‪ ،‬بە بەڵگەی ئەوەی کە کوشتنی‬ ‫خەلیفەکان لە ئاوخوارنەوە ئاسانتر بووە‬ ‫و سێ خەلیفە بەدوای یەکدا بەئاسانی‬ ‫کوژراون‪ .‬بەاڵم کاتێك موعاویە دێتە شام‪،‬‬ ‫لەناو کۆمەڵگایەکی شارستانی ئاڵۆز بە‬ ‫بەراورد لەگەڵ مەدینەدا چاودەکاتەوە‪.‬‬ ‫ئــەزمــوونــی دەســتــەاڵتــی ڕۆمــانــەکــان‬ ‫دەبینێت‪ ،‬ڕاستەوخۆ ئەو سیستمە سادە‬ ‫بیابانییە دەگۆڕێت و دەوڵەتێكی بەهێز‬ ‫دادەنێت‪ ،‬بۆ دواجار سیستمی خیالفەت‬ ‫تاهەتایە دەپێچێتەوە‪.‬‬ ‫بۆیە کە خــودی دامـــەزراوەی دینی‬ ‫بەهۆی سادەیی و الوازی و پەرتەوازەیی‬ ‫خۆی نەتوانێت خۆی نوێبکاتەوە و یەك‬ ‫(‪ )١‬رب انك ان تذرهم يضلوا عبادك وال یلدو‬ ‫مەرجەعی بەهێزی دینی دروستبکات‪،‬‬ ‫اال فاجرا کفارا (نوح ‪.)٢٧‬‬ ‫بۆ ئەوەی وەها مەرجەعێك هەژموونی‬ ‫(‪... )٢‬ترهبون به عدو الله وعدوکم (االنفال‬ ‫بەسەر لێکدانەوە و شڕۆڤەکردنی دینی ‪)٦٠‬‬ ‫(‪ )٣‬فلم تقتلوهم ولکن الله قتلهم‪( ..‬االنفال‬ ‫و تەنانەت دەستەاڵتیشدا بشکێت‪،‬‬ ‫‪)١٧‬‬ ‫دەقــی دینی لەسەر ئاستی فکری و‬ ‫(‪ )٤‬فاذا انسلخ االشهر الحرم‪ ،‬فاقتلوا المشرکین‬ ‫پراکتیکدا گــۆڕانــی بــەســەردا نایەت‪ .‬حیث وجدتموهم وخذوهم وحصروهم واقعدوا لهم‬ ‫لەوەها دۆخێکیشدا بە دڵنیاییەوە ئەو كل مرصد‪ ،‬فان تابوا واقامو الصاله واتو الزکات‬ ‫فخلوا سبیلهم‪ ،‬ان الله غفور رحیم (التوبه‪)٥:‬‬ ‫بـــەدامـــەزراوەیـــی کــردنــە‬ ‫ئــاســۆیــیــەی کــە هـــەر لە‬ ‫سەرەتاوە دروســت بووە‪،‬‬ ‫وەکـــو خـــۆی مـــاوەتـــەوە‬ ‫و دەقــــی گـــرتـــووە‪ .‬تا‬ ‫ئێستاکەش پیرۆزاندن و‬

‫شکستی بە دامەزراوەییکردنی ئیسالم لەناو پانتایی دیندا بە‬ ‫شێوەیەکی ستونی وای کرد دین یا مزگەوت دەستەاڵتی‬ ‫نەکەوێتەدەست‪ ،‬بەڵکو هەمیشە زۆر بەئاسانی بەکاربهێندرێت‬ ‫و ببێت بە داردەستێك یا بە عەبایەك بۆ دەستەاڵتداران و‬ ‫بەکارهێنانی لە خزمەتی چینی دەستەاڵتدار دا‬