507

‫"بەغداد بەگوێرەی هەناردەی نەوتی‬ ‫هەرێم‪ ،‬موچە‌و بودجە رەوانە دەكات"‬ ‫گەڕێكی دیكەی دانوستانی‬ ‫هەولێرو بەغداد دەستپێدەكاتەوە‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )507‬دو شةممة ‪2015/3/9‬‬

‫قۆناغێكی دیكەی‬ ‫تێكشكاندنی داعش دەستپێدەكات‬

‫بەرپرسی میحوەری باشوری كەركوك‪ :‬ئۆپەراسیۆنی تكریت بۆ حەویجە درێژدەبێتەوە‬ ‫مەال بەختیار لە‬

‫دا‪:‬‬

‫ئەزمونی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫دەریخست‪ ،‬كە ئێمەی نەتەوەی كورد‪،‬‬ ‫ێ هەڵەكانی رابردوو‬ ‫هەرگیز ناب ‌‬ ‫سەبارەت بە هەڵوێستمان بەرامبەر بە‬ ‫ژن‪ ،‬دووبارەبكەینەوە‬

‫لەدرێژەی ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنەوەی تكریت هێزی پێشمەرگەش پێشڕەویی دەكات‬

‫‪3‬‬

‫یەكێك لە لیژنە پێكهێنراوەكانی یەكێتی‬ ‫كارەكانی تەواوبوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست "چاودێر" كەوتون‪،‬‬ ‫ئەو لیژنانەی بۆ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانی‬ ‫یەكێتی پێكهاتبون‪ ،‬بەردەوامن لەسەر كارەكانیان‌و لە‬ ‫ئێستاشدا لیژنەی راگەیاندن‪ ،‬كارەكانی تەواو بوە‪.‬‬ ‫هاوكات كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی‌و ئەنجومەنی‬ ‫سەركردایەتی‪ ،‬كە ماوەیەكی زۆرە ئەنجامنەدراون‪،‬‬

‫پەیوەستە بە تەواوبونی كاری لیژنەكانەوە‪.‬‬ ‫رۆژی ‪ 2014/12/15‬چــەنــد لــیــژنــەیــەك بۆ‬ ‫چــارەســەركــردنــی كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان پێكهات‪ ،‬لیژنەكانیش بریتیبون‬ ‫لە‪ :‬لیژنەی راگەیاندن‪ ،‬بە سەرپەرشتی ئەرسەالن‬ ‫بایز‪ ،‬لیژنەی دارایی بە سەرپەرشتی رزگار عەلی‪،‬‬ ‫لیژنەی پێشمەرگە بە سەرپەرشتی شێخ جەعفەر‪،‬‬ ‫لیژنەی نوێنەرانی یەكێتی لە پۆستە حكومییەكاندا بە‬

‫«تێرۆر‬ ‫دژی تێرۆر»‬ ‫رزگار فایەق‬

‫سەرپەرشتی رەفعەت عەبدوڵاڵ‪ ،‬لیژنەی ئامادەكاریی‬ ‫كۆنگرە بە سەرپەرشتی حاكم قادر‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر"‪ ،‬جگە لە لیژنەی‬ ‫راگــەیــانــدن‪ ،‬لیژنەكانی دیكە هێشتا كۆتایی بە‬ ‫كارەكانیان نەهاتوە‪ ،‬لە كاتی تەواوبونی راپۆرتی‬ ‫لیژنەكانیشدا‪ ،‬مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتیی‬ ‫یەكێتی كۆبونەوە لەسەر ئەنجامەكانیان دەكات‪.‬‬

‫هیچ دۆزەخێك لە ئازاری‬ ‫ژنە ئێزدییەكان ناچێت‬ ‫‪1‬‬

‫پاشكۆی‬ ‫رۆشنگەریی‬ ‫هاوچەرخ‬

‫‪3‬‬

‫ئەم ژمارەیەی‬ ‫رەخنەی‬ ‫چاودێر تایبەتە‬ ‫بە یەشار كەمال‬

‫كاتێتی‪ ،‬هێزە دیموكراتەكان‪ ،‬لەپێشەوەدا‪،‬‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكی ورد لە گۆڕانكارییە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانی سەردەمی جیهانگیری‬ ‫بكات‌و رەهەندی وەرچەرخانەكانیش‬ ‫لەبەرچاو بگرێت‬

‫چەوسانەوەی ژن و شكستی پیاو‬ ‫مەال بەختیار‬ ‫‪8‬ی مارس‪ ،‬جەژنی ژنانە‪ .‬ئەوەی الم سەیرە‪ ،‬لەم جەژنەشدا‪ ،‬ئەوەندەی درۆ‬ ‫دەكــرێ‌‪ ،‬كەمتر راستگۆیی دەبیسترێ‌‪ .‬كەم پیاو هەیە‪ ،‬لەم رۆژەدا‪ ،‬پشتیوانی‬ ‫مافەكانی ژن دەرنەبڕێت‪ .‬دوای ئاخاوتن‌و قسەكردن‌و بروسكەلێدان‪ ،‬یەك زەررە ژیانی‬ ‫ژن لەژێردەستی پیاو ناگۆڕێت‪ .‬بەڵكو‪ ،‬لەهەندێ‌ رووەوە خراپتریش دەبێت‪ .‬ئەم‬ ‫راستییەش سەبارەت بە ژن‌و پیاو‪ ،‬گەلێ‌ راستی سایكۆلۆژی‌و كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‬ ‫كۆدەكاتەوە‪ .‬لەوانە‪:‬‬ ‫ پیاو هەموو ساڵێك لە ‪8‬ی مارسدا‪ ،‬ساڵێكی پڕ لە چەوسانەوەو باوكساالری‪،‬‬‫بەقسەی زەردو سور بەرامبەر بە ژن بەڕێدەكات‪ .‬بەبێ‌ ئەوەی بنەماكانی چەوسانەوەی‬ ‫ژن لە دەسەاڵتی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬گۆڕانكاریەكی ئەوتۆی بەسەردا بێت‪.‬‬ ‫ ژنیش بە جەژنی ‪8‬ی مارس‌و بروسكەی حزبەكان‌و سیاسەتمەداران‪ ،‬بۆ ساڵێك‬‫دەستخەڕۆ دەبن‌و نەیانتوانیوە بیرێكی رادیكااڵنە‪ ،‬لە گۆڕینی سیستەمی چەوسانەوەی‬ ‫سیاسی‌و ستەمی باوكساالری‪ ،‬بگۆڕن‪.‬‬ ‫ هێزە سیاسیەكانیش‪ ،‬لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬ئەگەر لە راپەڕاندنی هەر‬‫ئەركێكدا‪ ،‬كە دەستەبەری دەسەاڵتی پیاو و پیاوساالری بێت‪ ،‬رادیكاڵ بن‪ ،‬ئەوا لە‬ ‫گۆڕینی بنەماكانی ژیانی پڕ لە چەوسانەوەی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی ژناندا‪ ،‬خۆپارێزن‪.‬‬ ‫ هێزە ئیسالمگەراكانیش‪ ،‬هەم لەبەر ئاین‌و هەم لەبەر مەزهەب‌و لەبەر ئایدیۆلۆژیەتە‬‫سیاسیەكەشیان‪ ،‬دوورو نزیك ناوێرن دژی باوكساالری بن‪ ،‬بڤەیە دژی چوار ژنە بن‪،‬‬ ‫چەوسانەوەی ژن لەالیان‪ ،‬قەدەرە و سەپاوە‪.‬‬ ‫ئەو راستیگەلە تائێستا‪ ،‬وا هاتووەو‪ ،‬وا ئەمساڵیش هەر بەوشێوەیە بەڕێ كرا‪ .‬بۆیە‬ ‫پێمان گرنگە‪ ،‬زەنگێكی نوێ‌ لێبدەین‪ ،‬بەڵكو لەگەڵ تێپەڕینی رۆژگاردا‪ ،‬گۆمی تاقە‬ ‫دەسەاڵتی پیاوان بشڵەقێنێ‌‌و بێدەنگیی زۆربەی ژنانیش بڕەوێنێتەوە‪.‬‬ ‫بــؤ‬

‫‪2‬‬

‫ذمارة (‪ )507‬دو شةممة ‪2015/3/9‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫گەڕێكی دیكەی دانوستانی هەولێرو بەغداد دەستپێدەكاتەوە‬

‫«بەغداد بەگوێرەی هەناردەی نەوتی هەرێم‬ ‫موچە‌و بودجە رەوانەدەكات»‬ ‫چاودێر‪ -‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫تا ئێستا كێشەكانی نێوان هەولێر‌و‬ ‫بەغداد‪ ،‬بەتایبەت لەبارەی موچە‌و بودجەوە‬ ‫چارەسەر نەبوە‪ ،‬چونكە تاوەكو ئێستا‬ ‫بەغداد بەشەبودجەی هەرێمی بەتەواوەتی‬ ‫رەوانەنەكردوە بۆ هەرێم‪ ،‬بە بیانوی ئەوەی‬ ‫هەرێم پابەندی ئەو رێژە نەوتە نەبوە كە‬ ‫رێككەوتنی لەسەر كـــردوە‪ ،‬ئەندامێكی‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەرانیش ئاشكرایدەكات‪،‬‬ ‫بەغداد بەگوێرەی هەناردەی نەوتی هەرێم‪،‬‬ ‫موچە‌و بودجە رەوانەدەكات‪ .‬هاوكات بڕیارە‬ ‫بەمنزیكانەش گەڕێكی دیكەی دانوستانی‬ ‫نــێــوان هەرێمی كــوردســتــان‌و حكومەتی‬ ‫ناوەندی دەستپێبكاتەوە‪.‬‬ ‫هەرێم نەیتوانیوە رێژەی نەوتی تەواو‬ ‫بداتە بەغداد‬ ‫ئەندامێكی ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫عیراق ئاشكرایدەكات‪ ،‬هەردوال پابەندی‬ ‫رێككەوتنەكەن‪ ،‬بەاڵم لەبەرئەوەی تاوەكو‬ ‫ئێستا هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە ئەو‬ ‫رێژەیە بەتەواوی هەناردەبكات‪ ،‬بۆیە‬ ‫عیراقیش بڕی پارەی تەواوی نەناردوە‪،‬‬ ‫بڕیارە لەئایندەیەكی نزیكدا وەفدێكی حكومەتی هەرێم سەردانی بەغداد بكاتەوە‬ ‫چونكە هەرێم وتویەتی لە سێ مانگی‬ ‫یەكەم ناتوانێ ئەو رێژەیە هەناردەبكات‪،‬‬ ‫بەاڵم لە مانگەكانی تر قەرەبوی دەكاتەوە‪ .‬دەرەوە بكات‪ ،‬حكومەتی بەغدادیش رایدەگەیەنێ‪ ،‬كە بەغداد بەگوێرەی‬ ‫ئارێز عەبدوڵاڵ‪ ،‬بۆ «چاودێر» وتیشی‪ ،‬پێویستە بودجەی لە ‪ %17‬بۆ هەرێم هەناردەی نەوتی هەرێم‪ ،‬موچە‌و بودجە‬ ‫ئەو رێككەوتنە هیچ گۆڕانكارییەكی تێدا رەوانەبكات‪.‬‬ ‫رەوانەدەكات‪.‬‬ ‫ناكرێ‪ ،‬چونكە رێككەوتنەكە بۆتە یاسا‪،‬‬ ‫ئەحمەدی حاجی رەشید‪ ،‬بڕیاردەری‬ ‫الی خۆشیەوە‪ ،‬بڕیاردەری لیژنەی‬ ‫بۆیە پێویستە هەرێمی كوردستان رۆژانە دارایـــــی‌و ئــابــوری لــە ئەنجومەنی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫بە نەوتی كەركوكیشەوە ‪ 550‬هــەزار نوێنەرانی عــیــراق‪ ،‬دوایــیــن بڕیاری عــیــراق‪ ،‬بۆ «چــاودێــر» وتــی‪ ،‬دوایــن‬ ‫بەرمیل لە رێگای سۆمۆوە هەناردەی بەغداد بۆ «چاودێر» ئاشكرادەكات‌و بڕیارەی لەبارەی رێكەوتنەكەی هەولێر‌و‬

‫بەغداد ئەوەیە چەندە نەوت رەوانە بكەی‬ ‫هێندە پــارەت بۆ رەوانــەدەكــرێ‪ ،‬بەو‬ ‫واتایەی ئەگەر عیراق رۆژانە سێ ملیۆن‬ ‫بەرمیل نەوت بفرۆشێ‌و هەرێمی كوردستان‬ ‫تەنها ‪ 300‬هەزار بەرمیلی رەوانەكردبێ‪،‬‬ ‫ئەوكاتە بە رێژەیی لێكدەدرێتەوە‌و پشكی‬ ‫هەرێم چەند بێت رەوانەدەكرێ‪.‬‬

‫چونی شاندی هەرێم بۆ بەغداد ئەمجارە‬ ‫جیاوازدەبێ‬ ‫سەبارەت بەچونی وەفدی بااڵی هەرێم‬ ‫بۆ بەغداد‪ ،‬كە بڕیارە بەمنزیكانە بچێتەوە‬ ‫بەغداد بۆ خستنەڕوی هەندێ پێشنیاری‬ ‫تازە‪ ،‬ئارێز عەبدوڵاڵ‪ ،‬ئەندامی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق وتی «هەركاتێك پێویست‬

‫بكات وەفــدی هەرێم دێتە بەغداد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هاتنی وەفـــدی بـــااڵی هــەرێــم ئەمجارە‬ ‫جیاوازدەبێ‪ ،‬چونكە پێشتر هاتنی وەفدەكە‬ ‫بەبێ ئاگاداری ئێمە بو‪ ،‬بەاڵم ئەمجارەیان‬ ‫بڕیارە كاتێك وەفدی هەرێم دێتە بەغداد‬ ‫ئێمە ئاگاداری هاتنیان بین»‪.‬‬ ‫هاوكات ئەحمەدی حاجی رەشید بڕیاردەری‬ ‫لیژنەی دارایی‌و ئابوری‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬تائێستا‬ ‫ئەو بڕگەیە جێبەجێنەكراوە‪ ،‬كە وەك پشكی‬ ‫پێشمەرگە لە یاسای بودجەدا وەك بەشێك لە‬ ‫هێزی زەمینیی عیراق تەرخانكراوە‪ ،‬ئێمەش‬ ‫داوامان لە خالید عوبێدی وەزیری بەرگریی‬ ‫عیراق كردوە كە ئەو بڕگەیە جێبەجێ بكات‪،‬‬ ‫بۆیە وەفدێكی وەزارەتــی پێشمەرگە دێتە‬ ‫بەغداد‌و چاوەڕوانی هاتنی وەفــدی تریش‬ ‫دەكەین لە هەرێمەوە بۆ بەغداد‪.‬‬ ‫ســـەبـــارەت وەرگـــرتـــنـــی بــەڵــێــن لە‬ ‫جێبەجێكردنی ئــەو بڕگەیە‪ ،‬بــڕیــاردەری‬ ‫لیژنەی دارای ـی‌و ئابوری ئەوەی خستەڕو‪،‬‬ ‫ئــەوە بۆتە ماددەیەكی یاسایی‌و ئەگەر‬ ‫كێشەش هەبێ لە موچە پێویستە لە روی‬ ‫پڕچەككردن هاوكاری هێزەكانی پێشمەرگە‬ ‫بكرێ‪.‬‬ ‫دەربــارەی كاتی چونی وەفدەكەش بۆ‬ ‫بەغداد‪ ،‬مەولود باوەموڕاد وەزیــری هەرێم‬ ‫بۆ كاروباری پارلەمان‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬تائێستا هیچ شتێكم نەبیستوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم رەنگە لە كــۆبــونــەوەی ئەمجارەی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیراندا گفتوگۆ لەسەر ئەم‬ ‫پرسە بكرێ‪ ،‬چونكە لە دوای كۆبونەوەی‬ ‫حكومەت‌و نوێنەرانی كورد لەبەغداد هیچ‬ ‫شتێك باسنەكراوە‪.‬‬

‫تەواوكاریی سەروتار‬

‫لە واڵتە دواكەوتوەكاندا‪ ،‬بەتایبەتی لە واڵتە ئیسالمیەكاندا‪ ،‬پیاو كەمترین سەركەوتنی سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬رۆشنگەری‪،‬‬ ‫زانست‌و زانیاری هەیە‪ .‬كەچی‪ ،‬هەمیشە دەسەاڵتی بەدەستەوەیەو بەردەوامیش‪ ،‬كولتوری باوكساالری‪ ،‬دەسەپێنێت‬

‫««‬

‫لە واڵتە دواكەوتوەكاندا‪ ،‬بەتایبەتی لە واڵتە‬ ‫ئیسالمیەكاندا‪ ،‬پیاو كەمترین سەركەوتنی‬ ‫سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬رۆشنگەری‪ ،‬زانست‌و‬ ‫زانیاری هەیە‪ .‬كەچی‪ ،‬هەمیشە دەسەاڵتی‬ ‫بــەدەســتــەوەیــەو بــەردەوامــیــش‪ ،‬كولتوری‬ ‫باوكساالری‪ ،‬دەسەپێنێت‪ .‬ئەم راستییە‬ ‫سەدان ساڵی خایاندووە‪ ،‬بەب ‌ێ ئەوەی لە‬ ‫هیچ قۆناغێكدا گۆڕانكاریی بنچینەیی بەسەردا‬ ‫هاتبێت‪.‬‬ ‫ئــاخــۆ هــۆی چــی بــێــت‪ ،‬پــیــاو شكست‬ ‫لەسەر شكست كەڵەكە دەكات؛ شەرمەزاری‬ ‫لەسەر شەرمەزاری كۆدەكاتەوە؛ گۆڕانكاری‬ ‫بنەڕەتیی بەدیناهێنێت؛ پرۆژەی دیموكراسی‬ ‫نییە؛ ئازادی بەدینەهێناوە؛ كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫بنیاتنەناوەو رۆشنگەری سەرنەخستووە؛‬ ‫كەمترین داهێنانی لەبواری زانست‌و زانیاری‬ ‫هێناوەتەئاراوە؛ هەر فەلسەفەیەك هەیەتی‪،‬‬ ‫بەقەرز بەكاریدێنێ‌‪ ،‬یان هــاوردەی واڵتانی‬ ‫رۆژئاوایە؛ كەچی‪ ،‬هەر دەسەاڵتی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیشی بەردەوامە؟‬ ‫هـــۆی ئـــەم هــەمــوو راســتــیــیــانــە كە‬ ‫لەمێژوویەكی پڕاوپڕ لە شكست‪ ،‬پڕاوپڕ لە‬ ‫دواكەوتن‪ ،‬پڕاوپڕ لە ئەقڵی داخراو‪ ،‬پڕاوپڕ‬ ‫لە چەوسانەوەی مرۆڤ بۆ مرۆڤ‪ ،‬هۆی چییە‬ ‫پیاو هەر دەسەاڵتدارە؟‬ ‫سەیرەكەش لەوەدایە‪ ،‬كاتێك دەویسترێت‪،‬‬ ‫لــە كــۆبــونــەوەی حــزبــەكــانــدا‪ ،‬یــان لەناو‬ ‫رێكخراوەكاندا‪ ،‬یان لە پەرلەمان‌و دەسەاڵتدا‪،‬‬ ‫مافی ژن زیــاد بكرێت‪ ،‬پیاو بــەو هەموو‬ ‫شكستەی هێناویەتی‪ ،‬بەو هەموو رابوردووەی‬

‫كــە كــەمــتــریــن شــانــازی شــۆڕشــگــێــڕانــەو‬ ‫دیموكراسی‌و داهێنانی تێدایە‪ ،‬هەمیشە‬ ‫رێدەگرن لە پەسەندكردنی بڕیاری دابینكردنی‬ ‫زیاتری مافی ژن‪ .‬سەدان پیاو تاقیدەكرێنەوەو‬ ‫شكستدێنن‪ ،‬كەچی ئاساییە‪ .‬بەاڵم ژنێك لە‬ ‫پۆستێكدا شكستبێنێت‪ ،‬یەكسەر دەوترێت‪:‬‬ ‫كۆمەڵی ئێمەو ژنیان نەوتووە‪.‬‬ ‫لێرەدا بیرمان نەچێتەوە‪ ،‬كە لەبەرامبەر‬ ‫ئەو راستییە تااڵنەی دەسەاڵتی پیاودا‪ ،‬ژنیش‬ ‫كەمتەرخەمییەكی گەورەی نواندووە‪.‬‬ ‫ژن‪ ،‬بەپاساوی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬یان ئایینی‪،‬‬ ‫یان بنەماڵەو خێزانیی‪ ،‬هەتا ئێستا قبوڵی‬ ‫بــووە‪ ،‬لەسایەی پیاوی شكستخواردوودا‪،‬‬ ‫چەوسانەوە قبوڵ بكات‪ .‬ژیانی كولەمەرگی‬ ‫باوكساالری‪ ،‬نەگۆڕێت‪.‬‬ ‫ئایین‌و پەیوەندی دواكەوتوی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫مەترسیدارترین هەژمونیان لەسەر رێگای‬ ‫سەربەستی ژن هەیە‪ .‬هەتا ئایین‌و مەزهەب‪،‬‬ ‫لە دەسەاڵتی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و خێزاندا‪،‬‬ ‫بەهێز بێت‪ ،‬هەرگیز ژن ناتوانێت ئازاد بێت‪.‬‬ ‫هەتا پەیوەندی كۆمەاڵیەتی دواكەوتووش‪،‬‬ ‫بااڵدەست بێت‪ ،‬ژن ناتوانێت لە بڕیاری‬ ‫چارەنوسسازی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیدا‪،‬‬ ‫كاریگەر بێت‪ .‬بەڵكو‪ ،‬تاوانی توندوتیژی دژی‬ ‫ژنانیش بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫لە راپەڕین بــەدواوە‪ ،‬دۆخێكی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی بابەتیی ئەوتۆ‪ ،‬هاتەپێشەوە‪،‬‬ ‫دەكرا هەروەكو چۆن ژن بەئەندازەی پیاو‬ ‫بەشداری هەڵبژاردنی كرد‪ ،‬هەر بەوشێوەیەش‪،‬‬ ‫ببێتە خـــاوەن بــڕیــاری چــارەنــوســســازی‬ ‫خۆی‌و لە چارەكە سەدەی رابردووشدا‪ ،‬پێ‬ ‫بنێتە قۆناغێكی تری سیاسی‌و گۆڕانكاری‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــی‪ .‬بـــەاڵم بـــەداخـــەوە حزبە‬ ‫سیاسیەكان‌و نەریتگەرایی‌و ئایینگەرایی زاڵی‬

‫كۆمەڵ‪ ،‬رێگەی لەم گۆڕانكارییە مێژووییە‬ ‫گرت‪ .‬پیاو بە دەسەاڵتدارێتی رەها مایەوەو‬ ‫ژنیش بە پاشكۆی كەمبەها‪.‬‬ ‫تاقیكردنەوەی رۆژئــــاوای كوردستان‬ ‫سەلماندی‪ ،‬ئــەگــەر هێزە سیاسیەكان‪،‬‬ ‫شۆڕشگێڕ بــن‪ ،‬ژن‌و پــیــاویــان دەتــوانــن‬ ‫گۆڕانكاری گەورە بەدیبێنن‪ .‬هاوسەرۆكیی ژن‌و‬ ‫پیاو لە رابەرایەتیكردنی حزبە سیاسیەكان‌و‬ ‫هێزی شەڕڤانان‪ ،‬بەشداری ژنان لە هێزی‬ ‫بەرەنگاری‌و لە كانتۆنەكان‪ ،‬خۆبەختكردنی‬ ‫ژنان لە سەنگەرەكان‪ ،‬پاشان سەلماندنی‬ ‫مافی ژنان لە مانیفێستی مافەكانی ژنانی‬ ‫پــەیــەدە‪ ،‬هەموو ئەمانە دەریانخست لە‬ ‫هەلومەرجی راپــەڕی ـن‌و شۆڕشگێڕانەدا‪،‬‬ ‫ئەگەر هەلی سیاسی بەبەرنامە بقۆزرێتەوەو‬ ‫ســەرەتــای رووداوەكــــان‪ ،‬بەئاراستەیەكی‬ ‫نوێی مێژوویی رابەرایەتی بكرێت‪ ،‬دەكرێت‬ ‫گۆڕانكاری گــەورە‪ ،‬لە دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫پیاو‪ ،‬هەروەها لە ئەقڵیەتی باوكساالری ناو‬ ‫كۆمەڵ‪ ،‬بەدیبێت‪ .‬بەدڵنیاییەوە دەیڵێم‪ :‬ئەگەر‬ ‫پەیەدە لەساڵی یەكەمی دروستبونیەوەو‬ ‫لەسەرەتای پێكەوەنانی شەڕڤانانەوە‪ ،‬مافی‬ ‫ژنانی وەكو پیاوان نەسەلماندبا‪ ،‬بەكردەوەش‬ ‫نەیچەسپاندبا‪ ،‬گومانم نییە كە پەیەدە‬ ‫نەیدەتوانی ئەو رۆڵە مێژووییە بگێڕێ كە‬ ‫ئێستا دەیگێرێ‌‪ .‬هەرگیزیش نەیدەتوانی لە‬ ‫كۆبانی ئەو سەركەوتنە بەدەستبهێنێت كە‬ ‫بەدەستیهێناوە‪ .‬چونكە‪ ،‬جگەلەوەی ژن‬ ‫سەلماندی كە لە سیاسەت‌و لە شەڕ‪ ،‬توانای لە‬ ‫پیاو كەمتر نییە‪ .‬بەشداریی ژنانی رۆژئاواش‬ ‫لە شــەڕەكــان بەرامبەر بە تیرۆریستان‪،‬‬ ‫بوو بە مایەی وروژاندنی سۆزی رایگشتی‬ ‫جیهان‌و دەوڵەتە گەورەكانیش‪ ،‬بەرامبەر بە‬ ‫كێشەی كوردو شەڕڤانان‌و گیانی بەرەنگاری‪.‬‬

‫ئەمەیە بڕیاری راست‌و دروست‪ .‬كە بێگومان‬ ‫رۆژئاوای كوردستانیش‪ ،‬كوردن‪ ،‬موسڵمانن‪،‬‬ ‫سوننەو ئێزدین‪ ،‬عەرەب‌و مەسیحین‪ ،‬شاری‌و‬ ‫عەشایەریشن‪ .‬بەاڵم جیاوازییەكە ئەوەیە‪،‬‬ ‫هــەمــان سیاسەتی خۆپارێزیی باشوری‬ ‫كوردستانیان نەگرتەبەر‪ .‬بۆیە‪ ،‬گۆڕانكاریی‬ ‫قوڵیان بەدیهێنا‪.‬‬ ‫ناب ‌ێ بیریشمان بچێتەوە‪ ،‬كە ئەم سیاسەتە‬ ‫بەرامبەر بە ژنــان‪ ،‬پێشتر لە رۆژهەاڵتی‬ ‫كوردستانیش لە راپەڕینی گەالنی ئێرانەوە‪،‬‬ ‫لەسەرانسەری ئێراندا‪ ،‬پاشان بۆ بەرەنگاری‬ ‫چەكدارانە‪ ،‬بۆ تێگەیشتنی سیاسیش‪ ،‬لەناو‬ ‫بزوتنەوەی دیموكراتیخوازی رۆژهــەاڵتــی‬ ‫كوردستانیش‪ ،‬وەك ســەرەتــا هــاتــەدی‪.‬‬ ‫بەاڵم تەواوی بزوتنەوەی رزگاری چەكداری‬ ‫پاشەكشەی كرد‪ .‬دیارە كاریگەری بەرچاوی‬ ‫ژنان ئێستاش لە رۆژهەاڵتی كوردستاندا‪،‬‬ ‫ماوە‪ .‬لە باكوری كوردستانیش لەناوەڕاستی‬ ‫حەفتاكانەوە بەهەمان شێوە‪ ،‬ژن رۆڵی‬ ‫كاریگەر‪ ،‬چ لەناو شارەكان‌و چ لە زیندانەكان‌و‬ ‫چ لە سەنگەری چەكداریدا‪ ،‬هەروەها لە‬ ‫خۆپیشاندان‌و پەرلەمان‌و شارەوانیەكانی‬ ‫توركیادا‪ ،‬دەگێڕێت‪.‬‬ ‫لەم بۆچونانە مەبەستمانە بڵێین‪ :‬تێزە‬ ‫بێ پێزە دەربڕاوەكانی لەمەوبەر‪ ،‬بەپاساوی‬ ‫ئایینی‪ ،‬یان سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‪ ،‬زیانێكی‬ ‫ئێجگار زۆریـــان لــە هێزە سیاسیەكانی‬ ‫رۆژهـــەاڵتـــی نـــاوەڕاســـت‌و كــوردســتــان‪،‬‬ ‫داوە‪ .‬هەتائێستاش پاشماوە سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانی ئــەو زیــانــە‪ ،‬كاریگەری‬ ‫نالەباریان لەسەر رووداوەكان هەیە‪ .‬تەنها لە‬ ‫تونسدا ژنان توانیویانە ئاراستەی رووداوەكان‬ ‫لــەبــەرژەوەنــدیــی دەســتــوری مــەدەنــیــدا‪،‬‬ ‫سەربخەن‪ .‬لە میسریشدا بزوتنەوەیەكی‬

‫بەرینی ژنان لەمەیداندان‪ .‬باقی واڵتەكانی‬ ‫ناوچەكە هێشتا لەناو گێژاوی تێنەگەیشتنی‬ ‫رۆڵی ژنان‪ ،‬دەخولێنەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر گەالنی خاوەن قەوارەو دەسەاڵت‪،‬‬ ‫هەرچی چۆنێك بوبێ‌‪ ،‬لەبەرئەوەی وەكو‬ ‫ئێمە‪ ،‬خەباتی چارەی خۆنوسینیان نییە‪،‬‬ ‫رۆژگـــاری سیاسیان پێ بەڕێبچێ‌‪ ،‬ئەوە‬ ‫ئەزمونی رۆژئاوای كوردستان دەریخست‪ ،‬كە‬ ‫ئێمەی نەتەوەی كورد‪ ،‬هەرگیز ناب ‌ێ هەڵەكانی‬ ‫رابردوو سەبارەت بە هەڵوێستمان بەرامبەر بە‬ ‫ژن‪ ،‬دووبارەبكەینەوە‪ .‬چونكە هەتا سەرەتای‬ ‫نەوەدەكانیش‪ ،‬ئەقڵیەتی باوكساالری‪ ،‬زیانی‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی ئێجگار زۆری لێداوین‪.‬‬ ‫كاتێتی‪ ،‬ئەم ئەقڵیەتەو ئەم هاوكێشەیە‬ ‫بگۆڕین‪.‬‬ ‫ژنــان لە باشوری كوردستاندا‪ ،‬پێشتر‬ ‫بــە سیاسەتی خــۆپــارێــزیــی‪ ،‬سیاسەتی‬ ‫خۆسەپاندنی پیاویان تێپەڕاند‪ .‬بەاڵم مێژوو‬ ‫لەمەودوا بەزەیی بەو ئەقڵیەتەدا نایەتەوە‪،‬‬ ‫كە ژن ئیتر بیری رادیكااڵنە لە چارەنوسی‬ ‫خۆی‪ ،‬نەكاتەوە‪ .‬بیری رادیكااڵنە لەروانگەی‬ ‫ئێمەوە‪ ،‬یاخیبونی ژن لە پیاو ناگەیەنێ‌‪.‬‬ ‫بەڵكو سوربونی ژن لەسەر مافە سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانی‪ ،‬بــە ستراتیژی نــوێ‌‪،‬‬ ‫دەگەیەنێ‌‪.‬‬ ‫ئەو چوارچێوە تەسكەی خەباتی ژنان‬ ‫لەناو حزبەكان‪ ،‬هەروەها چاالكی ژنان لەناو‬ ‫رێكخراوەكان‪ ،‬كۆتاییهات‪ .‬هەر حزبێكی‬ ‫سیاسی‪ ،‬لەكۆتاییهاتنی قۆناغی رابــردوو‬ ‫تێنەگات‌و‪ ،‬لە ئەركەكانی قۆناغی نوێ‌‬ ‫سەبارەت بە دیموكراسی‌و ژنان وردنەبێتەوە‪،‬‬ ‫ئەو حزبە سیاسیە‪ ،‬لەبەرامبەر هەلومەرجی‬ ‫بابەتیی گۆڕانكاریی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بە ژنان‪ ،‬لەمەودوا دوچاری تەنگوچەڵەمەی‬

‫گەورە دەبێت‪ .‬ئەگەر ژنانی ناو حزبەكان‌و ناو‬ ‫رێكخراوە دیموكراتیەكانیش‪ ،‬لە ئەركی نوێی‬ ‫خۆیان‪ ،‬لە قۆناغی لەمەودوایان تێنەگەن‪،‬‬ ‫هەرگیز چاوەڕ ‌ێ نەبن پیاو لەباتی ئەوان‪،‬‬ ‫مافەكانی سەربەستییان بەدیبێنێت‪.‬‬ ‫كاتێتی‪ ،‬هێزە دیموكراتەكان‪ ،‬لەپێشەوەدا‪،‬‬ ‫یــەكــێــتــیــی نیشتمانیی كــوردســتــان‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكی ورد لــە گۆڕانكاریە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانی ســەردەمــی جیهانگیری‬ ‫بكات‌و رەهەندی وەرچەرخانەكانیش لەبەرچاو‬ ‫بگرێت‪ .‬ژنانی سایەی یەكێتیش‪ ،‬ئەركی‬ ‫مێژوویانە‪ ،‬ئــەو چوارچێوە تەنگەبەرەی‬ ‫راب ــوردوو‪ ،‬بەشێنەیی هەڵتەكێنن‌و بیر لە‬ ‫رێبازی نوێی بەدیهێنانی مافە دیموكراسی‌و‬ ‫مەدەنیەكانیان بكەنەوە‪.‬‬ ‫ئــەو ســەردەمــە بــەســەرچــوو‪ ،‬تەنها لە‬ ‫یادەكاندا‪ ،‬بیر لە ‪8‬ی مارس‌و رۆژی جیهانی‬ ‫ژنــان بكرێتەوە‪ .‬كۆتاییهات ئەو قۆناغە‪،‬‬ ‫كە لە پەیڕەووپرۆگرامی حزبەكاندا‪ ،‬چەند‬ ‫بڕگەیەك بۆ دابینكردنی مافی ژن‪ ،‬بنوسرێت‪.‬‬ ‫ژن لـــــەدەرەوەی دەســەاڵتــی حــزبــەكــان‪،‬‬ ‫ل ــەدەرەوەی دەسەاڵتی باوكساالری‪ ،‬بەرە‬ ‫بــەرە بە سەنگ‌و كاریگەرییەكی تر دێتە‬ ‫مەیدانەوە‪ .‬پیاویش دەبێت‪ ،‬یان بەراستیی‬ ‫دیموكراسی‌و هاوئاهەنگی ئەو گۆڕانكارییانە‬ ‫بێت‪ ،‬سەبارەت بە پێگەی ژن‪ ،‬یان مانەوە‬ ‫لەناو بازنەی داخراوی رابوردوودا‪ ،‬وردە وردە‬ ‫پیاوانی دەسەاڵتداری سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫دەكاتە هێزی كۆنەپەرست‪ ،‬لەبەردەم هێزی‬ ‫دیموكراسی پێشكەوتوی نوێدا‪ .‬كە پێشەنگی‬ ‫ئەو هێزە دیموكراتە پێشكەوتووە‪ ،‬لەدوورەوە‬ ‫دەركەوتووە‪ .‬هەڵبەتە بەرە بەرە دێتە ناو‬ ‫چەقی مەیدانەكانی خەبات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )507‬دو شةممة ‪2015/3/9‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫قۆناغێكی دیكەی تێكشكاندنی داعش دەستپێدەكات‬ ‫بەرپرسی میحوەری باشوری كەركوك‪ :‬ئۆپەراسیۆنی تكریت بۆ حەویجە درێژدەبێتەوە‬ ‫لیژنەی پێشمەرگە‪ :‬پێویستە پارلەمانی كوردستان بڕیار لە سەر جوڵەپێكردنی پێشمەرگە بدات‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫دوای دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی‬ ‫گــرتــنــەوەی تــكــریــت ل ــەالی ــەن ســوپــای‬ ‫عیراق‌و حەشدی شەعبی‌و میلیشیاكانی‬ ‫دیــكــەوە‪ ،‬ئــەگــەری ئـــەوەی بەهێزكردوە‬ ‫كە لەسنوری ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی‬ ‫هــێــزی پــێــشــمــەرگــەشــەوە قۆناغێكی‬ ‫دیكەی تێكشاندنی تیرۆرستانی داعش‬ ‫دەستپێبكات‪ .‬الیخۆشیەوە فەرماندەی‬ ‫میحوەری باشوری كەركوك‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫راگــەیــانــد‪ ،‬ئۆپەراسیۆنێكی گـــەورە بۆ‬ ‫پاككردنەوەی ناوچەكە لەتیرۆرستانی داعش‬ ‫لەتكریتەوە دەستی پێكردوە‪ ،‬حەمرین‌و‬ ‫حەویجەش دەگرێتەوە‪ .‬هاوكات بەڕێوەبەری‬ ‫راگەیاندن‌و هۆشیاری وەزارەتی پێشمەرگە‪،‬‬ ‫بۆ «چــاودێــر» ئاشكرایدەكات‪ ،‬تائێستا‬ ‫بڕیار لەسەر بەشداریكردنی پێشمەرگە لە‬ ‫رزگــاركــردنــەوەی حەویجە ن ــەدراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بێگومان بێ پێشمەرگە ئەو ئۆپەراسیۆنە‬ ‫ناكرێت‪.‬‬ ‫لە تكریتەوە بۆ حەویجە‬ ‫فەرماندەی میحوەری باشوری كەركوكی‬ ‫هــێــزەكــانــی پــێــشــمــەرگــەی كــوردســتــان‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئۆپەراسیۆنێكی‬ ‫ئۆپەراسیۆنی گرتنەوەی تكریت فراوانتر دەبێت‬ ‫گــــەورە بــۆ پــاكــكــردنــەوەی نــاوچــەكــە‬ ‫لەتیرۆریستانی داعش لە تكریتەوەوە دەستی‬ ‫پێكردوە‪ ،‬بەرەو حەمرین‌و حەویجە دێت‌و ئەوەی راستەوخۆ داعش ورەی لەحەویجە هاوشانی ســوپــای عــیــراق لەناوچەكانی‬ ‫ناوەستێت‪ ،‬رەنگە بچێتە موسڵ‪ ،‬داعش‪ -‬دابەزێت‌و هەڵبێت»‪.‬‬ ‫دەرەوەی كــوردســتــان‪ ،‬بەپێی یاسای‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان ماددەی‬ ‫یش لەهەر جێگەیەك بێت‪ ،‬ئۆپەراسیۆنەكان‬ ‫لیژنەی پێشمەرگە‪ :‬پارلەمان بڕیار دەدات (‪ )10‬بڕگەی (‪ ،)1‬ئەگەر هەر كاتێك لەالیەن‬ ‫دەیگرێتەوە‪.‬‬ ‫هاوكات ئەندامێكی لیژنەی كاروباری حكومەتی عیراقەوە‪ ،‬ئەو بە تەنها داوایە‬ ‫وەســتــا رەســــوڵ‪ ،‬وتیشی «حەویجە‬ ‫شوێنێكی گەورەیە بۆ كۆبونەوەی هێزەكانی پێشمەرگە لــە پــارلــەمــانــی كــوردســتــان‪ ،‬لەسەرۆكی هەرێم كرا‪ ،‬دەبێت دواتر سەرۆكی‬ ‫داعــش لە دیــالـە‌و موسڵ‌و تكریت‪ ،‬بۆیە بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬بەشداریكردنی هەرێمیش داوا لەپارلەمانی كوردستان بكات‪،‬‬ ‫حەویجە مەترسی زۆرە‌و ئەگەریش هەیە‪ ،‬بە پێشمەرگە لــەشــەڕەكــانــی دژ بــەداعـش‌و واتە ئەوە بەتەنها لە دەسەاڵتی سەرۆكی‬ ‫روبەڕونەوەی ئەو رێكخراوە تێرۆریستییە هەرێمدا نییە‌و پێویستە هاوشێوەی بڕیاری‬ ‫هەمان بەرنامە ئەوێش پاكبكرێتەوە»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬سەركەوتنی ئەركێكی نەتەوەییە‪ ،‬جا لەهەر كوێیەكدا بەشداریكردن‌و چونی پێشمەرگە بۆ كۆبانێ‬ ‫ئۆپەراسیۆنەكان لە تكریت دەبێتەهۆی بێت‪ ،‬بەاڵم بۆ بەشداریكردنی پێشمەرگە پارلەمانی كوردستان بەیاسا بڕیار بدات‪.‬‬

‫بە هەمانشێوە ئەگەر سوپای عیراق بێتە‬ ‫هەرێمیشەوە‪ ،‬دەبێت پارلەمانی كوردستان‬ ‫رەزامەندی لەسەر دەرببڕێت‪.‬‬ ‫قــادر وەتــمــان‪ ،‬ئــامــاژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫تاكو ئێستا حكومەتی عیراق مافە دارایی‌و‬ ‫پێداویستییەكانی هــێــزی پێشمەرگەی‬ ‫رەوانەنەكردوە‌و لەدوای ساڵی‪2007‬وە بەغداد‬ ‫بڕی (‪ )9‬ملیار دیناری پێشمەرگە قەرزدارە‪،‬‬ ‫بۆیە ناكرێت سەركردایەتیی سیاسیی كورد‌و‬ ‫پارلەمانیش بەبێ مەرج هێزی پیشمەرگە‬ ‫بەشداری ئازادكردنەوەی موسڵ‌و ناوچەكانی‬

‫دەرەوەی كوردستان بكات‪ ،‬واتە ناكرێت‬ ‫پێشمەرگە بــە چەكی كالسیكی شــەڕی‬ ‫داعــش بكات‪ ،‬هــەروەكــو لەئێستاشدا كە‬ ‫باسی بەشداریكردنی پێشمەرگە لەشەڕی‬ ‫رزگــاركــردنــەوەی حەویجە لەپارێزگای‬ ‫كەركوك دەكرێت‪ ،‬بە هەمانشێوە پێویستە‬ ‫ئەویش بەمەرج بێت‪.‬‬ ‫ئۆپەراسیۆنی حەویجە بێ پێشمەرگە‬ ‫ناكرێت‬ ‫بــەڕێــوەبــەری راگــەیــانــدن‌و رۆشنبیری‌و‬

‫هۆشیاری لە وەزارەتی پێشمەرگەی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬تائێستا‬ ‫هیچ فەرمانێك لــەبــارەی بەشداریكردنی‬ ‫پێشمەرگە لەشەڕی رزگاركردنی حەویجە‬ ‫نەدراوە‪ ،‬بەاڵم بەدڵنیاییەوە لەو ناوچانەدا‬ ‫زەحمەتە بەبێ رەزامــەنــدیــی پێشمەرگە‬ ‫ئۆپەراسیۆن ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫هەڵگورد حیكمەت‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬پرسی‬ ‫دەرەوەی هەرێمی كوردستان‪ ،‬حەتمەن بە‬ ‫رێككەوتنێك پێشمەرگە بەشداردەبێت‌و‬ ‫لەبارەی سەرنجی ئەو كەسانەشی دەڵێن‪،‬‬ ‫دەبــێــت پێشمەرگە بــە مــەرج بــەشــداری‬ ‫شەڕەكان بكات‪ ،‬راستەو پارلەمانتارانی‬ ‫كــوردســتــانــیــش لــەشــێــوازی میكانیزمی‬ ‫بەشداریكردنەكە بێ ئاگا نابن‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫زوە‌و ئەو پرسە جارێ نەچۆتە پارلەمان‌و‬ ‫لەالیەن حكومەت‪ ،‬یان سەرۆكایەتیی هەرێم‬ ‫نەنێردراوەتە پارلەمان‪.‬‬ ‫وەفدێكی پێشمەرگە دەچنە بەغداد‬ ‫هــەر پەیوەست بــەو بابەتەوە‪ ،‬دوێنێ‌‬ ‫یەكشەممە وەفدێكی وەزارەتــی پێشمەرگە‬ ‫هاوكات لەگەڵ بەردەوامیی پێشڕەوییەكانی‬ ‫سوپای عیراق بەرەو تكریت‪ ،‬كە لە فەریق‬ ‫شیروان عەبدولڕەحمان ئەندامی لیژنەی‬ ‫كاری بااڵی وەزارەتــی پێشمەرگەو فەریق‬ ‫جەبار یاوەر‪ ،‬ئەمینداری گشتی وەزارەتی‬ ‫پێشمەرگە پێكهاتبون‪ ،‬بـــەرەو بەغداد‬ ‫بەرێكەوتن‪.‬‬ ‫شــاهــۆ عــەبــدولــكــەریــم‪ ،‬سكرتێری‬ ‫رۆژنامەوانیی جەبار یاوەر ئەمینداری گشتیی‬ ‫وەزارەتــــی پێشمەرگە‪ ،‬بــە»چــاودێــر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬مەبەستی سەردانەكە وتوێژكردنە‬ ‫لــەبــارەی بــودجــەی پێشمەرگە‪ ،‬بەپێی‬ ‫یاسای بودجەی ساڵی ‪٢٠١٥‬و تاوتوێكردنی‬ ‫بارودۆخی شەڕی دژی رێكخراوی تیرۆریستی‬ ‫داعــش چۆنێتیی هاوكاری‌و هەماهەنگیی‬ ‫نێوان هەولێرو بەغداد‪.‬‬

‫كۆمسیۆنی بااڵی پەنابەرانی نێودەوڵەتی راپۆرتێك لەسەر ژنانی ئێزدی باڵودەكاتەوە‬

‫هیچ دۆزەخێك لە ئازاری ژنە ئێزدییەكان ناچێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەبۆنەی ‪8‬ی م ــارس‪ ،‬كــە بــە جەژنی‬ ‫جیهانی ژنان دادەنرێت‪( ،‬كۆمسیۆنی بااڵی‬ ‫پەنابەرانی نێودەوڵەتی)‪ ،‬دوێنێ‌ راپۆرتێكی‬ ‫لەسەر ژیانی ئەو ژن‌و كچە كوردە ئێزدیانە‬ ‫باڵوكردۆتەوە‪ ،‬كە ئێستا لە دەست داعش‬ ‫رزگــاریــیــان بـــوە‪« ،‬چــاودێــر» كــورتــەی‬ ‫راپۆرتەكە وەكو خۆی باڵودەكاتەوە‪:‬‬ ‫چاوەڕوانی كچەكەیەتی‬ ‫ئەموشا‪ ،‬یەكێكە لەو ژنە ئێزدیانەی لە‬ ‫كۆی ئەو ‪ 196‬ژنەی لە دەستی چەكدارانی‬ ‫داعــش رزگــاریــان بــوەو گــەڕاونــەتــەوە ناو‬ ‫كەسوكاریان‪ ،‬بــەاڵم لە چاوەڕوانییەكی‬ ‫كوشندەدایەو بەو هیوایەیە‪ ،‬كچەكەشی كە‬ ‫هێشتا تەمەنی ‪ 20‬ساڵی تەواونەكردوە‪،‬‬ ‫هەر هیچ نەبێت هەواڵێكی هەبێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدا ئەموشا پێیوایە‪ ،‬كچەكەی لە‬ ‫كچێك‪ :‬هەمومان روبەڕوی هەڕاجكردن‌و ئەشكەنجەی كارەبایی دەبوینەوە‬ ‫شاری رەققەی سوریایە‪ ،‬كە بە پایتەختی‬ ‫«دەوڵــەوت»ەكــەی رێكخراوی تێرۆریستی‬ ‫جولی‪ :‬دڕندەكان هەر ماون‬ ‫مردنم كردوەو دونیام لەبەرچاوكەوتوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫داعش دادەنرێت‪.‬‬ ‫الی خۆشیەوە‪ ،‬كچە ئەستێرەی سینەمای‬ ‫ئەموشا بە بۆنەی جەژنی ‪8‬ی مارس‪ -‬چاوەڕوانی‌و بێ‌ هەواڵیی كچەكەم لە هەموی‬ ‫هۆلیۆد ئەنجلینا جولی‪ ،‬كە هاوكات نوێنەری‬ ‫ەوە لەالیەن پێگەی رەسمیی كۆمسیۆنی ناخۆشترو كوشندەترە»‪.‬‬ ‫ئــەو ژنــە ئێزدییە‪ ،‬كە رازی نەبووە تایبەتی كۆمسیۆنی بااڵی پەنابەرانیشە‪ ،‬لە‬ ‫بااڵی پەنابەرانی نێودەوڵەتی قسەی لەگەڵ‬ ‫كراوەو بە زمانی ئینگلیزی باڵوكراوەتەوە‪ ،‬نــاوەكــەی خــۆی بــە تـــەواوی بڵێت‪ ،‬دوا دواسەردانی خۆی بۆ الی ئاوارەكان‪ ،‬چەند‬ ‫دەشڵێت «هەرچەندە من بە لە دەستدانی قسەی بەگریانەوە كردو وتی «كچەكە لە ژنە ئێزدییەكی دیوەو دیداری لەگەڵ كردون‪‌،‬و‬ ‫لەمبارەیەوە بەیەك دێڕ دەڵێت «چیرۆكی‬ ‫مێردەكەم‌و كوشتنی بەدەستی داعش تامی ئەستێرەیەكی پڕشنگدار دەچێت»‪.‬‬

‫ناوی (سابرین)ەو وەكو خۆشی دەڵێت‬ ‫بەردەوام مۆتەكەی ئەو رۆژانە بەدواوەیەتی‬ ‫كە الی داعش بوە‪ ،‬باسلەوەدەكات‪ ،‬دو‬ ‫شت هەبو‪ ،‬زۆربەی ژن‌و كچە ئێزدییەكان‬ ‫روبەڕوی بونەتەوە‪ ،‬ئەویش ئەشكەنجەی‬ ‫كارەباو فرۆشتن‌و هەڕاجكردنیان بو لە‬ ‫(بــازاڕی فرۆشتنی كۆیلەكان)‪ .‬سابرین‬ ‫دەشڵێت «ئەو كچانە زۆر بەختیان هەبو‬ ‫كە روبەڕوی ئەو دو كارە نەبونەتەوە»‪.‬‬ ‫لەبارەی پیاوەكانیان‪ ،‬سابرین ئاماژەی‬ ‫بەوەكرد‪ ،‬هەمویان خستنەناو بارهەڵگرێكی‬ ‫گەورەوەو بەبەرچاوی ئێمە هەر هەمویان‬ ‫گوللەباران كردن‌و ئەوەندەمان گو ‌ێ لێبو‬ ‫منداڵەكان هەمویان بەیەك دەنگ هاواریان‬ ‫دەكرد «هەمو پیاوەكان مردن»‪.‬‬ ‫سابرین‪ ،‬كە هەمو گیانی دەلــەرزی‬ ‫لەكاتی گێڕانەوەی چیرۆكەكەی بۆ نوێنەری‬ ‫كۆمسیۆنی بااڵی پەنابەران‪ ،‬وتیشی «من‌و‬ ‫خوشكە چــوار ساڵەكەمیان لە باوەشی‬ ‫دایــكــم رفــانــدو بردیانین‪ ،‬لــە هەموشی‬ ‫ئــەو ژنــانــەی رفــێــنــدراون‌و دەستدرێژییان ناخۆشتر ئەشكەنجەی كارەباكە بو‪ ،‬كە‬ ‫كراوەتەسەر‪ ،‬زۆر ترسناكترە لەوەی بتەوێت بــەزۆر خوشكە چــوار ساڵەكەشمیان وا‬ ‫گوێت لێبێت‪ ،‬چونكە مرۆڤە دڕندەكان هەر لێدەكرد‪ ،‬كە سەیری ئەشكەنجەدانەكەم‬ ‫ماون»‪.‬‬ ‫بكەن»‪.‬‬ ‫دواجــار سابرین‪ ،‬بە گریانێكی قوڵەوە‬ ‫ئەشكەنجەكانی داعش‬ ‫باسی لەوەكرد‪ ،‬كاتێك دەستگیریانكردن‪،‬‬ ‫كچێك‪ ،‬كە تەمەنی تەنیا ‪ 22‬بەهارەو لەگەڵ دایكی زۆر پاڕانەوە كە بە یەكەوە‬

‫بیانبەن‌و جیایان نــەكــەنــەوە‪ ،‬ســودی‬ ‫نەبو‪ ،‬ئەو دڕندانە بەجیا بردیانن‪« ،‬بۆیە‬ ‫ئێستاش كە ئازادكراوم‪ ،‬بەاڵم هەر كاتێك‬ ‫سەر دەخەمە سەر سەرینەكەم‪ ،‬تا بخەوم‬ ‫یەكسەر تارمایی ئــەو رۆژانـــە خەبەرم‬ ‫دەكــەنــەوەو ناتوانم بەئارامی بخەوم‌و‬ ‫متمانەم بە كەس نەماوە»‪.‬‬ ‫بەتەنیشت سابرین‪-‬ەوە خوشكە چوار‬ ‫ساڵیەكەی بە ناوی (دیلڤیان) دانیشتبو‪،‬‬ ‫هەردوكیان توانیبویان لە دەستی داعش‬ ‫رابكەن‌و بگەنەوە شاری دهــۆك‪ ،‬دەیوت‬ ‫«من بــەردەوام بیر لەدایكم دەكەمەوە‪،‬‬ ‫چونكە لەئێمەیان جیاكردەوەو نازانم لە‬ ‫كوێیە؟!»‪.‬‬ ‫دڕندەیی داعشی بیرناچێتەوە‬ ‫هەر لە نێو كەمپی ئاوارەكاندا‪ ،‬ژنێكی‬ ‫تر كە خاوەنی دو منداڵەو ناوی (نسیمە)‬ ‫بو‪ ،‬تەمەنی ‪ 45‬ساڵێك دەبو‪ ،‬بەكزیەوە‬ ‫ئاماژەی بەوەدا‪ ،‬مێردەكەم‌و كوڕەكەم تا‬ ‫ئێستا بێ سەروشوێنن‌و كچە نازدارەكەشم‬ ‫بەبەرچاوی خۆمەوە لە سوریا فرۆشتیان‌و‬ ‫بردیان‌و دواتر منیان ئازادكرد‪ ،‬ئیتر نازانم‬ ‫چی بڵێم‪ ،‬كچەكەم‌و مێردەكەم‌و كوڕەكەشم‬ ‫هیچ هەواڵیان نییە!‪ ،‬هەر خۆم‌و ئەم دو‬ ‫منداڵەی تر بەیەكەوەین‌و ترس‌و دڕندەیی‬ ‫داعش هەرگیز لە یادەوەریم ناسڕێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )507‬دو شةممة ‪2015/3/9‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫روداوی شارلی هیبدۆ لە ‪11‬ی سێپتەمبەری ئەمەریكا خراپتر بو‬ ‫د‪.‬موحسین ئەحمەد‪ ،‬نوسەر‌و وەرگێری فەڕەنسی‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬

‫سازدانی‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫فەڕەنسی‪،‬‬ ‫وەرگێرێكی‬ ‫نوسەر‌و‬ ‫رایدەگەینێت‪ ،‬روداوی شارلی هیبدۆ وەك‬ ‫‪11‬ی سێپتەمبەری ئەمەریكا وایە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەوەش خراپتر بو‪ ،‬قەتل‌و عام بو‪ ،‬قەتل‌و‬ ‫عامێك بە نوێژی نیوەڕۆ لەناو جەرگەی‬ ‫مەزنترین پایتەختی سیاسی‌و كولتوری‬ ‫جیهان‪.‬‬ ‫د‪.‬موحسین ئەحمەد‪ ،‬كە خاوەن‬ ‫بڕوانامەی دكتۆرایە لەپاریسی پایتەختی‬ ‫فرەنسا‪ ،‬لەم دیالۆگەیدا لەگەڵ «چاودێر»‪،‬‬ ‫ئەوەشدەخاتەڕو‪ ،‬جیهانی رۆژئاوا تا ئەو‬ ‫ئاستە پێگەیشتوە بتوانن بە كارەساتی‬ ‫وا مرۆیی خۆیان لەدەست نەدەن‌و بە‬ ‫هەمان لۆژیك نەجوڵێنەوە‪ ،‬بەاڵم زۆربەی‬ ‫فرەنسیەكان لەگەڵ ئەو رایەدا بون كە‬ ‫دواجار روداوی شارلی هیبدۆ ئیسالم بو‬ ‫هێرشی كردە سەریان‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەوەی لەپاریس ڕویدا چی بو؟‬ ‫د‪.‬موحسین ئەحمەد‪ :‬ئەوەی رویدا‬ ‫بومەلەرزەیەك بو هەمو ڕۆژئاوای هەژاند‪،‬‬ ‫لەو رۆژەوە فەرەنسیەكان بە تایبەتی‌و‬ ‫رۆژئاوا بە گشتی لەخەوێكی قوڵی‬ ‫مرۆیانەی پەیوەندی ڕۆژهەاڵت‌و ڕۆژئاوا‬ ‫بەخەبەر هێنا‪ ،‬ئیتر لەو ڕۆژەوە رۆژئاوا بە‬ ‫چاوی ئاسایش دەكەوێتەوە ناو پەیوەندی‬ ‫خۆی‌و واڵتانی موسڵمان بە گشتی‪ .‬بە‬ ‫راستی ئەو تیرۆرستانە هەمو شتێكیان‬ ‫ورد‌و خاش كرد‪ ،‬ئیتر هیچ شتێك وەكو‬ ‫پێش ڕوداوەكەی لێ نایەتەوە‪ .‬راستە‬ ‫ئینسانی رۆژئاوایی بە گشتی ئەوەندە‬ ‫عەقاڵنیەتی هەیە شتەكان تێكەڵ نەكا‌و بە‬ ‫هەمان لۆژیكی تیرۆریستەكان لێكدانەوەیان‬ ‫بۆ نەكا‪ ،‬بەاڵم دوای روداوەكە راستەوخۆ‬

‫ئەو ریپۆرتاژەم بینی كە لەكەناڵی ‪5‬‬ ‫فرەنسی پێشكەش دەكرا‌و رای خەڵكیان‬ ‫وەردەگرت لەم بارەیەوە‪ ،‬زۆربەیان لەگەڵ‬ ‫ئەو رایەدا بون كە دواجار ئەمە ئیسالم‬ ‫بو هێرشی كردە سەریان‪ .‬یەكێك پێیوابو‬ ‫شتێكی سەیر‌و سەمەرەیە لەم سەدەیە‬ ‫ئایینێك بەم شێوە تەعبیر لەخۆی بكا‪،‬‬ ‫ئەو پێیوابو ئەمە كارێكە جێگای باوەڕ‬ ‫نییە‪ .‬دواجار مەبەستی ئەوە بو بڵێ ئەمە‬ ‫چ جیهانێكی دواكەوتوە هێرشمان دەكاتە‬ ‫سەر‪ .‬لەپێناوی چی؟‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەوروپا بەم روداوە هەژا‪،‬‬ ‫ترسێكی زۆر دەبینرێت‪ ،‬ئەو ترسە چییە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوان بەو ڕادەیە هەژان‪ ،‬بەاڵم دنیایی‬ ‫رۆژهەاڵتی ئیسالمی لەسەر ڕیتمی خۆیەتی‬ ‫لەكاتێكدا چاوی تۆمەت لەسەر دنیایی‬ ‫ئیسالمییە؟‬ ‫د‪.‬موحسین ئەحمەد‪ :‬بێگومان ترس‌و‬ ‫تۆقینێكی زۆر باڵوبوەوە‪ ،‬چونكە هیچ‬ ‫جیهانێك بەو شێوەیە تەعبیر لەخۆی ناكا‪،‬‬ ‫ئەم ترسەش زۆر سروشتییە‪ ،‬ترسێكە‬ ‫لەنێوان جیهانێكی هەستیار‌و یەكێكی‬ ‫تری بێ هەست‪ .‬هەستیار الیەنی رۆژئاوا‌و‬ ‫بێ هەستەكە‪ ،‬الیەنی رۆژهەاڵت‪ .‬دو‬ ‫جیهانی جیاواز‪ ،‬یەكەمیان بیردەكاتەوە‪ ،‬هەژانە بە هەمو پەیوەندی خۆیان لەگەڵ لیبرالیزمێك سود لەهەمو دیاردەیەك‬ ‫وەردەگرن‪ ،‬بەاڵم بە پێی تێگەیشتنی‬ ‫دوەمیان بیرناكاتەوە‪ ،‬ئەسڵەن لەرۆژهەاڵت جیهانی ئیسالمدا دەچنەوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬هەندێ لەنوسەرانی ئەوروپی خۆم جیهانی ڕۆژئاوا تا ئەو ئاستە‬ ‫بیركردنەوە بێ ماناترین شتە‪ ،‬بۆیە ئەوەی‬ ‫رویدا وەك شێتی‌و نەخۆشییەكی دەرونی نوسیان‪« :‬ئەمە خۆشترین ھەواڵێكە بۆ پێگەیشتوە بتوانن بە كارەساتی وا مرۆیی‬ ‫قورس دێتە بەرچاو‪ ،‬بۆیە شتێكی ئاساییە ھێزە راستڕە‌و راسیستە توندڕەوكانی ناو خۆیان لەدەست نەدەن‌و بە هەمان لۆژیك‬ ‫لەڕوحیەتێكی واوە ئەو جیهانە لەسەر ریتمی ئەوروپا‪ ،‬تا چەند ئەم هەواڵە»خۆشە» بۆ نەجوڵێنەوە‪ ،‬ڕۆژئاوا دەمێكە ئاودیوی ئەم‬ ‫خۆی بێ‌و وەك ئەوەی نە بای بێ نە باران‪ .‬ڕاستڕەوەكان ئەگەری هاتنیان بۆ دەسەاڵت ئاستە بوە‪ ،‬بەاڵم لەسەر ئاستی دەوڵەتی‬ ‫بەاڵم ئەوەی تر‪ ،‬جیهانی بیركردنەوە‪ ،‬بە نزیك دەكاتەوە‪ ،‬ئایا شارستانیەتی رێنمایی زۆرتر‌و پێداچونەوەی گشتی‬ ‫خێرایی روناكی دەچێتە پێش‌و نایەوێ ئەوروپی ئەگەری بەرهەم هێنانەوەی دەكرێ بە هەمو پەیوەندیان لەگەڵ واڵتانی‬ ‫موسڵمان‪.‬‬ ‫هیچ كۆسپێك بێتە پێشی‪ ،‬ئەمەش واتە نازیەت یان فاشیەتی لێدەكرێت؟‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت ئەم ڕوداوە ‪١١‬ی‬ ‫د‪.‬موحسین ئەحمەد‪ :‬بێگومان‬ ‫پێشكەوتن‌و گەشەسەندن‪ .‬هەر لەبەر ئەم‬ ‫دیاردەیەیە ئەوان زۆر هەژان‪ ،‬بەاڵم لەم كەمینەیەك هەیە لەناو هەمو جۆرە سێمتەمبەری ئەوروپایە‌و كاریگەری‌و‬

‫كاردانەوەكانی بەردەوام دەبێت؟‬ ‫د‪.‬موحسین ئەحمەد‪ :‬بەڵی ئەمە ڕاستە‬ ‫‪ ،‬وەك ‪11‬ی سێپتەمبەری ئەمەریكا وایە‪،‬‬ ‫بەڵكو من هەست دەكەم لەوەش خراپتر‬ ‫بو‪ ،‬قەتل‌و عام بو‪ ،‬قەتل‌و عامێك بە نوێژی‬ ‫نیوەڕۆ لەناو جەرگەی مەزنترین پایتەختی‬ ‫سیاسی‌و كولتوری جیهان‪ ،‬لەالیەن‬ ‫كەسانێكەوە كە لەناو ئەو كولتورەی ئەوێ‬ ‫گەورە بونە‪ ،‬من وەك شێتی‌و نەخۆشییەكی‬ ‫عوسابی دەیبینم‪ ،‬بەو شێوەی فرۆید باسی‬ ‫دەكا‪ ،‬ئیدیۆلۆژیەكی نەخۆش‪ ،‬كەسانێكی‬ ‫هۆشیار شێتییان هەڵبژاردبێ بۆ تەعبیر‬ ‫كردن‌و بەرگری كردن لەئایینەكەیان‪.‬‬ ‫ئەمەیان بێگومان مەزنترین كێشەی‬ ‫ڕۆژهەاڵت‌و خەڵكی موسڵمانە‪ ،‬ئەوان‬ ‫پاش ئەم روداوە دەبێ بە چەشنێكی‬ ‫تر بیربكەنەوە‪ ،‬بیركردنەوەیەك وەك‬

‫زۆربەی فرەنسیەكان ئەو بۆچونەیان لەال دروستبوە كە دواجار‬ ‫ئەوەی هێرشی كردە سەر شاری هیبدۆ‪ ،‬ئیسالمە‬ ‫هەڵسانەوە‌و چاكبونەوە بێ لەنەخۆشییەكی‬ ‫مەزن‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ڕایەكی ئیسالمییەكان هەیە‌و‬ ‫دەڵێن‪ :‬ئەم جیهادیزمە خوێناوییە‬ ‫پەیوەندی بە ئیسالمەوە نییە‪ ،‬ئەم تێرۆرە‬ ‫خۆرئاوا خۆی دروستیكردوە؟‬ ‫ئەمە‬ ‫ئەحمەد‪:‬‬ ‫د‪.‬موحسین‬ ‫خوێندنەوەیەكی سادەیە‪ ،‬ئەسڵەن ئەم‬ ‫لۆژیكە خۆی كرۆكی بیرنەكردنەوە‌و هەاڵتنە‬ ‫لەبیركردنەوە‪ ،‬خۆرئاوا لەڕێگای پێویستی‬ ‫بە پترۆڵ دەشێ پشتگیری رژێمێكی وەك‬ ‫سعودیەی كردبێ‪ ،‬هەڵبەت بە ناڕاستەوخۆ‪،‬‬

‫بەاڵم مەڵبەندی تیرۆر گوایە لەكوێ دێ‪،‬‬ ‫هەر لەو مەڵبەندەوە نییە كە خۆی وەك‬ ‫سەلەفی‌و وەهابیزم دەنوێنێ‪ .‬ئەمە خۆی‬ ‫ئەو مەڵبەندەیە كە شیزۆفرێنیا بەرهەم‬ ‫دەێنێ ‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬دەپرسم بۆ ئیسالم لەسەدەی‬ ‫بیستەم‌و لەسەدەی بیست‌و یەكەمدا‬ ‫ئەم جۆرە گروپانە ھەڵدەھێنێت؟ چی‬ ‫وا لەدینێك دەكات بتوانێت بەو ڕادەیە‬ ‫خوێناویی‌و بێڕەحم‌و كوشندە بێت؟‬ ‫د‪.‬موحسین ئەحمەد‪ :‬من بۆ ئەوەی‬ ‫دەگەڕێنمەوە ئەو تیرۆرە لەجیهانێكەوە دێ‬ ‫كێشەی نوێنەرایەتی‌و تەعبیركردنی هەیە‬ ‫لەخۆی‪ ،‬كێشەی ئایدیال‌و ناسنامەی هەیە‪،‬‬ ‫كێشەی ئەوەی هەیە ڕقی لەبیركردنەوەیە‪،‬‬ ‫من وەك حاڵەتێكی شیزۆفرێنی دەیبینم‪،‬‬ ‫جیهانێك زۆر رای لەخۆیە‌و وێنەی خۆی‬ ‫زۆر ال جوانە‪ ،‬بەاڵم لەچاوی ئەوانی‬ ‫ترەوە لەو ئاستەدا نییە‪ ،‬ئەمە بریتییە‬ ‫لەشیزۆفرێنیایەكی كۆمەاڵیەتی‌و ڕوحی‌و‬ ‫ناسنامەیی‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەبۆچونی ئێەی دوای ئەم‬ ‫ڕوداوە ئەوروپا چی دەكات‌و چۆن‬ ‫مامەلەلەگەڵ مسوڵمانانی ناو خۆی‌و دنیایی‬ ‫ئیسالمی دەكات؟‬ ‫رۆژئاوا‬ ‫ئەحمەد‪:‬‬ ‫د‪.‬موحسین‬ ‫سیستەمێكی ئەقڵی رۆشنگەرە‪ ،‬حسێبی‬ ‫بە كۆمەڵ بۆ دانیشتوانەكەی خۆی ناكا‪،‬‬ ‫ئەو تاك تاك حسێب بۆ خەڵكەكە دەكا‪،‬‬ ‫هەر تاكێكیش ناسنامەیەكە‪ ،‬ئیتر لێرەوە‬ ‫كارەكە ئاسانە‪ ،‬چاودێرییەكان چڕتر‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬كۆد‌و رێنمایی زۆرتر دادەنرێ‬ ‫بۆ چونە ناو واڵتانی ڕۆژئاوا‪ ،‬بۆ دانیشتن‌و‬ ‫سەفەركردن‪...‬هتد‪ .‬بەاڵم لەشەڕی تیرۆر‬ ‫ڕۆژئاوا بە گوڕتر‌و خێراتر بەشداری دەكا‪.‬‬

‫فێندەمێنتالیستێك پێیوایە‪ ،‬هەموو زانستی مۆدێرن لەكتێبە پیرۆەکاندایە‬ ‫دیالۆگ لەگەڵ هاشم ساڵح لەبارەی فەندەمێنتالیزمەوە‬ ‫سازدانی‪ :‬رۆژنامەی (الرای) کوەیتی‬ ‫و‪ .‬شوان ئەحمەد‬ ‫*گەر لەبارەی فێندەمێنتالیزمەوە‬ ‫پرسیارت لێبكەین‪ ،‬چیمان پێدەڵێیت؟‬ ‫تێرمی فێندەمێنتالیزم وەك هاو واتای‬‫تێرمی دۆگمابوون لە واڵتانی عەربیدا‬ ‫پەیدابوو‪ .‬سەروەختێك دەلێین ئەو‬ ‫كەسە فێندەمێنتالیستە‪ ،‬ئەوە مانای وایە‬ ‫تێگەیشتنێكی دۆگما یاخود دەمارگیرانەی‬ ‫بۆ ئایین هەیە‪ .‬واتە بەشێوەیەكی‬ ‫سەختگیرانە لە ئایین حاڵی دەبێت نەك‬ ‫سوك‌و ئاسان وەری بگرێت‪ ،‬وەك ئەوەی‬ ‫قورئانی پیرۆز ڕێنوماییمان دەكات‪.‬‬ ‫هەروەها فێندەمێنتالیزم مانای پەیوەست‬ ‫بونی بێ‌ قەید و مەرج‪ ،‬بەتێكستە‬ ‫پیرۆزەكانەوە دەگەیەنێت كە ڕێگە‬ ‫بەوەنادات بەشێوەی مەجازی شرۆڤەبكرێت‪.‬‬ ‫بۆنمونە فێندەمێنتالیزمی پرۆتستانتی لە‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬وەك خۆی مامەڵە لەگەڵ كتێبی‬ ‫پیرۆزدا دەكات‌و ڕێگە نادات بەشێوەیەكی‬ ‫مەجازی نێو‪ -‬لێكدانەوەی بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫بەم پێیە فێندەمێنتالیزم بەمانای‬ ‫گەڕانەوە دێت بۆ سەرەتاكانی ئایین ‌و‬ ‫پابەندبوونی دەقاودەقە پێیانەوە ‪ .‬ئەمەش‬ ‫دەبێتە مایەی ئەوەی هاوشێوەبونێك‬ ‫لەنێوان دینداری ساتەوەختی ئێستاو‪ ،‬ئەو‬ ‫چوارچێوە كلتوری ‌و دام ‌و دەزگاییەدا‬ ‫دروست بێت كە ئەو ئایینە لەڕابردویەكی‬ ‫زۆر دوردا‪ ،‬دەست ‌و پەنجەی لەگەڵدا‬ ‫نەرمكردون‌و ئاوێتە بەخۆیی كردون‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدا دینداری دەبێت ئازاد و كراوە‬ ‫و لە نوێبونەوەی بەردەوام دابێت‌و نابێت‬ ‫هەرگیز‪ ،‬دوچاری دۆگما بوون بێت‪ .‬ئێمە لەم‬ ‫سەردەمە زانستی‌و فەلسەفیە مۆدێرنەدا‪،‬‬ ‫ناتوانین باوەڕ بەهەموو ئەو شتە پڕوپوچ‌و‬ ‫پەیجورانەبێنین كە پێشینان باوەڕییان پێی‬

‫بووەو لەگەڵ یاساكانی زانستی سروشتی‌و‬ ‫فیزیایدا ناگونجێن‪.‬‬ ‫هاوكات ناشتوانین وەك كتێبەكانی‬ ‫بواری فیزیا و كیمیا و بیۆلۆژیا و ماتماتیك‬ ‫‌و‪ ...‬هتد‪ ،‬مامەڵە لەگەڵ كتێبە پیرۆزەكاندا‬ ‫بكەین‪ ،‬بەڵكو بە پلەی یەكەم وەك كتێبێك‬ ‫دەربارەی ڕێنومایی ویژدانی‌و ڕۆحی‬ ‫سەیریان دەكەین‪ .‬بەاڵم فێندەمێنتالیستێك‬ ‫پێیوایە‪ ،‬هەموو زانستی مۆدێرن لەو كتێبە‬ ‫پیرۆزانەدایە‪.‬‬ ‫*تاچەند فێندەمێنتالیزم بۆتە كێشەیەك‌و‬ ‫بەرۆكی جیهانی ئیسالمی گرتووە؟‬ ‫فێندەمێنتالیزم بۆتە تەنگژەیەكی‬‫تەواوەتی‌و ڕێگرە لەبەرەوپێشچونی گەالنی‬ ‫عەرەبی‌و ئیسالمی‪ ،‬لەبەرئەوەی ئایدیاكانی‬ ‫لەگەڵ تیۆریاكانی زانستی مۆدێرندا دژ ‌و‬ ‫ناكۆكە‪ .‬كەچی لەگەڵ ئەوەشدا خۆی وەك‬ ‫ئایدیاگەلێكی پیرۆز فەرزدەكات ‌و پێیوایە‪،‬‬ ‫بۆچونەكانی ڕاست‌و دروست‌و بێخەوشن‪.‬‬ ‫لێرەوە مرۆڤی موسڵمان خۆی لەدۆخی‬ ‫دادڕانی زۆر سەخت‌و نەخوازراودا‬ ‫دەبینێتەوەو پییوایە‪ ،‬گەرهاتوو تیۆریاكانی‬ ‫مۆدێرنەی پەسەندكردو بیرەوباوەڕەكانی‬ ‫فێندەمێنتالیزمی وەالنا‪ ،‬ئەوا هەستی‬ ‫گوناهباریی داگیری دەكات ‌و گرێی تاوانی‬ ‫تێدا دروست دەبێت‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەو‬ ‫بیروبۆچونانە وەك شتێكی موقەدەس‬ ‫خۆیان بەسەر كۆمەڵگەدا دەسەپێنن‪.‬‬ ‫هەركاتێكیش ئەو بوونەوەرە دەستبەرداری‬ ‫ئایدیاكانی مۆدێرنەبوو ‌و چووە ژێرڕكێفی‬ ‫فێندەمێنتالیزمەوە‪ ،‬ئەوا هەستدەكات‬ ‫لەسەردەم‌و لە پێشكەوتنی زانستی ‌و‬ ‫فەلسەفی‌و ئەقاڵنی دادەبڕێت‪.‬‬ ‫كەوابێ‌ مرۆڤی موسڵمان دۆش داماوەو‬ ‫لەتەنگژەیەكی ڕاستەقینەدایەو نازانێت چۆن‬ ‫لێی قوتاربێت‪ ،‬یاخود چۆن چارەسەری‬ ‫بكات‪ .‬ئەو كێشەیەش سەروەختێك‬ ‫چارەسەردەبێت كە بیریارانی ئێمە‪ ،‬نێو‪-‬‬

‫لێكدانەوەیەكی نوێ‌ بۆ پەیامی قورئانی‬ ‫یان ئیسالمی دەست پێبكەن‪ .‬واتە نێو‪-‬‬ ‫لێكدانەوەیەك لەگەڵ مۆدێرنەدا بگونجێت‬ ‫نەك پێی ناكۆك بێت‪ ،‬وەك ئەوەی‬ ‫لەئێستادا هەیە‪.‬‬ ‫بەواتایەكی دی ئێمە پێویستمان بە‬ ‫هێرمنیوتیكایەكی لیبرالی یاخود ئەقاڵنی‬ ‫بۆ ئیسالم هەیە‪ ،‬تا بەر بەو نێولێكدانەوە‬ ‫تاریك ‌و دۆگمایە بگرێت كە لە ئێستادا‬ ‫بااڵدەستەو تەوقی داوین‪.‬‬ ‫*بەڕای ئێوە بۆ تەنها باس لە‬ ‫فێندەمێنتالیزمی ئیسالمی دەكرێت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ئەو دیاردەیە پەیوەستە بە‬ ‫تەواوی ئایین ‌و بیروباوەڕەكانەوە؟ ئایا‬ ‫ئەوە وەك (جیڵ كیبڵ) باسی دەكات‪،‬‬ ‫تەنها هەوڵێكی تۆڵەسەندنەوەی ئایین نییە‬ ‫بۆخۆی؟‬ ‫وەك پێشتر باسمكرد‪ ،‬فێندەمێنتالیزم‬‫لەهەموو ئایینەكانی دیكەدا هەیەو شتێك‬ ‫نییە هەر لە ئیسالمدا هەبێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫مەسیحیەكانی ئەوروپاو هەروەها جولەكەش‬

‫تۆڵەی خۆی دەكاتەوە‪ ،‬مانای وایە ئایین‬ ‫بەسەنگ‌و قورساییەكی زۆرەوە گەڕاوەتەوە‬ ‫ناو گۆڕەپانەكە‪ .‬لەكاتێكدا پێمانوابوو‬ ‫لە سەردەمی هەژمون ‌و بااڵدەستی‪.‬‬ ‫ئایدیۆلۆژیاكانی وەك لیبرالیزم‌و ماركسیزم‬ ‫‌و ناسیۆنالیزم ‌و‪ ...‬هتد‪ ،‬بەیەكجارەكی‬ ‫جێمان هێشتووەو تێمان پەڕاندووە‪.‬‬ ‫*فێندەمێنتالیستەكان بە ئافەرۆزكردنی‬ ‫مۆدێرنە تاوانباردەكرێن‪ ،‬هەرچەندە ئەوانە‬ ‫ئامراز و تەكنۆلۆژیاكانی مۆدێرنە زۆر زیاتر‬ ‫و باشتر لە مۆدێرنیزا سیۆنەكان خۆیان‬ ‫بەكاردەهێنن‪ .‬ئایا ئەوە بۆخی دووفاقێتیەك‬ ‫نییە لەڕەفتار و هەڵسوكەوتیاندا؟‬ ‫فێندەمێنتالیستەكان تەنها ئامێر و‬‫ئامراز و پراكتیزەبوونە تەكنۆلۆژیەكانی‬ ‫زانستی مۆدێرن دەخوازن‌و ئەو فەلسەفە‬ ‫گشتیەی ژێرخانی ئەو زانستە پێكدێنێ‌ ڕەتی‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬لەبەرئەوە هەندێ‌ لە توێژەران‬ ‫ئەوان بەشیزۆفرینیا تاوانباردەكەن‪.‬‬ ‫(هانز‬ ‫ئەڵەمانی‬ ‫*تیۆلۆژیستی‬ ‫كۆنگ) پێیوایە دیالۆگی نێوان ئاینزاكانی‬

‫من بۆخۆم ڕێزێكی زۆرم بۆ (هانز‬‫كۆنگ) هەیە‪ ،‬وەك تیۆلۆژستێكی گەورەی‬ ‫ناو ئایینی مەسیحیەت كە سەرقاڵی‬ ‫فۆرمەالكردنی تیۆلۆژیایەكە شایستەی‬ ‫سەدەی بیست ‌و یەك بێت‪ .‬واتە‬ ‫تیۆلۆژیایەكی هێندە لیبرال بێت تا لەگەڵ‬ ‫ئەو پێشكەوتنە زانستی ‌و فەلسەفیەدا‬ ‫بگونجێت كە مرۆڤایەتی پێیگەیشتووە‪.‬‬ ‫واتە ئەو تیۆلۆژیای سەدەكانی ناوەڕاستی‬ ‫تێپەڕاندووە‪ ،‬چونكە بەكەڵكی سەردەمی‬ ‫ئێستامان نایەت‪ .‬خۆزگە لە جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا‪ ،‬ئێمەش زانایانێكی ئایینی وەك‬ ‫ئەومان دەبوو كە ئاگاداری تیۆریا زانستی‬ ‫‌و فەلسەفیەكان بونایە‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە دیالۆگ ‌و مشتومڕی نێوان‬ ‫ئاینزاكانی مەسیحیەت‪ ،‬دەرەنجامی‬ ‫پۆزەتیڤ ‌و گەورەی لێكەوتەوەو پێویستە‬ ‫هەمان پرۆسەش لە جیهانی ئیسالمیشدا‬ ‫ڕوبدات‪ ،‬چونكە ملمالنێ‌ ‌و كێشمەكێشی‬ ‫سونە ‌و شیعە خەریكە ناوچەكە وێران‬ ‫دەكات‌و جەنگی ناوخۆیی لەهەموو كون ‌و‬

‫پێویستە رێگای رۆشنگەری ئایینی بگرینەبەر‪ ،‬وەك چۆن گەالنی‬ ‫پێشكەوتوو بەو رێگەیەدا رۆیشتن‪ ،‬گەرنا ئەوا لەو تەڵەزگەیە‬ ‫قوتارمان نابێت كەتێی كەوتوین‬ ‫توانیان ڕەخنە لە بیر و باوەڕە دێرینەكانیان‬ ‫بگرن‪ ،‬پاش ئەوەی میتۆدی زانستی ‌و‬ ‫مێژوییان بەسەردا پراكتیزەكردن‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫پرۆسەیە تا ئێستا لە ئیسالمدا ڕوی نەداوە‪،‬‬ ‫ئەگەرچی لە داهاتوودا هەر ڕودەدات‪.‬‬ ‫كەواتە مەسەلەكە تەنها كاتەو هیچی‬ ‫تر‪ .‬سەبارەت بە دەستەواژەكەی (جیڵ‬ ‫كیبڵ)یش كەباس لەوەدەكات ئایین‬

‫مەسیحیەت‪ ،‬بووەمایەی دەستبەركردنی‬ ‫ئاشتی لەناو مەسیحیەتدا‪ ..‬ئایا ئەوە‬ ‫مەرجێكە بۆ دروستبونی دیالۆگ لەنێوان‬ ‫ئاینزاكانی ئیسالم لەالیەك‌و لەگەڵ‬ ‫ئایینە مەزنەكانی دیكە لەالیەكی ترەوە؟‬ ‫بەبۆچونی ئێوە ئەوە بەسە بۆ نەهێشتنی‬ ‫فێندەمێنتالیزم‌و زاڵبو‌ون بەسەر ئەو‬ ‫دیاردەیەدا؟‬

‫قوژبنێك هەڵدەگیرسێنێ‌‪.‬‬ ‫(تەنگژەی‬ ‫*لەكتێبەكەتدا‬ ‫فێندەمێنتالیزمی ئیسالمی)‪ ،‬بەڕون ‌و‬ ‫ڕەوانی باس لەوەدەكەیت كە هزری‬ ‫خۆرئاوایی گەیشتۆتە قۆناغی مۆدێرنە و‬ ‫پۆست مۆدێرنە‪ ،‬لەبەرئەوەی لە خۆرئاوا‬ ‫شانبەشانی پێشكەوتنی زانست‪ ،‬هزری‬ ‫ئایینیش بەرەوپێش چوو‪ .‬ئایا دەبێت هزری‬

‫عەرەبی‪ /‬ئیسالمیش بڕوا بەو تیۆریایە‬ ‫بهێنێ‌‌و نا ئومێدبێت؟‬ ‫نا‪ ،‬نابێت نائومێدبین‪ .‬بەاڵم پێویستە‬‫ڕێگای ڕۆشنگەری ئایینی بگرینەبەر‪ ،‬وەك‬ ‫چۆن گەالنی پێشكەوتوو بەو رێگەیەدا‬ ‫رۆیشتن‪ ،‬گەرنا ئەوا لەو تەڵەزگەیە‬ ‫قوتارمان نابێت كەتێی كەوتوین‪ .‬هەمیشە‬ ‫دواكەوتوو چاو لە پێشكەوتوودەكات‌و شتی‬ ‫لێوەردەگرێت‌و ئەوەش هیچ نەنگیەكی‬ ‫تێدانییە‪ ،‬ئەوە ڕێسایەكی سۆسیۆلۆژیە‬ ‫لەكاتی (ئیبن خەلدون)ەوە‪.‬‬ ‫*دەربارەی ئەو بۆچونەی (یۆرگن‬ ‫هابرماس) دەڵێن چی كە پێیوایە‪،‬‬ ‫ڕاستكردنەوەی ڕەوتی گلۆبالیزم دەتوانێت‬ ‫كۆتایی بەتیرۆریزم بهێنێت؟‬ ‫كێشەی‬ ‫(هابرماس)‬ ‫پێموانییە‬‫فێندەمێنتالیزمی ئیسالمی‪ ،‬بەتەنها‬ ‫لەڕەهەندی ئابوریدا كورت بكاتەوە‪ .‬هاوكات‬ ‫داوای ئەوەش دەكات جیهانی ئیسالمی‬ ‫داخاڵ بەڕۆشنگەری ببێت‪ .‬بەاڵم پێداگیری‬ ‫لەسەر بەرپرسیارێتی گلۆبالیزمی چاوچنۆك‬ ‫دەكات‌و ئەوەش بۆ ئەو حساب دەكرێت وەك‬ ‫بیرمەندێكی خۆرئاوایی‪ ،‬چونكە مانای وایە‬ ‫دان بە بەرپرسیارێتی خۆرئاوادا دەنێت‪،‬‬ ‫لەم بارودۆخە ناهەموارەی پێیگەیشتوین‪.‬‬ ‫كەوابێ‌ فێندەمێنتالیزم دیاردەیەكی‬ ‫ئاڵۆزە و لەیەككاتدا هۆكاری ناوخۆی ‌و‬ ‫دەرەكی خۆی هەیە و نابێت تەنها چاومان‬ ‫لەسەر یەكێكیان بێت‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )507‬دو شةممة ‪2015/3/9‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫جێبەجێكردنی رێككەوتنی نێوان (هەولێر‪ -‬بەغداد)یش چارەسەری ناكات‬

‫هەرێمی كوردستان روبەڕوی قەیرانی كورتهێنان دەبێتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫ئەگەرچی تا ئێســتا رێككەوتنی نێوان‬ ‫هەرێمی كوردســتان‌و ناوەند چارەنوســی‬ ‫نادیارە‌و بڕیاریشــە‪ ،‬بەمنزیكانە وەفدێكی‬ ‫هەرێــم بچنــەوە بەغــداد‪ ،‬بــەاڵم ئەگەر‬ ‫رێككەوتنەكــەش جێبەجێبكرێت‪ ،‬هەرێم‬ ‫روبەڕوی كورتهێنانــی بودجە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫ئــەوەش بــە رای شــارەزایانی ئابــوری‪،‬‬ ‫پێویستە هەرێم پەنا بۆ داهاتی "نانەوتی"‬ ‫بەرێت‪.‬‬ ‫كورتهێنانی بودجە‬ ‫وەزارەتــی دارایــی‌و ئابوریــی هەرێمی‬ ‫كوردســتان‌و لیژنــەی دارایــی پارلەمــان‬ ‫لەبــارەی ئامادەكردنــی پرۆژەیاســای‬ ‫بودجــەی ‪ 2015‬وتوێژدەكەن‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫هەرێمی كوردستان هیچ پارەیەكی نییە‌و‬ ‫بگرە قەرزداریشــە‪ ،‬تائێســتا چارەنوسی‬ ‫رێككەوتنەكەی بەغدادو هەولێر دیارنییە‪،‬‬ ‫كورتهێنانیش كێشەیەكی دیكە بۆ هەرێم‬ ‫دروســتدەكات‪ ،‬ئەگەر بەغدادیش بودجە‬ ‫بنێرێــت‪ ،‬چونكــە نزیكــەی ‪ 125‬ترلیۆن‬ ‫دینار كورتهێنان لەبودجەی عیراق هەیەو‬ ‫‪%17‬ی بەر هەرێم دەكەوێت‪.‬‬ ‫بودجەی گشــتی ساڵی ‪2015‬ی عیراق‬ ‫بــڕی ‪119‬ترلیۆن دینارەو بڕی كورتهێنان‬ ‫گەیشــتۆتە ‪ 25‬ترلیــۆن دینــار‪ ،‬لــەو‬ ‫بودجەیەش ‪%17‬ی بۆ هەرێمی كوردستان‬ ‫تەرخانكراوە‪.‬‬ ‫بەهۆی كێشــەكانی نێــوان حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی ناوەندی‪،‬‬

‫لەسەرەتای ساڵ ‪ 2014‬ەوە بەغداد بەشە‬ ‫بودجەی مانگانەی هەرێمی كوردســتانی‬ ‫نەنارد كەمانگانە بڕی یەك ترلیۆن و ‪200‬‬ ‫ملیار دینارە‪.‬‬ ‫كاریگەرییەكانی كورتهێنان‬ ‫ســەرۆكی رێكخــراوی ئابوریناســانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬ئامــاژە بــەوەدەكات‪،‬‬ ‫كورتهێنــان‪ ،‬كاریگــەری لەســەر‬ ‫وەبەرهێنــان‌و بــازاڕو كەرتــی تایبــەت‌و‬ ‫دروســتبونی بێــكاری‌و هەمــو كایەكانی‬ ‫ژیان لەناوكۆمەڵگەدا دەبێت‪.‬‬ ‫حیسام حەكیم بەرزنجی‪ ،‬بۆ "چاودێر"‬ ‫باسی لەوەشــكرد‪ ،‬كورتهێنان لەبودجەدا‬ ‫تەنها بۆ ئەمساڵ نابێت‪ ،‬بەڵكو بۆ ساڵی‬ ‫داهاتــوش كاریگەری دەبێت‪ ،‬پێویســتە‬

‫داهاتی ناوخۆ كەمبۆتەوە‬ ‫ســەرۆكی لیژنــەی دارایــی‌و ئابــوری‬ ‫لەپارلەمانــی كوردســتان بە"چاودێــر"ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬لەپــرۆژە بودجــەی عیــراق‬ ‫مادەیــەك هەیــە‪ ،‬لەومادەیــەدا دەڵێت‬ ‫چەنــدێ داهــات‌و بودجــەی عیــراق‬ ‫كەمببێتەوە‪ ،‬بەهەمــان رێژەش بودجەی‬ ‫هەرێمی كوردستان كەمدەبێتەوە‪ ،‬چەندە‬ ‫نەوت هــەرزان بێــت‪ ،‬ئەوەندە ئــەو بڕە‬ ‫پارەیەی هەرێــم لەبەغدادی وەردەگرێت‪،‬‬ ‫كەم دەكات‪.‬‬ ‫عیزەت سابیر‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪،‬‬ ‫كاریگەری زۆر بەدوای خۆیدا دێنێت لەوانە‬ ‫داهــات كەمدەبێتەوە بێكاری زیاددەكات‪،‬‬ ‫حكومــەت ناتوانێــت خەرجــی بــدات‬

‫نزیكەی ‪ 125‬ترلیۆن دینار كورتهێنان‬ ‫لەبودجەی عیراق هەیەو ‪%17‬ی بەر‬ ‫هەرێم دەكەوێت‬ ‫حكومــەت خەرجییەكانــی كەمبكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەی پێویستە بیخاتە پێشەوە‪ ،‬داهاتە‬ ‫ناوخۆییەكان زیاد بكرێت‪ ،‬ئاسانكاری بۆ‬ ‫وەبەرهێنە بیانییەكان بكرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫داهاتێــك بێتە ناو هەرێمەوە‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫داهاتــی ناوخۆمان الوازە وەكو پێویســت‬ ‫نییە‪ ،‬ناتوانین قەرەبوی دابەزینی نەوتی‬ ‫پێبكەینەوە‪.‬‬

‫بەقورســی بودجەی پێدەرێت‪ ،‬كێشــەكە‬ ‫ئەوەیــە لەبەغــدادەوە دەینێــرن‌و ئەوەی‬ ‫داهاتــی ناوخۆیە كەمبۆتــەوە‪ ،‬بەوەش‬ ‫ناتوانیــن پــرۆژە بكەین‪ ،‬بۆ نەهێشــتنی‬ ‫ئــەو كورتهێنانــە دەبێــت رێكخســتن‬ ‫هەبێــت‪ ،‬خەرجی ناپێویســت نەمێنێت‪،‬‬ ‫حكومــەت بەداهاتــی خۆیــدا بچێتــەوە‪،‬‬ ‫داهاتــی زۆر بكات لەڕێگــەی كەرتەكانی‬

‫تــرەوە‪ ،‬سیســتەمی باج پێشــبخات‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی داهات زۆر ببێت‌و ئەم كورتهێنانە‬ ‫پڕبكرێتەوە‪.‬‬ ‫پێویستە كورتهێنان ‪ %15‬تێپەڕ‬ ‫نەكات‬ ‫الی خۆشیەوە بڕیاردەری لیژنەی دارایی‬ ‫لەپارلەمانی عیراق‪ ،‬لەوبارەیەوە دەڵێت"‬

‫بودجەی گشتی عیراق ‪ 125‬تریلۆن و‪200‬‬ ‫ملیار دینارە‪ ،‬لــەوەش رێژەی كورتهێنان‬ ‫لەبودجەی عێراق ‪ 25‬تیرلیۆن‌و ‪ 400‬ملیار‬ ‫دینــارە‪ ،‬كە پڕكردنەوەكەی بەشــێوەی‬ ‫قەرزی دەرەكی‌و ناوخۆیی دەكرێت‪.‬‬ ‫ئەحمــەدی حاجــی رەشــید‪ ،‬وتیشــی‬ ‫"كورتهێنــان لەبەرئــەوەی بەقــەرزی‬ ‫ناوەكی‌و دەرەكی پڕدەكرێتەوە‪ ،‬پشــكی‬

‫هەرێــم ‪ %17‬ی بەردەكەوێــت‪ ،‬ئــەو‬ ‫كورتهێنانــە كاریگــەری راســتەوخۆی‬ ‫دەبێتە ســەر هەمو بودجەیەك‪ ،‬پێویستە‬ ‫وایــە كورتهێنــان ‪%15‬ی تێپــەڕ نەبێت‪،‬‬ ‫چونكــە ئەگــەر ئــەو كورتهێنانــە لەهەر‬ ‫واڵتێك ‪ %15‬تێپەڕێــت دامەزراوە داراییە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان قەرزی نادەنێ"‪.‬‬

‫لەسێ‌ ساڵی رابردودا‪" ،‬تاكسی" پلەی یەكەمی لەروداوەكانی هاتوچۆدا گرتوە‬ ‫وتەبێژی هاتوچۆی سلێمانی‪ :‬دەبێت كۆنفرانسێك بۆ گۆڕانكاری لەمۆڵەتی گشتیدا ببەسترێت‬

‫چاودێر‪-‬نزار جەزا‬ ‫لــە هەر واڵتێكدا شــۆفێری ئۆتۆمبێلی‬ ‫گواستنەوەی گشتی پێویستی بەخوێندن‌و‬ ‫راهێنانــی پێویســت هەیە‪ ،‬بــەاڵم بەپێی‬ ‫ئامارەكان لەهەرێمی كوردســتان لەســێ‬ ‫ســاڵی ڕابردودا تاكسی پلەی یەكەمی لە‬ ‫دروســتكردنی روداوی هاتوچۆدا گرتوە‪،‬‬ ‫پســپۆڕێكی هاتوچــۆش بەپێویســتی‬ ‫دەزانێــت مۆڵەتــی گشــتی تایبەتمەندی‬ ‫باشی پێبدرێت‌و سیستەمێكی رێكوپێكی‬ ‫هەبێــت‌و بەشــێوەیەك بێت‪ ،‬كە شــۆفێر‬ ‫دروســتبكات‪ ،‬نــەك تەنهــا مۆڵــەت‬ ‫بەدەســتێك‪ ،‬لەبەرامبــەردا وتەبێــژی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیــی هاتوچــۆی ســلێمانی‬ ‫ئامــاژەی بەوەدەكات‪ :‬پێویســتە ســزای‬ ‫سەر سەرپێچیكاران زیادبكرێت‪.‬‬ ‫‪( ،2014‬تۆیۆتا كرۆالی) تاكسی‬ ‫پێشەنگە‬ ‫بەپێــی ئامارێــك لەبەڕێوەبەرایەتیــی‬ ‫هاتوچــۆی ســلێمانی لەســاڵی ‪2014‬دا‬ ‫لەكــۆی هــەزارو ‪ 389‬روداوی هاتوچــۆ‪،‬‬ ‫(تۆیۆتا كــرۆال)ی تاكســی ‪ 106‬روداوی‬ ‫دروســتكردوەو پلــەی یەكەمــی هەیــە‪،‬‬ ‫هەروەهــا ئۆتۆمبێلــی جــۆری "نیســان‬ ‫پیــكاب" بەپلــەی دوەم دێــت‪ ،‬كــە ‪103‬‬ ‫روداوی هاتوچــۆی دروســتكردوە‪ ،‬پلەی‬ ‫سێیەمیش بۆ ئۆتۆمبێلی (نیسان سەنی)‬ ‫تاكســییە‪ ،‬كە ‪ 91‬روداوی دروستكردوە‪،‬‬ ‫هەروەهــا (‪ )BMW‬بە پلــەی چوارەم‬ ‫دێت‪.‬‬ ‫(نیسان سەنی) تاكسی لە ‪2012‬و‬ ‫‪ 2013‬پلەی یەكەمە‬ ‫هەربەپێــی ئامارەكــە لــە ســاڵی‬ ‫‪2013‬دا لەكــۆی ‪ 887‬روداوی هاتوچــۆ‬ ‫(نیســان ســەنی) تاكســی ‪ 101‬روداوی‬

‫سەرۆكی رێكخراوی ترافیك‪:‬‬ ‫مۆڵەتی گشتی‪ ،‬دەبێت شۆفێر‬ ‫دروستبكات‪ ،‬نەك تەنها‬ ‫مۆڵەتبەدەستێك‬ ‫دروســتكردوەو پلــەی یەكەمــی هەیــە‪،‬‬ ‫هەروەهــا (نیســانپیكاب) ‪ 73‬روداوی‬ ‫دروستكردوەو پلەی دوەمی بەردەكەوێت‪،‬‬ ‫پلــەی ســێیەمیش بۆ (تۆیۆتــا كرۆال)ی‬ ‫تاكســییە‪،‬كە ‪ 72‬روداوی دروســتكردوە‪،‬‬ ‫هەروەهــا (كیــا) پلــەی چوارەمــی‬ ‫بەركەوتوە‪.‬‬ ‫لەســاڵی ‪2012‬دا لەكۆی هــەزارو ‪223‬‬ ‫روداوی هاتوچۆ (نیســان سەنی) تاكسی‬ ‫پلــەی یەكــەم‌و (تۆیۆتا پیــكاب) پلەی‬ ‫دوەم‌و (تۆیۆتــا كرۆال)ی تاكســی پلەی‬ ‫سێیەم‌و (نیسان پیكاب) پلەی چوارەمی‬ ‫روداوەكانی هاتوچۆیان گرتوە‪.‬‬ ‫ئامارەكــە‪ ،‬ئــەوە روندەكاتەوە‪ ،‬لەهەر‬ ‫ســێ ساڵی رابردودا زۆرترینی روداوەكان‬ ‫(تاكســی) دروســتیكردوە پلەكانــی‬ ‫دواتریــش ئــەو ئۆتۆمبێالنەبــون كــە‬ ‫مۆڵەتی لێخوڕینیان پێویستی بە مۆڵەتی‬ ‫گشتییە‪.‬‬

‫ترافیك‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ :‬لەزۆربەی‬ ‫واڵتانی جیهان ئەو ئۆتۆمبێالنەی مۆڵەتی‬ ‫گشــتی پێویستە‪،‬وەك بارهەڵگرو تاكسی‬ ‫زۆرترین روداوی هاتوچۆ دروســتدەكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم بەو شێوەیەی كوردستان نا‪ ،‬چونكە‬ ‫مۆڵەتــی شــۆفێری گشــتی هاوشــێوەی‬ ‫مۆڵەتــی تایبەتــە‪ ،‬لەگــەڵ ئــەوەی‬ ‫هەندێــك تایبەتمەندی خۆی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی شۆفێر بتوانێت‬ ‫ئۆتۆمبێلێكی خزمەتگوزاری وەك تاكسی‬ ‫لێبخوڕێت‌و كۆنتڕۆڵی بەسەردابكات‪.‬‬ ‫ناوبــراو رونیشــیكردەوە‪ :‬لــە زۆرێــك‬ ‫لەواڵتانــی جیهــان دو تــا ســێ ســاڵ‬ ‫پێویســتە بۆ ئەوەی مۆڵەتــی لێخوڕینی‬ ‫تاكســی وەربگیرێت‌و كەسەكە بەقورسی‬ ‫تاقیدەكرێتــەوەو دەخوێنێــت لەبــواری‬ ‫تەندروســتی‌و ســایكۆلۆجی‌و میكانیكی‌و‬ ‫پێویستمان بەشۆفێرە‪ ،‬نەك مۆڵەت بــواری دیكــە‪ ،‬لەكاتێكــدا لەكوردســتان‬ ‫ئەوكەســەی كە تەمەنی گەیشتە ‪ 20‬ساڵ‬ ‫بەدەست‬ ‫دیلمان حەمە نادر‪ ،‬سەرۆكی رێكخراوی بەپێی یاسا دەتوانێت مۆڵەتی لێخوڕینی‬

‫گشتی وەربگرێت‪.‬‬ ‫ســەرۆكی ئــەو رێكخــراوە‪ ،‬باســی‬ ‫لەوەكرد‪ :‬روداوەكان بۆ ئەو ئۆتۆمبێالنەی‬ ‫مۆڵەتی تایبەتیان پێویستە‪ ،‬كەمبۆتەوە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی گۆڕانكاری بەســەر شێوازی‬ ‫بەدەستهێنانی ئەو مۆڵەتەدا هاتوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫شــێوازی مۆڵەتی گشــتی هەر لەشوێنی‬ ‫خۆیدایە‪.‬‬ ‫ئــەو پســپۆڕەی بــواری هاتوچــۆ‪،‬‬ ‫هۆكارێكــی دیكەی زیادبونــی روداوەكان‬ ‫بۆ ئەوە گەڕاندەوە‪ ،‬پێشــتر لەكوردستان‬ ‫جۆرە ئۆتۆمبێلێك هەبو كە لەڕۆیشــتندا‬ ‫لەســەرخۆبو و خەڵــك بــەم جــۆرە‬ ‫ئۆتۆمبێلــە راهاتبــو‪ ،‬بــەاڵم لەئێســتادا‬ ‫جۆرێكــی دیكــە لەئۆتۆمبێــل هەیــە كە‬ ‫خێراییەكــی زۆری هەیــە خەڵكیش زیاتر‬ ‫حەزی لە تیژڕەوییە‪.‬‬ ‫بۆئــەوەی ڕوداوەكانــی هاتوچــۆ‬ ‫بەتایبەت بۆ ئــەو ئۆتۆمبێالنەی مۆڵەتی‬ ‫گشــتی پێویستە‪ ،‬پسپۆڕەكە بەپێویستی‬

‫دەزانێــت مۆڵەتــی گشــتی تایبەتمەندی‬ ‫باشی پێبدرێت‌و سیستەمێكی ڕێكوپێكی‬ ‫هەبێــت‌و بەشــێوەیەك بێت كە شــۆفێر‬ ‫دروســت بــكات نــەك تەنهــا مۆڵــەت‬ ‫بەدەستێك دروستبكات‪.‬‬ ‫زیادكردنی سزاكان‬ ‫بەهمــەن عەبدوڵــا‪ ،‬وتەبێــژی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیــی هاتوچۆی ســلێمانی‪،‬‬ ‫باســی لە چەندهۆكارێك كــرد كە دەبنە‬ ‫هــۆی زۆربونــی روداوەكانــی هاوچــۆ‪،‬‬ ‫بۆنمونــە هەندێــك جــار ئــەو كەســەی‬ ‫ئۆتۆمبێــل لێدەخوڕێت‪ ،‬مۆڵەتی گشــتی‬ ‫هەیــە‪ ،‬بــەاڵم ئەزمونی شــۆفێری كەمەو‬ ‫هەندێك شــۆفێری دیكە مۆڵەتی تایبەتی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەو ئۆتۆمبێالنە لێدەخوڕێت‪،‬‬ ‫كە مۆڵەتی گشــتی دەوێت‪ ،‬بۆیە روداوی‬ ‫هاتوچۆ دروستدەكەن‪.‬‬ ‫رونیشــیكردەوە‪ :‬هەندێــك شــۆفێر‬ ‫هەیە نەفەری پێیــەو دەیەوێت بەزوترین‬

‫كات بیگەیەنێتــە شــوێنی خــۆی بۆیــە‬ ‫پەلەپــەل دەكات‌و خێــرا لێدەخوڕێــت‪،‬‬ ‫ئەمــەش زیاتر لەســەر ڕێــگای دەرەوەی‬ ‫شار دروستدەبێت‪ ،‬چونكە پەلەیەتی زوو‬ ‫كارەكانی تەواو بكات‪.‬‬ ‫وتەبێژەكــەی هاتوچــۆی ســلێمانی‬ ‫بەپێویســتی زانی گۆڕانكاری بەشــێوازی‬ ‫دەرهێنانــی مۆڵەتــی شــۆفێری بكرێــت‬ ‫بەتایبــەت مۆڵەتــی گشــتی‪ ،‬بۆئەمەش‬ ‫پێویســتی بــە بەســتنی كۆنفرانســێكی‬ ‫گشــتی لەســەر ئاســتی هەرێــم هەیــە‪،‬‬ ‫بۆئەمەشپێویســتە ســود لــە واڵتانــی‬ ‫دەوروبەر وەربگیرێت‪.‬‬ ‫لەالیەكــی دیكــەوە بــۆ كەمبونــەوەی‬ ‫روداوەكانــی هاتوچۆ‪ ،‬ئامــاژەی بەوەدە‪:‬‬ ‫پێویســتە ســزاكان زیادبكرێت‌و لەكاتی‬ ‫ئەنجامدانــی ســەرپێچیەكی گــەورەدا‬ ‫مۆڵەتی شۆفێری لە شۆفێر وەربگیرێتەوە‬ ‫و راگەیاندنەكان‪ ،‬رۆشــنبیری شــۆفێری‬ ‫باڵوبكەنەوە‪.‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )507‬دو شةممة ‪2015/3/9‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫لەژێر سێبەری درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی‬ ‫بەندەكانی تری دەستور دەکرێنە قوربانی‬

‫روناك فەرەج‬ ‫لەناو خۆشــباوەڕی میللــەت‌و دوفاقی‬ ‫بەنــاو رۆشــنبیران‌و چەقبەســتوی‌و‬ ‫بەرژەوەنــدی خــوازی پیاوانی سیاســی‬ ‫هەرێمەكەمان دەستور جارێكیتر خرایەوە‬ ‫نــاو موزایــەدە‪ ،‬كۆبونــەوەو گفتوگــۆو‬ ‫قەرەباڵغی راگەیاندەكانی تەواوی حزبەكان‬ ‫لەئیســامیەكانەوە بــۆ دیموكراتــەكان‌و‬ ‫سۆسیال دیموكراتەكان‌و چەپەكان دو دو‬ ‫ێ سێ‌‌و كۆدەبنەوە تەحالوفات هەموان‬ ‫س‌‬ ‫ســەرقاڵی بەدەستهێنانی ئیمتیازاتن گەر‬ ‫ئــەو ئیمتیازە لەســەر حســابی ئازادای‌و‬ ‫مافەكانی مرۆڤیش بێت كێشە نیە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫بۆیــان خاڵــی جەوهەریــە لەدەســتوردا‬ ‫پاراســتنی دەســەاڵتی پیاوانەی خۆیانە‪،‬‬ ‫مەســەلەی دوفاقــی كــە بەشــێكە‬ ‫لەناوەرۆكــی دەســتوری هەرێــم لەالیەك‬ ‫مەبدەئەكانی ئیسالم یەكێكە لەبنەماكانی‬ ‫دەرچونی یاســا لەالیەكی تر مســۆگەری‬ ‫یەكســانی ژن‌و پیــاو لەبەردەم یاســادا‪.‬‬ ‫ئەم دوفاقیە نەخراوەتە ژێر پرســیارەوە‬ ‫نازانیــن‪ ،‬بەڵكو زیاتر هەمــو گفتوگۆكان‬ ‫لــەدەوری چۆنێتی دەستاودەســتكردنی‬ ‫دەســەاڵتە‪ ،‬لێــرەوە بەمەیل‌و ســەلیقەی‬ ‫ئــەوان پرۆســەی دەستخســتنە نــاو‬ ‫دیموكراســیەت دەســتپێدەكات‪ .‬جەمعی‬ ‫پیاوان دەســتدەخەنە ناودەســتی یەك‌و‬ ‫میللــەت دەگەوجێنــن‌و بارودۆخــی‬ ‫كوردســتان دەكەنە بەهانە بۆ داڕشــتنی‬ ‫دەســتورێكی پێشــكەتو مۆدێرن‪ ..‬ئەمە‬ ‫ئەو نەتیجەگیریەیە كە پاش سەركەوتنی‬ ‫شۆڕشــەكان پیاوانــی سیاســی هەمــو‬ ‫رێــگاكان دەگرنەبــەر بــۆ قۆرغكردنــی‬ ‫دەســەاڵت‪ ،‬نــادادوەری‌و ســتەمی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ســەر ژنان نادیدە دەگیرێت‬ ‫لەالیــەن پیاوانێــك كە لەكاتی شۆڕشــدا‬ ‫وێنای فریادڕەســیان لەنائاگای تاكەكاندا‬ ‫بــەژن‌و پیاوە هەبــو‪ ،‬ئــەم بەقۆرغكاری‬ ‫دەســەاڵت‌و نــادادوەری كۆمەاڵیەتییــە‬ ‫رەخنــە‌و تــوڕەی خەڵكی لەگــەڵ خۆی‬ ‫هێنــاو‌و ئۆپۆزســیۆن دروســتبو توڕەی‬ ‫چەند ســاڵەی ژنانیش قۆزرایەوەو تێكەڵ‬ ‫بەئۆپۆزسیۆن بو پاش رێكەوتنی پیاوانی‬ ‫ناو دەســەاڵت‌و ئۆپۆزسیۆن ئەنجامگیری‬ ‫ژنان هەمــان نەتیجەگیریــان هەبو چون‬ ‫پیاوەكان هەمــان پیاوانن‌و بەهەمان هیچ‬ ‫لەمەســەلە ناگۆڕێــت‌و ئەمجــارە پارتــە‬ ‫ئیسالمیەكان دەنگ دلێرتربون هاودەنگی‬ ‫زۆرتریــان هەبــو بــۆ كردنــی ســەوابتە‬ ‫دینیــەكان بەبنەما بــۆ حوكمڕانی‪ .‬ژنان‬

‫دیسانەوە كەوتنەوە خۆو لیژنەی ئاشتیان‬ ‫دروســتكرد بۆ ئــەوەی فەرامۆش نەكرێن‬ ‫لەپێگە ئیداری‌و سیاسیەكاندا‌و لەدەرگای‬ ‫هەمو پارتە سیاسیەكانیاندا‌و قسەی زل‌و‬ ‫بریقەداریان بۆدەكراو لەراگەیاندنەكانەوە‬ ‫بەرنامەیان بۆ رێكخرا‪ .‬بەاڵم پاش دو ساڵ‬ ‫ێ‌وەاڵمن‌و لەكابینەی‬ ‫لیژنەی ئاشــتیش ب ‌‬ ‫نوێشــدا یەك پۆستی بااڵ بەژن دراوە؟!‪.‬‬ ‫لەپشت ئەم فەزا نابەرابەرەوە شێوە فكرو‬ ‫عەقاڵنیەتــی پیاوانــەی سیاســیەكانمان‬ ‫بەمەســەلەیەكی گرنگی وەك مەســەلەی‬ ‫ژنــان هەیــە‪ .‬گــەر عەقاڵنیــەت هەبوایە‬ ‫ســتراتیجی پشــت سیســتمی حوكمڕانی‬ ‫كــە لەناوەرۆكــی دەســتوردایە تــاك‌و‬ ‫ئــازادی تاك یەكێــك لەبنەما گرنگەكانی‬ ‫دەبــو لەبــەر ئــەوەی دەســتور یاســای‬ ‫بنەماییــە كە فۆرمی دەوڵەت سیســتمی‬ ‫حوكمڕانی تێیداو دەچەســپێ‌و دەسەاڵتە‬ ‫گشتیەكان رێك دەخات‪ ،‬لەروی پێكهاتەو‬ ‫تایبەتمەنــدی پەیوەندیــان بەیەكــەوە‬ ‫بنچینــەی بنەمایی بۆ ئازادی‌و مافی تاك‬ ‫دادەنێــت‪ .‬لەرێگەی یاســاوە مســۆگەری‬ ‫گۆڕینی تێڕوانینەكان دەكات‌و ســنورێك‬ ‫بۆ دەســتدرێژی لەسەر ژنان‌و بااڵدەستی‬ ‫پیــاوان‌و هەســتە رجولەییەكانیــان‬ ‫دادەنێــت‪ .‬دەرهاویشــتەكانی دەســتور‬ ‫قوڵــەو كاریگــەری لەســەر بونیــادی‬ ‫كۆمەڵــگا هەیــە بۆیــە زۆر لەگــەالن كە‬ ‫بەنــاو شــەڕو داگیركاریــدا تێپەڕیــون‬ ‫لەرێگــەی دەســتورێكی پێشــكەوتوەوە‬ ‫روبــەڕوی شكســتە كۆمەاڵیەتیــە‬ ‫گــەورەكان بونــەوە وەك هەنگاوێــك بۆ‬ ‫پتەوكردنــی بنەمــا كۆمەاڵیەتیــە كاتیە‬ ‫ماندوەكانــی‌و بەهێزكردنــی ئیــرادەی‬ ‫مرۆڤەكانی‌و هاوكاریكردن‌و هەڵسانەوەیان‬ ‫لەوشكستانەی شــەڕ هێناویەتی ئەمەش‬ ‫لەرێگــەی گۆڕانــكاری لەفكــرو شــێوە‬ ‫بیركردنەوەیــان كــە دەســتدەخاتە‬ ‫ســەربرینەكان‪ .‬بــەاڵم كوردســتان پاش‬ ‫تێپەڕینــی بەو هەمو شــەڕو ماڵوێرانیەدا‬ ‫پــاش ئەو هەمو ســەختیەی ژنان بینیان‬ ‫پــاش ‪ 24‬ســاڵ لەحكومڕانــی كــوردی‬ ‫كــە لەمێــژوی هــەر چــوار پارچەكــەی‬ ‫كوردستاندا تائەمڕۆ درێژترین حوكمڕانیە‬ ‫تائێستا دەســتورێكیان دانەڕشتوە وەك‬ ‫دەســتورەكەی تونس‪ .‬كە نەبەسترێتەوە‬ ‫بەهیــچ ئایدیایەكــەوە كــە لەمــرۆڤ‬ ‫بااڵدەســتر بێت دەســتوری تونسی لەناو‬ ‫هەمو واڵتانی عەرەبیدا كە ئاینی ئیسالم‬ ‫ناسنامەو شارســتانیانە قەوامەی لەپیاو‬ ‫سەندەوە فرمانی دا ژن شانازی بەخۆی‌و‬ ‫ژنبونــی بــكات خــۆی بەعیبە عــەورەت‬ ‫نەزانێــت‌و لەپشــتی حیجابــەوە خــۆی‬ ‫نەشارێتەوە‪ .‬ئەم دەستورەو یاسایی باری‬ ‫كەســێتی ئینســانیەتی ژنی سەپاندنبوە‬ ‫ســەند بۆ بەهێزبونیان نمونەی بەرچاوی‬ ‫ئەم قسەیە ژنانی تونس جیاوازن لەژنانی‬ ‫واڵتانی عەرەبی لەرویپێگەو رۆشــنبیری‌و‬ ‫متمانە بەخۆبونە بۆیە بینمیان هەرچەند‬

‫ئیسالمیەكان لەئەنجامی بەهاری عەرەبیدا‬ ‫بااڵدەســتبون‪ ،‬بەاڵم ژنانی تونسی وەك‬ ‫ژنانی واڵتانی عەرەبی نەبون‪.‬‬ ‫سیاســیەكانی هەرێم لەحزب‌و حكومەتدا‬ ‫بــەو قەرەباڵغیــەی دروســتیانكردوە‬ ‫بەدرێژكردنــەوەی مــاوەی ســەرۆكایەتی‌و‬ ‫درێژنەكردنــەوەی لەالبــەالی دەیانەوێــت‬ ‫بەچرای خامۆشــەوە لەتاریكایدا مافەكانی‬ ‫ژنــان پێشــێل بكەن گەر بڕگــەی یەكەمی‬ ‫مــادەی ‪ 7‬بــەم شــێوەیەی لەرەشنوســی‬ ‫دەســتوردا هەیــە تێپەڕێت ئەگــەری هەیە‬ ‫هەمو ئەو دەستكەوتانەی ژنان لەماوەی ‪24‬‬ ‫ساڵی رابردو بەدەستیانهێناوە هەر بەیاساو‬ ‫پشت بەستن بەم مادەی ‪ 7‬لەدەستبچێت‪.‬‬ ‫برگــەی یەكــەم لەمــادەی ‪ 7‬دەڵێت‪:‬‬ ‫(يؤكد هذا الدستور اهلوية االسالمية لغالبية‬ ‫ش��عب كوردس��تان وإن مب��ادئ الش��ريعة‬ ‫االس�لامية ه��ي اح��د املصادر االساس��ية‬ ‫للتشريع) ئەم دەستورە پێداگیری لەسەر‬ ‫شوناسنامەی ئیسالم بونی زۆرینەی گەلی‬ ‫كــورد دەكات‌و مەبدەئەكانی شــەریعەتی‬ ‫ئیسالم یەكێكە لەسەرچاوە بنەماییەكانی‬ ‫دەرچونی یاسا‬ ‫لــەروی شــیتەڵكاری زمانەوانیــەوە‬ ‫(مب��ادئ الش��ريعة االس�لامية)‪ .‬هەر بەم‬ ‫دەســتەواژەیە ناتوانرێــت هیچ برگەیەكی‬ ‫یاســای دەربچێــت كەتێــدا ژن لەبەردەم‬ ‫یاســادا یەكســان بێــت هەروەهــا ئەمــە‬ ‫دەرگاكردنەوەیــە بەڕوی بیــروڕا فەقیهە‬ ‫تونــدڕەوەكان كە لەراڤەدا جیاوازن زیاتر‬ ‫ئەهلــی ســوننە یەكێــك لەگروپەكانــی‬ ‫موســڵمانان دەرگاری زۆر مەترســی‬ ‫دەكەنــەوە لەئەگــەری بااڵدەســتی حزبە‬ ‫ئیســامیەكان ئــەم مادەیــە دەتوانێــت‬ ‫هەمــو دەســتكەوتەكانی وەك یاســای‬ ‫ژمارە هەشتی روبەڕوبونەوەی توندوتیژی‬ ‫خێزانی بكەوێتە مەترسیەوە‪.‬‬ ‫ئــەو دودو فاقــی ئــەم رەشنوســە‬ ‫لەداڕشتندا‬ ‫مادەی ‪18 :‬‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫مافە مەدەنی‌و سیاسیەكان‬ ‫(املواطن��ون متس��اون أم��ام القانون يف‬ ‫احلق��وق والواجب��ات دون متيي��ز بس��بب‬ ‫اجلن��س أو الع��رق أو الل��ون أو اللغ��ة أو‬ ‫املنش��أ االجتماع��ي أو الدي��ن أو املذهب‬ ‫أوالوض��ع االقتص��ادي أو االجتماع��ي أو‬ ‫االنتماء السياس��ي والفكري)‪« .‬هاواڵتیان‬ ‫یەكسانن لەبەردەم یاسادا لەئەرك‌و مافدا‬ ‫بەبێجیاكاری لەرەگەزو عرق‌و رەنگ‌و زمان‬ ‫پێگــەی كۆمەاڵیەتــی‌و ئایــن‌و مەزهەب‌و‬ ‫پێگەی ئابوری‌و سیاســی‌و فكری»‪ .‬ئەم‬ ‫مادەیە وەك دروشمێكی كارپێنەكراو زۆر‬ ‫جوانــە لەهەمانكاتــدا چاوبەســتە لەبەر‬ ‫ئەوەی مادەی ‪ 7‬رێگە نادات كە ژن لەگەڵ‬ ‫پیــاو یەكســان بێــت لەیاســادا بەنمونە‬ ‫یەكسانبونی ژنان لەمیراتدا لەگەڵ پیاوان‬ ‫چونكە میرات لەسەوابتەكانە كە مەبدەئی‬ ‫ئاینی ئیسالمە بەپێی مادەی ‪ 7‬ناتوانرێت‬

‫یەكسان بكرێن‪.‬‬ ‫المادە‪21 :‬‬ ‫تتمت��ع مل��رأة املس��اواة عاجل ل��و مينع‬ ‫لتميي��ز ضده��ا وتكف��ل حكوم��ة االقلي��م‬ ‫متتعها جبميع احلقوق املدنية والسياس��ية‬ ‫املنصوص عليها يف هذا الدستور ويف العهود‬ ‫واملواثي��ق الدولية املصادق عليها من قبل‬ ‫دول��ة العراق وعليها إزال��ة كلما يعترب عقبة‬ ‫حتول دون املس��اواة يف احلياة االجتماعية‬ ‫والثقافية واالقتصادية والسياسية‪.‬‬ ‫«ژنان فەراهەمبونی مافی یەكســانیان‬ ‫ژنان لەگــەڵ پیاوان‪ ،‬جیــاكاری لەدژیان‬ ‫قەدەغەیە‪ .‬حكومەتی هەرێمی كوردستان‬ ‫پشــتیوانیی مافەمەدەنی‌و سیاســیەكانە‬ ‫كە لەم دەســتورەدا هاتوەو لەپەیماننامە‬ ‫پرۆتۆكۆڵەكانــدا‬ ‫نێودەوڵەتــی‌و‬ ‫مسادقەكراوە لەالیەن حكومەتی عیراقەوە‬ ‫لەســەریەتی هەمو ئەو رێگریانە البەرێت‬ ‫كە ئاســتەنگی بەردەم یەكسانیە لەژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‌و رۆشــنبیری‌و ئابــوری‌و‬ ‫سیاسیە»‪.‬‬ ‫ئــەم مادەیە لــەدو شــوێندا ناتوانرێت‬ ‫كاری پێبكرێــت لەبەر ئــەوەی مادەی ‪7‬‬ ‫رەشنوسی دەستورو مادەی ‪ 2‬دەستوری‬ ‫عیراقــی رێگــرە‪ .‬لەبەرئەوەی یەكســانی‬ ‫ژن لەگــەڵ پیــاودا بەپێــی باوەڕەكانــی‬ ‫ئیســام ناگونجێت كە لەمادەی ‪ 7‬هاتوە‬ ‫باوەرەكانــی ئیســام ژن الوازەو پیــاو‬ ‫قەوامەیــە كەواتــە یــان دەبێــت مادەی‬ ‫حــەوت پێشــیل بكرێت یان ئــەو مادەیە‬ ‫دەبێت هەڵبپەسێرێت‪ ،‬هاوكات حكومەتی‬ ‫عیراقــی ئــە بەندانــەی لەپەیماننامــەو‬ ‫پرۆتۆكۆڵــە نێودەوڵەتیــەكان ‌واژۆ‬ ‫نەكــردوە‪ ،‬چونكــە لەگــەڵ مــادەی ‪2‬‬ ‫دەســتوری عیراقــی نایەتەوە كــە نابێت‬ ‫هیــچ بڕگەیەكی یاســای دەربچێت كە دژ‬ ‫بە سەوابتە ئیسالمیەكان بێت‪.‬‬ ‫بێگومــان مافــی مــرۆڤ‌و مافەكانــی‬ ‫ژنــان بەپێی ئــەم رەشنوســە لەبەردەم‬ ‫هەڕەشــەدایە ئەوەی تائێســتاش تێبینی‬ ‫دەكرێت قسەی جدی لەسەر درێژكردنەوە‬ ‫یان درێژنەكردنەوەی دەسەاڵتی سەرۆكی‬ ‫هەرێمــە ئەمــە بۆ ئێمــەو سیاســیەكان‬ ‫گرنگــە‪ ،‬بــەاڵم گرنگتــر بۆ ئێمــە هەمو‬ ‫بڕگــەو بەندەكانی دەســتورە كە شــێوە‬ ‫ژیانمان رێكدەخــات‌و جیاكاری ناهێلێت‌و‬ ‫بۆیــە گرنگــە كۆدەنگــی بكەیــن‌و نابێت‬ ‫رێگــە بدەیــن ئــاوا لەتاریكیــداو لەنــاو‬ ‫خواســتی سیاســیەكاندا ئەم رەشنوسە‬ ‫بەم شــێوەیە تێپەرێت‪ .‬دەبێت كۆدەنگی‬ ‫بكەین رێكخراوەكانــی كۆمەڵی مەدەنی‌و‬ ‫ژنان كاری جدی بكەین‪ ،‬چونكە دەستور‬ ‫شــتێك نیە كــە زوزو بیگۆڕیــت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گۆڕینی ســەختە‪ .‬گەر ئەم دەستورە ئاوا‬ ‫تێپەرێــت ئــەوا تــا ژنی كورد مــاوە ئەو‬ ‫پێگە سیاســی‌و ئابــوری‌و كۆمەاڵیەتیەی‬ ‫نابێــت كــە دەبێــت بیبێــت‌و بەكۆتــا‬ ‫نەبێت ســەرناكەوێت بۆ پێگە سیاســی‌و‬ ‫ئیداریەكان‪.‬‬

‫گرنگی لەگەڕاندنەوەی‬ ‫پرۆژەی دەستوری‬ ‫هەرێم‬ ‫بەهرۆز جەعفەر‬ ‫قســە لەم ســەرەوە خۆشــە‪ ،‬بۆئــەوەی لەئایندەیەكــدا كوتلــەو پەرلەمانتارە‬ ‫بێدەســتەاڵتەكانی نــاو پەرلەمــان نەیكەنە چەلەحانــێ‌و موزایــەدەو هاتوهاواری‬ ‫بێماناو خۆدەرخســتن‪ ،‬پێویســتە لەئێســتاوە بۆ مەســەلەی دەســتور شــەقامی‬ ‫كــوردی پەرلەمــان لەزهنیەتی خۆی دەربهێنێت‪ ،‬ڕەنگە بڵێن‪ ،‬ئەمە بێ ئەندازە نا‬ ‫مەنتقیە كە پەرلەمان لەپرســی دەستور دابماڵرێت!!؟‪.‬ئاخر پەرلەمان (‪ )24‬ساڵە‬ ‫نەیتوانیوە یاسایەك‪ ،‬یاسای داواكاریی گشتی دەربكات‪ ،‬بەوە كاربكات كە بەعس‬ ‫دای ناوە‪ ،‬بۆ پاراستنی مومتەلەكاتی بەعسیزم ‪ ،‬پەرلەمانی هەمو هەرێم‌و واڵتانی‬ ‫ێ ئەكات‪ ،‬پەرلەمانی كوردوستان لەنزیكەی‬ ‫جیهان لەســاڵێكدا سەدان یاسا تاوتو ‌‬ ‫ساڵ‌و نیوێكدا (‪ )9‬یاسای دەركردوە‪..‬‬ ‫پرۆژەی دەســتوری هەرێمی كوردســتان‪ ،‬بەهەمو پێوەرێك‪ ،‬لەبری تێپەڕاندنی‬ ‫ئەبێت شیتەڵ بكرێتەوە‪ ،‬چۆن ؟‪ .‬خۆی شێوازە باوەكەی نوسینی دەستور ئەوەیە‬ ‫كە ســەرەتا كۆمەڵێك فەقیهـ و كەســانی شــارەزا پرۆژەیەك ئەنوسنەوە‪ ،‬پاشان‬ ‫ئەیــدەن بەپەرلەمان (بەاڵم پەرلەمان ئێســتا ســەنتەری توێژینەوەی هەیە‪ ،‬نەك‬ ‫مەســەلەكە ڕادەســتی ئەوانە بكات زەمەنی ئەهریمەن لەســەر جادەوە گەیاندونی‬ ‫بەپەرلەمان)‪.‬ئەمانیــش دوایــی ئەیخەنە دەنگدانەوەو چەند دانیشــتنێكی لەســەر‬ ‫ئەكــەن‪ ،‬دواتــر ڕاپرســییەكی بۆ ئەكەن‪ ،‬دوای چەند ڕۆژێك ســەرۆكی هەرێم یان‬ ‫واڵت ئیمزائــەكات‌و‪ ،‬لــە پێگەی فەرمی باڵوئەكرێتەوەو ئیتر كاری پێدەكرێت‪ ،‬ئێ‬ ‫بەاڵم ئێستا ئەم ئالیەتانە هەموی لەكارخراون؟‬ ‫ئەگــەر ئێســتا بزوتنەوەی گۆڕان بە(‪ 26‬كورســی)‌و یەكگرتو (‪ )10‬كورســی‬ ‫‌و كۆمــەڵ (‪ )6‬كورســیەوە‪ ،‬چپەچپی تێپەڕاندنی یاســاكەو دانانەوەی ســەرۆكی‬ ‫هەرێمن‪ ،‬ئەبێت بیریان بێت لەڕۆژانی ئۆپۆزســیۆن بونیاندا چ شــەڕێكیان لەســەر‬ ‫درێژكردنــەوەی مــاوەی ســەرۆكایەتی ســەرۆكی هەرێم ئەكــرد‪ ،‬چ هاوارێكیان بۆ‬ ‫گەڕانەوەی دەســتور ئەكرد‪ ،‬خۆ ڕەنگە ئێســتاش لەسەرەوەو لەڕاگەیاندن هەندێ‬ ‫تونــد بن‌و شــتی دیكــە بڵێن‪ ،‬وەلــێ دواتر ئــەوە ئەكەن كە كورســی‌و بودجەی‬ ‫حزبەكەیــان دەیخوازێــت‪ ،‬نەك چارەنوســی گەلێكــی بێدەوڵەت‪ .‬ئەگــەر بەڕێگە‬ ‫ئوســوڵیەكەی بێت كەباسمان كرد‪ ،‬ڕەشنوســەكە هێشتا قۆناغەكانی خۆی تەواو‬ ‫نەكــردوە‪ ،‬لەمــاددەی (‪ )122‬بەنــدی (‪ )1‬ئەڵیــت‪« :‬ئــەم دەســتورە (‪ )3‬ڕۆژ‬ ‫دوای ئــەوە لەڕاپرســییەكی گشــتی دا ڕەزامەندی لەســەر ئەدرێــت‪ ،‬بەكارپێكراو‬ ‫دائەنرێت‌و ســەرۆكی هەرێم لەمــاوەی دە ڕۆژ دوای ڕەزامەندی دانی لەڕاپرســییە‬ ‫گشــتی یەكەدا‪ ،‬لــە وەقائیعی ڕەســمی باڵوئەكرێتەوە « ئێ بەو پێیە ســەرۆكی‬ ‫هەرێمــی ماوە بۆ درێژكراوە‪ ،‬نە ئێســتا هێزی قانونی ئەوەی هەیە كە ڕەزامەندی‬ ‫دەربڕێت‪ ،‬چونكە لەداهاتودا ئەبێت‌و ئەشــێت حەقی تەعن لەم دەســتورە هەبێت‪،‬‬ ‫وە نەلەئێســتایەكی ئاڵۆزی شەڕی تازەی تیرۆردا هەلومەرجی ڕاپرسییەكە هەیە‪،‬‬ ‫پاشان ئەی كەركوك؟!‪ ..‬ئەی ئەوسا كە پرۆژەكە نوسراوەتەوە‪ ،‬نە ملیۆن‌و نیوێك‬ ‫ێ هەبوە! یەكێك لەهەرە‬ ‫ئاوارە لەكوردوســتان بوە‪ ،‬نە بەرخۆدانی ڕۆژئاواو كۆبان ‌‬ ‫خەســڵەتە دیارەكانی دەســتور ئەوەیە كە گوزارشــت‌و ڕوئیایەكە بۆ ئایندە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەبێت وەك سۆپەرماركێت‪ ،‬هەمو شتێكی لەخۆگرتبێت ‪.‬‬ ‫دەســتور‪ ،‬ســێ ڕەهەندی سەرەكی هەیە‪ ،‬كە (یاسایی‪ ،‬سیاسیی‪ ،‬نەتەوەیی)‬ ‫یــە‪ ،‬واتــە ئێمە لەهەرێمی كوردوســتاندا‪ ،‬كە (‪ )24‬ســاڵە دەســتورمان نییە‪ ،‬لە‬ ‫فەراغیكی قانونی‌و سیاســیی‌و نەتەوەیی گەورەدا ژیاوین‌و ئەژین‪ ..‬دەســتور هەر‬ ‫مانــای یاســایی نییــە كە جێگای مــاف‌و ئازادییە گشــتی یەكانی تیــا ئەبێتەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو شــەهادەتێكی نەتەوەییــە‪ ،‬میللەتی كورد لەدوای ئەم شــەڕە تازەیەی كە‬ ‫لەناوچەكــە هاتۆتە ئاراوە‪ ،‬پێویســتی بەفكرەیەك هەیە لــەدەوری كۆببنەوە‪ ،‬وە‬ ‫هەمویان لەســەری كۆك بن‪ ،‬ئاشكرایە باری ئێستا ناخوازێت كۆنگرەی نەتەوەیی‬ ‫بگیرێت‪ ،‬بۆیە ئەشــێت (دەســتور) ئەم ڕۆڵە گرنگە ببینێت‪ ،‬بۆنمونە‪ :‬ئەو كیانە‬ ‫نەتەوەییانەی لەمێژودا فشــاری دەرەكی لەســەر ســەركردەكانیان هەبوە‪ ،‬هاتون‬ ‫دەستورێكی گونجاویان داناوە‪ ،‬لەحاڵەتی هەر كاریگەریی‌و زۆربۆهێنانێك بۆ سەر‬ ‫سەرۆك‌و سەركردایەتیەكەی‪ ،‬یەكسەر گوتویانە ڕاستە ئێمە سەرۆك‌و سەركردایەتی‬ ‫سیاسین‪ ،‬بەاڵم ئەم مەسەلەیە لەدەستوردا هاتوەو میللەت وای فەرموە ‪..‬دەستور‬ ‫چارەنوســی گەلێكی تیا دیاری ئەكرێت‪ ،‬ناكرێت بەبااڵی كەســانێك یان حزبێكی‬ ‫دیاریكراو بنوســرێتەوە‪ ،‬لە (‪ )4‬ســاڵ پێش ئێستاو هەلومەرجێكدا كە هوشیاری‌و‬ ‫ئاگایی خەڵك بەقەد شەڕە جنێو‌و تەشهیرەكانی ئۆپۆزسیۆن بوە‪.‬‬

‫با زوو چەتری دەستور هەڵدەین‬

‫كیسرا ئەحمەد‬ ‫یەكــەم خاڵی وەرچەرخــان لەخۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســتدا‪ ،‬دەســتپێكی راپەڕینی خەڵكی‬ ‫كوردستان بو كەپێگەی خۆی لەناو واڵتێكدا‬ ‫چەســپاند كە چەندین ساڵ خەباتی لەپێناو‬ ‫گەلەكەیــدا كــرد‪ .‬ئەمــە ئەگەرچــی نەبــوە‬ ‫گۆڕینــی تــەواوی هاوكێشــەكان‌و دەیــەی‬ ‫كۆتایی ســەدەیەكی بڕی‪ ،‬بەاڵم لەســەدەی‬ ‫نوێی بیســتویەكدا لەدوای روخانی ســەدام‌و‬ ‫بنیاتنانــەوەی عیراقــی نــوێ قەتماغــەی‬ ‫سیســتمی حوكمڕانی لەناوچەكەدا شكێنرا‪.‬‬ ‫كۆی هەمو روداوەكانی دوای ئەویش تائێستای‬ ‫هاتنــی داعش‌و بەرەنگاربونــەوەی لەعیراق‌و‬ ‫ناوچەكەش هەنگاوەكان بەباشی نراون‪ ،‬بەاڵم‬

‫لەگەڵیشیدا بەدەر نەبوین لەكەموكوڕی‪ .‬بۆیە‬ ‫هەنگاوی زیاترو باشتریشــمان پێویســتە بۆ‬ ‫دەرخســتنی سیســتمێكی جوان‌و گەشاوەی‬ ‫نمونەیی لەواڵت‌و لەناوچەكەدا‪.‬‬ ‫كێرڤــی مامەڵــەی سیاســیی‌و دیپلۆماســی‬ ‫واڵتانــی جیهان لەگەڵ عیراقدا بەهۆی رەوشــە‬ ‫شڵەقاو‌و ئاڵۆزەكەیەوە دابەزیوە‪ ،‬بەرامبەریشی‬ ‫بەرگری‌و خۆڕاگری‌و چوارپەلكردنی تیرۆریستان‌و‬ ‫شــكاندنی هەنگاوەكانیــان‪ ،‬كێرڤــی هەرێمــی‬ ‫كوردستانی بەرزكردۆتەوەو مامەڵەكردنەكەیان‬ ‫زیاتر لەجاران بەهێز تر بوە لەگەڵمان‪.‬‬ ‫ئەو كاتەی ئەمریكییەكان هاتن هەمو شتێك‬ ‫لەعیراق هەڵوەشایەوە‪ ،‬بەاڵم چۆن دامەزرایەوە؟‬ ‫یەكەم هەنگاو بۆ بەدامەزراوەییكردنی دەوڵەت‌و‬ ‫سیستماتیك كردنی نوســینەوەو داڕشتنەوەی‬ ‫ســەرلەنوێی دەستور بو تاكو واڵت بكاتەوە بۆ‬ ‫خاوەن سەروەریی خۆی‪.‬‬ ‫دەســتور بااڵتریــن یاســایە‪ ،‬بنەماكانــی‬ ‫داڕشتنەوەی دەوڵەت‌و سیستمی حوكمڕانی‌و‬

‫پێكهاتەی حكومەت‌و جۆی دەســەاڵتدارێتی‬ ‫(ســەرۆكایەتی یان پەرلەمانی)‌و سیســتمی‬ ‫كۆماری یان پاشایەتی دیاری دەكات‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەســەاڵتە گشــتییەكان‌و تایبەتمەندیــی‌و‬ ‫پەیوەندییەكانــی نێوانیان‌و ســنورەكانیان‌و‬ ‫ئەركە سەرەكییەكان بۆ دەستنیشان دەكات‬ ‫لەنێوان هەرسێ دەسەاڵتەكانی (یاسادانان‌و‬ ‫دادوەریــی‌و جێبەجــێ كردنــدا)‌و پابەندیان‬ ‫دەكات بەیاساوە كە هەمویان بەپێی هەرەمی‬ ‫ئیداری شۆڕدەكاتەوە بۆ خوارەوە‪.‬‬ ‫ئەو دەستورەی لەعیراق خەڵكەكەی دەنگی‬ ‫پێــدا‪ ،‬ئێمــە لەهەرێمــی كوردســتان خــاوەن‬ ‫ئەو هەیكەلــە ئیدارییەی خۆمــان بوین‪ ،‬لەناو‬ ‫دەستوریشدا ماف بەم هەرێمە دراوە‪ ،‬لەمادەی‬ ‫(‪)116‬ی دەستوری عیراقدا هاتوە كە هەرێمی‬ ‫كوردستان هەڵدەستێت بەدانانی دەستورێك بۆ‬ ‫هەرێمەكە‪ ،‬كە هەیكەلی دەسەاڵتەكانی هەرێمی‬ ‫تیــادا دیــاری دەكات‪ ،‬هەروەهــا میكانزمــی‬ ‫پیادەكردنەكانیشــی دەردەخــات‪ ،‬بەمەرجێك‬

‫دژی دەستوری هەمیشەیی عیراق نەبێت‪.‬‬ ‫شــەڕی تیــرۆر زۆر هاوكێشــەی لەناوخۆی‬ ‫عیــراق‌و ناوچەكــەو جیهــان گــۆڕی‪ ،‬یــەك‬ ‫لەوانــە هەڵكشــانی كێرڤــی پەیوەندییــە‬ ‫دیپلۆماســییەكانمان بو لەگەڵ واڵتانی زلهێزی‬ ‫جیهان‪ ،‬ئەگەرچی لەحاڵەتی جەنگداینن بەاڵم‬ ‫حەقە بەخۆداچونەوەیەكی جددی بكرێت لەسەر‬ ‫ئــەو كەموكوڕیانەی كــە تائێســتا هەمانبوە‪،‬‬ ‫یەك لەوانــە تەواوكردنی مەســەلەی هەمواری‬ ‫دەســتورو تــەواو چاككردنــی كەموكــوڕی‌و‬ ‫داڕشتنەوەیەتی دوای گەڕانەوەی بۆ پەرلەمانی‬ ‫كوردستان جارێكی تر‪.‬‬ ‫ماوەیەكە قسەو باســی هەمواركردنەوەی‬ ‫دەســتور هاتۆتەوە گــۆڕێ‪ ،‬لــەو بڕوایەدام‬ ‫زۆربەی هەرە زۆری الیەنەكان لەگەڵ ئەوەدان‬ ‫چاكســازی لەسەر دەســتورو هەمواركردن‌و‬ ‫خســتنە راپرســی جەماوەرەوە بكرێت‪ ،‬خۆ‬ ‫ئەگەر پێشــتر دەستوری هەرێم كەموكوڕی‌و‬ ‫رازو گلەیی زۆری لەســەر نەبوایە ئەوا دەمێ‬

‫‪8‬‬

‫بو ئەو پرۆســەیە كۆتایی پێهاتبو‪ ،‬پێشــتر‬ ‫وەك وترا بۆ داڕشــتنەوەی پڕۆژەی دەستور‬ ‫پســپۆڕیش لەواڵتانــی دەرەوە هێنــراون‬ ‫تاكو بەشــارەزایی‌و كارامەیــی خۆیان زیاتر‬ ‫دەوڵەمەندی بكەن‪ ،‬ئێستاش بەهەمان شێوە‬ ‫لەگــەڵ پســپۆڕە ناوخۆیــی‌و یاســاییەكانی‬ ‫خۆمانــدا دوای درێژكردنــەوەی مــاوەی‬ ‫ســەرۆكایەتی هەرێم بۆ دو ســاڵ‪ ،‬پێویستە‬ ‫جارێكی تر سود لەپسپۆڕان وەرگرنەوە‪.‬‬ ‫هەرێمــی كوردســتان لــەڕوی هەیكەلی‬ ‫ئیداری‌و رەسمی‌و وەك واڵتێكی سیستماتیك‬ ‫كاروبــاری هاواڵتیانــی بەڕێــدەكات‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئــەوەی كەموكوڕییەو خونچەی پشــكوتوی‬ ‫هێشــتا بەتەواوەتــی نەگەشــاندوینەتەوە‬ ‫مەســەلەی دەستاو دەســتكردنی دەسەاڵتی‬ ‫سەرۆكایەتییە كە یەكێكە لەو خاڵەی زۆرترین‬ ‫مشــتومڕی لەســەر دەكرێت‪ ،‬لەسەر سااڵنی‬ ‫حوكمڕانی‌و دیاریكردنی دەســەاڵت‌و ئەرك‌و‬ ‫مافەكانێتی لەگەڵ چەند وردەكارییەكی ترو‬

‫جێكردنــەوەو دڵڕازی كردنــی پێكهاتەكانی‬ ‫تری ناو هەرێمیشــە كــە ئەوانیش بۆخۆیان‬ ‫داوای چەسپاندنی مافەكانیان دەكەن‪.‬‬ ‫ئێســتا ئیتر كاتی تەواوكردنی پڕۆژەكەیە‬ ‫تاكو كاروانی دیموكراسی بخرێتە سەر رێڕەو‌و‬ ‫سكەی خۆی‪ ،‬دەستی دەستور بەسەر سەری‬ ‫هەرێمــەوە‪ ،‬پێگــەو ئیعتباراتی جیــاواز زۆر‬ ‫لەئێســتا جیاوازتر بۆ هەرێم دەگەڕێنێتەوە‪،‬‬ ‫بــا بەپڕۆســەی دیموكراســی بەئاڵوگــۆڕی‬ ‫حوكمڕانــی‌و پەرلەمانیــش بكەیــن‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫پایەكانی لەقبن هەمیشــە ترســی داڕوخانی‬ ‫هەیــە‪ ،‬ئەگەر دەســتور لەســەرو هەموانەوە‬ ‫نەبێت ئــەوا ســێبەری كوخەكەمان بەرگەی‬ ‫شــنەبایەك ناگرێــت‪ ،‬ئەگــەر مەرجیش بێت‬ ‫هەمومــان لەنــاو كەشــتییەكدا بیــن ئەوان‬ ‫هاوسەنگی كەشتییەكەش بەرگەی شەپۆلێكی‬ ‫بەهێز ناگرێت‌و سەرنشین‌و كاپتنەكەی ژێراو‬ ‫ژور دەكات‪ ،‬بۆیە دەستور با چەتری هەمومان‬ ‫بێ‌و زو بكەین بۆ كردنەوەی‌و هەڵدانی‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )507‬دو شةممة ‪2015/3/9‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئەردۆغان‪:‬‬ ‫كاندیدبونەوەی گول كارێكی باشە‬

‫قەرەسو‪:‬‬ ‫چارەسەرێكی دیموكراتی دەخوازین‬

‫رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری‬ ‫توركیا رایــگــەیــانــد‪ :‬كاندیدبونەوەی‬ ‫عەبدواڵ گول بەكارێكی باشی دەبینم‪،‬‬ ‫ئــەو سیاسەتكارێكی سەركەوتو بوەو‬ ‫دامــەزرێــنــەری ئــاك پارتیشە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بگەڕێتەوە سیاسەت ئەوا دڵخۆشدەبین‌و‬ ‫دوا بڕیاریش لەدەستی خۆیەتی»‬

‫مستەفا قەرەسو‪ ،‬ئەندامی كۆنسەی كەجەكە‪،‬‬ ‫رایگەیاند‪ :‬ئەو ‪ 10‬بەندەی ئۆجەالن بۆ حكومەتی‬ ‫توركیای پێشنیاز كردووە‪ ،‬تایبەتە بەدیموكراسی‬ ‫توركیاوەو بۆ گشت گەالنی توركیا گرنگ دەبێت‬ ‫ئێمە چارەسەرێكی دیموكراتی دەخوازین‪ ،‬ئەگەر‬ ‫حكومەت ئاشتی دەوێــت‪ ،‬ئەوا با لەماوەیەكی‬ ‫نزیكدا جێبەجێیان بكات»‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫ئوستونداغ‪:‬‬ ‫رێككەوتن لەبەرژەوەندی هەدەپە دەبێت‬ ‫نــازان ئوستونداغ‪ ،‬نوسەرو گۆشەنوسی‬ ‫توركیا لە وتارێكیدا دەڵێت « هەدەپە رۆڵی‬ ‫سەرەكی لەپڕۆسەی رێككەوتنی سیاسی‬ ‫لەنێوان كورد و تورك دەبینێت‪ ،‬بەمەش‬ ‫دەبێتە پارتێكی توركیایی ئاشتیخواز‪ ،‬بۆیە‬ ‫كاردانەوەیەكی باشی لەسەر دەنگەكانی‬ ‫لەهەڵبژاردنی ئایندە دەبێت»‪.‬‬

‫راپۆرتەكەی جەهەپە‪ ،‬لەپای رەچەتەی پرسی كوردە یان بردنی دەنگەكان‬

‫هەدەپە‪ :‬جەهەپە بەمجۆرە راپۆرتانە دەیەوێ دەنگدەری كورد بۆ الی خۆی رابكێشێت‬ ‫راپۆرتی‪-‬چاودێر‬ ‫لــەگــەڵ نــزیــكــبــونــەوەی پــڕۆســەی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬جەهەپە راپۆرتێك سەبارەت‬ ‫بــە پرسی كــورد و دەنــگــدەری كــورد‬ ‫لەتوركیا ئــامــادەدەكــات و هەدەپەش‬ ‫رەخنەی توندی لێدەگرێت‌و بە تاكتیكی‬ ‫هەڵبژاردنی وەسفیدەكات‪.‬‬ ‫ئەندامێكی بــااڵی پــارتــی كۆماری‬ ‫گەل(جەهەپە)‪ ،‬راپۆرتێكی خاڵبەندی‬ ‫ســەبــارەت بــە پرسی كــورد و رێــژەی‬ ‫دەنـــگـــدەری كـــورد بــۆ پــارتــەكــەیــان‬ ‫ئــامــادەكــردووە‪ ،‬راپۆرتەكە لە شەش‬ ‫الپەڕە پێك هاتووە‪ ،‬كە تیایدا ئاماژە‬ ‫بەچەند خاڵێك دەكات‌و ئاشكراشیدەكات‬ ‫كە ئامادەكردنی ئەو راپۆرتە لەسەر‬ ‫داوای كەمال كڵچدارئۆغلوی سەرۆكی‬ ‫گشتی پارتەكەی بووە‪.‬‬ ‫ناوەڕۆكی راپۆرتەكە‬ ‫لە راپۆرتەكەدا تیشك خراوەتە سەر‬ ‫چەند خاڵێك‪ ،‬گرنگترینیان ئاماژەبەوە‬ ‫دەكـــات هــۆكــاری ئـــەوەی دەنــگــدەری‬

‫كورد بۆچی دەنگ بە جەهەپە نادات‪،‬‬ ‫بەمشێوەیە هۆكارانەی خراوەتەڕوو‪:‬‬ ‫‪ -1‬دەنــگــدەری ناوچەكە(هەرێمە‬ ‫كوردییەكان)‪ ،‬پێیانوایە گرنگترین‌و‬ ‫ئازارترین پرس بۆیان پرسی كــوردە‪،‬‬ ‫نیگەرانن لەوەی جەهەپە بەشێوەیەكی‬ ‫گشتیی هەڵوێستی دەربــارەی پرسەكە‬ ‫رون نییە‪.‬‬ ‫‪ -2‬بەپێی بۆچونی دەنگدەری كورد‪،‬‬ ‫وای بۆدەچن كە لەناو جەهەپە دا باڵی‬ ‫نەتەوەپەرستی زاڵــەو تائێستا وەك‬ ‫پارتێك كە نوێنەرایەتی دەوڵەت دەكات‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬لەبەرئەوە خۆیان بــەدور‬ ‫دەگرن‪.‬‬ ‫‪ -3‬لە رابردودا‪ ،‬لەسەردەمی دەسەاڵتی‬ ‫جەهەپە دا‪ ،‬چەندین كۆمەڵكوژی‌و‬ ‫قەتلوعام لــەدژی كورد كــراوە‪ ،‬دەبێت‬ ‫جەهەپە لێپێچینەوە لە رابــردوی خۆی‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ێ لە دەنگدەری كورد‪ ،‬پێیوایە‬ ‫‪ -4‬هەند ‌‬ ‫دەربــــارەی كــۆمــەڵــكــوژی رۆبۆسكی‪،‬‬ ‫جەهەپە نەیتوانیوە یان نەیخواستوە‬ ‫رۆڵی ئۆپۆزسیۆنی خۆی بگێڕێت‪.‬‬ ‫‪ -5‬دەنــگــدەری كــورد بەشێوەیەكی‬

‫گشتی موحافزكارن‪ ،‬لەبەرئەوە دەنگ بە‬ ‫ئاك پارتی‌و هەدەپە دەدەن‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫جەهەپە پارتێكی سیكۆالرە ناخوازن‬ ‫دەنگی پێبدەن‪ .‬لەترسی ئەوەی سبەی‬ ‫بێتەدەسەاڵت زوڵمیان لێدەكرێت‪.‬‬ ‫‪ -6‬ئــەو دەنــگــدەرە ك ــوردەی دەنگ‬ ‫بە هەدەپە دەدات‪ ،‬پێیوایە جەهەپە‬ ‫لە سیاسەتی دەرەوەی توركیا الوازو‬ ‫كــەمــتــەرخــەمــە‪ ،‬بــۆ نمونە جەهەپە‬ ‫دەربــــارەی ســوری ـا‌و شــەڕی مەزهەبی‬ ‫لە عیراق قسەی خــۆی هەبوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەربارەی پرسی ئیسالم لە ناوچەكانیتر‬ ‫هیچ هەڵوێستێكی نەبووە‪.‬‬ ‫‪ -7‬دەنگدەر تائێستا پێیوایە جەهەپە‬ ‫پارتێكی دەوڵــەتــە و نەبۆتە پارتێك‬ ‫كــە راســتــەوخــۆ خەڵك بــەشــداری لە‬ ‫بەڕێوەبردنی بكات‪.‬‬ ‫لەدرێژەی راپۆرتەكەی جەهەپە هاتوە‬ ‫كە چۆن هەوڵ بدرێت دەنگدەری كورد‬ ‫بەالی پارتەكەیان رابكێشن‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫لەماوەی ‪ ٣٠‬ساڵی رابردو ئەم پارتە لە‬ ‫شارە كوردییەكاندا رێژەی دەنگدەری زۆر‬ ‫كەم بوە‪ ،‬بەهاتنی كەمال كڵچدارئۆغلو‬ ‫بە سەرۆكی پارتەكە وەك كوردێكی‬

‫پەكەكە كەمەربەند دەكاتەوە‬

‫پشتیوان عەبدولرەحمان‬ ‫لەدوای ‪ 16‬ساڵ تێپەڕبون بەسەر‬ ‫دەستگیركردنی عــەبــدواڵ ئۆجەالن‬ ‫ڕێبەری پەكەكە‪ ،‬رۆژ بەڕۆژ وێنەكان‬ ‫پرسی كورد لە گۆڕەپانی سیاسیدا‬ ‫گۆڕانكارییان بــەســەردا هــاتــووە‪،‬‬ ‫لەپەتی سێدارەوە‪ ،‬بۆ كونجی زیندان‬ ‫و حوكمی زیندانی هەتا‪-‬هەتایی‪،‬‬ ‫راگەیاندنی ستراتیژی نوێی پەكەكە‬ ‫و شیكردنەوەی هەڵەكانی رابردوو‪،‬‬ ‫رەخــنــەدان و پــەنــابــردن بــۆ كەم‬ ‫وكورتیەكان لە پیناو دیاریكردنی‬ ‫ئاییندەیەكی نــوێ بۆ گەیشتن بە‬ ‫ئامانج‪ ،‬ناوە ناوە دووپاتكردنەوەی‬ ‫پــەیــامــی ئــاشــتــیــخــوازانــە‪ ،‬تـــادوا‬ ‫راگــەیــانــدنــی گــەاڵڵــەی پێشنیاری‬ ‫پــڕۆســەی ئاشتی ئــۆجــەالن بــەوەی‬ ‫كۆتایی بەخەباتی چەكداری بهێنرێت‌و‬ ‫سیاسەت بكرێتە ئامانجی ئایندە‪.‬‬ ‫لــەهــەفــتــەی رابــــــردوو‪ ،‬دوای‬ ‫گەڕانەوەی وەفدی هەدەپە لە ئیمرالی‬ ‫بابەتێكی گرنگ و چــارەنــوســازی‬ ‫گفتوگۆی كوردستان‌و ناوچەكەی‬ ‫لێكەوتەوە‪ .‬وەك ئاماژەم بە چەند‬ ‫خاڵێك كــرد‪،‬وێــنــەی ئــۆجــەالن لە‬ ‫رۆژەڤـــــەی سیاسیی دانـــەبـــڕاوە‪،‬‬ ‫بەهاوتەریبی ئــەوەش پەكەكە بە‬ ‫هەموو دامودەزگاكانیەوە لە كوردستان‬ ‫و توركیا و ئەوروپا گەلێك هەوراز‬ ‫و نشێوی سەختی بەخۆیەوەدی‪،‬‬ ‫ئــەوەبــو لـــەدوای دەستگیركردنی‬

‫ئۆجەالن ژمارەیەكی زۆر لە كادیرە‬ ‫پێشكەوتوە‌‌كانی پەكەكە و ئەندام و‬ ‫الیەنگرانی لە پەكەكە دوركەوتنەوە‪،‬‬ ‫كــە هــۆكــارەكــەی لــە دووالیــەنــەوە‬ ‫ســەرچــاوە دەگــرێــت‪ ،‬ناكۆكییە نێو‬ ‫خۆییەكان‌و هەزم نەكردنی ستراتیژی‬ ‫نوێی پەكەكە و فشاری دەرەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر رونتر تیشك بخەینە ئەو‬ ‫دەیەی دوایی‪ ،‬پەكەكە توانی بەپێی‬ ‫مانیفیستۆی ئــۆجــەالن‪ ،‬جارێكیتر‬ ‫بەهەموو كارو ریكخستنەكانی خۆی‬ ‫بچێتەوەو گۆڕانكاریەكی ریشەیی‬ ‫لە پەیڕەو پــرۆگــرام و سیاسەت و‬ ‫تاكتیكی خۆی لە خەباتی سیاسی‬ ‫یاسایی و نایاسایی لە كوردستان و‬ ‫توركیاو ئەوروپادا بكات‪.‬‬ ‫پەكەكە جیاوازتر لە زۆر پارتی‬ ‫سیاسی كوردستان‪ ،‬بـــەردەوام لە‬ ‫رۆژەڤــــەدا بـــووە‪ ،‬جــا چ بــۆ خۆی‬ ‫هێنابێتە رۆژەڤەوە یان لەالیەن گروپ‬ ‫و الیەنی تــرەوە كرا بێتە رۆژەڤــە‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرئەنجام لە هەردو الیەندا‬ ‫توانیویەتی بەهۆی ئامادەباشیان بۆ‬ ‫قۆناغەكە سودمەند بوبێت‪ ،‬لەو بە‬ ‫رۆژەڤــە بوونە و گەشەی زیاتریان‬ ‫بەخەبات داوە‪.‬‬ ‫لەو دەیەدا زیاتر لەوەی توانیویەتی‬ ‫لەباكوری كوردستان پێگەی خۆی لە‬ ‫گۆرەپانی سیاسی یاسایدا بە هێزبكات‪،‬‬ ‫بە‌بونی گروپێكی بەهێزی كوردی لە‬ ‫پەرلەمانی توركیاو بە دەستخستنی‬ ‫دەیـــان ســەرۆكــی شــارەوانــی شــارو‬ ‫شارۆچكەكان لەباكوری كوردستان و‬ ‫بەهێزبونی خەباتی جەماوەری لەنێو‬ ‫هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫لەالیەكیتر خەباتی پەكەكە لە‬ ‫رۆژهــەاڵتــی كوردستان پێچەوانەی‬ ‫پــارتــە سیاسیەكانی ئــەو بەشەی‬ ‫كوردستان‪ ،‬گەشەی سەند و پارتی‬ ‫ژیــانــی ئـــازاد (پـــژاك) وەك تاكە‬ ‫هێزی چــاالك لە روی چــەكــداری و‬

‫رێكخستنیەوە بــوو بە بــاس چ لە‬ ‫كوردستان و چ لە ئێران‪.‬‬ ‫لە رۆژئـــاوای كوردستان توانرا‬ ‫جارێكیتر بە خەبات و ڕێكخستنەكانی‬ ‫خۆیدا بچێتەوەو خۆی كۆبكاتەوە‪،‬‬ ‫تائاستی ئەوەی لەو بارودۆخەی كە لە‬ ‫سوریا هاتەئاراوە مۆری سەركەوتنی‬ ‫بزوتنەوەی كوردی لە قۆناغەكە بداو‪،‬‬ ‫هەر ئەو سەركەوتنەش بە خۆراگری‬ ‫و بەرگریەكی شكۆدار بۆتە بابەتی‬ ‫بــاس‪ ،‬بــووە بە هەوێنی یەكبونی‬ ‫كوردان‪ ،‬كە لە یەك سەنگەردا گەریال‬ ‫و پێشمەرگەو شەڕڤانێك هەبن‪ ،‬كە‬ ‫رۆژ بە رۆژ هەواڵی سەركەوتنیان لێ‬ ‫دەبیستین‪ ،‬لە قامیشلۆوە تاكۆبانێ و‬ ‫تا عەفرین‪.‬‬ ‫سەرئەنجام دەتــوانــیــن ئــەوە لە‬ ‫ئــامــاژەی بەشی هــەرە زۆری ئەو‬ ‫پێشكەوتن و پاراستنەی بزوتنەوەی‬ ‫كوردی كە لە ژێر كاریگەری هێزی‬ ‫پەكەكەدا هاتۆتە ئــاراوەو بەرگری‬ ‫لــێــكــراوە‪ ،‬لــەچــوارچــێــوەی سنوری‬ ‫ئەو بازنەی كەمەربەندە دا بوە كە‬ ‫هێزەكانی پاراستنی گەل هەپەگە‬ ‫كردویانە‪ ،‬بۆیە كە ئەمڕۆ باس لەوە‬ ‫دەكــرێــت یــان كــراوەتــە رۆژەڤـــەوە‪،‬‬ ‫كــەگــەریــاكــانــی پــەكــەكــە چــەك‬ ‫دادەنێت و ئەو كەمەربەندە سەربازیە‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی لە ستراتیژی نوێی پەكەكە‬ ‫و هێڵی مــافــی پاراستنی ڕەوای‬ ‫بڕوانێت‪ ،‬ئەوا نەك پەكەكە ئەو كەمەر‬ ‫بەندە ناكاتەوەو چەك دانانێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بە پێچەوانەوە بەهێزتر و فراوانتری‬ ‫دەكات‪ .‬تا ئەو ئاستەی كە خەباتی‬ ‫رزگ ــاری گەلی كــورد پێویستی بە‬ ‫چــەك بــێــت‪ ،‬ئ ــەوا پەكەكە هێزی‬ ‫گەریالی دەمێنێت و تۆكمەتر دەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبێت لە ژێر سێبەری ناو یان‬ ‫ناوچەیتر بێت‪ ،‬ئاییندەش سەلمێنەری‬ ‫ئەو راستیەیە‪.‬‬

‫عەلەوی‪ ،‬دەستەیەك لە بەڕێوەبەرانی‬ ‫پــارتــەكــەی لــەگــەڵ خـــۆی هێنا كە‬ ‫ئەوانیش بەڕەچەڵەك كــوردن لەوانە‬ ‫هەریەك لە یاریدەدەرەكانی سەزگین‬ ‫تانریقولو هەروەها گورسەل تەكین‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەی دەیان پارلەمانتاری ئەم پارتە‬ ‫بەڕەچەڵەك كوردن‪.‬‬ ‫لە راپۆرتەكەدا داوا دەكرێت جەهەپە‬ ‫چاكسازی بكات بۆئەوەی دەنگدەری‬ ‫كــورد لەپارتەكەیدا زیاتر ببێت‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیە خاڵبەندی كراوە‪:‬‬ ‫‪-1‬دەبێت جەهەپە لەمەڕ پرسی كورد‬ ‫پاكێجی دیموكراسی رابگەیەنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێویستە لە راپۆرتەكەی ساڵی ‪1989‬‬ ‫زۆر فراوانتر بێت‪.‬‬ ‫‪-2‬دەبــێــت لــەو پاكێجەدا جگە لە‬ ‫پرسی كــورد‪ ،‬دەبێت بەندی تایبەت‬ ‫بەمافی كەمینەكانی نــاو كۆمەڵگەی‬ ‫توركی لەخۆبگرێت لەوانەش‪ :‬عەلەوی‪،‬‬ ‫سوریانی‪ ،‬ئەرمەنی‌و كەمینەكانیتر‪.‬‬ ‫‪-3‬دەبـــێـــت جــەهــەپــە دەربــــارەی‬ ‫چـــارەســـەری پــرســی كــــورد‪ ،‬لــەنــاو‬ ‫پارتەكەیدا رۆڵی كاریگەرتر بگێڕێت‪ ،‬راو‬ ‫بۆچونی ئەو كوردانەش وەربگرێت كە‬

‫لەبەرئەوەی نــاوەڕۆكــی هیچ بەندێكی‬ ‫لەناو جەهەپە دا سیاسەت دەكەن‪.‬‬ ‫‪-4‬دەبــێــت جەهەپە زۆر بــە رونــی گرنگی بۆ كــورد تیا نەبوە بۆیە هیچ‬ ‫داكۆكی لە مافی خوێندن بەزمانی دایك ئەنجامێكی نەبوە»‪.‬‬ ‫بكات‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەوە خواستی هەمو‬ ‫چاڵشالر‪ :‬پێویستە جەهەپە‬ ‫كوردێكەو دەشبێت لەپرۆپاگەندەی‬ ‫بەشداربێت‬ ‫هەڵبژاردن كاندیدی كــورد دەربخات‌و‬ ‫شڕۆڤەكارێك پێیوایە پرسی كورد‬ ‫بەكوردی كار بكەن‪.‬‬ ‫‪ -5‬دەربـــارەی پڕۆسەی ئاشتی كە پــرســێــكــی مــێــژویــیــەو پێویستە بۆ‬ ‫لەنێوان حكومەتی ئاك پارتی‌و هەدەپە چارەسەركردنیشی گشت پارتەكان رۆڵی‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪ ،‬دەبێت جەهەپە پەیامی تیا بگێڕن بەتایبەتی جەهەپە‪.‬‬ ‫ئۆراڵ چاڵشاڵر نوسەرو رۆژنامەنوسی‬ ‫ێ بەشێوەیەك‬ ‫خــۆی هەبێت‌و بتوان ‌‬ ‫لــەپــڕۆســەی ئاشتی رۆڵـــی خــۆی بە نــاوداری توركیا لە چاوپێكەوتنێكی لە‬ ‫ێ خەبەرتورك‪ ،‬لەوبارەیەوە وتی‬ ‫كەنال ‌‬ ‫پۆزەتیف ببینێت‪.‬‬ ‫«جەهەپە جگە لە راپـــۆرت‪ ،‬دەبێت‬ ‫پاكێجی دیموكراسی‌و تایبەت بەپرسی‬ ‫هەدەپە‪ :‬ئەم راپۆرتانە ناو پوچن‬ ‫پارلەمانتارێكی هەدەپە‪ ،‬راپۆرتەكەی كــورد ئامادەبكات‪ ،‬لەبەرئەوی ئەوان‬ ‫جەهەپە لەم كاتەدا بە تاكتیك‌و ناوپوچ پارتێكی مێژویی توركیان‌و ئێستاش‬ ‫پارتی ئۆپۆزسیۆنی سەرەكی توركیایە»‪.‬‬ ‫وەسفدەكات‪.‬‬ ‫نوسەر دەشڵێت «پێویستە جەهەپە‬ ‫حەسیپ كاپاڵن‪ ،‬نوێنەری پارێزگای‬ ‫شرناخ لەوبارەیەوە رایگەیاند‪ :‬جەهەپە بەشداری پڕۆسەی ئاشتی بكات‪ ،‬یان‬ ‫بەمجۆرە راپۆرتانە دەیەوێ دەنگدەری بەشداری پێبكرێت‪ ،‬ئەوكات پڕۆسەكە‬ ‫كورد بۆ الی خۆی رابكێشێت‪ ،‬لەكاتێكدا شەفافتردەبێت‌و دەرفــەتــی ئــەوەش‬ ‫ئــەوان لە رابـــردودا چەندین راپۆرتی دەبێت رەخنە لەكەموكورتی پڕۆسەكە‬ ‫جــۆراوجــۆریــان ئــامــادەكــردووە‪ ،‬بەاڵم بگیرێت»‪.‬‬

‫كوردەكان‪ :‬گەرەنتی دیموكراسیمانن‬

‫باسكن ئۆران‬ ‫و‪ :‬چاودێر‬ ‫دەمیرتاش هەتا بڵێی ئاك پارتی قوشقی‬ ‫دەكات‪ .‬پێدەچێ ئەمە بەڕاستی لەسەركەوتنی‬ ‫ناوبراوەوە هەڵقواڵبێت‪ .‬راستییەكەی كاتێك‬ ‫دەڵێین «گەرەنتی ئێستان» دەبێ تۆزێكیش‬ ‫بە ئیحتیاتەوە لێی ورد ببینەوە‪ .‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەمەش‪ ،‬لەم كەشوهەوایەدا ئەوەی قسەدەكا‌و‬ ‫جێبەجێی دەكــات‌و شتی جیددی دەڵێ ئەو‬ ‫كەسەیە كە لەناو گەنجەكاندا پێیدەڵێن‬ ‫«سەلۆجان» واتە سەالحەدین دەمیرتاش‪.‬‬ ‫بیروبۆچونەكانم لەتوێی ماددەی كورت –‬ ‫كورتدا دەرببڕم‪ ،‬ئەوجا شیاندەكەمەوە‪:‬‬ ‫‪ .1‬خــاڵــی هــاوبــەشــی جــاڕنــامــەكــەی ‪28‬‬ ‫ی شوبات دانانی چەك‌و مەك نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەستەبەركردنی ئەو هەلومەرجە دیموكراتییەیە‬ ‫كەوا دەرەتانی ئەمە دەڕەخسێنێت‪.‬‬ ‫‪ .2‬دوابــەدوای ئەم جاڕنامەیە‪ ،‬كوردەكان‬ ‫تۆكمەترین كۆسپ لەبەردەم ئەردۆغانن كە بەر‬ ‫چاوی رەش بوە‪.‬‬ ‫‪ .3‬لەدوای ئەم جاڕنامەیەوە كە لە عەرەفەی‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا راگەیەنراوە‪ ،‬سودمەندترین‬ ‫الیەن هەدەپە یە‌و بەئەگەری زۆریش رێژەی‬ ‫‪ %10‬دەبەزێنێت‪.‬‬ ‫‪ .4‬ئەردۆغان بەهیچ شێوەیەك لە رەوشەكە‬ ‫مەمنون نییە‪ .‬ئەگەر بۆی بكرێ ئەوە سەلۆجان‬ ‫لە كەوچكێكی ئاودا دەخنكێنێت‪.‬‬ ‫‪ .5‬هەندێك پێیانوابو كوردەكان لەبەرانبەر‬ ‫«هەقی سكوت»دا ئەوە پاڵپشتی لەپڕۆژەی‬ ‫سیستەمی سەرۆكایەتی ئەردۆغان دەكەن‌و‬ ‫دیموكراسی دەفرۆشن‪ .‬دواپێشهاتەكان ئەم‬ ‫ئەگەرەیان الوازكردوە‪.‬‬

‫ی ئۆكتۆبەرە كەوا سایكۆلۆژیەتی ئەردۆغانیان‬ ‫تێكداوە‪ .‬دۆخی ئەو كابرایە گەلێك ترسناكە‪.‬‬ ‫خۆ بە دوژمنەكەشمی نەبەخشێت! ئومێدی‬ ‫بــەوە بەستوە لەرێی پاكێتی ئاسایشەوە‬ ‫ئەوانە لەناو بێشكەدا بخنكێنێ كەوا دەستیان‬ ‫قەڵەم دەگرێ بە نوسین‌و ئەوانەی كەوا بە‬ ‫الفیتەكانیانەوە خۆیان پیشاندەدەن‪.‬‬ ‫لەهەموشی گرنگتر ئــەو خۆپیشاندانەی‬ ‫كوردەكانە كە بەهەر شێوەیەك دڵخۆشی‬ ‫لێیان نییە‪ .‬كوردەكان دەتوانن لەتوێی بلۆكدا‬ ‫بـــەرەوڕوی ئەمە ببنەوە‪ .‬پــەرویــن بوڵدان‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئــەم پاكێتە هەتاوەكو ئێمە وەك‬ ‫پارتی نارەزایەتی بخەینەوە‪ ،‬ئەوە دەرناچێت‪.‬‬ ‫سەلۆجانیش دەڵێت‪ :‬كردەوەكانی حكومەت‬ ‫یەك زەڕە لەمەڕ ئاشتی ئومێدبەخش نین‪.‬‬ ‫ك‪.‬ج‪.‬ك یــش دەڵــێــت‪ :‬ئــەگــەر حكومەت‬ ‫بەرپرسیارێتییەكانی خۆی بەجێ بگەیەنێت‪،‬‬ ‫ئەوە ئێمەیش بەجێی دەگەیەنین‪.‬‬

‫چەك دانان بێ بینینی دیموكراسی‬ ‫داودئۆغڵو لەڕۆژی سێی ئاداردا رایگەیاند‪:‬‬ ‫ئەمە بانگەوازێكی ئاشكرایە بۆ چەكدانان‪ .‬بە‬ ‫دو هۆشەوە شتێكی دانسقە دەهێنێتە زمان‪.‬‬ ‫‪ .1‬كوردەكان تەنها لەبەر ئەوەی متمانەیان‬ ‫بە دەوڵەت هەبوە‪ ،‬گەلێكجار چەكیان داناوە‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە لەساڵی ‪1937‬دا سەید رەزا بۆگفتوگۆكانی‬ ‫ئاشتی بۆ ئەرزنجان بانگهێشتكرابو‪ .‬كاتێك‬ ‫بەڕێوەبو‪ ،‬لەنیوەی رێدا دەسگیركرا‌و لەڕۆژی‬ ‫یەكشەممەدا بۆ ماڵی دادوەرەكان پەلكێشیان‬ ‫كرد‌و بەپەلەپروزە بڕیاری لەسێدارەدانیان بۆ‬ ‫دەركــرد‌و لەداریان دا‪ .‬پ‪.‬ك‪.‬ك گەلێكجاران‬ ‫چەكی داناوە (ئاگربەستی جاڕداوە‪ .‬وەرگێڕ)‬ ‫بەاڵم دیموكراسی‌و شت خۆی نمایشنەكردوە‪.‬‬ ‫ئــەو شاندەی كــەوا لە ‪2009‬دا لـــەدەروازەی‬ ‫خابورەوە هاتنەژورەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی لەناو‬ ‫ئاپۆرای قەلەباڵغی پێشوازیكارانیاندا گوتاری‬ ‫گەرمیان پێشكەشكردبو‪ ،‬بۆ ماوەی ‪ 10‬ساڵ‌و‬ ‫‪ 10‬مانگ زیندانیان بۆ بڕایەوە‪.‬‬ ‫هەدەپە زۆر زیاتر سودمەند بوە‬ ‫لەبەر ئەمەیش ئۆجەالن لەگفتوگۆكانی رۆژی‬ ‫دوای جاڕنامە هاوبەشەكە ئــاك پارتی‬ ‫‪2014- 11-29‬دا لەبەر ئەو بانگەوازەی كەوا‬ ‫لەپێناو ئاشتیدا رایگەیاندبو‪ ،‬خۆرەخنەدانانی دەیەوێ وەك ئەو پارتییەی كەوا تۆسقاڵیچك‬ ‫رەمەقی چارەسەری تێداماوە خۆی بنوێنێ‌و‬ ‫پێشكەشكرد‪.‬‬ ‫‪ .2‬كوردەكان خۆیان لەدۆخی چەكداناندان‪ .‬بەمەش لەهەڵبژاردنەكانەوە رژێمی سەرۆكایەتی‬ ‫دەمێكە چیتر تابوت بۆ خــۆرئــاوای توركیا جێگیربكات‪.‬‬ ‫ئەوەندەی پەیوەندی بە هەدەپە یشەوە‬ ‫ناگێڕدرێتەوە‪ .‬بــەاڵم ئــەگــەر مەبەست لە‬ ‫چەكدانان كۆكردەوەی چەكەكان بێت‪ ،‬ئەوە هەیە‪ :‬كاتێك بــەهــەزار ریسكەوە بڕیاریان‬ ‫لەدوای خەباتێكی ‪ 75‬ساڵە‌و لەدوای ئەوەی دا وەكــو پارتی بــەشــداری هەڵبژاردنەكان‬ ‫لەماوەی سی ساڵی رابردودا زیاتر لە ‪ 30‬هەزار بكەن‪ ،‬ئــەوە بەشێوەیەكی سەیر لەالیەن‬ ‫قوربانیان بۆ داوە‪ ،‬كارێكی كەردەنی نییە‪.‬‬ ‫خەڵكەوە پێشوازیان لێكراوە‪ .‬هەموان دەڵێن‬ ‫لەبەرئەمە جەمیل بایك بەكورتی دەڵێت‪ :‬ئەگەر هەدەپە رێژەكە نەبەزێنی ئەوە ئاك‬ ‫كام كێشە چارەسەركراوە هەتاوەكو چەك پارتی دەنگی كافی بۆ بنیاتنانی سیستەمی‬ ‫دابنێین؟‬ ‫سەرۆكایەتی هەیە‌و ئەمەیش هەموان توڕە‬ ‫بــۆیــە كـــوردەكـــان هــەتــاوەكــو ریفۆرمی دەكــات‪ .‬لــەدەوروبــەرمــدا گەلێك كەس هەن‬ ‫راستەقینە نەبینن‪ ،‬ئەوە بەهیچ شێوەیەك كە هەتا ئێستا دەنگیان بە پارتی كوردەكان‬ ‫هــەوای خۆبەدەستەوەدانیان نییە‪ .‬باشترین نەداوە‌و ئێستاش دەڵێن دەنگی پێدەدەین‪.‬‬ ‫نیشتمانپەروەری كەوا لەوان چاوەڕێ بكرێ‪،‬‬ ‫هەدەپە كە لەم دۆخــەدا بەقەد بەزاندنی‬ ‫ئەوەیە كەوا هەتا كاتی ریفۆرمە دیموكراتییەكان رێــژەكــە دەنگی كــۆكــردۆتــەوە‪ ،‬ئێستا ئیتر‬ ‫درێژە بەدۆخی بێ چاالكێتی بدەن‪.‬‬ ‫روخـــســـاری جــیــاخــواز نــیــیـە‌و گەلێكیش‬ ‫توركیا راستییەكی تاڵ‌و ناخۆشی هەیە‪ :‬سازشخوازە‪ .‬ئەمەیش كۆمەكی دەكات كەوا‬ ‫پێشگرتن لەدوبارەبونەوەی روداوەكانی ‪‌17‬و ‪ 25‬بەئاسانی رێژەی ‪ %١٠‬بەدەست بهێنێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )507‬دو شةممة ‪2015/3/9‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫‪8‬ی مارس لەسەردەمی جەنگ‌و قەیرانی داراییدا‬

‫ئەنجومەنی بااڵی خانمان‪ :‬ژن‌و منداڵ قوربانیی یەكەمی دەستی ئەم جەنگەن‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫قەرەبوی گیراوی‬ ‫بێتاوان‬ ‫هیوا محەمەد‬

‫چاودێر‪-‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەی رەوشی ژنانی كوردستان‬ ‫لەدۆخێكی خراپدابوو‪ ،‬لەم یەك دوو ساڵەی‬ ‫دوایــدا رەوشــەكە زیاتــر بۆ ئــەوان بەرەو‬ ‫خراپتر هەڵكشــاوە‪ ،‬بەتایبەت دوای هێرشی‬ ‫چەكدارانــی داعش كە بۆ ســەر كوردســتان‬ ‫دەســتی پێكــرد‪ ،‬تیایدا ســەدان ژن‌و كچی‬ ‫ئێــزدی بونــە نێچیــری كەڵبــە رەشــەكانی‬ ‫بەغدادی‪.‬‬ ‫‪8‬ی مــارس بــەالی ژنانەوە ئــەو رۆژەیە‬ ‫كە نیشــانەی بەرخودان‌و خەباتی مەدەنی‌و‬ ‫روبەڕووبونــەوەی توندوتیژی لێكدەدرێتەوە‪،‬‬ ‫هەمیشە لەم رۆژەدا ژنان هەڵوێستە دەكەن‌و‬ ‫بارودۆخی خۆیان هەڵدەسەنگێنن‪.‬‬ ‫ئەوەی لە ‪8‬ی مارسی ئەمساڵدا جیاوازی‬ ‫لەگــەڵ ســاڵەكانی دیكــە دروســتكردوە‪،‬‬ ‫جەنگە‪ ،‬جەنگێك كە سەرەڕای توندوتیژییە‬ ‫خێزانیــەكان‪ ،‬ژنــان‌و مندااڵنــی كردوەتــە‬ ‫قوربانی یەكەم‪.‬‬

‫بەپێی یاسا چی بەتوندوتیژی‬ ‫هەژماردەكرێت؟‬ ‫یاســای ژمــارە (‪)8‬ی ســاڵی ‪ 2011‬كــە‬ ‫بەیاســای بەرەنگاربوونــەوەی توندوتیژیــی‬ ‫خێزانــی لەهەرێمــی كوردســتان ناســراوە‪،‬‬ ‫چەنــد حاڵەتێكی بەتوندوتیژی ناســاندووە‪،‬‬ ‫وەك‪ :‬هاوســەرگیری بــەزۆر‪ ،‬ژن بــەژن‌و‬ ‫منــداڵ بەشــوودان‪ ،‬بەشــوودان لەبــری‬ ‫خوێــن‪ ،‬لێكجوداكردنــەوەی بــەزۆر‪ ،‬بڕینی‬ ‫پەیوەنــدی كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬مێــرد ژنەكــەی‬ ‫ناچــار بەبەدڕەوشــتی‌و داوێنپیســی بكات‪،‬‬ ‫خەتەنەكردنی مێینە‪ ،‬ناچاركردنی تاكەكانی‬ ‫خێــزان بۆ وازهێنــان لەوەزیفە‪ ،‬ناچاركردنی‬ ‫منداڵ بۆ كاركردن‌و سواڵكردن‌و بەجێهێشتنی‬

‫كاروباری خانمان»‪.‬‬ ‫ئەندامەكەی ئەنجومەنــی بااڵی كاروباری‬ ‫خانمــان‪ ،‬بــاس لەوەیشــدەكات‪ ،‬لەهەرێــم‬ ‫كۆمەڵێــك یاســا هەیە لەوانە یاســای باری‬ ‫كەســێتی‌و یاســای بەرەنگاربونــەوەی‬ ‫توندوتیــژی خێزانــی‌و هەمواركردنــەوەی‬ ‫هەندێك لەبڕگە‌و مادەكانی یاســای سزادانی‬ ‫عیراقــی‪ ،‬بەاڵم ئایا ئەم یاســایانە لەدادگادا‬ ‫جێبەجێكــراون؟ هاواڵتــی پابەنــدە بــەو‬ ‫یاســایەوە؟‪ ،‬بێگومــان وەاڵمەكەی نەخێرە‪،‬‬ ‫چونكــە مەســەلەی دابەشــكردنی میــرات‌و‬ ‫هێنانی ژنی دووەم‌و چەندان مەسەلەی دیكە‬ ‫هێشتا گرفتی ژنە»‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی» ژن توندوتیژی سیاسیشی‬

‫بەڕێوەبــەری گشــتی بەرەنگاربونــەوەی‬ ‫توندوتیــژی دژی ئافرەتــان‪ :‬ئەمســاڵ بەهــۆی‬ ‫قەیرانــی داراییەوە نەمانتوانیوە وەك ســااڵنی‬ ‫رابردو كار‌و چاالكی ئەنجامبدەن‬

‫پەیوەندیداریان ئاگاداركردۆتەوە‪.‬‬ ‫كەژاڵ هــادی فەقێ‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــدا‪،‬‬ ‫هیــچ كام لەپەرلەمــان‌و حكومــەت‌و‬ ‫ئەنجومەنــی دادوەریــی‪ ،‬بــەڕۆڵ‌و ئەركــی‬ ‫خۆیان هەڵنەستاون‪ ،‬تەنانەت رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵی مەدەنیش رۆڵ‌وكاریگەرییان لەسەر‬ ‫كۆمەڵگە الوازبووە‪ ،‬بۆیە پێویستە هەركەس‬ ‫الی خۆیەوە بەئەركی خۆی هەڵبستێت‪.‬‬ ‫ئــەو پەرلەمانتــارە باســی لەوەكــرد‪،‬‬ ‫لەكوردســتان لەڕوی ناوەڕۆك‌و ناونیشانەوە‬ ‫یاســای جوانمــان هەیــە‌و خزمــەت دەكات‪،‬‬ ‫بــەاڵم گرفتەكــە ئەوەیــە جێبەجێناكرێــن‪،‬‬ ‫بەنمونە یاسای بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی‬ ‫دژ بەئافرەتان‪ ،‬هیچی جێبەجێنەكراوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستی بەهەمواركردنەوە هەیە‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی‪»:‬لەكاتی قەیران‌و جەنگدا‬ ‫زەرەرمەندی یەكەم ئافرەتە‪ ،‬چونكە كاتێك‬ ‫هەزار پێشمەرگە شەهید دەبێت‪ ،‬واتە هەزار‬ ‫ئافــرەت باوك‌و برا‌و مێردی شــەهید بونە‪‌،‬و‬ ‫توشی خەم‌و مەینەتی ژیان دەبێتەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێوستە رۆژی ژنان لەئەمساڵدا تایبەتمەندی‬ ‫جیاوازی هەبێت»‪.‬‬ ‫ئەنــدام پەرلەمانەكــە‪ ،‬جەختــی‬ ‫لەوەكردەوە‪ :‬سااڵنە بودجەیەكی زەبەالح بۆ‬ ‫بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژ بەئافرەتان‬ ‫ســەرف دەكرێت‪ ،‬بەاڵم هێشتا ئامارەكان رو‬ ‫لەزیادبونە‪ ،‬بۆیە دەبێت واز لەدروشم‌و قسە‬ ‫بهێنرێت بەڕاســتی كار لەســەر ئەم پرســە‬ ‫بكرێت‪.‬‬

‫ئامارەكانی توندوتیژی چی دەڵێن؟‬ ‫بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەرایەتی گشــتی‬ ‫بەرەنگاربونــەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان‬ ‫رێــژەی توندوتیــژی دژ بەئافرەتــان ســاڵ‬ ‫لیژنــەی داكۆكیكــردن لەمافەكانــی ئافرەت‪:‬‬ ‫لــەدوای ســاڵ لەزیادبوندایە‪ ،‬بەشــێوەیەك‬ ‫لەســاڵی ‪ 2012‬دا ‪ 4‬هەزارو ‪ 645‬توندوتیژی‬ ‫هیچ كام لەپەرلەمــان‌و حكومەت‌و ئەنجومەنی‬ ‫بەرامبــەر ئافرەتــان كراوە‪ ،‬بەاڵم بۆ ســاڵی‬ ‫دادوەریی‪ ،‬بەڕۆڵ‌و ئەركی خۆیان هەڵنەستاون‬ ‫‪ 2013‬ئــەم رێژەیــە بەرزبۆتەوە بۆ ‪ 5‬هەزارو‬ ‫هەشتی مارس چۆن دروستبووە؟‬ ‫‪ ،308‬هەروەهــا بۆ ســاڵی ‪2014‬ش رێژەكە‬ ‫سەبارەت بەهەشــتی مارس‪ ،‬كەچۆن ئەو‬ ‫بەرزبۆتــەوە بــۆ ‪ 7‬هــەزارو ‪ ،187‬هەروەها‬ ‫تەنهــا لەمانگــی یەكــی ئەمســاڵدا ‪ 554‬خوێندن‪ ،‬خۆكوشــتن لەئەنجامی توندوتیژی بەرامبەر دەكرێت‪ ،‬كە تائێستا ژن لەپڕۆسەی رۆژە بــۆ ژنان دیاریكــراوە‪ ،‬چەند بۆچونێك‬ ‫توندوتیژی ئەنجامدراوە‪ ،‬كەبەراورد بەمانگی خێــزان‪ ،‬لەباربــردن لەئەنجامــی توندوتیژی سیاســیدا لەپەراوێــزی بەژداریكردندایــە‪ ،‬هەیــە‪ ،‬بۆچونــی یەكــەم‪ :‬لەســاڵی ‪1945‬‬ ‫یەكی ســاڵی پێشو ئەم رێژەیە بەرزبۆتەوە‪ ،‬خێــزان‪ ،‬لێدانــی تاكەكانــی خێــزان‌و منداڵ سیســتەمی كۆتا لەپەرلەمان هەیەوهەندێك لەپاریــس لەبەســتنی ‌یەكــەم كۆنگــرەی‬ ‫ئەمــە جگــە لــەو توندوتیژییە جەســتەیی‌و بەهــەر بیانوویەك‪ ،‬ســووكایەتی‪ ،‬جنێودان‪ ،‬ژن چونتە ســەركردایەتی حزبــەكان‪ ،‬بەاڵم یەكێتــی ئافرەتانی دیموكراتــی جیهانییەوە‬ ‫دەرونییــەی داعــش بەرامبــەر ئافرەتانــی بەكــەم ســەیركردن‌و ئــازاردان‌و گوشــاری ئەمە هێشتا كەمە‌و تەنانەت لەكەمینەكانیش دروستببوە‪.‬‬ ‫بۆچوونی دووەم‪ 8 :‬ی مارس ئەگەڕێننەوە‬ ‫شــەنگال‌و ناوچەكانــی دیكەی كوردســتانی دەروونــی‌و پێشــێلكردنی مافەكانــی‌و بەزۆر كەمتر پۆستمان بەركەوتووە»‪.‬‬ ‫ئەو ئەندامــەی ئەنجومەنی بااڵی خانمان بــۆ ئــەو خۆپیشــاندانەی ژنــان لەوالیەتــە‬ ‫كردووە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی لەماوەی دروستبونی سەرجێیی‪.‬‬ ‫پێشیوایە‪ ،‬ئەمســاڵ جیاوەز لەسااڵنی دیكە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەشــاری نیویۆرك‬ ‫شــەڕی داعشــدا زیاتر لەهەزار پێشــمەرگە‬ ‫ئافرەتانی كورد زیاتر توشــی ئەشــكەنجە‌و ســاڵی ‪ 1856‬لەبەرامبەر هەمــوو ئەو كارە‬ ‫چارەسەری پرسی ژنان‬ ‫شــەهیدبون‪ ،‬واتــە زیاتــر لەهــەزار ئافرەت‬ ‫ئەندامێكــی ئەنجومەنی بــااڵی كاروباری شــڵەژانی دەرونی بونەتــەوە‪ ،‬مامەڵەی ئەو نامرۆڤانەی بەرامبەریان ئەنجام دەدرا وێڕای‬ ‫بــێ مێرد‌و بــرا‌و بــاوك بوو‪ ،‬ئەمــەش جیا‬ ‫خانمــان‪ ،‬بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬پرســی هێــزە تاریكــەی داعــش لەگــەڵ ئافرەتانی ئەوەی پۆلیســی ئــەو واڵتــە زۆر نامرۆڤانە‬ ‫لەبریندارانی پێشمەرگە‪.‬‬ ‫ژنــان پرســێكی نێودەوڵەتییــە‌و بەتەنهــا ئێزدی كرا‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە ئافرەت‌و منداڵ باڵوەیــان بەخۆپیشــاندەرانی ژنــان كــرد‪،‬‬ ‫تۆماركردنی سكااڵكان هۆكاری زیادبونی بەڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‌و دامەزراوە قوربانــی یەكەمن لــەم جەنگەدا‪ ،‬چونكە ژن بەاڵم ژنــان ســەركەوتنیان بەدەســت هێنا‬ ‫نافەرمییەكان چارەســەر نابێت‪ ،‬چونكە ئەم وەك دایــك رۆڵەكانیــان گەورەدەكەن‌و لەم لەچارەسەركردنی كێشەكانیان‪ ،‬كەپەیوەندی‬ ‫ژمارەی ئامارەكانە‬ ‫بەڕێوەبــەری گشــتی بەڕێوەبەرایەتیــی رێكخراوانە كاریان دەرخســتنی كەموكوڕی‌و جەنگەدا شەهید دەبێت‌و هاوسەریان شەهید بەكاتژمێرەكانــی كاركردن‌و مافی یەكســانی‬ ‫بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان‪ ،‬گیروگرفتەكانــەو دۆزینەوەی چارەســەرێكی دەبێــت‪ ،‬ئەمەش بارگرانی بــۆ ئافرەت زیاد لەبەشــداریكردنی سیاســیانەو ئابوریانــەی‬ ‫بە»چاودێــر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەمســاڵ بەهۆی گونجاوە‪ ،‬دواتر دەدرێتە الیەنی جێبەجێكارو دەكات بەهەڵگرتنی بەرپرسیاریەتی خێزانی‪ ،‬واڵت بوو هاوشێوەی پیاوان‪.‬‬ ‫بۆچونی ســێیەم‪ :‬لە‪8‬ی مارســی ســاڵی‬ ‫قەیرانی داراییەوە نەیانتوانیوە وەك سااڵنی یاســادانان‌و پێویســتە پرســی ژن بكرێتــە بۆیــە پێویســتە هەشــتی مــارس بەتەنهــا‬ ‫وەك رۆژێــك ســەیرنەكرێت‪ ،‬بەڵكــو دەبێت ‪ 1908‬جارێكیتــر لەنیــۆرك هــەزاران ژنــی‬ ‫رابردو كار‌و چاالكی زۆر ئەنجامبدەین‪ ،‬بەاڵم پرسێكی دامەزراوەیی‪.‬‬ ‫ئەمــەل جــەالل‪ ،‬دەڵێــت‪ :‬ئێمــەش وەك بەشــێوەیەك بێــت كــە بەبەهاكردنــی ئەم كرێــكاری ناو كارگەی چنین‪ ،‬رژانەوە ســەر‬ ‫پالنێكی یەك مانگە هەیە‪ ،‬كە كۆڕ‌و سیمینار‬ ‫لەشــوێنە گشــتییەكان‌و لەبەڕێوەبەرایەتــی ئەنجومەنی بــااڵ بەرچاوڕونی دەدەینە هەمو رەگەزە لەروی چارەســەركردنی گرفتەكانی‌و شــەقامەكان‪ ،‬كــە پارچــە نانێكی وشــك‌و‬ ‫چاكسازی ژنان‌و چەند شوێنی دیكە بكرێت‪ .‬دامودەزگاكانــی حكومــەت لەهەمــو گرفتە رێزگرتــن لەقوربانیەكانــی‌و دۆزینەوەی رێگا چەپكە گوڵێكیان وەك دروشم بەرز كردبۆوە‪،‬‬ ‫داواكاریشــان كەمكردنــەوە كاتژمێرەكانــی‬ ‫ســەركەوت عومــەر‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــدا‪ ،‬سیاســی‌و كۆمەاڵیەتی‌و فەرهەنگی‌و ئابوری‌و چارە‌و لەكۆمەڵگە پەراوێز نەخرێت»‪.‬‬ ‫كاركــردن‌و راگرتنی كاركــردن بەمناڵەكان‌و‬ ‫ئــەو پالنانــەی حكومــەت گرتونیەتەبــەر پەروەردەیی‌و كلتوری‪ ،‬كە كێشەكان دەخەینە‬ ‫مافــی خۆپااڵوتــن لەكایــە سیاســییەكان‌و‬ ‫یاساكان جێبەجێناكرێن‬ ‫بــۆ كەمبونــەوەی توندوتیژییــەكان‪ ،‬رو بەرنامــەی چارەســەری گونجاویشــی بۆ‬ ‫الی خۆیشــیەوە جێگــری ســەرۆكی یەكسانی‌و هاوشێوەی پیاوان بوو‪.‬‬ ‫ســەركەوتووبوە‌و مەســەلەی تۆماركردنــی دادەڕێژین لەڕێگەی ستراتیژیەتی جیاجیاوە‪،‬‬ ‫لەســاڵی ‪ 1908‬بــەدواوە ‪ 8‬ی مــارس‬ ‫ســكااڵكان هــۆكاری زیادبونــی ژمــارەی بــەاڵم بــواری جێبەجێكردنی لەدەســەاڵتی لیژنــەی داكۆكیكــردن لەمافەكانــی ئافرەت‬ ‫ئامارەكانــە‪ ،‬بەهــۆی هۆشــیاربونەوەی ئەنجومەنــدا نییە‪ ،‬بەڵكــو وەزارەت‌و الیەنە لەپەرلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بە»چاودێــر»ی لەئەمریــكا تــا ســاڵی ‪ 1977‬لەناوخــۆی‬ ‫زیادبونــی متمانەیــان پەیوەندیدارەكان لێی بەرپرسیارن‪ ،‬هەروەها راگەیانــد‪ :‬ئێســتا هۆشــیاری‌و رۆشــنبیری ئەمریــكادا بــووە رۆژی داواكردنی مافەكانی‬ ‫ئافرەتــان‌و‬ ‫بەدامودەزگاكانی حكومەت‪ ،‬ئەمەش دەبێتە هەمــو وەزارەتەكانی ناو حكومەت لەپرســی خەڵــك زیادیكــردووە‌و ئافــرەت‌و پیاویــش ژنان‪ ،‬كە هەموو ســاڵێك یاد دەكرایەوە‪ ،‬تا‬ ‫هــۆی زیادبونی ژمــارەی ســكااڵكان‪ ،‬بەاڵم ژن بەرپرســیارن‪ ،‬بــەاڵم هەندێــك وەزارەت ســكااڵ تۆمار دەكات‪ ،‬بۆیە سكااڵتۆماركردن دواجار لەســاڵی ‪ 1977‬بەڕەســمی بەرواری‬ ‫رێــژەی تاوانە گەورەكانی وەك كوشــتن رو بەرپرســیارێتییان زیاتــرە‪ ،‬وەك وەزارەتــی لەئامارەكانــدا زیــادی كــردووە‪ ،‬لەالیەكــی (‪8‬ی مــارس) هەمــوو ســاڵێك وەك رۆژی‬ ‫ناوخــۆ‌و كارو كاروبــاری كۆمەاڵیەتــی‌و دیكەوە گرفتی دارایی كێشــە‌و گرفتی زۆری ژنان لەجیهاندا ناسێندرا‪.‬‬ ‫لەكەمبونە‪.‬‬ ‫پــەروەردە‌و خوێندنی بااڵ‌و ئەنجومەنی بااڵی بــەدوادا هــات‪ ،‬بۆئەمەش هــەر زوو الیەنی‬

‫زۆر باس لەهۆكارەكانی دروســتبونی توند‌وتیژی دەكرێت‌و هەموشــیان بەهەمو‬ ‫جۆرەكانیــان بونیــان رەتدەكرێنەوە ئیدی ئەگەر لەخێزاندابــن یان لەهەر بوارێكی‬ ‫دیكەدا دەســەاڵت بیكات یان دژە دەســەاڵت‪ ،‬جگە لەوانــەی لەالیەن دەوڵەتەوە‌و‬ ‫بەیاســا رێكخــراوە‌و رێگەی پێــدراوە لەكاتی پێویســتدا‪ ،‬ئێمە لەســەردەمێكداین‬ ‫دەنگەكان داوای پاراســتنی ژینگە دەكەن داكۆكی لەبڕینەوەی درەختێك دەكەن‪،‬‬ ‫بــەاڵم مرۆڤەكان بەئاســانی ســەردەبڕدرێن‪ ،‬ناخۆش بەختانە هەمــو ئەم دیاردانە‬ ‫الی كۆمەڵــی ئێمــە زۆرە كە پێمان دەڵێن ئیســامی‌و خەڵكانی رۆژهەاڵتی‪ ،‬ئێمە‬ ‫وەك ئەوروپیەكان لەكۆنفرانســە نێودەوڵەتیەكان ئاخافتن دەدەین‪ ،‬بەاڵم ناتوانین‬ ‫لەپراكتیكــدا وەك ئــەوان بیــن‪ ،‬ئەمەشــیان دیســانەوە دەگەڕێنمەوە بــۆ رادەی‬ ‫ژیری‌و رۆشــنبیری تاكەكانمان‌و ئەو كارتێكەرییە كۆنەپەرستانەیەی كە لەكۆمەڵدا‬ ‫هەڵگرییەتی‌و بەردەوام بەدەسكی گۆچانەكە قاچی دەگرێت تا هەنگاو نەنێت‪ ،‬لەم‬ ‫سەردەمەدا سەرچاوەی دروستبون‌و سەرهەڵدانی توند‌وتیژی زیاتر لەهەرجێگەیەكی‬ ‫تری جیهان روی لەعیراق‌و ســوریا كردوە جا چ لەڕێگەی ئەو شــەڕە ماڵوێرانییەی‬ ‫كە لەســوریادا هەیە‌و چ ئەو ســەركوتكردنانەی كە لەالیەن رژێمەوە دەكرێتە سەر‬ ‫خەڵــك‌و ئەو كــردەوە قێزەونانــەش كە لەالیــەن گروپە تیرۆریســتییەكانەوە لەو‬ ‫ناوچانەدا دەكرێن كە لەژێر كۆنتڕۆڵی رژێمدا نەماون‪ ،‬گیرانی تیرۆریستان یا گومان‬ ‫ێ بەها نیە كە‬ ‫لێكــراوان یەكێكە لەشــێوازی خەبات لەدژی تیــرۆر‪ ،‬مرۆڤ هێندە ب ‌‬ ‫بەئاسانی لەالیەن هێزی بەرامبەرەوە بگیرێت‌و هەر لەسەرەتای دەستگیركردنییەوە‬ ‫ێ هیچ پاســاوێك‬ ‫شــەق بخوات تا ئەو كاتەش دیســان بەپاڵ دەیكەنە دەرەوە‌و ب ‌‬ ‫دەڵێن بێتاوانی‪.‬‬ ‫لەعیراقدا ســەردەمی بەعسیەكان‌و پێشــتریش هەندێ زیندانی تۆقێنەری وەك‬ ‫نوگرەســەلمانەكان ببونــە قوتابخانەی پێگەیاندنی كەســانی شۆڕشــگێڕ‌و ئازادی‬ ‫خواز‌و داكۆكیكەران لەمافی مرۆڤ‪ ،‬جاری وا بوە كەســێك كە پێشگیرانی لەبوارە‬ ‫سیاســیەكاندا زۆر الوازبوە‪ ،‬بەاڵم لەو ماوەیەدا كە لەزیندان بوە‌و لەســەر دەستی‬ ‫ێ دەرچوە‌و كە ئازاد‬ ‫كەســانی سەركردە‌و كادیرە شــارەزاكان كادیرێكی باشی لـــ ‌‬ ‫كراوە دواتر بوەتە سەركردەیەك لەخەباتدا‌و ئەوەی پێش زیندانیكردنەكەی باوەڕی‬ ‫پێی نەبوە لەدوای ئازادكردنی تیایدا دروســتبوە‪ ،‬لەدوای نەمانی رژێمی بەعسیش‬ ‫زیندانەكان لەشــوێنێكی دیكە‌و بەشێوازێكی دیكە ئاخێندران لەخەڵكی رەشبگیر‌و‬ ‫تیایانــدا هەبــوە‌و هەیە كە دوای چەندین مانــگ زیندانی دواتر دراون بەدادگایەكی‬ ‫رواڵەتــی‌و بەنادادپەروەری حوكمدراون‪ ،‬ئەوانەی كــە تاوانباربون لەو زیندانانەدا‌و‬ ‫دەســتی بااڵیــان هەبوە لەكاری تیرۆر ئــەو قوتابخانە زیندانییەیــان بەهەلزانیوە‌و‬ ‫قۆســتویانەتەوە بۆ راكێشانی كەســانی دیكە بەالی خۆیاندا‌و هەر لەزیندانەوە ئەو‬ ‫ێ بناســێت‪،‬‬ ‫پەیوەندییەیان بۆ مســۆگەر كردوە كە كاتێك ئازادكرا چی بكات‌و كـــ ‌‬ ‫لەئێســتادا لەگــەڵ بەرەنگاربونەوەی گەورەترین شــەڕی دژە تیرۆر ئەو شــێوازی‬ ‫رەشــبگیرییە‌و لەژێر پەردەی گومان لێكراویدا بەردەوامە‌و زیندانەكان ســەرچاوەی‬ ‫پێگەیاندنــی كادیرانــی تیــرۆرن‪ .‬لەناوبردنی تیرۆر‌و تیرۆرســتان تەنهــا لەڕێگەی‬ ‫فرۆكە‌و شەڕەوە نابێت‌و كۆتاییان نایەت‪ ،‬بەڵكو مامەڵە سیاسییەكان‌و چارەسەری‬ ‫نەخۆشــیە كۆمەاڵیەتیەكان‌و رێزگرتن لەئازادییەكان‌و دابینكردنی ژیان‌و زۆر شــتی‬ ‫دیكە دەبێ بگیرێتە بەر بۆ الوازكردنی تیرۆر‌و دواتر نەهێشتنی‪ ،‬تیرۆریستان بەردی‬ ‫شــاخێكی روخاو نین بەسەر جادەیەكدا‌و بەالبردنی داڕماوەكە جادەكە سەرلەنوێ‬ ‫وەك خــۆی لێبێتەوە‪ ،‬ئەوەی لەناو ئەواندایە‌و دەكوژرێت خزمەكانی دیكەی دەچن‬ ‫جێــی دەگرنــەوە‪ ،‬چونكە زۆریان هەڵگری هەمان بــاوەڕن‪ .‬زۆرێك دەڵێن بەوەندە‬ ‫مانگ‌و ســاڵ تەواو دەبن‪ ،‬لەوانە ئۆباما‌و جۆن كێری‌و زۆر سیاســەتمەداری دیكەی‬ ‫جیهانی‪ ،‬پرسیار لەبەرامبەر ئەو بۆچونە ئەوەیە دیارە داعش ئاوە‌و بەردراوەتەوە‌و‬ ‫كلیلــی گرتنەوەكــەی الی خۆیانــە بۆیــە دەتوانن مــاوەی بۆ دیاری بكــەن‪ ،‬دەنا‬ ‫ێ كە ئەوانە بەنەمانی‬ ‫ێ دەزان ‌‬ ‫كەسێكی سیاسی گەر ئەلف‌و بێیەك لەسیاسەت بزان ‌‬ ‫ئەســەد‌و زۆر كێشــەی دیكــەش الناچن‌و ئەگەر ئەمــڕۆ لێــرە دور بخرێنەوە ئەوە‬ ‫لەئــوردون‌و ســعودیە ســەر هەڵدەدەنەوە یــان روی ئێران دەگرنــەوە‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫لەبابەتەكە نەچینە دەر دێینەوە سەر زیندانەكان كە دەبوا لەدوای نەمانی رژێمەوە‬ ‫زیندانەكان بكرابانایە ســەرچاوەی چاكسازی نەك بەپێچەوانەوە‪ ،‬هەر بۆیە لێرەدا‬ ‫هەندێك خاڵ دەخەینەڕو كە پێویستە دەسەاڵتەكان لەهەر جێگەیەك بن پەیڕەوی‬ ‫بكــەن تابتوانن لەم شــێوازی بەرەنگارییەشــەوە واتا زیندانیكــردن كارتێكەرییان‬ ‫لەسەر نەهێشتنی تیرۆر هەبێت ئەوانەش‪:‬‬ ‫نابێت هیچ كەس ئەگەر گومان لێكراو بێت یان بە بەڵگە كە دەگیرێت سوكایەتی‬ ‫ێ بڕێژن‌و پێویستە بەڕێزەوە‬ ‫پێبكرێت‌و ئەو هێزانەی دەیانگرن داخی دڵی خۆیانی پ ‌‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵ بكەن‌و بیان دەنە دەست دادگا تا حوكمیان بدات‪.‬‬ ‫پێویستە شوێنی گیراوەكان ئەگەر كاتیش بێت جێگەی مرۆڤ بێت‌و كەموكورتی‬ ‫نەبێت تا ئەو گیراوە كە بێتاوان دەرچو هەڵگری كینە بەرامبەر دەســەاڵت نەبێت‬ ‫ێ رێزییەی پێیانكــردوە‪ .‬بەكار نەهێنانی ئەشــكەنجە بۆ گیــراوەكان جگە‬ ‫لــەو بــ ‌‬ ‫لەوانەی بەڵگەدارن‌و بیانەوێت لەو رێگەوە زانیاری زیاتری لێوەرگرن‪.‬‬ ‫دەبێت ئەوكەســانەی لێكۆڵینەوە دەكەن كەســانی مرۆڤكوژ نەبن پێویستە رێز‬ ‫لەگیراوەكە بگرن‌و یەك پرسیار‌و وەاڵم بەشەق‌و زللەدەست پێنەكات یان جنێودان‌و‬ ‫ئیهانەكردنی‪.‬‬ ‫پێویســتە ئەوانەی بەكاری تیرۆریستیەوە‌و بە بەڵگەوە دەگیرێن زو سزا بدرێن‌و‬ ‫ئەگەر سزاكەشیان سێدارە نەبو نابێت بخرێنە ناو گروپەوە‪ ،‬بەڵكو دەبێت بەتەنها‬ ‫بژین تا نەبنە مامۆستای ئەوانەی دێن‌و دەڕۆن‪.‬‬ ‫پێویســتە ئەوانــەی بێتــاوان دەردەچــن بەنامــە داوای لێبوردنیــان لێبكرێت‌و‬ ‫سوپاسیان بكرێت كە ئەو ماوە خۆڕاگر بون لەزیندان‌و قەرەبوی ماددیش بكرێنەوە‌و‬ ‫ئەو داهاتانەشیان بۆ هەژمار بكرێت كە لەئەنجامی زیندانیبونیان لەدەستیان داوە‬ ‫لەكاری رۆژانەیان‪.‬‬ ‫بەو پێیەی ئەو كەســەی لێكۆڵینەوە لەگەڵ زیندانییەك دەكات بەنوێنەری یاسا‬ ‫لەقەڵەمدەدرێت بۆیە پێویستە مامەڵەی ئەوەندە باش بێت كە كەسەكە یاسای ال‬ ‫دادپەروەر بێت‪.‬‬ ‫دەبێت زانیاری دەستگیركرنی كەسەكە بدرێتە كەس‌و كاری‌و پێی رابگەیەنن كە‬ ‫الی ئەوان گیراوە‌و ئەگەر لەژێر گومانیشــدا بو ئەوە دەبێت ماوە بدرێت بەكەســی‬ ‫نزیكی كە چاوی پێی بكەوێت‪.‬‬ ‫ئەگەر هات‌و ئەم خااڵنە‌و زۆری دیكەش لەبەرچاو گیران لەبەرامبەر ئەوكەسانەی‬ ‫كە لەئەنجامی روداوێكدا دەگیرێن‌و لەماوەی مانەوەیان لەزیندانەكان ئەوە دەتوانین‬ ‫بڵێین ئەگەر گرتنەكان كارتێكەرییان نەبێت لەســەر الوازكردنی كاری تیرۆریستانە‬ ‫ئەوە هاندەریش نابێت بۆ زیاد بونیان‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )507‬دو شةممة ‪2015/3/9‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫پەرستارێك دەبێتە شاجوان‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنــامــەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬بەمەبەستی دیاریكردنی‬ ‫شاجوانی ئەڵمانی بۆ ساڵی ‪،2015‬‬ ‫لـــەپـــاركـــی ‪Europa Park‬‬ ‫فرایبۆرگی ئەڵمانیا ئاهەنگێك سازكرا‪.‬‬ ‫ئۆلگا هۆفمان‪-‬ی تەمەن ‪ 23‬ساڵ‬ ‫بەشاجوانی ئەڵمانیا هەڵبژێردرا‪،‬‬ ‫هۆفمان پیشەی پەرستارەو توانی‬ ‫لەنێو ‪ 23‬ركابەردا نازناوەكە بۆخۆی‬ ‫بەرێت‪ ،‬دوای دەستنیشانكردنی لەالیەن‬ ‫لیژنەی ئامادەكاری ئاهەنگەكە‪ ،‬هۆفمان‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫رایگەیاند‪ ،‬دەمەوێت بەسەربەرزیی‌و‬ ‫بەهەمو هەست‌و جوانییەك نوێنەرایەتی‬ ‫ئەڵمانیا بكەم‪ ،‬سەرجەم هاوڕێكانیشم‬ ‫پشتگیریم لێدەكەن‪.‬‬ ‫هــۆفــمــان بـــەرەگـــەز ئــۆكــرانــیــەو‬ ‫پەرستارە‪ ،‬لەساڵی ‪2001‬ەوە لەگەڵ‬ ‫خێزانەكەی لەئەڵمانیا دەژین‪ ،‬خاوەنی‬ ‫رەگــەزنــامــەی ئــەو واڵتــەیــە‪ ،‬لەكاتی‬ ‫بەدەستهێنانی نــازنــاوەكــەشــدا ئەو‬ ‫پەرستارە بوە خاوەنی چەند خەاڵتێك‬ ‫لەوانە ئۆتۆمبێل‌و زێڕو جلوبەرگی گران‬ ‫بەها لەگەڵ گەشتێك بۆ كوباو بەرازیل‪.‬‬

‫هندستان‬ ‫درێژترین‬ ‫هێڵی‬ ‫شەمەندەفەر‬ ‫لەخۆدەگرێت‬

‫نمایشكارێكی جلوبەرگ بەتۆمەتی‬ ‫تیرۆر دەستگیردەكرێت‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫هێڵی ئاسنینی شەمەندەفەر لەهندستان‪ ،‬یەكێكە لەگەورەترین هێڵە خزمەتگوزارییەكانی‬ ‫گواستنەوە لەسەر ئاستی جیهان‪ ،‬لەبەر ئەوەی هۆكارێكی سەرەكی گواستنەوەیە لەو واڵتەو‬ ‫بەقەرەباڵغترین هێڵیش لەجیهاندا ئەژمار دەكرێت‪ ،‬رۆژانە نزیكەی ‪ 13‬ملیۆن كەس هاتوچۆی‬ ‫پێدەكەن‌و بڕی ‪ 16‬ملیۆن تەن پێداویستیش دەگوازێتەوە‪.‬‬ ‫تەنها یەكێك لەهێڵی ئاسنینی ئەو شەمەندەفەرانە لەرۆژێكدا زیاتر لە‪ 11‬هەزار شەمەندەفەر‬ ‫هاتوچۆی پێدا دەكەن‌و كە حەوت هەزاریان زیاتر لە ‪ 1,5‬ملیۆن كرێكار دەگوازێتەوەو لەزیاتر‬ ‫لە‪ 6,8‬هەزار وێستگەدا دەوەستێت‪.‬‬

‫پڕۆژەیەكی‬ ‫ێ بۆ‬ ‫نو ‌‬ ‫ئەوانەی باری‬ ‫دەرونییان‬ ‫تێكچوە‬ ‫دەكەوێت‪.‬‬ ‫رێكخراوی هاریكاری ئابوریی‌و گەشەپێدانی‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬بنكەی سەرەكی لەپاریسی پایتەختی‬ ‫فرەنسایە‪ ،‬ساڵی ‪ 1961‬دامەزراوەو نزیكەی ‪34‬‬ ‫واڵتــی پێشكەوتو تێیدا ئەندامە‪ ،‬كە پابەندن‬ ‫بەبنەماكانی دیموكراتی‌و بازاڕكردن‪ ،‬هەروەها‬ ‫رێكخراوەكە كــاردەكــات لەپێناو گەشەپێدان‌و‬ ‫وشیاری تــاك‌و بــەرزكــردنــەوەی ئاستی ژیــان‌و‬ ‫جێگیركردنی باری دارایی‌و هاوكاریكردنی واڵتانی‬ ‫دیكە لەهەمان بواردا‪.‬‬

‫پشیلەكان‬ ‫شەش ئەوەندەی‬ ‫ژمارەی‬ ‫دانیشتوانی‬ ‫ئۆشیمان‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی میروری بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬ژمارەیەكی زۆر لەپشیلە‬ ‫دورگــەی ئوشیمای خــواروی یابانیان‬ ‫داگیركردوەو نزیكەی شەشئەوەندەی‬ ‫دانیشتوانەكەی پێكدەهێنن‪ .‬لەماوەی‬ ‫رابردودا چەند راوچیەك بۆ پارێزگاری‬ ‫لــەبــەلــەمــەكــانــیــان لــەمــشــك‪ ،‬چەند‬ ‫پشیلەیەك دەهێننە ئــەو دورگەیە‪،‬‬ ‫ئێستا ژمــارەیــان بۆتە ‪ 120‬پشیلە‪،‬‬

‫چونكە هیچ گیانلەبەرێكی دڕنــدەی‬ ‫ێ‬ ‫تر لەدورگەكە نــاژی‪ ،‬پشیلەكان ب ‌‬ ‫تــرس هــاتــوچــۆی خــۆیــان دەكـــەن‌و‬ ‫رۆژانە ژمارەیان بەرەو زۆرتر دەڕوات‪.‬‬ ‫ئەوانەشی لەدورگەكە دەژین‪ ،‬ژمارەیان‬ ‫‪ 20‬كەسێكەو زۆربەیان خانەنشینكراون‌و‬ ‫هەندێكیشیان بەخت یاوەریان نەبوە‪،‬‬ ‫زوتر ئەو جێگایە چۆڵبكەن‌و ئیشێكی‬ ‫تریان دەستبكەوێت‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫تەلەفزیۆنی الیــف نیوز‪-‬ی روســی رایگەیاند‪ ،‬دوا بــەدوای‬ ‫تیرۆركردنی بوریس نیمتسوف‪-‬ی ئۆپۆزسیۆنی روسی‪ ،‬خانمە‬ ‫نمایشكاری جلوبەرگی ئۆكرانی ئانا دوریتسكایا‪-‬ی تەمەن ‪23‬‬ ‫ساڵ لەژێر لێكۆڵینەوەدایە‪ .‬چونكە ساتەوەختی تیرۆكردنەكە‬ ‫بەسەر پردی موسكفا پێكەوە رێیان كردوە‪ .‬فادیم بروخوروف‬ ‫پارێزەری ئەو خانمە نمایشكارە داوا لەحكومەتی روسیا دەكات‪،‬‬ ‫رێگا بەئانا بدرێت بگەڕێتەوە بۆ ئۆكرانیاو هەركاتێك داوا كرا‬ ‫لەدادگا ئامادە دەبێت‪ ،‬بەاڵم حكومەتی روسیا داواكاریەكەی‬ ‫جێبەجێ‌ نەكرد‪ ،‬فادیم راشیگەیاند لێكۆڵەرە روسییەكان بۆ‬ ‫ئەوەی بگەنە ئەنجامێك لەگەڵ ئانا زۆر بەتوندی مامەڵەی لەگەڵ‬ ‫دەكەن‪ ،‬باوكیشی رایگەیاند‪ ،‬كچەكەم لەبارودۆخێكی دەرونی‬ ‫زۆر خراپدایە‌و خانەوادەكەمان زۆر ترسی ئەوەیان هەیە كێشەی‬ ‫تیرۆركردنی ئەو سیاسەتمەدارە روسیە ببەسترێتەوە بەكێشە‬ ‫ناوخۆییەكانی ئۆكرانیا‪.‬‬ ‫الیف نیوز راشیگەیاند‪ ،‬لەئێستادا دەزگــا هەواڵگرییەكان‬ ‫لەرێگەی وتەكانی ئانا گەیشتونەتە وێنەكیشانی بكوژێك‌و لێژنەی‬ ‫لێكۆڵینەوەكانیش بڕی ‪ 50‬هەزار دۆالریان كردۆتە خەاڵت بۆ ئەو‬ ‫كەسەی زانیارییان لەسەر بكوژەكە پێ‌ دەدات‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ تەمەڵیی وازلێبێنەو‬ ‫هەوڵی جددی بۆ كارەكانت‬ ‫بدە‪ ،‬گوڕوتین بــدەرە بەر‬ ‫خــۆت‪ ،‬كەسێكی بەوەفا‬ ‫لێت نزیك دەبێتەوە‪.‬‬

‫ـ ئەم هەفتەیە كارەكانت‬ ‫ئاسان دەبــن‪ ،‬لەكارێكی‬ ‫كوتوپڕ سەرت دەسوڕمێ‌‪،‬‬ ‫دەكــرێ‌ زۆر شت بەدڵی‬ ‫خۆشەویستەكەت بكەیت‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ بەبێ‌ یارمەتی كەسانی‬ ‫تر كارەكانت مەیسەر نابن‪،‬‬ ‫ئــەوەنــدە مــەغــرو مەبە‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت بۆچونی‬ ‫باشی هەیە لەگەڵیابە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ خەونێكی لەمێژینەت‬ ‫دێــتــە دی‪ ،‬ئــەم مــاوەیــە‬ ‫خـــۆت لـــەدیـــاری كــڕیـن‌و‬ ‫وەرگـــرتـــن بــەدوربــگــرە‪،‬‬ ‫وەفــا‬ ‫لەخۆشەویستیدا‬ ‫بنوێنە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ هــەرگــیــز خــۆت بــەزل‬ ‫مــــەزانــــە‪ ،‬زەردەخــــەنــــە‬ ‫بــبــارێــنــە‪ ،‬هــەفــتــەكــەت‬ ‫هەفتەی بەختەوەرییە‪ ،‬گوێ‌‬ ‫لەخۆشەویتسەكەت بگرە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬بەسەرچاودا دێت ‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-1‬ماوە‪ ،‬شێوە‪.‬‬ ‫‪-2‬بـــــاو «پ»‪ ،‬وەك یــەكــن‪،‬‬ ‫‪-2‬كــاری زۆربەمانە «پ»‪ ،‬داماو‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫نیوەی تۆبە‪.‬‬ ‫‪-3‬نەخۆشییەكە‪ ،‬سەرچاوەی ژیانە‪.‬‬ ‫‪-3‬خــواردنــێــكــە‪ ،‬بەشێكە لەلەش‪،‬‬ ‫‪-4‬السار‪ ،‬درەختێكە‪.‬‬ ‫وەخت‪.‬‬ ‫‪-5‬كەسی قێزەون‪ ،‬شارێكە لەئێران‪،‬‬ ‫‪-4‬باڵندەیەكە‪ ،‬شیرینییەكە‪.‬‬ ‫درەخت هەیەتی‪.‬‬ ‫‪-5‬بیگرە‪ ،‬زۆرجار بەمرۆڤ دەوترێ‌‬ ‫‪-6‬هەیە‪ ،‬دواین بەرگ‪ ،‬حكومی‪.‬‬ ‫«پ»‪.،‬‬ ‫‪-7‬ئەهاوێژرێ‌‪ ،‬واڵتێكە لەئاسیا‪.‬‬ ‫‪-6‬لەناوچو «پ»‪ ،‬نەرم‪ ،‬وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-8‬خـــواردنـــەوەیـــەكـــە‪ ،‬پیساییە‬ ‫‪-7‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬بیگرە ‪ +‬سات‪.‬‬ ‫لەمرۆڤدا‪ ،‬جۆرە دراوێكە‪.‬‬ ‫‪-8‬هێواش‪ ،‬جۆرە خواردنەوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-9‬ئارایشتە‪ ،‬ئــازار كەمدەكاتەوە‪،‬‬ ‫‪-9‬پیتێك ‪ +‬كەسێ‌ تەواو نەبێ‌‪ ،‬سیان‬ ‫كورتكراوەی ناوێكە «پ»‪.‬‬ ‫لەقومبەلە‪ ،‬تێری‪.‬‬ ‫‪-10‬سنە بەتێكەڵی‪ ،‬چێژ‪ ،‬نیوەی‬ ‫‪-10‬بـــەچـــكـــەی گــیــانــلــەبــەرێــكــە‪،‬‬ ‫هاژە‪.‬‬ ‫شارۆچكەیەكە لەكوردستان‪ ،‬وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-11‬تەنیا‪ ،‬لەدەشتا زۆرە‪.‬‬ ‫‪-11‬بۆ هەمو شتێ‌ ئەبێ‌ هەبێ‌‪.‬‬ ‫‪-12‬باڵندەیەكە‪.‬‬ ‫‪-12‬خەڵكی ئــەو شوێنەیە‪ ،‬زەوی‬ ‫ێ «پ»‪.‬‬ ‫دەیناس ‌‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫لەوشەی «هۆ»‪ 30 ،‬وشە بنوسە‪،‬‬ ‫بەمەرجێ‌ وشەی «هۆ» كەوتبێتە‬ ‫سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬هۆقە‪ ،‬هۆمەر‪ ،‬هۆڵ ‪...‬‬ ‫هتد‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬جەزا گوڵ محەمەد‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫راپۆرتێكی رێكخراوی هاریكاری ئابوریی‌و‬ ‫گەشەپێدانی ئەوروپا‪ ،‬داوا دەكات رێكخراوەكە‬ ‫ێ ئامادە بكات بۆ شێوازی كاركردن‬ ‫پرۆژەیەكی نو ‌‬ ‫بۆ ئــەو كەسانەی بــاری دەرونــیــان تێكچوە‪،‬‬ ‫راپۆرتەكە ئاماژە بەوەش دەكــات‪ ،‬نزیكەی ‪30‬‬ ‫– ‪ %40‬نەخۆشەكانی واڵتانی ئەندام لــەروی‬ ‫تەندروستیەوە پەیوەندییان بەباری دەرونییەوە‬ ‫هەیەو تێچوی چــارەســەری ئــەو نەخۆشانەش‬ ‫نزیكەی ‪ 600‬ملیار دۆالر لەسەر رێكخراوەكە‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ بـــۆ هــــەر كــارێــكــی‬ ‫بـــاش مــەتــرســەو دو دڵ‬ ‫مـــەبـــە‪ ،‬گــــومــــان‌و شك‬ ‫وەالوەنـــــــێ‌‪ ،‬دیــاریــیــەك‬ ‫لــەخــۆشــەویــســتــەكــەتــەوە‬ ‫وەردەگریت‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ رەزیلی هیوا بەمرۆڤ‬ ‫ـ سەفەرێك لەڕێدایە‪،‬‬ ‫نابەخشێ‌‪ ،‬واز لەتەمەڵیی‬ ‫بهێنەو بــیــر لــــەدوا رۆژ گەرچی ماندوبونی تێدایە‪،‬‬ ‫بــكــەرەوە‪ ،‬هەڵسوكەوتی بەاڵم سەردەكەویت‪ ،‬زۆر‬ ‫لەخۆشەویستەكەت مەكە‬ ‫شێتانە مەنوێنە‪.‬‬ ‫بۆ چونە دەرەوە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ بەدوای ئەو شتەدا بگەڕ ‌‬ ‫ێ‬ ‫كە ویــژدانــە‪ ،‬جوانی هەمو‬ ‫شتێ‌ نییە‪ ،‬زمــان شیرینی‬ ‫دەوێ‌‪ ،‬خۆشەویستی زۆر‬ ‫نهێنی تیایە‪ ،‬بیانپارێزە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ بۆ هەمو شتێ‌ هەر مەڵ ‌‬ ‫ێ‬ ‫من‪ ،‬كەسانی تریش بەرنامەی‬ ‫گــونــجــاویــان هــەیــە‪ ،‬خۆت‬ ‫بــگــۆڕە خۆشەویستەكەت‬ ‫ئاسودەكە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ هیچ شتێ‌ لەتوڕەیی‬ ‫ســـەوز نــابــێ‌‪ ،‬دەردی‬ ‫رەزیـــلـــی كــوشــنــدەیــە‪،‬‬ ‫زۆر بـــیـــركـــردنـــەوە‬ ‫لــەخــۆشــەویــســتــی گــەر‬ ‫بەرنامەی نەبێ‌ كەوتنە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ لــەهــەر كــارێــك كە‬ ‫شكست دەهێنی جۆش‬ ‫دامەمێنە‪ ،‬پڕۆژەیەكی‬ ‫نـــوێ‌ دێــتــە رێـــت‪ ،‬رێ‌‬ ‫خۆشكەرە بۆ ژیانێكی‬ ‫بەختەوەر‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (507) 9-3-2015‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫وێنەی جلوبەرگ‌و كەلوپەلەكانی شەهید شێركۆ‬ ‫وەصفیە بەنی وەیس‪ :‬داواكارین ئەو كەلوپەالنە لەمۆزەخانەی‬ ‫نیشتمانی بپارێزرێت‬

‫‪8‬ی مارس و‬

‫پەیامێك بۆ ميديا‬ ‫كنێر عەبدواڵ‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫چەند وێنەیەكی جلوبەرگ‌و كەلوپەلەكانی شەهید‬ ‫عەمید شێركۆ فاتیح شوانی‪ ،‬لەتۆڕە كۆمەاڵیەتیەكاندا‬ ‫باڵودەبێتەوە كە نیشانی دەدات ئەو كەلوپەالنە‬ ‫لەماڵەكەی خۆیدا هێشتا پارێزراون‪ ،‬هاوكات داوای‬

‫ئەوە دەكرێت ئەم كەلوپەالنە لەمۆزەخانەدا بپارێزرێن‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە خاتو وەصفیە بەنی وەیس بەرپرسی‬ ‫مەكتەبی شەهیدانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان‬ ‫لەلێدوانێكدا بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ :‬ئەو كەلوپەل‌و‬ ‫جلوبەرگانەی شەهید عەمید شێركۆ فاتیح شوانی‬

‫پەروەردەی ئەقاڵنی‬ ‫لەكۆڕێكی بنكەی‬ ‫روناكبیریی گەالوێژدا‬

‫لەماڵەكەی خۆیدا هەڵگیراوەو پارێزراوە‪ ،‬بەاڵم ئێمە‬ ‫داواكارین كەلوپەلەكانی شەهید شێركۆو سەرجەم‬ ‫شەهیدانی جەنگی روبەڕوبونەوەی تیرۆریستانی داعش‬ ‫لەمۆزەخانەی نیشتمانی "ئەمنە سورەكە" بپارێزرێ‌‪.‬‬

‫سیمای ژنی كورد‬ ‫لەسەدەی حەوت تا كۆبانی‬

‫هەموو ساڵێك لە‪ 8‬ی مارسدا زۆرێك لە كەناڵەكانی ڕاگەیاندن بە گڕوتینێكی‬ ‫جیاوازەوە بە بیریان دێتەوە و بە پرسیارێكی گشتی دێنەوە مەیدانی كاركردن‬ ‫بەوەی داخۆ دۆخی ژنان لە چ ئاستێكدایە؟ بە دیوێكدا ئەم پرسیارە ئەگەرچی‬ ‫گشتگیر و ناچارییە لەالیەن كەناڵەكانەوە تا پیشانی بدەن بایەخ بە ‪ 8‬ی مارس‬ ‫و بەشدارییان هەیە لە پرسی ژناندا‪ ،‬بە ئاڕاستەیەكی تردا خۆقوتاركردنی ئەو‬ ‫كەنااڵنەیە لە بەرامبەر بەرپرسیارێتی ڕۆڵ و كاریگەری ڕاگەیاندن وەك دەسەاڵتی‬ ‫چوارەم‪.‬‬ ‫بۆیە چەند لە ئێستادا چەقبەستووی و پێشنەكەوتنی دۆخی ژنان لە كوردستاندا‬ ‫لەئەستۆی سستم و فەلسەفەی حوكمڕانی و دەسەاڵتدارانی سیاسی كوردە‪ ،‬هێندە‬ ‫گرفتی هەڵنەگرتن و كارنەكردنی كەناڵەكانی ڕاگەیاندن دەگرێتەوە لەبەرامبەر ئەو‬ ‫بەرپرسیارێتییەی لە ئەستۆیاندایە بەوەی بەداخەوە نەیانتوانیوە ببنە مینبەر‬ ‫و ئاڕاستەكردنی تاكی كورد بۆ تێگەیشتن و ڕۆشنبیركردنیان بەو پرس و‬ ‫مەسەالنەی هەن لە كۆمەڵدا‪ .‬نەیانتوانیوە ببنە دەروازەیــەك بۆ پیاچونەوەی‬ ‫سەرلەنوێی ئەو چەمكانەی پەیوەندیدارە بە پێگەیاندنی هاواڵتیبوون و بەهۆی‬ ‫سەردەمی تەكنەلۆجیاوە هاتونەتە ئاراوە‪ .‬كاریگەریان نەخستۆتە سەر هزر و‬ ‫فكری مرۆڤەكان بەوەی وەك هاواڵتییەك ڕۆشنیان بكەنەوە لە بەرامبەر گەیاندنی‬ ‫ڕاستییەكان بەدوور لە هەر ئایدۆلۆجی و بەرنامەیەكی سیاسی دیاریكراو‪...‬هتد‬ ‫بێگومان هەموو ئەوانەش كاتێك بوونی دەبێت كە خۆیان قوتار بكەن لە هەر‬ ‫دەستێوەردانێك كە كاریگەری دەبێت لەسەر سەربەخۆبوونیان وەك كەناڵی‬ ‫راگەیاندن و لەو رێیەوە بتوانن رۆڵی ڕاستەقینەی دەسەاڵت ببینن كە ئەوەش‬ ‫هۆكارەكانی دیار و ئاشكران و خۆیان پێی نامۆ نین‪.‬‬ ‫هەموو ئەوانە و چەندین هۆكاری ترن وایكردووە مەسەلەی ژنانیش وەك‬ ‫هەر مەسەلەیەكی تری پەیوەندیدار بە گەشەكردنی كۆمەڵەوە لە دۆخێكی‬ ‫چەقبەستوویدا بمێنێتەوە لەو ڕوانگەیەی ناتوانرێت پێشكەوتنی ژنان ڕاماڵرێت‬ ‫لە گەشەكردنی تری كایەكانی كۆمەڵ و ئاستی ڕۆشنبیری تاكەكان كە بێگومان‬ ‫بەتەنها خودی ژنان بەرپرس نین لە چارەسەركردنی‪ ،‬بەڵكو هەریەك بەپێی‬ ‫بوار و كار و نێوەندی دەسەاڵت و ئەركەكەی چمكێكی بەردەكەوێت و دواتر‬ ‫بەپرسیارێتی گەشەكردن و پێشكەوتنەكانیش بە باش و خراپییەوە دەكەوێتە‬ ‫ئەستۆی هەمووان‪ .‬گرنگ بەردەوامیەت و هاوئاهەنگی و پێداگیرییە لە ڕاستییەكان‬ ‫و ئینتمایە بۆ مەسەلە و خەمە گەورەكان كە ئەوەش هەمووانی پێویستە‪.‬‬ ‫‪kner.abdullah@komar.edu.iq‬‬

‫ماڵی هونەریی بابان‬ ‫رۆژی جیهانیی ژنان‬ ‫لەئامێز دەگرێ‌‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫بنكەی روناكبیریی گەالوێژ‪ ،‬لەدرێژەی چاالكییە روناكبیرییەكانیدا‪،‬‬ ‫رۆژی ‪2015/3/7‬دا‪ ،‬سیمینارێكی بۆ پرۆفیسۆر د‪.‬فایەق مستەفا‬ ‫سازدا بەناونیشانی "پــەروەردەی ئەقاڵنی لەالی زەكی نەجیب‬ ‫مەحمود"‪ ،‬ژمارەیەكی بەرچاو لەرۆشنبیران‌و مامۆستایانی زانكۆو‬ ‫خوێندكارانی خوێندنی بااڵ ئامادەی ببون‪.‬‬ ‫د‪.‬فایەق لەو سیمینارەدا پوختەی تێزو تیۆریی نوسەرو‬ ‫ئەدیبی میسری "زەكی نەجیب مەحمود"ی خستەڕو‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بەپەروەردەی ئەقاڵنی لەنێو گەنجان‌و خوێندكارانی زانكۆدا كە‬ ‫لەچەند خاڵێكی چڕوپڕدا دایڕشتبون‪ .‬زەكی نەجیب مەحمود‬ ‫نوسەرو فەیلەسوفی میسرییە كە لەسەدەی بیستەمدا لەتەك‬ ‫مەنفەلۆتی‌و تەها حسێن‌و سەالمە موساو ئەحمەد ئەمیندا رۆڵێكی‬ ‫زۆریان لەسەر رۆشنبیری‌و كۆمەڵگەی مەدەنیی میسری‌و عەرەبیدا‬ ‫هەبوە‪ ،‬ئەم نوسەرە هەوڵیداوە ئەدەب‌و فەلسەفە ئاوێزانی یەكدی‬ ‫بكات‌و لەسەرێكی دی رەخنە لەكەلەپوری دواكەوتوانەی كۆمەڵگە‬ ‫بگرێت‪ .‬شایانی باسە كۆڕەكە نزیكەی دو كاتژمێری خایاندو‬ ‫بەگفتوگۆیەكی گەرم كۆتایی پێهات‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تريفه‪:‬‬ ‫دوێنێ‌ ‪ ،3/8‬لەیادی رۆژی جیهانی ژناندا‪ ،‬سەعات ‪11‬ی سەرلەبەیانی لەهۆڵی مۆزەخانەی نیشتمانی‬ ‫"ئەمنە سورەكە"‪ ،‬لەژێر ناونیشانی "سیمای ژنی كورد لەسەدەی "‪ "7‬تا كۆبانی"‪ ،‬مەكتەبی رێكخراوە‬ ‫دیموكراتیەكان پیشانگەیەكی بۆ فیلم‌و وێنە كردەوە‪ ،‬ئەم پیشانگەیە "سمایلی ماملـێ‌" ئامادەی كردوەو‬ ‫ئەمڕۆش بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫لەو پێشانگەیەدا‪ ،‬بەوێنەو فیلم‪ ،‬ژنانی چاالك‌و سەركردەو پایەبەرزی مێژوی كوردستان پیشاندراو‪،‬‬ ‫لەالیەن ئامادەكاری پیشانگەكەشەوە رونكردنەوەو ناساندنی وێنە نیشاندراوەكان خرانەڕو‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوێنێ‌ ‪ ،2014/3/8‬سەعات ‪6،30‬ی ئێوارە‪ ،‬لــەرۆژی جیهانیی ژناندا‪ ،‬ماڵی‬ ‫هونەریی بابان لەگەلەریی عەلی لەتیف‪ ،‬پیشانگەیەكی شێوەكاریی بۆ كۆمەڵێ‌ ژنی‬ ‫شێوەكار كردەوە‪ ،‬جگە لەسازدانی موزیك‌و گۆرانی‪ ،‬چەندین چاالكیی جۆراوجۆری‬ ‫تر ئەنجامدران وەك ئیشی دەست‌و قاپی دەستكردو جلوبەرگ‌و خشڵی تایبەت‬ ‫بەژنان‌و چەند چاالكییەكی دی‪ ،‬ئەم پیشانگەیە بەردەوام دەبێ‌ تا ‪.2015/3/15‬‬ ‫«دەریا بابان» سەرپەرشتیاری گەلەری عەلی لەتیف بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫مەبەستمان لەكردنەوەی ماڵی هونەریی بەگشتی‌و كردنەوەی پێشانگە لەرۆژی ‪8‬ی‬ ‫مارس‪ ،‬زیاتر بەرز راگرتن‌و پیرۆزیی خەباتی ژنانە لەو رۆژەدا دژی چەوسانەوەو‬ ‫جیاوازیی رەگەزی دژی ژنان‪ ،‬وتیشی «دەمانەوێت ببێتە پەیامێك بۆ ئازادی ژن‌و‬ ‫دەرچونیان لەو كۆت‌و بەندانەی كە كۆمەڵگەو كولتورە دواكەوتوەكان سەپاندویانە‬ ‫بەسەر ژناندا‪ ،‬بۆئەوەی ئەو رۆڵــە كاریگەرییەی خۆیان بگێڕن لەپێشخستنی‬ ‫كۆمەڵگەدا»‪.‬‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫یەشار کەمال لە پێشەکیی ڕۆمانی «ئاوخواردنەوەی‬ ‫مێروولە»ـدا دەربڕینێکی ماسیگرەکانی تورکیای‬ ‫دانــــاوە‪« ،‬دەریــــا هێندە ئــارامــە مــێــروولــە ئاو‬ ‫دەخــواتــەوە‪ ».‬ئەم ئارامییە لەم ڕۆژانـــەدا شڵەژا‬ ‫و خوێنەرانی «حــەمــەدۆک» ڕووبـــەڕووی مەرگی‬ ‫نووسەرەکەیان بــوونــەوە‪ .‬مەرگێک کە میدیاکانی‬ ‫جیهان بە بایەخ و خەمبارییەوە گواستییانەوە و‬ ‫وەک لەدەستدانی نووسەرێکی کوردی تورکینووس‬ ‫لە یەشار کەمال دوان‪ .‬ڕەخنەی چاودێریش سەرەڕای‬ ‫خەمباریی بۆ مەرگی یەشار کەمال و وەک هەمیشە‬ ‫لە بۆنە و مەراسیم و ڕووداوە ئەدەبییەکاندا پاشکۆی‬ ‫تایبەتی هەبووە‪ ،‬لە مەرگی ڕۆماننووسێکدا‪ ،‬کە بە‬ ‫وەرگێڕانەکانی شوکور مستەفا و ئەحمەد محەمەد‬ ‫ئیسماعیل لە تورکییەوە و عەبدوڵاڵی حەسەنزادە‬ ‫و ڕێباز مستەفا لە فارسییەوە خوێندوومانەتەوە‪،‬‬ ‫ژمارەی ئەمجارەی تەرخان دەکات بۆ ئەدبیاتی یەشار‬ ‫کەمال و ڕێزگرتن لە قەڵەمەکەی؛ هەرچەند پێشتریش‬ ‫بە بایەخەوە کارمان بۆ ئەدەبیاتەکەی کردووە‪.‬‬ ‫یەشار کەمال گەلێک جار ویستوویەتی سەردانی‬ ‫کوردسان‪ -‬بە تایبەت سلێمانی‪ -‬بکات‪ .‬دیارە ئەمەیش‬ ‫لە میانەی بانگهێشنامەیەکی فەڕمیی سەرۆک کۆماری‬ ‫عیراق‪ ،‬جەالل تاڵەبانییەوە دێت‪ ،‬کە ساڵی ‪٢٠١٠‬‬ ‫بە فەڕمی بانگهێشتی یەشار کەمالی کردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مخابن یەشار بە هۆی نەخۆشییەوە نەیتوانیوە ئەم‬ ‫سەفەرە بکات‪ .‬نامەکە لە ڕێی بەکر شوانی‪ -‬وەرگێڕی‬ ‫تورکییەوە‪ -‬بە دەستی یەشار کەمال گەیشتووە و لە‬ ‫خوارەوە بۆ یەکەمجار دەقی نامەکە باڵو دەکەینەوە‪.‬‬ ‫جێی خۆیەتی بڵێین‪ ،‬سوپاس بۆ هەموو ئەو وەرگێڕ‬ ‫و نووسەرانەی هاوکاری ئەم ژمارەیە بوون‪.‬‬ ‫به‌ڕێز و خۆشەویست ڕۆماننووس و ڕووناكبیری‬ ‫گەوره‌مان‬ ‫مامۆستا یه‌شار كه‌مال‬ ‫ساڵوی گه‌رم‬ ‫گه‌لێك شادمان ده‌بین كه‌ میوانداریی جه‌نابتان‬ ‫بكه‌ین ل ‌ه هه‌رێمی كوردستانی عیراق به‌ گشتی و ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تییش له‌ شاری سلێمانیدا‪ ،‬كه‌ شاری كولتوور و‬ ‫ئه‌ده‌به و گه‌لێك له‌ خۆشەویست و خوێنه‌رانی ئێوه‌ی‬ ‫تێدایه‌‪ .‬میواندارییه‌كه‌شتان ڕووبــه‌ڕووی ده‌زگایه‌ك‬ ‫ده‌كه‌ینەو‌ه كه‌ سه‌رۆك و ئه‌ندامانی ئه‌نجوومه‌ن و‬ ‫نووسه‌ره‌كانی هاوڕێ و دۆستی خۆشەویستی ئێوه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ ئەویش (ده‌زگـــای چــاپ و په‌خشی ســه‌رده‌م)‬ ‫ـه‌‪ ،‬ك ‌ه له‌ ئێستادا یه‌كێك ‌ه له‌ ده‌زگا هه‌ر‌ه چاالك و‬ ‫ناوداره‌كانی كوردستان ل ‌ه بواری له‌چاپدانی كتێب و‬ ‫گۆڤاری جۆراوجۆر و پڕۆژه‌ی هونه‌ری و ڕووناكبیریدا‪.‬‬ ‫بۆ ئــەوه‌ی جه‌نابتان له‌ نزیكەوه‌ ئــاگــاداری باری‬ ‫ڕووناكبیری و ئه‌ده‌بیی ناوچه‌ك ‌ه ببن‪ ،‬ك ‌ه به‌ردەوام‬ ‫پـه‌رۆشــی پێشكەوتن و سه‌ركەوتنی بــوون و ل ‌ه‬ ‫ئه‌ده‌بیات و هه‌ڵوێستی ئێوه‌دا ئه‌م په‌رۆشییه‌ دیاره‌‪.‬‬ ‫خۆتان كاتی هاتنتان دیــاری بكه‌ن و ئێمه‌ ل ‌ه‬ ‫پێشوازیتاندا ده‌بین‪.‬‬ ‫هه‌ر شاد و سه‌ركەوتوو بن‪.‬‬ ‫براتان‬ ‫جه‌الل تاڵه‌بانی‬ ‫سه‌رۆك كۆماری عیراق‬ ‫‪2010/5/28‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )446‬دووشةممة ‪ 201٥/3/9‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫مام جەالل لە بانگهێشتنامەکەیدا‬ ‫بۆ یەشار کەمال‪:‬‬

‫شاری سلێمانی گەلێک‬ ‫لە خۆشەویست و‬ ‫خوێنەرانی تۆی تێدایە‬

‫ژمار ‌ه (‪ )446‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/9‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ماڵئاوا یەشار كەمال‬

‫گەڕاندنەوەی زمانی کوردی بۆ‬ ‫یەشار کەمال!‬

‫بەكر شوانی لەگەڵ یەشار كەمالدا‬

‫«‬

‫یەشار کەمال ساڵی ‪ ٢٠١٢‬هەموو کتێبەکانی خۆی دا‬ ‫بە من و داوای لێم کرد کارێکی وەها بکەم هەموو‬ ‫بەرهەمەکانی بکرێن بە کوردی‪ .‬ئەو داوا و ئاواتەی یەشار‬ ‫کەمال کە ئیدی بۆ من بووە بە وەسێت و دەبێت کار بۆ‬ ‫بەدیهێنانی بکەم‪ ،‬لە هەستێکی قوڵی خۆ بەکوردبوونەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت‬ ‫بەکر شوانی‬ ‫لە ســااڵنی ڕابــردوودا زۆر گوتراوە‬ ‫دەربارەی ئەو نووسەرە کوردانەی کە‬ ‫هەریەکەیان لەبــەر کۆمەڵێك هۆکاری‬ ‫تایبەت و گشتی‪ ،‬بە زمانەکانی تورکی‬ ‫و عەرەبــی و فارســی نووســیویانە‪.‬‬ ‫نووســەری کوردی تورکینووس یەشار‬ ‫کەمــال یەکێک لەو نووســەرانەیە کە‬ ‫لــەو ڕووەوە زۆرترین قســەی لەســەر‬ ‫کــراوە‪ .‬تەنانــەت لە دوای مردنیشــی‬ ‫لــە ‪ ٢٨‬مانگی ڕابــردوودا‪ ،‬لە هەندێک‬ ‫میدیــای کوردیــدا گوێــم لــێ دەبــوو‬ ‫دەیانگــوت‪ :‬یەشــار کەمــال بە زمانی‬ ‫بێگانــە نووســیویەتی و خزمەتــی‬ ‫زمــان و ئەدەبــی تورکی کــردووە‪...‬‬ ‫بەڵێ‪ ،‬ڕاســتە یەشار کەمال نەک هەر‬ ‫تەنیــا تورکینــووس بــوو‪ ،‬بەڵکو ئەو‬ ‫بــە هێنانی وشــە و دەســتەواژەکانی‬ ‫دەرەوەی زمانی نووسین بۆ ناو زمانی‬ ‫نووســین ڕۆڵێکی دیاری لە پێشخستن‬ ‫و گەشــەپێکردنی زمانــی تورکیشــدا‬ ‫هەبــوو‪ .‬تەنانەت زمانناســێکی تورک‬ ‫بەناوی عەلی پویســکویلوئۆغڵو ساڵی‬ ‫‪ ٢٠٠٦‬فەرهەنگێکــی بــە ناونیشــانی‬ ‫«فەرهەنگــی یەشــار کەمــال» چاپ‬ ‫کــرد‪ .‬پێم وایە پێش ئــەوەی لە پای‬ ‫بــە تورکینووســین ڕەخنە لە یەشــار‬ ‫کەمــال بگیرێت‪ ،‬پێویســتە دوو خاڵی‬ ‫جەوهەری لەبەرچاو بگیرێت‪:‬‬ ‫یەکــەم؛ نابێــت لــە بیرمــان بچێت‬

‫کــە یەشــار کەمــال دوور لــە کورد و‬ ‫کوردستان‪ ،‬لە تورکیا و لە ناو تورکاندا‬ ‫لــە دایــک بــووە و گەورە بــووە‪ .‬خۆ‬ ‫تەنانــەت ئەگەر لە شــاری وانی زێدی‬ ‫باوباپیرانیشــی لە دایــک ببوایە‪ ،‬هیچ‬ ‫گەرەنتییەک نەبوو بۆ ئەوەی چاوەڕێ‬ ‫بکرێــت نووســەرێکی کوردینووســی‬ ‫لــێ دەربچێــت‪ ،‬چونکە لــە دایکبوون‬ ‫و منداڵیــی یەشــار کەمــال هــاوکات‬ ‫بوو لەگەڵ پەرەســەندنی سیاســەتی‬ ‫قەدەغەکردنــی زمان و بە تورککردنی‬ ‫کورداندا‪ .‬بۆیە نووسەر کاتێك دەستی‬ ‫بــە نووســین کــردووە‪ ،‬تەنیــا زمانی‬ ‫تورکی بەدەســتەوە بــووە کە ئەویش‬ ‫لەو ســەردەمەدا لە کەموکورتی بەدەر‬ ‫نەبــووە‪ .‬بــا بزانیــن خۆی لــە بارەی‬ ‫هــەردوو زمانی کــوردی و تورکییەوە‬ ‫چــی دەڵێــت‪« :‬کاری گرنــگ بۆ من‪،‬‬ ‫بریتی بوو لە ئافراندنی زمانێکی نوێی‬ ‫نووســین‪ ،‬زمانی ڕۆمــان‪ ،‬دابەزین بۆ‬ ‫قواڵیــی زمان‪ ،‬تاقیکردنــەوەی هەموو‬ ‫تواناکانــی گێڕانــەوە‪ ،‬دۆزینــەوەی‬ ‫جیاوازیی نوێ لە زماندا و خوڵقاندنی‬ ‫کەش و هەوایەکی نوێی زمان‪ .‬کرۆکی‬ ‫کارەکە پێویســتی بە ئافراندنی زمان‬ ‫هەبوو‪ .‬پێویســت بوو دنیای ڕۆمان و‬ ‫دنیای تایبەت بە خۆم بەشــێوەیەکی‬ ‫تــەواو نــوێ و بــە کەســایەتییەوە‬ ‫بئافرێنم و لەگەڵ ئەوەیشــدا زمانێکی‬ ‫نوێی نووســین دابهێنم‪ .‬زمانی کوردی‬ ‫خــاوەن پێکهاتەیەکــی زۆر جیــاوازە‬ ‫و هیــچ لــە پێکهاتەی زمانــی تورکی‬

‫ناچێــت‪ .‬لــە ڕۆمانەکانمــدا هەندێــك‬ ‫جــار چەنــد ڕســتەیەکی کوردیــم لە‬ ‫دیالۆگدا بەکارهێناوە‪ .‬ئێســتا کوردی‬ ‫بــە ئەنــدازەی تورکی نازانــم‪ .‬ئێ خۆ‬ ‫مــن لە کەنارەکانی گۆلــی وانی زێدی‬ ‫دایــك و باوکــم و لــە دامێنــی چیای‬ ‫ئاگــری لە دایك نەبــووم و نەژیاوم‪...‬‬ ‫بۆ ئەوەی مرۆڤ بکەوێتە ژێر باندۆری‬ ‫زمانێکی دیاریکراوەوە‪ ،‬پێویســتە بێ‬ ‫دابڕان لەگەڵ ئەو زمانەدا بژی‪ .‬منیش‬ ‫وەك پێویســت لەگەڵ زمانی کوردیدا‬ ‫نەژیاوم‪»...‬‬ ‫دووەم؛ یەشــار کەمــال کاتێــك بە‬ ‫تورکــی نووســیویەتی‪ ،‬بەمەبەســتی‬ ‫ئــەوە نەبــووە نکۆڵی لــە ڕەچەڵەکی‬ ‫خۆی و زمان و کولتووری باوباپیرانی‬ ‫بــکات‪ .‬بەڵکــو تــەواو بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫ئــەو ڕاســتەوخۆ و ناڕاســتەوخۆ بــە‬ ‫تورکینووســینی وەک ئامرازێــك‬ ‫بــۆ گەیاندنــی بریــن و تراژیدیاکانــی‬ ‫گەلــی کورد و چەوســاوەکانی تورکیا‬ ‫بەکارهێناوە‪ .‬بــۆن و بەرامەی کوردی‬ ‫و کــوردەواری لە بەشــی زۆری ڕۆمان‬ ‫و چیــرۆک و ڕیپۆرتــاژ و وتارەکانــی‬ ‫یەشــار کەمالــدا هەیــە‪ .‬نووســەر‬ ‫بەدرێژایــی شــەڕی نێــوان کــورد و‬ ‫دەوڵەتی تورکیــش بێدەنگ نەبووە و‬ ‫هەمیشــە دەنگێکی بەرزی ئاشتیخواز‬ ‫و داکۆکیــکار لە مافەکانی گەلی کورد‬ ‫بــووە‪ .‬لــەو پێنــاوەدا چەندیــن جار‬ ‫دادگایی کراوە و ڕووبەڕووی هەڕەشــە‬ ‫بووەتەوە‪ .‬نووســەر ‪ ٣‬ساڵ لەمەوبەر‬

‫ســەرجەم ئــەو وتــار و دیمانانەی کە‬ ‫لە ‪ ٢٠‬ســاڵی ڕابردوودا ســەبارەت بە‬ ‫پرسی کورد نووسیبوونی‪ ،‬لە دووتوێی‬ ‫کتێبێکدا بەناوی «ئەمە بانگەوازێکە»‬ ‫بە چاپ گەیاند‪.‬‬ ‫پۆستێکی شاعیر و نووسەر ناسری‬ ‫حوســامی لــە فەیســبووک دەربارەی‬ ‫ئــەو کوردانــەی کە یەشــار کەمالیان‬ ‫پێ زیادە‪ ،‬بەالی منەوە سەرنجڕاکێش‬ ‫بوو‪ ،‬بۆیە بەشــێکی لێــرەدا دادەنێم‪.‬‬ ‫حوســامی دەنووســێت‪( :‬ئێرانییەکان‬ ‫کتێبــی نزیکەی هەزار نووســەریان لە‬ ‫‪ ١٢٠٠‬ســاڵ لەوەپێشــەوە بــە میرات‬ ‫بــۆ ماوەتەوە‪ ،‬بەوەشــەوە کەســیان‬ ‫پــێ زیــادی نییە و نووســەری کتێبە‬ ‫عەرەبییەکانی «طــب» و قانون» و‬ ‫ســەدان کتێبی عەرەبیی دیکە بە هی‬ ‫خۆیــان دەزانن‪ .‬تورکــەکان «مێڤالنا‬ ‫جێاللەتتیــن»ی کــە ناوەکەشــی بــە‬ ‫تەواوی نازانن و لە یەک دێڕ شــیعری‬ ‫ناگــەن‪ ،‬بە هی خۆیان دەزانن‪ .‬ئێمەی‬ ‫هــەژاری بێ‌کتێبی بێ‌نووســەری بێ‬ ‫‌دەوڵــەت کــە کۆنتریــن کتێبمان هی‬ ‫سێســەد ساڵ لەوەپێشە و خۆمان پێ‬ ‫کۆنتریــن و دەوڵەمەندتریــن نەتەوەی‬ ‫جیهانە‪ ،‬یاشــار کەماڵمان لێ زیادە و‬ ‫هێشتا نەنێژراوە حاشای لێدەکەین‪)...‬‬ ‫وەک لــە چەنــد شــوێنێکی تریــش‬ ‫ئامــاژەم پــێ کردووە‪ ،‬یەشــار کەمال‬ ‫ســاڵی ‪ ٢٠١٢‬هەموو کتێبەکانی خۆی‬ ‫دا بــە مــن و داوای لێم کــرد کارێکی‬ ‫وەها بکەم هەموو بەرهەمەکانی بکرێن‬ ‫بە کوردی‪ .‬ئەو داوا و ئاواتەی یەشــار‬ ‫کەمال کە ئیدی بۆ من بووە بە وەسێت‬ ‫و دەبێــت کار بۆ بەدیهێنانی بکەم‪ ،‬لە‬ ‫هەســتێکی قوڵی خــۆ بەکوردبوونەوە‬ ‫ســەرچاوە دەگرێــت‪ .‬هەمــوو جارێك‬ ‫باســی لە ژمارەی ئــەو زمانانە دەکرد‬ ‫کە ڕۆمانەکانی ئەویان پێ وەرگێڕدراوە‬ ‫و دەیگوت‪« :‬بــا هەموو بەرهەمەکانم‬ ‫بــە زمانی کوردیــش هەبــن‪ ».‬دیارە‬ ‫وەرگێڕانــی ســەرجەم بەرهەمەکانــی‬ ‫نووســەر بــە یــەک وەرگێــڕ ئەنجــام‬ ‫نادرێت‪ ،‬بەڵکو پێویست بە پێکهێنانی‬ ‫تیمێکــی وەرگێڕ دەکات بۆ وەرگێڕانی‬ ‫بەرهەمــەکان لە تورکــی و زمانەکانی‬ ‫ترەوە و منیــش دەتوانم الی خۆمەوە‬ ‫سەرپەرشتی پرۆژەکە بکەم‪ .‬بێگومان‬ ‫ئــەم کارە پێویســتی بــە بودجەیەک‬ ‫دەبێــت بۆ پاداشــتی وەرگێــڕەکان و‬ ‫چاپکردنــی کتێبــەکان و هیــوام وایە‬ ‫کۆمپانیا و دەوڵەمەندەکانی کوردستان‬ ‫هاوکارمــان بن‪ .‬یەشــار کەمال تۆوی‬ ‫گوڵێکــی کەنــاری گۆمــی وان بــوو‪.‬‬ ‫‪ ١٠٠‬ســاڵ لەمەوبەر بــای چارەنووس‬ ‫بــای نەهامەتــی کوردان ئــەو تۆوەی‬ ‫گەیاندە ســەر تاشەبەردەکانی گوندی‬ ‫هەمیتــەی تورکماننشــینی ناوچــەی‬ ‫ئەدەنــە و دوای ‪ ٨‬ســاڵ لەوێ چرۆی‬ ‫کرد‪ .‬کاتێك چاوی هەڵهێنا‪ ،‬لە ماڵەوە‬ ‫هەموو شتێك بە کوردی بوو؛ ئاخاوتن‬ ‫و کولتوور و پەروەردە‪ .‬لە دەرەوەیش‬ ‫هەمــوو شــتێك بە تورکی بــوو‪ .‬بۆیە‬ ‫زمانــی نووســینی ئەویش بــە تورکی‬ ‫پژا‪ .‬بەاڵم ئێمە دەتوانین بە وەرگێڕانی‬ ‫سەرجەم کارە بە کوردی نەکراوەکانی‬ ‫نووســەر بــۆ زمانــی کــوردی‪ ،‬زمانی‬ ‫کــوردی و گیانی کوردســتانیبوون بۆ‬ ‫یەشار کەمال بگەڕێنینەوە!‬

‫خەاڵتی نۆبێڵی ئەدەبی‬ ‫یەشار کەمالی لە دەست‬ ‫چوو‬ ‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫دوور له‌و جه‌ده‌له‌ى ئایا ئه‌ده‌بیاتى یه‌شــار كه‌مال ك ‌ه كورد‌ه و ب ‌ه زمانى توركى‬ ‫نووســیویه‌تى‪ ،‬ده‌چێت ‌ه خانــه‌ى ئه‌ده‌بى توركییه‌و‌ه یان كــوردى؟ هه‌ن ده‌ڵێن مرد‬ ‫و دوو حه‌ســره‌تى لــ ‌ه دڵدا بوو‪ :‬ئه‌وه‌ى ك ‌ه خه‌اڵتــى نۆبێڵى پێ نه‌درا و دووه‌میش‬ ‫حه‌ســره‌تى چارســه‌رنه‌كردنى دۆزى كورد بوو ل ‌ه كوردســتانى باكوور‪ .‬بۆ خه‌اڵتى‬ ‫نۆبێڵى ئه‌ده‌بیاتیش هه‌ن ده‌ڵێن خه‌اڵته‌ك ‌ه یه‌شــار كه‌مالى ل ‌ه ده‌ست چوو‪ ،‬نه‌ك ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم پرسیارێك‪ ،‬له‌م پرسیار و وه‌اڵمان ‌ه گرنگتر بێت ئه‌وه‌ی ‌ه ئایا ڕاست ‌ه ئه‌ده‌بى‬ ‫بــاش پێش یان دواى شــۆڕش ده‌نووســرێن؟ بۆچى ئه‌ده‌بى باش ل ‌ه ســاته‌وه‌ختى‬ ‫شۆڕشدا بوونى نییه‌؟ كه‌سمان شیعرێك‪ ،‬چیرۆكێكمان ل ‌ه یاد‌ه ل ‌ه وه‌ختى شۆڕشدا‬ ‫نووســرابن و ل ‌ه مێژووى داهێناندا مابنه‌وه‌؟ یان ئه‌وه‌تا ئه‌ده‌ب پێش شــۆڕش باس‬ ‫له‌و زوڵم ‌ه ده‌كات ك ‌ه ده‌بێت ‌ه هه‌وێنى شۆڕش‪ ،‬یان ئه‌وه‌تا باس له‌و زوڵم ‌ه ده‌كات ك ‌ه‬ ‫دواى شۆڕش‪ :‬شۆڕشگێڕه‌كان به‌رهه‌مى دێننه‌وه‌‪ .‬ئه‌م چه‌مك ‌ه ل ‌ه ڕۆمانى حه‌مه‌دۆكدا‬ ‫به‌ڕوونــى ئه‌و كات ‌ه ده‌رده‌كه‌وێت (ده‌كه‌وێت ‌ه به‌شــى ســێیه‌مى چاپــ ‌ه كوردییه‌كه‌ى‬ ‫ڕۆمانه‌كه‌وە) کە حه‌مه‌دۆك چه‌ك داده‌نێت و هه‌ســت ده‌كات ب ‌ه كوشــتنى زاڵمێك‬ ‫چه‌ندیــن زۆردار لــ ‌ه دایــك ده‌بنه‌وه‌‪ .‬بــاس لــ ‌ه دواى شــۆڕش ده‌كات به‌رانبه‌ر ب ‌ه‬ ‫له‌دایكبوونه‌وه‌ى زۆردارى‪ .‬له‌وێشدا باس ل ‌ه ده‌ستتێكه‌ڵكردنى شۆڕشگێڕه‌كان ده‌كات‬ ‫له‌گه‌ڵ ئاغا و سەرمایه‌دار و زۆردارانى پێشووتر‪ .‬ده‌بێ هه‌موومان شایه‌تى ئه‌و‌ه بۆ‬ ‫یه‌شــار كه‌مال بده‌ین ك ‌ه به‌رانبــه‌ر زۆردارانى كۆن و نوێ هه‌رده‌م له‌به‌ره‌ى خه‌ڵكدا‬ ‫بــووه‌‪ ،‬ده‌گمه‌نن ئه‌و نووســه‌رانه‌ى بۆ خه‌ڵــك ژیاون و نووســیویان ‌ه و فه‌ردانیه‌تى‬ ‫داهێنه‌رانــه‌ى خۆیان ئاوێته‌ى خه‌مى گشــتى كردوو‌ه و ئه‌ده‌بێكى باشــیان به‌رهه‌م‬ ‫هێناوه‌‪ :‬له‌م ئه‌تمۆسفێره‌دا مه‌گه‌ر ناوى تۆڵستۆى و برێخت و بابلۆ نیرۆدا بهێنین‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌ده‌ب ته‌نیا هه‌ڵوێســت نیی ‌ه بۆ مسۆگه‌ركردنى داهێنان‪ ،‬گره‌وكردن له‌سه‌ر‬ ‫بابه‌تى گه‌ور‌ه مه‌رج نیی ‌ه داهێنانى لێبكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌شــبێت ئه‌و گۆشــه‌نیگا‬ ‫و دنیابینییــ ‌ه مرۆیانه‌یش بخه‌ین ‌ه ناو داڕشــتن و ته‌كنیكى نووســینى مه‌زنه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌یش هه‌ر ل ‌ه گه‌وره‌نووســه‌رێكى وه‌ك یه‌شــار كه‌مال ده‌وه‌شێته‌وه‌‪ .‬الى ئه‌ویش‬ ‫ئه‌ده‌بــى بــاش یان باس له‌و زوڵم ‌ه ده‌كات ك ‌ه ل ‌ه دواتــردا ده‌بێت ‌ه هه‌وێنی گۆڕان و‬ ‫تازه‌بوونــه‌وه‌ى ئینســان و كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬یانیش باس له‌و نشووســتیی ‌ه مرۆیی ‌ه ده‌كات‬ ‫كــ ‌ه شۆڕشــه‌كان دواى ســه‌ركه‌وتنیان به‌رهه‌مــى ده‌هێننه‌وه‌‪ ،‬كاتێ یه‌شــار كه‌مال‬ ‫ده‌خوێنیته‌و‌ه ئینجا ده‌زانین گه‌ر تۆڵستۆى و ماركیز ب ‌ه یه‌كه‌و‌ه ڕۆمانێكیان نووسیبا‬ ‫چــۆن ئاوێته‌یه‌كى جوان ده‌بوو ل ‌ه نێوان ســیحر و راســتگۆیى‪ ،‬لــ ‌ه نێوان مه‌جاز و‬ ‫واقیع‪ ،‬له‌ نێوان پاڵه‌وان و وه‌همدا‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )446‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/9‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬ ‫ماڵئاوا یەشار كەمال‬

‫دیدارەکانم لەگەڵ یەشار کەمالدا‬ ‫بە زمانی دایک بنووسە‬ ‫پــاش ئــەوەی ڕۆژنامــەی دیر شــپیگلی‬ ‫ئەڵمانــی دیمانەیەکــی دەربارەی کێشــەی‬ ‫کــورد باڵودەکەنەوە‪ ،‬پاشــتریش وتارێکی‬ ‫تــری لە گۆڤــاری لەندەن ژورناڵدا لەســەر‬ ‫هەمان مەســەلە‪ ،‬دەوڵەتی تورکیا فەرمانی‬ ‫دەســتگیرکردن و زیندانیکردنی بە بیســت‬ ‫مانگ‪ ،‬دەدات‪ ،‬بەاڵم ئەو فەرمانە هێشتا هەر‬ ‫جێبەجێنەکراوە‪ .‬پاش ئەوە‪ ،‬ئیدی یەشــار‬ ‫هەڵوێستێکی کەمتازۆر بێالیەنانە دەنوێنێت‬ ‫بەرامبەر بە کێشــە سیاسییە هەستیارەکان‬ ‫لــە تورکیادا‪ ،‬بەتایبەتی مەســەلەی کورد‪.‬‬ ‫ئــەو بێدەنگییــە سیاســییەی کە لــەو دوو‬ ‫دەیەیــەی دوایی ژیانی یەشــاردا دەیبینین‬ ‫وەک جۆرێــک لــە بێدەنگیــی یەکجارەکــی‬ ‫وابــوو بــۆ داهێنانە ئەدەبییەکەیشــی وەک‬ ‫ئەوەی پێمان بڵێت‪ :‬یەشار کەمالی داهێنەر‬ ‫تەواو پەیوەستی یەشــار کەمالی سیاسیی‬ ‫بەهەڵوێست و بەرپرسیارە‪.‬‬

‫ئیمان حمێدان‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪:‬‬ ‫بڕوا عەالدین‬

‫ئیمان حمێدان لەگەڵ یەشار كەمالدا‬ ‫ســاڵی ‪ ٢٠١٣‬بوو کاتێک عایشــە قسەکانی‬ ‫ئەوی بۆ وەرگێڕام‪ .‬یەشــار وتبووی‪(( :‬تۆ‬ ‫کچی منیت‪ ،‬کچی تورکیایت‪ ،‬هەرکات دێیت‬ ‫ماڵمان بۆت کراوەیە))‪ .‬چوار ســاڵ دەبوو‬ ‫تەندروســتیی یەشــار تێکچووبوو‪ ،‬بۆیشی‬ ‫نەبــوو کە ســەفەر بکات‪ .‬دواگەشــتی ئەو‬ ‫بۆ وەرگرتنی میدالیای کۆرســی شــەرەف‬ ‫بوو بە پلەی ســوارچاک لەالیەن‌حکومەتی‬ ‫فەرەنسییەوە‪.‬‬ ‫تێڵدا‬ ‫(تێڵدا ســیرورو کەمــال) کچەزای جاک‬ ‫مەندیل پاشا کە پزیشــکی ددانی تایبەتی‬ ‫ســوڵتان عەبدولحەمیــد بووە‪ ،‬بــۆ ماوەی‬ ‫پەنجا ســاڵ و تاکاتی مردنیشی‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بە هەموو ئەو شــتانەی کــە تایبەت بوون‬

‫«‬

‫یەشــار کەمــال کە بە کــوردی و تورکی‬ ‫نەبوایە قســەی نەدەکرد‪ ،‬نە بۆ ساتێکیش‬ ‫چییە لە گێڕانەوە دەوەســتا‪ ،‬نە ماندوویش‬ ‫نەدەبــوو‪ .‬ئــەو ویســتی چیرۆکــی ژیانــی‬ ‫خۆییــم لــە مناڵییــەوە بــۆ بگێڕێتــەوە‪،‬‬ ‫چیرۆکێــک کە هەندێک بەشــیم لە کتێب و‬ ‫چاوپێکەوتنەکاندا خوێندبۆوە‪ .‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫کە لــە دانیشــتنێکی نیمچەخێزانیــدا و لە‬ ‫ماڵەکــەی خۆی لە ئیســتەنبوڵ خۆی بۆم‬ ‫بگێڕێتەوە‪ ،‬بــۆ من مانایەکی زۆری هەبوو‪.‬‬ ‫دەبــوو هاوڕێیەکم کە لــەو کارەدا هاوکاری‬ ‫دەکــردم قســەکانیم بۆ بکات بــە عەرەبی‪،‬‬ ‫لــێ کاتێک ئــەو هاوڕێیەم مانــدوو دەبوو‪،‬‬ ‫دەوەستا‪ ،‬منیش هەر سوور دەبووم لەسەر‬ ‫ئــەوەی کە بەردەوام بێــت و لە وەرگيڕانی‬ ‫قســەکانی نەوەستێت‪ .‬ئەو هاوڕێ وەرگێڕە‬ ‫قســەکەی پێ دەبڕیم و دەیــوت‪(( :‬بەاڵم‬ ‫هەمان ئــەو چیرۆک و بەســەرهاتانەیە کە‬ ‫کەمێــک پێش ئيســتا بــۆی گێڕایتــەوە))‪،‬‬ ‫منیــش دەموت‪ :‬تەنانەت گــەر وایش بێت‪،‬‬ ‫تۆ هەر بۆم وەربگێڕە‪ .‬ئەو نووسەرە مەزنە‬ ‫تورکە کە تەمەنی لە هەشــتا ساڵ تێپەڕی‬ ‫کردبــوو‪ ،‬وا دیار بوو کە دڵنیا بێت لەوەی‬ ‫من بەبێ ئەوەی پێویســتم بە وەرگێڕ بێت‪،‬‬ ‫تێی بگەم!‬ ‫لە دواگەشــتمدا بــۆ ماڵەکەی‪ ،‬ماندوویی‬ ‫زۆر پێــوە دیار بوو‪ ،‬بەاڵم هەر ســوور بوو‬ ‫لەســەر ئەوەی کە لەگەڵ کۆمەڵێک هاوڕێی‬ ‫بەشــداری ئــەو خوانــە ئەویــش هاوەڵمان‬ ‫بێــت و بەشــداری بــکات‪ .‬یەکێــک لــەو‬ ‫هاوڕێیانــەی کە بەشــداری ئــەو خوانە بوو‬ ‫(زولفو لیڤانیلی) بوو کە شیعرەکانی (نازم‬ ‫‌حیکمەت)ی بە گۆرانی بۆ وتین‪ ،‬پاشتریش‬ ‫گۆرانیبێــژی دیــار (جــوان بایــز) بــۆی‬ ‫وتینەوە‪ .‬لەو خوانەدا ژنی دووەمی یەشــار‬ ‫(عایشە سەمیحە بابان) کە چوار زمان (لە‬ ‫نێویانــدا کوردی و تورکی)ی دەزانی‪ ،‬بیری‬ ‫چووبــوو دەرمانەکانی بۆ بهێنێت‪ ،‬ئەوەبوو‬ ‫بە پەلە چووەوە بۆ ماڵەوە تا دەرمانەکانی‬ ‫بۆ هێنا‪ ،‬چونکــە دەبوو لەگەڵ نانخواردندا‬ ‫یەشــار ئــەو دەرمانانە وەربگرێت‪ .‬عایشــە‬ ‫بەهــۆی لەبیرچوونــی دەرمانەکانــەوە زۆر‬ ‫شــڵەژاو بــوو‪ ،‬بەجۆرێک بێتاقــەت بوو کە‬ ‫دیاربوو هەســتی دەکرد خەتایەکی کردووە‬ ‫و لە خۆی خۆش نەدەبوو‪.‬‬ ‫لــەو دانیشــتنانەماندا لەســەر ئــەوە‬ ‫ڕێکەوتین کە بانگهێشتکردنی یەشار کەمال‬ ‫بــۆ بەیروت بکەینە پڕۆژەیــەک‪ .‬دەبوو من‬ ‫ئامادەکاری بۆ بکەم‪ ،‬یەکەمین پەیوەندیشم‬ ‫بــە هاوڕێم (ماهیر جرار)ـــەوە بوو کە ئەو‬ ‫دەمە بەڕێوەبەری پرۆگرامی ئەنیس مقدسی‬ ‫بــۆ ئــەدەب بــوو لــە زانکــۆی ئەمەریکی‪،‬‬ ‫وەکچۆن پێشــوازیەکی باشــی لە بیرۆکەکە‬ ‫کــرد و بەڵێنــی دا کــە پرۆگرامەکە هەموو‬ ‫ئــەرک و تێچوونەکانــی ئەو بانگهێشــتەی‬ ‫یەشار لە ئەستۆبگرێت‪.‬‬ ‫وا رێکەوتیــن کــە لــە بەهــاری ‪٢٠١٢‬دا‬ ‫یەشار کەمال ســەردانی بەیروت بکات‪ ،‬لێ‬ ‫نەخۆشــییەکەی و کەوتنی لە خەستەخانە‬ ‫لــە پاییــزی ‪٢٠١١‬دا بوونــە ڕێگــر لــەوەی‬ ‫ســەفەرەکەی بــکات‪ .‬پەیوەندیکردنــی‬ ‫تەلەفۆنــی مــن بــە یەشــارەوە لــە ڕێــی‬ ‫هاوسەرەکەی (عایشە)وە بوو‪ ،‬دوایین جار‬ ‫کــە لەســەر تەلەفــون گوێــم لەدەنگی بوو‬

‫نازانــن کە لە پاش مەرگی تێڵداوە یەشــار‬ ‫کەمــال زۆری نەنووســیوە‪ ،‬دواکتێبیشــی‬ ‫کە لە ســاڵی ‪٢٠١٢‬دا باڵوبــۆوە بریتییە لە‬ ‫کۆمەڵێک وتار کە پێشــتر لە ڕۆژنامەکاندا‬ ‫باڵوی کردوونەتەوە‪ ،‬بەتایبەتی ڕۆژنامەکانی‬ ‫‌حوڕییەت و جمهورییەت‪.‬‬ ‫لەسەردەمی هاوســەرگیرییەکەیدا لەگەڵ‬ ‫تيڵــدا‪ ،‬نووســەر لــە ماڵێکــی بەرفراواندا‬ ‫ژیاوە کە کەوتۆتە ناو یەکێک لە دارســتانە‬ ‫گەورەکانــی ئیســتەنبوڵەوە‪ .‬ئەو ڕۆژانە بۆ‬ ‫چەندیــن کاتژمێر خەریکی نووســین بووە‪،‬‬ ‫کاتێکیش ویســتبێتی پشــوویەک بدات‪ ،‬بۆ‬ ‫پیاســەکردن چۆتە ناو دارســتانەکە‪ .‬پاش‬ ‫مەرگی تێڵدا بە نەخۆشــیی شــێڕپەنجە لە‬ ‫ساڵی ‪٢٠٠١‬دا‪ ،‬یەشار کەمال هاوسەرگیریی‬ ‫لەگــەڵ هاوڕێیەکی دێرینــی خۆیدا دەکات‬

‫مێزێکی تەختەی گەورە دانرابوو‪.‬‬ ‫یەشــار خاوەنی مەزاجێکی زۆر تووڕەیە‬ ‫کاتــێ مەســەلە دێتــە ســەر پەیوەندیــی‬ ‫خــۆی بــە قەڵەمــەوە‪ ،‬لــە ڕەفەکانــی‬ ‫کتێبخانەکەیشیدا ســەدان قەڵەم دەبینیت‬ ‫کە هێشــتا هــەر بەکار نەهاتــوون‪ .‬ئەو بە‬ ‫قەڵــەم نەبێت نانووســێت‪ .‬هــەر قەڵەمێک‬ ‫کە نەتوانێت پێی بنووســرێت و پێویســتی‬ ‫بەوە بێت بە قەڵەمدایەنێک تیژی بکاتەوە‪،‬‬ ‫دەیخاتــە الوە و بەکاریناهێنێــت‪ .‬لــە الی‬ ‫ڕاســتی کتێبخانەکەیــەوە قەڵەمدایەنێکــی‬ ‫گەورە هەیە بۆ تیژکردنەوەی قەڵەمەکانی‪،‬‬ ‫پاش بەکارهێنانیان‪.‬‬ ‫یەشــار کەمالــی نووســەری یادەوەریی‬ ‫میللــی و حیکایەتــە کۆگەلییەکانی کوردان‬ ‫و هاوەڵــی لەدایکبوونــی کۆمــاری تورکیا‪،‬‬

‫یەشار خــاوەنــی مەزاجێکی زۆر تــووڕەیــە کاتێ‬ ‫مەسەلە دێتە سەر پەیوەندیی خۆی بە قەڵەمەوە‪ ،‬لە‬ ‫ڕەفەکانی کتێبخانەکەیشیدا سەدان قەڵەم دەبینیت‬ ‫کە هێشتا هەر بەکار نەهاتوون‬

‫بــە ئەدەبی جیهانی و باڵوکراوە نوێیەکان‪،‬‬ ‫چــاو و گوێــی یەشــاری مێــردی بــووە‪.‬‬ ‫تێلــدا کتێبەکانی یەشــاری وەرگێــڕاوە بۆ‬ ‫ئینگلیزی‪ ،‬لەهەموویشــیان گرنگتر ڕۆمانی‬ ‫(‌حەمەدۆک)ـــە کــە بــووە هــۆی ئەوەی‬ ‫دەروازەکانــی ئەدەبــی جیهانی بــە ڕوویدا‬ ‫بکرێنەوە‪ .‬تێڵدا ئەرکی ناســاندنی ئەدەبی‬ ‫یەشــار کەمالی بە جیهان‪ ،‬گرتە ئەســتۆی‬ ‫خۆی و کردیە ئەدیبێک لە ئاســتی ئەدیبە‬ ‫مەزنەکانی جیهاندا‪ .‬لەگەڵ تێڵدادا یەشــار‬ ‫لە نووســەرێکی تورکی میللییــەوە گۆڕا و‬ ‫بوو بە نووســەرێکی جیهانی‪ ،‬کارەکانیشی‬ ‫بــۆ چــل زمــان وەرگێــڕدران‪ .‬نووســەری‬ ‫کــوردی تورک (محەمەد ئــۆزون) لەبارەی‬ ‫تێڵــداوە نووســیویەتی و دەڵێــت‪(( :‬گەر‬ ‫تيڵدا نەبوایە‪ ،‬جیهان دەنگی یەشار کەمالی‬ ‫نەدەبیســت))‪ .‬زۆر کــەس ئــەو ڕاســتییە‬

‫کــە عایشــە ســەمیحە بابانــە کــە کچــی‬ ‫یەکێــک لــە خانەدانتریــن بنەماڵەکانــی‬ ‫کــوردە و پەیوەندییەکــی بەرفراوانیــان‬ ‫هەیــە‪ ،‬پەیوەندییــەک کــە لــە عێراقــەوە‬ ‫درێژدەبێتەوە تا ســوریا و لوبنان‪ .‬پاشــتر‬ ‫پێکــەوە دەگوێزنەوە بۆ ماڵەکەی عایشــە‬ ‫لەسەر بەرزترین گردی بەشە ئاسیاییەکەی‬ ‫ئیســتەنبوڵەوەیە و بەســەر بۆســفۆردا‬ ‫دەڕوانێــت‪ .‬بۆ من شــتێکی ســەیر و نامۆ‬ ‫بوو کە ناچاربم بە ئەسانسۆرێک کە بەسەر‬ ‫ئاسماندا دەیڕوانی‪ ،‬لەشەقامێکی گشتییەوە‬ ‫ســەرکەوم بۆ بەردەم ماڵەکەی ئەو لەسەر‬ ‫ئــەو گــردە بــەرزە‪ .‬بەهــۆی جوگرافیــای‬ ‫شــوێنەکەیەوە‪ ،‬یەشــار بۆی نەبوو ڕۆژانە‬ ‫وەک خووەکەی خۆی ئازادانە پیاسە بکات‪.‬‬ ‫لــە ماڵە بەرزەکەیــدا ژوورێکــی بەرفراوان‬ ‫بۆ نووســین هەبوو کە لە ناوەڕاســتەکەیدا‬

‫کاتێک هەســتدەکات سیستەمی سەربازیی‬ ‫تورکیــا دەســتی ناوەتــە بینــی و تەنگی‬ ‫پێهەڵدەچنێت‪ ،‬بۆ ماوەی دوو ساڵ (‪١٩٥٠‬‬ ‫بــۆ ‪ .)١٩٥٢‬ئــەو هەرگیــز نەیتوانیــوە بە‬ ‫ئاســودەیی دابنیشــێت‪ ،‬بــە بەردەوامیش‬ ‫تۆمەتــی سیاســیی بۆ دروســتکراوە‪ ،‬وەک‬ ‫چۆن لە ســاڵی ‪1996‬یشدا ناچار دەبێت‬ ‫سەرلەنوێ و بۆ ماوەی چەند مانگێک‪ ،‬پەنا‬ ‫بباتەوە بەر سوید‪.‬‬ ‫پــاش دەستپێشــخەرییەکەی بــۆ‬ ‫یارمەتیدانی زیندانە سیاسییە مانگرتووەکان‬ ‫لە خواردن تا مردن‪ ،‬دیســان کەوتەوە بەر‬ ‫هێرشــی ڕيکخراوی میدیایــی‪ ،‬هێرش هەم‬ ‫لەالیەن سیستمەکەوە‪ ،‬هەم ڕاستڕەوەکان‪،‬‬ ‫هەم ئەو چەپانەیشی کە یەشار کەمالیان بە‬ ‫ڕاگەیاندنی ئاگربەســت لەگەڵ سیستمەکە‪،‬‬ ‫تاوانبار کرد‪.‬‬

‫زمانی کوردی‬ ‫پێچەوانــەی باوەڕی کەســانێک‪ ،‬هەرگیز‬ ‫یەشــار نەیتوانیوە بە کوردی بخوێنێتەوە و‬ ‫بنووسێت‪ ،‬ئەو بەس قسەی پێکردووە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە نووســین بە تورکی تاکە بژاردەی ئەو‬ ‫بووە‪ .‬یەشار وەک کێشەیەک مامەڵەی ئەم‬ ‫ڕاســتییەی نەکردووە‪ ،‬بەڵکــو هەر کاتێک‬ ‫باسی لە نووسەری بەرپرسیار و بەهەڵوێست‬ ‫کردبێت‪ ،‬بە نموونە هێناویەتییەوە‪ .‬شەوێک‬ ‫پێــی وتم‪(( :‬نەچیت بچیت جگە لە زمانی‬ ‫دایکــت‪ ،‬بە هیــچ زمانێکی تر بنووســیت‪،‬‬ ‫چونکە هەڵقــواڵوی ناخی خــۆت نابێت))‪،‬‬ ‫پاشــان وتی ((تەنها لەســەر ئەو کەسانە‬ ‫بنووســە کــە زۆر بــاش دەیانناســیت‪...‬‬ ‫مەبەســتم خەڵــک و واڵتەکەی خۆت و ئەو‬ ‫ئەزموونانەیــە کــە دوور و نزیک ژیاندووتن‬ ‫و تاقیت کردوونەتەوە‪ )).‬پاشــتر ئەگەرچی‬ ‫ماندوویــی پێوە دیــار بوو‪ ،‬بــەوە کۆتایی‬ ‫بە قســەکانی هێنا کە وتــی‪(( :‬واڵتەکەی‬ ‫خــۆت بەجێنەهێڵیــت‪ ..‬کــۆچ نەکەیــت تا‬ ‫بڕۆیــت لــە خۆرئاوا بژیت))‪ ،‬ئەو قســانەی‬ ‫لە کاتێکدا بوون کە من هێشــتا نەچووبووم‬ ‫بۆ فەرەنسا‪.‬‬ ‫دیــارە نەزانینــی زمانێکــی ئینگلیــزی‬ ‫نەبووەتە هۆی ئەوەی کە یەشار پەیوەندی‬ ‫درێژخایــەن لەگەڵ ئەدیبــە بەناوبانگەکاندا‬ ‫دروستنەکات‪ ،‬بۆ نموونە شاعیری فەرەنسی‬ ‫بە ڕەچەڵيک ڕوســی (ئاالن بوســکیێ) کە‬ ‫ساڵی ‪ 1983‬یەشاری بینیوە و لەو کاتەوە‬ ‫هەر پەیوەندی و هاوڕێیەتیەکەیان بەردەوام‬ ‫بووە‪ .‬پەیوەندی نێوان یەشار و بۆسکیێ بە‬ ‫نامەگۆڕینەوە دەستیپێکرد کە هەریەکەیان‬ ‫بــە زمانــی خۆی دەینووســی و تایبەتە بە‬ ‫ماوەی نێوان ســااڵنی ‪ 1984‬بۆ ‪1989‬‬ ‫و ساڵی ‪ 1992‬خانەی گالیمار لە فۆرمی‬ ‫دیالۆگێکی درێــژی نێوانیاندا باڵویکردەوە‪.‬‬ ‫لەنێو ئەو نامانەدا پۆرترەیتێکی گشتگیر و‬ ‫تێروتەسەلی یەشار کەمالی نوسەر و مرۆڤ‬ ‫دەبینین‪.‬‬ ‫یەکێک لەو شــتە خۆشــانەی کە یەشار‬ ‫بۆی گێڕامــەوە ئەو کاتەیە کە ســەردەمی‬ ‫نیشــتەجێبوونەکەی لە ســوید بانگهێشتی‬ ‫دەکــەن بــۆ ئامادەبــوون لــە کۆنفرانســی‬ ‫نێودەوڵەتیــی سۆســیالیزم‪ .‬لەنێــو‬ ‫ئامادەبووانــدا کەمــال جونبــوالت زۆر بــە‬ ‫گەرمی تەوقەی لەگەڵ دەکات و بە یەشــار‬ ‫دەڵێت‪ :‬دەزانیت منیش ڕەچەڵەکم کوردە؟‬ ‫ئیــدی لــە دوای ئــەو دیمانەیەیانەوە بوون‬ ‫بە دوو هــاوڕێ‪ ،‬بەبێ بایەخدان بەوەی کە‬

‫زمانەکانیان جیاوازە‪.‬‬ ‫کاری سیاســیی یەشــار بەر لــە تەمەنی‬ ‫بیستســاڵیی دەســتپێدەکات‪ ،‬پاش ئەوەی‬ ‫کە هونەرمەندی شــێوەکار (عابدین دینۆ)‬ ‫دەبینێــت و ڕۆڵێکــی بەرچــاو دەبینێت لە‬ ‫ڕەوتی پارتی کۆمۆنیزمی تورکیدا‪ ،‬تا دواجار‬ ‫یەشــاریش دەخاتە نــاو لیژنــە مەرکەزیی‬ ‫حیزبەکــەوە‪ .‬ئــەم ئەزموونە سیاســییەی‬ ‫ســەرەتای ژیانــی یەشــار‪ ،‬بەشــدارییەکی‬ ‫گــەورە دەکات لــە دەستنیشــانکردنی‬ ‫شوناســی سیاســی و کارەکتەری ئەدەبیی‬ ‫یەشاردا‪.‬‬ ‫پەیوەندییەکی گەرم و توندوتۆڵ یەشــار‬ ‫و شاعیری یەکەمی تورکیا (نازم‌حیکمەت)‬ ‫پێکــەوە کــۆ دەکاتەوە‪ .‬نازمی شــاعیر کە‬ ‫وەک پەنابەرێک لە مۆسکۆ دەژیا‪ ،‬رۆژانە و‬ ‫بەردەوام لە پەیوەندیدا بوو لەگەڵ یەشــار‪،‬‬ ‫الی یەشــار پرســیار بــوو کــە چــۆن ئەو‬ ‫شاعیرە تاراوگەنشینە دەتوانێت ئەو هەموو‬ ‫پارە زۆرە بە تەلەفون بدات تا قسە لەگەڵ‬ ‫ئەم بــکات! کاتێک یەشــار ئەم پرســیارە‬ ‫لــە نــازم دەکات‪ ،‬ئەویش قاقــا لێدەدات و‬ ‫دەڵێــت‪ :‬هەمــوو ڕۆژێک دێم بــۆ بارەگای‬ ‫‌حیزبی کۆمۆنیست لە مۆسکۆ و بە خۆڕایی‬ ‫قسەت لەگەڵ دەکەم‪.‬‬ ‫نــازم‌‌حیکمــەت کــە ژیانــی لــە نێوان‬ ‫زیندانەکان و پەنابەریدا بەسەر برد‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪ ١٩٥٩‬رەگەزنامەی تورکی لێدەسەندرێتەوە‪،‬‬ ‫پاشــتر ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬ناســنامە تورکییەکەی‬ ‫دەدەنــەوە‪ ،‬لەکاتێکــدا ئەو لــە گۆڕێکدا لە‬ ‫مۆســکۆ‪ ،‬نێــژراوە و ئەو خەونــەی نەهاتە‬ ‫دی کــە لە ئەنادۆڵ بە خاک بســپێردرێت‪،‬‬ ‫چونکــە خێزانەکــەی رازی نابن تەرمەکەی‬ ‫بهێنرێتــەوە بــۆ تورکیــا‪ ،‬پــاش ئــەوەی‬ ‫کــە‌حکومەتــی تورکــی ڕازی دەبێــت لــە‬ ‫شــێوەی مەراســیم و کفنێکی شایســتەدا‪،‬‬ ‫ســەرلەنوێ بینێــژن‪ .‬هەر لــە دامەزراندنی‬ ‫دەوڵەتــی ئەتاتورکــەوە تاوەکــو ئــەم‬ ‫نزیکانــەی دواییش‪ ،‬حکومەتــە میلیتارییە‬ ‫یەکلەدوایەکەکانی تورکیا کەوتوونەتە گرتن‬ ‫و ڕاوەدونانــی ســەدان ئەدیب و رۆشــنبیر‬ ‫و هونەرمەنــد و رەگەزنامــەی تورکییــان‬ ‫لــە زۆربەیــان ســەندۆتەوە‪ ،‬لــە ســەروی‬ ‫هەموویشــیانەوە عابد دینۆ کە ناچار بووە‬ ‫تورکیا بەجێبهێڵێت و لە پاریس نیشتەجێ‬ ‫ببێت و هەر لەوێش بمرێت‪ .‬هاوســەرەکەی‬ ‫عابد (غۆزین دینۆ) کە ساڵی ‪ ٢٠١٣‬کۆچی‬ ‫دوایی کــرد‪ ،‬زۆربــەی کارەکانی یەشــاری‬ ‫وەرگێڕاوە بۆ زمانی فەڕەنســی‪ .‬نووسەری‬ ‫بەناوبانگــی کــورد (محەمــەد ئۆزون)یش‬ ‫ڕوبەڕووی هەمان تۆمەت و لێپرسینەوە بۆوە‬ ‫کاتێــک هەر ســوور بوو لەســەر ئەوەی کە‬ ‫تەنها بە زمانی کوردی بنووسێت‪ ،‬ئەوەبوو‬ ‫رەگەزنامەکەیــان لێســەندەوە و هەاڵت بۆ‬ ‫ســوید‪ ،‬تاوەکو لە ساڵی ‪2006‬دا بەهۆی‬ ‫نەخۆشــیی شــێرپەنچەکەیەوە گەڕایەوە بۆ‬ ‫دیاربەکــر و لەنێو کەســوکارەکەیدا کۆچی‬ ‫دوایی کرد‪.‬‬ ‫بــەر لە مەرگی خۆی‪ ،‬یەشــار کەمال بۆ‬ ‫دواجــار کتێبــە وەرگێڕدراوەکانی خۆی بۆ‬ ‫زمانی عەرەبی دامێ کە لە دەزگای میدیای‬ ‫عێراقی سەردەمی فەرمانڕەوایەتیی (سەدام‬ ‫‌حسێن)دا چاپکرابوون و باڵوبووبوونەوە‪ .‬بە‬ ‫خۆشــییەکەوە پێی وتــم‪(( :‬لە عێراق زۆر‬ ‫ڕێزم لێگیراوە‪ ،‬گەالنی عێراقی زۆر خۆشیان‬ ‫ویستووم و خوێندوویانمەتەوە‪)).‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )446‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/9‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫ماڵئاوا یەشار كەمال‬

‫ئیستانبوڵ‬ ‫بەبێ باڵندەفرۆشەکان‬ ‫ئیستانبوڵ نییە‬ ‫ئامادەکردن و وەرگێڕان‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫هەندێك وتەی یەشار کەمال‬ ‫• مرۆڤ ئەو ڕۆژە دەمرێت کە سێبەرەکەی دەمرێت‪.‬‬ ‫• گۆرانی لەو چەگلە دەچێت کە چل هەزار ســاڵ لەژێر ئاودا ماوەتەوە و شــۆردراوە‬ ‫و جیلوەی دێت‪.‬‬ ‫• ژیان بریتییە لە ئافراندنی ئومێد لە نائومێدییەوە‪.‬‬ ‫• با ستەمت زیاد بکات تا زوو زەواڵت بۆ پەیدابێت‪.‬‬ ‫• جگەرگۆشــەکەم‪ ،‬ئەوەی دەڵێت متمانەت بــەم مرۆڤە و بەو مرۆڤە نەبێت‪ ،‬ئەوەی‬ ‫لــە هــەر مرۆڤێکدا خراپەیەک دەبینێت و مرۆڤ بــە مرۆڤ نازانێت‪ ،‬خۆی مرۆڤ نییە و‬ ‫بودەڵەیە‪.‬‬ ‫• ئەو مرۆڤە باشانە سواری ئەو ئەسپە جوانانە بوون و ڕۆیشتن‪.‬‬ ‫• ئەگــەر ڕۆژێــك لــە ڕۆژان مێژووی ئیســتانبوڵ بنووســرێتەوە‪ ،‬پێویســتە باســی‬ ‫باڵندەفرۆشەکانیش بکرێت‪ ،‬چونکە بێ ئەوان مێژووی ئیستانبوڵ زۆر بێتام دەبێت‪.‬‬ ‫• گلۆبالیزم دەیەوێت مرۆڤی یەک ڕەنگ و یەک بۆن بئافرێنێت‪ .‬بەاڵم دنیا باخچەیەکی‬ ‫کولتــووری خــاوەن دەیــان هەزار گوڵە‪ .‬هــەر گوڵێک بۆن و ڕەنگێکی جیــاوازی هەیە‪.‬‬ ‫قرتاندنــی گوڵێــک واتــای لەناوبردنی ڕەنــگ و بۆنێکە‪ .‬دنیای تاک زمــان و تاک ڕەنگ‬ ‫دنیایەکی مردووە‪.‬‬ ‫• دەزانــن دۆستۆیڤســکی چی دەکات؟ تاریکی کۆ دەکاتــەوە و دیوارێكی لێ بنیات‬ ‫دەنێت‪ .‬پاشــان لە پشــت ئەو تاریکییە گوللـــەنەبڕەوە ڕووناکییەکی بەهێزمان پێشــان‬ ‫دەدات‪ .‬هونەری دۆستۆیڤسکی ئەوەیە‪.‬‬ ‫• بیرکردنەوە‪ ،‬لە بچووکترین واتایدا‪ ،‬هەبوون دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫• مــرۆڤ لــە گەردووندا بەئەندازەی جەســتەی نا‪ ،‬بەئەنــدازەی دڵی جێگە بۆ خۆی‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬ ‫• ئاسن بوومایە‪ ،‬دەڕزام‪ .‬بووم بە خاك‪ ،‬بەرگەم گرت‪.‬‬ ‫• تا مرۆڤ مابێت‪ ،‬شیعر دەمێنێت‪.‬‬ ‫• نابێت گەمە بە مرۆڤ بکرێت‪ .‬مرۆڤ شــوێنێکی هەســتیاری هەیە نابێت دەســتی‬ ‫لێ بدرێت‪.‬‬ ‫• هەر مرۆڤێک خاوەنی کەمترین هەستی مرۆڤایەتی بێت‪ ،‬درۆ ناکات‪.‬‬ ‫• لە دژی هەموو خراپەکارییەکانی دنیا ڕاپەڕە‪ .‬جاری وا هەیە لەوانەیە باشــەی تۆ‬ ‫ببێت بە خراپەی کەسێکی تر‪ .‬کەواتە لە دژی باشەی خۆتیش ڕاپەڕە‪.‬‬ ‫• ســوودوەرگرتن لە کولتووری ڕۆژئاوا شــتێکە و بوون بە مەیموونی‪ ،‬شــتێکی ترە‪.‬‬ ‫ماوەی دووســەد ساڵە ئێمە السایی ڕۆژئاوا دەکەینەوە‪ .‬هەر لەبەرئەوەیشە داهێنمانمان‬ ‫پێ ناکرێت‪.‬‬ ‫• لە گەردووندا دوو هێزی ئافرێنەر هەن؛ یەکێکیان مرۆڤ و ئەوی تریان سرووشتە‪.‬‬ ‫ئــەو ڕۆژەی توانــای داهێنانی مــرۆڤ ون دەبێت و داهێنانی سرووشــت بەکۆتا دەگات‪،‬‬ ‫هەموو شتێک لەناودەچێت‪.‬‬ ‫• ئێمەیان لەســەر بیرنەکردنەوە ڕا‌هێنــاوە‪ .‬نەك هەر ئەوەندە‪ ،‬بەڵکو بۆ ئەوەی بیر‬ ‫نەکەینەوە‪ ،‬هەرچییان لە دەست هاتووە‪ ،‬کردوویانە‪.‬‬ ‫• کێشــەی نووســەر تەنیا ئومێدبەخشــین نییە‪ .‬مرۆڤەکان کێشەی قوڵ و لە یەکدی‬ ‫جیاوازیان هەیە‪ .‬بۆیە پێویستە نووسەر زۆر شارەزای ماجەرای مرۆڤەکان بێت‪ .‬نووسەری‬ ‫باش نووسەرێکە زۆر باش ئاشنای ماجەرای مرۆگەل بێت‪.‬‬ ‫• ئەگەر سرووشت و مرۆڤ و تەنانەت مردنیش ماندوو بووبێت‪ ،‬ئەوا ئاشتی جوانترین‬ ‫شیعرە‪.‬‬

‫بۆ ئەوەی یەشار کەمال باشتر بناسین‬ ‫ڕێباز مستەفا‬ ‫بۆچوونێــک لەنێو بەشــێک لە خەڵکی‬ ‫ئێمــەدا هەیە کە پێیوایــە دەبێت هەموو‬ ‫نووسەرانی کورد هەر بە کوردی بنووسن‬ ‫و هەر نووســەرێک بە کوردی نەینووســی‬ ‫شــیاوی ئەوە نیە لەســەر کورد حســێب‬ ‫بکرێــت و دەدرێتــە بەر پــار و ڕەخنەی‬ ‫زۆرەوە‪ ،‬بــە داخــەوە ئــەم بۆچوونە لەم‬ ‫چەنــد رۆژانــەی دواییدا کە هــاوکات بوو‬ ‫لەگــەڵ دوامااڵوایی یەشــار کەمال‪ ،‬زیاتر‬ ‫بەڕچــاو کــەوت و کەوتە ســەر الپەڕەی‬ ‫تــۆڕە کۆمەاڵیەتییــەکان‪ .‬یەشــار کەمال‬ ‫یەکێک لەو گەورە نووسەرانەیە کە رەنگە‬ ‫لــە هەموو نووســەرانی دیکــەی کورد کە‬ ‫بە کوردی نانووســن زیاتــر کەوتبێتە بەر‬ ‫ئــەو ڕەخنەیە‪ ،‬ئــەوەش لەبەر ئەوەیە کە‬ ‫پێموابێت ئەو لە ئەوانی دی ناســراوتر و‬ ‫لەسەر ئاســتی جیهانی ناو و ناوبانگێکی‬ ‫زیاتــر و گەشــاوەتری هەیــە‪ .‬بێگومــان‬ ‫کــەس ناتوانێــت نکۆڵی لەوە بــکات کە‬ ‫ئەو نووســەرانە زۆر خزمەتیان بەو زمانە‬ ‫کــردووە کــە بەرهەمەکانــی خۆیانیــان‬ ‫پێنووســیوە‪ ،‬چونکە زمان بە شوناســی‬ ‫نووســەر و بەشێوەیەکی گشتی شوناسی‬ ‫هەر کەســێک دەژمێردرێــت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫ناوەرۆکــی ئەو بەرهەمانەی خراونەتە ڕوو‬ ‫گوزارشــتیان لە ئێش و ئازارو پرسەکانی‬ ‫کــوردەوە کردبێــت و هەڵقــواڵوی نێــو‬ ‫کۆمەڵگــەی کوردســتان بووبێــت‪ ،‬من بە‬ ‫رەوای نازانــم هــەر تەنهــا لەبــەر ئەوەی‬ ‫نووســینەکە بــە کــوردی نەنووســراوە‬ ‫یەکســەر رەت بکرێتەوەو نووســەرەکەی‬ ‫بدرێتــە بەر نەشــتەری ڕەخنــەو توانجی‬ ‫نابەجێ‪.‬‬ ‫ئێمە لەم نووسینەماندا رووی باسمان‬ ‫لــە یەشــار کەمالــە و دەمانەوێــت وەک‬ ‫نموونــە زۆر بە خێرایــی چاوێک بە ژیان‬ ‫و بەشــێک لە بەرهەمەکانیدا بخشــێنین‪.‬‬ ‫دیــارە هەموومــان دەزانیــن کــە یەشــار‬ ‫کەمــال لەواڵتێکــدا ژیــاوە کــە دەرفەتی‬ ‫کوردینووســین نــەک هەر نەبــووە بەڵكو‬ ‫قەدەغــەش بــووە و گەورەتریــن ســزای‬ ‫بــە دواوە بــووە‪ ،‬جگە لەوە ئەو هێشــتا‬ ‫لەدایک نەبووە کــە ماڵباتەکەیان بەهۆی‬ ‫شەڕوشــۆڕ و راونان لە کوردســتان و لە‬ ‫(وان)ی وارگــەی باب و باپیرانی دابڕاون‬ ‫و کەوتوونەتــە هەرێمێــک کە لەوێ ئیدی‬ ‫کەس بە زمانی کوردی نادوێت و یەشــار‬ ‫کەمــال لەوێ کە هەموو خەڵک بە تورکی‬ ‫دەدوێن چاو بە دنیا هەڵدێنێت و لە ماڵی‬ ‫خۆیــان بترازێــت قســەکردن بــە کوردی‬ ‫نەبــووە‪ ،‬بۆیــە دەتوانین ئەوە بە باشــی‬ ‫وێنا بکەین و تێیبگەین کە ئەو نەیتوانیوە‬ ‫بەباشــی فێری کوردی ببێــت‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫نەیتوانیوە فێری خوێندنەوە و نووســینی‬ ‫کــوردی ببێــت و بگاتــە ئــەو ئاســتەی‬ ‫بەرهەمێکــی ئەدەبــی بە زمانــی کوردی‬ ‫بنووسێت‪ .‬بەمپێیە بەبێ لەبەرچاوگرتنی‬ ‫ئەو رەوشــەی ناوبراو ئەو ڕەخنانەی لەو‬ ‫بارەیــەوە لێیدەگیرێــن بە راســت نابینم‬ ‫و پێموایە هەســت و ســۆزی نەتەوەییان‬ ‫بەسەردا زاڵە‪.‬‬ ‫یەشار کەمال خۆیشی لەو هەڤپەیڤینەی‬ ‫کە ئاالن باسکوێ لەگەڵیدا کردوویە و کاک‬ ‫(بەکر شــوانی) وەریگێڕاوەتە سەر زمانی‬ ‫کــوردی و لەژێــر نــاوی «یەشــار کەمال‬ ‫سەبارەت بە خۆی دەدوێت» چاپ و باڵو‬ ‫کراوەتەوە‪ ،‬وەاڵمی ئەو ڕەخنەیە دەداتەوە‬ ‫کە دەزانێت لەالیەن بەشێک لە ڕۆڵەکانی‬ ‫نەتەوەکەی ئاراستەی دەکرێت و دەڵێت‪:‬‬ ‫(لە رۆمانەکانمدا هەندێک جار رستەیەکی‬ ‫کوردیم لە دیالۆگــدا بەکار هێناوە‪ ،‬بەاڵم‬

‫یەشار كەمال لەگەڵ كچە هونەرمەندی كورد ئایدن دۆغان‬ ‫هیــچ پێموانییە زمانی مــن کەوتبێتە ژێر‬ ‫کاریگەریــی زمانــی کوردییــەوە‪ .‬ئێســتا‬ ‫کوردی بــە ئەندازەی تورکــی نازانم‪ ،‬ئێ‬ ‫خــۆ من لــە کەنارەکانی گۆلی وانی زێدی‬ ‫دایک و باوکم و لە دامێنی چیای ئاگری لە‬ ‫دایک نەبووم و نەژیاوم‪ .)...‬یاشار کەمال‬ ‫بــە راشــکاوی دانــی پێدادەنێــت کە ئەو‬ ‫کوردی بــە ئەندازەی پێویســت نازانێت‪،‬‬ ‫خــۆ ئەگەر هەر بەڕاســتی لە کەنارەکانی‬ ‫گۆلی وان و دامێنەکانی چیای ئاگریشــدا‬ ‫بژیایە هەر ئەو دەرفەتەی بۆ نەدەرەخسا‬ ‫و رێگەی پێنەدەدرا بە کوردی بنووســێت‬ ‫و ئــەو هەموو بەرهەمە بخاتە ســەریەک‪.‬‬ ‫دیــارە لەباکووری کوردســتان هەر تەنها‬ ‫یەشار کەمال نەبووە کە توانای نووسینی‬ ‫هەبووێــت‪ ،‬بێگومــان زۆرانــی دیکــەش‬ ‫هەبوونــە‪ ،‬کەچی بەداخەوە نووســەرێکی‬ ‫ناودارمان نەبینی بە کوردی نووســیبێتی‬ ‫و لە تورکیا ژیابێت‪ ،‬ئەگەر رۆماننووســی‬ ‫کۆچکردوو(محەمــەد ئۆزون) توانیویە بە‬ ‫کوردی بنووســێت لە دوو رووەوە لەگەڵ‬ ‫یەشــار کەمــال جیــاوازی هەبــووە ئــەو‬ ‫هەم لە کوردســتان و لە شــاری ئامەددا‬ ‫ژیاوەو هــەم کاتێکیش بەرهەمەکانی باڵو‬ ‫دەبنەوەتورکیا جێدەهێڵێت و لە ئەوروپا‬ ‫نیشــتەجی دەبێت‪ .‬یان کە ئاپێ (موسا‬ ‫عەنتەر) بڕیار دەدات بە کوردی بنووسێت‪،‬‬ ‫بینیمــان رەگەزپەرســتە تورکــەکان‬ ‫نەیانتوانــی بەرگەی بگرن و شــەهیدیان‬ ‫کرد‪.‬هــەر ئەویــش نــا هەموو نووســەرو‬ ‫بەهرەدارەکانــی دیکــەی کــورد کاتێــک‬ ‫ویستوویانە بەهرەکانیان پێشکەش بکەن‬ ‫دووچــاری گرتن و راوەدونــان و تەنانەت‬ ‫کوشــتن بوونەتــەوە و بــە ناچــاری یان‬ ‫ئەو واڵتەیان جێهێشــتوە یان بێدەنگیان‬ ‫هەڵبژاردوە‪ ،‬بەشێکیشــیان هەوڵیان داوە‬ ‫لە ژێــر چەتــری زمانی تورکیــدا خۆیان‬ ‫حەشــار بدەن و لەو رێگەیــەوە خزمەتی‬ ‫خۆیان پێشــکەش بکەن کە یەشار کەمال‬ ‫یەکێکــە لەوانە‪.‬ناوەرۆکــی رۆمانەکانــی‬ ‫یەشــار کەمــال بەتایبــەت ئەوانــەی کە‬ ‫دەکرێت وەک رۆمانی سیاسی و میژوویی‬ ‫ناویان بێنین یان النیکەم لەژێر کاریگەریی‬ ‫رووداوو بویەرە سیاســی و مێژووییەکانی‬ ‫تورکیا نووسراون‪ ،‬باس لە ئێش و ئازار و‬ ‫مەینەتی و ئازایەتی و جوامێری و خەون و‬ ‫خولیا و ئەدەب وهونەری کورد دەکەن‪ .‬لە‬ ‫رۆمانی «چیرۆکی دوورگە» کە دەتوانین‬

‫بڵێیــن رۆمانێکی سیاســی‪-‬مێژووییەو لە کوردییشــی فەرامــۆش نەکــردووە و لــە‬ ‫چــوار بەرگدا نووســیویەتی و تا ئێســتا کەسێتیی شاعیری ناوداری کورد (فەقێ‬ ‫ســێ بەرگی لەالیــەن بەنــدەوە کراونەتە تەیــران)و کارەکتێرێکــی دیکــە بە ناوی‬ ‫کوردی‪ ،‬زۆر بەباشــی کاری لەو بارەیەوە ئوســووی دەنگبێــژدا گەشــتێکی دوورو‬ ‫کــردوەو وێــڕای ئەو ســتەم و زۆرداریەی درێــژ بەنێو ئاوازو ســتران و مۆســیقای‬ ‫کــە لەســەر دەســتی دەوڵەتــی تــورک کوردیدا دەکات و زیاتر لە پەنجا الپەڕەی‬ ‫بەتایبەت دەرهەق بەگەالنی غەیرە تورک رۆمانەکەی بۆ تەرخان دەکات‪ .‬باسکردن‬ ‫بەتایبــەت گەلی کوردو لەنێو کوردیشــدا لە ناوچەو شارو پەرستگەو چیا و دەشت‬ ‫ئێزدیــەکان دەکرێــت‪ ،‬لــەو رۆمانــەدا کە و رووبــارو گۆل و بەشــێوەیەکی گشــتی‬ ‫نزیکــەی دوو هەزار الپەڕەیە زۆر باس لە جوگرافیای کوردســتان بەشــێکی دیکەی‬ ‫کۆمەڵکوژیەکانــی دژ بــە کوردانی ئێزدی رۆمانەکــەن‪ ،‬وەک شــارەکانی وان‪ ،‬رحا‪،‬‬ ‫دەکات بەتایبەت لە هەردوو بەرگی یەکەم جزیرا بۆتان‪ ،‬دەرسیم‪ ،‬شنگال‪ ،‬کەرکوک‪،‬‬ ‫و دووەمی رۆمانەکە ئەو ئازارەی ئەوەندە ســلێمانی‪ ،‬خــەالت‪ ،‬مۆکــس و چیاکانی‬ ‫بــە شــێوەیەکی تراژیدیانــە بەرجەســتە ســیپان‪ ،‬ئاگــری‪ ،‬چیاکانــی هــەکاری و‬ ‫کردوە کە من تا ئێستا لەهیچ نووسەرێکی دەشــتی نەینــەواو جزیرەو پەرســتگەی‬ ‫دیکــە نەمبینیوە ئاوا کاریگەرانە لەســەر پیــرۆزی اللــش و رووبارەکانــی دیجلــەو‬ ‫ئــەو پرســە کاری کردبێت‪.‬لــە بەشــێکی فورات و گۆلی وان و زۆر ناوچەو دەڤەری‬ ‫دیکــەدا بــاس لــە کۆمەڵکوژیــی گەلــی دیکەی کوردستان‪.‬‬ ‫بەکورتی دەتوانین بەوپەڕی دڵنیاییەوە‬ ‫ئەرمــەن دەکات و دێتــە ســەر ئــەوەی‬ ‫کە کــورد چەندە هــاوکاری ئەرمەنەکانی بڵێین ئەگەرچی یەشار کەمال نەیتوانیوە‬ ‫کــردوەو تا توانیویەتــی پەنای داون و لە بە زمانی کوردی بنووســێت کە بمانەوێت‬ ‫چەنگــی مــەرگ و لەنێوچوونــدا رزگاری یان نا ئەمە مایەی داخە‪ ،‬بەاڵم ناوەرۆکی‬ ‫کردوون کە ئەمەش راستیەکی میژووییە‪ ،‬زۆربــەی بەرهەمەکانی بــە قازانجی کورد‬ ‫بەمــەش دەیەوێت وەاڵمی ئــەو تۆمەتانە نووســراون و پەیامــی یەشــار کەمــال‬ ‫بداتەوە کە بە مەبەســت دەیانەوێت کورد بەشــیوەیەکی گشــتی پەیامی ئاشــتی و‬ ‫بکەنــە هاوبەشــی دەوڵەتــی تــورک لــە پێکەوەژیــان و لێبوردەیــی نێــوان گەالن‬ ‫کۆمەڵکوژیەکە‪.‬جگە لەمانە لە بەشــێکی و رەتکردنــەوەی داگیــرکاری و جەنگ و‬ ‫رۆمانەکەیدا کە باس لە سوریاو بەتایبەت رەتکردنەوەی بەرامبەرە‪.‬‬ ‫بــە داخەوە من نەمتوانــی بە خزمەتی‬ ‫دەشتی نەینەواو جزیرە دەکات و میرێکی‬ ‫عەرب وەک نموونە دێنێتەوەو لە دێڕێکدا ئــەو نووســەرە گەورەیــە بگــەم‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫دەڵێــت‪( :‬رەچەڵەکنامەیەکی بە دیواری چەند کەس لەوانەی بینیویانەو قســەیان‬ ‫ژوورەکەیدا هەڵواسیبوو کە دەگەیشتەوە لەگەڵــدا کــردوە بۆیان باس کــردووم کە‬ ‫سەرگۆن شا»‪ .‬یەشار کەمال دەیەوێت ئاوا کەســێکی چەنــد بەپــەرۆش بــووە بــۆ‬ ‫باســی گۆڕینی دیمۆگرافیای ئەو ناوچەیە گەلەکــەی و چەنــدە ئاواتەخــواز بــووە‬ ‫بــکات و بە خوێنەرانی خــۆی دەڵێت کە کــە گەلەکــەی ســەربکەوێت‪ ،‬کــە من لە‬ ‫زۆرێــک لەو ناوچانەی ئێســتا عەرەب بە میانــی خوێندنــەوەی بەشــێکی زۆر لــە‬ ‫هی خــۆی دەزنن و خاکــی گەالنی دیکە بەرهەمەکانــی هــەم ئەوانــەی کروانەتــە‬ ‫بــووەو ئەوان بەزۆری زۆرداری دەســتیان کــوردی و هــەم ئەوانەیش کە بەفارســی‬ ‫بەســەر داگرتوەو دانیشتوانەکانیشیان لە خوێندومنەتەوە بە تەواوی ئەو راســتیەم‬ ‫بۆتەی نەتەوەیــی خۆیاندا تواندوەتەوە‪ ..‬بۆ روون بوەتەوە‪.‬‬ ‫هیــوادارم و ئەمەش وەک پێشــنیازێک‬ ‫یان کاتێک دەیەوێــت بەخوێنەرانی خۆی‬ ‫بڵێت کە بەڵێ کەرکوک شارێکی کوردانە دەخەمــە روو کــە بتوانیــن هەمــوو‬ ‫لەبەرگــی یەکەمــی چیرۆکــی دوورگــەدا بەرهەمەکانی یەشــار کەمــال چ ئەوانەی‬ ‫کاتێــک باســی فەرماندەیەکی ســەربازی تا ئێســتا کراونەتە کــوردی چ ئەوانەیش‬ ‫ئەوســا دەکات‪ ،‬بــە دێڕێــک ئەوەمــان هێشــتا نەکراونەتە کــوردی وەربگێڕدرێن‬ ‫پێدەڵێــت و دەنووســێت‪( :‬مالزمەکــە و بــە دیزاینێکــی شایســتە چــاپ و باڵو‬ ‫کوردێکی خەڵکی شاری کەرکوک بوو‪ )...‬بکرێنەوە‪.‬‬ ‫ئەو الیەنی شــیعر و ســتران و هونەری‬

‫ژمار ‌ه (‪ )446‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/9‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬ ‫ماڵئاوا یەشار كەمال‬

‫نووسین و تەنیا نووسین‬

‫گوڵە جوانەکان‬ ‫بیرم ناکەن‬

‫نیکۆالس بێرچ‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫سەیوان محەمەد‬ ‫یەشــار کەمال بە ناو ژوورە جەنجاڵەکەیدا‬ ‫بە وریایی کەســێکەوە هەنــگاو دەنێت کە‬ ‫بە الوازی جەستەیی ڕاهاتووە‪ .‬بەاڵم دەنگی‬ ‫هێشتا بەگوڕە‪ ،‬لێشاوێکی بەردەوامی چیرۆک‬ ‫لــە دوای چیرۆک و نوکتە و ئەسڵوفەســڵی‬ ‫حەکایەت و شیعری فۆلکلۆری‪.‬‬ ‫ئــەم زمان‌ڕەوانییــە لــەودا سروشــتییە‪.‬‬ ‫کوڕی موڵکدارێکی کورد کە لە ساڵی ‪١٩١٥‬‬ ‫لــە ڕۆژهەاڵتــی ئەنادۆڵــەوە هەڵهاتبــوون‪،‬‬ ‫یەکەمیــن مامۆســتاکانی ئــەو شــاعیرە‬ ‫میللییانە بوون کە گێڕانەوەی داستانەکانیان‬ ‫دەکرێت چەندین ڕۆژ بخایەنێت‪ .‬کاتێک بوو‬ ‫بــە چواردە ســاڵ‪ ،‬یەکێکیــان داوای لێکرد‬ ‫ببێتە شــاگردی‪" .‬پێی گوتــم کە من دەبمە‬ ‫کاراجۆغاڵنی نوێ‪ "،‬یەشار وا دەڵێت‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بــە شــاعیری گەڕۆکی بەناوبانگی ســەدەی‬ ‫حەڤدەیەم دەکات‪.‬‬ ‫بەاڵم لەبری ئەوە‪ ،‬الدێکەی بەجێهێشــت‬ ‫و ڕۆیشــت بۆ قوتابخانە و ئیتر ســێرڤانتس‬ ‫و چیخۆف و ئەو نوسەرەشــی دۆزییەوە کە‬ ‫لە سەرەتاکانیدا وەکو ڕۆماننووس زۆر پێی‬ ‫سەرســام بــوو‪ ،‬شــتێنداڵ‪" :‬من لــە الدێوە‬ ‫هاتبــووم‪ .‬هەمووشــتێکم دەزانــی‪ .‬پاشــان‬ ‫دونیایەکی نوێم دۆزییەوە‪".‬‬ ‫یەشــار کەمــال ڕۆچوونی لــە ئەدەبیاتی‬ ‫ڕۆژئاواییــدا وەک "مەزنتریــن بەخــت" باس‬ ‫دەکات‪ .‬بــەاڵم خەیاڵی هــەر بە ئەمەک بوو‬ ‫بــۆ مێژووی خێزانەکەی و بۆ چوکورۆڤاکەی‬ ‫ســەردەمی منداڵیــی‪ .‬ئــەوەش پاڵەوانێکی‬ ‫ئەنادۆڵە لە جۆری ڕۆبن هوود‪ .‬پڕفرۆشترین‬ ‫کتێبــی‪ ،‬حەمــەدۆک‪ ،‬تاڕادەیــەک لەژێــر‬ ‫کاریگەریــی ئــەو چیرۆکانەدا نووســیوە کە‬ ‫لەو چەتانەوە بیســتبووی پەنایان هێنابووە‬ ‫الدێکەیان‪" .‬سەلمانی تەنیا" لەبارەی مەرگی‬ ‫باوکی یەشــار کەمالەوە نووســراوە‪ ،‬لەسەر‬ ‫دەســتی هەتیوێــک کــە لــە ســاڵی ‪١٩١٥‬‬ ‫گرتبوویە خۆی‪ ،‬کوشتنێک کە ڕۆماننووسەکە‬ ‫لــە تەمەنــی پێنجســاڵیدا بەچــاوی خــۆی‬ ‫بینیبــووی‪ .‬چیرۆکــی نیشــتەجێکردنی‬ ‫زۆرەملێــی کۆچەرییەکانــی چوکورۆڤــا لــە‬ ‫شەســتەکانی ســەدەی نۆزدەدا‪ ،‬خانەکانی‬ ‫ئاکچاســاز تێماکانی لە شیعری دادالۆغلۆوە‬ ‫وەرگرتووە‪ ،‬کە ئەویش شــاعیرێکی گەڕۆکی‬ ‫سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەیە‪.‬‬ ‫"خــان ئــەو فەرمانــەی مــۆر کــرد کــە‬ ‫چارەنووســمانی دیاریکــرد؛ با وابێت‪ /‬بەاڵم‬ ‫فەرمانەکە لە سوڵتانەوەیە‪ .‬ئێمە چیاکانمان‬ ‫هەیــە‪ ".‬یەشــار کەمــال ئــەو دێڕانــە لــە‬ ‫دادالۆغلۆوە دێنێت‪" .‬تۆ هەرگیز بیســتووتە‬ ‫ڕۆحــی یاخیبوون لــەوە مەزنتــر کەڵەکەی‬ ‫کردبێت؟"‬ ‫ئــەو وەک ڕۆماننووســێک لــە مێــژە‬ ‫بەرگریکارێکــی ســەختی ناســنامەی‬ ‫ناوچەیــی بووە‪ ،‬بە گومان بــووە لەو مەیلە‬ ‫الساییکەرەوانەی ڕۆژئاواییبوون‪ .‬ئەو دەڵێت‬ ‫"ڕۆشنبیرەکانمان بەسەرخۆیاندا نەوینەتەوە‬ ‫و ڕۆژئــاوا کۆپــی دەکەنــەوە‪ ،‬چونکە هیچ‬ ‫لەبارەی ئەنادۆڵــەوە نازانن‪ ،‬ئەوان ئەنادۆڵ‬ ‫بــە کەم دەزانن‪ .‬تەماشــای نــازم حیکمەت‬ ‫بکە‪ ،‬ئەوە خەلکــی ئەنادۆل بوو وای لێکرد‬ ‫شاکارەکانی بنووسێت‪".‬‬ ‫کاتێــک کەمــال لــە ســااڵنی پەنجاکاندا‬ ‫دەســتیکرد بــە نووســین‪ ،‬وشــەکانی ئــەو‬ ‫شــێوازە تەڵخــەی تۆڵســتۆیی پێوەدیاربوو‬ ‫کــە لەنێــو چەپەکانــدا بــاو بــوو‪ .‬وەک‬ ‫سۆسیالیســتێکی نائاســایی‪ ،‬لەوەتــەی لە‬ ‫حەڤدەســاڵییەوە کتێبێکــی هەڵگرتبــوو بە‬ ‫ناونیشــانی کۆمیونیــزم چییــە؟ و "لە یەک‬

‫یەشار کەمال‬ ‫و‪ .‬لە تورکییەوە‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬

‫هۆ‬ ‫چاوت کوێر بێ‪ ،‬هۆ‪،‬‬ ‫هەموو هەنگەکان لێم ڕەنجان‪،‬‬ ‫شانەکان ڕازی خۆیان نادرکێنن‪.‬‬ ‫ئیدی گوڵە جوانەکان بیرم ناکەن‪،‬‬ ‫ئاسمان شیناییم بۆ نانێرێ‪،‬‬ ‫ئاوێنە خەونەکانی منداڵیمی دزی‪،‬‬ ‫دەمەوێتەوە‪ ،‬نامداتەوە‪.‬‬ ‫لە باخچەی الیالیە وەدەرنرام‪،‬‬ ‫دەمەوبەیانی فڕێ درامە بەر دەرگا‪،‬‬ ‫وەك ساوا بەکوڵ گریام‪.‬‬ ‫چاوت کوێر بێ‪ ،‬هۆ‪،‬‬ ‫ئەوەتا بێ خۆشەویستی مامەوە‪.‬‬ ‫وشەشــی تێنەگەیشــتبوو"‪ ،‬یەشــار کەمال‬ ‫بەهۆی مەیلی سیاسییەوە زەجری کێشابوو‪.‬‬ ‫لــە هەرزەکاریــدا زیندانــی کــرا‪ ،‬دواتریش‬ ‫یەکەمیــن کۆمەڵەچیــرۆک و نۆڤڵێتێکــی‬ ‫لەالیەن پۆلیســەوە دەستی بەسەرداگیرابوو‬ ‫کاتێــک هەوڵی یەکخســتنی شــۆفێرەکانی‬ ‫دابوو لە کۆتایــی چلەکاندا‪ .‬بە پێکەنینەوە‬ ‫دەڵێــت "تکام لە بەڕێوەبــەری پۆلیس کرد‬ ‫دەستنووســەکەم بــۆ بگەڕێنێتــەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێــی گوتم بۆ خۆشــکردنی ئاگری زۆپاکان‬ ‫بەکارهێنراون‪".‬‬ ‫ئــەو چەپــە ڕادیکاڵــەی کــە ئــەو تێیــدا‬ ‫دەرکەوتبــوو پــاش حەفتــاکان هەرەســی‬ ‫هێنــا‪ ،‬بەاڵم کێشــەکانی ئەو هــەر بەردەوام‬ ‫بوون‪ .‬ســاڵی ‪ ،١٩٩٦‬ڕەخنەگرتنی لە هەوڵە‬ ‫دڕندانەکانی تورکیا بۆ دامرکاندنەوەی شــەڕ‬ ‫لــە ناوچە کوردییەکانی باشــووری ڕۆژهەاڵت‬ ‫بــووە هــۆی ئــەوەی حوکمی بیســت مانگی‬ ‫بەســەردا بدرێــت بــە تۆمەتــی پشــتگیری‬ ‫کردنــی جوداییخــوازی‪ .‬مانگی یەکی ســاڵی‬ ‫ڕابــردوو‪ ،‬کاتێــک ژمــارەی کوژراوانــی ئــەو‬ ‫جەنگــە بەردەوامــە گەیشــتە پتــر لــە چل‬ ‫هــەزار‪ ،‬لــە ڕۆژنامــە تورکییەکاندا هێرشــی‬ ‫کرایەسەر کاتێک ڕەخنەی ئەوەی گرتبوو کە‬ ‫زمانی حکومەت شــتەکانی ئاڵۆزتر کردووە‪.‬‬ ‫"گەریالمان بە تیرۆریســت ناو برد و هیوامان‬ ‫خواست ئەوە کێشەکان چارەسەر بکات‪ "،‬لە‬ ‫کۆنفرانســێکدا لە ئەنکــەرە گوتبووی‪" .‬ئێمە‬ ‫بوویــن بەو واڵتەی شــەڕ لەگــەڵ هاوواڵتیی‬ ‫خۆی دەکات‪".‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا یەشار کەمال سوورە لەسەر‬ ‫ئەوەی گوشــاری سیاسی هەرگیز کاریگەریی‬ ‫لەســەر کارەکــەی نەبــووە‪ .‬دەڵێــت "بــۆ‬ ‫نووســەر‪ ،‬بەئاگابوون لە هەڕەشە و مەترسی‬ ‫خراپترە لە خۆکوشــتن‪ ".‬ئــەو زۆر چاالکانە‬ ‫دەکۆشــێت هەوڵــی ئەوانە بــەالوە بنێت کە‬ ‫بە ڕۆماننووســێکی چەپگــەرای دەزانن‪" .‬من‬ ‫هەمیشە بە ئەمیل زۆال سەرسام بووم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز حەزم لە ڕۆمانەکانی نەبووە‪ .‬دەکرێت‬ ‫نووســەرانی ڕێبازی ڕیالیزمی سۆسیالیســتی‬ ‫هۆکارێکــی ڕاســتەقینەیان هەبووبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سیاسەت هەڕەشەیە بۆ هونەر‪ "،‬ئەو دەڵێت‪.‬‬ ‫"مــن دەربارەی کێشــەکان نانووســم‪ ،‬من بۆ‬ ‫خوێنــەران نانووســم‪ ،‬تەنانــەت بۆ خۆشــم‬ ‫نانووسم‪ .‬من تەنیا دەنووسم و بەس‪".‬‬ ‫کە لێــی دەپرســی نیگەرانییەکانی چین‪،‬‬

‫پێدەکەنێــت‪" .‬تەماشــای هەموومــان بکــە‪،‬‬ ‫هەموو کەری کــوڕی کەرین‪ ،‬بیر لە چیرۆکی‬ ‫وا دەکەینــەوە وەک ئــەوەی بەیانــی بوونی‬ ‫نەبێــت‪ .‬چونکــە بەیانــی بوونی نییــە‪ ".‬لە‬ ‫کورســیییەکەی دێتــە پێشــەوە‪" .‬بەڵــێ‪،‬‬ ‫یاخیبــوون لــە چیرۆکەکانمــدا هەیــە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــەوە یاخیبوونە دژی فانیبوون‪ .‬هەتا مرۆڤ‬ ‫لــە تاریکییەکەوە بــەرەو یەکێکی تر بڕوات‪،‬‬ ‫ئەفســانەش بۆ خــۆی دەخولقێنێــت‪ .‬تەنیا‬ ‫جیاوازیــی نێــوان من و ئەوانی تر ئەوەیە کە‬ ‫من ئەوانەی خۆم دەنووسمەوە‪".‬‬ ‫بــەاڵم پاڵەوانی چیرۆکەکانــی ڕووبەڕووی‬ ‫ملمالنێیەکــی تــری وجودی دەبنــەوە– ئەو‬ ‫گۆڕانە ڕیشــەییانەی کە چوکورۆڤا لە ژیانیدا‬ ‫پیــا تێپەڕیــوە‪ .‬هەشــتا ســاڵ لەوەوپێش‪،‬‬ ‫گونــدی مەمیتــە دەکەوتــە نێــوان زۆنگاو و‬ ‫دارســتانەوە‪ .‬ئێستا جگە لە کێڵگە هیچی تر‬ ‫نییە‪ .‬کۆچەری شــتێکە لە ڕابردوودا‪ ،‬کۆچ و‬ ‫بــاری وەرزی وەختە بــە تەواوەتی نامێنێت‪،‬‬ ‫داستانە دەماودەم پێکراوەکانیش لە خەیاڵی‬ ‫چەند کەســێکی پیرەوە گواســتراوەتەوە بۆ‬ ‫کتێبەکانی کتێبخانەی گشتیی ئەدەنەوە‪.‬‬ ‫لەبــری تیۆریزەکــردن‪ ،‬کەمال پێی باشــە‬ ‫چیرۆکێــک لــە ڕۆمانــی "ئەفســانەی هەزار‬ ‫گا" بگێڕێتــەوە‪ .‬بۆ چەندین نــەوە‪ ،‬ماڵباتی‬ ‫حەیــدەر ئاســنگەر بــوون و بــە شمشــێرە‬ ‫نایابەکانیــان بەناوبانــگ بــوون‪ .‬بەبــێ هیچ‬ ‫سەرچاوەیەکی تری داهات یان هۆیەکی تری‬ ‫شانازی‪ ،‬حەیدەر دەڕوات بۆ ئەوەی دواهەمین‬ ‫داهێنانی پیشــانی ڕەمەزانۆغلۆ بدات‪ ،‬نەوەی‬ ‫خانەکانی ئەدەنە‪ .‬پیاوێکی کەچەڵی بچووک‬ ‫دەرگای ماڵە شارییە جوانەکەیی لێدەکاتەوە‪.‬‬ ‫"چەنــد جوانــە‪ "،‬وا دەڵێــت‪ .‬بۆیــە حەیدەر‬ ‫ســەردانی عیسمەت ئینۆنو دەکات‪ ،‬سەرۆکی‬ ‫تورکیــا دوای ‪ .١٩٣٨‬ئەویــش سەرســامە‬ ‫بە شمشــێرەکە‪ ،‬بەاڵم لــە بەرامبەردا هیچی‬ ‫پــێ نــادات‪ .‬حەیــدەر کــە دەگەڕێتــەوە بۆ‬ ‫کوورەکــەی بە درێژایی شــەو کاردەکات‪ ،‬بۆ‬ ‫بەیانی دراوسێکانی بە مردوویی دەیدۆزنەوە‪.‬‬ ‫شمشێرەکەی قۆپاندووە و شکاندوویەتی‪.‬‬ ‫یەشار کەمال دەڵێت "چارەنووسی حەیدەر‬ ‫لــەو تۆپەڵــە ئاســنەدایە‪ .‬نەیدەتوانی ببێتە‬ ‫هیچی تر جگە لە خۆی‪".‬‬ ‫چیرۆکەکانــی کەمال پڕە لــەو کارەکتەرە‬ ‫دۆنکیخۆتییانــە‪ .‬بــەاڵم ڕەنگە هیــچ کامیان‬ ‫هێنــدەی ئــەو پیــاوەی خولقاندوونــی‪،‬‬

‫دۆنکیخۆتــی نەبــن‪ .‬یەشــار کەمــال‪،‬‬ ‫بەناوبانگتریــن ڕۆماننووســی تورکیــا‪ ،‬وا‬ ‫دیــارە بــەردەوام لە بەدەســتهێنانی خەاڵتی‬ ‫نۆبێــڵ دووردەکەوێتــەوە‪ .‬هەندێــک دەڵێــن‬ ‫ڕۆمانەکانــی ئیتــر دووبــارەن‪ .‬ئەوانــی تــر‬ ‫دەڵێــن جەختکردنــەوەی لەســەر پلــۆت و‬ ‫تایبەتمەندییەکانــی ڕۆمانی ســەدەی نۆزدە‪،‬‬ ‫کۆنەباو دیــارە لەو دونیا ئەدەبییەی ئۆرهان‬ ‫پامۆکــدا کــە بــە خەیااڵتــی پۆســتمۆدێرن‬ ‫ڕازێنراوەتەوە‪.‬‬ ‫شــاعیر و ڕەخنەگری ناودار حیلمی یاڤوز‪،‬‬ ‫کە یەشــار کەمال بە "گەورە حیکایەتخوانی‬ ‫ڕاســتەقینە" ناودەبــات‪ ،‬پێی وایە کێشــەکە‬ ‫گەورەبوونــی مــەودای نێــوان دونیــای‬ ‫چیرۆکەکانی ئەو و واقیعی تورکیای مۆدێرنە‪.‬‬ ‫"چیتر تورکیا واڵتێکی الدێی نییە‪ ،‬قسەکەی‬ ‫ئەتاتورکیــش دەربــارەی ئــەوەی جوتیاران‬ ‫سەرگەورەمانن‪ ،‬چیتر ڕەواجی نییە‪".‬‬ ‫بەاڵم کەمال هیچ نیازێکی وازهێنانی نییە‪.‬‬ ‫ســەر مێزەکەی پڕە لــەو ســەرەقەڵەمانەی‬ ‫ڕۆمانێکــی نوێــی کە دەربــارەی گۆڕینەوەی‬ ‫دانیشــتووان لەدوای ‪ ١٩٢٢‬لــە نێوان تورکیا‬ ‫و یۆنانــدا دەینووســێت‪" .‬مــرۆڤ لــە مردن‬ ‫دەترســێت‪ ،‬بەاڵم لەپڕ هەموومان نامێنین‪"،‬‬ ‫ئــەو وا دەڵێــت‪" .‬ئــەوە ئــەو چیرۆکەیە کە‬ ‫دەبێت بینووسم‪".‬‬ ‫چــوار کاتژمێــرە قســە دەکات‪ .‬ئێــوارە‬ ‫داهات‪ .‬دەرگای ژووری دانیشتنەکە کرایەوە‪.‬‬ ‫"ئــەوەت دەســتکەوت کە بــۆی هاتبوویت؟"‬ ‫ئایشــە بابان دەپرســێت‪" .‬دەبێت ئامادەبین‬ ‫بۆ نانی ئێوارە‪".‬‬ ‫ســەرم پڕە لە چیــرۆک‪ ،‬بەســەر پلیکانە‬ ‫درێژەکــەدا دادەبــەزم بــۆ شــەقامەکەی‬ ‫خــوارەوە‪ ،‬بە زەحمەت خــۆم گرتەوە لەوەی‬ ‫بکەومە ژێر تایەی پاسێکی خێراوە‪ .‬ترسەکە‬ ‫دەمهێنێتــەوە هــۆش‪ .‬ئەمــە ناوەڕاســتی‬ ‫ئەســتەنبوڵە‪ ،‬نــەوەک دەشــتاییەکی چۆڵی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی چیای تۆرۆس‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪http://www.theguardian.‬‬ ‫‪com/books/2008/nov/28/‬‬ ‫‪yasar-kemal‬‬

‫بەزەیی‬ ‫کۆرپەکەم‪،‬‬ ‫جوانترین خەو و‬ ‫ڕەنگاڵەییترین خەونت پێ دەبەخشم‪.‬‬ ‫جوانترین الیالیە‬ ‫لە لێوانت دەدزم و وەك قوماشێکی سپی‬ ‫دەیدەم بەسەر بێشکەکەتدا‪.‬‬ ‫کۆرپەکەم‪،‬‬ ‫دایکێکت بۆ دەهێنم‬ ‫بەزەیی لە نووکی پەنجەکانی بچۆڕێ و‬ ‫هێندەی بزەی تۆ نەرمونیان بێ‪.‬‬ ‫هۆشیارکردنەوە‬ ‫سەیری ئاوێنە مەکە‪ ،‬شوێنەوارتی تێدا دەمێنێ‪،‬‬ ‫تۆ لە ئەڤینی خۆتیش جوانتری‪ ،‬جوانتر‪.‬‬ ‫خۆشەویستم‪ ،‬خەونێکمان بینیوە‬ ‫بایی هەموو ژیانە‪.‬‬ ‫لە ڕووناکیدا بۆ ژیان پێبکەنە‪،‬‬ ‫وەك گۆرانی لە شەوەوە بچۆڕێ‪.‬‬ ‫ببە بە باران‪ ،‬بڕژێرە باخچەکانەوە و‬ ‫دەمەوئێواران بێ ئاگادارکردنەوە وەرە‪.‬‬ ‫دەست لەم هەتیوە ئەبەدییە هەڵمەگرە‪،‬‬ ‫بەیانیان‪ ،‬ئەو دەمەی ئاسمان لە دوورەوە پێدەکەنێ‪،‬‬ ‫ئەمیش لەگەڵ گوڵەکاندا ماچ بکە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫لــەم ڕۆژانــەدا بەهار هــات‪ ،‬یەشــار کەمال‪ ،‬وەشــانخانەی یاپی‬ ‫کرێدی‪ ،‬ئیستانبوڵ‪.٢٠١٠ ،‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )446‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/9‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫ماڵئاوا یەشار كەمال‬

‫جه‌خت له‌ كوردبوونى یه‌شار كه‌مال ده‌كه‌نه‌وه‌‬

‫میدیاى عه‌ره‌بى‪ :‬یه‌شار كه‌مال به‌هاى بۆ زمانى توركى گه‌ڕانده‌وه‌‬ ‫وه‌ك زمانى ئه‌ده‌ب‬ ‫یەشار دەڵێت‪ :‬ده‌ریاچه‌كان‬ ‫وشكبوون‪ ،‬به‌اڵم ماسییه‌كان هه‌ر‬ ‫زیندوون‌و نه‌مردوون‬

‫«‬

‫ئا‪ :‬خه‌سره‌و مه‌حمود‬

‫مردنى یه‌شار كه‌مال‪ ،‬ته‌واوى میدیاكانى‬ ‫دونیاى به‌ خۆیه‌وه‌ سه‌رقاڵ كرد‪ ،‬هه‌موان‬ ‫هه‌واڵى مه‌رگه‌كه‌یان گواسته‌وه‌‪ .‬میدیاى‬ ‫عه‌ره‌بییش یه‌كێك بوو له‌و میدیایانه‌ى به‌‬ ‫بایه‌خه‌وه‌ مه‌رگى یه‌شاریان گواسته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ریه‌كه‌ى به‌ جۆرێك‪ ،‬ئه‌م ڕاپۆرته‌‪،‬‬ ‫پوخته‌ى به‌شێك له‌ نووسراوى ناو میدیا‬ ‫جیاوازه‌ عه‌ره‌بییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫«ناوه‌ڕاستى نه‌وه‌ده‌كان سه‌ختترین‬ ‫له‌ بى بى سى عه‌ره‌بیدا هاتووه‌‪ ،‬كه‌ ماوه‌ بوو به‌الى یه‌شار كه‌ماله‌وه‌‪ ،‬له‌و‬ ‫یه‌شار كه‌مال یه‌كه‌مین ئه‌دیبى توركییه‌ بۆ سۆنگه‌یه‌وه‌ كه‌ هه‌ستى به‌ پێویستیى‬ ‫خه‌اڵتى نۆبێڵ كاندید ده‌كرێت و كاره‌كانى گوزارشتكردن له‌ بۆچوونه‌كانى ده‌كرد‬ ‫بۆ زۆرێك له‌ زمانه‌كان وه‌رگێڕدراون‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌و پێكدانانه‌ى له‌وكاته‌دا و‬ ‫نووسراوه‌‪ ،‬یه‌شار كه‌مال‪ ،‬كه‌ به‌ ڕه‌گه‌ز له‌نێوان سوپاى تورك ‌و كورده‌كاندا له‌‬ ‫كورده‌ و له‌ باشورى خۆرهه‌اڵتى توركیا ئارادا بوون‪ .‬بۆ ماوه‌ى ‪ 20‬مانگ بڕیارى‬ ‫لـه‌دایــك بــووه‌‪ ،‬ناوبانگێكى جیهانیى زیندانیكردنى بـ ‌ه ســه‌ردا درا له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌ و دواى باڵوبوونه‌وه‌ى وه‌ستاندنى وتارێك كه‌ نووسیویه‌تى‬ ‫ڕۆمانى یه‌كه‌مى «محمد النحیل» ساڵى و تێیدا ڕه‌خــن ـه‌ ل ـه‌ جیاكاریى دژى‬ ‫‪ ،1955‬ڕۆمانه‌كه‌ سه‌ركه‌وتنێكى گه‌وره‌ى كه‌مینه‌كان لـه‌ توركیا و كوردانیش‬ ‫به‌ده‌ستهێنا و بۆ ‪ 40‬زمان وه‌رگێڕدراوه‌ به‌تایبه‌ت ده‌گرێت‪».‬‬ ‫و هاوكات نۆ ڕۆمانى كراوه‌تە فیلمى‬ ‫هـه‌روه‌هــا سایتى شه‌به‌كه‌– االعــام‬ ‫سینه‌مایى و زۆرێك له‌ نووسه‌رانیش دان العربیه‌‪ ،‬ڕایگه‌یاندووه‌‪ ،‬یه‌شار بانگه‌شه‌ى‬ ‫به‌ گه‌وره‌یى ئه‌ودا ده‌نێن سه‌باره‌ت به‌ ئاشتیى ‌و ده‌ستبه‌رداربوونی له‌ جه‌نگ‬ ‫گه‌ڕاندنه‌وه‌ى به‌هاى بۆ زمانى توركیى كرد سـه‌ره‌ڕاى نووسینیشى به‌ توركى‪،‬‬ ‫وه‌ك زمانى ئه‌ده‌ب‪.‬‬ ‫كه‌یسى كــوردانــى له‌یاد نه‌كرد كه‌ بۆ‬ ‫یــه‌شــار كــه‌مــال چ ـه‌نــدیــن خـه‌اڵتــى خۆیشى له‌وانه‌‪.‬‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌ له‌وانه‌ش خه‌اڵتى سینو‬ ‫«هیچ ئومێدێك نییه‌ بۆ توركیا گه‌ر‬ ‫‪1982‬دا‬ ‫دیل دوكاى جیهانیى له‌ ساڵى‬ ‫مه‌سه‌له‌ى كورد به‌ ڕێگایه‌كى ئاشتیخوازانه‌‬ ‫‌ى‬ ‫ه‬ ‫ڕوتب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و خه‌اڵتى شه‌ره‌فى فه‌ڕه‌نسیى ب‬ ‫چاره‌سه‌ر نه‌كات‪».‬‬ ‫فه‌رمانده‌ ساڵى ‪.1984‬‬ ‫ده‌شــنــووســێــت‪« :‬ڕۆمــانــنــووســى‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل‬ ‫‌شار‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫‌تى‪،‬‬ ‫ه‬ ‫نووسیوی‬ ‫بى بى سى‬ ‫كۆچكردوو داواى له‌ خوێنه‌رانى كرد‬ ‫«مرۆڤ‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌كرد‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌ختى‬ ‫كاره‌كانیدا جه‬ ‫له‌گه‌ڵ ه ـه‌ژارانــدا هاوسۆز بن‪ .‬ئه‌و له‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌ك‬ ‫ه‬ ‫‌ب‬ ‫ه‬ ‫‌د‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ك‬ ‫‌شیگوت‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌و سروشت»‪،‬‬ ‫ئاماژه‌یه‌كى ئاشكرادا ده‌ڵێت‪ :‬سیاسه‌تى‬ ‫«له‌ خزمه‌تى پڕۆلیتاریادایه‌«‪.‬‬ ‫سه‌ركوتكردن ‌و سڕینه‌وه‌و نكوڵیكردنى‬

‫توركى‪ ،‬نه‌یانتوانیو‌ه گه‌له‌ كورده‌كه‌ى‬ ‫بسڕنه‌وه‌‪ ،‬ده‌ریاچه‌كان وشكبوون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ماسییه‌كان هه‌ر زیندوون‌و نه‌مردوون‪».‬‬ ‫جگه‌ له‌وانه‌ش‪ ،‬سایتى السفیر‪ ،‬ئاماژه‌ى‬ ‫به‌وه‌ داوه‌‪ ،‬كه‌مال سادق غوتشاى‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫ڕه‌گه‌زێكى كوردییه‌وه‌ هاتووه‌ له‌ گوندێك‬ ‫له‌ باشوورى خۆرهه‌اڵتى توركیا‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫دوو هه‌فته‌ به‌ر له‌ دامه‌زراندنى كۆمارى‬ ‫‌تى‬ ‫توركیا له‌سه‌ر داروپه‌ردوى ئیمپڕاتۆریه‬ ‫ئه‌زموونى ده‌ستگیركردنى سیاسیى بینى‪ ،‬ڕۆماننووسه‌ مه‌زنه‌ له‌ ساڵى ‪1995‬دا كه‌س كوژران (كه‌ بكه‌ره‌كانیان نادیار‬ ‫عوسمانیى‪ ،‬له‌دایك بووه‌‪.‬‬ ‫كاتێك بوو له‌ ته‌مه‌نى حه‌ڤده‌ ساڵیدا وتارێكى گرنگى سیاسیى به‌ناونیشانى بوون)‪ ،‬ل ‌ه باشترینى نووسه‌ران‌و ئه‌دیبان‬ ‫ئه‌وه‌شى ئاشكرا كــردووه‌‪ ،‬كه‌مال له‌ بوو‪ ،‬دواى ئه‌وه‌ یه‌كه‌مین كتێبى خۆى (كێڵگه‌كانى مـه‌رگ)ــه‌وه‌ ده‌نووسێت‪‌ ،‬و پارێزه‌ران ‌و ڕۆژنامه‌نووسانى كورد و‬ ‫بوارى ئه‌ده‌بدا كاریگه‌ر بووه‌ به‌ هه‌ریه‌ك به‌ ناونیشانى «مرثیات» له‌ فۆلكلۆردا له‌ گۆڤارى (ژنــى ئه‌ڵمانیى)دا كه‌ له‌ خه‌ڵكى برسى ‌و پ ـه‌ڕه‌وازه‌ به‌جێهێڵران‬ ‫له‌ تۆڵستۆى‌و چیخۆف‌و ستانداڵ‪.‬‬ ‫ڕووبه‌رێكى به‌ریندا باڵو ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م و سه‌دان كه‌س چوونه‌ ڕیزى ونبوانه‌وه‌‬ ‫ساڵى ‪ 1943‬باڵو كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫هاوكات سایتى الجزیره‌‪ ،‬ده‌ڵێت‪ ،‬یه‌شار‬ ‫له‌الیه‌كى تریشه‌وه‌‪ ،‬سایتى العربیه‌ وتــاره‌ ناوه‌نده‌ كولتووریى ‌و میدیاییه‌ و له‌ كۆتایى ئه‌و وتاره‌شیدا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫كه‌مال گه‌یشته‌ ئاستى به‌ جیهانیبوون له‌ هێماى بــۆ ئـــه‌وه‌ كــــردووه‌‪ ،‬گه‌رچى توركى ‌و ئه‌ڵمانى ‌و كوردییه‌كانى به‌ (هیچ ئومێدێك بۆ توركیا سه‌باره‌ت به‌‬ ‫میانى خه‌یاڵى سه‌رسامكه‌ر له‌ ڕۆمانه‌كانیدا یه‌شار كه‌مال به‌رهه‌مه‌كانى ب ‌ه كوردى خۆیه‌وه‌ سه‌رقاڵ كرد‪ .‬له‌و ڕووه‌وه‌ ك ‌ه ئاینده‌یه‌كى دیموكراسییانه‌ بوونى نییه‌‬ ‫و تێگه‌یشتنى زۆرى له‌ قوواڵییه‌كانى نــانــووســێــت‪ ،‬بـــه‌اڵم ئ ـه‌م ـه‌ ل ـه‌ فــه‌زاى الى له‌ خه‌مه‌كانى گه‌لى كورد له‌ توركیادا گه‌ر بێت و مه‌سه‌له‌ى كورد به‌ ڕێگایه‌كى‬ ‫ده‌روونـــى مــرۆڤ ‌و ئیلهاموه‌رگرتن له‌ خه‌مه‌كانى گه‌لى كورد دووری ناخاته‌وه‌‪ ،‬كــرده‌وه‌و ئه‌و چه‌وسانه‌وه‌و كۆتوبه‌ندو ئاشتیخوازانه‌ چاره‌سه‌ر نه‌كرێت»‪.‬‬ ‫ڕاشیگه‌یاندووه‌‪ ،‬دواى ئه‌و‌ه له‌الیه‌ن‬ ‫هه‌ردوو كولتوورى توركى ‌و كوردى‪ ،‬كه‌ له‌و ڕوانگه‌یه‌وه‌ كه‌ گرنگترینى ڕۆمانه‌كانى زه‌وتكردنه‌ى مافه‌كانى كه‌ گیرۆده‌یان‬ ‫له‌و كاره‌ ئه‌ده‌بیانه‌یدا ڕه‌نگ ده‌ده‌نه‌وه‌ ‌و له‌وانه‌ش «ئه‌فسانه‌ى چیاى ئاگری»ى بـــووه‌و ســڕیــن ـه‌وه‌ى كــولــتــووره‌ك ـه‌ى‌و ده‌سـه‌اڵتـه‌ ئه‌منییه‌كانى توركیاوه‌ به‌‬ ‫كه‌ كردوونى به‌ یه‌كێك له‌ كاره‌كته‌ره‌ ساڵى ‪ 1970‬سه‌باره‌ت به‌ كوردستان ‌و له‌ناوبردنى زمانه‌كه‌ى له‌ حه‌فتا ساڵه‌وه‌ زیانگه‌یاندن به‌ ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یى‬ ‫پێشه‌نگه‌كان له‌ ئه‌ده‌بى جیهانیدا‪.‬‬ ‫تامه‌زرۆیى گه‌له‌كه‌ى بۆ ئازادیى‌و ڕزگاریى و تــووشــبــوونــى بــه‌و كـــاره‌ دزێــوان ـه‌ى توركیا تۆمه‌تبار كــرا‪ ،‬له‌ كاتێكدا كه‌‬ ‫ڕوونیشى كردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌ سه‌ره‌تاى نووسیوه‌‪ ،‬به‌ به‌كارهێنانى سیمبول‌و وێنه‌ ده‌سه‌اڵت ‌و سوپاى توركى ده‌رهه‌ق به‌ هـــه‌زاران نــووس ـه‌رى تــورك‌و كــورد و‬ ‫چله‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا له‌ په‌یوه‌ندیدا و ڕووداوگه‌لێك له‌ هه‌ناوى كۆمه‌ڵگه‌ى كورده‌كانى ده‌یكه‌ن‪ ،‬له‌و ڕوانگه‌یه‌وه‌ كه‌ ئه‌وروپیى هاوكارى بوون ‌و پشگیرییان‬ ‫پتر له‌ دووهه‌زار گوند گڕیان تێبه‌ردرا و كرد‪ ،‬ئیدى ده‌سه‌اڵتى توركیى نه‌یتوانى‬ ‫بــووه‌ له‌گه‌ڵ هونه‌رمه‌ند و نووسه‌ره‌ كوردییه‌وه‌‪.‬‬ ‫چـه‌پـه‌كــان‪ ،‬لـه‌ كاتێكدا كـه‌ یه‌كه‌مین‬ ‫الــعــربــی ـه‌ نــووســیــویــه‌تــى‪« :‬ئـــه‌م سێ ملیۆن كه‌س ئاواره‌كران و چه‌ندین زیانى پێ بگه‌یه‌نێت‪.‬‬

‫یه‌شار كه‌مال ئیتر بۆ مه‌رگ ده‌نووسێت‬ ‫نه‌جات نووری‬

‫(ئاخ بۆ ئه‌و بنیاده‌مه‌ باشانه‌‪،‬‬ ‫سواری ئه‌سپه‌ جوانه‌كانیان بوون‌ و‬ ‫سه‌ری خۆیان هه‌ڵگرت‌ و رۆیشتن)‬ ‫یه‌شار كه‌مال‬ ‫ئه‌مه‌ سه‌ردێڕی یه‌كێك له‌ ڕۆمان ‌ه‬ ‫ناوازه‌كانته‌‪ ،‬بۆ مه‌رگی تۆیش ده‌بێت‬ ‫بڵێین ئــاخ بۆ مه‌رگی ئ ـه‌و مرۆڤه‌‬ ‫مه‌زنانه‌ی كه‌ ده‌بــن به‌ نووسه‌ر و‬ ‫ده‌زانــن بۆچی ده‌نوسن ‌و تا ده‌مرن‬ ‫هیچ له‌ هه‌ڵوێست‌و بیریان ناگۆڕێت‪،‬‬ ‫ئه‌و نوسه‌رانه‌ی كه‌ تا دواوشه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫خه‌می میلله‌ته‌كه‌یاندا ده‌ژیــن‌و به‌‬ ‫وش ـه‌ ده‌چــن ـه‌وه‌ به‌ گژ هه‌موو ئه‌و‬ ‫توانایانه‌دا كه‌ دژی خواست‌و ئومێدی‬ ‫گه‌له‌كه‌یانن‪ ،‬بۆ مه‌رگی تۆیش ده‌بێت‬ ‫بڵێم مــرۆڤ ئــەو كاتانە زیــنــدووە‬ ‫كە دەزانــێــت بۆچی دەنووسێت و‬ ‫بۆچی هەڵوێستی دەبێت‪ ،‬تۆ ئەو‬

‫مرۆڤەی كە هەردووكیانت دەزانی بە‬ ‫بیرباوەڕەكەت دەچوویتەوە بە گژ‬ ‫دوژمنی گەلەكەتدا‪ ...‬بە ڕۆمانەكانت‬ ‫ژیــانــت دەكــــردەوە بــە بــەر گیانە‬ ‫چەوساوەكانی میللەتەكە تدا‪ ...‬تۆ‬ ‫ئەو مرۆڤەی كە مەرگ ناتوانێت هیچ‬ ‫كاتێك لە بیر میللەتەكەت بباتەوە‪،‬‬ ‫یــەشــار كــەمــال تــۆ ئــەو نــووســەرە‬ ‫نەمرەیت كە هەر خۆت بەرەنگاری‬ ‫هــەمــوو دەســەاڵتــە تۆقێنەرەكان‌و‬ ‫ئازارە نەبڕاوەكان ببوویتەوە‪ ،‬ئێستا‬ ‫حەمەدۆك و دونەو ده‌رویش به‌گ و‬ ‫سەلیمی ماسیگرو هەموو پاڵەوانی‬ ‫ناو رۆمانەكانت بۆ تۆ غەمگینن‪ ...‬تۆ‬ ‫نامریت ئەگەر لێم بپرسن كێ مرۆڤە‬ ‫بە مانا راستەقینەكەی سەدان جار‬ ‫دەڵێم یەشار كەمال‪ ،‬ئەو پیاوەی‬ ‫كە هیچ شتێك پەشیمانی نەكردەوە‬ ‫لە هەڵوێستە مەزنەكانی‪ ...‬تا دونیا‬ ‫هەبێت تۆیش هەیت‪ .‬ئەمەش نیشانەی‬ ‫نووسەری مەزنە لە دونیادا‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ تۆ بوویت كه‌ هه‌ر له‌ته‌مه‌نی‬ ‫الوییه‌وه‌ له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و ئــازاره‌‬ ‫نه‌بڕاوانه‌ی ده‌هاته‌ رێگه‌ت بۆ خه‌می‬

‫میلله‌ته‌كه‌ت ئاوا ده‌نگی خۆت بڵندكردو هه‌موو خ ـه‌م‌و ئــازاره‌كــانــی خۆیه‌و ‌ه‬ ‫ده‌تــوت (له‌ ته‌مه‌نى حه‌ڤده‌ هه‌ژده‌ دوای سااڵنێكی زۆر له‌ راستگۆیی‌و‬ ‫ساڵیمه‌وه‌‪ ،‬بیروباوه‌ڕى چه‌پڕه‌وییانه‌م به‌ره‌نگاری له‌ ته‌مه‌نی ‪ 92‬ساڵیدا‬ ‫له‌خۆمدا بــه‌دى كــرد‪ ،‬هونه‌ره‌كه‌م ژیانی پڕ گولله‌مه‌رگی نه‌ته‌وه‌كه‌ی‬ ‫شان به‌شانى ئه‌و بیروباوه‌ڕه‌ ده‌ڕواو به‌جێهێشت‪ ،‬به‌اڵم مه‌رگی ئه‌و نه‌مری‬ ‫بستێ لێى جیا نابێته‌وه‌‪ .‬بــڕوام به‌ بۆ هێنا نه‌ك شه‌رمه‌زاری‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئه‌و‬ ‫دووشته‌‪ :‬به‌هێزى بێسنورى دووشت‪ .‬سه‌روه‌ته‌ گه‌وره‌یه‌یه‌ كه‌ كه‌مجار توشی‬ ‫به‌ ئه‌خالقیه‌تى بێسنورى دووشت‪ .‬رۆماننووسان‌و نووسه‌ران ده‌بێت‪ ،‬زۆرن‬ ‫به‌گۆڕانى بێسنورى دووشت ئه‌ویش ئه‌و نووسه‌رانه‌ی به‌ شه‌رمه‌زارییه‌وه‌‬ ‫گه‌ل و سروشته‌‪ ،‬من هونه‌ره‌كه‌م له‌گه‌ڵ ده‌مــرن‌و میلله‌ت پشتیان تێده‌كات‪،‬‬ ‫گه‌له‌كه‌مدا و به‌پشتیوانى ئه‌خالقیه‌تى بـه‌اڵم ئـه‌وه‌ یه‌شار كه‌مال بوو هه‌ر‬ ‫گـــه‌وره‌ى گه‌له‌كه‌م و بۆ گه‌له‌كه‌م خــۆی‪ ،‬هـه‌ر خــۆی‌و قه‌ڵه‌مه‌ی‪ ،‬هه‌ر‬ ‫وه‌به‌رهه‌م دێنم‪ .‬بیروباوه‌ڕى سیاسیم خۆی‌و بیروباوه‌ڕه‌كه‌ی به‌بێ پشتیوانی‬ ‫له‌ هونه‌ره‌كه‌م جیا نابێته‌وه‌‪ ،‬هه‌ركه‌سێ هیچ خێڵ و تاقمێك هاتبووه‌ ده‌نگ‌و‬ ‫ڕێگاى به‌خته‌وه‌رى له‌گه‌له‌كه‌م بگرێ‪ ،‬هــــه‌زاران الپـــه‌ڕه‌ی بــۆ بـه‌ره‌نــگــاری‬ ‫به‌ هونه‌ره‌كه‌م به‌هه‌موو ژیانمه‌وه‌ گیانه‌ چه‌وساوه‌كانی میلله‌ته‌كه‌ی‬ ‫به‌گژیدا ده‌چم) به‌مجۆره‌ بیرو قه‌ڵه‌مه‌ نووسی‌و هیچ هێزێكیش نه‌یتوانی‬ ‫بوێره‌كه‌ی یه‌شار كه‌مال‪ ،‬سااڵنێكی قه‌ڵه‌مه‌كه‌ی بشكێنێت‪ ،‬دوای خۆی‬ ‫زۆر هاتبووه‌ ده‌ن ـگ‌و ئاوا چووبووه‌ سه‌روه‌تێكی مه‌زنی له‌ كتێب‌و وشه‌‬ ‫به‌ گژ هه‌موو ئه‌و ده‌ســه‌اڵت‌و رۆژ ‌ه بۆ به‌جێهێشتین‪ ،‬ئه‌وه‌ یه‌شار كه‌مال‬ ‫ره‌شانه‌دا كه‌ جگه‌ له‌ زمانی كوشتن بوو له‌ رۆمانی ئاغاكانی ئاقچاسازدا‬ ‫هیچی تریان ن ـه‌ده‌زانــی ده‌ربـــاره‌ی ده‌نوسێت‪ :‬مــرۆڤ تاكه‌ زینده‌وه‌ره‌‬ ‫نــه‌تــه‌وه‌كــه‌ی‪ ،‬پــیــاوه‌ یاخییه‌كه‌ی له‌ خۆیه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات‌و هه‌ر له‌‬ ‫ناو رۆژگــاری ده‌رده‌سه‌رییه‌كان‪ ،‬به‌ خۆیشیدا كۆتایی دێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م پیاوه‌‬

‫به‌ هه‌موو ئه‌و مه‌ینه‌تیانه‌ی تووشی‬ ‫هات له‌ رۆژگــاره‌ جۆربه‌جۆره‌كاندا‬ ‫نه‌ كۆتایی دێــت‌و نه‌ هیچ كاتێك‬ ‫له‌ بیر خوێنه‌ران‌و ئــازاردراوه‌كــانــی‬ ‫میلله‌ته‌كه‌ی ده‌چــێــتــه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌وه‌‬ ‫یه‌شار كه‌مال بوو كه‌ له‌ چواربه‌رگی‬ ‫رۆمانی حه‌مه‌دۆكدا به‌ بیروباوه‌ڕی‬ ‫چه‌پ ره‌وانــه‌ی خۆیه‌وه‌ شاكارێكی‬ ‫مه‌زنی نووسی‌و تێیدا بۆ ئازاره‌كانی‬ ‫میلله‌تێكی وه‌كو كورد ئه‌و په‌یامه‌ی‬ ‫راگه‌یاند كه‌ هێزه‌ شه‌ڕانی‌و دڕنده‌كان‪،‬‬ ‫ئاغاو نۆكه‌ره‌كانی چه‌ند چه‌وسێنه‌رو‬ ‫به‌ده‌سه‌اڵتبن به‌اڵم هێزێك هه‌یه‌ چه‌ند‬ ‫بچوكیش بێت ده‌توانێت دژی ئه‌م‬ ‫سته‌مكاریانه‌ رابوه‌ستێته‌وه‌‌و به‌ گژ‬ ‫هه‌موو ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ خوێناوییانه‌دا‬ ‫بچێته‌وه‌ كه‌ به‌نیازی قڕكردنی ده‌نگی‬ ‫میلله‌تانی ترن‪ ،‬بیری یه‌شار كه‌مال له‌‬ ‫رۆمانی حه‌مه‌دۆكدا ده‌بێته‌ سه‌ره‌تای‬ ‫ئه‌و هێز و بوێرییه‌ی رۆحی خۆیشی‬ ‫كه‌ وه‌ك نووسه‌رێك ئیتر به‌ ده‌نگ‬ ‫دێت‌و ده‌چێته‌ به‌ره‌ی چه‌په‌كانه‌وه‌ بۆ‬ ‫پارێزگاری له‌ كورد‪ ،‬له‌م پێناوه‌شدا‬ ‫تووشی سزای زیندانی‌و دوورخستنه‌وه‌و‬

‫ئـــازاردان ده‌بێت‪ ،‬هــه‌ژار‌و برسێتی‬ ‫ده‌بێته‌ به‌شی زۆری ژیانی‪ ،‬به‌اڵم وه‌كو‬ ‫چۆن حه‌مه‌دۆك به‌ره‌نگاری هه‌موو‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌ چه‌وسێنه‌ره‌كان ده‌بێته‌وه‌‌ و‬ ‫كۆڵنادات‌ و شكست ناخوات‪ ،‬ئاواش‬ ‫یه‌شار كه‌مال تا مرد له‌ناو رۆژگارێكی‬ ‫دوورودرێــژدا له‌ هه‌وڵه‌كانی شكستی‬ ‫نه‌خوارد و توانی به‌ نووسینی ده‌یان‬ ‫رۆمان‌و نواندنی هه‌ڵوێسته‌ بوێره‌كانی‬ ‫له‌ ریــزی پیاوه‌ نه‌مره‌كانی دونیادا‬ ‫بمێنێته‌وه‌‪ ،‬به‌مه‌ش ده‌بێت بڵێم یه‌شار‬ ‫كه‌مال له‌ ئه‌و نووسه‌رانه‌یه‌ كه‌ مه‌رگ‬ ‫نه‌یتوانی ناوی له‌ دونیادا بسڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫یه‌شار كه‌مال ئێستا ئیتر بۆ مه‌رگ‬ ‫ده‌نووسێت‪ ،‬له‌وێ ئیتر به‌رگه‌كانی‬ ‫تــری ح ـه‌م ـه‌دۆك‌و چیرۆكی دورگ ـه‌و‬ ‫باڵنده‌كان كۆچیان كــرد ‌و ده‌ریــا‬ ‫تۆراو‪ ،‬كاریته‌‌و ئاغاكانی ئاقچاساز‪...‬‬ ‫به‌ جۆرێكی تر ده‌نووسێته‌وه‌‪ ...‬ئاوا‬ ‫یه‌شار كه‌مال به‌ گیان نه‌ك به‌ رۆح له‌و‬ ‫مرۆڤه‌ چه‌وساوانه‌ دابڕا كه‌ هه‌میشه‌‬ ‫زه‌ویان ئاسن‌و ئاسمانیان مس بووه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )446‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/9‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬ ‫ماڵئاوا یەشار كەمال‬

‫یەشار کەمال‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬

‫«‬

‫چۆن بەرگی یەکەمی ڕۆمانی «حەمەدۆك»م نووسی؟‬ ‫ئەگەر جەواد بەگ ڕۆمانی «حەمەدۆک»ـی بەدڵ‬ ‫بوایە‪ ،‬بڕیار بوو هەزار و هەشتسەد لیرەی تر‬ ‫وەربگرم‪ .‬ئەگەر بەدڵیشی نەبوایە‪ ،‬قەرداری‬ ‫ڕۆژنامەکەی دەبووم‬

‫سااڵنی ‪ ١٩٤٧-١٩٤٦‬دەستم کردبوو بە‬ ‫چەند تاقیکردنەوەیەکی نووسینی ڕۆمان‪.‬‬ ‫«حــەمــەدۆك ‪»Ince Memed -‬‬ ‫یەکێك بــوو لــەوانــە‪ .‬هــەروەهــا دەستم‬ ‫دابووە نووسینی ڕۆمانی «کاریتە» و بە‬ ‫نیوەناچڵی جێم هێشتبوو‪ .‬کاتێك ساڵی‬ ‫‪ ١٩٥١‬گەیشتمە ئیستانبوڵ‪ ،‬تەنانەت‬ ‫یەك الپــەڕەی ڕۆمانی «حەمەدۆك»م‬ ‫پێ نەبوو‪ .‬بەاڵم بابەتەکە وەك خۆی لە‬ ‫سەرمدا بوو و دەمویست «حەمەدۆك»‬ ‫بەگ (یەکێك لە لێپرسراوانی ڕۆژنامەی‬ ‫بنووسم‪ .‬پێویستم بە پــارە بــوو‪ .‬ئەو‬ ‫جمهورییەت) گێڕایەوە‪ .‬زۆر دڵتەنگ بوو‪.‬‬ ‫ڕۆژانە دەرهێنەرێکی سینەماییم ناسیبوو‬ ‫فرە بێ پارە بووین‪ .‬تیلداش (هاوسەری‬ ‫و داوای سیناریۆیەکی لێم کرد‪ .‬کەمێك‬ ‫پێشووی نووسەر) بەهۆی منەوە لە کار‬ ‫ئاشنای سیناریۆ ببووم‪ .‬لەگەڵ عابیدین‬ ‫دەرکرابوو‪ .‬سەد و هەشتا لیرەی ڕۆژنامەی‬ ‫دینۆدا لە یەك دوو سیناریۆدا کارمان‬ ‫«جمهورییەت»مان بۆ مابووەوە‪ .‬ڕۆژێك‬ ‫کردبوو‪ .‬نــاوەڕۆکــی «حــەمــەدۆك“م بۆ‬ ‫بە جــەواد بەگم گــوت‪« :‬من خۆم ئەو‬ ‫یــارۆی سینەماکار بــاس کــرد‪ .‬گوتی‪:‬‬ ‫بابەتەم لە شێوەی ڕۆماندا ئامادە کردووە‬ ‫«ئــەوەم بۆ بنووسە سێ هــەزار لیرەت‬ ‫و چەند بەشێکم لێ نووسیوە‪ .‬دەمەوێت‬ ‫دەدەمێ‪ ».‬منیش سیناریۆکەم لە ماوەی‬ ‫ئەمساڵ تەواوی بکەم‪ .‬بەاڵم پێویستم بە‬ ‫مانگێکدا نووسی و دام بە کابرا‪ .‬دواتر‬ ‫پارە هەیە‪ .‬ئەگەر پێشەکی هەزار لیرەم‬ ‫لێم ون بوو‪ .‬هەر کاتێك دەچــووم‪ ،‬لە‬ ‫بدەنێ‪ »...‬جەواد بەگ کاغەزێکی خستە‬ ‫شوێنی خــۆی نــەبــوو‪ .‬هــەر جارێك‬ ‫بەردەمی خۆی‪ ،‬شتێکی لەسەر نووسی‬ ‫تەلەفۆنم دەکرد‪ ،‬کابرا هێشتا نەهاتبوو‬ ‫و گوتی‪« :‬بڕۆ هەزار لیرە لە زیا بەگ‬ ‫بۆ شوێنی کار‪ .‬دوای چەند ڕۆژێك دەستم‬ ‫وەربگرە‪ ».‬چووم‪ ،‬هەزار لیرەم وەرگرت‬ ‫هەڵگرت لە گەڕان بەدوایدا‪ .‬تا ئەو کاتە‬ ‫و خــۆم بە خــاوەنــی دنیا دەزانـــی‪ .‬لە‬ ‫تووشی کەسی لەو جۆرە نەببووم‪ .‬ئەگەر‬ ‫سەرەنجەبەی بێشکتاش خانوویەکی نوێ‬ ‫بە دڵی نەبووە‪ ،‬با ڕاشکاوانە بیگوتبایە‪.‬‬ ‫بنیاتنراو و هێشتا تەواونەکراومان گرت‪.‬‬ ‫بەاڵم کابرا بەجارێك ون بوو‪ .‬دوای چەند‬ ‫دەستم بە نووسین کرد‪ .‬چەند ساڵ بوو‬ ‫ساڵێك و پاش ئــەوەی «حەمەدۆك»‬ ‫لە بیری خۆمدا هێنابووم و بردبووم و‬ ‫دەنگی دایەوە‪ ،‬کابرا لە کۆبوونەوەیەکدا‬ ‫ڕۆمانەکەم لەبەر دەزانــی‪ .‬بۆچی ساڵی‬ ‫منی دی و بەدوای کۆنێکدا دەگەڕا خۆی‬ ‫‪ ١٩٥٣‬ئــەو زستانە سەخت و پێشتر‬ ‫تێدا بشارێتەوە‪.‬‬ ‫نەبیندراوە دەست پێ نەکات؟! جگە لە‬ ‫دوای ئــەوەی لە یــارۆی سینەماکار‬ ‫سۆپایەکی بچکۆاڵنە‪ ،‬هیچی ترمان نەبوو‪.‬‬ ‫بێ ئومێد بووم‪ ،‬مەسەلەکەم بۆ جەواد‬ ‫خەڵووزمان لە سۆپاکەدا دەسووتاند‪.‬‬

‫لوولەی سۆپای ماڵەکەی ژێرمان بەناو‬ ‫دیواری خانووەکەی ئێمەدا تێدەپەڕی‪.‬‬ ‫تیلدا لە ناو پێخەوەکەی خۆیدا دادەنیشت‪،‬‬ ‫پشتی دەنــا بەو شوێنەی دیوارەکەوە‬ ‫کە لوولەی سۆپاکەی پێدا تێدەپەڕی‬ ‫و کتێبی دەخوێندەوە‪ .‬منیش جووتێك‬ ‫دەستکێشی ئەستوور کە لە ئەرزەڕووم‬ ‫کڕیبووم‪ ،‬کردبووە دەستم و هەوڵم دەدا‬ ‫«حەمەدۆك» بنووسم‪ .‬ئەگەر جاروبار‬ ‫کەمێك خەڵووزمان دەست بکەوتبایە‪ ،‬لە‬ ‫ماڵەوە دەبوو بە جەژن و ئاهەنگ‪.‬‬ ‫لەگەڵ نزیکبوونەوەی مانگی شوباتدا‬ ‫هەوا ساردتر بوو‪ .‬شەختەی لە تووناوە‬ ‫هاتوو گەیشتە تەنگەی بۆسفۆر و زەوی و‬ ‫ئاسمان بەستی‪ .‬دانیشتووانی ئیستانبوڵ‬ ‫دەچوونە سەر شەختەکانی ناو بۆسفۆر‬ ‫و وێنەیان دەگرت‪ .‬لەو زستانە تۆفەدا‬ ‫و لە ماڵی شەختەبەستوودا من بە سێ‬ ‫مانگ «حەمەدۆك»م تەواو کرد و بردم‬ ‫بۆ جەواد فەهمی باشکوت‪ .‬ئەگەر جەواد‬ ‫بەگ ڕۆمانەکەی بەدڵ بوایە‪ ،‬بڕیار بوو‬ ‫هەزار و هەشتسەد لیرەی تر وەربگرم‪.‬‬ ‫ئــەگــەر بەدڵیشی نــەبــوایــە‪ ،‬قـــەرداری‬ ‫ڕۆژنامە دەبووم‪ .‬ئەو سەردەمە ئۆرهان‬ ‫کەمال پەیوەندی لەگەڵ «یەشیلچام»‬

‫دانابوو و بێوچان سیناریۆی دەنووسی‪.‬‬ ‫بڕیار بــوو منیش دەســت پێ بکەم و‬ ‫هێدی هێدی بکەومە ســەرپــێ‪ .‬دوای‬ ‫پازدە ڕۆژ لە جەواد فەهمی بەگم پرسی‪:‬‬ ‫«ڕۆمانەکەتان خوێندەوە؟» گوتی‪« :‬تا‬ ‫نیوەیم خوێندەوە‪ ».‬نەچووە ئەقڵمەوە‬ ‫و لە وەاڵمدا گوتم‪« :‬ڕاست نییە جەواد‬ ‫بەگ‪ ،‬نەتانخوێندووەتەوە‪ ».‬بە گاڵتەوە‬ ‫پرسی‪« :‬لەبەرچی ڕاست نییە؟» من‬ ‫گوتم‪« :‬بەڕێزم‪ ،‬ئەگەر دەستتان بکردایە‬ ‫بە خوێندنەوەی ئەو ڕۆمانە‪ ،‬تا کۆتایی‬ ‫دەستتان لێ هەڵنەدەگرت‪ ».‬جــەواد‬ ‫بەگ بۆمی ڕوانی و گوتی‪« :‬هەی السار‪،‬‬ ‫خۆت بەچی دەزانیت! جارێ ئەمە یەکەم‬ ‫ڕۆمانتە‪».‬‬ ‫‪ ...‬پاش دەستکردن بە باڵوکردنەوەی‬ ‫«حــەمــەدۆك» لە «جمهورییەت»دا‪،‬‬ ‫داواکاری گشتیی ترسناکی ئەو سەردەمە‬ ‫حیجابی دینچ هاتبوو و گوتبووی‪:‬‬ ‫«جــەواد بــەگ‪ ،‬لە ئەنقەرەوە فەرمان‬ ‫هاتووە‪ ،‬پێویستە باڵوکردنەوەی ئەو‬ ‫ڕۆمانە ڕابــگــرن‪ ».‬لــەو کاتەدا بــەدری‬ ‫ڕەحمی و ژمارەیەکی زۆر ڕۆژنامەنووس‬ ‫لەوێ دەبن‪ .‬جەواد بەگ بە تووڕەبوونەوە‬ ‫هەڵدەسێتە سەرپێ و هــاوار دەکــات‪:‬‬

‫«حــیــجــابــی‪ ،‬حیجابی‪ ،‬ئــەوانــەی لە‬ ‫ئەنقەرەوە تەلەفۆنیان بۆت کردووە‪ ،‬با‬ ‫بۆ منی بکەن‪ .‬تۆ لە ڕۆمان تێدەگەیت‪،‬‬ ‫یان من؟ ئەوان تێدەگەن‪ ،‬یان من؟ دە‬ ‫ئەگەر لە دەستتان دێت ئەو ڕۆمانە لە‬ ‫ڕۆژنامە ببڕن‪ ».‬لەبەرئەوە جەواد بەگ‬ ‫و من و ئۆرهان ئاپئایدنی پارێزەری‬ ‫ئــەو ســەردەمــی «جمهورییەت» کون‬ ‫و کەلەبەری «حــەمــەدۆك» گەڕاین و‬ ‫تەنیا پارچەیەکی بچووکمان دیتەوە کە‬ ‫بۆی هەبوو بخرێتە خانەی تاوانەوە‪.‬‬ ‫کاتێك کتێبەکە دەرچوو‪ ،‬ئەو پارچەیەم‬ ‫خستەوە سەری‪ .‬ڕۆمانی «حەمەدۆك»‬ ‫ســااڵنــی ‪ ١٩٥٤-١٩٥٣‬بــە زنجیرە لە‬ ‫«جمهورییەت»دا باڵو کرایەوە و ساڵی‬ ‫‪ ١٩٥٦‬خــەاڵتــی گــۆڤــاری «ڤــارلــك»ی‬ ‫وەرگــــرت‪ .‬گــۆڤــارەکــە ئــەو ساڵە ئەو‬ ‫خەاڵتەی دانــابــوو و بە بەخشینی بە‬ ‫«حەمەدۆك»‪ ،‬قیامەت ڕابــوو‪ .‬لە هەر‬ ‫چــوار الوە گوشارێکی هێندە زۆر و‬ ‫بەتین هــات تا یەشار نەبیی خاوەنی‬ ‫گۆڤارەکە ناچار بوو یەکسەر خەاڵتەکە‬ ‫پووچەڵ بکاتەوە‪ ،‬لــەو ڕۆژە بــەدواوە‬ ‫خەاڵتی گۆڤاری ڤارلك بۆ ڕۆمان هەرگیز‬ ‫نەبەخشرا‪ .‬ئەمە بەمەرجێك یەشار‬ ‫نەبی هیچ تاوانێکی نەبوو لەو کارەدا‪.‬‬ ‫دەستی ناوبژیکار لە بژاردەترین ئەدیبانی‬ ‫تورکیا پێکهاتبوو و کەسانی وەك یاقوب‬ ‫قەدری قەرەعوسمانئۆغڵو‪ ،‬نورواڵ ئاتاچ‪،‬‬ ‫ڕەشاد نوری گونتەکەن‪ ،‬ئەحمەد حەمدی‬ ‫تانپنار و سعوود یەتکینی تێدابوو‪ .‬لە‬ ‫کۆی نۆ ناوبژیکار‪ ،‬حەوتیان دەنگیان‬ ‫بە «حەمەدۆك» دابوو‪ .‬هەر ئەو ساڵە‬ ‫فۆرمێکی ڕاپرسی لە «ڤارلك»دا باڵو‬ ‫کرایەوە بۆ ئەوەی خوێنەران باشترین‬ ‫ڕۆمــانــی تــورکــیــا هــەڵــبــژێــرن‪ .‬بۆچی‬ ‫بەشی زۆری خوێنەرانیش نووسەری‬

‫«حەمەدۆك» هەڵنەبژێرن! پێم وابێت‬ ‫یەشار نەبی ئەو ساڵە بەدژواری گیانی‬ ‫خۆی لە دەستی هەندێك نووسەر ڕزگار‬ ‫کــرد‪ .‬تا مردیش هەرگیز جارێکی تر‬ ‫فۆرمێکی لەو جۆرەی باڵو نەکردەوە‪.‬‬ ‫«حـــەمـــەدۆك» ســاڵــی ‪ ١٩٥٧‬لە‬ ‫یەکیەتیی سۆڤیەت و بولگارستان باڵو‬ ‫کرایەوە‪ .‬نازم حیکمەت باڵوکردنەوەی‬ ‫ڕۆمانەکەی لەو واڵتانە مسۆگەر کردبوو‪.‬‬ ‫هەروەها نــازم نامەیەکی سەبارەت بە‬ ‫«ح ــەم ــەدۆك» بــۆ بــرادەرێــکــی خۆی‬ ‫نووسیبوو و ئەویش نامەکەی بۆ من‬ ‫خوێندەوە‪ .‬کاتێك زانیم پیاوێکی وەك‬ ‫نازم شتی وای سەبارەت بە کتیبەکەم‬ ‫گوتووە‪ ،‬ڕۆمانەکەم لەکن شیرینتر بوو‪.‬‬ ‫ئیدی پێویست بوو بەشەکانی تریشی‬ ‫بنووسم‪« .‬حەمەدۆك» ساڵی ‪ ١٩٦١‬لە‬ ‫بەریتانیا چاپ و باڵو کرایەوە و ماوەیەکی‬ ‫درێــژ لە لیستی پڕفرۆشترین کتێبدا‬ ‫مایەوە‪ .‬یەکەمجاریش هەر ئەو کاتە وەك‬ ‫پێویست پارەم دەستکەوت‪ .‬بەفرگرە و‬ ‫سۆپای گاز و کورسی و مێز و بڕێك قاپ‬ ‫و قاچاخم بۆ ناوماڵ کڕی‪ .‬دوای ئەوە‬ ‫ڕێگە بەباشی کرایەوە و «حەمەدۆك» لە‬ ‫ئەسکەندناڤیایش زۆر ناوبانگی دەرکرد‪.‬‬ ‫دواتریش لە فەرەنسا و ئەمریکا باڵو‬ ‫کرایەوە‪ .‬بەتەواوی نازانم تا ئێستا بە‬ ‫چەند زمان باڵو کراوەتەوە‪ .‬پێم وابێت لە‬ ‫سەرووی ‪ ٣٠‬زمانەوەیە‪...‬‬ ‫ســەرچــاوە‪ :‬یەشار کەمال سەبارەت‬ ‫بەخۆی دەدوێت‪ :‬هەڤپەیڤین لەگەڵ ئاالن‬ ‫باسکوێ‪ .‬و‪ .‬لە تورکییەوە‪ :‬بەکر شوانی‪.‬‬ ‫لە چاپکراوەکانی بەڕێوەبەرێتیی چاپ و‬ ‫باڵوکردنەوەی سلێمانی‪.٢٠١١ ،‬‬

‫«یەشار کەمال‪ :‬کێ زوڵم لە خەڵک بکات‪ ،‬من لە دژیم»‬ ‫ئا‪ :‬عەبدی ئیپەکچی‬ ‫و‪ .‬لە تورکییەوە‪:‬‬ ‫وریا غەفووری‬ ‫ئەم ڕێپۆرتاژە کە ‪ ٤٤‬ساڵ بەر لە ئێستا‬ ‫عــەبــدی ئیپەکچی‪ ،‬بــەڕێــوەبــەری گشتیی‬ ‫چاپەمەنیی ڕۆژنامەکەمان‪ ،‬لەگەڵ یاشار‬ ‫کەماڵ ئەنجامی داوە‪ ،‬تەنیا بۆ دوێنێ نییە‬ ‫بەڵکوو ئەمڕۆشمان ڕووناک دەکاتەوە‪.‬‬ ‫عەبدی ئیپەکچی‪ :‬یەشار‪ ،‬تا بە ئەمڕۆ‬ ‫ویستت چی بکەیت لە ئەدەبیاتدا و لەمڕۆ بە‬ ‫دواوە دەتەوێ چی بکەیت؟‬ ‫یەشار کەمال‪ :‬لە منداڵیمەوە تەنانەت ئەو‬ ‫کاتانەی تازە ڕاست و چەپی خۆمم دەناسی و‬ ‫هێشتا فێری خوێندنەوە و نووسین نەببووم‪،‬‬ ‫شیعرم دەگوت‪ .‬دواتر کاری فۆلکلۆرم دەکرد‪،‬‬ ‫ڕێــپــۆرتــاژم دەنــووســی‪ ،‬چیرۆک و ڕۆمانم‬ ‫نووسی‪ .‬شێوەی کار کردنم پیشان دەدات کە‬ ‫هونەرمەندێکی الیەنگری خەڵکم و کارەکانم‬ ‫یەشار كەمال لەهۆڵی دادگاییكردنیدا لەتوركیا‬ ‫لەگەڵ و لە نــاو خەڵکدا ئەنجام دەدەم‪.‬‬ ‫ناکرێت کەسایەتی و هونەرەکەی من لە‬ ‫خەڵک جودا بکرێتەوە‪ .‬تا تەمەنی ‪ ٢٧‬ساڵی ڕووسی‪ ،‬ڕۆمانیایی و گەلێک زمانی دی‪ ...‬خولقێنەریی مەزن و لەگەڵ ئەو ئەنجام دەدەم‪.‬‬ ‫لە ناو خەڵک و لەگەڵ خەڵک کارم کرد‪ .‬واتا لە تەمەنی ‪ ١٧-١٨‬ساڵیدا بیر و ئەندێشەی سیاسەتی من لە هونەرەکەم جوێ ناکرێتەوە‪.‬‬ ‫کرێکارێکی دەستی بووم‪ ١٩٥١ .‬کە هاتمە چــەپ لە مندا ســەری هەڵدا‪ .‬هونەرەکەم کێ زوڵم لە خەڵک بکات و کردبێتی‪ ،‬کێ‬ ‫ئەستەمبوڵ کتێبێکی چیرۆکم بە دەستەوە لەگەڵ ئــەودا هاوتەریب چــووە پێش‪ .‬من خەڵک بچەوسێنێتەوە و چەوساندبێتییەوە‪،‬‬ ‫بوو‪ .‬بۆ نموونە یەکەم بەرهەمی من کە هاتە بڕوام بە دوو شت هەیە‪ .‬هێزی بێ بڕانەوەی کێ داگیری بکات و کردبێتی‪ ،‬فێئۆدالییەت‬ ‫دونیاوە «حەمە دۆک» نەبوو‪ ،‬چیرۆکی دوو شت‪ ،‬خولقێنەریی بێ‌کۆتاییان و هێزی بێت‪ ،‬بوورژوازی بێت‪ ...‬کێ بەر بە هیوا و‬ ‫«کۆرپە» بوو‪ .‬سەرەتا وەرگێڕدرایە سەر گۆڕانی بێ‌کۆتاییان؛ خەڵک و سرووشت‪ .‬ئاواتەکانی خەڵک بگرێت‪ ،‬من بە هونەرەکەم‪،‬‬ ‫زمانی فەڕەنسی‪ ،‬دواتر ئینگلیزی‪ ،‬ئیتالیایی‪ ،‬من هــونــەرەکــەم لەگەڵ خەڵکەکەم و بۆ بە تەواوی بوونم لە بەرانبەریدام‪ .‬هونەری‬

‫من لە بەرژەوەندیی ئەو توێژەی کە لێوەی‬ ‫هاتووم واتــە پڕۆلتاریایە‪ .‬هــەروەک چۆن‬ ‫گۆشت و ئێسک لە یەکدی جیا نابنەوە‪،‬‬ ‫نــاخــوازم هونەری منیش لە خەڵک جودا‬ ‫بکرێتەوە‪ ،‬لەم سەردەمەدا بڕوام بە هونەری‬ ‫دابڕوا لە خەڵک نییە‪.‬‬ ‫عەبدی ئیپەکچی‪:‬تەعبیر و تێگەیشتنی‬ ‫ئێوە بۆ سووسیالیزم چییە؟‬ ‫یەشار کــەمــال‪ :‬سووسیالیزم بوونێکی‬ ‫ژیــانــدارە‪ ،‬مــردوو نییە‪ .‬سیستەمێکە کە‬ ‫دەبێ هاوتەریبی ژیان بچێتە پێش‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ســرووشــت کە بـــەردەوام تــازە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫کۆمەڵگای مـــردووش ت ــازە دەبــێــتــەوە و‬ ‫دەگۆڕدرێت‪.‬گەردوون بریتییە لە دژایەتییە‬ ‫بێ‌کۆتاییەکان‪ .‬گەورەترین دژایەتی دژایەتیی‬ ‫داگیرکاران و داگیرکراوانە‪ .‬دژایەتییەکان‬ ‫بــەردەوام تواناکارییەکانیان لە گۆڕاندایە‪.‬‬ ‫دژایــەتــیــیــە ســەرەکــیــیــەکــان دەتــوانــن بۆ‬ ‫ماوەیەکی درێژ هێزی خۆیان بپارێزن‪ .‬بەاڵم‬ ‫تواناکارییەکانیان گۆڕانی بەسەردا دێت‪ .‬لەم‬ ‫ڕووەوە‪ ،‬بۆ دونیای جیاوازی ئەمڕۆمان بڕوام‬ ‫بەوە نییە کە مۆدێلی سووسیالیزم بتوانێت‬ ‫ببێتە تاکە مۆدێل‪ .‬پەرژاندنی تاک مۆدێلێکی‬ ‫سووسیالیزم بــە پێچەوانەی ئەندێشەی‬ ‫مارکسیزم و دیالکتیکەوەیە (‪)...‬‬ ‫«چــۆن ڕۆمــانــم نووسیبێت ئــاوەهــاش‬ ‫ڕێپۆرتاژم ئەنجام داوە»‬ ‫«بە درێژایی ژیانم ڕێپۆرتاژ یەکێک لە‬ ‫سەرەکیترین کارەکانم بووە‪ .‬ئەگەر هەل و‬

‫مەرج یارمەتیدەرم بوایەت تا بە ئەمڕۆش‬ ‫نووسینی ڕێپۆرتاژم بـــەردەوام دەکــرد‪...‬‬ ‫کارەکەم زۆر خۆش دەوێــت‪ ،‬بــەاڵم توانیم‬ ‫دوانــزە ساڵ درێــژەی پێ بدەم‪ ،‬ئەویش بە‬ ‫زۆر و زەحــمــەت‪ .‬لە هــەل و مەرجی زۆر‬ ‫دژواردا(‪ )...‬ساڵی ‪ ١٩٦٣‬هــاوڕێ لەگەڵ‬ ‫یەکێک لە خاوەنەکانی ڕۆژنامەکەم و گەلێک‬ ‫هاوڕێم لە کــار کراین‪ .‬لــەو ڕۆژەوە تا بە‬ ‫ئەمڕۆ هیچ عەبدی خودایەک نەیپرسیوە‪:‬‬ ‫«کاکە تۆ سەردەمانێک ڕێپۆرتاژی زۆر باشت‬ ‫دەکرد‪ ،‬بۆچی بۆ ڕۆژنامەکەی منی ناکەی؟»‬ ‫ڕۆژنــامــەگــەریــی ســانــســۆڕچــی پێویستی‬ ‫بە ڕێپۆرتاژ نابێت‪ ،‬سەرپاکی کێشەکە‬ ‫ئــەمــەیــە(‪ )...‬هــەواڵ جۆرێک ژیــان نییە‪،‬‬ ‫بەڵکوو سێبەرێکی بەرفرەی ژیانە(‪)...‬هەواڵ‬ ‫کاردانەوەی قەبەی ڕاستییەکانە‪ .‬ڕێپۆرتاژ‬ ‫دادەبەزێتە نێو جەوهەری ژیان‪ ،‬جەوهەری‬ ‫ڕاســتــی(‪ )...‬چەندە ڕێــپــۆرتــاژم کردبێت‬ ‫دەتوانم بڵێم تا کۆتایی لەگەڵی ژیاوم‪ .‬هیچ‬ ‫ڕێپۆرتاژێکم نییە کە بابەتەکەی‪ ،‬مرۆڤەکانی‬ ‫و ڕاستییەکەی بە قوواڵیی نەژیابێتم‪ .‬لەگەڵی‬ ‫ڕاهاتبووم‪ ،‬یان وام دەزانی لەگەڵی ڕاهاتووم‪.‬‬ ‫چۆن ڕۆمانم نووسیبێت‪ ،‬بە چ شێوەیەک‪ ،‬بە‬ ‫چ هەڵس و کەوتێک‪ ،‬هەر وەهاش ڕێپۆرتاژم‬ ‫(‪ ١٩٧٥‬گۆڤاری‬ ‫ئامادە کـــردووە‪.‬‬ ‫ئەدەبی و هونەریی میللەت)‬ ‫«من لە ڕۆمانەکانمدا دوو جار گریاوم»‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٢‬فیلیز ئایگوندوز لەگەڵ بالو‬ ‫بوونەوەی ڕۆمانی ئاو خواردنەوەی مێروولە»‬

‫بۆ گۆڤاری ئەدەبی و هونەریی میللەت ئەم‬ ‫پرسیارەی لە یاشار کەماڵ پرسیوە؛‬ ‫فیلیز ئــایــگــونــدوز‪ ٨٠ :‬ســاڵ ژیــاویــت‪،‬‬ ‫کتێبێکی نوێت دەرچووە‪ ،‬لەم تەمەنەدا ئایا‬ ‫ئەمە هەیەجانێکی گەورەیە؟‬ ‫یەشار کەمال‪ ٨٠ :‬نیم‪ .‬لە ناسنامەکەمدا‬ ‫نووسراوە ‪ .١٩٢٦‬کاتێک «حەمە دۆک»م‬ ‫تەواو کرد هەیەجانێکی سەیرم بوو‪ .‬ئیدی‬ ‫جارێکی دی ئەوەندەی فڕین بە ئاسمانەوە‬ ‫هەیەجانم نەبووە‪ .‬دیارە ئێستا خۆشحاڵم کە‬ ‫ڕۆمانەکەم تەواو کردووە‪ .‬من لە ڕۆمانەکانمدا‬ ‫دوو جــار گــریــاوم‪ .‬یەکەمیان لە کۆتایی‬ ‫حــەمــەدۆک دا کە دەڵێت‪« :‬دایــە خــۆدوو‬ ‫گەردنم ئازاد کە» ئەو کات سیلدا لە دەرەوە‬ ‫بوو‪ ،‬هاتەوە پرسیاری کرد‪« :‬بۆچی دەگریت‪،‬‬ ‫کەسێکت کوشتووە؟» وتم «نا‪ ،‬حمە دۆک‬ ‫چــوو بــۆ کوشتنی عــەبــدی ئــاغــا‪ ،‬بــۆ ئەو‬ ‫دەگریم»‪ .‬جارێکیش لە «ئەفسانەی چیای‬ ‫ئاگری»دا کە ژەندەرمەکان پێکەوە دەچنە‬ ‫ماڵی چــادری‪ ،‬ئــەوە خێوەتێکی پیرۆزە و‬ ‫ژەندەرمەکان دەخوازن خێوەتەکانی یوروک‬ ‫تێک بدەن‪ .‬لە بەشی تێوەچوون دا‪ ...‬لەم‬ ‫کتێبەدا کە درچووە ئەسپێک هەیە کە پیر‬ ‫دەبێت‪ .‬بەشێک هەیە کە خۆی بەشێک بۆ‬ ‫خۆی جوێ دەکاتەوە‪ ،‬سیلدا بۆ ئەوە گریاوە‪،‬‬ ‫منیش کەمێک گریام‪ .‬وەک ئەنجام من لەم‬ ‫کتێبە ڕازیم‪ .‬ڕازیم لەم کتێبە کە نووسینی‬ ‫تورکییەکی بەم شێوەیە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )446‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/9‬‬

‫«««‬

‫‪8‬‬

‫سەیرم کە برا!‬ ‫یەکەم جار کە هاتبوو ســواری شەمەندەفەر ببوو‪ ،‬جاری‬ ‫دووهەمیش ئێستا‪ .‬ئارام و قەراری لێ هەڵگیرابوو‪ .‬برۆکانی تێک‬ ‫نابوون‪ .‬بێ ئۆقرە بوو‪ .‬لەسەر چەمەدانە دارینە گەورە زەردەکەی‬ ‫دانیشتبوو‪ .‬دەتگوت لەسەر پەنگر دانیشتووە‪ .‬پاڵی بە دیوارەوە‬ ‫دابوو‪ .‬شەپقەکەی‪ ،‬پاتۆڵەکەی‪ ،‬پەستەکەکەی‪ ،‬چاکەتەکەی و‬ ‫پێاڵوەکانی نوێ بوون و دەبریقانەوە‪ .‬دەتگوت تازە لە کارگە‬ ‫هاتوونەتە دەر‪ .‬پەستەکەکەی‪ ،‬زەردێکی هێڵدار بوو‪ .‬چاوی‬ ‫لەبەر هەڵنەدەهات‪ .‬خەڵک‪ ،‬پۆل پۆل دەهاتن و دەچوون‪ .‬لە‬ ‫تەقەاڵدا بوون‪ .‬نیگای لە هێڵی دوورودرێژی شەمەندەفەر بڕیبوو‪.‬‬ ‫زەرگەتەیەکی مردوو لەسەر عەرز بەدی دەکرا‪ .‬چەند توێکڵە‬ ‫شووتییەک‪ ،‬توێکڵە کاڵەک و تۆوی تروکاو بە چیمەنتۆکەوە‬ ‫لکابوون‪ ...‬چەند زەرگەتەیەک لەسەر تۆوەکان دەنیشتن و‬ ‫هەڵدەفڕینەوە‪ .‬زەرگەتەکان بەنێو القی خەڵکیدا دەسووڕانەوە‪.‬‬ ‫لە شوێنێکی جەستەی‪ ،‬ڕەنگە سەری یان پشتی‪ ،‬هەستی بە‬ ‫بێتاقەتی‪ ،‬شەکەتی و ماندووبوون دەکرد‪.‬‬ ‫کتوپڕ شەمەندەفەرەکە بە هاڕە هاڕ خۆی بە وێستگە داکرد‪.‬‬ ‫جانتا دارینەکان وە حەوا کەوتن‪ .‬شەمەندەفەر کە دووکەڵی‬ ‫گەرم و شینی لێ بەرز دەبۆوە‪ ،‬وەستا‪ .‬دەست و بردێ هەستا‬ ‫و بە نێو قەرەباڵغی خەڵکدا خۆی گەیاندە شەمەندەفەرەکە‪.‬‬ ‫بە هەڵەداوان خۆی لە دااڵنی واگۆنێک پەستاوت‪ .‬ناو دااڵنەکان‬ ‫لە خەڵک جمەی دەهــات‪ .‬پێیان لێ نا و پێی لێ نــان‪ .‬لە‬ ‫بەردەم هۆدەیەک وەستا‪ .‬سەراپای گیانی شەاڵڵی ئارەق بوو‪.‬‬ ‫ڕووخساری سوور هەڵگەڕابوو‪ .‬دەتگوت ئێستا نا ئێستا کەواکەی‬ ‫لە شانی دادەکــەوێ‪ .‬دیار بوو ناشارەزایە‪ .‬کچێک و کوڕێکی‬ ‫گەنج‪ ،‬لەنێو هۆدەکەدا دانیشتبوون‪ .‬سەیری کردن‪ .‬پاشان وە‬ ‫ژوور کەوت‪ .‬جانتا گەورە دارینەکەی هەڵگرت و لە سەرەوە‬ ‫تاقەتی کرد‪ .‬خۆیشی لە گۆشەیەک دانیشت‪ .‬نێو هۆدەکە بۆنی‬ ‫پیوازی شینی لێ دەهات‪ .‬ناوەوە هەوایەکی بەهاریی هەبوو‪.‬‬ ‫جارێک بۆنی پێوازی شین‪ ،‬جارجارە خۆڵی تازە و جارناجارێ‬ ‫بۆنی بەهار‪...‬‬ ‫شەمەندەفەر کەوتە ڕێ‪ .‬کچە سەری خستبووە سەر شانی‬ ‫کوڕە گەنجەکەی بەرامبەر‪ .‬چاوەکانی جارێک هەڵێنا و وە سەر‬ ‫یەکی نانەوە‪.‬‬ ‫شەمەندەفەر‪ ،‬دووکەڵی شین و گەرمی لە حەوا دەکرد‪.‬‬ ‫بڕیاری دا لە وێستگەی دواتر دەسکێ پیوازی شین بکڕێ‪.‬‬ ‫بەاڵم دوودڵە‪ .‬لەبەر خۆیەوە دەڵێ «بەو دەمودەستە پیوازی‬ ‫چی‪ ،»...‬پاشگەز دەبێتەوە «تا دەگاتە گوند‪ ...‬مەزرایەکی‬ ‫پڕ‪ ،»...‬پاشان پەژیوان دەبێتەوە‪« ،‬بۆ دەسکە پیوازێک بە‬ ‫چەند قرووشە‪ ...‬نرخەکەی چەندە!»‬ ‫لە وێستگە‪ ،‬دەسکە پیوازێکی گــەورەی کــڕی‪ .‬بیست و‬ ‫پێنج قروشی پێ دا‪ .‬کە گەیشتەوە گوند‪ ...‬بۆ خەڵکی ئاوایی‬ ‫دەگێڕێتەوە و هێندە وە پێکەنینیان دەخا‪ ،‬زگیان وە ئێش‬ ‫دێنێ‪ ...‬پیوازی تەڕ و تورت‪ ...‬پیوازی وا بەتام‪ ...‬کوا پیوازی‬ ‫وا! پیواز بە نۆرەی خۆی‪ ،‬بێتامترین و خراپترین خواردنە‪.‬‬ ‫هەموو ڕۆژێکی خوا‪ ...‬پیاو بەرگەی ناگرێ‪ .‬زاری مرۆڤ دەبێتە‬ ‫قالبە سابوون‪ .‬کەفێ دەکا‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬بە درێژایی ساڵ لە‬ ‫تامەکەی تێر نابی‪ .‬پیواز ئاوایە‪.‬‬ ‫کچە خەوتبوو‪ .‬کوڕەکە داڵغەی ڕۆیشتبوو‪ .‬کاکۆڵی ڕەشی‬ ‫کوڕەکە لە بن شەپقەکەی هاتبووە دەرێ‪ .‬قژە قەترانییەکەی لە‬ ‫ژێر تیشکی خۆردا سەوز دەچوو‪.‬‬ ‫کتوپڕ هەستی بەوە کرد کوڕە گەنجەکە چاوەکانی بڕیوەتە‬ ‫ئەو و تێی ڕاماوە‪ .‬دوو چاوی گەورە و زەق‪ ،‬قورساییان لەسەر‬ ‫جەستەی دانابوو‪ ..‬سەری دانەواند‪ .‬دڵی بەرایی نەدا‪ ،‬سەری بەرز‬ ‫کردەوە‪ ،‬بینی دیسان‪ ...‬هەمدیس سەری دانەواندەوە‪ .‬سەیری‬ ‫ڕاست و چەپی خۆی کرد‪ .‬بە ڕقەوە‪ ،‬قەپاڵێکی لە پیوازەکەی‬ ‫نێو دەستی گرت‪ .‬پاشان هەمدیس سەری بەرز کردەوە‪ .‬دیسان‬ ‫چاوی لەو چاوە گەورە و خەمۆکانە هەڵەنگووت‪ .‬دەتگوت ئەو‬ ‫چاوانە لێخەی نابنەوە‪ .‬بە حەپەسانەوە جووتێ پیوازی لە‬ ‫دەسکەکە کردەوە‪ ،‬دەستی بەرەو گەنجەکە ڕاداشت و گوتی‪:‬‬ ‫«وەریگرە برام‪ ،‬وەریگرە! تۆش تامێکی بکە!»‬ ‫گەنجەکە بە سووکە سەر ڕاوەشاندنێک‪ ،‬ڕەتی کردەوە‪.‬‬ ‫ئەم پێداگرانە گوتی‪:‬‬ ‫«وەریگرە‪ ،‬وەریگرە‪ ،‬وەریگرە برام! پارویەکی لێدە!»‬ ‫کوڕەکە هەروا بە ئەسپایی سەری ڕادەوەشاند و چاوەکانیشی‬ ‫لەسەر وی هەڵنەبڕیبوو‪.‬‬ ‫مەحموودە زەرد‪ -‬ناوی پیاوەکە مەحموودە زەرد بوو‪ -‬گوتی‪:‬‬ ‫«با ئەو خوشکەش بیخوا! زۆرم پێیە‪ .‬پیوازی شین‪ ،‬دەرمانە‪.‬‬ ‫ئەگەر پیوازی شین بخۆی‪ ،‬چەندەش شەکەت و هیالک بی‪ ،‬لە‬ ‫گەرمای نیوەڕۆدا بنووی‪ ،‬کە هەستای‪ ،‬وەک ئەوە وایە ئێستا‬ ‫لەدایک بووی‪ .‬شتی شین هەر باش و بەکەڵکە‪ ،‬وەک پیوازی‬ ‫شینت چنگ ناکەوێ‪».‬‬ ‫کوڕە گەنجەکە ئەمجارەیان بە نیشانەی نا سەری توندتر‬ ‫ڕاوەشاند‪.‬‬ ‫مەحموودە زەرد‪:‬‬ ‫«پیوازی شین لە گەرمادا فێنکت دەکاتەوە‪».‬‬ ‫چاوەکانی کوڕە گەنجەکە وەها لەسەر مەحموودە زەرد ئەبڵەق‬ ‫مابوون کە‪ ...‬لە ناوەوە ئاخێکی هەڵکێشا و لە دڵی خۆیدا‬

‫گوتی‪:‬‬ ‫«ئاخ‪ .‬خێرە! ئەخە باشە ئەو تووتکە سەگە بۆ وا سەیرم‬ ‫دەکا؟»‬ ‫کچەکە لەو ساتەدا خەبەری بۆوە‪ .‬سەری بەرز کردەوە‪ .‬مات‬ ‫مات ڕوانی و پاشان هەمدیس سەری بۆ سەر شانی کوڕەکە الر‬ ‫کردەوە و چاوەکانی نوقاند‪.‬‬ ‫شەمەندەفەر‪ ،‬بەنێو دەشتێکی پانوپۆڕدا‪ ،‬بە لەز دەڕۆیشتە‬ ‫پێش‪ .‬دەربەندێکی وشک و دارتێلەکانی تێلێگراف‪ ،‬خێرا بە پێش‬ ‫چاوەکانیدا ڕەت بوون‪ .‬پاشان کۆمەڵێک دار‪ .‬بایەک هەڵیکردبوو‬ ‫و پووشوپەاڵشی دەشتی بەرەو باشوور شکاندبۆوە‪ .‬لەوانەشە‬ ‫لەبەر خێرایی شەمەندەفەرەکە وا بنوێنێ‪ .‬پاشان‪ ،‬تۆزێک وەک‬ ‫هەور دەشتەکەی داپۆشی‪ .‬دەشت بە جارێ لە تەپوتۆز داماڵرا‪.‬‬ ‫گەیشتنە ڕووبارێک‪ .‬شەمەندەفەر لەسەر پردێکی بچووکی‬ ‫ئاسنین فیشکاندی‪ .‬تیشکی خۆر‪ ،‬نێو ڕووبارەکەی ئاخنیبوو‪.‬‬ ‫دەرکەوتن و ونبوونی کەمەندی تیشک پێکەوە لکان‪ .‬پاشان‬ ‫لە ئاسمان چاوی بە هەڵۆیەک کەوت‪ .‬لە ماوەیەکی کورتدا‪،‬‬ ‫هەڵۆکەی کەشکەاڵن‪ ،‬لە پشت سەریان بە جێما‪.‬‬ ‫نیگاکانی کوڕەکە هەروا لە دڵی مەحموودە زەرددا مابوونەوە‪.‬‬ ‫ســەری بۆ نــاوەوە وەرســووڕانــد‪ .‬چاوەکانی هەڵنەهێنا و لە‬ ‫کوڕەکەی نەڕوانی‪ .‬سەری لەنێو کۆشی دابوو‪ .‬پاشان هەمدیس‬ ‫سەری بۆ دەرەوە وەرسووڕاند‪ .‬لە نێوەڕاستی دەشتەکەدا‪ ،‬تاقە‬ ‫مانگایەکی بینی دەڵەوەڕا و ئێسکوپرووسکی بە دیار کەوتبوو‪.‬‬ ‫مانگاکە لە ساتەوەختێکدا بای داوە و ون بوو‪.‬‬ ‫تا چاو هەتەر کا دەشتێکی وشک و برینگ‪ ،‬چۆڵوهۆڵ و کاکی‬ ‫بە کاکی بەدی دەکرا‪.‬‬ ‫وەک خەونێک‪ ،‬نوقمی ڕوانینی دەشتەکە بــوو‪ .‬خاکی‬ ‫هەمەڕەنگ‪ ،‬داری جــۆراوجــۆر‪ ...‬جێگوڕکێی هــەورە مۆر و‬ ‫سپییەکان‪ ...‬دونیا لە خوڕین دابوو‪ ...‬خۆی کۆ کردەوە‪ .‬لەبەر‬ ‫خۆیەوە گوتی‪« :‬چ دەبێ با ببێ‪ ،‬چ دەبێ با ببێ‪ ».‬تووند‬ ‫سەری بۆ ناوەوە وەرسووڕاند‪ .‬ویستی لەو ساتەدا لە ڕووخساری‬ ‫کوڕەکە بنواڕێ‪ .‬وەلێ پەژیوان بۆوە‪ .‬سەری بەرداوە‪ ...‬پیوازەکە‬ ‫بۆنێکی تیژی لێدەهات‪ .‬لە بن پێیەکانی تەپوتۆز و توێکڵە پیواز‬ ‫باڵو ببۆوە‪ .‬کتوپڕ هەستی کرد کرێکارێک هۆدەکە گەسک دەدا‪.‬‬ ‫القەکانی کۆ کردەوە‪ .‬لەو ماوەیەدا نیگای لەگەڵ نیگای کوڕەکە‬ ‫تێک ئااڵ‪ .‬کوڕە چاوەکانی زەق زەق هەڵێنابوو‪ .‬دەتگوت دەقیان‬ ‫گرتووە‪ .‬چاوە دەق گرتووە گەورەکانی بە سەرسووڕمانەوە لەو‬ ‫بڕیبوو‪ .‬سەری سووڕاند و لە کچەکەی تەنیشت ئەو کوڕەی‬ ‫ڕوانی‪ .‬ڕووخسارێکی زراڤ‪ ،‬ڕەنگ پەڕیو‪ ،‬وشک‪ .‬خەوێکی قووڵ‬ ‫بردبوویەوە‪.‬‬ ‫تۆ بڵێی ئەو گەنجە سەیری چی و کوێ بکا؟ هی برینی قووڵی‬ ‫ئەو داسەی لەسەر ڕووخسارێتی؟ لە چاوەکانی گەنجەکەدا‪،‬‬ ‫خۆف و ژان و حەپەسان بەدی نەدەکرا‪ .‬لەناکاو فیکری بۆ‬ ‫کاسکێتەکەی سەری چوو‪ .‬نەکا شتێکی پێوە بێ‪ .‬کاڵوەکەی دانا‬ ‫و بە دەستییەوە گرت‪ .‬جوان لێی ورد بۆوە‪ .‬ئینجا خێرا نایەوە‬ ‫سەری‪ .‬دیسان سەری بەرز کردەوە‪ .‬زامی ئەو داسە‪ ...‬کە زامی‬ ‫داسەکەی بیر کەوتەوە‪ ،‬موچوڕکێک بە لەشیدا هات‪ ...‬ئەو ڕۆژەی‬ ‫هاتەوە بەر چاو‪ .‬شەڕ لەسەر ئاو لەگەڵ عەلی میستیک‪ ...‬بە‬ ‫هەموو هێز و توانایانەوە‪ ،‬بەو ڕق و کینەی لە چەندین ساڵ لەوە‬ ‫پێش لەسەر یەک کەڵەکەیان کردبوو‪ ،‬دەستەویەخەی یەکتری‬ ‫بوون‪ .‬تۆز و غوبار‪ ،‬قوڕ‪ ،‬دارێکی سەوز‪ ،‬گژوگیا‪ ،‬ئاسمانی شین‪،‬‬ ‫ئازار‪ ،‬سەرەگێژە‪ ،‬خوێنی ئاڵ‪ ....‬خەڵتانی خوێن ببوو‪ .‬دەتگوت‬ ‫لە ئاویان هەڵکێشاوە‪ ...‬هەمدیس سەری بەرز کردەوە‪ .‬چاوەکان‬ ‫زەقتر لە پێشوو‪...‬‬ ‫القەکانی‪ ،‬بەتایبەتیش القی ڕاستی‪ ،‬وا هەڵدەلەرزی‪ ،‬دەتگوت‬ ‫دەردەپەڕێ‪.‬‬ ‫خۆیشی نەیزانی چۆناوچۆن بوو دەستی بە قسە کرد‪.‬‬ ‫«ئەو کچە نەخۆشە چی برا؟ ڕەنگی بزڕکاوە‪ ...‬نەخۆشی‪،‬‬ ‫بەاڵیە‪ .‬خوا تووشی هیچ کەسی نەکا‪ .‬بەاڵم شتێکە و بەسەرت‬ ‫دێ‪ .‬دەبێ لەگەڵی ڕابێی‪ .‬لەگەڵی ڕانەیەی‪ ،‬چت لە دەست دێ‪.‬‬ ‫وا نییە برا؟ بنیادەم چی لە دەست دێ! نەخۆشییە ئیتر! زاڵمە‪.‬‬ ‫چ نەخۆشییەکی هەیە؟»‬ ‫کوڕە بێدەنگە‪ .‬ئەم زیاتر ڕقی هەڵدەستێ‪.‬‬ ‫«ناتوانم بڵێم ماالریایە‪ ...‬ئەگینا لەرزوتای دەبوو‪ .‬ناتوانم‬ ‫بڵێم سیەسۆیەتی‪ ...‬ئەگینا دەکۆخی‪ .‬نەخۆشە؟»‬ ‫کوڕە چاوەکانی هەروەک پێشوون‪.‬‬ ‫خۆی پێ ڕانەگیرا‪ ،‬بە هەڵچوونەوە دووپاتی کردەوە‪:‬‬ ‫«ناتوانم بڵێم ماالریایە‪».‬‬ ‫ئینجا بە متمانەوە سەیری چاوە زەقەکانی کرد‪.‬‬ ‫کوڕە گەنجەکە کەمێک لە جێگەی خۆی جوواڵیەوە‪ .‬چاوەکانی‬ ‫بووژانەوە‪ .‬بریسکەیەکی سارد بە چاوەکانیدا تێپەڕ بوو‪.‬‬ ‫«ناتوانم بڵێم ماالریایە‪»...‬‬ ‫‹›نەخۆشە»‪ ،‬گەنجەکە وای گوت‪.‬‬ ‫خۆشییەک هاوکات لەگەڵ هەستێکی تاڵ لە دڵی مەحموودە‬ ‫زەرد گەڕا‪ .‬دەموچاوی گەشایەوە‪.‬‬ ‫«ناتوانم بڵێم‪»...‬‬ ‫گەنجەکە بۆ یەکەم جار چاوەکانی لە عەرزەکە بڕی و گوتی‪:‬‬ ‫«کەس نازانێ بە چ نەخۆشییەکەوە گرفتارە‪ .‬دکتۆری هیچ‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ -‬شااڵو حەبیبە‬

‫یەشار کەمال‬ ‫و‪ .‬لە تورکییەوە‪ :‬سەالحەدین بایەزیدی‬

‫شارێک نەماوە‪ ،‬نەمبردبێ‪ .‬هیچ ئومێدێک نەماوە‪ .‬بەاڵم دیسان‬ ‫دەیبەمە الی دکتۆر‪ .‬هەتا دەمرێ هەر دەیبەم‪»...‬‬ ‫دەتگوت ئەو دەنگە لە قوڕگی خۆی نایەتە دەر‪ .‬دەنگێکی‬ ‫وەها نزم و مەنگ بوو‪.‬‬ ‫«لە گوندیش دەرمــان نەما تاقیمان نەکردبێتەوە‪ .‬بۆتە‬ ‫پارچەیەک پێست و ئێسقان‪ .‬ئیتر بەردەوام ئاوایە‪ ،‬بەردەوام‬ ‫دەخەوێ‪ .‬سێ ساڵە دەسگیرانمە‪ .‬مانگێک پاش ئەوەی بوو بە‬ ‫دەسگیرانم‪ ،‬وای لێهات‪ .‬ئیتر ئاوا!»‬ ‫مەحموودە زەرد بە جارێ حەپەسا‪ .‬دەبێ ئەو شوێنە کوێ‬ ‫بێ کچ بە دەستی دەسگیرانەکەی دەسپێرێ‪ .‬نەخۆشە‪ .‬جا با‬ ‫نەخۆش بێ‪.‬‬ ‫بە پێکەنینەوە گوتی‪:‬‬ ‫«چۆن کچەیان تەسلیم کردووە؟ ها‪ ،‬چۆن؟»‬ ‫ئەوی تر‪:‬‬ ‫«ساڵێک نیشانیان نەدام‪ .‬پاشان کە ئاوای بەسەر هات‪»...‬‬ ‫چاوەکانی هەمدیس ئەبڵەق مــان‪ ،‬بــەاڵم ئەمجارەیان بە‬ ‫دڵۆپێکی قەتیسماو لە گۆشەیەکی چاویدا‪.‬‬ ‫مەحموودە زەرد لە دڵی خۆیدا گوتی‪:‬‬ ‫«چاوت دەردەهات‪ .‬بۆ ئاوا زەق زەق سەیرم دەکا؟ هەی ئەو‬ ‫چاوە زەقانەت بێنە دەرێ‪»...‬‬ ‫لە وێستگەیەک‪ ،‬کابرایەک دەرگای هۆدەکەی کردەوە‪ ،‬چاوێکی‬ ‫بە دەوروبەردا گێڕا‪ .‬پاشان دەرگاکەی پێوە دا و ڕۆیشت‪.‬‬ ‫شەمەندەفەر وە جووڵە جووڵ کەوت‪ .‬دەشت‪ ،‬وەک لەپی‬ ‫دەست وا بوو‪ .‬دارتێلەکانی تێلێگراف لە پشت سەر جێ دەمان‪.‬‬ ‫بە تاسەوە درێژەی بە قسەکانی دا‪:‬‬ ‫«ئەمڕۆ دەچمەوە دێیەکەم‪ .‬بەڵێ بڕا‪ ،‬دێیەکەم‪ ...‬پێنج ساڵ‬ ‫لە گوند دابڕام‪ .‬چووم پارەی دوو گا کۆ کەمەوە‪ .‬کەچی پارەی‬ ‫دە گام وە سەر یەک نا‪ ».‬پێکەنی‪« .‬لە ئیزمیر حەمباڵیم‬ ‫کرد‪ .‬پارەیەکی زۆرم بە دەست هێنا‪ .‬ئێستا هەر کە گەڕامەوە‬ ‫گوند‪ ،‬چوار گای شاخدار دەکڕم‪ .‬یەک نا‪ ،‬دوان نا‪ ،‬چوار گا!‬ ‫چوار مانگاش دەکڕم‪ .‬پەز دەکڕم برا‪ ،‬بزن دەکڕم‪ ...‬ئەسپێک‬ ‫دەکڕم‪ ،‬لەگەڵ ماینێک‪ ...‬کۆڵێک جلوبەرگم بۆ ماڵومناڵ کڕیوە‪،‬‬ ‫بۆ یەکە یەکەیان‪ ،‬بۆ براکەم‪ ،‬بۆ ژن براکەم‪ ،‬مناڵەکانیان‪،‬‬ ‫بۆ دایکم‪ ،‬دایکێکم هەیە هەشتا ساڵی تەمەنە و پشتی کووڕ‬ ‫بۆتەوە‪ ،‬بۆ کۆرئۆغڵوی خۆمان‪ ،‬بۆ هەموویان‪ .‬لە گەڕانەوەمدا‪،‬‬ ‫ماڵەکەمان وەک گوڵی لێ دێ‪ .‬هاوینان و بەهاران‪ ،‬چیاکان‬ ‫چۆن بە گوڵ دەخەمڵێن‪ ،‬ماڵەکەشمان ئاوای لێ دێ‪ ...‬ئەگەر‬ ‫باسی دێی خۆمانت بۆ بکەم‪ ،‬دەبێ بڵێم پڕە لە دارسنەوبەر‪ .‬لە‬ ‫هەموو الوە بۆنی عەتر و دارسنەوبەرت بۆ دێ برا! ئاوی حەیات‬ ‫لە کانیاوەکانی هەڵدەقووڵێ‪ .‬دەوڵەمەندەکانی «ماراش» بۆ‬ ‫سەیران ڕوو دەکەنە گوندی مە‪ .‬بەڵێ‪ ،‬بۆ گەشتوگوزار دێنە‬ ‫وێ‪».‬‬ ‫کوڕە گەنجەکە بە شەوقەوە قسەکانی بڕی‪:‬‬ ‫«سێ ساڵە چاک نەبۆتەوە‪ .‬هەر یەکە و شتێکی گوت‪ ...‬یەک‬ ‫گوتی فاڵن‪ ،‬یەک گوتی فیسار‪ ....‬سێ ساڵی ڕەبەق‪ ...‬بوو‬ ‫بە سێ ساڵی تەواو‪ ...‬دکتۆرێک گوتی سنەوبەر‪ ...‬دێی ئێمە‬ ‫ڕەقوڕووتە‪ .‬سنەوبەری لە کوێ بوو‪»...‬‬ ‫مەحموودە زەرد‪:‬‬ ‫«گوندەکەی ئێمە دارسنەوبەری گەورەی لێیە‪ .‬خەڵکی شاری‬ ‫بۆ سەیران دێنە گوندەکەی ئێمە‪»...‬‬ ‫پاشان کتوپڕ خورپەیەک بە دڵیدا هات‪ .‬سەری هەڵێنا و لە‬ ‫ڕووخساری کوڕەکە ڕاما‪ .‬چاوەکانی گەنجەکە چیتر سارد و لێڵ‬ ‫نەبوون‪ ،‬دەگەشانەوە و بە حەزەوە لەویان دەڕوانی‪.‬‬ ‫دەموچاویشی سوور سوور هەڵگەڕابوو‪.‬‬ ‫گەردەلوولی خۆشی لە دڵی مەحمووددا بەرپا بوو‪ .‬لە خۆشیان‬ ‫سەری وەرسووڕاند‪ .‬دڵی وە ترپەترپ کەوت‪:‬‬

‫«سەیرم کە برا‪ ،‬دێیەکەمان پڕە لە دارسنەوبەر‪ ...‬من‪ ،‬ڕێک‬ ‫بایی دە گا پارەم کۆ کردۆتەوە‪ .‬دە سەر گا‪ ...‬لە باتی مانگایەک‬ ‫چوار مانگا‪ .‬ئەویش چوار مانگای بە شیر‪ .‬مانگای «حەلەب»ـێ‬ ‫دەکڕم‪ .‬مەڕ و بزن‪ ...‬ماڵ پڕە لە ڕۆن و شیر و هەنگوین‪»...‬‬ ‫ڕاوەستا‪ ،‬خۆی قیت کرد و درێژەی بە قسەکانی دا‪:‬‬ ‫«سەیرم کە برا! دەستی دەسگیرانەکەت بگرە و وەرە بۆ‬ ‫کن ئێمە‪ .‬دەستی بگرە و وەرە! وەک گلێنەی چاو دەتانپارێزم‪.‬‬ ‫وەرە کاکە! لە بری پارەی دوو گا‪ ،‬پارەی دە گام کۆ کردۆتەوە‪،‬‬ ‫دەستی بگرە و وەرە! سێ مانگی پێناچێ دەسگیرانەکەت چاک‬ ‫چاک دەبێتەوە‪ ،‬دەردی لێ دەبڕێ‪ .‬وەرە برا! دوای سێ مانگان‬ ‫دەبووژێتەوە‪ ،‬وەک ئەوەی تازە لەدایک بووبێت‪ .‬دەستی بگرە‬ ‫و وەرە! چوار مانگای بە شیر دەکــڕم‪ .‬لە دێ شاییتان بۆ‬ ‫دەگێڕم‪ ...‬وەرە کاکە!»‬ ‫دەستی ڕاستی گەنجەکەی گرت و گووشی‪ .‬چاوەکانی قاقا‬ ‫پێدەکەنین‪.‬‬ ‫«شیلەیەک لە دارسنەوبەرەکان دێتە دەرێ‪ .‬ئەم شیلەیە‬ ‫یــەکــاویــەکــە‪ .‬هــەمــوو خەڵکی گوند ڕادەســپــێــرم‪ .‬خەڵکی‬ ‫دێیەکەشمان زۆر باشن‪ .‬جحێڵەکانی ئاوایی هەموویان وە خۆ‬ ‫دەکــەون‪ ،‬باوەش باوەش شیلە هەڵدەهێنجن و بۆ نەخۆشی‬ ‫دێنن‪ ...‬شیلەی سنەوبەر! شیلەش چ شیلە‪ .‬یەکاویەکە‪ .‬ئەوەی‬ ‫شیلە بخوا‪ ،‬قەت نامرێ‪».‬‬ ‫گەنجەکە سەری لە پەنجەرە هێنایە دەرێ‪ ،‬لە پێشەوەی ڕوانی‬ ‫و گوتی‪:‬‬ ‫«ئێرەیە‪ ...‬کە شەمەندەفەرەکە ڕاوەستا‪».‬‬ ‫پاشان ڕوو لە کچەکە گوتی‪:‬‬ ‫«هەستە‪ ،‬هەستە دۆندوولوو‪ .‬گەیشتین‪».‬‬ ‫دۆندوولوو‪ ،‬بێتاقەت سەری لەسەر شانی هەڵگرت‪ .‬لەچکە‬ ‫تەنکەکەی ڕێکوپێک کرد‪.‬‬ ‫کەمێک دواتـــر شەمەندەفەر وەســتــا‪ .‬لــەگــەڵ وەستانی‬ ‫شەمەندەفەرەکەدا‪ ،‬لە سەربانی ماڵی چۆلی وێستگە‪ ،‬پۆلێک‬ ‫قەلەڕەشە بە قڕەقڕ فڕین‪ .‬گەنجەکە هەستایە ســەر پێ‪،‬‬ ‫دەسگیرانە خەواڵوو و نیوەمردووەکەی بە کۆڵدا دا‪ .‬بە ساری‬ ‫مەحموودی گوت‪« :‬دێیەکەمان لە پشت ئەم تەپۆڵکەیە‪ »...‬و‬ ‫کەوتە ڕێ‪.‬‬ ‫مەحموود کتوپڕ لە جێگەکەی ڕاچەنی و پڕی دایە بەرۆکی‬ ‫کوڕە گەنجەکە‪:‬‬ ‫«ئیتر ئاوا‪ ،‬ئەگەر نەیە گوندی ئێمە‪ ،‬لەو دونیای دی بەو‬ ‫دوو دەستەم بەرۆکت دەگرم‪ .‬بەو دوو دەستەی خۆم‪ .‬ئیتر خۆت‬ ‫دەزانی‪ .‬هەر بەهار هات و نەهات‪ ،‬دەستی دەسگیرانت بگرە و‬ ‫وەرە‪ .‬جا ئێستا بڕۆ! خوا ئاگادارت بێ برا!‪»...‬‬ ‫کوڕەکە دابـــەزی‪ .‬مەحموودە زەرد لە پشتەوە سەیری‬ ‫دەکرد‪ .‬هەوای جەژن بەسەر شەمەندەفەردا زاڵ ببوو‪ .‬هەموو‬ ‫شتێک‪ ،‬لە خۆشیان باڵی گرتبوو‪ .‬جارێکی تر سەیری کرد‪،‬‬ ‫گەنجە دابەزیوەکە‪ ،‬دەسگیران لە کــۆڵ‪ ،‬هاتبووە بــەردەم‬ ‫پەنجەرەکە ڕاوەستابوو و هەمدیس چاوەکانی لەو بڕیبوو‪ .‬چاوە‬ ‫گەورەکانی‪....‬‬ ‫مەحموود نەیدەزانی چ بکا‪ .‬شەمەندەفەر وە جووڵە کەوت‪.‬‬ ‫مەحموود تا هەستی پێکرد‪ ،‬شەمەندەفەر کەوتبووە ڕێ‪ .‬یەک‬ ‫بە خۆی هاواری کرد‪:‬‬ ‫«ناوی گوندەکەمان هونوویە‪ ...‬گوندی هونووی سەر بە‬ ‫قەزای ئالبیستان‪ .‬هوونوو‪ ...‬هوونوو‪ ...‬هوونوو‪ ...‬هوونوو‪.‬‬ ‫ئالبیستان‪ ،‬ئالبیستان‪ ...‬وەرە ماراش! ئالبیستانی ماراش‪...‬‬ ‫هونوو‪ ...‬وەرە برا‪ ...‬دوو دەستم‪»...‬‬ ‫شەمەندەفەر فیشکاندی‪ ...‬بەدەم پڕژاندنی دووکەڵی گەرم و‬ ‫شین‪ ،‬لە دەشتی هەراو و بەریندا‪ ،‬وەک ڕەشەبای خۆشی فڕی‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )239‬دوشةممة ‪2015/3/9‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪239‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )239‬دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫«تێرۆر دژی تێرۆر»‬

‫داعش دەگاتە شادەماری دڵە سستەكەی قاعیدە‬ ‫رزگار فایەق‬ ‫ئەگەرەكان ئەو نیشاندەدەن‪ ،‬كە رەنگە داعش‬ ‫لەناو عیراقدا دوچــاری الوازی یان كشانەوە بەرەو‬ ‫سوریا ببێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەم هێزە تێرۆریستییە‬ ‫لەناوچەكانی جێ نفوزی رێكخراوی تێرۆیستی قاعیدەدا‪،‬‬ ‫بــەدوای جێگەو پێگەی نوێدا دەگەڕێت‪ ،‬كە رەنگە‬ ‫بیكاتە ئەلتەرناتیڤی دوای شكستی لە عیراق‌و سوریا‪،‬‬ ‫بەتایبەت چاوی لە باكوری ئەفریکاو ئەفغانستانە‪.‬‬ ‫هەڵكشانی هێزی داعش لەم دو ناوچەیەدا بە تەواوەتی‬ ‫ملمالنێكانی نێوان قاعیدەو داعــش قوڵدەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەسەرەتاوەو بە دیاریكراوی لە نۆڤەمبەری ‪2013‬دا‬ ‫ئەیمەن زەواهیری سەرۆكی رێكخراوی قاعیدە بە‬ ‫ئاشكرا هێرشی كردە سەر ئەبوبەكر بەغدادی‌و شتێكی‬ ‫بەناوی دەوڵەتی ئیسالمی لە عیراق‌و شام رەتكردەوەو‬ ‫بەرەی نوسرەی وەكو لقی قاعیدە لە سوریا ناساند‪.‬‬ ‫بانگەوازەكەی زەواهیری سودێكی بۆ الوازكردنی داعش‬ ‫نەبوو‪ ،‬نەیتوانی ببێـتە فریادرەسی لقە شپرزەكانی‬ ‫رێكخراوەكەی‪ ،‬نەك نەیتوانی داعش الواز بكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەبوبەكر دەوڵەتی خەالفەتیشی راگەیاند‪ .‬ئەوەی‬ ‫ئێستا ملمالنێكەی لەنێوان دو شمشێری رەشی تێرۆردا‬ ‫قوڵتركردۆتەوە‪ ،‬دەستبردنی داعشە بۆ قواڵیی هێزو‬ ‫پێگەی قاعیدە‪ ،‬كە رەنگە ئیتر قاعیدە وا بەئاسانی‬ ‫گڵۆپی سەوز بۆ هاوتا تێرۆریستەكەی هەڵنەكات‌و‬ ‫سنورێك بۆ حەپەلوشكردنی ئەندامەكانی دابنێت‪ .‬بە‬ ‫بۆچونی شارەزایانی ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و‬ ‫پسپۆڕی هێزە ئیسالمییە توندڕەوەكان‪ ،‬قوڵبونەوەی‬ ‫ناكۆكییەكانی ئەم دو هێزە لەناو جەرگەی سنوری‬ ‫جوگرافی قاعیدەدا‪ ،‬هەڵگری پەیامێكی كاولكاریی‌و‬ ‫ناوچەیەكی كراوەی بۆ كڵپەسەندنی ئاگری تێرۆر پێیە‪.‬‬

‫بەیعەتدانی ژمارەیەک چەکداری جیهادی بە (حافز سەید خان) وەک نوێنەری بەغدادی لە ئەفغانستان ‪ -‬پاکستان‬

‫راگەیاندنی ویالیەتی خۆراسان‌و چاالكی نوێنەرەكەی‬ ‫ئەبوبەكر بە دیار چاوی زەواهیرییەوە‪ ،‬ملمالنێی ئەم‬ ‫دو رێكخراوە تێرۆریستییە زیاتر قوڵدەكاتەوە‪ .‬چونكە‬ ‫هەر لەسەرەتاوە قاعیدەو ئەمیرەكەی پرۆژەكەی‬ ‫ئەبوبەكر بەغدادییان رەتكردەوە‬

‫داعش لە باكوری ئەفریكا‪:‬‬ ‫بە درێژایی مێژوی بونی رێكخراوی تێرۆریستی قاعیدە‪،‬‬ ‫باكوری ئەفریكا‪ ،‬یەكێك لە سەرەكیترین‌و گرنگترین‬ ‫پێگەو داینەمۆی بەرهەمهێنانی جیهادییە توندڕەوەكان‬ ‫بــوە‌و‪ ،‬تــەواوی گروپە ئیسالمیە توندڕەوەكان لەم نۆڤەمبەری ساڵی پار‪ ،‬وەكو لقی ناوچەیی داعش‪،‬‬ ‫ناوچەیەدا وەك لقێكی ناوچەیی قاعیدە كاریان كردوە‪ ،‬بەیعەتیان بە خەالفەتەكەی ئەبوبەكر داو بێبەریی‬ ‫بەاڵم ئێستا ئیتر باكوری ئەفریكا ئەو پاروە چەورە خۆیان لە رێكخراوی قاعیدە راگەیاند‪ .‬ئەم لقەی داعش‬ ‫نەماوە بۆ قاعیدە‪ ،‬چونكە ركابەرەكەی تێیدا خەریكی ئەگەرچی لەچاو لقەكانی دیكەدا چاالكی الوازە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫قایمكردنی پێگەی خۆیەتی‪ .‬لێرەدا چەند زانیارییەك سەبڕینی هارو گوردل‪ ،‬گەشتیاری فەرەنسی كاری ئەم‬ ‫لەسەر لقەكانی داعش لە واڵتانی میسرو لیبیا‌و جەزائیر گروپە بوو‪.‬‬ ‫دەخەینەروو‪ ،‬كە پێشتر لە نەوەی ئوسامە بنالدن بون‌و‬ ‫لقی لیبیای داعش‪ ،‬كە لە مانگی نۆڤمبەری ساڵی‬ ‫ئێستاش لەالیەن ئەبوبەكرەوە تەبەنی كراون‪.‬‬ ‫رابــردو پەیوەست بوە بە داعشەوە‪ ،‬بە یەكێك لە‬ ‫دەڵێت‬ ‫پێی‬ ‫لقی داعش لە میسر یان ئەوەی خۆیان‬ ‫چاالكترین لقەكانی داعش دادەنرێت‪ .‬ئەم لقە بەپێی‬ ‫(ویالیەتی سینا) هەمان گروپی (بیت المقدس)ە دابەشكاری رێكخراوەیی خۆیان لە سێ ویالیەت‬ ‫كە ئێستا ناوی خۆیان گۆڕیوە‪ ،‬ئەو گروپە لە ‪ 2011‬پێكهاتوە‪ :‬بەرقە لە رۆژهەاڵت‪ ،‬تەرابلوس لە لە رۆژئاوا‪،‬‬ ‫دامەزرا‪ ،‬ویالیەتی سینا بەهێزترین گروپی تێرۆریستیە فەزان لە باشور‪ .‬هێرشی ‪27‬ی جێنیوەری ئەمساڵ‬ ‫لە میسر كە لەئێستادا لەژێر چەتری خەالفەتەكەی بۆ سەر هۆتێلی (كۆرینتیا) تێیدا نۆ كەس كوژران‬ ‫ئەبوبەكردایەو‪ ،‬لە نۆڤەمبەری ‪2014‬دا بەیعەتی خۆیان كە پێنجیان بیانی بــون‌و سەربڕینی ‪ 20‬مەسیحیە‬ ‫بە خەلیفە دا‪ ،‬بەم هۆیشەوە كردەوە تێرۆریستییەكانی میسریەكە‪ ،‬بە گرنگترین كاری تێرۆریستی ئەم لقەی‬ ‫لەجاران زیاتر بوە كە دیارترینیان‪ ،‬هێرشەكەی ‪30‬ی داعش دادەنرێن‪.‬‬ ‫مانگی یەكی ئەمساڵ بو بۆسەر ژمارەیەك سەربازی‬ ‫پێناسەكردنی ئەم گروپانەی سەرەوە‪ ،‬مەبەست لێی‬ ‫میسری لە بیابانی سینا‪.‬‬ ‫دەرخستنی ئەو گۆڕانكارییە یان ئەو پاشەكشێییە‪،‬‬ ‫لقی جەزائیری خەالفەتی تێرۆریستی داعش‪ ،‬هەمان كە رێكخراوی قاعیدە لە باكوری ئەفریكادا‪ ،‬دوچاری‬ ‫گروپی تێرۆریستی (جند الخالفە)یە‪ ،‬كە مانگی بۆتەوە‪ ،‬پیشاندانی ئەو ملمالنێ توندەیە كە بەشێكی‬

‫زۆری چاودێرانی سیاسی چاوەڕێی پێكدادانی توندی‬ ‫چەكداری‌و رێكخراوەیی ئەم دو گروپە تێرۆریستیەی‬ ‫لێوە دەكــەن‪ .‬ئێستا لە لیبیادا تەقینەوەی ئەم‬ ‫پێكدادانە لە ناوچەكانی دیكە زیاتر خەمڵیوەو بە‬ ‫وتەی زۆرێك لە شارەزا ئەمنییەكان‪ ،‬ئەگەری هەیە‬ ‫روبەروبونەوەی چەكداری نێوان سوپای لیبیاو گروپە‬ ‫توندڕەوە ئیسالمییەكان بگۆڕێت بۆ روبەروبونەوەی‬ ‫گروپەكان لەناوخۆیاندا‪ ،‬واتە «جەنگی تێرۆر دژی‬ ‫تێرۆر»‪ .‬بەمەش گۆڕەپانی لیبیا دەبێتە باشترین‬ ‫سنوری جوگرافی بۆ شەڕێكی خوێناویی‪ ،‬كە نەك‬ ‫ئاسایشی لیبیا‪ ،‬بەڵكو ئاسایشی تــەواوی باكوری‬ ‫ئەفریكاو واڵتانی دراوسێی دەخاتە مەترسییەوە‪.‬‬ ‫ملمالنێكە تەنیا لە لیبیاو بــاكــوری ئەفریكادا‬ ‫نەوەستاوەتەوە‪ ،‬هەر ئەوەش نییە كە لقی مەغریبی‬ ‫عەرەبی رێكخراوی قاعیدە توشی لێكترازان بوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەم ملمالنێییە سەری كێشاوە بۆ ناو دڵ‌و بەهێزترین‬ ‫پێگەی قاعیدە‪ ،‬بۆ ناو ئەفغانستان‪-‬پاكستان‪.‬‬

‫تاکە زانستی‬ ‫راستەقینە الی من‬ ‫خەیاڵی زانستییە‬

‫هەر ئایینێک ڕیفۆرمی بە خۆیەوە‬ ‫نەدیتبێت‪ ،‬وەک مەحاڵ وایە‪ ،‬بتوانێت‬ ‫خۆی لەگەڵ دونیای نوێدا بگونجێنێت‬

‫‪3‬‬

‫حەمە سەعید حەسەن‬

‫داعش لەناوی دڵی قاعیدەدا‬ ‫لقی ئەفغانستان‪ -‬پاكستانی خەالفەتەكەی ئەبوبەكر‪،‬‬

‫‪7‬‬

‫الکان‬

‫یەكێك لەو لقانەی كە هەر زوو لەسەرەتای شەپۆلی‬ ‫بەیعەتدان بە خەلیفە‪ ،‬خۆیان راگەیاند‪ ،‬بەرپرسی ئەم‬ ‫لقەی داعش‪( ،‬حافز سەید خــان)ە‪ .‬كە یەكێكە لە‬ ‫سەركردەكانی پێشوی رێكخراوی تاڵیبان‪ .‬پێش دو‬ ‫هەفتە ئەم لقەی داعش‪ ،‬گرتەیەكی ڤیدیۆیی باڵوكردەوە‬ ‫تێیدا نزیكەی ‪ 10‬فەرماندەی جیهادی دەردەكەون كە‬ ‫وەكو نوێنەری «دەوڵەتی ئیسالمی» لە ئەفغانستان‌و‬ ‫پاكستان بەیعەت بە حافز سەید خان دەدەن‪ .‬هەر‬ ‫لەو گرتە ڤیدیۆییەدا سەربازێكی پاكستانی سەردەبڕن‪.‬‬ ‫داعش ئەم ناوچەیە واتا (پاكستان‌و ئەفغانستان)‌و‬ ‫ناوچەكانی دەوروبەری ناوناوە ویالیەتی «خۆراسان»‪،‬‬ ‫ویالیەتی خۆراسان دەكەوێتە ناو چەقی هێز‌و دڵی‬ ‫قاعیدەوە‪ .‬كە هەمیشە ئەم ناوچەیە گەورەترین‌و‬ ‫گرنگترین ناوچەی چاالكی‌و پالنی رێكخراوی قاعیدە بوە‪.‬‬ ‫راگەیاندنی ویالیەتی خۆراسان‌و چاالكی نوێنەرەكەی‬ ‫ئەبوبەكر بە دیار چاوی زەواهیرییەوە‪ ،‬ملمالنێی ئەم دو‬ ‫رێكخراوە تێرۆریستییە زیاتر قوڵدەكاتەوە‪ .‬چونكە هەر‬ ‫لەسەرەتاوە قاعیدەو ئەمیرەكەی پرۆژەكەی ئەبوبەكر‬ ‫بەغدادییان رەتكردەوە‪.‬‬

‫سستبونی قاعیدە‬ ‫رێكخراوی قاعیدە بە تایبەت لەدوای كوژرانی ئوسامە‬ ‫بنالدن‪ ،‬تا رادەیەكی زۆر كردەوە تێرۆریستییەكانی‬ ‫بەرەو كەمبونەوە چون‌و‪ ،‬بەمەش پەرتەوازەییەكی‬ ‫زۆری لەناو ئەم رێكخراوەدا‪ ،‬یان دروستتر بڵێین لەناو‬ ‫گروپە ناوچەییەكانی سەر بەم رێكخراوە دروستكردو‪،‬‬ ‫گەیشتە ئەو ئاستەی كە بەبێ گەڕانەوە بۆ سەنتەری‬ ‫بڕیاری قاعیدە‪ ،‬چاالكی ئەنجامبدەن‪ .‬دروستبونی ئەم‬ ‫بۆشاییە‌و نەبونی سەرپەرشتیارێكی ناوەندی‪ ،‬فەزاكەی‬ ‫هێندەی تر بۆ بەغدادی خۆشكرد‪ ،‬كە بەشێكی زۆری‬ ‫لقەكانی قاعیدە بخاتە ژێر ركێفی خۆی‪.‬‬ ‫رێكخراوی قاعیدە‪ ،‬زۆر هەوڵی دا ئەم سستیەی‬ ‫خۆی بشارێتەوەو رێگە لە چونی بەلێشاوی چەكدارە‬ ‫جیهادییەكانی بگرێت بۆ ناو داعش‪ ،‬ئەگەرچی لەم‬ ‫ماوەیەدا چەند چاالكییەكی تێرۆریستی ئەنجامدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەنجامدانی چەند چاالكییەك بەس نییە بۆ خۆگرتنەوەو‬ ‫خۆرێكحستنەوەو دروستكردنی بەربەست لەبەردەم‬ ‫داعشدا‪ .‬بەشێكی زۆری چاودێران‌و شارەزایانی گروپە‬ ‫تێرۆریستیەكان پێیانوایە‪ ،‬روداوەكـــەی «شارلی‬ ‫هیبدۆ» یەكێكە لەو راچڵەكینانەی كە قاعیدە ویستی‬ ‫پێی بێتەوە ناو گۆڕەپانەكەو پیشانی بدات‪ ،‬كە هێشتا‬ ‫ئەو سەركردایەتی پرۆژە ئیسالمییە تێرۆریستیەكە‬ ‫دەكــات‪ .‬هەر لەم روانگەیەوەیە كە (ماتیۆ غیدیر)‬ ‫مامۆستای «زانستە ئیسالمییەكان» لە زانكۆی‬ ‫تۆلۆز‪ ،‬پێیوایە‪ ،‬كــردەوە تێرۆریستیەكەی شارلی‬ ‫هیبدۆ‪ ،‬كە قاعیدە بەرپرسیارێتی هەڵگرت‪ ،‬یەكێك لە‬ ‫ئامانجە سەرەكییەكانی‪ ،‬راكێشانەوەی ئەو ئیسالمیە‬ ‫توندڕەوانە بوە‪ ،‬كە لە ماوەی رابردودا دەستبەرداری‬ ‫رێكخراوەكەیان بون‪ .‬غیدیر‪ ،‬پێشیوایە قاعیدە تەواو‬ ‫لەبااڵدەستی داعش نیگەرانەو دەیەوێت بە ئەنجامدانی‬ ‫كردەوەی تێرۆریستی هاوشێوەی كردەوەكانی سااڵنی‬ ‫‪ 2011-2001‬جارێكی دیكە بێتەوە ناو گۆڕەپانەكە‪.‬‬ ‫بە كورتی‪:‬‬ ‫ملمالنێی داعش‌و قاعیدە‪ ،‬وەك شمشێرێكی تیژی‬ ‫دوسەر‪ ،‬لەناو دونیایەكی پڕ لە توندوتیژی سەربڕین‌و‬ ‫ســوتــانــدن‌و كوشتندا رەنــگــدەداتــەوە‪ ،‬ئــەگــەر لە‬ ‫سەرێكیانەوە ئەم ملمالنێیە‪ ،‬كاریگەریی بۆ سەر الوازی‬ ‫الیەكیان هەبێت‌و زیان لە پالن‌و پرۆگرامی پرۆژەیەكی‬ ‫ئیسالمگەرای توندڕەوی یەكگرتو بدات‌و جەنگی ساردو‬ ‫گەرمی ئەم دو رێكخراوە بەدوای خۆیدا بهێنێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫بە دیوەكەی دیكەدا تێرۆرو كردەوەی توندوتیژی لەناو‬ ‫بازنەی سنوری ملمالنێكە پەرەدەسەنێت‌و دەرگای‬ ‫كـــردەوەی نەوعی‌و «پێشتر نــەكــراو» دەكــاتــەوە‪،‬‬ ‫ملمالنێیەك بۆ سەنجراكێشانی پیاوانی جیهادی‪ ،‬گرەو‬ ‫لەسەر زۆرترین كوشتارو دڕندانەترین كردەوە دەكات‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫(صراع اثبات الوجود بني «القاعدة» وتنظيم داعش) سایتی‬‫رۆژنامەی (شرق االوسط)‪2015/1/15-‬‬ ‫(الصراع بني القاعدة وداعش حيول ليبيا الـى جبهة مفتوحة‬‫لالرهاب) رۆژنامەی (العرب) ژمارە (‪.)9805‬‬ ‫(داعــش در قلمرو القاعدە ابــراز وجود می كند) سایتی‬‫(‪)bbc‬ی فارسی‪.‬‬ ‫‪h t t p : / / w w w. b b c . c o . u k / p e r s i a n /‬‬ ‫‪world/2015/02/150207_an_isis_alqaeda‬‬ ‫اخل�لاف بني الظواهري والبغدادي قد ي��ؤدي الـى انشقاق‬‫«القاعدة»‪.‬‬ ‫‪http://www.al-monitor.com/pulse/ar/‬‬ ‫‪originals/2013/11/al-qaeda-zawahri‬‬‫‪baghdadi-split.html#‬‬

‫دەبێت بواری زانست‬ ‫لە بواری ئایین جیاکرێتەوە‬ ‫ئازاد قەزاز‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )239‬دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫كولتوری سوتاندنی پەیكەرو پەڕاوی نوسین لەئەدەبیاتی ئیسالمی سیاسیدا‬ ‫«لەپەراوێزی وێرانكردنی مۆزەخانەكەی موسڵدا»‬

‫ئا‪ :‬توانا ئەكرەم‬ ‫سوتاندنی كتێبخانەكانی ئــێــران‌و‬ ‫ئــەســكــەنــدەریــە گــەورەتــریــن گــورزبــوو‬ ‫لەفەرهەنگ‌و كولتورو هزری مرۆڤایەتی‬ ‫وەشــێــنــرا‪ ،‬ئــەم گـــورزە لــەهــەردەسـت‌و‬ ‫ئەقڵێكەوە هێزی وەرگرتبێت بێگومان‬ ‫سرەوانێك بــووە لەواقیعی ئەوكاتەی‬ ‫دونیاو شــاردنــەوەو ونكردنی بەشێكی‬ ‫بەرین‌و فراوانی جێدەستی عەقڵ‌و ئاوەزی‬ ‫مــێــژووی مــرۆڤــایــەتــی‪ ،‬لــەم نوسینەدا‬ ‫هەوڵدراوە لەسەرچاوەی گێڕانەوەكانی‬ ‫ئــەو تراژیدیایەی جیهانی كتێب‌و ئەو‬ ‫جینۆسایدەی قەڵەم‌و نوسین بدوێین‌و‬ ‫هۆكارو مەبەستەكانی روونبكەینەوە‪،‬‬ ‫لێرەدا تەواوی بۆچونگەلەكانی پەیوەست‬ ‫بەسوتێنەرانی ئەو كتێبخانانە هێنراوەو‬ ‫بەوردی ئەو دەقانەی كە گێڕانەوەكەیان‬ ‫وتـــووە بـــەراورد كـــراوە بــە لێكدانەوە‬ ‫لۆژیكیەكانی پــەیــوەســت بــەراســتـی‌و‬ ‫دروستی رووداوەكە‬ ‫خانەدانی (بەتلیمۆس) لەسێهەم‬ ‫سەدەی پێش ئیسالم لەئەسكەندەریەدا‬ ‫كتێبحانەیەكیان دامـــەزرانـــد‪ ،‬ئــەوان‬ ‫داهێنەری گەورەترین كتێبخانەی فرە‬ ‫بۆچون‌و فــرەبــوارو فرە ژمــارەو رەنگی‬ ‫ئەكاتەی دنــیــابــوون‪ ،‬لــەوێــدا زۆرێــك‬ ‫لەكتێبە زانستیەكانی ئەوكاتەی دنیای‬ ‫شارستانیەت‌و پێشكەوتن كۆكرانەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەداخەوە لەسەردەمی رۆمەكانەوە تا‬ ‫سەردەمی فتوحاتی ئیسالمی روداوگەلێكی‬ ‫زۆرو زەوەنــد لەهەوڵی نابوتكردنی ئەو‬ ‫كتێبخانەیەدا هاتنە پێشەوە‪ ،‬دواجار‬ ‫سوتاندن‌و تااڵنبردن هەموو ئەوكتێبخانە‬ ‫گــەورەیــەی لەنێو دا‪ ،‬مێژوونوسانی‬ ‫عەرەب‌و ناعەرەب لەچۆنیەتی لەناوبردن‌و‬ ‫لەباربردنی ئــەو كتێبخانە گــەورەیــەدا‬ ‫بۆچونگەلێكی جیاوازیان هەیە‪ ،‬هەندێك‬ ‫لــەو مێژوونوسانە دەڵــێــن سوتاندنی‬ ‫ئەم كتێبخانەیە بەفەرمانی خەلیفەی‬ ‫دوەمـــی موسڵمانان عــومــەری كــوڕی‬ ‫خەتاب بــووە‪ ،‬ئەوان دەڵێن فەرمانی‬ ‫كــــردووە بــە (عــەمــری كـــوڕی عــاص)‬ ‫كەئەوكات والــی ميصر بــووە‪،‬ئــەوان بۆ‬ ‫پشتڕاستكردنەوەی ئەم بۆچونەیان پشت‬ ‫دەبەستن بەبەڵگەو بۆچونی عــەرەب‬ ‫خۆیان‪ ،‬دیارە لەبەناوبانگترین بەڵگەو‬ ‫مــەدرەكــێــك كەبەدەستیانەوە بێت ‌و‬ ‫لەوبارەوە نوسرابێت‪ ،‬بریتیە لەنوسینی‬ ‫مێژوونوسە كۆنە رەسەنەكانی وەك‬ ‫(ابوالفرج مالطي‪ ،‬عبداللطيف بغدادی‪،‬‬ ‫مقریزی‪ ،‬حاجی خلیفە)‪ ،‬بەاڵم ژمارەیەكی‬ ‫تر لەمێژوونوسان ســەردارانــی عــەرەب‬ ‫لەوە بەبااڵتر دەزانن كە بیر لەسوتانی‬ ‫كتێبخانەكان بكەنەوە‪ ،‬كەئەوان خۆیان‬ ‫بــە گرنگی پــێــدەری كتێب‌و نوسین‌و‬ ‫زانیاریەكان دەزانـــن‪ ،‬هەربۆیە وتەی‬ ‫كەسانی ناوبراو بەنادروست‌و ناڕاست‬ ‫دادەنــێــن‌و بەڵگەكانیان پشت راســت‬ ‫بەبەڵگەی زانستی نازانن‪ ،‬لەم بارەیەوە‬ ‫(جرجی زیدان) لەكتێبی (تاریخ تمدن‬ ‫اسالم) تاچەند ساڵێكی پێش ئیستا دەڵێ‌‬ ‫لەگەڵ بۆچونی دووەم دابووم‪ ،‬ئەمەشی‬ ‫لە كتێبەكەی خۆی بەناوی (مێژووی‬ ‫میسری نوێ) دانوسیویەتی بەاڵم دواتر‬ ‫لەئاكامی زانیاری دروسترو زیاتر لەسەر‬ ‫مێژووی ئیسالم‌و ژیاری ئیسالم توانی‬ ‫بۆچونی دەستەی یەكەم وەربگرێت‌و‬ ‫بەدروستی بزانێت‪ ،‬لەم لێكۆڵینەوەیەدا‬ ‫بۆ سەرنجدان لەسەر بۆچونی دروست‬ ‫لەسەر سوتێنەرانی ئەو كتێبخانە گەورەیە‬ ‫بەخێرایی نــاوەرۆكــی سەرچاوەكانی‬ ‫پەیوەست بەم مەسەلەیە دەخەینەرو‬ ‫لەبەر ئەوە تێبینی دەكــرا موسڵمانانی‬ ‫ســـەرەتـــای ئــیــســام بــەپــشــت بەستن‬ ‫بەفەرمودەكانی پێغەمبەرو لێدوانەكانی‬ ‫هــاوەاڵنــی دەجـــوالنـــەوە بێجگەلەوان‬ ‫تەواوی نوسین‌و كتێبەكان‌و زانیاریەكانی‬ ‫تر كاریان پێنەدەكرا‪.‬‬ ‫ابو الفرج مالطي لەكتێبی (خمتصر‬ ‫تاریخ الدول) لەباسی فەتحكردنی میسردا‬ ‫بەم جۆرە دەنوسێ‌ ‪ »:‬یەحیا گراماتیكی‬

‫بیرمەندی ئەوكاتەی میسر تازەمانی‬ ‫فەتحكردنی میسر و ئەسكەندەریە لەالیەن‬ ‫عەمری كوڕی عاص لەژیاندا مابو‪ ،‬ئەو‬ ‫زانایە لەكاتی فەتح كردنی ئەسكەندەریە‬ ‫هاتە الی عەمری كــوڕی عــاص‪ ،‬عەمر‬ ‫بەپایەبەرزی ئــەو زانــایــەی دەزانـــی و‬ ‫هەربۆیە رێزی زانابوونی لێنا‪ ،‬یەحیا‬ ‫فەلسەفە وان‌و لێهاتووبوو ئەوەی دەیوت‬ ‫لەالیەن عەمرەوە زۆر جێگای تێڕامان بوو‪،‬‬ ‫چونكە تائەوكاتە قسەگەلێكی لەو جۆرەی‬ ‫لەنێو عەرەبدا نەبیستبوو‪ ،‬عەمر بڕیاری‬ ‫دا لــەالیــەن خــۆیــەوە ئــاگــاداری بكات‌و‬ ‫بیپارێزێت»‪ .‬رۆژێك یەحیا بە عەمر دەڵێ‌‬ ‫‪ :‬ئــێــوە تـــــەواوی دەســـەاڵتـــتـــان لە‬ ‫میهرەبانیتان‬ ‫ئەسكەندەریەدا هەیە‪،‬‬ ‫لەهەموو شوێنێك نواندووە‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫هەموو ئەوەی كەبۆ ئێوە جێگای سودە‬ ‫بالەدەستاندا بێت شتانێكیش كەلە نەهجی‬ ‫ئێوەدا جێگایەكی دیاری نەكردووە وازی‬ ‫لێبهێنن‪ ،‬عەمر پرسیار دەكات بۆ ئێوە‬ ‫چی بەكەڵكەو پێویستانەو لەدەستی‬ ‫ئــێــمــەدایــە؟ یەحیا لـــەوەاڵمـــدا دەل ـێ‌‬ ‫‪:‬گەنجینەكانی حیكمەت لە خەزێنەی‬ ‫پاشایەتیدان ‪ .‬عەمر لــەوەالمــدا وتی‬ ‫پێویستە بۆ ئەم مەسەلەیە خەلیفەی‬ ‫موسڵمانان ئاگادار بكرێتەوە»‪ ،‬ئەوەبوو‬ ‫نامەیەكی نارد بۆ خەلیفەو خواستەكانی‬ ‫یەحیای گەیاند‪ ،‬لەوەاڵمی نامەكەشدا‬ ‫خەلیفە نوسیبوی‪« :‬هەمو ئەو نوسراو‬ ‫كتێبانەی كەلەگەڵ كتێبی خــوادا هاو‬ ‫هەڵوێستن ئەوە زیــادەن چونكە كتێبی‬ ‫خودا بەسە‪ ،‬ئەوانەشی كەپێچەوانەی‬ ‫فەرمایشتی خودان ئەوە دیسان سودی‬ ‫نیە‪ ،‬كەواتە لەهەردوو باردا الپێویستە‬ ‫لەنێو بدرێن» ‪ .‬ئیتر دوای گەیشتنی ئەم‬ ‫نامەیە عەمر بەبڕیاری خەلیفە تەواوی‬ ‫كتێبەكانی كتێبخانەی ئەسكەندەریەی‬ ‫لەنێو تونی حەمامەكانی شــاردا باڵو‬ ‫كردەوە تاوەكو بسوتێنرێن‪ ،‬لەئەنجامدا‬ ‫شــەش مــانــگ تــــەواوی حەمامەكانی‬ ‫ئــەســكــەنــدەریــە بــەگــڕی كتێبەكانی‬ ‫ئەسكەندەریە سوتان‌و نەكوژانەوە ‪ .‬دیارە‬ ‫ئەمە داستانێكی زۆر روون‌و ئاشكرای‬ ‫جێگای تێڕامانە‪ .‬سەبارەت بەو دەقەی‬ ‫س ــەرەوە شــاراوەیــیــەك هەیەو لێرەدا‬ ‫هەموو ئــەو هــەواڵنــە دەخــەیــنــەڕوو كە‬ ‫بەراورد بەراست زانینی ئەم دەقەكراون‪،‬‬ ‫دیــارە ئەوانەی كە ئینكاری ئەم دەقە‬ ‫دەكــــــەن ئــــەوانــــەن كـــە ســــــەردارو‬ ‫كەسایەتیەكانی عــەرەب لــەو ئاستەدا‬ ‫نابینن كاری لەو جۆرە بكەن‌و هەموو ئەو‬ ‫گێڕانەوانەش لەو پێناوەدا بەنادروست‬ ‫دەزانن‪ ،‬ئەوان دەمارگیری ئاینی وایان‬ ‫لێدەكات‪ ،‬كەدژی هەر راستیەك بن كە‬ ‫باس لەسوتاندن بكات بۆ كتێبەكان‪،‬‬ ‫دیــــارە ژمـــارەیـــەك لــەمــێــژوونــوســانــی‬ ‫فەرهەنگیش بۆ ئەم بابەتە هاو هەڵوێستن‬ ‫و بەڵگەو نوسینەكانیش بۆ دژەسوتاندنی‬ ‫كتێبەكان لەالیەن خەلیفەوە دەهێننەوە‪،‬‬ ‫لێرەدا بەكورتی لەجۆری بەڵگەكانیان‬ ‫دەدوێین‪ ،‬ابوالفرج لەسەدەی حەوتەمی‬ ‫كۆچیدا ژیاوە‪ ،‬ئەو باوكی یەهودی بووە‬ ‫و خۆیشی لەسەر ئاینی عیسایی بوە‪،‬‬ ‫لەپلەكانی ئاینی مەسیحیدا سەركەوتوەو‬ ‫شـــاگـــردی قــەشــەبــوەو دواتــــر بــووە‬ ‫بەقەشەیەكی مەسیحی‪ ،‬ئەو مێژووی‬ ‫بەسریانی نوسیوە‪ ،‬ئەو مێژووەی ئەو‬ ‫وەرگــێــڕاوی كتێبە فــارس ـی‌و یۆنانی‌و‬ ‫عەرەبیەكان بووە‪ ،‬لەكتێبە سریانیەكەیدا‬ ‫كورتەیەكیشی بەعەرەبی داناوە كەهەمان‬ ‫كتێبی (خمتصر الدول)ە دیارە ئەم كتێبە‬ ‫یەكەمین كتێبە كەئەم روداوەكەی تیادا‬ ‫هێناوە و فەرەنسیەكانیش لەم كتێبەوە‬

‫وەریـــان گــرتــووە و روداوەكــەیــان باس‬ ‫كردووە‪ ،‬ئەوەش كە (عبداللطيف بغدادی‬ ‫و مەقریزی ‌و حاجی خەلیفە) لەمێژوو‬ ‫نوسانی موسڵمان تایبەت بەوكتێبانەی‬ ‫ئەسكەندەریە نوسیویانە بەبەڵگەیەكی‬ ‫دروست‌و سەربەخۆ نایەتە ئەژمار چونكە‬ ‫مەقریزی هەمان قسەكانی (عبداللطيف‬ ‫بغدادی ) هێناوەو حاجی خەلیفەش ناوی‬ ‫شاری ئەسكەندەریەی نەبردووە‪ ،‬ئەو‬ ‫تەنها گتویەتی عەرەبەكان لەسەرەتای‬ ‫هاتنی ئیسالمەوە بێجگە لەشەریعەت‌و‬ ‫رێساكانی خۆیان بەهیچ رێساو یاسایەكی‬ ‫دی گرنگی‌و بایەخیان نەداوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەشوێنێكدا دەڵـێ‌ عەرەبەكان بۆ هەر‬ ‫شوێنێك روویــــان بــكــردایــە نــوســراوو‬ ‫كتێبەكانی ئەوێیان دەسوتاند ‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەغدادیش لەباس كردنێكی بیێتە حقیقی‬ ‫باسی كتیبخانەكەی‬ ‫ئەسكەندەریەدا‬ ‫كــــردووە‪ ،‬بــەاڵم بەتێڕوانینی ئەهلی‬ ‫لێكۆڵینەوە كتێبخانەی ئەسكەندەریە‬ ‫پێش ئیسالم لەزەمانی رۆمانیەكاندا‬ ‫سوتاوە‪ ،‬چونكە ئەگەر عەرەب ئەوێیان‬ ‫سوتاندبێت ئەوا مێژوونوسانی عەرەبی‬ ‫لەكتێبەكانی پەیوەست بەفتوحات و‬ ‫زانیاری‌و ژیانی ئەدەبی خۆیاندا باسی ئەو‬ ‫رووداوەیـــان دەكـــرد‪ ،‬ئەمەی ســەرەوە‬ ‫كورتەی خیالفی بۆچونەكان بوو سەبارەت‬ ‫بەسوتاندنی كتێبخانەی ئەسكەندەریە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەكرێ‌ ئەوە راستبێ‌ كەبەشێك لەو‬ ‫كتێبانە لەپێش ئسیسالمەوە سوتابن‬ ‫واتە لەسەردەمی رۆمانیەكاندا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە رێگری لەوە ناكات كە ئەو كتێبانەی‬ ‫كــە مــاونــەتــەوە لــەزەمــانــی ئیسالمدا‬ ‫نەسوتابن‪ ،‬چونكە تەنها ابو الفرج ئەم‬ ‫روداوەی نــەگــێــڕاوەتــەوە بەڵكو لە‬ ‫شوێنانێكی تری نزیك لەراستیەوە ئاماژە‬ ‫بەو سوتانە كراوە لەالیەن عەرەبەكانەوە‪،‬‬ ‫بۆنمونە عبداللطيف بغدادی تەواوی میسر‬ ‫گەراوە‪ ،‬ئیتر ئەوەی لەميصردا بینیویەتی‬ ‫نــوســیــویــشــیــەتــی‪ ،‬بــابــەتــی سوتانی‬ ‫كتێبخانەی ئەسكەندەریەشی بیست‌و‬ ‫چەند سالێك پێش لەدایك بونی ابو‬ ‫الفرج نوسیوە‪ ،‬چونكە ابو الفرج لەساڵی‬ ‫‪ 1226‬زاینی لەدایك بووە عبداللطيف‬ ‫لــەكــۆتــای ســـەدەی شــەشــەمــی كۆچی‬ ‫هــاتــووەتــە م��ي��ص��ر‪ ،‬ئــەمــەش دەقــی‬ ‫نــوســیــنــەكــەی ئــــەوە لـــەو رووەوە‬ ‫«ستونگەلێكم لــەچــواردەوری ‪ ،‬عمود‬ ‫ســواریــە بینی كەهەندێكیان بە پێوە‬ ‫وەستاو بــون‌و هەندێكیشیان رووخــاو‬ ‫بوون‪ ،‬وادیار بوو رووی ستونەكان سەقف‬ ‫بووبێت‌و ستونەكان راگیریان كردبێت‬ ‫لەبەر ئــەوە لـــەرووی عمود ســواریــەدا‬ ‫تــائــەوكــاتــەش گــومــەزەكــان دەبینران‬ ‫وادەبینم ئەمە هەمان ئەو شوێنە بوو كە‬ ‫(ارسطوطالیس و پێرەوانی ئەو دوای‬ ‫مەرگی دەرسیان لەوێددا دەوتەوە‪ ،‬ئەوێ‌‬ ‫هەمان (دار العلمی ) بووە كە ئەسكەندەر‬ ‫بناغەی شــاری ئەسكەندەریەی دانابو‬ ‫بڕیاری دروست كردنی ئەوێیشی دابوو‬ ‫كەبریاری دروستكردنی كتێبخانەیەكی‬ ‫لەخۆگرتبوو‪ ،‬ئەو كتێبخانەی كە عەمری‬ ‫كوڕی عاص بەفەرمانی عومەر خودای‬ ‫لێرازی بێت سوتاندنی‪ ،‬بەڵێ‌ وتەی‬ ‫بەغدادی لەمیانەی قسەكردنی لەسەر‬ ‫عمود ســواریــە ئـــەوەی كــە گوتویەتی‬ ‫لەباوەرەوە نزیكی هەیە و وا لە لێكۆڵەر‬ ‫دەكـــات كــەواهــەســتــكــات بەڵگەیەكی‬ ‫باوەڕپێكراوی لەبەردەستدایەوپێی وایە‬ ‫ئەمە ئەوەی ابو الفرج پشت راستدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ابوالفرج كتێبەكەی(خمتصر الــدول)ی‬ ‫لەكۆتاكانی ژیانیدا نوسیوە و لەساڵی‬ ‫‪ 684‬كۆچی مــردووە ‪ ،‬بــەاڵم كتێبی‬

‫خمتصر الدول كورتەی كتێبی سریانی ئەو‬ ‫نـــیـــە‪ ،‬چــونــكــە جــگــە لــەمــەســەلــە‬ ‫پەیوەستەكانی بەفتوحات مەسەلەگەلێكی‬ ‫تریشی خستووەتەروو وەك مێژووی‬ ‫ئیسالم‌و مەغۆل‌و زانستەكان‌و ئــاداب‌و‬ ‫مێژوی رۆمانی باسكردوە كە لە نوسخە‬ ‫سریانیەكەدا ئەمانە نین‪ ،‬لەم رووەوە‬ ‫نوسخە عەرەبیەكە زۆر زیاتر لەنوسخە‬ ‫سریانیەكە باس‌و تــەوەرەی خستوەتە‬ ‫روو‪ ،‬چونكە لەنوسخەسریانیەكە دا تەنها‬ ‫فتوحاتەكان باس كراون‪ ،‬هەربۆیە بابەتی‬ ‫سوتانی كتێبخانەی ئەسكەندەریەش‬ ‫لەنوسخە عــەرەبــیــەكــەدا بــاســكــراوە‪،‬‬ ‫لەوتەوەرانەی كەتایبەتن بەزانست‌و ئاداب‌و‬ ‫زانیاریەوە‪ ،‬جورجی زیدان لەئەنجامی‬ ‫لێكۆڵینەوە گەلێكی قوڵەوە دەڵێ‌ ‪:‬ئەوەم‬ ‫ئــاشــكــراكــردووە كە ابــو الفرج بابەتی‬ ‫ســوتــانــی ئــەو كتێبخانەیەی لەیەك‬ ‫مێژوونوسی موسڵمان وەرگرتوە بەناوی‬ ‫(جمال الدین ابوالحسن علی بن یوسف بن‬ ‫ابراهیم القفطي) كەشالیاری حەلەب بووە‬ ‫و ناسراوە بە قازی ئەكرەم‪ ،‬ئەم ناو‬ ‫براوە نزیكەی چل ساڵ پێش ابو الفرج‬ ‫مردووە ‪ ،‬چونكە جمال الدین لەبەرواری‬ ‫‪ 565‬لە قفطى دەوروبەری سەعیدی میسر‬ ‫بەدونیا هاتوە لە ‪ 646‬لە حەلەب مردووە‬ ‫‪ ،‬ئــەو خاوەنی كتێبێك بــوو بەناوی‬ ‫(تــراجــم الحكما‌ء) ئێمە نوسخەیەكی‬ ‫دەست خەتی ئەومان كەساڵی ‪1197‬‬ ‫كۆچی نوسرابوو لەكتێبخانەی سوڵتانی‬ ‫دیوە لێرەدا جمال الدین لەمیانی شەرحی‬ ‫حاڵی یەحیادا باسگەلێكی نوسیوە‬ ‫كەهەمان نوسینەكانی ابوالفرجن‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫درێژ تر نوسراون‪ ،‬ئەو باسی كتێبخانەكەی‬ ‫لەدامەزراندنیەوە كردبوو ‪ ،‬بەم جۆرەش‬ ‫باسی كتێبخانەو سوتاندنی هێناوە‪:‬‬ ‫«یــەحــیــا تــاكــاتــی فــەتــحــی ميصرو‬ ‫ئەسكەندەریە بەدەستی عەمرەوە لەژیاندا‬ ‫مابوو‪ ،‬رۆژێك هاتەالی عەمر‪ ،‬چونكە‬ ‫یەحیا ئاستی زانستی یەحیای دەزانی و‬ ‫لە باوەڕەكانی ئەو دەربارەی عیساییەكان‬ ‫ئاشنابوو كەچی گوزەراندووە زۆر رێزی‬ ‫لێگرت‌و شوێنێكی بۆ دانا لەالی خۆی ‪،‬‬ ‫ئیتر وتەكانی ئەوی لە بەپوچ پیشاندانی‬ ‫ئایینی سیانە(باوەڕ بەوەی خواو مەسیح‌و‬ ‫روح القدس یەكێكن ) دەبیست ‪ ،‬هەروەها‬ ‫باوەڕی ئەوی دەربارەی (دهر) زانی ئیتر‬ ‫وتەكانی یەحیا جێگای سەرسوڕمانی بوو‬ ‫ن و سەرنجی راكێشا بۆ فەلسەفەو بەڵگە‬ ‫عەقڵیەكان‪ ،‬ئە مەلەكاتێكدا بوو كەووتە‬ ‫گەلێكی لەو جۆرە تائەوكاتە بەرگوێی‬ ‫عەرەبەكان نەكەوتبوو‪ ،‬یەحیا پیاوێكی‬ ‫خۆشمەشرەب‌و بیرمەندبو‪ ،‬ئیتر ئەوی‬ ‫لەالی خۆی هێشتەوە‪ ،‬تارۆژێ‌ بەعومەری‬ ‫ووت ‪ ،‬تۆ بەهەموو شتێكی ئەسكەندەریە‬ ‫گەیشتی ‌و تـــەواوی ئــەو دەڤــەرانــەت‬ ‫لەدەستدایە‪ ،‬هەڵبەتە هەرشتانێك بۆتان‬ ‫بەكەڵكە پێویستانەو شتانێكیش كە‬ ‫بێسودە بۆتان دەكــرێ‌ وازی لێبهێنن‪،‬‬ ‫عەمر وتی چیە ئەوشتەی بۆ تۆ بەكەڵكە‪،‬‬ ‫یەحیا لەوەاڵمدا گووتی خەزێنەكانی‬ ‫حیكمەت‌و كتێبخانەكان كەلەگەنجینەكانی‬ ‫شاهانەدان‪ ،‬دیارە هەموو ئەوانە لەالی‬ ‫ئێوە دەستیان بەسەرداگیراوە و من بەوان‬ ‫نیازم هەیە و دیارەكەسودی بۆ ئێوە نیە‪،‬‬ ‫ئیتر عەمر لەچیرۆكی ئــەو كتێبانە‬ ‫پــرســیــاری كـــرد ‪ ،‬یــەحــیــا ووتـــی ‪:‬‬ ‫بطولوماوس فیالدلقوس لەپادشایانی‬ ‫ئــەســكــەنــدەریــە كــاتــێ كــەبــەدەســەاڵت‬ ‫گەیشت‪ ،‬تەواوی فێرخوازانی لەدەوری‬ ‫خۆیدا نزیك ك ــردەوە و دەســتــوری دا‬ ‫بەكۆكردنەوەی هــەر كتێبێك كە لەو‬ ‫ســەردەمــەدا دانــرابــوو»‪ ،‬ئیتر بۆ ئەو‬

‫مەبەستە گەنجینەیەكی فراوانی دروست‬ ‫كردو پیاوێكی بەناوی (زمیرە ) راسپارد‪،‬‬ ‫بۆسەرپەرستیاری ئەو فەرمانە‪ ،‬زەمیرە‬ ‫دەستوری دا تەواوی كتێبەكانی ئەوكاتەی‬ ‫دنــیــا بــەهــەر نـــرخ‌و شــێــوەیــەك بــوە‬ ‫كۆبكەنەوە‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستە بازرگانی‬ ‫تایبەتی راسپارد بۆكڕینی كتێب لەشوێنە‬ ‫دورەدەستەكاندا‪ ،‬لەئەنجامی هەوڵەكانی‬ ‫زەمـــیـــرەدا تـــوانـــرا ‪ 54120‬كتێب‬ ‫لەكتێبخانەكەدا كۆبكرێتەوە‪ ،‬پادشای‬ ‫ئەوكاتە كاتێ‌ ژمــارەی ئەو كتێبانەیان‬ ‫پێوت پرسیاری لەزەمیرە كرد ئایا لەدنیادا‬ ‫كتێبانێكی تر هەن كەلەو كتێبخانەدا‬ ‫نــەبــن‪ ،‬زەمــیــرە وەاڵمــی دایـــەوە بەڵێ‌‬ ‫لــەوواڵتــانــی سيندو هيندو گــورگــان‌و‬ ‫ئەرمەن‌و فارس‌و موصل‌و بابلدا كتێب‌و‬ ‫نوسراوی زۆر هەن‌و لێرە نیمانن ئیتر ئەم‬ ‫وتەیە پادشای لەسەر هەوڵەكانی سورتر‬ ‫كردو توانی هەوڵی بەدەست هێنانی زیاتر‬ ‫بدات بۆ ئەو مەبەستە‪ ،‬ئیدی ئەم هەوڵە‬ ‫لــەدوای پادشاكانی تر بـــەردەوام بوو‪،‬‬ ‫هەردەوام هەوڵی كۆكردنەوەو پاراستنی‬ ‫كتێب‌و نوسراوەكان لەو كتێبخانەیەدا‬ ‫بەبایەخ بوە‪ ،‬بەمجۆرە عەمر بابەتەكەی‬ ‫یەحیای بەگرنگ زانی‌و بۆ ئەم مەسەلەیە‬ ‫بریاریی ئاگادار كردنەوەی خەلیفەی دا و‬ ‫چــیــرۆكــەكــەی یــەحــیــای بــۆ بــاس كرد‬ ‫خەلیفەش لــەوەاڵمــی ئەونامەیەدا بەم‬ ‫جۆرە نوسی ‪ »:‬ئەگەر ناوەڕۆكی ئەو‬ ‫كتێبانە لەگەڵ ناوەڕۆكی كتێبی خوادا‬ ‫موافق بون ئەوا پێویستمان بەبونی ئەوانە‬ ‫نیە‪ ،‬ئەگەر پێچەوانەش بوون ئەوا دوپارە‬ ‫پێویستمان نیە كەواتە لەهەردو باردا‬ ‫پێویستە لەناو بــدرێــن»‪ .‬ئیتر عەمر‬ ‫بەگەیشتنی ئــەو نامەیە دەســتــوری دا‬ ‫تەواوی ئەو كتیبانە لە تونی حەمامەكانی‬ ‫ئەسكەندەریەدا گریان تێبەر دەن‪ ،‬ئەوەبو‬ ‫تاشەش مانگ حەمامەكانی ئەو شارە‬ ‫بەگری كتێب دەسوتان ‪.‬‬ ‫ئەوەی سەرەوە كۆتای قسەكانی ابن‬ ‫قفطى بوو‪ ،‬ئێستا ئەگەر ئەم نوسینە‬ ‫بە نوسینەكەی ابو الفرج بەراورد بكەین‬ ‫تێدەگەین هەمان نوسینەكەی ابن قفطى‬ ‫هێناوە‪ ،‬بەاڵم ئەم نوسینە بەجۆرێك لە‬ ‫جۆرەكان درێژترو رونتر نوسراوەتەوە‪،‬‬ ‫بـــەدەر لــەم بــاســە چــیــرۆكــی حەجاج‬ ‫هەروەكو كتێەكەی ابن قفطى باسكراوە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە پێویستە بزانین كەابن قفگی‬ ‫لەكوێوە ئەم گێڕانەوەی هێناوە‪ ،‬دیارە‬ ‫گومانێكی زاڵ هەیەكەسەرچاوەی ابن‬ ‫قفطى و بەغدادی ئەومەسەلەی پەیوەست‬ ‫بەو رووداوە یەك سەرچاوەیە چونكە‬ ‫هەردوكیان هاوسەردەمی یەكتری بوونە‪،‬‬ ‫تەنها بــەغــدادی كەمێك لەپێش ابن‬ ‫قفطى ژیاوە‪ ،‬چونكە ئەو لەساڵی ‪557‬‬ ‫بەدنیا هاتووەو لەساڵی ‪ 629‬دا كۆچی‬ ‫دوای كــردووە‪ ،‬ئەوەی جێگای بایەخە‬ ‫لێرەدا گەرانە بــەدوای سەرچاوەی ئەم‬ ‫دومێژوونوسەدا ئایا لەچ سەرچاوەیەكدا‬ ‫ئــەم باسەیان وەرگــرتــوە رەنگە ئەمە‬ ‫بــتــوانــێــت تـــارادەیـــەك بــریــار لــەســەر‬ ‫درووستی روداوەكــەبــدات ئەگەر هاتوو‬ ‫دۆزرایــــەوە‪ ،‬ئەگەر لە پێڕستی(ابن‬ ‫ندیم) ی پەیوەست بە( اخبار الفالسفة)‬ ‫و روداوی دامــەزرانــدنــی ئــەم كتێبخانە‬ ‫وردبــیــنــەوە كــەلــەو نــوســراوەداهــاتــووە‬ ‫دەردەكــەوێ‌ كە سەرچاوەی ئەو دومێژو‬ ‫نوسە لێرەدا وەرگیراوە‪ ،‬لەكتێبی مێژووی‬ ‫اســحــاق راهـــب ك ــەدەرب ــارەی هــەواڵ‌و‬ ‫عــادات‌و نەریتی یۆنان‌و رۆمان نوسراوە‬ ‫اسحاق لەبابەتەكاندا باسی دامەزرانی‬ ‫ئەم كتێبخانەیەی كردووە و لەوێدا باس‬ ‫دەكات كە زەمیرە ناوێك دروستی كردووە‬

‫عومەری کوڕی خەتاب‪ :‬هەمو ئەو كتێبانە بخەنە ناو ئاوەوە‪ ،‬چونكە ئەگەر‬ ‫لەواندا راستیەك هەبێت‪ ،‬ئەوە خودا لەوان چاكتر رێنوێنی كردووین‪ ،‬ئەگەر‬ ‫راستیشیان تێدانیەو گومڕاییان تێدایە‪ ،‬ئەوا خودا لەگومڕایی ئازادی كردوین‬

‫و بەم جۆرە باسی كردووە ‪ :‬بطولوماوس‬ ‫فیالدلفوس لەپادشایانی ئەسكەندەریە‬ ‫هەركە بەدەسەاڵت گەیشت دەستی كرد‬ ‫بە گەڕان بەدوای كتێبی عیلمی نوسراودا‬ ‫و ئەم كارەیشی سپارد بەزەمیرە ‪ ،‬دەڵێن‬ ‫زەمیرە پەنجاو چوار هەزارو سەدو بیست‬ ‫كتێبی كۆكردەوە و پەپادشایوت كە لە‬ ‫سەندو هیندو گورگان‌و ئەرمەن‌و موصل‌و‬ ‫بابلیشدا كتێبی زۆر هــە‪ ،‬ئە م باسە‬ ‫بەجۆرێ‌ هاتوە هەمان باسەكەی مێژوو‬ ‫نوسەكانی ترمان یاد دێنێتەوە لێرەوە‬ ‫دەردەكــەوێ‌ كەئەوان لە اسحق راهبیان‬ ‫وەرگرتوە لێرەوە بۆمان دەردەكەوێ‌ كە‬ ‫ابو الفرج لەئاكامی دەمارگیری ئاینییەوە‬ ‫نەهاتوە روداوێكی لەم جۆرە بۆ خەلیفەو‬ ‫مێژووی موسڵمانان دروست بكات وەكو‬ ‫ئەوەی دژانی دەڵێن مەسیحیەو باوكی‬ ‫یەهودیە بۆیە وادەڵێن چونكە خەڵكانی‬ ‫تر لەپێش ئەوەوە هەمان باسیان هێناوە‪،‬‬ ‫هەروەها ابن قفطى ئەم باسەی هێناوە ئەو‬ ‫زانا بەشەرعو بوارەكانی دادوەری بوەو‬ ‫ئەهلی كتێب‌و زانست بوە لە زمان‌و نەحوو‬ ‫علومی قورئاندا بیریار بوەو لەبوارەكانی‬ ‫جەرح و تەعدیلی هەواڵدا وردەكار بوە و‬ ‫سەرەرای ئەوەش كتێبی لە هەرشتێكی تر‬ ‫زۆر المەبەست‌و گرنگ بووە دەبێ‌ چی وای‬ ‫لێكردبێت كەهەواڵێكی لەم جۆرە دروست‬ ‫بكات‪ ،‬دیارە هیچ نابینرێ‌‌و ئەوی ئەو‬ ‫باسی كردوە دەیەوێ‌ راستیمان پیشان‬ ‫بدات‌و هیچی تر‪ ،‬تەنانەت ئەم زانایەخۆی‬ ‫كتێبی هەبووەو كەمردووە منداڵی لەدوو‬ ‫بەجێنەماوە هەربۆیە كتێبەكانی بەدیاری‬ ‫بەخشیوەتە ناصر الدولەی فەرمانڕەوای‬ ‫حەلەب ‪ ،‬ئەو لەمێژو نەحو زمان دا‬ ‫دانراوی هەیە لەوان كتێبی( اخبار مصر)‬ ‫لەسەرەتاوە تاوەكو سوتاندنی كتێبخانەی‬ ‫میسر هــەمــوی بــاســكــردووە لەشەش‬ ‫بەرگدا هەروەها كتێبی(تراجم الحكما‌ء)‬ ‫ی هەیە دیــارە هۆكاری گرنگی نەدان‌و‬ ‫باسنەكردنی ئەم روواوە گرنگە لەالیەن‬ ‫موسڵمانەكانەوە رەنگە لەسەر ئەوە بێت‬ ‫كەئەوان خۆیان بەدانەری كتێب‌و بایەخ‬ ‫پێدەری ئەو مەیدانە دەزانن‌و پێیانشەرمە‬ ‫كەسەردەمێكی زێــری ـن‌و دیـــاری وەكــو‬ ‫راشدینەكان بەو رووداوە لەكەداربكەن‪.‬‬ ‫سەبارەت بەسوتاندنی كتێبخانەكانی‬ ‫واڵتی ئێران‌و فارس لەسەردەمی فتوحات‌و‬ ‫پێش فتوحاتدا سەرچاوەگەلێكی ناڕون‌و‬ ‫ئاڵۆز لەپێش چـــاودان كە دیسانەوە‬ ‫بریاردان توێژەر ماندو دەكاتەوە ئەوەی‬ ‫لێرەدا ئاماژە بەو روداوە دەكات دانەری‬ ‫كتێبی كشف الظنون‪ ،‬ئەو لەمیانەی‬ ‫قسەكردن لــەســەر زانستی پێشینان‬ ‫ئــەم هــەواڵــە بــەم جــۆرە دەگێڕێتەوە‪:‬‬ ‫«كاتێ‌ موسڵمانەكان بوونە فەرمانڕەوای‬ ‫ئێران دەستان گــرت بەسەر تــەواوی‬ ‫كتێبخانەكاندا‪ ،‬سەعدی كوڕی وەقاص‬ ‫نامەی نارد بۆخەلیفە تاوەكو تەواوی‬ ‫كتێبەكان بگوازنەوە بۆ ناو موسڵمانەكان‪،‬‬ ‫عومەر لەوەاڵمدا بەو جۆرەی نوسی‪ :‬هەمو‬ ‫ئەو كتێبانە بخەنە ناو ئاوەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگەر لەواندا راستیەك هەبێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫خودا لــەوان چاكتر رێنوێنی كردووین‪،‬‬ ‫ئەگەر راستیشیان تێدانیەو گومڕاییان‬ ‫تێدایە‪ ،‬ئــەوا خــودا لەگومڕایی ئــازادی‬ ‫كــردویــن‪ ،‬ئــەوا پێویستمان پێیان‬ ‫نیە‪ ،‬كەواتە لەهەردوباردا لەناو یان‬ ‫بدەن ‌وبیان سوتێنن» ئیتر سەعدیش‬ ‫یان سوتاندنی یان لەناویدان‪ ،‬بەم جۆرە‬ ‫تــەواوی زانستی ئێرانیەكان لەنێوچوو‪.‬‬ ‫هەروەها لەشوێنێكی تر لەمەڕ گفتوگۆ‬ ‫دەربـــارەی زانستی ئێرانیەكان دەڵـێ‌‪:‬‬ ‫«موسڵمانان هــەر شوێنێك كەچوبن‬ ‫كتێبەكانیان سوتاندوە»‪ .‬ابن خلدونیش‬ ‫دەڵێ‌‪« :‬كەواتە زانستەكانی ئێران كە‬ ‫لەكاتی فەتحدا لەنێودران مانای چی‬ ‫بــوو ‪.‬بــەم جــۆرە لەنێو پێچو پەنای‬ ‫سەرچاوەكۆنەكاندا دەتوانین دەرك بەو‬ ‫راستیە بكەین كە لەقۆناغێكی مێژوویدا‬ ‫هێزێكی فیكری‌و ســەربــازی هەبوە بۆ‬ ‫لەنێودانی بیروباوەڕو نوسین‌و عەقڵەكانی‬ ‫تر»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )239‬دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫دەستوورێکی هەموارنەکراوە‬

‫حەمەسەعید حەسەن‬ ‫زاهد‪ ،‬وەرە ناو بەزمی حەریفانی خەرابات‬ ‫الدە لە ڕیا و سەرزەنشتی قۆڕ و خورافات‬ ‫یەک جورعە بنۆشە لە مەی بێ غەش و گوڵڕەنگ‬ ‫ئەسلەن مەدە تۆ بەو پڕوپووچانە موباالت‬ ‫مایل نە بە حۆر و نە بە غیلمانی بە‌هەشتم‬ ‫گەر بێت و بکەم من لەگەڵ ئەو شۆخە موالقات‬ ‫ئەحمەد موختار جاف‬

‫ئاسایی بێت‪ ،‬عەرەب بە ناوی ئیسالمەوە‬ ‫بێت و کوردستان داگیر بکات‪ ،‬بەاڵم دژی‬ ‫ئەوە بین‪ ،‬فەرەنساییەکان بچن جەزائیر‬ ‫بخەنە بن دەستی خۆیانەوە؟‬

‫موسڵمانان کۆچ بۆ وەاڵتانی ئەورووپا‬ ‫دەکــەن‪ ،‬تا بۆیان بلوێت‪ ،‬ئیش ناکەن‬ ‫و بــەو کۆمەکە بژێویی خۆیان دابین‬ ‫دەکــــەن کــە ئــیــشــکــەرانــی وەاڵتــەکــە‬ ‫وەک باج دەیــدەن‪ ،‬تەنانەت زۆرێک لە‬ ‫جیهادییەکان‪ ،‬سااڵنێکی دوور و درێژ بەو‬ ‫بتی تۆ دەتپەرستم من عیبادەت بۆ خودا ناکەم‬ ‫نان و نمەکەی غەیرەدین‪ ،‬ژیانیان بەسەر ئەگەرچی ئاگری جوملەی جەهەننەم بۆم لە کارا بێ‬ ‫بــردووە‪ .‬ئەوەیش هەر پارادۆکسە‪ ،‬کە‬ ‫عەلی عارف ئاغا‬ ‫لەشکری ئیسالم ئیسپانیای داگیرکردووە‬ ‫و دینی موحەممەدی بە زەبری شمشێر‬ ‫ئینسان ئــازادە سەر بە کام ئایینە‪،‬‬ ‫بەسەر خەڵکەکەیدا سەپاندووە‪ ،‬بە‬ ‫پیرۆز یان هەر سەر بە هیچ ئایینێک نییە‪.‬‬ ‫بەاڵم‬ ‫و بە فەتح و بە جیهاد‪ ،‬بزانین‪،‬‬ ‫(شیلی)ی ئەوە هەڵەیە پێمان وابێت‪ ،‬ئەم ئایین‬ ‫ئەوەی کە لەشکری ئیسپانیا‬ ‫مەسیحی بەسەر لــەوی دیکە باشترە‪ ،‬ئاخر ئایینگەل‬ ‫داگیر کردووە و‬ ‫ئایینیکـــردووە‪ ،‬بخەینە بە ئاسمانی و بە زەوینییەکانییەوە‪،‬‬ ‫فــەرز‬ ‫خەڵکەکەیدا‬ ‫داگیرکاریی ئیمپریالیستانەوە‪ ،‬هەمان سەرچاوە و هەمان مەبەستیان‬ ‫خانەی‬

‫ئــەوەی کە ئێمە موسڵمانین‪ ،‬هیچ‬ ‫ئازایەتی خۆمانی تێدا نییە‪ ،‬ئاخر دوور‬ ‫لە خواستی خۆمان‪ ،‬بە میراتی لە دایک‬ ‫و باوکمانەوە بۆمان مــاوەتــەوە‪ ،‬خۆ‬ ‫نەچووین ئــاوەز بەگەڕ بخەین و لەنێو‬ ‫هەموو ئایینەکاندا‪ ،‬ئیسالم هەڵببژێرین‪.‬‬ ‫ئازایەتی باوانیشمانی تێدا نییە‪ ،‬ئاخر‬ ‫ئەوانیش وەک ئێمە هەر بە میراتی بۆیان‬ ‫ماوەتەوە‪ .‬ئەوەی موسڵمانین‪ ،‬زادەی‬ ‫دوو فاکتەرە‪ ،‬یەك‪ :‬جوگرافیا‪ ،‬چونکە‬ ‫لەشکری داگیرکاری ئیسالم‪ ،‬گەیشتووەتە‬ ‫زێدی ئێمە‪ .‬دوو‪ :‬الوازیی ویستی باپیرە‬ ‫هەرە گەورەکانمان‪ ،‬کە نەیانتوانیوە‪،‬‬ ‫وەک پێویست داکــۆکــی لــە بـــاوەڕی‬ ‫دێرینی خۆیان‪ ،‬ئیدی هەر چییەک بووە‪ ،‬هــەرچــەنــدە هیچ جیاوازییەکیان لە‬ ‫بکەن‪ .‬کەواتە ئەوە نیشانەی بوێری و نێواندا نییە‪ .‬وەک چۆن ئەوە زوڵمە‪،‬‬ ‫زیرەکی و ئینساندۆستیی ئێمە نییە‪ ،‬کریستیانەکان وەاڵتانیان داگیر کردووە و‬ ‫کە موسڵمانین‪ ،‬لە باشترین حاڵەتیدا‪ ،‬ئایینی مەسیحیان بەسەر دانیشتووانیدا‬ ‫رێکەوتە‪ .‬وەک چۆن ئــەوە ڕاسیزمە‪ ،‬ســەپــانــدووە‪ ،‬ئــەوەیــش هــەر زوڵــمــە‪،‬‬ ‫شانازییەک بە ڕەگەز و ڕەچەڵەکمانەوە ئایینێک کە لە عەرەبستانەوە سەری‬ ‫بکەین‪ ،‬خۆمان لە گەالنی دیکە پێ هەڵداوە‪ ،‬هەر بە داگیرکردنی زۆرێک لە‬ ‫بڵندتر بێت‪ ،‬ئەوەیش هەر ڕاسیزمە‪ ،‬وەاڵتانی ئاسیا و ئەفریکاوە نەوەستاوە‪،‬‬ ‫ئایینی خۆمان لە ئایینی ئەوانی دیکە‪ ،‬پەالماری ئەورووپایشی داوە و لەو سێ‬ ‫کیشوەرە‪ ،‬بە ســەدان هــەزار کیژۆڵە و‬ ‫پێ بااڵتر بێت‪.‬‬ ‫ئــەوە پــارادۆکــســە کــە لــە ڕوانــگــەی کوڕیژگەی بە دیل گرتووە و وەک کۆیلەی‬ ‫ئیسالمی میللییەوە‪ ،‬نــان و چێشتی سێکسی بازرگانیی پێوە کردوون‪ .‬ئەوە‬ ‫دەستی غەیرەدین‪ ،‬پیسن‪ ،‬کەچی کە لە غەیری دووڕوویی چی دیکەیە‪ ،‬پێمان‬

‫پارێزراو بێت‪ .‬ئەگەر قەرارە بتپەرست‬ ‫بــە ئــاگــری دۆزەخ بسووتێت‪ ،‬ئــەوە‬ ‫پێوەندیی بە خۆیەوە هەیە‪ ،‬هیچ زیانی‬ ‫بۆ خواپەرستان نییە‪.‬‬ ‫مــەال کــرێــکــار کــە لــە دیمانەکەی‬ ‫تەلەفیزیۆنی نــەرویــژدا‪٢٥( ،‬ی ‪٢‬ی‬ ‫‪ )٢٠١٥‬گوتی‪( :‬ئــەوی سووکایەتی بە‬ ‫پیرۆزییەکانی ئیسالم بکات‪ ،‬پێویستە‬ ‫بــکــوژرێــت‪ )،‬قسەیەکی نەکرد لەگەڵ‬ ‫شەریعەتی ئیسالمدا ناکۆک بێت‪ .‬کە‬ ‫دەستگیر کرایەوە‪ ،‬بەڵگەیە بۆ ئەوەی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ڕیفۆرمی بە خۆیەوە نەدیوە و‬ ‫هەر ملکەچی ئەو دەستوورەیە کە چواردە‬ ‫سەدە زیاتر لەمەوبەر سەری هەڵداوە‪.‬‬ ‫لە ئەورووپا هەر کەسێک ئەو بڕگانەی‬ ‫نێو ئەو دەستوورە کە ڕق و هەڕەشەیان‬

‫نامۆیی نەکەن‪ ،‬بیریان لە هەموارکردنی‬ ‫ئەو دەســتــوورە نــەکــردووەتــەوە‪ ،‬ئاخر‬ ‫ئایین کە ڕۆڵی دەستووری بینی‪ ،‬دەبێت‬ ‫ملکەچی هەموارکردنەوەیش بێت‪.‬‬ ‫لەو باشووری عێراقە‪ ،‬ئەوە بەشێک بوو‬ ‫لە کولتوور‪ ،‬لە تابلۆی گەرماو دەنووسرا‪:‬‬ ‫(تایبەتە بە موسڵمانان‪ ).‬مەبەست‬ ‫ئەوەبوو‪ ،‬چوونە ژوورەوە بۆ سابیئە و‬ ‫کریستیان قەدەغەیە‪ .‬ئایا ئەوە ڕاسیزم‬ ‫نییە؟ سەرنجی ناوی ئەو واڵتانە بدەن کە‬ ‫زۆرترین پێشێلکاریی مافی مرۆڤیان تێدا‬ ‫دەکرێت‪ ،‬دەبینن نزیکەی هەموویان ئەو‬ ‫واڵتانەن کە پێڕەوی شەریعەت دەکەن‪،‬‬ ‫وەک ئــێــران‪ ،‬ســـوودان‪ ،‬سعوودستان‬ ‫و پاکستان‪ .‬ئایا ئــەوە ڕێکەوتە‪ ،‬یان‬ ‫پێوەندیی بە دەستوورێکەوە هەیە کە‬

‫پێویستە بە زەبری یاسا‪ ،‬دەمی ئەو گوتاربێژ و بانگخوازانە دابخرێت‪،‬‬ ‫کە لە بڵندگۆی مزگەفتەکان و سکرینی تیڤییەکانەوە‪ ،‬ژاری ڕق باڵو‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬سووکایەتی بە ژنان و هەڕەشە لە ئازادیخوازان دەکەن‬ ‫هەیە‪ .‬هیچ کەسێک بە پاساوی ئەوەی‪،‬‬ ‫ئایینەکەی خۆی لە ئایینی ئەوانی دیکە‬ ‫باشترە‪ ،‬ئەو مافەی نییە‪ ،‬ئەوانی تر‬ ‫بە کافر و خۆی بە بڕوادار بناسێنیت‪.‬‬ ‫خەڵک ئازادە بت دەپەرستێت‪ ،‬یان خوا‪،‬‬ ‫کەس بۆی نییە‪ ،‬بچێت بتی بتپەرست‬ ‫بشکێنێت و بە زەبری شمشێر ئایینێکی‬ ‫دیکەی بە سەردا بسەپێنێت‪ .‬وەک چۆن‬ ‫سپیپێست و ڕەشپێست هەمان قەدریان‬ ‫هەیە‪ ،‬خواپەرست و بتپەرستیش هەمان‬ ‫بەهایان هەیە و هیچیان لەوی دیکەیان‬ ‫بااڵتر نین و دەبێت ئازادیی هەردوو الیان‬

‫لێ دەچــۆڕێــت‪ ،‬بە نــاوی خۆیەوە باڵو‬ ‫بکاتەوە‪ ،‬دەستگیر دەکــرێــت‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەنا کە نــازادی نییە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫کەس بۆی نییە‪ ،‬سووک سەرنجی ئەوانی‬ ‫دیکە بدات‪ .‬بە گوێرەی ئەو دەستوورە‪،‬‬ ‫(ئــەوی کوفر بکات‪ ،‬خوێنی حەاڵڵە و‬ ‫ئەوی بیکوژێت‪ ،‬دەستی سەوز دەبێت‪).‬‬ ‫ئەم بۆچوونە کە لە سایەی ئیسالمدا‬ ‫پێڕەو دەکرێت‪ ،‬لە ئەورووپا ئەوی قسەی‬ ‫وا بنووسێت‪ ،‬یان بکات‪ ،‬بە تاوانێک کە‬ ‫سزای قورسی بە دوادا دێت‪ ،‬بۆی هەژمار‬ ‫دەکرێت‪ .‬ئاخۆ زانایانی ئیسالم‪ ،‬هیچ‬ ‫نەبێت بۆ ئەوەی لە دونیادا هەست بە‬

‫هەرگیز هەموار نەکراوەتەوە؟ ئایا بۆ‬ ‫ئەم سەردەمە دەست دەدات‪ ،‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫پێمان وابێت‪ :‬پیاو لە ژن عاقڵترە؟ پیاو‬ ‫سەرداری ژنە؟ پیاو مافی ئەوەی هەیە لە‬ ‫ژن بدات؟ پیاو لە بەشە میراتیدا‪ ،‬دەبێت‬ ‫دوو هێندەی ژنی بکەوێت؟ ئەوەی داعش‬ ‫لە مۆزەی مووسڵ کردی‪ ،‬الدان نییە لەو‬ ‫دەستوورە‪ ،‬دووبارەبوونەوەی سیناریۆی‬ ‫فەتحی مەککە و شکاندنی بتەکانی‬ ‫کەعبەیە‪ .‬ئایا ئەو تێڕوانینە بۆ کولتوور‬ ‫و ئایینی ئەوانی دیکە‪ ،‬ماوە بەسەرچوو‬ ‫نییە؟‬ ‫ئەوە تاوانە ئەگەر ڕقمان لە کەسانێک‬

‫سه‌رچاوه‌ی دارایی سه‌له‌فیه‌كان‬

‫بێت‪ ،‬تەنیا لە سۆنگەی ئەوەوە وەک ئێمە‬ ‫بیر ناکەنەوە‪ ،‬یان هەمان ئایینی ئێمەیان‬ ‫نییە‪ .‬ئەوەیش تاوانە‪ ،‬سووک سەرنجی‬ ‫ئەوانە بدەین‪ ،‬پێشینەیان جیاوازە لە هی‬ ‫ئێمە‪ ،‬یان ڕەنگی پێستیان لە ڕەنگی‬ ‫پێستی ئێمە ناچێت‪ ،‬یــان بــوودایــی‪،‬‬ ‫جوولەکە‪ ،‬ئێزدی‪ ،‬یارسان‪ ،‬کریستیان و‬ ‫بێدینن‪ .‬تاوانە ئەگەر بە چاوێکی نزمەوە‬ ‫سەیری قەرەج‪ ،‬یان هەر کەمینیەکی دیکە‬ ‫بکەین‪ .‬پێویستە بە زەبری یاسا‪ ،‬دەمی‬ ‫ئەو گوتاربێژ و بانگخوازانە دابخرێت‪،‬‬ ‫کە لە بڵندگۆی مزگەفتەکان و سکرینی‬ ‫تیڤییەکانەوە‪ ،‬ژاری ڕق باڵو دەکەنەوە‪،‬‬ ‫سووکایەتی بــە ژنــان و هــەڕەشــە لە‬ ‫ئازادیخوازان دەکەن‪ .‬نەک کۆلکەمەالیەک‬ ‫کە نانی جەهل دەخوات و لە هەوڵی بە‬ ‫زیندوو هێشتنەوەی جەهلدایە‪ ،‬کەس لەم‬ ‫سەر زەوینە بەرینە مافی ئەوەی نییە‪ ،‬بە‬ ‫بێدینێک بڵێت کافر‪ ،‬ئاخر (بێدینی)یش‪،‬‬ ‫جۆرێکە لە بیروباوەڕ و پێویستە وەک‬ ‫هەر ئایینێکی دیکە‪ ،‬ڕێزی لێ بگیرێت‪.‬‬ ‫هەر ئایینێک ڕیفۆرمی بە خۆیەوە‬ ‫نەدیتبێت‪ ،‬وەک مەحاڵ وایە‪ ،‬بتوانێت‬ ‫خۆی لەگەڵ دونیای نوێدا بگونجێنێت‪،‬‬ ‫ئــەوە بۆیە کە گوێمان لە ئاخاوتنی‬ ‫کەسانی سەر بە حیزبە ئیسالمییەکان‬ ‫دەبێت‪ ،‬وا هەست دەکەین لە سەدەکانی‬ ‫ناوینەوە نا‪ ،‬لە چاخی بەردینەوە دەنگیان‬ ‫دێــت‪ .‬ڕاسیزمی ئەڵمانیایی (‪١٩٣٣‬‬ ‫ ‪ )١٩٤٥‬تەنیا دوازدە ساڵی خایاند‪،‬‬‫ڕێبەرانی ئوممەتی ئیسالم چواردە سەدە‬ ‫زیاترە‪ ،‬لە ڕوانگەی ڕاسیزمەوە‪ ،‬سەرنجی‬ ‫خەڵکانی غەیرە موسڵمان دەدەن و‬ ‫ئــەوەیــش بە مافی بێ چەندوچوونی‬ ‫خۆیان دەزانن!‬ ‫‪٥‬ی ئاداری ‪٢٠١٥‬‬ ‫(*) خەرابات بە مانای مەیخانە دێت‪ ،‬نەک‬ ‫کاولە و وێرانە‪ ،‬وەک گەلێک نووسەر بە هەڵە‬ ‫بۆی دەچن‪.‬‬

‫بۆ په‌ڕله‌مان و حكوومه‌تی هه‌رێم له‌سه‌رچاوه‌ داراییه‌ گوماناوییه‌كان ناپرسنه‌وه‌؟‬ ‫ساالر تاوه‌گۆزی‬ ‫له‌هه‌رێمی كوردستاندا له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫لێپێچینه‌وه‌یه‌كی بــاش له‌سه‌رچاوه‌ی‬ ‫داهاتی هیچ كه‌س و الیه‌ن و گروپێك‬ ‫نییه‌‪ ،‬ئیدی هه‌رێمه‌كه‌مان بووه‌ت ‌ه مه‌یدانی‬ ‫ملمالنێی بازرگانی ئابووری و سیاسی و‬ ‫فیكری‪ ،‬ڕێكخراوی سه‌رب ‌ه سیاسه‌تی‬ ‫ده‌وڵه‌تان به‌شێوه‌یه‌ك قوربانیی یه‌كه‌م‬ ‫له‌و مه‌یدانی ملمالنێیانه‌دا هاواڵتیانی‬ ‫هه‌رێمه‌كه‌ن‪.‬‬ ‫الیه‌نێكی ده‌ره‌كــی بۆ ده‌ســتــوه‌ردان‬ ‫ل ‌ه الیه‌نی فیكری و ئابووری و سیاسی‬ ‫كوردستان؛ ته‌نها ئه‌وه‌نده‌ی به‌س ‌ه له‌ته‌ك‬ ‫كه‌سێكی پایه‌دار یان الیه‌نێكی سیاسی‬ ‫هه‌رێمدا به‌بێ گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ حكوومه‌ت‬ ‫هه‌ماهه‌نگی هه‌بێت و به‌رژه‌وه‌ندییه‌ك‬ ‫به‌یه‌كیانه‌و‌ه ببه‌ستێته‌وه‌‪ ،‬ئیدی ده‌توانێت‬ ‫به‌كه‌یفی خۆی ته‌ڕاتێن بكات و كه‌ناڵێكی‬ ‫میدیایی و دامه‌زراوه‌و نووسینگه‌و ناوه‌ندی‬ ‫خوێندن دابمه‌زرێنێت و بیری توندڕه‌وی‬ ‫باڵوبكاته‌و‌ه یان له‌به‌رژه‌وه‌ندیی سیاسیی‬ ‫ن ـه‌ت ـه‌وه‌ك ـه‌مــان بـــدات‪ ،‬بـه‌بــێ ئــه‌وه‌ی‬ ‫حكوومه‌ت بوێرێت یه‌ك فززه‌ی لێوه‌بێت‬ ‫و بڵێت‪ :‬ئ ـه‌رێ كاك ‌ه بێزه‌حمه‌ت له‌م‬ ‫قه‌یرانی مووچه‌و بوودجه‌یه‌ی هه‌رێمدا‬ ‫تۆ ئه‌و هه‌موو‌ه پــاره‌ت له‌كوێ بوو وا‬ ‫شووڵت لێهه‌ڵكێشاوه‌و خه‌ریكی تێكدانی‬ ‫ئینتیمای سیاسی و فیكری و نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ڕۆڵه‌كانی گه‌له‌كه‌مانیت و له‌به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ده‌وڵه‌تان یان گه‌الن و الیه‌نێكی دیاریكراو‬ ‫ئاراسته‌یان ده‌كه‌یت؟‬ ‫یه‌كێك له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی كه‌وا ورده‌ورد‌ه‬ ‫خ ـه‌ریــك ـ ‌ه ســێــب ـه‌ره‌ك ـه‌ی لـه‌هـه‌رێــمــی‬ ‫كودستاندا گ ـه‌ور‌ه ده‌بێت (شانشینی‬ ‫عه‌ره‌بستانی سه‌عودیه‌)یه‌‪ ،‬هه‌میشه‌ش‬ ‫ئــامــرازی ده‌ســـتـــوه‌ردان ل ـه‌كــاروبــاری‬ ‫ده‌وڵه‌تان له‌الیه‌ن سه‌عودیه‌و‌ه هه‌ڵگرانی‬ ‫بیری سه‌له‌فیزم و وه‌هابیزم بــوون‪،‬‬ ‫ئیدی سه‌له‌فی جیهادیبن یان سه‌له‌فی‬ ‫ناجیهادی‪ ،‬كه‌ به‌بڕوای من هه‌ردووكیان‪-‬‬

‫به‌داعشیشه‌و‌ه ‪ -‬له‌زۆربه‌ی ه ـه‌ره‌زۆری ناڕه‌زاییه‌كی ده‌سته‌جه‌معی له‌دژی وه‌لی ته‌زكی ‌ه چییه‌‪ ،‬ته‌زكی ‌ه ئه‌گه‌ر ل ‌ه زیهنی‬ ‫بنه‌ما عه‌قیدییه‌كانیاندا یه‌كده‌گرنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مره‌ك ‌ه ب ‌ه كارێكی ناپه‌سه‌ند (مكروه‌) مرۆڤی كورددا ب ‌ه مانای پشتیوانی سیاسی‬ ‫سه‌ره‌تا سه‌له‌فیی ناجیهادی گۆمه‌ك ‌ه ده‌زانێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌مه‌یش ‌ه سه‌له‌فییه‌كانی كه‌سێك بێت‪ ،‬ئـه‌وا ل ‌ه الی سه‌له‌فیزم‬ ‫ده‌شێت به‌مانای پشتیوانیی فیكری و‬ ‫ده‌شڵه‌قێنێت و ئاماده‌ی ده‌كات‪ ،‬پاشان ئه‌مڕۆ خۆپێشاندان ب ‌ه ناڕه‌وا ده‌زانن‪.‬‬ ‫الی هه‌مووشمان ڕوون ‌ه سه‌له‌فییه‌كانی ئاینی و سیاسیش بێت‪ ،‬چونك ‌ه سه‌له‌فیزم‬ ‫ڕۆڵی سه‌له‌فی جیهادی دێت‪.‬‬ ‫له‌م دواییه‌دا ل ‌ه هه‌رێم سه‌له‌فییه‌كان كوردستان به‌تایبه‌تی شوێنكه‌وتووانی هــه‌ر ل ـه‌س ـه‌رده‌مــی عه‌باسییه‌كانه‌و‌ه‬ ‫به‌ڕابه‌رایه‌تی كه‌سێك به‌ناوی دكتۆر مه‌ال عه‌بدول لە‌تیف كێ ب ‌ه وه‌لی ئه‌مر له‌دوای میحنه‌ته‌كه‌ی (ئه‌حمه‌دی كوڕی‬ ‫(عه‌بدول لە‌تیف سه‌له‌فی) چاالكییه‌كانیان ده‌زانــن‪ ،‬بـه‌اڵم خوازیارم وه‌لــی ئه‌مری حه‌نبه‌ل)ـ ‌ه و‌ه لـه‌سـه‌رده‌مــی خه‌لیف ‌ه‬ ‫فراوانبووه‌و خــاوه‌ن ماكینه‌ی میدیایی سه‌له‌فییه‌كانی خۆمان ك ‌ه من له‌به‌رئه‌وه‌ی (موته‌وه‌كیل) ئامرازێك بوو‌ه به‌ده‌ستی‬ ‫خۆیانن و نێوانیشیان له‌ته‌ك الیه‌نێكی بنه‌ماڵه‌كه‌ی ئه‌هلی ته‌سه‌وفه‌‪ ،‬هه‌م ڕێزی سیاسییه‌كانه‌و‌ه و له‌خزمه‌ت ده‌سه‌اڵتی‬ ‫لێده‌گرم و هه‌میش دوعــای بۆ ده‌كه‌م عه‌بباسیه‌كاندا بــووه‌‪ .‬ئه‌مه‌یش وه‌ك‬ ‫سیاسی ناو ده‌سه‌اڵتدا خۆش دیاره‌‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه سیاسه‌ته‌كانی سه‌له‌فیزم ل ‌ه سه‌له‌فییه‌كان له‌ڕێگه‌ی قۆستنه‌وه‌ی پاداشتێكی شوێنكه‌وتووانی مه‌زهه‌بی‬ ‫كۆنه‌و‌ه تا ئه‌وڕۆك ‌ه خۆ نزیككردنه‌وه‌یان ‌ه ده‌سته‌واژه‌ی وه‌لی ئه‌مره‌و‌ه ل ‌ه ئایینده‌دا حه‌نبه‌لی بوو بۆ موته‌وه‌كیل ك ‌ه كۆتایی‬ ‫ل ‌ه پیاوی یه‌كه‌می ده‌س ـه‌اڵت و بڕینی زیان به‌و ئاشتیی ئاینی و كۆمه‌اڵیه‌تی ب ‌ه میحنه‌ته‌كانی ئیبن حه‌نبه‌ل هێناو‬ ‫كااڵی (وه‌لی ئه‌مر)ـ ‌ه به‌بااڵیدا تا ئه‌و و سیاسی و پره‌نسیپ ‌ه دیموكراسییان ‌ه حه‌نبه‌لییه‌كانی باپیره‌ی سه‌له‌فییه‌كانی‬ ‫كاته‌ی ك ‌ه گه‌شه‌ده‌كه‌ن‪ ،‬دواجــار هه‌ر نه‌گه‌یه‌نن ك ‌ه حزبه‌كه‌ی وه‌لــی ئه‌مر ئه‌مڕۆی بۆ مه‌رامی سیاسی به‌تایبه‌ت بۆ‬ ‫سه‌ركوتكردنی شیعه‌ به‌كاردەهێنا‪.‬‬ ‫خۆیان یان گروپێك له‌خۆیان به‌بیانوویه‌ك شانازییان پێوه‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫سه‌له‌فیزم ل ‌ه جیهاندا به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫هـــه‌روه‌هـــا الی هـــه‌مـــووان ڕوونـــ ‌ه‬ ‫لــه‌دژی وه‌لــی ئه‌مره‌ك ‌ه ڕاده‌وه‌ســتــن و‬ ‫به‌ره‌و سه‌له‌فیی جیهادی هه‌نگاوده‌نێن و سه‌له‌فییه‌كانی س ـه‌عــودی ـه‌ش چۆن چوست و چاالك و به‌رنام ‌ه بۆ داڕێژراو‬ ‫دۆودۆشاو تێكه‌ڵده‌كه‌ن‪ ،‬ده‌بن ‌ه موجاهید گوێڕایه‌ڵ و دارده‌ســت و گوێله‌مشتی كارده‌كات‪ ،‬تاوه‌كو جیهان بكات به‌خۆی‬ ‫ئــال سـه‌عــودن‪ .‬به‌تایبه‌تی سه‌له‌فیی ‌ه و خۆیشی هیچ ئاماده‌گیی گۆڕانكاری‬ ‫ل ‌ه دژی وه‌لی ئه‌مره‌كه‌ی دوێنێیان‪.‬‬

‫باسی كردوو‌ه ئه‌م دامه‌زراوه‌و كۆمه‌ڵه‌و‬ ‫حزبانه‌ی خواره‌وه‌ن‪:‬‬ ‫‪(-1‬إدار‌ه هیئ ‌ة البحوث والــدعــو‌ة‬ ‫واإلرشــــاد) كـه‌ ســه‌رچــاوه‌ی سه‌ره‌كی‬ ‫بیرو پــاره‌داركــردنــی بیری وه‌هابیزم‬ ‫و سه‌له‌فیزم ‌ه ل ‌ه جیهانداو پاره‌یه‌كی‬ ‫ئێجگار زۆری له‌به‌رده‌ستدایه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫توانای دروستكردنی مزگه‌وت و ناوه‌ندی‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه باڵوكردنه‌وه‌ی بیری سه‌له‌فیزم‬ ‫و وه‌هابیزمی ل ‌ه جیهاندا هه‌یه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی كاره‌كانیشی هه‌ماهه‌نگی‬ ‫له‌ته‌ك (رابطة العالم اإلسالمي) ده‌كات‬ ‫كه‌ له‌گشت جیهاندا نووسینگه‌ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪(-2‬رابط ‌ه العالم اإلسالمي) قورئان و‬ ‫كتێبه‌كانی ئیبن ته‌یمییه‌و پێشه‌وایانی‬ ‫سه‌له‌فیزم و وه‌هابیزم باڵوده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪(-3‬جمعیة إحیا‌ء التراث في الكویت)‪،‬‬ ‫خــــاوه‌ن بــوودج ـه‌ی ـه‌كــی نــاوخــۆیــی و‬ ‫ده‌ره‌كییه‌‪.‬‬ ‫‪(-4‬حـــزب العدال ‌ة في جاكارتا في‬ ‫أندونیسیا)‪.‬‬

‫هه‌م په‌ڕله‌مان و هه‌میش حكومه‌ت به‌رپرسن له‌وه‌ی بزانن سه‌رچاوه‌ داراییه‌‬ ‫قه‌به‌كان له‌سه‌رجه‌م بواره‌كاندا چۆن دێنه‌ كوردستانه‌وه‌و له‌پێناو چیدان‪،‬‬ ‫به‌اڵم وادیاره‌ هێشتا ده‌سه‌اڵتی حزب زۆر له‌وان گه‌وره‌تره‌‪ ،‬ده‌نا بۆ له‌سه‌رچاوه‌‬ ‫داراییه‌ گوماناویه‌كانی سەلەفییەکان ناپرسنه‌وه‌؟‬ ‫وه‌ك بیرمه‌ندی ئیسالمی دكتۆر‬ ‫(محه‌ممه‌د ع ـه‌مــمــاره‌) ئــامــاژه‌ی بۆ‬ ‫كــردوو‌ه كاكی وه‌لی ئه‌مر هه‌ركه‌سێك‬ ‫بــێــت الی تــیــۆریــزه‌كــه‌ری یه‌كه‌می‬ ‫سه‌له‌فیزم (ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ل)‬ ‫ئــه‌رك(واجــب)ـــه‌‪،‬‬ ‫گوێڕایه‌ڵیكردنی‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه وه‌لی ئه‌مرێكی خراپه‌كاریش‬ ‫بێت یان ب ‌ه گوزارشت ‌ه سه‌له‌فییه‌كه‌ی‪:‬‬ ‫هـه‌رچـه‌نــد‌ه فاجیرو فاسیقیش بێت‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ئیبن حه‌نبه‌ل هه‌ر شۆڕشێك یان‬

‫مـه‌دخـه‌لــیــیـه‌كــان كــ ‌ه شــێــخ (ڕه‌بــیــع‬ ‫ئه‌لمه‌دخه‌لی) ڕابه‌رایه‌تییان ده‌كات و شێخ‬ ‫ڕه‌بیعیش خه‌ڵكانیك ب ‌ه به‌كرێگیراوی‬ ‫هه‌واڵگری سه‌عودیی ‌ه تۆمه‌تباری ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫بۆ زانیاری خوێنه‌رانیش ڕه‌بیع مه‌دخه‌لی‬ ‫عه‌بدول لە‌تیفه‌كه‌ی خۆمانی (ته‌زكیه‌)‬ ‫كردووه‌‪.‬‬ ‫وابزانم له‌به‌رهه‌یمه‌نه‌تی حزبیی ل ‌ه‬ ‫كوردستاندا ئه‌وه‌ند‌ه ده‌ردمان به‌ده‌ست‬ ‫ته‌زكیه‌و‌ه دیوه‌‪ ،‬هه‌موومان باش ده‌زانین‬

‫تــێــدا نــیــیــه‌‪ ،‬تــا لــه‌تــه‌ك سیستمی‬ ‫جیهانیدا بگونجێت‪ .‬بــۆ ئه‌مه‌یش‬ ‫له‌چه‌ندین ڕێگه‌و‌ه و به‌پاڵپشتی چه‌ندین‬ ‫ڕێكخراو و كه‌سایه‌تی كاره‌كانی خۆی‬ ‫جێبه‌جێده‌كات‪ ،‬هه‌ر بانگخوازو وتاربێژ و‬ ‫واعیزێكیش كاریان بۆ بكات پاره‌ی باشی‬ ‫بۆ ڕه‌وان ‌ه ده‌كه‌ن‪ .‬دیارترین سه‌رچاوه‌ی‬ ‫هه‌نارده‌كردنی پاره‌كانیشان له‌جیهاندا‬ ‫وه‌ك (حسن بن علی السقاف) له‌الپه‌ڕ‌ه‬ ‫(‪)119-118‬ی كتێبی (السلفیة الوهابیة)‬

‫‪(-5‬جماع ‌ة مقبل بن هادي الوادعي في‬ ‫الیمن)‪.‬‬ ‫‪(-6‬جماعة أنصار السنة المحمدی ‌ة فی‬ ‫مصر)‪.‬‬ ‫‪(-7‬الجماعة‌ السلفی ‌ه في الجزائر)‪.‬‬ ‫‪(-8‬حركة الجهاد اإلسالمیة في مصر)‪.‬‬ ‫ئه‌وان ‌ه ناوی دیارترین سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫پاره‌داكردنی سه‌له‌فیزم و وه‌هابیزمن‬ ‫له‌جیهاندا‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه له‌بنه‌وه‌ش چه‌ندین‬ ‫سـه‌رچــاوه‌ی دیك ‌ه هه‌بن‪ ،‬ب ـه‌اڵم ته‌نها‬

‫ناوهێنانی ئه‌مان ‌ه به‌س ‌ه بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی‬ ‫هاوڕێیه‌كی هه‌ولێری ك ‌ه لێی پرسیم‪:‬‬ ‫«ئه‌من نازانم ئه‌و سه‌له‌فیان ‌ه كو ده‌ژین‬ ‫خۆ نابینم هه‌ند‌ه ئیش بكه‌ن‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه‬ ‫مزگه‌فتێنه‌؟ كه‌چی كه‌ناڵی ئاسمانیان‬ ‫هه‌یه‌و پێناچێت قه‌یرانی دارایی هه‌رێم‬ ‫هیچ كــاریــگـه‌ریــیـه‌كــی له‌كه‌ناڵه‌كه‌و‬ ‫كاروباریان كردبێت»‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه ڕاســتــ ‌ه هــیــچ به‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫به‌رجه‌سته‌مان سه‌باره‌ت ب ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫پاره‌ی سه‌له‌فییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان‬ ‫نییه‌‪ ،‬ئه‌مما ده‌ڵێین‪ :‬ئه‌وانیش وه‌كو‬ ‫لقێكی سه‌له‌فیزمی جیهانی؛ ناكرێت به‌و‬ ‫گورجوگۆڵیی ‌ه كاربكه‌ن و سه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫پاره‌ی باشیشیان نه‌بێت!!‬ ‫مــاوه‌ت ـه‌و‌ه بڵێم‪ :‬ه ـه‌م په‌ڕله‌مان و‬ ‫هه‌میش حكوومه‌ت به‌رپرسن له‌وه‌ی بزانن‬ ‫سه‌رچاو‌ه دارایی ‌ه قه‌به‌كان له‌سه‌رجه‌م‬ ‫بواره‌كاندا چۆن دێن ‌ه كوردستانه‌وه‌و‬ ‫له‌پێناو چیدان‪ ،‬بـه‌اڵم وادیــار‌ه هێشتا‬ ‫ده‌سه‌اڵتی حزب زۆر له‌وان گه‌وره‌تره‌‪،‬‬ ‫ده‌نا بۆ له‌سه‌رچاو‌ه دارایی ‌ه گوماناویه‌كانی‬ ‫سەلەفییەکان ناپرسنه‌وه‌؟‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫‪ -1‬تاریخ المذاهب اإلسالمی ‌ة في السیاسة‬ ‫والعقائد وتاریخ المذاهب الفقهية‪ ،‬اإلمام محمد أبو‬ ‫زهرة‌‪ ،‬دار الفكر العربی‪ ،‬القاهرة ‪ ،‬مصر ب‪ ،‬ت‪.‬‬ ‫‪ -2‬السلفیة‌‪ ،‬د‪ .‬محمد عماره‌‪ ،‬دار المعارف‬ ‫للطباع ‌ة والنشر‪ ،‬سوسة‌‪ -‬تونس‪ ،‬ب‪ ،‬ت‬ ‫‪ -3‬السلفی ‌ه الوهابیة أفكارها األساسیة‬ ‫ووجذورها التاریخیة‌‪ ،‬حسن بن علی السقاف‪ .‬دار‬ ‫المیزان‪ ،‬بیروت – لبنان ‪.2009‬‬ ‫‪https://ar-ar.facebook.com/-4‬‬ ‫‪/pages‬زوروا‪-‬المــداخله‌‪-‬أتباع‪-‬العمیل‪-‬ربیع‪-‬‬ ‫المدخلی‪. 704661592878916/‬‬ ‫‪ -5‬الحنابلة‌ وإضطهاد الشیع ‌ة فی العصر‬ ‫العباسي الثاني ج ‪ ،1‬أحمد صبحي منصور‪،‬‬ ‫مــوقــع ( أهــل الــقــرآ‌ن) ‪ahl-alquran.‬‬ ‫‪. 2013/12/21:com‬‬ ‫‪ -6‬العالم ‌ة ربیع المدخلي یزكي الشیخ‬ ‫عبداللطيف أبو الحق الكردي‪:‬‬ ‫‪https://www.youtube.com/‬‬ ‫‪watch?v=Quk2b8zuj1c‬‬

‫ذمارة (‪ )239‬دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫پێگەی مرۆڤ لەنێو داستان و ئاینەكاندا‬ ‫موعتەسەم ساڵەیی‬ ‫لەم ڕۆژگارەی ئێمەدا ئاستی زانست‬ ‫و هۆشیاری پێشكەوتنێكی گــەورە و‬ ‫فــراوانــی بە خۆیەوە بینیوە‪ .‬شتێكی‬ ‫ئاساییە گــەر خەڵكی ئــەم سەردەمە‬ ‫شارەزاییەكی تەواویان هەبێت سەبارەت‬ ‫بــە مــرۆڤ و ســروشــت و گـــەردوون و‬ ‫دیاردەكانی‪ .‬گەلێك دیــاردە و هۆكار‬ ‫و پێشهات وەكو سەردەمانی كۆن بە‬ ‫نهێنی و شاراوەیی نەماونەتەوە‪ .‬زانست‬ ‫و تەكنەلۆجیای سەردەم گەلێك دەرگا‬ ‫و دەروازەی داخـــراوی خستۆتە سەر‬ ‫پشت‪ ،‬بەو ڕادەیەی كە مرۆڤی هاوچەرخ‬ ‫شــارەزایــی ت ــەواوی هەبێت دەرب ــارەی‬ ‫جوڵە و ســووڕانــەوەی گــۆی زەوی و‬ ‫مانگ و خۆر و ئەستێرەكانی ئاسمان‪.‬‬ ‫هەروەها هۆكاری ڕوودانــی بومەلەرزە‬ ‫و الفاو و هەورە تریشقە و هەڵچوونی‬ ‫گڕكان و هەڵكردنی با و دادانی بەفر و‬ ‫باران ڕوون و ئاشكەرا بوونە‪ .‬لە الیەكی‬ ‫تریشەوە بواری ساخڵەمەتی و نوژداری‬ ‫هەنگاوی گــەورەی بــەرەو پێشەوە بە‬ ‫خــۆیــەوە بینیوە‪ .‬هــۆكــاری زۆربـــەی‬ ‫نەخۆشیە جەستەیی و دەروونیەكانیش‬ ‫دۆزراونــــەتــــەوە و داو و دەرمــــان و‬ ‫چارەسەریی شیاویشیان بۆ دەستنیشان‬ ‫كــراوە‪ .‬ئەو سەردەمە بەسەرچوو كە‬ ‫خەڵكی وەهـــای تێدەگەیشتن گوایە‬ ‫زەوی لەسەر قۆچی گایەك لەنگەری‬ ‫بەستووە‪ .‬لە سەردەمانی كۆندا خەڵكی‬ ‫پەنایان دەبردە بەر داستان و ئەفسانە‬ ‫بۆ لێكدانەوەی دیاردەكانی سروشت‬ ‫و گـــەردوون‪ .‬داستانەكان بە شێوەی‬ ‫شیعر و هەڵبەست لە بۆنە ئاینیەكاندا‬ ‫دەخوێندرانەوە‪ ،‬ئەو دەورەیــان دەگێڕا‬ ‫كە لەم سەردەمەی ئێمەدا فەلسەفە و‬ ‫زانست دەیگێڕن‪ .‬بۆ هەر دیاردەیەك‬ ‫لە دیاردە كۆمەاڵیەتی و سروشتیەكان‬ ‫خواوەندێكی تایبەتی هەبوو‪.‬‬ ‫مێژووی مــرۆڤ لەسەر گــۆی زەوی‬ ‫بە یــەك ملیۆن ســاڵ دەخەمڵێنرێت‪.‬‬ ‫مرۆڤ زۆربەی ژیانی لە سەردەمەكانی‬ ‫پێش شارستانیەت بردۆتەسەر‪ ،‬كە پێی‬ ‫ێ‬ ‫دەووترێت چاخە بەردینەكان و بە س ‌‬ ‫قۆناخیش پۆلێن دەكرێن‪ :‬چاخی بەردینی‬ ‫كۆن و چاخی بەردینی نێوەند و چاخی‬ ‫بەردینی نــوێ‌‪ ..‬مێژووی شارستانیەت‬ ‫لە سەردەمی سۆمەریەكانەوە دەست‬ ‫پێدەكات كە بەتەنیا بە شەش یاخود‬ ‫حەوت هەزار ساڵێك دادەنرێت‪ .‬نووسین‬ ‫بە خەتی بزماری لە نزیكەی (‪)3200‬‬ ‫ســاڵ بــەر لــە زایـــن لــەســەر دەستی‬ ‫سۆمەریەكان لە خوارووی واڵتی نێوان‬ ‫دوو ڕووبار دۆزرایەوە‪ ،‬ئەم دیاردەیەیش‬ ‫بە گەورەترین وەرچــەرخــان دادەنرێت‬ ‫لە مێژووی مرۆڤایەتیدا‪ .‬سۆمەرییەكان‬ ‫چەندین ڕووداو و داستانی خۆیانیان‬ ‫لەسەر پارچە قوڕی ســوورەوەكــراو بە‬ ‫خەتی مێخی تۆمار كردووە‪ ،‬كە بە داخەوە‬ ‫بەشێكی كەمیان كەوتوونەتە دەستمان‪.‬‬ ‫سۆمەریەكان و دانیشتووانی كۆنی واڵتی‬ ‫نێوان دوو ڕووبار بە توندوتیژی و گیانی‬ ‫شەڕانگێزی نــاســرابــوون‪ .‬سیفەتێكی‬ ‫تریشیان لــەوەدا خۆی دەبینیەوە كە‬ ‫ێ‬ ‫گرنگییەكی زۆریان بە ئاین دەدا بەب ‌‬ ‫ئەوەی ئاینداری ڕاستەقینە بن و پێگەی‬ ‫ئاینیش بپارێزن‪ .‬ئەم دوو سیفەتەیش‬ ‫تاوەكو ڕۆژی ئەمڕۆمان لە ناخی تاكی‬ ‫عێراقیدا هەر ماون و بنەبڕ نەبوونە‪.‬‬ ‫ئێمەی كــوردیــش بــەدرێــژایــی مێژوو‬ ‫بەر پڕیشكی ئاگری ئەم دوو سیفەتە‬ ‫كــەوتــوویــن و تــووشــی كــوێــرەوەری و‬ ‫ماڵ‌وێرانی بووینە‪ .‬سەرهەڵدانی داعشیش‬ ‫دەرهاویشتەی كەڵەكەبووی ئەو مێژووە‬ ‫ڕەشەی ئەم واڵتە و ناوچەكەیە‪ .‬هەموو‬ ‫سەرچاوە مێژووییەكان دەریدەخەن كە‬ ‫مرۆڤی كورد هەرگیز شەڕانگێز نەبووە‪،‬‬

‫بەڵكو هەردەم لە حاڵەتی پارێزگاری‌كردن‬ ‫بــووە لە بوونی خــۆی نەوەكو هێرش‬ ‫كردن و داگیركاری‪ ،‬و خاکەکەی بوەتە‬ ‫مەیدانی جەنگی زل‌هێزەکانی دوروبەر‪،‬‬ ‫بۆ نموونە شــەڕی یەكالیی‌كەرەوەی‬ ‫ئەسكەندەری مەكەدۆنی لەگەڵ ئێراندا‬ ‫لە ساڵی (‪ 331‬پ‪.‬ز‪ ).‬كە بە شەڕی‬ ‫(گاوگامێال) ناسراوە بەتەنیشتی شاری‬ ‫هەولێرەوە ڕووی‌دا‪ .‬هەروەها سەركردەی‬ ‫یۆنانی (کسێنۆفۆن) بە خۆی و دە هەزار‬ ‫سەربازیەوە بە كوردستاندا ڕەت‌بوون‪.‬‬ ‫شـــەڕی عــەرەبــە موسوڵمانەكانیش‬ ‫لەگەڵ ساسانیەكاندا لەسەر زەوی‌وزاری‬ ‫كوردستاندا ڕوویان‌دا و كوردێكی زۆریش‬ ‫كوژران و ماڵ وێران بوون‪ .‬شەڕی نێوان‬ ‫ئومەویەكان و عەبباسیەكان كە كۆتایی‬ ‫بە دەسەاڵتی ئومەویەكان هێنا لە كەناری‬ ‫ڕووباری زێی گەورەدا ڕووی‌دا‪ .‬چەندین‬ ‫داگیركەر و سوپای بێگانە بە كوردستاندا‬ ‫ڕەت بوون‪ ،‬وەكو‪ :‬هۆالكۆ و جەنگیزخان‬

‫سەردەمە پەنا ببەنە بەر ئاین و پەرستنی‬ ‫ێ ئــەوەی ئاینداری‬ ‫خــواوەنــدەكــان بەب ‌‬ ‫ڕاستەقینەیش بن‪ .‬لەپێناوی خۆپاراستن‬ ‫لە ڕق و كینە و غەزەبی خواوەندەكان‪،‬‬ ‫هەردەم ئاژەڵیان سەربڕیوە و قوربانییان‬ ‫پێشكەش بە خواوەندەكان كــردووە و‬ ‫ئەم دیاردەیەیش تاوەكو ڕۆژی ئەمڕۆمان‬ ‫هــەر مــاوە‪ .‬بەتایبەتی پێش جەژنی‬ ‫قوربان بە هــەزاران هــەزار ئــاژەڵ وەك‬ ‫و قوربانی سەردەبڕدرێن‪ .‬ئەم دیاردەیە‬ ‫كوردستانی الی خۆمانیشی گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫ێ كتێبی ئاسمانیی تەوڕات و‬ ‫لە هەر س ‌‬ ‫ئینجیل و قورئان بەڕوون وئاشكەرایی‬ ‫بــاســی قــوربــانــی و ئـــاژەڵ سەربڕین‬ ‫نەكراوە(‪ ،)١‬بە تەنیا لە یەك شوێندا‬ ‫لە قورئاندا هاتووە‪( :‬وانحر‪ ،‬إن شانئك‬ ‫هو األبتر)‪ ،‬ئەمەیش حاڵەتێكی تایبەتییە‬ ‫بۆ پێغەمبەری ئیسالم‪ .‬لە ئاینەكاندا‬ ‫باس لەوە كراوە كە حەزرەتی ئیبراهیم‬ ‫ویستوویەتی یەكێك لە كوڕەكانی خۆی‬

‫قوربانی بۆ خــواوەنــدەكــان لەپێناوی‬ ‫ســەركــەوتــن لــە شـــەڕی تـــــەروادەدا‪.‬‬ ‫فینیقیەكانیش ڕۆڵەكانی خۆیان دەكردە‬ ‫قوربانی بۆ خواوەندەكان و بەزیندوێتی‬ ‫دەیانیان سووتاندن‪ .‬وەها ڕوویدا لە ساڵی‬ ‫(‪ 307‬پ‪.‬ز‪ ).‬قەرتاجیەكان دوو سەد‬ ‫جگەرگۆشەی خۆیانیان كردە قوربانی‬ ‫بۆ ئەو خواوەندانەی گوایە تووڕەیی‬ ‫دایگرتوون‪ ،‬قوربانیەكانیش بــەزۆری‬ ‫لە جگەرگۆشەی بنەماڵە دەست‌ڕۆكان‬ ‫بوون(‪ .)٥‬لە دەقێكی كۆنی پاشماوەی‬ ‫ســۆمــەریــەكــانــدا داوای نــوێــژكــردن و‬ ‫پەرستنی خواوەندەكان و پێشكەشكردنی‬ ‫ئاژەڵ سەربڕین و قوربانی كراوە ‪:‬‬ ‫رۆژ لەدوای ڕۆژ زیاتر خواوەندی خۆت‬ ‫بپەرستە‬ ‫ئەویش بە پێشكەش‌كردنی قوربانی و‬ ‫نوێژكردن و بوخوڕ داگیرساندن‬ ‫بە داوێن‌پاكی ڕوبەڕووی خواوەندەكەت‬ ‫ببەوە‬

‫پاشتریش ئەم بۆچوونانە لە ئاینەكاندا‬ ‫ڕەنگیان داوەتەوە‪ .‬لە قورئاندا هاتووە‬ ‫كە مــرۆڤ هــەردەم بــەرەو گوناهكاری‬ ‫دادەشكێنێت (وال أب ّرئ نفسي‪ ،‬إن النفس‬ ‫أل ّمارة بالسوء)‪ ،‬یاخود قورئان دەفەرمێت‬ ‫(وما خلقت اإلنس واجلن إال ليعبدونِ )‪،‬‬ ‫بەو مانایەی كە مــرۆڤ و جنۆكەكان‬ ‫بەتەنیا بۆ پەرستنی خوا خوڵقاون‪.‬‬ ‫وشـــەی «عــیــبــادەت»یــش لــە وشــەی‬ ‫«عەبدایەتی» و بەندایەتیەوە سەرچاوە‬ ‫دەگ ــرێ ــت‪ .‬ســااڵنــی زوو خەڵكانێك‬ ‫ێ و مەالكان‬ ‫هەبوون بەتایبەتی فەق ‌‬ ‫لەپێش نــاوی خۆیانەوە بەسەر كتێب‬ ‫و دەستنووسەكانیانەوە دەیاننووسی ‪:‬‬ ‫«بەندەی سەرشۆڕ و بێنرخ و ئاتاج بە‬ ‫خوا» (العبد الذليل احلقري الفقري إىل اهلل)‬ ‫مەسیحیەكانیش وەهــای لێك‌دەدەنەوە‬ ‫كە ســەروەری مەسیح لەبری گوناهـ و‬ ‫خەتاباریی دەستەی مرۆدا گیانی خۆی‬ ‫بەخت كرد و لە خاچ درا‪.‬‬

‫هەموو سەرچاوە مێژووییەكان دەریدەخەن كە مرۆڤی كورد هەرگیز شەڕانگێز‬ ‫نەبووە‪ ،‬بەڵكو هەردەم لە حاڵەتی پارێزگاری‌كردن بووە لە بوونی خۆی نەوەكو‬ ‫هێرش كردن و داگیركاری‪ ،‬و خاکەکەی بوەتە مەیدانی جەنگی زل‌هێزەکانی‬ ‫دوروبەر‪ ،‬بۆیە چەندین داگیركەر و سوپای بێگانە بە كوردستاندا ڕەت بوون‪،‬‬ ‫هەر لە ئەسكەندەری مەكەدۆنی و جەنگی (گەوگامێال) وە‪ ،‬هەتا شەڕی عەرەبە‬ ‫موسوڵمانەكانیش لەگەڵ ساسانیەكاندا لەسەر زەوی‌وزاری كوردستاندا ڕوویان‌دا‬ ‫و كوردێكی زۆریش كوژران و ماڵ وێران بوون‪ ..‬و هەتا دەگاتە هۆالكۆ و‬ ‫جەنگیزخان و تەیمورلەنگ و سەلجوقیەكان و سەفەویەكان و عوسمانیەكان‪.‬‬ ‫شەڕی ئێستای ئێمەیش لەگەڵ داعشدا درێژەپێدانی ڕووداوە خوێناویەكانی‬ ‫سەردەمانی كۆنن كە هەردەم بەناهەق بەرۆكمانیان گرتوون‬ ‫و تەیمورلەنگ و سەلجوقیەكان و سەرببڕێت و بیكات بە قوربانی‪ .‬ئیمامی‬ ‫هەموو سەرلەبەیانییەك لە خواوەند‬ ‫سەفەویەكان و عوسمانیەكان‪ ..‬شەڕی عومەریش بەر لە ئیسالم‌بوونی كچێكی بپاڕێوە‬ ‫ئێستای ئێمەیش لــەگــەڵ داعــشــدا خۆی دەكات بە قوربانی و زیندەبەچاڵی‬ ‫خاك و خۆڵ بكە بەنێوچەوانی خۆتدا‬ ‫درێژەپێدانی ڕووداوە خوێناویەكانی دەكــــات‪ .‬پێش گڵپۆش‌كردنەكەیش‬ ‫تاوەكو خواوەند دەرگــای خێرت لێ‬ ‫سەردەمانی كۆنن كە هەردەم بەناهەق ئـــەو كــچــە ڕیــشــی خ ــۆاڵوی ــی بــاوكــی بكاتەوە‬ ‫دەسڕێتەوە(‪ .)٢‬ئیمامی عومەر پاش‬ ‫بەرۆكمانیان گرتوون‪.‬‬ ‫بە فەزڵی خــواوەنــدەوە دانەوێڵەت‬ ‫خوێندنەوەیەكی وردی داســتــان و ئیسالم‌بوونیشی فەرمان دەردەكــات بە بەرەكەتی تێدەكەوێت‬ ‫ئەفسانە كۆنەكان‪ ،‬ڕێمان بۆ مەیسەر داركــاری‌كــردنــی یەكێك لە كوڕەكانی‬ ‫تـــرس و پـــاڕانـــەوە لــە خــواوەنــد‬ ‫دەكەن لە پێناوی تێگەیشتنی دیاردە و كاتێك كە دەبیستێت مەیی خواردۆتەوە‪ .‬ئاسوودەگیت پێ دەبەخشێت‬ ‫ڕووداوە تازە و نوێكان‪ .‬گەلێك پیرۆزی لە ئاكامی ئەم كردەوەیەیشیدا خەڵكی‬ ‫ئاژەڵ سەربڕین و قوربانیش تەمەنت‬ ‫و موقەددەسات هەن كە تاوەكو ئەمڕۆ زۆری لێ دەتــرســان و دەیــانــووت گەر درێژ دەكاتەوە‬ ‫پارێزراون‪ ،‬لە بنەڕەتدا سەرچاوەكانیان دەرهــەق بە كــوڕەكــەی ئاوەها بێت و‬ ‫نوێژكردنیش لە خراپەكاری دوورت‬ ‫دەگــەڕێــنــەوە بۆ داستانە كۆنەكان و بیكوژێت ئەی بەرامبەر بە ئێمە دەبێت دەخاتەوە(‪.)٦‬‬ ‫بیروباوەڕە باوەكانی سەردەمانی ڕابردوو‪ .‬چۆن بێت!؟(‪ )٣‬لە سەردەمی بنەماڵەی‬ ‫لە داستانە كۆنەكاندا هاتووە گوایە‬ ‫دانیشتووانی خــوارووی عێراق هەردەم ئوری یەكەمدا نزیكەی ( ‪ 2600‬پ‪.‬ز‪ ).‬مــرۆڤ بــە قــوڕ و خوێنی خــواوەنــدە‬ ‫ڕوبــەڕووی هەڕەشەی الفاو و برسێتی پاشاژنی شا (ئەرباگی) بە تەنیشتی خەتابارەكان خوڵقاوە‪ ،‬بۆیە هــەردەم‬ ‫و قات وقڕی و داگیركاری دەبوونەوە‪ .‬مێردەكەیەوە دەنێژرێت‪ .‬پەنجا و نۆ مــــرۆڤ گــونــاهــكــار و خــەتــابــارە و‬ ‫بۆیە وەهایان لێكداوەتەوە كە مرۆڤ كەسیش لە دارودەستەكەی بە تەنیشتی شایانی هەموو جــۆرە ئێش و ئــازارو‬ ‫گوناهكار و خەتابارە و خواوەندەكانیش گــۆڕی شــاو شــاژنــەوە زیــنــدە بەچاڵ ئەشكەنجەیەكە لــە ژی ــان و لەپاش‬ ‫بە شێوەیەكی دڕندانە هەردەم سزایان دەكرێن(‪ .)٤‬لە داستانە یۆنانیەكانیشدا مردنیشی‪ .‬یاخود لە بنەڕەتدا مرۆڤ‬ ‫دەدەن و تووشی ئافاتیان دەكــەن‪ .‬هاتووە كە (ئەگامەمنون) ی پاڵەوانی لەپێناوی خزمەتكردنی خواوەندەكاندا‬ ‫ئەمەیش وەهای كردووە كە مرۆڤی ئە و یۆنانی (ئەفیگنا) ی كچی دەكاتە وەكو عەبد و بەندە و كۆیلە خوڵقاوە‪.‬‬

‫لەپێناوی خۆپاراستن لە ڕق و كینە و غەزەبی‬ ‫خواوەندەكان‪ ،‬هەردەم ئاژەڵیان سەربڕیوە و‬ ‫قوربانییان پێشكەش بە خواوەندەكان كردووە‬ ‫و ئەم دیاردەیەیش تاوەكو ڕۆژی ئەمڕۆمان هەر‬ ‫ماوە‪ ،‬بەتایبەتی پێش جەژنی قوربان که بە هەزاران‬ ‫هەزار ئاژەڵ وەك و قوربانی سەردەبڕدرێن‬

‫مــرۆڤ بەدرێژایی ژیانی لەژێر زەبر‬ ‫و زەنگی ستەم و زوڵــم و زۆرداریـــدا‬ ‫ێ وچانیش بە نەخۆشی و‬ ‫دەناڵێنێت‪ .‬ب ‌‬ ‫هەژاری و نەبوونی و ڕەش‌و‌ڕووتی گوزەران‬ ‫دەكات‪ .‬بەپێی بۆچوونی ئاینەكان پاش‬ ‫مردنیش لەو دنیادا ڕوبــەڕووی ئازار و‬ ‫ئەشكەنجە و تەعزیب دەبێتەوە‪ .‬لە‬ ‫سەردەمی مناڵیماندا لە حوجرەی مەالدا‬ ‫نامیلكەیەكمان دەخوێند‪ ،‬كە وەسفی‬ ‫عەزاب و ئەشكەنجەی نێو گۆڕی دەكرد‪.‬‬ ‫تیایدا نووسرابوو گوایە لەو دنیادا جۆرە‬ ‫دووپشكێك هــەن كە بەقەد وشترێك‬ ‫دەبن‪ ،‬چزوویان لە جەستەی گوناهكاران‬ ‫دەچەقێنن و دەیانكەن بە قەترەیەك‬ ‫ئاو‪ ..‬یاخود لە دەوروبــەری خۆمانمان‬ ‫دەبیست گوایە ئاگری ئەم دنیایەمان بە‬ ‫حەوت ئاو لەچاو گڕی ئاگری ئەو دنیاوە‬ ‫شۆراوەتەوە‪ ..‬ئەم قسەو بۆچوونانەیش‬ ‫زەنــدۆقــیــان دەبــردیــن و بــەدرێــژایــی‬ ‫شەوانێكی زۆر خەویان لە چاوی ئێمەی‬ ‫مناڵكار دەزڕاند‪ ..‬ئەوەی شایانی باسە‬ ‫و هەموومان دەیزانین خوای پەروەردگار‬ ‫هەمیشە مانای خۆشەویستی و میهرەبانی‬ ‫و جوانی دەبەخشێت‪ ..‬ئیمامی غەزالی‬ ‫لە كتێبی (إحیاء علوم الدین) دا لەسەر‬ ‫زاری جوبرائیلەوە وەسفی گڕ و تینی‬ ‫ئاگری دۆزەخ دەكات و دەڵێ‌‪:‬‬ ‫(خوای مەزن فەرمانی دا هەزار ساڵ‬ ‫دۆزەخی داگیرساند هەتا سوور هەڵگەڕا‪.‬‬ ‫پاشان هەزار ساڵی تر دایگیرساند تا‬ ‫زەرد هەڵگەڕا‪ .‬دوای هــەزار ساڵی تر‬ ‫سووتاندی تا ڕەش هەڵگەڕا‪ .‬ئێستا‬ ‫دۆزەخ ڕەشێكی ئەوەندە تاریكە تەنانەت‬ ‫پشكۆكانی ناتووانن ڕووناكی بكەنەوە‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا كڵپەكانیشی دانامركێنەوە‪.‬‬ ‫سوێند بەوەی زیندووت دەكاتەوە ئەگەر‬ ‫كراسێك لە كراسی دۆزەخ پیشانی‬ ‫خەڵكی سەر زەوی بدرێت؛ ئــەوا دەم‬ ‫و دەست هەموویان دەمرن‪ .‬یان ئەگەر‬

‫تاكە سەتڵێك لە ئاوی دۆزەخ بڕژێنرێتە‬ ‫ناو ئاوی زەویەوە ئەوا هەموویان لەتاو‬ ‫تامەكەی دەمرن‪ .‬یانخۆ ئەگەر مەترێك‬ ‫لــەو زنجیرەی خــوا كە نــاوی هێناوە‬ ‫لەسەر شاخەكانی سەر زەوی دابنرێت‬ ‫ئەوا هەموویان دەتوێنەوە‪ .‬یان ئەگەر‬ ‫كەسێك خرایە نێو ئاگری دۆزەخــەوە‬ ‫و دەرهێنرایەوە‪ ،‬ئەوا ئەو كاتە هەموو‬ ‫خەڵكی سەر زەوی لەتاو بۆگەنیەكەی‬ ‫و ناشیرینیەكەی گیانیان لە دەست‬ ‫دەدەن)(‪ .)7‬ئەم جۆرە قسە و بۆچوونە‬ ‫تۆقێنەرانەیش كە دەربـــارەی دۆزەخ‬ ‫دەكــرێــن بێ‌گومان زەرەر و زیــان بە‬ ‫ئاین دەگەیەنن نەك سوود و قازانج‪ .‬لە‬ ‫قورئاندا (‪ )150‬جار ناوی ئاگر «نار»‬ ‫هاتووە‪ .‬ناوی «جحیم» یش(‪ )70‬جار‬ ‫هاتووە‪ .‬وشــەی دۆزەخ «جهنم» یش‬ ‫(‪ )25‬جــار هــاتــووە‪ .‬وشــەی «سقر»‬ ‫یش لە (‪ )٤‬ئایەتدا هــاتــووە(‪ .)٨‬لە‬ ‫ێ‬ ‫هەمان كاتدا نابێت ئەو ڕاستیە پشتگو ‌‬ ‫بخەین كە لە قورئان و هەموو كتێبە‬ ‫ئاسمانیەكاندا ناوی خوا وەكو میهرەبان و‬ ‫خاوەنی ڕەحم و بەزەیی و خۆشەویستیش‬ ‫هاتووە‪ .‬هەردەم خوای پەروەردگار مانای‬ ‫ئاشتی و ئاسوودەگی لەنێو میللەت و‬ ‫ئاینە جیاجیاكاندا دەبەخشێت‪ .‬هەرگیز‬ ‫بۆی نیە هەموو دانیشتووانی سەرگۆی‬ ‫زەوی خاوەنی یەك ئاین و یەك مەزەب‬ ‫و یەك قەومیەت و یەك زمان بن‪ .‬ئەوەتا‬ ‫لە قورئانیشدا دووپاتی ئەم ڕاستیە‬ ‫كراوەتەوە (لو شاء ربك لجعل الناس‬ ‫أمــة واحـــدة)‪ .‬پێویستە موسوڵمانان‬ ‫پەیڕەوی ئەو وتە بەنرخەی ئیمامی عەلی‬ ‫ێ خوایە لەبەر خاتری‬ ‫بكەن‪ ،‬كە دەڵـ ‌‬ ‫بەهەشتەكەت و لە ترسی ئاگرەكەت تۆ‬ ‫ناپەرستم‪ ،‬بەڵكو تۆ شایەنی پەرستنیت‬ ‫بۆیە دەتپەرستم (إهلي! ما عبدتك طمعا‬ ‫فى جنتك وال خوفا من نار‪ ،‬ولكنى وجدتك‬ ‫أهال للعبادة فعبدتك)(‪.)٩‬‬ ‫لە بەیتێكی كوردیدا هاتووە كەسێك‬ ‫لەگەڵ خوای خۆیدا دەدوێــت و پاكانە‬ ‫بۆ خۆی دەكات‪ .‬گلەیی ئەوە دەكات كە‬ ‫لە ژیانیدا هەرگیز خۆشیی بە خۆیەوە‬ ‫نەبینیوە‪ .‬پاش مردنیشی دەخرێتە نێو‬ ‫گــۆڕی تەنگ و تــاریــك‪ .‬بە سەنگ و‬ ‫بەردیش جەستەی مردووی بان دەدرێت‪.‬‬ ‫ئــەوســا دەپرسێت و دەڵـــێ‌‪ :‬خوایە!‬ ‫سەرباری هەمووی ئایا من قەرزاربارم‬ ‫یاخود تۆ‪!.‬؟‬ ‫خودایە من و تۆ با بێینە جواو‬ ‫ێ چاو و ڕاو‬ ‫ێ بەب ‌‬ ‫چاكەی تیا نەب ‌‬ ‫چل ساڵ لەسەر یەك ڕەمەزانم گرت‬ ‫وە ئاو و نان پارشێوم دەكرد‬ ‫سەنەدی عومرم وە پەنجا گەیی‬ ‫خۆشیم قەت لەژێر سایه‌ی تۆ نەدی‬ ‫سەد دێ‌ دەگەڕام بۆ چێشتی وەتام‬ ‫ێ چوومە ماڵی ڕەزا قولی خان‬ ‫رۆژ ‌‬ ‫سەد شەقیان دا لێم لەسەر تیكێ‌ نان‬ ‫چاوت لێمەوە بوو نەهاتیە جواو‬ ‫ئێستا پێم دەبێژی فاڵن پیاو خراو‬ ‫سەرم سەنگ ئەكەی‪ ،‬ژێرم خاك ئەكەی‬ ‫كە من دەنگ نەكەم‪ ،‬تۆ بۆچ‌ دەنگ ئەكەی‬ ‫!؟(‪)١٠‬‬ ‫پەراوێزەكان ‪:‬‬ ‫‪ .1‬وحيد السعفي‪ ،‬القربان فى اجلاهلية واالسالم‪.‬‬ ‫االنتشار العربي‪ .‬بريوت (‪ .)2007‬ص‪12 .‬ــ‪.13‬‬ ‫‪ .2‬سەرچاوەی پێشوو‪ .‬الپەڕە ‪.34‬‬ ‫‪ .3‬الدكتور علي الوردي‪ .‬مهزلة العقل البشري‪.‬‬ ‫منشورات ثامن احلجج‪ .)2006( .‬ص‪.29 .‬‬ ‫‪ .4‬الدكتور سامى سعيد االمحد‪ .‬مسري أميس‪.‬‬ ‫وزارة الثقافة واالعالم‪ .‬بغداد (‪ .)1989‬ص‪.9 .‬‬ ‫‪ .5‬ويل ديورانت‪ ،‬قصة احلضارة‪ .‬اجمللد االول‪.‬‬ ‫ت‪ :‬الدكتور زكى جنيب حمفوظ‪ .‬القاهرة (‪.)1965‬‬ ‫ص‪.315 .‬‬ ‫‪ .6‬األب سهيل قاشا‪ ،‬تأريخ الفكر فى العراق‬ ‫القديم‪ .‬التنوير (بريوت‪ .)2010‬ص‪.229 .‬‬ ‫‪ .7‬هادی عەلەوی‪ ،‬مێژووی ئەشكەنجەدان‬ ‫لە ئیسالمدا‪ .‬و‪ :‬ئارام جەمال‪ .‬باڵوكردنەوەكانی‬ ‫حەمدی‪ .‬سلێمانی (‪ )2006‬الپەڕە ‪.106‬‬ ‫‪ .8‬دكتور رشيد اخليون‪ ،‬ط��روس من تراث‬ ‫االس�لام‪ .‬االنتشار العربى‪ .‬بريوت (‪ .)2007‬ص‪.‬‬ ‫‪.105‬‬ ‫‪ .9‬عبد الرزاق اجلربان‪ ،‬لصوص اهلل‪ .‬دار نون‬ ‫للنشر (‪ .)2012‬ص‪.22 .‬‬ ‫‪ .10‬حممد توفيق وردى‪ ،‬من��اذج من ال�تراث‬ ‫الشعيب الكردي‪ .‬مطبعة العربي‪ .‬النجف (‪.)1975‬‬ ‫ص‪.163 .‬‬

‫ذمارة (‪ )239‬دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫تەفسیری ئەو ئایەتانەی گۆرانی‌و موزیك حەرامدەكەن‬ ‫هەڵوەستەیەكی رەخنەیی‬

‫خەسرەو مەحمود‬ ‫كۆمەڵێكی زۆر لەزانا سەلەفیەكان‪،‬‬ ‫بـــەكـــۆن‌و نـــوێـــوە‪ ،‬كــاتــێــك هــەوڵــی‬ ‫بەڵگەهێنانەوە بۆ حەرامكردنی موزیك‬ ‫دەدەن‪ ،‬لەپاڵ پشتبەستنیان بەچەند‬ ‫فەرمودەیەكی پەیامبەر‪ ،‬بەرەو قورئانیش‬ ‫رۆیشتون‌و ویستویانە چەند ئایەتێك‬ ‫بكەن بە بەڵگە لەسەر حەرامێتی موزیك‌و‬ ‫ئامێرەكانی‪.‬‬ ‫كاتێك هەندێك لەزانایانی مسوڵمانی‬ ‫رۆشنگەری كۆن‌و نوێ‌‪ ،‬هەوڵی هێنانەوەی‬ ‫بەڵگەیانداوە بۆ سەلماندنی بۆچونە‬ ‫ئەقاڵنیی‌و بابەتیەكانیان‪ ،‬پەنایان بۆ‬ ‫تەفسیركردنی كۆمەڵێك ئایەت بردوە‪،‬‬ ‫كە رەنگە بەمەجاز دایاننابن یاخود‬ ‫تەئویلیانكردبن‪ ،‬لەبەرامبەر تەئویلی‬ ‫ئــەو زانـــاو بــیــریــارو فەیلەسوفانەدا‪،‬‬ ‫كەسانی سەلەفیی هەمیشە هەڵوێستیان‬ ‫رەتكردنەوەی تەفسیرو تەئویلی ئەوان بوە‪،‬‬ ‫بەییانوی ئەوەی ئەو ئایەتانە ئەو چەشنە‬ ‫تەفسیرو تەئویالنە هەڵناگرن‌و‪ ،‬دروست‬ ‫نیەو ناكرێت بەمجۆرە تەفسیر بكرێن‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كە ئەوان پەنا بۆ ئایەتەكانی‬ ‫قورئان دەبــەن بۆ سەلماندنی هەندێك‬ ‫لەبۆچونەكانیان‪ ،‬كە ئەو تەفسیرانەیان‬ ‫بەهیچ جۆرێك ناچنەوە سەر مەدلول‌و‬ ‫مەبەستی ئــەو ئایەتانە‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫كە تەنانەت هیچ جۆرە تەئویلیكردنێكی‬ ‫گونجاویش ئەو لێكدانەوانەیان ناگەیەنێت‪،‬‬ ‫واتە ئەوەی ئەوان وەك تەفسیرێكی رون‌و‬ ‫راشكاو لێی تێگەیشتون‌و قەبوڵیانكردوە‪،‬‬ ‫لەراستیدا بەتەئویلیش پێی ناگەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫چۆنیەتی بەڵگاندنەكانیان زۆر الوازو‬ ‫بێبنەمان‪ .‬ئەو دەقانەش كە لەقورئاندا‬ ‫پشتیان پێبەستون‪ ،‬لەم چوار شوێنەی‬ ‫قورئان‌و لەم چوار ئایەتانەدا بەرجەستەن‪:‬‬ ‫‪-1‬ئایەتی ( َو ِم��نَ َّ‬ ‫اس َم ْ‬ ‫الن ِ‬ ‫��ن َي ْش َتِي‬ ‫َّ‬ ‫َْل َ��و ْ َ‬ ‫ِيث لِ ُي ِض َّل َع ْن َسبِيلِ ِ‬ ‫الد ِ‬ ‫ي‬ ‫الل ِب َغ ْ ِ‬ ‫ُ‬ ‫اب ُم ِه ٌ‬ ‫ني)‬ ‫ِع ْل ٍم َو َي َّت ِخ َذهَا ُه ُز ًوا أو َل ِئ َك َُل ْم َع َذ ٌ‬ ‫سورەتی لوقمان‪ /‬ئایەتی‪.6‬‬ ‫واتە «هەندێك لەخەڵكی هەن قسەی‬ ‫گاڵتەو بێسود دەكڕن بۆ ئەوەی خەڵكی‬ ‫لەرێگای خوا البدەن‌و گومڕای بكەن بەبێ‌‬ ‫بونی زانیاری‌و بۆ ئەوەی بیكاتە مایەی‬ ‫گاڵتەجاڕی‪ ،‬ئەوانە سزای رسواكەر هەیە‬ ‫بۆیان»‪.‬‬ ‫لێرەدا َْ‬ ‫(لو ْ َ‬ ‫الد ِ‬ ‫ِيث) (قسەی گاڵتەو‬ ‫بێهودە) بەگۆرانی‌و موزیك لێكدەدەنەوە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كە لەالیەكەوە ئــەم ئایەتە‬ ‫هیچ جۆرە ئاماژەیەكی بۆ موزیك تێدا‬ ‫نــیــەو ناشچێتەوە ســـەری‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫دیكەشەوە لێكدانەوەی بەموزیك‌و گۆرانی‪،‬‬ ‫دەبێتە هۆی تەسككردنەوەی ماناكەی‌و‬ ‫كورتكردنەوەی تەنیا لەموزیك‌و گۆرانیدا‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كە قسەیەكی زۆر گشتگیرەو‬ ‫َْ‬ ‫��و ْ َ‬ ‫ال��د ِ‬ ‫ِي��ث) هەمو جــۆرە قسەیەكی‬ ‫(ل َ‬ ‫گاڵتەو بێسود دەگرێتەوە‪ ،‬كــۆی ئەو‬ ‫قسانە لەخۆدەگرێت كە سودو بەهایەكی‬ ‫دیاریكراویان نیە‪ ،‬كە دیارە ئەمجۆرەش‬ ‫لەقسە یەكجار زۆرە‌و لەوانەیە زۆربەی‬ ‫قسە‌و باسەكانی مرۆڤ بگرێتەوە‪.‬‬ ‫راغیبی ئەسفەهانی لەلێكدانەوەی مانای‬ ‫َْ‬ ‫(ل َو) دا دەڵێت‪:‬‬ ‫(ال َل ْهو‪ :‬ما َي ْش َغ ُل اإلنسانَ َع ّما يعنيه‬ ‫ويُه ُِّمهُ) واتە‪َْ :‬‬ ‫(ل َو) ئەو شتەیە كە مرۆڤ‬ ‫سەرقاڵدەكات لەوەی كە گرنگە بەالیەوە‪،‬‬ ‫واتە رێگریی لێدەكات لەئەنجامدانی شتی‬ ‫گرنگ بەسەرقاڵكردنی‪.‬‬ ‫چەند ئایەتێكیشی لەسەر ئەم ماناكردنە‬ ‫بە بەڵگە هێناوەتەوە كە وشەی َْ‬ ‫(ل َو) یان‬ ‫تێدایەو باسی َْ‬ ‫(ل َو) دەكەن‪ ،‬وەك‪:‬‬ ‫(إ َّ َِنا ْ َ‬ ‫الدْن َيا َل ِع ٌب َو َْل ٌو) سورەتی‬ ‫ال َيا ُة ُّ‬ ‫محەمەد‪ /‬ئایەتی ‪ ،6‬واتە»ژیانی دنیا تەنیا‬ ‫سەرقاڵی‌و گاڵتەكردنە»‌و ( َو َما َهذِهِ ْ َ‬ ‫ال َيا ُة‬ ‫الدْن َيا إَِّل َْل ٌو َو َل ِع ٌب) سورەتی العنكبوت‪/‬‬ ‫ُّ‬ ‫ئایەتی‪ .64‬واتە «ئەم ژیانی دنیایە هیچ‬ ‫نیە جگە لەرابواردن‌و سەرقاڵیی بێسود‌و‬ ‫ب عن ّ‬ ‫كل ما به‬ ‫گاڵتە»‪ .‬دواتر دەڵێت (ويُ َع َُّ‬

‫استمتا ٌع باللَّهو)‪.‬‬ ‫واتــە‪ :‬هــەروەهــا هەمو ئــەو شتانەی‬ ‫َْ‬ ‫��و)‬ ‫چێژلێوەرگرتنیان تێدایە‬ ‫بــە(ل َ‬ ‫گوزارشتیان لێدەكرێت(‪ .)1‬دیارە ئایەتی‬ ‫دیكەش زۆرن‪.‬‬ ‫وەك لەم ئایەتانەو پێناسەكەی دواتری‬ ‫ئەسفەهانیدا دەردەكەوێت‪ ،‬هەمو شتێك‬ ‫لەدنیادا كە چێژی لێوەردەگیرێت‌و ببێتە‬ ‫مایەی ئەوەی مرۆڤ لەشتی بەسود دور‬ ‫بخاتەوە‪َْ ،‬‬ ‫بە(ل َو) ناوزەد دەكرێت‪.‬‬ ‫لــێــرەدا دەپــرســیــن‪ :‬ئایا كاتێك كە‬ ‫َْ‬ ‫بە(ل َو)‌و گاڵتە‬ ‫خودا ژیانی دنیای هەمو‬ ‫ناوبردوە‪ ،‬دەكرێت بڵێین ژیانی هەموی‬ ‫گــۆرانـی‌و موزیكە؟ ئایا مــاڵ‌و سامان‌و‬ ‫مــنــداڵ‌و كــەســوكــارو چێژی خـــواردن‌و‬ ‫سێكس‌و دەســـــەاڵت‌و ‪..‬تــــاد بریتین‬ ‫لەموزیك‌و گۆرانی؟!! یاخود النیكەم ئاخۆ‬ ‫دەتوانین بڵێین موزیك‌و گۆرانی بەشی‬ ‫گــەورەو سەرەكیی لەكاتەكانی ژیانی‬ ‫دنیا پڕدەكاتەوە؟! ئایا ئەگەر تێكڕای‬ ‫ئەو كاتانە وەربگرین كە خەڵكی گوێ‌‬ ‫لەموزیك‌و گۆرانی دەگرن بەراورد بەو چەند‬ ‫ساتانەی كە خەڵكی تێیدا بەخەبەرن‪ ،‬زۆر‬ ‫كەم نابێت؟ بەڵكو رەنگە تێكڕایەكەی‬ ‫نەكاتە نێو كاتژمێر یان تەنانەت نەگاتە‬ ‫چارەكە سەعاتێكیش! ئەمە لەالیەكەوە‪،‬‬ ‫لەالیەكی دیكەشەوە ئایا ئەوە موزیك‌و‬ ‫گۆرانیە مێشكی خەڵكی پڕ كردوەو ماندو‬ ‫‌و سەرقاڵیكردون؟! یان تەماعی ماڵی‬ ‫دنیاو پۆست‌و پلەو پایەو دەســەاڵت‌و‬ ‫ناوبانگ‌و خۆشیەكانی دیكەی دنیایە؟!‬ ‫بەڵكو رەنگە لەناو ئەمجۆرە خەڵكە‬ ‫سەرقااڵنەدا كەسانێك هەبن لەبنەڕەتدا‬ ‫چێژ لەموزیك‌و گۆرانی وەرنەگرن‪ ،‬یاخود‬ ‫لەماوەی هەفتەیەكدا یان دە رۆژ یان‬ ‫تەنانەت مانگێكیشدا یەكجار یان چەند‬ ‫جارێكی كەم گوێی لـێبگرن‪.‬‬ ‫بابێینە سەر تەفسیری ئایەتەكە‪:‬‬ ‫پێویستە لەسەرەتادا ئەوە بڵێین كە‬ ‫تەفسیركرنی ئایەتەكەش بەگۆرانی‌و‬ ‫موزیك لەو تەفسیرانەدا كە سەلەفیەكان‬ ‫زیاتر پشتیان پێدەبەستن‪ ،‬تاكە تەفسیر‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو تەنیا هەندێك لەهاوەاڵن‌و‬ ‫تابیعین سورن لەسەر ئەوەی مەبەستەكەی‬ ‫گۆرانی‌و موزیك بێت‪ ،‬ئەگەر نا هەندێكی‬ ‫دیكەیان بەمانای دیكە لێكیدەدەنەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە (ضحاك) پێیوایە مەبەست پێی‪:‬‬ ‫هاوبەشدانانە بۆخوا‪( ،‬عبدالرحمن بن زید‬ ‫بن اسلم)یش ئەمەی گوتوەو‪( ،‬ابن جریر)‬ ‫یش ئەوەی هەڵبژاردوە كە بریتیە لەهەمو‬ ‫قسەیەك كە رێگریی لەئایەتەكانی خواو‬ ‫شوێنكەوتنی رێبازەكەی بكات‪.)2(.‬‬ ‫لەتەفسیرەكەی (قرطيب)یشدا بەهەمان‬ ‫شێوە لەپاڵ تەفسیركردنی بەگۆرانی‌و‬ ‫موزیكدا‪ ،‬تەفسیری دیكەشی هێناوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە دەڵێت‪( :‬وعن احلسن ايض ًا‪ :‬هو الكفر‬ ‫والشرك)‪ ،‬واتە لەحەسەنیشەوە هەروەها‪:‬‬ ‫بریتیە لەكوفرو هاوەڵدانان بۆخوا‪ .‬دوای‬ ‫ئەوە دەڵێت‪ :‬خەڵكانێك تەئویلیانكردوە‬ ‫بەو قسانەی كە خەڵكی سەرێگەی بەتاڵ‌و‬ ‫پوچ پێی سەرقاڵ دەبن‌و بەیاریكردنیش‪،‬‬ ‫هەروەها دەڵێت گوتراویشە‪ :‬كە دەربارەی‬ ‫(النضر بن الحارث) هاتۆتە خوارەوە كە‬ ‫كتێبی ئەعجەمیەكانی كڕیوە‪ :‬رۆستەم‪،‬‬ ‫و ئەسفەندیارو‪ ،‬لەمەككە دادەنشیت‌و‬ ‫گەر قوڕەیش بیانگوتبایە محەمەد فاڵن‬ ‫شتی گوتوە پێی پێدەكەنی‪،‬و دەكەوتە‬ ‫باسكردنی قسەو باسەكانی پادشایانی‬ ‫فارس‌و دەیگوت‪ :‬قسەو باسی من باشترە‬ ‫لەقسەو باسی محەمەد‪.‬‬ ‫والكليب وغريهما)(‪)3‬‬ ‫(ح ّكاه الف ّراء‬ ‫ِ‬

‫گەرچی قورتوبی‬ ‫كــــۆمــــەڵــــێــــك‬ ‫فــــەرمــــودەشــــی‬ ‫لــەســەر گــۆران ـی‌و‬ ‫موزیك هێناوە كە‬ ‫زۆربەشیان الوازن‪.‬‬ ‫‪َ (-2‬والَّ���ذِي���نَ َل‬ ‫َي ْش َهدُونَ ُّ‬ ‫الزو َر َو ِإ َذا‬ ‫��روا بِاللَّ ْغوِ َم ُّ��روا‬ ‫َم ُّ‬ ‫ِك�� َرا ًم��ا) سورەتی‬ ‫فــورقــان‪ /‬ئایەتی‬ ‫(‪)72‬‬ ‫واتە‪ :‬بەندەكانی‬ ‫خــوا (ئەوانەشن‬ ‫كـــە شــایــەتــیــی‬ ‫درۆ نــــــادەن‌و‬ ‫كــاتــێــك بـــەالی‬ ‫شــتــی بێكەڵك‌و‬ ‫سوددا تێپەردەبن‬ ‫بــەڕێــزەوە گــوزەر‬ ‫دەكـــەن)‪ .‬لێرەدا‬ ‫وشەی ُّ‬ ‫(الزور) بە‬ ‫(گۆرانیی‪ :‬الغنا‌ء)‬ ‫لێكدەدەنەوە‪ ،‬كە‬ ‫وەكچۆن سەبارەت‬ ‫بــەئــایــەتــەكــەی‬ ‫سورەتی لوقمان‌و‬ ‫گوزارشتی (لهو‬ ‫الحدیث) گوتمان‬ ‫كــــە مـــانـــاكـــەی‬ ‫تەسككراوەتەوەو‬ ‫ســنــوردار كــراوە‪ ،‬گۆرانی و موزیک لە پێداویستیە سەرەکیەکانی دڵی مرۆڤن‬ ‫لێرەشدا دیسان‬ ‫(الزور) كە لەئەمیری بڕواداران عەلی كوڕی ئەبی‬ ‫دەڵێین كە لەماناكردنی چەمكی ُّ‬ ‫دا هەمان كێشە رویداوە‪ ،‬لەو رووەوە كە تالیبەوە گێڕدراوەتەوە‪ ،‬لەریوایەتێكیشدا‬ ‫(زور) مانای درۆ دەگەیەنێت ئیدی هەر لەئیبن عەباسەوە یانی (تستكبرون‪ :‬فیزو‬ ‫جۆرە درۆیەك بێت‪ ،‬كە وەكدیارە بازنەی تەكەبور دەكەن)‪( ،‬سەدی)ش هەر ئەمە‬ ‫دەڵێت(‪.)5‬‬ ‫جۆرەكانی درۆ فراوانە‪.‬‬ ‫ێ مانای‬ ‫وەك دەبیینن لــێــرەدا سـ ‌‬ ‫ابن كثیر‪ ،‬لەتەفسیرەكەیدا سەبارەت‬ ‫بەم ئایەتە دەڵێت‪( :‬قيل‪ :‬هو الشرك جیاواز لەئیبن عەباسەوە‪ ،‬دەهێنێت كە‬ ‫وعبادة االصنام‪ ،‬وقيل الكذب والفسق والكفر تەنیا یەكێكیان بەمانای گۆرانییە! دو‬ ‫واللغو والباطل‪ ،‬وقال حممد بن احلنفية‪ :‬مانای جیاوازیش لەعەكریمەوە كە تەنیا‬ ‫هو اللغو والغناء‪ .‬وقال ابو العالية وطاوس یەكێكیان بۆمانای گۆرانییە‪ ،‬كەواتە بۆ‬ ‫واب��ن سريين والضحاك والربيع بن انس دەبێت هەر پێداگیری لەوە بكرێت كە‬ ‫وغريهم‪ :‬هي اعياد املشركني‪ :‬وقال عمرو بن مەبەستەكە تەنیا گۆرانی دەگەیەنێت؟!‬ ‫ئایا كەسێك گاڵتەبەشتێك بكات و پێی‬ ‫قيس‪ ،‬هي جمالس السوء واخلنا‪ .‬وقال عن‬ ‫الزهري‪ :‬شرب اخلمر الحيضرونه واليرغبون پێبكەنێت‪ ،‬دەبێت ئەم هەڵوێستەی تەنیا‬ ‫ف��ي��ه)‪ )4(،‬وەك دەبینین لێرەدا (نۆ) بەگۆرانیی دەرببڕێت؟!‬ ‫وەك ئــەوەی هەرچی گاڵتەپێكردن‌و‬ ‫مانای بۆ وشەی (زور) هێناوە كە تەنیا‬ ‫یەك مانایان (غنا‌و)ە‪ ،‬ئیدی بۆچی دەبێت سوكایەتیپێكردن هەیە لەرێگەی گۆرانیەوە‬ ‫تەنیا ئەم مانایە بسەپێنرێت؟! لەكاتێكدا گوزارشتی لـێبكرێت!! تۆ بڵێیت گەر‬ ‫لەوانی دیكەش دورترە لەروی ماناو سنور گۆرانی نەبوایە كەس نەیتوانیبایە گاڵتە‬ ‫بەهیچ كەسێك‌و هیچ شتێك بكات؟!!!‬ ‫دارترو تەسكترە وەك ئاماژەمان پێكرد‪.‬‬ ‫اس َت َط ْع َت ِم ْن ُه ْم ب َِص ْو ِتكَ‬ ‫َ‬ ‫��ن هَ�� َذا ْ َ‬ ‫اس َت ْف ِز ْز َمنِ ْ‬ ‫‪َ (-4‬و ْ‬ ‫ال��د ِ‬ ‫‪(-3‬أ َف�� ِم ْ‬ ‫ِي��ث َت ْع َج ُبونَ ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َو َت ْض َح ُكونَ َو َل َت ْب ُكونَ وأنتم سامدون) َوأ ْج ِل ْب َعل ْي ِه ْم ِ َ‬ ‫ب ْي ِلك َو َرجِ ِلك َو َشا ِرك ُه ْم ِف‬ ‫ال ْم َوالِ َو ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫ال َول ِد َو ِع ْد ُه ْم َو َما َي ِع ُد ُه ُم َّ‬ ‫الش ْي َط ُ‬ ‫ان‬ ‫سورەتی ئەلنەجم‪ /‬ئایەتی ‪61-59‬‬ ‫واتــە‪ :‬ئایا ئێوە لەم وتەیە سەرتان إَِّل ُغ ُرو ًرا) سورەتی االسرا‌ء‪ :‬ئایەتی ‪.64‬‬ ‫واتە‪ :‬هەركەس كە توانیت بەدەنگت‬ ‫سوڕدەمێنێت‪،‬و پێدەكەنن‌و ناگرین؟!‬ ‫لەكاتێكدا كە سەرگەرمی رابــواردن ـن‌و گومڕا بكەی‌و بەسوارەكانت تێیان بخوڕەو‬ ‫هێرشیان بۆ بــەرەو هاوبەشییان بكە‬ ‫بێئاگان؟‬ ‫لــێــرەشــدا (ســامــدون) بە(مغنون) لەماڵ‌و سامان‌و منداڵیانداو پەیمانیشیان‬ ‫ێ‬ ‫پێبدە لەكاتێكدا كە پەیمانیشیان پ ‌‬ ‫لێكدەدەنەوە‪ ،‬واتە گۆرانیدەڵێن‪.‬‬ ‫ابــن كثیر دەڵــێــت‪ :‬وانتم سامدون‪ :‬نادات تەنیا خەڵەتاندن نەبێت»‪.‬‬ ‫لێرەدا‪ :‬بصوتك‪ :‬بەدەنگی خۆت‪ ،‬وشەی‬ ‫سوفیانی ســەوری لەباوكیەوەو لەئیبن‬ ‫عەباسەوە گوتویەتی‪ :‬گۆرانییەكی یەمانیەو (صوت‪ :‬دەنگ) بەگۆرانیی لێكدەدەنەوە‪.‬‬ ‫(اسمد لنا‪ :‬غن لنا) واتــە گۆرانیمان وەك ئەوەی كە دەنگی خراپ‌و نەشیاوی‬ ‫بۆ بڵـێ‌‪ ،‬عەكرمەش هــەر وایگوتوە‪ ،‬شەیتان یاخود مرۆڤی خراپەكار تەنیا‬ ‫لەریوایەتێكیشدا لەئیبن عەباسەوە لەگۆرانیدا بەرجەستە ببێت‪ ،‬بەم پێیە بێت‬ ‫(سامدون) معرضون‪ :‬پشت هەڵدەكەن‪ ،‬هەمو هاندانێك بۆ خراپەو سەرلێشێواندن‬ ‫موجاهیدو عەكریمەش هەروایان وتوە‪ ،‬بەس دەبێت لەرێگەی گۆرانییەوە بێت‪،‬‬ ‫حەسەنیش گوتویەتی‪ :‬غافلون‪ :‬بێئاگان‪ ،‬ئەگەرنا نایەتەدی‌و مەحاڵە‪ .‬كەواتە دەبێت‬

‫هەرچی پالندانان‌و قسەو باس‌و مشتومڕی‬ ‫ێ بەگۆرانیی‌و‬ ‫خـــراپ بێت هــەر دەبـــ ‌‬ ‫مۆسیقاوە پیادە بكرێت‌و بەرێوەبچێت‪،‬‬ ‫ئەگەرنا كەس قسەی بۆ نایەت‌و مێشكی‬ ‫كار ناكات‌و الڵییەكەی بەردەوام دەبێت!!‬ ‫ابــن كثیر لەتەفسیرەكەیدا دەڵێت‪:‬‬ ‫اس َت َط ْع َت ِم ْن ُه ْم ب َِص ْو ِت َك)‬ ‫اس َت ْف ِز ْز َمنِ ْ‬ ‫( َو ْ‬ ‫گوتراوە گۆرانییە‪ ،‬موجاهید گوتویەتی‬ ‫بە(لهو)و گۆرانی‪ ،‬واتە بەوە بیانخەرە‬ ‫خــۆشــی ـی‌و گــاڵــتــەپــێــكــردنــەوە‪ ،‬ئیبن‬ ‫عەباسیش دەڵێت‪ :‬هەمو بانگخوازێك كە‬ ‫بۆ یاخیبون لەخوا بانگی خەڵكی بكات‪،‬‬ ‫قــەتــادەش وایگوتوەو ئیبن جەریریش‬ ‫هەڵیبژاردوە(‪.)6‬‬ ‫هــەرچــەنــدە وەك ئاماژەمانپێكرد‪،‬‬ ‫لێكدانەوەی ئــەم وشــانــەی ئایەتەكان‬ ‫بــەگــۆرانــیــی تەنیا یــەك لێكدانەوەو‬ ‫تەفسیرە‪ ،‬بەاڵم هەر جێگای هەڵوەستە‬ ‫لەسەركردنە‪ :‬بۆچی (گــۆرانــیــی) بوە‬ ‫بەیەكێك لەتەفسیرەكانی ئەمجۆرە‬ ‫ئایەتانە؟!!‬ ‫ئــەوەی لــێــرەدا بەئاشكرا دیــارە كە‬ ‫(گۆرانیی) لەمجۆرە سیاقانەدا‪ ،‬واتە‬ ‫بەم مانایانەی لێرەدا لێكدراونەتەوە‪،‬‬ ‫زیاتر لەهاتو هاوار دەچێت نەك گۆرانی‪،‬‬ ‫یاخود دەكرێت بڵێین‪( :‬گۆرانی) لێرەدا‬ ‫بریتیە لەو گۆرانیانەی بەدەنگی بەرز‬ ‫دەگــوتــرێــت‪‌،‬و مەبەست لەگوتنیشیان‬ ‫تەنیا ژاوەژاودروستكردن‌و پشێوییە‪ ،‬نەك‬ ‫تێركردنی حەزو ئارەزویەكی هونەریی‪،‬‬ ‫تەنانەت گەر مەبەست لێرەدا گۆرانی‬ ‫(شــاد)یــش بێت كــە بــۆ هەڵپەڕكـێ‌‌و‬ ‫فەزای خۆشیی‌و شادمانیی دەگوترێت‪،‬‬ ‫ئەمجۆرە ئەركە نەرێنیانە ئەنجام نادات كە‬ ‫لەئایەتەكاندا هاتوە‪.‬‬ ‫ێ ئـــەوەش بڵێین كە‬ ‫هــەروەهــا دەبــ ‌‬ ‫ئەگەر گریمانی ئەوەش بكەین كە گۆرانی‬ ‫شاد لێرەدا جێگای ببێتەوە‪ ،‬هەرچەندە‬

‫تەفسیری سەلەفیەکان بەهیچ جۆرێك ناچنەوە سەر مەدلول‌و مەبەستی‬ ‫ئەو ئایەتانەی میوزیک حەرامدەکات بەشێوەیەك كە تەنانەت هیچ‬ ‫جۆرە تەئویلیكردنێكی گونجاویش ئەو لێكدانەوانەیان ناگەیەنێت‬

‫وەك گوتمان مەحاڵیشە‪ ،‬ئەی سەبارەت‬ ‫بەگۆرانیی خاو و خەمگین؟! كە النیكەم‬ ‫نیوەی پێكهاتەی گۆرانییە‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫كە گۆرانیی‌و موزیكی خــاو‪ ،‬نەك هەر‬ ‫بۆ ئــاژاوەنــانــەوەو گاڵتەجاڕیی نابن‪،‬‬ ‫بەڵكو مرۆڤ دەخەنە دنیایەكی جیاوازو‬ ‫تایبەتەوە‪ ،‬مرۆڤ لەخودی خۆی‌و جیهانی‬ ‫دەروبەروی دادەبڕن‪.‬‬ ‫ئەم برادەرانە گۆرانیی‌و موزیك بەبابەتی‬ ‫گاڵتەوگەپ‌و و كات بەسەربردنی بێهودە‪،‬‬ ‫یاخود كات كوشتن دەزانــن!! گۆرانیی‌و‬ ‫موزیك تەنیا بەدەنگە دەنگ‌و هاتو هاوارو‬ ‫ژاوەژاو دادەنێن!!‬ ‫تاكە كەسێكیان تیدا نییە لەخۆی‬ ‫بپرسێت‪ :‬ئایا ئەگەر گۆرانیی‌و موزیك‬ ‫بابەتێكی هێندە بێزاركەرو سادە بێت‪ ،‬و‬ ‫ئەركەكەی تەنیا لەدروستكردنی دەنگی‬ ‫ناسازدا كورتببێتەوە‪ ،‬ئەی ئەو هەمو‬ ‫پەیمانگاو كۆلیژو مامۆستاو تیۆریستانەی‬ ‫موزیك بۆچی هەن؟‬ ‫ئەو هەمو زانست‌و یاساو رێسایانە بۆ؟‬ ‫ئەو هەمو ئاوازو شیعرە زۆرو جیاوازانە؟!‬ ‫ئــەی ئــەو هەمو ئامێرانەی موزیك‪،‬‬ ‫كەبەهەریەكەیان چەندین جیهانی گەورە‬ ‫لەئاوازو هونەری جودا دەئافڕێنن؟! گەر‬ ‫مەسەلەكە هەر دەنگە دەنگ‌و گاڵتەجاڕیی‌و‬ ‫كــات بەسەربردنێكی بێهودەو بێماناو‬ ‫بێبنەما بێت‪ ،‬خوێندن‌و تیۆریزەكاریی‌و‬ ‫وردەكاریی‌و پۆلێنكردنی بۆچییە؟!!‬ ‫ئەدی بۆچی زۆرێك لەئیسالمیەكان‌و‬ ‫ئایندارانی دیكەش حەزی لێدەكەن؟ تۆ‬ ‫بڵێیت سرودە ئاینیەكان‌و ستایشكردنی‬ ‫بابەتە بنەڕەتیەكانی ئاین‌و باسكردنی‬ ‫گەورەیی خوداو پێهەڵدان بەپەیامبەرداو‬ ‫چەندین بابەتی دیــكــەی ئاینی لەو‬ ‫ســرودانــەدا‪ ،‬بۆ دژایەتیكردنی ئاین‌و‪،‬‬ ‫بێئاگابون لەئاینداری گوترابن؟!‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫العالمة راغب االصفهاني‪ ،‬مفردات الفاظ القرآن‪،‬‬‫حتقيق صفوان داودي‪ ،‬دار القلم‪ ،‬دمشق‪،‬ط‪،2011 ،5‬‬ ‫ص‪.748‬‬ ‫‪-2‬ابن كثري‪ ،‬تفسري القرآن العظيم‪ ،‬دار السالم‬ ‫للنشر والتوزيع‪ ،‬الرياض‪ ،‬ط‪ ،2004 ،6‬اجمللد الثالث‪،‬‬ ‫ص ‪.2191-2190‬‬ ‫‪-3‬القرطيب‪ ،‬اجلامع االحكام القرآن‪ ،‬القاهرة‪،‬‬ ‫املكتبة‪.‬‬ ‫‪-4‬ابن كثري‪ ،‬تفسري القرآن العظيم‪ ،‬اجمللد الثالث‪،‬‬ ‫ص‪.2046-2045‬‬ ‫‪-5‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬بەرگی چوارەم‪ ،‬ل‪.2709‬‬ ‫‪-6‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬بەرگی سێیەم‪ ،‬ل‪.1676‬‬

‫ذمارة (‪ )239‬دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫ڕێنیسانسی ئیتاڵی‬ ‫بێرتراند رەسڵ‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬بەڵێن محەمەد‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫جیهانبینی مــۆدێــرن‪ ،‬لــە بەرانبەر‬ ‫جیهانبینی ســەدەكــانــی نــاوەڕاســت‪،‬‬ ‫لــە ئیتالیا لــەگــەڵ بــزووتــنــەوەیــەكــدا‬ ‫ســەرەتــایــگــرت‪ ،‬كــە پێیدەگوترێت‬ ‫«رێنیسانس»‪ .‬لــە ســەرەتــادا چەند‬ ‫كەسێك‪ ،‬تــایــبــەت‪ ،‬پــێــتــرارك ‪ ،‬ئەم‬ ‫جیهانبینیەیان هەبوو‪ .‬بەاڵم لە رەوتی‬ ‫ســەدەی پازدەهەمدا بەهۆی زۆرینەی‬ ‫خــاوەن زانیارەكانی ئیتالیا‪ ،‬چ كەسە‬ ‫ئایینی یــان نــا ئایینییەكان‪ ،‬ئەم‬ ‫جیهانبینییە برەوی سەند‪ .‬لە هەندێك‬ ‫روانــگــەوە‪ ،‬ئیتالییەكانی ســەردەمــی‬ ‫رێنیسانس‪-‬جگە لە لیۆناردۆ داڤینتچی‬ ‫و چەند كەسێكی دیكە‪ -‬سەبارەت بە‬ ‫زانست ئەو خواستەیان نەبوو‪ ،‬كە لە‬ ‫سەدەی حەڤدەهەم بەدواوە‪ ،‬بەتایبەت‪،‬‬ ‫داهــێــنــەران هەیانبوو‪ .‬ســەربــاری ئەم‬ ‫نــەبــوونــی خــواســتــەش‪ ،‬نەیانتوانی‬ ‫بــە تـــەواوی لــە خــورافــات‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئەسترۆلۆجی‪ ،‬رزگاریان ببێت‪ .‬زۆرێك‬ ‫لەوان هێشتا رێزی ئەو سەرچاوانەیان‬ ‫دەگــرت‪ ،‬كە بە گشتی فەیلەسوفانی‬ ‫سەدەكانی نێڤین هەیانبوو‪ .‬سەرەنجام‬ ‫سەرچاوەكانی پەیمانی كۆنیان لەجێی‬ ‫كڵێسا دانــابــوو‪ .‬هەڵبەت ئــەم كــارە‬ ‫هــەنــگــاوێــك بــوو رووەو ســــەروەری‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی سەرچاوە كۆنەكان ناكۆكیان‬ ‫لەگەڵ یەكدیدا هەبوو و هەڵبژاردنی‬ ‫یەكێكیان وەكــو سەرچاوە‪ ،‬پێویستی‬ ‫بە بڕیاردانی تاكەوە هەبوو‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫سەدەی پازدەیەمدا كەمتر ئیتالییەكان‬ ‫رێیان بەخۆیان دەدا پەیوەست بن بە‬ ‫بۆچوونێكەوە‪ ،‬كــە الی فەیلەسوفە‬ ‫كۆنەكان یان لە فێركارییەكانی كڵێسادا‬ ‫سەرچاوەی نەبووبێت‪.‬‬ ‫بــۆ تێگەیشتن لــە رێنیسانس‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی سەرەتا پێویست دەكات‬ ‫چاوێك بە رەوشــی سیاسیی ئیتالیدا‬ ‫بخشێنین‪ .‬دوای مردنی فرەدریشی دووەم‬ ‫لە ساڵی ‪ ،1250‬زۆرینەی خاكی ئیتالیا‪،‬‬ ‫لە دەستێوەردانی دەرەكی رزگاری بوو‪،‬‬ ‫تا چارلزی هەشتەمی پاشای فرەنسە‬ ‫لە ساڵی ‪1494‬دا هێرشیكردە سەر ئەو‬ ‫واڵتە‪ .‬لە ئیتالیادا پێنج دەوڵەتی گرنگ‬ ‫لەئارادا بوون‪ :‬میالن ‪ ،‬ڤینس ‪ ،‬فلۆرەنس‬ ‫‪ ،‬هەرێمی پــاپــا و نــاپــۆلــی (یــان‬ ‫ناپلیس)‪ .‬سەرباری ئەمە‪ ،‬ژمارەیەك‬ ‫میرنشین ی بچووكیش هەبوون‪ ،‬كە بە‬ ‫گوێرەی رێككەوتن لەگەڵ یەكێك لەو‬ ‫شارە گەورانە یان پەیڕەوی لێكردنیان‪،‬‬ ‫لەگەڵ یەكدیدا جیاوازبوون‪ .‬تا ساڵی‬ ‫‪ 1378‬جێنۆوا لە بازرگانی و هێزی‬ ‫دەریاییدا كێبەڕكێی ڤینسی دەكــرد‪.‬‬ ‫بەاڵم دوای چەند ساڵێك جێنۆوا بووە‬ ‫پەیڕەوی میالن‪.‬‬ ‫مــیــان‪ ،‬كــە لــە ســـەدەی دوازدە و‬ ‫سێزدەهەمدا رێبەری بەرگریكردن بوو‬ ‫لە فیۆدالیزم‪ ،‬دوای شكستی كۆتایی‬ ‫زنجیرەی هۆشینستاوفن ‪ ،‬گــۆڕا بۆ‬ ‫حكومەتی ڤیسكۆنتی ‪ ،‬ئەوان خێزانێكی‬ ‫لێهاتوو بوون‪ ،‬كە دەستەاڵتدارێتییەكی‬ ‫پلوتۆكراتیكیان هەبوو‪ ،‬نەك فیۆدالی‪.‬‬ ‫ئەم خێزانە بۆ ماوەی ‪ 170‬ساڵ‪ ،‬واتا‬ ‫لە ساڵی ‪ ،1447-1277‬دەستەاڵتدار‬ ‫بــوون‪ .‬دوای سێ ساڵ لە گەڕانەوەی‬ ‫حكومەتی كۆماریی‪ ،‬خێزانێكی نوێ‪ ،‬بە‬ ‫ناوی سفۆرتزا ‪ ،‬كە لەگەڵ ڤیسكۆنتەكان‬ ‫یەكیان گرتبوو‪ ،‬بوونە دەستەاڵتدار‬ ‫و نــازنــاوی «دۆكــەكــانــی میالن»یان‬ ‫وەرگرت‪ .‬لە ‪ ،1535-1494‬میالن مەیدانی‬ ‫جەنگەكانی نــێــوان فرەنسییەكان و‬ ‫ئیسپانییەكان بــوو‪ ،‬سفۆرتزاییەكان‬ ‫جارێك لەگەڵ الیەنێك و جارێك لەگەڵ‬ ‫الیەنێكی دیكەدا یەكیان دەگــرت‪ .‬لەو‬ ‫مــاوەیــەدا جــارێــك دووردەخـــرانـــەوە و‬ ‫جارێكی دیكەیش بە فەرمی حكومەتیان‬ ‫لەدەستدا بــوو‪ .‬سەرەنجام‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫‪ ،1535‬چارلزی پێنجەم‪ ،‬میالنی كردە‬ ‫پاشكۆی ئیمپراتۆرییەكەی خۆی‪.‬‬

‫كۆماری ڤینس‪ ،‬تایبەت لە سەدەی‬ ‫مەزنێتی خۆیدا‪ ،‬كەمێك لە دەرەوەی‬ ‫سیاسەتی ئیتالیا بوو‪ .‬ڤینس هەرگیز‬ ‫لە الیەن بەربەرەكانەوە داگیرنەكرابوو‪،‬‬ ‫و لــە ســەرەتــادا خــۆی بــە پــەیــڕەوی‬ ‫ئیمپراتۆرییەكانی خۆرهەاڵت دادەنــا‪.‬‬ ‫ئــەم تــرادیــســیــۆنــە‪ ،‬بــە هــۆی ئــەوەی‬ ‫بــازرگــانــی ڤینس لــەگــەڵ خۆرهەاڵتدا‬ ‫ئەنجام دەدرێت‪ ،‬سەربەخۆیی بەم شارە‬ ‫بەخشیبوو‪ ،‬كە تا رۆژگــاری پێكهاتنی‬ ‫كۆنسولی ترێنت (‪)1545‬یــش درێژەی‬ ‫هەبوو‪ ،‬پاولۆ سارپی لەبارەی ئەم شارە‬ ‫مێژوویەكی نووسیوە‪ ،‬كە زۆر ئەنتی‪-‬پاپا‬ ‫بووە‪ .‬پێشتر بینیمان لە رۆژگاری جەنگی‬ ‫خاچدروشمی چــوارەمــدا‪ ،‬چۆن ڤینس‬ ‫پێداگر بوو لەسەر دەستبەسەرداگرتنی‬ ‫كۆنستانتیناپۆل‪ .‬ئەم كارە هاوكارییەكی‬ ‫زۆری گەشەكردنی بازرگانی ڤینسیی‬ ‫كــرد و بــە پــێــچــەوانــەوە داگیركردنی‬ ‫كۆنستانتیناپۆل لە الیەن توركەكانەوە لە‬ ‫ساڵی ‪ 1453‬زیانی بە بازرگانی ڤینس‬ ‫گەیاند‪ .‬بەهۆی ئەوەی‪ ،‬كە بەشێك لێی‬ ‫پەیوەندی بە دابینكردنی كەرەستەی‬ ‫خــۆراكــەوە هــەبــوو‪ ،‬ڤینسییەكان لە‬ ‫ســەدەی چواردەهەم و پازدەهەمدا بە‬ ‫پێویستییان دەبینی دەســت بەسەر‬ ‫پانتاییەكی زۆری زەوی ئیتالیادا بگرن‪.‬‬ ‫ئەم كارەیان چەندین دوژمنی دیارهێنان‪،‬‬ ‫كــە ســەرەنــجــام یەكگرتنی كامبرای‬

‫زۆر ســنــووردار‪ ،‬بــەاڵم لە پراكسیسدا‬ ‫كــاریــگــەریــیــەكــی بــەهــێــزی هــەبــوو‪.‬‬ ‫دیپلۆماسی ڤینس بە زیرەكی و هۆشیاری‬ ‫ناسرابوو‪ ،‬گۆزارشتەكانی سەفەرەكانی‬ ‫ڤینس فرە كاریگەر بوو‪ .‬لە رۆژگــاری‬ ‫رانكە بە دواوە‪ ،‬مێژوونووسان ئەم‬ ‫گۆزارشتانەیان لە زۆرترین و باشترین‬ ‫سەرچاوەی پەیوەست بە رووداوەكانەوە‪،‬‬ ‫لە توێژینەوەكانیاندا بەكارهێناوە‪.‬‬ ‫فلۆرەنس شارستانیترین شاری جیهان و‬ ‫هاوكات گرنگترین سەرچاوەی رێنیسانس‬ ‫بوو‪ .‬كەم تا زۆر‪ ،‬ئەدیبە مەزنەكان لە‬ ‫فلۆرەنس بوون‪ ،‬هەروەها هونەرمەندە‬ ‫كۆن و دواییەكانی هونەری شێوەسازیش‬ ‫هەر پەیوەست بوون بە فلۆرەنسەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بابەتی توێژینەوەكەی ئێمە بریتییە‬ ‫لە رەهەندی سیاسیی نەك رەهەندی‬ ‫كولتووری‪ .‬لە سەدەی سێزدەهەمدا سێ‬ ‫كاست (چین) لە فلۆرەنسدا هەبوون‪،‬‬ ‫كە لە ملمالنێیەكی سەختدا بوون لەگەڵ‬ ‫یەكدیدا‪ .‬ئەم سێ چینە بریتیبوون لە‪:‬‬ ‫خانەدانەكان ‪ ،‬بازرگانە دەوڵەمەندەكان‬ ‫و مرۆڤە پلە نزمەكان‪ .‬خانەدانەكان زێتر‬ ‫لەبەرەی گروپی گیبلین بوون و دوو‬ ‫چینەكەی دیكەیش الیەنگری گروپی‬ ‫گوێلف بوون‪ .‬گیبلینەكان سەرەنجام لە‬ ‫ساڵی ‪ 1266‬شكستیان هێنا‪ ،‬و لە ماوەی‬ ‫سەدەی چواردەهەمدا مرۆڤە پلە نزمەكان‬ ‫بوون بە بازرگانی دەوڵەمەند‪ .‬بەاڵم ئەم‬

‫پالنە گەیشتبوون‪ ،‬كە ئەم سامانەیشیان‬ ‫بەهۆی بازرگانی و هــەروەهــا بەهۆی‬ ‫هەناردەكردنی كانزاكان و پیشەسازییەوە‬ ‫دەســتــەبــەر كـــردبـــوو‪ .‬ئــــەوان لــەوە‬ ‫تێگەیشتبوون‪ ،‬كە چۆن هەم ماڵی خۆیان‬ ‫و هەم شاری فلۆرەنس ئاوەدان بكەنەوە‪،‬‬ ‫و بەم هۆیەوە شار لە سەردەمی ئەواندا‪،‬‬ ‫گەیشتە ئاستێكی بەرزی دەوڵەمەندی و‬ ‫ئاوەدانی‪.‬‬ ‫پیترۆ كوڕی لۆرنتزۆ وەكو باوكی لێهاتوو‬ ‫نەبوو و لە ساڵی ‪ 1494‬دوورخرایەوە‪.‬‬ ‫دوای ئــەو‪ ،‬چــوار ســاڵ كاریگەریی و‬ ‫هەژموونی ساڤۆنارۆال دەركــەوت‪ .‬لەو‬ ‫ماوەیەدا پیوریتان گەڕایەوە‪ ،‬كە دژ‬ ‫بە شادی و خۆشگوزەرانی بوو و بیری‬ ‫ئازاد و هاوكات رووەو جۆرێك سروتی‬ ‫ئایینی ئــاراســتــەی وەرگــــرت‪ ،‬كــە بە‬ ‫گشتی سادەتر دەهاتە بەرچاو‪ .‬بەاڵم‬ ‫سەرەنجام‪ ،‬زێتر بەهۆی سیاسییەوە‪،‬‬ ‫دوژمــنــانــی ســاڤــۆنــارۆال ســەركــەوتــن و‬ ‫ئەویان لە سێدارە و جەستەكەیشیان‬ ‫سوتاند (‪ .)1498‬رژێمی كۆماری‪ ،‬كە‬ ‫بە فەرمی دێمۆكراتیك و لە راستیدا‬ ‫پلوتۆكراتیك (رژێمی بەهێزەكان) بوو‪،‬‬ ‫تا ساڵی ‪ 1512‬درێــژەی كێشا‪ ،‬تا ئەو‬ ‫كاتەی مەدیتچییەكان جارێكی دیكە‬ ‫گەڕانەوە‪ .‬یەكێك لە كوڕانی لۆرنتزۆ‪،‬‬ ‫كە لە چواردەساڵیدا بە پلەی كاردینالی‬ ‫گەیشتبوو‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1513‬وەكو پاپا‬

‫بۆچوونی كڵێسایی یەكانی باكووری ئالپ‬ ‫بوو‪ .‬سەركەوتنی پاپاكان‪ ،‬سەركەوتنی‬ ‫ئیتالیا بـــوو و (بـــە ئــەنــدازەیــەكــی‬ ‫كەمتریش) سەركەوتنی ئیسپانیا بوو‪.‬‬ ‫شارستانێتی ئیتالی‪ ،‬لە نیوەی دووەمی‬ ‫سەدەی پازدەهەمدا‪ ،‬جیاوازییەكی زۆری‬ ‫لەگەڵ شارستانێتی واڵتە باكوورییەكان‬ ‫هەبوو‪ ،‬كە هێشتا لە نێو نەریتی بیرینی‬ ‫سەدەكانی نێڤیندا بوون‪ .‬ئیتالییەكان لە‬ ‫كولتووردا جدی بوون‪ ،‬بەاڵم لە مۆرال و‬ ‫ئاییندا بەم چەشنە نەبوون‪ .‬تەنانەت الی‬ ‫كڵێساییەكانیش‪ ،‬جوانی و رەوانبێژی لە‬ ‫زمانی التینیدا‪ ،‬گوناه و هەڵەیەكی زۆر‬ ‫دادەپۆشێت‪ .‬نیكۆالسی پێنجەم (‪-1447‬‬ ‫‪ ،)1455‬یەكەمین پاپای هیومانیست‪،‬‬ ‫كــاری پاپایی دەدایــە سكۆالرەكان و‬ ‫رێزی سكۆالری و زانستی ئەوانی دەگرت‬ ‫و سەرنجی نەدەدایە شتەكانی دیكە‪.‬‬ ‫لۆرنتزۆ ڤــاال كەسێكی ئێپیكوریست‬ ‫بوو و كەسێك بوو ئــەوەی سەلماند‪،‬‬ ‫كە بەخششی كۆنستانتین ساختەیە و‬ ‫گاڵتەی بە شێوە وەرگێڕانی ڤۆلگات‬ ‫(نوسخەی سەرەكی تــەورات) دەكرد و‬ ‫سانت ئۆكۆستینۆسی بە كافر دادەنا‪،‬‬ ‫سەرباری هەموو ئەمانە‪ ،‬بە سكرتێری‬ ‫كــاروبــارەكــانــی پاپا دەستنیشانكرا‪.‬‬ ‫ئەمە سیاسەتی هاندانی هیومانیزم و‬ ‫لەسەرتردانانی بوو بەسەر دینداری یان‬ ‫ئۆرتۆدۆكسیدا و ئەم سیاسەتەش تا‬

‫دەستەاڵتی دنیایی پاپا‪ ،‬كە سەرچاوەكەی خۆی لە پێپین و بەخششی ساختەی كۆنستانتین‬

‫وەردەگرت‪ ،‬لە رۆژگاری رێنیسانسدا دەسەاڵتەكەی فراوانتر بوو‪ .‬بەاڵم ئەو مێتۆدەی پاپاكان‬ ‫بەكاریان دەهێنا بۆ گەیشتن بەم ئامانجە‪ ،‬ئابروی رۆحانیەتی دەزگای پاپای بردبوو‬

‫لێكەوتەوە لە ساڵی ‪ 1509‬و ئەمەش‬ ‫یەكگرتنی شــارە بەهێزەكان بــوو و‬ ‫شكستیان بە ڤینس هێنا‪ .‬ئەگەری ئەوە‬ ‫هەبوو ڤینس لەم رووداوە رزگاری بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم رزگاربوون لەو رووداوە دۆزینەوەی‬ ‫رێگەچارەی كۆتایی رووەو هیند بەهۆی‬ ‫ڤاسكۆ دوگاما (‪ )1497-8‬نەشیاو بوو‪.‬‬ ‫پێكهاتەی دەســتــووریــی ڤینس لە‬ ‫بنەڕەتدا دێمۆكراتیك بوو‪ ،‬هێدی هێدی‬ ‫ئەم الیەنەی لەدەستدا و ساڵی ‪1297‬‬ ‫شێوەیەكی زۆر نزیكی ئۆلیگارشی‬ ‫بەخۆیەوە گــرت‪ .‬بنەڕەتی سیاسەتی‬ ‫دەســتــەاڵت بریتیی بــوو لە «كۆنسلی‬ ‫مـــەزن» ‪ ،‬كــە ئــەنــدامــبــوون تێیدا‪،‬‬ ‫لــەوە بــەدواوە بوو بە پشتاوپشت و‬ ‫تایبەتمەند كرا بە خێزانە پلە یەكەكان‪.‬‬ ‫دەســتــەاڵتــی بــەڕێــوەبــردن لــە دەستی‬ ‫«كونسلی دە كەسی» دا‪ ،‬كە لە الیەن‬ ‫كونسلی مەزنەوە هەڵدەبژێردران‪ .‬دۆجە‬ ‫‪ ،‬وەكو سەرۆكی تەشریفاتی دەوڵەت‬ ‫هەڵدەبژێردرا‪ .‬دەستەاڵتی فەرمی ئەو‬

‫ملمالنێ و دژبەرییە‪ ،‬دێمۆكراسییەتێكی‬ ‫پــایــەداری لێنەكەوتەوە‪ ،‬بەڵكو وردە‬ ‫وردە گۆڕا بۆ رژێمێك‪ ،‬كە گریكەكان‬ ‫پێیاندەگوت «ستمەكاری» ‪ .‬خێزانی‬ ‫مەدیتچی‪ ،‬كە سەرەنجام دەستەاڵتی‬ ‫فلۆرەنسییان بەدەستەوە گرت‪ ،‬سەرەتا‬ ‫وەكو الیەنگری سیاسەتی دێمۆكراتیك‬ ‫دەستبەكار بوون‪ .‬كۆزیمۆ دی مەدیتچی‬ ‫(‪ ،)1464-1389‬یەكەمین كەسی ئەو‬ ‫خێزانە بــوو‪ ،‬كە ناووبانگ و گرنگی‬ ‫هــەبــوو‪ ،‬هێشتا پێگەیەكی فەرمی‬ ‫نەبوو‪ .‬نهێنی دەستەاڵتی ئەو‪ ،‬بریـتی‬ ‫بوو لە لێهاتووییەكەی لە هەڵبژاردنی‬ ‫كــاروبــارەكــان‪ .‬ئــەو كەسێكی زیــرەك‬ ‫بوو‪ ،‬و لە رەوشــی شیاودا ناتوندوتیژ‬ ‫و لە رەوشی ناچارەكیدا توندوتیژ بوو‪.‬‬ ‫دوای ئەو بە ماوەیەكی كەم‪ ،‬نەوەكەی‬ ‫بەناوی لۆرێنتزۆ ی شكۆمەند جێگەی‬ ‫ئەوی گرتەوە و لە ‪ 1469‬تا كاتی مردنی‬ ‫‪ ،1492‬جڵەوی دەستەاڵت الی ئەو بوو‪.‬‬ ‫هەردووكیان بەهۆی سامانەكانیانەوە بەم‬

‫دەستنیشانكرا و بە ناوی لیۆی دەیەم‬ ‫لــەســەر تەختی پاپایەتی دانیشت‪.‬‬ ‫خێزانی مەدیتچی وەكو گراندوكەكانی‬ ‫توسكانی تا ساڵی ‪ 1737‬حوكمڕان‬ ‫بــوون لە فلۆرەنس‪ .‬بــەاڵم لە میانەی‬ ‫ئەم بارودۆخانەدا‪ ،‬فلۆرەنسیش وەكو‬ ‫شوێنەكانی دیــكــەی ئیتالیا‪ ،‬هــەژار‬ ‫كەوتبوو و گرنگی نەمابوو‪.‬‬ ‫دەســتــەاڵتــی دنــیــایــی پــاپــا‪ ،‬كە‬ ‫سەرچاوەكەی خۆی لە پێپین و بەخششی‬ ‫ساختەی كۆنستانتین وەردەگــرت‪ ،‬لە‬ ‫رۆژگــاری رێنیسانسدا‪ ،‬دەستەاڵتەكەی‬ ‫فــراوانــتــر بــوو‪ .‬بــەاڵم ئــەو مێتۆدەی‬ ‫پاپاكان بەكاریان دەهێنا بۆ گەیشتن‬ ‫بەم ئامانجە‪ ،‬ئابروی رۆحانیەتی دەزگای‬ ‫پاپای بردبوو‪ .‬بزووتنەوەی شورایی ‪ ،‬كە‬ ‫لەگەڵ دژبەرییەكەی نێوان كونسلی بازیل‬ ‫و پاپا ئوژینوسی چــوارەم (‪-1431‬‬ ‫‪ ،)1447‬بە سەرەنجامێكی ترسناك‬ ‫گەیشت‪ ،‬نوێنەری جدیترین توخمەكانی‬ ‫كڵێسا بوو‪ ،‬و لەوانەیە گرنگترین نوێنەری‬

‫داگیركردنی رۆم لە ‪1527‬دا درێــژەی‬ ‫هەبوو‪.‬‬ ‫هاندانی هیومانیزم ‪ ،‬ئەگەرچی بە جدی‬ ‫باكوورییەكانی تووشی شۆك كردبوو‪،‬‬ ‫لە پنتی تێڕوانینی ئێمەدا لەوانەیە‬ ‫پەسەندكراو بێت‪ .‬بــەاڵم سیاسەتی‬ ‫جەنگویستی و ژیانی نامۆراڵی پاپاكان‬ ‫لــە هیچ پنتێكی روانــیــنــدا نەشیاوی‬ ‫بەرگریلێكردنە‪ ،‬مەگەر لە روانگەی‬ ‫سیاسەتی دەستەاڵتبازی پەتییەوە‪.‬‬ ‫ئالێكساندەری شەشەم (‪)1503-14902‬‬ ‫لــە تـــەواوی ئــەو مـــاوەیـــەدا‪ ،‬پۆستی‬ ‫پاپایەتی خۆی بەكارهێنا (‪ ) :498‬بۆ‬ ‫گەورەكردنی خۆی و خێزانەكەی‪ .‬ئەو دوو‬ ‫كوڕی هەبوو‪ ،‬یەكێكیان دۆكی گاندیا و‬ ‫ئەویدیكەیان چزارە بۆرژا (سێزار بۆرژیا)‬ ‫و یەكەمیانی زۆر خۆشدەویست‪ .‬بەاڵم‬ ‫دۆك كوژرا و ئەگەری ئەوە هەبوو بكوژەكە‬ ‫هەمان براكەی خۆی بێت‪ ،‬كەواتە هیوا‬ ‫و ئارەزووی پاپا بۆ چێكردنی دایناستیك‬ ‫(یـــان زنــجــیــرە)‪ ،‬گــەرەكــبــوو چــزارە‬

‫لەبەرچاو بگرێت‪ .‬پاپا لەگەڵ كوڕەكەیدا‬ ‫دەستیان بەسەر رۆماگنا و ئانكۆنا دا‬ ‫گرت و مەبەستی بوو میرنشینێك لەم‬ ‫دوو شوێنە دابمەزرێنێت بۆ چزارە‪ .‬بەاڵم‬ ‫كاتێك پاپا مرد‪ ،‬چزارە زۆر نەخۆش بوو‬ ‫و بەم هۆیەوە نەیتوانی زوو دەستبەكار‬ ‫بێت‪ .‬بەمجۆرە داگیركارییەكەی ئەوان‬ ‫بە میراتی بۆ سانت پیتەر مایەوە‪.‬‬ ‫خراپەكاری ئەم دوو كەسە خێرا بوو بە‬ ‫ئەفسانە و سەختە بتوانین ئەو كوشتارە‬ ‫زۆرەی خــراوەتــە ئــەســتــۆی ئـــەوان‪،‬‬ ‫راست لە ناڕاست جیابكەینەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەمەدا هیچ گومانێك نییە‪ ،‬كە ئەوان‬ ‫هونەری پەیمانشكێنی و خیانەتیان‬ ‫زێتر بــەردەكــەوێــت‪ .‬یولیوسی دووەم‬ ‫(‪ ،)1513-1503‬كە بوو بە جێگرەوەی‬ ‫ئالێكساندەری شــەشــەم‪ ،‬هونەرێكی‬ ‫بەرچاوی نەبوو سەبارەت بە ئایینداری‪،‬‬ ‫بەاڵم لە پێگەكەی خۆیدا كەمتر ئەگەری‬ ‫سكاندال و ریسوایی بــەدەســتــەوەدا‪.‬‬ ‫ئەویش پرۆسیسیی بەرفراوانكردنی‬ ‫هەرێمی پــاپــای درێـــژە پــێــدا‪ .‬وەكــو‬ ‫ســۆلــیــدەرێــك (كەسێتی ســوپــایــی)‪،‬‬ ‫هەندێك لێهاتوویی تێدا هەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەكــو رێبەرێكی كڵێسای كریستیانی‬ ‫ناشایستە بوو‪ .‬ریفۆرم‪ ،‬كە لە رۆژگاری‬ ‫دەستەاڵتدارێتیی جێنشینەكەی ئەو‪ ،‬واتا‬ ‫لیۆی دەیەم (‪ )1521-1513‬دەستیپێكرد‪،‬‬ ‫بەرهەمی سروشتی سیاسەتی بەدبینانە‬ ‫(یــان كافرانە)ی پاپاكانی رۆژگــاری‬ ‫رێنیسانس بوو‪.‬‬ ‫سنووری كۆتایی باشووری ئیتالیا‬ ‫لە دەستی شانشینی ناپۆلی دابوو‪ ،‬كە‬ ‫سیسیلیش بە گشتی یەكێتی لەگەڵیدا‬ ‫هــەبــوو‪ .‬ناپۆلی و سیسیل پێشووتر‬ ‫سەر بە شانشینی تایبەت و كەسێتی‬ ‫فرەدریشی دووەمــی ئیمپراتۆر بوون‪.‬‬ ‫ئــەو پاشایەتییەكی رەهـــای لەسەر‬ ‫مۆدێلی رژێمە محەمەدییەكان (یان‬ ‫رژێمە ئیسالمییەكان) دامــەزرانــدبــوو‪،‬‬ ‫كە رۆشــن‪ ،‬بــەاڵم دیسپۆتیك بــوو‪ ،‬و‬ ‫هیچ جۆرە دەستەاڵتێكی بۆ خانەدانە‬ ‫فیۆدالەكان دانەنابوو‪ .‬دوای مەرگی‬ ‫ئەو‪ ،‬ناپۆلی و سیسیل كەوتنە دەستی‬ ‫كوڕە نایاساییەكەی مانفرێد ‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫كــوڕە دژمنایەتی هەمیشەیی كڵێسای‬ ‫بە میراتی برد و لە ساڵی ‪ 1266‬لە‬ ‫الیەن فرەنسییەكانەوە دوورخــرایــەوە‪.‬‬ ‫فرەنسییەكان دژایەتیكردنی خەڵكیان‬ ‫بەرەو الی خۆیان راكێشا و راستییەكەی‬ ‫لــە «نــوێــژی ئــێــوارەی سیسیل» دا‬ ‫كوشتارێكی زۆر ئەنجام درا‪ .‬دوای ئەم‬ ‫رووداوە‪ ،‬هەرێمی ناپۆلی و سیسیل‬ ‫درا بە پیتەری سێیەمی ئــاراگــۆن و‬ ‫میراتگرەكانی‪ .‬دوای چەند گیروگرفتێكی‬ ‫جیاواز‪ ،‬كە بووە هۆی جیابوونەوەیەكی‬ ‫كاتی ناپۆلی و سیسیل‪ ،‬جارێكی دیكە‬ ‫ئەم دوو هەرێمە لە ساڵی ‪1443‬دا لە‬ ‫ژێــر دەستەاڵتی ئالفۆنسۆی مــەزن ‪،‬‬ ‫كە الیەنگرێكی بەرجەستەی شیعر و‬ ‫ئەدەب بوو‪ ،‬یەكیان گرتەوە‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪ 1495‬بــەدواوە‪ ،‬سێ پاشای فەرەنسی‬ ‫هەوڵیاندا بەسەر ناپۆلیدا زاڵ بن‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرەنجام ئەم شانشینە كەوتە‬ ‫ژێر فەرمانڕەوایی فێردیناند ئاراگۆن‪.‬‬ ‫چارلزی هەشتەم و لیۆی دوازدەهــەم و‬ ‫فرانسیسی یەكەم‪ ،‬پاشاكانی فەرەنسە‪،‬‬ ‫هەموویان داوای میالن و ناپۆلیان دەكرد‬ ‫(كە ئەمە لە روانگەی مافەوە نایاسایی‬ ‫بوو)‪ .‬هەموو ئەوان ئیتالیایان داگیركرد‬ ‫و سەركەوتنێكی كاتیشیان بەدەستهێنا‪،‬‬ ‫بــەاڵم سەرەنجام هەموویان بەرانبەر‬ ‫بــە ئیسپانییەكان شكستیان هێنا‪.‬‬ ‫سەركەوتنی ئیسپانیا و دژایەتیكردنەی‬ ‫ریــفــۆرم‪ ،‬رێنیسانسی ئیتالی كۆتایی‬ ‫پێهێنا‪ .‬لــەبــەرئــەوەی پاپا كلیمێنتی‬ ‫حەوتەم بەربەستێك بوو لەبەردەم «دژە‬ ‫ریفۆرم» و وەكو یەكێك لە بنەماڵەی‬ ‫مەدیتچی‪ ،‬لەگەڵ فرەنسدا دۆست بوو‪،‬‬ ‫بۆیە چــارلــزی پێنجەم فەرمانیدا بە‬ ‫سوپایەكی گەورەی پرۆتێستانت دەست‬ ‫بەسەر رۆمدا بگرن‪ .‬دوای ئەم رووداوە‪،‬‬ ‫پاپاكان هاتنەوە ناو ئایین‪ ،‬و رێنیسانسی‬ ‫ئیتالی كۆتایی پێهات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )239‬دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫‪7‬‬

‫چاوپێکەوتن لەگەڵ ژاك الكان‬

‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬بڕوا عەالدین‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫ئیمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬هەر کە باسی ژاک‬ ‫الکـــان دەکــرێــت‪ ،‬ڕاســتــەوخــۆ نــاوەکــەی‬ ‫دەمانبەستێتەوە بە گوزارشتێکەوە کە پێی‬ ‫دەوترێت (گەڕانەوە بۆ فرۆید)‪ .‬داخۆ ئەم‬ ‫ڕستەیە چ مانایەک بگەیەنێت؟‬ ‫ژاک الکــان‪ :‬تـــەواوە‪ ،‬هــەر ئــەوەیــە کە‬ ‫دەیــڵــێــن‪ .‬دەروونــشــیــکــاری واتــە فرۆید‪.‬‬ ‫ئەگەر بتەوێت دەروونشیکاری بکەیت‪ ،‬ئەوا‬ ‫پێویستە بگەڕێیتەوە بۆ فرۆید‪ ،‬بۆ زاراوە و‬ ‫پێناسەکانی‪ ،‬بەشێوەیەکی زۆر ورد وەک خۆی‬ ‫چۆنە (دەقــاودەق‪ ،‬بەشێوەیەکی حەرفی)‬ ‫ڕاڤەی بکەیت‪ .‬من خۆم ڕێک بە ئامانجی‬ ‫کارێکی لەو جۆرە خوێندنگەی فرۆیدییم لە‬ ‫پاریس دامەزراند‪ .‬بیست ساڵ زیاترە من‬ ‫هەر خەریکی ڕوونکردنەوە و شیکردنەوەی‬ ‫ئەو تێڕوانینەی خۆمم بۆ ئەو دەستەواژەیە‪:‬‬ ‫گەڕانەوە بۆ فرۆید واتە بنەبڕکردنی الدانەکان‬ ‫لە فرۆید‪ ،‬واتە ڕەواندنەوەی هەموو تەمومژ‬ ‫و ئاڵۆزییەکانی فینۆمینۆلۆژیای بوونخوازی(‬ ‫هەموو ئەو دەزگا و کۆمەڵە ڕووکەشیانەی‬ ‫دەروونــشــیــکــاری بــۆ نمونە)‪ ،‬پاشانیش‬ ‫سەرلەنوێ خوێندنەوەی میتۆدی فرۆید‬ ‫لەڕێگەی ئەو پرەنسیپە بنەڕەتیانەوە کە لە‬ ‫کارەکانیدا هەن‪ .‬سەرلەنوێ خوێندنەوەی‬ ‫فرۆید واتە سەرلەنوێ خوێندنەوەی فرۆید‪،‬‬ ‫ئەوەیشی لە باسکردنی دەروونشیکاریدا‬ ‫ئەم کارە ناکات‪ ،‬تەنها و تەنها چەمکەکانی‬ ‫دەروونشیکاری بە هەڵە بەکاردەبات و ستەم‬ ‫لە دەروونشیکاری دەکات‪.‬‬ ‫ئیمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬فرۆید خۆی قورسە‪،‬‬ ‫الکانیش ئەوەندەی تر قورسی کــردووە و‬ ‫وای لێکردووە کە کەم کەس تێیبگات‪ .‬الکان‬ ‫خاوەنی جۆرێک گوتار و شێوازی نوسینە کە‬ ‫جگە لە چەند هەوادار و الیەنگرێکی کەمی‬ ‫خۆی نەبن‪ ،‬کەس بۆی هەرسناکرێت‪..‬‬ ‫ژاک الکــان‪ :‬دەزانــم‪ ،‬دەزانــم‪ ،‬من وەک‬ ‫کەسێکی ئاڵۆز نیشان دەدەن‪ ،‬کەسێک کە‬ ‫ئایدیا و بۆچونەکانی خۆی لەپشت تەموژەوە‬ ‫شاردبێتەوە‪ .‬منیش خۆم دەپرسم کە ئایا‬ ‫بۆچی وا لە من تێگەیشتوون‪ .‬لەگەڵ فرۆیددا‬ ‫دووپاتیدەکەمەوە و دەڵێم دەروونشیکاری‬ ‫بریتیە لە گەمەیەکی نێوانخودی[نیوسوبێكتى]‬ ‫(‪ )inter-subjective‬کە هەقیقەت‬ ‫دەهێنێتەوە بۆ ناو ڕیاڵ (‪ .)real‬لەوە‬ ‫ڕوونتر چی بڵێم؟ خۆ دەروونشیکاری یاریی‬ ‫منااڵن نیە‪.‬‬ ‫هەمان شت بە کتێبەکانیشم وتــراوە‪،‬‬ ‫گوایە کەس تێیان ناگات‪ .‬بەاڵم بەڕای تۆ‬ ‫ئەو کتێبانە بۆ کێ قورسن؟ خۆ من ئەو‬ ‫کتێبانەم بۆ هەموو کەسێک نەنوسیوە تا‬ ‫هەر چیەک هەستا و خوێندیەوە ئیتر وا‬ ‫بزانێت لێی تێدەگات‪ .‬ڕێک بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫من هیچ خۆم بەوەوە ماندوونەکردووە تا چێژ‬ ‫و دڵی خوێنەرەکانم ڕازی بکەم‪ ،‬جا با هەر‬ ‫کێیەکیش بن‪ .‬من هەندێک شتم هەبووە کە‬ ‫ویستومە بیڵێم‪ ،‬وتویشمە‪ .‬بەالی منەوە تەنها‬ ‫ئەوەندە بەسە کە کەسانێک هەن کتێبەکانم‬ ‫دەخوێننەوە‪ ،‬گەر تێیشی نەگەیشتبن ئەوە‬ ‫خەتای من نیە‪ ،‬بەڵکو گوناهی خۆیانە‬ ‫کە سەبریان نیە و نەفەسکورتن‪ .‬ئەگەر‬ ‫مەسەلەیش خوێنەر بێت ئــەوا دەکرێت‬ ‫بڵێم کە من زۆر شانسم زیاترە لە فرۆید‬ ‫و خۆشبەختترم‪ ،‬لەوانەیە کتێبەکانم زۆر‬ ‫زیاتر لە نوسینەکانی ئەو بخوێندرێنەوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەوەیش بۆ خۆی سەرسامم دەکات‪.‬‬ ‫من زۆر بڕوام بەوە هەیە کە ئەوانەی پاش‬ ‫دە ساڵێکی تر دەمخوێننەوە‪ ،‬زۆر سادە و‬ ‫ساکار نوسینەکانم ببینن‪ ،‬بە جۆرێک کە‬ ‫هەستبکەن لە خواردنەوەی پەرداخێک بیرە‬ ‫بەالیانەوە ئاسانترە‪ ،‬ئەو کات دەڵێن‪ :‬کێ‪،‬‬ ‫الکان؟ هەر زۆر پووچ و بێمانایە‪.‬‬

‫بەناوی الکانیزمەوە بوونی نیە‪ .‬دەکرێت‬ ‫هەر ئەوەندە بێت کە هەستی بە بوونی‬ ‫بکەیت و بۆنی سەرهەڵدانی بکەیت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جــارێ خۆی نەچەسپیوە الکــان کەسێکە‬ ‫کە زیاد لە چل ساڵ بەس دەروونشیکاریی‬ ‫پراکسیس کردوە‪ ،‬وەک چۆن لەوەش زیاتر‬ ‫خوێندویەتی‪ .‬من خۆم باوەڕم بە زانستی‬ ‫زمــان و بونیادگەراییە‪ .‬لە کتێبەکەمدا‬ ‫نوسیومە ((ئەوەی کە فرۆید دۆزیویەتیەوە‬ ‫دەمانبات بەرەو سیستمێکی زەبەال‌حی زۆر‬ ‫گەورە ڕاپێچمان دەکات‪ ،‬گەر ئەو گوزارشتە‬ ‫شیاو بێت دەکرێت بڵێین دەمانباتە ناو‬ ‫دۆخی سەر لەنوێ لەدایکبوونەوەوە‪ ،‬دۆخی‬ ‫دەرچوونمان لە قۆناغی مناڵی کە هێشتا‬ ‫زمانمان نەگرتووە و ناتوانین قسەبکەین))‪.‬‬ ‫ئــەو سیستمە سیمبولیەی کــە فرۆید‬ ‫دۆزینەوە و داهێنانەکانی لەسەر بونیاتناوە‬ ‫بریتییە لە زمــان‪ :‬زمان وەک چرکەساتی‬ ‫سەرهەڵدانی گوتارێکی گەردوونیی جێگیر و‬ ‫تۆکمە‪ .‬کەواتە ئەوەی کە جیهانی شتەکان‬ ‫دەخوڵقێنێت بریتیە لە وشــە و جیهانی‬ ‫ئاخاوتن‪ .‬بەر لە وشە و ئاخاوتن‪ ،‬جیهانی‬ ‫شتەکان شـــاراوە و پەنهان بـــووە‪ ،‬هیچ‬ ‫دەرکەوتەیەکی دیار و بەرجەستەی نەبووە‪.‬‬ ‫کەواتە وشە تاکە کەرەستەیەکە کە مانایەکی‬ ‫تەواو بە شتەکان دەبەخشێت‪ .‬ئەگەر وشە‬ ‫نەبووایە هیچ شتێک بوونی نەدەبوو‪ .‬ئەگەر‬ ‫هيزی ئاڵوگۆڕپێکردن و پێکگەیاندنی زمان و‬ ‫ئاخاوتن نەبووایە‪ ،‬چێژ چ مانایەکی دەبوو؟‬ ‫بــەڕای من ئــەوەی ڕێگە بۆ «فێرنیناند‬ ‫دێ سوسێر» خۆش دەکات دەروازەیەکی‬ ‫نــوێ لــەبــەردەم زانستی مۆدێرنی زماندا‬ ‫بکاتەوە‪ ،‬هەوڵە پێشینەکانی فرۆیدە‪،‬‬ ‫پــاش ئــەوەی لە کتێبەکانی سەرەتایدا‬ ‫(لێكدانەوەى خەونەکان‪ ،‬تەوتەم و تابو‪،‬‬ ‫لەودیوى پرەنسیپەکانی چێژەوە) یاساکانی‬ ‫نەست ئاشکرا دەکات و پەردە لەسەر ڕووی‬ ‫تاریکیان هەڵدەماڵێت‪.‬‬ ‫ئیمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬ئەی فیکری پەتی؟‬ ‫ژاک الکان‪ :‬ئەویش وەک هەموو شتەکانی‬ ‫ترە‪ ،‬سوبێکتێکە ملکەچی یاساکانی زمانە‪.‬‬ ‫بەبێ زمان مرۆڤ ناتوانێت یەک هەنگاو چیە‬ ‫لە بواری توێژینەوەی فیکرییدا پێشبکەوێت‪.‬‬ ‫ئــەمــە بــۆ دەروونــشــیــکــاریــیــش ڕاســتــە‪.‬‬ ‫بەچاوپۆشین لەوەی کە چ ئەرک و فەرمانێکی‬ ‫دەدرێتە پاڵ (جا چارەسەرکردن بێت‪،‬‬ ‫پراکسیسکردن بێت یان زانیاری وەرگرتن)‬ ‫دواجـــار مەسەلەکە لــەوە تێناپەڕێت کە‬ ‫دەبێت نێوەند و گەیەنەرێک هەبێت بتوانیت‬ ‫بەکاریبهێنیت‪ :‬واتــە گوتار و ئاخاوتنی‬ ‫نەخۆشەکە خۆی‪ .‬ئێ هەموو ئاخاوتنێکیش‬ ‫پێویستی بە وەاڵمدانەوە هەیە‪.‬‬

‫ئیمیلیۆ گـــرانـــزۆتـــۆ‪ :‬تـــۆ بـــاس لە‬ ‫دەروونشیکاری وەک دیــالــۆگ دەکەیت‪،‬‬ ‫دیالۆگی نێوان نەخۆش و دەروونشیکار‪ ،‬لێ‬ ‫کەسانێک هەن وەک جۆرێک لە ئەڵتەرناتیڤ‬ ‫بۆ دانپیانان دەیبینن‪.‬‬ ‫ژاک الکــان‪ :‬بــەاڵم چ دانپیانانێک؟ لە‬ ‫دەروونشیکاریدا شتێک نیە ناوی دانپێدانان‬ ‫بێت‪ ،‬هێندەی هەیە وا دەکەیت کەسێک‬ ‫قسەبکات و بدوێت‪ ،‬چی بە خەیاڵیدا دێت‬ ‫باسی بکات‪ ،‬مەسەلەکە هــەر وشەیە و‬ ‫بەس‪ ،‬لەوە زیاتر نیە‪ .‬داهێنانە سەرەکی‬ ‫و گرنگەکەی دەروونــشــیــکــاری بریتییە‬ ‫لــە بینین و پۆلێنکردنی مـــرۆڤ وەک‬ ‫بونەوەرێکی قسەکەر‪ .‬کاری دەروونشیکار‬ ‫بەتەنها بریتییە لە ڕێکخستنەوەی وتەکان‬ ‫و گــوتــاری نەخۆشەکە تــاوەکــو بتوانێت‬ ‫مانا و دەلەالتێکی پێببەخشێت‪ .‬تاکە‬ ‫گەرەنتییش بۆ بەڕێوەچوونی ئەم پڕۆسەیە‬ ‫بریتییە لە بوونی هەماهەنگی‪ ،‬لێکتێگەیشتن‬ ‫و ڕێکەوتنی نيوان دەروونشیکار و ئەو‬ ‫ئۆبێکتەی کە خۆی شیکار دەکات‪.‬‬ ‫دواتر لە کۆی ئەو گوتار و ئاخاوتنانە‬ ‫دەروونشیکار بیرۆکەیەک ســەبــارەت بە‬ ‫ئیمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬تایبەتمەندییەکانی کەسی دەروونشیکارکراو هەڵدەهێنجێنێت‪،‬‬ ‫ئینجا دیـــوی پــشــتــەوەی ســەمــپــتــۆم و‬ ‫الکانیزم چیین؟‬ ‫ژاک الکان‪ :‬هەستدەکەم تۆزێک زوو بێت نیشانەی نەخۆشییەکان دەپشکنێت تاوەکو‬ ‫باس لــەوە بکەین‪ ،‬چونکە هێشتا شتێک ئــەو هۆکارانە بدۆزێتەوە کە کەسەکەی‬

‫من و‬ ‫ئه‌وانی تر!‬

‫هەڵەتێگەیشتن له دەروونشیكاری‬

‫كؤنت َيكست‬

‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬

‫ڕۆمانتیزه‌كردنی كاره‌سات و‬ ‫میلیتاریزەکردنی ژن‬ ‫نەخۆشێك لە كاتى دەروونشیكاریى پراكتیكیدا‬

‫نەخۆش خستوە‪ .‬کەواتە کاری سەرەکیی‬ ‫دەروونشیکار بەتەنها ئەوەیە کە مانایەک‬ ‫بۆ قسەکان و ئەو گوتارە بدۆزێتەوە تاوەکو‬ ‫نەخۆشەکە بتوانێت تەواوی ئەو ئەنجامانەی‬ ‫بۆ هەرسبکرێت کە چاوەڕوانە لەو پڕۆسەیەدا‬ ‫بیانچنێتەوە و دەستی بکەوێت‪.‬‬ ‫ئیمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬کەواتە ئەو پەیوەندییە‬ ‫پێویستی بە زۆرترین ڕادەی بڕواپێبوون‬ ‫و متمانەیە لــە نــێــوان دەروونــشــیــکــار و‬ ‫شیکارکراوەکەدا‪...‬‬ ‫ژاک الکان‪ :‬ڕاستتر بڵێین‪ ،‬ئاڵوگۆڕکردن‪،‬‬ ‫چونکە یەکیان دەئاخڤێت و ئەویتر گوێی‬ ‫گرتووە‪ ،‬ئەوەش گرنگترین خاڵی پرۆسەکەیە‪.‬‬ ‫بەهەمان شيوە بێدەنگییش گرنگە‪ ،‬چونکە‬ ‫دەروونشیکار نە پرسیار دەکات و نە هیچ‬ ‫ئایدیا و بیرۆکەیەکی خۆی دەخاتە بەرباس‪،‬‬ ‫دەروونشیکار تەنها وەاڵم بۆ ئەو پرسیارانە‬ ‫دەدۆزێـــتـــەوە و پيشنیاری دەکـــات کە‬ ‫دەیەوێت ئاڕاستەی شیکارکراوەکەی بکات‪.‬‬ ‫لێ دواجــار شیکارکردنی سوبێکتەکەیش‬ ‫(نەخۆشەکە) ئەو ئاڕاستەیە دەگرێتەبەر کە‬ ‫دەروونشیکارەکە بۆی دیاریدەکات‪.‬‬ ‫ئیمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬باسی چارەسەرت‬ ‫کرد‪ ،‬ئایا هیچ ئەگەرێک بۆ چاکبوونەوە لە‬ ‫نەخۆشی دەروونی هەیە‪ ،‬نیرۆس بۆ نمونە؟‬ ‫ژاک الکــان‪ :‬دەروونشیکاری ئــەو کاتە‬ ‫سەرکەوتن بەدەستدەهێنێت کە توانیبێتی‬ ‫بە دزەکردنی بۆ دیوە شاراوەکەی پشتەوەی‬ ‫سەمپتۆم و ئاماژەى نەخۆشیەکان‪ ،‬پشتی‬ ‫واقیع‪ ،‬گۆڕەپانەکە ڕۆشنبکاتەوە‪ .‬ڕوونتر‬ ‫بدوێم‪ :‬ئەو کاتەی دەست لە هەقیقەتەوە‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫ئیمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬دەکرێت هەمان چەمک‬ ‫بەکاربهێنیت‪ ،‬بەاڵم ڕوونتر و کەمتر زاراوەی‬ ‫الکانیانە بەکاربهێنیت؟‬ ‫ژاک الکان‪ :‬سەمپتۆم الی من واتە هەموو‬ ‫ئــەو شتانەی کە لە ریــاڵــەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرن‪ ،‬ئێ ریاڵیش بریتیە لە هەموو ئەو‬ ‫شتانەی کە باش نین و بەدەست گرفتەوە‬ ‫دەناڵێنن‪ ،‬ئیش ناکەن و لەکارکەوتوون‪،‬‬ ‫هەموو ئەو شتانەی بەربەست لەبەردەم‬ ‫ژیانی مرۆڤدا دروستدەکەن و دەبنە مایەی‬ ‫پەکخستنی کەسایەتی ئەو‪ .‬هەموو جارێک‬ ‫ڕیاڵ دەگەڕێتەوە بۆ هەمان شوێن‪ ،‬هەمیشە‬ ‫بە هەمان دەرکەوتە و بەرجەستەبوونەکانی‬ ‫خۆیەوە لەو شوێنەدا دەیبینن‪ .‬هەندێک زانا‬ ‫هەن پێیان وایە کە لە سایەی واقیعدا شتێک‬ ‫بەناوی مەحاڵەوە بوونی نیە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫فشاری ئەوە بۆ نیرۆسیەکان دەبەن کە ئەم‬ ‫جۆرە قسانە بکەن کە بە ڕای من بۆ خۆی‬ ‫دەرەنجامی نەزانی و نائاگاییانە بەرامبەر‬ ‫بــەوەی کە کەسێک دەیڵێیت و دەیکات‪.‬‬ ‫خۆی مە‌حاڵ (ئەستەم) و واقیع دوو شتی‬ ‫پێک ناکۆکن لەگەڵ یەکتری تەبانایەنەوە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە لۆژیک نیە کە لەیەک ئاستدا بن‪.‬‬ ‫کاری دەروونشیکاری بریتیە لە بزواندنی‬ ‫سوبێکت ڕووەو مە‌حاڵ‪ ،‬پێشنیارە بۆ ئەوەی‬ ‫تا بتوانێت جیهان وەک خۆی چۆن هەیە‪،‬‬ ‫هەر وایش وەریبگرێت و بیبینێت‪ :‬جیهانێکی‬ ‫وەهمی بەبێ هەبوونی هیچ مانایەکی ئەوتۆ‪ .‬لە‬ ‫کاتێکدا تەواو هاوشێوەی باڵندەی نەورەسە‪،‬‬ ‫تەنها لەسەر ئەو شتانە دەژی کە مانایان‬ ‫هەیە‪ ،‬واتە ئەو کردار و ڕووداوانەی کە واتا و‬

‫گرنگییەکیان هەیە‪ .‬زۆرجار گوێمان لێدەبێت‬ ‫کە دەڵێن پێویستە مانا ببەخشینە فاڵن‬ ‫یان فیسارە شت‪ :‬بە ئایدیا تایبەتییەکان‪،‬‬ ‫خواست و ئاواتەکان‪ ،‬بە سێکس یان ژیان‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئێمە هێشتا هیچ لەبارەی ژیانەوە‬ ‫نازانین‪ ،‬شارەزا و پسپۆڕەکانیش بەدەست‬ ‫ڕاڤەکردن و لێکدانەوەیەوە هەناسەبڕکێیانە و‬ ‫شەکەتبوون‪ ،‬خۆ هەر وا شتێکی ئاسان نیە‪.‬‬ ‫من لــەوە دەترسم کە بەهۆی هەڵە و‬ ‫شکستی ئــەوانــەوە دواجــار واقیع (وەک‬ ‫ئــەو شتە دزێـــوەی کە هــەر بوونی نیە)‬ ‫گەمەکە بــبــاتــەوە‪ .‬کــارەســاتــە گــەورەکــە‬ ‫ئــەوەیــە کــە زانــســت خــۆی لــێ بـــووە بە‬ ‫ئایین‪ ،‬بەڵکو لەو ستەمکارتر‪ ،‬تاریکتبینتر‬ ‫و دواکەوتووتر ڕەفتار دەکات‪ .‬تۆ سەیرکە‬ ‫بزانە چی دەبینیت‪ :‬خــواوەنــدی ئەتۆم‪،‬‬ ‫خواوەندی ئاسمان ‪ ...‬هتد‪ .‬گەر ئایین و‬ ‫زانست سەربکەون و گەمەکە ببەنەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەروونشیکاری کۆتایی هاتووە‪.‬‬ ‫ئیمیلیۆ گرانزۆتۆ‪ :‬لە دۆخی ئێستاماندا‪،‬‬ ‫پەیوەندیی نێوان زانست و دەروونشیکاری‬ ‫چیە؟‬ ‫ژاک الکـــان‪ :‬بــۆ مــن تــاکــە زانستێکی‬ ‫ڕاستەقینە کە شایستەی بایەخپێدان بێت‬ ‫خەیاڵی زانستییە‪ ،‬لێ زانستەکەی تر کە‬ ‫لە تاقیگە و البورەکانیدا خەریکی سەربڕین‬ ‫و قەسابخانەیە نادادپەروەرانە ملی ڕێگای‬ ‫گرتۆتە بــەر و بـــەرەو پێشەوە هەنگاو‬ ‫دەنێت‪ ،‬ئەم چەشنە زانستە لە دۆخێکدا‬ ‫دەژی کە وای لێهاتووە ئیتر لە سێبەرەکەی‬ ‫خۆیشی دەترسێت‪ .‬بەڕای من رۆژێک دێت‬ ‫کە ئەم پسپۆڕانە خۆیشیان توشی ڕاڕایی‬ ‫و دڵەڕاوکێ دەبن‪ .‬ئەمانە کە بە پۆشاکە‬ ‫پاکژ و دژە ڤایرۆسەکانیانەوە لە تاقیگەکاندا‬ ‫بە توێژینەوەکانیان سەرسام و شاگەشکە و‬ ‫دڵخۆشن‪ ،‬ئەم دەستەپاچە ئەقڵبەرتەسکانە‬ ‫یاری بە شتێک دەکــەن کە خۆیان هیچی‬ ‫لێنازانن‪ ،‬ئامێری ئاڵۆزی ئەوتۆ دروستدەکەن‬ ‫کە هەمیشە داڕشتنەوەی ئاڵۆزتر دەخوازێت‪،‬‬ ‫هەمیشە پرسیاریان ئەوەیە کە ئاخۆ سبەی‬ ‫چی ڕووبدات‪ ،‬تۆ بڵێی ئەم توێژینەوە تازانە‬ ‫چی شتێکی تریان لێ سەوز ببێت‪ .‬من دەڵێم‬ ‫با بەس بێت! ئەی ناترسن لەوەی کە تازە‬ ‫کار لە کار ترازابێت؟ لە ئيستادا تەواوی‬ ‫بایۆلۆژیست و کیمیاگەر و فیزیاناسەکان (کە‬ ‫بەڕای من تێکچوون) پرسیارەکەیان گۆڕیوە‬ ‫و پێیان وایە تەواو‪ ،‬تازە سیمای جیهانیان‬ ‫گۆڕی‪ ،‬ئێستا گرنگە بایەخ با کۆنترۆڵکردنی‬ ‫مەترسییەکانی نــاوی بــدەن‪ .‬ئەی ئەمانە‬ ‫ناترسن کە هاوکێشەکە هەڵبگەڕێتەوە و‬ ‫تــەواو پێچەوانە بەسەریاندا بشکێتەوە؟‬ ‫ناترسن هەر خودی ئەو بەکتریایانەی کە‬ ‫ئەمان عەشقێکی زۆرەوە لەناو البورەکانیاندا‬ ‫نەشونمایان پێدەکەن و دەیانپیتێنن‪ ،‬بگۆڕێن‬ ‫بۆ دوژمنێکی کوشندە؟‬ ‫فرۆید ڕای وابــوو کە سێ ئــەرک هەن‬ ‫لە ژیاندا زۆر دژوارن‪ :‬فەرمانڕەوایەتی‪،‬‬ ‫خوێندن و پـــەروەردە‪ ،‬دەروونشیکاری‪.‬‬ ‫منیش دەمەوێت ئەرکێکی تری بۆ زیاد بکەم‬ ‫وەک چــوارەم کە ئەویش زانستە‪ .‬زانست‬ ‫یەکێکی ترە لە کارە سەخت و دژوارەکان کە‬ ‫بەئاسانى دەسەاڵتمان بەسەریدا ناشکێت‪.‬‬ ‫گرفت ئــەوەیــە کــە هێشتا پسپۆڕەکان‬ ‫نەبوونەتە خاوەنی ئەو شارەزاییەی کە بۆیان‬ ‫دەردەخات کارەکەیان زۆر سەخت و دژوارە‪.‬‬

‫یەکێک لە سیما زۆر دیار و بریقەدارەکانی ڕووبەڕووبوونەوەی‬ ‫داعشیزم لە واقیع و میدیای کوردیدا بریتییە لە بەجێنده‌ركردن‬ ‫و ڕەگەزاندنی جەنگ‪ ،‬هەروەها پیرۆزکردنی هاتنی ژن بۆ ناو‬ ‫مەیدانی شەڕ‪ :‬ژن وەک چەکهەڵگر‪ ،‬وەک پێشمەرگە و شەڕڤان و‬ ‫گەریالیەک کە دەتوانێت شانبەشانی پیاو لە ڕیزەکانی پێشەوەی‬ ‫شەڕدا‪ ،‬بجەنگێت‪ .‬کەم نین ئەو گوتار و شیعر و شانامانەی کە‬ ‫لەم جەنگەی چەند مانگی ڕابردوودا دژ بە داعش‪ ،‬بە شانوباڵی‬ ‫ژنی چەکهەڵگردا نوسران و هەڵیاندا‪ :‬واتە وێنا و مەزنکردنی‬ ‫ژنەپێشمەرگە و ژنەگەریال و ژنەشەڕڤان وەک دلێر‪ ،‬جوامێر‪،‬‬ ‫جەربەزە‪ ،‬نەسرەوت و ئازا و شێری مەیدان‪ ...‬هتد‪ ،‬کە هەموو ئەم‬ ‫زمانە میتافۆرییە وەسفگەرایە خۆی زادەی ڕیتۆریک و سیمبولەکانی‬ ‫جیهانی پیاوە‪ ،‬زمانێکە پیاو دروستیکردووە تا ستایشی خودی‬ ‫خۆی وەک بونەوەرێکی میلیتاریزەکراو‪ ،‬پێبکات‪.‬‬ ‫نایشارمەوە کە سەرەتا من خۆیشم بە ورە و گیانلەسەردەستی‪،‬‬ ‫چاونەترسی و هەستی فیداکاریی ئەو ژنانە سەرسام بووم کاتێک‬ ‫دەچنە جەنگەوە و بێ پرسیارکردن لە چارەنوسیان‪ ،‬خۆیان دەخەنە‬ ‫باوەشی چاوەڕوانکراوی مەرگەوە‪ ،‬لێ پاشتر لەالم بوو بە پرسیار‬ ‫کە بۆچی تەنها و تەنها ئەو ژنانە بە شەهید ئەژمار و تۆماردەکرێن‬ ‫کە وەک پیاو چەکیان هەڵگرتووە‪ ،‬کە سیما و پۆشاک و تەنانەت‬ ‫ڕەفتاری پیاوییشان پۆشیوە و وەرگرتوە؟ ئەی ئەو هەموو شەهیدە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەی تری ناو کۆمەڵگە چۆن ناودەنرێن و پۆلێندەکرێن‪:‬‬ ‫مەبەستم لەو ژنانەنەیە کە لە ژێر زەبر و ستەمی خودی ئەم سیستمە‬ ‫پیاوساالرییەدا دەچەوسێنرێنەوە و دواجار مەرگ هەڵدەبژێرن‪ ،‬جا‬ ‫بە خۆکوشتن بێت‪ ،‬بە تیرۆرکردنیان بێت لە الیەن خودی پیاوەوە‬ ‫یا بە خۆسوتاندنیان؟ پرسیارەکە الی من پتر وا بەستەی دوو‬ ‫چەشن مەرگە کە لە ڕووکەشدا وا دیارە زۆر جیاوازن‪ ،‬لێ لە‬ ‫قواڵییاندا‪ ،‬چ وەک دەرکەوتە سایکۆکۆمەاڵیەتییەکەی‪ ،‬چ وەک‬ ‫ئەنجامەکانی‪ ،‬هەمان بونیاد ڕکێف و ئاڕاستەیان دەکات‪ .‬دەمەوێت‬ ‫بڵێم ئێمە لەبەردەم دوو چەشن مەرگداین کە دوا ئەڵتەرناتیڤی‬ ‫شیاون بۆ دەربازبوون لەو دۆخی بە ئۆبيکتبوونەی کە پیاو وەک‬ ‫تاقە شانسێک بۆ ژنی هيشتۆتەوە‪ ،‬واتە تەنها لەو کاتەدا ژن‬ ‫دەبێتەوە بە سوبێکتێکی سەربەخۆ و خاوەن بڕیار و بژاردەی‬ ‫تایبەت بە خۆی‪ ،‬کە یان ئەوەتا دەبێت خۆی بکوژێت یا دەبێت‬ ‫خۆی فیدابکات و شەهیدبێت! ڕوونتر بڵێین‪ ،‬شه‌هیدبوون بۆ خۆی‬ ‫سەمپتۆم و نیشانه‌ی سنوره‌كانی ئەو سیستمە پاتریاركییه‌یە‬ ‫وەک تاکە پلەوپایەی بەهادار و مانابەخشی شایستە بە ژن‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ئه‌و كاته‌ی ك ‌ه ژن نه‌یتوانی ملكه‌چی نۆرم و كۆد‌ه مێینه‌ییەکانی‬ ‫خۆی بێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌بێت شه‌هیدبوون هه‌ڵبژێرێت‪ .‬له‌م باره‌یه‌و‌ه‬ ‫ژولیا كریستیڤا ده‌ڵێت‪((:‬ئه‌مان ‌ه (ژنان) ده‌نێردرێن تا هاوشێوە‬ ‫و وەک الساییکەرەوەی هه‌ژمون و ده‌سه‌اڵتی پیاو ل ‌ه شه‌ڕدا‪،‬‬ ‫خۆیان بدەن بە کوشت و شەهید ببن‪ ...‬ژنان ل ‌ه پێناوی هه‌مان‬ ‫ئەو پر‌ەنسیپ و باوه‌ڕانەدا خۆیان دەدەن بە کوشت ك ‌ه پێشتر‬ ‫هۆكاری په‌راوێزخستن و بێ به‌هاكردنیان بووه)‌)‪ .‬بەکورتی‪ ،‬هە‌ر‬ ‫ئه‌و نۆرمانه‌ی ك ‌ه ژنیان كورتكردبۆ‌و‌ه بۆ جه‌سته‌یه‌ك ك ‌ه ئەرکی‬ ‫سەرەکی بریتیە لە منداڵخستنه‌وه‌‌‪ ،‬هەمان نۆرم لە چرکەساتی‬ ‫جەنگدا دەیانگۆرێت و دەیانکات بە جه‌سته‌یه‌ك و ماشێنێك بۆ‬ ‫مه‌رگ‪.‬‬ ‫ئــەم قــەبــەکــردنــەی وێــنــەی ژن وەک قــارەمــان و هێزێکی‬ ‫میلیتاریزەکراوی نەبەرد‪ ،‬بۆ خۆی ڕووپۆشيکە بۆ شاردنەوەی‬ ‫چەندین کەموکورتی لە ژیانی پیاو خۆیدا‪ :‬لە سەرێکەوە وەک‬ ‫جۆرێک لە پڕوپاگەندەکردن بۆ ئازادی‪ ،‬هاوبەهایی و یەکسانیخوازی‬ ‫بەکاریدەهێنێت‪ ،‬بەدیوێکدا بۆ شاردنەوەی ئەو خەسانە ڕەمزییەی‬ ‫بوون و شکستی خۆیەتی وەک مۆنۆپۆلکەری گۆڕەپانی جەنگ‪،‬‬ ‫بەدیوێکی تریشدا بۆ جەختکردنەوەیەتی لە بوونی خۆی وەک‬ ‫ناولێنەر و دەسەاڵتدار‪ ،‬دواجاریش دەیەوێت هەموو ئەو ستەمە‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ئابورییانەی خۆیی پێ بشارێتەوە کە دەرهەق بە‬ ‫ژن کردوونی‪ .‬دەمەوێت بڵيم ژن بەبێ ئەوەی پێ بزانێت‪ ،‬بووە‬ ‫بە جه‌سته‌یه‌ك (بەس ئەمجارەیان سیاسی و سەربازی نەک‬ ‫کۆمەاڵیەتی و سێکسی) بەدەست پیاوەوە‌‪ .‬ژن ل ‌ه شوێنێكدا هه‌وڵ‬ ‫ده‌دا‌ت بوونی هه‌بێت ك ‌ه شوێنی ئه‌و‌ه نییه‪ ،‬واتە لە دروستکەری‬ ‫ژیانەوە دەگۆڕێت و دەبێت بە دروستکەری مەرگ‪ :‬بکوژ!‬ ‫خۆی کێشەکە لەوەدایە کە کێشەکە لێرەدا کۆتایی نایەت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئەو کاتە دەستپێدەکات کە جەنگ تەواو دەبێت و چاوەڕوانی‬ ‫پیاو ئەوەیە ژنە شەڕکەرە دلێرە نەبەردە شێرەکەی بۆ ببێتەوە‬ ‫بە فریشتە دەستەمۆ و بێدەنگەکەی ناو پێخەفەکەی! ئایا چ‬ ‫گەرەنتییەک هەیە بۆ بەژنکردنەوەی ئەم چەکهەڵگرە بەو مانایەی‬ ‫کە پیاو چاوەڕوانی دەکات؟ ئایا ئەم ژنانە هەر وا زوو دەتوانن‬ ‫بگەڕێنەوە بۆ ئەو دۆخی متبوون و دەستەمۆییەی کە بەر لە‬ ‫جەنگ‪ ،‬لەسایەی پیاودا دەیانگوزەراند؟‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )239‬دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫ئیسالم لە جەهلی دوەمەوە بۆ جەهلی یەکەم‬ ‫ئازاد قەزاز‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫گومانم له‌وه‌دا نیی ‌ه ک ‌ه ئه‌م ناونیشانەی‬ ‫سەرەوە‌‪ ،‬خوێنه‌ر به‌گوێره‌ی پێکهاته‌ی‬ ‫ده‌روونـــی و ئاراسته‌ی بیرکردنه‌وه‌ی‬ ‫خۆی‪ ،‬ب ‌ه دوو ئاقار‌دا ده‌بات‪ ،‬ک ‌ه هیچیان‬ ‫مه‌به‌ستی ئــه‌م بابه‌ت ‌ه نین‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫ئیسالمییه‌ک وا تێبگات مه‌به‌ستی به‌ند‌ه‬ ‫ێ بێژم‌؛ ئیسالم ل ‌ه جه‌هلێکه‌و‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وەب ‌‬ ‫جه‌هلێکی تر ڕۆشتوو‌ه و هیچ ئه‌قڵ و‬ ‫حیکمه‌تێکی تێدا نه‌بووە‪ ،‬ئیدی بێگومان‬ ‫ت کە په‌سه‌ندی‬ ‫ئه‌و‌ه بۆ ئەو سه‌خت ئەبێ ‌‬ ‫بــکــات‪ .‬بــۆ دژ‌ه ئیسالمییه‌کیش ئەو‬ ‫ناونیشانە هه‌ر هه‌مان مانا ده‌به‌خشێت‪،‬‬ ‫ب ـه‌اڵم بۆ ئ ـه‌و پەسەندکراوە‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫الی ئــه‌و ئیسالم جگ ‌ه ل ـ ‌ه جـه‌هــل و‬ ‫نه‌زانین هیچیتر ن ـه‌بــووه‌‪ .‬بۆ ئــەوەی‬ ‫ئەو خراپ تێگەشتنە ڕوونــەدات و ئەو‬ ‫چاوەڕوانییە بڕەوێتەوە‪ ،‬هەر لە ئێستاوە‬ ‫ئه‌و‌ه ڕادەگەیەنم ک ‌ه جه‌هلی دووه‌م ل ‌ه‬ ‫ڕووی فه‌لسه‌فییه‌و‌ه واتای حیکمه‌ت و‬ ‫هۆشیاربوونه‌و‌ه و خۆناسین ده‌به‌خشێت‪،‬‬ ‫بەاڵم جه‌هلی یه‌که‌م واتای نه‌زانینێکی‬ ‫سروشتی و ناهۆشیاری ده‌به‌خشێت‪.‬‬ ‫وەک سوکرات دەڵێت تا بتوانی خۆت‬ ‫بــدۆزیــتــەوە‪ ،‬دەبێت لە پێناوی خۆتا‬ ‫بیربکەیتەوە‪ .‬ڕاستترین و درووسترین‬ ‫حیکمەتیش ئــەوەیــە کە بگەیتە ئەو‬ ‫ئاستەی کە تۆ بزانیت کە هیچ نازانیت‪.‬‬ ‫ئەمەش بــەوە دەکرێت کە دیالۆگ لە‬ ‫نێوان ڕۆحــی خۆت و خۆتا بــەردەوام‬ ‫ئەنجام بــدەی‪ ،‬ئیدی لــەم ڕێگەیەوە‬ ‫مــرۆڤ لە جەهلی یەکەمەوە خۆی بۆ‬ ‫جەهلی دووەم دەگوێزێتەوە‪ ،‬بەمانایەکی‬ ‫تــر خــۆت لــە خۆنەناسینەوە بــەرەو‬ ‫خۆناسین دەگێڕیتەوە‪ .‬لێرەوەیە مرۆڤ‬ ‫دەگاتە پایەی حیکمەت کە سوکرات بە‬ ‫بەدەسخستنی زانیاری نایبینیت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بە پرسیارکردن‪ ،‬بە تەحەداکردن و بە‬ ‫جۆرێک لە خەمخواردنیش دەیبینێت‪.‬‬ ‫چــەنــجــارێــك ئــــەوەم درکـــانـــدووە‬ ‫کــە ئایین ســەرەتــاکــەی ئــازادبــوونــە‬ ‫و کــۆتــاکــەی بــەنــدبــوونــە؛ واتــە کاتێ‬ ‫ئایینێکی نـــوێ ســـەرهـــەڵـــدەدات‪،‬‬ ‫دەرەنــجــامــی هۆشیاربوونەوەیەکە و‬ ‫کاتێ ئەو ئایینە دەبێتە باوو دەسەاڵت‬ ‫پەیدا دەکـــات‪ ،‬بیرکردنەوەی قووڵی‬ ‫ڕیشەیی پەکئەخات‪ ،‬کەچی هەر ئەو‬ ‫ئایینە نوێیە خــۆی ســەرەتــا بەهۆی‬ ‫بیرکردنەوەیەکی قووڵ‪ ،‬پەیوەندییەکی‬ ‫بنەڕەتی و کارلێکردنی نێوان مرۆڤێك و‬ ‫هەقیقەتی ڕەهاوە داهاتووە‪ ،‬کە خۆی لە‬ ‫خۆیدا بۆ قەیرانێکی ڕۆحی‪ ،‬ئەخالقی‪،‬‬ ‫کۆمەاڵیەتی و سیاسی ئەو کۆمەڵگە و‬ ‫سەردەمە‪ ،‬ئەو سەرهەڵدانە‪ ،‬وەاڵمێک‬ ‫بووە‪ .‬گرنگی ئەم بیرکردنەوە قووڵ و‬ ‫بنەڕەتییە لەوەدایە کە مرۆڤ بتوانێ دوو‬ ‫جۆرە زانین لەیەکدی جیابکاتەوە و لە‬ ‫هەقیقەت خۆی نزیکبکاتەوە‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫وەهــمــی زانــیــن و هەقیقەتی زانینن‪.‬‬ ‫هەروەک سوکرات دەڵێ‪( :‬وەهمی زانین)‬ ‫لەڕێگەی ڕەخنەگرتنەوە دەتوانین لە‬ ‫(هەقیقەتی زانین) جیابکەینەوە‪ ،‬ئەوجا‬ ‫دەتوانین (چاکی و فەزیڵەت) بدۆزینەوە‪.‬‬ ‫مرۆڤ هەمیشە وا دەزانێت کە چاکی و‬ ‫فەزیڵەتی ناسیوە‪ ،‬کەچی لە ڕاستیدا تا‬ ‫لە جەهلی یەکەمەوە بۆ جەهلی دووەم‬ ‫هەنگاو نەنێین‪ ،‬هەر لە وەهمی زانیندا‬ ‫خول دەخۆین‪ ،‬واتە ئەو هەستەمان لە‬ ‫وا‪ -‬زانینەوە (وا ئەزانێت کە ئەزانێت)‬ ‫وەرگرتووە نەک لە هەقیقەتی زانینەوە‪.‬‬ ‫ئەو مرۆڤانەی کە لە ناو وەهمی زانیندا‬ ‫دەژین‪ ،‬بەرگەی ڕەخنەی جدی ناگرن‪،‬‬ ‫چونکە بـــــەرەوڕووی وەهــمــی خۆیان‬ ‫دەبنەوە و نایانەوێ بەرەوڕووی هەقیقەت‬ ‫ببنەوە‪ .‬بەاڵم کە مرۆڤ لەو ترسە خۆی‬ ‫ڕزگارکرد‪ ،‬هەنگاو بە هەنگاو‪ ،‬پێ بە پێ‪،‬‬ ‫بەرەو خودی خۆی دەچێ‪ ،‬توێژ لە پاش‬ ‫توێژ لە خۆی دادەماڵێت‪ ،‬تا دەگاتە‬ ‫ئەوەی کە خۆی لە بەرامبەر خۆی لە‬

‫ئاین کە وزەی پێنامێنێت دەبێتە هێزێکی وێرانکەر‬ ‫پنتێکدا بوەستێ و هیچی تر لەوە زیاتر‬ ‫نە ئەزانێ و نە ئیتر ئەتوانێ هەنگاوی‬ ‫نــوێ بنێ‪ .‬کە دەگــاتــە ئــەوێ‪ ،‬ئیدی‬ ‫دەروازەی ڕۆحی وااڵ دەبێ تا بتوانێ لە‬ ‫هەقیقەت بگەڕێ‪ ،‬واتە لەگەڵ واقیعدا‬ ‫تێکەڵ دەبێ و بۆ هەقیقەتە ونبووەکە‬ ‫دەگەڕێ‪ .‬سوکرات ئەم گەشتەی ناوناوە‬ ‫(هونەری ژنە بە پیتەکە)‪ ،‬چونکە لەم‬ ‫ڕێگەوە مرۆڤ جارێکی تر لە دایکبوونی‬ ‫خــۆنــاســیــن و لــە خۆتێگەشتنی بۆ‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬واتــە دەبێتە مرۆڤێکی بە‬ ‫پیت و دەبێت‪ .‬ئەم خودگواستنەوەیە لە‬ ‫فەلسەفەدا‪ ،‬ڕێبازی گەشتنە بە جەهلی‬ ‫دووەم کە ناونراوە جەهلی فێربوو‪ ،‬واتە‬ ‫جەهلێکە پێچەوانەی جەهلی یەکەمە‪.‬‬ ‫جەهلی یەکەم فێر بوون نەبووە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫تەڵقینەکردن بووە‪ ،‬بەاڵم جەهلی دووەم‬ ‫مەشق و فێربوونە‪.‬‬ ‫ئــەگــەر لــەم گــۆشــەیــەوە لــە ژیانی‬ ‫پەیامبەرێکی وەک موحەمەد بڕوانین‪،‬‬ ‫دەبینین چۆن و بە چ قووڵییەك خەریکی‬ ‫خۆی و بە خۆداچوونەوەدا بووە‪ ،‬چۆن‬ ‫بــەرەوڕووی باوانی خۆی دەوەستێتەوە‬ ‫لەسەر ئەوەی کە چۆن جەهلی یەکەم‬ ‫گیری کـــردوون‪ ،‬لــە نــاو چ نــەزانــی و‬ ‫ناهەقییەکدا دەژین‪ .‬لە کتێبی (ئیسالم‬ ‫لە موحەمەدەوە تا بن الدن) ئاماژەمان‬ ‫بۆ ژیانی پەیامبەر موحەمەد کردووە کە‬ ‫چۆن و بە چەند قۆناخێکدا گوزەر دەکات‬ ‫تا دەگاتە ئەوەی بتوانێ ئایینی ئیسالم‬ ‫ئاشکرابکات‪ .‬یەکێک لەو قۆناخانەی‬ ‫پێیدا تێپەڕیوە ئێمە ناومان ناوە قۆناخی‬ ‫سایکۆیەتی واتە دەروونی‪ .‬لەم قۆناخەدا‬ ‫موحەمەد نزیکەی دە ساڵی بەڕێکردووە‪،‬‬ ‫تا گەشتە ئەوەی خۆی یەکالبکاتەوە‪.‬‬ ‫مــرۆڤ دەبێت ئەم پرسیارە لە خۆی‬ ‫بکات‪ :‬ئاخۆ ئەم مرۆڤە لەو ماوەیەدا‬ ‫بیری لە چی کردبێتەوە و چی سەرسام‬

‫و شەیدای کردبێت؟ باشە کاتێ ئەو‬ ‫دەرەنجامەی بە کۆمەڵگەی خۆی گەیاند‪،‬‬ ‫بۆ هێندە بەرەوڕووی بوونەوە و ئازاریان‬ ‫دا؟ ئــەی بۆ ئێستا ئــەو قەومەی کە‬ ‫سەرەتا دژایەتییان دەکرد‪ ،‬لە پاشانا بۆ‬ ‫هێندە شانازییان پێوە کرد و بۆ هێندەش‬ ‫ئەفسوناوییان کرد؟‬ ‫لــێــرەدا گرنگە ئــامــاژەیــەک بــدەم‬ ‫بەوەی کە هەندێ خوێنەر‪ ،‬ئەم جۆرە‬ ‫خوێندنەوەیە بۆ ئیسالم یان گێڕانەوەی‬ ‫ژیــانــی پــەیــامــبــەرێ لــە فیزیکادا لە‬ ‫گۆشەنیگای زانستیەوە‪ ،‬وا تێدەگەن‬ ‫نوسەر ئیدی میتافیزیکای فەرامۆش و‬ ‫پشتگوێ خستووە‪ .‬واتــە ئیسالم بەم‬ ‫جۆرە خوێندنەوەیە لە دیدی ئەواندا‪،‬‬ ‫تەنها و تەنها بەرهەمی واقعێکە و ئیدی‬ ‫خودا لەم دیاردەیەدا وەدەرنراوە‪ .‬ئێمە‬ ‫لە چەند وتارێکی تردا هەر لەم ماوەیە‬ ‫و لە هەفتەنامەی (چاودێر)‪ ،‬ئەوەمان‬ ‫خستۆتەڕوو کە دەبێت بواری زانست لە‬ ‫بواری ئایین جیاکرێتەوە‪ .‬کاتێ باسی‬ ‫دیاردەیەک دەکەین و لە گۆشەنیگای‬ ‫زانستییەوە دەیخوێنینەوە‪ ،‬جیاوازە‬ ‫لە دیــاردەیــەک کاتێ لە گۆشەنیگای‬ ‫ئایینێکەوە دەیبینینەوە‪ .‬وەک وتمان‬ ‫ئایین باوەڕە و بە هەست و سۆزی تاکە‬ ‫کەسییەوە بەستراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم زانست‬ ‫خوێندنەوەیە و میکانیزم و میتۆدی‬ ‫تایبەتی خۆی بەدەستەوەیە‪ .‬هەندێجار‬ ‫ئــەم دوو جــۆرە گۆشەنیگایە بەیەک‬ ‫دەگەن و هەندێجاریش لێکجیادەبنەوە‪.‬‬ ‫واتە کاتێ کە لێرەدا دەمانەوێ مرۆڤێکی‬ ‫وەک پەیامبەر موحەمەد بناسینەوە و‬ ‫کۆششەکانی و ئازارەکانی وەدەرخەینەوە‪،‬‬ ‫ئــەوە ئێمە کــار لە گۆڕەپانی زاستە‬ ‫مرۆییەکاندا دەکەین و لە ناو فیزیکدا‬ ‫هاتووچۆ دەکــەیــن‪ ،‬چونکە جگە لە‬ ‫وتەکانی ئەو پەیمابەرە خۆی و هەستی‬

‫مرۆڤ خۆی بەرامبەر ئەو لەوەدا تا چ‬ ‫ئاستێک باوەڕ بەو پەیامبەرە دەکەین‪،‬‬ ‫هیچ داردەستێکمان نییە بە میتافیزکاوە‬ ‫بمانبەستێتەوە‪ .‬واتە ئایین جگە لەوەی‬ ‫کە بــاوەرە‪ ،‬متمانەشە بەو پەیامبەرە‬ ‫دەکرێت کە تا چەن ڕاستگۆیە لەوەدا کە‬ ‫ئەو پەیامی خودا ڕادەگەیەنێت‪ .‬کە ئێمە‬ ‫لێرەدا باس لە هۆشیاربووەنوەی مرۆڤێکی‬ ‫وەک موحەمەد دەکەین‪ ،‬ئەوە ئێمە هاین‬ ‫لە ناو فیزیکادا‪ ،‬واتە واین لە ناو ئەم‬ ‫گــەردوونــەدا و لەسەر سیستەمی ئەم‬ ‫جیهانەدا قسە دەکەین‪ .‬کاتێ شیکاری‬ ‫بۆ جەستەی مرۆڤێ دەکەین و ئاماژە‬ ‫بۆ داهێنەری ئەو مرۆڤە نەکەین‪ ،‬ئەوە‬ ‫لەبەرئەوەیە کە لە کایەی زانستیداین‬ ‫و خۆمان بـــەوەوە ســەرقــاڵ دەکەین‪.‬‬ ‫هەرکاتێکیش پێویستی بەوە کرد بچینە‬ ‫نــاو میتافیزکاوە‪ ،‬ئــەوا لەوێندەرێدا‬ ‫هەست و سۆزی خۆمان تاودەدەین و‬ ‫گاڵۆکی خۆمانی تێوەردەدەین (خوێنەر‬ ‫دەتوانێ بگەڕێتەوە بۆ کتێبی خودا لە‬ ‫ئەقڵگەرییەوە بۆ هەستگەری)‪ .‬بێنە‬ ‫بــەرچــاوی خــۆت مرۆڤێ نیگەرانە لە‬ ‫کۆمەڵگەکەی خــۆی‪ ،‬مرۆڤێ وێڵە بە‬ ‫شوێن خودایەکی ڕاستەقینە‪ ،‬مرۆڤێ‬ ‫بەردەوام لە ڕامان و تێڕاماندایە و سااڵنە‬ ‫مانگێ بۆ تەنیایی و بیرکردنەوە لە‬ ‫ئەشکەوتێکدا تەرخان دەکات‪ ،‬ئەم مرۆڤە‬ ‫لەم دۆخــەدا چۆن بخوێنینەوە؟! ئێمە‬ ‫ئەم ڕەفتار و ئاکارانە ئەم هەڵسوکەوت و‬ ‫نەریتانە ئەو مرۆڤە دەتوانین بە میتۆدی‬ ‫زانستیانە بخوێنینەوە‪ ،‬چی دەستێکی‬ ‫غەیبی لــە پشتی ئــەم مــرۆڤــەوە کار‬ ‫دەکات‪ ،‬دەستمان نایگاتێ‪ ،‬تا ئەو مرۆڤە‬ ‫خۆی بۆمان ئاشکرا نەکات‪ ،‬ئەوکات‬ ‫ئێمەش ئازاد دەبین کە باوەڕی پێبکەین‬ ‫یان نەیکەین‪ .‬بــاوەڕی ئێمەش لەسەر‬ ‫ئەوە دەوەستێ کە چەنێ متمانە بەو‬

‫مرۆڤە دەکەین‪ .‬ئەمەیە ئێمە دەمانەوێ‬ ‫لە پەیامبەر موحەمەد وەریگرین‪ .‬کە‬ ‫موحەمەد لە خۆی هۆشیار بووە‪ ،‬پاش‬ ‫ئــەوەی خۆی لە جەهلی یەکەمەوە بۆ‬ ‫جەهلی دووەم گوێزایەوە کە لە خۆناسین‬ ‫و تێگەشتن و هوشیاربوونەوەدا خۆی‬ ‫بینییەوە‪ ،‬یەکێک لەو خاسییەتانەی‬ ‫کۆمەڵگەی خۆی پێناوزەد کرد‪ ،‬ئەوەبوو‬ ‫کــە نــاویــنــان کۆمەڵگەی ســەردەمــی‬ ‫جاهلی‪ ،‬بەوە تاوانباریکردن کە خۆیان‬ ‫ناناسن و نەزانن و بە ئەقڵ و ماریفەت‬ ‫لەتەک یەکدی مامەلە ناکەن‪ .‬واتە ئەوان‬ ‫لەجەهلێکی سروشتیدان و لە باوانیانەوە‬ ‫بۆیان ماوەتەوە و لەسەر بنەمای میزاج‬ ‫و خێڵ و هۆز و تیرەگەری لەگەڵ یەکدی‬ ‫مامەڵەیانکردووە‪ .‬هەروەک (نەسر حامید‬ ‫ئەبو زەیــد) دەڵــێ‪ :‬رۆحــی ئیسالم لە‬ ‫بنەڕەتا دامزراندنی ئەقڵ بووە لە بواری‬ ‫بیرکردنەوەدا و دامەزراندنی دادپەروەری‬ ‫بووە لە بواری ڕەفتاری کۆمەاڵیەتیدا‪،‬‬ ‫ئەم دووانــە واتە ئەقڵ و دادپــەروەری‬ ‫پێچەوانەی جەهل و ستەم بــوون‪ ،‬کە‬ ‫دوو پایەی ئەوکاتە بــوون کۆمەڵگەی‬ ‫عەرەبی خۆی لەسەر ڕاگرتبوو‪ .‬پەیامبەر‬ ‫موحەمەد بە قۆناخی سایکۆلۆژی و‬ ‫سۆسیۆلۆژی و ئەنترۆپۆلۆژیدا تێپەڕدەکا‪،‬‬ ‫هــۆشــیــاربــوونــەوەی بەدەستهیناوە و‬ ‫ڕەخــنــەی ئاراستەی خۆیان کــردووە‪،‬‬ ‫سیمبوڵ و دروشمەکانی ئــەوانــی لە‬ ‫مامەڵەکردنی یەکتردا بەکارنەهێناوەتەوە‪،‬‬ ‫سەرباری ئەمانە هەمووی گۆڕانکاری‬ ‫لـــــەدەروونـــــدا بـــە گـــۆڕانـــکـــاری لە‬ ‫کۆمەڵگەدا دەبەستێتەوە‪ .‬بۆیە دەبێت‬ ‫ســەرەتــای سەرهەڵدانی ئیسالم وەک‬ ‫هۆشیاربوونەوەیەک و بەرهەمهێنانی‬ ‫ماریفەیەکی ڕۆحیگەریانە لەو ئیسالمە‬ ‫جیابکەینەوە کە دەبێتە ئایدیۆلۆژیایەکی‬ ‫بــاو‪ ،‬کە بە درێژایی مێژووی ئیسالم‪،‬‬

‫دەبێت سەرەتای سەرهەڵدانی ئیسالم وەک هۆشیاربوونەوەیەک‬ ‫و بەرهەمهێنانی ماریفەیەکی ڕۆحیگەریانە لەو ئیسالمە‬ ‫جیابکەینەوە کە دەبێتە ئایدیۆلۆژیایەکی باو‬

‫کۆمەڵێک گروپ ومەزهەب و قوتابخانەی‬ ‫لەسەر هەڵدەچنرێت‪.‬‬ ‫ئێمە واتێدەگەین کە ئیسالم ئاینێكە‬ ‫واتە مشتێكە لە كارێزی سروشتی بوون‬ ‫وەرگیراوە‪ .‬بەاڵم ئیستا ئیسالم لە زیهنی‬ ‫موسڵمانەكاندا‪ ،‬بۆتە ئەو ئایدیۆلۆژیایەی‬ ‫كە خۆی ئەو كاریزەبێ و سەرچاوەكە بێ‬ ‫و مرۆڤ دەبێت بۆ تێراوبون‪ ،‬بۆ ئەو مشتە‬ ‫ئاوە بگەڕێتەوە نەك بۆ سەرچاوەكە‪.‬‬ ‫ئایا لە سەرەتای سەرهەڵدانی ئیسالمدا‪،‬‬ ‫هەر ئەم بۆچوونە باو بووە‪ ،‬یان ئیسالم‬ ‫دەرەنــجــامــی پرۆسەیەكی مێژوویی و‬ ‫كارلێكردنی دەروونـــی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫سیاسی و ئــابــووری بـــووە‪ ،‬كــە ئەم‬ ‫ئایدیۆلۆژیایەی ئیمڕۆكەی بەرهەمهێناوە؟‬ ‫هــەركــەســێ ئـــاگـــاداری ســەرەتــای‬ ‫ســەرهــەڵــدانــی ئیسالم بــێ‪ ،‬دەزانـــێ‬ ‫موحەمەد و هاوەڵەكانی بــەرەوڕوی چ‬ ‫ئاستەنگ و بەربەركانێیەك بوونەتەوە‪.‬‬ ‫هەركەسێكیش ئــاگــاداری پــرۆســەی‬ ‫مــێــژوویــی بــێــت‪ ،‬دەزانـــێـــت ئیسالم‬ ‫وەك قارچكێك لە دورگــەی عەرەبیدا‬ ‫هەڵنەتۆقیوە‪ .‬مەبەستمان لــەم دوو‬ ‫ڕســتــەیــە ئــەوەیــە كــە دوو پــڕۆســەی‬ ‫مێژوویی بە دوو ئاڕاستەی جیاواز لەناو‬ ‫کۆمەڵگەی عەرەبیدا بۆ ماوەی ڕەنگە‬ ‫سەدەیەكی خایاندبێت‪ ،‬لە ئارادا بووە‪.‬‬ ‫ئاڕاستەیەكیان ئەو ئایدیۆلۆژیا باوە بووە‬ ‫كە كۆمەڵگەی عەرەبی بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی گرتبۆوە‪ ،‬لە دابونەریت و كەلتوور‬ ‫و ئاینی ئەو سەردەمەی عەرەبدا خۆی‬ ‫دەبینییەوە‪ ،‬كە هەزاران ساڵە نەتەوەی‬ ‫عەرەب خووی پێوەگرتووە‪ ،‬ئاڕاستەكەی‬ ‫تریان ڕەخنەی لەو ئایدیۆلۆژیا باوە‬ ‫گرتووە‪.‬‬ ‫بــۆ نــمــونــە ســەرهــەڵــدانــی بــزافــی‬ ‫حەنیفیەت لەناو عەرەبدا‪ ،‬نیشانەیەكە‬ ‫لــەو نیشانانەی كە ئایدیۆلۆژیایەکی‬ ‫تر بە ئاڕاستەیكی ڕەخنەگرتن لەناو‬ ‫کۆمەڵگەی عەرەبیدا كاریكردووە‪ .‬ئەگەر‬ ‫تا سەرهەڵدانی ئیسالم ئەو ڕەخنەگرتنە‬ ‫هێدی و هێمن و بەكاوەخۆ بووبێت‪،‬‬ ‫ئەوا ئیسالم ئەو بێدەنگی و هێمنیەی‬ ‫شكاند و ئەو بزافەی لە ژێر زەمینەوە‬ ‫هێنایە ســەرزەمــیــن‪ .‬لــێــرەوە بــەرەو‬ ‫ڕووبونەوە و ملمالنێی ئاشكرا دەستی‬ ‫پێكرد‪ .‬سەختیی ئیسالم لــەوەدا بوو‬ ‫كە پنتی دەستپێكردنی ملمالنێكەی‬ ‫لە بەرەوڕوبونەوەیەكی ئاینیەوە بوو‪،‬‬ ‫نەك كەلتووری‪ .‬سەختترین ملمالنێیە‪،‬‬ ‫چونكی ئاین ناسنامەیەكی پتەوی مرۆڤ‬ ‫پێكدەهێنێت‪ ،‬گۆڕینی كارێكی سانا نییە‪.‬‬ ‫واتــە ئیسالم لــەســەرتــادا بزافێكی‬ ‫ڕۆشــنــگــەری ئایینی‪ ،‬وەرچەخانێكی‬ ‫مێژوویی‪ ،‬ئاشكراكردنی ئاڕاستەیەكی‬ ‫مــێــژووی هێمنی ڕەخــنــەگــر بـــووە‪.‬‬ ‫بـــەم بــۆچــوونــە‪ ،‬ئــیــســام بــەرهــەمــی‬ ‫هوشیاربونەوە بووە و پرۆسەی ئەنتی‬ ‫باوانی خستۆتە جێبەجێكردنەوە‪ .‬ئەم‬ ‫خوێندنەوەیە وامان لێناکات کە بڵێین‬ ‫خودا ڕۆڵی لەم دەرکەوتنەدا نەگێڕابێت‪،‬‬ ‫نا‪ ...‬نەخێر‪ ،‬چونکی موحەمەد بەردەوام‬ ‫خودا سەرقاڵی کردبوو‪ ،‬بەاڵم وەک لە‬ ‫پێشەوە وتــم جگە لە وتەکانی خۆی‬ ‫سەبارەت بە خــودا‪ ،‬هیچ پێوانەیەکی‬ ‫زانستیمان لەبەردەستا نییە تا بتوانین‬ ‫لەو گۆشەیەوە لە خودا بڕوانین و بزانین‬ ‫چی لە موحەمەد کـــردووە یــان چۆن‬ ‫پەیوەندی بە موحەمەدەوە کــردووە؟!‬ ‫تەنها ئەوە نەبێت کە خۆی ڕایگەیاندووە‪.‬‬ ‫لــەم پنتەدا گەشتینە ئــەوەی كە لە‬ ‫سەرەتای سەرهەڵدانی ئیسالم بگەین‪.‬‬ ‫ئــەو هۆكارانەی كە ملمالنێی توندی‬ ‫لەو جــۆرەی هەڵگیرساند‪ ،‬هەر تەنها‬ ‫سەرهەڵدانی ئاینێكی نوێ نەبوو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كۆمەڵێك بەرژەوەندیی سیاسی‪ ،‬ئابووری‬ ‫و كۆمەاڵیەتیشی لەو كۆمەڵگەیەدا خستە‬ ‫مەترسیەوە‪ .‬دەسەاڵتدارانی عەرەبی ئەو‬ ‫سەردەمە و تەنانەت ماریفەی ئاینی‬ ‫نەك هەر عــەرەب‪ ،‬بەڵكو مەسیحی و‬ ‫یەهودیشی خستە ژێرپرسیارەوە‪ ،‬بۆیە وا‬ ‫بەتوندی لە گشت الیەكەوە بەرەنگاری‬ ‫ئەم ئاینە نوێیە بوونەوە‪.‬‬

‫دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةت بةكؤ ِرى مةال بةختيار بةناونيشاني (دميوكراسي لةن َيوان جيهانبيين رؤشنطةري‌و سةلةفييةتدا)‬

‫دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةت بةكؤ ِرى مةال بةختيار بةناونيشاني (دميوكراسي لةن َيوان جيهانبينى رؤشنطةري‌و سةلةفييةتدا)‬

‫مەال بەختیار لە كۆڕی (دیموكراسی لەنێوان جیهانبینی رۆشنگەری‌و سەلەفییەتدا)‪:‬‬

‫داعش دواهەمین فیلمی عەقڵی سەلەفی‪،‬‬ ‫عەقڵی رەشەكوژی‌و سەدەكانی ناوەڕاست نییە‬ ‫ئامادەكردنی‪:‬‬ ‫مەریوان عەلی‌و‬ ‫نەشوان ئەحمەد‬ ‫بــەنــاونــیــشــانــی (دیــمــوكــراســی‬ ‫جیهانبینی رۆشنگەری‌و‬ ‫لەنێوان‬ ‫سەلەفییەتدا)‪ ،‬ئێوارەی رۆژی ‪ 3‬ی‬ ‫ئاداری ‪ ،2015‬كۆمەڵەی ئەكادیمیانی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬بــەهــاوكــاری فاكەڵتی‬ ‫پەروەردەی بنەڕەتی زانكۆی سلێامنی‪،‬‬ ‫لەهۆڵی ئیسامعیل بێشكچی‪ ،‬كۆڕێكی‬ ‫بۆ مەال بەختیار‪ ،‬لێپررساوی دەستەی‬ ‫كارگێڕی مەكتەبی سیاسی‌‪ ،‬بەڕێوەبرد‪.‬‬ ‫لە كــۆڕەكــەدا كە ژمــارەیــەكــی زۆر‬ ‫لەئەكادیمیایان‌و دكتۆرو مامۆستا‌و‬ ‫خوێندكاران‌و رووناكبیران‪ ،‬ئامادەی‬ ‫بوون‪ ،‬دوای پێشكەشكردنی بابەتەكە‪،‬‬ ‫كۆڕەكە گفتوگۆیەكی گەرمی هێنایە‬ ‫ئـــاراوەو بەپرسیارو وەاڵمەكانیان‪،‬‬ ‫ئامادەبووان مشتومڕێكی بابەتییان‬ ‫لەگەڵ مەال بەختیار ئەنجامدا‪.‬‬ ‫قــۆنــاغــی ئێستای رۆژهــەاڵتــی‬ ‫نــاوەڕاســت‌و روبــەروبــونــەوەی بیری‬ ‫ســەلــەفــی جــیــهــادی‌و دواكــەوتــو‪،‬‬ ‫ملمالنێیەكی سەختی لــە نێوان‬ ‫دیموكراتخوازەكان‌و بیری ئیسالمگەرادا‬ ‫هێناوەتە ئـــاراوە‪ ،‬ئــەم قۆناغەش وا‬ ‫دەخوازێت كە جگە لە روبەروبونەوەی‬ ‫سەربازی دژی هێزە تێرۆریستییەكان‪،‬‬ ‫شۆڕشێكی فكری نوێگەرو هاوچەرخ‬ ‫بــەرامــبــەر ئــەم بیرە چەقبەستوانە‬ ‫بەرپابكرێت‪ .‬لــەو چوارچێوەیەشدا‬ ‫كۆڕەكەی مەال بەختیار بەشێك بوو‬ ‫لەو ملمالنێ فكریییەی كە دەبێت‬ ‫سێكۆالریست‌و دیموكراتخوازەكانی‬ ‫كوردستانیش قۆڵی لێهەڵبامڵن‌و‬ ‫ئیرت بە بێ ترس‌و سڵمینەوە دەست‬ ‫بە وەرچەرخانێكی نەوعی بكەن‪.‬‬ ‫بۆیە «چاودێر» بە پێویستی زانی‬ ‫تـــەواوی كــۆڕەكــە لەگەڵ گفتوگۆی‬ ‫بەشداربوەكانیش لە دوتوێی ئەم‬ ‫پاشكۆیەدا بە نــاوی «رۆشنگەریی‬ ‫هاوچەرخ» باڵوبكاتەوە‪.‬‬

‫یەكێتی‪ ،‬دورو نزیك‪ ،‬پشتیوانی هیچ هێزێكی سەلەفی ناكات‪ ،‬هەر‬ ‫پڕوپاگەندەیەك لەمبارەیەوە لەسەر یەكێتی بیستوتانە‪ ،‬ئەسڵ و ئەساسی نییە‬

‫مەال كرێكار بڵێت‌و نەڵێت‪ ،‬خۆی یەكێكە لەئەمیرەكانی سەلەفیەت‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە بێتەوە بۆ كوردستان‪ ،‬نزیكرتین هێز بۆ ئەو داعش دەبێت‬ ‫ئەگەر رۆشنگەری نەبوو‪ ،‬ئەگەر رووناكی نەبوو‪ ،‬واتا تاریكپەرستی هەیە‪ ،‬كاتێكیش‬ ‫تاریكپەرستی دەبێ‌‪ ،‬ئەوا هێزی وەكو داعش‌و ئەنسارولئیسالم‌و بەرەی نورسە‬ ‫سەرهەڵدەدات‌و دەتوانن دەیان هەزاریش لەدەوری خۆیان كۆبكەنەوە‬

‫دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫‪2‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةت بةكؤ ِرى مةال بةختيار بةناونيشاني (دميوكراسي لةن َيوان جيهانبيين رؤشنطةري‌و سةلةفييةتدا)‬

‫ســەردەمــی ئینەتەنرێت‪ ،‬یوتوب‪ ،‬فەیسبوك‌و‬ ‫دەقی كۆڕەكەی مەال بەختیار‬ ‫تویتەرە‪ ،‬سەردەمێكە كە گۆی زەوی هەمووی بووە‬ ‫بەدێیەكی بچوك‪ ،‬دەنگ‌وباسی‪ ،‬هەواڵی‪ ،‬قسەی‪،‬‬ ‫ئەم كاتەتان باش‌و بەخێرهاتنتان دەكەم‪..‬‬ ‫ئومێدەوارم لەبری ئەو ئەركەی كێشاوتانە‌و رەخنەی‪ ،‬نهێنییەكانی‪ ،‬هەرچی هەیەو نییە ئێستا‬ ‫ێ دەیبستین‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە لەم سەردەمەشدا‪،‬‬ ‫هاتون بۆ ئــەم كــۆڕە‪ ،‬ئەوبابەتەی دەمــەو ‌‬ ‫روونیبكەمەوە‌و هەندێك پرسیاریش لەالی ئێوە هێشتا عەقڵی زۆرینەی خەڵكەكەمان‪ ،‬عەقڵی‬ ‫بوروژێنم‪ ،‬لەوەاڵمەكانیشیدا‌و ئەگەر هەندێك داخــراوە‪ .‬ئەوەندەش داخــراوە‪ ،‬كە بەداخێكی‬ ‫كەموكوڕی لەكۆڕەكەشمدا هەبوون‪ ،‬بەڕەخنەو زۆرەوە هەركاتێك هێزێكی فێندەمێنتالیستی‬ ‫پرسیاری ئێوە بتوانین باشتر كۆڕەكە بخەمڵێنین‪ .‬تــونــدڕەو‪ ،‬خۆكوژ‪ ،‬كۆمەڵكوژی وەكــو داعش‌و‬ ‫پێموایە ئێستا لــەهــەمــوو كاتێك زیاتر بەرەی نوسرە‌و پێشتریش وەك جوندلئیسالم‌و‬ ‫كۆڕبەستن‌و رووبــەڕوبــونــەوە لــەگــەڵ خەڵك‪ ،‬هەموو ئەو هێزانە توندڕەوانەی كە دێنە كایەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی مامۆستایانی زانكۆ‪ ،‬مامۆستایان زەمینەی كۆمەاڵیەتیان‪ ،‬زەمینەی سیاسیان‪،‬‬ ‫بەگشتی‌و خوێندكارانی زانــكــۆ‪ ،‬خوێندكاران زەمینەی رۆحیان‪ ،‬زەمینەی ئەندێشە‌و زەمینەی‬ ‫بەگشتی‌و نوسەران‪ ،‬روناكبیران‪ ،‬ئێستا لەهەموو پــێــوەری سەدەكانی نــاوەڕاســتــیــان‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫كاتێك زیاتر چ لەناو زانكۆ‌و پەیمانگا‌و مامۆستا‌و بەهێزە‪ ،‬هەرهێزێك لەمانە كاتێك سەرهەڵدەدەن‪،‬‬ ‫خوێندكاران‪ ،‬چ ئێمەو مانانیش گەر بەمیوان لەناوچەكەدا لەهێزێكی دیموكرات دەتوانن زیاتر‬ ‫قبوڵمان بكەن‌و بتوانین بابەتی خۆمان پێشكەش خەڵك كۆبكاتەوەو ئەمەش كارەساتە‪ .‬كارەساتە‬ ‫بكەین‪،‬چ لــەدەرەوەی زانكۆكانیش هەموو ئەم كە لەهەزارەی سێهەمدا دەژین‌و وا پانزە ساڵیش‬ ‫هۆڵ‌و كتێبخانەو ناوەندە رووناكبیریانەی دروست لەهەزارەی سێهەم تێپەڕیوە‪ ،‬لەماوەی ساڵێك نابات‬ ‫ێ لەعیراقدا بەدەیان هەزار چەكدار‬ ‫بووە‪ ،‬ئیتر هەلومەرجێكی بابەتی رەخساوە‪ ،‬كە داعش دەتوان ‌‬ ‫كۆڕبەستن‪ ،‬دیالۆگ‪ ،‬مشتوماڵكردنی ئەندیشە‌و كۆبكاتەوە‌و بەهێندەی بەریتانیا زەوی داگیر‬ ‫بیرو بۆچوونەكانمان‪ ،‬هەموو ئەو قەناعەتانەی بكات‌و هەشت ملیۆن كەس بخاتە ژێر دەسەاڵتی‬ ‫لەسەدەكانی رابــــوردووەوە نــەوە دوای نــەوەو خــۆیــەوە‌و رۆژانـــەش ســەدان كــەس دەكــوژێــت‪،‬‬ ‫پشتاوپشت بــۆمــان م ــاوەت ــەوە‪ ،‬هــەمــوو ئەو دەنێژێت‪ ،‬بریندار دەكـــات‪ ،‬بەدبەختدەكات‪،‬‬ ‫پێوەرانەی‪ ،‬هەموو ئەو بنەمایانەی كە ئێمەو باو و لەقەفەزدا وەكــو سەدەكانی ناوەڕاستزیندانی‬ ‫ێ پەروەردە كراون‌و ئێستا هەژموونی دەكات‪ ،‬لەناو شارەكاندا دیل‪ ،‬دەگرن‌و دەیانخەینە‬ ‫باپیرانمانی پ ‌‬ ‫ئایین‪ ،‬هەژموونی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییە ناو قەفەسەوە‌و دەیانگێڕن‪ ،‬ئاگریان تێبەردەدەن‪،‬‬ ‫ێ چیمان لێبكات؟ دەبێت هەر‬ ‫دواكەوتووەكان‪ ،‬هەژموونی مەزهەب‪ ،‬هەژموونی ئەم دیمەنانە دەب ‌‬ ‫هەموو ئەو شەریعەت‌و یاسانەی كە تائێستا چاومان بیبینێ‌‪ ،‬بەاڵم عەقڵمان نەیخوێنێتەوە؟‬ ‫ێ عەقڵمان ئەگەر تا ئــەم ساتەو لەم‬ ‫كاریان پێدەكرێت‪ ،‬بەبێئەوەی لێكدرابنەوە‪ ،‬دەكــر ‌‬ ‫ێ گیرابێ‌‌و شەن‌و كەو‬ ‫بەبێئەوەی رەخنەیان ل ‌‬ ‫كرابن‪ ،‬بەبێئەوەی لێكدانەوەی زانستیان لەسەر‬ ‫كرابێ‪.‬‬ ‫باوەڕموایە ئەگەر لەمەوبەر لەسااڵنی رابردوو‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لــەدوای راپەڕینەوەو ناوبەناو لێرەو‬ ‫لــەوێ‌‪ ،‬لەسەر ئەم بابەتانە قسەیەك كرابێ‌‪،‬‬ ‫وتارێك نوسرابێ‌‪ ،‬رەخنەیەك گیرابێ‌‪ ،‬یان بەكتێب‬ ‫بەدەگمەن دوو ساڵ جارێك كتێبێكیش لەسەر ئەم‬ ‫مەسەالنە نوسرابێ‌‪ ،‬پێموایە ئیتر ئەو هەلومەرجە‬ ‫بابەتییە لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش لەدوای ئەوەی‬ ‫ناویاننا بەهاری عەرەبی‪ ،‬سەرهەڵدانی خەڵك‪،‬‬ ‫راپەڕینی خەڵك‪ ،‬تێكەڵكردنی راپەڕینی خەڵك ســەردەمــەدا‪ ،‬تائەوكاتەی بــەچــاوی خۆشمان‬ ‫بەخەباتی چــەكــداری بەهەڵەو دووچاركردنی دەبینین‪ ،‬ئەم هەموو رووداوانە بەبەرچاومانەوە‬ ‫راپەڕین بەم هەموو بەدبەختی‌و شكستەی دووچاری وەكو پانۆراما‪ ،‬وەكو سینەما تێدەپەڕێت‌و رۆژانە‬ ‫خەڵك بووە‪ .‬دوایئەوەی هێزە ئیسالمگەراكان دەبینین‪ ،‬بەاڵم هێشتا بەدیار كۆمەڵێك كەناڵی‬ ‫خۆیان تاقیكردەوە‪ ،‬هێزە چەپەكان پاشەكشەیان تەلەفزیۆنی دواكەوتووەوە دانیشتوین‪ ،‬جۆرەها‬ ‫كــردووە‪ ،‬ئەلتەرناتیڤی دیموكراسی بەداخەوە پرسیار لەتێكست تیڤییەكانیاندا دەكــرێ‌‪ ،‬كە‬ ‫لەڕۆژهەاڵتی ناەڕاست هەتا ئێستا پێكنەهاتووە‌و ئایا دەستنوێژ چۆن هەڵدەگیرێت؟ شەو چۆن‬ ‫هەموو ئەمانەو دەیان پرسیاری لەوجۆرە‪ ،‬كە بخەوم؟ دوعــا چــۆن بكەم؟ كراسەكەم چەند‬ ‫پرسیاری بونیەوین‪ ،‬هەموو پرسیارانە كە تاكەی درێژو لەچكەكەم چەندە پان بێ‌؟ ناوچاوم چەند‬ ‫ێ عەیبە یان عەیب‬ ‫بەدیار رابردووەوە ئەبڵەق بمێنن؟ تاكەی بەدیار ببەستمەوە؟ مەچەكم دەركەو ‌‬ ‫ێ پێزانە‪ ،‬لەكۆمەڵێك‬ ‫رابردووەوە سەرسام بین؟ بەبێئەوەی لەپرسیارە نییە؟ هەموو ئەم پرسیارە ب ‌‬

‫هۆكاری سەركەوتنی سەلەفیەت ئەوەیە‪ ،‬كە هەموو حزب‌و دامودەزگاكان‪ ،‬ئەوەنەی‬ ‫سەرقاڵی شەڕی حزبی‌و شەڕە دەسەاڵتین‌و سەرقاڵی كێشەی الوەكی‌و ئەمالو ئەوالین‪،‬‬ ‫زۆر كەمرت لەوە سەرقاڵی ئەوەین ئازادی زیاتر دابین بكەین‬ ‫ێ ئێمە چوار ژن دەهێنین‪،‬‬ ‫ئێوە وادەڵێن‪ ،‬بەڵ ‌‬ ‫وا دەكەین‌و وادەكەین»‪ ،‬هێواش بابە هێواش‪،‬‬ ‫قسەی خۆت بكە‪ ،‬دیفاعی خۆت‌و شەرعی خۆت‬ ‫ێ ئەخالق‪ ،‬هەی بەئەخالق!‬ ‫ێ ب‌‬ ‫بكە‪ ،‬بەكەس مەڵ ‌‬ ‫ێ بزانیت‬ ‫ئەگەر چوار مناڵ لەتۆ دەترسن‪ ،‬دەب ‌‬ ‫لەبەرامبەردا هـــەزاران كــەس هەیە كە ئاقڵت‬ ‫دەكەن‪ .‬لەتۆ ناترسن‪ ،‬بەجنێودان دیالۆگ ناكرێ‌‪.‬‬ ‫تێكستێكی دینی الی تۆ پیرۆزە‪ ،‬كاری پێدەكەیت‪،‬‬ ‫پاشماوەكەی كاری پێدەكەیت‪ ،‬هەقی خۆتە‌و هیچ‬ ‫قسەیەكم نییە‪ ،‬بەاڵم بەجنێودان‌و بەتۆقاندن قسە‬ ‫لەسەر ئەمانە مەكەن‪ .‬دیارە رەنگە ئەوانە باش‬ ‫باش بزانن‪ ،‬هێشتا لەهەناوی خەڵكدا‪ ،‬لەمێشك‌و‬

‫ئەگەر ئەو ئەنسار ئیسالمەی مەال كرێكار دروستیكرد بۆی بچوایەتە‬ ‫سەر‪ ،‬ئێستا ئەو داعش دەبوو‪ ،‬داعش هەر دروستنەدەبوو‬ ‫نوێیەكان وەاڵمی نوێمان لێوەرگرتبێ‌‪ ،‬بەبێئەوەی‬ ‫لێكدانەوەی نوێمان هەبێت‪ ،‬بەبێئەوەی عەقڵمان‬ ‫ێ بگرین‪،‬‬ ‫كردبێتەوە بۆ ئــەوەی رەخنەی نــو ‌‬ ‫لــەو هەموو داسەپاندنە سەرفرازبین‌و بیری‬ ‫ئێمەش لەبیری رابـــردووە‪ ،‬لەبیری پاشماوەی‬ ‫سەدەكانی نــاوەڕاســتــەوە‪ ،‬بگوازینەوە بۆ ناو‬ ‫بازنەی شارستانییەتی نوێ‌‪ ،‬بگوازینەوە بۆ ناو‬ ‫مۆدێرنەتەو پرۆسەی دیموكراسی‪ ،‬بۆ ناو ئازادی‬ ‫ویــژدان‪ ،‬بۆ پرۆسەی یەكسانی ژن‌و پیاو‪ ،‬بۆ‬ ‫سەردەمێك كە تاكگەرایی رۆڵێكی كاریگەری تێدا‬ ‫دەگێڕێت‪ ،‬بۆ سەردەمێك كە لەئەوروپا بۆ پێنج‬ ‫سەد ساڵ دەچێت‪ ،‬رێنیسانس تەواو بووە‪ ،‬بۆ‬ ‫چوارسەد ساڵ دەچێت ئایینسازی لەوێ‌كۆتایی‬ ‫هاتووە‪ ،‬بۆ سێسەد ساڵ دەچێت رۆشنگەری‬ ‫ێ سەركەوتووە‪ ،‬بۆ دوو سەد ساڵ دەچێت‬ ‫لەو ‌‬ ‫شۆڕشی پیشەسازی كراوە‪ ،‬سەد‌و پەنجا ساڵە‬ ‫ێ‬ ‫دیــمــوكــراس ـی‌و سیستمی دیــمــوكــراســی لــەو ‌‬ ‫ێ‬ ‫سەركەوتنی بەدەستهێناوەو مۆدێرنەتە لەو ‌‬ ‫ێ ئازادە‪ ،‬عەقڵ هەمووی‬ ‫چەسپیوە‪ ،‬مرۆڤ لەو ‌‬ ‫ئــازادە‪ ،‬هەموو ئازادییەكان ئــازادن‪ .‬بەاڵم ئێمە‬ ‫لەژیانێكدا دەژین‪ ،‬كە سەردەمی جیهانگیرییە‪،‬‬

‫كەناڵ دەكرێن كە لەسەدەكانی ناوەڕاستیشدا‬ ‫عەیبە بووە بكرێن‪.‬‬ ‫ئێستا لەسەردەمی جیهانگیری تازە بەتازە‬ ‫كەناڵی ئامۆژگاری‪ ،‬ئامۆژگاریمان دەكــات كە‬ ‫چۆن دەستنوێژ بگرین‪ .‬چۆن بچین بۆ توالێت‪،‬‬ ‫چۆن دامێنمان بــەرز بكەینەوە‪ .‬كە بەڕاستی‬ ‫ئەمانە گاڵتەكردنە بەعەقڵی مرۆڤ‪ ،‬گاڵتەكردنە‬ ‫بەكۆمەڵ‪ ،‬تەنانەت گاڵتەكردنە بەئەخالقیشمان‪.‬‬ ‫ئەمانە مــرۆڤ بــەدواكــەوتــوو دەزانـــن‪ ،‬مــرۆڤ‬ ‫بەئامێرێك دەزانــن چۆنیان دەوێت بەوشێوەیە‬ ‫ئاراستەی بكەن‪ ،‬چۆنیان دەوێت وای گۆش بكەن‪.‬‬ ‫ێ گوێم لێبوو‪ ،‬مامۆستایەكی ئایینی‬ ‫دوێن ‌‬ ‫باسی یەكێك لەئایەتەكانی قورئانی دەكــردو‬ ‫بەحەماسێكی ئێجگار سەیرەوە‪ ،‬هەروەكو بڵێ‬ ‫ریفۆرمی ئایینی بكات‪ ،‬وەكــو بڵێی خەرێكی‬ ‫شۆڕشی رۆشنگەری بێ‌‪ ،‬باسی ئەو ئایەتەی‬ ‫دەكرد‪ ،‬كە مرۆڤ بۆی هەیە چوار ژنی هەبێ‌‪،‬‬ ‫ئەگەرتوانای هەبوو‪ .‬زۆر بەحەماسەوە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫حەماسی هەڵنەدەگرت‪ ،‬بەوانەی دەوت كە ئەم‬ ‫ێ ئەخالقی نە‪ ،‬هەی‬ ‫فكرەیان قبوڵ نییە «هەی ب ‌‬ ‫ێ حەیسییەتی نە‪ ،‬چۆن‬ ‫بێ‌ شەرەفی نە‪ ،‬هەی ب ‌‬

‫لەئەندێشەی خەڵكدا‪ ،‬ئەم جۆرە زەمینەیە زۆر‬ ‫سازە‪ ،‬بۆیە بەئاسانی دەتوانن‪ ،‬هەڕەشە لەخەڵك‬ ‫بكەن‌و خەڵك بتۆقێنن‌و بترسێنن‪.‬‬ ‫ئەم قسانەم بۆ ئەوەبوو تازەمینەیەك خۆش‬ ‫بكەین‪ ،‬بــۆ ئـــەوەی دیالۆگێكی جــدی لەناو‬ ‫ئامادەبوواندا دروست ببێت‪.‬‬ ‫دوو جیهانبینی‬ ‫من قسەم لەسەر دوو جیهانبینییە لەسەر‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬جیهانبینی رۆشنگەری‌و جیهانبینی‬ ‫سەلەفیەتە‪.‬‬ ‫جیهانبینی‪ ،‬زاراوەیەكە ئێرانییەكان بەجوانی‬ ‫دایانڕشتووە‪ ،‬واتا روانگەیەكی فەلسەفی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‌و كەلتوری كامڵ‪ ،‬بۆ تەواوی‬ ‫دیاردەو دەركەوتەكانی دنیا‌و زاراوەیەكی ئێجگار‬ ‫جوانیشە‪ .‬منیش زاراوەكەم بۆ ئەوە هەڵبژاردووە‬ ‫كە لەم جیهانبینییەوە‪ ،‬رۆشنگەرەكان چۆن سەیری‬ ‫ئەم دنیایەیان بەهەموو دیاردەو دەركەوتەكانییەوە‬ ‫دەكەن‌و سەلەفییەكانیش چۆن بەم هەموو دیاردەو‬ ‫دەركەوتانەوە ئێستاشسەیری دنیا دەكەن‪ .‬ئەمەش‬ ‫ێ لەسەری بدوێم‪.‬‬ ‫كرۆكی باسەكەمە كە دەمەو ‌‬

‫هەر مەدرەسەو حزبێك بیەوێت خەالفەت بژێنێتەوەو ژیانی‬ ‫سەردەمی جیهانگیری بۆ سەدەكانی ناوەڕاست بگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫مەترسییەكی گەورە دەبێت لەسەر مرۆڤ‌و پێشكەوتن‬

‫باوەڕیشموایە ئەگەر ئاوڕێكی كورت لەسەردەمی‬ ‫رێنیسانس نەدەینەوە‪ ،‬رێنیسانس نەبەستینەوە‬ ‫بەریفۆرمی ئایینی‌و رۆشنگەری‪ ،‬ئەوا زۆر ئەستمە‬ ‫ئێستا بتوانین لەرۆشنگەریی‌و لەئەركە رۆشنگەرییە‬ ‫هاوچەرخەكانی ئەم سەردەمە تێبگەین‪.‬‬ ‫بــۆئــەوەی ئــێــوەش زۆر ســەرقــاڵ نــەكــەم‪،‬‬ ‫كــۆمــەلــێــك تێكست دەخــوێــنــمــەوە كــە زۆر‬ ‫گرنگن بــۆ ئـــەوەی ئــێــوە بگێڕمەوە بــۆ ئەو‬ ‫چركەساتانەی كە رێنیسانس لــەئــەوروپــاوەو‬ ‫بەتایبەتی كەلەئیتاڵیاوە سەریهەڵداوە‪ .‬كە لەو‬ ‫چركەساتەوە رێنیسانسخوازەكانی ئەوكاتە كە‬ ‫لەڕێگەی هونەرەوە‪ ،‬لەڕێگەی ئەدەبەوە چۆن‬ ‫رێچكەیەكی تــازەیــان شكاند بۆ ئــەوەی بیرو‬ ‫ێ بیر لەژیان بكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەندێشە‪ ،‬بەشێوەیەكی نو ‌‬ ‫ناڵێم نوێگەری‪ .‬چونكە جیاوازی نوێ‌‌و نوێگەری‬ ‫ێ بەمانای (جدید)‌و نوێگەری بەمانای‬ ‫زۆرە‪ .‬نو ‌‬ ‫ێ لەسەردەمی‬ ‫(حداثة) دێت‪ .‬بەشێوەیەكی نو ‌‬ ‫رێنیسانسدا بیری لێكراوەتەوەو رێنیسانسیش‬ ‫كە سەریهەڵداوە‪ ،‬بایەخی بەچیداوە‌و چۆن ئەو‬ ‫بایەخەی كە رێنیسانس لەسەرەتای سەرهەڵدانی‬ ‫پێیداوە‪ ،‬هەتا لەالیەن قەشەكان‌و پاپاكانەوە‬ ‫قبوڵكراوەو چۆن چۆنی رێنیسانس كەنزیك‬ ‫كەوتۆتەوە لەداهێنانی نوێ‌‪ ،‬نزیك كەوتۆتەوە‬ ‫لەزانستە هــەرە گرنگەكان كە پێوەرەكانی‬ ‫ژیانی گۆڕیوە‪ ،‬ئیتر چۆن دەسەاڵتی مەسیحی‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی كەهنوتی مەسیحی لەرێنیسانس‌و بیری‬ ‫ێ هەڵگەڕاوەتەوە‌و كەوتۆتە راوەدونانی‪.‬‬ ‫نو ‌‬ ‫دۆخی كۆمەاڵیەتی كۆیلەیەتی‌وسەرهەڵدانی‬ ‫رێنیسانس‬ ‫دەقی یەكەم‪:‬‬ ‫بازرگانی كۆیلە لەدوای سەدەی چواردەهەمەوە‪،‬‬ ‫زیادیكرد‪ .‬بازرگانەكانی فلۆرەنساو جەنەوای‬ ‫لەواڵتی بەڵقانەوە‪ ،‬لەباشوری روسیاوە‪ ،‬لەواڵتانی‬ ‫ئیسالمییەوە‪ ،‬لەسەدەی چواردەهەمەوە‪ ،‬بازاڕی‬ ‫كۆیلە لەواڵتانی ئیسالمی‪ ،‬دوای (‪ )800‬ساڵ‬ ‫لەسەرهەڵدانی ئیسالم‪ ،‬گەرمبووە‪ .‬لەواڵتانی‬ ‫ئیسالمییەوە كۆیلەیان هاوردە دەكرد‪ ،‬بۆ ئیتاڵیاو‬ ‫ناوەڕاستی ئــەوروپــا‪ .‬كۆیلە‌و كەنیزەكەكانی‬ ‫مەغریبی واڵتانی ئیسالمی‪ ،‬وەكو ئارایشتگای‬ ‫دەربــاری پاشا‌و میرەكانی ئیتاڵیا بوون‪ .‬وەك‬ ‫ئارایشتگاو جوانكاری بوون‪.‬‬ ‫پاپای هەشتەم‪ ،‬ئینوسینید ساڵی (‪)1488‬‬ ‫سەد كۆیلەی مەغریبی بەخەاڵت لەفرنیناندی‬ ‫ێ نرخ دابەشیكردنە‬ ‫كاسۆلیكی وەرگــرت‪ ،‬بەب ‌‬ ‫سەر كاریدناڵ‌و هاوڕێكانی‪ .‬واتا سەد كۆیلەی‬ ‫لەواڵتێكی ئیسالمییەوە بەدیاری وەرگرتووە‌و‬ ‫ئــەویــش بــەبــەالش بــەكــاردیــنــاڵ‌و هاوڕێكانی‬ ‫بەخشیوە‪ .‬ئەمە یەكەم‪.‬‬

‫دەقی دووەم‪:‬‬ ‫كاریگەری رێنیسانس‌و پشتیوانەكانی‬ ‫سەرەتاكانی ئەندێشەی نوێ‌‪.‬‬ ‫دەسەاڵتی رەهــای دەرەبەگایەتی مەسیحی‪،‬‬ ‫پارەیان لەسەر كاروباری فێربوون‪ ،‬دروستبونی‬ ‫خوێندنگە‪ ،‬خانوی كتێب‪ ،‬پشتیوانی كۆمەڵە‬ ‫زانستییەكان‌و زانكۆكان لــەالیــەن دەرەب ــەگ‌و‬ ‫دەسەاڵتدارانی ئەوكاتەوە‪ ،‬پشتییوانی دەكران‪.‬‬ ‫ئەمەش بــەراورد بكەن بەئێستای كوردستان‌و‬ ‫سەیری جیاوازی سەدان ساڵەی نێوانمان بكەن‪،‬‬ ‫كە ئــەوان لەكۆتایی (‪ )1400‬ساڵەدا ئەمەیان‬ ‫كردووە‪ .‬هەروەها لەهەر شارێكی ئیتاڵیا خوێندنگە‬ ‫هەبووبێ‌‪ ،‬كەنیسە هاوكاری كردوون‪ .‬لەهەرشارێكی‬ ‫گەورە زانكۆیەك هەبووبێ‌‪ ،‬چێژی گشتی‌و ئادابی‬ ‫گشتیان بەهۆی وانــەی هیۆمانستییەوە بەرز‬ ‫دەكــردەوە‪ ،‬كاریگەری زانكۆكانیش لەمبارەیەوە‬ ‫دیار بوو‪ ،‬ئەمانیش لەالیەن پاشا‪ ،‬پاپا‌و میرەكانی‬ ‫ئەو سەردەمەوە‪ ،‬پشتیوانی كراون‪.‬‬

‫جەنابی كاك مەسعود‪،‬‬ ‫یان جەنابی مام‬ ‫جەالل‪ ،‬یان جەنابی‬ ‫سەرۆكەكانی تر‪،‬‬ ‫یەك زەڕە دڵیان بە‬ ‫بەیعەتی سەلەفیە‬ ‫مەدخەلییەكان خۆش‬ ‫نەبێت‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫ئەو بەیعەتە زیانیان‬ ‫لێدەدات‬

‫دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةت بةكؤ ِرى مةال بةختيار بةناونيشاني (دميوكراسي لةن َيوان جيهانبيين رؤشنطةري‌و سةلةفييةتدا)‬

‫رۆشنگەری مرۆڤی لەهەموو هەژموونەكانی رابردوو رزگار كردو‬ ‫عەقڵی لەهەموو كاریگەری‌و پاشاموەكان ئازاد كرد؛ عەقڵی كرد‬ ‫بەبڕیاردەر لەچارەنوسی مرۆڤ‬ ‫دەقی سێهەم‪:‬‬ ‫گەشەكردنی سەرەتای یان نزیكردنەوەی‬ ‫رێنیسانسە لەوەرچەرخان‪.‬‬ ‫ئـــەم تێكستە لــــەدوو تێكستی یــەكــەم‌و‬ ‫دووەم گرنگترە‪ ،‬كە تێكستی یەكەم‪ ،‬زەمینە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكەیە‪ ،‬كە بۆ رێنیسانس لەئەوروپا‬ ‫ســەریــهــەڵــداوە‪ .‬تێكستی دووەم‪ ،‬ســەرەتــای‬ ‫سەرهەڵدانی بیری نوێیە‪ ،‬كە چــۆن لەالیەن‬ ‫پاپا‌و پاشاكانی ئەو سەردەمەوەپشتیوانی كراوە‪.‬‬ ‫لە تێكستی سێهەمەدا‪ ،‬دوا سنوری رێنیسانس‬ ‫كە جۆرێك لەتەوافوق لەنێوان پاپا‌و پاشاكاندا‬ ‫هەتا ئێرە هەیە‪ ،‬لەمەبەدوا ئیتر تەاڵقی بیری‬ ‫نوێ‌‌و رێنیسانس لەالیەن پاپا‌و كاریدنالەكانەوە‬ ‫دەستپێدەكات‪ .‬دیقەت بدەن‪:‬‬ ‫خۆشەویستی جوانی‌و جوانكاری‪ ،‬جوانكاری‬ ‫بــاو لەسەدەكانی نــاوەڕاســتــدا خۆشەویستنی‬ ‫راستییەكان پەرەی سەندبوو‪ .‬دۆزینەوەی ئەدەبی‬ ‫كۆنینەش رەوتێكی (ئەبیقۆری) گومانگەرایی‬ ‫وەرگرتبوو‪ .‬كە بە بەرهەمە كۆنەكاندا هەڵدەدات‌و‬ ‫دەشیكاتە نموونەی بــااڵش‪ .‬واتــا‪ :‬فەلسەفەی‬ ‫ئەبیقۆری زۆرتــر دەگــەڕێــتــەوە بۆ ئەدەبیاتی‬ ‫كۆن‪ ،‬پیایدا هەڵدەدات‪ ،‬دەشیكاتە تاقە نمونەی‬ ‫بااڵ لەزهنیەتی خەڵكدا‪ .‬لەبری ئــەوەی وەكو‬ ‫(رەواقییەكان‪ -‬كە فەلسەفەیەكی ترە لەبەرامبەر‬ ‫ئەبیقۆرییەكاندا)‪ ،‬دڵسۆزی توێژینەوەی زانستی‬ ‫بن‪ ،‬كە لەپێناو ئامانجی پێكهێنانی داهاتوویەكی‬ ‫گەشەكردوودا‪ ،‬تێیاندەكۆشا‪ .‬رێنیسانس گیانی‬ ‫بەخشییە گــەوهــەری هــونــەر‪ ،‬كەمێكیش بوو‬ ‫بەمایەی بوژانەوەی ئــەدەب‪ .‬لەوەش كەمتریدا‬ ‫بەفەلسەفە‪ .‬لەوانەش كەمتریدا بەزانست‪.‬‬ ‫كەواتا دوا پەیامی رێنیسانس زۆرتر لەهونەر‪،‬‬ ‫بەشێك لەئەدەب‪ ،‬زۆر كەمتر لەفەلسەفە‪ ،‬بەالی‬ ‫زانستدا ئێجگار كەم رۆشتووە‪ .‬تائێرە پاپا‌و قەشە‬ ‫قبوڵێتی‪( .‬مەبەستیشم بوو لەسەرەتاوە ئەمە‬ ‫بیڵێم) قبوڵیەتی بایەخ بەهونەر بدرێ‌‪ ،‬قبوڵێتی‬ ‫بایەخ بەبااڵكردنی ئەدەبی كۆنینە‪ ،‬كالسیكی‪،‬‬ ‫دێرینە بدرێ‌‪ ،‬تۆزێكیش بایەخ بەفەلەسەفە بدرێ‌‪،‬‬ ‫كە پێوەرو بنەماكان نەگۆڕێت‪ ،‬بەاڵم بەالی زانست‬ ‫كە تــەواوی پێوەرەكان دەگۆڕێت‪ ،‬رۆشتنبەالی‬ ‫زانستدا بڤەیە‪ .‬چونكە دەســەاڵتــی كەهنوت‬ ‫دەخەیتە مەترسییەوە‪ .‬دەسەاڵتی دەرەبەگایەتی‬ ‫دەخەیتە مەترسییەوە‌و سەرەنجام دەسەاڵتی‬ ‫پاپاش دەخەیتە مەترسییەوە‪ .‬كە هەژموونی دینی‬ ‫مەسیحی‪ ،‬بەتایبەت كاسۆلیك‪ ،‬هەژموونێكی رەها‬ ‫بووە‪ .‬واتا دەسەاڵتێكی (سیۆقراتی بووە)‪ ،‬كە‬ ‫ێ ئەم وەرچەرخانە‬ ‫دەسەاڵتی رەهای دینی بووە‪ .‬ك ‌‬ ‫لەمێژوودا دروست دەكات؟ شاعیر دروستی ناكات‪،‬‬ ‫هونەرمەند دروستی ناكات‪ ،‬ئەدەبیات دروستی‬ ‫ناكات‪ ،‬بەڵكو زاناكان دروستیدەكەن‪.‬‬ ‫وەرچەرخانی زانستی‬ ‫یەكەمین زانـــاش كــە ئـــەوە دروســتــدەكــات‬ ‫(كۆپرینگ)ە‪ ،‬كە ساڵی (‪ )1543-1483‬ژیاوە‪.‬‬ ‫ئــەم زانــایــە‪ ،‬یەكەمین زانــا نییە‪ ،‬كــە باسی‬ ‫ئەوەی كردبێت ئەم گەردوونە چۆن پێكهاتووەو‬ ‫زەوی بـــەدەوری خــۆر‪ ،‬ئەستێرەكان بــەدوری‬ ‫خــۆردا دەسوڕێنەوەو خۆر چەقی سوڕانەوەی‬ ‫ئەستێرەكانە‪ .‬چەقی سوڕانەوەی ئەم گەردوونەیە‪.‬‬ ‫بەڵكو پێش زاینیش ئــەم بابەتە باسكراوە‪.‬‬

‫تەنانەت (مایكڵ ئینجیلۆ)ش باسی كــردووە‪.‬‬ ‫ناوبەناو لەقەشەكانیشدا هەبوون باسیانكردووە‪.‬‬ ‫بەدرێژایی مێژوو ئەم باسە‪ ،‬باسی گەرمی نێوان‬ ‫بیرمەندان‪ ،‬ئەندێشمەندان‌و زانا سەرەتاییەكانی‬ ‫ژیان بووە‪ .‬بەاڵم ئەم (كۆپرینگ)ە هاتووە سەراپا‬ ‫پێوانەكانی لە (‪ )7‬خاڵدا رێكخستۆتەوە‌و هەموو‬ ‫ێ خۆر‬ ‫ئەو بنچینانەی ساغكردۆتەوە‪ ،‬كە بەڵ ‌‬ ‫چەقی گەردوونە‌و هەموو ئەستێرەكان بەدەوری‬ ‫خۆردا دەسوڕێنەوە‪.‬‬ ‫بێگومان لەسەردەمێكدا ئەم زانایە وایكردووە‪،‬‬ ‫كە نە تەلەسكۆب‌و‪..‬تاد نەئامێرە زانستییەكانی كە‬ ‫ئێستا هەن‪ ،‬هەبووە‪ .‬ئامێری وەكو میكرۆسكۆب‬ ‫نــەبــووە كە یــەك لەسەر ســەد ملیار سانییە‬ ‫جیادەكەنەوە‪ ،‬كە ئەویش دۆزینەوەی (محەمەد‬ ‫زویــر)ە‪ ،‬كە زانای بەناوبانگی میسرییەو نۆبڵی‬ ‫لەسەر ئەم كارەی وەرگرت‪ .‬یەك لەسەر دەملیاری‬ ‫سانییەكی جیاكردۆتەوە‪ .‬ئەمەش واتا وردە وردە‬ ‫بۆ سەرەتای پێكهێنانی گەردوون دەچێت‪ .‬وردە‬ ‫وردە بۆچۆنێتی سەرهەڵدانی خاڵی عــەدەم‌و‬ ‫پێكهێنانی گ ــەردوون دەچێت‪ .‬بەوهۆیەشەوە‬ ‫ئێستا مەحمەد زویر‪ ،‬سەرپەرشتی گەورەترین‬ ‫پەیمانگەی زانستی لەئەمریكا دەكات‪.‬‬ ‫كۆپرینگ دوو هەقیقەتی بەڕەهایی ساغكردەوە‪،‬‬ ‫كە تائێستاش ئەو دوو هەقیقەتە لەالیەن زاناكانەوە‬ ‫بەڕێوەدچێت؛ یەكەم‪ :‬كە لەهەمووی گرنگترە‬ ‫ئەوەیە زەوی بەدەوری خۆردا دەسوڕێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫هیچ كام لەئایینەكان ئەمەیان قبوڵ نەبووە‪.‬‬ ‫نەجولەكە كە كۆنترین‌و یەكەمین ئایینی ئاسمانییە‬ ‫ئەمەی قبوڵ بووە‪ .‬نە مەسیحی‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئایینی ئاسمانییە‪ ،‬نە ئیسالمیش كە‬

‫گەردوون بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫ئەمە دوو كــودەتــای زانستی گـــەورە بوو‬ ‫لەعەقڵ‌و لەئەندێشە‪ ،‬كە لــەم دۆزینەوەیەوە‬ ‫ئیتر تـــەواوی زانــاكــان دێنە پێشەوە‪ ،‬زانــای‬ ‫جیۆلۆجی‪ ،‬فیسۆلۆجی‪ ،‬كۆمەالیەتی‪ ،‬زانــای‬ ‫عەقڵ‪ ،‬زانــای ئــابــوری‌و هەموو ئــەم زانایانە‬ ‫لەسەدەی حەوتەهەم‪ ،‬بۆ هەشتەیەم‌و بۆنۆزدەیەم‪،‬‬ ‫لەئەوروپا‪ ،‬یان لەناوەڕاستی ئەوروپا‌و ئەمریكاوە‬ ‫بیری چەقبەستوی كــۆن كۆتایی پێدەهێنن‌و‬ ‫دەیسەلمێنن كە زانست پێوەری عەقڵەو عەقڵیش‬ ‫چەقی بیكردنەوەیە لەژیاندا‪ .‬بیری سەدەكانی‬ ‫نــاوەڕاســت كۆتایی دێ ـت‌و تائێستاش زانست‬ ‫زۆرەی هەرە زۆری نهێنییەكانی ساغكردۆتەوە‪،‬‬ ‫هەر ئەمەش عەقڵی كرد بەچەقی بیكردنەوە‪،‬‬ ‫نەك ئەفسانە‌و غەیبیات‪ .‬تەواوی ئەو تێكست‌و‬ ‫دەقانەی كە لەوەوبەر سەپێنراوبوونە سەر خەڵك‪،‬‬ ‫لەسەدەكانی ناوەڕاستەوە‪ ،‬لەئەفسانەكانی پێش‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاستیشەوە‪ ،‬تا دوای ئەوەش‬ ‫ێ پەروەردە كرابوو‪ ،‬پاشەكشەیان پێكرا‪.‬‬ ‫خەڵكی پ ‌‬ ‫زانست‌و رەخنەو مەترسییەكانی دەسەاڵت‬ ‫ئامادەبووان!‬ ‫لەو تێكستانەوە مەبەستم ئەوەبوو كاتێك‬ ‫ێ دێتە مەیدانەوە‪،‬‬ ‫رەخنە‪ ،‬كاتێك داهێنانێكی نو ‌‬ ‫ئەگەر مەترسی لەسەر دەسەاڵت نەبێ‌‪ ،‬ئاساییە‬ ‫دەڕوات؛ بەاڵم كاتێك داهێنانێكی نوێ‌‌و گەورە‪،‬‬ ‫پێوەرگۆڕ‪ ،‬بنەما هەڵتەكێن دێتە پێشەوە‪ ،‬بێگومان‬ ‫ئەوكاتە چ دەسەاڵتی ئایینی‪ ،‬چ دەسەاڵتی دنیایی‬ ‫كاردانەوەی توندیان دەبێت‌و خەڵك دەكــوژن‪.‬‬ ‫لەسەدەكانی حەڤدەهەم بەدواوە كوشتنی زاناكان‪،‬‬

‫‪3‬‬

‫سوتاندن‌و راوەدونانیان دەستیان پێكردووە‌و‬ ‫ئەوروپاش پڕە لەهەزاران تاوان كە بەرامبەر‬ ‫بەهەزاران بیرمەند‪ ،‬زاناو دانای گەورە كراوە‪.‬‬ ‫بەاڵم گەوهەری رەوڕەوەی مێژوو كاری خۆیكرد؛‬ ‫سەركەوتنی گەورەی بەدەستهێناو سەرەنجام‬ ‫رێنیسانس زەمینەی بۆ ئایینسازی خۆشكرد‪،‬‬ ‫بەتایبەت كە ئایینسازی لەئەوروپا‌و لەئەڵمانیا‬ ‫لەسەر دەستی (مارتین لۆسەر) دەستیپێكردووە‪،‬‬ ‫ئینقیالبێكی مەزهەبی‌و ئایینی گــەورەی كرد‪،‬‬ ‫(بەبێئەوەی ئەوەش فەرامۆش بكەین‪ ،‬كە مارتین‬ ‫لۆسەرو زۆرێك لەپروتستانەكانی ئەوروپا هەڵەی‬ ‫گەورە گەورەشیان كــردووە لەبۆچوونەكانیان‪،‬‬ ‫لەتێگەیشتیان بۆ زانست)‪.‬‬ ‫لۆسەریش‪ ،‬یەكێك بووە لەوانەی كە دۆزینەوەی‬ ‫ئــەو هەقیقەتەی كە خــۆر چەقی گــەردوونـە‌و‬ ‫زەوی‌و هەموو ئەستێرەكان‪ ،‬بــەدەروی خۆردا‬ ‫دەسوڕێنەوە‪ ،‬قبوڵ نەكرد‌و تەنانەت كۆپرینگی‬ ‫بەكەسێكی دەجال دەزانی‪ .‬كە ئەوكاتە دەجال‪،‬‬ ‫سیحرو شەعوەزە لەجیهاندا‪ ،‬برەوی هەبوو‪،‬دەیان‬ ‫هەزار كەس سەرقاڵی سیحر بوون‪ .‬لە(‪)1668‬‬ ‫هەتا كۆتایی ســەدەی حەڤدەهەم (‪ )30‬هەزار‬ ‫ساحیر لە لەندەندا هەبوون‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی بەراوردێك لەنێوان خۆمان‌و ئەواندا‬ ‫بكەین‪ ،‬هەندێک ئاماری دانیشتوان‌و دیاردەی سەیر‬ ‫سەیر لەواڵتانی ئینگلتەراو ئەوروپا دەهێنمەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی بزانن كە رۆشنگەری دەستیپێكردووە‪ ،‬كە‬ ‫ئایینسازی‪ ،‬فەلسەفەو لۆژیك دەستیپێكردووە‪،‬‬ ‫كە هەموو تێكستە ئایینی‌و مەزهەبییەكان‬ ‫كەوتونەتە بەر گفتوگۆ‪ ،‬ئەوەنییە بڵێن دنیایەكی‬ ‫ئێجگار پێشكەوتوو بووە‪ ،‬بەڵكو چارەكی ئێستا‬ ‫پێشكەوتن نەبووە‪ ،‬دانیشتوانیشیان چارەكی‬ ‫ئێستای مرۆڤایەتی نەبووە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫قــۆنــاغ‌و سیستمی دەرەبــەگــایــەتــی‪ ،‬كەلتورو‬ ‫هەژمونی دەرەبەگایەتی كە تەواو دەبێ‌‪ ،‬بەدین‌و‬ ‫مەزهەب‌و دەسەاڵتی دنیاو دینیانەوە‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫قۆناغێكی تازە دەستپێدەكات كە لەرێنیسانسەوە‬ ‫دەستپێدەكات‪ ،‬تا دەگاتە شۆڕشی دیموكراسی‬ ‫ناوەستێت‪.‬‬

‫كاتێك داهێنانێكی نوێ‌‌و گەورە‪ ،‬پێوەرگۆڕ‪ ،‬بنەما هەڵتەكێن‬ ‫دێتە پێشەوە‪ ،‬بێگومان ئەوكاتە چ دەسەاڵتی ئایینی‪ ،‬چ‬ ‫دەسەاڵتی دنیایی كاردانەوەی توندیان دەبێت‌و خەڵك دەكوژن‬

‫دواهـــەمـــیـــن‬ ‫ئایینی ئاسمانییە ئەمەی قبوڵە‪ .‬ئێستاش‬ ‫بەهەزاران زانــای گــەورە گــەورە لەدنیادا هەن‪،‬‬ ‫ئەمەیان قبوڵ نییە‪ ،‬كە زانای ئەم سێ‌ ئایینەن‌و‬ ‫گەورەشن‪ .‬بەاڵم زاناكان ئەوەیان سەلماند كە‬ ‫زەوی چەقی گەردوون نییە‪.‬‬ ‫دووەم داهێنانی سەلێندراوی‪ ،‬كەمتر نییە‬ ‫لەخاڵی یەكەم‪ ،‬ئەویش ئەوەیە سەلماندی كە‬ ‫گــەردوون مــەودای نییە‪ .‬ســەرەوەو خــوارەوەی‬ ‫مەودا سنوری نییە‪ .‬شتێك نییە بڵێت ئاسمان‬ ‫چین چینە‌و ئەمە سەرەوەیەتی‌و ئەویش خوارێتی‪.‬‬ ‫گەردونێك یــان فــەزایــەك هەیە كە هەمیشە‬ ‫لەداكشان‌و بەردەوامیدایە‪ ،‬تا ئەم چركەساتەش‬ ‫كە قسە دەكەین‪ ،‬هەموو گەردوون لەداكشاندایە‪.‬‬ ‫هیچ كەسێك تائێستا نەیتوانیوە دوا پێوانەی‬ ‫گەردوون دیاری بكات‌و زانایەك پەیدا نەبووە‪،‬‬ ‫بتوانێت ئەمكارە بكات‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر تیۆرەكەی ئەنیشتانین‪-‬یش‬ ‫ێ ببێت‪ ،‬بەساروخێك كە لەخێرایی تیشك‬ ‫جێبەج ‌‬ ‫خێراتر بڕوات‪ ،‬بچنە سەر دواهەمین ئەستێرە‪،‬‬ ‫هێشتا ناتوانن بارستایی‌و پێوانەی هەموو‬

‫(‪ )700‬شەهیدمان‬ ‫داوە‪ ،‬بۆ ئەوەی تۆ بەم‬ ‫ئازادییە‌و لەم هۆڵەدا‬ ‫قسە بكەیت‪ .‬بۆیە دەڵێم‪،‬‬ ‫پێویستە ئەم ئازادییە‬ ‫بەفكری جوان دەوڵەمەند‬ ‫بكەین‪ ،‬نەك بەفكری‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست‬

‫دانیشتوان‌و دیاردەكانی رۆژئاوا‬ ‫ساڵی (‪ )1650‬كە ئیتر لەقۆناغی رێنیسانسەوە‬ ‫گواستومانەتەوە‌و گەیشتوینەتە قۆناغی دوای‬ ‫ئایینسازیش‪ ،‬سەرەتای رۆشنگەرییە لەئەوروپا‪.‬‬ ‫دانیشتوانی ناوەڕاستی ئەوروپا ئەوكاتە سەد‬ ‫ملیۆن مرۆڤ بووە؛ (‪ )1750‬گەیشتۆتە سەدو‬ ‫چل ملیۆن؛ (‪ )1750‬فەرەنسا بیست ملیۆن‬ ‫كەس بووە‪ ،‬ئەڵمانیا‌و نەمسا (‪ )22‬ملیۆن بووە؛‬ ‫ئیسپانیا‌و پرتوگال هەشت ملیۆن بــوون؛ كە‬ ‫هەردووكیان دوو واڵتی گەورەترین دۆزەرەوەی‬ ‫كیشوەرەكانی دنیا‌و سەرەتای واڵتانی ئیستعماری‬ ‫بــوون‪ .‬پرتوگال‪ ،‬كە كیشوەری ئەمریكایان‬ ‫دۆزییەوە‪ ،‬ئیسپانیاش كە كەنەداو دەیان واڵتی‬ ‫گــەورە گــەورەی لەڕێگەی دەریــاوە دۆزییەوەو‬ ‫داگیركرد‪ ،‬كە ئەوكاتە هەشت ملیۆنیش بوون؛‬ ‫پۆڵەندا شەش ملیۆن بووە؛ بەشە ئەوروپاكەی‬ ‫توركیا‪ ،‬سویدو دانیمارك‌و نەرویج‪ ،‬هەریەكەو‬ ‫ێ ملیۆن بووەو ئەو واڵتە پێشكەوتووەشن‪ ،‬كە‬ ‫س‌‬ ‫ئێستا دەیانبینین‪.‬‬

‫مەال كرێكار بەیعەت‬ ‫بكات یان نا‪،‬‬ ‫كردویەتی‪ ،‬لەسەدا‬ ‫سەد لەگەڵ سرتاتیجی‬ ‫داعشە‬ ‫لێرەدا نهێنییەك كە هەیە‪ ،‬ئەوەیە هۆیەكی‬ ‫زیــادبــوونــی خــەڵــك‪ ،‬لــەئــەوروپــا دەگــەڕێــتــەوە‬ ‫بـــۆئـــەوەی لــــەدوای رۆشــنــگــەری‌و ریــفــۆرمــی‬ ‫ئایینی مەسیحی‪ ،‬قەشە‌و پاپاكان‌و رەبەنەكان‬ ‫قەدەغەكردنی ژنهێنانیان لەسەر هەڵگیرا‪ .‬ئیتر‬ ‫ئەوانە كە بەدەیان هەزار كەسبوون‪ ،‬ژنیان هێنا‪.‬‬ ‫بەوشێوەیەش زیادبوونی رێــژەی دانیشتوانی‬ ‫ئەوروپا دەستیپێكردووە‪.‬‬ ‫بێگومان ئەم زیادبوونی خەڵكە‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫زیاد كرد‪ ،‬بازرگانی زیادكرد‪ ،‬شاری زیاد كرد‪،‬‬ ‫گواستنەوەی لەالدێوە بۆ شار زیاد كرد‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەمانەش كاریگەری لەسەر ئاراستەو پێكهاتە‬ ‫مێژوییەكان هەبوو‪.‬‬ ‫لێرەدا الم مەبەستمە هەندێك دیمەنی لەندەن‬ ‫بگێڕمەوە‪( ،‬چونكە لەكاتی خۆئامادەكرن‬ ‫بۆ كۆڕێكی ئــاوا كــون‌و كەلەبەری كتێبەكان‬ ‫دەگەڕێیت)‪ ،‬گێڕانەوەی ئەو دیمەنانەش بۆئەوەیە‬ ‫تا لەگەڵ ئێستای كوردستان بــەراوردی بكەن‪،‬‬ ‫كە ئەوان بەو دواكەوتنەوە چیان بەرهەمهێناوەو‬ ‫ئێمەش بەم پێشكەوتنە چۆن ناتوانین رەخنە‬ ‫بگرین‪ .‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫لــەنــدەن؛ شۆستەكانی بـــەرد رێــژ بــوون‪.‬‬ ‫جۆگەڵەیان لەناو كۆاڵن‌و شەقامەكان‪ ،‬بۆ باران‌و‬ ‫خاشاك‌و ئاوەڕۆ كردبوو‪ .‬شەقامەكان تەقوهوڕی‬ ‫عەرەبانەكانیان لێوە دەهـــات‪ .‬زرمــە زرمــی‬ ‫ئەسپی عەرەبانەكان‌و دەنگی سمی ئەسپەكان‪،‬‬ ‫گوێی خەڵكی لەسەر شەقامەكان كاس دەكرد‪.‬‬ ‫دەستفرۆشەكان كە زۆربەیان ژن بوون‪ ،‬دەیان‬ ‫خـــواردن‌و خــورادنــەوەیــان لەسەر شەقامەكان‬ ‫دەفرۆشت‪ .‬گۆرانیبێژی شەقامەكان گۆرانیان‬ ‫دەچــڕی‪ ،‬ئارگۆن لێدەرەكان ئــاوازیــان لەناو‬ ‫خەڵكدا بەنەشازی بەرز دەبۆوە‪ .‬ساڵی (‪)1708‬‬ ‫یەكەمینجار ژمارەی شەقام‌و كۆاڵنەكان لێدراوە‪.‬‬ ‫هەر ئەوكاتە بۆ یەكەمینجار بەجۆگە ئاویان‬ ‫لەكۆاڵنەكاندا كێشاوە‪ .‬یاسایان سەپاندووە هەموو‬ ‫ماڵێك شۆستەیەك لەبەردەم ماڵەكەی خۆیدا‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ ئەوەی شارەكانیان جوان بێت‪ .‬هەر‬ ‫ئەوكاتە بۆ یەكەمینجار ئەوەیان سەپاندووە كە‬ ‫ێ ماڵەكان توالێتیان هەبێت‌و نابێت لەناو‬ ‫دەب ‌‬ ‫ێ لەناو باخچەی‬ ‫ماڵەكانیشدا بێت‪ ،‬بەڵكودەب ‌‬ ‫ماڵەكانیاندا ب ـێ‌‪ .‬واتــا لــەئــەوروپــا لەسەدەی‬ ‫هەژدەهەمەوە توالێتیان دروست كردووە‪)1806( .‬‬ ‫بۆ یەكەمینجار سیستمی ئــاوەڕۆ لە لەندەن‬ ‫دروستكراوە‪ .‬مناڵ‌و خوێندن‪ ،‬لە(‪)%59‬ی منداڵی‬ ‫خەڵك لە بەریتانیا نەچوونەتە بەر خوێندن‪،‬‬ ‫لە(‪)%48‬ی مناڵ لەوكاتەدا بەهۆی نەخۆشییەوە‬ ‫مردوون‪ .‬كە ئێستا لەسلێمانی (‪)%2‬ە‌و خەڵكیش‬ ‫قبوڵی نییە‪ .‬ئەوانەی لەگەڵ كەنیسەی ئینجلیكی‬ ‫نەبوون‪ ،‬واتا ئەوانەی مەزهەبی ئینجلیكی نەبوون‪،‬‬ ‫قەدەغە بووە بخوێنن‪ ،‬ئەو عەقڵی گۆڕانكارییە‬ ‫ببینن كە چــۆن لــەئــەوروپــا بەقۆناغ گەشەی‬ ‫كـــردووە‪ .‬لەكاتێك كــە پــەیــڕەوانــی مەزهەبی‬

‫دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫‪4‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةت بةكؤ ِرى مةال بةختيار بةناونيشاني (دميوكراسي لةن َيوان جيهانبيين رؤشنطةري‌و سةلةفييةتدا)‬

‫لەرۆژكێكدا كە سەدام ئەنفالی دەكردین‪ ،‬كۆمەڵكوژی دەكردین‪،‬‬ ‫تەعریب‪ ،‬تەبعیس‌و تەهجیری دەكردین‪ ،‬كە كیمیابارانی‬ ‫دەكردین‪ ،‬حزبی سیاسی ئێستا هەبوو‪ ،‬هەر بوونی نەبوو‪ ،‬زانای‬ ‫ئایینی هەبوو‪ ،‬هێشتا فەقێش نەبوو‬ ‫ئینجلیكی ئێجگار زۆریــش بــوون‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫قەدەغە بــووە مناڵەكانیان بچنە بەرخوێندن‪.‬‬ ‫هەر لەوكاتەدا لەبەریتانیا پەندێكی بەناوبانگ‬ ‫هەبووە كە وتویەتی (زۆربەی منااڵنی ئینگلیزی‪،‬‬ ‫بەنەخوێندەواری دەمرن)‪ .‬لەشفرۆشی بێڕادەبووە‬ ‫لەبەریتانیا‌و تەواوی ئەوروپاش‪ .‬كە لە(‪)%40‬ی‬ ‫لەندەن‌و زۆربەی شارەكانی تر لەبەر برسێتی‌و‬ ‫بەدبەختی ئەوكاتە لەشفرۆش بوون‪.‬‬ ‫زانست‌و دەسەاڵتی ئایینی‬ ‫ئەمەش پێشەكی ئەو تێكستانە بــوون‪ ،‬ئەو‬ ‫دیمەنانە بوون‪ ،‬كە زۆر گرنگ بوو بۆئەوەی بزانین‬ ‫كە وەرگۆڕانی گــەورە لەمێژوودا‪ ،‬لەواڵتەكاندا‬ ‫دواكەوتووبون‪ ،‬نەخوێندەوار بــوون‪ ،‬مناڵ زۆر‬ ‫مــردووە‪ ،‬جیاوازی گەورە لەنێوان رەگەزەكاندا‬ ‫كراوەو پاپا‌و پاشا‪ ،‬دەسەاڵتداران چۆن سەیری‬ ‫زانست‌و زانیاریان كــردووە‪ .‬كاتێك كە زانیان‬ ‫زانست‌و زانیاری مەترسین لەسەر دەسەاڵتی‬ ‫ئەوان‪ ،‬چۆن قەاڵچۆیان كردوون‪ .‬هەموو ئەمانە‬ ‫لەئەوروپای دەسەاڵتی مەسیحی‪ ،‬هەبووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ێ هەیە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫جیاوازییەك كە لــەو ‌‬ ‫دەســەاڵتــی دنیایی ئــەوكــاتــە‪ ،‬كــە دەســەاڵتــی‬ ‫پاشاكان بــووە‪ ،‬دەسەاڵتێكی دنیایی هەبووە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەسەاڵتی كەهنوتی یان مەسیحی‪ ،‬راستە‬ ‫هەژمونی هەبوەو بێگومان دەسەاڵتی دنیایی‬ ‫ێ دەسەاڵتی مەسیحی نەچووە بەڕێوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەب ‌‬ ‫راستەوخۆ مەسیحییەت حوكمیان نەكردووە‪.‬‬ ‫ئەمەش مەبەستمە كە بیڵێم ئەوەیە‪ ،‬تاجیاوازی‬ ‫سەلەفییەتی كاسۆلیكی‪ ،‬لەگەڵ سەلەفییەتی‬ ‫ئێستای خۆمان بەراورد بكەین‪ .‬كە سەلەفییەت‬ ‫راستەوخۆ حوكم دەكات‪.‬‬ ‫(مۆنتسكیۆ) لــەئــەوروپــا یەكەمین كەس‬ ‫بووە‪ ،‬كە لەهەموو بیرمەندەكانی تر زیاتر بیری‬ ‫مرۆڤایەتی لەبیری میتافیزیكی‌و سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست‌و لەخورافیاتەوە گــۆڕی‌و بەستییەوە‬ ‫بەڕاستییەكانی كۆمەاڵیەتیی‪ ،‬بەگۆڕانكارییەكان‪،‬‬ ‫بەعەقڵی مرۆڤەكان‌و بــەرووداوەكــانــەوە‪ .‬هیچ‬ ‫شتێكی لەلێكدانەوەدا نەهێشتەوە كە بەستراوبێت‬ ‫بەفەلسەفەی‬ ‫بەستراوبێت‬ ‫بەمیتافیزیكیا‪،‬‬ ‫ئایدیالیستییەوە‪ ،‬كە گوایە لەودیوو سروشتەوە‬ ‫ئەم رووداوانە‪ ،‬ئەم چارەنوسانە‪ ،‬ئەم دەوڵەتانە‪،‬‬ ‫ئەم دەسەاڵتانە هاتبێتن یان لەناو چوبێتن‪.‬‬ ‫هیچ لەمانەی نەهێشتەوەو رووداوەكــانــی لەناو‬ ‫ئەندێشەی خورافانە دور خستنەوەو یەكەمین‬ ‫كەسیشە لەمێژوودا‪ ،‬كەتوانیوێتی لەدیدێكی‬ ‫مەتریالیستی راستەقینەوە‪ ،‬بەشێوەیەكی فراوان‬ ‫بیر لەژیان‪ ،‬لەكۆمەڵ‪ ،‬لەدەسەاڵت‪ ،‬لەسیستەم‪،‬‬ ‫لەحوكم‪ ،‬لەعەقڵ‌و لەمەعریفە بكاتەوە‪.‬‬ ‫ئێستاش كە قسە لەبارەی گرنگی رۆشنگەرییەوە‬ ‫لەئەوروپا دەكەم‌و نەبوونی ئەو رۆشنگەرییە بەو‬ ‫پێوانانە لەئەوروپا‪ ،‬لەالی ئێمە‪ ،‬ئاخۆ چ زیانێكی‬ ‫بەئێمە گەیاندووە؟‬ ‫رۆشنگەری كە لەڕێنیسانسەوە دەستپێدەكات‬ ‫تا ئایینسازی تا دەگاتە رۆشنگەری‪ ،‬گرنگترین‬

‫باشرتین ئازادی‪،‬‬ ‫ئەو ئازادییەیە‪،‬‬ ‫كە عەقڵ ببێت‬ ‫بەچەقی بیركردنەوە‬ ‫دونیاییەكان‌و ئازادی‬ ‫دین‌و مەزهەبیش‬ ‫ببیێت بەئازادی تاكی‬ ‫مرۆڤ‬

‫شۆڕش كە لەمێژووی خۆیدا كردی‌و بوو بەیەكێك‬ ‫لەجوانترین دەستكەوتی مرۆڤ بۆ مرۆڤایەتی‪،‬‬ ‫ئەوەیە كە خودی مرۆڤی لەكاریگەرییە نابەجێكان‬ ‫رزگار كرد‌و عەقڵی مرۆڤی وەكو خود‪ ،‬خودی‬ ‫مرۆڤی وەكوعەقڵ كرد بەچەقی بیركردنەوە‌و‬ ‫كردی بەبڕیاردەر‌و بەبنەمای ئازادی بیركردنەوە‌و‬ ‫رەخنە گرتن‪ .‬ئەمەش گرنگترین دەستكەوتە‬ ‫كە رۆشنگەری لەمێژووی خۆیدا‪ ،‬بۆ مرۆڤایەتی‬ ‫بەدیهێناوە‪.‬‬ ‫رۆشنگەری مرۆڤی لەهەموو هەژموونەكانی‬ ‫رابردوو رزگار كردو عەقڵی لەهەموو كاریگەری‌و‬ ‫پاشماوەكان ئازاد كرد؛ عەقڵی كرد بەبڕیاردەر‬ ‫لەچارەنوسی مــرۆڤ‪ ،‬لەچارەنوسی كۆمەڵ‌و‬ ‫پێكهاتەكان‌و سەرەنجام دنیاگەرایی‌و فەلسەفەی‬ ‫دانراوی‪ ،‬بۆ ژیان‪ ،‬فەلسەفەی گۆڕانكارییەكان‌و‬ ‫فەلسەفەی دیموكراسی كرانە ئامانجە دونیایی‪،‬‬ ‫هەتا گەیشتە ئـــەوەی شــۆڕشــی دیموكراسی‬ ‫سەركەوتنی بەدەستهێنا‪.‬‬ ‫ئامادەبووان!‬ ‫هەتا عەقڵ ئــازاد نەكرێ‌‌و لەژێر كاریگەری‬ ‫جیهانبینی سەدەكانی ناوەڕاستدا بێت‪ ،‬هەتا‬ ‫عەقڵ لەژێر كاریگەری رەهای ئایین‌و مەزهەبدا‬ ‫بێت‌و بەخەباتی پێشكەوتن‪ ،‬ئازادی‌و دیموكراسی‪،‬‬ ‫نــوێــگــەری‌و مۆدێرنەتەعەقڵ ئـــازاد نــەكــرێ‌‌و‬ ‫نەخرێتەگەڕ بۆ ئەوەی تەواوی ئەو دەستكەوتە‬ ‫دنیاییانە بەدیبێت‪ ،‬هەتا عەقڵ كەمترین روبەری‬ ‫ئــازاد بێت‪ ،‬هەڵبەتە كەمترین دەستكەوتیشی‬ ‫هەیەو هەتا زۆرترین وزەی عەقڵ ئازاد بكرێت‪،‬‬ ‫بێگومان زۆرترین دەستكەوتی دەبێت‪.‬‬

‫ئازادی عەقڵ‌و ئازاد دین‬ ‫باشترین ئازادی‪ ،‬ئەو ئازادییەیە‪ ،‬كە عەقڵ ببێت‬ ‫بەچەقی بیركردنەوە دناییەكان‌و ئــازادی دین‌و‬ ‫مەزهەبیش ببیێت بەئازادی تاكی مرۆڤ‪ .‬بۆیە‬ ‫دەبێت بەوپەڕی رەهایی مرۆڤ بۆ دین‌و مەزهەب‬ ‫ئازاد بێت‌و ئەم قسەیشە هیچ ئەمالوئەوالیەكی‬ ‫تێدا نییە‪.‬‬ ‫تائێستاش لەئەوروپا وایــە‪ ،‬دیــن‪ ،‬مەزهەب‪،‬‬ ‫هــەمــوو مــەزهــەبــەكــان‪ ،‬یــەك مــەزهــەب نییە‪،‬‬ ‫بەدەیان مەزهەب هەیە‪ ،‬بەسەدان ئایین لەدنیادا‬ ‫هەیە‪ ،‬بەشی زۆریشی ئێستا گواستویانەتەوە بۆ‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬هەرە توندڕەوەكانی ئایینەكانی دنیا‪،‬‬ ‫ئێستا لەئەوروپا ئەوپەڕی ئازادن‪ .‬كام سەلەفی‬ ‫لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست لێی قەومابێت‪ ،‬بەشی‬ ‫ێ پیاسە دەكەن‪ .‬ژمارەكی‬ ‫زۆریان دەبینی لەو ‌‬ ‫مزگەوتەكان لەئەوروپا بەپێی رێژەی خەڵكەكە‬ ‫لەژمارەی كەنیسەكان زۆرترە‪ ،‬زۆر ئاساییە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ێ ئەركە دنیاییەكان‪ ،‬گێڕدراوتەوە بۆ عەقڵ‌و‬ ‫لەو ‌‬ ‫ێ تێكست حوكم‬ ‫ێ حكوم دەكات‪ .‬لەو ‌‬ ‫عەقڵ لەو ‌‬ ‫ناكات‪ ،‬فەلسەفەی دونیایی‌و عەقڵ حوكم دەكەن‪.‬‬ ‫فەلسەفەی دانراو حوكم دەكات‪.‬‬ ‫ێ فەلسەفەی‬ ‫جۆن لۆك حوكم دەكــات‪ .‬لــەو ‌‬ ‫رۆسۆ حوكم دەكــات‪ .‬منتسكیۆ حوكم دەكات‪.‬‬ ‫ڤۆڵتیر‌و فەیلەسوفە تازەكانی مۆدێرنەتە حوكم‬ ‫دەكەن‪ .‬پەیمانی كۆمەاڵیەتی تازە‌و دەستوری‬ ‫دانراو حوكم دەكات‪ .‬لەئەوروپا بۆیە مرۆڤ هەموو‬ ‫مافەكانی بەدیهێناوەو تەواو ئازادە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫عەقڵ حوكمی عەقڵ دەكات‌و بەحوكمی عەقاڵنیش‬ ‫ژیان لەوێ‌ بەڕێوەدەچێت‪.‬‬ ‫ێ دەستەبەرەو‬ ‫تەواوی ئازادییەكانی رەخنە لەو ‌‬ ‫هیچ ئازادییەك نییە لەوێ‌‪ ،‬بەئازادی گفتوگۆكردن‬ ‫ێ ئازاد نەبێ‌‪.‬‬ ‫لەسەر بوون‌و نەبوونی خالقیش لەو ‌‬ ‫ێ لەسەر ئەم‬ ‫بــەهــەزاران كتێب‌و گفتوگۆ لــەو ‌‬ ‫بابەتە هەیە‪ ،‬بەفیلمیش هەیە‪ .‬رۆمانێك هەیە‪،‬‬ ‫كە (‪ )25‬ساڵیش پێش ئێستا ئەم رووداوە‬ ‫روویــداوە‪ ،‬كە رۆمانێكی نیكۆس كازانتزاكییە‌و‬ ‫بەفارسی خوێندومەتەوە (ئاخرین وەسوەسهای‬ ‫مەسیح)‪ ،‬بەناوی (ئاخرین ختوراتی مەسیح)‪ ،‬كە‬ ‫دووجار نیكۆس لەرۆمانەكانیدا خۆی لەمەسەلەی‬ ‫ئایینی دەدات‪ .‬یەكێكیان ئەم رۆمانەیە كە كورتە‬ ‫رۆمانێكە‪ ،‬رۆمانێكی تر كە بەناوی (سدوم‌و‬ ‫ێ باسی قەومی لوت دەكات‌و‬ ‫ئامورا)یە‪ ،‬كە لەو ‌‬ ‫لێرەش باسی مەسیح دەكات‪ ،‬كە لەمانگەكانی‬ ‫كۆتایی ژیانیدا چۆن لەپیاوێكی پێغەمبەرەوە‪،‬‬ ‫گــەڕاوەتــەوە بۆ بیركردنەوە لــەژن‌و لەسێكس‪.‬‬ ‫كە ئەمەش خەیاڵی رۆماننوسەكەیە‪ .‬لەئەوروپا‬ ‫كرا بەفیلم‌و هەڵاڵیەكی گــەورەی نایەوە‪ .‬پاپا‬ ‫راگەیەندراوێكی دەركردو دەڵێت «هیچ پێویست‬

‫ناكات پشێوی بنێنەوە‪ ،‬رۆمانننوسەكە رۆمانی‬ ‫نوسیوەو ئێوەش بەرەخنە وەاڵمی بدەنەوە»‪.‬‬ ‫لەهەموو واڵتانی عەرەبی‌و ئیسالمی فیلمەكە‬ ‫پێشكەشكردنی قەدەغە كرا‪ ،‬بەئێستاشەوە‪ .‬خۆ‬ ‫ئەگەر رۆمانەكەی تر بكرێت بەفیلم (ســدوم‌و‬ ‫ئامورا) كە دوو شاری دێرینەی فەڵەستینن‌و باسی‬ ‫قەومی لوت دەكات‪ ،‬ئەگەر ئەوە بكرێت بەفیلم‪،‬‬ ‫ئەوە شتێكی زۆر سەرسوڕهێنەر دەردەچێت‌و‬ ‫ڕەنگە بەهەزاران كەسی لەسەر بكوژرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەئەوروپا ئەمە زۆر سروشتییە‪ .‬هەموو ئەو‬ ‫چیرۆكانەش دەزانن‪ ،‬ئەگەر كەسێك لەڕۆژهەاڵتدا‬ ‫رەخنەیەكی توند لەدین بگرێت‪ ،‬یان ئیعالنی‬ ‫ئەوە بكات‪ ،‬كە كەسێكی الئیكە (غەیرە دینی‪-‬‬ ‫ێ باوەڕ بەدین)‪ ،‬یان ئەگەر ئایین بگۆڕێت ئەوا‬ ‫ب‌‬ ‫دەكوژرێت‪.‬‬

‫گۆڕینی ئایین‌و ئازادی‬ ‫گۆڕینی ئایین‪ ،‬لەئایینێكی ئاسمانییەوە بۆ‬ ‫ئایینێكی تری ئاسمانی‪ ،‬دەتكوژن‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫ێ ئایینی ئاسمانی هەیە‪ .‬ئــەوە ئەگەر‬ ‫هەر س ‌‬ ‫ببیت بەجولەكە خۆمان دەزانین چیمان بەسەر‬ ‫دێت‪ .‬ئەگەرچی ئەویش دینێكی ئاسمانییە‪ ،‬لێرە‬ ‫ێ ئاساییە الئیك دەبی‪ ،‬بت‬ ‫دەتكوژن‪ ،‬بەاڵم لەو ‌‬ ‫پەرست دەبیت‪ ،‬بودی دەبیت‪ ،‬كۆنفۆشیۆسی‬ ‫دەبیت‪ ،‬هندۆسی دەبیت‪ ،‬كامیان دەبیت ببە‪ ،‬ئایە‬ ‫كامیان باشە؟ ئەوە باشە كە لێرە نەوێری دین‬ ‫بگۆڕیت؟ یان ببیت بەالئیك‌و بتكوژن؟ ئەمە وەكو‬ ‫ئەوە وایە سەلەفییەك دەتكوژێت‪ ،‬كە لەودنیا‬ ‫لەسیرات موستەقیم‪ ،‬ئەگەر تۆ لەسەر رێگەی‬ ‫ێ لەسەر تەنەكەیەك‬ ‫ئەو بڕۆیت‪ ،‬مومیكنە لەو ‌‬ ‫ێ هەتا بتپەڕێنێتەوە‪ .‬ئەگەر ناسنامەی‬ ‫دانیشتب ‌‬ ‫سیراتول موستەقیم الی سەلەفییەكانە‪ ،‬تائێستا‬ ‫ببم بەكۆیلەیان‪ .‬ئەگەر ناسنامەی ئەسحابەو‬ ‫خولەفا‌و پێغەمبەراكان الی ئەمانەیە‌و مۆرم بۆ‬ ‫لێبدەن كە من ئیسالمی راستەقینەبم‪ ،‬سوننەی‬ ‫راستەقینەبم‪ ،‬شیعەی راستەقینەبم‌و لەو دنیا‬ ‫رزگارم بكەن‪ ،‬هەتا لەگەڵیان بم‪ .‬ئەی سەلەفی‬ ‫وەكو منی‪ ،‬تۆ عەبدی‌و منیش عەبدم‪ .‬تۆ ئازادی‬ ‫منیش ئازادم‪ .‬بۆ دەمكوژی كە تۆش لەم دنیا‌و‬ ‫ئەو دنیا وەكو من یەكسانیت‪ .‬گوناهترین شت‬ ‫ئەوەیە كە مــرۆڤ بكوژیت‪ .‬گوناهترین تاوان‬ ‫ئەوەیە كە لەسەر بیروباوەڕ تەقە لەمرۆڤ بكەیت‪.‬‬ ‫ئازاترین مرۆڤ ئەو مرۆڤەیە‪ ،‬كە دەتوانێت ئازادی‬ ‫بۆ خەڵك‌و كۆمەڵ دابین بكات‪ .‬ئازاكان ئەوانە‬ ‫نین كە مرۆڤ دەكــوژن‪ .‬مرۆڤ كوشتن لەسەر‬ ‫بیروباوەڕ‪ ،‬لەسەر مەزهەب‪ ،‬كاری ترۆسنۆكترین‬ ‫مرۆڤەكانی ژیانن‪.‬‬ ‫ئــازاكــان كــاری وانــاكــەن‪ ،‬ئازایەتی ئەوەیە‬ ‫نیشتمانەكەت ئــازاد بكەیت‌و ئازایەتی ئەوەیە‬ ‫بەرامبەر سەدام بوەستی‪ .‬ئازایەتی ئەوەیە‪ ،‬كە‬ ‫كاتێك دەكرێت بەپەتی سێدارەدا بڵێت (كەم‬ ‫بژی‌و كەڵ بــژی)‪ .‬ئازایەتی ئەوەنییە بەپارە‌و‬ ‫پشتیوانی ئەم دەوڵــەت‌و ئەو دەوڵــەت‪ ،‬خەڵك‬ ‫لەسەر بیروباوەڕو ئەندێشەكانی تیرۆر بكەیت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ فاڵنی تیرۆر كردوەو ك ‌‬ ‫ئێستاش نازانرێت ك ‌‬ ‫فیساری كوشتووە‪ .‬لەكاتێكدا هەر لەكوردستاندا‬ ‫دە بۆ پانزە كەس تیرۆر كراوە؛ بەدەیان كەس‬ ‫فتوای كوشتنی دەركراوە؛ خۆم یەكێكم لەوانە‪.‬‬ ‫جۆرەها فتوایان بۆ دەركردووم‪ .‬ئەگەر ئەوانەی‬ ‫ئەو فتوایانەیان دەكردووە لەمنیان زیاتر كردووە‪،‬‬ ‫ملم لەمویەك باریكترە بەرامبەریان‪ ،‬لەرۆژكێكدا‬ ‫كــە ســـەدام ئەنفالی دەكــردیــن‪ ،‬كۆمەڵكوژی‬ ‫دەكردین‪ ،‬تەعریب‪ ،‬تەبعیس‌و تەهجیری دەكردین‪،‬‬ ‫كە كیمیابارانی دەكردین‪ ،‬حزبی سیاسی ئێستا‬ ‫هەبوو‪ ،‬هەر بوونی نەبوو‪ ،‬زانای ئایینی هەبوو‪،‬‬ ‫هێشتا فەقێش نەبوو‪ ،‬نــەك پێنەگەیشتبوو‪،‬‬ ‫بەسەدان تیرۆریست هەبوو‪ ،‬كە جارێ زۆرێك‬ ‫هەبوون هەر لەدایك نەببون‪.‬‬ ‫داعش‌و داعشی تریش‬ ‫ئێمە‪ ،‬ئەم باجانە بە بــەردەوامــی دەدەیــن‪،‬‬ ‫داعش دواهەمین فیلمی عەقڵی سەلەفی‪ ،‬عەقڵی‬ ‫رەشەكوژی‌و سەدەكانی ناوەڕاست نییە‪ .‬ئەمەش‬ ‫سیناریۆكە لەسیناریۆكان‪ .‬بەشێكی كۆمەڵ‬ ‫بەوجۆرە ئەندێشەو ئاراستە مێژوییە هاتونەتە‬ ‫پێشەوە‪ ،‬بۆ؟ لەبەرئەوەی لەواڵتانی ئێمەدا شۆڕشی‬ ‫پیشەسازی نەبووە‪ ،‬شۆڕشی دیموكراسی‪ ،‬بەمانای‬ ‫دیموكراسی نەبووە‪ .‬لەبەرئەوەی مەدەنییەت‌و‬ ‫ئـــازادی رەخــنــە نییەو هــەمــوو تێكستەكانی‬

‫هەتا عەقڵ ئازاد نەكرێ‌‌و لەژێر كاریگەری جیهانبین‬ ‫كاریگەری رەهای ئایین‌و مەزهەبدا بێت‌و بەخەبات‬ ‫مۆدێرنەتە عەقڵ ئازاد نەكرێ‌‌و نەخرێتەگەڕ بۆ ئەوەی‬ ‫عەقڵ كەمرتین روبەری ئازاد بێت‪ ،‬هەڵبەتە كەمرتین‬ ‫ئازاد بكرێت‪ ،‬بێگومان زۆرترین دەستكەوتی دەبێت‬ ‫الوەكی‌و ئەمالو ئەوالین‪ ،‬زۆر كەمتر لەوە سەرقاڵی‬ ‫ئەوەین ئازادی زیاتر دابین بكەین‪ .‬ئازادی رەخنە‬ ‫دابین بكەین‪ .‬ئازایەتیمان هەبێ‌ لەڕەخنەگرتن‪.‬‬ ‫رۆشنگەری بەچەمكی هەمەالیەنەی رۆشنگەری‬ ‫لــەواڵتــی ئــێــمــەدا نــیــیـە‌و نـــەبـــووەو ئــەمــەش‬ ‫مەترسییەكی گەورەیە‪ .‬ئەگەر رۆشنگەری نەبوو‪،‬‬ ‫ئەگەر رووناكی نەبوو‪ ،‬واتا تاریكپەرستی هەیە‪،‬‬ ‫كاتێكیش تاریكپەرستی دەبــێ‌‪ ،‬ئــەوا هێزی‬ ‫وەكو داعـش‌و ئەنسارولئیسالم‌و بــەرەی نوسرە‬ ‫سەرهەڵدەدات‌و دەتوانن دەیان هەزاریش لەدەوری‬ ‫خۆیان كۆبكەنەوە‪.‬‬

‫ئایینی‪ ،‬مەزهەبی‪ ،‬دنیایی‪ ،‬فەلسەفی‪ ،‬هەرچی‬ ‫تێكست هەیە‪ ،‬هەڵنەسەنگێندراون‪ ،‬سەلەفییەت‬ ‫هەر ئایینی‌و مەزهەبی نییە‪ ،‬سەلەفی ئەوەیە‬ ‫ماركس (‪ )1846‬كە مانیفێستی كۆمۆنیستی‬ ‫ێ بەزۆری زۆرداری بسەپێنرێت‌و‬ ‫نوسیوە‪ ،‬بگوتر ‌‬ ‫ێ كە ژیان بخرێتە ئەو قاڵبەوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫داوابكر ‌‬ ‫سەلەفییەتە‪ .‬سەلەفییەتی كۆمۆنیستییە‪ ،‬كە‬ ‫بۆخۆم هەندێك لەو جۆرە بیكردنەوانەم ناو ناوە‬ ‫كۆنەویستی‪ .‬ئەمە كۆنەویستییە‪ ،‬ئەم پرۆگرامە‬ ‫زانستییە نەگۆڕیت‌و لەگەڵ ئێستادا نەیگونجێنیت‪.‬‬ ‫ێ بگۆڕیت‪ .‬دیموكراسیش‬ ‫سۆسیالیزمیش دەبـ ‌‬ ‫ێ بگۆڕی‪.‬‬ ‫ێ بگۆڕیت‪ .‬مۆدێرنەتەش دەب ـ ‌‬ ‫دەب ـ ‌‬ ‫زانكۆ و ئیسالمگەرایی‬ ‫هەموو فەلەسەفەیەكی ژیان‪ ،‬كە لەسەدەكانی‬ ‫ێ ناوی داعشی بیستبوو‪،‬‬ ‫دوو ساڵ لەمەوبەر ك ‌‬ ‫ێ‬ ‫رابردووە هەتا ئێستادروستبووە‪ ،‬كتومت بویستر ‌‬ ‫ئەم دنیایە بخرێتە ئەو قاڵبە‪ ،‬ئەمەش جۆرێكە بەاڵم ئێستا بەپێی مەزندەیەك لەهەموو واڵتانی‬ ‫لەسەلەفی‪ .‬بــەاڵم خراپترین جــۆری سەلەفی‪ ،‬عــەرەبــی‪ ،‬تا بــاكــوری ئەفریقی‪ ،‬نزیكەی دوو‬ ‫سەلەفی مەزهەبییە‪ ،‬چونكە سەلەفی مەزهەبی‬ ‫قسە لەگەڵ عەقڵ وەكو دنیای ماددی ناكات‪،‬‬ ‫بەڵكو قسە لەگەڵ رۆحی مرۆڤەكان وەكو باری‬ ‫دەرونی دەكات‪.‬‬ ‫رۆحی داگیركراو‪ ،‬یان رۆحێك كە هەژموونی‬ ‫تۆتالیتاری لەسەر بێت‪ ،‬ئەو عەقڵ‌و ئەندێشەیەی‬ ‫داگیر كرابێت‪ ،‬ئەم عەقڵ‌و دەرونە داگیركراوە‬ ‫هەمیشە ئــامــادەیــە بــەگــوتــاری سەلەفییەت‬ ‫باوەڕبهێنێت؛ ئیدی سەلەفییەتی توندوتیژی‬ ‫بێ‪ ،‬یان سەلەفی مەدخەلی بێت‪ ،‬یان هەر جۆرە‬ ‫سەلەفییەتێك بیەوێت خەالفەت دروستبكاتەوە‪،‬‬ ‫هــەر مــەدرەســەو حزبێك بیەوێت خەالفەت‬ ‫بژێنێتەوەو ژیــانــی ســەردەمــی جیهانگیری‬ ‫بــۆ ســەدەكــانــی نــاوەڕاســت بگێڕێتەوە‪ ،‬هەر‬ ‫فەلسەفەیەك ئەمە بكات‪ ،‬دینی یان مەزهەبی‬ ‫ئەمكارە بكات‪ ،‬ئەمە مەترسییەكی گەورە دەبێت‬ ‫لەسەر مــرۆڤ ‌و لەسەر پێشكەوتن‪ .‬هۆكاری‬ ‫سەركەوتنی سەلەفیەتیش ئەوەیە‪ ،‬كە هەموو‬ ‫حزب‌و دامودەزگاكان‪ ،‬ئەوەنەی سەرقاڵی شەڕی‬ ‫حزبی‌و شــەڕە دەسەاڵتین‌و سەرقاڵی كێشەی‬

‫سەلەفیەت‪ ،‬لەقۆناغی یەكە‬ ‫بۆ دەسەاڵت دەكەین‪ ،‬دژای‬ ‫كە ئیسالمی بێت بەگوناه‬ ‫بەاڵم بیانوو دۆزینەوە بۆ ئە‬ ‫گەردنی دەسەاڵتدارێك‪ ،‬یان‬ ‫زۆر ئاسانە‪ ،‬هەر كاتێك بیان‬

‫دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةت بةكؤ ِرى مةال بةختيار بةناونيشاني (دميوكراسي لةن َيوان جيهانبيين رؤشنطةري‌و سةلةفييةتدا)‬

‫‪5‬‬

‫ئازایەتی ئەوەیە نیشتامنەكەت ئازاد بكەیت‪ ،‬ئازایەتی ئەوەیە‬ ‫بەرامبەر سەدام بوەستی‪ .‬ئازایەتی ئەوەیە‪ ،‬كە كاتێك دەكرێت‬ ‫بەپەتی سێدارەدا بڵێت (كەم بژی‌و كەڵ بژی)‪ .‬ئازایەتی‬ ‫ئەوەنییە بەپارە‌و پشتیوانی ئەم دەوڵەت‌و ئەو دەوڵەت‪ ،‬خەڵك‬ ‫لەسەر بیروباوەڕو ئەندێشەكانی تیرۆر بكەیت‬ ‫تایتڵی البــەالن لەسەر ئــەم لێپرسراو و ئەو‬ ‫دیــاردەو دەركەوتە‪ ،‬كە ئەمانەم هەموو قبوڵەو‬ ‫هیچ كێشەیەكم نییە‪ ،‬بەاڵم با لەسەدا پێنجیش‬ ‫ئەركی رۆشنگەری خۆیان لەرۆژنامەكانیاندا‬ ‫ێ بكەن‪ .‬تەلەفزیۆنەكانیش سەیر بكەن‪ ،‬بە‬ ‫جێبەج ‌‬ ‫تەلەفزیۆنەكانی یەكێتیی نیشتمانیشەوە‪ ،‬سەیری‬ ‫بكەن‪ ،‬كە دەتوانم بڵێم لەسەدا پەنجای بابەتەكانی‬ ‫كە پێشكەش دەكــرێــن‪ ،‬ئەگەر پێشكەشیش‬ ‫نەكرێن‪ ،‬هیچ كەسێك گلەییان لێناكەن‪ .‬لەسەدا‬ ‫پەنجاكەی تریشی گفتوگۆی لەسەرە‪ ،‬لەسەدا‬ ‫دووشی پەیوەندی بەبنچینەكانی سیكوالریزم‌و‬ ‫دیموكراسییەوە نییە‪ ،‬ئەگەر ئەو لەسەدا دووەش‬ ‫ێ مەمنونم‪ .‬پەیوەندی بەڕاپەڕاندنی ئەركەكانی‬ ‫هەب ‌‬ ‫بنچینەیی دیموكراسی‪ ،‬ئازادی‌و سیكوالریستییەوە‬ ‫نییە‪ .‬ئەمەش كێشەیەكی گەورەیە‪.‬‬

‫نی سەدەكانی ناوەڕاستدا بێت‪ ،‬هەتا عەقڵ لەژێر‬ ‫تی پێشكەوتن‪ ،‬ئازادی‌و دیموكراسی‪ ،‬نوێگەری‌و‬ ‫ی تەواوی ئەو دەستكەوتە دنیاییانە بەدیبێت‪ ،‬هەتا‬ ‫ن دەستكەوتیشی هەیەو هەتا زۆرترین وزەی عەقڵ‬ ‫ت‬ ‫سەد هــەزار چەكداریان هەیە‪ .‬ئەم چەكدارانە‬ ‫لەكوێوە هاتن؟ ئەگەر ئەو چەكدارانە عەقڵیان‬ ‫ئازاد بكرایە‪ ،‬پەروەردە بكرانایە‪ ،‬بیری تاریكیان‬ ‫روونــاك بكرایەتەوە‪ ،‬بێگومان ئــەو دوو سەد‬ ‫هەزارە چەكیان بۆ داعش هەڵنەدەگرت‌و نەدەبون‬ ‫بەجەنگاوەرو پیاوكوژیان‪.‬‬ ‫ئێستا لەسەردەمێكداین كە كەمترین گفتوگۆ‬ ‫لەسەرلۆژیك دەكەین‪ ،‬كەمترین رەخنە لەدواكەوتن‬ ‫دەگــریــن‪ ،‬لــەمــاڵ‪ ،‬لــەخــێــزان‪ ،‬لەقوتابخانەو‬ ‫لەزانكۆكاندا‪ ،‬كێشەی گەورەمان هەیە‪ .‬ئامارێك‬ ‫دەخــەمــەڕوو بــۆ ئـــەوەی بزانین بیركردنەوە‬ ‫لەزانكۆكاندا چۆنە‌و دوێنێش ئەم ئامارەم ساغ‬ ‫كردۆتەوە‪ .‬لەكۆی (‪ )69‬بابەتی نوسراو لەسەر‬ ‫ئیسالم‪ ،‬كە (‪ )24‬ژمارەی گۆڤاری زانكۆی كۆیە‬ ‫وەرمانگرتوون‪ ،‬تەنها یەك بابەت دەتوانین بڵێین‬ ‫كەمێك رەخنەی تێدایە‪ .‬لەو گۆڤارانە‌و بابەتانە كە‬

‫ەمدا دەڵێن‪ ،‬ئێمە بەیعەت‬ ‫یەتی كردنی دەسەاڵتێك‬ ‫هی دەزانین‪ .‬ئەمە راستە‬ ‫ەوەی گوناهێك بخەنە سەر‬ ‫ن حاكمێك‪ ،‬یان سەرۆكێك‪،‬‬ ‫نەوێت ئەمە دروستدەبێت‬

‫لەسەر ئیسالم‌و سەدەكانی ناوەڕاست نوسراوە‪،‬‬ ‫پاساوە هێنانەوەیە بۆ ئەو تێكستانە‪ ،‬تەنها‬ ‫بابەتێكیان شتێك رەخنەی تێدایە‪ ،‬ئەویش لەسەر‬ ‫تێڕوانینی ئیسالمە بەرامبەر بەژن‪ .‬بەاڵم (‪)68‬‬ ‫بابەتەكەی تر كە مامۆستای زانكۆ‪ ،‬نوسەری‬ ‫گــەورە نوسیویانە‪ ،‬كە ئەمەش بەشێوەیەك‬ ‫لەشێوەكان دەچێتە خزمەتی هەژموونی ئیسالمی‬ ‫نەریتگەرایی‪ .‬كە هیچ لەوانەش لەكێشەكان‌و‬ ‫لەعەقڵ ناگۆڕێت‪ .‬لە (‪ )24‬ژمــارەی گۆڤاری‬ ‫زانكۆی كۆیە‪ ،‬كە لەژمارە چــوارەوە بۆ ژمارە‬ ‫(‪ ،)20‬لەژمارە (‪)28‬ەوە تا ژمارە (‪ ،)34‬واتا‬ ‫ژمارەكانی (‪ )3-2-1‬هەتا دەگاتە ژمارەكانی (‪21‬‬ ‫تا ‪ )27‬هیچ رەخنەیەكی تێدا نییە‌و هەر گۆڤارەو‬ ‫بابەتی تێدا كەڵەكە كراوەو چاپ كراوە‌و پارەی‬ ‫تێدا سەرفكراوە‪ .‬ژمارە(‪ 28‬و ‪)34‬ی گۆڤارەكە‪،‬‬ ‫دیسانەوە بەتاڵە لەهەموو جۆرە رەخنەیەك‪ .‬دوو‬ ‫گۆڤاری زانكۆی گەرمیان‪ ،‬كە ژمارە (‪3‬و ‪)4‬مان‬ ‫لەبەردەست بوو‪ ،‬پێنج بابەتی لەسەر ئیسالمی‬ ‫نەریتگەرایی تێدایە‪ ،‬بەاڵم هیچ بابەتێكی رەخنەیی‬ ‫تێدا نییە‪ .‬ژمارە (‪ )5‬ی بەئاستەم بەالی رەخنە‪،‬‬ ‫رەخنەی عەقالنی‪ ،‬رەخنەی لۆجیكی‪ ،‬ئەركەكانی‬ ‫رەخنەو ئەركەكانی رۆشنگەریدا نەڕۆشتووە‪ .‬كە‬ ‫هەریەك لەم گۆڤارانە (‪ 300‬بۆ ‪ )350‬الپەڕە‬ ‫كەمتر نییە‪ .‬ئەم مامۆستایانەی زانكۆ‪ ،‬هەموویان‬ ‫بەڕێزن‌و لەوبارەیەوە هیچ قسەیەكمان نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم قسەم لەوەیە كە هەلومەرجی بابەتی هەتا‬ ‫نوسینی ئەو گۆڤارانە‪ ،‬نەخەمڵی بوو بۆ ئەوەی‬ ‫ئەم مامۆستا بەڕێزانە‪ ،‬نوسەرەكان‌و هەمووشمان‬ ‫بابەتیانە بیر لەگۆڕانكاری لەعەقڵ‪ ،‬لەپەروەردە‪،‬‬ ‫لەبیری تاریك بۆ بیری رونــاك بكەنەوە‪ .‬ئایا‬ ‫ئەمە لەواڵتی ئێمەدا روویداوە؟ نەخێر تائێستا‬ ‫بــەداخــەوە رویــنــەداوە‪ .‬رۆژنــامــە ئەهلییەكان‪،‬‬ ‫حزبییەكان بخوێننەوە‪ ،‬ئۆرگانەكان بخوێننەوەو‬ ‫بەدیقەت لێیان بڕوانن‪ ،‬كەمترین رەخنەیان لەسەر‬ ‫سەلەفییەت تێدایە‪ ،‬بەپێچەوانەی ئەوەندی‬ ‫سەرقاڵی بابەتی الوەكـی‌و تەرویجی مانشێت‌و‬

‫گۆگڵ‌و ئیسالم‬ ‫لەئێوەدەپرسم مامۆستایان‪ ،‬ئیستا ئیتر‬ ‫كاتی ئەوە نەهاتووە‪ ،‬ئەم رەوتە لەبیركردنەوە‪،‬‬ ‫ئەم رەوتــە سستە لەڕەخنە گرتن‪ ،‬ئەم رەوتە‬ ‫لەگفتوگۆو مشتوماڵكردنی رابردوو‪ ،‬لەهەموو ئەو‬ ‫تێكستانەی باسی فیقهو باسی دنیای نەریتگەرایی‬ ‫ئیسالمی‌و كۆمەڵێك بنچینەی ئیسالمی بكرێت‪،‬‬ ‫كە لەناوچەكەدا بەسەدان هەزار وتاری لەسەرە‪.‬‬ ‫بەملیۆنەها نامیلكەی لەسەر چاپكراوە‪ .‬بەكوردی‬ ‫بینوسی یان نەینوسی نرخی نییە‪ ،‬هیچ لەبابەتەكە‬ ‫ناگۆڕی‪ .‬ئێستا خۆ خەریككردن بەو بابەتانەی‬ ‫كە بــەدەیــان ملیۆن دۆالری لــەالیــەن واڵتانی‬ ‫وەهابی‌و غەیرە وەهابییەوە بۆ سەرفدەكرێت‪ ،‬خۆ‬ ‫خەریكردن بەوشتانەوە هیچ گرنگ نییە‪ ،‬لەگوگڵ‬ ‫ێ‬ ‫ێ هەمووی دەدۆزیتەوە‪ ،‬هەرچییەك دەتەو ‌‬ ‫بگەڕ ‌‬ ‫لەسەر ئەو بابەتە ئیسالمییە لەبەردەستایە؛ ئەوەی‬ ‫نییە رەخنەیە‪ ،‬بیری تازەیە‪ ،‬فەلەسەفەی تازەیە‪،‬‬ ‫رەخنەی عەقڵە‪ ،‬رۆشنگەری هاوچەرخە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ێ لەسەری بنوسین‌و قسەی لەبارەوە‬ ‫نییە دەب ‌‬ ‫بكەین‪ .‬باقیەكەی هەموو هەیە‪ .‬تەفسیراتی‬ ‫ێ لەگۆگڵدا سەد تەفسیری قورئان‬ ‫قورئانت دەو ‌‬ ‫دەدۆزیــتــەوە‪ ،‬سەد موفەسیری گــەورەی زانای‬ ‫گەورە‪ ،‬هەمووی لەگۆگڵدا دەدۆزیتەوە‪ ،‬كە تەنها‬ ‫دوو دەقە كاتی دەوێت‌و پێویست ناكات بچیت ئەم‬ ‫هەموو سەرچاوەیە بگەڕێت‪ ،‬تالێكۆڵینەوەیەكی‬ ‫لەسەر بنوسیت‪ .‬بەڕاستی خۆ خەریككردن‬ ‫بەئیسالمی نەریتگەرایی‪ ،‬یان بەمێژووی ئیسالم‪،‬‬ ‫لەبونی ئینتەرنێت‌و گوگڵ‌و هەموو ئەم سەفەرو‬ ‫كۆنفرانسانەی لەدنیا دەكرێت‪ ،‬هــەزاران گۆڤار‬ ‫ێ‬ ‫رۆژانە دەردەكرێت؛ النیكەم سی بۆ چل كەناڵ ‌‬ ‫تەلەفزیۆنی هەیە كە رۆژانە ئەم قسانە دەكات‪.‬‬ ‫ئێستا ئێمەو مانان لەزانكۆكان‌و لەشوێنەكانی‬ ‫تریش‪ ،‬خۆخەریككردن بەو بابەتانەوە‪ ،‬پێموانییە‬ ‫بتوانێت بابەتێكی كاریگەر یان گۆڕانكارییەكی‬ ‫كاریگەر بەدیبهێنێـت‪ ،‬ئەو هەواڵنە تەنها سوڕانەوەیە‬ ‫لەناو بازنەیەكی داخراودا‪ .‬ئەوەی كە دەمانەوێت‪،‬‬ ‫كە ئێستا كۆمەڵێكی زۆر لەمامۆستاو خوێندكارە‬ ‫بەڕێزەكان لێرە دانیشتوون‪ ،‬بڕۆ دەرەوەی زانكۆ‪،‬‬ ‫لەناو بازاڕ دیالۆگ بكە‪ ،‬لەناو خوێندگاكانی تر‬ ‫دیالۆگ بكە‪ ،‬گۆڕینی فكرو ئەندێشەو پەروەردەو‬ ‫پێكهاتەمان‪ ،‬لەعەقڵێكی رابردووەوە بۆ عەقڵێكی‬ ‫ئێستا‌و ئاییندە‪ ،‬ئەمە بابەتی سەرەكی ئێمەیە‪.‬‬ ‫جیهانبینی سەلەفییەكان‪ ،‬ئەو جیهانبینییەیە‬ ‫كــە هێشتا دەستكاریمان نــەكــردووە‪ .‬ئــەوە‬ ‫جیهانبینییەیە كە لەڕابردوودا چەقی بەستووە‪.‬‬ ‫ئەو جیهانبینییەیە كە نایەوێت زانست‌و مەعریفە‬ ‫تێكەڵ بەپرۆگرام ببێت‪ ،‬ئەو جیهانبینییەیە كە‬ ‫نایەوێت عەقڵ ببێت بەچەقی بیكردنەوە‪ ،‬خودی‬ ‫مرۆڤ لەهەموو كاریگەرییەكانی لەوەوبەررزگار‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئەمە جیهانبینی سەلەفییە‪ ،‬دەشبینین‬ ‫كە زیاد لەسی كەناڵی تەلەفزیۆن بەهەمان ئەو‬ ‫ئاراستەیە كــاردەكــەن‪ .‬پارەیەكی بێشوماریش‬ ‫لەوپێناوەدا خەرجدەكرێت‪ .‬بڕۆ كتێبخانەكان‪،‬‬ ‫بەسەدان نامیلكەی جۆراوجۆر لەسەر جیهانبینی‬ ‫سەلەفی دەدۆزیتەوە‪ .‬بەسەدان‌و بگرە بەهەزارنیش‬ ‫دەتوانی كۆبكەیتەوە‪ .‬لەبەرامبەریشدا‪ ،‬لەهەمان‬ ‫ئەو خوێندنگایانەدا‪ ،‬نوسەرەكانی كورد لەسەر‬ ‫سیكوالریزم‪ ،‬لەسەر دیموكراسی راستەقینە‪،‬‬ ‫لەسەر رۆشنگەری هاوچەرخ‪ ،‬لەسەر سیكوالریزم‬ ‫بەدەگمەن كە بەپەنجەكانی دەست دەژمێردێت‪،‬‬

‫دەخوێنیتەوە‪.‬‬ ‫جیهانبینی رۆشنگەری هاوچەرخ‬ ‫ێ ئێمە پێویستمان بەجیهانبینییەكی‬ ‫كەواب ‌‬ ‫نوێ‌‪ ،‬جیهانبینییەك كە رۆشنگەری لەسەردەمێكدا‬ ‫ێ بــكــات‪ ،‬كــە هــەمــوو كەرەستەكانی‬ ‫جێبەج ‌‬ ‫جێبەجێكردنی رۆشنگەری هاوچەرخ ئامادەیە‪.‬‬ ‫تەلەفزیۆنە دەتوانن كاری تێدا بكرێ‌‪ ،‬ئینتەرنێتە‬ ‫بەهەمانشێوە‪ ،‬فەیسبوك هەروەها‪ ،‬هۆڵەكانە‬ ‫ێ‬ ‫ێ كاری تێدا بكرێ‌‪ .‬وەزارەتە دەتوانر ‌‬ ‫دەتوانر ‌‬ ‫ێ كاری‬ ‫كاری تێدا بكرێ‌‪ .‬لەكۆلێجەكاندا دەتوانر ‌‬ ‫تێدا بكرێ‌‪ .‬لەسەردەمێكدا دەژین‪ ،‬باوەڕناكەم‬ ‫پەكمان لەسەر هیچ شتێك بكەوێت‪ ،‬چ بۆ وەاڵمی‬ ‫ێ وەاڵمەكان‪ ،‬چ بۆ ئامێرە زانستی‌و بۆ‬ ‫پرسیارە ب ‌‬ ‫تاقیگەكان پەكمان لەسەر هیچ ناكەوێت‪ .‬چونكە‬ ‫ئەمە ســەدەی شانزەهەم نییە‪ ،‬كە بەكەمترین‬ ‫ئامێر زۆرترین دەستكەوت‪ ،‬گۆڕانكاری‌و داهێنان‬ ‫وەدیهاتووە‪.‬‬ ‫ئێستاش دنیا سەرسوڕهێنەرانە پێشكەوتووە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫دنــیــایــەك كــەدەســت بــۆهــەرچــیــیــەك دەب ــر ‌‬ ‫لەبەردەستایە‪..‬بەاڵم دەستكەوتی فەلسەفی‌و‬ ‫رەخنەیی كەمن‪.‬‬ ‫ئامادەبووان!‬ ‫ئومێدەوارم ئەم دەستپیشخەرییە لەالیەن ئەو‬ ‫بەڕێزانەی ئەم كۆڕەیان بۆ من رێكخستووە‪،‬‬ ‫دەستپێشخەرییەكی گرنگە‪ ،‬ئومێدەوارم بەردەوام‬ ‫بێت‪ .‬زۆریش بەردەوام بێت‪ ،‬چونكە بەیەك كۆڕو‬ ‫دوو كۆڕ‪ ،‬بەوتارێك دوو وتار تەواو نابێت‪ .‬ئێمە‬ ‫ئێستا نزیكی (‪ )510‬ژمارە لەرۆژنامەی چاودێرمان‬ ‫دەركــــردووە‪ ،‬كە لــەو ژمــارانــە بە بــەردەوامــی‬ ‫پاشكۆیەكمان بەناوی روانگەو رەخنە هەیەو‬ ‫ئیشمان لەسەر ئەو بابەتە رەخنەییانە كردووە‪ .‬كە‬ ‫تاكە رۆژنامەیە بەردەوام ئیشی لەسەر ئیسالمگەرا‌و‬ ‫سیكوالریزم‌و عەقڵی رۆشنگەری دەكات‪ ،‬رۆژنامەی‬ ‫چاودێرە‪ .‬بەهەمانشێوە لەگۆڤاری مەدەنییەتیش‬ ‫كاری زۆرباشمان لەسەر كردووە‪ .‬بەنیازیشین كە‬ ‫لە (‪ )27-26‬ی ئەم مانگە پالتفۆرمی «دابڕان»‬ ‫بۆ سەد مامۆستا‌و پرۆفیسۆرو نوسەر لەسلێمانی‬ ‫رێكدەخەین‪ ،‬كە هەموو قسەكردنەكانمان لەسەر‬ ‫ئەم بابەتەیە كە ئێستا‌و لەم كۆڕەدا من قسەم‬ ‫لەسەر كرد‪.‬‬ ‫ئەركی مامۆستایان‬ ‫مامۆستایان ئەركی بەڕێزتان بەپیرۆز دەزانم‪،‬‬ ‫ئەگەر ژمارەی مامۆستایانی زانكۆ كۆبكەیتەوە‪،‬‬ ‫ێ هــەزار مامۆستا ببێت‪ ،‬كە لەو‬ ‫نزیكەی س ‌‬ ‫ژمارەیە نزیكەی دوو هەزاریان ماجستێرو دكتۆراو‬ ‫پرۆفیسۆرن‪ ،‬ئەگەر لەو دوو هەزارەش‪ ،‬دوو سەد‬ ‫مامۆستا خەریكی ئەم فەلسەفە رۆشنگەرییە‬ ‫لەزانستی مرۆڤایەتی بن‪ ،‬سەرقاڵی ئەم رەخنەو‬ ‫ئــەم دیموكراسییەبن‪ ،‬ئــەم مۆدێرنەتە‪ ،‬ئەم‬ ‫فەلسەفەو فكرە هاوچەرخانە بن‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫گۆڕانكارییەكی گەورە بەدەستدەهێنێت‪.‬‬ ‫هەموومان بەسەرسوڕمانەوە دەڵێن‪ ،‬فاڵنە مەال‬ ‫لەفاڵنە مزگەوت هەیە‪ ،‬لەبەردەرگاشەوە خەڵك‬ ‫دەچێت گوێی لێدەگرێت! بۆ؟ بەسوڕمانەوە بۆ‬ ‫باسی دەكەیت‪ ،‬بەڵكو بەگریانەوە باس بكرێ‌‪ ،‬كە‬ ‫ێ‬ ‫بەپێچەوانەوە هۆڵەكانی كۆڕی رۆشنگەری دەب ‌‬ ‫پڕ بێت‪ ،‬ئەوە تۆیت مرۆڤ رزگار دەكەیت‪ ،‬ئەوە‬ ‫ێ‬ ‫تۆ ئەو بەدبەختانەش رزگار دەكەیت‪ ،‬كە نازان ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ لەپیاوێكی سەلەفی دەگرێت‪ .‬كە نازان ‌‬ ‫بۆ گو ‌‬ ‫ئەم سەلفییەتە چ بیروباوەڕێكی دواكەوتوانەی‬ ‫دەرخوارد دەدات‪.‬‬ ‫ئـــەوە ئێمەین لــەســەیــركــردنــی ئــەوانــدا‌و‬ ‫ێ ئەوەی بەخۆمان بزانین‪،‬‬ ‫بەباسكردنیشیان بەب ‌‬ ‫دەبین بەپاڵپشتی ئەو جۆرە بیرە سەلەفییە‪،‬‬ ‫ێ ئەلتەرناتیڤمان هەبێ‌‌و ئەو‬ ‫لەكاتێكدا دەب ‌‬ ‫دیــاردانــەی دەیانبینین بمانهەژێنێ‌‌و پانزە‬ ‫ساڵ لــەدوای تێپەڕبوونی لــەهــەزارەی سێهەم‬ ‫بەداخەوە هێشتا لەبەردەم ئەو دیمەنانەدا ئابڵەق‬ ‫دانیشتوین‪.‬‬ ‫پڕ بەدڵ ئومێدەوارم هەموومان رابچەڵكێین‪،‬‬ ‫وەربچەرخێین‌و لەم بارەیەشەوە چی پێویستە‬ ‫لەتەلەفزیۆن‪ ،‬لەتوانا‌و پشتیوانیكردن‪ ،‬لەرۆژنامە‪،‬‬ ‫لەخزمەتتاندایە‪ .‬هەر كەسێكیش هەڕەشتان‬

‫لێبكات‪ ،‬ئێوەش بزانن كە ئێمەش دەسەاڵتین‪،‬‬ ‫دەسەاڵتێكی بەتواناشین‪ ،‬بزانین هێزێك‪ ،‬چەند‬ ‫تیرۆریستێك مەترسی لەسەر عەقڵی ئــازادو‬ ‫رەخنەی ئازاد هەیە‪ ،‬لێیان ناگەڕێین‪ .‬ئێمەش‬ ‫هێزێكین بــۆ ئـــەوە دروســـت بــوویــن پەیامە‬ ‫مێژووییەكەمان بەجێبهێنین‪ .‬بۆ ئەوە دروست‬ ‫بووین كە قبوڵی نەكەین بەهیچ شێوەیەك سنوری‬ ‫ئازادییەكان‌و رەخنەی ئــازاد تێبپەڕێنن‪ .‬بەڵی‬ ‫ێ فشارتان‬ ‫رەنگە بشتانترسێنن‪ ،‬رەنگە لێرەو لەو ‌‬ ‫بخەنەسەر‪ ،‬بەنامەی مۆبایل هەڕەشەتان لێبكەن‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫بەئاسایی وەریبگرن‪ .‬چونكە ئێوە دەتانەو ‌‬ ‫لەسیروان بپەڕنەوە تەڕیش نەبن‪ .‬كەس قسەیەكت‬ ‫ێ نەڵێت‌و كەس رەخنەیەكت لێنەگرێ‌‪ ،‬كەس‬ ‫پ‌‬ ‫هەڕەشەو جنێوێكت پێنەدا‪ .‬ئەمە فیلمی كارتۆنە‪،‬‬ ‫یان بەدیهێنانی ئەركی مێژویی رۆشنگەریە؟‬ ‫لــە ساڵی (‪ )2005‬دوو ئۆتۆمبێلیان پێدا‬ ‫تەقاندمەوە‪ ،‬بەاڵم دوای دوو سەعات هاتمە سەر‬ ‫تەلەفزیۆن‌و رامگەیاند «ئەمە من ناترسێنێ‌‪،‬‬ ‫بۆیە دڵنیابن‪ ،‬لەمەودوا زۆرترتان پێدەكەم»‪،‬‬ ‫بێگومان واشمكرد‪ .‬بۆ لێیان بترسین؟ هەتا لێیان‬ ‫بترسین زۆرترمان لێدەكوژن‪ .‬هەتا لێیان بترسین‬ ‫ێ لەسەرمان‪ .‬دواكەوتویی‬ ‫كاریگەری زۆرتریاندەب ‌‬ ‫زۆر بەسەرماندا دەسەپێنێ‌‪ .‬بەپێچەوانەوە هەتا‬ ‫ێ دواكــەوتــن كەم دەبێتەوە‪،‬‬ ‫ئازایەتیمان هەب ‌‬ ‫كاریگەری كەم‌و مەترسییەكانیشی كەمتر دەبێ‌‪.‬‬ ‫ئەمە لۆژیكی مــێــژووە‪ .‬لۆژیكی سەركەوتنی‬ ‫هەموو هێزە دیموكراتەكانە‪ .‬لۆژیكی الف لێدان‌و‬ ‫دروشــم فرۆشتن نییە‪ ،‬هەموو هێزە ترسنۆك‌و‬ ‫موحافزكارەكانی دنیا‪ ،‬خۆتان دەزانن لەمێژوودا‬ ‫تێكشكان‪ ،‬بۆ؟‬ ‫ئازایەتی‌و ئازادی‌و سەلەفییەت‬ ‫بۆ حزبی چەپ لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا هەموو‬ ‫تێكشان؟ چونكە ترسان رەخنە لەسەلەفییەت‬ ‫بگرن؛ بۆ ئەحزابی قەومی لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫تێكشان؟ چونكە ترسان رەخنە لەكۆنەپەرستی‬ ‫بگرن؟ بۆ ئەحزابی نیشتمانی‪ ،‬بۆ حكومەتی‬ ‫گـــەورە گـــەورە كــە (‪ )50‬ســاڵ حكومەتیان‬ ‫بەدەست بــوو تێكشكان؟ چونكە نەیانتوانی‬ ‫ئەركەكانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئەركەكانی نیشتمانی‪،‬‬ ‫ئەركەكانی دیموكراسی خۆیان جێبەجێ بكەن‪،‬‬ ‫بــۆ ئێستا ئەلتەرناتیڤی دیموكراسی نییە‪،‬‬ ‫زۆربــەی ئەلتەرناتیڤەكان لەواڵتەكانی عەرەبی‬ ‫دیینیە‪ ،‬یەمەن دەوڵەتی نەما‪ ،‬لیبیا دەوڵەتی‬ ‫نەما‪ ،‬سوریا (‪ )300‬هەزار قوربانی داوەو هەشت‬ ‫میلۆن ئــاوارەی هەیە‪ ،‬ئەوە تونس‪ ،‬كە لەوێوە‬ ‫دوو هەزار كەس پەیوەندی بەداعشەوە كردووە‪،‬‬ ‫هەزار تیرۆرست لەمەغریب پەیوەندی بەداعشەوە‬ ‫كــردووە‪ )23( ،‬هــەزار تیرۆرست لەئەوروپاوە‬ ‫پەیوەندی پێوەكردوون‪ )200( ،‬هەزار تیرۆرست‬ ‫لەئیندۆنسیا ناوی خۆیان نوسیوە بۆ ئەوەی بێنە‬ ‫ریزەكانی بەداعش‪ .‬دەی كەواتە لەئێوە دەپرسم‪،‬‬ ‫ئەگەر هێزێكی گــەورەی تیرۆرست لەكەركوك‬ ‫نزیك بێتەوە‪ ،‬داعــش لەكەركوك سەركەوتن‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ ،‬داعــش لەسنورەكانی رانیەو‬

‫هەر سەلەفییەك‬ ‫لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫لێی قەومابێت‪ ،‬بەشی‬ ‫زۆریان دەبینی لە‬ ‫واڵتانی ئەوروپا پیاسە‬ ‫دەكەن‬

‫دوشةممة ‪2015/3/9‬‬ ‫راپەڕین‌و خانەقین سەركەوتن بەدەستبهێنێت‪،‬‬ ‫بــارودۆخــە سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەكە چۆن‬ ‫دەگــۆڕێــت‪ ،‬لەم تــرس‌و ترسنۆكییەی ئێمە كە‬ ‫هەمانە؟ لەم موحافزكارییەی كە هەمانە؟ ئەگەر‬ ‫ئێستا پێشمەرگە بترسێت چیتان بەسەردێت؟‬ ‫ئەگەر پێشمەرگە خــاوەن هێزی وەك ئێمەی‬ ‫نەبوایە‪ ،‬كە (حسێن مەنسور)‪ ،‬كە (شێركۆ)‬ ‫دەبەخشین‪ ،‬قارەمانەكانمان دەبەخشین‪ ،‬ئێستا‬ ‫داعش بگەیشتایەتە كەركوك‪ ،‬ئەگەر قارەمانێتی‬ ‫پێشمەرگە نەبوایە داعش ئێستا نەدەگەیشتە‬ ‫هــەولــێــر‪ ،‬دەی مــن دەڵــێــم بــا لــە (‪ )%20‬ی‬ ‫قارەمانێتی پێشمەرگە‪ ،‬قەڵەمەكان بخەینە كار‪.‬‬ ‫ئەمە زۆر گرنگە‪ ،‬چونكە ئەو قەڵەمانەن كە‬ ‫دەتوانن رێگە نەدەن كەمترین داعش دروستببێت‌و‬ ‫زۆرترین پێشمەرگەی عەقڵ‌و پێشمەرگەی چەكیش‬ ‫دروست دەكات‪.‬‬ ‫مەترسی سەلەفییەتی مەدخەلی‬ ‫هیوادارم لەنێوان خۆتاندا‪ ،‬ناڵێم ئەمە بكەن‬ ‫بەپرۆگرامی رەسمی خۆتان‪ ،‬ئــەوەنــدەی هەر‬ ‫بابەتێك لە بابەتەكانی ئەم پرۆگرامە لەزانكۆكاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬هەقە قسەی لەسەر بكەن‪ ،‬ئەو ژینگە‬ ‫دواكەوتووە نەهێڵێت‪.‬‬ ‫كــەی رەوایــە لەپرۆگرامی چــواری بنەڕەتی‬ ‫خوێندنی مندااڵنی ئێمەدا‪ ،‬نوسراوە لەهەر شارێك‬ ‫بینای گــەورە بــەرز ببێتەوە‪ ،‬ئــەوە نیشانەی‬ ‫كۆتایی دنیایە! ئەمە دەخەیتە قاڵبی چییەوە؟‬ ‫منداڵ ئەمە بخوێنێت‌و تاقیكردنەوەی لەسەر‬ ‫بكات‪ ،‬چارەنووسی منداڵ بەمەوە بەسترابێت‪،‬‬ ‫پــەروەردەی مناڵ چۆن دەبێ‌؟ دەبێت ئەمە بۆ‬

‫‪6‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةت بةكؤ ِرى مةال بةختيار بةناونيشاني (دميوكراسي لةن َيوان جيهانبيين رؤشنطةري‌و سةلةفييةتدا)‬

‫لەو ئەوروپا ئەركە دنیاییەكان‪ ،‬گێڕدراوتەوە بۆ عەقڵ‌و عەقڵ‬ ‫لەوێ‌ حوكم دەكات‪ .‬لەوێ‌ تێكستی دینی حوكم ناكات‬

‫قبوڵ بكەین؟ بینایەك بەرز بێت نیشانەی كۆتایی‬ ‫دنیایە! چۆن ئەمەتێدەپەڕێت‪ ،‬بەفلتەری كێدا‬ ‫رۆشتووە‪ ،‬چ وەزیرێك‪ ،‬چ بەڕێوەبەری گشتییەك‪،‬‬ ‫چ لیژنەیەكی پسپۆر ئەمە بەفلتەرەكانتادا تێپەڕی؟‬ ‫منداڵ بۆ دەتۆقێنن؟ خودا عەقڵ بەنەوەكانتان‬ ‫بدات‪ ،‬ئەوانەی ئەم جۆرە عەقڵیەتەیان هەیە‪،‬‬ ‫تــازە خۆتان لەدەست دەرچـــوون‪ ،‬هێشتا واز‬ ‫لەمنداڵ ناهێنن‌و دەچن لەناو پرۆگرامەكانیشاندا‬ ‫دزە بەم بابەتانە دەكەن‪ ،‬دەبێت هەموو ئەمانە‬ ‫قسەی لەسەر بكرێت‪ ،‬هەموو ئەمانە رەخنەی لێ‬ ‫بگیرێت‪ ،‬هەموو ئەمانە گۆڕانكاری بەسەر بێت‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا‪ ،‬بەدڵنیاییەوە پێتان دەڵێم‪:‬‬ ‫ێ ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬وتم‬ ‫یەكەم كەس بــووم‪ ،‬س ‌‬ ‫«سەلەفیەكی تازە سەری هەڵداوە بترسن لێی»‪،‬‬ ‫وتیان «مەال بەختیار‪ ،‬توخوا واز لەمانە بێنە‬ ‫با لەهەڵبژاردندا دەنگمان بدەنێ!» ئەمە بەسر‬ ‫پێرار‪ .‬بەاڵم ئێستا بچن سەیری ناوچەی رانیەو‬ ‫چوارقوڕنەو سەنگەسەر بكەن‪ ،‬بزانن سەلەفیەتی‬ ‫مەدخەلی چی لێكردوون‪ ،‬بچن سەیری گەرمیان‬ ‫بكەن‪ ،‬بچن سەیری هەندێك لەمزگەوتەكان بكەن‪،‬‬ ‫تكاتان لێدەكەم هەموو شەوێك (‪ )10‬دەقەی‬ ‫خۆتان تــەرخــان بكەن‌و سەیری تەلەفزیۆنی‬ ‫ئامۆژگاری بكەن‪ ،‬من هەموو شەوێك نیو سەعات‬

‫خۆم بەكوشت دەدەم لەسەر ئازادی‬ ‫تۆ‪ .‬تۆ لێرە دانیشتویت رەخنە لەمن‬ ‫دەگریت‪ ،‬بەاڵم من چەكم لەشانە بۆ‬ ‫ئەوەی ئازادی تۆ بپارێزم‪ .‬دوو مانگ‌و‬ ‫نیو لەمەوبەر من بەقەناس‌و د‌وشكە‬ ‫لێیانداوم‪ ،‬لەسەر تۆ‪ .‬ئەگەر لەسەر‬ ‫حزبەكەم بێت‪ ،‬كەس ناتوانێت توخنی‬ ‫حزبەكەم بكەوێت‬

‫سەیری دەكەم‪ ،‬باسی مەترسییەكی تازە دەكەم‪،‬‬ ‫ئەوانەی تر قسەمان لەسەر كردوون‪ ،‬قسەم لەسەر‬ ‫مەترسییە تازەكەیە‪ ،‬ئێستا كەس قسە لەسەر ئەو‬ ‫مەترسیە تازەیە ناكات‪ ،‬بەدڵنیاییەوە پێتا دەڵێم‪:‬‬ ‫ئەمانە كە دەڵێن‪ ،‬پەیوەندییمان بەدەسەاڵتەوە‬ ‫نییە‪ ،‬گەورەترین فێڵە‌و لەهەموومانی دەكەن‪،‬‬ ‫كە هەلیان بۆ هەڵكەوت‪ ،‬بێگومان هەڵدەكوتنە‬ ‫سەر دەسەاڵت‪ ،‬بۆ ئەمانە لەسەلەفییەكانی میسر‬ ‫سەلەفی ترن‪ ،‬لەمیسر كە هەلیان بۆ هەڵكەوت‬ ‫نەچونە هەڵبژاردن‪ ،‬كاندیدی سەرۆك كۆماریان‬ ‫نەبوو‪ ،‬یەك ملیۆن دەنگیشیان نەهێنا؟ دەنگیان‬ ‫هێنا‪ ،‬بۆیە سەلەفی نوێ وەك سەلەفی كۆن سەیر‬ ‫دەكــەم‪ ،‬سەلەفیەتی نوێتریش پەیدا بێت هەر‬ ‫وەك سەلەفی كۆن سەیری دەكەم‪ ،‬نوێ‌و كۆن‬ ‫لەناو سەلەفییەكاندا نییە‪ ،‬یەك تێكست‪ ،‬یەك‬ ‫شەریعەت‪ ،‬یەك بنچینەی بیركردنەوەی سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬هەموو دەگەڕێنەوە بۆ «ابن تیمیە»‬ ‫كە كوردیش بووە‪ ،‬پیرۆزیان بێت‪ .‬بینیتان دنیا‬ ‫هەمووی سوتا‪ ،‬ئــوردون نەجوڵاڵ‪ ،‬بــەاڵم یەك‬ ‫فڕۆكەوانی ئوردونی سوتێنرا‪ ،‬هەموو كتێبەكانی‬ ‫ابن تیمیەیان لەهەموو زانكۆكان‌و كتێبخانەكاندا‬ ‫سوتاند‪ ،‬ئــەوە رووداوە لەمێژوودا وا دەكــات‪،‬‬ ‫گۆڕانكاری گەورە لەزهنیەتدا بەدیبێت‪.‬‬ ‫ئێمەش ببینن لەبەرەكانی جەنگ چیمان‬ ‫پێدەكرێت‪ )23( ،‬پێشمەرگە دەبینن لەناو قەفەز‪،‬‬ ‫لەناو حەویجە دەیانگێڕن‪ ،‬كە ئەوەی جێی داخە‬ ‫بۆ ئێمە ئەوەنییە كە ئــەوان پێشمەرگەكانیان‬ ‫لەناو قەفەزدا گێڕاوە‪ ،‬ئەگەرچی ئێمەش دیلی‬ ‫ئەوانمان الیە‌و بەهیچ شێوەیەك بێ ئابڕویی لەو‬ ‫جۆرە ناكەین‪ ،‬ئەوە خەفەت نییە‪ ،‬ئەوەی بەالمەوە‬ ‫مایەی نیگەرانی‌و دڵتەنگییە‪ ،‬خەڵكی حەویجە‬ ‫لەسەر جادە وەستاون‪ ،‬تفیان تێكردوون‪ ،‬بەرد‬ ‫بارانیان كردوون‪ ،‬با ئەمە لەناو نانێكی گەرمدا‬ ‫بێت بۆتان ئەی خەڵكی حەویجە‪ .‬ئێمەو ئێوە‪،‬‬ ‫مەیدانی شــەڕ دەزانــێــت چیتان بەسەر دێنین‬ ‫دەشبینن لەم هەفتەیەدا چییان بەسەر خۆیان‌و‬ ‫دەوروبەرەكەیان دێنین‌‪.‬‬ ‫سوپاستان دەكەم‪.‬‬

‫پرسیارو گفتوگۆی ئامادەبووان‬ ‫هەورامان‪ :‬كاك مەال بەختیار‪ ،‬وتی «لەبەر‬ ‫ئــەوەی لێرە خەڵك دەچێتە ناو داعــش‪ ،‬لێرە‬ ‫رۆشنگەری نییە»‪ ،‬ئەی باشە لە ئەوروپا بۆ‬ ‫دەچــن‪ ،‬لەوێش رۆشنگەری نییە؟ وتــی «لە‬ ‫ئەوروپا عەقڵ حكوم دەكــات»‪ ،‬ئەی لێرە كێ‬ ‫حكوم دەكات؟‬

‫مەال بەختیار‪ :‬هەڤاڵ گیان‪ ،‬ئەوانەی كە لە‬ ‫ئەوروپاوە پەیوەندی بە داعشەوە دەكەن‪ ،‬هەر‬ ‫ئەوانەن كە لەخێزانەكانی رۆژهەاڵتن‪ ،‬هەر عەقڵە‬ ‫سەلەفییەكانن‪ ،‬بەپێچەوانەوە‪ ،‬ئەو ئەوروپییانەی‬ ‫كە رەنگە ژمارەیان نەگاتە (‪ )50‬كەس‪ ،‬ئەوروپییە‬ ‫رەسەنەكان‪ ،‬هەموویان لەڕیزی یەپەگە شەڕ‬ ‫دەكەن دژی داعش‪ ،‬لە كۆبانێ خۆیان بەشەهید‬ ‫كردن دەدەن‪.‬‬

‫بەهەوڵی رەوتی مێژوویی‪ ،‬بەهەوڵی تاك مەال‪،‬‬ ‫ئەوە دەبێت لەبەرچاوی بگرین‪ ،‬چونكە هەندێك‬ ‫كەس دەیانەوێت وا چەواشەمان بكەن كە پێمان‬ ‫بڵێن كە لێگەڕێن با ئێمە ئیساڵحی دینی بكەین‪.‬‬ ‫بــەاڵم پێی ناكرێت‪ .‬دینی ئیسالم كۆمەڵێك‬ ‫سەوابتی هەیە كە قابیلی دەستكاریكردنی نییە‪،‬‬ ‫(‪ )1455‬قەشە هەبووە وتویەتی‪ ،‬خوا نییە‪ ،‬كێ‬ ‫دەتوانێت لێرە وابڵێت؟‬ ‫مارتن لۆسەر هاتووە‪ ،‬تەواویی بنچینەكانی‬ ‫كاسۆلۆكی هــەڵــتــەكــانــدووە‪ ،‬كــێ دەتوانێت‬ ‫لێرە تەواویی بنچینەكانی شیعە یان سوننە‬ ‫هەڵتەكێنێت؟ نیچە هات‪ ،‬وتی‪ :‬خوا نەما! كێ‬ ‫دەتوانێت لێرە وابڵێت؟ ئەوێ ئەوروپایە‪ ،‬لێرە‬ ‫ئێمە مەمنونی مامۆستا بین كە بەعەقڵی دینێكی‬ ‫ئــارام‌و تەوزیفكردنی دین‌و مەزهەب لەخزمەتی‬ ‫ئارامی كۆمەڵ‪ ،‬ئەخالقی كۆمەڵ‪ ،‬پێشكەوتنی‬ ‫ێ مەمنون دەبین‪،‬‬ ‫كۆمەڵ هەتا رادەیەك بەكاربهێن ‌‬ ‫بەاڵم نابین بەئەوروپا‪.‬‬

‫د‪.‬محەمەد كەساس‪ :‬سوپاس‌و دەستخۆشیت‬ ‫لێدەكەم‪ ،‬بۆ وروژاندنی بابەتێكی هاوچەرخی ئاوا‪،‬‬ ‫بەاڵم پرسیارەكان لێرەدا ئەوەیە‪ ،‬كە لێرەدا باسی‬ ‫سەلەفییەت كراوە‪ ،‬دەبێت بپرسین بۆچی سەلەفی‬ ‫ێ‬ ‫د‪.‬پۆاڵ خانەقا‪ :‬سوپاس بۆ كۆڕەكە‪ ،‬دەمەو ‌‬ ‫ێ حزبییەكان‪ ،‬وادەكـــات فكرەی‬ ‫وا گەشەی كرد؟ فاكتەرەكان لەكوردستاندا چییە بڵێم ملمالن ‌‬ ‫كە ئەمانە واگەشەیان كرد؟ بۆ ئەو بابەتە ئامارێكم سەلەفییەت زاڵتر ببێت‪ .‬خۆمان حكومەتین‌و‬ ‫الیە‪ ،‬شارەكان لەسلێمانییەوە هەتا قەزاكانیش‪ ،‬بۆ دەسەاڵتین‪ ،‬بۆیە دەبوو ئاگامان لەوە بوایە كە‬ ‫مەسائیلی مزگەوتەكان‪ ،‬ئەوەندەی سەلەفییەكانی زیاتر پەرە بەزانست بدرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی كە خۆمان‬ ‫تێدا دادەمەزرێن لەالیەن دەسەاڵتەوە‪ ،‬ئەوەندە باش بین‪ ،‬حكومەتەكەمان باش بێت‪ ،‬رەوا نییە‬ ‫دیموكراتخوازو پیاوە ئایینییەكانی تێدا نییە كە خۆمان بەرۆشنبیر دەزانین‌و بمانەوێت گۆڕانكاری‬ ‫ئیساڵحی كۆمەاڵیەتی دەكەن‪ .‬ئەوە یەكێكە لەو بكەین‪ ،‬بەاڵم زانست بەسوكی سەیر بكەین‪.‬‬ ‫فاكتەرانە‪ .‬لەژمارەی دوو سەد هەزار كەسیش‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬د‪.‬پۆاڵ هەموو قسەكانت راستن‌و‬ ‫كە دێن پەیوەندی بەداعشەوە دەكەن‪،‬لەماوە زۆر هیچ قسەیەكم لەسەریان نییە‪.‬‬ ‫كەمدا‪ ،‬ئەو ژمارەیە بۆ بەو زووییە دروست بوو‪،‬‬ ‫ئەگەر هێزێكی تر‪ ،‬پاڵنەرێكی تر لەپشتییەوە‬ ‫فەیسەڵ عەلی‪ :‬دەستخۆش‪ ،‬من بەدیوێكی تردا‬ ‫نەبێت‪ ،‬تەنانەت بۆ خەڵكی كوردستانیش‪.‬‬ ‫قسە دەكــەم‪ ،‬ئەو دیــوەی كە بــەردەوام غائیبە‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬د‪ .‬محەمەد كەساس‪ ،‬دیارە لەناو فەزای فكریدا‪ ،‬كە ئەویش دیوی ئابوری‌و‬ ‫مزگەوتەكانیش وەك باقی كــارەكــان‪ ،‬باقی ئیدارەیە‪ .‬چونكە ئیدارەی باش‪ ،‬پێموایە كێشە‬ ‫كایەكان‪ ،‬مامۆستای ئارام‌و موسڵیحی دینی تێدا كۆمەاڵیەتییەكانی خەڵك چارەسەر دەكات‪ ،‬بۆیە‬ ‫بێت باشترە‪ .‬بەاڵم نابێت وابیر بكەینەوە كە چەند ئیدارە كەموكوڕی تێدا بێت‪ ،‬ئەوەندە زیاتر‬ ‫وەك ئەوروپا دەتوانین ئیساڵحی دینی بكەین‪ ،‬خەڵك بــەدوای بەدیلی تردا دەگەڕێت‪ .‬لەدوای‬ ‫نەخێر‪ .‬ئەو بیركردنەوەیە دیقەتی تێدانییە‪،‬‬ ‫ئیساڵحی دینی لەئەوروپا پەیوەندی بەقۆناغی‬ ‫گەشەكردنەوە هەبوو‪ ،‬پەیوەندی بەتەواوبوونی‬ ‫سیستەمی دەرەبەگایەتی‪ ،‬سەرهەڵدانی سەردەمی‬ ‫سیستەمی بازرگانی‪ ،‬شۆڕشی پیشەسازیی‌و‪،‬‬ ‫عەقڵی فەلسەفییەوە هەبوو‪ ،‬ئەم قۆناغ بەندییە‬ ‫لەواڵتی ئێمەدا‪ ،‬كۆتایی هاتنی سیستەمێك‪،‬‬ ‫سەرهەڵدانی سیستەمێكی دیكە لەواڵتی ئێمە‪،‬‬ ‫تێكەڵیی‌و پێكەڵییەكی بەخۆیەوە بینیوە كە‬ ‫ناتوانی خانەی ئیساڵحی دینی وەك ئەوروپا‬ ‫سەیر بكەیت‪ .‬هەتا بكرێت باشە‪ ،‬بەاڵم ناكرێت‬ ‫بڵێیت لەقۆناغێكدا لەكۆتایی سەدەی پانزەهەم‪،‬‬ ‫هەتا ناوەڕاستی سەدەی شانزەهەم‪ ،‬ئیساڵحی‬ ‫دینی لەئەوروپا سەكەوتنی تەواویی بەدەستهێنا‪.‬‬ ‫توانی گۆڕانكاری گــەورە بەدیبهێنێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫ئێستا لەواڵتی ئێمە دەبێت بەهەوڵی تاك‪ ،‬نابێت‬

‫ژمارەی مزگەوتەكان‬ ‫لەئەوروپا بەپێی رێژەی‬ ‫خەڵكەكە لەژمارەی‬ ‫كەنیسەكان زۆرترە‬

‫ساڵی (‪)1992‬ەوە دوو حزبی بەناو علمانی حكوم‬ ‫ێ دەكــەن‪ ،‬ئەمەش وایكردووە‬ ‫دەكــەن‌و ملمالن ‌‬ ‫كۆمەڵی دەرهاویشتەی خــراپ لەسەر كۆمەڵ‬ ‫دروســت بــووە‌و ئەمەش وادەكــات خەڵك بەرەو‬ ‫ئاراستەیەكی تردا بڕوات‪.‬‬ ‫ێ كێشەكە لەوێوە دەستپێدەكات كە‬ ‫ئەسڵ ‌‬ ‫نەبونی حوكمڕانی باش كە بنەما سەرەكییەكانی‪،‬‬ ‫شەفافییەت‪ ،‬ســەروەری یاسا‌و لێپرسینەوەیە‪،‬‬ ‫ئەمە چەند زاڵ‌و باش بێت‪ ،‬ئەوەندە سەركەوتوو‬ ‫دەبــێ‌‌و خەڵك كێشەكانی چــارەســەر دەبێت‪.‬‬ ‫پێموایە عەقڵی دامەزراوە لەكوردستاندا ناتەواوەو‬ ‫پێویستی بەدواچوونەوەیە‪.‬‬ ‫مــەال بەختیار‪ :‬ســەبــارەت بەقسەكانی كاك‬ ‫فەیسەڵیش‪ ،‬هەر راستە‪ ،‬بەاڵم ئەم تەبریئەی‬ ‫راپەراندنی ئەركەكانی ئێوە ناكات‪ .‬من خراپم‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەتۆ دەپــرســم‪ ،‬ئایا مــن لەسەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست خراپترم كاك فەیسەڵ‪ ،‬لەكاسۆلیك‪،‬‬ ‫پاپا‪ ،‬كەهنوت‌و پاشا‌و ئەمیرەكانی ئەوروپای‬ ‫سەدەكانی نــاوەڕاســت خراپترم‪ .‬خۆ ئەوانە‬ ‫خراپترین جۆری حكومەت بوون لەسەر زەوی‪.‬‬ ‫بۆگەنترین‪ ،‬فاسقترین‌و فاسیدترین جــۆری‬ ‫دەســەاڵت بــوون‪ ،‬ئەی بۆ مامۆستا‪ ،‬بیریاران‪،‬‬ ‫ێ رۆڵی رێنیسانسیان‬ ‫ئەدیب‌و هونەرمەندانی ئەو ‌‬ ‫بینی‌و دوایــئــەوەش رۆڵــی ریفۆرمی ئایینیان‬ ‫بینی‪ ،‬دواتر رۆڵی رۆشنگەریان بینی‌و لەشۆڕشی‬ ‫دیموكراسیشدا بـــەردەوام بــوون‪ .‬خۆ ئەوكاتە‬ ‫هێشتا حزبی سیاسی هەر نەبوو‪ .‬خۆ هیشتا‬ ‫بزوتنەی سیاسی‌و شۆڕشی پیشەسازیش نەبوو كە‬ ‫بیریارەكانی ئەوروپا رۆڵی خۆیان بینی‪ .‬من قسەم‬ ‫لەوەیە‪ ،‬كارەكەی خۆم بۆ من لێگەڕێ‌‪ ،‬تۆ رەخنە‬ ‫لەسیستم لێگەڕی من چاكی بكەم‪ ،‬بەاڵم تۆ رۆڵە‬ ‫رۆشنبیرییەكەی خۆت لەبیرمەبەرەوە‌و فەرامۆشی‬ ‫مەكە‪ .‬ئێوە د‪ .‬پــۆاڵو جەنابت كاك فەیسەڵ‪،‬‬ ‫دوو زانستی گەورەتان بەدەستەوەیە‪ ،‬ئابوری‌و‬ ‫جیۆلۆجی‪ ،‬مامۆستاكانی تر كە لێرە دانیشتون‬ ‫هەموو زاستیان بەدەستەوەیە‪ .‬ئێوە رۆڵی خۆتان‬

‫دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةت بةكؤ ِرى مةال بةختيار بةناونيشاني (دميوكراسي لةن َيوان جيهانبيين رؤشنطةري‌و سةلةفييةتدا)‬

‫‪7‬‬

‫خراپرتین جۆری سەلەفی‪ ،‬سەلەفی‬ ‫مەزهەبییە‪ ،‬چونكە سەلەفی مەزهەبی‬ ‫قسە لەگەڵ عەقڵ وەكو دنیای ماددی‬ ‫ناكات‪ ،‬بەڵكو قسە لەگەڵ رۆحی‬ ‫مرۆڤەكان وەكو باری دەرونی دەكات‬

‫لەكایە رووناكبیریی‌و‪ ،‬رۆشنگەرییەكەدا ببینن‌و‬ ‫رەخنەیخۆشتان لەكایەی سیاسی بگرن‪.‬‬

‫*بــەرزان ئەبوبەكر‪ -‬لەزانستە سیاسییەكان‪:‬‬ ‫هاتنی رۆشنبیرەكان‪ ،‬یان سیاسیەكان بۆ زانكۆكان‬ ‫كارێكی باشە‪ ،‬بەاڵم كاتێك دیاری دەكرێت كە‬ ‫پێویستە كێ بێتە زانكۆ ئەمە بۆخۆی كێشە‬ ‫دروست دەكات‪ ،‬زانكۆ بە رۆڵی خۆی هەڵناسێت‪،‬‬ ‫تاوەكو تۆ بێت داوای كۆڕ بكەیت بۆ ئەندام‬ ‫پەرلەمانی عێراق رێگەت پێنەدرێت‪ ،‬یا داوای كۆڕ‬ ‫بۆ كەسایەتییەك‪،‬یامامۆستایەككە بەكالۆریۆسی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەمە یەك بۆ زانكۆ‪ .‬دوو بۆ كاك مەال‬ ‫بەختیار‪ ،‬لەسەر دیموكراسی لەهەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫كاك مەال بەختیار‪ ،‬دیموكراسی ئەگەر لەهەرێمی‬ ‫كوردستان ئەگەر گەشەی پێبدرێت‪ ،‬هیچ كاتێك‬ ‫هیچ كەسێك پەنا بۆ كوشتن‌و خەلچك سوتاندن‬ ‫نابات‪ ،‬خەڵك داوای ئازادی دەكات؟ هەروەها تۆ‬ ‫لێرەدا سوكایەتیت بەكۆمەڵێك بەپرنسیپ كرد‬ ‫كە هەستی خەڵك بریندار دەكەیت‪ .‬باشە ئەم‬ ‫وتارەی تۆ هاوكات نییە لەگەڵ ئەوەی كە داعش‬ ‫دەڵێت ئیسالم توندەڕەو خەڵك دەكوژێت‪ ،‬تۆش‬ ‫بەهەمانشێوەیە دێیت كە گاڵتە بە دەستنوێژو ئەو‬ ‫شتانە دەكەیت‪ ،‬ئەو كاتە تۆ هاوكار دەبیت بۆ‬ ‫داعش‪ ،‬كە خەڵك تەوزیف بكەیت بۆ توندوتیژی‪،‬‬ ‫هەروەها لەسەر ئەوەی كە دەڵێی لەپۆلی چواری‬ ‫بنەڕەتی كە ئەگەر منارەیەك بەرز بێتەوە ئەمە‬ ‫كارەساتە‪ ،‬باشە منیش لەگەڵتم‪ ،‬بەاڵم لەپۆلی‬ ‫پێنجی ئامادەیشداهەیە كە دەڵێت مرۆڤ باوكی‬ ‫مەیمونە‪ .‬ئێستا ئەوروپا نەعلەت لەمە دەكات‪،‬‬ ‫بۆیە كێشەكە لێرە ئەوەیە كە هەتا سیستەمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬رۆشنبیری سیاسی هەتا پێش نەخرێت‪،‬‬ ‫هەتا رێ بەخەڵك نەدرێت قسە بكات‪ ،‬رای خۆی‬ ‫بخاتەڕوو‪ ،‬پێموانییە هیچ كاتێك داعشەكان‌و‬ ‫قاعیدەكان جێگەیان بێتەوە الی كــورد‪ ،‬بۆ‬ ‫زانیاریش لەناو واڵتە عەرەبییەكاندا‪ ،‬لەسەدا یەك‬ ‫پشتگیری رێكخراوە توندوتیژییەكان دەكرێت‪،‬‬ ‫كەواتە قاعیدە پشتگیرییەكی ئیسالمی نییە‪.‬‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬كاكە بەرزان‪ ،‬سوپاس بۆ هەموو‬ ‫بیروبۆچوونە ئازادەكانت‪ ،‬یەكەم‪ ،‬دیموكراسی‬ ‫بەقۆناغ گەشەی پێدەدرێت‪ ،‬خۆشت دەبینیت‬ ‫ئێستا پێنج حزب لەدەسەاڵتە‪ ،‬هەموو حزبە‬ ‫بچوكەكانیش لەپەرلەمانن‪ .‬هەروەها هەمووشی‬ ‫لەهەڵبژاردنی بەشداریكردووە‪ ،‬لەكاتێكدا كە‬ ‫لەكوردستان لەساڵی (‪)1992‬ەوە هەڵبژاردن‬ ‫كراوە‪ .‬لەئەوروپا خەڵك دوای (‪ )80‬ساڵ رایگشتی‬ ‫هەقی دەنگدانی هەبوو‪ .‬یەكەم جار ژن هەر بۆی‬ ‫نەبوو دەنگ بدات‪ ،‬نەخوێندەوار هەر بۆی نەبوو‬ ‫دەنگ بدات‪ ،‬بەقۆناغ ئەمانە بەدیهاتووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫الی ئێمە ئەمانە هــەمــووی پــەیــڕەو دەكرێت‪.‬‬ ‫هەروەها ئەو رادە دیموكراسییەی الی ئێمە هەیە‪،‬‬ ‫لەهەندێك شوێن بووە بەلیبڕاڵیەتیش‪ ،‬نەك هەر‬ ‫دیموكراسی‪ .‬لیبڕاڵیەتیش یەكێك لەفەلسەفە‬ ‫بــەرزەكــانــە‪ ،‬كــە ئــەگــەر تەنكنەلۆژیا گەشە‬ ‫نەكات‪ ،‬فەلسەفەی لیبراڵی ئەگەر پەیڕەوتكرد‪،‬‬ ‫ئــەنــجــامــەكــەی بــەپــێــچــەوانــەوە دەشكێتەوە‬ ‫بەسەرماندا وەك شكاوەتەوە‪ ،‬ئەمە یەك‪ .‬بۆیە‬ ‫گەشەكردنی دیموكراسی ئەوەندەی پەیوەندی‬ ‫بەهەلومەرجی بابەتییەوە هەیە‪ ،‬كەمتر پەیوەندی‬ ‫بەبڕیاری خۆییەوە هەیە‪ ،‬هەلومەرجی بابەتی‬ ‫زۆرتر دیموكراسی گەشە پێدەدات‪.‬‬ ‫دواتر‪ ،‬من سوكایەتیم بەدەستنوێژ نەكرد‪ ،‬دەڵێم‬ ‫شتێك دەڵێن‪ ،‬كە (‪ 1200‬بۆ ‪ )1300‬ساڵ پێش‬ ‫ئێستا وتــراوە‪ ،‬فەلسەفەی ئیسالم‪ ،‬ئایینەكان‪،‬‬ ‫یان فەلسەفەی الهوتیەت زۆر لەوە بەرزترە كە‬ ‫كەناڵێك (‪ )24‬سەعات بێت باسی هەندێك شت‬ ‫بكات‪ ،‬كە ئەمە (‪ )200‬ســاڵ تێیگەیشتووە‪،‬‬ ‫(‪ )300‬ساڵ لەمەوبەر كە خەڵك نەخوێندەواریش‬

‫بووە‪ ،‬لەسەر دەستنوێژو لەبەركردنی ئایەتەكانی‬ ‫نوێژ‪ ،‬ئەو مەسەلەیە لەالیان كۆتایی هاتووە‪.‬‬ ‫من دەڵێم‪ ،‬فەلسەفەیەكی گەورە لەپشتەوەیە‪،‬‬ ‫بۆ نایەن لەسەر بنچینەكانی ئەم فەلسەفەیە‬ ‫گفتوگۆ بكەیت‪ ،‬بۆ دەتەوێت خەڵك بەدواكەوتویی‬ ‫بمێنێتەوە‪ .‬ئێستا لەئەوروپا سێ ملیار مەسیحی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم یەك ملیار موسڵمان هەیە لەدنیادا‪،‬‬ ‫ئــەم ســێ ملیار مەسیحییە بەتێكستەكانی‬ ‫سەدەكانی نــاوەڕاســت ناچن بەڕێوە‪ ،‬هــەزاران‬ ‫فەیلەسوفی الهوتی هەیە‪ ،‬بیرمەندی الهوتی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئابوریناسی الهوتی هەیە‪ ،‬كە توانیوێتی‬ ‫ئەم ئایینە رابگرێت‪ .‬من باسی ئەو تەلەفزیۆنانە‬ ‫دەكــەم كە بەم عەقڵە سەلەفییە دواكەوتووە‪،‬‬ ‫دەیانەوێت خەڵك پــەروەردە بكەن‪ .‬بەتایبەت‬ ‫باسی كەناڵی ئامۆژگاری دەكەم‪ ،‬تكات لێدەكەم‬ ‫نیو سەعات ژێر نوسراوەكانی بخوێنەرەوە‪ ،‬بزانە‬ ‫ئەو نامانەی بۆ ئەوان دەنوسرێت‪ ،‬ئەو وەاڵمانەی‬ ‫ئەوان دەیدەنەوە‪ ،‬ئەمە چ پەیوەندی بەعەقڵ‌و‬ ‫لۆژیكی گفتوگۆی نێوان دین‌و غەیرە دین هەیە‪.‬‬ ‫ئەمە قسەی منە‪.‬لەگەڵ ئەوەی رێزم بۆ هەموو‬ ‫دینەكان هەیە‪ ،‬بۆ تۆش هەیە ئەگەر دینت نەبێت‪،‬‬

‫كەواتە لێرە فەزایەكمان دروستكردووە بۆ ئەوەی‬ ‫ئــەو فكرە بــەتــەواوی زاڵ بێت‪ ،‬بەتایبەتر لە‬ ‫شوێنێكی وەك زانكۆ‪.‬‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬مەسەلەی زیادبوونی حیجاب‪،‬‬ ‫نیقاب‪ ،‬لەناو زانكۆ بووە بەدیاردەیەك‌و ئەمەش‬ ‫دەگــێــڕمــەوە بــۆ هــەژمــوونــی بیری سەلەفی‪.‬‬ ‫ئەگەرنا نیقابیش نەكەیت دەتوانیت ژنێكی خوا‬

‫الی سەلەفییەكان ئۆپۆزسیۆنی سیاسی وەك‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی دینی وایــە‪ ،‬ئایا تۆ جواڵنەوەی‬ ‫سەلەفی‌و هۆكاری گەشەكردنی لەكوردستان‬ ‫بۆچی دەگەڕێنیتەوەو بۆ زیاد دەبێت؟‬ ‫ئایا پێتانوایە گەورەبوونی سەلەفیەت دەبێتە‬ ‫هۆی بچوك بوونەوەی حزبە ئیسالمییەكان‪ ،‬كە‬ ‫لەبنەمادا هەموویان بۆ سەدەی یەكەم‌و دووەمی‬

‫ئازاترین مرۆڤ ئەو مرۆڤەیە‪ ،‬كە دەتوانێت ئازادی بۆ خەڵك‌و‬ ‫كۆمەڵ دابین بكات‪ .‬ئازاكان ئەوانە نین كە مرۆڤ دەكوژن‪ .‬مرۆڤ‬ ‫كوشنت لەسەر بیروباوەڕ‪ ،‬لەسەر مەزهەب‪ ،‬كاری ترۆسنۆكرتین‬ ‫مرۆڤەكانی ژیانن‬ ‫بۆ هەموو كەسێك هەیە‪ .‬نەك هەر رێزم هەیە‪،‬‬ ‫بەڵكو من خۆم بەكوشت دەدەم لەسەر ئازادی تۆ‪.‬‬ ‫تۆ لێرە دانیشتویت رەخنە لەمن دەگەریت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫من چەكم لەشانە بۆ ئەوەی ئازادی تۆ بپارێزم‪.‬‬ ‫دوو مانگ‌و نیو لەمەوبەر من بەقەناس‌و د‌وشكە‬ ‫لێیانداوم‪ ،‬لەسەر تۆ‪ .‬ئەگەر لەسەر حزبەكەم‬ ‫بێت‪ ،‬كەس ناتوانێت توخنی حزبەكەم بكەوێت‪.‬‬ ‫حزبێكی بەهێزم هەیە‪ ،‬ئەمە لەسەر میللەتەكەمە‪.‬‬ ‫بۆ زانیاریت (‪ )700‬شەهیدمان داوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫تۆ بەم ئازادییە‌و لەم هۆڵەدا قسە بكەیت‪ .‬بۆیە‬ ‫دەڵێم‪ ،‬پێویستە ئەم ئازادییە بەفكری جوان‬ ‫دەوڵەمەند بكەین‪ ،‬نــەك بەفكری سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست‪.‬‬

‫پەرستبیت‌و پەیڕەوی لەهەموو شتێكی ئاینی‬ ‫خۆت بكەیت‪ ،‬بەبێئەوەی نیقابیشت كردبێت‪.‬‬ ‫ئەوە تەتەروفە‌و پەیوەندی بەو فەزایەوە هەیە كە‬ ‫لەناوچەكەماندا دروست بووە‪ ،.‬ئەمەش بۆ خۆی‬ ‫ئەو قسەیە رەتدەكاتەوە‪ ،‬كە دەڵێم‪ :‬داعش بەتاقە‬ ‫نوێنەری سەلەفیەت نازانم‪ ،‬كەوەكو كاك بەرزان‬ ‫وتی لە (‪ )%2‬ی واڵتانی موسڵمان پشتیوانیان‬ ‫دەكــەن‪ .‬ئەگەر ئەو رێژەیەیە‪ ،‬چۆن دوو سەد‬ ‫هەزار چەكداریان هەیە‪ .‬داعش هەر ئەوە نییە‬ ‫كە كێ چەكی هەڵگرتووە‪ .‬داعش ئەوەیە كە كێ‬ ‫بیری داعشی هەیە‪ ،‬هەر كەسێك بیری داعش‪،‬‬ ‫رەفتاری داعشی هەبێت‪ ،‬مینتالیتییەتی داعشی‬ ‫هەبێت‪ ،‬ئەوە داعشە لەالی من‪.‬‬

‫*چرۆ شەهاب‪ :‬دەست خۆش كاك بەختیار‬ ‫بۆ كۆڕەكە‪ ،‬كۆمەڵێك دیاردەی باشت لەبارەی‬ ‫فەلسەفەو رۆشنگەری خستەڕوو‪ ،‬بەاڵم گلەیەكت‬ ‫كرد لەو گۆڤارانەی كە لەزانكۆ دەردەچن‌و‪ ،‬ئەو‬ ‫توێژینەوانەی تێیدا باڵودەبنەوە‪ ،‬كە تەنها یەكێك‬ ‫لەو توێژینەوانە كەمێك رەخنەی تێدا بووە‪،‬‬ ‫من دەڵێم ئەگەر ئەمڕۆ توژینەوەیەك لەسەر‬ ‫زانكۆكان بكەین‪ ،‬بەتایبەت زانكۆی سلێمانی‪ ،‬كە‬ ‫شارێكی رۆشنبیرییە‪ ،‬بزانین چەند خوێندكاری كچ‬ ‫حیجابە‪ ،‬دوو مانگی تر دراسەیەك بكرێت بزانرێت‬ ‫چەندی تر زیادیكردووە‪ .‬من مامۆستایەكم‪ ،‬ناتوانم‬ ‫خوێندكارێك لەخوێندكارێكی تر جیا بكەمەوە‬ ‫كە مونەقەبەو تەنها چــاوی دیــارە‪ ،‬ئەی چۆن‬ ‫لەتاقیكرنەوەكان كۆنترۆڵی ئەم شتانە بكەین‪.‬‬ ‫لەالیەكی تر لەناو زانــكــۆی سلێمانی‪ ،‬مــادام‬ ‫زانكۆی سلێمانی رێگەی بەوە داوە كە شوێنێك‬ ‫هەیە بۆ نوێژ كــردن‪ ،‬كەواتە لێرە مافی كەمە‬ ‫نەتەوەییەكانی تریی پێشێلكراوە‪ ،‬خەڵك هەیە‬ ‫ئێزیدییە‪ ،‬مەسیحییە‪ ،‬ئەمانەش پێویستیان‬ ‫بەشوێنێك هەیە‪ ،‬عیبادەتی خۆیانی تێدا بكەن‪.‬‬

‫*ئااڵ‪-‬مامۆستای زانكۆ‪ :‬سوپاس كاك مەال‬ ‫بەختیار بۆ ئەم كۆڕە‪ ،‬بزوتنەوەی سەلەفییەت‬ ‫لێرە تازەیە‪ ،‬پێشتر بزوتنەوەكە هەبوو‪ ،‬بەاڵم زۆر‬ ‫الواز بوو‪ ،‬بەاڵم لەدوای بەهاری عەرەبییەوە بەهێز‬ ‫بووە‪ .‬بەپێی ئەو لێكۆڵینەوانەی كراوە‪ ،‬لەناو رانیە‌و‬ ‫دەوروبەری نزیكی سێ هەزار سەلەفی هەیە‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە لەهەولێرو سۆران‌و گەرمیان‪ .‬هەروەها ئێستا‬ ‫رێژەیەكی زۆر سەلەفی لەناو بەشە ناوخۆییەكان‬ ‫هەیە‪ ،‬كە ئەمەش كاریگەری لەسەر گەنجان‬ ‫دروستكردووە‪.‬ئەمە جگە لــەوەی دوو كەناڵی‬ ‫تەلەفزیۆنیان هەیە‪ ،‬كە هەموو جارێك راستەوخۆ‪،‬‬ ‫وتاری وتاربێژە سەلەفییەكان پێشكەش دەكەن‪.‬‬ ‫بەپێی لێكۆڵینەوەكانیش لەواڵتی سعودیەوە‬ ‫پشتگیری دەكرێن‌و بینەریشیان هەیە‪ .‬ئەمەش‬ ‫بەتوێژینەوە پێت دەڵێم‪ .‬جاران بەسەرسوڕمانەوە‬ ‫سیری سەلەفی دەكرا‪ ،‬بەاڵم ئێستا‪ ،‬خەریكە وەك‬ ‫پاكستان‌و ئەفغانستان‌و میسرو ئوردن بەسایای‬ ‫سەیر دەكرێت‪ .‬سەلەفییەت باوەڕیان وایە كە‬ ‫ێ‬ ‫ئیتاعەی تاكڕەوی دەكەن‪ .‬ئەمەش ئەوە دەگەیەن ‌‬ ‫كە بەهیچ شێوەیەك باوەڕیان بەدیموكراسی نییە‪.‬‬

‫ئەگەر كەسێك لەڕۆژهەاڵتدا رەخنەیەكی توند لەدین بگرێت‪،‬‬ ‫یان ئیعالنی ئەوە بكات‪ ،‬كە كەسێكی الئیكە (غەیرە دینی ‪ -‬ب ‌‬ ‫ێ‬ ‫باوەڕ بەدین)‪ ،‬یان ئەگەر ئایین بگۆڕێت ئەوا دەكوژرێت‬

‫دوای كۆچی دەگەڕێنەوە؟هەڤاڵ مەال بەختیار‪،‬‬ ‫سەلەفییەكان خشتەیەكیان باڵوكردووەتەوە‪ ،‬كە‬ ‫دەڵێن ئێمە لە (‪ )18‬خاڵدا لەداعش جیاوازین‪،‬‬ ‫ئایا هیچ لێكۆڵینەوەیەك هەیە لەوبارەیەوە‪ ،‬كە‬ ‫دەریبخات چون یەكن؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬ئێمە قۆناغەكانی گەشەكردنمان‪،‬‬ ‫پێشكەوتنمان‪ ،‬رەخنەمان‪ ،‬شۆڕشی پێشەسازیمان‪،‬‬ ‫عەقڵ‌و لۆژیكمان وەك ئەوروپا نییە‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و بیری سەدەكانی ناوەڕاست‪ ،‬بەشی‬ ‫زۆری وەك خۆی ماوەتەوە‪ ،‬هۆی ئەمانە دەبێتە‬ ‫هۆی سەرهەڵدانی چەندین الیەنی وەك داعش كە‬ ‫لەهەناوی ئەم واڵتانەی ئێمە هەر هەبێت‪.‬‬ ‫بۆ وەاڵمی ئەو پرسیارەی ئایا سەلەفییەكان‬ ‫لەسەر حسابی حزبەكانی تر گــەورە دەبــن؟‬ ‫پێموابێت حزبەكانی تر شوێنی خۆیان هەیەو‬ ‫سەلەفییەكانیش شوێنی خۆیان هەیە‪ .‬ئەمە‬ ‫باشترین بەڵگەیە كە لە (‪ %5‬بۆ ‪ )%10‬زیاتر‬ ‫پشتگیری ئەوان دەكەن‪ ،‬لەكاتێكدا لەواڵتی ئێمە‬ ‫سێ حزبی ئیسالمی رەسمی هەیە‪ ،‬بەڕەسمی‬ ‫بەشداری هەڵبژاردنیان كــردووە‪ ،‬لە (‪ %14‬بۆ‬ ‫‪ )%15‬دەنگەكانی كوردستانیان هێناوە‪ ،‬كەچی‬ ‫لەپاڵیشیاندا‪ ،‬دەبینین بزوتنەوەیەكی سەلەفی‬ ‫بەهێز‪ ،‬لــەالیــەكــەوە جیهادی دروستدەبێت‪،‬‬ ‫لەالیەكەوە مەدخەلی دروســت دەبێت‪ .‬ئەمە‬ ‫مانای چی؟ واتــا لـــەدەرەوەی ئەو حزبانەش‪،‬‬ ‫زەمینەی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بزوتنەوەیەكی سەلەفی‬ ‫بەهێز لەدەرەوەی ئێمە ماوە‪ ،‬ئەمەیە كەدەبێت‬ ‫خوێندنەوەی بۆ بكەین‌و ئەمەش بابەتەكەی منە‪.‬‬ ‫ئەو (‪ )18‬خاڵەی تۆش باستكرد‪ ،‬بۆ خۆم‬ ‫هیچ جیاوازییەك لەبنچینەكانی بیركردنەوەی‬ ‫سەلەفیەتی جیهادیی‌و سەلەفیەتی مەدخەلی‬ ‫نابینم‪ ،‬تەنها لەشێوازی دەربڕیندا جیاوازیان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫*مامۆستا نیاز هەورامی‪-‬سەرنوسەری گۆڤاری‬ ‫پێكەوەژیان‪ :‬دەستخۆشیت لێدەكەم كاك بەختیار‪،‬‬ ‫دیارە‪،‬دیارە رەخنەت هەر لەمامۆستایانی ئایینی‬ ‫نەگرت‪ ،‬بەڵكو لەمامۆستایانی زانكۆشت گرت‪.‬‬ ‫بابەتەكە زۆر مەعقوالنە پێشكەشكرا‌و هەقی هەموو‬ ‫بەشەكانتدا‪ ،‬پرسیارەكەی من ئەمەیە‪ ،‬یەكەم‪:‬‬ ‫تێكەڵكردنی قورئان‌و حەدیس لەگەڵ ئیسالمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬هەندێكجار لەالیەن مامۆستایانی زانكۆ‬ ‫و رۆشنبیران روودەدات‪ ،‬كە قازانج سەری مایەكە‬

‫دەخوات‪ .‬پرسیاری دووەمیش‪ :‬دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫لەكوردستان‪ ،‬بەتەئكید پشتویانی سەلەفییەكانە‪.‬‬ ‫من بەوە ناسراوم كە راشكاوم‪ ،‬بۆیە مەترسییە‬ ‫ێ كە بەكانگای‬ ‫لەسلێمانیدا‪ ،‬مزگەوتێك هەب ‌‬ ‫سەلەفییەكان ناسراوە‪ ،‬رۆژی (‪ )260‬مریشكی‬ ‫تێدا بخورێ‌‪ )21( ،‬غەسالە جلوبەركی قوتابی‬ ‫سەلەفی بشوات‌و مانگی نزیگی بە(‪ )17‬دەفتەر‬ ‫دۆالر مەسروفی راگەیاندنەكانی سەلەفییەكان‬ ‫ێ پەردە‬ ‫بێ‌‪ ،‬بەڕاستی ئەمە مەترسییە‪ .‬بۆیە ب ‌‬ ‫دەیڵێم‪،‬گەورەترین مەترسی داهــاتــوو لەسەر‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬بیری سەلەفی توندڕەوە‪.‬‬ ‫*هــونــەر حــەمــە كــەریــم تــۆفــیــق‪ -‬كۆلێژی‬ ‫پــەروەردەی بنەڕەت‪ :‬سەبارەت بەسەلەفیەت‌و‬ ‫گەنج‪ ،‬كە دەزانــیــن ئێستا بەشی زۆری ئەو‬ ‫سەلەفییەتە لەناو گەنجدا باڵودەبێتەوە‪ .‬ئایا‬ ‫ئێوە بەداواچونتان بۆ ئەمە كــردووە‪ ،‬تا بزانن‬ ‫هۆكاری ئەمە چییە‪ ،‬بۆ هەرلەناو گەنجدا باڵو‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬ئەمە یەك‪ .‬دووەم‪ :‬باسی ئەوە دەكەن‬ ‫كە سەلەفیەت بەشێوەیەكی خێرا باڵودەبێتەوە‪،‬‬ ‫لەسایەی دەسەاڵتێكدا كە خــۆی بەسیكۆالر‬ ‫دەزانێت‪ ،‬لەساڵی (‪)91‬ـەوە دوو حزبمان هەیە‬ ‫لــەســەر دەســـەاڵت‪ ،‬ئەمانە ئیدعای ریكالمی‬ ‫سیكۆالری دەكەن‪ ،‬ئەم سەلەفیەتە لەغیابی ئەواندا‬ ‫بووە‪ ،‬ئایا ئەم دوو حزبە كە ئیدعای سیكۆالر‬ ‫دەكەن‪ ،‬لەساڵی (‪)91‬ـەوە سەرقاڵی چی بوون؟‬ ‫ئەوەندەی خەریكی ملمالنێكانی خۆیان بوون‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەندە خەریكی ئەوە نەبوون كار لەسەر هۆشیار‬ ‫كردنەوەی كۆمەڵ بكەن؟‬ ‫ێ بچمەوە سەر‬ ‫*شاكار ئیبراهیم‪ :‬دەمــەو ‌‬ ‫تایتڵی كۆڕەكە‪ ،‬قسەكردن لەسەر رۆشنگەری‌و‬ ‫ێ‬ ‫سەلەفییەت‌و بیری سەدەكانی ناوەڕاست‪ ،‬كە بەب ‌‬ ‫قسەكردن لەسەر لۆڤال‪ ،‬هەمیشە كەموكوڕدەبێت‪،‬‬ ‫چونكە لۆڤال ئەو كەسە بوو‪ ،‬كە هەموو تێكستە‬ ‫ێ بڵێم خۆم‬ ‫دینییەكانی بەدرۆ خستەوە‪ .‬دەمەو ‌‬ ‫زۆر بیر لــەوە دەكــەمــەوە‪ ،‬بۆچی سەلەفیەت‬ ‫بەشێوازێكی خێرا باڵودەبێتەوە؟ قسەیەك هەیە‪،‬‬ ‫دەڵێت‪ :‬لەناوچەی ســەوزدا‪ ،‬حزبی دەســەاڵت‬ ‫بەكاریدەهێنێت بۆ لێدانی دوو حزبە ئیسالمیەكەی‬ ‫تر‪ ،‬لەناوچەی زەردیش‪ ،‬حزبی دەسەاڵت لەگەڵ‬ ‫ئەو تیۆرەی خۆی یەكی پێدەگرێتەوە كە پێویستە‬ ‫بەیعەت بەسەرۆك بدەن‪ ،‬سەرۆك هەرچی وت‪،‬‬ ‫ئەوان لەگەڵی بن‪ .‬ئەمە رایەكی زۆر بەهێزە لەناو‪،‬‬ ‫وەاڵمی ئێوە چییە بۆ ئەمە؟‬ ‫ێ‬ ‫مــەال بەختیار‪ :‬با جــارێ‌ وەاڵمــی ئــەم س ‌‬ ‫پرسیارە بدەمەوە‪ .‬سەبارەت بەقسەكانی مامۆستا‬ ‫نیازی‌و ئامارەكانی سەبارەت بەمریشكەكان‌و ‪..‬‬ ‫هتد‪ ،‬سوپاس‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ سیاسەت ئاراستەی خۆی هەیەو‬ ‫ئایینیش ئاراستەی خــۆی هەیە‪ .‬سیاسەتی‬

‫خۆم یەكێكم لەوانە‪.‬‬ ‫جۆرەها فتوایان بۆ‬ ‫كوشتنم دەركردووە‬

‫دوشةممة ‪2015/3/9‬‬

‫‪8‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةت بةكؤ ِرى مةال بةختيار بةناونيشاني (دميوكراسي لةن َيوان جيهانبيين رؤشنطةري‌و سةلةفييةتدا)‬

‫ئەو رادە دیموكراسییەی الی ئێمە هەیە‪،‬‬ ‫لەهەندێك شوێن بووە بەلیبڕاڵیەتیش‪،‬‬ ‫نەك هەر دیموكراسی‪ .‬لیبڕاڵیەتیش‬ ‫یەكێك لەفەلسەفە بەرزەكانە‪ ،‬كە‬ ‫ئەگەر تەكنەلۆژیا گەشە نەكات‪،‬‬ ‫فەلسەفەی لیرباڵی ئەگەر پەیڕەوت كرد‪،‬‬ ‫ئەنجامەكەی بەپێچەوانەوە دەشكێتەوە‬ ‫بەسەرماندا وەك شكاوەتەوە‬

‫ئێمە نامانەوێت ئەو ئامارانەتان بۆ باڵوبكەینەوە كە چەند‬ ‫تیرۆرست دەگیرێت هەر باسیشی ناكەین‪ ،‬ئەمەیامنان بۆ مێژوو‬ ‫خەفە كردووە‪ ،‬چونكە دەمانەوێت خەڵك بە ئازادی‌و ئاسودەیی‬ ‫ژیان بەرێتە سەر‬

‫دنیایی لەگەاڵ دنیادا دەگونجێ‌‪ ،‬ئەوەی فەلسەفە هەڵبژێردراو دەزانین نەك بەیعەت‪ .‬بەیعەت‪،‬‬ ‫دانــراوەكــانــی دنــیــای پــەیــڕەودەكــات‪ ،‬لەگەڵ تێكستێكی كۆنەپەرستی سەدەكانی ناوەڕاستە‪.‬‬ ‫گۆڕانكارییەكانی ئێستاو لەخزمەت دینەكانیشدایە‪ .‬ئازادی دەكوژێت‪ ،‬دیموكراسی ناهێڵێت‪ ،‬بەیعەت‬ ‫لــەدوای رۆشنگەریی‌و سەركەوتنی شۆڕشی رەخنە ناهێڵێت‪ ،‬كوێرانە سەیركردنی دەسەاڵتە‪.‬‬ ‫دیموكراسی لەئەوروپا كە سیكۆالریزم چەسپی‪ ،‬ئێمە بەهیچ شێوەیەك نەبڕوامان بەبەیعەتەكەیە‪،‬‬ ‫باوەڕبوون بەدین زیادیكردووە‪ ،‬كەمی نەكردووە‪ ،‬نەرۆژێك لەرۆژانیش باوەڕیشی پێدەكەین‪.‬‬ ‫بۆ؟ لەبەرئەوەی ئەوپەڕی ئازادی بەمرۆڤ درا‬ ‫*تارا ساڵح‪ :‬دوو پرسیارم هەیە‪ ،‬عەقڵ گۆڕین‬ ‫ێ خەفەقان نەما‪ ،‬تیرۆری‬ ‫بــاوەڕی هەبێت‪ ،‬لەو ‌‬ ‫عەقڵ‌و عەقیدە نەما‪ .‬وانییە كە ئەگەر دەوڵەت الی تۆ چی دەگەیەنێت؟ ئەمەتان روننەكردەوە‪.‬‬ ‫سیكۆالر بێت ئازادی دین سنوردار دەكات‪ ،‬نەخێر‪ .‬ئەركی كێیە‪ ،‬كە ئێستا ئێمە وەستاوین‌و ناگۆڕێین؟‬ ‫وتیشیت‪ ،‬زۆربــەی ئەو گۆڤارو رۆژنامانەی‬ ‫بەپێچەوانەوە‪ ،‬سنور بۆ باوەڕداری دینی ناهێڵێت‬ ‫دەردەچن باسی رۆشنگەری ناكەن‪ ،‬رۆژنامەكەی‬ ‫سیكلۆالریزم‪ ،‬لەهەموو ئەوروپا ئەمەیە‪.‬‬ ‫كاكە هونەر‪ ،‬سیكوالرەكان‌و پشتیوانیكردنی خۆت بەنمونە هێنایەوە‪ ،‬كە باسی رۆشنگەری‬ ‫زەردو سەوز‌و بەیعەت‪ ،‬زۆر جوانەو دەمت خۆش‪ .‬دەكات‪ .‬ئایا تۆ داتایەكت لەالیە كە تاچەندێك‬ ‫ێ ئێمە لەكۆتا ئەو پاشكۆیەی كە لەرۆژنامەكەت باڵویدەكەیتەوە‪،‬‬ ‫سەبارەت بەهێزە سیكوالرەكە‪ ،‬جار ‌‬ ‫هەڵبژاردن لەسەر ئاستی عیراق (‪ )647‬هەزار كاریگەری لەسەر عەقڵی گەنجەكان كردبێت؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬سوپاس‪ ،‬یەكەم‪ ،‬عەقڵ گۆڕین‬ ‫دەنگمان هێنا‪ ،‬واتا (‪ )647‬هەزار كەسمان بڕوا‬ ‫پێهێناوە كە بەرنامە‪ ،‬دروشم‌و سیاسەتی ئێمە لەالی من ئەوەیە‪ ،‬كە عەقڵ بەئازادی خۆی بیر‬ ‫ێ كاریگەری خۆمان هەیە‪ .‬حزبەكانی بكاتەوە‪ ،‬هەموو هەژموونەكان‪ ،‬كاریگەرییەكانی‬ ‫راستە‪ ،‬كەواب ‌‬ ‫تریش بەقەد خۆیان كاریگەریان هەیە‪ .‬ئەی رابردوو لەسەری نەمێنێت‪.‬‬ ‫ئازادی ویژدانیش‪ ،‬ئەوەیە كە‪ :‬من ئازادم دینی‬ ‫ئەگەر ئێمە نەبوینایە چ بەدبەختییەك لەم واڵتە‬ ‫دروستدەبوو‪ ،‬راستە نیوەی پەرداخەكە بەتاڵە‪ ،‬بم‪ ،‬یان غەیرە دینی بم‪ .‬دەستوری عیراق ئازادی‬ ‫ویژدانی تێدایە‪ .‬پڕۆژە دەستوری كوردستانیش‬ ‫بەاڵم نیوەكەی تریشی پڕە‪.‬‬ ‫دەشمەوێت بەڕونی لەبەرچاوی هەمووتان ئازادی ویژدانی تێدایە‪ .‬تۆ سەربەستی بەیاسا‪،‬‬ ‫بیڵێم‪ ،‬ئێمە‪ ،‬یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬دینی دەبیت یان الئیك دەبیت‪.‬‬ ‫بۆ ناگۆڕێین؟ لەبەرئەوەی پڕۆژەیەك نییە بۆ‬ ‫رایدەگەیەنین‪ ،‬دورو نزیك‪ ،‬پشتیوانی هیچ هێزێكی‬ ‫سەلەفی ناكەین‪ ،‬هەر پڕوپاگەندەیەك لەمبارەیەوە گۆڕین‪ ،‬شۆڕشێك نییە بۆ گۆڕین‪ ،‬بۆیە ناگۆڕێین‪.‬‬ ‫لەسەر یەكێتیی بیستوتانە‪ ،‬نە ئەسڵی هەیە‪ ،‬نە هەموو مــانــەوەیــەك‪ ،‬نەگۆڕانێك‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫بەوەوە هەیە هێزەكانی گۆڕانكاری الوازن‪ ،‬نەك‬ ‫ئەساسی هەیە‪ .‬ئەمە یەكەم‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬راستە سەلەفیەت‪ ،‬لەقۆناغی یەكەمدا لەبەرئەوەی نەگۆڕینەكە خۆی بەهێزە‪ ،‬هێزەكانی‬ ‫دەڵێن‪ ،‬ئێمە بەیعەت بۆ دەســەاڵت دەكەین‪ ،‬گۆڕینەكە بێ هێزە‪ ،‬بۆیە نەگۆڕینەكە بەهێزە‪.‬‬ ‫رۆژنــامــەكــەی ئێمە‪ ،‬چــاودێــر‪ ،‬یەكێكە لەو‬ ‫دژایەتی كردنی دەسەاڵتێك كە ئیسالمی بێت‬ ‫بەگوناهی دەزانین‪ .‬ئەمە راستە بــەاڵم بیانوو ڕۆژنامانەی كە بە بەالش نایدەینە فەرمانگەكان‌و‬ ‫دۆزینەوە بۆ ئەوەی گوناهێك بخەنە سەر گەردنی‬ ‫دەسەاڵتدارێك‪ ،‬یان حاكمێك‪ ،‬یان سەرۆكێك‪ ،‬زۆر‬ ‫ئاسانە‪ ،‬هەر كاتێك بیانەوێت ئەمە دروستدەبێت‪،‬‬ ‫ئەمە بڕوایەكە لەالیان كە پشتگیری ئەو حاكمە‬ ‫دەكەن هەتا بڕوایان پێیەتی‪ ،‬هەر كاتێك بیانەوێت‬ ‫دەتوانن ئەو بڕوایە بگۆڕن‪ ،‬مەترسییەكە لێرەیە‪،‬‬ ‫ئێستا هەر كاتێك بیانەوێت‪ ،‬دەتواننمن تەكفیر‬ ‫بكەن‪.‬كێشەكە ئــەوەیــە هەمووشیان بــاوەڕی‬ ‫پێدەكەن‪ .‬واتا سەلەفییە مەدخەلییەكان هەمووی‬ ‫باوەڕی پێدەكەن‪ ،.‬لەماوەیەكی كەمدا ئەمیری‬ ‫سەلەفییەكانی میسر وتی‪ :‬بەشداری هەڵبژاردن‬ ‫دەكــەم‪ .‬پاساوەكانی هێنایەوە‪ ،‬یەك ملیۆن‬ ‫سەلەفی دوای كەوت‪ ،‬خۆ كەس گفتوگۆی لەگەڵ‬ ‫نەكرد‪ .‬لەبەر ئەوە‪ ،‬جەنابی كاك مەسعود‪ ،‬یان‬ ‫جەنابی مام جەالل‪ ،‬یان جەنابی سەرۆكەكانی‬ ‫تر‪ ،‬یەك زەڕە دڵیان بەم بەیعەتە خۆش نەبێت‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە ئەو بەیعەتەزیانیان لێدەدات‪.‬‬ ‫ئێمە مام جــەالل‪ ،‬كاك مەسعود‪ ،‬بەسەرۆكی‬

‫ئۆرگانەكانی یەكێتی‪ ،‬تاكە رۆژنامەیە كە دابەش‬ ‫ناكرێت‌و دەفرۆشرێت لەناو بــازاڕ‪ .‬بۆ ئاگاداری‬ ‫جەنابت‪ ،‬لەئێستاوە تا شەش مانگی تر ئەگەر‬ ‫ئێمە هیچ بابەتێك وەرنەگرین‪ ،‬ئەوەندە بابەت‬ ‫كۆبووەتەوە كە هەموو هەفتەیەك بەشێوەیەكی‬ ‫باش دەریبكەین‪ ،‬هەروەها (‪ 27‬و ‪ )28‬مانگ‬ ‫بانگهێشتت دەكەم بۆ ئەو كۆنفرانسە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫ببینیت كە چاودێر چ كاریگەریەكی هەیەو‪ ،‬چ‬ ‫پڕۆژەیەكی تری بەدەستەوەیە بۆ ئاییندە‪.‬‬ ‫*شــــوان بـــورهـــان‪ -‬كــۆلــێــجــی كــارگــێــڕی‌و‬ ‫ئــابــوری‪ :‬بــەڕێــز مــەال بەختیار‪ ،‬مــەال كرێكار‬

‫ئازادی تۆ خۆم بەكوشت بدەم‪ ،‬ئەگەرچی لەگەڵ‬ ‫هیچی ئەم قسانەی تۆ نیم)‪ .‬تۆش ئامادەبە رێز‬ ‫لەئازادی كاك بەرزان بگرە‪ .‬هەرچی وت‪ ،‬ئاسایی‬ ‫ێ تەواو دەبێ‌‪ ،‬كە‬ ‫وەریبگرە‪ .‬ئازادی بەرزان لەو ‌‬ ‫ێ تەوا‬ ‫ئازادی تۆ دەستپێدەكات‪ ،‬ئازادی تۆش لەو ‌‬ ‫ێ كە ئازادی بەرزان دەستپێدەكات‪.‬‬ ‫دەب ‌‬ ‫مــەال كرێكار بڵێت‌و نەڵێت‪ ،‬خــۆی یەكێكە‬ ‫لەئەمیرەكانی سەلەفیەت‪ .‬بەدڵنیاییەوە بێتەوە بۆ‬ ‫كوردستان‪ ،‬نزیكترین هێز بۆ ئەو داعش دەبێت‪،‬‬ ‫گفتوگۆ دەكات‪ ،‬مەال كرێكار لەگەڵ خۆی گفتوگۆ‬ ‫دەكات نەك لەگەڵ بەرامبەرەكەی‪ ،‬سروشتی وایە‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەو ئەنسار ئیسالمەی دروستیكرد ئەگەر‬ ‫بۆی بچوایەتە سەر‪ ،‬ئێستا ئەو داعش دەبوو‪،‬‬ ‫داعش هەر دروستنەدەبوو‪ ،‬زەرقاویش كاتی خۆی‬ ‫هات بۆ الی بۆ ناوچەی هەورامان‪ ،‬كە ناوچەكەی‬ ‫بینی وتی «ئەم ناوچەیە لەڕووی سەربازییەوە‬ ‫شكستی هێناوە»و چوو بۆ باشوری عیراق‪ .‬مەال‬ ‫كرێكار بەیعەت بكات یان نا‪ ،‬كردویەتی‪ ،‬لەسەدا‬ ‫سەد لەگەڵ ستراتیجی داعشە‪.‬‬ ‫*سەفین ئەیوب‪ :‬دەستخۆش بۆ كاك مەال‬ ‫بەختیار‪ ،‬كە وەك تاكە ســەركــردەی سیاسی‬ ‫دەیبینم رای خۆی بەڕاشكاوانە دەڵێت بەرامبەر‬ ‫ئایین بەتایبەت ئیسالم‪ ،‬كــە ئەمە مایەی‬ ‫خۆشحاڵییە‪ .‬لەبارەی گەشەكردنی سەلەفییەكان‪،‬‬ ‫پێموایە‪ ،‬ئەو زەمینەی كە بۆیان رەخساوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت دەیگێڕمەوە بۆ الیەنی دەســەاڵت‬ ‫بەتایبەت یەكێتی‌و پارتی‪،‬كە وەك لێدانێك بۆ‬ ‫ئیسالمییەكان‌و پارێزگاری لەدەسەاڵتی خۆشیان‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێستا شتەكان لەدەست دەرچووەو ناشتوانن‬

‫ناكۆڵێتەوە؟ئایا خۆشتان هەڵگری بەشێك لەو‬ ‫كارانەی داعش نین؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬لەسەدا نەوەدی سەلەفییەكان‪،‬‬ ‫بۆ یەكێتیی‌و پارتی دەگەڕێتەوە؟ ئەوە رێژەیەكە‬ ‫زۆرەو بەاڵم رێژەكە چەندبێ‌‪ ،‬یەكێتیی كەمی‬ ‫بەردەكەوێت‌و الینەكانی تر زۆریان بەردەكەوێت‪،‬‬ ‫چونكە یەكێتی لەو هێزانەیە كە لەساڵی (‪)1994‬‬ ‫ەوە ئاشكرایە‪ ،‬هەڵوێست‌و ستراتیژمان بەرامبەر‬ ‫هێزی سەلەفی چۆن بووە‪ .‬ملمالنێكانمان چۆن‬ ‫بــوون‌و‪ ،‬شــەڕی عەسكەریمان كـــردوون‪ ،‬زیاتر‬ ‫لە(‪ )300‬شەهیدمان پێش هاتنی ئەمریكا بەدەستی‬ ‫سەلەفییەكانداوە‪ ،‬تاكە هێز بووین ئەو شەڕەمان‬ ‫كردووە‪ .‬بەپێچەوانەوە هێزكانی تر لەگەڵ هێزە‬ ‫سەلەفییەكان هاوپەیمانیان كردو شەڕی ئێمەیان‬ ‫دەكرد‪ .‬ئێمە قەرزاری مێژوو نین نە لەهەڵوێست‬ ‫نەلەقوربانیدان بەرامبەر هێزە سەلەفییەكان‬ ‫لەكوردستان‪ .‬ئێستا داعــش پێشئەوەی سەر‬ ‫هەڵبدات‪ ،‬پێشئەوەی بێتە ناوچەكە‪ ،‬یەكێتی تاكە‬ ‫هێز بوو دیاریمان كرد‪ ،‬یەكەمین هێزیش بووین كە‬ ‫داوامان كرد كە شەڕی هێرشكردنە سەر داعش‬ ‫رابگەیەنرێت‪ ،‬یەكێتیی لەوبارەیەوە پەرێزمان‬ ‫پاكە‪ ،‬هەڵوێستمان روونــە‪ .‬مەسەلەكە ئەوەش‬ ‫نییە ئێمە كۆنترۆڵمان پێدەكرێت یان نا‪ ،‬ئێستا‬ ‫خۆ تەواویی دنیا سەرقاڵی داعشە‪.‬‬ ‫*سەفین ئەیوب‪ :‬خۆم ئیسالمی بووم‪ ،‬قورئانم‬ ‫دەخوێنت لەمزگەوتەكان‪ ،‬ئاسایش منیان دەگرت‌و‬ ‫سەلەفیەكان لەالمانەوە بوون دەیانوت وازیان لێ‬ ‫بێنن‪ ،‬ئەمە بووە هۆكاری گەشەكردنی ئەوان‪ .‬لەوان‬ ‫دەگەڕان‌و ئێمەتان دەگرت لەسوچی زیندانەكاندا‪،‬‬

‫عەقڵ گۆڕین لەالی من ئەوەیە‪ ،‬كە عەقڵ بەئازادی خۆی بیر بكاتەوە‪،‬‬ ‫هەموو هەژموونەكان‪ ،‬كاریگەرییەكانی رابردوو لەسەری نەمێنێت‬ ‫لــەدوا چاوپێكەوتنیدا دەڵێت‪ ،‬ئێمە لەدەولەی‬ ‫خەالفەتەكەی داعش دەكۆڵینەوە‪ ،‬ئەگەر باش بوو‬ ‫بەیعەتی دەدەینێ‪ .‬خۆرئاوا پێیخۆش بێت یان نا‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەو تەحەدای خۆرئاوا بكات‪ ،‬زەمانی تۆ‬ ‫چییە وەك لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫ێ‬ ‫سیاسی حزبێكی دەسەاڵت‪ ،‬كە كاریگەری نەب ‌‬ ‫بەسەر كوردستان‌و بەتایبەت سلێمانییەوە؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬شوان باسەرەتا شتێك لەسەر‬ ‫ئازادی بڵێم‪ ،‬ڤۆڵتێر‪ ،‬یەكێكە لەفەیلەسوفەكانی‬ ‫رۆشنگەری‪ .‬لەگەڵ جان جاك رۆسۆ زۆر ناكۆك‬ ‫بوو‪ .‬رۆسۆ شتێكی نوسیبوو‪ ،‬ڤۆڵتێر بەدڵی نەبوو‪.‬‬ ‫نامەیەكی بۆ نوسیوەو دەڵێت «ئامادەم لەپێناوی‬

‫كۆنترۆڵی بكەن‌و دەتانەوێت بچوكی بكەنەوە‪ .‬من‬ ‫داعش بەزیاتر لەتیرۆرست دەزانم‪ ،‬ئیتر بەكوشتن‬ ‫بێت بەسەرپەڕاندن بێت‪ ،‬ئەی باشە یەكێتی‌و‬ ‫پارتی‪ ،‬كوشت‌و بڕیان كرد‪ ،‬خەڵكیان راگواست‪،‬‬ ‫ئێستا زۆرنین ئەو خەڵكانەی كە لەسلێمانی‬ ‫نین لەبەرئەوەی بیری یەكێتییان نەبووە‪ ،‬ئەو‬ ‫هەولێریانەشی لەسلێمانی دەژیــن لەبەرئەوەی‬ ‫بیری پارتییان نەبووە‪ ،‬ئەی ئێوە ناچنە خانەی‬ ‫تیرۆرەوە؟ خەڵكتان نانبڕاو كرد؟ خەڵكتان راونا‪،‬‬ ‫ێ تیرۆری كرد؟سۆرانی مامە‬ ‫ێ ك‌‬ ‫عەبدوڵاڵ قەسر ‌‬ ‫حەمە؟ سەردەشت عوسمان كێ تیرۆری كرد؟‪،‬‬ ‫بۆچی لێكۆڵینەوەیەكی ورد نییەو لەو كارانە‬

‫ئەگەر ئێستا پێشمەرگە برتسێت چیتان بەسەردێت؟ ئەگەر پێشمەرگە خاوەن‬ ‫هێزی وەك ئێمەی نەبوایە‪ ،‬كە (حسێن مەنسور)‪ ،‬كە (شێركۆ) دەبەخشین‪،‬‬ ‫قارەمانەكامنان دەبەخشین‪ ،‬ئێستا داعش بگەیشتایەتە كەركوك‪ ،‬ئەگەر‬ ‫قارەمانێتی پێشمەرگە نەبوایە داعش ئێستا نەدەگەیشتە هەولێر‪ ،‬دەی من‬ ‫دەڵێم با لە (‪)%20‬ی قارەمانێتی پێشمەرگە‪ ،‬قەڵەمەكان بخەینە كار‬

‫هەندێكیشان هەتا ئێستا بێ‌ سەروشوێنن‪.‬‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬ئەگەر ئاسایشی ئێمە هەڵەی‬ ‫بەرامبەر بە جەنابت كردووە‪ ،‬ئاسایش هەڵەیە‪.‬‬ ‫ئێمە لەگەڵ هیچ هەڵەیەك نین‪.‬‬ ‫بەاڵم ئاسایشی سلێمانی باشترین ئاسایشە‬ ‫لە كوردستان‪ ،‬هــەروەهــا ئـە‌و ئاسایشەی كە‬ ‫جەنابیشت بەئازادی قسەی تێدا دەكەیت‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەهۆكارەكانی بۆ ئەو سەر بەرزییە دەگەڕێتەوە كە‬ ‫ئاسایشی سلێمانی دابینی كردووە‪.‬‬ ‫ئێمە نامانەوێت ئەو ئامارانەتان بۆ باڵوبكەینەوە‬ ‫كە چەند تیرۆرست دەگیرێت هــەر باسیشی‬ ‫ناكەین‪ ،‬ئەمەیانمان بۆ مێژوو خەفە كــردووە‪،‬‬ ‫چونكە دەمانەوێت خەڵك بە ئازادی‌و ئاسودەیی‬ ‫ژیان بەرێتە سەر‪.‬‬ ‫سەبارەت بەوەشی كە كێ‌و كێ كوژراوە‪ ،‬هەزار‬ ‫ساڵو بۆ گیانی پاكی هەموویان دەنێرم‪ ،‬هەر‬ ‫كەسێك‪ ،‬هەر الیەك‪ ،‬لەپشتی ئەم تیرۆر كردنەوە‬ ‫بێت‪ ،‬منیش وەك تۆ ئیدانەی دەكەم‪ ،‬لەسەر هەر‬ ‫الیەكیش سەلمێنرا‪ ،‬دادگا وازیان لێ نەهێنێت‌و‪،‬‬ ‫بەسزایان بگەیەنێت‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‬ ‫*ویل دیورانت‪ :‬قصة احلظارة‪ -‬عصر النهضة‪،‬‬ ‫ترمجة‪ :‬محمد بدران‪ ،‬مجلد ‪:20-19‬ص‪5-‬‬ ‫*هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ -‬ل‪8:‬‬ ‫* ويل ديورانت‪ :‬قصة احلظارة‪ -‬بەشى (‪ ،)11‬ل‪11:‬‬ ‫* ويل ديورانت‪ :‬قصة احلظارة‪ -‬جملد (‪ ،)14‬ل‪139:‬‬ ‫*ويل ديورانت‪ :‬قصة احلظارة‪ -‬جملد (‪ ،)18‬ل‪66:‬‬ ‫*هەمان سەرچاوەی پێشوو‪-‬ل‪156:‬‬